diff --git "a/ILLA/13_\320\236\321\200\320\265\320\275\320\261\321\203\321\200\320\263.txt" "b/ILLA/13_\320\236\321\200\320\265\320\275\320\261\321\203\321\200\320\263.txt" index 026d8007b960bcdac48e127f0cac547c20223f79..8af1d5b667e10ce96f74463facbf5bbde0e4b437 100644 --- "a/ILLA/13_\320\236\321\200\320\265\320\275\320\261\321\203\321\200\320\263.txt" +++ "b/ILLA/13_\320\236\321\200\320\265\320\275\320\261\321\203\321\200\320\263.txt" @@ -136,7 +136,7 @@ РӘДҮТ АВЫЛЫНЫҢ ТАШЪЯЗМА ИСТӘЛЕКЛӘРЕ Венер Усманов Рәдүт 1742 елда барлыкка килә һәм аңа, анда хезмәт итүче командир офицерга нисбәтле, "Никитинский редут" дигән исем-атама беркетелә. Ары таба, бу торак-ныгытма ишәеп, ике мәхәлләле авылга әверелә. -Аңлашыла ки, Рәдүт каберстанындагы сакланып калган борынгы ташъязмалар узган гасырлардагы мәдәни тормышны чагылдыручы кыйммәтле тарихи чыганаклар. Бире дә, барлыгы 28 кабер ташы исәпкә алынды. Теркәлгән иң әүв әлге таш 1822 елда язылган. Безнең тарафтан өйрәнелгән ташъязмаларның күпчел еге XIX гасырның икенче яртысына һәм ХХ гасыр башына карый. Эш барышында танылган шәхесләрнең киң җәмәг атьчелеккә моңа кадәр билгесез булган кабер ташлары ачык ланды, мәсәлән: ахунд Габделҗәлил бине Мөкәй бине Капкын бине Чапкын (1731-1841)3, хаҗел-хәрәмәен Шаһмәхмәд бине Йосыф морза Тәфкилев (1767-1845)4, Шаһгали хәзрәт бине дамулла Шаһ-Әхмәд хаҗи (1812-1875), ШаһГыйльман бине мулла Шаһ-Мөхәммәд бине Шаһиәхмәд хаҗи (?-1892), мөгаллим вә шагыйрь, Гобәйдулла бине Габдулла әл-Рәдүди (1885-1912) , хәлфә Габдрахман Габдессаттар углы Бикчәнтаев (1885-1914), мөэззин Кәлямулла имам Газыйшаһ углы Мөкәев (1834-1923), имам Габделгафур мулла Һуд углы (1856-1924), имам вә мөдәр рис Габделхак бине шәех Һибәтулла әл-Каргалый (?-1924)2, хаҗи Шаһ-Сәлим бине Шаһ-Гали Тәфкилев (79 яшендә вафат). +Аңлашыла ки, Рәдүт каберстанындагы сакланып калган борынгы ташъязмалар узган гасырлардагы мәдәни тормышны чагылдыручы кыйммәтле тарихи чыганаклар. Бире дә, барлыгы 28 кабер ташы исәпкә алынды. Теркәлгән иң әүв әлге таш 1822 елда язылган. Безнең тарафтан өйрәнелгән ташъязмаларның күпчел еге XIX гасырның икенче яртысына һәм ХХ гасыр башына карый. Эш барышында танылган шәхесләрнең киң җәмәг атьчелеккә моңа кадәр билгесез булган кабер ташлары ачык ланды, мәсәлән: ахунд Габделҗәлил бине Мөкәй бине Капкын бине Чапкын (1731-1841), хаҗел-хәрәмәен Шаһмәхмәд бине Йосыф морза Тәфкилев (1767-1845), Шаһгали хәзрәт бине дамулла Шаһ-Әхмәд хаҗи (1812-1875), ШаһГыйльман бине мулла Шаһ-Мөхәммәд бине Шаһиәхмәд хаҗи (?-1892), мөгаллим вә шагыйрь, Гобәйдулла бине Габдулла әл-Рәдүди (1885-1912) , хәлфә Габдрахман Габдессаттар углы Бикчәнтаев (1885-1914), мөэззин Кәлямулла имам Газыйшаһ углы Мөкәев (1834-1923), имам Габделгафур мулла Һуд углы (1856-1924), имам вә мөдәр рис Габделхак бине шәех Һибәтулла әл-Каргалый (?-1924), хаҗи Шаһ-Сәлим бине Шаһ-Гали Тәфкилев (79 яшендә вафат). Югарыда әйтеп үтелгән кайбер шәхесләр Ризаэддин Фәхретдинов хезмәтләрендә дә телгә алына. Рәдүт авылы каберстанындагы ташлар төрле шәкелдә һәм би зәлештә ясалган, алар арасында сәнгать дәрәҗәсендә башкарылганнары да бар. Мондагы эпиграфик һәйкәлләрне барлыкка ки терүдә катнашкан авторларның саны уннан артык дип исәпләнә һәм алар турында мәгълүмат безгә (әлеге көнгә кадәр) төгәл билгеле түгел, шуңа күрә, хәзерге вакытта, без бу мәсьәләдә фәкать фаразлар белән генә эш итә алабыз. Бу төбәктә таш карьерлары булмау сәбәпле эпитафияләрнең күбесе Каргалы һәм Оренбург хаттатлары тарафыннан язылган (әмма ләкин бу Рәдүт авылында кятибләр булмаган дигән сүз түгел) дип кистереп әйтә алабыз (мәсәлән: кятиб Гобәйдулла бине Әхмәт бине Мәхмүд Исмәгыйлев (1862-1910), кятиб Сәйфеддин бине Хафизеддин әл-Каргалы һ.б.). "Таш язгучы" билгесез осталарның исемшәрифләрен, Каргалы һәм Оренбургта шул дәвердә яшәгән руханилар исемлегеннән эзләргә кирәктер. Рәдүт авылында тикшеренү эшләребезне башкаруда зур ярдәм күрсәткән Маннур һәм Хаҗирә Абдулмәновлар гаиләсенә ихлас рәхмәтләребезне җиткерәбез. @@ -467,11 +467,11 @@ ТЕЛЕН БЕЛГӘН - ТАРИХЫН ДА БЕЛЕР Дария Рамазанова Оренбург яклары миңа балачактан таныш кебек тоела. Күршебез Кәшшаф бабай җилкәсенә кечкенә, ләкин бик авыр сандыгын куеп, Оренбург якларына тегүчелек белән кәсеп итәргә чыгып китә иде. Гомумән, безнең авылда өязгә йөрү челәр шактый иде: Шәриб абзыйлар, Фазылҗан абзыйлар, Ислам абыйлар (кайсы тегүче, кайсы итек басучы) 1960 елларга кадәр өязгә йөрделәр. Өяз сүзе уезд сүзенең халык телендәге варианты. Хәзерге Татарстанның Кама аръягының көнчыгыш өлеше, көньяк Башкортстан, Оренбург яклары - Уфа өязе (Уфимский уезд) дип атала иде, соңга таба Оренбург губернасы оеша. Башкортстан татарларының тарихын өйрәнгәндә, архив материалларындагы кайбер фактларны ачыклау өчен мин авылыбызның мөхтәрәм бабайларына мөрәҗәгать иткәнем булды. Мәсәлән, хәзерге Башкортстанның Баймак районы Юлук авылы кешеләре үзләренең бер үтенечләрендә (ХIХ йөз башы) безнең бабайларыбыз Арча даругасы Эзмә Пүкәле авылыннан килгәннәр дип күрсәтәләр. Мин авылыбызның исеме (Пүкәл) шулай икенче төрле аталып йөртелдеме икән дип баш ватканнан соң, әлеге өязгә йөрүче бабайларыбызга мөрәҗәгать иттем. Алар барысы да "безнең авыл документларда шулай аталып йөртелә иде, адресны Эзмә Пүкәле дип язмасак хат та бармый иде", дип аңлаттылар. Казан арты кәсепчеләребез шул рәвешле бөтен Урал буйларын, Оренбург далаларын иңләп-буйлап йөргәннәр, күрәсең. Идел буе һәм Оренбург далалары арасындагы бәйләнешләрнең ерак традицияләре хәзерге чоргача килеп җиткәннәр. Бу мәсьәләләр белән Көнбатыш Башкортстандагы татар сөйләшләрен, андагы татарларның тарихын өйрәнгәндә безгә архивларда (Мәскәү, Уфа, Пермь, Оренбург, Казан) шактый озак тикшеренүләр алып барырга туры килде (Рамазанова, 1984; 2001; 2002, 1996, 1998 һ.б.). -Халык күбәя, җирләр җитми башлагач Башкортстаннан көньякка таба күчеш башлана. Мәсәлән, Оса даругасы йомышлы татарлары (хәзерге байкыбаш сөйләше вәкилләре) Уфа өязе Ногай даругасы (хәзерге Кырмыскалы районы) җир ләренә күченәләр (РГАДА, ф. 248, тасв. 3, сакл. берәмл. 115, 647 б.), Казан, Ногай даругаларыннан хәзерге Стәрлетамак төбәгенә (РГАДА, ф. 452, тасв. 2, сакл. берәмл. 115, 62 б. һ.б.) күченәләр. Архивлардагы язма чыганаклар аларның Оренбург губернасы белән күрше төбәкләргә (хәзерге Стәрлебаш районы җирләренә) (Халикеево, Карагушево һ.б. авыллар) күчүләре турында сөйли. Гомумән, Уфа өязеннән көньякка таба күчеш XVII гасыр азагында, XVIII гасыр башларында бик актив булган (РГАДА, 248, 452, 172 һ.б. фондлар)1. +Халык күбәя, җирләр җитми башлагач Башкортстаннан көньякка таба күчеш башлана. Мәсәлән, Оса даругасы йомышлы татарлары (хәзерге байкыбаш сөйләше вәкилләре) Уфа өязе Ногай даругасы (хәзерге Кырмыскалы районы) җир ләренә күченәләр (РГАДА, ф. 248, тасв. 3, сакл. берәмл. 115, 647 б.), Казан, Ногай даругаларыннан хәзерге Стәрлетамак төбәгенә (РГАДА, ф. 452, тасв. 2, сакл. берәмл. 115, 62 б. һ.б.) күченәләр. Архивлардагы язма чыганаклар аларның Оренбург губернасы белән күрше төбәкләргә (хәзерге Стәрлебаш районы җирләренә) (Халикеево, Карагушево һ.б. авыллар) күчүләре турында сөйли. Гомумән, Уфа өязеннән көньякка таба күчеш XVII гасыр азагында, XVIII гасыр башларында бик актив булган (РГАДА, 248, 452, 172 һ.б. фондлар). Оренбург губернасын үзләштерүчеләрнең зур өлеше Уфа өязеннән көньякка таба, Идел буеннан көнчыгышка таба иркенрәк җирләр эзләп килгән һәм урнашкан татарлар булган. Крайда формалашкан сөйләшләрнең камышлы һәм стәрлетамак, минзәлә сөйләшләре белән аеруча зур уртаклык күрсәтүенә шул вакытта нигез салынган булырга тиеш. Планлы күчереп утыртуларга хәтле әлеге җирләрдә азмы-күпме абориген төрки халыклар да яшәгән булса кирәк. Биредә тагын нугай компонентының ролен дә онытырга ярамый. Рус хөкүмәте тарафыннан, Урта Азия белән бәйләнешләрне үстерү, Россиянең көньякта һәм көнчыгыштагы чикләрен ныгыту максатларын күздә тотып, Орь елгасы буена башта Орск, ә 1735 елдан Оренбург шәһәренә нигез салына. Алга таба әлеге шәһәрне Самара аша Россия башкаласы белән тоташтыру күздә тотыла һәм ул юлга "Яңа Мәскәү юлы" (Новомосковская дорога) дигән исем бирелә. Оренбург каласына иң башта татар сәүдәгәрләре чакырыла. Сәгыйть Хаялинга һәм аның белән бергә Казан губернасыннан намуслы, сату-алу итә алырдай, моның өчен матди мөмкинлекләре дә булган 200 татар гаиләсе күчереп утыртыла. Шулай итеп Сәет бистәсенә нигез салына. -1745 елгы халык саны алу материалларыннан күренгәнчә, Сәет бистәсенә (ул икенче төрле Каргала дип тә атала) Казан өязе Арча даругасыннан Муслюм Кусюмов сотнясына керә торган Мәмәт пустыше (Маметева пустышь)1 авылыннан Сеит (Сәет) Хаялин (ул Аид Хаялин улы була) һәм аның белән бергә Малые Сабы, Бубый, Тенекеево, Бурначи, Ст. Сабы, Адаево, Атлашево авылларыннан, Свияга (Зөя) өязе Яңа Тархан, Җөри даругасы Усюли, Алат даругасы Кумбыбаш, Ногай даругасы Старый Адам авылларыннан да күчүчеләр була (РГАДА, ф. 350, тасв. 3, сакл. берәмл. 2619). Шулай итеп, Сәет бистәсенә беренче башлап утыручыларның иң күбесе Арча даругасыннан, тагын Җөри һәм Алат даругаларыннан (Бу хәзерге Саба, Мамадыш, Кукмара, Дөбъяз районнарыннан дигән сүз) да булалар. +1745 елгы халык саны алу материалларыннан күренгәнчә, Сәет бистәсенә (ул икенче төрле Каргала дип тә атала) Казан өязе Арча даругасыннан Муслюм Кусюмов сотнясына керә торган Мәмәт пустыше (Маметева пустышь) авылыннан Сеит (Сәет) Хаялин (ул Аид Хаялин улы була) һәм аның белән бергә Малые Сабы, Бубый, Тенекеево, Бурначи, Ст. Сабы, Адаево, Атлашево авылларыннан, Свияга (Зөя) өязе Яңа Тархан, Җөри даругасы Усюли, Алат даругасы Кумбыбаш, Ногай даругасы Старый Адам авылларыннан да күчүчеләр була (РГАДА, ф. 350, тасв. 3, сакл. берәмл. 2619). Шулай итеп, Сәет бистәсенә беренче башлап утыручыларның иң күбесе Арча даругасыннан, тагын Җөри һәм Алат даругаларыннан (Бу хәзерге Саба, Мамадыш, Кукмара, Дөбъяз районнарыннан дигән сүз) да булалар. 1743-1744 елларда Оренбургны Россиянең үзәге Мәскәү белән Казан аша тоташтырырга булалар. Бу юл "Большая Московская дорога" ("Зур Мәскәү юлы") дип атала башлый, поч та тракты оештырыла һәм ул трактта 20-30 чакрым ара калдырып авыллар утыртыла, алар ям куучыларның бистәләре дип аталалар һәм бушлай ям чабарга (почта йөретергә) тиеш булалар, рекрутлык йөкләмәсеннән азат ителәләр. XVIII гасырның 50 нче елларында Мәскәү трактында 4720 кеше исәпләнә, шуларның яртысы татарлар була, Идел буеннан башка халыклар да катнаша (Материалы по истории Башкирской АССР. Т. IV, ч. I, М., 1956, 390 б.). Аларны "чемоданные татары" дип йөртә торган булганнар. Яңа Мәскәү тракты тирәләрен үзләштерүдә үзирекле, үз теләкләре белән килгән крестьяннар да катнаша. Оренбург өлкәсе дәүләт архивында (ГАОО) 138, 98 һәм башка фондларда төрле почмаклардан бу якларга күчеп килеп урнашучылар турында күп кенә материаллар саклана. Оренбург төбәген үзләштерүдә нократ сөйләше вәкилләре дә катнашкан. Архив документларыннан күренгәнчә XVII йөз урталарында аларның бабалары хәзерге Әгерҗе, Актаныш төбәкләрендәге Ырыс, Салагыш, Мөшөгә һ.б. авылларга нигез салалар (РГАДА, ф. 1173, тасв. 1, сакл. берәмл. 861, 23 б.). Экспедициядә йөргәндә әлеге авылларда аларның бабаларының карин татарлары булуы турындагы риваятьләр ишетергә туры килгән иде. Бу бәйләнешләр тел материаллары белән раслана. Соңга таба карин татарлары көньякка таба күчәләр. 1685 елгы документлардан күренгәнчә, Бөгелмә округы Утазы авылы кешеләре (Токтамышевлар), Бәләбәй округы Устюба авылыннан Дәүләтъяровлар (Сәгыйть Сараев һәм башкалар) үзләрен карин татарлары дип күрсәтәләр (РГАДА, ф. 1173, тасв. 1, сакл. берәмл. 642, 1, 2, 25, 74 б.; сакл. берәмл. 861, 1 б.), тагын да соңга таба аларның дәвамчылары Оренбург җирләрен үзләштерү кампаниясендә катнашулары билгеле һәм, Сәет бистәсендә халык артык күбәеп киткәч, алар Яшырган елгасы буйларына (Оренбург өлкәсенең төньяк чиге) күчереп утыртылалар. Гомумән, Оренбург җирләрен үзләштерүнең бай тарихы бар һәм бу тарихны өйрәнү дәвам ителергә тиеш. @@ -486,9 +486,9 @@ XVIII гасырның 50 нче елларында Мәскәү трактын Фәндә билгеле булганча, санап чыгылган сословиеләр ХIХ гасыр уртасыннан "башкиры из тептярей" дип атала башлыйлар. Оренбург өлкәсендәге татар сөйләшләре Сөйләшләрне өйрәнү тарихыннан. Татар диалектларын лингвистик география методы белән өйрәнү башлангач, Оренбург өлкәсен эченә алган квадратны яшь галимә З.Р. Садыйковага тапшыралар. Ул, күп санда экспедицияләр уздырып, бай материал туплауга ирешә. -Конкрет материалларны җентекләп анализлаганнан соң, З.Р. Садыйкова Оренбург өлкәсендә 3 сөйләш таралган икәнен ачыклый: каргалы, богрыслан (урта диалект) һәм шарлык (көнбатыш диалект), сөйләшләр эчендә урынчылыклар да аерып чыгара. Автор әлеге сөйләшләргә хас уникаль күренешләрне, оригиналь үзенчәлекләрне тасвирлап монография бастырып чыгара (1985)1 һәм аны кандидатлык диссертациясе итеп яклый (1986). Крайда таралган сөйләшләр татар халык сөйләшләренең 2 томлык атласында чагылыш таба. +Конкрет материалларны җентекләп анализлаганнан соң, З.Р. Садыйкова Оренбург өлкәсендә 3 сөйләш таралган икәнен ачыклый: каргалы, богрыслан (урта диалект) һәм шарлык (көнбатыш диалект), сөйләшләр эчендә урынчылыклар да аерып чыгара. Автор әлеге сөйләшләргә хас уникаль күренешләрне, оригиналь үзенчәлекләрне тасвирлап монография бастырып чыгара (1985) һәм аны кандидатлык диссертациясе итеп яклый (1986). Крайда таралган сөйләшләр татар халык сөйләшләренең 2 томлык атласында чагылыш таба. Оренбург краендагы татар сөйләшләренең З.Р. Садыйкова тарафыннан язылган тасвирламасы "Татар халык сөйләшләре" дигән 2 томлык китапта да урын алды. -Соңгы елларда А.Я. Хөсәенова тарафыннан әлеге төбәктәге сөйләшләрнең лексик-семантик системасын анализлауга багышланган тикшеренү уздырылды һәм диссертация якланды (2015)2. Хезмәтнең ике зур яңалыгы бар иде. +Соңгы елларда А.Я. Хөсәенова тарафыннан әлеге төбәктәге сөйләшләрнең лексик-семантик системасын анализлауга багышланган тикшеренү уздырылды һәм диссертация якланды (2015). Хезмәтнең ике зур яңалыгы бар иде. Беренчедән, Оренбург краендагы сөйләшләрнең лексикасы система буларак тикшерелде һәм номинациянең үзенчәлекләре ягыннан сөйләшләрдәге оригиналь күренешләр ачылды. Ике диалектка караган сөйләшләрнең үзара тәэсир итешүе нәтиҗәсендә барлыкка килгән күренешләр табылды, шушы төбәккә генә хас лексик берәмлекләр аерып чыгарылды. Икенчедән, Оренбург краендагы сөйләшләр Идел буе татарларының чагыштырмача соңгырак (XVIII-ХIХ йөзләрдә) чорда күчеп килүләре нәтиҗәсендә формалашканнар, аларның элекке яшәү урыннарындагы ана сөйләшләр белән уртак үзенчәлекләре күзәтелә. Бу факторларны ачуда Институт тарафыннан төрле төбәкләргә комплекслы экспедицияләр оеш тыруның роле һәм әһәмияте зур булды. Нәтиҗәдә, А.Я. Хөсәенова ана сөйләшләргә хас диалекталь лексиканың Оренбург краенда, ягъни яңа шартларда, төрле сөйләшләр белән үзара тыгыз контактта төрле характердагы үзгәрешләр кичерүен ачты. Мәсәлән: көнбатыш диалектка хас зәрә (таң) сүзе шарлык сөйләшендә тагын кен зәрәсе (көн яктысы) дигән синтаксик деривациягә дучар булган һәм яңа сүз ясалган. Баплы - уңган, булдыклы сүзе каргалы сөйләшендә баплану - иркәләнү мәгънәсен алган һ.б. diff --git "a/ILLA/6_\320\236\320\274\321\201\320\272.txt" "b/ILLA/6_\320\236\320\274\321\201\320\272.txt" index 352a39660e9db509f757530dc89fb87f8e36faca..65f541d14f111c6d9d1828aabe7155277539e39d 100644 --- "a/ILLA/6_\320\236\320\274\321\201\320\272.txt" +++ "b/ILLA/6_\320\236\320\274\321\201\320\272.txt" @@ -820,7 +820,7 @@ II зат күплек сан -(ы)ңыс / -(э)ңес кушымчасы бе Тартым алмашлыкларында -ныңқы / -неңке формасы кулланылу: минеңке қысым, паласыныңқы пицәсе. Себер диалектларында фигыльләрнең борынгы төрки язма истәлекләрдә теркәлеп калган күп кенә формаларының кулланылу күренеше игътибарга лаек. Мәсәлән, барыйм, килим формасындагы теләк фигыльләрнең татар теле диалект һәм сөйләшләрендә төрле фонетик һәм морфологик вариантлары бар: урта һәм көнбатыш диалектларның аерым сөйләшләрендә барайым - барайык // барыйм - барыйык вариантлары билгеле. Көнчыгыш диалектларында исә - айым (барайым) белән параллель рәвештә борынгы төрки - айын (парайын // барайын) формасы да кулланыла. Мәсәлән: Қайсы йаққа китәйем? - Кайсы якка китим. Пулмаса эшләп пағайын - Булмаса эшләп карыйм. Кецкенә әйтеп китәйен - Аз гына әйтеп китим. -Борынгы язма истәлекләрдә дә теләкне белдерү өчен -айын / -әйен формасы йөргән. Мәсәлән, орхон-енисей язмаларында: "Түрк будун олурейин уруғсыратайын", - тир ирмеш (Әйтте: "Төрки халкын бетерим, нәселсез қалдырыйм"). "Аны атайын", -тип сүледим ("Аңа атыйм", - дип...)1. +Борынгы язма истәлекләрдә дә теләкне белдерү өчен -айын / -әйен формасы йөргән. Мәсәлән, орхон-енисей язмаларында: "Түрк будун олурейин уруғсыратайын", - тир ирмеш (Әйтте: "Төрки халкын бетерим, нәселсез қалдырыйм"). "Аны атайын", -тип сүледим ("Аңа атыйм", - дип...). Борынгы татар әдәбияты әсәрләреннән дә мисаллар китерергә мөмкин. Мәсәлән, XIII йөз язма истәлеге "Йосыф вә Зөләйха" әсәрендә: Йосыф әйдер: Йә илаһи! Бән нә кылаен, Бу михнәтдән бән ничек кортылаен, @@ -902,7 +902,7 @@ II зат берлек санындагы боерык фигыльләрнең Билгеле булганча, борынгыдан килгән халык йолаларының, ягъни традицион культурага караган йолаларның өч төрле коды булган, алар өч яклап башкарыла торган булганнар. Беренчесе - нинди дә булса хәрәкәт белән (русча - действительный); Икенчесе - нинди дә булса әйбер белән (предметный); -Өченчесе - нинди дә булса сүзләр, теләкләр белән (вербальный)1. +Өченчесе - нинди дә булса сүзләр, теләкләр белән (вербальный). Күп очракта, йола башкарганда әйтелә торган сүзләр онытылган була, яки аларны бары тик өлкән кешеләр авырлыклар белән генә хәтерлиләр, әйтеп күрсәтәләр. Мин үзем, филолог буларак, йолаларның менә шушы өченче өлешенә дә мөмкин кадәр зур игътибар итәргә тырыштым. Себер диалектларында йолалар белән бәйле булган һәртөрле ырымнар, ырым сүзләре, рифмалашкан теләк-әйтемнәр, ритуал-диалог формасындагы сөйләшүләр - гомумән, фольклорның кече жанрларына кертеп карала торган һәм рухи байлык йола канвасының эчендә, йолалар һәм ырымнар белән бербөтен итеп бирелде. Әлеге материаллар халыкның борынгыдан килгән мифологик күзаллавын чагылдыру ягыннан бик әһәмиятле һәм аларны инде югалып, бетеп бара торган жанр, дип әйтергә мөмкин. Тевриз сөйләшендә халык традицияләре лексикасы Туй йолалары diff --git "a/ILLA/\320\223\320\260\321\200\320\270\320\277\320\276\320\262\320\260 \320\244-2017.txt" "b/ILLA/\320\223\320\260\321\200\320\270\320\277\320\276\320\262\320\260 \320\244-2017.txt" index 4ee1c02ef8556365684c52b56e2acdfefe96f11d..fe74aa5e1e080a1a1a4661f70e16af319d8c8bbb 100644 --- "a/ILLA/\320\223\320\260\321\200\320\270\320\277\320\276\320\262\320\260 \320\244-2017.txt" +++ "b/ILLA/\320\223\320\260\321\200\320\270\320\277\320\276\320\262\320\260 \320\244-2017.txt" @@ -2133,7 +2133,7 @@ XIV-XV йөз татар әдәбияты истәлекләреннән "Баб Боровков А.К. Природа турецкого изафета / А.К. Боровков // Академику Н.Я. Марру. - М.-Л., 1945. 380 Гарипова Ф.Г. Татар топонимиясе Борынгы татар әдәбияты. - Казан, 1963. Босворт К.Э. Мусульманские династии / К.А. Босворт. - М., 1971. -Бравин Н., Беляев И. Указатель племенных имен к статье Н.И. Аристова "3аметки об этническом составе тюркских племен и сведения о их численности". Издано под ред. П.М. Мелиоранского / Н. Бравин, И. Беляев. - СПб., 1903. +Бравин Н., Беляев И. Указатель племенных имен к статье Н.И. Аристова "Заметки об этническом составе тюркских племен и сведения о их численности". Издано под ред. П.М. Мелиоранского / Н. Бравин, И. Беляев. - СПб., 1903. Брандас К.Г. Древние народы по побережьям Черного и восточной части Средиземноморья / К.Г. Брандас // История человечества. - СПб., 1903. - Т. IV. Брем Д. Жизнь животных / Д. Брем. - СПб., 1902. - I. Бруцкус Ф. Варяги и колбяки // Сборник статей по археологии и латиноведению / Ф. Бруцкус. - Прага, 1935. diff --git "a/ILLA/\320\230\320\242\320\233\320\257_3-1 \321\207\320\260\321\201\321\202\321\214 (1).txt" "b/ILLA/\320\230\320\242\320\233\320\257_3-1 \321\207\320\260\321\201\321\202\321\214 (1).txt" index 9c11c2f9578591dd663da76130bb6d2d004c3718..896198ba72408f0c1c7f0a8a50c63487b2e8de7e 100644 --- "a/ILLA/\320\230\320\242\320\233\320\257_3-1 \321\207\320\260\321\201\321\202\321\214 (1).txt" +++ "b/ILLA/\320\230\320\242\320\233\320\257_3-1 \321\207\320\260\321\201\321\202\321\214 (1).txt" @@ -855,9 +855,9 @@ XIV гасырда Алтын Урда дәүләтендә иҗат ителг Туганлык терминологиясе һәр тел сүзлегенең иң архаик катламнары рәтенә керә. Бу лексик-семантик төркемгә кергән туганлык мөнәсәбәтләрен белдергән сүзләр һәрбер телнең төп сүзлек составына карыйлар. Теге яки бу телнең туганлык терминологиясен тикшерү иң авыр мәсьәләләрнең берсе булып тора. Рабгузи әсәрендә туганлык һәм гаилә мөнәсәбәтләрен чагылдырган түбәндәге сүзләр очрый: ата, ана, баба, оғул, оғлан, қарендәш, ер. Ата сүзе төрле фонетик вариантларда ата мәгънәсендә хәзерге төрки телләрнең күбесендә кулланыла. Ата термины кулланылган күпчелек телләрдә ул әти мәгънәсен белдерә, ә баба шул ук телләрдә бабай, бабаның атасы мәгънәләрен аңлата. Алтын Урда чоры язма истәлекләрендә ата сүзе түбәндәге мәгънәләрдә очрый: а) барлык кешеләр өчен уртак булган бер илаһи зат ʻ Коръәне Кәримдә сөйләнгәнчә, Җир йөзендә Аллаһы Тәгалә тарафыннан яратылган беренче кешеʼ мәгънәсендә: Ничүк сән адәм атандуң ғаwаб иде [КР: 15; 14]; Адәм аталарыны итү берди [КР: 16; 19]; Бер үлүш аталары арқасинда [КР: 19; 17]; Атамыз Адәм пәйғамбәрне тәхет үзара чықарыб күк фәрештшләрин атамызға кылдурды [КР: 20; 17 - 18]; -б) баланың әтисе мәгънәсендә: Ушақ уғланлары атасы өчтендә зари қылдылар [КР: 546;11]; Уғлы атасыға әйде: и ата Ғабдулла Забирниң хатыныға ғашыйқмын [КР: 547; 10]; Атаңның сарайы Ибраһим пәйғамбәр берлә мәниң сарайын арасында торур [КР: 550; 2]; Кем атасы берлән қыйлдың [КР: 549; 4]; Халәл зади ата wасыййәтен қабул қылур [КР: 549; 7]; Атасының безнең үзе хақы күб торур [КР: 550; 14]. +б) баланың әтисе мәгънәсендә: Ушақ уғланлары атасы өчтендә зари қылдылар [КР: 546;]; Уғлы атасыға әйде: и ата Ғабдулла Забирниң хатыныға ғашыйқмын [КР: 547; 10]; Атаңның сарайы Ибраһим пәйғамбәр берлә мәниң сарайын арасында торур [КР: 550; 2]; Кем атасы берлән қыйлдың [КР: 549; 4]; Халәл зади ата wасыййәтен қабул қылур [КР: 549; 7]; Атасының безнең үзе хақы күб торур [КР: 550; 14]. Ана сүзе төрле фонетик вариантлары белән барлык төрки телләрдә дә бар. Алтын Урда чоры язма истәлекләрендә aнa сүзе түбәндәге мәгънәләрне белдерә: -а) ʻҺава Анаʼ мәгънәсендә: Һәм ул бағда булды Һаwа анамыз [КР: 26;10]; Адәм атабыз берлә Һаwа анабыз фәрештәләркә әйттеләр [КР: 27;14]; +а) ʻҺава Анаʼ мәгънәсендә: Һәм ул бағда булды Һаwа анамыз [КР: 26;]; Адәм атабыз берлә Һаwа анабыз фәрештәләркә әйттеләр [КР: 27;]; б) ʻбала анасыʼ мәгънәсендә: Бер улуш аталары арқасында бер улуш аналары рәхимендә... улуш қылғай [КР: 19]; Анаң Фатыйма атаң Ғали қамуғлары сиңа антда торурлар [КР: 549]; Пәйғамбәр алты йәшкә йитмеш ирде кем анасы Әминә wафат булды [НФ: 21]; Анасы бирлә ойнар тегрә йүгрүб [ХШ: 61а8]. Тикшерелгән чыганакларда ʻбала анасыʼ мәгънәсендә гарәби асыллы wәлидә сүзе дә кулланыла: Андин соң йудылар, пәйғамбәр ғаләйһи әс-сәләмнең ғаммы Ғаббас қатына тәқый wәлидәсе қатында дәфен қылдылар [НФ: 153]; Wәлидәмез эвдәме? [НФ: 145]; Әййуб Ансариниң wәлидәси айтур әрди [НФ: 13б6]. Өмми гарәп сүзе изафә бәйләнеше барлыкка китергән атамаларда гына очрады: Өмми Бәшәр [НФ: 45]; Өмми Җәмил [НФ: 305]. @@ -868,7 +868,7 @@ XIV гасырда Алтын Урда дәүләтендә иҗат ителг б) ʻбалаʼ мәгънәсен: Һаwа йатмыш қарын уғлан туғды [КР: 28; 2]; Ғалинең уғланлары булды Хәсән белән Хөсәйен [КР: 547]. Беренче мәгънә адәм уғланлары сүзтезмәсендә дә чагылыш таба: Беркет адәм уғланларыға харәм булды [КР: 28]; Иблис әйде: Йа Рабби, Синең ғыйззә тең белән анд-йад қылурмын, бу адәм уғланларының җөмләсене азғурғаймән, мәғәр мохлис қолларың миндин қурқғайлар, үзгәләрен җөмләсен азғурғаймын [НФ: 233]; "Йә Йәхйә, бу шәһвәт торур, кем моның берлә адәм уғланларыны сайыд қылурмын" - тип әйде [НФ: 223]. Мәгълүм булганча, элгәре чор язма истәлекләрдә уғлан сүзе ʻул' һәм ʻбалаʼ мәгънәләрендә теркәлгән, ягъни ул киңрәк семантикага ия булган; һәм ир баланы гына түгел, ә кыз баланы да белдергән. Кайбер истәлекләрдә қыз уғыл һәм қыз уғлан сүзтезмәләренең кулланылышы белән дәлилләнә. -Төрки телләрдә ике формада билгеле қардәш / қарендәш сүзе ʻбер нәселдән булган, туган кешеʼне белдерә [Татар теленең аңлатмалы..., III т., 2017, б. 139] Тува, чуваш, якут телләренннән башка барлык төрки телләрдә дә кулланылышта йөри. Алтын Урда чоры әсәрләрендә һәр ике сүз дә очрый. Мисаллар: Мин қамуғ қарендәшем берлә сезләркә надарә қылыб турур едим [КР: 20; 19]; Қамуғ қарендәшләрең сүзен сүзләдиләр [КР: 20; 21]; Әй қарендәшем бармақларым җөмләсе кисүк торур мәғйуб торур [НФ: 272]; ол оғрылық қылды тәгән қарендәшемез қани [КР: 102;11]; қарендәшләреңи күргәйсән [Җс: 18.17]. +Төрки телләрдә ике формада билгеле қардәш / қарендәш сүзе ʻбер нәселдән булган, туган кешеʼне белдерә [Татар теленең аңлатмалы..., III т., 2017, б. 139] Тува, чуваш, якут телләренннән башка барлык төрки телләрдә дә кулланылышта йөри. Алтын Урда чоры әсәрләрендә һәр ике сүз дә очрый. Мисаллар: Мин қамуғ қарендәшем берлә сезләркә надарә қылыб турур едим [КР: 20; 19]; Қамуғ қарендәшләрең сүзен сүзләдиләр [КР: 20; 21]; Әй қарендәшем бармақларым җөмләсе кисүк торур мәғйуб торур [НФ: 272]; ол оғрылық қылды тәгән қарендәшемез қани [КР: 102;]; қарендәшләреңи күргәйсән [Җс: 18.17]. Алтын Урдада иҗат ителгән әсәрләрдә хатун сүзенең кулланылуын ачыкладык. Борынгы төрки язма истәлекләрдә бу сүзнең ике фонетик варианты да кулланылган: катун һәм хатун. Алар хәзерге төрки телләрдә дә сакланган. Без анализлаган истәлекләр телендә хатун сүзе ʻир-атка каршы җенестәге кешеʼ мәгънәсеннән тыш ʻтормыш иптәшеʼ дигән мәгънәгә дә ия: хатунум уғлан турур маққа салиx булды [НФ: 243]. Тикшеренү нәтиҗәләреннән күренгәнчә, Алтын Урда чоры язма истәлекләрендә ʻкыз җенесендәге балаʼ мәгънәсе гомумтөрки қыз һәм гарәби чыгышлы ғайәл һәм бинт сүзләре белән белдерелә. Мәсәлән: Шақиқи Бәлхинең ғайәле бар әрди Әминә атлығ [НФ: 199]; Тәқый дүрт бинтнең бере Зәйнәб, Роқыйә, Өммегөлсем, тәқый Фатыйма [НФ: 21]. ʻБабайʼ һәм ʻәбиʼ төшенчәләре олуғ ата, олуғ ана сүзләреннән тыш, гарәби чыгышлы җәдд / җәддә сүзе белән дә белдерелә: Әгәр әҗәл килер булса, җәддең Мостафаға барырсың, йә бабаң әмирел мөэминин Ғалигә барырсың, wәлидәң Фатыйматуз-Зөһрәгә барырсың, җәддәтең Хәдичәтел-Кубраға барырсың [НФ: 151-152]. diff --git "a/ILLA/\320\230\320\242\320\233\320\257_3-2.txt" "b/ILLA/\320\230\320\242\320\233\320\257_3-2.txt" index 3508fca960fe2acb60b96890ceaef0adb1f698c2..28aa56dd475f1cae7244a4a729555dd28f875d21 100644 --- "a/ILLA/\320\230\320\242\320\233\320\257_3-2.txt" +++ "b/ILLA/\320\230\320\242\320\233\320\257_3-2.txt" @@ -1150,7 +1150,7 @@ Wатан сүзе 3 мәртәбә кулланыла: Wатан йақтырт Шул ук мәгънә сүзтезмәләре белән: Җыйырчықлы йөзенә қарчығыңның / Қарарсың тилмереп, мәэюс булып син [1, б. 193]; Йөз нуры дүрт йақны әнвәр әйләгән [1, б. 270]; Қарап күрсә: йөзе нурлы бер аппақ бүрекле қарт / Җитен төсле сақалы ак, кыйәфәтчә күрекле Қарт [1, б. 291] һ.б. 2) Йөз сүзе 'кеше' дигән мәгънәдә кулланыла: Бел ки, мәwтең (үлемең), шөбһәсез, мәwтем дорыр, и нурлы йөз [1, б. 118]; Әүлийаларның барын бер-бер китерсәм қаршыма / Күрмәмен дип уйлыймын бер йақты йөз ул йөз кеби [2, б. 209]; 3) Йөз / насыйәт сүзенең 'абруй, намус, дәрәҗә, язмыш' дигән мәгъ нәсе. Әлеге мәгънәне белдерү өчен, маңгай, йөз, бит сүзләренең синонимы булган насыйәт сүзе 1 мәртәбә файдаланыла: Әлеңдәдер, нә қылсаң, насыйәт уш (Кулыңдадыр йөзем: абруй, дәрәҗә, намусым) [1, б. 236]; "Ай туған"да тусаңчы, айдай нурлы булсаңчы / Йәшләр йөзен қызартқанчы, қаралғанчы үлсәңче! [2, б. 11]; Йөзеңнең дәфтәренә син хатаән (ялгышып) кер wә тап салсаң [2, б. 161] һ.б. -Йөз сүзе белән йир, җир, күк, қойаш, дөнйа йөзе (-н, -не, -ндә, -ндәге, -ндә, -нән): Дидем: и йир йөзендәге фәрештә / Өмидсең сән бу милләткә һәр эштә [1, б. 51]; Қойаш та җып-җылы нурлар сачадыр / Күңел сез җир йөзе күңлен ачадыр [1, б. 154]; күк йөзе (-ндә) [1, б. 254; 2, б. 34, 77, 176]; дөнйа йөзе [1, б. 266;2, б. 7] кебек сүзтезмәләр дә кулланыла. +Йөз сүзе белән йир, җир, күк, қойаш, дөнйа йөзе (-н, -не, -ндә, -ндәге, -ндә, -нән): Дидем: и йир йөзендәге фәрештә / Өмидсең сән бу милләткә һәр эштә [1, б. 51]; Қойаш та җып-җылы нурлар сачадыр / Күңел сез җир йөзе күңлен ачадыр [1, б. 154]; күк йөзе (-ндә) [1, б. 254; 2, б. 34, 77, 176]; дөнйа йөзе [1, б. 266;, б. 7] кебек сүзтезмәләр дә кулланыла. 'Кеше бите' мәгънәсендәге йөз сүзе кәгазь бите белән чагыштырыла: Йуқ янымда чын кеше, булғанда да - мин чит күрәм / Белмәдем капшап, фәқать һәр йөздә кәғазь бит күрәм [1985, 2, б. 265]. Фразеологик бөтеннәр хәлендә: Бер көнне килде моңа қарчық йаwыз / Бәдбәхет, йөзе қара, бер җалмаwыз [1985, 1, б. 76]; Су анасы - бик йаwыз, йөзе қара / Ел да бер уғланны йә қызны ала [1, б. 268]; Көл - қараңғы йөз бирү анчак килешмәстән генә [1, б. 306] һ.б. Мисаллардан аңлашылганча, йөз сүзенең бит сүзенә караганда ешрак кабатлануы, сүзмәгънә, сүзформа, сүз тезмәсе, фразеологик бөтеннәр буларак файдаланылуы, 'матур кызның йөзе' дигән төп мәгънәсенең, милләт, байлык, хәерчелек кебек иҗтимагый тормыш хәлләренә нисбәтән төсмерләр белән киңәйтелүе аңлашыла. diff --git "a/ILLA/\320\232\320\260\320\264\321\213\320\270\314\206\321\200\320\276\320\262-\320\242\321\203\320\270\314\206 \322\227\321\213\321\200\320\273\320\260\321\200\321\213-2021.txt" "b/ILLA/\320\232\320\260\320\264\321\213\320\270\314\206\321\200\320\276\320\262-\320\242\321\203\320\270\314\206 \322\227\321\213\321\200\320\273\320\260\321\200\321\213-2021.txt" index b09ae84a676aa0c858ef1dd9907e84798beaf294..13a3437288dd4d788aeea410b332621adb16edbf 100644 --- "a/ILLA/\320\232\320\260\320\264\321\213\320\270\314\206\321\200\320\276\320\262-\320\242\321\203\320\270\314\206 \322\227\321\213\321\200\320\273\320\260\321\200\321\213-2021.txt" +++ "b/ILLA/\320\232\320\260\320\264\321\213\320\270\314\206\321\200\320\276\320\262-\320\242\321\203\320\270\314\206 \322\227\321\213\321\200\320\273\320\260\321\200\321\213-2021.txt" @@ -725,7 +725,7 @@ XVII гасыр урталарында барабалар ислам динен Әй, анасына түгел, кызына. Һавадин очкан күк чәүкә Кунар гына талын тапмайдыр. Йегетләр мескен нихәл итсен, Кайтар гына йулын тапмайдыр. Сикереп лә атка менәрмен, Эсәнчеләр бавын эсәрмен. Йазгыта кәүкүк чакырганди, Шул чагында ничек түзәрмен. Йанашкай йеккән ал[а]атым, Агыйдел буйларын буйлайдыр. Йанында йары булып торып Үзгә генә йарны уйлайдыр. Кайыннан бийек карагайның, Чаныкайым, өселәй үркейем. Аппак кайын алтта мелгейләй. Биш вакыт намас укый алматым, Чаныкайым, өселәй үркейем, Ни әйтербес Алланың карсынтай. Каеннан биек карагайның, Җаныкаем, өзелә үркәем . -Ап-ак каен алда күренә. Чуйын чүлмәк, аузи тар ла, Пешәр салдат ашлари ла; Кош-корт очып җитмәс җиргә, Китә салдат башлары ла. Таш казарма буйларына Мылтыгымны сөйәдем; Туган-үскән илләремә Кайчан кайтыр сөйәгем? Салдат итеп алдылар, Билемә каеш салдылар; Минем белән барган дуслар Җараусызга калдылар. Мин яратам куе урманнарны, Сикереп аккан суны яратам; Күкне кысыллатып көн батуын, Җәйге таң атуын яратам. Мин яратам кошлар сайраганны, Чишмә челтерәгәнне тыңларга; Мин яратам ялгыс кына калып, Баштан кицкәннәрне уйларга. Мин яратам Наскы елга буен, Шомырт чәчәк аткан вакытын; Мин яратам яшел болыннарын Печәннәре(й) үскән вакытын. Мин яратам юкә чабуларны, Юкә салуларны йылгата. Мин яратам печән чабышларны Ялан сагышлы күл ягата. Мин яратам палык тотуларны Тәпкинбаш елгата - Тумата;1 Мин яратам косык сугуларны Асла-асла косык ботакта. Мин яратам песнең сас якларны, Туып-үскән өчен сас якта; Мин яратам көсен саслыкларда Чия җыюларны саслыкта. Мин яратам көсен мылтык алып, Йерүләрне буйлап урманны; Төнлә урманнарда утлар ягып, Утка артын ятып йоклауны. ең Тубыл районы Тәпкинбаш авыл +Ап-ак каен алда күренә. Чуйын чүлмәк, аузи тар ла, Пешәр салдат ашлари ла; Кош-корт очып җитмәс җиргә, Китә салдат башлары ла. Таш казарма буйларына Мылтыгымны сөйәдем; Туган-үскән илләремә Кайчан кайтыр сөйәгем? Салдат итеп алдылар, Билемә каеш салдылар; Минем белән барган дуслар Җараусызга калдылар. Мин яратам куе урманнарны, Сикереп аккан суны яратам; Күкне кысыллатып көн батуын, Җәйге таң атуын яратам. Мин яратам кошлар сайраганны, Чишмә челтерәгәнне тыңларга; Мин яратам ялгыс кына калып, Баштан кицкәннәрне уйларга. Мин яратам Наскы елга буен, Шомырт чәчәк аткан вакытын; Мин яратам яшел болыннарын Печәннәре(й) үскән вакытын. Мин яратам юкә чабуларны, Юкә салуларны йылгата. Мин яратам печән чабышларны Ялан сагышлы күл ягата. Мин яратам палык тотуларны Тәпкинбаш елгата - Тумата; Мин яратам косык сугуларны Асла-асла косык ботакта. Мин яратам песнең сас якларны, Туып-үскән өчен сас якта; Мин яратам көсен саслыкларда Чия җыюларны саслыкта. Мин яратам көсен мылтык алып, Йерүләрне буйлап урманны; Төнлә урманнарда утлар ягып, Утка артын ятып йоклауны. ең Тубыл районы Тәпкинбаш авыл яшьтә) җырлады. Магнитофон т дыйрова яздырды. Нотага төшер ң үз җыры. Ул билгеле "Сания апа , клуб сәхнәләрендә, кунак-төшем ырны язып алу өчен, 8 чакрым чама зын тар көймәдә йөзеп үттек. 86. Шәрүк Шәрүкның башынтай кринкәй бүрек, Алмагачка кунган лай кош кебек. Туган ла җирем, үскән җирем, Йокыларда күргән төш кебек. diff --git "a/ILLA/\320\234\321\203\321\205\320\260\320\274\320\265\321\202\320\267\321\217\320\275\320\276\320\262-\321\201\320\261\320\276\321\200\320\275\320\270\320\272-2021.txt" "b/ILLA/\320\234\321\203\321\205\320\260\320\274\320\265\321\202\320\267\321\217\320\275\320\276\320\262-\321\201\320\261\320\276\321\200\320\275\320\270\320\272-2021.txt" index 25c48b2db8a2795653c26ad6a57f47378be2c968..6b13842277b9542a9cbcac5ab1d52e819f38ae11 100644 --- "a/ILLA/\320\234\321\203\321\205\320\260\320\274\320\265\321\202\320\267\321\217\320\275\320\276\320\262-\321\201\320\261\320\276\321\200\320\275\320\270\320\272-2021.txt" +++ "b/ILLA/\320\234\321\203\321\205\320\260\320\274\320\265\321\202\320\267\321\217\320\275\320\276\320\262-\321\201\320\261\320\276\321\200\320\275\320\270\320\272-2021.txt" @@ -189,7 +189,7 @@ ISBN 978-5-93091-327-9 * * * Традицион туй йоласы, тикшеренүчеләр өчен гаять кызыклы өлкә буларак, элек-электән үзенең гүзәллеге, тирән эчтәлеклелеге һәм самимилеге белән игътибарны җәлеп итә. Туй йолаларының төп мәгънәсе (теләсә кайсы чорда, теләсә кайсы халыкта) - яңа гаиләне, яңа союзны булдыру, аны рәсмиләштерү, тануга кайтып кала. Төп юнәлеше һәм составы исә бер йорттан икенче йортка кыз (кәләш) тапшыру, булачак ирнең йортына озатудан тора. Калган бөтен эшләр (башта, озатканда, соңыннан булган хәрәкәт-чаралар) һәммәсе дә әлеге үзәк акт - ярәшелгән кызны күчерү - тирәсенә туплана. Бу күпчелек халыкларда, шул исәптән, татарларда да, шулай булган һәм берничә көнгә, аерым урыннарда ай, хәтта елга сузылган. Шуңа күрә ул ифрат катлаулы фольклор-этнографик комплекс барлыкка китергән. Ык буе татарларының туй йоласын бер схемага салганда, ул үз эчендә түбәндәге ритуалларны берләштерә. -1) Яучылау (кодалау). Кемнең кызын сорату мәсьәләсе хәл ителгәч, егет ягы дәрәҗәлерәк кешене яучы (башкода, кода, димче)2 итеп билгели. Гадәттә, туган тиешле, телгә оста, дипломат кеше билгеләнә. Бу эштә теше төшкән хатын-кызлар (карчыклар) бигрәк тә зур дан белән файдалана. Яучы җәяү йөрми. Бу йола кыз якын яки ерак булуга карамый. Сыңар (сул) балакны кунычтан тышка чыгарып салу шулай ук зарури. Әйткәндәй, соңгысы славян халыкларында, гомумән, юк. Безнеңчә, болгар йортыннан килә торган бу йола башка халыкларга, ничектер, күчә алмый калган. Шунысы кызыклы, Уфа губернасында яшәүче керәшеннәрнең туй йолаларын шактый җентекле тикшергән С. М. Матвеев та бу хакта берни дә әйтми. Игътибар итмәүдән дияр идең, ул яучының кыз йортында булган һәр хәрәкәтен диярлек тасвирлый. Монда күпмедер дәрәҗәдә христиан диненең йогынтысы, булса кирәк. +1) Яучылау (кодалау). Кемнең кызын сорату мәсьәләсе хәл ителгәч, егет ягы дәрәҗәлерәк кешене яучы (башкода, кода, димче) итеп билгели. Гадәттә, туган тиешле, телгә оста, дипломат кеше билгеләнә. Бу эштә теше төшкән хатын-кызлар (карчыклар) бигрәк тә зур дан белән файдалана. Яучы җәяү йөрми. Бу йола кыз якын яки ерак булуга карамый. Сыңар (сул) балакны кунычтан тышка чыгарып салу шулай ук зарури. Әйткәндәй, соңгысы славян халыкларында, гомумән, юк. Безнеңчә, болгар йортыннан килә торган бу йола башка халыкларга, ничектер, күчә алмый калган. Шунысы кызыклы, Уфа губернасында яшәүче керәшеннәрнең туй йолаларын шактый җентекле тикшергән С. М. Матвеев та бу хакта берни дә әйтми. Игътибар итмәүдән дияр идең, ул яучының кыз йортында булган һәр хәрәкәтен диярлек тасвирлый. Монда күпмедер дәрәҗәдә христиан диненең йогынтысы, булса кирәк. Яучылау өчен шулай ук теләсә нинди көн ярамый. Моның өстенә чанага (арбага) башкода тире салып килә. Яучы килештереп йөргән арада ике як та бер-берсен өйрәнә. Мәһәр (калым) һәм бирнә күпме булачагы хәл ителә. Соңгы җавапны биргәнгә кадәр, кыз ягы кардәш-ыруларны җыеп киңәшләшә. 2) Ярәшү (ярашу, вәгъдәләшү, килешү, аклашу). Татар халкында, гомумән, егет-кыз өйләнгәнче бер-берсен белмәгән, дигән фикер бар. Бу - бары Ислам йогынтысы. Әмма халык җаен таба белгән. Ярәшү (килешү) вакытында булачак кияүнең булуы соралмаса да, кайсыбердә (бигрәк тә типтәрләрдә) егет белән кыз (ата-аналар килешкәндә) аерым бүлмәдә очрашып сөйләшә (бүләк алыша) торган була. Картлар хәтерендә хәзер аклашу белән ярәшү бер мәгънәдә каралса да, асылда ярәшү аклашудан соң 5-10 көн үткәч уздырыла. Эш болай. Кыз ягы ризалашып, яучыны (яучы чит кеше булса, егет ягыннан янә кем дә булса берәү катнаша) сыйлап кунак итә, кызның әнисе яки җиңгәсе яучыга - икмәк-тоз белән бергә ак тастымал, ак ашъяулык (ак -бәхет билгесе), ә егеткә кыз бүләкләре биреп җибәрә. Яучы кайтып, сөенче ала, аклаша. Егет туганнары (ата-аналары), 5 - 10 көн хәзерләнгәннән соң гына, кыз өенә зурлап, бүләкләр, ашлар белән, калымның ( ярашу, яраш туе) дип атала да инде. Ярәшү вакытында кыз ягыннан бөтен кардәш-ырулары, якыннары катнаша, ул зур, олы табын төсен, туй формасын ала. Менә шунда инде егетнең ата-анасына кыз күрсәтелә. Егет ягы моны таләп итә. Кызны ике ахирәте ике яктан култыклап алып чыга. Егет ягы кызга мактау сүзләре әйтә (җыр аша да булуы мөмкин). Яраш туе вакытында кызның үз ахирәтләре белән урамда атлы чаналарда (прогулкада) йөрүе дә билгеле. Моннан соң ул "ярәшелгән кыз" дип йөртелә. Ислам дине аеруча таралган урыннарда моннан соң ул иптәш кызларыннан башка беркем белән дә аралашмаска, чыгып йөрмәскә тиеш. Тулысынча җиңгәләр кулына тапшырыла. Ахирәтләре аны саклап кына йөртә. Бакалы керәшеннәрендә, мәсәлән, атна буена кыз үзенең ахирәт-дуслары белән елашып-сыкташып каберлеккә йөри, кардәш-ырулары белән хушлашып чыга, аңа кардәш-ырулары, агай-энеләре бүләкләр бирә торган була. Руслар яки чуаш-марилар белән аралашып яшәгән авылларда да шул хәл күренә. Без бу чорны "туй алды", дип атыйк, ягъни ярәшүдән соң туйга кадәрге вакыт. @@ -227,7 +227,7 @@ ISBN 978-5-93091-327-9 Шул ук көнне кияү йортында кыз артыннан килгән әйберләрне элү, бирнә (бүләк) баглау үткәрелә. Аерым урыннарда әйбер чыгару бер көнне үткәрелә, икенче көнне исә алар (бирнәләр һәм ашлар) зурлап чыгарыла. Җыелган туганнар һәм кунаклар аларны дикъкать белән күздән кичерә. Киленнең уңганлыгы ул җитештергән, әзерләгән, чиккән-тукыган әйберләргә карап сынала. 19) Корбан ашы (корбан көн, олы туй, үзәк туй, мәҗлес көн). Кияү йортында килен икенче төнен үткәрә. Бакалы районында (керәшен татарларында) килен менә шул төндә генә кияү куенына керә. Аңа кадәр кияү аңа кагылмый. Югарыда без килен мунчасы (беренче иртәдә), дигән идек. Кияү белән килен икенче көнне дә мунча керә. Алар артыннан башка кунаклар (кыз туганнары, егет ягы) шулай ук юынып чыга, һәркем килен мунчасына акча сала. Корбан мәҗлесе җитә. Корбан көн мәҗлесе бик олы итеп үткәрелә. Муллалар да чакырыла. Башта төп хуҗаның ашларын ашаталар. Аннары - кыз ашлары, иң азактан кыз чәкчәге (килен чәкчәге) тәкъдим ителә, һәркем авыз иткәч, акча сала. Кыз балына (килен мичкәсенә) шулай ук акча салалар. Гадәттә, җыр, әйтеш аша бирнәләр чыгарыла. Ул подноска өеп, кемгә нәрсә икәне әйтеп бирелә. Бирнәгә каршы ата-ана (егетнеке) мал әйтә, башкалар акча сала. Кодалар арасында мактау җырлары тынмый. Кыз ягы, кодаларның барысында да булгач, төп йортка кайта. Соңгы эчке мәҗлесе үткәрелә. Рәсми туй шуның белән тәмамлана. -20) Туй арты (Кияү кайтармасы, шәл салдыру туе, кода төшерү)1. +20) Туй арты (Кияү кайтармасы, шәл салдыру туе, кода төшерү). Ык буе районнарында 1920нчe елларга кадәр традицион туй йолалары менә шулай үткән. Туй арты (туй койрыгы) ләкин дәвам итә әле. Яшь кәләш белән таныштыру өчен, мәсәлән, кияү үзенең дусларын бераз вакыттан ашка җыя. Бу "шәл салдыру туе", диелә. Яшь килен кияү йортында бөркәнчек (шәл) ябынып йөри. Кияү егетләре килен янында биеп йөри һәм шәлен таяклар белән эләктереп алалар. Шушы мәҗлестә кияү үзенең егет чагы белән хушлаша. Бер-ике атнадан соң ул кәләше белән әби- бабасына визит ясый. Акча-яулык мәҗлес өстәленә сала. Шуннан соң ул бу йортта үз кеше булып китә. Менә шул мәҗлес "кияү кайтармасы", дип әйтелә дә инде. * * * @@ -278,7 +278,7 @@ XX йөз башларына кадәр сакланган туй йоласын Шуның белән беррәттән туй йоласы татар халкының Исламга кадәрге ышануларын, мәҗүси табынуларының, магиячелекнең эзләрен дә яхшы саклый. Йола магияләре үзләре берничә төрле. Тикшеренүчеләр аларны башта ике зур төркемгә аера: а) профилактик; б) арттыруга, үрчетүгә юнәлтелгән магия. А. Борынгы кеше карашынча, усал, явыз көчләргә төрлечә каршы торырга мөмкин: 1) явыз көчләрне куарга яки куркытырга мөмкин (нәфрәт уятучы магия яки апотропик магия) - шуңа күрә, мәсәлән, кияү килгәндә, килен төшергәндә, корал (мылтыктан) аталар, туй арбасын ут аша үткәрәләр, кычкыралар, сызгыралар, тавышланалар, чыбыркы, камчы шартлаталар, кәләш күлмәгенә энәләр кадыйлар, кияүне шәмчырак (факел) яндырып озаталар; 2) явыз көчләрне алдарга мөмкин (экзапатетик йола) - мәсәлән, төрле ым белән, читләтеп әйтү аша сөйләшү (бигрәк тә яучылау сүзләре читләтеп әйтүгә бай), явыз рухларны саташтыру нияте белән кияү белән кәләшкә (ярәшелгән кызга) исемнәре белән эндәшмәү, яучылап барганда кичкә карый чыгу, арт юллардан урап йөрү, туй процессиясенең шулай ук туры юлдан бармый, урау-урау юллардан үтүе һ.б.; 3) явыз рухлардан качып котылырга мөмкин (криптик магия) - мәсәлән, кыз ярәшелгәннән соң, яулык (бөркәнчек) ябындыру йоласы, кыз яшерү (кияү килгәндә), кияү егетләре, кыз ахирәтләре һәм җиңгәләре егет белән кызны саклавы, атларны амбарларга бикләп кую, капка саклау, атларга кыңгы рау лар тагу һ.б.; 4) явыз рухлардан тыелып тору юлы белән котылып булу мөмкинлеге. Мәсәлән, кияү белән кәләшнең (киленнең) чит-ятлар белән сөйләшмәве; туй вакытында (никахтан соң үткәрелгән зур мәҗлестә) ашау-эчүдән тыелуы, никах төнендә җенси мөнәсәбәткә кермәү, яучы, димче (башкода) җибәргәндә әйбәт көн эзләү, ягъни бәхетсез көндә җибәрүдән саклану һ.б. -Б. Арттыруга, үрчетүгә (нәсел, мал), уңыш теләүгә юнәлдерелгән магик йолалар (карпогоник магия), барыннан да элек, яшьләргә байлык, муллык, ишлелек теләүгә юнәлтелә. Мәсәлән, яшьләргә ширбәт бөркү, орлык (бодай) сибү; киленнең кулын онга тыгу; бал-май каптыру; яшьләр яткан урынга никах төне алдыннан яшь ир бала салу; җырларда һәртөрле эротик сүзләр куллану; тире өстенә утырту; килен төшергәндә, аны сарыкка таяндыру (таянчык мал); туй киткәндә, төш, конфет, акчалар сибү; яңа никахлашучыларга урынны абзар-кура янына (келәткә) әзерләү (ягъни яңа гаилә мал-туарлы булсын)1; йола коймагы (кияү коймагы) пешерүләр һ.б. +Б. Арттыруга, үрчетүгә (нәсел, мал), уңыш теләүгә юнәлдерелгән магик йолалар (карпогоник магия), барыннан да элек, яшьләргә байлык, муллык, ишлелек теләүгә юнәлтелә. Мәсәлән, яшьләргә ширбәт бөркү, орлык (бодай) сибү; киленнең кулын онга тыгу; бал-май каптыру; яшьләр яткан урынга никах төне алдыннан яшь ир бала салу; җырларда һәртөрле эротик сүзләр куллану; тире өстенә утырту; килен төшергәндә, аны сарыкка таяндыру (таянчык мал); туй киткәндә, төш, конфет, акчалар сибү; яңа никахлашучыларга урынны абзар-кура янына (келәткә) әзерләү (ягъни яңа гаилә мал-туарлы булсын); йола коймагы (кияү коймагы) пешерүләр һ.б. Икенчеләре исә туй йоласында катнашучыларның һәммәсенә дә бәхет теләүгә корыла. Мәсәлән, килен ширбәте (беренче су) белән туйда катнашучыларның сыйлануы, кыз балы, кыз (килен) чәкчәге авыз итүләр, килен мунчасында яшьләрдән соң барысының да юынуы һ.б. Өченчеләре егет белән кызның үзара татулыгын булдыруга, араларын ныгытуга корыла. Икенче төрле аларны синдиасмик, бәйләүче магия, дип тә әйтәләр. Андыйлар шулай ук күп кенә: бергәләп бер стаканнан (савыттан) ашау, эчү; кияү белән кәләшне туй барышында гел бер өйдә (кыз өендә, ак келәттә) көн-төн яшәтү; кыз өеннән кияү өенә кадәр орлык сибеп бару; кыз белән егетне икесен бергә (атта йөрергә чыкканда) куша бәйләү; кулларын бер-берсенә тоттырып өйгә кертү (килен төшергәндә). Аерым урыннарда - киленнең беренче суыннан егет анасы улы белән килене өчен генә чәй кайнатып эчерүе һ.б. Дүртенче төркем магик йолалар үз туган йортыннан китүче кызның йорт (абзар, кура) ияләре, рухлары белән аерылышуын чагылдыра. Кыз ата йортыннан киткәндә йорт, абзар, кура ягына карап, төш, конфет, әлбә (печенье) сибә; йорттан чыкканда яки кергәндә (туйга кадәр дә, аннан соң да), ул тупса аша атлап, туктап сөйләшергә тиеш түгел ; кайсыбер урыннарда мич агын куптарып китә (туй киткәндә). Кызны (киленне) яңа йортның ияләренә (рухларына) ияләштерүне күздә тоткан магик ритуаллар да юк түгел: егет өендә бөркәнчек (шәл, яулык) салдыру, яшь киленне мич тирәли урату, ирен чишендерүе, чәчен икегә ярып үрү кебек йолалар рухларның күңелен табарга тырышуны аңлата. Гомумән, туй йоласының Ык буе вариантларында ярәшелгән кызның, туй алдыннан каберлеккә барып, үлгәннәр рухы белән саубуллашып йөрүләре; суга (кое яки чишмәгә) акча яки икмәк ташлаулары; килен булып төшкәч тә, егет ягына бүләкләр өләшүе, әйберләрен элүе; өстәл өсләренә - ашъяулыклар, утыргычларга япмалар ябуы, мич кашагасына челтәрләр һ.б. элеп, бизәп чыгуы; мунча якканда беренче суны почмакларга, түшәмнәргә, утка сибүе - барысы да диярлек үз һәм чит рухларның күңелен табарга тырышуны чагылдырган, йорт ияләренә адресланган ритуаллар, булса кирәк. Монда тереләр белән кушылу да (киленгә егетнең атасына-анасына "биатай", "бианай", дип әйтергә рөхсәт бирү дә шуңа карый) һәм киленнең яңа йорт рухлары, ияләре белән кушылу магияләрен үтәве дә күренә. @@ -851,7 +851,7 @@ XX йөз башларына кадәр сакланган туй йоласын Шали, шали, шайкамыш. Егетләр арадан иң чибәр кызны даулап алып китәләр. Кайсыбердә уен һәм җыр ике якның көрәшен дә яктырта. Бу уен борынгы замандагы ырулар мөнәсәбәтен чагылдыру ягыннан тарихи-иҗтимагый әһәмияткә ия. Ул борынгы никахның кайбер архаик формаларын күз алдына китерергә мөмкинлек бирә (никах алды ярышы мотивлары һ.б.). Шулай итеп, ел фасылларына бәйле рәвештә туган йола бәйрәмнәренең эчтәлегенә семьяниках мәсьәләләре килеп керү күренешләре, башка халыклардагы шикелле үк, Ык буе татарларының иҗатына да ят түгел. -Җирле халыкларның сөйләвенә караганда, янә дә бу җыеннарда (бигрәк тә юа, кузгалак җыеннары көннәрендә) такыя үреп күрәзәлек итү була. Ул - ахирәтләшү йоласы. Анда бары тик җиткән кызлар гына катнаша. Такыя үреп беткәннән соң, кызлар, киләчәк язмышларын белергә теләп, такыяларын суга ташлаганнар. Әгәр такыя батса - такыя иясе үлә, яки сөйгән егете аны оныта, дип фараз иткәннәр; әгәр бер урында әйләнеп торса - ул кыз кияүгә чыга алмый утырып кала; ярга кире кайтса - туган авылына кияүгә чыга; такыя кайсы якка йөзеп китсә - шул якка кияүгә чыга һ.б. Рус халкында да шундый йола (семик бәйрәме) барлыгы билгеле. Семик бәйрәме Ык буе районнарындагы чуваш авылларында әле дә үткәрелә. Тик алар аны "яфрак бәйрәме" (Шаран районының Дүртөйле, Ярмәкәй районының Күпчәнәй авылларында) дип атыйлар. Гадәттә, чуваш кызлары каен яфрагыннан такыя үрә, яшь каен үсентеләренең башларын тоташтырып бәйли һәм үзара күпмедер вакыткача ахирәтләтә ("кумлевать итәбез", диләр)3, шуннан соң уенга егетләр дә катнаштырыла, сый оештырыла. Икенче көнне кызлар яшереп куйган такыяларын башларына киеп су буена киләләр һәм, суга ташлап, күрәзәлек итәләр. Типтәрләр арасында шушы йолага бәйле килеп туган җырлар очраштыргалый. Мәсәлән: +Җирле халыкларның сөйләвенә караганда, янә дә бу җыеннарда (бигрәк тә юа, кузгалак җыеннары көннәрендә) такыя үреп күрәзәлек итү була. Ул - ахирәтләшү йоласы. Анда бары тик җиткән кызлар гына катнаша. Такыя үреп беткәннән соң, кызлар, киләчәк язмышларын белергә теләп, такыяларын суга ташлаганнар. Әгәр такыя батса - такыя иясе үлә, яки сөйгән егете аны оныта, дип фараз иткәннәр; әгәр бер урында әйләнеп торса - ул кыз кияүгә чыга алмый утырып кала; ярга кире кайтса - туган авылына кияүгә чыга; такыя кайсы якка йөзеп китсә - шул якка кияүгә чыга һ.б. Рус халкында да шундый йола (семик бәйрәме) барлыгы билгеле. Семик бәйрәме Ык буе районнарындагы чуваш авылларында әле дә үткәрелә. Тик алар аны "яфрак бәйрәме" (Шаран районының Дүртөйле, Ярмәкәй районының Күпчәнәй авылларында) дип атыйлар. Гадәттә, чуваш кызлары каен яфрагыннан такыя үрә, яшь каен үсентеләренең башларын тоташтырып бәйли һәм үзара күпмедер вакыткача ахирәтләтә ("кумлевать итәбез", диләр), шуннан соң уенга егетләр дә катнаштырыла, сый оештырыла. Икенче көнне кызлар яшереп куйган такыяларын башларына киеп су буена киләләр һәм, суга ташлап, күрәзәлек итәләр. Типтәрләр арасында шушы йолага бәйле килеп туган җырлар очраштыргалый. Мәсәлән: Су буена барам әле, Такыям салам әле, Батар микән, юк микән, дип, diff --git "a/ILLA/\320\240\321\203\321\205\320\270 \320\274\320\270\321\200\320\260\321\201 17 \320\250\320\260\321\200\320\260\321\204.txt" "b/ILLA/\320\240\321\203\321\205\320\270 \320\274\320\270\321\200\320\260\321\201 17 \320\250\320\260\321\200\320\260\321\204.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..ad2ef53e3ad40a069c8f96a7b38468c298295106 --- /dev/null +++ "b/ILLA/\320\240\321\203\321\205\320\270 \320\274\320\270\321\200\320\260\321\201 17 \320\250\320\260\321\200\320\260\321\204.txt" @@ -0,0 +1,1286 @@ +РУХИ МИРАС +Эзләнүләр һәм табышлар +17 нче чыгарылыш +Галимҗан Шәрәф: әсәрләр, хатлар, документлар + +Татарстан Республикасы Фәннәр академиясе Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының Гыйльми советы карары нигезендә нәшер ителә +Проект "Татар халкының милли үзтәңгәллеген саклау (2020-2024)" ТР Дәүләт программасы кысаларында ТР Фәннәр академиясе Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының Язма мирас үзәге тарафыннан гамәлгә ашырыла +Редколлегия: +И. Г. Гомәров (проект җитәкчесе һәм җаваплы мөхәррир), +А. М. Ахунов, Э. М. Галимҗанова +Төзүчеләр һәм текстларны әзерләүчеләр: +Э. М. Галимҗанова, Г. Н. Зәйниева, +Ф. Г. Фәйзуллина, Г. А. Хөснетдинова +ISBN 978-5-93091 +Җыентык татар халкы рухи мирасының нигезен тәшкил итүче әсәрләрне өйрәнү, аз билгеле язма чыганакларны бастырып чыгару, татар текстларын өйрәнү барышындагы яңа табышлар белән укучыларны таныштыру традициясен дәвам итә. +Сериянең чираттагы саны тел галиме, язучы, педагог, җәмәгать эшлеклесе һәм сәясәтче Галимҗан Шәрәф (1896-1950) тормышына һәм иҗатына багышлана. Китапта галимнең фәнни мәкаләләре, әдәби әсәрләре, чыгышлары, хатлар, иҗтимагый-сәяси эшчәнлегенә һәм тәрҗемәи хәленә кагылышлы материаллар туплап бирелде. Текстларның күбесе гамәлдәге хәрефләр белән беренче тапкыр дөнья күрә. +Басма белгечләр, татар мәдәнияте һәм тарихы белән кызыксынучы киң катлау укучылар игътибарына тәкъдим ителә. + +КЕРЕШ +Заманының төрле фаҗигалы юллары аша үтеп, үзен аямыйча халкына хезмәт иткән Галимҗан Шәрәфетдин улы Шәрәф (1896–1950) татар тарихында аерым игътибарга лаек шәхес. Ул – тел галиме, педагог, җәмәгать эшлеклесе, сәясәтче һәм шагыйрь дә. Кечкенәдән үз көнен үзе кайгыртып тормыш итәргә өйрәнгән Шәрәфетдин Хөснетдин улының (1852–1916) ун баласы булып, биш улы – барысы да тарихта билгеле шәхесләр булып танылалар һәм Шәрәфләр дигән шанлы исем булдыралар. Ир туган Шәрәфләрнең иң кечкенәсе – Галимҗан. Заманына күрә укымышлы кеше булган әтиләре Шәрәфетдин белән әниләре Гайнелнәвал (1853–1936) үрнәгендә, аларның балалары да яшьтән аң-белемгә тартыла. Галимҗан башта Казандагы «Мөхәммәдия" мәдрәсәсендә укый (1912), 2 нче реаль училищены (1915) тәмамлый. Аннан соң 1917 елга кадәр Петроград тимер юл инженерлары институтында белем ала. Әмма бу белгечлек Галимҗанның милли җанлы күңелен канәгатьләндерә алмый, күрәсең, ул шул ук вакытта университетта В.В. Бартольд, В.Д. Смирнов, Л.Б. Щерба, А.Н. Самойлович, И.Ю. Крачковский кебек Шәрык белгечләренең лекцияләрен тыңлый. Шигърият дөньясы белән кызыксынуы аркасында С. Есенин, А. Блок, А. Ахматова һ.б. шагыйрьләрнең иҗат кичәләренә дә йөри. Институтта уку чорында Г. Шәрәф Петроград студентларының «Татар учагы" дип аталган оешмасын оештыручыларның һәм җитәкчеләрнең берсе була. «Алар түгәрәк утырышларында Явыз Иванның колониаль сәясәте нәтиҗәсендә дәүләтчелекләрен югалткан Русия мөселманнарының милли-мәдәни үсеше мәсьәләләрен тикшерәләр, кайбер татар зыялыларының пантюркизм һәм панисламизм белән мавыгуларын тәнкыйтьлиләр, мөселман халыклары мәдәниятенә кагылышлы башка мәсьәләләр буенча фикер алышалар" . Февраль революциясе Г. Шәрәфнең язмышына кискен үзгәрешләр +кертә. Ул укуын ташлап, сәяси эшчәнлеккә керешә: I–II Бөтенроссия мөселман корылтайларында катнаша (1917), Милләт мәҗлесе депутаты итеп сайлана (1917–1918). Милләт мәҗлесе карары белән «ИделУрал штаты"н гамәлгә ашыру буенча махсус сайланган һәйәтнең рәисе итеп билгеләнә. Ләкин уй-максатлары төрле каршылыкларга очрау нәтиҗәсендә, Г. Шәрәф үзенең сәяси активлыгын киметергә мәҗбүр була. + Инде 1917 елдан ук Казан университетының тарих-филология факультетында танылган тел галимнәре, тюркологлар Н. Ашмарин, В. Богородицкий, Н. Катановларның лекцияләрен ирекле рәвештә тыңлаган Г. Шәрәф гыйльми эшчәнлеккә күчә. Эксперименталь фонетика өлкәсендә әлеге белгечләр җитәкчелегендә чуваш, татар телләре һәм гомуми лингвистика буенча тикшеренүләрен башлап җибәрә. Бу елларда көнүзәк мәсьәләләрнең берсе булган татар орфографиясен үзгәртү буенча да ул зур тырышлык куя. Үзенең "гарәпчеләр" тарафдары булуын ачыктан-ачык белдереп, 1926 елның февраль-март айларында тюркологларның Баку шәһәрендә үткәрелгән I Бөтенсоюз корылтаенда да, фикер-тәкъдимнәрен төрле дәлилләр белән раслап, зур доклад ясый. Г. Шәрәфнең әлеге мәсьәлә буенча ВКП(б) ҮК Генераль секретары И.В. Сталинга хат юллавы да билгеле.1 Мондый адымнар Г. Шәрәфнең максатына туры баручан кеше булуын тагын бер кат раслый. +Тел өлкәсендәге гыйльми эшчәнлеге белән беррәттән Г. Шәрәф этнографик статистика буенча да фәнни тикшеренүләр алып бара. 1920 елда ТАССРны оештыруда актив катнаша. ТАССР ның беренче этнографик картасын (1922) һәм торак пункт лары исемлеген (1936) төзи. +Г. Шәрәфнең Казандагы Шәрык педагогика институтындагы эшчәнлеге (1922-1937) аеруча әһәмияткә лаек. Биредә ул тел, тарих, этнография буенча лекцияләр укый. Татар теле фонетикасы мәсьәләләре белән ныклап шөгыльләнә. Олы галим һәм оста педагог буларак, яшьләрне тәрбияләүдә үзеннән зур көч куя. +"Сонорная длительность татарских гласных" (Казань, 1923), "Палятограммы звуков татарского языка сравнительно с русским" (Казань, 1927) хезмәтләре нигезендә мәшһүр тел галимнәре И.И. Мещанинов, А.Н. Самойлович, Л.В. Шерба Г. Шәрәфнең фәнни эшчәнлегенә зур бәя бирәләр һәм аны, докторлык диссертациясе якламаган хәлдә дә, профессор исеменә лаек дип билгелиләр. +Г. Шәрәф җыентыклар төзүче буларак та таныла. Ул 1913 елда "Җәмигыль кямил (афоризмнары), халык мәкальләре урынында йөрерлек вә йөртелә торган сүзләре" исем асты белән "Тукаев сүзләре" дигән җыентык бастырып чыгара. Күренекле тел галиме Г. Шәрәф, Г. Тукай әсәрләренең һәр сүзенә игътибар итеп, әдипнең афоризмнарга тиң гыйбарәләрен туплый. Аның фольк лор әсәрләреннән, татар шагыйрьләре +1 Вәлиев Рәмзи. Фаҗига. Казан: Татар. кит. нәшр., 1996. Б. 32-34. +2 Духовное наследие: поиски и открытия / под ред. И.Г. Гумерова. - Казан: ИЯЛИ, 201. - Вып. 1. - С. 27-47. 7 ух аси. Выпуск 17 иҗатыннан җыйналып, "Балалар күңеле" сериясеннән басылган "Гөлчәчәк" (1919) әкияте китабы, "Мәсәлләр. Үз шагыйрьләребездән" (1921), "Милли моңнар" (1921) җыентыклары мәгълүм. +Г. Шәрәф тәрҗемәчелек белән дә шөгыльләнә. Ул Г. Рәхим, Г. Камал, Ш. Камал һ.б. язучыларның әсәрләрен рус теленә тәрҗемә итә. И.А. Крылов, В.С. Никитин кебек рус мәсәлчеләренә ияреп, аларның әсәрләрендәге сюжетларга нигезләнгән мәсәлләр дә яза. +Киң карашлы Г. Шәрәф үзен борчыган мәсьәләләрне хәл итү максатыннан төрле фәнни өлкәләрдә актив эшли. Шуның нәтиҗәсендә, "1926 елда СССРның өлкәләрне өйрәнү Үзәк бюросына әгъзакорреспондент һәм СССР Фәннәр академиясенең СССРдагы һәм чиктәш илләрдәге кабиләләр составын өйрәнү Комитетына әгъза итеп сайлана. 1929 елда эксперименталь фонетика буенча Халыкара ассоциациягә хакыйкый әгъза буларак кабул ителә". +1920 еллар ахырыннан Г. Шәрәфнең үз халкы өчен эшләгән тырышлыклары берьяклы бәяләнеп, аңа яла ягулар башлана, аның исеме "халык дошманнары" исемлегенә эләгә. 1937 елның 23 мартында Г. Шәрәф кулга алына. Өч ел дәвамында берөзлексез сорау алулардан соң, 1940 елның 27 февралендә галим сигез елга хезмәт төзәтү лагере җәзасына хөкем ителә. Тоткынлык срогын тутырып, тәмам авыруга сабышкан Г. Шәрәф 1945 елның апрелендә иреккә чыгарыла. Ләкин Казанда яшәргә рөхсәт булмау сәбәпле, татар теле укытучысы буларак, Апас районына җибәрелә. 1945 елның 15 сентябреннән 1946 елның 31 гыйнварына кадәр ул Апас райпедкабинетында методист булып эшли. Исәнлеге бик начарайгач кына, Казандагы бертуган сеңлесе Фатыйма янына кайтып яшәргә рөхсәт ала һәм 1950 елның 13 гыйнварында вафат була. ТАССР Югары судының 1958 елдагы 2 февраль карары нигезендә аның исеме тулысынча аклана. +Галимҗан Шәрәфнең шәхси тормышын өйрәнүдә, татар халкы тарихында тоткан урынын билгеләүдә тарих фәннәре докторы профессор Рәмзи Вәлиев зур эш башкарды. Галимнең җитди эзләнүләре нәтиҗәсендә язылган "Фаҗига" китабы (Казан, 1996) нәкъ менә бертуган Шәрәфләрнең фаҗигалы язмышларына багышланган. Г. Шәрәфнең +1 Вәлиев Рәмзи. Фаҗига. Казан: Татар. кит. нәшр., 1996. Б. 28-29. +2 Г. Шәрәф Севердорлаг - НКВДның төньяк тимер юл хезмәт лагеренә җибәрелә. +3 ТР ФА Г. Ибраһимов исем. Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының Язма мирас үзәге. 20 ф., 2 тасв., 1 сакл. бер. Рухи мирас. 17 нче чыгарылыш 8 тел белеме өлкәсендәге эшчәнлеген яктыртуда Ф.Й. Йосыповның тәфсилле мәкаләләре дә игътибарга лаек. +"Чемоданнарда, шкафта һәм башка җирләрдә калган шигырь, басня һәм фәнни кулъязмаларымны һәм барлык биографик кәгазьләремне - һәммәсен җыеп, филиал академия наукның тел, әдәбият кабинетына (институтына) ТНИЯЛИгә тапшырырга" - әлеге сүзләрне Г. Шәрәф үзенең берничә вариантта язылган васыятьнамәләрендә теркәп калдыр ган. Кызганычка, бүгенге көндә Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының Язма мирас үзәгендә 1946-1947 елларда үзе, 1963 елда сеңлесенең кызы тапшырган һәм соңрак аерым шәхесләр китергән материаллар гына саклана. Васыятьнамәләрдә телгә алынган "чемодандагы кулъязмалар"ның язмышы билгеле түгел. +"Рухи мирас: эзләнүләр һәм табышлар" сериясенең Галимҗан Шәрәфкә багышланган чираттагы чыгарылышында, нигездә, Татарстан Республикасы Фәннәр академиясе Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының Язма мирас үзәгендә саклана торган материаллар урын алды. Өч тасвирламадан торган 20 фонд Г. Шәрәфнең бай эчтәлекле мирасын тәшкил итә. +Күренекле тел белгече буларак танылган галимнең фонетика мәсьәләләренә багышланган мәкаләләре, Беренче тюркология съездында татар орфографиясен үзгәртүгә кагылышлы ясаган чыгышлары китапның беренче бүлегенә урнаштырылды. +Фондта сакланган кулъязма шигырь дәфтәрләре Г. Шәрәфнең шагыйрь булуы хакында сөйлиләр. Ул шигырьләр күбесенчә балаларга багышланган. Икенче бүлеккә аның әдәби эшчәнлеген яктырткан материаллар: шигырьләр, тәрҗемә әсәрләр кертелде. +Өченче бүлектә Г. Шәрәфнең тормышына һәм иҗатына караган документлар, хатлар, төрле бәяләмәләр бирелде. Аның тоткынлыктан гаиләсенә, туганнарына язган хатлары аеруча кызыклы. Шигъри юллар белән язылган хатларын ул сагынмалык дип атый. Сагынмалыкларның да кайберләре укучылар игътибарына тәкъдим ителде. +"Рухи мирас: эзләнүләр һәм табышлар" сериясенең әлеге чыгарылышы Г. Шәрәф мирасын туплау һәм өйрәнү юлындагы фәнни тикшеренүләрнең дәвамы булып тора. Китапта урын алган текстлар, аңлатмалар Татарстан Фәннәр академиясе Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының текстология бүлеге фәнни хезмәткәрләре Э.М. Галимҗанова, Г.Н. Зәйниева, Ф.Г. Фәйзуллина, Г.А. Хөснетдиновалар тарафыннан әзерләнде. +Ф.Г. Фәйзуллина бүлек +ГАЛИМҖАН +ШӘРӘФНЕҢ +ФӘННИ +ЭШЧӘНЛЕГЕ ТЕЛ ӨЛКӘСЕНӘ КАРАГАН ХЕЗМӘТЛӘРЕ ТАТАР ТЕЛЕНЕҢ ФОНЕТИКАСЫ +Тел коллективы эчендә аңлашуда, эш процессларында, сыйнфый көрәшне оештыруда, социализм төзүдә, төрле тел коллективларының бер-беренә мөнәсәбәт-катнашуларында һәм җәмгыять тормышының бөтен башка тармакларында чиксез зур роль уйнаган тел - ул бик катлаулы бер хәдис. +Мисал өчен шагыйрь Һ. Такташ шигырьләреннән бер өземтә алыйк: +Бүгенге көн ул сыйнфый катламнарның +Соңгы каты көрәш заманы, +Без искене җимереп, +Планетада +Тигез тормыш, +Матур, яңаны +Төзү юлы белән янабыз. +Һәрбер планетаны сыйныфлардан +Тазартуга таба барабыз... +Бу өземтә зур бер шигырьнең кечкенә бер кисәге генә булуына карамастан, тирән мәгънәне аңлата. Өземтәгә кергән җөмләләр, юллар, аерым сүзләр, хәтта "сыйныф-сыйнфый (сыйнф-и), сыйныфлардан (сыйныф-лар-дан), катлауларның (кат-ла-у-лар-ның) сүзләрендәге кебек, сүзләрнең аерым кисәкләре дә барысы бергәләп мәгънәләр аңлатуга, бөтен шигырь биргән мәгънәне төрлечә, төрле рәвештә тулыландыра. +Телнең төп вазифасы тел коллективы әгъзалары практикасында бер-беренә төрле мәгънә, фикер, фигыльләрне аңлатуда хезмәт итү булганга, телнең мәгънә (аң) ягы аңардан төп максатны тәшкил итә. Шуңа күрә Карл Маркс телне "практик, реаль аң" дип тәкбир дә итә. Шуның белән бергә безнең телебез - аваз теле. Без төрле мәгънәләрне аңлату, чагылдыру сүзләре җөмләләр төзү, аларның мәгънәләренә төрле төсмерләр өчен, төп материал буларак, аваз материалы белән файдаланабыз. Без аваз материалы белән бөтен тел коллективы әгъзаларына таныш, уртак булган шартлы билгеләр, символлар мәйданга китереп, шулар белән практик реаль аңда объектив барлыкны сыйнфый карашлар белән сугарып чагылдырабыз, тәкбир итәбез. +Югарыда шагыйрь Такташтан китерелгән мисалда без: +1) һәрбер сүзне бирү өчен сөйләү аппаратының төрлечә хезмәтләре белән мәйданга китерелгән "б, у, г, н, е, л, с, ф..." кебек аерылмалы /..../1 авазлары белән; +2) аларның мәгълүм формада бер-беренә кушылуыннан гыйбарәт булган "бү-ген-ге, сый-ныф-лар, ке-реш" дигәндәге кебек иҗекләр белән; +3) аваз һәм иҗекләрнең көе, интонация, ритм һәм башка яклардан төрләнүләре белән файдаланабыз. Болар барысы да сүзләрнең төрле кулланышларында мәгънәле сүзләрне, аларның тезмәләренең, җөмләләрен һәм аларның комплексларын мәйданга китерүдә тел коллективында яшәгән нормалар буенча кулланыла торган үзенә бертөрле төзү материалы булып хезмәт итәләр. Рәсемнәр, картиналар мәйданга китерүдә буяулар, аларның төрле төс һәм төсмерләре нинди роль "уйнаса, сүз һәм җөмләләр төзүдә аваз материалы да үзенең төрләнешләре белән шуйдыйрак роль" уйнады. +Монда ләкин аерма да бар. Буяуны турыдан-туры табигатьтән алсак, мондагы авыр материал - катлаулы социаль тормыш процессында һәм нәтиҗәсендә кешелек җәмгыятенең үзе тарафыннан мәйданга китерелгән материал. +Төрле аваз комплексларыннан төзелгән сүз һәм җөмләләрнең шартлы билгеләр буларак, катлаулы һәм катлаусыз мәгънәләрне чагылдыру, бердән, бу тел коллективы һәм, гомумән, кешелек җәмгыятенең чиксез озактан башланган тарихы һәм тарихка кадәр тормыш тәҗрибәләренең, сөйләшү һәм тыңлаучының тел коллективында үткән хәят һәм хезмәт практикасына, сыйнфый аңына таянса, икенчедән, сөйләү-тыңлау, язу-уку процессы барган конкрет реаль барлыкка, дөресрәге, шул барлыкның тел белән файдаланучыларның аңында чагылуына таяна. +Сүзләр, җөмләләр төзүдә файдалана торган авазлар системында, ул авазларны төрләндерү һәм язуда күрсәтү юлларында һәрбер телнең үзенә күрә аермалыклары бар. Бу аермалыклар һәм, гомумән, телнең аваз ягы тел гыйлеменең фонетика бүлегендә тикшерелә. +Димәк, бер телнең фонетикасында шул телдә сүзләр төзүдә кулланыла торган авазлар, ул авазларның тел коллективында уртак файдаланылган төрләнешләрне, үзгәрешләре, сүзләр төзү өчен нинди комбинацияләргә керүләре һәм телне язуда ничек бирү мәсьәләләре тикшерелә. +Телнең идеология, фикер, мәгънә яклары, форма яклары, аваз яклары, хәтта сөйләү барган социаль урталык һәм, гомумән, конкрет барлык мохит шартлары безнең тел белән файдалануыбыз вакытында аерылмаслык берлек тәшкил итәләр. Без бары тикшерү, җентекләү уңайлыклары ягыннан карап кына, башка фәннәрдәгечә боларны бер-береннән аерыбрак, үз эчләрендә дә бүлгәләштереп, бер үк хадисәнең төрле яклары итеп кенә аерым-аерым бүлгәләп тикшерә алабыз. Болай итеп тикшерү аерым якларны тирәнрәк, җентекләбрәк, системныерак рәвештә өйрәнүгә ярдәм итә. Фонетикада телнең аваз ягын аерыбрак алып тикшерү дә шуңа таяна. Шуның белән бергә бервакытта да тикшергән ягыбызны бөтен комплексның бер генә кисәге, бер генә ягы икәнен онытмаска, аның бөтен комплекста җәмгыять формасында ничек үзгәреп торуын һәрвакытта хәтердә тотарга тиешбез. Соңгы моментны хәтердә тоту гына безгә бөтеннән кисәккә йә кисәктән бөтенгә күчеп тикшерү мәсьәләсен җентекләү уңайлыгы ягыннан чыгып хәл итәргә мөмкинлек бирә. +Телнең аваз ягын тикшерүнең әһәмияте түбәндәге моментларга кайтып кала: 1) телнең аваз ягын да тикшерү, телнең гомуми табигатен тикшерүнең бер кыйсеме булып килә; бу ягын да тикшермичә, бер телнең гомуми табигатен тулы белә алмыйбыз; 2) без киләчәктә халыкара масштабта уртак бер телгә омтылабыз; бу телне без хәзерге аваз теле итеп алдыбызга китерә алганга, хәзерге телнең аваз якларын да җентекләп кенә без киләчәк телнең бу ягы турында планлы хәзерлекләр алып бара алачакбыз; 3) аерым телнең үзлекләре, телләрнең бер-беренә мөнәсәбәте аларның аваз якларына да караганга, бу үзлекләрне без аларның аваз якларын да тулы тикшереп кенә белә алабыз; 4) һәр телнең язу-орфография мәсьәләләре, морфология, синтаксисына һәм телнең тарихына караган бик күп мәсьәләләр телнең аваз ягын да җентекләп тикшергәндә генә ачыла алалар; 5) тасвирлаучы, стандарт әдәби әйтеш (орфоэпия), сәлпелекләрне (әйтеш техникасы җитешсезлекләрен) төзәтү, уку-язу таныту, чит тел өйрәнү һ.б. шундый процессларны телнең аваз ягын да ныклап тикшерү аркасында гына конкрет калыплы һәм аңлаулы /.../1 рәвештә тормышка ашырырга мөмкин. Бу моментларның күбесе тел белгечләре өчен генә түгел, һәрбер аңлы граждан өчен дә әһәмиятле булуы телнең теориясен тикшерүдә аның фонетикасына да урын бирергә тиешлекне күрсәтә. +Ф. Энгельс "Табигать диалектикасы" дигән әсәрендә түбәндәге сүзләрне яза: "Кул һәм хезмәтнең үсеше белән бергә башланган табигатькә хакимлек, һәр яңа адым саен кешенең күз күремен киңәйтә барган. Табигать әйберләрендә ул торганнан торган, яңа, моңа кадәр билгеле булмаган хасиятләрне ача барган. Икенче яктан, хезмәт аркасында бергә эшләүдән, бер-береңә булышкан чаклар ешланып, җәмгыятьнең аерым членнары өчен болай бергәләп эш күрүнең файдасы аңлана барганда, хезмәтнең үсеше җәмгыять әгъзаларының бер-беренә якынаячак, берегүләренә сәбәпче булган. Кыскача әйткәндә, формалашкан кешеләр бер-беренә нәрсәдер әйтеп, кирәксенүгә барып җиткәннәр. Ихтыяҗ үзенә органны тудырган: тәдриҗи рәвештә көчәя барган модуляцияләр (тон-интонацияләр үзгәртүләр. - Г.Ш.) аркасында маймылның примитив бугазы акрынлап, ләкин тайпылусыз яңа рәвешкә керә барган һәм авыздагы органнар акрынлап аермалы (членораздельные звуки) авазларны бере артыннан икенчесен әйтеп белә башлаганнар". +"Телнең үсеше хезмәт процессыннан, шуның белән бергә килеп чыккан карашының бердәнбер дөрес аңлау булуы хайваннар белән чагыштырудан күренә. Соңгыларының, хәтта иң алга киткәннәренең дә бер береңә аңлатасы аз-маз нәрсәләре - аерылмалы сөйләм, башка да аңлатылырлык нәрсәләр генә..." +"Иң элек хезмәт, аннан соң һәм аның белән берлектә аерылмалы сөйләм (членораздельная речь) - маймыл миенең, төп төзелеше ошау белән бергә, зурлыгы һәм бөтәюе өстен булган кеше миенә әйләнә алуына тәэсир итүче иң төп стимуллар булганнар", - ди. +1) Тел җәмгыять тормышында хезмәт процесслары кысрыклавы белән кешеләр шул процессларда аңлашуны кирәксенүләре нәтиҗәсендә туган хезмәт, сәнгать һәм аң белән бергә үскән; 2) аермалы (членораздельный) аваз теле, хезмәттән кала һәм хезмәт белән бергә, кешелек дөньясының башка хайваннар дөньясыннан аерып, кешеләргә өстенлек бирүче төп сәбәп булган; 3) хезмәт белән тел, кешенең аңын өзлексез рәвештә үстереп барып, хайваннар белән кеше арасындагы аерманы торганнан тора тирәнәйтә барган; 4) хайваннарның да бер-беренә аңлатасы аз-маз нәрсәләре булса да, аларның иң өстеннәрендә дә бу хәл аермалы авазлар белән аңлашуны кирәксенү дәрәҗәсенә барып җитми, хайваннарда да аз-маз инстинктив аңлашулар булса да, бу аермалы авазлар, аерым сөйләм белән эшләнми; 5) аермалы авазлар белән файдалана башлауга кадәр һәм шуңа хәзерлек баскычы булып, кешелек дөньясында бугазда (гырылдыкта тавыш төрләндерүдән гыйбарәт булган интонация модуляцияләренең аңлашу өчен әһәмиятле булган, аерылмалы аваз теленә якынаю дәверендә болар белән файдалану арткан, модуляцияләр көчәйгән; 6) телдә аваз - фонемнарның туу һәм формалашу процессы сөйләү аппаратының да бөтәюе белән бәйләнеп барган; 7) телнең башлангыч баскычларында кешеләр җәмгыятьтә, хезмәттә, үсеш процессында авазларның бере артыннан икенчесен тудырганнар, кешеләрнең сөйләү аппараты бу үсеш процессында авазларны төрләндерүгә барган. +Карл Маркс "Фейербах турында" дигән әсәрендә аңның тел рәвешендә мәйданга чыгуы һәм хәрәкәтләреннән гыйбарәт булган аваз дулкыннарына таянуын "материя белән авазлануы" дип тәкбир итә, шуның белән Маркс телнең аваз ягы аның иң материал (матди) ягы икәнен ачып китә; яктылык дулкыннары фотография кәгазенә төшереп алырлык, электр дулкыннары зур машиналарны әйләндерерлек, поездлар йөртерлек материаль нәрсәләр булган кебек, аваз дулкыннары да - колак белән ишетү генә түгел, машиналар белән яздырып, "тотып" алырлык шундый юллар белән күз белән дә күрерлек материаль нәрсә. Радио белән файдаланып, без аваз дулкыннарын теләгәнчә еракка җибәрә алабыз. Фонограф, граммафон белән без бер мәйданга килгән аваз дулкыннарын беркетеп, теләгән кадәр кабатлап, мәйданга китерә алабыз. Эксперементаль фонетикада аваз дулкыннарын шулай тотып алып тикшерәләр дә. Каты шартлау вакытында аваз дулкыны белән ватылулар булу, аваз дулкыннарының материаль булуы өстенә шактый "көчле" дә булуларын күрсәтәләр. +Телнең аваз ягы - материализм нигезендә турыдан-туры тикшерелә ала торган ягы. Телдәге мәгънәләр, формалар исә, аваз дулкыннары нәкыше белән бирелгән шартлы билгеләр ярдәме белән генә конкрет ачыла, шул материал аркылы гына тел теориясендә тикшерелә ала. Без югарыда сөйләгәннәргә таянып, телнең башка якларын тикшерү белән бергә, аның аваз ягы да тикшерелергә, кирәгенчә җентекләнергә тиеш, дип таныйбыз. Кайберәүләр куйганча, тел тикшерүдә аның аваз ягын бөтеннән бер читтә калдыру - нигезсез бер караш; шуның белән бергә, югарыда әйтелгәнчә, телнең аваз ягы, коллективта аңлашу вакытында булганча, аны (телнең аваз ягын) тикшерү телнең тагын да әһәмиятлерәк булган мәгън ә (семантика), лөгать (лексика), якларын һәм мәгънә ягы белән нык бәйләнгән форма (морфология, синтаксис) якларын тикшерү өчен ярдәмче момент булып калганын, шуңар күрә тел тикшерүне, кайбер һинд-европачылар куйганча, аваз ягынарак кына кайтарып калдыруда бөтенләй ялгыш икәнне хәтердә тотарга кирәк. +Телнең фонетикасын тикшергәндә, нигез итеп, әдәби сөйләш, "әдәби әйтеш" алына. Әдәби сөйләш әдәби телнең аваздан сөйләнү, әйтелү формасын тәшкил итә. Әдәби сөйләш язма әдәби телдән төрле халыкларда төрле дәрәҗәдә аерыла. Татарның Октябрь революциясе биргән җимеш уңышларыннан булган яңалиф орфографиясе зур күпчелек шартларда фонетикага нигезләнгәнгә, безнең хәзерге язма әдәби-телебез әдәби сөйләшкә бик якын. Алай да кайбер аермалар бар: без "барганмы, барганда, русча, язсам, ашый, күп иде, барган иде, ак ат, кара урман һ.б." дип язабыз, "бардыммы, барганга, ручча, яссам, аши, күбийе, барганыйым, агат, карурман", дип сөйлибез. Безнең болай сөйләвебез - индивидуаль сөйләш йә "ялгыш сөйләшү" түгел, бәлки татар әдәби сөйләше өчен гомуми уртак булган норматив (телдәге нормага туры килгән), димәк, дөрес әйтеш. Әдәби сөйләш белән язмадагы аермалар, бердән, язу орфографиядәге төрле уңайлыкларга карап алынган нигезләрдән, икенчедән, инглиз, француз, немец, руслардагы кебек язу теле һәм орфографиянең тарихи үзгәреше, сөйләү теленең үзгәрешенә караганда акрынрак баруыннан килә. +Язма тел белән әдәби сөйләш арасындагы аермалар да фонетикада тикшерелә. Искедән мәдәниятле халыкларда әдәби сөйләшне орфоэпия исеме астында системный кагыйдәләр белән дә бирәләр. +Орфографиядә бөтен тел коллективы өчен уртак стандарт дөрес язу өчен кагыйдәләр куелып, язуның сөйләү, әйтештән аермалары билгеләгәнчә, орфографиядә шулай ук коллектив өчен уртак стандарт булган дөрес сөйләү, әйтеш кагыйдәләре билгеләнә һәм язылганча укылмый. Татар теленең орфоэпиясе дә, әйтешне тагын да киңрәк масштабта тикшерә торган дикциясе дә әлегә ныклы кагыйдәләр белән беркетелмәгән. +Әдәби сөйләшнең ана телендә культурасы күтәрелү белән бергә бәйләнеп бара, шуның белән бергә үсә. Буржуа хакимлеге шартларында артта калган халыкларда, мәхкүм милләтләрдә шивә сөйләшләре генә хөкем сөрә, әдәби сөйләш ясалу, аның массалашуы өчен кирәкле шартлар булмыш. Татар әдәби сөйләше дә татар әдәби теле таралган һәммә җирләрдә, уртак сөйләш формасы буларак, Октябрь революциясеннән соң гына урнаша, массалаша алды. Октябрьдән башлап нык үскән татар театры, радио, мәктәпләр, җыелышлар, съездлар һәм гомумән җәмәгатьчелек тормышы (әдәби язма тел, матбугат белән бергә) әдәби сөйләшне таратучы, массалаштыручы төп факторлар булдылар. +Татар әдәби сөйләшнең нигезендә Казан шәһәре һәм аның тирәсендәге сөйләшләр ята; ул икътисади, сәяси, иҗтимагый, мәдәни тормышта татар теленең башка сөйләшләренең дә тәэсире астында формалашкан, башка телләр белән дә очрашу нәтиҗәсе дә халыкара элементларны да җыйган. +Шивә сөйләшләренең әдәби сөйләштән аермасы кайвакытларда сүз, мәгънә башкалыгы (әтәч - кусак, чүмеч - тустаган - тустак - саблы аяк, баскыч-болдыр - күтәрмә һ.б.), йә форма башкалыгы (бар-барган, кил-килгән, барасым килә - баргым кели, барасыз - барасыгыз, барган да - барган дагын) рәвешендә килсәләр, күбрәк вакытларда бу аерма, әдәби сөйләштәге бер аваз урынына шивәдә икенче аваз сөйләнү, аерым авазларның төсмере башкару рәвешендә килә. "Мишәр" сөйләшләрендә с урынына тс, тч, к-г урынына калын к-г килүе, "сөйлә, көйлә, көя, кайтам, койрык, бүген, түгел, шулай, болар һ.б." урынына сүлә, күлә, күя, катьам, корьык, беген, тегел, шулай, блай рәвешендә сөйләүләр, Касыйм шивәсендә "каткан, киткән, бирәләр" һ.б. урынына "айтьан, итьин, бирилир" рәвешендәрәк сөйләүләр, Минзәлә тирәләрендәге д-з авазларын алмаштырулар, Казан артында "баргаллар, килгәлләр, пысак, песән" рәвешендә, төньягының кайбер авылларында "алай-болай" урынына "алай-блай" рәвешендә сөйләүләр болар барысы да әдәби сөйләш һәм шивә сөйләшләренең аваз (фонетика) ягыннан булган аермаларына кайтып калдылар. Димәк, шивәләрне тикшерү, тел коллективы әгъзаларының сөйләшүдәге шивәчелек белән аңлы рәвештә көрәш алып бару, телнең аваз ягында җентекләү нигезендә генә алып барыла ала. +Татар шивәләре арасында әдәби сөйләштән күбрәк аермалы булганы - Касыйм татарлары шивәсе. +Нижгар, Саратов, Пенза, Тамбов мишәрләре исеме астында йөргән шивәләрнең һәм Минзәлә, Казан арты шивәләренең дә кайбер моментларда әдәби сөйләштән күренерлек аермалары бар. +Тарих агышында бу мөнәсәбәтләр үзгәрә дә торалар. Бу мәсьәләләр киңрәк тел-сөйләшнең тарихында һәм диалектология (шивәләрнең җентекләү турындагы фәндә генә тикшерелә алалар. Тарихи агышта аерым шивәләр (диалект) сөйләшләр бетеп, әдәби сөйләш тарафыннан "йотылуга" таба баралар. Гомумән, телләр бер-беренә якынаюга, интернациональләшүгә йөз тоткан кебек, әдәби сөйләш тә халыкара формалар алуга йөз тота. +Октябрьгә кадәрле әдәби тел, гомумән, динчелек, гарәпчелек, төрекчелек кебек буржуа йогынтылары астында барган булса, әдәби сөйләш тә шуларның ук сөремтәләре астында бара иде. Мәктәп-мәдрәсәләрдә иске гарәп теле орфоэпиясе булган "тәҗвид"не бикләтәләр, массалаштырырга тырышалар, татарчага ул дәвердә күп санда кергән гарәп сүзләрен "тәҗвидчә" әйттерергә, татарчага да тәэсир иттерергә тырышалар иде. Ул дәвернең мулла-мунтагае, шәкерт, зыялы, бай кулак тирәләре үз сөйләшендә шулар белән куллана, кулыннан килгән, хәтта "китапча" (тәҗвидчә) сөйләшергә дә тырыша иде. Октябрьдән соң хакимият пролетариатка күчкәч, әдәби телдәге гомуми революцион борылыш әдәби сөйләшкә дә тәэсир итә. Гарәпчәләтеп, һәм "укимыз, укыдыгыз, укымыш..." дип, төрекчәләтеп сөйләргә, сөйләтергә тырышучы сыйныфлар, революция агымы белән әдәби телгә, әдәби сөйләшкә тәэсирдән читкә алып ташланалар. Хакимияткә килгән пролетариат сыйныфы бар сөремтеләр урынына интернациональләшү юнәлешен кертә. Формасы белән милли, эчтәлеге белән пролетариатча культураны, шуның бер кисәге булган телне, сөйләшне дә формасы белән дә, эчтәлеге белән дә пролетариатча, интернациональ булган рәвештә кертүгә, социализм төзелешенең бүгенге шәраиты юл куйган дәрәҗәдә хәзерлек алып бара. +Әдәби тел кебек әдәби сөйләш тә сыйнфый хадисә һәм һәр дәвердә сәяси өстен сыйныфлар тәэсире астында яши. +Тарихи дәверләр, хакимияттәге сыйныфлар бер-беренә механик рәвештә генә алмаштырмый, үз калдыкларын, йогынтыларын көрәш йә килешү юлларында соңгыларына да тапшырып барганнары кебек, хәзерге әдәби сөйләштә дә элекке дәвернең калдыклары очраштыргалый. Мәсәлән, "һ, ф" авазлары татарчага гарәп, фарсы телләре тәэсире астында килеп кергәннәр. Ләкин бу авазлар гарәпчәдән, фарсычадан һәм башка телләрдән кереп, телдә урнашкан бик күп сүзләрдә очрап, татарчадагы башка авазлар белән җиңел алмаштырыла алмаганга, алар Октябрьдән соң да, гарәпчәдән кергән башка хәрефләр белән бергә, әдәби телдән, язудан чыгып ташланмаганнар. Шулай ук "галәм, гарәп, табигый, карар" кебек гарәпчәдән кергән, шуларга ияртеп, татарча "карындаш, багрым"нан шул ук дәвердә ясалган "карендәш (кардәш), бәгърем" кебек сүзләр дә татарчадагы аваз төзелешенә туры килмәсәләр дә, анахронизм уларак, башка кайбер гарәп, фарсы, сүзләре белән бергә әдәби телдә, сөйләштә дә урнашып калганнар. Октябрьдән соңгы дәвер, тарих күзлеге белән караганда, бик кыска бер дәвер булуына карамастан, ул телнең аваз ягында буржуа дәвереннән калган гарәпчелекләрне чистарту белән генә калмады, безнең әдәби сөйләшкә, халыкара сүзләрдә нык таралган фонемнарны (авазларны) да кертеп өлгерде. Шулай ук бу дәвер бездә халыкара сүзләрнең җиңел урнашуына, дөрес сөйләнүенә, язылуына комачау булып килгән сингармонизмчылык тенденциясен дә җимерде. +Төрекчелек һәм милли шовинизм йогынтысы астындагы сингармонизмчылык татарчада сүзләр йә калын авазлардан гына, йә нечкә авазлардан гына торырга тиеш, чит телләрдән кергән халыкара сүзләрдә безнең телгә шул күзлектән карап алынырга тиеш дип бара, һәм шул юл белән халыкара сүзләрнең безнең телгә кереп, интернациональлек сызыгында баетуына матавыч язарга маташа иде. Татар теле фонетикасын тикшерүдә без пролетариат диктатурасы шартларында, бер яктан, динчелек, туранчылык, шивәчелек һәм җирле милләтчелеккә каршы, икенче яктан, великодержав шовинизмга каршы көрәш белән формалашкан, һәм халыкарачылыкка юнәлеш юлы белән барган хәзерге татар әдәби сөйләшен нигез итеп алабыз. +Сәяси, иҗтимагый моментлар һәм аларны тудырган җитештерү көчләренең һәм мөнәсәбәтләренең, экономика базасының үзгәреп торуы белән әдәби тел үзгәреп торганы кебек, әдәби сөйләш тә үзгәреп тора. +Без моның кайбер мисалларын югарыда әдәби сөйләш турында сөйләгәндә күреп үттек. Төрле телләрдә сөйләшүче халыкларның икътисади, иҗтимагый һәм мәдәни мөнәсәбәттә булуы, шул мөнәсәбәтләрдә аваз материалы белән бирелгән сүзләренең телләрнең бер-беренә катнашуы, "скрещениесе" әдәби телнең тарихи үзгәрүендә иң зур урынны тота. "Чит" телләрдән кергән аваз элементлары, алынган сүзләр, формалар белән бергә телдә "үзләшәләр", телдә электән килгән авазлар белән очрашып, аларның табигатенә тәэсир итәләр, үзгәртәләр. Читтән алынган авазлар үзләре дә, кайбер шартларда төрле дәрәҗәдә үзгәреп, шул телдәге авазларга ярашалар. Тарих агышында әдәби сөйләш белән аерым шивә сөйләшләренең дә мөнәсәбәте бер хәлдә генә калмый. Икътисади, мәдәни, сәяси үзәкләр, "кыйблалар", хакимияттәге сыйныфлар, гомумән, икътисади-иҗтимагый факторлар үзгәрү белән тәэсир итә торган, катнаша торган "чит" телләр дә бер-берен алыштыра. Шуңа күрә, турыдан-туры йә башка халыклар васитачылыгы белән, башка телләр кебек, татар әдәби һәм шивә сөйләшләре ничә мең еллар буенча бик күп телләр белән катнашып, үзгәреп килгән. Хәзер дә бу хәл дәвам итә. Шуңа күрә телнең аваз ягында да "читлек", "үзлек" төшенчәләрен шартлы һәм нисби рәвештә генә кулланырга мөмкин. +Коллективның тарихи тормышында, аңлашу практикасында әдәби тел һәм сөйләш, башка телләр тәэсире астында гына түгел, үз эчендә дә һәммә якларыннан үзгәреп тора. Без яшәгән дәвердә дә телдәге авазларның бер-беренә күчүләре бара. Бик күп гаиләләрдә картрак буыннарның "акрын, ач, ачлык, аз-маз, ачы, ачкыч, яшь, арчыдым, килә алмадым (килалмадым)" һ.б. рәвешендә, яшьрәк буыннарның шул ук сүзләре "әкрен, әч, әчлек, әз-мәз, әче, әчкеч, яшь, әрчедем, киләлмәдем" рәвешендә сөйләүләрен соңгыларның, яшь буынның үсүе белән бөтен коллектив өчен уртакка, әдәби сөйләшкә дә әйләнә баруын күрәбез, "ашамыйлар, карамыйлар" кебек формалар да "ашамилар, карамилар" рәвешендәрәк сөйләнүгә таба баралар. +"Барган иде, барган идек, килгән идек" һәм башкаларның хәзерге әдәби сөйләштә "барганыйы, барганыйык, килгәнийек"кә әйләнүләре, "бара алмадым, килә алмадым, килә алмыйм" кебек тезмәләрнең "баралмадым, киләлмәдем, киләлмим" рәвешендә бер сүзгә әйләнеп сөйләнгәли башлавы, телнең бу формаларда аваз ягы үзгәрүгә таба баруын күрсәтү белән бергә, "иде, идек, алмадым, алмыйм" кебек аерым сүзләрдән аларның аваз ягы үзгәреп, төрләнеп, "ыйы-ийе, ыйыкийек, алмадым-әлмәдем, алмыйм-әлмим" кебек кушымчалар ясалуын күрсәтәләр. Телнең тарихын тикшергәндә "язгы, җәйге, эчке, тышкы, алган, тапкан, биргән, үткән" сүзләрдә кушымча башындагы "гъ, къ, г, к"ләр һәм бу бөтен кушымчалары бер авазның, бер сүзнең аваз ягыннан үзгәрүе, төрләнүе нәтиҗәсендә мәйданга килгәннәр. "Ак ат, күп иде, кирәк иде" кебек сүзләрнең "агат, күбийе, кирәгийе" рәвешендә сөйләве "агара, күгәрә, агыза, ага, күбрәк" кебек сүзләрнең дә "ак, күп, күк" тамырларыннан "къ, к, п" берлән "гъ, г, б" авазларына үзгәреше белән ясалганнарын күрсәтәләр. +"Сигез, тугыз, егерме, мәче, дүрт, бишле, бүген" сүзләренең дә "сикез, тукыз, екерме, мачы, түрт, бу ел, бу көн" сүзләреннән үзгәртелгән булулары, "елады, туды, куды" сүзләренең "еглады, тугыз, кугды"дан кыскартылган булулары, "баглау, бәйләү, биләү" һ.б.ларның бер үк тамырдан үзгәртелеп ясалулары, боларның да тел коллективының икътисади, иҗтимагый үсешендә төрләнүләре - телдәге төрле сүзләрне, формаларны, искедән калма язылмаларны, төрле шивә, сөйләшләрне чагыштырып тикшергәндә ачык күренә, шул ук сүзләрнең "тамырларының" башка телләрдә нинди формада сакланып калуларын тикшерү белән дә беркетелә. Монда китерелгән үзгәрү, төрләнүләренең дә кайберләре телләр, шивәләр катнашу белән ачыкланса, бик күбесе катлаулана барган икътисади, иҗтимагый тормыш кысрыклавы аркасында сүзләрне, формаларны күбәйтү өчен, аларның аваз якларын да төрләндерү мәҗбүрияте белән һәм коллектив әгъзаларының, димәк, бөтен тел коллективының сөйләү техникасы уңайлыкка бару кебек моментлар белән билгеләнә. Телләрнең катнашу процессы, икътисади, иҗтимагый, сәяси тормышның катлаулануы төрле тарихи дәверләрдә төрле темп белән барганга, шуларга карата телнең аваз ягы үзгәрү дә төрле темалар, эволюция һәм революция юллары белән бара. +Димәк, тел аркылы аңда чагылган объектив барлыкның, җитештерү көчләре һәм мөнәсәбәтләренең, хакимияттәге сыйныфларның төрле халыклар арасындагы бәйләнешләрнең һәм, гомумән, бөтен җәмгыять тормышының туктаусыз үзгәреп торуы аркасында әдәби сөйләштә акрынлык - эволюция һәм нисби тизлек-революция, сикереш юллары белән үзгәреп тора. Шуның белән бергә, тел коллективы, хәтта төрле телләр өчен уртаклык, коллектив әгъзаларының буыннан-буынга күчеп килгән озаклы күнегүләре аркасында, телдә кулланыла торган авазлар, аларның төрләнеш кануннары һәм, гомумән, әдәби сөйләш һәр кыска дәвер өчен нисби стабильлек (нисби үзгәрешсезлек) хәлендә кала. +Бүгенге практик файдалану (уку-язу тану, таныту, орфография, орфоэпия, грамматика, тасвирлы уку, чит телләр өйрәнү һ.б.) өчен телнең шул дәвердәге нисби стабиль нормалары әһәмиятле булганга, җентекләүдә, бигрәк тә фонетикадагы башлангыч тикшерүләрдә әдәби сөйләшнең нисби стабиль (статика) моментларына төп әһәмият бирелә. Шуның белән бергә киләчәккә юллар сызу, телгә актив тәэсир күрсәтү, хәзерге практик мәсьәләләрне дә планлы рәвештә хәл итү өчен, тел һәм сөйләшнең тарихи үзгәреш якларына бигрәк тә фәнни тикшерүләрдә ныклы әһәмият бирергә кирәк. Фонетиканың аерым мәсьәләләренә күчүдән элек, авазның гомуми үзлекләрен искә төшереп үтик. +Без физикадан аваз берәр җисемнең тибрәнүе нәтиҗәсендә һава кисәкчәләренең дә хәрәкәткә килүеннән һәм шул һава тибрәнүләренең колак аркылы мигә тапшырылуыннан гыйбарәт икәнен беләбез. Берничә бердәй тибрәнмәләрдән торган авазны тон дип атыйлар. Хәрәкәтләнгән җисемнең, димәк, һаваның да тибрәнүләре ешрак (һәр секундта тибрәнмәләр саны күбрәк) булган саен, без күтәренкерәк (нечкәрәк) тоннар, тибрәнүләр сирәгәйгән саен, төшенкерәк (калынрак) тоннарны хасил итәбез. Авазларның күтәренкелеге, төшенкелеге дәрәҗәсе тонның биеклеге дип атала. Авазның көче төрлечә булырга мөмкин: тибрәнү дулкыннары тирәнрәк (амплитудалары зуррак) булган саен, көчлерәк (куәтлерәк) авазлар хасил була, амплитудалар кечерәйсә, аваз да көчсезләнә, акрыная. Төп тиб рәнүләргә өстәмә тибрәнүләр кушылганда аваз беркадәр үзгәреп ишетелә. Моны авазга тембр тоннары кушылу диләр. Берүк рәвештәге аваз дулкыннары, тон билгеле бервакыт дәвам итүе мөмкин. Бу моментның озынлыгы авазның сузылышы дип атала. Беркадәр сузылышы булган, биеклеге колак белән билгеләнә алган һәм, музыка кораллары авазы кебек, әйләнмәле (периодик) тибрәнүләрдән торган авазларны музыкаль тон дип атыйлар. Шартлау, бәрелү, пышылдау авазлары кебек биеклеген колак билгели алмаган, әйләнмәле тибрәнүләрдән тормаган авазларны шавылдаулы авазлар, шавылдаулар (шумнар) дип атыйлар. Һәр мохитта (мәсәлән, һавада, суда һ.б.) аваз дулкыннары, авазның биеклегенә, көченә, шавылдаулы йә музыкаль булуына карамастан, шул мохит өчен уртак һәм үзгәрешсез булган бер тизлек белән, туры сызыклар буенча һәммә якларда тигез, концентрик (үзәктәш) рәвештә таралалар. +Авазның югарыда күрсәтелгән гомуми үзлекләре һәммәсе дә сөйләү авазларына да карыйлар. Без сөйләгәндә биеклек, көч, тембр, сузылыш, музыкаль һәм шавылдаулы булу якларыннан бик күптөрле, һәм сөйләү процессында чиксез зур тизлек белән туктаусыз үзгәреп, төрләнеп тора торган авазлар һәм аларның комплекслары белән файдаланабыз. Тел коллетивында тумыштан диярлек башланып, гомер буена дәвам иткән көндәлек аңлашу практикасы аркасында, без бу аваз төрләнүләрен иң нечкәләренә кадәр бербереннән аерырга, аларны сөйләү һәм тоннан да кануни формада кулланырга һәм шундый аваз рәвеше белән бирелгән шартлы билге аркылы чиксез күптөрле фикер, мәгънә, тойгы һәм боларның аерым төсмерләрен аңларга, аңлатырга өйрәнәбез һәм өйрәнгәнбез. +Телдә авазларның төрләнүләре һәм алардан тел коллективында ничек файдалану телнең аваз ягын тикшерүдә бик зур урын тотканга һәм бу мәсьәләләр бездә генә түгел, русларның һәм башкаларның да тел турындагы матбугатында гадәттә җитәрлек ачылмый киткәндә, без монда аларга киңрәк тукталабыз. +Авазларның биеклек ягыннан төрләнүләреннән башлыйк. Безнең колагыбыз бер секунтта 16 тибрәнүдән башлап 20 000 тибрәнүләргә чаклы авазларны ишетә ала. Тибрәнү саны бер-береннән беркадәр аерылганнарын чагыштырып, биеклек ягыннан да аера ала. Колак боларның барын да ишетсә дә, кешенең сөйләү органнары боларның барын да мәйданга китерә алмаганда, бер сөйләшкән вакытта, гадәттә, бу тоннарның бөтенесе белән файдаланмыйбыз, бары секундка 150 белән 4000 арасындагы тибрәнүле тоннар белән генә файдаланабыз. Ләкин бу ике арада да бик күптөрле биеклектәге тоннар урнаша. Моның өстенә без сөйләгәндә бер вакытта да бер генә төрле тибрәнүдән торган гади тоннар белән файдаланмыйбыз, һәрбер вакытта да бик күптөрле өстәмә тембр тоннары кушылган катлаулы тоннар белән файдаланабыз. Һәрбер төп тоннан, өстәмә тоннары төрле була алганда, файдаланырга мөмкин булган катлаулы тоннар санап бетергесез күп санга җитә. +Без сөйләгәндә катлаулы музыкаль тоннар белән генә файдаланмыйбыз, аларда һәрбер вакытта төрле шавылдаулар да өстәлә. Сөйләү аппараты мәйданга китерә ала торган шавылдаулар шактый күп булып, алар музыкаль тоннарның төрлесе белән кушыла. Шуның белән тагы да чиксез күп яңа төрләр бирә алалар. Без шавылдауларны, музыкаль тоннардан башка, үзләрен генә дә ишетәбез. Телдә файдаланыла торган тавышлар, шулай ук пышылдап сөйләү бөтенләйгә шавылдаулардан гына тора. Димәк, шавылдаулар үзләре генә дә авазларны төрләндерүдә зур урын тоталар. +Югарыда сөйләгәннәр өстенә, бу төрләнгән авазларның һәркайсын диярлек без көч ягыннан, сузылыш ягыннан тагын да бик күп формада төрләндерә алабыз. +Боларның барын бергә алганда һичбер төрле санап бетергесез күп аваз төрләре мәйданга килә. Безнең күзләребез - төсе йә формасы белән бик үк аерылган нәрсәләрне дә береннән аерган кебек колак та, биеклек, тембр, көч, сузылыш, шавылдау кебек төзүче элементларының бер генә ягы белән беркадәр аерылган авазларны да бер-бере белән бутамауны булдыра. Шуңа күрә югарыда күрсәтелгән аваз төрләреннән сөйләү органнары мәйданга китерә ала торганнарын бөтенесен, гомумән алганда, без сөйләү, тыңлау процессында да файдалана беләбез. +Берәү килеп ишек какса, "кем" дип сораганда, "мин" йә "ач" дип җавап биргәннең үк (төрле кешеләрнең сөйләвендә аваз элементлары төрлечәрәк җыелганга), бер таныш кешене 1/2 секундтан да кимрәк дәвам иткән тавышыннан кем икәнен танып алабыз. +Ишек кагучының кыска җавабындагы аваз элементларын икегә бүлеп карарга мөмкин: боларның кайберләре - сөйләүченең әйтү органнары төзелешендәге шәхси үзлекләреннән килгән индивидуаль элементлар , калганнары - бөтен тел коллективы өчен уртак нормалы аңлашу билгеләре булган норматив элементлар, соңгылар "мин", "ач" дигәндәге "м, и, н, а, ч" авазларын тудырган, аларның тәртиптәге комплексыннан аерым мәгънә һәм эмоцияләр аңлаткан "ач", "мин" сүзләрен мәйданга китерүгә хезмәт итәләр. Болар бер ишек кагучы өчен тел индивидуаль түгел, тел коллективы өчен уртак. +"Ач" дигән сүзне бер татарчада тук һәм яп сүзләренең киресе итеп, сыйфат һәм фигыль мәгънәләрендә кулланабыз. Ике кулланышта бу сүзләрне ике төрле интонация белән әйтәләр. Бер үк "открой" мәгънәсендәге "ач" сүзләрен дә, бер гади, ачулы, коры, үтенү, сорау, назланып әйтүне һ.б. аңлатырга теләгәндә, төрле интонацияләр белән әйтәбез. "Тук"ның киресе булган "ач"ны да "ач кеше" дигәндә бер интонация белән әйтсәк, "буржуа дөньясында ач- ялангач, эшсез калулар" дигән җөмләдә икенче төрле итеп, сыйфатларны санау һәм аларның аерым-аерымнарына әһәмият бирдерергә теләү интонацияләрен катнаштырып әйтәбез. Боларның һәммәсендә дә "ач" сүзендә бер үк "ач" авазлары кала. Ләкин алар кушу, үтенү, сорау һ.б. алып төрләнәләр. Монда аерым эмоцияләрне бирү өчен кулланылган ике интонация элементлары бер "ач" сүзенә генә дә, ишек кагучыга гына да хас түгел. Алар бөтен тел коллективы тарафыннан башка сүзләрне дә кулланалар. Бер телдә сөйләшүчеләр боларны, үзләре дә искәрмәстән, морфология, синтаксис кагыйдәләрне дөрес кулланган кебек кулланалар. Шуның аркасында гына бер сүз, җөмләләрдән аларның лөгать, морфология, синтаксис буенча биргән мәгънәләрен генә түгел, интонация биргән мәгънә төсмерләрен дә аңлыйбыз. Соңгыларда да сыйнфый эмоция һәм сыйнфый аң чагыла. Икенчедән, "ач, ача, ачалар, ачмагың, ачмасыннар, ач ат, ат ашата" сүзләрендә басымлы йә басымсыз иҗекләрдә, сүзнең, иҗекнең башында, уртасында йә актыгында, ачык иҗек йә ябык иҗек килү, нинди авазлар белән күрше булуына карап, бер үк "а" авазы сузылыш, көч һәм, гомумән, әйтелү, ишетелү якларыннан үзгәрә, төрле вариантлар ала. Башка сузык һәм тартык авазларда да шундый төрләнү бар. Мондый вариантларга да сөйләүче индивидуаль элементларын да кертүенә карамастан, аларда иҗекләр төзелеше, басым кагыйдәләре, сөйләшнең ритм ягы турында тел коллективындагы нормалар, билгеле кагыйдәләр эчендә нисби даимилек саклау нигезендә сөйләү техникасын конкрет күнегүләр буенча куллана алуыбызга безгә авазлардан иҗекләр, алардан сүзләр, тезмәләр һәм җөмләләр ясау, алардан коммуникация, аңлашуда файдаланырга мөмкинлек бирә. Бу вариантлар эластик булып, аерым авазларның абсолют көч сузылышларыннан да бигрәк, нисби көч сузылышлары безнең аңлашуыбыздан зур роль уйный. +Шулай итеп, бер үк а авазы (йә башка аваз) тон, көч, сузылыш һәм шавылдау элементларын төрләндереп, безнең практик аңлашуыбызда роль уйнаган бик күп норматив һәм индивидуаль вариантлар бирә. Без шулар белән аңлашу практикасында файдаланабыз. Һәммәсе өчен уртак булган кайбер әһәмиятле аваз элементлары да саклану аркасында, бу вариантлар безнең практикабызда, димәк, аңыбызда да, уртак ассоциация дә саклыйлар. Шулар аркасында а йә башка аваз, телдә бик күп норматив һәм индивидуаль вариантлары булган, мәгънәле сүзләр тезүгә хезмәт иткән бер аваз тибы - фонем булып урнаша. Вариантларда уртак элементның булуы, бергәләп безнең аңыбызда бер тип булып танылуыбыз боларның (вариантларның) гадәттә язуда бер үк хәреф (графем) белән бирелүеннән дә күренә. +Димәк, фонем дип, үзенең вариантлары белән тел коллективында мәгънәле сүзләр тезүгә хезмәт иткән төп аваз типларын атыйбыз. Фонем - үзенең иҗекләр, сүзләр, җөмләләр төзүгә һәм төрле интонация төсмерләре бирүгә хезмәт иткән бөтен вариантлар белән җәмгыять (тел коллективы) аңнары өчен әһәмиятле булган социаль хадисә. +Фонем телдәге сүзләр. Морфология, синтаксис формалары кебек, бер үк вакытта үзендә конкретлыкны да, нисбилекне дә җыя. Югарыда җентекләнгәнчә, чиксез күптөрле норматив һәм индивидуаль вариантлар алуы белән фонем - нисби нәрсә, боларның уртак элементлары да саклану, безнең читенлексез аның бөтен вариантларын гадәттә бер үк хәреф (графем) белән бирә алуыбызга караганда, ул конкрет нәрсә - фонемның һәрбер төрләнеше, әйтелеше дә эксперименталь фонетика приборлары белән язып, "татып" алынырлык, теләгәнчә җентекләнерлек конкрет материал хадисә. Телдәге фонемнарны тип уларак тикшереп чыгу һәм аларны төркемләү, фонемнарның иҗекләргә җыелуын, басым, интонацияләр һәм күрше авазлар тәэсире белән аларның төрләнү, үзгәрү кануннарын тикшерү - фонетиканың төп вазифаларыннан. Фонемнарның сүз төзелешендә вариантлашуы кайбер шартларда бик еракка китеп, ике фонем, хәтта ике төркем фонемнар арасында күпер булган күчмә авазлар язылуын бер фонемның билгеле урыннарда йә бөтен телдә икенче фонемга әйләнүен кайбер фонемнарның югалуын, алар урынына коллектив практикасында яңа фонемнар тууын һ.б. китереп чыгарганда, фонемнарны бигрәк тә аларның төрләнү шартларын, төрләнүләрен тикшерү, телнең аваз ягыннан булган тарихын тикшерү шуңа карата киләчәген билгеләүдә, аңа планны кем актив тәэсир итүдә тиешле урынын тотарга тиеш. +Без югарыда сөйләгәннәрдән, телнең башка яклары кебек аваз ягы да беренче карашта килештермәслек каршылыкларны - коллектив өчен уртаклык (нормативлык) белән аерым коллектив әгъзалар өчен хаслыкны (индивидуальлек) җыюын күрәбез. Һәр коллектив әгъзасының үзенең сөйләү органнары үзлекчәләренә һәм сыйныфларга, эш төркемнәренә бүленгән җәмгыять эчендә яшәү, күнегүнең үзлекләренә карап, тавышында, телдәге аваз кануннары белән файдалануында үзенчәлекләре була. Ләкин коллектив эчендә озак еллар буенча аңлашу практикасы бу индивидуаль аерымлыкларны коллектив өчен уртак норматив рамкаларга салып, аларны норманың аерым күренеш кенә итеп калдыра. Приматлык ( өстенлек) сөйләүнең коллектив өчен уртак норматив элементларында саклана. Социализм җәмгыятендә коллектив интереслары өстенлеге нигезендә, аерым коллектив әгъзаларының индивидуаль интереслары да үзләренә урын табып, гармонияле рәвештә берләшкәне, диалектик берлек алганы кебек, телдә дә (аерым алганда, аның аваз ягында да) норматив һәм индивидуаль элементлар гармонияле берлек тәшкил итәләр. Фонетика - субъектив һәм объектив (эксперименталь) методлар белән коллектив әгъзаларының индивидуаль сөйләшләреннән файдаланып, тел коллективы өчен уртак булган һәм төп интерес тәшкил иткән норматив аваз кануннарын ачу өстендә эшли. +Югарыда язылганнардан без түбәндәге нәтиҗәләргә киләбез: 1) телнең аваз ягы - турыдан-туры аның һәм объектив методлар белән тикшерелә алырлык материал хадисә, аны тикшерү эзлекле рәвештә материализм әсасында куелган күзәтүләр, аның экспериментлар (тәҗрибә) нигезендә булырга тиеш. Шул шартларда гына без телнең аваз ягыннан булган табигатен дөрес, анык ачу өчен кирәкле материалга таяна алабыз; 2) без монда әдәби сөйләш һәм, гомумән, телнең аваз ягы үзгәрүчәнлек белән нисби үзгәрешсезлек, социаль нормативлык белән индивидуальлек, конкретлык белән нисбилек кебек капма-каршылыкларны үзендә җыюы, фонемнарның көч, сузылыш һәм башка яклардан үзгәреп, санның сыйфатка, бер сыйфатның микъдары үзгәреп, икенче сыйфатка әйләнүе нигезендә икенче фонемга әверелүе һ.б. кебек диалектика кануннары буенча төзелешен һәм яшәвен күрдек. Димәк, аны тикшерү дорфа (тупас) материализмга гына каралмый, диалектик материализм методологиясе белән ачыкланып барганда гына дөрес, анык нәтиҗәләр бирә ала; 3) Без монда телнең аваз ягы да җәмгыять (тел коллективы) формасы белән бәйләнгән, шунда туган, үскән, яшәгән социаль хадисә икәнен, аның тарихи үзгәрешләре җәмгыять тормышындагы, тарихындагы икътисади, сәяси үзгәрешләр белән исемсез бәйләнеп, таянып баруын күрдек. Соңгы үзгәрешләр пролетариат идеологиясенә муафыйк рәвештә марксизм-ленинизм тудырган тарихи материализм нигезендә, оппортунизмга илтә торган тайпылышлар белән каты көрәш юлыннан барганда гына дөрес ачыла ала. Димәк, шуларга бәйләнгән, таянган тел һәм аның аваз ягына фонетикада шул нигезләрдә, шул юллар белән тикшерелергә тиеш. +Идеализм нигезендә килгән иске буржуа тел гыйлеме югарыда күрсәтелгән нигезләргә корылган фонетиканы бирмәгән, бирә дә алмаган. Төрле телләр өстендә әлегә чаклы җыелган факт материаллары да фонетиканы тулы рәвештә бу нигезләргә яңадан тулылап карау өчен җитәрлек түгел. Һинд-европачы телчеләренең үк телләре һәм якын телләр тирәсендәрәк кенә чуалып, буржуа дәвере дә артта калган халыкларның телләрен тикшерүгә җитәрлек әһәмият бирмәгән булуы бу турыдагы артталыкны тудырган сәбәпләрнең берсе булса, телнең аваз ягын тикшерүдә бик зур урын тоткан эксперименталь фонетиканың соңрак дәверләрендә генә туган фән булып, иске телчеләрнең генә түгел, хәзерге телчеләрнең дә күбесе аның белән коралланмаган булуы, шуңа күрә файдалана алмавы - бу артталыкның төп сәбәпләреннән. Телнең аваз ягы аның башка яклары белән өземсез берлек тәшкил иткәнгә, гомумән тел гыйлеменең һәм аның башка аерым тармакларының да марксизм-ленинизм нигезендә җитәрлек тикшерелмәгән булуы, Маркс, Энгельс, Сталиннарның тел турында югарыда сөйләнгәннәре дә соңгы елларда гына җыелып, ныклап өйрәнелә башлавы, фонетика мәсьәләләренең күп моментларын тикшергәндә комачаулый. Шуңар күрә монда татар теле фонетикасын тикшергәндә дә, аны һәммә якларыннан тулы ачып биреп булмый. Киләчәк тикшерүләр ачыклыкларны тутырырга, җитешсезлекләрне төзәтергә тиеш булыр. +Методологиянең югарыда тикшерелгән төп мәсьәләләре - әдәби телнең, бигрәк аның аваз һәм форма ягыннан шартлы чагылышы булган язуга да карыйлар. +Язу да - җәмгыятьтә специфик форма аңлашу ихтыяҗыннан туган, җәмгыять белән бергә икътисади, иҗтимагый, сәяси факторлар тәэсире астында үскән, яшәгән социаль хадисә. +Монда да аерым кешеләрнең кул язышларында (рәсми хат) коллектив өчен уртак социаль-норматив элементлар саклану белән бергә, индивидуаль элементлар да күп була. Социаль нормативлык белән индивидуальлек гармонияле рәвештә берлек тәшкил итә. Сөйләштә фонемның төрләнүләренә каршы, язуда, басмада графемның, бердән, "А-а" кебек социаль-норматив вариантлары, икенчедән, аерым кул язышлардагы индивидуаль вариантларын күрәбез. Монда да норматив элементлар өстеннән (приматлык) саклап, чиксез күп индивидуаль төрләнешләрне, системны рамкалар эчендә калдыралар. Шулар нәтиҗәсендә язуда берәү язганы һәркем диярлек аңларлык конкретлык белән чиксез күп төрләнүне эченә алган нисбилек җыела. Язу да һәр дәвердәге нисби стабильлеге белән бергә, бертуктаусыз үзгәреп торучанлыкны үзендә җыя. Аның үзгәрешендә дә орфография традиция һәм кагыйдәләре, аерым хәрефләр, кул язышлары, матбага шрифты төрләре акрынлап үзгәреп торуы кебек эволюция үзгәрешләре дә бер орфография системыннан икенчесенә, бер графемнар системыннан (бер әлифбадан) икенчесенә күчү кебек, революцион үзгәрешләр дә очрый. Тышкы карашта язу сыйныфлар өчен уртак шартлы билгеләр кебек күренсә дә, һәр дәвердәге икътисади, иҗтимагый, сәяси шартларга карата язуның төрле эволюцион һәм революцион үзгәрешләренә төрле иҗтимагый сыйныфларның карашлары төрле булып, хакимияттәге сыйныфлар һәм башка шартлар алмашыну белән бу турыдагы тенденцияләрнең дә үзгәреп баруы язуның да сыйныфлылык белән сугарылуын күрсәтә. +Язуда чагылган телнең һәм аның аваз ягының тарихи үзгәреше интернациональләшүгә таба барганда, һәм сыйныфлар көрәше, интернациональ тенденцияле пролетариат сыйныфының актык нәтиҗәдә бөтен дөньяда җиңүе белән йомгаклануга таба барганда, язуның тарихи үзгәрешләрдән дә төп тенденция интернациональләшүгә таба барудан гыйбарәт. Пролетариат хакимияте шартларында бу тенденциянең көчәюен, катгый җиңүен, бер татар һәм башка бик күп СССР халыкларының язуында Октябрь революциясеннән соң яңалиф урнашу тарихында да күрәбез. Бу турыдагы көрәшләр шул көнге вакытлы комачауларны гына күреп, перспектив уңайлыкларны һәм мәсьәләнең гомуми барышы тенденциясен хисапка ала алмаучыларның, сизеп йә сизми реакцион сыйныфларның карашын җиткерүчеләрнең өзек ЯҢА ИМЛЯ ӘСАСЛАРЫ +Яңа татар имлясы турысындагы декретлар бик кысылып, рәсми тел белән язылган һәм басылганда бик күп ялгышлар белән басылган булганга, аның кагыйдәләрен ачык һәм халык, гаммә җиңел аңларлык рәвештә яңадан искә төшереп чыгуга вә кертелгән үзгәреш ләрнең сәбәпләрен ачып китүгә ихтыяҗ бар. +Революция дәверендә татар имлясы +Иң элек артка күз салыйк. Без имля мәсьәләсендә революция башыннан бирле түбәндәге яңалыкларны кабул иттек: +1. Электә бездә йөргән һәм урнашкан дүрт мәд хәрефе ﻮ , ﺍ, ﻯ, ﻪ янына, революциягә кадәр матбугатка гомуми рәвештә кереп җитә алмаган ﯘ хәрефен вакытлы һәм даими матбугатка керттек. +(ﻮ - озын уау, өтерсез уау: кузак, бүкән, бул, бүл, булу, бүлү, калу, тау, тәүлек дигәндәге кебек тулы уау ишетелгән урыннарда языла; ﯘ - кыска уау, өтерле уау: борын, бозау, төймә, йөрәк кебек сүзләрдәге кыска, иреннәр ачыграк көенчә әйтелә торган авазга языла). +2. Электә миннән, алдан, алга, килгәч, баралар, киләләр, барып, килеп, барсын, килсен, барыр, килер, русча, барса, алса кебек сүзләр миндн, алдн, алгә, килгач, баралр, киләлр, баруб, килүб, барсун, килсүн, барур, килүр, русчә, барсә, алсә рәвешендә языла иделәр. Язуның тизлеге, уңайлыгы өчен бер дә файдасы булмаган, уку эшендә саташтырудан башкага бармаган бу кагыйдәләрне бетереп, югарыдагыча, ишетелгәнчә язу әсасын кабул иттек; матбугатта һәм шул урнашты. +3. Гарәпчәдән, фарсычадан кергән сүзләребез дә электә гарәпчәдә ничек язылып килгән булса, шулай ук мәд хәрефләреннән башка һәм гарәп авызыннан гына ишеткәнчә чыга ала торган, тәҗвид укытмаган кеше әйтә алмый торган ﺚ, ﺫ, ﺺ, ﺾ, ﻃ, ﻅ хәрефләре белән яза идек. +Иске чыгтайча һәм татарча язылырга хилаф булса да бу хәрефләрдән ﻅ, ﻃ, ﺺ татарчада кайбер сүзләргә кертелгәннәр иде. +Революция вакытында иң элек гарәпчә, фарсыча сүзләр, ишетелгәнчә мәд хәрефләре белән языла башладылар; татарча сүзләрдән ﻅ, ﻃ, ﺺ хәрефләре чыгарыла. Алар урынына калын сүзләрдә дә нечкә сүзләрдә дә ﺲ, ﺰ, ﺖ хәрефләре языла башлады. Тора-бара ﻅ, ﻃ, ﺺ хәрефләре һәм ﺚ, ﺫ хәрефләре гарәпчә сүзләрдән дә чыгарылып ташлап, гарәп сүзләре дә татарчада йөртелгән хәрефләр белән генә татар халык сөйләвенчә языла башладылар. +ﺫ, ﺚ, ﺾ, ﻅ, ﻃ, ﺺ хәрефләренә ияртеп, ﺥ, ﻍ хәрефләре дә ташланып, татарчада да, читтән кергән сүзләрдә дә болар урынына язуы уңайрак булган ноктасыз ﺡ, ﻉ лар йөртелә башлады. +4. Урак / ﻕ هﺭﻭﺋ , өрәк / ﻕﺍﺮﻮﺋ , ыргак / ﻖﺎﻋﺮﺋ , эш / ﺶﺋ кебек сүзләр элек тә ﻕﺍﺭﻭﺍ / урак, ﻕ هﺭﻭﺍ / өрәк, ﻕﺎغﺭﺍ / ыргак, شﺍ / эш рәвешендә ﺍ / әлиф белән язылалар иде. Әлифнең сүз уртасында ﺍ /әлиф авазына йөрүе, сүз башында тулы аваз булмаган һәмзә урынына йөрүе сәбәпле, балаларга бер үк хәрефне ике төрле укырга туры килгәнлектән, укылу ягыннан уңайсызлыклары бар иде. +Без сүз башындагы һәмзәләрне ﺋ хәрефенә әйләндереп, әлифне бара, аза сүзләрендәге кебек ﺍ авазына гына калдырырга карар бирдек һәм иң элек бу ягындагы нечкә сүзләргә кертеп, ил, иләк, эш, үзәк, өләшү кебек нечкә сүзләр алдындагы әлифләрне һәмзә белән язуны керттек. Аннан соң әкренләп ыргак, урак, озак кебек калын сүзләр алдындагы әлифне дә ﺋ белән алыштырдык. +Казанда имляда кертелгән үзгәрешләр бер Казанда гына калмый Эчке Русия һәм Себер вә башка җирләрдәге татар матбугатына да керә барды. Хәтта Русиянең төрле мөселман-төрек җөмһүриятләре дә безнең арттан иярделәр. Инде югарыда 1, 2, 3 кыйсемен 4 нче рәкымнар белән күрсәтелгән үзгәрешләр бөтен Эчке Русия вә Себердәге татар матбугатына кереп җиткәннәр. +Башкортстан, Казакъстан, Төркестан җөмһүриятләрендә бу үзгәрешләр көтелгәннәр һәм аларның хәзерге гәзитәләрнең кулланган имлялары саналган үзгәрешләргә муафыйктыр. +Бохара, Хивада революция соңрак башлану һәм аларның ераграк, азрак хәзерлекле булулары аркасында аларга әле үзгәрешләрнең баштагы икесе генә барып җиткән. Бохара белән Хива әле гарәпчә сүзләрне мәдләр кертеп язуга карышмаганнар; алай да инде аларда бу мәсьәлә өстендә мөзакәрә бара. Азәрбайҗан һәм Кырымда революциягә кадәр һаи рәсмия дә кермәгән иде. Хәзер ул аларда урнашып бара. Алар -лар, -ләр, -дан, -дән, -мак, -мәк, -чык, -чек язудан алар да әкренләп бездәге кебек ишетелгәнчә язуга күчеп баралар. +Соңгы көннәрдә Азәрбайҗан гәзитәләрендәге озын-озын фельетоннар ишетелгәнчә язуны тагын тирәнәйтү мәсьәләсен күтәрәләр, аларда да гарәпчә сүзләрне истигъмальдан куып, алар урынына мәхәлли телдән сүзләр табарга омтылу, калган гарәпчә сүзләрне мәд хәрефләре белән һәм азәрбайҗанчага буйсындырып язу кирәклеген берничә кеше яздылар. +Бу мәкаләләр аларда да мәсьәлә өлгереп барганны һәм Казанның имля мәсьәләсендә тоткан юлы туры булып, башка Шәрык халыклары да шул юлга юнәлгәннәрен күрсәтә. +Инде имлябызның бу көннәрдә генә аңлаган адымнарын тикшереп карыйк: +Алтынчы мәд хәрефен арттыру +Элек тә бездә а / ﺍ , ә / ﻪ авазларына аерым хәрефләр, у / ﻭﺋ , ү / ﻭﺋ авазларына икәвенә бер, и / ﯿﺋ , е / ﯿﺋ авазларына икәвенә бер, о / ﯘﺋ , ө / ﯘﺋ авазларына икәвенә бер хәреф булса да, кыска йай дип аталган ﯿﺋ , ﯿﺋ авазлары өчен аерым бер хәреф юк иде. Бу җитешсезлек килде, алды, китте, ачы, чәйни, килделәр, ике кебек сүзләрнең килде, алды, китте, ачы, чәйни, килделәр, ике рәвешендә язылуына сәбәп була; балалар, язылганча, ялгыш итеп укыйлар, артистларыбыз да сәхнәдә кайчакта ялгыш язылганча сөйләп җибәрәләр, хәтта мәшһүр шагыйрьләребез дә: "Кәҗә әйтә: "Микикики, микикики, капчыктагы бүре башы бит унике"" дигәндәге кебек, язылганчага карап, ялгыш кафияләр ясыйлар иде, тел бозылуга сәбәп була иде. +Аннан бигрәк, телдә бу (ُﯨ) авазының кайбер урыннарда барды, килде, килделәр дигәндәге кебек ﻯ белән язылу да кайбер урыннарда баруб, килүб, булсун, булур, карлугач дигәндәге кебек ﻭ белән язылуы һәм нинди урыннарда ﻭ нинди урыннарда ﻯ белән язып, нинди урыннарда бөтенләй төшерелеп калуын аз, кыска, ачык кагыйдәләр белән күрсәтеп бирергә мөмкин түгел иде; шуның аркасында әдәби тел өчен бу төрле гомуми булган имля утыра алмавы, ( ) авазлары өчен аерым бер хәреф алу ихтыяҗын тудырдылар вә бу авазлар өчен ( ) хәрефе алынды. +( ) авазы татарчада иң күп очрый торган авазлардан башка хәрефләр белән дә күрсәтелеп килмәгән. Кайбер урыннарда язылмаса да, барлыгын җиңел аңлап була. Мәсәлән: бер, кер, кыр, сере, сыры,чыбык кебек сүзләрнең беренче иҗегендә бардым, килдем, бүлем, башың кебек сүзләрнең актык иҗекләрендә ( ) авазы ачык ишетелсә һәм сөйләнсә дә, аны язмагач та, укырга мөмкин. Боларның барысында да язсак, ( )ләр безнең язуыбызны, белгечләрнең тәфтише күрсәткәнчә, 8 процент белән 10 процент арасында озынайтырга тиеш иде. Димәк, (ﺌ , )не һәммә урында язсак, 100 бит чыга торган китап шул ук форматта 110 бит чамасы чыгарга тиеш иде. Бу язуда да, укуда да китапны басуда да 10 процент кадәр вакытны һәм мәсарифларны артыграк алуга сәбәп булачак иде. Шуңа күрә ( ) хәрефе һәммә ишетелгән урында да язмаска тиеш табылды. +Ләкин кайда язу, кайда язмау һәркем аңларлык җиңел ике кагыйдә белән билгеләнде: 1) ( ) хәрефе беренче иҗекләрдә бөтенләй язылмый кер /ﺮک/, кыр /ﺮق /, бер /ﺮب /, бере /یﺮب /, куй /یﻮق /, белә / ﻪلب /, керә / هﺮک /, чыга / ﺎعچ / кебек һәм 2) ( ) хәрефе калган иҗекләрнең ачыкларында языла, ябыкларында язылмый. (Бер, бере, чыга, беленә, күренә, ачыграк, карыгач, тешсез, белештек, күрештеләр, күрдегез, белегез, йылылык кебек.) +Быелгы уку елы өчен басылган һәммә мәктәп китаплары инде бу алтынчы мәд хәрефе һәм югарыда күрсәтелгән имля үзгәрешләре кертелеп басылган иде. (Сүз туры килгәндә имля белән туры мөнәсәбәте булмаса да, шуны да әйтеп китәргә кирәк, быел яз, җәй, көз буенча ашыгып-ашыгып төрле коллективлар тарафыннан эш мәктәпләре әсасына эшләнгән йөзәр, икешәр йөз мең басылган әлифба, кыйраәт, хисап, табигать китаплары вә башка дәреслекләр инде кыш уртасы җитсә дә, һаман хөкүмәт нәшрият складларында яталар; нә татар җөмһүрияте кантоннарына, нә татар торган башка губерналарга җибәрелгәннәре юк; шулай итеп, мәктәпләрдәге ачлык, кәгазь, карасызлык, мөгаллим хәзерсезлек өстенә, әз генә энергия белән дә төзәлергә мөмкин булган китапсызлык авыруы да арта. Мәгариф, мәдәният якларыннан артта калган татар халкының мәгариф, мәдәниятләрен күтәрү өчен төзелгән татар җөмһүрияте һәм аның бу эшне карарга куелган мөәссәсәләре кайчан бу мәсьәләләргә җитәрлек әһәмият бирә башларлар икән?). +Калынлык тамгасы +Татарча сүзләр, йә кул, бала, була, тал, булды сүзләре кебек калын авазлардан гына, йә көлә, бәлеш, бил, бер, бүләк, тиле, бүлде сүзләре кебек нечкә авазлардан гына төзелгән була. +Бездә элеккедән төрле имлячыларыбыз тарафыннан калын сүзләрне нечкә сүзләрдән аерыр өчен ике юлның берсе тәкъдим ителеп килә: +Беренче юл - һәммә мәд хәрефләрен калынга берне, нечкәгә берне алып, барысы 10 мәд хәрефе итәргә; калын сүзләрдә калын мәд хәрефләрен йөртеп, мәдсез хәрефләрнең калынлыгын, нечкәлеген алар янындагы мәд хәрефләре күрсәтә; бөтен сүзнең калынлык-нечкәлеге дә шул мәд хәрефләреннән карап беленә. +Икенче юл - мәдсез хәрефләрне дә, мәдле хәрефләрне дә берәрне генә алып, бөтен сүзнең алдында аның калынлык-нечкәлеген күрсәтә торган бер галәмәт(тамга) куярга. +Беренче юлның тарафдарлары белән барганда, безгә югарыда күрсәтелгән 6 мәд ﺍ, ه, ﻭ, ی, ﯘ, янына тагы 4 мәд хәрефе, ﻭ, ی ләрне мәдсез уау белән йайларга калдырганда, яңадан тагын 6 мәд хәрефе арттырырга туры киләчәк иде. +Икенче юл белән барганда, кабул ителгән алты мәд хәрефе белән калып, калын сүзләрне нечкәләреннән аерыр өчен бары бер калынлык тамгасы алырга туры киләчәк иде. +Һәрбер яңа мәд хәрефенең хәятка нинди авырлык белән керүен, һәр арткан хәрефнең матбага, хәреф кую якларыннан ясаган җайсызлыкларын һәм сүзләрнең калынлык, нечкәлекләрен күрсәтүне мәд хәрефләренә йөкләтеп, аларны әсас итеп алуның фәнни яктан тууы булмавын һәм татар теленең иң күзгә бәрелә торган аерымлыгы булган аһәң канунының беренче тәкъдимне алганда тиешенчә истифадә ителмәвен вә барыннан бигрәк катылык тамгасы керү белән яңадан 6 мәд хәрефе арттырырга һичбер төрле гамәли ихтыяҗ калмавы хәтергә алынып, югарыда күрсәтелгән юллардан татар имлясын юлга салуда икенче юл кабул ителде. Калынлык тамгасы итеп кечкенә әлиф (каимә) галәмәте алынды һәм аны сүзнең алдында түбәнгә куярга карар бирелде. Татарчада ﻖ , ﻉ, ﺍ хәрефләре гадәттә калын сүзләрдә генә очрыйлар; аларның бер сүздә булуы сүзнең калынлыгын күрсәтергә җитә. Шуңа күрә бу өч хәрефтән берсе булган сүзләрнең алдында калынлык тамгасы куелмый. (Була, булдык, булды, тулы, тула, мылтык, юлгы, булмый, зур кебек.) +ﯘ / кыска уау мәсьәләсе +Татарчада вә башка кайбер төрек телләрендә ﯘ / кыска уау авазының бер хасияте бар: бу аваз үзеннән соң килгән ( ) авазын ﯘ / о, ﯘ / ө гә якын итеп сөйләтә; бу тәэсир ﯘ / о, ﯘ / ө артыннан ук килгән иҗектә бик куәтле, аннан соң иҗекләр арткан саен кими бара. Кот, котым, котыбыз, котыбызны, комсызлыгыгызны сүзләре кот, котом,котобоз, котобозно, комсозлогогозно кебегрәк сөйләнә. Шул тәэсирне язуда күрсәтү, күрсәтмәү мәсьәләсе дә татар имлясының низаглы мәсьәләләреннән иде. Күрше халыклардан кыргызлар бу мәсьәләдә беренче (тәэсир күрсәтелми торган) имляны, керәшеннәр икенче котобозно кебек имляны алганнар. Бу тәэсир һәммә иҗекләрдә бертигез булмавы һәм аны күрсәтү сарыф "грамматика" мәсьәләләренә зур чубалчыклар кертүе һәм бездә әлегә чаклы булган гадәткә муафыйграк булуы татар имлясында тәэсирнең ялгауларда күрсәтелмәвен әсас итеп алуга мәҗбүр итте. +Аннан соң бөтен сүзе бөтәйтү, төтен сүзе төтәгән, озын сүзе озак, үзәк сүзе өзә, болыт, болын сүзләре бөлә сүзе белән бу төпләрдән булуы, сүзнең никадәресе ялгау, никадәресе сүзнең төбе икәнен аеру бик читен икәнен күрсәтә. Шуңа күрә бу ﯘ турысындагы кагыйдәне, ﯘ ның тәэсире ялгауларда күрсәтелмәс дию урынына, ﯘ хәрефе беренче иҗекләрдә генә язылыр; башка аның артыннан килгән иҗекләрдә дә ﯘ га ошаган авазлар ишетелсә дә, ул урыннарда ( ) ишетелгән кебек итеп каралып, ачык иҗекләр дә ( ) язылыр, ябык иҗекләрдә мәд хәрефе язылмас, дигән рәвештә кагыйдәгә салу, тагын муафыйграк табылды. +Яңа татар имлясының әсасы мәсьәләләре шуның белән тәмам була, боларны мәктәп вә гамәлият өчен уңайлы кагыйдәләр рәвешенә китерү һәм тәфсыйлатны күрсәтү киләчәк мәкаләгә кала. +Мәкалә "Татарстан хәбәрләре" газетасының 1921 елгы 27 декабрь +санында "Галимҗан Шәрәф" имзасы белән дөнья күргән. +Гарәп графикасында. Гамәлдәге язуда беренче тапкыр басыла. УФАДА ЯҢА ТАТАР ИМЛЯСЫ +"Белем" журналының март аенда чыккан 2-3 саннарында Уфада шәһәр укытучыларының, җыелып, бер комиссия сайлап, тагын җые лып, татар имлясын үзгәртү турында карарлар чыгаруы турында белдерелә һәм чыгарган карарлары игълан ителә. "Белем" журналы татар телендә язылган кайбер мәкаләләрендә бу карарларның кайберләрен гамәлгә куя башлаган. Карарлар "Татар имлясындагы истисналарны бетерү" дип аталса да, монда сүз истисналар (кагыйдәгә буйсындырылмый торган моментлар) турында түгел, бәлки хәзерге урнашкан татар имлясы әсасын үзгәртү турында бара. Бу карарлар 11 пункттан гыйбарәт булып, алар түбәндәге мәсьәләләргә кайтып калалар: +1) татар имлясындагы хәзерге 6 мәд хәрефе урынына 10 мәд хәрефе алырга; +2) ватык, тау, ярлы, ай кебек сүзләрдәге мәдсез ﻮ /уау, ﻯ / йай хәрефләренә мәдле ﻮ /уау, ﻯ /йай ларныкына башка булган тагын аерым ике галәмәт арттырырга; +3) ат, аш, әкрен, ут, урак, өч кебек сүзләрдә сүз башындагы һәмзәне ташларга, бу сүзләр боларча "ат, аш, әкрен, ут, урак, өч" рәвешендә язылырга тиеш була. +4) / е авазын һәммә ишетелгән урынында, ябык иҗекләрдә дә калдырмыйча язарга: телсез, белемсез бер кеше дигән сүзләр боларча телсез, белемсез бер кеше рәвешендә язылырга тиеш. +5) ﯘ / о, ө хәрефе төп сүзләрдә һәммә ишетелгән урынында язылырга: төлке, сөлге, солы, кое рәвешендә язылырга тиеш. +6) гъ белән г , къ белән к хәрефләрен бер үк авазның калын һәм нечкә әйтелешләрен генә күрсәтә торган галәмәтләр итеп карап, боларның һәр парына берәр генә хәреф калдырырга. Димәк, калган, килгән сүзләрен, имляда йә къ белән гъ ны гына калдырып, калган, килгән рәвештә язарга, йә к белән г генә калдырып, калган, килгән рәвешендә язылырга тиеш була. +7) татар имлясында күп кабып, аштан кайтты, шомны әдәмнәр диебрәк сөйләнгән сүзләр, сарыф берлеге әсасыннан һәм уку өчен җиңеллек ягыннан чыгып, күб кабыб, ашдан кайтды, шомлы әдәмләр рәвешендә язылалар; +Бу карарларда соңгы рәвештә язылуны "истисна кертү" дип карап, моның урынына "ишетелгәнчә": күп кабып, аштан кайтты, шомны адәмнәр дип язарга, шулай өйрәтергә карар бирелгән. +Бердән, бу карарлар "Сәнәк" журналында басылмый, Башкортстан Мәгариф халык комиссариатының җитди рәсми журналы "Белем"дә басылганга һәм кайбер пунктлары гамәлгә дә куела башлаганга, икенчедән, шундый ук тәкъдимнәрне тулы рәвештә йә бүлгәләп, әледән әле күтәреп торучылар Казан имлячылары арасында да булганга, башка Шәрык җөмһүриятләрендә дә төрле имля агымнары арасында чарпышулар барганга, без бу карарларны кыска-кыска, җитди рәвештә тикшереп чыгабыз. +Ун мәд хәрефе мәсьәләсе +Ун мәд мәсьәләсе - бездә Каюм Насыйридан башланып, 1520 еллар тикшерү, аңлашулардан һәм кайбер адымнардан соң архивка тапшырылган мәсьәлә. "Алтымы? Унмы?" мәсьәләсе - гамәли уңайлык ягыннан карап хәл ителгән мәсьәлә. Татар теленең төзелешен, гамәли уку агымы кануннарын хәтергә алганда, хәзерге имля буенча туры язганда, татарча сүзләрне анык һәм бертөрле генә язар өчен дә, укыр өчен дә алты мәд хәрефе кирәк һәм җитә. Шуңа күрә, татар матбугаты моны кабул иткән, Татарстан хөкүмәте шуны декретлаштырган. Чит телләрдән кергән һәммә сүзләрне төп, шул телдә язылганча йә сөйләнгәнчә тәҗвиденә туры китереп язу өчен исә 12 мәд тә, 15 мәд тә җитми. Хәрефләрне, имляны аерым сүзләре әҗәткә алынган һәммә телләргә туры китереп бетерү һичбер тел өчен мәҗбүри түгел. Бик күп татар сүзләрен, татар авазларын урыс, немец, француз, гарәп йә башка бер телнең гамәли имлясы һәм аның хәрефләре белән аерым галәмәтләр арттырмыйча язарга мөмкин булмау, ул телләр, ул имлялар өчен кимчелек булмаган шикелле, урыс, гарәп, фарсы, немец сүзләрен тәҗвидләрен саклап, татар имлясы белән язып булмау татар имлясында гаеп түгел. Ун мәд кирәк, дигән карарны нигезләү өчен китерелгән "Татар сарыфларының калын йә нечкә укылулары сузынкы (мәд) авазларына гына карап йөрми", дигән сүз фәнни яктан ялгыш. Авазларны тикшерү өчен ясалган кораллар һәм машиналар белән тәҗрибәләрдә, гади тәҗрибәләрдә татар сүзләрендә мәд авазларының гына түгел, мәдсез авазларның да үз башына калын һәм нечкә булуларын күрсәтәләр. Телдәге һәр авазга бер хәреф булырга тиеш дигән тәкъдим буенча, төп татарча сүзләрне генә алганда да, безгә хәзерге әлифбабыздагы 31 хәрефебез урынына мәдле һәм мәдсезләре белән кимендә 60 лап төрле хәреф алырга тиеш булыр иде. Гыйльми транскрипцияләрдә һәр авазга бер хәреф алына, ләкин моңарга карап алар буенча укуда, язуда, уку-язу танытуда җиңелрәк түгел, бәлки авыррак, гамәли имляларга караганда бик күп җайсызрак. +Хәзерге имляга тагын дүрт мәд хәрефе арттыру, бер дә кирәкмәгәнгә хәреф күбәйтү, язуны яңа галәмәтләр белән чуарлату, бөтен укучы-язучы халыкны яңа күнегүләр ясарга ирексезләү, бабайларча әйткәндә, бердә кычытмаган җирне канга батырып кашу булыр иде. +Имляда унчылык агымы татар теленең үз төзелешеннән, үз кирәгеннән килеп чыкмыйча, безгә бары урыс язуы сөремтесе белән генә килеп кергән. Гадәттә мәдәни тәэсирләр аллары, яхшы яклары белән генә түгел, артлары, начар яклары белән дә күп вакытта бергә керә баралар. Арттарак халыкларның тышкы күренеш тәэсиренә ныграк бирелә торган кайбер гөруһларына күршедәге алдынрак халыкларның начар һәм зарарлы гореф-гадәтләре дә алдынгылык сыйфаты, мәдәниятлелек хаҗәте асыл иясе булып күренә. Мәсьәләне тикшерү мәд хәрефләре турындагы урыс сөремтесенең дә бик күп яхшы сөремтеләр арасында шундый арт як сөремтесерәк икәнен күрсәтә. Фән академиясе һәм тел галимнәре тануы буенча, урыс телендә фонетика ягыннан мәдсез (согласный) авазлар гына калын да, нечкә дә була алалар, мәд авазлары урысчада парлы түгел. Шуңа күрә урыс теленең үз табигатенә, гарәп теле имлясындагы йә безнең иске орхон төрекләре язуындагы кебек мәдсез хәрефләрне парлы итеп алып, мәдлеләрне берәрне генә алу муафыйграк булыр иде. Урысның фән академиясе тарафыннан төзелгән гыйльми имлясында бу шулай ителгән дә. Ләкин урысның төрле, күптәнге тарихи сөремтеләр астында төзелгән гамәли имлясында шул ук урысның гыйльми имлясының киресе алынган: монда мәдсез хәрефләр берәр генә алынып, мәдле хәрефләр парлы итеп алынган. Урыс сүзләрендә о, у, а авазларының нечкәсе бөтенләй булмаса да, аерым, ё, ю, я хәрефләре кертелгән һәм шул хәрефләргә бердән йо, йу, йа мәгънәсе бирелеп, сүз башында булганда, бу хәрефләр бердән ике авазны күрсәтүләре взял, трюк, вел сүзләрендәге кебек сүз уртасында булганда, бу я, ю, ё хәрефләре үзләре а, у, о дип укылу белән бергә, үзләрендә булган в, т кебек мәдсез авазларның нечкәлеген дә күрсәтү бурычы йөкләнгән. Бу юл большой, парь, конь, объём кебек сүз һәм иҗек актыгында килгән мәдсез авазлардан соң, аларның калынлык, нечкәлеген күрсәтер өчен, ь, ъ лар куярга мәҗбүр иткән. Икешәр, өчәр мәдсез авазлар бергә юлыкканда, кайда ь кую-куймаулар турында бик буталчык кагыйдәләр төзергә туры килгән. Бу парлы-парсыз хәрефләрне тиешенчә алмау чыгарган җайсызлыкларга, урысчада вода, городской 3дип язылып та, вада, гърадской дип басым тәэсире белән мәдләрне бөтенләй үзгәртеп уку мәҗбүриятләре туган. Башта алынган ялгыш юл, шулай итеп, урысның сөйләшү теле белән язу теле арасында фонетика ягыннан зур аерма тудырган. Тел белән язу арасындагы аермалар буталчык һәм аларны ачып салулар, халыкта урыс язуына "хөрмәтне киметәчәк" булганга, гадәттә урыс мәктәпләрендә укытыла торган имля-сарыф китапларына бу төп мәсьәләләрнең берсен дә кертмәгәннәр. Хәтта "Мәктәп грамматикасы" һәм "Фәнни грамматика" исемендә бер үк урыс теле өчен икесе ике, бер-беренә каршы әсаслардагы грамматикалар төзелгән. Фәнни грамматиканы бары тел гыйлеме белгечләре җитештерә торган гали мәктәпләрдә генә укытканнар; телнең табигате, әсасы, фонетика кануннары, имляның нигезләре кебек мәсьәләләрне күпчелеккә укытыла торган мәктәп грамматикасына кертмәгәннәр. Хәзер дә әле урыс мәктәпләрендә бу күбесенчә шул хәлдә бара. Урыс имлясы фәнни яктан никадәр буталчык булсын, уку-язу ягыннан һәм тиешле ысуллар тотылганда үз халкына өйрәтү өчен артык зур гамәли җайсызлыклар ясамаганга, шул килеш барган. Революция башында ясалган урыс имля реформасында да бу әсаси буталчыкларга һич кагылмадылар, бары вак-төяк гамәли җиңеллекләр кертә торган төзәтмәләр кертү белән генә калдылар. +Урыс имлясының үзе өчен дә җайсыз һәм нигезсез булган, безнең өчен һичбер гамәли кирәге булмаган мәдләрне калын һәм нечкә парлы итеп алу юлы безнең имлябызга да керергә омтылып караган. Бу сөремте вакытында, телче, имлячыларыбыз арасыннан үзенә кайбер яклаучылар да тапкан иде. Татар теленең авазлары фәнни рәвештә тикшерелмәгән бер дәвердә, урыс теленең һәм имлясының фәнни яктан төзелү кануннарын тикшерергә алар белән якыннан танышырга хәзерлеге һәм имкяне булмаган Каюм Насыйри өчен бу сөремтегә бирелүне гаептән санамаска мөмкин; ләкин татар теленең авазлары тикшерелгән һәм тагын да ныклабрак тикшерергә мөмкин бер дәвердә, тәрбия техникумнарында һәм кайбер башка урта мәктәпләрдә дә урыс теле һәм имлясының фәнни яктан төзелеше таныштырылып үтә торган бер дәвердә, мондый үзе файдасыз, файдалылары белән турыдан-туры бәйләнмәгән сөремтеләргә бирелү урынсыз һәм гаеп саналырга тиеш. +ﻮ /уау, ﻯ /йай ларның мәдле һәм мәдсез хәлләре +Тау, тай дигәндәге мәдсез ﻮ /уау, ﻯ /йайлар өчен, туган, тыйган дигәндәге мәдле ﻮ / уау, ﻯ / йайларга алынган хәрефләргә башка булган, аерым хәрефләр алу-алмау мәсьәләсе дә - гамәли мәсьәлә. Фәнни тәҗрибәләр "тау - туган" сүзләрендәге ﻮ / уау авазлары икәве дә авазлык (мәхрәҗләре) һәм төзелешләре ягыннан бер үк авазлар икәнен күрсәтәләр; бу ике ﻮ / уау бер-береннән бары иҗек ясау, ясамау белән генә аерылалар. Бар, кара фигыльләреннән эш исемнәре булган бару, карау сүзләренең сарыф ягыннан төзелешен карасак, бу урында боларның берсе урынына берсе килгәнен күрәбез. Татар теле фонетикасының төп кануннарыннан берсе - сарфи үзгәрүләрдә ике иҗек ясый торган авазның бергә була алмавы кануныдыр. Бу төп канун буенча сарфи үзгәрүләрдә ике иҗек ясый торган авазның бергә була алмавы - кануннардыр. Бу төп канун буенча сарфи үзгәрүләрдә ике иҗек ясый торган аваз бергә килсәләр, йә икәве кушылып, берсе берсен йота казый, казу, йә икәвенең кушылуыннан өченче бер аваз ясала аша - ашый, йә сулый - сулышы кебек ике арага өченче бер аваз кертелә, йә бару - баруы кебек ике мәдле аваз саклана. Ләкин арага беренче аваз мәдсезләнеп, тәкрар керә; йә инде, "кара" фигыленнән "карау" ясалган кебек, ике иҗек ясый торган (мәдле) аваздан берсе, иҗек ясау көчен югалтып, шул ук авазның иҗек ясамый торганына (мәдсезенә) әйләнә. (Безнең "Мәктәп сарыфларында" бу мәсьәләләрне төп тел кануныннан чыкмый төрле ясалма кагыйдәләр белән генә аңлатырга тырышылган). Тел гыйлемендә мондый бер мәдле авазның икенче мәдле аваз янына килү сәбәпле, берсенең иҗек ясау хасиятен югалтуыннан хасил булган ярты мәд авазларына дифтонг диләр. Мондый дифтонглар күп Аурупа телләрендә дә бар. Аваз ягыннан бер булганга, гадәттә аларда да мондый дифтонглардагы иҗек ясамый торган мәд авазларына аерым галәмәтләр йөртмиләр. Дөрес, урысларда мой кебек сүзләрдә языла торган и дән үзгәртелгән һәм "ярты гласный" дип аталып йөртелгән аерым й бар; ләкин урысларда бердән күп урыннарда и һәм й ларның авазлыгы безнеке кебек бер түгел, аннан бигрәк урысларның көндәлек имлясында возьми сүзендәге и белән мои слова сүзендәге и авазларына икәвенә дә шул ук и хәрефе алынган; шуның аркасында аерым й хәрефе алмаганда, мәгънә һәм сөйләнеш ягыннан бер-беренә башка булган мой, мои сүзләрен ачык укырга мөмкинлек калмаган; урысларда элеккедән мои дигәнне, татар имлясында алынган әсас буенча, маии дип язылу кереп киткән булса, гамәли имляда аларда да аерым й алмаска мөмкин булыр иде. Бер халыкка урнашкан, кагыйдәләшкән булганга, урыслар бу йи мәсьәләсен, шулай ук йа, йу, ио дифтонглары урынына иҗек язуы әсасында булган я, ю, ё ларын саклыйлар. Һәрбер авазның иҗек ясый һәм ясамый торган төрләренә аерым хәрефләр алганда, татарчада сирәк булса да очрый торган "кырт кисте, пылт итте" кебек сүзләрдә р, л авазларының да иҗек ясый торган чаклары була. (Крт, плт сүзләренең кылт, пылт булмавы, бу сүзләрне, гади рәвештә әйткәндә, фәнни тикшерүләр ы мәхрәҗенең бөтенләй ясалмавын күрсәтәләр; әйтелештә мәхрәҗе булмагач, сүздә авазы да була алмый.) Татар телендә иҗек ясамый торган ﻮ / уау, ﻯ / йай ларның, иҗек ясый торган авазлар алдыннан йә артыннан гына килү кануннарын һәм гомуми уку агымы кануннарын хәтергә алганда, татар имлясы төзелешендә иҗек ясый һәм ясамый торган ﻮ / уау, ﻯ / йай ларга аерым-аерым хәрефләр алуның гамәли кирәге юк. Без укыганда да, язганда да моңа ихтыяҗ сизмибез. "Ысулы саутия"нең бик искергән балталама белән бармаганда моның укыту, язу таныту өчен дә кирәклеге юк. Фәнни транскрипцияләр мәсьәләсе исә - гамәли имляга мөнәсәбәтсез аерым бер мәсьәлә. +Һәмзә мәаләсе +"Маэмай, мәсьәлә, мәсьүл" сүзләрендәге ( ﺋ ) авазының татарчада "әтәч, ат, ут, ит, эт" сүзләренең башында, мәд авазлары алдында, фонетика ягыннан караганда, булуы-булмавы турында фәнни мөзакәрә ясарга мөмкин; татарчада аерым алынган сүзләрнең башында һәмзәнең барлыгы фәнни яктан дәлилләр белән аныкланган тәкъдирдә дә, ул анык һәмзәнең дә гарәпчә йә грекчадагы кебек гамәли имляда аерым хәреф белән күрсәтелүе йә немецчадагы кебек фәнни яктан бар дип табылганда да бары гыйльми имляда гына күрсәтелеп, көндәлек имляда күрсәтелмәскә тиешлеге турында сүз булу мөмкин. Ләкин бу аңлашуларда да урыслар язмый, йә гарәпләр яза, дип карамыйча, татар теленең һәм имлясының үз төзелеше һәм үз көндәлек уңайлыгы ягыннан карарга мәҗбүр булачакбыз. Бу аңлашулар нинди нәтиҗәләр генә бирмәсеннәр, һәрхәлдә аш, ат, ак, ал, ил кебек сүзләр аш, ат, ак, ал, ил рәвешендә язылса, боларны эш, эт, эк, эл, и дип укудан күпчелек котылып бетмәгән бер дәвердә мондый "реформа"ны, "истисна бетерү"не карарлаштыру урынсыз. +хәрефенең беренче иҗекләрдә һәм һәммә ябык иҗекләрдә язуда күрсәтелмәве, татар теленең төзелеш кануннарын хәтергә алганда, фәнгә, фонетикага хилаф диярлек бер эш түгел. Гамәли яктан караганда, тлсз, блмсез бр кше дигән җөмләне шул хәлдә укуы да, язуы да матбагада хәреф җыю өчен дә телсез белемсез бер кеше рәвешендәге имляга караганда җиңелрәк. нең кайда язылуы, кайда төшереп калдырылуы һәрбер теләгән кеше аңларлык икеюллык бер кагыйдәгә кереп беткән. авазы - татар телендә иң күп кабатлана торган аваз. Бер үк текстны хәзерге имлядагыча, беренче һәм ябык иҗекләрдә не төшереп, һәм Уфа комиссиясе карарынча, төшермичә, хәреф җыйдырып, икәвен чагыштырып карасак, без соңгысында бөтен текстның беренчесенә караганда 9-10 процент кадәр озынрак чыгуын, шул чамада урын күбрәк алуын күрербез. Тәҗрибәләр безнең бу кагыйдә аркасында урын алу ягыннан иткән файдабызның, сүз башында бөтен мәдләр алдына куя торган һәмзәләребезнең алган урыннарын бер ярым мәртәбә каплаганын күрсәтәләр. Бу икеюллык кагыйдәгә балаларны өйрәтү, бигрәк тә күнектерү, укытучыдан үз урынында аерым әһәмият биреп китүне, берничә сәгать, бәлки артык вакыт бирүне мәҗбүр итә икән, бу күнегү сәгатьләре, бер өйрәнгәч, билгеле процентка язу-уку вакытын кыскартып бару, укырга ала торган һәр китабын шул ук процентка арзанайту, укый торган гәзитендә материал арттыру формаларында гомер буена дивидент (табыш) биреп торуы, бу кагыйдәнең гомердә бер була торган өйрәнү дәверендәге берничә сәгать артык вакыт алуына борчылмаска мәҗбүр итә. Гомумән, мәктәп тормыш өчен булып, аның бөтен вазифасы баланың киләчәк тормышын җиңеләйтү, уңайлатуга кайтып кала. Өйрәтүе җиңелрәк булсын дип, хисап, җәбер, һәндәсәне ватып булмаганы кебек, язу танытудагы бик вак җиңеллекләр өчен имляны да ватып, гомерлек тормыш йә бөтен язу таныган кешеләр өчен җайсызрак бер хәлгә куярга туры килми. Бу турыда укытучы һәм тәрбия белгечләребезнең бурычы - боларны тормыш өчен авырлатуга калкынмыйча, бар кагыйдәләр нигезендә, урнашкан имляны балалар һәм үзләре өчен җиңелрәк өйрәнү-өйрәтү юлларын эзләнү һәм тотудадыр. +وُ мәсьәләсе +Төрек-татар телләрендәге ﻭُ авазының кайбер хасиятләре бар. Ул аваз сүзнең беренче иҗегендә булмаса, башка иҗекләрендә һич очрамый. Инде сүзнең беренче иҗегендә булса, бу ﻭُ шул сүздәге үзеннән соң килгән һәммә авазларның төсен берникадәр үзгәртә, аларның ишетелүенә (акустикасына) ﻭُ сөремтесе бирә. Әйтелеше кыска, авазлык (мәхрәҗ) ягыннан төзелеше зәгыйфь булган +авазында бу сөремте башка авазларга караганда ныграк күренә. Алб, башм / алыб, башым сүзләрендәге -ыб, -ым сарфы ялгаулары, "тотб, кошм" сүзләрендә "тотыб, кошым" рәвешендәрәк сөйләнүе шушы сөремте аркасында бу сөремте ﻭُ гә якын иҗекләрдә көчлерәк, ерак киткән саен кими бара. Сөремтенең көче кимүгә ике арага нинди мәдсез хәрефләр керүе дә тәэсир итә. Бу сөремтенең сәбәбе - безнең ирен әйләнәсендәге итсәләрнең (мышца) төзелеше һәм аларның ﻭُ авазын әйткәндәге куелышындадыр. Бу сөремте тигезсез һәм төрле булганга, гамәли имляда бу сөремтене күрсәтү-күрсәтмәү мәсьәләсендә түбәндәге ике юлның берсен генә тотарга мөмкин. Йә беренче иҗектә ﻭُ булганда, аның артыннан килгән һәммә авазларын ﻭُ гә әйләнә дип карарга, бу урыннарда +урынына ﻭُ хәрефе язу; йә ﻭُ хәрефен беренче иҗектә генә язып, башка иҗекләрдә һәммәсендә язу. Соңгы юл сарыфы берлек әсасын саклаганга, татар гамәли имлясында шул юл тотылган. Шул юл белән татар имлясында оныттырды, өметсезлек, төпсезлек рәвешендә язылырга тиеш (болай язу керәшен имлясында, урыс мөстәшрикъларының төрек-татар телләре өчен төзелгән "фәнни" транскрипцияләрендә азәрбайҗаннарның латин әсасындагы имляларында алынган). Сөремтенең төрле сүзләрдә тигезсез булуы, фонетика ягыннан бу юлның һәр икәве белән файдаланырга юл куя. Ләкин сарыф берлеге әсасы гамәли имляда татар имлясында алынган юлны алга куя. Төрле төрек телләрендә бу сөремтенең төрле юлларда булуы, мәсәлән, татарчадагы ﻮﺋ урынында о авазы булган телләрдә бу аваздан соң да шундый ук сөремтенең булуы төрле төрек телләре имляларының якынлыгын саклау өчен дә бу сөремтенең гамәли имляларда күрсәтелмәвен алга сөрә. +Уфа карарларына килсәк, анда ﻭُ нең беренче иҗектә генә язылу кагыйдәсе бозылып, төп сүзнең һәрбер ишетелгән иҗегендә язылыр, бары ялгауларда гына күпчелеккә каралыр, диелә. Ләкин карарда төп сүз белән ялгауны ничек аеруны күрсәтмиләр. Уку-язу массага керсен өчен, имля кагыйдәләре һәркем җиңел аңларлык, тиз өйрәнерлек һәм бертөрле рәвештә язарлык булырга тиеш. Озн, борн, бөтн, төтн, өзк, төзк, бозк сүзләренең озак, бормак, бөтәйтмәк, тотамәк, өзмәк, төзмәк, бозмак сүзләре белән бер төптән булуын хәтта болн, болт сүзләренең болан, була, бук сүзләре белән бер төптән булу ихтималын хәтергә алганда, мондый сүзләрнең төбе белән ялгавын аерыр өчен, бер тел галиме кадәр тел белгече булырга кирәклеге күренеп тора. Уфа комиссиясе рәисе имзасы белән язылып, бу яктан "яңа имля" белән басылган бу карарларда: төрле, төрлечә, йөрдекендән, йөртелә рәвешендә язылган сүзләр белән беррәттән үк төзергә, бөтен, борын сүзләре очравы, нәрсә ялгау, нәрсә төп икәнен, яңа имляны төзүче һәм аны доклад ясап кабул иттерүче комиссия үзе дә аерып бетерә алмаганын һәм бу аеру өчен ныклы бер нигезләре булмаганын күрсәтә. +"гъ-г, къ-к" мәсьәләсе +Татар имлясында калынлы-нечкәле дип карарлык өч пар: а-ә, гъ-г, къ-к хәрефләре бар. Ләкин а, гъ, къ ларның ә, г, к аермасы булды сүзендәге калын б, у, л, д, ы авазларының булды дигәндәге ничә б, у, л, д, ы авазларының аермасы рәвешендә түгел. Булды-булды сүзләрендәге һәммә аерым авазларның төп авазлыклары (мәхрәҗләре): б, у, ы ларда иреннәрнең ачылу-йомылу дәрәҗәсе л, д ларда тел очының алгы аңкауга тию урыны һәм тию рәвеше, калыннарында да, нечкәләрендә дә бер үк. Боларның мәдле һәм мәдсезләренең барында да калыннарының нечкәләреннән аермасы бары, авазга һәм сүзгә калынлык йә нечкелек бирә торган телнең урта бер кыйсеменең нечкә сүзләрдә алгарак килеп, калын сүзләрдә арткарак китүендә генә. Тел уртасының бу алга йә артка таба хәрәкәте, авыз эче күләмен зур итеп кечерәйтеп, авазның калын йә нечкә ишетелүенә сәбәпче булган яңгыравыкның (резонатор) күләмен үзгәртә. Без физикадан, бер зур, бер кечкенә шар алып, икәвенә дә тигез зурлыкта тишекләр ясап, икәвен дә ирен алдына китереп, өреп карасак, зур шарны өргәндә - калын тавыш, кечкенә шарны өргәндә нечкә тавыш чыкканны күрәбез. Булды-булды сүзләрендәге аерым мәдле һәм мәдсез калын авазларның нечкә төрләреннән аермасы төбе шул яңгыравык зурлыгы аермаларында. А, къ, гъның, ә, к, гләрдән төп аермасы яңгыравык та түгел. Боларның аермасы бер-береннән авазлыклары да башка булуында. Фәнни тәҗрибәләр татарчадагы у-ү, о-ө, ы-е авазларының һәр парында иреннәрнең бер-береннән ераклык-якынлыклары бер рәвештә калган кебек, болардан һәр парның ачык, ябык, басымлы, басымсыз иҗекләрдәге әйтелеш дәвамы да (озынлык-кыскалыгы) бертигез. А-ә авазларында исә болар өчен төп авазлык булган иреннәрнең бер-беренә якынлык ераклыклары башка булган кебек, боларның әйтелеш дәвамнары да төрлечә. Ә үзенең әйтелеш дәвамы ягыннан татарча да и ләр белән бертигез. Ә дә иреннәрнең а га караганда якыная һәм җәелә төшүе дә ә авазын и гә якынайта. Башка байтак төрек телләрендә кәрәк, кәл, әки, бәш рәвешендә сөйләнгән сүзләрдә Идел буе татарчасында кирәк, кил, ике, биш рәвешендә ә нең и гә әйләнүенә бу авазларның кайбер якынлыклары юл куйган. "Къ, гъ" ларның да аңкаудагы авазлыклары "к, г" авазлыкларыннан башка, алардан арттарак. Бу дүрт аваздан һәркайсының: "гәрәбә - гармун, багана - гарәб, каләм, кәләм, калуш - кәвеш" кебек сүзләрдә калыннары да, нечкәләре дә аерым-аерым булганлыклары күренә. Бу сүзләрне гъ-к не имлядан чыгарып гәрәбә, гармун, калуш, кәвеш дип язуга йә къ, гъ не имлядан чыгарып: багана-гәрәб, кәләм-кәләм рәвешендә язуга нә фәнни, нә гамәли бер әсас та юк. Уфа комиссиясенең бу карары да файдасыз сөремте белән эшләнгән, фәнгә хилаф һәм гамәлгә җайсыз бер ватма ясаудан гыйбарәт. +Имлядагы сарыф моментлары +Татар имлясында таб, күб, китде, ашдан, таңдан кебек сүзләрдә п, т, н кебек ишетелгән авазлар урынына б, д язылуы табы, күбесе, килде, алдан, яздан кебек сүзләргә ияртелеп, сарыф берлеген саклау өчен ясалган. Гамәли имляда сарыф әсасында кирәкле җирләрендә алуның уку агымын тизләтү, телнең сарыфын өйрәтү-өйрәнү өчен һәм төрле якын шивәләрне берләштерү өчен уңайлыклары бар. Урыс һәм Аурупа халыклары гамәли имлясында да шуңар күрә сарыф берлеге әсасына киң урын бирелгән. Имляның җиңел аңлаешлы кагыйдәгә каратылган, уку-язу өйрәтү өчен зур авырлык китерми, әдәби телнең имля нигезләрен бозмый һәм матбугатта вә халык арасында җитәрлек урнашканнарын вату өчен дә нә гыйльми, нә гамәли әсаслар юк. +Мәсьәләнең куелышы +Инде мәсьәләнең куелу формасы вә тактика ягына килик. Башкортстанда 1925 елны "Башкорт имляһы" дип югарыдагы әсасларда ук тәкъдимнәр белән бер китапчык чыгарганнар икән. Бу китапчык күбрәк мөзакәрә рәвешендә басылганга, бигрәк тә китапчыкларыннан аңлашылганча, алар "Башкорт теленең имляһы" татар имлясы белән санашмаска мөмкин һәм тиеш, дип караганга, без алар кузгаткан мәсьәләнең мөзакәрәсенә катнашмый калдык. Ләкин соңгы карарлар шул ук Башкортстанның Уфа каласында булса да, татар имлясын әсасан үзгәртү турында булганга, без бу карарларга туктамый китә алмыйбыз. Татарстан, Казакъстан вә башка милли совет җөмһүрият вә өлкәләренең төзелү әсасларыннан берсе - бу милләтнең зур бер кыйсеме торган һәм үзе күпчелек тоткан бер даирәне алып, шунда киң халык массасының көндәлек тормышына һәм әдәбиятына бәйләнгән мәсьәләләр өчен автоном бер идарә төзеп, шул милләтнең бу даирәгә кергән һәм кермәгән кисәкләре өчен мәдәният мәсьәләләрендә турыдан йә кыеклап юлбашчылык итү, таралган көчләрен шунда җыеп, нәфис сәнгать, матбугат, әдәбият, тел, сәяси, иҗтимагый, фәнни мәсьәләләрнең шул телдә эшләнүен тәэмин итү, гомумән артта калган, мәдәнияте киңәеп, бәллүрләнеп (кристаллашып) җитмәгән халыклар өчен шул тел һәм шул халыкның яхшы якка булган хосусиятләре даирәсендә мәдәниятләрен бәллүрләндерү үзәге булу вазифасыдыр. Имля мәсьәләсе дә - бөтен халыкның мәдәниятенә һәм мәгарифенә бәйләнгән мәсьәлә булганлыктан, мәдәни бәллүрләнүнең төп нигезләреннәндер. Башкортстан кебек татарлар азчылык милләт санала торган бер өлкәдә, йә Саратов, Пенза, Нижгород кебек бер губернада биш кеше җыелып, комиссия ясап, кайбер шәһәр учительләрен җыеп, татар имлясының әсасларын үзгәртү турында карарлар чыгарту, бигрәк тә шуларны съездларда һәм төп милли җөмһүриятнең шундый эшләр өчен ясалган мөәссәсәләре белән хәбәрләшмичә матбугат һәм мәктәптә гамәлгә куя башлау, башбаштаклык һәм мәдәни дисциплинасызлык дип кенә атала ала. Билгеле һәр җирдә мөзакәрә юлы белән, тар даирәдә башлау тәҗрибәләре рәвешендә һәр нәрсәне эшләргә мөмкин, ләкин мондый тиешле тикшерүсез, шартсыз карарлар, тәҗрибә рәвешендә генә булмаган гамәлгә куюлар булмаска тиеш. Юк исә, төрле төрек телләренең дә бер-бере матбугатыннан файдалануны җиңеләйтү өчен, имляларын мөмкин кадәр якынайту мәсьәләләре алда торган бер вакытта, мондый карар һәм гамәлгә куюлар белән без төрле губерна һәм өлкәләрдә бер үк татар телендә язылган һәм басылган нәрсәләрне дә укый һәм аңлаша алмау хәленә килербез. +Мәсьәлә белән гомумән таныш булмаганнар, мәсьәләнең эшләнүенә катышмыйча, үзләренә эшләнгән нәрсәләргә тавыш бирү бурычын гына алырга тиешләр. Итек ясар өчен итек кия белү генә җитми, итекче булу да кирәк булса, имля-язу мәсьәләләрендә һәркем хәзерләнми хәл итәргә керешергә тиеш түгел; юк исә урыс һәм азәрбайҗан матбугатындагы мәкаләләрендә "татарчада "оч, өч, уч, үч" сүзләре бар да бертөрле "өч" рәвешендә языла" дип язган Шамил Госманов хәленә төшәргә мөмкин. +Кайбер иптәшләрнең янгын (ут) чыккан кебек күп үлчәп, сөйләп, күп уйлап тормыйча гарәп әсасындагы язуны ничек булса алай тизрәк "ислах" итәргә, нәтиҗә ягы белән, латинның хәрефен алмасак, һич булмаса имлясын алырга кирәк, юк исә латин керә, дип куркытып кабык кагучыларга, андый янгын булмаганын, ут дип күрсәтелгән нәрсә мираж гына булуын әйтеп, мәсьәләләрнең кызулыксыз, кабык кагусыз, үзләренең салмак юллары белән барырга тиешлеген белдерәбез. +Хәзерге татар имлясы - "әлифче, өч-мәдче, сад-че" гарәп имлясы сөремтесе белән "һәмзәсез, ун мәдче, "й" чы" урыс имлясы сөремтеләренең ун еллар буенча көрәшләре, татар теленең үз хосусиятләреннән чыгып эшләнгән тикшерүләр, бу турыдагы матбугатта, съезд, киңәшмә һәм комиссияләрдә килеп чыккан фикерләрне хисапка алып, һәм шуларны сөземтәсе (нәтиҗә) булып чыккан, моннан дүрт-биш ел элек ныклап декретлаштырылган бер имля. Бу имля - бөтен төзелеше, кагыйдәләре китап бите белән бер ярым биткә кереп бетә торган һәм әлифба өйрәткәндә үк төшендереп бетерергә мөмкин булган сөйләшкә (фонетиклыкка) якын булган бер имля. Аңа кадәр 15 еллар буенча безнең имля мәсьәләләре белән чуалуыбыз - бездә электән һәркем бертөрле яза торган ныкланган бер имляның булмавы, һәрбер нык нигезле мәдәният өчен моның төп кирәкләреннән булуыдыр. Миллионлап укый-яза белүчесе булган бер халык арасында ата-бабадан килгән беренче яратылыш һәм төрле сөремтеләр нәтиҗәсе булган имля буталчыклыгы эчендә хәзерге татар имлясы кебек җиңел, садә бер имляны да тәмам гамләштереп бетерү вазифасы 4-5 ел эчендә генә эшләнеп бетә торган вазифа түгел. Хәзер бөтен татар матбугатының һәм татар халык мәктәпләренең 80-90 проценты, түбән совет мөәссәсәләрендә татар телен ныклап гамәлгә куючы татар эшчеләренең 70-75 проценты шушы имля белән бара. Йә шуның белән барырга тырыша, имля мәсьәләсендә безнең хәзерге дәвердәге бурычыбыз - яңа мөгезләр чыгару булмаенча, матбугат, мәктәп һәм мөәссәсәләрдә имля дисциплинын 100 процентка җиткерү, һәм киң укучы гаммәнең күнегүләрен шул юлга салып бетерү вазифасыдыр. Билгеле, безнең имляда әле ныклап кагыйдәгә алынып бетмәгән ялгауларның кайсын кушып, кайсын аерым язу, чит телләрдән кергән сүзләрнең татарчада язылышын ныклап бер юлга кую, тыныш тамгалары йөртелешен билгеләп бетерү кебек мәсьәләләр бар. Бу мәсьәләләрнең урнашкан әсасларны бозмыйча, салмак рәвештә хәлле якын килүдәге - мәсьәләләребездәндер. +Гомумән алганда, имля мәсьәләсен бездә инде җитәрлек бәллүрләшкән бер мәсьәлә итеп карарга һәм якын дәвердә төп әһәмиятне хәреф ислахы, әдәби телдәге истыйлях вә гыйбарәләрне бер калыбка салу мәсьәләләрен бәллүрләштерүгә таба юнәлдерергә тиешбез. Билгеле, болардан бик күп әһәмиятлерәк һәм нигезрәк булган татар киң гаммәсен икътисади, иҗтимагый яклардан күтәрүне тизләттерү мәсьәләләре бар; бу мәсьәләләр башка мәүзугълар булганга, без монда аларга кагылмыйбыз. ЛАТИН ХӘРЕФЛӘРЕН АЛЫРГАМЫ? ГАРӘП ХӘРЕФЛӘРЕН ИСЛАХ ИТӘРГӘМЕ? +I - Имля һәм хәреф мәсьәләләре. +Хәреф вә имля ислахы мәсьәләләре - бөтен төрек-татар дөньясы матбугатында күптәннән зур урын алып килә торган, бу көндә дә тавышлы моназарәләргә сәбәпче булган бер мәсьәлә. Татарстан, Төркестан, Азәрбайҗан, Төркия, Кыргызстан, хәтта Хива, Бохара, Кырым кебек өлкәләрдә дә бу мәсьәләләрдә төрле ноктада торган төркемнәр бар, бу төркемнәр арасында көрәшләр бара. Бу өлкәләрнең һәммәсендә дә хәреф ислахы мәсьәләсе дә, имля ислахы мәсьәләсе дә мөзакәрә ителә. Бер-беренә мөнәсәбәтле, шуның белән бергә бер-береннән бөтенләй аерым булган бу ике мәсьәләне бик күп кешеләр, вә шул җөмләдән азәрбайҗан латинчылары да катыштырып йөрткәнлектән бу мәсьәләләрне бер-береннән аерып китәргә ихтыяҗ бар. +Имля мәсьәләсе сүзнең нинди авазга йөргән хәрефләр белән язылуын-басылуын һәм шул хәрефләр кайбер авазларга җитмәслек булса, шуларны арттыруны гына тикшерә: гомумән алганда, хәрефләргә нинди шәкел, вә бу шәкелләргә нинди әсаслар алынуда имляның эше юк. Хәреф мәсьәләсе исә аерым сүзләрнең ничек һәм нинди авазларга йөргән хәрефләр белән язылуын-басылуын тикшерми, ул бары аерым алынган авазларга нинди шәкелдәге хәрефләр алынырга тиешлеген вә бу шәкелләрнең рәсемнәрендә нинди гомуми әсаслар алынырга тиешлеген генә тикшерә. Мәсәлән, күренделәр дигән сүзне күрнделәр, күрнделр, күрндиләр, күрүндиләр, күрндиләр, күренделәр, күриндләр рәвешендә бер үк әсастагы хәрефләр белән бик күптөрле итеп язарга мөмкин. Болар арасыннан кайсын сайлап алуны имля (орфография) мәсьәләсе тикшерә. Инде бу сүзләрнең кайсы имлясы гына алынмасын. Анда ه, ل, یُ , ی, ﻭُ , ﺭ, ﻭ ک авазларына нинди әсастагы, нинди шәкелләрдәге хәрефләр алуны (мәсәлән, күренделәр имлясын алсак, аны күрнделәр, күрнделәр, кюрндиләр, кюрнделяр, kurndeler2" шәкелләреннән кайсы белән язуны хәреф (шрифт) мәсьәләсе тикшерә. +Без имлябыз өчен урыс йә латин хәрефләрен алырга карар бирәбез икән, безнең алдыбызда хәзер гарәп хәрефләрен истигъмаль иткәндә нинди имля мәсьәләләре булса, урыс йә латин хәрефләрен кабул иткәндә дә бу мәсьәләләр шулай ук кала. Мәсәлән: ﺮب - یُ دتﯿک - یﺎمﺋﺎم - ﻪل ﻪﺌس ﻪم - مﯿﯿک - ﻕدﺭدتﻮُ ﺋ / бер, китте, маэмай, мәсьәлә, кием, оттырдык сүзләрен алсак, боларны урыс хәрефләре белән: бр - бэр - бер, киттэ - китте - китдэ - китде - кейтде, мясьэля - мяс'эля - мяс'аля - мяс'яля, булганлар - булганнар, ма'май - макмай - макмай, кием - кейем - кеем - кэйэм - кийем, отдордок - отдырдык - оттордок - оттырдык - отдрдк шәкелләреннән кайсы белән язарга? кебек сөальләр, хәрефләр һәйәтен алмаштыру белән генә хәл ителмәгән кебек, бу мәсьәләләрне хәл итәр өчен хәрефләр һәйәтен алмаштыруга да ихтыяҗ юк. Латин йә урыс хәрефләрен берсе урынына берсен йөртеп, кайсын йөзтүбән куеп, кайсына койрыклар, билгеләр арттырып, телебезнең авазларына ярарлык ясарга мөмкин булса, гарәп хәрефләрен дә шул ук юллар белән дөньядагы һәрбер телне язарлык хәлгә китерергә мөмкин. Латин йә урыс хәрефләрен кабул итсәк, бөтен имля мәсьәләләре дә үз-үзеннән хәл ителә, яңа хәрефләр белән бергә, мәгълүм бер әсастагы яңа имля үз-үзеннән сизелмичә кереп китә дип уйлаучылар ялгышалар. +Латин хәрефләре кабул итү белән имля мәсьәләсе хәл ителгән булмый, бәлки ике мәсьәлә бергә буталып, халык өчен ике яңалыкны (яңа хәреф һәм яңа имляны) өйрәнү бер үк вакытта бирелгән була. Гамми әһәмияте булган бу ике зур яңалыкның бергә кертелүе, боларның һәр икесенең хәятка керүен җиңеләйтми, бәлки һәр икәвенең хәятка керүенә авырлык кына китерә, йә берсенең дә кермәвенә сәбәпче була. +Югарыда күрсәтелгән сәбәпләрдән, без имля мәсьәләсен хәреф мәсьәләсеннән аерып йөртәбез, һәм бу мәкаләдә хәреф мәсьәләсен генә карыйбыз. +Хәреф ислахы мәсьәләсе ник күтәрелде? +Безнең әлегә чаклы килгән хәрефләребез ﺐ / сүз башы, сүз уртасы, сүз ахыры, аерым хәреф кебек дүртәр шәкелле булып йөриләр. Бу: 1) матбага техникасы (хәреф кисү, кую, җыю эшләре) өчен зур җайсызлык ясый; 2) балаларга хәреф таныту эшен авырайта; 3) ج, م , ﺍ, ک / җим, мим, әлиф, кәф кебек өсткә-астка сузылган хәрефләр юл арасын киңәйтеп һәр сәхифәгә юллар (сәтырлар) саны аз керүгә, шул сәбәпле бер үк зурлыктагы китапның кыйбаткарак төшүенә сәбәпче була; 4) гарәп хәрефләре техника ягыннан әз эшләнгән, мәсәлән, язу машиналарына куелмаган, телеграф вә гайреләргә куеп каралмаган кебек сәбәпләр. Болар өстенә, гарәп хәрефләрендәге нокталар ысулы уку, күз өчен авыр, гарәп хәрефләренең гомуми әсаслары латин йә урыс хәрефләренә караганда тигезсез, ямьсез, латин йә урыс хәрефләрен алу безне Русиядәге гарби Аурупадагы башка халыклар белән якынлаштырачак кебек карашларда булган кешеләр дә бар. Шул сәбәпләрнең барысын бергә алып, хәреф ислахы йә аларны бөтенләй алмаштыру мәсьәләсе алга сөрелә. +Хәреф ислахы мәсьәләсендә бездәге агымнар +Мәсьәләдәге агымнарны ике төркемгә бүләргә мөмкин. Берсе - гарәп хәрефләренең төп шәкелләрен саклау, тик аларны төрле юллар белән кирәгенчә ислах итеп, мөкәммәл бер хәлгә китерү; икенчесе - гарәп хәрефләрен бөтенләй ташлап, алар урынына латин йә урыс хәрефләрен кабул итү. Мәсьәләнең тәфсыйлатын читкә ташлаганда, бу ике төркемдәге агымнар биш әсаси тәкъдимгә кайтып калалар: +1. Басма һәм язу өчен әлегә чаклы йөргән гарәп хәрефләренең дүрт шәкеленнән бары баш хәрефләрне генә саклап, сүзнең һәммә урынында шул хәрефләрне йөртү (Мәннан Рахманкулов, Г. Алпаров , Һади Максуди , Г. Шәрәф вә башкалар тәкъдимнәре. Бу әсас хәзер Татарстанда рәсми уларак кабул ителгән һәм гамәлгә куелып ята). Мисаллары - басмада: Татарстан хөкүмәте хәрефләрне дүртдән бергә калдырырга карар бирде. Язмада: Татарстан хөкүмәте хәрефләрен дүртдән бергә калдырырга карар бирде. +2. Гарәп хәрефләренең ялгыз шәкелләрен алып, шуларны гына калдыру (Әхмәдҗан Мостафа, Гыймад Нугайбәк, Шаһтәхтинский, Истанбул "нәшере - мәгариф җәмгыяте" тәкъдимнәре). Мисал - басмада: +یُ ت ه م ﻭ ک ﻭ ﺡ ن ﺍ ت س ﺭﺍ ت ﺍ ت / Татарстан хөкүмәте кебек. +Бу тәкъдим тарафдарларыннан кайсылары язуда да шулай язарга тәкъдим итәләр. Кайсылары язуны бөтенләй элеккечә саклыйлар. +3. Гарәп хәрефләренең төп сызыкларын калдырып, шәкел ягыннан аларны латинлаштыру, урыс, латин хәрефләре кебек асты-өсте тигез һәндәси шәкелләргә ошату (Харитонов, борадәран Рәмиевләр, Мостафа Собхи тәкъдимнәре). +Боларның хәрефләре матбагада булмаганга мисал китерә алмыйбыз. +4. Керәшеннәрдәгечә урыс хәрефләрен кабул итү тәкъдиме (иске хөкүмәтнең 31 март кагыйдәләре, үз арабыздан кайбер тәкъдимнәр, кыргызларда Алтынсарин вә башкалар). Мисаллар - басмада: Татарстан Хокюмяте, язмада: Татарстан Хокюмяте. +5. Латин хәрефләрен кабул итү тәкъдиме (Төркия, Азәрбайҗандагы электән килгән кайбер тәкъдимнәр, бездә Сәгыйд Рәмиев, Н.Хәким вә гайреләренең тәкъдиме Азәрбайҗан хөкүмәте тарафындан ним - рәсми уларак танылган һәм бәгъзе бер әсәрләрдә аларда гамәлгә куела башлаган тәкъдим). +Мисаллар - басмада: Tatarstan Hokumәte hәrflәre7. +Хәрефләрне сайлауда нинди әсаслар алынырга тиеш? +Хәрефләрне сайлауда һәм аларны ислахта төрле агымнардан кайсын алда тотуны билгеләргә уңай булсын өчен, бу мәсьәләдә нинди әсаслардан чыгып һәм нинди уңайлашуларны күздә тотып тикшерергә кирәк икәнен әйтеп үтик. +Хәрефләр - бер кешенең фикерен башкаларга кәгазь аркылы авазларның шартый сурәтләрен төшерү ысулы белән белдертү өчен бер васита - бер корал гына. +Коралларга уңайлык, яраклылык ягыннан бәһа куюда "хезмәтне фәнни әсаста оештыру" методлары истигъмаль ителә. Бу методның әсасы - бер эшне эшләү, йә бер корал белән файдалану ысулларын тикшергәндә, гамми әһәмияте булган моментларга гына тукталудадыр: кечкенә генә бер хәрәкәт, миллионнарча кешеләр тарафыннан, миллионнар мәртәбә тәкрар ысулы белән бик күпкә җыелганга, шундый гамми әһәмияте булган хәрәкәт, уңайлык йә уңайсызлыкларга бу методта зур әһәмият бирелә; гамми булмаган йә күп мәртәбә тәкрарлануына ихтыяҗ булмаган моментларга әһәмият бирелми. Без дә бу уку-язу коралын (хәрефләрне) сайлаганда, аларга бәһа куйганда шушы хезмәтне фәнни рәвештә төзү әсасларыннан караячакбыз. Соң бу корал нинди таләпләргә җавап бирергә тиеш? Хәреф - уку-язу, матбугатны мәйданга китерү коралы. Бу коралның нинди системадагысы тизрәк уку, тизрәк язу өчен уңайлырак булса, нинди системадагысы гамми табигатьтәге матбугатны күбрәк вә арзанрак таратырга имкян бирсә, шул системадагы коралны без алдарак күрергә тиешбез. Хәрефләргә булган таләпләрне тәфсилләп карыйк: +1. Хәятта, кемгә генә булмасын, язуга караганда укырга күбрәк туры килә. Шуңа күрә хәрефләр, бигрәк тә алардан төзелгән сүзләр һәм сәтырлар (юллар) - кул белән язган булса да, басылган булса да, иң беренче нәүбәттә уку өчен уңай, мөмкин кадәр тизрәк уку (уку агымын тизләтү) өчен яраклы булырга тиеш. +2. Хәзерге вакытта фикернең иң күбесе матбагада басу юлы белән тарала. Безнең хәрефләр белән иң күп файдалануыбыз гәзит, журнал, китаплар, гомумән, басылган нәрсәләрне уку юлы белән була. Шуңа күрә хәрефләр матбага техникасы (хәреф кую, җыю, басу) якларыннан мөмкин кадәр уңайлырак булырга тиешләр. Шуның белән бергә, басылган сүзләрнең, билгеле, беренче маддәдә күрсәтелгән уку өчен уңайлыкка зарар итмәү шарты белән, мөмкин кадәр әзрәк урын алырлык булулары һәм басылган әсәрләрнең шуның аркасында кәгазь, матбага мәсарифләре ягыннан арзанрак төшәрлек булулары матлуб. +3. Матбага ысулыннан тыш безгә хәрефләр белән, язу ысулы белән файдаланырга туры килә. Бердән язу - һәркемнең көндәлек хәяты өчен кирәк булса, гамми әһәмияте булган, мөәссәсәләрдә эш йөртү, тәхрир эшләре өчен дә ул әһәмиятле. Шуңар күрә хәреф сайлау эшендә уку, матбага өчен уңай булу белән бергә язу өчен уңай, мөмкин кадәр тиз языла ала торган булуыны да күз алдында тотылырга тиеш. +4. Хәреф сайлау эшендә дүртенче әсас - өйрәнү (укыту) өчен уңайлык мәсьәләседер. Халкыбызның дүрттән берсе дә укый-яза белмәве, яңадан-яңа туып үскән балаларны өйрәтергә мәҗбүрият булуы бу якларның әһәмиятен күрсәтә. Шулай да хәреф таныту, укырга-язарга өйрәтү заманы һәркемнең гомереннән берничә айны гына алып, уку-язу белән шөгыльләнү, файдалану гомер буена барганлыктан, билгеле, өйрәнү өчен тизлекнең әһәмияте, укуязу өчен тизлекнеке кадәр түгел. Кайбер кешеләрнең имля-хәреф мәсьәләләренең хәлендә, өйрәтү өчен тизлеккә югарыда саналган мәсьәләләрдән дә артыграк әһәмият биреп, мәсьәләгә, гарәпләр әйтмешли, "Мөгаллими сыйбьян (Балалар укытучы)" күзлегеннән генә караганлыкларыннан, без бу ноктага туктап үтәбез. Хәрефләр сайлаганда, аның язма хәрефләре басма хәрефләреннән ерак булмау мәсьәләсенә дә әһәмият бирергә кирәк. Бу, бердән, балаларга хәреф танытканда: басканда болай була, язганда болай була дип, бер үк хәрефнең басма вә язмадагы шәкелләрен аерым-аерым өйрәтергә туры килмәсен өчен, икенчедән, тиз укуга мәләкәләнүдә, басылган текстны укуда эшләнгән мәләкә, язылган текстны уку өчен дә ярасын өчен әһәмиятле. +5. Мәдәни яктан бер-берсенә катышуда булган халыкларның, бигр әк тә аларның телләре дә бер-беренекенә якын булса, берендә чыкк ан матбугат, язмалар белән икенчеләре дә файдалана алсын өчен, хәрефләре дә уртак булуына тырышырга кирәк. +6. Хәрефләр, язу - халыкның хәятында, сәнаигы нәфисәнең төрле бабларында зур урын тотканга, аларның тышкы күренешендә дә мөмкин кадәр матуррак булуы матлуб. +Хәрефләрне сайлауда югарыдагы таләпләр әсас итеп алынырга тиеш. Фикеребезчә, бу әсаслар әһәмият ягыннан шул күрсәтелгән тәртиптә куелырга тиеш. +Бер халыкның әлегә чаклы төпле язуы, әдәбияты, әһәмиятле санда язулы (грамотный) кешеләре булмаса, аңарга, югарыда куелган әсаслардан чыгып, "менә дигән" хәрефләр төзеп бирергә ярый. Ләкин бер халыкның инде урнашып җиткән хәрефләре, шул хәрефләр белән язылган, басылган күзгә алырлык әдәбияты, шул хәрефләрне белгән, һәм шулар белән файдаланган әһәмиятле санда язулы халкы булса, ул вакытта мәсьәлә шактый читенләшә һәм үзгәрә. Бу вакытта аларга иске хәрефләре урынына тәкъдим ителә торган хәрефләр элеккеләренә караганда бик зур мадди, мәгънәви уңайлыклар, күзгә алырлык файдалар китерерлек булганда гына кабул ителүе мөмкин. Вак-төяк уңайлыклар, гамми әһәмияте булмаган кечкенә мадди йә мәгънәви файдалар өчен генә, аның әлегә чаклы булган бөтен әдәбиятын себереп түгәргә, бөтен язулы халкын, язусыз (неграмотный) итеп, матбугаттан аерырга, бер системадагы хәрефләр белән ясалган уку агымын, тиз уку мәләкәсен юкка чыгарып, яңа системадагы хәрефләр белән язылган сүзләр өчен тиз уку мәләкәсе ясарга керешү кебек эшләр. Яңадан бер кат әйтәбез, кертелгән үзгәрешләрнең гамми файдасы булмаганда, бу эшләр белән шөгыльләнү, хәятка керә алмый торган һәм керергә хаккы да булмаган эшләр белән шөгыльләнү булачак. Алмаштыру, төзәтүләр чыннан да әһәмиятле, кулга-күзгә алырлык файдалары булганда. Билгеле, киреләнеп, консерваторланып торырга туры килми. +Әлегә чаклы язуы, әдәбияты булмаган эскимос, бурятларга хәреф сайлау йә төзү белән язулы, әдәбиятлы бер халык өчен хәреф сайлау- төзәтүдә бер үк юлдан барырга, бу мәсьәләләрне бер баскычка куярга туры килми. Югарыда күрсәтелгән әсасларны хәтердә тотып, без дә хәрефләрне төзәтү йә алмаштыру турысында булган тәкъдимнәрне тикшерергә, чагыштырырга керешәбез. +Хәрефләр ислахы мәсьәләсендәге төрле тәкъдимнәрне чагыштыру +Югарыда, бездә хәреф сайлау, төзәтү мәсьәләсендәге агымнарның биш әсасын тәкъдимгә кайтып калганын күрсәткән идек: +1) әсасан, гарәп хәрефләрен алып, аларның баш шәкелләрен генә саклау; +2) гарәп хәрефләренең ялгыз шәкелләрен генә саклау; +3) гарәп хәрефләрен латин стилендәге шәкелләргә әйләндерү; +4) латин хәрефләрен кабул итү; +5) урыс хәрефләрен кабул итү. +Бу биш тәкъдимнән хәзерге вакытта гамәли әһәмиятле итеп ике тәкъдимне алырга туры килә. Берсе, Татарстан хөкүмәте тарафыннан рәсми танылганы - гарәп хәрефләренең сүз башындагы шәкелләрен әсас итеп алып, басмада хәрефләрне бергә калдыру, язманы да шуңа якын китерү тәкъдиме; икенчесе - бездә дә азмаз тарафдарлары булган, Азәрбайҗан хөкүмәте тарафыннан ним рәсмият дәрәҗәсен алган гарәп хәрефләрен бөтенләй ташлау һәм алар урынына латин хәрефләрен кабул итү тәкъдиме. Түбәндә, без бу ике тәкъдимне һәм аларның әсасларын чагыштыруны нигез итеп, башка тәкъдимнәргә, хәзерге көндә гамәли әһәмиятләре булмаганлыктан, кыскача гына тукталып үтәбез. +Басма текстны уку өчен тизлек ягыннан - латин хәрефләре күбесенчә: m, n, u, k, c, e, a, x, r, s, z, o2 кебек асты-өсте тигез сызыклар эчендә торган шәкелләрдән гыйбарәт, кайберләрендә генә y, p, t, l, h, d, i, b3 кебек бу сызыкларның тышына чыгып, йә өсткә күтәрелгән, йә астка төшкән сызыклар, нокталар арттырылган. +Латин хәрефләре әсасына озынча-дүртлек (прямоугольник) шәкеле алынып, гомумән хәрефләрне бер-береннән аерыр өчен шул дүртлек эчендәге сызыкларны төрләндерү, йә аларга "q, d, d, o" хәрефләрендәге кебек койрыклар арттыру әсасы алынган: боларда сызыкларның күбрәге туры сызыклар. +Татар хәрефләре ب / би), ﺡ / хи, ﺭ / рә, د / дәл, س / син, ک / кәф, ف / фи, ل / ләм, ﻪ /ә, ﻉ / гайн, ﻭ / waw, ﻫ / һи кебек берничә генә әсаси шәкел алынып, хәрефләрне төрләндерү - шул шәкелләрнең генә, астына, өстенә нокталар, галәмәтләр арттыру юлы белән ясалган (ب, ئ, پ, ت, ن, ی , یُ ; ﺡ, ج, چ, ک, گ, ﯖ; ﺭ, ز, ﮊ ; ﻭ, ﻭُ , ﯟ кебек). Татар хәрефләренең әсаси шәкелләре дә, арттырылган нокта вә галәмәтләре дә латин хәрефләрендәге кебек ике сызык арасына сыеп тигезләнеп тормыйлар. Берсе күтәрелеп, берсе төшеп тора. Төп шәкелләрдә дә ярдәмче галәмәтләрдә дә латин хәрефләрендәге кебек туры сызыкларгарак корылмый, кәкре (кривой) сызыкларга һәм түгәрәкләнүгә маил сызыкларга корылган. +Уку агымын (процесс чтения) җентекләү күрсәтүе буенча, грамотный кеше сүзләрне укыган чакта, һәрбер хәрефне аерым-аерым карап, аларның нинди авазга йөргәнен тикшереп, шуларны кушу ысулы белән хәрефләп (по буквам) йә иҗекләп (по слогам) укымый, бәлки бер сүзне тәшкил иткән, беррәттән торган хәрефләрне күрә дә, аларның нинди мәгънәгә, нинди сүзгә йөргәнен бөтен сүзнең гомуми сурәтен күрү белән танып ала. Урамда берәр танышыбызн ы очрату белән, без аның алдан борынын, күзен, аерым әгъзаларын карап түгел, барысын бергә җыеп, гомуми күренешеннән үк таныганыбыз шикелле, укыганда да ﺎتلﺎب / балта йә топор дигән сүзнең гомуми сурәтен күреп, без бу сүзне электә дә күп мәртәбәләр шушы төстә язылган итеп күргәнлегебездән, күптәнге танышыбызны очраткан кебек, сүзне күрү белән таныйбыз. +Уку агымын төрле кораллар вә тәҗрибәләр белән тикшергән галимнәр бер-бер текстны укыганда аерым-аерым сүзләрне тану өчен, ягъни сүзләрне бер-береннән тизрәк аеру өчен, өсткә йә астка чыгып торган койрыклы йә галәмәтле хәрефләрнең күп файдасы булганын тапканнар. Безгә урамда очраган танышларыбызның сакалы, мыегы зуррак булу, буендагы йә киемендәге күзгә бәрелә торган берәр аерымлык аны башкалар арасында ерактан һәм җиңелрәк танырга ярдәм иткән кебек, сүзне тәшкил иткән хәрефләр арасында да, төрле рәвештәге койрыклы, нокталы, йә башкача, гомуми сызыклардан чыгып тора торган кисәкләре булуы, сүзләрне тануны, ягъни уку агымын тизләтә. +Латин хәрефләре өстендә уку агымы кануннарын тикшергән немец профессоры Мейман, латин хәрефләре белән язылган бер сүздә "i, a, o, t, b, h, p, l" кебек басма юлының өстенә, астына чыгып торган койрыклы йә галәмәтле, нокталы хәрефләре, "n, m, o, a, s, x, c" кебек тигез сызыклар эчендә генә торган хәрефләргә нисбәтән никадәр күбрәк процент тәшкил итсә, бу сүз шул нисбәттә тизрәк укыла, дигән карарга килгән. +Мейманның вә башка тәрбия галимнәренең бу тәҗрибәләрен без уку агымы ягыннан хәреф сайлау мәсьәләсенә истифадә итсәк, нокталы, тигезсез гарәп-татар хәрефләре белән басылган сүзләр, асты-өсте күбесенчә тигез булган латин йә урыс хәрефләре белән басылган сүзләргә караганда, уку агымы өчен уңайрак, тизрәк булырга тиеш. Тәҗрибәләр дә шуны күрсәтә. Мәсәлән, татарча да, урысча да басканны уку һәм аңлау өчен тигез чамада мәләкәсе (практикасы) булган бер үк кешегә 16 битле урысча һәм татарча китапны, йә бер үк әсәрнең урысча асылын һәм татарчага тәрҗемәсен укып чыгарга бирсәң, ул аның татарчасын 30-35 процент кадәр кимрәк вакыт эчендә укып чыкканын күрербез. Берничә кешеләр өстендә ясап караган тәҗрибәләребез бу әсасны тәэкид иттеләр. (Бу тәҗрибәне һәркем үзе ясап карый ала. Билгеле, татарчаны да, урысчаны да тиз укый алмый торган, йә начар аңлый торган кешеләр, мондый янәшә - параллельный - тәҗрибәләр өчен ярамыйлар). +Тигез торган һәм бер-беренә бик ошаган и, п, н, ц, д, т, г, ш, щ кебек хәрефләрнең күп булуы, сүзләрне бер-беренә ошатып, уку агымын авырайтканга, һәм боларга караганда урысның курсивындагы и, п, н, ц, д, т, г, ш, щ хәрефләре бер-береннән күбрәк аерымлы булганга, урыс тел-хәреф мөтәхәссисләре арасында басма өчен гомумән курсивны кабул итүне һәм хәзерге урыс басма хәрефләрен бөтенләйгә ташлау тәкъдимен кертүчеләр бар. Язма хәрефләр белән басма хәрефләрне берләштергәнлектән, моның өйрәтү якларыннан да әһәмияте булачак. Немец, француз мөтәхәссисләре арасында да шундый фикерләр булуы Мейманның югарыда күрсәтелгән әсәрендә һәм профессор Лазурскийның "Инглизләрдә, французларда һәм немецларда имля мәсьәләсе" дигән әсәрендә күренә. +Латин әсасындагы хәрефләрнең уку өчен гарәп хәрефләренә караганда авыррак булуларын тагын түбәндәге тәҗрибәләрдән дә белергә мөмкин: +1) урысча да, татарча да басылган әсәрләрне күп укырга туры килә торган кешеләргә, урысча басылганны укыганда, татарча басылганны укыгандагыга караганда күз тизрәк арыганын тәҗрибә итәргә мөмкин; +2) урыс хәрефләре белән басылган китап йә гәзитәне укыганда, матбагада әз генә пычрак чыкты исә, бөтенләй сүзләре танылмаслык хәлгә килгәнен күрәбез. (Сугыш һәм бөлгенлек аркасында хәрефләр искереп, басу каралары начарланганга, без моны һәркөн укыган урысча гәзитәләребездә күреп барабыз.) Татар матбагалары хәреф, кара ягыннан урыс матбагаларыннан алда булмаса да, татарча басылган гәзитәләрдә безгә буялудан, кара начарлыктан аерым сүзләрнең укымаслык хәлгә килүен сирәк очратырга туры килә. Моның да сәбәбе - татар (гарәп) хәрефләренең тигез юллар эчендә генә тормыйча, тигезсез һәм нокталы хәрефләрдән гыйбарәт булуында, урысча хәрефләрнең әз генә игътибарсыз басу белән бер-береннән аерылмаслык хәлгә килүләрендәдер. Бу хәл хәрефләрнең шәкелләрендәге әсастан килә. Шуңа күрә бу сүзләрне урыс, латин хәрефләренә кыяс иткән кебек латинлаштырылган гарәп хәрефләренә дә кыяс итәргә мөмкин. +Язма текстны уку ягыннан - басма текстны уку турындагы сүзләрне, гарәп һәм латин әсасларындагы язма текстны уку өчен уңайлык турында да әйтергә мөмкин. Урысча язма текстны, хәрефләрнең бер-беренә ошавы сәбәпле, кеше язганны түгел, үзең язганны укыганда да тукталып-тукталып, читенлек белән укырга туры килә. Татарча кулъязмаларны укыганда без бу хәлне бик сирәк очратабыз; күбесенчә һәркем язганны җиңел укып була. Һәркем хәятынды бик күп тәҗрибә ителгән бу мисал, язма текстны уку ягыннан да, нокталы, тигезсез хәрефләрнең латин әсасындагы хәрефләрдән уңайрак, алдарак икәнен күрсәтә. +Язу тизлеге ягыннан - латин әсасында булган хәрефләр сулдан уңга таба языла; һәм кул өчен күбрәк "авод"дагы кебек сәгать теле юнәлешенә каршы булган хәрәкәтләрдән, әйләнмәләрдән гыйбарәт. Татар язуы уңнан сулга таба языла һәм күбрәк сәгать теле юнәлеше буенча булган хәрәкәт вә әйләнмәләрдән гыйбарәт. Юлның уңнан сулга йә сулдан уңга булуы язу тизлеге өчен әһәмиятсез. Ләкин язудагы бик күп санда булган вак хәрәкәтләрнең юнәлеше, гомумән алганда, язу тизлегенә тәэсир итә. Безнең кул, беләк сеңерләребез өчен сәгать юнәлеше буенча булган хәрәкәтләр уңайлырак һәм тизрәк. Шуңар күрә кул белән әйләндерә торган төрле машиналарны, винтларны, ачкычларны, сәгать теле юнәлеше белән әйләндерергә ясала; кул белән тегү-чигү дә, баулар-арканнар ишү дә кул хәрәкәте өчен шул сәгать теле юнәлеше алынган. Бу юнәлештәге хәрәкәт адәмнең табигатендә элек-электән уңайрак, тизлеклерәк юнәлеш булып урнашкан. Димәк, гарәп хәрефләре әсасына кул өчен табигыйрәк тизрәк булган хәрәкәт куелган. +Татар язуы - вак кәкреләрдән (кривойлардан), күп вакытта тиз язуда дулкыннардан (зигзаглардан) гыйбарәт; урыс-латин язуы - зур кәкреләрдән, һәркайсын каләм белән сызар өчен күбрәк вакыт һәм энергия ала торган сызыклардан гыйбарәт. +Моның өстенә, бер үк сүзне без латин әсасындагы хәрефләр белән һәм гарәп хәрефләре белән язып карасак, (гарәп хәрефләрендә нокталарны, нокта кую һәм сүз арасындагы өзекләр өчен каләмне кәгазьдән аеруларны аерым хәрәкәтләргә санаганда да) гарәп хәрефләре белән язылган сүздәге хәрәкәтләрнең гомуми саны, латин әсасындагы хәрефләр белән язгандагыга караганда кимрәк булганын күрәбез. Мәсәлән, рокга белән йә латин һәм урыс хәрефләре белән бер үк сүзләрне язу өчен кирәк булган хәрәкәтләрне санап карасак, латин әсасындагы хәрефләрдә хәрәкәт саны, гомумән алганда, 30-40 процент артыграк икәнен табарбыз. Мисалга: +Рокга белән: ﺎتلﺎب, ﻪبنﯿش, ﺍﺭﺎب ; урысча: балта, шинбя, бара; латинча: balta, sinbә, bara сүзләрен язып, әсаси кул хәрәкәтләрен (импульсларны) санарга мөмкин. "Балта" сүзен язар өчен рокгада 7 ә саси хәрәкәт, латинда 13 хәрәкәт, урысчада 13 хәрәкәт кирәк икәнен күрәбез. Бу күрсәтелгән әсаслар һәммәсе язуның тизлегенә тәэсир итәләр. +Бу нәзарияләрне түбәндәге тәҗрибә белән, гамәли рәвештә дә тәэкид итәргә мөмкин: мәсәлән, урысча да, татарча да язуга бер чамарак мәләкәсе булган кеше кулына минутлыклы, сәгать алып, ярты минут эчендә, алдан урыс хәрефенең иң тиз язу өчен йөртелгән кыек курсивы белән: балта, балта, балта; топор, топор, топор дип бер сүзне язып тора: шулай ук ярты минут эчендә рокга белән: балта ﺎتلﺎب, ﺎتلﺎب, ﺎتلﺎب , йә ﺭﻮپﺎت, ﺭﻮپﺎت ,ﺭﻮپﺎت дип язып тора. Аннан соң ярты минут эчендә бер үк сүзне татар хәрефе белән ничә мәртәбә язганын һәм урыс йә латин хәрефе белән ничә мәртәбә язарга өлгергәнен санап карый. Һәр ике әсастагы хәреф белән язарга мәләкә тигез булганда без, татар хәрефләре белән бер үк вакытта язылган сүзләрнең саны, урыс хәрефләре белән язганга караганда 3040 процент күбрәк булганын күрербез. Латин әсасындагы хәрефле халыкларда да тиз язу өчен сызыклары ягыннан гарәп хәрефләренә ошаган стенография язуларын истигъмаль итү дә моны күрсәтә. Төркиядә һәм Русиядә революция вакытындагы төрле съездларда рокга хәрефләренең үзгәртүсез үк стенограммалар язып бару өчен яравы турысындагы тәҗрибәләр, урыс йә латин хәрефләре турында моны уйларга да мөмкин булмавы да югарыда сөйләнгән сүзләрне тәэкид итә. +Димәк, гарәп әсасындагы хәрефләр, тиз язу ягыннан, латин әсасындагы хәрефләрдән күп югары торалар. +Ялгыз хәрефләр ляихәсе (җир / ﺮﯿج сүзен "ﺭ ی ج" рәвешендә язу тәкъдиме), тиз язу ягыннан, тәнкыйтьтән түбән; гарәп хәрефләрен латинлаштыру ляихәсе турында да шуны әйтергә туры килә. +Матбага техникасы ягыннан - латин хәрефе системасын алган халыкларда матбага хәрефләре Aa, Bb, Cc, Dd, Ee рәвешендә һәр хәреф ике шәкелдә йөри. Боларның олылары - җөмлә, шигырь башларында һәм хосусый исемнәрдә, кечкенәләре - башка һәммә урыннарда йөртелә. Латин системасын тәкъдим итүчеләр безгә дә аны шушы хәлендә, һәр хәрефкә икешәр шәкелле итеп кабул итәргә тәкъдим итәләр. Димәк, без, латин системасын алган сурәттә, дүрт шәкелдән качып, ике шәкелгә күчсәк, Татарстанда кертелмәктә булган татар хәрефләрен алсак, дүрт шәкелдән бер шәкелгә күчәбез. (Һәр хәрефнең шәкеле бер генә булуның әһәмияте мәкалә башында кыскача әйтелгән иде. Бу турыда алда озынрак туктарбыз.) Латин хәрефләрендә баш (заглавный) хәрефләрнең аз истигъмале мәсьәләне үзгәртми, чөнки матбагада хәреф кассасында, язу машинасы бармак басмалары арасында барыбер һәр ике шәкелне булдырырга, балага хәреф танытканда һәр ике шәкелне аерым-аерым танытырга мәҗбүрбез. +Язу машиналарына кую ягыннан карасак, хәзерге бер шәкелгә калдырылган татар хәрефләрен шәкел әзлеге аркасында 90 бармаклы машинага ике кегль (мәсәлән 14 нче кегль юка һәм калын хәрефләрне) куярга мөмкин; урыс һәм латин хәрефләрен исә, заглавный шәкелләре булу аркасында, бер генә кегль куярга мөмкин. Соңгы вакытта Мәскәүдә һәм Татар җөмһүриятендә эшләнгән тәҗрибә вә ляихәләр башка яклардан да татар хәрефләрен язу машинасына куярга мөмкинлеге күренде. +Икътисади яктан - латин, урыс хәрефләренең уртача киңлеге 6 шпон булып, яңа татар хәрефләренең уртача киңлеге 4 шпоннан кимрәк. Димәк, бер юлга хәрефнең сыешы татар хәрефләрендә 3040 процент артыграк була. Кегль ягыннан да, яңа татар хәрефләре, ﻉ - م - ج ләрнең койрыклары булмау, گ - ک - ﺍ ләрнең өстке сызыклары кыскартылу аркасында гәзит, китап текстлары өчен йөри торган хәрефләрне 12 нче кегльгә сыйдыруны кабилдер (хәзер шундый хәрефләр эшләнеп яталар). Димәк, хәзер истигъмальгә кергән 14 нче кегль хәрефләр, латин йә урыс хәрефләренә караганда 15-20 процент кадәр кимрәк урын ала торган булса, шул ук 14 нче кегль нең нормалы (ягъни 12 нче кегльгә каратып эшләнгәне) урыс-латин хәрефләренә караганда 35 процентлар кадәр урын әзрәк алачак, шул нисбәттә, һәр басылган китап, кәгазь, кара, басу, төпләү, почта мәсарифе якларыннан арзангарак төшәчәк. 35 процент кадәр аерманы нәшрият вә мәктәп эшләре өчен кечкенә аерма дип карарга туры килми. Бу билгеле микъдарда мәсариф тотып, бер үк зурлыктагы 100 китапмы, 65 китапмы бастыру, дигән сүз була. +Өйрәнү-укыту өчен җиңеллек ягыннан - латин әсасындагы хәрефләрне алсак, аларны танытканда, һәр хәрефнең басмадагы ике шәкелен Aa, Bb, Cc, Dd, Ee һәм язмадагы ике шәкелен Aa, Bb, Cc, Dd, Ee, димәк, бер хәрефкә бер-береннән сурәт ягыннан шактый аермалы дүрт шәкел күрсәтергә мәҗбүр булабыз. Язма хәрефләрнең басма хәрефләрдән шактый аермалы булуы урыс һәм гарби Аурупа тәрбиячеләрен, укуны алдан өйрәтергәме, язуны алдан өйрәтергәме, икәвен дә бергә алып барыргамы кебек төрле нәзария вә читенлекләр тудыруы, ибтидаи тәгълим нәзариясе белән шөгыльләнгән кешеләргә мәгълүм. Болар шул әсастан чыгып, югарыда әйтелгәнчә, басма хәрефләрен бөтенләй ташлап, матбага өчен дә курсив алуны тәкъдим итүгә кадәр баралар. +Ислах ителгән татар хәрефләрендә исә без бер хәрефкә бер шәкел танытабыз да, шул басмага да, язмага да ярый. Тиз язуда (рокгада) урта шәкелләр керсә дә, болар латин заглавный хәрефләре кебек шәкел ягыннан баш хәрефләрдән аерылмыйлар, бары тиз язу өчен, арттагы хәрефне алдагы хәрефкә кушудагы каләмнең табигый хәрәкәтеннән генә гыйбарәт. Бу кушу сызыгы латин әсасындагы хәрефләрдә дә бар. +Язма хәрефләр белән басма хәрефләрнең бертөрле булуы, язган һәм баскан текстларга аерым-аерым уку мәләкәләре ясарга ихтыяҗ булмавы өчен дә әһәмиятле. Өйрәтү ягыннан ялгыз хәрефләр (җир / ﺮﯿج урынына басмада да, язмада да ﺭ ی ج язу) ляихәсе яхшы булса да, бу ляихәнең бөтен хасияте шунда гына булып, язу тизлеге һәм икътисади яклардан ляихә тәнкыйтьтән түбән булганга, аңга туктап тормыйбыз. +Башка халыкларга якынаю мәсьәләсе. Язуда ике төрле әсас бар. Берсе бөтен мәгънәне бер галәмәт белән күрсәтү (идеография): хисаптагы 1, 2, 3, +, -, *, % галәмәтләре, һәндәсәдәге (Пи, е, радиус), химиядәге C H галәмәтләре, сәгатьтәге I, II, III цифрлары, язудагы тыныш тамгалары (? ! ; ,), һәйәттәге кояш, ай галәмәтләре кебек. Бу галәмәтләрнең һәрберсе мәгълүм бер мәгънәне аңлата; мәсәлән, сан күрсәткән 2 галәмәтен татар - ике дип, урыс - два, немец - цвай, француз - ду, чуаш - викке дип укый. Галәмәт авазларны күрсәтми, мәгънәне генә күрсәткәнгә, кем тарафыннан гына язылган булмасын, аны шул галәмәтне белгән һәр халык кешесе мәгънәне үз телендәге авазлар белән әйтеп укый ала. Бу галәмәтләрнең байтагы акча исәбе, сәгать кебек гамми һәм бәйнәлмиләл гамәли әһәмияте булган нәрсәләрдә истигъмаль ителгәнгә, һәммә халыкларда уртак булуы матлуб да. Шуңа күрә мәдәни халыкларда тел, хәреф аермасына карамый, бу галәмәтләрнең күбесе уртак булып киткән. Бу мәгънә галәмәтләренең язу-укуда, гамәли уңайсызлык китермәгәннәре безнең хәятка дә кертелергә тиеш һәм кертелеп тә баралар. +Язуда икенче әсас - бусы мәгънәләргә әсасланмый, бәлки һәр телдәге сүзләрнең аерым авазларына әсаслана; һәм шул авазларның һәркайсы өчен шул халыкта кабул ителгән хәрефләр белән күрсәтелә. Мондый язуны аваз язуы йә хәреф язуы диләр. Мәсәлән, 2 мәгън әсен "ике, ду, Deux, Zwei, Ике, Два, Викке" хәрефләре белән язу кебек. Ике / یُ کﯿﺋ сүзе һәм хәрефләре турыдан-туры мәгънәне күрсәтмичә, авазлар җыентыгын гына күрсәткәнгә, шул авазлар җыентыгы бу телдә нинди мәгънәгә йөргәнен белмәгән кеше, хәрефләрен яхшы белсә дә, барыбер мәгънәне аңлый алмый. Шуңа күрә бу ике / یُ کﯿﺋ дигән сүзне гарәп, латин, урыс хәрефләреннән кайсы белән язсаң да, аның француз, урыс йә немец өчен аңлаешлылыгы бер дә артмый. Кайбер фәнни истыйляхлар, хосусый исемнәр һәм яңарак ихтираглар, бәйнәлмиләл исемнәр астында йөртелсә дә, гадәттә болардан да гаммә (масса) арасында истигъмаль ителгәннәре һәм аның хәятында очрый торганнары бик аз сандалар. Шуның өстенә халыкның (бигрәк тә гаммәнең) сөйләшү, уку-язу телендә йөздән берен дә тәшкил итмәгән бәйнәлмиләл сүзләрнең төрле телләрдә сөйләнеше һәм имлялары - күбесенчә шулкадәр аермалы ки, хәтта бу халыклар бер хәрефләр истигъмаль итәләр икән, анда да бу йөздән берне тәшкил иткән бәйнәлмиләл сүзләрне, алар бер-берсенең язуларын да танып бетермәячәкләр. Латин хәрефләрен кабул итү татарларга латин, француз, инглиз, итальян, испаньел телләрен өйрәнүдә һәм бу халыклар тарафыннан татар телен өйрәнүдә җиңеллек ясаячак, ягъни әлифбасын яңадан өйрәнергә ихтыяҗ булмаячак. Ләкин бөтен татар гаммәсеннән ничә кешегә шул телләрне өйрәнергә туры килә? Һәм теге халыклардан ничә кеше татарча өйрәнә? Гамми күләмдә алганда, бу өйрәнүләргә күпме ихтыяҗ төшә? Башка бер телнең хәрефләрен танып чыгу ике-өч сабакл ык (5-6 сәгатьлек) эш икәнен, бу эшнең телнең үзен өйрәнү өчен кирәк вакытның бик кечкенә бер кисәген генә алуын уйлаганда, бу мәсьәләнең әһәмияте тагын кечерәя. Татарларның җыелып утырган өлкәләрендә генә түгел, Себер, Эчке Русия кебек татарларның таралып утырган бөтен җирләрен алганда да, боларның кайсы кисәгендә латин хәрефе кабул ителгән халык белән татарларга гамми рәвештә катнашырга туры килә? Латин хәрефе гамми рәвештә фактта кабул ителгән җирнең Татарстанга иң якыны - моннан 3 мең чакрымдагы Польшадыр. Сәнәгать вә техникадагы нинди тәрәккыйләр бу 3 мең чакрымның аръягындагы халык лар белән безне гамми (массовой) сурәттә ихтилятка мәҗбүрият йә имкян бирәчәк. Вә бу мәҗбүрият булганда хәреф берлеге генә нинди уңайлыклар бирәчәк? Югарыда сөйләнгән язу-уку һәм икътисади уңайлыкларга рәгъмән бөтен Азия, Африканың һәм Аурупаның Польшадан Шәрыктагы һәммә халыкларына без бу эштә үрнәк булып юл күрсәтик, диюне җитди адым дип карарга мөмкинме? +Татар, башкорт, керәшен кебек уртак телле йә татар, кыргыз, үзбәк, госманлы кебек телләре бер-беренә якын, бер-бере белән мәдәни мөнәсәбәттә булган һәм бер-беренең матбугатлары белән файдаланган халыкларның хәрефләре дә уртак булу - гамәли һәм гамми әһәмияте булганлыктан, билгеле әһәмиятле мәсьәлә. Ләкин бу ноктадан караганда, латин хәрефләрен алудан гарәп-татар хәрефләрен саклау әһәмиятлерәк. +Хәреф сайлау мәсьәләсендәге башка тәкъдимнәрне бу бәйнәлмиләл ихтилят ягыннан тикшереп карыйк. Урыс хәрефләрен кабул итү тәкъдиме бу яктан латинчылыкка караганда күп алда тора. Чөнки: 1) урыс язуы Русиядә иң күп таралган һәм рәсми язу; моның өстенә татарларның байтак кыйсеменә иҗтимагый, икътисади тормышлары өчен урыс язуын һәм телен өйрәнергә туры килә; 2) татарлар һәммә җирдә урыслар белән катнашып утырганнар; 3) безнең белән катнашып һәм күрше утырган халыклардан чуаш, чирмеш, мордва, вотяк кебек халыклар, бар да урыс хәрефләрен йөртәләр һәм алар арасында татар телен белүчеләр дә күп, үз телләре дә татар теленә кардәшрәк; 4) татарларның үзләренең дә бер кыйсеме (керәшеннәр) татарчаны урыс хәрефе белән язып киләләр. Димәк, урыс хәрефләрен алу бу ике кисәкне матбугат, мәдәният ягыннан берләштерәчәк. Ләкин мәсьәләнең башка яклары: уку- язу өйрәнү, икътисад яклары һәм Шәрык белән мәдәни уртаклык мөнәсәбәтләре хәтергә алынганда, татар хәрефләре өстенрәк булуы һәм 5 миллион ярым татардан биш миллионнан артыграгы гарәп-т атар хәрефләренә өйрәнгән булып, урыс хәрефләренә өйрәнгәннәре (керәшеннәр) 3000 (мең) кадәр генә булуы - урыс хәрефләрен кабул итү юлыннан бармаска мәҗбүр итә. +Бер генә шәкелле яңа татар хәрефләре - башта безне берникадәр Шәрыктан аерса да, калган Шәрыкның дә шул юлдан барачаклары күренеп тора. Башкортстан инде рәсми сурәттә бу хәрефләрне кабул итәргә карар бирде. (Инде Татарстаннан байтак микъдарда яңа хәрефләрне алдырды да.) Әстерханнан байтак микъдар яңа хәрефләрнең өлгергән кегльләреннән алдырдылар. Төркестанда рәсми мәгариф съездлары хәрефләрне бергә калдырып, Татарстандагыча баш хәрефләрне әсас итеп алырга карар бирде. Хива, Бохара гадәттә мондый мәсьәләләрдә Төркестан юлыннан баралар. Азәрбайҗанда имля мәсьәләсе белән хәреф мәсьәләсен катнаштырып йөртүчеләр тәшәббесе белән латин хәрефе кертә башлау турында тәҗрибәләр ясалып ята; ләкин соңгы көннәрдә килгән хәбәрләр алар арасында да бу агымнан суына башлау аңлана: бер вакытлар (Аурупа сугышы башларында) Төркиядә дә, Азәрбайҗандагы кебек, кайбер мөтәхәссисләр тарафыннан шундый латинчылык тәҗрибәләре ясалып каралып, хәятка керергә зәмин таба алмау сәбәпле ташланган иде, Азәрбайҗанда да латинчылыкның тәкъдире шул булса кирәк. +Нәфасәт ягыннан - нәфасәт тойгысы бик шәхси (индивидуальный) нәрсә; кайбер халыкларда - мәсәлән, урысларда вә Аурупа халыкларында күбрәк читле вә гомумән туры сызыкларга корылган шәкелләр үзләшеп киткән; урал-алтай, гомумән Азия халыкларында күбрәк түгәрәк вә әйләнмәле спиральле шәкелләр таралган, халык сәнаигы нәфисәсе дә шул әсаска корылган. Хәрефләрдә дә бу әсаслар тәэсир иткәнләр. Безнең арада да латин, урыс хәрефләрен матуррак табучылар бар. Миңа бу турыда сөйләшергә туры килгән урыс рәссам вә әдипләреннән "урыс-латин хәрефләре прозаичный, гарәп хәрефләрендә сызыклар матурлыгы, шигърият вә серлелек күбрәк," дигән фикерләр ишетергә туры килде. Һәрхәлдә бу мәсьәлә шәхси зәвык мәсьәләсе булганга, моңа күп туктап тормыйбыз. +Кайбер латинчылар, без латин хәрефен алып ничә йөз төрле шәкелләрдә эшләнгән хәрефләргә малик булабыз, бездә матбагачылык сәнгате алга китә, диләр. "Йөз төрле шрифтлар" Аурупада да аристократлар өчен визит карталары вә башка шуларга махсус нәшрият өчен генә йөри, фәнни, гыйльми әсәрләр һәм гаммә өчен булган әсәрләр анда да һәрвакытта иң гади хәрефләр белән басыла. Уку агымының тизлегенә зарар итмәс өчен, бу шулай булырга тиеш тә. Мәсьәләнең башлануы яңалыгына карамастан, инде яңа шәкелдәге татар хәрефләренең 4 кегле тәмам эшләнеп истигъмаль ителә башлады, яңадан 3 төрле кегль озакламый куела башлый. Болар өстенә тагын 2-3 кегль эшләнү белән гамәли әһәмияте булган кегльләр өлгереп беткән була. "Инде йөз төрле шрифтлар телисең икән, моның өчен бер яхшы хәрефханә, бер-ике хаттат һәм гравир гына кирәк. Болар татар арасында электә дә бар иде. Хәзер дә бар, эш гамәли ихтыяҗ булмаудан гына тора. +Нәтиҗә +Югарыда сөйләгәннәрдән, уку-язу тизлеге, өйрәтү уңайлыгы, матбага өчен шәкелләр азлыгы, басмада-язмада бер үк шәкелләр йөрүе, әлегә кадәр өйрәнгән шәкелләргә якын булуы, әзрәк урын алу сәбәпле икътисади яктан өстенлеге, телләре, мәдәниятләре уртак булган башка төрек халыклары белән мәдәни уртаклашуларны бозмавы якларыннан - без латин хәрефләрен алуга караганда, гарәп хәрефләреннән үзгәртелеп, бер шәкелгә калдырылган яңа татар хәрефләрен алу күп алда дип табабыз. Бу хәрефләрнең хәзер гарәп хәрефен йөрткән башка халыкларның телләренә дә кертергә ярарлык булуы һәм безгә биргән уңайлыкларын аларга да бирүе, бу яңа хәрефләрнең аларга да керүен тәэмин итә. Бу турыдагы һәммә әсасларны күзгә алып, Татарстан җөмһүрияте, Халык Комиссарлары Советының карары буенча, шул әсасны рәсми итеп кабул итте. +Иске һәм яңа татар хәрефләре +Сүз актыгында иске һәм яңа хәрефләребез арасындагы аерманы күрсәтеп үтик: +Уку агымы ягыннан - яңа хәрефләребез генә шәкелле булу аркасында мәгълүм авазлардан гыйбарәт бер сүзнең, сүз кисәгенең һәммә урында бертөрле шәкелдә булуын тәэмин итәләр. Мисал өчен, баш, башлый, башлыйлар, башлады, башладылар сүзләрен алсак, без баш, башлый, башлады сүзләренең, йә сүз кисәкләренең иске язуда, арттан берәр ялгау кушылу-кушылмавына карап, һәркайсының икешәр төрле баш / شﺎب - شﺎب /, башлый / ﻰلشﺎب - ﻳلﺸﺎب /, башлады / ﻯدﻟﺎشﺎب - ﻳدﻟﺎﺸﺎب / рәвешләрендә язылганын күрәбез. Димәк, баш дигән сүзне укыган, йә язган чакта, иске язу буенча, укучы сүзнең ике төрле шәкелен истә тотарга мәҗбүр булса, яңа язу буенча, ул һәммә җирдә бу сүзне (артына берәр ялгау арттырылса да, арттырылмаса да) бер үк шәкелдә күрә һәм ул "баш" дигән авазлар һәйәте өчен бер генә шәкелне истә тотарга мәҗбүр. Моның уку агымы тизрәк эшләнүгә һәм җиңелрәк баруга әһәмияте бар. +Язу агымы ягыннан яңа хәрефләр белән язганда сүз актыгындагы ﺲ / син /, ش / шин /, چ / ч /, م / мим / кебек хәрефләрнең койрыклары төшеп кала, ﻯ / йай /, ک / кяф /, ﯕ / ң / кебек кайбер хәрефләрнең шәкеле кыскара, шулар аркасында татар язуы тагын бераз тизләнә. +Өйрәнү-укыту ягыннан безгә элек тә һәр хәрефне диярлек балаларга дүртәр шәкел белән танытып барырга туры килә иде; хәзер шуның урынына бер генә шәкел өйрәтергә туры килә. +Матбага техникасы ягыннан - иске хәрефләр белән матбагада басу өчен китап җыюда һәр хәрефнең дүрт шәкеле: ﻟﺎ / аерым, сүз башында, сүз уртасында, сүз ахырында кебек кушма шәкелләр белән барысы 40 ка якын төрле шәкелдәге хәрефләр йөри иде. (Рәкымнар тыныш тамгалары, шпоннар бу исәпкә керми). Хәзер шул шәкел урынына һәр шәкелгә бер хәрефтән татарча өчен шәкел кала.2 Димәк, матбага өчен хәреф шәкелләре саны элеккегенең дүрттән берсе генә була. Бу исә түбәндәге җәһәтләрдән әһәмиятле: +1. Хәреф кою өчен пуансон, матрицалар хәзерләү 4-5 өлеш җиңеләя; бу исә татар хәрефләрен төрләндерү, аларның техника һәм матурлык якларын күтәрүне җиңеләйтә. (Мәсәлән, элек бер гравюра ел буе өзлексез эшләп, бер кегльнең комплектына кирәкле пуансоннарны корычка кысып өлгерә алмый иде. Яңа татар хәрефләренең исә, бер комплектын һәммә галәмәтләре белән кысу бер гравюра өчен ай ярым чамасы вакыт ала. Моңарга хәрефләрнең саны кимүдән тыш, хәрефләргә кертелгән үзгәрешләрнең хәреф кисүдә технический уңайлыклар кертүгә имкян бирүе дә ярдәм итә.) +2. Шәкелләрнең азлыгы хәрефне койганда озак вакыт алган матрицалар алмаштыру эшен киметеп, хәреф кою машиналарының тик тору вакытларын киметә, эш чыгышын арттыра. Мәсәлән, 20 потлы бер комплект хәрефне кояр өчен матрицалар алыштырырга иске татар хәрефләре өчен 115 сәгатьләп вакыт китсә, яңа хәрефләр өчен бары 35 сәгать вакыт китә. Бу эш хәрефханәләрнең эш чыгышын 3-4 мәртәбә арттыра. +Шул 20 потлы бер комплект хәреф белән элек тә бер табак китап җыярга мөмкин була иде. Бердән шәкелнең төре азаюы сәбәпле, икенчедән ш, с, җ, п кебек иң авыр хәрефләре булмавы сәбәпле, шул ук 20 пот хәреф белән хәзер бердән 3 табак китап, йә берәр табаклы өч китап җыярга мөмкин була. +3. Хәреф җыя торган кассадагы тартмаларның саны 3 өлеш кими; 240 тартма урынына 80 кала. Шуның аркасында кассаларның гомуми зурлыгын кечерәйтергә һәм аерым тартмаларның күләмен зурайтырга мөмкин була. Бу исә хәреф җыйганда тартмаларны якынайтып һәм уңайландырып, бердән, 25% чамасы хәреф җыючының эшен җиңеләйтә, икенчедән, яңа хәреф җыючыларны өйрәтүне 2-3 өлеш җиңеләйтә. (Хәреф җыярга өйрәтү үзе байтак вакыт алганлыктан, һәм Шәрыкта хәреф җыючылар җитешмәгәнлектән, бу мәсьәләгә дә әһәмият бирергә туры килә.) +5. Шәкелләрнең азлыгы һәм хәрефләрнең аркылылары бер-беренә якын булуы бу хәрефләрне язу машиналарына һәм хәреф җыю машиналарына куярга имкян бирә. +6. Иске хәрефләрдән а /әлиф/, к /кяф/, җ /җим/, ң кебек озынаеп өскә, йә аска иткән сызыклары күп иде. Бу сызыклар хәрефнең нигезенә сыймыйлар, шуңа күрә өстән, астан, яннан кисекле (подрезкалы) хәрефләр ясарга туры килә иде. Бу подрезкалы хәрефләр, хәреф койганда хәрефханә эшен 10 % чамасы арттыралар, тиз сыну, эштән чыгу сәбәпле хәрефнең чыдамлы 15-20 % ка киметәләр һәм корректура төзәтү эшләрендә комаучалыйлар иде. Яңа хәрефләрдә бу подрезкаларның булмавы, хәрефханә һәм матбагаларны күрсәтелгән җайсызлыклардан котылдыра. +Икътисади яктан яңа хәрефләрдә әсас итеп кечкенә шәкелле баш хәрефләр алынуы, зур койрыклы җ, м, п лар төшерелеп калдырылу һәм к, ң ларның өске сызыклары кыскартылу вә гайре яхшыртулар, бердән хәрефнең аркылысын тарайта, уртача алганда, хәрефләрнең бер юлга сыешы 10 % ка кадәр күтәрелә; икенчедән хәрефнең гомуми эрелеген (очкосын) үзгәртми саклап, нигезе киңлеген (кегль исәбен) 20-15 процентка киметергә имкян бирә. Бу исә бер үк сәхифәгә кергән юл исәбен шул нисбәттә арттыра. Шуларның нәтиҗәсендә элек тә бер табак татарча китапка 30 мең хәреф керсә, хәзер шул ук иң эрелектәге хәреф 40 мең чамасы керә. Димәк, бер үк китап электә 10 матбага табагы (160 бит) чыкса, яңа хәрефләр белән ул 7 ярым табак (120 бит) чыгарга тиеш. Димәк, бер үк китапны бастырырга кәгазь, кара, басу, төпләү якларыннан чыккан мәсарифлар 25 % ка кими, китап арзанлана; йә бер үк мәсарифны тотып, шул нисбәттә күбрәк китап бастырырга имкян була. Гәзитә, журналларга, иске күләмен саклаганда, 25 процент материал артыграк кертергә имкян бирә. Әгәр икътисади яктан файда калдыру урынына гаммәми мәгънәви файдалар алырга теләсәк, югарыда күрсәтелгән әсаслар китапта хәрефнең эрелеген (очкосын) күрсәтелгән нисбәттә күтәрергә имкян бирә; бу исә күз саулыгын саклау, уку агымын тизләтү, укуда мәләкәсе аз булган сыйныфлар һәм гомумән балалар өчен китап, матбугат укуны җиңеләйтә. +Дөрест, гаммәми (массовой) табигатьтәге һәрбер үзгәреш берникадәр авыру кыяфәтен ала. Яңа хәрефләр дә беренче күрүдә безнең күзебезгә берникадәр яктырак тоелалар. Безнең иске хәрефләргә каратып өйрәнгән уку ягымыбыз, яңа хәрефләр искеләренә бик якын булсалар да, бер дәрәҗәдә үзгәрергә мәҗбүр. Яңа хәрефләргә өйрәнү дә башта иҗекләнебрәк укырга, хәтта кайберләребез яңа хәрефләр белән басылган текстлар очраганда, гәзитәләрнең андый җирләрен укымый да киткәләргә мәҗбүр булалар. Ләкин әкренләп яңа хәрефләргә өйрәнәбез, инде сүз башларының, лозунгларның шул хәрефләр белән булуын ят күрми, җиңел укый башладык; башкаларын да әкренләп өйрәнербез. Шушы көннәрдә өлгерә торган гәзитә һәм журнал текстлары өчен булган эрерәк (очколы) хәрефләр, бу өйрәнүне тагын җиңеләйтә төшсәләр кирәк. +Яңа йорт салу, яңа кием алу һәрвакытта байтак көч куярга, тормышның башка якларын да кыскаларга мәҗбүр итә, ләкин авырлык дәвере үткәннән соң, боларның һәммәсе онытыла. Яңа хәрефләр, өйрәнеп җиткәч, гомуми уку-язу агымын, балалар укытуны берничә процентка җиңеләйтсәләр, тизләтсәләр, матбугат эзләрендә шактый әһәмиятле процентта җиңеллекләр вә икътисади файдалар бирсәләр һәм бу уңайлыклар вә файдалар татар хәрефләре дәвам иткән мөддәттә даими була торган булсалар, күчү дәверендәге берникадәр күз өйрәтүләрен авырсынмый күтәрергә мөмкин. Революция дәверләре төрле яңалыклар кертү өчен һәрвакыт күбрәк юл ача, моның өстенә һәртөрле шәһәрләрдәге татар һәм башка Шәрык матбагаларында сугыш һәм бөлгенлек аркасында элекке хәрефләр искереп, һәр җирдә диярлек хәрефләрне алмаштырырга ихтыяҗ булуы да, матбугатның вә мәктәпләрнең хөкүмәт кулында җыелган булуы да бу юлдагы адымнарны җиңеләйтә. Шуңа күрә без мәсьәләне, өстендә тотып, хәятка урнаштырырга тиеш дип табабыз. Һәм Татарстан Халык Комиссарлары Шурасының һәм Татарстан Гыйльми мәркәзенең бу юлдагы адымнары дөрес, җитди һәм һәркем тарафыннан ярдәм ителергә тиешле адымнар дип таныйбыз. БӨТЕН СҮЗЛӘР МЕТОДЫНДА СҮЗНЕ ИҖЕКЛӘРГӘ ҺӘМ АВАЗЛАРГА БҮЛҮ МӘСЬӘЛӘСЕ +Америкада кулланыла торган бөтен сүзләр методының урысларда һәм бездә шул ук исем астында кулланыла торган методлардан байтак аермасы бар. Америкада кулланыла торган метод уку-язуга өйрәтүне китапсыз (әлифбасыз), сүзләрне иҗекләргә, авазларга бүлмичә, бөтен сүзләр укытып, яздырып кына алып бара. Бу метод белән барганда беренче уку елының азагына кадәр сүзләрне иҗекләргә бүлү, сүздән аерым авазлар чыгару булмый. Шулай ук иҗекләрдән, аерым хәрефләрдән сүзләр ясатып та торылмый. Балалар сүзләрне бөтен көе укыйлар һәм язалар. Бөтен сүзләр белән, әйберләр белән танышкан кебек танышалар. Шуның өчен, башта әңгәмә ясап, әйбернең үзе йә аның рәсеме белән танышкач, сыйныфтагы тактага җөмләләр язалар. Язган җөмләләрдә, танышкан әйбернең исеме берничә мәртәбә кабатлана. Балалар ул сүзне җөмләдә күрә-күрә, кабат-кабат укып үзләштерәләр. +Уку башта кульязма хәрефләре белән алып барыла. Балалар үзләштергән сүзләрен язарга да өйрәнә баралар. Бөтен сүзләр белән таныштыру табигый рәвештә ашыкмыйча гына алып барыла: балалар сүзләрне үз көйләре белән үзләштерәләр. Уку башында көненә икешәр-өчәр сүз белән генә таныштыралар; бирелгән сүзләр санын әкренләп арттыра баралар. Шушы юл белән барып, Америка мәктәпләрендәге балалар, сүзләрне иҗекләргә, авазларга (хәрефләргә) бүлмичә дә, җиңел һәм яхшы укырга-язарга өйрәнәләр. +Бу методның нигезен болай аңларга кирәк. Кечкенә бала, башлап теле ачылганда, сөйләшергә бөтен сүзләрне үзләштерү юлы белән өйрәнә. Берәү дә теле чыга торган балага сүзләрне иҗекләргә, авазларга бүлеп күрсәтми. Теле чыга торган балага сүзләрне бүлепбүлеп бирсәк, ул аларны аңламас иде, сөйләшергә дә өйрәнмәс иде. Америкада мәктәпкә укырга кергән баланың үзләштергән сүзләренең күләме өч-дүрт йөзләп була, диләр. Укырга өйрәткәндә баланың үзе үзләштергән сүзләрен нигез итеп алалар: бала сөйләшкәндә бөтен сүзләрне үзләштергән кебек укырга, язарга өйрәнгәндә дә сүзләрне бөтен көе үзләштерә дип уйларга туры килә. Бала тормышта тирә-юнендәге әйберләрне күреп, алар белән бөтен хәлләрендә танышса, аларның исемнәре белән дә үз тирәсендәге сөйләшүчеләрнең сүзләреннән бөтен көенчә таныша. Шулай ук укыганда да сүзләрне бөтен көе үзләштерә бара, ул үзләштергән сүзләрен укый да, яза да белә. +Америкада сүзләрдән аерым хәрефләр чыгару балаларның үзләренә тапшырыла. Укытучы балаларның сүздән аерым хәрефләр чыгару эшенә катнашмый; балаларга сүздәге аерым хәрефләрне тикшереп барырга гына булыша. Моның өчен ул мәктәп стеналарына (зур такталарга) сүзләрнең хәрефләренә, төзелешенә карап ясалган җәдвәлләр төзеп кенә бара. Җәдвәлдәге сүзләр һәрвакыт балаларның күз алдында була. Балалар аларны укыйлар, тикшерәләр, үз юллары белән инстинктив рәвештә анализ да ясыйлар. Балалар үзләштергән сүзләрен бөтен көе укыйлар, язалар. Аларның күзләре сүзләрнең шәкелләрен күрә, куллары ул шәкелләрне язарга өйрәнә, күнегә, укыганда колаклары сүздәге хәрефләрнең авазларын ишетә. Баланың үз башында анализ ясалганчы, укытучы балаларга аерым хәрефләр күрсәтү, иҗекләргә, авазларга бүлү юлына керми. +Сүзләрне хәрефләргә бүлмәүнең сәбәбе: укыганда берәү дә аерым хәрефләргә туктап, сүзнең аерым хәрефләрен укып тормый, иҗекләргә бүлеп тә укымый. Уку өчен сүздә ничә иҗек, нинди иҗекләр барын белүнең һич кирәге юк. Укучы зурлар сүзнең бөтен шәкелен күреп, укыганда танып, тиз генә әйтеп җибәрәләр. Балалар да белгән сүзләрен өзеп-өзеп укымыйлар, иҗекләренә дә тукталып тормыйлар. Шуңа күрә Америкада бөтен сүзләр методы белән өйрәткәндә, иҗекләрне һәм хәрефләрне аерып-аерып күрсәтүне дә уку өчен кирәкле бер теләк дип куймыйлар. +Ул шулай булырга да тиеш. Бездә дә бөтен сүзләр методы белән укытканда, элек балаларга сүзне бөтен шәкеле белән таныштыралар. Ул сүзләрне бала укый да, яза да белә. Тик бездә бала таныган сүзләрнең күләме биш-унга җиткәч тә, сүзләрне иҗекләргә, хәрефләргә бүлү юлына кереп китәләр. Шуннан соң бездәге бөтен сүзләр методы аваз методына охшашлы бер методка әйләнә. +Бездә сүзләрне иҗекләргә, аерым хәрефләргә бүләргә керешкәндә, баланың үзләштергән сүзләре аз була. Шуңа күрә бала бөтен сүзләрне тикшереп, анализ ясап, сүздәге иҗекләрне күңеленә сеңдереп җиткермәгән була. Аңарга үз юлы белән анализ ясарга вакыт бирмичә, ясалма рәвештә анализга керешәләр, шуның өчен иҗекләргә бүлүдә дә, иҗекләрдән хәрефләр чыгаруда да бала пассив була. Укытучы сүзләрне иҗекләргә үзе бүлеп күрсәтә. Баланың җитәрлек күп сүзләр белән танышып, аларга үз юлы белән анализ ясаганына кадәр, укытучының болай ясалма анализыннан балага файда юк. Ул аны барыбер ачык аңлый алмый. Төрле сүзләрне укуда практика ясалганчы анализны тыштан аңлаган кебек булса да, моннан гамәлдә барыбер файда булмый. +Уку башыннан ук бала сүзләрне бөтен шәкелләре белән үзләштерә алгач, беренче дәресләрдән үк анализ ясап бару бер дә кирәк түгел. Иҗекләргә бүлү балага язуга тәмам өйрәнеп җиткәннән соң гына, язганда сүзне бер юлдан икенче юлга күчерү өчен генә кирәк. +Хәзер без татар һәм урыс мәктәпләрендә нык таралган бөтен сүзләр методларына тукталабыз. Боларның һәммәсендә дә бертөрлерәк агым бара. Башта баланы берничә бөтен сүзләр белән таныштыралар. Аннан соң сүзләрне иҗекләргә бүләргә керешәләр. Бөтен сүзләрдән йә иҗекләрдән аерым авазлар, хәрефләр чыгаралар. +Бу методның юллары белән танышыр өчен, шул методны башлап тормышка кертүче Морозова һәм Тихееваларның "Естественный способ усвоения детьми грамоты" 1 дигән китапларының 23 битендә балаларны бөтен сүзләр белән таныштыру турындагы түбәндәге сүзләрне китерәбез: "папа, мама, Миша, Саша, Маша, Паша" дигән сүзләрне күчмә хәрефләрдән җыеп ясалган карточкаларны курчакларга беркетеп, балаларга күрсәттек. Ике-өч көннән соң балаларның өчесе без биргән сүзләрне яхшы таный башлады. Моны тикшереп карар өчен, без карточкаларны курчаклардан аерып, балаларга карточкалар биреп, курчакны алып килергә, курчакны биреп, аның карточкасын эзләп табарга кушып карадык. Балалар боларны дөрес эшләделәр. Шуннан соң без балаларның бөтен сүзләрне үзләштергәнен белдек. Тик без балаларның бөтен сүзләрне нинди юл белән үзләштергәнен белмибез. Алар бөтен сүзләрне үз юллары белән үзләштерделәр. Балаларның таныган сүзләре көннән-көн арта барды". +Морозова белән Тихеева балаларның бөтен сүзләрне үзләштергәнен яхшы аңласалар да, нинди сәбәп беләндер, сүзләрне иҗекләргә бүләргә керешәләр. Югарыда әйтелгән кулланманың 24 битендә укыйбыз: "Мама, Маша" кебек икешәр иҗектән төзелгән сүзләрнең карточкаларын икегә кисеп, бүлеп күрсәттек. Аннары иҗекләрдән, күчмә хәрефләрдән сүзләр төздердек". Сүзне иҗеккә бүлү 37 биттә болай күрсәтелә: "Менә шушы "Мама" дигән сүзне укыгыз! Менә мин аны икегә бүлдем". Ике кисәген ике кулына алып: "Менә бу яртысында нәрсә?" Монда әлегә кул селтәү дә бар. Иҗекләрдән сүзләр төздергәндә балаларга башта өчәр-дүртәр иҗек кенә бирсәләр дә, соңга таба унар, егермешәр иҗек тә бирәләр. Иҗекләрдән сүзләр төзүне туктатмыйча алып баралар. Алга таба, шул ук 37 биттә: "Бераздан соң без сүзләрне хәрефләргә бүлә башладык. Балаларга таныш булган "Мама" сүзен алып, аны балаларга хәрефләргә бүлеп кистек. Балалар ул сүзне хәрефләрдән җыеп бирделәр". Морозова белән Тихеева иҗекләргә, хәрефләргә бүлүгә бик нык әһәмият бирәләр. Бу методның юллары ачык күренә: башта бөтен сүз белән таныштыру, аннары сүзне иҗекләргә бүлү, иҗекләрдән сүзләр төздерү, сүзләрне хәрефләргә бүлү һәм аерым хәрефләрдән иҗекләр, сүзләр төздерү. +Урыс мәктәпләрендә кулланыла торган әлифбалар күбесенчә шушы методка каратып төзелгәннәр. Бу методның урысларда куелышын тулырак күрсәтер өчен, тагын Соловьёва белән Горобецның "Авылдан" дигән әлифбасына кулланма китабын укып карыйк. 3-11 битләрдә бөтен сүз белән таныштыру, сүзне иҗекләргә бүлү, иҗекләрне хәрефләргә бүлүләр күрсәтелгән. Бөтен сүз белән таныштыру шулай ук әңгәмә ясап, рәсемнәр төшерү юлы белән алып барыла. +Балалар бөтен сүзләрне җиңел үзләштерсәләр дә, Соловьёва бу үзләштерүне уку дип танымый. Ул бөтен сүзне үзләштерү, сүзнең шәкелен генә үзләштерү, балалар сүзне иҗек һәм авазларга бүлеп, аның аерым хәрефләрен белгәнче укый белмиләр дип, бик тиздән анализ-синтез юлына кереп китә. Аның методы буенча укытучы "хата" (хата) дигән сүзне икегә бүлә дә, икесен ике кулына алып, аерым-аерым укыта. Соловьева ике кул арасында бер аршын ара булырга кирәк (!), ди. Укытучы уң кулын селтәгәч, балалар "ха" диләр, сул кулын селтәгәндә "та" диләр. Укытучы селтәгән саен кулларын якынлаштыра, актыгында ике кулын бергә кушып селтәгәндә, балалар "хата" дип укыйлар. Соловьёва, ике иҗекне бергә кушканчы, ничә мәртәбә кул селтисен генә әйтмәгән (?!). Алай да ул иҗекләр белән бик яхшы таныштырып барырга кирәк, ди. Аның методы буенча, сүзләрне иҗекләргә бүлеп: "Па-хо-ма" дип тә укырга кирәк. Тулы анализ ясаганчы, балалар да уку дип китсә дә, Соловьёва бу китапта сүзләрдән аерым хәрефләрне чыгару юлын күрсәтмәгән. Алай да аның: "Балалар хәрефләрне аерым укыр га тырышалар" дигән сүзләреннән анализ нинди рәвештә барганын аңлап була. Мәсәлән: ул балалар аерым хәрефләрне: "ти, ми, ри, хи" дип укыйлар, ди. Шуңа күрә Соловьёва: "Балаларга тартык "мәдсез" хәрефләрне аерым укытмас өчен, ул хәрефләр ялгыз укуны яратмыйлар", дип, хәрефләргә ер, ем, те, ха кебек исемнәр генә биреп китәргә кирәк, ди. Балалар аерым хәрефләрне укырга тырышалар дигән сүзләр - хәреф чыгарганда сузып укыганны күрсәтәләр. Бу урыс мәктәпләрендә куллана торган методларга төрле рәвештә критика биргәнче, без татар мәктәпләрендә куллана торган методларның юлларын күрсәтеп китмәкче булабыз. +Татарча басылып чыккан әлифбаларда укырга-язарга өйрәтү шул ук урыс мәктәпләрендә куллана торган Тихеева, Соловьёвалар методы белән һәм шуларга охшатып ясалган. Бу әлифбалардан "Кызыл юл" коллектив тарафыннан төзелгән, "Эш һәм белем" Хәйри, Саттаров һәм Тимербулатовлар тарафыннан төзелгән. "Кызыл юл" әлифбасының "Методика хаты"ның 5 битендә укыйбыз: "Безнең бу әлифбабыз буенча укырга-язарга өйрәтү методы бөтен сүзләрне күзәтү методының анализ-синтез төре була. Бу метод белән өйрәткәндә бөтен җөмлә, бөтен тәгъбир, яки бөтен сүз рәвешендәге бөтен шәкелдән чыгып эш күрелә". 4 биттә: "Бу метод буенча укырга, язарга өйрәткәндә аерым хәрефләрнең артык әһәмияте дә калмый". +"Эш һәм белем" әлифбасының тышында: "Бу әлифба бөтен сүзләр ысулы буенча төзелде,"- дигән. Алга таба: "Эш һәм белем" буенча укытканда, хәрефләр билгеле бер тәртип буенча узыла", дигән. Бу әлифбалар башта сүзнең шәкеле белән таныштыралар. Өч-дүрт дәрестән соң сүзләрне иҗекләргә бүлүгә керешәләр, иҗекләрдән сүзләр төздерәләр, биш-алты дәрестән соң сүзләрдән аерым хәрефләр дә чыгара башлыйлар. Шуннан соң сүзләрне иҗекләргә бүлү, иҗекләрдән яңа сүзләр төзү, сүзләрдән аерым хәрефләр чыгару, аерым хәрефләрдән иҗекләр һәм сүзләр төзү көннән-көн артып бара. Иҗекләрне, сүзләрне күчмә хәрефләрдән төздерәләр. +"Методика хаты"ның 10 битендә, 7 дәрестә "Сафа тактага яза" дигән җөмләдән алган сүзләрне иҗекләргә бүлү юлы күрсәтелгән. Башта "Сафа" дигән сүз алына. Укыйбыз: "Ул сүз укучыларның күз алдында ук катыргыны урталай бөгү юлы белән иҗекләргә бүленә. Укытучы катыргының әле бер кисәгендәге, әле икенче кисәгендәге сүз яртысын күрсәтеп укыттыра. Шул юл белән җөмләнең икенче сүзләрен дә иҗекләргә аерттыралар. Бу иҗекләрдән яңа сүзләр тудырыла. Бу күнегүләрнең нәтиҗәсе буларак, күчмә хәрефләрдән ясалган иҗекләрдән "Тактага Сафа яза" дигән гыйбарә төздерәләр". Укучылар иҗек һәм сүзләрне күчереп язалар. +Шушы дәресне математика белән бәйләр өчен, материал "көндәлек эшләреннән алына" дигән. Менә ул материал: "Бу дәрестә ничә юл? Беренче юлда ничә сүз? Бу ике юлда ничә сүз? Фәлән сүздә ничә иҗек? Төгән сүздә ничә иҗек? Бу ике сүздә ничә иҗек? Синең кулыңда ничә иҗек?" +"Методика хаты"ның 11 битендә сүздән аерым хәрефләрне чыгару юлы күрсәтелгән. Бу дәрестә "Рәисә тактага хисап чыгара" дигән җөмлә алынган. Башта шул җөмләнең сүзләре һәм иҗекләре белән таныштырып уздырыла. Шуннан соң укытучы: "Сүзләр җәдвәленнән балаларга таныш булган "чыгара" дигән сүзне кисеп ала да аны болай күрсәтә: "Чыгар - р, а - а" һәм шунда ук, ул хәрефләрне аерым-аерым көенчә әйттермичә (?) генә "ра" диеп куштырыла (?). Чөнки "ра" иҗеге балаларга билгеле иде. Шулай ук "Рәисә" сүзеннән "ә"не чыгарта да, аны да "чыгар" сүзеннән чыккан "р" белән (?) шунда ук "рә" (?) дип куштырыла. Чөнки "рә" дигән иҗек тә "Рәисә" дигән сүздән аларга таныш иде. Димәк монда аваз методы белән укыткандагы кебек "р" һәм "а" ны "р+а" "ра" дип, "р" белән "ә" не "р+ә" дип куштырылып торылмый, бәлки туп-туры балаларга таныш иҗекләр буенча "р" һәм "рә" дип кенә кушыла. +Моннан соң "а" белән "ә"нең сүзнең уртасында һәм азагында килгәндә ничек язылулары күрсәтә: "шуннан соң укучылар: ар, әр кебек хәрефләре өйрәтелгән сүзләрне (?) хәрефләрен аңлап күчереп, яңа хәрефләр белән (?) язалар." +"Эш һәм белем"дә болар әйтелгән: "Балаларны хәрефләр белән таныштырырга артык ашыкмаска кирәк. Хәрефкә кадәр әлифбаның биш-алты сабагындагы материалны хәреф белмәгән хәлдә, ялгышмый укый-яза, аннан соң сүзләрне иҗекләргә аера, иҗекләрдән яңа сүзләр төзи, үтелгән материалларга карап, рәсемнәр ясый алырлык булырга тиешлеләр", диелгән. Боларда хәрефләрне ничек чыгару юлы күрсәтелмәгән. +Шушы кыска рәвештә алынган сүзләрдән урыс һәм татар мәктәпләрендә укырга, язарга өйрәтү бер юлдан барганы аермачык күренә. Тик бу методларның берсен дә "бөтен сүзләр методы" дип булмый. Чөнки уку башындагы дүрт-биш дәрестә генә сүзләрне аерым кисәкләргә бүлмичә, бөтен сүзләр белән таныштырып барыла. Шуннан соң ук иҗекләргә, аваз-хәрефләргә бүлү китә. Бу методлар буенча бөтен сүзләр укырга-язарга өйрәтү өчен кирәк түгел, алар бары сүзләрне иҗекләргә, хәрефләргә бүлү өчен генә кирәк икән, дип аңларга туры килә. +Шаповников белән Соловьёва бер дә яшермичә: иҗекләрне, хәрефләрне, сүздәге авазларны белгәнче, балаларда уку булмый, тик бөтен сүзләр белән генә танышу була дип әйтәләр. Элеккеге аваз методы да мәсьәләне шулай аңлата иде. Аваз методының нигезе дә - хәреф - аваз һәм иҗекләр иде. Аның да анализ-синтез турында хәрефне - авазны бөтен сүздән чыгаралар иде. Анда да сүзләрне иҗекләргә бүлү, иҗекләрдән сүзләр төзү, хәрефләрдән иҗекләр төзү, җөмләләрне сүзләргә бүлү бик тулы бара иде. Аваз методы да бөтен сүздән хәрефләргә - авазларга, иҗекләргә, иҗекләрдән бөтен сүзләргә таба бара иде, тик аваз методы бу юлны тотканда, сүзләрнең шәкелләре белән таныштырмый иде. Хәзерге вакытта урысларда һәм бездә "бөтен сүзләр методы" исеме белән йөргән методлар анализ-синтез дәреснең башында сүзнең бөтен шәкеле белән таныштыргач ясарга кушыла. Башка юллары һәммәсе дә боларда аваз методы юллары кала. +Уку, язу эшен бөтен сүзләр методы белән алып барганда, сүзләрне иҗекләргә бүлү, иҗекләрдән аерым хәрефләр чыгару, боларда күрсәткәнчә, бала укый белә торган сүзне катыргыны икегә кисеп күрсәтү, иҗекләрне куштырганда куллар селтәү, авазларны суздырып әйттерүләр, күчмә хәрефләрдән сүзләр төздерүләр педагогика ягыннан да, сүзләрнең язылган шәкелләре ягыннан да, аларның сүздәге әйтелеше ягыннан да дөрес юл дип әйтеп булмый. Чөнки сүздәге иҗекләр, авазлар балаларга табигый рәвештә, бөтен сүздә ничек язылса һәм сөйләнсә, шулай ук күрсәтелергә дә тиеш. Бөтен сүздән аерып алынган, хәятта аерым-аерым йөрмәгән, мәгънәләре конкрет һәм балага аңлаешлы булмаган иҗекләрнең һәм авазларның балага күрсәтелүенең баланың укырга, язарга өйрәнүе өчен дә, белеме, аңы арту өчен дә, тәрбия ягыннан да файдалары юк. +Бу методлар, уку башында бөтен сүзләр белән таныштырып, аннан ары тиз генә анализ-синтез юлына керешеп, ике методны болгатып баралар. Шуның өчен укытучылар башта берничә дәрес балаларны җиңел рәвештә бөтен сүзләр белән таныштырып баралар да, соңыннан метод һәм әлифба китабы буенча, иҗекләргә һәм хәрефләргә бүлү вакыты килеп җиткәч, алга таба ничек алып барырга йөдәп, электән үзләренә мәгълүм булган аваз методын алып китәләр. Шуның өстенә укытучылар өчен төзелгән методика кулланмалары да һәммәсендә дә кыска рәвештә язылган. +Без хәзер күрсәткән методлардагы сүзләрне иҗекләргә бүлү һәм сүзләрдән хәрефләр чыгару җитешсезлекләрен бетереп, бөтен сүзләр, саф Америка методы белән алып барганда, бу эшләрнең ничек эшләнгәнен күрсәтеп китмәкче булабыз. Америкада бөтен сүзләр методы белән файдаланганда, (урыслардагы, бездәге кебек) сүзләрне иҗекләргә, авазларга бүлүгә керешмиләр. Бөтен сүзләр белән танышып барганда, җөмләләр укыганда, укытучы балаларга таныш булган сүзләрдән мәктәп стенасына җәдвәлләр төзеп бара. Америкада мәктәп стеналарында бик зур такталар ясалган. Җәдвәл баганалары сүзләрнең нинди хәрефләрдән торуына карап ясала. Балалар бөтен сүзләрне үзләштереп барганда, яңа сүзләр килеп чыкса, алар тиешле баганага язып куела, уку көннәре алга таба барган саен, җәдвәлләр дә үсә. Яңа сүзләрне кайсы баганага язуны, балалар җыелган сүзләрдән аналогия һәм апперцепция белән үзләре билгеләүгә хәзерләнеп җиткәнче, укытучы үзе күрсәтеп бара. +Балалар бөтен сүзләрне күчереп һәм күңелдән язу, сүзләр һәм уку юлы белән һәм җәдвәлдәге сүзләрне укып, аларның шәкелләрен чагыштыру юллары белән сүздәге хәрефләрне, авазларны һәм язуда сүзләр төзелү рәвешен үзләренең инстинктлары белән сизә башлыйлар. Формаль яктан сүзләрне аваз һәм хәрефләргә бүлү булмаса да, эштә балалар инстинктлары белән сүзләрнең һәм иҗекләрнең төзелеш кануннарын үтеп алалар. Шулай итеп, баланың үз башында сүзләрне авазларга, хәрефләргә бүлү анализы үзеннән-үзе килеп туа. Шул инстинкт анализы белән балалар практикада да файдалана башлыйлар. Балалар да шул рәвешчә, анализ-синтез ясаса, бу эшләрнең формаль рәвештә эшләнүе уку-язуга өйрәтү ягыннан үзенең әһәмиятен бөтенләй җуя. +Димәк, бу методта сүзләрне хәрефләргә, авазларга бездәге кебек формаль рәвештә бүлү юк. Сүздәге авазларны, аларның шәкелләрен инстинкт һәм практика ягыннан балаларга белдереп, хәрефләрне аерым хәрефләрдә биреп, күп кабатлап урнаштырганнан соң гына, укытучы сүзләрне формаль рәвештә хәрефләргә бүлүне дә күрсәтеп китә. Балаларның яшь акыллары киңәю дәрәҗәсен дә хәтергә алганда, анализны бөтене белән дә, аерым кисәкләре белән дә яхшы беленгән әйберләргә генә ясарга мөмкин. Бала шул рәвештә белгән әйберенә үз башы белән дә анализ ясарга тырыша һәм ясый. Шулай ук ул укый-яза белгән сүзләренә дә уку-язу барышында үз юлы белән анализ ясап бара. +Язганда да баштан ук бөтен сүзләр күчерттереп яздырып барыла. Монда укуга караганда да баланың үз анализы ныграк бара. Чөнки бала сүзнең аерым шәкел кисәкләрен яхшырак күрә. Кулының хәрәкәте хәрефләрнең шәкелләрен ныгыта. Бер үк шәкел - кисәкләрнең күп таныш сүзләрдә очравы балада аналогия, чагыштыру юллары белән, инстинкт юлы белән анализ ясата. +Америкада кулланыла торган бөтен сүзләр методын татар мәктәпл әрендә практикада ничек алып бару, балаларда сүзләргә инстинкт юлы белән анализ ясату юлларын ачык рәвештә күрсәтер өчен, без түбәндәге юлны тотарга тиеш дип уйлыйбыз: +1) Балаларга байтак бөтен сүзләр бирелә. Алар бу сүзләрне аерым хәлдә һәм җөмләләрдә тактадан һәм китаптан бөтен килеш укыйлар, күчереп язалар. Шулай итеп, күз күрүе ягыннан да, кул хәрәкәтләре ягыннан да, сүзне бөтен килеш ныгытып, үзләренә урнаштыралар. +2) Шул ук вакытта аерым тамыр - нигез сүзләрдән тыш, өйрәнгән сүзләрнең сарыфы үзгәргән формалары да яңа бөтен сүзләр итеп таныштырылалар: ат - атлар, бала - балалар, арба - арбалар, чана - чаналар, арба - арбадан, чана - чанадан кебек. +3) сүзләрнең нигез һәм бер үк ялгау белән сарыф ягыннан үзгәргән формаларыннан парлы җәдвәл баганалары төзелә: +ат-атлар арба - арбада арба - арбам +арба - арбалар чана - чанада чана - чанам +чана - чаналар бала - балада ана - анам кебек, яңа сүзләр, өйрәнгән саен һәм ул сүзләр шул формаларда очрау белән, бу баганалар астына языла баралар. Шушы рәвешчә, бер ай, ай ярым кадәр вакыт шундый җәдвәлләр төзеп кенә һәм иҗеккә, фәләнгә аермыйча барыла. Бу арада балаларга таныш тигез сүзләр 100 ләп җыела. +Шул ук сүзләрнең морфология ягыннан үзгәргән унлап төрләрен үз башына аерым сүзләр итеп караганда, балаларның бөтен таныш сүзләре 500 ләргә якын була. Мондый морфология җәдвәлләренең баштарак үткән сүзләрдән алып ясалган үрнәкләре аерым кәгазьгә эре хәрефләр белән укытучы тарафыннан язылып, сыйныф стенасына эленә бара. Балалар да үз кәгазь йә дәфтәрләренә шундый җәдвәлләр ясый баралар. Бу эш күзәтелгән аерым морфология ялгаулары кайда очраганда да сыйныфтагы һәммә балалар тарафыннан җиңел рәвештә үтәлеп алынганга кадәр алып барыла. Шуннан соң бу ялгау белән җәдвәл дәвам иттерелми. Башкалары белән алып барыла. Тик болар берсе дә морфология ялгавы икәне балаларга әйтелми, балалар үз акыллары белән дә моны вакыты белән сизәчәкләр. Анда формаль рәвештә билгеләүнең бу дәрәҗәдә һичбер кирәге юк. +4) Ай, ай ярым чамасы вакыт узгач, тамыр - нигез сүзләрдәге иҗекләрне балаларның башларында инстинктивный анализны ачык ландыру һәм үз-үзен тикшереп, аныклап бару өчен кирәк булган икенче рәвештәге җәдвәлләр ясала башлый. Монда сүзнең башында бер үк иҗек тапкырланган бер-беренә башка булган сүзләрдән җәдвәл баганалары ясала, ул иҗеккә аваз һәм төзелеш ягыннан кардәш булган башка иҗекләр белән дә багана ясала. Бу да кәгазьгә язып, стенага элү һәм балаларның үз дәфтәрләренә яздырып бару ысулы белән ясала. Җәдвәл баганаларының үрнәкләре: +ата ата арба татар +ана бата арта атар +ага сата аркан сатар +ала тарта арган батар +кар тар карт ук +тар тап тарт сук +бар тал тазарт шук +шар так кабарт тук кебек, балаларның үзләштерүләренә карап, бу җәдвәлләрне элегрәк ясарга да мөмкин. +Төрле иҗек һәм авазлар белән ясалган сүзләргә балада инс тинктив рәвештә шундый анализлар ясалганчы, бу рәвештә кирәк ле иҗек һәм авазлар белән, бер-береннән күчеп, баганалар төзү алып барыла. Төрле юллар белән баланың күп аерым һәм үзгәрешле сүзләр белән танышу агымында үз-үзеннән ясалып барган анализ, шул юл белән сурәтләттерелә. Билгеле, бу баганаларны төзү өчен аерым дәресләр ясап тору һич кирәк түгел, укытучы шул вакытта күрсәтергә теләгән баганасын, шуңарга кирәкле берничә таныш сүз җыелгач, кәгазьгә язып, йә югары сыйныф шәкертләреннән күчертеп яздырып, элеп куя да аны балаларның дәфтәренә күчертә һәм агымдагы сабакларда шул төркемгә язарлык сүзләрнең балалар дәфтәренә берничә сабакта чыккан саен арттырып бара. Шуның белән янәшә үк башка иҗекләр белән дә шундый кайбер күнегүләр алып бара. +Берникадәр төрле калын һәм нечкә иҗек һәм авазлар белән мондый күнегүләрдән соң, җәдвәлләрне балаларның үзләреннән генә төздерергә дә мөмкин. Бер яздан соң, моның да кирәге бетә. Чөнки балаларда сүзләрне анализ кувәсе шул юллар белән эшләнгән була. +Җәдвәлләр төзүне вакыт күп ала торган бер эшкә әйләндерү кебек казуистикалардан укытучыларга сакланырга кирәк. Балаларның башында җәдвәлсез дә анализ ясалган иҗекләргә, хәрефләргә җәдвәлләр төзүнең һич кирәге юк. +5) Вакыты җиткәч үтелә торган әлифба китабы буенча калынлык тамгасы куела һәм куелмый торган ачык вә ябык иҗекләрдә " " "ﯘ"языла һәм язылмый торган сүзләрнең шулай ук җәдвәлләре ясала. Монда балаларга фәлән хәреф төшеп кала, фәлән хәреф, аваз ишетелсә дә, бу хәреф фәлән урында языла, фәлән урында язылмый дип, "фәлсәфә" сатарга кирәк түгел. Бөтен сүзләр шул рәвешле баралар. Формаль рәвештә иҗек һәм авазлар, хәрефләр чыгаруга бөтенләй керешелми. Апперцепция, инстинкт юллары белән балалар җиңел, дөрес һәм табигый сөйләшкәндәге кебек иҗекләрне сузмый, тасвирый рәвештә укырга өйрәнәләр. Тәмам укырга өйрәнгәч, һәммә хәрефләр күп сүзләрдә күрсәтелеп беткәч кенә, балаларга аерым хәрефләр белән әлифба тәртибе дә күрсәтелә (без монда рәсем төшерү һәм комплексның башка якларын алып баруларга кагылмыйбыз, алар һәммәсе гомуми рәвештә бәйләнеп баралар. Бу рәвештә бөтен сүзләр белән генә алып баруның мөмкинлеген без үз тарафыбыздан татар авыл мәктәпләре өчен төзелгән "Яңа авыл" әлифбасында күрсәттек). +Инде бу методны нигезләү турында бераз тукталыйк. Балалар бөтен сүзләрне иҗекләргә, хәрефләргә бүлмичә дә үзләштерәләр. Яңаларын да аналогия, апперцепция юлы белән читенлексез укыйлар. Аны безгә үз мәктәпләребездәге практика яхшы күрсәтә. Беренче дәресләрдә бөтен сүзләрне үзләштергән кебек, бала алга таба да бөтен сүзләрне шул килеш формаль рәвештә иҗекләргә, хәрефләргә бүлмичә дә үзләштерә ала. Билгеле, башта бала беренче күрүдә сүзнең бар шәкелләрен дә үзләштереп бетерә алмый. Ул аны бөтен көе күңеленә ала. Аннан соң шул сүзне яза-яза, укый-укый һәм аны фикере белән инстинктив рәвештә җәдвәлләрдә башка сүзләргә чагыштырып, сүзнең аерым кисәкләрен дә (иҗек һәм авазларын да) ишетә, аларның язылышларын да күрә, аларны үзләштерә, бала аларга инстинктив рәвештә анализ ясый. +Татар теленең төзелешен тикшереп карасак, без -лар-ләр, -да-дә, -га-гә, -дан-дән, -ка-кә кебек кисәкләрнең һәрвакытта сүз нигезенең азагына әйләнеп барганнарын күрәбез. Мәсәлән, бара - баралар, бәрә - бәрәләр, арба - арбада, кәҗә - кәҗәдә, такта - тактадан, мәктәп - мәктәптән, ат - атка, бәрән - бәрәнгә һәм башкалар. +Сөйләшкәндә без гел шундый сарыф кисәкләре белән файдаланабыз. Бу кисәкләр белән мәктәпкә укырга кергәндә балалар да бик яхшы һәм урынлы файдалана беләләр. Бу сарыф кисәкләре, калыннары калын көенчә, кечкенәләре нечкә көе, бөтен сүзләргә кабаткабат кушылалар. +Менә шундый сарыф ялгаулары, бетемнәре балага бөтен сүзләрне үзләштерергә бик булыша, аларны бала күп сүзләрдә очрата. Шуңар күрә сарыф ялгауларының авазлары да, шәкелләре дә баланың инстинкты ягыннан тиз үтелеп алыналар. Сарыф кисәкләренең сүз тамырындагы иҗекләрдән күп аермасы бар. Сүз тамырындагы иҗекләрне аерым алып карасак, аларның күбесенчә бөтенләй мәгън әсе булмый. Мәсәлән: Сара, Рәисә сүзләрен алып Са-ра, Рәи-сә дигән иҗекләргә бүлсәк, без мондагы һәммә кисәкләрне мәгънәсезлеген һәм конкрет түгеллеген, урысча әйтсәк, "отвлеченный" икәнлеген күрәбез. Инде без "ат - арба" дигән сүзләргә "атлар - арбалар" дип ялгауларын кушып, балаларга янәшә төзегән җәдвәлләребезне чагыштырып күрсәтсәк, алар бу сүзләрнең аермаларын бик тиз сизеп алалар. Чөнки "чана - чаналар" сүзләрен чагыштырганда һәр икәве дә мәгънәле һәм конкретрак сүзләр алына. Сарыф кисәкләре кушылгач, аларны укыганда, тыңлаганда аваз ягыннан аермаларын ишетә, язганда язу аермаларын күрә. Ул акылы белән мәгънәсе үзгәрешен сизә дә ул үзгәрешләрне җиңел үзләштерә. +Сарыф кисәкләре кайсы сүзләрдә язганча ишетелми. Мәсәлән: -дан белән -дән кебек ялгаулар аттан, бәрәннән дигән сүзләрдә -тан, -тән дип укыла. Боларны язуда дөрес имля белән язып укыганда, сөйләгәнчә, дөрес укуны аналогия белән балалар башында калдырыр өчен, ачык укыла торган сүзләрдән төзелгән җәдвәл янына ачык укылмый торган сүзләрдән дә, йә катыштырып, җәдвәл төзеп барырга кирәк була. Укучы мондый аермаларны җәдвәлләрдә күреп укып барганда, аларны дөрес укырга өйрәнә. Җәдвәлләрне үзе язганда тулы, дөрес язарга механик рәвештә өйрәнә. Җәдвәлләр, бу турыдагы һәрбер әһәмиятле аерманы күрер өчен, балага күзәтү ясарлык материал була. Шуның буенча бала аермаларны да үзләштерә. Бу яктан җәдвәлләрнең балаларның имлясы дөрес урнашуга әһәмиятләре зур. Формаль рәвештә булмаса да, сүзләрнең сарыфы төзелешләре дә бала аңында ачылып бара. Тагы калын сүзләр белән нечкә сүзләргә кагылып китәргә кирәк. Баланы калын һәм нечкә сүзләр белән таныштырыр өчен, аңар ул сүзләрдә, җәдвәлләрдә чагыштырылып күрсәтелергә тиеш. Моның өчен аерым җәдвәлләр йә элек төзелгән, мәсәлән, -лар, -ләр, -дан, -дән ялгавы белән төзелгән җәдвәлләрне чагыштырырга, сүз - суз, тор - тора, бул - була, уч - өч кебек сүзләрдән чагыштырма җәдвәлләр ясалырга тиеш. Без мондый җәдвәлләрне күрсәтеп, яздырып, кайсы вакытта сүзләр калын, кайсы вакытта нечкә булалар икәнен, кайчан калынлык тамгасы куела, кайчан куелмый икәнен, кайчан " " языла, кайчан язылмый икәнен бала башында ачык иттереп калдыра алабыз. Һәм аның язу практикасында баштан ук дөрес урнашуына хезмәт итәбез. Югарыда күрсәтелгән "Яңа авыл" дигән әлифбада материал татар телендәге төрле сарыф-имля үзгәрешләренә каратып төзергә тырышылган. Укытучыга үзенә күп уйлап торырга, материал җыярга зур ихтыяҗ калдырылмаган. Тик әлифбада күрсәтелгән материалны укытучы белеп, аңлап кулланырга тиеш. +Җәдвәлләр белән стеналар тула дип куркырга ярамый. Америкада бөтен сүзләр методы белән укытканда, бөтен стеналарны язып тутыралар. Җәдвәлдә балалар сүзләрне тикшереп карап, аермаларны күрергә материал булса, җитә. Шуның өчен кайсы җәдвәлдә 6-7 сүз генә булырга мөмкин. Баштарак төзелгән җәдвәлләрнең кирәге беткәч, укытучы аны стенадан алып, киләсе ел өчен җыеп куярга мөмкин. Югарыда күрсәтелгәнчә, сарыф, имля, язу, иҗекләр, авазлар уртаклыгы җәдвәлләрен төзүне без сүзләрне иҗекләргә бүлү, авазлар, хәрефләр чыгару, шул иҗек һәм хәрефләрдән яңа сүзләр төздерү өчен формаль материал итеп карамыйбыз. Һәм мондый формаль материалга ихтыяҗ да юк дип уйлыйбыз. Без аларны уку агымын, язу агымын тизләтә торган, телнең гомуми морфология (сарыф) төзелешенең имля һәм язу белән мөнәсәбәтен балалар күзәтеп бару өчен кирәкле ярдәмче материал итеп кенә алабыз. Алар билгеле аналогия, апперцепция юллары белән, балаларга бөтенләй таныш булмаган яңа сүзләр очраганда да, укырга-язарга да ярдәм итәләр. Ләкин бу ярдәм дә баланың югарыда бирелгән материалны күзәтү, шуларны эшләү аркасында фикер ягыннан алга китүенең генә нәтиҗәсе була. + +Әлифбасыз укыту турында да берничә сүз әйтеп китик. Хәзерге көндә укыту эшләре комплекслар белән алып барылганда, кайсыбер методистлар - урысларда Шапошников, Бочкарёв, Болотниковлар, бездә дә кайберәүләр - әлифбасыз укытуны яклыйлар һәм куәтлиләр. Бу мәсьәлә буенча чыгарылган зур гына кулланмалар да бар. +Әлифбасыз укыту мәсьәләсе, моның тарафдарлары сүзенчә, түбәндәге сәбәпләрдән килеп чыга: комплекска карап төзелгән программалар буенча, һәр авылның, һәр мәктәпнең үз материаллары белән кулланырга кирәк. Әлифбалардагы материал комплекстагы материалны һәр җиргә ярарлык итеп бирә алмый. Моның өстенә алар материалны күбесенчә укырга-язарга өйрәтү юлына каратып төзиләр. Шуны күздә тотып, әлифбасыз укыту өчен укытучыларга кирәкле бик тулы зур кулланмалар төзергә кирәк, диләр. Ләкин тулы кулланмалар булганда, авыл мәктәпләрендәге укытучыларның бик азы гына әлифбасыз укыта ала. Чөнки әлифбасыз укыту өчен байтак кына күп материал кирәк. Аннан соң укытучылар да бик хәзерлекле булырга тиеш. Кирәкле материалны укытучы үзе ничә ел җыярга тиеш. Безнең мәктәпләрдә бер укытучыга икешәр, өчәр группа йөкләнгән: аның әлифбага материал хәзерләргә вакыты да юк. Америкада бер укытучы бер генә группа алып бара. Шуның белән бергә анда күп елдан бирле әлифбасыз укытып киләләр, бу юлда Америка укытучылары күп тәҗрибә алганнар. Группа саен бер укытучы булып, ул үз башына метод ягыннан дөрес итеп әлифба һәм башка материалны тулы биреп бара алырлык хәзерлеге булганда, Америкадагы кебек, бездә дә әлифбасыз укытуларны кертеп җибәрергә булыр иде. Хәзерге кебек укытучы өстендә икеөч группа булганда һәм укытучыларның белем методикаларыннан хәзерлекләре күбесенчә җитәрлек булмаган бер дәвердә, әлифбасыз укыту дигән мәсьәлә теория ягыннан мөмкин кебек күренсә дә, практика ягыннан мөмкин түгел. Әле безнең авылдагы укытучыларыбызның күбесе тиешенчә көндәлек эш алып барыш планнарын да алдан төзеп җиткерә алмыйлар. +Аннан соң безнең татар авылларындагы авыл хуҗалыгы тормышы, гомумән алганда, һәммә авылларда бер-беренә бик якын. Аерым хосусан аермалар укытучы метод белән таныш булганда, әлифбага өстәмә итеп алып барыла. Шуңа күрә комплекс ягыннан куелган дәлилләр дә безнең шартларда әһәмиятле түгел. Шапошников, Болотников, Бочкарёвлар үзләренең методларын техникумнар янындагы үрнәк мәктәпләрендә генә куйганнар. Шуңар карап кына авыл мәктәпләре эчендә дә шул ук методны тәкъдим итү, бу теория ягыннан карап, эш шартлары белән хисаплашмый кую була. Үрнәк мәктәпләрдә шартлар башка. Анда һәр группага бер хәзерлекле укытучы булып, өстенә техникумның методика алып баручысы бар. Авылдагы укытучы, мәктәптә эшләүдән тыш, авылдагы башка эшләргә дә катнаша. Аңарга байтак кына җәмәгать эше дә йөкләнгән. Боларны хисаплап тикшергәч, авыл мәктәпләрендә әлифбасыз укытырга тиеш, дигән фикер безнең шартларда тормышка кереп китә алмый дияргә туры килә. +Татарстан Республикасы Фәннәр академиясе +Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының +Язма мирас үзәге, 20 ф., 1 тасв., 101 сакл. бер. +Мәкалә "Галимҗан Шәрәф, И. Алексеев" имзасы белән +1927 елда Казанда ("Мәгариф" журналы басмасы) басылган. +Гарәп графикасында. Гамәлдәге язуда беренче тапкыр басыла. ИЛЬИНСКИЙ БЛЮМЕНАУ +Александр Адольфовичның Казанга килүен язган идек. Аның килүеннән файдаланып, аның берлән мосахәбезне укучыларымыз белән уртаклашабыз. "Сезнең татар җырларыны тәрҗемә белән шөгыльләнә башлауга нәрсә сәбәпче булды?" дигән сөальгә А. А. әфәнде түбәндәге җавапны бирә: +- Без Урта Русиянең зур шәһәрләреннән, хосусан, пайтәхетләрендә торучылар татарларның "шурум, бурум" дип кычкырып йөрүчеләрдән башкасыны бик аз беләмез. Татар дигәч тә безнең күзгә кулына иске нәрсәләр тоткан бер сыйфат күренә. +Без кешеләрнең үзләренә махсус вә оригинальный матурлыклар белән тулы, безгә күренми торган әдәби дөньялары барлыгын белмибез. Аларның нинди читенлекләр эчендә ничә йөз еллар буенча үзләренең милли хосусиятләрене саклап килә алулары вә аларның сәбәпләре тугрысында без уйлап карарга теләмибез. +Минем берничә еллар (1905-1909 га кадәр) Уфа губернасы башкортлары арасында үткәргән гомерем бу милләткә карашымны бөтенләй үзгәртте. +Мин башкортлар белән күп катнаша, сөйләшә идем. Иң сөйгән нәрсәм башкортлардан җырлату, курай уйнату иде. Су буйларында бөтен төннәр җырлар тыңлап үтә иде. Шулай итеп маташа торгач, мин татарча яхшы гына сөйләшергә өйрәнгәнемне сизми калганмын. +Татарча сөйләгәнемне аңлау татарларның күңелләре, хәятларының төрле яклары белән танышуга миңа күп ярдәм итте. Акрынакрын минем алдымда бу халыкның йомшак, яхшы күңелләре ачыла башлады. Мин бу күңел, бу җаннарда ниндидер куәтле, таза вә киләчәкләренә өмид белән карата торган бер көч күрә башладым. +Татарларның җырларына әһәмият бирә башлаганнан бирле, татар җырларының үзләренә генә махсус русларга, хәтта, гомумән, аурупалыларга ят булган эчкә керү нөфүз кувәсе мине гаҗәпләндерә иде. Мин аларның көйләрен, җырларын тыңлаганда үзем дә татарлаша, башкортлаша, үзем дә аларча уйлый, аларча тоя башлый идем. Вә торган саен бу халыкны үземә якынрак күрә, аларны ярата башладым. Үзем яраткан бу халыкны башкаларга гына яраттырасым килә башлады. +Моның өчен аларның өске тормышлары белән генә таныштыру җитми, аларның искедән бирле йөрәкләреннән янып чыккан, аларның шатлыкларыны арттыра, кайгыларыны баса торган күңелләреннән агып чыккан нәрсәләр белән таныштыру кирәк иде. +Иптәшләремнән яшь шагыйрь Ширинскийның киңәше берлән, мин рус матбугатында татарларны таныштыру юлында, икенче иптәшем Хәсән әфәнде Таниевның ярдәме аркасында, татар җырларын русчага тәрҗемә итә башладым. +Җырларда халыкның җаны, тормышы иң күп күренгәнгә, бу башлавымны иң яхшы юл дип беләм. +Кыскасы: татарларга өмидем әдәбиятларында хосусият күрүем мине тәрҗемә эшенә керештерде. "Татар җырларында нинди хосусиятләр күрәсез?" - дигән соравыма: +- Беренче, татарларның мәхәббәт җырларындагы искренность, чын сөю, куәтле мәхәббәтнең аңкып торуы - миңа охшаган нәрсәләрдән берсе. Безнең рус җырларында ул куәтне табып булмый. Бездә сөю җырларында бер дә искренность юк. Чын сөю берлән уен-көлке галәме бергәрәк буталып, гыйшык кызулыкларын сеңдергән. Икенче, татар җырларындагы охшату (тәшәббеһ)ләр, татар җырларындагы матур охшатуларны, нинди генә телгә тәрҗемә кылсаң да, аның матурлыгын бетерергә мөмкин булачак түгел. Андагы тәшәббеһләр башка телдән урланган булуы да мөмкин түгел, чөнки иң матур охшатулар - татарларның үзләре тормышына гаид нәрсәләрдән алынганнары. Өченче, җырларның ясалышы вә озыннары андый төзелеш безнең рус җырларында юк. Ул безнең өчен яңа. Шуңа күрә мин татар җырларын тәрҗемә иткәндә дә, үз урыннарында калдырып тәрҗемә итүгә әһәмият бирәм. Һәм хакыйкатән дә минем тәрҗемәләр укучыларга, укуы күңелле булган бер яңа нәрсә булып чыга. "Татарча җырлардан башка хәзерге әдипләремезнең әсәрләрене тәрҗемә итәргә уйламыйсызмы?" - дигән сөальгә А. А. әфәнде: "Җырлар һәм шигырьләр тәрҗемәсен дәвам иттереп, әдәби әсәрләргә дә күчәргә дәртем бар. Белмим, кайчан муафыйк була алырмын", ди. +- Тәрҗемә иткәндә нинди әсәрләрне тәрҗемә итәргә уйлыйсыз? +- Әле бер мөхәррирнең бер әсәрләрен күрсәтә алмыйм, алай да мин татарларның төп үз тормышларыннан алынып, татарларның үзләренә махсус тормыш картиналарын күргәзә торган әсәрләрне тәрҗемә итүне муафыйк табам. Чөнки рус матбугатында инде аңарга ихтыяҗ бар, диде. +Бераз сөйләшеп утыргач, сүз арасында: бу ел кышның яртысын, татарлар күбрәк шәһәрләрнең берсендә торып, татар җырлары хакында тагы киңрәк мәгълүмат алып, татар җырлары хакында Мәскәүдә лекция укырга хәзерләнгәнне сөйләде. +"Өеңдәге хәбәрне күршедән сора", диләр. Үз җырларыңдагы хасиятне үзең белмәгәч, башка кешеләрнең айлар, еллар хәзерләнеп укыган лекцияләрен тыңлап, рәхмәт укырга тугры килә шул инде. +А. А. җәнаблары 1905 елларда гына яза башлап, беренче әсәре (кечерәк кенә шигырь мәҗмугасы) 1905 сәнәдә рус матбугаты арасында күренә башлаган. +Бу көндә русларның айлык журналларында, Мәскәүнең көндәлек гәзитәләренең бәгъзыларында, язучы һәм хәзер рус матбугатында яхшы ук модага кергән "Иптәшләр мәҗмугалары"нда күренекле урыннар тотып килә торган бер шагыйрь һәм драматургдыр. +А. А. җәнабларының, башка рус әдип мөхәррирләренә караганда, безнең өчен бер хосусияте бар. Ул татар телене яхшы белә, татарның иске җырлары, яңа әдәбиятына әһәмият бирә. +Аның татар әдәбиятына әһәмият бирүе бер археолог, бер академикның әһәмият биргәне кеби фәнни тәдкыйкать, тарихи әһәмияте өчен түгел; бары бер әдип, бер шагыйрьнең ул әсәрләр, ул җырларда әдәби матурлык, хосусый бер күңеленә охшау күргәнлегеннәндер. +Ул татар җырларын, шигырьләрен, татарның үз мәгънәсен русчага тәрҗемә кылып, русларның яхшы әдипләренең әсәрләре, шигырьләре берлән бер рәткә куя. Аларның әсәрләреннән чын татарның йөрәгеннән чыккан сүзләр дә ким түгел, татарларның искедәге моңнары, зарлары, русларның да шул вакытларда әйткән сүзләренә биргесез икәнне татар җырларын тәрҗемә кылып, күрсәтеп аңлатырга тели. +Әлегә кадәр татар җырлары, ориенталистлар тарафыннан тәрҗемә ителеп, мөтәхассыйслары өчен берничә нөсхәләр генә бастырылып таратылганнары күренгәли иде, ләкин алар берсе дә - гомум халык укып ләззәтләнер, шундагы кыйммәтле мәгънәләрдән гомум халыкны файдаландыру өчен тәрҗемә ителгән әсәрләр түгел, бары мөтәхассыйс кешеләрнең кабинетларында булындыру өчен хәзерләнгән тәрҗемәләрдер. +А.А. җәнаблары тәрҗемә булмаган үз шигырьләренең дә бәгъзыларыны татар рухында, татар җырлары гарузында яза. Анда татар җырларында гына очрарга мөмкин охшатулар ясый. Мисал өчен бәгъзыларыны күрсәтәмез: Русчалары: +Огонь спалил мне всю душу, огонь лю +Не в силах я унять огня холодной, как + +Соловушки-детки в ветвях играют, л +От любви пылающей душа кровью об + +Рубах алых и не счесть - надел одну +Страсть к девушке тонко-тальей б + +Как черный шелк коса твоя, дам шел +Я соскучился, я желтый стал, прише +Горе +(татарский мотив) Тәрҗемәсе: Кайгы (татар көенә) Минем балакаем үлде... Мин, Аллага гыйбадәт кыла-кы йөзләремне күз яшьләрем белән яндырдым. Минем балакаем үлде... Синең белән бергә, синең белән +дә җиргә ятар идем, җанкисәгем! Мин синең "сәлам"еңне ишетмим, мин синең нурлы күзлә , синең урыныңа торырлык, сиңа алмаштырырлык дөнь балакаем! Син, җиделе лампа сүнгән кеби сүнеп кит +соң күк кояш белән яктыртылган? Нигә генә соң ума ы көне буе шаулыйлар? Аһ, әгәр мәңгелек йокы белән й аң, син атларда йөрер идең, вә күләгәгә качып, баллы и ң... Әмма хәзер син йоклыйсың, көн уртасында да йокл аем, нурлы күзләреңне күрә алмыйм. Җанкаем, балам, нәрдә бәйрәмем җиделе лампа күк, сүндең дә киттең... +Айся-Рохуллах, Муххамед-Рассюл Уллагъ +(Коран) +Тәрҗемәсе: +Гайсә - рухаллаһ; Мөхәммәд рәсүлүллаһ +(Корьән) +Тиздән шундый бер көн килер ки, хәзрәт Мәсих манарага менәр, чиксез кан диңгезләрен вә яшь диңгезләрен яктылык агымына алмаштырыр; шуннан соң мәңгелек шатлык башланыр, чөнки Мәсих байрагы астында хәзрәт Гайсә - Мөхәммәдне вә хәзрәт Мөхәммәд рәсүл Мәсихне кочаклар. +Ул (хәзрәт Гайсә): "Мин дөньяга солых вә киләчәктәге яктылык бүләкләрен китердем; минем бакчаларымда, гөл сачәкләре белән бизәлгән Пакизә вә Гафифә кызлар (хурилар)көтәләр", диюр дә: хәзрәт Мәсих - Мөхәммәдне вә хәзрәт Мөхәммәд рәсүл Мәсихне кочаклар. +"Мин сезгә хуш исләр сачкән күк күкрәве - яшеннәр ялтыравында килдем; гәрәбә төсле көзге җимешләрнең суларын эчеңез! Боларның һәммәсен яз яктылары йылытыр". +Яфракларның селкенгән тавышлары астында хәзрәт Мәсих - Мөхәммәдне вә хәзрәт Мөхәммәд рәсүл Мәсихне кочаклар. +Мәңгелек гаһед белән билгеләнгән мәхәббәт белән тулы заман тиздән киләчәк вә хәзрәт Мәсих - Мөхәммәдне вә хәзрәт Мөхәммәд әлрәсүл Мәсихне кочаклаячак... +Менә бу шигырьләрдә, бигрәк тә соңгысында нидер үзлек күренә, нидер безгә якынлык сизелә. +Чыннан да сабый чактан ук тарихларда укыганымыз Казанның һәр битендә диярлек очрый торган иң соңгы ике пәйгамбәргә, бу көнге рус әдипләренең икесенә бертөрле күз белән карауларын, алар артыннан гомум халыкның да ике пәйгамбәрнең мәхәббәт белән кочаклашуларын ләззәт белән каршы алуларын күрү, безнең шикелле дини тәрбиядә үскән кешеләрне артыграк шатландырса да гаҗәп түгел бит! +Мәкалә "Кояш" газетасының 1913 елгы 28 июль (№ 181) +һәм 29 июль (№ 182) саннарында "Г. Шәрәф" имзасы белән дөнья +күргән. Гарәп графикасында. Гамәлдәге язуда беренче тапкыр басыла. ТӨРЕК ТЕЛЛӘРЕНЕҢ ОЛУГ ГАЛИМЕ В.В. РАДЛОВ 1837-1917 Сиксән яшь тулу мөнәсәбәте илә +Һич мөбаләгасыз, иң самими сурәттә әйтергә мөмкин ки, төреклекне өйрәнү (тюркология) фәнендә, бу фәннең башлануыннан бүгенгә тикле, Василий Васильевич (Фридрих-Вилһелм) Радлов кадәр бөек бер галим йитешмәмештер. +Радлов Германиянең башкаласы Берлинда 1837 ел 5 гыйнварда дөньяга килгән. Гимназияне бетергәч, 1854 елда Берлин университетының фәлсәфә бүлегенә кергән. Башта ул дин вә фәлсәфә гыйлемнәренә бирелә башлаган булса да, аларга туктап калмый, үзенең специальносте итеп лисан гыйлемене, Шәрык телләрене алган. Берлин университетында, аннан соң Галләдә үткәргән бер кышында Радлов тел фәнендә заманының иң атаклы галимнәреннән дәрес алган. Болар арасында Радловның Шәрык телләрендә баш остазы Шотт (Шоттъ) булып, Радлов аннан монгол, маньчжур, татар, кытай телләрене укыган. Башка остазлары аркылы яһүди, гарәп, фарсы вә госманлы телләре берлә дә танышкан. +Радлов университетта вакытта ук Ботлинкның якут теле грамматикасы берлә дә танышкан. Бу әсәр төрек телләрене фән юллары берлә тикшерүдә беренче адым булып, якында тюркологиядә яңа дәвер башланачагын хәбәр бирә иде: бу дәверне Радлов ачты. Тюркологиянең яңа дәвере үзенең ачучысы вә аның зур вә иң эшлекле хадиме исеме берлә "Радлов дәвере" диеп аталадыр. II +Остазы Шоттның тәэсире берлә, университетта ук Русиянең Көнтуыш бүлегендә торучы халыкларның телләре вә тормышлары берлә танышуны төп теләк итеп алганга, Радлов студент чагында ук рус теле вә Русия берлә таныша башлаган иде. 1858 елда Йен каласында фәлсәфә докторы гонванын алгач, ул Русиягә (Петроградка) юнәлде, Шоттның шәкерте булганга, Русиядә фән галимнәре дә, мәэмүрләр дә яхшы каршы алдылар. Тунгуз телләрене тәфтишкә керешергә уйласа да, ул уе, кайбер комачаулар чыгу сәбәпле, эшкә ашмый калып, тәкъдир Радловны тюркологлык юлына салды. Русиянең ул чактагы Берлин илчесе барон Мейендорфның тырышуы берлә Радлов Себердә Барнаул горный училищесында нимес вә латин телләренең мөгаллиме итеп тәгаен ителде. Җәйге айларда Алтай якларындагы халыклар арасында йөреп, аларның тормыш вә телләре тугрысында материал җыяр өчен, мәгашеннән тыш ун елга кадәр еллык 700 сумнан акча да бирергә тәгаен ителде. +Радлов Барнаулда 1859 дан 1871 гә кадәр бары 12 еллап хезмәт итте. Җәйге айларда тирә-яктагы төрек халыклары арасында йөреп, материал җыя вә кышкы айларда укыту эшләреннән арткан вакытларында үзенең шул йирлек мөгыйине була. Җәй көне җыйган материалларыны фәнни рәвештә тәдкыйк итә, тикшерә иде. Моның өстенә гарәп телләрендә шул мәсьәләләрдә чыккан яңа фәнни әсәрләр берлә дә таныша бара иде. Радловка эшләре өчен көндезге сәгатьләр генә йитми, ул төннәрен дә эш артында утырып, йокыял итүгә тәүлегенә 3-4 кенә сәгать вакыт бирә иде. Радловның хезмәтендә бу Барнаулда үткәргән дәверен "Алтай дәвере" дип атыйлар. Ул бу дәвердә Алтай тирәсендәге төрек ыруглары, Саян таулары якынындагы суютлар, дала казакъ-кыргызларын, Или үзәнендәге халыкларны (калмык, кыргыз, таранчы, кытай, маньчжурларны), Абакан төрекләрене, гарби себер татарларыны, Йиде су буендагы төрле төрек халыкларыны тел, тормышлары ягыннан тәфтиш иткән. +Радлов әлегә кадәр бөтенләй диярлек тикшерелмәгән халыклар арасында йөреп, аларның теле, ил сүзләре (халык әдәбияты), тормыш - йолалары тугрысында бик күп материал җыю берлә генә калмыйча, бу йирләрдәге борынгыдан калма нәрсәләр, халыкның саны, байлыгы тугрысында вә ул урыннарның җәгърәфиясенә вә башка мәсьәләләргә гаид бик күп материал җыйды. Радловның бу хезмәтләре тюркология тарихында ачык күренеп торган яңа эпоханың башлануы иде. Хәзердә дәвам итмәктә булган бу дәвер, бу көндә тере төрек ыругларындагы телдә вә язуда сакланган материалларны җыю, вә бастыруда, вә болар тугрысында баштагы мәгълүматларны бирүдән гыйбарәт булып, дәвернең башлаучысы Радлов булганы күк, дәвернең хәзерге көндә дәвамы да Радлов исеме берлә бәйләнгәндер. +Бу Алтай дәверендә Радловның нимес, рус вә француз телләрендә 21 әсәре басылып чыкты. Болар арасында зурраклары - "Төрек будуннарының ил сүзе үрнәкләре" (Төрек милләтләренең халык әдәбияты нәмунәләре) дигән әсәренең баштагы өч томыдыр. Боларның 1866 елда чыккан беренче томында Алтай тирәсендәге төрек телләрендәге 1868 дә чыккан 2 нче томында Абакан, Кызыл, Чулым төрекләренең телләрендәге 1870 тә чыккан 3 нче томында, казакъ-кыргыз телләрендәге ил сүзләре җыелган. +Моның өстенә Радлов Алтайдан үзенең яңа хезмәт урыны булган Казанга эшләнеп бетмәгән бик күп материал китерде. Алтайдан кайткач, заграницага китеп, аннан кайткач, 1872 елның кышында татар, башкорт, кыргыз школаларына окружной инспектор итеп тәгаен ителде. Инде бу вакытта Радловның хезмәтләре фән галәмендә тәкъдир ителә башлаган иде: рус фән академиясе аның әсәрләрене нәшер итә дию Пед[агогика] университеты аңа фәнгә хезмәтләре өчен телләр фәне докторы гонваныны тәкъдим иткән иде. III +Радловның фәнни хезмәтендә икенче дәвер булган вә 1876 елдан 1883 елга кадәр дәвам иткән "Казан дәвере" - үткән Алтай дәверенә караганда да, соңгы Петроград дәверенә караганда да фәнни хезмәтләре ягыннан азрак җимеш биргән дәвередер. Моңа сәбәп исә - Радлов үзенең Казанда үткәргән дәверендә вакытының иң зур бер бүлеген Идел буе мөселманнарының ир вә кыз балалары арасында гарәп мәдәнияте тарату юлында хезмәткә бирүедер. +Радловның хәятындагы 11-12 ел дәвам иткән бу дәвердә басылган әсәрләре 12 генә булса да, болар арасында тюркология өчен бик әһәмиятлеләре бардыр: бу дәвердә чыккан төрле төрек телләрендәге авазлар вә авазларның бер-беренең мөнәсәбәтләре, аерым телләрдә төрле урыннарда үзгәрешләре тугрысындагы чиксез күп хәзерләнү, уйлау вә эшләүне муҗәб булган бу әсәр - бу көнгә кадәр үз бабында беренче вә бердәнбер диярлек әсәрдер. Нимесчә язылган бу әсәрнең мәдхәлендә төрле төрек ыругларының торыш, тормышларындагы аермалары тугрысында мәгълүмат булып, әсәрнең хатимәсендә төрек ыругларының бүленү рәвеше (классификациясе) тугрысында мәгълүмат бирелмештер. "Төрек буыннарының ил сүзе үрнәкләре" дигән әсәрендә Кара, Тубыл, Төмән якларында җыелган халык әдәбиятыннан гыйбарәт дүртенче томы да ошбу дәвердә нәшер ителгән. +Радловның татар мәктәпләрендә укыту өчен язылган "Белек" атлы кыйраәт китабы да ошбу дәвердә (1876 елда) басылмыштыр. +Радловның Гарби Себердә тора торган төрек халыкларының диннәре, этнографияләре вә Гарби Себердәге борынгы әсәрләр туг рысындагы ике бүлекле "Себердән" дигән нимесчә әсәре дә Казанда чагында язылган әсәрләрдән булганы күк, "Коман лөгате" нәшер ителүе мөнәсәбәте берлә нәшер иткән коман төрекләренең теле хакындагы әсәре вә башка берничә әсәрләре Казанда язылганнар. +Шулай итеп, Радлов Казанда үткәргән вакытында, бер яктан, Себердә эшләү берлә мәшгуль булса, икенче яктан, ул иске төрек телләреннән коман теле өстендә эшли башлап, үзенең фәнни тормышында өченче дәверене - иске төрек телләре вә язулары берлә танышу дәверене башлаган. Аның өстенә, югарыда әйтелгәнчә, Радлов Казанда чагында үзенең вә башка мөстәшрикъларның җыйган материаллары буенча хәзерге вә элекке төрек телләрене фәнни рәвештә тәфтишкә дә керешеп, төрек телләренең фонетикасын нәшер иткән. +1884 елда 47 яшендәге Радлов үзенең фәнни тормышының 25 нче елында Рус Фәннәр академиясендә әгъза итеп сайланып, бөтен вакытыны фәнгә хәзерләүгә имкян тапты. Бу вакыттан Радловның фәнни хәятында өченче дәвер - "Петроград дәвере" башлана. Радловның 1907 елда ук саннары йөздән арткан, басылган әсәрләренең күбе Петроградта басылганнар. +Нәшатлы, эшчән, һич армый торган ачык күңелле вә һәрвакытта киң фәнни интереслар вә планнар берлә мәшгуль Радловның хәятындагы Петроград дәвере эшләренең төрлелеге берлә аерым урын тота. Радлов монда да төрек телләре өстендә кабинет хезмәтләренә вакытының зур бер кыйсемене бирсә дә, моның берлә генә калмыйча, ул академиянең көндәлек эшләренә дә Петроградның антропология вә этнография музеенда Урта вә Көнтуышкы Азияне тикшерү комитетында эшләргә дә вакыт таба иде. Рус асаре гатика җәмгыятенең Шәрык бүлегендә рус җәгърафия җәмгыятенең этнография бүлегендә эшләшә, Себер берлә танышу вә андагы торыш, тормышны яхшырту җәмгыятендә вә Петроградта буддалар мәгъбәде төзү комитетында рәислек итә. +1886 елда Радлов, кырым татарларының вә караим төрекләренең теле, тормышы берлә танышу өчен, Кырымга вә гарби вилаятьләргә барды. 1893 елда Монголия вә Кытайга барып, андагы төрекмонголларының телләре, тормышлары берлә танышты. Мөстәшрикъларның Көнбаешкы Аурупада булып торган съездларының күбесендә булдыгы кеби, төрле-төрле мәмләкәтләрнең көтепханә вә музейларындагы төрек буыннарына (милләтләренә) гаид материалларны вә әсәрләрне карау өчен хаслап күп мәртәбәләр заграницада булды. Боларның һәммәсе өстенә үз өендә яшь мөстәшрикълар (тюркологлар, монголистлар, маньчжуристлар, китаецлар) берлә шөгыльләнеп, алар берлә бергә эшләргә вә аларның эшләрендә юлбашчы булырга да вакыт табып килмештер. +Радловның Казаннан күчкәннән бу көнгә кадәр эшләгән вә әле дә эшләмәктә булган хезмәтләре шулардыр. +Радлов Петроградта "Төрек буыннарының ил сүзе үрнәкләре"нең үзе җыйган өч томын (5, 6 вә 7 нчеләр) һәм мөстәшрикълардан Кунш, Катанов вә Мошковлар җыйган материаллардан төзелгән тагын өч томын (8, 9 вә 10 нчылар) нәшер итеп, бу әсәрене ун томга тутырды: 5 томда - кара кыргызларның, 6 нчы томда - таранча төрекләренең, 7 томда - кырымлыларның, 8 томда - госманлыларның, 9 томда - Саян таулары тирәсендәге төрекләрнең, 10 томда Русиядәге Җәнүб гарбесендәге гагауз төрекләренең ил сүзләре җыелган. Болар һәркайсы шул халыкның үз телендә академия әлифбасы илә басылып, байтагында нимесчә йә русчага тәрҗемәләре дә басылган. +Радловның Петроград дәверендәге әсәрләре бигрәк төрек телләрендәге иске язылган әсәрләр тугрысындадыр. +Иң элек Радлов үзенең Казанда башлаган коман төрекләренең телене тәфтиш эшене дәвам иттереп, латинчада сакланган "Кодекс куманикус" дигән әсәр хакында дүрт хезмәтене нәшер итте. Аннан соң Касыймдагы кабер ташлары, сәлҗүк әшгаре Йиде су вилаятендә белгән ташлар хакында әсәрләр нәшер итте. +Соңрак чакларда Радловның фәнни хезмәтләре арасында иң мөһим урынны безгә мәгълүм булган иң иске төрек телләреннән Орхон вә Енисей язмаларының телләре вә уйгур төрекләренең телләрендә сакланган материалларны өйрәнү ишгаль итә. +Радлов бу материаллардан иң элек ислам кабулыннан соңгы төрек әсәрләренең иң искесе - милядидан соң XI йөздә язылган "Кутадгу билиг" дигән әсәрне өйрәнергә керешә. 1884 елда Австриянең пайтәхете Венага хаслап барып, "Кутадгу билиг"нең уйгур хәрефләре берлә язылган нөсхәсенең факсимилесене (һәммә сәхифәләренең фотография берлә алынып басылган рәсемнәрене) хәзерләргә кереште. 1890 елларда бу факсимилене вә "Кутадгу билиг"нең матбага хәрефләре берлә басылган мәтенен нәшер итте. Нимесчә булган бу әсәрләрнең мәдхәлендә Радлов уйгурларга гаид аңа кадәр мәгълүм тарихи мәгълүматларны да биргән иде (бу мәдхәлнең русчага тәрҗемәсе дә академия тарафыннан нәшер ителгән). 1900 да "Кутадгу билиг"не академия әлифбасы берлә нәшер итәргә кереште. 1910 да "Кутадгу билиг"нең нимесчәгә тәрҗемәсе дә басылып чыкты. 1892 елда Рус Фәннәр академиясе Радловның идарәсе астында, Орхон суы буендагы иске төрек әсәрләрене тәфтиш өчен, бу һәйәт Монголиядәге иске төрек язылма ташларының вә башка борынгы әсәрләренең рәсемнәрене нәшер итте. Электән Енисей буенда табылган язу вә әсәрләренең дә рәсемнәрене нәшер итте (1893-1899). +Данияле тел галимнәреннән Вилһелм Томсон тарафыннан Орхон язылмаларының әлифбасы кәшеф ителү берлә, Радлов бу язылмаларның тәрҗемәләрене нәшер итүгә кереште. +1899-1894 еллар арасында бу язылмалар тугрысында күп әсәрләр нәшер итеп, ул язылмаларны тәрҗемә эшендә вә аларның телләрен тәфтиш эшендә Радлов чиксез күп хезмәт күрсәтте. +Аннан соң Радловның дикъкатене Шәркый Төркестанда табылган уйгур әсәрләре җәлеп иттеләр. Бу әсәрләрнең әксәре - будди, манихи, христиан уйгурларының дини әсәрләредер. Телләре ягыннан да, мөндәриҗәләре ягыннан да әһәмиятле бу әсәрләр хакында да, Орхон-Енисей язылмалары тугрысындагы кеби, басылган хезмәтләрнең, мәкаләләрнең күбрәге Радловныңдыр. +Радловның төреклекне өйрәнү фәнендә гомуми әсәрләреннән бу Петроград дәверендә түбәндәге әсәрләрене күрсәтми узарга мөмкин түгел. Иң элек аның 1888 елда басыла башлап, 1811 елда гына басылып беткән, зур дүрт томдагы "Төрек телләренә гомуми лөгать китабы төзүдә тәҗрибә" дигән русча вә нимесчә бергә бу әсәре - үз бабында мисалсыздыр. Бу әсәрен мөәллиф үзе дә тулы дип тапмый. Монда һәммә төрек телләре вә аларның бар сүзләре кермәгән. Шулай да булса, һәрбер төреклекне өйрәнүче (тюрколог) өчен, лябед, миндә булган бу әсәрлеге өстенә, башка бүлекләрдә эшләүче мөстәшрикълар өчен дә чиксез әһәмиятле әсәрдер. Шулай ук "Төрек телләрендәге авазларның (звук) тарихы", "Төрек телләренең морфологиясене (сүзләрнең төзелеше - үзгәрешләре) тәгаен итү тугрысындагы фикерләр" вә "Төрек телләрендә исламга кадәрле язу ысуллары вә аларның төрек телләренә мөнәсәбәте" тугрысындагы нимесчә әсәрләре - бабларында бердәнбер әсәрләрдер. +Радловның төрек илләренең борынгы нәрсәләре вә этнографиясе тугрысындагы әсәрләренең бу Петроград дәверендә басылганнарыннан нимесчә "Себердән" дигән әсәрне вә берничәгә бүленеп чыккан русча "Себердәге иске нәрсәләр" дигән әсәрне күрсәтеп китәмез. +Безнең монда Радловның төреклекне өйрәнү юлында ниләр эшләгәне тугрысында кыскача гына биргән мәгълүматыбыз бу фәндә Радлов хезмәтләренең әһәмияте никадәр икәнене күрсәтергә йитсә кирәк. Югарыда без төреклекне өйрәнү фәнендәге яңа дәверне "Радлов дәвере" дип атап, аның төп хосусияте бу көнге вә иске төрек телләрендәге материалларны җыю, бастыру вә аларны эшләп караудан гыйбарәт дигән идек. Бу дәвердәге төп юл, бер яктан, бу фәннең бу көнге хәле-тормышы берлә билгеләнсә, икенче яктан аның баш эшчесе булган Радловның шәхси хосусиятләре вә аның тәэсире берлә билгеләнә. Радловның көчле, кыю, чиксез-решительный табигате, аны яшьтән үк әлегә кадәр һич диярлек эшләнмәгән, ташланып калган төрек телләрен өйрәнү, аларны фәнни рәвештә тәфтиш - тәдкыйк итүгә омтылдырды. +Тормыш вә сәяси торышлары (хәл) үзгәрүе сәбәпле тиздән югалырга мәхкүм булган, әлегә кадәр җыелмаган ил сүзләре вә башка материалларның күплеге, төрлелеге, мөхтәрәм галимнең мөмкин кадәр тиз Аурупа фән галимене үзенең тапкан материаллары берлә таныштырырга ашыгуы, Радловның кыю табигатенең миниатюр детальләр өстендә акрынлап, җентекләп эшләргә юл куймыйча, киң мәйданда әсасларны эләктереп алырга вә фән галәменә әлегә кадәр мәгълүм булмаган бабларда гомуми булса да мәгълүмат бирүгә омтылуы кеби хосусиятләр Радловның бөтен хезмәтләренең, әсәрләренең төп сыйфатын ачып биргәне күк, хәзерге төреклекне өйрәнү фәненең гомуми хәрәкәтендә дә шул күренмәктәдер. +ГАЛИМҖАН ШӘРӘФНЕҢ ИҖТИМАГЫЙ СӘЯСИ ЭШЧӘНЛЕГЕ ТАТАР-БАШКОРТЛАР ҺӘМ ТАТАР ҖӨМҺҮРИЯТЕ +(Актыгына Татар җөмһүрияте тугрысындагы низамнамә дә кушылган) Татар-башкортлар мәсьәләсе; татар-башкортлар өчен Тупраклы мохтарият хөдүде; татар һәм башкорт җөмһүриятләренең мәсафә вә әһалиясе; бу җөмһүриятләрнең татар-башкорт миллият мәсьәләсенең гомуми рәвештә хәле ягыннан әһәмиятләре. +Иске хөкүмәтнең рәсми кәгазьләрендә татар, башкорт, мишәр, типтәр исемнәрендә йөртелгән һәм бер тел вә бер әдәбият (татар теле, татар әдәбияты) мәдәниятендә берләшкән һәм дини яктан Оренбург мәхкәмәи шәргыясенә карап килгән Эчке Русия вә Сибирия мөселман төрек-татарларын Октябрь революциясеннән соң татар-башкорт исемен йөртә башладылар. Боларның саны бары биш миллионнан артыграктыр. Бу санга Эчке Русия вә Сибириядә торган мөселман, татар-башкортлардан тыш, бу җирләрдән Төркестан, Кавказ вә Кырымга эшче вә сәүдәгәр булып барган татар-башкортлар да керәләр. Төп кавказлы азәрбайҗан татарлары вә кырым татарлары, шулай ук сарт, үзбәк, кыргыз-казакъ вә төрекмәннәрнең вә Русиядәге башка төрек халыкларының тел, әдәбият вә мәдәниятләре башка булганга - алар бу хисапка кермиләр. +Телләре башка татар-башкортларныкы белән бер булып та диннәре, язу вә әдәбиятлары башка булган саннарны 200 мең чамасы булган керәшен татар-башкортлар да югарыдагы санга кермиләр. +Рәсми статистика татар-башкортларны, татар, башкорт, мишәр, типтәр исемнәре белән берничәгә аерып йөртә. Түгәрәк цифрларда боларның саннары һәм мөселман татар-башкортларның гомуми санына нисбәтән тәшкил иткән процентлары: +Татарлар - 2 миллион 900 мең - 58 процент. +Мишәрләр - 200 мең - 4 процент. +Типтәрләр - 400 мең - 8 процент. +Башкортлар - 1 миллион 500 мең - 30 процент. +Миллион ярым башкортларның 800 мең кадәресе - иске (вотчинник, гасабә) башкортлар. Калганнары соңгы гасырларда башкорт арасына күчеп утырган һәм башкорт исемен алган татар, мишәрләрдән гыйбарәт гасабә башкортлар арасында да тарих, татар һәм башка төрек элементларының күп булуын күрсәтә. +Халык телендә мишәр дип аталып йөргән Нижгород, Пенза, Сарытау, Сембер татарлары 1897 елгы гомуми переписьтә дә, аннан соңгы земстволар тарафыннан ясалган переписьләрдә дә үзләрен татар дип яздырганнар; рәсми статистика да аларны шулай дип таный. Шуңа күрә, югарыдагы 200 мең мишәрләр санына алар кермәгән. Бу мишәрләр исә - элек тә башкорт кантоннары булган җирләрдәге мишәрләрдер. Гомумән, башкорт, мишәр, типтәр истыйляхлары элек тә башкорт кантоннары булган җирләрдә генә сакланганнар. Бу урыннарда да, бу истыйляхлар бер милләт йә ыруг исеме булып түгел, бәлки казачий, крестьян, инородец дигән кебек бер сословие исеме булып кына сакланганнар. +Иске хөкүмәт, бу исемнәр белән җир, урман биләүдәге, салым (налог) түләүдәге, төрле капиталлар белән файдаланудагы вә барыннан бигрәк гаскәри хезмәт ысулындагы аермаларны бәйләгән. +Кемнең бу сословиеләрдән кайсына кереп калуына да аның башкорт кантоннары тирәсенә кайчан күчүе һәм нинди ысул белән күчүе (хөкүмәт тарафыннан күчерелү йә үзе теләп күчүе) һәм күчүченең байлык-ярлылыгы кебек хәлләр сәбәпче булган. Башкортларның төрле чобалу, баш күтәрүләре дә нинди дә булса милли әсаста булмыйча, сословный мәсьәләләр, җир, налог һәм гаскәр хезмәте үтәү мәсьәләләрендәге имтиязларын саклау өчен булган; XIX гасыр ның соңгы яртысында башкорт, мишәр вә типтәрләр гаскәре төзелеш, налог түләү һәм идарә эшләрендә башка крестьяннар белән тигезләнеп, крестьян хәленә күчерелгән булсалар да, башкортларның җир, урман биләү мәсьәләләрендә башка крестьяннардан кайбер аермалары калганга һәм электән калган берникадәр башкирский капиталлары булганга, боларның башкорт исемнәре һаман сакланып килгән. Шуларга ияреп, бер агым белән боларның күршеләрендә типтәр, мишәр исемнәре дә сакланган. +Башкорт кантоннарыннан башка җирләрдә бу исемнәр белән андый сыйнфый аермалар бәйләнмәгәнлектән, бу якларда башкорт, мишәр, типтәр исемнәре югалып, һәммәсе дә татар исеме астында кушылганнар. +Татар, башкорт, мишәр, типтәрләрнең шивәләрендә аермалар бераз булса да, ләкин бу шивә аермалары бик кечкенә булу өстенә, алар тугрыдан-тугры бу исемнәрдә йөргән группалар белән дә бәйләнмәгән. +Мәсәлән: Минзәлә йә Бөгелмә өязләрендәге башкортлар белән татарлар, йә типтәрләр сөйләшүе арасында һичбер аерма юк диярлектер. Верхнеурал, Орски өязләрендәге башкортларның сөйләшләрендә кайбер аермалар булса да, бу аермаларның Казан сөйләшенә мөнәсәбәте Минзәлә, Бөгелмә башкортларының сөйләшенә мөнәсәбәте кебек үктер. Һәрхәлдә, бу аерма Казан татары сөйләше белән Касыйм татары сөйләше арасындагы аермадан артык түгел. Әгәр шәркый башкортларның сөйләшләрендәге хосусиятләр әдәбиятка кертелсә, бу хосусиятләр башкортларның үзләреннән дә күбесенә бик ят булыр иде. +Шуңар күрә, башкортларның үз араларыннан чыккан эшчеләре дә (бөтен карьерасын башкортны татардан аеруга корганнарына чаклы) язуда әсәрләрендә уртак әдәби телне (татар телен) кулланалар. +Хәзерге көндә фән кашында, гомумән, социалист вә коммунистлар кашында әдәби тел вә шул телдәге мәдәният әсбабы милләтнең әсасы итеп таныла.Татар, башкорт, мишәр, типтәрләр дә - барысы бер тел вә бер мәдәният астында җыелганлыкларыннан һәм иң кире сепаратистлары да әдәби телне аеру авантюрасына кушылмаганлыкларыннан, без аларны бер милләт итеп кенә карый алабыз. Бу милләтне татар-башкорт милләте, татар милләте, Эчке Русия вә Сибирия мөселман төрек-татарлары, шималь төрекләре кебек исемнәрдән кайсы белән булса да атарга мөмкин. Эш исемдә түгел. +Менә шул татар-башкортлар иске Русиянең төрле губерналарында түбәндәге санда таралганнар: +Уфа губернасында - 1 616 000, +Казан губернасында - 935 000, +Оренбург губернасында - 537 000, +Самар губернасында - 421 000, +Пермь губернасында - 219 000, +Вятка губернасында - 211 000, +Сембер губернасында - 201 000, +Сарытау губернасында - 155 000, +Пенза губернасында - 95 000, +Әстерхан губернасында - 80 000, +Нижгород губернасында - 62 000, +Уральски областенда - 50 000, +Тамбов областенда - 38 000, +Екатеринслав областенда - 35 000, +Аурупаи Русиянең башка губерналарының барысында - 125 000, +бөтен Себердә - 175 000, +Урта Азиядә (Төркестанда) - 52 000, +Кавказ вә Кырымда - 38 000. +_______________ +Бары: 5 035 000. +Бу җәдвәлдән бөтен татар-башкортларның 4 миллион 150 мең кадәресе (82 ярым проценты) Уфа губернасында һәм аны тирәли чолгап алган Казан, Сембер, Самар, Оренбург, Пермь, Вятка губерналарында икәнен күрәбез. +Татар-башкортларның бу губерналарның кай җирендә торуларын тикшерсәк, аларның Уфада бөтен губернага таралып утыруларын, Казан губернасының Уфага чиктәш шәркый кыйсемендә торганлыкларын, Оренбургның Уфага чиктәш гарби кыйсемендә торганлыкларын; Сембер, Самара һәм Вятка вә Пермь губерналарындагы татар-башкортларның күбрәге һәм тыгызрак булып, бу губерналарның Казан һәм Уфа губерналарына чиктәш волостьларында торганлыкларын күрәбез. +Уфа губернасының берничә рус волостьларын чыгарып калдырып, Казан, Сембер, Вятка губерналарының татарлар торган һәм күпчелек тәшкил иткән бер-беренә чиктәш җирләрен алып, Оренбург, Самара, Пермь губерналарының да Уфага чиктәш һәм татар-башкортлар күпчелектә булган җирләрен кертеп, бик боргаламыйча гына шундый бер хөдүд сызарга мөмкин ки, бу хөдүднең эчендә бөтен халыкның 54-55 процент кадәресен татар-башкортлар тәшкил итәләр һәм Русиядәге бөтен татар-башкортларның 3 миллион ярым кадәресе яки 69-70 проценты шуның эченә кереп бетә. +Калган татар-башкортлар бөтен Русиягә таралган булганлыктан, шул микъдардан артык татар-башкортларны хөдүд эченә алырга тырышканда, башка халыкларны да күп итеп кертергә тугры килә һәм татар-башкортларның проценты кимеп, хөдүд эчендә тәэсирләре дә кимергә, азаерга тиеш була. Һәр татар-башкортка үз өлкәсенә кереп калу матлуб булганлыктан, алар күпчелек тәшкил иткән вә хөдүдкә тоташкан җирләрнең җөмһүрияткә керми калуы хаклыкка да, милләтнең хөдүд эченә кергән вә керми калган кисәкләренең интересларына да каршы булганлыктан, өлкәнең хөдүден мәгълүм даирәдән тарайтырга да мөмкин түгел иде. +Шул сәбәпләрдән, татар-башкорт иҗтимагый мөәссәсәләреннән кайсы гына татар-башкортларның милли мәсьәләләрен тупрак (территория) белән бергә хәл кылырга керешмәсен, һәммәсе әсасан бер үк хөдүдләрдә туктыйлар иде. Бу хөдүдләр Уфада җыелган Милләт Мәҗлесе тарафыннан әсасан билгеләнеп, Тупраклы Мохтарият һәйәте тарафыннан тәфсыйлле рәвештә эшләнгән хөдүдләр иде. 2 нче хәрби съезд да шул ук хөдүдләрне кабул итте. Бу хөдүдләрне җимерү өчен Грасис тарафыннан чакырылган II губерна съездындагы мөселман сул социалистлары фракциясе дә шул ук хөдүдләрне кабул итте. Хөдүдләр ляихәсе белән якыннан танышканнан соң, башында Мулланур Вахитов торган Мәркәз Мөселман Комиссариаты да шул ук хөдүдләр ляихәсен кабул итеп, мәшһүр Татар-башкорт шуралар җөмһүрияте низамнамәсен игълан иттерде. Бу тугрыдагы беренче киңәш мәҗлесе шул ук хөдүдләргә туктады. +Татар-башкорт җөмһүриятенең мәйданга чыгуы сузылу сәбәпле һәм Дутов, чехлар вә Колчакларның сугышлары нәтиҗәсендә югарыдагы хөдүднең шәркый кыйсемендә кечкенә Башкорт җөмһүрияте төзелгәч, югарыдагы хөдүдләрнең аннан тыш калган кыйсеме һаман да татар-башкортларның Тупраклы Мохтарият хөдүдләре булып калды. Моны Казан губернасы мөселман коммунистлары конференциясе "Татар җөмһүрияте" исеме белән, Уфа губернасы мөселман коммунистлары конференциясе "Татар-башкорт җөмһүрияте" исеме белән атап тәэкид иттеләр. +Мәскәүдә җыелган шәрык мөселман коммунистларының 2 нче гомуми съезды исем мәсьәләсендә Уфага кушылды. Ләкин хөдүд Казанда да, Уфада да, Мәскәүдә дә бер үк, шул Татар-башкорт шуралар җөмһүрияте низамнамәсендәге хөдүдләр алынып, шуннан тик кечек башкорт ягына чыгарылган иде. +Татар-башкортларның сан ягыннан күп, процент ягыннан иң югары булган җирләре шул һәм шул гына булганга, һәм бу хөдүдләргә икътисади яктан да, идарә өчен уңайлык ягыннан да зур бәхетләр килмәгәнгә, ничә мәртәбәләр әтрафлы сурәттә төрле комиссияләр тарафыннан тикшерелсә дә, хөдүд мәсьәләсе һаман бер үк әсасларда саклана иде. Шуңа күрә Татар-башкортларның Туп раклы Мохтарият хөдүдләре тугрысындагы теләкләре (территориальный самоопределениеләре) тәмамән билгеләнгән диярлектер. +Игълан ителгән Татар җөмһүриятенең хөдүдләренә бәһа кую, бу хөдүдләрдә булганда да алырга тиешме, юкмы икәнен хәл иткәндә дә иң дөрест үлчәү - югарыдагы Татар-башкорт җөмһүрияте хөдүдләре белән чагыштыру һәм шул ноктадан бәһа бирүдер. +Югарыдагы хөдүдләрдә мохтарият алу өчен безгә иң күп уңайсызлык китергән нәрсә, безнең күпчелек тәшкил итеп, шул хөдүдкә кергән җирләр безнең элекке губерна, өяз, хәтта волость границалары белән дә тугры килмәве иде. Иске хөкүмәт руслаштырырга һәм һәртөрле милли хәрәкәтләрне басарга уңай булсын өчен, икътисади яктан һәм идарә өчен уңайлыгы ягыннан һичбер сәбәп булмаса да, югарыдагы татар-башкорт күпчелеге җирләрен төрле губерналарга бүләргә вә аларны бу губерналарның һәммәсендә дә азчылыкта калдырырга тырышкан һәм муаффәкъ дә булган иде. Тик уртада калган Уфа губернасында билмәҗбүрият татар-башкортлар 52 процент тәшкил итсәләр дә, башкаларында зур азчылыкта калган иделәр: Казан губернасында алар 31 процент кына, Оренбург губернасында - 22, Самарада - 11, Сембердә - 9, Пермьдә - 5 ярым, Вяткада - 5 процент кына тәшкил итәләр. Бу аерылу, бердән, татар-башкортларның барлы-юклы мәдәни көчләрен бүлгәләнеп таралырга мәҗбүр итә һәм губерналарда аз процент тәшкил иткәнлекләреннән электәге земстволарга да, хәзерге советларга да аларның уку-укыту һәм гомумән милли мәдәният эшләренә артык әһәмият бирергә юл куймый иде. +Безнең тупрак (территория) ягыннан милли самоопределениемезнең иң әһәмиятле һәм мохтарият бирелсә дә, бирелмәсә дә, үткәрелергә тиеш кыйсеме, элекке губерна границаларын бозып, югарыдагы 7 губернаның бер-беренә чиктәш һәм татар-башкортлар торган кыйсемнәреннән 2 йә 3 татар-башкортлар күпчелек тәшкил иткән губерна ясау иде. Мондый губерналар тәшкил ителүе берлән шулар эчендә эшләү, губернаның гомуми эшләренә тәэсир итү, мәдәни һәм партийный көчләрне бергә җыю өчен никадәр әһәмиятле булса, шундый татар-башкорты күпчелектә булган губерналарны берләштереп, бер мохтар өлкә (җөмһүрият) тәшкил итү өчен дә әсас ясалганлыктан, тәмамы территориальный самоопределение өчен дә ифрат әһәмиятле иде. +Элек тә игълан ителеп мәйданга куелган башкорт җөмһүрияте татар-башкорт хөдүдләренең шәрык тарафында, губерна границаларын үзгәртеп, Оренбург, Пермь губерналарының татар-башкорт күпчелек тәшкил иткән җирләрен һәм Уфа губернасының Златоуст һәм Эстәрле өязләрен кушып, шулардан бер вахиде идарә (административная единица) ясавы сәбәпле, гомуми Татар-башкорт Тупраклы мохтарият мәсьәләсе хәлли ягыннан әһәмиятле бер адым иде. Хәзер игълан ителгән Татар җөмһүрияте - шул ук юлда икенче һәм тагын да әһәмиятлерәк адымдыр. +Татар җөмһүрияте Казан шәһәре һәм Казан губернасының мөселманлы өязләрен алып, алар янына Сембер, Вятка, Самара губерналарының татар-башкортлар иң тыгыз утырган волостьларын һәм Минзәлә өязен кушып, барысыннан күпчелеге татар-башкорт булган тагын бер вахиде идарә (административная единица) мәйданга китерә. Бу вахиде идарәнең хөдүдләре тәмамән диярлек югарыда күрсәтелгән татар-башкорт хөдүдләренең гаребтәге кыйсеменә тугры килә, (кайбер волость һәм авылларда - Чабаксар һәм Чуел өязләренең татар авыллары керми калуы кебек - аермалар булса да, болар - шул җирдәге татар авылларының икенче өяз һәм волостьларга карауга ризалыклары мәгълүм булмаганлыктан гына кертелми калдырылган кисәкләрдер) бу авылларның керүкермәүләрен махсус хөдүд комиссиясе карамагына калдырылган (низамнамәнең 9 нчы маддәсе). +Татар-башкорт хөдүдләре эчендә татар-башкорты иң аз процент тәшкил иткән даирә Казан тирәсе иде. +Мондагы өязләрдән Спас, Зөя, Чистай, Лаеш өязләрендә татарлар 30-40 процент тәшкил иткәндә, руслар үзләре генә 50-60 процент тәшкил итәләр; һәм байтак чуаш вә башка халыклар торалар. Казан шәһәренең үзендә татарлар бары 20 процент тәшкил итеп, руслар 75 проценттан артыграк тәшкил итәләр. Шуңар күрә бу даирә - җөмһүрияткә кертелүе иң авыр һәм ихтиляфлы булган бер даирә, шуның белән бергә, бөтен татар-башкорт мәдәниятенең иң зур мәркәзе булган Казанны да эченә алганлыктан, керми калуы татар-башкортлар карашында мөмкин булмаган бер даирә иде. Руслар зур күпчелектә булу аркасында бу даирәнең, вакытлы булса да, җөмһүрияткә керми калуы, бу җирләрдән бөтенләй колак кагу булып чыгачак иде. Хәзер "Татар җөмһүрияте" мәйданга куелу аркасында бу даирәне эченә алган, шуның белән бергә, гомумән дә, күпчелек татар-башкортлар да булган бер вахиде идарә ясала. +Шулай итеп, башта Башкорт җөмһүрияте, аннан соң Татар җөмһүрияте төзелү аркасында, губерна вә өяз границаларына без теләгән һәм безнең милли интересларымызга муафыйк булган алмашынулар кертеп бетерелгән була. Вә шуның нәтиҗәсендә татарбашкорт хөдүдләре мәркәз тарафыннан кабул ителгән һәм һәркайсында халыкның күпчелеге татар-башкорт булган өч кисәккә бүленгән була: +Башкорт җөмһүрияте - шартый рәвештә кертелгән Златоуст һәм Эстәрлетамак кисәкләре белән бергә, киләчәктә саклануы өмидсез булган Чиләбе җәнүбендәге, һәм Оренбург өязенең җәнүб гарбисендәге утрауларыннан башка исәпләгәндә: бөтен җире (мәсахәи сатхиясе) - 86 092 дүрткел чакрым йә 9 053 568 дисәтинә; бөтен халкы (тәкърибән) - 1 317 000 кеше; шул җөмләдән: татар-башкортлар - 747 000 (йә 57 %), руслар - 467 000 (йә 35 %), башка милләтләр - 103 000 (йә 8 %). +Татар җөмһүрияте - игълан ителгән хөдүдләре буенча: Бирски һәм Бәләбәй өязләреннән башка: бөтен җире - 55 987 дүрткел чак рым йә 5 831 631 дисәтинә; бөтен халкы - 3 276 000; шул җөмләдән: татар-башкортлар - 1 644 000 (йә 50 %), руслар - 1 332 000 (йә 41 %), чуашлар вә башкалар - 300 000 (йә 9 %) +Хөдүдләр тәмам өзелгәндә әлегә керми калган хөдүд янындагы татар авыллары керәчәк һәм вакытлы рәвештә кертелгән Тәтеш өязенең гарбендәге чуаш кыйсеме чыгачак булганга, ул вакытта татар-башкортларның проценты Татар җөмһүриятендә тагын бер ярым йә ике процент кадәр күтәрелергә тиеш. +Хәзерге хәлендә Татар җөмһүрияте үзенең җире киңлеге ягыннан һәм халкының саны ягыннан элеккеге Казан губернасыннан бераз зуррак була. +Уфа губернасы - Шәрыктагы Башкорт җөмһүриятенә кергән кисәкләрен, гарбендәге Татар җөмһүриятенә кергән Минзәлә өязен чыгаргач калган кисәгендә: бөтен җире 65 167 дүрткел чакрым йә 5 838 856 дисәтинә; бөтен халкы - 1 767 000; шул җөмләдән: татарбашкортлар - 957 000 (йә 54 %), руслар - 543 000 (йә 31 %), башкалар - 267 000 (йә 15 %). +Шулай итеп, Татар җөмһүриятенең мәйданга куелуы - без татарбашкортларның, гомумән, миллият мәсьәләсе хәлли ягыннан иң әһәмиятле адымнардан берседер. Татар җөмһүрияте, губерна границалары үзгәреп, яңа хөдүддәге бер губерна тәшкил ителүдән генә гыйбарәт булып кала икән, ул вакытта да Татар җөмһүрияте тугрысындагы низамнамәне безгә эшче вә игенчеләр хакимиятенең зур бүләге итеп карарга тугры килер иде. Саботажга, авантюраларга (җилкуарлык) бирелми тиешенчә эшләсәк, җөмһүриятнең нәтиҗәсе зур булачагы да көн кебек ачыктыр. Автономияле Татар Шуралар Җөмһүрияте хакында декрет +Бөтенрусия Мәркәз Башкарма Комитеты һәм Халык Комиссарлары Советы карар бирде: +§ 1. Русия Кушма Шуралар Җөмһүриятенең бер кисәге итеп, Автономияле Татар Шуралар Җөмһүрияте төзелә һәм аның эченә түбәндәге җирләр керә: а) Казан губернасыннан: Казан өязе, Лаеш, Мамадыш, Свияжский, Чистай, Тәтеш өязләре; Жидяевский, Юрткольский волостьларыннан башка Спас өязе; Алабуга өязенең Чиркәс, Салагыш волостьлары һәм Красно-Кокшай өязенең Күлле Киме һәм Кшклов волостьлары; +б) Уфа губернасыннан: Минзәлә өязе; +в) Самар губернасы Бөгелмә өязеннән: Азнакаевский, Алькеевский, Александровский, Альметьевский, Бавлинский, Богоявленский, Варваринский, Верхне-Карамальский, Каратаевский, Кузайкинский, Ивановский, Масягутский, Микулинский, Мордовско-А фонькинский, Мордовско-Ивановский, МордовскоКармальская, Нижне-Чиршелинский, Ново-Письмянский, Салиховский, Спасский, Спиридоновский, Эстәрлетамакский, Сумароковский, Тамтык, Урсалинский һәм Чеканский волостьлары; +г) Вятка вилаяте Малмыж өязеннән: Кошкин, Нослинский, Арборовский, Янгуловский, Сардыбашевский, Нижне-Читаевский, Шудинский, Ципинский волостьлары; +д) Сембер вилаяте Сембер өязеннән: Сөендек, Олуг Тархан һәм Олуг Чаллы волостьлары, Буа өязеннән: Старо-Студенецкий, Янтугановский, Шәйхирданский, Ново-Кәкерлинский, Дрожжановский, Мочалевский, Бурундуковский, Рунгинский, Тимбаевский һәм Городищенский волостьлары. +Искәрмә: социализм әсасына корылган Татар Шуралар Җөмһүриятенә Уфа вилаятенең Бөре һәм Бәләбәй өязләрен кушу мәсьәләсе мәркәз өязләрдәге үз көче белән көн итүче җирле халыкның ризалыкларын белгәнгә кадәр ачык хәленчә калдырыла. +II +§ 2. Автономияле Татар Шуралар Җөмһүриятенең хөкүмәт аппараты, Русия Шуралар Җөмһүрияте конституциясе буенча, җирле советлардан Татар Җөмһүрияте Мәркәз Башкарма Комитетыннан һәм Татар Җөмһүрияте Халык Комиссарлары Шурасыннан гыйбарәт була. +§ 3. Автономияле Татар Шуралар Җөмһүриятенең эшләрен башкару өчен, түбәндәге халык комиссариатлары төзеләдер: 1) почта-телеграф идарәсе белән эчке эшләр халык комиссариаты, 2) гадлия, 3) мәгариф, 4) сәламәтлекне саклау, 5) иҗтимагый тәэминат, 6) җир эшләре, 7) азык-төлек, 8) малия, 9) эш һәм юл йөртү бүлекләре белән халык көнкүреше шурасы, 10) эшче крестьян инспекциясе. +Искәрмә: Татар җөмһүриятенең тышкы эшләре һәм тышкы сәүдә мөгамәләләре бөтенләе белән Русия Кушма Шуралар Җөмһүрияте кулында кала. +Хәрби эшләрне якындагы округ хәрби комиссариатына буйсынган Татар хәрби комиссариаты идарә итә. +Гакселхәрәкәт белән көрәшү, Татар Җөмһүрияте Халык Комиссарлары Шурасы белән мәркәз фәүкылгадә комиссия арасындагы килешү буенча төзелгән җирле фәүкылгадә комиссия кулында кала. +§ 4. Русия Кушма Шуралар Җөмһүрияте малия һәм халык хуҗалыгы эшләре сәясәтләренең җөмһүриятнең бөтен җирләрендә бер көенчә саклануы максады Татар Шуралар Җөмһүриятенең азык-төлек, малия, эш һәм юл йөртү бүлекләре белән бергә халык хуҗалыгы шурасы, эшче, крестьяннар инспекциясе, Эчке эшләр халык комиссариаты каршындагы почта-телеграф идарәләре Русия Шуралар Җөмһүриятенең халык комиссариатларына буйсынып, соңгыларының боерык һәм тәгълиматларыны җиренә җиткерергә тиешләр. +§ 5. Татар Шуралар Җөмһүриятенең эчке эшләр (моңа почта-телеграф идарәләре керми), гадлия, мәгариф, сәламәтлекне саклау, иҗтимагый тәэминат һәм җир эшләре халык комиссариатлары үз эшләрендә автономияле булып, Мәркәз Башкарма Комитеты алдында турыдан-туры мәсьүлләр. +§ 6. Казан шурасы рәисе, тавыш бирү хакына малик булып, Автономияле Татар Шуралар Җөмһүриятенең Халык Комиссарлары Шурасына керә. +§ 7. Социализм әсасына корылган Татар Шуралар Җөмһүрияте, малия һәм техника җәһәтеннән Бөтенрусия Шуралар Җөмһүриятенең гомуми хәзинәсеннән тәэмин ителер. +III +§ 8. Татар җөмһүрияте эченә керә торган җирләрдәге шураларның беренче съездын җыйганчыга кадәрле, җөмһүрият эчендәге бөтен хакимият Мәркәз Комитет тарафыннан төзелгән ревком кулында булачак. +Ревкомның беренче вазифасы - Татар җөмһүриятендәге шураларның беренче съездын җыю һәм ревком каршында, шушы положениенең 3 нче параграфында күрсәтелгәнчә, төзелә торган Татар җөмһүрияте халык комиссариатларына мөтәнасиб булган шөгъбәләрен төзү. +§ 9. Социализм әсасына корылган Татар Шуралар Җөмһүриятенең хөдүдләрен билгеләгән вакытта чыгуы мөмкин булган мәсьәләләрне хәл итү өчен, Эчке эшләр һәм Милләтләр халык комиссариатларына катыш бер комиссия төзергә тапшырыла. +Бөтенрусия Мәркәз Башкаручы +Комитетның рәисе: М. Калинин +Халык Комиссарлары Шурасы рәисе: В. Ульянов (Ленин) +Бөтенрусия Мәркәз Башкаручы +Комитетның сәркатибе: Енукидзе. +Галимҗан Шәрәф. Татар-башкортлар һәм Татар җөмһүрияте, +"Өмид", 1920. 24 б. Гарәп графикасында. +Гамәлдәге язуда беренче мәртәбә басыла. ТАТАР ИЛЕ Татар Социал Советлар Җөмһүриятенең чикләре +Кояш баешы ягында: (төньягыннан көньягына таба) Вятканың уң тармагы булган Әҗем суының югарысыннан башланып, Вятка суының уң ягыннан кушылган Шушманың сул тармаклары булган Кугубор, Арбор, Көшкәт суларының һәм Шушманың үзенең башларын нечкә калдырып, чик, Илләт суының сул тармагы булган Шура суының башына килә һәм Шура суы башыннан кинәт шәрыкка борылып, шул ук Илләтнең сул тармагы булган Ашыт суы башына килә. Ашытның уң ягында булган Күлле Киме, Кышыклы волостьларын эчкә калдырып, Ашыт буеннан кечкенә борылышлар белән Иделгә таба юнәлә һәм аны Илләт тамагыннан 6 чакрым кадәр түбәнрәк, Зөя тамагыннан 16 чакрым югарырак аркылы чыга һәм Иделнең уң ягында шул җирдән Зөя суына янәшә (мөтәвази) рәвештә аның сул тармагы булган Гөбенә суына кадәр килә. Аннан соң Гөбенә суы буйлап аның югарысына таба сулдан кушылган Ырым суы тамагына чаклы бара. Шул җирдә кояш баешы көн ягына (җәнүби гаребкә) Кече Бола башына бара. Аннан кинәт кенә кире кояш чыгышына борылып, Олуг Бола суын Кече Бола кушылудан 15 чакрым югарырак кисеп, кояш баешы - көн ягына Кече Карлы тамагына таба бара. Карлының сул ягындагы чуаш өлкәсенә кергән волостьлар арасына чәчелеп утырган Шыгырдан волосте да Татар җөмһүриятенә карый. Аннан Олуг Карлы суы буйлап бара һәм Яңа Кәкерле авылына 3 чакрым йитмичә кояш баешына таба борылып, Төке авылы яныннан әйләндереп алып, бөтен Мәчәли волостен Татар җөмһүриятендә калдыра, Шамкино авылы янында (аны тышка калдырып), 60 градуслы почмак ясап, кояш чыгышы - көньягына юнәлә. Татар Шатыршаны дигән авылдан 2 чакрым югарырак Олуг Яклы суын (Сура суына коя торган Барышның уң тармагы) кичеп, кинәт кояш чыгышка юнәлә һәм татар җөмһүрияте җирләренең иң көндәге кисәген әйләндереп ала һәм көньяк чикләренә күчә. +Көньягында - (кояш баештан чыгышка таба) югарыда күрсәтелгән Олуг Якла суы буйлап, аңа уң яктан Акса суы кушылган. 1 чакрым түбәнрәк башлана. Олуг Якла буйлап югарысына таба ул көньягына борылганчы су буйлап барып, аннан соң да чик элекке юнәлешендә дәвам итеп, Тимерсән суы башына (Зөягә коя торган Бирүч суының сул тармагы) бара. Аннан, турыпочмак ясап, кояш чыгыш көн ягына юнәлә, Олуг Чынлы суы башына бара. Аның уң ягындагы Олуг Чынлы һәм Өендек волостьларын эченә алып, кечкенә йөрешләр белән Идел буена юнәлә һәм Ундыр пристаненнән 3 чакрым югарырак Иделгә килеп терәлә. Аннан соң Идел буйлап югарыга менеп, Пәләнкә авылы янында (Утка суының тамагыннан 2 чакрым югарырак шәрыкка борылып, электә Спас өязендә, хәзер Мәләкәс өязендә булган Волостников, Матвей, Йөрткүл (Иске Жидей һәм Йөрткүл) волостьларын тышта калдырып, Иске Кара Йөрткүл авылыннан 5 чакрым чыгыштарак көньягына борылып, Майна суына чаклы бара. Аннан соң шул су буенча кояш чыгышка таба бара һәм шул юнәлештә дәвам итеп, Кече Чирмешән суын турыпочмак ясап кисә. Аннан соң Олуг Чирмешән суын Юрматы тамагы янында кисеп, Юрматы суы буйлап аның башына чаклы бара. Аннан кояш чыгышы төньягына юнәлеп, Волга-Бөгелмә тимер юлына янәшә (мөнәвази) булып, 2 чакрым кадәр ераклыкта бара. Норлат стансасыннан 10 чакрым чыгыштарак чик тимер юлны кисеп, Кондырча суы һәм аның тармагы булган Тукмак суы буйлап бара. Шулай бу кисәгене әйләндереп алып, чик тагы тимер юлына кайта һәм кояш чыгышына таба Чесноковка суы башына барып, аннан чыгыш - көньягына юнәлә һәм кечкенә-кечкенә борылышлар белән Бөгелмә шәһәреннән 20 чакрым җәнүбкәрәк үтеп, Дим суына чаклы бара. Дим суын кичеп, көньягына юнәлә һәм Попов (Ивановский һәм Салих) волостен эчкә калдырып, җөмһүриятнең кояш чыгыш чикләренә килә. +Кояш чыгыш ягыннан - (көньягыннан төньягына таба) Ык суының сул тармагы булган Кандыз буйлап, аңа Кушма суы кушылудан 12 чакрым түбәнрәк башлана. Кандыз суы буйлап аның тамагына чаклы бара. Аннан Ык буйлап китеп, Бөгелмә, Минзәлә кантоннарының һәм Бәләбәй өязенең уртак чикләрендә булган Шуган авылы янына килеп җиткәч, турыпочмак ясап, чыгыш төньягына юнәлә һәм Сөн суына килеп, аңа сул яктан Гомәр суы кушылудан 5 чакрым түбәнрәк җирдән башлап, чик түбән таба Сөн буйлап бара. Аның тамагына кадәр җитеп, Ак Идел буйлап түбән таба, аның Камага койган җиренә чаклы бара. Аннан төньяк чикләре башлана. +Төньяк чикләре - (кояш чыгышыннан баешка таба) Ак Идел тамагыннан түбән таба Кама буйлап 20 чакрым кадәр баргач, кинәт төньякка таба борылып, Олуг Бима суының башына бара. (Олуг Бима - Ижга сулдан кушыла торган Курыкмас суының сул тармагы.) Олуг Бима буйлап аның тамагына чаклы бара, Курыкмас суын кичә, аның уң тармагы булган Молебная суы буйлап бара. Аннан кояш баеш - көньягына әйләнеп, электә Алабуга өязендә, хәзер Сарапул өязендә булган Мушак волостен тышта калдырып, аның көньягыннан әйләнеп, Иж буйлап югарыга менә, моннан КазанЕкатеринбург тимер юлына җитеп, Әгерҗе стансасын, Бубый авыллары белән бергә Әгерҗе волостен Татар җөмһүриятенә кертеп, тагын көньягына әйләнә. Сарсак-Омга, Көчек, Салагыш волостьларының кояш баешы яклары белән текә генә Камага Ижның койган җиренә таба бара. 30 чакрым кадәр генә Камага җитми, тагын Камадан кояш баеш төньягына таба борылып, Койма суының урта агымында утырган Курак волостен эчкә алып, янәдән Кама янына килә һәм Каманың кинәт җәнүбкә борылып киткән җирендә Камага 6 чакрым кадәр җитми, чик шәрыкка һәм Вятка суына сулдан Үмәк ермагы койган җиргә бара. Аннан Вятка буйлап югарыга китеп, Вятканың сул тармагы буйлап Лубяна суы буйлап бер киртә ясап, яңадан Вяткага кайта, аны аркылы чыгып, Вятка белән ике арада беррәттән Вятка буйлап тезелгән Татар җөмһүриятенә керми торган Вятская Поляна, Иске Борец, Маринов, Малмыжка, Сәвәләй, Кече Рузкин, Әҗем волостьларын калдырып, Вяткага янәшә (мөнәвази) рәвештә бара. Һәм Вятканың тармагы булган Әҗем суы башына барып чыга һәм шуннан җөмһүриятнең кояш баеш чикләренә кушыла. +Революциягә кадәр булган губерна, өяз чикләре белән чагыштырганда Татар җөмһүриятенә түбәндәге идарәи берлекләр өяз һәм волостьлар керәләр: +Казан губернасыннан - Казан шәһәре, Лаеш, Мамадыш, Зөя, Чис тай, Тәтеш өязләре бөтенләе, Спас өязенең Жидәй һәм Йөрткүл волостьларыннан башкасы, Кызыл Кокшай (Чар) өязеннән Күлле Киме, Кышыклы волостьлары. +Уфа губернасыннан - Минзәлә өязе бүтәннәре. +Самар губернасыннан - Бөгелмә өязенең Бөгелмә шәһәре һәм Азнакай, Александров, Әлки, Баулы, Богоявлен волостьларын, Верхний Кармала, Каратай, Кузайкин, Иванов, Мәсгуд, Микулин, мордва - Ановкин, мордва - Иванов, мордва - Кармала, Түбән Чыршылы, Түбән Писмән, Салих, Спас, Спиридонов, Эстәрлетамак, Сумароков, Тымытык Урсала, Чикән волостьлары. +Вятка губернасыннан - Малмыж өязенең Кошкин, Нослин, Арбор, Янгул, Сәрдекбаш, Түбән Чутай, Шода волостьлары, Алабуга өязенең Салагыш, Чиркәс, Казил, Трехсвят, Качкин, Лекар, Курак, Көчек, Сарсак-Омга, Пьянобор, Бима, Чикалды волостьлары һәм Сарапул өязенең Әгерҗе һәм Исәнбай волостьлары. +Сембер губернасыннан - Сембер өязенең Сөендек, Олуг Тархан, Олуг Чынлы волостьлары, Буа өязенең Буа шәһәре, Суыксу, Янтуган, Шыгырдан, Яңа Кәкерле, Дрожжан, Мәчәли, Борындык, Рунга, Тимбай, Уби, Городище волостьлары керәләр. +Татар иленең өсте (сатыхы). Татар иленең өсте бик аз аерма белән бар урыны да тигезлек диярлек. Бу тигезлек Урта Урал тауларының иң түбән итәгеннән кояш баешына таба сузылып бара да Иделнең аргы ягындагы Урта Русия күтәренкесенә килеп кушыла. +Шулай да Кама елгасының уң ягында Минзәлә һәм Бөгелмә кантоннарының кояш чыгышы, аларга күрше булган Спас һәм Мамадыш өязләренең кояш чыгышы яклары Урта Урал тауларының итәге төсен бирәләр. Ләкин боларны бөтенләй тау рәвешендәге күтәренке урын дип әйтеп булмый, чөнки Бөгелмә өязендә Зәй суының уң ягы һәм Чирмешән елгасының югарыгы агымы буйлары - Татар иленең иң югары урыны дип йөртергә мөмкин, бу тирәләр - диңгез өстеннән 120-140 сажиннар күтәренке урыннардыр. Тәтеш һәм Буа кантоннары, гомумән, Урта Русиянең күтәренке урыныдыр. Күп аермасы юктыр. Бунда да Тәтеш кантонлыгында Идел буе, Буа кантонлыгында Кәрлә һәм Бизнә елгалары арасы диңгез өстеннән 100-120 сажин чамасындадыр. Күзгә күренгән әйтерлек тау юк. Бары Казан шәһәре каршысында Иделнең уң ягында урман һәм Тәтеш таулары - диңгез өстеннән 102 сажин биеклегендәге таулардыр. Боларны "тау" түгел, бәлки "үр" дип кенә йөрергә кирәк. +Бөтен Татар илендә диңгез өстеннән түбән урын юк, иң түбән урын - Спас кантонлыгында Спас шәһәре тирәсендәге урындыр. Бундагы үр диңгез өстеннән 20-40 сажин биеклегендәдер. +Һава - Татар иле һавасы. Кояш баеш көньягыннан (гареб җәнүбе) исә торган диңгез җилләре Татар иленең һавасын һаман да үзгәртеп торалар. +Чөнки бу җилләр безнең ил өстенә юеш һава китерәдер, ләкин кояш баешы ягыннан искән җилләр безнең ил өстенә җитәрлек яңгырлы болытларны туктатмый, бәлки аларны Урал тауларына таба куып, болытлар шунда терәлеп калалар. Кыш көннәрендә уртача исәп белән Казан, Сембер һәм Уфаның Казан вилаятенә якын чикләрендә (Минзәлә кантонлыгында) суыклык 14 градус чамасы буладыр. Җәйнең иң кызу көннәре июль аена тугры килсә, Татар илендә эсселек уртача 20 градус чамасында йөридер. +Татар илендә һава җәйдән көзгә таба бик акрынлык белән үзгәрә, инде яздан җәйгә таба бик кинәт үзгәрәдер. (Октябрьдә һава 3, 7°, ноябрьдә - 4°, язда, апрель - 4, 6°, май - 2, 6°.) +Бөтен Татар илендә кышның озынлыгы бер үлчәүдәрәк. Һәммә җирдә кыш биш ай чамасына сузыла. Гадәттә ноябрь уртасыннан башлап апрель башларына кадәр барадыр.1 +Идел елгасы ел әйләнәсендә 220 көн Ак Идел һәм Кама елгалары 208 көн чамасы боздан әрчелеп торалар. +Явымның бик күбе җәй көненә туры килә. Җәй көнендәге явым кышка караганда дүрт мәртәбә артыктыр. Февраль аенда кыш көне дә кар яумый. Декабрь, январь һәм февраль айларында Минзәлә кантоннарында күп вакыт февраль урынында ноябрь айларында кар явып куя. Яңгыр күбрәк июль, август, сентябрь һәм октябрьнең башларында буладыр. Шулай да Чистай һәм Спас кантоннарының кояш чыгыш көньякларында (шәркый җәнүби) явым азрак булып, корылык күбрәктер. +Татар илендә һәр җәйдә диярлек авыл халкы арасында "рәшә" дип мәгъруф бертөрле томан сыман һава була. Бу гадәттә кызу көннәрдә июль һәм август айларында күренә. Шул "рәшә" соңында игеннәр кинәт җитеп киткән кебек күренәләр, ләкин карабодай, солы кебек ашлыклар шул рәшәдән көеп калалар. Мондый һава Татар иленең һәр җирендә, бигрәк Чистай, Спас, Минзәлә кантоннарының җәнүбләрендә көчлерәк буладыр. +Һава галимнәре моны җәй уртасында Урта Азиядә күтәрелгән ком бураныннан килгән ком тузаны, шул тузан бөтен Идел буе вилаятьләрен, бигрәк Астрахань һәм Самара вилаятьләрен каплый, диләр. Ләкин әле бу көнгә кадәр шул рәшәнең игеннәргә зарар китерүенең төп сәбәпләренә төшенгәннәре юк. +Татар җөмһүриятенең туфрагы +Бөтен Татар җөмһүриятенең туфрагы ягыннан төзелеше бер төсле түгел. Чөнки бу җирнең тарихында, ягъни туфрагының яратылуында бик күп төрле үзгәрешләр булган. Мәсәлән, Татар җөмһүриятенең җирендә Казаннан Түбән Иделнең болын ягында һәм Татар җөмһүрияте эченә кергән Кама һәм Вятка елгалары буенда иң элек диңгез асты булган, диңгез җәнүбкә таба киткәч, диңгез төбе булган урында бик борынгыдан бирле халык көн күреп килгән. Урманнарын кискәннәр, иген чәчкәннәр, җир өстендә череп кара туфракка әйләнерлек күп нәрсәләр булган. Иделнең Казаннан югары агымында халык аз торган, ул тирәгә борынгы диңгездә җитешмәгәнгә диңгез төбе дә булмаган, шуңар күрә ул бик борынгыдан бирле энәле агач (кызыл) урманнары астында калган. Анда черергә әйбер күп булмаган, халык тормаганга, урманнары киселмәгән, шуңар күрә туфрагы да башка төсле булган. +Менә шундый үзгәрешкә карап та туфракның төрлелеген күрсәтәләр: гомумән караганда, Татар җөмһүриятенең иген игәр өчен туфрагы яхшы, күбрәк урыны ком катыш туфрак һәм балчык катыш туфраклардан гыйбарәт. Бөтенләй комлык дип әйтерлек киң җирләр юк. Татар җөмһүрияте эченә кергән Каманың аргы ягында, кояш баешы ягында Чистай, Спас һәм Бөгелмә кантоннарында ком катыш балчыклы туфрак урыны-урыны белән известьле туфрак та очрый. Шулай да Бөгелмә өязендә кара туфрак та күп. Инде Чистай, Спас кантоннарының Идел һәм Каманың түбәнге ягы буендагы җирләрдә кара туфрак. Зөя, Тәтеш, Спас, Минзәлә һәм Бөгелмә кантоннары аркылы киң кара туфрак юлы сузыла. Бу туфракны Татар җөмһүрия тенең мәгъдән байлыгы дип исәпләргә ярый. Чөнки бу туфрак ашлыкның иң уңып була торган урыны Чистай кантоннарында, Чирмешән суы буенда, бигрәк тә Бүләр авылы янында бөтенләй кызыл балчыклы туфраклар очрый. Каманың бире ягында, ягъни Иделнең болын ягында Арча, Лаеш, Мамадыш кантоннарында күбрәк туфрак соры балчыклы туфрак белән комлы туфрак. Казан тирәсендә көлле (көл сыман) туфрак та бар. Лаеш кантонының көньягында Кама һәм Иделгә таба урыннарында кара туфраклы җирдер. Иделнең ары ягында Зөя һәм Тәтеш кантоннарының югарыда әйткән кара туфраклы киң юлыннан башка урыннарның барысы да ком катыш һәм соры балчык катыш туфраклы җир дип әйтеп буладыр. Шулай бөтен җөмһүриятнең туфрагы ашлыкны җирдән туйдыра алу ягыннан яхшы. Бары шуның өстенә һаваның гына ярдәме кирәк. +Агым сулар +Татар илендә пароходлар йөрерлек зур агым сулардан берсе дә чыгышыннан (мәнбәгъ) башлап тамагына тикле җөмһүрият аркылы сузылып чыкмый. Татар илендә Аурупаның иң зур елгаларыннан санала торган Идел елгасының үзәге һәм Чалман (Кама), Ак Идел, Нократ (Вятка) елгалары кебек атаклы елгаларның түбәнге агымнары Татар иле эченнән агалар. +Татар илендәге зур елгалар үзләренең ярлары биеклеге сәбәбеннән авыл көнкүрешенә әйтерлек файда китерә алмыйлар. Бу елгалар тирәсендәге җирләр турыдан-туры ул елгаларның дымнары белән сугарылмыйлар. Бәлки бу елгалар үзләре үз тирәләрендәге вак елгаларның суларын суыру сәбәпле игенле җирләргә, болыннарның дымлы торуына зарар итәләр. +Зур елгаларның файдалары җирләрне юеш тотудан бигрәк, аларның су юлы булуыннан күбрәк файда ителәдер. Җәй көне су юлларының күрше өлкәләрдән әйбер китерү, Татар иленнән күрше өлкәләргә әйбер чыгару өчен кирәкләре зурдыр. Шуның өчен Татар иленнән чыга торган әйберләрнең бик күп өлеше су юлы белән озатылган кебек, кергән әйберләр дә җәй көне су юлы белән килеп каладыр. +Ак Идел елгасы - Татар-башкорт илендә бик борынгыдан бирле үзенең тыныч-сөзәк ярлары белән атаклы елга. Чөнки бөтен Татар-башкорт илендәге зур сәяси болганулар, зур чуалышлар шул елганың ярдәме белән булган диярлек. +Татар илендә Ак Идел елгасының түбәнге агымы, Бөре белән Минзәлә кантоннарының төньяк чикләрен ике як яры белән аерадыр. Уң як яры Бөре өязендә калып, Сөн елгасыннан башлап, сул як яры Минзәлә кантонлыгы чигендә 60 чакрым озынлыгында сузылып, Камага килеп кушыладыр. +Чулман (Кама елгасы) - Татар илендә пароход йөри торган елгаларның иң озыны һәм һәрвакыт суның күплеге ягыннан иң беренчеседер. +Татар елгасы Ак Иделнең Камага кушылган урыныннан башлап, Татар иленә кереп китә. Ул үзенең уң яры белән Алабуга кантонын буып, сул яры белән 175 чакрым озынлыгында Минзәлә кантонын буадыр. Нократ иделе кушылган урыннан башлап, Кама елгасы ике як яры белән дә Татар иленең Мамадыш, Чистай һәм Лаеш кантоннары аркылы 190 чакрым озынлыгында сузыладыр да Иделгә килеп кушыладыр. +Чулман елгасының Татар иле аркылы уза торган өлешендә мәңге су күп булганга һичбер вакыт пароход тукталырлык дәрәҗәдә саекмый, шуңар күрә Татар иленең бу өлешендә җәй көне су юлы һич киселмидер. Нократ (Вятка) иделенең түбәнге агымы Татар иленә килеп кушыла. Бу идел "Түбән шун" дигән авылдан башлап, 60 чакрым чамасы акканы соңында Соколка дигән урында Камага кушыладыр. +Нократ иделе - ул аз сулы идел. Җәй уртасында Камада йөри торган пароходлар да су сайлыктан йөри алмыйлар. Шулай да Нократ иделенең Татар илендәге өлешендә су һәрвакыт күп булганга, пароходлар гамьсез йөриләр. +Пароходның мактанычы, киң Русия әйберләренең бик зур өлешен өстендә йөртә торган бөек Идел елгасы Татар иленең төньяк кояш баешыннан башлап, көньягына таба аркылы узып агып чыгадыр. +Илләт елгасының Иделгә кушылган урыныннан алты чакрым түбәндәрәк Идел елгасы Татар иленә кергән исәпләнәдер. Идел Татар иленең көн баешыннан Казанга таба туры агып килә дә, Казан каласы турысында кинәт көн баешына таба борылып, туры Спас, Тәтеш шәһәрләрен узып, Тәтеш шәһәреннән түбәнрәк Полянка дигән урынга кадәр ике яры белән дә 170 чакрым озынлыгында агадыр. Полянкадан башлап, Сембер вилаятендәге "Ундыр" исемендәге пристаньгә кадәр 15 чакрым озынлыгында уң яры Буа кантонлыгын, сул яры Самар губернасының Мәләкәс өязен буадыр. +Татар илендә Идел ярларының төзелеше Самара белән Нижний арасындагы гомуми төзелешеннән әйтерлек аерма юктыр. Яр текә бөек яр булып сузыла. Яр кайбер урыннарда, мәсәлән, Казанга йитәр алдыннан Вязовой, Казан каласы каршында Ослан тауларын ясап, үзенең үсемлеге, җәй буенча яшеллеге белән Идел буенда аерым күрек биреп торалар. Иделнең уң яры Татар иле буенча имән, каен, нарат агачлары белән капланган урман рәвешен тотадыр. +Иделнең сул яры сөзәк булганга, яз көнендә ташу суы урыны белән кырык, илле чакрым киңлегендә җәеләдер. Тау ягында еллар буенча Идел дулкыннары белән яз буенча чыгарган комнары инде киң болын ясаган, шуңа күрә Татар илендә Иделнең бик күп урында текә уң яр алды өч-дүрт чакрым киңлегендә тал әрәмәлеккә әйләнеп, бик күп урыннары болынлык төсен ала. +Татар иле эченә кергән Идел агымында Казаннан түбән 30 чакрым чамасында "Шеланга" һәм шуннан 5 чакрым түбәнрәк Тәмте перекатлары бар. Бу урыннарда июль һәм август айларында су кимү сәбәпле, су саега. Кайбер урыннар 14-16 вершокларга гына калып, Иделнең зур пароходлары үтә алмаслык була. Ләкин хосусый Иделнең төбен казый торган машиналар өзлексез рәвештә казып торулары сәбәпле, пароходлар туктарлык булмыйлар. Татар илендә Ак Идел, Чулман, Нократ иделе кебек атаклы елгаларга башка янә яз көнендә пароход йөрерлек "Зөя" суын атаклы елгадан исәпләргә ярыйдыр. +Зөя суы Иделнең агышына бөтенләй каршы рәвештә көньягыннан төнгә таба агадыр. Чөнки Идел яры буенча күтәренке көн башына таба төшә барса, Идел ярыннан эчкә таба күтәренке урын төньягына төшә барадыр. Шуңар күрә бу ике янәшә ага торган елга берсе бер якка, икенчесе аңа каршы якка таба агадыр. Татар илендә Зөя суы 145 чакрым озынлыгында булып, аның түбәнге агымында 30-40 чакрым урынында яз көне бер-ике кечкенә пароходлар йөрерлек буладыр. +Буңар башка Иделнең сул ягыннан кушыла торган Илләт, Казан, Әшнәк, Шушма, Мишә елгалары - атаклы елгалардыр. Шулай ук Иделнең тау ягында ага торган Зөя тармакларыннан Чынлы, Бола, Чирмешән, Бәрле, Гөбенә елгалары һәм Каманың сул ягында Актай, Бездна, Олы һәм Кече Чирмешән, Утка, Майна, Уратма, Шантала, Чишмә, Талкыш, Зәй, Ык, Минзәлә, Мәллә урман чишмәсе, Бөгелмә кебек елгалар - Татар илендә танылган елгалардыр. +Бу елгалар барысы да зур булмасалар да, Идел буена таба, бигрәк Иделнең сул ягында ага торган Казан, Илләт елгаларында яз көнендә сал агыза, Иделдә агызырга агач хәзерләүдә зур һәм файдалы урын тоталар. Боларга башка һәрбер елга үз буйларында бик күп су тегермәннәренә су бирәдер. +Мәгъдәннәр +Татар җөмһүрияте җир асты байлыгы белән мактана алмый. Әгәр дә кара туфраклы мәгъдәнгә исәпләмәгәндә алтын, бакыр, тимер, җир күмере, нефть кебек халык көнкүрешенә кирәк булган мәгъдәннәр буңа кадәр беленгәне бөтенләй юк диярлек дәрәҗәдәдер. Минзәлә, Бөгелмә, Мамадыш һәм Чистай кантоннары Урал тауларына якын кантоннар булса да, боларда да әйтерлек мәгъдән юк. Казан тирәсендә гипс ташы, Тәтеш кантонында Идел буйларында яна торган сланец, Сүки авылы янында нефть барлыгы мәгълүм. Мамадыш кантонлыгында искедән бакыр комы барын беләләр иде. Шуңар күрә анда әле дә борынгы заманда бакыр казыган учаклар күмелеп бетмәгән, ләкин аны әле яңадан тикшереп караганнары беленми. Чистай кантонының Чирмешән суы буенча чүлмәк балчыгының күплеге, Черемух бистәсе янында күкерт, асфальт һәм нефть маеның барлыгы мәгълүм. Шулай ук Минзәлә, Бөгелмә кантоннарында урыны-урыны белән бакыр комы һәм нефть булган кебек үк, Зәй сулары буенда асфальт күптер. Идел елгасының уң як яры буенча известь ташы күп. Моңа кадәр Татар җөмһүриятендә мәгъдән эше яхшы тикшерелмәгәнгә өзекле рәвештә бер сүз дә әйтеп булмый. Соңгы тикшерүчеләр Бөгелмә, Чистай һәм Тәтеш кантоннарында нефть маеннан башка күмер дә тапканнар. +Татар иленең үсемлекләре +Бөтен Татар илендә иген кырлары - 3 304 035 дисәтинә 57,8 %. +Болыннар - 410 807 дисәтинә 7,2 %. +Урман һәм әрәмәлек 1 013 098 дисәтинә 17,7 %. +Яшелчә һәм җимеш бакчалары - 7 635 дисәтинә 0,1 %. +Бу саннардан үсемлекнең иң күбе мәдәни үсемлеккә төшәдер. Чөнки бу үсемлек бөтен Татар җөмһүриятенең яртыдан артык мәйданын каплап торадыр. Аннан кала урман һәм әрәмәлек. Бу үсемлек бишнең береннән дә ким. Ләкин бу үсемлекләр үзләренең табигатьләре белән Татар җөмһүриятенең төрле урынында төрлечә таралганнар: җөмһүрияттә чүл рәвешендә бөтенләй эшкә яраксыз яткан җир бик аз, шулай да төрле юллар, тирән чокырлар, текә тау битләре кебек мәдәни үсемлек өчен яраксыз урынның барысы 368 284 дисәтинә була, 6,4 процент туры киләдер. Үсемлексез чүл булып ята торган урыннар бер дә юк, сазлык урыннар югарыдагы эшкә яраксыз җир исәбенә керәдер. +Җөмһүриятнең шималендә Арча кантонлыгында чыршы, нарат кебек энәле агачлы урманнардыр. Күптән түгел генә Казан тирәсендәге киң урманнар хәзер инде шактый киселгәннәр, аларның урыннарын ямь-яшел иген басуы каплап алган. +Татар җөмһүриятендә урманнар Казан каласыннан көньягына һәм кояш чыгыш көньягына киткән саен энәле, ягъни кызыл урман агачларыннан нарат,чыршы һәм артыш кебек агачлар сирәгәеп, алар урынында кара урман урын тотадыр. Бу урманнарда бигрәк имән, каен юкә агачлары нарат белән кушылып китә, бик күп йирләрдә катыш урманнар ясыйлар. Бу урманнарның иң күп урыннары Минзәлә, Чистай һәм Спас кантонлыкларында, урыны-урыны белән Лаеш кантонында шулай ук Тәтеш һәм Зөя кантонлыкларында да атау-атау булып утыралар. +Нарат, чыршы кебек энәле агачларның иң күп булып, киңәеп үскән урыннары Чистай һәм Минзәлә кантонлыкларының Самар вилаятенә таба урыннарындадыр, чөнки бу урыннарда комлыкта нарат урманнары үзләре атау-атау булып утыралар. Бундагы наратлар һәм чыршылар Арча кантонлыгындагы төсле нәзек булмыйлар, бәлки калын җәенке булып үсәләр. Кайбер урыннарда дүртәр сажин калынлыкта наратлар очратырга мөмкин. Ләкин мондый наратлар өчен комлык һәм бик корылык кирәк. Юеш урыннарда наратлар бер дә үсә алмый. Урман янгыннарында нарат, чыршы агачлары соңында бары имән, каен, карама кебек агачларының гына үсүе сәбәпле, Чистай, Спас, Минзәлә кантонлыкларында катыш урманнар мәйданга килгән, бөтен Татар җөмһүриятенең һәммә җирендә диярлек күбрәк ошбу агачларны очратырга мөмкин - нарат, чыршы, артыш, каен, имән, өрәңге, усак, юкә, өянке, карама, зирек; су буйларында - тал; җимеш агачларыннан - алма, чия, миләш, шомырт. Казан һәм Минзәлә кантонлыкларында балан агачлары күп, чикләвек һәр җирдә бар. Һәммә җирдә диярлек үгез күзе (эт борыны) үзенең исле чәчәге белән матурлап утыра. Чәчәкләр, вак үләннәр Арча кантонлыгының шималеннән башка урыннарның һәркаюсында бөтен җирне бизәклиләр; бары куе наратлык һәм чыршылык булган урманнар гына аларга кояш яктысы үтә алмаганга, чәчәкләр һәм үләннәргә ярлыдыр. Аның урынына бундый урыннарда җиләкләрдән - бөрлегән, кара җиләк һәм мүк җиләге күп буладыр. Тагын бөтен урманнарның юешрәк урыннарында хәтфә кебек мүк бөтен урманны, агач төпләрен мамыкландырып сырып ала. Яфраклы урманнарны җөмһүриятнең һәммә җирендә очратырга мөмкин булганга ул урманнарда үсә торган җиләкләрдән - каен җиләге, җир җиләге, урман кура җиләге, карлыганнарны бик күп җыялар. +Кала тирәсендәге авыллар, җиләк өлгергәндә җиләк җыеп көн күрәләр. Шулай бөтен җөмһүрияттә үсемлекләр, кирәк агачлык, кирәк җишәүлек, кирәк әрәмәлек ягыннан үзгәрешләре юк. Үсемлекләр барысы да бертөсле, бер һавада, бер үлчәүдә үсәләр. +Мәдәни үсемлекләр +Татар илендә сөелеп чәчелә торган орлыклы ашлыклардан: арыш, солы, бодай, борчак, карабодай, тары, борай, ясмык, баса һәм җитен. +Болар җөмһүриятнең һәммә кантонлыкларында бар. Чистай, Зөя һәм Лаеш өязләренең кайбер урыннарында печән чәчү дә тәҗрибәгә кереп бара. Ләкин әле ул башланган рәвештә генә. +Бәрәңге үсемлеге бөтен җөмһүрияттә үзәк үсемлегеннән исәпләнәдер. Һәр җирдә бәрәңгене күпләп чәчәләр, янә рус авылларында кәбестә, кишер, торма, керән, кабак, кыяр үстерү елдан-ел күбәеп бара, татар авылларында хәзер бу үсемлекләргә дә игътибар итү бар. +Бигрәк тә Казан тирәсендә кәбестә, бәрәңге, суган, кишер үстерү иң файдалы кәсеп булып исәпләнә. Татар илендә Зөя, Тәтеш, Лаеш кантонлыкларында алмагачлар бик күп үстерелә. Иң күбе - Зөя һәм Тәтеш кантонлыкларының тау як Идел буендагы авыллар. Яратып үстерелә торган кышлык алмалардан Анис, Рус Малиты; көзлек Барабинка; җәйлек Пудеш, скороспел Храшавка кебек алмалардыр. Алмага башка ара-тирә груша һәм караҗимеш агачлары да очрый, ләкин алар аз. Аның урынына чияне һәр җирдә очратырга була. +Терлек һәм җәнлек +Татар илендә Русиянең һәммә җирендә очрый торган йорт җанварларыннан: ат, сыер, сарык, кәҗә. Ерткычлардан: бүре, аю. Җәнлектән: төлке, куян, сасы көзән кебек җанварлар һәр йирдә бар. Боларга башка Арча һәм Бөгелмә, Минзәлә, Чистай кантонлыкларында вакыт-вакыт поши һәм шималь боланы күренгәли. +Аю Арча һәм Бөгелмә кантонлыкларында әле дә очрый. Бүре, төлке һәр җирдә бар. Борынгы Арча һәм Бөгелмә, Чистай кантонлыкларының урманнарында вакыт-вакыт күпләп тә очраталар. Арча урманнарында сирәк кенә булса да кама, горностай кебек җәнлекләргә дә аучылык итәләр. Арча кантонлыгына күрше Малмыж, Кызылкокшай тирәләрендә тиенгә дә аучылык итәләр. Тәтеш җөмһүриятендә иң күп тотыла торган җәнлектән соры куян, бу һәр йирдә бар. Буңа һәркем аучылык итә, чөнки бу җәнлек кыш көне үсемлек агачларының кайрыларын кимергәнгә, авыл халкына күп зыян китерә. +Ашлык дошманнарыннан җомран, сасы көзән, ләтчә, сукыр тычкан кебек җир асты җанварларын һәр җирдә табарга буладыр, Чистай һәм Минзәлә кантонлыкларында сурка да очраштыргалый. +Татар иленең һәр җирендә кошлар, төньяк кошлары: карга, чәүкә, күгәрчен, чыпчык. Җәен килеп кышын китә торганнардан сыерчык, карлыгач, тургай һәр җирдә күп. +Ерткыч кошлардан: бөркет, карчыга, ябалак, лачын, байгыш кошлары бар. Урманда очрый торган кошлардан - тукран, кәккүк, саескан; һәр җирдә күп сайрар кошлардан сандугач һәрбер агачлык урын да бар. +Көртлек, урман тавыгын һәр урманда очраталар. Кыр кошларыннан һөд-һөд, дүдәк һәр җирдә бар. Су кошларыннан аккош, торна, челән Кама, һәм Ак Идел буйларында, бигрәк тә Ак Иделнең түбәнге агымында җәй көне күп була һәм аңар аучылык итәләр. Татар илендә иң яратып аучылык ителә торган кошлардан - кыр үрдәге. Бу инде һәр җирдә күп, бигрәк тә Идел, Кама тугайларында, сазлыкларда күпләп-күпләп йөриләр. Еланнардан чага торган кара еланга башка җиз башлы кара елан һәр җирдә күп. Кәлтә еланының күп төрләрен һәрбер урманда, кырларда һәрвакыт очратып буладыр. +Татар илендәге агым сулардан Идел, Ак Идел һәм Камада һәрвакыт балык тотыла. Ләкин бу тирәдә пароходлар бик күп йөргәнгә, балыкны күпләп тоту юк. Шулай ук бу суларда балык тоту файдалы кәсеп урынында торадыр: җәй көне күп тотыла торган балыклардан стерлядь (чөгә), таран (лещ), җәен (сом), алабуга, судак (тешле), чуртан (щука), чабак, кызыл канат, табан балык (карась), эт балыгы (налим), осетр һәм селедка балыклары тотыладыр. +Татар илендә күлләр аз булганга, монда балык та аз тәрәккый иткән, күлләрдә күбрәк: табан балык, таран һәм алабуга күп буладыр. +Татар илендә авыл хуҗалыгы +Татар илендә башлыча авыл хуҗалыгын өч кәсепкә бүлеп йөртергә кирәк: 1) иген игү эше; 2) терлек асрау; 3) урман эше. +Болар арасыннан иң күп каралганы - иген игү эшедер. Татар иле Русиянең икенче иле исәпләнгәнгә, ул үзе игелгән ашлыкның үз иленнән артканын читкә чыгарадыр. +Татар иленең һәммә җирендә иген игү эше бер юл белән бара. Бер ысулда эшлиләр. Русиянең бик күп җирендә булган төсле, Татар илендә әле иген игү өч кырлык ысулы бара, ягъни уҗым, сабан, такыр басу (парния). Ике кырлык ысулы бер дә юк диярлек. Өч кырлык ысулында ел саен бер кырны, ягъни арыш, бодай чәчелгән кырга сабан ашлыгы чәчәләр. Инде өченче елда бу кырга бернәрсә дә чәчмичә ял иттерәләр. Бу елда бу кырда бары терлек кенә йөри. +Татар иленең һичбер җирендә диярлек күп кырлык ысулы кермәгән. Күп кырлык ысулында кырны чәчми буш калдырып ял иттермиләр, бәлки шул кырга ел саен чәчелә торган әйберне алыштырып торалар. Мәсәлән, бер елны арыш чәчелсә, икенче ел солы, аннан соң печән, аннан соң җитен, аннан соң бәрәңге, аннан соң инде янә арыш чәчәләр. Шулай итеп, басуны үсемлек белән алыштыру аркасында басуга ял иттерергә лязим булмый, бәлки ял иттерәсе урынга җирне яхшылата торган печән кебек үсемлек кенә чәчәргә кирәк буладыр. Менә бу ысул Аурупада бик күптәннән, Русиянең көнбатыш ягында яңа гына гамәлгә куела башласа да, безнең илдә буның әле күренгәне юк. Җир кысрыкланса, ашлыкның уңмавы ешайса, халык үзе бу ысулның кирәклеген аңлап, өч кырлык ысулыннан күп кырлык ысулга күчәр дип өмид ителә. +Татар иленең һәммә җирендә дә халыклар бертөсле утырган диярлек, бер җирендә кысырык, икенче җирдә сирәк түгел. Шуңар күрә көн күрүләре дә бертөслерәк. Бөтен Татар илендә текә ярлы тау битләреннән ишелеп тора торган чокырлардан һәм әле киптерелеп өлгермәгән сазлыклардан башка су сакланмаган җир юк. Хәтта аз гына иген булуы көтелгән тау итәкләре дә сукаланган. +Татар илендә иген эше - бик борынгыдан бирле атаклы кәсеп. Шулай да җир яхшы яңартылмаганга, хәзер искергән. Җир тазарткыч мәгъдәннәр һич кулланылмый. Җир яңарту бик искедән бирле беленгән тиресләү ысулы белән. Ләкин тиресләү ысулы да тиресне берәр ел җыеп, черетеп булмаганга файдасы күп имеш. Иген коралларыннан Татар илендә агач суканы инде гамәлдән чыккан дип уйларга ярый. Бары Лаеш, Мамадыш кантоннарының кайбер карарак авылларында агач суканы очратып буладыр. Ләкин һәммә җирдә диярлек ике көрәнле сабан белән җир сөрү гадәткә кереп киткән. +Машина белән сукалату бөтенләй юк диярлек. Двигатель белән суктыра торган "паровой машина", Спас, Чистай, Зөя кантоннарындагы боярлардан калган машиналар гына бар. Авыл халкы кулында юк. Аның урынына суырдыргыч (веялка) һәм ат җигеп суктыра торган машинаны һәр авылда табарга буладыр. +Су буйларындагы печән чаптыра торган машиналарны сирәк кенә очратып буладыр. Сукаланган җирнең йомшаруына, шуның белән бергә игеннең уңуына иң кирәкле булган тырмалау эше дә бик борынгы ысул белән барадыр. Һәрбер авылда кыска тешле тимер һәм агач тешле тырмаларны гына күреп буладыр. Урак уру, чәчү, җыю һәммәсе кадимге бабайлар ысулы белән барадыр. +Татар җөмһүриятендә иң күп игелә торган ашлык - арыш һәм солы ашлыгы. Арыш чәчелгән бөтен җир 1 044 000 дисәтинә булып, солы 623 000 дисәтинәдер. Шуннан калганы - карабодай, бодай, тары, борай, борчак, ясмык, бәрәңге, җитен кебек ашлыклар. Ләкин болар бик аз чәчеләләр. Бөтен кырның яртысы арыш кына чәчелгәнгә, күп вакыт иген уңышлы булмый. Чөнки авыл халкының җире нәрсә чәчсәң уңуы, нәрсә чәчкәч уңмавы әле бөтенләй тикшерелмәгән. Шуңа күрә җиренә карап ашлык чәчелми. Шул сәбәпле күп вакыт уңмыйча кала. Арыш җиренә карап чәчелмәгәнгә уңмаса, ярты кыр уңмады, дигән сүз буладыр. Шуның өчен дә Гарби Аурупада бертөрле игенне күп чәчмиләр, бәлки җирне чиксез күп шакмакларга бүлеп төрле иген чәчәләр. Шунлыктан анда бездәге киң яп-ялангач, ач та калмыйлар. +Уртача исәп белән уртача иген булган елны дисәтинәсенә илле пот арыш исәпләп, уңмаган елларны чәчүенә, ягъни 8 һәм 10 пот та булмаган еллар бар. Солы уртача 40 пот исәпләп йөртелә. Уңмаган елны ул да шулай чәчүгә дә җитми каладыр. Татар җөмһүриятендә уртача исәп белән 7-8 елга бер мәртәбә көчле ачлык була килә. Бу җиде-сигез елга бер мәртәбә көтеп алу дәрәҗәсендә гадәткә кереп киткән. Җир мәгъдән белән яңартылмаганга һәм терлек тә күп асрамагач, тирес белән яңарту да мөмкин булмаганга, Татар җөмһүриятендәге җирләр бер вакытта да искиткеч күп орлык бирә алмый. +Гарби Аурупада яңартылган һәм тиресләнгән җирләрдә иген безгә караганда ике (Германия) һәм дүрт өлеш (Дания) кадәр артык җитешкән урыннар бар. +Җимеш һәм яшелчә үстерү +Татар илендә иген эше белән беррәттән җимеш һәм яшелчә үстерү эше дә - шактый тәрәккый иткән кәсеп. Югарыда әйткәнчә, яшелчә белән кала тирәсендәге рус авыллары гына шөгыльләнәләр. Бу авыллар бөтен Казан каласы халкын бәрәңге, суган, кишер, кәбестә белән туйдырып торган төсле. Шәһәрдән артканын Идел буендагы чит шәһәрләргә дә җибәрә иде. Җимеш үстерүдә иң күп таралган кәсеп - алма бакчаларын үстерү, тәрбия итү. Зөя, Тәтеш кантонлыкларында һәм азрак Лаеш, Спас кантонлыкларында ике миллион төпкә якын алмагачлар үрчетелгән. Алма уртача уңган елны дүрт миллион пот кадәр алма бирәдер. Шуның өчен бу кантоннар алма белән үз тирәләрен һәм шуның өстенә чит авылларны да тәэмин итә алалар. +Революциягә кадәр Казан тирәсендәге алманың бик күбесе Кама, Ак Идел шәһәрләренә һәм Себергә китәдер иде. Шулай ук Царицын, Астрахань шәһәрләре Казан тирәсеннән төшкән суган, бәрәңге белән туенып торалар иде. Кәбестә ел саен бик күп, вагонлап-вагонлап, Мәскәүгә җибәреләдер иде. +Терлек асрау +Татар җөмһүриятендә терлек асрау төп эшләрнең берсеннән исәп ләнмидер. Чөнки терлек асрау өчен иң кирәкле булган киң дала лык лар юк. Шулай ук терлек үрчетү өчен мәдәни рәвештә печән чәчеп үстерү дә әле гамәлгә куелмаган. Шуның өчен Татар җөмһүриятендә терлек халыкның үз кирәк-ярагына җитәрлек кенә асраладыр. Терлек арасында сарык иң күп асрала, эре һәм мөгезле маллардан - сыер, ат, тәвә кебек терлек көнкүрештә кирәк кадәр генә тотыла. Сарык, сыер, кәҗә кебек терлектән халык бары үзе өчен җитәрлек йон, май, сөт әзерли, буны бер кәсеп рәвешенә кертә алмый, шулай ук вә терлектән файдалана торган әйберләр дә мул, кирәгеннән артып калырлык рәвештә түгел. Терлек туйдыру бик начар куелган. Һичбер йортта үзенең терлегенә ел буена җитәрлек әзерләп куелмый. Җәй көне игелгән иген, җыелган печәне терлекләренә ел буенча бер үлчәү белән җитәрлек итеп исәпләп кую гадәте дә юк. Шуның өчен бервакыт терлеге чибәр генә тәрбияләнсә, кышка кергәч, сыер, сарык кебек маллар коры салам белән туеналар, печән яисә болгатып бирү кебек азыклар бәйрәм азыгы төсле уйланалар. Шулай ук терлек асрауда беренче урынны тота торган терлек торырлык урыннар бик начар, суык, җил ыжгырып йөрерлек җимерек лапаслар гына була. Бу да терлеге көр, халык өчен файдалы итүгә зыян китерә. +1917 ел исәбе буенча бөтен Татар җөмһүриятендә терлекләрнең саны ошбу рәвешчә булган: +Атлар - 571 607. +Мөгезле эре терлек - 724 800. +Сарыклар - 2 137 814. +Кәҗәләр - 86 485. +Дуңгызлар - 287 052. +Кантоннарга бүленешләре (бөтен терлекләрне бергә кушып исәп ләгәндә) ошбу рәвештә: +Арча кантонлыгында - 409 740. +Бөгелмә - 439 331. +Буа - 244 050. +Лаеш - 312 665. +Мамадыш - 313 671. +Минзәлә - 80 813 +Зөя - 170 353. +Спас - 277 899. +Тәтеш - 263 757. +Чистай - 567 256. +Бөтен җөмһүриятнең кантоннары арасында терлек асрауда күзгә бәрелгән бертөрле аерма юк. Руслар белән татарлар арасындагы аерма - бары дини гадәтләре буенча дуңгыз асрауда гынадыр. Бөтен терлекне авыл көнкүрешенә каратып җан башына бүлгәндә, һәрбер йөз кешегә вак терлектән - 131 иген игәр, эшкә ярарлык эре терлектән 71 терлек төшәдер. Татар җөмһүриятендә терлек асрау эше шул рәвештәдер. +Татар җөмһүриятендә җир биләү +Октябрь революциясе җир биләүне бөтен нигезе белән үзгәртте. Чөнки революциягә кадәр Русия вилаятьләрендә җирне бик төрле рәвештә билиләр иде. +Авыл халкы дворян, хөкүмәт, удел, шәһәр идарәләре, хосусый кешеләр вә башка төрле хуҗаларның җирләре булып килде. Октябрь революциясе соңында бөтен җир бөтен хезмәт иясенә бирелде. Шуңар күрә хәзер югарыда күрсәткән исемнәр белән бүлеп йөртмиләр. +Шулай да Татар җөмһүриятендә җирне төрле кантоннарда төрлечә билиләр. Бөтен чәчелгән җирне кантоннарга бүлеп карасак, ошбу рәвештә булыр иде: +Казан-Арча кантонлыгында - 183 175 дисәтинә. +Лаеш - 167 614 дисәтинә. +Мамадыш - 164 796 дисәтинә. +Зөя - 98 108 дисәтинә. +Спас - 185 149 дисәтинә. +Тәтеш - 152 692 дисәтинә. +Чистай - 297 745 дисәтинә. +Безнең кантоннарда җир һәрбер ашаучы башына бүленгән, революциянең беренче, икенче елларында җирне ел саен шобага белән бүлеп килгәннәр. Инде соңгы өченче елда җөмһүриятнең бик күп урыннарында алты елга кадәр иткәннәр; ел саен җирне бүлү авыл халкы хуҗалыгы өчен зарарлы, чөнки җирне һәр ел бүлгәндә, киләчәк елда бу җирнең кем кулына күчәчәген белмәгәнгә, бер ел өчен генә җирен тиресләми, яхшыртмый. Шуңар күрә бөтен кыр тиресләнмәгән килеш кала. +Кайбер авылларда бергәләп, артил белән җир биләүчеләр дә бар. Шулай ук кайбер авылларда сирәк кенә булса да җирне коммуна белән биләүчеләрне очратырга мөмкин. Артил һәм коммуна белән биләгәннәрнең ашлыклары күбрәк була, чөнки болар җирләрен яхшырак яңарталар, тиреслиләр. +Кул һөнәре +Татар җөмһүрияте игенчелек җөмһүрияте исәпләнсә дә, аның халкы иген кәсебе белән генә туенып тора алмый. Шуңар күрә 6-7 ай иген эшләп калган, 4-5 айда бүтән төрле эш эзләргә мәҗбүр. Шуның өчен Татар җөмһүриятендә иген эшеннән башка кул һөнәре дә - бик таралган хезмәт. Кул һөнәре аркылы эшләнгән әйберләрнең бик күбесе Татар җөмһүрияте халкының үзе өчен булса да, шактыйсы Татар җөмһүриятеннән тышка чыгарыладыр. +Иген эшеннән башка иң алда торганы - агач эше. Чөнки Татар җөмһүриятенең дүрттән бер кадәр урыны урманчылык белән капланган. Һәм Татар җөмһүрияте уртасыннан Идел, Кама һәм Вятка кебек зур елгаларның агуы да бу эшне бик үрчетәдер. Урман кисү, такта яру Арча, Лаеш, Чистай, Мамадыш, Минзәлә һәм Буа кантонлыкларында күбрәк эшләнәләр. Бу һөнәр кыш көннәрендә эшләнә. Кайбер авыллар кыш буенча урманнарда көннәрен үткәреп чыгалар. Язында шул эшләнгән агачларны су белән урмансыз якларга җибәрәләр. Шулай ук арба, чана, кисмәк, чыпта, кап эшләре - барысы да шул агач эшләредер. Янә күмер яндыру, сумала алу, скипидар ясау, кебекләр дә - урман эшләредер. +Арба-чана һөнәре бик күптәннән бирле. Казан кантоннары арба, тарантас һәм чана ясау белән дан чыгарганнар. Лаеш, Арча, Тәтеш, Зөя, Чистай, Бөгелмә кантоннары рус, татар һәм немец арбалары дип йөртелә торган өч төрле арба ясыйлар. Шуларга карап, чаналары да бераз бүленеп йөртелә. +Татар җөмһүриятеннән читтә яратып истигъмаль ителә торган тарантаслар бигрәк Арча кантонлыгында Дербыш, Чебакса, Борисоглеб авылларында эшләнәдер. Бу һөнәрләр бик гади эшләнә. Һәрбер авылда, һәрбер гаилә үзенең өй эчендә эшләрлек кешеләре белән бергә эшлиләр. Аерым завод-фабрика кебек биналар кормыйлар, лапас, өй алды, яисә мал өе кебек урыннарда гына эшләнәләр. +Җүкә каезлау, кайры куптару, мунчала ясау, мүк җыю - барысы да Мамадыш, Спас, Зөя, Лаеш һәм Арча кантоннарында күбрәк эшләнә. Боларны эшләү яздан көзгә кадәр сузыла. Мунчаладан, җүкә, кайрыдан әйберләр күбрәк Бөгелмә, Буа, Мамадыш һәм Арча кантоннарында ясала. Чыта, каб эшләре күбрәк татарлар кулыннан үтә, чабата тугу эшен бөтен Русиянең һәммә авылында очратырга мөмкин, ләкин Татар җөмһүриятендә Мамадыш, Спас, Тәтеш һәм Арча кантоннарында бу эшне аерата яратып эшлиләр. +Татар җөмһүриятендә эшләнгән кисмәк такталары Русия эчендә генә тукталып калмый, бәлки Франциягә кадәр китәдер. +Кәрзин, бөккән урындыклар, тарантас читәне Арча һәм Чистай кантоннарында күбрәк эшләнә. +Балта осталыгы - татарлар һәм руслар арасында таралган һөнәр. Бигрәк күп балта осталары Чистай, Арча, Спас, Тәтеш һәм Мамадыш кантоннарыннан чыгып йөриләр. +Балта осталары, йорт, сарай, шундый каралты-кирәкләре эшләгән кебек, Идел буйларында баржа һәм кимә ясау белән дә шөгыльләнәләр. +Агачтан кырып эшләнгән әйберләрдән савытлар, урындыклар, тәрәзә кысасы (рамы), агач тартмалар Арча, Бөгелмә, Чистай кантоннарында ясала. +Урмансыз, ягъни агачка ерак авылларда агач эшеннән бүтән эшләр белән мәшгуль булалар. Мәсәлән, бау үрү, эшлея, дилбегә вә башка ат-арба тирәсендәге җепләр, шулай ук камыштан төрле чыпта ясау, намазлык сугу кебек эшләр Бөгелмә, Мамадыш, Спас, Арча һәм Лаеш кантоннарында күбрәктер. +Тире эшләре. Сары тун эшләр өчен, сарык һәм бәрән тиресен иләү Бөгелмә, Арча, Зөя, Тәтеш һәм Спас өязләрендәдер. Авыллардагы тире иләүчеләр үз йортларында кечкенә генә завод сыман йорт-куралар, шунда чаннары, буйый торган кораллары була. Тире иләүчеләр читкә чыгып та эшлиләр. Каеш, күн, бияләй эшләре Чистай кантонында Богородский авылында, Арча, Мамадыш, Зөя һәм Бөгелмә кантоннарында эшләнә. Бу эш - Татар җөмһүриятендә искедән бирле танылган һөнәр. Шуңар күрә бу әйберләр күбрәк күрше вилаятьләргә җибәреләдер иде. Аяк киемнәреннән бигрәк күп эшләнә торганы - Шәрык өчен хәзерләнә торган хатын-кыз һәм ирләр читеге, Казан тирәсендәге бистәләрдә һәм Арча кантоннарындадыр. Аларга башка гомум аяк киеме Чистай, Спас, Мамадыш һәм Арча кантоннарында әзерләнә. +Йон эшләре. Йоннан киез итек басу күбрәк Арча кантонында, Кукмара авылында һәм Чистай, Бөгелмә һәм Буа кантоннарында күптер. Бу кантоннарда йон эшләпә, киез, бурка, туфли һәм киез каталар да эшләнәләр. Йон эрләү, йон туку күбрәк Лаеш, Чистай һәм Арча кантоннарындадыр. +Тимерчелек, бакырчылык - бөтен кантоннарда таралган һөнәр. Тимерчелек ат дагалау, йорт-җир кирәкләрен булдырудагы һөнәрләр генә түгел, тарантас тимерен ясау, тәрәзә-ишек тоткаларын эшләү, боҗралар, йозак әйберләре, балта, карават вә башка шундый әйберләр дә эшләнәдер. Чистай, Тәтеш кантоннарында авыл хуҗалыгы коралын эшләү дә шактый үрчеп бара. Бакырчылык эшләренең иң күп эшләре - Лаеш һәм Мамадыш кантоннарында. Чиләк төпләү, ясау, тимер мич, тимер морҗа ясау - барысы да Чистай кантонында. Алтын-көмеш эше күбрәк Лаеш кантонында таралган. Мәсәлән, "Рыбная Слобода" авылы бөтен тирә-якка үзенең көмешчеләре белән дан чыгарган. +Таш чыгару, кирпеч сугу эшләре. Идел буендагы кантоннарның барысында диярлек таш чыгару белән шөгыльләнәләр. Шулай ук Чистай һәм Спас кантоннарында чүлмәк ясау эше дә бик үрчегән. Кирпеч ясау - бөтен кантоннарда таралган һөнәр. +Шулай ук игенчелектән башка ау аулау, балык тоту - Арча, Чистай, Спас һәм Тәтеш кантоннарында үрчегән һөнәр. Кама, Идел һәм Ак Идел елгалары балык тоту һөнәрен шактый югары дәрәҗәгә мендергәннәр. +Өстән генә санап чыкканда, Татар җөмһүриятендәге вак һөнәрләр төрләре шунлардан тора. Техника күтәрелгән саен, бу вак һөнәрләр акрын-акрын бетәрләр, ләкин хәзер бу һөнәрләр халык хуҗалыгына бик күп ярдәм итәләр. +Татар җөмһүриятендә сәнәгать (завод, фабрика эше) +Татар җөмһүриятендә вак кул һөнәренең үрчүе, аның көннәнкөн үсүе үзе үк бу җөмһүрияттә эре завод һәм фабриканың азлыгын күрсәтәдер. Чөнки зур завод һәм фабрикалар әйберне кечкенә заводларга караганда бик күп арзан төшерә һәм бик күп артык эш чыгара. Шуңар күрә зур завод, фабрика булган җирләрдә вак һөнәр эше күп үрчи алмый. Татар җөмһүрияте халкының егермедән бере генә завод һәм фабрика кебек эшләп чыгару мөәссәсәләрендә көн күрә. Калганнары барысы да авыл халкы хуҗалыгы белән шөгыльләнәләр. Иң зур завод һәм фабрикалар Казан шәһәрендә җыелганнар, Татар җөмһүриятендә эшләнә торган атаклы әйберләр: шәм, сабын, гөлсирин, күн, порох, күкерт кебек әйберләр. Янә он тегермәннәре, такта яру заводлары, йон тетү, бәз, тула эшләнә торган заводлар да бар. +Иң зур һәм бөтен Русиядә атаклы заводлардан: порох заводы, хәрби әйберләр хәзерли торган Алафузов заводлары, янә шәм, сабын, гөлсирин эшли торган Крестовников заводлары. +Советлар Русиясе өчен Казандагы порох эшли торган заводлар иң кирәкле һәм иң күп эш чыгара торган заводлардан исәпләнәләрдер. Чөнки Гражданнар сугышы вакытында советлар Русиясендә бүтән җирдәге порох заводлары төрле сәбәпләрдән эшләмәделәр. Алардан сугыш өчен порох килмәде, бөтен фронтлар өчен өзлексез порох әзерләп торучы "чишмә" Казан тирәсендәге порох заводлары булды. Порох заводлары көн-төн туктамый эшлиләр, бөтен эше хәрби нигезгә куелган. +Крестовников заводы да Казанда бик иске заводлардан. Бу завод - 1860 елларда корылып эшкә тотынган завод. Бунда эшләнеп чыккан шәм һәм сабын бөтен Русиядә, хәтта чит мәмләкәтләрдә дә атаклы. Сугышка кадәр Крестовников заводы елга бер миллион пот шәм эшләп чыгара иде. Шулай ук гөлсирин һәм сабын бик күп эшләнәдер иде. Боларга башка Казанда Арсланов, Үтәмишев, Пекин заводлары елга бер миллион ярым пот чамасы сабын, гөлсирин кайнаталар, йон тетү, юу заводлары да бар. Казанда иң искедән бирле күн эше эшләнә. Шулай ук күннән итек вә башка аяк киемнәре хәзерләнә. Мәсәлән, бер Алафузов заводы сугышка кадәр елга 500 мең пар итек әзерлидер иде. Сугыш вакытында Алафузов заводлары бары хөкүмәткә генә эшләгәнгә, эшләп чыгару хасиятләрен тагын арттырдылар. Шулай итеп, сугышка кадәр Казандагы күн заводлары елга ике миллион баш эре мал тиресе, дүрт миллион данә вак мал тиресе китерелеп эшләнә килде. Болгар күне, сәхтиян (сафьян күне) - Казанның атаклы эшләреннән. Боларга башка Казанда һәм Казан тирәсендә тегермән-заводлар да шактый урын тота. Мәсәлән, Казаннан ун чакрым җирдә Идел буендагы Акунишников тегермәне - үзенең онны ярмалы рәвештә тартуы белән бөтен Русия дә атаклы тегермән. Бу тегермән сугышка кадәр елга өч миллион пот бодай артып чыгарадыр иде. Татар җөмһүриятендә әлегә күзгә бәрелгән һәм халык көнкүреше өчен әһәмияте зур булган завод-фабрикалар шулар. Боларга башка тула, бәз фабрикалары булса да, алар ул кадәр зур урын тота алмыйлар. Мәгъдән заводлары әле үрчемәгән. +Татар иленең кыскача үткәне +Татар җөмһүрияте урынында борынгы заманда кемнәр утырган? +Бу сөальгә кыскача гына булса да җавап бирергә кирәк. +Моннан мең ел артык электә хәзерге Татар җөмһүрияте урынында "Болгар" исемендә атаклы мәдәни бер мәмләкәт булган. +Болгар мәмләкәтенең төп халкын "Болгар халкы" дип йөрткәннәр. Борынгы "Болгар" иленең чикләрен аермачык күрсәтеп булмый, шулай да ул мәмләкәттә Нократ (Вятка), Чулман (Кама), Чирмәсән, Ахтай, Ак, Зәй, Кечек Чирмешән, Олы Чирмешән, Сая, Мишә елгалары кебек елгаларның барлыгын әйтергә мөмкин. Шулай булгач, борынгы Болгар мәмләкәте дә хәзерге Татар җөмһүрияте урынында булганын күрсәтәдер. Хәтта аның чикләре безнең җөмһүрият читендә, тышта киңәйгәнен белеп буладыр. +Борынгы Болгар мәмләкәтендә безнең заманга кадәр бик аз әйберләрнең эзләре калган, кайбер урында Болгар мәмләкәтендә сугылган акчалар табыла, төрле йорт, шәһәр урыннары, кабер ташлары чыга, Болгар шәһәре урыны да әле җимерелеп бетмәгән, манара, мәдрәсә, мунча биналарының хәрабәләре бар. +Болгар халкы иске-искедән бирле ерак җирдән килә торган гарәпләр, фарсылар, ерак төрекләр, шомахилар, славяннар белән алыш-биреш иткәнгә, болгарларның шәһәрләре дә күп булган. +Безнең заманга исемнәре калган шәһәрләрдән иң атаклысы: Казан шәһәреннән 123 чакрым Идел агымы белән төшкәч, Спас шәһәреннән 25 чакрым гарәп җәнүбигә таба "Болгар" исемендә бер зур шәһәр булган. Бу шәһәр "Болгар" мәмләкәтенең пайтәхете булган. +Шулай ук Чистай кантонлыгында Кечек Чирмешән буенда "Бүләр" исемендә (хәзер "Посад Билярова" дигән зур рус авылы) мәшһүр зур шәһәр булган. +Янә Самар вилаяте белән электәге Казан вилаяте чигендә, хәзер "Кузнечиха" дигән рус авылы урынында "Сувар" исемендә бер шәһәр булган, шулай ук Чистай кантонлыгында "Тубылгы Тау", Нижний Новгород шәһәре урынында "Ибраһим кальгасы" (Ибраһимов) кебек шәһәрләр булган. +Болгар халкы авылларда башлыча иген игү, мал асрау һәм шәһәрләрдә һөнәр, сәнәгать эше һәм алыш-биреш белән шөгыльләнгәннәр. +Хәзерге Идел буенда беренче мәдәни үсемлек үрчетү шәрәфе борынгы Болгар халкы өстенә төшәдер.Чөнки болгарлар игенне бик тырышып пөхтә эшләгәннәр. Аларның ашлыклары үзләреннән арткан. Күрше халыклар белән кадерле җәнлек тиресенә, төрле мәгъ дәннәргә алыштырганнар. +"Болгар" мәмләкәтендә бүз туку, тула сугу, шәм кою, сабын кайнату атаклы һөнәрләрдән исәпләнгән. Янә сәхтиян күнен эшләү, Болгар күне, сауры эшләү - барысы да болгарларның яраткан һөнәрләре булган. +Болгар мәмләкәтендә эшләнгән төрле сугыш кораллары, фарфор, пыяла, ахак кебек ташлардан ясалган сәдәп, алка, муенса, беләзек, йөзек, шулай ук каптырма һәм төрле бизәнү әйберләре һәм җиз, көмеш, пулат вә башка мәгъдәннәрдән эшләнгән нәрсәләр бөтен Шәрык һәм Гареб халыклары арасында күпләп-күпләп таралган. +_______ +Болгарлар гыйлем, мәдәният ягыннан күршеләреннән югары булсалар да, саннары аз булганга, бервакыт та тыныч тора алмаганнар. +Аларның күршеләреннән мәдәнияттә түбән, саннары күп халык славяннар булганга, алар әледән-әле болгарларны килеп борчыганнар. Бигрәк тә ачлык елларны славяннар Болгар иленә "азык ауларга" чыкканнар. +Еш-еш баскыннар сәбәпле, үзләре корган мәдәниятне саклап алып бара алмаганнар, чөнки славяннарның "Болгар" мәмләкәтенә 15-16 мәртәбә һөҗүм итеп, талап киткәннәре тарихка мәгълүм. +Янә шулар өстенә 1237 елда Монголия сахрасында монгол-төрек халкыннан төзелгән Бату ханның көчле явы "Болгар" мәмләкәте өстенә килеп чыгып, Болгарны күтәрелмәслек дәрәҗәдә харап иткәннәр. Һәм шул вакытта "Болгар" мәмләкәтенең истикълялиятен югалткан дип йөртелергә буладыр. Чөнки бундан соң "Болгар" мәмләкәте татар ханнарының провинцияләре булып исәпләнде, һәм татар бикләре, татар морзалары тарафыннан идарә ителде. +Бу чагында кирәк татар бикләре, кирәк славяннарның кинәт һөҗүме сәбәпле ясалган җәбер-золымнар "Болгар" халкын мәмләкәтләрен ташлап кыргыз сахраларына, урман араларына качарга мәҗбүр итте. +Янә "Болгар" иле татарлар хакимиятенә күчкәч, ул үзенең истикълялияте белән бергә төзеклеген һәи икътисади байлыгын югалтты. +Буның югарыда күрсәтелгән сәбәпләреннән башка, татар хакимиятенең, Алтын Урда мәмләкәтенең пайтәхете "Сарай" шәһәренең сәүдә һәм икътисад ягыннан күтәрелеп китүедер. Чөнки буңа кадәр "Болгар"га килеп алыш-биреш итә торган чит ил сәүдәгәрләре, "Сарай" шәһәре күтәрелгәч, малларын Сарайга гына китерә торган булдылар; Болгарга барырга кирәклек табылмады. Кыскасы, Алтын Урда мәмләкәтенең Сарай шәһәре "Болгар" шәһәре урынын алды. "Болгар" шуның белән Шәрык мәмләкәтләре арасында үзенең Аурупадагы сәүдә алышу мәркәзе әһәмиятен югалтты. Бәлки шул тирә өчен генә әһәмиятле бер шәһәр булып калды. "Болгар" мәмләкәтенең бетүенә бу сәбәпне тагы да көчлерәк дип уйларга кирәк. +Казан падишаһлыгы +XV йөзнең урталарында Алтын Урда мәмләкәтенең тәмам җимерелеп, таралып беткән чорларында борынгы атаклы Болгар иле урынында "Казан падишаһлыгы" исемендә яңа бер мәмләкәт төзелә. Тиз арада бу мәмләкәт тирәсенә Алтын Урдадан чыккан атаклы бикләр, морзалар, тарханнар, шулай ук Болгар иленнән калган сәүдәгәрләр, бикләр җыелалар. Мәмләкәтне чынлап хәрби оешкан бер мәркәз рәвешенә китерәләр. +Мәмләкәтнең пайтәхете Казан шәһәре була. Ләкин бу Казан падишаһлыгы Алтын Урда кебек көчле мәшһүр бер мәмләкәтнең хәрабәсеннән калган морзалар, бикләрдән генә төзелгән бер мәмләкәт булганга, ул чагында күчерелгән славян кенәзләре белән көрәшеп, үзенең истикълялиятен саклап торыр дип уйларга мөмкин түгел иде. Шулай да Казан кинәт борынгы Болгар һәм Сарай шәһәрләренең икътисади урынын тотып киткәнгә һәм, Казан падишаһлыгы гаскәре башында талантлы мөдирләр торып, Мәскәү кенәзлегендә - кенәзләр белән боярлар низагысы бик көчле булганга, берникадәр заманга Казан падишаһлыгы үзенең истикълялиятен саклап килә алды. +Ләкин бу вакытлы саклау, вакытлы истикълялият иде, чөнки Мәскәү падишаһлыгы көннән-көн Мәскәү суы, Ока сулары буеннан Идел һәм Урал буена җәелергә омтыла, шунда киңәюне бөтен мәмләкәтнең төп сәясәте итеп тота, бу юлда торган комачаулык белән ригаясез көрәшергә нинди генә корбаннар белән Казан арасында, Идел-Урал буенда өстенлек өчен 70-80 ел өзлексез сугышлар сузыла. Актыгында, XVI йөзнең урталарында, 1552 елда Казан падишаһлыгы үзенең истикълялиятен тәмам югалтып, бөтен Казан падишаһлыгы Мәскәү падишаһлыгының мөстәмләкәсенә әйләнә. +_______ +Казан падишаһлыгының төп халкы төрек телендә сөйли торган татарлар иде. Янә татарларга башка фин ыруыннан ар, мордва, мари кебек халыклар булган кебек, Урал итәкләрендә башкортлар да бар иде. +Казан падишаһлыгында иген игү, умартачылык, мал асрау һәм урман эшләренә, башка алыш-биреш эше бик киң рәвештә куелган иде. Чит мәмләкәтләрдән килгән сәүдәгәрләр өчен Казанда хосусый сәүдә йортлары, шул мәмләкәтнең сәфарәтханәләре булган. Бохара, Иран, Шомахи, Әрмәнстан, Гарәбстаннан килгән маллар, Гаребтән килгән Новгород, Герман һәм Скандинавия халыклары сәүдәгәрләре китергән маллар белән алыштыралар. Алар белән һәмишә мөнәсәбәттә булалар. +Казанда ел саен бер мәртәбә зур базар була (ярмарка). Бунда бөтен дөнья сәүдәгәрләре үзләренең малларын китерәләр, бер еллык алыш-биреш ясыйлар иде. +Казан падишаһлыгы болардан тиешле салым җыйганга, сугыш вакытларында акчага күп аптыраганын белдерми. Шуңар күрә булырга кирәк, Өченче Василий, Казанны икътисади яктан аптыратыр өчен, рус сәүдәгәрләренә ел да була торган Казан базарына килергә мәнгы итә. Казан белән Нижний Новгород арасында булган, Идел буендагы, Макарьев шәһәрендә сәүдә мәркәзе ясарга боерык бирә. Казан үзенең икътисади көчен югалткан соңында, Макарьев ярмаркасы Казан базары урынын тота. Татарлар арасында "Мәкәрҗә" дип йөртелә торган ярмарка шуннан калган. 1817 елда Беренче Александрның боерыгы белән Макарьев ярмаркасы - Нижний Новгородка күчә. +_______ +Казанда мәмләкәтнең идарәсе хакиме мотлак (абсолютист) булган хан кулында иде. Хан тирәсендә атаклы аристократлар җыелалар. Болар - ханның киңәшчеләре, Казанның аристократлары. Нәселләренә карап мәртәбәләр төрлечә иде. Алар морза, бик дәрәҗәләренә бүленеп йөртеләләр. Морза Һади аксөяк, бикморзаларның атаклырагы. Аның дәрәҗәсе морзадан күп югары була. Инде кайберләре Алтын Урдадан килгән мангыт, тичак, ширин, аргын кабиләләреннән булса, алар карачы дәрәҗәсен алып, алар хөкүмәтнең үзгәрмәсен әгъзалары исәпләнәләр иде. +Хан янында һәмишә, шул морзалардан төзелгән вә углан исемендәге гвардия гаскәре буладыр иде. +Байлар - зур акча ияләре мәмләкәттә мәэмүрлек бурычын үтиләр. Ләкин болар мәмләкәттә нөфүз иясе түгелләр. +Руханилар мәмләкәттә зур урын тоталар. Руханилар башында "Сәйид" тора. Ул бөтен дин эшен үзлегеннән башкара. Сәйидне хөрмәт итәләр, мәсәлән, хан Сәйид белән очрашканда, аны олуглап, аңа каршы барып, аның кулын үбә, гади халык Сәйиднең киеменә бәрелү, яисә атына кулларын тиерү белән шатланалар иде. Сәйид ханның дөнья эшләренә катыша. Чит падишаһка җибәрелгән рәсми кәгазьләрдә хан, бик һәм Сәйиднең исеме дә искә алына иде. +_______ +Казан падишаһлыгында тышкы яктан өзлексез Мәскәү белән көрәшү булса, эчтән тәхет, түрәлек өчен партия яклашуы барды. Партия дигәч, бунда икътисади, иҗтимагый, гомумән халык көнкүреше өчен яклашу түгел, бәлки тәхте сарай өчен яклашу иде. +Ике көчле партия дәвам итте: берсе Кырым, икенчесе Мәскәү партиясе. Һәр ике партиянең башында атаклы бикләр торалар. +Кырым партиясе тарафындагы бикләр Казан падишаһлыгы тәхетендә Кырым ханнарыннан берәүне һәм бөтен Казан падишаһлыгының сәясәтен Кырым ханлыгына баглап йөртү ягында. +Мәскәү партиясе тарафында булганнар Казан тәхетенә Мәскәү киңәше белән хан кую һәм Мәскәү сәясәте белән баруны яклаучылар иде. +Боларга башка янә өченче "Нугай" партиясе бар иде. Ләкин бу әйтерлек зур нөфүзле түгел иде. +Халык һәм гаскәр дә шул ике партиянең берсенә ияргән. Иң кызу көрәш вакытларында шул ике партиянең берсе ноктасыннан хәрәкәт итәләр иде. Ханнарның әледән-әле алмашып торуы, мәмләкәт өчен нык сәясәтнең булмавы, барысы да шул тәхет низагысыннан килгән. Актыгында, Мәскәү Казанга якын торганга, аның гаскәре һәм байлыгы да Кырымга караганда артык булганга, Мәскәү партиясе җиңде. Казан ханлыгы Мәскәү кенәзлегенә күчте. +Мәскәү кенәзләре сугышып алынган һәрбер җирне үзләренең хосусый милекләре дип исәплиләр иде. Шуңар күрә андагы җир, су, урман байлыкларын теләгән кешеләренә бүләк рәвешендә, кайберенә санап та бирәдер иде. Мәскәү кенәзе Дүртенче Иван да Казан падишаһлыгы белән шулай мөгамәлә итте. Ләкин Казан падишаһлыгы һәм аның борынгы түрәләре һәм байлары мөстәкыйль мәмләкәт идарәсендә тәрбия ителгәнгә, "Болгар", "Алтын Урда" мәмләкәтләренең шанлы тарихы әле бөтенләй онытылып бетмәгәнгә, Мәскәү падишаһына Казан ханлыгын катгый рәвештә Мәскәү падишаһлыгының өзелмәс бер кисәге итеп тоташтыру шактый бер авыр эш иде. +Нинди авыр эш булса да, Казан ханлыгын Мәскәү җире итәргә һәм андагы халыкларны борынгы татар бикләре, татар морзалары тәэсиреннән чыгарырга кирәк иде. +Бу теләгенә ирешү өчен Мәскәү өч юл тотты: +1 - Казан падишаһлыгы җиренә русларны күчерү. +2 - Рус кенәзлегендә булган идарә ысулын кертү. +3 - Рус булмаганнар арасында христиан динен тарату. +Казан падишаһлыгы Дүртенче Иван заманында Иванга ошамаган боярларның күчеп килә торган урыннарына әйләнде. Шуңар күрә Дүртенче Иван үз заманында Казан тирәсенә бик күп атаклы, борынгы нәселле боярларны күчерде. Алар бунда теләгәнчә җир, судан файдаландылар. Шулай ук 1556 елларда Псков һәм Новгород сәүдәгәрләрен, боярларын күпләп-күпләп Казанга күчереп, Казанның борынгы сәүдәсен шул яңа килгән русларның кулына бирергә тырышты. Яңа күчеп килгән кешеләргә җир бирүдә, сәүдә эшендә, салым түләүдә, шәһәрнең уртасында урын алуда артыклыклар күрсәтелде. +Ул заманда Казан тирәсендәге кадерле җирләр, сулар татарлар кулыннан алынып, рус түрәләренә, попларына бүләк итеп бирелде. Мәсәлән, 1555 елда "кечкенә Кабан күле" аның тирәсендәге бөтен урманнар һәм сусар, кондызлы сулар Гурий попка бүләк итеп бирелгәннәр иде. +Шуның белән бергә төп җирле халыкны төрле салымнар, авырлыклар белән икътисади ярлылыкка төшерелде; җирле түрәләр, бәк, морзалар гади халыкка караганда югары дәрәҗәдә исәпләнсә дә, аларның кузгалуыннан шөбһәләнеп, аларны һәмишә халыктан ераграк җибәрү сәясәте тотылды. +Идарә +Казан падишаһлыгы Мәскәү кенәзлегенә тоташуы белән Мәскәү идарә рәвешен кабул итәргә мәҗбүр иде. Мәскәү кенәзлеге Казанны озак вакытка кадәр бөтенләй хәрби идарә астында алып барды. Киң мәмләкәтне идарә итәргә уңайрак булсын өчен, Казан падишаһлыгын берничә кисәккә бүләргә кирәк иде. Ул кисәктә берәр урынны кальга (крепость) шәһәр итеп сайлана, шунда даими гаскәри фиркаләр куела килде (Арча, Мамадыш, Зөя). Бөтен өлкәне идарә итәр өчен кенәз тарафыннан "бөек воевода" билгеләнә, аңар ярдәмче буларак ике көчек воеводалар билгеләнәләр. Болар аталык һәм нәселле боярлардан булырга тиешләр. Өлкәнең бөтен язу һәм хөкем эшләрен башкару "дьяк" дип йөртелә торган гади кешеләрдән куелган түрәләргә тапшырыла. Болар башта бөтен Казан ханлыгында 11-12 кеше иде. Боларның янә "поддьяк" дигән ярдәмчеләре дә була: халык арасына иң күп кушылып йөрүчеләр "йөз башчылары" (сотниклар) исемендәге түрәләр. Болар халык арасыннан сайланып куелырга тиешләр. Болар ясак җыя, халык тынычлыгын карый, приказларны белдерә, аларның гамәлгә куелганын тикшерә, кыскасы турыдан-туры халык белән эш итә. Болар күп вакытта җирле халыктан буладыр иде. Ясак (салым) җан башыннан, яисә йорт башыннан алынган. Күп вакытта ясакны, берәр кешегә печеп бирә торган булганнар. Ясак бирмәү - баш тартудан исәпләнеп, аның өчен иң авыр җәзалар ясаладыр иде. Воеводалар Мәскәүдән бик зур вәкаләтләр алып кайталар, хакимияткә буйсынмаучыларны үлем җәзасына хөкем итәләр, бундый чакларда воеводалар хаким мотлак исәпләнәдер иде. Воеводалар үзләренең хокукларыннан артык эш күргәнгә, халык алардан бер дә разый түгел, чөнки воеводалар хөкүмәткә никадәр ясак җыйсалар, үзләре өчен дә шулкадәр җыялар иде. +Жирле халыкны бәйләү, урынсызга зинданнарда асрау, хатын-кызларны җәберләү, балаларын көчләп алу кебек золымнар түрәләрнең гади эшләре иде. Мәсәлән, 1667 елда бер воеводага Мәскәүдән килгән рәсми кәгазьдә: "чирмешләрне алалар да аларны өйдә асрыйлар икән", диелгән. Хөкем эшләрендә канун юк, тәртип юк, һәрбер түрә теләгәнчә, үзенең нәфесенә ошаганча хөкем итә. +Түрәләрнең төрле җәзаларыннан, урынсыз золымнарыннан котылыр өчен, җирле халыклар монастырьлар, поплар ярдәменә сыгыналар, христиан динен кабул итәләр иде. +_______ +Казан җирен Мәскәү мөстәмләкәсе итүдә өченче чара - руслаштыру сәясәте иде. Руслаштыру сәясәте иң көчле һәм зур әһәмият бирелгән як булды. Шуның өчен, Казан ханлыгы Мәскәү хакимият енә күчкәннән бирле, ислам белән христиан диненең көрәше, дин өчен булудан бигрәк, мал һәм җир өчен иде. Мөселманнарнаң морзалары, бәкләре ислам динен саклаган булып, үзләре тирәсендә мөселман ярлыларын күбрәк тоталар, аларны арзанрак эшләтәләр, аларның җирләрен сатып алган булалар - кыскасы дин каплавычы астында мал һәм җир иде. +Шулай ук христиан динен тарату да җир һәм мал өчен булып китте. Христиан алпавытлары, христаин түрәләре - татар алпавытларының яхшы җирләрен үзләренә күчерү һәм артык ясак җыяр өчен, алар арасында дин тарату исеме белән кешеләр җибәрәләр, аларны тыңламадылар дигән булып, аларның җирләрен алалар, малларны үз кулларында калдыралар, һәртөрле канунсызлыкларны эшлиләр. +Дин тарату - низагысы - дин, турылык өчен түгел, бәлки көнкүреше өчен иде. +Бу юлда хөкүмәт тарафыннан эшләнгән берничә мәҗбүри тәдбирләрне искә төшереп китәмен: +1 - Казан тирәсендә аерым хокуклар белән монастырьләр эшләтелде. Бу монастырьләр Казан тирәсендәге иң яхшы файдалы җирләрне беркеттеләр дә, шуннан шул җиргә рус булмаган боярларны, җиргә кызыктырып чакыра башладылар, чөнки монастырьның җир бирүгә башка тагын берничә артыклыклары бар иде. Мәсәлән: сату-алу эшендә башкаларга караганда артыклык, монастырь җирләрендә утырган халыкка җәбер, золым итүче түрәләрнең үзләре өстеннән хөкем итү кебекләр. Шуңар күрә бик тиз арада монастырь җирләренә күчеп килүчеләрнең саннары шактый арткан, хәзер Зөя монастыре тирәсендә утырган кешеләр - шул хокуктан файдаланучылардыр. +2 - Шулай да чукынган татарлар рәсми христиан булып иктисади хокуклардан файдаланалар да, поплар теләгәнчә христиан динен тотмыйлар, шуңар күрә 1593 елда Казан җиренә җибәрелгән зур поп Гермоген Мәскәү кенәзенә ошбу рәвештә яза: "Казан һәм Зөя өязләрендә яңа чукынган татарлар, чуашлар, чукынмаган татарлар белән бергә торалар, өйләренә тәре куймыйлар, попларны чакырмыйлар, рәсми никахларны чиркәүдә ясыйлар да - үзлекләреннән янә үзләренчә никах укыталар", - дип зарланып яза. +Шуннан соң Мәскәүдән - христиан динен таратыр өчен, гражданнар тәдбире килә: чукынган татарларны чукынмаганнардан аерып, үзләренә бер бистә төзергә, бистәгә чыкмаганнарын берәр ышанычлы христианга тапшырырга яисә зинданга ябып куярга. +3 - Чукынучыларның азлыгын морзалар, бәкләрнең тәэсиреннән дип уйлап, 1681 елда: татар морзалары әгәр дә үзләре христиан диненә чыкмасалар, аларның җирләрендә утырган христианнарны һәм мукшыларны азат итәргә, морзаларның җирләрен алып, христиан динен кабул иткән морза һәм бәкләргә таратырга дигән закон игълан ителә. Буның морзаларга тәэсире зур булганга, бундан соң зур-зур фамилияле морзалар христиан динен кабул итәләр, христиан динен тарату шул рәвештә бара. +Казан ханлыгы һәмишә шул дин талашы белән бара. Бу дин талашы халыкның көнкүрешенә һәм аның мәдәниятендә бик күп зарар итә, һәм төрле түрәләр, алпавытларга халык өстеннән теләгәнчә җәбер, золым ясарга юл ача... +_______ +Шулай ук Беренче Пётр дәверендә дә христианлык тарату туктап тормый, бәлки көчәйтелде. 13-17 елда Пётр I: "Казан җирендә булган морзалар ярты ел эчендә христиан диненә чыкмасалар, имениеләре алыныр һәм, шул фәрманга нигезләнеп, 27 ноябрьдә андый морзаларның "авылларын алырга" дигән фәрман килә. +1730 ел 6 мартта - христиан динен кабул итмәгән өчен алынган авылларны - морзаларның христиан динен кабул иткәннәренә бирергә, дигән тәдбир була. Вә башка шундый тәдбирләр күп. Мин аларны бунда санап тормыйм ... +Иҗтимагый һәм милли хәрәкәт +XVII йөзнең башларына кадәр татар аристократиясе үзенең милли төсен, шанын югалтмаска тырышты. Әүвәлге буйсынуны да күрсәтә иде, үз тирәләрендәге чирмеш, чуашларны оештырып, рус җирләренә барып баскынчылык та итеп кайталар иде, ләкин буның нигезе үзләренә мал талау, җирләрен саклау, ярлы авыл халкын ныграк эшләтү булганга, бу бервакытта да зур халык хәрәкәтенә әйләнмәде, шуңар күрә 1553 елдан 1557 елларга кадәр сузылган бундый күтәрелешләрнең берсе дә зураеп китә алмадылар. +XVI һәм XVII йөзнең соңнарында Идел буе татар аристократиясенең Кырым һәм Төркия белән мөнәсәбәттә булганы мәгълүм. Ләкин бу да фәкать аристократия арасында гына урын тотып, халык хәрәкәтен ясарлык дәрәҗәдә булмаганга әһәмияте юк иде. +Дөрест, 1571 елда Кырым ханы ике йөз гаскәр белән Мәскәүгә һөҗүм итеп, Мәскәүне яндырды, буны - Идел буе татарлары үче, диеп тә сөйләде, бу да кинәт булып узган вакыйга гына иде. +Билгеле бер план белән эшләнгән хәрәкәт түгел иде. +1606-[160]8 елларда Идел буе чирмешләре белән чуашларның гомумхәрәкәткә кушылып, Ялган Дмитрий яклы Нижний Новгород һәм Зөя тирәләрендә сугышканнар. Ләкин Зөя янында нык җиңелгәннәр. XVII йөзнең 70 нче елларында Разин хәрәкәтенең дулкыны Идел буена, Казан ханлыгы җиренә килеп җиткән иде. Шуңар күрә бу хәрәкәткә Каманың түбәнге агымы буенда утыручылар, Сөри суы буендагы чирмешләр һәм Вятка суы буендагылар барысы да катышып, "һәрни һәркемгә тигез" лозунгысы белән йөрделәр. Үзләре арасыннан "атаман, есаул" сайлап, хәрәкәтнең уртасында булдылар. Мәскәү ягында булган авылларны яндырып, очраган бер боярны бөтен гаиләсе белән үтереп йөрделәр. +Казан падишаһлыгы җирендә иң зур халык хәрәкәтләреннән Пугачёв хәрәкәтен санарга кирәк. 1774 елда Пугачёв Красноуфим, Шадрин һәм Уса өязләре тирәсендә башкорт, мари, ар халыкларыннан җыйган күп гаскәр белән Казан падишаһлыгы җиренә керә. Бунда да аңар чуаш һәм мари авыллары кушылалар, чөнки Пугачёв аларны коллыктан бөтенләй коткарырга, боярларның җирләрен алып бирергә, сәяси ирек бирергә вәгъдә итә. Казан һәм Мәскәү берләшеп, бу хәрәкәткә никадәр каршы чаралар кылып карасалар да, рәтле муаффәкыять таба алмыйлар. 1774 елның 12 июнендә Пугачёв үзенең егерме мең гаскәре белән Казанга килеп, Казан шәһәрен ала. Татарлар, башка хаким милләт булмаганнар - барысы да Пугачёвка буйсыналар, татарлар икмәк, су белән каршы алалар. Пугачёв гаскәренә төрле ярдәмнәрдә булалар: күңелле булып язылалар. Шул вакытта Казан бөтенләй яна. Пугачёв Казанның Кремлен (кальга) ала алмаганга, мәркәздән килгән Михельсон фиркасе тарафыннан җиңелә дә янә башкорт сахраларына, Урал буйларына чигенергә мәҗбүр була. Ләкин бу хәрәкәт шул елны гына бетми, бәлки озак вакытка кадәр дәвам итә. Бу хәрәкәттә иң нык алдан йөрүчеләр башкортлар һәм Оренбург, Җаек казаклары иде. +1708 елны башкортларның Казан падишаһлыгы җиренең Казан һәм Уржум тирәсенә килеп, шундагы авылларны яндырып йөрүләре, авыллардан халыкны әсир итеп башкорт арасына куып китүләре - шул вакыттагы зур хәрәкәтләрнең берсе. Буның нигезендә сәяси теләк бар иде, чөнки башкорт арасында үзләрен "солтан" дип исемләүчеләрнең уе башкорт, татар җирләрен тоташтырып, бер мөстәкыйль мәмләкәт мәйданга китерү иде. Ләкин бу хәрәкәт дини өндәүгә нигезләнгәнгә, көтелгән нәтиҗәне бирә алмаган. Әгәр дә бу хәрәкәтнең нигезендә халык көнкүреше кирәкләре салынган булса, Русиянең ул чагындагы хәрби һәм сәяси яктан зәгыйфьлеген игътибарга алганда, бу хәрәкәт муаффәкыять белән бетәргә тиеш иде. +_______ +Казанда соңгы революциягә кадәр татарлар үзләрендәге оешып тору сыйфатын бары "мөселманлык" астында гына саклый алганнар. "Мөселманлык" дини исем булудан бигрәк тә, сәяси төс ала башлаган. Шуның өчен дә дүрт йөз ел буенча Казан тирәсендәге татарларның Казан вилаятендә идарә ягыннан аерымлык бирә торган бер әйберләре булса, ул да - XVIII йөздә булып узган Казанда мөселманнарга гына махсус дини һәм идарәи мөәссәсәләрдер. Андый мөәссәсәләрдән ошбу төрле мәхкәмәләр булган: +Беренче, мөселман ятимнәрнең малларын саклау һәм мирас малын бүлеп бирү мәхкәмәсе. Буның башында бары татарлар гына торган. +Икенче, янә татарлар "иң тәртипле рәвештә салым, имана җыеп һәм аны урынына тапшыра торган мәхкәмә. +Өченче, татарлар арасында булган хөкем һәм башка төрле хосусый татар эшләрен карый торган Ратуша исемендәге мәхкәмә булган. Болар тышкы яктан, ягъни татарларның идарә итүләре ягыннан мохтариатлы мәхкәмәләрдән исәпләнгәннәр, чөнки бу мәхкәмәләрнең рәисләре татарлардан гына куелган. Карый торган эшләре дә татар эшләре генә. +Татарларга паспорт бирү дә шул Ратуша мәхкәмәсе аркылы булган. +Бу мәхкәмәләрнең һәркаюсында сайланган әгъзалар һәм рәисеннән гыйбарәт бер һәйәт булган. Һәм өч мәхкәмәне берләштереп, шуның башында торган рәисе "голова" исемендә йөртелгән. +Халык арасында күбрәк эш күргәне һәм атаклысы "Ратуша" исемендәгесе булган. +Бу мәхкәмәләр, әлбәттә, татарлар арасында дин берлегенең көчлел егеннән мәйданга килгән. Татарлар арасында кайбер кузгалышлар һәм Кырым сугышы вакытында татарларның Төркиягә күчү һәвәсе күтәртелүдән булырга кирәк. Кырым сугышы (Севастополь, 1853-1855) вакытында бу мәхкәмәләр бетерелгән. +_______ +Икенче Екатерина падишалыгы дәверендә Эчке Русия һәм Себер мөселманнарының дини эшләрен башкара торган 1778 елда Мәхкәмәи шәргыя "Духовное собрание" исемендәге бер дини мөәссәсә мәйданга килә. Бу дини мөәссәсә 1774 елда Төркия белән Русия арасында булган Күчүк Кайнарҗа солыхы буенча төзелергә тиеш булган. +Мәхкәмәи шәргыянең турыдан-туры эше никах, талак, мирас бүлү, дини мәдрәсәләр карау, имамнар билгеләү, сайланган имамнарны тасдыйк итү, дини китапларның дөрест басылуларын карау кебек саф дини хезмәтләр иде. Шуның өстенә соңга таба мәмләкәтнең Эчке эшләре идарәсендә булырга тиеш булган татарлардан туганнарның, үлгәннәрнең дөрест саннарын алу, аларны метрика дәфтәренә теркәү кебек эшләрне идарә итеп килде. Мәхкәмәи шәргыянең башта өч елдан өч елга муллалар Казанга җыелып, өч казый сайлап җибәрәләр иде. Янә шул казыйлар өстендә рус хөкүмәте тарафыннан чиксез вакытка мөфти исемендә бер рәис сайланадыр иде. +Мәхкәмәи шәргыя башта Оренбург шәһәрендә ачылып җибәрелгәнгә хөкүмәт кашында "Оренбургское духовное собрание" дип йөртеләдер иде. +Ләкин өч нәүбәт, ягъни тугыз еллар узгач, хөкүмәт ни өчендер Мәхкәмәи шәргыяне шөһрәтсез, Казаннан бик ерак торган Уфа шәһәренә күчерде. +Мәхкәмәи шәргыянең Уфа шәһәренә күчүе шул вакыттагы Казан мөселманнары арасында шактый шау-шу күтәреп, кечкенә генә булса да иҗтимагый хәрәкәткә сәбәп булган. Уфа шәһәрендәге Мәхкәмәи шәргыя мөселманнарның дини мәхкәмәсе булып хисапланса, рус хөкүмәте каршында Эчке эшләр нәзарәтенең бер департаменты бүлекләреннән берсе булып дәвам итте. +Мәхкәмәи шәргыянең озак ел гомерендә татарларның иҗтимагый хәрәкәтләрендә күзгә бәрелгән бер эш тә күрсәтә алмады. Бәлки Казанда, Уфа вилаятендә әледән-әле татарларың кайбер хөкүмәт тәдбирләренә ачыктан-ачык протест ясаганда, хөкүмәтнең дини өндәүчесе урынын тотты. 1897 елдагы перепись вакытындагы мөселман чуалышларында авыл халкына аерата җәза бирү дә шактый ярдәмдә булды. +Казан каласы +Казан -Татар Социал Советлар Җөмһүриятенең башкаласы. Хәзердә ике йөз мең чамасы халкы бар. Төп татар шәһәре булса да, хәзер Казандагы бар татар бөтен каланың дүрттән бер кадәресе генә. Казан - Советлар Русиясенең атаклы шәһәрләреннән. Казан - үзенең сәүдәсе, Шәрык һөнәре белән бик күптәннән бирле Шәрыкта гарәп, Иран һәм төрекләр арасында танылган төсле, Аурупадагы мәмләкәтләрдә дә билгеле шәһәрдер. Шәрыкта, Русиянең кай җиреннән булса да Себер татары барып чыкса, аны: "казанлы" дип кенә йөртәләр. +Казан шәһәре Идел һәм Урал буе шәһәрләренең искедән бирле баш шәһәре булып йөртелә. Казан шәһәре Идел елгасының сулъяк ярыннан шимальгә таба алты чакрым чамасында урында Казан елгасының сулъяк яры өстендә төзелгән. Хәзер Казанның бер яртысы сырт урында булып, яртысы шул сыртның итәгендәдер. Казаннан өзелгән булса да, Казан каласы идарәсендә булган Казанның берничә бистәсе бар. Яңа Бистә (татарлар гына), Пороховой (татарлар күп), Ягодный (күбрәк урыслы эшче бистәләре). Шәһәрнең уртасында Кабан исемендә зур күл бар. Бу күл бөтен шәһәрне икегә бүлә торган Болак елгасы белән Казан (Казанка) суына тоташадыр. Яз көнендә Кабан күле белән Болак елгасы бер ай чамасында язгы су белән тулып торалар. Шул су аркасында яз көнендә Казанның кышлыгы, еллыгы өчен утын, бүрәнә, гомумән бөтен агач әйбере килеп кала. Яз көнендә Казан диңгез уртасында калган атау рәвешен алып, бөтен тирәсе язгы ташу суы белән чолганган була. +_______ +Казан үзенең төзелеше ягыннан Болак елгасы белән ике якка аерыла. Болакның уң ягын рус, сул ягын татар ягы дип йөртәләр. +Рус өлешендә бөтен җөһүриятнең һәм шәһәрнең рәсми мөәссәсәләре булып, ул ягының урамнары да төз һәм зур булган кебек, йорт урыннары бай һәм зурлар. Казан каласы сәнәгате зур шәһәрләрдән санала. Чөнки Казанда бөтен Русиядә атаклы сабын, шәм, глицирин һәм кислота заводларыннан электәге Крестовников һәм күн, брезент, киндер эшли торган элекке Алафузов заводлары, шулай ук порох хәзерли торган зур заводлары булган кебек, бик күп урта кулдагы сабын, күн заводлары бар. +Шулай ук Казан бик искедән бирле кирәк Шәрык халыкларының, кирәк русларның мәдәни үзәге булып исәпләнә. Шуңар күрә Казан үзенең иске зур мәдрәсәләре белән танылган төсле, бөтен Русиядә иске университеты белән дә атаклы. Казанда университеттан башка гали техника, гали педагогика, гали сәнәгать мәктәпләре булган төсле, чиксез күптөрле урта мәктәпләр ачылган. Шәрык халкы өчен яңа ачылган хосусый гали Шәрык академиясе вә башкалар бар. Болардан башка бик күп төрле гаскәри һәм сәяси курслар ачылган. Электән Эчке Русиядәге иң зур, иң мәшһүр мәдрәсәләрне дә Казан асрап килгән. Казанның янә бик искедән бирле төрек-татар халкының китап басу эшен үтәү ягы бар. Чөнки Казанда буңар кадәр бөтен Русия мөселманнары өчен төрле китап һәм әдәбият әзерләнәдер иде. Шуңар күрә Идел буенда иң күп типографияле шәһәр - Казан шәһәре исәпләнә. Казан хәзер дә бөтен Шәрык дөньясына дәреслекләр, дини, әдәби һәм сәяси матбугат әзерләп, ил буенча аларны миллионлап таратадыр. +_______ +Казанда яңа төзелгән хосусый Шәрык музейсы булган төсле, бөтен Идел буе халыкларының үткәннәрен күрсәтә торган бөтен Татар җөмһүриятенең зур үзәк музейсы бар. Бу музей Русиянең вилаять музейларының иң зурларыннан санала. Бу музейда татар, чуаш, ар, вотяк халыкларының көнкүрешләреннән әйберләр бик күп җыелган. Тарихи табигый һәм, гомумән тарихка вә санаигы нәфисәгә гаид күп әсәрләр җыелган. Янә Казанда өзлексез берничә урында көн саен диярлек татар телендә театр уйналып, Казанда тәҗрибә күргән артистлар бөтен Шәрыкка тарала. Шулай ук Казанда әллә никадәр гыйлем, фән җәмгыятьләре бар. +Казан Шәрык халыкларының үзәк шәһәре булганга, күп вакыт бунда бөтен Русия Шәрык халыкларының съездлары, киңәшмәләре була. +Казанда бик искедән бирле Шәрык халыклары аяк киемнәреннән читек, кәвеш, башмак һәм баш киемнәреннән бүрек, кәләпүш, калфак, такыя кебек нәрсәләр эшләнеп, елга әллә никадәр саннар Шәрык өлкәләренә җибәрелә. Соңгы вакытта Казан халкы үзен[ә] бүрек, читек кебек хосусый әйберләр эшләүдән бөтен халык өчен кирәк булган әйберләр эшләү юлына да куәтле рәвештә кереп бара. +Казан тирәсендә кайбер тарихи әсәрләр +Хәзер борынгы хан Казаныннан бик аз нәрсәләр сакланып калган. Буның төп сәбәбен югарыда бер кат әйтеп узганча, Казан рус идарәсенә күчкәч, рус түрәләре, рус руханисы аерым дошманлык белән караганга җимерелгәннәр, яндырылганнар. Янә Казанда бик күп янгыннар булган. Шул янгын вакытларында бик күп кадерле һәм кирәкле әсәрләр һәлак булганнар. +Казанда бүген исән һәм һәркемгә таныш Иделдән шәһәргә якынаю белән күренә торган тау өстендә салынган биш катлы Сөембикә манарасы. Ул шул борынгы хан заманындагы рәвештә саклана. Кремльдә Мөрәли мәсҗеде дип атаклы мәсҗед булып, хәзердә чиркәүгә әйләндерелгән бер бина һәм хан чишмәсе сакланалар. +Янә Собакин авылы якынында, Казансуының сул ягында ага торган Янчурка елгасының югары башында түбән бер урында Болгар авылы булганлыгы сөйләнеп, шунда болгар изгеләре күмелгән дип, Казан татарлары килеп зиярәт итәләр. +Казаннан 26 чакрымда Арча шәһәре. Бу шәһәрне Батый тарафыннан ук салынып калдырылган дип сөйлиләр. Соңыннан, Казан ханлыгы руслар кулына күчкәч, Дүртенче Иван, Казан тирәсендәге татарларга күз булыр дип, аны рус крепостенә әйләндергән. +Тагын Казаннан 35 чакрым җирдә, Казан елгасының уңъяк ярында иске Казан шәһәренең урыны барлыгы мәгълүм. Бу шәһәр рус тарихларының язуы буенча, Болгар падишаһлыгы заманында ук булган. +Боларга башка Чистай, Спас һәм Лаеш кантоннарында борынгы авыл һәм шәһәр урыннары бик еш очрыйлар. +Кантоннар +Татар Социал Советлар Җөмһүрияте Арча, Мамадыш, Лаеш, Спас, Чистай, Минзәлә, Бөгелмә, Тәтеш, Зөя һәм Буа кантоннарына бүленеп идарә ителә. Күптән түгел Алабуга өязенең дә бер кыйсеме кушылып, Алабуга кантоны да артты. +1. Арча кантоны +Арча кантоны Казан елгасы белән шәрык һәм гареб якларына аерыладыр. Гареб ягының туфрагы комлы, шәрык ягының - балчыклы. Идел елгасы Арча кантонын Зөя кантоныннан аерып тора. Арча кантонында агар суның иң озыны - Казан елгасы. +Күлләр арасында Түбән, Урта һәм Югары Кабаннар, Уразлы, Җиде күл атаклылардыр. +Гареб ягында Илләт, Ашыт, Мишә, Кырлай, Сулы кебек сулар шактый атаклы сулардан санала. +Арча кантонында рус авылларының күбрәге Казан тирәсендә оешканнар. Саннары аз булган чирмеш авыллары урман арасында, Кызыл Кокшай өязенә чиктәш волостьларда, бу кантонның калган кыйсемен бөтенләй татарлар ишгаль итәләр. +Арча кантонында халыкның бик зур өлеше авыл халкы көнкүреше белән яшиләр. Казан тирәләрендә рус авыллары башлыча яшелчә үстереп көн күрәләр. Кул һөнәрләреннән чүлмәк ясау, тимерчелек, бакырчылык эше шактый таралган һөнәрләрдән. Шулай ук кәрҗин үрү, киез ката басу һөнәрләре дә бар. +Атаклы урыннардан Казаннан 62 чакрым таш юл белән барыла торган Арча шәһәре, Арчада телеграф, телефон, электра яктысы бар. Арча кантонында идарә үзәге бар. +Казаннан тимерьюл белән 12 чакрым урында бик күп җәйләрлек урынны Красная Горка, шул ук Казан-Мәскәү тимерьюлы өстендә Казаннан 30 чакрым урында Обсерватория, тагын арырак Васильево Арча кантонының атаклы урыннарыннан. +Янә тимерьюл өстендә Казаннан 40 чакрым урында - үзенең такта яргыч зур заводы белән атаклы Зелёный Дол авылы. +Янә Әйшә елгасы буенда Казан белән Кызыл Кокшай шәһәрләре юл өстендә - Зур Юраш исемендә татар авылы. Үзенең шырпы заводы белән атаклы. Казаннан алтмыш чакрым җирдә бик искедән бирле атаклы зур татар авылы - Әтнә. Бу авылда бакыр, кәвеш, буяу эшләре бик атаклы. Түбән Бирәзә, Югары Бирәзә - өчәр меңнән артык җанлы татар авыллары кантонда билгеле авыллардан. Боларда бик күп кеше күн эше белән шөгыльләнәләр. +Фатих Сәйфи-Казанлы, Галимҗан Шәрәф. +Татар иле. Татарстан Җөмһүриятенең дәүләт нәшрияты, +1920. 47 б. Гарәп графикасында. Гамәлдәге язуда +беренче мәртәбә басыла. ВСПОМИНАНИЯ ИЗ ПЕРИОДА ОРГАНИЗАЦИИ ТАТАРСКОЙ РЕСПУБЛИКИ +В начале 1920 г. я был вызван в качестве специалиста в г. Москву в Наркомнац, руководившийся т. Сталиным, для участия в разработке проекта границ автономной Татарской С.С. Республики. Для подготовки вопроса создана была при СНК РСФСР тройка под председательством т. Сталина, а также техническая комиссия при Наркомнаце; в составе этой технической комиссии работал и я. На меня возложены были разработки детальных границ предполагавшейся республики, а также участие в подготовке статистических материалов по экономике, национальному и социальному составу населения края. Татарская республика была одной из первых организовавшихся в Поволжье республик. У центра еще не было достаточного опыта по оформлению подобных республик. Хотя некоторые республики (Малая Башкирия, Республики Закавказья) возникли раньше ТР, они образовались еще в первые годы революции, в порядке местной инициативы в значительной мере стихийно. В процессе развития Татарская же республика оформлялась в порядке длительной предварительной подготовки. Дело здесь затруднялось тем, что Татария вековой колониальной политикой царизма была расчленена между пятью б[ывшими] губерниями (Казанской, Самарской, Уфимской, Симбирской, Вятской). Ни в одной из этих губерний татары не представляли большинство, ни одна из них по национальному составу населения не смогла служить базой оформления ТР. Ввиду чрезвычайной смешанности национального состава населения края, предстояло разбить не только губернские, но и уездные, а также волостные границы. Таким образом, приходилось при разработке проекта границ пользоваться поволостными и поселенными данными пяти смежных губерний. При нанесении границ необходимо было соблюдать административные, культурные и экономические интересы пограничного населения каждой волости и каждого селения, как включаемого в ТР, так и остающиеся за ее пределами, не говоря уже об общегосударственных интересах по обслуживанию соответствующих районов. Опубликованных статистических и картографических материалов было совершенно недостаточно. Поэтому приходилось пользоваться архивными поселенными материалами Центрального статистического управления, картографическими материалами генерального штаба, разыскивать в библиотеках г. Москвы редкие издания бывших земств. Оформление территории ТР, в связи включением в нее г. Казани, связывалось с разрешением вопроса о судьбе западных уездов бывшей Казанской губернии, населенных чувашами и марийцами. Таким образом, комиссии по разработке проекта границ ТР приходилось принимать совместно с чувашскими и марийскими работниками; также совместная работа проделана и в разработке проектов оформления Чувашской и Марийской автономных областей. Работа по подготовке проекта республики продолжалась несколько месяцев. Товарищ Сталин с самого начала работ комиссии, вплоть до опубликования соответствующего декрета за подписью товарища В.И. Ленина и М.И. Калинина, принимал самое непосредственное участие в работах комиссии. Как ... намечаемые границы, так и отдельные детально разработанные участки проекта границ, а также материалы по изучению промышленности, сельского хозяйства, состава населения, экономического тяготения, территориально-административного устройства и т.п. - все эти моменты передавались лично т. Сталину. Иосиф Виссарионович после доклада лично давал указания для ближайшей работы; иногда картографические и прочие материалы он оставлял у себя и на следующем заседании возвращал карты и материалы с личными пометками и указаниями. Таким образом, проект оформления Татарской С.С. Республики разрабатывался под непосредственным личным руководством и при ближайшем личном участии т. Сталина. Вспоминается следующая деталь. Первоначально техническая комиссия намечала включение в ТР также всю бывшую Уфимскую губернию, за исключением так называемой Малой Башкирии. Глава Башкирской народной республики Заки Валидов, продавшийся впоследствии казачьему атаману Дутову, представил в комиссию свое заключение о том, что не возражает против включения этих территорий в ТР, т. к. башкирское население этих районов он считал уже давно отатарившимся. Впоследствии, вскоре после образования ТР, выяснилось, что соображения З. Валидова были продиктованы боязнью включения в Башкирию пролетарского центра в виде г. Уфы и большевизации Башкирской "народной" республики. Гениальные и прозорливые товарищи Ленин и Сталин с самого начала высказывались против включения г. Уфы и соответствующих районов в ТР. Некоторые татарские ответственные работники обратились в ЦК с истеричным заявлением - протестом против невключения в ТР соответствующих районов. Но подобные истеричные заявления не могли поколебать прозорливого решения т. Ленина и Сталина по этому вопросу. Дальнейшее историческое развитие событий показало действительную правоту точки зрения т. Ленина и Сталина. Вскоре, после образования ТР, валидовское правительство Башкирской Республики показало свою полную контрреволюционность, оно не прекращало связи с казачьими бандами, Энвер Пашой, орудовавшим с басмачами Средней Азии, и готовило контрреволюционные выступления против Советской власти. Зарвавшийся контрреволюционер Валидов и его соратники вскоре были изгнаны башкирскими трудящимися из власти. По желанию башкирских масс была образована большая Башкирия; г. Уфа и уезды бывшей Уфимской губернии, за исключением бывшего Мензелинского уезда, отошедшего к ТР. Вновь присоединенные к Башкирии районы сыграли грамотную роль в дальнейшей советизации и большевизации республики. Таким образом, историческое развитие событий показало совершенную правоту и политическую дальнозоркость и прозорливость товарищей Ленина и Сталина в данном конкретном вопросе. Весть о предполагавшейся организации ТР встревожила и великодержавно-настроенные круги г. Казани. В частности, преподаватели некоторых ВУЗов обратились тогда в Наркомпрос РСФСР, доказывая опасность включения г. Казани, с его ВУЗами и столетним университетом, в Татарскую Автономную Республику, видя в этом опасность вульгаризации, татаризации и гибель дела высшего образования в крае. Для успокоения сих ученых мужей ВЦИК вынес даже особое постановление, определяющее положение КГУ после образования ТР. Часть руководящих работников Казанского Губисполкома также обращались тогда к Ленину и Сталину с заявлением против организации ТР, видя в этом опасность разрушения завоеваний революции, выполнения хлебных разверсток и т.п. (См. об этом более подробно в воспоминаниях тов. Ходоровского в сборнике к Пятилетию ТР); но и они получили отпор со стороны Ленина и Сталина. Так, в борьбе с проявлениями местного национализма и великодержавного шовинизма, под непосредственным руководством гениальных вождей, товарищей Ленина и Сталина возникла Татарская С.С. Республика, превратившаяся под руководством ВКП(б) при помощи пролетариата всех национальностей Союза из аграрной колонии царизма в передовую часть СССР, в орденоносную Татарскую С.С. Республику. К ВОПРОСУ ОБ УКРУПНЕНИИ КАНТОНОВ ТССР +В основе укрупнения кантонов, как и всякого крупного внутреннего экономического районирования, должны лежать следующие моменты: а) физико-географические и естественно-исторические условия, б) производственные признаки и социально-экономические условия, в) пути сообщения и центры культурно-экономического тяготения, г) административные удобства как для населения, так и для аппарата и д) финансовые условия (мощность местных кантонных бюджетов). +Татарская Республика является национально-политическим образованием, и в качестве такового ее внешние границы установлены в зависимости от национального состава населения соответствующих пограничных районов. Более или менее значительные изменения во внешних границах ТР могли бы повлечь за собой изменения в той или иной степени общего национального состава населения этой республики или оторвать от ТР ту или иную часть пограничного татарского населения. Поэтому при разрешении вопросов внутреннего районирования, приходится исходить из существующих внешних границ ТР, установленных соответствующими актами, носящими для ТР конституционный характер, причем мы должны иметь в виду, что установление новых административных центров и ликвидация прежних, как логическое следствие вновь созданного положения, не ставили бы в порядок дня необходимость изменения внешних границ ТР. Указанное положение дает нам право и ставит в необходимость при рассмотрении физико-географических, социально-экономических и прочих факторов, лежащих в основе районирования, ограничиться рассмотрением таковых в границах ТР, не прибегая к привлечению соответствующих материалов, относящихся к смежным с ТР территориям. +Основным моментом из физико-географических условий, влияющих на внутреннее районирование ТР, является момент разделённости территории ТР на четыре неравные части водными артериями - Волгой, Камой и Вяткой. Если мы посмотрим на карту ТР, то увидим, что самую большую из этих частей составляет Закамье, в составе Спасского, Чистопольского, Челнинского, Мензелинского и Бугульминского кантонов. Второе место по величине занимает так называемое Прикамье, располагающееся между Волгой, Камой и Вяткой, в составе: г. Казани, Арского, Мамадышского и Лаишевского кантонов. Третье место занимает Заволжье в составе: Свияжского, Тетюшского и Буинского кантонов. Четвертое место занимает часть территории ТР между Камой и Вяткой, в составе одного Елабужского кантона. +Ознакомление с физико-географическими и естественно-историческими описаниями и соответствующими картами ТР показывает, что в отношении геологического строения, устройства поверхности, условий орошения и климата, почвенных условий, растительности и животного мира, в отдельных частях территории ТР хотя и имеются в той или иной степени отличия, но эти отличия разграничиваются названными тремя водными артериями и не дают базы для установления каких-либо новых граней внутри указанных четырех частей. +С производственной точки зрения вся ТР является морем сельско-хозяйственным, в котором островками промышленного характера являются: г. Казань со своими ближайшими окрестностями, с количеством более или менее значительного пролетариата, Бондюжский и Кокшанский заводы, Кукмор, Спасский и Паратский затоны, Бугульма и Агрыз. +Из указанных более крупных промышленно-производственных центров только Кукмор со своим валяным производством и гор. Казань с некоторыми незначительными отраслями своего производства связаны с кустарной промышленностью соответствующих районов. Остальные же связаны с широкими районами только в отношении поставки рабочей силы и немногие казанские производства в отношении поставки сырья. Итак, момент наличия фабрично-заводской промышленности дает очень небольшой материал для критерий нашего внутреннего районирования. Что же касается момента кустарной промышленности, то, как видно из прежних обследований, а также из результата обследования в этом году, у нас в ТР только 1,3% населения занято кустарными промыслами и только около 5% всех хозяйств имеют лиц, занятых тем или иным промыслом. Рассмотрение распределения отдельных групп и видов кустарной промышленности, как по кантонам, так и по волостям, почти не дает характерных моментов для районирования в масштабе укрупнения кантонов, там же, где имеются эти особенности, они совпадают с указанным выше физико-географическим делением. +Наибольшую плотность населения имеет Заволжье - Тетюшский кантон - 63,7 чел. на кв. вер., Буинский - 62,5 чел., Свияжский - 55,9 чел., второе место занимает Прикамье: Арский кантон - 55,8, Лаишевский - 50,0, Мамадышский - 45,0, третье место - Елабужский кантон - 41,8, и четвертое место - Закамье: Челнинский кантон - 41,3, Чистопольский - 41,2, Спасский - 39,4, Бугульминский - 36,4, Мензелинский - 35,2. +Переходим к распределению земельных угодий. Наибольшей распаханностью отличаются все кантоны Заволжья, наименьшей - кантоны: Бугульминский, Мензелинский. Остальные кантоны занимают среднее положение. Относительным обилием сенокосов отличаются кантоны: Мензелинский, Лаишевский, Елабужский, Свияжский и Чистопольский, и почти отсутствием их - Буинский и Тетюшский. Сравнительно большой лесистостью отличаются Мамадышский, Бугульминский, Чистопольский, Спасский и Челнинский кантоны и безлесистостью отличаются все кантоны Заволжья и Мензелинский кантон; остальные кантоны занимают среднее положение. +Наименьшей обеспеченностью пашней на едока отличаются Прикамье и Заволжье: Арский, Тетюшский, Буинский, Лаишевский кантоны; наибольшей - Закамье: Чистопольский, Спасский, Мензелинский и Челнинский кантоны. Наибольшим количеством лугов на едока отличаются: Мензелинский, Елабужский, Чистопольский, Лаишевский и Спасский кантоны; наименьшей - Буинский, Тетюшский и Арский кантоны. +Распределение с[ельско]хоз[яйственных] культур по ТР более или менее однообразно. Озимое поле везде занято под рожью; в яровом поле везде доминирующее положение занимает овес. Но Закамье в яровом клину имеет более разнообразные культуры в отличие от Заволжья и Прикамья. Закамье в целом отличается относительно большим наличием в яровом поле проса; Чистопольский кантон - сравнительно большим удельным весом пшеницы и полбы. Культуры ярового клина ТР после войны и революции находятся в довольно подвижном состоянии в отношении динамики; хотя некоторые тенденции намечаются, но все же эти второстепенные и третьестепенные культуры не могут пока отдельно взятые явиться базой для экономического районирования. +Почти всеми видами скота больше всего обеспечено Закамье и относительно меньше всех - Заволжье. +Нужно заметить, что иногда отличие в экономических и культурных показателях между кантонами объясняется не общим характером тех или иных показателей в целом для данного кантона, а национальным составом населения и его бытовыми особенностями. Последние в связи с революцией начали меняться, что вносит изменения и в отдельные показатели кантонов. +В целом, если подходить с точки зрения производительных сил и экономики населения, территория ТР по одним признакам является однообразной в целом, а по другим признакам распадается на те же три крупные части: Заволжье, Закамье и Прикамье, а Елабужский кантон, отдельно стоящий за Вяткой, по одним признакам больше приближается к Прикамью, по другим - к Закамью. +Таким образом, подходя с указанных точек зрения, можно было бы разделить ТР на 4 разные по размерам кантона. Но наличие и других факторов, к рассмотрению которых мы переходим, показывает необоснованность подобной постановки вопроса для практического районирования, каковым является укрупнение кантонов. +При разрешении вопроса об укрупнении кантонов, как при всяком другом вопросе о практическом районировании, руководствоваться исключительно указанными выше факторами физикогеографического и производственного характера нельзя. Эти факторы могут указать только на возможность и желательность объединения тех или иных районов в одну экономическую административную единицу или же выделения в самостоятельную единицу того или иного района, поскольку они не противоречат другим факторам, выдвигаемым отчасти академическими, а больше всего практическими соображениями. Эти факторы сводятся, главным образом, к моменту проблемы центров экономического и культурного тяготения, административных удобств для аппарата и населения, национально-политических соображений, вызываемых условиями национальной республики и финансовых возможностей осуществления и дальнейшей практической работы аппаратов, возглавляющих соответствующие административные единицы. +Проблема центров экономического тяготения требует включения в административно-экономическую единицу, возглавляемую данным центром, исключительно районов с непосредственным массовым экономическим и культурным тяготением к данному центру, а также включения таковых районов, по возможности, полностью. При отсутствии же таких центров, к отдельным центрам, недостаточно мощным, могут прикрепляться районы, непосредственно к ним и не тяготеющие, но уже по условиям административного, финансового и прочих порядков. +Момент административных удобств имеет две части: во 1-х, удобства для возглавляющего данную административную единицу аппарата, сводящиеся к наличию в том или ином центре помещений для учреждений и жилья служащих, наличие на месте контингента рабочей силы для аппарата, а также моменты связанности данного пункта с выше и ниже стоящими административными инстанциями, путями сообщения, почтово-телеграфной, телефонной связи и т. п.; во 2-х же, административными удобствами для нижестоящих административных единиц и для населения, определяющиеся моментами путей сообщения и связи с выше стоящими административными (в данном случае - с кантонными) центрами. +Проблема центров тяготения и административных удобств, в виду отсутствия в ТР других значительных экономических центров, приспособленных для условий кантонного города, и в виду невозможности в ближайшие годы выделения значительных средств для такового приспособления, заставляют нас при выборе центров для укрупненных кантонов ограничиться, главным образом, кругом наших существующих городов. Между тем, из наших 12 кантонных городов восемь расположены на берегу крупных водных артерий, и территории этих кантонов располагаются только полукругом вокруг своего центра, или чаще прямоугольником, на одной береговой грани которого и расположен центр кантона. +Малое развитие у нас железнодорожной сети и изрезанность территории водными артериями привели к тому, что экономическое тяготение наших селений установилось к берегам судоходных рек, экономические и административные центры возникли на этих же берегах; сплошной сельско-хозяйственный характер населения, требование хлебных грузов более дешевого водного фрахта также согласовались с этим. Но, с другой стороны, условия крестьянского сообщения (на лощадях и пешком) не давали возможности прикрепления к административным центрам, возникшим на одном берегу реки, хотя бы и самых близких территорий на другом берегу. В теории районирования, при установлении границ административных единиц калибра кантонов (уездов, округов) и меньшего калибра (волости, районы) в отношении значительных водных артерий существует двоякая постановка вопроса: районирование по рекам, районирование через реки. Преимущественное применение того или другого метода определяется, исходя от занятий населения районируемой территории и способов его сообщения со своим административным центром. В промышленных районах с развитою сетью железных дорог, постоянных мостов, и с массовым пароходным и вообще водным сообщением, преимущественно предлагается районирование через реки, а в районах с крестьянским хозяйством, даже имеющим высокое развитие, где все же основным средством сообщения массы населения со своим административно-экономическим центром остается лощадь, и через реку не имеется мостов для сообщения пешеходного и на лощадях, - там единственно приемлемым методом районирования является районирование по рекам, т.е. расположение территории всей административной единицы и ее центра по одну сторону водной артерии. В крестьянских условиях ТР и вообще СССР поэтому наиболее рациональным и удобным для обслуживаемого населения и аппарата является районирование по рекам, а не через реки. +Поэтому, если в отношении естественно-исторических и производственно-экономических условий имеются некоторые затруднения к объединению в один укрупненный кантон территорий, расположенных по разным сторонам той или иной крупной водной артерии, то условия сообщения и административных удобств совершенно препятствуют такому объединению. +Теперь несколько остановимся на вопросе о расстояниях до административного центра. В условиях наших крестьянских средств сообщений этот момент с точки зрения администрируемой массы является кардинальным вопросом. Больше чем средние расстояния до административного центра соответствующего калибра по возможности должны допускаться только при экономически сильных административных центрах, имеющих район экономического тяготения, выходящий за пределы существующих кантонных границ. Увеличение расстояния до административного центра более или менее безболезненно воспринимается администрируемым населением в целом только в тех случаях, когда удаление административного центра данной ступени компенсируется расширением административно-правовых функций нижестоящих центров и вообще сокращением необходимости дальных поездок для надобности администрируемых. +Так, сокращение волостей, проведенное в ТР, было почти на 50% безболезненно воспринято нашим сельским населением, главным образом, расширением функций сельсоветов ( перенос в сельсоветы ЗАГСа и некоторые другие моменты), а также расширением административно-правовых и хозяйственных функций ВИКов, что освобождало крестьян и сельсоветы от части поездок в кантон. Этому же помогало удачное в целом установление новых центров и границ волостей, с учетом экономического тяготения и языкового состава населения и то, что расстояние от селений до ВИКов, несмотря на все учтенные моменты, в среднем по ТР увеличилось всего на 20-25%. Но при укрупнении кантонов в данное время едва ли мы сможем еще больше расширить права ВИКов, поэтому компенсировать увеличение расстояния до кантонного центра в этом направлении не удастся. В отношении расстояния до центра имеет значение также привычка и приспособленность населения, так что при одинаковых расстояниях и экономическом тяготении лучше сохранить прежний центр, чем прикреплять к новому. +К административным же удобствам относится некоторая равномерность кантонов между собою по территории и количеству населения, что является удобным для равномерного представительства и обслуживания кантонов в целом и помогает более однообразной конструкции кантаппарата. +Из административных моментов вопрос о языковом составе населения, при укрупнении кантонов в конкретных условиях ТР не имеет того кардинального практического значения, каковое этот момент имеет при установлении границ более мелких административных единиц (районов, волостей и сельсоветов). +Национально-политический момент в наших условиях сводится к тому, чтобы изменение состава кантонов не создавало условий неустойчивости внешних границ ТР, а также к тому, чтобы общенациональный состав населения и установление центров отдельных укрупненных кантонов не противоречил общим условиям проведения национальной политики советской власти. +Финансовый момент, в виду не вполне благополучного положения нашего местного бюджета, сводится, во 1-х, к тому, чтобы изменение состава кантонов привело к сокращению расходов на аппарат, а не к увеличению таковых, что, например, возможно при создании центров в пунктах, не имеющих технических условий для нормальной работы кантучреждений, требующих капитального строительства, проведенного в короткий срок, что при нашем финансовом и экономическом положении без широкой поддержки центра, на что трудно рассчитывать, вещь невозможная, и нам прибегать к этому не придется. Стремление сократить число административных единиц (кантонов) в чисто финансовых целях определенно ограничивается факторами экономическо-административного характера: не удаление аппарата от населения и невздорожание ему сообщения со своим административным центром. Так как последние моменты являются массовыми моментами, влияющими на успешное или неуспешное проведение основных положений советского строительства и на общую экономику населения, то подход к вопросу административного деления исключительно в направлении максимального сокращения может повлечь вредные последствия политического и экономического порядка. +Итак, общетеоретический разбор вопроса об укрупнении кантонов приводит нас к следующим выводам: +1) Физико-географические, естественно-исторические, производственно-экономические и административные условия предписывают нам при сокращении кантонов придерживаться принципа районирования только во внутренних пределах частей ТР, разделенных водными артериями, не прибегая к районированию через реки. +2) Так как наши бюджеты не дают возможности выделения средств на строительство новых городов, то при установлении центров укрупненных кантонов исходить из сети существующих экономическо-административных центров. +3) Всемерно считаться с экономическим тяготением населения, не создавать больших расстояний от кантонного центра при отсутствии такого тяготения и тем более при наличии препятствий по пути, в виде значительно разливающихся рек и т. п., так как увеличение расстояний до административного центра является фактически новым налогом, трудгужповинностью для населения; необходимо также стремиться к возможной равномерности кантонов по величине, тем более при отсутствии факторов соответствующего экономического тяготения. +4) Укрупнение кантонов, прикрепление тех или иных волостей к новым кантонным центрам не должно вызывать неустойчивости внешних границ ТР, создавая для той или иной части территории ТР необходимость вынужденного отхода из ТР, а также не создавать других неудобных условий с точки зрения общей национальной политики советской власти. +5) Недопустимо проводить укрупнение "только для сокращения кантонов", без учета общеэкономических и политических последствий для населения. Момент основного административного деления является моментом конституционного характера и здесь больше, чем где-либо применима русская поговорка "семь раз отмерь, один раз отрежь". +Переходим к конкретному рассмотрению каждой из четырех частей ТР, разделенных друг от друга естественной преградой в виде судоходных рек. Начнем с Елабужского кантона, занимающего обособленное положение и отделенного от соседних кантонов реками Камой и Вяткой. Некоторые отличия от заречных кантонов он имеет в естественно-историческом отношении и по сельскому хозяйству. Крупные химические заводы, связанные с кантоном в отношении постановки рабочей силы, части сырья и топлива, дают кантону некоторый промышленный колорит; кантон ни в целом, ни по отдельным частям к заречным пунктам (Мамадышу, Челнам и Мензелинску) непосредственного экономического тяготения не имеет; экономическими центрами кантона являются Елабуга, Агрыз, Бондюжский завод и некоторые второстепенные более мелкие пункты. Кама и Вятка в административном отношении не дают возможности ни полного, ни частичного объединения этого кантона с заречными кантонами. +По указанным соображениям, Елабужский кантон, являющийся одним из самых маленьких по территории и населенности, все же придется и в дальнейшем сохранить самостоятельным. +Переходим к Закамью, состоящему из Бугульминского, Мензелинского, Челнинского, Чистопольского и Спасского кантонов. Из этих кантонов Бугульминский кантон экономическое тяготение имеет не к Каме, а к Волго-Бугульминской железной дороге; по величине территории Бугульминский кантон занимает второе место по ТР; по количеству населения - третье место. Центром экономического тяготения кантона является г. Бугульма, затем следуют второстепенные более мелкие пункты. Кантон ни в целом, ни по частям значительного тяготения к другим экономическим центрам Закамья не имеет. По плотности населения, по почве, по некоторым моментам полеводства и животноводства Бугульминский кантон также отличается от соседних кантонов. В целом и этот кантон придется сохранить отдельно. +Что касается Мензелинского и Челнинского кантонов, составлявших прежде один кантон (уезд), но о разделении коих на два уезда существовало течение ещё до революции, то причина разделения их на два кантона имела следующие мотивы: разница в почвенном составе (в Мензелинском - черноземы, в Челнинском - суглинки и супески), в распределении земельных угодий (например, леса в Мензелинском - 8,7%, в Челнинском - 19,1%, лугов в Мензелинском - 2,7%, Челнинском - 4,3% всей площади и т. п.), в плотности населения - в Мензелинском - 6,5 чел. на кв. вер., а в Челнинском - 41,2 чел. на кв. вер. Все эти моменты, а также некоторое различие в культурном уровне и быте населения кладут определенный отпечаток на экономику и занятия населения того и другого кантона. Из главных же мотивов разделения было: экономическое тяготение волостей, вошедших в Челнинский кантон к г. Челнам, при почти полном отсутствии тяготения к Мензелинску, и соответственно при полном отсутствии тяготения к Челнам восточных, в особенности заикских волостей; значительная дальность расстояния восточных волостей до Челнов, усугубляющаяся наличием по пути реки Ика и дальность расстояния для западных волостей до Мензелинска. Все моменты естественно-исторического, производственного, экономического и административного порядка остаются и теперь в силе. В случае объединения этих кантонов, центр объединенного кантона будет или в Мензелинске, или Челнах. Из них Мензелинск имеет 7-8 тысяч жителей, является старым благоустроенным городом, имеет техникумы и другие учебные заведения, богат помещениями, имеет достаточный контингент служащих и культурных сил; современные торговые и промышленные обороты близки к оборотам Набережных Челнов (всего от 1 до 1,5 миллионов руб. в год), город, как таковой, приспособлен к обслуживанию кантона большей, чем теперь, территории, но не имеет ни водного, ни железнодорожного сообщения, является городом, как бы застывшим в своем развитии (так, за последние 30 лет население города совершенно не увеличилось); до половины населения города занято крестьянством; по переписи 1923 г. имеет 35 промышленных предприятий, но в них было занято всего 81 раб[очих] и общая мощность двигателей равнялась 91; число торговых предприятий значительно больше, чем в Челнах, но общая сумма их оборотов несколько ниже, чем в Челнах; по своему географическому положению Мензелинск, ввиду удаленности и отсутствия экономического тяготения, не сможет управлять большинством волостей Челнинского кантона. Город Челны имеет по переписи 23 г. - 3,5 тыс. жителей, т. е. вдвое меньше, чем в Мензелинске, из них около 25% занято крестьянством; число пром[ышленных] заведений 15, в них занято было рабочих 145, общая мощность двигателей 917, среди пром[ышленных] заведений имеется крупный элеватор, имеющий большое значение для сельского населения. Город расположен на Каме, за время между переписями 1897 г. и 1923 г. население Челнов почти удвоилось и вообще город является развивающимся и имеет экономическое будущее. Но Челны стал городом только после революции и все еще является деревней большого размера, не имеет достаточно помещений как для учреждений, так и для служащих; как город, недавно возникший, не имеет запаса контингента служащих и вообще квалифицированных сил, не имеет техникумов и т. д. и, вообще, не только не сможет нормально обслуживать большую территорию, но и при обслуживании современной территории имеет ряд затруднений (например, отсутствие соответствующего помещения для дома заключенных принуждает иногда посылать таковых в Мензелинск и для допросов вызывать их с конвоем в Челны и т. д.) +Объединение обоих кантонов с центром в Челнах затрудняется также дальностью расстояния, полным отсутствием тяготения к Челнам заикских восточных волостей Мензелинского кантона; тем более таковое объединение создало бы неустойчивость восточных границ ТР. Итак, эти два кантона невозможно объединять ни вокруг Мензелинска, ни вокруг Челнов; таковое объединение было бы только шагом назад. Поэтому Челнинский и Мензелинский кантоны также должны остаться самостоятельными. +Теперь переходим к последним кантонам Закамья - Чистопольскому и Спасскому. Чистопольский кантон и в современных границах является самым крупным по территории кантоном ТР, а по количеству населения (более 350 000) занимает второе место по ТР после Арского. Больший размер Чистопольского кантона по сравнению с другими кантонами объясняется и оправдывается значительной населенностью и крупным экономическим и торговым значением Чистополя, занимающего превалирующее место между всеми городами ТР, после самого города Казани, и массовым экономическим тяготением к нему всей территории кантона. Но экономическое влияние Чистополя распространяется только на одну Тиганскую волость и на немногие селения Алькеевской волости, Спасского кантона. Остальные волости Спасского кантона тяготеют к Волге и к Волго-Бугульминской жел[езной] дороге, и внутренние центры тяготения имеют в Спасске и Базарных Матаках. +Включение всех этих волостей Спасского кантона в состав Чистопольского создаст громадные расстояния против направления экономического тяготения, не говоря уже о создающейся этим неравномерности кантонов. Такому объединению мешают в некоторой степени и основные показатели экономики крестьянских хозяйств того и другого кантона. Итак, Чистопольский и Спасский кантоны придется сохранить также самостоятельными. Если Кама и Волга мешают каким либо комбинациям с заречными территориями, то отсутствие экономического тяготения мешает присоединению к Чистопольскому кантону каких-либо значительных территорий и с Востока. +В конечном итоге во всем Закамье не придется сократить числа кантонов. +Переходим к Заволжью, состоящему из Свияжского, Тетюшского и Буинского кантонов. Волости Свияжского кантона имеют тяготение частью к Волге, частью к Московско-Казанской жел[езной] дороге. Небольшие размеры кантона, двойственность направления тяготения, прорезанность рекой Свиягой, а также близость Казани не дали кантону возможности создания своих значительных центров экономического тяготения, рассчитывать на возникновение таковых и в близком будущем не имеется оснований. Если Волга в крестьянских условиях сообщения мешает каким-либо комбинациям с заречными кантонами и с г. Казанью, то полное отсутствие экономического тяготения к югу не дают возможности комбинаций с Камским Устьем (Богородском) или с Тетюшами. Итак, и Свияжский кантон придется сохранить самостоятельным. Что касается частного вопроса, возбуждаемого частью местных работников о переводе центра Свияжскаго кантона в с. Вязовые, лежащее вблизи Московско-Казанской жел[езной] дороги, то такому переводу препятствует необходимость затраты больших средств на создание нового города, что совершено непосильно в ближайшие годы не только бюджету маленького, в большинстве своем экономически слабого Свияжского кантона, но и областному бюджету ТР; кроме того, с. Вязовые, находясь на краю кантона, является дальным в отношении сообщения восточных и юговосточных волостей Свияжского кантона, тем более оторванных рекой Свиягой и неимеющих тяготения по направлению к Вязовым. +Что касается Тетюшского и Буинскаго кантонов, то оба эти кантона, являясь небольшими, как по территории, так и по населению и имея много общего в отношении, как естественно-исторических, так и социально-экономических условий, являются наиболее благоприятствующими кантонами для объединения в одну административную единицу. Центрами тяготения этих кантонов являются города Буинск и Тетюши и пристань Камское Устье (с. Богородское на Волге). Богородская и Бикеевская волости и часть селений Шонгутской волости, Тетюшского кантона, экономически непосредственно тяготеют к Богородску, экономический вес которого с каждым годом все больше и больше увеличивается, затемняя даже значение кантонного центра - г. Тетюш. Указанный район в отношении непосредственного экономического тяготения является почти независимым от Тетюш. Кильдуразовская и Балтаевская волости Тетюшского кантона, находящиеся за Свиягой, в экономическом и торговом отношении больше связаны с Буинском, чем со своим кантонным центром - Тетюшами; этот район Тетюшского кантона возбуждал ходатайства о передаче его из Тетюшского кантона в Буинский. Часть селений Шемякинской волости, Тетюшского кантона, граница которой вплотную подходит к г. Буинску, не только зимой, но и летом тяготеет к г. Буинску. Таким образом, непосредственное к Тетюшам экономическое тяготение имеют только Тетюшская волость, часть Шемякинской, Шонгутской волости и 2-3 селения Бикеевской волости. Замирание экономической жизни в Тетюшах зимой, ослабление с каждым годом экономического его значения и в навигационный период, наблюдавшееся еще и до войны, продолжающееся и после войны, объясняется, с одной стороны, ростом значения Камского Устья, усилением тяги западных волостей кантона, с одной стороны, к Московско-Казанской жел[езной] дороге, с другой к г. Буинску; последнее тяготение в особенности усилилось после образования ТР и включения в нее г. Буинска из состава бывшей Симбирской губернии. Кроме указанных частей Тетюшского кантона, к г. Буинску тяготеют все волости самого Буинского кантона, не имеющего других значительных экономических центров. Что касается сравнительной характеристики г. Буинска и Тетюш, то по переписи городов 1923 г. было: +В г. Буинске: В г. Тетюшах: Жителей 4 723 5 655 Из взрослого населения, считающих основным заняти- 474 253 ем сельское хоз[яйство] Число промыш[ленных] +37 24 заведений Занятых в них рабочих 43 58 Общая мощность двигателей 213 126 +По данным Налогового Управления НКФ ТР за 2-е полугодие 24/25 г., общее число торговых предприятий было по г. Буинску 130, с общим оборотом за полугодие в 1 181 290 руб., а в Тетюшах за то же время 137 предприятий, с оборотом в 748 165 руб. +Тетюши, находясь на Волге, казалось бы, должны были иметь больший торговый и экономический вес, но Буинску помогает радиальное расположение вокруг него волостей Буинского и части Тетюшского кантонов и больший район непосредственного экономического тяготения. +Гор[од] Буинск и район его экономического влияния в целом, включая и соответствующие части Тетюшского кантона, пользуется Тетюшами, как своей пристанью, но сохраняя некоторое тяготение и к Московско-Казанской жел[езной] дор[оге]. Из указанного можно сделать вывод, что Тетюшский и Буинский кантоны можно объединить в один кантон, но с центром в этом случае непременно в г. Буинске, создание же такого объединенного кантона с центром в Тетюшах противоречило бы экономическому тяготению, административным удобствам для большинства населения объединяемой территории и создало бы значительную неустойчивость внешних границ ТР по Буинскому кантону. Но к объединению этих кантонов с центром в Буинске также приходится подходить осторожно, так как это создаст в составе объединенного кантона два района (Тетюшский и Богородский), каждый из них с населением около 40-45 тысяч, не тяготеющих к своему административному центру и удаленных от него несколько больше, чем в настоящее время. +Наконец, переходим к последней части ТР - к Прикамью, в составе Арского, Лаишевского и Мамадышского кантонов. Экономическое тяготение всего района разбивается в двух направлениях: весь Арский кантон, большая северо-западная половина Мамадышского кантона, Тюлячинская, Пановская волости и часть селений Салтановской и Нармонской волостей Лаишевского кантона тяготеют к недавно открытой и с каждым годом развивающейся Казань-Свердловской жел[езной] дороге, а остальные части Мамадышского и Лаишевского кантонов тяготеют преимущественно к Каме. Центрами тяготения района являются г. Казань, Арск, Кукмор, Мамадыш, Лаишево и Рыбная Слобода. Этот крупный район с населением почти в один миллион жителей, благодаря наличию в нем такого крупного торгово-промышленного и культурноадминистративного центра, как г. Казань, отсутствию железных дорог, кроме Казанского стыка, не вполне благоприятных условий береговой линии Камы, в прошлом не мог создать других значительных экономических центров района, кроме Казани. Только проведение Казанбургской дороги создало благоприятную почву для возникновения и роста новых пунктов в районе, в особенности Арска, Кукмора и пограничного пункта Вятских Полян. Сравнение данных по переписи [19]20 и [19]23 г.г. показывает, что за два с половиной года, между двумя переписями, население г. Арска почти удвоилось, тогда как население г. Лаишева осталось почти без изменения, а население - г. Мамадыша уменьшилось за то же время на 10%. Рост значения поселка Кукмор и экономическое тяготение к нему значительной части кантона создало среди работников Мамадышского кантона течение за перенесение кантонного центра из Мамадыша в село Кукмор. Но такое перенесение встречает препятствие ещё в незначительности тяготения к Кукмору юго-восточных волостей кантона, тяготеющих к Мамадышу и, главное, в необходимости затрачивать значительные средства на ряд лет для того, чтобы вполне приспособить с. Кукмор к условиям кантонного центра. В общем перевод центра Мамадышского кантона в Кукмор имеет под собой значительные основания, такой перевод даст возможность прикрепления к этому кантону части смежных волостей и Арского кантона, экономически тяготеющих к Кукмору с его текстильной промышленностью. Такой перевод, как кажется, является делом только времени и финансовых возможностей. С другой стороны, работниками Лаишевского кантона возбуждается вопрос о перенесении центра в камскую пристань - Рыбную Слободу; здесь, с одной стороны, играет роль экономическое тяготение ближайших к Рыбной Слободе Рыбно-Слободской, Кугарчинской и Ново-А рышской волостей, и с другой стороны, и главным образом - соображение административного характера, т.к. Рыбная Слобода более центрально расположена для большинства волостей кантона. Но такое перенесение встречает препятствие в том же вопросе о средствах, каковых в этом случае потребуется еще больше, а также в экономическом тяготении Сараловской, Нармонской и Чирповской волостей. +Арский кантон является одним из крупнейших по величине кантонов; по количеству населения, достигающему до 400 000 жителей, этот кантон занимает первое место в ТР, а по территории третье место после Чистопольского и Бугульминского. Такая величина кантона оправдывается расположением кантонного города в географическом центре кантона и диагональным прохождением через весь кантон Казань-Свердловской жел. дороги, на которой расположен и гор[од] Арск. +Общими отличительными моментами отдельных кантонов Прикамья является сравнительно большая плотность населения и распаханность, а также меньшая обеспеченность землей и скотом населения Арского кантона; большая лесистость Мамадышского кантона и большая обеспеченность лугами Лаишевского кантона. Некоторые отличия имеются в распределении культур ярового клина, в распределении кустарных промыслов и в общих экономических показателях экономики крестьянства отдельных кантонов. Объединить все эти три кантона в один укрупненный кантон с центром в Казани невозможно, ввиду получающейся несоразмерности кантонов, отсутствия непосредственного экономического тяготения значительной части территории, получающихся дальних расстояний и административных неудобств - создание из этих трёх кантонов двух, с центрами в Казани и Кукморе - встречает препятствие в получающих при этом всё же дальных расстояниях в 100 и более вёрс, в необходимости строительства нового кантонного города в Кукморе - значительных затрат на переброску - в значительной разности мощности населения и бюджетов обоих кантонов, так как экономически наиболее мощное волости будут концентрированы в Казанском и наиболее бедные в Кукморском кантоне, а также в политических неудобствах создания крупного, наиболее мощного кантона в самом центре национальной республики, с национальным составом населения, на рубеже 70-80 % не совпадающим с основной национальностью данной автономной республики. Все приведенные соображения финансового, экономического и административно-политического характера заставляют сохранить и эти три кантона - Арский, Мамадышский и Лаишевский самостоятельными кантонами. +Итак, по всей ТР из 12 кантонов более или менее безболезненно можно ликвидировать только один Тетюшеский кантон, присоединив его к Буинскому. +Мысль о сокращении кантонов только в целях экономии средств на содержание кантонного аппарата также не оправдывается, так как это не даст все равно экономии на содержание ведомственной сети содержание же одних кантонных аппаратов не представляет столь крупную величину в общем составе бюджетов ТР, тем более при укрупнении кантонов придется увеличить штат остающихся кантонов, расходы на связь и командировки, на переброску и новое строительство, не говоря уже о расходах населения на поездки в дальние центры, с отсутствием экономического тяготения, - эти расходы лягут на население новым налогом, кроме того, создадут неудобства с точки зрения общего советского строительства, в связи с удалением руководящих административно-политических центров от населения. ІІІ бүлек +ГАЛИМҖАН +ШӘРӘФНЕҢ +ИҖАТ +МИРАСЫННАН КӨЗГЕ ҖИЛЛӘР Төн буе, көн буе җил исә, Бертуктаусыз исә көзге җил. Йорт-җирсез тол-ятимдәй итә, Җаннарны әрнетә көзге җил. Күк йөзен зур болыт каплаган, Сап-сары иттергән көзге җил. Юпь-юеш, дым аңкый һәркайдан, Дым ташый диңгездән көзге җил. Кайвакыт бер өмид тә биреп, Туктавын көттерә көзге җил. Тагы тиз, һәр ярыктан кереп, Ыжгыра, өрдерә көзге җил. Яп, җаным, шул ачык тәрзәне, Кермәсенче өйгә көзге җил. +ТР ФА Г. Ибраһимов исем. Т +һәм сәнгать институтының Язма +20 ф., 1 тасв., 1 ТУГАН ИЛДӘ (Халисә белән Фатыймага сагынмалык) Бүген төштә булдым туган илдә, Сеңелләрем белән җыйдым чәчәкләр. Килде сабый вакытларым искә, Тулды күңел, рәхәт типкәй йөрәкләр. Авыл буйлап салам япкан өйләр, Буй-буй тигез урамнары тезелгән. Чәчәк аткан көнбагышлар, мәкләр, Һәрбер йортның түтәлләре бизәлгән. Иркен кырда арыш, солы үскән, Су буенда яшәрәләр болыннар. Зиярәттә җәйге акрын җилдән Яфракларын җилфердәтә каеннар. Тегермәннәр бизи авыл башын, Канатларын әйләндерә искән җил. Искитәрлек ямьле дә булмасын, Бик тә якын, бик сөйкемле туган ил. +ТР ФА Г. Ибраһимов ис +һәм сәнгать институтының Я +20 ф., 1 тас +ТӨНГЕ БУРАНДА +Кышкы төн. Салкын һавада +Кар бураны агыла. +Зур авылның урамыннан +Ике җәяүле бара; +Сөйләшәләр үзара: +"Кара, кара нинди буран! +Бу ни булган дөньяга?! - +Айлы төндә кар ява! +Җем-җем итеп ай нурыннан, +Нигә карлар елмая?! - +Җенме күзен уйната?! +"Нинди шаулый, ыжгыра җил, - +Кураең чыжлый, мынай, +Сорнаең суза мынай! +Нәрсәне шакылдата җил? - +Барабан кага мынай! +"Әллә җеннәр кузгалдымы? +Нәрсә анда әйләнә? Кем биеп рәхәтләнә? Убырлы карчык мынай. Шүрәлеме өйләнә? Бар авылны каплаган кар, Һәркая көртләр өйгән, Һич күренми юл фәлән, Һичбер өйдә янмый утлар, Өрмиләр нидән этләр?! Дулый җилләр, дулаталар Ярлының җил капкасын, Тәрәзә капкачларын. Кара, ничек туздыралар Түбәнең саламнарын. Тукта, тукта, китмә алга, Һич тә куркышмыйк әле. Тып-тыныч булыйк әле. Җен туемы әллә чыкты? Бергәрәк барыйк әле. ШҮРӘЛЕ (Баллада) Тукайның үлүенә 30 ел тулганда Яратам таңнарда ялгызым гизәргә, Иртәнге саф суда чумарга, йөзәргә. Таң җиле хуш аңкып уяткач урманны, Чык иңгән аланнан чәчәкләр өзәргә. Яратам тургайның таңдагы сайравын, Каенның уйланып җирфердәү-шаулавын. Яратам кош-кортның, уятып бер-берен, Иртәнге төшләрен узышып сөйләвен. Хәзер кыш, агарган бар кырлар, болыннар, Ак мамык карларга төренгән урманнар. Һәр ботак-чыбыкка ука-чук асылган, Һәркая ак ука чачаклар сузылган. Һәр агач, һәр куак - гүя зур ак чәчәк, Бар урман - әйткесез, бер гигант гөлчәчәк. Әкияттә хан кызын йоклаткандай урлап, Сихерче кыш-суык, ыжгырып, тылсымлап. Карларын сиптереп, мамыгын очыртып, Бизәгән яшь сылу урманны йоклатып. Ни өчендер, бүген бик иртә уяндым. Өст-башка, аякка киендем, кушандым. Җәй таңын хәтерләп, юнәлдем кырларга, Әлеге тылсымлы бизәлгән урманга. Мин барам тын кырдан, зәңгәрчел карлардан, Ай алтын урагы елмая һавадан. Көнтугыш офыктан таң нуры сузыла, Күкләрдән, җемелдәп, йолдызлар җуела. Таң үсә, җәелә, аллана дөньялар, Ал-зәңгәр миләүшәдәй карлы далалар. Ул урман! Ул урман! Гаҗәеп матурлык! Бертоташ ал чәчәк - акылдан шашарлык. Йоклаган хан кызым яртылаш уянган, Җан иңеп, гүя ки яңагы алланган. Урманның юлыннан мин барам кыр ярып, Бу тылсым, бу ямьгә исереп, шаккатып. Чү, тукта! Кем анда чырылдый, чыелдый? Карт имән астында кем көлә, хайхылдый? Карасам, алдымда - мөгезле Шүрәле, Картайган, агарган чәчләре, төкләре. Никтер ул бизәнгән, ал чәчәк - мөгезендә, Ал чәчәк - түшендә, сөякчел иңендә. Зур кәкре тырнаклы бармагын тибрәтеп, Чакыра ул мине үзенең янына. Мин торам да бераз каранып, шикләнеп, Юнәләм туп-туры карт имән астына. - "Бер дә шикләнмә, - ди, - шагыйрем, син миннән, Һич тимәм мин сиңа, тидермәм беркемнән. Шүрәле илендә бүген бик зур бәйрәм, Истәлек кичәсе, зур шанлык һәм матәм. Нәкъ утыз ел бүген шагыйрем үлгәнгә, Даһины - Габдулла Тукайны күмгәнгә. Һич онытмый аны Шүрәле ил халкы, Олылап яд итә бар яше һәм карты". - "Нидән соң аңарга, - дим, - болай зур хөрмәт? Ул көлгән ич сездән, исеңдәдер әкият?" - "Тыңла, - ди Шүрәле, - зарланыймчы сиңа: Хәзер яшь җилкенчәк һич ышанмый миңа. Бары тик ышану яшәтә бит безне - Өрәкне, убырны, җеннәрне, пәрине. Шул ышанмау инде үчерә илемне, Юк итә дөньядан ыруым-нәслемне. Ә Тукай "Шүрәле" дип, поэма язып, "Шүрәле" дип, шигырен имзалап, кул куеп. Таратты данымны никадәр илләргә, Калдырды яңратып исмемне мәңгегә!" Шулвакыт тирәмне ал томан урады, Шүрәле хайдылдап күземнән җуялды. Уянсам, утырам урманда, бүкәндә, Нәкъ шунда, юнәлеп теге карт имәнгә. Белмимен, мин күрдемме аны төшемдә, Әллә чын Шүрәле очрадымы өндә. Йоклаганмын байтак, көн тәмам яктырган, Яз башы кояшы шат балкый һавадан. Ялтырый нурларда тылсымлы урманым, Алмаслар бизәгән бар кырын-куагын. НИНДИ БӨРКҮ! (Некрасовтан) Нинди бөркү!- Буылабыз... Төн, беткесез төн, томан. Кайчан гына котылабыз?! Мондый тормыш - бер зиндан. Әй, давыллар дуласачы!Ил касәсе тулышкан... Әй, яшеннәр уйнасачы, Юл күрсәтеп офыктан! Айка, давыл, илләрне син, Актар диңгез төпләрен! Түнтәр тулы касәне син, Тарат илнең хәсрәтен. ТӨНГЕ АВЫЛ (сюжеты И.С. Никитиннан) Тын гына аяз төн Идел өстендә. Чытланып карый ай Су көзгесенә. Җемелдәп яналар Якты йолдызлар, Гүя күз кысалар Тәрзәдән кызлар. Ярда сузылган да Зур куе урман, Калгуга талгандай, Тынлыкка чумган. Камыштан балкыйлар Көмешле күлләр. Үрдә хуш аңкыйлар Саргылт игеннән. Зур авыл баладай Йоклый далада, Елмая ападай Күк йөзе аңа. АРЫСЛАН БӘК ("Китабе Коркыт"тан беркадәр үзгәртелеп татарчалаштырылган) +Көннәрдән бер көнне ханнар ханы Айбирде хан, елдагы гадәтенчә, зур туй ясап, тирә-яктагы барлык угыз бәкләрен сыйларга теләгәнен вәзирләренә, хезмәтчеләренә белдерде. Иң симез куйларны, сыерларны суеп, иң тәмле, куе сөтле бияләрдән кымыз хәзерләргә боерды: +- Кунак мәйданының бер ягына ак, икенче ягына кызыл, өченче ягына кара чатыр корыгыз. Углы булганнарны ак чатырга утыртыгыз, кызы булганнарны кызыл чатырга утыртыгыз, углы да, кызы да булмаганнарны кара чатырга утыртыгыз, астына кара киез җәегез, алдына кара куйның итен китерегез, ашаса ашасын, ашамаса - торсын да китсен! Угылсыз-кызсыз кешене Тәңре каргаган, без дә аны каргыйбыз! Белгән булсын, - диде. +Угыз бәкләре җыела башладылар. Угыз бәкләре арасында Ышаныч хан дигән бер хан бар иде. Бу ханның углы да, кызы да юк иде. +Салкынча таң җилләре җилбер-җилбер искәндә, болытлардан да өсткәрәк чыгарга өлгергән сабан тургае моңаеп-моңаеп сайраганда, җитез умарта корты безелдәп-безелдәп бал җыярга барганда, кичтән яшел үләндә утлап йөреп туйган атлар, иртә торып чыккан ияләрен күреп, шыңратып-шыңратып кешнәгәндә, иртәнге салкында угыз яшь бәкләре, батыр егетләре көрәшеп, ук атышып уйнаганда, угыз кызлары-киленнәре иртә торып уянып бизәнгәндә, кара актан аерылып, матур күкрәкле текә таулар артыннан ялтырап кояш чыкканда - Ышаныч хан да йокысыннан уянып, урыныннан калыкты. Кырык егетен бергә алып, Айбирде ханга туйга китте. +Айбирде ханның егетләре Ышаныч ханны каршы чыгып алдылар, астына кара киез җәеп, кара чатырга утырттылар; кара куйның итен китереп: "Айбирде ханның боерыгы шулай, ханым", - диделәр. +Ышаныч хан әйтте: "Айбирде хан минем ни кимчелегемне тапты: кылычыммы көчсез, табыныммы кечкенә? Миннән түбән кешеләрне ак чатырга, кызыл чатырга утыртып та, нинди гаебем өчен мине кара чатырга утыртты?" - диде. +Егетләр: "Ханым! Бүген Айбирде ханнан: угыллыны ак чатырга, кызлыны кызыл чатырга; угылсыз-кызсызны кара чатырга утыртыгыз: угылсыз-кызсыз кешене Тәңре каргаган, без дә аны каргыйбыз, дип боерык булды", - диделәр. Ышаныч хан, кырык егете белән урыныннан калыкты: "Бу гаеп, бу йөз каралыгы миннәнме, бикәмнәнме?", - дип ардусына кайтып китте. +Ышаныч хан өенә кайтты да, бикәсен чакырды. +Тыңлап карыйк Ышаныч ханбикәсенә ниләр сөйләде икән: +"Кил әле монда, башымның бәхете, өемнең тәхете; тез камыштай сылу буйлым, тубыгына җиткән кара сачлым; корган уктай чатма кашлым, куш чикләвек сыя алмаслык кечкенә авызлым; көзге алмадай ал яңаклым! Татлы кавыным, багалмам! Беләсеңме ни булды: ханнар ханы Айбирде хан кунак чакырып, туй ясаган; бер җиргә ак чатыр, икенче җиргә кызыл чатыр, өченче җиргә кара чатыр корырга боерган; угыллыны ак чатырга, кызлыны кызыл чатырга, углы-кызы булмаганны кара чатырга утыртыгыз, кара киезне астына җәегез, кара куй итеннән ашарга китерегез. Ашаса ашар, ашамаса - торыр да китәр. Углы, кызы булмаганны Тәңре каргаган, бездә аны каргыйбыз, белгән белсен, дигән. Кырык егетемне алып Айбирде ханның туена бардым; Айбирде ханның егетләре каршы чыгып алдылар, кара чатырга илттеләр, астыма кара киез җәйделәр, кара куйның итен алдыма китерделәр: углы, кызы булмаганны Тәңре каргаган, без дә аны каргыйбыз, белгән белсен, диделәр. Тәңре безгә бүгенгәчә бер углы бирмәве синнәнме, миннәнме? И, хан кызы! Утырган алтын урындыгымнан торыйммы, битеңнән, муеныңнан тотыйммы, көчле укчым астына салыйммы, кара корыч кылычымны кулыма алыйммы? Кара чәчкә уралган ал йөзеңне ак муеныңнан аерыйммы, җан ачысын таттырыйммы, ал каныңны җир йөзенә түгимме? Хан кызы сәбәбен сөйлә, багыйм!", - диде. +Ханбикә сүзгә кереште. +Карап карыйк, ханбикә ни сөйләде икән? +"Күз ачкач та күргәнем, күңел биреп сөйгәнем, Ышаныч хан! Ачу белән ачы сүзләр сөйләмә, кызулык белән кызу сүзләр сөйләмә. Кара кайгы төшкән чакта каты-каты сүзләр әйтеп, мине юкка каргама. Калык, бизәкле чатырыңны кор. Иң симез куйларны, сыерларны, атларны, дөяләрне корбанга чал. Эч - угыз, тыш - угыз бәкләрен барысын җыеп, туйга чакыр. Ач килсә - туйдыр, ялангач килсә - киендер, бурычлыны күрсәң - бурычын түләп, йолып ал. Таудай өеп, ит хәзерлә, күлдәй итеп, кымыз хәзерлә. Зур туй ясап, теләгеңне кунаклардан теләт. Арадагы бер яхшының теләге белән, бәлки безгә Тәңре бер угыл бирер", - диде. +Ышаныч хан зур туй ясады. Теләген әйтеп, атлар-тайлар, дөяләр, куйлар чалды. Эч угыз, тыш угыз бәкләрен туйга чакырды. Ачны күрсә - туйдырды, ялангачны күрсә - киендерде. Алдына бурычлы килсә, бурычын түләп, йолып алды. Таудай өеп, итен хәзерләде, күлдәй итеп, кымыз саудырды. +Кунаклар башларын иеп, күк Тәңресенә кулларын үнәлдереп, теләк теләделәр. +Арадагы бер яхшының теләге белән Тәңре Ышаныч ханга бер угыл бирде. Туган үсә; кабыргалы калка, балага унбиш яшь тулды да. +Ышаныч ханның җәйләве Айбирде хан җәйләве белән чиктәш иде. +Айбирде ханның бик көчле бер дөясе белән бер үгезе бар иде. Ил көтүләрендәге бер үгез дә, ил табуннарындагы бер дөя дә боларга каршы чыга алмый, болар белән көрәшә алмый иде. Ханнар ханы Айбирде хан үгезенең ханнар ханы Айбирде хан дөясенең көчлелектәге атагы тирә-як илләргә дә таралган иде, язын бер тапкыр, көзен бер тапкыр үгезне төя белән даладагы Ак мәйданда көрәштерәләр. Айбирде хан угыз бәкләре белән бу күренешкә карап күңел ача иде. Бу язны да өч кеше уң яктан, өч кеше сул яктан, тимер чылбырлар белән тотып, үгезне яткан җиреннән чыгарганнар, Ак мәйданның уртасына китереп чылбырыннан җибәргәннәр иде. +Нәкъ шул чакта Ышаныч ханның углы үзенең өч иптәше белән Ак мәйданда ашык уйнап йөриләр иде. Үгезне ычкындыру белән балаларга качарга куштылар. Өч бала качты, Ышаныч ханның углы качмый мәйдан уртасында калды. +Үгез яшь егетне күрүе белән аны мөгезләренә күтәреп ыргыту өчен бәккә таба ташланды. Егет урынында калып, үгезнең маңлаена йодрыгы белән бер суккан иде - үгез кире чигенде. Үгез тагын егеткә ташланды, егет тагын йодрыгы белән үгезнең маңлаена сугып туктатты. Шул сугудан кулын кире алмый үгезне маңлаеннан тотып чигендереп, Ак мәйданның кырыена илтте. Аннан соң үгез егетне этеп китте. Мәйдан уртасына җиткәч, егет аякларын терәп басты да бер урында торды; егет тә үгезне җиңдермәде, үгез дә егетне урыныннан кузгата алмады. Егет: "Ава торган койманы багана белән терәтеп куялар; багана коймага терәк була, миңа ник бу үгезнең маңлае өчен терәк булып торырга", - дип уйлады да, үзе бер кырыйга сикереп китеп, кулын үгезнең башыннан алды. Кулны кинәттән алганга үгез сөрлегеп, башы белән җиргә барып кадалды. Шул арада егет биленнән хәнҗәрен алып, үгезнең җилкә тамырына китереп тә чәнчеде. +Угыз бәкләре егетнең батырлыгына гаҗәпкә калдылар. Тирәсенә җыелып, яшь егетне мактарга керештеләр: "Бар, чакырыгыз Коркыт бабай килсен, бу егеткә ат кушсын; егетне атасына алып барсын да аңардан бәклек һәм тәхет алып бирсен", - диештеләр. Коркыт бабайны чакырып китерделәр. +Коркыт бабай егетне атасы Ышаныч хан янына алып китте. +Карап карыйк, Коркыт бабай ханга ниләр сөйләде икән: +"И, Ышанч хан! Бу егеткә - батыр егеткә син бәклек бир, син тәхет бир; бу җиңел сөякле егеткә атланырга озын муенлы ат бир; бу егеткә - көчле егеткә, азык итеп, көтүеңнән меңләрчә баш куй бир; бер оста, бу һөнәрле егеткә йөкләр төяргә төркем-төркем кызыл дөяләр бир; бу егеткә - зирәк егеткә, күләгә итеп, алтын түбәле чатыр бир; бу җитез егеткә киертергә ефәк белән теккән, ука белән чиккән киемнәр бир. Айбирде ханның Ак мәйданында бу егет үгез белән көрәште; батырлык, зирәклек, көчлелек, җитезлек, осталык, җиңеллек күрсәтте, ил табуннарында тиңдәшсез, чит илләрдә дә атаклы, ханнар ханы Айбирденең карап торган бер үгезен, көчле үгезне көрәшеп җиңде. Билендәге хәнҗәр белән зур үгезне арысландай парчалады. Арысландай бу егеткә "Арыслан" дип ат кушам! Ат кушуы Коркыттан, матур көнкүреше Тәңредән", - диде. +Ышаныч хан егеткә бәклек бирде, кыйммәтле тәхет белән алтын түбәле чатыр бирде; ука белән чиккән, ефәк белән теккән чикмән бирде. Озын муенлы ат белән, көтү-көтү куйлар, төркем-төркем төяләр бирде. Арыслан бәк алтын түбәле чатырда көн күрә башлады. +Ышаныч ханның кырык егете Арыслан бәктән көнләштеләр; аны атасы алдында каралтырга уйлаштылар: кырык явыз егет икегә аерылып, егермесе бер яктан, калган егермесе икенче яктан Ышаныч ханга киттеләр. Бер бүлеге Ышаныч ханның алдына барды. +Карап карыйк, явыз егетләр ни сөйләделәр икән: +"Күрәсеңме, ханым, ниләр булды? Углың Арыслан бәк алтын түбәле чатырыннан калкып, текә-биек матур күкрәкле Алатауга ауга чыкты; синең киекләреңне куды, синең кошларыңны атты, тотты. Анасы янына килеп, сиңа каршы яман киңәш корды. Углың усалга чыкты, ул исән булса, малыңа да, ханлыгыңа да тынычлык булмаячак, мондый угыл нигә? Андый углың булганнан булмаганы артыграк түгелме?"- диделәр. +Ул арада калган егерме усал егет тә хан алдына килеп, Арыслан бәкне караларга керештеләр: "Беләсеңме, ханым, ниләр булды? Синең усал углың явызга чыкты. Ул үзенә кырык егет җыеп, бай угызларны басып, чабып йөри башлады. Кайда матур күрсә, ирексезләп ала. Кайда байлык күрсә, талап ала, казнасына сала. Ак сакаллы картларның йөзләренә суга; чал сачлы карчыкларның ачы яшен агыза. Ханым! Начар хәбәр йөгерек агымлы сулар аркылы чыгып, текә биек матур күкрәкле Алатау башына күтәрелер дә ханнар ханы Айбирде ханга ирешер. Әйтерләр: Ышаныч ханның углы менә ничек илне болгата, диделәр. Ханнар ханы Айбирде ханнан орыш-шелтә алырсың. Ул чакта син үзең дә җир өстендә йөрүдән җир астында ятуны артыграк күрерсең. Көн күрүдән үлемне өстенрәк диярсең, мондый углың булганнан булмаганы яхшырак, ул сине хур иткәнче, син аны юк итсәң башың бәладән котылыр. Ул сине үлтергәнче син аны үлтерсәң, җаның табышка калыр", - диделәр. +Ышаныч хан: "Барыгыз, аны монда китерегез, мин юк итим үзен! Андый угыл миңа кирәк түгел!"- диде. +Явыз егетләр: "Без синең усал углыңны ничек китерик? Ул безнең сүзне тыңламас, безнең чакыру белән килмәс. Үзең алтын тәхеттән тор, бизәкле чатырыңнан калык. Кырык иптәш егетеңне бергә алып, Алатауга ауга чык. Юлда Арыслан бәкнең чатырына туктап, аны да яныңа ал, кош очырып, җәнлек куганда, уклар җибәреп, аны үлтер. Әгәр шулай үлтермәсәң, аны башкача үлтерү, үлтертү мөмкин түгел, белгән белә!" - диделәр. +Салкынча таң җилләре җилбер-җилбер искәндә, болытлардан да өсткәрәк чыгарга өлгергән сабан тургае моңаеп-моңаеп сайраганда, җитез умарта корты безелдәп-безелдәп бал җыярга барганда, кичтән яшел үләндә утлап йөреп торган атлар иртә торып чыккан ияләрен күреп, шыңгыратып-шыңгыратып кешнәгәндә, иртәнге салкында угыз яшь бәкләре, батыр егетләре көрәшеп, ук атышып уйнаганда, угыз кызлары-киленнәре иртә торып, уянып бизәнгәндә, кара актан аерылып, текә биек таулар артыннан ялтырап кояш чыкканда, Ышаныч хан да йокысыннан уянып, урыныннан калыкты, углын алып, кырык егет ияртеп, Алатауга ауга китте. Киң далага, чокырлы тауларга, караңгы урманнарга таралып, җәнлек куарга, кошл ар тотарга керештеләр. +Кырык явыз егетләрнең кайберләре Арыслан бәккә килеп: "Әтиең Ышаныч хан: углым киекләрне минем алдыма куып китерсен дә минем алдымда аларны ауласын; мин углымның ат өстендә йөрешен, ук атышын, кылыч чалышын күрәсем килә, күреп куанасым, углым белән мактанасым килә, дип әйтә", - диделәр. +Ару, яшь егет усалларның усал уен кайдан белсен? +Арыслан бәк, киекләрне куды, китерде: "Әти ат сикертешемә баксын, сөенсен, ук атышыма баксын, шатлансын; кылыч чалышыма баксын, куансын, углы белән мактансын" дип, атасы алдында киек ауларга кереште. +Теге кырык явыз егет әйттеләр: "Ханым! Күрәсеңме углың ничек киң төз даладан киекләрне сиңа таба куып китерә. Ул киеккә аткан булып, сиңа атмакчы була, ул киекне еккан булып, сине екмакчы була. Ул киекне үлтергән булып, сине үлтермәкче була. Сак бул, ханым. Ул сине үлтергәнче, син аны үлтереп кал!" - диделәр. +Арыслан бәк киек куып, киек атып, кош тотып атасы яныннан үтеп-үтеп китә; төз далаларда тау итәкләрендә ат сикертеп, ук атып, кылыч чалып юана иде. Ышаныч хан кырык явызның коткысы белән, ак өрәңгедән бөккән куркыныч чәбәле зур угын ак кулына алды да, аякларын корыч өзәңгегә терәп, җәясен киереп, ук җибәрде. Ук Арыслан бәкнең ике калак сөяге арасына тугры килеп, күкрәген үтәли тишеп чыкты. Күкрәгеннән ал кан тондырып ага башлаган яшь егет, төбенә чалгы тигән яшь камыш күк, Акбүз аттан яшел үләнгә егылып төште. Кырык явыз егет Ышаныч ханның тезгененнән тотып, атын тиз генә әйләндереп, ардусына алып кайтып киттеләр. +Ышаныч ханның бикәсе, углының беренче авыннан кайткан җиренә дип, иң яхшы сугым атларны - иң симез куйларны чалырга кушты. Батыр угыз бәкләрен сыйламакчы булды. Аудан кайтыр чак җиткәч, үзенең кырык булышчы кызы белән бергә аучыларны каршы алырга чыкты. +Аучылар кайттылар. Ханбикә ары бакты, бире бакты, углыкаен күрмәде. Йөрәге сикереп, күкрәге кысылып, бәгъренә ут кабынган күк булып китте. Кара күзләренә канлы яшь тулды. +Ханбикә Ышаныч ханга карап сүзгә кереште. Тыңлап карыйк, ханбикә ни сөйләде икән: +"Кил әле яныма, башының бәхете, өемнең тәхете, атамның кияве, анамның иркәсе, күз ачкач та күргәнем, күңел биреп сөйгәнем, Ышаныч хан! Син алтын тәхетеңнән калкып, кара яллы атыңа атланып, кызыл күкрәкле текә тауга ауга чыктың. Сез икәү киткән идегез, син ялгыз кайттың, балам кайда? Кара дөньямны якты иткән углым кайда? Күрер күзләрем, кан басып, күрмәс булалар; сөт тамырларым бала имезгән күк сулый башладылар; ак тәннәрем елан чаккан күк шешә башлады, бердәнбер углым күренми, бәгырьләрем ут яна! Коры-коры чокырларны агым сулар белән тутырдым, адәм кичмәс, хайван үтмәс елгаларга күпер салдым. Ачны күрсәм - туйдырдым, ялангачны күрсәм - кием бирдем. Теләүгә корбан чалып, тау чаклы ит җидердем, күл чаклы кымыз саудырдым. Яхшыларның теләге белән бер углы таптым! Бердәнбер углымның хәбәрен сөйлә. Йөгерек агым тынык судан углымны агызган булсаң, сөйлә. Юлбарыска, арысланга углымны ашаткан булсаң, сөйлә. Кара тунлы, явыз эчле ил дошманына углымны алдырган булсаң, сөйлә, мин әтием ханга китәм, бай казна, көчле гаскәр алыйм, ил дошманнарының өстенә барыйм. Ак ефәк җиңем яраларымнан аккан кызыл канны сөрткәнче атышыйм; яраланып аягым-кулым көчсез булганчы, Акбүз аттан егылып, яшел үләнгә төшкәнче сугышыйм. Илләр, далаларны үтеп, йөгерек агым суларны кичеп, бердәнбер углымны эзлим. Ышаныч хан! Кара башым алдыңда корбан булсын. Бердәнбер углымның хәлен сөйлә!" - диде, зарилык итте, елады. +Ышаныч хан бер сүз әйтә алмыйча тик торды. +Кырык явыз егет алга чыгып: "Ханбикә, күңелсезләнмә. Углың исән-сау. Ул ауда калды. Кайда гына булса да, бүген үк йә иртәгедән калмый кайтыр. Кайгырма, борчылма! Хан кымызны күбрәк эчеп башы әйләнгән, шуңа күрә җавап бирә алмый тора", - диделәр. +Ханбикәнең күңеле өйдә көтеп утыруны күтәрә алмады. Үзе белән кырык булышчы кызын алып, сөйгән атына атланып, далаларга, тауларга угылкаен эзләргә китте. Алар, җәен-кышын, кары-бозы кипми торган Казылык тавына килделәр. Тау өстләренә менделәр. Биектән биек тау түбәләренә күтәрелделәр. Ханбикә тирәле карап, күзе белән эзләнергә кереште. Караса, күрә: бер үзәннең эчендә карга- козгын күп-күп булып очалар. Үзән эченә бер очып төшәләр дә тагын күтәреләләр. Ханбикә атын үкчәләп, шул якка юнәлде. +Ул арада атыннан егылып төшкән Арыслан бәк җирдә ята; каргакозгыннар, кан исен сизенеп, аның янына җыелганнар. Ярасын чукымакчы булалар; яралы егет кулындагы кылычы белән аларны ярасына ултыртмый куып тора иде. +Анасы якынлашканда, Арыслан бәкнең хәле киткән, кылыч күтәрергә көче бетеп, ярасын чукырга, канын эчәргә килгән ерткыч кошларны да куа алмас булган, күзләре йомылган иде. Алай да күзенә тау иясе күренеп: "Курыкма егет, син бу яраңнан үлмәссең, анаң сөтенә манчылган тау чәчәге синең яраңа шифа булыр", - дип хәбәр биреп куйганга, егет җаны тәнендә калудан өмид өзмәгән иде. +Ханбикә килеп, углының ал кан эчендә ятканын күрде; кызганып, моңланып сүзгә кереште: "Карлыган күк кара күзләреңне йокы алган; күзләреңне ач, бәгърем! Унике тамырың типмәс булган; көчләреңне җый бәгърем! Тәңре биргән татлы җаның тәнеңнән чык мак була; телләреңдә җан булса сөйлә, бәгърем! +И, Казылык тавы! Агар суларың акмас булсын; үсәр үләннәрең үсмәс булсын; йөгерер киекләрең йөгермәс булсын, ташка әйләнсен! +Арысланмы сине яралады, юлбарысмы сине парчалады, ничек белим, балакаем? Керпегеңдә җан булса, күзеңне ач, балакаем! Телләреңдә көч булса, сөйлә миңа балакаем!" - диде. +Әнисенең елап-сыктап сөйләгән сүзләре егетне исенә китерде. Ул ак йөзен күтәреп, карлыган күк кара күзләрен ачты. Әнисенә карап сөйли башлады: +"Ак күкрәген сулкытып татлы сөтен имгән анам! Ефәк биләүсәләргә биләп, карап үстергән анам! Каргама агым суларны! Казылык тавының агым сулары гаепсез. Каргама үскән үләннәрне, Казылык тавының үсемлекләре гаепсез. Каргама йөгерек киекләрне, киекләрдә гаеп юк. Арысланны каргама, арысланда гаеп юк. Юлбарысны каргама, юлбарыста гаеп юк. Каргасаң, әтиемнең юлдашы кырык явыз егетне карга. Бу аларның эше!" - диде. "Әнием, елама, борчылма! Мин бу ярадан үлмим. Курыкма! Миңа таулар иясе күренде, бу ярадан үлмәссең, диде. Тау чәчәге белән анаң сөте яраңа шифа булыр, диде; ярамны өч кат сыйпады да китте", - диде. +Моны ишетеп, ханбикәнең кырык кызы төрле якка йөгерештеләр, бер-береннән узышып, тау чәчәге эзләргә, җыярга керештеләр. +Ханбикә имчәкләрен бер сыкты, сөт килмәде; икенче сыкты, сөт килмәде; бөтен көчен җыеп өченче тапкыр сыккан иде, ал кан белән аралаш ак сөт атылып чыкты. Тау чәчәге белән канлы сөтне егетнең ярасына яптылар. Ат өстенә алып, алтын түбәле чатырына озаттылар. +Кырык көндә егетнең ярасы төзәлде. Егет савыкты; тагын атка атлана, кылыч кушана, ау аулый. Кош ата башлый. +Ышаныч хан бернәрсә дә белми, углын үлгәнгә хисап итеп йөри иде. Әлеге кырык явыз егет ни булганны белгәч: "Ышаныч хан углын күрсә, безнең эшебезне белсә, безгә яман булыр, барыбызны юк итәр. Әйдәгез, яхшы чагында Ышаныч ханның үзен тотыйк, ак кулларын аркасына бәйлик, ат кылыннан бау ишеп ак муенына муенчак ясыйк, дошман иленә алып китик тә кол итеп сатыйк", - диештеләр. +Шулай киңәшеп, алар Ышаныч ханны тоттылар, ак кулын аркасына бәйләделәр; ат кылыннан бау ишеп, ак муенына муенчак киерттеләр. Ак тәненнән кан киткәнче, муенын кыл муенчак белән кыстылар; Ышаныч ханны җәяү җибәреп, үзләре атка атланып юлга чыктылар. Карт ханны тоткын итеп сатар өчен, дошман илләренә киттеләр. +Угыз бәкләре бернәрсә дә белмиләр иде; ханбикә хәлләрне сизеп, углы янына китте. +Тыңлап карыйк, ханбикә углы Арыслан бәккә ниләр сөйләде икән: +"Беләсеңме, углым, ни булды? Җир селкенү булмаса да, биек тауны җир йотты. Илдә дошман булмаса да, синең атаңны дошман тоткын итте. Атаңның булышчылары, кырык явыз егет, атаңны тоттылар, ак кулларын аркасына бәйләделәр; ат кылыннан муенчак ясап, ак муеныннан будылар; үзләре атка атланып, атаң картны җәяү йөртеп, дошман иленә алып киттеләр. Углым, тор, үзеңнең кырык егетеңне яныңа ал, атаңны кырык явыз кулыннан коткар. Атаң, явызларның коткысы белән сиңа ук аткан булса, ул сине яхшыларның теләге белән тудырган да. Угыллы ата кол булмас. Явызларның артыннан кит тә атаңны коткар!"- диде. +Арыслан бәк анасының сүзен хуш күрде. Алтын тәхетеннән торды; кара корыч кылычын кушанды; ак өрәңгедән бөккән зур җәясен кулына алды; зур чукмарлы чуен кистәнен ияренә такты; озын сөңгесен аркасына куйды; Акбүз атын тоттырып атланды да, кырык егетен ияртеп, атасын эзләргә китте. +Арыслан бәк качкыннарның артына төште; кырык явыз егет Алатауның аръягындагы ак каен астында туктап, кымыз эчеп утыралар иде; явызлар артларыннан куып килгән яшь егетне күргәч: "Әйдә, бу егетне дә тотып алыйк, муенына муенчак салыйк; дошман иленә илтеп, кол итеп сатыйк", - диделәр. Ышаныч хан: "Кырык иптәшем! Тәңре тотар, җир йотар! Нарасый егетне тоткын итә күрмәгез. Чишегез беразга гына кулымны, бирегез кулыма көмеш кубызымны. Мин бу егетне кире кайтарыйм. Аннан соң үземне үлтерсәгез дә, калдырсагыз да - сезнең ирегегез", - диде. Ышаныч ханның карт күзләре ерактан егетне танымый иде; углы Арыслан бәкне күптән үлгән дип исәпләгәннән, ул килә дип әйтсәләр дә, ышаначак түгел иде; ул яшь егетнең яшьлеген аяп кайтарырга, явызлар кулыннан коткарырга теләде. Алга чыгып көйләп кубыз уйный башлады. +Тыңлап карыйк, Ышаныч хан ни тугрыда көйләде икән: +"Озын муенлы дала атлары китсә, минем атларым булыр, араларында атың булса, әйт, сылу егет, миңа. Орышсыз-сугышсыз бирим мин аны сиңа; тик син кире кайт! Көтү-көтү куйлар китсә, минем куйларым булыр; араларында азыгың булса, әйт, сылу егет, миңа, орышсыз-сугышсыз бирим мин аны сиңа; тик син кире кайт! Кәрваннан кызыл дөяләр китсә, минем төяләрем булыр; араларында югың булса, әйт, сылу егет, миңа; орышсыз-сугышсыз бирәм мин аны сиңа; тик син кире кайт! Алтын түбәле чатырлар китсә, минем өйләрем булыр; араларында өең булса, әйт, сылу егет, миңа, орышсыз-сугышсыз бирим мин аны сиңа; тик син кире кайт! Кара күзле, нечкә билле кызлар китсә, минем кызларым булыр; араларында сайлаганың булса, әйт, сылу егет, миңа, орышсыз-сугышсыз бирим мин аны сиңа; тик син кире кайт! Ак сакаллы картлар китсә, минем картларым булыр; араларында ак сакаллы атаң булса, әйт, сылу егет, миңа, орышсыз-сугышсыз коткарыйм да, җибәрим мин аны сиңа, тик син кире кайт! Минем өчен килгән булсаң, мин углымны үлтердем. Мине алып киткәннең дошман илендә тоткын иткәннең языгы сиңа булмас, и, сылу егет, син кире кайт!" - диде. +Арыслан бәк үзенең көмеш телле кубызын алып, каршыга көйләп уйнады: "Узып барган озын муенлы дала атлары синеке булса, араларында минем аргамак та бар; мин аны кырык явызга калдыра алмыйм! Кәрван белән киткән кызыл дөяләр синеке булса, араларында минем йөгем дә бар; мин аны кырык явызга калдыра алмыйм! Көтү-көтү симез куйлар булса, араларында минем азык та бар; мин аны кырык явызга калдыра алмыйм. Нечкә билле, кара күзле матур кызлар синеке булса, араларында мин сайлаган кыз да бар, мин аны кырык явызга калдыра алмыйм! Алтын башлы чатырлар синеке булса, араларында мин торачак өй дә бар; мин аны кырык явызга калдыра алмыйм! Ак сакаллы киткән картлар синеке булса, араларында минем дә алдакчы явызларга алданган, күзләре күрмәс булган карт атам бар; мин аны кырык явызга калдыра алмыйм. Синең углың үлмәгән, ул үлемнән котылган; инде тоткын булудан карт атасын коткара", - диде. Арыслан бәк кырык егетен ияртеп, кырык явыз өстенә ташланды; кайсының муенын өзде; кайберсен тоткын итте; карт атасын коткарды; өенә алып кайтты. Ышаныч хан бу шатлыкка туй ясады; угыз бәкләрен җыйды: ханнар ханы - Айбирде ханны да кунакка чакырды. Айбирде хан Арыслан бәккә ханлык бирде. Туйларында Коркыт бабай да бар иде. Ул яшь Арыслан бәккә югарыдагы әкиятне төзеп, түбәндәге теләкне теләде: +"Көчле күк Тәңресе ни эшләсәң дә ярдәмеңдә булсын. Урман ияләре, кыр ияләре, су ияләре юлыңа каршы төшкәннәрнең юлын кисеп, юлыңда булганнарның юлын җиңеләйтсеннәр; тауларыңда, урманнарыңда киекләр, кошлар күп булсын; далаларыңда, болынннарыңда үлән-печән күп булсын; елгаларыңда сулар мәңге кипмәсен; алтын түбәле чатырың даланы мәңге бизәсен; Акбүз атың юртып чабып, аяклары талмасын; корыч кылычың өзеп-кисеп үткен йөзе кайтмасын; очлы сөңгең тишеп, чәнчеп сынмасын. Гомерләрең озын булсын, ханлыкларың котлы булсын; барыннан да бигрәк балаларың күп булсын: балалар - бәхетле кулларга Күк Тәңресенең кадерләп биргән бүләге", - диде. ІV бүлек +ХАТЛАР, +БӘЯЛӘМӘЛӘР, +ДОКУМЕНТЛАР РӘСМИ ХАТЛАР В ГЛАВПРОФОБР ТОВ[АРИЩУ] М.А. ЗЕЛЬДОВИЧУ +Многоуважаемый тов[арищу] М.А. Зельдович, +Пользуясь любезно предоставленным Вами разрешением, решаюсь затруднить Ваше внимание настоящим письмом. Дело об утверждении моей, Г.Ш. Шарафа, доцентуры направлено было в Главпрофобр уже в июне 1927 г.2 В октябре 1927 г. во время своего пребывания в научной командировке в Москве, я справлялся в Главпрофобре о положении своего дела. Тогда мне сообщили, что необходимые рецензии от специалистов получены, имеется заключение Совнацмена и Научно-Педагогической секции, и, что заключения благоприятные и остается только проведение окончательного утверждения. С тех пор прошло более года, но таковое утверждение не последовало. Неизвестность положения дела и причин его подобной задержки и принудили меня обратиться к Вам за содействием. +После направления моего дела на утверждение Главпрофобра у меня уже появились в печати ряд новых работ как по основной моей специальности по линии языковедения и татарскому языку, так и по дополнительной специальности по линии статистики и экономики местного края. Из этих работ укажу на следующие: +1. "Палятограммы звуков татарского языка сравнительно с русскими", Казань, 1927 г. 40 стр. о.ф. Работа напечатана в "Вестнике научного общ-ва Татароведения" и отдельной книгой, посвящена сравнительному изучению звуков татарского и русского языков методом применения искусственного нёба. Здесь выявляется ряд неотмечавшихся ранее особенностей фонетики тюркских языков, и дается экспериментально-фонетическое доказательство парности по твердости и мягкости и согласных звуков тюркских валась на парности только одних гласных звуков. Представленная в этой работе новая трактовка "закона сингармонизма" выдвигает необходимость пересмотра и изменения освещения многих элементов фонетики и морфологии тюркских языков (крупное значение этой работы в области тюркологии отмечалось проф. В.А. Богородицким, проф. А.Н. Самойловичем и др.). +2. "Сонорная длительность татарских гласных", Казань, 1928 г. 88 стр. о.ф., напечатана в № 8 "Вестника Научн[ого] О-ва Татароведения" и отдельной книжкой. Здесь, на основании изучения длительности татарских гласных кимографом Verdin "а и гортанной капсулой Bousselot1 впервые научно устанавливаются законы ударения в тюркских языках, а также зависимость общей агглютинативной морфологической структуры тюркских языков от условий экспираторного (динамического) ударения в них. В этой работе одна глава посвящается неизвестному до сих пор в лингвистике экспериментально-фонетическому показателю относительной силы слогов слова и сочетаний слов. Этот впервые выявленный здесь показатель, собственно, и дал возможность переходить от сонорной длительности гласных к законам ударения (так как печатание этой работы только что закончено, то о ней еще отзывов не имеется, но в рукописи она была просмотрена членом-корресп[ондентом] Академии наук СССР проф. В.А. Богородицким, с одобрения какового она и печаталась). +3. "Психологические основы американского метода обучения грамоте и некоторые особенности применения этого метода в чистом виде в татарских школах" (Тезисы к сделанному Г. Шарафом докладу на Всесоюзной конференции преподавателей тюркотатарских языков и литератур в 1927 г. в г. Казани. Напечатано в "Материалах конференции" на тат[арском] языке). +4. "Вопрос о выделении слогов, звуков и букв при методе целых слов" - работа составлена мною совместно с И. Алексеевым и напечатано в журнале "Магариф" Татнаркомпроса. В этих двух работах, а также в подготовленной к печати работе об "Особенностях применения американского метода к татарскому языку" (около 7 печ. листов) обосновывается необходимость применения в татарских школах метода целых слов в чистом виде, а также вопрос об использовании при этом агглютинативно-морфологической структуры тюркских языков. +5. "Исходные методологические моменты экономического районирования применительно к районам Поволжья и Прикамья" - журнал "Труд и Хозяйство" № 3-4 за 1928 г. стр. 6-25 (перепечатывалась также в сборниках "по районированию ВолжскоКамского края" на русском и тат[арском] языках). Эта работа посвящена анализу вопроса об относительной важности принципов хозяйственной специализации, хозяйственного комбинирования и экономического тяготения в качестве районообразующих факторов при определении границ и центров экономических областей. +6. "Сравнительная характеристика татарского, русского и нацменовского крестьянского хозяйства ТР". Эта статистико-экономическая работа базируется на данных весеннего опроса крестьянских хозяйств 1927 г. Составлена она мною совместно с т. В.М. Ермолаевым и напечатано в № 11-12 журнала "Труд и хозяйство" за 1927 г. +7. "Очерки по экономической географии Татарской С.С.Республики". Эта работа около 17 печатных листов, составлена мною совместно с управляющим Центр. Статист. Управлением Т.Р. тов. В.М. Ермолаевым и печатается одновременно на русском языке и на тат[арском] языке с латинским шрифтом. Одной из особенностей этой большой по объёму работы является изучение в ней социально-культурных и экономических явлений в жизни местного края в национальном разрезе. +Перечисленные выше 7 работ, в случае необходимости, я могу прислать в Главпрофобр в дополнение к присланным ранее 24 печатным трудам, могу прислать также отзывы соответствующих крупных специалистов об этих работах. Так как в октябре прошлого года в Профобре мне сказали, что в этом пока надобности не имеется, то таковые я до сих пор не высылал. +Что касается моей общественной физиономии, то об этом ясно свидетельствует адрес, преподнесенный мне Правительством ("ЦИК"ом и СНК) ТР по случаю пятилетнего юбилея ТР, копия которого при сем прилагается. Лично обо мне и о моей деятельности могут дать отзывы в Москве: 1) бывш[ий] председатель ТЦИК тов[арищ] Шаймарданов, ныне инструктор ЦК ВКП (б) по работе в деревне, 2) бывш[ий] Пред. Совнаркома ТР т[оварищ] Габидуллин Х.2, ныне член Президиума Малого СНК РСФСР, 3) бывш[ий] Пред. ТатЦИК тов[арищ] Сабиров Р.3, ныне работающий при Президиуме ВЦИК и др. работники - татары, поработавшие в ТР. +Обращаясь к Вам настоящим письмом, прошу оказать содействие скорейшему прохождению через соответствующие инстанции моего дела по утверждению в доцентуре, нет ли необходимости прислать дополнительно научные труды мои и отзывы на них. +Заранее благодарный /подпись/ +16 ноября 1928 г. +Мой адрес: г. Казань, ул. Жуковского д. № 15, кв. 4, Г.Ш. Шарафу. +ТР ФА Г. Ибраһимов исем. Тел, әдәбият +һәм сәнгать институтының Язма мирас үзәге, +20 ф., 2 тасв., 1 сакл. бер. +МНОГОУВАЖАЕМЫЙ ГАЛИМДЖАН ШАРАФОВИЧ! +От приехавшего сюда Н.И. Воробьёва я узнал о напечатании в Казани весьма интересной карты ТССР, которая вышла при Вашем ближайшем участии. Очень просил бы Вас выслать мне эту карту, крайне необходимую при обработке антропологических материалов по ТССР. Я надеюсь приготовить работу по татарам для "Вестника", выходящего в Казани. Нельзя ли через Вас получить и юбилейный сборник по ТССР, также весьма для меня интересный. +Ни Об[щест]во Татаровед[ения], ни отдельные лица ничего мне сюда не высылают из своих изданий, совсем забыли, между тем, я также интересуюсь Тат[арской] Респ[убликой], как и раньше. Просил бы и Вас вспомнить обо мне и выслать просимое, если это возможно. +Чтобы не затруднять Вас почтовыми хлопотами, посылаю талоны для бесплатной пересылки. Достаточно наклеить их вместо марки и послать за № от учреждения, хотя можно и от частного лица. Как это будет Вам удобнее. Адрес указан на штампе, только припишите к названию музея: "Антропологическое Отделение" - тогда попадет мне в руки. Мою фамилию к адресу Музея не приписывайте: тогда не дойдет бесплатно. +Всего лучшего. Желаю успеха в Вашей интересной работе. +Уважающий Вас Б. Вишневский +19.12.1925. +ТР ФА Г. Ибраһимов исем. Тел, әдәбият +һәм сәнгать институтының Язма мирас үзәге, +20 ф., 2 тасв., 25 сакл. бер. +ДОРОГОЙ ДЖАН ШАРАФОВИЧ! +(Так мы звали Вас. На книге стоит "Галимджан"). +С большим удовольствием я получил Ваши книжки (об одной из них я знал уже по ссылкам Василия Алексеевича в одной из его статей и сам хотел просить прислать мне её). Я рад и за Вас, и за кабинет (дорогой мне по воспоминаниям). Из беглого просмотра Ваших работ я вижу, что Вы нашли в экспериментальной фонетике то, чего я не сумел найти (из-за чего, вероятно, и отошел от неё): настоящий жизненный интерес и возможность разрешать большие принципиальные вопросы еще раз: рад за Вас и за кабинет! +От всей души благодарю Вас. К сожалению, мне нечем отблагодарить Вас: фонетикой (и лингвистикой вообще) активно я не занимаюсь (читаю чужие работы, но ничего не делаю сам), а заметки по сказкам вряд ли для Вас будут интересны. Буду рад при случае получить от Вас весточку. Жму Вашу руку. Ваш Н. Андреев. +24.1.1929. ШӘХСИ ХАТЛАР Г. ШӘРӘФНЕҢ ХАТЫНЫ ӘСМАГА ЯЗГАН ХАТЛАРЫ +Аппак +Крепко-крепко целую всех. Сегодня получил твое письмо от 25/IX. +Да, милая, ничего не можем делать; остается терпеть, терпеть, терпеть и спокойно, мужественно переносить постигшее нас великое горе, бесконечные страдания и даже, может быть, потерю ненаглядной единственной нашей дочери Юлдузика во цвете лет. Единственное что могу советовать тебе для менее болезненного перенесения горя - это отдаться делу и занятиям, чтобы в процессе дела хоть сколько-нибудь увлечься и забыться, что я и сам делаю и всегда к этому средству прибегал и прибегаю в тяжелые минуты жизни. +Письмо Арсику со стихами, из-за отсутствия 31/X и 1/XI поезда на юг, задержалось, отправляю сегодня ночным поездом. Закончил и прибавил стихотворения-загадки об Арсике (№ 166), а сегодня написал утром экспромтом детскую песню "Голубки" (№ 161) на русском языке, их посылаю с этим же письмом. Таким образом, посылаю 9 новых детских стихотворений и 5 басен для крыловских сборников. Видишь, какая продуктивность; ведь она связана стремлением забыть постигшее нас великое горе. Поцелуй от моего имени Юлдузчика. +Целую много раз, всем привет. Твой Шараф. +1/XI-44 +Дорогая Аппак! +Посылаю ещё одну небольшую группу стихов. Эти стихи перепиши совместно с прежними. Эти стихи пришлось восстановить в памяти, в условиях подготовки к новому этапу перед отъездом из г. Канска. Я их записывал, и в тех случаях, когда основную редакцию не вполне восстановил в памяти какой либо случайной редакцией их. На днях отсюда уезжаем. Больше можете сюда не писать. Новый адрес сообщу по прибытии в новый лагерь. +Целую и поздравляю Юлдуз с блестящим окончанием семилетки, Арсланчика записью в школу. +Всем привет, всех крепко целую. Твой Джан. +ТР ФА Г. Ибраһимов исем. Тел, әдәбият +һәм сәнгать институтының Язма мирас үзәге, +20 ф., 1 тасв., 140 сакл. бер. ӘСМАНЫҢ ИРЕ ГАЛИМҖАН ШӘРӘФКӘ ЯЗГАН ХАТЫ +Дорогой Джан! +Крепко целую, шлю сердечный привет и желаю здоровья. Ибо это самое основное. Все невзгоды, лишения, несчастья перенести легче, когда ты здоров. А когда ко всему этому + ещё, что ты долго болеешь так, что душа истерзана от этих жестоких болей, все тяжести жизни, недостатки, лишения и т. п. перенести в 10 раз труднее. Теперь нет возможностей, чтоб будучи инвалидом можно было жить не будучи обузой. Да, мой друг, настроение моё самое наисквернейшее, так что едва ли доставит тебе удовольствие читать моё письмо. Приняла ужасно мучительный курс новокаинового обкалывания. Делали 10 сеансов по 75,0 кажд[ый] раз - это значит по 5,0 - 15 раз колоть площадь - правое бедро (сзади) несколько уколов в икру. Так что в такую малую область столько иголок, что я вынуждена даже сидеть на одной половине и лежать на правом боку не могу. +Сначала было ужасное обострение, потом наступило некоторое облегчение, а в последние дни опять стало плохо. Ничего не остается как на 3-4 месяца слечь в постель, так чтоб тебя кормили с ложки, т.к. это безумная невозможность по условиям жизни придется страдать до тех пор пока хватит остатка силы воли, а там вы знаете что. В последнее время после того, как получила открытку от 19/ XII со стихом, 4 литературных даров не получала. В квартире очень холодно. Днём сидим в пальто, а ночью накрываемся всем, что можно покрыть на себя. Дрова кончились, чтоб купить 3 кбм дров надо где-то у кого-то занять 1500 руб[лей] денег. Пока никаких надежд на это нет. Топим маленькую железку, чтоб воду вскипятить и варить картошку. Получила письма следующ[их] дат, хотя об этом писала 2 раза, 18/XI, 20/XI, 22/XI, 25/XI, 27/XI, 30/XI, 10/XII, 14/XII, 20/XII, 19/XII, 21/XII, 5/I-10/I-45 г. От всех привет и поцелуй. Будь здоров и бодр. Целую. Аппак. +16/VI2 +ТР ФА Г. Ибраһимов исем. Тел, әдәбият +һәм сәнгать институтының Язма мирас үзәге, +20 ф., 2 тасв., 24 сакл. бер. Г. ШӘРӘФНЕҢ УЛЫ АРЫСЛАНГА ЯЗГАН ХАТЛАРЫ +КЕЧКЕНӘ КУНАК +Утырам мин беркөнне +Бик арып эшләремнән; +Бер кунак килеп керде +Кечкенә улым белән. +Бигрәк сөйкемле улы, +Нәкъ минем Арысланым! +Сине күргәндәй булдым, +Ерылды авызларым! +Утырам да яныңа, +Сөйләшә дә башладым: +"Укуга кердеңме?- дип, +Бармы,- дип, - чаңгыларың?" +Әй, кыю!.. Уйнап, көлеп +Сөйләшә минем белән; +Ул да нәкъ синең кебек, +Яңа укырга кергән. +Бер рәхәтләнде җаным, +Шаярып аның белән; +Кайчан соң инде, улым, +Уйнарбыз синең белән? +Бигрәк, улым, сагындым +Үзеңне, сүзләреңне; +Дүрт ел була инде, +Күрмәгәнгә йөзеңне. +Сөекле Арысланым! Бу шигырьләрне Яңа елны көтеп утырганда яздым, сезне сагынып, моңаеп яздым. Алдагы яңа елны бергәләп, һәммәбез туганнар белән бергә, өйдә каршыларга насыйп булсын. Улым, нигә хатлар язмыйсың? Синең хатларыңны алмаганыма бик күптән. Әллә инде син язып та, почтада югалып бетәме? Йолдызның исәнлеген, үзеңнең сабакларың, уеннарың, иптәшләр турында яз. Кышкы киемнәрең бармы? Тимераяк, чана, чаңгы шуасыңмы? Уенчыкларың бармы? Яңа елны ничек каршы алдың? Һәммәсен яз! Хуш, һәммәсен дә яз. +Хуш, үбеп, Әттәң. 31.12.42. +Милый Арсланчик +Крепко-крепко целую тебя и Юлдузика. Передай мой привет Әннә, Әббә, Тияп, Наиле и всем родным. Сам жив и здоров. Только за последний год от тебя совсем не получаю писем. Нехорошо, Арсик, забывать Әттә! Тем более и от Әннә последние пять-шесть месяцев письма крайне редки, а с начала сентября и совсем не получал. Поэтому и о состоянии Юлдузика, и о здоровье всех остальных, и о получении большого количества посланных лит[ературных] пакетов нахожусь в полной безвестности. +С этим письмом посылаю 4 стихотворения, новых. +(№ 155-158) для включения в сборники, подготовляемые к печати. Передай их для хранения Әннә и не откладывая в долгий ящик напиши мне ответ-открытку об их получении. Спроси Тияп и напиши о состоянии Юлдузика, и о здоровье остальных. Вообще, давай, милый сынок, имей привычку в каждую 10-ти дневку писать мне по одной открытке и сообщать о здоровье всех домашних и родных, о состоянии Юлдузика, и о получении моих писем, в особенности всех литературных писем, непременно с указанием даты их отправления мною. +Также спроси у Әннә и напиши мне, какие из следующих моих писем получили: от 10 / III, [...] 20/ III, 25/ III, 5/ IV, 20 / IV, [...] 5/ VIII, 29/ VIII, 9/ IX, 16/ IX, 30/ IX, 15/ X, 16/ X, 20/ X. +Вопрос этот серьёзный и к исполнению моего поручения, милый сынок, относись серьёзно, ты уже большой и славный отличник. Итак, пиши открытку каждую десятидневку. Я несколько раз об этом писал, ещё раз повторяю, относись серьёзно. Ровно через пять месяцев (может быть и раньше, в эти же месяцы) я приеду и расцелую тебя. Будьте здоровы. +Крепко целую. Әттә. +24. X - 44. Г. ШӘРӘФНЕҢ КЫЗЫ ЙОЛДЫЗГА ЯЗГАН ХАТЫ +Йолдызның сагынмалык дәфтәренә +Йолдыз, моңсуланма, +Елмаеп кара. +Күрче тормыш нинди +Шат, ямьле ага. +Юк күктә болыт һич, +Нинди саф, аяз. +Сибәли алтындай +Нурларын кояш. +Күк зур фирүзәдәй +Нур белән тулган. +Зөбәрҗәт тезгәндәй. +Баг, болын, урман. +Елмаеп син көл дә, +Ачылсын йөзең, +Яктыртсын тагын да +Җир вә күк йөзен. +Елмаеп бер көл дә, +Шатландыр мине. +Ун ел күрмәгәндәй, +Сагындым сине. +Әттәң. +В ноябре послал тетрадь стихов (около 35 стр.). Жив, здоров, получил посылку, посланную в конце августа и письмо № 9 от 21/X, обрадовался, особенно вашей фотокарточке. Пока живём здесь, дальше на север, вероятно мы выезжать не будем. На днях перебираемся чуть-чуть на юг. Пока здесь зима стоит довольно тёплая. Дни короткие. 2-2 1/2 часа солнце не поднимается выше деревьев. Целую всех. +От всех сегодня получил ещё 2 письма (от 1/IX и 14/XI). Рад вашему здоровью. Г.Ш. +3/XII-40 Г. ШӘРӘФ ТАРАФЫННАН ЯЗЫЛГАН БӘЯЛӘМӘЛӘР ТӨРЕК-ТАТАР ТАРИХЫ. ЗӘКИ ӘФӘНДЕ ВӘЛИДИ ӘСӘРЕ (1915 елда Казанда басылган) +Татарларда милли рух күтәрелә башлау берлә, милли тарихыбызны белергә кызыгучылар да арта башлады. Милли рух башта мәктәпләремезгә милли телне кертсә, инде милли тарихны да кертеп бара. Хәзер дә милли тарихның мәктәпләрдә төпләп урынлашуы яхшы тарих дәресләре булуга вә мөгаллимнәремезнең тарих берлә берникадәр таныш булуларына мәүкуфдер.4 +Соңгы ун елга кадәр тарихымыз берлә танышыр өчен, телемездә җитдирәк бары ике мәнбәгъ бар иде: берсе Әбелгазый Баһадур ханның "Тарихе шәҗәрәи төрк" дигән китабының Казан төркисенә тәрҗемәсе (Габделгалләм Фәйзи хан углының тәрҗемәсе булып, 1891 елда Казанда басылган), икенчесе дә Шиһаб хәзрәт Мәрҗанинең "Мөстәфадел-әхбар"е иде. +Анлардан башка Казан төркисендә "Тәварихе Болгария", "Кыйссаи Чыңгыз вә Аксак Тимер", "Шәҗәрә"ләр, "Чыңгыз хан"нар вә "Җәмигыл тәварихе тәрҗемә"се кеби әсәрләр булса да, бунлар тарихи җәһәттән әһәмиятсез, күбесенчә хорафат вә хикәяләр берлә тулган. Баштагы икесе генә халык арасында таралган иде. +Соңгы ун ел эчендә исә, милли тарихымызга гаид әсәрләр байтак арттылар вә һаман да артмакталар. Әсәрләрнең саны гына артып калмыйча, мөндәриҗәләре җәһәтеннән дә бик тиз тәрәккый итүләре, бу юлда эшләүчеләребезнең көннән-көн күбәюләре шанлы, ләкин эшләнмәгән, тикшерелмәгән, өсте тузан вә пычрак берлә капланган тарихымызның тиздән җанлану - аякка басуыны вә читләр тарафыннан ташланган пычраклардан арулануыны тиздән күрү өмидене бирә. +Хәсәнгата хәзрәт Габәши үзенең "Мөфассал тарихе кауме төрки" вә аннан соң чыккан "Мөхтәсар тарихе кауме төрки" вә "Төрек ыруглары" исемле әсәрләрендә төрек каумнәренең бүлек вә ыругларыны, бер тәрбия мөнәсәбәтләрене, электәге хәлләрене тәгаен итәргә теләсә, Ризаэддин хәзрәт "Шура"дагы мәкаләләре вә кыйммәтле "Асаре" илә элекке вә соңгы милли тарихымызда әһәмиятле урын тоткан аерым шәхесләр вә анларның фәгалиятьләре илә таныштырды. Гайнетдин Әхмәровның хезмәтләре Болгар вә Казан заманаларының күп якларын ачтылар. Һади әфәнде Атласи "Сибирия тарихы"ны язды. Ләкин 1912 елга кадәр телемездә төрек халыкларының тарихыны иске дәверләрдән алып соңгы вакытка кадәр китергән, фәндә мәкъбүл ысуллар илә бер чиккә тезгән, төрле дәверләрнең бер-бере илә мөнәсәбәтләрене тәгаен иткән әсәр юк иде. Рус матбугатында да мондый әсәрнең булмавы эшне тагын читенләштерә иде. Бу хәл мәктәп вә мәдрәсәләргә милли тарихның кереп урынлашып китүе өчен бик зур манигъ булып тора иде. +Яшь мөәррихләремездән Зәки әфәнде Вәлидинең 1912 ел башында чыккан "Төрек вә татар тарихы" исемле "Милләт" көтебханәсе тарафыннан нәшер ителгән әсәре, тарихымызга гаид материалны фәнни ысуллар илә җыеп, бер тәртипкә кую, бер системага китерү юлында беренче тәҗрибә иде. Зәки әфәнде монда югарыдагы әсәрләрдә булган мәгълүматны бер чиккә тезү берлә генә калмый, аларда булмаган, татар укучылары өчен яңа булган байтак мәгълүмат та керткән, тарихымызга гаид Шәрык вә Гаребтә басылган бик күп әсәрләр вә мәкаләләр илә таныштырган иде. +Билгеле, беренче тәҗрибә булганлыктан, Зәки әфәнденең бу әсәрдә ялгыш юлдан киткән урыннары, дөрест булмаган карашлары да аз түгел, ләкин алай да булса, беренче адым булганлыктан, тарихымызның үз телемездә эшләнүе юлында бу әсәрнең әһәмияте игътираф ителергә тиештер. +Бу әсәр үзе артыннан озакламый Г. Баттал әфәнденең "Татар тарихы" дигән әсәрене тугдырды. Г. Баттал әфәнденең әсәре төзелеш, теле берлә мәктәптә укыту өчен Зәки әфәнденең югарыда мәзкүр әсәренә караганда уңайрак булса да, мөндәриҗәсе берлә татар матбугатында булмаган бер нәрсәне бирү түгел, Зәки әфәнде тарихыннан соң артка таба бер адым иде. Бу әсәрдә тарихымызның бары бер кисәге -XII гасырдан башлап XVI гасырга кадәр булган бер кыйсеме генә күрсәтелә. Бу ике арада да байтак әһәмиятле моментлар төшерелеп калдырыла. Әсәр өчкә бүленгән: болгарлар хакында (күбрәк этнографияләренә гаид мәгълүмат) - 12 сәхифә, татарлар хөкүмәте - 45 вә Казан падишаһлыгы - 40 сәхифә. Бөтен әсәр гүя, Болгар хөкүмәте төзелгәнчегә кадәр татарларның, бабаларымызның тарихы булмаган, Казан ханлыгы беткәннән соң да аларның тарихы юк, дигән тәэсирне калдыра. +Әсәреннән күрелгәнчә, мөәллиф тарихымызга гаид әсәрләрдән татарчада чыкканнарыны гына күреп, әсәрене шулар буенча гына язган булырга кирәк. Телемездә булган әсәрләрнең һәммәсендәге гаепләр Баттал әфәнденең тарихына да күчкәннәр. Чыңгызга кадәр тарихымызның телемездә йитәрлек эшләнмәгән, татарча китапларда бу тугрыда мәгълүмат аз булуына карап, мөәллиф туктап калмаган, тоткан да тарихымызның әүвәл кыйсемене ташлап калдырган. Болгар вә башка төрек-татар халыкларының нәселләре вә бер-беренә мөнәсәбәтләре тугрысындагы фикерләреннән дә мөәллифнең бу хактагы фәнни агымнар берлә төпле рәвештә таныш түгеллеге күренә. +Г. Баттал әфәнде тарих мөтәхассыйсы булмаганлыктан, бу йитешсезлекләр өчен, билгеле, аны гаепләргә мөмкин түгел. Мәйданга мәктәпләрдә дәреслек урынында истигъмаль итәрлек бер китап та юк вакытта чыгарылганга, анысына да рәхмәт укырга гына тугры килә. Баттал әфәнде тарихында бик зур йитешсезлекләр булганга, Зәки әфәнденең 1912 елда чыккан тарихы да дәреслек өслүбендә язылмый тарих мөгаллимнәре файдаланырлык рәвештә генә язылганга, яхшырак төзелгән яңа бер милли тарих дәреслегенә зур ихтыяҗ бар иде. Шуны күзгә алып булса кирәк, Зәки әфәнде Вәлиди мәктәпләремез өчен "Кыскача рәсемле төрек-татар тарихы" исемендә дәреслек нәшер итте. Безнең җентекләячәк әсәремез - бу әсәрдер. +Әсәрнең тышына "Беренче җөзьә" дип куелган, иншаллаһ, башка җөзьәләре дә чыкса кирәк. Мөәллиф мөкаддимәсендә тарих өчен мөфассал хәритада нәшер итәргә вәгъдә итә. Әсәр зур кулда, 136 битлек булып, Казанда "Өмид" матбагасында басылган. +Әсәр дүрткә бүленгән: 1) Иске заманда төрек халкы - 13 сәхифә; 2) Төрекләр һәм исламият - 17 сәхифә; 3) Төрек иле магулларның шәүкәте дәверендә - 73 сәхифә; 4) Вак ханлыклар һәм төрек иле шәүкәтенең төшүе - 31 сәхифә. +Әсәрдә әлегә чаклы чыккан тарихларымызда булмаган берничә артыклык бар: +1) Милли җиһангирларымызның иң зурларыннан берсе булган Аксак Тимернең шәхесенә, хөкүмәт төзүенә вә аның балалары гасырына зур әһәмият биреп тукталынган. Әлегә кадәр безнең тарихларымызда аңар махсус туктап тормаенча, кырыйлап кына үтәләр иде. +Шиһаб хәзрәт "Мөстәфадел-әхбар"да Тимергә махсус туктамадыгы кеби, Ризаэддин хәзрәт тә үзенең "Шура"сында милли тарихтагы күренгән шәхесләремезнең тәрҗемәи хәлләрене язганда, Аксак Тимерне калдырып үткән. Зәки Вәлиди дә беренче тарихында шулар артыннан барып булса кирәк, Тимерланның тарихыны төшереп калдырган иде. Шул материаллар буенча гына дәреслегене төзегән Г. Баттал әфәнде дә, билгеле, тарихымызның бу бүлегене төшереп калдырган иде. Һәммә тарихларымызда Аксак Тимер, төзегән хөкүмәте вә балаларының тарихы булмавы зур бер китек вә йитешсезлек булып тора иде. Мөәррихләремезнең шундый бөек бер батыр, заманында дөньяны тетрәткән җиһангирымыз яныннан, ят күреп, тиешле сәламне бирми үтүләре ихтирамсызлык булуы кеби, башкалар берлә таныштырганда балаларымызны бу җиһангир берлә таныштырмый калдыру да күңелгә җинаять кеби тоела иде. Зәки әфәнденең соңгы тарихында бу бушлыкның тутырылуыны шатлык берлә күрсәтеп китәмез. +2) Әсәрдә төрек халыкларында төрле дәверләрдә мәдәният дәрәҗәләрене күрсәтеп китүгә зур әһәмият бирелгән вә китапның бу баб ларына бик күп материал кергән. Хосусан, мөәллифнең уйгурлар вә магуллар дәверендәге мәдәният (мәгариф вә әдәбият) тугрысындагы фасыллары тулы вә яхшы язылган. +3) Әсәрнең "Вак ханлыклар һәм төрек иле шәүкәтенең төшүе" дигән бүлеге мөндәриҗәсе җәһәтеннән, беренче мәнбәгъләрдән алынып, татарчадагы тарихларда гына түгел, Аурупа мөәррихләрендә дә табылуы мөмкин булмаган байтак мәгълүматны бирә вә ханлыкларның төзелү вә югалуларының шактый гына җанлы рәсемнәрен күз алдыннан үткәрә. +4) 30 лап, күбесенчә, оста вә белеп сайланган рәсемнәр дә әсәргә зур бер кәмаләттерләр. Күп вакытта кечкенә бер рәсем, берничә сәхифәләрдә язып белдерергә мөмкин булмаган тормышны һәммә тәфсилләре берлә күз алдына бастыра ала. +5) Һәр бүлекнең актыгында шул бүлектә кузгатылган мәсьәләләр хакында байтак мәнбәгъләр күрсәтелүе дә һәм тарих мөгаллимнәремез өчен һәм тарихымыз берлә шөгыльләнә башлаган яшьләремез өчен бәһасез бер материал икәнене әйтми үтә алмыйбыз. +Гомумән алганда, бу әсәр - милли тарихтан язылган әсәрләремездән үз бабында иң күп китап күреп язылганыдыр, дисәк, мөбаләга иткән булмасак кирәк. Ләкин шулай да булса, әсәрнең гаепләре, йитешмәгән яклары да юк түгел, байтак бар. Инде аларга күчик: +1) Әсәрнең иң зур гаепләреннән берсе - Чыңгызга кадәр булып үткән төрек хөкүмәтләренә тиешле микъдарда урын бирелмәведер. Бу яктан Зәки әфәнденең беренче тарихы да, бу соңгысы да - Хәсәнгата хәзрәт тарихыннан соң артка таба бер адымдыр. Төрекләрнең иң шәүкәтле заманнары, бөтен Азияне үзләреннән куркытып, зур кыйсемене кулларында тоткан вә Аурупага да күп күз ачарга ирек бирмәгән заманнарыннан һуннар (хунну), төрекләр (тукю) дәверләренә мөәллиф бик аз урын биреп, ярты-чирек сәхифә берлә генә үткән. +Шәүкәт дәверләренең мәркәзләрендә торган: Угыз (Мәүда), Әтил (Атилла) кеби Һун каанларына, Тумин, Моган, Шигуй вә Шиби кеби шәркый вә гарәби төрек каанларына вә анларның дәверләренә озаклабрак туктарга кирәк иде. Уйгур, тугыз угыз, болгар, хәзәр вә кыпчакларга кыска-кыска булса да, аерым фасыллар бирелсә, анлар тугрысында шәкертләрдә түгәрәк бер аңлаеш калдыру өчен файдалы булыр иде. +Мөәллиф күчмә төрек кабиләләренең, гомумән, бер-беренә мөнәсәбәтләре, мәмләкәтләрендәге идарә рәвешләре тугрысында тулырак мәгълүмат бирсә, укучылар вә шәкертләргә бу гасырларда төрек хөкүмәтләренең берсе күтәрелеп, берсе төшү кинәттән дөньяны тетрәтерлек хөкүмәтләр тууының сәбәбене аңлау өчен, йиңелрәк булыр иде. Бу вакытлардагы төрек хөкүмәтләренең күршеләренә (кытай вә фарсыларга) сәяси мөнәсәбәтләре дә кыска вә буталчык язылып, күбесенчә, гомуми сүзләр берлә генә үтелгән. +2) Шул ук беренче бүлектә мөәллиф иске төрек дине (шаманизм) тугрысында да берничә юл гына язып китә. Бердән, халыкның дингә ышану вә хорафатлары, аның музыкасы, әдәбияты кеби, рухы берлә танышыр өчен иң яхшы мәнбәгъ, иң дөрест көзге булганга, икенчедән, ничә мең еллар бабаларымыз өчен бердәнбер рухани азык булып килгәнгә, шаманизм тугрысында болай 5-6 юл берлә генә иктифа ителмәскә тиеш иде. Бу кыска мәгълүматта да бигүк тугры булып йитмәгәннәре бар. Иске төрекләр, мөәллиф әйткәнчә, (7 нче сәхифәнең актыгы) "Күкнең, йирнең, ут, су, агач вә мәгъдәннәрнең мәҗмугысы бер Алладан гыйбарәт" дип ышанмаганнар. Бәлки болар һәркаюсы аерым Аллалар диеп таныганнар. Тик бунлар арасында "Күк Тәңре" (яхуд "Хан Тәңре"), халык гел әйтеп, Аллаһы вахидка якын рәвештә башка Аллаларның вә мәхлукатның өстендә саналган. Мөәллиф әйткәнчә, тауларны хөрмәтле санамаганнар. Таудагы рухны хөрмәтләгәннәр. Сугыш, мөәллиф әйткәнчә, дин буенча хөрмәтле саналмаган, бәлки һәрвакыт сугышып торырга тугры килгәнлектән, сугышка яшьтән өйрәтү, лябед, менә нәрсә булып киткән (иске төрек динендә Сугыш Тәңресе булу, билгеле, аларның сугышны тәкъдис итүләренә дәлил була алмый). Иске төрек дине тугрысында Зәки әфәнде берничә йирдә "мәгънәсез мәҗүсият" дигән сүзне куллана. Шактый тирән вә матур булган бу дин тугрысында мәгънәсез дигән сүз - безнеңчә, исәпләбрәк куллануга тиеш булдыгы кеби, иске төрек диненең мәҗүсият булып, әле тәфтишләрдән соң гына өзелергә тиеш мәсьәләдер. Башка күп диннәр кеби, Тәңре дине дә бик күп тәхрифләргә, үзгәрүләргә очраганлыктан, хәзерге шаманиларның дине иске төрек дине берлә танышканда материал гына була алалар. +3) Мөәллиф: Төрек, маньчжур, магул, фин вә гайре буыннарга кардәш халыклар өчен гомуми исем итеп "Туран" сүзене истигъмаль итә (б. 2, 4, 31 вә башкаларда), элегрәк "Туран" исемене гарби мөәррих вә этнографиядән истигъмаль итүчеләр булгалаган. Бәгъзылар бу исемне төрек-магуллар хакында гына, бәгъзылар төрек, магул вә маньчжурлар өчен (Шәмсетдин Сами бәк тә "Камуселәгъләм"дә шул мәгънәдә истигъмаль итә) вә бәгъзылар исә Зәки әфәнде кеби төрек, магул, маньчжур, угро-фин вә арадагы башка кардәш халыкларга гомуми исем итеп кулланганнар. Туран исемене тагын да киңрәк мәгънәдә истигъмаль итүчеләр дә булган. Хәсәнгата хәзрәт тә "Тарихе кауме төрки"дә (б. 20) югарыда күрсәтелгән һәммә халыклардан тыш, кытайлар вә японнарны да әкъваме туранидан саный. +Бердән, "Туран" исеме югарыда күрсәтелгәнчә, төрле галимнәр тарафыннан төрле киңлектә истигъмаль ителгәнлектән, аны алу фәнни җәһәттән уңайсыздыр. Икенчедән, хәзерге туран инеше (низменносте) мөәллифнең туран диеп атаган халыклары өчен характерный булмадыгы кеби, "Шаһнамә" бәетләрендәге вә фарсы ганганәләрендәге тураниларның, магул, маньчжур йә финнардан булуы дәлилләр берлә сабит мәсьәлә түгелдер. Иран вә Туран сугышыны, аклар берлә сарылар сугышы булмаенча, кардәш халыкларның үзара тәхет вә өстенлек өчен генә сугышулары диеп караучылар бар.3 Шул уңайсызлыклардан котылыр өчен булса кирәк, соңгырак Гареб галимнәре "Туран" истыйляхыны ташлаганнар, төрек-магулларга Алтай халыклары исемене вә төрек, магул, маньчжур, угро-фин вә башка арадагы халыкларны бергә алган да "Урал-Алтай халыклары" истыйляхыны истигъмаль итәләр. +4) Мөәллиф: "Маньчжур, магул, финнарга һәрвакыт төрекләр кулы астында, алар идарәсендә гомер итәргә тугры килгән", - ди (5 вә 31 б.). Тарих, башка Урал-Алтай халыклары берлә финнар арасында сәяси мөнәсәбәтнең бик аз булуыны күрсәтә. Шуңа күрә башкалар финнар кулы астында булмадыгы кеби, финнар да, гомумән алганда, ни төрекләр, ни башка Урал-Алтай халыклары кул астында булмаганнар. (Тарих тик Атил-Атилла кулы астында берникадәр фин-угыр ыруглары булуыны гына ачык күрсәтә.) Маньчжурлар илә магуллар хакында да һәрвакыт төрекләр идарәсендә булганнар дияргә мөмкин түгел: һән (хунну) вә төрек (тукю)лар дәверендә маньчжур вә магуллар төрекләр кулы астында торган булсалар, Чыңгыз вә аның балалары вакытында маньчжурлар да, төрекләр дә - һәммәсе магуллар кулы астында иделәр. Тукюлар берлә чыңгызилар дәвере арасында исә һәм төрекләргә, һәм анларның магул бүлегенә күбесенчә Кытайда хөкүмәт сөргән маньчжур сәляләләре кулы астында яшәргә тугры килде. Шуңа күрә, мөәллифнең югарыдагы фикере тугры булып бетмидер. +Мөәллиф үзе дә 9-10 нчы сәхифәләрдә бу заманны "асылы төрек булмаган сәянпы вә җуҗаннарның бөтен төрек, магул вә маньчжурларны үз кулларында тотулары" тугрысында сөйли. (Әйтеп китәргә кирәк ки, һәм сәянпы, һәм җуҗаннар тугрында бу сүзләр мөбаләгалыдырлар. Аның өстенә сәянпы вә җуҗаннарның асылы төрек булып булмавы да - хәзергә фән карашында өзелмәгән мәсьәләдер). +Сүз тугры килгәндә, мөәллифнең магул вә төрекләрнең нәсел ягыннан бер-берсенә мөнәсәбәтләренә, карашларына да бераз туктап китик. Мәгълүм ки, антропология галимнәре магуллар илә кыргыз вә якут, нугай вә башка төрек халыкларында күпчелек арасында баш вә тән сөякләренең, чәчнең вә тән тиресенең төзелеше ягыннан аерма тапмыйлар. Шул ук халыкларның мәдәният ягыннан бер үк баскычта торганнарның хәвәлә, ышану вә гадәтләрнең бердәй диярлек якын булуы күрелә. Магуллар арасында да кыргыз, башкорт, хәтта Анатулы төрекләре арасында очраган сөякләр очрыйлар. Лисан галимнәренең тәфтишләре тел ягыннан башка төрек телләренә Урал-Алтай телләре арасында иң якыны магул теле икәнен күрсәтәләр. (Абал Рамуза, Кастрен вә башкаларның әсәрләре каралсын.) Магул шивәсен дә, төрек шивәсен дә бик яхшы белгән галимнәр дә сүзләрнең төпләрен (корень) тикшергәндә бу асыл магулча, бу асыл төрекчә дип аеру мөмкин түгел дәрәҗәсендә дип карыйлар (Катановның "Урянкт"лар теле тугрысындагы бөек әсәре каралсын). Венклер, Рамстаутларның соңгы тәфтишләре элек тә магулчага гына махсус дип саналган бәгъзы төпләрнең төрекчәдә булган төпләрдән үк булганлыгын күрсәттеләр. Мөтәхассыйслар бу телләрнең сарыф вә нәхү якларыннан да төзелеше бердәй булуыны сөйлиләр. XII гасырдан мөкаддим хәзерге магул халкының вә аның теленең булуы да әле ышанычлы дәлилләр берлә исбат ителгән бер мәсьәлә түгел. Амур мәнсабларыннан килеп, XI-XII гасырларда Шимали Кытайны рәхәтсез иткән, маньчжур халыкларыннан булган ман-гу берлә Чыңгыз хан магуллары (ман-гу) - бер-бере илә башкадырлар. Соңгылар мангу (магул) исемене Чыңгыз каан булгач кына вә сәяси гарызлар буенча гына кабул иткәннәр вә буңа яңа исемле халыкның төбенә күбесенчә конгыр (конграт), кирәй (караит), сакиз (найман), татар, җалаер, уңгы (уңгыт), уйгурлар кеби асылы төрек булган элементлар булса да, арага маньчжур элементлары вә бер ни кадәр Кытай элементлары (әсирләр) дә кергәнгә, кушмадан хасыйл булган яңа халыкның теленә алар да тәэсир иткәннәр. Маньчжурлар шәркый төрекләр вә кытайлар арасында борын-борыннан кыз алып, кыз биреп торулар булганны, бер ыруг икенче ыругтан булган гаиләләрне хәтта кечерәк ыругларны бөтене берлә әсир итеп алып китүләр булганны күрсәтәләр. Билгеле, бу йотулар һәр ике тарафтан теленә дә тәэсирсез калмаган. Чыңгыз вә балалары дәверендә билкасд төрле ыруг халыкларыннан оештырылып ясалган гаскәр бүлекләре, гомумән, чыңгызилар дәвере йирле төрек кабиләләре берлә Шимальдән вә Шәрыктан килгән маньчжур кабиләләрене бер-бере илә катыштырган, бутаган. Шулай итеп, хәзерге Монголия өчен гомумирәк бер тел мәйданга килгән булса кирәк. Иске Кытай тарихлары үзләренең шималендә берсе - тауларның уң ягындагы маньчжурлар, икенчесе -тауларның сул ягындагы халык. Тауның уң ягында да, сул ягында да һаман бер үк халыкларның алмашынып торуларыны күрсәтәләр. Магулларны да шул ук төптән вә халыктан, диләр.3 Синалог вә монголологлардан Якинов, Шмидт вә башкалар XIX гасырның беренче ярымында шул әсас буенча монда булып үткән халыкларның (хунну, тукю вә уйгерларның) һәммәсенең магулдан булуыны дәгъва иттеләр. Ләкин уйгурча язулар вә "Котадгу белег"нең табылуы уйгурларның "төрек"тән булуыны күрсәттеләр (хәзер дә төреклекләрене бер дәрәҗә югалткан уйгурлар булса да, бунларның төрле тәэсирләр астында гына үзгәргәнлекләре күренде). Орхон язуларынының табылуы тукюларның төрек икәнлекләре вә "тукю" сүзе үзе "төрек" дигән сүзнең кытай хәрефләре берлә генә язганы икәнен күрсәттеләр. Хуннулар да төрекләрнең бабалары булуыны Гареб галимнәре кабул иттеләр. Якинов вә Шмидтларның фикерләре ялгыш булып чыгуы, кытай тарихларындагы әсасның ялгыш булганын күрсәтмиләр, тик бу галимнәрнең кытай тарихлары сүзенә ялгыш мәгънә биргәннәрене генә күрсәтәләр. Кытай мөәррихләрендә күрсәтелгәнчә, чыннан да, тауларның сул ягындагы халыклар һаман бер төптән, бер нәселдән килгән халык булуы мөмкин, ләкин бу нәсел, бу асыл - алар уйлаганча, "магул" түгел, "төрек"тер. "Магул" үзе дә - шул асылдан бер бүлек кенәдер. Болай караганда, кытай мөәррихләренең фикере берлә мөселман мөәррихләренең фикере бергә киләләр. Чөнки мөселман мөәррихләре дә бу тарафларда торган угыз, уйгур, кыргыз, татар вә магулларны - һәммәсене бер асылдан - "төрек"тән таралган диеп саныйлар. Магул ханнары сарайларында булган рәсемне мөәррихләр дә тарихларында магулларны төрек кабиләләреннән берсе итеп кенә таныйлар.2 Чыңгыз нәселеннән булган мөәррих Әбелгазый Баһадур хан "Тарихе шәҗәрәи төрк"ендә магуллар төрек ләрнең бер кыйсеме генә булуыны тәэкид итә. Без кулымызга төшкән башка фарсы, гарәби вә чыгтайча әсәрләрдә дә моңа каршы булган бер фикер очратмадык. +Без монда килтерелгән дәлилләрнең XIX гасырның соңгы яртысында Аурупа голямасы арасында мәшһүр булып киткән төрек берлә магулны аеру вә магулны (монгол) фин, кытай, япун вә төрек кеби сары җенестәге төп асыллар арасына кертү дәгъвәсе илә тәнкыйть берлә карау өчен йитәрлек дип уйлаганымыз кеби, магулны төрекнең бер фәргысы гына түгел диючеләрнең фәнни әсаслардан чыккан шөбһәсез дәлилләре булмаган мөддәттә, ислам мөәррихләренең дә, кытай мөәррихләренең дә карашларына тугры килгән вә югарыда күрсәтелгән әсаслары булган магулны төрекнең фәргысы диеп тану әсасыны ташларга ихтыяҗ юк диеп беләмез. +Зәки әфәнде исә әсәрендә магул берлә төрекләрне бөтенләй аерып куя (2, 4, 40 б. вә гайреләр), хәтта тезгәндә төрек, маньчжур, магул диеп санап (31 б.) маньчжурларны урта арадагы бер милләт итеп күрсәтә. Бу караш гареб асарендә соңгы вакытка кадәр мәшһүр караш булганга, Зәки әфәндене бу карашка кушылуы өчен, билгеле, гаепләргә мөмкин түгел. Ләкин бу агымны ихтыяр вә кабул итсә, мөәллиф әсәрендә баштан актыкка кадәр шул юлдан барырга тиеш иде. Әсәрдә исә бу күренми. Ул магулларны төрек-татарлардан аерым, анларга ят милләт диеп карый. Ләкин үзе "Төрек-татар тарихы" диеп исемләнгән китабының өчтән ике өлешене магуллар шәүкәте дәверенә хәсыр итә вә бу дәвер тугрысында: "Бу дәвер төрек халкы хәятында матур бер дәвер хисаплана. Бу дәвердәге хәятында төрек халкы чиксез зур кузгалышлар ясап, үзенең кем икәнен дөньяга янә ачыграк танытты"... , "төрек халкы бу вакыт үзене йирнең иң күп өлешенә һәм йир йөзендәге күп милләтләргә чын мәгънәсе берлә хуҗа булып торганын, үзенең милли хәяты, милли көче берлә тереклек итә ала торган бер тоташ икәнен ачык күрде", - ди (б. 82-83). Бу сүзләр күрше килене пешергән ботка берлә мактану булыбрак чыгалар. +Әгәр мөәллиф югарыда әйткәнчә, магулларны төрекләргә ят халык дип караса, аларның тәслитъ дәверене төрекләр өчен шәүкәт дәвере дип түгел, төшкенлек дәвере диеп карарга тиеш иде вә төрекләрнең иң зур шәүкәт дәверләре итеп, һун, төрек (тукю), уйгур хөкүмәтләренең заманалары саналырга тиеш вә китапта иң күп урын шуларга бирелергә тиеш иде. "Магуллар шәүкәте дәвере" дигән бүлектәге күзгә бәрелгән әсәрнең гомуми агышы өчен әһәмиятле булган бәгъзы хаталарны да күрсәтеп китик: +1) Мөәллиф: "Кытайдагы император нәселе, Тимучинның саксызлыгыннан файдаланып, аны әсир итеп алды. Тимучин анда ун еллап гомер итте", - ди (33 б.). Дөрест, Мән Хун дигән бер кытай сәйяхы шундый бер хәбәр яза. Ләкин рәсеме кытай тарихларында бу тугрыда һичбер нәрсә улмадыгы кеби фарсы вә гарәп мөәррихләрендә дә мондый хәбәр күренми : бөтенләй диярлек Чыңгызның Монголиядәге хәятына хәсыр ителгән "Алтан Тобчи" вә "Сәнаигы чәчән" кеби магул вакыйг нәвисләре, Чыңгызның башыннан үткән һәммә башка читенлекләргә туктап та, бу тугрыда һич нәрсә язмаганнар. "Чыңгыз йортының яшерен тарихы"нда да бу тугрыда бер хәбәр дә юк. +2) Мән Хун әйткәнчә, кытайлар арасында 10 елдан артык калу Чыңгызның табигатенә тәэсир итәргә, һич булмаганда Чыңгыз бу вакыт эчендә кытайча сөйләшергә өйрәнергә тиеш иде. Ләкин Чыңгыз хәятының дәвамы бунларны күрсәтмиләр. Рәшидетдин вә Җөвәйни Чыңгызның ана теленнән башка телне белмәвене язалар. +3) Чыңгызның бөтен хәяты дәлилләр берлә, сабит вакыйгалар берлә тулы булып, бу вакыйга өчен унъеллык буш урын юктыр. +4) Мән Хун бер сәйях кына булдыгыннан, аның тарихка гаид сүзләре башкаларга хилаф булмаганда вә анлар тарафыннан да тәэкид ителгәндә генә кабул ителергә тиеш. Шундый сәбәпләрдән булса кирәк, Доусон, Һаир, Һоворт кеби гареб мөәррихләре Мән Хунның бу сүзене кабул итмәгәннәр. Зәки әфәнденең бу сүзне ни өчен генә кабул итүене без белә алмадык. +5) Мөәллиф: "1200 елларга кадәр ул (Чыңгыз) Байкал күле әтрафындагы, Орхун буендагы һәммә кабиләләрне җыйды", - ди (33 б.). Тарих исә Чыңгызның бу вакытка кадәр Онон буендагы кабиләләрне генә җыйганын күрсәтә. Мөәллиф үзе дә югарыда күрсәтелгән урыннарда торган, караит, найман вә гайреләрнең 1200 елдан байтак соң кушылганнарын яза (33 вә 34 б.). +6) Чыңгыз гасырында Харәзем мәмләкәтендә "Харәземшаһ исемендә башта хәлифәнең валисе булып та, соңында аңа каршы истикъляль игълан иткән бер нәсел идарә итә иде", - диелгән (38 б.). Тарих исә буны күрсәтми. Харәземшаһларның төп бабалары Ануш сәлҗүк ирләреннән Билгәткиннең сатып алган колы булган, соңрак моның балалары Төркестанда урнашканнар. Истикъляль игълан итүдән элек исә, Мөхәммәднең бабасы атсыздан башлап кара кытай гүрханнары кулы астында аларның валие булып торганнар. Гүрханнарның куәтләре кимегәч, Харәземшаһ Мөхәммәд вакытында гына ихтилял чыгарып, истикъляль кәсеп иткәннәр. Димәк, бер вакытта да Мөхәммәднең бабалары хәлифәнең валие булмаганнар. +7) "Каныклылар чыңгыз килгән вакытта Харәземшаһка "бик мотыйгъ"лар иде", - диелгән (39 б.). Тарих бу вакытта каныклылар берлә Харәземшаһ Мөхәммәд арасы бозык булуыны күрсәтә. Сәмәркандта каныклыларның бер юлы кырык меңләп үз ихтыярлары берлә Чыңгызга бирелгәннәрен мөәллиф үзе дә шул ук сәхифәдә яза. +Гомумән, Чыңгызның Төркестан сәфәренә 4-5 сәхифә бирелеп тә, магуллар шәүкәте өчен әһәмияте аннан ким булмаган кытай сәфәренә ярты сәхифә дә бирелмәгән. +8) Казан ханлыгының тарихы башка вак ханлыклар арасына гына кертелеп, аерым тукталмаган. Бөтен Казан ханлыгына башкалар арасында берничә юл бирелеп, шуның берлә генә үтелгән. Әсәргә фәнни бер әсәр дип, фәнни ноктадан гына караганда, мөәллифнең бу эшене бер дәрәҗә сөкүт илә үтәргә мөмкин булса да, милли ноктадан күз алдында тотылып, язылуы тиеш булган бер дәреслек өчен бу да гаептән саналырга тиештер. +9) Әсәрдә карап бетермәүдән килгән ялгышлар да еш очрыйлар. Мәсәлән: маҗарлар бер йирдә "фин"нардан, бер йирдә "төрек" кабиләләреннән (25 б.), бер йирдә һәм төрекләргә һәм финнарга аерым бер асыл итеп тәлкыйн ителә. Әсәрнең 2 нче сәхифәсендә венгр вә маҗарларны бер-беренә башка ике халык диеп аңларга мөмкин (дөресе бу ике исем - "угро-фин"нардан булган бер үк халыкның ике исемедер). Күлтәгин бер йирдә (10 б.) Билге каанның агасы диеп, бер йирдә (12 б.) энесе диеп йөртелә (дөресе соңгысыдыр). Чыңгызның икенче углы - Чагатай, өченче углы - Үгәдәйдер (36 нчы сәхифәдә ялгыш тәртиптә куелган), 37 нче сәхифәдәге "төрек-магул гаскәре тәмам сугыш киемендә" дигән рәсем ни йөзе, ни тәне, ни дә киемнәре берлә төрек гаскәре дә, магул гаскәре түгелдер. Әсәрнең һәр битендә диярлек 6-7 матбага хатасы булуы да әсәрнең күрекене йибәрә. Әсәрдә баштан актыгына кадәр бер имля сакланып барылмаган. +10) Әсәрнең теле матур түгеллеге, иләмсез вә ялгыз төзелгән җөмләләрнең байтак очравы да сөкүт илә узылырга тиеш түгелдер. Әсәрдә: "Шундый дошман кешеләр, кабиләләр, Темучинга атасының бабаларының дәүләтен кайтарып алырга кыйвынлык (?) бирделәр" (33 б.), "Хәрам булган эшләрне (?) истигъмальдан халкын бик нык тыйды"..., "Чыңгыз фәкать шамани мәзһәбендә торды, мәмләкәт һәм фәтвахат (?) һичбер дини ният тотмады. Тимер исә, шаманлык (мәҗүсилек) өстенә (?) бик нык мөселман иде" (75 б.) кеби сәер генә җөмлә вә мәгънәләр "ул үзе күчмә тереклекне бик ярата, халкының шул күчмә мәгыйшәттә булулары берлә бергә гыйлем вә һөнәр дә шәп һәм бай булуын теләде" (44 б.) җөмләсендәге кеби сәхифәләрне ялгыш истигъмаль итүләр дә очрыйлар. +Әсәрдә "Әй сез! Миннең гаскәрем! Сез миннең кәпәчемнең өстенә тезелгән алмас-зиннәтләр төслесез" (35 б.), "миннең башыма төшкән авырлыклар" (36 б.), "миннең аркамдагы кабыргаларым" (43 б.) вә башка шундый җөмләләрдә яңа әдәбиятымызда мәкъбуль вә мәгъруф "минем" сүзе урынына "миннең" истигъмаль ителүене чыгтайчага иярүме (архаизм), башкортчага иярүме (провинциализм) дияргә аптырап калдым. +Югарыдагы җөмләләрдә "миннең" дигән сүзләр бөтенләйгә төшерелеп калдырылса да, җөмләләрнең татарчалыгы артып, тәрҗемәлеге югала гына төшә вә мисалга зарар килми бугай. +Хәзергә шулкадәр берлә тәмам итик. Билгеле, һәр әсәрнең яхшы ягы да, йитешмәгән ягы да була. Тарих язу йиңел эш түгел. Хосусан, төрек халыкларының тарихы башкаларныкына караганда да эшләнмәгәнрәк булуы, бу юлда хезмәтне тагын да авырлаштыра төшә. Зәки әфәнденең әсәре - күрсәтелгән йитешсезлекләре берлә алганда да, мәктәпләремез өчен дә, гомумән, тарих берлә шөгыльләнүчеләремез өчен дә бәһасез вә кадерле бер әсәрдер. Монда бәгъзы йитешсезлекләре күрсәтелсә дә, алар әсәрнең әһәмиятене төшерергә тиеш түгел. Әсәрләрнең күбрәгендә андый йитешсезлекләр монда күрсәтелгәнчә кечкенә гадәдләргә генә сыймыйлар. Анларның хаталарыны күрсәтергә керешсәң, бөтен әсәрне яңадан язып чыгарга кирәк була. Татар матбугатында тарихтан язылган әсәрләр эчендә андыйлар да юк түгелдер. Һәммә тарих мөхибләренә вә тарих мөгаллимнәренә әсәрне тәүсыя итеп, мөәллифенә әсәре өчен тәшәккер итәмез, милли тарихымыз бабында тагын җитди әсәрләр көтеп каламыз. +Галимҗан Шәрәф. Аксу - июнь, 1916 ел. +Мәкалә "Шура" журналының 1916 елгы 13 һәм 14 нче саннарында +"Галимҗан Шәрәф" имзасы белән дөнья күргән. Гарәп графикасында. +Гамәлдәге язуда беренче тапкыр басыла. Х. БӘДИГЫЙНЕҢ "ТАТАР ТЕЛЕ ГРАММАТИКАСЫ ДӘРЕСЛӘРЕ" ТУРЫНДА (Тел программаларын карау мөнәсәбәте белән) +Бу китап хәзерге татар теле программасының кереш бүлеге һәм читтән торып укучылар программаларында кулланма итеп күрсәтелгән. Бу китапта, бигрәк тә, хәзерге татар теле курсының кереш бүлегенә караган методологик бүлегендә байтак җитешсезлекләр бар. Боларда кайберләре: +1. Китапта телнең гомуми табигатен билгеләүдә, марксист телчеләр карашыннан меньшевикланучы идеализм дип танылган теория, Волошиновның телгә билге дип карау теориясе нигезендә барыла (3, 6, 8, 9, 14 б. һ.б.). Телнең үсеш, развитиесе дә 10 нчы бит башында шул томга - билгеләр үзгәрүгә кайтарып калдырылып, формалист тел тарихчылары карашы бирелә. +2. 6 нчы биттә: "Уй - тамгалар белән тутырылган идеология акты. Икенче төрле әйткәндә, уй тамгалы мөндәриҗә белән тулган чакта гына, шулай булгач, иҗтимагый мөнәсәбәт процессында гына чын уй булып әверелә. Кешедә уй сүздә, мәгънәле ымда һәм башка шундый тышкы материалларда гына оялый ала. Бу материаллардан башка ул - тамгалар белән яктыртылмаган ялангач физиология акты гына булып кала", - диелә. Димәк, монда Ленинның "Материализм һәм эмпириокритицизм" дигән әсәрендә көрәшеп килгән иероглифлар теориясе бирелә. +3. 9 нчы бит актык абзацта төзәтмәләрсез Бухаринның тигезлек (равновесие) теориясе тел үсешенә анализ өчен нигез итеп алына. +4. 9 нчы бит 2 нче абзацта: "Өстен сыйныф телгә сыйныфсызлык мәңгелек характерын бирергә, аның эчендә бара торган иҗтимагый акцентларның көрәшен сүндерергә, җөгәрсезләндерергә, аны бер генә акцентлы итеп калдырырга омтыла", - диелә. Аерым социаль шартларга бәйләнмичә болай, өстен сыйныфлар "телдә сыйныфсызлык характерын бирергә омтылалар" дип куя, хәзерге шартлар өчен дә, халык телен "урам теле" кара халык теле дип караган буржуа шартлары өчен дә дөрес булып җитми. +5. Әдәби тел белән шивә телләре мәсьәләсе дә социал-экономик шартларга, җәмгыятьнең сыйнфый төзелешенә диалектик рәвештә бәйләнми куела. "Әдәби тел, гадәттә, халык теленә каршы куела. Болар һәр икәве бер үк халыкның, бер үк тел коллективының телләре булсалар да, ләкин һәрхәлдә алар арасына тигезлек билгесе куярга мөмкин түгел. Халык теле - чуар тел", диелә (8 б.). +6. Шул ук биттә "Башлап кеше төркемнәренең ыру булып, аның артыннан милләт булып берләшүләрен санарга кирәк", диелә (6 б.) Бу уңышсыз тәкбир, Маркс-Ленин-Сталин өйрәтүе буенча феодализмнан капитализмга күчү чорында гына туган милләт төшенчәсен гомуми рәвештә ыручылык чорына ук илтеп тоташтыра. +7. Безнең шартларда тарихи рәвештә пантюркизм белән бәйләнгән баба тел теориясенә, тел гыйлемендә буржуа теориясе булган һинд-европачылыкка каршы, үзенең методологик мәсьәләгә якыннан кагылуына карамастан, китап бер сүз әйтми китә. Киресенчә, язучы бу теория тегермәненә су коя торган кайбер уңышсыз тәдбирәләр куллана: "Хәзерге вакытта дөньяда бер-берсенә башка булган бик күп телләр бар, ләкин бу телләр үзләренең үсү процесслары буенча төбендә һәммәсе дә бергә генә кайтып калалар" (6 б.). Шулай ук 8 биттә. Укучы тәҗрибәсе бу формулировка студентларда телләр бердән күпкә таба үсеп барган дигән карашны калдырганы күрсәтә. +Татар әдәби теленең тарихына карата да 9 нчы биттә шул ук баба тел теориясенә тартым караш бирелә. Монда язучы болай ди: "Татар әдәби теленең тамыры ерак тарихка, XII-XIV йөзләр арасында СырДәрьяның түбәнге агымы хаузасында, Харәземдә һәм XIII йөздән алып Волга тамагындагы "Алтын Урда"да яшәгән кыпчак- угыз әдәби теленә барып тоташа. Кыпчак-угыз әдәби теле үз чорында бөтен төрек халыклары өчен уртак бер әдәби тел иде. Заман үтү, төрек халыклары арасында җәмгыять төзелеше үзгәрү белән бу уртак әдәби телдән хәзерге вакытта азмы-күпме (? - Г.Ш.) тарихка ия булган аерым төрек халыкларының үз әдәби телләре, шулар эчендә татар әдәби теле аерылып чыга" (9 б.). Җирле шивәләр нигезендә һәм аларның, бездә аерым әдәби тел туганга, формалашканга кадәр өстен сыйныфлар арасында элекке - руслардагы чиркәү теле, француз, немецләрдә латин теле кебек язу теле итеп куллангалап килгән "үле" төрки һәм башкалар белән башлангыч чорлардагы һәм аннан соңгы катнашулары нигезендә мәйданга килгән, үскән, интернациональ юнәлештә үсеп барган татар әдәби телен, ниндидер бөтен төрек халыклары өчен уртак бер телдән аерылып чыккан дип кую, билгеле, баба тел теориясе тегермәненә су кою була. Телләр билгеле, монда куелганча бердән күпкә таба бармыйлар. Бәлки, Маркс-Энгельс-Ленин-Сталин куйганча, академик Марр тарафыннан бик күп материаллар белән беркетелгәненчә, күптән бергә таба баралар. Русларда, татарларда һәм дөньядагы башка бик күп халыкларда, аерым милли әдәби телләр туганга кадәр, аларның өстен сыйныфлары язу (дин, дәүләт, әдәбият) теле итеп чит телләр йә "үле" телләр белән файдаланганнар икән, мондый телләр үз әдәби телләре формалашуына да тәэсир иткәннәр икән, бу фактларны аерым әдәби телләр бөтен төрек халыклары өчен уртак бер телдән аерылып чыкканнар" дип "ачу" - марксизм тел белеме нигезендә ачу дип карап булмый. +8. Телләрне төркемләүдә кайбер терминнарны гына алмаштырып, һич бер оговоркасыз, буржуа телчеләрендәге һинд-европачылардагы төркемләү бирелә. Теге йә бу телләрнең үсеш дәрәҗәсе тел коллективларының социаль-экономик, политик үсеше, сыйнфый төзелешенә карап бирелми, бәлки, формаль нигездә генә, телләрнең морфологик яктан ничек төзелешенә карап кына билгеләнә. Иң югары тип телләр итеп флектив телләр билгеләнә. Хәзерге телләрдән өске флексия ягыннан иң характерлы булганнары гарәп теле белән герман телләре булганга - мондагы куешта иң югары үсешле тел шул телләр булып чыга. Агглютинативлык элементлары шактый көчле булган рус теле уртачадан югарырак, совет Кытаенда социализм төзеп ятучы кытайларның аморф теле бөтен дөньядагы телләрнең үсеш дәрәҗәсе ягыннан иң түбәне, "үсү процессы буенча борынгы хәлендә ныгып калганы" була (кара б. 6 -7). Мәсәлән, диалектик материализм нигезендә алмый, формализм нигезендә карау. Шундый буталчыкларга китереп чыгарган. +9. 3 нче биттә кешелектә телнең башлап килеп чыгуы /происхождение языка/ мәсьәләсендә "тел - кешелекнең үз иҗаты", диелә. Монда торжество мәгънәсендәге "иҗат" сүзе уңышсыз кулланылган. Ул сүз элек аң туып, аннан соң тел туу / тел туганга кадәр үк кешедә аң - сознание булган дигән һәм Маркс-Энгельс куелышына каршы булган "иҗат" теориясен аңкыта. Иҗат аңсыз була алмаганга, моны башкача аңларга мөмкин түгел. Шул ук биттә, кешелектә аваз теле мәйданга килү чорлары турында "башта аны бик аз кешеләр генә белә. Берничә мең еллардан соң гына аваз теле күпчелек арасына таралып аңлау теленә өстен булып китә", диелә. Язучы тарафыннан үз фикере итеп бирелгән бу караш - академик Марр исемендәге Тел һәм уй институтының соңгы елларда бастырган әсәрләренә караганда, искергән караш. Чынлап та бу караш, кешелектә аваз теле туган чорда ук сыйныфларга аерыла, хезмәт бүленеше булган дигән карашка алып барганга, башлангыч коммунизм чорын сылап калдыруга, йә аны аваз теле туганга кадәр, кеше хайваннан тулы аерылып җитмәгән бер дәвердә, Ленин тәгъбиренчә "башлангыч көтү" дәверенә күчерүгә таба алып бара. Мондый куешл ар Маркс-Энгельсның кешелектә җәмгыять үсеше процессында телнең мәйданга килүе, аның чоры турындагы анык өйрәтүләренә туры килмиләр. Китапта болардан башка да буталчык, томанлы формулировкалар бар. Мин монда хәзерге татар теле курсының кереш бүлегенә каратып бирелгән битләренә генә тукталдым. Китапның аннан соңгы бүлегендә фонетика, орфография мәсьәләләре карала. Мондагы орфография мәсьәләләре бирелеше - бүгенге орфографиягә туры килмиләр, искергәннәр. Китапның орфографиясе, беркадәр теле дә искергән. +Бу әсәр - арабыздагы иптәшләрдән берсенеке булуы, басылуы бик күптән булмавы /1931 е[л] /, әсәрдә күрсәтелгән уңышсыз фикерләрнең бик күп дөрес фикерләр белән бергә буталып бирелүе, студентларның бу китапка тулы тәнкыйть белән карамавына сәбәпче булулары мөмкин. +Бу китапның хәзерге татар теле курсының программасында кулланма итеп күрсәтелүе урынсыз дип карыйм. +Г. Шәрәф +20/III - 35. +ТР ФА Г. Ибраһимов исем. Тел, әдәбият +һәм сәнгать институтының Язма мирас үзәге, +20 ф., 1 тасв., 134 сакл. бер. +Х. Бәдигыйнең "Татар теле грамматикасы дәреслеге" +(Казан, 1931, 37 б.) китабына рецензия. Латин графикасында, +машинкада җыелган. Автор төзәтмәләре белән. +Гамәлдәге язуда беренче тапкыр басыла. ЦК ВКП(Б) В СЕКРЕТАРИАТ ТОВ. СТАЛИНА (Для доклада лично тов[арищу] Сталину по существу вопроса) +На днях вышел из печати в издании ГАИМК большой сборник под названием "Маркс, Энгельс, Ленин, Сталин о проблемах языка и мышления", предназначенный для широкого круга читателей (см. стр. 10). Ввиду суммирования высказываний основоположников марксизма по вопросам языка и мышления, сборник в основном очень ценен и должен являться настольной книгой каждого научного работника, учителя и студента-лингвиста и не только лингвиста. Но в книге имеется крупный недостаток, заключающийся в том, что при цитатах не имеется исторических дат их написания, что при отсутствии всяких объяснении в тексте может вызвать дезориентацию у недостаточно подготовленных читателей по многим теоретическим и практическим вопросам. +В особенности этот недостаток бросается в глаза в разделе "Национальный вопрос и языковая политика". Здесь взяты цитаты из сочинений В.И. Ленина главным образом относящиеся к дореволюционному периоду, в особенности в подавляющем количестве с многократными повторениями цитаты, относящиеся к периоду борьбы партии с Бундом с лозунгами национальной автономии и национальной культуры в их постановке, а из сочинений т[оварища] Ста лина взяты цитаты, главным образом относящиеся к периоду после Октябрьскому, примущественно материалы по XV и XVI съезду ВКП(б). +При общем ознакомлении с соответствующими разделами сборника неудачный подбор материала (отсутствие дат, объяснений) может оставить у не подготовленного читателя впечатление какого-то искусственного противопоставления высказываний т[оварища] Ленина по нац. вопросу, соответствующим высказываниям т[оварища] Сталина (см. стр. 128-229). +Неудачная техническая редакция цитат на стр. 190 приводит к ложному приписыванию т[оварищу] Ленину бессмыслицы - "мы выше всего ценим равноправие нации... и отстаивания привелегий великороссов" (стр. 190, строки 6-8) +Цитаты из В.И. Ленина вроде следующих: +1) "Неужели отпадение паршивой полицейщины не удесятерит (утысячерит) вольные союзы страны и распространения русского языка??" (стр. 183); +2) "Идея об особом еврейском народе - реакционна"... (стр. 151); +3) "Евреи... скорее каста, чем нация..." (стр. 153); +4) "Пролетариат же не только не берется отстоять национальное развитие каждой нации, а напротив, предостерегает массы от таких иллюзий, отстаивает самую полную свободу капиталистического оборота, приветствует всякую ассимиляцию нации за исключением насильственной" (стр. 165); +5) "Надо добиваться слияния детей всех национальностей в единых школах данной местности" (стр. 162); +6) "Проповедовать особые национальные школы для каждой национальной культуры - реакционно" (стр. 162) и т.п. - приводятся хотя и в контексте, но без дат, без объяснений, только со ссылкой на тома сочинений В.И. Ленина или только с указанием наименований статей, из которых они взяты. +Подобный недостаток сборника усугубляется и тем, что редактор сборника акад[емик] Н.Я. Марр в своем предисловии, не указывая, кому адресовано обращение, говорит: "Товарищи, побольше конкретности и тогда, когда речь не об языке, а о национальности и национальном языке" (стр. 3). +В том же предисловии (стр. 5) своеобразно и в очень странных выражениях сопоставляется мнение Маркса и Ленина по принципиальному вопросу о взаимоотношении языка и мышления. +В предисловии не оговорены, а в самом сборнике недостаточно разграничены цитаты, имеющие историческое или тактическое значение и в настоящее время. +Подобные моменты не требуют ли пересмотра и переиздания этого очень ценного в целом сборника. +Доцент Татар[ского] педагог[ического] ин-та (Г. Шараф) +(Прошу аппарат Секретариата подтвердить получение настоящего письма по адресу: гор. Казань, ул. Жуковского, д. 15, кв. 4 Г. Шарафу.) Г. ШӘРӘФ ХЕЗМӘТЛӘРЕНӘ ЯЗЫЛГАН БӘЯЛӘМӘЛӘР ОТЗЫВ ПРОФЕССОРА БРЮХАНОВА В.П. О ДОЦЕНТЕ Г.Ш. ШАРАФЕ +Профессор В.А. Богородицкий дал полный отзыв о научных трудах доцента Г.Ш. Шарафа. Присоединяясь к этому отзыву, считаю долгом отметить преподавательскую работу Г.Ш. Шарафа. +В течение ряда лет Г.Ш. Шараф вел в ТПИ ответственные курсы по общему языкознанию и татарскому языку. Он занимался со студентами ТПИ, в 1934-1935 ак[адемическом] году вел занятия по фонетике русского языка с аспирантами по русскому языку, в этом же году прочитал цикл лекций по экспериментальной фонетике русского языка преподавателям-словесникам средних школ г. Казани. Все курсы Г.Ш. Шарафа отличались своею содержательностью, методологической выдержанностью, давали всегда свежий, глубоко продуманный материал. +Научные труды Г.Ш. Шарафа, его постоянная энергичная работа над вопросами языкознания, его талантливая преподавательская деятельность дают мне, думается, полное право Г.Ш. Шарафу на занятие должности профессора ТПИ. +30 марта 1935 года. +Зав. кафедрой русского языка ТПИ проф. Брюханов. +Копия верна: Секретарь ИМЛ +подпись /Бабушкин/ В КАЗАНСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ И УЧИТЕЛЬСКИЙ ИНСТИТУТ +В моих заявлениях от октября 1934 г. и от июня 1935 г. я возбуждал ходатайство на основании оценки научных трудов доцента Г.Ш. Шарафа о повышении его в звании профессора, в настоящее время, по случаю начавшихся работ квалификационной комиссии при нашем Пединституте, считаю нужным сделать добавление к указанным заявлениям, что те же труды Г.Ш. Шарафа по татарскому языкознанию в экспериментально-фонетической обработке вполне достаточны для присуждения ему ученой степени доктора по татарскому языкознанию и экспериментальной фонетике. +7/ X - 1935 г. +Член-корреспондент Академии наук СССР +проф. В.А. Богородицкий. +Копия верна: Секретарь ИМЛ /подпись/. +ТР ФА Г. Ибраһимов исем. Тел, әдәбият +һәм сәнгать институтының Язма мирас үзәге, +20 ф., 2 тасв., 4 сакл. бер. КРАТКИЙ ОТЗЫВ АКАД. А.Н. САМОЙЛОВИЧА О ДОЦЕНТЕ Г.Ш. ШАРАФЕ +За развитием доцента Г.Ш. Шарафа, как лингвиста, я наблюдаю с далеких времен его студенчества в бывшем Петербурге. +Доцент Г.Ш. Шараф отличается природными способностями к научной работе, широкими культурными интересами, специальной склонностью к лингвистике, образцовыми трудолюбием и настойчивостью в достижении намеченных целей. +Как лингвист, доцент Г.Ш. Шараф пережил несколько этапов развитии и в настоящее время не перестает работать над собою не только в направлении расширения и углубления своих фактических знаний, но и что особенно для него и для нас важно, в направлении философского-методологического своего перевооружения из лингвиста-идеалиста в лингвиста-марксиста. Если в связи с этим западно-европейские и буржуазные ученые свои похвалы его трудам переменят на хулу, нас это не сможет смутить. +Показательными для новейшей стадии развития доцента Г.Ш. Ша рафа, как лингвиста, являются его тезисы на тему "Языковой коллектив и развитие языков человечества по социальноэкономическим формациям", о которых имеется отзыв директора Института языка и мышления имени ак[адемика] Н.Я. Марра акад[емика] И.И. Мещанинова, и его работа "Обзор развития фонетической структуры татарского языка за годы пролетарской диктатуры" по интереснейшим материалам экспедиции для изучения языка рабочих и колхозников татар 1934-1935 годов. +На основании этих трудов доцент Г.Ш. Шараф должен быть признан выдающимся советским лингвистом, одним из первых, крупнейших специалистов в области татарского языка. +По количеству и, главное, по качеству научных печатных и рукописных трудов доцент Г.Ш. Шараф достоин получения степени доктора лингвистики без защиты диссертации, а также вполне достоин звания профессора общего и татарского языкознания. +Ленинград. +Академик А.Н. Самойлович +XI. [19]35 г. +С подлинником сверена секретарь Бабушкин В СОВЕТ ТАТАРСКОГО ПЕДАГОГИЧЕСКОГО ИНСТИТУТА ИМЕНИ ПОКРОВСКОГО +Представление чл[ена]-корр[еспондента] Академии +наук СССР проф[ессора] В.А.Богородицкого +О присуждении звания профессора +доценту Г.Ш. Шарафу. +Г.Ш. Шараф (род. в 1896), получивший в 1927 г. за свои научные и педагогические сочинения в области татароведения (см. в приложении списке его трудов № 1-37) звание доцента, в дальнейшем продолжая свою ученую деятельность, дав в печати два весьма ценных труда: +1) Палятограммы звуков татарского языка сравнительно с русским, Казань, 1927, - труд, представляющий полную новинку в тюркском языкознании (в списке трудов под № 38); +2) Сонорная длительность татарских гласных. Часть I-я; Гласнный А в различных положениях, Казань, 1923., труд оригинальный и ценный по глубокому захватыванию вопросов тюрко-татарской фонетики в связи с морфологией (в списке под № 39); +Оба труда получили известность и в Зап.-европейской лингвистике: первым из названных сочинений воспользовался венский профессор N.Trubetckoy / см. Travaux du Cercle linguistique de Prague, t I. 1929, стр. 59/, а во втором дал очень лестный отзыв известный языковед Франции проф. A. Meillet, охарактеризававший труд как "memoir important"/ см. Bulletin de la Soc[iete] de Lingu[is-t tique] de Paris, 1890, стр. /233/. +Г. Шараф обработал и вторую часть "Сонорной длительности татарских гласных", охватывающую остальные гласные татарского языка и уже одобренную к напечатанию Институтом татарской культуры, но за ликвидацией последнего труд остается в рукописи. +Кроме названных двух основных сочинений Г. Шараф дал ряд других ценных работ разнообразного содержания (в списке № 40-48), а в последнее время занят сочинением по общему языковедению под заглавием "Языковой коллектив и развитие языков человечества по социально-экономическим формациям" (см. в прибавлениях тезисы или положения к этому труду и отзыв академика Мещанинова) и научным курсом "Фонетика современного татарского литературного языка" с экспериментальными данными. +Названные труды Г.Шарафа и, в особенности, экспериментальнофонетические - "Палятограммы" и "Сонорная длительность", являющиеся единственными в данной научной области в советской и европейской лингвистике, позволяют видеть в нем крупного представителя татарского языкознания и побуждают меня просит Совет Татарского Пединститута ходатайствовать в установленном порядке (согласно постановления СНК СССР от 13/ I-34 г.) о присуждении Г.Ш. Шарафу звания профессора по общему и татарскому языкознанию и экспериментальной фонетике. +Член-корреспондент Всесоюзной Академии наук +Профессор / В.А. Богородицкий/ +К настоящему моему представлению доцента Г. Шарафа на получение им звания профессора присоединяются: 1) подробная автобиография Г.Шарафа; 2) список его трудов; 3) два вышеупомянутых экспериментально-фонетических исследования с рецензиями на них; 4) статья в виде тезисов о развитии человеческих языков (с рецензией академика Мещанинова); 5) программа курса фонетики современного литературного татарского языка, всего - в количестве десяти номеров. ТӘРҖЕМӘИ ХӘЛЕ ҺӘМ ИҖАТЫНА КАРАГАН МАТЕРИАЛЛАР ЖИЗНЕОПИСАНИЕ +Я, Шараф Галимджан Шарафович, родился в 1896 г. в деревне Аксу Средне-Балтаевской волости, Тетюшского кантона Тат[арской] ССР, в трудовой крестьянской семье. Начальное образование получил в деревне, татарское образование в Галеевской медресе в Казани, где познакомился, кроме общеобразовательных предметов, также с языком и литературой татарской, турецко-османской, арабской и отчасти персидской, а также историей и культурой этих народностей. Далее, я поступил в Казанское 2-е реальное училище, успешно окончив каковое, поступил в Ленинградский Институт инженеров путей сообщения, где занимался в течение двух лет. Так как Институт инженеров путей сообщения не вполне отвечал моим запросам и не удовлетворял меня, то я одновременно состоял вольнослушателем Восточного факультета Ленинградского университета, где прослушал ряд курсов профессора и академика Бартольда, Тураева, Смирнова, Щерба, Гареева, Платонова, Владимирцева, Жуковского, Крачковского, Самойловича и др. Самостоятельно работал над отдельными вопросами по древним тюркским языкам, под руководством проф. Самойловича. Пользуясь богатством Ленинградских библиотек книгами на западных и восточных языках в области истории, продолжил работу над начатой мною ещё в Казани монографией по истории, продолжал работу над начатой мною ещё в Казани монографией по "Истории татар и других тюркских народностей в эпоху Чингиза". +Начало революции втянуло меня общественную работу. Это обстоятельство - с одной стороны, материальная необеспеченность - с другой, не дали мне продолжать работу в Институте и Ленинградском Университете. +В [19]17-[19]18 гг. я работал в татарских культурно-просветительных организациях, продолжая одновременно и свою научную деятельность. В 1918-21 гг. слушал лекции на историко-филологическом факультете Казанского университета. Работал над звуковым составом татарского языка в кабинете экспериментальной фонетики Казанского университета под руководством проф[ессора] Богородицкого. В [19]19-[19]20 гг. я работал в Центральной мусульманской научной коллегии, главным образом, над вопросом реформы татарской орфографии, каковую работу я продолжал и в последующем [19]21-22 гг., состоял заведующим отделом востоковедения Академического Центра Татнаркомпроса. Среди различных течений по реформе татарской орфографии, выдвинутые, защищенные и обоснованные, главным образом, мною принципы реформы орфографии в дальнейшем были официально приняты рядом совещаний, Акад.центром и Наркомпросом ТР; соответствующая орфография утвердилась на практике в качестве единой татарской орфографии, в татарской печати и в татарских школах не только ТР, но в значительной мере, среди татаро-башкир и за пределами ТР вплоть до перехода на Яналиф. В [19]21-23 гг. я состоял ученым секретарем тройки по реформе татарского шрифта НК ТССР, ведя основную работу по теоретической разработке вопроса. Кроме того, с 1917 г. до сего времени работаю в области этнографической статистики по выяснению этнографического состава населения ТР и соседних районов, сравнительного экономического и культурного положений различных народностей этих районов; сравнительного экономического и культурного положения различных народностей этих районов; мною составлен был проект территориальных границ ТР, легший в основу при декретировании в 1920 г. организации Автономной Татарской ССР; в 1920-21 г. я активно работал в комиссии по созданию "Выставки культуры народов Востока" и собиранию экспонатов для центрального музея ТР по этнографии; в 1923 г. разработаны мною диаграммы и картограммы по демографии и этнографии ТР для Всероссийской сельско-хозяйственной выставки. С 1921 по 1924 г. состоял ученым секретарем, а в 1925-26 г. научным сотрудником-консультантом Центральной комиссии по реализации татарского языка при ЦИК ТССР административных единиц при ЦИК ТССР по вопросам изменения внешних, кантонных и волостных границ ТР; в 1923-24 и [19]26 гг. состоял членом Госплана ТР по вопросам районирования; в [19]24 г. мною, совместно с проф[ессором] Победоносцевым разработан проект укрупнения волостей ТР, легший в основу соответствующих декретов ЦИК и СНК ТССР и проведенный в жизнь без значительных изменений. С 1922 г. преподавал в Вост[очном] Педагог[ическом] Инст[итуте] татарский язык. Читал лекции по языку, истории и этнографии татар в ряде школ и курсов. В 1921-23 г. принимал участие в разработке научной терминологии на татарском языке. Состою с 1922 г. членом Союза Рабпрос по секции научных работников. В 1924 г. под редакцией и с комментариями моими и П.Радимова издана в Москве "История татарской образованности и литературы Дж. Валидова"; сданы в печать до 100 печат[ных] листов переводов на русский язык избранных произведений татарских писателей и поэтов, произведенные также под редакцией моей и поэта П. Радимова, каковые издаются Центральным Госиздатом в Москве. +В 1926 г. участвовал на Всесоюзном Тюркологическом съезде в Баку, где выступал с подробным докладом по вопросам реформы арабского шрифта и работал в ряде комиссий. Состою с 1926 г. членом правления Общества татароведения. В январе 1926 г. избран членом-корреспондентом Центрального Бюро Краеведения при Академии наук. В 1926 г. избран членом-корреспондентом ком[иссии] по изучению племенного состава СССР при Академии Наук. В конце 1926 г. на конференции по реформе татарского шрифта в Казани выступал с рядом теоретических докладов. С начала 1927 г. работаю ассистентом при кафедре экспериментальной фонетики под руководством проф[ессора] В.А. Богородицкого. В настоящее время работаю, главным образом, над экспериментальнофонетическими обследованиями по татарскому языку, над вопросом о применении нормального метода к построению грамматики татарского языка и заканчиванием и подготовкой к печати своих изысканий по вопросам татарской орфографии (подробно теоретическое обоснование основных принципов и положений современной установившейся деталей татарской орфографии, каковые ещё не вполне устано вились). +1926 г. Г. Шараф. +ТР ФА Г. Ибраһимов исем. Тел, әдәбият +һәм сәнгать институтының Язма мирас үзәге, +20 ф., 2 тасв., 1 сакл. бер. *** (ГОМЕРЕМДӘ 50 ДӘН АРТЫК ФӘННИ ӘСӘР...) +Гомеремдә 50 дән артык фәнни әсәр, байтак шигырь һәм баснялар яздым. Җәмәгатьтә мөселманчылык һәм төрекчелек хөкем сөргәндә татарчылык байрагы күтәреп чыктым. Татар учагы төзедем һәм башында йөрдем. Татар җөмһүрияте проекты төзедем, беренче административ карталар, этнографик карталар төзедем. Татарлаштыру, татар теле, татар имлясы төзеп чыгу, татар теленә карата экперементаль фонетика кулландым. Гомуми тел мәсьәләләренә кайбер яңалыклар керттем. Меңнәрчә студентлардан, укучылардан фән эшчеләре җитештерүдә актив катнаштым. Шундый байтак эшләр эшләдем. 1937 елда Ежов йөз бормаган булса, тагы күп эшләрлек идек. Башланган эшләрем барысы да хәерле булсын. +Галимҗан СПРАВКА ИЗ ТРУДОВОГО СПИСКА Г.Ш. ШАРАФА +1. 1918 г. (апрель-май) консультант по вопр[осам] границ нац[иональной] республики при Комиссариате по делам мусульман внутренней России при СНК РСФСР. +2. 1918 г. июль по 1919 г. Член научной коллегии при отделе просвещения Центр[ального] Комиссариата по мусульманским делам. +3. 1919-1920 гг. Картограф-статистик при Центр[альной] Мус[ульманской] Воен[ной] Коллегии. +4. 1920-1923 гг. заведующий отд[елом] Востоковедения Научного сектора Татнаркомпроса. +5. 1920-1924 гг. эксперт-консультант Центр[альной] Комиссии адм[инистративных] единиц при НКВну Деле ТССР. +6. 1924 по I/II - 1927 г. Консультант и член Центр[альной] комисрсии адм[инистративных]единиц при ЦИК ТССР. +7. 1920 по 1930 гг. зав.отделом статистики татарского населения, в отдельные периоды и член коллегии Татстатуправления. +8. 1921 по I/II - 1927 гг. Секретарь, научный сотрудник и кон-с сультант (в различные периоды) при Центр[альной]комиссии по реализации тат[атарского] языка при ЦИК ТР. +9. 1921-1923 гг. Секретарь член тройки по реформе татарского шрифта при СНК ТР. +10. 1921-1922 гг. преподаватель тат[арского] языка в Восточной Академии при НКПросе ТР. +11. С 1922 г. по настоящее время (октябрь 1935г.) председатель-доцент Восточного (ныне Казанского государственного) педагогического института. +12. 1923 г. Получил диплом признательности Всерос[сийской] сельско-хозяйственной выставки за работы по этнографич[еской] статистике. +13. 1924-1927 г. член экономич[еской] статистической секции Татгосплана. +14. 1925 г., 25 июнь. Получил благодарственную грамоту- адрес ЦИК и СНК ТР за работу по /..../1 Центр[альной] комиссии адм[инистративных]единиц по случаю пятилетия ТР. +15. 1925 г., май. Избран членом-корреспондентом комиссии по изучению племенного состава населения СССР и сопредельных стран при Академии Наук СССР. +16. 1926 г., январь. Избран членом-корреспондентом Центр[ального] Всесоюзного Бюро краеведения под председательством акад[емика] Н.Я.Марра.2 +17. 1928 г. дек.13. Утвержден научно-политич[еской] секцией Главпроф обра[зования] доцентом по кафедре татарского языка и культуры. +18. 1929 г., май. Избран действительном членом международного общества по экспериментальной фонетике (резиденция в г. Вена, Австрия). +19. 1930-1937 гг. Зав[едующий] кабинетом экспериментальной фонетики при ВПИ.3 +20. 1931-1932 гг. Сверхштатный доцент тат[арского] языка в Каз[анском] химико-технологическом институте. +21. 1932 г. по 22/IX /.../4. Штатный доцент, зав[едующий] кафедрой и кабинетом тат[арского] языка при Каз[анском] химикотехноло гическом ин[ститу]те. +22. С 1934 г. I/IX по настощее время (октябрь 1935 г.) научный сотрудник Института марксизма-ленинизма в г. Казани и член экспедиции по изучению тат[арского] лит[ературного] языка и разговорного языка рабочих и колхозников татар. +___________ +Все 22 пункта настоящей справки взяты из трудого списка Г.Ш. Шарафа. В трудовом списке по всем пунктам указаны подтверждающие документы. +Соответствие справки трудовому списку, хранящемуся в ИМЛ, подверждается. +Секретарь ИМЛ (Богаутдинова) +10/X-1935 г. +ТР ФА Г. Ибраһимов исем. Тел, әдәбият +һәм сәнгать институтының Язма мирас үзәге, +20 ф., 2 тасв., 1 сакл. бер. ВАСЫЯТЬНАМӘЛӘР +1. Мине мөселманча, мөселман зыярәтендә урын булса, Тукайлар, Фатих Әмирханнар тирәсендәрәк күмәргә. +2. Каберем өстенә, мөмкин булса, +Тел галиме, шагыйрь, профессор +Галимҗан Шәрәф +1896-1947 дип, рокга язуы белән таш куелыр. +3. Зифа апа һәм Фатыймалардагы чемоданнарымда калган кулъязма, шигырьләр һәм кәгазьләремне Әхмәт белән Җәвад карап, Академия филиалының Тел, әдәбият институтына тапшырырлар. +4. Бу институтка элек тапшырылган кулъязмалар, архивым, башка кайбер кулъязма һәм китапларны элек үзем тапшырган идем, акчасы алынмаган. Шуңарга һәм соңгы куъязмаларга акча бирсәләр, кабер ташы куярга һәм үлемтегемә тотылыр. Калса, калганы Арысланга бирелер. Элек тапшырылганнарның исемлеге ТНИЯЛИ дә Риза Газизов йә Вәли Хангилдинда булыр. +5. Һәммә туганнарга, бигрәк авыру вакытымда күп караган Бибинурга һәм Зифа апага, Фатыймага бик рәхмәт, һәммә туганнардан разый-бәхилмен. Миннән дә разый-бәхил булсыннар. +6. Риза, Әхмәд, Җәвад һәм башка туганнар улым Арысланны күздән җуялтмасыннар. Киләчәктә дә яхшы киңәш биреп, туры юлга күндерсеннәр. Һәммә туганнарга күп-күп сәлам. +Галимҗан Шәрәф +* * * +Прошу в смерти моей никого не винить. +В ней виновата только к.-р. "ежовщина" своими репрессиями (тюрьмой, лагерями, изгнанием), лишившая меня здоровья, единственной дочери, братьев, семьи и крова. +Беркемгә дә йөк, имгәк буласым килми. Һәммә туганнарга рәхмәт һәм сәлам. Бигрәк тә мине авыру көннәремдә караган Бибинурга, Зифа апаларга, Закир белән Фатыймага бик күп рәхмәт. Хәзерге тормышым, саулыгым начар булганга, газаптан гыйбарәт, киләчәктә дә зур рәхәт көтмим. Шуңа күрә үлүне алда күрәм. +Мине үлгәч, мөселман зыярәтенә, мөмкин булса, Тукай, Әмирхан, Баруди, Йолдызлар тирәсенәрәк, мөселманча күмегез. +Чемоданнарда, шкафта һәм башка җирләрдә калган шигырь, басня һәм фәнни кулъязмаларымны һәм барлык биографик кәгазьләремне - һәммәсен җыеп, филиал академия наукның Тел, әдәбият кабинетына (институтына) ТНИЯЛИгә тапшырырга. +Мөмкин булса, калган әйберләремне (тун, киемнәр, Әсмада калган китап шкафы, сәгать вә башкалар) сатып булса да, каберем өстенә язу-таш куярга. Таш гарәп хәрефе белән язылып, эчтәлеге түбәндәгечә булыр: +Татарстан җөмһүрияте +проектын башлап төзүче, +тел галиме, профессор, шагыйрь +Галимҗан Шәрәф. +1896-1948 ел +Читтәге туганнарга башта үлде дип кенә хәбәр итәргә. +Хушыңыз, туганнар. +Галимҗан Шәрәф. +Һәммәгезгә саулык, бәхет һәм тынычлык телим. +Галимҗан Шәрәф Рухи мирас. 17 нче чыгарылыш 286 +Галимҗан Шәрәф. Автограф белән. 20 ф., 2 тасв., 29 сакл. бер. 287 Выпуск 17 Казан губернасы Тәтеш өязе Аксу авылы мәчете имамы тарафыннан бирелгән метрика кәгазеннән күчермә. 20 ф., 2 тасв., 1 сакл. бер. Рухи мирас. 17 нче чыгарылыш 288 +Г. Шәрәф. Автограф белән. 20 ф., 2 тасв., 30 сакл. бер. 289 Выпуск 17 Эчке Русия вә Себер мөселман төрек-татарларының Милләт Мәҗлесе тарафыннан Г. Шәрәфкә бирелгән таныклык. 16 гыйнвар, 1918 ел. 20 ф., 2 тасв., 1 сакл. бер. Рухи мирас. 17 нче чыгарылыш 290 Эчке Россия Мөселманнары эшләре комиссариаты тарафыннан Г. Шәрәфкә бирелгән таныклык. 1918 ел. 20 ф., 2 тасв., 1 сакл. бер. 291 Выпуск 17 Г. Шәрәфнең Беренче Тюркология съезды делегаты булуын раслаучы мандат. 1926 ел. 20 ф., 2 тасв., 1 сакл. бер. Рухи мирас. 17 нче чыгарылыш 292 +Г. Шәрәф хатыны Әсма, кызы Йолдыз белән. 1928 ел, Казан. +20 ф., 2 тасв., 34 сакл. бер. 293 Выпуск 17 Г. Шәрәфнең кызы Йолдыз. Г. Шәрәфнең кызы Йолдызга 18 апрель, 1926 ел. язган хаты. 13 декабрь, 1943 ел. 20 ф., 2 тасв., 17 сакл. бер. 20 ф., 2 тасв., 20 сакл. бер. +Г. Шәрәф хатыны Әсма белән. 10 июль, 1936 ел. +20 ф., 2 тасв., 35 сакл. бер. Рухи мирас. 17 нче чыгарылыш 294 +Г. Шәрәф В. Богородицкий белән. 20 ф., 2 тасв., 39 сакл. бер. +Г. Шәрәфнең 1947 елда язган васыятьнамәсе. Галимҗанова Э.М. - филология фәннәре кандидаты, Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының текстология бүлеге мөдире +• Татар теленең фонетикасы +• Яңа имля әсаслары +• Латин хәрефләрен алыргамы? Гарәп хәрефләрен ислах итәргәме? +• Бөтен сүзләр методында сүзне иҗекләргә һәм авазларга бүлү мәсьәләсе +• Ильинский Блюменау +• Нинди бөркү! (Некрасовтан) +• Кадерле улым Арысланга сагынмалык +• Жизнеописание +• *** (Гомеремдә 50 дән артык фәнни әсәр...) +• Справка из трудового списка Г.Ш. Шарафа +Зәйниева Г.Н. - филология фәннәре кандидаты, Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының текстология бүлеге өлкән фәнни хезмәткәре +• Латин хәрефләрен алыргамы? Гарәп хәрефләрен ислах итәргәме? +• Арабская и латинская система шрифтов и вопрос о применении их для тюрко-татарских народностей +• [Выступления в прениях] +• Татар-башкортлар һәм Татар җөмһүрияте +Фәйзуллина Ф.Г. - Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының текстология бүлеге фәнни хезмәткәре +• Татар теленең фонетикасы +• Төрек телләренең олуг галиме В.В. Радлов (1837-1917) +• Көзге җилләр +• Туган илдә +• Шүрәле +• Төнге авыл +• Рәсми хатлар (В главпрофобр тов[арищу] М.А. Зельдовичу. Многоуважаемый Галимджан Шарафович!) +• Шәхси хатлар (Дорогой Джан Шарафович! Дорогой Аппак! Дорогой Джан! Кечкенә кунак. Милый Арсланчик. Йолдызның сагынмалык дәфтәренә) +• Төрек-татар тарихы. Зәки әфәнде Вәлиди әсәре +• Отзыв профессора Брюханова В.П. о доценте Г.Ш. Шарафе +• В Казанский государственный педагогический и учительский институт +• Краткий отзыв акад. А.Н. Самойловича о доценте Г.Ш. Шарафе +• В совет Татарского педагогического института имени Покровского +• *** (Гомеремдә 50 дән артык фәнни әсәр...) +• Васыятьнамәләр +Хөснетдинова Г.А. - филология фәннәре кандидаты, Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының текстология бүлеге өлкән фәнни хезмәткәре +• Уфада яңа татар имлясы +• К вопросу об укрупнении кантонов ТССР +• Арыслан бәк +• Аппак +• Х. Бәдигыйнең "Татар теле грамматикасы дәресләре" турында +• ЦК ВКП(б) в секретариат тов[арища] Сталина Рухи мирас. 17 нче чыгарылыш 298 diff --git "a/ILLA/\320\240\321\203\321\205\320\270 \320\274\320\270\321\200\320\260\321\201-14-\320\241\323\231\321\217\321\205\323\231\321\202\320\275\320\260\320\274\323\231.txt" "b/ILLA/\320\240\321\203\321\205\320\270 \320\274\320\270\321\200\320\260\321\201-14-\320\241\323\231\321\217\321\205\323\231\321\202\320\275\320\260\320\274\323\231.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..aeccc68c5b6d66b258bd020e6b2abfcbcf3784a5 --- /dev/null +++ "b/ILLA/\320\240\321\203\321\205\320\270 \320\274\320\270\321\200\320\260\321\201-14-\320\241\323\231\321\217\321\205\323\231\321\202\320\275\320\260\320\274\323\231.txt" @@ -0,0 +1,612 @@ +РУХИ МИРАС +Эзләнүләр һәм табышлар +14 нче чыгарылыш +Сәяхәтнамәләр +Татарстан Республикасы Фәннәр академиясенең Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты Гыйльми советы карары нигезендә нәшер ителә +Проект "Татар халкының милли үзтәңгәллеген саклау (2020-2024)" ТР Дәүләт программасы кысаларында ТР Фәннәр академиясе Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының Язма мирас үзәге тарафыннан гамәлгә ашырыла +Редколлегия: +И. Г. Гомәров (проект җитәкчесе һәм җаваплы мөхәррир), +А. М. Ахунов, Э. М. Галимҗанова +Төзүчеләр: +А. Х. Алиева, Г. М. Ханнанова +ISBN 978-5-93091-431-3 +Җыентык татар халкының рухи мирасын барлау, билгесез яки аз билгеле язма чыганакларны бастырып чыгару, татар текстларын өйрәнү барышындагы яңа фәнни тикшеренүләр белән укучыларны таныштыру традициясен дәвам итә. "Рухи мирас: эзләнүләр һәм табышлар" сериясенең бу китабы моннан алда дөнья күргән 13 нче чыгарылышның дәвамы буларак нәшер ителә. Биредә дә татар сәяхларының XX гасыр башында иҗат иткән сәфәр язмалары туплап бирелә. Матур әдәбият стиле белән публицистик стиль арасында торып язылган тарихи, географик һәм этнографик мәгълүматларга гаять бай мондый әсәрләр халкыбызның рухи дөньясын баетуга, белемен, үзаңын үстерүгә, дөньяга карашын киңәйтүгә хезмәт итеп килә. +1913-1915 еллардагы татар вакытлы матбугатында гарәп язуында басылып чыккан бу әсәрләр, гамәлдәге татар язуына күчерелеп һәм фәнни шәрехләр белән баетылып, укучылар игътибарына беренче тапкыр тәкъдим ителә. +Татар әдәбиятында сәяхәтнамә жанрының күптәнге бай традициясе бар. Чорга бәйле рәвештә публицистик стильдә язылган бу синкретик жанрның кызыклы үсеш чылбыры күзәтелә. Мондый язмаларда әйләнә-тирәне комплекслы рәвештә гәүдәләндерү өстенлек итә. Аларда төрле күләмдә авторның үзе турында белешмәсе, аның образы да чагыла. Сәяхәтнамә авторының юлда һәм читтә булганда күргәннәренә шәхси мөнәсәбәте, вакыйга, фактларны үз карашыннан чыгып бәяләве дә кызыклы. +XX гасыр башында туган татар вакытлы матбугаты битләрендә сәяхәтнамә жанрында язылган әсәрләр күпләп басыла башлый. Алардан күренгәнчә, сәяхәтләрнең географиясе киңәя һәм юл йөрүләрнең максатлары, сәбәпләре дә төрлеләнә бара. "Рухи мирас: эзләнүләр һәм табышлар" сериясенең әлеге чыгарылышы моннан алда дөнья күргән 13нче чыгарылышның дәвамы буларак нәшер ителә. +Бу җыентыкка тематик яктан, нигездә, Төркиягә сәфәрләр нәтиҗәсендә язылган сәяхәтнамәләр сайлап урнаштырылды. Китапта урын алган юлъязмалар текстларының авторлары - төрле өлкәдә хезмәт итүче һәм төрле уй-ният белән сәфәр кылган кешеләр. Әмма теләк-максатлары уртак: билгеле бер вакыт аралыгында конкрет маршрут белән алдан билгеләнгән җирлеккә бару һәм планлаштырылган эш-гамәлләрне үтәп кайту, шуңа ирешү юлында күргән-кичергәннәрен юлъязмалар рәвешендә тасвирлап, ватандашларына җиткерү. +Тәкъдим ителгән сәяхәтнамәләрнең авторларын берничә төркемгә бүлеп карарга була. Аларның беренче төркеме - Г. Әбүзәров, Зыя Насыйри, "Гм." имзалы автор. Болар - журналистлар, "Йолдыз" һәм "Кояш" газеталары идарәсе тарафыннан Истанбулга җибәрелгән махсус мөхбирләр. Аларның бурычы - 1912-1913 елларда Төркиягә каршы Балкан илләре алып барган сугыш вакыйгаларын яктырту, шул хакта Истанбулда язып, Казанга мәгълүмат (хатлар рәвешендә хәбәрләр) җибәреп тору. +Икенче берләре, - турист буларак, Төркия (Истанбул) тормышы белән танышудан алган тәэсирләрен чагылдырган язмаларның авторлары: Нургали Надиев - мөгаллим, "М.Х." имзалы автор (үзенең медицина өлкәсендә хезмәт куюын сөйли), "Сакмарый" псевдонимы белән язган Габдулла Газизов (Бәйрутта Америка көллиятендә укучы студент). +Авторларның барысы да Госманлы дәүләтенә (Истанбулга) килгән. Андагы тормышның, табигатьнең һәм шәһәрнең гаҗәп матур-күркәм якларын да, кимчелекле, үзләре өчен ят булган сыйфатларын да күрсәтеп язалар. Әйтергә кирәк, бер үк җирләрдә булган сәяхлар һич тә бер-берсен кабатламыйлар. Чөнки һәр автор яңалыкны үзенчә күрә, игътибарын җәлеп иткән күренешләрне үзенчә сурәтли, әһәмиятле дип тапкан мәгълүматны укучыга җиткерә. +Мәсәлән, педагог, дәреслекләр-авторы, тәрҗемәче Нургали Сибгатулла улы Надиевның (1882-1940) 1909 елда язган "Сәяхәт хатирәләре" дигән юлъязмалары. Ул Көнчыгыш илләрен күрергә, сәяхәт итәргә теләгән укытучылар өчен хөкүмәт тарафыннан оештырылган төркем составында, махсус путевка алып, сәяхәткә чыгып китә. +Җыентыкка кертелгән текстта автор Одесса портыннан Төркиягә юнәлүе һәм Истанбул шәһәренә барып җиткәч, анда күргәннәре, тәэсирләре турында яза. Босфор бугазыннан үтеп шәһәргә кергәндә үк сәяхларны каршы алган матур манзаралар, мәһабәт җамигъ манаралары, кояшта күзләрне чагылдырган алтын гөмбәзләр... Бу гүзәллекне күреп, сәяхлар телсез кала. +Авторның Истанбулда яшәүче төрекләрнең көндәлек хәятын Русия халкы тормышы белән чагыштыруы да үзенчәлекле: "Биредә... адым саен булган каһвәханәләрдә эшсез халык бер чашка каһвә артында газета укып, сәясәттән гәпләшеп яки матур кальян савытларыннан чыккан озын көпшәле трубкаларын суырып, хыялга китеп көн вә төннәрен үткәрәләр. Эшче халык та кичләрен шул каһвәханәләрдә үткәрә. Бездә эшче халыкның кичләре разгул (эчкечелек) урыннарында исереклек белән үтә. Биредә ял өчен бирелгән кичәнең бер өлеше гакыл сәламәтлеге, җан тынычлыгы белән садә генә үтә...", - дип язып, халыкның яшәү рәвешендә нинди контраст дигән нәтиҗә ясый. +Шул ук вакытта дөреслеккә тугры калып, Н. Надиев, Истанбулның Европа өлешендә урнашкан Галата һәм Пиза районнарында хәл башкачарак, ди. Монда каһвәханәләр күбрәк греклар һәм әрмәннәр кулында, һәм алар төрекләрнеке кебек "гөнаһсыз" түгел. Монда Европаның чүплеге. Шуңа да әхлаксызлык чәчәк ата. Әмма биредә һәммә нәрсә "приличие", "роскошь", "байлык" маскасы артына яшеренгән дип, чынбарлыкны ача. +Очраклы рәвештә Россиядән килгән мөгаллимнәргә Төркиянең Милләт Мәҗлесе (Милли парламент) утырышына керергә рөхсәт бирелә. Автор кыскача депутатлар корпусы тарафыннан тикшерелгән мәсьәләләргә тукталып китә. Төрекләрнең сәяхларга күрсәткән ихтирамнарына соклана. +Мәгариф хезмәткәрләре өчен аеруча канәгатьләнү хисе биргән вакыйга - сәяхлар төркеменең Инстанбул университетына баруы. Андагы профессорның Дарвин теориясенә багышланган лекциясен һәм, икенче бер дәрескә кереп, "Конституцион хокук һәм сәяси партияләр" турындагы лекцияләрен тыңлаулардан алган тәэсирләре әһәмияткә лаек. +Автор, Төркиянең рухи мәдәниятенә караган күпсанлы җамигъларны, борынгы истәлекләргә бай музейларны, төрек солтаннары резиденциясе булган "Йолдыз сарай"ны тасвирлап та, татар укучысы өчен Истанбул турында киң күзаллау, шактый мәгълүмат бирә. +"М.Х." тәхәллүсе белән "Кояш" газетасының 1914 елгы июль-август айларында басылган "Истанбулдан мәктүб" исемле юлъязманың авторы Истанбулга турист буларак килгән. Аның бу шәһәргә мөнәсәбәте үзенчәлекле: "Истанбул - гаҗәиб бер шәһәр... Истанбул - бөек музәханә, ул - кызыклы бер театр, авыррак тел белән язылган бер роман, - ди автор. - Истанбулны дөньяга килгән һәр төрек угылына күрү лязем. Монда килгән һәр татар угылының максаты үзенә гыйльми, фәнни җәһәттәнме бер файда казанмак лязем", - дип тә өсти. +Күләме ягыннан зур булмаса да, бу юлъязма Балкан сугышыгыннан соң Истанбулдагы уңай үзгәрешләрне - бигрәк тә уку-укыту системасында яңа ысулдагы мәктәпләр ачылу, аларның программалары, дәрес тәртипләре белән танышу без татарлар өчен бик файдалы дип күрсәтә. +Үзенең "медицина өлкәсенә мөнәсәбәте булганы" сәбәпле (аңлашылганча, ул - врач), әлбәттә, Төркиядә медицинаның торышына, үсешенә аеруча игътибарын юнәлтә. Медицина институтының төрле лабораторияләрен, анатомия театрын һәм клиниканы, операция бүлмәләрен күргәч: "Һәммәсе иң югары ысулда, Европаның алдынгы институтларыннан китерелгән кебекләр, төрек галәмендә бу бердәнбер" дип, югары бәяли. +Истанбулга килгәнче үк ул боларны барып күрергә хыялланган, планлаштырган булуын сөйләп, сәяхәтенең төп максатын да ача. Төрекләрдә медицинаның алга китүен раслау рәвешендә бер мисал буларак, шул көннәрдә Истанбулга, авыру сәбәпле, мәгърифәтче, педагог, җәмәгать эшлеклесе Исмәгыйль бәк Гаспринский (1868-1914) килүен яза. И. Гаспринскийның тормышын өйрәнүчеләр өчен бу да әһәмиятле бер факт. +"Йолдыз" газетасының махсус хәбәрчесе Г. Әбүзәровның "Истанбул мәктүпләре" дигән юлъязма жанрында язылган мәкалә-очеркларында 1913 елның февраленнән июленә кадәр вакыт аралыгында Төркиянең Балкан сугышы чорында сәяси, иҗтимагый тормышы сурәтләнә. Хөкүмәт структурасындагы үзгәрешләр дә, илдәге сәяси партияләрнең ул чорда алып барган эшчәнлекләре дә яктыртыла. +Автор Истанбулда язып Казанга җибәргән репортажларында илдәге сәяси хәлләрне, халыкның сугышка мөнәсәбәтен, гаскәрләрдәге патриотизм мотивларын чагылдыра. Сәяхәтнамәгә реаль сугыш вакыйгаларын тасвирлау килеп керә һәм, әлбәттә, ул төп урынны алып тора. +Хөкүмәт җитәкчеләренең, хәрбиләрнең һәм тыныч халыкның бу вакыйгаларга мөнәсәбәте, төрек гаскәрләренең гаярьлеге, нинди кыенлыклар кичерсәләр дә дошманны җиңүгә омтылышлары, ватанпәрвәрлек (патриотизм) хисләре белән сугарылганы күренә. Илнең төрле кыйтгаларыннан килеп, доброволецлар отрядлары формалаша. Гади халык, төрле фондлар, җәмгыятьләр оештырып, гаскәргә ярдәм йөзеннән акча җыю акцияләре оештыра. +Бер яктан, сугыш дәвам итүгә карамастан, хөкүмәт Истанбулда төзекләндерү эшләрен туктатмый. Яңа биналар, парк-бакчалар, трамвай юллары төзелә, телеграмм чыбыклары сузыла (тормышның бу яклары да автор игътибарыннан читтә калмаган). +Икенче яктан, Төркиянең борынгы башкаласы һәм хәрби яктан да әһәмиятле, көчле ныгытмасы булган Әдернә шәһәре өчен барган каты, дәһшәтле сугыш тасвирлана. Г. Әбүзәров, биредә мөселманнар, кардәш халык - төрекләр ягыннан торып, бу сугышка карата үз мөнәсәбәтен белдерә. Европа илләренең котыртуы нәтиҗәсендә, болгарлар, греклар, серблар Төркиянең төрле өлкәләрен басып алу максатында сугыш ачалар. Әдернә өчен барган сугышта болгарларга Европа дәүләтләре корал һәм гаскәр белән ярдәм итә. Шул хәлләрнең шаһиты булган автор: "Фәкать бичара госманлылар бөтен галәмгә каршы берүзләре калдылар. Ышанычлары - фәкать Аллаһдыр", - ди. +Чынлыкта да 160 меңнән артык болгар, серб һәм башка куәтле гаскәрләр биш ай буе Әдернәне туктаусыз крейсер туплары белән утка тоталар. Ташлар, туфраклар көл булып оча, шәһәр яна. Истанбул бугазында Франция, Испания һәм башка дәүләтләрнең сугыш кораблары тора. +Сугышның сәбәбе хакында да авторның үз карашы, аңламы бар: "... болгар вә грекларга... Аурупа дәүләтләре... төрекләрдән аерылу фикерен беркетте. Бу фикер илә болгар вә греклар Балкан ярымутравына утны йөртә тордылар. Янгыннар көннән-көн куәтләнде. Греция, Румыния, Сербия, Черногория кисәүләре мәйданга чыкты", - дип, европалыларның хәйләле сәясәтен ачып сала. +Болгарлар Истанбулны басып алмыйлар, әмма Әдернә белән Истанбул арасында тере җан калдырмыйлар. Хәтта сабыйларны, картларны да - һәр мөселманны вәхшиләрчә турыйлар. Бөтен нәрсә яндырыла, җир белән тигезләнә. "Бөтен җиһан моны күреп торса да, һичкем гуманизм хакында бер сүз сөйләми. Ничә миллион төрек каны әрәм булды..." - дип, хәйран калып, ачыргалана автор. Төркия өчен фаҗига булган бу сугышның нәтиҗәсеннән Англия, Германия, Франция кебек дәүләтләрнең үз мәнфәгатьләре өчен файдалануларын да конкрет мисалларда күрсәтә. +Җыентыкта үзәк мәсьәлә итеп шул чордагы Төркия вазгыятен чагылдыруга багышланган, "Юл хатирәләре" дип аталган тагын бер сәяхәтнамә урын алды. Аның авторы язмасын "Гм." тәхәллүсе белән имзалаган. Ул - "Кояш" газетасының 1912 ел азагында Истанбулга җибәрелгән махсус хәбәрчесе, журналист. Юлъязмада автор тарафыннан 1912 елның 19 декабреннән 1913 елның 10 гыйнварына кадәр булган вакыйгалар яктыртыла. Язма ике өлештән тора. Пароход белән Истанбулга бару юлын хикәяләгән беренче бүлектә авторның күптөрле детальләргә әһәмият бирүе, гаять нечкә күзәтүчәнлек сыйфатына ия икәнлеге күренә. "Истанбул хатирәләре" дип аталган икенче өлештә ул Истанбул шәһәрендәге тормыш-көнкүреш детальләренә күбрәк игътибар итә. Мәсәлән, монда кышын өйләрнең ягылмавын, номерларның суык, шыксыз булуын, тормыш өчен җайсызлыгын һ.б. яза. +Автор, журналист буларак, иҗат кешеләре белән күп аралаша. Шундыйлардан күренекле татар галиме, тарихчы, җәмәгать һәм сәясәт эшлеклесе, публицист, Истанбулда "Төрек йорты" журналын нәшер итүче Йосыф Акчура белән очрашуын, аның белән әңгәмәсен хикәяли. Бу вакытта Истанбулда булган татар зыялылары Галиәсгар Камал, Гариф Кәрими, Фатыйх Кәрими белән дә күрешеп, аралашып торуларын искәртә. +Декабрьдә әле вакытлы килешү аркасында Төркия хөкүмәте сәясәт мәсьәләсендә билгесезлек халәтендә, солых та юк, бер үк вакытта яңадан сугышка әзерлек бара. Империя составындагы башка халыкларның, мәсәлән, Сүриядә бу хөкүмәткә, ягъни төрекләрнең хаким милләт булып яши алачагына ышанычлары кимүе турында сүзләр дә йөри. Автор шул чорда чыккан төрек газеталарының сугышка мөнәсәбәтләрен аңлатып язган хәбәрләргә дә күзәтү ясый. Аларда, гаскәрләр арасында милли тойгы, төрекләрнең җиңеп чыгасына ышаныч кимеми, алар сугышка әзер торалар, диелә. Гади халыкның, төрле һөнәр ияләренең дә сугышка битараф түгеллеге, милләткә куркыныч янаганда ярдәмгә әзер торулары яктыртыла. +Автор шуңа мөнәсәбәтле бер вакыйгага туктала. Яралыларга ярдәм өчен халыктан акча җыю акциясе вакытында ике төрек хатын-кызын, тотып, полициягә китерәләр. Аларның бу эше ярамаган гамәл диеп бәяләнә. Шул турыда "Интихабе әфкяр" газетасы бу ханымнарны тәнкыйтьләп язып та чыга. Моңа каршы Россиядән барган безнең татар басмаларының Истанбулдагы мөхбирләре, әлеге газета идарәсенә аларның фикерләре белән килешмәүләрен белдереп, протест хаты язып илтәләр. Хатның азагына Казанда чыккан "Йолдыз" газетасының Истанбул мөхбире Галиәсгар Камал; "Вакыт" газетасының Истанбул мөхбире Акчура углы; "Вакыт" газетасы баш мөхәррире Фатыйх Кәрими; "Кояш" газетасының Истанбул мөхбире Тимур имзалары куелган. +Протест хатын әзерләүдә сәяхәтнамә авторы үзенең дә катнашы булуын яза. (Шуннан чыгып, "Тимур" дигән имза "Гм." әфәнденең икенче псевдонимы булуы ихтималы да бар.) Менә бу адым безнең милләттәшләребезнең гаделсезлеккә мөнәсәбәтләре, гражданлык активлыклары чагылышы буларак яңгырый. +Сәяхәтнамәдә протест мәктүбенең урын алуы зур әһәмияткә ия. Төрек хатын-кызлары хокукын яклап һәм аларның ил өстенә килгән афәткә битараф булмауларына, кыен чакта илгә, милләткә ярдәм итәргә әзер торуларына, ватанпәрвәрлек сыйфатларына сокланып һәм куәтләп язылган бу протест хаты Истанбулда резонанс уята. Аны немец, француз газеталары да үз телләренә тәрҗемә итеп бастырып чыгаралар. +Сәяхәтнамә сәяси партияләрнең үзара көрәшен тасвирлау, "Яшь төрекләр"нең хөкүмәт башына килүе, "Иттихад вә тәрәккый" партиясенең, ниһаять, Төркияне алга, прогресска илтәчәгенә халыкның ышанычын тасвирлау белән оптимистик рухта тәмамлана. +Китапта тәкъдим ителгән сәяхәтнамәләр арасында күптөрле проблемаларны эченә алган, кызыклы, тарихи мәгълүматларга бай, 13 бүлектән торган зур күләмле "Хәлеб хатирәләре" исемле юлъязма да урын алды. Ул беренче мәртәбә "Шура" журналының 1915 һәм 1916 елгы берничә санында дөнья күрә. Сәяхәтнамәнең авторы - "Сакмарый" тәхәллүсен куеп язган Габдулла Кәлимулла улы Газизов дигән татар зыялысы, педагог, журналист. Төрле псевдонимнар астында вакытлы матбугатта актив катнашкан шәхес. Сәяхәтнамәнең хикәяләү стиле җиңел һәм эчтәлеге бай мәгълүматлы булганга, укучыны мавыктыра һәм уйландыра. Бу әсәрен иҗат иткәндә, ул - Бәйрут шәһәрендә Америка көллиятендә укучы студент. Бәйрутта укыган чорда Госманлы дәүләте составындагы Сүриянең төрле шәһәрләрендә, гарәпләр тормышы белән танышып, кыска вакытлы сәяхәтләрдә була. Андагы халыкның мәдәни тормышын, аның үткәндәге тарихын, илдәге сәясәтне, уку-укытуның торышын яктыртып язган "Шам хатирәләре", "Сүрия әхвале", "Шамнан Бәгальбәккә" дигән юлъязмалары 1913-1914 елларда "Шура" журналы битләрендә басылып чыккан. +Габдулла Газизов (Сакмарый) гаҗәеп кызыксынучан, киң эрудицияле, кешеләр белән тиз уртак тел таба алучы зыялы шәхес буларак күз алдына килә. Ул берничә тел белгән (татар, рус, төрек, гарәп, инглиз, француз телләрендә укый һәм аралаша алган). Сәяхәт язмаларында ул Сүриянең безнең эрага кадәрге тарихы, борынгы дәүләтләр һәм аларның легендар хөкемдарлары тарафыннан оештырылган басып алу сугышлары турында энциклопедик белешмәләр бирә. +Г. Газизов бигрәк тә тарих, этнография, археология белән кызыксына. Сәясәт мәсьәләсендә дә игътибарга лаек кызыклы фикерләр әйтә. Мәдәният, мәгариф өлкәсенә дә аның үз карашы бар. Төркиянең күренекле галимнәре, дин белгечләре, төрле дәрәҗәдәге хөкүмәт чиновниклары, матбугат әһелләре белән күрешә, аралаша. Мәсәлән, Истанбулда Йосыф Акчура белән очрашып, "Төрек йорты" һәм шуңа охшаш башка милли җәмгыятьләрнең тарихы, эшчәнлеге белән таныша, шул хактагы әңгәмәләре турында мәгълүмат бирә. Танылган галим, мәгърифәтче, "Шура" журналы мөхәррире Риза Фәхреддинов белән якын мөнәсәбәттә булуы, даими хат алышып, киңәшләшеп торулары да тексттан аңлашыла. Хәлебкә сәфәр итәчәген дә ул остазына хәбәр итеп яза. +Хәлебкә сәяхәте вакытында Габдулла Газизовның юл буенда очраган авылларны күзәтүләре, этнографик детальләргә тукталуы бик гыйбрәтле: "Бәгальбәк (Гелиополь шәһәре, хәзерге Ливанда) тирәсендәге авылларның утырышы вә күренеше безнең Русия авылларына, ягъни мәдәни авылларга бераз охшый. Аларда урамнар, куралар, абзарлар, каһвәханәләр бар, күбесендә чиркәү дә күренеп тора. Өйләре кыеклы. Хәлеб янындагы авылларның утырышы исә бик кызык. Өйләр барысы да очлы, кибән шикелле. Яннарында тәрәзәләре күренми, куралары да юк. Өйләр берсе өстенә берсе терәлеп кенә тора. Ул кибән авылларда мәктәп вә мәчет кайда да, аларның эчендә иҗтимагый хәят кайда? Өйләре дә сукыр тычкан оясы шикелле генә булып, ХХ гасыр кешеләре тора торган урын булудан бигрәк, таш дәвер вәхшиләренең мәгарә өннәренә охшыйлар" дип, җирле халыкның авыр тормышта көн итүләрен сурәтли. Госманлы империясе кебек зур мәмләкәттә сәяхәт итеп йөргәндә, гыйбрәт алырлык сәбәпләр күп булуына басым ясый. Төркиянең бүгенге хәлен үзгәртергә тиешлекне ассызыклый. Авылларның хәле мөшкел булуның сәбәбе, бер яктан, алпавытлар деспотизмында; икенчедән, чит илләрнең басымы; өченчедән, төрек зыялылары һәм чиновниклары, вилаятьләрдә эшләргә теләмичә, Истанбулда яшәүне генә хуп күрәләр дип, хөкүмәтнең дә ерак өлкәләргә игътибары җитмәүне тәнкыйть итә. +"Мәмләкәт хадимнәре пайтәхетнең гүзәл манзараларын, бугаз эчендәге шагыйранә күренешләрен ватанга хезмәт итүдән өстен күрсәләр, карьяләрдә Адәм дәверендәге хәятлар, Нух дәверендәге көймәләр, Ибраһим (пәйгамбәр) дәверендәге өйләр, таш дәверендәге кораллар куллансалар, бүген ул мәмләкәт озак яши алмас" дип борчылуын белдерә. Бүгеннән үк башкаланы гына түгел, илнең барлык өлкәләрен дә күтәрүгә ирешүнең юлын да күрсәтә. +Җыентыкта тагын Истанбулны тасвирлауга һәм Төркиянең Азия өлешен яктыртуга багышланган зур булмаган ике юлъязма урын алды. Болар - "Кояш" газетасының Истанбулдагы махсус мөхбире Зыя Насыйриның 1914 елда басылган "Истанбул мәктүбе" һәм Габдрәшид бине Ибраһим исемле авторның 1914 елда "Йолдыз" газетасында дөнья күргән "Анатулы мәктүбләре" дип аталган юлъязмалары. Бу язмаларда сугыш проблемалары күтәрелми. Беренчесендә Истанбулдагы матур үзгәрешләр, милли җәмгыятьләр, хәтта театрлар эшли башлавы хәбәр ителә. Габдрәшид бине Ибраһим исә Төркиянең Азия өлешендәге (Анатулыдагы) проблемаларны күтәрә. Бу өлкәнең артталыгының сәбәпләрен күрсәтә. Анда яшәүче рум, әрмән христианнары белән мөселманнар арасында еш кына килеп чыккан фетнәләр турында сүз алып бара. Төркиянең сәяси һәм икътисади тормышын нечкә аңлап язган бу автор сәясәтче, публицист, дин һәм җәмәгать эшлеклесе Габдрәшит Ибраһимов (1857-1944) булу ихтималы бар. Әлеге чорда ул, шунда яшәп,Төркиянең мәнфәгатьләрен яклау акцияләрендә актив катнаша. Төркиянең Африкадагы төньяк биләмәләрен басып алу өчен Италия алып барган сугышта мөселманнарга ярдәм итү максаты белән, Габдрәшит Ибраһимовның, Триполи шәһәренә барып, мөселман оешмаларының дошманга кораллы каршылык күрсәтүдә берләшүләре өчен тырышлык куйганы да мәгълүм. +"Рухи мирас: эзләнүләр һәм табышлар" сериясенең бу җыентыгында тупланган юлъязмалар, публицистик стильдә язылган географик һәм этнографик гыйльми әсәрләр рәтендә торып, татар иҗтимагый фикеренең мөһим төре булган сәяхәтнамә җанрының матур үрнәкләрен тәшкил итәләр. +Аларда ХХ гасыр башы татар һәм Төркия җәмгыятендәге тормыш чынбарлыгы яңа яклары белән ачыла. Бу язмалар, тәфсилле шәрехләр белән тулыландырылып, бүгенге графикага күчерелеп, укучылар игътибарына беренче тапкыр тәкъдим ителә. Нургали Надиев +СӘЯХӘТ ХАТИРӘЛӘРЕ +Истанбул +8 нче июнь. Көн фәүкыльгадә кызу. Сәгать 12 дә без иртәнге ашны ашарга утыргач, югарыдан берәү: "Әфәнделәр! Җир!" диде. Кашыклар ташланды. Һәркем, назурәсене алып, югарыга йөгерде. Көзге кебек тигез, саф зәңгәр су фонында ерактагы болыт кеби җир сызылып күренә иде. Барган саен җир якынлаша: каршыдагы тоташ җир уртасында эчкә таба сузылган ак тасма, аның әтрафындагы таулар, урманнар юлчыларның җиргә дикъкатьләрен арттырганнан-арттыра иделәр. Бу күренеп торган тасмаларның дөньядагы мәшһүр бугазларның иң мәшһүре булган "Истанбул бугазы" икәнен һәркем белә иде. Аның турында хикәяләр ишетелгән, күп тасвирлар укылган. Һәркемнең башында Истанбул бугазы яки Босфор җир йөзендә булган матур манзараларның иң матуры дигән игътикад йирләшкән. Безнең пайтәхет ханымнары да, назурәләрен әйләндерептулгандырып, шул матурлыкны эзлиләр. Ләкин "Шулмы булды матурлык" дип кулларын салындыралар. Вакыйган, диңгездән кергәндә Босфорның уң ягы, Аурупа кенәре таулык, ташлык; сул ягы Азия кенәре - урманлык. Шул таулар, урманнар арасында чакрым ярым, ике чакрым киңлегендә сузылган ак тасма, аның өстендә ай, йолдыз флаклы көймәләр, каеклар. Башка һичнәрсә юк. Бугазның матурлыгын эзләгәндә, күзләр тау башына төшә: Монда дәһшәт, авызларын ачып әзер торган батареялар рухка начар тәэсир итә. Балалар белән кайнашып гомерләрен уздырган садәдил мөгаллим вә мөгаллимәләргә дөньяның иң матур җирендә мондый дәһшәтле батареяларның булуы гаҗәп күренә. Юкка боларны монда куйганнар, без үз җиремездә, төрекләр үз җирләрендә катнашып, дуслашып кына торырга кирәк иде. Һәркем рәхәт яшәр иде, диючеләр дә булды. Ләкин аз гына уйлагач, сәясәттә хиссияткә аз гына да урын юклыгы төшенелә. Кирәкмәсә куймаслар иде, ахыры кирәктер, дияргә мәҗбүр буласың. +Бугазга кергәч тә, пароход йөрешен акрынайтты, сары флак күтәрде. Аурупа кенәреннән бер каек, кузгалып, пароходка килә башлады. Ул каектан чыккан төрек мәэмүрләре белән капитан кәгазьләр алмаштылар. Соңрак төрек табибы бер урында басып, юлчылар аның каршыннан үттеләр. +Юлчыларның сәламәтлекләрен тикшерү өчен булган бу рәсмияттән соң пароход ход бирде. Киткән саен, манзара гүзәлләнә башлады. Диңгез буендагы ташлык, коры таулар бетте. Бугаз тарайды, яр буйлары бик матур урманнар илә капланды. Һәр ике якта - гүя Босфорның гөрләп аккан сулары өстенә салынган матур сайфияләр (дачалар). Зур төрек авыллары. Аларның күккә чыккан манаралары юлчыларның күзләрен, гасабиларын тәмам уйнаттылар. +Әнә карагыз Генуэц замогы (генуялылардан калган бик иске тарихи ядкәр). Андарак, биектә Дөррә авылы, аңарга кыйгачрак, сул якта тау башында чиксез зур бакча эчендә Йосыф Гыйззетдин сарае, аңарга каршы бөек дәүләтләрнең посольстволарының төрле стильдә салынган дачалары. Каршыда биек тау, аның өстендә биек урман, астында авыл. Пароход шул авылның судан үсеп чыккан мәсҗед манарасына барып бәрелер төсле. Ул арада тау ярыла. Авыл йә уңда, йә сулда кала. Каршыда бөтен матурлыгы белән Истанбул чыга, тагы күздән югала. Менә актык борылыш: уңда "Бәк углы", сулда Искидар, каршыда Истанбул. Монда күзләр тәмам адашты. Без уенчык кибетенә кергән балалар кебек булдык. Истанбулның зурлыгы, аның гаять матур, мәүкыйг җәгърафиясе, бер-берсе өстенә өелеп торган биналары, ак мәрмәрдән салынган дворецлары, тамаша чыларны тәхйирдә калдыра. Ул кая карарга белми. Гайре мөтәнаһи өйләр өстеннән күккә чыккан манараларга аң күзе туктала. Берсеннән икенчесенә күзен йөртә: Айя-Суфияне эзли, таба; юлчы тынычлана, бераз вакыт тынсыз кала. Аның башында мең еллык тарих җил кебек исеп китә. Айя-Суфиянең манараларына, гөмбәзләренә табынмакчы була, ләкин әнә арырак тагы да матуррак күренеп торган Баязид, Сөләймания, Солтан Әхмәд, Нуры Госмания җамигъларының шәүкәте бичара юлчының тәэссератын тар-мар китерә. +Шалтыр-шолтыр якорь шалтырады, күзләрем талды. Гүя мин уянып киттем. Пароходның ике ягы каеклар илә тулган иде. Бугаз эчендә чиксез күп пароходлар арасында кызыл фәсле төрекләр җен кеби безнең пароходка якынлашалар. Бәгъзеләре пароходның туктавын да көтмәделәр, үзләренә махсус осталык берлән бортка (пароходның ягасына) үрмәләп менделәр. Пароход туктады. Палубада энә сыярлык та урын калмады. Бу галәбә лектә төрек, рум, әрмән, чиркәс, француз, инглиз, немец, кара гарәп бергә катышып сималары, милли киемнәре һәм телләре белән тасвирлау мөмкин булмаслык бер моназарә тәшкил итәдер. +Шул галәбәлектә чалмалы вә җөббәле ике кеше минем дикъкатемне җәлеп иттеләр. Боларның берсе Казанлы Салихҗан хәзрәт булып чыкты. Янында булган кеше Истанбулдагы "Казан тәкиясен " үзенә каратып, имеп ятучы Габделбарый исемле карт иде. Анлар белән күрешеп сөйләшкән арада, аркадашлар каекларга утыра башладылар. Мин дә бер каекка урнашып, Галата ягына юнәлдек. Таможняда киң күкрәкле хәммальләр вә извозчиклар юлчыларны көтәләр иде. Таможняда рәсмиять бик җиңел булды. Биш минут эчендә без симез монах артыннан Афонско-русский подворьега киттек. Искиткеч тар урамнардан барып, гаять зур, әллә ничә катлы бер бинага җиттек. Симез монах гаять нәзакәт белән безне каршы алды. Һәр ике кешегә бер бүлмә бирде. Мондагы хадимнәр барысы да монахлар, бүлмәләре чиста гына. Ашлары гел балыктан вә яшелчәдән, бик тәмле. Әлхасыйль, кирәк уңайлык ягыннан, кирәк монахларның мөгамәләсеннән без барыбыз да бик мәмнүн калдык. VI Айя-Андрей тәкиясе. Галата һәм мәхәлләләре +Безнең төшкән урынымыз "Айя-Андрей тәкиясе" православие изгеләреннән булган "Андрей" исеменә Афон монахлары тарафыннан оештырылган мөсафирханәдер. Мондый изгеләр намына тәэсис ителгән мөсафирханә Истанбулда бер генә түгел, өч-дүрт бар. Боларда ишек төбендәге хезмәтчеләрдән башлап мөдиргә кадәр хезмәт күрсәтүчеләр һәммәсе дә монахлар. Шуңа күрә монда, тыштан караганда, хәят дин рамкаларында булырга тиеш кебек күренә, әмма эчендә өмид ителмәгән хөррият, мәзаика һич юк. Симез көләч йөзле монахлар мөлаемлекләре, икрамнары белән мөсафирның күңелендә бик яхшы тәэсир калдыралар. Бу мөсафирханәләр руслар телендә "Афонский подворье" дип йөртелсәләр дә, болар белән безнең "Казан тәкиясе" арасында мәгънәви якынлык булганга, аларны "Тәкия" дип атадым. Ләкин рус тәкияләрен "Казан тәкиясе" кебек почмаксыз ялкауларга иҗтиратсыз ятак дип кенә уйларга ярамый. Монда бөек максат белән тәэсис ителгәннәр булырга кирәк һәм шул максатка җитди хезмәт итәләр. +Россиядән килгән пароходларга төшеп, машиналар белән Афонга, Фәләстыйнга вә башка христианнар канына мөкаддәс дип сеңгән урыннарга баручыларны каршы алалар. Кешенең хәленә күрә, арзан бәһагә урын, аш-су бирәләр. Истанбулда йөргәндә юлбашчылык итәләр, теләгәннәренә тарихи ядкәрләрне, күрергә тиешле урыннарны һәм күрсәтәләр. Кыскасы, кулларыннан килгән һәммә хезмәтне итәләр. Шуның белән Россиядән барган "хаҗи"ларга чиксез зур ярдәм итәләр. Безнең "Казан тәкиясе" Афон тәкияләре иткән хезмәтнең меңнән берен генә күрсәтәләр иде, Русияле хаҗиларга әллә никадәр зур файда булыр иде. Уйлавымча, "Казан тәкиясе"н тәэсис итүчеләр дә анда берничә ятак мөриднең ашап ятуын гына максат итеп тотмаганнардыр. Мөәссисләрнең максатлары зур булгандыр. Ләкин ул эшне кулларына алган әфәнделәр бөек максатлардан ерак. Истанбулда йөреп ябанчылыкның күп зыяннарын күргәннән соң, мин шул фикергә килдем: бездән Истанбулга баручы хаҗиларга, сәүдәгәрләргә, сәяхларга вә шәкертләргә барып төшәр өчен, нәкъ үземездәге татар ысулларында: пәрәмәчләре, гөжләп торган самоварлары белән мөсафирханәләр кирәк. Русиядән Истанбулга барган шәкертләргә ярдәм максаты белән ачылган "Татар шәкертләре" клубы башта бик яхшы хезмәт иткән. +Ләкин безнең һәр эшемездә булган кеби монда да "кызу башлану" дәвере үткәч тә, клуб әһле тарафыннан әллә ниткән, һич кемгә кирәкмәс ихтиляфлар чыга башлаган. Иҗтиһад белән хезмәт итә торган әгъзаларның дәртләре сүнгән. Шулай итеп, клубның бөек максатлары "оеша алмау" каберенә кергәннәр. Минем исем китә: ул Кырым татарлары белән Казан татарларының ни бүлешәсе бар икән? Шул кечкенә генә клуб мәсьәләсендә дә кырымлылар белән казанлыларның оешмауларына тәәссефән ишетергә туры килде. +Без кич сәгать алтыларда, билгеләнгән бер программа буенча, Истанбулның "Галата" һәм "Пира" мәхәлләләрен күрергә киттек. Без номердан чыкканда, "Айя-Андрей" тирәсендәге тар урамнар безнең талчук базарларын искә төшерә торган базарга әверелгән иделәр. Бик аз эшләп күп казанырга өйрәнгән шәрык әрмәннәре, румалылары вә башкалар Истанбулда һичкемгә кирәкмәгән чүп-чарларын, безгә бик әгъла нәрсәләр гатикалар дип, өч-дүрт бәһасенә тәкъдим итәләр иде. Безнең группа бу базарда шашып калды. Озак юлына салына алмады. Әрмәннәр, румалыларның гатикаларына, ленталарына, таракларына, башмакларына, "Гадаләт . Хөррият . Мөсавәт " сүзләре белән чигелгән яулык вә намазлыкларына мәҗнүн булып калды һәм күп аркадашларга тәҗрибәсезлекнең җәзасын күрергә туры килде. +Юлбашчымызның кабат үтенүе соңында гына без юлга салындык. Ләкин базар бездән калмады, асламчылар черки кебек ябышканнар, ничек булса да случай белән файдаланырга телиләр. +Монда урамнар ике янәшә сыймаслык дәрәҗәдә тарлар, биналар бик биек булганга, урам караңгы, кояштан мәхрүм. Шул тар урамнарда өсте-башы ифрат пычрак халык: сатучылар, алучылар, юкны бушка тутырып йөрүче эшсезләр кырмыска кебек кайнашмактадыр. Мондагы халык киемнәре сималары һәм телләре белән этнография выставкасына ярарлык дәрәҗәдә мохтәлиф милләтләрдән җыелган. Шуның белән бергә, монда тәкәллефат та бер дә юк. Монда сатулашу, сүгешү бер-бер артлы. Монда безнең күзгә гаять ят күренә торган нәрсәләр дә аз түгел. Менә ишәкләренең ике ягына гаять симез, кар кебек ак куй түшкәләрен аскан итче урам буйлап итен бик кычкырып тәкъдим итә. Шуның артында ук бездәге кибәк тубалы кадәр зур тубал белән аркасына виноград, шәфталу... аскан фруктачы килә; бу да, өч кадагын бер грушка тәкъдим итеп, колакларны чыңлата. Озак та үтми урамны бөтенләй алган бер төркем халык очрый: алты хәммаль махсус рычаглар белән шикәр мичкәсе күтәреп баралар. Икенче бер урамга чыгасың. Монда халык башка урамнардагыдан күп. Бу - "Галата"ның мәркәзе. Урам буйлап барганда, кайнап торган халыкны ерып, бар куәтенә берәү чаба: гүя бу кеше бик яман ерткычларга эләккән булган, бәхетенә ычкынып киткән дә котылып качып бара. Бу кеше артыннан бер конка вагоны чыкты. Аңлашылды: бу урамда атлы вагон йөри икән. Вагонның звоногы-фәләне юк. Кеше тапталмасын, вагонга юл бирсен өчен, теге мескен гомеренә шул вагонның алдыннан чабып йөреп юл ачарга куелган икән. Истанбул урамнары базар гына түгел. Халык хәятының күп өлеше урамнарда үтәдер. Монда халык урамнарда ук диярлек аш-су, каһвә әзерлиләр. Сатар өчен бик күп нәрсәләрне дә урамнарда ук эш лиләр. Адым саен булган каһвәханәләрнең дә күбесе урамда ук. Эшсез халык бер финҗан каһвә артында газета укып, сәясәттән гәпләшеп, яки матур кальян савытларыннан чыккан озын көпшәле трубкаларын суырып, хыялга китеп, көн вә төннәрен үткәрәләр. +Каһвәханәләрдә кичләрдә гаять тыгызлык була. Нинди булса бер эш белән мәшгуль халык та, эшчеләр дә кичләрен шул каһвәханәләрдә үткәрәләр. Бездә эшче халыкның кичәләре разгул урыннарында исереклек белән үтә. Әмма төрек батрагы тәкъдиреннән истирахәт өчен бирелгән кичәсенең бер өлешен гакыл сәламәтлеге, җан тынычлыгы, кесә бөтенлеге белән садә генә каһвәханәләрдә үткәрә. Көндез каһвәханәләрдә публиканың кәеф-хәтерләре өчен хикәячеләр төрекләрнең элекке тормышларына, солтаннарына, батырларына, каһарманнарына гаид төрле хикәя, гарәп ләтыйфәләре сөйлиләр. Бәгъзеләрендә уенчылар, биючеләр, җырлаучылар да бар. Ләкин Галатада каһвәханәләр дә башка, Аурупаның сәфаләт өлгесе илә ясалган разгул урыннарына да бик бай. Мондагы каһвәханәләр дә күбрәк рум вә әрмәннәрнеке булганга, төрекләрнеке кадәр үк садә һәм "гөнаһсыз" түгел. Галата үзе дә - Аурупаның чүплегедер. Аурупа шәһәрләрендә әһәмиятен, әминиятен югалткан истикамәтсезләр һәрвакыт Галатада үзләренә почмак табалар һәм "бик файдалы эш" ачалар. Биредә имтиязат гатикага аурупалылар өчен һичбер манигъ булу ихтималы юк. +Истанбулга килүче, үтеп баручылар да, хосусан, матрослар Галатада гулять итәләр. Төрекләргә дә, әлбәттә, тәэсирсез калмый торгандыр... +Шул тар урамнардан үтеп, "Галата манарасы"на килеп җиттек. Бу - юнаннардан калган биш катлы бик биек манарадыр. Манараның ишек төбендә сторож каршы алды. Манарага менү өчен, кеше башына кырык тиен алыначагын французча аңлатты. Безнең юлбашчы сатулаша башлады. Бераз сөйләшкәч, сторож, миңа борылып: "Әфәндем ни димәк эстиюр?", - диде. Мин дә максатымызны, ягъни сәях мөгаллимнәр булып, манарага керергә теләвебезне мишәрчә сөйләдем. Аңлады мескен. Дежурный офицерны китерде. Ул, максатымызны аңлагач, барымызны ике мәҗидиягә (3 сум 25 тиенгә) кертергә рөхсәт итте. Без тәшәккер итеп менеп киттек. Монда язарлык артык нәрсә юк, фәкать бу манарадан күренгән манзара дөнья манзараларының иң матуры, иң оригинальные дип хисапланадыр. Һәм тугры : сезнең каршыда Мәрмәрә, уңда Алтын халиҗ (Алтын Бойнуз), сулда Босфур. Шул сулардан үсеп чыккан кеби мәрмәр сарайлар, сәнгать әһелен гаҗәп-хәйранга калдырырлык матур җамигълар; сезнең аяк астыңызда. Мәрмәрәдә батып ята торган кояш, диңгезләрне бер төскә вә агачларны башка, җамигъларның гөмбәзләрен башка төскә буяган. Кая карасаң да күз камаша. +Манарадан төшкәч, бер каһвәханәгә кердек. Халык күп иде. Ике тиенлек каһвәдән рум каһвәче бездән бер груш (8 тиен) сорады. Миңа: "Япанчыларга әйтмә, мин сиңа бәхшиш бирәм", - диде. Мин моны иптәшләргә әйткәч, без, бу румга байкот ясап, төрек каһвәханәсенә кердек. Гади бәһасенә төрле нәрсә эчеп чыктык. Аннары посольстволар урамыннан менеп, "Пира"га киттек. +Пира - Галата шикелле аурупалылар мәхәлләседер, ләкин ул Галатадан күп мәгъмүр, күп таза, халык та монда икенче төрлерәк: монда Галата йолкышлары юк. Халык ыспай киенгән. Магазиннар бик зур, бик матур. Каһвәханәләр, рестораннар тәмам Аурупача. Кыйланыш вә тотышлары да бөтенләй аристократларча. Ләкин белгән кешеләрнең сүзенә караганда, әхлаксызлык, сәфаләт бабында Пира да Галатадан калышмаслыктыр. Ләкин монда һәммә нәрсә "роскошь" вә "приличие" маскалары белән мәстүрләрдер. Галата белән Пира арасында җир астыннан тимер юл йөри. Пира белән Галата тоташ булсалар да, менеп төшү авыр булганга, тимер юлы станцасында кеше кайнап тора. Һәр биш минутта бер поезд китеп тора. Бәһасе дүрт тиен. +Истанбулда мине ике нәрсә гаҗәпләндерде: этнең күплеге, полициянең юклыгы. Шулкадәр тыгыз урамнарда, халык күп урыннарда полиция, забитның нурлы йөзен күрергә мохтаҗ буласың. Әмма эттән араланыр хәл юк. Аяк атладың исә эткә басасың. Этләр ифрат арыклар, юашлар, кешегә тимиләр. Фәкать чит урамнан кергән эткә бөтен урам эте катышып, арада зур сугышлар була. Бу да - тәназып бәка билгесе. Истанбулда этләр булмаса, ул помойный яма булыр иде. Этләр Истанбул урамнарына түгелгән чүп-чарны арчып торалар. (Хәзер инде Истанбулда эт юк диләр, аларны җыеп бер атага күчергәннәр. Шуңа күрә урамнарны тазарту эшен һәм хафзы сыйххәт эшен бәләдия идарәсе алган, имеш). VII +Гадәтемезчә иртән сәгать тугызда "Айя-Андрей"ның залында җыелган идек. Язып стенага кадаклаган көнлек программа безгә күп нәрсә вәгъдә итә: Истанбул вә аның тамашага лаек урыннары. Без, кичә Галата вә Пирада йөреп, Төркия пайтәхетенең бер кыйсмен күрсәк тә, аның төрек шәһәре булуына ахры ышанып ук җитмәдек. Иптәшләр: "Бу бөтенләй Аурупа, монда төреклек бер дә юк. Тизрәк Истанбулның үзенә чыгасы иде", - дигәннәр иде. Менә инде аларның шул теләкләре каршыларында. Безнең ханымнарымыз шәрык хәятының әллә нинди хыялый манзараларын, рус мөхәррирләре тарафыннан яшелле-кызыллы буяулар белән тасвир ителгән хәрәмнәрне (гарем) күрергә өметләнәләр. Шуның өчен отель капкасы төбендәге асламчы әрмәннәр, греклар безне туктатып тора алмадылар. Без Истанбулга бармыймыз, чабамыз. Әллә нинди куркынычлы, ләкин күрми калырга бер дә ярамый торган нәрсәне карарга баргандагы шикелле, безнең ханымнар да шатлык белән бергә беркадәр тынычсызлык та сизәләр иде. +Галатаның берничә тар тыкрыгыннан барып, зур булмаган мәйданга чыктык. Бу мәйдан һәм аннан сулга сузылып киткән күз күреме җир кайнап торган фәс диңгезеннән гыйбарәт иде. +Дулкынланып торган кызыл фәсләр арасында анда-монда гына эшләпә, чалма, чиркәс бүрекләре дә күренеп калалар. Мәйданда бераз туктап тамаша кылдык. Ханымнар сизеп алдылар: публикада хатын-кыз бик аз, юк дәрәҗәдә. Булганнары да кара пәрдә белән капланганнар. Шәрыкта ислам хатыннары йөзләрен пәрдә белән каплыйлар. Ләкин моның белән безнең татар хатыннары кебек адәм мәсхәрәсе бер кыяфәткә кермиләр. Төрек хатыннары мәгъруф рәвештә битен каплаган, һичкемгә илтифат итми вәкарь белән бара. Ул кемгә дә юл бирми, кеше килә дип борылып-сорылып маташмый; теләгән җиренә карый, теләгән кеше аңарга карасын - ул бер дә борчылмый, тоткан юлында бара. Магазинга кереп йомышын үти. +Публика эчендә бер яшел чалма күренә, иптәшләр моңа дикъкать итәләр. Миннән яшел чалманың хикмәтен сорыйлар. Мин, чалманы күбрәк руханилар кияләр, бу кеше руханидыр, дим. Ышанасылары килми: юк, бу кеше Мәккәгә барган кешедер, яшел чалма хаҗиларга махсус димәкче булалар. Акрынлап мәйданның читенә җиттек. Без яңа күпер башында торамыз. Ике якта - көзге кебек ялтырап торган су. Уртада - кызыл фәс тасмасы. Күпернең ике ягында бик күп вак пароходлар килеп туктыйлар, кузгалып китәләр. Халык керә, чыга, узып китә. Газет ачылар, асламчылар кычкырып сату итәләр. Күпернең ике башында ак киемнәрдән дүртәр кеше басып торалар. Күпердән үтәргә теләгән кешеләр шулар арасыннан үткәндә, кружкаларына ун парәлек бер акча салып китәргә бурычлы. Атлы кеше кырык тиен чамасында түли. +Шуның өчен Госманлы хөкүмәтенә бу күпер көнгә утызкырык мең рубль доход бирә, имеш. Бу күпер Галатаны Истанбулдан аерган Алтын Бойнуз көрфәзе өстенә салынган. Алтын Бойнуз - Босфор бугазыннан аерылып ун-унбиш чакрымнар чамасында сузылган көрфәз булып Истанбул халкының бик яраткан сәйрангяһыдыр. Яңа күпердән югарырак иске күпер дип тә атала. +Истанбул ягында яңа күпер тагы бер мәйданга тоташа. Монда да шул ук газетачылар, саррафлар, арбачылар, асламчылар, үтеп баручылар бик тавышлы базар тәшкил итәләр. +Истанбулга аяк бастык, ләкин безнең гакылны китәрерлек бернәрсә дә күренми. Бу мәйданда яңа җамигъ һәм почтаханә бинасы үтеп баручының дикъкатен җәлеп итсәләр дә, безнең алдымызда болардан әһәмиятлерәк нәрсәләр булганга, илтифатсыз үтеп киттек. Менә без Айя-Суфия мәйданында, дөньяда мәшһүр биналарның иң мәшһүре, бәгъзе бер милләтләрнең гая әмәлләре булган фәүкыльгадә шәүкәтле Айя-Суфия җамигының каршында торамыз. Истанбулга кадәр каралса да, Айя-Суфия үзенең манаралары һәм яшел чинарлар арасында беркетелгән матур гөмбәзе белән караучыны үзенә җәлеп итә. Әмма якынына баргач, олуглыгы, аның шәүкәте кимегән төсле була. Ул мең өч йөз еллык тарихның ядкәре, Византия мәдәниятенең тимсале мөҗәссәме булып кына кала. Тыштан шулай. Эченә кергәч, тәэсир башкара, аның бөтен дөньяга мәшһүр булуының сәбәбе аңлашыла башлый. +Сез кырык биш сажин буе, кырык сажин яны булган бер мәйданда торасыз; моның югарысында чиксез биек, чиксез киң гөмбәз бу гамәлгә яшерен куәт белән һавада асылынып торган кебек күренә. Ләкин утыз ике данә тәрәзәсеннән төшкән кояш нурлары сезне иркәләп яктырталар, җылыталар. Сез мондагы шәүкәт матурлыктан тәхәйердә калып әтрафыңызга карыйсыз. Әтрафта чиксез матур мәрмәр баганалар өстендә ике катлы сәндерә (галерея), каршыда бөек мөнбәр, стеналарында аятьләр, хәдисләр, рәсүлемезнең ләүхәләрен күрәсез. Бу ләүхәләр урынына элек, мең өч йөз еллар мөкаддәм гарик богиняларның рәсемнәре, санәмнәре булгандыр. Соңра, Византиядә христианлык танылгач, православие изгеләренең рәсемнәре белән алмаштырылган; Мөхәммәд сани Истанбулны фәтех иткәч , ул рәсемнәрне шул ләүхәләр алмаштырмыш. +Айя-Суфия шул өч дәвердә күп тарихи вакыйгалар белән бергә күп зилзиләләргә дә очрый. Ләкин Истанбул хөкемдарлары аны ничек тә булса сакларга тырышканнар. Шуның өчен тышкы һәм эчке яктан күп ремонтлар күргән. Җамигъда булган шәүкәт вә сөкүнәт белән мәгълүб булып, телләремезне калкытырга җөрьәт итә алмаенча, бер-беремез белән "ым" белән генә аңлашып чыгып киттек. Мәйданда артык гүзәл фонтан янына барып йөренеп, эчеп, икенче җамигъларга киттек. +Юлда аркадашларның бу кыйммәтле, мөкаддәс тарихи әсәрнең кадерен белеп тиешле дәрәҗәдә тәкъдис итүләре өчен төрекләргә бик урынлы тәхсиннәрен ишетергә туры килде. Соңра җамигълардан Баязид, Солтан Әхмәд, Нуры Госмания, Сөләймания җамигъларын зиярәт иттек. Бу җамигълар һәркаюсы Айя-Суфиядән матур булып, шәрыкта могтәбәр ысуле гыймарәт белән төзелмешләрдер. Бу җамигълар Госманлы солтаннары тарафыннан төзелгән ялгыз төрек малы, төрек кулы, төрек гыйлеме, төрек нәфасәте белән генә мәгъмур улдыклары хәлдә тазалыклары, нәфис нәкышләре, мозаикалары белән сәнәгате нәфисә әһелене дә гаҗәпкә калдырмакталардыр. +Без, Төркиягә барганда, җамигъларда фәррашлар тәмам талыйлар дип куркып барган идек. Бәхшиш күп алырга дип җамигъларга кергәндә, кияргә тиеш башмакларны да алмаска тырышучыларымыз булды. Ләкин җамигъларда бездән бер тиен бәхшиш сораган кеше түгел, хәтта шуңа ишарә итүче дә булмады. Фәкать Баязидта бик күп күгәрченнәрне туйдыру өчен дип, бер сарикъ унар парәмезне алды. +Бара торгач бер мәйданда олуглыгы белән дә, матурлыгы белән дә башка йортлардан күп аермасы булмаган бер йортның каршына туктадык. Киң парадный ишек төбендә һәм каршысында сакчы полицияләрнең булуы гына аның әһәмиятле хөкүмәт мөәссәсәсе икәнлекне белгертә иде. Бу йорт каршында туктап тамаша кылган арада, полицияләрнең берсе, янымызга килеп, каршымыздагы йортта Мәҗлис мәбгусан булганын сөйләде һәм дә эстәсәк Мәҗлис мәбгусанга керергә мөмкинлекне белгертте. Без дә, андый олуг хөрмәт күрсәтеләчәк булса, бик мәмнүн һәм рәхмәтле булачагымызны белгерттек. Соңра, безне бераз сабыр итүемезне үтенеп, үзе Мәҗлис мәбгусан бинасына керде. Биш минуттан "Боерыңыз әфәнделәр" дип ишарә итте. Киң, ләкин караңгырак бүлмәгә кердек. Монда икенче кеше олуг ихтирам белән каршы алды. Түбәндә олуг мөзәйян бер зал уртасыннан үтеп, мөхбирләргә махсус ложаларга кереп йирләштек. Безнең аяк тавышларымыз мәҗлеснең мөкаддәс сөкүнәтен бетерсә дә, күпләремез мөхбирләргә кысынкылык китерсә дә, төрекләр табигый вәкарьләрен бозмадылар. Һичкем күзен әйләндереп карамады. +Мәҗлестә рәис Әхмәд Риза бәк иде. Җәвад пашаның Албаниядә ихтилялчыларның хисапсыз кан түгүләре тугрысында запрос карала иде. Без кергәндә, мәҗлестә мөкаддәс бер тынлык эчендә Дахилия вәзире Фәрид пашаның тавышы яңгырый иде. Ул, Албаниядә ничә гасырлардан бирле дәвам иткән ихтилялны тамырыннан бетерү өчен Җәвад пашаның эшләрен бик тиешле табып, "Албаннар үзләренә үпкәләсеннәр, алар Госманлы хөкүмәте белән килешә белмәделәр..." мәзмунында сөйләде. Вәзиргә каршы албанлы бер вәкил гаять каты гыйбарәләр белән хөкүмәтнең албаннар өчен һичбер файдалы эш эшләгәне юк. Җәвад вәхшәтләре генә албаннарны әмәлләренә омтылудан туктатмас, хөкүмәт Албаниягә бер яхшылык теләсә Җәвадны аннан алсын мәзмунында сөйләде. Моннан соң перерыв (тәнәфес) булды. +Без түбәнге залга төшкәч, вәкилләр һәм газета мөхбирләре белән бераз мөзакәрәдә булынгач, тәшәккер итеп чыгып киттек. Без бит, авыл учительләре, төрекләрнең Милләт Мәҗлесләрен идәнгә тезләнеп утырып, ялкауланып кына сөйләшүдән гыйбарәт дип белә идек. Ләкин монда зур залда, йомшак креслоларда утырган төркемнәрне күреп, Фәрид паша кебек ораторларның нотыкларын ишетеп, фикеремезне алмаштырырга мәҗбүр булдык. VIII +Төрекләрнең сәяхларга күрсәткән ихтирамнарыннан гаять мәмнүн уларак, каршы алып озаткан затларга тәшәккер укып, Мәҗлес мүбгусаннан чыгып киттек. Урамда безнең тәэсиратымызны бүлешеп сөйләшеп баруымызны бераз тәгаҗҗеб белән карап торганнан соң бер күркәм йөзле, кара сакаллы пөхтә киенгән төрек янымызга килеп, кемнәр һәм нинди максат белән йөрүемезне сорашты. Биргән сөальләренә җаваплар алгач, безне дарелфөнүнгә алып барачагын гарыз итте. Без, шатланышып, илтимас иттек. Бара торгач өч катлы зур бинаның киң ишекләреннән кереп, икенче катта зур бүлмәдә туктадык. Хуш күреп алып барган зат, күп ишекләрдән берсенә кереп, бераздан ишекне ачып, "боерыңыз" диде. Зур гына, якты гына бүлмә. Стеналарында картиналар, җәдвәлләр, шкаф башларында беркадәр нәрсәләр, чучелолар (хайван карачкылары) бар. Бик пакь ике урынлы көрсиләр, алар каршында кафедра (мөгаллимгә махсус урын). Бу бүлмә бөтен җиһазы, төзелеше, күренеше белән безнең урта мәктәпләрне хәтерләтә иде. Каршымызда урта буйлы, матур йөзле Халук бәк һәм яңа энәдән-җептән чыккан кеби чиста һәм матур киенгән кызыл фәсле, мыеклы шәкертләр бүлмәсе иде. Без үземезне рус гимназиясендә дип белер идек. +Сәяхларны мөдәррис һәм шәкертләр олуг ихтирам белән каршы алдылар. Көрсиләрдән торып, ханымнарга урын бирделәр. Бүлмәдә шау-шу беткәч, безне алып килгән Муса Казыйм әфәнде мөдәррис вә шәкертләргә французча безне тәкъдим итте. Халук бәк, французча кыска гына сүз кайтарганнан соң, башланмыш дәресенә кереште. Дәреснең мәүзугы "Дарвин көллиясе" иде. +Инглиз галиме Чарльз Дарвин XIX гасырның хәзер күреп тордыгымыз хайванатның (шул җөмләдән һәм инсан), нәбататның шул дәрәҗәгә тәдриҗе тәкәммел аркасында ирешкәнлеген исбат кылырга тырышкан. Аның тәхкыйкы буенча инсаннар да башка хайваннардан (мәймүннәрдән) тәкәммел белән килеп чык каннар. Шул нәзария Аурупада "Дарвинизм", Шәрык халык ларында "Дарвин көллиясе" дип мәшһүр. +Халук бәкнең күркәм тавышы белән төрек телендәге тәкърире французчага тәрҗемә белән булганга сәяхларның күбесенә аңлашылды. Тәкърирнең гүзәллеге, мөхакәмәсенең мантыйкыйлыгы белән Халук бәк тыңлаучыларда бик яхшы тәэсир калдырды һәм аларның самими алкышларына лаек булды. Соңра арамыздан бер ханым күркәм кабулларыннан, мөдәрриснең дәресеннән мәмнүн калуымызны һәм самими тәшәккеремезне хазирунга гарыз итте. +Без Муса Кязыйм бәктән тагын бер дәресханәгә алып керүен үтендек. Ул рәхәтләнеп кабул итте. Хокук шөгъбәсенә алып китте. Бу дәресханә дә беренчесе кебек. Фәкать чучелолар, ташлар юк. +Без кергәндә мәҗлес мәбгусанда булган Багдад вәкиле Галиб бәкнең тавышы яңгырый иде. Ул, без кергәнне сизмәгәндәй, дәресен дәвам итте. +Ләкин еш-еш французча җөмләләр кыстыргалый башлады. Гаять мантыйкый рәвештә идарәи мәшрута (конституционное право) һәм сәяси хәзебләр (партияләр) тугрысында сөйләде. Дәреснең тәмамында Муса Кязыйм бәк дәреснең мәүзугы тугрысында гына кыскача французча сөйләде. Мөдәрриснең хөлясасын русча сөйләргә миңа тугры килде. +Моннан чыгып сәнаигы нәфисә мәктәбенә киттек. Бу өч-дүрт бүлмәле йортта урнашкан мастерской рәвешендә бер мәктәп. Ун-унбиш шәкерт картиналар, портретлар, язу, план вә фасадлар төшерү, мөҗәссәм сурәтләр ясау белән мәшгуль иделәр. Мөгаллимнәрдән берсе язылмыш вә ясалмыш рәсемнәрне күрсәтте. Арада бик яхшы эшләнгәннәре дә бар иде. Шулай да төрекләрнең бу мәктәпләре өчен аркадашлар алдында бераз кызарырга туры килде. Шуның өстенә мондагы шәкерт вә мөгаллимнәрнең күбесе әҗнәби милләтләр булганга, төрекләрнең бу мәктәпкә бик үк яхшы карамаганлыклары беленде. Бу мәктәптән хәзергә тәэссеф, ләкин киләчәккә зур өмид белән генә чыгарга туры килде. +Безнең бүгенге программамыз буенча Тупханә, Сарай борыны, Сәргаскәрия кебек мәшһүр урыннар да күрелергә тиеш иде. Ләкин, бердән, дарелфөнүнгә кереп йөрү; икенчедән, юлбашчының тәдбирсезлеге аркасында бу урыннарны тиешенчә күрә алмадык. Ялгыз Сәргаскәриянең бер капкасыннан кереп, икенчесеннән чыгарга муаффәкъ булдык. Бу - бик биек биналар белән әйләндереп алынган бер мәйдандыр. Эчендәге вәзарәтханәләр, казармалар һәм җәмгысы Истанбулның матур биналарыннандыр. +Арып кайтып барганда, "Һөмаюн музәханәсе"нә кереп, өчдүрт сәгать йөрдек. Монда асаре гатика бик күп. Византиягә караган асарнең күплеге белән Аурупа музәханәләре арасында да мөһим урын тотмактадыр. Ләкин ул музәханәгә өч-дүрт сәгать вакыт җитәрлек түгелдер. Аннан истифадә өчен тарих гомумиядән яхшы мәгълүмат өстенә айларча гомер сарыф итәргә тиештер. IX +Күптән түгел әле Төркия дәүләтенең язмышы "Йолдыз сарай"да, газеталарда, сәяси мөзакәрәләрдә "Йолдыз сарай" телләрдән төшми иде. Март вә апрель вакыйгаларыннан соң аны ишетмәгән, белмәгән кеше мәдәният галәмендә калмады шикелле. Шуның өчен, Истанбулга баргач, аны безнең дә күрәсебез килү табигый. Менә бу көннәрнең берендә, яңа күпердә кечкенә генә матур гына пароходка утырып, Бишекташ мәхәлләсенә киттек. Пароходта халык күп иде. Төрекләр монда да яхшы киенгәннәр, вәкарьлеләр, нәзакәтлеләр. Әлхасыйль, пайтәхетлек ялтырап тора иде. Без, пароходтан Истанбулның мисалсыз матур манзараларын карап калыр өчен, ул яктан бу якка күчеп йөри торгач, Бишекташка килеп җиттек. Корыга чыккач, биек агачлар уртасындагы киң юл белән тауга юнәлдек. Тауга менеп җиттек дигәндә "Хәмидия" җамигы янына туктап, аның матурлыгына, нәфасәтенә хәйран булып бераз вакыт үткәрдек. Дәрхаль туңдырма (мороз)чылар килеп җиттеләр. Без мороз ашаклаганчы, юлбашчымыз тиешле рөхсәтне алып килде. Киттек. Бөек капка янында туктадык. Монда керергә теләүчеләргә билет сата торган касса да бар иде. Ләкин безне ихтирам белән каршы алган забит бездән кеше башына алыначак 40 тиенне алмаячагын белдерде. Менә без бик күп тарихи вакыйгаларга, сәяси фаҗигаларга шаһид булган капкадан кичтек. Монда курку да юк, йомшау да юк. Ләкин шулар арасында булган бер тәэсир бар. Йолдыз сарай - Босфор бугазының Аурупа ягында бик биек тау башына төзелгән бик матур сарай һәм бик мөхкәм кальгадыр. +Капканың ике ягында сузылып киткән биналарның тәрәзәләре ачык, эчтә тавышлар яңгырый. Ишек төпләрендә зур арбаларга төрле нәрсәләр йөклиләр: анда өй җиһазы, монда йөк-йөк мылтык, өченче урында хәнҗәр, кылыч кеби нәрсәләр төйиләр. Арбалар тирәсендә забитлар йөреп тора. Кушалар, төятәләр. Бу манзара мәшһүр сарайда зур үзгәреш, фаҗига булганын аңлата. Әллә ничә миллион халыкка хаким мылтык булган көчнең җимерелүе белән монда иске хәят беткән. Сарайның тәрәзәләрен ачып, иске хәятның микробларыннан аны тазартмакчы булалар. Электә булган истибдадның таянычы булып чиксез күп хөррият корбаннарының башына җиткән мылтыклар вә кылычларны милләт вә дәүләтне хакыйкатьтә саклаячак кулларга бирергә алып китәләр. Гыйззәт паша вә аның әмсаленең һәм дә аларны сәфаләт чокырына батырып, милләт, дәүләт вә инсаният каршындагы бурычларын онытып, пычрак сәфил әрмәнгә вә еврейләрнең аяклары белән тапталган паласларны Сарайдан чыгаралар. Аларны кабахәтләреннән арчып, тәмизләп еллык хөррият бәйрәмендә хөррият каһарманнарның мөкаддәс аяклары астына түшәр өчен, "Хөррият" тәпәсенә дә алып китәләр. +Капкадан кергәч, яшь төрек забит безгә җитәкче булды. Йолдыз сарайның бакчасы ифрат зур булып, бер ягы диңгезгә, икенче ягы Сарайга килеп терәлә. Сарай читтән бик матур, эчендә дә, бәлки, матурдыр, ләкин янына барып карагач, ул кадәр үк түгел. +Асылда Йолдыз сарай, Габделхәмиднең тәхетгяһы, бик биек дивар белән әйләндерелгән. Ул диварларда, туп һәм мылтык куеп атар өчен, тишекләр ясалган. Элек бу урыннарга, ихтимал, туплар да куелган булгандыр, инде алар юк. Менә шулар бу мәшһүр бинаның сарайлыгыннан бигрәк кальга тәэсирен бирә. Менә шул Шәдад сарае ярты гасыр кадәр төрек хәятының, мәдәниятенең тормозы булып тормыштыр. Сарайның бакчасы дөньяда матур сарайларның берсе булса кирәк. Анда карасаң - җылы якларда гына үсә торган бик биек, бик матур агачлардан төзелмеш аллеялар, икенче якка карасаң - зур күлләр. Аларда төрле балыклар, аккошлар рәхәтләнеп яшиләр; өченче урында бик матур, бик зур чәчәк түтәлләре; дүртенчедә бик матур читлекләрдә дөньяның барлык кыйтгасында булуы мөмкин булган кошлар, юаш кына, күңелсез генә сайрашып торалар. Болар да үзләренең мөстәбид хуҗаларының китүе белән хөррият көтәләр кебек. +Бакчаның һәммә җирендә салкын чишмәләр челтерәп агалар, чәчәкләрдә матур фонтаннар тибеп торалар. Кышкы бакчада исә, дөньяның төрле икълимнәрендә үсә торган агачлар, чәчәкләр үсәләр, җимеш бирәләр. Монда лимон, әфлисун һәм хөрмә агачлары да бер дә манигъсыз үсәләр һәм җимеш бирәләр. Бу Сарай, агачлар, гөлләр; кошлар, паласлар вә башкалары белән тәмам дәүләттән гасп кылынган акчага төзелгәннәр. Инде Габделхәмидләр, Гыйззәтләр кулыннан ычкынып, милләт кулына керделәр. М.-Х. +ИСТАНБУЛДАН МӘКТҮБ +Истанбул кайбер кешеләр күзенә бөтенләй тапталган бер җир кебек күренә. Аны тасвир итмиләр. Аның эчендә булган гадәтләрне сөйләмиләр... Шуның өчен, бәлки, безнең күбемез Истанбулның ни икәнен белми. Истанбул нинди шәһәр? Шундаен бер шәһәр, урамнары тар, урам тулы эт, халкы пычрак, суларын тәрәзәдән урамга түгәләр дә этләр ялап китәләр... Истанбул кырында бик гүзәл бугаз бар. Хаҗилар Истанбул аша хаҗга баралар. Анда солтан тора... кебек мәгълүмат биргән кеше күп булды шикелле. +Әмма Истанбул - бөек музәханә, ул - кызыклы бер театр, авыррак тел белән язылган бер роман. +Ауропадан Россиягә кунаклар килсә, шаккатып Мәскәүне карыйлар, аңа исләре китә, аның чиркәүләрен, аның Царь-пушкаларын, тагын әллә ниләр сөйләп, Мәскәүдә русларның борыннан калган руслык рухларын, рус мәдәнияте сакланганлыкны чибәр сүзләр белән тасвир итеп, русның үзен шаккатыралар. Һәм бу табигый. Аурупа, үзенең "низамлы, мәдәниятле" Аурупасыннан китеп Мәскәүгә килгәч, яңа бер галәмгә килгән кебек була. Руссиядә тик ак аюлар берлә мунчада үзләрен үтергәнче кыйный торган кешеләрне күрү өмиде берлә килгән Аурупа кунагы көтмәгәндә биек-биек сарайлар, борыннан калган төрле-төрле ысул берлән эшләнгән кәлисәләр күрә, музәханәләрдә гизә, бу бердән. Икенчедән, Третьяковская картинная галерея кебек йирләрне күрә. Андый урыннар бары тик Аурупада гына булмыйча, Мәскәүдә дә бар булганын, бу бөек бер шәһәрдә борынгы иске вә бүгенге яңа - ике галәм сыешып гомер сөргәнен күреп, табигый мөтәэссир була... Ләкин бер Аурупалы өчен булсынмы, русияле бер татар өчен булсынмы - Истанбул тагы да гаҗәиб бер шәһәр. Монда һәммә нәрсә безгә ят. Манаралары зәңгәр күккә ашып торган искиткеч зур, биек җамигълардан алып, урамнарда ширбәт савытларын ялтыратып йөргән ширбәтчеләргә, ашыкмый гына урам буйлап арба тартып барган "думбай"ларга кадәр, һәммәсе - безнең өчен ят, дикъкатемезне җәлеп итә торган нәрсәләр. Истанбулның тарих сәхифәләренә язылган тәрҗемәи хәле булсын, күптән түгел узган инкыйлаб заманында күргәннәре булсын, яңа кичкән Балкан мөхарәбәсе булсын - барысы да болар Истанбулны барып күрү берлән башта күп уйлар уяталар. Мәсәлән, бер гает кичәсендә Балкан мөхарәбәсендә күңелле булган бер әфәнде берлән Айя-Суфия җамигына барып керәмез. Без барып кергәндә җамигъның эче өч кат уларак матур сурәттә безнең уемызча, биш меңнән артык утлар берлән зиннәтләнгән. Күңелле әфәнде исә: "Менә монда без азыкларымызны өеп куя идек... Монда солдатларга тәгълим була иде. Монда йоклый идек... Паласлар җыелганнар иде" диеп сөйли. Күңелдә караңгы, күңелсез хыяллар туа, канлы мөхарәбә манзаралары күз алдына килә... ләкин... Алдымызда кайгысыз, тыныч госманлылар, башларын иеп, гыйбадәттә утыралар. Бер почмак тулы хатын-кызлар кара киемнәрдән, мондагы гадәт буенча намазга килгәннәр. Намаз вакытын көтеп, көлешә-көлешә сөйләшеп утыралар. Алардан алда бер көтү балалар кычкырышыпйөгерешеп уйныйлар. +Истанбуның йортлары кечкенә булса, урамнары тар булса, җамигълары зур, киң. Монда балаларга уйнарга да урын бар. +Шәһәрнең әүвәлге заманнарын күргәннәр урамнарның пычрак булганын да, этләрнең күп булганын да сөйлиләр. Ләкин хәзер боларның берсе дә юк диярлек. +Урамнарга таш җәяләр, киңәйтәләр. Янгын булып, янып киткән урыннарда йортларны яңадан план буенча салдырып, урамнарны камил, аурупалы бер шәһәр урамнары рәвешенә китерәләр... Көн дә урамнарга су сибелә, кирәк һәм мөмкин булган йирләргә бакчалар ясыйлар, парклар тергезәләр. Бу көндә инде, мәгълүм булганча, трамвай йөри. Вагоннары Мәскәү, Одесса трамвай вагоннары төсендә. Алгы өлешендә - хатыннар өчен бүлеп куйган урыннар... Урамнарда мәктәп күргән полиция, аларның будкалары саен телеграф. Шәһәрдә электрика үткәрә башлыйлар. Күптән түгел, беренче мәртәбә буларак, Мөхәммәд Фатыйх җамигында электрик лампалары яндыралар... +Шулай итеп, Истанбул Аурупа шәһәрләрен бизәкләгән шәйләрдән файдаланмакчы була. Ләкин безнең өчен, читтән килгәннәр өчен, Истанбулда әһәмиятле нәрсәләр, карарга, белергә тиеш ле булган нәрсәләр, - болардан бигрәк Истанбулны бер шәрык шәһәре итеп күрсәтеп, аның ислам, төреклек әсәре берлән дөньяга килгән йирләре. Йир өстендә бик аз гына ислам мәмләкәтләре калса, шулардан бөегрәге, безгә якынрагы - дәүләте Госманиядер. Дәүләте Госманиядә дә безнең телемездән төшми сөйләнә торган бер шәһәр булса, бу да - Истанбулдыр. Дөньяга килгән һәр төрек углына Истанбулны күрү лязем дип белү табигый бер нәрсә кебек күренә. +Әмма ни өчендер без моны эшләмибез. Гомумән сәяхәтнең, дөнья гизүнең файдасын һичкем инкяр итми. Чөнки "күп яшәгән ни белә, күпне күргән шул белә". Бу ноктадан караганда без шималь төрекләре исемендә яшәүчеләргә яшьләремезне Истанбулга йибәреп күрсәтү өчен экскурсияләр ясарга, ул экскурсияләрне эшкә ашырыр өчен, экскурсия җәмгыяте (бюросы) оештырырга тиешле идек кеби... Ләкин без моңа йитешә алмыймыз. Бүтән әһәмиятле эшләремез бармы? Уемча, яшьләрне тәрбияләп, милләт угыллары итеп үстерү мәсьәләсендә бу һәм күзгә күренерлек урын тотарга тиеш иде. +Истанбулда бик күп гыйбрәтле нәрсәләр бар. Бу нәрсәләрнең кайсылары үзләренең матурлыклары белән күңелгә урнашалар. Кайберләре исә начарлыклары белән җирәндереп, күңелдә яхшылык, яктылык, мәдәнилек теләге уяталар... +Балкан мөхарәбәсеннән соң Истанбул безгә тагы да якынрак тоелып, форсатлары мөсагадә иткәннәремез килеп, Истанбулны күрәсемез килә башлады. Бу юлда "беренче карлыгачлар", әлбәттә, мөхарәбә заманында килеп, төрекләргә ярдәм, хезмәт күрсәткән ханым вә әфәнделәр булдылар. Алардан соң монда килүчеләр күбәйгәннәр, артканнар. Киләләр, Истанбулны күрәләр, җамигъларда булалар, музәханәләрне күрәләр. Шулар белән берабәр бөекләрдән берничә затларны зиярәт итәләр... Мәхмүд Әсгать әфәнде, Халидә ханым, ФатыймаГалия ханым, кайвакыт Әнвәр паша - һәммәсе мөсафирләрне ачык йөз, татлы сүзләр белән каршы алалар. Ерактан килгән кардәшләремез дип, хөрмәт күрсәтәләр. Боларга керү, зиярәт итүне монда килгән бер шималь төркисе беренче вазифаларыннан хисап итә... Ләкин бу көндә инде, уемча, бер сөаль урынлы булыр кеби. +Бу "зиярәт итүләрнең" нәтиҗәсе ни? Безнекеләр баралар, күрәләр, барган кешеләрнең бөеклегеннән бик каушамыйлар һәм "Истанбул чок йие, чок гүзәл, төрекләр чок йие, чок гүзәл" дип сөйләп чыгалар. Әмма бу сүзләрне тыңлап утырган госманлы ни уйда кала? Ул да "шималь төрекләре чок йие, чок гүзәл" диеп калса, бу бер комедия булачак. Ләкин ... бу җәй Истанбулга килүчеләр күзгә күренмәслек түгел. Төрекләр үзләре дә, соңгы вакытларда Русиядән килүчеләр күбәйде, диләр. +Бүген бездән башка Оренбургтан килгән мөгаллимә Багъбостан ханым, Петербург дарелфөнүне таләбәсеннән Ягъкуб Шинкиевич, кырымлы Одесса дарелфөнүне таләбәсеннән Хәлил әфәнде күренәләр. Ягъкуб Шинкиевич фикерле, җитди бер әфәнде булып, монда килүнең максаты да төрек телен өйрәнмәктер. Дарелфөнүннең шәркый телләр шөгъбәсендә укый икән. Табигый, бу әфәнде Әнвәр паша, шәйхелислам кеби затлар белән күрешүне эзләми, үзенең эшен эшли бирә... Бу урында шуны әйтеп китү урынлы булса кирәк: Истанбулга килүдән һәр татар углының максаты да үзенә гыйльми, фәнни җәһәттәнме бер файда казанмак булу лязем. Бигрәк тә мөгаллим вә мөгаллимәләремез өчен монда яңа ысулда ачылган мәктәпләрне күреп, аларның программалары, дәресләре, низамнары белән танышу файдалы булса кирәк. Бу ханым әфәнделәр өчен Истанбул мәктәпләренең кайберләрендә, бигрәк тә гимнастика дәресләренең ни рәвештә алып барылганын күрү, белү гыйбрәтле булачак. Ни өчен дисәңез, безем милли хәятымызда бүген бик зур бер игътибарга алынмый торган бер эш - ул тән тәрбияседер. +Инглизләр никадәр мәдәниятле, никадәр тәрәккый иткәннәр булса, аларда тән тәрбиясе беренче һәм мөһим мәсьәләләрдән санала; шулай ук америкалылар, албаннарда... тәрбияи бәдәния тәрәккыйның беренче шартларыннан санала. Сәламәт җан - сәламәт тәндә генә. Фәкать сәламәт булган рух кына гүзәл бер тормыш, хәят халык кыла белер!.. +Төрекләрдә тәрәккый юлына керүләре, уйгана башлаулары белән бәрабәр. Яхшырак хисап ителгән мәктәпләрендә тән тәрәккыйсенә тиешле булган урын биргәннәр. (Бу турыда түбәндә тиешле мәгълүматны бирергә тырышачакмын.) +Истанбулга, бераз хаста булган сәбәпле, Исмәгыйль бәк Гаспринский килгән иде. Бер атна торып, утызынчы июньдә кайтып китте. Петербугка Киңәш мәҗлесенә бармаган икән. Кайбер төрек газеталары аның тәрҗемәи хәлен кыскача язып үттеләр. II Тыйббия мәктәбе +Тыйббия мәктәбе Истанбулның иң яхшы мәктәпләреннән санала. Бу бердән, икенчедән, үземезнең гыйльме тыйбка беркадәр мөнәсәбәтем булганга, бу мәктәпне барып күрүне Истанбулга килгәнче кайгырта башладым. Читтән килгән бер кешегә безем Русия дарелфөнүннәренә барып, бар җирләрен күрү бераз читенрәк булыр иде. Истанбулда алай түгел. Госманлылар мөсафирләргә хөрмәт күрсәтү юлында үзләренә башка бер урын тоталар. Читтән, бигрәк тә Русия мөселманнарыннан килгән кешеләргә һәммә ишек ачык... +Хәйдар пашада булган тыйббия мәктәбе ерактан ук бинасының гүзәллеге, биеклеге белән күзгә ташланып тора. Барып кергән вакыт зур, биек ишекләр, югары менеп киткән киң баскычлар, мәктәпнең алдында тезелеп киткән матур агачлар - һәммәсе бу мәктәпнең гади бернәрсә дә булмый, күп акча тотылган, күп көч вә гайрәт сарыф ителгән бер нәрсә икәнен белгертеп торалар. +Мәктәпне безгә тәшрих профессорының ассистенты Тәүфыйк Хәлил бәк күрсәтергә өстенә алды. Безнең берлә бер отельдә булган сәбәпле, аның берлә безгә танышырга туры килгән иде. Бу әфәнде, гадәттә инсаниятле, гайрәтле, тырыш, яшь табиблардандыр. Безгә биш сәгать эчендә армый-талмый, ачык йөз, тәмле сүз берлән үзенең Альма матер (рухи анасы) булган мәктәбен күрсәтеп йөрде. Төрек галәмендә бердәнбер дияргә мөмкин булган бу мәктәпне мин дүрт күз белән карап йөрдем. Белгәнемчә, Аурупа, бигрәк тә миңа мәгълүм булган Русия мәктәпләре берлән тиңләштерә, үлчи килдем. Һәм моның нәтиҗәсе буларак, карап чыккач, күңелемдә зур бер шатлык калды. +Тәшрихханәгә кердегемездә аның яктылыгы, киңлеге, ак мәрмәрдән эшләнгән өстәлләре күзгә әллә никадәр рәхәтле күренделәр. Йөз елга якын яшәгән безем Казан дарелфөнүнендә без бу кеби нәрсәләрне күргәнемез юк. Бу кеби тәшрихханә тик Мәскәү дарелфөнүнендә генә булса кирәк. +Бактериологическая лаборатория тагы гүзәлрәк. Бу кеби лаборатория Казан студентларының төшләренә дә кергәне юк. Зур, якты тәрәзәләре булсынмы, ак фаянс кеби ялтырап торган өстәлләреме, зурлыгы булсынмы, бактериялогия гыйлемен өйрәнер өчен кирәк булган макинәләреме, аппаратларымы - һәммәсе иң яңа ысулда, Аурупаның беренче (алдынгы) институтларыннан китерелгән кебекләр. +Болардан башка нәбатат, кимия лабораторияләрен күрдек. Физиология (гыйльме хәят) лабораториясендә Кямал Җәнаб әфәнденең үзе чыгарган ысул берлән кан тамырларында канның йөрешен вә бу хосустагы тәҗрибәләрен күрдек. Бу профессорның әлеге ысулын инде Аурупада да кабул иткәннәр. +Тагын берничә лабораторияне караганнан соң, клиникаларга күчтек. Болар, дөресен әйтергә кирәк, кечкенәрәкләр, күп чирлеләр ята алмый торганнардыр. Ләкин болар арасында да Җәмил пашаның (хәзердә Истанбул шәһәренең башлыгы) үзе эшләгән клиникасы, бигрәк тә операцияләр ясала торган зур бүлмәсе сөйләп бетермәслек гүзәл вә җиренә җиткереп эшләнгән. +Тыйббия мәктәбе әле бик яшь. Салынуына 15-20 еллардан ары булмас. Шул аз вакыт арасында монда Аурупага мәшһүр булырлык галимнәр чыкмавы бик табигый. Соңгы елларда төрек ләрнең башларына килгән фәлякать тә, әлбәттә, бу мәктәпнең тәрәккыйсенә каршы төшкән. Ләкин мондый низамлы, фәндә иң яхшы дигән ысуллар буенча салынган бу мәктәпнең госманлыларда бу көндә уянган милли хис, милләт мәхәббәте аркасында киләчәктә мәдәнияткә, фәнгә, инсанияткә бөек хадимнәр җитештерәчәгенә шик юк. +Мәктәптә солтан килсә дип эшләп куелган җир дә бар икән. Матурлап эшләнгән баскычлар, әллә ни төрле итеп зиннәтләп бетерелгән бүлмә солтанның килгәнен көтеп торалар... Ләкин юкка көтәләр, эшләнгәннән бирле хуҗаларын бер мәртәбә дә күргәннәре юк икән. +* * * +Мәктәпне карап бетереп чыктыгымызда, күктә болытлар җыелышып беткәннәр, яңгыр явам-явам дип кенә тора иде. Һәм без берничә адым йир китмәдек, бик шәпләп яңгыр ява да башлады. Бер йорт ишеге төбенә басып ышыкландык. Бу йортта атлы офицерларның гаскәр өчен ат өйрәтә торган йирләре булып чыкты. Без моңа төшенеп тора идек, йортның югары катыннан бер офицер йөгереп төште дә, безгә килеп: "Мөсафирлар, эчкә рәхим итеңез. Безнең анда, начар булса да, бүлмәмез бар", - диде. Без башта гаҗәпләнеп тартына-тартына гына бүлмәгә кердек. Офицер яшь кенә икән, бөтерелеп-бөтерелеп, безгә нинди куштанлык күрсәтергә белми тора. Каһвә китеримме, ди. Без, кирәкмәсә мәшәкать чикмәңез, без хәзер китәмез, дидек. Ул безем сүземезгә карамый лимонад китертте, сигаралар китертте. Янымызда булган ханымнар берлә өзми сөйли, үзенең тәрҗемәи хәлен сөйләп чыкты. Дәрте рәссамлыкта икән; югарыдан ике данә рәсемнәрен төшерде. Берсе зур итеп, гаять тә оста эшләнгәне Истанбул хәмамнарында (мунча) хезмәт итүче бер төрекне күрсәтеп тора иде. Офицерымызның рәссамлыкка осталыгы шиксез күренеп тора иде. Кулымда фотограф аппаратым булганлыктан, хуҗасыннан рөхсәт сорап, мин бу рәсемне төшереп алдым. Ул арада ягъмур да туктады. Офицерның хөрмәтенә, ачык йөзлелегенә мең рәхмәтләр укып, күрешеп, юлымызга юнәлдек. +Сөйләшкән вакытта офицер ачык фикерлелеген белгертте. Хатын-кыз мәсьәләсенә кереп тә: "Берни юк, бу безем вазыйфамыз" диеп торган офицер үзенең милләтенең киләчәгенә һич ышанмый икән, инкыйразга мәхкүммез, диеп, күңе ленең бер ягын ачып куйды. Ләкин Төркиянең мондый офицерлары күбрәк булса, госманлылар никадәр көчле булыр иделәр!.. Г. Әбүзәров +ИСТАНБУЛ МӘКТҮБЛӘРЕ +Шәүкәт паша кабинеты мәүкыйгы икътидарә килгәннән бирле Истанбулның хәле бөтенләй үзгәрде. Иске кабинетның тәрәддед вә карарсызлыклары илә сүнгән өмидләр, тәкрар җанланырга башлады. Каһвәләрдә дә адәмнәр бик азайды. Әүвәлдәрәк кайгысызча гына утырган адәмнәр дә дин вә ватан юлында көче йиткән кадәр хезмәт итмәк арзусына төште. Бөтен фиркаләр фиркачелекне бер якка куеп берләштеләр. "Мөдафәгаи миллия" исемендә бик зур бер җәмгыять ясадылар. +"Иттихад", "Иэтиляф", "Милли мәшрутиять" фиркаләренең иң моктәдирләре бер йиргә җыелып киңәштән соңра, төрле һәйәтләр ясарга карар вирделәр. Икенче көнне һәйәте фәггалә , һәйәте тәнвирия , хастаханәләр һәйәте, фидаиләр һәйәте кеби һәйәтләр мәйданга килде. Хастаханәләр һәйәте "Һилале Әхмәр" җәмгыяте илә бәрабәр эш күрәчәк. Бөтен хастаханәләрне тәфтиштән кичерделәр. Яңадан бик күп урыннар хәзерләп яталар. Эшкә ярардай нә кадәр өйләр, мәктәпләр бар исә, һәммәсене хастаханә хәленә куячаклар. Госманлы "Һилале Әхмәр" җәмгыятенең Истанбул илә Чаталҗада мең биш йөз сәкеле, йиде хастаханәсе бар. Боларның күбесендә хасталар азалмыш. Сыйххияи гаскәриянең дә унбер мең ятаклык хаста алырдай хастаханәләре бар. Боларның да яртысы диярлек бушамыш. "Һәйәте фәгъгал" дунанма (флот) җәмгыяте, "Тәгалийе нисван" җәмгыяте, "Һилале Әхмәр" кадыннар җәмгыяте илә бәрабәр эш күрәчәкләр. Бу җәмгыятьләрнең шөгъбәләре "Һә йәте фәгъгал" исеменә иганә җыячаклар. "Һәйәте тәнвирия" исә Төркиянең һәр тарафына адәмнәр күндереп, халыкны иганәгә вә сугышка тәшвик итәчәкләр. Бу хосуста үзләренә ярдәм итү өчен, бөтен дарелфөнүн таләбәсенә мөрәҗәгать иттеләр. Дарелфөнүн конферанс залына дәгъвәт итеп, бик һәяҗанлы нотыклар сөйләделәр. Бөтен дарелфөнүн таләбәсе көчләреннән килгән кадәр, бөтен хезмәтләргә хәзер идекләрене белдерделәр. Залда хәзер булган таләбәнең исемнәрен язып алып, илаһият вә әдәбият шөгъбәләрендә булганнарны аерыаеры мәхәлләләргә китеп, конферанслар бирмәк өчен аердылар. Бу көннәрдә барча мәсҗедләрдә вә клубларда вәгазьләр вә конферанслар сөйләнмәктә вә иганәләр җыелмактадыр. Садре әгъзам Шәүкәт паша мең лира сугыш иганәсе бирде, башка бөтен мәэмүрләр, узыша-узыша, иганәләр бирәләр. Фидаиләр һәйәте күңелле гаскәр табурлары ясамакта, һәр көн меңнәрчә адәмнәр килеп, язылып тормакта. Мең биш йөз чиркәс сөварисы (атлы гаскәре) бердән язылдылар. Көрдләр, гарәпләр һәр йирдән агылып килмәктә. Табур-табур кылынып, һәммәсе гас кәри тәгълим күрмәктә. Иске кабинет әгъзаларыннан малия назыйры Габдрахман бәк вә дахилия назыйры Аурупага, садре әгъзам Камил паша, хариҗия назыйры Нурадунгян әфәнде, шәйхелисламе сабикъ Җәмалетдин әфәнделәр Мисыра киттеләр. Бичаралар бик арыганнардыр. Бераз да хәл җыйсыннар, истирахәт итсеннәр. Сәламәт калдыкларына да шөкерләр итсеннәр. +Дөвәле мөгаззаманың нотасына Бабы Галинең җавабыны көтмәстән дошманнар мөтарәкәне фәсех иттеләр. Аралары берничә сәгать кичмәде, Бабы Гали дә нота җавабын бирде. Гаҗәбан, болгарлар ни өчен ничә көннәр көтеп тә, бер-ике сәгать тагы да көтмәделәр? Чөнки заһирда дөвәле мөгаззама битараф кебек күренмәк истәсәләр дә, эчләреннән бәгъзеләре мадди бик күп ярдәмнәр дә булган кебек, мәгънәви дә бик күп ярдәм иткәннәре бар. Болгарлар! Инде эш башына "Яшь төрекләр" 6 килде. Алар, әлбәттә, сезнең дидекләреңезне кабул итмиячәкләр. Яхшымы шул: сез тиз мөтарәкәне фәсех иттеңез. Буның илә сез зарар итмәссез. Ихтимал, "Яшь төрекләр" кабинеты да йомшар. Арзу иттекләреңезне тәмам-тәмамына булмаса да, һәр ничек бәгъзеләрене сезгә ташлар, диделәр. Бабы Гали нотасын бирде. "Яшь төрекләр"нең дә солых тарафдары идеке аңлашылды. Әдернәне бирмимез, фәкать Мәриҗ нәһеренең Болгарстанга караган ягын болгарларга бирермез инде, нишлисең бит. Аталарның (атауларның) исә һичберене бирә алмыймыз, фәкать боларның да дүрт атаудан башкасында бәгъзе имтиязлар бирә алырмыз, диделәр. Болгарлар боларга да разый булмадылар. Әдернә тәмамы илә безнең булсын, диделәр. Төрекләр моны, әлбәттә, кабул итә алмадылар. Чөнки Әдернәнең тәмамы илә китмәсе - Истанбулның курку эчендә яшәмәсе димәктер. Милләт бөсбөтен галәянга килде. Кирәк бәдә нән, кирәк малән хөкүмәткә ярдәм итәргә хәзермез дия, һәр йирдә телеграмнар килде. Лондонда булган мөрәххәсләр чакырылдылар. Госман Низами паша Берлинга, әүвәлге йиренә кайта, Салих паша Истанбулга киләчәк. Һәйәте мөрәххәсә рәисе Рәшид паша исә берничә көн кадәр Лондонда калачак. Төрекл әрнең бик каты хәзерләнеп ятуларыннан, буннан соңра бер аршын кадәр дә йир бирәчәк түгел идекләрен болгарлар ачык иттереп аңлаган булсалар кирәк. Чөнки гәзитәләр болгарларның йомшарырга башладыкларын аңлаталар. Әдернәгә бер мохтарият би рергә падишаһ тарафыннан (Траблиста улдыгы кеби) бер наибе солтанның тәгъйин ителүенә разыймыз, диләр. Бу хосуста Төркиянең зур-зур адәмнәре илә сөйләштем: "Ни чек болгарларның бу тәклифләренә разый булачаксыз?", - дидем. "Хәер! Хәер! Әдернә, йә бөтен-бөтен (Мәриҗ нәһеренең Төркия тарафы) безнеке улачактыр, яки мөхарабә итеп, каннар агызып та муаффәкъ (Алла күрсәтмәсен) улалмасак, дошманнарныкы улсын. Безнең Әдернәне бирергә теләмәвемез йиремезнең аз калуыннан түгел, бәлки бигрәк тә безнең өчен лязем булган истихкямнары вә сугыш җәһәтеннән безнең эшемезгә бик яраклы булганлыгы өчен", - диделәр. Янә гәзитәләрдә болгарларның "Сугыш булса да, мозакарәләр дәвам ителә белер. Ничек төрекләр итальяннар илә Траблиста сугышып яттыклары хәлдә, икенче тарафтан солых мозакарәсе ителде" дигән сүзләре күрелде. Бу тугърыда да берничә адәмнәр илә сөйләшеп бактым: "Хәер, әфәнде! Буның имкяны юктыр. Чөнки итальяннар илә һәр нә кадәр сугыштыгымыз вакыт мозакарә итә белдек исә дә, болгарлар илә бөйлә эшли алмыймыз. Бу мөхарәбәне Италия мөхарәбәсенә кыяс итәргә ярамыйдыр", - диделәр. Фәкать гәзитәләрдә Русиянең Истанбул сәфире (Гирс җәнаплары)нең Болгарстан илә Бабы Гали арасында вәсататта булдыгы, болгар мөрәххәсләренең Истанбулга килеп тугрыдантугры Бабы Гали илә мозакарә итәчәкләре ихтималы күрелде. Мосаләхәнең якында улачагы да сөйләнде. +Мөтарәкәне фәсехтән дүрт көн соңра мөхарәбәгә башламак мөтарәнамәнең дүртенче маддәсеннән иде. Шуның өчен хөкүмәт бөтен гаскәрләргә гаять уяу, ихтыятлы торырга әмер итмеш иде. Бөтен забитанга бик тиз урду башына баруларыны үзләренә аңлатмыш иде. Дошманнарның һөҗүм итәчәкләрен көн кебек беләләр иде. Фәкать кайдан һөҗүм итәчәкләр? Чаталҗаданмы? Гәлибулыданмы? Юкса Әдернәгәме? Яки өченә дә берьюлымы? Бу ул кадәр билгеле түгел иде. Егерме йиденче сәфәр, кич сәгать сигездә дошманнарның Әдернәгә һөҗүм иткәнлекләрен телеграф вә гәзитәләр хәбәр бирде. Дошманнар "әл-хәреб ходга" кеби бик зур хикмәтле сүзләрдән, сугышның әүвәленнән бирле бик күп файда күрделәр. "Намаз" быргысы, "Падишаһым чук яшә" быргысы, "Сәлам, тор" быргысы көйләрен уйнаткан булып, бик күп алдаганнар, башка хәйләләр илә дә шашырткалаганнар. Инде яңадан мөхарәбә башламастан дүрт сәгать әүвәл, бер хәреб забиты кулында ак флак улдыгы хәлдә Әдернәгә кереп, Әдернә команданы Шөкри пашаны алдап, гафил кылмак өчен: "Мөтарәкә тагы да дүрт көн тарафәеннең ризасы илә озайтылды", димеш. Буның үзәренә Шөкри паша шикләнеп, хәрбия назыйры Шәүкәт пашадан бу сүзнең тугъры булып-булмадыгыны сорамыш. Эшнең бер хәйләдән гыйбарәт идекен аңлагач, Шөкри паша бөтен гаскәрләрен вә истихкямнарын күз илә күреп, тиешле әмерләрне биргән. Егерме алтынчы сәфәрдә, кич сәгать сигезләрдә болгарлар Әдернәгә һөҗүм итәргә башладылар. Буны күргән Әдернә гаскәре дә бик яхшы вә бик каты мөдафәгагә кереште. Болгарларның аткан туплары, иткән гайрәтләре бушка китмәктәдер. Болгарлар: "Әдернә сигез көннән артыкка бара алмас", - диләр. Фәкать госманлылар вә төрек гәзитәләре Әдернә түгел сигез генә көн, айларча сугыш дәвам итсә дә, куәттән төшмәс. Мөһиммат вә әрзак бик күп диләр. Өч көннән бирле Әдернәдән атылган туплар илә болгарлар бик күп тәләф булганнар . Бик күбесе дә Әдернә тарафларында булган баткаклыкларга батып һәлак улмакта имешләр. Әдернә эчендә булган әҗнәбиләр вә консульство әркяне билкөллия Әдернәдән чыгып китмәкне, яки Әдернә эчендә бер битараф йирнең тәгъйин ителмәсене истәмешләр. Буннан да Шөкри пашаның соң нәфәскә кадәр, бер адәм калганчыга кадәр, мөхарәбә вә мөдафәга дә дәвам итәчәке аңлашылыр. Әдернә кальгасы - фәнни җәһәттән дә бик мөстәхкәм бер кальгадыр. Буннан өч сәнә әүвәл ысулы җәдид истихкямнары илә җиһазландырылган иде. 1908 сәнәсеннән бирле бу кальганы бик яхшы вә мөдафәга җәһәтеннән куәтле бер хәлгә китерү өчен тырышырга башланмыш иде. Кальганың әйләнәсе утыз биш километр кадәр бар. Мәриҗ нәһере өстендә дә егермедән артык истихкям (форт) бар. Кара агач җәһәтендә (Әдернәнең җәнүбендә) исә биш истихкям бар. Бу истихкямнарның каршында "Арда" нәһере илә "Тунҗа" нәһерләренең кушылган нокталары суларның ташуы илә бу куәтле истихкямнар өстенә икенче куәтле истихкям вә манигъ хосуле китерә. Шәһәрнең эчендә йөз меңнән артык куәтле сугышка кодрәтле адәм барлыгыны гәзитәләр язалар. Шуның өчен дә Әдернәне куәттән төшерү өчен, бик күп кан түкмәк вә айларча мөхарәбә итәргә кирәк. Фәкать ул вакытка кадәр төрекләрнең, Әдернәгә ярдәмгә йитешә алмауларыны кем сөйли белер диләр. Хәзер дә берсе Тәкфүр тагыннан (Родостодан) икенче дә Гәлибулы ярыматавында булган гаскәрнең бер кыйсеменең Әдернәгә туры йөрергә башлаганын сөйлиләр. Болгарлар икеөч көн Әдернәгә бик каты һөҗүм итеп баксалар да, берни дә эшли алмагач, Чаталҗа тарафларында, Чүрледәге Сарафовның командасында булган гаскәрне Әдернә янына чакырмышлар. Болгарлар илә бәрабәр сербларның да яңа, унсигез сантиметрлы кырык ике туплары илә Әдернәне бомбардыман итәргә башлаганны гәзитәләр яза. Хәтта "Әдернәнең дүрт тарафы янарга башлаган" дигән сүзләр дә таралды. Фәкать мондый сүзләрнең греклар агызыннан, болгар гәзитәләреннән чыктыгыны Истанбул гәзитәләре язалар. Болар һәммәсе мөселманнарның йөрәген яндырып, кувәи мәгънәвияләрен кырмак өчен таратылган сүз диләр. +Германия "Салибе Әхмәр" хастаханә һәйәте, Әдернәдә булган хасталарны бакмак өчен, Әдернәгә керергә теләде. Фәкать болгарлар боларга юл бирмәделәр. Германия, София сәфире берни дә эшли алмагач, Германия императричәсе, София краличәсенә телеграм сугып, шул һәйәтнең Әдернәгә керүене арзу иттекене белдермеш. Фәкать императричәнең дә сүзе кабул ителмәмеш, имеш. Әдернә Госманлы дәүләтенең иске вә иң әүвәлге пайтәхетләреннән бере. Дошманнар ничек алырга тырышсалар да, госманлылар да шул кадәр бирмәскә тырышалар. Фәкать бичара госманлылар бөтен галәмгә каршы берүзләре, ялгыз калдылар. Ышанычлары фәкать Аллаһыдадыр. Шөйлә исә дә, гайрәтне дә кулдан ташламыйлар, хәлләре йиткәнчә һәртөрле гайрәтне күрсәтәләр. Бу көнге Госманлы мөхарәбәсе - дошманнарга каршы интикам мөхарәбәседер. Дошманнар бу кадәр адәм, сабый балаларны утларга яктылар, малларыны таладылар. Әлбәттә, болар һәр вөҗданлы адәмнең йөрәген җәрәхәтләр. II +Бик күп адәмнәр әгәр дошман тәкрар сугыш башласа, Чаталҗадан башлар дип игътикад итмәктәләр иде. Фәкать хөкүмәт иң яңа гаскәрләрен Гәлибулы ярыматавына күндермәктә иде. Бу эшкә бәгъзе адәмнәр бераз гаҗәпсенәләр иде. Хәтта "болгарлар бөтен куәтләрен Чаталҗага китермәс микән" дигәннәре улды. Фәкать болгарлар мөтарәкәдән әүвәлге сугышта Чаталҗаның нинди бер отылмаз йир идекене тәҗрибәләре илә белмешләр иде. Табигый улан истихкямнар өстенә, шул берничә атна эчендә бик күп истихкямнар ясалды. Русия мөхарәбәсеннән соң бу көнгә кадәр ясалган бик күп иске истихкямнары бар иде. Икенче тарафтан Госманлы флотының һәм Мәрмәрәдән һәм дә Кара диңгездән ярдәм итүләре дә Чаталҗага һөҗүм итүне мөхаль дәрәҗәгә чыгарган иде. Шөйлә исә дә, болгарлар соң тәҗрибә улмак үзрә йиңел-йиңел мөфрәзәләр илә Госманлы урдусына һөҗүм итеп бакмышлар. Фәкать Чаталҗада эш чыгармак мөмкин булмаганны, аерым-ачык аңлаганнан соң, акрын-акрын урдуларыны Әдернә тарафына тугры тартырга башлаганнар. Башта болгарларның бу эшләрен бер хәйләдер дип тә зан иткәннәр иде . Фәкать Госманлы пишдарларының ул тарафларда йөреп болгар гаскәреннән бер нәрсә дә калмаганны күргәч, Госманлы урдусы да алга таба йөри башлады. Болгарлар чиктекләре вакыт Чәкмәчә күле янында йирләштерелгән авыр тупларын ташлап киткәннәр. Болгарлар чиктекләре вакыт яде ишгальләрендә булган Гыйззеддин вә башка авылларны яндырып киткәннәр. Урду Чаталҗадан кузгалмастан әүвәл, садре әгъзам вә хәрбия назыйры Мәхмүд Шәүкәт паша хәзрәтләре кич белә Хадим көенә китеп, бөтен гаскәрне вә сугыш яракларыны үз күзеннән кичерде. Бөтен забитлар вә гаскәрләр аны "Ура!" кычкырып каршы алганнар. Вә "Ура!" кычкырып, бик шатлык белә озатканнар. Болгарларның бөйлә бик тиз чигелеп китүләренә берничә сәбәпләр бар. Беренчесе, әүвәлдә дидекем кебек Чаталҗада эш чыкмаячагы, икенчесе, Әдернәне бик тиз куәттән төшермәк, өченчесе дә, Тәкфүр тагына әүвәлчәдә берничә мең гаскәр чыгарылмыш иде. Бу көннәрдә дә чыгарылып ята. Болгарларның хәзер планнарыны бөсбөтен үзгәртдекләре аңлашыла. Лүлә Боргаз яки Боярскины мәркәз тотып, ныйсфе даирәви кебек бер хәл алып һәм Мәрмәрә диңгезе сахилләренә һәм дә Гәлибулы Шыйбһе җәзирәсенә каршы тормак ихтималы бар. Бөйлә булганда иң канлы мөхарәбәләрнең берәрсе дә Тәкфүр тагы тарафлары илә Гәлибулы Шыйбһе җәзирәсе Булайир тарафларында булыр. Гәлибулы тарафларына һәр көн бик күп гаскәр, арзак, атлар, сыгырлар китеп тора. Чаталҗа тарафыннан Госманлы урдусы көн саен алга китмәктәләр. Шул көн телеграфлар әүвәлдә болгарларның ишгаль иттекләре йирләрдән Каликратия, Бакча көй вә Чаталҗа станциясе илә Яңыча көе саг җәнах каршысындагы сыртлары гасакире Госмания тарафыннан кире алындыгыны хәбәр бирде. Сугыш йиренә һичбер хөкүмәтнең, хәтта үз хөкүмәтләренең дә гәзитә мөхбирләрен кабул итмиләр. Бөтен серләр бик яшерен тотыла. Япониянең Русиягә галәбәсенә бу эш бик күп хезмәт иткән диләр. Гәзитәчеләр өчен бу эш уйгайсызрак булса да, әһали боны бик тугры таба: "Эш кенә чыгарсыннар, ничек истәсәләр, шулай кылсыннар", - диләр. +Бу көннәр пишдарлар гына сугышып-сугышып алалар. Бу сугышлар Казый көй тирәләрендә, ягъни Гәлибулы ярыматавының шималендә Бәрзәмгә якынрак йирләрдә. Хәзер дә болгарлар Мирфәтәгә кергәннәр. Фәкать Госманлы көймәләреннән атылган туплар илә бик күп тәләфат биреп качканлыкларын гәзитәләр язалар. Мирфәтәгә кергән вакыт болгарларның алты туплары берничә метральюзлары булган. Шуларның икесенә Госманлы туплары исабәт итеп эшкә ярамаслык бер дәрәҗәгә китергән. Гәлибулыда булган гаскәрнең күбесе гарәп илә көрдләр. Өскедар тарафында да бик күп гарәп вә көрд гаскәре бар иде. Боларның һәммәсе шул көннәрдә Гәлибулы вә Тәкфүр тагына озатылачак. Мәшһүр Әнвәр бәк Гәлибулыда идекене, гаскәр эчендә утыз меңне сайлап дошманга каршы ярыматауның бәрзәхендә форсат көтеп торганыны сөйлиләр. Хәтта бәгъзеләре Әдернәгә тугры шул гаскәр илә бәрабәр юл алган диләр. Гәзитәләренә команданнардан вә нәдә сугыш хәллләреннән һичбер нәрсә язмыйлар. Чөнки мәйданы хәребә мөхбирләрне куймадылар, хөкүмәт исә сер итеп саклап тота, Болайир, Гәлибулы, Шыйбһе җәзирәсенең бәрзәхендәдер. Бунда Кырым мөхарәбәсе заманында өч истихкям ясалмыш. Боларның өчесе дә Ингелтерә, Франсәнең ярдәмнәре илә ясалганга күрә, вакытында Солтания истихкямы, Виктория истихкямы, Наполеон истихкямы дия исем бирелмеш. Болайир истихкямына йитмәстән, ягъни бәрзәхнең Әдернәгә баккан ягында, өч мең дүрт йөз метр бөеклекендә Мал тәпә исемендә бер тау бар. Ул тауның әтрафы гаять куе урман вә баткаклыклар илә ярдан ярга чолганып алынган. Әгәр госманлылар мөдафигый бер вазгыять алырса, Гәлибулы Шыйбһе җәзирәсенә бәрзәхне үтеп кермәк болгарлар өчен мөхаль бер дәрәҗәдер. Юнан флотының химаясе астында да гаскәр чыгармак мөмкин түгелдер. Чөнки анда Госманлы флоты бар. Монда халык үз куәтләренә бик ышана. Гаскәр әүвәлге кебек ач калырлык түгел, мөһиммат та күп диләр. Хакыйкатән,8 забит лар, гаскәрләр бик шат. Кувәи мәгънәвияләре урынында. Поезд лар ярты сәгатьтән ярты сәгатькә йөреп тора. Пароходлар ташып тора. Әһали ярдәмгә чын күңелләре [илә] йитешеп тора. +Яния мөдафигы йирле Зәки паша бөтен адәмнәрне хәйратлар эчендә кыйлмакта, Әдернә команданына ничек бер хөрмәт илә сүз сөйләсәләр, Зәки паша хакында да шөйлә тәкъдир итәләр. Юнанлылар айларча мохасара иттекләре хәлдә Яниянең тирәсенә дә якынлаша алмыйлар. Янияне мохасара идән урдуның команданы Юнан баш команданы Сабунҗаки идеке гәзитә укучыларның мәгълүме булса кирәк. Әүвәлдәрәк Сәланикта булган принс Костантин исә Сәланикка һөҗүм идән командан Сабунҗакинең Яния әтрафында бернәрсә дә эшли алмаганыны күргәч, берничә мең гаскәр илә бәрабәр Яниягә һөҗүм итмәк өчен үзе китмеш иде. Яниягә йитәр-йитмәс баш командан тәгъйин ителде. Бик баһадирланып Янияне бомбардыманә башлады. Фәкать якынында булган Бизани вә Аяникола дигән истихкямнар бик каты каршы мөхарәбә ачты. Меңнән артык тәләф вә сигез йөздән зиядә мәҗрух булганнар. Юнанлылар бу хәлләреннән бик мәэюс булсалар да, принс Костантин гаскәрне тәкрар шәүккә китереп, эспирту белә гайрәтләндереп, икенче һөҗүмгә хәзерләгән. Икенче һөҗүмнәре дә үзләренә бик күп тәләфат вә мәҗрухлар бирдерүгә башка эшкә ярамаган, сау калган гаскәрләренең дә өстләре туп парчаларының тиюе илә тетелеп беткән, имеш. Бер яктан, муаффәкыятьсезлек диңгез тарафыннан да һаваларның начарлыгы Юнан гаскәрен бик өмидсез бер хәлгә куйган. Хәтта забитлар, гаскәрләрнең тупларын, мылтыкларын үзләренә атарлар диеп куркалар, имеш. Бу Яния хакында яздыкларым, Истанбулда булган рум вә төрек гәзитәләренең яздыклары сүзләр. Яния тарафында мәҗрух булган гаскәрләр илә егермегә якын юнан забитларыны "Иткалики" вә "Албания" исемендә булган пароходлар илә Юнанстанга алып киткәннәрен гәзитәләр язды. Ышкудра хакында бу көннәрдә бернәрсә дә язылмый торса да, анда булган командан дәхи бик яхшы мөдафәга итмәктә булдыгын сөйлиләр. Хөкүмәт биш йөз илле миллион груш кадәр акча мәмләкәт эченнән истикраз итүгә карар бирде. Бу хосуста солтанның ирадәсе садир булды. Йөздә биш фаизлы булачак. Каршылык улмак үзрә дә, әмләк виргесе (иманасы) күрсәтелмеш. Бу дәүләтнең ышанычы Аллададыр. Чөнки хөкүмәтнең акчасы юк. Әҗнәби дәүләтләр бурычка бирми. Дошманнарның исә итәк астыннан акча бирә торган адәмнәре бар. Дошманнарны "сугышыңыз" диеп котырталар. Дәүләте Госманияне исә сугыш кылма, кылсаң, акча да бирмимез диеп куркыталар. Шуның өчен әүвәл Алла, саниян, милләткә ышанып үзен мөдафәгагә , Әдернәне коткарырга карар бирде. Рум илендә булган жандарманың атлысы биш йөз, атсызы мең биш йөз булган. Хәзер шуларны Анатулы эченә тәгъйин итеп йибәрәләр дигән сүзләр гәзитәләрдә язылды. Бу көн сабах гәзитәләре Ышкудрада булган Госманлы гаскәренең сербларның ризык ташый торган дүрт йөз арбалары, ризыклары белә вә аларны саклый торган дүрт табур кадәр гаскәрләрене кулга төшергәнлекләрен яздылар. Каратаглылар үзләре генә бернәрсә дә эшли алмагач, ярдәм өчен серблардан да гаскәр истәгән, шул көннәрдә каратаг гаскәренең серб гаскәре илә бәрабәр Ышкудрага тәкрар һөҗүм итү ихтималын язалар. Фәкать Яния каршында юнанилар ничек муаффәкыятьсез, мәбһүт бер хәлдә һичбер нәрсә эшли алмастан торсалар, болар да Ышкудра каршында шулай хөкемсез калырлар диләр. Кирәк Яниянең, кирәк Ышкудраның истихкямнары шул ике сәнә эчендә эшләнгәнлекне гәзитәләр хәбәр бирә. Төрекләр үзләре бу истихкямнарга бик таяналар. Шаһзадә Габделхәлим әфәнде хәзрәтләре "унынчы кул урду" караргяһына тәгъйин кылынды. +Монда дин вә ватан мөхафәзәсе өчен иркәкләр ничек тырышсалар, ярдәм өчен әһалине гайрәткә китерү юлында конферанслар бирсәләр, кадыннар да шулай. Бу хосуста төрек кадыннары бик тәкъдир ителерлек дәрәҗәдә гайрәтләр итмәктәләр. Рабигыльәүвәлнең икесендә, дарелфөнүн конферансы залында, конферанс биреләчекене бәян итеп вә бөтен Госманлы кадыннарының конферанста улмалары тиеш идекене язып дәгъвәтнамәләр тараттылар, игъланнар тагыттылар. Конферанс "Принс Нигъмәт ханым"ның риясәте тәхтендә булачактыр. Конферанс бирәчәк ханым әфәнделәр дә мөхәррирә вә әдибәлекләре илә шөһрәт булган Фатыйма Галия, Халидә, Фәһимә Нөзһәт ханымнар илә Гөлсем ханым вә башка талибат улачак. III +Шул көннәрдә Төркия теш вә тырнагы илә тырышып ята, йә интикам, йә үлем дип соң вә бар куәтләрене бер йиргә җыя. Ул да зур-зур урыннарда булган мәэмүрләр бөтен бала-чагасыны милләт кулына әманәт калдырып күңелле сугышка китә, байларның бәгъзеләре акча илә, бәгъзеләре дә һәм дә вөҗүде илә ярдәм итә. Һәркемнең нәрсәсе бар исә, аның илә ярдәм бирә. Хөкүмәт бер тарафтан, әһали дә бер тарафтан бик зур гайрәтләр итәләр. Мөхарәбәнең әүвәлендә хөкүмәт вагон атларыны туп өчен алган иде. Хәзер дә исә җиңгел вә бөек араба атларыны бөтен ызбруйлары вә йөк арабалары илә алып ята. Үгез, сыгыр, качырларны да йитештереп тора. Истанбулда нә кадәр уен белгән адәм бар исә, һәммәсене сугышка куа. Һәммәсе бик шатлык илә кабул итә. Дүрт табур пожарный (итфаия) гаскәре бар иде. Бунларның һәммәсе сугышка китте. Йирләренә милли табурлар куелды. Күңелле милли гаскәр, бүген рабигыльәүвәлнең икесе, Истанбулдан Тәкфүр тагына сиксән вапур гаскәр китте. Хөкүмәт бөтен вапурларны гаскәргә тәхсыйс итте. Хәтта ширкәте хәйриянең дә (бугаз эчендә пароход йөртә торган ширкәт) бик күп пароходларын иҗарәгә алды. Гәлибулы вә Тәкфүр тагына бик күп туп китте. Диван юлы дигән урамнан бер сәгать кадәр тупчылар үтте. Атлары уйнап бара, гаскәрләр кып-кызыл, көлеп, сөйләшеп гаедкә барган кебек баралар. Шәүкәт паша шул көн Айя-Стефануска китеп, тайярә мәктәбене (очучылар әзерли торган мәктәпне) күздән кичерде. Бик шат булып кайткан. Солтан үзе дә бүген Чаталҗага китә икән диеп сөйлиләр. Төрекләрнең күңелләре бик күтәренке. Гарәп, төрек, көрд: бөтен госманлылар кул-кулга биреп бик тырышалар. Дөвәле мөгаззаманың Төркиягә каршы "без бөтен дәүләтләремезне Рум иле кыйтгасыннан чыгарырга карар бирдек. Әгәр сугышны туктатып солых идәрсәңез, сезгә йөз миллион лира бурыч бирәмез, Истанбул шәһәрене дә сездә калдырамыз, унбиш сәнә мөддәт сезгә бирәмез. Әгәр унбиш сәнә эчендә мәмләкәтеңезне игмар вә тәрәккый иттерсәңез, шул көннән игътибарән, кулыңызда калган йирләр сезнең улачак. Юкса Анатулыны да бүлеп алачакмыз" дигән сүзләре ишетелде. Фәкать төрекләр буңар истихзаи илә көләләр генә. Без яшәсәк, үз куәтемез илә яшәрмез, юкса Аурупаның моннан соңра һичбер сүзенә әһәмият бирергә дә, ышанырга да ярамый диләр. Хосусан, Англиянең хариҗия назыйры "Гавам камарасы"нда "Балкан хөкүмәтенең золымнарыны исбат идән вәсикаларыны нәшер итүгә хөкүмәт мосагадә идәрме?" дигән сөальгә каршы "искеләрне карышдырмаңыз, ул инде үткән эш" вә йа бу кадәр золымнарны өртеп калдырмак истәдекене аңлаткан җавабы, төрекләрне Аурупага каршы бөс-бөтен нәфрәт иттерде. Егерменче гасырда голүм вә фөнүн нә кадәр тәрәккый итте исә, хаксызлык, инсаниятсезлек, әхлаксызлык та ул кадәр тәрәккый итмеш икән, диләр. Ике йөз кадәр болгар җасуслар (шпионнары)ны тоттылар. Эчләрендә төрле сыйныфтан адәмнәр бар, имеш. Берничә Рум җасусларыны да тоттылар. Боларның яртысы диярлек госманлы тәбәгасе (подданныйсы) булган христаннардыр. Истикразы дахилинең тәхвилат кәгазьләре 11якында басылып бетәчәктер. "Кәнҗ төрек", "Иттихад вә тәрәккый" фиркасе яхшы ук бер микъдар бурыч бирәчәк, Мисыр хәдифе вә байлары кеби башка йирләрдән дә бурыч бирәчәкләр бар диләр, иганә биргәннәр дә бик күп. Һәр көн, һәр йирдән иганә килеп ята. Солтан егерме биш мең лира бирде. Вәлигаһед Йосыф Гыйзеддин әфәнде дүрт йөз лира беренче дәфга улмак үзрә бирмеш. Тагы вирәчәкене сөйләмеш. Башка шаһзадәләр вә назыйрлар да бик күп бирәләр. Хәтта иске мабәенчеләрдән Рагыйб намында затның йөз илле мең лира биргәнене бәгъзе гәзитәләр язды. Хөкүмәтнең сарай зиннәтләрене сата икән, хәтта Америкалы ике миллионер карарга килгән икән, дигән сүзләр дә булды. Фәкать соңра бу сүзләрнең греклар тарафыннан юри (махсус) чыгарылган сүз булдыгы аңлашылды. Мәркәзе Лахорда булган Һиндстан банкасы Истанбулның бик гүзәл йиренә шөгъбә ачачак вә башка шәһәрләр (Измир, Бәйрут, Шам иләх) гә дә бер шөгъбә ачачагыны сөйлиюрләр, Босна шәһәрендә кичән сәнә бер ислам банкасы ачкан иделәр. Босна мөселманнары хәзер дә шул банкы илә Һиндстан банкасы Дәүләте Госманиягә бурыч бирәчәк, имеш. +Шул көннәрдә һавалар бик яхшы, "сугыш өчен Аллаһы бирде" диеп, һәркем шатлана. Траблистан шәех Сәнүси тарафыннан заты шаһанәгә бер һәйәт килде. Бунларның эчендә Габделгазиз вә Сәедәхмәд әфәнделәр дә бар. Падишаһ тарафыннан үзләрене каршы алырга адәмнәр күндерелде. Гыйнварның егерме сигезендә Истанбулга йитеп, "Мәҗидия" сараена куелдылар. Сабах гәзитәләреннән бәгъзесе "Музәи һөмаюн"да булган шаһ Исмәгыйль Сафавинең тәхетене бер банкир ала икән, хәтта буның өчен хөкүмәткә сигез йөз мең лира (һәр лира сигез сум алтмыш дүрт тиен) бирә икән диеп тә сөйләделәр. Буның да ахшам гәзитәләрендә Рум гәзитәләреннән алынган бер сүз вә асылы улмадыгыны яздылар. Хөкүмәт ул дәрәҗәгә үк килгәне юк. Янә Истанбулда гарип ике вакыйга булды. Бере Франциянең иң игътибарлы саналган гәзитәләреннән "Матен" гәзитәсе мөхбиренең Истанбулдан куылуы, икенчедә паспортсыз килгән америкалы бер мадамның иганәсе. Берсенә сәбәп: мөхбирнең асылсыз хәбәрләр язуы, хосусан шул көннәрдә (Истанбул гаскәре арасында ихтилял бар икән) дигән сүзе булды. Хакыйкатән, буның бер дә асылы юк. Чөнки мәйданы мөхарәбәгә мөхбирләрне дә, атташеларны да йибәрмәделәр. Бәлки, инсан сурәтендә булган үзләрене мәдәни санаган мәдәниятсезләрнең гарзы фәсад белән язган язуларыннан гыйбарәт. Икенчесенә сәбәп исә, мадамның шәфкать вә мәрхәмәткә килмәсе. Мадам пароходтан чыгар, тугры паспорт кайд ителә торган йиргә барыр. Үзенең паспортсыз килдекене Пира палас отеленә чыгып, аннан Америка сәфәрәтенә китеп, паспорт алачагыны сөйләр. Кайд мәэмүрләре сүзләрене язарлар. Агыр сөальләргә тотмаслар, китә белерсез дия яхшы мөгамаләдә булырлар. Моның үзәренә мадам бу көнгә кадәр төрекләр хакында сөйләнгән сүзләрнең ялган идекене аңлап, мәрхәмәткә килер. "Һилале Әхмәр"гә йиде мең сигез йөз груш (һәр груш сигез тиен) кадәр акча иганә идәр. Италия мөхарәбәсенә кадәр госманлылар да тайяра (һава көймәсе) чылыгы юк иде. Моннан бер ел - ярым ел әүвәл Айя-Стефанус дигән йиргә бер тайяра мәктәбе ясалган иде. Хәзер дә шул мәктәптә укый торган шәкердләр бик алга киткәннәр, бу мөхарәбәдә үзләреннән бик зур хезмәтләр күрелгән. Хәтта мөлязим Госман Нури исемендә берсе Әдернәгә очып барып килерлек дәрәҗәгә килгән. Иске садре әгъзам вә әсбак Рума сәфире Хаккый паша шул көннәрдә Аурупага китәчәк. Бөкрәш , Вияна , Берлин шәһәрләрендә булачак буннан бәгъзе гәзитәләр Хаккый пашаның солых мозакарәсе өчен китүене истихраҗ итсәләр дә, тугры түгел. Бу рәсми сурәттә хөкүмәт тарафыннан тәкзиб ителде. Хаккый паша Аурупага солых өчен түгел, башка нәрсә өчен китәдер. Төркия бүген даимән галиб килә, аның өчен солых ителмәве яхшы. Бөтен Аурупалылар дошманнар илә бергә инде мөхарәбәне туктаңыз дисәләр дә, төрекләр бүген сугышны туктатачак түгел. Мидия тарафларына бик күп фидаи адәмнәр күндерелмеш диеп гәзитәләр язган иде. Шул көннәрдә аларның болгар атлы гаскәренә һөҗүм итеп, бомбалар илә меңнән артык дошманны тәләф иткәннәрене хәтта аларның баш рәисләре булган Арыслан бәк дошманнар тарафыннан мохасарә ителдеке хәлдә бомбалар илә ярып чыктыгыны гәзитәләр яза. Болгарстанның Дили урман дигән йирләренә дә бик күп чәтә фидаиләр киткәнне сөйлиләр. Янә Василикус дигән йиргә дә бик күп чәтә таралмыш. Бунларның эченнән йөз кадәрлесе лаз, имеш. Мәҗрух булып килгән боларның сөйләвенә күрә дошманнарга даимән гафил икән баскыннар вә һөҗүмнәр итеп шашырталар вә бик күп дошманны тәләф итәләр икән. "Мөдафәгаи миллия" җәмгыяте бер тарафтан мәҗрух гаскәрләрнең истирахәтләре өчен кирәк нәрсәләрне төгәлләп тора вә икенче тарафтан да мәйданы мөхарәбәгә итләр кызартып, калай яшчикләргә тутырып биреп тора. Бөтен мәктәпләр, хәтта хосусый мәктәпләр вә зур-зур пашаларның өйләре бушатылып хастаханә хәленә куелды. Яхшы кроватьлар, өстендә яхшы юрганнар вә ястыклар хәзерләнгән, пичләре ягылган. Гаять җылы вә дәрәҗәи хорарәтләр куелган, ап-пакь киемнәр кигән хаста багучылар да хәзерләнгән, кадерле кунакларны көтеп яткан кебек мәҗрухларны көтеп яталар. Шул көннәрдә сугышлар бик каты, фәкать гәзитәләр бер дә язмыйлар. Язсалар да, гаять кыска вә гомуми хәбәр генә бирәләр. Бүген ахшам Гәлибулыдан мәҗрухлар килде. Җәрәхәтләре бик ул кадәр агыр түгел. Күбесе аякларыннан яраланган, иске кабинет заманында мәгълүбиятләргә сәбәп булганнарга, башка бөтен сәяси эшкә эләккәннәр гафу ителәчәк, диләр. Хәмидия крейсеры Порт Сәгыйдтән бик якында мәҗһүль бер йиргә хәрәкәт итәчәк. Туп Капу мәхәлләсендә янгын булып, өч магазин һәм йөз кадәр йорт янды. Бунларның һәммәсе дә ислам йортлары. Янгынны сүндерешергә рус вә Италия көймәләрендә булган итфаия (пожарный) гаскәрләре дә килмеш. Егерме тугызынчы гыйнварда Русиянең Истанбул лиманында булган "Росислаф" исемендә булган крейсерыннан бер туп атылып, Туп Капу җамигының рәшәткәсенә вә бер агачка тиеп йимергән. Буны хәбәр алган Истанбул вапуры команданы "Росислаф" вапурының командасына китеп, сәбәпне сораган. Аның үзәренә "Росислаф" көймәсенең команданы, көймәдә булган гаскәрләрнең уйнадыклары вакыт, яңлыш бер тупның атылып киттекене, һәр нә улырса улсын, тәрзыя бирерг ә хәзер идекене сөйләмеш. Соңра "Росислаф" команданы мабәйне һөмаюнга вә бәхрия нәзарәтенә китеп, тәрзыя бирмеш. Бу яңлышлыктан үзе дә мөтәәссеф идекене сөйләмеш. Русия сәфире дә Бабы Галигә килеп аерыча тәрзыя бирмеш. Трабзонда панҗар (чөгендер)нең йөз дә егермесе шикәр булганлыгы аңлашылган. Болай булганда Аурупа шикәрләре илә рәкабәт итә беләчәке тәхаккык иттекеннән бер шикәр фабрикасы салынырга карар бирелгән. Бер тарафтан һәр нә кадәр сугышлар бик каты дәвам итеп торса да, икенче тарафтан Истанбул шәһәр әмине Җәмил паша бик тырышып шәһәрне яхшырту өчен кайгыртып ята. Истанбулның төрле йирләренә бульварлар вә киң урамнар эшләтергә тотынды. Хосусан Туп Капу сарае иске Бизансларның сарайлары якынында бик гүзәл бакча эшләтмәгә башлады. Солтан Әхмәд бульварына да гөлләр сачты, әтрафыны тимерчыбыклар илә әйләндереп алды. Якында Айя-Суфия илә Солтан Әхмәд җамигы арасында бер Мәҗлисе мәбгусан бинасы салынырга башланачак. Ул йирләрнең бер кыйсеме узган янгыннарда янган иде. Янмаганнарын да бәләдия сатып алып тора. Әгәр ул йир дә ачылса, Солтан Әхмәд мәйданы тагы да киң вә гүзәл булачак. Казый көй вә Хәйдәр пашаның ике арасында булган сай йирне тутыртып һәм бик яхшы рыхтым һәм дә бик яхшы бакча ясалырга башланды. Йөк арабаларыны Аурупаның монтазам шәһәрләрендә булдыгы кебек үзләренә аеры урамнардан йөрергә әмер ителмеш. Әүвәлдә магазаларның алдына урамның уртасына кадәр тезелгән нәрсәләрене икенче вакыт катгыян чыгармаска да әмер ителде. Чыгарганнардан җәза (штраф) алалар. IV Госманлыларда зур мозафарият галәмәтләре +Бүген Дәүләте Госмания бик күп йирләрдән сугышып ята. Һәр йирдән бик шатлыклы хәбәрләр килеп тора. Бәгъзе йирләрдә дошманнар көн-көндә качып артка таба баралар. Чаталҗадан килгән хәбәрләргә караганда, шул көн болгар гаскәре Чурлы көе, Морадлы тарафларына чикелмеш. Чиркәс көеннән качарга башламышлар. Гәзитәләр язмаса да, мәйданы хәрабка барып килә торган забит вә докторларның сөйләвенә караганда, Чаталҗада мөсадәмәләр генә түгел, бәлки һәр көн гаять каты мөхарәбәләр дәвам иттекене, дошманнар бик күп тәләф булдыгыны, бик күп мөһиммат алганлыкларыны сөйлиләр. Ахшам гәзитәләре дә Тәркус күле җиварында Лазар көе якынында уналты туп, бик күп мылтык, хисапсыз ядрә кулга төшергәннәрене яздылар. Байтак кына әсирләр дә килә башлады. Хәзер Төркия гаскәре Озын күпер дигән бер күперне дә алганнар. Болай булганда Чаталҗа гаскәре илә Әдернә гаскәре арасында сигез генә сәгатьлек юл калган. Хәзер дә, Мидия дә төрек ләр кулына керде. Бу тарафларда сугышның иң куәтлесе Лүлә Боргаз, Баба Иске тарафларында булыр. Болгарлар мөтарәкә заманында Чаталҗа тарафларында бик күп вә куәтле истихкямнар ясаган булганнар. Аларның артында сакланып, берәр сәгать сугыша белмеш исәләр дә, аннан артыкка чыдый алмаганнар, ташлап качмышлар. Мөһимматның күбе дә шул вакыт алынган. Монтазам бер сурәттә кача белмәк өчен бу юлны да болгарлар хәйләләр итеп бакканнар. Пич морҗа (калай торба)ларыны туплар кебек йирләштереп куйганнар, бик күп таякларга гаскәр киеме вә гаскәр шапкасы кидереп куйганнар. Шуңарга ышанып, юлларында акрын-акрын гына киткән вакытларында төрек гаскәрләре үзләрене бердән килеп басканнар. Төрекләр алга киттекчә юлларыны төзәтеп, телеграм чыбыкларыны ялгап баралар. Тәкфүр тагына да йөз вапур кадәр гаскәр вә күңелле чәтәнең бик муаффәкыятьлә чыктыгыны болгарларны бик яман бер хәлгә куйганлыкларыны да язалар. Силиври, Мирфәтә, Шаркода да дошманга бик күп тәләфәт бирдергәннәр. Әүвәлдә дошманнарның планы бик маһиранә, гакыллыча иде. Ниятләре Кара Диңгез кырыеннан Сарус көрфәзенә кадәр зынҗыр кебек сибелеп, Мәрмәрә диңгезе кырыена төрекләрне йибәрмәү иде. Бөтен куәтләрене Гәлибулы ярыматавына терәп, төрекләрне тәмам изеп, Дарданел бугазыны Юнан сугыш көймәләренә ачмак иде. Дарданел ачылдыктан соңра, Юнан көймәләре тугры Истанбулга тупларны терәп истәдекләре кадәр йирләрне вә тәзминате хәрбияне кабул иттерергә төрекләрне мәҗбүр кылмак иде. Фәкать төрекләр моны бик әүвәлдән сизеп, Гәлибулы вә башка кирәкле йирләргә һәммәсенә тиешле нәрсәләрне вә бик күп гаскәрне тутырган. Төрекләрнең болай үзләреннән дә оста чыгачагыны гакылларына да китермәгәннәр иде. Эшләр аларның дидеке вә уйладыгы кеби чыкмады. Инде төрекләр киерелергә, күкрәкне терәргә башладылар. Бу кадәр муаффәкыятьләргә төрекләргә үзләренең сугыш көймәләре дә бик күп ярдәм итә. Тәкфүр тагында Мәсгудия крейсеры илә башка бер көймә бик зур эшләр күрсәткәннәр. Дошманнар мөтарәкә бозылыр- бозылмас Гәлибулы ярыматавында Болайир бәрзәхенә тугры кил меш ләр. Хәтта Корычифтлек вә Торган Арыслан дигән йирләргә кадәр килгән булганнар. Болайир исә тәмам ике йөз йитмеш метрлык биеклегендә, Болайир истихкямының каршында. Болайир истихкямы исә, ике йөз егерме метра биеклегендә генәдер. Гыйнварның егерме сигезендә шул йирдә беренче мөхарәбә башланган. Ул көн-көн буена бик каты мөхарәбә дәвам иткән. Төрекләр дошманнарны Корычифтлек илә Торган Арыслан дигән йирләрдән качырырга муаффәкъ булганнар. Фәкать Әксәмил көе илә Корычифтлек арасында булган тауларга йирләшкән дошманнарны ул көн качыра алмаганнар. Хәтта шул йирдә гарәпләр, үзләрене үзләре тоталмыйча, алты йөз кадәресе болгарларның туплары арасына кылыч илә киткәннәр. Командан үзләренә "тупка каршы кылыч илә кителмәз. Зинһар, үзеңезне тәләф итмәңез, гаҗәлә шәйтаннандыр" дисә дә, кабул итмәгәннәр. Соңра командан: "Үз ихтыярыңыз", - димеш. Боларның бердән туп астына кереп, ике йөз данәсе тәләф булган. Фәкать шулай да болгарларның ике тупларыны алырга муаффәкъ булганнар. Гыйнварның егерме йидесендә бу тауларга да һөҗүм итеп ахшам вакытында дошманнарны буннан да качырмышлар. Кавак суе вә Казый көе тарафларына киткәннәр. Төрекләр бунда да бик күп мөһиммат вә өч йөз кадәр әсир кулга төшергәннәр. Шул сәгатьтә ихтимал ул йирләрне дә алып, дошманнар Мигалкара вә Кәшан тарафларына китмештерләр. Хәтта агыздан-агыза буны сөйлиләр дә. Бу сугышларда Сарус көрфәзеннән Юнан көймәләренең дә һөҗүм иттекләре хәлдә һичбер зарар итә алмаганлыкларыны сөйлиләр. Хәтта кальгаи Солтаниядә (Дарданел)да булган төрек көймәләренә, һава көймәләре илә килеп юнанлылар бомбалар атканнар. Бер дә зарар итә алмаганнар. Бәлки, төрек тупчылары дошманның бер һава көймәләрен йимергән, диләр. Болгарларның ике көн кадәр мөхарәбәдән соңра әүвәлге гайрәтләре кими башлаган, диләр. +Әдернәдә дә бик яхшы тырышып дошманнарны кырып яталар икән. Ике көн кадәр дошманнар бик каты һөҗүм итеп бомбардыман иткән булса да, Әдернәгә бер дә зарар тиерә алмаганнар. Бәлки, Рөшди пашаның туплары илә дошманнар бик кырылып куәттән таялар икән. Шөкри паша озын йирләргә китә торган тупл арны туктатып, якын китә торган туплары илә генә аттырырга башлаган. Берничә дәкыйкадан соңра боларны да туктаткан. Аннан-м оннан гына берәр туп аттырырга башлаган. Моны күргән дошман Рөшди пашаның инде туплары беткән. Куәте бетте диеп уйлаган. Бөтен гаскәрләр истихкям янына йөгерешеп килергә башлаган. Тәмам тиешле йиргә дошманнар килеп йиткәч кенә, бердән команда биреп, тупларны аттырган. Шунда тәмам ундүрт мең болгар тәләф булган. Ике көн бик каты сугышкач, болгарлар тупларыны туктатканнар. Өч көнгә кадәр сугышны туктатып торырга карар биргәннәр. Чөнки Шөкри паша тарафыннан болгар тупларының тордыгы йирләр кәшф ителмеш. Шунлыктан болгар тупларыны хөкемсез калдырган, бик күп гаскәрләрене һәлак иткән. Бу хәлдә дәвам иттекләре вакыт һичбер нәрсә эшли алмаячакларыны аңлаганнар да, тупларының йирләрене үзгәртергә мәҗбүр булганнар. Тупларның йирләре үзгәртелеп, башка йиргә йирләштергәнгә кадәр, әлбәттә, бер дә булмаганда өч көн кирәк. Бүгенге гәзитәләрнең язуына күрә, дошманнар гафил икән, бер хоруҗ хәрәкәте иҗра иттермеш, бик күп дошманнарны тәләф иткәннәр, дошманнарның истихкямнарыны йимергәннәр, бик күп әслиха илә башка нәрсәләрне кулга төшергәннәр. Әдернәдә мөһимматның күп әрзакның да йитәрлек идеке аңлашылмактадыр. Яниягә юнаннар бик күп мәртәбәләр һөҗүм итеп баксалар да, бернәрсә дә итә алмаганнар. Соң һөҗүмнәрендә юнанлылар тукыз мең тәләфат биргәннәр. Баш командан принц Константин да агыр сурәттә җәрәхәтләнгән. Яния истихкямнары каршында өмидсез бер хәлдә тормакталар, имеш. +Ышкудрада да госманлылар зур-зур муаффәкыятьләр күрсәтмәктәләр. Соң һөҗүмдә дошманнар (Каратагъ, Сербстан гаскәре) Ышкудраның алынында Тарбуш дигән йиргә бар куәтләре илә һөҗүм иткәннәр. Серблы вә каратаглы гаскәрләрдән тәмам унбиш мең гаскәр тәләф булган, Каратагъ краличәсенең атасы илә борадәрләренең ике углы, йөз егерме биш забит мәктуль улмышлар. Тарбуш алынында сербларның ике табур туплары бөтен гаскәрләре илә тәләф вә һәлак улмыш. Бу мөхарәбәдә Каратагъ короле Николай команда итә торган булган. Бер тарафтан албаннар сербларга каршы сугышка хәзерләнәләр икән. Шул көннәрдә Авлониягә биш мең мылтык илә сугыш кораллары килгән, илле кадәр дә Австрия забитлары бунларга команда итмәк өчен килгәннәр. Бик якында Ышкудрада булган гаскәрләр илә берләшәчәкләр, имеш. Албаниядә ислам вә христианнар һәммәсе сербларның бу кадәр золымнарына каршы тору вә аларны бөтен Арнаудлар бер улып Албаниядән чыгарырга карар биргәнлекләрене язалар. Траблиста да анда-монда сугышлар дәвам итеп тора, хәтта шул көннәрдә генә Дәрнә җиварында гарәпләр итальяннарга сугыш ачып качырганнар. Итальяннар яр кырыйларыннан бик озакка китә алмыйлар, имеш. Италиянең унбиш көн эчендә бөтен Траблис кыйтгасыны забыт итәчәкене гөман итеп тә гөманында алдандыгы ничек көн кебек заһир булды исә, бу көн Балкан дәүләтләренең дә гөманнарында алданганлыклары заһир булды. Чөнки дошманнарның мөтарәкәне фәсех итеп сугышка тотынуларының сәбәбе: алар һәм Әдернә, һәм Ышкудра, һәм дә Яниягә бердән бик каты һөҗүм итеп фәтех итә беләчәкләрене уйлаганнар иде. Хәлбуки бу кадәр каты һөҗүмнәр вә бу кадәр адәмнәрне тәләф иттекләре хәлдә, һичбер нәрсәгә муаффәкъ ула алмадылар. Төрек галәмендә тарихи бер көн (Мөселман кадыннарының олугъ бер иҗтимагы) +Әүвәлге мәктүбемдә дарелфөнүн конферанс залында Госманлы кадыннары тарафыннан конферанс биреләчәкене язган идем. Февральнең сигезенче көне, һава гаять гүзәл иде. Сәгать унбердән җәяүле вә атлы бик күп кадын вә кызларның һәр йирдән дарелфөнүнгә тугры агып килгәне күренә иде. Дарелфөнүн ишекләре ачык, һәммәсе җамигъга кергән кебек кермәктәләр иде. Ул кадәр күп кадын-кыз каян бу кадәр килә? Искитәрлек дәрәҗәдә агым дәвам итә иде. Эченә биш мең кеше ала торган зур зал тулды. Коридорлар тулды, дарелфөнүн бакчасы тулды. Сыеша алмагач, бик күбесе урамда калырга мәҗбүр улды. Урамда калганнар бик мәэюс улып киттеләр. Фәкать бакча эчендә булганнар да конферансны ишетә алырлык түгел иделәр. Эчләреннән бәгъзесе һай ди кидәлем, конферанс ишетелми, болай торганчы кидәлем, диде исә дә, башкалары "конферансны ишетә алмасак, һич улмаса иганәмезне бирермез" диеп, аларны да туктаттылар. Конферансның рәисәсе Мәхмүд Мохтар пашаның кадыны перәнсәс Нигъмәт ханым иде. Зилне (звонокны) чыңгырдатты. Һәммә кешенең күзе аңар бакты. Хәл вә мәүкыйгга монасиб, кыска фәкать гаять җанлы нотык илә мәҗлесне ачты. Берәрберәр "сүз сөйлиячәк хатибәләрне" хәзер булганнарга тәкъдим итте. Элек хотбә сөйләгән: мәшһүр мөәррих Җәүдәт пашаның кызы әдибәи мәшһүр Фатыйма Галия ханым улды. Бик галимәнә бер сурәттә, иркәкләр мөхарәбә итәр икән, кадын-кызларның ничек бер сурәттә дингә, ватанга хезмәт итмәк мөмкин идекене бәян итмеш. Аяте җәлилә вә әхадисе нәбәвия укып тәфсирләрене сөйләмеш. Франсузларның алманнарга тәзминате хәрбия бирер икән вагон тулысы акчаның яртысыны кадыннарның бирдекене, хәзер мөхарәбә иганәсе бирү ислам кадыннарының вазифасы улдыгыны озын-озады аңлатмыш. Соңра нәүбәтне, русияле, безнең дүрт кыз карендәшләремез - Гөлсем ханым, ике Мәрьям ханым, Рокыя ханымнарга бирмеш. Болар да араларыннан Гөлсем ханымны (бу ханым - мәшһүр Чистай хәзрәтенең кызы, Петербургта риязыят шөгъбәсендә дарелфөнүннең математический сыйныфында укый) сайламышлар. Гөлсем ханым, хотбә мөнбәренә менгәндә бөтен кадыннар тарафыннан кул чабылмыш (алкышланмыш). Бу да сугыштан, Төркиянең бу хәлдә булуыннан, Русия мөселман кадын-кызларының да бик кәефләре киткәнлекене, дине исламның яхшы сурәттә саклануы хәлифәнең, Төркиянең куәтле булуында идекене озын-озады бәян итмеш. Дүртесе дә бик алкышланмышлар. Гөлсем ханым сөйләркән хәтта бәгъзеләре агъламыш. Хосусан бөтен галәме исламның, билхасса төрекләрнең госманлы төрекләренә мәгънәви ярдәмче мозаффәриятьләре өчен догачы, үзләренең дә госманлы ханымнары илә бөтен фидакарьлекләрнең соңына кадәр китәргә хәзер булдыкларыны сөйләгәндә һәр тарафтан "тәшәккүрләр идәрез, Аллаһы сезнең кебиләрне әксик итмәсен, яшәңез, русия ле мөселман кадын-кыз карендәшләремез яшәсен", диеп кычкырмышлар, бик озын кул чапмышлар. Буннан соңра да Фәһимә Нөзһәт ханым (бу да әдибә вә мөхәррирәлеге илә шөһрәт алмыш бер ханым) хотбә минбәренә чыкмыш. Бу исә госманлы тарихыны, ислам әхвәлене Аурупа вәхшәтене берәр-берәр бәян итмеш. Бу ханым сөйләдеке вакыт һичбер агъламаган кадын калмамыш. Дарелмөгаллимат мөдирәсе Нәкыя ханым вә дарелмөгаллимат соң сәнә талибәләреннән берничәсе дә нотык сөйләдектән соңра Төркиянең иң әдибә вә мәшһүрәләреннән Халидә ханым: "Ханым әфәнделәр! Белеюрмесез, без нинди хөкүмәт? Бәйтулла бездә, Кәгъбәи Мөкаррәмә вә раузаи мөтаһһара эчләрендә булган Мәккәи Мөкәррәмә, Мәдинәи Мөнәүвәрә бездә, бөтен йир йөзендәге мөселманның күзе бездә, безнең тырышмамыз вә фидакарьлегемез бөтен мөселманнар өчендер. Нәмез вар исә, вирәлем, юк исә, үземез сугышка кидәлем" дия башлаган хотбәсе илә кадын-кызлар урыннарында тора алмаганнар. Бик күбесе, түзә алмыйча, һушлары китеп егылганнар. Шул көне исламиятнең вә госманлыкның тарихи вә бик зур көне булды. Халидә ханым хотбәсене тәмам иттектән соңра түбәндәге карарларның вирелмәсене тәклиф итмештер: 1) Госманлы гаскәрләренә бөтен Госманлы кадын-кызлары исеменнән телеграм бирергә; 2) Һиндстан, Русия, Төркестан, Фәс, Иранстан иләх кадыннарына Румиледә Балкан җанварларының иткән җинаятьләренә каршы нәфрәт изһар итүгә, мөгавәнәте миллия иганәсенә ярдәмдә бәрабәр булырга өндәп телеграм бирергә; 3) Балканнарда бу кадәр золым вә катле гамьнәрдән протест (шикаять) итеп бу җинаятьләр вә вәхшәтләрнең уңыны алмак өчен нөфүзләрене иҗра итмәкләрене риҗа итеп бөтен краличәләргә телеграм бирелмәсе. Бу карарлар бөтен кадыннар тарафыннан кабул улынмыш. Вә телеграм бирмәк өчен дә араларыннан берничә кадын-кыз аерылмыш. Телеграмнар тәртип ителеп, тиешле йирләргә бирелмеш. Иҗтимагъ хитамга ирдеке вакыт Мәхмүд пашаның нәбирәсе Халидә ханым хотбә минбәренә менеп, өстендә булган бөтен мөзәйянатыны (кыймәтдар алкалар, алтын сипучкасы илә бәрабәр, алтын беләзек вә йөзекләр илә бәрабәр, алмас ташлар вә башка кыйммәтле нәрсәләрене) "Мөдафагәи миллия" иганәсенә һәдия итеп биргән. Моны күргән башка кадын-кыз уздырышка бөтен зиннәтләрене вә кесәләрендә булган акчаларыны хәтта күзләрендәге күзлекләренә кадәр иганәгә бирмешләр. "Мөдафәгаи миллия" иганә сандыкларыннан тугыз данәсе, "Һилале Әхмәр" сандыкларыннан өч данәсе тулмыш. Ягъни унике сандыкны тәмамилә акча илә тултырмышлар. Буннан башка бриллиант йөзекләр, алкалар, алтын-көмеш сәгатьләр, сипучкалар, беләзекләр өст-ө стенә бик күп өелмеш. Боларның һәммәсе "Мөдафәгаи малия һәйәте"нә вирелмеш. VI +Бер атнадан бирле Истанбулда һавалар бозык, даимән диярлек кар, ягъмур явып тормакта. Нә кыш, нә дә яз. Тышта суык, өйләрдә пич юк. Чадыр хәяты кебек бер хәят дәвам итеп китмәктә. Хәреб мәйданнарында, һаваларның начарлыгыннан, мөһим сугышлар булмаса да, мөсадәмәләр дәвам итеп тормакта. Шул көннәрдә генә шаһзадә Җәмалетдин әфәнде Чаталҗада болгарларга баскын итеп дүрт йөзен тәләф, берничәсен әсир иткән. Яхшы ук бер микъдарда әслихә вә ике флаг кулга төшергән. Караңгы болытлы бер кичәдә гаскәрнең бере, болгар урдугяһына китеп, чатыр эчендә йоклап яткан өч забитны мохафизлары илә бәрабәр үтереп, сугыш планнарыннан бер кыйсемене алып килгән. Йирле рум, болгар авылларының әһалисе болгарларга бик күп ярдәм итмәктәләр. Хәтта ашый торган икмәкләренә кадәр биреп йибәрмәктәләр. Истихкямнарын казышып, әрзакларын ташышып торалар. Ат вә үгезләрен, хәтта бөтен хайваннарын биреп ятмакталар. Төрекләр кайтарып алгач, бу хәлләренә хәйран калалар. Йитмәсә үзләрен хыянәтсез чыгарырга бундый тугър ыларда мәзлүм булдыкларын сөйләп, ышандырырга тырышалар, имеш. Хәлбуки төрекләр тикшереп баксалар, боларның һәммәсе төрекләр тарафыннан кайтарылып алыну ихтималын күрер-күрмәс үзләре бар, йөкләрене болгарларга бирдекләре аңлашылмактадыр. Чөнки бунлар төрекләр тарафыннан ач калмаячакларын бик яхшы беләләр. Мәрмәрә диңгезеннән бер йилкән көймәсе тоттылар. Өсте ком, астында исә бик күп силах вә пуль (фәшәң) булган. +Хаккый пашаның Аурупага китүе тугрысында төрле гәзитәләр төрле сүз язуда дәвам итәләр. Хөкүмәтнең акрын хәрәкәтенә милләтнең эче пошып нөктәле сүзләр дә сөйләп куялар. Һәрнәрсәне әсрар диеп яшерәдер. Әгәр чынлап та әсрар булганга яшерелә торган булса ярый. Фәкать Камил паша кабинәсе кебек булса, бу кабинәнең эше тагы да мөшкелрәк булыр, бу милләт Камил пашага ничек хәрәкәт иткән булса, бу кабинәгә дә шулай хәрәкәт итә белер, дигәннәре дә бар. Гаскәр вә милләт хәребнең тиз вә сөргатьле булуын тели. Хөкүмәт исә бу акрынлыкны һаваларның фәналыгыннан диеп күрсәтә. Әһалидән бәгъзесе парә юклыктан, имеш, диеп тә куя. Фәкать рәвеш хәлдән һәм һаваның һәм дә акчасызлыкның тәэсире булдыгы аңлашыладыр (һәрхәлдә суыктан булса кирәк) Аурупа миллионер вә банкирлары һәммәсе бурычка акча бирмәскә иттифак итмешләр. Солых итеңез, соңра бирермез диләр, имеш. Фәкать "иттифакы мөсәлләс"нең бирмәк ихтималын, хәтта Америка мусавиларының бирмәк ихтималы да бик кариб дигәннәр дә бар. Шул тугрыда Бабы Гали сөйләшеп ята, диләр. Милләт, әгәр һичбер йирдән бурыч бирмәсәләр, барымызны түгәрмез, истикразы дахили идәрмез дә мөхарәбәне дәвам иттерермез, Әдернәне үз кулымызда калдырырмыз, диләр. Шәүкәт паша садре әгъзам булганнан бирле күп вакытларда Бабы Галидә куна. Якында тәкрар Чаталҗага барып килде. Гаскәрнең кышлык киемнәре йитәрлек, ашау-эчү гүзәл, үзләренең бик шад булуларын күреп шадланып килгән. "Мөдафагаи миллия" җәмгыятенә дә килеп китте. Бер сәгать кадәр һәйәте идарә илә утырышып "бән бөтен мәсьүлиятьне үз өстемә алып мәүкыйге икътидарга килдем. Милләтнең арзусын тәмамы илә йиренә китерәчәгемә шик вә шөбһә ителмәсен. Дәүләтемезнең истикъбале бик өмидле вә парлактыр дия кыска фәкать бик үткен бер сурәтдә сөйләп китмеш. Күңеллеләр һаман да язылып ятмактадыр. Хәтта күңелле нәфәр булып язылган пашалар да бар. Бу җөмләдән дахилия нәзарате мәэмүрләреннән алтмыш яшьләрендә Җәмил пашадыр. "Инде картайгансың. Хәмед улсын , сездән башка да йитәрлек гаскәр бар" дигән кеше ләргә каршы "бән карт булсам да, яшьләр кадәр эш эшли алырмын. Үземә ышанамын. Хәзер дә йиде яшеннән йитмешкә кадәр сугышка китү вакыты йитте, диеп игътикад итәмен. Һәркем бәнем кебек силахка сарылса, бу дәүләт гаип иттекләре илә бәрабәр бик күп йирләрне фәтех тә итә белер" димеш - төрекләрдән иркәк кыяфәтенә кереп сугышка киткән кызлар да юк түгел. Шул көннәрдә генә берсе Гәлибулыдан хаста булып килде. Нишанлысы илә бәрабәр әүвәл Шаркуга китеп болгарлар илә мөсадәмәдә булган соңра Гәлибулыга китеп иркәкләр кадәр гайрәтләр күрсәткән "мөхарәбә мәйданына кергән вакытларда бәндә кадынлык хисе беткән иде. Колакларымызның яныннан выз-выз үтеп киткән куршыннардан нишанлым илә каһ-каһәләр илә көлә идек. Бер тарафтан атышып ятамыз, икенче тарафтан да нишанлым бәңа Франсә мөхарәбәләрене аңлатып ятмакта иде. Соңра хасталандым, Истанбулга килдем. Сәламәтләнгәч тә, тәкрар сугышка китәчәкмен вә ватан өчен сугышу кадәр хозурлы бернәрсәне гомеремдә күрмәдем" диюр. Исемене һичбер адәмгә сөйләми. "Чөнки бән тәкрар сугышка китәчәкмен. Соңра бәнем кадын икәнемне аңларсыз. Бу китешемдә дә ирләргә охшарга бик тырыштым. Фәкать мыекларымның булмавы бәне бик яшь күрсәткән булса кирәк. Забитым: "Һәмшәһрем, син кайсы шәһәрдән? - диеп сорады. Бән дә: "Әфәндем, дарелфөнүн таләбәсеннәнмен. Дине милләт өчен сугышка язылдым", - дидем. - Аллаһы сезнең кебек таләбәләремезне милләткә багышласын, Иншаллаһ, бик якында милләтнең бик зур адәме булырсыз диде", - диюр. Сачләрене бөтен төбеннән кискән. Сөйләдеке вакыт тәмам иркәкләр кебек көлебрәк сөйли, фәкать хасталыгыннан иңелдәп тә куядыр. Истикразы дәхилигә яһүдиләрнең күп катышу ихтималын сөйлиләр. Хәтта бу хосуста Истанбул "хахам башы" рәисе руханилары мадамы илә бәрабәр вәгазьләр, конферанслар биреп, әһалине тәшвик итеп ята. Болгарлар, үзләрене галиб күрсәтмәк өчен, Аурупа гәзитәләренә даимән ялган хәбәрләр язып тордыклары гәзитәләрдә күрелмәктәдер. Гүя Әнвәр бәк Гәлибулыда мәҗрух улмыш, өч табур госмани гаскәре дә тәләф ителмеш, Әдернәдән бер мөфрәзә сиксән кеше сәлахләре илә качканнар, имеш. Мондый хәбәрләрнең һәммәсенең асылсыз, юри чыгарылган хәбәр идекене бәян итеп, хөкүмәт рәсми сурәттә тәкзиб итте. Кәчән көн Гәлибулыдан йөз кадәр мәҗрух килде. Солдаттан бер нәфәрдән Әнвәр бәкнең хәлене сорадым: "Хакыйкатән мәҗрух-фәлән улдымы?" - дидем. Хәер, әфәндем, машаллаһ, арыслан кебек. Аллаһы гомерене озын кылсын, бер дәкыйка билә ял иткәне юк, төн-көн даимән йөреп, һәрнәрсәне күзе илә күреп тора, диде. +Дошманнарның Балканда йөз меңнән артык мөселманнарны, гөнаһсыз балалар, кадыннар, картларны вәхшиянә бугазладыклары һәркемнең мәгълүме булса кирәктер. Шул җанварлыкларны һәр тарафка китеп аңлатмак өчен, Аурупага "Мөдафәгаи миллия" җәмгыяте тарафыннан Хәмидулла Сөбхи бәк илә Нөзһәт, Сабит бәкләр күндерелделәр. VII +Истанбул янгыннары бер дә башка шәһәрләрнең янгыннарына биңзәмидер. +Бер янганда, күп вакытта йә мең яки йөз бина янмактадыр. Кичәге көннәрдә Солтан Әхмәд мәйданы, Айя-Суфия җамигы каршыларында Гаделия нәзариятенең алдындагы өйләр янды. Барлыгы йөз өй, кырык дөкяннән гыйбарәттер. Өйсез калган бичаралар Айя-Суфия җамигына йирләштерелделәр. Бу биналар янмаса да, җимерелеп, Солтан Әхмәд мәйданын зурайтмак вә бер Мәҗлес мәхбусан бинасы бина итмәккә карар бирелгән иде. Бу җирләр янып ачылгач, Гаделия бинасы гаять гүзәл бер сурәттә мәйданга чыкты. Солтан Әхмәд мәйданы илә Айя- Суфия арасы ялтырап, гаять гүзәл булып калды. Тәкрар мөхарәбә башлангач, әҗнәби дәүләтләр "һич булмак имкяне булмаган" куркулардан, сүздә тәбәгаләрене сакламак өчен, икешәр сугыш көймәләре күндергәннәр иде. Шул көймәләрнең гаскәрләре төрек хөкүмәтенең, жандарма, полисләренең башларына бәла булды. Һәр көн исереп йөреп, урамнарда узган барганнарга бәйләнәләр. Төрек полисләре, жандармалары, тотып-тотып, үзләрен сәфарәтханәләренә илтеп тыгалар. +Егерменче гасырның мәдәни дәүләтләренең гаскәрләре дә мәдәни (!) булыр инде. +Пәйгамбәр галәйһиссәламнең туган көне, гадәттәге кебек, манараларга хөкүмәт биналарына фонарьлар ягылды, туплар атылды. Фәкать бөтен даирәләрдә мәэмүрләр эшләрендә дәвам иттеләр. Ял иттермәделәр. Солтан җәнапларының үзеннән башкаларга рәсми тәбрикләр дә әйтелмәде. +Истанбул эче бик рәхәт, һәр адәм мөтәәссир,4 сагыш эчендә, һәммәсе бер эш илә мәшгуль булганга бер кая барырга вакытлары юк. Фәкать Галата тарафында бер кыйсем госманлы христианнары бик ля кайд. Алар болгарларның Истанбулга керә алмаганлыкларыннан мөтәәссир. Араларында Истанбулны тынычсыз күрсәтергә тырышып, болганчык судан балык ауламак өчен йөргәннәре дә бар. Хәтта бәйрәм мөнәсәбәте илә атылачак туплардан истифадә итеп халыкны бер-беренә каршы төшермәк, фетнә чыгармак өчен "Ни вакыт өч туп аттылар исә һәр адәм өйләренә кереп бикләнсен" дип, урамнарда игъланнар да ябыштырганнар. Вакыйган, бәйрәм көне килеп туп атыла башлагач, бәгъзы адәмнәр курка да башлаганнар. (Төркиядә һәр зур бәйрәмнәрдә намазларның вакыты алдыннан унберәр туп атмак гадәте исламиядәндер.) Истанбул полис вә жандармаларының гайрәтеннән һичбер нәрсә котыла алмый. Бу афиша ябыштыручылар тотылып хабесханәгә куелганнар. Мондый фәсадчыларның фәсадлары сәмәрәсез калмактадыр. +Өч ай эчендә сахтәкярләр (фальшь эш эшләүчеләр) дә күбәйгән. Бу көннәрдә генә дә өч сахтәкяр ширкәте (компаниесе) тотылды. Берсе сахтә Хиҗаз юлы маркасы эшләүчеләр. Болар өч ай эчендә байтак кына фальшивый маркалар эшләп чыгарган булганнар. Ул маркалар хәзер дә җыештырылып тормакта. Бу ширкәт эчендә хакыйкый Хиҗаз юлы маркасы (билеты) басыла торган хөкүмәт даирәсенең адәмнәре булганлыгы да мәйданга чыкты. Икенчесе исә команданнар тарафыннан хаста гас кәрләргә бирелә торган вәрәкага охшашлы кәгазьләр эшләүчеләр ширкәте. Бу ширкәттә зур мәгаш алучы хөкүмәт мәэмүрләреннән берничә адәмнең барлыгы мәйданга чыккан. Болар байтак кына адәмнәрне гаскәрдән коткарган булганнар. Хәзер шул адәмнәрне, эзләп, сугышка җибәреп торалар. Өченчесе дә - ялган билетлар эшләүчеләр вә фальш акчалар сугучылардыр. Боларның төрлесе төрле хәбесханәләргә йирләштерелделәр. +"Хәмидия" крейсеры шул көннәрдә Мальтадан күмер алып мәҗһүл бер тарафка киткәнлеген язалар. Хәтта өч юнан торпедасы үзен тәгъкыйб итә, имеш, дип тә сөйләделәр. Соңгы хәбәрләрдән Мальтага килмәстән әүвәл Порт Сәгыйдтән чыккач та, үзенә өч юнан торпедасы очраган, берсен батырган, икенчесен мөһлик вә хәтәрле бер сурәттә, өченчесен дә җиңелчә генә җимергәне аңлашылмактадыр. Моның команданы Рәүф бәк Кырымлы - Ялтага якын Алушталы бер татардыр. Әдернә команданы Шөкри пашаның да татар булуын сөйлиләр. Исеме татар Шөкри паша дип йөртелмәктәдер. Мәшһүр Гази Фуад пашаны да татар диләр. Дүртенче урду команданы Госман паша Казан татары. Элекке Малия назыйры Габдрахман паша да татар. "Танин" газетасы мөхәррире мәшһүр Җаһид бәк - Кырым морзаларыннан берсенең углыдыр. Зарыбханә назыйры Габдрахман бәк тә татар. Хөкүмәт мәктәпләренең күбесенең мөгаллимнәре татардыр. Чөнки инкыйлабтан әүвәл госманлыларның күпләре даимән мәэмүр улмыш, кәтип улмыш. Мөгаллимлек мәсләге исә бик түбән бер мәсләк саналмыш. Биредә татарларның аркалары, таяныч адәмнәре булмагангамыдыр, яисә мөгаллимлекнең бик гали вә бик мөкаддәс бер мәсләк улдыгын тәкъдир иткәнлектәнмедер, күбесе мөгаллимлеккә һәвәс иткәннәр. Иң мөһим вә иң әминиятле җирдә булган адәмнәрнең асылын тикшереп баксаң, астыннан Кырым татары чыга. Мәктәпләренең дә һәммәсендә диярлек беренчелекне татар таләбәсе аладыр. Һәр мәктәптә татар таләбәсе үзләрен тырышлыклары илә танытканнар. Мөгаллимнәре дә бик яраталар. VIII +Төркиянең бөтен фидакярлекләрне үзенә алдыгы, соңгы сугышларда төрек гаскәрләренең даими галиб булдыгы укучыларга мәгълүм булса кирәк. Фәкать акча җәһәтеннән эш бераз куркулырак иде. Шул куркуны китәрмәк өчен, хөкүмәт кайдан да булса акча табу юлын эзли башлады, мөмкин булган чараларга кереште. Биш йөз мең лирага (һәр лира сигез сум алтмыш биш тиеннән) Тәкъсим мәйданын сатты. Бу мәйдан Галата тарафында хөкүмәт мәйданы иде. Өч миллион биш йөз мең лира кадәр "Дойч банк" вә "Броксель" банкларыннан бурыч алды. Траблис солыхы буенча итальяннар тарафыннан бу сәнә биреләсе тиеш булган илле миллион франк акчаны алды. Уфак нәзарәтләрдә дә дүрт-биш миллион кадәр ихтият акчасы бар иде, аны да хөкүмәт бурычка алды. Бу хисапча хәзердә хөкүмәтнең кулында унбер миллион биш йөз мең лиралыкта истикъраз дахили тәхвилат чыгарылды. Моның да ике миллионын һиндлеләр, бер миллионын мисырлылар алачаклар, имеш. Болар да хисапка керсә, хөкүмәтнең бик якында унҗиде миллион кадәр акчасы булачактыр. Бөтен Аурупа банкирларының Төркиягә бурыч бирмәскә иттифак итдекләре бер вакытта, шундый куәтле урдуны акчасызлык илә куәттән төшереп, солыхка мәҗбүр итмәк эстәдекләре заманнарда Төркиянең бу кадәр акча таба белүе бик зур муаффәкыять булды. Бүгенгә кадәр көтелгән зур мөхарәбәнең шул көннәрдә башланачагын, хәтта башланганлыгын бәгъзы газеталар язмакта, халык сөйләмәктәдер. Хәтта боларга Шәүкәт пашаның киткәнен, китүенә дә бер сәбәп шул зур мөхарәбә булганлыкны сөйлиләр. Фәкать рәсми сурәттә бу турыда бернәрсә дә язылмый, һичбер хәбәр юк. Һәрхәлдә шул көннәрдә мөһим мөсадәмәләрнең башланганлыгы аңлашылмактадыр. Дарелфөнүннең илаһият, әдәбият хәтта хокук шөгъбәләренең ачылмак ихтималын сөйлиләр. Моның өчен бер бина эзлиләр. Бина табылмаган тәкъдирдә зур җамигълардан берничәсе мәктәп итеп тотылачак, диләр. Бу шөгъбәләрдә бик ераклардан килгән, хәтта әҗнәби мәмләкәтләрдән килгән таләбә күп. Боларның саннары гаиб булмасын диеп, мәктәп идарәсе гайрәт итмәктәләр,8 имеш. Мөлкия шөгъбәсе исә бер бина табып укытырга башлады. +Салоникида дошманнарның итляфыннан котылып калган кырык мең кадәр мөһаҗирләр бар. Шуларның күбесе Измир тарафына, бер өлеше Бурса тарафына җитләштерелмәктә. Бер өлеше исә Истанбулга килде. Болар, сугыш беткәч, элекке җиремезгә китәчәкмез, диләр. Хөкүмәт үзләрен бик яхшы сакламакта. "Мөдафәгаи миллия" җәмгыятенең дә гайрәте күрелмәктәдер. Безнең бу хәлгә килүемезгә сәбәп хөкүмәтнең тәдбирсезлеге вә хаталары улды. Без хәлемездән кайгырмыймыз. Иншалла, бу яңа хөкүмәт һәммәсен кайтарып алыр, диләр. +Янина шәһәре атарга туп вә ук бетү сәбәпле бирелергә мәҗбүр булмыштыр. Йөз мең кадәр грек гаскәре бу шәһәрне һәр тарафтан ихата кылып алмышлар. Бөтенләй әсир төшмәс өчен, төрек гаскәрләре, шәһәрнең төньягыннан чыгып, Җаһид паша артыннан китәргә мәҗбүр булганнар. Бу чыгышта унбиш мең грек кырылганын Истанбулда тәхкыйк кылып сөйлиләр. +Бу көннәрдә генә Төрек флоты Грециянең "Апостолис" исемле йөк пароходын батырган. Бу пароходта грекларның болгарлар өчен китерелә торган туплары да булган. +Кабакҗа исемле авыл тирәсендә булган сугышта бер төрек очучысы югарыдан, очкыч өстеннән, болгарларның гаскәр вә тупл ары кай тарафта икәнен күрсәтеп торган. Бу очкыч булмаса, төрекләрнең алдану ихтималы булган. +"Хәмидия" крейсеры Урта диңгезгә үзе хуҗа булган. Моннан куркып, Греция флоты качкан култыкларыннан чыга алмый торалар, имеш. +Парижда тора торган бер төрек прәнсәсе илле мең лира, ягъни дүрт йөз мең сум тора торган муенлык зиннәтен сугыш хәраҗатына багышлаган. +Камил паша илә Фәрид паша үзләренең миллионнары илә Мисырда кәеф-сафа кылуда, имешләр. Сугыш файдасына бүгенгә кадәр бу пашалар һичбер тиен акча бирмәгәннәр, имеш. +Англиядә "Ришадия" исемендә эшләнгән дреднаутка акчасын түләп бетергәннәр. Тиз көндә Төркиягә киләчәк, имеш. +Шәрык мәсьәләләре мәйданга куелганнан бирле, шәрыктә тегелгән каталарның күбесе төрекләрнеке иде. Кыскачасы, алты йөз сәнә бу тараф бөтен зәхмәтләргә күкрәк киергән, каһарманлык күрсәткән төрекләр иде. Шуның өчен дә төрекләрнең башка нәрсәгә багарга вакытлары булмый иде. Сәнәгать вә тиҗарәт зирагатьне тиешле булга хәтле алга җибәрә алмыйлар иде. Башка милләтләрдән исә гарәпләр үзара сугышып, кабилә кабиләне талап, күп вакыт төрекләрне дә борчып, мәгърифәттән өлешсез, тәрәккыйда да артта калалар иде. Арнаудлар (албаннар) тау-таш, урман арасында берсен-берсе аулап, солтан Хәмиднең коллары вә наданлыкның корбаннары булып, дөнья яктысын күрә алмыйча бәдәви бер хәлдә дәвам итмәктәләр иде. +Көрдләр исә Алланың сахрасында, табигатьнең кочагында, дөньяның почмагында ат уйнатып, кыз качырып, коруне вөста зәвекъләре илә дөньядан хәбәрсез, тәрәккыйга имансыз бер хәлдә көннәрен кичереп китмәктәләр иде. Болгар вә румнарның хәлләре исә бөтенләй башка иде. Боларның күңелләрендә бер әмәл, башларында бер фикер бар иде. Әүвәлдә баемак, алга китмәк иде. Аурупа дәүләтләре исә боларга башка, төрекләрдән аерылу фикерен беркетте. Бу фикер илә болгар вә румнар Балкан ярыматавына утны йөртә тордылар. Янгыннар көннән-көн куәтләнде. Юнан, Румыния, Серб, Каратау кисәүләре мәйданга чыкты. Ауропа дәүләтләре моның илә генә калмады. Бер яктан, Анатулы вә атауларда калган румнарны, икенче яктан исә, чубан, сукачы вә төрекләрнең колы булмакны үзләренә мәртәбә дип белгән болгарларны да котыртып аздырдылар һәм дә үзләрен юлбашчылык хезмәтендә күрделәр. Бу да озакка бармады. Балкан ярыматавының җәнүб-шәркый ягында ялкыннар күренергә, төрек гаскәрләре вә төрекнең гәүдәләре янырга башлады. Утыз өч ел эчендә болгар чәтә әшкыясы кулыннан миллионнарча каһарман төрек гаскәрләре юк булып китте. Бер яктан, мөселманнарны кисәләр, икенче яктан да, нәселдәшләре булган авыл болгарларын зәһәрләп, көчләп төрек дошманы итмәктәләр иде. Үзләренә бу авыл халкын корал итеп тынычсызлыклар чыгарыр га телиләр иде. Саф калебле авыл халкы моны теләмәгән, кабул итмәгән вакытта котыртучылар, чәтәләр аларны да кисәләр, авылларын яндыралар иде. Бу золымнарны да төрекләр өстенә аударырга тырышып, янган авылларның, киселгән адәмнәрнең гәүдәләренең фотографияләрен (сурәтләрен) чыгарып, Аурупаның зур дәүләтләренә шикаять итәләр иде. Төрекләр безне шулай кисә, болай талый, диләр иде. Гәрчә талаучы да, үтерүче дә үзләре иде. Мондый эшләргә каршы тормак өчен, Анатулыдан төрек балалары, төрек арысланнары күндерелә иде. Бу гайрәтле егетләр чәтәләрне, багыйларны тотып һәм кыйсас , вә башкаларына гыйбрәт булсын өчен, вә суд карары нигезендә җәза кыйлмакта иделәр. Иштә, Балкан фетнәсенең мазыйсы ошбуларны шамилдер. +Һавалар ачылды. Көннәр яхшыланды. Бездәге апрель числосының соңгы көннәреннән бер дә аермасы юктыр. Гали мәктәпләрдә дәресләр укытыла башлады. Фәкать урта мәктәпләр ачылганы юк. Аларның да шул көннәрдә ачылмакын сөйлиләр. Шәкертләр күңелсез, мөгаллимнәре сагыш эчендә. Әмма калебләрендә өмидләре барлыгы йөзләреннән аңлашылмак та дыр. Каты сугышлар башланса, дәресләрен ташлап, һәммәсе берәр эш башына китәчәкләрен дә сөйлиләр. Сугыш өчен акча бар. Гаскәр күп. Җитмәсә, өстәвенә һәр көн килеп тормакта диләр. Алар бер тарафтан язылмакта, икенче тарафтан да тиешле җирләргә китеп тормакталардыр. Язылганнарның күбесе - Крит мөселманнарыдыр. Көрдстаннан да бик күп күңелле гаскәр килде. Истанбулга тәмам илле көндә килмешләр. Лаз вә чиркәс күңелле отрядларын да бик мактыйлар. +Истанбул халкы сабырсызлык белән сугыш көтмәктә. Шул көннәрдәге әхвале гомумиягә караганда солых катгыян булмаячактыр. Хөкүмәт тә үзе теләгәнчә бер солых булса кабул итәчәген, юкса бөтен куәте илә мөхарәбәне дәвам иттерәчәген сөйләмәктәдер. Чөнки хөкүмәт милләтнең арзу итүе бер дәрәҗәдә солых ителсә, урыны саглам, йөзе ак вә иминиятле булачактыр. Юкса Камил паша кабинетына ителгән эшләрнең Мәхмүт Шәүкәт паша хәзрәте кабинетына да килмәк ихтималы бар. Бу "Гәнч төрекләр" фиркасеннән бер адәм белән күрешкән вакытымда шул сүзләрне сөйләде: "Әфәндем, акча бар, гаскәр күп, һәр ноксан икмамаль ителде. Без, әлбәттә, мөхарәбә итәчәкмез. Фәкать арзу итдекемез бер хәлдә солых булса, аннан да ерак булачак түгелмез. Чөнки бик күп кан түкмәк ихтималы бардыр. Без бер мәртәбә сугышка башласак, ике йөз мең гаскәремезне фида итмәкне күземезгә алачакмыз. Фәкать ул вакыт бөтен җирләремезне кайтарып алачагымызда бер дә шик вә шөбһә юктыр. Дошманнар безне бу хәлгә мәҗбүр итмәсәләр, без дә бу кадәр адәмнең тәләф улып китүен теләмимез. Чөнки боларның йөз илле мең кадәресе - Анатулы төрекләредер. Хәлбуки куркуымыз көн саен кимемәктә. Хәзер дә дүрт йөз илле мең гаскәремез сугыш мәйданында әзер торалар. Бер сугышка башладыкмы, солых-фәлән дип бөтен галәм безне туктатмак эстәсә дә, без туктамаячакмыз. Хәтта Шәүкәт пашага солых хосусында дөвәле могаззама илә-билә мөзакәрә ителмәсен, шанлы сугыш безнең өчен һәр нәрсәдән хәерледер , дидек. Сезгә шуны да сөйлим: бу сугышта иң зур хезмәтләре күрелгән затлар - кечек забит, мөлязим, йөз башыларыдыр. Шуның өчен дә шәһит булганнарның эчендә йөз дә алтмыш биш мең түбән дәрәҗәдә булган забитлардыр. Пашалардан арзу ителгән хезмәтләр күрелмәде, чөнки алар гомерләрен утыз өч сәнә кадәр казармаларга барып утырып кына кичергәннәр", - диде. Ихтиляф фиркасе адәмнәреннән дә бәгъзы адәмнәр белән күрешмәктә идем. Алар исә: "Камил пашаның заманында ителәчәк солых безгә бик күп җир тиячәк вә башкача да файдалы нәрсәләрне Аурупалылар вәгъдә иткәннәр иде. Бу кабинет исә солых итәр булса, боларның бик күбесен гаип итеп, үзе дә күздән төшәчәк", - диләр. Фәкать боларның сүзләрен хакыйкать диеп булмый. +Солых тугрысында "дөвәле могаззама"ның "солых итәчәксезме?" дигән сөальләренә каршы дошманнар, "итәчәкмез, фәкать шул шарт илә, бу шарт илә" диеп җавап биргәннәр иде. Дөвәле могаззама исә: "Сездән без солыхны кабул итәсезме? диеп кенә сорадык. Сез дә әсаста игътибар илә кабул итеңез; безгә бу җитә. Шартларны исә без үземез тәгъйин итәрмез. Ул сезнең эшеңез түгел. Инде бик артыкка киттеңез", - димешләр, имеш. Фәкать төрекләр боларның һичберен кабул итмиләр. Даимән хәзерләнеп кенә яталар. Дөвәле могаззаманың дошманнарга каршы кылган нәсыйхәтен өстән генә бер нәрсә дип гөман итәләр. Гаскәрләр суыктан бераз борчылдылар исә дә, һавалар ачылыр-ачылмас үзләренә яңа бер хәят тереклек керде. Һәммәсе сугышны телиләр. Хәтта солых улып мөхарәбә ителмәсә дә, гаскәрләрнең борчылуыннан да куркылмактадыр. Чөнки алар, сугышмагач, безне ни өчен мондый ерак җирләрдән китердеңез, диячәкләр. Арнауд (Албаннар)ның Аурупа пайтәхетләрендә конгрәләр ясатулары укучыларның мәгълүме булса кирәк. Фәкать ул конгрәләрдә албаннарның христиан принципларыннан берни аерылмавы, хәтта Франциянең иске ханәданы нәселеннән Рокдомон Банцияне корольлеккә китерергә карар биргәннәр дип, газеталар язды. Бу эшкә бөтен Төркия мөселманнарының соң дәрәҗәдә кәефләре китте. Чөнки Албаниядә халыкның дүрттән өч өлеше - мөселманнардыр. Ничек боларга падишаһ итеп христиан принц китерелсен. Падишаһ, король нинди диндә булса, хөкүмәтнең рәсми дине дә шул дин буладыр. Шуның өчен христиан принц китерелсә, мөселман арнаудлар аны яшәтмәсләр, диләр. Конгрәдә күп булса йөз кеше; бөтен бер милләтне ялгыз йөз кеше җиңә алмас, диләр. XIX Әдернәнең алынуы хакында +Әдернә төште. Бөтен госманлылар кайгылы, әмма өмитсез түгел. Госманлылар өчен иң кайгылы бер көн кичексә дә килеп җитте. Бөтен төрекләр кайгылы, фәкать йөзләрендә өмидләренең бетмәгәне күренә. Пәнҗешәмбе көн телеграфлар Әдернәнең төшмәк үзрә булдыгы хәбәрен китерде. Җомга көн исә тәмам төшкәне аңлашылды. Бөтен халык борчулы, кайгылы, әмма һәммәсе түзем. Ике айдан озакка таяна алмас диелгән Әдернә биш ай түзде. Соңгы айларда исә бөтен якларын җәһәннәм машиналары, ялкын насослары, тимер яудырган болытлар чолгап алган иде. Йөз алтмыш мең кадәр болгар вә серб, башка куәтле гаскәрләр үзләренчә Алла юлына, дин вә словянлык исеменә бер дәкыйка тик тормастан тырыштылар. Пуля, ядрә урынына шрапнельләр, туплар сачтылар, җәһәннәми вулканнар ачтылар. Фәкать Шөкри паша һәммәсенә каршы торды. Һәммәсе илә каршылашты. Фәкать соңгы көннәрдә болгарлар, серблар "кальга" туплары урынына унсигез сантиметралык зирәһле крейсер туплары китерделәр. Әдернәнең башка йирләренә караганда бераз зәгыйфьрәк булган шәрык тарафына урнаштырдылар. Бер тарафта исә Шөкри пашаның мөһимматы вә ашарга азыгы бөтенләй диярлек беткән бер хәлгә килмәктә иде. Унсигез сантим етрлы крейсер тупларына "нә таяна белер?" Ташлар, тупраклар, йирләр көл булып очарга башлады. Истихкямнар йирләреннән кузгалды. Шулай булса да каһарман гаскәрләр урыннарыннан да кузгалмадылар, соңгы тупларына кадәр каршы тордылар. Эш сөнге-сөнгегә калмыш. Алтмыш-йитмеш мең кешегә каршы тормак аз бер гаскәр өчен артык мөмкин булмаганлыгына инанганнан соң, Шөкри паша шәһәрнең һәр тарафына ут салган. Ни кадәр хөкүмәт йортлары, тупханә, барудханә, силахханә гаскәр казармалары, хастаханә, мөһиммат деполары, мәдрәсәләр, мәктәпләр, зур җамигълар - һәммәсен истихкямнары, туплары илә берәр тупка тотып һавага очырган. +Бу эшләрне бетергәч, үзе дә силахын , сөнгесен алып, гаскәр илә бәрабәр ничә сәгатьләр сугышып, дошманнарга бик күп тәләфат биргән. +Шөкри паша әүвәл сөйләгән сүзен тотты. Дошманнар Әдернәгә керсәләр керделәр, әмма буш, харап ителгән бер йиргә керделәр. Соңгы өч көн эчендә болгар вә серблар илле мең кадәр тәләф булганнар, унбиш мең кадәр яраланганнар. Аурупалылар вә Аурупа газеталары Шөкри пашаны бөтен гаскәре белән бәрабәр бик мактап язалар. Төрекләр үзләре исә, Әдернәнең төшүе, гадәтән төшмәк булса да, мәгънән үсмәк, диләр. +Руслар японнар илә сугышкан вакытларда, никадәр эскадралары, никадәр кораллары, никадәр истихкямнары, никадәр гаскәре, миллионнарга төшкән Порт-Артур, кальгалары илә бәрабәр, япон кулына төште. Французлар немецлар илә сугышкан вакытта, французларның иң яхшы җирләре, халис французлардан гыйбарәт булган өч вилаяте китте. Фәкать моның илә руслар, французлар бөтенләй куәттән төштеләрме? Юк. Шулай булгач, без бөтенләй куәттән төшәчәк түгелмез, диләр. +Никадәр караңгы көннәр кичмәктә булсалар да, төрекләр бер дә өмидсез түгелләр. Өсте бозылып, асты яшәреп килә торган суган кебиләр. Бөтен хаталарын һәм кимчелекләрен аңладылар. Һәр эшне асылыннан, төп тамырыннан тотып ислах итәргә башладылар. Мәмләкәт өчен, алга китмәк өчен, тиешле вә файдалы кануннар көн саен ясалып тормактадыр. Яхшы яшәү, котлы булу өчен, кулларыннан килгән кадәр тырыша башладылар. Ул да ялгыз үзләрен генә төшенгән бик зур мәэмүрләр хәзер гомумның эшен багарга, юлбашчылык итәргә керештеләр. Халыкның уртасына төшеп, файдалы эшләргә кызыктыралар. Җәмгыятьләр ясыйлар. Шуның өчен дә икътисади, тиҗари, зирагый, тәнвири җәмгыятьләр көннән-көн ясалып артмактадыр. Бүгенгәчә ясалган җәмгыятьләрнең кайберләрен язып китсәм, зарары булмас дип уйлыйм. +1. "Әснаф җәмгыяте" - сәүдәгәрләр җәмгыяте. Уфак-уфак сәүдәгәрләр бүгенгә кадәр малларын аерым-аерым алмакта иделәр. Аерым-аерым алганга күрә, маллар аз алына; шуңа күрә дә дисконты бик аз, сарыфы бик күп була иде. Хәлбуки румнар, әрмәннәр, әүвәлдән бирле үзара берләшеп, никадәр уфак сәүдәгәрләр бар исә, һәммәсе дә, малларын Аурупадан бергә, бер исемгә китерәләр иде. Төркиягә килеп җиткәч, һәммәсе дә биргән акчаларына күрә, ящикларын бүлеп кенә алалар иде. Шуның өчен дә болар мөселманнарга караганда дисконтны күп төшерәләр, расходы да аларга караганда аз, мәшәкате исә бермә-бер аз була иде. Шуңа күрә дә алар һәр җирдә мөселманнардан очсыз саталар, күп файда итәләр иде. Мөселманнар бер дә рәкабәт итә алмастан, күбесе сынып, банкрот булып китәләр иде. Бөтен тиҗарәтне диярлек христианнар үзләренең кулларына алып баралар иде. Төркиядә тиҗарәтнең исламнарда артка калуына башлыча сәбәпләрдән иң зуры шул иде. Хәзер исә шул җәмгыять кулдан килгән кадәр дахили малларның яхшыларын кулда итәргә, Аурупадан да бик тәртипле бер сурәттә китертә башлады. Сәүдәгәрләрнең хәлләре бөтенләй яхшыра башлады. Солыхтан соңра бу җәмгыять, һәр вилаятьтә шөгъбәләр ачып, зур-зур эшләр башлаячактыр. +2. "Истиһляк милли җәмгыяте". Моның хезмәте халыкны, мөмкин булганча, мәмләкәтнең эчендә эшләнгән вә җитештерелгән нәрсәләргә күңелен ияләндереп, ят дәүләтләрнең малларыннан суындырудыр. Авылда даими Аурупа малларын гына алган адәмнәрнең күбесе мәмләкәт малларын ала башладылар. +3. "Истикъляль икътисад милли җәмгыяте". Монда мәмләкәт не икътисади яктан алга җибәреп, ят дәүләтләрнең икътисади әсарәтеннән вә иске гаһедләрдән коткармак максаты куела. +4. "Нәшер, мәгариф җәмгыятьләре". Боларда мәмләкәтнең иң озак вә иң караңгы почмакларына мәгариф кертмәк, халыкны гайрәткә китереп, үз кесәләреннән ибтидаи мәктәпләр салдырмак максаты. +5. "Госманлы гомуми конферанслар җәмгыяте". Бу да халыкка тарихи вакыйгаларны сөйләп, мисаллар китереп, һәркемнең фикерләрен вә рухларын тәрбия итмәктер. +6. "Искян мөһаҗирин җәмгыятьләре". Биредә рум иленнән вә башка җирләрдән һиҗрәт итеп килгән мөселманнарны әүвәлге мәмләкәтләренең һавасына якын һавалы вә бер дәрәҗәле йирләргә урнаштырмак юлында эш алып барыла. Боларга Зирагать нәзараты да бик ярдәм итәдер. Мөһаҗирләрне йирләштермәк вә аларның файдаларына сарыф итмәк өчен, өч миллион лира акча бурычка алды. +7. "Гимнастика җәмгыятьләре". Бу исә кешеләрнең тәннәрен тәрбия итмәк, куәтләрен арттырмак, хасталыклардан коткармак өчен төзелгән. Алар шуның белән шөгыльләнә. +8. "Тәгаләи нисван" (Хатын-кызлар җәмгыяте). Боларда мәмләкәтнең һәр йирендә ибтидаи вә рөшди кызлар мәктәбе ачу эше алып барыла. Истанбул кеби йирләрдә кызлар игъдадилары да ачарга тырышачаклардыр. Үзара акчалар җыештырып ата-анасыз, ялгыз калган бичара кызлар өчен бер кызлар Дарелшәфәкасы ачачаклардыр. Һәрвакыт ирләр кеби гомуми конферанслар биреп, бөтен хатын-кызларның фикерләрен ачачак гыйльми, фәнни, сәяси конферанслар илә рухларын тәрбия итәчәкләрдер. +9-10. Хатын-кызлар вә ирләр өчен булган "Һилале Әхмәр", "Мөдафәгаи миллия" исемле җәмгыятьләр дә бардыр. Бу турыда әүвәлге мәктүбләремдә мәгълүмат биргән идем. +10 апрельгә кадәрге ясалган шифаһи мөтарәкәнең мөддәте яңадан 21 апрельгә кадәр озайтылган иде. Инде бу мөддәт тә үтеп бара; хәзергә моннан соң ни булачагы билгеле түгелдер. Ни солых тугрысында, ни сугыш тугрысында вә ни Лондонда булган сәфира конферансларының карарлары тугрысында бүгенгә кадәр һичбер газета кисеп һичбер сүз яза алмадылар. Газеталарның язмалары бик төрле вә бер-береннән нык аерылып торалар. Төрлесе төрлечә яза. Боларны күздән кичергән кешенең аптырап калмавы мөмкин түгелдер. Шуңа күрә соңгы вакытларда газеталардан туры фикерләр алмак мөшкелдер. Гаскәри мәэмүрләрне күреп сөйләшсәң, алар, сугыш булачак, диләр. Бер яктан карасаң, моның тугры кеби булуы да аңлашыладыр. Чөнки шул көннәрдә генә утыз мең кадәр гаять таза вә гайрәтле гаскәрләр килде. Бу гаскәрләрнең бер өлеше Трабзоннан, имеш. Малики мәэмүрдән сорасаң: "Әфәндем, хәзергә берни дә сөйләп булмыйдыр. Эш дөвәле могаззаманың кулында. Безнең куйган шартларымыз кабул ителсә, солых булмак ихтималы да бар. Фәкать атаулар, хөдүдләр, тәзъминат хәрбия тугрысында Аурупа безне төшенмәсә, хиссиятемезгә вә барлыгымызга зарар китерәчәк, хокукымыз тиешле игътибарга алынмаячак булса, ул вакыт без үземез өчен сугышны артык күрәмез. Ул вакыт я җирләремезне кайтарып алырмыз, яки җиңелеп, гыйззәт нәфесемез илә юк булып китәрмез. Мондый үлем безгә андый яшәмәктән мең өлеш артыктыр, диләр. Гаскәрнең әхваль рухиясе гаять яхшы. Араларында авыручылар юк. Истихкямнар куәтләнмәктә вә саннары артмактадыр. Истанбулда булган бөтен хастаханәләр бушап беткән. Берничә хастаханәдә генә биш-ун кеше калды. Алар да аяклары яки куллары киселгән мәҗрухлар илә башка хасталыклар илә хаста булган гаскәриләрдер. Сәламәтләнгән бер гаскәр үз таборына, үз урдусына үзе теләп китмәктәдер. Ун-унбиш көннән бирле һичбер хаста гаскәр вә һичбер мәҗрухлар да килгәне юк. +Истанбул халкына игътибар илә карасаң, бер дә сугышфәлән юк, тәмам солых ителмеш кеби бер хәлдәләрдер. Әүвәлге һәяҗаннар калмады дисәң дә ярый. Халыкның урамнарда йөрүе базарларның һәр йирдә бик яхшы булуыннан иде. Инде сугыш бөтенләй беткән дип уйланырлык. Шулай булса да, каһвәханәләрдә ике адәм бер йиргә килгәндә һәммәсе: "Гаҗәп, ни булачак икән?" дигән сөальләрен бер-беренә сөйләшмәктәләрдер. +Солтан Ришад җәнапларының тәхеткә утырган көне бик күңелле булды. Шул мөнәсәбәт илә Төркиядә мөселманнар арасында бүгенгә кадәр бер дә булмаган бик яхшы бер эш кылынды. Ул да булса, "Мөдафәгаи миллия" җәмгыяте тарафыннан кечкенә- кечкенә кәгазь флакларның сатылуыдыр. +Апрельнең ундүртенче көне иде. Иртә илә торып, Галата тарафына китмәк өчен, бүлмәдән чыктым. "Ике күпер" башына гына җиткән идем, кызлар, балалар тирә-ягымны чолгап алдылар. Алдыма баксам, бик күп кечкенә айлы, йолдызлы флаклар илә күкрәгемне тулы күрдем. Дөресен сөйлим: менә мондый хәлне үзем дә беренче мәртәбә шул сәгатьтә күрдем. Бу эшкә тәмам аптырап калдым. Күземә карыйлар, ни эшләргә дә белмим. Шундый мөшкел бер хәлгә калган вакытта гына, өстенә "Мөдафәгаи миллия" диеп язылган бер сандыкның туры миңа таба килгәнен күрдем һәм кесәмнән акча эзли башладым. Груш бирсәм аз, мөҗидия бирсәм күңелемә авыр, ни булса да булсын диеп, бер чарик, кырык тиенлекнең колагыннан тотып сандыкка аттым. Моннан соң янымда беркем дә калмагач иркенләп киттем. Моның илә котылдым дип тынычлап кына бара идем, "Түнәл" вокзалында да берсе килеп, бер медаль китереп кадамасынмы. Әмма бу юлы ул кадәр аптырамадым, чөнки күкрәгем йолдызлар илә тулы булгач, инсаф иткәннәр булса кирәк, монда төшенеп тормадым, бер флакка бер груш та җитәр дип, сигез тиенлек бер көмешне сандыкка аттым. +"Түнәл" вокзалына кереп утырдым. Шунда үз-үземә уйлый башладым. Йа! Һәр йирдә шулай алдыма кадый башласалар, акча да бетеп китсә, ни эшләрмен. Юк, сезнең флагыңыз кирәкми, үзеңезгә булсын диеп, кадалган бер нәрсәне чыгарып ыргыту да яхшы түгел. Үз-үземә бик уңайсызландым. Хәтеремә бернәрсә килде. Дидем: мин болай бер груш бирү урынына егермешәр парә, дүртәр тиен генә бирсәм ничек булыр икән. Моны да тәҗрибәгә карар бирдем. Шул арада тагы бер флак күкрәгемә кададылар. Бу юлы егерме парәлекне тотып сандыкка салдым. Бер нәрсә дә әйтүче булмады. Рәхәтләнеп киттем. Кесәмдә булган бар акчамны парәлыкка алмаштырып алдым. Кая гына туры килсәләр дә, егермешәр парә атып тордым. Шулай итеп, ул көн минем иң саран вә иң хәсис вә юк кесәмнән бер сум илле тиенем чыккан. Ышанам ки: башка адәмнәр дә минем кеби булгандыр. Чөнки үземдә күргән хәлләремне аларда да күрдем. Акча җыюның иң җиңел вә иң эшлекле бу ысулын башлап чыгаручысына үз йөрәгемнән хисапсыз тәшәккерләр укыдым. Урамда йөргән вакытта, өч төрле кеше нәзар дикъкатемне үзләренә җәлеп иттеләр. Берсе - тап-такыр кырылган башы, озын бимбияз сакалы, түбәсендә генә эленеп тора торган түбәтәе илә бер татар мулласына охшаган, фәкать озын кара киеме өстеннән зур чуклы озын поясыннан бер католик побы икәнлеге аңлашылган карт бер адәмдер. Миңа килгән кебек моның да янына балалар, кызлар килделәр. Алдына берничә флак кададылар. Әмма ул минем кебек аптырап тормады. Ул балаларны сөйде, башларыннан сыйпады, флакларына багып, төшмәсен диеп язшылап кадады. Соңра кесәсеннән чыгарып, сандыкка ун грушлык (сиксән тиен) бер көмеш салды. Икенчесе исә - алтмыш яшьлек аурупалы бер сәях. Бу да бабасы кебек кыйланды, кесәсеннән бер мәҗидия (бер сум алтмыш тиен) чыгарып салды. Боларның хәлләреннән бик тирән уйларга чумдым. +Өченчесе исә - Бугаз эчендә, Истанбул каршында булган Аурупа сугыш көймәләреннән булган бер гаскәр (солдат). Моның яшьлек һәвәсе үзен горурландырды. Флакларны бер дә төрек флагы диеп тормады, алып-алып, үзе теләгән йирләренә кадады, берничә парә дә биреп китте. Флак кадаучы кызларның зурлары христиан кызлары иде. Унбер-унике яшьлек ир балалар мөселман балалары иде. Ул көн "Мөдафәгаи миллия"гә байтак кына акча җыелгандыр. XI +Ишкудар шәһәре миладидан 326 ел әүвәл Македония короле Филиппның улы мәшһүр Искәндәр тарафыннан ясалган булган. Үзе Ишкудар күленең кырыенда. Башка якларын да Дәрин, Буяна, Кыйр нәһерләре чолгап алган. Бу шәһәрне солтан "Фатыйх" хәзрәтләре Виндик җөмһүриятеннән забыт итеп алмыш.5 Ул вакытка кадәр монда булган халыкның һәммәсе дә мәҗүси булганнар. Солтан Фатыйх бу шәһәрне алганнан соң, Ишкударга өч сәгатьлек ераклыкта булган Бушат бәкләре (боярлары) мөселман булгач, башка кабиләләр дә бер-бер артлы мөселман булганнар. +Хәзерге вакытта шәһәрнең халкы егерме биш мең җиде йөз булып, унсигез меңе мөселмандыр. Ишкудар шәһәренең төшүе турында төрле газеталар төрле сүзләр язалар. Бәгъзылары әйтәләр: гаскәрнең ашамлыгы беткәнгә, шәһәрне тәслим итәргә мәҗбүр булганнар. Бәгъзылары исә, ике арада бик каты сугыш булганнан соң, Каратау короле илә килешеп, үзе тәслим иткән, диләр. Соңыннан килгән хәбәрләргә караганда, Әсгать пашаның үзе теләп биргәне аңлашыла. +Моның өчен Каратау короле Әсгать пашаның Арнауд принцы итеп тәгъйин улынуына тырышачагын вәгъдә биргән, имеш. Бәгъзы газеталарның хәбәрләренә күрә исә бөтен Арнаудлыкның бер вилаять (губерна) хәлендә хөкүмәте Госмания кулында калуына тырышачак, имеш. Россиянең бу фикердә булуын, сербларның моңа риза булуларын да язалар. Эшнең асылы ни булса булсын, әмма Әсгать паша бөтен Аурупаның планын бозды. +Әсгать пашага Төркия газеталары да өстән генәмедер, әллә чынлап тамы бер дә яхшы күз илә карамыйлар. Хәсән Риза пашаның үтерелүендә аны да төхмәтлиләр. Ишкударда баш командан Хәсән Риза паша Әсгать пашаның өеннән чыгып килгән вакытта мылтык илә атылды, моны да Әсгать паша өйрәтеп аттырган диючеләр дә бар. Хәсән Риза паша Төркиянең иң кодрәтле куманданнарыннан иде. Төркиядә Хәрби мәктәпне тәмамлагач, Алманиягә китеп тәхсилен тәмам иткән, гаскәрлек гыйлеменә вакыйф бер зат иде. Бугазларның, Салоник лиманнары тәхкименә мәэмүр тәгъйин иттелеп, бик зур тырышлыклар күрсәткән иде. Соңгы араларда Ишкударда вали, аннан соң Ишкударда кумандан тәгъйин ителгән иде. Төрекләр өчен бик зур караңгы көн тагы: мәшһүр Ниязый бәк үтерелмеш. Бу хәбәр килгән көннәрдә газеталар һич тә ышанмадылар. Андый каһарман зат һичбер үтерелмәс, андый адәм һич үләрме? - диделәр. Әмма соңгы хәбәрләрдән үтерелүе дөрес булып чыкты. Бу каһарманның элекке шөһрәтләрен белмәгән кешеләр юктыр. Мәшһүр Әнвәр бәкнең аркадашы Ниязый бәк дисәң, бөтен дөнья аны аңлап, үзенә мөфтүнлекне изһар итәр. +Траблис мөхарәбәсендә Траблиска китмәк өчен юлга чыккан иде, әмма Мисырда Англия полицияләре танып, юлыннан тоткарлаганнар иде. Балкан сугышы башланганда исә, үзе махсус күңелле гаскәр җыеп, чәтәләр ясаган иде. Соңгы вакытларда исә яугирлары илә Арнаудлык эченә кереп, Госманлы файдасына пропаганда ясап, халыкны өндәп йөрмәктә иде. Арнаудчага бик оста, хакыйкый бер мөселман булганга, сүзләре бик үтемле вә нөфүзле бер адәм иде. Госманлылыктан бөтенләй аерылмак фикере ташыган адәмнәрне җиңеп, халыкны тулысынча госманлылыкка авыштырган иде. Мөселман арнаудлар тәмам бер фикергә берегеп беткән бер вакытта гына "Авлония" пристаненда ике адәм тарафыннан шәһид булды. Янында булган сакчыларын да шәһид иткәннәр. Катыйльләр качканнар. Шул көннәрдә газеталарның күбесе Ниязый бәк өчен мәрсияләр язып, изһар тәәссефләр дә булынмакталар. Хәтта бәгъзы газеталар: "Арнаудлар мондый зур кешеләрне үтергәч, ни өчен арнаудларны урамнарда йөртәмез? Һәммәсен мәмләкәттән сөреп чыгарыйк", - диләр. Шәһид булуы катгый сурәттә аңлашылган көнне бөтен "Яшь төрекләр" матәм иттеләр. +Истанбулда Кадырга хастаханәсендә биш айдан бирле хезмәт итмәктә булган дүрт кыз кардәшләремез унбишенче апрельдә Русиягә киттеләр. Киткән вакытта, үзләрен бик күп кешеләр озата төшкәннәр иде. "Һилале Әхмәр" мәркәз гомумисе исеменнән Кәмал Гомәр бәк, "Төрек йорды" исеменнән әдип мәшһүр Әмин бәк илә Казыйм бәкләр төшкәннәр иде, Русия таләбә җәмгыяте исеменнән дә өч адәм рәсми сурәттә төшкәннәр. Гайре рәсми сурәттә исә Русия мөселман таләбәләренең дә күбесе бар иде. Пароход өстенлә әүвәл "Төрек йорды" тарафыннан күндерелгән мәшһүр Әмин бәк кыз кардәшләремезнең күрсәткән фидакярлекләрен вә бөтен Русия мөселманнарының мәзиятеннән, кыскача бер нотык соңында эшләгән фидакярлекләренә каршы мондый караңгы көннәрдә бернәрсә дә эшли алмауларын, әмма һичбер вакыт мондый зур ярдәмнәрен, кешелеклелекләрен онытмаячакларын, үзләренең дә киткәч тә бөтенләй онытып куймауларын үтенеп, зур тәшәккерләрдә булынды. Соңыннан Русияле таләбә җәмгыяте тарафыннан күндерелгән өч адәмнең берсе кыскача, әмма бик рухлы нотык сөйләп, җәмгыять тарафыннан үзләренә күндерелгән дүртесенә дүрт һәдияне тәкъдим итте. Кыз кардәшләремез дә, һәммәсенә каршы зур тәшәккерләр әйтеп, пароходның кузгалу вакыты җиткәнгә, һәммәсе илән дә күрешеп чыктылар. XII Истанбул хәбәрләре (Үз мөхәрриремездән) +Бу көннәрдә төрек газеталарының һәммәсе диярлек Англия илә Төркиянең дуслануыннан бәхәс итеп озын-озын мәкаләләр язалар. Һичберсе бу адым кирәкмәс иде димиләр. Фәкать хәзер дуслануның әсаслары гына мәгълүм түгел. Язылган нәрсәләрнең һәммәсе тәхмини форсатлардан гына гыйбарәттер. Багдад тимер юлы Басра шәһәренә кадәр немецлар тарафыннан эшләтеләчәк. Басра шәһәреннән Кувейтка кадәр Англия эшләтәчәктер. Гарәбстанның Мәхмәрә дигән йиргә якын бер урында икътисади бер мәркәз ясатачак. Басра култыгында да бер лиман эшләтәчәк, имеш. +Боларга каршы Англия Кувейтның госманлылар җире булганлыгын тасдыйк итәчәк һәм Анатулы вә Гарәбстанны ислях өчен бурычка өч миллион лира акча бирәчәк. Әмма шул акчаның бер өлеше илә Төркия Англиянең үзенә үк сугыш көймәләре эшләргә бирәчәк, имеш. Солыхтан соң Төркиягә алты данә крейсер да табып бирәчәк, имеш. Төркиянең Англия вә Германия илә дуслануыннан француз газеталары бер дә риза түгелләр. Һәр көнне Төркиягә һөҗүм илә язылган газеталар тулып ята. +Чаталҗада йөз егерме кешедән торган бер фирка, ни өчен болай сугышсыз торамыз, дип, баш командирга каршы гыйсъян иткәннәр икән. Шуңа күрә фетнәчеләрдән йөз кеше атып үтерелгән, егермесе мәмләкәтләренә кайтарып йибәрелгәннәр. +Төркиянең хөррият каһарманнарыннан Әнвәр бәк берничә офицер иптәшләре илә истирахәт итү өчен көймә илә диңгездә йөрергә чыкканнар икән, кинәттән җил чыгып, көймәләрен аударган. Унбиш минут кадәр су өстендә йөзеп йөргәннең соңында коткарылганнар. +Шәһәр башлыгы Җәмил паша шәһәрне төзекләндерүдә бик зур иҗтиһад илә дәвам итә. Һәр тарафта шәһәр бакчалары эшләнеп ята. Күптән түгел генә янгында харап булган йортлар урынына яңалары салына башланачак. Аның өчен банкларның берсеннән алты йөз мең лира кадәр акча алыначак. +Арнаудлыкта Җавид паша командасында булган гаскәрләр Истанбулга килә башладылар. Инде килгәннәре өч мең кадәрдер. +Мәрхүм Ниязый бәк илә Хәсән Риза бәкләрнең гәүдәләрен Истанбулга китерү өчен, бер комиссия төзелде. Бу ике шәһид "Хөррияте әбәдия" тавына дәфен ителәчәктер. +Муса әфәнде Бигиевнең китаплары конфисковать ителгәч, берничә яшь фикерле адәмнәр, шәйхелисламга мәктүб язып, ул эшнең килешсез бер эш икәнлеген бәян иткәннәр. "Бер хаҗиның ул китаплары зарарлы, безнең Русиядә дә ихтиляф төшерде дигән сүзләренә карап, бер галимнең иҗтиһад илә язган китапларын тикшермичә конфисковать итүеңез сезнең шәрәфеңезгә вә исламияткә килешә торган эш түгел. Протестант миссионерлары җәмгыяте тарафыннан әллә нинди зарарлы китаплар чыгарыла, аларны һич тикшермисез", - дигәннәр. +Лондон асылзадәләреннән мистер Җарих исемендә бер мөһәндис Мисырда рәсми сурәттә исламиятне кабул иткән. Исемен Мөхәммәд Рагыйб куйганнар. Ул адәм берничә еллар христианлыкны, яһүдилекне, табигыйн вә мадиун мәзһәбләрен тикшергән. Соңыннан ислам диненең, хакыйкый бер дин, әһеле табигыйн булганлыгына канәгать хасыйл иткән. +Бу көннәрдә пайтәхетне Истанбулдан Коньяга яки Шам илә Хәлеб шәһәрләренең берсенә күчерү турында авыздан авызга сүзләр йөри. Газеталарда да бу турыда мәкаләләр күренә башлады. Бу хакта күрсәтелгән сәбәпләрне икенче мәктүптә язармын. XIII +Шәүкәт паша шәһид ителгән көннәрдән бирле һәр йирдә тентүләр вә тикшерүләр ясалып, һәр көн бик күп кеше кулга алына иде. Җанилар да берәм-берәм тотылып, хакыйкать аңлашыла башлаган иде. Болардан уникесе кулга төшсә дә, унбише качып котылган иде. Ахырында һичбер кеше ышанмастай адымнарның барлыгы һәркемне хәйран калдырмакта иде. Җанилардан бер кыйсеменең мөхакәмәсе башланып, эшләгән эшләрен игътираф иттеләр.4 Бик күп нәрсәләр аңлатмышлар. Боларның эчендә Шәриф паша, Юныс Сабахеддин бәк, падишаһның кияве Сәлах паша, Мир Али Фуад бәк кеби адәмнәрнең барлыгы, әҗнәби хөкүмәтләрдән ике зур хөкүмәтнең атташеларының да барлыгы мәйданга чыкты. Боларның ниятләре берничә зур адәмне үтергәч, үзләреннән бер кабинет ясап, падишаһ солтан Ришадны газел итеп, шаһзадә Хәйретдин әфәндене падишаһ игълан итмәк булган. Өч меңнән артык адәм нәфи ителгән. Сөрелгән егерме ике кеше үлем җәзасына хөкем ителде. Унысы исә асылды. Боларның эчендә солтан Ришад хәзрәтләренең кияве Сәлах паша илә Мир Али Фуад бәкләр бардыр. +Бу адәмнәр игъдам ителгән көннән бирле һәр көн ничәшәр янгын чыгып тормактадыр. Боларның бәгъзеләре бик тиз бастырылса да, бәгъзыларында егермешәр, егерме бишәр өй янып китмәктәдер. Бу турыда да байтак кына адәмнәр кулга алынмактадыр. Тотылган адәмнәргә әүвәлге кеби мәрхәмәтләр, озак мәхкәмәләр бер дә юктыр. Тиз-тиз тикшерелеп, тизлек илә хөкемнәр бирелмәктә, тиешле җәзаларга куелмактадыр. Полиция дә, җандармалар да, саклаучы гаскәр дә искитәрлек уяулык, хәйран калырлык эшлеклелек күрсәтәләр. Болай булса хөкүмәтнең кулыннан һичбер нәрсәнең котыласы юк. Сөйләгән сүзләреннән, эшләгән эшләреннән "Яшь төрекләр"нең бөтен куәтләрен күрсәтеп, мәмләкәтне анархиядән сакларга, урыны туры килгәндә һәр төрле шиддәтләрне күрсәтергә карар биргәнлекләре аңлашылмактадыр. Зур-зур урыннарны тоткан адәмнәрдән кемне генә күрсәм дә, ул: бу кабинетның әүвәлгесеннән дә куәтле булганлыгын һәртөрле авырлыкларга катыланып мәмләкәтне хариҗи вә дахили һәлакәтләрдән коткарачакларын бик игътимад илә ышанып сөйләмәктәләрдер. +Кабинет әгъзаларыннан садре әгъзам, принц Сәгыйд Хәлим пашадыр. Бу адәмнең ел да алтмыш мең лира кереме бардыр. Йәнә бүгенгә кадәр булдыра алмастай эшкә һичбер вакыт катышмаган. Ялгыз мәмләкәтне коткару өчен вә үзенә ышанганга, шундый куркыныч көннәрдә садре әгъзамлыкны кабул иткән. Урамда йөргән вакыт артыннан сигез атлы гаскәр йөрмәктәдер. Дахилия назыйры исә Тәлгать бәктер. Бу да бик тугры төшенә. Төшенгәнен һичкемнән курыкмыйча эшли торган җәсүр вә мәтин бер адәмдер. Хәрбия назыйры Әхмәд Гыйззәт пашаның да нинди газем вә мәтанәт иясе, гакыл, фикер вә икътидар сахибе булдыгы бүгенгә кадәр эшләгән эшләре, Йәмән вакыйгалары илә аңлашылмактадыр. +Шәүкәт пашаның шәһадәтеннән соң яңа Хәрбия назыйры Әхмәд Гыйззәт пашаны күреп сөйләштем. Бик яхшы кабул итте. Сораган сөальләремә каршы сөйләгән сүзләренең бәгъзеләре шулар: +"Башымызга хариҗи вә дахили бик күп фәлякәтләр килде; әмма мин шулай да һич өмидсез түгелмен. Киләчәк өчен бик зур өмидләр бардыр. Бу сугышта җиңелдек. Бездән әүвәлгеләр безнең гаскәрләрне дошманнарга мәгълүб иттеләр.10 +Шулай булса да гаскәремез иске каһарманлыкларын һич тә югалтмады. Фәкать бу хәлгә төшүләренә бездән әүвәлгеләр сәбәпче булдылар. Шәүкәт паша бик моктәдир команданнарымыздан иде. Аның гаиб булып китүе - безнең өчен бик зур зыягдыр. Һәр нәрсәдә Алланың хикмәте бардыр. Болар безнең өчен соңгы хәерле бер фәлякәт булса кирәктер. +Бөтен фәлякәтләргә күкрәк киергән мәшрутиятьне алып биргән, кырылган, киселгән төрекләр булды. Башка милләтләр исә моның кадерен белмәде. Безнең тормышымызга касд итәргә башладылар. Бу турыда сәясәтемезне алыштырырга мәҗбүрмез. Менә күрерсез, бу кабинет бер төрек кабинетыдыр. Яхшылыкның кадерен белгәннәр - безнең кордашларымыздыр. Белмәгәннәргә исә тиешенчә хәрәкәт итәргә мәҗбүр б улачакмыз". +Истанбул дарелфөнүненең өч мөдир хосусыясе, бер мөдир гомумиясе, унлап кятибе бар иде. Хәзердә, шуларның һәммәсе урыннарыннан төшерелеп, башка адәмнәр билгеләнде. Моңа сәбәп итеп шуны күрсәтәләр: +Сахтә шәһадәтнамә (фальшивый кәгазьләр) илә берничә йөз адәмне дарелфөнүнгә кабул итүләре вә бу турыда иһмаль вә мөсаһәлә кылулары имеш, диләр. Бөтен идарәләрне яңа кулларга бирергә хөкүмәт карар биргән. Шуның өчен боларны да төшереп, яңа адәмнәргә биргән имеш, диләр. +Төркиядә дахили каршылыкларның туу ихтималы хәзер мөмкин түгелдер. Шуның өчен булса кирәк Франция илә Испаниянең сугыш вапурлары Истанбул каршысыннан аерылып китте. Башка хөкүмәтләрнең дә көймәләре якын арада китәчәкләр, имеш. XIV "Йолдыз" мөхәрриреннән +Бәндә никадәр тәдбирле булса да, эшнең төбе Аллаһның тәкъдирендәдер. Бәндәләр үзләренчә бик гакыллы булып уйлап, һәр нәрсәне үзләре теләгәнчә кыйламыз дип, мәгърур булалар. Соңра Аллаһның тәкъдире килә дә, бәгъзы вакыт шулай адәм уйлаганча муафәкать булып каладыр. Бәгъзы вакытларда бәндәнең уйлаган эше асты-өсткә килә дә, Аллаһның морады нәрсә булса, шул буладыр. Бу һәр заман шулай. Тәкъдирдән башка бер хөкем юктыр. Мәгәр инсаннар үзләре хата вә сәвапны үзләренә иснад итәргә яраталар. Нәфселәмердә инсаннарның тәдбирләренең тәэсире бер тәсадефтер. Ләкин бәндәләр моны шулай дип игътикад итәргә риза булмыйлар. Менә шунысы бик гаҗәп. +Бу кәррә Балкан мөхарәбәсе әллә кемнәрнең тәдбире илә башланды, эшнең эченә әллә нинди хикмәтле куәтләр керде. Бер миллион гаскәре булган, шан-шөһрәте булган, җиһанның каһарманы булган Төркияне дөньяның иң зә гыйфь, иң вәхши кавемнәре килеп тукмарга тотындылар. Ка һарман төрек гаскәре дошман солдатын күргән йирдә бер качты. Болгар солдаты унбиш көндә Истанбулга кадәр килде. Бөтен җиһан болгарларны тәхсин иттеләр. Фердинандның тәдбиренә хәйран булдылар. Болгарлар Истанбулны фәтех итмәделәр, ләкин Әдернә илә Истанбул арасында тере җан калдырмадылар. Сабыйлар, карт-карчыклар, ир-хатын, һәрбер мөселман җаны кулларына төшкән булса, һәммәсен турадылар. Качып котылган мөһаҗир йөз дә утызлап булса булыр. Һәммәсе иң вәхши сурәттә катыйль ителеп, мал-мөлкәттән һәммәсен я алып киттеләр, яки яндырып киттеләр. Әдернә илә Истанбул арасында җан да калмады, бина да калмады. Бөтен дөнья җир илә тигезләнде. Бөтен җиһане мәдәният бу хәлләрне күзләре илә күрделәр. Һичкем инсаният намына бер сүз сөйләмәде. Мәдәният галәме сусады. Ничә миллион бичара төрекләрнең каны әрәм булды, үч ала алынмыйча калды. Мәмләкәт китте, дошманга мал булды. Өстенә тәзминат хәрбия эстәделәр. Бичара төрекләрнең ике аягын бер кунычка тыктылар. Бичара төрекләр һәр нәрсәгә кул куярга риза булып калдылар. Бөтен дөнья мөселманы хәсрәттә улды. Арадан тәмам сигез ай үтте. Бичара төрекләрдә берни калмады; силах калмады, туп калмады, бер тиен акча да калмады. Дүрт ай мәэмүрләрнең мәгашләре бирелмәде. +Аурупада әллә кемнәрнең гакылы берлә әллә нинди эшләр булды. Гакыллар хәйран, фикерләр гаҗиз, бөтен җиһан кан елый. Болгарлар өчен "дөньяны су басса ни гамь" дигән кебек булды. Нәрсә булса булды, әмма ахырында бер көн килде. Җәнабе Хак тәҗәлли итте. +Ниһаять, ун көн эчендә, ул болгарлар төрекләргә ни генә кылган булсалар, үзләренең мөттәфыйклары булган серб вә греклар аларга шуны кылдырды. Һичбер төрек каны үч алынмыйча калмады, мөттәфыйклар үз-үзләрен кырдылар. Бүген өченче июль, тәмам бер хәфтә булды. Ул гаҗиз, куркак, яраксыз төрек гаскәре каршысында дошман күрергә әзер булып, Әдернәгә тугры килеп баралар. Һич дошман юк. Ләкин каһарман төрек гаскәренең һәр нәрсәсе мөкәммәл, һәр эше юлында. Каһарман арслан терелде китте. Гоманнарга караганда, Дәдә агачка кадәр барсалар кирәк, бу кадәр кулдан киткән мәмләкәтләрен бер төрекнең борыны канамаенча кире алалар. Аурупа хәйран булып карап торадыр. "Әл-каинә бәйнәһүм уль-гадәвәтә" аять кәлимәсенең хикмәт кафиясе заһир булды, монда һич шөбһә кыла торган нәрсә калмады. Тәкъдиренә тәкъдир улдыгы инсафтан бөтенләй мәхрүм булмаган кешеләр өчен кояш кебек заһир булды. Ләкин үлчәргә инсаф кирәк. Политика дигән сүзләрнең, дипломатлык дигән сүзләрнең һичберсенең ике тиенлек кыйммәте калмады. Ходаның кодрәте дәхи бераз заһир булсын. Төркиянең хәзинәсендә биш айдан бирле бер тиен дә акча юк. Һичбер йирдән бурычка да бирмиләр. Һәр көн гаскәрнең биш йөз мең тәңкә чамасында мәсърафы бар. Менә һаман Төркия хөкүмәте яши. Алла белсен ничек. Хәзер дә гаскәрләрнең һичнәрсәгә ихтыяҗы юк. Бәндәләрнең гакылына калса, әллә кайчан бетәргә тиешле. Ләкин Ходаның тәкъдире илә кыямәткә кадәр яшәячәктер. Дөнья да һәр нәрсә тәкъдиргә баглы. Һәр нәрсәнең вакыт мәрһүне бар. Мөселманнар нигъмәте исламга шөкерана кылдылар, Җәнабе Аллаһ мөселманнарны тәрбия итте. +Һәммәсе кодрәт эшедер, гаеп итмә, туганкай! +Болгарлар көлне күккә савырдылар. Бу көннәрдә Софиядә болгарлар үз-үзләрен үтерә, менә интикамның мәгънәсе шулдыр. Кем белер, тагы нинди хикмәтләр заһир итәр. +Текстның азагында "Йолдыз" идарәсенең искәрмәсе бирелгән: "Йолдыз": Бу мәктүбтәге әфкяр вә моталәгать мөтәссарифанә хакындагы мәсьүлиять мөхбиремезнең үзенә гаидтер. Гм. +ЮЛ ХАТИРӘЛӘРЕ +(Истанбулга йибәрелгән мөхбиремездән) +Казан - Мәскәү юлы - татарларның күп йөргән юллары. Анда күбрәк сәүдәгәрләр йөриләр. Шуңар күрә ул юлның вагоннарында бик мәгълүм типлар гына очрыйлар, бик мәгълүм тәэсират кына калдыралар. Без аларны үтеп, юл хатирәләремезне Мәскәүдән башлыйк: Москва - Казан юлы белән Москвага кергәндә, аның иң бизәксез, иң ямьсез бер ягы күренә: рәтсез генә, кечкенә генә өйләр, былчырак кына урамнар. Хасыйле генә: ул ямьсез, котсыз күренә, тәсмәга бил Мөгайди мәкален әйтергә генә кала. Син шул ук фикерне вокзалдан төшеп, вагон берлән шәһәрнең уртасына киткәндә очратылган, безнең Казанның Балык базарындагы марҗалар ларьлары сыман нәрсә, бөтен бер урамның ямен китәреп торалар. Аның өстенә актык көннәрдә булган елылар урамнарның кайсыберләрен үтмәссезлек ясый да, Москвадан ихласны кайтара. Дөрест, бу фикерләр бара торгач байтак төзәләләр дә, актыкта Москваның газамәте, аның рәтсез була торып, мәһабәт вә олугъ бер рәвешне алуы вә аның башка тарихи, иҗтимагый вә фәнни яклардан югары урын тоткан күп нәрсәләрне эченә алган булуын искә төшерәсең дә, аның бер кәримле генә, тарихи яктан ничә мең сәхифәләр сөйләп биргәнен вә башка фазыйләтләрен уйлыйсың да: "Әй, Москва Русиянең йөрәге булырга салих шул" дигән фикергә үзең дә сизми катышасың. +Трамвайга менү берлән үк муеннарына кружка асып, "Спасите преступников" диеп язган лента тагып, кулларында открыткалар сата торган кызлар вә егетләр әйләндереп алдылар. Җинаятьчеләрнең хәлләренә ярдәм юлында берәр эш кылу өчен иганә җыялар, ләкин мин анларга акча салмадым, фикеремчә, бу кружка бары "Ак чәчәк"кә генә хас булырга кирәк. Чахоткалар файдасына иганә җыючылар ул кружка фикерене уйлап чыгарганнар иде. Шулай булгач, "Ак чәчәк" үзенең хакы берлән үзе генә файдаланырга тиеш, аңар бу эштә патент бирелергә тиеш. Бездә бу чәчәкләр шул кадәр күбәйде инде: "күк чәчәк", "фиолетовый чәчәк", "тагын әллә нинди чәчәк", "арыш башагы", "Балкан флаглары" көннәрендә һәммәсендә бертөрле итеп кружкаларга җыйдылар. Халык күзендә кадерле күрсәтелгән "Ак чәчәк" көненең бәһасен төшерделәр һәм аңар сизелерлек мадди зарар да итәчәкләрендә шик юк. Бу эшкә "Ак чәчәк" протест итә, бу хакта гәзитәләрдә күп мәкаләләр дә язылса да, һәммәсе шул фикерне куәтләсәләр дә, һаман эш кирәкмәгән юлы берлән бара. +Бер өйдә берничә кешедән гыйбарәт мәҗлес ясап утыра идек. Мин үземнең иганә бирмәгәнемне сөйләп куйгач, "андый эшләр еш була" диеп, бер-ике кыз үзләренең башыннан үткән вакыйгаларын сөйләп киттеләр: "Без Балкан флаглары сата идек. Бер ханым килде дә: "төрек флагы бармы?" сөален биреп, "юк" җавабын алгач: "мин андый берьяклы гына ярдәмнең мәгънәсен аңлый алмыйм. Шуңар күрә иганә дә бирә алмыйм" диеп, киткәнен сөйләделәр. Шундый вә әмсали вакыйгаларның күп булганыны мәҗлестә булганнар тәэйид иттеләр . Менә бу хәбәр - безнең өчен бик күңелле вә сөйкемле хәбәр. Без "Вакыт" гәзитәсендә Оренбургта "флаглар" бәйрәмендә мөселманнар тарафында булган наразыйлыкларны "төрекләргә дә ярдәм кирәк" дигән кешеләрнең татарлардан очраганнарын укып куанган идек. Әмма бу соңгы эш Мәскәүдә шундый вакыйгаларның булулары яңадан күңелгә елылык бирә. +Рус зыялыларының байтак өлеше безгә вә төрекләргә сөйкемле йөзләрен күрсәтәләр икән. Бары гәзитәләрнең кайберләре генә, вакыйгаларны үзләренчә язып, үз теләкләренә муафикъ хәбәрләр чыгаралар да, безгә русларның һәммәсе кара урыс мәзһәбендә булган сыман күренәләр. +Минем белеш-танышларга "Төркиягә барам" дигән сүзем бик кызык тәэсир калдыра: "Сез ник балканлыларга бармыйсыз" диеп, ул, гомумән, миңа гади бер рус зыялысына караган күз берлән карыйлар да, хәзер үз хаталарын үзләре күзәтәләр: "Әй, шулай шул, кан берлеге үз эшен итә шул ул" диеп өстәп куялар. Шул ук сүзләрне тыңлап торып та, минем бер таныш булмаган бер юрист әфәнде: "Сез Төркиягә барамын дисез, сезнең фамилияңез ничек соң?" - диеп сөаль бирә дә, җавап алгач: "Сезнең фамилия чын рус фамилиясенә охшаш, әллә кан да сезнең катышмы?" - дигән кызык сөальләр соңында: "Хәзер сезнең төрекләргә баруыңызның сәбәбен мин дә аңлыйм", - диеп, сүзен бетерә. +Мәскәүнең юл күрсәткеч дәфтәрендә төрек консулы Поляков йортында тора дигән. Иранныкы да шунда ук булгач, мин ничек болар килешеп киттеләр, икесе бер йортта торалар, "кяфер" арасында мөселманнарның берләшүләре кирәк, бер фикергә килгәннәрме әллә, диеп көлеп тә куйган идем, эш бөтенләй башкача чыкты. Бу консульстволардан әсәр дә диярлек юк икән, бер бай гына генерал Поляков бар икән дә, аның Москваның уртасында өч-дүрт йорты, бер әгъля гына конторасы бар, шул контора эшләре арасында булган сымак гына консульство эшләре дә баралар, имеш. Төрек вә Иран консулы урынына көткән кешем шул рус угълы рус бер генерал булып чыкты. Иран консульствосының бер галәмәте дә юк. Төрекнеке, ичмасам, күренеп тора, контораның бер почмагына безнең халык өендә Истанбул, яки Айя-Суфия рәсемен печать итеп элеп куйган кебек, бер йиргә генә "Ай вә йолдыз" рәсемле бер кызыл кәгазь элеп куйган. Анысы да бер эш. +Менә чит мәмләкәтләрдә шундый консулларың булсын да, имеш, госманлылык шаның үзенең дәрәҗәсендә югары бер урында тора алсын. Никтер күңелгә ерак күренә торган бер эш инглизләрдә байтак тар гадәт булса да, мондый бер гадәт (закон) бар: каны саф инглиз каны булмаган кешене мәмләкәтнең җаваплы, олугъ урыннарына куймыйлар - аңар милләт вә хөкүмәтнең намусын тапшырмыйлар. +Москвадан бирле янымызда ике артист сыман кеше баралар. Иркен генә сөйлиләр, үзләрен күбесеннән югары вә өстен күрәләр икәне кычкырып ук тора. Шул ук бүлмәдә бер пастор да бара, бер ыстансада китаплар сатучы: "Әфәнделәр! Инҗил кирәкмиме? Төрле телләрдә: нимецчә, франсузча, итальянча, шведча вә шулай тезеп китеп, русчасы бары өч тиен генә тора", - дигән иде, соңгы сүзе пастор әфәнденең кәефенә тиде: "Китабы Аллаһны тәхфиф сүзенә охшашлы сүз берлән кычкырып йөриләр", - дип әйтеп салып, тирә-ягына әйләнеп карады. Күршеләр күбесе елмаеп кына җавап биргәч, бер Инҗил сатып алып укырга кереште вә соңра сүзгә катышмады. +Артистларыбыздан берсе "Крученых" ләкабе берлән язучы бер әфәнде икән, Киевка бәгъзе бер нәрсәләрен бастырырга бара. Бу кеше язган нәрсәләре укучыларга аңлана торган булуы рәтеннән йөрми торган, Хлебников исемле бер яшь язучының мәсләктәше икән. Әсәрләренең кайберләре Москвада бик кызык гына ямьсез шәкелдә таш басмада басылган. Бонлар һәр икесе зур славянофиллар, хосусан, соңгысы рус телендә һичбер ят сүзнең керүенә разый түгел: йиңел әхлаклы хатынны ифадәдә бер дә проститутка дими, рус телдә гражданлык алган ят сүзләрдән дә кача, аның урнына төрле славян кабиләләренең сүзләрен кертеп йибәрергә тырыша. Мәгънәсенә ул кадәр игътибар да итми диярлек. Шул шагыйрь әфәнде, каршыда ятып, бик күптәннән берәр роман укып барган бер егеттән: "Сез студентмысыз, әфәндем, кайда укыйсыз?" диеп, сүзгә керешеп китте. Бу егет бер серб икән. Русчаны күп күргән, яхшы гына белгән. Бунда да байтак йирләрдә шомарган. Хәзер дә Глессенфорс университетының шәкертләре җөмләсеннән икән. Күп телләрне беләм, ди, русчаны мөкәммәл беләм, ди һәм русча сөйләшә. Ләкин үзе әйткәнчә үк шома түгел. Бунлар рус әдәбиятында славян телләренә таба тартылу юклыгын русларның тәдбирлегенә бер дә әһәмият бирмәгәннәреннән зарланып, күп сүзләр сөйләштеләр. Бу мәсьәләдә мин читтә генә тордым. Бервакыт сәясәткә керештеләр, безнең язучылар аның ни икәнен дә белмиләр, күбрәк сербны тыңлыйлар иде. Серб студенты, шул форсаттан файдаланып, төрекләр вә аларның золымнары хакында сүз озайтып китте. Сүзгә мин дә катышып киттем. Серб төрекләрнең югары сыйныфларын гына яратмый: "Гади төрек бөтен Балкан халкы арасында аерыла, һәммәсеннән сөйкемлерәк", - ди. Яңа гына баш күтәргән милләтләрдә эш башында гел яшьләр булганга, бу яшь кенә егет тә бервакыт панславянизм фикерен тараткан бер гәзитәнең мөхәррире булып торган икән. +Сербияне һавага очырырга хәзер, күзен дә йоммый: "Без Австрияне йиңәбез", - ди. Балкан хөкүмәтләренең Төркияне йиңүләренең зур сәбәпләреннән, Аурупаның әфкяре гомумиясенең Балканнар тарафлы булганлыгы хакыйкәтенә каршы бик калкышып: "Бездә, үзебездә, мадди куәт бар, - ди, - халыкта хис зур, - ди, - бездә сәяси тигезлек өстенә мадди тигезлек тә бар", - димәкче була. Серб әфәнде, бөтенләй эчкә кереп китеп: "Бездә, Сербиядә, бер фәкыйрь (теләнче) юк", - ди. Русиянең бөтен шәһәрләрен төркем-төркем булып багучылык итеп, тугрылыгы хәерчелек яки дә тугрырагы алдакчылык итеп йөргән бертөрле халыкның бик күп икәнен уена да китерми. Бу байлыкка сәбәп итеп, авыл кешесенең үз йирен могайян микъдардан да ким калдыра алмаганын дәлил итеп китермәкче була. Сөйли торгач, бу дәлилнең төпсезлегенә, бу законның файдасыз гына булмыйча, хәтта мәдәният агымының юлына киртә салуына һәм дә сәүдә вә һөнәрнең тәрәккыена манигъ булганына үзе иман китерәдер. +Күп мәсьәләләрне тел очыннан гына сөйләп үткәргәч, сәйях әфәнденең бик өстән генә сөйләгәне күренеп калды. Безгә мәгънәви яктан каршы торучы халык, Ходай бирсен иде дә, барысы шул егет мисалы булсын иде! +Мәскәүдә дә көннәр елы, тамчылар тама, ягъмур да яугалый иде, әмма Киев тирәсенә килгәч, тагын да елырак, Одессада бөтенләй җәй диярлек. Халыкның кар күргәне һич юк, мех киемне кигәннәре булмас иде, соңгы модалар бик матур булганга, хатын-кыз да үзләренең өст-башларын күрсәтергә бик ашыгучан булганга, һәммәсе кирәкмәгән йирдә мех киеп чыкканнар, ирләр урта кием (демисезон)да йөриләр. Елылык 3-4 дәрәҗә реомюр. II +Сәяхлар арасында бер фикер бар: дөньяның имеш һәртөрле халкы хакында, хосусан, Аурупа мәдәниятенең һәрбер почмагының йимеше хакында мәгълүмат алыр өчен, өч шәһәрне күрү йитәдер. Анларның берсе - Москва, икенчесе - Берлин вә өченчесе - Истанбулдыр. Шуннан калганнарының әһәмияте икенче дәрәҗәдәдер. Петербургны алыңыз, Парижны, Лондонны бонлар һәрбере бер Аурупа шәһәрләредер ки, бер-бере арасында күп охшашлылык бардыр. Берен күрү белән, икенчесе хакында бертөрле фикер ясамак мөмкиндер, бәлки ансаттыр. +Москва үзенең чуалчыклыгы, олугълыгы, бик күп иске әсәрләре берлән никадәр кыйммәтле бер шәһәр улса, Истанбул да - шәркыйлеге, шәрыкның күп дәверләренең тарихын, мәдәниятен күз алдына китереп торуы берлән янәдән башкалардан да күренүе тиешлерәк бер шәһәрдер. Одессаны алыңыз, ул никадәр гүзәл, төз, аурупи бер шәһәр булса да, кечкенә Петербург, яки янә кечкенәрәк бер Берлин булса да, күңелгә рәхәт, зиһенгә күп хезмәт бирә алмый, чөнки бу шәһәр мәдәнияте хазирәне генә хикәят итеп торадыр, шуңар күрә мин Одессаны, аның артыклык лар ын бу урында сөйләмичә генә узасым килә. Ләкин шуны әйтмичә китә алмыйм. Без һәр йирдә бар, һәр йирдә яшәргә тырышабыз, дөнья көтәргә хәзерләнәбез. Одесса чит бер шәһәр булса да, аның университетында 15 ләп татар бар. Анларның арасында да бер оешу, очрашулар вә күрешүләр булгалый, бере-берен онытышмыйлар икән. Монда рус әдәбияты галәмендә дә яхшы гына тәкъдир ителерлек хезмәт итә торган бер әфәнде "мөселман поляк" бар. "Южная мысль" газетасында вә "Южная неделя" журналында язадыр. Без һәр йирдә торабыз, хәятның Аурупа кыйсемендә дә тора алабыз һәм алачакмыз дигән фикерне бу вакыйгалар куәтлиләр. +Одессаның диңгез янында, шәһәр эчендәгедән янә бер башка хәят башлана: бунда күп кеше үзенең гади кешелек йөзен бетергәндә ерткычлык маскасы кигән, кемне мөмкин, аны таларга, кемне мөмкин, аны җәберләргә тора. Бу хәл түбән сыйныфның йөзенә бик ачык язылган: ямщиктан пароходка кадәр ике кечкенә төен нәрсәмне керткән хәммаль егерме биш тиен чәйлекне азсына, шундый ук хәммаль безнең Казанда, бер чакрымлык йиргә биш тиенгә барырга хәзердер. Хәер, моны диңгез буендагы тормышның һәрчакта очрый торган хассаларыннан берсе, диләр. Пароходка утырдык, кузгалып диңгезгә дә кердек. Диңгезне әүвәл күргәндә, күзгә иң ят вә иң гаҗәеп булып бәрелгән нәрсәләре - суның төседер. Көн бик ачык, кояшлы, (бунда шималь салкыннары урынына 5 дәрәҗә җылы бар) иде. Су әүвәлән бик саф, тонык, бик тирәннән үтә күренә, төсе яшелле-зәңгәрле, бу бер дә хәрәкәтләнми торганда, әмма пароход көпчәге дулкынланып, һава бөрчекләрен төпкә төшереп йибәрсә, суга үзенә бер төс, аксыл-яшел катыш бик мөлаем, бик күңелгә ятышлы төс хасыйл була. Моңар кояш нуры да катыша да: әй, никадәр матур төс, никадәр матур күренеш диясе килә. +Шул кадәресе бар, диңгезнең газамәте, аның киң очсыз вә кырыйсызлыгы куркынычлы була торып, үзенең көчлелегенә ирексез ышандыра торган булуы инкарь ителмәсә дә , табигатьнең бертөрле генә булуы, су вә һавадан, һавадагы акчарлаклардан (чайкадан) вә берничә судан сикерә торган дулкыннардан башка нәрсә юк. Моны диңгезнең кимчелекләреннән санарга ярый. +Мин рус ширкәтенең "Одесса" исемле пароходы берлән киттем, байтак иске пароход, юлчылар күп түгел, икенче класс барысы диярлек греклар гына, араларында хатыннар да бар. Йә, никадәр ямьсез хатыннар! Дөньяда кайсы милләтнең хатынкызы иң ямьсез диеп сорасалар, мин грекларныкы дияр идем, котсызлыкта, чирканчылыкта һич мисаллары юк диярлек. Ләкин байтак кына гакыллы күренәләр, ирләр берлән бердәй үк мәсьәләләрдә җитди моназарәләргә керешәләр вә байтак муаффәкыятьле рәвештә үзләренең фикерләрен яклыйлар, гакыллы сүзләр сөйлиләр, дөнья күргәнлекләре күренеп тора. +Аш янында яшьләр вә картлар низагы чыкты, тәрбия хакында сөйләшүләре, картлар балаларны кысып: "Аларны тар рамкаларга куеп тәрбия итәргә кирәк", - дип сөйлиләр, шулай тәрбия муаффәкыятьле була вә кешеләр йитештерә, диләр. Ләкин яшьләр буңа игътираз итеп, сезнең кысудан берни чыкмый, барыбер табигать үзенекен итә, артык кысып асраудан бала бозыла, һәр хәрәкәткә каршы шулкадәр үк куәтле гаксы хәрәкәт чыга, диләр... Моназарә сугыш хакында башлана. Картлар янә милләт, ватан диләр. Әмма яшь греклар милләт, ватан булсыннар, яшәсеннәр, тәрәккый итсеннәр, ләкин бу тарика түгел, сугыш юлы берлән түгел, мәгариф юлы берлән, тынычлык юлы берлән булсын, диләр. Яшь греклар арасында бер запас солдат бик күзгә бәрелә. Сугышка чакырылган икән, шуның өчен бөтен рәхәтен югалткан: йокы йоклый алмый, аш янына килми, килсә дә, аш ашамый, сөйләшеп, үзенең кайгыларын уртаклашып утыра. Карагыз инде, бер зыялы кеше, имеш, бу файдасыз сугышка китеп, тупка ит (пушечное мясо) булсын, аннан да бәхетсезлек, аннан да начар бер хәлдә кеше була белерме, ди. Менә бу грекның сүзләрен караңыз да, рус гәзитәләренең Балкан халкында сугышка булган мәхәббәт, аны теләү, аның өчен әллә ничә җаннарның корбан булуына хәзерлек бар дигән фикерләрене үлчәңез: бонлар - һәрбере гәзитәчеләрнең өреп тутырган фикерләре генә. Балкан сугышы - "ай вә тәре" сугышы дип язган бәгъзе рус гәзитәләренең фикерләре хакында да бераз мөзакәрәдә булындык. Һәрберсе рус зыялыларын гаеплиләр. Анлар бу эшләре берлән безгә дә бары аю хезмәте генә итәләр дип сөйлиләр. Бер грек кызы: "Ирләр һәммәсе үлеп бетә дә, эшкә яраксыз хатыннар гына кала, аннан соң мәмләкәтемездә нинди тәрәккый булсын, аннан соң нинди хәерле киләчәк, ни өмид мөмкин булсын?" - ди. Беренче класста - ире Истанбулда рус посольствосында хезмәт итә торган бер дама бара иде. Ул Истанбулда ике еллар торган. Сүзне төрекләргә, аларның табигатьләренә борып йибәрдек тә, ханым әфәнде: "Төрекләр ул җәһәттән бөтен Балканда тора торган халыктан сөйкемлерәкләр, һәммәсеннән күңелгә йогышлы, аклар, - ди, - аларга ышанырга ярый, әмма һичбер болгарга, һичбер грекка ышана күрмәңез, мотлак алдар гына, - ди, - грекларны һич күрәсем дә килми, шулкадәр алардан бизәр булдым", - ди. +Менә пароходтан Анатулы вә Рум иле карьялары күренә, ...пароход бугазга керә, матур Босфор эчендә боргаланып барып, күп, матур җәйләү (дача)лар үтеп, таш өйләр берлән шыгрым тулы Истанбулга пароход туктый. III +Истанбул урамына керү берлән, иң әүвәл биналарның шәрыкка, махсус рәвештә салынулары, урамнарның иске заманча тарайтылулары өстенә, анлардагы төрле яктан ишетелеп торган тавышлар вә моңнар дикъкатьне җәлеп итә. Берсе шырпы сата да: "Биш савыты ике тиен - яхшы шырпы", - диеп кычкыра, шул сүзләрне көн буе армый-талмый кабатлый. Икенчесе, вактөяк сатып: "Теләгән нәрсә 8 тиен" диеп кычкыра. Малайлар, гәзитә күтәреп, "авадис" (хәвадис) акырып, урам буенча йөгерәләр. Халык бик эшсез кебек күренә, аз гына бер вакыйга булса да, хәзер җыелырга карый. Мин берсеннән бер-ике сүз белән номерлар сораштырган идем, тирә-ягыма 20-30 төрек, тугрырагы, төрек фәсе кигән адәмнәр җыелды. Халыкның мондый юк нәрсәгә исе китүе бер Истанбул ягында гына түгел икән, Галата ягында, Пира (европалылар мәхәлләсе, Истанбулның иң бай мәхәлләсе) да шулай ук. Бер көн кич урамда йөри идем. Бер атлы төрек офицеры минем яныма аты берлән килеп (Истанбул урамнарында атларның тротуарлардан йөрүе гади бер эш икән, сакланмасаң бәреп, егып та китәләр) русча сүз кушкан иде. Безнең сөйләшкәнне тыңларга гайре мөтәнаһи халык җыелды. Хәтта узучы атларны туктатырлык бер тыгызлык хасил булды. Мондагы номерларга килсәк, алар безнең Казанның Печән базарындагы номерларыннан күп, шактый күп уңайсызлар. +Хәзер монда хаҗилар бөтен дөньяны тутырганнар, аларны пароход Русиягә алып чыкмыйча, хәзерлеккә Истанбулда төшереп калдырган икән, шунлыктан һәр отельдә (номер) әллә никадәр хаҗи. Алар кайда барса, шуны буйыйлар, кем керсә, ул анлардан кача, әҗнәбиләр улсын, үзенең халкы улсын, аларга йә тәхкыйр күзе, йә кызганыч күзе берлән карыйлар. +Монда өйләрдә булсын, номерларда булсын, рәхәт булып шөгыльләнеп утырырлык һичбер уңай юк, иң әүвәл салкын, халык һәммәсе эшләгәндә дә, ашаганда да пальтосын салмый. Имеш, тун ки дә язу яз, яки аш аша, яки башка бер нечкә эш эшлә, тормыш өчен искиткеч хәзерлексезлек. Кичә Йосыф әфәнде Акчура углын зиярәт иттем. Ул бөтенләй бер шәркый тормышка чумган: буй-буйлы сары чапанны елы-елы фуфайкалар өстеннән киеп, астына палас җәеп утырып, кәгазьләрне идәнгә җәйгән дә идәндә язып утыра. Йосыф әфәнде бер кат гаскәри булып алып, хәзер янә үзенең сөйгәне - язучылык эшенә кайткан. +Ике шималь төреге очрашкач, сүз, билгеле, безнең Казан вә казанлылар хакында булды. Казанны эчендә торганда никадәр сүксәк тә, аның халкы никадәр кире дисәк тә, читкә чыккач, аларны ук мактарга тугры килә. Йосыф әфәнде дә шул фикердә икән. Аның тугры бер фикер икәнен, аның тиз көннәрдән бер хакыйкать булып танылачагына берничә дәлилләр дә сөйләп, җөмләсеннән бере - Берлинда мәшһүр мөстәшрикъләрдән Һартманның аңар язган бер хатын укыды. Һартман әйтә: "Сезнең төрек әдәбиятында яңа бер агым ясаган "Төрек йорды" журналы чыгуын күреп, аның киләчәге бик әмин түгел, озак бармас фикерендәрәк идек, ләкин сез һаман эштә дәвам итәсез, муаффәкыятьле алып барасыз. Бунда без гомуми шималь төрекләрендә исемез китеп күргәнемез бер хасият сәбәптер диеп уйлыйбыз. Шималь төрекләре, истанбуллыларга караганда күп җитди, аларның тәрәккый юлына агулары байтак әсаслы, тоткан юллары байтак ышанычлы вә ышанган эшләре дә җитди икәнен бөтен Аурупа мөстәшрикъләре исләре китеп икърар итәләр. Сезнең журнал да шул шималь татарлары эш башында булганга бара торгандыр", - ди. Күрәсез, безнең Казанны читтә мактыйлар, Гаребтә мактыйлар, Шәрыкта Казанның исеме афакта икәне һәрберебезнең мәгълүмедер: Төркестан, Себер йә Казанны мәркәз дип караудан башка карый да алмый, менә бу мактаулар, занымча, казанлыларны үз эчәрендә, үз казаннарында сүгүчеләр, хурлаучылар булганлыктан хасил булгандыр. IV +"Солых буламы, әллә солых киңәшләре бөтенләй киселеп ташланып, сугыш янәдән башланамы?" дигән сөальгә бу көннәрдә бере-беренә каршы, бере-беренә башка булган күп сүзләр вә күп җаваплар бирелеп, вә гәзитәләрдә язылып торадыр. Соңгы телеграмнар, солых мөзакәрәсе мәҗлесе 24 нче декабрь көнендә булып та, киләчәге кайчан булачак икәне мәгълүм булмый таралганның соңында, эш бигрәк куерды. Телеграмнарда бу мөзакәрәнең мәүкыйты гына тукталганын укыгансыз, ләкин Бабы Гали (мондагы хәбәрләргә күрә) бу вакыйганы мөзакәрәләрнең бөтенләй өзелүе диеп аңлатмакчы була. Истанбулда бүген көндез яки иртәгә төп тавышларын янәдән ишетә башлыйбыз дип сөйләшүчеләр бик күп. Затән , моңар иттихадчылар бик куаналар. Алар гәзитәләрендә "сугыш башланса", "сугыш була калса" дип, мәкалә артыннан мәкаләләр язалар. Моннан соң төрек гаскәре үзенең оятын бетерер иде, кара йөзен агартыр иде дип, матур сүзләр берлән сәхифәләрне тутыралар. Икенче яктан, һәр ике тарафны да сугыш күп ялыктырган булуы, көннәрнең 24 нче декабрьдән башлап бик бозылып китеп салкын, ягъмурлы вә йилле булулары, аннан башка да арыган, изелгән ике якның гаскәре өчен дә бик кызыклы түгел. Бондый көннәрдә табигатьнең катылыгыннан да гаскәрнең күп өлеше кырылып бетүе шөбһәсездер. Ләкин сугышка хәзерлек һаман дәвам итә. Матди яктан хәзерләнү үз юлы берлән барган шикелле. Рухани яктан изелгән, бөтен тойгысы үлгән төрекләрне һаман уйгату юлында хәрәкәт бар, һаман аларның милли тойгылары, милли шаннарын аңлаулары хакында озын-озын мәкаләләр язалар. Шул сүзләрдән соң һәм монда алынган кайсыбер тәэсираттан соң, чынлап та, янә бер сугыш булса, төрекләр йиңәрләр иде, дигән бер фикергә ышанасы килә вә ышана языла. "Иттихад"чылар бу сугышны бөтен җаннары берлән телиләр, алар, хәят вә мәмәт мәсьәләсе дә шул, диләр. Чөнки аларның кайсыберләренең сөйләвенчә сугыш башланды исә, хәзер хөкүмәт башына алар күчәләр. Камил паша бөтенләй ышанычын җуйды. Өеннән чыгарга да куркып тора, авыру булып күренеп, үзен, Габделхәмид кебек, куркынычсыз бер йиргә куйган да тора бирә. +"Иттихад"чыларның яхшы сугышчы булганлыкларына, чынлап уйлаганда шаһидләр дә бар. Мәсәлән: Шкодрада мөхасарә эчендә һаман каратаглыларга бирелмичә, бәлки аларны кайсыбер җәһәтләрдән мәгълүб итеп торучы командан "Иттихад"чы, Әдернә баш команданы "Иттихад"чы, соңгарак язачагым Җавид паша, янә "Иттихад"чы. Болай булгач, төрекләр үзләренең йиңелүләрен йиңелүгә санамаска телиләр вә, яңадан сугышып, үзләренең өстенлекләрен исбат итмәкче булалар, ләкин сугыш булмаячак дигәннәрнең дәлилләре искә килеп төшә дә, алар да куәтле сыман күренә. Чөнки эш, никтер, актык бер ноктага килгән булса да, Европа дәүләтләре бөтен балканлыларның тезгеннәрен үз кулларына теләгән минутта алып, аларны теләгәннәре юл берлә йибәрә алулары, Төркия берлән Балкан хөкүмәтләре арасындагы төрле шартлар берлән булса да, солых булачак дигән фикерне башта урнаштырыр да. +Ни булса да, сугыш буламы, солых буламы, төрекләр кашында иң беренче алга алынуы тиешле мәсьәләләр яңадан бераз яшәрлек булып хәзерләнәдер. Бу сугыштан соң ук Әрмәнстан мәсьәләсе дә калку ихтималы бик якын, Сүрия мәсьәләсе хәзер үк чыккан. Анда чыга торган мөселман һәм христиан гәзитәләре төрекләрнең хаким бер милләт булып яши алачагына ышанмыйлар. Үз эшләрен үзләре күрү юлына керүне чынлап урнаштырып куйганнар. Бу тугрыда рус гәзитәләрендә дә мохабирләрдән мәктүбләр басылгалаган иде ки, андагы христиан гарәпләренең рус әфкяре гаммәсендә үзләренә каратырга тырышканлыкларын күрсәтәдер. Бара торгач шундый уңгайсызлык ларны күрәсең дә, "әллә төрекләрнең милләте хакимә булып торуларының дәвере беттеме икән инде, алар бу эшкә бөтенләй яраксызлыкларын бөтен галәмгә күрсәттеләрме әллә инде?" дигән бер башваткыч мәсьәлә килеп чыга. Болай булса, бу сүзгә бераз юл бирелсә, аңар бераз гына булса да бер төпле булган нәзария диеп каралса, төрекләр бит бер милләт хәлендә яшәргә камил хаклылар, ичмаса, һич булмаса, шул юлны күз алдына төплерәк итеп китереп эшкә башлау кирәк иде, ләкин милләте хакимә булып яшәүдән, милләте мәхкүмә булып яшәү янәдән кыенрак, янәдән авыррак бер эштер һәм төрекләрнең ул тарика яшәргә дә хәзерлекләре бик аздыр. +* * * +Төрек белән Юнан арасында сугышкалап алулар һаман искечә бара. Җавид паша гаскәре юнанлыларга бик яхшы каршылыклар иткәнен "Икъдам" гәзитәсенең Сәланик мөхбире яза. Мөхбирнең язуы буенча һәр көн шәһәргә яраланган юнан гакәре утыз-кырык вагоннан ким килми, имеш. Юнанлылар Җавид пашадан бөтенләй аптыраганнар, гаскәрнең рухын куәтләү өчен, төрле ялганнарны шәһәр эчендә гәзитәләрдә таратып кына торалар икән: "Җавид паша гаскәре ачлыктан вә йиңелгәннән үзен үзе үтергән", "Җавид паша әсир төшкән вә яраланган" дигән хәбәрләр һаман чыгып кына торалар. Әмма офицерлар ул гас кәрнең уңганлыгыннан вә муаффәкыятьле эш күргәнлегеннән исләре китеп бетә алмый икән. +Болгарлар да мондый ялганнар берлән гаскәрнең рухына тәэсирне бик күз алдында тоталар, рус гәзитәләрендә күптән үк: "Болгарлар аэропланнар берлән Әдернәгә прокламацияләр тараталар" дигән хәбәрләр язылган иде. Шул кәгазьләрнең бере булырга кирәк, "Интихабе әфкяр" гәзитәсенең 24 нче декабрь номерында гына басылып чыкты, кәгазь төрекчә рокга язуы берлән язылган вә башына да "игъланы гомуми" диеп куелган да, шул сүзләр язылган: "Болгарларның, ягъни безнең сугышыбыз мөселман халкы берлән түгел, бәлки алдакчы, залим хөкүмәт кешеләренә каршыдыр. Без кан түгәргә теләмибез, бәлки сезне җәберләүчеләрдән коткарып, Балканга яхшы идарә кертүне телибез. Болгар гаскәре шул Рум илен сугышып алып бетерде, хәзер безнең гаскәр Истанбулдан ике сәгатьлек юлда, бары Әдернә генә безгә бирелмәгән калды, ул да гаскәр берлән чорналган, сезгә һичкайдан ярдәм юк, шулай булгач, кан түгүдән дә мәгънә юк, пашаларның күңеле булсын өчен ник кан түгәргә? Әдернәгә каршы мең болгар тубы бар, сез безгә тапшырылмасаңыз, бөтенләй харап иләчәксез, соңыннан тапшырылсаңыз да, эш узган булыр, гөнаһ - болай эш кылмак", - диеп язылган. Шул сүзләрне язган гәзитә: "Болгарлар көч берлән Әдернәне ала алмагач, хәйләгә керештеләр", - диеп көлә. +"Икъдам"ның Сәланик мөхбире үк хөкүмәтнең төрек гәзитәләренә каты мөгамәләсен яза. Алардан берничәсен яптырды, ди. Сәланиктан юнан гаскәренең яһүдиләргә каршы хәрәкәте һаман беткәне юк икән. Күптән түгел генә янә өч яһүдине берничә гаскәр үтереп качканнар. Качучыларны да хөкүмәт бу ел эзләп маташа, ди. Европа әфкяре гаммәсе бәйләнмәсен дип курка. Үтерүчеләрне тапканнарга бүләкләр тәгъйин иткән булып йөзен агартырга тырыша, ди. +Безнең русиялеләрнең җаннарын рәнҗетә торган нәрсәләр җөмләсеннән, русияле хаҗиларның Истанбулда ничә көннәрдән бирле җәзаланып, рәнҗеп торуларыдыр. Җиддәдән кайтып килә торган һәммә хаҗины, Истанбулга килеп йиткәч, пароходтан куып чыгарганнар да, аларның хәлләрен тәкъдиргә тапшырганнар. Шулай итеп, хаҗи әфәнделәр биш-алты көннәр монда аптырашып йөргәннән соң, бер көнне рус обществосының "Синеус" атлы бик кечкенә генә бер пароходына өч йөз унбиш хаҗи тутырып, алардан билет өчен күп акчалар алып, Феодосиягә озатканнар иде. Өч-дүрт көн үтте дә, 26 декабрьдә хаҗилар кире кайтканнар дигән хәбәр чыкты. Бу ни эш дип сораша башлагач, түбәндә сөйләнгән эч яндыргыч бер вакыйганың булганы беленде. Шулай итеп хаҗилар юлга чыкканнар икән, пароход бугаздан чыгар алдыннан диңгездә дулкынның бик куәтле булганы күренгәндә, пароход бераз якорь салып калган, ләкин андагы хаҗиларның сүзләре буенча, пароход якорьлы хәлендә торганда, бөтен утыручыларны хәйратта калдырырлык рәвештә дулкынлану булган. Пароход, торган урынында сикеренеп, күп кешене аяктан еккан, берничә кеше агыз вә борыннарын ярганнар, дулкыннан диңгез авыруы берлән авыручылар косып, баш авыртудан аптырап беткән кешеләр тугрысында язып торырга да лязем түгел. Диңгезнең хәле шулай булып торуына карамыйча, берничә вакыттан соң капитан пароходы берлән диңгезгә кереп киткән. Йил бик куәтле икән, ул көн ачык диңгездә йилнең куәте вә тизлеге секундына унсигез метрга йиткән икән. Шундый дулкын вакытында, зур пароходлар барудан гаҗиз калган вакытта, хаҗиларны төягән пароход һаман юлында булган, утырганнар кәефе пароход рәисе тарафыннан хәтергә дә алынмаган. Ләкин эшнең читенлеген, юлның куркынычлыгын күргән хаҗилар да актык дәрәҗәгә килгәч җанлана башлаганнар. Аларның арасыннан берничә гайрәтлерәкләре чыгып, капитанга барып: "Син безне ни эшләтмәк буласың, күрмисеңме пароходка аз калган, хәзер су керәчәк тә, без һәммәбез һәлак булачакбыз", - диеп шикаять иткәннәр. Байтак гауга вә тавышлардан соң гына, эшнең начарлыгына үзе дә ышанган капитан, пароходны кире борып, Истанбулга алып кайткан, монда кайткач та, мескен хаҗиларга көн юк: консулмы иде, яки аның мөгайянымы иде белмиләр, хаҗиларны ук гаепли, имеш. Аларга шул кечкенә пароходтан башка пароход Русиягә кайтыр өчен бирелмиячәк, алар кайчан кайтсалар да, шул пароходта гына кайта алачаклар, дигән. Хәтта ул да хаҗиларны пароходтан да чыгармаска теләгән икән, ләкин бара торгач, хаҗилар: "Безгә акчабыз да кирәк түгел, билетларыбыз да кирәк түгел, без ни булса да, бу пароходта калачак түгел, безгә җанымыз кадерле", - дигәч, бичара хаҗиларның билетларын биреп чыгарга да рөхсәт биргәннәр. Хаҗиларның кайсыннан сорама, кайсын күрмә, һәрбере яңа анадан туганнар кебек бер хәлгә килгәннәр. Һәммәсе: "Аллаһыга шөкерләр булсын, үлем якабыздан тоткан иде инде, котыла алдык көч берлән", - дия сөйләшәләр. Алар арасында авырулар, зәгыйфьләр, юлдан язганнар, акчасызлар бик күп хәйран бер хәлдә Истанбулда янә калдылар. Тиз вакыттан Русиягә Бәйруттан янә сигез меңнәр чамасы хаҗи киләчәк диләр, шулар арасына кушылу мөмкин булмасмы, диеп өмид баглап торалар. Ләкин ул өмидләре дә мескеннәрнең бушка, чөнки ул пароходлар карантин аша узганнар, шуңар күрә аларны Истанбулда чыгармаслар да һәм ул пароходларга Истанбулдагы хаҗиларны да алмаслар. Бу өч йөз хаҗиның хәле бик мөшкел, үз эшләрен үзләре күрә алмыйлар, аларга ярдәм бирүче дә юк, безнең хөкүмәтнең хаҗиларга нәзары хакында язып та торасы юк. Консул пароход ширкәтен яклау ягын гына карый, имеш, ул - "Синеус" дигән пароход, хаҗилар өчен махсус Русиядән китертелгән, аның өчен күп расход тотылган да, әгәр ул пароход буш килеш Русиягә кайтарылса, рус общестовасы күп зарар күрәчәк. Никадәр тыңларлык дәлил. Имеш, бер ширкәтнең үз файдасы өчен кешенең рәхәте бер якка куелсын. Безнең хаҗилар күргән рәзаләт, аларга һәр мәмләкәттә, һәр көче йиткән кеше тарафыннан күрсәтелгән кабахәтлекләр, симсарларның талауларыннан башлап, вәхши чүл гарәпләренең талауларына кадәр, һәммәсе зур исляхатләрне эстәгән мәсьәләләр җөмләсеннәндер. Бу тугрыда безнең гәзитә вә сәясәт галәмендә күп сүзләр сөйләнгән булса да, хаҗилар хәле аз гына да төзәлгәне юк эле. +* * * +Истанбулда, сәясәт галәмендә, һаман билгесезлек. Гәзитәләр аз-маз гына яза, ачык язмый, күп, булган вакыйгаларны да язудан тартылалар. Мәсәлән, Истанбулда күптәннән бирле, хәзер өч-дүрт көн булды инде, мәшһүр фидаи Әнвәр бәкне унынчы кул урдуга командан итеп тәгъйин ителүе хәбәре йөридер. Гәзитәләр буны язмыйлар, кечкенә генә, бары "Әнвәр бәк падишаһ хозурына кабул ителгән икән" хәбәре генә чыкты. Бу бераз теге хәбәрне куәтлидер. Язмауларына сәбәп тә, Әнвәр бәкнең югары ашуы, "Иттихад вә тәрәккый"ның күтәрелүе димәктер ки, ул хәбәрне таратуны хәзерге хөкүмәт теләмидер. Сугыш хәзерлекләре һаман искечә бара, бәлки аннан да куәтле дияргә ярый. Вокзалдан Чаталҗага гаскәр көн буе, ярты сәгать саен йибәрелеп тора, аннан кире вагоннар гына кайтып торадыр. Әллә никадәр пулеметлар йибәрелеп торган көне, яшь гаскәр, рухлы гаскәр һәрвакыт озатылып торган көне. +Бу хәзерлек ни өчен, сугыш вә солых хәбәре ничек булган вә ничек булачак икәнен һичкем белми, хасыйле, һәрбер төрек сәясиюне үзенчә фикерли, үзенчә уй уйлый вә тугърырагы "һәрбере үзенчә саташа" дип рус мәкален әйтергә ярый. +Әнвәр бәк хакында матур-матур сүзләрне халык арасында сөйләү - гади бер нәрсә, хәтта газета идарәханәләрендә кайсыбер язучылар да сөйлиләр, Әнвәр бәк: "Мине Чаталҗага болгарларга сугышка йибәреңез, миңа эш кылырга рөхсәт биреңез, мин, һичшиксез, бөтен болгарны качырачакмын", - дигән, имеш. Һәм, хакыйкатән дә, үзе сөйләгән сүзләрдә хаклы да була алыр, чөнки гаскәрнең аңар хөсне тәвәҗҗеһе бар. Ләкин хөкүмәт халыкның, хосусән гаскәрнең каршында нөфүзле булган кешеләрдән бик курка, аларның халыкка тугрыдан-тугры хитаб итүләрен инкыйлаб кузгату юлында бер хәрәкәт дип карый. Бу фикерне куәтләү өчен, бүген "Интихабе әфкяр" гәзитәсен ябу дәлил була аладыр. Бу гәзитә, затән, "Иттихад вә тәрәккый"ның нашире әфкяре сыман бер гәзитә булса да, бик сакланып яза иде, әйткән сүзләрен бик чамалап кына әйтә иде, хәтта тагын да яхшылап әйткәндә, бу гәзитәдә бере-беренә мохалиф фикердә булган ике зат та мәкаләләр яза алалар иде. Шундый бер могтәдил гәзитәбезнең Русиядәге татар гәзитәләренә караганда күп уң, күп сакланучан вә яшьләргә күп яктан үзенең мәсләге берлән ярамый торган бер гәзитә, бүгенге көндә Төркиядә сул вә халыкны котырта торган, фикер тарата торган санала. Шул гәзитә "безнең хәзерге йиңелүләребезнең, хәзерге бәхетсезлегебезнең мәсьүлиятләре хөкүмәт кешеләреннән артык бер кулга хәрәкәт иткәндә, ватанның файдасына хезмәт итә ала торган кешеләргә ватанның балалары өстенә төшәчәк" дигән фикерне йомшак кына итеп баш мәкаләсендә язганы өчен ябылды. Иртәгә гәзитә номеры чыкмаячак, ләкин берсекөнгә яңа бер исем берлән чыга башлаячак. Бу гәзитәнең шул 29 нчы декабрь номерасында ук хатыннар мәсьәләсе хакында бик чирканыч, бик начар бер юлда тәхрир ителгән бер мәкалә бар, ул мәкалә чыгар-чыкмас Истанбулдагы безнең бар татар колониясен кайнатты. Аларның яңакларына сукканнан да ким булмады. Ләкин ул мәсьәлә тугрысында хәзерге берничә төрле эзләнүләр ясала, ди. Аның хакында аерым бер вакыт язарга калдыруны уңай таптым. VI +Безнең Русия шәһәрләрен күреп кенә, Истанбул урамы вә аның хәяты хакында һичбер фикер ясар хәл юк. Истанбул урамы төнлә берлән яки хәзерге вакытта кич сәгать 6 дан соң гади, безнең урамнарның тарырагына охшаса да, көндез бөтенләй бер рәвеш аладыр. Иң әүвәл шыгрым тулы кеше, урам уртасын вә тротуарларны тикшереп тормыйча, кайдан эләкте аннан йөри бирәләр. Менә шушындый гөрелте, шундый шау-шу арасында хуҗасыннан башка өстенә йөк салган бер ат яки ишәк, тротуар буенча килеп, сине арка тарафыңнан этеп екмаса иде, диеп кенә сакланып, як-ягыңа каранып барасың. Күзгә күренгән иң ямьсез манзаралардан: череп беткән, ватылырга якынлашкан агач өйләр, алар, гадәттә, манара шикелле биек вә тар булалар. Төрекләрнең фатирлары бездәгечә, һәммәсе бер катта булып, өйнең икенче катында икенче кеше тора торган түгел. Бер кечкенә генә өйнең иң түбән каты - аш өе, икенче катында - кунаклык, өченче каты - хатыннар бүлмәсе вә тагы югары каты йокы бүлмәсе булып, болар бере-береннән бик текә, егылганда, һичшиксез, муенны сындыра торган баскычлар берлән аерылганнар. Мин әле өй эченә кереп киттем, аны хәзергә калдырып торыйк, урам буенча бара торган йиремезгә барыйк. +Бүген якшәмбе көн Истанбул ягында байтак гына магазиннар ябылганнар, ләкин Галата ягында, "Бәк углы" дигән урамда һәммә кибетләр ачык. Болар мөселманнар яки яһүдиләр кибете булганга түгел, бәлки мондагы христианнарның көннең нинди икәненә карап тормай сатуны итә биргәнлекләреннән генәдер. Моннан бер-ике көнгә әүвәл "Интихабе әфкяр" гәзитәсендә бер хәбәр чыкты: "Төрек мәҗрухлары файдасына локанталарга кереп акча җыеп йөргән ике төрек хатынын полис тотып бу эш, хатыннарның намәшруг рәвештә, кешеләрнең утырган йирләренә кереп, алардан акча җыеп йөрүе һич ярамый торган эш" диеп, мәзкүр хатыннарны политсәгә илткән. Анда бу хатыннарны бик нык вәгазьләгәннәр вә алар да җавабында: "Һәр хатын үзенең теләгәнен эшләүдә хөр, безгә бу чаршау астыннан чыгарга вакыт йитте инде, әллә нинди берничә мисезләрнең теләгәннәрен кылаекмы - диеп, - Без мондый хәятта торырга разый түгел", мәалендә сүзләр сөйләгәннәр. Шушы вакыйганы язган "мөтәрәккый" (үзенчә) гәзитә бу хатыннарны ничек кенә тәхкыйр кылырга белми, теленә никадәр кабахәт сүз килсә, башына никадәр начар бер фикер килсә, һәммәсен каләменнән чыгара, гәзитәдә яза. Менә без, берничә кеше: "Мондый матур фикер сөйләгән төрек хатыннары бар икән диеп шатланып, куанып, аларның нинди хатыннар, нинди гаиләдән икәнлекләрен, хатыннар мәсьәләсенә нинди күз берлән карыйлар, Төркиядә бу мәсьәләне "юллы хәл ителәчәк" диеп уйлыйлармы икән?" дигән сөальләргә мәгълүмат алырбыз. Анлар берлән бу тугрыларда бераз мөзакәрәдә булырбыз диеп уйлап, "бу затларны табабыз" диеп уйлап, политсәгә киттек. Шул мөнәсәбәт берлән төрек политсәсен дә күрдем. Безнең часларга караганда күп чиста, урыннары вә бүлмәләре якты, иркен. Мәэмүрләр дә яхшы гына пакь вә тәмиз генә киемлеләр. Комиссар әфәнденең бүлмәсенә кердек. Безне бик ачык йөз берлән көлеп каршы алды. Әҗнәби гәзитәләрнең мөхбирләре дигән сүзне ишеткәч, безгә тәгъзыйм берлән карый башлады. Ләкин безнең максудның ни икәнен белгәч, балаларга махсус простойлык берлән: "Әфәнделәр, мин монда яңа гына килдем, ул вакыйгадан хәбәрем юк, мине гафу итеңез, белсәм, баш өсте мәгълүмат биргән булыр идем, - диде. - Сез полис мөдириятенә барыңыз, анда белә алырсыз, сезнең берлән танышуда үземезне бәхтияр саныйм", - диеп, безгә әллә нинди матур чөйләр кыстырып, без теләгән нәрсә хакында кечкенә генә булса да мәгълүмат бирми йибәрде. Мөдирияткә бардык. Ләкин мөдир әфәнде баягы карт комиссар кебек бернәрсә дә безгә ул тугрыда мәгълүмат бирә алмады, чөнки боларның кәгазьләре һәммәсе "идарәи горфия" рәисе Мәмдүх пашага йибәрелгәннәр икән. Безгә шул арада, ул ханымнарны идарәи горфия тарафыннан тәүкыйф иттеләр инде диеп тә сөйләп алдылар. Без гаҗәпләндек: мәҗрухлар файдасына намуслы вә хәмиятьле бер төрек кызы акча җыя да, аны хибес итәләр! +"Полис мөдирияте" - бу Русиянең "охранный отделение"се, үзенчә бик яхшы куелган, ләкин яңа ясалган нәрсәләрдән түгел, вакытында Хәмид заманасында бу урыннар күп эш күргәннәр, "зур хезмәтләр" иткәннәр дә зур акчалар да тотканнар. Хәзердә дә шул юл берлән һаман халык акчасын һич урынсыз тотып киләләр. +Бәк углы урамыннан борылып бераз баргач, кечкенә генә озынча бер вывескада "Дашнакцютун җәмгыятенең клубы" диеп язылган. Бер пычрак кына парадный ишек кереп китә, баскыч юлы караңгы гына, югары менгәч, берничә ишекләр берьякта да зур түгел генә зал. Анда унлап кеше гәзитә вә китаплар укып утыралар, залда бер китап шкафы да бар, китаплары ләкин бик аз, безнең "Шәрык клубы" китапханәсенең яртысы кадәр дә булмас. Стеналарда әрмәниләрнең үз милләтләренә хезмәт иткән кешеләренең сурәтләре тагылган. Безнең бу клубка килүдән максуд "Дашнакцютун" фиркасенең органы булган гәзитә идарәсенә кереп, андагы әрмән хадиме милләтләре берлән бераз сөйләшеп утыру иде. Чөнки ул мәсьәлә, ягъни әрмәннәр мәсьәләсе, хәзерге Төркия башына килгән сөальләрнең иң әһәмиятләреннәндер. Мәзкүр фирка Төркиядә хөррият игълан кылынган көннәрдән бирле үзләре өчен муаффәкыятьле рәвештә диеп әйтергә ярарлык эш күреп кыладыр. "Дашнакцютун" фиркасе гәзитә укучыларга мәгълүм ки, безнең Русиядә хәзер ачыктан-а чык эш күрә алмый, аларның әллә никадәр угыллары судка бирелделәр, хөкүмәт тарафыннан мөәхазә ителделәр . Әмма бу фирка Төркиядә бик хөр яши, күптәннән бирле ачык, үзенең мәсләген сөйләп килә торган гәзитә чыгара. Хөррият игълан ителгәч, "Иттихад вә тәрәккый"челәр берлә бергә эш күргән, ләкин хәзер алардан аерылганнар. Чыга торган гәзитәләренең баш мәкаләләре төрекчәгә дә тәрҗемә ителеп басылып чыга. Истанбулдагы төрекчә гәзитәләрнең һәммәсеннән хөр яза. Гәзитә әһеле хәзерге Камил пашадан бик разыйлар, аларга Камил пашаның вилаятьләрне тагыту - децентрализация фикере "Дашнакцютун"лыларга бик охшый. Бу фирка халкы хәзер бик нәшатлы күренәләр, киләчәккә өмидләре нык булырга охшый. Аларның сөйләвенә караганда, Истанбулда йөз илле мең әрмән бар, шунларның утыз бишләп чиркәүләре, илле ике ибтидаи мәктәпләре, йиде ирләр өчен вә ике кызлар өчен игъдади мәктәпләре вә бер дә югары мәктәп сыман нәрсәләре бар икән, мөгаллимәләребез һәммәсе Европада тәхсил күрәләр, диләр. Мәктәпләребезнең бәгъзеләре хосусыйлар вә күбрәк бер өлеше кәлисә вакыфыннан, вә бер өлеше дә халыктан акча алып, үзләренең мадди якларын тәэмин итәләр, диләр. Шуның өстенә хөкүмәт мәктәпләренең яхшыракларында әрмәниләр бөтен укучыларның өчтән береннән дә ким түгел, диләр. VIII +Бүгенге Истанбул һавасы бөтенләй безнең шималебезнең Русия һавасы шикелле: тын вә караңгы, кич күк йөзе һич күренми, чөнки ире-ире, япрак кадәрле кар төшә, ләкин йылы, карның төшкән бере эри бара да, аякларны чуалтырлык кадәр шәп былчырак буладыр. Менә шундый бер кичтә бугаздагы күпердән без пароходка утырып, утырган йиремездән унбиш минутлык йир Бишек ташка (мәхәллә исеме) киттек. Бу ике арада вә моннан да ераграк йирләргә йөртергә дип, вә күпернең икенче тарафларына да утыручыларны алып барыр өчен, илле-алтмыш пароходка хуҗа булган бер ширкәт Истанбулда 25-30 еллардан бирле бик муаффәккыятьле рәвештә эш күреп килә икән. Ширкәтнең әгъзалары да күбрәк төрекләр. Пароходта кеше бик күп йөрсә дә, бик күп доход китерсә дә, болар бик нәзәкатьсез вә уңгайсызлар. +Пароходта күзгә бик ят тоелган вә бәрелгән нәрсә - зал аркылы тартылган чаршаудыр. Ул чаршау артында, битләренә кара вуаль япкан вә өстләренә дә монашка шикелле кара төстән күлмәк сыман кием кигән төрек хатыннары утыралар. Бу мескеннәргә өйләрендә аерым бүлмәләр булган кебек, пароходта да аерым чаршау артлары бар. Ул гына да түгел, трамвай юклыктан, 15-20 кеше сыйдыра торган автомобильләр йөри, шуларның да бер ягында чаршау бар, анда да төрек хатыны хәрәмдә яши. +Без, вакыт илә Төркиянең сәясәт галәмендә вә хәзердә исә әдәбият галәмендә яхшы гына урын тоткан бер затка зыяфәткә бара идек. Өйгә кергәч, берничә текә баскычлардан менеп, өйнең бер почмагында елы бер бүлмәгә җыелган кунак өенең хуҗасын вә башка кунакларны лампа (бүлмәне елытыр өчен ягылган) әйләнәсендә таптык. Бүлмә тәкәллефсез генә, гади шәрык ысулында мөзәйян: идән бөтенләй палас берлән капланган, стена буе безнең урындыкларга караганда бераз тәбәнәк, киң вә урта йомшаклыкта булган озын утыргычлар берлән әйләндерелгән вә анларның өстенә берничәшәр данә арка таянгычы мендәрләр дә куелган. Стеналарда берничә рәсемнәр дә бар. +Һәр кергән бер кеше саен бүлмәдәге булган халыкның һәммәсенең бердән күтәрелүе күзгә ят тоелыр, мәктәп шәкертләренең мөгаллимнәрен каршы алуларын искә төшерә. Шуннан соң бер-берен сәламләү башлана: иң әүвәл өй хуҗасы "хуш килдеңез" диеп, уң кулын түбәннән агызына таба китереп вә аннан да кашы өстенә куя, шул юл берлән үк җавап та бирелә вә шуннан соң безгә бик ят тоелган, бары төрекләргә генә диярлек махсус булган бер нәзәкать (вежливость) берлән сүзгә керешелә. Һәр сөйләүче үзе хакында "мин" диясе урынга "бәндәңез" вә "сезгә" диясе йиргә "җәнабе галиләренә" вә шуңар охшашлы сүзләрне сыйганы кадәр куя бирә. Сүзне тыңлаучы кеше дә һәрбер "бәндәңез"гә каршы бер "Әстәгъфируллаһ"ны йибәреп торуда кимчелек күрсәтмәү - сөйләшү әдәпләренең иң олугъларыннандыр. +Мәҗлесебездә берничә сәясәт берлән уграшкан адәмнәр булганга күрә вә аларның бәгъзеләре "Иттихад вә тәрәккый"че вә кайсыберләре дә бу фирканең элек, олугъ вә эшлекле булган вакытларында, аның әгъзаларыннан булган затлар иде дә, шунлыктан, табигый уларак, сүз Төркия сәясәтенә кереп китте вә сүзнең китеше тарихи бер агым алды. Шөйлә ки хөрриятнең ул вакытларында, Габделхәмид идарәсе яңа гына ватылып ташлап, аның йиренә кануны әсаси игълан кылынгач, сәясәттә эш башына кичкән кешеләр бердәнбер "Иттихад вә тәрәккый"челәр булган иде. Бу фиркадә Төркиянең иң алдын фикерлеләреннән, иң киң уйлаучыларыннан вә иң дә эшкә мөстәгыйд яшьләреннән күп кешеләр булганга күрә, аңар мәмләкәтнең һәм эчендә, һәм дә тышында күп өмидләр багланган иде. Гүя Төркиян ең хәзерге хәле вә киләчәге бөтенләй бу фирка кулында, һәр мәсьәлә бу фирка тарафыннан хәл ителәчәк вә һәм мәмләкәткә, һәм дә төрек милләтенә файдалы рәвештә хәл ителәчәк икәненә бөтен Аурупа ышанган иде. Бу кадәр куәтле вә нык истибдадтан киң бер мәшвәрәти идарәгә күчә белү, оста бер рәвештә күчә белү - һәммәсе "Яшь төрекләр"дә, "Иттихад вә тәрәккый"дә булган күркәм сыйфатлардан дигән, бер гомуми иман хасил булган иде. Заманнар үтте. Вакыт үз эшен үзе күрде дә, ахырында "Иттихад" та үзенең эшлеклелеген, өстәлеген вә башка яхшылыкларын бетерде дә, үзенең кулыннан бөтен куәтне югалтты. Ни өчен бу "Иттихад" үз кулында сәясәт эшен саклый алмады? Менә шуның кебек сөальләр иттихадчыларның вакытында олугъ ларыннан саналган бу әфәнделәргә бирелде. +"Иттихад"чылардан бере: "Без "Яшь төрекләр"нең Габделхәмид заманасында бердәнбер вә иң олугъ булган фикерләре шул истибдадны бетерү иде, бөтенемезнең башын әшгаль иткән нәрсә, һәммәбезнең төп идеалы шул черек идарәне бозу вә бетерү иде вә шуннан артык һичнәрсә юк иде. Затән, шуннан артык барырга юл да юк иде, чөнки Кануны әсаси игълан кылганга кадәр аның булу ихтималын бөйлә тоткан кеше юк диярлек иде. Бу Габделхәмиднең төшеп, йиренә яңа идарәнең килүе "Иттихад"чыларны бөтенләй шашырды. Бу эш алар өчен һичбер көтелмәгән эш булды. Алар мәшрутый бер хөкүмәттә эш күрү юлын төшенгән булу кайда, хәтта аның хакында чынлап торып уй да йөреткәннәре юк иде. Мәшрутиятьнең игъланы берлән "Иттихад"чылар үзләренә билгесез булган бер эшнең башында, ягъни мәшрутый бер мәмләкәтнең идарәсендә булындылар. Бу хәзерсезлек "Иттихад"ны сәяси мөфлислеккә китерде дә, ул баштүбән очып китте", ди. Янә дә берсе бу сөальләргә җавап йирендә Төркиянең хәзерге көнгә төшүенә дә җавап бирүне берләштереп: "Безнең Төркиянең Габделхәмид дәверендә сәяси хәле бик начар булган, аны ул бары үзендә булган хасиятләр, осталыклар берлән генә тота белгән. Аның кулыннан куәт китеп, "Иттихад"чыларга күчүе берлән эшкә өйрәнмәгән, сәясәткә яхшы күнмәгән вә сәясәтнең нәзария (теория)ләре берлән генә таныш булган кешеләр кулына күчте дә, анда үзенә ышанычлы карар табылмады. "Иттихад"чыларның тоткан программалары сәясәткә бер дөрест карау булмыйча, ул бабка күбрәк хыяллар йөртүдән генә гыйбарәт булды. Күрәсез ки, "Иттихад" үзенең дүрт еллык гомерендә никадәр күп нәрсәгә өйрәнде, аның шул дүрт ел эчендә сәясәткә карашының үзгәрүе тикшереп каралса, анда актык елларга таба хыял галәменнән хакыйкать галәменә таба эволюция (акрын гына күчү) бик ачык күренәдер. "Иттихад"ның сәясәт галәменнән аз хәбәрдар булуы, яшьлеге, аның үз башына йитте, "Иттихад" та төште. Безнең хәзерге йиңелүләргә килсәк, монда иң зур урын тоткан нәрсә безнең гаскәри көчнең ертылып, вәхши бер хәлдә булуыдыр. Безнең бер гаскәр болгарның берсе берлән сугышканда, һичшиксез, аны йиңә, безнең бер фирка болгарның шундый фиркасенә очрашып сугыша икән, аны йиңә, хәтта тагын да югарырак китим, безнең бер мең кадәр яки мең ярым кадәр гаскәрнең башында бер командан булса, бу командан үзе шикелле бер куәтле гаскәри булган болгар команданыннан өстен килер, әмма безнең йөз илле мең гаскәр үзенә дошман булган йөз меңгә дә каршы тора алмый йиңелер. Хасыйле, минем әйтергә теләгәнем бу: бездә баш юк, тәртип юк, эшне, гаскәри эшне, мәдәни рәвештә күрә белү юк, йөз илле меңне әйләндерә белерлек кеше юк. IX Урынлы бер протест Ислам галәме халыкка гына ярарга тырышу юлын яратмый. +Әфәндем, түбәндәге мәктүбне "Тәфсире әфкяр" гәзитәсе идарәсенә йибәреп, гәзитәдә басылып чыгуын үтенгән идек, ләкин анда басылып чыгуы идарә тарафыннан мөмкин табылмаганлыктан, мөхтәрәм гәзитәңез аркылы фикеребезнең матбугатка чыгуын телибез. Безнең бу мәктүбемезне басмый калдырмавыңызга ышанганлыгыбыздан, сезгә тәшәккерләребезне алдан ук тәкъдим итәбез. +"Интихабе әфкяр" гәзитәсе идарәи һәйятенә. +"Интихабе әфкяр" гәзитәсенең узган шимбә көнне чыккан номерында ике мөселман хатынының Бәк углында яралылырга иганә җыюлары мөнәсәбәте илә язылган мәкаләсене укыдык. Бу вакыйганың төбен һәм мәкаләнең нинди булса, берәр уй артыннан барганда, корал ителеп язылган булуы ягыннан, бу урында сүз озайтуны кирәк диеп белмибез. Безнең төп әһәмиятле булган нәрсә дә шул вакыйганы язып узган арада, тәрәккыйпәрвәр диеп уйлаганымыз һәм шундый бер агымны күрсәтү дәгъвасында булган "Интихабе әфкяр" гәзитәсе мөселман-төрек хатыннарын мәдәни матбугат галәмендә күптән онытылган сүзләр берлән тәхкыйр кыла башлавыдыр. +Әхлакчы, хәтта бик гади бер мәдәнилек күзе берлән генә караганда да, Истанбулда иң куәтле интикадка, ачулануга, хәтта хөкүмәт тарафыннан җәзалар бирелергә тиешле кешеләр ирләр икәне мәгълүмдер. Сезнең бу мәкаләңез дә безнең бу фикеребезне куәтләде. Бу хатынның тәхкыйр ителүен күргән һәрбер ирнең, кешелек вә мәдәнилек ягыннан караганда иң беренче бурычы да, хәкарәт ителгән хатынны ничек кенә мөмкин булса, шулай якламактыр. Аналарыбыз, сеңелләребез, апаларыбыз, кызларыбыз, яки хатыннарыбыз булган ислам-төрек хатыннарының бер билгесез бүлеге тәхкыйр ителгәч тә, аларны якларга калкышу бурычы иң элек төрекләргә төшәр. Кардәшләребез Госманлы төрекләреннән элек эш башламыйк диеп уйлап, бу мәкаләне укыгачтын бездә хасыйль булган аптыравыбызны вә эчебезнең януын, идарә һәйәтенә бәян кылынуын сезнең мәкаләнең чыгуыннан өч көн кичектерергә карар кылган идек, ләкин Госманлы төрекләре агызыннан бу хакта бер сүз дә чыкмады. Шул безнең билгеләгәнебез вакыт узгач ук, үзебезнең вазифабызны үтәргә ашыгабыз, әфәндем. +Казанда мөнтәшир "Йолдыз" гәзитәсенең Истанбул мөхбире Галиәсгар Камал; "Вакыт" гәзитәсенең Истанбул мөхбире Акчура углы; Оренбургта чыга торган "Вакыт" гәзитәсе баш мөхәррире Фатыйх Кәрими; Казанда мөнтәшир "Кояш" (Күнеш) гәзитәсенең Истанбул мөхбире Тимур". +Менә шушы мәктүб "Яңа гәзитә"нең икенче гыйнвар номерында басылып чыкты. Мәкаләнең әүвәлге ике юлы гәзитә идарәсе тарафыннан куелган, ягъни безнең русияле матбугатның мондагы представительләрнең фикерен идарә урынлы вә хаклы тапкан. Мин моннан әүвәлге бер мәктүбемдә кыска гына бу вакыйга хакында әйтеп киткән идем. "Интихабе әфкяр" шулкадәр киң сулыш алып бу вакыйганы язган иде ки, аны сөйләп бетерерлек түгел: иң башында "төрек хатыннарының көпәзәлекләреннән (оятсызлыкларыннан) диеп куйган, аннан соң вакыйганы хикәя иткәндә булмаган нәрсәне булды диеп язган иде. Мин, иртә торып, гәзитәне кулга алып укыгач та: "Бу ни эш бу? "Интихабе әфкяр" шикелле бер гәзитә дә болай язгач, хатыннарның аз гына да иркенлеккә таба омтылуларына да юл куймавы, аларга һәм шәригать, һәм низам, һәм дә әхлак вә тагын әллә нинди яклардан бәрелүе, аларны иске, тузып вә череп беткән читлек эченә куарга тырышуы вә шул юлда кулда нинди корал бар, шуларны һәммәсен истигъмаль итүе миңа бик ят тоелган иде. Тугрысын әйтим, мин "Интихабе әфкяр"гә бераз урынсыз хөсне занда булганмын икән. Караңыз, эш нинди начар бер ноктага чаклы бара, имеш, хатыннар иганә җыялар, никадәр зур гөнаһ, төрек хатыны битеннән вуален алмаганы хәлдә иганә җыя, ә! Төрекләрнең алдын фикерлеләренә дә бу эш килешеп бетми, ул хатынны полискә бирәләр, аннан идарәи горфия кулына тапшыралар да (военный хөкем кулына биреп), аның чиксез киң вә һичкем тарафыннан тикшерелми вә интикад ителми торганлыгыннан файдаланып, яхшылыктан башка һичбер уе булмаган бер төрек кызына, башка хатыннарга "гыйбрәт" булырлык дәрәҗәдә, җәза бирергә тырышалар. +Матбугатта бундый нәрсә язылып та, һәйәте иҗтимагыя тарафыннан бер сүз дә әйтелми калуы минем күңелгә рәхәтсезлек бирде вә моңар безнең русиялеләр, ичмаса берәр сүз әйтеп калсыннар диеп уйлап, иртүк номерымнан чыгып, иптәшләрне күрергә киттем. Әүвәл Галиәсгар әфәнде Камалның фикерен белдем, ул да бу тугрыда "берәр сүз әйтеп калу мәгъкуль" диде. Аннан Йосыф Акчура углына икәүләп киттек тә, аның бу вакыйгадан хәбәре бар икәнен белгәч, берәр эш кылырга кирәк, дидек. Ләкин Йосыф әфәнде үзенә махсус бер сыйфат берлән: "Анда без берни дә эшли алмыйбыз, Гариф әфәнде Кәримов та, ул вакыйгага түзә алмыйча, берәр демонстрация ясарга кирәк иде, диеп сөйләде, ләкин андый эшләр берлән монда, Төркиядә, уйнарга ярамый", - диде. Ләкин без үземезнең фикеремездә исрар итеп: "Демонстрация ясауга лөзүм юк, без моңар бер протест языйк та, аны безнең, шималь төрекләренең (татарларның) тавышы булганын белдерер өчен, хәзер Истанбулда булган матбугат кешеләребезнең кулларын куйдырыйк, төрекләр дә безнең тавышка игътибар итми калмаслар, яки тугрырагы, кала алмаслар", - дидек. Иң соңында шулай эшләргә карар бирдек тә, җыелып, мәктүб язу хакында мөзакәрә иттек. Менә протест шулай итеп килеп чыкты. +Менә без Истанбул дөньясына бу вакыйга мөнәсәбәте берлән үзебезнең тавышыбызны чыгардык. Ни әйтерләр, табигый, безне сүгәрләр, үз эшләре түгелгә тотындылар, вакытсыз бу мәсьәләне башладылар диерләр. Ни дисәләр дә, без үзебезнең вазифабызны гына әда иттек. Бундый бер вакытта үзебезгә йомшак кына булса да бер сүз әйтеп калуны урынлы таптык. IX +Никадәр "сугыш булмаячак һәм һичбер рәвештә булуы мөмкин түгел" дигән бер хакыйкатькә якын нәрсә, башка утыртылып куелган булса да, Истанбул мохите, шунда күзгә күренгән нәрсәләр, анда ишетелгән фикерләр, андагы гаскәрнең сүзе, кыйланышы вә барлык иманы "ихтимал, сугыш булып та куяр" дигән бер фикерне кузгатып кына тора. Әнвәр бәк командан тәгъйин ителгәнен язган идем, ул бу көннәрдә бәгъзе хастаханәләрдәге гаскәрләр янына кереп йөргән, "Кадырга" хастаханәсенә дә барган, аны күреп кенә калган гаскәрләр дә аның бөтен вөҗүденнән разый, аны бөтен күңелләре берлән сөя вә телиләр икәнлекләрен изһардан үзләрен тыя алмыйлар: "Менә бу кеше безнең башта булган булса иде, шуның командасы астында сугыша идек", - диеп, караватта яткан гаскәрләр сөйлиләр. Ул гына да түгел. Кичә мин "Гөлханә" хастаханәсенә барган идем, шунда аситантлык вазифасын ифа идүче бер студент: "Сугыш башланса, мин мәмләкәтемә кайтам, Көрдстанга китәм", - диеп сөйләгән иде. Шул вакыттан бер-ике сәгать узгач, без шул хастаханәдә хезмәт итүче янә ике татар студентлары (берсе - Самаралы Шәһидулла әфәнде) вә Көрдстанлы берлән урам йөрергә диеп чыгып киткән идек. Юлда боларның башлары - бер яшь докторга очрадык. Ул әфәнде сугыштан бер кат йиңел яраланып кайтып, терелеп, хасталар багарга керешкән икән. Шул доктор безне күрүе берлән янымызга килеп туктап, үзенең Әнвәр бәк фиркасына баш доктор итеп тәгъйин ителүен сорап биргән гаризасы кабул ителгәнен шатлык берлән сөйләде, инде сугыш булса, хәзер китәмен дигән иде, минем иптәшләрем дә: "Табигый, безне дә үзеңез берлән алачаксыз түгелме?" диеп, бик шатлыкларын күрсәттеләр. Югарыда күрсәтелгәнгә "кайтам" диеп сөйләгән иптәшем дә инде "өйгә кайтмыйм, мотлакан, сугышка китәм" диеп карар кылып куйды. +"Гөлханә" хастаханәсе гади, сугышсыз вакытта, тыйббия шөгъбәсенең гаскәрләр өчен клиникалары, имеш. Һәр әсбап мөкәммәл йитештерелгән, хәзерге сугыш вакытыннан соңгы авыруларны карап, аларны тутырып торсалар да, урыннары бик тәртипле, тәмиз. Сестралар эшен берничә төрек кызы, бер рустан вә бер ниместән, төрекләшеп ислам кабул иткәннәр, вә бер татар кызы күрәләр. Шунда хезмәт итә торган татар студентлары берлән аз арада танышып киттем. Алар үзләренең йирләрен онытмыйлар, Русия хакында һәртөрле мәгълүматны бик күңеллеләнеп тыңлыйлар, сорашалар, тыйббияне бетергәч тә, анда кайтып берәр эш күреп булырмы икән диеп фикерләр йөртәләр. Мәктәпләре вә андагы тәдрисләр хакында вә мөгаллимнәре хакында бик озын сөйләштек, затән, төрекләрнең тыйб әдәбияты бик йитешкән диярлек түгел. Бездә яхшы табиб булыр өчен бер чит телне белү лязем исә, Төркиядә гади бер табиб булыр өчен яки французча, яки нимесчә тел белү кирәк. Мөгаллимнәре арасында Аурупада исем чыгарган, фәнгә хезмәт иткән адәмнәр юк диярлек, бары бердәнбер оператор Җәмил дигән яхшы вә мәшһүр җәррахлары бар, бу затның исеме гаребкә барып йиткән дияргә ярый. Тыйббия шөгъбәсендәге гамәлият, шәкертләренең сөйләүләренә караганда, безнең Русия университетларындагыдан артык тәдкыйк берлән ясала диелсә, хаклы булыначак, чөнки боларда материал бик күп, мәсәлән, безнең университетларда тәшрих дәресендә алты кешегә, кайсыберләрендә унике кешегә бер үләксә бирелгәндә, бондагы студентларга нимес университетларындагы кебек бер шәкерткә бер үлек тия икән. Башка авыруларның күплеге дә шул нисбәттә. Безнең университетларның кайсыберләрендә клиникаларның исеме генә студентлар өчен, анда укучылар өйрәнәләр, аларны өйрәтү, төп максуд диелә, әмма хакыйкать хәлдә эшләүчеләр, өйрәнүчеләр профессорлар яки аларның мөгыйннәре буладыр. Мәсәлән, шәкертләргә күренүе тиешле булган авыруларны гына клиникаларга сайлап аласы урында, ят авыруларны фәнни җәһәттән кызыклы, файдалы булган авыруларны, сирәк очрый торган авыруларны алалар да, тәдкыйкать вә тәҗрибәләр ясыйлар, шулай итеп шәкерт доктор булып чыккач, еш очрый торган авыруларны күрмәгән булып чыгадыр. Әмма Истанбул тыйббиясенең мөгаллимнәре күбрәк галимнәр түгел, бәлки мөгаллимнәр - педагоглар икән. Бу ноктаның укучылар өчен зур әһәмияте бар. Бундагы тыйббия бинасы, бугаз эчендә пароход берлән килгәндә үк, олугълык вә мәһабәт берлән башка биналар арасыннан аерылып, күзгә бәрелеп торадыр. Эчке җәһәте дә бик мөкаммәл вә яхшы итеп төзелгән, операция өчен ясалган заллары бик якты, биек вә зур, башка лабораторияләре вә аләтләре дә мөкаммәл вә йитештерелгән, безнең провинциядәге университетлардан күп мөкаммәл, ләкин бу - шул Төркиянең бердәнбер мактанырлык мәктәбедер. Моннан башка янә бер урта мәктәбе бар, ул да - "Солтания"дер, аның хакында аерым бер вакыт язармын. Әле ул мәктәпне дә күреп йөрдем. Тыйббиядә меңләп студент бар икән, шуларның өч йөз илле - дүрт йөз кадәрлесе гаскәри вә калганнары милки (гаскәри түгел), ди. Гаскәриләре пансионда бергәләп торалар, безнең Петербургтагы гаскәри тыйббиядәге кебек аерым-аерым мәктәптән читтә бүлмәләрдә тормыйлар, затән, монда хөкүмәт шәкертләрнең җыелышып бергә яшәүләреннән андый бездәге кебек вәсвәсәләргә төшми. Бездә генә студентларның бергәләп яши торган һәммә урыннарын ябып бетерделәр. +Истанбул мәктәпләрендә, "Солтания"дән башкаларында, дәрес һаман укыла башлаганы юк. Шәкертләрнең бер еллары сугыштан зарарланып юкка чыкты, кайчан дәресләрнең башланачагы дә мәгълүм түгел. Дәресләрнең тукталуына сәбәп - Төркиядә укыган халыкның гаскәрдар булуыдыр. Мөгаллимнәр сыйныфы аерым бер сыйныф булып ясалмаган. Мәсәлән, дарелфөнүн мөгаллимнәре арасында министрлардан башлап түбәнгә таба һәртөрле мәэмүрләрне очрату мөмкиндер. Хәзер шуларның күбесе сугышка алынганнар да, дәресләр өзелергә мәҗбүр булган. Шул сәбәптән безнең русияле шәкертләр дә таралгалыйлар, кайсы Русиягә укырга кайталар, кайсыберләре Гаребкә китәләр, бүгенгә "Солтания" шәкертләреннән Гаяз әфәнде Максудовны иптәшләре Бельгиягә озатканнарын сөйләделәр, аңар кадәрле дә берсе шунда киткән булган икән. Русияне яхшы төшенә башлаганнар, рус теленнән башка Русиядә яшәүнең мөмкин түгеллеге көннән-көн ачыклаша. Безнең Русия татарлары өчен яңа бер тәхсил дәвере килгәне һәр кешегә бик ачык күренәдер. Шөйлә ки, безнең иң иске голәма, һәрбере Бохарада тәхсил алган - алар бер дәвер тәшкил итәләр. Икенче дәвер - ысулы җәдидә дәвередер: ул чакта безнең алдын фикерлеләрнең күбесе Төркиягә яки Мисырга таба йөз тоттылар, анда тәхсилдә булындылар. Инде өченче дәвер - үзебезнең ватаныбыз Русиядә, руслар берлән тәхсил дәвередер. Анда укучылар көннән-көн күбәя һәм бу барыш табигыйдыр, аз еллар эчендә күп юл алачактыр. Дүртенче бер юл - бу киләчәгебезнең юлыдыр - анда укучыларыбыз янә дә алдын булган Гаребкә таба йөз тотачаклардыр. Безнең өченче дәвергә кергәнбез, Төркиягә яки Мисырга китеп укып йөрүнең инде артык бер эш, лөзүмсез вә файдасыз бер эш икәнен төшенгән кешеләр, безнең татар шәкертләре арасында да монда байтак очраштырадыр. Инде безгә, чынлап та, бу юлны ташлар вакыт йитә, бу безнең тарихи бер эшебез булып калырга тиешле, инде Бохаралылар да Истанбул, Мисырда укыту дәверенә килеп йиттеләр, аларның хәзер Истанбулда егерме биш-утызлап яшьтән укый торган шәкертләре бар, яхшы гына укып баралар. Бохаралылар бу эшләре берлән бик гүзәл эш эшлиләр, шулай итеп бер ун ел дәвам итсәләр, яхшы гына аңлый вә үз ватаннары өчен файдалы адәмнәр йитештерә белерләр. +* * * +Безнең "Интихабе әфкяр"гә язган протестыбыз бунда Истанбулны шаулата. Бүгенге "Ифһам" вә кичәге "Siod ottoman" гәзитәсендә һәм французча, һәм нимесчә тәрҗемә кылынып басылып чыкты. Бу тугрыда хастаханәдә йөргәндә төрек кызларының кайсыберләре берлән дә сөйләштем, безгә күп рәхмәтләр укыйлар: "Читтән килеп булса да, безнең хәлебезгә ярдәмнән тартынмыйсыз", - диләр. Минем янымдагы төрек студентларына күрсәтеп: "Боларның каннарына хатыннарының хокукын кысу сеңгән, һәммә нәрсәдә хөрриятне яклаучы булсалар да, бу бабта андый киң фикердә була алмыйлар" диеп, төрекләргә ачуланалар. Истанбулда хәят иске рамкасына керә язган дияргә ярый. Урамнарда мөһаҗирләр бик аз күренәләр, гади вакыттагы эшләр башлана. Мәсәлән, трамвай юлын ясау сугыш вакытында бөтенләй ташланган иде, инде яңадан чынлап торып эшкә керештеләр. Гади хәят һәр почмактан башын күтәрә: күптән түгел генә гаскәрләрнең хәяты да хәтта көндәлек рәвешенә кергәнен күрсәтә торган бер канун чыкты: хәзергә кадәр төрек офицерлары башларына сары каракүлдән бүрек кияләр иде. Сары каракүл сирәк очраганга, чынысы бик кыйммәт булып, аның урынына ясаганы истигъмаль ителәдер иде. Инде яңа канун игълан ителде. Офицерлар башларына кара каракүл бүрек киячәкләр һәм аларның чын каракүлдән булуы лязем. Безнең каракүл сәүдәсе берлән яхшы таныш булган татарларга бу юлда яхшы эш күрергә мөмкин. Казан татарларының да бу каракүл сәүдәсенә яхшы гына ашналыклары бар, Истанбул бердән ерак түгел һәм безнең өчен ул кадәр тирес як та түгел, тел ягыннан да аптырап калырлык түгел. Эшне чынлап эшлим, сатуны заманача итим дигән кешеләргә Печән Базары чатында гына сәүдә итеп йөрүдән берәр адым алга китү хакында азрак уйларга кирәк. +Актык көннәрдә бөтен Истанбулны әшгаль иткән мәсьәлә - нотадыр. Аның бирелмәсеннән әүвәл фикерләр никтер карышык булса да, бирелгәне соңында тавышлары ишетерлек чыга торган гәзитәләр һәммәсе бер ноктага диярлек, һәммәсе бер фикергә җыелдылар. Нотаны бу тарызда бирүне Госманлы хөкүмәтенең тарихында берничә кәррә булган вакыйга диләр. Нотада болгарларга идарәне бирүне тәүсыя ителгәнен телеграмнардан ук күптән укыгансыз. Ләкин шул кадәрлесе безнең күзгә бик ят тоела, аның хакында берәр сүз әйтмичә китәр хәл юк. Дәүләтләр дияләр ки, андагы изге урыннарга вә җомгаларга болгарлар тарафыннан төрекләрнең дини хисләренә тиярлек тәгаддиләр иттерелмәвенә дәүләтләр тарафыннан мөмкин кадәр тырышылачактыр. Бу ни димәк бу, кайчанга чаклы бу төрекләр Европа каршында уенчык курчак булып торачаклар? Бер мәмләкәтнең иҗтимагый вә сәяси файдалары хакында сөйләшкән вакытта җамигълар, яки әллә ничә йөз еллар моннан әүвәл үлгән солтаннарның туфракка әйләнгән сөякләре хакында сүз сөйләү, шул хакта һәм сәясәтчә, һәм дә тарихча әһәмиятле вакыйга саналган бер нотада сүз ачу - моннан да көленеч эш булырмы? Имеш, сез кайгырмаңыз, Әдернә болгарларныкы булса да, сезнең мәсҗедләреңез - мәсҗед, каберләреңез кабер хәлендә калачак. +Әгәр бу эшне үз башларыннан гына чыгарып, төрекләрне юатыр өчен язган булсалар иде һәм дә төрекләрдән башка бер халык өчен язган булсалар иде, зур дәүләтләрнең монда язылган ноталарыннан көлү урынлы булыр иде. Ләкин эш, мәгаттәссеф, болай ук түгел: бер төрекнең хәзерге милли тойгысы, яки аның сәясәттә баш йөртүе күбрәк вакытта бабаларының иске заманда кылып кичкән, бөтен җиһанны дер селкеткән баһадирлыклары тугрысында уйланудан гыйбарәт дияргә мөмкин ки, хәзерге тулы, бөтенләй искеләрнең сыйфатларын югалткан була торып, үзен шулар кебек үк диеп уйлауны ярата, төрекләр батыр дисәк, шуңар куана, димәк, хиссият галәмендә бөтенләй искеләр берлән, бабалар берлән яши. +Нота биреләчәк вә бирелгән көннәрдә сәясәт галәмендә "Госм анлы хөкүмәте моңа рәдд җавабы бирәчәк" дигән сүзләр асыллы кебек күренә иде, шуннан башка мөмкин дә түгел сыман тоела иде. Ләкин соңга таба күренеш һаман үзгәрә. Иртәгә "Мәҗл есе кәбире милли" җыелачак та, бу нотага җавап, ни юллырак булачагын хөкүмәткә бер юл күрсәткән сыман булачактыр. Гадәттә, мондый мәҗлесләр, Төркиянең сәяси тормышында зур урыннар тотканнар һәм, бик әһәмиятле мәсьәләләрне карап, хөкүмәткә юллар күрсәткәннәр һәм бу мәҗлесләрдә һәрвакыт солтаннар рәислек иткән. Бу юлы Мөхәммәд Хамис яңа эш чыгарды, ул мәҗлескә башлыкны Камил пашага тапшырды. Ләкин мондагы озын колак солтанның бу эшен сарай якыннарыннан булганнар бер дә яратмаганнар да, инде мәҗлескә солтан Мөхәммәд "үзем рәислек итәм" карарына килгән дигән хәбәрне сөйли. Бу "Мәҗлесе кәбире милли"нең эше чынлап та зур, чынлап та әһәмиятле. Анда кем дә шик тотмый, ләкин ул мәҗлеснең эше никадәр олугъ булса, никадәр милләт өчен кирәкле булса, үзе шул ук нисбәттә кечкенә, шулкадәр милләт өчен кирәксез вә файдасыз булачагында шик юктыр. Чөнки бу хөкүмәтнең сөйли торган фикереннән башка бер фикергә һичбер вакытта килү ихтималы юк, бу фикерне исбат өчен анда чакырылган кешеләрнең "Мәҗлесе әгъян" әгъзалары, олугъ мәэмүрләр вә башка берничә дистә хөкүмәтнең һәр төчкерүенә: "Ярхәмекә" диеп торучылардан гыйбарәт икәнен хәтергә алу йитәдер. Аннан соң мәмләкәтнең шундый куркынычлы бер хәленнән, ихтимал, бөтен гомерләрен дәүләт икмәген ашап кичергән кешеләр арасында да берәр фидаи чыгар, иркен булып үзенең фикерен сөйләр, хөкүмәтне вә аның эшләрен интикад итәр дә, шундый кешеләр бу мәҗлестә күп тә булырлар да (болар һәммәсе минем шәркый хыялатым җөмләсеннән), хөкүмәтнең теләмәгәне бер карарны бирерләр дигән бер фикергә ышанылса да, андый бер эш була калса да, бәрәкәт юк. Чөнки хөкүмәт ул карарны киңәш сурәтендә генә кабул итә, аның буенча эш күрергә ул ирексез түгел. Аның өстенә дә хөкүмәт фикерен сөйли торган гәзитәләр бүгеннән үк мәҗлескә нинди фикердә булырга кирәклеген өйрәтеп куйдылар инде. "Икъдам" да, "Сабах" та баш мәкаләләрендә вакытны тасвир иткәннәре соңында госманлыларның хәзерге көндә Аурупада бер дә дустлары калмаганын сөйләп, үзләренең куәтләренә генә ышанып эш кылуның читенлеген, сугышта йиңү булса да, хәер булмаганын язалар. Чөнки безнең бар торганымыз шул Аурупа дәүләтләре белән, анлар ни теләде, без шуны эшләргә ирексезбез, диләр. Без болгарларны йиңсәк тә, безнең солых эшләребезне Аурупа караячак, анда безгә бер дә дуст булмаячак, әмма дустларсыз эш күрү читен, хәтта мөмкин түгел. Шуңар күрә дә без тизрәк сугыштан ваз кичеп, солых юлын карарга тиеш дип, бу гәзитәләр: "Әдернәне сорыйлар икән - бирик, атауларны үзебез карап, кирәгенчә эшлибез диләр икән, бик яхшы, шулай итеңез", - диеп әйтик дигән сүзләрне укучыга үзеннән өстәргә калдыра. +Менә иртәгәге "Мәҗлесе кәбире милли"гә барачак һәр кеше шундай яки шуңар охшашлы булган бер фикердә булырга тиеш. Гәзитәнең берсе буның белән генә дә калмый, үзенең шәрык хыялына чумып китеп, "Икъдам" мондый бернәрсә яза: ""Мәтин" гәзитәсе вә, гомумән, француз гәзитәләре - безнең дошманыбыз, безнең зарарыбызга тырышалар икәнендә шик тә юк. Алар актык вакытларга кадәр безне сүгеп килделәр, әмма хәзер безне мактарга башладылар. Безнең гаскәри куәтнең артканын, гаскәрнең сугыш теләгәнен, сугышта гына мәмләкәтнең котылуын күргән бик күп офицерлар булганын, төрек гаскәренең хәзерлеге яхшы булганын "Мәтин" гәзитәсенең Истанбул мөхбире яза", - ди. "Икъдам" шуңар бик үткен, гакыллы баштан гына чыга белә торган шәрех баглый: "Бу хәбәрне мөхбир язмаган. Бәлки идарәдә язганнар вә максудлары да төрекнең сугыш тарафдары үзләрендә көч барлыгын, әҗнәби гәзитәләрнең дә икърар иткәнен күреп, хөкүмәт солых ясагач, аякка калкып гыйсъян чыгарсыннар да, Франция, вакыттан файдаланып, Сүриядә үз эшен эшләп алсын", - ди. Ләкин монда фикер кирәге булмаган урында күп уйлаудан, кечкенә эшне зурайтудан гына килә, чөнки "Мәтин"нең Истанбул мөхбиренең шул фикерләрне язуы төрекләрнең гаскәри куәтләренең артуын, гаскәрдә рухның күтәренке булуын, сугышның төрекләр өчен файдалы вә каршы тараф өчен зарарлы булачагын нык исбат итә торган вә ачык күрсәтә торган сәбәп барлыгыннандыр. Бу хәбәрләрне дошман мөхбире генә түгел, дуст гәзитәнең дә мөхбирләре яздылар, чөнки бу - бер әмре вакыйгъдыр. Сугышның төрекләр өчен файдалы булу ихтималын, Русиянең славяннарны якларга [җиң ] сызганып керешкәне - дәүләте Госманиягә биргән аерым нотасы, Кавказия хөдүдендә атлы гаскәр хәзерләве, болгарларга булышлык итеп күп сугыш әсбабы йибәрүе күрсәтәдер. Менә шундай бер сәяси халәттә Төркия киләчәктә Аурупа дәүләтләре арасында дустлар ясау өмиде берлән аларның сөйләгән сүзләрне тыңлаячактыр, диеп зан ителә. XII +"Әнвәр бәк Бабы Галигә гаскәр берлән килеп, андагы вәзирләр һәйәтен әсир алган" дигән хәбәр бу вакыйгадан ярты сәгать кичәр-кичмәсен бөтен Истанбулга таралды. Безнең өйгә дә берсе шул хәбәрне чабып алып килгән. "Әдернәне биргәннән соң" сәясәтнең бик акрын гына һаман түбәнгә таба алып барылганына канәгать иткәннән соң, мондый рухны күтәрә торган бер эшнең, бер хәбәрнең килеп чыгуы бик ят, бик гаҗәеп булса да, кичәге "Мәҗлесе милли-йе кәбир"нең карары һәрбер госманлының милли тойгысын вә туган илен сөю тойгысын бик ачы яралаган иде. Һәр кеше мондый бер эшкә наразыйлык күрсәтә иде, һәр кеше: "Бу ни эш бу?", - диеп исе китә иде. Туг рысын әйтим, мин Төркиягә килеп кергәннең соңында, бик күптөрле начар вә күңелсез уйларга баткан идем, монда иҗтимагый хәятның юклыгы өстенә сәяси дә бер хәят юк икән, монда фәлякәт, күңелсезлек, изелү, бетүгә йөз тотмаган бер мөәссәсә, бер җәмгыять вә бернәрсә юк булырга кирәк дигән фикергә килеп, моңар чаклы язган хатирәмдә мондагы тормышны байтак яратмыйча язган идем. Бу милләттә һичбер төрле хәят әсәре юк, имеш, булса - күренер иде диеп, үзем дә Төркия вә төрекләр хакында бик күп яктан пессимистлар фикерен утыртып куйган идем. Бүген бер мәҗлестә бер ап-ачык иттихадчының алга вә киләчәккә якты карап сөйләвенә күп эчем пошкан иде һәм эчемнән "ләгънәт төшсен боларга, бүген Әдернәләрен бирергә кул куйдылар, ә үзләре һаман "без йиңәчәкбез" диеп лаф оралар", диеп, үземә үзем сыймыйча утырган идем. Ул "Иттихад"чы: "Хәзерге кабинетның көннәре, хәтта бөйлә сәгатьләре дә санаулы, аннан соң бездә яңа хәят башлана да, безнең сугышның икенче дәүрәсе - безнең йиңү заманы башлана", - диеп сөйләде. Ул "Иттихад"чының сүзен яхшы колак салып тыңламаганга, хәтеремдә калмаган. Имеш, Аурупада бер әдип, төрек Балкан сугышының башында төрекләр йиңеләчәк вә соңында төрекләр үк өсткә чыгачак, шул әдипнең фикере иңлиз вә бурлар сугышы хакында да, вә рус-япон сугышы хакында да тугры килгән икән. Мин, шул сүзләрне ишеткәч, "Иттихад"чылар да үзләрен әкиятләр берлән юатырга калдылар, дигән идем. +Югарыда язганым Әнвәр бәкнең Бабы Галигә килгәне хәбәрене ишетер-ишетмәс: "Менә Төркиянең кансыз ихтилялларын, сәяси үзгәрешләрен күрер көн миңа да йитте", - диеп, тизрәк Бабы Галигә барырга киенә башладым. Һәрьяктан халык Бабы Гали тарафына агалар. Бабы Галигә барып, урамына керү берлән, төркем-төркем халык күренә башлый, капка алдында, йорт эчендә Бабы Галинең ишеге төбенә, бик күп халык җыелган. Баскыч уртасына бер оратор баскан, аның ике ягына ике госманлы флагы күтәреп тотып торалар, фәслеләр арасында чалмалылар да байтак күренә. Оратор бик кызып-кызып кычкырып сөйли. Мин, сүзне дә тыңламыйча, гел эчкә таба керә бирәм, анда бер тыйббия студенты күземә чагылу берлән, аның бик каты "Иттихад"чы икәнен белгәнгә, аннан вакыйганы баштанаяк сөйләвен сорадым. Моннан бер сәгать әүвәл, көндез, сәгать өч ярымда, Әнвәр бәк бер ун кадәр кеше берлән Бабы Галидә вәзирләрнең янына килеп керде. Шул вакытта ук төрле яктан халык та җыела башлады. Эчтә берничә мылтык атылган тавышлар ишетелде. "Назыйм паша мөхәкъкак үтерелгән", - диләр. Вә янә берничә кеше үлгән дигән хәбәр кичкә каршы гына таралды. Әнвәр бәк үзенең гаскәре берлән Бабы Галине ихата итте. Андагы министрларны арестовать итте дә, хәзер падишаһ янына яңа кабинет ясатырга китте, диде. Оратор кызып-кызып сөйли: "хаиннар һәм госманлыларга, һәм ватанга хыянәт иттеләр. Безнең гаскәребезнең атын (исемен) саттылар. Анларны вә безне, вә бөтен госманлыларны Европа каршында юк урынында калдырдылар. Моңар чаклы килгән кабинет милләт вә госманлылыкны күтәрердәй, аңа бер файда итәрдәй бер эш кылмады. "Каһәр төшсен аларга!" (халык та бер авыздан): "Каһәр төшсен!", диеп күкне дерелдәтәләр. Халык һаман арта, ярты сәгать тә үтмәде бөтен ишек алды, урам халык берлән тулды. Хатиблар бере-берен алыштырып гына торалар. Чалмалылар да сөйли. Ара-тирә тәкбирләр дә әйтеп куялар. Халык бик нәшатлы күренә. "Рум илендә һәмширәләребез дошманнар тарафыннан мәсхәрәләнделәр, алар өйләрен ташлап хурлыкта, ачлыкта вә гарьлектә калдылар" диеп, Рум илендәге ыслау гаскәрләренең вәхшәтләрен сөйләгәндә, тыңлаучыларның күбесе күзләрендә яшьләрен тота алмыйлар, егълыйлар. "Бетсен Аурупа дәүләтләренең теләкләренә юл кую! Яшәсен төрекләр, яшәсен госманлылар, яшәсен "Иттихад"!" дигән тавышлар бөтен Бабы Гали урамын яңгыратып торалар. Хатибларның һәрбере узган хөкүмәтне, аның кылган эшләрен, мәмләкәтнең вә госманлыларның йөзен кызартырлык эшләр кылганын сөйләп, ул кабинетка игъланы нәфрәт итәләр. Анлар җәзаларын күрсеннәр вә күрделәр, диләр. Янә бераз үтә дә госманлыларның: "Әй ватан" диеп башланган рухлы вә нәшатлы милли маршларының тавышы күкләргә күтәрелә. Бераздан бер автомобиль килә, халыкта "Әнвәр бәк килде" дигән тавыш тарала да, һәр яктан куәтле алкышлаулар башлана. Ул автомобиленнән чыгу берлән, "Яшәсен Әнвәр паша!" дигән тавышлар күтәрелә. Әнвәр өстенә кыска гына нечкә сары офицерлар тужуркасы кигән, акрын гына йөри, үзен салкын гына тота. Вә падишаһның ирадәсен игълан итә, бу кабинет тәгътыйль ителә дә йиренә садре әгъзам Мәхмүд Шәүкәт паша тәгъйин ителә, дигән хәбәрне халык кул чабып "Падишаһым чук яшә!" диеп каршы алалар. Әнвәр бәк бер яшь кенә офицер берлән йөри. Офицер кызулана, азрак кайнар канлылык күрсәтә. Йөзе дә бик уйный, Әнвәр бәк - шуның нәкъ киресе. Янәдән митинг башлана. Янәдән ораторлар бере артыннан бере менәләр. Дошманга вә европалыларга төрекләрнең вә госманлыларның кем икәнен күрсәтер, хәзер һәр госманлының вазифаи диния, миллияседер диләр. Без үзебезнең югала язган гаразыбызны яңадан иске дәрәҗәсенә күтәрергә тиеш, диләр. Берзаман халык арасына прокламацияләр тарата башлыйлар. Ләкин бу "бәяннамә" бик юаш кына язылган, күтәренке, оча торган сүзләр юк, монда "Иттихад"ның актык сәясәтеннән башлап, ягъни Сәгыйд паша кабинетының төшүе вә Әхмәд Мохтар пашаның садре әгъзамлыгы вакытыннан башлап, хәзерге Камил паша дәверенә кадәр булган олугъ сәяси вакыйгаларны һәм аларның сәбәпләрен аңлатадыр. Дәүләтемез итальяннар илә зарарсыз гына бер рәвештә сугыш бетеп килгәндә, Арнаудлыкта бер такым забитларның Арнаудларга катышып бетеп, анда гыйсъян башының бетмәвенә тап булулары, Сәгыйд пашаны урынын ташларга мәҗбүр итте, ди. Аннан соң Әхмәд Мохтар пашаның Кануны әсасига каршы хәрәкәтләрен санап китеп, ул кабинет дөньяда мисалы күрелмәгән бер гафиллек күрсәтте. Әхмәд Мохтарның Төркия эшләрен күрә белмәвенә дәлил итеп, чит дәүләтләрнең берсе сугышны язга калдыру мәгъкуль диеп торганда, болгар короле Фердинанд: "Язга да Төркиянең башында хәзерге кебек бер кабинет булачагы билгеле түгел", - диеп, форсаттан файдаланып калуны мәгъкульләп сөйләгән. Әхмәд Мохтар да, аның урынына кичкән Камил паша да, электә ясалган сугыш планын бозып, эшлекле команданнар урынына бүтәннәрен куеп, безнең һәммә кешенең игътикады буенча өстен килүе мөкәррәр булган бер гаскәребез башына Кырык кәлисә вә Лүлә Боргаз вакыйгаларын китерделәр һәм йиңелүнең сәбәпләрен эзлисе урында шәһәрләрдә өйләрне актарып, эшлекле кешеләрне ябып маташуны мәгъкульрәк күрделәр. Җасуслыкны Хәмид заманыннан да арттырдылар. Хәзерге Камил паша, безнең Чаталҗадагы гаскәребезнең куәтлелеген, болгарлардан өстенлеген төшенмичә, болгарларга файдалы рәвештә солых ясады. Хәзер кичә җыйганы "Мәҗлесе милли-йе кәбир"дә Әдернә вә атаулар мәсьәләсен Аурупа теләгәнчә вә болгарлар теләгәнчә эшләргә карар бирде, ди. Камил паша бу мәҗлес берлән Кануны әсасига каршы хәрәкәт итте вә шуңар күрә милләт тарафыннан эштән читкә ташланды - истигъфа итәргә мәҗбүр ителде. Хәзер милләте госмания үзенең Рум илендәге хокукыннан ваз кичмәячәк вә моның өчен һәр фидакярлекне өстенә алачактыр. Шушындый бәгъзе фикерләрне бәяннан соң бәяннамә: "Тарихы галәмдә исемле вә кадерле уларак яшәмәгә лаек икәнен моннан соң күрсәтәчәктер. Яшәсен милләт вә Кануны әсаси!" - диеп бетәдер. +Соңра митингка бер автомобильдә Мәхмүд Шәүкәт паша киләдер, халык төрле яктан кул чабалар, Шәүкәт паша да: "Җәмәгать, ватанның шушындый куркынычлы вакыйгалар эчендә вакытында садре әгъзамлыкны алу көч бер эш икәнен үзеңез дә аңлыйсыз, ләкин мин алай да үземә шул авыр вазифаны йөкләвем ватаныма мәхәббәтемнән вә сезнең тынычлык берлән миңа булышачак булганыңызга ышанганымнандыр", - диде. Халык та кул чаба, "Яшә!" кычкыра. Аннан соң идарәи падишаһи укыла. Шәүкәт пашага падишаһ тарафыннан фельдмаршаллык бирелгән. Кич сәгать уннарда митинг ябылды. Вә халык та аз-аз тарала башладылар. XV +"Яшь төрекләр"нең хөкүмәт башына кичкәне көнне Бабы Гали каршында, халык арасында яшелле, сарылы, күкле чалмаларның кызыл фәсләр арасында бик еш күренүе, җыелган халыкның арасында сарыклыларның саны фәслеләрнеке кадәрле үк күп булуы, хатиблар арасында чалмалыларның фәслеләрдән артыграк вә кызурак сөйләүләре вә сүзләр арасында тәкбирләрнең бик еш әйтелүе, минем күземә бик аерым вә онытылмаслык бер тәэсир калдырган иде. Бу вакыйгадан байтак төрле уйларга китә алу, аны төрле-төрле рәвештә моталәга итү табигый бер эш иде. Янымда торган бер "Иттихад"чыдан: "Ник бу кадәр сарыклыларны эш башына йибәрелә?" - дип сораган идем. Янымда торган әфәнде ачык фикерле бер төрек зыялысы иде. Миңа җавапта: "Гавамга яхшы тәэсир итәчәк. Сәясәт, әфәндем, шунсыз мөмкин түгел, халык йитешмәгән әле", - диде. Төркиядә сәяси фиркаләрнең бере-бере берлән көрәшүләре бу мәртәбә генә түгел, һәрвакытта мондый рәвештә булып килгән иде. Бер фирка (бүлек), үзенә каршы фикердә булган бүлекне аста калдырыр өчен, кулына ниндәй корал төшсә, шуның берлән көрәшә, гайре мәшруг рәвештә сугыша. Сәясәттә сакалы вә сачләре агарган мәмләкәтләрнең дә фиркаләре көне-төне сугыша, бере-берен күздән төшерергә тырышалар, болар һәммәсе табигый эшләр, ләкин соңгыларның көрәшләре - шәргый рәвештә, сугарга ярый торган корал берлән генә сугудыр. "Цель оправдывает средство" дигән сүзгә хәзерге төрекләр бик нык иман китергәннәр дә шуның берлән гамәлне итә генә бирәләр. Шул эшнең ялгыш бер эш икәнен икърар итмиләр. +Бу алмашынуда хуҗалар (сарыклылар - чалмалылар) күп күренгәнлеге минем башымда аларның ни фикерләр йөреткәнен белергә теләвемне уяндырды да, алмашынудан берәр көн узгач, "Иттихад вә тәрәккый" яклы булган чалмалыларның иң югарыгыларыннан, иң өстеннәреннән вә эшлеклеләреннән булган иске шәйхелислам Муса Кязыйм әфәнде хәзрәтләре берлән күрешеп сөйләшергә ният иттем. Муса Кязыйм әфәнде бу алмашынуда да шәйхелислам була икән дигән хәбәрләрнең чыккан булуы - минем аның берлән мосахәбә итәргә арзуымны янә бер кат арттырды. Муса Кязыйм әфәнде Истанбулның уртасыннан ерак бер йирдә, үзенең зур гына, бай гына саналган бер кунагында (өендә) тора икән. Муса Кязыйм әфәнде Мәҗлесе әгъян (Государственный Совет) әгъзасы була торып, Камил пашаның ясаганы "Мәҗлесе кәбире милли"гә бармаган иде. +Кунак кабул итә торган бүлмәсендә бездән әүвәл бер чалмалы әфәнде көтеп тора иде, озак та тормады, өй хуҗасы безгә чыкты. Муса Кязыйм әфәнде - урта буйлы, бераз калтырак кына, азрак чалара башлаган сакаллы, төмсә генә йөзле бер кеше. Бүлмәдә бик эссе, мич нык ягылган булса да, һаман туннан утыра. Без барган сәгатьләр - иске шәйхелисламның үзенең белеш-таныш, якын вә мөридләрен күрә торган сәгате икән, шуңар күрә озак та үтмәде, янә берничә яшь-яшь кенә хуҗалар килеп керделәр. Мәҗлескә утыру берлән, һәммәсе тәмәкеләрен көйрәтеп йибәрделәр дә, сүзләр бере-беренә ябышып китте. +Муса Кязыйм әфәнде "Иттихад вә тәрәккый"ның хуҗалар фиркасе башында тора торган кеше булганлыктан, аларга бу арада булган вакыйгаларны сөйләргә тотынды. Һәммә булган вакыйгаларны, кылынган хәрәкәтне "Иттихад вә тәрәккый" кылганын сөйләп, "Иттихад" диясе урында "без" дип сөйләп, үзенең бик төпле "Иттихад"чылыгын күрсәтеп: "Без бу алмашынуны күптән хәзерләп килгән идек. Камил паша кабинасына без һич ышанмый идек, ләкин алмашынуны үзебез ясамау уенда идек. Ул хөкүмәтне солтан Мөхәммәд хамис төшерер диеп өмид итә идек. Һәм шул юлда күп хәрәкәтләрдә дә булдык, - диеп, үзенең берәр атна ул солтанның өенә барып аңар: - Камил паша ялгыш эшли, син аны эштән туктат, син болгарлар белән сугыш, эш башына Мәхмүд Шәүкәтне куй", - диеп сөйләгәнен әйтте. Һәм дөресендә дә, бер атна шуннан әүвәл гәзитәләрдә "Мәхмүд Шәүкәт паша диктатор ителеп тәгъйин ителгән, имеш", хәбәрләре чыккан иде, ләкин ул хәбәр тиз басылды. Солтанны Камил яңадан йиңгән, имеш. Солтан уйламый эш кыла, хәтта хәзерге хәлне аңлыйсы да килми, ди. Сарайдагыларны Муса Кязыйм бик сүгә, алар - һәммәсе сатылган халык, ди, инглиз сәфире иң әүвәл ике шаһзадәне кулына төшерде вә аннан соң Камил аша эш күрә башлады, әмма Камилнең инглизгә сатылган икәнендә шик тә юк, әүвәл инглиз сәясәтенең колы иде. Шулар җыйнаулап солтанны да шашыралар. Болар - Төркияне Һиндстан хәленә китерергә кул куйган халыклар, анда да падишаһ нәселләре Англия хөкүмәтеннән күп вазифалар алып, сатылып, рәхәттә гомер кичерәләр. Алар шуңа күрә байлар, акчага бер дә тарланмыйлар, әмма безнекеләргә, "Иттихад вә тәрәккый" башта вакытта, "Мәҗлесе мәбгусан" чакыра да падишаһ сараена акчаны билгеле кадәр генә йибәрәләр. Хәзерге хөкүмәт Камил хөкүмәте барында алар иркен иде. Малиягә кәгазь генә йибәрәләр иде дә, җаннары теләгән кадәр акча алалар иде. Төшкән кабинада ояты, инсафы булган бер кеше юк иде, андагылар ватанны сөю тойгысы ни икәнен дә белмиләр иде. Назыйм пашаны караңыз инде: нинди үзенең туган илен сөйгән бер сугыш министры гаскәре бөтен дөньяга көлке булып йиңелгәч, рәхәт-рәхәт үзенең гади тормышына кайтып, тыныч вә күңелле гомер кичерәләр, әмма ул шуны белдерә алды: ул йиңелеп кайткач, Истанбулда Тукатлиян (бер ресторан)да көннәр-төннәр буенча тибеп ятты. Моның шикелле мисаллар бик күп, без ватанны сөйгәнлегебездән мондый хөкүмәткә түзә алмадык. Төрекләр бетсә бетсеннәр, ләкин болай башлыклары сатылып хур, зәлил булып бетмәсеннәр, сугышып, дошманнарына гайрәт берлән каршы торып вә иң соңында, булмый икән, йиңелеп бетсеннәр, диде. +Ни димәк ул, имеш, Камил паша дошманнарга сугышып ала алмаганнары Әдернәне бирә, аталарны Аурупалылар каравына тапшыра. Без әле, төрекләр, үзебезнең кем икәнлегебезне янәдән бер кат күрсәтербез. Инде без сугышачакбыз һәм бу сугышта без сатылганнар кебек асат кына ватаныбызны дошманга бирмәбез, ди. Безнең әүвәлге башлыкларыбыз тормышларыннан башка нәрсәне кайгырту түгел, аның хакында уйланмадылар да, алар үз рәхәтләре, үз корсакларыннан уза алмадылар. Монда Истанбулга берәр ел әүвәл Һиндстан олугларыннан бер хатын килгән иде, алтыннарыны уңга-сулга сибеп йөри иде, аңар бер алтын, безгә бер парәгә караганда арзанрак, кадерсезрәк иде. Ул хатынның бөтен байлыгы инглиз хөкүмәтеннән килгән, аңар үзенең ригаясен иркен, тавышсыз, тынсыз талатсын өчен диеп, инглизләр теләгәненчә акча бирәләр икән. Бу хатын ватан, милләт дигән нәрсәнең нидән торганы хакында уй да йөрткәне юк, мин аны күреп сөйләштем, ди. Шул хатынның хәле безнең сарай халкының һәммәсенең тешенә килешкән, һәммәсе шуның кебек акчаның кадерен белмичә, аңар аптырамыйча гына торасылары киләдер. Алар хәзер шундый бер хәятны үзләренә идеал итеп куйганнар. Милләт, ватан вә госманлылыкны сатучылар болар, безгә алардан һич бәрәкәт көтәр хәл юк, диеп, Муса Кязыйм әфәнде сүзен бетерде. Аны тыңлаучы хуҗалар бу сүзләрне исләре китеп, авызларын ачып тыңлап торалар, сарай халкының мондый булулары аларның башларына читенлек берлән сыя торган бер эш икәне күренеп тора. Иң соңында иске шәйхелисламның сүзләрен һәммәсе урынлы һәм хаклы табалар: ватанны коткаручы хәзер бердәнбер "Иттихад вә тәрәккый" диеп кул куялар. Араларыннан бер хуҗа төрекләрдәге әхлак бозыклыгын күп вәйранлыкларның сәбәпләре җөмләсеннән икәнен сөйләп, хөкүмәт безнең Истанбулдагы һәммә каһвәханәләрне япса иде, ичмаса эшсезләр, комар артыннан көннәрен уздыручылар, ләкәтә сатучыларның юллары бераз киселер иде, алар азрак кимерләр иде, ди. Чынлап та, бу каһвәханәләрдәге төрекләрнең хәле эч пошмаслык бер эш түгел. Бер төрек иртә йокысыннан тора да, битен юар-юмас, каһвәханәгә чыга да утыра. Рәтлерәкләре гәзитә укып, чәй эчеп эшенә китә, әмма бик күбесе иртәдән карта уйнарга, кур-кур тартырга вә башка отыш уеннары берлән иртәдән кичкә кадәр вакытын үткәрәдер. Төрек каһвәханәдә, һич тә булмаса утырып торып булса да, көнне шунда үткәрүне үзенең бурычы диеп уйлый диярсең. Сакмарый +ХӘЛЕБ ХАТИРӘЛӘРЕ +Хәзерләнү. Һиндле әфәнде. "Халык нәзаренә берничә мәсьәлә". Шәех К. илә танышу. Хәлеб юлында авыллар. Хәлебнең беренче күренеше. Хәлеб вокзалында. +Шамга булган сәяхәтем миңа күп дәрес биргән вә чит бер мәмләкәткә сәфәр иткән кешегә ригая итүе ләзем булган бераз нәрсәләрне ачып салган иде. Шул сәбәпле мин, Хәлебкә барганда, анда калган аз гына мөддәттә күбрәк истифадә итү юлларын уйлап бардым. Сыйныф вә бүлмә аркадашым Җорҗ әфәнде Хиятның хәлебле булуы миңа андый хәзерлекне бик күпкә җиңеләйтте. Һәфтә саен килә торган тәгътыйль көннәрендә аш алдыннан яки аштан соң көллиятнең аллеяларында сәйир иткәндә, аш ашаганда, чәй эчкәндә без күп вакытта Хәлеб хакында сөйләшә вә аның әхвален тикшерә идек. Мин сорыйм, Җорҗ әфәнде җавап бирә иде. Шул рәвешле, Хәлебкә бармас борын ук, мин аның хакында яхшы гына мәгълүмат тупладым. Анда булган вакытта тарихи шәһәр хәятының һәр җәһәтенә мөмкин булган кадәр таныш булу өчен ничек хәрәкәт итәргә вә кайдан башларга тиешлеге хакында бер фикер тупладым. +Сабырсызлык берлә көткәнем тәгътыйль, ниһаять, килеп җитте. Дәрес туктаган көннән калмый чыгып китү өчен, алдан һәр нәрсәне хәзерләп куйган идем. Анысы хәзерләячәк күп нәрсә дә юк. Кечкенә бер сумкага күлмәк, ыштан, сөлге вә юлда укыр өчен берничә китап саласың. Шулар барлык сәфәр әсбабын тәшкил итәләр. Одеал, мендәр кеби нәрсәләр аласы юк. Чөнки Сүриядәге отель вә гостиницаларда алар барысы да бар. +Тәгътыйль көне килгәч, кичке ашны ашадым да дуст вә шәрик ләрем берлә хушлашкач, кечкенә сумкамны кулыма алып, көллиятнең капкасыннан чыгып киттем. +Трамвай шәһәргә килеп туктаганда, Хәлеб поезды китәргә нәкъ биш сәгать бар иде. Мин ул вакытның бер өлешен һиндстанлы танышымның сөхбәтендә вокзал каршындагы каһвәханәдә үткәрергә карар биреп, башлап һиндстанлы әфәнденең ханәсенә киттем. +Ул әфәнде берлә беренче мәртәбә иркенләп сөйләшеп утыруым иде. Сораштык, сөйләштек вә аңлаштык. Ул үзе утыз берлә кырык арасында булып, ул якларга гарәпчә өйрәнер өчен килгән. Башта Каһирәдә яткан булса да, анда бераз уңайсызлыклар чыгу сәбәпле, Сүриягә күчкән икән. Сүриядә күз тоткан урыны Шам булган. Ләкин анда килгәч, мәдәниерәк мәркәз дип, Бәйрутта калуны тиеш тапкан. Сохбәттәшем бик яхшы инглизчә белгәнлектән, рәхәтләнеп сөйләшеп утыра алдык. +"Кордашым, мин, дин исламның голувиятенә мәфтүн булып, китап мөкаддәснең теле булган гарәпчәне өйрәнү өчен, гарәп дөньясына килдем. Максатым - дин белү. Ватан әүлядын файдаландыру вә мөкаддәс дингә урынсыз иткән һөҗүмнәрне дәфгы итүдә үз өстемә төшкән мөкаддәс хезмәтемне ифа кыйлудыр. Ләкин миңа инабәтсез карыйлар. Әл-Каһирәдә тордым. Мөселманнар, мине инглиз тарафыннан сәяси коткылар артыннан йөрүче, инглиз акчасына сатылган берәү дип уйлап, инабәтсезлек күрсәтәләр. +Хәтта кайбер урыннарда үземә дә шуны ачыктан-ачык аңлаттылар. Каһирәне ташлавыма бер сәбәп тә ошбу булды. Әле монда да миңа шөбһә берлә карыйлар. Ләкин андый карашлар минем укуыма зарар китерердәй булмаганда, мин аларга илтифат итмим", - диде. +Сохбәттәшем, ошбу урынга йиткәндә, Америка миссионерларының соң дәрәҗәдә инсаниятсез хәрәкәтләреннән зарланды. Вә шул көнгә кадәрле дә Һиндстанда инглизчә нәшер ителә торган бер мәҗәлләдә боларның кешелексез кыланышларына төпле рәддияләр язганлыгын аңлатты. +Һинди әфәнденең: "Миңа җирле халык ышанычсызлык күрсәтә", - дип зарлануына каршы мин: "Сез үз хакыңызда җирле халыкның нинди фикердә булганын белгәнсез. Мисырның хуҗалары сезне, ихтимал, панисламизм таратып йөрүче дип уйлаганнардыр, вә алар да үз тарафларыннан сезгә шөбһә берлә карап хәрәкәтләреңезне тәгъкыйб иткәннәрдер", - дидем. +"Бер мәгънәсе берлә алганда панисламизмны таратасы да юк бит. Ул мөселманнарның һич тә аерылмый торган характеристикасы булып йөри. Бу - мөселманнарның бер-берсенә кардәш дип караулары. Панисламизмны дөньядагы мөселманнарның сәяси бер максат берлә берләшүләре дип алганда ул мөмкин бер нәрсә түгелме? Чөнки милләтләрне хакыйкый берләштерүче нәрсә дин түгел, милләт түгел, бәлки мәнфәгатьтер. Без Һиндстан мөселманнарын гына түгел, бәлки мөселманнар берлә һиндусларны берләштерергә тырышамыз. Инде җәһаләт пәрдәләре ачылып килә. Ул ике милләт мәнфәгатьләренең мөштәрәк икәнлеген аңлый башлады. Бер җыелышта мөселман зурларыннан берсе нотык сөйләде. Ул нотыктан мөселманнардан бигрәк һиндуслар мөтәэссир булдылар. Шул мәҗлестә безгә кул сузып "кардәш" диделәр. Менә алар берлә безнең берләшү мөмкин дә, файдалы да. Юкса сезнең берлә без, яки иранлылар берлә траблислылар нинди мәйданда җыйнала алсыннар. Мин сезгә ошбу Һиндстанда барлыкка килгән сәяси мөәссәсәләрнең маһиять вә эшләре хакында тулы мәгълүмат бирә алмыймын. Ләкин аларның хезмәтләрен күп көтеп торырга тугры килмәс. Шуны да әйтеп үтим: кайсы мәгънәсе берлә генә алганда да панисламизм берлә алыш-бирешем юк, - диде. Вә шул сәгатьтә урыныннан торып ахшам намазын үтәп алачагын сөйләде вә сохбәтне бүлүе өчен гафу үтенде. +Мин аның сүзләреннән моның бөтенләй буш кеше булмый, бәлки бер мәсләккә, бер идеалга хезмәт итеп йөрүче икәнлеген аңлап, ул искә алган җәмгыятьләрнең нинди мөәссәсәләр булуы мөмкинлеген уйларга керештем. +Уйлый торгач, очы килеп чыкты. Доктор Звигер идарәсе астында "Ислам дөньясы" исеме берлә Лондонда инглиз телендә нәшер ителә торган мәҗәлләдә иде шикелле. Күптән түгел бер мәкалә укыгын идем. Ул мәкаләдә Һиндстандагы мөселманнар илә һиндусларның берләшергә тырышулары вә берничә мәртәбә гомуми җыелыш ясап, кызу-кызу нотыклар сөйләгәнлекләре вә һәр ике тарафның мәнфәгатьләре мөштәрәк икәнлеге аңлашылып бергә хәрәкәт итәргә карар биргәнлекләре бәян ителгән вә башында йөрүчеләрдән бәгъзеләренең исемнәре дә аталган иде. +Намазын тәмам итеп килгәч, мин әфәндегә: "Гафу итеңез, сезнең ачарга теләмәгән сереңезгә керешергә теләмим. Ләкин фәлән вакытларда, фәлән шәһәрдә басылган бер мөселман - һиндус иҗтимагының сезнең искә алган организацияләреңез берлә алыш-биреше бармы?" - дидем. Ләкин һиндле минем бу сөальгә җавап бирми, ул хәбәрне кайдан алганлыгым хакында сораша башлады. Шуннан соң мин, сүзне Һиндстан әхваленә күчереп, бераз сөальләр бирдем. Шул хакта бераз сөйләшкәч, сохбәттәшемә дәрескә бару вакыты җиткәнлектән, исәнләшеп чыгып киттем. II +Мин вокзал каршындагы каһвәханәгә килеп кергәндә дә, поезд китәргә вакыт күп иде. Шул сәбәпле каһвәханәнең Либнан вә диңгез өстләре күренеп торган бер урынына утырдым да шул көннәрдә генә кулыма төшкән Муса әфәнденең "Халык нәзарына берничә мәсьәлә"сен моталәга итәргә керештем. Китапның мөкаддимәсе берлә башындагы берничә мәсьәләсен укып чыккач: "Остаз, мөхтәрәм Муса әфәнде "роман", "әдәбият" кәлимәләрен башка бер мәгънәдә йөртәме? Төркия дәүләте күп нәрсәләргә гүзәл шаһид, ләкин ул дәүләтнең, һәрхәлдә, әдәбият зарарына шәһадәте булмаса кирәк.3 Төрекләрдә бер Нәмикъ Кямалның зоһуры берлә Төркия яңа бер дәвергә керде. Ул дәүләткә яңа рух өреп соңгы инкыйлабны мәйданга китерүдә Нәмикъ Кямал вә әмсаленең тыны бик зур урын тотты. Дөрес, Хәмид дәверендә чит телләрдән төрекчәгә бик күп романнар тәрҗемә ителде. Ләкин "Төркиянең инкыйразын шулар хәзерләде" дип дәгъва итүгә юл булмаса кирәк. +"Аурупа голәмасының лисаннарыннан", диннәреннән тәфтишләренә, ул тәфтишләре үзренә тәэсис кыйлынмак ысулына тупланмыш голәмаларына минем, нидәндер, игътимадым юк"... гарәпләрнең дә әсасы юк тәхминнәре булуы , тәхкыйкатларының барысы да әсассыз булуына мөстәлзим түгел бит. Читләргә ышанмауда инсанда бер мәел тойгы бар. Ләкин Аурупа голәмасының дин вә тел бабларында китерелгән хакыйкатьләре андый мәел тойгы (инстинкт)ларга юл бирелмәскә тиешле иде, әсассызлары бар. Ләкин асылы булган тәфтишләре дә аз түгел бит. +"Алыңыз Газәли кебек бөек имамның каләме илә язылмыш "Тәһафәт"не. Алыңыз Ибне Рөшд кеби мөтәфәлсиф каләме илә язылмыш "Тәһафәт әт-тәһафәт"не. Шул ике китап кеби китаплардан кыйммәте бар бер сүз, файдасы бар бер фикер алына белерме?..." +Бу сүзләрне язганда Муса әфәнденең чагыштыруы, гаҗәба, кайсы заманны чагыштыру булган? Әгәр дә Муса әфәнде мәзкүр галимнәрнең фикерләрен егерменче гасыр берлә чагыштыра икән, өлешчә Ибн Рөшд вә Газәлинең фикер вә мәгълүматлары күп әһәмиятне хаиз булмас. Әгәр дә аларны үлчәү үз гасырларының үлчәве булса, һәм шулай булырга да кирәк, алар хакында андый бер хөкем бирү бераз гадаләтсезлек булса кирәк. +...берзаман нәсраниять галәме тәрәккыять юлына йөз тотты. Әмма Ибн Кямал, Әбүссогуд кеби кәламиюн шәйхелисламнарның сүзе берлә ислам галәме тәдинни итешләренә и ңдерелде. +Христиан дөньясында бөек реформаторлар зоһур итеп, тәрәккый иттерү чараларын төшенеп ятканда, ислам дөньясында Ибн Кямал, Әбүссогуд кебиләрнең зоһурына сәбәп ни иде? Христиан галимнәре мәдәният вә тәрәккый әсәре күрелгән нәрсәләргә дүрт кул илә ябышып ятканнары хәлдә исламнар арасына "һәр шәйдә шайтан әсәре күрер суфый фәласифләренең" барлыкка килүләренә асыл сәбәп ни иде? Христиан дөньясы Магус, Лютер , Кальвиннар йитештереп ятканда ислам дөньясы ни өчен Ибн Кямал, Әбүс-Согудлар йитештерде? Ислам дөньясының тәдәннисе, христиан дөньясының тәрәккыйсы хакында сүз ачканда асыл игътибарга алыначак нокталар ошбулардыр. Муса әфәнде, милләтчеләрнең үсешендә аерым шәхесләргә зур урын биргәндәй күренә. Халәнки, һәрбер милләтләрнең тарихын ясау да геройларның уйнаган рольләре ул кадәр зур түгел. Кяшки ошбу сәгатьтә Муса әфәнде хәзрәтләре берлә мосахәбәт мөмкин булсын иде дә шул шөбһәләрен ачылсын иде. Никадәр истифадә итәр идем, дип уйланып утыра идем. Шул вакытта "...әфәнде, насылсыныз?" дигән тавышка башымны күтәреп карасам, алдымда багдадлы А. әфәнде, хәлебле Г. әфәнде, измирлы Б. әфәнде торалар вә яннарында бер чалмалы зат та бар иде. +Китабымны куеп, танышларым белән исәнләштем. Яннарындагы чалмалы зат Г. әфәнденең пәдәре шәех К. икән. Аңа тәкъдим итеп таныштырдылар. Хәлебкә барганчы юлдаш булачагын сөйләделәр. Мәмнүниятемне бәян итеп, эчемнән генә "Һич көтелмәгән бер тәсадеф" дип куандым. Чөнки мин Хәлебтә зыярәт итеп, мәҗлесләреннән истифадә итәргә тиешле затларның исемнәрен дәфтәремә кайд иткән идем. Яңа гына танышкан шәехем шул затларның да алдынгысы булып чыкты. "Өендә зиярәт итеп бераз утырудан гына әллә ни чыкмас иде. Ә хәзер Хәлебкә йиткәнче унсигез-унтугыз сәгать буе сөйләшеп барам", - дип уйладым. Һәм, вакыйгъда, Бәйруттан Хәлебкә йиткәнче, мин шәех берлә бер вагонда бардым. +Аркадашым вә шәех әфәнде берлә күп тә мосахәбәт итмәдек, поезд бирелде. Мин, урынымнан торып, Хәлебкә кадәр алты сум йитмеш тиен чамасында билет алдым да, шәех янында калдырылган урынга йирләштем. Поездымыз, сәгать төнге унбер ярымда кузгалып китеп берничә дәкыйка шәп баргач, акрынлап тауга каршы үрмәли башлады. Төн уртасында кемнең сөйләшәсе килә? Шәехем күзләрен йомып стенага сөялгән иде. Тәгътыйль мөнәсәбәте берлә өйләренә кайтып баручы дүрт-биш бала да сөйләшми генә йокымсырап утыралар иде. Минем генә йокым качкан, күңелем бер урында тормый иде. "Халык нәзарына берничә мәсьәлә"не укуны дәвам итәргә тырышып карадым. Ләкин Муса әфәнде шикелле бер затның әсәре дә таралган фикеремне бер мәркәзгә җыйный алмады. Исеме бала вакытта ук ишетелеп шәкли тасвирда йирләшкән бер йирне зиярәткә чыкканда күңел күтәрелә, фикерләр тарала, йөрәк гадәттәгедән кызурак суга. Күзләрем ак кәгазь өстендә кара сызыклардан башка нәрсә күрмәгәч, башым да, кулым да китапның барлыгыннан башка бер мәгънә аңламагач, китабымны куеп тәрәзәне ачтым да күренешне тамаша итә башладым. +Диңгезгә батып кына барган айның кара болыт аркылы күренгән шәүләсе кап-кара булып күз күреме йиргә сузылып киткән газамәтле диңгезне, Либнан итәгендә тирә-юньне каплап алган мөкаддәс күк зәйтүн бакчаларын әллә нинди бер серле караңгы-яктылык берлә каплаган иде. Сүриянең саф күгендәге йолдызлар да фәүкыльгадә бер ачыклык берлә ялтырап, җемелдәп күзне үзләренә юнәлдерәләр иде. Диңгез, зәйтүн агачлары, Бәйрут өстендә күренгән утлар да - барысы да әкренләп аста кала вә без җайлап кына өсткә күтәрелә-күтәрелә йолдызларга якыная идек. Шулкадәр тынычлык, шулкадәр сөкүнәт иде ки, мин үземне Җәбраил канатында гарешкә таба очып барам, сәмавәт галәмендә, мәгъсум фәрештәләр арасындан әрвахлар даирәсенә үтеп китәм шикелле сизеп куя идем. Тик янымдагы кешеләрнең ара-тирә генә ишетелеп куйган мышылдаулары әле минем ошбу хаксызлык дөньясында, ошбу залим, "вәхши" инсаннар арасында икәнлегемне исемә төшерәләр иде. "Рияк" станциясенә йитеп Хәлеб поездына күчеп утырганда, сәгать иртәнге алты чамасы иде. Көн фәүкыльгадә суык, юлчы бик күп иде. Шул сәбәпле күчеп утыру бик уңайсыз булды. Либнан берлә Анд Либнан арасында булган тигезлектә язлары түгел җәйләре мондый җилле салкын икәнлеген белә идем. Ләкин кыш булмый торган бер мәмләкәттә яз шулкадәр суык булыр дип уйламый идем. Ничек булса да утырып киттек. "Рияк"тан берничә станция киткәч, кояш күтәрелеп көн уянгач, мин шәех К. илә мосахәбәткә керешергә уйлап, аннан да моннан да сүз ача башладым. Ләкин сохбәттә шәех бер мәсьәләдә дә юньләп сөйләшә вә җавап бирә алмады. Сөйләгән сүзләрендә бик гади мәсьәләләрне дә әтрафлы итеп сөйли алмаганлыгын, заманның мөһим мәсьәләләрен тәкъкыйб итәр дәрәҗәдә бер фикергә малик булмаганлыгын күрсәтте. Мин эчемнән генә "шәехнең шөһрәте мәхдүмлек шөһрәте булса кирәк" дидем дә сөальләремне кистем. Ләкин Хәлебкә баргач, шәех К. шөһрәте мәхдүмлек шөһрәте генә булмый, аның Хомстагы Габделхәмид әз-Зәһрәви шикелле бер урын тотканлыгын вә ярты Хәлебне үзенең гыйлеменә мәфтүн итеп тотканлыгын аңладым. Әлбәттә, шәехнең игътибар вә мәгърифәте бардыр. Юкса ул кадәр кешене үзенә табигъ итеп тота алмас иде. Ләкин алар мин көткәнчә, мин аңлаганча булмаганлыктан, дәфтәремә кайд ителгәннәрдән башка берничәсенең дә исемен сыздым. +Сүриялек, хәтта гомумән, якын Шәрыклылар үз авыл вә шәһәрләренә булган мәхәббәтләре берлә иске юнаннарга охшыйлар. Шамлы берәү белән утырдаш бул. Ул сиңа үз шәһәренең иң уңайлы вә дөньяда яшәр өчен иң муафыйк манзара вә иң гүзәл бер шәһәр икәнлеген исбат итәргә тырыша. Шәһәренең башкаларга булган фазыйләтләренә әллә никадәр дәлилләр китерә. Траблис-Шамлы берсе үз каршында Сүриядә хәтта бөтен Төркиядә иң алдынгы шәһәр Траблис-Шам, хомслы берәүсе Хомсны һәр җәһәттә алда күрә. Янымдагы шәех К. дә, Хәлебкә йитә башлагач, ул шәһәрнең башкалардан өстен булуын исбат итәргә керешеп китте. Күмәчнең арзанлыгы, Хәлеб бакалеяләренең Истанбул вә Шам бакалеяләреннән яхшы булуы, башка йирләрдә табылмаган Хәлебнең үзенә генә хас махсус ашлары булуы, әһалисенең мөсафир йөрерлеге вә әмсале вак-төяк нәрсәләр - барысы да зикер ителде. Тик, Хәлебнең хакыйкый фазыйләтенә дәляләт итәрдәй нәрсәләр генә калдырылды. Мин, ничектер, Хәлебтә су начарлыгын вә анда фрукта аз булганлыгын әйтеп салдым. Аңа каршы шәехем Хәлеб суының тиздән яхшыланачагын (Фораттан водопровод ясарга ляихә бар) бу көндә дә аның суы бик татлы булганлыгын, фрукталарның җәнүбтән бик уңайлык берлә китерелгәнен сөйләде. +"Рияк" станциясеннән Хәлебкә кадәрле сузылган тигезлектә "тау менү", "тау төшү" дигән нәрсә булганлыктан, ул ике арада поезд фәүкыльгадә бер тизлек берлә шималь шәркыйга оча. "Бәгальбәк", "Раис Бәгальбәк" станцияләрен үтеп, уңдагы Анд Либнан, сулдагы Либнан таулары ерак калгач, күз алдына тип-тигез, сатхи, җөзьи генә булса да бер калку берлә бозылмаган бер сахра килеп чыга. Бервакытларны Бәхре сәфид әйләнәсендәге мәмләкәтләр берлә Һиндстан арасындагы сәүдәнең иң мөһим мәркәзләрендә булган вә бүген дә хәрабәсе берлә дөнья га мәшһүр булган Пальмира (Тәдмир) шул тигезлектәдер. Тигезлеккә йиткәч, күп тә үтми Тәдмиз шәһәренә иң якын станция булган, Хомс елгасы өстендәге Хомс шәһәре килеп чыга. Хомсның ислам фәтухатында уйнаган роле тарихе ислам моталәга иткәннәргә мәгълүмдер. +Хәлеб юлы өстендә Хомстан кала иң мөһим шәһәр - Хәма шәһәредер. Бу шәһәрнең исеме дә ислам фөтүхате тарихын өстән-өстән генә караганга да мәгълүм. Мәшһүр Якут Хәмавинең ватаны ошбу шәһәр булса кирәк. +Хомс берлә Хәлеб арасындагы тигезлек бик күп соңгый "чүмәкәйләр" (калкулыклар) берлә чуарланган булып, читтән караганда ун калкулык такыр йирдә утырган печән чүмәләләре шикелле күренеп торалар. Алар барысы да сонгый булып, иске карьяләрнең вә сугыш вакытларында ясалган кальга вә фортларның хәрабәләре, имеш. Дөнья яралганнан бирле ул тигезлек өстендә мәйданга килгән сугышларны, ул тигезлек буйлап үрле-түбәнле аккан инсан дулкыннарын бер фикердән кичергәндә андый форт вә кальгаларның күп ясалуларына тәгаҗҗеб итәргә урын да юк. Ул тигезлек кайсы милләтнең генә гаскәрен күрмәде дә, ул кайсы милләтләрнең генә каннары берлә буялмады! Йир өстендә башка һичбер урын шулкадәр озак мөддәт "дөнья яралганнан бирле" гаскәр аягы астында тапталганы, вә һичбер урын үз өстеннән ул кадәр күп, ул кадәр төрле гаскәр үткәне юктыр. Иске вакытларда Шәрык берлә Гаребнең сәяси хакимият өчен тартыш мәйданы булган вә соңра таба да әле сәяси, әле дини төстә аккан каннар берлә чылана торган ул урын, әгәр дә кан йиргә сеңми, инсан тәннәре дә череми торган булса, инсан җәсәдләреннән тәшкил иткән аталар берлә чуарланган кан диңгезенә әйләнгән булыр иде. Хәзерге заманнан илле сигез гасыр мөкаддәм яшәгән вә мөәррихләр карашында "Иске Бабил тарихының шарламаны" дип аталган Саргон Беренче гаскәренең дәһшәтле дулкыны да, шул тигезлектән үтеп, Бәхре Сәфид сахиленә кадәр килгән. Аннан унсигез гасыр соңра Урфадан килеп Хәлеб аркылы шул тигезлек буйлап барып, Калун билгәсе зур күзле, озын сакаллы Ибраһим пәйгамбәр дә дөясенә атланып, Кәнганга таба киткән. +Тегендә, еракта көмеш шикелле ялтырап аккан, тарихында мәшһүр бик күпләр аның суында коенган, җәннәттәге дүрт ермакның берсе игътибар итәр дәрәҗәдә бер мифический шөһрәткә дә малик булган, матур Форатның калку яры өстенә пайтәхет бина иткән хәтитләрнең Мисыр фиргавеннәреннән Сети Беренче вә Рамзес Икенче берлә тартышкан вакытларында (1306-1280) ул тигезлек өстеннән тагын бер куәтле дулкын үткән. +722 дә Самарияне фәтех итеп кабиләнең иң нөфүзле гаиләләреннән бик күпләрен әсир алып киткән Саргон Икенченең, 805 тән 681 гә кадәр хөкүмәт сөргән Хәзкыя берлә сугышып бик күп шәһәрләрне алганның соңында, 200 150 яһүдине Месопотамиягә куалап киткән. Аның гаскәрләре дә шул ук урыннан үткән. Мәшһүр Бәхетнасырның куркынычлы гаскәре дулкыны да шул урыннан үтеп, кайтышлый бәни Исраилне, аларның дине хәятта бик зур роль уйнаган вә аларга бүгенге гыйбадәт ысулларын (системаларын) ясап биргән, мәшһүр Бабил әсаратына алып киткән (миладидан 574 ел мөкаддәм) 538 дә Бәхетнасырның дәүләте мөнкыйраз булып, Бабил Кириус кәбир тарафыннан фәтех ителгәч, ул хөкемдарның әмере берлә әсирлектән котылган бәни Исраил шул ук юл берлә тагын Иерусалимгә кайтканнар. +Кириус кәбирнең угылы Камбисес командасы астында Мисырны истиля иткән Персия гаскәре дә шул тигезлекне сыпырып үткән (529-522). Алардан бераз соң олуг фатих Искәндәр кәбирнең җитәкчелеге астында "дөньяны" фәтех иткән Македония вә Юнанстан фиркаләре, үз вакытларындагы бөтен мәдәният дөньясына хөкем сөргән румалыларның легионы, Әбү Гобәйдә бине әл-Җаррах вә Хәмид бине әл-Вәлид командалары астында ул тарафларны фәтех иткән мөселман гарәпләр, коруне вөстаның салиб сәфәрләренә баһадиранә мәкавәмәт иткән Сәлахеддин Әйүби булганнар. Ислам дөньясына зур бер афәт булып, йөз меңнәрчә мәгъсум җаннарны койган Тимерланның урдасы, госманлы төрекләре, ниһаять, унтугызынчы гасырның башларында госманлы дәүләтенең яртысын алып бетерә язган Ибраһим паша гаскәре, барысы да шул тигезлектән үткән инсан дулкыннарыдыр. Әгәр дә шул урынга Аллаһы Тәгалә авыз биреп тә - Шамдагы Җәбел Касиюнның авызы шикелле җансыз авыз түгел, җанлы авыз - ул башына килгәннәрне сөйләсә иде, ул безгә никадәр моңнар, никадәр зарлар сөйләр иде! +Рияк берлә Хомс арасындагы йирләрнең ярарлыклары сөрелеп, ашлык чәчелгән. Хомс берлә Хәлеб арасында исә эшләнгән йирдән эшләнми калганы күп. Сөйләүләренә караганда, юл өстендәге йирләрнең күбесе Габделхәмиднең үз йирләре булган, имеш. Юл буенда очраган авыллар арасында да шундый бер фәрекъ бар. Бәгальбәк тирәсендәге авылларның утырышы вә күренеше безнең Русия авылларына - ягъни мәдәни авылларга бераз охшый. +Аларда урамнар, куралар , абзарлар, каһвәханәләр бар. Күбесендә чиркәү дә күренеп тора. Өйләр кыеклы. Хәлеб янындагы авылларның утырышы исә бик кызык. Өйләр барысы да очлы - кибән шикелле. Яннарында тәрәзәләре күренми. Куралары да юк. Өйләренең берсе икенчесенә терәлеп кенә тора. Беренче күргәндә, мин аларны печән кибәннәре дип уйлаган идем. Мәдәниятсез Русиянең авыл чаты ни дәрәҗәдә мәдәни икәнлеген шул авылларны үземезнең Русия авылларына чагыштырып карагач беләсең. Ул кибән - авылларда мәктәп вә мәчет кайда да, аларның эчендә иҗтимагый хәят кайда. Өйләр үзләре дә сукыр тычкан оясы шикелле генә булып, егерменче гасыр кешеләренең тора торган урыннары булудан бигрәк, таш дәвердәге вәхшиләрнең мәгарә өйләренә охшыйлар. +Сәгать кичке алты тирәләрендә Хәлебкә барып йиттек. Хәлебнең җәнүбеннән килгәндәге күренеше шактый яхшы. Шәһәрнең читендәрәк калкып торган кальга хәрабәсе күренешкә аерым бер газамәт биреп тора. Ләкин Хәлеб күренешенең Шам күренешеннән зур бер аермасы бар: ул Шам шикелле яшеллеккә, бакчалар эчендә гарк булып утырмый. Аның күренешендә бер ялангачлык бар. Шәһәрнең тирәсендә бакчалыклар булса да, төп шәһәр эче бөтенләй бакчасыз диярлек. +Поезд Хәлеб вокзалына килеп туктаган вакытта бик каты җил чыгып, шәһәрне ком бураны эчендә калдырды. Шуның өстәвенә вокзалдагы тыгызлык фәүкыльгадә иде. +Поезд туктагач та сикереп төшеп, вокзал алдына чыга торган капкага юнәлергә торганда гына, халык арасыннан тыгызлана-тыгызлана чыгып алдыма килеп яткан Зәки әфәнде Һәйкел берлә бер әфәндене күрдем. Зәки әфәнде Һәйкел үткән ел көллиятнең тиҗарәт шөгъбәсен икмаль итеп киткән бер танышым иде. Чит бер шәһәрдә андый бер танышым очрауның миңа ни дәрәҗәдә тәэсир иткәнлеген үзләре шул хәлгә төшеп күрмәгәннәр, ихтимал, тәкъдир итә алмаслар. Шул дәкыйкадә минем барлык авырлык вә йончуларым бетеп китте. Янындагы затны Зәки әфәнде үземнең сыйныф аркадашым Җорҗ әфәнденең борадәре Әнис әфәнде Хият дип тәкъдим итте. Минем Хәлебкә шул көнне ирешәчәгемне Җорҗ әфәнде аларга язган икән. Алар мине каршы алып уңайлы бер отельгә урнаштыру өчен тырышканнар. Ул каршылауның миңа никадәр уңайлыклар китергәнлеген сөйләп бирү авыр. +Күрешеп-исәнләшеп кенә торганда, янымызга көллияттә тарих профессоры доктор Портер да килеп чыкты. Ул, тәгътыйльдән истифадә итеп, Траблиста табылган иске әсәрләрне тикшерергә бара иде. Зәки әфәнде доктор Портер берлә бер арабада, Әнис әфәнде берлә мин икенче арабада шәһәргә юнәлдек. +Без отельга барып урнашканда, караңгы төшкән иде. Унсигезунтугыз сәгать буе утырып килү, төнлә йокламау, шул мөддәт буе ашамау бик борчыган иде. Шулай булса да барып кергән дәкыйкадә бер дә иштиһам булмаганга күрә, Әнис әфәнде берлә шәһәрне тамаша итәргә чыктым. Хәлебнең баш урамнарында бераз йөргәч, шул тирәдә булган бер инглиз мәктәбен карап чыктык. Әнис әфәнде шул мәктәптә мөгаллимлек иткәнгә, аны төнлә дә яхшы карый алдык. Мәктәп зурларга махсус кичке курслар да ачкан икән. Без кергәндә, укулар башланырга гына тора иде. +Аннан кайтып бик тәмле әзерләнгән тәгамнар ашагач вә якындагы бер каһвәханәдә чәй дә эчкәч, бүлмәгә кереп, тизрәк караватка яттым. Бер тәүлеккә якын йокы вә тынычлык әсәре күрми йөргәннән соң тыныч бүлмәдә йомшак карават өстендә йоклау никадәр татлы була; одеалны өстемә ябып, башымны мендәргә куйгач та, үземнең шул вакыттан бер сәнә мөкаддәм Шамда булганлыгымны исемә төшереп, Шамдагы беренче кич берлә Хәлебтәге беренче кич арасындагы тәэсирләремне чагыштыра гына башлаган идем, шул арада йоклап та киткәнмен. +Хәлебтә күргәннәремне бәян итүдән элек укучыларны ул шәһәрнең гомуми әхвале вә кыска гына тарихы берлә таныштырып китүне мөнасиб табамын. Хәлеб шәһәре +Хәлеб шәһәре, шул исемдәге вилаятьнең мәркәзе булып, "Куэйк" исемле кечкенә генә бер елганың ике як тарафына утырган. Хәлеб утырган калкулыкның иртифагы 1400 кадәм булганлыктан, һавасы коры вә салкын булып, сәламәтлек өчен яхшыдыр. Тик үзендә "Хәлеб төймәсе" исеме һәркемгә килеп үтә торган бер авыру гына бар. Хәлебтә туып үскән кешеләргә ул авыру тими калмыйдыр. Читтән килүчеләр дә аңарга дучар булалар. Ул үтеп китә, киткән кешеләргә дә эләгеп кала икән. "Хәлеб төймәсе" даими ачык йөргән әгъзалардан берсе өстенә чыга торган, чәчәк шикелле, зур бер сары "күпертмә"дән гыйбарәттер. Үзе ул авыртмый; тәннең төрле урынына таралу шикелле сыйфатлары да юк. Кайда барлыкка килсә, шул урында гына кала. Ләкин бик озак - нәкъ бер ел дәвам итә. Барлыкка килгән урынны чәчәк урыны шикелле итеп калдыра. Ул үзе зур булганлыктан, калдырган урыны да шактый ямьсез булып тора. Борын вә колак шикелле йомшак әгъзаларга пәйда булса, аларны бөтенләй бетерә дә икән. Хәлебтә торган бер инлиз консулы, шуңар дучар булып, борыныннан аерылган. Шул уңайсызлыкны игътибарга алып, хәзерге көндә инглиз хөкүмәте ул шәһәрдәге консульствода хезмәт итүчеләрнең бер елын ел ярымга хисаплый. +Хәлебнең урамында йөргәндә, битләрендә төймә эзе булганнар әледән-әле очрый торалар. Ул үзе яшьрәк вакытта чыгып кала булса кирәк. Чөнки мәктәп шәкертләреннән башкаларда төймәнең эзе күренмәде. +Ул авыруның сәбәбен докторлар төрлечә тәхмин итәләр. Кайберләре аны Хәлебнең суыннан күрәләр. Кайберләре Хәлебкә махсус бер чебенгә иснад итәләр. Бүгенгә кадәрле берәү дә тәхминнең аръягына чыга алганы юк. Ләкин аның бит, кул, аяк, шикелле әгъзаларда, күбрәк биттә пәйда булуы икенче тәхминне бераз куәтли. Сөйләүләренә күрә шундый бер авыру Багдадта да бар, имеш. +Иске вакытларда Хәлеб әйләнәсе алты чакрымга якын булып, җиде капкалы итеп бер ур берлә ихата ителгән булган. Хәлебтән төрле тарафка чыгып китәргә кәрван юлларының саннары да капкаларының саны кадәр булган. Вакытның үтүе берлә шәһәр, табигый, бик нык арткан вә урлары да шәһәрнең уртасында, биналар арасында торып калган. Хәзердә урдан нам вә шан юк диярлек. Тик җәнүб тарафта бер урында гына азрак эзе бар. Чөнки шәһәр ул тарафка һич артмаган. Хәзерге Хәлебнең әйләнәсе ун чакрым чамасы, диләр. +Иске урның капкаларыннан кайберләре ошбу көндә дә сакланган. Берничәсен барып тамаша иттем. Бик калын вә тутыгып беткән тимерләре, чылбырлары, юан зур тоткалары берлә Джон Мильтонның "Югалтылган оҗмах"ында тасвир ителгән җәһәннәм капуларын искә төшереп торалар. Шәһәрнең бер читендә коруне вөстада гарәпләр тарафыннан бина ителгән калку бер колга да бөтен шәһәр өстенә хаким булып тора. Әтраф гаять мәхсулдар кырлардан гыйбарәт. Шәһәр үзе бакчасыз булса да, тирә-ягындагы бакчалары бөтен дөньяда шөһрәткә чыкканнар. Чикләвекләре тирә-якта мәшһүрдер. +Хәлебнең хан вә базарлары гаять зур. Аның күзгә бәрелеп торган характеристикаларыннан берсе итеп ханнарның күплеген күрсәтү мөмкин. Ханнар безнең Меновой дворлар вә подворьеләргә охшаган күпләп сату-алу өчен ясалган урыннар була. Номер, склад, кибет, сарраф шикелле таҗирларның ихтыяҗы төшә торган нәрсәләрнең барысы да үзендә табыла. Хәлебтә шундый ханнарның йөз егерме булуы, аның иске вакытта тиҗарәт мәйданында мөһим бер урын тотканлыгын күрсәтергә кирәк. "Хан әс-сабун", "Хан әл-хәрир"дигән кебек исемнәренә караганда, һәр малга аерым берсе билгеләнгәне аңлашыла. +Хәлебнең базарлары өстән капулы. Ләкин алар Шамның "Мидхәт паша" вә "Хәмидия" чаршулары яки Истанбулның "Чаршу кәбир"е шикелле мәһабәт күренеп тормыйлар. Урамнары берсе генә аерылып тора, тәртипсез, тар, пычрак вә кәкеребөкередер. Ләкин барысына да таш җәелгән. Тазалыкта Шам берлә Бәйруттан алда. Аерып калдырганым урам Аурупа шәһәрләренең урамнары шикелле киң, төз вә яхшы түшәлгән булып, вокзал яныннан алып шәһәрнең икенче бер читендәге каберлеккә кадәрле бара. Ул урамда йортлар да матур вә зур; үзендә яхшы магазиннар да бар. "Хәлебнең урам вә биналары Истанбул берлә Каһирәнең урам вә биналарыннан өстен" дип язган шәех, ихтимал, шул урамны гына игътибарда тотып язгандыр. +Хәлебнең суы сигез чакрым ераклыкта булган бер чишмәдән җир астына салынган көпшәләр васитасы берлә килә икән. Куэйк елгасы шәһәрнең уртасыннан агып ятса да, аның суы эчәргә ярамас дәрәҗәдә пычранып килә. Хәлебнең бик иске вакытлардан бирле булып килгән җир асты су юллары Рума императрицасы Һилина тарафыннан бер вә Сәлахеддин Әюбинең угылы тарафыннан бер мәртәбә җимерелгәннәр. Хәзеге көндә ул чишмәнең суы азлык сәбәбеннән йөз егерме чакрым ераклыкта булган булган Фораттан водапровод ясарга ляихаләр хәзерләп яталар иде. Ләкин хәзерге әхваль андый нәрсәләрне уйларга вакыт, тиздән вөҗүдкә чыгарырга имкян вә ихтар калдырмаган булса кирәк. +Иске вакытларда Хәлеб икътисади мәркәз булу җәһәтеннән Интакияне, Шәрык кәрваннарының мәнзиле булу җәһәтеннән Тадмирне үтеп киткән иде. Ул хәзер элекке әһәмиятен югалткан булса да, аның бүгенге тиҗари мәүкыйгы бик мөһим. Елына ун миллион сумлык ихраҗаты бар вә егерме миллион сумлык читтән керә. Аннан чыккан нәрсәләр, башлыча, ефәк, йон, мамык әйберләр, келәм вә чикләвектер. Әһалисе йөз утыз мең кадәр хисап ителә. Шуның биштән дүрте исламнар, калганы христиан вә яһүдидер. Ләкин бу иске хисап буенча. Хәзерге тәхмин буенча ике йөз мең дип уйланыла. Шәһәрдәге биналарның саны дүрт меңнән артык булып йөз җамигъ, йөз алтмыш дүрт мәсҗед, егерме өч мәдрәсә; бер игъдади, бер рөшди, бер гаскәри, бер дарелмөгаллимин, бер санаигъ мәктәбе, туксаннан артык ибтидаи мәктәп, гайре мөгаллимнәргә махсус утыз сигез мәктәп, бер француз, бер инглиз мәктәбе; биш китапханә, ике матбага, ике хастаханә, егерме бер төрбә, унбиш кәлисә, җитмеш өч хаммам, йөз кырык биш хан, унбер күпер бар. Төрекләр өчен Хәлеб Госманлы дәүләтенең иң мөһим шәһәрләреннән берсе санала. "Аурупадан куыла калсалар, төрекләр пайтәхетләрен шунда ясарга уйлыйлар", - диючеләр дә бар. Төрекләр нинди уйдадыр, мин белмим. Ләкин төрле якка, табигый, юллар таралган. Әтрафы вә ислахы бик гүзәл булган Хәлебнең бик гүзәл бер мәдәният мәркәзе, уңайлы бер пайтәхет була алачагына шөбһәм юк. Хәлеб пайтәхеткә әйләнеп, госманлы хөкүмәте Месопотамия чигенә күчсә, Форат буендагы Мәмәт-фәләннәрнең каприз вә истибдадларына, бәлки, юл калмас иде. +Хәлеб бик иске бер шәһәр булып, аның хәтитләр тарафыннан бина ителгән булуын зан итәләр. Үз гомерендә ул исемен дә берничә мәртәбә алыштырып алган. Аның иске исеме "Халибун" булган. Соңыннан Хәлебкә әйләнгән. "Халибун"ның Хәлебкә әйләнүе хакында түбәндәге кыйссаны сөйлиләр: "Ибраһим галәйһиссәлам, Урфадан Кәнганга барышлый анда туктап торганда, һәр көн иртә белән фәкыйрьләргә сөт савып эчергән, имеш. Ибраһим галәйһиссәлам сыгырын сауды исә фәкыйрьләр үзара "Хәлеб Ибраһим" дия торган булганнар да, Хәлеб исеме шуннан калган, имеш. Хәлебкә "әш-Шәһбаһ"лыгын арттырып, "Мәдинәи Мөнәүвәрә" дигән шикелле, "Хәлеб әш-Шәһбаһ" дип тә йөриләр. "Әш-Шәһбаһ" - Ибраһим галәйһиссәламнең фәкыйрьләр өчен сауган сыгырының исеме, имеш. +Әгәр дә Ибраһим галәйһиссәлам Урфадан Кәнганга үткән вакытта (миладидан ике мең ел мөкаддәм) Хәлеб әтрафының әһалисе гарәп булган булса, Хәлеб исеме хакындагы кыйссага, кыйсса булу җәһәтеннән әйтеләчәк сүз юк. +Ләкин соңгы еллардагы тәхкыйкат нәтиҗәсендә Ибраһим вә Ягъкуб галәйһиссәламнәрнең яһүдиләр кашында танылган мәгънәләр берлә тарихи зат булулары тәзәлзелгә очрап торган бер заманда Ибраһим галәйһиссәламне Шәрыктан килеп Фәластыйнга үткән инсан дулкыннары җөмләсеннән санау кыен. Гарәп мөдәкъкыйклары арасында "Ибраһим вә Ягъкуб галәйһиссәламнәрнең тарихи затлар булып күренүләре һәм милләтнең үз нәселен, үз бабасын Аллаһ берлән бик якын мөнәсәбәттә булган бер кешегә алып барып терәүгә тырышуыннан вә шуның берлә ифтихар итүеннән генә килгән нәрсә" дип караучылар бар. Бу дәгъвага юл бирү Коръәндә мәзкүр Ибраһим вә Ягъкубның пәйгамбәрлекләрен инкяр итү түгеллеген изах итеп торуга хаҗәт булмаса кирәк. +Хәлеб шәһәре миладидан алты йөз унбер сәнә мөкаддәм Персия-Мидия хөкемдары Кей Ихсар тарафыннан ишгаль ителде. Искәндәр кәбир дәверендә Хәлеб аның кул астында иде. Искәндәрнең вафатыннан соң аның олуг дәүләте дүрт генералы арасында тәкъсим ителеп, Сүрия, Месопотамияләр Силикс Никонор кулына кергәч, ул хөкемдар (312 дән 281 гә кадәр хөкем сөргән) Хәлебнең исемен "Бирия"гә алыштырды. Ләкин ул вакытта вилаять мәркәзе Хәлебтән бераз җәнүбтә булган Халкис шәһәре булды. Шулай булса да Хәлеб ватаны вә милли хәятының мәркәзе булып торды... +Миладидан алты йөз утыз сигезенче елда гарәпләр тарафыннан фәтех ителгәч, исеме кабат Хәлебкә алыштырылды. Аннан соң Хәлеб Анатулы вә Сүриядән Багдад, Месопотамия, Иранга бара торган кәрваннарның мәнзиле булды. +Кулдан кулга күчә торгач, 1090 да сәлҗүк төрекләре идарәсе астында кичте. 1183 тә Сәлахеддин Әюбинең баш квартиры булды. XIII гасырдагы монгол истилясы соңында мәмлүкләр кулына күчеп, 1517 елда госманлы төрекләре тарафыннан алынды. Өзлексез сугыш вә тартышлар астында калу сәбәпле, Хәлебнең тиҗарәте бик зәгыйфьләнгән иде. Ләкин госманлы идарәсе астына кергәч, яңадан күтәрелеп китте. Ул мәзкүр елдан бирле госманлы дәүләте кулында торып килә. Мәшһүр Мөхәммәд Гали паша гаскәре тарафыннан ишгаль ителде исә дә, яңадан Төркиягә кайтарылды. +Әледән-әле була торган сугышлар өстенә зилзилә вә төрле йогышлы авырулар да Хәлебнең өстенә бәла була килделәр. XII гасырдагы бер зилзиләдән ул бөтенләй харап булган. Шулай булса да, түбәндә зикер ителәчәк вакыйгалар мәйданга килгәнче, аның икътисады вә тиҗари әһәмияте төшмәгән. +Һиндстанга диңгез юлы кәшеф ителгәнгә кадәр ул мәмләкәт берлә Аурупа арасында булган тиҗарәт Хәлеб аркылы үтә иде. Иске вакытларда анда инглиз сәүдә компанияләренең шөгъбәләре дә булып торды. Ләкин Һиндстанга диңгез юлы ачылу, Бәхре әхмәргә Мисыр аркылы корыдан юл салыну, шулар өстенә Сүәеш каналының ясалуы Хәлебнең сәүдә җәһәтеннән булган әһәмиятен күпкә киметте. Аңа бик зур зыян булып төште. +Бүгендә Багдад тимер юлының сугылып үтүе, ул юл тәмам булу берлә Хәлебнең әһәмиятен күп күтәрсә кирәк. Анда эшләнеп яткан зур вокзал биналарына караганда, ул бик мөһим бер станция булып китәргә охшый. Аның күтәрелеп иске мәүкыйгъ вә әһәмиятен казанып күтүенә имкян бар гына түгел, бик зур. III Хәлебтә берничә көн Тау башында бер мәҗлес. Көрд Гали илә мосахәбә +Кояш офыктан яңа гына күтәрелеп килә иде. Хадим, мине уятып, кулыма бер визитный карточка бирде. Карадым: Зәки әфәнде Һәйкел икән. Арамыз якын булып, тәкәллеф фәләннәргә ихтыяҗ булмаганлыктан, урынымнан тормый гына кабул иттем. +Һәфтәдә берничә мәртәбә шәһәр янындагы калкулыкның берсенә чыгып әтрафны тамаша итү һәм анда иптәш вә танышлар берлә җыйналып сөйләшә-сөйләшә иртәнге ашны ашау вә шулай итеп кибет вә кантурларда хезмәт башланыр вакытка күңел күтәреп кайту Зәки әфәнде мәнсуб булган даирәнең гадәте икән. Ул көнне дә шундый җыелыш булачак булганлыктан, Зәки әфәнде мине шунда дәгъвәт итәргә килгән иде. "Син Хәлеб хәятының һәр җәһәтенә ашнә булырга тиешсең бит. Менә хәзер барачак урынымыз да бер кыйсем халыкның хәятында бик мөһим урын тота. Безнең өчен ул иртәнге чыгулар фәүкыльгадә ләззәтле. Бәйруттан Ә. әфәнде дә үзенең шул чыгуларны бик сагынганлыгын яза. Әнә шул елга буендагы тау башына чыгып, кызарып чыккан кояшны каршы алу рухны күтәрә, күңелне шатландыра. Анда Хәлебнең алдынгы кешеләреннән дә берничәсе була. Алар берлә танышырсың", диде вә Шамда нәшер ителә торган "Әл-Моктәбис" газетасының сахибы Әхмәд Көрд Галинең дә хазир булачагын зикер итте. Хәлебтә үткәрәчәк көннәремнең татлы вә файдалы булачагына ошбу беренче иртәмнең үк андый күңелле мәҗлескә тәсадеф итүе галәмәте дип бик мәмнүн булганлыгымны белдердем, вә Зәки әфәндегә тәшәккер әйтә-әйтә, юынырга вә киенергә керештем. +Без номер ишегеннән чыгып Хәлебнең жәнүб гарби тарафына юнәлгәндә кояш биналар өстеннән күтәрелеп чыккан, урамнар да көндезге галибәлекләрен казана башлаганнар иде. Минем отель Хәлебнең чигендә (Яңа Хәлеб кыйсемендә) булганлыктан, күп тә бармый шәһәрне чыгып. Куэйк елгасына йитеп вә аны чыккач та, озакламый кечкенә бер калкуның башына мендек. Җыелыш шул калкуның башында булачак икән. +Без барып йиткәндә, анда берничә кеше утыра иде. Зәки әфәнде аларга мине тәкъдим итеп таныштыргач, шәрык халкына махсус бер нәзакәт берлә ихтирам күрсәтеп, яшел үлән өстенә җәелгән паласның уртасыннан урын бирделәр. Бәйрут, Шам тирәләре өчен русиялеләр бик үк таныш түгел. Ул яклардан елына әллә ничә мең хаҗи үтә. Хәлебне зиярәт итүче русияле исә бер дә булмаганлыктан, хәлеблеләр Русия мөселманнарын яхшылап танымыйлар. Аларның әхваленнән бик үк хәбәрдар түгелләр. Шул сәбәпле алар Русия мөселманнары хакында бик ихлас берлә сорашалар. +Утырдашларымның сөальләренә җавап биреп беткәч, шәһәр ягына вә әтрафка күз салып тамаша итә башладым. Без утырган тауның нәкъ астыннан чуен юлы үтеп китә. Аннан бераз түбәнрәк Куэйк елгасы ялтырап агып ята. Аның аръягында бөтен Хәлебнең өсте, бер читтәрәк күтәрелеп чыккан кальгасы, шәһәрнең әтрафлыгындагы бакчалары, яңа гына күтәрелеп чыккан кояшның нурына чумып, фәүкыльгадә матур бер манзара тәшкил итеп торалар иде. Зәки әфәнде әйткәнчә, ул манзаралар хакыйкатьтә рухны күтәрерлек, күңелне шатландырырлык иде. Без утырган калкуның яныннан гына чуен юлын аркылы кисеп үткән Антакия кәрван юлыннан китүче йөкле бер дөя кәрваны да күренешкә аерым бер зиннәт, әллә нинди гали бер шөһрәт бирә иде. Һава шулкадәр гүзәл, күренеш шулкадәр нәфис иде ки, мин үземне икенче бер галәмдә вә әллә нинди бер шатлык дөньясында шикелле сизә идем. +Шул арада "Әл-Моктәбис" газетасының мөхәррире берлә ул газетаның Хәлеб мөхбире килеп йиттеләр. "Әл-Моктәбис" сахибы ул вакыттан берничә ай мөкаддәм Бәйрут аркылы истирахәт өчен Румга киткән иде. Ул, шуннан кайткач та, кайтышлый ук, Хәлебкә сугылган икән. +Соңгы елларда Төркиянең әхвале, мәмләкәтнең төрек булмаган милләтләр берлә мәскүн урыннарында итәк астыннан йөргән әҗнәби интригалары, шулар өстенә эш башында торучы "Иттихад вә тәрәккый"чыларның һәмилеге (мнительность) гарәп вилаятьләрендә сабын куыгы шикелле кыска гомерле, сүзе зур, эше юк бик күп милли, сәяси геройларның ясалып чыгуына фәүкыльгадә мөсагид булды. Шәех Табарә, шәех әл-Мөвайәд, Шөкри әл-Гасли , Рәфыйк бәк әл-Газыйм , Габделхәмид әзЗәһрәвиләр барысы да шундый гайре табигый әхваль астында барлыкка килгән көнлек "сәяси геройлар"дан булдылар. +"Әл-Моктәбис" сахибы Көрд Гали дә - шундый баһадирларның берседер. +Бәгъзеләр каршында сәяси икътидар вә мәһарәте, гыйльми вә фазыйләткяр фәүкыйльгадә танылган бу кешенең баһадирлыкка чыгуы да гадәттән тыш бер юл берлә булды. Ул бервакытны (1913 елда булса кирәк) "Әл-Моктәбис"тә Мәдинәдә яшәүче шәех Әскүбинең бер шигырен дәреҗ иткән иде. "Иттихад вә тәрәккый" әрбабы дөнья сәясәтеннән бигрәк ахирәт сәясәтен, ахирәт хакимиятен мәүзугъ тотучы бер гөнаһсыз шәехнең ул сүзләрен кабартып шигырьне язучыны да, нәшер итүчене дә, чылбырлап, Истанбулга йибәрергә куштылар. Көрд Гали, шул вакытта хатын-кыз киеме киеп, Мисыр тарафына качты. Шулай итеп, мәшһүр милли баһадир булып калды. +Эшне яхшылап тикшергәч, чылбырга алынганнар азат ителделәр. Ул шау-шуларның бердәнбер нәтиҗәсе - Көрд Гали моктәдир бер милли кеше булып танылып калды вә шәех Әскүбинең вафатында һичкем тарафыннан укылмый киткән бик сатхи мәгън әле шигыре тирән вә сәяси бер фикерне хави зан итеп шул номер газета кулдан кулга йөреп укылды. Әгәр дә иттихадчыларның шул мнительносте булмаса иде, бернәрсә булмый үтәчәк тә китәчәк вә шәехнең "сәяси шигыре" бөтенләй югалачак иде. +Гарәпләр карашында милли булуның хосусиятьләреннән берсе төрекләргә дошман булу саналганлыктан, Көрд Гали дә төрекләрне һич яратмый, аларга каршы фәүкыльгадә диярлек бер дошманлык күрсәтә. "Иттихад вә тәрәккый"ның Шам органы булган "Әл-Мишкят" газетасының урынсыз вә нигезсез җаваплары шикелле "Әл-Моктәбис"нең сәхифәләре дә төрек идарәсенең кара яклары берлә генә тулы була. +Минем Көрд Гали берлә күрешеп сөйләшәсем вә бераз нәрсәләр хакында аның фикерләрен сорыйсым килә иде. Бераз утыргач та берничә мәсьәлә хакында аның фикерен беләсем килг әнлекне аңлатып рөхсәт алгач, түбәндәге сөальне бирдем: +"Госманлы хөкүмәтенең истикъбале хакында төрлечә хөкем йөртүчеләр бар. Гарәп кәрдәшләремездән бәгъзеләре: "Инде ул хөкүмәт аягына баса алмаячак, сәясәт мәйданында бер мәүкыйг казаначак түгел. Бинаэн галәйһи без форсатны качырмый аерылыйк, эшне үз кулымызга алыйк", - диләр. Шул хакта сезнең фикер ничек? Госманлы дәүләте хакыйкатьтә дә өмидсез бер хәлгә килгәнме, яки әхваленең мөһим вә нечкәлеген аңлап, ул дәүләтне тәшкил иткән гонсарларның иң мөһимнәре булган икесе, хисап вә үпкәләрне ташлап, кулга кул тотышып эшкә керешсәләр, ул дәүләт, яңадан аякка басып, истикълялын саклап кала алырмы?" +Мин сөальне башлагач, янымда утырганнарның барысы да, үзара сөйләшүләрен ташлап, безнең якка колак салып утыралар иде. Мин сүзләремне бетәр-бетмәс Көрд Гали берлә бергә килгән "Әл-Моктәбис"нең Хәлеб мөхәррире булган әфәнде: "Төркия яшәячәк вә аякка басачак түгел. Ул инде бетәргә юл тоткан һәм бетәчәк тә", - дип, гарәпләргә махсус булган бер кызулык берлә кычкырды. Мин, аның сүзенә илтифат итмәгәнгә салынып, сөалемне юнәлдергән кешенең күзенә карадым. Зәки әфәнде дә, Көрд Галигә карап: "Әфәнде җавапны сездән көтә", - диде. Аңар каршы Көрд Гали: "...нең җавабыннан соң мин инде җавап бирмим", - диде дә ахырында: "Дәүләте Госмания ничек төзәлеп китсен? Хөкүмәт төрекләр берлә мәскүн вилаятьләргә генә әһәмият бирә. Ул Анатулы вилаятьләрен генә тәрәккый иттерергә, шул вилаятьләрне генә алга бастырырга тырыша. Гарәп вилаятьләре мәтрүк хәлдә яталар", - дип, хөкүмәтнең Гарәбстан вә Сүриядә эшләнмәгән бер эш Анатулыда мәйданга куелганлыкны мисал китерде. Мин: "Анатулыдагы ул исляхат хөкүмәт хисабына түгел, вакыфлар хисабына эшләнә, Гарәбстан вә Сүриядәге вакыфларның варидәте ихтимал андый эшкә җитми торгандыр", - дидем. Моңа каршы Көрд Гали: "Сүриядә вакыф ничек булмасын, Хәлеб вилаятендәге вакыфларның гына ике миллион лира варидәте бар. Тик хөкүмәт аннан гарәпләрне файдаландырырга теләми", - диде. Шул вакытта Хәлеб вокзалыннан гаскәр төягән бер поезд, кузгалып, Шам тарафына китте. Поезд акрын гына безнең тауның астыннан үткәндә, барыбыз да, аяк өсте торып: "Алла сәламәтлек бирсен, хәерле юл! Сәламәт кайтыңыз!" - дип, яулык болгап калдык. Поезд үтеп киткәч, Көрд Гали: "Хөкүмәт ничә ел буе бөтенләй гарәпләрне кисте. Инде бу гарәпләрне Хиҗаз гарәпләрен кистерергә алып бара", - диде. Ул вакытларда Мәккә тирәсендә тынычсызлыклар чыгып торганлыктан, хөкүмәт анда гаскәр озата иде. +Хәлеб вилаятенең вакыфы хакында һичбер мәгълүматым булмаганлыктан, мин Көрд Галигә бер җавап та бирә алмадым. Шунда утырганнарның барысы да сүзгә катнашты. Бик күпләрнең үз фикерләре, үз убежденияләре булмаса да, газеталардан, брошюралардан алган гыйбарәләренең хәтерләрендә калган кадәресе төрекләргә, төрек хөкүмәтенә һөҗүм итә башладылар. Хәзрәти Хөсәен башының каны берлә кызарган таш сакланган мәсҗед янындагы кечкенә калку тюркизм демонстрациясе тавышл ары берлә шаулады. +Шул вакытта Хәлебтән китәр алдында, Мөхәммәд Баһаветдин Әмиризадәнең сөйләгән сүзләреннән хәбәрдар булып, гарәп зыялыларыннан бәгъзеләренең Русия төркиләренә ничек караганлыгын белгән булсам, ул демонстрация алдында бик уңайсыз бер вазгыятьтә калган булыр идем. Ләкин сохбәттәшләрем сүзләренең Русия төркиләренә дә барып бәрелүен ихтимал тотмаганлыгымнан ялгызлык сизми утырдым. Урталык бераз басылгач, сүзгә башладым: "Сүзләрем хата аңлашылмасын өчен, башта шуны әйтеп куйыйм. Мин төрекләрне мөдафәга итәргә вә аларның һәр эшләгәннәренә бәя бирергә теләмим. Мин үзем дә аларны бик нык тәнкыйть итәм, ләкин сезнең барлык кабахәтне хөкүмәт өстенә аударуыңыз берлә килешә алмыйм. Һәр дәүләттә милләт вәкилләренең теләгән нәрсәләре - хокук вә хөррияттер. Сез дә, табигый, шуларны телисез. Ләкин сезнең хокукларыңыз милләт теләгән нәрсәләрдән берничәсе гыйбта итәрлек дәрәҗәдә киң. Сез шул хокуклардан файдалана алмыйсыз, яки азсынып, файдаланырга теләмисез. Шул теләмәү вә файдаланмауның нәтиҗәсе булып мәмләкәтләрнең мәдәни дәрәҗәсе түбән тора. Төрле гыйльми вә әдәби җәмгыятьләр тәэсис итеп әһалинең фикерен ачарга, җәмгыяте хәйрияләр, ватани мәктәпләр ачып ватан балаларын агартырга хөкүмәт һичбер вакытта манигъ булачак түгел. Менә хөкүмәт үз телегездә укыла торган мәктәпл әр ачты, мәхкәмәләрдә гарәпчә сөйләшү вә хөкем итүне кабул итте вә шулай итеп сезнең мәүҗүдеңезгә (истикълялыңызны димим) нигез салды. Гарәп кардәшләр шуларның барысына да инабәтсезлек күрсәтәләр вә хөкүмәтнең сузган ярдәм кулын тотарга теләмиләр. +Бәйрут, Шам, Хәлебләрнең урамнары никадәр тәртипсез вә пычрак. Шуларны тазартырга хөкүмәт манигъ буламы? Дарелгаҗизин вә дарел ятимнәр ачып, урамыңызны тутырып йөргән ятим вә гаҗизләрне тәрбия итүгә дә хөкүмәт манигъмы? +Шам йә Бәйрутның, Хәлебнең (Хәлебне әле күргәнем юк, ләкин һич тәрәддедсез мәсьүлиятне үз өстемә алып, аның хакында да әйтәм) ибтидаи мәктәпләре алдыннан кан еламый үтеп булмый. Аларны ислах итәргә дә хөкүмәт манигъмы? Ошбулар мәйданда икән, барлык кабахәтне хөкүмәт өстенә аударып утыру, һәр начарлыкның сәбәбен төрекләрдән күрү килешеп бетмәсә кирәк". +Моңа каршы Көрд Гали: "Теләкләремезнең барысы да бирелмәгән. Мадам ки, гарәп вилаятьләрендә валиләр, мәэмүрләр гарәп түгел. Андый бирелгән карарларның, аз-маз хокукларның әһәмияте юк. Безгә башлап идарәне үз кулымызга бирсен", - диде. +Мин: "Тәрбияи сәясәтнең гарәпләрдә түбәнрәк икәнлеген инкяр итмәсәңез кирәк. Төрекләр түбән, ләкин алар Аурупага нисбәттә түбән. Мөстәкыйк булганда төрекләр гарәпләргә югары урыннар бирәләр. Мәхмүд Шәүкәт паша гарәп иде. Садре әгъзам булды. Сами паша гарәп иде. Сөләйман әл-Бостани - гарәп", - дидем. +Ул: "Гарәпләрдә моктәдир кешеләр ник булмасын? Алар бар. Ләкин андыйлар хөкүмәтнең кураена биергә теләмәгәнлектән, аларга урын бирелми. Төрек министрларында да тәрбия кайда? Алар үзләренең җәһаләтеннән мәмләкәтне югалтып бетерделәр. Мисыр вәзирләре Төркия вәзирләреннән күп алда" - диде. Шул арада берсе: "Безнең рәфыйк төрек вәзирләренең барысын да сатып йибәрер", - дип кычкырды. +Мин: "Бәйрут валисе Бәкер Сами бәк - төрек; аннан әһали бик мәмнүн. Сезнең Шам валисе Гарәф бәк - гарәп; аннан зарланмаган кеше юк. Шулай булгач, төрекләр ничек гарәп вали тәгаен итсеннәр. Гарәпләр әһалине мәмнүн итә алмыйлар", - дигәч, сохбәттәшем, истихкар көлүе берлә бер көлеп: +"Ул Тәлгать бәкнең безгә эшләгәне, гарәп вали сорыйсыз, менә күреңез үз гарәбеңезне, дигән шикелле, безгә дөньяда иң начар берсен тәгаен итеп куйды", - диде. +Шул вакытта безне калкуның бер читендә булган таш куыш янына ашарга чакырдылар. Анда барып яшел үлән өстенә утыргач, алдымызга күп итеп гарәп күмәче (Адәм галәйһиссәлам ысулы берлә пешерелгән күмәч), күмер өстендә хәзерләнгән кәбаб (шашлык), гаять куе вә каймаклы әйрән китерделәр. Бик озак бу йөреш, яхшы ук кызу бер мөназарәдән соң ашалган мәзкүр ашларның татлылыгын тәгъриф итеп бетерерлек түгел. Мин ашадым, ашадым, ләкин туймадым. Янымдагылар ашамый башлагач, оялганлыгымнан гына туктадым. Аштан соң каһвә дә тәкъдим иттеләр. Аш вә каһвә вакытында сүз җитди нәрсәләр тирәсендә йөрмәде. Аштан соң бераз утыргач, Зәки әфәнде вә тагын берсе берлә без утырган калкуның янында гына булган бер мәсҗедне тамаша итәргә киттек. +Ялан уртасында бер мәсҗед дигәч тә, мөхтәрәм укучылар аның бер төрбә икәнлеген аңлаганнардыр инде. Ул хакыйкатьтә төрбә. Ләкин Шамдагы яки Бәйруттагы шикелле әүлия төрбәләре, пәйгамбәрләрнең киселгән башлары яткан урыннар түгел, бәлки ахырзаман пәйгамбәре хафиденең киселгән башы бераз эчкә батып киткән бер таш төрбәсе. Мәсҗеднең михрабы янында бик кадерле бер урында кызыл төсле, уртасы чокырайган бер таш тора. Андагы шәехнең әйтүенә вә түбән халыкның игътикад итүенә күрә, хәзрәти Хөсәеннең Кәрбаләдә киселгән башы, Шамга китерелгәндә, Хәлебтән үтешли шул таш өстенә куелган да таш канга кызарган вә башның яткан урыны чокыраеп калган, имеш. Бичара мөселманнар! Кайда гына кызыл төсле таш күрсәләр, аны үзләренең зурларыннан берсенең каны берлә кызарган вә кайда бер таш чокыры күрсәләр, аны берсенең башы яки аягы чокырайткан дип игътикад итә-итә, дөньядан китеп баралар. Җансыз тау тишеген җанлы авыз, мәгарә тамчыларын күз яше ясап вакытларын үткәрделәр. +Төрбәдән килгәч тә, Зәки әфәнде кайтачак булды. Чөнки сәгать 8-9 тирәләре булып, сәүдә урыннары ачылган, аңа хезмәтенә барырга вакыт йиткән иде. Ул миңа: "Теләсәң, Көрд Гали әфәнде янында калып тагын бераз мосахәбәт ит", - дисә дә, мин аның берлә сөйләшердәй сүзләрем калмаганга вә икенчедән, шәһәрне күрергә ашыгып торганга, барысы берлә исәнләшеп, хөрмәт вә сыйлары өчен тәшәккер иттем дә килгән иптәшем берлә кайтырга чыктым. IV Җамигъ кәбирдә +Зәки әфәндедән аерылгач, үзем генә Хәлебнең тар урамнарын тамаша итеп йөри башладым. Бара торгач, юлым бер зур тимер капка ишеккә барып текәлде. Карадым. Алдымда зур бер җам игъ тора иде. Ул - Хәлебнең мәшһүр җамигъларыннан "Җамигъ кәбир", имеш. +Императрица Һилина тарафыннан бина корылган кәлисә урынында утыруы нәкыль ителгән ул җамигъ, гарәпләр кашында "Зәкәрия җамигысы" дип мәгъруф икән. Бәгъзеләр "Өмия җамигысы" да диләр. +Ул җамигъның да Шамдагы җамигъ Өмия шикелле таш берлә түшәлгән зур ачык алды һәм бик зур гына берничә бүлмәдән гыйбарәт каплаулы кыйсеме бар. Ләкин Хәлеб җамигъ Өмиясе кирәк зурлыкта вә кирәк мәһабәтлектә Шам җамигъ Өмиясе берлә чагыштыру мөмкин булмаслык дәрәҗәдә түбән тора. +Җорҗ Хият әфәнде ул җамигъда иске кульязма әсәрләр сакланганлыгын сөйләгән иде. Форсаттан файдаланып, шул китаплардан кайберләрен, бик иске күренгәннәрен күздән кичермәк, әгәр дә китапларның исемнәре язылган дәфтәр булса, аны да бер карап чыкмак булдым. Җамигъларны йозаклап кую ул тарафларда һич гадәт түгел. Төркиядә, шул исәптән Сүриядә, җамигълар клуб мәнзилендә, анда җыйналалар, сөйләшәләр, бәхәсләшәләр. Иртәдән кичкә кадәр алар эчендә кеше кайнап, берсе кереп, берсе чыгып тора. Галәбәлек рамазан айларында бигрәк арта. Ул вакытта көндез мөселманнарның бөтен хәяты мәсҗед эченә күчә диярлек. Рамазанда ачлык вә сусызлыктан төшкән күңелне андагы хәят вә галәбәлек яхшы гына күтәрә. Аның эчендә вакыт та тиз үтә. Тик өйлә намазын үтәгәч, мәсҗед ишекләреннән берәрсенең бусагасына яки аның эчендәге баганалардан берәрсенең төбенә башын куеп йокларга яткан; эче дә, тышы да майлы, дегет мичкәсе шикелле юан вә пычрак итчеләрнең мышылдау вә гырылдаулары гына бәгъзе бик авыр тәэсир калдыралар. +Хәлебнең Җамигъ кәбире ни өчендер бикле иде. Сакчылардан берсен эзләп, ачтырып кердем. Бик таза вә кыйммәтле келәмнәр берлә капланган идәне, дивар буенда вә түбәсендәге нәкыш вә зиннәтләрне бераз карап йөргәч, михраб янындагы китап шкафларына килеп, китапларын карый башладым. Ләкин минем көткәнемә каршы уларак, шкафлардагы берничә йөз җилд китап арасында бик искеләре чыкмады. Хәлебнең базарлары +Җамигътан чыгып киткәч, юлым Хәлеб базарларының иң галәбәлек булган бер урынына килеп чыкты. Кибетләр, ашханәләр, төрле татлы нәрсәләр сата торган урыннар, каплаулы урамнарның ике тарафыннан күз күреме кадәр йиргә сузылып киткәннәр. Базарлардагы галәбәлек. Ары да, бире дә аккан инсан дулкыны. Аннан да, моннан да килеп чыккан ишәкче вә качырчылар микроскоп астына куелган күл суы тамчысын искә төшерәләр иде. Базар урамнарының берничәсен йөреп чыктым. Аларның барысында да шул шәрык базарларындагы хосусыять. Тәрәзәсе төбенә төрле модный нәрсәләр өеп куелган бер галантерейный магазинның күршесендә генә бер кәбабчы симез бер куйны ишегенә асып куйган да күмер өстендә пешеп яткан кәбабының төтене вә мае исе берлә бөтен тирә-якны тутырып тора. Аның күршесендә генә бер наргилә трубкалары хәзерләүче кызыл сәхтиян берлә капланган бормалы-бормалы көпшәләргә уралып утыра. Аның аръягында бер оекчы, бу ягында бер ефәкче, шуның рәтеннән бер майчы, каршында бер сабынчы зәйтүн маеннан ясалган ап-ак сабынны көшел шикелле өеп ташлаган. Бирерәк бер китап төпләүче, аның рәтеннән бер аяк киеме берлә сәүдә итүче, иске китаплар сатучы вә гайре шундый берберсенә бер дә мөнәсәбәте булмаган сәүдәләр бер рәттән төзелеп киткәннәр. Базарлар эчендә махсус бер нәрсә белән сәүдә итүче кибетләр күбрәк булып, шуңар карап исем алган, мәсәлән, "Ефәк базары", "Хуш исле майлар базары", "Бау базары" кебек урыннар да бар, ләкин аларга ул исем шартлы рәвештә генә бирелгән булса кирәк, чөнки аларда да шул ук төрлелек. Анда да бер ефәк вә атлас нәрсәләр берлә сәүдә иткән кибетнең янында гына төрле нәрсәләр берлә сәүдә итүче бер куыш, аның каршысында бер итче, күршесендә бер күмәчче вә гайреләр күренеп торалар. +Мин шактый вакыт тамаша итеп йөрдем. Кибетләрнең алларына чыгарып куелган нәрсәләр эчендә оригинальный булганнарына аеруча дикъкать иттем. +Урамнан урамга, базардан базарга кереп йөри торгач, буяучылар, тимерчеләр, пыялачылар базарына чыктым. Галәбәлек булган базар даирәсен ташлап, тәхминемә күрә минем отельгә бара торган төз вә төзек урам тарафы булган якка юнәлгәндә "Хәлебнең базарларын тамаша итеп беттем булса кирәк, инде бер чыгып Хәлебнең үзенә махсус әшьяләрдән бераз хатирәләр аласы гына калды" дип уйлаган идем. Ләкин ул кадәр йөреп тә Хәлеб базарларының яртысын да күрә алмаганымны аңладым. VI "Әл-интизар әшәд минән-нар" Һәйкел әфәнде кибетендә. Хиҗаб хакында +Зәки әфәнденең өйләдән соң берничә сәгать истирахәте булганлыктан, шул вакытта ул мине базарларда бераз гиздерәчәген вә минем үземнең генә эзләп табуым кыен булган кайбер урыннарны күрсәтәчәген вәгъдә итеп, бер сәгатьтән минем өйдә булуымны үтенгән иде. Шул сәбәпле базарлардан чыккач, аз гына да тукталмастан туп-туры номерыма кайтып аш ашадым. Вә аннан соң бүлмәмнең урамга чыккан балконына бер урындык чыгарып, кайтышлый алганым бер газетаны моталәга итә-итә, вә ара-тирә урамдагы галәбәлеккә күземне салып әтрафка карыйкарый, Зәки әфәндене көтеп калдым. +Гарәпләрнең "Әл-интизар әшәд минән-нар" дигәннәре бик күп урында тугры. Гомумән көтү бик авыр булса да, сине көтәргә мәҗбүр иткән әхваль вә кешегә җан тартыла. Хосусан, дөньяның бер читендә юлны берничә минутка гына кыскарту өчен миллионнарга төшереп күпер салучылар булганда, икенче бер читендә поездларны юньләп согласовать итмичә, сине шулкадәр озак көттерүләренә күңел бик чыннан рәнҗи. Андый вакытларда гарәпләрнең ул мәкаленә бик нык иман китерәсең. +"Франция" отеленең балконында утырып Зәки әфәндене көткәндә, минем хәләт рухиям мәзкүр мәкальдә тасвир ителгәннең бөтенләй киресе иде. Гүзәл балкон өстендә утырып, каршыдагы мисалсыз манзараны: Хәлебнең галәбәле урамнарын, бер тоташтан сузылып киткән түбәләрен, мәһабәт булып асманга чыгып торган манараларын, читендә яшәреп яткан кырларын, аларның аръягында күгәреп-яшәреп күренеп торган бакчаларын, шәһәрдән берничә якка таралып чыгып киткән кәрван юлларын тамаша иткән саен көтү ләззәте арта, күңелем күтәрелгәннәнкүтәрелә иде. Үз-үземә: "Бу көтү озаграк дәвам итсә иде", - дия идем. Ләкин озак көтмәдем. Күзем кальга өстендәге манарага төшеп уйланып торганда, җилкәмә бер кул килеп төшкәнен сиздем. Әйләнеп карасам - Зәки әфәнде икән. +Номердан чыккач та, ул мине борадәре берлә таныштырмак булып тугры: "Хан әс-сабун"га китерде. Зәки әфәнденең борадәре шул ханда бер кибет тотып тора икән. Шәрык кибетләре тышта караганда никадәр пычрак вә кечкенә булса да, аларның эчендә уңайлы бер кәнәфи, берничә урындык була. Начар гына урыннарда да хуҗаның шәхси рәхәтенә кирәкле булган нәрсәләр йитеш булалар. Бер моның өчен дә гомумга тәгъликъ иткән җәһәтләр бик зур мөсаһәлә вә ихтыярсызлык зәхмәте чигәргә мөмкин - һәм шулай чигәләр дә. Ләкин аның үзенә шәхси рәхәтенә файдалы булганнар игътибардан төшми. Шәрыкта урамнар пычрак, тәртипсез, тар. Ләкин өйнең эченә керсәң, андагы тазалык, җыйнаклык - хәйран калырлык. Мәктәпләрнең сыйныф бүлмәләре, аллары, ятак бүлмәләре, йимәкханәләре хифзы сыйххәтнең соң таләпләренә муафыйк тотылмый икән, аның өчен мөдир үзен ул кадәр ватмый. Ләкин мөдирнең үз кабинеты падишаһның кабул салоннары шикелле таза вә зиннәтле була. Кыскасы, шәрык халкы үзе өчен яши, үзенең шәхси рәхәт вә мәнфәгатен башкалардан алда куя. +Зәки әфәнде борадәренең кибете дә тыштан караганда ул кадәр гүзәл күренмәсә дә, аның эчендә бик уңайлы бер бүлмә, алдында йомшак бер диван бар иде. +Кибет сахибы минем берлә күрешкәч, шәрык гадәтенчә, тәгъзыйм вә ихтирам берлә югарыдан урын күрсәтте. Шул тирәдә булган каһвәчене чакырып, миңа чәй, үзләренә каһвә китерергә куштылар. +Урыны чыккач шуны да әйтеп китим: Төркиядә, шәһәрләрнең төрле урынына таралган каһвәханәләрдән тыш, базар вә кибет араларында да, кечкенә урыннарда да каһвә, чәй вә наргилә хәзерләп торучылар була. Аларда утырып каһвә эчәрлек урын булмый. Шул сәбәпле алар үзләре һәркемнең кибетенә алып барып бирәләр. Берәүсе сусап китсә, яки аңарга бер кадерле кунак килсә, ул хәзер каһвәчене чакырып заказ бирә. Наргилә эчәргә гадәтләнгән кешеләр аны да шундый каһвәчеләрдән әзерләтеп алалар. +Чәй эчеп утырганда янымызга бер мөселман сарраф (акча алыштыручы) килеп сүзгә катнашты. Русия мөселманнары әхваленнән бераз сөйләшкәч, сарраф хатыннар мәсьәләсеннән сүз ачып: "Сезнең Русия мөселманнарында хатыннар ничек йөриләр? Рус хөкүмәте аларның хиҗабларын көчләп алдырмыймы? Французлар, юнанлылар шулай итәләр икән. Җазаирда, Салоникта хатыннарга ябык йөрү мәмнүгъ, имеш", - диде. +Мин: "Русларның үз хатыннары да хиҗабтан күптән түгел котылдылар. Әле безне көчләмиләр һәм тиз көндә көчләмәсләр дә. Ләкин безнең хатыннар үзләре хиҗабны ташлап баралар инде. Җәһаләт хиҗаблары ачылып, гадәт берлә дин аерылгач, дин исламның әсасында андый бер нәрсә юклыгы яхшы аңлашылды", - дидем. +Сарраф: "Әгәр дә французлар Сүрияне алып Хәлебкә килсәләр, мин Мәдинәгә күчәм. Чөнки алардан хатынымның хиҗабын ачтырыр хәлем юк", - диде. +Мин: "Әгәр дә Мәккә берлә Мәдинә дә алар кулына күчсә, ул вакытта кая барырсыз? Аннан соң айга күчеп китәргә генә кала бит. Югыйсә йир өстендә гарәп тәэсире астына төшмәгән урын калмый. Кояш нурларыннан качкан шикелле сез Мәдинәдән дә качып йөрсәгез, әллә кая бара алмассыз бит. Алай иткәнче сез француз мәдәниятен зарарсыз бер тарафы берлә кертергә тырышсагыз, яхшырак булмас идеме? Әле сезнең Хәлебкә француз да, инглиз дә килмәгән, ә аларның мәдәнияте беркадәр начар яклары берлә тәэсир иткән. Сез никадәр качсаңыз да, Аурупа мәдәниятеннән котыла алмассыз", - дидем дә, надан бер сарраф берлә сөйләшеп утыруның күп кызыгы булмаганлыктан, китәргә дип урынымнан торып, Һәйкел әфәндегә тәшәккер иттем вә сохбәтләре никадәр татлы булса да, күрәчәк урыннарым күп булганлыктан, бүлеп китәргә мәҗбүр калганлыгымны сөйләп, Зәки әфәнде берлә чыгып киттем. VII +Пасханың беренче якшәмбесе бәйрәм көн иде. Без Зәки әфәнде берлә Траблистан кайтып бераз истирахәт иткәч, кичкә каршы, икенде вакытларында Куэйк елгасы буендагы аллеяга йөрергә чыктык. Елганың ямь-яшел булып яткан яры кичләрен сәйир итү өчен иң күңелле урыннардан икән. Истирахәт вакытларында вә якшәмбе көннәрне анда халык кайнап тора. Куэйкның керәле-чыгалы яры буйлап бара торгач, аның бик матур булып аккан бер урынында үскән зифа бер тал куагына килеп чыктык. Куакның төбе хәтфә шикелле яшел үлән берлән капланып, аның өсте берничә төрле чәчәк берлә чуарланган иде. Мин Зәки әфәндене шул куак төбендә истирахәт итәргә дәгъвәт итеп, үзем аягымны сузып ятып та өлгермәдем, икенче яктан өч әфәнде килеп чыгып, Зәки әфәндегә сәлам биреп күрештеләр. Зәки әфәнде аларның гарәпчә хәл-әхваль сорашуларына каршы төрекчә җавап биреп, мине аларга тәгъриф итеп таныштырды. Алар "Шәмсел-Мәгариф" исемле хосусый мәктәпнең мөдире берлә мөгаллимнәре булып чыктылар. Сөйләшә башладык. Бер арада Зәки әфәнде миңа акрын гына инглизчә: "Менә бу әфәнде - мәзкүр мәктәпнең мөдире. Ул үзе бик дәгъвалы , үзен һәрнәрсәне күп белүче зан итә. Эстәрсәң аның берлә бераз моназара ит", - диде. Аңа каршы мин: "Мөнәсәбәт чыкса, сөйләшеп карарга ярый", - дип куйдым. +Русия хакында сүз чыккач, мөдир әфәнде Петр Великийның балтачы Мөхәммәд Гали паша берлә Казан өчен сугышканлыгын, казакларның бер вакытларны госманнар дәүләте кул астында булганлыкларын сөйләп, бераз нәрсәләр хакында "тарихи" мәгълүмат бирде. +Мөгаллимнәрдән берсе Русиядә фәхеш булып-булмавын сорады. Мин аңар: "Инсан, табигый, һәр җирдә бертөрле. Мондагы адәмнәрдә нәфес ничек булса, Русиядә яшәүчеләрдә дә ул шулай. Бозык мохитнең корбаны булып, инсанлыкның бөтен гали җәһатләрен югалтып йөргәннәрне һәр җирдә очратырга мөмкин", - дидем. +Сүз Коръән тәрҗемәсенә күчкәч, ул вакытка кадәр тик утырган мөдир фәүкыльгадә бер тәгассыб вә кабзыят берлә тартышырга кереште. Арада берсенең ул хакта сүз кузгатып берничә сөаль бирүенә каршы мин: "Ислам дине берлә диндәш булып аның әхкямнәрен беләсемез килгәнгә күрә, табигый, Коръәнне тәрҗемә итәргә телибез. Бу көндә Русия мөселманнары арасында ике галим шул авыр вә мөкаддәс хезмәтне ифадә итү берлә мәшгуль" дигәч, мөдир тәрҗемәнең дөрес булубулмавын тикшерергә кереште. Моназара башланыр-башланмас аның, Зәки әфәнде тәгъриф иткәнчә, дәгъвалы вә үзсүзле булганлыгы сизелә башлады. Үзенә булган хөсне заны бик югары булганнан булса кирәк, мөдир һәр сөале яки җавабы соңында аларны бик әһәмиятле дип уйлаган шикелле бертөрле кыяфәт ала иде. Мөдир, Коръәнне тәрҗемә итүгә бик нык каршы килеп: "Аны тәрҗемә итү үзгәртү була. Бинаән галәйһи ул харам. Мәсәлән, гарәп фигыле булган кәлимәләр урынына башка телләрдә берәр мәгънәдәш сүз кую да үзгәртү була", - диде. Аның бу нигезсез игътиразларына бераз җавап бирелгәч, мөдир тәфсир берлә тәрҗемәне катнаштырып йөртә башлады: "Мадам ки шулкадәр тәфсир язылган, яңадан тәрҗемәгә ихтыяҗ юк", - ди. Ул ике кәлимәнең бер мәгънәне ифадә итмәгәнлекләрен болай аңларга теләмәгәч, ахрысы, мин французчадан шул истиляхларның мәгънәсен китереп, авыр вазгыятьтән чыктым. Чөнки мөдир азрак французча аңлый икән. Мин истилях-фәләннәрне белә идем. +Ахырында мөдир: "Ислам дине берлә мөтәдәйин булып сәгадәте әбәдиягә ирешәсең килә икән гарәп телен үзегез өйрәнегез дә Коръәнне үзеңез аңлап исламиять әхкяменә моталяга булыңыз. Мөселман буламыз дип, Коръән бозып җинаять итмәңез. Мөселманнар арасында бер гомуми тел булырга тиешле. Аллаһе Тәгалә, шуны уйлап, Коръәнне гарәпчә иңдергән. Ислам галимнәре дә Коръәнне шул телдә белү тиешлекне әйтеп вә язып калдырганнар. Без Коръәнне тәрҗемә иттермимез. Теләгән кешеләр үзләренә яңа дин, яңа Коръән ясап алсыннар. Ләкин безнекенә тимәсеннәр", - дип, бик кызып сүзен тәмам итте. +Мин: "Гарәпләр арасында Коръәннең башка бер телгә тәрҗемә ителүенә каршы йөреп, аны харам санаучылар милли тәгассыбләреннән, үз телләрен дөньяга таратырга теләүләреннән шулай йөриләр. Без мәсьәләгә шулай карыймыз һәм аның өчен сезне гаепләмимез. Һәр милләтнең үз телен хаким вә гомуми тел итәсе килә. Без гарәп галимнәрене Коръәнне тәрҗемә итүгә каршы килүләре дини бер сәбәпкә түгел, бәлки милли бер сәбәпкә нигезләнгән, димез. Бу көнгә кадәр мөселманнарда дин берлә милләт аралаштырылып йөргәнлектән, милли мотивлар да динирәк тә күренгәннәр. Имам әгъзамның Коръәнне фарсыча укып намаз әда кылуының дөреслегенә фәтва бирелүе - Коръән тәрҗемәсенең милли мәсьәлә булуына зур бер шаһид. Әгәр дә ул иҗтиһад дәверендә берәр гарәпләшкән төрек мөҗтәһид булган булса иде, ихтимал, ул да үз милләтенә булган табигый мәхәббәтенең сәвекы берлә "Коръәнне төрекчә укып намаз әда итү җаиз" дигән булыр иде. +Коръәнне тәрҗемә иттермәү сезнең икътидарыңыз дахиленә булмаган шикелле, Аллаһы Тәгалә хәзрәтләренең бөтен адәмнәргә йибәрелгән гомуми динен монополия ясатып аны тараттырмау да сезнең кулыңыздагы бернәрсә түгел. Исламиятнең таралуына мәдәният дөньясының алтын-көмешләргә гыйльми вә әдәби куәтләргә чумган бер организациясе манигъ була алмаса, сез ул юлда бер эш тә күрсәтә алмасаңыз кирәк", - дидем. +Мөдир, җавабымның имам әгъзамга гаид булган кыйсемен алып: "Булмас, Әбүхәнифә ул сүзне сөйләмәс", - диде. Аңа каршы мин: "Инде фактларда моназара мөмкин түгел. Минем тәфсир карамаганыма берничә еллар үтеп китте. Вә мәгал залик сезгә шуны әйтим: сез тәфсире Бәйзавидән әл-әгъля сүрәсенең ахырындагы аятьнең тәфсирен караңыз. Әгәр дә ул сүзне анда тапмасаңыз, мин сезгә аның урынын сорашып күрсәтермен. Әбүхәнифәнең ул сүзне сөйләгән булуы башка китапларда да язылган", - дидем. +Бу урынга йиткәндә, моназара бик кызык бер шәкел алды. Мөдир кинәт-кинәт бер сөальдән икенче сөальгә күчә, бәгъзе сөальләренә үзе үк җавап бирә башлады. +Югарыдагы җаваптан соң ул, Коръән тәрҗемәсе хакында сүзне кисеп: "XIX гасырның иң мөһим мәсьәләсе ни иде?" - дип, бер сөаль бирде. Мин, бераз сүз уйнату юлына кереп: "Мәсьәләләрнең әһәмияте мотлак түгел, нисби булганлыктан, ул сөальне "мөһим мәсьәләләнең берсе" шәкелендә куярга тиеш. Кайсы мәйдандагы мөһим мәсьәлә? Сәясәттәме? Икътисадтамы? Тәгълим вә тәрбиядәме? Ысуле идарәдәме? Тиҗарәт вә сәнәгатьтәме ? Боларның һәркайсысының үзенә махсус бер мөһим мәсьәләсе була килгәнгә, шуларның эченнән берсен генә алып, "менә бу фәлән гасырның иң мөһим мәсьәләсе иде" дип күрсәтү мөмкин түгел", - дигәч, мөдир үз җавабын биреп: "XIX гасырның иң мөһим мәсьәләсе гамәлә мәсьәләсе иде. Аны кем иҗат итте?" - дип куйды. Мин, тагы әүвәлге ысулны тәгъйин итеп: "Мадам ки, үзеңез гамәлә мәсьәләсе дисез, ул мәсьләне бер фәрд түгел бер сыйныф иҗат итә. Гамәлә сыйныфы мәйданга килгәч тә, аларның ысуле мәгыйшәт вә көнкүрешләреннән, әлбәттә, бер нәзария туып чыкты. Ләкин сез гамәлә мәсьәләсе ХIХ гасырның иҗаты дисәңез хаталанасыз. Гамәлә мәсьәләсе инсаниять дәрәҗәсендә үк искедер. XIX яки XX гасырларда аның аеруча бер үткенлек хасыйл иткән булуы мөмкин. Ләкин моңа карап, аны иҗат иткән вакытның шул гасырлар булуын дәгъва итәргә һич юл юк", - дидем. Минем бу рәвешчә җавабым моназирымның хушына һич тә килмәде. Ул янә үз сөаленә үзе җавап биреп: "Гамәлә мәсьәләсен иҗат итүче - Мальтус. XIX гасырның иң мөһим мәсьәләсе - гамәлә мәсьәләсе вә аны иҗат итүче дә - Мальтус", - диде. +Мин: "Яңа әйтеп үттем. Бер сыйныфның хәятыннан үсеп чыккан мәсьләне фәрдләр иҗат итә алмыйлар. Ул мөхаль бер нәрсә. Исемен атадыкыңыз Мальтус, икътисад голәмасыннан мәшһүр Мальтус исә ул гамәлә мәсьәләсен түгел, бәлки шул юлга гаид бер-ике нәзария иҗат иткән бер заттыр. Мальтус гамәлә сыйныфының дусты вә хәерхаһы иде. Әгәр дә ул гамәлә мәсьәләсен иҗат иткән булса, аны ул сыйныфка файдалы рәвештә иҗат итәр, ул хакта соңыннан нәзарияләр мәйданга салып зарлануга юл калдырмас иде. Бу хакыйкать тә - мәсьәләнең Мальтус тарафыннан иҗат ителмәгәнлегенә бер дәлил. Сез үзеңез милләтләрнең тарихын ясауда фәрдләргә күп урын биргәндәй күренәсез. Минем карашымча, исә бер милләтнең тарихын ясауда фәрдләрнең уйнаган рольләре бик җөзьи. Минем фикеремчә, бер Ибраһим Линкольн яки бер Джордж Вашингтон килмәү Американы хөррияттән мәхрүм калдыра алмаган булыр иде. Ул хакларда безнең нәзар вә мәйданнар бөтенләй башка булганлыктан моназара итү бөтенләй мөмкин түгел..." - дидем. +Моннан соң мөдир, бөтенләй башка сөальгә күчеп: "Безнең мәмләкәтнең тәдәннисенә сәбәпләр ни? Аурупа алга киткәндә, без ни өчен артка калдык?" - диде. +"Моның җавабы минемчә бик садә: сез балаларыңызны абзар вә төрбәләрдә тәрбиялисез вә идракьсез укытучылар идарәсендә тереләй кабергә күмгәндә аурупалылар балаларын киң мәдрәсәләрдә моктадир вә мәсьүл кулларда тәрбия итте. Тәгъ лим вә тәрбия мәсьәләсе аурупалылар алдында хәят вә мәмат мәсьәләсе игътибар ителгәндә сез аңа күп илтифат вә игътибар күрсәтмәдегез. Менә ошбу сәбәптән аурупалылар километрлап алга киткәндә, госманлылар милләп артка киттеләр", - дидем. +Ул: "Димәк, сезнең фикереңезчә, без Аурупа мәдәниятен кабул итеп, алар юлыннан китәргә тиешле. Аурупа мәдәниятен алсак, аның начар ягы да - аның фәхеше дә керер. Без Аурупаны бәрбад иткән фәхештән сакланырга тиешле", - диде. +Мин: "Сезгә инде Аурупа мәдәниятенең бозык тарафы бөтенләй кереп, хәтта бер дәрәҗәгә кадәр тәрәккый итеп тә өлгергән. Андагы хәятның бозык тарафы сезгә тәмам кергән. Инде сакланмый-нитми яхшы тарафын аласыңыз гына калган. Мәдәниятне бер гасырның гына, бер милләтнең генә иҗат итүе мөмкин түгеллеген шаять аңлыйсыздыр. +Ул инсанның зоһуры берлә мәйданга килде вә шул көннән бирле тәрәккый итә-итә бу көнге шәклен алды. Төрле милләт аңарга төрле дәвердә хезмәт итте. Милләтләр башта салынган садә әсасларны тәрәккый иттерделәр. Ләкин һичбер милләт үзе аерым бер мәдәният иҗат итмәде. Мәдәниятнең берәр тармагын тотып та "Монысы бу милләтнеке, тегесе теге милләтнең иҗаты" дип күрсәтү мөмкин түгел. Бәлки: "Бу юлда теге милләт күбрәк хезмәт күрсәтте. Әүвәл, берсендә фәлән милләт күбрәк хезмәт күрсәтте" дию генә мөмкиндер. Минемчә, мәдәният иҗат итү дип йөрү - бер хыял артыннан йөрү генә. Сез хәзер мәдәният иҗат итә алмыйсыз. Аны эшли алмавыгыз сәбәпле, тарих каршында гаепле дә күренмисез. Ләкин хәзерге бер мәдәнияткә аз гына булса да хәраҗ түләми китсәңез, менә монысы өчен сезне һәркем шелтәләр. Менә монысы сезнең тарихе миллиеңезгә кара бер сәхифә булып язылыр. +Мин сезнең берлә бу кадәр сөйләштем. Инде сезнең бая биргән "Без ни өчен артта калдык?" сөалеңезгә тагын бер җавап арттырыйм. +Сезнең иң зур гаепләрдән берсе - алдыңызга алган эшеңездә ихтисас кәсеп итәргә тырышмый һәр нәрсәдә бу эшне бик яхшы белүче булып күренергә тырышуыңыз, вә үз мәсләк вә хезмәтеңездә күрсәтелгән мөсаһәлә вә кимчелекләрне вазифаңыз хариҗында булган берәр нәрсә хакында мәгълүмат сату берлә капларга вә шул юл берлә моктәдир адәм күренергә иҗтиһад итүеңездер. Менә инде бер сәгатьтән бирле сез миңа гамәлә мәсьәләсеннән, "Капитал"дан мисаллар китерәсез, беренче моназараны шул мәйданда башладыңыз. Безнең сүзләрне читтән тыңлап торучы берәү сезне мотлак берәр гамәлә иттифакының сәркатибе, яки әгъзасы дип уйлар иде. Шул мөддәттә сез үзеңезнең асыл вазифаңыз булган тәкълим вә тәрбия хакында бер сүз булсын әйткәнеңез юк. Ул мәйдандагы мөһим мәсьәләләрне тел очыңызга да кертеп чыгармадыңыз. Зәки әфәнде сезне миңа "Шәмсел-Мәгариф" ("Мәгариф кояшы") мәктәбенең мөдире дип тәкъдим иткәч, мин сезнең берлә мәгарифтәге кайбер нәзарияләр хакында бераз мөсахәбәт итүемне, Америка, Англия, Германия, Швеция мәмләкәтләрендә тәгълим вә тәрбия агымнары хакында фикер алышуны көткән идем. Сез исә һич мөнәсәбәтсез урында гамәлә мәсьәләсен - Мальтус, Рикардо нәзарияләрен китереп чыгардыңыз. Шимди мәгълүм булды ки, сез икътисадка гаид бераз әсәрләр укыгансыз, ул мәйданда мәшһүр кешеләрне таныйсыз. Ләкин асыл вазифаңыз булган тәгълим вә тәрбия эшендәге икътидар вә мәгълүматыңыз миңа бөтенләй караңгы. Өмид итәмен ки, миңа мәктәбеңезне зиярәткә мөсагадә итеп, ул мәйданда да бераз моназара итәргә имкян бирерсез". +Бер дәрәҗә дорфарак чыккан минем бу сүзләрем мөдиргә бик нык тәэсир итте. Үзенең сөаль вә җаваплары да бик грубый булганлыктан, мин аңа ул сүзләремне әйткәнем өчен үкенмәдем. Ахырда ул: +"Безнең фаҗигамыз - кеше юклыктыр. Бөтен Төркиядә моктадир ике генә зат бар ки, алар - мәшһүр Сатыйг бәк берлә Истанбулдагы татбикать мәктәбенең мөдире Ихсан бәктер. Безнең Истанбул татбикать мәктәбе Париж мәктәпләреннән дә алдадыр. Әгәр дә шул ике әфәнде кеби адәмнәребез, Истанбул татбикать мәктәбе кеби мәктәпләремез күп булса иде, без тәрәккый итәр идек", - диде. +Сатыйг вә Әхмәд Ихсан бәкләрнең тәрбиядә ике генә кеше булуына каршы мин: "Төркиядә ике генә моктадир адәм бар дигән фикердә булу ул - мәмләкәтне түбәнәйтүдер. Минем фикеремчә, анда йөзләрчә, бәлки меңнәрчә һәр эшнең үз Сатыйгы, үз Әхмәд Ихсаны бар. Ләкин алар гына мәмләкәтне мәсгудиятькә сөйләп чыгара алмыйлар. Ул моктадир затларның үз вазифаларына нәзарлары тугрылану, аларның үз эшләренең пәйгамбәрләре булып әверүләре ляземдер. Шунсыз бер эш тә чыгачак түгел. Гыйлем вә икътидарга малик булу гына аз, аларны гамәлгә куеп эш күрсәтә беләргә кирәк", - дидем. +Моназарамыз ахырына таба без урынымыздан торып, шәһәргә таба юнәлгән идек. Мин югарыдагы сүзләрне сөйләгәндә, каршымызга Әнис әфәнде Хият та килеп безгә кушылган иде. Минем моназара компаниясеннән аерыласым килеп, мөдир әфәндегә: "Өмид итәмен ки, мөсахәбәтемез ошбу мәртәбә берлән генә калмас", - дип, кулымны суздым. Ул да салкын гына: "Вакы тыңыз булганда рәхим итеңез", - диде. +Икенче көнне Зәки әфәнде берлә "Шәмсел-Мәгариф" мәктәбенә бардым. +Мөдир мине салкын гына кабул итеп, илтифатсыз гына мөгамәлә итте. Звонок бирелеп, шәкертләр дәрес бүлмәләренә кергәч, мин Зәки әфәнденең бухгалтерия вә тиҗарәт сыйныфына кереп киттем. Зәки әфәнденең укыту ысулы, табигый, миңа бик таныш бер ысул иде. Чөнки ул үзе гарәпчә мәгаллимнәр әзерли торган шөгъбәдә укымаган булса да, җиде-сигез ел буе үзен укыткан мөгаллим вә профессорларның укыту юлларын отып алган да, шул ысул берлә укыта. Шуның өстенә үзендә табигый бер мөгаллимлек таланты барлыгы күренеп тора. +Икенче сәгатьтә мөдирнең үз дәресенә кердем. Зур сыйныфлардан берсенең хисап дәресе иде. Мөдир, миңа таләбәләрнең никадәр укыганлыкларын вә нинди кагыйдәләр буенча мәсьәләләр хәл иткәнлекләрен бәян итеп, бер шәкертне такта янына чыгарды вә минем кулга бер китап биреп, шул шәкерткә бер мәсьәлә бирүемне үтенде. Ләкин мин: "Мәктәбеңезгә имтихан өчен түгел, зиярәт өчен кердем. Көндәлек дәресеңезне ничек алып барсаңыз, бүген дә шулай эшләңез. Мин карап кына утырачакмын", - дидем. +Гамәлә вә капитал мәсьәләләре берлә күп чуалган бу мөдирнең тәгълим вә тәрбиянең һич булмаса беренче таләпләренә җавап бирерлек бер ысул берлә укыта алуына шөбһәм бик зур иде. Укытуын карап утыргач, ул уемда ялгышмаганлыгым мәгълүм булды. +Икенче дәрәҗәдә булган хаталарны бер тарафка куйганда да, мөдир тактага чыккан шәкертнең үзе белгән генә мәшгуль булуы, үзе сораган сөальгә артыннан ук үзе җавап бирүе, шәкертләрнең дикъкатьләрен бер ноктага җыеп тотмавы шикелле хәрәкәтләре берлә ысуле тәгълим ноктасыннан караганда гафу итүе һич мөмкин булмаган хаталарны эшләде. +Бу мөдирнең дә ул мәмләкәттә башка сәнгать бабы арасында таралган "һәр нәрсәнең мөтәхәссәсе һәр фәндә үз белгече" булу хыялына корбан булып йөргәннәрдән берәү икәнлеге ачык билгеле булды. +Англиянең мәшһүр адәмнәреннән лорд Брайс америкалылар хакында: "Алар нинди генә канун әсасыны булса да яхшы рәвештә вә үзләренә файда китерер бер юлда эшләтә алырлар", - дигән. Моның сәбәбе, әлбәттә, бик билгеле. Америкада һәр мәэмүр үз эшенә бирелгән. Үзенең тоткан юлы хакындагы фикер вә уйлары аның бөтен вөҗүденә сеңгән. Ул шул юлда уйлый, шул юлда яши. Андагы мәэмүр үз кануны, әхваль вә мохит таләбенә карап, төрле рәвештә татбикъ итә.7 Өстән караганда уңайсыз күренгән кануннарны да уңайлы рәвештә эшләтә ала. Әмма госманлылар хакында исә: "Иң яхшы канун әсасы да ул мәмләкәттә яхшы эшләмәс", - дияргә туры килә. Чөнки ул мәмләкәттә канун башында торучыларның күбрәге үз юлында, үз вазифасында уңыш казанырга күп тырышмый. Хезмәтенә бөтенләй мөнәсәбәте булмаган нәрсәләр берлә чуалалар. Анда нафака назыйры "Гыйльме хәл" тәэлиф кыла. Бер дипломат йолдызларның, кояшларның сәирен мөшаһадә итеп календарь тәртип итә. Гаскәр башлыгы бер паша Коръәнгә тәфсир яза. Биш вакыт намаз, утыз көн рузә берлә алтын приискалары вә күмер учаклары арасында, дәүләтнең сәяси мөнәсәбәтләре берлә йолдызларның йөреше, җирнең әйләнеше арасында, гаскәрнең сугышка хәзерлекләре вә мәһарәтләре Ибраһим пәйгамбәр яки Йосыф галәйһиссәлам кыйссалары арасында нинди мөнәсәбәт бардыр инде. Ихтимал, Нафака назарәтенә "Гыйльме хәл" сәхифәләреннән салынган күпер аркылы баргангадыр. Төркиядә шоссе юллары да юк. Алтын-көмеш мәгъданнары да казылмый. Ул мәмләкәтнең табигый байлыклары кирәк кадәрле истифадә ителми. Ихтимал, дәүләтләрнең сәяси мөнәсәбәтләрен йолдызларга карап тәгъйин иткәнгәдер.11 Төрекләр бүгенгә кадәр үзләренең хакыйкый вазгыятьләрен аера алмадылар вә үзләренә кем дуст, кем дошман икәнлекне ачык билгеләп, бераз корбаннар берлә булса да, берәр сәяси иттифак ясый алмадылар. Ихтимал, бүгенге сугышка Давыт галәйһиссәлам берлә Җалут арасында вакыйгъ булган алышу ноктасыннан карагангадыр, төрекләр ай ярым эчендә бөтен Рум илен ташлап чыктылар...2 VIII Шәрык ханәсендә Баһаведдин бәк Имре Задә берлә мосахәбәт +Хәлебнең шәрык ысулы берлә зиннәтләнгән ханәләреннән берсен күрергә теләгәнемне Зәки әфәндегә сөйләгән идем. Минем шул арзуымны исендә тотып, беркөнне мине Хәлебнең иң мәшһүр "шәрык өйләреннән булган берсенә алып барды. Шәрык ысулынча зиннәтләнгән өйләрне күрәсе килгән сәяхлар да шул өйне зиярәт итәләр икән. +Керергә мөсәгадә соравымызга каршы ханә сахибы үзе ишеккә чыгып истикъбаль итте. Өенең бакчасы вә хәвызләрендә ремонт ясалып ятканлыктан, алдын яхшылап карап булмады. Өй сахибы моның өчен игътизар бәян итеп, өй эченә керүемезне үтенде. +Өйне вә аның эчендәге зиннәтле әсбабларны тамаша итеп беткәч, чыгып китәргә теләвемезгә ханә сахибы мөсагадә итми, янында бераз утыруымызны үтенеп, дәрхаль каһвәләр китерергә кушты. +Ханә сахибы Мөхәммәд Баһаведдин Имре Задә намында Хәлебнең халкы тарафыннан танылган вә иске мәгъбүдләрдән бер зат икән.Тәкәллефсез вә ачык кына кеше булганлыктан, сүз бик тиз башланып китте. Ул Истанбулда безнең "Һилале Әхмәрдә" хезмәт итәргә барган туташларымызны күргән икән. Аларның йөзләре ачык йөрүләрен тәнкыйть итеп утырды. "Русиядә хиҗабсыз йөрүчеләр күбәя башлаган, имеш. Ул исә яхшы бер эш түгел, шул саядә фәхеш күбәер", - диде. Мин, ул игътиразга каршы әйтелә торган гади сүзләрне сөйләп: "Әгәр дә хатыннарны фәхешкә барудан саклауда шул битләренә япкан берничә карыш кара пәрдәдән башка бер гамәл вә куәт булмаса, әйткәннәреңез, бәлки, тугъры булыр иде. Ләкин тәҗрибә күрсәтә ки, хиҗаблы хатыннар арасында да фәхеш учаклары булган шикелле, ачык йөрүчеләр арасында да гыйффәт сафлыгын мисал мөҗәссәмнәре күп. Безнең фикерчә, гыйффәт вә фәхеш гамәлләре өстәге ябуда, биттәге чүпрәктә түгел, калебтәдер", - дидем. +Сүз төрекләр берлә гарәпләр арасындагы сәяси мөнәсәбәткә күчкәч, Баһаведдин бәк: "Гарәпләрнең хөкүмәткә карашы, дошманлыклары вә кинәләре юк. Алар ялгыз гадаләт телиләр. Төрек мәэмүре золым итсә, гадел төрек берлә алыштыруны телиләр. Алар: "Безгә мәэмүр теләсә кем булсын, ләкин гадел булсын", - диләр. Бер нахиядәге ике гарәп мәэмүрне, өстләреннән шикаять булу сәбәпле, хөкүмәт алыштырган иде. Шуның өчен фәүкыльгадә шатландылар. Икенче бер урында бер гадел төрек мәэмүрне йибәргәннәр иде, шуның өчен халык бик мөтаәссир булдылар. Гарәпләрдә төрекләргә каршы да вә аларның хөкүмәтләренә каршы да дошманлык хисе юк. Мин моны үзем гарәп мәмләкәтендә үсеп, гарәпләрнең әхвален күргән тәҗрибәмнән беләмен", - диде. Мин үзем дә гарәп мәмләкәтендә берничә елдан бирле торып, гарәпләрнең хөкүмәткә вә төрекләргә каршы булган вазгыятьләреннән хәбәрдар булган булса идем, Баһаведдин бәкнең сүзләренә бераз кыйммәт биргән булыр идем. Ләкин үзем Сүрия әхваленә бераз мөттәлигъ булганлыктан Баһаведдин бәкнең зикер иткән хосусый хәлләрнең (частный случай) минем өчен күп әһәмияте юк иде. Шулай сөйләшеп утыра торгач, Баһаведдин бәк кинәт кенә: "Әфәндем, мөсагадә итеңез әле, сездән бер мәсьәлә хакында азрак сорашыйм. Бу көндә дәүләте Госманиянең уртадан югалуын барлык Аурупа дәүләтләре тели. Бу теләктә, әлбәттә, ... алда тора. Ул дәүләт соңгы елларда төрекләр берлә гарәпләр арасында милләт әсасларында ихтиляф чыгарып, аларны үзара талаштырырга вә Төркия дәүләтенең иң мөһим ике гонсыры арасына салкынлык төшереп, аны аягына баса алмаслык бер хәлгә китереп калдырырга тырыша башлады. "Төрек йорты", "Төрек учагы" җәмгыятьләре, Акчура угылы, Агаев, Кязыймбәкләр тарафыннан шул максатка мөбна тәшкил ителгән,4 имеш. Мәзкүр затлар мөселманлык мәйданына берләшеп, иттифакка килгән төрек вә гарәпләр арасында милли хисләрен үстереп, шул юл берлә аларны талаштырырга йөриләр, имеш. Хәтта үткән ел Акчура углының Сүриягә сәяхәт итүе дә шул максатка мәбна, имеш. Гаҗәп, шул хакларда сезнең хәбәреңез бармы?" - диде. +Бер дә көтелмәгән бу сөаль, бигрәк тә Акчурин вә Агаевлар хакында андый бер фикер мине хәйранга клдырды. Шулай да мин сохбәттәшемә ул фикернең мәйданлыгы бераз вакыйгаларга эчке бер сәбәп эзләүдән генә килгән бер хата икәнлеген аңлаттым. Дөрест, Истанбулда "Төрек йорты" вә әмсале Җәмгыятьләр бар. Ләкин алар сәяси максатлар берлә дәүләте Госманиядәге милләтләр арасына ифтирак төшерү нияте берлә түгел, гыйльми бер максат берлә тәшкил ителделәр . Безнең үткәнемезне, тарихымызны, иҗтимагый әхвалемезне, бүгенге мәүкыйгымызны өйрәнергә хакымыз бар. Һәр милләт өчен мөштәрәк булган бу мөкаддәс хокуктан истифадә итәргә тырышуны гаеп итеп карарга бер дә юл юк. Андый җәмгыятьләр төрекләр арасында гына түгел, башка милләтләрдә дә бар. Истанбулның үзендә гарәпләрнең дә "Әш-шәбиһәт әл-Гарбият" ("Көнбатышка охшаш") исемендә бер җәмгыятьләре бар. Хәзер милләт дәвере, милләт гасырыдыр. Һәр милләт арасында бер милли хис, бер милли җәрәян бар. Бу инсаниять дәверендә миллият хисен тәҗәлли иттерү, ихтимал, килешмәгән бер эштер. Ләкин ул "килешмәгән эш"не иртикяб итүдә төрекләр һәрхәлдә бик артта торалар. +Дөньяның иң мәдәни милләтләре бер тәгассыб берлә үзләренең "без"лекләрен алга сөргән бер дәвердә төрекләр өчен үзләренең "төреклекләрен" тәҗәлли иттерү ни җәһәттән начар булсын? +Истанбулда Кязыйм намында бер русияленең барлыгыннан хәбәрем юк. Акчура угылы берлә Агаев исә - Русия мөселманнарының иң вөҗданлы вә гали табигатьле фәрдләре.10 Вә төрек дөньясының ихласлы хадимнәредер. Алар төрекләргә хезмәт итеп, төрекләрнең кувәи гыйльмия вә идракияләрен күтәрергә вә ничә миллионнан гыйбарәт булган төрекләрне бер-берсенә таныштырырга тырышып, әйткәнегез җәмгыятьләрне тәшкил итү шәрәфенә наил булдылар. Ул затларның хөкүмәткә корал булулары ничек мөмкин булсын, ди. Алар - сәяси мәгъюб булып китәргә мәҗбүр булган кешеләр. +Баһаведдин бәк: "Дөрест, Истанбулда хәзер милли җәмгыятьләр бар. Ләкин алар барысы да шул төреклек җәмгыятьләренең тәэсире астында мәйданга килделәр. Сезнең арада башка бер хөкүмәт мәнфәгатенә корал булып йөрүче адәмнәр булса, ул сезнең бөтен милләткә йөз каралыгы түгел. Алар акча бәрабәренә үзләренең шәхси мәнфәгатенә хезмәт итәләр. Гарәпләр арасында да андыйлар күп. Теләсәгез Бәйрутта әҗнәби акчасы берлә исламиять файдасына тырышып ятучыларны исемнәре берлә санап бирим", - диде. +Истанбулдагы милли җәмгыятьләрнең тарихыннан хәбәрдар булмаганлыгымнан Баһаведдин бәкнең беренче җавабына каршы сүз әйтә алмаган идем. Истанбулда Йосыф әфәнде Акчурин берлә мосахәбәт иткәндә Истанбулдагы башка милләтләр җәмгыятьләренең "Төрек йорты" вә әмсале җәмгыятьләрдән бик күп сәнәләр мокаддәм мәйданга килгәнлекләрен аңладым. Әгәр дә моны вакытында белгән булсам, әлбәттә, Баһаведдин бәккә сөйләгән булыр идем. +Икенче сүзенә каршы мин: "Гарәпләр андый хәрәкәттә булсалар, алар акча корбаны булалар. Аларның хәрәкәтләре артында шәхси мәнфәгать түгел, гомуми идеяләр тора. Гарәпләр арасында Мисыр, Сүрия вә Гарәбстанны берләштереп, бер гарәп хәлифәлеге мәйданга китерү фикере барлыгын яшереп булмый. Мәзкүр адәмнәрнең максаты Госманлы дәүләтенең бер кыйсеменә бүген истикъляль алмак вә аннан соң хәлифәлек мәйданга китермәктер. Безнең андый бер эшкә икъдам итүемез исә, хәлифәлекне төрекләр кулыннан йибәрмәк, димәк ки, мәдар ифтихар иде. +Дәүләте Госмания сәясәтен борып йөртергә безнең икътидарымыз юк. Бинаэ галәйһи, дәүләте Госманияне тәшкил иткән милләтләрне берләштерү юлында без ни эшли алыйк?" - дидем. +Баһаведдин бәк моңа җавап итеп әйтте: "Мәсәлән, мәэмүрләрнең әксәре төректән булмасын. Бәлки, кем мөстәхикъ булса, шул булсын. Гарәпләр арасындагы моктәдир адәмнәр гарәп булганлыкларыннан мәэмүриятькә куелмыйлар. Икенче, рәсми лисан төрекчә генә булмасын, бәлки мәктәпләрдә милли лисан истигъмаль итсен. Менә болар эшләнсә, төрекләр берлә гарәпләр исламиять мәйданында берләшә алачаклар". +Мин: "Болар безнең кулдан килә торган нәрсәләр түгел. Алар барысы да хөкүмәт эше. Һәм ул аларны өлешчә эшләп тә ята. Мөстәхикъ мәэмүр куюны нигез итеп алганга күрә, мәэмүрләрнең күбрәге төрек булып чыккан. Төрекләрдә тәрбия сәясәтенең гарәпләргә караганда алда булуын инкяр итмәсәңез кирәк. Төрекләр инглизләр, французлар, немецләргә нисбәттә, әлбәттә, артта вә икътидарсыз. Ләкин гарәп вә иранлыларга нисбәттә алар французлар урынын тоталар", - дидем. +Йосыф Акчурин вә Агаевлар хакындагы фикеренең мәнбәгы хакында сорашып карадым исә дә ачык бер җавап ала алмадым. +Сүз арасында Баһаведдин бәк "Танин" газетасын да тәнкыйть итеп утырды. Чөнки ул газета Төрек ләфызын истигъмаль итә, имеш. +Шул мәйданда тагын бераз сөйләшкәч, илтифаты вә зыяфәте өчен Баһаведдин бәккә рәхмәт әйтеп, мосахәбәтемезне матбугатта нәшер итәргә рөхсәт алып чыгып киттем. IX Хәлебнең бакчаларында. Сүриядә исерткеч истигъмале. Хәлебтә матбугат вә башкалар +Хәлебнең күрелергә тиешле булган урыннарын йөреп чыккан шикелле булгач, бер көнне Зәки әфәнде берлә шәһәр тирәсендәге бакчаларның иң мәшһүре булган "Паша бакчасы"на киттек. Киткәндә шулай бер бакчаның исемен генә атап китсәк тә, йөри торгач, күп йирләрне вә әллә ничә бакчаларны күреп кайттык. +Хәлебнең күбрәк чикләвек агачыннан гыйбарәт булган бакчалары бик калын "кара урман" тәшкил итәләр. Араларыннан үтүе кыен булган чытырлы куаклар, урыны берлә чылтырап аккан елгалар, мөлдерәп тулып торган хәвез-күлләр бакчага гаять табигый бер төс бирәләр. Ләкин Хәлебнең бакчалары эчендә сонгый матурлык юк. Аларда инсан кулы ул кадәр күренеп тормый. Алар миңа Урал тауларындагы калын вә кара урманнар биргән тәэсирне бирделәр. +Хәлебнең үзәгендә сәйир урыны булган берәр гомуми бакча юк. Читтәрәк, елга буенда булган бер бакча хосусый кулда булып, анда керү өчен аерым хак алына. +Ул бакча үз юлында бер кафе-шантан булып, анда күңел күтәрү дә кечкенә генә булган ачык сценада ханым вә ирләрдән мөрәккәб оркестр. Аның уйнаганын тыңлап утыру вә оркестр әгъзалары ханымнарның ара-тирә бию, җырлауларын тамаша итүдән гыйбарәттер. +Капкадан кергәндә алынган билет бакча эченә тезелгән урындыклардан берсенә утырып музыка тыңларга хак бирә. Ләкин анда кергәч буфеттан берәр нәрсә алып эчү яки ашау да фарыз мәнзилендәдер. Буфеттагы нәрсәләрнең бәһаләре безнең Россияг ә нисбәттә бик арзан булса да, Хәлебнең үзенә нисбәттә бик югарыдыр. +Бәйрутның андый кафе-шантаннарында күбрәк чәй, каһвә, лимонад, газуз шикелле нәрсәләр эчеп утыралар. Хәмер эчүчеләр аларда күп күренми. +Бәйрутта ул эчемлекләрнең үзләренә махсус урыннары (бездәге пивоханәләр мәнзилендә) бар. Теләгән кешеләр шунда кереп кенә эчеп чыгалар. +Хәлебнең кафе-шантан бакчасында исә күбрәк аракы эчәләр икән. Бакча эчендәге халыкның бик зур өлеше кулларына стакан берлә хәмер тотып утыралар. Гомумән, Хәлебтә эчү, йирле халык үз мәхсуле булган аракыны эчү, бик таралган күренде. Күп кешеләр шул аракыны, ялпак шешәләргә салып, яннарында йөртәләр икән. Бакчада утырганда, әледән-әле кесәләреннән чыгарып, бер-ике йота торалар. +Гарәпләрнең ул аракылары шулкадәр куәтле ки, аны стаканның дүрттән бер өлешенә генә салып, суга катнаштырып эчәләр. Үзенең исе дә фәүкыльгадә кабих. Мин Руссиягә кайтканда очраган, бөтен вөҗүденә Руссиянең ак аракысы сеңеп, аның исе аңарга җофар исе дәрәҗәсендә хуш күренгән бер рус бабае да ул аракы хакында: "Әй-йәй угылым! Мөкаддәс мәмләкәтнең аракысы бик сасы икән. Ходай күрсәтмәсен", - дип көлде. +Исерткеч истигъмаль итүнең бу көндә Сүриядә бик киң бер дәрәҗәдә таралып барганлыгы мөселманы, христианы аның берлә мөбтәля булганлыгын тәәссеф берлә әйтеп үтәргә тиешле нәрсәләрдәндер. Төркия өчен бик күп уңайсызлыкларның учагы булып килгән җәбәл Либнан мөтәсаррифлыгы бу җәһәттән дә сәлби хезмәт итә. Анда авылларда иртәдән кичкә кадәрле төрле хәмерләр эчеп, төрле уеннар уйнап гарәп хәятының шагыйрәнә яклары берлә генә җуанып утыручылар бик күп. Үзләре шулай күп эчкән либнанлылар эчемлекләрне башкаларга да хәзерләп бирәләр. +Либнанның бу ярдәме булмаганда да Сүриядә эчүнең тиз таралуына мәйдан ачык. Чөнки анда исерткеч эчемлекләр бик арзан. Мәзкүр аракының бер кечкенә стаканы ике тиенгә эчерә торган урыннар тулып ята. Күп ашханәләрдә дүрт тиенгә зур бер стакан Кыбрыс шәрабы бирәләр. Коньякның бутылкасы илле тиенгә кадәрле бар. Виноградный вино исә чиләкләп, мичкәләп йөри. +Бүгенгә кадәрле ислам мәмләкәтләренең бердәнбер күңелле ягы исерткеч эчүнең ул кадәр таралмавы иде. Инде моннан соң ул мөдһиш хасталык та таралып китсә, ислам милләтләренең инкыйразы вә тәдәннисе яктылык тизлеге берлә китәр. +Хәлеб кафе-шантан бакчасының бүлеп куйган бер өлеше бар. Анда рәшәткә буена фәхишәләр тезелеп утырып, үткән-киткәннәргә сүз кушкалап калалар. +Шамда рәсми фәхишәлек бетерелгән. Анда башка шәһәрләрдәге шикелле кайбер кварталларда хөкүмәт тарафыннан танылган фәхешханәләр юк. Хәлебтә исә фәхишәлек рәсми мәмнүгъ түгел. +Хәлебтә төрекчә (төрек теле) Шамга караганда артыграк тәгълим иткән. Анда төрекчә сөйләшеп йөрүчеләр, төрекчә газета укучылар бик еш очрый торалар. Урам буйларында немецчә сөйләшеп йөрүчеләрнең дә очраштырулары Хәлебтә ул милләтнең нөфузы үсә башлаганлыгын искә төшереп куя. +Мин барган вакытларда анда "Әт-Тәкаддем" ("Прогресс"), "Әл-Әһали" ("Халык") исемнәрендә ике гарәпчә газета вә миссионерлар тарафыннан берме-икеме журнал чыгаралар иде. Газеталарның беренчесе христиан, икенчесе ислам газетасыдыр. +Хәлебтә ашау-эчү нәрсәләре Шамга нисбәттә арзан вә һәр нәрсәнең әгълясын табарга мөмкин, ләкин отель бәһаләре бераз югары. +Хәлебтә күргәннәремнең иң мөһимнәре хакында инде язылып бетте. Күрелергә тиешле булган хәлдә күрелми калган нәрсәләр дә, табигый, аз түгелдер. Чөнки Хәлеб шикелле бер шәһәрне тәмам күреп бетү өчен, биш-алты гына көннең бик аз икәнлеге мәгълүмдер. +* * * +Хәлебкә барырга карар биргәч, мөхтәрәм Ризаэддин хәзрәткә бер мәктүб язып, әгәр дә ул шәһәрдә аеруча дикъкать берлә каралырга, күрелергә тиешле берәр нәрсә булса (чөнки иске шәһәрләрдәге мөһим нәрсәләр, гадәттә, ул шәһәрләрдән читтә торып, тарих берлә иштигаль итүчеләргә күбрәк мәгълүм була) миңа белдерүен үтенгән идем. Мәктүбемнең Ырынбурга ирешүе Ризаэддин хәзрәтнең авыру бер вакытына туры килгәнлектән, вакытында җавап килмәде. Ләкин Хәлеб сәфәреннән кайткач, кулыма ирешкән бер мәктүбтә хәзрәт ошбу сүзләрне язган иде: "...Сезнең Хәлеб сәфәреңезгә кадәрле мәктүбне өлгертерлек булсам иде, Дагстан голәмаларыннан Мөхәммәд бине Муса әлКадыкыйның каберене таба алмассызмы? Ташында вафат сәнәсе язылганмы? - дип, бер нәрсә язмакчы идем. Кадыкый безнең бу мәмләкәт галимнәренең остазы булып риваятьләргә керә. Соң гомерендә Хәлебкә һиҗрәт итмеш вә 1120 һиҗри хөдүдендә шунда вафат итмештер". +Мәктүбне вакытында алган булсам, бу хакта, әлбәттә, сораштырып караган булыр идем. Башка берәр вакытны Хәлебкә барып чыгучылар булса, бәлки исләрендә тотарлар дип, аны бу урында зикер итеп үттем. Хәлебтән Җераблуска +Бу көндә Җераблус аталган урында әле тарихлары ачык мәгълүм булып бетмәгән "Хәтит" кауменең пайтәхетләреннән берсенең хәрабәсе булып, өелеп яткан балчыктан гына гыйбарәт булган ул хәрабәнең тарихи әһәмияте беренче дәрәҗәдә булганлыгы "Шура"ның 7 нче җилденең 21 нче нөсхәсендә зикер ителгән иде. Ул хәрабәләр Форат сахилендә Багдад юлы өстендә Хәлебтән 120 чакрым чамасы бер мәсафәдә генә булганлыктан, Хәлебкә барырга карар биргәч, Җераблусны зиярәт итәргә дә күңелемне беркетеп куйган идем. Мин Хәлебкә сәфәр итәр алдыннан, Форат аркылы салынмакта булган күпердә вә ул тирәдәге чуен юлда эшләүче көрдләр арасында бераз тынычсызлык чыгып, атышу вә үтерешүләр булганлыгы вә андагы күпер берлә юлны карап эшләүче немецларга каршы корал күтәреп чыгулары хәбәре газеталарда басылып чыккач, анда бармый калу ихтималы булуы мине бераз рәхәтсез итте исә дә, мин Хәлебкә йиткән көннәрдә андагы тынычсызлык тәмамланып, Җераблуска бару элекке шикелле имин бер хәлгә килгән. Моны Бәйрут инглиз консульствосында да раслаганнар иде. +Хәлебнең үзендә дә шул хәбәрне тасдыйк иттеләр. Шулай булгач, ул кадәр тәрәддед итми, Хәлебкә килгәч тә, Җераблуска бару көнен билгеләп куйдым. Үзем генә китәчәк булган булсам, ихтимал, бераз уңайсызланып та торган булыр идем. Ләкин ул йирләрнең таләбен, әхваль вә гадәтен яхшы белгән Зәки әфәнде Һәйкелнең дә минем берлә барачагы мине бөтенләй тынычландырды. +Билгеләнгән көндә иртүк вокзалга бардык. Поезд да бирелгән, китәргә дә күп калмаган иде. Билет алачак булганда, бер дә көтелмәгән бер уңайсызлык чыкты. Билет ала торган урынга кертмиләр. "Нөфүз тәзкирәңезне (рәсми документ) күрсәтеңез дә аннан соң керерсез, сез, ихтимал, гаскәрлектән качасыздыр", - диләр. +Полициянең бу сүзенә мин: "Мин әҗнәби бер дәүләт тәбәгасемен, билхак,3 госманлы да булыйм ди, без гаскәрилектән кайда качыйк? Без дәүләте Госманиянең бер кыйсменнән икенче бер кыйсменә китәмез. Хәрабәләрне зиярәт иткәннән соң кайтып киләчәкмез", - дигәч, полицейский: "Беләм, Форат сахиле - Госманлы дәүләте. Ләкин анда баргач, Форат буйлап каеклар берлә качалар. Әгәр дә сез әҗнәби дәүләт тәбәгасе булсаңыз, паспортларыңызны күрсәтеңез", - диде. Зәки әфәнденең паспорты янында икән, ул күрсәтте. Минем паспортым исә янымда юк иде. Чөнки күптән түгел чыккан бер канун буенча Госманлы дәүләте эчендә йөрүчеләрдән паспорт соралырга тиеш булмаганлыктан, мин ул кәгаземне консульствода калдырып чыккан идем. Инде ни эшләргә? +Сүземезгә ышанып, полицейскийның йибәрү ихтималы юк. Көллияттән бирелгән укучы вәрәкасын күрсәтеп карадым. Ләкин анда минем русияле икәнлегем язылмаганлыктан, ул да файда бирмәде. +Шулай аптырап торганда, сумкамда Бәйрут вәлисенең Шам валисенә язган мәктүбе берлә Хәлеб мәгариф мөдиренең мәктәпләргә язган тәүсыянамәсе барлыгы хәтеремә төште. Аларда минем Русияле икәнлегем күрсәтелгән иде. Шуларны алып күрсәттем. Башта яхшук каты бәрелгән полицейский, аларны укыгач, нәзакәт берлә платформага чыгарып йибәрде. +Җераблуска кадәрле ике сум унбиш тиенгә билет алып урнашкач та, күп тормый поездымыз кузгалып китте. +Поезд яхшы, шәп бара. Станцаларда да күп тормый иде. Ул юлда минем дикъкатемне җәлеб иткән нәрсәләр станцалардагы язуларның француз телендә язылганнары булды. Юл немецләр юлы: аны немецләр эшлиләр. Һәр йирдә немецчә вә шул юлга даир тәгълиматны үзләренә дошман бер милләт теле берлә язарга лөзүм күргәннәр. +Хәлебнең үзендәге вокзалны истисна иткәндә, Хәлеб - Җераблус юлының вокзал биналары кечкенә салынганнар. Ләкин стильләре чибәр генә. Ике арада йиде станца булып, исемнәре: Хәлеб, Мөслимия (бу станца янында зирагать мәктәбе бар), Әхтәрин, Чубан бәге, Акча куюнлы, Һәлмән, Җераблус дип атала. +Хәлеб берлә Җераблус арасы тигезлек булып, тау вә калкудан нам вә нишан юк диярлек. Вагон тәрәзәсеннән карап барганда күзгә беренче бәрелгән нәрсә - ул тирәдәге йирләрнең эшләнми бәрбад ятуларыдыр. Юл буенда мәдәнияттән, хәяттан әсәр күренми. Бөтен тирә-якта кабер тынычлыгы. +"Һәлмән" станцасыннан кузгалып киткәч тә, күземез шәрыкка, Форат тарафына тегәлде. "Форат!" дидек. Оҗмахтан агып чыга торган дүрт ермакның берсе булган ул тарихи елганың ялтырап ятканын, матур суын, газамәтле манзарасын һәркемнән мөкаддәм күрергә теләдек. Ләкин интегә-интегә тәрәзәдән карап баруымыз бушка китте. Җераблусның үзенә барып төшми торып Форат күренмәде. +Җераблус станцасы Форатка ике чакрым чамасы йитмәс борын салынган. Ул урыннан шәһәр дә күренми иде. Без, поезддан төшкәч тә, нәрсәләремезне күтәреп, шәһәргә юлландык. Вокзалда гараба да, хәммаль дә юк иде. +Вокзалның артына гына бер катлы итеп, янмаган кирпечтән салынган "Отель-ресторан"га туктамый киттек. Чөнки хәрабәләр нәкъ яр читендә булганлыктан, аларга якынрак бер урынга урнашасымыз килә иде. +Әмма көн бик эссе, шәһәр бик ерак булгач, нәрсәләремезне алып барырга гарабачы яки хәммаль дә булмагач, ахры шул вокзал янындагы "Отель-ресторан"га урнашырга карар бирдек. Безгә ике краватлы бик таза бер бүлмә бирделәр. +Ресторанда немец ашы, пивосы - немец пивосы, язулары немецчә, өстәл янында ашап утыручылар барысы да немецчә сөйләшәләр иде. Ашап-эчеп утыручылар яки бер-ике шешә пиво алып, шахмат уйнап утыручылар барысы да зур гәүдәле, чиертсәң каны чыгарга торган немец иде. Кыскасы, отельнең һәр нәрсәсеннән немец исе килә, мәмләкәтнең төп хуҗалары булган төрекләрдән эз дә юк иде. +Форатның янынарак бару өчен андагы баракларны, хастаханә вә кантораларны, аларның эчендәге хәятны, өстләрендә җилфердәп торган немец флагларын күргәч, ул йирдә Госманлы дәүләтенең бер кыйсеме түгел, бәлки бер немец колониясе диясе килде. Һәм ул шулай да! Ул йирләрдә асыл төреклектән, асыл Госманлы идарәсеннән нәрсә генә бар? +Одельдә ашап-эчеп бераз ял иткәч, шәһәрне карарга киттек. Ләкин шәһәр булыр дип көткән урынымызда ни күрик - землянка берлә фәүкыльгадә пычрак берничә куыш, бер кечкенә генә йирдә пычрак, ләкин яхшы ук галәбәле бер базар, менә безнең гостиницы табырга өмид итеп килгән шәһәремез. Анда кунып ятырлык түгел, утырып аш ашарлык та урын юк. Анда баргач, вокзал янында калган булуымызга куандык. Үземезнең анда барган була калсак, никадәр алданган булачак булганымызны искә төшереп көлештек. Хәрабәләр өстендә +"Шәһәр"не күргәч тә, асыл максатымыз булган хәрабәләр карарга киттек. Хәрабәләр Форат аркылы салынып яткан күпернең шималендә, елганың матур гына булып ерылган бер урынында калку бер йир өстендәдер. +Нәкъ яр читендәге калкуның башындагы хәрабәләр румалылар дәверенә гаид булган. Хәрабәләрне берәр-берәр караудан элек без шул калкуның башына менеп аларның гомуми күренешен тамаша иттек вә икенче якка әйләнеп Форатның гүзәл күренешенә карап та бераз уй вә фикергә чумдык. +Тарихи бер ярның башында, тарихи бер елганың алдында, тарихи бер хәрабәнең өстендә күңелгә, бигрәк тә бер төрек баласының күңеленә әллә ниләр килергә, әллә ниләр искә төшеп, калебләр нечкәрергә, күзләр яшь берлә тулырга мөмкин. +Гүя авыр тәэсирдән бераз юану өчен, без, Форатка таш ыргытып, бер-беребездән уздыра башладык. +Бераздан хәрабәләрнең казылган урыннарына төшеп тамаша итә башладык. Казылган урыннарда мәгъбәд калдыклары, бик каты таштан ясалган үгез вә арыслан һәйкәлләре, зур язулы ташлар бик күп иде. Кайсыбер ташларны кузгатып алганнар. Кузгатырдай булмаганнары урыннарында калганнар. Табылган ташлар вә башка нәрсәләр янына гарәпчә вә инглизчә "Язуларны күчерү вә рәсемнәрен алу мәмнүгъдер" дип язып куйганнар. Соңыннан ишетеп белүемезгә күрә хәрабәдән табылган нәрсәләрнең күчерерлек булганнары складларга куелалар, авырыраклары исә урыннарында калганы хәлдә бераз тәртипкә китереләләр икән. Казылган туфракны Форад ярына алып барып түгү өчен тар вә нечкә генә чуен юллары салганнар. +Хәлебкә китәргә торганда, Бәйрут вокзалында көллияттәге танышларымнан Ибраһим Бәһмән исемендә берсе очрап, минем Җераблуска барачагымны белгәч: "Андагы хофәрият комиссары Гали Фуад бәк минем танышым, мин аңа бер тәүсыянамә язып бирим, ул сезгә хәрабә вә асарләрне яхшылап күрсәтер" дип, визитный карточкасына берничә сүз язып биргән иде. +Мин дә, Төркиядә андый тәүсыянамәләрнең роле бик зур булганлыгын игътибарга алып, Ибраһим әфәнденең визитный карточкасын мәхәлмәмнүният алган идем. Хәрабәләрне карап чыккач, складтагы асарләрне дә бер күздән үткәрер өчен, Гали Фуад әфәндене эзләп киттек. Шуннан ерак түгел бер землянкада тора икән. Бик яхшы кабул итеп, ширбәтләр тәкъдим итте. Ибраһим әфәнденең карточкасын бирмәс борын ук, безгә бик яхшы илтифат күрсәтте. +Гали Фуад әфәнденең сүзләренә караганда, хәрабәләрне казу һәр ел кышкы айларда гына алты ай дәвам итеп, һәр көн йөз илле кадәр кеше эшли икән. Хофәрият эшен идарә итү инглиз галимнәреннән оештырылган бер һәйәткә тапшырылып, мосрафы да бер инглиз ширкәте тарафыннан тәэмин ителә икән. Хөкүмәт берлә ширкәт арасында ясалган договорга күрә хофәрият нәтиҗәсендә табылачак асарләр бары да хөкүмәте Госмания милкенә кереп кала. Ләкин аларның рәсем вә модельләрен нәшер итү ширкәткә монополия итеп бирелгән, хофәрият башында тарих мөтәхәссисләреннән оешкан бер һәйәт тора икән. +Складтагы асарләр арасында төрле мөһерләр, алтыннан ясалган зиннәт әсбаблары, каберләрдән чыккан яндырылган инсан сөякләре, алтын савытлар дикъкатьне аеруча җәлеп иттеләр. Хәтитләр үлекләрен яндырып, бер чүлмәккә тутыра вә чүлмәкнең авызын да алтын капкач берлә өртә торган булганнар икән. Шундый чүлмәкләрдән үзе дә алтын, капкачы да алтын, сөякләре дә һич бозылмаганнары бар. Гали Фуад бәк аларны аерым-аерым күрсәтеп, кирәкле урында аңлатып та йөрде. +Табылган нәрсәләрнең хәтитләргә ассириялеләрнең тәэсире бик зур булганлыгы күренеп тора. +Иске милләтләрнең тарихын ачырга зур хезмәт иткән нәрсә, табылган нәрсәләрдән бигрәк, аларның өсләренә язылган язулардыр. Мисыр вә Иранның тарихи пәрдәләреннән бик күпләре "иероглиф" вә "чөй" язулары укырга имкян табылгач кына күренде. Бүген хәтит тарихының караңгылыкта торуына бер сәбәп - ул милләткә гаид хәрабәләрдә табылган язуларны галимнәрнең укый алмауларыдыр. Мәзкүр хәрабәдән табылган язулы бик зур ташлар бар. Ләкин аларның берсен дә укый алмыйлар. Шундый укылмый торган "хәтит язуы" Хәлебнең "Кыйкан җамигы" аталган иске бер мәсҗедендәге бер ташта да бар. Шул хәтит язуларын укырга берәр ачкыч табылып, хәрабәләрдә табылган таш вә диварлардагы язулар укылса, ул милләтнең тарихы яктырыр иде. Ләкин "иероглиф" вә "чөй" язуларын хәл итәргә ачкыч булган "Рузетта" вә "Биһстән" ташлары шикелле берәр ачкыч хәтит язуы өчен табылырмы, юкмы, аны киләчәк күрсәтер. +Җераблус тарихы хәтитләр дәвере, ассириялеләр дәвере, румалылар дәвере, гарәпләр дәвере дип дүрткә бүленә. Румалылар дәверенә гаид асарләр без Форатка таш аткан калку өстендә бик күп чыккан. Ихтимал ки, ул урын курган булгандыр. Ассириялеләрнең эзе табылган нәрсәләрнең бик күпләрендә күренеп тора. Гарәп дәверенә гаид берәр нәрсә исә күземә чалынмады. +Табылган нәрсәләрне безгә күрсәтеп, ишекне бикләп алгач, Гали Фуад әфәнде, үз ватандашларыннан зарланып: "Менә сез дөньяның икенче читеннән килгәнсез. Мондагы хәрабәләрне вә аларда табылган асарләрне күрергә телисез. Бу мәмләкәт сезнең үз мәмләкәтегез булмаган хәлдә, сез аның мәшһүр урыннарын күрү юлында никадәр чыгым тотып вә кыенлык күрәсез. Күптән түгел Лондонның мәшһүр бер адәме дә, шул хәрабәләр вә асарләрне күрү өчен генә, меңнәрчә лира чыгым тотып, килеп бераз торып китте. Минем ватандашларым вә туганнарым исә андый бер нәрсәне уйлап та карамыйлар. Мин аларны даими чакырам, үзегезгә файда булыр, килегез, гыйбрәт алыгыз, дим. Ләкин бүгенгә кадәр минем чакыруыма игътибар иткән бер кеше булмады. Безнең үз мәмләкәтемезгә булган мәхәббәтемез шул дәрәҗәдә", - дип сөйләп килде. XI Форат буенда +Гали Фуад бәк яныннан аерылгач, без Форатның кырчынлык булган бер йиренә барып су керергә уйладык. Яз көне, ташу вакыты булганлыктан Форат бик болганчык вә гаять каты ага. Шуның өстенә суы бик суык иде. Шулай булса да көллияттә кыш буе 8-10 градуслык суда көн саен юынып суыкка өйрәнгән булганлыгымыздан, күп уйлап тормый, чишенеп төшеп, колач ташлап йөзәргә керештек. Форатта йөзү вә чуму бик күңелле булды. Аннан да моннан да калкып чыккан камыр ашлавы зурлыгы гөберле бакалар йөзүнең шигъриятен тагын да арттырдылар. +Көн буе эссе һавада йөргәннең соңында суык суда коену җиңеләйтеп вә рухландырып йибәрде. Елгадан чыкканда, минем чәй эчәсе дә килгән иде. Шул сәбәпле киенеп беткәч тә, яр читендә күпердә эшләүчеләргә чәй вә каһвә әзерләп торучы бер каһвәченең чатырына барып чәй хәзерләттек; аны Форатның ярына аякларымызны салындырып утырып, су агымын, балык уйнауларын тамаша итә-итә эчтек. Без чәй эчеп бетерүгә, кояш батып караңгы төшә башлаганлыктан, без каһвәче чатырыннан туры вокзалга юнәлдек. +Икенче көнне, Форатның аръягындагы станцияне вә аннан ерак түгел, бу яктан бик матур күренеп торган бер именияне тамаша итеп кайту нияте берлә чыгып киттек. +Форат аркылы чыгарга тимер юлның күпереннән башка күпер юк. Аның аркылы чыгарга исә эшчеләрдән башкаларга мөсагадә юк. Каек берлә чыгаручылар бар, ләкин Нух галәйһиссәлам дәвереннән мөкаддимге ысул берлә ясалган ул каеклар берлә аргы якка йиткәнче, Әйюб галәйһиссәлам сабыры кирәк булыр. Беренчедән, алар бик юка тактадан ясалган булганлыкларыннан бөгелеп-сыгылып торалар. Бераз катырак агым аларны дер селкетә. Икенчедән, башлары очлы булганлыктан, йөртү фәүкыльгадә авыр вә йөрүләре дә бик акрын. Шуларның өстәвенә ишкәкләре дә таяк вә колгадан гына гыйбарәт. +Аръякка чыгарга башка юл таба алмасак, әлбәттә, шул каекларга утырып чыккан булыр идек. Ләкин без аларга утырудан мөкаддәм күпер аркылы чыгарга рөхсәт алу юлларын карадык. Зәки әфәнде немецчә белә иде. Ул шуннан ерак түгел бер урында торган бер инженердан рөхсәт сорады. Инженер рөхсәт биреп, күпер саклап торучы чиркәсләргә безне үткәрергә кушты. +Форатның сул ягына чыгып, ике тарафын әйләнеп, күпер тугрысындарак булган матур имениегә килдек. Имениенең янында гына бер авыл да бар. Хатыннарның ачык йөрүләренә караганда, христиан авылы булса кирәк. Үзләре гарәпчә сөйләшәләр иде. +Без, иртәнге ашны Форат буенда ашамакчы булып, отельдән чәй эчми генә чыккан идек. Аннан алып чыккан тәгамнәремез янына авыл маен да кушып ашыйсымыз килгәнлектән, өйдән өйгә май сорап киттек. Өйләр бик пычрак, күбесе тәрәзәсез. Бүре өне шикелле җир тишекләреннән гыйбарәт булып, эчендәге кешеләр дә кыш көне йокыга талган сукыр тычкан шикелле оеп утыралар. Аларның сөальләргә каршы юньләп җавап кайтарасылары да килми. Ниһаять, бер өйнең алдында бер күн капчыкны әрле-бирле тәгәрәтеп, селкеп торган, үзе дә, киеме дә дегет шикелле кап-кара бер хатын күрдек. Ул май язучы икән. Безнең үтенүемезне кабул итеп беркадәр яфрак өстенә салып бирде. Без ул майны сатып алдык. Юкса ясаучысын күргәч, аны ашауга күңел тарту әллә кайда торып калды. Без аны үземез ашамыйча, аның берлә Форат буендагы чикерткә вә кырмыскаларга бер "Сөләйман галәйһиссәлам зыяфәте" бирдек. +"Инде имениене дә күреп үтик. Аннан соң Форат буена утырып ашармыз", - дип, май алгач, имениенең капкасына таба киттек. Без ишек алдына йиткән вакытта гына, каршымызга бер-ике авыл кешесе чыгып, мөлаем гына кайда барганымызны сорадылар. Без максатымызны әйткәч, арада берсе: "Алай булса мин үзем мөсагадә сорап чыгыйм. Әхмәд әфәнде янына сезгә керү килешмәс, аның хатыннары бар", - дип кереп китте. Бераздан соң чыгып: "Әхмәд әфәнде әйтә: "Бакчаны йөреп күрергә мәмнүн мөсагадә итәр идем, ләкин бакчачым бик начар адәм. Куркамын ки, әфәнделәргә начар мөгамәлә итеп, начар сүзләр сөйләп, аларны рәхәтсез итәр", - дип җавап бирде. +Зәки әфәнде: "Бакчачы теләсә ни сөйләсен, мадам ки хуҗа мөсагадә итә, керәмез", - дигән иде дә соңыннан бакчага кертүне хуҗаның үзе арзу итмәгәнлеге, шул рәвештә җавап бирүнең әдәби сурәттә рәд итү икәнлеге аңлашылгач, керми киттек. Ихтимал ки, Әхмәд әфәнде үзе каты җавап та биргәндер. Тик аның янына кереп чыккан кеше үзлегеннән шулай йомшатып әйткән булыр. +Әхмәд әфәнденең ул тирәдә бик залим вә мөстәбид бер помещик булганлыгын, күптән түгел булып үткән ихтилялда да аның кулы булганлыгын сөйләделәр. +Ничек булса да ул, төрек-шәрык мөсафир борадәрлеген бик түбән шәкелдә генә булса да, көчле иттерә алмады. Әхмәд әфәндедән ул җавапны алгач, Форатның яшел яры өстенә утырып, Хәлебтән алып килгән йимәкләремезнең иң соңгысын бик зур иштиһа берлән ашадык. +Аштан соң бераз истирахәт Форат хатирәсе итеп аның сахиленнән бераз чәчәк вә ташлар алгач, отелемезгә кайтып, аннан вокзалга киттек. +Поезд кузгалып киткәндә генә Форатка салынган видагъ нәзарыннан соң тирә-якта карап барырлык вә дикъкатьне җәлеп итәрлек бернәрсә дә булмагач, мин, башымны тәрәзәдән тартып алып, ул сәфәремдә алган тәэсиратым хакында үземә хисап бирә башладым. +"Төркия мәмләкәте - сәяхәт итеп гыйбрәт алыначак бер мәмләкәт. Ләкин, һәрхәлдә, алты ай буе көненә алты-йиде сәгать укып талган баш вә тәнне ял иттерү максаты берлә гизеләчәк бер мәмләкәт түгел. Хосусан, Төркиягә мәхәббәте булган вә аның тәрәккыйсен бөтен вөҗүде берлә арзу иткән кешеләргә һәр адымда кан еламый үтү мөмкин түгел. Бу карьяләрнең хәле; карья әһалисенең мәгыйшәте; андагы алпавытларның истибдады мөгамәләсе; ул кадәр мөнбит йирләренең истифадәсез ятулары; шулар өстәвенә Яэҗүҗ-Мәэҗүҗ кавеме шикелле әҗнәби истилясы, барсыннан да бигрәк төрек зыялылары ошбу хәлләр берлә ашна булып, аның берлә хисаплашырга теләмиләр. Әгәр дә алар Истанбулдан башка йирдә дә Төркия барлыгын исләренә алып, вилаятьләрен йөреп чыксалар вә андагы әхвәлне өйрәнеп ислах итү чараларын карасалар, Төркия бүген хәзергедән күп алда булыр иде. Төрек зыялылары вилаятьләргә ун лира мәгаш берлә китүгә Истанбулда биш лира берлә калуны тәрҗих итәләр. +Австриялеме, маҗарлымы берсенең Траблис мөхарәбәсе вакытында бер төрек дустына: "Сезнең иң зур кабахәтләреңездән берсе - мәмләкәтеңезне белмәвегездер" дәгәне хәтеремдә калган. Менә мин ул фикернең дөреслегенә тәмам иман китердем. Төрек милләтенең иң зур фаҗигасы сәясәттәге мәһарәтсезлеге түгел, бәлки мәмләкәте хакындагы җәһаләте, дигән. Һәрхәлдә, бу мәмләкәтне сәясәт мәйданындагы уеннар Аурупа пайтәхетләрендә күрсәтелгән сәяси мәһарәтләр берлән генә яшәтү мөмкин түгел. Бу дәүләтне уяту вә аңарга яңа хәят биреп, аны бу дәвердә яшәргә сәляхиятле итеп йибәрү өчен, киченү (яшәү) ысулларын үзгәртергә, алар арасында яшәү дәрәҗәсен күтәрергә, аларга иҗтимагый вә икътисади сизүләр салырга тиештер. Боларны гамәлгә куюны вилаятьләргә иттифакый барып чыккан мәэмүрләрдән генә көтми, аның артыннан төрек зыялылары сызганып эшләргә тиештер. Юкса ул мәмләкәтнең хадимнәре пайтәхетнең гүзәл манзараларын, бугаз эченең шагыйранә күренешләрен ватан хезмәтенә тәрҗих итсәләр, карьяләрендә Адәм дәверендәге хәятлар, Нух дәверендәге көймәләр, Ибраһим дәверендәге өйләр, таш дәвердәге кораллар егерменче гасырда - бүгендә очу, су астында йөрү гасырында истигъмаль ителсәләр ул мәмләкәт могҗизалар саясендә дә яши алмас..." +Сәфәрем хакында хисап бирергә башлар-башламас шундый фикерләр, берсе артыннан берсе төркем-төркем башыма килә башлап, Хәлебкә ирешкәнче мине мәшгуль итеп бардылар... XII Хәлебтән Хомска +Хәлебтән кайтышлый юл өстендәге Хәма вә Хомс шәһәрләрен зиярәт итеп чыгу минем планыма башта ук кергән иде. Ләкин Хәманы зиярәт итүдән ваз кичтем, чөнки, Хәлебтә сорашып белүемә күрә, анда зиярәт итәрдәй нәрсәләр күп юк булып чыкты. Хәманың бүгенге шөһрәтенә сәбәпче булган су чыгара торган тәгәрмәчләрне (нагураларны) барганда ук күреп үткән идем. Чөнки алар чуен юлның янында гына; өстәвенә поезд ул җирдән акрын гына үтә. +Хәма нагураларының дөньяның иң зур нагуралары икәнлеген бер Америка журналында укыган идем. Шул ук журнал аларның рәсемен дә куйган иде. +Аларның ясалу ысуллары, әсасән,1 безнең монда бакчалыкта файдалана торганнардан күпкә аерылмый. Ләкин тәгәрмәчләрне хәрәкәткә китерүче куәт ат яки машина түгел, бәлки елганың агымындадыр. +Хомс шәһәре - ислам яулары тарихында бик зур роль уйнаган бер шәһәрдер. Мәшһүр Пальмира (Тәдмир) хәрабәләренә якын станца шул булганлыктан бүген ул хәрабәләрне зиярәт итүчеләр күбесенчә Хомстан китәләр. Бүгенге Хомс мәдәният дөньясы берлә бәдәвият дөньясы арасында бер маяк урынында тора. Аның шәрыкта күз күреме йиргә сузылып киткән киң сахрада бәдәви хәяты башланып, аның мәдәният дөньясын искә төшереп торырдай нәрсәсе дә юк. Анда яшәүче бәдәвиләрнең хөкүмәткә итагать итүләре дә бик сатхи гына булганлыктан, Хомс тирәсендә ихтилял вә баш тартулар да әледән-әле була тора. Хомс бу елларда гади бер уездный шәһәр иде. Ләкин Италия сугышыннан соң Бәйрутның гаскәри мәркәзлеге бетерелеп андагы гаскәр Хомска күчкәч, ул хәрби яктан бер әһәмият кәсеп итеп, анда хәят дәрәҗәсе арта төште. +Хомс шәһәре - кечкенә вә җитди караганда авылдан күп аермалы күренмәгән бер шәһәрдер. Биналары күбесе берәр катлы вә балчыктан салынган, урамнары тар вә нәзакәтсез. Базарлары ул тирәдәге башка шәһәрләрнеке төсле күп өлеше каплаулы, тәртипсез вә пычрактыр. Иске Ташкенттагы сарт өйләре кабиленнән Хомс өйләренең бик күбесендә урам якта тәрәзә юк. +Урамында ачык йөргән хатыннар бер дә күренмәгәч, мин: "Хәлебтә христиан бер дә булмаса кирәк, яки христиан хатыннары арасында базарда йөрү гадәте юк булырга кирәк", - дип уйлаган идем. Ләкин соңыннан мәгълүм булуына күрә анда христиан вә яһүдиләргә дә, ягъни кайсы милләт вә дингә мәнсуб булса да, хатыннарга ачык йөрү мәмнугъ икән. Димәк, ул шәһәр гарәпләр тарафыннан фәтех ителгәч, анда кертелгән канун бүгенгә кадәрле үзенең көчен саклап килгән. Моны ишеткәч, мин: "Юнанлыларның Салоникта, французларның Фаста ислам хатыннарыннан көчләп пәрдә ачтырулары моңа каршы бер гакес хәрәкәт икән", - дип уйладым. +Хомс шәһәрендә елына бер мәртәбә була торган "Хәмис әл-мөшаих" исемендә бер дини бәйрәм була. Бер атна буе дәвам иткән бу бәйрәм вакытында элек шәһәр гадәттән тыш бер галәбәлеккә әйләнеп, гостиницалар, ханәләр, тәкияләр вә хәтта мәчетләр шыгрым тулалар. Бәйрәмгә килүчеләр Хомсның базарына күп акча калдырып, аның икътисади яктан күтәрелүенә яхшы ук ярдәм итәләр. Бәйрәмнән дингә килгән файда никадәрдер, мин анысын белмим. Ләкин аның тиҗарәт җәһәтеннән булган файдасы бик мөһимдер. Ул вакытта чуен юл идарәләре дә йөрү бәһаләрен киметеп, барып кайтуга вә билгеле бер вакытта кайтып йитү шартлары берлә, ярты хакка билет саталар. +"Хәмис әл-мөшаих" бәйрәменең дини әркяне мөгайян бер пәнҗешәмбедә шәһәр вә әтраф мөшаихләренең ("Хәмис әлмөшаих" дию шул сәбәпләрдәндер) башка шәһәрләрнең башлыклары, барча куманданнар вә башка зур мәэмүрләре булганы хәлдә тантаналы бер йөреш берлә Халид бине Вәлиднең каберен барып зиярәт итүләреннән гыйбарәттер. Ул йөреш вакытында тәкбирләр әйтелә, дога вә салаватлар вә сахибе кабернең мәнакыйблары укыла. Ул көнне тәгъзыймән туплар атыла, төрле уеннар вә күңел күтәрү мәҗлесләре була. Куйлар суеп, фә кыйрь вә гаҗизләрне ашата вә эчерәләр. +Мин Хәлебтән киткән вакытта льготный билетлар сатыла башлап, Хомска баручылар гаять күбәйгән иде. Шулай да Хәмага йиткәнче, ул кадәр тыгызлык булмады. Хәмадан соңгы галәбәлек исә әйтеп бетерерлек булмады. Ун кешелек купеларга егермегә якын кеше керү өстенә вагоннарның өске купеларына кадәр менеп утырганнар иде. Дини хис берлә рухланган ул халыкка закон да юк, чуен юл идарәләренең әмерләре дә юк, кондукторларның таләпләре дә юк иде. Аларның алларына алган бер нәрсәләре бар иде ки, ул да булса, ничек булса да Хомска барып йитү, андагы дини мәрасимдә катнашу иде. +Хомада минем купега, күзләре котырган этнеке шикелле кызарган, чытык йөзле, кабих сималы мәхәббәтсез әллә нинди адәмнәр утырдылар. Аларның ни дә булса нормальный кешеләр булмауларын тәхмин иткән идем. Фикерем тугры чыкты. Алар барысы да яннарына, "Кара диңгез киңлеге" чалбарларының кесәләренә, сыра шешәләре берлә аракылар салып чыкканнар икән. Шуны юл буе эчеп, вагонны кабих ис берлә тутырып, Хомск а йитәр алдыннан Халид бине Вәлиднең кабере зан ителгән урынга салынган мәсҗед күренә башлагач, алар "Дәхлик, йа сәййидина Халид" дип фөрьяд итә-итә, аракыны голдыр иттереп аллыартлы өзлексез йота башладылар. Сабан туенда эчәчәкләренә куанып йөргән безнең кайбер агай-эне шикелле ул гарәпләр дә "Хәмис әл-мөшаих" бәйрәмендә эчәчәкләренә куанып бара иделәр. XIII Шамда +Поездымыз Шамга төнлә сәгать 12 ләргә килде. Аннан нәкъ бер ел элек барып, Шам берлә яхшы ашна булып китүемә электр яктысы астында Шамның беренче күренеше яхшы ук тәэсир итте. +Хәлебтән ачык хат берлә хәбәр бирүемә күрә, Талиб әфәнде каршы төшеп торган икән. "Коддес шәриф" отеленә китеп урнаштым. "Коддес" отеленең Җәбәл Касиюнга караган бер бүлмәсендә ике татар баласы төн буе чүкердәшеп чәй эчтек. +Икенче көнне торып ашап-эчкәч, Шамга килүдән төп максатым Ибн Тәймия вә Ибн әл-Каййим әл-Җәүзийя язуларының фотографын алу чараларын күрергә киттем. Башта "Мәлик әзЗаһир" китапханәсенә барып, назыйрдан ул әсәрләрнең берәр сәхифәсен фотографханәгә алып барырга мөсагадә булыпбулмаячагын белештем. Назыйр, китапларны китапханә тышына чыгарырга мөсагадә итә алмаячагын бәян итеп, әгәр дә фотографчы үзе килеп рәсемнәрен алуга риза булса, мөсагадә итәчәген сөйләде. +Ибн Тәймия вә Ибн әл-Каййим әл-Җәүзийянең язуларын хави булган китапларны табып, якынча кул астына гына куйгач, фотографчы эзләп киттем. Шамның "Невский проспекты" булган "Мәрҗә" мәйданында бер фотографханәгә бардым. Ләкин аның сахибы китаплар үз ханәсенә китерелсә генә рәсемнәрен чыгарачагын вә үзенең китапханәгә барып йөри алмаячагын бәян итеп, өстәвенә гаять кыйммәт сорады. Хакы ни булса ул иде... Ләкин үзе китапханәгә барырга риза булмагач, башка берәрсенә барып караячак булып, кайтып киттем. Кайтуыма номерыма һәмшәһриләремез - "Мәктәп Солтани" талибәләре Кәмал вә Галимҗан әфәнделәр килгәннәр иде. Аларга дәртемне сөйләп биргәч: "Хафаланма, "Мәлик әз-Заһир" китапханәсенең күршесендә генә безгә таныш бер фотографчы бар. Ул үзе барып чыгарыр, хакын да күп куймас", - диделәр. Шул сәгатьтә ул фотографчының өенә киттек. Кабул итеп, китапханәгә килде вә минем күрсәткән ике сәхифәнең рәсемен чыгарып бирде. +Ибн әл-Каййимнең язуы бер китапның тышында берничә юл гына табылды. Ул үз каләме берлә китапның исемен генә язып куйган. +Ибн Тәймиянең рәсем хаты исә әллә ничә рисаләдә табылды. Шулардан мин хәзрәти Хөсәеннең башына гаид бирелгән бер сөальгә язылган җавап рисаләсенең икенчеме-өченчеме сәхифәсен алдырдым. Ул мәсьәләгә гаид сөальне Ибн Тәймиягә бер кеше язып биргән булырга тиешле. Чөнки сөальнең рәсем хаты бөтенләй башка булу өстенә ул яхшы ук ачык язылган. Ибн Тәймия үзенең җавабын сөальнең кәгазенә үк башлап киткән. +Шам хатирәсендә тасвир ителгәнчә, Ибн әл-Каййимнең язуы ачык, үз-үзеннән укып торырлык: Ибн Тәймиянең исә юньләп танылмый. Ибн Тәймиядән соралган сөальне танырлык итеп язып алуга китапханәдә очраган Җәмаледдин әл-Касыйминең шәкертләреннән шәех Хәмид әт-Тәкыйнең бик күп ярдәме тиде. Ачык фикерле голәмалардан булган ул зат берлә бәгъзе бер дини мәсьәләләр, исламияттә булган дини фиркаләр хакында бераз сөйләшүемез дә булды. Шәех Хәмид әт-Тәкый могтәзиләләргә бик зур урын бирә вә аларның хезмәт вә кямаләтләрен бик яхшы тәкъдир итә икән. "Могтәзиләр исламиятьне сакларга тырыштылар. Мәгъкулатны мәнкулатка татбикъ итүдә беренче урынны тоттылар ..." ди. +Ул көнне шәех Хәмидтән Җәмаледдин әл-Касыймине сорашып, аның адресын алган идем. Ул миңа: "Шәех әле бераз рәхәтсез. Кәефе яхшылангач, ...мәсҗеденә дәрескә йөри башлар. Шунда күрешергә мөмкин", - дигән иде. Ләкин миңа ул галимне күрү язмаган икән. Беркөнне иртә берлә йокыдан торгач та, шул көн чыккан "Әл-Моктәбәс"ме, "Әл-Мишкят"ме газетасын кулыма алсам, анда Җәмаледдин әл-Касыйминең дөньядан күчкәнлеге язылган иде... +Фотографчыдан рәсемнәрне алып күңелем тынычлангач, Шамның үткән ел күрә алмый киткән урыннарын тамаша итәргә башладым. Алардан бу урында язып китәрлеге җәбел Касиюндагы мәгарәдә булган тау авызы берлә аның егълап, даимән яшь агып торган күзе иде. +Беркөнне шунда киттем. Аның сакчысы ул профессиянең бөтен сәясәт вә ысулларын белеп бетергән үткен бер шәех икән. Мин мәгарәгә керер-кермәс Шам хакында мәүзугъ хәдисләрне яудыра башлады вә минем гаҗәмилегемә таянып, Коръәндә Шамга һич тәгъликы булмаган аятьләрне укып, ул урынның мөкаддәслегенә даир әллә нинди фикерләр бәян итә башлады. +Мәгарә эчендә түшәмдә азрак күзгә охшаулы булган ике тишектән су тамчылап тора. Суның җиргә тамуы ул кадәр еш түгел. Ләкин "күз" өстендә җыйналып торган тамчыны сөртеп алу берлә урынына икенчесе килеп чыга. Ул мәгарәне зиярәт итеп чыккан русияле бер зыялы зат аның харикылгадә бер сыйфатка малик булуына шул хакыйкатьне дәлил итеп китергән иде. Ул әфәнденең Шамны зиярәт итүе җәй ахырларында, коры вакытта булганлыктан, ул вакытта "күз яше" идәнгә таммый, күз өстендә җыелып кына тора торган булган. Җыйналган суны сөртеп алу берлә урынына яңадан җыйналган. +Мин барган вакыт яз, яңгырлар яңа туктаган бер вакыт булганлыктан, җәбәл Касиюнның күз яше бик мул иде. Шул сәбәп ле сәяхларның, заирләрнең күзләренә сөртүдән арткан "яшьне" җыйнар өчен, күз турысына, идәнгә савытлар да куйганнар иде. +"Күз" чокырындагы тамчының болай җиргә тамып төшмәгәне хәлдә кул берлә сөртеп алгач та урынына яңадан җыелуына килсәк, аны хикмәте табигыянең бик ибтидаи кануннарыннан берсе дип изах иткәнлектән, ул харикылгадәләр мохитенә алып китәргә лазем юк. +Күздән бераз читтәрәк авызга охшаган бер чокыр вә аның эчендә тешләргә охшаган берничә калкулар бар. +Боларны күрсәткәндә, сакчы ул мәгарә вә ул галәмәтләр хакындагы кыйссаларны бик тәмләп сөйләп йөрде. Ул кыйссаларның нидән гыйбарәт булганлыгын мин Шам хатирәләрендә зикер итеп үткән идем. Шул сәбәпле бу урында аңа тукталмыйм. Шуны гына әйтеп китим: мәгарә эчендәге күз, авыз вә тешләргә, аның бер читендәрәк булган риҗалел-гаиб урыннарының аларны иҗат итүче нәрсә табигать - яки харикылгадә бер куәт - үзе генә булмый анда сангать тә катнашканлыгы аз гына дикъкать берлә караганда да күренеп торадыр. +Бер юл төшкәндә Шам хатирәсендә тасвир ителгән каберстанны вә аның мин беренче барганда эшләнеп яткан төрбәләрне карап чыктым. Мин беренче барганда известь чокыры булып яткан урыннар хәзер төрбәгә әйләнгәннәр. Әл-бәйте рәсүл каберләреннән берсенең өстенә бик матур бер мәсҗед салып яталар. Манарасы эшләнеп бетеп килә иде. Ул мәсҗедне солтан Мөхәммәд хамис хәзрәтләре салдыра икән, аны күргәч вә салдыручысы кем икәнлегеннән дә хәбәрдар булгач: "Тере милләтләрнең терек хөкемдарлары терекләргә тәрбияханәләр салдырганда үлек милләтләрендә дә үлек хөкемдарлары үлекләргә тәрбияханә салдыралар" дип уйлаудан үземне тыя алмадым. +Икенче баруымда, шәһәрне күп карап йөрисе булмагач, күбрәк вакытымны җамигъ Өмиядәге мәдрәсәләр кысаларында үткәрдем. Анда укылган дәресләрне мәгънәле вә файдалы нәрсәләр дияргә мөмкин түгел. Нәкъ безнең иске мәдрәсәләр ысулында низаг ләфызы берлә вакыт үткәрәләр. Кешене куркытып әхлаклы вә динле итәргә тырышудан җәхим вә һавия тәкъдирләреннән күп үтә алмый. Тик беркөнне бер мәдрәсә генә заманчарак, яңарак рухта, фәлсәфирәк бер дәрес бирәм дип, Аурупа мәктәпләре, алардагы тәрбия хакында бик кызык фикерләр сөйләп алды. Вә ахырында Бәйруттагы Америка көллиятенә тукталып, аның хакында да хилаф хакыйкать бик күп нәрсәләр яудырды. +Ул мәдрәсә Аурупа мәктәпләре хакында сүз сөйләп китәргә мөнәсәбәт чыгарган мәсьәлә дә бик кызык кына булды: "Насранилар, яһүдиләр Ибраһим галәйһиссәламне яһүди насрани булган, диләр. Аллаһы Тәгалә гакыллар бирсен. Мусадан да, Гайсәдән дә шулкадәр йөз сәнәләр мөкаддәм килгән бер зат ничек Муса яки Гайсә динендә булсын. Ул, ягъни Ибраһим, ул диннәрнең берсенә дә мәнсуб түгел, бәлки мөселман иде", - диде. Шуннан соң әлеге мәктәпләргә сикерде. Әгәр дә мөдәрриснең шул тәкърире вакытында гарәпчә белгән бер миссионер торып: "Сүзегез бик дөрест, Ибраһим пәйгамбәр үзеннән ничә гасырлар соң килгән Муса яки Гайсә диненнән була алмаган. Ләкин ул ничек Мусадан да, Гайсәдән дә бик күп соң килгән Мөхәммәд галәйһиссәлам динендә була ала?" дигән булса, мөдәррис ни җавап биргән булыр иде икән. +Кыскасы мин Могавия җамигында берничә кич берничә мәдәрриснең тәдрисен тыңлап үткәрдем. Ләкин аз гына булса да күңел күтәрердәй, күңел канәгатьләнердәй бер нәрсә алып чыкмадым. Исламиятьнең иҗтимагый җәһәтенә игътибар итми, аның ялгыз дини җәһәтен генә алалар икән - саф дин, саф дини мәсьәлә тирәсендә йөрсеннәр иде. Ул вакытта да күңелгә яхшы булыр иде. Ләкин аларда берсе дә юк. Бер мөдәррис сәгатьтән артык вакытта рәҗем вә кыйсас хакында сөйләп үткәрде. +Икенче берсе тагын әһәмиятсез нәрсә хакында озак сөйләп утырды. Менә шуларны күргәч, "Ислам дөньясыннан галәмдә бер кеше дә күтәрелмәгән" дигән фикергә бик ачынып кына кушыла язып куясың. +Истанбулдан Мисырга барырга очып чыгып та Бәйрут вә Шамга йитеп, Шамнан Коддес шәрифкә барганда Табрия күле турысында машиналары капланып егылып төшеп, бик фаҗигалы сурәттә һәлак булган Фәтхи вә Садыйк бәкләрнең вә алардан бераз соң Хәйфадан очып китәм дигәндә генә очкычы диңгезгә төшеп, үзе шунда суга баткан Нури бәкнең каберләрен зиярәт иттем. Аларның өчесен дә, Шамга китереп, Сәлахеддин Әюби янына, аның төрбәсенең тышына дәфен иткәннәр иде. Ул вакытларда ул өч баһадир каберләре өстенә дә бер мөзәйян төрбә эшләнеп, хатирә уларак каберләре өстенә үз теләкләренә муафыйк бер аэроплан эшләтеп куярга уйлап йөриләр иде. Ләкин аңарга муаффәкъ була алдылармы, юкмы? Бүген билгеле түгел. Бу өч баһадирның вафаты Госманлы дөньясы өчен бик зур бер фаҗига булганлыгы үз вакытында газеталарда язылып үткән иде. +Әҗнәби дәүләтләр дә ул вакыйгаларга бер-ике фәрднең дөньядан күчүе итеп кенә карамый, аны Госманлы милләтенең башына килгән фаҗигалардан санап, Фәтхи вә Садыйк бәкләрнең һәлак булу хәбәре килгәч, Бәйрут консульстволары бер көн матәм флаклары күтәреп тордылар. +Шамда биш-алты көн торгач вә анда "күрми калдым" дип үкенерлек нәрсә калгандай күренмәгәч, Бәйрутка кайтып киттем. +Шул рәвешчә, мин, ике елда үземнең кечкенә вакыттан бирле күрергә мөштәк булып йөргән шәһәремнән икесен зиярәт итеп, аларда бәгъзән бик татлы, вә бәгъзән бик кайгылы, вә авыр дәкыйкаләр кичердем. Аларны күрдем. Ләкин бер вакытларны аларны күрүем төштә генә мөмкин шикелле күренә иде. Бүген исә аларны күргәнлегем төштә шикелле генә булып калды. Зыя Насыйри +МӘКТҮБЕ +Сәяхлар +Һавасы вә манзарасы гүзәл һәм дә тарихи бер шәһәр булдыгы сәбәпле, Истанбулга искедән бирле бик күп әҗнәби халык килеп, сәяхәт кылып йөргәннәре мәгълүм. Бу әҗнәби сәяхлар горбәттән соң тагы да арта төшкән һәр көн диярлек дөньяның төрле тарафыннан, төрле милләттән йөзләрчә адәмнәр килә, китә. Болар, бер-ике кеше үзләре аерым гына да киләләр, иллеалтмыш, йөз кеше бергәләшеп, бер группа булып килүчеләр дә бар. Быел да сәяхәт өчен килүчеләр арасында аурупалылар аерылдыгы кеби, Руссия эченнән, Төркестаннан, Кавказдан, Сибириядән килүче мөселманнар да күренгәли. +Ләкин аурупалы сәяхлар илә төрле тарафтан килгән мөселман сәяхлары арасында бик зур бер аерма бар. Аурупалылар күбесенчә бай, зыялы, ачык фикерле була. Вә бөтен гаиләләре илә берлектә килеп, бик тыныч вә рәхәт тора, иркен йөриләр. Пароходтан, поезддан төшкәч тә, башта экипажларга утырып, туры отельнең иң зур, иң тәмиз номерларына төшәләр. Багажлары бик чиста вә бик йиңел, өст-башлары да бик тәмиз була. Номерга килеп төшкәч тә, бераз истирахәт итеп алгачтан, яннарына үз телләрен белгән бер кеше алып, янә яхшы экипажларда шәһәрне күрергә чыгалар. Яннарында кеше булу гына да җитми, һәрберсенең кулында үз телләрендә язылган рәһбәрләре була. +Шул тарика яннарындагы кешеләрдән сорашып, кулларындагы рәһбәрдән карап, һаман атта йөрүләре сәбәпле бер дә армый, талмый, борчылмый гына бер-ике көн эчендә Истанбулның һәр йирен йөреп, күреп алалар. Күрмәгән, кермәгән, бармаган йирләре калмый. +Бәгъзы вакыт, группа булып килгән сәяхлар барысы берлектә, 100-150 экипажда, туйга бара торган кодалар шикелле, рәттән төзелеп йөриләр. Болар аз бер заман эчендә байтак кына акча да калдыралар һәм бик күп нәрсә дә күреп китәләр. +Әмма инде безнең мөселман сәяхларына килсәк, эшләр бөтенләй башкача. Болар пароходтан чыккач та, багажларын бер хәммальгә йөкләтеп, үзләре аның артыннан акрын гына тәпилитәпили күпердән кичеп, Истанбул ягына киләләр, анда бер арзанлы, начар номер яки бер ханә бар исә, шунда төшәләр. Болар өчен пароходтан чыгып Истанбул ягындагы бер ханәгә килү бөек бер сәяхәт хөкемендә була, тәмам арыйлар, борчылалар. Ачуланышып, кычкырышып, орышышып алучылары да булгалый. Чөнки бичараларны төрле яктан борчыйлар: хәммале, капкачысы алдый, полицияләре, гүмрүк мәэмүрләре башларын-күзләрен әйләндерәләр. Билгеле, үзеңне тота вә йөри белмәсәң шулай була инде ул. +Аурупалылар бик тыныч, бик рәхәт йөри. Аларга бәйләнүче дә юк. Аларны таламыйлар да. Алар үзләре дә, бер дә борчылмыйлар. Алар шул үзләрен тота белә вә йөри беләләр. +Бичара мөселман стяхләре, атналап, айлап ятканнары хәлдә бер экипажга утырырга да муафыйк була алмыйлар, һаман тәпилиләр. Көне буе тар урамнарда, тәртипсез юлларда йөрийөри тәмам эштән чыгалар да, арып-талып кайтканнан соң "әйе, Истанбулның урамнары бик тар, юллары бик начар икән, нигә шул юлларны аз гына төзәтмиләр икән?" дип зарланышырга тотыналар. Ул бичаралар шулкадәр озак вакыт торгач, шулкадәр мәшәкатьләр күреп йөргәч, Истанбулның һәр йирен, бик күп нәрсәләрен күрә торганнардыр, дип уйларсыз. Хата әйтәсез. +Истанбулда тәпиләп йөреп бик күп йир күреп булмый. Күп йирне күрер өчен, поездга, пароходка, көймәгә, трамвайга, извозчикка, кыскасы кайда, нәрсәгә утырып бару тиеш булса, шуңа утырып йөрергә кирәк була. Мөселман сәяхлар исә күбесе тәпиләүдән башка нәрсә белми. Шуның өчен атналап торган кешеләр дә бөтен Истанбулда берничә бөек җамигъ, төрбә, тәкияләр илә урамнардан, чаршулардан башка бернәрсә күрә алмый кайтып китәләр. +Истанбулда күп нәрсә күрер өчен, күп акча тотарга кирәк. Ә безнең Истанбулны күрергә килгән кешеләремезнең кесәләре бик сай була. Яңа килгән уңайга, "әй монда бик очсыз икән, һәр нәрсә арзан, бездә бит бик кыйммәтчелек" дип күзләренә күренгән, күңелләре төшкән нәрсәләрне берсен дә калдырмый ала башлыйлар. Бер-ике көн үткәч, сәяхларымызның гакыллары башларына килә, фикерләре алмашына. Нәрсә арзан булса да расход күп вә акча кыйммәт икәнлеген төшенәләр дә: "Әйе. Монда расход бик китә икән! Менә әле иртә белән генә биш тәңкә ваклаган идем, шуның биш тиене дә калмады. Көн дә дүрт-биш тәңкә расход була, кая китә бу акча? Ходай белсен", - дия башлыйлар. Әле бу арзанлы йирләрдә торып, арзанлы ашапэчеп, тәпиләп йөреп шулай. Әгәр дә иркенрәк кыйлана башласаң, монда байтак кына әби патша сурәте кирәк була. +Шулай да безнең Волга буе мөселманнарыннан бәгъзы бер яхшы гына ачык фикерле, кесәсе тирәнчә адәмнәр дә килгәли. Алар үзләрен тота вә йөри дә беләләр. Байтак нәрсәләр дә күреп, өйрәнеп китәләр. Ләкин мондый адәмнәр бик аз вә бик сирәк очрый. Күбесе югарыда сөйләнгәнемез кебек була. Якын арада Казаннан берничә ачык фикерле вә хәлле берничә кеше йөрү, күрү өчен Истанбулга килделәр. Алар хакында икенче вакыт язармын. II Истанбулда Казан мөсафирләре Русияле таләбә җәмгыятендәге әдәбият ахшамы. Төрек театрларында тарихи пьесалар +Үткән мәктүбемдә Истанбулга килеп-китеп йөргән Аурупалы сәяхларның хәленнән кыска гына бер мәгълүмат биргән идем. Мөселман сәяхларының хәлен начар күрсәткәннәрдән тыш, бәгъзы бер вакыт чибәр генә кешеләр дә килгәли дигән идем. Инде менә бу мәктүбемдә бу чибәр генә дигән мөселман сәяхлар хакында берничә юл язачакмын. Бу көндә Истанбулга Казаннан ачык фикерле яшьләремездән Насыйр әфәнде Исхаков, "Хөсәенов варислары көтепханәсе"нең вәкиле Шаһвәли әфәнде, Шакир әфәнде, могтәбәр сәүдәгәрләремездән хаҗи Галләметдин әфәнде Ибраһимов, янында Камалетдин абзый, Томскидан җәмәгате илә хаҗи Юныс әфәнде Юсупов вә башка берничә кешеләр бар. Насыйр әфәнде дәваланыр өчен килгән. Докторларның мәслихәте буенча, Истанбул хариҗында "Якаҗык" дигән бер авылда ята. Галләметдин хаҗи илә Камали абзый аннан соң килделәр. Галләметдин хаҗи вакытлы, хәлле чын бер сәүдәгәр. +Камалетдин абзыйны казанлылар үзләре дә бик яхшы таный торганнардыр. Карт булса да гайрәтле, рухлы, җиңел табигатьле, сөемле генә бер бабай. Ике көн эчендә бөтен Истанбулны йөреп, өйрәнеп алды. Күргәннәрен барысын да кайтып безгә бик тәфсилләп сөйли. Отельдә булган бөтен халык белән таныш вә дуст булып алды. Үзен бик яраталар. Һәр җәһәттән бигрәк сабыр, бала кебек саф вә тәкәллефсез бер табигате бар. Шуңа кешеләр аны ярата. Сөйләшкәндә, кешене көлдерә дә, юата да. +Галләметдин хаҗи, Камали абзый, мин өчәүләп Насыйр әфәнд енең хәлен белергә бардык. Юлда озак кына бардык. Элек күпердән пароход илә ярым сәгать "Искидар"га, аннан поезд белән бер сәгать "Картал" станциясенә, аннан ярым сәгать кадәр автомобиль илә, тау башына "Якаҗык" авылына. Поездда барамыз, Камали абзый бөтен тәне, рухы илә карарга бирелгән. Тәрәзәләрдән ике тарафны карап бара. Матурлыкка исе китә. Бәгъзы ерак кына нәрсәләргә күзе төшә: +- Караңыз әле, монда тавыклар да бездәге кебек икән..! - ди. Без көлешәмез. Тагы бераз баргач, юл буенда бер грек хатынының яшел чирәмлектә, утларга бер кәҗә чыгарып йөрткәнен күрә: +- Ник менә бу кәҗәнең орлыгын безнең Россиягә алып кайтмыйлар икән? - ди. Мин көлеп кенә җавап бирәм. +- Мондый кәҗәләр бездә күп бит, Камали абзый! +- Юк, Зыя Әфәнде, бездә мондый сары кәҗә бар булса да, моның шикелле салынып төшкән зур колаклысы юк әле, ди. Мин кәҗәнең төсенә, колагына дикъкать тә итмәгән булып калам. Соңыннан дикъкатьләп карасам, чынлап та, Камали абзыйның орлыгын Казанга алып кайтасы килгән кәҗәсе кечкенә бер бозау зурлыгында, төсе куе сары, колаклары исә, җүләр әйтмешли, бәлки, бер аршын бардыр. Боларны күргәч: +- Гаҗәп түгел, мондый кәҗә Казанда булмас шул, - дип куям. +Тимер юлның бер тарафы диңгез. Диңгез буенда - гаять матур сайфияләр. Икенче тарафында - кечкенә таулар, тигез йир вә бакчалар. Кыскасы, шундый гүзәл бер манзара, карап тую мөмкин түгел. Инсан боларны күргән саен күрәсе килә вә күргәч, сабый бала шикелле шатлана, сөенә. Шатлыгыннан эче тышына сыймый. +"Якаҗык" авылы биек бер тау башында. Түбәндә, аяк астында Мәрмәрә диңгезе, якында берничә мәскүн аталар, каршында еракта сузылып яткан биек вә урманлы таулар, диңгез өстендә пароходлар, җилкәнле көймәләр. Бөтен тараф агачлык, яшеллек. Кыскасы, тау, диңгез, урман, һава, су, күк, йир, кояш кыскасы - бөтен табигать бер йиргә килгән, бөтенесе бер-беренә катышкан, шундый бер манзара хасыйл булган. Моны тәгъриф вә тәүсыйф мөхаль дәрәҗәсендә. Биек ташлы тау өстендә йөреп, әтрафны сәйир вә тамаша итәмез. Барымыз да хәйранга калган. Һичбер сүз, тавыш, тын юк. Үземездән кичкәнмез. Камали абзый, сүзгә башлап, безне уята: +- Әй, Ходайның кодрәте! Караңыз әле, Ходайның нинди ташлары бар..! - ди, аяк астындагы зур бер ташны күрсәтә. Без ихтыярсыз йокыдан уянган кеби булып, Камали абзыйның сүзен тыңлый һәм күрсәткән ташын карыймыз, соңыннан бер-беремезгә карашып көлешәмез. Камали абзыйның мәгънәле, хикмәтле вә гыйбрәтле сүзләре дә күп була. Җөмләдән берсен нәкыль итим. Камали абзый әйтә: +- Дөньяда гомер итеп, Истанбулны, бу йирләрне күрмәгән кеше дөньяга сукыр килеп, сукыр китә, икән..! - ди. Бик дөрес. Мин үзем күптән шул фикердә. +Вакыты, хәле булган адәмнәргә Истанбулны бер килеп күрү тиешле. Аурупалылардан Истанбулны килеп күрмәгән кеше бик аздыр. Бу да мәзкүр фикернең дөреслеген вә әһәмиятлелеген белдерә. Ярый, бераз гына башкаларын дә сөйләшик. Сүз озынга китмәсен. +Элек өлкән кеше Галләметдин әфәндедән башлыйк. Хаҗи Галләметдин әфәнде байтак кына яшьле булса да рухы, фикере йирендә, тәҗрибә иясе, аңлы, монсыйф, мәгънәдил бер заттыр. Сәяхәт вә зиярәт максаты илә Истанбулга килгән. Вакытлы, хәлле бер сәүдәгәр. Истанбулда бәгъзы бер сәүдәгәрләр арасында зур бер хөрмәт илә вә хөсне кабул казанды. Аның шәрәфенә махсус уларак, "Төрек учагы"нда , русияле таләбә җәмгыятендә, татар җәмгыяте хәйриясендә мөкәммәл чәй зыяфәтләре бирелде. Төрек вә татар сәүдәгәрләреннән, зыялыларыннан байтак бөек вә могтәбәр затлар илә күреште, танышты. Хаҗи Галләметдин әфәнде Истанбулда тәхсыйлдә булган русияле фәкыйрь таләбәләр файдасына зур гына ярдәм вә иганәдә дә булынды. Моның өчен яшь шәкертләремез хаҗи әфәндедән бик тә мәмнүн калдылар. +Хаҗи Галләметдин әфәнде Камали абзый илә берлектә Әдернәгә барып килделәр. Анда да бөек бер хөрмәт вә илтифат казанганнар. Әдернә валисе хаҗи Гадел бәктә зыяфәттә булганнар. Хәзердә Бурсага киттеләр. +Истанбулда булган Казанлы мөсафирлардан Шаһвәли вә Шакир әфәнделәрнең хәле тагы да башкачарак. Алар үзләре дә, рух вә фикерләре дә яшь. Аларның сәяхәтләре тагы зиядә әһәмиятле, башкаларына караганда бик күп мәртәбә рухлы вә сәрбәст бер хәлдә йөриләр... Сүз озынга китмәсен өчен, алар хакында сүзләремне киләсе мәктүбләремә, яки үзләренә калдырам. +Томскилы хаҗи Юныс әфәнде исә берничә еллардан бирле күз авыруына мөбтәля икән. Берничә мәртәбә операция дә ясаганнар. Файдасы күрелмәгән. Хәзер монда да күзләрен карата. Кичә операция ясадылар. Иншалла, яхшы булыр төсле күренә. Үзе - гайрәтле, рухлы, мәгънәдил мәсләкле, тәҗрибә иясе, гаярь вә эшлекле бер сәүдәгәр, мөхтәрәм бер заттыр. +Хәзергә кадәр, хосусан, хөррияттән соң Орскилы Әхмәд Исхакый әфәндедән башка Истанбулга килеп йөрүче китапчыларымыз күренми иде. Бу сәнә, беренче мәртәбә уларак, "Хөсәенов варислары көтепханәсе" тарафыннан Шаһвәли әфәнде килде. Шаһвәли әфәнде - ачык фикерле, гайрәтле бер яшь кеше. Аз бер заман эчендә Истанбулда бәгъзы бер зыялы яшьләр вә китапчылар арасында һәм үзен, һәм "Хөсәенов варислары"ның фирмасын танытырга өлгерде. +Сәях казанлы мөсафирлар илә берлектә "Төрек учагы" җәмгыятенә дә барган иде. Анда учак әфәнделәре тарафыннан күрсәтелгән илтифат өчен тәшәккер рәвешендә мәҗлескә мөнасиб берничә сүз сөйләве вә "Учак"ка әгъза булып язулуы илә үзенең дәрәҗәсен тагы да күтәрде. Ачык фикерле гайрәтле, яшь китапчыларымызның тиҗарәт һәм дә сәяхәт нияте илә Истанбулга килүләре шаян тәкъдир бер эш булуы кеби, тиҗарәт җәһәтеннән үзләренә файдасы да юк түгелдер. Башка яшь китапчыларымыз да, мөсагадә, вакыт табып, Истанбул вә Мисыр йирләрен йөреп күрсәләр начар булмастыр. +Төрле тарафтан тәхсыйльгә килгән казанлы, кырымлы, төркестанлы, кавказлы вә кыргыз яшьләре бергәләшеп үзләренә махсус "Русияле талабә җәмгыяте" намында бер җәмгыять ачканнар. Җәмгыятьләре яхшы дәвам итә. Яңа килгән яшь таләбәләргә бушка урын бирү, мәктәпкә хәзерләнергә вә мәктәпкә керергә юл күрсәтү кеби байтак кына ярдәм вә файдасы да тия. Җәмгыятьнең үзенә махсус кыйраәтханәсе, конферанс салоны бар. Унбиш-егерме көндә бер конферанс бирдерә вә әдәбият ахшамы ясыйлар. Апрельнең 24 ендә генә шунда бер мәҗлес булды. Миннән мәмләкәтемезнең хәзерге хәленә вә яшьләрнең фикер вә тәгъкыйб итүләре мәсьәләләренә даир бер конферанс бирделәр. Кем тарафыннан конферанс биреләчәген бер көн элек "Икъдам" газетасында игълан кылынган иде. Кеше күп булды. Мин белгән кадәрле мәмләкәтемезнең хәлен сөйләдем. Читтә тәхсыйльдә булган яшь таләбәләремез өчен ватанымызны, милләтемезне оныту, милли рух вә тәрбиямезне гаеп итү, тәхсыйльне икъмаль иткәннән соң мәмләкәткә кайтмыйча читтә калу тиеш булмауны аңлаттым. Кулымнан килгән кадәр аларга рух бирергә тырыштым. Йөздән артык кеше бар иде. Яшь кардәшләремез минем бу кечкенә хезмәтемнән соң дәрәҗәдә мәмнүн булдылар. Соңыннан әдәбият ахшамы башланды. Иң элек скрипка, гармун, мандолинада, кечек, әмма рухлы вә әһәмиятле, оркестр тарафыннан берничә милли көйләремез уйналды. Соңра мәрхүм Тукаевның, Мәҗит Гафуриның шигырләре, башка берничә мәшһүр парчалар хор илә дә, аерым бер кеше тарафыннан да җырланды, укылды. Кырымлы вә кыргыз кардәшләремездән дә берәр кеше үз тарафларыннан милли лисан вә шивәләрендә мәнзум вә мәнсүр парчалар укыдылар. Мәслес бик тәртипле вә бик күңелле булды. Җыелган яшьләр соң дәрәҗәдә мәмнүн булдылар. Хосусан, скрипка вә гармунда уйналган милли көйләремез яшьләремезгә бөтенләй башка бер тәэсир, бер рух бирде. +* * * +Хөррияттән соң Истанбулда төрек театрларында сирәк кенә гаять әһәмиятле тарихи пьесалар куя башлаганнар. Апрельнең 14 енә билгеләнгән Дунанма көне хөрмәтенә кичен "Милләт" театрында, Дахилия назыйры Тәлгать бәк хәзрәтләре нәзарәте тәхтендә, дунанма (флот) файдасына бөек вә фәүкыльгадә бер мөсамәрә тәртип кылынган иде. Сәхнәгә "Күсәм солтан" исемендә тарихи бер әсәр куелган иде. Бу - тиешле дәрәҗәдә тарихи кыйммәткә ия бер әсәрдер. +Бу дәфга 24 апрельдә "Төрек учагы" тарафыннан мөкәммәл бер күңелле кичә тәртип кылынды. Сәхнәгә "Фатыйх солтан Мөхәммәд" намында тарихи бер пьеса куелуы тасвир кылына. Солтан "Фатыйх" хәзрәтләре баш вәзир илә Истанбулга йөрүе тугрысында киңәш итә. Баш вәзир мөнасиб күрми: "Хәзергә кадәр Истанбул берничә дәфга мөхасарә кыйлынды, бер муаффәкыять казанылмады, бу дәфга да шулай булыр. Юкка кан түгәр, мал сарыф итәрмез, солтаным", - диде. Солтан "Фатыйх" үзенең фикерендә исрар итә. Ике арада илчеләр күндереп хәбәрләшүләр була. Ниһаять, мөхарәбә башлана. Солтан "Фатыйх", гаскәре вәзирләре илә килеп, Истанбулны фәтех итә. Императорның хатыны эшне аңлый, иренә биредән качарга тәкъдим итә. Ире тыңламый: "Соң мизгелгә кадәр мин монда торырга тиеш", - ди. Соңра хатын куркуыннан егылып үлә. Константин үзе качып китә. Вәзирләре тәслим булалар . Солтан "Фатыйх", вәзирләренә карап, бер нотык сөйли: +"Аллаһның гыйнаяте илә Истанбулны фәтех кыйлырга муаффәкъ булдым. Моның өчен Җәнабе Хакка шөкер итәмен. Мәгълуб булган милләтнең һичбер фәрденә һичбер төрле җәбер вә тәҗавез булмасын. Һәркем динендә, хәят вә мәгыйшәтендә хөр калсын. Госманлы солтаннарыннан солтан Мөхәммәд Истанбулны фәтех иткән вакытта, соң дәрәҗәдә бер инсаният вә мәрхәмәт күрсәтмеш, дип, тарихларда язарлар. Шәфкать вә мәрхәмәтне мөҗәссәм сурәттә күрсәтә торган бер сәхифә калсын!" - ди. +Пәрдә төшә. Бу әсәрне моталәга кылу үзе генә дә бик зур фикерләр уята. +Декорация ул кадәрле мөһим булмаса да, кием вә кыяфәтләре тәмам солтан Мөхәммәд Фатыйх заманындагы рәвештә. +Театрда халык күп иде. Хәмидулла Сахиби бәк тарафыннан конферанс бирелде. Иске Истанбул манзаралары вә иске төрек кыяфәтләреннән гыйбарәт картиналар күрсәтелде. Мәшһүр шагыйрь Әмин бәк хәзрәтләре тарафыннан үзенең гаять рухлы шигырьләре укылды. Оркестр тарафыннан төрле милли вә әҗнәби маршлар уйналды. Дөресен әйткәндә, мин Истанбулда мондый тарихи вә әһәмиятле пьесалар күрергә насыйб булганына соң дәрәҗәдә мәмнүн булдым. +Истанбул. Габдрәшид бине Ибраһим +АНАТУЛЫ МӘКТҮБЛӘРЕ +Чынлыкта берничә җәһәттән Анатулыда инсаннарны мәэюс итәчәк хәлләр бар: ялкаулык, җәһаләт һәм чахотка вә саирә берничә авыр хасталыклар илә Анатулы халкы мөбтәлядер. Фәкать боларны кяфисе кабил тәдави һаман беренче тәшәббес тә изаләсе мөмкин улдыгыннан, хөкүмәт мөһим эшләр, вазифалар арасында боларны башлар вә бик җиңеллек берлән бу хасталыкларны дәфгы кылыр. +Анатулы губернаторы бик киң, иркенчелек заригатькә, хайван йитештерүгә бик тырыш булганлыкларыннан, бүген һәммә халкына да бер интибаһ, күз ачыклыгы килгән, һәммәсе бик ихлас берлән мәмләкәтне дошман шәрреннән коткарамын дип иҗтиһад кыла башладылар. Хәтта моннан ике сәнә мөкаддәм ялгыз Анатулы карьяләрендә генә түгел, гомум Төркиядә тиҗарәт әрмәни, рум, болгар, серб кеби әҗнәби халыкларда иде. Хәтта Истанбулда да мәхәлләләр арасында икмәк сатучылар, сөт сатучылар һәммәсе христианнардан гына иде. Хәзер исә һәм Истанбулда, һәм Анатулының шәһәр вә карьяләрендә һәр тарафында, һәр сәнәгатьтән вә һәр сыйныф тиҗарәтеннән өч-биш ай эчендә бик зур сәүдәгәрләр мәйданга килде. Хәзердә мөселманнан башка халыктан бернәрсә дә алмаганда һәм бер дә мохтаҗ булмаенча көн күрергә мөмкин. Бик күп ширкәтләр, хәтта банклар да булды. Һәммә сәрмаясе вә идарәсе мөселман булмак шарты илә ике йөз сиксән мең төрек алтыны основной сәрмаясе илә Коньяда бер банк ачылды. Башка губерналарда һәм уездный калаларда дәхи үз ихтыяҗларын канәгатьләндерерлек, кифая дәрәҗәдә сәрмая белән местный (җирле) банклар ачылды. Суларда вак-вак пароход ширкәтләре вә башка ширкәтләр, хәтта фабрикалар бер дә юктан мәйданга чыкты. +Хәзергә урталыкта күренгән бик зур эш булмаса да, истикъбаль өчен хәят истигъдады күренде. Чөнки һәр сыйныфтан вә һәр сәнәгатьтән адәм барлыгы мәгълүм булды. +Хөкүмәт эшләрен идарә итмәктә бәгъзы бер өлкәдә адәмгә ихтыяҗ барлыгы күренде. Бу да инкяр улынмас, чөнки Аурупадан һәр төр исляхат өчен адәмнәр чакырылдылар. Һәр сыйныф идарәгә: инглиздән, француздан, җирманнан адәмнәр китерелделәр. Ләкин бу хәлләрнең, заһирән шулай күренсә дә, батыйнны вә хакыйкатьне белгән кешеләрнең сүзләренә караганда, боларның һәммәсе - вакытлы вә сәяси тәдбирләр. Хәтта Төркиянең үз ихтыярлары берлән дә түгел, мәҗбүри хәлләр, диләр. Бу килгән кешеләр, мәгашләрен Төркия хәзинәсеннән алалар, мәмләкәтнең хәятына хезмәт итмәк өчен түгел, бәлки харабына хезмәт итмәк өчендер. Мондый адәмнәргә төрекләрнең Истанбулда ихтыяҗы булган тәкъдирдә дә Анатулының боларга их тыя җы юклыгы билгеледер. Анатулы халкының бәгъзы ихтыяҗлары өчен үзләреннән адәм булмаган хәлдә, һәр тарафтан килгән мөһаҗирләр арасында бик күп ихтыяҗларны дәфгы итә белә торган мөһим адәмнәр барлыгы күренде. +Аурупаның золымы дөньяның һәр тарафында мәйдан алган кебек һәм мөселманнарның хокукына тәҗавез улдыкча Төркиягә мөһаҗир килмәктә дәвам итәр. Һәр никадәр бәгъзы башлар вә хордәбиннәр һиҗрәт хакында төрле сүзләр сөйлиләр, сөйләсәләр дә диненә хөрмәте булган мөселманнар һаман һиҗрәт кыла торалар. Мароккодан, Алжирдан, Фәстән, Тунистан Төркия гә һиҗрәт итүчеләрнең хисабы һаман арта. Болгариядән Румыния кулына калган Балкан мөселманнары һаман һиҗрәт итмәктә. Грециядә, Сербиядә, Австрия кул астында булган мөселманнар да, көнем өчен түгел, динем өчен, дип һиҗрәт кылып торалар. Төркия хөкүмәте дә мөһаҗирләргә бик яхшы карый башлады. Шул хәл белән Анатулыда, нөфүсчә, һичбер заман ноксан булмак ихтималы юктыр, чөнки боларның ноксан вә заигате тәмам изгаф ителгән. Хәтта мөхарәбәдән вә әнвагъ хасталыклардан вафат вә башка кимчелекләрен һәммәсен мөһаҗирләрнең газабы артыгы берлән ябачактыр. Балкан мөхарәбәсендә төрекләрнең гаскәрдән заигате утыз мең кадәр тәхмин кылынып, хәрб заманында дошман гаскәре тарафыннан касд итляф кылынмыш халыкның микъдары да алты мең җан тәгъйин кылынадыр иде. Бу сәнә зарфында һәр тарафтан килгән мөһаҗирләрнең хисабы да кырык мең ханә (йорт) чамасында, дип язалар. Һәм хәзер дә һәр тарафтан мөһаҗирләр, бәлятәүкыйф, килмәктә, Төркиядән Юнанстанга күчмәктә булган румнарның мокабәлендә, Юнанстаннан, аларның золымыннан качып килә торган мөселманнарның хисабы ике мәртәбә артыктыр. Грекларның күчүләреннән дәхи Анатулы мөтәәссир булмас, бәлки мәмнүн булыр, чөнки аларның урынына, әзер йортларына мөселман мөһаҗирләр җирләшә торалар. +Анатулы туфрагында бик күп мәгъдәннәр дә бар. Алтын, көмеш мәгъдәннәре артык күп булмаса да, бакыр, кургаш, тимер, корыч, ташкүмер, мәрмәр вә башка төрле ташлар, цемент кеби бик күп сатыла торган төрле нәрсәләр һәммәсе бик зур доход бирә, ләкин боларның бәгъзылары, бәлки күбрәге вакыт илә ят халыклар кулына тапшырылган, шул сәбәптән хәзергә каймагыны ятлар ашый. Моның өчен хәзерге төрекләрне гаепләргә мөмкин түгел. Бәлки боларның бик күбесе Габделхәмид солтан заманыннан элек үк ят халык кулына бирелгән булган вә бер микъдары Габделхәмид заманында бирелгән. Төрекләрнең үзләрендә калганы да бик күп. Бик күптөрле мәгъдән сулары бар, һәр төрлесеннән бар. Боларның һәммәсе интизамга куелган тәкъдирдә бик зур доходлар китерүе мөмкин. +Төркиянең ислахы гакылдан зиядә парәга мохтаҗ. Парә мәнбәгъләре дә иске заманнарда, элекке падишаһларның ул вакытлардагы мәшһүр Рәшид паша, Гали паша, Мидхәт паша, Сәгыйд паша, Камил паша кеби иң мәгълүматлы пашаларның мәгърифәтләре илә бик күптән ят кулларга туксан тугыз сәнәлек мокавәләләр илә бирелеп куелган. Хәзердә "Яшь төрекләр"гә яшәмәк өчен акча килә торган юлны яңадан табарга кирәк. Менә шул җәһәтләргә хәзерләнәләр. Моны Анатулы тәэмин итәчәктер. Хәзердә Төркия халкында истикъбаль өчен бик ашыгып сүз сөйләргә мөмкин түгел. Чөнки бик күптән, бик зур хасталыкларга мөбталя булган бер вөҗүдтер. Дәва кылынмак өчен бик тәҗрибәле табибка һәм бик озын заманга мохтаҗ. II +Анатулы вилаять мохтәлифәсе һәммәсе һәр җәһәттән мөсави түгелдер. Анатулының Бурса, Әнкара, Сүәеш, Хәлеб, Адна кеби вилаятьләре кәлитле варидәт, бирелгәне хәлдә, кайбер вилаятьләрнең варидәте мосрафларына кифая итмәс. Дәүләт ул вилаятьләрнең идарәсе өчен кәлитле акча сарыф итәдер. Моннан башка Анатулының бик күп мәхзурлары бар, бик күп доходлар әҗнәбиләргә бурыч мокабилендә тәэминат уларак күрсәтелмеш. Бүген ул доходларның һәммәсе әҗнәбиләргә булган бурычның фаизына хисап кылынадыр. +Соңра Анатулыда юллар булмаган сәбәпле, һичнәрсәне Анатулы хариҗына чыгарырга мөмкин түгелдер. Гаять яхшы бодай оны Коньядә, Әнкарада ярым фиат кыйммәтендә булса да, Истанбулга китереп сатарга хисапка килми, чөнки тимер юл компаниясе нәкълият тарифын үзе белгәнчә куйган. Коньядән килә торган он, Одессадан килә торган оннар кыйммәткә төшәдер. Вә башка нәрсәләр дә шул рәвешле. Майның укасы Күтаһиядә ун-унбиш груш, шул ук май Истанбулда егерме биш груш. Ни чара, тимер юл әҗнәбиләр тәсаррыфында, иске заманда мокавәлә илә бирелгән, бер сүз әйтергә дә хәлдән килми. Ул заманнарда Төркиянең гафил пашалары, нәфесләрен канәгатьләндермәк өчен, мәмләкәт вә милләтне фида кылганнар. Һичбер җәһәттән милләт мәнфәгатенә фикер кылмаганнар. Бүген милләт никадәр гайрәт кылса да, иҗтиһад кылса да файда юк, чөнки дошманнар аякларымызны-кулларымызны баглап куйганнар. Хәзердә иҗтиһад өчен мәйдан калмаган, юл калмаган. Анатулы мәхсулыннан һичбер нәрсә акчага әйләнми. Хариҗга чыгарырга юл юк. Дахилдә сатылмый. Анатулының иң зур ихтыяҗы - малны сатарга юл тапмактыр. Һәр Анатулы халкын ялкаулыкка китергән сәбәпләрнең иң зуры шушыдыр. Бу яңа булган нәрсә түгел, бик иске нәрсә. Мәдәни аурупалыларның Анатулы халкын үтермәк өчен йөз елдан бирле корып килгән тәббир вә дәсисәләренең нәтиҗәсе Анатулы үз-үзеннән корып, яфраклары түгелгән агач кебек һәмишә корымакта. Моның ихьясы өчен чара бик тиз табылмас. Анатулыда бу кеби изаләсе мөмкин булмаган бик күп хасталыклар бар. Бу хасталыкларның сәбәпләре Аурупа дәүләтләренең мәнфәгатьләре улдыгыннан, һаман, һәр форсатта Төркиянең башына бәла килгән саен, бу сәбәпләр куәт табып, яңарып торадыр. Бу сәнә төрекләр французлардан бурычка бик зур акча алганда, бу акчаның, фахиш процентыннан башка, ничә төрле фахиш шартлары бар. Шул фахиш шартлар арасында бик күбесе иске авыр шартларның дәвам иттерелүеннән, ягъни бичара Анатулы халкы өчен хәят юлын багламактан гыйбарәттер. Хәтта бәгъзы хафи шартлар бар. +Болары гомум әһле ислам вә мөселманлыкка карыйлар. Бу шартлар дәүләтләрнең иттифакы илә кабул иттерелмеш. Аһ! Аһ! Мәдәният дөньясы шул хәл белән һаман гадиләттән, мәсавәттән бәхәс итәр. Һәмишә барлык вәхшәт ислам дөньясына иснад улыныр. Гадәм истигъдад, гадәм кабилиять һаман мөселманнарга иснад улыныр. Инсанның аяк-кулын баглап, суга салалар да "Батма!" диләр. +Әлбәттә, бу сурәт илә алданмак алдатмактан кабихтыр. Фәкать асыл монда алданмышлар. Анатулы халкы түгел, яңа Төркия хөкүмәте дәхи түгел, бәлки төрекләрнең иң гакыллы вә сәяси дип зан итдекләре Гали пашалар, вә әллә нинди пашалардыр. Анатулының ул заманда, Төркиянең иң куәтле заманнарында, аяк-кулы багланмыштыр. +Шул хәлләр мөляхәзә кылынса, Төркия хакында ашыгып сүз сөйләмәк хатадан хали улмас. Шуның өчен Төркия хөкүмәте хакында сүз сөйләгәндә, әтрафлы фикер йөртергә кирәк. +Шундый хәлдәге бер дәүләтнең яшәве чахотка хасталыгы белән мөбтәля кешенең яшәве кебидер. Шулай булса да Төркия хөкүмәте яшәячәктер. Дәхи бик күп бәлаләр, һәлакәт вә хараплыклар Төркиянең башына киләчәге мөхакъкактыр. +Чөнки Төркиянең кул астында һәмишә бик күп христиан бар. Бу бичара адәмнәр, - әсаса, христиан кардәшләренең корбаннарыдыр. Боларны заманына күрә фетнә чыгармак өчен симертәләр, болар Анатулыда фетнә чыгарсалар, әлбәттә, бичара мөселманнар сабыр вә тәхәммел итәргә тәкате калмый, боларны үтерә башлый. Аурупалылар да, мәдәният намына адвокат булып, уртага чыгалар. Менә бичара Анатулы бөтен куәте белән мөдафәгага хәзерләнә, әнвагъ фәлякәтләргә дучар буладыр. Бу хәл Анатулыда рум, әрмән христианнары булындыкча даимидер. Нигез максат рум, әрмәннәрнең химаясе түгел, Анатулы мәмләкәтен забыт итмәктер. Бүгендә Анатулыга һәр тарафтан бик күп мөһаҗирләр килеп, буш урыннарны ишгаль итмәктәдерләр. +ТЕКСТЛАРНЫ ГАМӘЛДӘГЕ ЯЗУГА КҮЧЕРҮЧЕЛӘР ҺӘМ ШӘРЕХЛӘҮЧЕЛӘР +Алиева Ә.Х. - филология фәннәре кандидаты, Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының текстология бүлеге өлкән фәнни хезмәткәре: +• Надиев Н. Сәяхәт хатирәләре. +• М.-Х. Истанбулдан мәктүб. +• Әбүзәров Г. Истанбул мәктүбләре (ахыры). +• Сакмарый. Хәлеб хатирәләре. +• Насыйри Зыя. Истанбул мәктүбе. +• Ибраһим Г. Анатулы мәктүбләре. +Ханнанова Г.М. - Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының текстология бүлеге фәнни хезмәткәре: +• Гм. Юл хатирәләре. +• Әбүзәров Г. Истанбул мәктүбләре (башы). \ No newline at end of file diff --git "a/ILLA/\320\240\321\203\321\205\320\270-\320\274\320\270\321\200\320\260\321\201 15.txt" "b/ILLA/\320\240\321\203\321\205\320\270-\320\274\320\270\321\200\320\260\321\201 15.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..76f470b76d4ae4eeb46e6ee8f56048f8d995fd8b --- /dev/null +++ "b/ILLA/\320\240\321\203\321\205\320\270-\320\274\320\270\321\200\320\260\321\201 15.txt" @@ -0,0 +1,731 @@ +РУХИ МИРАС +Эзләнүләр һәм табышлар +15 нче чыгарылыш + Г. Рәхим. Г. Газиз. Татар әдәбияты тарихы. Борынгы дәвер + +Татарстан Республикасы Фәннәр академиясенең Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты Гыйльми советы карары нигезендә нәшер ителә +Проект "Татар халкының милли үзтәңгәллеген саклау (2020-2024)" ТР Дәүләт программасы кысаларында Татарстан Республикасы Фәннәр академиясе Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының Язма мирас үзәге тарафыннан гамәлгә ашырыла +Редколлегия: +Д. Ф. Заһидуллина (җаваплы мөхәррир), Ә. М. Закирҗанов, +Л. Р. Надыршина, И. Г. Гомәров (проект җитәкчесе һәм фәнни мөхәррир) +Төзүчеләр һәм текстларны әзерләүчеләр: +Г. А. Хөснетдинова, А. М. Ахунов, И. Г. Гомәров, Л. Ш. Гарипова Р 82 Рухи мирас: эзләнүләр һәм табышлар. Татар әдәбияты тарихы. +ISBN 978-5-93091-452-8 + +Җыентык татар халкы рухи мирасының нигезен тәшкил итүче әсәрләрне өйрәнү, аз билгеле язма чыганакларны бастырып чыгару, татар текстларын өйрәнү барышындагы яңа табышлар белән укучыларны таныштыру традициясен дәвам итә. +Сериянең чираттагы санында татар галимнәре Гали Рәхим (1892-1943) һәм Газиз Гобәйдуллин (1887-1938) тарафыннан әзерләнгән һәм 1922-1924 елларда 3 том булып нәшер ителгән "Татар әдәбияты тарихы" тәкъдим ителә. Әлеге китапта басманың "Татар әдәбияты тарихы өчен материаллар җыю юлында бер тәҗрибә. Мәдхәл" дип аталган беренче томы һәм "Татар теле һәм әдәбиятының тарихи язмышы" дип исемләнгән икенче томының "Коман мәҗмугасы", "Каберташ язулары", "Ярлыклар" дигән кисәкләре һәм "Идел буенда чыгтай әсәрләре" кисәгенең бер өлеше ("Кыйссас әл-әнбия", "Диване хикмәт, "Сөләйман Бакыргани һәм аның әсәрләре") туплап бирелә. Икенче томның калган өлеше һәм өченче том материаллары сериянең киләсе санында урын алачак. +Хезмәт, гарәп язуыннан гамәлдәге хәрефләргә күчерелеп, беренче тапкыр нәшер ителә. +Басма белгечләр, татар тарихы һәм мәдәнияте белән кызыксынучы киң катлау укучылар игътибарына тәкъдим ителә. +КЕРЕШ СҮЗ +Гали Рәхим һәм Газиз Гобәйдуллин... Олы гыйльми һәм әдәби мирас калдырган, халыкка хезмәт итүнең үрнәге, татар гуманитар фәненең горурлыгы һәм вөҗданы булган әлеге галимнәрнең милли-мәдәни тарихыбызда үз урыннарын, үзләренә лаек бәяне тулысынча алганы юк әле. Чөнки бу мирасның иң асыл җәүһәрләре совет дәверенең оныттыру сөременнән арынмаган, фәнни әйләнешкә кайтмаган. Бу хезмәт - шушы юлда яңа бер адым, аларның үз милләтенә эшләп калдырган төп тикшеренүләренең берсе - "Татар әдәбияты тарихы". Үзе кабат басылмаган булса да, аның тәгълиматы-концепциясе һәм фактик асылы-материалы бүгенге көнгә кадәр татар әдәбияты һәм мәдәнияте тарихын өйрәнүнең төп магистраль юлын билгеләп тора. +Гали Рәхим һәм Газиз Гобәйдуллинның тормыш юлы - гомерне фәнгә һәм милләткә багышлау тарихы ул. Алар биографиясендә охшаш һәм кисешкән урыннар да бик күп. +Газиз Салих улы Гобәйдуллин - 1887 елның 26 июнендә, Мөхәммәтгали Мөхәммәтшакир улы Габдерәхимов 1892 елның 4 ноябрендә сәүдәгәр гаиләсендә туганнар. Аларның әтиләре шәһәрдә билгеле бай Исхак Айтугановның кызларына өйләнгән була: Өммегөлсем - Газизнең, Бибигайшә - Галинең әниләре. Гаилә хәлләре дә охшаш - җитеш, мул тормышта, чын татар тәртипләре хөкем сөргән йортларда, аралашып үсәләр. Вакыты җитүгә, Газизне - кайчандыр әтисе укыган кадим "Халидия" (1895-1904), Галине җәдит "Мөхәммәдия" (1898-1905) мәдрәсәсенә укырга бирәләр. Зиһенле, акыллы яшүсмерләр укуда алдынгы була. Әмма мәдрәсә белеме генә аларны канәгатьләндерми: өйгә укытучылар чакырып, рус һәм Европа телләрен, әдәбиятларын, тарих, фәлсәфә кебек фәннәрне, гарәп, фарсы, төрек телләрен өйрәнәләр. +Шуннан соң күпмедер вакытка аларның юллары аерыла. Газиз, өйдә әзерләнеп, 3 нче Казан гимназиясен тәмамлау турында аттестат ала һәм Казан император университетына укырга керә (1909-1916). 1907 елдан татар милли матбугатында хикәяләре, фәнни һәм тәнкыйди мәкаләләре басыла башлый. Университетны тәмамлагач, Троицк шәһәренең мәдрәсәләрендә укытып ала һәм 1919 елны Казан университеты аспирантурасына укырг а керә. +Галинең әтисе Мөхәммәтшакир, улын да үз эзеннән җибәрергә теләп, 1905 елны аны Казандагы Сәүдә (Коммерция) училищесына керергә күндерә. 1913 елны училищены тәмамлагач, Мәскәүдәге Коммерческий институтның икътисад бүлегенә җибәрә. Гали әдәбият һәм фән белән кызыксына, 1909 елны, рус телендәге "Вокруг света" дигән китапка нигезләнеп, мәдрәсәләр өчен "Җир йөзе" дип аталган география дәреслеге бастырып чыгара. Актив рәвештә татар вакытлы матбугатында языша, беренче шигырьләрен, хикәяләрен, мәкаләләрен яза. Әтисе үлгәннән соң (1917), институтны ташлап, Казанга кайта һәм гомерен гуманитар фәннәргә багышларга карар кыла. +Шундый ук адымны Газиз дә ясаган була: юридик факультетның беренче курсын тәмамлагач, ул үз теләге белән университетның тарих-филология факультетына күчә һәм Н.Н. Фирсов, М.М. Хвостов, Н.Ф. Катановлар җитәкчелегендә төркиләр һәм монголлар тарихын өйрәнә башлый. +Инкыйлабка кадәр Гали белән Газиз, аларның эне-сеңелләре Казан татар яшьләре арасында үзләренең таланты, хөр фикере белән аерылып тора. (Газизнең белемле, күп телләр белгән энесе Кадыйр һәм сеңлесе Мәрьям дә университет тәмамлыйлар, беренче татар этнографларыннан булалар.) Татарлар оештырган күп кенә милли-мәдәни чараларда башлап йөриләр, аларда катнашалар; Ф. Әмирхан, Г. Тукай, Ә. Хәсәни, Г. Коләхмәтов һәм башка татар зыялылары белән аралашып яшиләр. 1907 елда Г. Гобәйдуллинның беренче хикәяләре басыла, 1911 елны Г. Исхакыйның "Ике йөз елдан соң инкыйраз" әсәре хакындагы күләмле аналитик язмасы татар әдәбияты мәйданына үзенчәлекле фикерле тәнкыйтьче килүне хәбәр итә. Шушы вакыттан ул, һәм галим, һәм язучы буларак, вакытлы матбугатта даими рәвештә күренә. Әдәби әсәрләре арасында "Бер хыял" (1913), "Җомга көн" (2013), "Әкиятләрдән берсе" (1914), "Юлдаш эзләгәндә" (1914) "Вәсвәсә" (1915), "Хәкимә әби" (1915), һ.б.; тәнкыйди-аналитик язмалардан, "Сәгыйть Рәмиев шигырьләре тугрысында" (1913), "Яшь әдәбиятыбызда - "Яшь йөрәкләр" (1913), күпсанлы рецензияләр; фәнни хезмәтләр буларак, "Сәет Баттал гази хикәясе тугрысында" (1911), "Иске тел вә миллият" (1913), "Милләтне ничек аңлыйсыз?" (1913), "Мәрҗани хатирәсе" (1914), "Марко Поло хакында бер тәҗрибә" (1915), "Мәрҗанинең голүм, фөнүн вә сәнаигъка карашы" (1915), "Мәрҗанинең тарихи хезмәтләре" (1915), "Алтын Урданың эчке корылышы" (1917), "Милләтчелекнең бәгъзы әсаслары" (1917) һ.б. язмалар - бу мирасның зур булмаган бер өлеше генә. 1918 елда аның мөстәкыйль хикәяләр җыентыгы басылып чыга, 1919 елда тагын бер хикәяләр тупланмасы дөнья күрә. +Гали Рәхим әдәби барышка 1913 елны күпсанлы хикәяләре белән килеп керә: "Эч пошканда", "Яз әкиятләре", "Хан мәчетендә", "Серле-серле әкият" кебек хикәяләр яңа нәшер ителә башлаган, ләкин татар дөньясында зур шау-шулар уяткан "Аң" журналында тәкъдим ителә. Шул ук елны Г. Рәхим тәнкыйтьтә дә үз сүзен әйтерлек әзерлекле булуын дәлилли. "Аң"да дөнья күргән "Тукаев - халык шагыйре" язмасы аны әдәбият теориясе һәм поэтикада иркен "йөзүче", Европа, рус, шәрык әдәбиятлары тарихын яхшы белүче аналитик итеп күрсәтә. 1914 елны Г. Рәхим "Аң"да "Халык әдәбиятыбызга бер караш" дигән мәкаләләр цикл ы белән чыга. "Галия" (1914), "Яз әкиятләре" (1913), "Шаг ыйрь" (1914), "Җиткән кыз" (1915), "Әбү Сәгыйд" (1915), "Хыял дәрьясында" (1915), "Миләүшәләр арасында" (1915), "Ярыш (булган эш)" (1916), "Догаи Сәйфи" (1916) һәм башка хикәяләре аны кеше психологиясен яхшы белүче прозаик буларак таныта. Ул шигырьләр яза, драматургия өлкәсендә дә үз көчен сынап карый: "Дача кайгысы" (1914) комедиясе, "Җанвар" (1919) драмасы үз вакытында билгеле әсәрләрдән булып, "Сәйяр" труппасы тарафыннан сәхнәгә куела. Татар театры хакындагы мәкаләләре аның сәнгать мәсьәләләрендә үзен иркен хис итүе хакында сөйли. +Октябрь инкыйлабыннан соң Газиз дә, Гали дә Казандагы төрле вузларда, курсларда укыталар, фән белән җитди шөгыльләнәләр, фәнни хезмәтләрен бастыралар. Аларның тирән белеме, күп телләр белүе, энциклопедик мәгълүматлылыгы һәм, туктаусыз хезмәттә булып, гомерләренең һәр минутын фәнни эзләнүләргә яки иҗат эшенә багышлавы хакында замандашларының истәлекләрендә сакланып калган. +Г. Гобәйдуллин фәндә аеруча тарих һәм әдәбият мәсьәләләре белән ныклап шөгыльләнә. 1918 елда инде ул тарих (төркитатар тарихы, дин тарихы, Русия тарихы) дәреслекләре нәшер итә. "Идел буенда көрәш тарихыннан" (1923), "Пугачев явында татар-башкортлар" (1923), "Борынгы болгарлар" (1924), "Пугачев явы" (1924), "Татарларның килеп чыгышы һәм Алтын Урда" (1924), "Татар тарихы" (1925), "История народов СССР в эпоху феодализма" (1931) кебек хезмәтләр аның кызыксыну өлкәләренең гаять колачлы булуын күрсәтеп тора. 1925 елдан башлап, Г. Гобәйдуллин азәрбайҗан, үзбәк тарихына, төрки халыкларның борынгы тарихына һәм мәдәниятенә караган эзләнүләр алып бара, хезмәтләр яза. +1917 елдан соң Г. Рәхимнең татар әдәбиятындагы зур әсәрләр хакындагы мәкаләләре пәйда була. Г. Ибраһимовның "Казакъ кызы" романы, К. Насыйри, Г. Гобәйдуллин, Һ. Такташ иҗаты турындагы язмалар әдәби җәмәгатьчелектә зур кызыксыну уята. Бигрәк тә 1925-1932 елларда, күпсанлы мәкаләләр, чыгышлар, докладлар авторы буларак, исеме һәрдаим матбугатта яңгырап тора. Галим берничә юнәлештә актив эзләнү алып бара: халык авыз иҗаты әсәрләрен җыю һәм анализлау методикасы; сәнгать, поэтика һәм халык авыз иҗаты бәйләнешләре; сәнгатьнең килеп чыгуы хакындагы концепцияләр; әдәби иҗат теориясе һәм психология; тарих һәм этнография. Татарстанны өйрәнү җәмгыяте кысаларында милли тарихка караган чыганаклар һәм мәгълүматларны бастырып чыгаруы, әдәбият тарихына караган мәкаләләре, Гыйльми үзәк кушуы буенча төзегән "Фольклор һәм халык әдәбиятын җыю өчен кулланма" (1926), "Авылны өйрәнү өчен җентекле кулланма-программа" (1930) кебек хезмәтләре дә - шушы кызыксыну-эзләнүләр нәтиҗәсе. Болардан тыш, ул иҗат эшен дә ташламый. Балалар өчен хикәяләр, романслар, "Көзге хикәя" (1918), "Бер шагыйрьнең өйләнүе" кебек хикәяләр, "Идел" (1921) повесте - әдәби мирасының иң затлыларыннан. +Кызганычка каршы, 1917 елда илгә килгән үзгәрешләрне кабул иткән, татар милләтен үстерү-үзгәртү өчен инкыйлабны файдалы дип ышанган мондый шәхесләр язмышы аяныч төгәлләнә. Илдә яңа тәртипләр урнашып бара, ышанычсызлар исемлегенә эләккән Г. Гобәйдуллин гаиләсе белән 1925 елны Бакуга күченергә мәҗбүр була. Ул биредә көнне төнгә ялгап эшли, төрки халыклар өчен заманча гуманитар фән юнәлешләре булдыруга өлеш кертә. 1928 елдан профессор дәрәҗәсенә лаек була, Казан белән дә араны өзми: мондагы зур гыйльми проектларда катнаша. +Г. Гобәйдуллин 1937 елның 18 мартында кулга алына һәм октябрь аенда атып үтерелә. 1957 елның 12 октябрендә реабилитацияләнә. +Гали Рәхимне 1930 елның маенда кулга алалар, ул Ак диңгез - Балтыйк каналында эшли, 1934 елның 22 августында азат ителә. Әмма 1937 елның язында кабат кулга алына. 1940 елның 27 февралендә суд Г. Рәхимне 8 ел концлагерьга жибәрерг ә хөкем итә. Аннан каты авыру хәлендә кайтып, 1943 елның 3 мартында гүр иясе була. 1958 елның 2 февралендә реабилит ац ияләнә. +Гали Рәхим һәм Газиз Гобәйдуллин калдырган мирас арасында алар бергәләп әзерләгән фундаменталь "Татар әдәбияты тарихы" бар. Төрки халыклар тарихын, фольклорын, күпсанлы чыганакларны өйрәнеп, борынгы кулъязмаларны барлап язылган хезмәт милли сәнгать тарихын чишмә башыннан алып күзәтеп, бәяләп чыгуны күз алдында тотып уйланыла. 1922-1923 елларда "Татар әдәбияты тарихы"ның икенче һәм өченче кисәкләре басылып чыга. 1924 елны - беренче кисәге, 1925 елны "Феодализм дәвере" исеме белән кыскартылган икенче басма дөнья күрә. +"Татар әдәбияты тарихы өчен материаллар җыю юлында бер тәҗрибә. Мәдхәл" исеме белән аталган беренче кисәктә рун, уйгур һәм гарәп язулы гомумтөрки истәлекләр, суфичылык һәм аның шәрык әдәбиятына тәэсире, уйгур, чыгтай, сәлҗук һәм госм анлы әдәбиятлары турында мәгълүматлар бирелә. +"Татар теле һәм әдәбиятының тарихи язмышы", "Идел буенда иң борынгы тел ядкәрләре", "Идел буенда чыгтай әсәрләре", "Идел буенда госманлы әсәрләре" дигән өлешләрне берләштергән икенче кисәктә татар әдәби теленең барлыкка килүе һәм үсүе, борынгы тел ядкәрләре буларак "Коман мәҗмугасы", каберташ язулары, ярлыклар игътибар үзәгенә куела. Рабгузиның "Кыйссас әл-әнбия"се, Сөләйман Бакыргани әсәрләре, "Сөбат әл-гаҗизин", "Кисекбаш китабы", "Сәйфелмөлек" кебек әдәби әсәрләр аерым-аерым тикшерелә. +Өченче кисәк XVII, XVIII, XIX йөзнең беренче яртысында иҗат иткән әдипләр мирасына, аларның әсәрләренә, халык авыз иҗатына, сәяхәтнамәләргә, васыятьнамәләргә күзәтү ясый, татар әдәбиятының зур этапларын бәяләп һәм тикшереп уза. +Хезмәт татар дөньясында зур шау-шу тудыра. Г. Ибраһимов, Г. Сәгъди һәм башка галимнәр, гомуми уңай бәя бирү белән бергә, авторларны марксизм-ленинизм ысулын кулланмауда гаеплиләр. Татар әдәбияты тарихын Идел буе белән бәйләргә чакыралар. Дөрес, башкача бәяләр дә яңгырый. Мәсәлән, Җ. Вәлиди хезмәтне татар өчен генә түгел, бәлки бөтен төрки халык лар әдәбияты тарихын өйрәнү өчен үрнәк дип атый. (Рецензия "Безнең юл" журналының 1924 елгы 4-5 нче санында дөнья күрә.) Чыннан да, китап, басылып чыгуга, күп кенә төрки халыкларның югары уку йортларында дәреслек итеп кулланыла башлый. +Хезмәтнең әһәмиятен аңлау өчен, иң беренче чиратта ул заманда татар әдәбияты тарихының фән буларак эшләнмәгәнлеген, аның нинди концептуаль нигезгә салыначагы ачыкланмаганлыкны, кайсы дәверләрдән башланырга тиешлеге расланмаганлыкны әйтергә кирәк. Бу юнәлештә Г. Рәхим һәм Г. Газизләр - беренче, һәм аларның татар әдәбияты тарихын гомумтөрки мәдәният кысаларында өзлексез барыш итеп тезә алуы гаять зур ачыш, казаныш була. Мондый концептуаль нигезне, әлбәттә, чын мәгънәсендә гыйлем ияләре, һәм Европа, һәм шәрык фәненнән мәгълүматлы шәхесләр генә булдыра алуы шиксез. +Татар тарихы, теле һәм әдәбияты тарихының бүгенге үсеш баскычында без нәкъ менә Г. Рәхим һәм Г. Газизләр концепциясенең дөрес икәнлеген таныйбыз, төрки-татар әдәбияты барышын алар билгеләгән вакыт кысаларында, Орхон-Енисей ташъязмаларыннан башлап өйрәнәбез дә. Шул ук вакытта аларның ачышлары ХХ гасыр дәвамында фәнни әйләнештә булса, күп кенә сукмакларда татарны өйрәнү фәненә үсеп китәр өчен нигез булыр иде дигән үкенеч тә бар. +Г. Рәхим һәм Г. Газизләрнең "ышанычсызлар" исемлегендә булуы үзе үк китапның таралышына тискәре йогынты ясый. Авторлар "шәхес культы" тегермәненә эләгү аларның исемнәрен дә, хезмәтләрен дә фән тарихыннан һәм татар тарихыннан алып ташлауга китерә. "Татар әдәбияты тарихы" хезмәтенең әһәмиятен аңлаган зыялылар әлеге китаптагы фактик материалларның бер өлешен, чыганагын күрсәтмичә генә, үз фәнни хезмәтләренә кертеп җибәрә. Асылда, бүген дә татар әдәбияты тарихының, тел һәм мәдәният тарихының Г. Рәхим һәм Г. Газизләр салган нигездә үсүе бәхәссез. Әмма бу тикшеренүләрнең кемнеке икәнлеген әйтү өчен, аларның хезмәтен бастырып чыгару, тулы килеш, үз исем-фамилияләрен куеп нәшер итү кирәк иде. +Үзгәртеп корулар ачкан мөмкинлекләр дулкынында, 1990 еллардан башлап, Гали Рәхимнең һәм Газиз Гобәйдуллинның исемнәре халыкка кайта башлады, аерым хезмәтләре, әдәби әсәрләре дөнья күрде. Әмма аларның таҗ хезмәте, бүгенге көнгә кадәр һәм бүген дә тюркология фәнендә фундаменталь нигезне хасил иткән китапларның берсе - "Татар әдәбияты тарихы" - кирилл хәрефләрендә укучы кулына кергәне юк иде әле. Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының "Рухи мирас: эзләнүләр һәм табышлар" сериясендә әзерләнеп нәшер ителүе символик мәгънәгә ия. Хезмәт институтның милли тел, әдәбият, сәнгать тарихына караган 80 еллык эшчәнлеге Гали Рәхим һәм Газиз Гобәйдуллин фәнни тикшеренүләренең дәвам иттерелеше, үстерелеше булуын тагын бер кат исбатлый. +Әлбәттә, бер гасыр элек язылган хезмәттә бүгенге фәнни күзаллаулар белән туры килми торган, инде яңа дәлилләр табылып үзгәргән аерым моментлар да юк түгел. Әмма без аларга аерым игътибар биреп, ХХ гасырның беренче чирегендәге фикерләр белән бәхәсләшеп торуны комментарийлар-шәрехләр дәрәҗәсендә дә дөрес булмас дип санадык. +Хезмәтнең фактик материалга бай, концептуаль төзек, теоретик нигезле булуын аерып күрсәтергә кирәк. Авторларның Монголия, Кытай, Алтай, Урта Азия, Европа тарихларын белүе, дин тарихын һәм төрки мәдәният тарихын яхшы аңлаулары аларга татар мәдәниятенең барлыкка килүен һәм үсешен Евразия тарихы фонында язарга мөмкинлек биргән. Кытай чыганакларын, Европа сәяхәтнамәләрен, В. Радлов, В. Бартольд, А. Самойлович, В. Томсен, С. Малов, Ф. Корш һ.б. рус телле фундаменталь хезмәтләрне дә, шәрык-мөселман һәм татар галимнәре, мәгърифәтчеләренең (аерым алганда, Ш. Мәрҗани, Р. Фәхретдинов, З. Вәлиди) карашларын да яхшы белү, чагыштыра, шулай ук борынгы текстларны укый, аңлый, анализлый алу аның чыганакчылык-и сториография ягыннан көчле, ышанычлы, дәлилле булуын тәэмин итә. +Хезмәтнең кереш өлешендә әдәбият тарихының киң мәдәни барыш итеп каралуы искәртелә: "...бу китап Идел буенда төрк телендә язылган вә укылган әсәрләрне бер яктан гына карамыйча, аларның заманга, мәдәни мохиткә, заманасының фикри хәятына мөнәсәбәтләре, шулай ук телләре, өслүбләре, ниһаять, әдәби кыйммәтләре ягыннан да карап тикшерәчәктер. Әлхасыйль, чынлыкта бу әсәр бер әдәбият тарихы булудан өстен, Идел буе татарларының мәдәният тарихларының зур бер кисәген эченә алачактыр". Чыннан да, материал авторларның караш киңлеге белән аерылып тора һәм татар халкы, аның күзаллаулары, ышанулары, иҗади аңы формалашу тарихын тергезә. +Авторлар сүзне бик борынгы төркиләрнең тарихы, дөньяга мөнәсәбәте турында сөйләүдән үк башлап китәләр. Күчмә һәм патриархат яшәү рәвеше мәдәниятнең нигезе итеп карала. Аерым алганда, ырулар-нәселләр арасында якын мөнәсәбәтләр саклану, пантеизм, ягъни табигатьне җанландырып кабул итү, гомумән табигатьне Аллаһ итеп карау, кешене җир һәм күк, югары һәм түбән дөньялар арасында дип күзаллау, күчмәләрдәгечә "кунакчыллык, гайрәт вә сугышчанлык" һәм башка сыйфатлар аерып чыгарыла, иҗади фикерләүгә аларның йогынтысы күзәтеп узыла. Музыка, риторика нык үскәнлек, әдәбиятның сөйләмә формасы, импровизация сәнгате популяр булу шуның белән аңлатыла. +Төрки-татарларның холык-фигыле, менталитетына караган күзәтүләр китап буенча сибелеп һәм шәрехләнеп барыла. Әйтик, Орхон ташбилгеләрен тикшерүгә багышланган бүлекчәдә борынгы төркиләрдә ханнарның, башка шәрык халыклары белән чагыштырганда, залимлеге белән түгел, "халыкка хезмәт итү, файда китерү шикелле эшләр белән мактануы" билгеләнә. Бу күренеш төркиләрдә ыруглык бәйләнешләренең көчле булуы белән бәйле. +Яки Казан ханлыгы егылганнан соңгы дәвер әдәбиятын күзәтүдә татар халкына хас төп сыйфатларның берсе итеп гыйлем-мәгърифәткә һәвәслек күрсәтелә: "...нинди генә кысулар да безнең халыкта уку-гыйлем дәртен бетерә алмады; киресенчә, дини кысынкылыклар халыкның фанатизмын уятып, аны "дин өйрәнү" шәкелендә тәсаувыр ителгән "уку"га сәвекъ итте". Шушы сыйфат авторларга гомумтөрки әдәбиятның татар әдәбият ы үрнәкләре дип исәпләнә башлавын аңлатырга мөмкинлек бирә: "Әмма татарның үз арасыннан язучылар чыкмады; халыкның ихтыяҗын капларлык әсәрләр тумады. Менә шул кирәген тутыру өчен, татар үзенә кирәкле әсәрләрне үзенең кардәшләре булган башка төрк халыкларының әдәбиятларыннан алырга тотынды. Чыгтай, госманлы әдәбиятларыннан берничә дистә әсәрләр бурычка алынып, ахрысында, "түләнмәс бурыч"ка әйләнеп, татар халкының төп үз малына әверелеп, аның рухани тормышы, дөньяга карашы белән органик рәвештә багландылар. Шулай итеп, читтән килгән байтак гарәпчә, фарсыча китаплар белән бергә-бер такым төркичә "килмешәк" әсәрләр дә безнең халык гаммәсе арасына кереп, тәгъмим ителеп, аның өчен үз телендәге әдәбият урынын тотып, әдәби ярлылыгын каплап килделәр. Шуңар күрә дә без бу әсәрләрне татар әдәбияты рәтеннән тикшерергә мәҗбүр булабыз". +Татар әдәбияты тарихына Идел буенда туган әсәрләрне дә, гомумтөрки әдәбиятта мирас булып килгән җәүһәрләрне дә, Мавәраэннәһердә, Урта Азиядә, Алтайда яки Иран- Төркия җирләрендә язылып та, кардәш халыклар белән аралашу нәтиҗәсендә татарларга килеп ирешкән, шулай ук чыгтай яки уйгур, госманлы әдәбиятының татарлар тарафыннан кабул ителеп, аларның тәмам үз әсәрләре булып киткән мирасын да кертеп карау шул рәвешле аңлатыла һәм дәлилләнә. +Шулай итеп, Г. Газиз һәм Г. Рәхим беренчеләр рәтендә милли әдәбиятның тирән тамырларына игътибар итәләр, әдәбият тарихында гомумтөрки әдәбият, Идел буе әдәбияты кебек дәверләрне аерганда, алар нигез итеп өч факторның: хронологик, территориаль һәм халык иҗади фикерләвендәге традицияләрнең үрелүен ала. +Хезмәт әдәбият тарихына хронологик якын килүне үзәккә куя. Авторлар фикеренчә, Борынгы һәм Урта гасырлар әдәбияты дип аталган дәвер XIX гасыр ахырына кадәр сузыла. Татар әдәбиятындагы Яңа заман исә XVIII гасыр ахырыннан, Хәлфиннар, Фәезхановлар, Мәрҗаниләр, К. Насыйри, Акмуллалар иҗатыннан башлана. Шул рәвешле, бер дәвердән икенчесенә күчү арасында бер гасырлык күчеш чоры булып чыга. Кызганычка каршы, алардан соң чорларга бүлү мәсьәләсендәге күп кенә буталчыклыклар, аерым алганда, Яңа заманның башлану вакытын әле XIX йөз башы, әле уртасы, әле соңгы чиреге дип билгеләүләр шушы үзенчәлекне исәпкә алмауга, бер дәвернең беткән ноктасын икенчесенең башланган вакыты итеп карау белән бәйле иде. Безгә, бу мәсьәләдә Г. Рәхим белән Г. Гобәйдуллин фикеренә әйләнеп кайтып, Яңа заман әдәбиятына күчеш аралыгының XVIII гасыр ахырыннан XIX гасырның ахырына кадәр сузылуын тану таләп ителә. Күп кенә Европа әдәбият тарихларында, шул исәптән төрек әдәбияты тарихы фәнендә дә ул шулай. +Төрки халыкларда язу сәнгате - әлифбалар, хәреф-билгеләрнең әйтелеш һәм язылыш үзенчәлекләренә караган күзәтүләр гаять җентекле. Авторларның Орхон, уйгур, самит, дүрткел, төрки язуларын яхшы үзләштергән булуы күренә. Төрле фаразкарашларны күзәтеп, хезмәттә аларның үз версияләре билгеләнеп барыла һәм олы гомумиләштерүләр ясала. Мәсәлән, Билге каһан һәм Күлтәгин язмаларын анализлап, аларның вәзене "төрк халыкларына махсус бик борынгы вәзен булып, хәзерге көнгә кадәр төркләрдә югалмаган. Аның үлчәве белән безнең татар халык йырларының үлчәве бер үк әсаска бина кылынган" дип, авторлар мондый нәтиҗә ясап куялар: "Йоллык Тәгинне безгә мәгълүм булган беренче төрк әдибе дип, аның язып кал дыр ган ташларын да беренче төркчә әсәрләр дип атарга мөмкин". +Текстлар белән эшләү - аларны шәрехләү, урынын билгеләү һәм аңлату - заман югарылыгында, аерым бер очракларда бүгенге көн өчен дә актуаль дәрәҗәдә. Мәсәлән, "Суфилык һәм аның шәрык әдәбиятларына тәэсире" бүлекчәсе суфи әдәбиятка хас сыйфатларны берәмләп күрсәтеп уза: киная һәм аллегориягә корылу; сурәтләү объекты Аллаһка мәхәббәт икәнлек; лирик геройның Аллаһ гыйшкыннан исерек зат булуы; ике мәгънә аңлатырлык символлар кулланылу; фикер иреклеге, хөрлеге. Бу сыйфатлар фәнебездә XXI гасырда гына аңлап һәм кабул итеп җиткерелде. Суфичылыкның иҗатчыга сүз иреге - "хөррияте кәламия" бирүе хакындагы фикер исә бүгенге фән өчен дә яңа һәм әдәбиятка үзгә позицияләрдән якын килү кирәклекне искәртеп тора. +Хезмәт татар халкының милли тарихына караган бик күп фактик материаллары белән дә гаҗәпләндерә. Авторлар татар мәдәниятен шәрык һәм гареб синтезы итеп карыйлар: "Идел елгасы буенда яшәп, шәрык вә гаребне бер-берсенә тоташтыручы, шәрык вә гареб мәдәниятен бергә кушучы, мәдәният ташучы - татар милләтенең мәдәнияте". Хезмәттә татар ханлыклары, этнографик төркемнәр барлыкка килү кебек мәсьәләләр дә игътибарга алына. Анда "татар кем?" соравына җавап та бар. Бу җавап бүгенге тарих фәне җавабы белән тәңгәл килә: "Татар" дигән сүзне без беренче мәртәбә VIII гасыр мәнбәгъларыннан булган Орхон язуларында ук очратабыз. Анда әйтелә: "Угыз бодун утыз татар берлә тәрилиб кәлти". (Угыз халкы утыз татар кабиләсе белән берләште.) Орхон язуларында сөйләнә торган "татарлар"ның угыз бодуныннан аерым бер халык икәне күренеп тора". "Татар тарихы"ның 7 томлыгында да татар этнонимының беренче тапкыр "утыз татар кабиләсе" атамасында телгә алынуы күрсәтелә. +Бүгенге фәндә рус теленнән атама белән йөртелә торган бик борынгы төркиләрне (прототөркиләр) авторлар Европа историографиясеннән мәгълүм "ту-күә" термины белән атыйлар. Алар болай дип яза: "Кытайларның IX гасыр тарихи мәнбәгъларында "татар" исеме очрый. Алар аны "тата" һәм "tha-thaeul" рәвешендә язалар, чөнки кытайлар "р" хәрефен әйтмиләр. Алар шуның өчен "төрк" дигән сүзне дә "ту-куе" рәвешендә язалар". Мондый терминнарның бүген кабат фәнни әйләнешкә керүен күзәтәбез. +Хезмәттә татар тарихы һәм мәдәниятенә караган бик күп мәсьәләләр күтәрелә һәм аңлатыла. Әйтик, аерым әдәби ядкәрләрнең тел үзенчәлекләре заманга тәңгәл килмәү - кулъязмаларны күчереп язучылар күп булу белән, кайсы китапларның халык арасында урнашып-популярлашып калуы халыкның ихтыяҗы, аның менталитеты белән бәйләп шәрехләүләр дәлилле һәм ышандыра. +Әлбәттә, киң эрудицияле, тирән белемле авторларның хезмәте хакында күп фикерләр әйтергә мөмкин. Безнең өчен аның бүген дә актуальлеген җуймаган булуы аерата мөһим. +БҮЛЕК МӨКАДДИМӘ +Укучыларга тәкъдим ителә торган бу китап "Татар әдәбияты тарихы"ның беренче җилден тәшкил итеп, татар әдәбиятының борынгы дәверенә багышлана. Борынгы дип без тәмамән борынгы ислам шәркы тәэсирендә генә туган иске әдәбият дәверен атыйбыз. +"Татар әдәбияты тарихы"ның бу беренче җилде өч бүлеккә (өч китапка) аерылып нәшер ителде. Ләкин бу эш бары тик кайбер матди сәбәпләр тәказа кылганга күрә генә эшләнде. Юкса әсәр органик рәвештә өч кисәккә аерылмый, бәлки күләмнәре бик төрлечә булган алты кисәккә аерыла ки, алар шушылардыр: 1) Мәдхәл, 2) Татар теле вә әдәбиятының тарихы язмышы, 3) Идел буенда иң борынгы тел ядкәрләре, 4) Идел буенда чыгтай әсәрләре, 5) Идел буенда госманлы әсәрләре, 6) XVII, XVIII һәм XIX гасырларда иске әдәбият. +Бу алты кисәктән беренчесе булган "Мәдхәл" кыйсеме җилднең беренче бүлеген тәшкил итәдер. Бу бүлек татар әдәбияты тарихының борынгы дәверенә генә түгел, бәлки бөтен татар әдәбияты тарихына мәдхәл булып хезмәт итәргә тиеш. Бу мәдхәл борынгы төрк халыкларының мәдәният, язу вә әдәбиятларына багышланган. Анда борынгы төркләрдәге шаманлык идеологиясенә һәм халык әдәбиятына, алардагы язу сәнгатенә, аларның иң борынгы язма әсәрләренә (Орхон ташларына, уйгурча әсәрләр), безнең татар әдәбиятының барышына зур тәэсир ясаган ике бөек төрк әдәбиятына (чыгтай вә госманлы әдәбиятларына), ниһаять, шуларда вә алар аркылы күчеп, безнең татар әдәбиятының да борынгы дәверендә хөкем сөргән идеологиянең төп гонсырын тәшкил иткән суфилык (тәсаувыф) нәзариятына гомумән бер күз йөртеш ясап чыгылды. +Идел буе татарларының әдәбиятына керә торган әсәрләрнең тел вә өслүбләре, алардагы фикер вә идеяләр, бер яктан, үзүзеннән, җирле гамилләр тәэсире астында мәйданга килгән булсалар, икенче яктан, алар төркләрнең иң иске ватаннарында, бергә оешып торган вакытларында ук туган булып, тәварис буенча киләләр; өченче яктан исә, алар башка шәрык халык ларыннан (гарәп, Иран вә башкалардан) үзләренең мәдәниер әк кардәшләре булган Урта Азия вә госманлы төркләре аркылы күчеп, тәэсир вә тәкълид аркасында хасил булганнар. Шуның өстенә тагы безнең татарлар арасына элек-электән бөтен-б өтен чыгтай вә госманлы әсәрләре килеп кереп, гаммә каршында мәкъбүл, халык арасында укыла торган китаплардан булып киткәннәр. Әлхасыйль, бөтен төрк кавемнәре өчен уртак булган тел, өслүб вә язу ысулларын, тәварис буенча килә торган фикер вә карашларны, тәэсир вә тәкълиднең ничек булуын, ниһаять, турыдан-туры башка төрк әдәбиятларыннан кергән әсәрләрне, аларның үз әдәбиятларында тоткан урыннарын аңлау өчен, борынгы замандагы төрк кавемнәренең мәдәният вә тормышларына, аларда булып узган әдәби агым вә эволюцияләргә иҗмалән генә булса да тукталып узмый мөмкин түгел. Ул да булса, бу әсәрнең "Мәдхәл"енең мөндәриҗәсен тәшкил итәдер. +2 нче, 3 нче, 4 нче, 5 нче кисәкләр китапның икенче бүлеген тәшкил итәләр. "Татар теле вә әдәбиятының тарихы язмышы" аталган 2 нче кисәк озын бер мәкаләдән гыйбарәт булып, исемен нән үк күрелгәнчә, татар әдәбияты тарихына бер мөкаддимә шәкелендәдер. Анда "татар" исеменең кайдан килеп чыгуы, Идел буенда хәзер "татар" атала торган төрк халкының ясалышы, аның сөйләшү һәм әдәби телләренең ясалышлары, башка төрк телләре вә әдәбиятларының Идел буе әдәбиятына тәэсире хакында сөйләнә. 3 нче кисәк "Идел буенда иң борынгы тел ядкәрләре" аталып, анда "Болгар ташлары", "Коман мәҗмугасы", "Ярлыклар" шикелле, үзләре әдәби әсәрләрдән булмыйча, "әдәбият" рәтеннән саналмаска тиеш булган язу нәмунәләре турысында сөйләнә. Бер дән, алар безгә, соңыннан Идел буе татарларын тәшкил иткән халык гонсырларыннан калма, аларның язу телләренең ничек булганлыгын күрсәтә торган бердәнбер нәмунәләрдән булганга, икенчедән, ул дәвердән һичбер төрле чын әдәби әсәрләр сакланып калмаганга, алар безнең әдәбият тарихыбыз өчен бик зур әһәмияткә хаиз булган әйберләрдер. "Идел буенда чыгтай әсәрләре" һәм "Идел буенда госманлы әсәрләре" сәрләүхәле 4 нче, 5 нче кисәкләрдә безнең татарлар арасына чыгтай вә госманлы әдәбиятларыннан кереп, гасырлар буенча халык арасында укылып, татар халкының үз мәдәни малы хөкеменә кереп, борынгы татар әдәбиятының аерып алынмаслык бер кисәгенә әверелеп киткән әсәрләрнең иң мәшһүр вә гомумиләшкәннәре аерым-аерым тикшерелде. +Татарларның, сәяси истикъляльләрен югалтканнан соң, мәхкүмият дәверендә, җирле үз язучылары тарафыннан тәэлиф ителгән әсәрләр "XVII, XVIII һәм XIX гасырларда иске әдәбият" сәрләүхәсе астында китапның беренче җилденең соңгы, 6 нчы кисәген тәшкил итәләр. Бу кисәк китапның бөтен өченче бүлеген аладыр. Үзләре бик аз (XVII, XVIII гасырлар өчен берничәшәр генә әсәр) булганга, бик күп әсәрләрнең язылу тарихлары тәгаен мәгълүм дә булмаганга, соңгы өч гасыр эчендә Идел буе татарлары тарафыннан мәйданга китерелгән әдәбиятны дәверләргә бүләргә имкян да, лөзүмият тә күрелмәде. Шуңарга күрә ул гомуми сәрләүхә астында бер тезмәдән генә сөйләнде. +Татар әдәбияты тарихы - моңар кадәр бер дә диярлек кул тимәгән, эшләнмәгән бер гыйлемдер. Мөәллифләрнең бу әсәрне язганда күз алдында тоткан максатлары - әдәбиятыбызның тарихы хакында үзебезгә беренче мәртәбә мөфассалрак бер хисап биреп карау, әдәбият тарихыбызны фән шәкеленә кертү, системага салу юлында бер тәҗрибә ясап, беренче адым атлау, беренче нигез ташларын салудыр. +Бер әдәбиятның тарихын фән рәвешенә китерү өчен, билгеле, анда бер система булырга тиеш; чөнки системадан башка һичбер төрле белем дә фән була алмый. Әдәбият тарихы системасын исә берничә төрле әсаста төзергә мөмкин: шәхесләр игътибары белән, тип игътибары белән (типологическ.7), заман игътибары белән (хронологическ.8). +Беренче нәүгъ әсас әдәбиятта зур роль уйнаган мәшһүр язучыларны алып, шуларның тәрҗемәи хәлләрен төп нигезгә салып, бөтен әдәбиятны шул затларның шәхесләре аркылы карап тикшерүдән гыйбарәт. Без ике төрле сәбәптән бу юлны ихтыяр итә алмыйбыз: бер яктан, без тарихта шәхесләрнең аз роль уйнауларына ышанучыларданбыз. Дөрес, әдәбият галәмендә икътисади вә башка гамилләр хәзерләгән идеяләр аерым шәхесләр аркылы кәгазьгә язылалар. Шулай булса да, шәхесләр - мөхәррирләр - үзләре үз мохит, заман, сыйныф вә гыйркларының коллары; алар, нишләсәләр дә, ни язсалар да, шул мохит, заман, сыйныф, гыйрк шикелле хосусиятләрдән читкә чыга алмыйлар; шуның өчен дә дәверләрнең фикер, идея вә тасвирларын шәхесләр аркылы түгел, бәлки, киресенчә, шәхесләрнең фикер, идея вә тас вирларын дәверләр аркылы күрсәтү - турырак юлдыр. +Борынгы әдәбият тарихыбызны аерым язучыларны тикшерү ысулында тәртип итүнең башка яктан да уңайсызлыгы юк түгел. Гомумән, Идел буе татарлары элеккеге гасырларда, ни өчендер, әдәбият бабында бөек шәхесләр җитештерә алмадылар. Бәлки, алар булгандыр да, ләкин тарихыбызның мәнбәгълары бик аз калганга, ул мәнбәгълар дә күбрәк рус әсәрләреннән гыйбарәт булганга, андый шәхесләрнең исемнәре дә аз сакланган. Болгарда галимнәр, язучылар, мөәррихләр булуы мәгълүм булса да, борынгы болгарлардан һичбер язучының әсәре сакланмаган. Алтын Урдага килгән сәйяхлар тарафыннан һәм шул заманнан калма ярлыкларда зикер кылына торган мәшаих, суфи, талиб вә фәкыйһләрнең исемнәре дә юньләп билгеле түгел, әсәрләре дә безнең заманга кадәр сакланмаган диярлек. Казан, Хаҗитар хан, Касыйм дәүләтләрендә дә хәл шулай ук; Хисамеддин Мөсл им и шикелле берничә зат мәгълүм булса да, коры язучы исемнәреннән генә, әлбәттә, әдәбият тарихы төзергә мөмкин түгел. +Тип игътибары белән дә әдәбиятыбыз тарихының материалын әсаслы рәвештә бер җепкә тезәр хәл юк. Моның өчен бөтен материал тикшерелгән, фән фактлар эзләү дәвереннән үтеп, гомумиләштерү, материалны социология калыбына салу дәрәҗәсенә килеп җиткән булырга кирәк, ләкин, тәәссефкә каршы, безнең әдәбиятның үткәнен өйрәнү әле ул дәрәҗәгә җиткәне юк. +Соңгы әсас исә, ягъни татар әдәбиятының үтмешен хронология тәртибенчә, заман артыннан заманга күчеп тасвир итү - фикеребезчә, хәзергә иң асат вә уңайлы юлдыр. Затән, "тарих" мәфһүме үзеннән-үзе хронология тәртибен аңгартып тора. Моңар кадәр һич тикшерелмәгән тарихи материалны башта еллар тәртибенчә төзеп күздән кичерү табигый төсле тоелды да, без әсәребезгә кергән материалларны мөмкин булган кадәр шул рәвешчә урнаштырырга карар бирдек. Ләкин бу да безнең өчен мөкәммәл, һәр яктан канәгатьләндерерлек юл булып чыкмады. Чөнки борынгы дәвердән калма бик күп әсәрләрнең язылу тарихлары тәгаен мәгълүм түгел; аларны чама белән генә билгеле бер урынга куярга мөмкин. Аннан соң саннары байтак булган бер төркем әсәрләр бар ки, хронология ноктаи нәзарыннан аларны кайда да куярга имкян юк: ул булса, чыгтай вә госманлы әдәбиятларыннан кергән әсәрләрдер. Аларның берсенең дә диярлек татар арасына кайчан килеп керүләре мәгълүм түгел. +Гомумән алганда, материал заман тәртибенчә төзелсә дә, әдәбият юлында хезмәтләре күрелгән һәм аның агымына мөнәсәбәте булган шәхесләргә дә тиешлечә әһәмият бирелеп тукталынды; шулай ук бер-берсенә охшаулары аермачык күзгә бәрелеп торган әсәрләр, аерым-аерым группаларга оештырылып, берәр тип буларак каралды (мәсәлән, "Сугыш китаплары", "Кыйсса китаплары", "Догалыклар" шикелле). +Материалны хронологиягә бина кылып төзүнең иң зур уңайсызлыгы әдәбият тарихын дәверләргә бүлү мәсьәләсендә сизелде. Безнең дәверләргә бүлгәндә тоткан әсасыбыз, ягъни идеология әсасы буенча барганда, борынгы (билкөлли шәрык тәэсирендә булган) әдәбият бөтен XIX гасыр буенча сузылып килеп, шул гасырның актыкларында гына юкка чыга. Яңа (Гареб тәэсирендә мәйданга килгән) әдәбиятны исә XVIII гасырның ахырларыннан (Хәлфиннардан) башлап, Фәезхановлар, Мәрҗани, Насыйри вә Акмуллалар аркылы яңа заман әдәбиятына ялгарга туры килә. Шулай итеп, хронология ягыннан караганда, дәверләр бер-берсенә керешле булып чыгалар. Бу тәртипнең беркадәр уңайсызлыгы, әлбәттә, мәгълүм. Ләкин без, беренче сукмакны салучылар, үзебезнең тоткан принцибыбыз даирәсендә бу читенлекне тагын да уңышлырак рәвештә хәл итә алмадык. Киләчәктә, әдәбият тарихыбыз тагын да эшләнә төшкәч, бу мәсьәләдә башка, канәгатьләнерлек юллар табылыр дип өмет итәбез. Китапның соңгы кыйсеменең сәрләүхәсен "XVII, XVIII һәм XIX гасырларда иске әдәбият" дип куюыбызның да сәбәбе менә шулдыр. +Мөәллифләр бу әсәрдә "әдәбият" дигән мәфһүмгә киң бер караш белән карадылар. Бары шигъри - нәфис әдәбиятка керә торган әсәрләрнең (поэзиянең) генә тарихын язып, башка әсәрләрне тарихның бүтән кыйсемнәренә (мәдәният вә фикер тарихларына) калдыру гадәте, әлбәттә, бар; шулай эшләү һәм мәгъкуль дә. Ләкин бу урында, әдәбиятын яза торган халыкның хосусиятен дә, дәрәҗәи мәдәниясен дә хәтердән чыгармаска тиеш. Безнең Идел буе татарларының вә аларны оештырып бер халык итеп чыгарган болгар, хәзәр, коман һәм монголларның икътисади тормыш шарты аларга нәфис әдәбият белән шөгыльләнергә артык ирек бирмәде. Алар, Яурупаның башка халыклары шикелле, юнан вә руманың әзер мәдәният мохитенә килеп утырмадылар. Болар ярым вәхши күчмә халыклар булып, Азиянең киң сахраларында урын тарайгач, яхшы җәйләү, торырга яңа урыннар эзләп, мәдәният галәменнән ерак торган шәркый Яурупага килеп чыгып, мәдәният баскычында түбән дәрәҗәдә торган фин вә эслаулар янына урнаштылар яисә, бер җиргә дә төпләп урнашмыйча, буш сахраларда күчеп йөри башладылар. Аларга бөтен икътисади, мәдәни дәрәҗәләрне баштан үтәргә туры килде. Шуның өчен алар язу һөнәренә тиз өйрәнә алмадылар; башка халыклар шикелле, халык әдәбиятын язма әдәбиятка әверелдерү аларга тиз генә мөмкин булмады. Шуңар күрә дә Идел буе төрк татарларының язган нәрсәләре, безгә кадәр сакланып калган калдыкларына караганда, күбесенчә шигъри әсәрләр булмаенча, кабер ташы, ярлык шикелле тарихи документлар һәм дини вә тарихи әсәрләрдән генә гыйбарәт булды. Шуның өчен мөәллифләргә Идел буе татарларының, әдәбият тарихларына караганда, бигрәк аларның язулары вә әдәби телләре тарихын тикшерергә туры килде. Димәк, бу китап Идел буенда төрк телендә язылган вә укылган әсәрләрне бер яктан гына карамыйча, аларның заманга, мәдәни мохиткә, заманасының фикри хәятына мөнәсәбәтләре, шулай ук телләре, өслүбләре, ниһаять, әдәби кыйммәтләре ягыннан да карап тикшерәчәктер. Әлхасыйль, чынлыкта бу әсәр бер әдәбият тарихы булудан өстен, Идел буе татарларының мәдәният тарихларының зур бер кисәген эченә алачактыр. +Бу әсәр мәктәпләрдә дәреслек итеп куллану өчен түгел, бәлки моталәга һәм татар әдәбияты дәресләре укытучы мөгаллимнәргә кулланма итеп истигъмаль итү өчен, шуңа каратыбрак тәртип ителде. Мәктәптә турыдан-туры шәкерт кулына биреп укыту өчен, бу китап һәм озын, һәм уңайсызрак булачак; анда дәреслектә булмаска тиеш булган бик күп озын мөляхәзә вә бәхәсләр, мәхыз фәнни әсәрләрдә генә була торганча тәфтиш вә тикшерүләр бар. Затән, моңар кадәр һич тикшерелмәгән бер гыйлем бабында язылган беренче җитди әсәрнең шулай фәнни төстә булып чыгуы табигый. Бер фәннән азмы-күпме эшкә яраклы дәреслек тәртип итү өчен, иң элек ул фәннең, кирәгенчә эшләнеп, мөгайян бер система хәленә китерелүе лязим. Татар әдәбияты тарихы исә бу көнгә кадәр җыелмаган, тикшерелмәгән таркау материал шәкелендә иде. Бу әсәр - шул төрле җирдә таралган материалны җыю юлында беренче тәҗрибәдер. +Бу әсәрнең мәдхәлдән башка кыйсемнәре аерым-аерым (мөс тә кыйль) фикърә-монографияләр ысулында тәртип ителде. Һәрбер аерым исемдәге фикърә үз башына мөстәкыйль бер тәфтиш шәкелендә булып, башкалары белән зәгыйфь рәвештә генә багланган. Ләкин китапка кергән фикърәләрнең, билгеле, бер-берсенә мөнәсәбәтләре юк түгел: алар, югарыда сөйләнеп узылганча, мәгълүм бер әсаста бер-бере артлы тезелеп, һәммәсе бергә бер көллият, бер бөтен тәшкил итәләр. Яңа тикшерелә торган материалны бергә оештыру өчен, без хәзергә монографияләр ысулын иң уңайлы ысул таптык. +Аерым фикърәләр аерым мөәллифләр тарафыннан язылып, имзалар фиһристтә күрсәтелде. Бер фикърәне язуда мөәллифләрнең кайсысы иң зур хезмәт куеп башкарып чыккан булса, аның астына шуның имзасы куелды. Ләкин фикърәләрне тәкмил вә тәхрир эше һәр ике мөәллиф тарафыннан уртак рәвештә эшләнде. Үзара эш, беркадәр истисна белән, шушы рәвештә бүленде: госманлы кыйсеме - Г. Газиз, чыгтай кыйсеме, башлыча, Г. Рәхим тарафыннан, "Борынгы тел ядкярләре" - Г. Газиз, мәхкүмиять дәверендәге иске татар әдәбияты, башлыча, Г. Рәхим тарафыннан язылды. +Шуны да әйтеп китәргә кирәк ки, бу китап бер такым гыйльми-фәнни, кыйсмән компилятив тәфтишләрдән гыйбарәт булса да, гомуми укучылар массасына да аңлаешлы булсын өчен, без аны шактый садәләштердек, урыны туры килүенә карап, гади укучы өчен һәртөрле бабтан гомуми изахлар да биреп китәргә тырыштык. Өслүбне мөмкин кадәр җиңел, гади укучыны да кызыктырырлык рәвештә җанлы вә тасвири итүне һәрвакыт күз алдында тоттык. Сыйрыф гыйльми әсәрләргә махсус булган ифадәнең корылыгыннан белә торып качтык. +Тизлектә, шушында җыелган материалга бинаән, икенче бас кыч мәктәпләрнең һәм техникумнарның югары сыйныфларында укыту өчен, педагогика һәм методика кагыйдәләренә туры китереп тәртип ителгән кыскача әдәбият тарихы дәреслеге язып чыгару ниятебез юк түгелдер. Ләкин аерым дәреслек чыкканчыга кадәр бу китапның үзен мәктәпләргә дәреслек урынына куллана торырга мөмкин. Аның артык вә кирәкмәс җирләрен төшереп калдырып, шәкертләр өчен җиңел булган шәкелгә китерү әдәбият мөгаллимнәренең үзләренә тапшырыла. +Татар әдәбияты тарихының борынгы дәверенә хасланган "нәмунәлек" (хрестоматия) тиз көннән тәртип ителеп нәшер ителәчәктер. Анда бу китапта сөйләнгән борынгы әдәби әсәрләрнең, мөмкин кадәр һәммәсеннән нәмунәләр алыначак, тикшерелгән язучыларның да әйберләреннән алынган кисәкләр - катгаләр кертеләчәктер. Кирәк моталәга кылганда, кирәк мәктәптә укытканда булсын, әдәбият тарихының нәзари кыйсеме белән нәмунәлеге һичбер вакыт бер-берсеннән аерылып йөртелмәскә тиеш. Чөнки әдәбият тарихы өчен коры нәзария генә бирү, бу фәнне гамәлилектән чыгару, схоластика юлына кую димәктер. Хәтта, әдәбият тарихын өйрәнгәндә, әсәрләрнең текстларына алар хакында сөйләнгән фикер вә мөляхәзәләргә караганда артыграк әһәмият бирелергә тиеш булуы - соңгы заманның тарихы әдәбият методикасы тарафыннан күптән игътираф ителгән хакыйкатьләрдәндер. Аерым хрестоматия чыгарылачак булганга күрә, китапның эчендә мисаллар күп алынмады. Әсәрнең күләмен чамадан тыш зурайтмас өчен, мисалларның да мөмкин кадәр иң кирәклеләрен һәм кыскаларын гына алырга тырышылды. +МӘДХӘЛ Борынгы төркләрдә дөньяга караш һәм халык әдәбияты +Бертөрле дә күршеләрнең тәэсиренә бирелмәгән, бары үз тормышы эченә генә батып утырган борынгы төрк халыкларын тарихи бер хакыйкать итеп тасвир итәргә мөмкин булса да, ул эш тарих гыйльме күз карашыннан дөрес булачак түгелдер. Чөнки моның өчен шундый бер караңгы, борынгы заманга чумарга кирәк булыр иде ки, ул замандан тарихи дәвергә кадәр нә бер мәнбәгъ, нә дә бер мәгълүмат сакланып калмаган. Дөрес, асаре гатика фәне актарып чыгарган каберләрдән, курганнардан табылган беркадәр нәрсә бар. Ләкин ул курганнарның, бер яктан, төркләрнеке икәне тәмам исбат кылынып җитмәгән, икенче яктан, ул курганнар, каберләрнең вә аларда табыла торган нәрсәләрнең тарихы (хронологиясе) тәмам тәгаен кылынып та бетмәгән әле. Шуның өчен болардан алынган мәгълүмат белән төркләрнең иң борынгы замандагы тормышларын мөҗәррәд иттереп тасвир итү гыйльми яктан хата булачак. +Яурупа голямасының күбесе шикелле, Яурупа археологиясенә истинадән вә хәзерге вәхшиләрне тикшергән соңында, борынгы төркләр вә аларның кардәшләре монголларның тарихи дәверләрендәге "искелек калдыклары" буенча борынгы төркләрнең тормышын тасвир кылуда шактый хата булырга мөмкин. Бу ысул белән барганда бераз хакыйкатькә якын килеп булса да, аның биргән бөтен нәтиҗәләрен катгый хакыйкатькә хисаплау да зур ялгышлык булуы һаман да истисна ителми . Ләкин бу мәсьәләне тикшерү өчен мөәррихнең кулында бер газамәтле корал бар ки, ул да булса "тел фәне"дер. Бу юл белән барып, хәзерге төркләрнең төрле кавемнәрендә булган уртак сүзләрне җыеп, шул сүзләргә истинадән борынгы төркләрнең тормышын тасвир итәләр. Бу корал белән ари җенесенә мәнсүб булган халыкларның тормышына даир күп нәрсәләр кәшеф кылынып, кайсысы тәмам хакыйкать дәрәҗәсенә килгән инде. Ләкин хәзергә кадәрле төркләрнең телләрен тикшерү мәсьәләсе әле ибтидаи дәрәҗәдә тора. Аны тикшерүдән соң тормыш тасвирларын бирү хакында моңарчыга кадәр бары Вамбери тарафыннан гына бер тәҗрибә ясалган. Әгәр инде бик борынгы төркләрнең тормышын гомумән тасвир кылу да шактый уңайсыз булса, шул ук төркләрнең фикри хәятларын, аларның ышануларын тасвир итү - тагы да читенрәк бер эштер. +Төрк халкының тарихка мәгълүм булган борынгы заманы - патриархат тормышыдыр. Дөрес, ул патриархат тормышында катыннарны хөрмәт, олы катын һәм аналарның гаиләдә зур рольләре шикелле фактларда матриархат тормышының калдыклары күренсә дә, тарих төркләрнең чын-чын матриархат тормышы белән торган чакларын белми. Шулай итеп, борынгы төркләр өчен патриархат һәм күчмәле тормыш - бер тип булган иҗтимагый вә икътисади хәяттыр. Шушы икътисади һәм ул китереп чыгарган иҗтимагый халәтнең таләп кылуы буенча, алар да шушы тормышка мөнасиб рухи вә фикри хәятта хөкем сөрде. +Борынгы төркләрдә әле тарихи дәвердә дә хөкүмәт төзелеше бер катгыять алып китмәде. Күчмәле тормыш таләп кылуы аркасында чыккан көтү җирләрен (утлавыкларны) ыруглар арасында тигез вә бер мәгълүм микъдарда бүлү, ачлыктан гаҗиз булгач, сәхраларны ташлап, мөнбит җирләргә күчү аркасында туган яисә Кытай, Иран монархияләренең аларны икътисади эксплуатацияләү өчен тәҗавезләре аркасында чыккан сугышлар төркләргә бик борынгы заманнарда ук дәүләтләр ясарга ярдәм итте. Ләкин бу сәхра империяләре һаман, икътисад таләп кылган сәбәпләр беткәч тә, кире сүтелеп, тәхлил кылынып, төркләр кире ыруг вә кабиләләргә бүленеп тордылар. Димәк, борынгы төркләр XVIII гасыр башкортлары вә хәзерге кыргызлар күк ыруг тормышы белән тордылар. Боларда хакимият тә шулай ук ыруг башлыклары кулында булды. +Мәгълүм ки, адәмнәр мәгъбүдләрне үзләренә ошатып ясыйлар. Шуның өчен без борынгы төркләрнең әсасларында пантеизм, ягъни бөтен табигатьне җанландырып табыну һәм сансыз күп мәгъбүдләргә яисә тәңреләргә ышануны күрәбез. Тәңреләргә ышану исә җир вә күкнең бөтен көчен мәгъбүд ясаудан гыйбарәттер. Затән , "тәңре" дигән сүз, Вамберинең фикеренчә, "таң" (яктылык) дигән тамырдан алынган. Ләкин борынгы төрк пантеизмын сөйләгән чакта, аларның бу тәңреләргә ничек итеп ышанулары хакында катгый бер сүз әйтүе уңайсыз. Мәгълүм ки, мәдәниятнең түбән дәрәҗәсендә торган халыкларның мантыйкы вә аларның тойгылары безнеке төсле үк булмый. Шуның өчен безнең алардагы игътикад вә фикерләр хакында сөйләгән һәр сүзебез тәхмини генә булып, мәдәни кешенең гакылындан кайнап чыккан бер хыял гына булачакдыр. Шулай да төркләр "тәңреләр"не һәрбер аерым вакыйгада иштиракь кылучы булулары сыйфаты белән аерым мәгъбүдләр итеп танысалар, икенче яктан, "тәңреләр" бөтен галәмгә комга сеңгән су шикелле сеңеп киткәнлекләреннән, табигатьне бер мөҗәррәд (абстрактный) мәфһүм рәвешендә "тәңре" санап яисә бөтен тәңре белән тулган галәмне мәгъбүдләр рәвешендә берләштереп аңлап, "тәңре" яисә "җир-су" дип тә аташтыргалаганнар. +Гомумән, борынгы вәхшиерәк халыкларның диннәрендә бер система эзләү - хата бер эштер. Алардагы дини тойгы гакылларның бергә кушылып хәрәкәт итүеннән гыйбарәт була. Шуның белән бергә, бер үк кавемнең төрле кабиләсе вә ыруглары төрле икътисади халәттә торып, дини тойгылары да шул мөнәсәбәттә төрле-төрле булырга мөмкин. Шуның өчен төрле икътисади халәттә торган күчмә вә ярым утрак төркләрнең диннәрен, гомумиләштереп, бер системага салырга азаплану - фәнни яктан ялгыш бер эштер. Бит борынгы юнаннар Татарстанның бер кантоны кадәрле кечкенә генә җирдә һәммәсе тәхминән бертөсле тормыш белән торсалар да, аларның диннәрен дә бер системага салу шактый читен бер эш булды. Шуның өчен без төркләрдә бөек дәүләтләр ясалу дәверләрендә, бәгъзы вакытта аларның хыялларында үзләренең сәяси тормышларына кыясән ясалган мөселман Алласы сымак мөстәбид "хан тәңре"не дә очратабыз. Мәсәлән, мәдәниятнең түбән дәрәҗәсендә торган XIX гасырның мәҗүс чувашларында - "зивалды тура", ягъни бөек тәңре, Орхон төркләрендә "ил бирүче тәңре" бар иде. Борынгы төркләрнең мифологиясендә дә, нәкъ борынгы бабилләрдәге күк югарыдагы күк белән түбәндәге җир кушылганнар да, шулардан кешеләр яратылганнар. +Тәңре, "җир-су"дан башка борынгы төркләрдә без башка мәгъбүдләрне дә очратабыз. Болар шул тәңреләрнең сыйфатлары гынамы, әллә аерым мәгъбүдләрме, билгеле, аны хәл итү югарыда сөйләнгән сәбәпләргә бинаән читен. Мәсәлән, "Аллаһ" мәгънәсендә уйгурчада - "укан", чыгтайчада "уган" сүзе бар. Әгәр бу мәгъбүдләр баш тәңренең бер сыйфаты шикелле генә булсалар, бу сүзләр "укмак" масдарыннан алынганга күрә, "бөтен нәрсәне белүче, аңлаучы" мәгънәсендә булалар. Шулай ук уйгур телендә "баят" яисә "бият" дигән Аллаһ исеме бар. "Бай би", "югары" мәгънәсендә булганга, моны "бөтен нәрсәдән югары" (всевышний) дип тәрҗемә кыларга кирәк була. Уйгур вә Алтай төркләрендә "мәнки", "мәнкү" дигән исем дә очрый. Бу сүз күп вакытта "тәңре" сүзенә кушылып, монголларда "манчутәңре" рәвешендә йөртелә. Гомумән, академик Бартольдның фикеренчә, "тәңре" мәфһүме астында төркләр мадди күкне ирад иткәннәре төсле, мәгънәви күк, ягъни "мәгъбүд"не дә аңлыйлар иде. Хәтта төркләр XI һәм XII гасырларда да күкне мәгъбүдләштереп ышаналар. Шул сәбәпле мөселман Иран мөәррихләре төркләрнең "күк-тәңре" дип ике бер үк мәфһүмне кушып әйтә торган сүзләрен "күктәңресе" дип аңлап, төркләр күкнең аерым бер Алласы бар дип ышаналар дип йөриләр иде. Орхон язулары дәверендә, инде төркләрнең сәяси бер дәүләт ясаган заманнарында "төрк тәңресе" дигән мәфһүм дә хөкем сөрәдер иде. Бу вакыйга бәни Исраилнең "Исраил - Яхва халкы, Яхва - Исраил Алласы" дигән игътикадына бик охшый. Менә шуның өчен дә XIII гасырда төрк-монголларга сәяхәт кылучы Рубрук һәм Плано Карпини, мәсьәләне католик гакылына салып, үлчәп, "алар бер аллага ышаналар" дип ышанып кайттылар. Госманлыларда "Чәләб" дигән тагы бер мәгъб үд исеме очрый. Әгәр бу сүз Вамбери әйткәнчә, "чал" һәм "аба" (ата) дигән сүзләрдән мөрәккәб булса, ул чакта бу мәгъбүднең башта бабайлар рухын мәгъбүд итеп танудан гыйбарәт булганын күрәчәкбез. Шулай ук борынгы төрк әдәбиятында тагын бер төрле мәгъбүд исемнәре бар. Алар исә - хәзер дә безнең татарларда очрый торган "ия"ләр. Бу уйгурларда - "итеиде", чыгтайчада инде "изи, әгә, игә" формасында истигъмаль ителә . Алтай татарлары әле дә, безнең Идел буе татарлары шикелле, "ту әясе" (тау иясе), "иш әясе" (урман иясе), "су әясе" бар диләр. Шулар белән бергә борынгы төркләрдә "умай" исемле йорт мәгъбүде дә бар. +Моңарчы сөйләгән мәгъбүдләр - һәммәсе дә яхшылык китерә торган "хәер" мәгъбүдләре. Ләкин төркләрнең мәгъбүд галәме хәерлеләр белән генә бетми. Башка пантеистлардагы шикелле аларда начарлык, явызлык (шәрр) мәгъбүдләре дә бар. Мәсәлән, шулардан берсе - "әрлик" яисә "әрник" аталган җир асты мәгъбүде - бездәге "өрәк" белән бер булган. Алтайлыларда - "үрәкән", чыгтайда - "ирәк", маҗарларда "үрәк" исемле яман мәгъбүдләр очрый. Болардан котылу өчен, корбан яисә "чачлык" бирергә кирәк. Аларны ничек булса да үзеңә якынайтырга, зарарсызландырырга кирәк. Ләкин алар белән дуслашырга вә мөнәсәбәткә керергә һәркем дә булдыра алмый. Аларны "баглар" яисә "бәйләр" өчен аерым догалар яисә "арбаглар" (ар - көч, баг - бау) кирәк. Бу эшләрне "кам" яки "камкатын"нар яисә "баксы", "багучы" һәм "күрәзәләр" генә эшли алалар. Болар гына "багны чишә" алалар, болар гына һәрнәрсәне алдан "багып- күреп", мәгъ бүдләрнең зарарларыннан халыкны вә кешене котылдыра алалар. Болар гына кешенең "котын" (җанын) яман көчләрнең шәрренән "коткара" һәм "котыру"дан саклап кала яисә шуннан сәламәтләндерә һәм кешене "котлуг" (бәхетле) итә алалар. +Димәк, борынгы төркнең идеологиясе, аның фикри хәяты бик садә: бөтен табигать - Алла. Ул "җир-су" (галәм), кешеләрне яраткан. Ләкин шул "котлы" (җанлы) галәм эчендә яман һәм яхшы көчләр бар. Менә шулар адәмнәр өчен бер-берсе белән мөттасил көрәшәләр. Адәм бөтен гомерен начар көчләр белән көрәштә үткәрә. Ләкин яхшы көчләр аңар ярдәм итәләр. Шуның аркасында бөтен галәмдә туктаусыз низаглар бара, тартыш хөкем сөрә. +Борынгы төркләрнең әхлакка карашлары да үзләренең икътисади халәтләренә мөнасиб булып, аларда һәрбер күчмә халыкларда булган шикелле кунакчыллык, гайрәт вә сугышчанлык, һәрбер патриархат тормышында булган шикелле атага буйсыну, зинага зур гөнаһ итеп карау, хосусый милекне изге нәрсә итеп тану, шуның аркасында урлаган өчен зур җәзалар тәгаен кылу, атасы үлгәч - үги анасын, агасы яисә энесе үлгәч җиңгә яки киленне никах итү шикелле гадәтләр хөкем сөрә иде. +Шулай итеп, борынгы төркләрдә чын мәгънәсе белән бертөрле катгый идеология табарга мөмкин түгел. Булган идеологияләре дә аларның күчмә тормыш, патриархи-иҗтимагый дәрәҗә, шаман дине китереп чыгарган фикер вә тойгылардан гыйбарәт. Бу идеологияне үз күзе белән күрәсе килгән кешегә бары бер юл гына бар, ул да булса, халык теленнән алынып язылган "Коркыд", "Сәид Баттал", "Сары Салтык Гази" шикелле дастаннар вә борынгыдан бирле авыздан-авызга әйтелеп йөртелә торган табышмак, мәкаль, җыр вә дастаннар шикелле халык әсәрләрен укып, алардагы ислам тәэсирен алып ташлап, чын төрк гонсырын гына калдырып караудыр. Димәк, иң борынгы төркләрнең идеологияләрен күрсәтүче көзге - халык әдәбиятыдыр. +* * * +Мәгълүм ки, борынгы төркләр өчен тип шәкелендә булган тормыш - күчмәлек иде. Мондый дәрәҗәи мәдәниядә торган халыкларда без, гомумән, халык әдәбиятының бай булуын күрәбез. Борынгы бәдәви гарәпләрдә халык әдәбиятының байлыгы - мәгълүм мәсьәләләрдәндер. Болай да язма әдәбият таралмас борын, халык әдәбияты һәммә гөруһ халыкларда да бик тәрәккый иткән була. Бухарин шикелле икътисад галимнәре халык җырларының вә музыкасының хезмәт белән бергә, коллектив рәвештә эшләгәндә килеп чыккан булучылыгын исбат иттеләр. Күчмә халыкларда, шул җөмләдән төрк халыкларында да бик борынгы заманнардан бирле җыр вә музыканың шактый таралган булуы, табигый, аларның икътисади хәятлары белән бергә багланган. +Борынгы күчмә төрк халыкларын шул ук тормыш вә кәсеп сугышчан булырга мәҗбүр итте: аларга хайваннарны, малтуарны ерткычлардан сакларга, күчеп, яхшы кырлар эзләп, "кыр гизеп" йөргәндә, ят кабилә вә халыклар белән очрашырга, күп вакытта яңа утлавыкларны корал куәте белән сугышып алырга, шул ук Кытай, Иран шикелле мәдәни (вә заманасының империа лист) илләрнең һөҗүменнән "йорт"ны, "олыс"ны, "ил"не сак ларга кирәк була иде. Мал-туар үләт белән кырылган чакларда, ачлыктан гаҗиз булып, борынгы төркләр күрше илләргә, бай кабиләләргә һөҗүм итеп, талап азык табарга мәҗбүр булып тордылар. Шулай ук аксөяк ыруг, вә кабиләләр, карасөяк ыругларын үзләренә буйсындырып тору өчен, борынгы Спартадагы хөкүмәт сөрүче сыйныфлар шикелле, һәрвакытта коралланып торырга; карасөякләргә дә, кысылуның чиге килеп җитә башлагач, баш ыругларга каршы тору өчен, найза, айбалта, кылыч вә ук-җәяләрен кулларыннан төшермәскә тиеш булды. Шуның өчен борынгы төркләр иҗтимагый тормышларын да унга бүлү әсасы белән гаскәрилек рәвешендә эшләделәр. Менә шушы сугышчанлыкны саклау өчен, аларга рухны күтәрә торган музыка вә җырлар кирәк иде. Шуның өчен борынгы төркләр вә монголларда сугыш алдыннан кубыз уйнап гаскәрне кыздырып тору гадәте бар иде. Сугышлардан кайткач та, ил шагыйрьләре "узан"нар, "акын"нар, үләң әйтеп, борынгы батырларны мактап, хәзерге егетләрне җилкендерәләр иде. Русларның иске мәнбәгъларыннан "Слово о полку Игореве" безгә борынгы коман-половецлардагы шундый гадәтне тасвир итә. Шулай ук түбәндә сөйләнәчәк борынгы сәлҗук төркләренең халык дастаннары мәҗмугасы "Китабе Коркыд" та халык җырчысы узанның, "илдән илгә, бәйдән бәйгә" йөреп, борынгы сугышларны сөйләп, баһадирларның канын кыздырганын бәян кыла. +Икенче яктан, борынгы төрк халыкларында халык әдәбиятының тәрәккый итүенә сәбәп - күчмә халыкның шул эш белән шөгыльләнергә вакыты булуындадыр. Сугыштан тыныч чакларда күчмә төрккә артык эш юк. Аның бөтен йорт вә көнкүреш эшләрен хатыннары башкаралар, игенченеке төсле көн саен булып, күп хезмәт сорый торган шөгыльләр аларда юк. Шуның өчен академик Радлов борынгы төркләрдән мәдәни дәрәҗәдә артык алга китмәгән күчмә кыргызлар хакында сөйләгәндә, "матур сөйләү сәнгатен өйрәнергә кыргызның вакыты бар. Ул көн-төн сөйли, йокы белән ашау гына - аның сөйләвенә манигъ була торган шөгыльләр; һәм дәрвакигъ кыргызлар фәсахәт вә матур сөйләү белән аерылалар", ди. +Халык әдәбиятының киңлеге, байлыгы ягыннан күчмәле төркләр никадәр утрак халыклардан алда торсалар, халык әдәбияты әсәрләрен иҗат һәм хәтердә саклау җәһәтеннән дә алар шулай ук югары торалар. Күчмәле төркләрнең кәсепче (профессионал) җырчылары шулкадәр күп әйбер күңелдән беләләр ки, мәдәни халыкларга аларның хәтер куәтләренең көчлелегенә гаҗәпләнергә туры килә. Алар ифрат озын дастаннарны, бихисап җырларны, әкият вә легендаларны күңелдән белә торган булалар. Профессионал җырчылар алар - күбесенчә шагыйрьләр дә. Телдән-телгә йөргән әдәбиятны тудыручылар, үзгәртүчеләр һәм саклаучылар да шулар. Ләкин алар халык әдәбиятында бик гам булган шаблоннар (калыплар) буенча гына иҗат итеп, шагыйрьнең шәхсияте (индивидуальность) әсәрләрендә аермачык күзгә ташланмаганга, гомум авыз әдәбиятындагы гадәт буенча, аерым шагыйрьләрнең намәләре хәтердә сакланмый, аларның әсәрләре дә гомумхалык әдәбияты массасына кушылып, халык малы булып китә. Шулай итеп, халык әдәбияты әсәрләре мәйданга килә. +Дала шагыйрьләре бик көчле рәвештә импровизация куәсенә дә малик булалар. Ягъни алар тоткарсыз, фикерләренә килү белән, теләгән нәрсәләре хакында шигырь тезеп әйтә алалар. Язу сәнгатенең керүе аркасында мәдәни-утрак халыклар арасында инде бу куәт югалган. Чөнки алар һәрбер фикерләрен сөйләү аркылы түгел, бәлки кәгазьгә язу аркылы изһар итәргә өйрәнгәннәр. Артык бер әйбер булып калганга, импровизация ташланган, онытылган. Мәдәни тормышта бик сирәк шагыйрь ләрдә генә ул заһир була. Әмма дала шагыйрьләре өчен бу бик гади нәрсә. Алар берничә сәгать тоташтан авызларыннан яңадан-яңа мәүзугларга шигырьләр коеп тора алалар. Халык әдәбиятында күп мәүзугларга әзер калыплар, әзер гыйбарә вә җөмләләр, хәтта бөтен-бөтен мисраглар булганга, кәсепче җыр чы өчен бу артык читен эш түгел. Аның бөтен осталыгы шул әзер кисәкләрне шома итеп ялгап җибәрүдән генә гыйбарәт. Мәсәлән, бер-бер җыен яки туйда шагыйрь-җырчы шунда хәзер булган кунакларны һәм йорт хуҗасын таусиф итеп мактап, исемнәрен атап җырлый; хуҗаның дошманнарын сәлеб итеп, алардан көлә. Мәҗлескә яңа бер кеше килеп керү белән, ул, шигыренең агышын бозмастан, мәүзугны яңа килүчегә күчерә. Аңлаучылар даирәсе байлардан гыйбарәт икән - ул байларны, байлыкны, юмартлыкны мактап җырлый, ярлыларда[н] гыйбарәт икән - байларны яманларга, аларның начар сыйфатларын тезәргә тотына, чөнки халык өстендә туена торган халык җырчысына шулай тыңлаучыларына ярарга тырышмый ярамый. Аннан соң оста импровизаторлар бәгъзы мәҗлесләрдә үзара әдәби ярышлар ясыйлар, ягъни алар шигырь әйтешеп, сүз көрәштереп, бер-берсен илзам итәргә, җаваптан, дәвам итүдән гаҗиз итәргә тырышалар. Хәзерге дала казакъларында да бар бу гадәт. Бәгъзан ике "әйткеч", бер-берсен җаваптан калдыра алмыйча, төннәр буенча шигырь әйтешеп чыгалар икән. Менә бу гадәтләр күчмәле төрк халыкларында борынгы заманнарда да, шөбһ әсез, булгандыр, бәлки тагын да куәтлерәк хөкем сөргәндер. +Җыеннарда картлар, осталар җыелып курай уйнау, җырлау, самак әйтү шикелле борынгы күчмәлектән калган гадәтләр безнең башкортларда да әле хәзергә кадәр сакланган. Күптән утрак лыкка күчүләренә карамый, профессионал дастанчылар Анатулы төркләрендә дә очрый. Болар хәзер авылдан авылга йөреп, кайчан калаларга да килеп, каһвәханәләрдә халык җыеп, "Сәид Баттал" шикелле ярым халык әсәре булган дастаннарны яки "Хуҗа Насреддин" ләтыйфәләре күк халык иҗаты булган анекдотларны сөйлиләр. Төркиядә хәзер боларны мәддах ("мактаучы") дип әйтәләр. Бу мәддахлар- шиксез, шул борынгы "Китабе Кор кыд" та сөйләнгән илдән узаннарның варисларыдыр. +Борынгы төркләрнең халык әдәбияты үз вакытында язып алынмаганга күрә, бары мәнбәгъларда генә булган бәгъзы кинаяләр аркылы борынгы авыз әдәбиятының нинди булуы хакында катгый бер фикергә килергә мөмкин түгел. Чөнки заманнарның агышы белән бертуктаусыз үзгәреп тору - халык әдәбияты дигән нәрсәнең төп хассасыннандыр. Шулай да мәсьәләне ачарга бөтенләй үк имкян юк дип әйтеп булмый. Ул да булса, хәзерге түбәнрәк мәдәни дәрәҗәдә торган, читләр вә дин тәэсирләренә азрак бирелгән төрк кабиләләренең халык әдәбиятын өйрәнеп, шуннан заманнар буенча катланып килгән катлауларны алып ташлау соңында, шул әсәрләр - борынгы заман әсәрләре (яки шуларга бик якын) дип танудыр. Вакыйган, без бу халык әсәрләрен борынгы заманныкы дип таный алабыз. Күчмә төрк халыклары, бөтен күчмә халыклар шикелле, шактый консерватор табигатьлеләр. Аларның бу әсәрләре ата-баба әсәрләре булу йөзеннән изге нәрсә ителеп танылганга, аларны җырчылар күңелләрендә саклыйлар (нәкъ безнең татар әбиләре куркылык, чалпу шикелле шаманизм калдыгы гадәтләрендә әйтелә торган сүзләрне саклаган төсле). Әгәр без моның өстенә "Коркыд", "Сәид Баттал", "Күр угълы", "Хуҗа Насреддин" шикелле, хәзер язылып алынган булса да, электә халык телендә йөргән дастан, кыйсса вә хикәяләрне дә арттырсак, төркләрдә борынгы халык әдәбиятының нидән гыйбарәт булуы хакында бер фикер ясый алабыз. Ләкин ничек тә аларның нинди әсәрләр булганлыгын тәгаенләп әйтеп булмый. +Шактый иске заманнарда язылып алынып сакланган халык әдәбияты әсәрләреннән иң мөһиме вә хәзер дә халык хәтереннән югалганы - мәшһүр "Китабе Коркыд"тыр. Бу әсәр нәсер белән язылган, ләкин төзелеш, мәүзуг вә өслүбе белән ул - чын бер каһарман дастаны. Бу китап - борынгы төрк әсәрләре арасында бөтенләй аерым урын тота торган эре энҗеләрдәндер. Аның саф халык иҗаты булган (беркадәр Орхон язуларының өслүбен хәтерләтә торган) теле шулкадәр шигъри, матур вә фәсыйх, бәлигъ ки, хәзерге көндә төрк әдипләре үз өслүбләрен шул юл белән алып барсалар, зур муәффәкыять казанырлар иде. Үзенең әдәби кыйммәте белән бергә теленең дә ифрат борынгы (архаик) булуы аркасында, бу әсәр рус-яурупа галимнәрен бик кызыксындыра. Аңар зур әһәмият бирелеп, аның хакында шактый әдәбият та мәйданга килгән. Бу китап хәзергә бер-ике генә кулъязмада табылган. Анадулда табылып, борынгы җәнүб төркчәсендә язылган булса да, госманлылар үзләре бу әсәр хакында бернәрсә дә белмиләр. Алар өчен юл тәмам югалган. +Бу әсәрне башта госманлы вә сәлҗук төркләренең бабалары угыз төркләре арасында мәйданга килгән булырга кирәк дип чамалыйлар. +Мәгълүм ки, угызлар - хәзерге төрекмәннәрнең дә бабалары, шулардан ук госманлы халкы килеп чыккан. Китапның мөндәриҗәсе шулай: мөкаддимә (монда мәкальләр, афоризмнар, кыскача характеристикалар), унике данә аерым хикәя. Тел вә өслүбе бер булу, һәрбер хикәядә алда сөйләнгән кешеләрне, баһадир вә каһарманнарны, вакыйгаларны әйтеп китү, тәкрар кылулар - бу әсәрнең бер иттифакый мәҗмуга гына булмыйча, "Илиада" вә "Одиссея" шикелле бербөтен поэма (дастан) булуын күрсәтәләр. +Хикәяләрдәге вакыйгалар күбрәк Әрмәнстан тауларында вакыйг булалар. Каһарманнарның дошманнары гөрҗи, Кара диңгез буендагы абхаз халкы һәм Трабзон румнары. Монда тасвир кылына торган каһарманнардан мәркәзи шәхес - угызларның баш ханы Баяндәр хан. Ул үзе сугышларда иштирәк кылмый. Чын сугышчы каһарман исә аның кияве - Казан бәй. +Коркыд баба булса, ул - баһадир түгел, бәлки илнең аксакалы, патриарх. Ул - бөтен төрк халкының хикмәтен үзенә җыйган бер кеше. Аның кем икәне мәгълүм түгел. Әсәрнең үзендә аның, Мөхәммәд заманында булып, хак мөселман булганлыгы сөйләнә. Ләкин аның тарихи шәхесме, әллә уйдырма, хыялдан туган бер кешеме икәне һаман да хәл кылынмаган. Шулай да борынгы гарәп мөәррихләре бер вакытта, XII гасырда угыз халкының башында Коркыд исемле кеше булганлыгын сөйлиләр, төрекмәннәрдә, кыргызларда һәм Кавказ таулары артындагы халыкларның телендә дә "Коркыд", "Хорхуд Ата" исемле каһарманнар сөйләнә. Бер рум мәнбагы угызларга якын булган пәчәнәкләрдә дә бер "Коркыд" исемле башлык булганын сөйли. Әлхасыйль , бу исем - борынгыдан килгән, угыз төркләре арасында мәшһүр булган бер кешенең яисә чынлыкта булмаган, хыялый бер шәхеснең исемедер. +"Китабе Коркыд"та һәрбер хикәя халык җырчысы (узан) исеменнән сөйләнә. Бу җырчы хакында "Кулҗа купыз күтәреп илдән илә, бәкдән бәкә узан кизәр. Ар җумрдин ар нәкисен узан белүр" (Кулына кубыз тотып, җырчы илдән илгә, байдан байга йөри. Ирнең гайрәтлесен һәм куркагын җырчы белә), диелә. +Бу хикәяләрнең кайчан ясалуын тәгаен әйтеп булмаса да, профессор Бартольдларның Солтан Баязид I заманыннан да (13891402) соң җыелмаган (бергә оештырылмаган) булуын дәгъв а итә. +Дини буяуга буялган, каһарманы да гарәп булган "Мәнакибе Сәид Баттал" күбрәк гали сыйныф: баһадир, әмир, солтан, халифә, кайсар, вәзирләрнең хәятын сөйләсә, "Китабе Коркыд"та без "чобан" (көтүче) сыйныфын да тасвирны күрәбез. Бу сүзебезне исбат өчен, "Китабе Коркыд"тагы бер хикәянең хөласасен алыйк. "Бервакытта, үзе юк чакта, кяферләр, Казан бәйнең йортын талап, аның ун мең куен алып китмәкче булдылар. Коралсыз көтүче (чобан), ике борадәре белән берләшеп, дошманны җиңделәр. Бервакытны Казан бәй кайтып, көтүчене орышыр га тотынды. Чобан исә аңар шулай дип җавап бирде: "Бәем, агам Казан! Ник миңа ачуланасың? Әллә синең йөрәгеңдә иман юкмы? Алты йөз кяфер минем өстемә килделәр. Минем ике кардәшем дә үлделәр. Мин өч йөз кяферне үтердем һәм аларга синең симез куйларыңны бирмәдем. Өч урыннан яралы булдым. Минем кара башым бөгелде. Мин ялгыз калдым. Минем гаебем шундамыни? Бир син миңа күк атыңны, бир озын сөңге, бир ак калкан, бир кара булат, бир үзеңнең калчаныңнан уклар, бир каты җәя - мин аларны үтерермен, үземнең арка һәм йөземнән кан агызырмын!" Казан ачуланып китте. Чобан да аның артыннан китте. Бераз баргач, Казан аңар әйләнеп әйтте: +- Кая барасың син, углым чобан? +- Агам, Казан! Син йортыңны алыр өчен барасың, мин үз кардәшләремнең үчен алыр өчен барам. +- Углым чобан! Ач мин, синдә ашарга берәр нәрсә юкмы? +Чобан бәйне туйдырды. Шуңар Казанның башына шундый уй килде: "Әгәр мин көтүче белән бергә барсам, башка угыз бәйләре мине сүгәрләр һәм чобаннан башка Казан кәферләрне җиңә алмас иде диярләр". Шуннан соң Казан, көтүчене бер агач янына чакырып китереп: "Бу агачны тамыры белән алып ташла. Әгәр шуны эшләмәсәң, сине бүреләр һәм кошлар ашарлар", - диде. Көтүче агачны тамыры белән алып, аркасына күтәреп, Казан бәйнең артыннан йөгереп куып җитте. Казан сорады: +- Бу нинди агач, чобан? +- Агам, Казан! Син кяферләрне җиңәрсең, карының ачар. Бу агачны яндырып, мин сиңа аш пешерермен. +Казанга бу җавап бик ошады. Кяферләрне җиңгәч, Казан көтүчене зур дәрәҗәле кеше ясады". +Менә мондый халык хәятын тасвир иткән хикәяләрне без сугыш китапларында бик сирәк очрата алабыз. Әсәрдә дини фанатизм да ул кадәр күп түгел. Мондагы сугышлар да күбрәк "кяфер"ләр белән булса да, борынгы төркләрдә булганча, сугышның үзенә табыну әсәре дә бар. Сугыш эшендә үзен күрсәтеп, ат казанмаган егеткә Коркыд бабай бервакытта да ат кушмый. Егетләр, исем алыр өчен, "баш кисәргә, кан түгәргә" тиешләр. Коркыд китабындагы каһарманнарда исламга мәхәббәт тә алай ук юк. Мәсәлән, атасыннан разый булмаган угыл, яисә ханнан нәразый бәй һәрвакытта "христианнар арасына китәрмен, аларның кулын үбәрмен", дип куркыта. Батырлар, дуңгыз ите ашамасалар да, аракыны бик сөеп һәм ачыктан-ачык эчәләр. "Китабе Коркыд"та иске төркләрнең мәҗүс гадәтләре дә очрый. Без анда бөтен төрк халыкларында изге хисапланган "корд" (бүре)не хөрмәтләүне күрәбез. Мәсәлән, бер урында "корд йөзе мөбарәк", диелә. Шулай ук "Хәсән илә Хөсәеннең хәсрәте - су, Гайшә илә Фатыйманың никахы - су" дигәннән мөселман изгеләре белән бергә мөкаддәс "су"га да хөрмәтне күрәбез. Шулай ук "Деле Дөмрел", ант иткәндә, "гарш, көрси" белән бергә "җир танык булсын! Күк танык булсын!" дип, төркләрдә мөкаддәс булган "җир һәм күк"не гуаһлыкка чакыра. +"Китабе Коркыд"та без, гареб рыцарьләрендәге шикелле, хатын- кызны хөрмәтләүне дә очратабыз. Хикәятләр эчендә Деле Дөмрел исемле бер батырның үлем фәрештәсе Газраил бе лән көрәше хакында хикәя бар. Сугышның ниһаятендә Газраил җиңеп, Дөмрелнең күкрәгенә менеп утырып, җанын алмакчы була. Дөмрел, Тәңрегә мөрәҗәгать кылып, котылдыруны сорый. Дөм релнең сүзе Тәңрегә хуш килеп әйтә: "Йә, Газраил, Деле Дөм рел җаны йәренә җан булсун. Анун җаны азад улсун", - ди. Дөмрел, карт атасы белән карчык анасына минем өчен җаны гыз ны бирегез, дип мөрәҗәгать кыла. Ләкин Дөмрелгә атасы да, анасы да бер бәһанә табып җаннарын бирмиләр, "җан газиз", диләр. Өметен кискән Дөмрел, Газраилдән хатыны белән күрешергә генә миһләт сорап: "Яд кызы хәләлем вар. Андан минем ике угланчыгым вар. Аманәтем вар, асмарларәм анларә. Андан сукрә мәнем җаным аласән", - ди. Шуннан соң ул "хәләле янына килде. Әйдер: билүрмисән нәләр улды? Күк йөзендән ал канатлы Газраил очып килде, агҗә мәнем күксәме басуб кунды, татлы мәнем җанымны алур улды. Бабама вир дидем җан - вирмәде. Анама вардым - җан вирмәде. Дөнья ширин , җан татлы, диделәр. Әмди юксәк-юксәк карә тагларым сәка йәйлак улсун, суык-суык суларым сәка ичт улсун, таулә-таулә шаһбаз атларым сәка бәнт улсун. Алтун бан аем сәка күлкә улсун, катар-катар дүәләрем сәка юкәлт улсун, агаелдә агҗә каюным сәка шулән улсун, күзәк кеме тутәрсә күкләк кеме сурсә сән ака варгыл аки угланчыгы үксез кумагыл, диде Горт. Бурада сөйләмеш күрәлем ханым нә сөйләмеш идәр нә диерсән нә сөйләрсән күз ачыб күрдүкем күкел виреб сүдекем куҗ йекедем, шаһ йекедем татлу дәмаг виреб сурашдыгым бер йасдыкда баш куюб амешдәкем каршы йатан карә тагларәк сәндән сукрә мән ниләрем йыйлар улсәм, мәнем күрәм улсун, суык-суык суларуң эчәр улсәм, мәнем каным улсун, алтун акчәк хуҗәләр улсәм, мәнем кәфтем улсун. Таулә-т аулә шаһбаз атуң бинәр улсам, мәнем табутым улсун. Сәндән сукрә бер йекеде сүеб варсам билә ятсам, ала йылан улуб мәне суксун. Сәнең ул михнәт анаң-бабаң бер җандә нә вар ки сәка кыймамышл ар гареш танигъ улсун, көрси танигь улсун, йир танигъ улсун, күк танигъ улсун, Кадир Тәңре танигъ улсун, мәнем җаным сәнең җанкә корбан улсун, диде. Разый улды Газраил хатуның җанын алмага килде адәми урыны йулдашына кыямды Аллаһ Тәгаләйә бурадә ялвармыш күрәлем ничә ялвармыш идәр йуҗәләрдән йуҗәсән кемсә белмәз ниҗәсән күрклү Тәңре чук җаһилләр сәне күкдә арар йирдә астәр сән худ мөэминләрең күкелендә сән даим туран җаббар Тәңре улу йуллар үзренә гыймарәтләр йапаем". +"Китабе Коркыд"ның телендә игътибар итәргә тиешле нокта - асылда җәнүб төркчәсе булуы белән бергә, анда башка төрк телләре белән (мәсәлән, татарча) уртак сүз вә сарфи формаларның очравыдыр. Хәзерге әдәби госманлычада алар урынына башка сүзләр һәм формалар истигъмаль ителә. +Борынгы төрк халык әдәбиятында гадәттә була торган һәр төрле төрләр: баһадирлык дастаны (богатырский эпос), әкиятләр һәм риваятьләр (легенда), көлке анекдотлар һәм мәсәлләр, табышмаклар, мәкальләр һәм сүз җыелмалары, җырлар, шаман теләкләре вә тылсымнары, хәтта ибтидаи драматик әсәрләр - һәркайсы булгандыр. +Төрк халыклары шикелле күчмәле һәм сугышчан халыклар арасында һәрвакыт баһадирлар дастаны (хыялый яки ярым тарихи батырларның каһарманлыклары хакындагы поэмалар) халык әдәбиятының иң көчле һәм таралган бүлекләреннән була. Хәзердә дә әле без борынгы замандагы төсле тормыш белән тора торган төрк кавемнәрендә бу нәүгъ әдәбиятның куәтле булганын күрәбез. Мәсәлән, хәзерге кара кыргызлардагы "Манас" исемле батыр хакындагы дастаннарны бу төрле әдәбиятның иң яхшы нәмунәләреннән хисапларга мөмкин. Аның башыннан үткән төрле вакыйгаларны сөйли торган җырлар озын бер тезмә (бер группа) тәшкил итеп, җырчы-акыннар тарафыннан бәгъзан озайтылып, төрле калыпларга сугылып җырланалар. Әле күптән түгел генә күчмәле, сугышчан халык булган башкортларда әле дә булса ярым тарихи, ярым хыялый батырлар хакындагы дастаннарның калдыклары сакланып, карт җырчылар тарафыннан көйләнәләр. Менә шуларга кыяс кылганда, борынгы төркләрдә баһадирлар дастанының бик нык хөкем сөргәнлеген чамаларга мөмкин. Сугыш вә баһадирлык бөтен идеалын тәшкил иткән халык өчен батырлар хакындагы әдәбиятның иҗтимагый әһәмияте дә була: үтмештәге батырларның батырлыкларын тыңлау яшь сугышчыларның канын кыздыра, гайрәтләрен арттыра, дастандагы батырлар төсле булырга кызыктырадыр. Борынгы угыз төркләренең дастаннарыннан беркадәресе югарыда сөйләнгән "Китабе Коркыд"та сакланып калган. Ләкин андагы дастаннар нәсер белән язылган. Гадәттә исә баһадирлар дастаны күбесенчә көйле формага салынган була. +Борынгы төркләрдәге әкияткә килсәк, аларының электә ничек булганын без белмибез, чөнки төрк әкиятләре борынгы заманда язылып алынмаганнар. Ләкин халык әдәбиятында әкият кыйсменең гомумән бик мөхафәзәгяр бер гонсыр булып, күп әкиятләрнең бик аз гына үзгәреш белән борынгы заманнардан бирле сөйләнеп килүләрен чамаларга мөмкин. Борынгы көлке анекдотлардан беркадәресе шактый заман элек язылып алынганга бераз мәгълүм. Ул да булса Хуҗа Насреддин ләтыйфәләредер. Алар хакында әсәребезнең икенче бүлегендә озын сөйләнәчәк. Табышмаклар вә бераз мәкальләр исә "Коман мәҗмугасы" аталган XIV гасыр кулъязмасында сакланып калган. Бу хакта беркадәр мәгълүмат һәм мисаллар шул ук бүлектә бар. +Гомумән, күчмәле халыкларда лирика эпос (риваять)кә караганда түбәнрәк, арт пландарак тора. Төрк халкы исә, авыр, сабыр табигатьле бер халык булып, аның торган төп ватаны да каты табигатьле, могтәдилдән салкынрак җирләр булганга, лирика тудырырга артык мөстәгыйд булмагандыр. Шулай да төрк халкы үзенең кайгы-хәсрәтен, куаныч-сөенечен, гыйшык- мәхәббәтен һәрвакытта җыр белән сөйләргә яраткан. Моны безгә хәзерге кыр гызларның һәм шәркый Себер төркләренең җырлары бик ачык күрсәтәләр. Әмма сәлҗук госманлылар шикелле җылы һавалы, матур табигатьле мөнбит җирләргә килеп утырганнары исә бу төр әдәбиятны тагы да тәрәккый иттергәннәрдер. Госманлыларның хәзерге халык әдәбиятлары шуны күрсәтә. +Шаман диненең догалары булган теләкләр вә һәртөрле серле җөмләләрне им-том иткәндә, кеше вә мал эченә урнашкан явыз көчләрне (рухларны) куганда укыла торган вәзенле сүзләрне дә халык әдәбиятыннан хисаплыйлар. Шаман динендә булган халыкларда бу төрле "әдәбият" бик куәтле булганга, борынгы төркләрдә ул хәзергегә караганда да киңрәк булгандыр дип уйларга мөмкин. Кыргыз-казакъ баксыларында җен вә авыру куалый торган бик озын тасвирый вә матур телле "арбау"ларның булуы безгә шуны күрсәтә. Хәтта безнең Идел буе татарлары арасында да бик иске (архаик) телле, бәгъзан аңлашылмасдай сүзләр һәм әллә нинди борынгы рух вә тәңре исемнәре белән булган имләү сүзләре сакланып калгалаган. +Драматик (ягъни диалоглы, кара-каршы әйтешә торган) әсәрләр булса, алар халыкта күбрәк бик садә, бездәге шамакай уеннары, "Алырым кош - бирмәм кош", "Күкдә ниләр бар?" уеннарында, тагы да тәрәккый төшкәннәрнең Анатулыда госманлыларда һәм хәзерге кыргызлар арасында сакланып калуы борынгы заманда моның көчле бер әдәбият вә сәнгате нәфисә тармагы булганлыгын күрсәтәдер. +Утраклыкка күчү, язу сәнгатенең таралуы дин вә аның руханилары тәэсире белән бара торгач, төрк халыкларында халык әдәбияты кимергә тотынды. Яңа шәраит астында халык, акрынлап, үзенең идеологиясен үзгәрткәне шикелле, әдәбиятын да алмаштыра, үзгәртә башлады. Әүвәлге мәҗүс каһарманнары Гали, Хәсән, Хөсәенгә - мөселман изге вә батырларына әйләнәләр. Әүвәлге шаман догалары мөселман динечә булган төрки догаларга алмаша башладылар. Тәңреләр Аллага һәм мөселман изгеләренә әверелделәр, шаманның ролен дә мулла алды. Кыргызлар әйтмешли, "кара сүзләр" бетә башлап, "китап үләң" гә әйләнделәр. Ләкин төп әсаси аһәң калды. Халык арасына таралган төрле мөселман хорафаты, легенда вә әкиятләре үзләре акрынлап тәмсил ителделәр, төркләштеләр. Язма әдәбият куәтләнгәнче, матбугат туганчы, халык әдәбиятының эволюциясе менә шулай барды. II Борынгы төркләрдә язу сәнгате +Төрк халыклары арасында язу сәнгате шактый иртә мәйданга килеп, язма әдәбиятның зоһурына юл ачты. Дөрес, күчмәле тормыш белән торучы халыклар арасында язу сәнгате тиз тәрәккый итә алмый. Чөнки язу - ул асылда мәдәният, утраклык, шәһәр тормышының җимеше. Бер халык утраклыкка күчеп, икътисади тормышын җиргә, хосусый милеккә вә сәүдәгә бик нык бәйләгәннән соң гына, тормыш тәказа кылганга, ул ха лыкта язу һөнәренең кирәклеге хис ителә башлый. Шул вакытта халык, бер әлифба ихтираг итеп яки күршеләреннән икътибас итеп, язулы халык булып китә. Шуның аркасында мәктәп, мәгариф, китап, язма әдәбият һәм аерым бер таифә язучылар вә әдипләр мәйданга киләләр. Күчмәле халыкларның тормышында исә язуның кирәклеге һич диярлек сизелми. Мәктәп, китап гыйлеме, язма әдәбият - күчмәлеләрнең тормышына ят нәрсәләр; алар - шәһәр тормышының продуктлары. Яңа күчмәлектән чыга башлап, дәүләт тормышына күчә башлаган халыкларда (мәсәлән, тарихка мәгълүм булган иң борынгы төркләрдә) язу сәнгате булса да, башта ул күбрәк хөкүмәт, идарә, дипломатия, гомумән, канцелярия кирәкләре өчен генә истигъмаль ителеп, халык арасында гам бер әйбер буларак таралып китә алмый. Язма хокукый кануннар урынына гадәт-йола йөргәне шикелле, язма әдәбият урынына да, авыздан авызга, колактан колакка күчү белән генә тарала торган "халык әдәбияты" тора. Ләкин борынгы төркләр Кытай вә Иран шикелле мәдәни илләр белән күрше булып торганлыкларыннан, алар белән ихтилятның башлануы төркләр арасында язу сәнгатенең тууына тизлек бирде. Кытай мәнбәгълары, 545 ел вакыйгаларын язганда, төркләрнең язулары булганлыгын һәм аларның сөңге очы белән язганнарын сөйлиләр. Шулай ук 580 елда Бизанес кайсары Юстинга төркләрдән сәфарәт килеп, "эскиф характерында" язылган хат китергәне мәгълүм. Кытай вәкаигънамәләренең хәбәр бирүенә күрә, тарихка мәгълүм иң борынгы төрк җәмгыяте булган "һун-ну" (һюныг-ну, һун)ларда да язу бар иде. Ләкин бу язу нинди булган, бу вакыттагы төркләрнең үзләренә махсус әлифбалары булганмы, юкмы, әллә алар Кытай я башка бер-бер халыкның әлифбасы белән файдаланганнармы - без моны аермачык белә алмыйбыз, чөнки һун төркләреннән һичбер төрле язма документлар сакланып калмаган. +Борынгы заманнарда төркләрдә, ханнар вә башка атаклы кешеләр үлгәч, алар хөрмәтенә язулы ташлар, һәйкәлләр утырту, гыйбадәтханәләр бина кылу гадәте булган. Зур "бәгү таш" (мәңге таш)ларга үлгән кешеләрнең тәрҗемәи хәлләрен, эшләгән эшләрен, кылган изгелекләрен яза торган булганнар. Мондый каберташлары Азиянең борынгы төркләр торган урыннарында (Монголиядә, җәнүби Себердә, Җиде Су вилаятендә, Кытай Төркестанында) күп табылалар. Иң әүвәл шундый ташларны моннан ике йөз еллар элек Петр I тарафыннан сугышта әсир алынып Себергә сөрелгән бер гыйлем сөюче швед әфисәре Янәсәй (Енисей) суының югарыгы агымында (җәнүби Себердә) табып, беренче тапкыр алар хакында яурупалыларга хәбәр биргән. Бу ташлардагы язулар борынгы скандинавиялеләрнең "рун" аталган язуларына ошаганга күрә, швед әфисәренең дикъкатен җәлеп иткән булырга кирәк. Ләкин ул вакытта бу язуларны укый белүче булмаганга, ул ташларның кемнәр тарафыннан куелуын һәм нинди телдә язылган булуын белә алмаганнар. Скандинавиянең рун язулары борынгы финнарда да мөстәгъмәл булганга, Финляндиядән дә бер гыйльми һәйәт барып, бу ташларны тәфтиш иткән. (Соңыннан бу ташларның кара кыргызлар тарафыннан утыртылганы мәгълүм булган.) 1889 елда "Җәгърафия җәмгыяте" тарафыннан мөстәшрикъ Ядринцев тәхте риясәтендә Монголиягә җибәрелгән фәнни һәйәт тарафыннан Орхон суы буенда борынгы Карабалгасун (Каракорым) шәһәренең хәрабәләре якынында (15 чакрымнарда) бу төрле ташларның иң мөһимнәреннән Күлтәгин вә Билге каһан ташлары табылгач, Яурупа мөстәшрикъларында бу язуларны уку дәрте куәтләнгән. 1891 елда Петербург дарелголүм е, бу тарихи документларны тикшерү өчен, Монголиягә мөстәшр икъ Радлов риясәтендә хосус бер һәйәт җибәргән. Һәйәт яңа тарихи табылдыклар хакында бөтен кылырга мөмкин булган тәфтишл әрне ясап, ташлардагы язуларның дөрес күчермәләрен алып кайткач, аларны укырг а имкян ачылган. Ташларның бер ягындагы язулар кытайча булганга, шуларның мөндәриҗәсенә бинаән, икенче ягындагы язуларның төркләр тарафыннан төрк телендә язылган булулары тәхмин ителгән. Кулда шуннан артык мәгъл үмат булмаса да, данияле тюрколог Томсен бу нәмәгълүм язуны укуның юлларын тапкан. Ташлардагы язулар иске, онытылган бер төрк телендә язылганлыгы беленгән. Әлбәттә, һичкем белмәгән хәрефләр белән язылган язуны танып уку нәкъ бер башваткыч табышмакны табу шикелле мөшкел эш булган. 1893 елда ташлардагы язулар, тәмамән укылып, Радлов һәм Томсен тарафыннан тәрҗемә кылынганнар. Орхон язулары борынгы төрк тарихын тергезү өчен зур материал биргәнлеге шикелле, шул төркләрнең үзләренә махсус язу - әлифбалары булуын да мәйданга ч ыгарган. +Орхон буендагы кабер ташлары шул вакыттагы төркләрнең үзләренә махсус хәрефләр белән язылганнар. Бу хәрефләрне "орхон әлифбасы" дип атау гадәт булып киткән. Бу язуның язылу тәртибе кытай язуыныкы шикелле: юллар югарыдан түбәнгә таба язылып төшеп, беренче, икенче дип уңнан сулга таба хисапланалар, ләкин төрк язуының кытай язуына ошавы шуннан артыкка бармый. Мәгълүм ки, кытай язуы "хәреф"ләрдән түгел, бәлки "һируглиф"лардан гыйбарәт; ягъни һәрбер аерым сүз өчен аерым галәмәт истигъмаль ителә. Шуның өчен Кытай язуында төрле галәмәтләрнең саны ничә меңнәргә җитә. Орхон язуы исә, кыйсмән хәзерге мәдәни халыкларның язулары шикелле, аерым-аерым хәрефләрдән, кыйсмән һәрберсе берәр мәгълүм иҗек яки куш хәреф булып укыла торган галәмәтләрдән тора. Орхон әлифбасының тавышларны күрсәтүе нык әсаслы бер системага бина кылынмаган. Орхон әлифбасында барысы 37-38 галәмәт. Бу галәмәтләрдән бары бишесе генә аерым самит хәрефләр буларак укылалар (ч, ш, з, п, ң, м тавышлары өчен булган билгеләр), мәд хәрефләре өчен аерым дүрт галәмәт булып, аларның һәрберсе икешәр тавышлы хәрефкә йөриләр [ихтимал]). Калган галәмәтләрнең күбрәге берәр тавышлы аваз белән берәр самит аваздан гыйбарәт булган иҗекләр итеп укылалар. Мондый галәмәтләрнең күбесе самит авазларның а һәм ә авазлары белән ялгануыннан гыйбарәт; урынына карап, һәрбер галәмәт шул ук тавышлардан тәшкил ителгән ачык вә ябык иҗекләр булып исәпл әнә. Мондыйлар барысы 23 галәмәт (ка - ак, га - аг, та - ат, да - ад, ба - аб, са - ас, на - ан, ла - ал, ра - ар, па - ап; кә - әк, гә - әг, тә - әт, дә - әд, бә - әб, сә - әс, нә - ән, лә - әл, рә - әр, я - әй; кы - ык, ку, ку - ук, ук; кү, кү - үк, үк). +Галәмәтләр арасында өчесе ике самит авазының кушылуыннан хасил булган кушма авазны күрсәтәләр (нт - нд, лт - лд, нч). Димәк, гомумиләштереп әйткәндә, Орхон әлифбасына әсас итеп аерым авазлар түгел, бәлки иҗекләр алынган дип әйтергә мөмкин. Әлбәттә, әлифбаның бу әсаска куелуының кимчелекләре вә уңайсызлыклары күп. Орхон язуындагы галәмәтләр - хәзерге Яурупа әлифбаларының басма хәрефләре шикелле бер-берсенә кушылып язылмый торган ялгыз (аерым) хәрефләр. Һәрбер аерым сүз икенчесеннән ике янәшә куелган нокта белән аерыла. +Орхон әлифбасын төркләр каян алганнар, дигән мәсьәләдә фән әһелләре арасында төрле фикерләр булган. Башта, бу язу кирәгенчә тикшерелгәнче, аның тышкы яктан беркадәр борынгы Скандинавиядә һәм готларда истигъмаль кылынган "рун" аталган әлифбага охшавына алданып, Урта Азия халыкларына бу әлифбаның шимали Яурупадан күчеп килеп кергәнлеген дәгъ ва итүчеләр дә булган. +Борынгы заманда бер-берсеннән ничә мең чакрымлык мәсафә белән аерылган шушы халыклар арасында сәүдә мөнәсәбәтләре булган да шуның аркасында шимали Яурупа язуы Монголиягә барып чыккан, имеш (!). Орхон әлифбасының төп ватаны хакындагы бу асылсыз фикер хәзер ташланган. Соңгы вакытта аның төбе борынгы арамия әлифбасы булуы фикере куәтләнгән. Арамия әлифбасы элек борынгы иранлыларга кереп үзгәртелеп, 57 Духовное наследие. Выпуск 15 +Орхон әлифбасы иранлылар аркылы төркләргә күчкән, имеш. Орхон әлифбасын тикшерүче галимнәрдән Томсен һәм Радлов Орхон әлифбасының асылы борынгы сам кавемнәренең әлифбасы булу фикерен алга сөргәннәр. Радловның уенча, Орхон әлифбасындагы сузынкы (мәд) хәрефләр - аның асылы самиләрдән кергән булуына дәлилдер; чөнки Орхон әлифбасында төрк телендәге тавышлы авазларга җитәрлек галәмәтләр юк. Югарыда күрелгәнчә, аның да мәд хәрефләре самиләрдәге шикелле "әлиф, уау, я"гарак кайтып кала. +Ләкин Радлов Орхон әлифбасына рун язуларының да тәэсирен бөтенләй үк инкяр итми. Урта гасырларның башында бөек халык күчеше вакытында шәркый Яурупада торган готларда рун язуы гамәлдә булган. Атилла кул астында һуннар Яурупага килеп чыккач, готлардан бәгъзы бер затлар Атилланың сараенда тәэсирле урыннар ишгаль иткәннәр. Ихтимал, шул заманда готлар аркылы рун әлифбасы төрк язуына тәэсир итеп, андагы галәмәтләрнең шәкелләре үзгәрүгә, рун язуындагы галәмәтләргә охшаулы хәрефләр килеп чыгуга сәбәпче булгандыр. Борынгы һуннарда (һун-нуларда), Радлов фикеренчә, шул ук Орхон язуы кулланылган. +Икенче бер фикер буенча, Орхон әлифбасы төркләрнең борынгы ыруг тамгаларыннан үзгәртелеп (тамгаларны хәрефкә әйләндерү аркылы) ясалган. "Тамга" - төрк халыкларына махсус диярлек бер нәрсә, һәрбер ыругның үзенә аерым билге - галәмәтләре булган. Шул галәмәтләрне тамга дип атаганнар. Тамга салу борынгы төркләрдә кул кую (имза) урынына торган, шулай ук көтүдә бергә йөргән хайваннарны бер ыругныкыннан икенчесенекен аеру өчен тамгалый торган булганнар, ягъни һәрбер ыруг үз хайваннарының тәненә кызган тимер белән тамгаларын басканнар. Бу рәвешле галәмәтләр хайванның тәнендә гомере буена калалар. Тамгалар хәзердә дә төрк халыкларында бар, хәтта ул безнең татарда да сакланган. Бездә һәрбер авыл кешесенең үзе иттихаз иткән билгесе - тамгасы була. Язу белми торган авыл кешеләре кул кую урынына үзләренең тамгаларын куялар. Шулай ук кырда, чәчкән җирләренә дә сука белән үз билгеләрен төшерәләр, шуннан аерып җирләрен таныйлар. Тамгалар нәрсәгә охшасалар, шуның исеме белән аталып йөртеләләр, мәсәлән, "тарак тамга", "сәнәк тамга", "чыршы тамга" дигән шикелле. Орхон әлифбасындагы галәмәтләр дә үзләренең шәкелләре белән бәгъз ы төрк тамгаларын хәтерләтәләр. Шуңар карап, Орхон хәрефләре тамгалардан үзгәреп хасил булмадымы икән дип уйлыйлар. Бу ике төрле фикерне бергә җыеп, төркләр башта хәрефләрне самиләр әлифбасыннан алсалар да, җитмәгән хәрефләрне үзләренең тамгалары арасыннан алып тутырганнар дип тә уйларга мөмкин. +Һәрхәлдә, бик борынгы заманнарда ук төркләрнең үзләренә махсус язулары булган. Хәзер бөтенләй онытылган булса да, заманасында Азиянең зур бер кыйсемендә бу язуның таралган булуы мәгълүм. 580 миладида бер төрк ханының Бизанес кайсарына үзенең илчеләре аркылы күндергән мәктүбе шул Орхон язуы белән язылган булган. Бу язу белән язылган кабер ташлары Урта Азиядә - Әүлия ата тирәләрендә, Янәсәй елгасының югарыгы агымында, Абакан далаларындагы, шимали Монголиядә - Сәләңә (Селенга) һәм Орхон буйларында, Монголиянең шәрыгында Кәрүлән елгасына кадәр табыла. Шәркый Төркестанда Турфан шәһәре тирәсендәге борынгы төркләрдән калма мәгарәләрнең диварларында һәм Тарбагатай тауларының кыяларында чокып язылган шундый ук язулар табылган. +Орхон әлифбасының төркләрдә кайчаннан бирле истигъмаль ителгәнлеге тәгаен мәгълүм түгел. Һәрхәлдә, алар арасында ул бик күптәннән бирле кулланылган булырга кирәк, чөнки Орхон суы буенда табылган ташларда без инде имланы яхшы ук эшләнгән, тәмам бер эзгә утырып җитеп, мәгълүм бер системага салынган хәлдә табабыз. Ул бу халәткә килгәнче, әлбәттә, шактый заманнар узгандыр. Бәгъзы бер куелу тарихлары тәгаен билгеле булмаган ташларда (мәсәлән, Янәсәй буендагыларда) әле без имланың эшләнмәгән, бу дәрәҗәдә юлга куелмаган булуын күрәбез. Мәсәлән, Орхон әлифбасында булган бәгъзы галәмәтләрне без аларда очратмыйбыз. Уйларга мөмкин ки, алар Орхон буендагы ташлардан берничә йөз ел элек утыртылганнардыр. +Орхон язуының иң югары дәрәҗәгә ирешүе Орхон-Сәләңә хаузасында ту-күәләр хөкем сөргән дәвердә VII-VIII гасырларда булган. Бу язу VII гасырда Мәгыйлән каһанның атасы Илтәрәс каһан тәхеткә утырганнан соң, аның кытай тәрбиясе алган укымышлы вәзире Төньюкукның тәшәббесе белән төрк илендә рәсми хөкүмәт язуы буларак кабул ителгән булырга кирәк. Бу Төньюкукның кабере өстенә утыртылган шактый озын язулы таш та хәзерге көнгә кадәр сакланган. +Борынгы төркләрдә, Орхон әлифбасыннан башка, тагы бер төрле әлифба истигъмаль ителгән; бу әлифбаны, башлыча уйгур төркләре арасында таралганга күрә, "уйгур язуы" дип атыйлар. Уйгур әлифбасы уйгурлар Монголиядә торган вакытта шимали вә шимали-гарби Монголиядә дә таралган булып, аның иң 61 Духовное наследие. Выпуск 15 +Орхон ташларындагы язулардан нәмунә. +Уң яктан беренче юлдагы сүзләр: +"Тәңре тәг тәңридә булмуш түрк Билге каһан". +(Клише З. Вәлидинең "Төрк-татар тарихы"ннан алынды) мәкъбүл урыны шәркый һәм гарби Төркестанда булган. Бу язу башлап уйгурларга кергән. Ул уйгурлар арасына (алар әле Монголиядә чакта) христиан дине белән бергә кереп таралган. Уйгур әлифбасының асылы - борынгы Сүрия әлифбасы. Аны V гасыр дан соң Бизанес дәүләтенең чикләреннән куылган Нәстури ра һибләре алып килгәннәр. Алар, үзләренең мәзһәбләрен тараткан вакытта, дини китаплары язылган Сүрия язуын да төркләр арасында татб икъ кылганнар. +Ләкин уйгурлар Сүрия әлифбасын шул көенчә генә кабул итмәгәннәр: үз телләренең, үз мәдәни мохитләренең хосусиятенә карап, шактый үзгәрткәннәр. Ахырда Сүрия әлифбасы, танымаслык дәрәҗәдә үзгәреп, үзенә бертөрле төрк язуына әверелеп киткән. Сүрия әлифбасындагы 32 хәреф урынына уйгурлар бары 17 генә хәреф истигъмаль иткәннәр. Уйгурларда төрле мәдәниятнең тәэсире булуы шушы язу мәсьәләсендә бик ачык күренә. Алар, Сүрия хәрефләрен алсалар да, язу рәвешендә кытайларга ияреп, сүриялеләр шикелле уңнан сулга түгел, бәлки сулдан уңга язганнар. Сүриялеләр үз язуларын камыш каләм белән пергамент (ягъни тиредән ясалган калын кәгазь) өстенә язалар икән. Кытайлар исә язу өчен мамыктан ясалган йомшак, ялтыравыксыз кәгазь кулланганга, аларда кечкенә пумала белән язу гадәт булган. Ул якта башка төрле кәгазь булмаганга, уйгурлар да пумала белән язарга мәҗбүр булганнар. Шуңар күрә Сүрия хәрефләренең шәкелләре беркадәр үзгәреп, үзенә бертөрле "уйгур әлифбасы" мәйданга килгән. Гарәп язуының да асылы Сүрия язуыннан алынганга күрә, уйгур язуы беренче карашка гарәп язуына беркадәр охшый. Уйгур язуында да гарәпнеке шикелле баш, урта, ахыр вә ялгыз хәрефләр бар. Шуңар күрә сүзләр бертоташтан языла. Сүрия әлифбасында булып та, сам телләре өчен генә махсус булган авазларның галәмәтләрен уйгурлар ташлаганнар. Әмма, шуның белән бергә, ч, п, ң шикелле төрк теленә махсус булган хәрефләр өчен алар яңа галәмәтләр ихтираг итмәгәннәр; шул хәрефләргә мәхрәҗ ягыннан якынрак булган берәр хәрефкә ияртеп, ике яки өч хәрефкә бер галәмәт алганнар. Уйгур әлифбасының галәмәтләргә ярлылыгы шуннан килеп чыккан. +Уйгур әлифбасындагы 17 хәреф, әлбәттә, төрк телендәге авазларның бары ярты кадәресен генә язарга җитә. Шунлыктан уйгур имласында буталчыклык булган. Уйгур язуында нибарысы дүрт мәд галәмәте бар. Бу галәмәтләрнең өчесе а-ә, ий-и, у-ү, о-ө авазларына йөриләр. Дүртенчесе, у-ү һәм и галәмәтләренең кушылуыннан гыйбарәт булган кушма бер хәреф булып, бары сүзләрнең төпләрендә генә у-ү авазына йөри. Самит хәрефләрдән мәхрәҗләре бер-берсенә якын булып, яңгыравыкл ылык вә саңгыраулык белән генә аерыла торганнары өчен уйгурлар берәр генә төрле галәмәт алганнар. Самит хәрефләр уйгур әлифбасында 13. Алар шушы авазлар урынына йөриләр: б-п, җ-ч, д-т, з-с, р, з-с (ш), ғ-қ , ң-ш, г-к, л, м, ң-н, в. Яңгыравыкл ы һәм саңгырау хәрефләр өчен аерым галәмәтләр булмавы уйгур хәрефләре белән язылган язуны укуны читенләштерә. Хәз ерге уйгурларның сөйләшүләренә карап кына, уйгур теле вә хәрефләре белән язылган язуларны беркадәр дөрес укырга мөмкин. +Орхон язуы борынгыракмы, яисә уйгур язуымы, кайсы әлифба төркләрдә элегрәк истигъмаль ителгән - бу сөальгә аермачык җавап бирү читен. Ике төрле әлифба да тарих белә башлаганнан бирле байтак гасырлар буенча янәшә истигъмаль ителгәннәр. Орхон әлифбасы - башлыча Монголиядә, мәркәзи Азиядә, соңгырак заманнарда ту-куе төркләрендә вә алар тәэсирендә булган халыкларда, уйгур әлифбасы исә уйгурларда вә алар тәэсире астында булган өлкәләрдә кулланылган. Өстенә һәм Орхон, һәм уйгур хәрефләре белән язылган иң иске һәм бердәнбер таш шимали Монголиядә, Карабалгасун шәһәренең хәрабәсендә табылган. Бу таш милади 784 елларда куелган булырга кирәк дип чамалана. Ул уйгур ханнарыннан "Тәңрикән тәңридә кут булмыш алып Билгә-тәңри уйгур каһан" аталган затның каберенә утыртылган. Һәр ике төрле төрк әлифбасы белән язылган бу ташбилге - VIII гасырда төркләр арасында ике әлифбаның да бердәй истигъмальдә булганын күрсәтә торган фактлардандыр. Орхон әлифбасының төркләрдә кайчаннан бирле истигъмаль ителгәнен без белә алмыйбыз. Ихтимал, борынгы һун-нулар (уйгурларның бабалары) бик иске заманнардан бирле аның белән язганнардыр. Ләкин бик борынгы Орхон язулы документларның кайчан язылулары мәгълүм түгел; тарихлары мәгълүм булган язулар - VIII гасырга гаид булганнары гына. Шул ук VIII гасырга гаид уйгур хәрефләре белән язылган документлар да табылган. Ләкин уйгур язуы нәстури раһибләре тарафыннан китерелгән булганга, аның төркләр арасында таралуы милади VIII гасырдан да элек булуы, әлбәттә, мөмкин түгел. Вә халәнки, VI гасырның ахырында төркләр тарафыннан Бизанес кайсарына язылган хат Орхон хәрефләре белән язылган булырга тиеш дип карар кылсак, Орхон язуының уйгур язуына караганда борынгырак булуы фикере хакыйкатькә якынрак булып чыга. +Уйгур дәүләтенең шәүкәтле дәверендә бөтен Азиядә уйгур язуы бик таралган вә мәкъбүл язу булган. Аны Кытайда да, Бизанеста да, ислам мәмләкәтләрендә дә укыганнар. Бу өлкәләрнең 65 Духовное наследие. Выпуск 15 +Уйгур әлифбасы хөкүмәтләре төркләргә язган рәсми кәгазьләрен дә шул язу белән язалар икән. Уйгур мәмләкәте мөнкариз булып, уйгур әдәбияты тәмам сүнгәннән соң да, ул байтак заманга кадәр төркләрдә истигъмаль ителгән. Мәдәният ташучылар буларак, уйгур галимнәре Чыңгызханның сараенда зур урыннар ишгаль иткәннәр. Шулар аркылы уйгур язуы монгол ханнарының хөкүмәт даирәләрендә канцелярия теле булып киткән һәм ничә гасырлар буенча төрле монгол дәүләтләрендә хөкүмәтнең рәсми язуы хезмәтен үтәп килгән. Кублай хан тарафыннан сөнге рәвешендә ясатылып, милли монгол язуы буларак гамәлгә куелырга теләнгән "дүрткел" язу да рәваҗ табып уйгур язуын истигъмальдән чыгара алмаган. Шул вакытта ул Җүҗи (Җүчи) балалары хөкем сөргән Идел буена да килгән. Тимер Котлыг вә Туктамыш ханнарның XIV гасырга гаид уйгур язуы белән төрк телендә язылган берничә ярлыклары һәм монгол теле белән язылган "пайза"лар (көмеш тактага язылган рәсми язулар) сакланып калган. Аксак Тимер аны үзенең рәсми хөкүмәт язуы итеп кабул иткән. XV гасыр буенча ул Төркестанда рәсми язу буларак истигъмаль кылынуда дәвам иткән. Мәшһүр Бабирның атасы Гомәр 67 Духовное наследие. Выпуск 15 +Уйгур язуында бирелгән "Котадгу белег" китабыннан бер бит +(Клише З. Вәлидинең "Төрк-татар тарихы"ннан алынды) Шәех заманында 1429 елда бирелгән ярлыклар да уйгур хәрефе белән язылганнар. +XV гасырда Урта Азиядә уйгур язуы әдәбиятта да истигъмальдә булган. "Мигъраҗнамә", "Тәзкирәи әүлия", "Бәхтиярнамә" шикелле чыгтай телендәге әсәрләрнең шушы гасырга гаид уйгур язуы белән язылган нөсхәләре табылган. +Уйгур әлифбасы белән язылган язуларның иң соңгылары XVIII гасыр башларына туры килә. Шуннан соңгы уйгур язулы әсәрләр хәзергә кадәр табылганы юк. Исламият белән бергә килгән гарәп язуы акрын-акрын уйгур язуын истигъмальдән чыгарган. XIV гасырда әле Урта Азия төркләре арасында һәр ике язуны очратып була. Әмма соңгырак гасырларда ислам динендәге төркләр аны бөтенләй ташлаганнар. Голяма аңар "мәҗүс язуы" диебрәк кырын караган булырга кирәк. +Ахырда бу язу бары будда динендә булган уйгурлар арасында, монастырь вә гыйбадәтханәләрдә дини максатлар өчен генә кулланыла торган булып калган. Бара-бара алар арасында да милли төрк язуы урынын тибет язуы тоткан. Хәзерге сары уйгурлар үзләренең борынгы язуларын хәтерләмиләр һәм белмиләр. Ләкин уйгур язуы, Орхон әлифбасы шикелле бөтенләй үк истигъмальдән чыгып, дөнья йөзендәге халыклар тарафыннан тәмамән онытылып, "үлек язу" булып калмаган. Хәзерге монголлар, калмыклар һәм маньчжурлар шушы борынгы төрк әлифбасы белән язалар, ләкин алар аны бераз гына үзгәрткәннәр. Шул хәрефләр белән аларның китаплары басыла, хәтта гәзитәләре нәшер ителә. +Ислам динен кабул иткән төрк халыклары арасында акрынакрын гарәп язуы таралып, ахырда уйгур язуын кысрыклап чыгарган. Гарәп язуының уйгур язуы белән көрәше берничә гасырларга сузыла. Мәгълүм ки, Урта Азия төркләренең ислам белән мөнәсәбәткә керүләре VIII гасырлардан башлана; шул ук вакытлардан башлап Урта Азия Гарәп хәлифәтенә кушыла; шуннан төркләр арасында исламият таратыла башлый. Дин белән бергә гарәпләр үзләренең язуларын да алып киләләр. X гасырда инде ислам дине нык таралган булып, гарәби уйгурлар да бу динне кабул иткән булалар. "Котадгу белег"нең уйгур хәрефе белән соңгырак гасырларда күчерелгән нөсхәсендә аятьләр вә гарәби гыйбарәләр гарәп язуы белән язылганнар. Корьәннең гарәп хәрефләреннән башка хәреф белән язылырга ярамавы, гомумән, уйгур әлифбасының гарәп сүзләрен язар өчен сәлахиятсез булуы, гыйлем теленең гарәп теле булучылыгы, төркләрнең дә әдәби теленә бик күп гарәп сүзләренең керүе мөселман төркләрен, үз язуларын ташлап, гарәп әлифбасын кабул итәргә мәҗбүр иткән. +Урта Азия төркләре арасында соңга табарак, иранлылар тәэ сирендә, алар тарафыннан ихтираг ителгән тәгъликъ һәм шикәстә язулары гомумиләшеп киткән. +Идел буе төркләреннән борынгы болгарларда гарәп язуыннан башка язуның истигъмале хакында тарих кулында һичбер мәгьлүмат вә документ юк. Азиядән килгәндә, болгарларның үз язулары булмаган булырга кирәк, чөнки аларның җәнүбкә аерылып киткән ботагы, Балкан ярыматавына барып чыккач, юнан әлифбасын кабул иткәннәр. Болгарга баш-баштан, ислам кабул итү белән үк, гарәп язуы кереп киткән булырга кирәк. Һәрхәлдә, тәңкәләрдә булсын, кабер ташларында булсын - без гарәп язуын гына очратабыз. Шунысы кызык ки, XIV гасырда куелган ташларда да әле күфи язуы кулланыла. Шул ук күфи язуын без Алтын Урда акчаларында да күрәбез. Күфи язуы тормышта истигъмаль өчен уңайсыз булганга, аны шул кабер ташы һәм тәңкәләрдә генә кулланганнар булса кирәк. XIV гасырда, рәсми хөкүмәт язуы уйгурныкы булуга карамый, гарәп язуы халык арасында шулкадәр гомумиләшкән булырга кирәк ки, Тимер Котлыг шикелле ханнар инде, мөһимрәк рәсми язуларны (пайзалар) уйгур хәрефе белән язсалар да, гомум халык тарафыннан укылуы вә аңлануы матлуб булган документларны, мәсәлән, Тархан ярлыкларын, һәр ике язу белән берьюлы астлы-өстле ике юл итеп язарга мәҗбүрият күргәннәр. Кырым канцелярияләрендә дивани язуы бик мәкъбүл булган. Бу язу белән язылган бик мәшкый каләмле ярлыклар кырымлылардан күп сакланып калган. Госманлы төркләренә гарәп язуының һәр төрлеләре кергән. Шуның өстенә тагы соңгы гасырларда госманлылар, тиз язу өчен уңайлы булган, рокъгә ихтираг итеп, Төркиядә шул язу гомумиләшеп киткән. Шулай итеп, рокъгә - гарәп язуының төркләр тарафыннан үзгәртелеп миллиләштерелгәнедер. III Орхон ташбилгеләре +Читләр, күршеләр тәэсиренә бирелмичә, төркләрнең үзләрендә ясалган идеологиягә бина кылынган беренче язма әдәбият әсәрләре Орхон язуы белән язылган документлардан гыйбарәтдер. Боларның да әдәби яктан иң зур әһәмияткә малик булганнары - шимали Монголиядә ту-күә төркләре заманында ташларга язылып калган язулардыр. Аларның кайчан куелганнары тәгаен мәгълүм булганнары, шулай ук мөндәриҗә һәм өслүб ягыннан да иң мөһимнәре Орхон суы буенда табылган, VII гасырда Билге каһан һәм Күлтәгин батыр шәрәфенә утыртылган ике зур таш булганга, аларга без озаграк тукталып узабыз. +Ту-күәләрнең мәмләкәте Азия кыйтгасының шәрыктан гарбенә кадәр бик күп җирләрен үзенең эченә алган булган. Аның мәркәзе исә шул ук борынгы һун-нулар мәмләкәтенең мәркәзе, шимали Монголия, җәнүби Себер, Янәсәй елгасының башлары һәм Байкал күле тирәләре икән. "Ту-куе" яки "ту-күә" - кытай вәкаигънамәләре тарафыннан бу халыкка вә мәмләкәткә тагылган исем. Бу сүзне кытай тәләффызынча бозып әйтелгән "төрк" дигән сүз булырга кирәк дип уйлыйлар. Үз язуларында алар үзләрен "төрк" дип кенә атыйлар. Бу мәмләкәт VI гасырның урталарында тәшкил ителеп, ике йөз ел микъдары дәвам иткән. Борынгы заманда төрк мәмләкәтләре күбесенчә сөляләләргә карап йөртелгәннәр; бер яңа хан сөляләсенең башлануы күбесенчә башка, тирә-күршедәге чит халыклар күзендә яңа патшалык төзү булып күренгән, чынлыкта исә бер үк урында берсе артыннан берсе төрле исемдәге төрк ханлыкларының төзелүен бер үк төрк илнең дәвамы, бары тик төрле төрк кабиләләренең хакимият башына чыгуы, алдан хөкүмәт сөргәннәренең арткы планга күчүе дип карарга мөмкин. Без сөйли торган замандагы төрк сөляләсенең башы Бумын исемле каһанда башланып киткән булырга кирәк. Бу сөлялә хөкем сөргән заманда төрк иленең иң куәтле вакыты VI гасырның ахырыннан алып VII гасырның урталарына кадәр булган. Шуннан соң ул акрынлап инкыйразга таба йөз тота башлый. Үзара низаглар, эчке су гыш лар китә; хөдүдләрдән чит халыклар кысрыклый башлыйлар. Төркләр белән гомергә чиктәш булып торган кытайлар, төркләрнең искедән килгән дошманнары, бу үзара тартышудан, төрк мәмләкәтенең зәгыйфьлегеннән файдаланып, төрк иленә баш булалар. Ләкин төркләр, тагы күтәрелеп, өстләреннән кытай тәсәллытын алып ташларга муаффәкъ булалар. Милади VIII гасыр башында Мәгыйлән (Билге) исемле каһан белән аның энесе, гаскәр башы каһарман Күлтәгиннең иҗтиһадлары, армас-талмас сугышлары аркасында, авыр бара торган төрк мәмләкәте, яңадан күтәрелеп, элекеге шәүкәтле хәленә кайта яза. Бу ике шәхес, төрк халыкларын берләштереп, бер яктан, кытайларга, икенче яктан, яңа гына Мавәраэннәһергә килеп чыккан гарәпләргә, өченче яктан, каһанга баш тартып илгә хыянәт иткән төрк кабиләләренә каршы сугышалар; гарәпләрнең шәрыкка таба омтылуларына чик куеп, мөселман гаскәрен Тимер капудан ары уздырмыйлар. Ләкин икътисади сәбәпләр тәэсирендә егылырга мәхкүм булган бу төрк мәмләкәте озакламый, Билге каһан белән Күлтәгин үлгәннән соң, VIII гасырның урталарында тарала. +Ту-күә төркләренең кыскача сәяси тарихы менә шуннан гыйбарәт. Менә шул тарихи мәгълүмат, хосусән, таш куелган затларның үзләре заманындагы яки аларга якынрак булган замандагы вакыйгалар мәшһүр Орхон ташларындагы язуларның башлыча мөндәриҗәсен тәшкил итәләр. Мәдәни хәлләренә килсәк, алар шул беренче бабта тасвир ителгәнчә, гомум күчмә төрк халыкларындагыча булган. Ләкин аларда беркадәр утраклыкка күчү башланган булса кирәк. Чөнки шәһәрләренең дә булганлыгы мәгълүм (мәсәлән, "Ту-күә"ләрнең пайтәхете Карабалгасун шәһәре шикелле). Аларның яшәгән җирләре ифрат мөнбит вә иген үстерергә сәлахиятле җирләр, мөнбит вадилар (су буйлары), дала характерындагы таулыклар (плоскогория) булган. Ту-күә төркләре иген игү белән дә шөгыльләнгәннәр булырга кирәк. Чөнки Орхон һәм Сәләңә (Селенга) буйларында бик борынгы заманнан калган җир сугару өчен эшләнгән су юллары - арыкларның эзләре әле һаман да бар икән. Хәзерге монголлар исә җир эшләү белән аз шөгыльләнәләр; алар күбрәк чын күчмәле тормыш белән торып, хайван асрау белән генә көн күрәләр. Иң якын мәсафәдә торган мәдәни халык булганга күрә, ту-күә төркләре кытайлар белән һәрвакыт иң якын сәяси, икътисади вә мәдәни мөнәсәбәттә булганнар. Бер яктан, алар кытайлар белән сугышсалар, аларны хираҗ түләргә мәҗбүр итсәләр яки үзләре аларга икътисади коллыкка төшсәләр, икенче яктан, аларның бер-берсе белән солыхпәрвәрәнә мөнәсәбәтләре, алыш-б ирешләре, мәдәни икътибаслары да һичбер вакыт тукталып тормаган. Шәһәр мәгыйшәтенә махсус мәдәният әсәрләре, мәсәлән мигъмарчылык, ташчылык шикелле сәнгатьләрдә төркләр бөтенләй кытайлар артыннан барганнар. Мондый мәдәни кирәкләрен аларга Кытай осталары башкарып биргәннәр. Бары язу сәнгатендә генә төркләр кытайларга бөтенләй иярмәгәннәр, аларның үзләренә махсус язулары булган. +"Орхон ташлары" яки "Орхон ташбилгеләре" дип мәшһүр булган ике таш шимали Монголиядә, Байкал күленең җәнүб тарафында, шул күлгә коя торган Сәләңә (Селенга) елгасының тармакларыннан Кукшин-Орхон (Кокшин-Орхон) исемле кечерәк агымсуының буенда "Кушу-Цайдам" аталган җирдә булып, югарыда исемнәре зикер кылынган ту-күәләр ханы Мәгыйлән (Билге) каһан белән Күлтәгин батыр шәрәфенә утыртылган булганнар. Бу урын табигатьнең газамәтле бер урыны булып, тирәсе биек таулар белән кыршатылган биек яр өстендәге табигый бер мәйдан шәкелендә. Ташлар бер-берсеннән бер чакрым ераклыкта куелган. Һәр ике ташның яннарында гыйбадәтханәләр дә булган булырга кирәк. Ләкин яндырылмаган кирпечтән салынганга, алар заманның үтүе белән җимерелеп, җир белән тигез булып калганнар. Бу мәгъбәдләрнең эчендә ниндидер кешеләрнең (хан һәм аның якыннарының булырга кирәк) мәрмәр ташыннан юнылган сыннары, шулай ук арыслан вә болан шикелле хайваннарның һәйкәлләре булган. Бу һәйкәлләрнең Кытай осталары кулыннан чыкканлыклары күренеп тора. Ләкин сыннарның һичберсе диярлек бөтен килеш сакланмаган: кемнәрдер бик тырышып аларны ваткалап бетергәннәр. +Мәгъбәдләр эчендә, корбан яндырыр өчен, махсус ташлар куелган. Язулы ташлар үзләре соры төсле мәрмәрдән юнылып, шул ук таштан ясалган гөберле бака һәйкәлләренең аркаларына утыртылган булган. Хәзер ташлар егылып, берничә кисәккә ватылганнар. +Билге каһан ташының биеклеге 3 метр 45 сантиметр, киңлеге 1 метр 74 сантиметр, калынлыгы 48 сантиметр; Күлтәгин ташының биеклеге 3 метр 15 сантиметр, киңлеге бер метр 24 сантиметр, калынлыгы 41 сантиметр. Ташларның өсләре кытай стилендә аждаһа сурәтләре белән бизәлгән; өске почмакларында ханнарның тамгалары чокып төшерелгән. Ташлардан башлап, бер-берсеннән биш-алты (бәгъзан өч) сажин ераклыкта итеп, бер-бер артлы таш баганалар утыртылып киткән. Бу баганалар күбесенчә ике аршын чамасы биеклектә булып, тупас кына адәм кыяфәтендә яки башлары гына кеше башы рәвешендә юнылган. Хәзерге көндә бу баганаларның күбесе ауганнар яки сынганнар. Шушы багана тезмәләренең озынлыгы Билге каһан ташыннан өч чакрымга, Күлтәгиннекеннән дүрт чакрым ярымга сузыла. +Борынгы заманда төркләрдә шундый гадәт булган: бер атаклы кеше үлгәч, шул кеше үз гомерендә сугышта ничә дошман үтергән булса, шуның санынча таш багана утырта торган булганнар. Бу баганалар гүя үтерелгән дошманнарның садәләштерелгән һәйкәлләре булган. Төркләрдә ирнең фазыйләте - батырлык белән, батырлык исә сугышта үтерелгән дошманнарның саны белән хисаплана икән. Үтерелгән дошманнарның саннары бер дә саташтырылмыйча саналып (регистрация ясалып!) барылып, ихтимал, бәгъзан юри арттырыла да булгандыр. Бу ташлар "балбал" аталып, балбалларның күп булуы төркләрнең "ма биһи-л-ифтихар"ы булган. Иң атаклы дошманның балбалы иң башта, ягъни кабер ташына иң якын торып, башкалары үзләре тәҗәссем иттергән затларның дәрәҗәләре буенча тезелә икән. Димәк, башта - патшаларның, ханнарның, аннан соң бикләрнең, түрәләрнең, батырларның, иң соңыннан гади сугышчыларның балбаллары тезелгән. Балбалларны төркләрнең үз осталары ясагандыр дип уйлыйлар. +Хасиле, хәзерге калдыкларына караганда, бу һәйкәлләр, мәгъб әдләр барысы берлектә заманасында яхшы ук мәһабәт бер манзара тәшкил иткәннәр. Ханнарның каберташлары тирәсенә вакыт-вакыт мәмләкәттәге төрк кабиләләре тәгъзия өчен җыелып, меңнәрчә халык зур җыелышлар, тантаналы зыяфәтләр ясыйлар икән. Шуның өчен мәкъбәрәләр халык җыелырга уңайлы киң мәйданда, далада ясалган. Әмма ханнарның күмелгән урыннары бу ташлар астында булмыйча, башка бер урында булган булырга кирәк; таш утыртылган җирләр бары тик рәсми тәгъзия вә гыйбадәт урыннары гына булгандыр, диләр, чөнки тәфтиш һәйәтләре, никадәр таш астындагы җирне казыштырг алап карасалар да, һичбер төрле кабер әсәре тапмаганнар. Дошманнар тарафыннан тәхфиф ителүдән куркып, ханнарның мәетләрен халык белми торган яшерен урынга күмү төркләрдә гадәт булган. +Үлгән ханнарны искә төшерү урыннарының шәп вә һәйбәтле булуына караганда, ту-күә төркләренең мәдәнияттә яхшы ук алда торганлыкларын аңларга мөмкин. Гәрчә аларның үзләре арасында бу бина вә һәйкәлләрне эшләрлек сәнгаткярләр булмыйча, бу эшләрдә алар Кытай осталарының хезмәте белән файдалансалар да, мондый нәрсәләрнең кирәклеге хис ителү үзе шактый югары дәрәҗәи мәдәниятне күрсәтәдер. VI гасыр миладида ту-күәләргә барган, Бизанес кайсарының сәфире Симархның сәяхәтнамәсендә ту-күә каһаннарының сарайларын тасвиры да моңар дәлаләт итә. Ләкин бу мәдәниятнең тышкы ягы гына булып, күршеләре кытайларга тәкълидтән килеп чык кан булырга кирәк. Мәдәният кабыгы, әлбәттә, югары сыйныфларда гына булгандыр; халык исә аннан ерак булып, чын күчмәле дала көнкүрмеше белән яшәгән. Чынлап караганда, ханнар үзләре дә матди вә рухани тормыш ягыннан халыктан артык аерылмаганнар. Язу һөнәре халык арасында таралган бернәрсә булмаенча, бары тик хөкүмәт кирәкләре өчен генә истигъмаль ителгән булырга кирәк. Аларның язуларының тиз язу өчен уңайсыз булуы да моны ачык күрсәтәдер. +Күлтәгин һәм Билге каһан ташларының дүрт ягы да язулар белән капланган. Бу язулар ташка тирән казылып язылганга, заманның озынлыгы белән таш ашалуга карамый, яхшы сакланганнар: бозылган, танымастай урыннары ул кадәр үк күп түгел. Ташны чокып язу эше дә Кытай осталары тарафыннан үтәлгән булырга кирәк. Ташларның бер ягы - төркчә, бер ягы кытайча язулар белән капланган; кырыйлары да язулар белән тулы; почмаклары да коелып төшерелеп, анда да язулар язылган. Ташларның бит ягындагы язуларны - "зур язулар", кырыйлардагыларын "кечкенә язулар" дип йөртәләр. +Орхон ташларындагы кытайча язуларның мөндәриҗәсе төрк чәләре белән бер түгел. Кытайча язуларда бу биналарның вә ташларның Кытай патшасының әмере белән эшләнгәнлеге сөйләнгән; кытайлар белән төркләрнең мөнәсәбәтләре хакында солыхпәрвәранә сүзләр язылган; Күлтәгин һәм Билге каһан мәдех ителгән. +Күлтәгин һәм Билге каһан ташларындагы язуларның төркчәләре гаять саф телдә язылганнар. Чит телдән кергән сүзләр анда бер дә диярлек очрамый; очраса да алар тик "шад, кунчуй" шикелле кытайчадан кергән сарай вә түрәлек дәрәҗәләрен аңлата торган истыйляхлар гына; алар да төркләштерелеп үзгәртелгәннәр. Бу тел шул заманда ту-күә төркләренең сөйләшкән теле булганмы, әллә заманасында гомум төрк халыклары язуда истигъмаль иткән бер "әдәби тел" булганмы - моны тәгаенләп әйтү, әлбәттә, читен. Сафлыгына, шуның белән бергә әдәбилегенә карап, бу шул заман төркләренең халык әдәбияты теленә якын бер тел булырга кирәк дип чамаларга мөмкин. Хәзерге заманда бу телдә сөйләүче төркләр юк. Борынгы, онытылган тел булганга күрә, аны аңлау шактый авыр. Аны аңлар өчен, төрле төрк шивәләрен белергә кирәк. Шунда да язуларның байтак урыннарының мәгънәсенә тирән моталәгадан соң гына төшенеп була. Бәгъзы җирләре никадәр моталәгадан соң да тәмамән аңлашылмыйча, шөбһә астында калганнар. Чөнки бу телдә бик күп борынгы, югалган сүзләр, искереп истигъмальдән чыккан, онытылган формалар вә гыйбарәләр очрый. Бәгъзы сүзләрне хәзерге төрк телләрендәге сүзләргә кыяс белән генә аңларга мөмкин. Орхон язулары - безгә моннан мең ике йөз еллар элек төрк телләренең нинди булуын күрсәтә торган нәмунәләрдәндер. Бу язу калдыкларына карап, без хәзерге төрк телләренең борынгыларына караганда никадәр үзгәргәнлеген күрәбез. Орхон язуларының телен хәзерге төрк телләре шәгъбәләреннән кайсына да кертүе уңайсыз. Анда Радлов таснифы буенча билгеләнгән һәрбер дүрт шәгъбәнең дә бәгъзы хосусиятләрен табарга була. Ихтимал ки, моннан мең ике йөз ел элек әле төрк телләре арасында хәзерге төсле дифференциация ясалмаган, алар бер-берсеннән ул кадәр күзгә бәрелерлек аермалар белән аерылмаган булганнардыр. Орхон язуларының телендә җәнүби төркләрнең сүзләрен, тәләффызларын, сарфи формаларын бик күп очраткан шикелле, шәркый төрк телләренең дә хосусиятләрен очратырга мөмкин. Шулай ук кайбер яктан ул урта һәм гарәби төрк телләренә дә охшый; мәсәлән, анда без "бүре, сыңар, бай, хатын, ир-ат, үлүҗитү (үлә-йитә), иң элек (әң әлиг)" шикелле безнең татарчада да булып, шул ук (яки шул ук диярлек) мәгънәдә йөртелә торган сүзләрне, "каһанын" дигән шикелле татарча төсле сарфи формаларын очратабыз. Радлов Орхон язулары язылган телне үзенең элегрәк ясаган таснифында җәнүби төрк телләре рәтеннән санап, хәзерге җәнүби төрк (госманлы, төрекмән) телләренең бабасы (төбе) дип хисаплаган. Ләкин үзенең соңгы таснифында, бу фикердән кайтып, аны шәркый телләрнең бер тармагы дип күрсәткән. Хәзерге җәнүби төркләрнең бабалары угызлар, әлбәттә, тукүә төркләре булган заманда ук дөньяда булганга, Орхон телен җәнүб төркләренең асылы дип танып булмый. +Орхон язуларының өслүбе дә бик матур, хәтта урыныурыны белән тасвири (художественный). Һәрхәлдә, гарәпләрнең фәсыйх-бәлигъ дигән тәгъбирләре аңар бик туры килә. Бу язуларны тәртип итүче - Билге каһанның кардәшләреннән Йоллык Тәгин исемле зат булган. Ул әдип вә шагыйрь кеше булган булырга кирәк. Язуларның күбрәге нәсер белән язылган, ләкин шигырь белән язылган бәгъзы җөмләләр дә бар. Мәсәлән, ташларның коелып төшерелгән почмакларына язылган кыска язуларның кайберсендә, бу язуларның яхшы ук бозылган булуына карамый, вәзен аермачык күренеп тора. Мәсәлән, Йоллык Тәгиннең имза иткән җөмләләре шикелле: +Бунча битиг битигмә +Күлтәгин атысы +Йоллык Тәгин битидим. +Йәгирми көн улуруп, +Бу ташка бу тамга күп +Йоллык Тәгин битидим. +(Мәгънәсе: Бу кадәр язуларны мин, Күлтәгиннең кардәше, Йоллык Тәгин яздым. Егерме көн утырып, бу таш өстенә тамгалап мин, Йоллык Тәгин яздым). +Бу шигырьнең вәзене төрк халыкларына махсус бик борынгы вәзен булып, хәзерге көнгә кадәр төркләрдә югалмаган. Аның үлчәве белән безнең татар халык җырларының үлчәве бер үк әсаска бина кылынган. Шулай итеп, Йоллык Тәгинне безгә мәгъ лүм булган беренче төрк әдибе дип, аның язып калдырган ташларын да беренче төркчә әсәрләр дип атарга мөмкин. +Билге каһан һәм Күлтәгин ташындагы язулар бер- берсеннән бик аз гына, бары аларның хосуси каһарманлыкларын вә эшләрен санаган урыннарда гына аерылалар: юкса һәр ике ташның да мөндәриҗәсе бер үк дияргә ярый. Ике ташта да сүз каһан исеменнән сөйләнә. Күлтәгин агасы Билге каһаннан берничә ел элек үлгән. Ташны аңар агасы утырткан. Каһан үлгәч, шул ук язуларны бераз гына үзгәртеп, аның үз кабер ташына язганнар. Билге каһанның үз ташындагы язулар артыграк бозылып, танылмый торган урыннары күбрәк булганга, без Күлтәгин ташын тикшерү белән генә канәгатьләнәбез; аның да әһәмиятлерәк вә тулырак мөндәриҗәле булган зур язуын алабыз. +Билге каһан ташының вә һәр ике таштагы кечкенә язуларның игътибар итәрлек бер ноктасы булса, ул да аларның башлангыч сүзләредер. Билге каһан ташының Зур язуы шушы сүзләр белән башлана: "Тәңре тәг, Тәңре яратмуш түрк Билге каһан сабм". Мәгън әсе: "Күккә тиң, күкнең яратканы белекле төрк ханы сүзем". Һәр ике кечкенә язу шушылай башлана: "Тәңри тәг, Тәңридә булмуш түрк Билге каһан бу өдкә (бүдкә) улуртум". Мәгън әсе: "Күккә тиң, күктән булган белекле төрк ханы бу вакытта (тәхеткә) утырдым". Менә бу "Тәңре тәг, Тәңре яратмыш (Тәңредә булмыш) төрк Билге каһан" дигән җөмләне ту-күә каһаннарының титулы булырга кирәк дип уйлыйлар. Бу каһанны Кытай мөәррихләре Мәгыйлән (Моцзилян яки Могилян) дип атыйлар. Ләкин таштагы кытайча язуларда аның исеме "Бикә кәхан" (Бикя кэхан - Билге каһан) дип язылган. Төркчә язуларда да ул Мәгыйлән (яки Магыйлан) дип йөртелми. Башлангыч җөмләләрдән башка урында аның исеме зикер кылынмый, чөнки андагы сүзләр ханның үз исеменнән (үз авызыннан) сөйләнәләр. Баштарак, баш җөмләдәге һәм кытай язуларындагы "Билге каһан" тәгъбиренә карап, аның Билге исемле булуын ихтимал тотканнар. Ләкин "Билге" сүзе, "белекле" мәгънәсендә булып, ту-күә каһаннарының титулларына керә торган бер мактау сүзе булганга, каһанның хас исеме булмаска тиеш дигән фикер дә булган. Затән , Кытай тарихлары да шушы фикерне куәтлиләр. Кытайлар төрк исемнәрен бик ялгыш язганнар. Бу аларның язуында һәм кытай телендә төркләргә махсус хәрефләрнең җитешмәвеннән килә. Кытайлар тарафыннан, ни сәбәптәндер, бәгъзы төрк ханнарының исемнәре бөтенләй башкача язылган. Мәсәлән, шул ук Мәгыйләннең атасы төркчә язуларда "Әлтәрәс" - "Бумын" дип, кытайча язуларда "Гудулу" дип аталган. Уйларга мөмкин ки, Мәгыйлән исеме дә хата тәләффыз белән яки бөтенләй үк төркләр үзләре әйтмәгәнчә язылгандыр. Бер кереп киткән гадәт буенча, без бу каһанның исемен Билге дип кенә йөрттек. +Орхон язуларыннан шул замандагы төркләрнең диннәре хакында да беркадәр мәгълүмат алып була. Ту-күә төркләре шаман динендә булганнар, бөтен кяинәткә коллык кылганнар. Табигать вә аның көчләре алар каршында төрле мәгъбүдләр шәкелендә тәҗәссем иткән. Баш мәгъбүд Тәңре булган, ул күкне тәҗәссем иттергән. Борынгы төрк телендә "Тәңре" - "күк" (сәма, небо) мәгънәсендә, шул ук вакытта ул бер мәгъбүднең дә исеме. Соңгырак заманда, төркләр ислам кабул иткәч, "Тәңре" сүзе Алла (мөселман Алласы) мәгънәсендә генә истигъмаль ителә башлап, "сәма" мәгънәсен аңлатыр өчен, аның төсеннән алынган сыйфат исеме - "күк" сүзе кулланыла башланган. Орхон язуларында "Тәңре" сүзе һәр ике мәгънәдә китерелә: "Тәңре ярлыкаганга күрә", "Тәңре көч биргәнгә күрә" шикелле җөмләләрдә ул - "илаһ" мәгънәсендә, "Өстдә күк Тәңре, астда кара җир яралгач, ике арада кешеләр яратылган", "Өстдән тәңре басмаса, астда җир ярылмаса" шикелле урыннарда гади "күк" - "сәма" мәгънәсендә килә. Төркләр игътикадынча, дөнья вә кешеләрне яратучы (халикъ) шул Тәңре булган. Аның хакында "ил бирүче Тәңре" дип әйтелә. Ханнар үзләренең хакимиятләрен шул ук Тәңре тарафыннан бирелгән итеп хисаплыйлар; үзләрен Тәңрегә тиңләштерәләр, аның сөйгәне дип атап, нәсел-нәсәпләрен дә аңар илтеп териләр. +Аннан соң без Орхон язуларыннан төркләрнең Җир-су (Ярсүб) исемендә икеле бер мәгъбүдләре булганын күрербез. Бу мәгъб үд - Күкнең хатыны урынында булган икенче бер зур мәгъбүд булырга кирәк. Тәңре белән Яр-сүб һәр икесе берлектә төрк халкының кайгысын кайгырталар. Яр-сүб та, Тәңре сүзе шикелле үк, ташларда ике төрле мәгънәдә истигъмаль ителә. Мәсәлән, "югарыда төрк Тәңресе, җир-суы: төрк халкы юк булмасын... дигәннәр" дигәндә, ул мәгъбүд булу йөзеннән, әмма "Күгмән җир-суы иясез калмасын..." дигәндә, гади җир-су мәгъ нәсендә кулланылган. Шулай ук язуларда Умай исемле бер мәгъб үд зикер ителә. Умай - хатын мәгъбүд. Билге каһан, анасы хакында сөйләгәндә: "Умайга тиң анам - хатын", - ди. Умай атлы мәгъбүд хәзерге шамани алтай төркләрендә дә бар. Ул аларда аналыкны тәҗәссем иттерә торган, яшь балаларны якл ауч ы, рәхмәтле мәгъбүд исәпләнә. Орхон язуларында төркләрнең табына торган, изге урыннары, "Идук"лар да зикер ителгәли. +Күлтәгин ташындагы язу дөнья яратылуын сөйләп башлап "Өстә зәңгәр күк, аста кара җир яралгач, шуларның ике арасында кеше угыллары яратылган" (Өзә күк Тәңре, асра ягыз яркылындукта, әкин ара кише углы кылынмуш) дип әйтә дә, шунда "кеше угылларын" төркләрдән генә гыйбарәт булган шикелле итеп, "Кеше угыллары өстеннән олуг бабам Бумын каһан - Истәми каһан хан булып утырган" (Кише углында өзә әчүм апам Бумын каһан - Истәми каһан улурмуш), ди. Бу хан ту-күәләр сөляләсен башлап җибәрүче беренче хан булырга кирәк. Шуннан ту-күәләр мәмләкәтенең тарихыннан кыскача мәгълүмат бирелеп узыла. Бумын каһан бик белекле батыр хан булган, түрәләре, бикләре дә белекле вә батыр булган, халкы да сәдакатьле булган. Шуның аркасында ул иленә күп яхшылык лар кылган; дошманнарын җиңеп, илне тынычландырган, җайга салган. Ул үлгәч, тирә-яктагы һәммә халыклар аны тәгъзиягә килеп кайгырышканнар, аннан соң хан булганнар лиякатьсез кешеләр булган; илне хәраблыкка төшергәннәр. Бикләр, үзләренең төрк булуларын онытып, Кытай тәэсиренә бирелгәннәр. Бөтен төрк халкы кытайларга кол булып, аларга гаскәрлек хезмәте итеп, үз илләрен үзләре дошманнарга сугышып алып бирешкәннәр. Бу хакта Билге каһан бик тәәссеф итеп түбәндәгечә сөйли: +"Бәгләре будуны төз сиз үчүн, табгач будун тәбләгин күрәләгин үчүн, армакчысын үчүн, әниле-әчиле кәкшуртүкин үчүн, Бәгле- будунлыг юңшуртукыйн үчүн түрк будун әллә дүк әлин ычгыну идмүш; каһанладук каһанин ийтрү идмүш; табгач - будунка бәгләк уры углыйн кул булты, силик кыз углыйн күң булты; түрк бәгләр атин этте, табгачгы бәгләр табгач атыйн тутубан табгач каһанга кермеш. Әлиг ел әсиг-күчәг бәрмеш; илгәрү - күн тугсукта Бөкле каһанка тәге сүләйү бәрмеш; курыгару Тәмир капыгка тәге сүләйү бәрмеш; Табгач каһанка әлин-торусин али бәрмеш". +Татарча мәгънәсе: "Бикләре, халкы сәдакатьсез булганга күрә, Кытай (табгач) халкының котыртуы, якынлыгы сәбәпле, сихерчеләре сәбәпле, энеле-агалы дошманлашканга күрә, бикләре-х алкы (бикле-халыклы) бер-берсенә зарар иткәнгә күрә төрк халкы торган (илләгән) илен кулыннан ычкындырган, хан булган (ханлаган) ханын үтергән; кытай халкына көчле ир балалары кол булды. Гыйффәтле кыз балалары кәнизәк булды; төрк бикләре төрк исемен ташлап (атды), кытай бикләре (шикелле үзләренә) кытай атлары тагып, кытай ханының (хезмәтенә) кергәннәр (буйсынганнар); илле ел (буенча аңар) эшләрен-көчләрен биргәннәр; алда - көн туушында Бөкле ханга тикле барып сугышканнар, кирәге Тимер капуга тикле барып сугышканнар; Кытай ханына (үз) ил-түрәләрен алып (алышып) биргәннәр". +Ләкин бикләр сатылса да, кытайлар коткысына бирелеп алдансалар да, төркнең кара халкы бу эшкә түзеп тора алмаган. Халык һаман кытайларга каршы дошманлык саклап, читләр кул астында торырга теләмәгән; илне ташлап, мәмләкәтнең чигеннән тышка күчеп киткән. Бу хакта ташларда без шушы сүзләрне укыйбыз: "Түрк кара камыг будун анча тәмеш: "Әллиг будун әртим - әлим мате кани? Кәмкә әлиг казганурман?" тәр әрмеш; "каһанлыг будун әртим - каһаным кани? Нә каһанка әсиг - көчиг бәрүрмән?" тәр әрмеш; анча тәб табгач каһанга ягы булмуш ягы булуп , әтинү, йаратуну умдук яна иҗикмеш". +Мәгънәсе: "Төрк кара халкы шулай дигән: "Илле халык идем - данлы илем (илемнең даны) кая? Кемгә илләр казанырмын?" ди икән (диәр ирмеш); "ханлы халык идем - ханым кая? Нинди ханга эшем - көчем бирермен?" ди икән; шулай дип Кытай ханына дошман (яу) булган; дошман булып, рәтләнү, яраклану өмете белән кире (үз җирләренә далага) чиккәннәр". Төрк мәгъбүдләре төрк халкының юк булуын теләмәгәнгә, төрк халкының бәхетенә каршы, Билге каһанның атасы Әлтәрәс каһан ханлыкка утыра. Илен сөйгән, халкын кайгырткан бу хан теге, хакимиятеннән разый булмыйча читкә күчеп киткән халык арасына китеп, гаскәр җыярга, халыкны баш күтәрергә котыртырга керешкән. Акрынлап аның янына күп кенә гаскәр җыелган. Алар ихтилял куптарып, илне читләр тәсәллытыннан коткарганнар. Бертуктаусыз мәшрикътан мәгърибкә барып, төрк халкының дошманнары белән сугыш кылып, таштагы язуларның матур, тасвири өслүбе буенча, "иллеләрне илсез иткәннәр, ханлыларны хансыз иткәннәр, дошманнарны басканнар, тезлеләрне тез чүктергәннәр, башлыларны баш идергәннәр". (Тәңре йарлыкадук үчүн әллигиг әлсирәтмеш, каһанлыгыг каһансыратмуш, ягыг базкылмуш, тизлигиг сөкүрмүш, башлыгыг йүкүндүрмүш). Шулай итеп, илне төзеп, җайга салып, Әлтәрәс каһан вафат булган. Аның урынына Билге каһанның агасы хан булып утырган. Бу да яхшы хан булган. Язуларның өслүбе белән әйткәндә, "төрк халкын җайга салган, хәлен яхшырткан, ярлыны бай кылган, азны күп кылган" (Түрк будунуг иечә әтте, әгитте, чөгаиг бай кылты, азыг үкүш кылты). Агасы ханлык сөргәндә, Билге каһан Тардуш халкына "шад" (наместник, каим мәкам) булып торган. Агасы белән алар күп сугышлар кылганнар, илне җайга салырга тырышканнар. Төрк халкының хәле яхшыланган; хәтта бу вакытта "аларның коллары да үзләре колларга хуҗа б улганнар". +Бу ханның заманында, төрк халыклары арасында тагын чуалулар, баш тартулар башланган. Аларга каршы тотылган сәясәтләр хакында тәфсилле сөйләнә. Баш тарткан халыклар хакында бик лаконик рәвештә генә: "Ялгыштылар, безгә каршы языклы булдылар, шуңар күрә ханнары үлде (ягъни үтерелде), бикләре дә үлде, халкы имгәк күрде", - дип әйтелә. Шул чуалышлар мөнәсәбәте белән Билге каһан төркләргә түбәндәге йөрәктән чыкк ан сүзләр белән хитаб кыла: "И сез, төркнең угыз бикләре, халыкы! Ишетегез! Өстән күк басмаса, астан җир ярылмаса, төрк халкы, синең илеңне-төреңне кем хараб итә алыр иде? Син буйсынучан төрк халкы идең. Үкен! Синең тугърылыгың аркасында гына күтәрелгән ханыңның җайга сала алганы изге илеңә каршы языклы булдың, куркакларча эш кылдың! Сине тараткан бу сугыш дәрте каян килгән сиңа? Сине әллә кайларга сөреп илтә торган бу сугышчанлык каян килгән сиңа? Син, изге Өтүкән йиш халкы, бездән аерылып киттең. Мәшрикъка бардыңмы, мәгър ибкә бардыңмы - барган җиреңдә күргән игелегең шул булды: каның су күк акты, сөягең тау-тау өелде, көчле ир балаларың кол булды, пакь кыз балаларың кәнизәк булды". +Аннан соң Билге каһан үзенең хан булуын, энесе Күлтәгин белән бергә халык өчен тырышуларын, кылган сугышларын сөйли; аннан ары Күлтәгиннең сугышларын, сугышта күрсәткән батырлыкларын тәфсилләп санарга керешә. Аның кайсы сугышта ни төсле вә ни исемле атларга атланган булуын, ул атларның кайсы сугышта үлүләрен берәм-берәм бәян кыла. Атларның тәрҗемәи хәлләре хуҗаларныкы белән бергә йөртелүе сугыш атларының төркләр өчен нинди әһәмиятле, кадерле булганлыкларын бик яхшы күрсәтә. Күлтәгиннең кайсы сугышта ничә дошман гаскәрен үз кулы белән үтерүен, аларны нинди рәвештә атыпмы, чәнчепме, кылыч белән чабыпмы үтергәнлекләрен бик зур игътибар белән сөйли. Угызлар белән булган бер сугышта Күлтәгин урданы дошман кулыннан котылдырып кала. Шул ук сугышта, ихтимал, Күлтәгин үтерелгәндер, чөнки шушы вакыйгадан соң ук аның вафаты турысында сөйләнеп китә. Билге каһан аның өчен кайгыруын түбәндәге сүзләр белән бәян итә: "Энем Күлтәгин үлде, мин кайгырдым, күрер күзем күрмәстәй, белер белегем белмәстәй булды. Кайгырдым. Тәңре генә мәңге яши, адәм балалары һәммәсе үләр өчен туганнар. Шулкадәр кайгырдым; күздән яшь килгән кадәр, күңелдән сыктау килгән кадәр, кайта-кайта кайгырдым. Бик каты кайгырдым. (Арка таянычым булган?) ике шадымның, кардәшләремнең, угланнарымның, бикләремнең, халкымның күзе-кашы (хәле) яман булачак инде дип кайгырдым". (Иним Күлтәгин кәргәк булты. Үзүм сакындым, күрүр күзүм күрмәз тәг, билир билигим билмәстәк булты. Үзүм сакындым. Үд тәңре йәшәр, киши углы әкүб үлгәли тиримиш. Анча сакындым. Күздә йәш кәлсәр әттә, көңүлтә сәгат кәлсәр, йандыру сакындым, катыгды сакындым. Әли шад улийу арка гүним, угланым, бәгләрим, будунум күзе-кашы йаблак бултачы тәп сакындым.) Төрле халыкларның вәкилләре бүләкләр белән Күлтәгиннең тәгъзиясенә килүләрен, аңар таш куеп, өстенә зиннәтле төрбә салу өчен, Кытайдан атаклы таш остасының килүен сөйләү белән таштагы Зур язу тәмам була. +Орхон язуларыннан борынгы төркләрдә хан белән халыкның бер-берсенә мөнәсәбәте хакында мөһим мәгълүмат алып була. Халык яки милләт мәгънәсендә Орхон ташларында "будун" сүзе истигъмаль ителә. "Төрк будун" - бу аерым бер төрк кабиләсенә түгел, бәлки бер илгә кергән бөтен төрк кабиләләренә бирелә торган исем булган. Бу сүзне бик иркен без аңлый торган, хәзерге мәгънәсендә "милләт" тәгъбире белән алмаштырырга мөмкин. Илдән баш тартып фетнә чыгарган Түргәш кабиләсенең ханы хакында, мәсәлән: "Түргәш каһан төркүмез - будунымыз әрти..." (Түргәш ханы үз төркебез, үз халкыбыз иде...) дип әйтелә. Менә Орхон язуларында һәрвакыт шушы "будун"ның - төрк халкының файдасы, аның интереслары күз алдында тотылуы күзгә ташлана. Тәңре бер-бер тәдбирле, белекле кешене ил өстенә хан күтәрә икән, бу эшне ул бары тик "будун" югалмасын, "будун" хәраб булмасын дип, халык мәнфәгатен күз алдында тотып эшли. Яхшы ханнар да бары шул "будун" өчен генә, аның хәлен яхшырту өчен генә тырышалар, шуның өчен генә бөтен гомерләрен сугышларда үткәрәләр. Мәсәлән, Билге каһан үзенең ханлыкка утыруын сөйләгәндә: "Мин хәле яхшы, бай халыкка хан булмадым, эштән чыккан ярлы, эче ашсыз, тышы киемсез халыкка хан булдым", - ди. Ул гомере буенча, энесе Күлтәгин белән берлектә, шул начар хәлдә булган төрк халкының көнен-тормышын яхшылатыр өчен тырыша. Үзенең әйтүенчә, ул төрк халкы өчен төн йокламаган, көндезләрен дә утырып тормаган. Халыкның хәлен төзәтергә, икътисади тормышын күтәрергә муаффәкъ булганын сөйләгәндә, ул бу эшне эшли алуы өчен үзен бик бәхетле итеп исәпли: "Тәңре ярлыкаганга күрә, бәхетем булганга, тәкъдирдә өлешем булганга күрә, үләргә якынлашкан халыкны терелттем, ялангач халыкны - киемле, ярлы халыкны - бай, аз халыкны күп кылдым", - ди. Кем белә, ихтимал, бу сүзләрне Билге каһан мактаныбрак сөйли торгандыр, бәлки, ул үз-үзен тәүсыйф кылганча ук идеал дәрәҗәсендәге хан булмагандыр. Ләкин мәсьәлә анда түгел, бу - хосуси бер вакыйга. Әмма ханның мактанган, ифтихар иткән вакытта да, шул халыкка хезмәт итү, халыкка файда китерү шикелле эшләр белән мактануы - бу игътибар итәрлек бер нокта. Чынлыкта "каһарман"нар, хакимиятне үз кулларында тотучылар, бит алар үзләренең бөтен эшләрендә вә фикерләрендә мохитләренең, кул астларындагы гаммәнең даирәи фикриясеннән артык читкә чыга алмыйлар. Бер тәкъдир, әйтик, Билге каһан үзенең фәгалияте вә эшләгән эшләрендәге төп нияте хакында ялганлаган булса да, бары тик әфкяре гаммәгә үзен яхшы яктан танытыр өчен ялганлаган булып чыга. Әфкяре гаммә ханның шундый булуын теләве, ханның да әфкяре гаммә белән хисаплашуы - үзе хан белән халыкның мөнәсәбәтен аерым бер яктан яктырта торган бер хәлдер. Әлхасыйль, борынгы төркләрдә хан халыкка нисбәтән башка шәрык халыкларының патшаларына караганда бөтенләй башка бер урын тоткан. Шәрык патшалары күбесенчә һәрберсе бер залим-деспот булсалар, Ассурия патшалары шикелле, ташка язып калдырган язуларында үзләренең халыкка кылган җәбер-золымнары белән мактансалар, төрк каһаннары үзләренең язып калдырган язуларында халык кайгысын кайгыртучы булып күренергә тырышалар; шәрык хөкемдарлары үзләренең шәхесләрен вә шәхси мәнфәгать һәм рәхәтләрен асыл максат итеп куеп, бөтен мәмләкәткә вә рәгыйял әренә шул шәхси мәнфәгатьләренә ирешү өчен корал дип кенә карасалар, төрк ханнары, халыкны төп максат итеп танып, үзләрен халыкның хезмәтчеләре яки аның мәнфәгатен күзәтүне үзләренә бурыч итеп йөкләнгән аталары дип белгәннәр. Әлбәттә, моны төркләрнең башка халыкларга караганда мәдәниерәк булуыннан яисә ниндидер булса харикылгадә фазыйләтеннән килгән бер эш дип карарга ярамый. Бу - һаман да шул төркләрнең мәдәни дәрәҗәләреннән, дөресрәге, мәдәнияттә балалыгыннан, икътисади вә иҗтимагый тормышларының хосусиятеннән килеп чыккан бер нәрсә. Югарыда сөйләнгәнчә, төркләр күчмәле халыкларга махсус ыруг тормышы белән торганга, аларның ханнары да шул ыруг башлыкларыннан, аксакаллардан, тәкәммел итеп кенә хөкемдарларга әверелеп киткән кешеләр булган. Димәк, алар бер патша булуга караганда, бер "патриарх", ягъни олуг ата - ыруг атасы булганнар; тормышта, халыкка мөнәсәбәттә әле алар да бик садә, бик гаиләчә генә булган. IV Суфилык һәм аның шәрык әдәбиятларына тәэсире +Дөньядагы башка халыклар шикелле, төркләр дә бик иртә бер заманда чит халыклар белән ихтилят башладылар. Борынгы төркләрнең күчмә халык булып Кытай чикләре вә Урта Азия белән Шәркый Яурупа вә Дунай буйлары арасында, хәтта Анатулы эчендә Кызыл Ермак буйларына кадәр килеп күчеп йөрүләре аларны борынгы заманның өч мәдәни галәме белән таныштырды. +Төркләр, бер яктан, Иран чикләренә кадәр килеп җитеп, иранлылар белән булган мәшһүр Иран-Туран көрәшләрендә иштирак кылулары, солых вакытларында алыш-биреш ясаулары аркасында Иран мәдәнияте һәм Иранның милли дине зәрдәштлек белән бик иртә таныштылар, алардан үзләренә җитешмәгән күп мәдәни сүз вә истиляхатны алганнары шикелле, зәрдәштлек тәэсире астында утны хөрмәт [итү] шикелле игътикадларны да йоттылар. +Икенче яктан, һун, авар, пәчәнәк шикеллеләре, Урта Азиядән чыгып, җәнүби, гареби Яурупаның чикләренә җитеп, Бизанес вә рума мәдәнияте белән бәрелешеп, алардан бик күп нәрсә оттылар. Сәлҗукилар исә, шул ук Бизанес белән Кече Азиядә бәрелешеп, Рум мәдәниятен, бик күп сүзләрен, гадәтләрен вә һөнәрләрен алдылар. +Шул ук төркләр элек голям булып, ниһаять, гарәп хәлифәләренең преториан (хас) гаскәрләре булып китеп, аларның башлыклары "дәрәбәйләр"гә әверелеп, ислам-гарәп мәдәниятенә чумып киттеләр дә, бара торгач, үзләре шул мәдәниятне ташучы бер гонсыр булдылар. +Идел буендагы сәүдә юлын кулларында тотып торган хәзәр төркләре исә Бизанес вә Хилафәттән куылган яһүдиләрнең килүе, араларына керүе аркасында яһүд - бәни Исраил мәдәниятен, язуын вә фикерен алдылар. +Кытай чикләрендә торучылары исә, Кытай белән ихтилят, алыш-биреш һәм Кытайның империализмына каршы көрәш аркасында, борынгы галәмнең иң зур шәрык мәдәниятләреннән берсе булган кытай-чин мәдәниятен кабул иттеләр. Шулар аркылы һинд мәдәнияте продукты булган буддизм вә аның фәлсәфәсе бик иртә төркләр арасына җәелә башлады. +Шуның өстенә дә төркләрнең һәр дингә бертигез карый торган гадәтләре бәрәкәтендә алар арасына якын шәрыктән качкан төрле "һаретик" (бәдмәзһәб) христианларның килүе аркасында, христианлыкның манлык (манихеизм), несторилык (несторианизм) рәвешендәгеләре алар эченә таралды. +Урта Азиядә VIII гасре миладидан башлап, төркләр эченә ислам тәгълиматы керү аркасында, төрк халыклары гарәп мәдәнияте белән якынлаштылар. Шуның нәтиҗәсендә төркләр арасында ислам идеологиясе җәелеп, төрк теле - ислам мәдә ният енең өченче теле, төрк дәүләтләре исә ислам идеологиясенә әсасланган падишаһлыклар булып киттеләр. Шул рәвешчә шаман- мәҗүс төркләренең иске идеологияләре урынына, бер яктан - буддизм, икенче яктан - зәрдәштлек калдыгы фикерләре, өченче яктан - несторилык һәм манилык шикелле христиан һаретик (бәдмәзһәб) тәгълиматы, Идел буе төркләренә бер заман яһүд дине идеологиясе, ниһаять, ислам тәгълиматы агып керә башлады. +Бу фикерләрнең төрлесе төрле төрк кабиләләренә керде. Ләкин төрк халыклары миладидан дүрт гасыр соңында һун, тукүә, уйгур, сәлҗук, монгол, Тимер империяләре шикелле зур падишаһлыклар ясап, күп төрк халыклары сәяси яктан күчмә халыклар булганлыктан, төрле тәгълиматны - идеологияне кабул иткән кабиләләр күчеп йөреп, бер-берсе белән катышып торганлыкларыннан, аларда һәртөрле фикер вә тәгълиматлар мөттасил кушылып торды. Ниһаять, бу тәгълиматлар эчендә заһири ислам җиңеп чыкты. Бара торгач инде Чыңгыз империясе ясалыр көннәрдә төркләрнең күпчелеге ислам кабул иткән иде. Ләкин һәрбер тәгълимат вә диннәр, бер мәгълүм икътисади мохиткә керүләре белән, һәрвакытта шул мохиткә мәгъкуль рәвештә алмаша. Бу - тарихның катгый кануннарыннан. Шуның өчен ислам, төркләр арасына керү белән, исемен сакласа да, маһиятен алмаштырырга мәҗбүр булды. Бер яктан, төркләрнең үзләрендә табигый рәвештә туган шаманлыклары исламның эченә кереп китеп, аны шактый үзенә таба үзгәртте. Гасырларча төрк халыклары мохитендә төрле тәгълимат вә фикерләрнең бер-берсе белән кушылулары процессы да нәтиҗәсез калмады. Һәм буддизм, һәм зәрдәштлек, һәм еретик христианлык, комга сеңгән су шикелле, төрк исламы арасына җәелделәр. Менә шуларның кушылуыннан төркләр арасында ислам хиркасын бөркәнгән яңа төрле дини идеология туды. Ул да булса, башта Иранда шул ук буддизм, зәрдәштлек һәм христианлык тәэсирләре белән вөҗүдкә килгән суфилык иде. +Төрк халыклары арасында һәм аларның әдәбиятында суфилыкның ни өчен рәваҗ табуы мәсьәләсенә килсәк, без анда ике төрле сәбәп күрәбез. Беренчесе шул чит халыклардан кергән идеологиянең тәэсире булса, икенчесе - төрек халыкларының күчмә тормыш вә сахра чүлләрнең җәгърафи халәте тудырган рухи хосусиятендәдер. Төрк тарихын нык тикшерүчеләрдән Леон Кахунның бу хактагы мөляхәзәсен китерәбез, ул әйтә: "Төрк халкының рухи тынычлыкка (quietisme) маил , авыр (flegmatique) табигатьләренә килешә торган дин - буддизмдыр. Алар - үзләренең рухларының хосусияте, мәзаҗләре белән, шиксез, табигый буддистлардыр. Исламият аларга чит вә сонгый бер дин булды. Шуның өчен төрк телендә ислам дине хакында әдәбият та юк диярлек ярлы, чын төрк телендә һәм иранлылар тарафыннан язылмаган дини әсәрләр - алар барысы да поэмалар булып, өслүбләре, рухлары җәһәтеннән буддизм рухы белән тулганнар. Чын төрк каныннан килгән төрк әдипләренең әсәрләре форма җәһәтләреннән - мөселман, әмма фикерләре ягыннан - буддист"). Димәк, төркнең рухи хосусияте "тәрке дөнья"лыкка - суфилыкка бик әзер, аның, госманлылар әйтмешли, "куянны арба белән аулый торган" табигате шуңарга мөсагыйд. Шуның өчен дә без ислам кабул иткән төркләрдә әдәбиятның суфилык белән тулганлыгын күрәбез. +Чыгтай вә госманлы әдәбиятлары ничә йөз еллар буенча суфилык идеологиясе белән сугарылып килде. Шул әдәбиятлар тәэсире аркылы бу идеология безнең татар әдәбиятының да борынгы дәверендә бөтен куәте белән хөкем сөрде. Иске шәрык тәэсирендә булган әдәбият өчен ул бердәнбер идеология булып хезмәт итте. Суфилыктан башка борынгы татар әдәбиятын тәсау выр итү дә мөмкин түгел. Менә шуның өчен без монда суфилыкның нидән гыйбарәт булуы һәм аның әдәбиятта ингыйкясе мәсьәләсендә шактый тәфсилле рәвештә тукталып китәргә мәҗбүрият күрәбез. +* * * +"Суфи" исеменең зоһуры хакында күп ихтиляф бар. Бәгъзы галимнәр "суф" дигән сүз гарәпчә "йон" мәгънәсендә булып, суфи да - шул йон киемгә, дәрвиш хиркасына нисбәт бирелеп ясалган исем, диләр. Кайсылары исә "суфи" юнанча софос (ягъни белем-гыйлем) дигән сүздән алынган диләр. Нитәкки, шул ук тамырдан гарәпләр "философ", "сафсата" сүзләрен алганнар. Ләкин соңгы тәфтишләр бу сүзнең гарәпчә тамырдан булганын исбат итәләр. +Суфилык, гомумән, тәмам ясалып, эшләнеп беткән бер тәгълимат түгел. Бу фикередә рухи мәсләк халыкның гыйркы, икътиса ди, җәгърафи хосусиятенә карап төрле-төрле шәкелдә булды. Ләкин шулай булса да, без суфилыкта өч гонсыр күрәбез; бу гонсырларның бер мәсләктә - берсе, икенчесендә башкасы куәтлерәк була; аның сәбәбе дә икътисади, гыйркый, җәгърафи гамил ләрнең хәрәкәтеннән буладыр. Ул гонсырлар исә: аскетизм (зөһед), мистицизм, пантеизм. +Суфилыкның килеп чыгуының иң зур сәбәпләре икътисади вә иҗтимагыйдыр. Суфилыкны күп тикшерүче Крымскийның әйтүенә күрә, аның иң күп тәрәккый иткән вә җәелгән чаклары халыкның икътисади зур каза вә бәлаләр күргән заманына туры килә. Вакыйган, суфиларның атасы мәшһүр Хәсән Басри (Хәсән әл-Басри, 642-728) бөтен хилафәтне селкеткән, канга батырган Хөҗҗаҗ (Хәҗаҗ) заманында торган бер кеше иде ки, бу вакытта ислам дөньясында канунсызлык, фәкыйрьлек, ачлык хөкем сөрәдер иде. Суфилар үзләре, суфилыкның пәйгамбәр заманыннан элек зоһур иткәнен сөйләп, Ибраһим, Гайсә пәйгамбәрләрнең суфи (заһид) булганлыкларын дәгъва кылалар. Билгеле, бу коры дәгъва булып, суфиларның үзләрен рәсми исламият сакчыларыннан мөдафәга өчен әйтелгән сүзләредер. +Зөһед (заһидлек, аскетизм) дип Алланың ризалыгын һәм аңар якынлык хасил итү өчен нәфесне тыеп, күңелне дөньядан биздерүгә әйтәләр. Заһидләр риязәт, ягъни тәнне зәгыйфьләндерү аркылы шуңар ирешергә тырышалар. Риязәт чигүче һәртөрле юллар белән үзенең дөньяви ләззәтләр тели торган нәфесен үтерергә, аны җиңәргә омтыла: ачлык, йокысызлык белән үзен җәфалый, хатыннар белән мөнәсәбәттән тыела. Озак, бәгъзан ифтарсыз уразалар, төннәр йоклау урынына гыйбадәт белән уздырулар - заһидлек юлы белән баручының гади программасына керә торган эшләр. Ул йокласа да, катыга гына ятып йоклый, өстенә кигән киеме тәнне кычыттырып, мөттасил газаплый торган тупас комачтан тегелгән була. Заһидләр хәтта кыш көне яланаяк, яланбаш йөри, үз-үзләрен камчылау шикелле эшләргә кадәр барып җитәләр. Чөнки заһидләрнең игътикадынча, никадәр тәнне зәгыйфьләндерсәң, шулкадәр күңел нечкәрә, рух сизгерләнә. Никадәр нәфесне тыйсаң, шулкадәр дөнья тормышы онытыла. Кеше маддият галәменнән мәгънәвият галәменә якынлашадыр. +Зөһедкә бирелгән кешеләр пәйгамбәрнең үзе заманасында ук бар иделәр. Сахабәләр арасында "әсхабе әс-сафәт" яисә "әһел әс-сафәт" (әһле суффә) аталган кешеләр булып, бер заманының юксыл сыйныфы, фөкарасы иде. Кунарга урыннары булмаганга күрә, алар төнне Мәдинә мәчете янындагы сәкеләргә (суффәгә) ятып йоклап уздыралар иде. Димәк, зөһед башта ислам галәменең иң ярлы сыйныфында туган. Шул беренче заһидләрдән Әбүзәр әл-Гифари Чәһарьяр хилафәте вакытында гаскәрнең ганимәт мал җыюына каршы хәрәкәт кыла, аны фөкараи исламга өләшүне таләп кыладыр иде. Шуның өчен Мөгавиянең шикаяте буенча хәлифә Госман аны тәүкыйф итеп, Әбүзәр әл-Гифари зинданда үлгән иде. +Ислам галәмендә зөһеднең тәрәккый итүенә янә шул ук икътисади, иҗтимагый бәла вә казалар сәбәп булдылар, ислам галәмендә мондый казалар шулкадәр күбәйделәр ки, кешеләр дөньяда рәхәт табудан ваз кичтеләр, "тәрке дөнья"лыкта гына бу бәлаләрдән котылырга мөмкинлек игътикадына килделәр. Рухи җәһәттән кешеләрне икегә бүләргә мөмкин: аларның бер нәүгысе күбрәк - гакыл, икенче төрлесе тойгы, йөрәк-калеб белән торалар. Исламият туу белән, хәзер бу ике тип билгеләнде. Кайсы галимнәр ислам өчен катгый кануннар, игътикадлар вә аларны исбат өчен гаклый дәлилләр ясау белән шөгыльләнделәр, кайсылары исә, мистицизмга бирелеп, исламның канун вә игътикадларына бары тик ышану, аларны йөрәк-калеб белән генә аңлау ягында булдылар. Беренчеләреннән - фәкыйһләр вә рәсми ислам тарафдарлары, икенчесеннән зөһед вә заһидләр килеп чыкты. Мондый тип кешеләр мәзһәб низагысы төсен алган ислам галәмендәге икътисади, сыйнфый вә гыйркый (хәтта гарәп, иран милләтләре низагысы шикелле милли) көрәшләрдә кан белән, тән белән һәм акыл белән көрәшә алмаган "тойгы кешеләре" үзләренә зөһед юлын таптылар. Шулай ук шәрыкның аңлы ярлылары "әһле әс-сафә" вә аларның варислары, сыйнфый көрәштә җиңелгәннән соң бу "дарел-горур"дан ваз кичү белән генә рәхәт табарга мөмкин, диләр иде. Бу вакыйгада, бер дә шиксез, рума пролетариатының вә колларының христианлык зөһеденә бирелүләре белән якын бер кыяс ясарга мөмкин. +Шуның өчен дә дөньядан, көрәштән туйган Хәсән Басри (Хәсән әл-Басри): "Мадам ки, дөньяда яхшылык юк, шуның өчен аннан ваз кичәргә кирәк, шул вакытта гына җанны котылдыру мөмкин", - ди иде. +Коръәннең үз эчендә дә кешеләрне зөһедкә тарта торган урыннар бар. Каһһар Алланың гөнаһлы кешеләрне җәза кылу, җәһәннәмнең куркыныч тасвирлары үзе дә заһидлеккә рухан хәзерлеге булган кешеләрне пессимизмга тарта. Шуның өчен Хәсән Басри: "Кемдер исә Коръәнне ышанып укый, ул кеше ифрат куркырга һәм бик еш еларга тиеш", - дип әйтә, имеш. Шулай ук хәдис китаплары да чын аскетизм рухында булган хәдисләр риваять итәләр. Әлхасыйль, һәр яктан исламның үзендә дә зөһеднең зоһур вә тәрәккыенә юл бар иде. +Суфилыкның икенче гонсыры - мистицизм, дигән идек. Аның килеп чыгуының сәбәбе - югарыда әйтелгәнчә, мөселманларның туктаусыз дини мөҗадәлә вә моназарәләрдән аруларыдыр. Әле исламият зоһур итеп, ныгып җитә алмады, фәкыйһ вә гыйльми игътикад ияләре үзләренең фикерләрен исбат өчен гакылга ябыштылар. Билгеле, гакыл-мантыйкны, ул исә, Арасту вә Әфләтун фәлсәфәләрен чакырды, шуның аркасында төрле моназарә вә мөнакашәләр пәйда булды, халык арасында шөбһәләр туды. Чын иман әһеле, бары тик күңел белән ышанырга теләүчеләр ахырда бу талаш вә шөбһәләрдән ардылар, үзләренең җаннарының Алла белән һичбер дәлилсез, моназарәсез генә берләшүен теләделәр. Алар үзләрен бөтен мәзһәбләрдән югары торган итеп хис итәләр иде. Мәшһүр Газали дә "Мөнкиз ган әз-заляләт" атлы әсәрендә үзенең, төрле фәлсәфи вә дини тарикатьләренең тәнәкызларын белгән соңында, мистицизмга бирелергә мәҗбүр булуын сөйли. Суфиларның әйтүенчә, экстаз (халь) һәм моракабә (созерцание) кешегә дини рәхәт вә рухи тынычлык кына түгел, бәлки үзенә махсус гыйлем дә бирә. Ибн Хәлдунның әйтүенә күрә, кеше экстаз һәм моракабә белән "Мин Гарше Аллаһ илә катрә әл-мәтар" нәрсәләрнең әсасын вә серләрен белә ки, ул нәрсәләрне гакыл белән идракь итеп булмыйдыр. +Ислам галәмендә мистицизмның җәелүенең янә бер сәбәбе исә рәсми исламның теократизмындадыр. Хилафәттә булсын, соңра башка ислам дәүләтләрендә булсын, хөкүмәт башы - дин башы, "Зыйлле Аллаһ фи-л-арз", дин әһеле исә хөкүмәт мәэмүре булганга, бөтен көчсезләргә каршы ясалган золым дин исеменнән ясала иде. Шуның өчен дә мәшһүр борынгы Иран шагыйре Гомәр Хәйям чиновниклар хакында: "Махун ризан хурим вә тухон кәсал", - ди. Шулай булгач, табигый дини рухлы булган шәрыкның борынгы кешесе рәсми дин белән канәгатьләнми, диндә яңа эзләр эзли башлый. Алланы һичбер гакылның катышыннан башка, тойгы вә коры ышану белән таптым, дип уйлый башлый. Ниһаять, бәгъзы галимнәр мистицизмның тәрәккыена сәбәп - исламның Коръәне вә диннең теле Иран, төрк, хәтта гади гарәп тә аңламаслык классик теле булуы диләр, ягъни Коръәнне гади кеше аңламый, рәсми хотбә һәм вәгазьләрне дә аңламый, хәтта чын-чынлап гыйбадәт тә кыла алмый. Аның Аллага гыйбадәте бары бертөрле хезмәт, бурыч түләү төсе генә булып кала. Әмма суфилар тәгълиматларын күбрәк демократия арасында халыкның үз теле белән өйрәткәнгә, аларның тәгълиматы гаммәгә тиз аңлашыла вә тиз җәелә иде. +Мистицизм, ягъни Алланы гакыл белән түгел, тойгы белән белү, аны мантыйк белән исбат итеп тормый, йөрәк (калеб) белән генә тану аңар халь (экстаз) белән ирешү идеясе пантеизм игътикады белән бик нык багланган. Вакыйган, әгәр Алла галәмнән башка бер зат булса, ул галәмнең падишаһы була торган булса, аның белән берләшү, аны эчке, йөрәк куәсе белән тану мөмкин булмаячак. Шуның өчен мистик "галәм Алладыр" дип әйтергә мәҗбүр була. Шуның өчен 873 елда үтерелгән Баязид Бистаминың өенә килеп: "Өйдә кем бар?" - дип сорасалар, "Өйдә Алладан башка зат булырга мөмкинме?" - дип җавап бирә икән. Шулай ук бервакытны аннан: "Баязид кайда?" - дип сораганнар икән, ул: "Бик күп вакытлар эзлим - таба алмыйм", - дигән. Шулай ук: "Алла хакындагы гыйлем кешедә, аны аңлау да кешедә, аның гыйшкы да кешедә, аның калебе кеше калебендә", - ди икән. "Тәзкирәт әл-әүлия"ның әйтүенчә, Бистами: "Вә нитәкки кешеләр Аллага сәҗдә кылабыз дип уйлыйлар, алар үз-үзләренә сәҗдә кылалар", - ди икән. Шуның өчен дә ул Аллага хәмед әйтү урынына "Сөбхани, сөбхани" (Мин үземне мактыйм) дип әйтә торган булган. Шуның шикелле үк мәшһүр заһид, гарәп хәлифәсе тарафыннан үтерелгән Хәллаҗ да "Әнә әл-Хак" (Мин - Алла), ди икән. +Пантеизм игътикадынча, галәм Алла белән як вөҗүд булганга күрә кадимдер. Аның башы юк. Галәм ул - Алланың тора торган урыны, икенче төрле итеп әйткәндә, ул үзенә Алланы сыйд ырган савыт кына. Алла һәр җирдә бар; ул бөтен табигатькә таралган. Димәк, Алла галәмнән аерым булган бер "вөҗүде мотлак" түгел. Шуның өчен дә суфилар Алланы кояшның урынына охшаталар. Ничек кояш яктысы галәмгә таралып бөтен нәрсәләрне гәүдәләндереп безгә күрсәтә, шулай ук Алла да бөтен галәмгә үтләшеп, аның көче мөттасил агып (эманация ясап), дөньяда булган матди нәрсәләр хәлендә заһир була. Суфилар игътикадынча, хәвасе хәмсә белән беленә торган матди галәм бары бер хыял гына, бөтен матди нәрсәләр бары тик Алланың нуры үзләрендә ингыйкяс итеп, аларны безгә белдерергә сәбәп булган "җәүһәри хәят" аркасында гына бар, әмма үз-үзенә матди бер нәрсә дә түгел. +Суфилыкка бер-бер төрле әзер нәзари тәгълиматлар тәэсир итмәдеме икән дигән мәсьәләгә килсәк, аңар читтән өч төрле тәэсир булганын күрергә мөмкин. Алар исә христианлык, буддизм һәм ишракыят, ягъни неоплатонизм тәгълиматларының тәэсирләредер. +VIII гасыр суфиларыннан мәшһүр Ибраһим бине Әдһәмнең әйтүенә күрә, аның туры юлга (мәгърифәткә) керүенә Симон исемле нәсрани бер монах сәбәп булган. Шулай ук беренче зөһеднең гарәпнең үз өлкәсендә түгел, башта христиан җире булган Сүриядә зоһур итүенә дә игътибар итәргә кирәк. +Суфилыкның христианлык аскетизмы астында туганы Сү рия дә, Бәйтел-мөкаддәс тирәсендә тәрәккый итсә, һинд (буддизм) тәэсирендә хасил булганы Иранда, бигрәк тә Бәлх шәһәрендә тәрәккый итте. Шуның өчен без суфилыкның әллә никадәр тарикатьләргә бүленгәнен күрәбез. Ләкин аның нәсраният вә буддизм тәэсирләре белән ясалганнары икесе дә "нео платонизм" аталган фәлсәфи-дини бер тәгълиматның зур тәэ сире астында мәйданга килделәр. Бу тәгълимат - Искәндәр Македонидан соң һәллән (юнан) гыйркы вә аның мәдәниятенең тәэсире якын шәрыкта таралгач килеп чыккан бер юл иде. Аның маһияте Арас ту белән Әфләтунның бер-берсенә каршы булган тәгълиматларының берләшүеннән хасил булган, ләкин төптән тикшереп карасаң, неоплатонизмның һәллән (юнан) фикеренең шәрык фикере белән катышуыннан гыйбарәт булуы күренә. Бу тарикать эволюция фикеренә хилаф "эманация", ягъни садә нәрсәләрнең гали нәрсәләрдән хәлык ителүенә ышанудан гыйбарәт иде. Моның белән ул Әфләтунның бөтен нәрсәнең "идея"дән хасил булуына даир булган тәгълиматына якын киләдер иде. Бу неоплатонизм фәлсәфәсе мәгъбүдләрне гакыл белән белеп булмый, тойгы (хис) белән генә аларга ирешеп була дип өйрәтәдер иде: бөтен галәмдә иң гали әсас вә һәр нәрсәнең башы - Алла, аның белән кушылырга имкян бирә торган аерым бертөрле рухи халәт бар ки, аңар "экстаз" дип әйтәләр. Суфиларның әсәрләрендә исә без шундый ук фикерләр очратабыз. Бу тарикате фикрия, бер яктан, ислам суфиларына Сүриядән керсә, икенче яктан, Ираннан кергән. Исламның зоһуры дәверендә Иранда неоплатонизмның иң куәтле рәвештә тәрәккый иткән заманы иде. 529 елда Рум кайсары Юстиниан бу мәзһәб әһелен мәмләкәттән кугач, алар Иранга киткәннәр. Мәшһүр Нәүширвани Гадел аларны бик хөрмәтләп каршы алган, соңра неоплатоникларның әсәрләре Иран туфрагында яһүди теленә дә тәрҗемә кылынган иде. +Озакламый рәсмән "Лә рәһбаният фи-л-ислам" дип игълан кылган ислам галәмендә "ханәка", "челләханә" аталган монастырьлар килеп чыкты. Беренче ханәка 815 елда Димәшкъта салынды. Әбү Сәгыйд бине Әбелхәер исемле суфи шуңар ифрат будда монастырьлары уставына охшаган бер устав төзеде. Шундый ханәкаларда суфилар гыйбадәт вә әдәби эшләр белән мәшгуль булдылар. +Суфилык игътикадының иң зур гонсыры - Алланы сөю, Аллага гыйшыкдыр. Бу гыйшыкны ачык рәвештә әйтә башлаучы - 135 нче сәнәи һиҗридә үлгән суфия Рабига-и Гадәвия иде. Ул үзенең мөнәҗәтендә "Илаһи тәхәррык би-н-нар кальбән юхиббукә" (Илаһи, сине сөюче йөрәкне син ут белән яндырасың), ди иде. Гомумән, суфи шагыйрьләр гыйшык хакында бик күп язалар. Аларның лирика әдәбияты бөтенләй шул "гашыйк"ның, ягъни шагыйрьнең мәгъшукына, ягъни Аллага мактау җыры, сөю игъланы белән тулы. Аллага гыйшыкны Ләйлә-Мәҗнүн гыйшыклары, Йосыф - Зөләйха сөешүләре белән чагыштыралар. Эш шул кадәргә җитә ки, бу мотивны яхшы аңламаган яисә суфилык фикерләрен аңлый алмаган укучы бу серенада һәм көюяну җырларын чын кызга яки егеткә гыйшыкмы, әллә Аллагамы икәнен аңлый да алмый. Бара торгач, боларның Аллага гыйшыклары, аны сөюләре бөтенләй бер рухи авыру дәрәҗәсенә җитә. Алар мәгъшукларның "зарб" (сугу)ларыннан сабыр гына итеп калмый, бәлки Шәкыйк Бәлхи күк шуннан ләззәтләнәләр. +Суфиларның Аллага гыйшкы бәгъзы вакытта куәтләнеп киткәч, бөтенләй тәнасели тойгыларга әйләнеп китә. Психиатрия гыйлеменең өйрәтүенә күрә, экстаз (суфиларның хәле) күп вакытта тәнасели хис белән багланган була. Шуның өчен бәгъзы вакытта суфи шагыйрьләр, гыйшыкларын бәян кылганда, ифрат каба тәгъбирләр кулланалар. Табигый, суфилык галәмендә бу бер ифрат иде, ләкин бу ифрат Алланы "Каһһар", "Җәббар" бер падишаһ, "әмире мотлак" итеп тасвир итүче фәкыйһләргә каршы туган бер реакция, рухи бер протесттан килеп чыккан иде. +Һәрбер суфилыкка әзерләнүче кеше (талиб, мөрид-эстәүче), иң элек үзен бер юлбашчы (пир, шәех) кулына тапшырып (безнең татар истыйляхынча әйтсәк, "ишанга кул биреп"), ничә еллар буенча аның хезмәтендә яки тәрбиясендә булынырга тиеш. Мөрид булган кеше үзенең бөтен ирек вә ихтыярын шәехе кулына бирергә тиеш. Ишанга итагать, аның сүзеннән чыкмау - мөриднең беренче вазифаларыннан. Менә шушы рухани тәрбия вә юлбашчылык астында булачак суфи тәсаувыфның югары дәрәҗәләренә ирешү өчен, берничә дәрәҗә уздырырга тиеш. Бу дәрәҗәләрне үткәндә, кешегә бик күп мәшәкатьләр ихтыяр итәргә, үз-үзен ватарга, нәфесе белән көрәшергә туры килә. Бәгъ зы нәзарияләр буенча үтелергә тиешле баскычлар - өч, бәгъзыларынча дүрттер. Без монда дүрт баскычлы һинд-иран суфилыгының дәрәҗәләрен күрсәтеп үтәбез. +Беренче дәрәҗә "тарикать" атала. Бу әле бары суфилыкның мөкаддимәсе генә. Әле бу чакта яшь дәрвиш бөтенләй ислам шәригатенең кул астында тора; "әмре мәгъруф"ны җиренә җиткерә. Мондый кешене әле "заһири" дип йөриләр. Чөнки бу кеше әле тышкы - заһири гыйбадәтләргә генә күбрәк әһәмият бирә. Бу дәвер азмы-күпме дәвам итә. Ниһаять, яшь дәрвиш, үзенең пире (ишаны) кул астында тырыша торгач, "һидаять" дәрәҗәсенә ирешә. Бу дәвердә әле талиб (шәкерт, эстәүче) каршында Алла бер "вөҗүде мотлак", галәмнән аерым бер мәфһүм булуда дәвам итә. Әле талиб Алланы үзеннән тыш та эзли һәм аңар табына; әле ул - диндар бер мөселман. +Өченче дәрәҗәне "мәгърифәт" дип атыйлар. Бу дәрәҗәдә талиб өчен әхкяме шәргыя - бары бер күренеш кенә, алар бертөрле дә артык әһәмияткә малик түгелләр. Мондый талибны "гариф" диләр. Суфилар күз карашында гариф күренештән хакыйкатькә күчү арасында тора. Суфи бу дәвердә күбрәк тәсаувыф шагыйрьләрен уку белән шөгыльләнә. Җәлалетдин Руми, Хафиз Ширазиларның касыйдәләре, газәл вә мәснәвиләре - гарифның иң сөеп вә хөрмәт итеп укый торган нәрсәләре. Шулар белән илһамланып, ул Хакыйкатьне аңларга үзен хәзерли. Шуның белән бергә, гариф үзенең нәфесенә каршы көрәшү белән дә шөгыльләнә. Моракабәгә китә, будда монахы күк, тышкы хәятның тәэсиреннән котылырга тырыша; нәфесен үтерергә омтылып, "Вәхдәт" - берлеккә якынлашырга иҗтиһад итә. +Дүртенче дәрәҗәне "хакыйкать" яисә "йакыйн" дәвере дип атыйлар. Бу заманда инде дәрвиш суфилыкның иң югары ноктасына ирешкән була. Хәзер аның өчен Алла батыйни, ягъни үзенең эчендә хисаплана, ул инде үзен Алланың бер кисәге дип саный. Бу вакытта суфи өчен зыйдд юк, дөньядагы эшләр "яхшы"га һәм "начар"га бүленмиләр, чөнки Җәлал Руми әйткәнчә, "Хода зыйддында рәдд" (Алланың киресе юк). Менә шуңар күрә бу актык дәвергә ирешкән суфи өчен "гөнаһ" мәфһүме дә юк. Ул, хәзер үзенең изгелегенә һич хәлал китермичә, ислам шәригате тарафыннан куелган гыйбадәтләрне кылмаска, хәтта шәригатьтә гөнаһ дип тыелган һәртөрле эшләрне эшләргә ирекле. Аның өчен хәзер кәлисә белән мәчет арасында фәрекъ юк. Бу дәрәҗәгә килгән суфи инде үзенең идеалына җиткән, "иршад"ка ирешкән була. Шуның өчен бу баскычта торган суфиларны "мөршид" дип тә атыйлар. Бу дәрәҗәгә җиткән суфи инде шәехеннән иҗазәт алып, үзе хәзерләнүче суфиларга юлбашчылык кыла (ягъни мөрид тәрбияли) ала. +* * * +Суфилык кешенең тойгысыннан туганга күрә, ул күбрәк үзен шигырь - лирика бабында күрсәтте. Лирика аның орлыклары үсәр өчен иң мөнбит туфрак булды. Бер вакытларны бөтен ислам кабул иткән халыкларның әдәбияты суфилык белән тулган булып, лирикада алга чыккан иранлылар һәм әдәбиятта аларның варислары булган төркләрнең әдәбиятлары бигрәк тә суфилык әсасына корылган иде. +Иран әдәбияты башлыча X гасре миладидан XV [гасырга] кадәр, биш йөз еллык бер дәвердә тәрәккый итте. Иран шигыренә таза нигезләр шушы заманда салынып, иң атаклы шагыйрь ләр дә шул биш гасыр эчендә җитештеләр. Иран әдәбиятының иң зур баганалары булган Шәех Сәгъди, Хафиз Ширази, Гомәр Хәйям, Җәлалетдин Руми, Низами вә Җамиларның диваннарында вә башка әсәрләрендә суфилык үзенең бөтен куәте вә шигърияте белән заһир булды. Без, әлбәттә, бу урында бөтен Иран әдәбиятының тарихын сөйләргә алынмыйбыз; шулай да, аның төрк әдәбиятларына тәэсирен хәтергә алып, иң атаклы әдипләре хакында кыска гына мәгълүмат биреп узабыз. +Иран әдипләренең бөтен шәрыкка мәшһүр булганы - Шәйх Сәгъдидер (1184-1291). Сәгъдинең төп ватаны үзенең гүзәл вә йомшак табигате, былбыллары-гөлләре белән мәшһүр булган Җәнүби Иран (Фарсыстан, Шираз) иде. Ләкин аңар гомерен тыныч кына туган илендә уздырырга туры килмәде. Тәкъдир аны тәгъкыйб итеп, Һиндстаннан Сүриягә кадәр әле бер, әле икенче ят илдә, әллә ни төрле читен халәтләргә куйды. Ул, үзенең бер гасырдан озынрак гомерендә башыннан нәкъ "Мең дә бер кичә" каһарманнарының гына башларыннан кичә торган вакыйгаларны кичергәннән соң, ахыр гомерендә генә ватанына кай тырга муафикъ булды. Сәгъди - бик үткен фикерле әхлакчы һәм тирән тойгылы лирик суфи. Аның "Гөлстан" вә "Бостан"ы - бөтен шәрык вә гаребкә мәгълүм вә мәшһүр классик әсәрләрдер. "Гөлстан" әхлак өйрәтә торган вак хикәя вә анекдотлардан мөрәккәб бер мәҗмуга булып, эчендә һәртөрле мөнәсәбәт белән китерелгән бик күп робагыйлар вә башка төрле шигырь кисәкләре сибелгән. "Бостан" исә мистика әсасындагы касыйдә вә газәлләрдән гыйбарәттер. +Хафиз Ширази (13002-1389) - Сәгъдидән соңгырак заман кешесе һәм аның ватандашы иде. Ул күбрәк газәлче булуы белән мәшһүр. Ул да - башка суфилар күк, киная тарикы белән бакча, гөл, былбыл, мәгъшука, шәраб һәм исереклекләр хакында язучы бер шагыйрь. Шәйх Хафиз, суфи шагыйрьләрнең иң бөек вә даһиларыннан булып, лирика бабында иң югары ноктага ирешкән иде. Гомәр Хәйям белән берлектә Хафиз шәрыкның Яурупалылар тарафыннан иң сөелеп укыла торган шагыйрьләреннән булып, иң мәшһүр әсәре - "Диване Хафиз" (Диван Хафиз) аталган газәлләр мәҗмугасыдыр. +Гомәр Хәйям (1040-1129) исә, хәзергә кадәр үзенең матур каләме, назик өслүбе белән бөтен гаребне хәйран калдырган шагыйрь булуы белән бергә, заманасының шөһрәтле философы, риязият, һәйәт һәм голүме диния галиме дә булып, Ибн Синаның эзеннән баручы бер адәм иде. Ул Нишапурда мәшһүр Сәлҗук солтаны Мәликшаһның рәсадханәсенең мөдире булып торып, фәнгә байтак хезмәте тиде. "Сәясәтнамә" иясе, мәшһүр вәзир Низам әл-Мөлек аның хамиләреннән иде. Хәйямны шөһрәтле иткән нәрсә - аның шәраб, тән гыйшкы вә кәеф-сафа хакында һәм фәлсәфи мәүзугларга язган робагыяте иде. Бөтен шигъри иҗатын тәшкил иткән робагыйларының саны ике йөзгә тулмаса да, бу аның бөтен дөнья шагыйрьләре арасында иң югары урынга менеп утыруына манигъ булмады. Хәйямның кайбер фәлсәфи шигырьләре тәмамән пессимизм вә дөньяның фанилыгы фикере белән тулган булса, башкалары кешене кәеф-сафага өндәү һәм дөнья ви рәхәтне мактаудан гыйбарәт. Ләкин аның хатын-к ызны, шәраб эчүне мактавына, шигырьләрендә мәйханә манзараларын тасвирына карап, Хәйям дөньяга бирелгән бер кеше булган икән дип уйланмасын, киресенчә, ул риязый тормыш белән торучы чын заһид вә суфи иде. Шулай ук Сәгъди белән Хафиз да тәсаувыф әһленең зурларыннан булып, мөхтәрәм шәех (ишан) иделәр. +Госманлы шагыйрьләренә яңа гасырларга кадәр илһам биреп килгән Җәлалетдин Руми (1207-1273) - суфи шагыйрьләрнең иң зурларыннандыр. Ул элек Кечек Азиядә (Коньядә) Сәлҗук солтаннары хозурында сарай шагыйре булып торса да, соңыннан дөнья тормышыннан бизеп, сарайдан ераклашып, гозләткә бирелеп, мәшһүр тәсаувыф мәсләкләреннән "Мәүләви" тарикатен төзеде. Румда, ягъни Анатулыда яшәгәнгә, аны "Руми" дип атаганнар иде. Аның "Диван"ы бик тирән тойгылы, гаять гүзәл кинаяләр белән язылган шигырьләр белән тулыдыр. Иң атаклы әсәрләреннән булган "Мәснәви"сендә ул, суфилыкның нәзарияс енә керешеп китеп, мисал йөзеннән арада бик күп хикәя вә кыйссалар да язып үтә. Шуның өчен дә бу әсәр, нәкъ суфилыкның бер энцик лопедиясе хөкемендә булып, бик күп тәсаувыф юлына керүчеләр өчен кулланма булып хезмәт итеп килгән. +Тәсаувыф идеяләре нәфис әдәбиятта ничек ингыйкяс итә соң? +Әдәбиятта тәсаувыфның тамыр җәйгән кыйсеме - лирика (хисси әдәбият) дигән идек. Тәсаувыф лирикасы тәмамән киная вә мәҗаз (аллегория)дән гыйбарәт була. Суфи шагыйрьләр моны үзләренчә болай дип юллыйлар: аларның рухи халәтләре, Алла белән галякадән килеп чыккан хисләре шундый гали вә назик хисләр ки, аларны гади сүзләр белән сөйләп аңлату имкян хариҗендә. Шуңар күрә аларны аңлату өчен, дөресе, алар хакында зәгыйфь кенә бер аң бирер өчен, чын тәсаувыф даирәсеннән тышта - суфилык галәменнән бик ерак булган тасвирлар алырга кирәк була. Гади инсаннарга хәвасе хәмсәдән югары булган мәфһүмнәрне, рухи хәрәкәтләрне аңлатыр өчен, хәвасе хәмсә галәменә иңәргә, аларны гади мәфһүмнәр, гади хисләргә тиңләштерергә тиеш була. Шуның өчен дә, гадәттә, тәсаувыф юлында булган шагыйрь үзенең шигырьләрендә иң гади инсани хисләр, иң табигый (реальный) дөньяви нәрсәләр хакында яза. Әмма укучы исә алардан бөтенләй башка нәрсәләрне аңларга тиеш. +Суфилар үзләренең мәгъбүдкә - Аллага мөнәсәбәтләрен "гыйшык" дип атыйлар. Гыйшыкның иң югары вә иң ялкынлы булган бу формасын, ягъни Алла гыйшкын тасвир өчен аны бары ирнең хатынга (бәгъзан шәрыкча - яшь егетнең) гыйшкы белән генә тиңләштерәләр. Бу гыйшык суфи шагыйрьләрнең әсәрләрендә бәгъзы вакыт иң назик "саф мәхәббәт" шәкелендә тасвир ителсә, бәгъзан бөтен тәфсиләте белән чын-чын хайвани гыйшык формасында тәлкыйн ителә. Суфи шагыйрь ярга, мәгъш укка булган ялкынлы мәхәббәте турысында, мәхәббәтнең газ апл ары, аерылышу - фиракның катылыгы, ярның вафасызлыгы хакында сөйли икән, Алла хакында һичбер сүз булмауга карамый, моннан аның Аллага мөнәсәбәтен генә аңларга кирәк. Әгәр дә шагыйрь мәгъшукасын мактый икән, шуның белән ул Алласына сәна әйтә; мәгъшукасы белән кавышуны, васләт яки висальне тели икән, аның үбешләре, кочышлары хакында уйлый икән, ул бары тик Аллага юлыгу, рухан Алла белән берләшүне генә ирадә кыла. Мәгъшуканың вафасызлыгыннан, аның илтифатсызлыгыннан суфиның Алласы белән турыдан-туры галякага керә алмавын, аның белән үзе теләгәнчә мөнәсәбәттән рухан гаҗиз булуын аңларга кирәк. Суфилар гыйшык бабында Алла белән үзләрен шәрыктагы мәшһүр гашыйк мәгъшукларга - Йосыф белән Зөләйхага, Ләйлә белән Мәҗнүнгә, Фәрһад белән Ширингә тиңләштерәләр. Шулай ук алар, шәрык әдәбияты гадәтенчә, гөл белән былбыл хакында бик күп язарга яраталар. Шәрык әдәбиятында былбыл - сандугач, гөл - розаның гашыйгы итеп тасвир кылына. Бу - бик шаигъ булган бер киная. Гөл вафасыз ярны тәҗәссем иттерә, былбылның янына килә алмый, аларга кушылырга гөлнең чәнечкеләре манигъ булалар. Суфи шаг ыйрьләрчә, былбылны - гашыйк суфи үзе, гөлне - Алла, гөл үскән бакчаны галәм-дөнья мәгънәсендә аңларга тиеш. +Тәсаувыф шагыйрьләре исереклек, шәраб-мәй хакында да бик күп язалар. Суфилык лирикасының яртысы гыйшыкка багланган булса, икенче яртысы хәмер вә исереклеккә мәдех вә сәна укуга багышланган дисәк тә хата булмас. Суфи шагыйрьләр бертуктаусыз исерү - мәст булу, җырлау, гыйш-гыйшрәт, кәеф-сафа, мәйханә вә эчке мәҗлесләре турысында сөйләп торалар, исереклекне мактыйлар, шуңар дәгъвәт кылалар. Бу әйберләрдән шулай ук суфиларча мәгънә чыгарырга тиеш була; мәсәлән, исереклектән - суфиның Аллага күңеле белән юнәлү аркасында килгән кәшеф (экстаз) халәтен, үз-үзен һәм бөтен дөнья ны онытуын, мәй вә шәрабтән яисә илаһи гыйшыкны, яисә Алланың суфига җибәргән илһамын аңларга тиеш. Мәйханәдәге шәраб коючыдан - сакыйдан - суфилар, бәгъзан Алланы, бәгъзан Алла белән ике арада илче булган шәех - пирны аңлыйлар. Сакый күбесенчә матур яшь егет итеп тасвир ителә. Әгәр дә шагыйрь халыктан яшерен булган төнге эчке мәҗлесен, андагы башбаштаклыкларны, җырларны, мәгъшукалар белән уйнауларны тасвир итә икән, моннан суфиларның төнге мәҗлесләрен, хилка ясап утырып, зикер әйтеп, гайре табигый халәте рухиягә (экстазга) килүләрен, Алланың да алар арасында хазир булуын аңларга кирәк. Бу мәйханә вә гыйш-гыйшрәт манзарлары бәгъзан фисык-фәсадның иң түбән дәрәҗәдәгесен, эчеп-исереп кабак идәнендә туфрак арасында аунап ятуларны тасвирга кадәр барып җитә. Мәйханәдә эчүчеләр мәҗлесендә утыручы пар- мәгъшука да бер пакь җир фәрештәсе түгел, бәлки иң гади бер фахишә төсле булып күз алдына килә башлый. +Шагыйрь, гаклы сәлимгә, тәкъва кешеләрнең фикеренә ачыктан-а чык каршы килеп, алардан истиһза белән көлеп, гакылсыз рәвештә исереп, азып-тузып гомер уздыруны идеал итеп куеп, дөнья мәшәкатьләреннән ваз кичеп, дөньяви байлыкка ис китми, шат вә исерек хәлдә яшәргә чакыра, ачыктан-ачык шуңар өнди. Ул һичбер нәрсәгә кайгырмый, мәгъшукасы белән мәйдән башка нәрсәне теләми һәм уйламый. Бу тасвирда без, әлбәттә, бөтен матди дөньядан ваз кичкән, бер тиен малсыз, ялангач, бары тик Алласы турысында уйлап, Алла гыйшкы белән исереп яши торган дәрвишне күрәбез. Исерек-шагыйрь үзенең "эштән чыккан" кеше булуы хакында яза икән, - ул чынлап ук үз хәленә тәәссеф итә икән дип уйламагыз; киресенчә, ул бу сүзләрне аерата бер горур белән сөйли: имеш, гади кешеләр, рәсми дин-ш әригать ноктаи нәзарыннан караучылар каршында без шундый "эштән чыккан" кешеләр инде; әмма алар наданнар, алар безнең үзләренә караганда никадәр гали, аларның вак тормышларыннан ничаклы өстен булуыбызны аңлаудан да гаҗизләр! +Тәсаувыф әдәбияты үзенең гасырларча дәвамында үзенә махсус истыйляхлар ясап чыгарган. Бу ике мәгънәле, мәҗази истыйляхлар, һәрвакытта, һәркем тарафыннан бер үк мәгънәне аңлату өчен истигъмаль ителә торган тасвири сүзләр шулкадәр күп ки, аларның үзләрен генә җыеп бер лөгать китабы тәртип итәргә мөмкин. Шул истыйляхатны белмичә торып, тәсаувыф әдәбиятын аңлау читен. Югарыда телгә алынган "яр", "сакый", "мәй", "гөл", "былбыл" шикелле мәфһүмнәрдән башка, "бәхре гамман"га чумып, аннан хәзинә чыгаручы "гаувас" кинаясе дә тәсаувыф шигырьләрендә еш истигъмаль ителә. Монда "диңгез"дән морад - "вәхдәт диңгезе", ягъни мәгъбүднең очсызкырыйсыз "барлыгы", "гаувас"тан морад - суфи. Аның чумып энҗеләр, гәүһәрләр чыгаруы - илаһият белән берләшеп, Хакыйкатьне табуы. Шулай ук шагыйрь бәгъзан үзен диңгездә йөзүче, дәрья кичүче итеп тасвир итә. Аңар, яр кырыена барып җиткәнче, бик күп бәлаләр, давыллар, упкыннар белән көрәшергә туры килә. Йөзүче монда - әлбәттә, Алла белән кавышуга мәел итүче суфи, каршы чыккан манигълар исә - дөнья тарафыннан аңар бу юлда куелган киртәләр. "Җами җәм"нән "нуш итү" дә - суфи шагыйрьләрнең яраткан тәгъбирләре. Бу - Иран легендаларыннан алынган бер нәрсә. Имеш, бик борынгы заманда Җәмшид исемле бер шаһ булган. Бу шаһның бер кыйммәтле кадәхе (җәм) булган. Шул кадәхкә шәраб салып эчкәндә, Җәмшид (яки "Җәм") аның эчендә ни теләсә шуны (бөтен дөньяны) күрә ала икән. Суфиларның дөньяга карашы өчен бу, әлбәттә, бик күп мәгънә аңлата торган аллегория була ала. +Суфилык хиркасы белән капланып, суфи шагыйрьләр әдәбият бабында исламият ноктаи нәзарыннан бик артык дәрәҗәдә хөрлекләргә биреләләр; гыйшык-мәхәббәт бабында пәрдәсез тасвирларга, ачыктан-ачык гөнаһ вә сәфаһәткә өндәүгә, көфер сүзләр сөйләүгә кадәр барып җитәләр. Мәсәлән, үзләренең шәехләре хакында сөйләгәндә, аны алар потханәдә торучы "пире муган", ягъни мәҗүс каһиннәренең башлыгы дип кенә атыйлар. Гыйбадәтнең кирәксезлеге, мәсҗед белән чиркәү арасында аерма юклыгы шикелле сүзләр - тәсаувыф әдәбиятында бик гади нәрсәләр. Шәрыкта тәсаувыфның гакылларга тәэсире шул дәрәҗәгә килгән ки, иң тәкъва, иң диндар кешеләр дә, суфи шагыйрьләрнең һичнәрсә белән чикләнмәгән хөр фикерле, бәгъз ан, әдәптән тыш шигырьләрен укыган чакта, дини хисләре тәхкыйр ителмәү генә түгел, хәтта шул шигырьләрдән тирән мәгънәләр эзләп, дини хисләр тәэсиренә бирелергә тырышалар. Әмма мәгълүм бер ноктаи нәзардан торып карамаган гади укучы өчен аларның төп мәгънәсе бөтенләй яшерен кала, чөнки, күбесенчә, шигырьләрнең мөндәриҗәсеннән һич аларның мәҗази , кинаяле булуларын аңларга да мөмкин түгел. Шуның өчен дә бер кыйсем гади укучылар суфи шагыйрьләрнең әсәрләрен аларның тышкы, дөньяви мәгънәсе белән аңлап укыйлар һәм дөньяви ләззәт алалар. Мәсәлән, Хәйям вә Хафизның шигырьләре хәзер дә Иранда халык тарафыннан гади гыйшык җыр лары урынына җырланып йөриләр. +Ислам Шәркында - шул мөтәгассыйб, һәрбер вак-төяккә шәригать ноктаи нәзарыннан карап, кылны кырыкка яра торган руханилар там рәвештә хөкем сөргән ислам галәмендә - әдәбият шундый искиткеч ирекле бер юл алып киткән. Моның сәбәбе дә аның бу турыда шул ук дин белән коралланып мәйданга чыгуыннандыр, суфилыкның ислам дөньясында нинди зур иҗтимагый вә сәяси куәткә малик булуы югарыда әйтелеп узылган иде. Шул формада язу бер гадәт хөкеменә кереп киткәннән соң, чын-чын, ифратка китмәгән. Тәкъва суфиларга да, әгәр шигырьдә үзләренең хисләрен изһар итәргә теләсәләр, ихтыярсыз шул юлны тотып, гыйшык, мәгъшук, шәраб вә исереклек турысында язарга туры килгән. Икенче яктан, һич тәсаувыфка мөнәсәбәте булмаган кешеләргә бу әдәби гадәт һәртөрле хөр фикерләр бәян итәргә, хөр тасвирларга киң юл ачкан. Тәсаувыф калканы белән капланып, алар теләсә нәрсә хакында яза алганнар. Руханилар аларга каршы авыз ачып сүз әйтүдән гаҗиз булганнар. Шунлыктан шәрык лирикасында бертөрле фикер чуалчыклыгы хөкем сөрә. Бәгъзан әдәбият мөтәхассыйслары да кайбер шагыйрьләрне заһири мәгънәдә аңларгамы, әллә киная тарикынч а аңларгамы мәсьәләсендә тәрәддеддә калалар. Хәтта суфи шагыйрьләрнең пире Хафиз хакында да, аның ахыр гомерендә чын суфи шәехе булуына карамый, шөбһәләр юк түгел. Шулай итеп, суфилык тарызы ифадәсе шәрык шагыйрьләре өчен дини вә әхлакый цензурага каршы бер калкан ролен уйлап килгән. Хакимнәр вә руханиларның тәгъкыйбыннан тәэмин итеп, хөррияте каләмия биргәнгә күрә, һәр бабта каләмнәрен иркен йөртергә теләгән, ачыктан-ачык тәнкыйть ителергә ярамый торган әйберләрне тәнкыйть итәргә теләгән шагыйрьләр, гәрчә рухан суфилыкка һичбер мөнәсәбәтләре булмаса да, хәтта хилаф булсалар да, тәсаувыф тарикатьләреннән берәрсенә интисаб итеп, бер-бер ишанга кул биреп, рәсмән үзләрен суфилар зөмрәсенә кертә торган булганнар. Гомумән, суфилык һәм суфилану яки, һич булмаганда, суфиланган булып азаплану бу вакытта шәрык та бик модадагы әйбер булган. Шуңар күрә дә шәрыкта суфи шагыйрьләрнең халис әдәби-шигъри әсәрләренә тәсаувыфи шәрехләр баглау гадәте бик таралган булган. Шәрехчеләр, әлбәттә, аларның әсәрләрен кинаяле һәм дә бик тирән мәгъ нәле рәвештә аңларга вә изах итәргә тырышканнар. Уйгурларда әдәбият +Алда сөйләнгәнчә, төркләрдә төрле тәгълимат вә фикерләрнең кушылуын күрсәтүче бер көзге булса, ул да - уйгур әдәбиятыдыр. Уйгур төркләренең әдәбиятында без, бер яктан, иске шаман идеологиясеннән күчүнең үтү дәверен (переходной период ) күрсәк, икенче яктан, уйгур мохитендә төркләр арасына кергән төрле тәгълиматның җәелү процессын һәм аларның бер-берсе белән чарпышуларын, ниһаять, шуларның үзара тәркибе аркасында суфилык идеологиясе мәйдан алып, уйгур әдәбиятының чыгтай әдәбиятына әверелеп китүен күрәбез. +Ту-күә төркләренең дәүләте мөнкариз булган заманнарда "уйгур" исемле бер төрк җәмгыяте күтәрелә башлый. "Уйгур" сүзе хакында мәнбәгъларда фикерләр беркадәр чуалчык. Башка төрк кабиләләре белән сугышып, алар тарафыннан җиңелеп, куылып, тора торган урыннарын алмаштыруларына, уйгур теле аталган аерым бер телләре булуына караганда, "уйгур" аталып йөртелгән халык төркеменең аерым бер төрк кабиләсе булуы аңлашылган төсле була. Бәгъзылар "уйгур"ны "ою" (оешу) масдарыннан чыгарып, борынгы заманда күчмәлектән утраклыкка күчкән төрк кабиләләренең һәммәсе шул исем астында йөртелгән, диләр; тарихта очрый торган уйгур, унгар (венгр), авар, хәтта болгар шикелле халык исемнәре дә шул "уйгур" сүзе белән бер төптән чыккан дип дәгъва кылалар. Кайбер тарихчылар исә, Әбелгазыйның "Шәҗәрәи төрки"сенә истиснадан , "уйгур" аерым бер төрк кабиләсенең исеме булмаган, бәлки бер төрк җәмгыятенә, бер хөкүмәт кул астына җыелып бер патшалык тәшкил иткән төрле төрк кабиләләренең сәяси оешмасына бирелгән исем булган, диләр. Ләкин, ничек кенә булмасын, тарихта шушы исем астына җыелган, тирә-яктагы башка халыкл ардан аерым бер төрк оешмасы, бер халык булган; без тарих сәхнәсендә шул халыкның үзенең теле, әдәбияты вә мәдәнияте булганлыгын күрәбез. +Милади VIII гасырның урталарында, мәркәзи Монголиядә Орхон елгасы буенда булган ту-күәләр империясе таралгач, аның урынына гареб тарафыннанрак (хәзерге Монголиянең шимали гарбендә), яңа бер көчле төрк патшалыгы - Уйгур мәмләкәте тәшкил ителә. Уйгурлар борынгырак заманнарда, милади III, IV гасырларда, Байкал күленең төшлек ягында, Орхон вә Сәләңә елгалары хаузаларында торганнар. Пайтәхетләре Карабалгасун шәһәре булган. VI гасырда тунгус кавеменнән булган җуҗан дигән халык аларга һөҗүм итеп, гаребкәрәк күчеп китәргә мәҗбүр иткән. Кытай вәкаигънамәләреннән аңлашылуга күрә, уйгурлар борынгы "Һун-ну" мәмләкәтен тәшкил иткән төркләрнең токымнары, икенче төрле әйткәндә, шул ук халык булырга тиеш. Чөнки Кытай тарихчылары "уйгурларның телләре һун-нуларныкы белән бер", дип язалар. VI, VII, VIII гасырларда, ту-күә төркләре хөкүмәт сөргән чакларда, уйгурлар, Сәләңә вә Янәсәй елгаларыннан Тянь-Шань тауларына кадәр булган җирне биләп, ту-күәләр кул астында торганнар. VIII гасырның урталарында алар үзләре бер зур мәмләкәт төзиләр. Бу беренче уйгур мәмләкәте Байкал күленнән алып Алтай вә ТяньШань тауларына һәм Гоби чүленә кадәр җәелгән булган. Аның шәүкәтле дәвере IX гасыр урталарына кадәр дәвам иткән. IX гасырда аңар кара кыргызлар һөҗүм итеп туздыргач, уйгурлар җәнүбкә күчеп китәләр . Шулай итеп, шимали Монголиядәге уйгур дәүләте урынына, X гасырда җәнүбтә ике кечерәк уйгур ханлыгы мәйданга килә, бу ханлыкларның берсе - хәзерге Шәркый Төркестан (Төркестан чины, кытай Төркестаны) урынында, икенчесе шәрыктарак, Кытайның хәзерге "Гән-су" аталган вилаятендә, Тянь-Шань вә Алтын-Тау буйларында, Луб-Нур күле тирәләрендә булган. Беренчесенең пайтәхете Биш-балык булса, икенчесенеке Кашгар икән. Патшаларын уйгурлар "илик" дип атаганнар. Шәркый уйгур ханнарының титулы - "идикот", гарби уйгур ханнарыныкы "Богра хан" булган. Бу ике ханлыкны без бәгъзан - бер хан кул астында идарә ителеп, бергә кушылган хәлдә, бәгъзан аерым-аерым ике мәмләкәт булып яшәгән хәлдә табабыз. XI гасырда Уйгур мәмләкәте бик куәтләнеп, шәрыкта Сәдде чинига, җәнүбтә Тибетка кадәр киңәйгән, хәтта Хәзәр диңгезенә вә Иран чикләренә кадәр уйгур ханнарының хөкеме йөри икән. XII гасырда Хивада хөкүмәт сөргән харәзмиләр сөляләсе уйгур ханнары белән Мавәраэннәһердә хакимият өчен тартышалар. Бу вакытта инде Уйгур мәмләкәте зәгыйфьләнеп, икегә аерылган булган. Шәрыктагы уйгурларның будда динендә булып, гаребтәгеләренең ислам кабул итүләре бу аерманы тагы да арттырган. Шәркый уйгур ханлыгы акрынлап үзенең истикълялиятен югалтып, Кытай тәэсиренә төшкән. XIII гасыр башына, Чыңгыз чыгуга кадәр уйгур мәмләкәте сүнәр-сүнмәс яши дә, 1218 елда, өстенә килгән монгол ташуына каршы тора алмасын белеп, актыккы уйгур ханы үз ирке белән хакимиятне Чыңгыз кулына тапшыра. Чөнки бу вакытта инде аларның игенчелеккә, сәүдәгә бирелүләре аркасында сугышчанлыклары беткән иде. Шул көннән башлап, Уйгур дәүләте дигән сәяси оешма тарих сәхифәсеннән югала. +Заманның үтүе белән, "уйгур" исеме үзе үк тарих сәхифәләрендә күренми башлый, уйгур дигән халык юкка чыга. Шәркый Төркестанда торган уйгурлар, яңа килгән башка төрк кабиләләре белән катнашып, башка исемнәр белән аталып китәләр, телләрен дә үзгәртәләр. Шәркый уйгурлар исә, кытайлар вә тибетлылар тәэсиренә төшеп, инкыйразга йөз тоталар. Хәзер дә аларның калдыклары Кытай эчендә Гәнсу вилаятендә, Луб-Нур күленнән шәрыкка табарак (Суҗау һәм Гәнҗау дигән Кытай шәһәреннән җәнүбкә таба ике көнлек юлда), Тянь-Шань тауларының итәкләрендә бер утрау шикелле генә булып калганнар. +Уйгур халкы яхшы ук югары мәдәнияткә малик булган. Уйбулганнар. Алар, ярым утрак, ярым күчмәле тормыш белән торып, хайван асрау, игенчелек, сәүдә вә сәнәгать белән шөгыльләнгәннәр. Тора торган җирләре шәрыктагы вә гаребтәге зур мәдәни өлкәләр арасында, урталыкта ятканга, Кытайдан, Һиндстаннан - гаребкә, Идел буеннан, Бизанестан, Гарәп хәлифәлегеннән шәрык тарафына үтә торган сәүдә кәрваннары күбесенчә уйгурлар аркылы уза торган булганнар. Шул рәвешчә зур сәүдә юлында ятканга, уйгурлар сәүдә мөнәсәбәтләрендә төрле халык лар белән аралашканнар, танышып катнашканнар, аларның мәдәниятеннән өлеш алганнар. Бу җир һинд, Иран, Сүрия, ислам, кытай, тибет, төрк мәдәниятләренең бер-берсе белән очраша торган урыны булган. Уйгурларның яңа килеп урнашкан җирләре иген игәр өчен сәляхиятле, мөнбит җирләр булганга, алар игенчелеккә керешкәннәр; сахра тормышыннан шәһәр, авыл тормышына күчә башлаганнар. Аларның мәдәни мәркәзләре, шәһәрләре булган. Пайтәхетләре Бишбалык шәһәре булып, Кашгар, Карахуҗа, Баласагун вә башка исемнәрдә калалары булган. +Җәгърәфи мәүкыйгларының мөсагыйдлеге аркасында, Якын вә Урта шәрыкны бергә җыя торган юл өстендә ятканлыкларыннан уйгурлар арасында төрле мәдәниятләр бер-б ерсе белән катнашып беткән иде, моны күрү өчен, аларның диннәренә генә бер күз салып узу җитә. Аларда үзләренең борынгы диннәре шаманлыктан башлап һәртөрле диннәрне очратырга мөмкин. Буддизм, ислам вә христианлыкның берничә төрлесе (манихеизм, несторианизм) уйгурлар арасында таралган диннәрдән булган. Уйгурларның бик күптәннән бирле тотып килгән диннәре - будда дине. Бу дин аларга ике юл белән: кытайлар аркылы һәм Тибет аркылы кергән. Электә уйгурлар арасында шимали Ираннан килгән мани мәзһәбе (манихейство) таралган булган. Бу мәзһәбнең төркләр арасында IV гасырдан ук тарала башлавын чамалыйлар (Радлов). Манилык - христианлыктан азып, Иранның борынгы диннәре тәэсиренә төшкән бер дини мәзһәб. Ул исламият таралуга кадәр шимали Иранда бик нык хөкем сөргән. Уйгурлар Монголиядә торганда (VIII гасырда), хәтта берзаман аларның ханнары да шул мәзһәбкә кереп, манилык рәсми хөкүмәт дине булып киткән. Бу дин уйгур халкы арасында берничә гасырлар яшәгән. X гасырда без әле аларда бу мәзһәбнең яхшы ук куәтле булганын күрәбез. XIII гасырда инде аның әсәре күренми. Христиан мәзһәбләреннән уйгурлар арасында нәстури мәзһәбе (несторианство) таралган. Бу мәзһәбне башлап чыгаручы V гасырда Нәстури (Несторий) атлы бер сүрияле булган. Башлыча Сүриядә таралган бу мәзһәбне тотучыларны нәстуриләр дип атаганнар. Рәсми дине ортодокс (православия) булган Бизанес хөкүмәте, башка бәдмәзһәбләрне тәгъкыйб иткәне шикелле, нәстуриләргә да көн бирмәгән. Нәстуриләр, хөкүмәт тәгъкыйбеннән качып, чит мәмләкәтләргә, Иранга һиҗрәт иткәннәр. Аларның раһибләре миссионерлык, мәҗүси халыклар арасында дин тарату максаты белән хәтта Монголиягә, Кытайга вә Һиндстанга барып чыкканнар. +Уйгурлар арасында да бу динне шул нәстури монахлары алып килеп таратканнар. Аның уйгурлар арасында иң мог тәбәр вакыты VIII вә IX гасырлар булган. X гасырда исә, Шәркый Төркестанга күчеп килү белән, уйгурлар ислам дине белән очрашканнар. Шул вакытта алар арасында исламият тарала башлап, мани вә нәстури мәзһәбләре бу халык арасында акрын-акрын бөтенләй юкка чыккан. Шуны да әйтеп китәргә кирәк ки, соңгырак заманда нәстуриләрне иң нык тәгъкыйб итүчеләрдән берсе Аксак Тимер булган. Ислам, гомумән, башка диннәргә каршы мөтәгассыйб вә мәдәнияттә түбәнрәк булып, бер диндә чыныгып җитмәгән халыклар арасына бигрәк тә а[н] сатлык белән таралучан бер дин булганга, тиз арада уйгурларның бик зур бер кыйсеме мөселман булып беткәннәр. Ислам бары буддизмда гына үзенә нык каршы торучы дошман тапкан. Буддизм куәтле булган җирдә ислам артык рәваҗ таба алмый. Шуңар күрә ислам бигрәк гарби уйгурлар арасында таралып, шәркый уйгурлар будда динендә калганнар. +Уйгур телендә, артык бай булмаса да, әдәбият булган булырга кирәк. Ләкин уйгурларның яшәгән җирләрендә бертуктаусыз булып торган сугышлар, төрле диннәрнең алмашынуы язма әсәрләрнең тәләф булуына сәбәп булган. Хосусан исламият тәгассыбы белән башка диннәргә тәгаллекълы уйгурча әсәрләр касдан бетерелгәндер дип уйларга мөмкин. Уйгур телендәге әдәбиятның күбрәк кыйсеме исә дини әдәбият булгандыр дип уйланыла, чөнки хәзергә кадәр сакланып калган, буддизмга, мани вә нәстури мәзһәбләренә гаид язма кисәкләр - һәммәсе диярлек дини әсәрләр. +Уйгур язуы белән төрк телендә язылган иң иске әсәр маниларның тәүбә догасы булырга кирәк. Бу доганың язылу тарихы VIII гасырлар дип тәхмин итәләр. Аның теле бик борынгы, Орхон ташларының теленә бик якын, хәтта бөтенләй аны уйгурча түгел дип дәгъва итүчеләр бар. Радлов аны Орхон язуларыннан да элек язылган дип уйлый. Менә бу тәүбә догасының бер кисәге: "Төрт йәгирминч. Бир йылка йәти йәмәки улур сук тору бар әрти, бир айкы чаксапут тутмак кәргәк әрти, йәмә чайданта йәмәки улуруп, бачаг бачап, тәңри Бурканка бир билкин көңүлтә бәрү бир йылкы йазукумузни бушуну өтүмәк кәргәк әрти, тәңрим! Йәти йәмәки төкәти улуру уммадимиз әрсәр, бир айкы чакса пут әдгүти арыти тутту умма димиз әрсәр, йәмә чайданта йәмәки бачаг әдгути, нумча, төрүчә улур өммадимиз әрсәр, бир йылкы йазукумузни бир билгин көңүлтә бәрү бушуны колмадимиз әрсәр, нәчә әгсик кәргәк булти әрсәр, тәңрим, әмти йазукта бушуну өтүнүрбиз: manastar herz! Бәш йәгирминч. Күн сайу нәчә йавлак сакынч сакынурбиз, нәчә сөзләмәсик, иричүлүк сөз сөзләйүрбиз, нәчә ишләмәсик иш ишләйүрбиз, анг кылынычка иринчүкә кәндү өзүмүзнү әмгәтирбиз..." +Татарча мәгънәсе: "Ундүртенче. Бер елга җиде (тапкыр) аш уздыру гадәте (кануны) бар иде, бер еллык ураза тоту тиеш (кирәк) иде, янә "чайдан"да аш уздырганда догалар укып, тәң ре - Бурханга чын күңелдән бу елгы языгыбыздан пошынып (тәүбә кылып) үтенергә тиеш иде, тәңрем! Җиде ашны тулы итеп уздыра алмаганбыз икән (алмадык исә), бер айлык уразаны яхшы һәм пакь килеш тота алмаганбыз икән, янә "чайдан"да аш һәм догаларны яхшы гына, аиин һәм гадәт буенча үткәрә алмаганбыз икән, бер елгы языгыбызны (кичерүне) чын күңелдән пошынып сорамаганбыз икән, тиеш (эшләр)не үтәүдә никадәр кимчелек булган икән, тәңрем, инде языгыбызга пошынып үтенәбез: кичер мине! Унбишенче. Көн саен никадәр яман уй уйлыйбыз, никадәр сөйләмәскә тиешле сүз сөйлибез, никадәр эшләмәскә тиеш эш эшлибез, мәкер һәм әшәкелек аркылы үз үзебезне газапка салабыз..." +Аннан соң VIII, IX гасырларга гаид нәстуриләрнең дини китапларыннан бәгъзы бер кисәкләр табылган (мәсәлән, Инҗилнең Гайсә тууына гаид бер кисәге вә башкалар). +Уйгурча әсәрләрдән будда диненә гаид булганнары әһәмиятлерәк. Күптән түгел генә Кытайның Гәнсу вилаятендә Суҗау шәһәре янындагы бер будда гыйбадәтханәсендә уйгур телендә, уйгур язуы белән язылган зур бер китап табылган. Бу китапны Казан мөстәшригы, уйгур теле вә әдәбиятының мөтәхассыйсләреннән С. Малов 1910 елда Шәркый Төркестанга сәяхәте вакытында табып алып кайткан. "Алтун ярук" исемле бу әсәр - будда диненә даир "Сутра" атала торган дини китап. Ул бөтен килеш диярлек табылган, зур кулда. 700 битләр чамасы, эре хәрефләр белән бик матур, мәшкый язылган. "Алтун ярук" (ягъни "Алтын яктылык") XIII-XIV гасырлар чорында Бишбалык шәһәренең бер уйгур тарафыннан кытайчадан төркчәгә тәрҗемә кылынган. Табылган нөсхә - XVII гасыр күчергече. Бу китапның телендә әле гарәп-фарсы тәэсире бер дә юк, ул саф уйгур телендә язылган. Бу китапның табылуы борынгы уйгур телен өйрәнүче галимнәр өчен хәзинә табылу белән лөгатен төзергә имкян ачылган. Шуның ошашлы будда диненә гаид дини китаплар тагын берничә нөсхә табылган. Аларның бәгъзысы - турыдан-туры һинд теленнән, бәгъзысы кытай теле аркылы тәрҗемә кылынганнар. Нәмунә өчен "Алтун ярук" китабыннан кыска гына бер кыйтгане күчереп китәбез: "Йитиздә тутулмиш кылти түкәл билке тәңри тәңриси бурканниң билкүлики, күркүлүки идук таисиң умларка санлык үлкүланеҗсиз, таңланиҗсиз, титикъсиз, тутуксуз, йартикъсуз анҗа буң әдкү кылынҗларим әрсәр, уларны йәмә биш ажун тинлык угланыңкы әвирен тәкинүрмен. Такый йәмәмәниң...(?) умук сүзүң белкүкә йелинмамаң күңүлтин, белкүтин йәмә үңки булмасак күңүлтин тукмишинҗа буң әдкү кылынчларим әрсәр, ани алку ай барҗа биш аҗун тинлык угланиңка авирен тәкинүрмен". +Бу әсәрләрдән башка тагы фән галәменә уйгур телендә язылган бик күп хокукый документлар (могаһәдә вә гакыйднамәләр) дә табылган. Мәхкәмә эшләрендә истигъмаль ителгән уйгур теленә нәмунә булу белән бергә, бу документлар борынгы уйгурларның икътисади тормышларын тасвир иткәнгә, аларның тарихи әһәмиятләре дә бар. +"Котадгу белег" шикелле әсәрләрнең булуына караганда, ислам кабул иткән уйгурларда яхшы ук киң әдәбият булган булырга кирәк. Ләкин ни өчендер мөселман уйгурлардан, шул бердәнбер китаптан башка, нә дини вә нә дөньяви булсын, әсәрләр сакланмаган. Хосусан мөселман булган халыкта дини китаплар булырга тиеш иде. Шулай да кайбер гарәп вә кытай тарихчылары уйгур хәрефләре белән язылган тарих китапларының булганлыгыннан хәбәр бирәләр; хәтта исемнәрен дә атап (Тарих ханы), үзләренең шул китапларда язылган мәгълүмат белән файдаланганнарын сөйлиләр. Ләкин бу китапларның берсе дә хәзергә кадәр табылганы юк. +"Котадгу белег" - төрк телендә язылып та безгә мәгълүм булган китапларның иң борынгысы. Хәзерге заманда дөньяда аннан да элегрәк төрк телендә язылган бөтен бер китап сакланмаган. Бу китап хәзергә кадәр нибарысы өч нөсхәдә табылган. Беренче нөсхәсе 1439 елда шимали Әфганстанда Һират шәһәрендә күчерелгән. Соңра Истанбулга килеп эләгеп, аннан яурупалылар кулына төшкән; хәзердә Венада корольнең сарай көтепханәсендә саклана. Бу нөсхә уйгур хәрефләре белән язылган. Кайбер урыннарыннан күчерүченең оста, мәшкый каләмле кеше булганы күренсә дә, гомумән, нөсхә ашыгыч һәм пөхтәсез күчерелгән. Уртасыннан ун данә кәгазе төшеп югалган. Калганы - 190 бит. +"Котадгу белег"нең икенче нөсхәсе Мисырда Каһирә шәһәрендә Хидивның көтепханәсендә заһир булган. Гарәп хәрефләре белән матур вә мәшкый язылган бу нөсхәнең бу кадәр еракка кайдан вә кай вакытта килеп кергәне мәгълүм түгел. Бу нөсхәнең күчермәсе хәзердә Петроградта "Азия музәханәсе"ндә саклана. Шулай ук гарәп хәрефләре белән язылган өченче нөсхәсен 1914 елда Зәки Вәлиди гыйльми тәфтиш өчен Төркестанга сәяхәте вакытында Фәрганәдә бер сарт кулында тапкан. Ләкин ул китапны кулына төшерә алмаган, күреп кенә калган. Шулай итеп, бу өченче нөсхә гыйлем әрбабының кулына керер-кермәс югалган . +"Котадгу белег" дигән сүзнең ни мәгънәгә туры килүе хакында электә беркадәр аңлашылмаулар булган. Уйгур ханнарының "идикот" дип йөртелүләренә карап, башта аны - "идарә белеме", "патша булу гыйлеме" дип, аннан соң "кот"ның "бәхет" мәгънәсендә булуына истинадан, "бәхет бирүче гыйлем" дип тәрҗемә кылганнар. Радлов та шул фикердә булган. Ахырысында данияле галим Томсен аңар дөрес мәгънә биргән: "Котадгу белег" - "бәхетле булу белеме" мәгънәсендә. +"Кодатку белег" дип тәләффыз итү башта Радлов укуы буенча гомумиләшеп истигъмальгә кереп киткән. Чынлыкта "д"ны "т"га, "к"ны "г"га алмаштырып, "Котадгу белег" дип укылырга тиеш. Гарәп хәрефләре белән язылган нөсхәдә дә шулай язылган. "Котадгу" - уйгурча "кот" - бәхет дигән сүздән ясалган борынгы сүз формасы (исме масдар). Борынгы төрк телләрендә хәзерге телләрдә "и" хәрефе истигъмаль ителгән урыннарның кайберендә "д" кулланылган; мәсәлән, аяк - адак, айгыр - адгыр, кое - кодык булган. Яңа телләрдә "д"ның "и"гә алмашуга таба мәеле бар. Шулай ук "котадгу" сүзен дә хәзергечәләштереп әйтсәк, "котаю" булып чыга. Бу - "виргү" шикелле исме масдар. Төрк телләрендә, борынгыдан яңага таба килгәндә, "гъ" һәм "г"нең "у", бәгъзан "е"гә әверелүгә мәеле бар. (Таг - тау, олуг - олы, яг - яу, баргу - бару, биргү - бирү, гә - я). Масдар вә исме масдарлар борынгы төркчеләрдә "гу" һәм "гү" кушылып ясалганнар; соңыннан "гъ" белән "г" төшеп, "у" гына калган. Шулай итеп, "карт"тан "картаю", "иш"тән "ишәю" ясалган күк, "кот"тан "бәхетле булу" мәгънәсендә булган "котаю" (котайгу, котадгу) ясалган. "Белег" - "белем", "гыйлем" мәгънәсендә. Шул рәвешчә китапның дөрес исеме "Котадгу белег" булса да, гадәт булып кереп киткәнгә күрә без "Кодатку белек" дип яза бирдек. +"Котадгу белег" Баласагун шәһәренең бер галим уйгур төрке тарафыннан язылган. Ул аны милади 1069-1070 елларда Кашгар шәһәрендә тәмам итеп, уйгур ханы Кара Богра ханга тәкъдим иткән. Шушы китабы өчен хан Йосыфны, аның сәясәт гыйлемендә мәһарәтен күз алдында тотып, үзенә якынлаштырган. Аны үзенең якын киңәшчеләреннән кылып, сарайда зур дәрәҗә, хас хаҗиблек (киңәшче - хас вәзирлек) дәрәҗәсе биргән. Шунлыктан исеме "Йосыф хас хаҗиб" дип мәшһүр булган. Без бу мәгълүматны китапның башындагы, нәсер белән язылган мөкаддимәсеннән алабыз. Бу мөкаддимә китапның мөәллифе тарафыннан язылмаган, бәлки соңыннан бер-бер күчерүче тарафыннан өстәлгән булырга охшый, чөнки мөкаддимәне язучы китапның мөхәррире хакында гаиб сигасында (ул дип) сөйли. Шулай ук бу китапның бик зур шөһрәт тотып төрле мәмләкәтләргә таралган булуы да мөкаддимәдә сөйләнә; аннан соң мөкаддимәнең теле дә аның соңгырак заманда язылуына дәляләт итә. Мөкаддимә уйгурча белән чыгтай арасындарак булган бер тел белән язылган. Уйгурчалык аңар сәнгый рәвештә (әдәбиләштерү өчен) кертелгәнгә охшый. Китапның үзенең телендә гарәп-фарсы сүзләре бик аз булып, мөкаддимәдә әҗнәбилек тәэсиренең көчле булуы да аның соңгырак гасырда, чыгтай әдәбиятының башлану вә гарәп-фарсы телләренең тәэсире көчәю дәверендә язылган булуын күрсәтә. +Мөкаддимәне язучы "Котадгу белег" китабының төрле илләргә таралып дан тотканлыгын сөйли. Чинлылар аны - "Әдәб әлмөлүк" дип, мачинлылар - "Әмин әл-мәмләкәт" дип, иранлылар - "Пәнднамәи мөлүк" дип, мәшрикълылар "Зәйн әл-әмраи" дип атадылар, ди. Мачин (ягъни Кытай) галимнәре вә хакимнәре "Төркестан илләрендә, Богра хан телендә" моннан да яхшырак китап тасниф ителмәве хакында иттифак иттеләр, ди. Чынлап та, заманасында бу китап шәрык галәмендә шактый игътибар казанган әсәр булган булырга кирәк. Аның бер нөсхәсенең Мисырга килеп төшүе шуны ачык күрсәтә. Җаек суының тамагындагы борынгы Сарайчык шәһәрендә кырыена "Котадгу белег" шигырьләре язылган бер вазаның табылуы аның Җүчи Олысы шикелле шактый ерак төрк илләрендә дә укылганын күрсәтәдер. +Гәрчә мөкаддимәче мөәллиф үзенең китабын "Чин-Мачин хәкимнәренең әмсалләре, әшгарләре белән бизәкләгән", дисә дә, бу әсәргә башлыча заманасының ислам Шәркында, гарәп вә фарсыларның дини, әхлакый вә сәяси әдәбиятында хөкем сөргән фикерләр тәэсир иткәнлеге күрелә. Хосусан, сәлҗук солтаннары Алып-Арыслан белән Мәлик-шаһның галим- вәзире, мәшһүр шәрык сәясие Низам әл-Мөлекнең шул вакытларда (XI гасырда) чыккан "Сәясәт-намә" исемле әсәренең Йосыфка зур тәэсире булган булырга кирәк. +"Котадгу белег" яхшы ук саф төрк телендә язылган. Аның теле - беркадәр гарәби шивәләр тәэсирендә булган уйгурча. Аңар катышкан гарәп вә фарсы сүзләренең саны йөздән артык түгел икән. Ләкин алай да, бу сүзләр еш истигъмаль ителгәнгәме, гарәп-фарсы тәэсире күзгә бәрелә. Сафлык ягыннан аны Орхон язуларының, хәтта "Алтын ярук"ның теле белән дә чагыштыру мөмкин булмаса да, чит сүзләр белән чуарланмау ягыннан ул чыгтай теленә караганда күп алда. "Котадгу белег"нең өслүбе җиңел һәм урыны-урыны белән матур, хәтта тасвири диярлек. +"Котадгу белег" төрк теле өчен шактый авыр булган "мөтәкариб" дигән гарәп вәзенендә назым белән язылган. Ул - зур күләмле бер китап, 73 фасылга бүленеп, барысы 6500 дән артыграк ике мисраглы бәйттән гыйбарәт. Кафия күбесенчә шул ике юллы бәйтләрнең һәркайсының үз эчендә генә. Мәүзуг вә мөндәриҗә ягыннан караганда, "Котадгу белег"не фәлсәфи, әхлакый вә сәяси бер әсәр дип атарга туры килә. Аны бер билгеле мәүзугта язылган дип әйтеп булмый. Китапның башында, ислам Шәркындагы гомуми гадәт буенча, берничә фасыл Алла, пәйгамбәр вә сахабәләрне мактауга багышланып, аерым бер фасыл Богра ханны мактауга билгеләнгән. Аннан ары "адәм углының бәһасе белем белән булуын", гыйлемнең, аңның ни икәнен, тел һәм аның файда вә зарарларын сөйли торган фасыллар, китапның ни өчен алай аталуын белдерә торган, "китап иясе" үзенең гозерен бәян кыла торган аерым-аерым фасыллар киләләр. Әлхасыйль, баштагы унбер фасыл китапның дибаҗәсе урынына торалар. Бу дибаҗәнең мөндәриҗәсе, югарыда күрсәтелгәнчә, нәкъ борынгы мөселман китапларындагы шикелле озын вә чуалчык. Бу унбер фасыл арасына хәтта "Җиде кәвакиб вә унике йолдыз" хакында сөйли торган фасыл да керә. Бары уникенче фасылдан башлап кына асыл максатка керешелә. +"Котадгу белег" китабындагы фикер вә фәлсәфәләр гади вәгазь китапларындагы төсле турыдан-туры гына сөйләнми, бәлки шәрык халыкларында кабул ителгән гадәт буенча, вәгазь- нәсыйхәт, хикмәт вә фәлсәфәләрне мөәллиф бер әдәби калыпка салып, берәр кеше авызыннан сөйләтә. Бу китапта шундый фикер сатучы шәхесләр дүртәү: беренчесе патша булып, исеме - Көнтугды, икенчесе вәзир - Айтулды, өченчесе вәзирнең углы - Өгдүлмиш, дүртенчесе вәзирнең кардәше - Узгурмиш.6 Ләкин бу шәхесләрне бер-бер хикәя яки романдагы шикелле җанлы, тормыштан алынган типлар, әдәби сималар дип уйларга ярамый. Алар һәрберсе берәр символ - мәҗази фигура. Бу дүрт зат дүрт төрле сыйфат-идеяне үзләрендә тәҗәссем иттерәләр:3 патша - гадәләт, вәзир - дәүләт, вәзирнең углы - гакыл, вәзирнең кардәше - канәгать. Менә шул дүрт шәхес бертуктаусыз төрле- төрле мәсьәләләр хакында сөйләшәләр, бер-берсе белән фикер алышалар, мөбахәсә вә мөназаралар кылалар, хатлар язышалар, киңәшләр бирешәләр, кунакка барышалар, авырыйлар, төш күрәләр, төш юрыйлар, үкенәләр, тәүбә итәләр, әлхасыйль, гади тормышта кеше эшли торган һәртөрле эшләрне кылалар. Ләкин ни генә эшләсәләр дә, ни генә сөйләсәләр дә, алар бер гади инсан булып түгел, бәлки үзләре тәҗәссем иттерә торган идея - ноктаи нәзарыннан карап эшлиләр вә сөйлиләр. Аларның бөтен хәрәкәтләреннән вә кылган эшләреннән максат та - хакыйкый тормышны тасвир түгел, бәлки шул эшләр мөнәсәбәте белән фикер сөйләү һәм фәлсәфә сату гына, шуның өстенә тагы фикерләр, шәрык гадәтенчә гаять озын, чуалчык вә эчпошыргыч бер рәвештә бәян ителә. +Мисал өчен, чит мәмләкәтләргә илче итеп җибәрү өчен нинди кеше мәслихәт булуы хакында сөйли торган фасылдан исе +Тәрҗемәсе : +(Илчелек өчен) исерткеч (хәмер) эчми торган, үз-үзен тота белә торган (кеше) кирәк. Үзен тота белә торган ир (генә) үз көче белән бәхет таба ала. +Белекле (галим кеше) исерткеч эчсә, белексез була - белексез (кеше) исерткеч эчсә, ни эшли? (Ни хәлгә тара). +Исерткеч ул - белемгә, аңга дошман ... (Бәйтнең икенче мисрагының мәгънәсе ачык аңлашылмый). +Никадәр белекле, аңлы кеше(ләр) исерткечкә баш салса(лар), үз эшләрен бозалар. +Никадәр оятлы, пакь (гыйффәтле), күркәм фигыльлеләр исерткеч эчсәләр, үзләрен фахиш ясыйлар. +Газизем! Оят исә аң, белем, гакыл (белән бергә). Арусыз (кеше генә) бу исерткечкә (якын) бара, и гыйффәтле! +Исерткеч эчмә! Исерткеч эчкән ирләр түбән (хараплыкка) төшәләр. Исерткеч эчсә (кеше) тиле, ахмак атын таба. +Карынга татлы (исерткеч) керсә, (авыздан кирәксез, артык) сүзләр чыгара. +Бер чыккан сүзне (кеше) үзе үк кире кайтара алмый (белми). +Ишет, ни әйтә бу бәйтне әйтүче! Укы, (сиңа) тышы да, эче дә ачык булыр. +Татлы исерткечне эчтең исә, (ул синең) күңел сереңне ача, эчеңдәген (тышка) чыгара. +Белекле исерткеч эчсә, белексез була - белексез исерткеч эчсә, тәмам хараплык таба. +Бу тәрҗемә Радлов тәләффызынча түгел, бәлки Каһирәдә табылган гарәп хәрефе белән язылган "Котадгу белег" тәләффызына ияртеп язылды. Дөрес тәләффыз шулай булса кирәк; хәзерге сары уйгурларның да тәләффызлары шуңар якынрак икән. Радлов исә, "Кодатгу белег"нең текстын транскрипция белән нәшер иткәндә, тәләффызны бөтенләй хәзерге шәркый төркләрнекенә ияртеп, күбесенчә яңгыравыклы самитлар урынына - саңгырау ларны, бәгъзан киресенчә куйган. Чөнки Радлов таснифы буенча, әгәр уйгур теле шәркый группага керсә, анда тәләффыз, шөбһәсез, шулай булырга тиеш булып чыга. Әмма уйгур язуындагы самитләрне, икенче бабта сөйләгәнчә, һәм яңгыравыкл ы, һәм саңгырау итеп укырга имкян бар. Радлов укуы буенча, югарыда китерелгән шигырьнең баштагы юллары менә болай укылырга тиеш: +Пелеклек пур ичсә пелексис пулур, +Пелексис пур ичсә атин нә кыйлур. +Соңыннан Радлов үзе бу рәвешчә укудан ваз кичеп, аның ялгыш булуын игътираф иткән. +"Котадгу белег"тә сәясәт мәсьәләләренә күп урын бирелгән. Мәсәлән, бикләр (патшалар) ничек булырга тиешлеге, вәзирләрдә вә башка зур мәнсаб иясе түрәләрдә нинди сыйфатлар табылырга тиешлеге, гаскәр башы итеп куелырга, чит мәмләкәтләргә илче итеп җибәрелергә нинди кешеләр лаек булуы, сарайда хәзинәдарлар, кятибләр, капка сакчылары, хәтта аш пешерүчеләр нинди булырга кирәклеге хакында бик тәфсилләп аерым фасылларда сөйләнә. Мәгашәрәт әдәбенә дә зур урын бирелгән. Мәсәлән, гавам белән, хәвас белән катнашканда, үзеңне ничек тотарга тиеш булуы, галимнәр, табиблар вә шагыйрьләр белән, мөнәҗҗимнәр вә төш юраучылар белән, һөнәр ияләре, сатучылар, игенчеләр, әлхасыйль, төрле сыйныфтан булган халык белән ничек мөгамәлә кылырга тиешлеге хакында нәсыйхәтләр ничә фасыллар буенча сузыла; ничек өйләнергә, ничек итеп балаларны тәрбия итәргә, ничек кунак кабул итәргә, үзең кунакка барганда, үз-үзеңне ничек тотарга тиешлеге хакында озын-озын мөляхәзәләр йөртелә. Аннан башка тагы дөньяның фанилыгы, кешенең тормышы белән кирәгенчә файдалана алмыйча, гомеренең ахырында үкенергә мәҗбүр булуы, бәхетнең нидән гыйбарәтлеге, сөбатсызлык, дуст лык хакында гомуми фәлсәфи фикерләр сөйләгән, кыйсмән суфилык идеологиясенә күчүне күрсәтүче фасыллар да арада бар. "Котадгу белег"нең мөндәриҗәсе нинди характерда вә никадәр чуар булуы шуннан аңлашылса кирәк. +Сарай шагыйрьләре белән нинди мөнәсәбәттә булырга тиешлеген сөйли торган бер кыйтганы китереп узабыз: +Менә бу шигырьдән борынгы шәрыкта сарай тормышы бел ән әхлаклары бозылган мәддах шагыйрьләрнең нинди булганнары аермачык күренеп тора. Уйларга мөмкин ки, уйгур ханнарының сарайларында оя ясаган, тәлинкә ялаучы шагыйрьләр дә нәкъ шундый булганнардыр, "Котадгу белег"нең мөхәррире шуларны күз алдында тотып язгандыр. Бу китапта һәртөрле табәка вә сыйныфтан булган кешеләрнең шундый тәүсыйфләрен табып була. Никадәр коры әхлакчылык белән тулган булмасын, бу әсәр буенча XI гасырдагы уйгурларның иҗтимагый тормышларын тулы рәвештә күз алдына китерергә мөмкин. Шуңар күрә "Котадгу белег"нең тарих өчен дә әһәмияте юк түгелдер. +Бу китапка, әлбәттә, чын сәнаигы нәфисә ноктаи нәзарыннан каралырга тиеш түгел. Нәфис вә шигъри әдәбият әсәре булу йөзеннән аның артык кыйммәте юк. Ләкин шулай булса да, теленең матур вә фәсыйх булуы, моннан 850 еллар элек зыял ы бер төрк галиме тарафыннан әдәби бер формада язылып, заманында бер төрк илендә генә түгел, бәлки чит илләрдә дә мәкъбүл бер әсәр булуы аны төрк әдәбияты тарихында бөек вә хөрмәтле урынга куя. Шөбһәсез, "Котадгу белег" борынгы төрк әдәбиятының иң эре энҗеләреннән хисапланырга, иң әһәмиятле әсәрләреннән саналырга тиеш. +Уйгур әлифбасы Чыңгыз вә аның хәләфләре заманында аларда канцелярия язуы булып, уйгур теле дә монгол-татар империясендә рәсми тел булып киткәч, элек уйгурлар каләме белән Чыңгызның "Яса"сы язылды. Шул ук вакытта "Яса" белән бергә Чыңгызның бер "Котадгу белег"е дә булганы мәгълүм. Ләкин бу әсәрнең нөсхәсе безнең заманга кадәр калмаган. Аның барлыгын Мөхәммәд Һиндушаһ исемле бер мөәррихнең монгол хөкүмәтенең фәрманнарын җыйган "Дәстүр әл-кәтиб фи йакыйн әл-м әратиб" исемле әсәрендә табабыз. Шунда "Дәраи март йаргу" (Хөкем әмирлеге хакында) дигән бер ярлык та табабыз. Шунда Баян Бунур дигән бер әмир "Йаргу" түрәсе ясала һәм аның хакында башка сүзләр белән бергә "бер вәҗби кадәр "Котадгу белег" Җенкез хани дидә вә хәвандә" (шул вәҗһе белән кем ул Чыңгызның "Котадгу белег"ен күргән һәм укыган), диелә. Димәк, шундый китап булган. Ләкин бу Чыңгызның "Котадгу белег"е Йосыфныкы белән берме, әллә шул ук китап соңыннан гына Чыңгызга нисбәт бирелгәнме - ачык мәгълүм түгел. Шулай да, тюрколог Мелиоранский фикеренчә, бу әсәр чыңгызиларның хокук мәнбәгы булып, анда хөкем эшләрен тикшерү һәм хөкем йөртүнең тәртипләре күрсәтелгән, һәм бу әсәр Чыңгызның авызыннан яисә аның имла итүеннән язылып алынган булып, уйгурныкына тәкълидән "Котадгу белег" дип аталган булырга кирәк. VI Чыгтай әдәбияты +Чыгтай әдәбияты дип Урта Азия төркләре тарафыннан мәйданга китерелгән, милади XII гасырда башланып та, XIX гасырга кадәр сузылып килә торган, кайчандыр бик бай вә көчле булган бер әдәбиятны әйтәләр. +Тарихи яктан караганда, чыгтай әдәбияты ислам тәэсирендәге уйгур әдәбиятының турыдан-туры варисы һәм дәвамы итеп хи сап ланырга тиеш. Ләкин күчү дәвереннән сакланып калган мән бәгъ вә әсәрләрнең азлыгыннан уйгур әдәбиятының чыгтайныкына әйләнеп китү процессының ничек булуын катгый рәвештә тикшерүе читен. Вамбери шикелле галимнәр башта бу ике әдәбиятны бер-берсеннән язылган хәрефләренең уйгур яисә гарәпнеке булуы ноктасыннан карап кына аерсалар да, бу бүлүнең бары механик рәвештә генә икәне ачык беленеп тора. Шуның өчен бу турыда ике юл гына булырга мөмкин: тел ягыннан яки идеология ягыннан карап бүлү. Бу ике әдәбият арасында тел ягыннан да билгеле бер сызык сызуы уңайсызрак, чөнки бер төрле әдәби телнең икенче төрлесенә күчүе - озын бер дәвердә акрынлап була торган бер эш. Мәсәлән, Вамбери уйгур әдәбиятына кертеп хисаплаган "Мигъраҗнамә" һәм "Тәзкирәи әүлия"ларның телендә без, уйгурлык белән бергә, бик күп чыгтай гонсыры табабыз. Хәтта уйгур әдәбиятыннан булуында һичкем шөбһә итмәгән "Котадгу белег"нең дә теле - бөтенләй үк саф уйгурча түгел, бәлки шактый гына гарәби шивәләр (икенче истыйлях белән әйт сәк, "чыгтайча") тәэсире астында ясалган бер тел. Киресенчә, чыгтай әдәбиятының классик әсәрләреннән санала торган Робгузиның телендә дә әле без шактый гына уйгур тәэсирен күрәбез. +Уйгур әдәбияты белән чыгтай әдәбиятын аеру өчен иң уңайлы юл - идеология (даирәи фикрия) буенча аерудыр. Уйгур әдәбиятында без һәртөрле фикер вә идеяләрнең катышуын күрсәк, чыгтай әдәбияты башлану белән, без инде анда ап-ачык аерылып тора торган бер фикер даирәсе белән очрашабыз ки, ул да булса суфилыктыр. Суфилык үзе дә шаманизм, буддизм, христианлык һәм ислам шикелле һәртөрле идеологияләрнең бәрелешеп, бергә катышып синтез ясалуыннан килеп чыкканы шикелле, чыгтай әдәбияты да - Урта Азиядәге төрк халыкларында һәртөрле фикер вә тәгълиматларның бергә катышканы соңында, аларның күпчелеге исламият ягына авышып, суфилыкка килеп туктаган заманнан башланган әдәбияттыр. Шуның өчен дә ул тәмамән суфилык тәэсирендә тора. +Менә бу рәвешчә бүлү тел ягыннан карап бүлүгә дә кире булып төшми, чөнки XI гасырда уйгур телендә язылган "Котадгу белег" ислам тәэсире астында торса да, әле анда чын суфилыктан һичбер төрле әсәр юк. "Котадгу белег" исә - уйгур әдәбиятының безгә мәгълүм булган соңгы әсәредер. Әмма XII гасыр язучылары Ясәви вә Бакырганилар исә, - беренче чыгтай шагыйрьләре булуы белән бергә, инде аермачык тәсаувыф тәэсирендә тора торган кешеләр, суфилыкның нәмаяндәләре. Җәгърафи яктан караганда чыгтай әдәбиятының вөҗүдкә килгән мәйданы - уйгур әдәбияты хөкем сөргән җиргә башка, ләкин күрше булган җирләрдер. Уйгур әдәбияты, башлыча, Уйгурстанның төп җире булган Шәркый Төркестанда яшәгән һәм чәчәк аткан булса, чыгтай әдәбияты Гарби Төркестанда, башлыча Мавәраэннәһердә мәйданга килде. +Мавәраэннәһер дип Амудәрья нәһереннән шәркый шимальгә таба булган (Амудәрья белән Сырдәрья арасында яткан) мөнбит бер өлкәне атыйлар. Бу өлкәнең җәгърафи халәте нәкъ Гыйрак (Месопотамия) һәм Мисырныкы белән бертөсле: асылда, ком сахрасы - чүл. Әмма арыклар васитасы белән сугарылган нәкъ бер җәннәт бакчасына әверелеп, бик күп халыкны туйдырып тота ала. Шулай итеп, Мавәраэннәһер табигать тарафыннан ук матди (димәк, мәгънәви) мәдәниятнең тууына сәляхиятле итеп яратылган. Шуңар күрә дә Амудәрья һәм Сырдәрья хаузалары (бассейннары) элек-электән мәдәният үзәге була килгән. +Чыгтай әдәбиятының мәркәзе - менә шул Мавәраэннәһер. Ләкин аның даирәсенә мәдәни һәм беркадәр җәгърафи яктан Мавәраэннәһергә мөнәсәбәтле булган тирә-юньдәге күрше өлкәләр дә керәләр. Бу өлкәләр: Харәзем (Хива, Мәрвә), шималишәркый Иран (Мәшһәд), шимали Әфганстан Мавәраэннәһер яки Төркестанны боҗра рәвешендә әйләндереп алалар. +Мавәраэннәһер, күп заманнардан бирле "Төркестан" дип аталып килсә дә, электә төп төрк җире булмаган. Анда элек-э лектән иран җенесеннән булган халыклар торганнар. Шималь һәм шәркый шимальдән килгән төркләрнең мондагы фәгалиятләре башта сугыш вә һөҗүмнән генә гыйбарәт булган. Төркләрнең монда ныклап урнашулары VI гасырдан гына башлана. Шуннан башлап инде Амудәрья Иран белән Туран арасында чик ролен үти башлый. Заманнар үтүе белән, Мавәраэннәһергә төркләрнең килүе, аларның иранлыларны кысрыклаулары дәвам итә. Шулай итеп, VII гасырда анда ислам хакимияте урнашкан вакытта, гарәпләр инде бу илне тәмам төркләшкән хәлдә табалар. +Ике гасыр уза. Гарәпләр, милли шовинизм белән иранлыларны кысып тәмсил итәргә тырышулары белән, яңа күтәрелеп килә торган мәдәни гонсыр - төркләргә юл ачалар. Озак заман үтми, шул ук төркләр, паразит шикелле, Хәлифәтнең тәненә кереп, аны зәгыйфьләндерә, һәлакәткә өстери башлыйлар. Хәлифәт, зәгыйфьләнү белән, үзенең табигый кисәкләренә аерыла. Төркестанда төрле сөляләләр бер-берсен алмаштырып, сәясәт мәйданында кылыч уйнатып кичәләр (IX гасырда - саманилар, XI дә - сәлҗуклар вә башкалар). Сарайлар химаясе астында киләчәктә чыгтай әдәбиятына азык бирәчәк Иран әдәбияты күтәрелә һәм үсә: Фирдәүси, Сәгъди, Хафиз, Хәйямнарны биргән Иран әдәбиятының алтын дәвере башлана. Төрк җәмгыятенең югары сыйныфы Иран мәдәниятенең шәүкәтенә мөкиббән китеп, үзләре дә иранлашалар. Сәлҗук солтаннары Иран шагыйрьләренең бердәнбер арка таянычларына әвереләләр. Әмма бу вакытта әле Төркестанда төрк әдәбиятының исе дә килми. Һәрхәлдә, XII гасырга кадәр гарби Төркестан шивәләрендә язылган бер генә бер әсәр безгә сакланып калмаган. Шәркый Төркестанда уйгур әдәбияты гына бу вакытта үзенең картлык көннәрен уздыра. XII гасыр җитә. Гарби Төркестанның шималь тарафыннан яңа бер рух (суфилык рухы) белән сугарылган, яңа вә моңарчы әдәбиятта истигъмаль кылынмаган яшь бер телдә язучы шагыйрьләр борнап чыга башлый (Ясәви һәм аның мәктәбе). Шулай итеп, соңыннан чыгтай әдәбияты исеме бирелгән яңа бер төрк әдәбиятының беренче сукмаклары салына. +XIII гасыр башы килеп җитә. Азиянең мәркәзеннән чыккан монгол туфаны бөтен Урта Азияне басып, изеп китә. Сугыш һәлакәтләре астында мәдәнияткә беразга торгынлык килсә дә, озак вакыт үтми, Төркестан Чыңгыз балалары кул астында, Чыгтай олысы буларак, яңадан үзенең иске мәдәни хәятын дәвам иттерә башлый. Төрк телендәге әдәбият үсә, киңәя, ахырда, XVI гасырда - Тимер балалары дәверендә - үзенең иң югары ноктасына килеп җитә. +Чыгтай әдәбияты дигән тәгъбир соңгы заманда гына ясалган. "Әдәбият" дигән тәгъбир үзе үк булмаганга, әлбәттә, борынгы заманда бу истыйлях истигъмаль ителмәгән. "Чыгтай теле" аталган әдәби телдә язылганга күрә, ул шулай аталган. +Урта Азия төркләренең әдәби теленә ни өчен монгол ханы Чыгтайның исеме тагылган соң? Чынлыкта Чыңгызның Урта Азиядә хакимият сөргән углы Чыгтайга бу телнең һичбер төрле мөнәсәбәте юк. Чыгтай хан Мавәраэннәһергә патша булганчы гына түгел, хәтта Чыгтайның атасы Чыңгыз дөньяга килгәнче дә, ул дөньяда булган. Чыгтай әдәбиятының башланган дәвере Чыгтай хан заманында булмаган шикелле, аның тәрәккый итеп иң югары ноктада торган заманы да - Чыгтай һәм аның нәселе хөкем сөргән заман түгел, бәлки Тимер балаларының хакимияте дәверендә. Чыгтай хан һичбер яктан Урта Азиядәге төрк әдәбият ының агымына үзгәреш кертмәгән. Гомумән, бу коры табигатьле, каты куллы сахрави монгол ханы әдәбият шикелле әйберләрдән ерак торган. Аның ана теле монголча, дине дә Будда дине булып, үзе шовинистлык дәрәҗәсендә монгол милләтчесе булганлыгы мәгълүм. Шуның өчен ислам дине тәэсире астында мәйданга килгән төрк телендәге бу әдәбиятның Чыгтай хан белән коры исемнән башка мөнәсәбәте юк. +Чыгтай теленең бу исем белән аталуы бары тик аның истигъмаль ителгән урыны "Чыгтай олысы" дип аталган җир булганга күрә генә. Бу исем Урта Азия төркләренең үзләре тарафыннан түгел, бәлки күршеләре иранлылар тарафыннан бирелгән. Бер халыкның телен шул халыкның тора торган җиренең исеме белән атау гадәте бар. Монголларга чаклы әле Урта Азиядә төрк телендәге әдәбият, яңа гына баш күтәрә башлап, чит халыкларның күзенә чалынырлык булмаган. Әмма аның кәмаләткә ирешеп, фарсы әдәбияты белән ярышуы дәрәҗәсенә килеп җитүе исә XV гасырда. Бу вакытта инде Төркестанга "Чыгтай олысы" дигән ат тагылган була. Шуңар күрә Мавәраэннәһердә мәйданга килгән әдәбият язылган телне иранлылар "чыгтай теле" дип атаганнар. Иранлылардан бу истыйлях госманлыларга кереп, алар аркылы европалыларга күчеп, "чыгтай теле", "чыгтай әдәбияты" дигән тәгъбирләр гомумиләшеп киткән. Урта Азия төркләре исә үзләре телләрен чыгтай теле дип йөртмәгәннәр һәм йөртмиләр, төрки теле дип атыйлар. Борынгы әдипләре дә телләрен чыгтайча дип түгел, бәлки төрки, төркичә, хәтта уйгурча дип исемләгәннәр. Төркләр хәтта ватаннарын да Чыгтай олысы дип атамаганнар. Мөселман булган төркләр тарафыннан үзе буддист, мәҗүс булып, шуның өстенә җирле халыкка һәртөрле кысынкылыклар ясаган монгол ханына ул кадәр мәхәббәтнең булуы, әлбәттә, мөмкин дә түгел. Шулай итеп Урта Азия әдәбиятына "чыгтай" исеменең тагылуы - бары иттифакый булган бер эш. +"Чыгтай теле" аталган тел ул - Урта Азиядә яшәгән аерым бер төрк кабиләсенең сөйләшү теле түгел, бәлки язу өчен махсус булган бер әдәби тел. Радлов таснифы буенча, ул Урта Азия төрк телләренә керә. Ул һәм төзелеш, һәм лөгать ягыннан хәзерге гарби Төркестан вә Бохарада яшәүче төркләрнең телләренә бик якын. Ләкин һәрбер әдәби тел шикелле, чыгтай теле дә аларның гади сөйләү телләренә караганда бераз башкарак һәм үз заманында да җирле төркләрнең сөйләү телләренә караганда беркадәр аермалы булгандыр. Ул борынгы әдәби уйгур теле өстенә башка яңа төрк телләренең катлаулануыннан хасил булган. Әдәби чыгтай теленең иң көчле гонсыры, әлбәттә, хәзерге үзбәкчәгә якын булг ан, төп Мавәраэннәһер төркләренең теле дип хисапланырга тиеш. +Үзенең җиде-сигез гасырлык дәверендә чыгтай теле үзгәрешсез генә калмаган. Бер яктан, ул заманына карап үзгәрсә, икенче яктан, аерым язучыларның торган урыннарына һәм мәнсүб булган кабиләләренә карап үзгәргән. Иң элек, һәрбер әдәби тел шикелле, чыгтай теле дә үзенең ифрат мөхафәзәкярлегенә, иске сүз вә формаларны сакларга яратуына карамый, заманының үтүе белән, акрын-акрын халыкның сөйләшә торган теленә якынлаша. Мәсәлән, XII, хәтта XIII гасырларда яралган чыгтай әсәрләре (Робгузи) тел ягыннан уйгур теленә якынрак. Аларда уйгур әдәби теленең, уйгур әдәби ганганәсенең тәэсире күбрәк сизелә. Мәсәлән, Робгузиның шушы сәтрларын алыгыз: +Алчак умул тузун кылыйк, +Билик аригъ хәддин чыка. +Күкдин әдизрәк һиммәте - +Ирдәмләре егламак тәлим. +Үз сүзләйүр сүзне ука +Артуг ераглык сирәте. +Гомумән, чыгтай әдәбиятын бөтенләй аерым рәвештә үзлегеннән генә тәрәккый итеп мәйданга килгән дип уйларга тиеш түгел. Ул борынгы төрк әдәбиятына өзелмәслек җепләр белән бәйләнгән, ул - шуның табигый дәвамы да. Хәтта XV гасыр чыгтай әдипләре дә үзләренең яза торган телләрен "уйгур теле" дип атаудан качмаганнар. Нәваи, үзенең бер әсәрендә XV гасыр чыгтай шагыйрьләре Сәккакый вә Лотфи хакында сөйләгәндә, аларны "уйгур гыйбарәтенең фәсахәседин вә төрк әлфазының бәләгаседин" дип сыйфатлый. +Соңгы гасырларда язылган әсәрләр тел ягыннан борынгы дәвер әсәрләреннән шактый аерылалар. Алар хәзерге үзбәкчәгә тартымрак. Борынгырак чыгтай әдәбиятының теле сафрак, төркчәрәк. XV гасыр әдәбиятының теле исә бөтенләй гарәп-фарсы сүзләре белән тулган, әҗнәбилек тәэсиренә бирелгән. +Аннан соң бер үк заманда язылган әсәрләрнең телләрендә дә бәгъзан аерма табарга мөмкин, чөнки әдәби тел гомуммилләт өчен бер булса да, мөхәррирнең кай җирлек булуы, нинди шивә белән сөйләшүе аның яза торган теленә тәэсирсез калмый. Мәсәлән, бер үк гасырда Мавәраэннәһердә, Фәрганәдә, Харәземдә һәм Кашгарда язылган әсәрләр арасында тел ягыннан беркадәр аермалар табарга мөмкин. Бу - әлбәттә, артык әһәмиятсез кабиләчелек (провинциализм) мәсьәләләре генә. (Бер хивалы тарафыннан язылган әсәрләрдә төрекмән шивәсенең тәэсире булуы шикелле.) Ләкин Мавәраэннәһердән булмаган кайбер язучылар үзләренең чыгтай теленә башка булучылыгын да дәгъва иткәлиләр. Мәсәлән, хивалы мөәррих Әбелгазый үзенең "Шәҗәрәи төрки"сендә теленең "чыгтай теле" түгеллеген, бәлки "төрк теле" икәнлеген ачыктан-ачыкка сөйли, ләкин кайбер тикшерүчеләр каршында Әбелгазый теле гомумчыгтай теленнән күзгә бәрелерлек аерылмый. Ихтимал ки, монда мәсьәлә мәхәлли шивә һәм тәләффыз мәсьәләләренә генә кайтып кала торгандыр. Һәрхәлдә, мәсьүлиятле бер эш булса да, без бөтен Урта Азия әдәбиятын, утырган гадәт буенча, "чыгтай әдәбияты", телен дә "чыгтай теле" дип йөртәчәкбез. Гомумән караганда, чыгтай әдәби теле шивә ягыннан хәзергә кадәр кирәгенчә тикшерелмәгән, төпле тәфтишләргә мохтаҗ әле. +Сафлык җәһәтенә килгәндә чыгтай теле, гомумән, XV гасырдагы әдәби тел, хосусан, гарәп-фарсы телләренең тәэсиренә бирелгән. Бу яктан аны Орхон язуларының теле белән генә түгел, хәтта "Котадгу белег" теле белән дә чагыштыру мөмкин түгел. Иң борынгы чыгтай әсәрләрендә дә без гарәпчә тәэсиренең бик зур булганын күрәбез. Фарсы теле исә чыгтай телен XV гасырларга таба баса башлый. Бу заманда чыгтай шагыйрьләре Иран әдәбиятына мөкиббән китеп, бөек Иран шагыйрьләренә тәкълид кылырга тотыналар. Әдәби формалар, фикерләр белән бергә фарсы теле дә истигъмальгә керә. Мавәраэннәһердә иранлык тәэсиренең элеккедән үк куәтле булуы моңар юл ача. "Алтын гасыр"дагы чыгтай әдипләре фарсы телен дә үз ана телләре шикелле яхшы беләләр: ике телдә дә шигырьләр язалар. Шулай итеп, бер яктан, дин тәэсире аркылы төрк теленә гарәп сүзләре кереп тулса, икенче яктан, мәдәни тәэсир аркылы фарсы теле аны баса. Әҗнәби сүзләр белән кирәгеннән артык чуарлануда чыгтай телен госманлы әдәби теле белән генә тиңләштерергә мөмкин. Чыгтай әдипләре каршында, госманлылардагы шикелле үк, гарәби, фарси сүзләр, гыйбарәләр катыштыру бер төрле фазыйләт хисаплана башлаган. Бу бигрәк тә шигырь бабында шулай булган. Шагыйрьнең теле никадәр аңларга авыр булса, никадәр өслүб чуалчык булса, шигырь шулкадәр шәп исәпләнгән. Халыкның сөйләшә торган теле әдипләр тарафыннан тупас тел, урам теле саналып, әдәби телне аңар якынлаштыру - кимчелек, халык телендә язу - тупаслык, түбәнлек, гомумән, мөмкин түгел бер эш дип игътикад ителгән. Чит лөгатьләр, аерым сүзләр тутыру белән генә дә канәгатьләнмичә, гыйбарәләрне, тәркибләрне дә гарәпчә, фарсыча ясый башлаганнар. Хәтта нәхәви яктан, җөмлә төзелешләре җәһәтеннән дә фарсы теле төрк әдәби телләренә тәэсир ясаган. Менә шуның өчен дә чыгтай әдәбияты, госманлы әдәбияты шикелле, халыктан ерак булып калган. Гади халык аны аңламый, аңласа да бик читенлек белән аңлый, чөнки аны аңлар өчен, үз ана телеңнән башка бик яхшы итеп гарәп һәм фарсы телләрен белү лязим булып төшә. +Сүзебезне исбат өчен Нәваинең бер диваныннан алынган шушы берничә юл шигырьне китерү җитә дип беләбез: +Әшракат мин гакси шәмсел-кәэси әнварел-һади +Йар гаксен мәйдә күр дип җамдин чыкды сада. +Гайр нәкъшидин күңел җамида булса рәнк гам, +Юктыр әй, сакый, вәхдәтә мисле лик гамзәда. +Таки ул мәйдин күңел җамида булгач җәлу кәр, +Чәһрәи максуд маху улгай һәм ул дәм магада. +Вәхдәте булгай мәйсәрме пилә җам эчра кем, +Җамми лафзын дигән бер исем илә кылгай әда. +Әлхасыйль, чыгтай әдәбияты үзенең иң югары ашкан дәверендә хәвас (аристократия) әдәбияты булып киткән. Дәрвакыйг, ул - чын-чын сыйнфый характерда булган бер әдәбият. Кирәк тел, кирәк төп фикер-идея ягыннан булсын, чыгтай әдәбиятының классик шагыйрьләре халыктан ерак булганнар. Алар күбесенчә берәр зур дәрәҗәле кешенең (патшаның, әмирнең, бикнең) сараенда, аның химаясендә "сарай шагыйре" булып яшәп, шул югары сыйныфта мәкъбүл булган тарызда һәм шуларга гына аңлашылырдай әдәби телдә язганнар. Халык гаммәсе аларны аңлый алмаган һәм, табигый, укымаган. Бары югары, зыялы, укымышлы сыйныф өчен генә алар аңлашылган, шулар гына аларның әсәрләрен укып ләззәтләнә алганнар. Түбән сыйныф халыклар, ярлылар вә диһканнар өчен нәфис әдәбият капкасы ябык булган. Алар, тик бары бер такым хорафи- дини рисаләләр, догалыклар шикелле чүп-чар гына укып, миләрен агулаганнар. Тәсаувыф әдәбиятыннан да халык арасына бары Ясәвинең "Диване хикмәт" шикелле саф, садә вә җиңел тел белән язылган әйберләре генә керә алган. +Чыгтай әдәбиятының икенче ягына килгәндә, ул - тәмамән ислам Шәркының әдәбиятлары тәэсирендә мәйданга килгән тәкълиди бер әдәбият. Без, аны дикъкатьләп тикшерә башласак, үзенә генә махсус булган аермаларны анда бер дә диярлек таба алмыйбыз. Чыгтай әдәбияты, хосусан, аның XV гасыр дәвере, бөтенләй Иран әдәбияты тәэсирендә тора: бер үк формалар, бер үк гадәтләр, бер үк фикер вә идеяләр анда да, монда да бертөрле хөкем сөрәләр. +Чыгтай әдәбиятындагы әсәрләрне мөндәриҗә ягыннан тарихи, әхлакый, дини вә шигъри дип берничә төргә бүләргә мөмкин. +Тарихи әсәрләр чыгтай әдәбиятында бик күп. Аларның бәгъзылары, мәсәлән, мәшһүр Әбелгазый Баһадур ханның "Шәҗәрәи төрки"се Урта Азия тарихын язучылар өчен иң кыйммәтле мәнбәгълардан хисаплана. Чыгтай мөәррихләренең тоткан юллары чын шәрыкчә: алар тарихны, гадәттә, дөнья яратылудан, Адәм пәйгамбәрдән башлап китеп, элек Коръән буенча бөтен тарихи мөкаддәсне сөйләп чыгалар. Аннан Мөхәммәд пәйгамбәргә, исламның зоһурына, беренче хәлифәләргә, ислам мәмләкәтләренең тарихларына күчәләр. Аннан соң гына нәүбәт төрк халыкларының тарихына килеп җитә. Менә бу - гомумшәрык, мөселман тарихчыларының "тарихе гомуми" язганда тоткан юллары. Тарихе әнбия, Коръәндә зикер ителгәнгә күрә, алар тарафыннан хакыйкый тарихи фактлар белән бер рәттә сөйләнә; исламият вә ислам хәлифәләренең тарихларын сөйләгәндә дә, чыгтай мөәррихләре үзләренә кадәр язылган гарәп вә фарсы телендәге тарихлардагы хәбәрләрне тәнкыйтьсез-нисез, үзгәртмичә тәкрар итүдән уза алмыйлар. Яурупа тарихы, шулай ук мөселман булмаган халыкларның тарихы алар әтрафыннан бөтенләй әһәмиятсез нәрсә шикелле читтә калдырыла. Бары төрк-магул тарихына килеп җиткәч кенә, чыгтай тарихларында мөһим, оригинальный мәгълүмат табыла башлый. Гәрчә алар, төрк тарихын Нух пәйгамбәрнең углы Яфәстән башласалар да, әсәрләренең шушы кыйсемендә генә тарих гыйлеме өчен кыйммәтле мәгълүмат бирәләр. Әгәр дә алар инде үз заманнарындагы вакыйгалардан хәбәр бирсәләр, ул хәбәрләр беренче мәнбәгъ булу ягыннан тарихчылар өчен тагын зуррак әһәмияткә малик булалар. Урта Азиядә хөкем сөргән төрк вә монгол хөкемдарларында, гомумшәрыктагы шикелле, хозурларында тарихчы - вәкаганәвец тотып, үзләренең вә салаларының тарихын яздыру гадәте булган. Ханнар вә әмирләр, үзләренең ата-бабаларының эшләгән эшләрен киләчәк буыннарга белдерү өчен, мөмкин кадәр шәп тарих язучыларны сарайларына җәлеп кылып, аларга язган әсәрләре өчен күп акчалар түли торган булганнар. Хива ханы Әбелгазый шикелле үзләре тарих язган хөкемдарлар да булгалаган. Шулай итеп, ханнарның, патшаларның шөһрәт сөюләре аркасында чыгтай әдәбиятында байтак кына тарихи әсәрләр мәйданга килгән. Тарихи әдәбиятны өйрәнү безнең асыл максатыбыздан тыш булганга, без бу мәкаләдә аерым тарих язучыларга вә аерым китапларга тукталмыйбыз. Шулай ук безнең алган даирәбездән тыш та булганга, дини вә әхлакый әсәрләргә дә кагылмыйбыз. Билгеле, ислам дөньясында әхлак дин белән бик нык баглы булып, дини әсәрләр белән әхлакый вә фәлсәфи әсәрләрне бер-берсеннән аеру да читен. Бу нәүгъ әсәрләр һәммәсе гомумислам Шәркына махсус булган калыпта язылганнар. +Чыгтай әдәбиятыннан безнең өчен иң әһәмиятле булганы - аның шигъри кыйсеме. Гәрчә, югарыда әйтелгәнчә, чыгтай әдәбиятының бу кыйсеме дә тәкълиди булса да, нәфис әдәбият бабында Урта Азия дөньяга байтак бөек әдипләр, зур истигъдадлы төрк шагыйрьләре тудырды. Чыгтай әдәбиятында булган шигъри әсәрләрне түбәндәге типларга бүләргә мөмкин: 1) тарихи поэма, яки "Шаһнамә" тибындагы каһарман поэмасы (Шаһзадә Мөхәммәд Салихның "Шәйбанинамә"се күк); 2) гыйшкый поэма (Нәваинең "Фәрхад вә Ширин", "Мәҗнүн вә Ләйлә"ләре шикелле; 3) диваннар, ягъни вак хисси шигырьләр (лирика) мәҗмугалары; 4) гыйбрәтле хикәяләр мәҗмугасы (Иран шагыйре Фәридеддин Гаттарның "Бәхтиярнамә"сенең тәрҗемәсе, Сөһәйленең "Кәлилә вә Димнә" тәрҗемәсе шикелле); 5) мәснәвиләр, ягъни күбесенчә шигырь белән язылган, һәр кыйссадан хисса чыгарылган гыйбрәтле хикәяләр мәҗмугасы (бәгъзан мәснәвиләрдә көйле кисәкләр көйсезләр белән аралаш була). Шигъри әсәрләр белән нәсери әсәрләр арасындарак тора торган тагын бер нәүгъ китаплар бар ки, аларда бәгъзан бик матур вә шигъри рәвештә пәйгамбәрләрнең вә изгеләрнең тормышлары тасвир ителгән була. Робгузиның "Кыйссас әл- әнбия"се, "Тәзкирәи әүлия", "Мигъраҗнамә" шикелле әсәрләр шул җөмләдән. +Гомумән, шәрыктагы шикелле, чыгтай әдәбиятында да назым белән язу таралган эш булган. Шигъри әсәрләрнең күбесе көй белән язылып кына калмый, һич шигырь белән мөнәсәбәте булмаган, мәсәлән, халис дини китаплар да күп вакыт назым белән язылганнар. Шигырьдә күбесенчә гарәп-фарсы вәзеннәре истигъмаль ителгән . "Тоюг" аталган дүрт юллы шигырьләрнең генә вәзене милли төрк вәзененә туры килә. Шигырьдә истигъмаль ителгән формаларда шәрык әдәбиятлары өчен уртак булган калыплар: касыйдәләр, газәлләр, мәснәвиләр, кыйтгалар, робагыйлар, фәрдләр вә башкалар, хисси шигырьләр (лирика) диваннарга җыелган. Шәрык гадәтенчә, диванга кергән шигырьләр бәгъзан кафияләренең ахыргы хәрефләре игътибарынча, әлифба тәртибе белән төзелгәннәр, һәрбер аерым шигырьнең ахырлары мәгълүм бер хәрефкә генә бетә торган булган. Шигырьнең һәрбер мисрагын бер үк сүз, хәтта җөмлә белән тәмам итү - бик шаигъ булган бер гадәт икән. Һәрбер шигырьнең ахыргы юлына шагыйрь үзенең исемен кыстыру да гадәт булган. Бу исә шәрык әдәбиятында имза урынына тора. +Чыгтай лирикасы тәмамән тәсаувыф идеяләренә манчылган. Мәгълүм ки, X гасырдан алып XV гасырга кадәр булган 500 еллык дәвер Иран әдәбиятының иң югары ноктага күтәрелгән "алтын дәвере" хисаплана. Бөек Иран шагыйрьләре шушы 500 ел эчендә килгәннәр. "Алтын дәвер"нең соңгы шагыйрьл әреннән Җами - Тимер белән замандаш булган һәм аның химаясендә яшәгән. Мәшһүр тәсаувыф лирикасы шул гасырларда мәйданга килеп тәкәммел иткән. Дөньяга караш вә әдәби гадәт (традицияләр) мәсьәләсендә дә чыгтай шагыйрьләре үзләренең бөек остазлары артыннан киткәннәр: тәсаувыф юлында күп гүзәл әсәрләр иҗат иткәннәр. Тәсаувыф вә аның әдәбиятта ингыйкясе мәсьәләсенә бу китапта аерым тукталган булганга, бу хакта тәфсилгә керешергә хаҗәт күрмибез. +Чыгтай әдәбиятының борынгы дәвереннән, ягъни XII, XIII, XIV гасырлардан бик аз әсәрләр сакланып калган. Бу гасырларда әле чыгтай әдәбияты үзе шулай зәгыйфь вә ярлы булганмы, әллә бу заманда язылган әйберләрнең күбрәге югалып беткәнме, һәрхәлдә, бу өч гасыр эчендә килгән чыгтай язучыларын бармак белән санарга мөмкин. Тимер дәверенә кадәр Урта Азия төркләрендә мәдәният тә түбәнрәк дәрәҗәдә булган шикелле, төрк телендәге әдәбият та әле балалык дәверен кичергән. +Иң борынгы чыгтай шагыйрьләреннән Хуҗа Әхмәд Ясәви белән аның шәкертләреннән булган бер группа шагыйрьләрне искә алып узарга кирәк. Безнең татарларга бик мәгълүм Сөләйман Бакыргани да шулар арасына керә. Алар XII гасыр кешеләре булып, [иҗатлары] чын тәсаувыф идеяләре белән тулган. Телләре садә, өслүбләре ачык, шуңар күрә әсәрләре халык өчен аңларлык. Шул сәбәптән Ясәвинең "Диване хикмәт" исемле, Бакырганиның "Бакырган", "Ахырзаман", "Хәзрәте Мәрьям" исемле китаплары безнең Идел буена да барып чыгып, татарлар арасында иң таралган китаплардан булып киткәннәр. Шулай ук татар арасында таралган "Кыйссас әл-әнбия"не язучы Насреддин Робгузи да - борынгы чыгтай әдипләреннән (XIII га сыр белән XIV гасыр арасында яшәгән). Бу язучылар вә аларның әсәрләре хакында киләчәктә, Идел буе татарларының чыгтай әдәбиятыннан алган әсәрләрен тикшергәндә тәфсыйлән сөйләнәчәк булганга, хәзергә шуның белән канәгатьләнербез. +Чыгтай әдәбиятының чәчәкле, иң парлак дәвере, яурупача әйткәндә, аның "алтын гасыры" XV гасырга, Мавәраэннәһердә Аксак Тимер нәселе хөкем сөргән заманга туры килә. Искергән, какшаган Чыңгыз балаларының хакимиятен җимереп, аның урынына Тимер үзенең фәгалият белән тулган Тимер хакимиятен утырту белән, Төркестанның мәдәни тормышы да өр-яңа бер юл алып күтәрелеп китә. Муаффәкыятьле сугышлар һәм оста йөртелгән империализм сәясәте аркасында Төркестан икътисади байлык ягыннан кинәт алга сикерә. Чит илләрдән көчләп күчерелгән һөнәрмәнд вә осталар, моңар кадәр күрелмәгән рәвештә, техниканың алга китүенә сәбәпче булалар. Сугыш вә җиңү, кул астына алу аркасында чит илләрдән мәркәзгә аккан матди байлык моңар имкян бирә. Бик тиз арада бөтен Төркестан искиткеч нәзакәт белән эшләнгән мигъмар әсәрләре, сарайлар, мәчетләр, мәдрәсәләр, кәрвансарайлар, ханәкалар, мунчалар, күперләр белән тула. Калдыклары хәзердә дә яурупалыларны мәфтун иткән искиткеч гүзәл шәрык тарзы мигъмарисе, мәшһүр "Төркестан стиле" шушы дәвердә мәйдан алып китә, эшләнә, тәрәккый итә. Ярым гасырлык өзлексез солых вә тынычлык игенче, бакчачы диһканга да рәхәтләнеп эшләргә, үзенең сугару юлларын рәткә китерергә ирек бирә. Җир эшләү сәнәгате дә көчәя, алга китә. Тимер үлгәннән соң да, балаларының үзара бертуктаусыз сугышып, кан түгеп торуларына карамый, мәдәни дәвер һаман дәвам итә. Мәдәният һаман нечкәрә, нәзекләнә барып, югары сыйныфларның канына сеңеп, алар өчен "ля бүддә минһу" бер нәрсә булып китә. Хасыйле, XV гасырда Мавәраэннәһер вә тирәсендә шундый парлак бер мәдәният мәйданга килә ки, бу дәверне халыкларның тормышында вакыт-вакыт кына була торган күтәренкелек дәверләре белән, мәсәлән, Юнанстанның Перикл заманы, Руманың беренче императорлар заманы, Багдадның Һарун вә Мәэмүннәр, Андалусның Габдеррәхман һәм Хәкәмнәр дәвере, Италиянең Ренессанс дәвере белән генә чагыштырырга мөмкин. +Мәгънәви мәдәниятнең гыйлем, фән сәнаигы нәфисә вә әдәбиятның тәрәккые да һәрвакыт матди мәдәниятнең күтәрелүенә баглана. Чыгтай әдәбиятында да без шул ук хәлне күрәбез. Бу дәвердә җитешкән чыгтай шагыйрьләренең ялгыз исемнәрен санап чыгу да шактый урын алачак. Урта Азиянең иң атаклы төрк шагыйрьләре шушы йөз ел эчендә җитешкәннәр. Гомумән, мәдәниятнең күтәренке заманнарында була торганча, бу вакыт Урта Азиядә аерата әдәбият белән шөгыльләнгәннәр, аңа һәвәс иткәннәр. Әдәбият белән шөгыльләнү бу вакытта гомуми бер йогышлы чиргә әверелеп китә. Һәрбер кулына каләм тоткан кеше бу чакта шигырь язу белән шашкан, үзенә "шагыйрь" исеме алырга тырышкан. Халыкның югары табәкасы белән бергә мирзалар, бикләр, әмирләр үзләре дә әдәбиятка бирелгәннәр. Тимер дә үзенең хөкүмәт төзелешенә, гаскәр вә сугыш эшләренә даир "Түзүкят-е Тимур" һәм "Мәлфузат-е Тимур" аталган кануннамәләрен төрк телендә язган (хәзергә кадәр бу кануннамәләрнең фарсычага тәрҗемәсе генә сакланып калганга, без Тимернең нинди өслүб белән язганлыгын белә алмыйбыз). +Тимернең нәселе үзе, гомумән, шигырьгә, әдәбиятка бик маил булган. Тимер ыругыннан килгән шагыйрьләрне саный башласак, аларның саны дистәдән артачак. Тимерның угылы һәм тәхет варисы Хәлил Мирза шагыйрь кеше булган. Бу кешенең Шади Мөлек исемле матур бер җариясенә тоткан шагыйранә, ялкынлы гыйшкы телләрдә дастан булган. Хикәяләрдә генә була торган бу чиктән тыш гыйшык аңар бик күп зарар да иткән. Өстенә дошман гаскәре килгәндә дә, ул, идарә вә сугыш эшләренә кул селтәп, гүзәл мәгъшукасының итәгендә утырып, аңар багышлап газәлләр язу белән мәшгуль була икән. Дошманнары аны хибескә салганнар. Мәгъшукасыннан шушы мәҗбүри аерылу вакытында ул сагышыннан үлә язган. Ахырда шагыйранә табигате, шул гыйшкы аны тәхеттән аерылырга мәҗбүр иткән. Аның тәдбирсезлеге аркасында Мавәраэннәһердә башланган чуалышларны күреп, ахырда Һират тәхетендә утырган энесе Шаһрух Мирза, бабасының төп җирен аның кулыннан алып, үз җиренә кушкан. Гомумән, бу заман шигърият вә нәзек хисләр заманы булган. Тимер балаларыннан аның улы Шаһрух, туруны Байсынкар Мирза, аның углы Әбелкасыйм Бабур Мирза, Хөсәен Байкара, Солтан Искәндәр Ширази, Сәид Әхмәд Мирза, мәшһүр Бабур Мирза - һәммәсе шагыйрь кешеләр булганнар. Нәваи үзенең "Мәҗалис әннәфаис"ендә байтак чыгтай шагыйрьләренең тәрҗемәи хәлләрен сөйли, Солтан Бабур да "Бабурнамә"дә байтак шагыйрьләрне телгә ала. Нәваи, Лотфи, Сәккакый, Һилали, Әһли, Бинаи, Сөһәйли, Мирхәйдәр Харәзми, Бабур Мирза шикелле затлар XV гасыр шагыйрьләренең иң мәшһүрләреннән саналсалар җаиз. +XV гасырда килгән чыгтай шагыйрьләренең иң олысы һәм иң атаклысы - һич шөбһәсез, Мир Галишир Нәваидер. Ул, бик хаклы буларак, һәм замандашлары, һәм үзеннән соң килгәннәр тарафыннан иң югары урынга куелып, чыгтай әдәбиятының атасы дип хисапланган. Чынлап та, Нәваи - Урта Азиянең "алтын гасыр" әдәбияты өчен классик бер язучы. Ул үз заманында да, үзеннән соң да бик күп тәкълидчеләрнең мәйданга килүенә сәбәп булган. Галишир үзенең ватанында гына түгел, хәтта госманлыларда да шулай ук шөһрәтле, шулай ук рәгъбәт белән укыла. Госманлыларның үз шагыйрьләре белән бер дәрәҗәдә ихтирам ителә. Нәваинең байтак әсәрләре "Көллият Нәваи" исеме астында бер мәҗмугага җыелган хәлдә йөри. +Нәваи 1440 елда Һират шәһәрендә туган. Аның атасы Солтан Әбүсәгыйднең сараенда зур мәнсаб иясе булган. Ул углы Галиширгә яхшы тәрбия биргән. Галишир үзенең яшьлеген Мәшһәдтә Әбелкасыйм Бабирның сараенда уздырган. Аннан ул кире Һиратка, аннан соң Сәмәркандка күчкән. Тимер нәселеннән килгән мәшһүр хөкемдарлардан Хөсәен Байкара белән мәктәп иптәшләре булганга, алар арасында дуслык зур булган. 1468 елларда Хөсәен Байкара, аны яңадан Һиратка чакыртып алып, үз янында бөек бер мәнсаб, әмирлек (баш вәзир) мәнсабы бирә. Нәваи, гаять зур истигъдадка малик бер шагыйрь булуы белән бергә, шулай ук мөстәгыйд бер хөкүмәт кешесе дә булган. Мәмләкәт идарәсе эшләрендә ул үзен бик яхшы яктан таныткан. Ләкин табган шагыйрь вә тәсаувыфка маил кеше булганга, ул, хөкүмәт башында торуга караганда, дөнья эшләреннән, һәртөрле сарай интригаларыннан читтә, әдәбият белән генә шөгыльләнеп, тынычлыкта, гозләттә яшәүне артык күргән. Сарайда калырга теләмәгәч, Астрабадка вәли итеп җибәрелсә дә, ул анда да кала алмаган. Шуңар күрә ул, тизлектә хөкүмәт хезмәтеннән ваз кичеп, үзенең сөйгән Сәмәркандына кайтып киткән. Ләкин Байкараның кат-кат үтенеп чакыруы аркасында, аңар әле, үз гомерендә яңадан берничә тапкыр Һират сараена килеп, чуалган идарә эшләрен җайга салып бирергә туры килгән. Нәваи, ахыр гомерен гозләттә үткәреп, 1500 елда алтмыш яшендә вафат булган. Үзенең гомере хакында Нәваи бер шигырендә: +Киһи табдым фәләкдән натәванлык, киһи күрдем +заманда кямранлык,10 +Биси эссик-савык күрдем заманда, биси ачиг чүчүк +татыдым җиһанда, - ди. +Нәваи үз гомерендә бик күп язган язучылар җөмләсенә керә. Ул үзеннән соң утызлап китап калдырган. Аның әдәби мирасы арасында халис әдәби, шигъри әсәрләр булган шикелле, гыйльми, хәтта дини әсәрләр дә юк түгел. Фарсычадан тәрҗемәләре дә бар. Ул - бер риваяче (эпик) булганы күк, көчле бер лирик та. Ул һәм назым, һәм нәсер белән язган. Фарсы телен дә үз ана теле шикелле белеп, һәр ике телдә шигырьләр әйткән. Ләкин без аның үз ана телен һәрвакыт алда тоткан бер милләтче төрк шагыйре икәнен күрәбез. Иранлыларның төрк телен ярлы дип аңар кимсетеп карауларына ачуы килеп, ул үзенең "Мәхакәмәт әл-лөгатәйн" (Ике телне мөхакәмә) намындагы әсәрен язган. Бу китабында ул фарсы һәм чыгтай телләрен фәсахәт-бәлягать ягыннан тәфтиш итеп, муаффәкыятьле рәвештә төрк теленең күп яктан (мәсәлән, фигыльләргә байлык ягыннан) фарсы теленнән өстен торганлыгын исбат итә. +Нәваинең никадәр әтрафлы язучы булганын белү өчен, аның әсәрләренең исемнәренә күз йөртеп чыгу да җитсә кирәк. Ул үзенең китапларында ниләргә генә кагылмаган. +Нәваинең шигъри әсәрләреннән мәшһүррәкләре шушылар: биш дастан-поэма: 1) "Мәҗнүн вә Ләйлә", 2) "Фәрһад вә Ширин", 3) Сәдд "Искәндәри", 4) "Сәбгаи сәйярә", 5) "Хәйрәт әл-әбрар". Бу дастаннарның әүвәлгесе икесе[н]дә Нәваи бөтен шәрык галәме өчен уртак булган гашыйк вә мәгъшук маҗараларын мәүзуг итеп ала. Өченче поэмага Искәндәр Зөлкарнәйн нең Яэҗүҗ-Мәэҗүҗне чыгармас өчен ике тау арасына койма кордыруы хакындагы хикәя мәүзуг итеп алынган. +Нәваинең лирикасы, башлыча, дүрт диванга җыелган. Бу дүрт диван инсанның гомерендә кичерә торган дүрт дәверенә, ягъни балалыкка, яшьлеккә, урта яшькә һәм картлыкка багышланган. +Исемнәре: 1) "Гораиб әс-сыйгар", 2) "Нәвадир әш- шәбаб", 3) "Бәдаиг әл-васат", 4) "Фәваид әл-кибар". Шулай итеп, бу дүрт диван бер-берсенә бер фикер җебе белән бәйләнгәннәр. Бу мәҗмугалардагы шигырьләр чыгтай әдәбиятындагы тәсаувыф шигъриятенең иң гүзәл чәчәкләреннән хисаплана. Моннан башка тагы Нәваинең "Гозлият Нәваи" һәм " Диванча- и Нәваи" аталган ике диваны бар. Нәваинең фарсыча шигырь ләре "Сакыйнамә" исемле диванга җыелган. Фарсыча шигырьләрен ул "Нәваи" дип түгел, бәлки "Фани" дип имза итә торган б улган. +Нәваинең башка китапларының исемнәре шушылар: "Мөхакәмәт әл-лөгатәйн", "Мәхбүб әл-колуб", "Мәҗалис әннәфаис", "Лисан әт-тайр", "Нәвадир ән-ниһая", "Нәсаим әлмәхәббәт", "Сираҗ әл-мөслимин", "Хәмсәт әл-мөтәхәйирин", "Назым әл-җәваһир", "Китабе тарих", "Рисалә-и мөгаммә", "Китабе вакфият", "Чиһел хәдис", "Мөнаҗәтнамә", "Китаб әл-мөншәат", "Мизан әл-әүзан", "Горузе төрки". Болардан "Мәхбүб әл-колуб" (Йөрәкләрнең сөйгәне) - әхлакый мәүзугта язылган зур гына бер китап; мөндәриҗә ягыннан "Котадгу белег"кә беркадәр охшый. "Лисан әт-тайр" (Кош теле) - Фәридеддин Гаттар исемле Иран шагыйреннән тәрҗемә кылынган тәсаувыфка даир бер әсәр. "Мәҗалис ән-нәфаис" (Гүзәллек мәҗлесләре) дигән китабында Нәваи үз заманындагы һәм үзеннән элекке чыгтай шагыйрьләренең тәрҗемәи хәлләрен сөйли. Бу - чыгтай әдәбиятының тарихы сымаграк бер әйбер. "Китабе тарих" ике кыйсемгә бүленә: беренче бүлеге "Тәварихе әнбия" - пәйгамбәрләр тарихы, икенче кыйсеме "Тәварихе мөлүк" аталып, бусында Иран шаһларының тарихы сөйләнә. "Рисаләи мөгаммә" - табышмаклар китабы. "Китабе вакфият" - вакыфлар хакында. "Чиһел хәдис" - кырык хәдис, "Мөнәҗәтнамә" - дини шигырьләр, мөнәҗәтләр мәҗмугасы, "Китабе мөншәат" - хат язарга өйрәнә торган китап. "Мизан әл-әүзан" - гыйльме гаруздан, ягъни шигырь вәзеннәре хакында, "Горузе төрки" - төркичә шигырьләрнең үлчәве турысында. +Нәваинең тәсаувыфи лирикасына мисал йөзеннән шигырьләреннән җиңелрәк тел белән язылган берсен күчереп үтәбез: +Чыгтай әдәбиятындагы әдипләрнең иң әһәмиятле вә игътибар итәргә тиешле булганнарыннан берсе - Тимер нәселеннән килгән Бабур мирза, яки Солтан Бабурдыр (1482 дә туган, 1530 да вафат). Бабур - Мавәраэннәһердә хөкем сөргән Тимер балаларының иң актыкларыннан. Ул Тимернең торунының торуны. Аның хакында язган мөәррихләр: "Бабасы Тимернең дәһасы йөз елдан соң бу кешедә яңадан заһир булды", - диләр. Чынлап та, бу зат, тәдбирле бер падишаһ, оста бер сәяси һәм гаскәр башы булуы өстенә, истигъдадлы бер әдип - шагыйрь дә булган. Ул сәясәт дөньяс ына чыккан вакытларда инде Урта Азиядә Тимер ыругының хакимияте какшаган булып, әмирләр, солтаннар, мирзалар бертуктаусыз бер-берсе белән сугышу белән мәшгуль булганнар. Бабур да бу сугышларда катышкан солтан Гали мирза белән иттифакка кереп, Байсынгыр мирза белән сугышкан. Мавәраэннәһерне аның кулыннан алырга теләсә дә, муаффәкъ булмаган. Шул арада Шәйбани хан заһир булып, Тимер нәселен Урта Азия тәхетләреннән сөргән. Монда сәясәт бабында үзен күрсәтергә мөмкин булмаганын күргәч, Бабур мирза, Һиндстанга барып, җирле раҗәләрне җиңеп, шимали Һиндстанны забыт иткән һәм шунда яурупалылар тарафыннан "Бөек Могул империясе" дип атала торган зур дәүләтне төзегән. Аның сөляләсеннән Һиндстан тарихында зур роль уйнаган Шаһиәкбәр, Шаһиҗиһан, Җиһангир шикелле мәшһүр падишаһлар килгән. Тимер сөляләсе белән бергә Мавәраэннәһердәге мәдәният учагы да Һиндстанга күчкән, Бабур һәм варислары да, бабалары шикелле, мәдәният сөючеләр вә сәнаигы нәфисә химаячеләре булып, алар заманында җәнүбтә көчле һәм парлак яңа бер ислам мәдәнияте мәйданга килгән. Шул вакытта мигъмарчылыкта "һинд-мөселман тарызы мигъмары" аталган гүзәл стиль заһир булган. Бу стильдә салынган гаҗәп зифа вә могаззам биналар хәзерге көндә дә сәйяхларның исләрен китәрүдә дәвам итәләр. +Бабур мирзаның мәшһүр әсәре - аның "Бабурнамә" (яки "Вәкаигы солтан Бабур", "Вакугат Бабури") аталган хатирәләре (басмада зур кулда, 500 биттән артыграк). Монда Бабур үзенең бөтен тормышын, бөтен башыннан кичергән вакыйгаларын сөйли. Чынлап та, аның гомере нәкъ бер роман яки поэма төсле, ул үзенең җилле-давыллы сәяси хәятында башыннан нинди генә гаҗәеп хәлләр, искиткеч вакыйгалар кичермәгән, нинди генә читенлекләргә төшмәгән, бу - бер хатирә (мемуар) яки көнлек дәфтәр шикелле бер әйбер. Ул һәр елда булып узган вакыйгаларны ел тәртибе белән яза барган. Сүз җае килгәндә, арада ул үз илендәге төрле җирләр, шәһәрләр, мәшһүр кешеләр хакында да мәгълүмат биреп китә, һәртөрле мөнәсәбәт белән кыска-к ыска шигырьләр дә кыстыра. Шулай итеп, бу әсәрендә Бабур бер шагыйрь, бер эстет, бер тәнкыйтьче, бер философ, бер тарихчы, тәрҗемәи хәлче һәм җәгърафи буларак безнең күз алдыбызга килә. Яурупалылар "Бабурнамә"не Юлий Цезарьның "Комментарий"лары белән бер дәрәҗәгә куялар, Бабурның үзен дә шәрыкның Юлий Цезаре дип атыйлар. "Бабурнамә" саф матур вә тигез чыгтай телендә язылган. Ул чыгтай әдәбиятының иң эре энҗеләреннән, классик әсәрләреннән, чыгтай әдәби теленең иң яхшы нәмунәләреннән санала. +Мисал өчен, "Бабурнамә"нең берничә юлын да күчереп китәбез: "... киендин һичкем күмәк килмәде вә күмәк килер ихтималы һәм юк ирде, ушандин боларның өстегә йилдам йөреде бир-ике ук атбилар булдыра алмадылар кача бирделәр ялгуз йайдак ат билә күмәксез Синд суыдик дәрьядин уздурыб кичиб ганыймларны качуруб йирләрене алды мөхәккәм мәрданә иш кылды ягыны качургандин соңра... илх". +Бабур истигъдадлы бер шагыйрь дә булган. Аның ике кыска гына диваны сакланып калган. Бу диваннарда аның бик матур, шагыйрьнең нечкә әдәби зәвыклы кеше булганын күрсәтә торган газәлләре, мәснәвиләре, робагый вә тоюглары, фәрдләре җыелган. Аннан башка аның вак-төяк шигъри парчалары "Бабурнамә"дә һәм башка урыннарда чәчелгәннәр. Бу әсәрләреннән башка тагы Бабурның "Мөбәйин" исемле дини мәүзугтагы назым белән язылган бер китабы һәм Гобәйдулла Хуҗа Әхрарның "Вәлидия" дигән тәсаувыфи әсәренең назым белән тәрҗемәсе бар. Болардан башка янә берничә әсәре булганлыгы мәгълүм булса да, хәзергә кадәр табылганы юк. +Бабурның диванындагы гыйшкый газәлләрдән берсен монда +XVI гасырдан башлап, чыгтай әдәбияты кирегә китә, сүнәргә йөз тота. Әдәбиятның тәдәнние, мәдәниятнең түбәнләшүе белән мөтәнасиб рәвештә бара. Шәйбаниләр хакимият башына менү белән, Урта Азиянең мәдәни хәятында торгынлык, мөхафәзәкәрлек дәвере башлана. Шәйбаниләр тәэсире астында мәйданга чыккан бер генә игътибар итәрлек шагыйрь-эпик бар, ул да булса, Шәйбани ханның Тимер балаларын җиңүен тасвир итеп, аңа мәдхия йөзеннән язылган "Шәйбанинамә" поэмасының мөхәррире - шаһзадә Мөхәммәд Салихдыр. Мөхәммәд Салихнең "Шәйбанинамә"се, бөтен XV гасыр чыгтай әдипләренә хилаф буларак, бик саф төрк телендә язылган. Аның өслүбе дә яңа даладан килгән садә табигатьле күчмә үзбәкләр шикелле үк садә, сугыш тасвирлары гаҗәп матур вә җанлы. +Урта Азиядә төрк әдәбияты, аксый-аксый, XIX гасырга кадәр дәвам итә. Ләкин ничә йөз еллык шул дәвердә анда һичбер төрле яңару, үзгәрү күрелми, искергән, тузган тәсаувыф аһәңнәреннән башка саф, көчле, яңа бер фикер дә, яңа формалар да юк. Шагыйрьләр XV гасырның бөек шагыйрьләренә зәг ыйфь тәкълидләрдән уза алмыйлар. XVII... XVIII гасырлар арасында яшәгән Суфи Аллаяр - сүнү дәвере өчен тип булырлык бер шагыйрь. Ул бер суфи булса да, аның язган әйберләрендә без бөек суфи шагыйрьләрдәге очкынны, алардагы шигъриятне күрмибез. Әхлакый тенденцияле, эчпошыргыч тәкъвалыкка чолганган әсәрләр, "Диване хикмәт"ләр, "Бакырган"нар белән бергә Аллаяр Суфиның "Сөбат әл-гаҗизин" вә "Морад әлгарифин"нәренең безнең татар арасына килеп керүе дә - игътибарга лаек факттыр. VII Сәлҗук вә госманлы әдәбияты +Сәлҗук идеологиясенә әсасланган төрк әдәбиятының икенче бер зур тармагы Кечек Азиядә (Анатулы ярыматавында) сәлҗук төркләре арасында тамыр җәя башлап, госманлыларда үзенең иң югары ноктасына ирешеп, XIX гасырның башларына кадәр сузылып барды. Соңгы заманнарда бары яурупачылык белән сугарылган әдәбият кына аны какшатты һәм ахирел әмер үтерде. +XI гасыр башларыннан башлап, ике гасыр кадәр гарби Азия дә сәлҗук төркләре аталган халык зур, көчле бер дәүләт тәшкил итеп тордылар. Бу дәүләтнең чикләре Әфганстан хөдүденнән Ак диңгез буйларына кадәр җәелгән иде. Чыңгыз тәсәллыты сәлҗук дәүләтен тәмамән бетермәсә дә, аны изеп, вак феодаллыкл арга әйләндереп калдырды. Соңыннан кечкенә генә бер урда хәлендә Хорасан эчләреннән килеп чыккан госманлы төркләре, сәлҗукыйларның дәүләт һәм мәдәниятләренә варис булып, сәлҗук империясенең хәрабәләре өстендә яңа бер көчле мәмләкәт торгыздылар. +Сәлҗук төркләре борынгы угыз төркләре нәселеннән булып, төрекмән сахраларыннан килеп чыкканнар иде. Бу халыкның төп гонсыры ислам динендә хисапланса да, шаманизм тәэсирендәге күчмәле һәм бөтен гомерен сугышта үткәрүче профессионал сугышчылардан гыйбарәт булганга, алар арасында язу сәнгате һәм язма әдәбият бик озак заманнарга кадәр тарала алмады. Әмма сәлҗук солтаннары аз заманда зур җирләр ишгаль итеп, Урта Азиядән рума-юнан һәм гарәп-иран мәдәнияте сеңгән урыннарга килеп утыргач, аларга бу мәдәниятләр йога башлады. Сәлҗук дәүләте акрынлап сахра монархиясеннән чын-чын утраклы бер дәүләткә әйләнә бару белән, сәлҗукыйларның хөкүмәт сөрүче югары сыйныфларының сарайларына Иран шагыйрь вә галимнәре агылып, алар арасында фарсы телен һәм әдәбиятын тәгъмим итәргә тотындылар. Хәтта солтаннар үзләрен Иран шагыйрьләре (Фирдәүси) тасвир иткән каһарманнарның исемнәре белән атап, бу заманда Кәй Хөсрәү, Кәй Кавас, Кәй Кабад шикелле солтан исемнәре еш очрый иде. +Югарыгы сыйныфны фарсы әдәбияты канәгатьләндерсә дә, түбәнге табәкаларда үз телләрендә язылган әдәбият кирәклеге хисе уянды. Урта Азиядән китерелгән миф, кыйсса, әкият, дастан вә җырлар гына инде аларны канәгатьләндерми башлады. Шуның өстенә суфилык пропагандачылары, үзләренең фикерләрен халык арасына кертү һәм тарату өчен, халыкның үз телендә язарга кирәклеген сизделәр. Сәлҗук мохитендә вөҗүдкә килеп, Рум туфрагында фарсыча язучы иранлы Җәлаледдин Румиларның газәл вә мәснәвиләре югары табәка өчен аңларлык булса да, түбән сыйныфларга алар аңлашылмый иде. Әмма Иран вә Рум шәһәрләре сәлҗукыйлар кулына керә бару белән, төрекләр арасында акрынлап шәһәр халәте зоһур итә, киез өй вә чатырлар таш вә балчык өйләргә әйләнә, шуның белән бергә, язу сәнгате дә тарала, язма әдәбият туа башлый. +Сәлҗукыйларның иң беренче әсәрләре - Җәлаледдин Руминың улы, "Вәләд Солтан" ләкабе белән мәшһүр булган Баһаведдин Мөхәммәд исемле суфиның "Рубабнамә"сендәге 156 данә төркчә шигырьләрдер. Бу әсәр 1301 нче миладида зоһур иткәнлектән, җәнүб төркчәсендә язылган шигырьләрнең иң искеләреннән хисапланырга тиеш. Бу әсәрнең мәүзугы шагыйрь нең атасы тарафыннан төзелгән Мәүләви тарикатен мактау, гомумән, суфилык пропагандасы, тәсаувыф фикерләрен популяризация һәм вәгазь-нәсыйхәттән гыйбарәттер. Әсәрнең иң мөһим ягы - аның теленең садәлеге, соңгы госманлы вә чыгтай шигырьләренең, киресенчә, гарәп-фарсы сүзләренең азлыгы һәм төрк теленә махсус халык үлчәве булган "бармак хисабы" вәзене белән язылуыдыр. Ләкин Вәләд Солтанның күп әсәр вә шигырьләре фарсыча. Хәтта гарәп хәрефләре белән румча (грекча) язылган. Моның сәбәбе исә - иранлы булганлыгыннан, ана теле фарсыча булып, төркчә бик читенлек белән генә язуыдыр. Ул үзе дә, бер шигырендә бу хакта кайгырып: +Сәлҗук телендәге әдәбият XIII гасырда Госманлы дәүләте ясала башлагач та дәвам итеп, сәлҗукыйларның калдыклары һәм госманлыларның феодаллары булган вак әмирлекләрдә тәрәккый итте. Бу әдәбият мәүзуг җәһәтеннән яңа һәм нәү иҗат бер нәрсә түгел иде. Сәлҗук әдипләре, барысы да диярлек Җәлаледдин Руминың мәктәп вә тарикатенә мәнсүб кешеләр булып, шул фикерне тәлкыйн кылалар иде. Вәләд Солтан заманыннан ерак киткән саен, бу дәвер шагыйрьләренең телләренә гарәп-фарсы сүзләре тула башлый, ләкин байтакка кадәр шигырь үзенең халыкка якынлыгын, теленең сафлыгын һәм вәзендә бармак хисабын саклап килә. +Сәлҗук шагыйрьләренең иң искеләреннән берсе - Вәләд Солтанның замандашы Юныс Гомридер. Бу кеше әле "бармак хисабы" белән яза, ят сүзләрне теленә аз катыштыра, Иран шагыйрьләренә дә аз тәкълид кыла. Шуның өчен дә борынгы госманлы тәнкыйтьчеләре ("тәзкирә-и шугара"чылар) аны бик үк мактап бетермиләр. Юныс Гомри, Җәлал Руминың тарикатенә мәнсүб булып, аның диванына тәкълидән үзе дә төркчә бер диван язды. +Шул ук дәвердә 1332 елда вафат булган Гашыйк исемле мәшһүр бер шагыйрь бар иде. Шагыйрьләрнең "солтаны" булганга күрә, Җәлал Руминың улына "Вәләд Солтан" ләкабе бирелгәне шикелле, Гашыйкны да, шигырь бабында "пашалык" дәрәҗәсенә менгереп, Гашыйк Паша дип йөрткәннәр. Бу кеше "Гариб намә" яки "Диване Гашыйк Паша" исемендә бер төркчә диван вөҗүдкә китерде. Бу әсәр, башлыча, төрк вәзене белән язылса да, Гашыйк Пашада инде Иран вәзененең тәэсире дә юк түгел. Тел вә өслүб ягыннан исә ул әле чын-чын төрк, затән, аның бу әсәрен язуның максуды да - төрк телендә фикерләр аңлату, шул телдә сөйләшә торган халыкны агарту, мәгълүмат бирүд ер. Шуңар күрә дә ул әсәренең ахырында шундый сүзләр яза: +Дөрес, Гашыйк Пашаның бу диваны да, башкаларныкы шикелле үк, суфилык тарызындагы вәгазь-нәсыйхәт вә дини тәгълиматтан гыйбарәт. Ләкин, шуның белән бергә, аның шигырьләре арасында халык дастаннарын искә төшерә торган Алып (батыр) кешеләрне мактый. Батырлык һәм сугышчанлыкның маһият вә хосусиятен сөйли торган шигырьләр дә юк түгел. Мәсәлән, түбәндәге ике мисрагъ безгә "Сәид Баттал", "Сары Салтык" вә "Коркуд" китапларындагы идеологияне искә төшерәләр: +Кан ауликем эстәр алыплык адыны, +Алмаг эстәр дошманындан дадыны. +Дошманын каһәр әйләеб басмак деләр, +Башыны ат янына асмак деләр... +Вакыйган, Гашыйк Паша үзенең диваныннан башка тагын нәкъ шул төрк дастаннарындагы шикелле гаять самими, садә мәддахлык һәм вәкаиг нәвасилек өслүбендә нәсер белән, госманлы дәүләтенең килеп чыгу вакыйгасын тасвир итә торган "Тарихе але Госман" исемле бер тарих та язды. Бу әсәрнең рухын белү өчен, аның башыннан шушы ике-өч юлны алу җитә: "Күшәи фирагатьдә Сәлим Риза күнҗендә фәна вә сабыр хиркасын киеп утырмышдым вә дога сафрасилә мөтәнәгъгыйм улмышдым. Нагяһ бераз җәмәгать газизләрдән але Госман[н] ың тәварихендән вә мәнакыйбләрендән зикер итделәр вә бу фәкыйрьдән сөаль итделәр, фәкыйрь дәхи җавап вирдем..." - дип, ул вакыйгаларны бер дә мөһим вә мөһим түгелен сайлап тормыйча сөйләп китә. +Госманлы дәүләте ясалып яткан көннәрдә Кечек Азия туфрагында җәнүб төрк теле белән язучылар, әлбәттә, күп иде. Аларның һәркайсына аерым тукталуның лөзүме юк. +Чын госманлы әдәбияты 1435 елда төрекләр тарафыннан Истанбул алынгач башлана. Бу заманнан башлап инде төрек әдәбияты Иран шагыйрьләренә тәкълидкә мөбтәля булып, теленә гарәп-фарсы сүзләре тула башлый, Иран өслүбе вә тарзы ифадәсе хөкем сөрергә тотына. Шуның өчен әдәбият, халыктан ераклашып, хаким сыйныфларның әдәбиятына әверелеп китә. Шуның нәтиҗәсендә бара-тора бөтенләй халык теленнән аерылган бер госманлы әдәби теле мәйданга килә. Шагыйрьләр үзләре халык телен "каба лисан" (тупас тел) дип яманларга тотыналар. Шагыйрь Яхъя бәй шикелле: +Илең сүзене тәрҗемә итмәдем, ябаның авыруын аңа катмадым, +Делем улмады тәрҗеман гаҗәм, гаҗәм үлесенең тәгамен йимәм, - диючеләр булса да, алар бу сүзне тик әйтеп кенә калдылар. Әсәрләре һаман да шул адәм аңламаслык гарәп-фарсы-төрк жаргоныннан гыйбарәт булды. +Тантаналы галәбәләр госманлы хөкүмәт сөрүче сыйныфының кесәсен "ганимәт" белән тутырып, ул сыйныф чын бер феодал сыйныфына әверелде. Алар рус вотчиналары шикелле имтиязлар алып, шундагы җир сөрүче - тарлачыларга эксплуатация ясап яттылар. Сарай тирәләрендә исраф эшлексезлек, гыйшгыйшрәт зоһур итте, иске патриархаль, садә төрк тормышы бетте. Моның нәтиҗәсе буларак, шул тормышка махсус зәвык һәм назик тойгылар мәйдан алды. Шигырь, әдәбият "чалгы" музыка шикелле зиннәт нәрсәсе булып калды. Солтаннар үзләре дә фарсы вә төрки шигырьләр язарга керештеләр, үзләрен мактату өчен, махсус "сарай шагыйре" мәнсабын я садылар. +Бу замандагы госманлы әдәбияты, никадәр чынлыкта дөньяви әдәбият булса да, суфилык хиркасын салмады һәм сала алмады, чөнки тәсаувыф идеяләре шулкадәр көчәйгән, тормышка кергән иде, шагыйрьләр ничаклы дөньяви тормышны мактасалар да, ничаклы гыйшык, гыйшрәт, эчемлек вә шәрабка мәдхияләр укысалар да, язып бетергәч, ахырдан һәркайсын тәэвил итеп, дөньяны суфилык чадрасы белән капларга мәҗбүр иделәр, заманасының иҗтимагый хәят шәраите алардан шулай икейөзле "ханжа" булуны таләп итә иде. +Гомумән, борынгы госманлы шагыйрьләрен ике горуһка аерырга мөмкин. Аларның берсе - шул сарайлар тирәсенә елышкан, үзләре халис дөньяча фикер йөрткән, бөтен хисләре белән дөнья тормышына бәйләнгән кешеләр булсалар да, мәҗбүрият йөзеннән генә суфиланып азапланучылар; икенчесе - тәкия вә челләханәләрдә утырып, дөньядан ваз кичеп, фәкать сөйгән Аллаларына һәм пәйгамбәргә каратып, чын-самими күңелләреннән чыккан мөнәҗәтләрен язучы, хакыйкатән суфи шагыйрьләрдер. Соңгы тип шагыйрьләрнең иң билгелесе - шөбһәсез, "Язычы углы" ләкабе белән мәшһүр булган Мөхәммәд Чәләбидер. Аның безнең татарларга да бик мәгълүм булган "Мөхәммәдия"се XV гасырның уртасында язылып тәмам булган иде. Бу китап һәм аның мөәллифе хакында киләчәктә аерым тукталып сөйләнәчәк булганга, бу урында тәфсилгә керешмибез. +XV гасырның игътибар ителергә тиешле булган шагыйрьләреннән берсе - солтан Мөхәммәд Фатихның углы Җәм солтандыр. Бу зат - атасы үлгәч, яурупалыларның мөшарәкәте белән тәхет даулаучы бер шаһзадә булып, Икенче Баязидның тәгъкыйбеннән Яурупага качкан бер кеше иде. Ул җәнүби Франциядә Ницца шәһәрендә торып, аның матурлыгына, гарәп мәдәниятенең газамәтенә сокланып: +Гаҗәеб шәһәр, имеш, бу шәһре Ницца, +Ки калур янына һәр кеше Ницца, - дигән бу шагыйрь. Аның Франциядә бер француз кызына гыйшкы, аның белән булган романтик маҗаралары - ничә романнарга мәүзуг булган вакыйгалардандыр. Шәрыкның беренче гарәпчесе булган бу шагыйрь, үзенә иң назик гыйшык бүләк иткән Франциягә хитабән, шундый бер мәдхия язды: +Шушы шагыйрьдән башлап, госманлы әдәбиятында "Йосыф - Зөләйха", "Ләйлә - Мәҗнүн" тибындагы "парлы" гыйшкый поэмалар язучы шагыйрьләр тезмәсе башланып китә. Боларның әсәрләре - тәкълидтән, идеологияләре суфилыктан гыйбарәт булганга, алар һәммәсе бертөсле. +Менә шул хәлдә госманлы әдәбияты үзенең "алтын гасырына", ягъни XVI гасырга керә. XVI гасыр шагыйрьләре арасында бер оригиналь шәхес булса, ул да - Миһри-хатындыр. Бу - шәрык галәмендә моңарчы сирәк очрый торган, беренче башлап үз хокукларын яклаучы хатыннардандыр. Бер шигырендә ул бу хакта әйтә: +Чөнки нәкыс гакыл улыр дирләр ниса, +Һәр сүзен мәгъзүр тотмакдыр рәва. +Бер мөәннәс йәкдер ки ул әһел ула +Бең мөзәккәрдән ки ул та әһел әүля. +Миһри-хатын да, заманасының башка госманлы шагыйрьләре төсле, суфилык бөркәнчегенә төренеп язса да, аның шигырьләре арасында чын эпикуреизм рухында булып, пессимизм (мәэюсият)тән гари булганнары да юк түгел, мәсәлән, ул бер урында: +Гөлстанында икән ул гончәнең - фөрьяд кыл, +Юкса ярин гөл кидәр, калырсән, и мескин, бизар, - ди. Ләкин ул дөньяны "гөлстан"га охшатса да, анда кайгыхәсрәтнең күплеген белә. дип, яңадан пессимизмга батып китә. +XVI гасыр әдәбиятында бөтенләй эпикуреизм әсасында язылган әсәрләр дә юк түгел. Мәсәлән, 15825 елда вафат булган госманлы классикларыннан "Гыйш вә нуш ит, кем, кичәр, калмас әйам бәһар" мисрагъларны язучы Мәсихи - шулар җөмләсеннән. Бу шагыйрь үзенең "Шәһәр әнгиз" исемле поэмасында заһири суфилыкны үзләренә бер һөнәр итеп алган кешеләрне бик каты тешли. Ләкин мондый рухтагы әсәрләр XVI гасыр госманлы әдәбиятында күпчелек тәшкил итмиләр. +Шулай итеп, XVI гасырда госманлы әдәбияты баеса да, галәмгә яңа бер фикер яки форма бирә алмады, бөтен хезмәте госманлы әдәби теленә гарәп-фарсы сүзләрен тутырудан гыйбарәт булды. Бу гасыр - Госманлы империясенең куәт вә шәүкәте иң югары ноктасына менеп җиткән чагы, казнасының да иң баеган дәвере, сарай тирәсендә вә югары сыйныфларда исраф вә зиннәтле тормышның да иң кабарган вакыты иде. Солтаннар, үзләрен мактату өчен, махсус сарай шагыйрьләре мәнсабы ясап, "шаһнамәче"ләр тәгъйин кыла башладылар. Ләкин тышкы яктан ялтыравыклы булган бу дәвер әдәбиятка яңа рух өрә алмады. Шагыйрьләр һаман шул иске мәүзугларны һәртөрле итеп тәкрар кылалар, аларның суфилык битлеге астына яшеренеп җырлаган вә мактаган нәрсәләре һаман да шул Иран шагыйрьләреннән мирас булып килгән шәраб, исереклек, гыйшык, кызлар, матур ир балалар, музыка, бию вә гыйш-гыйшрәттән гыйбарәт иде. +Фарсы тәэсире бер идея ягына гына мөнхәсыйр булып калмады. Телгә дә аның тәэсире шулай ук зур булды. Фарсы сүзләре төрк теленә бертуктаусыз агып кереп, аны тәмам басып баралар иде. Гасырның башында бу эшкә каршы протест ясаучы бердәнбер шагыйрь Яхъя бәй булды. Ул үзенең "гаҗәм тәрҗеманы булмавы, гаҗәм үлегеннән калган ашны ашамавы" белән мактанды. Әмма гомуми агым кире якка иде. Шагыйрьләр, бер-береннән уздырып, өслүбләрен әҗнәбилекләр белән чуарлыйлар, бер-береннән арттырып, телләреннән "тупас төрк телен" куарга тырышалар, лөгать китапларыннан әллә нинди күгәреп беткән, күз күрмәгән, колак ишетмәгән сүзләрне өстерәп чыгаралар, һич булмаганда төрк сүзләрен азаплап, алардан фарсыча яки гарәпчә җәмгы сыйгалары ясыйлар иде. Чөнки бу үзенә бертөрле "шик" исәпләнә, мөмкин кадәр чуалчык вә авыр тел белән язу госманлы шагыйрьләренең "ма биһи әлифтихар"ы булып киткән иде. Эш шул дәрәҗәгә барып җитте ки, кайбер шигырьләрдә төркчә сүзләрнең тәнасебе йөздә[н] унга төште, ул сүзләр дә күбрәк ялгаулар белән алмашлардан гыйбарәт була иде. Моны күрү өчен: +Рухсарә ки хат ганбәр әфшан, габд хәбшидер ады рәйхан, +Ул халә сийаһ, билал вә ләбләр - якут бере, бересе мәрҗан, - дигән мисрагны алу җитсә кирәк. +Мәшһүр Явыз Солтан Сәлимнәр, Сөләйман Канунилар дәвере булган XVI гасыр Төркиясенең иң яхшы тасвир вә тәүсыйфын (характеристикасын) бирүче шагыйрь - Рәванидер. Бу кеше - шагыйрь булуы белән бергә хәйләкәр бер сарай әһеле дә булып, зиннәт вә байлык сөюче адәм иде. Хәтта ул зур мәнсаблар биләп торды. Шулчакта аның шактый әхлаксызлыкка мөбтәля булганлыгы да сизелгән. Шул хакта гаепләүчеләргә каршы ул, һич оялмыйча: +Йә Рәвани, күр, нәләр диделәр, бал тотан бармагын ялар, диделәр, +Кәгъбәйә бөйләчә зиярәт идән, дин вә дөньясыны япар, диделәр, - дип җавап биргән иде. Рәванинең мәшһүр әсәрләреннән берсе - XVI гасыр Төркиясенең бөтен әхлакый түбәнлеген, аның фикер вә идеяләрен, зәвык, максат вә гаяи хыялларын күрсәтә торган "Гыйшрәтнамә"седер. Бу шагыйрь үзенең әсәрләрендә, суфилык белән капланып, заманасының бөтен кабахәтлекләрен мактады, аристократиягә ярарга тырышып, Иран шагыйре Гомәр Хәйямгә тәкълидән, аракы, хатыннар вә уен-көлкене мәдех итте. +Бу классик дәвер госманлы әдәбиятына бик күп шагыйрь вә әдипләр бирсә дә, аларның әсәрләре күбесенчә бер нәрсәдән - урлау вә тәкрардан гыйбарәт булды. Замандашлары бу шагыйрь ләрдән "Шигъраи заман кем варе, бер-берендән угырлар әшгаре" дип көләләр иде. +Бу урында госманлы һәм чыгтай әдәбиятларының берберсенә мөнәсәбәтләре хакында берничә сүз әйтеп китәргә тиеш. Мәгълүм ки, төрк әдәбиятларының бу ике бөек тармагы, бер үк гасырларда диярлек бер-берсе белән янәшә яшәп, һәр икесе үз башына үсте вә тәрәккый итте. Тел вә мәдәни мохитнең башкалыгы, сәяси яктан да Төркия белән Мавәраэннәһернең рәкабәте, хәтта дошманлыгы, арада Иран шикелле зур бер чит халыкның ятуы бу ике әдәбиятка бер-берсе белән берләшеп, бер әдәбиятка әверелеп китәргә имкян бирмәде. Ләкин шул ук Иран алар арасында бер галяка да иде. Чөнки һәр ике төрк әдәбияты тигез рәвештә Иран әдәбиятына тәкълид кылалар, андагы суфилык фикерләре белән сугарылалар, әдәби форма-өслүб вә тарзы ифадәне иранлылардан алалар, телләрен фарсы сүзләре белән бертигез чуарлыйлар иде. Дәрвакыйг, һәр ике әдәбиятка кергән уртак гарәп-фарсы сүзләре алар арасында тел берлеге мәйданга килүгә сәбәп булды. Бу тел берлеге бер ул яктан гына да түгел иде, чөнки борынгырак дәвердәге госманлы әдәби телендә бик күп чыгтай сүзләре вә формалары истигъмаль ителә, шуңар күрә ике әдәби тел арасындагы аерма ул кадәр нык сизелми иде әле. XVI гасыр телендә инде Урта Азия тәэсире күзгә бәрелмәсә дә, элекке сәлҗук шагыйрьләре Вәләд Солтаннар, Гашыйк Пашаларның телендә генә түгел, хәтта XV гасыр язучысы Мөхәммәд Чәләбинең "Мөхәммәдия"сендә дә без әле чыгтайча тәэсирнең бик куәтле булганлыгын күрәбез. +Урта Азия төркләре белән гарби төркләр арасында мәдәни мөнәсәбәт һәрвакытта булып тора, гыйлемнәрен төгәлләр өчен госманлылар Мавәраэннәһергә баргалыйлар, шагыйрьләр дә Урта Азияне зиярәт иткәлиләр, шулай ук чыгтай шагыйрьләре дә Төркиягә киләләр, бәгъзылары шунда калып, сарай шагыйрьләре урынын тоталар иде. +Менә шундый мәдәни галяка аркасында бәгъзы бер чыгтай шагыйрьләренең әсәрләре Төркиягә килеп (бигрәк тә Нәваи) госм анлы укучылары арасында тәгъмим ителде. Нәваинең госм анлыл ар каршында кадер вә игътибары аларның үзләре арасыннан чыккан бөек шагыйрьләрнекеннән һич ким түгел иде. Хәтта, Нә ваинең шигырьләрен аңлар өчен, аның телендәге чыгтай сүзләренә госманлыча мәгънә бирә торган лөгать китаплары да төзелде. +Шулай ук бөтен төрк дөньясы өчен уртак булган икенче бер атаклы зур шагыйрь булса, ул да - Физулидыр. Физули элек - Азәрбайҗан төркисенчә, соңрак таба госманлыча язды. Шуңар күрә госманлылар аны үз шагыйрьләре итеп хисаплаганнары шикелле, азәрбайҗан татарлары да үз әдипләре рәтеннән саныйлар. Башка төрк илләрендә укылганы шикелле, аның диваны безнең ерак шималь иленә дә килеп, татар укымышлысының яратып укый торган китапларыннан булып китте. Физули XVI гасыр кешесе булса да, ул Истанбулның исрафлы вә тантаналы хәятыннан еракта (күбрәк Багдад шәһәрендә) яшәде. Гаять самими бер лирик булуына, өслүбенең нәфасәтенә карамый, бу шагыйрь дә госманлы әдәбиятына яңа бер фикер вә тойгы бирмәде. Аның әсәрләре шул ук тәсаувыф идеологиясе белән тулган иде. Аның иң мәшһүр әсәрләреннән булган "Ләйлә вә Мәҗнүн"е - гарәп хорафатыннан алынып, Иран призмасы аркылы үткәрелгән бер гыйшкый поэмадыр. "Бәнг бадә" (Хәшиш һәм шәраб) исемле әсәре дә суфилык әсасенә бина кылынган кинаяле бер әсәр булып, анда исерткечләрнең падишасы - шәраб - башка төрле кәеф бирә торган нәрсәләр белән бәхәсләшә. Физулиның ши +Физули никадәр матур өслүбле, самими шагыйрь булмасын, төрк әдәбияты мөәррихләре тарафыннан классик шагыйрь хисапланмый. Шуңар күрә дә әгәр без, Төркиянең XVI гасыр әдәбиятын сөйләгәндә, госманлы әдәбиятының иң зур классикларыннан булган мәшһүр Бакыйны (1600 [елда] вафат) искә алмый китсәк, хата иткән булыр идек. +Бакый - заманасының бер галим рухание һәм Хафиз Ширази тарызында язучы лирик шагыйре иде. Ул үзе гади генә бер мәзиннең гаиләсеннән чыккан. Нәселле, мәгълүм кеше баласы булмаганга, башта озак вакыт төрек җәмгыяте аны танырга теләмәде. Бары тик шул дәвернең башка шагыйрьләре шикелле, солтан Сөләйман Канунига мәдхия касыйдәсе язып биргәч кенә, аны күзгә алдылар, шуннан соң гына ул бераз матди тормышын рәтләп, шөһрәт алып китте. Химаячесе Сөләйман үлгәч тә, ул, 34 ел яшәп, үзе дә шигырь язып маташучы исерек солтан Сәлим II, аның сөяркәсе - шагыйрә Хөбби Хатын һәм суфи шагыйрь Морад III заманнарында, шигырь язуның иң мәкъбүл булган бер дәверендә гомер кичерде. +Бакыйны төрек тәзкирәчеләре генә түгел, хәтта Яурупа мөстәшрикълары да мактыйлар. Өслүбенең матурлыгына, тойгысының байлыгына игътибар итәләр. Ләкин һаман да шул бу кешене теле ягыннан, төрек шагыйре дип әйтүдән бигрәк, Иран шагыйре дияргә туры килә. Аның бәгъзы шигырьләрен гади төркчә белүче генә түгел, хәтта фарсы теле вә әдәбияты белән шактый таныш кеше дә бик читенлек белән генә аңлар. XV-XVI гасырның кайбер госманлы шагыйрьләрен аңлар өчен, әле гарәп вә фарсы телләренә беркадәр әшна булу җитсә, инде Бакыйны укып аңлар өчен, кулга лөгать китабы тотып утырмый мөмкин түгел. Моны күрсәтү өчен, түбәндә аның бер шигыренең кисәген күчерәбез дә астына татарча тәрҗемәсен дәрҗ итәбез. Бакыйның күбрәк әсәрләре шундый тел белән язылган: +Сакыййа җаммы нәхуш гөл улыр, +Дәстенә кем алырсә, былбыл улыр. +Дир ки, күрен тазәдагы башымда, +Нә гүзәл кырмызи кырынгол улыр. +Гамь зөлфәлеклә дәүд аһ кәбүд +Ля җөрде латыйф сөнбел улыр. +Рөштәи мәви дилбәрә туламыш +Бәстәи бәнд зөлфкә гөл улыр. +Бакый йә аб васаллек ирмәзсә +Атәш һөҗрилә янар гөл улыр. +Мәгънәсе: И шәраб коючы! Шәраб савытың нинди матур гөл, / Кем генә кулына алмасын - былбыл була. / Башымдагы яңа җәрәхәтләрне күргән кеше: нинди матур кызыл канәфер икән, ди. / Синең бөдрәләреңнең кайгысы белән чакырылган аһларның зәңгәр төтене латыйф сөнбелләргә әйләнә. / Гүзәл кыз ның чәчәкләренә чолганган кеше аның бөдрәләренең чылбырларына богауланып әсир була. / Бакыйга синең кавышу суың ирешмәсә, аерылышу утына янып, көл булыр ул. +Шунысы гаҗәп бер тәсадеф ки, Бакыйның үлгән елларыннан Төркиянең инкыйраз, артка китү дәвере башлана. Шул дәвер башлану белән, әдәбиятта тәкрар, тәкълид вә тойгысыз шигырьләр хасил кылынып кала. XV-XVI гасырлардагы госманлы әдәбияты Иранның тәсаувыф әдәбиятының кире җырлануыннан вә бик оста тәкълиденнән гыйбарәт булды. Бу бабта төркчәләтеп нәрсә әйтергә мөмкин булса, һәммәсе әйтелде. XVII гасырда да сансыз күп шагыйрьләр шул ук иске мәүзугларга бихисап шигырьләр яздылар, чәйнәделәр, тәкрарладылар. Ахырда сүз бетте дә, ап-ачык рәвештә бер-берсеннән урлашу башланды. Шулай итеп, госманлыларның икътисад вә сәясәтләре төсле үк, әдәбиятлары да акрын-акрын инкыйразга йөз тотты. Шигырь шигъриятен югалта барды, әмма назымның модасы кабарганнан кабарды. Назымчылык шул дәрәҗәгә барып җитте ки, рәсми канцелярия язуларын көйләп язучылар да табылды. Мәсәлән, мөфти Сәгъдеддин - XVII гасыр башында Кырым ханына язган рәсми кәгазьләрен, 1625 елдагы Иран сәфәренең баш команданы Хафиз Паша үзенең гаскәр сорап солтанга язган хатларын назым белән язганнар иде. Бу түбәнләшүне хәтта XVI гасырның ахрындагы төрк тәнкыйтьчеләре (тәзкирәчеләр) дә аңладылар. Мәсәлән, шулардан берсе (Латыйфи) бу хакта шундый фикерләр бәян итә: "Хәзер сәнгать һәм гыйлем алучысы булмаган мал төсле... Матурлыкны һәм яхшы әсәрләрне аңлау зәвыгы бетте. Бер вакытта яшь булган кеше бара-бара картайган төсле, шигырь галәменең иягенә дә хәзер сакал чыкты. Нәкъ кирәкмәгән бер язулы кәгазь кисәге яки хатыйпларның амбарда күгәреп ята торган кылычы төсле, гыйлем ташланды..." +Без моңар кадәр госманлы әдәбиятындагы шигырь һәм шагыйрьләр хакында гына сөйләп килдек. Ләкин аларда, әлбәттә, нәсери әсәрләр һәм нәсер белән язучы мөхәррирләр дә бар иде. Бары тик, гомумән, шәрык халыкларындагы шикелле аларда да нәсер һәрвакытта әдәбиятта икенче, түбәнрәк урынны тотып килде. "Әдәбилек" мәфһүме госманлы төркләрендә "көйлелек" белән бик нык багланган иде. Шуның өчен нәфис әдәбият бабында нәсер шигырь артыннан өстерәлеп кенә барды. Нәсери әдәбият әсәрләре булган, гомумислам Шәркындә таралган кыйсса вә хикәя китаплары шактый иртә госманлы теленә тәрҗемә ителеп, күбрәк даирә укучыларга азык булды. "Әлфе ләйлә вә ләйлә", "Тутыйнамә", "Кабуснамә", "Кәлилә вә Димнә", "Әл-фараҗ бәгъдә-ш-шиддәт", "Кырык вәзир" шикелле кыйссалар төркчәгә әйләндерелде. +Бер такым исемсез язучылар "Китабе Коркыд", "Сәид Баттал Гази", "Сары Салтык Гази", "Фәттахетдин", "Хәзрәте Гали", "Әбүгалисина" кыйссалары шикелле халык авызында ("мәддах"лар тарафыннан) сөйләнеп йөргән хорафи дастаннарны, мәшһүр "Хуҗа Насретдин" ләтыйфаларын язып алып, китапларга теркәделәр. Күбрәк Иран әдәбиятыннан алынган һәртөрле парлы гашыйклар хакындагы романтик поэмаларны халык аңлардай хәлгә китереп садәләштерделәр. Шулай итеп, безнең "ТаһирЗөһрә" вә "Бүз егет"ләр тибындагы текстлары - нәсер белән, диалог вә монологлары назым белән язылган аерым бер тип вак рисалә - кыйссалар мәйданга килде. Югарыда сөйләнгән хорафи дастан вә хикәяләр белән бергә, алар ярым-йорты укымышлы авыл вә шәһәр гаммә укучысы өчен бердәнбер әдәби материал булып хезмәт иттеләр. Югары даирәләр Бакый, Рәвани, Мәсихиләрне укып шашкан вакытта, түбән катлау укучылар шушы исемсез мөхәррирләрнең әсәрләрен укып кәефләнделәр. Әлбәттә, аларның теле дә тегеләрнекенә караганда күп җиңел, гарәп-фарсы белән аз таныш укучыга да аңлашылырлык иде. Ул әсәрләрнең "Коркыд" шикелле бәгъзы бик искеләре бара-тора истигъмальдән чыгып, халык арасыннан югалдылар. Ләкин күбрәге, соңгы елларга кадәр тәкрар-тәкрар ташбасма белән сары кәгазьгә басылып, арзанлы нәшрият рәвешендә госманлы гаммәсе арасында таратылуда дәвам итте. Бу төрле әсәрләрнең бик күбесе, безнең Русиягә дә китерелеп, Идел буе татарлары өчен дә җирле әдәби ярлылыкны каплый торган ямау ролен уйнап килделәр. +Моннан башка тагы госманлылар, Иран шагыйрьләренең әсәрләрен тәрҗемә кылып, аларга озын-озын шәрехләр яздылар. "Тәзкирәт әш-шугараи" исемендәге әсәрләрдә үзләренең шагыйрьләренең тәрҗемәи хәлләрен язарга керештеләр. Бу китаплар госманлыларда әдәбият тарихы урынын тотып килде. +Башка мөселман халыклары шикелле үк, госманлы төркләре үзләренең милли тарихларына да әһәмият бирделәр. Сәлҗук төркләренең үткәнен сөйләгән тарихи бер әсәр XIV гасырның башларында ук зоһур иткән иде. Соңра тарих гыйлеме аларда сөеп укыла торган әйбергә әверелеп китеп, тарих язу да бер гадәт хөкемен алды. Морад II заманасында тарихчылык өчен сарайда "Вәкаиг нәүвис" аталган аерым бер мәнсаб та төзелде. Шуның нәтиҗәсендә калын-калын, әмма падишаһларга тәлинкә тотып язылганга, күп вакытта тарихи хаталар белән тулган тарих китаплары мәйданга килде.Госманлы телендә башка шәрык халыкларында модада булган җәгърафия гыйлеменә даир әсәрләр дә язылды. XVII гасыр ның ахырында Әүлия Чәләби дигән кешенең "Тарихе сәйях"ы тасниф кылынды, XVI гасырның башында язылган, Пири Рәис дигән кешенең "Бәхрия"сендә Аталар диңгезе тасвир ителде. Сәет Галиәкбәр исемле кеше Кытай (Чин) хакында элек фарсыча бер әсәр язып, соңыннан төрекчәгә тәрҗемә кылды. Ниһаять, 1658 дә вафат булган, Яурупада "Хуҗа Хәлифә" ләкабе белән аталган мәшһүр библиограф Кятиб Чәләби үзенең җәгърафия вә тарихка даир "Җиһаннамә" исемле зур әсәрен вөҗүдкә китерде. Моннан ике гасыр элек Төркиядә басмачылык эше башлангач, иң беренче басылган китаплардан берсе - кятиб Чәләбинең шушы "Җиһаннамә"се иде. +Тәмам. + ИКЕНЧЕ БҮЛЕК ТАТАР ТЕЛЕ ВӘ ӘДӘБИЯТЫНЫҢ ТАРИХИ ЯЗМЫШЫ +Идел елгасы буенда яшәп, шәрык вә гаребне бер-берсенә тоташтыручы, шәрык вә гареб мәдәниятен бергә кушучы мәдәният ташучы татар милләтенең мәдәнияте, аның кисәге булган фикере, әдәбияты шул фикерне җәюдә васита булган теле тиз генә ясалмады. +Татарның җиреннән ага торган Идел елгасының җитез сулары шикелле Идел буе вә шәркый Яурупада татарларның бабалары төрле төрк халыклары тарихының озын гасырлары буенча мөттасил агып, килеп-китеп тордылар. +Элек, Гайсәдән алда чакларда, төрк халыклары, Хәзәр диңгезе һәм Урал таулары артыннан кереп-чыгып, юнаннар, скиф, соңра румалылар, сармат аталган күчмә халыклар арасында йөрделәр, соңра болар һун исеме белән миладидан соң II-IV гасырларда килеп чыгып үтеп киттеләр. Ләкин үзләренең эзләрен шәркый Яурупаның киң сахраларында калдырдылар: соңра төркләр авар исеме белән үтеп китеп, җәнүб сахраларында Дунай буйларында йөрделәр. VIII һәм IX гасырларда Хәзәр исемендә чын бер утраклы дәүләт ясап, шәрык вә гареб сәүдәсендә васиталык иттеләр. Шул ук чакта җәнүб сахраларыннан V гасырда болгар исемендә килеп, шималь урманнарына, Идел һәм Чулман елгаларының урта бер җиренә утырып, VIII-IX гасырда мәдәни бер дәүләт ясадылар: шул ук вакытта, IX-XI гасырларда, элек - пәчәнәкләр, соңра половец яисә кыпчак (коман) аталган төркләр килеп чыгып, мәгъмүр Хәзәр төркләре илен бетереп, XIII гасырда монголлар яисә татарлар командасында төркләр килеп, Алтын Урда дәүләтен ясаганчыга кадәр тордылар да, соңра бер кыйсеме Алтын Урда яисә кыпчак дәүләтенең эченә кереп, әүвәлге исемнәрен татарга алмаштырдылар, бер кыйсеме булса Маҗарстанга маҗар кардәшләре арасына кереп, бер-ике гасыр эчендә исемнәрен маҗар вәкаигънамәләрендә генә калдырып югалдылар... Шулай итеп, Алтын Урда бер өч гасырга шәркый Яурупадагы бөтен төрк гонсырын җыйды... Ләкин бу интеграция (җыелу) процессы бетәр-бетмәс яңа юллар ачылып, Идел елгасы әүвәлге икътисади әһәмиятен югалту белән, яңадан дифференциация (бүленү) процессы башланды. Шуның нәтиҗәсе буларак, тарих сәхнәсенә, бер яктан, яңа төрк сәяси хәмиятләре: Кырым, Казан, Әстерхан, Нугай, Касыйм урдалары туды. Икенче яктан, кайсысы яңадан, кайсысы искедән булып та, Алтын Урда бар чакта күмелеп торган этнографик төрк гонсырлары мәйданга килде: Казан вә әтрафы татарлары, мишәрләр, башкортлар, нугайлар, Кырым татарлары, чувашлар. Әгәр Алтын Урда ясалганчы болгарлар шәркый Яурупаның төркләре арасында иң мәдәни бер гонсырлык, Яурупа империализмына каршы беренче истихкям ролен ифа итеп торсалар, Алтын Урда беткәч тә, шул ук Болгарстан хәрабәсе өстенә салынган Казан ханлыгы ике-өч гасыр бер мөддәттә шул ук вазифаны үтәп торды. XVI гасырда озак вә канлы сугышлар, ничә елларга тартылган ихтиляллардан соң Русиягә кушылгач, бу татар халкы иң авыр хәлдә яшәде. Мәхкүмиятнең иң каты зарбәсе аның өстенә төште. Русиянең мөстәбид царьларының, соңра император вә императрицаларның шәрыкны кол итәргә теләү сәясәтләренең иң элекке кизәнүләре Казан татарларына булды. Соңра гына ул сәясәт элек - башкортларга, соңра казакъ, үзбәк, төрекмән халыклары өстенә юнәлде... Ләкин Мәскәү, соңра Петербургның авыр ясаклары, иманаларның (подушная подать) авырлыкларына, колонизаторларның татар җирләрен алуларына, чукынмаган өчен башка халыкка караганда берничә өлеш артык салым, артык рекрут бирү мәҗбүриятләренә, мәктәпләр салырга рөхсәт бирмәүләренә карамыйча, шәрыкның гаребкә ачылган капкасында торучы татарлар бабалары болгарларның вәрасәте булган мәдәният ташучылыкны җуймадылар. Яшереп булса да мәктәп ачтылар, китап укыдылар һәм яздылар... Ниһаять, XIX гасырның соңында, бигрәк тә Русиянең беренче, икенче вә Октябрь революцияләре аркасында, этнографи бер гонсырлыктан чыгып, мәдәни бер милләткә әверелделәр... +Хәзер безгә, татарның үз әдәбиятына яисә аның әдәбиятына тәэсир иткән башка төрк кабиләләренең әсәрләренә күчкәнче, берничә мөһим мәсьәлә белән танышып китәргә кирәк. Ул исә безнең әдәбиятыбызны шактый ишгаль кылган, ләкин һаман да хәл кылынмаган "Татар кем?" сөаленә җаваптыр. Бу нәзари мәсьәләгә бертөрле караш ясамыйча торып, татар әдәбиятының тарихы аңлашылачак түгел. +"Татар" дигән сүзне без беренче мәртәбә VIII гасыр төрк мәнбәгъларыннан булган Орхон язуларында очратабыз. Анда әйтелгән: "угыз будун утыз татар бирлә тәрелеп кәлти" (угыз халкы утыз татар кабиләсе белән берләште). Орхон язуларында сөйләнә торган "татарлар"ның угыз будуныннан аерым халык икәне күренеп тора. Угыз дип борынгы төркләрне атаганнары һәм бу исем төркләрнең "тотәм" (тотем) булуы ихтималы - мәгъ лүм бер мәсьәләдер. Шуның өчен академик Радлов Орхон язуларындагы татарларны Онон (Онон) буенда торучы монголлар булырга кирәк, ди.3 +Кытайларның IX гасыр тарихи мәнбәгъларында "татар" исеме очрый. Алар аны "тата" һәм "tha-thaeul" рәвешендә язалар. Чөнки кытайлар "р" хәрефен әйтмиләр. Алар шуның өчен "төрк" дигән сүзне дә "ту-күә" рәвешендә язалар. +1604 елда нәшер ителгән кытайча зур энциклопедиядә шулай әйтелә: "Татарлар Шамо (Гоби) чүлендә торалар, болар юань исемле бәрбәрләрнең балалары; васлалар да моның шимали гарбисендә күчмә тормыш кичерәләр, болар да тата халкына мәнсүб. Мөстәшрикъ Клапрот фикеренчә, юаньнар монголлар, әмма васлалар булса, шул ук монголларның бер кабиләсе булган калмыклардыр. +Моннан биш йөз ел элек Пекинда язылган "Кытай-фарсы лөгать китабы"нда "tha-ta" дигән сүзне "монгол" дип тәрҗемә кылынган. Гомумән, кытай мөәррихләренең сүзләренә күрә, борынгы заманда татарлар Кытайның шимали шәркыйсында торып, Mohho яисә монгол халкының аерым бер кабиләсе генә иде. Вакыйган, безнең бу фикеребезне IX гасырда язылган бер кытай мәнбәгындагы шушы сүзләр куәтлиләр: "Алар (монголлар) кайсысы - әкә-монгол, кайсысы су-монгол дип аталып, соңгыларын үзләренең җирләре аркылы үтүче бер елга исеме белән "татар" дип атыйлар: бу халыкларның телләре вә төсләре бертөсле, гәрчә аларның аерым падишалары булып, үзләре төрле җирләрдә торсалар да". +Әгәр без мөселман мәнбәгъларын карасак, анда да шул ук кытай мәнбәгъларының фикерләренә мотәбәкать күрәбез. Татарларның ислам галәменә һөҗүмнәре вакытында шул дәкыйкаларны тасвир итүче Ибн әл-Әсир монголларны татар дип йөри. Вакыйган, ислам галәменә һөҗүм итүче Һулагу гаскәрләре эчендә "кара татар" күп иде. Бу кабилә эченнән Чыңгыз хан чыкты. Чыңгызның монголлыгында Леон Кахунның хыяллары белән бозылмаган һичкем шөбһә итмәс, билгеле! +XIII гасырда Яурупадан илче булып татарлар арасына барган монахлардан Рубрук һәм Плано Карпини да монголлар белән татарларны бер халык итеп йөртәләр. Мәсәлән, Карпини сәяхәтнамәсенең 12 нче бабында: "Дөресен әйткәндә, татарлар үзләрен монгал яисә монгол дип йөриләр", - ди. Югарыда сөйләгән сүзләрдән гареб вә шәрык мәнбәгъларыннан күрдекке "татар" дигән сүз "монгол" дигән сүз белән бер. Ләкин борынгы заман халыкларында, хәзерге шикелле, исемне бер мөгайян бер җенесюк. Халыкларны да күп вакытта сәяси берлек ясау, шул берлекнең башында утырган сөляләнең мәнсүб булган кабилә вә ыругы исеме белән атау гадәт иде. Шуның өчен дә, мәсәлән, мәшһүр Рәшид әд-Дин "Җәмигъ әт-тәварих"ендә "төрк" дип бөтен "сахра нишин" халыкларны атый. Шулай булса да татарларның арасында төркләр дә бар. Мәсьәлә шулай: татарлар берничә кисәккә бүленәләр: кара, чаган яисә ак татарлар, буйсынмый торган (вәхши) татарлар. Ак татарлар - төрк җенесеннән. Кытай мәнбәгъларының хәбәрләренә күрә, Чыңгыз заманасында ак татарларны Алагуз исемле кеше идарә кылып торып, бу кеше үзенең нәселенең ту-күә ханнарыннан килгәнен сөйли, имеш. Мәгълүм ки, ту-күәләр - төркләрдер: Орхон язулары шуларныкы, ләкин, һәрхәлдә, Чыңгыз империясен ясаучы гонсырның башында ак татарлар түгел, бәлки кара татарлар, димәк, монголлар торалар. +Ни өчен бер үк халыкка "монгол" һәм "татар" дип исем кушканнар? +"Монгол" сүзе бик борынгы заманнан бирле булса да, хәзерге монголларның бабаларының милли атлары булмаган. Бары тик Тимучин 1206 елда императорлык ләкабен алып, Чыңгыз хан булгач кына, бу исем бөтен монгол халкына гам ат булып киткән. Шул вакытка кадәр монголларны татар дип йөргәннәр. +Билгеле, монда кадәр сөйләнгән сүзләр - бер гипотеза гына. Шулай да шактый көчле бер ихтимал. Ләкин безгә татарның башта монголмы, төркме булуы мәсьәләсеннән бигрәк, ничек итеп шәркый Русиядә торучы төркләргә "татар" исеме кушылган - шунысы мөһим. +Шәркый Яурупага Җүҗи баласы Бату хан командасында берничә мең татар килгән. Болар килеп, коман (кыпчак) вә болгарларга баш булганнар. Шуларның исеме белән мәхкүм халыкларны да "татар" дип йөри башлаганнар. Ләкин бу монголлар исламият Х гасырдан ук нык урынлашкан болгарлар арасына һәм исламият шактый таралган команнар арасына килеп утыргач, боларга халык берничә заман, дошманлык белән, мәҗүсиләр һәм истиля итүчеләр дип караганнар. Килмешәк монголлар да, Чыңгыз кабиләсе "кара татар"лардан килгәнлекләре өчен үзләрен бик зур хисаплап, җирле төп төркләргә өстән торып караганнар: шуның өстенә дә алар чын монгол - мәҗүс "Ясанамә"сенең хөкемнәрен кыпчак вә болгар төркләре арасына җәяргә тырышканнар. Дөрес, "Ясанамә"нең хөкемнәре монголлар шикелле үк күчмәле булган төркләрнең хәятына туры килә торган булса да (чөнки "Ясанамә" гадәт хокукына бинаән итеп ясалган), алар арасында инде мөселман руханилары аркылы шәригать шактый таралган булганга, һәм бу мәсьәләдә монголлар белән җирле төркләр арасында беркадәр дошманлык булган булуы ихтимал. Бәлки, шуның нәтиҗәседер, безнең халык үзен әле дә татар дияргә яратмый. Бәлки телен төрки теле, ди: шулай ук безнең халык мәкальләре арасында татарга каршы булган мәкальләр очрый... Бу мәсьәләне XIX гасырда язучы мөстәшрикълар дә сизгәннәр. +Шәркый Яурупага килгән монголлар бик аз булганга , бигрәк тә 1269 елларда Кублай заманасында Чыңгыз ясаган дәүләттә берлек беткәч, Алтын Урда истикълялият алгач, Монголияд ән яңа монгол гаскәре килмәс булды. Килгән монголлар да акрынлап төркләштеләр. Хөкүмәт ярлыкларын бик иртә төркчә яза башлады. Инде XIV гасырда Ибн Баттута килгәндә, Үзбәк ханның сараенда төркчә сөйләшәләр иде. Шулай итеп, татарлар төркләштеләр. Идел буендагы халыкларны "татар" дип атый башладылар: нәкъ асылда эслау җенесеннән булган Дунай болгар лары - болгар төркләре кул астында торып, болгар исеме; эслау руслар - рус кабиләсеннән норман кенәзләре кулы астына керүләре белән "рус" исеме; галлар франклар истилясы соңында "француз" исеме кабул иткәннәре шикелле, шәркый Яурупа төркл әре дә, татармонголлар кул астына кергәч, "татар" исемен кабул иттеләр. II +Бу кыска мәкаләдә хәл итәргә кирәкле мәсьәләләрнең янә берсе - татар теленең ясалуы мәсьәләседер. Бу мәсьәләгә җавапны мөәррихтән бигрәк тел мөтәхассыйсе бирергә тиеш. Шулай булса да, бу хакта без татар теленең ясалу процессын тикшереп багабыз. XIII гасырда Алтын Урда яисә кыпчак ханлыгы ясалганчы, тәхминән төрк халыклары хәзерге Русия туфрагында шулай торалар, хәзерге җәнүби Русиядәге Дон-Днепр арасында вә Малая Русия сахраларында, Иделнең түбәнге агымының уң ягындагы сахраларда төрле исемдә төрк җенесеннән булган халыклар күчеп йөриләр. Аларның исемнәре төрле иде: пәчәнәк, коман (половец яисә кыпчак), гуз (яисә угыз, уз). Төрк (Торки) халыкл ары, бу халыкларның телләре хакында без аз беләбез. Шулай да мәнбәгълар пәчәнәк теле коман теле төсле булганын сөйлиләр. Мәгълүм ки, коман теле "Кодекс куманикус" мәҗмугасы табылу аркасында безгә мәгълүм шималь төрки теленә, бигрәк тә хәзерге Казан татарчасына бик якын. Аның җәнүб төркисе булмаганлыгын безгә Яурупа сәйяхларыннан Рубруквис та тәэкид кылып: "Уйгур теленең әсасы һәм әмере - төрк һәм коман теледер", - ди. Дөрес, Рубруквис бер тел галиме түгел, шулай булса да, мондый сүзне әйтү өчен, ул коман телен үзе белеп яисә коман телен белүчеләрдән ишетеп әйткән булыр. Һәрхәлдә, коман телен белгән кеше, уйгурлар белән сөйләшкәндә, аларны аңласа гына, бу сүзне әйтергә тиеш. Эш, вакыйган, шулай да. Минорит орденының бер министры яза: "Мин, (дингә өндәргә китәргә) карар кылгач та, элек илнең телен өйрәнергә карар бирдем һәм Алланың гыйнаяте белән коман телен һәм уйгур литературасын өйрәндем ки, бу илләрнең барчасында да шуның белән файдаланалар". Димәк, соңра татарлар килеп чыгып, Алтын Урда дәүләтен ясагач, уйгур теленә якын телдә ярлыклар чыгара башлауларының сәбәбе дә, бер яктан, уйгур теленең Чыңгыз канцеляриясендә истигъмаль кылынган булуы булса, икенче яктан, югарыда күренгәнчә, коман-к ыпчакларга якын тел булуыдыр. +Калган халыклардан гуз, уз халыклары исә, мөәррих Голубовскийның исбат кылуына күрә, рус летописьларында әйтелә торган Торки дигән халыклар белән бер халыклардыр. Голубовскийның дәлилләрен бу урында китермичә, шуңарга гыйлавә итеп, шуны гына әйтергә кирәк ки, Орхон язуларыннан "угыз будуны"ның "төрк будуны" белән бер халык булганы сизелә: димәк, бу да бер дәлил була ала. Әмма "угыз" белән "гуз" янына "уз" сүзләренең бер үк сүз икәне ачык мәгълүм. Юнанча һәм латинча мәнбәгълар "гъ" авазын яза алмаганга, "уз" яисә "гуз" рәвешендә язганнар. Бу төрк кабиләсе IX һәм X гасырда Урта Азиядә булып, соңра җәнүби Русия сахраларына килеп чыкты. Безнең фикеребезчә, болар җәнүб төркләре шивәсендә сөйләшкән булырлар. Моңарга бер дәлилебез бар: Бизанес мөәррихләреннән Михаил Атталиятның әйтүенә күрә, Рум кайсары сәлҗук солтаны белән сугышкан чакта, Бизанес ягыннан төрк узлар сугышканнар, һәм төрк узлар белән сәлҗук төркләре - бер үк халык: хәтта сугыш вакытында узлар (угыз) исә, үз кардәшләре белән сугышмыйча, сәлҗукыйлар ягына чыкканнар. Шәрык мәнбәгъл ары дә сәлҗукыйларның "угыз" төркл әре җөмләсеннән булганлыкларын бәян итәләр. Сәлҗукыйларның телләре безгә бик мәгълүм. Алар хәзерге госманлы төркләренә кардәш бер халык булганлыкларыннан, җәнүб төрки теле белән сөйләшкәннәр. Монда сөйләнгән сүзләрдән безнең мәсьәләгә даир бер кирәкле нәтиҗә чыга: IX гасырдан алып XIII гасырга кадәр җәнүби Русия төркләре арасында ике төрле шивәдә сөйләшүче төркләр булган: җәнүб һәм шималь яисә гареб төркләре. XI гасырда команнар килгәндә, угызлар күренмәсәләр дә, билгеле, аларның шивәләренең тәэсирләре булган булыр: бәлки, алар, команнар тарафыннан җиңелгәч, һаман да шуларның кул асларында торганнардыр. Ләкин команнар сәяси җәһәттән галиб һәм күпчелек тә алар ягында булганга, Алтын Урда дәүләтендә коман телендә сөйләшүче күбрәк булгандыр. Шулай булса да җәнүб төркчәсе белән сөйләшүче кабиләләр булуы да бик ихтимал (Казан ханлыгында татар, мишәр вә чуваш шивәсе белән сөйләшүчеләр булганы шикелле). +Хәзерге Яурупа Пруссиянең шәркында, Иделнең түбәнге агымында, җәнүбтән Кавказ тауларына кадәр, шимальдән Урал тавы яннарына хәтле булган урыннарда Хәзәр дәүләте бар иде. Бу дәүләт, күчмә төркләр һәм норман-русларның талавы аркасында икътисади куәте беткәч, XI гасырда бетәргә йөз тотты. Бу халыкның төрк җенесеннән булганы безгә мәгълүм булса да, шивәләрендә хәзергә кадәр бертөрле дә мәнбәгъ табылмаганга, бер катгый карар чыгарыр хәл юк. Алай да Хәзәр хаканы Йосыфның Х гасырда Әндәлес хәлифәсенең сарай табибы, галим яһүд Хасдай ибн Шапрутка язган хатында үзләренең нәселләре хакында сөйләгәндә: "Мин үземнең атамның шәҗәрәсендә таптым ки, Тугарманың ун улы булган, менә аларның исемнәре: +1. Иң олысы - Уйур. +2. Икенчесе - Авырбәз. +3. Өченчесе - Аваз. +4. Дүртенчесе - Угыр. +.................................. +7. Җиденчесе - Хәзәр. +................................... +9. Тугызынчысы - Болгар", - ди дә "Мин - җиденче улы Хәзәр хәләфе", - ди. Вамбери "уйур", "угур" дигән сүзләрне "уйгур" һәм "угыз" дип ала. Әгәр эш болай булса, хәзәрләр үзләрен уйгур һәм угыз һәм болгарлар белән бер җенестән дип йөргәннәр. Ләкин бу сүз, хәзәрләрнең гомумән төрк булуларына дәлил булса да, аларның төрк теленең нинди шивәсе белән сөйләшүләренә дәлил була алмый. Шулай ук Бизанес мөәррихе Феофилның "шәркый төркләре, ягъни хәзәрләр" дигәне хәзәрләрнең уйгур теленә якын бер тел белән сөйләшү ихтималларын күрсәтсә дә, бертөрле дә катгый мәгъл үмат бирмәве өстенә Истахринең "вә лисан әл-болгар...." дигән сүзе тагы мәсьәләне чуалта. +Болгарларның теле мәсьәләсе тагын да чуалчыклырак. Бу хакта без болгар кабер ташлары хакында түбәндә киләчәк мәкаләбездә озаграк туктадык. Фараз итик тә, болгарларның теле хәзерге чуваш шивәсенә якын булсын. Алай булгач, VII гасыр һиҗридә язылган чувашча бер дә катышмаган күп кенә ташларның теле кайдан килгән? Ничек итеп болгар теле, хәзерге истыйлях белән әйтсәк, татарлашкан? Ничек итеп, мәсәлән, шундый язу язарлык чыгтайчага тартым татарча тел килеп чыккан: "Бүләртай ибн Белемшак бик зиярәте торыр Тәңрегә мәсрүр кылып кәүсәр шәрабе берлә кандырсын. Вафаты рәҗәб ахырында тарих йите йөз егерме түрттә". +Монда өч төрле процесс булган булуы ихтимал: 1) татарлар килгәнче үк болгарларның үз телләре шулай булып, бәгъзы ташларда табыла торган "җийат җүр"ле ярым татарча, ярым чувашка тартым тел - чын болгарныкы түгел, мөселман булган чувашларның теле, 2) болгарлар, күбрәк чувашчага тартым шивәле булсалар да, җәнүбтән татарлар килгәнче үк, команнар тәэсирендә телләре гареб төркчәсенә әверелә башлаган булыр, 3) безнең кулыбыздагы кабер ташлары һиҗри VII-VIII гасырларныкы, димәк, Болгарстан татарлар кулына кергән булганга, үзбәк кыпчак теле тәэсире астында шундый шивәгә әйләнгән булыр. +Икенче ихтималны бераз тәфсилләп үтәбез. Болгарларның җәнүб кардәшләре команнар белән ихтилятлары, шиксез, булган. Безгә аларның бер-берсенә мөнәсәбәтләре мөгайян мәгълүм түгел. Ләкин, һәрхәлдә, рус летописецлары болгарлар белән половецлар (команнар) арасында булган ихтилятка даир бер хәбәр бирәләр: 1117 елда Шәһри Болгарда берничә коман ханнары (кенәзләре) агуландылар, ләкин сәбәбе мәгълүм түгел. Билгеле, инде бу вакыйга болгарлар белән команнар арасында ихтилят булганлыгын күрсәтә. Бәлки, шушы катышу, алыш-биреш, сугышлар аркасында болгарларга коман теле тәэсир иткәндер дә, шәркый Яурупа төркләренең телләрендә берлек ясала башлагандыр. +Болгар иле татарлар кулына кергәч, билгеле, Болгарстанда татар колонизациясе башланды: Азиядән килгән монгол-татар мәэмүре, гаскәр башлыгы "баскак" вә "даруга" булып килде: коман вә башка төрк җенесеннән Алтын Урдада тора торган кешеләр гаскәре булып һәм мал йөртүче сәүдәгәр булып килделәр. Шимали Төркестан да бер заманда Алтын Урда кулында булганга, Урта Азиядән үзбәк телендәрәк сөйләшә торган сәүдәгәрләр, муллалар, фәкыйһләр, мигъмарлар, һөнәрчеләр килә башладылар. Шул рәвешчә, болгар теленә бу халыкларның да теле тәэсир иткән булыр. +Кабер ташлары арасында чуваш һәм татар шивәсе катыш дип йөртелә торган "Хаҗи зияраты торыр, тарихе җийат җүр" шикелле кабер ташлары, бәлки, шушы болгар теленең чувашсымак бер шивәдән татар теленә күчә башлаган бер заманның сөйләшү телен дә күрсәтә ала торганнардыр. +Алтын Урда дәверендәге сөйләшү теле ничек булганы мәгълүм түгел, ләкин алда сөйләнгән Рубруквис һәм минорит ордены миссионерының сүзеннән мәгълүм ки, Алтын Урданың күпчелегенең теле - коман теле, бу хакта мәгълүмат киләчәктәге "Коман мәҗмугасы" мөнәсәбәте белән язылган мәкаләдә бар. Бу тел - Радлов фикеренчә, хәзерге Казан татары шивәсенә якын бер шивә. Бу телне без, һәрхәлдә, Туктамыш вә Тимер Котлыг ярлыклары буенча тикшерә алмыйбыз. Чөнки бу ярлыклардагы тел - канцелярия теле, Чыңгыз заманасында уйгур галимнәре тарафыннан кертелгән бер тел. Ләкин, һәрхәлдә, бара торгач, җанлы (живой) тел рәсми язуларның теленә дә тәэсир итте. Шуның аркасында, бер яктан, соңгы Алтын Урда вә беренче Кырым ханнарының (госманлы тәэсиренә бирелгәнчегә кадәрге) ярлыкларында без инде, бер яктан, "Кодекс куманикус" теленә, икенче яктан, чыгтайчага тартым татарча булган болгар кабер ташларының теленә һәм Казан татарларының хәзерге телләренә мөшабәһәт табабыз. Мисал өчен 7 нче Кырым ханы - үзен бөтен Алтын Урданың падишасы дип атаучы Мөхәммәдгәрәй ханның (1515-1523) Польшага (Ләх йорты) 926 һиҗридә язган иттифак могаһәдәсенең бер җирен күчереп үтәбез: "...боларның күзенчә безем Коръәнемездән мең ант шарт кылдык, ким син Жигимонт король карендәшем берлә дуст карендәш булгаймыз, дустына дуст, дошманә дошман булгаймыз, бере- беремезгә ничек ким әүвәлгеләремез ирделәр, болай булган соң безем арамызга һичбер дошман кереп булмасдыр". +Тагын бераз соңрак 1038 һиҗридә Җанибәкгәрәй хан II нең (1610-1612) Мәскәү падишасы Алексей Романовка язган бер мәктүбен укысак, Печән базары татары хатын укыган төсле булабыз: "Безем берлә дуст булырдай булсаңыз, халән безгә килә торган олуг илче башыңыздин башка бер яхшы кешегезне Тын казакл арыкызга ясак кылып йибәргәйсез... ушлай белгәйсез дип хат бетелде". Гомумән, бу XVII гасырда Кырым ханнарының Русияг ә язган язулары Казан татары теленә якын булган, чөнки бу чакта инде рәсми даирәләрдә госманлы тәэсире көчле булса да, Русияг ә язганда, андагы тылмачларның Идел буе татарлары булуын игътибарга алып язганнардыр, әмма шул ук дәвердә Польшага язган язуларда госманлы тәэсирен күрәбез, чөнки анда тылмачлар, Кырым татарлары булганга, җәнүби төрек шивәсе белән язуны мәслихәт күргәннәр булыр. Димәк, Алтын Урдада тел, башта чын команча булып, бара-тора Казан шивәсенә якынлаша бара, һәм, Кырым ханлыгы ясалып, Алтын Урда беткәч тә, Кырымда һаман да шул тел кала; хәтта Мәскәүгә язганда, һич тартылмыйча, Казан татарына иң якын тел белән яза бирәләр, чөнки шул шивә белән сөйли беләләр, бары тик Польшага язганда гына, модага ияреп, төрек солтаны төсле итеп госманлыча язалар. +Казан ханлыгын ясаучылар, XV гасырда Алтын Урдадан сөрелгән але Чыңгыздан Олуг Мөхәммәд белән килгән җәнүб татарлары булганга, соңра да Олуг Мөхәммәднең муәффәкыятеннән соң Алтын Урда бикләре, мирзалары үзләренең кешеләрен алып килеп торганга, болай да татарлашкан болгар калдыклары арасына татар телен җәя башладылар. Рәсми тел дә, бер дә шиксез, җәнүбтән килгән татарлар сөйли торган шивә булганга, шул тел тагы да тәгъмим итте. Дөрес, хәзергә бу хакта бертөрле дә Казан ханлыгы заманасыннан калма мәнбәгъ юк, шулай да беренче мисал итеп алынган Мөхәммәдгәрәй ярлыгы белән Хисаметдин Мөслиминең "Тәварихе Болгария"се һәм Һади Атласиның "Казан тарихы"ндагы Сәхибгәрәй ярлыгының телләре бер-берсенә бик якын, шуның өстенә дә XVIII гасырда язылган, киләчәктә "Вәкаигънамәләр" дигән мәкаләбездә күреләчәк тел белән болар бер-берсенә якын. Әлхасыйль, Казан татарлары, моннан күрелүенә бинаән, хәзерге шәһәр мәдәнияте аз кергән ерактагы татар авылларында карт вә карчыклар сөйләшә торган телгә бик якын бер тел белән сөйләшкән булырлар. +Шулай итеп, без бик борынгы заманнардан алып XIX гасырга кадәр сөйләшә торган телебезнең ясалышы тарихына бер тәҗрибә ясадык. Инде әдәби телнең ясалышы мәсьәләсендә кыс ка гына бер-ике сүз әйтеп китәбез. +Җәнүби Русия күчмә төркләрендәге әдәби тел хакында бер сүз дә сөйләп булмый, чөнки аларда язма әдәбият туа алмады. Хәзәрләрдә исә әдәбият булса да, ул әдәбият бары югары табәка, ибн Фадлан тәгъбире белән әйтсәк, "җәзрел холыс"та гына булган, бу сыйныф исә яһүд динендә булганга күрә, болгарларда - гарәп теле, борынгы русларда иске эслау теле әдәби тел булганы шикелле, хәзәрләрдә әдәби тел яһүд теле булган. Кырымда табыла торган бәгъзы шул заманнан калма кабер ташлары, хәзәр хаканы Йосыфның Хасдай ибн Шапрутка язган хаты шуны күрсәтәләр. +Болгар иленә килсәк, Х гасырда анда гарәп-ислам тәэсире көчле булганга, әдәби тел Х-XII гасырда күбрәк гарәп теле булган, ибн Фадланның сүзләре шуны тәкъвия кылалар. Ләкин XIII гасырдан игътибарән Болгар иле Алтын Урданың бер "өлеш"енә әверелгәч, Урта Азия белән дә мөнәсәбәт куәтләнгәч, анда Урта Азия чыгтай әдәбияты тәэсире белән чыгтай теле әдәби бер тел булып китү ихтималы булса да, шул заманнан бер төрле дә язылган документ сакланып калынмаганга, бер сүз дә әйтеп булмый, кабер ташлары исә - бары XIII һәм XIV гасыр продуктлары гына. Әмма бу заманнан игътибарән чыгтай теленең тәэсире мәсьәләсе кабер ташларыннан ачык күренеп тора. +Казан ханлыгындагы әдәби тел хакында шул ук сүзне әйтергә кирәк була. Анда, шиксез, башта Урта Азиядәге әдәби төрки теле таралган булырга кирәк, бигрәк тә югарыдагы фасылда мисал итеп китерелгән Мөхәммәдгәрәйнең Польшага язган ярлыгы теле белән Казан рәсми вә әдәби теле бер булырга кирәк. Ләкин өлкәгә Кырым ханнары Гәрәйләр сөляләсе баш булгач, шуның өстенә госманлы теле тәэсире дә бераз булганы күренә. Без моны Сәхибгәрәй ярлыгындагы "сабах вә шам вә гадү вә рәвах безгә вә безнең ыругымызга дога вә алкыш кылсынлар" дигән сүзгә карап әйтәбез, ләкин шул ук сүзләрне без искерәк сарай ярлыкларында да очратабыз. +Казанлылар Сәхибгәрәйне чакырганда, билгеле, хан үзе белән муллалар, кятибләр (битекчеләр)не алып килгән, шулай ук алар белән бергә госманлы әдәбиятыннан "Мөхәммәдия", "Хакка шөкер", "Пиргули китабы" күк дини әсәрләр, "Сәид Баттал" шикелле хикәяләр килгән булырга кирәк, шуның аркасында Казан татарларының яза торган телләренә госманлы сүзләре, нәхү вә сарфи формаларының керүен XVI гасырдан башланган дип карарга мөмкин. +Безнең XIX гасырга кадәр булган әдәбиятыбызга шушы ике мәркәз әдәбияты: Урта Азия һәм госманлыныкы нык тәэсир итеп килде. Ләкин сизелмичә генә, акрын гына Казан татарларының сөйләшә торган теле дә кызыл җеп шикелле булып, сузылып керә башлады, инде Исхак Хәлфиннең Екатерина заманындагы законнарны тәрҗемәсендә, Ибраһим Хәлфиннең "Әхвале Чыңгыз хан" мәҗмугасының мөкаддимәсендә тел корама төсле: чыгтай, госманлы һәм саф татар сүзләре вә грамматика формалары белән тулып беткән, аның апофеозын без инде XIX гасырда Мәрҗанинең "Мөстәфадел-әхбар"ының беренче җилдендә күрәбез. Ниһаять, XIX гасырның ахырында чын татар теле өскә чыга башлап, Насыйри әсәрләрендә инде без аның чын галәбәсенең якын икәнен күрәбез. III +Татар теленең ясалу процессы хакында без кыска гына бер мәгълүмат бирергә тырыштык. Безгә хәзер, аның әдәбиятын өйрәнгәндә, татар фикеренең эволюциясен тикшереп карарга кирәк. Бу хакта кыска гына шуны әйтергә мөмкин. Татар халкын этнографик вә милли бер гонсыр итеп ясау процессында иштиракь кылган халыкларның гаммәсенең төп әсаси фикере, дөньяга карашы шаманизм, пантеизм әсасында иде, аларның хокукый, әхлакый фикерләре исә күчмә хәят таләп кыла торган нәрсәләрдән гыйбарәт иде ки, соңра шул фикерләр уйгур галимнәре каләме белән Чыңгыз ханның "Ясанамәсе"ндә кодификация ясадылар. Менә бу фикер әле һаман да бар, аларны нә ислам, нә дә нәсраният кысып чыгара алмаган. Шушы фикер өстенә күршеләр тәэсире аркасында кергән фикерләр дә булды. +Элек җәнүби Русиядә йөрүче күчмә төркләр (гуз, пәчәнәк, төрк (тар мәгънәсендә коман)ны алабыз. Бу халыкларның фикерләренә берничә тәэсир булды: Бизанестан - православие, гаребтән - миссионерлар аркылы католицизм, шәркый җәнүбидән - элек зәрдәштилек, браһманизм, соңра ислам. Бу фикерләрнең иң күп тәэсир иткәне ислам булды. Моны исә безгә "Кодекс куманикус" теленә кергән гарәп, фарсы сүзләре күрсәтәләр. +IX гасырда хәзәрләрнең аристократиясе вә хаким сыйныфлары яһүд динен кабул иткәч, хәзәр төркләренә яһүд фикерләре тәэсир итте, бөтен җирдән куылган яһүдиләр хәтта Идел буенда яңа Сион ясау фикеренә дә төштеләр. Моны без Хасдай ибн Шапрутның Йосыф хаканга язган мәктүбендә күрәбез. Хасдай мәктүбендә, назымлы Зәбур өслүбе белән, Хәзәрстанны мактап, шунда бөтен таралган яһүдләрне җыеп, Давыт пәйгамбәр заманындагы шәүкәтне кайтару мөмкин икәнен күз яшьләре түгеп бәян кыла. Йосыф хакан да Хасдайга язган җавабында шундый өметләр бәян кылып яза. Ләкин бу дин, читтән килгән яһүдиләр һәм Исраил динен кабул иткән "җәзрел холыс" арасында гына калып, гаммәгә тарала алмады, исламият җиңде. Шуның өчен Идел шәһәрендә биш казый булып, шуның берәре - христиан, яһүд, мәҗүсиләрдән, икесе мөселманнардан булып, низаглы мәсьәләләрдә мөселман казыйларының фикере катгый карар булган. Болгарлар исә гарәп мәдәнияте тәэсиренә төштекләреннән, аларда иске шаман фикерләре белән бергә ислам фикерләре вә дөньяга карашлары роль уйнады, ниһаять, соңгысы җиңде. XIII гасырда килгән Җүҗи угланнары командасындагы Алтын Урда ясаучы моголлар исә шәркый Яурупага бик куәтле буддизм (ламаизм) буявы белән буялган шаманизм алып килделәр. Ләкин болар, бер яктан, төркләшеп, икенче яктан, икътисади тәэсир аркасында исламлашкач, буддизм фикерләре монгол теле белән бергә очып, югалып бетте. +Казан ханлыгында исә, шәркый Яурупада юлларның алмашуы аркасында бер хакимиятнең булмавы, сәүдә вә сәнәгатьнең тәдәннисе аркасында иске шаманизм яңадан куәт алса да, ислам фикерләре һаман да югалмады, бигрәк тә Гәрәйләр сөляләсе хакимияте вакытында, Мәскәү белән сугышлар нәтиҗәсендә исламият фанатизмы көчәйде. +Кирәк Алтын Урда, кирәк Казан дәүләтендә булсын, бер табәка халыкта суфилык шактый җәелде. Инде ибн Баттута, Сарайга килгәндә, анда ишаннар, мәшаих вә талибәләр очратты. Рус мәнбәгълары да Казанда шул ук суфилык тарафдары мәшаихнең булганлыгын күрсәтә торган сүзләр язалар. Түбән халык - карасөякләр - бу фикергә шактый бирелделәр булырга кирәк. Карасөякләрнең икътисади кысылулары, мирза, хан, ханзадә вә бикләрнең эксплуатациясе халыкны дөньядан биздерде. Организация булмаганга вә мәдәният түбән булганга, сыйнфый көрәшне чын мәгънәсендә алып барып, аксөякләрне җиңә алмадылар. Рума пролетариаты мәэюсиятеннән соң нәсраният кочагына бирелгәне шикелле, безнең мәзлум карасөякләр дә суфилык кочагына бирелделәр. Шуның өчен дә догалыклар, төрле суфилык әсасындагы назымлы китаплар, суфиларның шигъри әсәрләре күп еллар халыкның сөеп укый торган нәрсәләре булдылар. Затән, бу суфилык Азиядән монголлар алып килгән буддизм әсаслары белән дә якь аһәң иде. Бәлки, шуның өчен дә суфилык безнең арада тиз тарала алгандыр. Шул сәбәпләргә гыйлавә итеп, XVII-XVIII гасырларда Мәскәү вә Петербург хөкүмәтләренең дини вә икътисади кысуларын да алырга кирәк. Бу кысулар, бер яктан, бездә исламиятнең нык тамыр җәюенә, монотеизмның көчәюенә сәбәпче булса, шул ук икътисади һәм дини кысуларга каршы халык көрәшеп, җиңүдән гаҗиз булганга, тәрке дөньялыкка, рәхәтне теге дөньяда эзләүгә мәҗбүр булды. Шуның аркасында бездә көрәшнең әсасын җимерүче, халыкны ялкау вә куркак ясаучы "ишанизм" туды. +Гомумән, бездә XIX гасырга кадәр фикри хәят ярлы булды. Моның сәбәбен дә татарның күбесенең крестьян булганлыгы өчен - сыйнфый яктан, мөселман-татар булганлыгы өчен мәдәни яктан кысылуыннан эзләргә кирәк. Шуның өчен дә, Екатерина II дәверендә бераз иркенлек бирелгәч, татарларда фикри хәят бераз терелә төште. IV +Алдагы фасылдан күрелде ки, Идел буе татарларында XVIII га сырның соңына кадәр фикри хәрәкәт юк диярлек, бу хәрәкәтн е аңлата торган әдәбият та юк. Казан ханлыгы дәвереннән алып XVIII гасырның ахырына кадәр без татарларда, татарча язылган бер-ике вәкаигънамә, васыятьнамә, берәр тарихи әсәр, "Җамигъ әт-тәварих" тәрҗемәсе, бер-ике кабер ташы, хәзер генә табылган бер ярлыктан, бер-ике халык җыры төсле тарихи җырдан башка бернәрсә дә белмибез. Булганмы ул әдәбият, әллә булмаганмы мәсьәләсендә катгый бер җавап бирүе читен. +Алай да уйларга мөмкин ки, бераз язма әсәрләр булган булыр га кирәк, соңра алар югалганнардыр. Ләкин шулай булса да, ул әсәрләрнең үзләре дә бик аз булгандыр. Бу әдәби ярлылыкның сәбәбен исә татарның Казан алынганнан алып XVIII гасырның икенче ярымына кадәр булган тарихи халәтләре безгә ачып бирә ала. Бу халәтләр шундый читендер ки, ул шәраит эчендә әдәбият, гыйлем вә, гомумән, мәдәни эшләр белән иштигаль мөмкин булырлык түгел. +Казан дәүләте ясалганнан 1552 елга кадәр мөттасил, бер яктан, Мәскәү белән туктаусыз сугышлар булып торды, икенче яктан, Казанның үзенең эчендә тәртипсезлек, мирзаларның бер-берсе белән, ыруг, хан сөляләләре, сәяси ориентацияләр өчен бертуктаусыз низаг дәвам итте. Шул сугышлар аркасында халык мәдәни хезмәткә бирелә алмады. Һәммәсе дә сугышчы, гаскәри булып тордылар. Казан алынды. Мәскәү царе вә аның боярлары үзләренең вәхшәтләрен дин исеме белән буяп иҗраэ иттеләр. +Бу фикерне исбат кылу өчен, Никон летописеннан шушы урынны күчереп китәбез: "Алланың гыйнаяте белән православный царь Иван Васильевичның зур иманы аркасында Алла аның кулына имансыз татарларны бирде, аларның мөселман динен олуг падишаһ харап итте һәм аларның мәчетләрен ватты вә җимерде һәм аларның караңгы урыннарын үзенең изгелеге белән яктыртты". +Казан өлкәсенә поп, алпавыт һәм аларның крестьянны колонизациясе башланды. Җәбер көчәя, авыр ясаклар күбәя башлады, халыкның чыдамы җитмәде, 1560 елга кадәр ул ихтиляллар күтәрде. Бу кузгалыш, ифрат күп гаскәр белән 7 ел кан коелганнан соң, шиддәтле рәвештә бастырылды. Тагы халыкның истигъ дадлы кыйсеме сугышларда кырылды, Башкортстанга качты. Билгеле, Казан алынганда яндырылган шикелле, монда да татарның китаплары авыллар яндырылган чакта көл булдылар, кайсыларын китүчеләр чит илләргә алып китеп югалттылар. Шулай итеп, китап язу белән шөгыльләнергә XVII гасырның башына кадәр мөмкин булмады, чөнки татар халкы яңа мәгълүб булган бер халык булганга, яңа сәяси шәраиткә өйрәнеп җитмәде, һаман да ул истикълялият алу юлын карады. Кул кушырып кына Мәскәү алдында тормады. +XVII гасыр татарлар өчен бераз уңай булса да, бу гасыр да, Касыйм шәһәрендә язылган бер-ике китаптан башка, безнең заманга бер әсәр дә калдырмады. Бу гасырның башыннан алып, рәсмән 1613 елга, әмма, дөресен әйткәндә, 20 нче, 25 нче елларга кадәр Русиядә "Смута" атала торган ихтилял дәвам кылды. +Бу ихтилял дәверендә татар гонсыры һәм ихтилялчыларга, һәм боярларга кирәк булганга күрә булырга кирәк, татарлар хакында Иван һәм Федор Иванович заманнарындагы вәхши законнар вә мөгамәләләрне күрмибез. Ләкин беренче Романовлар тәхеткә кичү белән, татарлар гаскәри хезмәткә кирәк булганга, алар хакында артык каты карарлар чыгарылмаса да, икенче Романов Алексей тәхеткә кичкәч, Мәскәүнең сәясәт арбасы тагы иске эзенә төште. Шуның өчен без татарларны кыса торган законнарның бер-бер артлы чыгып торганын күрәбез. Бу хәбәр Кырым дәүләтенә дә барып ишетелә, шуның өчен без Кырым татарларының Русиягә биргән берничә ультиматумын очратабыз. Шуларның берсе Морадгәрәй тарафыннан 1093 елда царь Алексейга бирелә. Бу ультиматумда "олуг тәхетгягыңызда, такы күп мәмләкәтләреңездә булган, әүвәл-әүвәлдин калган өммәте Мөхәммәд мөселманнарны көч вә кыстау итеп, сәясәтләр белән христиан диненә кайтарыр вә таптырыр ирмешсез, мондак ошаусызлык падишаһлар шанына тормасдыр, бик яман эшдер" дигән соңында, Кырым вә Төркия дә дә бик күп христиан табәкалар булганын, ләкин аларның дингә көчләнмәгәнен аңлаткан. Аннан соң татарларны икътисади яктан да кысканлык лары хакында: "Христиан булмак өчен көч вә кыстау вә сәясәт кылыр булсаңыз, ултырган йирләреннән сөрер булсаңыз", - дип, Кырымда булган христианнарга каршы шундый ук мөгамәләдә булачагын һәм, Төркиягә хәбәр итеп, аның да репрессияләр башлаячагын белдерә. Шундый эшләрдән гаҗиз булган татарлар, чынлап та, Төркиягә барып шикаять кылмалап тордылар. Шуңарга даир без Русиядән Төркиягә килгән илче олуг вәзир белән мосахәбә арасында вәзир сүзне Русиядә тора торган мөселманнарга бора да: "Алатырь татарлары белән Казан татарлары бер үк халыкмы?" - дип сорый. Илче мәсьәләнең нәрсәгә барып терәлгәнен сизә дә җавабында: "Казан, Әстерхан татарлары әз калдылар, чөнки алар бу чакларда православиене ошаттылар һәм күбесе чукынды. Шулай ук Алатырь татарлары да бик аз, Алатырь шәһәре - үзе дә кечкенә генә бер шәһәр", - ди дә, - "миңа бу кечкенә шәһәр хакын да соравыгыз гаҗәп тоела", - дип куя. Вәзир булса: "Алатырь хакында ишеткәнем бар", - ди. Шул илче царьга язган мәктүбендә: "Мин бу сүзне юри белмәгән булып сорадым", - ди дә шундый сүз куша: "Алатырские татары перед тем были в Царьграде (Истанбулда) с челобитьем (гариза белән), чтобы им из-под державы царского величества свободным быть". Билгеле, эшләр шулай булгач, татарларның мәдәниятләрен үстерү юлында хезмәт итү ихтималлары юк: мәдрәсә сала алмыйлар, халык качып кына укый, китап язу хакында уйларга мөмкин түгел. XVIII гасырда яңарган Русия хөкүмәте дә татарларга мөнәсәбәтен Мәскәү хөкүмәте шикелле куйды, хәтта алардан арттырып та җибәрде. Моның сәбәбе берничә булырга мөмкин. +Петр вә аның хәләфләренең Яурупа тормышын Русиянең хәятына татбикында рус халкы динсезлек вә бәдмәзһәблек күрде, шуның өстенә Екатерина I, Анна, Антон, Елизавета заманнарында Русияне нимсәләр идарә кылып килделәр. Менә халыкка динле һәм милли күренү өчен, бу падишаларның хөкүмәтләре, әүвәлге православный царьлар күк, мөселман вә мәҗүсләрне дини вә милли яктан кысарга керештеләр. +Ләкин аның иң зур сәбәбе икътисади: XVIII гасырда Русиядә крепостнойлыкның иң куәтле хөкем сөргән чагы, сарай тирәсендә йөрүче алпавытларга күп җир өләшенеп, рус халкы крепостной булып бетте. Хөр крестьяннарны хөкүмәт алпавытларга биреп бетерә язды. Ләкин шәркый Русиядә әле бик күп бирелмәгән крепостной булмаган крестьяннар бар, болар - татарлар. Ләкин борынгыдан килгән закон буенча, христианга христиан булмаган кеше кол була алмый. Бу читенлектән чыгарга бер генә юл бар: татарны вә башка гайре русны чукындыру. Инде чукынгач, аны алпавытлар кулына да бирергә мөмкин. +Ләкин XVII гасырда да падишаһлар эшне татарның аристократиясеннән һәм йомышлы (служилый)ларыннан башлады. Чөнки боларны руслаштырган тәкъдирдә, эш уңайланачак: беренче, татарларның шактыйсы - үз алпавытларының коллары, хуҗа чукынгач, ул чукыначак. Кара халык үзенең тел вә гадәтенә күбрәк әһәмият биргәнгә, XVI-XVII гасырларда баш булып, Русиягә каршы халыкны күтәртү эшендә йөргән аксөякл әрне халыктан аерачак та, шулай итеп, гайре рус гаугасы хәл кылыначак. Икенче, хөкүмәт алпавытлар сыйныфыныкы булганга, ул заманда руслаштыру дигән сүзне аксөяк, хаким сыйныфларны чукындыру дип аңлаганнар. Чөнки кол хөкемендә булган халык белән соңыннан тиз генә эшне бетерергә мөмкин. Шуның өчен дә Петр Великий, 1713 елда указ чыгарып, ярты ел эчендә кулларында рус крестьяннары булган татар алпавытларын чукынырга яисә крестья н һәм җирләрен хөкүмәт файдасына мөсадәрә кылырга әмер итте. Ике елдан соң бу закон тагы тәкрар ителде. Билгеле, шушы вакытта ифрат күп алпавыт-м ирза чукынды. +Димәк, ул чакта бердәнбер гыйлем белән, әдәбият белән шөгыльләнерлек тәэмин ителгән сыйныф яисә руслашты, яисә җир вә крестьяннары мөсадәрә кылынып, крестьян булып, ярлы булып калды. +Инде 1720 елда Петр яңа бер указ чыгарды. Бу указ инде безнең крестьян сыйныфыбызга һөҗүм иде: йорт эче белән чукынучылар өч ел эчендә бөтен имана һәм башка шундый салымнардан котылалар. +Ләкин хөкүмәтнең бу чаралары уйланганча артык уңышлы булмады булырга кирәк. 1721 елның 11 августында Казан метрополиты Тихон Синод вице-президентына шулай язды: "Әүвәле чукынган мөхәммәдиләрдән кайсысы христиан динендә торалар, әмма кайсы исә бөтенләй ул диннән чыгалар, алар кабәхәтләр һәм итагатьсезләр, аларны төзәтү хакында минем вөҗданым бик авырта..."... +Синод, бу шикаятьнамәне алгач, нинди чаралар күрергә кирәк дип сорагач, Тихон моңар каршы үзенең җавабында татарларны керәшеннәрдән аерырга мәслихәт итеп, чукындыру эшендә торучыларга тулы хакимият кирәклекне белдерде. Петр 1722 елда үз кулы белән Казан вәлиенә хат язып, чукынучыларны солдаттан котылдырырга әмер итте. Әмма шуннан ике ел элек, җинаять эшләүчеләр чукынсалар, кичерергә кушкан иде. +1730 елларда татарны кысу тагы да көчәеп китте. Татарларны бетерү өчен яңа бер баш мөәссәсә ясалды. Ул исә Комиссия новокрещенских дел иде. Бу мөәссәсә чукындыру эшен карый. Дини мәктәпләр ача. Ләкин халык күбрәк матди мәнфәгать өчен чукынганга, архимандрит Алексей, 1733 елда Синодка хат язып, татарлардан зарланып: "Алар үз гадәтләрендә катып калганнар, чукынырга үз ихтыярлары белән килмиләр. Бары бер-бер нужда мәҗбүр итсә генә чукыналар", - ди. Ләкин бу чаралар һәммәсе дә татарларга начар тәэсир итте: дини реакция куәтләнде, халык алдында голямәнең дәрәҗәсе артты, шуның нәтиҗәсендә мәчет салу күбәеп, хөкүмәт тә яңа мәчетләр салуны мәнгы итте. +1738 елда Казан өлкәсенә һәм бөтен Русиянең шәркына баш иттереп, Лука Канашевич дигән Болгар хәрабәләрен, кабер ташларын ваттыручы бер мөдһиш поп куелды, иске комиссия бетерелеп, аның урынына чукындыру эшләрен алып бару өчен, Контора новокрещенских дел дигән мөәссәсә ясалды. +Икътисади мәнфәгать белән халыкны чукындыру өчен, хөкүмәтнең әмере белән Лука яңа ысуллар куллана башлады: керәшеннәргә яңа киемнәр, акчалар, иконалар бирелде. Шуның өстенә дә салымнан, рекрут бирүдән, никах акчасы түләүдән котылдылар, хөкем кылганда чукынса - кичерергә, шулай ук чукынучыларны рус янына күчереп утыртып, аларга җир бирергә әмер ителде. Ниһаять, 1742 елда указ чыгып, мәчет салу бөтен татар тора торган җирләрдә ясак ителде; билгеле, мәктәпләр дә шуның белән бер хөкемдә иде. Шул ук вакытларда, бер-бер авылда чукынучылар булса, шундагы мөселманнарны, иске авыллардан куып, башка җиргә утыртырг а әмер булды. Табигый, бу законны чыгарырга сәбәпче булган Сеченев, икътисади уңайсызлык килгәч, чукынырлар, дигән иде. Бу чаралар өстенә дә татар авылларына миссионерлар чыгып, халыкны җыеп сөйлиләр, каршы сөйләүче булса җәза кылалар, бәгъзы вакытта боларга халык һөҗүм кыла, ләкин миссионерлар, үзләре белән гаскәри фирк а лар алып йөргәнгә, халыкны корал куәте белән дә куркыталар иде. +Хөкүмәт чукынучылардан бөтен салым, солдат бирү шикелле нәрсәләрне күтәргән булса да, чукынучылар татарлар арасында һаман да күп түгел, шуның өчен хөкүмәт, татарларны тагы да кысып, чукынган авыллар вә кешеләрдән алына торган салым һәм рекрутны чукынмый калган кешеләр, димәк, татарлар өстенә сала башлады. Бәгъзы вакытта татар авыллары елына берничә мәртәбә салым түләргә һәм солдат бирергә мәҗбүр булалар иде. Шуннан гаҗиз булган татарлар 1747 елда хөкүмәткә мөрәҗәгать кылып, бары чукынган татарлар өчен генә салым вә солдат бирергә разыйлыкны белдереп, чукынучы чирмеш, чуваш өчен бирмәскә ясарга сорадылар. Бу эш белән хөкүмәт бер үк сыйныфтан, бер үк милләттән булган татар крестьянын икегә бүлде: күчерү, солдат; һәм, салымны күбрәк түләү өчен, ике арада бераз аңлашылмаулар чыга башлады, хөкүмәтнең кемне яклаячагы мәгълүм иде. +Татарлар икътисади вә дини яктан кысуга чыдый алмыйча күтәрелеп карыйлар. Мәсәлән, 1743 елда Воронеж губернасында Верхне-Ломовский өязендә татарлар, җыелып, күсәкләр белән коралланып, баш миссионер вә аның янындагы гаскәргә һөҗүм итте, хөкүмәтнең указын тыңламыйбыз дип игълан кылдылар (П.С.З., том 12, № 8929). Билгеле, мондый вакыйгалар шиддәтле рәвештә бастырылып, гаепле кешеләрне каты җәза кылдылар, хәтта шундый вакыйгаларны басар өчен, махсус гаскәр тәгаен кылынды. Шул ук чакта Себердә дә ифрат руханилар хакимияте хөкем сөрә: чукындыру эшләренең башында торучы митрополит Сильвестр Главацкий татар балаларын гаиләләреннән көчләп алып чукындыра. Йортларны алып, татар хуҗаларыннан рөхсәтсез чиркәү ясый, халык, моңарга чыдый алмыйча, аны тотып алып кыйный башлап, киемен ерталар. +Елизавета хөкүмәт сөргән чакта, 1743 елда (1742 ел 19 ноябрь указы белән), Казан һәм Казан өязендә генә 533 мәчеттән 418 ен ваттыралар. Шундый ук эшләр Себер һәм Әстерхан тирәләрендә дә эшләнә. Шул ук чакта әлеге Лука татарны гаҗиз итүен дә дәвам кыла: балаларны көчләп алып православный дин мәктәпләренә кертә, тәреләр алып чыгып, Иске Татар бистәсендә крестный ход ясап йөртә. Татар арасына китереп, чиркәүләр сала. Эш моның белән генә бетми. 1750 елда указ чыгарып, татарны Иске Бистәдән куып, хәзерге Яңа Бистә урынына көчләп күчерү хакында әмер килә, шул эшне бетерергә 1751 елның язына кадәр миһләт бирелә. Бу закон да руханиларның башлыгы Луканың котырыгы белән ясалган иде. Лука Синодка язган зәһәрле шикаятьнамәсендә шулай ди: "Опыт татар, яко христоненавистных недоброходов, для происходимых от них христианскому благосчетью соблазнов, от общежительства с православными христианы удалить и на том месте, где оные прежде жили строиться не попускать". +Билгеле, бу күчүләр Татарстанның мәркәзе Казан шәһәрендә торучы татарлар өчен ифрат авыр булды, сенатка шикаятьләр, гаризалар, вәкилләр җибәрделәр: аларда татарларны Луканың көчләп чукындыруы, татарларның йортларын җимертүе, алар урынына керәшен школасы салдыртуы шикелле вәхши эшләр сөйләнә. Бу гаризаларның нәтиҗәсендә, бигрәк тә бу чакта ихтилял эчендә кайнап торган Башкортстанның ярдәме аркасында, аз-маз гына җиңеллекләр бирелде, ләкин вәхшәт һаман да дәвам кылды. +Мәсәлән, 1762 елда Гостиный рәттә вә башка базарларда татарга маллар белән сату итүче вак сәүдәгәрләрнең 29 данә кибетләре яптырылды. Аларга сәүдә кылырга ясак ителде: хәтта иске-москы һәм ашау-эчү нәрсәләре белән дә сату итмәскә әмер булды, халыкны зинданнарга яба башладылар. Сенатка яңадан шикаятьләр ява башлады. +Табигый, мондый мохиттә нә әдәбият, нә дә мәдәният туа алмады, әүвәлдән дингә салкын караган, рәсмән генә мөселман булып, асылда үзенең гадәт-йолалары белән яшәүче XVI һәм XVII гасырлар татар крестьяны бу дәвердә дин кысынкылыгы аркасында фанатизмга бирелде: аның руханилары игътибар казандылар; гарәп теле фанатизм аркасында баш булды, халык үз теленә аз игътибар итә башлады. Шулай итеп гарби Яурупада бу вакыт рационализм вә хөррият фәлсәфәсенең гасыры булып хисапланса, бу гасырда безнең крестьяныбыз дингә тотынды, мулланың кочагына ыргытылды, шуның нәтиҗәсе буларак, татар арасында ишанлык туды, татар крестьяны белән рус халкы арасында рус алпавытлары вә руханиларының начар сәясәтләре аркасында салкынлык туды. Шуның аркасында Яурупа мәдәниятенә каршылык зоһур итте. Шуның өчен без бу XVIII гасыр дәверебезне әсарәт, мәхкүмият һәм караңгылык дәверебез дип атарга тиешле. Шуның өчен бу замандагы әдәб ият ыбызның юклыгына ис китәргә ярамый. +Елизаветаның соңгы көннәрендә татарларда иҗтимагыйсәяси хәрәкәт көчәеп китте, хәтта 1748 елларда Казан өлкәсендә ихтилял хәрәкәте сизелә башлады: бу ихтилял бары хөкүмәтнең шиддәтле тәдбирләре аркасында гына булмый калды. Гомумән, Петербурга татар вәкилләре килеп һәм Татарстаннан сенатка гариза биреп, шикаять бирүләр күбәеп китте. Шуның нәтиҗәсендә татарларга җөзьи генә булса да ирек бирелде. Бу иркенчелек Екатерина тәхеткә кичү белән тагы да артты. Русиянең бу чактагы сәүдәсе артуы, Русия малын үткәрергә шәрыкта базар эзләү мәсьәләсе татарларга карашны үзгәртте. Шуның өчен татарларны бу сәүдә васитачылыгында истигъмаль итү фикере көчәйде. Екатеринаның тәхеткә утырган көннәрендә инде бу мәсьәләгә даир рус зыялылары арасында татарларны дингә кыстау, аларга мәдәни тормышка ирек бирелмәүләр хакында бу мәгълүм фикер ясалган, кенәз Щербаков та үзенең "Рассуждение о России" дигән әсәрендә бу хакта ачык фикер бәян иткән иде. Башта Франциянең XVIII гасыр фәлсәфәсе яклы Екатерина үзе дә, бу хакта, 1770 елда Казанга килгәч, мәшһүр француз философы Вольтерга язганда, шулай әйткән: "Менә мин Азиядә. Минем үз күзем белән күрәсем киләдер иде: бу шәһәрдә егермеләп төрле милләт тора. Бер-берсенә бөтенләй охшамыйлар: аларга һәммәсенә дә бердәй килешерлек кием киертергә кирәк". Табигый, бу кием моңарчы көчләп киертергә теләнгән кием түгел иде. +Менә шуның соңында бездә мәдрәсәләр ачыла башлады. Татар арасында инде Лука Канашевичлар белән бергә хәрәкәт кылган, татарлар: +Ише булды башыбыз, +Эштә булды ашыбыз, - дип зарланган муллалар бетә башлады. Ниһаять, 1785 елда, именной указ белән, мәчетләр янында мәктәп-мәдрәсәләр салу закон хөкеменә керде. Шулай ук 1788 елда татар-башкортларга Мәхкәмәи шәргыя ачылды. Ниһаять, 1797 елда хөкүмәтнең әмере белән 3600 данә Коръән басылып таралды. Ниһаять, 1799 яисә 1800 елда булырга кирәк, Казан, Оренбург вә башка җирләрдән хөкүмәткә мөрәҗәгать итеп, дин китаплары басарга рөхсәт итүне сорадылар. Моның нәтиҗәсе булып, 1800 елның 15 декабрендә Петербургтагы гарәп хәрефләре булган типография Казанга күчерелеп, гимназия идарәсенә бирелеп, Казан мөселман китаплары баса торган матбагалы булды, беренче нашир дә табылды. Отставной прапорщик Габделгазиз Борнашев гимназия идарәсе белән гарәп вә татар китаплары басарга могаһәдә ясады. 1802 елда матбага эшкә кереште. Беренче басылган китаплар шушы булды: "Иман шарты", "Пиргули китабы", "Фәүз ән-Нәҗат", "Сөбат әл-гаҗизин", "Устувани", Коръән. +Шул рәвешчә, әүвәл заманда язма килеш укылып йөри торган китаплар халык арасына басылып тарала башладылар. Татар халкы, байтак мөселман халыкларыннан алда матбагалы, басылган әдәбиятлы бер халык булып, XIX гасырга керде. +Менә шундый әхваль безнең татар халкына әдәбият тудырырга юл куймады. XIX гасыр башында башланган беркадәр җиңеллекләр дә аңар бу юлда ярдәм итмәделәр. XIX гасырның беренче яртысында, татарлар тарафыннан язылып та, татар арасында гамләшкән әсәрләрдән без бары "Рисаләи Газизә" белән "Фәзаил әш-шөһүр"ен генә күрәбез. Чыгтай вә госманлы шагыйрьләренә тәкълид итүче берничә шагыйрь чыккаласа да, алар, гомуми үлчәү белән үлчәгәндә, бик зәгыйфь, бик көчсезләр; шуның өстенә тагы аларның язганнары халык арасында рәваҗ табып, гомумиләшеп китә алмады. Әлхасыйль, мәхкүмият дәверендә татар арасында бөек, даһи әдәби әсәрләр түгел, хәтта мәктәптә укыту өчен дәреслек хезмәтен үтәргә ярак лы китаплар да җитәрлек дәрәҗәдә язылмадылар. Гүяки әдәбият тудырырга зәмин булырлык иске көчләр йөзләрчә еллык икътисади, сәяси вә рухани изелү аркасында тапталганнар, юкка чыкканнар; татарның иҗади куәтенә көчле бер зарбә орылган; яңа әдәбият тудырырлык яңа көчләр исә әле җитешмәгәннәр һәм аларга мәдәни зәмин дә юк иде. +Ләкин, шуның белән бергә, нинди генә кысулар да безнең халыкта уку-гыйлем дәртен бетерә алмады; киресенчә, дини кысынкылыклар халыкның фанатизмын уятып, аны "дин өйрәнү" шәкелендә тәсаувыр ителгән укуга сәвекъ итте. Иң караңгы дәверләрдә дә бездә уку-укыту эше тәмамән сүнмәгән булырга кирәк. XVIII гасыр рус язучысы Рычковның сөйләвенә күрә, ул чагында да Татарстан вә Башкортстандагы татар авылларының һәрберсендә мәчет янында мәктәп булган. XIX гасыр ахырларында да (ысулы кадим дәверендә) татар халкының үз телендә укый-яза белү җәһәтеннән гомум рус халкына караганда процент ягыннан күп өстен торганлыгы мәгълүм. Димәк, шулай итеп, татар халкы мәктәпсез тормады. Яшертенме, ачыкмы - ул укыды, укытты. Һәрбер авыл кешесе дә үзенең углын - "мәктәп"кә, кызын "абыстай"га җибәреп, әкалле берничә ел укытуны үзенең өстенә йөкләнгән иң зур фарызлардан берсе дип хисаплап килде. +Менә шул мәктәпләрдә укыту өчен, дәрес китаплары кирәк иде. Мәктәпләрдә укып чыккан халык гаммәсенә дә, үзенең әдәби- рухи ихтыяҗын тутырыр өчен, укырга китаплар кирәк булды. Халыкка караганда зуррак укыган, ләкин гарәпчә моталәгасы чыкмаган муллалар, мәзиннәр, хәлфәләр, остабикәләргә дә, укыр өчен, төркичә китаплар кирәк иде. Әмма татарның үз арасыннан язучылар чыкмады; халыкның ихтыяҗын капларлык әсәрләр тумады. Менә шул кирәген тутыру өчен, татар үзенә кирәкле әсәрләрне үзенең кардәшләре булган башка төрк халыкларының әдәбиятларыннан алырга тотынды. Чыгтай, госманлы әдәбиятларыннан берничә дистә әсәрләр бурычка алынып, ахрысында, "түләнмәс бурыч"ка әйләнеп, татар халкының төп үз малына әверелеп, аның рухани тормышы, дөньяга карашы белән органик рәвештә багландылар. Шулай итеп, читтән килгән байтак гарәпчә, фарсыча китаплар белән бергә бер такым төркичә "килмешәк" әсәрләр дә безнең халык гаммәсе арасына кереп, тәгъмим ителеп, аның өчен үз телендәге әдәбият урынын тотып, әдәби ярлылыгын каплап килделәр. Шуңар күрә дә без бу әсәрләрне татар әдәбияты рәтеннән тикшерергә мәҗбүр булабыз. +Чыгтай әсәрләрен безгә Урта Азиягә укырга барган шәкертләр, димәк, булачак муллалар, үзләренең шунда хасыйл иткән мәгънәви багажлары белән бергә төяп алып кайттылар. Шуның өчен дә алар күбрәк дини әсәрләргә, бигрәк тә киләчәктә үзләре укытачак мәктәпләрдә кулланыр өчен яраклы булган рисаләләргә игътибар иттеләр. Шуңар күрә безгә чыгтай әдәбиятыннан "Бакырган", "Ахырзаман", "Диване хикмәт", "Рәүнәкъ әл- ислам", "Сөбат әл-гаҗизин" шикелле дини вә тәсаувыфи рухтагы әсәрләр күбрәк керде. "Сәйфелмөлек" тибындагы халис әдәби әс әрләр безгә Урта Азиядән берәмтекләп кенә кайтты. Татар өчен бер дә аңлаешлы булмаган XV гасырдагы чыгтай шагыйрь ләренең әсәрләре безнең арада бөтенләй оя ясый алмадылар. +"Йосыф китабы", "Кисекбаш китабы" аталган ярым чыгтай, ярым җәнүб шивәсе белән язылган ике әдәби әсәр, шул ук Хәзәр диңгезе артыннан килеп булырга кирәк, безнең халыкның иң сөекле китапларыннан булып киттеләр. Һәм югарыда саналган чыгтай телендәге әсәрләр белән бергә татарның мәктәп програмына керделәр. +Госманлы телендәге әсәрләрне безнең илгә алып кайтучылар исә күбрәк Истанбул аркылы хаҗга барган татар хаҗилары иде. Шуның сәбәпле булырга кирәк, безгә Төркиядән мәктәп өчен кирәкле китаплар түгел, бәлки халис әдәби китаплар кайтты. +Ләкин һаман да бу китаплар госманлы әдәбиятының чәчәкләре түгел, бәлки, "Мөхәммәдия"не истисна белән, үз ватаннарында әдәби яктан түбән вә әһәмиятсез саналган әйберләр иде. Классик госманлы шагыйрьләренә, аларның чын теле белән "гали" сюжетларга язылган шигырьләренә безнең садә вә надан татарның теше батмады. Ул бары тик мәддахлар вә кыйссаханнар тарафыннан мәйданга китерелеп, төрк гаммәсенең яратып укый торган китапларын гына үзенә кабул итеп алды. Чын әдәби азыкның иң зур кыйсемен безнең татарга шул Кара диңгез артындагы кардәшләр - госманлылар бирде. Алардан кергән китаплардан "Мөхәммәдия"не көйләп, безнең татар күзләрен яшьләтте, "Сәид Баттал", "Сары Салтык", шикелле сугыш китап ларын укып ул хиффәтләнде, "Тутыйнамә" шикелле кыйссаларны укып гыйбрәтләнде, "Әбүгалисина"ны укып кәефләнде, "Хуҗа Насреддин"ны укып көлде. Менә бу китаплардан татар мәктәбенә бары "Пиргули" белән "Мөхәммәдия" генә кабул ителде. Соңгысы да кызлар мәктәбенең "абыстай" курсының иң югары группаларына гына хәсыр кылынып калды. +Чыгтай вә госманлы әдәбиятларыннан бу әсәрләрнең кай чорларда безнең арага килеп таралулары мәгълүм түгел. XIX гасырга кадәр алар халык арасында кулъязмаларда йөрделәр. Матбагачылык башланганнан соң алар, бер-бер артлы басылып, халык арасында тагын да ныграк таралдылар. Аларның күбесенең XVIII гасыр эчендә үк укылган булулары - якын ихтималлардан. Ихтимал, кайберләре аннан элегрәк тә таралган булганнардыр. Һәрхәлдә, күчерелү тарихлары мәгълүм булган кулъязмалар табылып тикшерелгәнче, бу мәсьәлә ачык калып тора. +ИДЕЛ БУЕНДА ИҢ БОРЫНГЫ ТЕЛ ЯДКӘРЛӘРЕ +"Коман мәҗмугасы" (Codex Cumaniecus) +Безнең татар шивәсен ясауда иштиракь кылган халыкларның телләреннән безнең заманыбызга бик аз мәнбәгълары сакланып калган. Шуларның иң мөһим булганы - "Коман мәҗмугасы" яисә латинча "Кодекс куманикус" исеме белән аталып йөртелә торган мәҗмугадагы коман теленең үрнәкләредер. +Мәсьәләнең үзенә кермәс, әсәрнең үзен тикшерә башламас борын, бу мәҗмуганың теленең хуҗасы булган халыкның тарихыннан бераз мәгълүмат биреп китәргә кирәк. +Урта гасырларда шәркый Яурупаның җәнүб сахраларында күчеп йөргән төрк халыкларыннан берсе һәм татар-монголлар килгәнче иң соң килүчесе - яурупалылар "коман" атаган бер халык иде. +Болар Яурупага 1063 елда килеп чыктылар. Бу халыкны рус летописьлары "половцы" дип атадылар. Мәшһүр немец мөстәшригы Хаммер бу сүз төркләрнең гомуми исемнәре "гуз, угыз" сүзе белән "кыр" мәгънәсендә булган русча "поле" дигән сүздән хасил булган сүз дип дәгъва кыла. +Ләкин бу халык үзләрен ничек атаганнардыр - мәгълүм түгел: ләкин шәрык мәнбәгълары боларны "кыпчак" дип атыйлар, ихтимал, үзләре дә шулай атаганнардыр. +Команнар күчмә ыруг тормышы белән торучы, һәрбер ыруг үзенә махсус хан тарафыннан идарә ителүче бер халык булган. Боларның ыруглары үзләренең мәшһүр бер ханнары (ыруг башлыклары) исеме белән аталганнар. Мәсәлән, аларның Бөрҗи углы, Конгыр углы, Антих углы исемле ыруглары булып, шуларның эчендә берсе Кара бүрекле исеме белән мәшһүр булган. Бу халыкны шул замананың мөхәррирләре мактап язалар. XIV гасыр гарәп мөхәррире Ибн Яхъя алар хакында: "Кыпчак төркләре башка халыклардан диндарлык (табигый, бу алар мөселман булгач язылган), батырлык, хәрәкәттә тизлек, камәтләренең матурлыгы, чиһрәләрнең турылыгы, галиҗәнаблык белән аерылалар", - ди. +Команнар, башка күчмә төркләр шикелле, сугыш кылып торалар, ләкин тыныч чакларда хозур кылырга да сөяләр иде. Зур сугышлардан кайткач, хан батырлар белән мәҗлес ясый. Алларына кымыз килә, батырлар исерешәләр, кыллы музыкада чиертеп уйный башлыйлар, кызлар-кәнизәкләр бииләр, шул вакытта халык җырчылары мәйданга чыгып, саз чиертеп, борынгы батыр ларны, борынгы заманнарны искә төшерәләр иде. Команнар күчмә булсалар да, аларның җирләрендә шәһәрләр булган: алар һаман сугышып, күршеләренә һөҗүм кылып торсалар да, сәйях һәм сәүдәгәрләргә тими торган булганнар. +Алар ат, кол белән Кара диңгез буйларындагы колонияләрдә торучы Җәнүвә-Венеция һәм юнан-рум сәүдәгәрләре белән алыш-биреш кылганнар. +Команнар, шәркый Яурупага татарлар һөҗүме вакытында руслар белән бергә татарларга каршы сугышып, мәшһүр Калка сугышында 1223 елда җиңелеп качтылар. Боларның бер кисәге Маҗарстанга кереп китте. Әмма бер кисәге татарларга буйсынып калдылар һәм, Алтын Урданың иң күп әһалисен тәшкил кылып, килмешәк монголларны тәмсил иттеләр: ниһаять, Алтын Урдага Кыпчак урдасы дип үз исемнәрен куштылар. Ибн Баттута шикелле XIV гасырда Дәште Кыпчакка килүче сәйяхлар Үзбәк ханның сараенда төрк, ягъни коман телен таптылар. +Менә шушы халыкның теле хәзерге татар телен ясауда бер гонсырлык ролен ифа итте. Шуның өчен дә без бу команнарның тел калдыкларына туктап китәбез. +Венеция шәһәрендә мөкаддәс Маркос исемендәге кәлисәнең көтепханәсендә мәшһүр шагыйрь Франческо Петрарка тарафыннан Венеция җөмһүриятенә һәдия кылган китаплар арасында 1303 елда язылган латинча-фарсыча-команча бер лөгать китабы, шунда ук коман теленең сарыф вә нәхүе хакында бәгъз ы мәгълүмат, команчага тәрҗемә кылынган догалар, халык әдәбиятыннан мәкалә вә табышмаклар, Инҗил кисәкләренең тәрҗемәсе булган бер мәҗмуга табылган. Шушы китапны "Кодекс куманикус" дип атаганнар. +Мәҗмуга латин хоруфаты белән язылган. Коман төркисенең авазларына латин хәрефләре җитмәгәнгә, бу хакта бер катгый юл тотылмаган. Төрк авазларына, җиткән кадәр, итальян телендә табылган хәрефләр, анда да җитмәгәннәренә немец телендә шуңарга туры килгән авазларны алганнар. +Бу эш исә тәртип вә тәрҗемә кылучыларның итальяннар яисә германнар булуыннан килгән булып, шушы вакыйга әсәрнең төрле вакытта төрле милләт вә төрле кешеләр тарафыннан язылганлыгын күрсәтә алалар. Нә итальян вә нә дә германнарда табылмаган авазларга исә мөхәррирләр яңа галәмәтләр дә тапканнар. Мәсәлән, "җ" авазына латин хәрефеннән "g" алынып, шуның өстенә әркаме һиндиядән сигезле цифр төсле галәмәт куелган. Бәгъзы урында итальянча да җитешмәгән авазлар шуңарга охшаган хәрефләр васитасы белән ифа ителгән. Мәсәлән, татарча "с" һәм "ш" авазлары латинча "s" хәрефе белән йөртелгән. Татарча "ң" авазына ике хәрефтән мөрәккәб галәмәт куйганнар да "ng" булган. "Кодекс куманикус"ның кем тарафыннан яисә кемнәр тарафыннан язылып та, кем тарафыннан җыелганлыгы мәгълүм түгел. Язылуының максаты хакында шулай уйларга мөмкин: XIII гасырның ярымыннан алып, XV гасырның уртасына кадәр Җәнүвә һәм венециялеләр үзләренең Кара диңгез ярларындагы колонияләре аркылы җәнүби Русиядәге күчмә төркләр белән сәүдә мөнәсәбәтендә булалар иде: димәк, бу сәүдәгәрләргә команча белергә кирәк булган, шуның өчен бу мәҗмуга ясалган. Бу мәҗмуганы тикшерүче немец Блау ның әйтүенә күрә, мондый мәҗмугалар күп булган булып, безнең заманга кадәр калганы гына шушыдыр. Бу - бер ихтимал. Икенче яктан, мәҗмуганың зоһурының сәбәбе шушы булырга мөмкин: мәгълүм ки, Кара диңгез буендагы итальян колонистлары, төркләр арасында тора-тора, үзләренең телләрен онытып бетергәннәр, бу мәҗмуга исә - шуларның төрки теле, латин хоруфаты белән язылган дин китапларыдыр. Өченче һәм иң якын ихтимал булса, команнарны дингә өндәгәндә кирәк булганлыгы өчен, бу мәҗмуга миссионерларга кулланма рәвешендә язылган булуыдыр. +Без "Коман мәҗмугасы"нда ике төрле мәдәни тәэсир күрәбез. Шуның беренчесе - христианлык тәэсире. Рус летописьләре половецларның (команнарның) үзләре арасыннан кәшишләр һәм чукынган кешеләрнең булганлыгын сөйлиләр. Мәсәлән, 1168 елда - Айдар хан, 1332 елда Амсурат хан христиан булганнар. Шуның тәэсирендә команнарга рус мәдәнияте (әгәр болай атарга яраса) тәэсир итте. Үзләрендә булмаган, утрак тормышка махсус булган истыйляхларны команнар рустан алдылар: мәсәлән, без кодекста isba - изба, pec - печь дигән сүзләрне табабыз. Католик дине дә команнар арасында таралып, ул мәзһәбнең истыйляхларына команнарда катгый сүзләр дә пәйда булды. Латинча "алла" мәгънәсендәге "Deus"ны - "тәңре", Мәрьям ана яисә латинча "Mater Dei"ны - "Мәрьям хатын" дип, аркылыны - "хаҗ" дип, изге китапны төркчә "түрә" дип тәрҗемә кылалар. "Коман мәҗмуга"сында ислам тәэсире дә күп. Гарәп әл-Бәкринең сөйләвенә күрә, 1009 һәм 1010 миладиларда, бер мөселман фәкыйһе килеп, 12000 кешене ислам диненә керткән. Гомумән, команнарга исламият бик иртә керә башлаганлыктан, аларның телләренә дә бик күп гарәп вә фарсы сүзләре кергәннәр. Көннәрне хәзер татар атаганча фарсыча атап, бары "җомга" гына "айда - Айда", шимбәне "сабат көн" дип йөртелә. Шулай ук коман теленә казый, шәригать, солтан, хөкемче, дәллял, кассаб, җәйш, галәмәт, хәммаль, җәрихә, савап, вәгъдә, хәләл, гаеп, шәһәр, милек, нигъмәт, нигъмәтле дигән истыйляхлар да кергән. Шулай ук команчага гарәпл әрдән мөҗәррәд мәфһүмнәр (отвлеченные пониятия)дән: гомер, гаҗил, ләззәт, вакыт, гариб, гашыйк, бөхел, гакыл, садака сүзләре катышкан. Ләкин команнарда ай атлары төркчә булган: март - яз ае, апрель - элек яз ае һәм төбәй (Tobay), май - яз ае, июнь - соң яз ае, июль - көз ае, август - урта көз ае, сентябрь - соң көз ае, октябрь - кыш ае, ноябрь - урта кыш ае, гыйнвар - сәвер ай, февраль - соң ай, декабрьне apecay10 дип йөргәннәр. Ләкин бу сүзнең нәрсә дигән сүз икәне мәгълүм түгел. +"Коман мәҗмугасы" буенча, халыкның теленең хәзерге кайсы шивәләргә якын торганлыгы мәсьәләсенә киләбез. Элек бу хакта мәнбәгълар сүзен, соңра тюркологларның фикерләрен, аннан соң мәнбәгъның үзен карап карыйк. +Дәште Кыпчакны татарлар алгач, команнар арасыннан Урта Азиягә үтеп киткән Рубруквис: "Уйгурларның телләренең әсаслары һәм тамырлары төрек вә коман теленеке", - ди. Минорит ордены миссионеры: "Мин исә мәслихәтләшеп, элек илнең телен өйрәнергә теләдем һәм Алланың гыйнаяте аркасында коман телен һәм уйгур язуын өйрәндем ки, бу тел һәм язу бөтен илдә истигъмаль кылына", - ди. +Тюрколог Блау да, "Кодекс"ны тикшергән соңында шул ук фикергә килеп, команнарның телләре - чыгтай яисә үзбәк төркисенә якын "шәрык төрки" шивәсе, ди. +Радлов, коман теле хакында "Коман теле лөгате мөнәсәбәте белән" дигән әсәр язып, бу телне тәхкыйк кылган соңында, Иртыш буе татарларының, башкорт, кыргыз, Идел буе төркләренең шивәсенә якын дип таба. Аның фикеренчә, коман шивәсе мишәр шивәсенә бик якын тора. Әмма тавышлы авазлар һәм аларның телдә тоткан урыннары ягыннан коман теле кыргыз шивәсенә бик ошый. Әмма кыргыз шивәсе булса, бу яктан Идел буе татарларының борынгы шивәләренә бик якын. Радловның фикеренчә, коман теле безгә татар теленең биш йөз еллык булган бер халәтен күрсәтеп, шушы биш гасыр эчендә татар теленең алмашу тарихын ачып бирә. +Әгәр без әсәрнең эченә кереп карасак, Радловның бу фикеренең дөрес булуын күрәбез. Моның өчен, сүзне озайтмыйча, бер-ике мисал алу җитә. Менә бер-ике коман табышмагын алыйк: +"Тап-тап тамасыйк тамадирган тамасыйк. Ул күбәләк". "Бити- бити битедем биш агачка битедем күнәсин йөкертдем бәкин чирмәдем. Ул кинадир". +Соңгы мисалны ике галим (Геза Кон һәм Радлов) ике төрле аңлыйлар. Радлов: "Яза-яза яздым, биш агачка яздым, көнә суы белән издем. Таза-таза чормадым: ул кынадыр", - дип укый. Әмма Геза Кон: "Ул киндер", - ди. +"Ултырганы уба (биек) йир, басканы багир (бакыр) чамат (Конча - кечкенә савыт, Радловча - чана), ул өзәңге". +"Бу барди - эзе юг. Көймәдер". +Янә мисал өчен католик иманының кисәген алыйк: +"Инанырмын барчага эрекли бир ата Тәңригә, күкне, йирне күрүнүр-күрүмешни яраты, дагы бир бәйимез Иисус Христос Тәңренең ялгыз торган улы дип, ким барча заманлардан борын аталу аптырур, Тәңре Тәңредән әйтилмәй атага төздәс (ш) туып торур, андан улам бар барча булган турур, ким биз азамлар үчүн дагы бәзим үңгүмиз үчүн, күкдән әниб арытындан улам ирдәң маямдә тәнәлиб киши булуп турур". +Билгеле, бу үрнәкнең дә аңлашыла торган сүзләре безнең шивәгә бик якын, бәгъзы җирдә тавышлы хәрефләрнең татарча "е" урынына "ы" истигъмаль ителүе исә - безнең телебезгә махсус тавышлы хәрефләрнең булмавындадыр. +Русның "Отче наш" дип йөри торган догасының мәҗмугадагы команча тәрҗемәсен алыйк: +"Атамыз кем күктә сән тиешле булсын сәнең ханлыхын булсын сәнең теләмәген нәчик кем [күктә] әлләй йирдә күндәге үтмәкемезне бизгә бүгүн бәргил әләгә языклармызны безгә бушаткыл нәчик без бушатырмыз безгә яман әткәнләргә..." +Бу мисал да коман теленең безнең телебезнең эшләнүендә роль уйнаганын күрсәтә. Янә назымлы бер мисал алабыз: +"Авә очмакының калагы +Терелекең агачы +Йимшиң тә ирдең +Авә Мария кем безгә +Тудырдың бу җиһанда +Аны кем Тәңре торыр +Профет ничек әйтеп торыр". +Менә шушы коман теле соңра кыпчак теленең сөйләшә торган теле булып китте, ниһаять, сарайда да шул тел белән сөйләшә башладылар. Ләкин күп заманнар үткәч, бу тел татар теле дип йөртелә башлады. +Табигый, "Коман мәҗмугасы"ндагы фикерләр хакында сөйләп булмый: андагы фикерләр - һәммәсе дә рәсми католик дине фикерләре, чөнки ул тәрҗемәдән гыйбарәт. Эчендәге табышмакларны тикшерү мәсьәләсе халык әдәбиятын тикшерүчеләргә махсус эш булганга, төрк-татар мәкаль-табышмакларын тәфтиш итүчеләргә боларны да онытмауларын тәүсыя итеп үтәбез. Болгар кабер ташлары +Х гасырның башыннан бирле шул заманның сәүдәгәр һәм мәдәни гарәп хилафәте белән мөнәсәбәт, 922 елдан алып, рәсмән исламият кабул итеп, габбасиларның протектораты астына керүләре Болгарда ислам мәдәниятен җәйде. Табигый, гарәп сәүдәгәрләре болгарларны мәдәни ясарга, протекторатны саклар өчен дә аларны чын мөселман ясарга тырыштылар. Чөнки гарәпләрнең икътисади мәнфәгатьләре шунда булды: гарәп мәдәниятен болгарларның кабул итүләре гарәп-болгар сәүдәсен арттырасы мәгълүм иде. Шуның өчен Багдад, Басра, Шам факторияләре, шимальнең бозлы урманнарына илтеп, мәчет, мәдрәсәләр салдыра, шул ук урыннарга мөселман фәкыйһләре, галимнәре килеп утырдылар, хәтта анда шәкертләр дә җитештереп, болгарларның үз араларыннан галимнәр дә пәйда булдылар. Ниһаять, болгарның казые (миллияте мәгълүм түгел) Йагкуб бине Ногман исемле кеше болгарның тарихын да язган. Әбү Хәмид әл-Андалуси 529 нчы һиҗридә бу кеше белән күрешкән һәм күп тарихи материал алган. Моннан башка Болгар йортында тыйб әсәрләре язылганы да мәгълүм. Шулай ук Мәрҗани "Мөстәфад"ының беренче җилдендә Болгарга нисбәт бирелгән бик күп галим вә фәкыйһләрнең исемнәрен һәм аларның әсәрләрен зикер кыла. Ләкин бу әсәрләрнең берсе дә болгар төркисе белән язылганы мәгълүм түгел. Шиксез, боларның эчендә төп болгар кешеләре булса да, күбрәге болгар ханы сараенда җылы урын табып килеп сыенып, аларның меценатлыгы белән файдаланып торган кешеләр булыр. +Димәк, чын болгар телендә әсәрләр безнең заманыбызга сакланып калмаган. Ләкин шулай булса да, болгарлардан безгә иске зиярәтләрдә ифрат әгъла язулы, матур эшләнгән кабер ташлары сакланып калган. Боларның төркичә булганнары бары 8 нче һиҗринеке генә. VII гасырныкылар булса да, аларның текстлары гарәпчә генә. Бары тик хәзергә мәгълүм булган ташлар эчендә мөәррих Гайнетдин Әхмәров тапкан вә укыган ташлар арасында бер генә 642 нче һиҗри тарихлы, әмма үзе чын төркчә булганы бар. Бу таш сөлес язуы белән язылган, укылган кадәрлесе шушы: "...алдында 74 яшендә* гадәд тарих алты йөз кырык икедә 642". +Бу кабер ташлары күбесе - сөлес, беразы - күфи хатт белән, кайсысы исә ике төрле хаттның катышуыннан хасил булган язу белән язылганнар. Бу ташлар өч төрле: чат гарәпчә язылганнары бар, без болары хакында сөйләмибез. Икенче төркеме булса, чыгтайчага маил бер шивәдә. Бу төркеме өчен бер-ике мисал алабыз: "Бүләртай ибн Белемшак бик зиярәте торыр. Тәңригә васыл мәсрүр кылып кәүсәр шәрабе белә кандурсун. Вафаты рәҗәб ахырында тарих йите йөз егерме түртдә". +Моның теле чын чыгтайча: "йите, түрт" рәвешләре, тавышларның муәффәкатенең юклыгы ("Тәңригә") моны яхшы исбат итәләр. Ләкин кайсысында чыгтай формасының җәнүб төрки формасы белән катышканын да очратабыз. Менә тагы шундый язуны алыйк: "Болгар Муса углы Рәҗәб зиярәте торыр. Тәңригә васыл рәхмәтән әгрык кылсын, әмин, ахыр вафаты бирелмеш тарихка йите йөз егерме тукызында ирде". Монда без, чыгтай формалары белән бергә, "бирелгән" урынына "бирелмеш" очратабыз. +Тагын бер ташны алсак, теленең чыгтай һәм хәзерге Казан татары шивәсе белән катышканын күрәбез: +Әгәр бу саф төркичә булган язуларны тикшереп карасак, күрәбез ки, телләре ифрат чыгтайчага якын. Шул ук чакта "Кодекс куманикус" теленә дә бик якын. Моны исбат итү өчен, Кодекстагы Лука Инҗиленнән бер кыйтганы алыйк: "Ары Лукас әйтер әл бәнгәлим (Инҗил) эчендә ничилек бу гөл качан Христус тугды килде фирештә йиздән аяте күчүчегә кем куйлар көтәр". +Моннан күрелә ки, команнар теле дә чыгтай теленә бик охшаган. Ләкин XIV гасырның башында язылган, халык өчен тәртип ителгән бер әсәрне чыгтай теле яисә шуның әдәби тәэсире белән язылган дип әйтеп булмый. Бу ике халыкның шивәсендә тумыштан якынлык бар, димәк, болгарларның теле дә, половецларныкы төсле, чыгтайчага якын булырга кирәк. Ләкин болгарларга чыгтай тәэсире хакында әйтергә хакыбыз бар. XIII һәм XIV гасырларда Урта Азиянең күп җирләре Җүҗи улусы кулында булганга, Җүҗи угыллары белән Чыгтай угыллары династиясе ясаган патшалыклар арасында солых хөкем сөргәнгә, Урта Азия белән Болгар арасында куәтле сәүдә барды, шулар артыннан шушы гасырларда ук сәүдәгәрләр артыннан үзләренең мәгънәви маллары - гыйлем, дин, тыйб белән акча эшләүчеләр дә килеп тордылар. Моңарга бик яхшы ачык дәлил шушы: Башкортстанда Дим буенда Чишмә һәм Кара Якуб авыллары янында бер кабер ташы бар. Бу таш иске каберстанда бер төрбә эчендә утыра. Төрбә юнылмаган таштан Болгар гыймарәтләре рәвешендә салынган. Шундагы кабер ташы өстенә кабартып, гарәп телендә түбәндәге сүзләр язылган: "Әл-гадел фи әл-әхкям хаҗи Хөсәен бик мән әл-Әмир әл-Кәбир Гомәр бик Төркестани әл-мәрхүм илаһым әрхәмә рәхмәтән васига[тән] вә әкрәмә бил-гафу вә-л-мәгъфирәт тәваффа фи әл-әям әт-тасигъ фи шәһри әл-мөбах сәнәт әрбәгыйн вә әснәтин вә сәбигъ мая". Димәк, бу таш шул ук VIII гасыр һиҗринеке, ягъни безгә мәгълүм булган Болгар ташларының күбесе белән гасырдаш. Аның өслүбе дә Болгар ташларының өслүбенә охшашлы, хәтта "майә" сүзенең ялгыш имласы да бу ташта тәкрар ителә. Шөбһәсез, бу кеше асыл төркестанлы булса да, Болгар иленә тәгаллекъле зат булгандыр, ихтимал, ул - Төркестаннан килеп, башкортлар арасына ислам тарату белән мәшгуль булган кешеләрдән берседер. Аның каберенең изге булып хисаплануы да шуңарга дәлил була ала. Шуның шикелле Төркестаннан килгән "әүлиялар"ның Болгар илендә булганлыгын Хисаметдин Мөслиминең "Тәварихе Болгария"сеннән дә күрәбез. Менә шул ташта без чыгтай шивәсендә бер назым очратабыз. Баштагы төркчә ике юлы вәзен, кафия ягыннан начар тәртип ителгән. Өченче, дүртенче юлы - гарәпчә, соңгы ике юлы тагы төркчә булып, гарәпчә назымнарның тәрҗемәсе булырга ошый: +"Ниләр касд ямлиг та кем качар кавемгә бер үлем сәгате уңар". +"Әрзы дөнья хәрабә бил-игътибари, фәля ябкый мәдамә фил-карари". +"Күрәмен дөньяны вәйранә бары, һәмишә бакый ирмәс юк карары". +Өченче төрле Болгар кабер ташларында тарих, ел исемнәре, ягъни саннар чувашчага маил. Калган сүзләр чыгтай вә Казан татарларыча сүзләрдән гыйбарәт катыш тел белән тәртип ителгәннәр. Чын чыгтайчага маил телле ташлардагы "ибн, бин" сүзләре урынына боларда татарча "ул" ("улы") дип язылган, бу нәүгъ ташлардан да берничә мисал алыйк: +"Һуа әл-хәййе лә йәмүт Йосыф ул Мөхәммәд ул Исмәгыйль зиярәте торыр рәхмәтуллаһ галәйһи рәхмәтән васигатән фани дөньядин бакый ахирәткә рихләт тынды тарихе җийат җүр ван туату". +"Хәйратле сариҗ юару ул Ягъкуб Юуару ул Хәсән Юару ул Мөхәммәдмир Мәхмүд тарихе җийат җүр". +"Биктимер ул Хуҗа Бәйрам зиярәте торыр рәхмәтуллаһи Тәгалә рәхмәтән васигатән вә каты билкүс җийат җүр". +"Әл-хөкем лилләһ әл-гали әл-кәбир - мирза Ибраһим әнә ул шәһид - хаҗ белеп (...) рәхмәтән - Аллаһы галәйһә рәхмәтән васигатән вафат ятуы тарихе җийат җүр җийар мәнеш җал мәхрүм 1 нче икенҗ көн ати (иде)". +Менә шушы саннарның вә бәгъзы сүзләрнең нә чыгтайча вә нә дә татарча булмавы галимнәрне тәмам шаштырган. Элек "җийат җүр"не "җиат җәүр" (пришествие угнетения) дип укыганнар. Имеш, без "җийат җүр"нең хәрефләрен әбҗәд хисабы белән санга алмаштырып җыйсак, 623 ел һиҗри яисә 1226 милади килеп чыга. Бу ел исә татар-монголларның Болгарга һөҗүм кылып җимергән елы. Шуның өчен болгарлар моны гарәпчә (!) "җийат җүр" дип атаганнар. Ләкин Хөсәен Фәезханов үзенең русча бер мәкаләсендә бу саннарның чувашча булуы ихтималын белдергән. Шуның соңында мөстәшрикълар арасында болгарларның теленең чуваш теленә якын бер тел булганлыгы фикере көчәеп киткән. Бу дәгъваларын исбатлау өчен, алар башка дәлилләр дә эзли башлаганнар. +Ләкин мөстәшрикълар никадәр бу мәсьәлә белән шөгыльләнеп, кызып китеп, бик кызык вә гаҗәеп дәлилләр китерергә азапланмасыннар, бу ташларга карап, бөтен болгарларның чуваш булуы чыкмый. Чөнки ташлар эчендә бары чувашча гына булганнары булса, бу дәгъваны дөрес дип әйтергә мөмкин дә булыр иде. Ләкин табылган ташлар эчендә чыгтай теленә маил булганнары да күп. Шуның өстенә дә чувашча дип йөртелә торган "җийат җүр"ле ташларның үзләрендә "торыр", "билгесе", "фани дөньядин бакый ахирәткә рихләт тынды" шикелле чыгтай сүзлеләре бар. +Һәрхәлдә, ташларның кайсысы - чын болгарларныкы, кайсысы "килмешәк татарлар"ныкы икәнен дә белеп булмый. Татарлар исә бер дә Җүҗи углы Бату белән алай күп булып килмәделәр. Аларның Чыңгыз тарафыннан тәгъйин кылынган урдалары ике төмән (егерме мең) икәне мәгълүм. Шуның өстенә дә, рус летописеның хәбәренә күрә, Болгарстан татарлар тарафыннан 1231 елда, әмма икенчесе буенча бары 1241 елда алынды. Ләкин рус мәнбәгъларының әйтүенә күрә, болгарларның Алтын Урда дәверендә сәяси мохтариятләре һаман да калды: рус кенәзләре белән бергә болгар ханнары да, Сарай шәһәренә барып, ханлыкка ярлык алып кайталар иде. Болгар, Алтын Урда дәүләте ясалгач та, мәдәни бер мәмләкәт булып торды, хәтта Сарай ханнарының акчалары да күп заманнар Болгарда сугылып килде. Шуның өчен мәдәни болгар теленә алардан түбәнрәк монголларның телләренең тәэсире хакында уйлап булмый: үзләре төрк тә булмаган монголларның чыгтай әдәби телендә сөйләшүләре тагы да акылга сыймаслырак бер эш булуы бәдиһи. +Аннан соң хәзер дә шимали Кавказ таулары арасында яшәп, үзләрен "балкар" (болгар?) дип атый торган кечкенә генә бер кабиләнең барлыгы мәгълүм. Алар, электәрәк Кавказның шималендәге далаларда торып, соңыннан тау араларына күчеп килеп утырганнар. Менә шул халыкның теле форма һәм лөгать ягыннан хәзерге татар теленә бик охшый. Бу, ихтимал, Азиядән килеш ли, болгар төркләренең гомуми массасыннан аерылып калган бер тармак булып, аларның телләре Идел буе болгарларының теленең тәхминән нинди булганын күрсәтә торган дәлилләрдән берсе булып хисапланырга мөмкин. +Ихтимал, чувашча сүзле дип йөртелә торган ташлар мөселман булган чувашларның ташлары булгандыр. Һәрхәлдә, бәгъзы рус мөстәшрикълары уйлаганча, мәсьәләне тәмам хәл ителгән дип әйтеп булмый, мәсьәлә һаман да ачык кала. Бигрәк тә казанлы яшь мөәррих һәм археолог Худяковның 1922 ел язында Шәрык академиясе хозурындагы "Шәрыкны өйрәнү" җәмгыятендә болгарларның чуваш булулары мәсьәләсенә даир китерелгән дәлилләрне тәнкыйть иткәненнән соң, бу мәсьәләне яңадан карап чыгу мәсьәләсе телчеләр һәм мөстәшрикълар өстенә фарыз булып кала. Ярлыклар +Сугышта туган, гомерен сугышта үткәргән, халкы, патшалыгы күчмәлектән үтә алмаган, бөтен икътисади тормышын Кара диңгез буендагы Италия колонияләреннән килә торган көрәшкә баглаган Алтын Урда бай әдәбият тудыра алмады. Булган кадәрлесе дә хәзергә мәгълүм түгел. Бары безнең заманга Алтын Урда дәвереннән берничә пайза, акча-тәңкәләр, ханнарның ярлык аталган язулары яисә, Яурупа истыйляхы белән әйтсәк, дипломн ар калган. +Хәзергә кадәр табылган пайзалар монголча: бу хакта башка мөнәсәбәт белән сөйләячәгебезгә күрә, хәзер ул мәсьәләне калдырып китәбез. Акчаларның булса, һәммәсенең дә сугылган кала һәм хан исемнәреннән башка сүзләре гарәпчә. Мисал өчен, бер-ике акчаның ике ягына да язылган язуын алыйк: +I. а) "Әс-солтан әл-могаззам Үзбәк"; б) "Лә-иляһа иллә Аллаһ Мөхәммәд рәсүл Аллаһ 717". +II. а) "Әс-солтан әл-гадел Бирдебик хан"; б) 58 зарб әл-акер сәнәт 7". +III. а) "Әс-солтан әл-гадел Бирдебик хан"; б) "Фи зарб бибәләд Гөлестан 760 сәнә 6". +Бу мисаллардан күрелгәнчә, бу акчалардагы язулар бертөрле дә тел, имла вә әдәбият өчен материал бирмиләр. Ләкин ярлыкларның эш башка. Аларның мөндәриҗәсе безгә Алтын Урданың эчке тормышын, мәдәни дәрәҗәсен, икътисади хәятын ачып бирә. Төрки телендә сакланып калганнары исә ул чактагы татарның теле хакында яхшы гына мәгълүмат бирәләр. +Ярлык татар вә башка шәрык халыклары әсәрләрендә "ярлык, ярлик, йырлик, ерлык, ерлигъ, ярлигъ, ерлыг" рәвешендә языла. Бу сүз - асылда, монгол вә төрккә уртак сүз, ләкин төркләр эченә кереп китеп тәмам үзләшкән. Ул монголча "дзарлик" рәвешендә тәләффыз ителеп, "дзарликлаху" масдарыннан алынган. "Дзарликлаху" - ярлыкамак, әмер итмәк мәгънәсендә. Ярлык дип татарлар ханнарының фәрманнарын атыйлар иде. Мәгълүм ки, Алтын Урда ханнары бөек монгол ханлыгыннан XII йөздә аерылган булсалар да, алар Чыңгыз ганганәсе белән гамәл иткәннәр. Чыңгыз вә аннан соң булган дүрт хан булса, җиһангирлек идеясен тәгъкыйб кылалар, бөтен дөньяны - милекләре, барча халыкларны коллары дип хисаплыйлар иде. Плано Карпини: "Аларның теләкләре - бөтен дөньяны алу, аларга Чыңгыз хан шулай фәрман биргән" һәм "алар ханнарын Алланың углы диләр һәм аңарга Аллага табынган күк табыналар", - ди.1 Шуның өчен Гүюг хан ярлыкларын "Алланың көче белән бөтен кешеләрнең хуҗасы" диеп башлый һәм мөһерендә: "Тәңре күкләрдә, әмма җирдә Гүюг хан - Алланың көче белән бөтен кешеләрнең хуҗасы", - дип язган, имеш. Менә шуның өчен үзләре белән бер күчтә булган патшаларны да вассаллары дип фараз итәләр: шул сәбәпле, алар белән мөнәсәбәтләрендә язган хатларын "ярлык" - "әмер, фәрман" дип атыйлар иде. Шуның өчен Алтын Урдада һәм, ул җимерелгәч, аның кисәкләре булган Кырым һәм Казан ханнары да аларны (мәсәлән, Мөхәммәдәмин хан Русиягә һәм Польша короле Сигизмундка язган хатын) ярлык дип атаганнар. Бирдебәк хан 1347 елда Венеция җөмһүрияте белән могаһәдәсен дә шул ук итальянча "ярлык" дигән сүзнең тәрҗемәсе булган "Commen domento" (әмер) дип атый. +Һәртөрле ярлыклар, әлбәттә, бик күп булганнар. Алардан рус вә чит мәмләкәт хөкүмәтләренә, рухани вә монастырьларга бирелгәннәре - хөкүмәт вә монастырь архивларында, хосусый кешеләргә бирелгәннәре халык арасында булынырга тиеш иде. Ләкин заманның озынлыгы белән һәртөрле сугыш вә янгыннар аркасында аларның күбесе югалып, бик аз бер кыйсеме генә тарих өчен сакланып калган. Аларның да байтагы рус вә гарби Яурупа архивларында чит телләргә тәрҗемә ителгән хәлдә генә сакланганнар. Русча тәрҗемәләре генә сакланганнарыннан Алтын Урда дәверенә махсус җиде данә ярлык мәгълүм: 1) Мәнгу Тимернең - рус митрополитларына вә руханиларына; 2) Үзбәк ханның - митрополит Петрга; 3) Хан хатыны Тайдуланың - митрополит Феогностка; 4) Шул ук Тайдуланың - митрополит Алексейга; 5) Бирдебәк ханның - шул ук Алексейга; 6) Тайдуланың - митрополит Иванга һәм 7) янә бер ханнан митрополит Михаилга бирелгән ярлыклар. Болардан башка тагы төрле гарәп хөкемдарларына, татарча язылып та, латин вә итальян телләренә тәрҗемә кылынган хәлдә сакланган берничә ярлык бар. +Татарча оригинальләре сакланганнары исә ул кадәр күп түгел. Аларның күбрәге - Кырым ханнарының Мәскәү хөкүмәте белән мөнәсәбәтләренә даир документлар. Алтын Урданың борынгы дәвереннән оригиналь документлар сакланмаган. XIV гасырның ахырларында Алтын Урда хөкүмәте тарафыннан бирелгән өч данә ярлык фән әһеленә мәгълүм. Болардан берсе 1397 миладида Тимер Котлыг хан тарафыннан, икенчесе Туктамыш хан (1376-1391) тарафыннан бирелгән тарханлык ярлыклары булып, өченчесе - шул ук Туктамышның милади 1393 тә Литва короле Ягайлога язган ярлыгы. +Алда сөйләнгән рус телендә сакланып калган ярлыкларның тәрҗемә булуы мәгълүм. Ләкин монгол теленнәнме, әллә төрк теленнәнме - бу мәсьәләгә җавап бирү, Алтын Урдада рәсми тел мәсьәләсен хәл кылу булганга, бик мөһим. Ләкин бер факт шуларның бәгъзысының монгол телендә язылган булуын күрсәтә. +Монголча ярлыклар шундый сүз белән башланалар иде: "Мүнгү Тәкрүнин күчиндүр". Татарча тәрҗемәсе шулай: "Мәңге Тәңре көче белән". Үзбәк ханның (1313-1342) митрополит Петрга биргән ярлыгында шул ук сүзнең борынгы рус теле белән булган шундый тәрҗемәсен укыйбыз: +"Всевышняго и бессмертного Бога силою". +Екатеринбург вилаятендә 1848 елда, монголча язылган, 1362 (63)-1368 (69) елларда Алтын Урдада хөкүмәт сөргән Габдулла хан тарафыннан бирелгән бер пайза (көмеш такта) табылган. Анда да шул ук митрополитка Үзбәк тарафыннан язылган ярлыктагы сүзләр тагы да тәфсыйле белән язылган. Димәк, XIV гасырда да монгол телендә рәсми язулар язылган. Ләкин Алтын Урданың күпчелеге төркчә сөйләшкәнгә, ярлыкларның күбесе төркчә языла торган булган. +Югарыда мәзкүр пайза һәм Туктамышның Ягайлога язган ярлыгы уйгур хәрефләре белән язылганнар. Әмма Тимер Котлыгныкы булса, ике төрле: өстән - уйгур, астыннан гарәп хоруфаты белән язылган, әмма Туктамышның икенче ярлыгы бары гарәп хәрефләре белән генә язылган. Шуннан академик Радлов шундый нәтиҗә чыгара: бәйнәлмиләл мөнәсәбәтләр өчен татар хөкүмәте - борынгыча уйгур, әмма эчке эшләр өчен гарәп хоруфаты истигъмаль кылган, ди. +Тимер Котлыгның һәм Туктамышның берәр ярлыгы - тархан ярлыклары җөмләсеннән. Мондый тип ярлыклар белән ханнар бер мәгълүм кешене яисә мөәссәсәне (чиркәү, монастырь) тархан ясаганнар. Ягъни дәүләт хезмәтләре һәм салымнардан мәгаф ясаганнар. Әмма Туктамышның икенче ярлыгы исә - дипло матия язуы. +Хәзер ярлыкларның телләре мәсьәләсенә киләбез. Аларны тикшерүчеләр төрле фикерләр сөйләгәннәр. Кайсылары (Березин) туп-туры аларны уйгур телендә, дигәннәр, Вамбери яңа уйгур телендә, дигән, Банзаров Туктамыш ярлыкларында монгол сүзләре дә табарга тырышкан. Радловның фикеренчә, бу ярлыкларның бары хәрефләре генә уйгурча. Теленең әсасына уйгур теле салынган булса да, уйгур гонсыры чыгтай телендә күпме булса, аларда да шулкадәр генәдер. Аның фикеренчә, чыгтай теле сонгый тел булып, аның асылына уйгур теле салынган, ләкин, язучының сөйләшә торган шивәсенә карап, җирле сүзләр дә кергәннәр. +Ләкин ярлыкларның һәммәсе дә бертөсле телле түгел. Алыйк Туктамышның Ягайлога язган ярлыгын. Әгәр бу ярлыкның сарыф-нәхү формаларын һәм телен тикшереп карасак күрәбез: шундагы сүзләрнең 43 е - бөтен төрк шивәләренә гам сүзләр, 24 е - шимали төрек сүзләре, 22 се - гарби төрк сүзләре, 15 е - чыгтай-уйгур сүзләре. Радлов бу ярлыкның битекче - язу чысы хакында шулай уйлый: бу зат монгол ханнары канцеля риясендәге рәсми тел булган уйгур-чыгтай шивәсен яхшы белүче кеше булса да, үзе гареб төрке (коман яки караим) булганга, рәсми телне үз шивәсенә тартып язгандыр. Әгәр бу ярлыкның сарыф-нәхү рәвешләренә карасак, шундый нәтиҗәгә киләбез: +Гомумтөрк рәвешләре - 41 процент +Шимал төркисе..............31 +Гарәби төрк....................21 +Уйгур-чыгтай...................7 +Бу ярлыкның шунысы кызык: "тарих", "нишан" һәм бер-ике кеше исеменнән башка гарәп-фарсы сүзләре юк. +Тимер КотлыгнЫң уйгур-гарәп хәрефләре белән язылган ярлыгына килсәк, аның теле дә башкарак, гарәп сүзләре дә күбрәк. +Андагы 166 сүздән: +Гомумтөрк сүзләре - 50 +Шималь төркисе - 38 +Гареб төркисе - 13 +Уйгур төркисе - 44 +Гарәп - 14 +Язучы-нугай - 7 +Сарыф-нәхү җәһәтеннән: +Барысы 70 нәхәви игъраблардан: +Гомумтөркнеке - 22 +Шималь төркисенеке - 24 +Уйгур-чыгтайныкы - 21 +Нугай шивәсенеке - 3 +Мисал өчен, бу урында Туктамышның Ягайлога язган ярлыгын һәм Тимер Котлыг ярлыгын күчерәбез. Беренче ярлык уйгур язуы белән язылган булганга, без аны Радлов транскрипциясе буенча күчерәбез: +"Туктамыш сүзем +Ягайлога" +"Олукъ урынга ултырган яркесен аңлату Котлыбуга Асан башлы илчилә идүк әрде сән тагы кәләчигене безгә идең әрде борынгы ел Бәкбулат Күҗәмәдин башлы бирнәчә угланнар Бәкиш Турдуҗан бәрде Давыд башлы бәкләр Әдүкәй атлы кешене Тәмиргә алдыртын чакырып имеш, ул тел билә кәлде әрде аларның ала күңел билә итеп әл кыруганга йитә килгәндә аңлап еглып санечмәгә торганда ул яман кешеләр борын тәбәрәкәндин әл тарбәб ул эш тагы ул чаклы булган яркәсе ул әрде Тәңре безне ярлыгаб тушманлык кылган Бикбулат Күҗәмәдин якеш Турдуҗан бәрде Давыд башлы угланлар бәкләрне мүккаләнте әмде бу ягуны аңлату асан тулу хуҗа башлы әлчеләрне идүк әмде тагы булса, безгә бакар әлләрнең чыгышларын чыгарып барган әлчиләргә бәргил хазинәгә тәгәсүнләр, база борынга йусунча бәзәргән уртатларың тагы йөрешсенләр олук улусынүк тору шуңа тагы якшысы ул булгай тип алтын нәншанлык ярлык тоттык тагагу, ел тарих йиде йөз туксан бәштә рәҗәб аеның сәкиз ягыда орду данда әрүрдә бителмиш". +Хәзерге татар телендә бу ярлык шулай була: +"Туктамыш сүзем +Ягайлога +Олуг Урда утырган хәбәрен аңлату өчен, Котлыбуга һәм Асан башлыгында илчеләр җибәргән идек. Син дәхи келәнчеңне (челобитчика) безгә җибәргән идең. Өченче ел Бикбулат хан, Күҗәмәдин баш булып торган берничә угланнар һәм Бәкиш Турдуҗан бирде һәм Давыд баш булып торган бикләр Әдүкәй атлы кешене астыртын Тимерне чакыртып җибәргәннәр иде. Бу чакыруга ул килде һәм аларның ала (кара) күңелләренә муафәкать итеп хәбәр җибәрде. Ил кырыена җитеп килгәндә белеп, җыелып сугы шырга торганда, ул яман кешеләр баш тартканга, илдә тынычсызлык булып, ул эш тагы шулай булды: Тәңре безгә мәрхәмәт итеп, дошманлык кылган Бикбулат, Күҗәмәдин, Турдуҗан бирде, Давыд башында торган угланнар, бикләрне җәза кылды. Бу эшләрне аңлату өчен, Тулы хуҗаны баш итеп, илчеләр җибәрдек. Тагы исә безгә караган илләрнең чыгыш (хираҗ - дань)ларын чыгартып барган илчеләргә бир хәзинәгә тапшырсыннар, борынгы гадәтчә, сәүдәгәр әртилләрең йөрсеннәр, Олуг олысның тормышына тагы яхшысы ул булыр дип, алтын нишанлы ярлык нәшер иттек. Тавык елы тарих җиде йөз туксан биштә рәҗәб аеның сигезенче көнендә арду Танда булган чакта язылды". +Тимер Котлыг ярлыгы берничә җәһәттән әһәмиятлерәк: анда сүз күп, хәзер истигъмальдән чыккан истыйляхат бар, шуның өстенә дә ул, уйгур хәрефе белән язылып, астына тәгъликъ язуы кызыл кара белән матур иттереп гарәп хәрефе белән дә язылган булганга, шул заманның имласын дә күрергә мөмкин. Без бу ярлыкны гарәп хәрефе белән язылган имласы белән күчерәбез: +"Тимер Котлыг сүзем +Уның кул сул кул нинең угланларына томан укубашлыг мең йөз ун бикләрегә эчке кәндләренең казый мөфтиләрегә мәшаих суфиларыга диван йитикчеләргә тамгачы тәрт накҗиларыга йөртәр эшләнче юлаучыларга букәвел тоткавылларга ямче сүсүнчеләр кошчы бәрәсчеләргә кимәнче күбрүкчеләргә базарда торганларга бу ярлыгны тота торган Мөхәммәднең убака аталары борынгы кичкән Саин хан чагы дик бере берә йарлыг раст тарханлык йусуныча атасы хаҗи Бәйрәмхуҗаны безнең хан агаларымыз сийертап тархан кылган чәрәксен аныклата үтенде әрсә у кулын юып кереп Мөхәммәд безнең суюргал булып тархан булып торсын тидемиз бүгендин илкәр вә Кырым белә Кырым йиренең томаны да Судак атлиг кәнтнең җәварендә борынгы замандин бире мөтәгадәт тархан булган индерҗе сөлясе белә мәшһүр булган каласыдин шәргый кабалә йусунча йир сулары белә Мөхәммәднең угланнары илке хаҗи Мөхәммәд вә Мәхмүд азад тархан булсын булырның йир-суларына баг- багчаларыга хәмам тегермәнләрегә тәсрыйф кыла торган йирләрегә борындин калган азадларга басасларыга сабаҗи уртакчыларга кем-кем ирсә көч уга тикүрмәсен юлсын ярдәнмәләрене тәртип алмасынлар болар тамгасы ибне кинҗе ускубул корты әнбар малы индер хакы табанлык кыйсмәт кобур ясагы кылан мәсмасалык бурыч хариҗ алмасынлар барыр килүре дә кирер чыкары да Кырымда Күфәдә кабумә төрлек нәрсә алыридә ... тамга тартынак алмасын тарханлык табанлык юл хакы караванлык тиләмәсенләр товар коралларын арлак тотмасын кунак төшел төшермәсенләр сүсүн голүфә тиләмәсенләр кайума төрлек зәхмәт вә мавинәт... масун вә мәхрус булсынлар тыныч торып тынычлык билә шам вә сабах әүкат шәрифләре дә безгә дагы безнең ыруг-ыругымызга дога алкыш итә торсын дип тота торырга алтын нәшанлык ал тамгалык ярлык бирелде. Тарих сикез йөздә барс елы шәгъбан аеның алтынчы көнедә авыз ....нең кәнаредә ... ирердә бетелде". +Хәзергә татарчасы: +"Тимер Котлыг сүзем +Уң кул, сул кул угланнарына, хисапсыз изге (добрый) башлыкларга: мең, йөз, ун бикләренә эчке шәһәрләрнең казый, мөфтиләренә, мәшаих суфиларына, диван язучыларына, салым җыючыларга һәм тамгачы (таможнячы)ларга, йөрүчеләргә һәм юлаучыларга (юлчыларга), бикавылларга һәм тотавылларга һәм стансачыларга, кошчы, барсчы, көймәче, күперче һәм базарда торганнарга бу ярлыкны тота торган Мөхәммәднең баба- аталары борынгы үлгән Саин ханнан бирле берсе артыннан берсе ярлыкка әсасланган рас тарханлык хокукында тордылар; атасы хаҗи Бәйрәмхуҗаны безнең хан агаларыбыз мәрхәмәт итеп тархан кылганнарын белдерергә үтенгәнлектән, аның үтенечен кабул итеп: "Мөхәммәд безнең мәрхәмәтебездә булып, тархан булып торсын", - дидек. Бу көннән алып Кырым белән Кырык җирнең төмәнендә (область) Судак атлы ныгытманың җәварендә борынгы заманнан бирле мөтәгаддид тарханнар белән мәшһүр булган Ындырчы саласы белән каласыннан шәргый кабала (обязательство) гадәте буенча җирләре, сулары белән Мөхәммәднең угыллары олуг Хаҗи Мөхәммәд һәм Мәхмүд Азат тархан булсыннар. Боларның җир-суларына, баг-бакчаларына, мунча-тегермәннәренә, тәсаррыф кыла торган җирләренә, борынгы заманнан калган азатларына һәм аларның бөтен салаларына, сабанчы, уртакчыларына беркем дә тимәсен, юлсыз урында (сәбәпсез) нәрсәләрен тартып алмасыннар, йөземлекләреннән алына торган тамга (пошлина)...9. Амбар малы, ындыр хакы, арыклардан алына торган ясак, "калан" атала торган салым, бурыч, хәрәҗ алмасыннар, әгәр ул китсә-килсә һәм керсә-чыкса, Кырымда, Күфәдә нинди генә нәрсә алмасын, сатмасын, тамга һәм үлчәү салымы алмасыннар, тархан һәм хезмәтчеләрдән (служители) алына торган юл хакы да, каравыллык та алмасыннар, туар-караларыннан түләү алмасыннар, кунак-төшем төшермәсеннәр, эчәргә-ашарга сорамасыннар, авырлыклардан, салымнардан һәм фәүкыльгадә салымнардан котылдырылсыннар, тыныч торып, тынычлык белән торып кич вә иртә, шәриф вакытларында безгә дәхи безнең ыругыбызга дога кылсыннар дип, (тиешле урында) тоттырырга алтын нишанлы ярлык бирелде. Тарих сигез йөздә барс елы шәгъбан аеның алтынчы көнендә Үзи суының буенда мөҗавиранда булганда язылды". +Бу Алтын Урда ярлыкларыннан башка Кырым ханнарының ярлыклары да сакланып калган. Болар инде һәммәсе дә гарәп хоруфаты белән язылганнар. Кырым ярлыкларының безгә мәгълүм булган тархан ярлыкларыннан бары берсе генә мәгълүм. Бу ярлык - Сәгадәтгәрәй хан (1523) тарафыннан берничә кешене тархан ясау хакында бирелгән ярлык. Аның язылу рәвеше шул Котлыг Тимернеке төсле, шулай ук бөтен мәэмүрләр, салымнар саналган. Теле мәсьәләсенә килсәк, моның да шул ук рәсми чыгтай-у йгур теле белән язылганын күрәбез. Имласы да шулай ук. Ләкин монда инде "төннекче" күк яңа сүзләр очрыйлар. Ләкин бу ярлыкның башыннан бер-ике юлы ертылган. Бик күп җире танылмый. Мисал өчен, шушы бер-ике җөмләсен алыйк: +"Бу тарханларга күч-бәсиҗ тикергән кешеләрнең үзләренә яхшысы булгай". +Кырым ханнарының Русия һәм Польша белән дипломатия мөнәсәбәтләренә даир язылган ярлыклары да безнең заманга кадәр сакланып калган. Бу язуларны мулла Хөсәен Фәезханов, 1808 елда Академия наук тарафыннан Мәскәүгә җибәрелеп, шунда хариҗия нәзаратының баш архивыннан күчереп алып кайткан. Шул язулар Вельяминов-Зернов карамаклыгы астында 942 сәхифәлек калын һәм зур кулдагы бер китап рәвешендә басылган. Монда иң иске ярлык - Мөхәммәдгәрәй хан (14781515) тарафыннан 926 һиҗридә Польша короленә язылган (ярлыкның үзендә аталганча) шартнамә. Моның теле дә чыгтайча. Димәк, XVI гасырда сонгый рәсми чыгтай теле һаман да рәсми тел булып йөри. Бу һәм моннан соңгы паташалар заманында язылган бәгъзы ярлыкларда Кырым, үзен Алтын Урданың варисы дип белеп, "Олы Урданың олы ханы Дәште Кыпчак барча могол патшасы" дип атый, бу соңгы сүзне без Алтын Урда исән чакта Җанибәк ханның итальяннар белән ясаган могаһәдәсендә дә "Mogalbei" (Магул бәй) дигән рәвештә очратабыз. Ләкин заман үтүе белән, тел алмаша башлады. Мәсәлән, инде без 1594 һәм 1608 еллар арасында хөкүмәт сөргән Газигәрәйнең калгасы Сәламәтгәрәйнең "Ләкралнә" (Литва падишасына) язган хатында тел башкарак: "Олы Урданың олы ханы Газигәрәй хан Адәм Аллаһы Тәгалә мәгалийә хәзрәтләренең кагылгасы улан Сәламәтгәрәй солтандин карендәшем Ләкралнә күпдин күп сәлам дигәч, әгълям ярлиг белиг мәхәббәт әнҗам будыр ки бондан икъдәм мәктүб шәрифеңез килеп, һәр нә язылмыш исә бил-тәмам мәгълүм..." +Моның телендә инде без чыгтай әдәби мәктәбенең телен түгел, бәлки төрк галәмендә аның урынын алып килүче госманлы әдәби телен күрәбез. Бу госманлы шивәсе акрынлап чыгтай тәэ сирен чыгарып бетерә язды. Ләкин Кырым татар ханнарының Русиягә язган мәктүбләрендә без Казан татары шивәсенә якын бер тел очратабыз. Бәлки, Мәскәүдә тылмачлар Казан татарлары булганга шулай язганнардыр. Менә мисал өчен, шушы XVII йөзнең башында хөкүмәт сөргән Җанбикгәрәй ханның Михаил Федоровичка язган ярлыгын алыйк: +"Җанбик хан сүземез +Олуг Урда олуг йортның вә тәхте Кырымның вә Дәште Кыпчакның вә сагышсыз Нугайның вә Тат белә Тукачның вә таг ара Чиркәчнең олуг падишаһы вә һәм олуг ханы сәгадәтле вә рәфгатьле вә шәүкәтле вә хушамәдле вә гыйзамәтле Җанбикгәрәй хан ... хәзрәтләрендин олуг русның вә пруссның вә күп христианның падишаһы хан һәм олуг бәк Михайла Федорович җөмлә русның вә күп мәмләкәтләрнең дә булса падишаһы вә хөкемдарындин күп сәлам кылып, нәдер хәлегез вә хатирыңыз яхшымы-хушмы дип сораганымыздан соңра...". +Казан ханлыгы заманасыннан калган ярлыклар бу көнгә кадәр мәгълүм түгел иде. Бары Кырымнан килеп Казанда ханлык сөргән Сәхибгәрәй ханның бер тархан ярлыгын гына Һади Атласи үзенең "Казан ханлыгы" исемендәге әсәрендә китергән, ләкин бу ярлыкның бик күп сүзләре мәгълүм түгел, төшеп калган иде. Менә бу ел тарих мөгаллиме Сәет Вахидов тарафыннан шул ярлыкның асыл нөсхәсе табылды. Хәзергә кадәр әле бу ярлык тел, өслүб ягыннан тикшерелмәгән. Бу ярлык - җиде кеше исеменә бирелгән тарханлык ярлыгы. Бу ярлык хакында зур тәфтишләр ясалырга тиеш. Билгеле, дөрес укырга кирәк. +Безнең кулда бары Сәет Вахидов укыганча копиясе генә бар. Ярлык "әл-гази Сәхибгәрәй" дип башлана. "Сүзем" дигәне ертылган булырга кирәк. Ярлыкның тарихы "тукыз йөз егерме тукызда мөбарәк сәфәр аеның ун өченче көн", димәк, милади 1522-1523 елларга туры килә. Язуы тәгъликъ, рокга һәм дивани арасындарак бер язу: мәшкый түгел. Өслүбе чыгтайчасыман. Без анда Казан татарчасы тәэсирен күрмәдек. Ярлык "ал нәшанлыг": астында ал тамгасы да бар. Ярлыкның теле ифрат Сәгадәтгәрәйнекенә охшаган. Затән, аларның тарихлары да бер дип әйтерлек, Сәгадәтгәрәйнеке 930 һиҗридә язылган булса, Сәхибгәрәйнеке - 929 һиҗридә. Хәтта башка ярлыкларда очрамый торган "псих зәхмәт янҗуг тикүрмәсенләр" дигән сүзе дә бар. Сәхибгәрәй ярлыгында гарәп-фарсы әсәренең бик куәтле булуы күзгә бәрелә. Хәтта, төрле мәэмүрләрне санаганда, "илҗиан" (илчеләр) дигән шикелле төркчә сүзләрне фарсыга ияртеп, җәмгы ясау шикелле ифратлар да бар. Гомумән, сафлык ягыннан аның телен шул ук мәүзугда, шул ук тарызда диярлек язылган Тимер Котлыг ярлыгы белән чагыштырып булмый. Ихтимал, соңгырак гасырларда татарның язу теленә гарәп-фарсы теленең тәэсире куәтләнгәнен күрсәтә торган факттыр. Ләкин бу ярлыкның Татарстанда табылуына карамыйча, Казан ханлыгына гаид булуы хакында шөбһәләнергә урын күп: чөнки Казан улусы хакында анда бер сүз дә юк. Шулай да әсәр тарих вә телгә даир материал бирә ала. Монда башка ярлыкларда очрамаган сүзләр, салым исемнәре бар. Мәсәлән, "салә хәрәҗе", "ир хөбләсе", "төтен саны", "җарвалар" шикелле. Боларның һәммәсе дә тикшерүчеләр тарафыннан игътибарга алынырга тиеш. +ИДЕЛ БУЕНДА ЧЫГТАЙ ӘСӘРЛӘРЕ +"Кыйссас әл-әнбия" Робгузи +Робгузиның (бәгъзылар тәләффызынча Рабгузи) "Кыйссас әл-әнбия"се чыгтай әдәбиятының Тимергә кадәрге дәверенең әһәмиятле әсәрләреннән санала. Бу китапның мөхәррире - Урта Азиядә "Рабат Угуз шәһәренең казые Насреддин бине Борһанеддин исемле кеше, Робгузи - аның кушаматы. Бу ләкаб "Рабат Угызы" дигән сүздән үзгәргелгән. Робгузи үзенең бу китабын шул шәһәрнең биге Насреддин Тукбугага багышлап, аңар тәкъдим итәр өчен язган. Мөкаддимәсендә сөйләвенә күрә, бу бик пәйгамбәрләр хакында язылган кыйссаларны укыр га рәгъбәтле булган. Ләкин шул замандагы китаплар берсе дә аны канәгатьләндермәгәннәр; шуның өчен ул Робгузидан шушы бабт а яңа бер китап тасниф итәргә үтенгән. Мөхәррир әсәрнең ахырында шигырь белән үзенең аны ничек язганын бик матур, фәсыйх тел белән тәфсир итә: "Бу китапны төне- көне яздым, бер ел эчендә тәмам иттем", - ди. Мөкад димәдә Насреддин Тукбуганы, шәрык гадәтенчә, мөбаләгаларны кызганмыйча мактый. Аңар мәдхия итеп, бөтен бер касыйдә дәрҗ итә; китапның ахырындагы шигырендә дә аны телгә алмый калмый. Мөкаддимәдә без шушы сүзләрне укыйбыз: "(Әмма бәгъдә) бу китапны төзегән тагать юлында тизгән нәсыйбәт йабанин гизгән аз азуклуг, күб язуклуг Рабат Угузының казыйсы Борһанеддин угылы Насреддин сәтер Аллаһ гойубиһи андаг әйтүр бикмез әҗәл таҗ әл-әмраи вә мөхиб әл-голәмаи бикләр ыругы екетләр аригы олуг атлыг арыг затлыйг - яхшы кылыйглыйг магул сынлыйг мөселман динлигъ адәмиләр инанчи мөэминләр күанчи һиммәти әдиз гаклы тингиз бикмиз Насреддин Тукбуга сәбәтәһу Аллаһ галә дин әл-ислам". Магул сынлы, мөселман динле дип мактаудан күренә ки, бу Тукбуга, күптән түгел генә мөселманлык кабул итә башлаган монгол түрәләреннән, ярым мөстәкыйль бер бәк булырга кирәк. Ул Робгузига бу әсәрне язган өчен нинди мөкяфәтләр биргәндер - бу безгә мәгълүм түгел, ләкин чыгтай әдәбиятында тоткан хөрмәтле урыны, онытылмас исеме аңар мәңгелек мөкяфәт булачак. +"Кыйссас әл-әнбия"нең язылу тарихы хакында беркадәр шөбһә бар. Мөкаддимәдә "тарихка сикез йөз тәкузында ит йыл касд (?) бетелде", диелгән. Бу сүзгә караганда, ул милади XV гасыр башында язылган булып чыга. Әмма китапның ахырындагы шигырьдә "йите йөз ун ирди йылга ким бителди бу китап", дип әйтелгән. Моңар караганда, ул XIV гасыр башында (милади 1310-[13]11 елларда) язылып беткән булырга тиеш. Димәк, арада бөтен бер гасыр бар. Инде бу ике тарихның кайсы хакыйкатькә якын булуын тикшерергә кала. Моның өчен әсәрнең теленә кайтып карарга кирәк. "Кыйссас"ның теле исә - борынгы чыгтай теле. XV гасырдагы чыгтай әдәбиятының кәмаләт дәверендәге әдәби чыгтай теле белән Робгузи теле арасында аерма бик зур. Робгузиның телендә (хосусан шигырьләрендә) уйгурча тәэсире шактый күренә; анда XV гасыр чыгтай әдәбиятында очрамый торган борынгы чыгтай вә уйгур сүзләренә туры киленә. +Мөкаддимәнең кайбер урыннарының өслүбе бөтенләй "Котадгу белег"нең мөкаддимәсен искә төшерә. Гомумән, бу китап тел ягыннан чыгтай әдәбиятының әүвәлгерәк гасырларында язылган "Мигъраҗнамә" вә "Тәзкирәи әүлия"ларга якын килә. Шулай ук без Робгузида, бигрәк тә шигырьләрдә, гарәп-фарсы тәэсиренең, XV гасыр теленә чагыштырганда, кыяс ителмәслек дәрәҗәдә аз булганын күрәбез. Гарәп сүзләрен Робгузи кирәк урында гына куллана, сүи истигъмаль итми, алар белән уйнамый. Хосусан, фарсыча тәэсиренең зәгыйфьлеге күзгә бәрелә. Аның шигырь өслүбен XV гасырдагы фарсыча сүзләр вә гыйбарәләр басып бетергән шигырь өслүбе белән чагыштыру да мөмкин түгел. Менә шушы дәлилгә истинадән, "Кыйссас"ның язылу тарихын XV гасыр башында түгел, бәлки XIV гасыр башында дип карар бирергә мәҗбүр булабыз. Мөкаддимәдәге "сигез йөз" дигән сүз, ихтимал, күчерүчеләр хатасы булгандыр. +"Кыйссас әл-әнбия"нең безнең татарлар арасына кайчан килеп керүе турысында без тәгаенләп бер сүз дә әйтә алмыйбыз. Ләкин Урта Азиядә бик мәшһүр китап булуын, теленең дә татар өчен аңларга ансат булуын игътибарга алганда, бу китапның безнең Идел буена бик күптәннән килгән булуына һич истихалә күрелми. Шуның белән бергә үк аның Әбелгазыйның "Шәҗәрә-и төрк"есе күк, XVIII гасырда гына Төркестаннан алып кайтылган булу ихтималы да юк түгел. Һәрхәлдә, 32 ел арасында (1859-1891) алты мәртәбә басылуны күтәрә алуы аның бездә ифрат күп укылган, халык тарафыннан яратылган әсәр булуын күрсәтә. Ул беренче мәртәбә 1859 елда Казанда уртачадан зуррак кулда 550 битләр чамалы бер китап булып басылган. Беренче басмасының ахырында шушы сүзләр язылган: "Ошбу "Кыйссас әл-әнбия" китабыны басдырмак ирадәмез улгач, ничә кадими иске китаплардан мөмкин улганча Татарстан кадими теленчә дөрестләмәккә ничә мөддәт сәгый белигъ кылып, әүвәл мәртәбә Кишет Рәхмәтулла Әмирхан углы үз хәраҗатым илән укыяннардан хәер-дога үтенеп, Казан университетының басмаханәсендә табигъ кылдырдым". Күренә ки, бу кешенең кулында берничә кулъязма булып, ул аларны чагыштырып, үзе белгәнчә "дөресләгән". Хәзерге көндә кулыбызда бу китапның кулъязмалары булмаганга, бу "дөресләү" аның тел вә мөндәриҗәсен никадәр үзгәрткәндер - без моны белә алмыйбыз. Ләкин өмет итеп була ки, ул - китапның телен үзгәртмәгәндер, "Татарстан кадими теленчә" дигәндә, ул борынгы татар теле дип чыгтайчаны әйтә торгандыр. Һәрхәлдә, үз өслүбендәге госманлычалыкларны ул Робгузиның теленә катыштырмаган. Шуңар күрә ул, тел ягына артык кагылмыйча, мөндәриҗә ягыннан төрлечә булган урыннарын, танылмый һәм аңлашылмый торган җирләрен генә бер-берсе белән чагыштырып, үзенчә дөресрәк күренгәнен алган булырга кирәк дип уйлыйбыз. Шулай булган вакытта Рәхмәтулла Әмирхан углы, бу кулъязманы бастырганда, фән әһелләре тота торган юлны тоткан булып чыга. Шуның өчен дә ул бу турыда бер-бер рус мөстәшригының (мәсәлән, Казембекның) күрсәтүе буенча эшләмәдеме икән дип уйлана. Чөнки китапта чыгтай теленең сафлыгы бер дә югалмаган. +Исеменнән үк күренгәнчә, "Кыйссас әл-әнбия"нең мөндәриҗәсе, башлыча, исламият каршында пәйгамбәр дип танылган кешеләр хакындагы хикәяләрдән гыйбарәт. Хозыр, Локман, Җәрҗис, Зөлкәрнәйн, Гозәер, Даниял шикелле пәйгамбәр булулары ихтиляфлы булган затларның да кыйссалары шул рәттән сөйләнә. Ахырда Мөхәммәд пәйгамбәрнең дә сәиренә зур урын бирелеп, чәһарьяр, Хәсән, Хөсәен хакында да кыскача язылган. Шулай ук бер-бер пәйгамбәр исеме белән багланып та, турыдан-туры "тарихе мөккаддәс"кә бик аз мөнәсәбәте булган хорафи кыйссаларга да китапта урын бирелгән; мәсәлән, Гуҗ бине Гонык, Яэҗүҗ-Мәэҗүҗ, Һарут-Марут, әһле Сәба, Әсхабе кәһәф, "Бир әл-мөгаләта" хикәяләре шул җөмләдән. Хәтта арада берәүнең хайваннар телен өйрәнеп, шуның аркасында кызык хәлләргә төшүе хакындагы хикәя шикелле, "Мең дә бер кичә"дә дә булган, гомум шәрык әдәбиятларында таурана торган мәүзуглар да юк түгел. Шулай ук урыны белән иген игү, икмәк пешерү, комаш тугу, кием тегү, үлекне җиргә күмү, йорт хайваннарын ияләндерү шикелле эшләрнең башта кайдан килеп чыгуы, кем тарафыннан башлап эшләнүе хакында да мәгълүмат биреп узыла. Бу исә ислам шәркының тарихе мөкаддәс ноктаи назарыннан мәдәният тарихына карашыдыр. +Робгузи үзенең кыйссаларына нигез итеп Коръәнне ала. Сүзенең дөреслеген исбат өчен, һәрвакыт сүз арасында Коръән аятьләрен китерә. Коръәндә булмаган тәфсилатны ул төрле тәфсирләрдән чүпләгән. Шулай ук Кәгаб әл-Әхбар риваятьләре, Әбү Исхак Нишабуриның "Кыйссас әл-әнбия"се һәм башка кешеләрнең әсәрләре белән файдаланганын ул китапның бәгъ зы урыннарында әйтеп китә. Әлхасыйль, Робгузи гомерендә күп нәрсә укыган галим кеше булган һәм үз заманасында ислам дөньяс ында бу бабта язылган бар китапларны күреп чыккан булырга кирәк. Аның китабы заманының укучылары өчен һәм кызыклы, һәм гыйбрәтле бик күп материалны эченә алган булып, үз вакытының нәфис әдәбияты, роман вә хикәяләре урынына торган. Шуңар күрә дә без бу әсәргә сәрәф бер дини максат белән генә язылган нәсри әсәргә караган күк түгел, бәлки бер әдәби, шигъри әсәр булу ягыннан да карыйбыз. +Робгузиның һәрбер пәйгамбәр хакындагы хикәясе, түбәндәге шикелле, кыскача шул пәйгамбәрнең сыйфатларын, хассасларын санап чыгу белән башлана: "Ул гамәли укуш, дидари гүнүш, Газраил бирлә табишкан, Ризван бирлә яндашкан, дөньяд ин куш тик учкан, тәмугга кереп чыккан, сыйрат күбрүкин кичкән, оҗмах ишекин ачкан, үзи газиз, урыны әйиз, әригъ затлигъ, яхшы атлигъ Идрис пәйгамбәр салаватуллаһи галәйһи вәссәлам". Аннан соң шул пәйгамбәрнең башыннан кичкән хәлләрне кыскача сөйләгән бер шигырь - касыйдә килә. Шигырьдән соң нәсер белән язылган асыл кыйсса башлана. Сирәк-сирәк кенә арага көйле кисәкләр дә катышып китәләр. Шулай ук, иститрад йөзеннән, төрле мөхакәмә вә мөляхәзәләрдә хикәяләрнең тигез агышын бүлгәлиләр. Мәсәлән, Тия сахрасында адашып йөргәндә, Алла бәни Исраилгә күктән әзер киемнәр, азыклар иңдергәнен сөйләгәндә, мөәллиф түбәндәге мөляхәзәсен кыстырып китә: "Файдәи мөэминләр Муса пәйгамбәр догасы берлә ул гасыйлар таяр тун киделәр, анук тәгам йидиләр, без гасыйлара тәкый Мөхәммәд Рәсүлуллаһ догасы бирлә оҗмахта таяр тун киеп, анук тәгамнар йийеб, янә Хак Тәгаләнең фазылы булса, дидарын күрсәк, һич гаҗиб вә гариб булмагай иншаллаһы Тәгалә". Күбрәк бу мөляхәзәләр сөаль-җавап шәкелендә язылганнар. Мәсәлән, Ибраһим пәйгамбәр Исмәгыйльне корбан кылганны сөйләгәндә яза: "Сөаль Ибраһим гам ничук йыглар ирди, Исмәгыйль гам ничүк йыгламас ирди, җаваб Исмәгыйль фани дустдин бакыйга уланур ирди Ибраһим гам һәм фанидин, һәм бакыйдин икесенең дидаридин мәхрүм калганыга йыглар ирди". Бәгъзан шушындый сөаль-җаваплар бик озынга китеп, берәр биткә тартылалар. +Шәрык әдәбиятына махсус мөбаләгалар Робгузида да бик күп очрый. Гуҗ бине Гоныкның зурлыгы, Сөләйман пәйгамбәрнең бөтен дөньядагы җан иясен сыйлыйм дип әзерләгән ашларын бер кабып йоткан балыкның олылыгы, төрле патшаларның тәхетләренең, байлыкларының, хәзинәләрнең тасвирлары - һәркайсы шәрыкка хас арттырулар белән сөйләнә: хәзинәләр булса - һич адәм хисабына чыга алмаслык, тәхетләр булса - иңе, буе әллә ничәшәр "йыгаҗ"лык. Йосыфның кардәшләре, мәсәлән, шундый көчле булалар: Бинияминне алып калганга ачу итеп Йәһүдә бер нәгърә оргач, бөтен Мисыр халкы һушсыз булып егыла, Лавия бер таш алып ыргыта да Йосыфның тора торган сараен җимерә. +Робгузиның "Кыйссас"ы, борынгы чыгтай әдәбиятының классик әсәрләреннән саналып, чыгтай телен өйрәнү өчен иң яхшы нәмунәләрдән хисаплана. Аның теле төзек һәм саф, чит сүзләр белән артык чуарланмаган. Робгузиның өслүбе урыны-урыны белән фәсахәт-бәлягатьнең югары катлауларына күтәрелә. Хосусан, Йосыф пәйгамбәр кыйссасын мөхәррир бик яратып язган булырга кирәк; монда аның өслүбе парлак бер тасвири өслүбкә үрелеп киткәли. Әсәр башлыча нәсер белән язылса да, аның һәрбер кыйссасы аерым бер поэма шикелле тоела. Насир Робгузи, шөбһәсез, шагыйрь кеше булган. Хикәя, дастан язарга, ихтимал, аның тәрбиясе, тоткан мәүкыйгы манигъ булгандыр. Менә ул, үзенең шагыйрь рухын канәгатьләндерер өчен, дини мәүзуглардан хыялга иң күп азык бирердәен, ягъни тарихы мөкаддәсне алган. Шулай итеп, аның "Кыйссас"ы Тәүрат шигъриятен төрк телендә тәҗәссем иттергән. Үзенең Коръән, тәфсир киртәләреннән чыга алмавына карамый, Робгузи бу кыйссаларга үз рухын бирә алган. Аның хикәяләре күбесенчә ривая формасында тыныч кына агып килсә дә, бәгъзан ул - шигъриятнең күкләренә күтәрелә: хисси иститрадлары аның чын шагыйрь рухын ачып бирәләр. Бәгъзан ул язып-язып килә дә, гади нәсер аны канәгатьләндерми башлый. Шул вакытта аны илһамы шигырьгә күчәргә мәҗбүр итә. Шулай итеп, арага асыл хикәя белән мөнәсәбәте аз булган шигъри кисәкләр кереп китәләр. Мәсәлән, Йосыф кыйссасындагы "Яз" газәле белән "Корткалар" хакындагы шигырь шул җөмләдән. Робгузида яхшы гына шигырь куәте дә бар. Аның шигырьләре күбрәк бәхре рәмел (фагыйлатен фагыйлатен фагыйлатен фагыйлат) вәзенендә язылганнар. Бәгъзан ул, гарәп шигырьләре китереп, аларны шигырь белән үк төркичәгә тәрҗемә кылып китә. Ул хәтта гарәпчә дә шигырь яза алган; шәрыкка махсус әдәби гадәт буенча, ике юлы - гарәпчә, ике юлы төрекчә кара катыш шигырьләр язып та уйнаган. "Диване хикмәт" +Чыгтай әдәбиятыннан безнең татар арасына күбрәк дини һәм тәсаувыфи әсәрләр кергән. Тәсаувыфи әсәрләрнең дә иң әһәмиятлеләреннән берсе - "Диване хикмәт" исемле шигырь мәҗмугасыдыр. +"Диване хикмәт"нең язучысы - Хуҗа Әхмәд Ясәви. Бу - безгә бик таныш булган бер исем; чөнки бу зат - Хуҗа Баһаведдин Нәкышбәнди белән берлектә безнең татар халкының иң ихтирам итә торган әүлияларыннан. Тәсаувыф идеяләре, ишанлык, шәехләргә, изгеләргә ышану, әүлиялардан мәдәд өстәү безнең Идел буе татарлары арасына Урта Азиядән, Төркестаннан килгән; аларны дин гыйлеме белән бергә безнең Бохарада укыган муллаларыбыз алып кайтканнар; сәяси мәхкүмиять аркасында пәйда булган икътисади кысынкылык, дөньядан бизәргә, ахирәткә генә юнәлергә өнди торган тәкъвалык вә суфилык идеологиясенең таралуы, халык аңына керүе өчен нык бер зәмин булган. Менә шуңар күрә безнең татарның "изгеләре" дә - Төркестан изгеләре, Төркестанда чыккан шәехләр, тарикать әһелләре. Болардан иң атаклылары - тәсаувыфта Нәкышбәнди тарикатен төзегән Хуҗа Баһаведдин белән җаһрия тарикатенә нигез салган Хуҗа Әхмәд Ясәви. Болар, Мавәраэннәһер халкының "милли" изгеләре булган шикелле, безнең Идел буе татарларының да "милли" әүлияларына әверелеп киткәннәр. Безнең татар, тормышта үзенә авырлык килгән чакларда, Алласыннан да элегрәк, шушы ике шәехтән мәдәд сорый, алардан ярдәм таләп кыла. Һичбер татар авылында бу ике затны белмәгән азмы- күпме диянәтле карчык таба алмассың. Алар бу ике әүлияны пәйгамбәрләрдән дә якынрак күрәләр, читен вакытларда шуларга ялваралар, нәзер садакаларын аларга адарыналар. +Хуҗа Әхмәд Ясәвинең безнең өчен әһәмияте, әлбәттә, аның әүлиялыгы ягыннан түгел, бәлки әдиплеге, шагыйрьлеге җәһәтеннән. Мәшһүр тәсаувыф әһелләре, күбесенчә дәрвиш-суфи булу белән бергә, шагыйрь дә булганнар. Әдәбиятта суфилык тәэсире бөтен ислам шәркының әдәбияты өстенә гарыз булган бер чир шикелле. Иранның, аларга тәкълидән тереклек галәменең бөтен шагыйрьләре тәсаувыф тәэсиренә бирелгәннәр. Дөрес, тәсаувыф безгә бик күп яхшы шагыйрьләр, байтак гали әдәб и әсәрләр багышлаган, ләкин, шуның белән бергә, әлбәттә, суфилыкның начар тәэсире ислам шәркының бөтен тормышында күренгән күк, аның әдәбиятында да заһир була. Ул ничек шәрык мөселманының фикерен кысып, мәдәнияттә алга барудан, заман белән бергә тәрәккый итүдән тыйган булса, шулай ук шәрыкның әдәбиятын да җансыз калыпларга тыгып, аның үзгәрүенә, төрләнүенә манигъ булган. Хуҗа Әхмәд Ясәвинең ялкынлы иман, чын илһам белән язылган шигырьләре, шөбһәсез, соңгырак заманның шәрык әдәбиятындагы, модага бирелеп кенә суфиланып азапланган бик күп шагыйрьләрнең сонгый әсәрләренә караганда, әдәби яктан күп алда торалар. Мөәллифенең дә тәсаувыф әһеленең зурларыннан булып, шуның өстенә көчле бер шагыйрь булуы җәһәтеннән, "Диване хикмәт" - чын, самими тәсаувыф лирикасы өчен нәмунә булырлык (характерный) бер әсәрдер. +Хуҗа Әхмәд милади XI һәм XII гасырлар арасында Ташкенттан аз гына шимальдәрәк, хәзерге Төркестан аталган шәһәр янында булган Ясса исемле кечкенә калада дөньяга килгән. Шуның өчен аны Ясәви дип атаганнар. Яшь вакытында төрк шәехләренең зурларыннан Шәех баб Арыслан (Арыслан баба) хозурында тәрбияләнгән; вафатына кадәр аның хезмәтендә калып, "тәрәккыяте көллия"гә ирешкән. Баб Арыслан үлгәннән соң, аның күрсәтүе буенча Бохарага барып, Хуҗа Йосыф Һәмәдани исемле шәех хозурында, ишан булырга теләгән мөридләр үтәргә тиешле булган хезмәтне тутырып, сахибе тәкмил булып иршад (ягъни ишанлыкка иҗазәт) һәм хилафәт хиркасы алган. Ясәвинең тәрҗемәи хәлен язучы аның хакында: "Заһири вә батыйни гыйлемнәрне үзенә җыйган, зөһед вә тәкъвалыкта, шәригать вә тарикатьтә иң югары дәрәҗәләргә ирешкән иде", - ди. Ул, аныңча, төрк мәшаихе хилкасының башы хисаплана. Төрк ишаннарының күбрәге тарикатьтә аңар интисаб итәләр. Бик күп кешеләр, аңар тәвәҗҗеһ итеп (ияреп), иршад сахибе булганнар. Вафаты милади 1166 (һиҗри 562) елда булып, кабере Ясса касабәсендә. Хуҗа Әхмәд Ясәвинең тәрҗемәи хәле хакындагы бу мәгълүмат "Диване хикмәт"нең башында, фарсыча "Хәзинәт әл-әсфия" исемле китаптан күчерелеп дәрҗ ителгән. Хәзердә дә Ясәвинең кабере төркестанлылар тарафыннан ифрат ихтирам ителә; халык, аны зиярәт кылыр өчен, нәкъ хаҗга барган шикелле килә. Аксак Тимер аның кабере өстенә бик шәп төрбә салдырган. Хуҗа Әхмәд Ясәви казакъ вә үзбәкләрнең иң сөекле әүлияларыннан булып, аның шигырьләрен халык Коръән белән бер дәрәҗәдә тәкъдис итә икән. Гомумән, элек-электән Ясәви Төркестанның шималендә яшәүче күчмәле төрк халыкларының хамия (патроны) саналып килгән. Аның күчмәле төркләр каршында шулкадәр игътибар казануының төп сәбәбе, шөбһәсез, аларның ватаннарына якын бер җирдә яшәве булгандыр. +"Диване хикмәт"не дикъкатьләп моталәга кылган кеше андагы шигырьләрдән мөәллифнең тәрҗемәи хәленә гаид бераз мәгълүмат таба ала. Берничә шигырьдә (2, 3, 4, 5, 34 һәм 124 нче хикмәтләрдә) Ясәви бер яшеннән башлап алтмыш өч яшенә хәтле, һәрбер яшькә аерым-аерым тукталып, үзенең тормышын сөйли. Ләкин бу мәгълүмат, күбесенчә, аның тышкы хәятына гаид түгел, бәлки ул күбрәк киная тарикы белән, үзенең эчке рухи тормышыннан тәсаувыф бабында тәкәммеленнән бәхәс итә. Берничә мисал китерәбез: +Менә шушы өзек-өзек кыйтгалардан Ясәвинең үз тәрҗемәи хәлен ничек язганлыгы ачык күренсә кирәк. Чын тәрҗемәи хәл өчен монда материал, әлбәттә, бик аз табыла. +Ясәви, 63 яшенә җиткәннән соң, үзенең җир астына кергәнлеген, ягъни мәгарәгә кереп, дөньядан гозләт иткәнлеген сөйли. Бу хакта ул бер шигырендә әйтә: +Ягъни, Мөхәммәд пәйгамбәр 63 яшендә вафат булганга күрә, шул яшьтә җиргә керү сөннәт дип, 63 тән артык торуны рәва күрмичә, ул тереләтә җир астына керә. Бу эшнең сәбәпләре турысында озын-озын итеп әллә ничә шигырендә сөйли. Менә шуңар караганда, Ясәвинең "Диван"ы XII гасырның икенче яртысында тәртип ителгән булырга тиеш. +"Диване хикмәт" - басмада урта кул 262 битле бер китап. Ул 150 кадәр, күбрәк уртача зурлыктагы шигырьләрдән гыйбарәт. Һәрбер шигырь "хикмәт" дип атала. Тәсаувыфи шигырьләрне шулай атау ул заманның суфи шагыйрьләре арасында гадәт булган. "Диване хикмәт", безнең халык арасында артык таралган китаплардан булмаенча, күбрәк хәвас тарафыннан укылган булырга кирәк. +Ясәвинең хикмәтләре күбесе мөндәриҗә ягыннан тәсаувыфи лирикага керәләр; кыйсса-хикәя формасында язылганнары аз. Шагыйрь шигырьләрендә күбрәк үзенең фикерләрен яки халәте рухиясен сөйли. Киная-аллегориягә аларда зур урын бирелә. Ясәвинең иң яраткан кинаяләре - вәхданиять дәрьясына гаувас булып чумып, хакыйкать энҗеләре чыгару, мәхәббәт яки шәүкъ шәрабын эчү, аләст хәмерен нуш итү, халык арасына диңгез булып ташу, дәрья булып аккан күз яше белән игенлекләрне, бакчаларны сугару, ля мәкянга ашу, күкләрдә сәйяр итү шикелле әйберләр. Ясәвинең кинаяләре астында һәрвакыт дини тойгыларны аермачык күрергә мөмкин. Ул үзенең шигырьләрендә бәгъзан тагать-гыйбадәткә дә өнди, ләкин, гомумән караганда, мондый мәүзуг аларда бик аз роль уйный. Ул үләчәкне, җеназа булып күтәрелүне, сөаль фәрештәләре килүне, кабер куркынычларын, кыямәт көннәрен искә төшерергә ярата; үзенең гөнаһы күплегенә пошына. Хәтта урыны-урыны белән үзен кимсетүдә артык дәрәҗәгә барып җитеп: +"Кол Хуҗа Әхмәд, яманларны яманы син, +Юлдин азган гөмраһларны наданы син", - шикелле сүзләр белән үзен шелтәли. Ләкин, туры килгәндә, ул үзенең кәмаләте белән мактанудан да кире тормый. +Сүз арасында шуны да әйтеп үтәргә кирәк ки, никадәр суфидәрвиш булган кешегә кече күңелле булып, үзе хакында аз уйлау рәва шикелле күренсә дә, без Ясәвинең һаман үзе белән генә мәшгуль булуын, ике сүзнең берендә үзенең изгелеге, Аллага якынлыгы белән, тәсаувыф юлында нинди югары дәрәҗәләргә ирешүе белән мактануын күрәбез. Шушы ифтихар, үзен борынгы замандагы иң атаклы суфилар, шәехләр белән бер тактага тезеп йөртү аның бөтен "Диван"ы буенча кызыл җеп булып сузылып бара. Ихтимал, тәсаувыф әһелләре моны үзләренчә юрый торганнардыр, ләкин бу, битараф укучының күзенә бәрелеп, "инсанның ноксанаттан хали булмавын" искә төшерергә мәҗбүр итә. +Шагыйрьнең бөтен теләгәне, бөтен гаяи хыялиясы - Аллага васләт (кавышу). Ул бу юлда Җүнәйд Шибли, Хәсән Басри, Зөннун Мысри шикелле мәшһүр суфиларны үзенә идеал итеп тота; Мансур Хәллаҗ шикелле дарга асыласы, Баязид Бөстами күк үтереләсе килә. Аның бар теләгәне - Алланың дидарын күрү. Аның бөтен уе-сагышы шул, суфиларның гаяи хыялиясе булган Алланы йөзгә-йөз күрергә юнәлгән. "Әна әл-хакк" диюче шәех Мансурның сурәте аңар тынычлык бирми; чөнки аны шул сүзе өчен, кяфер дип, дарга асканнар, асылгач, ул "дидар" күрергә муаффәкъ булган. Шул мөнәсәбәт белән һәм болай да урыны туры килгәндә, Ясәви үзенең шигырьләрендә рәсми ислам руханиларын, муллаларны, хуҗаларны сүгүдән, аларны хурлаудан кире тормый. Аныңча, алар наданнар; надан булганга күрә аларга "Әна әл-хакк"ның мәгънәсен аңлау да насыйп булмаган. Шул "наданнар" аңар тынычлык бирмиләр. Бер җирдә ул: "Йир астыга качып кердем наданнардин", - ди. +Аллага гыйшык Ясәвинең бөтен лирикасына тон бирә. +"Хак васлыны эзләп табмай хәйранамен +Тынмаи йыглаб күңеле бозык диванамен +Хәлем сорсаң мән талиб җанәнәмен +Җанан эзләп фани булып килдем менә", - ди ул. "Җанан", ягъни мәгъшукка ирешер өчен, аны җаныңнан ваз кичеп сөяргә кирәк: +"Әйя дустлар, гыйшык гаувасы булмагынча +Вәхданият дәрьясыга керсә булмас. +Ул дәрьяны гәүһәредер Хак висалы +Җандин кичеп кермәкенчә күрсә булмас". +Гашыйк булган бәндә өчен дөнья вә ахирәттә Алладан башка һичнәрсә кирәк түгел: +Гашыйклар аны һичбер нәрсәгә алыштырмыйлар: +"Солых әйләсә гашыйклары кабул кылмас, +Хуры гыйльман җәннәт бирсә - күзгә илмас, +Дидар теләп башларыны йирдин алмас". +Гашыйклар хакында сөйләгәндә, безнең шагыйрь әллә нинди мөбаләгаларны да кызганмый: +"Утка янмас, салса утдин гашыйк кеше +Йир вә күкне бөстан кылгай акган яше", - ди. Аннан соң күкләргә, җирләргә хитаб кылып әйтә: +"Әй, йир вә күк гашыйклардин хәзер кылының +Утлуг аһы чикар булса, хазир булының. +Күккә бакыйб нәгърә тартса, куркып торының +Бир аһ урса, галәм иксан булыр ирмиш". +Гашыйкларның аһлары шундый кызу ки, аларга хәтта җәһәннәм дә тәкать тота алмый: +"Дузах йыглаб, зар әйләгәй Ходаега +Тәкатем юк гашыйкларны йир аһыга +Качыб баргай Хак Тәгалә пәнаһыга". +Гомумән, "Диване хикмәт"не укыганда, күз алдына безнең татар арасында бик таралган бер шәмаил килә. Бу рәсемдә аллегория формасында тәсаувыф тасвир ителгән. Бу рәсемне ясаучы кем булгандыр, аның асылы каян килә торгандыр - бу безгә мәгълүм булмады. Рәсемдә җир өсте тасвир ителә; урталыкта бер күз, битсез-нисез бары ялгыз күз генә. Бу күз - Аллага гыйшкыннан җылаучы суфиның күзе. Аннан агып чыккан күз яше, елга булып ага-ага, дәрьяга әверелеп, җир йөзенә җәелгән. Дәрьяның тирәсендә шәһәрләр, агачлыклар, су өстендә көймәләр- кораблар йөриләр. Югары планда гашыйкның аһлары җирне тишеп чыгып, ут һәм төтен атып тора торган вулканнар пәйда булган. Белмим, рәсемне ясаучы аңлапмы, әллә аңламыймы ясагандыр, әмма ул тәсаувыфның төп идеясен, пантеизмны, ягъни суфиның бөтен галәм белән, бинаән галәйһи Алла белән берлеген, бик вөҗүд булуын аерымачык күрсәтә. Ясәвинең шигырьләре дә безгә нәкъ шул шәмаил биргән тәэсирне бирәләр. Гүяки ул аның шигырьләренә атап ясалган рәсем шикелле. +Ясәви бик җиңел, безнең татар өчен дә аңларга асат булган чыгтай телендә язган. XII гасырда, "Котадгу белег"тән йөз генә ел соң язылуына карамый, аның телендә уйгур тәэсире бер дә күренми. Ихтимал, шагыйрьнең уйгурлардан ерак бер җирдә торуы моңар сәбәп булгандыр. Гомумән, аның теле бик садә, өслүбе матур, урыны-урыны белән ифрат көчле ифадәгә малик. Кирәк телне, кирәк форманы булсын, Ясәви үзенең кулында бик нык тота; ул - үз өслүбенең камил хуҗасы. Бәгъзы вакытта шигырьләре чит сүзләр белән кирәгеннән артык чуарланган булса, бәгъзан ул саф төркчәгә якынлаша, никадәр төркчәрәк булса, Ясәвинең шигырьләре шулкадәр матур һәм куәтле чыгалар. +Ясәви берничә төрле вәзен истигъмаль итә. Аның иң яраткан вәзене - бәхре һәзәҗ (мөфагыйлен, мөфагыйлен, мөфагыйлен). "Диване хикмәт"тәге күбрәк шигырьләр шул вәзен белән язылганнар. Аннан башка шушы вәзеннәр дә очрый: "мөфагыйлен фәгулен, мөфагыйлен фәгулен", "мөфагыйлен, мөфагыйлен фәгулен", "фагыйлатен, фагыйлатен, фагыйләт" дүрт мәртәбә "мөфагыйлен" һәм башкалар. Шигырьләрнең һәрбер дүрт юлы күбесенчә шәрык әдәбиятындагы гадәт буенча нократ (припев) шикелле бер үк җөмлә белән, һич булмаганда "дуслар" дигән шикелле бер үк сүз белән тәмамланалар; кафия исә һәрбер дүрть юллы бәйтнең әүвәлге өч мисрагында була. Сөләйман Бакыргани вә аның әсәрләре "Хәким ата китабы" +XII гасырның соңгы яртысында Урта Азиядә Сөләйман Бакырг ани атлы бер суфи шагыйрь яшәгән. Бәгъзан "Хәким ата" ләкабе белән өйрәнелә торган бу затка, "Бакырган", "Ахырзаман" һәм "Мәрьям" исемнәрендә татар арасында бик күп укылган өч китап нисбәт бирелә. Бу китаплар хакында сүзгә керешкәнче, Сөләйман Бакырганиның тәрҗемәи хәле белән танышып үтелергә тиешле. Безнең кулыбызда бу зат турысында төпле вә ышанычлы мәгълүмат юк. Бу хакта бары тик аның тәрҗемәи хәленә багышланган "Хәким ата китабы" дигән рисаләләрдән генә мәгълүмат алып була. Ләкин анда хакыйки фактлар урынына хорафи мәгълүмат тулган. Ихтимал, аның эчендә хакыйкать орлыклары юк түгелдер (һәм без шулай дип өмет итәбез дә), тик алар һәммәсе әфсанә (легенда) пәрдәсе белән өртелгәннәр. +"Хикәяте Хәким ата" исемле кечкенә кулда 47 битле бу рисалә беренче мәртәбә Казанда 1846 елда басылган. Бу китап - татар арасында иң укыла торган китаплардан берсе; теле - татарчага якын җиңел чыгтайча, мөәллифе мәгълүм түгел. Бу китап Төркестанда язылганмы, Идел буендамы, ничек вә кайчан татар арасына кергән - бу турыда без бернәрсә дә белмибез. Ләкин, шөбһәсез, бу китапта язылган хикәя Төркестанда туган. Ихтимал, бу китапны, башка чыгтай әсәрләре шикелле, Мавәраэннәһергә барган татарлар алып кайтканнардыр; ихтимал, аны, Урта Азиядә язылган бер-бер китаптан күчереп, бер Идел буе татары язгандыр. Бу әсәрнең мөндәриҗәсе кызыклы вә Сөләйман Бакырганиның кем булганлыгын ачу юлында бердәнбер китап булганга, без монда аның кыскача мөндәриҗәсен сөйләп, бәгъзы урыннардан кыйтгалар да алабыз. +"Хәким ата" китабында Бакырганиның балалык вакыты хакында түбәндәге хикәяләр сөйләнә: +Сөләйман кечкенә чагында, мәктәптә укыганда, һәммә балалар Коръәнне муеннарына асып баралар, тик бу гына баш түбәсенә күтәреп йөри икән; аннан соң мәктәптән кайтышлый, йөзен остазына борып, арты белән чигә-чигә кайта икән. Көннәрдән бер көнне Хуҗа Әхмәд Ясәви, мәчет алдында утырганда, һәммә балалар арасында Сөләйманның гына Коръәнне түбәсенә күтәреп барганын күрә дә, балага мәхәббәт баглап, аны янына чакырып алып әйтә: "Бар, остазыңнан рөхсәт сора, җибәрсә, миңа кил, мин сиңа Коръән өйрәтермен", - ди. Остазы риза була, ата-аналары да ризалык күрсәтеп, үзләре китереп, баланы Ясәвигә тапшыралар. Сөләйман, 15 яшенә хәтле Ясәви хозурында сабак укыганнан соң, аңар мөрид булып хезмәтендә кала. Көннәрдән бер көнне Хозыр пәйгамбәр Ясәвигә кунакка килә. Ясәви үзенең шәкертләрен кырга утын җыярга җибәрә. Шул вакытта бик каты яңгыр явып, балаларның утыннары юеш ләнә. Бары тик Сөләйман гына, үзенең киемен салып, утынын киеменә төреп алып кайта. Кайткач, утыннарны ягып карыйлар - берсенең дә утыны янмый; бары тик Сөләйман алып кайткан утын гына янып, шуның аркасында башка утыннарга да ут кабына. Хозыр ата Сөләйманның бу эшенә тәхсин итеп, хәкимәнә эш кылганга күрә, аны "Хәким" дип атый. Шуннан соң аның аты Хәким Сөләйман булып китә. Хозыр, Сөләйманны мөбарәкләп, авызына төкереген сала. Шуннан аның эче "фәез нуры" белән тула да, ул, илһамланып, бер хикмәт әйтә. Бу урында Бакырганиның беренче әйткән шигыре дип китерелгән шигырь "Бакырган китабы"нда да бар, ләкин анда бераз башкачарак. +Тиз арада Сөләйман Хуҗа Әхмәд Ясәвинең һәммә мөридләреннән өскә чыгып, кәмаләт дәрәҗәсенә ирешә. Ясәвинең аны сынавы, үзенә ихласы там булуын нинди хәйлә аркасында белүе хакында китапта изгеләргә бик үк килешеп бетмәсди булган бер көлкеле вакыйга риваять кылына. Шуннан соң ишаны Сөләйманны читкә җибәрә: +"Хуҗа Әхмәд Ясәви рәхмәтулла галәйһи Хәким Хуҗага әйдиләр имди: синең эшең тәмам булуп торур. Таң берлә ишекдә бер тивә чыкар, ул тивәни менгел, тәкый башын буш куйгыл, барып ул тивә каю йирдә чүкә куймаса (куйса), сәнең мәгъзул мәкамең ул йир булур тиб рөхсәт бирдиләр. Хәким ата видаг кылышу таңдасы ул тивәгә менди, башын буш куйди ирсә, ул тивә Төркестандин көн тарафига йүрде вә тәкый Хорасан шәһәренең кояш инеше сары би нәва аркаси дигән йирдә барыб чүкти, купмади, кулладилар янә купмади. Тивә бакырди, ул йиргә Бакырган ат андин калди". +Хәким ата шул урында урнашып калмакчы була, ләкин анда Бугра ханның елкылары утлыйлар икән; көтүчеләр Хәким атаны куалыйлар. Шулвакыт аның беренче кәрамәте заһир була. Моны кыйнарга килгәндә, көтүчеләрне агач ботаклары тотып калалар. Ике көтүче качып котылып, бу хәбәрне ханга барып сөйлиләр. Хан бик гаҗәпләнә, вәзирләреннән берсен бу эшне тикшерергә җибәрә. Аның Хуҗа Әхмәд Ясәвинең мөриде икәнен белгәч, Богра хан, изге кеше икән дип, аңар үзенең Ганбәр атлы кызын хатынлыкка бирә, бик күп мал-туарлар бүләк итә, үзе һәммә бәкләре белән килеп, аңар мөрид була. Акрын-акрын ул утырган җиргә халык җыела башлап, бер шәһәр пәйда булып, бу шәһәрне "Бакырган" дип атыйлар. Торган шәһәренә нисбәтән, Хәким ата үзе дә Сөләйман Бакыргани дип атала башлый. +Димәк, Хәким ата китабы буенча, Бакырган шәһәре Хуҗа Әхмәд Ясәви торган Төркестан яки Ясса шәһәреннән җәнүбтә Хорасан шәһәренең кояш баешы ягында булып чыга. Хорасан исә - чынлыкта бер шәһәр исеме түгел, бәлки шәркый Иранның бер вилаяте. Һәрхәлдә, Хәким ата китабының җәгърафиясе яхшы ук чуалчык. Бакырган исемле шәһәрнең хәзерге көндә дөньяда барлыгы мәгълүм түгел. Гарәб җәгърафиясеннән мөкаддәс Бакырган шәһәре Харәземдә Маш һәм Кас шәһәрләре арасында дип хәбәр бирә. Хәким ата китабында Бакырганны Гомуд дәрьясының басып узуы сөйләнә. Бу, шиксез, Гомуд дәрья, ягъни Амудәрья булырга кирәк. Бу сүз Бакырганның Хивада булуын куәтли генә. Ихтимал, чынлап та, нәһернең күчүе аркасында, бу шәһәргә һәлакәт килеп, шуннан соң ул төзелә алмагандыр. Бары тик хикәядә Богра хан булып, аның Хәким атага якын мөнәсәбәте генә бераз уйга калдыра. Билгеле, Богра хан дип гарби уйгур ханнарын атаганнар. Шуңар караганда, Бакырган шәркый Төркестанда, яки аңар якын бер урында булырга тиеш иде. Мөтәвәффа профессор Катанов Бакырганның Төркестандагы Бака курган исемле бер шәһәр булуын, "Бакырган" дигән сүзнең шул "Бака курган"нан үзгәртелгәнлеген дәгъва итә иде. +Хәким атаның Ганбәр анадан өч углы була. Алар да изгеләрдән булып, яшь чакларыннан ук кәрамәтләр күрсәтә башлыйлар. Кече углы Хөбби Хуҗа атка атланып йөрергә, ау ауларга бик һәвәсле була. Атасы инде аны, бу дәрвиш булмас, гаскәри булыр дип юрап куйган була. Ләкин, көткәннең киресенчә, кәрамәтләрнең иң шәпләре Хөбби Хуҗада күренә башлый: мәсәлән, ул диңгездә бата торган кешеләрне коткара, атасы иртән намазны Кәгъбәгә барып укып кайта икән, бу Кәгъбәнең үзен Бакырганга китерә, суйган үгезләрне тергезә. Бу кәрамәтләрне күргәч, атасы Сөләйман углыннан көнләшә башлый; ахрысында чыдый алмый, әйтә: "Углым, ике тәкә башы бер казанга сыймас", - ди. Бу сүзгә Хөбби Хуҗаның ифрат кәефе китә; әйтә: "И әти, мөгезле булсалар гына сыймыйлар алар, әгәр мөгезләрен сындырсаң, өч тәкә башы да бер казанга сыяр", - ди. Ләкин атасыннан мондый сүзләр ишеткәннән соң, ул Бакырганда калырга уйламый: "Хуш калның, без баралның", - ди. Анасы белән елашып күрешеп, өстенә бер нәрсә ябынып, идән уртасына ята да шуннан юкка чыга. Аталары бу хәлгә бик кайгыралар, елашалар, Хәким ата хәсрәтеннән бер шигырь әйтә. Бу шигырь Бакырган китабында юк, бары шушында гына. Аллаһы Тәгалә, болай итеп углын югалткан өчен, Хәким атага бик ачулана: "Бу Хөбби Хуҗа нәселеннән алтмыш әүлия килер иде, шулар һәммәсе хәзер дөньядан киселделәр", - ди. "Шушы эшең өчен синең өстеңнән кырык ел су агар, шуннан соң гына бу гөнаһыңнан арынырсың", - ди. +Хәким ата кара тәнле, чандыр, ямьсез бәдәнле кеше икән. Көннәрдән бер көнне хатыны Ганбәр: "Ай-һай, мин Богра ханның шундый матур кызы идем, нинди ямьсез, кара тутлы кешегә насыйп булдым", - дип фикереннән кичерә. Аның бу уен ире кәрамәт белән сизә дә, кәефе китеп әйтә: "Кара дип мине хурлыйсың, ак дип үзеңне олуглыйсың, минем белән озак тормассың, миннән калырсың; миннән соң сине шундый бер кеше алыр - тәнендә тешеннән башка ак җире булмас", - ди. Үләр алдыннан угылларына, үзе үлгәч, аналарын кап-кара тәнле, аксак, бер күзе зәгыйфь бер кешегә бирергә васыять итеп калдыра. Аталарыннан соң угыллары Ганбәр ананы шундый чиркен кыяфәтле Зәнки баба атлы бер дәрвишкә иргә бирәләр. Бераздан Гомуд дәрьясы ташып, Бакырганны басып харап итә. Хәким атаның да кабере су астында кала. Шулай итеп, Алла әйткәнчә, аның өстеннән кырык ел су акканнан соң гына, дәрья үз урынына кире кайта. +Менә Хәким ата китабының мөндәриҗәсеннән иң әһәмиятле кыйсеме шушы. Әсәрнең шул ягына игътибар итәргә кирәк ки, анда сөйләнгән әүлиялар безнең күз алдыбызга коры, хәятсыз, мөҗәссәм (схематический) "изге"ләр булып кына килмиләр. Алар - җанлы, тәнле инсаннар. Көнләшү, үпкәләү, кинә тоту, үч алу, аталык шәфкате шикелле һәрбер гади кешедә булырга мөмкин булган тойгыларны без аларның кылган эшләрендә дә күрәбез; хәтта Хәким атаның угыллары, үзләренең әүлия баласы, әүлия булуларына карамастан, шәкерт вакытларында, яшеренеп, шәраб мәҗлесләре дә ясыйлар. +Хәким ата үзе безнең татар халкы арасында хәлфәсе Хуҗа Әхмәд Ясәви күк "популярный" изге түгел. Аның углы Хөбби Хуҗа безнең карчыклар арасында артыграк игътибар казанган; ялварганда, аңар ялваралар; адарынганда, аңа адарыналар. Безнең халык кулында аның хакында язылган "Хикәяи Хөбби Хуҗа" аталган, "Хәким ата китабы" тибындагы һәм шундый ук тел белән язылган кечкенә бер рисалә йөри. Аның мөндәриҗәсе Хәким ата китабыннан алынган булырга кирәк. Чөнки анда яңа бернәрсә юк, бары шул китаптагы Хөбби Хуҗага тәгаллекълы хикәяләр генә сөйләнә. +Без югарыда сөйләнгән хорафи тәрҗемәи хәл эченнән хакыйкатьне сөзеп ала башласак, нәрсә табабыз? Сөйләйман Бакыргани - милади XII гасырның икенче яртысында яшәгән, Урта Азиядәге Җәһрия тарикатендә булган бер шәех, бер ишан. Ул - Хуҗа Әхмәд Ясәви хозурында тәрбияләнеп, аннан иҗазәт алган күп мөридләрдән берсе һәм шулардан алгарак чыгып шөһрәт казанганрагы. Аның шәехлек гомере кайда икәнлеге мәгълүм булмаган "Бакырган" исемле бер урында (шәһәрдә) узып, шунда ул вафат булган. Әгәр дөрес булса, Хәким ата китабы буенча без аның тышкы кыяфәтен дә беркадәр күз алдыбызга китерә алабыз. Ләкин анда аның туу-үлү тарихлары, еллар күрсәтелмәгән. Сөләйман Бакыргани, шөбһәсез, гади бер кеше булмаган; анда булган ялкынлы шигъри куәт безгә шуны күрсәтә. II "Бакырган китабы" +"Бакырган китабы" - безнең татар арасында иң таралган китаплардан берсе. Һәрбер мәктәпнең, һәрбер "сабак абыстае"ның дәрес программасына кергәнгә күрә, азмы-күпме укыган татар баласы бу китапны күргән буладыр иде. Аның безнең арага керүе шактый иске заманда булырга кирәк. Аның кулъязмалары күп очрый. Беренче мәртәбә Казанда 1846 елда басылган. +"Бакырган китабы" шәрык әдәбиятындагы "диван"нар тибында тәртип ителгән. "Диван" дип шигырьләр (лирика) мәҗмугасы атала. "Бакырган"да исә ахырда назым белән язылган хикәяләр дә дәрҗ ителгән. Гадәттә, диван бер генә шагыйрьнең шигырьләреннән тәшкил ителә. Ләкин төрле кешеләрнең шигырьләреннән җыелып тәртип ителгән мәҗмугалар да очраштыргалый. Мәсәлән, чыгтай әдәбиятындагы Бәхши (баксы - шагыйрь) мәҗмугасы шул җөмләдән. Бу мәҗмугада Аллаһияр, Шәйдай, Нәсими, Мөшәррәф, Рәүнәкъ шикелле шагыйрьләрнең шигырьләре җыелган. Безнең "Бакырган китабы" да - шундый җыентык-мәҗмугалардан берсе. +Шәрык әдәбиятында бер гадәт бар: шагыйрь үзенең имзасын шигырьнең тышында түгел, бәлки эчендә куя. Ничек итеп булса да туры китереп (күбрәк шигырьнең ахыргы юлларына), ул үзенең исемен яки мөстәгар имзасын (тәхәллүсен) кыстыра. Бу гадәтнең, әлбәттә, бер яхшы ягы да бар: шигырь югалмаган вакытта, шагыйрьнең исеме дә югалмый. Бу ысулда имза кылу хәзер безгә күп әсәрләрнең кемнеке икәнен белергә ярдәм итә. Шуның аркасында без "Бакырган китабы"ның бер генә кеше әсәре булмавын һәм кайсы кисәкләрнең кемнәр тарафыннан язылганлыгын белә алабыз. +"Бакырган китабы"нда шушы исемнәр белән имзаланган шигырьләр очрый: Сөләйман, Әхмәд, Шәмседдин, Колшәриф, Ходадад, Иканый, Габиди. Болардан беренчесе - Бакыргани үзе. Ул имзасын төрлечә куйган. Күбрәк ул үзен "Кол Сөләйман" дип атый. Мондагы "кол" сүзе, - әлбәттә, "кол", "бәндә", "Алла колы" мәфһүмендә булган бер кушамат. Бәгъзан ул үзен "Сөләйман" дип, "Хәким" дип, "Хәким Сөләйман" дип, "Хәким Хуҗа" яки "Хәким Хуҗа Сөләйман" дип йөртә. "Бакыргани" ләкабе бары бер урында гына, китабының иң башындагы шигырьнең ахыргы юлында гына очрый. Шуңар карап, бөтен китап "Бакырган китабы" аталган булырга кирәк. Монда ул әйтә: "Минем атымны сорасалар - Сөләймани Бакыргани", - ди. Ләкин, "Сөләйман"ның, "яи нисбәтә" белән "Сөләймани" формасында язылуы башта бер-бер кулъязмада хата язылып, шуннан басмага кереп, тәкрар ителә торган бер яңгыш булырга кирәк. Башта ул, вәзенгә туры китерү өчен, "изафәи фарсия" белән "Сөләйман Бакыргани" булгандыр. Югарыда китерелгән төрле язмаларның, әлбәттә, Сөләйман Бакырганиныкы булуында шөбһә тотарга мөмкин түгел. "Әхмәд" имзасы Хуҗа Әхмәд Ясәвинеке булырга тиеш. Ул күбрәк "Кол Әхмәд" дип, бәгъзан "мескин Әхмәд", "Кол сәр Әхмәд", "Таҗ Әхмәд", "Хуҗа Әхмәд" дип куя. Бер урында гына ул исемен тулы итеп яза: +"Ясәви Кол Әхмәднең ошбу сүзе +Гаҗәп ирмәс бакыб күрер сердин күзе". +Яки: +"Солтан Хуҗа Әхмәд Ясәви әйде бу хикмәтне +Ишетсен дип җөмлә җиһан дөньяны салиб китәрем". +Өченче шагыйрь имзасын күбрәк "Шәмседдин" дип, бәгьзән "Шәмс" яки "Шәмс гасый" дип куя. Дүртенчесе күбрәк "Колшәриф" дип, кайвакыт "Шәриф" дип кенә имза итә. +Башкалар, югарыда язылганча, бер генә төрле имза истигъмаль итәләр. Бу җиде имза - ешрак очрый торган имзалардан. Алардан башка тагы берәр генә шигырьдә очрый торган исемнәр бар ки, аларны да аерым кешеләрнең тәхәллүсләре дип уйларга мөмкин. Мәсәлән, "Шәһа Шоһуди бер гөнаһ гасый колыңдыр йа илаһ", "И, Газәли, гыйшык мәйданында җуландин нәсүд". "Бел, Нәсими, чарлаб әйтүр хуш уганың кадәр", "И, Фәкыйри, һич кеши мәүт илкидин таб мас нәҗат", "И, Тагый, һәр нәдамәт әмерлә булсын бунсар", "Чөнки Касыймны җәда әйләр икәнсән гакыйбәт", "Бу Гариби урта нәүбан гыйшкыңда булды әсир". Менә бу шигырьләрдәге исемнәр: Шоһуди, Газәли, Нәсими, Фәкыйри, Тагый, Касыйм, Гариби - һәркайсы берәр кешенең имзасы булырга кирәк. Шулай булганда, безнең "Бакырган китабы" - 15 ләп кеше тарафыннан язылган (коллективный) бер әсәр яисә шуларның таркау әсәрләреннән җыелып, соңыннан бер-бер кеше тарафыннан тәртип ителгән бер мәҗмуга булып чыга. Бу фикерләрнең соңгысы хакыйкатькә якынрак булырга тиеш. "Бакырган китабы"н язуда иштиракь иткән кешеләр Хуҗа Әхмәд Ясәвинең тыгыз бер хилка тәшкил иткән мөридләре булгандыр дип уйлана. Өслүб, фикер, аһәң вә рух берлеге шуны күрсәтә: әгәр дә шул имзалар булмаса иде, әсәрне баштанаяк бер кеше тарафыннан язылган дип уйларга мөмкин булыр иде. +Аларның араларында иң "шагыйрьрәк"ләре - Сөләйман үзе. Аның хисси шигырьләре чын, куәтле тойгы белән сугарылганнар. Башка иптәшләренең шигырьләрендә күбрәк урын алган вәгазь-нәсыйхәт гонсыры Сөләйманда азрак. Күбрәк шигырьләрен ул гыйшыкка, Алла гыйшыгына багышлый. Хәтта аның күп шигырьләрен аерым-аерым алып укысаң, гади дөньяви гыйшык хакында яза дип уйларга мөмкин. Аның бу "хөрлеге" дә аның тегеләрдән өстен булуын күрсәтә. Хуҗа Әхмәд Ясәви шигырьләре хакында, әлбәттә, сөйләп тору гаҗәп түгел. "Диване хикмәт" хакындагы фикердә без аның иҗаты белән танышкан идек. Шигърият ягыннан караганда Шәмседдин, Ходадад һәм Гобәйдинең шигырьләре, Бакырганидан кала, башкалардан алдарак торалар. Гобәйди - яхшы гына истигъдадлы шагыйрь. Аның "Диване Гобәйди" аталган, "Диване хикмәт" шикелле аерым хикмәтләрдән тәшкил ителгән китабы безнең Идел буенда да укылган. Бәгъзы иске хосусый көтепханәләрдә аның кулъязмаларын очратып була. Артык рәваҗ әсәр булмаганга, ул бастырылмаган булырга кирәк. Колшәриф белән Иканый хакында артык мактаулы сүз әйтеп булмый: алар рухсызрак, шигырьләрендә шаблон вәгазь-нәсыйхәт хөкем сөрә. +"Бакырган китабы"н мөндәриҗә ягыннан икегә аерырга мөмкин: аның бер кыйсеме лирика булса, икенче кыйсеме ри ваягә керә. Баштагы, лирика кыйсеме шагыйрьләрнең үз хисләрен, үз фикерләрен бәян итә торган вак-вак шигырьләрдән мөрәккәб. Бу - тәсаувыфи лирика; алар тагать-гыйбадәткә, дөньяны куярга, дәрвишлеккә өндиләр, дөньяның фанилыгын, гомернең кыс калыгын, үлемне, кабергә керүләрне искә төшерәләр. Һәрбер тәсаувыф шигырьләрдәге шикелле, аларда да "яр", "гыйшык", "висаль" зур урын ишгаль итә. Ләкин "Бакыр ган китабы"ндагы шигырьләрне без тәсаувыф әдәбиятның иң гүзәл чәчәкләреннән дип әйтә алмыйбыз. XV гасырның чыгтай шагыйрьләре шигърият һәм тирәнлек ягыннан Бакырганилардан күп алда торалар. Боларда тик самимиять кенә артык булса булыр. Лирика кыйсеме "Бакырган"ның өчтән ике өлешен ала. Шигырьләрнең 44 е - Сөләйман Бакыргани тарафыннан, 21 е - Шәмседдин, 19 ы - Иканый, 13 е - Гобәйди, 12 се Хуҗа Әхмәд тарафыннан язылганнар; Колшәриф белән Ходададныкы дүртәр генә шигырь. +"Бакырган"ның ахырдагы ривая кыйсеме көйләп язылган сигез хикәядән гыйбарәт. Бу хикәяләрдән өчесе пәйгамбәрнең һәм кызы Фатыйманың үлүләре, пәйгамбәрнең бәйрәмдә, дөя урынына, бер ятим баланы аркасына күтәреп йөртүе хакындагы хикәяләр Шәмседдин тарафыннан, мигъраҗны һәм Ибраһимның Исмәгыйльне корбан итүен сөйли торган икесе Сөләйман тарафыннан язылганнар. Пәйгамбәрнең сөекле углының үлеме хакындагы хикәя "Габидулла" дип имзаланган. Бу Габидулла, ихтимал, шул ук "Гобәйди"дер. Безнең халык арасында бик мәшһүр булган "Ярым алма китабы" исемендә аерым китап булып басылып бик күп таралган хикәя дә - Бакырган китабындагы хикәяләр җөмләсеннән. Аның ахырында имзасы юк. Өслүбенә караганда (назымның һәрбер юлы "тидия, ирдия, кылдия" дип бетә) аны Сөләйманга да, Шәмседдингә дә нисбәт бирергә мөмкин, чөнки шунда ук аларның һәр икесенең шул тарызда кафияләнә торган хикәяләре бар. Гомумән алганда, хикәяләр һәммәсе бертөрле үк өслүбтә, бер үк рухта язылганнар. Аларда үзенә бертөрле назик шигърият, инсанның күңелен аңлау булганлыгын инкяр итеп булмый. Аларның күңелгә тәэсир итәрдәй, драматизмга малик урыннары юк түгел. Хикәяләрнең зурлыклары төрлечә - бер биттән биш биткә кадәр. +"Бакырган"ның иң ахырында шактый озын (11 битле) бер хикәя дәрҗ ителгән. Бу хикәя үзенең мөндәриҗәсе белән бу китаптагы башка хикәяләрдән бөтенләй аерым тора. Ул - "Газәвате хәзрәте Гали", "Кисекбаш" шикелле, баш каһарманы Гали булган сугыш кыйссалары тибындагы бер әйбер. Мөндәриҗәсе шушыннан гыйбарәт: Җәнадил шәһәренең кяфер патшасы, мөселманнарны зәгыйфьләндерер өчен Галине үтертергә карар биреп, бер җөһүдне Мәдинәгә җибәрә. Ләкин Әхтәм исемле бер сахабәнең фидаилеге, үзен-үзе Гали дип күрсәтүе аркасында, җөһүд - Гали урынына аның башын кисеп алып кайта. Бу вакыйганы ишеткәч, Галинең бик ачуы килеп, Әхтәмнең үчен кайтарыр өчен, Җәнадилгә китә. Анда үзен Галинең шәкерте дип танытып, күп баһадирлыклар күрсәтә, кара-каршы сугышта Җәнадилнең бик күп батырларын, шул җөмләдән теге җөһүдне дә үтергәннән соң гына, үзенең кем булуын белдерә. Патша Галигә каршы йөз мең гаскәр чыгара - Гали аны тар-мар итә. Ахырысында кяферләр, хәйләгә керешеп, Галинең йөри торган юлына чокыр казып куялар. Дөлдел бу чокырга арт аяклары белән бата. Гали чокырга төшеп кала, Дөлдел качып Мәдинәгә кайта. Хәл мәгълүм булгач, Рәсүлулла, Җәбраил фәрештәнең канатына утырып барып, Галине коткара. Шуннан соң Гали, кяферләрне җиңеп, Җәнадил шәһәрен алып, бик күп ганимәт, маллар алып кайта. Шул малдан Әхтәмнең балаларын тәэмин итәләр. Менә бу хикәяне "Хәтаи Сакый" дип имза кыла торган бер кеше язган. Ул хикәянең башында үзе турысында әйтә: +"Хәтаи Сакыя бу бәндәгълектә +Хәшердә куймагай шәрмәндәлектә". +Хикәя шушы мисраглар белән тәмам була: +Менә шушы сүзләргә караганда, бу хикәяне "Бакырган китабы"на соңыннан гына теркәлгән дип уйларга мөмкин. Бу кеше үзенең тәкълид итүе турысында сөйли. Белмим, ул нәрсәгә тәкълид кылгандыр, һәрхәлдә, аның мөндәриҗә ягыннан "Бакыр ган"дагы хикәяләргә тәкълид итеп язылганлыгы күренми. Бу хикәя, ихтимал, соңыннан гына "Бакырган китабы"на теркәлгәндер. Аның теле дә бераз җиңеллерәк төсле; "торур" урынына "дыр" истигъмаль ителгәләгән. +Гомумән, "Бакырган"ның теле асылда чыгтайча булса да, ул бертөрле генә түгел. Анда гарәп-фарсы күп катышкан авыр телле шигырьләр булганы шикелле, шулар белән рәттән үк бик җиңел вә садә тел белән язылганнары да бар. Күчерүчеләр тәэсирендә Бакырганның теленә беркадәр татарчалыклар катышкан. Шигырьләрнең күбесе кафия урынына бер үк сүз яки җөмлә белән тәмамланган мисраглардан тәшкил ителгәннәр. III "Ахырзаман китабы" +Халык телендә күбрәк "Тәкый гаҗәб китабы" дип йөртелә торган бу китап - татар арасында иң таралган, һәрбер мәктәп баласына укытылып килгән китаплардан берсе. "Ахырзаман китабы" назым белән язылган, кечкенә кулда 16 битле китап булып, беренче мәртәбә Казанда 1847 елда басылган. Шуннан соң соңгы заманнарга кадәр бертуктаусыз тәкрар басыла килгән. Назымы бәхре һәзәҗ (мөфагыйлен, мөфагыйлен, мөфагыйлен) вәзенендә; һәрбер дүртьюллы бәйт "андин артык тәкый гаҗәб таңлары вар" дигән җөмлә белән тәмам була. Шуңар күрә халык аны "Тәкый гаҗәб китабы" дип атаган. +Бу китап Сөләйман Бакырганига нисбәт бирелә; чөнки аның ахыргы бәйтендә без "Кол Сөләйман" исемен очратабыз: +Фикеребезчә, мәнзумәнең ахырында Кол Сөләйманның исеме зикер ителү аның Бакырганиныкы булуын исбат өчен җитәрлек дәлил була ала. Шулай ук аның телендә "уган" шикелле бик борынгы чыгтай сүзләренең очравы да аның Урта Азиядә XII гасырлар тирәсендә язылуына дәляләт итә. +Безнең татар арасында "Ахырзаман китабы"н XIX гасырдагы татар язучыларыннан Утыз Имән авылының имамы Габдерәхим муллага нисбәт бирүчеләр булган. Ләкин бу - һич асылсыз, җөзафән әйтелгән сүз. Шул ук Габдерәхим муллага "Бәдәвам" китабын да нисбәт биргәннәр. "Бәдәвам"ның аныкы булуын Мәрҗани дә инкяр итеп, "җөзаф сүз" дип атаган ("Мөстәфад әл-әхбар", җилд I, 25 бит). Каюм Насыйри 1877 елгы календаренда Габдерәхим Утыз Имәни хакында яза һәм аның әсәрләрен саный, ул әсәрләр арасында "Ахырзаман китабы" телгә алынмаган. +Ләкин бу әсәрнең Урта Азиядә язылган булуы хакында шөбһәгә төшерә торган бер нәрсә булса, ул да аның теледер. Ул саф чыгтай телендә язылмаган: анда чыгтай сүзләре һәм формалары белән татар вә госманлыныкылар кара-катыш очрыйлар. "Түкәл", "тәкый", "уган", "камуг" шикелле чыгтай сүзләре белән бергә без анда "уруш", "әл", "сагь", "вар", "вирдем", "ичрә", "үзрә" күк госм анлы, "кул" (рука) дигән күк татар сүзләре, "булгай", "тикәй", "айгали", "кылгыл", "белең", "чыкубән", "тәнләригә", "утига", "атлыг", "андин" шикелле чыгтай формалары белән бергә "белмәз", "чыгуб", "уфтанмай", "җанины", "ирләренә" күк татарча вә госманлычалыклар очратабыз. Әлхасыйль, "Ахырзаман китабы"ның теле "Бакыргани" китабындагы Кол Сөләйман теленнән шактый аермалы. Соң бу нилектән алай? +Без моны бары тик соңыннан, күчерүчеләр аркылы булган тәэсир дип кенә әйтә алабыз. Мәгълүм ки, XIX гасыр башына кадәрле бездә китап басу булмаган; китаплар халык арасында кул белән күчерелеп кенә таралганнар. Һәрбер күчерүче, үзе дә сизмичә, күчергән китапларының теленә азмы-күпме үзгәрешләр керткән. Мондый күчерүчеләр бик күп булып, ничә гасырлар буенча килгәнгә, бу үзгәрешләр, җыела-җыела, кайбер күбрәк укыла торган китапларның телен асыл нөсхәдән әллә никадәр ераклаштырганнар. Күчерүчеләр татар булганга, чыгтайчаның татарлашуы бер дә гаҗәп түгел. Бигрәк тә чыгтай теленең татар теленә якынлыгы, күп сүзләрнең аермасы бары тик тәләффыз вә имлада гына булуы моңар киң юл ачкан. Шуңар күрә, мәсәлән, "киши"нең - "кеше"гә, "иш"нең - "эш"кә, "чыкуб"ның - "чыгыб"ка, "әрләригә"нең "ирләренә"гә әверелүе бер дә искиткеч эш түгел; шулай ук, татарча "элек" сүзе белән саташтырылуы ихтимал булганга, чыгтайча "илик"нең татарча "кул" яки госманлыча "әл" формасында язылып китүе дә табигый. Чыгтайча сүзләрнең госманлыча белән алыштырылуы да - татар күчерүчесе өчен бик мөмкин эш. Чөнки безнең татарның борынгы "китапча", ягъни әдәби теле шул чыгтайча, госманлыча һәм татарчадан оешкан бер тел булганга, чыгтай вә госманлы әдәби әсәрләре ике яклап безнең татар арасына кергәнгә, безнең әдәби телгә аларның һәр икесенең тәэсире була килгән. Бу тәэсирне без, югарыда күрелгәнчә, Идел буенда язылган иң борынгы әсәрләрдә үк мөшаһәдә итәбез. Шуның өчен дә без "Ахырзаман китабы"нда "варгай" шикелле аерым госманлы, аерым чыгтай тәэсире белән ясалган сүзләрне очрата алабыз. +Бу урында күңелгә бер сөаль килә: ни өчен соң "Бакырган"ның теле әйтерлек үзгәрмәгән дә, "Ахырзаман"ныкы шулкадәр үзгәрешләргә дучар булган? Моның бер сәбәбе - "Ахырзаман"ның теле Бакырганныкына караганда җиңелрәк булуы булса, икенче сәбәбе - "Ахырзаман"ның, күләме дә кечерәк булганга, халык арасында күбрәк укылып, күбрәк мәртәбә күчерелгән булуыдыр. +Һәрбер шәкерт малае өчен бу кечкенә китапны күчерү бик ансат эш булган. Теле гаммәгә ансат аңлашылырлык булуы да аны халык арасында бик мәкъбүл ясаган. Шуның аркасында ул тагы да күбрәк мәртәбә күчерелгәндер. Аннан соң китапларның телләрен аларны баскан вакытта матбага мосаххихлары да бик үзгәртәләр. Моны күрер өчен, күп мәртәбә басылган китапларның беренче басмалары белән соңгыларын чагыштырып карау җитә. +"Тәкый гаҗәб китабы"ның мөндәриҗәсе ахырзаман галәмәтләрен һәм кыямәт көнен кыскача тасвирдан гыйбарәт. Ләкин бу - кыска булса да, көчле хис белән язылган шигъри тасвир. Ул гәрчә кыямәт хакында мөселманнар арасында таралган игътикадларга бина кылынса да, аерым вакыйга вә манзараларны күз алдына китерүдә мөәллиф үзенең хыял юлы белән бара, дөрес, аның тасвирларын тулы дияр хәл юк; ләкин, шуның белән бергә, анда күңелгә, шигъри хыялга тәэсир итәрдәй аерым эпизодларны җанландырып күз алдына китерердәй манзаралар бар. Мәсәлән, Әбү Җәһилнең Мөхәммәдтән шәфәгать эстәүләре, Адәм пәйгамбәрнең, йөгереп килеп, "углым" дип, аның муеныннан кочаклаулары, Мөхәммәднең, анасын күргәч, "анам, кечкенәлектә ятим калдым синнән" дип, аны кочулары, гөнаһлы өммәтенең читен хәлен күреп, уфтанып, маңгай тиреләрен агызып, газап чигеп торулары - шундый матур тасвирлар җөмләсеннән. Гомумән, бу поэма укучыга шундый тулы вә бөтен тәэсир бирә ки, безнең татар карчыкларының, аны укыганда яки тыңлаганда күңелләре тулып елаулары бик яхшы аңлашыла. Ул гүя бер дини кантата өчен мәүзуг итеп язылган төсле тоела. Аның: +"Йирне нитәк яратди ирсә, күкне һәман, +Айны нитәк яратди ирсә, көнне һәман", - дип башлануында гүяки тантаналы музыка аккордлары яңгырыйлар. Безнең халыкта бу китапны укыр өчен махсус булган бер көй бар. +Бу поэманың каһарманы - Мөхәммәд пәйгамбәр. Бөтен изгеләр, пәйгамбәрләр, фәрештәләр кыямәтнең һәйбәтеннән тетрәшеп, тел ачып сүз әйтергә куркып торган чакта, аңар, Алланың дустына, бу хөкем мәйданына тыныч кына, өстән торып (христианнарның Гайсәсе шикелле, тәхет өстендә утырып кына) карап утырырга мөмкин булган вакытта, ул, аһ орып, тирләппешеп, өммәтенең котылуы өчен тырышып йөри; бер генә сулыш мөэминнәрне кайгыртудан бушанмый, алар өчен Алласына ялварып, сәҗдәдән башын күтәрми; Алла хозурына хөкемгә барганда, өммәтен башлап бара: "Минем өммәтемне яндырмагыз, газап кылмагыз!" - дип, җәһәннәмгә, зобаниларга Алланың үзеннән узып гайрәт ора: Алладан: "Өммәтеңә тәмугны хәрам кылдым, аларга җәннәт бакчаларын бирдем. Күңелеңне тыныч тот, дустым" дигән вәгъдәне алгач кына, ул бераз тынычлана; шул вакытта ул, рәхәтләнеп, үзенә ияргән өммәтне ата-анасына күрсәтә; аннан соң мәхшәр халкын башлап мәңгелек җәннәткә таба алып бара; хурлар, гыйльманнар, оҗмахтан чыгып, аларны каршы алалар. Шуның белән бу киң вә ирекле сызыклар белән ясалган картина тәмам була. +Мөәллиф үзенең ахырзаман галәмәтләрен, кыямәт көнен тасвирында гомум ислам галәмәтендә хөкем сөргән игътикадлардан артык читкә чыкмый; тик шигъри тасвирларында гына үзеннән беркадәр тәфсыйлат арттыргалый. Мөселманнар арасында әшрате сәгать вә кыямәт әхвале хакында таралган төрле игътикадларның ни дәрәҗәдә асыл рәсми ислам гакыйденә һәм Коръән-хәдискә туры килү-килмәве мәсьәләсе, әлбәттә, безнең тикшерү даирәбезгә вә төп максатыбызга керми. Ислам галәмендә бу ышануларның ясалуларына христиан вә яһүд игътикадларының, алардагы әсатыйр вә хорафатның бик зур тәэсире булуы шөбһәсез. Рус мөстәшрикъ руханиларыннан мәшһүр миссионер, поп Ефим Маловның "Ахырзаман китабер тәфтише бар . Ул анда мөселманнарның кыямәт галәмәтләре хакындагы игътикадларының нинди христиан вә яһүд китапларындагы сүз вә хәбәрләр тәэсирендә мәйданга килгән булу ихтималын тикшерә; аларның һәртөрле апокрифлар (христи ан әсатыйре, гайре рәсми инҗилләр), апокалипсис шикелле христиан дини китапларындагы хәбәрләр һәм яһүд әсатыйре вә хорафи китаплары тәэсире астында ясалганлыкларын исбат итәргә тырыша. Китапның ахырында, бу хактагы ислам игътикадларының үзләренеке булмавына, бинаән галәйһи батыйльлыгына истинадан, мөселманнарга хитабән, аларны бу хорафатны ташларга, "хак булган" христиан игътикадларына ышанырга өндәп, "пәдәранә" бер нәсыйхәт биреп китә. +XIX гасыр ахырында татар муллалары арасында да "Ахырзаман китабы"на каршы бер хәрәкәт туган. Бу китапта хорафат күп дип, мөселманнарның нык иманын какшатуы ихтимал дип, аңар каршы голяма җиһад ачкан. Моның сәбәбе - китапта бәгъзы бер кыямәт галәмәтләренең булачак вакытларының еллары тәгаенләнеп күрсәтелүдер. Анда, мәсәлән, "Гайсә ингәй тәмам төгәл тукыз йүздә", "тукыз йүз дә ун бишдә Яэҗүҗ чыкгай" шикелле сүзләр бар. Вәхаләнки,8 һиҗри тугыз йөзенче ел күптән узып киткән, әмма ул эшләр берсе дә булмаган: Гайсә да иңмәгән, Яэҗүҗ дә чыкмаган. "Ахырзаман"ның мөәллифе бу тарихларны нигә иснадән ул кадәр төгәлләп язгандыр, анысы мәгълүм түгел; әмма, безнең голяма уенча, шушы сүзләрнең халыкның әшрате сәгатькә, кыямәт якынлыгына иманын какшатырга сәбәп булуы ихтимал булган; ислам дошманнарының кулында да ул надан халыкны әгъва кылырга бер корал булып, христиан миссионерлары аңар игьтибар итеп, үз юлларында аннан файдаланырга тырышулары мөмкин булган. Безнең татар халык гаммәсенең исә бу китапка Коръән сүзенә ышанган күк ышануы билгеле. Менә безнең муллалар шул рәвешчә фикер йөрткәннәр. Хәтта бу китапны бастыруны туктатырга кирәк дигән фикергә кадәр җителгән. Менә шул вакытта бу китапны якларга бер каһарман чыга, Бәләбәй өязендәге Чокыр авылының имамы Гали Салих углы, татар халкы каршында мөкаддәс булган бу китапны яклап, "Замме назыйр" ("Охшаш өстәмәләр") исемендә бер рисалә яза. "Гали Чокрый" дип имза кылучы бу мулла - XIX гасырның иске рухтагы татар язучыларыннан берсе. Үзенең әсәрләре белән ул заманасында яхшы гына шөһрәт казанган. Үзе шагыйрь дә булып, назым белән дә язгалаган. Аның "Замме назыйр"е көчле ышану һәм үзенә күрә матур вә оригинальный өслүб белән язылган. Урыны-урыны белән Гали Чокрыйның өслүбе мөсәҗҗәгъ, хәтта бәгъзан мәүзүн нәсергә әверелеп китә. "Замме назыйр" китабыннан кайбер кыйтгаларын түбәндә күчерәбез. Гали Чокрый "Ахырзаман китабы"ның Сөләйман Бакыргани тарафыннан язылганына ышанган; ул аның хакында: "И, яраннар, бу китапны тасниф кылган, Кол Сөләйман диеп безкә мәсмугъ улган, Бакыргани диеп монда мәшһүр улган", - ди. Икенче бер урында әйтә: Тугыз йөз тарихы хакында ул яза: +Шулай итеп, Гали Чокрый, Бакырганины яклап, аның хаталарын юлларга тырыша. Аның бу турыда тоткан юлы, соңгырак заманда Коръән аятьләрен тәэвил кылып, яңа фән нәзарияләренә туры китерергә азапланучы җәдитчеләрнең методы белән нәкъ бердер. IV "Хәзрәте Мәрьям китабы" +Сөләйман Бакырганиның татар арасында таралган шушы исемдәге тагын бер кечкенә әсәре бар (басмада кечкенә кул 8 бит). Бу - бәхре мәдид (дүрт мәртәбә "фагыйлатен фагыйлен") вәзене белән язылган көйле бер хикәя. Дөресрәге, ул милли төрк вәзене белән язылган. Төрк халыкларында бу - бик таралган шигырь үлчәме. Төрк халыклары, әле гарәпләр белән таныш булмаган вакытта да, шул вәзен белән яза торган булганнар: мәсәлән, Орхон ташларында да без шул ук үлчәү белән язылган бәйтләрне укыйбыз. Берничә мәртәбә Казанда 1878 елда басылган бу әсәр хакында кыска гына бер тәфтиш язган Матвеев аның Урта Азиядә җәһрия дәрвишләренең мәҗлесләрендә Хуҗа Әхмәд Ясәвинең хикмәтләре шикелле үк хор белән укылганын сөйли. Димәк аның Сөләйман Бакыргани тарафыннан язылган булуында шөбһә юк. +Хикәянең ахыргы бәйте дә шуңар дәляләт итә: +"Гариф ябан гизар тик, +Нәкъкаш туны бизәр тик, +Данә-энҗе тезәр тик, +Кол Сөләйман ирдия". +Бу хикәянең мәүзугы мөселманнар арасында Гайсә пәйгамбәрнең анасы Мәрьямнең вафаты турысында шаигъ булган бер легенда. Бу садә генә мәүзугны Бакыргани үзенең матур, шигьри каләме белән гүзәл бер поэмага әверелдергән. +Хикәянең мөндәриҗәсе шушы: башта Гайсәнең дәрвишлеге, могҗизалары сөйләнә. Ул анасын, дөньяны куеп, тау араларына барып гыйбадәт кылып торырга өнди. Алар, Тәбиян тавына барып, сумга ясап, шунда тагать-гыйбадәт белән мәшгуль булалар. Көннәрдән бер көнне, Гайсә өйдә юкта, Мәрьям ананың җанын алырга Газраил килә. Мәрьям аннан, углы белән бәхилләшер өчен, аның кайтканын көтәргә сорый. Газраил көтми, җанын ала. Гайсә, кайткач, анасын йоклый дип белеп, бик озак көтә; ул торганчы дип, әллә никадәр вакыт ашамый. Ахырда: "Анаң үлде", - дип, күктән аваз килә. Эшне белгәч, Гайсә бик кайгыра, елый. "Инде нишләрмен, ничек торырмын", - ди. Шулвакыт, иленә барырга кушып, Алладан әмер килә. Гайсә, халкы арасына барып, анасына кәфенлек сорый - һичкем кәфенлек бирми. Ул нәүмиз булып кире әйләнеп кайтканда, инде күктән фәрештәләр иңеп, Мәрьям ананы кәфенләп, җеназа укып күмгән булалар. Шулвакыт Гайсә, Ходага зарилык кылып, анасының йөзен күрер өчен, кабернең ярылуын сорый. Кабер ярылып, чәчәкләр арасында Мәрьям терелеп чыга; ике мәртәбә үлем ачысын татырга мәҗбүр иткән өчен, углын шелтә кыла: "Дөньяга бакма, малга күңел бирмә, Хак коллыгын куйма", - дип, аны нәсыйхәтли. Хикәя шуның белән тәмам. +Бу хикәя Робгузида да бар. Катанов аның бер вариантын Турфан шәһәрендә шәркый Төркестандагы төркләр авызыннан ишетеп язып алган. Коръәндә бу кыйсса юк. Матвеев аның христи ан апокрифларыннан алынганлыгын сөйли. +"Мәрьям китабы" бик садә өслүб белән язылган. Телендә татар һәм госманлы тәэсире юк диярлек. Һәрбер бәйт "тидия, ирдия" шәкелендә тәмамлана. Кафия бәйтнең әүвәлге өч юлында бар белән юк арасында. Бәгъзан вәзен дә аксый төшә. Урыныурыны белән, вәзенгә туры китерү өчен, җөмләләрнең бөтенлегенә зарар китерелгән. Шушы ук кимчелекләрне без Бакырганиның "Ахырзаман"ында да очратабыз. +ТЕКСТЛАРНЫ ГАМӘЛДӘГЕ ЯЗУГА КҮЧЕРҮЧЕЛӘР ҺӘМ ШӘРЕХЛӘҮЧЕЛӘР +Ахунов А.М. - филология фәннәре кандидаты, Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының Язма мирас үзәге әйдәп баручы фәнни хезмәткәре. +Гомәров И.Г. - филология фәннәре кандидаты, Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының Язма мирас үзәге әйдәп баручы фәнни хезмәткәре. +Гарипова Л.Ш. - филология фәннәре кандидаты, Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының Язма мирас үзәге әйдәп баручы фәнни хезмәткәре. +Хөснетдинова Г.А. - филология фәннәре кандидаты, Г. Ибраһи мов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының текстология бүлеге өлкән фәнни хезмәткәре. \ No newline at end of file diff --git "a/ILLA/\320\240\321\203\321\205\320\270-\320\274\320\270\321\200\320\260\321\201 16.txt" "b/ILLA/\320\240\321\203\321\205\320\270-\320\274\320\270\321\200\320\260\321\201 16.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..de07d5fdf4930ece8880aeabcb21bb98de97b8cb --- /dev/null +++ "b/ILLA/\320\240\321\203\321\205\320\270-\320\274\320\270\321\200\320\260\321\201 16.txt" @@ -0,0 +1,890 @@ +РУХИ МИРАС +Эзләнүләр һәм табышлар +16 нчы чыгарылыш +Г. Рәхим, Г. Газиз Татар әдәбияты тарихы Борынгы дәвер. XVII-XIX гасырлар +Татарстан Республикасы Фәннәр академиясенең Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты Гыйльми советы карары нигезендә нәшер ителә +Проект "Татар халкының милли үзтәңгәллеген саклау (2020-2024)" ТР Дәүләт программасы кысаларында Татарстан Республикасы Фәннәр академиясе +Редколлегия: +Д. Ф. Заһидуллина (җаваплы мөхәррир), Ә. М. Закирҗанов, +И. Г. Гомәров (проект җитәкчесе һәм фәнни мөхәррир) +Төзүчеләр һәм текстларны әзерләүчеләр: +Л. Ш. Гарипова, Л. Р. Надыршина, А. М. Ахунов, И. Г. Гомәров, +Г. А. Хөснетдинова Р 82 Рухи мирас: эзләнүләр һәм табышлар. Г. Рәхим, Г. Газиз. +ISBN 978-5-93091-452-8 +Җыентык татар халкы рухи мирасының нигезен тәшкил иткән әсәрләрне өйрәнү, аз билгеле язма чыганакларны бастырып чыгару, археографларның яңа табышлары белән укучыларны таныштыру традициясен дәвам итә. +Сериянең чираттагы санында татар галимнәре Гали Рәхим (1892-1943) һәм Газиз Гобәйдуллин (1887-1938) тарафыннан әзерләнгән һәм 1922-1924 елларда 3 том булып нәшер ителгән "Татар әдәбияты тарихы" тәкъдим ителә. Бу хезмәтнең беренче томы һәм икенче томының бер бүлеге "Рухи мирас: эзләнүләр һәм табышлар" сериясенең 15 нче чыгарылышында дөнья күрде. Әлеге чыгарылышта басманың икенче томыннан "Идел буенда чыгтай әсәрләре" кисәгенең дәвамы ("Рәүнәкъ әл-ислам", "Мәхзән әл-әсрар", "Кыйссаи Сәйфелмөлек", "Сөбат әл-гаҗизин", "Кисекбаш китабы", "Йосыф китабы"), "Идел буенда госманлы әсәрләре" бүлеге, "XVII, XVIII һәм XIX гасырларда иске әдәбият" дип аталган өченче томы туплап бирелә. +Хезмәт, гарәп язуыннан гамәлдәге хәрефләргә күчерелеп, беренче тапкыр нәшер ителә. Басма белгечләр, татар тарихы һәм мәдәнияте белән кызыксынучы киң катлау укучылар игътибарына тәкъдим ителә +ӘСӘРЛӘРЕ +"Рәүнәкъ әл-ислам" +Бу китапның бөтен исеме - "Китабе мөстәтаб рәүнәкъ әлислам". "Китабе мөстәтаб" сүзе бик күп борынгы китапларның исеменә кушылып йөртелеп, "газиз китап" мәгънәсенә туры килә. "Рәүнәкъ әл-ислам" - баштан ахырына кадәр бәхре рәмәл (фагыйләтен фагыйләтен фагыйләт) вәзенендә язылган дини мәүзугта булган көйле бер китап. Зурлыгы - басмада урта кул 46 бит. Беренче мәртәбә Казанда 1850 елда басылган. +"Рәүнәкъ әл-ислам"ның ахыргы бәйтләре шушы: +"Бу китаб хәтемендә ул ирде сәнәт +Тисгы вә ситтун вә сәмания миәт +Вәзен эчендә мәзбут улмыш бу бият +Фагыйләтен фагыйләтен фагыйләт". +Димәк, бу китап һиҗри 869 (милади 1464-1465) елларда язылган. Язучысының кем булуы һәм кайда язылуы китапның үзеннән аңлашылмый. Ләкин мөстәшрикъ Самойлович бу мәсьәләне ача төшә торган бәгъзы материаллар тапкан. "Рәүнәкъ әл- ислам" китабы Хәзәр диңгезе белән Арал күле арасында торучы төрекмән халкы арасында мәктәпләрдә дәрес китабы итеп укыла икән. Хуҗа Мулла исемле бер галимтөрекмән, бу китапның тәэлифе хакында халык арасында шаигъ булган бер хикәяне язып, Самойловичка җибәргән. Бу хикәяне гайнән күчерәбез: "Шәех Шәриф дигән бер вәлиулла кадим заманда булыбдыр Хивада Хиваның сахрасында кәзан чарваһ убалар, ак сакаллары Шәех Шәриф вәлигә тәваккыг итеб дурлар: безгә төрки телендә мөселманлыкны яхшы укыб билүрали китаб язып бир дикәнин Шәех Шәрәф вәли "Рәүнәкъ әл-ислам"ны төзеб языб биребдер, шул чарваһ байлар Шәех Шәрәф вәлигә шуның гузынә утуз кушаклы тивә биребдерләр, анлары һәм Шәех вәли алыб фәкыйрь- фокараларә сарыф итебдер. Шәех Шәрәфнең гадәте һәмишә ишәк мениб, кәзармиш көнләрдә бер көн бер бай бер ат Ходай йулы бирди әүвәлкы ишәкне кыйуб, атны мениб убадин чыкды, күңеле белендлик итеб һава һәвскә кәтди, ул вакыт ат башыны чекиб, Шәех Шәрәф вәлигә бу бәйтне укыды: тиб изинә убайә кайтыб атны янә фәкыйрә бәриб , әүвәлкы ишәкне мениб китде. Соңра шөйлә нәкыль әйтүрләр ки, бер еланны мениб, бер еланны камчы итеб Хивадин Нәхурга килебдер. Хәзер Шәех Шәрәф вәлинең кабуре Нәхурда булыр вә берничә өйле Нәхурлы Шәех Шәрәфнең нәселемез дийарлар, үзләри хуҗа хисаб идәрләр". +Менә бу риваять буенча, "Рәүнәкъ әл-ислам" китабын, төрекмәннәр өчен хаслап, Шәех Шәрәф аталган бер ишан язган булып чыга. Бу кешегә халык кәрамәтләр иснад кыла икән. Югарыдагы бәйттән күренгәнчә, нәсел ягыннан ул таҗик булырга кирәк. Мәшһүр Урта Азия мөәррихе Әбелгазый Баһадур хан үзенең "Угызнамә"дән үзгәртеп язган "Шәҗәрәи төрекмән" ("Төрекмәннәр шәҗәрәсе") атлы китаптан Шәех Шәрәфнең исемен зикер кыла. Аныңча, Үргәнечтә булган бу шәех, Арсары исемле бер байның үтенүе буенча, төрекмәннәр өчен "Мөгайин әл-мөрид" исемендә бер китап язып биргән. Төрекмәннәр шул китап буенча гамәл кылалар икән. +Әбелгазыйда Шәех Шәрәфнең "Рәүнәкъ әл-ислам" китабын язуы хакында бер сүз дә әйтелмәгән. Ләкин Шәех Шәрәф исемле бер тарихи затның булуы, аның төрекмәннәр өчен китаплар язуы шөбһәсез. "Рәүнәкъ әл-ислам"ның да шул кешенеке булуына һич истихалә юк. +Мөндәриҗәсе ягыннан "Рәүнәкъ әл-ислам" гади "Гыйльме хәл" китапларына охшый. Мөкаддимәсендә мөәллиф, Алланың, пәйгамбәрнең сыйфатларын бәян кылганнан соң, "Фи мөнакыйб әл-голәма" дигән кыйсемендә гыйлемгә мәдхия укый: +"Гыйлем ушалдыр иңде күкдин ул йирә, +Раушан улсын дин тию пәйгамбәрә. +Ул гыйлемне сүзләмеш кодрәт тиле, +Аның илә биленүр ислам юлы. +Гыйлем иләндер ике дөнья рәүнәкы, +Гыйлем иләндер танымаклык ул Хаккы. +Гыйлем иләндер васыйл улмак ул Хакка, +Коллуг әйләб ярлыканмак мотлакан". +Галимнәр хакында ул әйтә: +"Чөнки Хак кылмышдыр ул гыйлеме шәриф, +Гыйлем иясе галиме һәм күр шәриф, +Дин ичүн галимләрә хезмәт кылың, +Мостафа урынында монларны белең". +Монда сөйләнгән гыйлем - әлбәттә, дин гыйлеме. +Шул гыйлемне өйрәтү йөзеннән китапта игътикад, гыйбадәт һәм бәгъзы бер шәригать хөкемнәре хакында сөйләнә. Китапның кырыена язылган баб вә фасыл исемнәренә бер күз йөртеп чыксак, аның мөндәриҗәсе безгә ачык булыр. Анда, мәсәлән, шушындый баблар бар: "Алланы мәгърифәт бәянында", "Иман бәянында", "Ислам бәянында", "Ихсан бәянында", "Әхкяме шәригать бәянында" (фарыз, ваҗиб, сөннәт, ... хәрәм, мәкруһ вә ... илх), "Коега кан тамса я хәмер төшсә аның хөкеме", "Майга эт тиксә аның хөкеме", "Тәһарәтханәгә кермәк әдәпләре", "Тәһарәт бәянында", "Намаз бәянында", "Сәфәр хөкемене бәян идәр", "Йокламак әдәбе бәянында", "Тәгам йийү әхкямене бәян идәр", "Хайван бугазламак хөкеме", "Хайванда ничә нәрсәне ашамак хәрәмдер", "Ат итеннең кәраһәте бәянында", "Берничә эшләр эшләсә фәкыйрьлек китерер", "Ун нәрсә күңелгә кайгы килтерер", "Хатыннар сохбәтендә әдәп бәяны", "Оҗмахның сыйфатлары бәянында" вә башкалар. Бөтен китап 30 баб үзәренә бинаән кылынып, бәгъзы баблар берничә фасылларга аерылалар. Без монда, мөндәриҗәнең характерын күрсәтү өчен, аларның кайберсен генә алдык. +"Рәүнәкъ әл-ислам"да рәсми шәригать хөкемнәре генә түгел, бәлки байтак кына хорафи гадәт вә ырымнар да дин исеменнән, пәйгамбәр әйтте, дип сөйләнә. Мәсәлән, фәкыйрьлек китерә торган, күңелгә кайгы китерә торган эшләр шул җөмләдән. Бу эшләрдән безнең татар халкы чын шәргый гөнаһлардан да болайрак качына, тормышның бөтен вак-төяген эченә ала торган шул ырымнарны шәригать хөкемнәреннән дә болайрак мөкаддәс санап әда кыла. Мәгълүм ки, бу кагыйдәләр, хакыйкый ислам шәригатеннән тыш, тагы үзенә махсус бер "татар шәригате" тәшкил итәләр. "Рәүнәкъ әл-ислам", мәсәлән, түбәндәге эшләрдән бик сакланырга куша: ата-ананың исемен әйтү, үрмәкүч авын өзү, бусага өстенә утыру, суган кабыгын утка ягу, өстә килеш киемне тегү, утны өреп сүндерү, ыштанны аягүрә торып кию, йомырка кабыгын таптау, сул кул белән ашау ... иля ахриһи, иля ахриһи... Менә шушындый "канун"нарның татар өчен нинди мөкаддәс булулары аз гына үз халкының тормышы белән таныш кешегә бик мәгълүм. Кечкенә чагыбызда төрле хатыннар, карчыклар безнең үзебезнең дә колакларыбызга шул кагыйдәләрне мөттасил тукып торганнар, хәтта ки, шуларның бәгъзылары безнең рухыбызга да сеңеп өлгергән; ышанмасаң да, өйрәнгән буенча бәгъзан шундый юк эшләрдән сакланыла. "Рәүнәкъ"ның мөхәррире өчен дә бу кагыйдәләр иң әһәмиятле, хәтта ул аларны сөйли башлар алдыннан: +"Тыңла имди, һәрберин әйдәм сәңа +Ярый булса Хакның илһамы миңа", - дип, Алладан илһам да көтә. Безнең халык, хосусан муллалар, остабикәләр арасында мәгъруф булган мәктәпләрдә дәрес итеп тә укылган бу китапның шул хорафи "татар шәригате"нең ясалуы юлында күп хезмәте тигән булырга кирәк. +"Рәүнәкъ әл-ислам"ның телендә игътибар итәрлек бер нокта булса, ул да аның XV гасырда чыгтай әдәбиятының урта дәверендә, Нәваиләр заманында язылган булуына карамый, борынгы чыгтай сүзләре, хәтта борынгы чыгтай телендә дә очрамый торган борынгы төрк сүзләре белән тулы булуыдыр. Мәсәлән, анда "карауш" (карабаш - җария), "укуш" (мәдех), "сәч" (суч - гөнаһ), "уза" (үзрә, үзәренә), "кот" (бәхет), "козуг" (кое), "азак" (аяк), "кузмак" (куймак), "кадгу" (казгу - кайгы), "әйүр" (әйтә) шикелле бик иске лөгатьләр очрыйлар ки, аларны бары чыгтай әдәбиятының борынгы дәверендә генә очратырга мөмкин. Аннан соң фигыльләрнең киләчәк заман сыйгасы бәгъзан "билисәр", "улисәр", "кәлисәр" формасында истигъмаль ителгәли. Бу форманы без бәгъзан бары борынгы госманлы әдәбиятында да, мәсәлән, "Мөхәммәдия"дә табабыз; чыгтай телендәге иң иске китапларда бу форма кулланылмый. Таки, әгәр дә "Рәүнәкъ"ның кайчан язылуы тәгаен мәгълүм булмаса иде, без аны, бер дә уйлап тормый, борынгырак гасыр ларда язган әсәрләрдән санар идек. Аның теленең тагын бер игътибар итәргә тиеш ягы шулдыр ки, анда "әл" (кул), "курт" (бүре), "чук" (күб) шикелле җәнүб төрк теленә махсус сүзләр, "улмак, сайрайур, ярадан, кемләрнең, кемләре, нигъмәтә, үгрәннә (өйрәнгәнгә)" шикелле җәнүб төркчәләрендәге сарфи формалар бик еш очрыйлар. Менә китапның телендә бик нык хөкем сөргән бу "госманлычалык"ны аңлар өчен, аның төрекмәннәр өчен язылган булуын искә төшерергә кирәк. Төрекмәннәр төрк халыкларының җәнүби төркеменә керәләр. Аларның теле госманлы төркләренең теленә бик якын, ләкин Урта Азия телләре аңар беркадәр тәэсир иткәннәр. Бу китап, гәрчә нәсел ягыннан ирани (таҗик) булса да, төрекмәннәр арасында торып, аларның телен белгән бер дин галиме тарафыннан язылган. Китабын халык гаммәсе өчен атап язганга күрә, ул аны, әлбәттә, мөмкин кадәр төрекмән телендә язарга тырышкандыр. Ләкин әдәбиятта чыгтай традицияләре куәтле булганга, ул, әлбәттә, чыгтай теле тәэсиреннән котыла алмаган; безнең татарча язабыз дип язган борынгы язучыларыбыз шикелле, ул да чыгтай әдәби теле белән катыш төрекмән телендә язгандыр. Гарәп-фарсы сүзләре бу китапта XV гасыр чыгтай әдәбиятындагы күк күп очрамый; аның теле, шигырь булуга карамый, яхшы ук садә вә саф. Бу да, әлбәттә, аның халык өчен язылган булуыннандыр. +Мөндәриҗәсенең тәказа кылуы буенча "Рәүнәкъ әл-ислам"ның өслүбе дә, әлбәттә, садә вә шигъриятсез. Аның көйле булуы язучысының шагыйрь булуына дәляләт итми, чөнки һәрбер китапны нәзым белән язу - шәрык язучылары өчен бер гадәт ул. Бу китап, билгеле, балаларга дәрес итеп укыту өчен язылган. Шәрыкта исә сабакны балаларга күбрәк күңелдән бикләтеп укыталар. Көйләп язган әйберне хифыз кылу, әлбәттә, җиңелрәк була. Ләкин шулай да безнең мөхәррир, алган мәүзугының коры, шигъриятсез булуына карамый, вакыт-вакыт намаз шикелле гади нәрсәләрдән дә илһамланып, канатланып китеп: +"Бу намаздыр - Аллаһның хушнудлыгы, +Бу намаздыр - дин, иманның шадлыгы, +Бу намаздыр ул сыйратдин кичүрән, +Бу намаздыр тәмуг утын сүндерән, +Бу намаздыр - гүр эчендә ул чираг, +Бу намаздыр - оҗмах эчрә ул чираг", - шикелле халис, үз күңеленнән чыккан мәдхияләр дә укып ташлый; яки "бинамазлар" (ягъни намазсызлар) хакындагы бәйт ләр шикелле шиддәтле сәтырларны яза: "Мәхзән әл-әсрар" +Бу китап - бәхре рәмәл (фагыйләтен фагыйләтен фагыйләт) вәзенендә нәзым белән язылган, басмада урта кул 31 битле бер әсәр. Беренче мәртәбә Казанда 1858 елда басылган. +"Мәхзән әл-әсрар" ("Серләр хәзинәсе") аталган бу китапның кайчан һәм кем тарафыннан язылуы аның үзеннән ачык күренми. Ләкин ул, шөбһәсез, XV гасырдан да элек язылмаган, чөнки анда Аксак Тимернең яшьлек заманына гаид бер хикәя (легенда) бар. Бу хикәядә, бер биек әйбер өстенә менәр өчен, чиксез сәбат белән тырышкан аксак кырмысканы күреп, Тимернең гыйбрәт алуы сөйләнә. (Шушы ук хикәяне без "Әхвәле Чыңгыз хан вә Аксак Тимер" китабында очраткан идек.) Бер-бер тарихи шәхес хакындагы легендалар исә, гадәттә, аның үлеменнән беркадәр заман үткәннән соң гына ясалалар. +"Мәхзән әл-әсрар"ны алтын гасырдагы чыгтай шагыйре Мирхәйдәргә нисбәт бирәләр. Китапның берничә җирендә "Хәйдәр" яки "Хәйдәр Кәррар" (?) исеме зикер кылына. Мәсәлән: +"Туты җиһан зөмәрмәэ Хәйдәри +Тулды садә көнбәз нилүфәри. +Дин эчидә Әхмәд мохтар дик, +Көн эчидә Хәйдәр Кәррар дик. +Ул ки бу хәлгатка сәзавар ирү, +Талиб кеше Хәйдәр Кәррар ирүр. +Суга - балигъ,8 утка сәмәндәр кирәк. +Гамьгә - мөхиб, дәрдегә Хәйдәр кирәк". +Мөәллиф, үзенең китабын язган вакытында, шагыйрь Низаминың әсәрләреннән файдаланган, шулардан илһам алган бу лыр га кирәк, чөнки бер урында без шушы сәтырларны укыйбыз: +Низами Иран шагыйрьләренең зурларыннан хисаплана, төп ватаны Азәрбайҗанда Ганҗә (Елизаветполь) шәһәре булганга, аны "Ганҗәви" дип тә атаганнар. Вафаты һиҗри VI-VII гасырлар арасында (милади XIII гасыр башында). Низаминың барысы берлектә "Пәнеҗ гәнеҗ" ("Биш хәзинә") аталып йөртелә торган биш мәнзумәсе бар; исемнәре "Мәхзән әл-әсрар", "Ләйлә вә Мәҗнүн", "Хөсрәү вә Ширин", "Һәфт пәйкәр", "Искәндәрнамә". Безнең Хәйдәр, ихтимал, үзенең китабын шул Низаминың "Мәхзән әл-әсрар"ыннан бераз гына үзгәртеп (яки кыскартып) тәрҗемә кылгандыр, яисә, югарыдагы бәйтләрдән аңланганча, ул үзенең фикерләрен, китапның төп рухын, идеясен һәм кайбер кыйссаларын гына аннан алып, бөтенләй яңабаштан, үзенчә язып чыгарып, Низами әсәрен "тәкрарлаучы" гына булгандыр. Хәйдәрдә Низамида булуы мөмкин булмаган мәүзугларның (Тимер хакындагы хикәянең) булуы да соңгы фикерне куәтли. Ләкин Низаминың "Мәхзән әл-әсрар"ы белән таныш булмаганга, башка урында да кирәкле мәгълүматны таба алмаганга, бу турыда төпле бер фикер бәян итә алмыйбыз. +"Мәхзән әл-әсрар" - әхлакый бер әсәр. Мөндәриҗәсенең тәртибе шушы рәвешчә: элек бер гыйбрәтле кыйсса сөйләнә, аннан соң шул кыйссаның хиссасы итеп, бер-бер әхлакый мәүзугка мөхакәмә ясала. Бу әхлакый фәлсәфә сатуларны "Котадгу белег" китабындагы шундый ук фәлсәфәләр белән беркадәр тиңләштерергә мөмкин. Ләкин, әлбәттә, аның ифадә вә өслүбендә тәсаувыф әдәбиятында хөкем сөргән гадәт вә тасвиратның тәэсире күренә. Суфи шагыйрьләрдәге гаувас булып, "бәхре гәмман"га чуму, диңгез төбеннән гәүһәр вә энҗе чыгару, чәрхе, фәләк, гәнеҗ сакый, ширбәт, җам, гөл, былбыл, читлегеннән очкан тутый шикелле гомуми мәҗаз вә кинаяләр монда да очрыйлар. Ләкин, шуның белән бергә, бу китапта тырыш диһканнар (игенчеләр) вә бакчачылар мәмләкәте булган Мавәраэннәһергә махсус тәшбиһләрне дә очратып була. Мәсәлән: "Түкмәсә диһкан гарык пай бил / Мивәсенең файдасын табмас ил", "Тәрбият васига кылур багбан / Таза булып, мивә бирер бостан", "Арпа игеп, богдай урырмын, дигән / Күрмәдүк ашлыгчыны богдай йийгән". +"Мәхзән әл-әсрар" - чыгтай әдәбиятыннан безгә кергән әсәрләрнең иң авыр тел белән язылганы. Аның кайбер бәйтләрен шулкадәр күп әҗнәби сүзләр баскан ки, алар арасында төркчә сүзләр бөтенләй югалып калганнар. Хосусан, башта китапның ни өчен "Мәхзән әл-әсрар" аталганын, әллә нинди хәрефләрнең серләрен сөйләгән урыны бик чуалчык вә аңлар өчен авыр. Теленең авырлыгы сәбәпле, бу китап татар халкы арасында күп укыла торган китаплардан булып китә алмаган. Укысалар да, аны күбрәк муллалар гына укыганнардыр. Шунысы гаҗәп ки, бу китапта чыгтай әдәбиятында истигъмаль ителми торган борынгы сүз формалары очрый. Мәсәлән, "күчкүсе" формасын без "Йосыф китабы"нда гына очратабыз. "Кыйссаи Сәйфелмөлек" +"Сәйфелмөлек кыйссасы" - чыгтай әдәбиятыннан безнең Идел буе татарлары арасына кергән бердәнбер чын дөньяви мәүзугтагы шигъри әсәрләрдән. Бу дастанның охшашларын чыгтай әдәбиятында, хосусан Нәваи шикелле мәшһүр шагыйрьләрнең әсәрләре арасында байтак очратырга мөмкин. Бу китап исә безгә әллә ничек, иттифакый гына кереп калган, чөнки безнең Урта Азия әдәбияты белән танышлыгыбыз муллалар аркылы булганга, алар күбрәк дини әсәрләрне, әдәби булганда да тәсаувыф әдәбияты әсәрләрен генә алып кайтып таратканнар. Аларның да таралуы бигрәк мәктәп аркылы булган. Шуңар күрә бу поэма чыгтай әдәбиятыннан безгә кергән әсәрләр арасында аерым бер урын тота. +"Кыйссаи Сәйфелмөлек" - бәхре һәзәҗ (мөфагыйлен, мөфагыйлен, фагыйлен) вәзенендә нәзым белән язылган, басмада урта кул 72 битле бер китап. Ул бездә бик иртә басылган китаплардан. Аның беренче мәртәбә 1807 елда ук басылуы бу китапның татар халкы арасында электән үк бик укылган әсәр булганлыгын күрсәтә. Ул һичбер вакыт мәдрәсә-мәктәпләрдә дәрес китабы итеп укытылмаган; халык аны бары "хикәят китабы" булу йөзеннән күңел ачар өчен генә укыган. Теленең авырлыгына карамастан, аның халык арасында таралган булуы, халкыбызның әдәбият сөюенә дәлил булып, татарның дөньяви әдәбиятка никадәр сусаган булуын күрсәтә. +"Сәйфелмөлек"нең кайчан язылуы мәгълүм түгел. Теленә караганда ул чыгтай әдәбиятының кәмаләт дәверендә, XV гасырларда язылган булырга тиеш, чөнки аның теле - шул дәвер шагыйрьләре тарафыннан вөҗүдкә китерелгән, гарәп-фарсы сүзләре белән ифрат чуарланган әдәби чыгтай теле. Борынгы сүзләр дә анда очрамый, "торур" урынына күбрәк "дур" һәм "дыр" истигъмаль ителә. Аның шушы заманда язылуына тагын бер дәлил бар: ул да булса хикәядә шаһ Гасыймның углы Сәйфелмөлек өчен ясаттырган бакчасын тасвир иткән урындыр. Бу чарбаг кәеф-сафа өчен махсус ясалган. Бу гаҗәеп бакча җәннәт бакчаларыннан бер дә ким түгел. Анда: +"Ачылып йөз тумән гөлләр эчендә, +Укып хушхан былбыллар эчендә, +Сөрек сузлар акыб һәр сари шәр-шәр, +Тулубән хәвызлар мәнында кәүсәр, +Тотыб мәйдан чукушлар голголындин, +Хәбәр бирер Ирамның былбылындин". +Шул бакчада бер күшәк (җиңелчә сарай, павильон) була. Бу күшәк гаҗәп матур һәм искиткеч зиннәтле: ул кыйммәтле ташлар, мозаикалар вә һәртөрле сурәтләр белән бизәлгән: +Шул гаҗәеп бакчада, гүзәл сарай эчендә шаһзадә яшьлеген "пәри рохсар"лар (гүзәл җарияләр) арасында үзенең дус егетләре белән шәраб эчеп исереп, гыйш-гыйшрәт кылып үткәрә. Менә бу тасвирлар "Сәйфелмөлек" китабында бик җанлы вә матур булып чыкканнар. Ни өчен? Чөнки бу бакчаларны, бу сарайларны, бу тормышны күз алдына китерер өчен, шагыйрьгә бер дә үзенең хыялын көчләргә кирәк булмаган, болар һәммәсе - аның күз алдында булган нәрсәләр. Әгәр без XV гасырда Мавәраэннәһердә хөкүмәт сөргән Тимер нәселеннән килгән әмирләрнең, бәк вә мирзаларның тормышларын күз алдына китерсәк, әгәр без "Бабурнамә"дә тасвир ителгән Сәмәрканд шикелле зур шәһәрләр тирәсендә котчыккыч исрафлар белән мәйданга китерелгән матур бакчаларны (чарбагларны), андагы алтынга, кыйммәтле ташларга манчылган, чынаяк кирпечләрдән эшләнгән, эчләре әнваг төрле паласлар, вазалар, кытай рәссамнары тарафыннан ясалган сурәтләр белән бизәлгән күшәкләрне, сарайларны искә төшерсәк, "Сәйфелмөлек"тәге тасвирларның шул замандагы хакыйкый тормыштан күчерелгән булуында шөбһә калмаячак. Тормышның әдәбиятка тәэсире исә - бик мәгълүм вә бар нәрсә. Гомумән, һәрбер заманның тормышы шул дәвердә иҗат ителгән сәнаигы нәфисә әсәрләрендә көзгедә гакес итеп күренгән шикелле күренә. Ничек, мәсәлән, Ренессанс дәверендәге Италия рәссамнары үзләренең Тәүрат вә Инҗилдән алынган мәүзугларга ясаган рәсемнәрендәге кешеләрне шул үз гасырларында Италиядә хөкем сөргән мода буенча киендереп, Италия табигате арасында, шул замандагы биналар эчендә итеп ясасалар, шулай ук Урта Азиядә булган, Ренессанс дәверендәге шагыйрь дә үзенең хикәясендәге хыялый Мисыр шаһзадәсенең тормышын үз заманындагы Мавәраэннәһер аристократиясенең тормышына охшатып тасвир иткән. +"Сәйфелмөлек"нең мөәллифе Мәҗлиси имзасы белән яза. Бу Мәҗлиси кем булгандыр, бу кемнең тәхәллүседер, Мәҗлиси дигән шагыйрь чыгтай әдипләре арасында нинди урын тота торгандыр - бу безгә мәгълүм булмады. Чыгтай әдипләренең исемнәре арасында без бу кешене очратканыбыз юк. Ихтимал ки, ул икенче вә өченче дәрәҗәдәге шагыйрьләрдәндер. Китапның берничә төшендә ул үзен Мәҗлиси дип атый. Мәсәлән, "Ходая Мәҗлисигә гашыйк уты сал", "Илаһи Мәҗлисигә кыл гыйнаять", "Шөкер кыл Мәҗлиси, булгыл өмидвар" шикелле. +Шул заманның әдәби гадәте буенча, мөәллиф китабын Аллага хәмед-сәна белән башлый: +Шагыйранә сүзләр белән Алланы тәүсыйф итә : +"Корыган гонҗәләрне хәндан кыладыр, +Чу рәхмәт камәрне налән кыладыр; +Кылыб былбылы уйкудин пәйдар, +Ки кылгай гыйшыкдин бер зәррә изһар +Гыйнаять бәхридин рәхмәт йибәргән, +Фәсахәт суыдин ширбәт йибәргән". +Аннан соң пәйгамбәрне мәдех итеп, аның нәгытен сөйләгәннән соң, Ходага мөнәҗәт укый: +"Сәңа төз бакгалы йөздә күзем юк, +Сәңа колмән дикәли һәм йөзүм юк", - дип тәвазыйглык кыла. +"Мәни мескин оятлыйг өммәте мән, +Якыйн өммәтләренең һәм аты мән", - дип, үзен хурлый. Шуннан соң гына ул "сәбәбе тәэлиф", ягъни китапның ни өчен һәм ничек язылуы хакында сөйләргә керешә. +Шагыйрь Дантега мәгъшукасы Беатриченың хыялы заһир бу лып, "Илаһи комедия"не илһам иткәне күк, безнең Мәҗлисигә дә җананының хыялы гәүдәләнеп килеп, бу кыйссаны язарга әмер итә. Ләкин бу җанан суфиларның җананы булган Алламы, әллә юкса шагыйрьнең мәгъшукасы булган бер-бер кызмы - бу кирәгенчә аңлашылмый. Бер караганда ул - Алла, бер караганда кыз булырга тиешле. Башта Мәҗлиси ничә көннәр буенча хәле пәришан булып, Ходага гыйшкыннан аһ-ваһ итеп, аның фирагыннан күз яше кипми, күзләренә йокы керми йөри. Менә көннәрдән бер көнне төшендә аңар җанан килә. Ул гәүдәләнеп ("җисем берлә") килә дә, шагыйрьдән сорый: "Хәлең ничек, Мәҗлиси? Фирак утында әхвәлең ничек?" - ди. Шагыйрь аңар күңелен ачып күрсәтә. Җанан шунда язылганнарны укый да, шагыйрьнең күңелендә "төрки теле белән" язылган пакь нәзымнарны күргәч, аңа билгеле бер юл күргәзә: куеныннан шушы дастанны чыгара да әйтә: "Әй Мәҗлиси, юкка вакыт уздырма, кулыңда һөнәрең булса, күрсәт, шушы дәфтәрне төрки теленә төзәт (күчер)", - ди; хәтта нәзымның вәзенен дә күрсәтә. Шулай итеп, җананы күңеленә йөз төрле кайгы салып киткәннән соң, шагыйрьнең күңеле шушы диңгезгә кереп бата. Ходайдан һиммәт теләп эшкә тотына да, язып тәмам итә. Язган вакытында да аңар һаман шул "пәрие яр була". Шулай итеп, ахырысында аның хыял дигәннәре чәчәклек - гөлзарга әверелә. Менә бу, халис дөньяви гыйшкый бер поэманы илһам кылырга килүче җананны да Алла дип аңларгамы инде? Әллә юкса ул шәрыкның "муза"сымы? Тәсаувыф әдәбияты ноктаи назарыннан караганда, әлбәттә, аны Алла дип тәэвил итәргә имкян юк түгел. Бәгъзы бер суфи шагыйрьләр моннан да болайрак дөньяви җананнарны Алла мәгънәсендә аңларга кушалар. "Сәйфелмөлек" язылган вакыт исә - чыгтай әдәбиятында тәсаувыф идеяләренең бөтен куәте белән хөкем сөргән вакыты. Чын дөньяви булып, тәсаувыфка һичбер катнашы булмаган бер кыйссаны язганда да, күрәсең, шагыйрь суфилыкка махсус аллегорияләрне кертми котыла алмаган. Тәсаувыф-мистика һәрвакыт бертөсле ул. Мистик Дантеда Беатриченың үзенә "Илаһи комедия"не илһам иткәнен сөйләгәндә, Беатричедан тәкъвалыкны морад итеп ала бит (beatrica - "тәкъвалык" мәгънәсендә). Вәхаләнки, Дантеның җанлы-тәнле, хакыйкый Беатричесы да булган. Шулай булса да, ул үзенең пакь әфләтуни гыйшкының идеалын "Илаһи комедия"сендә бер мәҗаз - аллегория итеп кенә ала. Теләгән кеше аны шагыйрьнең мәгъшукасы, Беатриче исемле бер кыз дип, теләгән кеше шагыйрь гашыйк булган тәкъвалыкның мөҗәссәм сурәте дип аңлый ала. Бу да менә безнең Шәрык шагыйрьләренең "Алла" белән "мәгъшука"ны саташтырулары, "яр" яки "җанан" дип тәгъбир кылып, бәгъзан аңлашмаслык дәрәҗәдә болгатулары шикелле бернәрсә инде. +Шул ук "Сәйфелмөлек" хикәясен без "Әлфе ләйлә вә ләйлә" хикәяләре арасында да очратабыз. Мөндәриҗәсе, кешеләре, аларның исемнәре анда да нәкъ без тикшерә торган китаптагы белән бертөсле; аерма бары әһәмиятсез тәфсиләттә генә. Шуңар караганда, бу кыйсса "Мең дә бер кичә"дән алынып язылмады микән дип уйларга мөмкин. Әмма мөәллиф үзе бу хакта бер сүз дә әйтми. Хикәяне дә ул башкачарак башлый. Мәҗлисинең хикәясе менә шушы мөкаддимәгә ялганып китә: ниндидер Солтан Мәхмүд бервакытны кәефсезләнеп эче поша башлый. Аның ике вәзире була. Солтан шуларга әйтә: "Мин эч пошудан гаҗиз булдым. Миңа шундый матур бер кыйсса табып китерегез, аны укып, минем күңелем ачылсын. Тик ул кыйсса мин ишетмәгән, мин белмәгән булсын", - ди. Ике вәзир шаһ өчен йөз данә хикәя язалар, ләкин ул аларның берсен дә кабул итми. Ахырысында, ачуланып, вәзирләрне зинданга яптыра. Вәзирләр хибестә кайгырышып утыралар-утыралар да, бер фикергә килеп, патшага ялваралар: "Син безне чыгарып, фәлән икълимгә җибәр, анда "тансык" хикәятләр бар дип әйтәләр, без табып алып кайтырбыз", - диләр. Шаһ разый була. Вәзирләр бүләкләр белән чит илләргә барып, шушы "Сәйфелмөлек" хикәясен язып алып кайталар. Курка-курка гына кайтсалар да, патша аны яратып, вәзирләренә ирекләрен кайтара. Үзе, кәефләнеп, дастанны укуга мәшгуль була. Шуннан соң Мәҗлиси әйтә: +"Вәли ул нөсхәде фарси вә нәсер +Ирер садә хикәят, сүзе һәм касыр +Кылыбтыр Мәҗлиси бу сүзи пәрваз, +Укысаң кылыр җан кошы пәрваз". +Димәк, бу бәйтләрдән аңлашылуынча, Мәҗлисинең күз алдында булып, Солтан Мәхмүд исеме белән бәйләнгән нөсхә фарсы телендә нәсер белән язылган һәм кыскарак булган. Мәҗлиси аны үзенең хыялы белән эшләп чыгарып, шушы поэма хәленә куя. Уйларга мөмкин ки, фарсыча нәсер белән язылган "Сәйфелмөлек" кыйссасы чынлап та булгандыр, ихтимал ки, ул, шул ук "Әлфе ләйлә"дән алынып, берәү-берәү тарафыннан үзгәртелгән булгандыр. Мәҗлиси аның кыска булуын әйтеп китә; "Әлфе ләйлә"дәге хикәядә Мәҗлисинең дастанына караганда өч өлеш чамасы кыска. Ләкин кыйссаның мөкаддимәсе "Әлфе ләйлә"дә бөтенләй башка төрле; ул анда Солтан Мәхмүдкә нисбәт бирелми. Түбәндә хикәянең кыскача мөндәриҗәсен сөйләп, аермалы урыннарын "Әлфе ләйлә"дәге вариант белән чагыштырып китәбез. +Мисырда Гасыйм бине Сафуан атлы бер патша була. Яше йөз җитмешкә җиткән булса да, аның баласы юк икән, шуңар ул бик кайгыра. Бәкләр, җыелып, бу хакта киңәшәләр дә, мөнәҗҗимнәргә мөрәҗәгать итәргә мәгъкуль табалар. Мөнәҗҗимнәр исә, патшага Йәмән солтанының кызын алырга кушалар. Шаһ шул кызны алып, аннан бер углы була, атын Сәйфелмөлек куялар. "Әлфе ләйлә"дә хикәянең башы башка төрлерәк башлана: анда шаһның хатыны булса да, баласы булмый. Ул, киңәш сорап, Сөләйман пәйгамбәргә мөрәҗәгать итә. Сөләйман аңар бу хакта бер киңәш биреп, нәтиҗәсендә шаһның углы була. Безнең "Сәйфелмөлек" китабында патшаның Йәмән солтанының кызын алуы ничек тәфсилләп сөйләнсә, "Әлфе ләйлә"дә вәзире Фарисның Сөләйман хозурына илче булып баруы шулай озыннан сөйләнә. "Әлфе ләйлә"дә шаһ углын үз урынына патша итә, әмма безнең китапта бу юк. Бәлки атасы Сәйфелмөлеккә бакча ясатып биреп, шаһзадәнең шунда гыйш-гыйшрәт кылуын тасвир шактый урын ала. Һәр ике вариант буенча, вәзир углы Сәгыйд шаһзадәнең дусты вә иптәше була. Көннәрдән бер көнне атасы Сәйфелмөлеккә бер кием белән бер йөзек бүләк итеп бирә. Безнең "Кыйсса" буенча, бу әйберләрне Сөләйман пәйгамбәр, үлгәндә, шаһ Гасыймга васыять итеп калдырган була, әмма, "Әлфе ләйлә" буенча, үзе исән чагында бүләк итеп бирә. +Менә "Мең дә бер кичә"дәге Сәйфелмөлек хикәясе белән безнең китап арасында шундый әһәмиятсез генә аермалар бар. Алар да хикәянең ахырына якынлашкан саен азаялар. Шулай булса да, бу аермалар безне Мәҗлисинең "Әлфе ләйлә"дән турыдан- туры файдаланып язуы хакында шөбһәгә төшерү өчен җитәрлек. Без монда, әлбәттә, мөндәриҗә ягыннан булган аермаларны гына күрсәттек, әмма өслүб вә тасвирларда Мәҗлиси бөтенләй үз юлы белән бара. Мәсәлән, алыйк Зәнки кызының тәүсыйфын: бу шигъри тәүсыйф тәмамән шагыйрьнең үз хыялыннан туган булырга кирәк, чөнки "Әлфе ләйлә"дә аның эзе дә юк. "Әлфе ләйлә"дә булмаган шундый гүзәл тасвирларны "Сәйфелмөлек" китабында без бик күп очратабыз (мәсәлән, шаһзадәнең чарбагы, диңгез өстендә давыл, диюләр белән пәриләр гаскәренең сугышы шикелле). Гомумән, Мәҗлисинең дастаны, әдәбилек вә шигърият ягыннан коры вакыйгаларны тезүдән гыйбарәт булган "Әлфе ләйлә" хикәясенә караганда бик күп алда тора. Хасыйле кәлям, мәүзугының мөстәгар булуы Мәҗлисинең поэмасына кимчелек китерми, аның үзенә бертөрле әсәр булуына манигъ булмый. +Кыйссаның мөндәриҗәсен сөйләүдә дәвам итәбез: Сәйфелмөлек атасы биргән кием өстенә ясалган бик матур бер кыз сурәтен күреп, шәрык хикәяләрендәгечә гашыйк була. Ашау-эчүдән калып, саргаеп, тәмам авыруга сабыша. Бу кыз пәриләр патшасы Шаһбалның Бәдигыльҗәмал исемле кызы булып, дөньяда инсаннардан һичкемгә мәгълүм булмаган Ирам багы дигән бакчада тора икән. Шаһ Гасыйм, углының хәле дәвасыз гыйшык сәбәпле көннән-көн начарланганын күреп, шул яшерен мәмләкәтне эзләргә дөньяның дүрт тарафына сәйяхлар җибәрә. Ләкин аларның һичберсе бернәрсә белә алмый кайталар. Шуннан соң Сәйфелмөлек үзе эзләргә чыкмакчы була. Дүрт йөз кораб, йөз мең кеше белән юлга чыгалар. Кытай мәмләкәтенә барып җитәләр, анда да тукталмый юлларында дәвам итәләр. Сәйфелмөлек, диңгез өстендә барганда, бертуктаусыз гыйш-гыйшрәт, шәраб эчү белән мәшгуль була, иптәшләре белән бер көймәдән бер көймәгә күчә-күчә эчәләр. (Ихтыярсыз, моны Бабир патшаның көймә өсләрендә ясаган "чагыр мәҗлесләре" белән чагыштырасы килә.) Менә көннәрдән бер көнне давыл чыгып, һәммә кораблар баталар. Шаһзадә берничә хезмәткәрләре белән бер тактага ябышып котыла. Шуннан соң аның төрле мәшәкатьләре башлана. Нинди, нинди генә бәлаләргә очрамыйлар алар! Аларны зәнгиләр (зәнҗиләр) тотып алып, зәнги патшасының котчыккыч ямьсез кызы Сәйфелмөлекне үзенең гыйшкы белән гаҗиз итә. Мәймуллар мәмләкәтенә эләгеп, анда аңар, көчләп, эт башлы кызны никахлап бирәләр. Ул кош аягына ябышып та оча, аҗдаһа белән дә сугыша, юлбарыска очрап, аны да үтерә, таки аның эшләгән каһарманлыкларына "Мирих афәрин кыла". Бу маҗараларда безнең кыйсса белән "Әлфе ләйлә" варианты арасында шактый үзгәлек бар, гомумән, бу маҗаралар (сәйяхларның юлда һәртөрле бәлаләргә очраулары) - Шәрыкта ясалган хикәяләр өчен бик характерлы әйбер. Бер "Әлфе ләйлә"дә генә шул төрле хикәяләрне бик күп очратып була. (Алар арасында иң типичный булганы "Синбад бәхре"нең сәяхәтләре). Риваядә (эпос) бу - бик таралган жанр. Борынгы юнан мифологиясендәге Тезейның вакыйгалары, борынгы юнан шагыйре Һомәрнең "Одиссея" исемле мәшһүр поэмасы - шул җөмләдән булган типичный әсәрләрдән. +Күп йөри торгач, ахырысында Сәйфелмөлек бер бакчада бер дию тарафыннан тоткын ителгән, Бәдигыльҗәмалның сөт кардәше - Мәликә исемле кызны очрата ("Әлфе ләйлә"дә аның исеме - Дәүләт-Хатын). Кулындагы Сөләйман пәйгамбәр йөзеге аркасында ул, диюне үтереп, кызны коткара. Мәликә белән икесе аның мәмләкәтенә кайтып, шунда Бәдигыльҗәмал да күрешә килеп, Сәйфелмөлек белән очрашалар. Туй була дип кенә торганда, тагын бер бәла чыга. Теге, Сәйфелмөлек үтергән дию - Кылзәм шаһының углы икән. Аның үчен алу өчен, диюләр аны, Ирам багыннан урлап алып китеп, хибес итәләр һәм үтермәкче булалар. Сәйфелмөлек өчен диюләр белән пәриләр арасында бик каты сугыш булып, ахырда пәриләр җиңеп, шаһларының киявен коткаралар. Шулай итеп, ахирел әмер ике гашыйк кавышып, Сәйфелмөлек патша булып, бик рәхәт гомер сөрә башлыйлар. Мәҗлиси үзенең дастанын шактый гына озын бер хатимә белән тәмам итә; бу китапны укып, үзен яд итәргә үтенә; кыйссадан хисса чыгарып, түбәндәге бәйтләрне яза: +"Җәфа чикмәй кешегә рәхәт улмас, +Әгәр көймәс утынга җуш булмас. +Чу диһкан чәкмәсә җәүр вә җәфасын, +Йимешләрнең кеше күрмәс вафасын". +Мәшһүр маҗар мөстәшригы Вамбери үзенең "Чыгтай теле дәресләре" исемле китабында "Сәйфелмөлек кыйссасы"ннан берничә кыйтга китерә. Ул аларны бу китапның Лондондагы "Шәркый Һиндстан көтебханәсе" аталган көтебханәдә саклана торган нөсхәсеннән күчергән. Менә шул кыйтгаларны безнең Казанда басылган "Сәйфелмөлек"нең шул ук урыннары белән кара-каршы китереп караганда, ике нөсхәнең текстында бик зур аерма булганлыгы күренә: аерым сүзләрдә генә түгел, хәтта бөтен-бөтен җөмләләрдә үзгәлекләр бар. Мөндәриҗә бер үк булган хәлдә, бу ике нөсхәдә бер-берсенең нәкъ копиясе булган ике бәйтне очратуы читен. Язма китапларның күчерүчеләр кулы белән никадәр үзгәртелүенә бу бик ачык бер мисал булса кирәк. "Сөбат әл-гаҗизин" +Чыгтай әдәбиятының соңгы дәверендәге әсәрләрдән булган "Сөбат әл-гаҗизин" китабы - безнең Идел буе татарлары арасында бик таралган, бик мәшһүр китаплардан берсе. Ул күптәннән бирле безнең ысулы кадим мәктәпләрендә дәреслек итеп кулланылган. "Сөбат әл-гаҗизин" - бездә иң иртә басылган китаплардан: ул Казанда "Азиатская типография" ачылгач та, 1802 елда "Устувани" һәм "Пиргули" китаплары белән бер елны басылган. Шуңар караганда күренә ки, бу китап безнең халык арасында XVIII гасырда ук укыла килгән һәм кирәге зур булган. Ихтимал, ул безнең Идел буена язылуыннан бик аз гына соң килгәндер. +"Сөбат әл-гаҗизин"ның язылуына, булса да, 200 елдан аз гына артык булырга кирәк; чөнки аның мөәллифе Суфи Аллаяр милади XVIII гасыр башында вафат булган. Аллаяр Суфиның тәрҗемәи хәленә гаид мәгълүматны без үзебезнең Идел буенда "Сөбат әл-гаҗизин"га шәрех итеп язылган "Рисаләи Газизә" исемле китаптан алабыз. Ул мәгълүмат менә шуннан гыйбарәт: Сәмәрканд илендә Миңлән дигән авылда Тимерьяр исемле бер кеше торган. Аның төп нәселе нугайдан (ягъни татардан) булган, имеш. Менә шул кеше үзенең Аллаяр исемле углын, Бохарага китереп, мәдрәсәгә укырга сала. 25 яшенә хәтле укып, күп гыйлем тәхсил иткәч, Бохара әмире аны Баҗ мәхкәмәсе дигән мәхкәмәгә түрә итеп куя (бу - сатудан пошлина җыя торган мәхкәмә булырга кирәк). Аллаяр ифрат холыксыз, явыз, кан түгүче бер түрә булып чыгып, бөтен эше "фисык, фөҗүр вә гыйсъян" була; халыкны бик рәнҗетә. Бу вакытта Бохарада хөкүмәт күзеннән яшерен рәвештәрәк мөридләр тәрбия итә торган шәех Хәбибулла атлы бик изге бер ишан бар икән. Көннәрдән бер көнне шул ишанның мөридләреннән берсе Ристан базарыннан бер әйбер сатып алып кайтып барганда, юлда Аллаяр түрә очрый да: "Ни өчен Баҗ мәхкәмәсендә тамгалатмыйча базардан әйбер алдың?" - дип, мөриднең башларын ярганчы камчы белән кыйный. Мөрид шәехе хозурына барып түрәдән зарлангач, шәех: "Бу түрәне дә шушы мөридләр күк гариб күңелле кыл", - дип дога кыла. Шул сәгатьтә Аллаяр түрәнең вөҗданы газаплана башлап, кылган явызлыкларына үкенеп, җыларга тотына. Шул вакытта ул, беренче мәртәбә "телен ачып", түбәндәге бәйтләрне әйтә: +"Бәнем башымга хуш сәүда дөшебдер, +Күңел базарына гауга дөшебдер, +Дидем: "И тән, нә сәүдадыр, нә эшдер? +Сәпәһеңә кылыч берлә орышдыр". +Шуннан соң ул Хәбибулла ишанның ханәкасына барып, хозурында тез чүгеп, аның сабагына утырырга иҗазәт тели. Шәех, башта: "Сезнең күк түрәләрнең урыны монда түгел, бу - гарибләр урыны", - дип, аны кире какса да, Аллаяр зар-зар елагач, мөридлеккә кабул итәргә риза була, ләкин аның горурдан ваз кичүен имтихан өчен ике эш куша: иң элек ул, шәһәрдә булган бөтен өйләргә кереп, теләнчелек кылып чыгарга тиеш; икенчеләй - касабәгә барып, бер куйның башын, аягын, эчәкләрен Бохара урамнары буенча күтәреп алып килергә тиеш. Аллаяр бу эшләргә риза була. Аның хәер сорануын, шакшы эчәгеләрне баш түбәсенә күтәргән хәлдә урамда йөрүен күреп, бөтен белеш-т анышлары һәм гаиләсе Аллаяр түрә акылдан язган дип уйлыйлар. Шушы тәҗрибәдән соң гына шәех аны мөридлеккә кабул итеп, Аллаяр аның хезмәтендә унике ел тора. Тәсаувыфта югары дәрәҗәләргә ирешеп, "суфи" ләкабен ала. Суфи Аллаяр милади 1713 елда Бохарада вафат булган. Үз гомерендә ул дүрт китап тасниф иткән; ул китапларның исемнәре шушы: "Мәсләк әл-мөттәкыйн", "Мәхзән әл-мотыйгыйн", "Морад әл-гарифин", "Сөбат әл-гаҗизин". Бу дүрт китаптан соңгы икесе Казанда басылган. +Менә бу тәрҗемәи хәлдә легендага охшаган вакыйгалар булса да, башка шәехләрнекендәге шикелле харикылгадә эшләр юк. Хәтта, киресенчә, залим түрәнең бер ишанның рухани тәэсире астында тәүбә итеп дәрвишкә әверелүе - моннан ике-өч йөз ел элекке Бохара галәме өчен бик гади (типичный, характерный) вакыйга. Бу заманда (Тимер сөляләсе гасырыннан соң) Бохарада мәдәни бер түбәнләшүгә таба бару белән бергә, бер яктан, һәртөрле бозыклык вә золымның көчәюен, икенче яктан, дини тәгассыбның чиксез куәтләнүен, тәсаувыф идеологиясенең чын мәгънәсе белән тормышка кереп баруын күрәбез. Бохара ханнарыннан өч хан, бер-бер артлы тәхетләрен ташлап, дәрвишләр киеме киенеп, хаҗга китәләр. Соңгы Мангыт сөляләсенең беренче ханнарыннан Мәгъсүм хан белән углы Сәгыйд хан, икесе дә таҗлы дәрвишләр буларак, Бохара тәхетендә хөкем сөрәләр. Үзләре патша булуга карамастан, алар һәрвакыт, өсләренә ертык, иске дәрвиш киемнәре киеп, дәрвишләрчә яшәгәннәр. Ләкин шул ук вакытта дәрвишлекләре аларның халыкка җәбер-золым кылуларына, сугышларда меңнәрчә дин кардәшләренең канын агызуга тамчы кадәр дә уңайсызламаган. Заманасының мәшһүр шәехләреннән шәех Кәзим Газизәнне зиярәт өчен Кәрминәгә барганда, Шәйбани Габдулла хан җәяү, яланбаш, муенына аркан тагып, арканның очын бер атлыга тоттырып барганын риваять итәләр . Гомумән, соңгы гасырларда Бохарада руханиларның тәэсире шулкадәр куәтләнгән ки, халык гаммәсе каршында гына түгел, хәтта югары - хаким сыйныфлар каршында да аларның авторитеты камил булган. Хакимиятләре һичбер нәрсә белән чикләнмәгән ханнар, әмирләр, үзләре алардан котлары чыгып, сүзләренә буйсына торган булганнар. Менә шундый мохитне күз алдына китергәндә, залим түрә Аллаярның көннәрдән бер көнне тәүбә итеп суфилыкка салышуы, тәүбә йөзеннән үзенә һәртөрле хурлыклы вазифалар йөкләве бер дә искиткеч эш булып күренми. "Рисаләи Газизә" язылган вакытта Суфи Аллаярның вафатына бер гасырдан артык булмавына карап та, аның мөхәрриренең биргән мәгълүматы хакыйкатьтән артык ерак булмавы белән хөкем итәргә мөмкин. Әмма бу мәгълүматны ул кайдан алгандыр - безгә мәгълүм булмады. +"Сөбат әл-гаҗизин" - бәхре һәзәҗ (мөфагыйлен, мөфагыйлен, фагыйлен) вәзенендә нәзым белән язылган, басмада урта кул 64 битле бер китап. Аның эчендәге бәйтләрдән аңлашылуына күрә, Суфи Аллаяр элек фарсы телендә 12 мең бәйттән гыйбарәт зур бер әсәр язган булган. Соңыннан, дусларының үтенүе буенча, ул аны кыскартып, төрки телендә шушы китапны тасниф кылган. Китапның башында, "сәбәбе тәэлиф"не сөйләгән урында, без шушы бәйтләрне укыйбыз: +Китапның ахырындарак мөәллиф әйтә: +"Әгәр булса күңелне ихтыяры, +Нә булгай калса мәндин ядкәре. +Битебсән фарсы теледин китабы, +Тәмам анда мәсаилне җавабы. +Һәммә фәтва вә тәкъва ни җавабы, +Унике меңдин артык бәйт аны. +Дидең шәй калилне төрки телдин +Кич имди, әлбәттә, бу каль вә кыйльдин". +"Сөбат әл-гаҗизин" китабы төрле зурлыкта вә төрле исемдә булган вак-вак бүлекләргә - фасылларга аерыла. Фасылларның иң озыны ике биттән артык түгел, арада берничә генә юллы булганнары да бар. Китапның мөндәриҗәсе белән таныштыру өчен, түбәндә берничә фасылның сәрләүхәләрен язып китәбез: "Аллаһы Тәгаләнең мәгърифәтененең бәяны", "Фәрештәләрнең бәяны", "Газабе кабернең бәяны", "Сыйрат күпере бәяны", "Салик риза мәкамин итмәкнең бәяны", "Салик казага разый булмак, бәлага сабыр кылмак бәяны", "Тәмугтан качмак хакында", "Дөньядан тәҗәрред хакында", "Тәкәбберлек галимнәрнең бәяны", "Ике мөэмин бер-берегә хәер кылмакның бәяны", "Талибның хирыс гыйшыкта булмагының бәяны", "Гомернең фани улмакының бәяны", "Яхшы юлдашның бәяны", "Фәкыйрь ләрне хәкыйрь күрмәмәк вә диндарны артык күрмәк". +Күренә ки, "Сөбат әл-гаҗизин"нең мөндәриҗәсе күбрәк тәсаувыф буявына буялган вәгазь-нәсыйхәттән, кешене яхшы булырга өндәүдән гыйбарәт икән. Моннан башка тагын анда чын тәсаувыфи лирикага керә торган шигырьләр дә юк түгел. Мәсәлән, "Мосаннифның шикәстә нәфеслек кылганы", "Мосанниф карилыкдин пошаман булганының бәяны" шикелле фасыллар, мосаннифның васыяте һәм углына хитабән язган шигыре, мөнәҗәтләре - шул җөмләдән. Бу шигырьләрдә язучы, суфи шагыйрьләр гадәтенчә, үз хиссиятен, үз халәте руханиясен сөйли. Аннан башка тагы арага байтак кына вак-вак хикәятләр дә сибелгән. Күбесенчә, һәрбер фасылдан соң шунда сөйләнгән вәгазь өчен иллюстрация итеп, бер-бер гыйбрәтле хикәя китерелә. Бу хикәяләр күбрәк изге кешеләр, әүлия вә суфилар тормышыннан алынган төрле вакыйгаларны тасвир итәләр. Бәгъзан бер-бер кешенең бер-бер сөальгә биргән җавабы да "хикәят" урынына тора. +Хуҗа Әхмәд Ясәвинең "Диване хикмәт"ендә булган тәсаувыфи тирәнлекне без "Сөбат әл-гаҗизин"дә таба алмыйбыз. Гами мөселманнар өчен халыкны "туры юлга күндерү" максаты белән язылган бер китапның шулай булуы, әлбәттә, табигый дә. Ләкин Аллаяр Суфины бөтенләй үк шигърияттән буш кеше дип әйтеп булмый. Тәсаувыфның шигъриятен тәшкил итә торган гыйшык идеясе бу китапка да керми калмаган. Мәсәлән, бер урында Суфи Аллаяр әйтә: +"Бер Ходай гыйшкыда диванадыр мән гакыйбәт, +Хуш гаҗәиб сәүдәне салды башыма анд. +Бикарар вә бинәва вә мозтариб идәрәмен, +Ләйлә-Мәҗнүн кеби әфсанәдер мән дәрҗиһан". +Икенче җирдән аның шәраб вә мәхәббәт хакындагы шушы сәтырларын күчерәбез: +Суфилыкка махсус булган үз-үзеңне хурлау, шелтәләү, иң начар, хәкыйрь, гөнаһлы бәндәләрдән хисаплауны да без Аллаярның шигырьләрендә очратабыз. Мәсәлән, ул углын нәсыйхәтләп әйтә: +"Билеңне багла мөхкәм бәндәлеккә, +Атаңдәк куйма йөз шәрмәндәликкә. +Мәхәббәт фүтәсин багла билкә, +Атаңдәк гомереңне үткәрмә йилгә". +Әхлак мәсьәләсенә килгәндә, "Сөбат әл-гаҗизин" мөхәррире бу яктан бик "югары" тора. Аның әхлакый кагыйдәләре христианлыктагы кагыйдәләр белән бер: ул һәрбер авырлыкка, җәза-җәфага кәмале тәхәммел вә сабыр белән җавап бирергә, зарланмый чыдарга куша: +Дошманнар белән мөгамәлә хакында сөйләгәндә ул әйтә: +"Атаң сәнең ирдәк кылыйк кыл, +Яманлык әйләгәнгә яхшылык кыл, +Кеше таш орса башә, әй хоҗәстә, +Көлеб бакгыл йөзигә мисле бәстә". +Аныңча, шул вакытта гына син чын кеше вә яхшы мөселман буласың: +"Әгәр дошманга дустлык кылсаң изһар, +Башың ярган кешеләрне дисең яр". +Бу хакта сөйләгәннән соң, ул, үзенең сүзенә куәт бирү өчен, Мөхәммәд пәйгамбәрнең Өхед сугышында Мәккә кяферләре белән булган мөгамәләсен китерә: +"Өхед тагында пәйгамбәр төшене +Шәһид итде янә йитмеш кешене. +Гаҗәб көн төште мөэминләр башына. +Гомәр кылды пәйгамбәрнең кашыга, +Диди еглаб: "Әйя солтан әбрар, +Дога кылгыл, кырылсын барча кяфер". +Вә ләкин кылмады ул дәгъват бәд +Һидаяткә дога кылды Мөхәммәд". +Ләкин шундый гали әхлак кагыйдәләре белән бергә үк Аллаярның хатыннарга карашы бик түбән, чын-чын шәрыкча. Ул аларны ирләрнең колы гына түгел, хәтта мәхыз аларның рәхәте өчен булган җансыз җиһаз хөкеменә төшерә: +"Хуш, ул зән белмәсә биһүдә дирне, +Сөчүк ләфзы белән шад итсә ирне, +Әгәр ун ел аенда булмаса ун, +Өне чыкмас уны әйтергә бер көн, +Билүраер алдыдә дадәк үзене +Вә гәр йөз тибсә, кайтармас йөзене". +Менә Аллаярның хатыннар хакындагы идеалы шушы. Шушындый, ире йөзенә типкәндә дә йөзен читкә тайчылдырмый торган хатынны ул "бу дөньяның җәннәте" дип атый. Матурлыкларына кызыгып, шул идеалга туры килмәгән кызларны алмаска киңәш итә; "яман хатын - шайтан камчысыдыр", ди. "Сөбат әл-гаҗизин" хиҗаб мәсьәләсендә безнең татар мөтәгассыйбларына рәһбәр булып килгән. Качу мәсьәләсендә алар бу китаптагы сүзләрне Коръән аяте урынында дәлил итеп китергәннәр. Татар хатынының чапан астына яшерелеп, дүрт стена арасына тыгылуы юлында бу китап иң зур роль уйнаган гамилләрдән саналырга тиеш. Суфи Аллаяр хатыннарга йөзләрен яшерергә куша, моңар дәлил итеп, ул пәйгамбәрнең хатыннарына сукыр хәерчедән дә качарга боеруы хакындагы мәшһүр хикәяне китерә. Гайрәт сахибе булган ирләргә ул хатыннарын туй мәҗлесенә дә җибәрмәскә, ишектән аяк та атлатмыйча, ябып асрарга боера: +"Сөбат әл-гаҗизин"нең теле чыгтайча. Ягъни XV гасырдагы шагыйрьләр тарафыннан эшләнеп калдырылган, бик күп гарәп-фарсы сүзләре катышкан әдәби тел. Анда борынгылыклар күп очрамыйлар, хәтта юк дияргә ярый; төркчәсе хәзерге сөйләшү теленә якынрак; "торур" урынына күбесенчә "дыр" истигъм аль ителә. Гомумән, әҗнәби сүзләрнең күплеге аркасында бу китапның теле шулкадәр авыр ки, хәтта безнең иске татар язучыларыннан Таҗетдин Ялчыгол углы дигән мулла аңар татар телендә шәрех язарга тиеш күргән. Коръәнгә тәфсир язган күк, ул аның һәрбер бәйтенә аерып шәрех баглап, "Рисаләи Газизә" китабы килеп чыккан. "Рисаләи Газизә" мөәллифе "Сөбат әл-гаҗизин"не Суфи Аллаярның тасниф иткән китаплары арасында гүзәлрәге һәм мөшкелрәге дип саный; мөшкел булуының да сәбәбе - теленең авырлыгында, - ди. +Аллаяр Суфиның өслүбе үзенә махсус бертөрле шигърияттән хали түгел. Аның шигъри ифадәсенә мисал итеп, түбәндәге сәтырларны алырга мөмкин: "Әҗәл тартып торыптыр йәй белән ук / Яшеренер, бер качар дәрманымыз юк", "Күтәрептер кылыч безгә салырга / Кеше белмәс куярмы дәм алырга". "Билүрсән юк бу дөньяның вафасы / Кадәм куйган йирнекдер ярикасы". +Үлгәч кабергә куелу хакында ул әйтә: +"Аерып кәрвандин кундырырлар, +Кызыл гөл дик йөзеңне сулдырырлар". +Үзенең әйткән фикере артыннан ук аңар капма-каршы куелган тасвирый чагыштырулар аның ифадәсен куәтләндерәләр. Мәсәлән: "Гамәл кылмай сафа булмас күңелдә / Аяксыз һич кеше йөрмәде юлда", "Кирәк табигъка мәтбуг мөкәммәл / Олуг тәндин булыр пәйда олуг зыйлл", "Кирәк күп талиб эчрә бер никүдәй / Ярутмәс монча йолдыз, булмаса ай". +Тәсаувыф әдәбиятының "мәхәббәт касәсеннән вәхдәт мәе эчү" шикелле гомуми мәҗазлар "Сөбат әл-гаҗизин"дә дә хөкем сөрәләр. Ләкин XII гасыр шагыйрьләренең садәлеге инде монда юк. Шагыйрьнең тәкәллефле өслүб белән язарга мәеле бар, "ямандин кач, ямандин кач, ямандин", "сәгадәттер, сәгадәттер, сәгадәт" шикелле тәкрарларны истигъмаль итү - аның яраткан эше. Тәҗнис тә аның сөйгән формаларыннан. Мәсәлән: "Ялың аты асәр кылмады халә / Ояла күр, бакыб һәр дәм у ял". Беренче мәртәбәдә "ояла" - "ояла" мәгънәсендә, икенче мәртәбәдә "ояла", ягъни ул "ялга" (чәчкә) мәгънәсендә. "Тәвәккәл бәхренә бат, әй күңел, бат" - соңгы мәртәбәдә "бат" чыгтайча "тиз" мәгънәсендә. "Әгәр туксанга йитсәң, күңеле тук сән", "Кыл эчне халис андин соң кылыч ал". "Сәмане булса һәм белгел сәм аны" - сәман - саман - салам, сәм - гарәпчә "агу" мәгънәсендә. Югарыда китерелгән "Әгәр ун ел аенда булмаса ун / Уны чыкмас уны әйтергә бер көн" бәйтендә бер үк төрле языла торган "ун" сүзе дүрт җирдә дүрт төрле мәгънәдә истигъмаль ителә. Менә шулай итеп Аллаяр Суфи үзенең шигырьләрендә сүзләр белән уйнарга ярата. +"Сөбат әл-гаҗизин" безнең татар язучылары арасында үзенә тәкълидчеләр дә тудырган. Мәсәлән, шагыйрь Габдерәхим Утыз Имәнинең шигырьләрендә аның өслүбенең тәэсире сизелә. "Кисекбаш китабы" +"Кисекбаш китабы" - безнең татар халкының иң яратып укыган китапларыннан берсе. Ул бик күп заманнардан бирле безнең мәктәпләрдә дәрес китабы итеп тә укытылып килгән. Басмада кечкенә кул 16 битле, бәхре рәмел (фагыйләтен, фагыйләтен, фагыйләт) вәзенендә көйләп язылган бу хикәя беренче мәртәбә Казанда 1846 елда басылган. +Кисекбаш китабының кем тарафыннан, кайчан һәм кайда язылуы мәгълүм түгел. Китапның ахырында без шушы бәйтләрне укыйбыз: +Моннан, әлбәттә, аның язучысы кем булганлыгын чыгарып булмый. Әгәр "пишкадәм остазымыз" дигәне шул Шәмс Тәрази булса, аны шул кешенең шәкертләреннән берәү дияр идек. Әмма "Мәүланә Шәмс Тәрази"нең кем икәнлеге безгә мәгълүм булмады. Китапның башындагы +"Башла Гали сүзи бисмилла илә, +Дорышалем төне-көне Аллаһ илә", - дигән бәйткә карап, мөәллифнең Гали исемле булуы белән хөкем итеп була. Бу хитаб, әлбәттә, хикәянең каһарманы Галигә түгел, чөнки ул вакытта бу хитаб урынсыз һәм мәгънәсез булыр иде. Шуңар күрә дә, Мәрҗани "Башла Гали" урынына "Башлагали" дип укыган. (Башлагали - чыгтайча "башларга кирәк" мәгъ нәсендә). Мәрҗани бу китапны бик борынгы заманнарда Идел буенда язылган әсәр булырга кирәк дип уйлаган, хәтта аны борынгы болгарлардан калган дип әйтергә теләгән. Моңар дәлиле шул: бу китап безнең Идел буеннан башка җирләрдә очрамый, имеш. Димәк, бик күп еллар Бохарада торып укыган Мәрҗани Урта Азия төркләре арасында бу китапны очратмаган. Бу безнең өчен бик әһәмиятле бер факт. Мөстәшрикълар да "Кисекбаш"ны чыгтай әдәбияты әсәрләре арасында санамыйлар. Һәрхәлдә, без аны чыгтай әдәбиятыннан кергән әсәрләр артына теркәп сөйләдек. Әмма аның Урта Азиядә (Мавәраэннәһердә) язылган булуына һичбер төрле дәлил юк. +"Кисекбаш"ның теленә килсәк, ул үзе бик шөбһәле, дөрес. Аның асыл телен чыгтайча дияргә мөмкин. Анда "азак", "кызгу, тәпуг, ус, тәкый, берлә" шикелле бәгъзан бик иске чыгтайча сүзләр дә очрыйлар, күбесенчә "торур, ирүр, ирсә, еглау, сүзлә кали, бараен" шикелле чыгтай формалары истигъмаль ителәләр. Ләкин шунда ук без байтак кына җәнүб төркчәсендәге сүз вә формаларны күрәбез; мәсәлән, "гаурәт (хатын), әсмарләмәк, чагырышмак, дорушалем, күрәлем, күрмешем, сахрая, сүзи (сүзне), илә, иди, дур (дыр)" шикелле. "Кул" мәгънәсендә булган сүз төрле җирдә төрлечә - "әл, ил, илек" формаларында язылган. Хәтта анда "барисәрем, күрисәрем" шикелле борынгы җәнүб төрк китапларында ("Мөхәммәдия"дә) очрый торган фигыль формалары да истигъмаль ителгәләгән. Шуның белән бергә, без анда "туфрак, күз камашыр, фәрештәләр катына, кавышдылар" күк татарчалыкларны да очратабыз. Әлхасыйль, "Кисекбаш"ның теле нәкъ "Рәүнәкъ әл-ислам", "Ахырзаман" һәм "Йосыф" китапларының теле шикелле чуалчык вә "корама". Теленә карап, бу китапның кайда язылуын кәшеф итәргә мөмкин түгел. +Мөндәриҗәсе ягыннан "Кисекбаш китабы" хәзрәте Галинең каһарманлыкларын сөйли торган сугыш китапларына охшый. Аның баш каһарманы Гали диюләр белән сугыша. Хикәя, шул жанрдагы әсәрләр өчен характерный булган рәвештә, Мөхәммәд пәйгамбәрнең сахабәләре белән җыелышып утыруларын тасвир белән башлана. Шул вакытта мәҗлескә ап-ак сакаллы киселгән бер адәм башы тәгәрәп керә дә, елап, пәйгамбәрдән ярдәм сорый. Ул үзе бик изге кеше булган: Алланың дидарын күргән, төне-көне Алла белән сөйләшә, фәрештәләр катына күккә дә чыга икән; гомерендә илле тапкыр хаҗга барган һәм башка бик күп изгелекләр кылган. Ләкин аңар бер дию мөсәлләтъ булып, углын һәм үзенең гәүдәсен ашаган, сөекле хатынын урлап киткән. Гали, пәйгамбәрнең бармаска киңәш бирүенә карамый, Дөлдөлгә атланып, мәзлум Кисекбашның үчен кайтарырга китә. Дию тирән бер коеда тора икән. Шунда бик күп мөселманнарны ябып тотып, көн дә бишесен суеп ашый икән. Гали, җиде көн, җиде төн бертуктаусыз коега иңеп, дию белән баһадирларча сугышып, аны һәм аннан башка тагы өч йөз диюне үтереп, Кисекбашның хатынын һәм биш йөз мөселманны тоткыннан коткара. Пәйгамбәрнең догасы бәрәкәтендә Кисекбаш бер яшь егеткә әверелә, углының да корыган сөякләре яңадан тереләләр. Хикәя шуның белән тәмам була. "Йосыф китабы" +Бөтен җиһан әдәбиятында бөтен халыкларга уртак булган мәүзуглар бар. Ул мәүзугларның каһарманнары күбесенчә җефетле (җөп, пар) булалар, Таһир вә Зөһрә, Фәрһад вә Ширин, Ләйлә вә Мәҗнүн, Ромео һәм Джульетта вә башкалар, шуларның эчендә Шәрыкта иң күп таралганы - "Йосыф вә Зөләйха" мәүзугыдыр. +"Йосыф вә Зөләйха" мәүзугысы башта бәни Исраил хорафатыннан булып, соңра яһүдләрнең көтүби мөкатдәсәләренә дә кергән. Соңра бу хикәя бөтен бәни Сам кавемендә сәяхәт кылып йөри торган бер кыйсса булып китеп, сүриялеләр вә гарәпләр арасында таралган. Коръәндә бу хакта аерым "Йосыф" сүрәсе булып, бу кыйсса анда "Әхсән әл-кыйссас" дип аталган. Табари, Зәмәхшәри күк мөфәссирләр бу хикәягә шәрехләр, яңадан да бәгъзы әйберләр арттырганнар. Табари вә Ибн Әсир күк мөәррихләр бу бабта киң фантазияле хикәяләр язганнар. Безнең төрк әдәбияты да бу юлда артта калмады, гаять киң хыяллы "Кыйссас Робгузи"да бу мәүзуг матур бер кыйссада урнаштырылган. Билгеле, мондый матур мәүзуглар шагыйрь вә әдипләрнең сазларының кылларына тиз тәэсир итүчән була. Шуңарга күрә дә без бөтен ислам кабул иткән халыкларның әсәрләре арасында диярлек бу мәүзугга язылган романтик поэмалар очратабыз. +Иран шагыйрьләре Фирдәүсидән башлап Җамигә кадәр бу мәүзугта берәр әсәр язганнар иде. Иран шагыйрьләренә тәкълид кылучы госманлы чыгтай вә азәрбайҗан шагыйрьләре дә аны онытмадылар. +Шуның өчен дә госманлыларның борынгы шагыйрьләреннән Чәләбинең (1448-1509) "Йосыф-Зөләйха"сы хакында: +"Мөрес зәвыкдер әһле делә саданың Зөләйхасы +Битәрәддед җәля виреб кидерер күңел айнәсендәге пасе - дигәннәр иде. Шулай ук 940 һиҗридә үлгән Ибн Камал Паша исемендәге госманлы шагыйре дә бер "Йосыф вә Зөләйха" язган иде. +XIV-XV гасыр госманлы шагыйрьләреннән Яхъя бәй, хаҗга барышлый Фәләстыйнда Йосыфның туган җирен вә Мисырда аның торган җирен күргәч, илһамланып, "Йосыф вә Зөләйха" намында бер дастан тасниф кылган, шулай ук башка госманлы шагыйрьләре дә бу мәүзуг өстендә эшләгәннәр иде. Хәтта Испаниядә XIV гасырның икенче ярымында испан телендә гарәп хәрефе белән "Йосыф хакында поэма" ("Poema de Jose") сәрләүхәсе белән бер мөселман мориски тарафыннан да бер әсәр язылган иде. Ләкин төрк телендә бу мәүзугтагы иң борынгы поэмабызның татар арасында бик таралган "Йосыф китабы" яисә "Кыйссаи Йосыф галәйһиссәлам" дип мәгълүм булган әсәрдер. +Безнең Казанда нәшер ителгәннәрендә бу әсәрнең кайда вә кайчан язылганлыгы хакында һичбер мәгълүмат юк. Берлин вә Дрезден шәһәрләрендәге көтебханәләрдә бу әсәрнең кулъязмалары бар. Шуның икесенең дә ахырларында шундый сүзләр язылган: +"Бәни коша зәгыйфь бәндә ады Гали +Екерме дүрт рәкым эчрә салды гасый. +Ярлыкагыл, йә Рәхим, ул хата колы, +Рәхмәтеңдә миһербанлык умар имди", - дисәк, бу әсәрнең мөхәррире - Гали исемле кеше. Әмма аның кайчан язылуы мәсьәләсенә килсәк, шул ук әсәрнең кулъязмаларындагы "нәтиҗә"сендә шундый сүзне укыйбыз: +"Мәүладан мәдәд носрәт йитүрендән, +Рәҗәб ае җәлаб утузындан, +Тарих нитәк алты йөз утузындан +Бу зәгыйфь бу китабы дөзде имди". +Димәк, әсәр һиҗри белән 630 да (1233 миладида) язылган буладыр, ягъни иң иске чыгтай әсәрләреннән булган Робгузидан (710 һиҗри) 80 ел элек язылган булып чыга. +"Йосыф китабы"ның мөндәриҗәсенә килсәк, анда шул хакта Коръәндәге "Сүрәи Йосыф"та сөйләнгән кыйссадан күп артык нәрсә юк. Булса да, бары шигъри манзара, шигъри өслүб, шигъри тарызы, ифадә генә башка. Безнең Казанда басылган Йосыф китаплары да Яурупа көтепханәләрендәге кулъязмалар да, гадәтчә, хәмед, салават, чәһриярны мактау, имам Әгъзамнан мәдәд сорау, укучылардан дога өмет итү, Алладан илһам сорау белән башлана. Соңра әсәр фасылларга бүленә. Анда без шундый фасыллар табабыз: "Йосыф галәйһиссәлам дөше", "Фасыл фи сыйфат Йосыф галәйһиссәлам", "Роҗуг ихвәт Йосыф галәйһиссәлам", "Фасыл Малик бине Дәгыйр дөше", соңра әсәрнең иң шагыйранә булган урыннарыннан "Фасыл фи бәяне Зөләйха"ның драматик урыннарыннан "Зөләйхадин дайә әхвәле сорамакы", шәрык өчен иң типичный булган "Зөләйха ягыйбәт идән гаурәтләр бәянында", соңра "Йосыф галәйһиссәламнең зинданнан чыкмакы", "Кыйссаи вәзир Йосыф галәйһиссәлам" иң илһамлы вә сөенечле урыны "Зөләйханы никах кылмак бәянында", "Ягъкуб галәйһиссәлам угланнары Мисырә вармакы", соңра Иран рухы белән сугарылган матур рәсемнәр хакында сөйли торган "Йосыф галәйһиссәлам сарай бина кылдыкы", "Ягъкуб сәүчинең Мисырдан чыкмакы", "Йосыфның Мисырдан чыкмакы", "Вафате Йосыф галәйһиссәлам". Дрезден вә Берлин кулъязмаларында исә кыска гына "нәтиҗә" бар. Монда мөхәррир Гали укучылардан дога үтенә һәм: +"Аһ, дәрига, дикмә кеше дәрмәде. +Фәһем идәрсең кемсәләр (?..) язмады", - дип мактана. Соңра әсәрнең кем тарафыннан вә кайчан язылганлыгын белдерә. +"Йосыф китабы" робагый тарызында язылган. Мөхәррир үзе нәзари яктан да гаруз белән таныш кеше булырга кирәк. "Робагый вәзен иҗра орса имди", ди. Аның шигырьләрендә өч миср аг кафиядәш булып килә дә, дүртенче мисрагы һәр җирдә "имди" белән бетә. Вәзен һәр җирдә бертөсле. +"Йосыф китабы"ның шигърияте ягына килсәк, аны без Яурупа үлчәве белән түгел, бәлки Шәрык, бигрәк тә төрк әсәрләре белән чагыштырып карап, нәтиҗә чыгарырга тиешбез. Бу әсәрдә рухи халәтләрдән гыйшык тасвир ителә. Ләкин бу гыйшыкны суфиларча аңларгамы, әллә кинаясез аңларгамы? Безнең фикеребезчә, бу әсәрдә суфилык тәэсире бик аз. Йосыф белән Зөләйханың бер-берсенә гыйшыкларын гадәтчә аңларга тиеш. Шулай булса да, мөхәррире Галинең фикеренчә, гашыйк чын мәгънәсендә заһид аскет булырга тиеш. Аның фикеренчә, "Җөмлә галәм көләр исә гашыйк көлмәз - һәр дәм мәгъшука кайгысын тартар имди" һәм "Гашыйк мал-мөлкәтдән тәмам күңеле бизмәк кирәк..." +Шулай ук без бу "зөһед"не Йосыфның нәфесен тыюында, никадәр күңеле җилкенсә дә, Зөләйхадан качуында күрә алабыз. Шулай ук Йосыфның гаҗәеп сабыры да бер дәрәҗә шуны күрсәтә. Әмма бу кадәр генә зөһед Коръәндәге Йосыфта да бар. Аны чын суфилык дип әйтеп булмый. Моның сәбәбе бик мәгълүм: бу әсәр язылган заманда әле суфилыкның классик заманы килеп җитмәгән иде. +Монда рухи яктан икенче бер кызык җәһәт булса, ул да Зөләйханың Шәрык хатыннарынча ифрат каты гыйшкы, шуның белән бергә, аның кол гыйшыкка ифрат сәдакатедер. Ул шуның аркасында фәкыйрьләнә, картая, әмма Йосыфны сөюен ташламый. Шул юлда әсәрдә без ифрат дәрәҗә драматизм күрәбез. +Йосыф китабында без бик матур, чын тойгылы (лирический) урыннар да очратабыз. Мисал итеп, Шәрык өчен бик типичный булган саба җиленә мөрәҗәгатене генә алыйк. Ягъкуб әйтә: +"Акрын искел саба йиле нә үтәрсән, +Сән хакыйкать Йосыфымдан ис дотарсән, +Җәрәхәтем үткәрмәгә сән йитәрсән, +Сән ис әле, бән мөфәррих улдым имди". +Бер дә шиксез, бу мисрагларда без шагыйрь Галинең гаять назик рухын, чын шагыйранә табигатен вә бик зур талантын күрәбез. Без мондый урыннарны әсәрдә күп җирдә очратабыз. Текст белән аз гына таныш булган укучы моны күрер. +Әсәр тасвирлар ягыннан да бик бай. Моның өчен без баш каһарманнарның Йосыфның фаҗигалы рәвештә зинданга салынуы белән тәмам булган вакыйгаларын хәтерләсәк җитәр, әлхасыйль, без иске төрк шагыйрендә гаҗәиб бер истигъдад күрәбез. +Шагыйрь Гали бик диндар кеше булырга кирәк. Ул, вакыйгаларны тасвир кылганда, Коръәндә бу хакта сөйләнгән кыйссаның рамкасыннан чыкмый. Шулай бер киртә эченә кереп тә, шулкадәр шагыйранә манзара бирә алуы - Галинең зур истигъдадлы шагыйрь булуына көчле дәлилдер. +"Йосыф китабы"ның теле мәсьәләсенә килсәк, без аның төрк телләренең кайсы шивәсенә мәнсүб булуы мәсьәләсен хәл кылуда читенлек очратабыз. Элек бу хакта төрле галимнәрнең фикерләрен тикшереп карыйк. Немец галиме Флейшер үзенең латинча язган бер әсәрендә аны татарча яисә угыз шивәсендә язылган, ди. Ләкин Һоутсма, туры рәвештә язылган бер документны тикшереп, аның теленең нинди шивәгә мәнсүблеген тәгъ риф кылырга тырышканда, аны хәзерге сөйләшә торган тере телләр белән чагыштырырга ярамый, ди. Чөнки, аның фикеренчә, һәрвакытта язу теле белән сөйләшә торган тел арасында аерма зур була. Без моны башка язма документларның телендә дә күрдек. (Ярлыкларның вә болгар кабер ташларының телләрен генә алырга кирәк.) Шуның өчен дә татар теле дип әйтү хата, чөнки татарның әдәби теле ул вакытта эшләнеп бетмәгән, әмма сөйләшә торган теле хакында сөйләсә, ул чагында Флейшердан кайсы вә нинди татарның теле дип сорарга кирәк булыр иде, чөнки татар дип атала торган халыклар бик күп. +Шул ук Һоутсманың фикеренчә, бу әсәрнең теле "Котадгу белег" һәм 710 һиҗридә язылган Робгузи теленә дә бик якын: димәк, уйгур вә чыгтай телләренә якын Урта Азия төрк шивәсе. Хәтта Рье туп-туры бу әсәр Бохара яисә Урта Азия халыкларының берсе арасында язылган булырга кирәк, ди. +Һәрхәлдә, әсәрнең Кечек Азиядә вә сәлҗукыйларда язылган булу ихтималы юк. Чөнки бу заманда әле госманлы дәүләте мәйданга чыкмаган: әмма сәлҗукыйлар заманында "каба" төрки теле белән язу гадәте юк иде. Боларның соңгы заманнарыннан солтан Вәләднең "сәлҗук шигырьләре" калган булса да, ул да берничә генә данә. Икенче җәһәттән, әгәр бу әсәр сәлҗукыйларда Кечек Азиядә язылган булса иде, анда без гадәттәгечә бер солтан исемен һәм бик куәтле рәвештә Җәлаледдин Руми тәэсирен күрер идек - болар икесе дә юк. Бинаән галәйһи, әсәр Кечек Азиядә язылмаган, әсәрдә очрый торган бик күп фигыль формалары вә күп сүзләр әсәрнең чыгтай теленә якын бер тел белән язылганын күрсәтәләр. "Айгыл", "әсиркән", "уйлук", "тутургучы", "дагый", "исеркәбен", "иллик" вә башка бик күп сүзләр әсәрнең теленең чыгтай теленә якын икәнен күрсәтәләр. Шулай ук Урта Азиядәге Иран тәэсире астында мәйданга килгән тавышлы авазларның гармониясенең югалуын да күрәбез: мәсәлән, "кемсәләр" урынына "кемсәлар" язылган. Ләкин шул чыгтай сүзләре арасында коман һәм уйгурча сүзләр дә очрый. Мәсәлән, "усы китүб" диелгән. "Ус", Радлов фикеренчә, уйгурча һәм команча, ләкин әсәрдә чын Казан татарчасы төсле җөмлә вә сүзләр дә очратабыз: +"Илемездә безем хәйр һич калмады +Йиремездә игенләре һич уңмады". +Шулай ук әсәрдә бик сирәк очрый торган сүзләр дә бар. Мәсәлән, акча исеме - "ярмак". +Әсәрдә без әллә ничә төрле фигыль формаларын табабыз. Бигрәк тә киләчәк заман фигыльләрен ясауда бик күп төрлелек күрелә. "Уласын, кортыласын, вирерсен, улырсын, кортылырсын" кайсы вакытта киләчәк заман "дачы" әдате кушылып ясала. "Улдачысын, юлдачысын, алдачысын" - мондый форма фигыльләрне без Йосыф китабы теленә бик күп яктан охшаган "Коман мәҗмугасы"нда таба алмыйбыз. Әмма Орхон язуларында бу форма очрый. Янә без бу әсәрдә Урта Азиянең бәгъзы шивәләрендә очрап та, әдәбиятта бер дә булмаган "минлек" сыйгасының берлегенең "вән" белән кушылып ясалган бер формасын табабыз. "Вән" кушымтасы төрле заман фигыльләренең артында килгән була, ләкин моны "бән" я "мин" белән бер нәрсә дип әйтеп булмый. Чөнки "вән" "бән" соңында да килгәли. Бу кушымтаның истигъмаленә даир берничә мисал алыйк: "Йосыф әйдер анларә белең баек / Бәнвән сезнең кардәшеңез Йосыф сиддыйк", "Бән сезә мөдам хезмәт кылдачывән / Сез киденчә йитүкездә улдачывән", "Йосыф әйдер шимди илә кыйлмайәвән / Йөземдән тәкабен суймайәвән".2 +Бу китапта башкалар тарафыннан игътибарга алынмаган бик борынгы әсәрләрдә - "Кисекбаш" һәм "Мөхәммәдия"дә табыла торган киләчәк заманны "сәр" белән ясый торган форма да бар. Мәсәлән: "хикмәт таба кәчисәрмән", "мәрҗан сачисәрмән", "ачисәрмән". +Әсәрнең телен фонетика җәһәтеннән тикшереп чыгып, хәзерге төрк шивәләренең кайсына мәнсүб икәнен хәл кылырга имкян юк. Безгә Һоутсманың мәкаләсе аркылы мәгълүм булган кулъязмаларның имлялары төрле-төрле: берсендә "д", икенчесендә "т"; "к" белән "х" да шулай. Димәк, яңа кулъязмалары кәшеф ителеп, тагын да әтрафлырак тикшерергә юл ачылмаган сурәттә, бу хакта һичбер төрле төпле нәтиҗә чыгарырга мөмкин түгел. +Безнең фикеребез бу әсәр хакында шулай: ул Урта Азиядә бер-бер төрк мәркәзендә язылган булыр. Ләкин, һәрхәлдә, Мавәраэннәһердә түгел, чөнки Мавәраэннәһер төркисе, Вамбериның фикеренчә, бик Иран теле тәэсиренә төшкән. Үзенең асыл табигатен югалткан.5 Әмма без бу әсәрдә андый фарсы тәэсирен күп күрмибез. Теле бик садә. Ифадәсе бик асат. Табигате халык әдәбиятына бик якын булганга, бу әсәр күп төрк кавемнәре тарафыннан бик тиз кабул ителгән. Бик күп кулъязмалары пәйда булган. Шуның аркасында әсәргә күчерүчеләр, соңра бастыручылар тарафыннан үз шивәләрендәге сүзләр кертелгәндер дип уйлана. +ӘСӘРЛӘРЕ "Мөхәммәдия" +Әле Истанбул төрекләр тарафыннан алынмаган, мәңгелек хисапланган Шәркый Рум империясе соңгы сулышын ала; гасырларча Юнан җире булып килгән Дарданел буйларына инде госманлы тугы эленгән иде. Шунда борынгы Юнан вә Рум шагыйрьләре тарафыннан макталган Калипулис (госманлыча "Кәлибули") шәһәрендәге бер челләханәдә госманлы суфи әдәбиятының иң якты йолдызларыннан берсе, үзенең шигъри, әхлакый җылысын безнең шималь илләренә кәдәр җиткергән, "Язычы углы" яисә "Шәех Мөхәммәд Биҗан" ләкабе белән мәшһүр Мөхәммәд Чәләби гомер итәдер иде. Аның атасы Салих кятиб булып хезмәт итүче, заманасында зыялы бер кеше булган. Заманасының модасы буенча, Мөхәммәд Чәләби дә тәсаувыф вә гыйлем юлына кергән иде. Ул мәшһүр Хаҗи Бәйрәм исемле кешенең мөриде вә шәкерте булып, аның тарикатенә мәнсүб иде. +Мөхәммәд Чәләби Рум илендә Мәлгарә исемле касабә тирәсендә Казый Көйдә туган, яшь вакытында ул чакның гыйлем мәркәзе булган Иран вә Мавәраэннәһергә барып укыган, соңра Кәлибулига килеп җирләшеп, төрле тәсаувыфка даир гарәби вә төрки әсәрләр язу белән мәшгуль булган иде. Суфиларның философы Мөхеддин әл-Гарәбинең "Фусус" атлы китабына шәрех язган; соңра "Мәгариб әз- заман" атлы әсәрен дөньяга китергән иде. Бу әсәрне башта гарәпчә язган булса да, соңра аны энесе Әхмәд Биҗан шәех Бәйрәминең кушуы буенча, "Әнвәр әл-гашыйкыйн" исемендә нәзым белән төрекчәгә тәрҗемә кылган. Бу әсәр дә безнең борынгы татар укучысының яратып укый торган бер китабы булып киткән иде. Әхмәд һәм Мөхәммәд соңра, "Мәгариб әз-заман"нан алып, яңа әсәр язарга керештеләр. Әхмәд Биҗан табигать вә Коръәндә булган гаҗәибәтне җыеп, нәсер белән "Дөрр әл-мәкнүн" дигән әсәрне, соңра Мөхәммәд Чәләби мәшһүр "Мөхәммәдия"не язды. +"Мөхәммәдия" 853 һиҗридә (милади 1449) тәмам булды. Китапның "Мөхәммәдия" дип Мөхәммәдкә нисбәт бирелүендә госманлы голәмасы ихтиляф иткәннәр. Бәгъзылары - солтан Мөхәммәд Фатихка, кайсылары - пәйгамбәргә, бертөрлесе үзенә нисбәт биргән, диләр. Ләкин, безнең фикеребезчә, бу әсәр пәйгамбәр Мөхәммәдкә нисбәт бирелгән булырга кирәк. Әгәр без бу әсәрне поэма - дастан дисәк, аның каһарманы да Мөхәммәддер. Классик вә ялган классик әсәрләрне каһарманының исеме белән атаганнары шикелле, моны да каһарманының аты белән исемләгәннәр булыр. +Мөхәммәд Чәләбине госманлы халкы бик яратты. Шуның өчен аны үз хыялында харикылгадә кәрамәт иясе итеп ясап куйды. Аның хакында әллә никадәр легендалар ясалды. Аның тәрҗемәи хәлен язучы шулай сөйли: "Язычызадә шул кадәр Аллага гашыйк иде ки, ул бер вакытта үзенең мәгъшукы хакында сөйләп утырганда аһ итеп җибәргәч, авызыннан гыйшык уты чыгып, алдындагы шигырьләр язган кәгазен яндырды". Янә берсе: "Риязәт вә мөҗаһиддә, намдан гозләт вә Хакка тәүҗиһендә шулкадәр газәл вә икдам итмешдер ки, йиде ел тәнавел шөбһәнәдә кәмаль ихтиразыннан наши атәш күрмеш" (күзенә утлар күренгән). Ул үзе дә кәрамәт иясе булуына ышана, үзенең бөтен шигъри илһамын шул кәрамәттән күрәдер иде. Бу әсәрне язуында да, шагыйрьнең фикеренчә, бер зур кәрамәт бар. Әсәрнең ахырында шагыйрь әйтә: +"Язылынҗа китап ул нур заһир, +Бәңа өч кәррә төшемдә улды заһир". +Бу - пәйгамбәрне төшендә күрү иде. Ул бу хакта китапның дибаҗәсендә бик матур итеп сөйли: бер көнне, тәкъдирнең кушуы буенча, Мөхәммәд Чәләби Кәлибулида, шул борынгы юнан шагыйрьләренә илһам биргән Дарданел буенда утыра, бөтен халыктан бизгән, телендә - үзенең мәгъшукы Алланың зикере генә икән. Аның бу моракабәсен бүлдереп, Кәлибулиның гашыйклары (суфилары) килеп тезеләләр. Алар аннан: "Ни өчен рәсүлнең сыйфатларын халыкка белдермисең?" - дип сорыйлар. Аларга шагыйрь бик кыска гына: дип җавап бирә... Менә бер көн шагыйрь төш күрә: пәйгамбәр, нур эчендә балкып, сахабәләр арасында утыра. Ләкин ни өчендер исә һәммәсе дә йөзләрен каплаганнар... Шагыйрьнең исе китеп, берәүдән: "Ни өчен бу халәт?", - дип сорый. Ул шәхес: "Кемгә никаб ачсыннар?" - дип җавап бирә. Бу сүзне ишеткәч, шагыйрь елый башлый, якасын парә-парә итеп ерта... Бу халәтне пәйгамбәр күреп: "И күңелләрне рәхәтләндерүче (диләра), күңелеңнең пәрдәсен ач, күтәр дә, җаныңда минем нурымны эзлә. Хикмәт шәрабын өммәтемә эчерт, сүземне халыкка игълам ит!", - ди. Шуннан соң Мөхәммәд Чәләби бу әсәрне язарга керешә... +"Мөхәммәдия" - тәсаувыф әсәре. Ләкин аның суфилыгы Җәлалетдин Руми, Хәллаҗларныкы төсле шәригать кануннарыннан өстә тора торган суфилык түгел: бәлки аның тарикате - рәсми исламга якын бер суфилык... Шуның өчен анда тойгының күплеге белән бергә гакыл, дәлил дә куәтле... Ләкин аның эчендә дә, башка тәсаувыф әсәрләрендәге төсле, гашыйкның мәгъшуклары булган Алла вә Мөхәммәдкә гимннар, серенадалар тулган. Шәраб, висаль, гөл, былбыл вә сакыйлар - һәммәсе дә бар. +Бу әсәрнең мәркәзе вә каһарманы - Мөхәммәд. Башка нәрсәләр исә - аны тәүсыйф кылгандагы аккомпанементлар гына, бары Мөхәммәд рәсеменә фон гына. +Мөстәшрикъ Һаммер , китабыны ике зур кисәккә бүлеп, шуның беренчесендә - һәрнәрсәнең башы, зоһуры, икенчесендә һәрнәрсәнең ахыры, ниһаяте тасвир ителде. Язычызадәнең фәлсәфәсенә күрә, бөтен галәм шул Мөхәммәд өчен ясалган. Чөнки: +"Диде: бәс, Хак Тәгалә, Аллаһ, Җәлалем, Гыйззәтем, Хаки, +Бәңа сәндән газиз кемсә яратмадым дәр истихбаб". +Шуның өчен дә бөтен галәмдәге иң мөһим нәрсәләр: +"Мөхәммәд чөн улынмышдыр бу хиссият, ходсият, +Мөхәммәддән беленмештер бу гаклыять, шәргыять". +Гомумән, шагыйрь фикеренчә, хәтта: +"Бонча җәннәт ул Хәбибулла өчен, +Бонча миннәт ул Рәсүлулла өчен, +Бонча нигъмәтләр Нәбиулла өчен, +Бонча рәхмәтләр Сафиулла өчен..." +Менә шул сәбәпле дә "Мөхәммәдия"дә сөйләнә торган бөтен нәрсә Мөхәммәд өчен, аның васыйфын аңлату, тасвир итү өчен сөйләнә. Хәтта Мөхәммәд хакындагы тантаналы урыннарны укыгач, "Алламы безнең шагыйрьгә якынрак, әллә Мөхәммәдме?" дигән сөаль башка килә. +Мөхәммәд Чәләбинең энҗе шикелле тезелгән нәзымнары мәгъ нә җәһәтеннән самимият, шигърият белән, әмма тышкы җәһәтеннән вәзеннең төрлелеге, тигезлеге белән аерылалар. +Әсәрнең мөндәриҗә җәһәтенә килсәк, мөәллиф китапның сәбәбе, тәэлифе хакында, дөньяны, Адәмне ярату, башка пәйгамбәрләр хакында сөйләгәннең соңында, Мөхәммәднең тәрҗемәи хәленә күчә, мигъраҗ, һиҗрәт күк мөһим вакыйгалар хакында ялкынлы шигырьләрен сибә. Сахабәләрнең иман китерүе, чәһриярлар хакында бер эпик шагыйрь төсле салкын канлылык белән сөйләп килеп, тагын пәйгамбәргә кайта... Моңарга сүз иреште исә, шагыйрь "котырып" китә. Нәкъ чабыш аты яки гашыйк егет күк хәрәкәтләнә. Йөрәгеннән тойгылары коела башлый. Ниһаять, безнең шагыйрь бер лирик вә елак романтикка әйләнеп китә... Шуннан соң китапның кайгылы сәхифәләре башлана. Бу исә - пәйгамбәрнең, аның кызларының, сөекле сахабәләренең үлүе. Менә шуның белән китапның Һаммер әйткән икенче бүлеге - инкыйраз-бетүне тасвир кылган кыйсеме башлана. Шуннан кыямәт галәмәтләре, Дәҗҗал, Гайсәнең иңүе, Яэҗүҗ-Мәэҗүҗ, Дәббат әл-Арызларның чыгуы, Кыямәт көне, үлекләрнең терелүе, җир вә күкнең алмашуы, әгъраф, мизан, хисап, гыйтаб, сират, Пырак, җәннәт-җәһәннәм, хур, вилдан, гыйльман шикелле нәрсәләрне тасвир итә башлый. Шуның арасында тагы Үлемне сую - "зәбех әл-мәүт" күк миф, пәйгамбәргә мәдхия вә гимннар, касыйдә, раббания күк одалар башлана. Ниһаять, пәйгамбәрне ахыргы мәртәбә мактап, шагыйрь үзенең сазының иң соңгы аккордын ала... +Гомумән, "Мөхәммәдиянең" мөндәриҗәсе белән танышкач, хәтергә Дантеның "Илаһи комедиясе" килә. Ләкин Һаммер бу әсәрне шулай атаса да, госманлы әдәбиятының Яурупа интибаһ (Ренессанс) дәвере һәм аның әдәбияты белән бертөрле дә галякасе юк. Бу охшау - бары тәсадеф кенә. +"Мөхәммәдия", Шәрык әдәби гадәтенчә, газәл, мәснәви, касыйд ә формаларында язылган. Шул аерым кисәкләрнең кафияләре исә күбесенчә һәммәсе хоруфы һиҗаның бер хәрефе белән генә тәмамланалар. Кафияләр исә әлифба тәртибенчә тезелеп, әсәр шул хәрефләрнең исеме белән төрле баб вә фасылларга бүленә. +Әсәрдә вәзеннәр дә бик төрле-төрле. Шагыйрьнең иң зур истигъдады шул вәзеннәр белән туп белән уйнаган шикелле уйнавыдыр. Ул үзе дә бер урында мактанып: +"Хоруф үзрә килүр әбьйат мәргуб, +Ара йирләрдә тәрҗигъ бәнд [и]лә хуб. +Йиде бәхер өстенә нәзымы мосаннаг, +Сигез оҗмак кеби бәземе морәссаг!" - ди. Аның иң күп истигъмаль иткән вәзене - "һәзәҗ" аталган "мөфәгыйлен" вәзенедер. Икенче төрлесе - рәмел: "фагыйләтен". Өченчесе - мөтәкариб: "фагулен". Дүртенчесе - "фагыйләтен мөфагыйлен фагыйлен". Бишенчесе - рәҗәздән "мөсәммән матви" аталган вәзен, ягъни дүрт мәртәбә "мөстәфагыйлен". Алтынчысы - сәригъдән "матви мәксүр" үлчәве: "мөстәфагыйлен мөстәфагыйлен фагыйлен", җиденчесе - мөҗтәстән "мөфагыйлен фагыйләтен мөфагыйлен фагыйлен" вә башка вәзеннәрдер. Болардан күрелә ки, Мөхәммәд Чәләби гарәп, иран вәзеннәрен истигъмаль кыла. Әмма халык вәзене булган бик борынгы төрк шагыйрьләре язган "бармак хисабы" аталган үлчәүне кулланмый. +"Мөхәммәдия"нең теле - борынгы госманлы теле. Ләкин ул заманда модадагы төрк шивәсе булган чыгтай теле дә аңар шактый тәэсир иткән. Анда чыгтайча сүзләр вә формалар бик еш истигъмаль кылына. Ихтимал, мөхәррирнең Мавәраэннәһергә барып укуы да аның теленә чыгтай тәэсире керүгә сәбәп булгандыр. "Мөхәммәдия"дә төрк теленең бик борынгы сарыфы формаларыннан киләчәк заман фигыльләренең "ср" (сәр, сар) кушымтасы белән ясалуы күзгә бәрелә (булысар, кәлисәр). Бу фигыль формасы борынгы төрк әдәбиятында да бик сирәк очрый. Бу форма кай заманнарда кайсы төрк халкының сөйләшү телендә истигъмаль кылынып, әдәбиятка кереп калган "борынгылык"тыр - бу тикшерелергә тиешле мәсьәлә. Безнең "Йосыф китабы"ндагы очрый торган байтак иске сүз вә формаларны "Мөхәммәдия"дә дә очратып була. Гомумән, тел мәсьәләсендә бу китап - төрк әдәбиятында әһәмиятне хаиз булган әсәрләрдәндер. +"Мөхәммәдия" яхшы ук авыр тел белән язылган. Гарәпфарсы сүзләре анда шулкадәр күп ки, бәгъзы урыннарның әдат вә бик мәшһүр фигыльләрдән башкасы бөтенләй чит сүзләрдән төзелгән: шуның өчен дә "Мөхәммәдия"не укыр өчен бик яхшы гарәп-фарсы телләрен, хәтта аның әдәбиятын белергә кирәк. Мәсәлән, ул бәгъзы урында сүзләр белән уйнап тәҗнисләр ясый. Монда уйнала торган сүзнең төрле мәгънәләрен белергә кирәк була. Шул ук чакта шагыйрь киная белән бәгъзы Иран шагыйрьләренә дә җавап биреп китә. Менә бер мисал: +Монда "дилара" әллә ничә мәгънәдә истигъмаль ителә . Шул ук вакытта бу - мәшһүр Иран шагыйре Хафизга җавап. Әгәр Хафиз бу гүзәлнең миңе өчен Сәмәркәнд вә Бохараны бирсә, Чәләби андый нәрсәләр белән чуалмый. Ул аларны пәйгамбәрне күрер өчен генә бирергә хәзер... Монда Мөхәммәд Чәләбинең чын рәсми мөселман булуы, Хафиз шикелле хәддән ашкан суфи булмавы күренә. +Шулай укырга читен була торып та, "Мөхәммәдия"не безнең халык бик яратып укыды. "Мөхәммәдия" көе дип, берничә төрле көйләр дә чыгарды. Аның кайсы җырлары бөтенләй халыкныкы булып китте. "Мөхәммәдия" безнең ысулы кадим мәктәпләрнең программларына да кереп, билхасса кызлар өчен дәрес китабы ролен уйнап килде. Безнең хатын-кызларыбыз, карчыкларыбыз аны укып яисә укыганны тыңлап җылыйлар; Башкортстанда хәтта авылларда муллалар тарафыннан мәҗлесләрдә Коръән белән бергә "Мөхәммәдия" дә укылу фарыз шикелле бер эш хисаплана иде. Башка ислам халыклары да "Мөхәммәдия"не югары урынга куйдылар. Аңар гарәп вә төрк илләрендә җилдләрчә шәрехләр яздылар. +"Мөхәммәдия"нең безнең арада кайчаннан бирле укылып йөргәне билгеле түгел. Ул беренче мәртәбә Казанда 1865 елда мөстәшрикъ Казембек тарафыннан зур кулда, яхшы кәгазьдә, кырыенда читенрәк сүзләрнең вә урыннарның шәрехләре белән заманасына күрә әгъля рәвештә бастырылды. Шуннан соң ул тагын ничә мәртәбәләр табигъ ителде. 1891 елгы басмасы тагы да тулырак вә матуррак иде. Хәтта аның рәсемле басмалары да булды. Зур китап булып шулкадәр күп басманы күтәрүе үзе бу әсәрнең безнең халык арасында мәкъбулиятен вә тоткан урынын күрсәтәдер. Сугыш китаплары +Безнең халыкның сөеп укый торган әсәрләре арасында үзенә бер төрле типтагы "сугыш китаплары" атала торган хикәяләр бар. Бу хикәяләрнең мәүзугысы - төрле каһарманнарның далилек, дилавәрлек вә баһадирлыкларын тасвирдыр. Бу тип кыйссалар бездә матбугат туганчы, мөселман хәрефләре белән китаплар басыла башлаганга кадәр кулъязмаларында халык арасына таралып укылган. Ләкин, тәәссефкә каршы, ул кулъязмалар җыелмаган: башка кулъязмаларыбыз шикелле тәләф булып бетәләр инде... +Сугыш китаплары безнең Казанда иске госманлы төрк шивәсендә яки татарчалашкан казакъ, кыргыз телендә басылганнар. Боларның саф татар шивәсендә булганнары юк. Шулай да, соңгы елларда яңа әдәбият чыккач та, халык бу әсәрләрне укуны ташламады. Хәтта "Каһарман катыйль", "Фәттахеддин" шикелле мөһимнәре соңрак елларда саф татарчага тәрҗемә кылынып басылдылар. Без бу урында госманлы шивәсендә генә булган сугыш китаплары хакында сөйләячәкбез. Шуны гына әйтеп китәргә кирәк ки, һәм госманлыча, һәм казакъчаларының мәншаләре бердер. Алар икесе дә Иран шигалегенең вә Иран хорафатының куәтле тәэсире астында язылганнар яисә ясалганнар, җыелганнар. +Сугыш китаплары мөндәриҗә җәһәтеннән ике сыйныфка бүленәләр: берсе - хәзрәте Гали вә аның угылларыннан Хәсән, Хөсәен яисә Мөхәммәд Хәнифәнең һәм аларның нәселеннән киткән Сәид Баттал вә аның угылларының сугышларын тасвир. Икенче бертөрлесе - һич Галигә мөнәсәбәтләре булмаган милли Иран вә госманлы каһарманнарының сугышлары хакындагы хикәяләр. Беренче бүлекнең идеологиясе "әгълаи кәлимәтулла" вә исламның рәваҗе өчен, икенчесе исә коры батырлык өчен сугыш; ләкин соңгыларында да бәгъзы вакытта "әгълаи кәлимәтулла" идеологиясе күренеп китә. Соңгы тип сугыш китапларының каһарманнары борынгы Иран геройлары Рөстәм, Дара, Әфрасияб күк кешеләр нәселеннән киләләр. +Сугыш китапларының зоһуры хакында бер катгый фикер сөйләр өчен, Төркиянең йөрәге булган Кечек Азиягә барып, шундагы мәддах вә дастан сөйләүчеләрне күрү, тыңлау, аларның сөйләгән әкиятләрен язып алу тиешле. Шуның соңында гына аларның ничек килеп чыгулары вә маһиятләре хакында гыйльми нәтиҗә чыгарырга мөмкин булачак. Ходавәндигяр вилаятенең телен тикшерүче вә анда сәяхәт кылучы рус мөстәшрикы Марковның әйтүенә күрә, Кечек Азиядә дастанчылар бик күп булып, шулар калаларга килеп, төрле каһарманнар хакындагы кыйссаларны сөйләп, җырлап йөриләр, имеш. +Госманлы телендә булган сугыш китаплары, тел, өслүб вә язу рәвешләренә күрә, һәммәсе дә - асылда, халык әсәрләре. Безнең фикеребезчә, халык телендә сөйләнеп йөри торган кыйссаларны алып, госманлы китапчылары нәшер иткәннәр. Соңра ул әсәрләр әллә безнең арабызга басылган килешме, кулъязма хәлендәме, хаҗилар аркылы яисә махсус китап сәүдәгәрләре аркылы килеп таралганнар. Соңра безнең наширләребез, үткәннәрдә ифрат яңгыш басылган яисә язылган госманлы оригиналыннан тагы да фахишрәк итеп күчереп бастырып, безнең арабызга таратканнар. II +Беренче тип дип атадыгыбыз, каһарманнары Гали вә аның угыллары булган сугыш китаплары Казанда әллә никадәр басылып тордылар. Боларның кайсысы берничә кыйссаны эченә алган мәҗмуга шәкелендә булып, кайберсе исә шул кыйссаларны аерып басудан гына гыйбарәт иде. Шулар эчендә иң күп басылган вә укыла торган ике китап бар. Берсе - "Кыйсса-и Фәттахетдин", икенчесе - җиде газаватны: 1) Кан кальгасындагы, 2) Хәйбәр кальгасындагы сугышларны, 3) "Бә Замр Аташ пә рәст", 4) "Газават-е Мөхәммәд Хәнифә бә Газнәфәр", 5) "Баждарһа дәр мәгъриб", 6) "Газават-е имам Хәсән", 7) " Газават-е имам Хөсәен" аталган вакыйгаларны эченә алган бер мәҗмуга. +Бу сугыш китаплары бөтен төрк-татар арасында таралган дини хикәя вә догалык хасиятләре күк башланалар: пәйгамбәр, бер намазны укып бетергәч, аркасын михрабка биреп утыра; шуннан Җәбраил аңар вәхи китерә. Шуның нәтиҗәсендә бер җирне фәтех итәргә яисә бер илнең башына мөсәлләт булган булган бер явыздан я бер бәладән котылдырырга, яисә аның җаны бер киек кәбабы тели дә, шуны ауларга бер батыр сахабәсен җибәрә. Менә шул киткән кешенең башыннан үткән эшләре, "сәргезәшт"ләре белән хикәя башланып китә. +"Фәттахетдин китабы" шулай башлана: бер вакытта рәсүл вәгазь әйтеп мәчеттә утырганда, аның киек ите ашыйсы килә. Пәйгамбәрне сыйлар өчен, Сәгъд ибн Вәкъкас, Әбү әл-Миһҗан атлы ике батыр сахабә ауга китәләр. Ауда күп йөри торгач, кызып китеп, алар бик ерак җирләргә баралар. Кяферләр белән очрашып сугыша башлыйлар. Ниһаять, шунда Сәгъд ибн Вәкъкас, бер патша кызына гашыйк булып, аны мөселман итеп өйләнә. Үзе зур сугышлар кыла: әллә ничә мәртәбә әсир төшә. Әбү әл-Миһҗан да бик авыр хәлдә кала. Шушы читен чакта "җир төрелә" дә, пәйгамбәр мәчет манарасыннан аларның кяферләр тарафыннан чолганып калуларын күрә. Менә пәйгамбәр, бик ашыгып, аларга булышырга Малик Әждәр исемле бер батырны күндерә. Ләкин эш һаман үсә. Бөтен кяфер дөньясының башлары, патшалар, каһарманнар мөселманнарга һөҗүм итәләр. Ниһаять, пәйгамбәрнең әмере белән хәзрәте Гали китәргә мәҗбүр була. Эш зурайганнан-зурая. Иранның иске хорафи каһарманнары эшкә катышалар. Бер яктан Иранның мәҗүс көче, икенче яктан мөселманнарның көчләре бер-берсенә каршы килә. Берсенең башында Җәмшит торса, икенчесенең башында Гали тора. Ниһаять, Галигә каршы җитмеш аршын буйлы Салсал ләгыйнь куела. Шулай ук мөселманнарның ифрат хәйләкәр, Исхак галәйһиссәлам догасын белүче, дошман күзенә Адәм пәйгамбәрнең кабереннән алган туфракны сибеп сукыр итүче Галинең дусты Гомәр гайярга каршы Җәмшиднең сахирләре куела. Ниһаять, галәбә Гали белән мөселманнар ягында кала. Гали Иран зәминне мөселман итеп, сахабәләр белән бергә тантаналы рәвештә Мәдинәгә кайта. +Без монда пәһлеваннар, әүлияләр, патшалар, җазу вә сахирләр типлары белән бергә бер гайяр тибын күрәбез. Бу тип бары Гали катышкан хикәяләрдә генә була. Әмма башкаларында исә баһадирлык белән гайярлык бергә җыела. +Бу әсәрдә без атәшпәрәст, потпәрәст мәҗүс Иран галәме белән ислам галәменең, сихер белән кәрамәтнең, тылсымнар белән догаларның ("Исме әгъзам", Исхак галәйһиссәлам догасы) тартышуын күрәбез. "Фәттахетдин"дә бөтен төрк вә гайре төрк халыкларының халык эпикасында булган гонсырлары табыла: "җиде", "җитмеш" саннарының күп истигъмале; мантыйксызлык, бер генә төрле дә табигый уңайсызлыклар, заман, урын, сан, көч белән хисаплашмау шикелле; гаскәр булса, җитмеш мең, дүрт йөз мең, хәтта дүрт йөз җирдә дүрт йөз меңгә җитә; Гали вә башка батырларның, ач арыслан күк акылга сыймаслык күп гаскәр эченә кереп, сансыз кяфер кыруы; зөлфикаре белән сукканда, дошманны аты белән бергә ярып төшеп, җиде кат җирне үтеп килгәндә, җирне күтәреп торучы үгез белән балыкны кисмәсен дип, Алланың Җәбраилне җибәреп, кылычны тоттыруы - һәммәсе дә шул халәтнең, садә акылының көзгеләредер. Галинең - дошманы Салсалның күзенә тимер кыздырып басуы аркасында җиңүе, коелар, андагы җыланнар, диюләр, "Әлфе ләйлә"дәге күк еланнар патшасы - менә болар да шул халык әдәбиятының элементларыдыр. +"Фәттахетдин"гә иң күп тәэсир иткән нәрсә - Иран мифология седер. Җәмшид шаһ, утка табынучылар белән сугыш, Иранның милли ярым мәгъбүдләре диюләр, Рөстәм бине Заль белән батырларны чагыштырулар, аждаһаларның эшкә катышулары - һәммәсе шул иранизм галәмәтләредер. "Фәттахетдин"нең теленә кергән фарсы сүзләре янә шул иранизмны куәтлиләр. III +Галинең Кан кальгасындагы сугышларына килсәк, анда да шул "Фәттахетдин"дәге гонсырларны күрәбез. Ләкин вакыйга гына башкачарак башлана. Пәйгамбәрнең яңа гына Мәдинәгә һиҗрәт итеп килеп, Мәдинәнең хорафи патшасы Сәгыйд бине Гыйбадның хакимиятне пәйгамбәргә тапшырган көне. Сәгыйд пәйгамбәрне углының сөннәт туена чакыра. Һәрбер сахабә туйга үзе белән бер бүләк алып килә. Ләкин Гали шулкадәр ярлы ки, бүләк итеп алып барырлык бернәрсәсе дә юк. Ул хатыны Фатыйма белән дә киңәшеп карый, ләкин бернәрсә дә таба алмыйлар. Аны кызганып, хәтта фәрештәләр елашалар. Ләкин Алла аларны юата: "И бәнем мәляикләрем, сезләр сакин улалың. Хикмәт вар. Янә бән белүрем, зира хәбибем Мөхәммәд Мостафаның ахыр заманда бер белүк гасый өммәтләре киләләр, бәнем әмереме, аның сөннәтене тәрк итеп, җәһәннәм газабына лаек улалар. Анлары гафу итеп, җәннәте әгъляда гали мәкам вирәм", - ди. Шуның соңында фәрештәләр туктыйлар. Менә төнлә белән Гали, Фатыймага да әйтмичә, бүләк өчен мал табып кайтырга чыгып китә. Иртәгесен, аталары югалганга кайгырып елаган Хәсән вә Хөсәеннең үтенүләре аркасында, пәйгамбәр Галине эзләргә Халид бине Вәлид атлы тарихи батырны җибәрә. Гали исә күп сугышлар кылып, харикылгадә шәхесләр белән сугышып йөри торгач, еракта-еракта "Кан кальгасы" дигән, һәр җире кызыл алтыннан эшләнеп, кырыйлары тылсымнар белән тутырылган бер шәһәргә барып җитә, шунда озак сугышлар кылган соңында, Халид бине Вәлид белән бергә күп мал төяп, Мәдинәгә алып кайтып, Сәгыйд бине Гыйбадка һәдия итә. +"Җиде газават" эчендә тарих тәэсиренә иң күп бирелгәне, азмы- күпме тарихи вакыйгага терәлгәне - Галинең Хәйбәр кальгасен мөхасарә кылгандагы баһадирлыкларыдыр. Анда шул һәрбер халык хикәяләрендә булганы шикелле җазулар, манара күк озын каһарманнар белән сугыша. +Мәҗмугада бу хикәя бетүгә, икенчесе башлана. Ул хикәянең исеме "Газават имам Гали дәр Бәрбәр бә Замр Атәшпәрәст". Бер көнне пәйгамбәр аркасын михрабка биреп утырганда, теле киселгән гаять матур бер егет килеп кереп, Бәрбәр илендәге Замр Атәшпәрәст дигән бер явыз кешедән зарлана. +Мәсьәлә болай булган була: егет Инҗилдә Мөхәммәд пәйгамбәр вә ислам дине хакындагы бәшарәтне күреп, гаибанә иман китергән була. Замр аның мөселман булганын белеп, телен кисә. Шуннан соң ул Мәдинәгә качып килә. Менә пәйгамбәр батырларга мөрәҗәгать кылып, егетнең үчен алырга һәм Бәрбәр илен фәтех итәргә кем бара дип сорый. Малик Әждәр, Гомәр бине Мәгад һәм Халид бине Вәлид чыгалар да, фатиха алып китәләр. Ләкин китүчеләрдән Гомәр вә бик күп кешеләр әсир төшәләр. Алты йөз кеше үтерелә. Менә шул эшне Җәбраил килеп пәйгамбәргә хәбәр биргәннән соң, ярдәмгә Гали китә. Ул барып сугышып, Бәрбәр илен мөселман итеп кайта. +Татар арасында Гали мөшарәкәт кыла торган яңадан берникадәр хикәяләр йөри (мәсәлән, "Кисекбаш китабы" вә башкалар); ләкин без мисал өчен аларның иң әһәмиятлеләреннән югарыда сөйләнгәннәрне генә алып, шуның белән канәгатьләнәбез. Болар, гомумән, һәммәсе дә бертөсле: һәммәсендә Гали, аның Дөлдөле, зөлфикары, аның "Санчо Панса"сы булган Канбәр иштиракь кылалар. Дөлдөл вә зөлфикар - сугыш китабында бик мәшһүр нәрсәләр. Аны аңлау өчен безгә бары Галинең шушы сүзен генә алырга кирәк: "Бу кылычка узан дисәм, узар биш колач, әгәр аждәрһа ул дисәм, аждәрһа улыр, әгәр ут ул дисәм, ут улыр, җиһаны якар". Шуның өчен әле дә халык балаларның кәләпүшенә шул кылычның калайдан ясаганын тага. Дөлдөл дә - бик гаҗәеп хайван: "Ул аттыр кем, боңа Дөлдөл дирләр, кырык көнлек юлы бер көндә алыр вә кырык көн йимә дисәм, йимәз вә эчмәс, вә куәте зәгыйфь улмаз вә сикертмәктән йөрелмәс, усанмаз вә сахибене кыюб китмәс вә бән чакырдыгым вакыт булынур вә һәр нәрәйә кирәксә варыр вә бәндән гайре кеше дөньяда улдыкча өстенә бенмәз". +Бу сугыш китапларының идеологиясе дә һәммәсендә бер: кяфер илен алу, кәлисәләрен егу, ягу, алар урынына мәчет вә мәдрәсә бина кылу. Димәк, бөтен икътисади куәтен сугышка баг лаган борынгы госманлы төркнең сипаһы вә янычәриләренең идеалы бу әсәрләрнең төп нигезләре буларак яткан. + +Галинең угыллары катышы белән булган вакыйгалар хакындагы хикәяләр дә нәкъ беренче нәүгълары шикелле. Аларның мөһимнәреннән берсе - шул ук "Җиде газават"тагы "Газават-е Мөхәммәд Хәнифә бә Газнәфәр кяфер галәйһи ләгънәт" аталган хикәядер. Монда да бер вакытта пәйгамбәр "иртә намазын укып бетереп, аркасын михрабка биреп утырыр иде". Гали кайсар-е Рум белән булган сугышыннан кайтып керә. Кайсарның башын кискән, кызы Хәнифәне әсир итеп алып кайткан була. Кыз мөселман була да, Гали аңар өйләнә. Аннан бер ир бала туа. Баланы Мөхәммәд Хәнифә кушалар. Ул бик батыр, бик куәтле булып чыга. Дүрт яшенә җиткәндә, йөз егерме төрле һөнәр өйрәнеп җиткән була. Бер көнне ул ауга чыгып китеп, адашып кала. Йөри торгач, күрә: бер чатырның эчендә бер кыз утыра. Аңарга җан-дилдән гашыйк була. Кыз да шулай ук. Бер-берсен күрүләре белән, гаять көчле тойгыларыннан икесенең дә һушлары китә. Дәфгатән Газнәфәр кайтып килә. Мөхәммәд Хәнифә аның сиксән мең гаскәре белән сугышырга тотына. Кяферләрне кыра-кыра гаҗиз була, һич бетерә алмый. Мәдинә дә Гали углының кайтмаганына кайгыра башлый. Шуннан Җәбраил килеп, пәйгамбәргә баланың әсир булганлыгын белдерә. Гали еларга тотына. Ул шулкадәр кайгыра ки, "бер аһ итеп ... агызыннан бер томан чыгып, Мәдинәнең эче караңлык булды". Шуннан соң ул углын котылдырырга юлга чыга. Тагы шул, гадәттәгечә, Галинең батырлыклары башлана. Ниһаять, ул углын котылдырып кайта. +Шул ук мәҗмугада Галинең өч углы - Хәсән, Хөсәен вә Мөхәммәд Хәнифәнең батырлыкларын тасвир иткән бер хикәя бар. Галинең бу өч углы бергә ауга чыгып китәләр. Бөтен төрк вә башка халык хикәяләрендәге шикелле, монда да юл өчкә бүленә. Һәрбер юлның башына язылып куелган була: "Саг юла кидән сәламәт килә. Урта юла кидән килә я килмәя. Сул юла кидән һич килмия" дип. Сул юлга Хәнифә агаларын җибәрми, үзе китәргә карар бирә. Васыятьләрен дә әйтә. Аерылышыр алдыннан Хәсән аңар бик каба, чын Анатулы төркчәсе белән бер шигырь укый. Өчесе өч юлга кереп китәләр. Ниһаять, күп мәшәкатьләр күреп, әйләнеп кайталар. +Мәшһүр Сәид Баттал китабы да - шул ук өслүбтә вә тарызда язылган иң типичный бер "сугыш китабы", ләкин аерата мөһим әсәр булганлыгы өчен, аның хакында аерым мәкалә булачак. VI +Без хәзер сугыш китапларының каһарманнары нә сахабә, нә изге, нә Гали вә аның угыллары булмаган, сугышлары дини максат өчен булмыйча, чын дөньяви мәнфәгать вә идеаллар өчен булган, исламият тәэсиренә аз бирелгән хикәяләргә күчәбез. Аларның берсе генә безнең күзебезгә чалынды, ул исә "Мәлик Дараб углы Фируз шаһның җазулар белә газа кыйлганның кыйссасы". Бу әсәр - 140 сәхифәлек зур гына бер китап, аның мөндәриҗәсе шактый чуар вә чуалчыклы. Халык әсәрләрендә табыла торган садәлек тә монда аз. +Вакыйгалар шулкадәр күп, иштиракь кылучы каһарманнар шундый төрле ки - чуалып бетәргә мөмкин. Иран шаһы Мәлик Дараб (Дара - Darius) Рум кайсары кызына өйләнә. Шуннан бер ир бала туа. Шул ук чакта шаһның Иран каһарманы "Шаһнамә"нең мәркәзи шәхесе булган Рөстәм Заль нәселеннән килә торган Пилруз исемле пәһләванның углы Фәрхзад да дөньяг а килә. Менә әсәрнең күп геройлары арасында шушы ике шәхес беренче скрипка урынын ишгаль итәләр. Ләкин Фәрхзад үзе аерым роль уйнамый. Бәлки ул күбрәк Фәйруз шаһка булышчылык кыла. Фәйруз шаһ, җәннәт мисаллы бакчада үзенең иптәшләре белән назик тәрбия алып үскәндә, бер кичә төшендә ифрат матур бер кыз күреп гашыйк була. Ул төшне Тыйтус хәким юрый. Йәмән патшасы Шаһсорурның Гайнелхәят исемле кызы булганлыгын белдерә. Менә Фәйруз шаһ яшерен генә үзенең ике иптәшен ияртеп сәфәр кыла. Юлда зур сугышлар, авыр мәшәкатьләр, тылсымлы урыннар, җазулар очраталар. Әлхасыйль, томанлы, романтик шәрык хыялы безгә ифрат матур, колак ишетмәгән, күз күрмәгән хикәятләр, гүзәл манзаралар вә тасвирлар бирә. Чынлап та, бу әсәр укырга бик рәгъбәтле, ләкин, күренеп тора ки, ул чын халык әсәре түгел, бәлки аны бер үткен каләмле, хыялга бай госманлы төреге Иран хөдүдендә халык авызында йөргән хикәяләрдән алып язгандыр яисә фарсыча бер-бер әсәрдән тәрҗемә иткәндер дип уйлана. Теленең сонгыйлыгы, гарәп-фарсы сүзләренең күплеге шуны ук күрсәтәләр. Ләкин шулай уйларга мөмкин булса да, әсәрдә халык әдәбияты гонсырлары да күп очрыйлар. Ихтимал ки, бу гонсырлар үзләре "Әлфе ләйлә", "Шаһнамә" шикелле әсәрләр аркылы кергән булалар. Мәсәлән, "Әлфе ләйлә вә ләйлә"дәге бер хикәянең каһарманы рух кошының аягына эләгеп очса, Фәйрүз шаһның дусты Кадир шаһ та, кошка ябышып очып, бер бәладән котыла. Шулай ук әсәрдә Фирдәвеснең "Шаһнамә"се тәэсире дә бар: мәсәлән, Пилруз, Рөстәм исемнәре шикелле. +Шунысы искитәрлек ки, бу әсәрдә ислам тәэсире бик аз. "Сәид Баттал" китабында каһарманнар шәраб эчмәгәннәре хәлдә, мондагы геройлар һич тарсынмыйча эчәләр. Хәтта бу эш шул кадәрлегә җитә ки, каһарманнар исереп китеп, әсир дә төшкәлиләр. Монда сугышлар да "әгъла кәлимәтулла" өчен түгел. Шулай да бер урында Фәйрүз шаһ дошманын, үтергәнче, дингә өндәп ташлый. +Башка сугыш китапларында гыйшык гонсыры булса да, ул беренче роль уйнамый. Каһарманнар хәзер висалга ирешеләләр, әмма монда драматизм куәтлерәк, мәгъшукасына кавышканчы, каһарманнар зур мәшәкатьләр күрәләр. +Әсәрнең теле госманлы шивәсе булса да, анда чыгтай тәэсире дә бераз күренә. Мәсәлән, бер урында "Бәңа гасый вә ягый уласән" диелә. Ләкин шунысы кызык: ифрат тантаналы бер гос манлы теле белән язылып килгән арада, без анда соңгы татар күчерүче яисә басучылары тарафыннан кертелгән рус сүзләре очратабыз. Мәсәлән, "Ат әрыз көррәидә мәгълүм дәгел ки, бер падишаһның стойлосында аның кеби ула". "Шул гөл күк тай кем һичбер падишаһның стойлосында юкдыр". Бу, билгеле, татар мосаххихларының эшедер. "Гөл күк тай" гыйбарәсе дә шуны күрсәтә. Моннан башка да Казан татар шивәсендәге сүзләр очрыйлар. Мәсәлән, бер урында госманлыча "атә" урынына "атау" языла. +Гомумән, бу әсәр тасвири вә шигъри җәһәтләреннән башка сугыш китапларыннан өстен тора. Андагы ифрат матур тасвирлар шәрык тормышын безнең күз алдыбызга китерәләр. Хәтта бу яктан ул "Сәид Баттал" китабына караганда да югарырак тора. "Сәид Баттал" китабы +Безнең Идел буе татарларының, шулай ук бөтен төрк халыкларының сөеп укый торган китаплары арасында янә бер сугыш китабы бар: ул исә "Мәнакыйбе Сәид Баттал гази" яки, безнең халык әйткәнчә, "Сәид Баттал китабы"дыр. Бу - госманлы төркисе телендә язылган зур гына бер китап: алты кисәккә бүленеп, бер төптә басылган. Һәр кисәген "җилд" дип атаганнар. Бу әсәр Истанбулда ташбасма вә типография белән берничә мәртәбә басылган. Безнең Казанда да берничә басмасы булган. Шулай ук Яурупа көтепханәләрендә дә аның кулъязмалары бар. +Бу мөһим әсәрне өйрәнүнең тарихын сөйләп китәбез. Билгеле, ничә йөз еллар дәүләт төзеп торган госманлы төркләре үзләре аны иң элек тикшерә башларга тиеш иделәр. Ләкин аларның галимнәре тарафыннан язылган китапларда да, "Тәзкират-е шугараи" исемендә әдәбият тарихына даир XVI-XVII гасырларда чыккан әсәрләрдә дә без аның хакында бер сүз дә күрмибез. Әлхасыйль, төркләр үзләренең мондый "каба" телле әсәрләренә әһәмият бирмәгәннәр. +Әмма Яурупа голәмасы тик ятмаган. Бу әсәрне дә тикшерергә керешкән. XVIII гасырның Яурупа мөстәшригы д'Эрбело үзенең "Шәрык көтепханәсе" ("Orientalische Bibliotek") исемле әсәренең беренче җилдендә Сәид Баттал хакында булган хикәяләрнең барлыгын белдереп китә. Һаммер-Пургшталь 1836 елда нәшер ителгән "Госманлы әдәбияты тарихы"нда ("Geschichte der Osmanischen Gedichte"), бу "Мәнакыйбе Сәид Баттал" хакында сөйләп, аның гарәпчә "Гантәрә" исемле әсәр күк "шевалье" романнарыннан берсе булганлыгын һәм аның мәгълүм бер мөхәррире булмаганлыгын әйтеп китә. Ләкин Һаммерда шуннан артык сүз юк. Шул рәвешчә, госманлы әдәбиятын тикшерүчеләрнең күбесе "Мәнакыйбе Сәид Баттал гази"га да туктап киткәннәр. Ләкин бу хакта чын классик әсәр 1848 елда чыккан доктор Флейшернекедер (Dr. Fleischer) . Бу тикшерүдәге фикерләрнең кыскачасы шул: Сәид Баттал хикәясенең төп кыйссасы - яңа гарәп хикәятләреннән берсе. Әсәр бер тарихи әсаска да салынмаган: бинаән галәйһи, тарихи бер факт хакында сөйләми. Чын шигъри хыял үзәрендә салынып эшләнгән нәрсә. Сәид Батталның үзенең кайсы заманда булган зат икәнлеге мәсьәләсендә Флейшер VIII гасырның соңгы яртысы белән IX гасырның урталарында булган кеше булырга кирәк, ди. Флейшер фикеренчә, кыйссадагы Сәид Баттал - үзенең фикере, рухы, табигате җәһәтеннән чын госманлы каһарманы. Аның эчендә сөйләнә торган вакыйгаларның бик иске заманнан алынганлыгы исә - бары госманлы шагыйрьнең борынгылыкны идеализация ясый торган романтизмыннан гына килгән нәрсә. Әсәрдә сөйләнә торган хикәянең төп вакыйгасы - исламның шәркый Рума империясенә каршы сугышыдыр. Әсәрнең теле госманлы шивәсенчә булса да, анда "ягъ" (җау, дошман) шикелле чыгтай сүзләре дә табыла. Аның теленә гарәп вә фарсы сүзләре дә катышкан. Өслүбе бик садә, әсәрнең кайчан зоһуры мәсьәләсенә даир мөндәриҗәсе, өслүбе вә теленә карап, Флейшер әсәрнең госманлы дәүләтенең Кече Азиядә тамыр җәя башлаган заманда, XIV яки XV гасырларда зоһур иткәнлеге яисә шул заманда халык авызыннан язылып алынганлыгын бәян кыла. Менә Флейшернең фикерләре кыскача гына шуннан гыйбарәт. +1871 елда "Мәнакыйбе Сәид Баттал"ның доктор Херман Эте (Ethe) тарафыннан ителгән бер тәрҗемәсе килеп чыга. 321 сәхифәлек, вак хәреф белән басылган бу тәрҗемә Яурупа тәнкыйд методының иң каты зарбәсе астыннан чыккан. Эте тәрҗемә кыла башламас борын, "Мәнакыйбе Сәид Баттал"ның Яурупаның төрле көтепханәләрендә булган биш кулъязмасын һәм Казан мөстәшригы Готвальдның Флейшергә (Казаннан булырга кирәк) күндергән бер татарча кулъязмасын алып тикшереп чыга. Бу галим күрә ки, кулъязмалары бер төсле түгел. Кайсында бер урын, кайсында икенче бер урын җитешми. Шуның соңында ул һәммәсенә уртак булган урынын тәрҗемә кыла. Әмма әсәрнең ахырында артык булган нөсхәләрнең урыннарын китереп үтә. Шунда ук бәгъзы аңлашылмаган урыннарын шәрех кылып та китә. Эте тәрҗемәнең мөкаддимәсендә, Флейшер фикеренә кушылып, Сәид Баттал китабы госманлы төркләренең гадәт тасвир кылучы романы (Sitterromane) икәнен әйтеп китә. +Руслар да без тикшерә торган әсәрне бөтенләй игътибарсыз калдырмадылар. Профессор Смирнов үзенең госманлы әдәбияты хакындагы әсәрендә "Сәирате Сәид Баттал гази"ны (ул аны шулай атый) төрк халкының каһарман дастаны (героический эпос) дип тәгъриф кыла. Аның фикеренчә, госманлы халкы арасында шундый бик күп дастаннар бар. Аларның бик азы җыелган. Әмма күбесен җыючы кеше юк. Әгәр мондый каба төрки әсәрләр хакында госманлы зыялысыннан сорасак, кыланып гримаса ясый да: "Фи, пис!" - дип җавап бирә. Менә шул дастаннарның берсе - "Сәирате Сәид Баттал гази". Аның теле хакында Смирнов Флейшер белән бер фикердә: иске госманлы төркисе, ди. +Ниһаять, мәшһүр мөстәшрикъ Бартольд та бер урында Сәид Батталга кагылып уза. Ул аны Коркыд белән чагыштыра. Ул әсәр турында түгел, ләкин Сәид Батталның характеры хакында яза. Шулай да сүз арасында бу әсәрне ул "Баһадирлар дастаны" (богатырский эпос) дип атый. Һәм әсәрдә китап вә язма әдәбият тәэсиренең күп икәнен әйтеп уза. II +Сәид Баттал китабының мөндәриҗәсе бик садә. Сугыш китапларының бик күбесендә булган күк, монда да эш Мөхәммәд пәйгамбәрдән башлана. Бер көн иртә намаздан соң пәйгамбәр үзенең сахабәләре белән утыра. Җәбраилнең аның янына күптән килгәне юк. Шуның өчен ул бераз кәефсез. Менә шунда ул: "Йа әсхабләрем, диләрем ки, өчегездән берегез бер ләтыйф хикәят яисә сәргезәшт идәсез, бераз аңа мәшгуль улаем", - ди. Шуннан соң әсхаб арасыннан бер яшь кенә, ләкин күпне күргән Габделваһаб исемле егет торып, Рум илен мактый, аның табигать вә һавасын сөйли, соңра аның халкының кяфер булганлыгын бик тәәссеф итеп бәян кыла. Менә шул вакытта Җәбраил фәрештә килә. Алладан бүләк - бәшарәт китереп, Румның бер вакыт мөселман булачагын белдерә; Алланың "Бән дәхи ул вилаятьне өммәтенә рузи кылсам кирәкдер ки, кәлисәләрен йыкалар, йиренә мәсҗед вә мәдрәсә бөнияд итәләр" дигән сүзен вә Румны фәтех кылачак кеше Җәгъфәр исемле булып, аның да Гали нәселеннән килгән адәм булачагын аңлата. Менә Габделваһабның: "Шул вакытка кадәр тора алачак кеше булырмы?" - дип соравына каршы, Җәбраил, яңадан килеп, Алланың Габделваһабка ике йөз ел гомер биргәнен вә аның шул Җәгъфәр белән бергә сугышлар кыласын белдерә. Пәйгамбәргә Алланың: "Габделваһабның авызына төкерсен дә шул төкерекне Габделваһаб Җәгъфәрнең авызына салсын", - дигән әмерен сөйли. Менә шуннан соң кыскача гына пәйгамбәр, аннан соң килгән хәлифәләр, Гали, Хәсән вә Хөсәеннең шәһит булулары сөйләнә. Соңра Җәгъфәрнең яшь вә сабый чагын, аның тәрбиясен сөйләп, турыдан-туры Җәгъфәрнең мәнакыйбенә тотыла. "Мәнакыйб"тә Сәид Баттал күбрәк румлар һәм мәҗүсләр белән газа кыла: сахир вә җазулар, диюләр белән сугыша: әллә ничә мәртәбә әсир төшә: авырый, тагын терелә. Бик күп осталыклар вә кәрамәтләр күрсәтә. +Бу "Мәнакыйб"тә сөйләнә торган Сәид Баттал чынлап та тарихи шәхесме, әллә хыялмы - уйдырма гынамы? +Мондый кыйссалардагы каһарманнар һәрвакытта тарихи шәхесләр булалар. Ләкин бу Сәид Батталның шәхесе безгә шактый караңгы. 748 нче һиҗридә вафат булган мөәррих Зәһәбинең сөйләвенә күрә, "әл-Баттал" ләкабендәге бу Мөхәммәд нам затның корал куәте белән эшләгән эшләре хакында бик күп хыялый кыйссалар сөйлиләр. Аның хәяты хакында зур гына китап та язылган, ләкин ул кыйссалар бик хыялый вә хакыйкатьтән ерак. Шулай ук мөстәшрикъ д'Эрбелоның әйтүенчә, "Сира әл-мөҗаһидин" намындагы гарәпчә бер кыйсса китабында (26 нчы бабында) бу батыр хакында бераз гына мәгълүмат бар. "Тарихы Табари"ның госманлы теленә тәрҗемә кылынганының 3 нче җилдендә дә без Сәид Баттал хакында шактый гына кызык әкиятләр табабыз. Шәмседдин Саминең "Камус әл-әгълам"енең 4 нче җилдендә: "Сәид Баттал гази мөшаһир каһарманан исламидан бер гази намдар улып, риваятә күрә 121 тарихында румларә каршы улан газада шәһид улмышдыр. Ходавәндигяр вилаятенең Искешәһәр казасында вакыйг Сәид гази касабәсендә кабере кәшеф улынарак мөлүк сәлҗукән Галәэддин валидәсе тарафыннан бина улынмыш", дип әйтеп китә. Профессор Смирнов Сәид Баттал хакында бәгъзы төрк тарихчылары госманлы сөляләсе чыкканчы хөкем сөргән Данешмәнд сөляләсенең башы дип әйтәләр, ди. +Әсәрнең үзендә аның кайчан язылуы хакында турыдан-туры бер хәбәр дә юк. Алай да аның эчтәге вакыйгаларны тикшергәндә, бер нәтиҗә чыгарырга мөмкин. Әсәрдә Бабәк хакында сөйләнә. Бу исә 837-[8]38 милади елларда булган вакыйга. Шуның өстенә дә әсәрнең башында шундый бер сүз бар: "Чын хаким рисаләт тәмам ула ике йөз елдан соңра бер егет куба". Бабәк вакыйгасы белән бу ел туры килә. Димәк, Баттал - IX гасыр кешесе. +Бу кеше кайсы җенестән, төркме, гарәпме, иранлымы? Анысы мәгълүм түгел. Шулай да гарәпләшкән бер төрк булуы бик мөмкин. Ихтимал, Баттал хәлифәләр янындагы төрк хасса алаен (гвардия) булып хезмәт иткән "голәм"лардан яисә шулар җенесеннәндер. +Зәһәбинең Сәид Баттал хакында хыялый зур бер китап язылган дигән сүзеннән, һәрхәлдә, бу кыйссаның бер төрлесе XIVXV гасырларда ук булганын күрсәтә. Шул ук фикерне куәтли. Ләкин бәгъзы нөсхәләрдә "ук" белән бергә "туф"ның (мылтык) дигән сүзнең истигъмаль кылынуы, һәрхәлдә, әсәрнең XIV гасыр дан иртә язылмаганын (дөресрәге, җыелмаганын) белдерәдер: чөнки мылтык Шәрыкта аннан иртә истигъмаль кылына башламаган. III +"Мәнакыйбе Сәид Баттал гази" бер аерым мөхәррир әсәре булмаска тиеш. Ул, башка сугыш китаплары шикелле, халык әсәре. +Рус мөстәшрикъләреннән Максимовның әйтүенә күрә, әле дә Истанбулда бер кызык вакыйга очрый: вилаятьләрдән төрле дастанчылар килеп, халык җыеп, төрле сугыш хикәяләре сөйлиләр: аларны халык бик сөеп тыңлый. Бизанес вә гарәпләрнең, гомумән, ислам халыкларының гарәп христианнары белән озак канлы мөҗадәләләре дә халык күңелендә калган, хыялга бай халык дастанчылары бу сагынмалыкларга тагы үзләреннән дә арттырганнардыр. Кечек Азия төреге үзенең христиан галәме белән булган сугышларын кушкан шул кыйсса авыздан авызга, атадан балага сөйләнеп йөргән. Менә Сәид Баттал хикәясе дә - шуларның берсе. Ниһаять, шуны язып алганнар да. Күп кулъязмаларында йөри торгач, аны наширләр бастырганнар. Шундый кыйссаларның Кечек Азия телендә иң мәшһүре, бик табигый булганы "Китабе дәдам Коркыд илә лисане таифәи огузан" аталган кыйссада безнең фикеребезне куәтли торган шундый бер урын очратабыз: "Кулҗа купыз күтәреп илдән илә, бәкдән бәкә узан кизәр. Ар җумрдин ар нәкисен узан белүр". Без шундый ук урынны "Мәнәкыйб"ның башында очратабыз: +"Җәмигъ идәнләр кыйссаның һәнгямәсен,2 +Бөйлә язмышлар хикәятнамәсен". +Моннан аның халык иҗаты бер әсәр икәне бик ачык күрелә. Шуның өстенә әсәрнең эчендәге күп сүзләрне тәкрарлау Һомәрнең "Илиада" вә "Одиссея"сын искә төшерәләр. Чөнки хикәят сөйләүче кеше никадәр тиз сөйләсә дә, никадәр мәддах сүзгә оста булса да, ул хикәяне хәтеренә төшереп торырга мәҗбүр була; әмма аңар туктап торырга ярамый; шуның өчен ул, бер яктан, уйлый, икенче яктан, машина шикелле хәзер җөмләләрне тәкрарлап тора. +Шулай ук әсәрдә, иҗатчының язуыннан бигрәк, сөйләү белдерә торган башка урыннар да юк түгел; күп җирдә "әмма сән кыйссаи башка йөздин дыңла", "нә кыйссаи дираз идәлем" күк сүзләр әйтә. Әсәрдә әдәби булмаган чын халык сүзләре дә очрыйлар. Мәсәлән, Баттал китә башлагач, хатыны да аның белән бергә китәсе килә. Аңар ул бик каба гына: "Һәләюк улмаз сән, унда утыр", - ди. Халык мәкальләре дә бик еш очрыйлар: "Илчийә үлем юкдыр", "Язылмышта бозылмыш юк" күк. +Шулай ук "каныды" (ачуланды), "бәҗид-бәҗид сөйләр" күк халык сүзләренең, җиде, җитмеш, кырык, кырык мең, ике йөз мең шикелле халыкның иң сөя торган саннарын истигъмале дә - әсәрнең халык иҗаты икәненә дәлилдер. Шулай ук анда күчмә төрк халыкларында бик күп очрый торган кан дошманлыгы (родовая вражда) бик мәгълүм вә гади нәрсә итеп сөйләнә. Димәк, монда шәригать тәэсире ул кадәр күп юк. Бөтен милләтләрнең халык хикәяләрендә очрый торган зәнкиләрнең (великан) булуы; шәрык халык дастаннарының каһарман вә җәгърафия мәүкыйгларыннан булган Искәндәр Зөлкарнәйн, Җәзу, Каф тавы, Сәмругларның бик күп очравы да шул фикеребезне куәтли. Ниһаять, әсәрнең аһәңенең балаларча садә булуы, мантыйксызлыгы да безнең гипотезага көч бирә. +Менә шушы дәлилләргә бинаән, без шулай уйлыйбыз: "Мәнакыйбе Сәид Баттал" - халык әсәре. Аның мөхәррире юк. Рус былиналары, "Илиада" ничек тәртип ителгән булса, ул да шулай ук килеп чыккан. Без дә моны госманлы төркләрнең "каһарман эпосы" (героический эпос) дибез. +Мондый әсәрләрдән безнең арада таралганнары арасында тагын берсе бар. Ул исә госманлыларның фәрәнкләр белән сугышын тасвир итүче "Сары Салтык гази"дыр. +"Сәид Баттал китабы" - халык әсәре булса да, ул китап вә, гомумән, әдәбият тәэсиренә бирелгән бер әсәр. Бу - әсәрне тәртип итүчеләрнең укымышлы кешеләр булуыннан килми, бәлки Сәид Баттал хикәясенә тәэсир иткән фикерләр Шәрыкта шулкадәр тәгъм им кылынганнар ки, аларны һәркем белә: алар хәтта үзләре халыкныкы булып беткәннәр. Шул тәэсирләрдән берсе - ислам дине вә аның хорафатының тәэсиредер. Мәсәлән, без анда Рабига Годувия дигән бер изге хатынны очратабыз. Монда без, бер яктан, китап тәэсирен күрсәк, икенче яктан, бу изгенең халык арасында шөһрәте бик таралган бер кеше булганлыгын беләбез. Әсәргә шактый гына "Шаһнамә" вә "Әлфе ләйлә вә ләйлә" тәэсир иткән. Билгеле, бу тәэсир турыдан-туры түгел: алар бары хикәяләрне тәртип итәргә материаллык хезмәтен и ткәннәр. +Бу әсәргә без ике мөселман халкының тәэсирен күрәбез: иран вә гарәп. Беренчесенең тәэсире күбрәк. Бәгъзы нөсхәләрдә бөтенләй фарсыча җөмләләр дә бар. Бөтен Иран мифологиясе әсәрнең түренә кереп утырган. Сәид Батталны Иран каһарманнары белән бер дәрәҗәгә куйдыру өчен, төрк халкы аны Рөстәм балаларыннан берсе белән сугыштырып җиңдертә. Шул Иран мифологиясендәге күк монда да ике төрле куәт хәрәкәт кыла: диюләр һәм пәриләр. Пәриләр алар бит-табигъ кабахәт нәрсәләр түгел. Аларның Сәид Батталга иганәт кылучы мөселманнары да бар, әмма кайсыларын ул үзе мөселман итә. Алар дәүләт ясап торалар, патшалары да бар. Хәтта бервакытта пәри патшалыгының башында Сәид Батталның угыллары да торалар. Диюләр исә - монда да "Шаһнамә"дәге күк явыз куәтләр. Сәид Баттал алар белән Һиндстанга барып сугыша. Аларның кыяфәтләре дә яман: "Башы тоңуз башына бикзәр, колаклары фил колагына бикзәр, пәнҗәләре арыслан пәнҗәсенә бикзәр, койрыгы аждарһа койрыгына бикзәр, вә ике арыслан вә ике әленә алмыш илә орды кем, парә-барә улдылар". Гомумән, Иран тәэсире шулкадәр куәтле ки, исемнәрене алганда да, Иран исемен алырга маил күренә. Мәсәлән, Хушнасиб вә башкалар. "Мәнакыйб"тәге кяфер каһарманнар да нары нурга табыналар: алар да "Шаһнамә"дәге каһарманнар күк атәшпарәстләр, мәсәлән, Рум каһарманнары да шул ук нары нурга табыналар, гәрчә әсәр Рум халкының нәсрани икәнен бик яхшы белә. Баттал аларның кәлисәләрен ягасы килә; аларга барып, Инҗил аятьләре укып, кәшиш вә рәһбаннарның исләрен китерә. IV +"Мәнакыйбе Сәид Баттал"ның төп каһарманы - Сәид Баттал үзе. Анда башка затлар: Әхмәд Тәран (Таран) Габделваһаб, Габдессәлам, Әмир Гомәр, Мәэмүн вә башка хәлифәләр. Кайсарлар һәммәсе дә - әһәмиятле кешеләр түгел: алар операларда, хорда җырлаучы җырчылар кабиленнән генә, алар бары Сәид Батталның каһарманлыкларын күрсәтә торган манзараның фоны гына. Шуның өчен без Сәид Батталның шәхесен тикшереп карыйк. +Сәид Баттал үзе тарихи шәхес булу җәһәтеннән гарәп булырга бик мөмкин булса да, ул төрк дастанчыларының йөрәгеннән чын төрк булып чыккан. Ул Рум белән сугышта чыккан төрк рыцаре - гази кеби. Аның идеалы - Румны мөселман итмәк. Кәлисәләрен якмак, йиренә мәсҗед вә мәдрәсә япмак, шушы госманлы төркенең империализм фикере бөтен әсәргә сеңгән. Сәид Батталның икенче идеалы - шәһит булу. Менә шул фикер вә омтылу аңар курку бирми, шуның аркасында ул ничә йөз мең дошман гаскәренә берьялгызы һөҗүм итә. Аның иң зур идеалларыннан берсе - кешегә иганәт кылу. Ул үзенең дусларына зур булышлыклар ясый: аларны котылдыру өчен әллә нинди куркынычлы вакыйгалар арасына атыла, әсир төшә, зинданга ябыла. Ул хәтта үзенең хосусый дошманына да булышлык кыла: аның мохалифе (сопернигы) Малатьянең (Меллатия) сәргаскәре Габдессәлам Сәид Батталның яшь заманасында аңар әллә никадәр начарлыклар эшләгән була. Сәид, моңарга карамыйча, аның әсир төшкәнен белгәч, Румга барып, аны хәляс итә. Бу да гомум Урта гасырлар рыцарьлыгы таифәтенең мөһим нокталарыннан берседер. Сәид Баттал кяферләр арасындагы хокуксызлык (бесправие) һәм явызлыкларга да чыдый алмый. Бер вакытта Багдад хәлифәсе янында баш казый булып торган, Сәид Батталга әллә никадәр явызлыклар эшләгән бөтен хилафәтнең яшерен серләрен кайсарга белдереп торган, тыштан - мөселман, эчендә нәсрани булган Гокбәне махсус Истанбулга барып җәза кыла. Җәза кылып кыйнаган чагында ул: "Истанбулда казый булып торган вакытта ник Рум халкын алдадың, хыянәт иттең, ришвәт алдың, ни өчен син халыкка кәҗәне - сыер, сыерны кәҗә дип әйттең", - дип кыйный һәм Рум халкын яман казый кулыннан хәляс итә. +Сәид Баттал ифрат диндар, ул һичбер вакытта намазын куймый, кяфер гаскәре чолгап алып, ук сырпап торганда, намазын бозмый. Ул зинданда да гыйбадәт белән мәшгуль була. Ул ифрат сабыр, һичбер бәла вә казадан нәразыйлык бәян итми. "Һәр ни әйләрсәм, Алла ризасы өчен әйләрем", - ди. Сәид Баттал - чын дәрвиш, заһид кеше. Ул фәкыйрь. Акча вә байлыкны сөйми. Ганимәт малыннан бернәрсә дә алмый. Аны халыкка, газиларга өләшә. Аның хәтта балаларын укыта торган хәлфә - хуҗага бирергә бер әйбере юк. Бервакытта аның хатыны хәлфәгә сәдака - һәдия бирәсе килә. Шул вакытта ул "аркасына кидеге кафтанын чыкарды, угылларына һәдия өчен вирде". Аның хатыны Гөләндәм баерга мәслихәт итә. Ләкин ул Гали вә Мөхәммәдләрнең фәкыйрь булганлыкларын, аларга тәкълид кылырга теләгәнлеген белдерә. Баттал һичбер вакытта шәраб эчми, ялган сөйләми. Ләкин шулай булса да, ул бик хәйләкәр кеше, шуның өчен ул бер урында: "Йа гам! Ирлек ундыр, токузы хәйләдер", - ди. Әмма ул - бик үзен сөя торган кеше. Үзенең каһарманлыкларында кешене шәрик ясамас өчен, иптәшләр алмыйча, зур сугышларга берүзе генә китә. +Сәид Баттал - сыйныфташлары (гарәп рыцарьлары) шикелле бик гыйшыкчан кеше. Ул гомерендә берничә мәртәбә гашыйк була. Аның гыйшкы чын шәрыкча - ут шикелле кабына. Ләкин күп тә узмый, ул сөйгәнен оныта, яңаны сөя башлый. Гомумән, бу чын эпика (ривая) әсәре гыйшык мәсьәләсенә килгәч тә башкарып китә. Анда лирика гонсырлары катыша башлый. Матур тасвирлар очрарга тотына. Менә мисал өчен Батталның беренче гыйшкы тасвир иткән урынны күчереп китик: "Кыш кичде, бәһар килде, галәм гөл, гөлзар, уҗымга дүнде. Әмир Гомәр, Баттал гази атларә бенделәр, тәфәрреҗ идә-идә, бер су кәнаренә килделәр, түнделәр. Сәид Баттал гази дилдекем суйә керә атына бенде, суйи үтә кичде, бер йирә килде, керде, судан чыкды, әсвабларын кидектә күрде: каршыда бер биек баг. Эчиндә бер күшек, урта йирендә дивар япылмыш, эчрәсе ту[п] тулы дөрле әнваг йимешләр, рәйханнар... Нәгяһ касрың бер пәнҗәрәсе ачылды, Сәид назар әйләде , күрде ки бер мәхбүбә кыз, буены, колагы ачык, сим вә зәррә эчендә мөстәгърәкъ улмыш, биленә дәкен тышрә чыкмыш, әтрафына бакар. Бең-бең Йосыф Мысри вә Зөләйха уның катыда сәргәрдан үлә, һәман сәгать ул бакышда йөзинә җан күңелдән Сәид Баттал гази гашыйк улды". Шуннан соң Сәид әмир Гомәр янына килә: "Б әкри сорармыш гыйшык орды у[л]ды җанга кяр әйләмеш". +Менә ул пәйгамбәрне төшендә күрә. Ул аңар өйләнергә куша, шуннан соң Сәид Баттал беренче мәртәбә Зәйнәп хатынга өйләнә. Менә шуннан соң ул мөттасил өйләнергә тотына. Шуның өчен әмир Гомәрнең хатыны аның хакында: "Һәркайда варыр исә - үләнер", - ди. Ләкин Сәид үзе дә аннан оялмый. Аның дәлиле бар: "Рәсүлең токуз иде, бәнем ике улурсә нә лязим килүр", - ди. Ләкин кызлар аннан качмыйлар. Сораса, кияүгә барырга хәзер торалар: аларның фикеренчә, Батталның "һәр гозуына бер гаурәт кирәк", - диләр. Сәид Баттал дошманнар арасында бер арыслан шикелле хәрәкәт кылса, гыйшык тота башлады исә, бер романтик шагыйрьгә әйләнә: сөйгән кызының "капысына килеп утырып еглый" башлый, хәтта аның үлеме дә шул бер сөйгән кызының дивар өстеннән ыргыткан ташыннан була. +"Мәнакыйб"тә Баттал ифрат галим бер кеше итеп тасвир ителә. Ул әллә никадәр телләр һәм дүрт китапны белә. Инҗил аятьләрен укып вәгазь әйткәндә, бөтен нәсрани руханилары елыйлар... Сәид - шагыйрь дә. Ул, хәлифә алдына килгәндә, нәзым белән генә сөйли. Ләкин аның нәзымы Хуҗа Насретдиннекеннән күп югары түгел. Сәид Баттал яшерен гыйлемнәрдән дә күбесен белә: ул үзен ихфайә чикеп, кеше күзенә күренмәс була ала. Ул - кәрамәт сахибе дә: авыруларны терелтә. Үлекләрне кабереннән чыгара. Ул - табиб та: бик оста итеп кешеләрне дәва итә. +Һәрбер каһарманнар дастаны никадәр хорафи булмасын, анда чын тарихи вакыйгалар мөнгакис булмый калмыйлар. Хәтта аларның кайсысы тарих ягыннан шулкадәр мөһим була ки, бер халыкның тарихын шул дастаннар буенча торгызырга мөмкин була. Әгәр "Илиада" вә "Одиссея" булмаса иде, кабләттарих юнаннарның тарихын археология васитасы белән генә торгызып булмас та иде. Менә бу Сәид Баттал хикәясе дә безнең госманлы төркләренең борынгы хәятын, бигрәк тә аларның беренче тарихи дәверләрендәге сугышчы сыйныфының хәятын торгызу өчен зур мәнбәгъ була ала. +Бу әсәрнең төп мәүзугысы гарәп хорафатыннан алынган булса да, әсәр төркләрдә туган. Төп мәүзуг гарәп тормышыннан алынган булуга карамый, аның каһарманнары - чын госманлы төркләре рухлы кешеләр. Әгәр анда сәлҗук вә госманлы солтаннары урынына Габбас хәлифәләре куелган икән, Флейшер әйтмешли, ул - бары төрк дастанчыларының романтизмнарыдыр. Борынгы ислам дөньясының тагы да тантаналы дәверен күрәселәре килгәннән генә килгән. Шуның өчен ул хилафәт дәверенең тарихи фактлары безнең "Мәнакыйб"не язучыларга ят. Алар аны бары ганганә (традиция) белән генә беләләр. Шуның өчен дә без монда хронологиянең чалмаштырып бетерелгәнен вә андагы күп каһарманнарның тарихи түгеллеген күрәбез. Шуның өчен дә Асатур, Тәкфур, Катус аталган кайсарларның исемнәре - тарихка мәгълүм түгел исемнәр. Шулай ук хәлифәләрдән Тумин (Тубил) ибн Мәгад, Мөслим, Бәхтияр исемнәре дә шулай. Әгәр әсәрдә Мәэмүн (бәгъзы нөсхәләрдә Мөэмин, Һеракл (Гераклий) исемнәре зикер кылына икән, алар Шәрыкта бик мәгълүмлекләреннән, гарәп рыцарь романнарындагы Карл шикелле генә истигъмаль кылынганнар. +Ләкин тарихи фактлар монда турыдан-туры бирелмәгән. Алар күбрәк мөселманнарның, бигрәк тә төркләрнең (сәлҗук вә госманлылар морад) Рум кайсарлыгы белән булган сугышларын тасвир формасында мөнгакис булган, шулай ук, шиксез, әсәргә әһле салиб сугышлары хакындагы халык арасында йөргән легендалар да тәэсир иткәннәр. Бер урында бөтен кяфер вә мөселман галәменең бер-берсенә каршы сугышлары тасвир ителә, кайсар җитмеш ике милләтне җыеп, мөселманнар өстенә җибәрә, хәлифә шушы мөселман җирләренә намәләр пәракәндә кылып, гаскәр җыя: "Хиҗазә, Йәмәнә, таифә Төркестанә, Чин, Мачинә, Бохара, Көрҗестанә, Гыйракә вә Исфаһанә вә Тусә, вә хәдде Каравунә вә Хорасанә". Кайсар да шушы кяфер илләренә намәләр пәракәндә кылды: "Ул Франкстанә вә Румә вә Ханаанә вә Хунә вә Сәмәркандә (?) вә Черкисә (?) вә Мавәраэннәһерә (?) вә Сәрһәнкә вә Җәмшидийәйә вә һәр вилаятегә кяферстан иде". Бу мөселман вә гайре мөселман булган илләрне саташтырып санаудан шул мәгълүм була ки, "мәнакыйбчеләр" каршында ике галәм бар. Берсе - хәлифә, икенчесе - кайсар галәме. Бу сугышларны тасвирларда, бер дә шиксез, халыкның хәтерендә бабадан атага, атадан балага сөйләнеп килгән әһле салиб сугышларының яңгыравын ишетәбез... +Тарихи вакыйгаларны күрсәтә торган янә бер урыны булса, ул да Якын Шәрыкта төркләрнең сәяси рольләренең башлануын күрсәтүдер. Менә Малатья газиләре тәмам гаҗиз булган чакта, иганәткә хәлифә килә. Шуның гаскәре эчендә иң куәтле гонсыр - ялан кылычлы, ук белән коралланган Харәзем егетләре була. Моннан морад, бер дә шиксез, Төркестаннан аз-аз хәлифәләрдә пәррә торйан - голям (углан) булып хезмәт иткән, соңра Якын Шәрыкта хакимиятне үз кулларына алган төркләрдер. +Әсәрдә чын бер тарихи вакыйга бар: ул да - хәлифәтнең тарихында шактый мөһим урын тоткан Бабәк вакыйгасыдыр. Дөрес, монда да вакыйга чын булган рәвештә тасвир кылынмый. Шулай да вакыйганың чын тарихи бер факт икәнен күрәбез. Һарун әр-Рәшид заманында ук бер мәзһәб бар иде. Аны "хөррәми" диләр иде. Бу мәзһәб ияләре, Август Миллер фикеренчә, коммунистлар иде. Мәэмүн заманында, 715-716 миладидан башлап, аларның башында Бабәк исемле бер кеше торган вә хөррәмиләргә зур көч вә мәгънәви энергия биргән иде. Ул борынгы Базз яисә Буд өлкәсенең хөкемдары Җаванданның (Djawenden) җаны миңа күчте дип ышанадыр иде. Икенче яктан Бабәк батыйниләр мәзһәбеннән иде. Аларның игътикадынча, Коръәннең һәммә сүзен киная тарикынча (allegorish) аңларга кирәк вә алар бөтен әхкяме шәргыягә каршы иделәр. Мөәррих Вейльнең әйтүенчә, ул иң сул шига (Ultrasehied), ләкин шигалыгы борынгы Иран дине булган зәрдөштлек белән катышкан иде. Аларның сәяси максатлары да габбасиларны төшерү иде. +Бабәк хакында безнең "Мәнакыйб" шулай сөйли: "Шимди бер кеше пәйда улды, пәйгамбәрлек дәгъвасын идәр, ук бармас вә кылыч кисмәс вә атәш якмас. Шәрабә хәләл дию вә адәмиләрен атларын белүр вә анасы адын белүр, сөйләр вә йирдән мал чыкарыр вә һәр нә дирсә улыр. Кызы атайә вә карендәше карендәшә хәләлдер дир. Ике дәфга Шами орды вә харап әйләде вә җөмләсе аңа йөз тотды. Кемсә аңа мокабил улмаз, чук вилаятьләр харап әйләде вә Гаҗәме тотды", ди. Янә бераздан дәвам итеп: "Андан бер кач дәүләтсез булыр, анлар илә хөррәмилек идәрләр вә һәр кандә бер хөррәсез варса, фетнә берегүр вә бер көн дәхи утырур ки бер пир шәкелендә, якында бер кемсә килүр. Андан Бабәк сорар: "Сән нә кесисең", - дир. Ул дәхи: "Бән Җәбраилем, сән пәйгамбәр, сәңа кәлдем ки, әгәр сүзем тотарсән, тәмам каму дөньяни тотарсин". Менә монда әллә никадәр хыяләт эчендә халыкның күңелендә сакланып калган хакыйкать бар. Гаиләне танымау, ярлылар дәүләтсезләр белән берләшү күк борынгы Шәрык коммунизмына даир галәмәтләр бар... "Гаҗәме тотты" дигән сүзе дә - бер хакыйкать. Бабәкнең хакимияте шул Мидия, Армения, Азәрбайҗан вә Хорасанда иде. 826 елда ул инде Һәмәданны да узган иде. Шулай ук әсәрдә аның Рум белән бергә хилафәткә каршы хәрәкәте хакында сүз бар. Бу да бер хакыйкать. Ул Мәэмүн хәлифә заманасында Бизанес белән берләшеп хәрәкәт кылган иде. Бабәк 837 елда әсир төшеп игъдам кылынды. Кыйсса китаплары +Татар халкы вакытын сугыш китаплары уку белән генә уздыр мады. Аның укый торган китаплары җөмләсенә госманлылар аркылы гомумшәрыкның сөеп укый торган кыйсса китаплары да керде. Ул китаплар башта язма килеш укылсалар да, соңра наширләр кайсысын - госманлыча килеш үк, кайсысын тәрҗемә кылам дигән булып, бозып табигъ иттерделәр. Бу китаплар - хикәя яисә кыйсса китапларыдыр. Аларның саны шактый күп. "Тутыйнамә", "Кырык вәзир", "Хатәм Тай", "Әбү Гали Сина" кыйссалары - шулар җөмләсеннән. Бу әсәрләр, укырга кызык булулары белән бергә, Шәрык галәменең идеал вә фикерләрен укучының күз алдына китереп бастыралар. +Шәрык галәме Яурупаның озын романнары тибындагы әсәрләрне белми. Кызу кояштан саклаучы, ялкаулык китерүче күләгәлек урыннарда шәрыкларның кызу канлы угланнары гыйшык хакында җырларга, нечкә кыллы йөрәкләрне тиз тибрәтә торган сазлары белән үзләренең кояш шикелле кызу лирика әсәрләрен укырга, икенче яктан, күләгә төшкәч, чирәм өстенә чыгып, наргиләләрен чигеп, каһвәләрен эчеп, кәеф-сафа кылып, гаять хыялый хикәятләр, чәчләрне үрә торгызучы куркыныч кыйссалар сөйләшергә яисә шуларны укырга яраталар. +Шәрык әдәбияты ул - мораль-әхлакның да чын-чын оясы. Шәрык халкы кыйссадан хисса алырга бик сөя. Шуның өчен Шәрык әдәбиятында әхлакый әсәрләр бик күп. Бу кыйссалар, белмим, Бәхре мохит һинди буйларындамы, белмим, Һинд вә Ганг елгалары кырыйларындамы, әллә Дәҗлә вә Фырат буйларындамы, әллә хыял белән тулган карт Нил буйларында әһрамнар салынган чакларда укмы зоһур иткәннәр - һәммәсе дә шул "Әлфе ләйлә" тарызында тәртип ителгәннәр. +Бу кыйссаларның күбесенең калыплары яисә ясалулары, гомумән, бертөсле: һәммәсендә дә бер кеше икенчесенә хикәяләр сөйли яки төрле кешеләр бер-берсенә сөйләшәләр; бәгъзан хикәя эченә хикәя кертелеп бирелгән була, менә шул хикәяләр, барысы бергә җыелып, бер мәҗмуга тәшкил итәләр. Хикәяләр һәркайсы аерым-аерым мәүзугларда булсалар да, алар һәммәсе бер җепкә тезелеп, бер гомуми мәүзуг белән бер-берсенә бәйләнгән булалар. Бу тип хикәя мәҗмугаларын Гареб-Яурупа галәменең дә искерәк әдәбиятында очратып була. Аларның иң мәшһүрләреннән берсе - Боккачоның "Декамерон"ыдыр. 1. "Тутыйнамә" +Элек без "Тутыйнамә" хикәяләре хакында сөйлибез. Бу хикәяләрнең мәүзугы - бөтен Шәрыкны гизгән Йосыф вә Зөләйха дан да искерәк мәүзуглардандыр. Серле хыял белән тулган мәңгелек хикәяләр ватаны Һиндстан - "Тутыйнамә"нең дә туган иледер. Бик борынгы заманнан бирле Һиндстанда санскрит телендә "Тутый" кыйссасы бар иде. Һиндстанда телдән телгә, гасырдан гасырга күчерелеп йөри торгач, бу мәүзуглар Иран туфрагына да барып керделәр. 1330 елда Нәхшәби атлы Иран шагыйре бу әсәрне фарсычага тәрҗемә кылып, бәгъзы яңа хикәяләр дә арттырып язып чыгарды. Аның бу әсәре дә халыктан халыкка, каләмнән каләмгә күчеп, арттырылып, киметелеп йөрде. Шуны ук 1661 елда вафат булган госманлы мөхәррире Сары Габдулла Әфәнде төрекчәгә тәрҗемә итте. Моның тәрҗемәсе тулы булып, яңа хикәяләр дә арттырылган иде. Менә 1851 елдан башлап безнең татар арасында бераз гына татарчалаштырып нәшер ителеп килгәне шушы кешенеке булырга кирәк дип уйлана. Әсәрнең мөкаддимәсендә "Сәрир солтан мәнд араи бәрикяһ Госмани хәзрәтләре китаб мәзкүре гыйбарә мәрбут, кәлимат мәзбут илә тәхрир улынмасыны бу габде кәмтәрләренә фәрман боердыкларында" дип, әсәрнең ахырында "Бу китаб мөстәтабың мөтәрҗим гаҗизенә" дип дога үтенүе, бу әсәрнең шул Сары Габдулла тәрҗемәсе булуы ихтималын күрсәтәдер; ләкин бу хакта катгый бер фикер әйтергә мөмкин түгел; бәлки, аны бәгъзы урыннарын арттырып вә киметеп, бер-бер татар мөхәррире язып чыгаргандыр. +Аннан соң "Тутыйнамә китабы", 1887 елда Габделгалләм Фәезханов тарафыннан саф татарчага тәрҗемә кылынып, 1891 елда нәшер ителде. Фәезханов бу тәрҗемәсен моңар кадәр Казанда басылган нөсхәдәнме, әллә юкта турыдан-туры Истанбул басмасыннанмы кылган - китапның мөкаддимәсендәге сүзләреннән бу ачык аңлашылмый. Анда ул әйтә: "Мин фә кыйрь сәрапа тәкъсыйр Габделгалләм Фәезхан углы, Казан вилаятемездәге кулланыла торган "Тутыйнамә" китабын госманлы төркләре телендә күреп вә ул телне безнең халкымызга аңлавы мөшкел булганлыктан, һәммә дәрд әһеле укып файдалансыннар өчен мәзкүр госманлы төркләре теленнән үз татар телемезгә тәрҗемә кылдым". Алай да аның Истанбул басмасыннан тәрҗемә иткән булуын тәхмин кылырга мөмкин. +Безнең госманлыча "Тутыйнамә" белән Нәхшәбинең "Җәһел тутый"сы бераз аерылалар. Нәхшәбинең шулай башлана: Һиндстан йортында Әхмәд исемле бер шаһ булган. Аның углы булып, Мәэмүн атлы кушканнар. Үскәч аны Хаҗәстә исемле кызга өйләндергәннәр. Яшьләр бер-берсен бик яратканнар. Мәэмүн бик шәп сөйләшә торган бер тутый сатып алып, аның үзенә генә күңелсез булмасын дип, аңа иптәш итеп, Шәрик атлы бер ана тутый да алган. Көннәрдән бер көнне шаһзадә ил гизәр өчен диңгез сәфәренә чыгып китә. Хаҗәстә үзе генә калып ямансулый башлый. Тәсадефән аны бер чит ил шаһзадәсе күреп гашыйк була. Хатын аның белән кич күрешергә вәгъдә бирә. Элек ана тутый белән мәслихәт итә. Ләкин ул иренә хыянәт итмәскә куша. Шуның өчен Хаҗәстә аны үтерә, әмма ата тутый, хәким зат булганга, аңар төрле хикмәтле хикәя вә мәсәлләр сөйләп, бу эштән дүндерергә тырыша. Һәр кичне Хаҗәстә аның янына моң вә зарын сөйләргә һәм гыйшкын аңлатырга керә. Әмма тутый аңар хикәятләр сөйләп вакытын уздыра да, таң атып иртә була. Шулай итеп, шаһзадә кайтканчы, Хаҗәстә белән теге чит ил шаһзадәсе күрешә алмый калалар. +Безнең төркчәдә эш бераз башкачарак. Суф тарафында бер олуг шәһәрдә Сәгыйд исемле бай сәүдәгәр тора. Ул, баласы булмаганлыктан, бик кайгыра. Аллага гыйбадәт кылып, сәдакалар бирә. Ахырысында аның хатыны бер ир баласы китерә. Атын Сәгыйд куялар. Ул үсеп буйга җиткәч, Маһишәкәр исемле бер матур кызга өйләндерәләр. Кыз белән егет шулкадәр бер-берсен яраталар ки, Сәгыйд бөтен эшен ташлый. Мөттасил бикәче янында кәеф кыла. Атасы аңар нәсыйхәт йөзеннән бер хикәя сөйли. Соңра аңар мең алтын биреп, базарга сәүдәгә чыгара. Анда мең алтынга бер тутый саталар. Аны бик хәким вә зөфнүн дип мактыйлар. Сәгыйд алырга курка. Тутыйның тәкъдиме буенча Сәгыйд аны хуҗасыннан алып тора. Шул ук базарда тутыйның мәслихәте буенча бертөрле малны җыя да, мал күтәрелеп китеп, Сәгыйд биш мең алтын файда итә. Шулай итеп, тутый аркасында аның эше рәтләнә. Тутый аңар диңгез сәүдәсенә барырга мәслихәт итә. Шул тутыйның сүзен тотып, Маһишәкәрнең елаганына карамыйча китә. Берничә көннән соң Маһишәкәрне бер Бикзадә күреп гашыйк була. Арада бер мәккярә карчык йөри башлый. Маһишәкәр күрешергә разый була. Ләкин элек тутый белән киңәшә. Калганы Нәхшәбинеке төсле. Хатын тутый хикәяләре аркасында хыянәттән котыла. Тутыйны азат итәләр. Сәгыйд - хатыны белән рәхәт-рәхәт көн кичерәләр. +Әсәрдә 56 данә вак һәм эре хикәя бар. Болар һәммәсе дә - әхлакый кыйсса вә мәсәлләр. Бу хикәяләрдәге каһарманнар да - күбрәк хайваннардыр. Бу әсәрдә һәрвакыт мактала торган бер әйбер булса, ул да һәрбер эшнең "уртасы"дыр. Һәрбер ифрат вә тәфрыйт эшләр бу әсәрдә яманлана. Башка Шәрык әсәрләрендәге күк суфилык тәэсире монда аз. Дөньяны сөю, аңар якты караш белән карау - "Тутыйнамә"нең эчендә балкып тора. +Әсәрнең жанры күбрәк Госманлы иле хәятына ияртелгән Рум вә госманлы тормышы, аның каһвәсе, кәефе - һәрберсе анда җәелеп ята. Ләкин, томан аркылы гына булса да, әсәрнең үзенең төп ватаны булган Һиндстан да балкып киткәли: мәҗүс потханәсен тасвирда вә Галатха исемле бер брахманның хикәятендә, шиксез, Һинд күренә. +Әсәрдә дин фанатизмы бер дә юк. Шәраб эчү, саз уйнауларны, кәеф вә сафаны бик яратып тасвир итүләр, рәсем ясау - нәккашлек хакында күп кенә хикәяләрнең очравы - болар һәммәсе дә рәсми ортодокс исламнан ерак нәрсәләр. Төрек мөхәррире бу әсәргә никадәр дин рухы үрергә азапланып, бераз пәйгамбәр вә изгеләр хакында кыйссалар тыгып карамасын, анда һаман да иске мәҗүс рухы, һинд пантеизмы калган. 2. "Дастане Хатәм Тай" +Шул ук госманлы теленнән безнең телебезгә, нәмәгълүм шәхес тарафыннан татарчалатам дигән булып бозылып, басылып таралып, хәзергә кадәр укыла торган, халык арасына юмарт кешеләр хакында әйтелә торган зарбе мәсәл булып киткән Хатәм Тай хакындагы кыйсса китабы да кергән. +Хатәм Тай, дөресрәге Хатәм Тайи - тарихи бер шәхестер. Бу кеше Әбү Гади бине Габдулла бине Сәгыйд исемле булып, гарәп арасында үзенең ифрат юмартлыгы белән мәшһүр бер шаг ыйрь булган. Ул пәйгабәрнең яшь чакларында әле сәламәт булган, имеш. Соңра бу кеше хакында гарәпләрдә легенда вә кыйссалар ясалган хакта бу ганганә "Әлфе ләйлә вә ләйлә" һәм Шәйх Сәгъ динең бәгъзы әсәрләренә дә кергән иде. "Әлфе ләйлә" аның юмартлыгының үлгәч тә дәвам кылганлыгын белдереп, аның кабере яныннан үтеп баручы ач юлаучылар аннан мәдәд эстәгәч, аларга Хатәм Тай гаибдән бер дөя йөге ашамак-эчмәк нәрсәсе биргәнен сөйли. Бәгъзы гарәп мәнбәгъләре Хатәм Тайның мәнакыйбен сөйләп, үзенең күршеләренә вә чүлдәге фәкыйрь гарәпләрне туйдырыр өчен, бер вакытта кырык дөясен суйганын сөйлиләр. +Безнең тикшерә торган "Дастане Хатәм Тай"ның госманлычага кайдан кергәнлеге хакында бер сүз дә әйтеп булмый. Әсәрдә мөхәррирнең исеме юк. Ләкин хикәяләренең өслүбе, анда булган вакыйгаларның җәгърафи урыннары башта бу әсәр Иран мөхәррирләренең каләменнән чыкмадымы икән яисә "Тутыйнамә" күк фарсы әдәбиятыннан алынып үзгәртелмәдеме икән дигән фикергә китерә. +Бу әсәрнең хыялга байлыгы, матур манзаралары, укырга рәгъ бәтлелеге, укучының рухын күтәрердәй күңеллелеге әсәрнең кыйммәт әдәбиясен югарыга менгерә. Шуның өстенә әсәрнең эпикуризмга бирелгән булуы, шәраб, саз, гыйшык, гыйшрәт тасвирларының байлыгы бу әсәрнең оста вә бай хыяллы кешенең каләменнән туганлыгын күрсәтәләр. Эчендә Фөзүлинең халык арасында бик мәшһүр: +"Мәхәббәт бер бәладер, кем грифтар улмаян белмәз, +Җәфаны чикмәян гашыйк сафаның кадерене белмәз", - дигән шигырьнең булуы, һәрхәлдә, "Дастан"ның Фөзүлидән соң туганлыгын белдерәләр. +Әсәр, шул ук "Тутыйнамә", "Кырык вәзир", "Әлфе ләйлә" вә башкалар күк, хикәя эченә хикәя тыгылып ясалган. Әсәрдә зур хикәяләр эчендә мәсәлләр дә очрыйлар. Мәсәлән, анда без бөтен дөнья әдәбиятында мәгълүм булган "Балыкчы вә балык" мәсәлен очратабыз. Шулай ук бәгъзы хикәяләрнең язылу рәвешләре дә "Әлфе ләйлә", "Әбү Гали Сина" кыйссаларына охшыйлар. Мәсәлән, тылсымлы хавызга чумып, шунда каһарманның башыннан әллә никадәр маҗаралар үтүе, зур кошның аягына тотынып очулар - һәммәсе дә шул җөмләдәндер. Шулай ук бөтен дастаннарда, сугыш китапларында очрый торган тылсымлы урыннар, зәнкиләр, аждаһалар монда да зур урын тоталар. Ләкин безнең бу дастанда сугыш китапларында булган артык мантыйксызлыклар, коточкыч вә туйдырырлык озын сугыш, көрәш вә мөбарәзәләр юк. Андый нәрсәләр урынын монда гыйшык вә аның маҗаралары тоталар. +Әсәрнең кыскача гына мөндәриҗәсе шуннан гыбарәт: Бәсра шәһәрендә Хатәм Тай исемендә бик юмарт бер патша була. Аның дөньяда үзеннән юмартрак кешенең булганлыгын ишеткәне юк. Бервакыт аңар бер вәзире Рей шәһәрендә бер кыз патша бар, һәрбер сораучыга мең алтын бирә, дип сөйли. Хатәм моңар бик кәефсезләнә, көнләшә: вәзирне зинданга салып, үзе тәбдиле кыяфәт кылып, Рей шәһәренә таба сәфәр кыла. Күп мәшәкатьләрдән соң анда барып җитә. Чынлап та, кыз патша ифрат юмарт булып чыга, Хатәм, имтихан өчен ярлы кеше киемнәре киеп, берничә мәртәбә алтын алып кайта. Ниһаять, ул кыздан кайдан бу кадәр байлык килде сиңа, дип сорый. Кыз аңар: "Моннан өч айлык җирдә Кандалусиядә бер сәүдәгәр егет бар, ул көн саен бер-ике җәүһәрне базарга чыгарып бәһаләтә дә, мең алтынга җиткәч, җәүһәрне ташка куеп, чүкеч белән бәреп көл итә; әнә шуның ни өчен шулай иткәнен белеп, миңа хәбәр китерсәң, синең соравыңа мин җавап бирермен", - ди. Хатәм, мең мәшәкать күреп, Кандалусиягә бара. Егетне күрә. Ул исә аңар шулай дип әйтә: "Табарстанда бер каһвәханәдә бер сукыр гарәп бар. Көн саен иңсәсенә бер йомырык ора: әгәр син шуның сәбәбен белеп килсәң, сиңа җавап биремен", - ди. Хатәм янә өч айлык юлга китә. Гарәпне күрә. Ул да тик кенә җавап бирми: "Бабилдә бер сугыш коралы ясаучы көн саен бер манарага менә дә төшә; әнә шуның сәбәбен белеп килсәң, синең сөалеңә җавап бирермен", - ди. Хатәм Бабилгә китә. Теге останы күрә. Ул да җавап бирер өчен шундый шарт куя: "Бәдәхшанда бер кеше бар, гяһ елый, гяһ кычкырып көлә. Шуның сәбәбен белеп килсәң, җавап бирермен", - ди. Менә Хатәм Бәдәхшанга китә. Теге кешене күрә. Ул да бер шарт куя: "Моннан ерак түгел каршы юлны тотып кит. Каршыңда бер сәхра булыр, анда "дивана сыйфат" бер егет булыр, адәм углыннан чиркәнеп, һаман кыр киекләре, кыр хайваннары белән тереклек итә; шуның сәбәбен белеп кил - сөйләрмен", - ди. Ул газләттәге кеше исә: "Хорасанда шәех бар, шуннан барып минем хәлемне сора, җавап бирер", - ди. Хатәм, мең мәшәкатьләр чигеп, шәехне күрә. Карт: "Бер кич кунак бул, иртәгә сөйләрмен", - дип, аны калдыра. Ул сөйли башлый да, хикәяләр шуннан сүтелә башлыйлар. Хатәм һаман кайта, юлда очраган кешеләр һәркайсы озын-озын серле, гаять кызык хикәяләр сөйлиләр. Ниһаять, Хатәм кыз-п атша янына кайтып җитә, хикәяне сөйли. Хатәм аны хатынлыкка алып, иленә кайта. Вәзирне дә хибестән котылдыра. Шуның белән хикәя тәмам була. 3. "Әбү Гали Сина китабы" +Татар укучысының сөеп укый торган кыйсса китаплары арасында "Әбү Гали Сина хикәяте" дип мәшһүр бер әсәр бар. Бу әсәр дә, башка кыйсса китаплары шикелле үк, госманлы төркисенчә булып, бездә ул шул төркчә килеш язма хәлендә укылып килгән. Безнең кулыбызда шундый бер кулъязма бар. Шулай ук ул госманлыча басылып та укылган. Госманлыча килеш ул Казанда беренче мәртәбә 1864 елда басылган. 1872 елда Каюм Насыйри аны татарчага тәрҗемә кылып, беренче тапкыр 1881 елда "Рәис әл-хөкәмаи Әбү Гали Сина кыйссасы димәклә мәшһүр тәхәйеләтнең тәрҗемәсе" дигән озын исем белән бастырган. 1900 елга чаклы Насыйриның тәрҗемәсе барысы биш мәртәбә тәкрар табигъ ителгән. 1900 елда ул мулла Шиһаб Габделгазиз углы Рәхмәтуллин тарафыннан бер кат тәрҗемә кылынып, 1902 елда "Әбү Гали Сина китабы" исемендә басылган. Шулкадәр аз вакыт эчендә шулкадәр күп мәртәбә басылуы - бу әсәрнең безнең халык арасында никадәр таралганын күрсәтә торган ачык бер дәлилдер. +Мәгълүм ки, бу кыйсса китабы - Әбү Гали Сина яисә Ибн Сина (Әбү Гали әл-Хөсәен ибн Сина әш-шәех әр-Раш) исемле, ХХ гасырның ахырында туып, ХI гасырда вафат булган, ислам галәменең философ вә мәшһүр табибы тирәсендә ясалган легенда вә хорафат үзәренә төзелгән бер романдыр. Бу хәкимнең мәшһүр Иран мөәррихе Хандамир тарафыннан язылган тәрҗемәи хәлендә дә шактый хорафат сөйләнгән. Бу хорафат буенча, аның тууы аның аталарына йолдызларның аерым бер рәвештә йөрүләре белән хәбәр бирелгән, имеш. Ул биш яшендә фәннәр укырга тотынган. Унынчы яшендә үзенең белеме белән кешеләрне гаҗәпкә калдырган. Әмма унҗиденче яшендә пәри-җеннәрне мөсәххәр иткән ки, алар аның әмерләрен, хезмәтчеләр күк, җиренә җиткереп торганнар. Ләкин бу кеше Бохара күк төрк халыклары белән күрше булган җирдә туганга, аның чабы төрк халыкларына да кереп, соңра ул легендалар зурайганнан-зурайганнар. Ниһаять, намәгълүм язучылар, халык арасыннан җыеп, госманлы дастанчылары авызыннан ишетеп, үзләреннән дә шактый хыял арттырып, бер кыйсса китабы язып чыгарганнар. Безнең язма нөсхәнең башында "Галә әл-кадри әл-имкян яздыкымыз вә күреп ишетдекемез үзрә, инша Аллаһ әр-рахман, тәкърир вә тәхрир идәем" дигән сүзләре, әсәрнең эчендә бик күп шигырьләр булуы, шулай ук анда бәгъзы мәнбәгъләрнең дә күрсәтелүе вә "Тәварихе могтәбәрә" хакында сүзләрнең булуы - һәммәсе дә моның бер мөхәррир тарафыннан бу хактагы төрле легендаларны җыеп язылганлыгын күрсәтәләр. +Әбү Гали Сина кыйссасы да башка кыйсса китаплары тибындарак эшләнгән. Монда да, бербөтен хикәя булу белән бергә, ул бөтен хикәянең эченә эпизодически генә ваграк хикәяләр дә кергәннәр. Безнең кулдагы өч төрле вариантның өчесе дә бер-берсеннән аз-маз аерылсалар да, хикәянең төп кыйссасы (рамкасы) шуннан гыйбарәт: Әбү Гали Сина белән Әбелхарис - ике борадәр - гыйлем тәхсил иткән соңында, мәгъриб диярендә бер шәһәргә барып, анда тылсымлы бер мәгарәгә кереп, бер ел риязәт чигеп, кимия вә симия гыйлеменә һәм ихфага өйрәнәләр. Бер елдан алар ифрат килешсез хәлдә, чәч вә тырнаклары җитеп, пәри төсле булып чыгалар. Шуның өчен аларны сахирләр дип хөкемгә тартып үтерергә торганда, алар икесе дә гыйльме симия куәте белән качалар да, Әбү Гали Сина - Мисырга, Әбелхарис Багдадка барып төшәләр. Әбелхарис үзенең әфсен укып ясаган мунчасы аркасында мәшһүр булып, Багдад патшасының вәзире итеп тәгъйин кылына. Әсәрнең төп каһарманы Әбү Гали Сина була. Мисыр урамнарында Гали исемле бер хәлвә сатучы (хәлвәфруш) егетне күреп, шәрык ысулынча аның җәмалына гашыйк була. Шул гыйшкы аны хәлвәфрушка кол итә. Шуның өчен ул Мисыр патшасы белән мөсадәмәгә башлый. Хәлвәфруш патшаның кызына гашыйк була. Әбү Гали Сина аны симия куәте белән сарайдан хәлвәче дөкяненә китертеп, егет белән гыйш-гыйшрәт кылдырта. Бу эштән гаҗиз булган патша, Әбү Гали Сина белән тартышыр өчен, Багдадтан Әбелхарисны китертә. Ләкин Әбелхарис башта бу эшләрне кылучы, патша кызын рисвай итүче - агасы икәнен белмичә көрәш башлый. Ләкин Әбү Галине җиңә алмый. Ниһаять, Әбү Гали патшаның акылын алырлык һөнәрләр күрсәтә. Ләкин патшага бу гыйбрәтләр аз, ул әле кызын хәлвәчегә бирергә һич разый булмый. Әбү Гали Сина, патшаны агулыйм дип, яңлышлык белән борадәрен сихерли. Ахырдан туй итәләр: патша кызын хәлвәфрушка бирергә разый була. Әбү Гали Сина исә ватаны Бохарага кайта, анда гаҗәеп эшләр эшли... + +Әбү Гали Сина хикәяте - безнең кыйсса, хәтта сугыш китаплары эчендә хыялга бик бай вә идеал җәһәтеннән иң оптимизмга бирелгән бер әсәр. Монда без матди көчләр өстеннән гыйлем вә адәм акылының галәбәсен күрәбез. Монда без адәмнең гыйлеменең шулкадәр зур триумфын күрәбез ки, хәким хәтта үлем белән дә көрәшә. Ул мәңге торырга гыйлаҗ таба. Аның шәкерте, Әбү Гали Сина үзе үлгәч кылырга кушкан эшләрне эшләп, мәгъҗүннәрне остазының тәненең калдыгына сибә. Ләкин актык шешәсен салмый: көнләшеп вата да. Ул яткан мунчаны да ихфага чигеп (күздән яшереп) китә. Ләкин ярым терелгән, хәтта эндәшә башлаган хәким "тагы, тагы!" дип кычкырып ята. Ихфага чигелгән мунчадан шушы көнгә кадәр шул тавыш чыгып тора, имеш. +Төрк әдәбиятында без икенче мәртәбә шушы мәңгелек гомер өчен көрәшне - мәшһүр шагыйрь Гётенең "Фауст" траге диясендә тасвир иткәнне, мәңгелек бөтен инсаният галәменә гам булган мәүзугны очратабыз: "Китабе Коркыд"та Деле Дөмрел үлем белән көрәшеп, фәрештәсе Аллага якынлык белән җиңсә, монда Әбү Гали Сина һичбер Алланың катышыннан башка, үз акылы, көче белән үлемне җиңә! +Хыялга байлык җәһәтеннән бу кыйсса мөһим. Анда Әбү Галинең әфсен куәте белән эшләгән эшләре дошманнарын шундый кызык вә көлке, бәгъзы вакытта мөдһиш халәтләргә калдыра ки, укыганда әле кычкырып көләсең, әле азрак булды, тагын беразга бу кызыклар дәвам кылса яхшы булган булыр иде, дисең. Ләкин шуның белән бергә бу ифрат дәрәҗәдә оятсызлык - порнографиягә бирелгән бер әсәр. Анда без бик күп фахиш, шакшы вә оятсыз манзаралар очратабыз. Моның сәбәбен дә әсәрнең нинди даирә укучылар өчен язылган булуыннан эзләргә кирәк. Бу төрле әсәрләрне госманлыларда мәдәни кыйсем әһеле укымый. Бакый, Рәвани күк нечкә зәвыклы ша гыйрьләрне укучылар андый каба хикәяләрне укымыйлар. Аларны укый торган сыйныф - икътисади изелгән, гомерен сугышларда үткәреп, шуннан каба тәрбия алган Анатулы крестьяны, "өскелә"ләрдә йөк ташучы, иҗтимагый тигезсезлек аркасында каба булып калган хәммальләрдер... +Ләкин, шуның белән бергә, мәүзугы ифрат дөньяви булуга карамый, модага ияреп булса кирәк, әсәргә: +"Итмә дәрвиш габа пүшә хәкарәтле назар, +У да хәленчә бәка мөлкенең шаһы кичәр", - күк суфилык аңкып тора торган шигырьләр дә кергәнлеген күзгә алып узарга кирәк. 4. "Кырык вәзир" +Кыйсса китаплары арасында халык тарафыннан бик сөелеп укыла торган "Кырык вәзир кыйссасы" дигән янә бер әсәр бар. Бу әсәр дә шул Шәрыкта бик модада булган "Әлфе ләйлә вә ләйлә", "Әлфе нәһар вә нәһар", "Тутыйнамә", "Җаһил тутый" тибында язылган. Профессор Крымскийның әйтүенчә, бу әсәр гарәп телендәге XIV гасыр әсәрләреннән булган намәгълүм бер мөхәррирнең "Кырык иртә вә кырык кич" исемендәге хикәяләреннән икътибас ителеп, халык арасында сөйләнеп йөри торган кыйссаларны да өстәп, солтан Морад II нең (1421-[14]51) кушуы буенча Шәехзадә (Әхмәд Мисыри) исемле мөхәррир тарафыннан язылган. Ләкин бу хикәяләрнең дә асыл ватаны Һиндстан икәнен тикшерүчеләр дәгъва итәләр. Безнең татар телендә бары Каюм Насыйри тәрҗемә кылып бастырганы гына мәгълүм. Монда исә әсәрнең мөхәрриренең кем икәне мәгълүм түгел. Шулай ук әсәрнең мөкаддимәсендә солтан Мостафа кушуы буенча язылганы сөйләнә. Төркия тарихында өч Мостафа бар. Кайсы икәне мәгълүм түгел. "Кырык вәзир"нең татар арасына кайчан килеп керүе билгеле түгел. Татар арасында аның кулъязмалары яки Истанбул басмалары безгә очраганы юк. Аны Каюм Насыйри, госманлычадан тәрҗемә кылып, 1868 елда бастырган. ХХ башына кадәр Насыйриның тәрҗемәсе сигез мәртәбә тәкрар табигъ кылынган. Бу исә аның безнең халык арасында сөелеп укыла торган бер китап булып китүен күрсәтәдер. +"Кырык вәзир" хикәясенең кыйссасы шуннан гыйбарәт: Гаҗәм йортында бер патшаның матур бер углы вөҗүдкә килә. Ләкин аның анасы үлеп китә дә, патша яшь хатын ала. Бала үсеп җитә башлагач, хатын аны сөя башлый. Картны үтереп, баланы тәхеткә менгереп, рәхәт торырга димли. Бала мондый әхлаксыз эшкә разый булмый - үги ананың авызына сугып каната. Хатын патшага углы өстеннән: "Минем намусымны тәхкыйрь итте, мин разый булмагач, кыйнады", - дип төһмәт итә. Патша да, хатын сүзенә ышанып, углын игъдам итәргә куша. Ләкин патшаның кырык акыллы вәзире була. Көн саен алар бер гыйбрәтле хикәя яисә бер мәсәл сөйләп, баланы үлем җәзасыннан хәляс итәләр. Ләкин иртәгесен хатын бер хикәя сөйләп, патшаны котырта. Патша иртә белән баланы үтертергә торганда, яңадан бер вәзир хикәя сөйли. Шундый хикәяләрнең саны Әхмәд Мисыри әсәрендә йөз унике булганы мәгълүм булса да, безнең татарча тәрҗемәсендә исә сиксәннән артык түгел. Ниһаять, баланың гөнаһсызлыгы мәгълүм була. Хатынны җәза кылалар. +Бу хикәяләрнең табигатендә без шундый хосусият күрәбез: ислам әхлагының бик куәтлелеге, хатыннарга каршы нык каты агитация. Вәзирләрнең бөтен хикәятләре хатыннарны гаепләү белән тулган, Төркиянең югарыгы сыйныфларындагы хатыннарның әсирлеккә төшкән мәүкыйгларын хәтерләсәк, бу бер дә гаҗәеп тоелмас. Монда без сыйнфый бер хосусият күрәбез: солтан кушып яздырган нәрсә, табигый, югарыгы сыйныфлар өчен язылган була. Әмма бу сыйныфта хатыннарның мәүкыйг лары шулай түбән иде. Шуның өстенә дә без монда борынгы Төр киядә җәелгән Лут пәйгамбәр кавеме гөнаһының гади эш шикелле сөйләнгәнен күрәбез. Мәсәлән, бер әүлия шәехнең вилданнар күк матур балалар белән гайре мәшруг мөнәсәбәттә булуын мөхәррир күзен дә йоммыйча, ачыктан-ачык сөйли. Тарих күрсәтә ки, Төркиянең гали сыйныфлары арасында бер заманны бу гадәт бик фаш вә гади нәрсә булып киткән иде. +Сөнгате нәфисә ноктаи нәзарыннан "Кырык вәзир" башка кыйсса китапларыннан түбәнрәк тора. Мондагы тозсыз Тәүрат морале туйдыра. Хыялый, куркыта яисә сөендерә торган тойгыларны кузгатучы тасвир вә манзаралар бик аз: коры әхлакчылык вә нәсыйхәт аһәңендәге хикәяләр укучыны ялыктыралар. "Ләтаифе Хуҗа Насретдин" +Госманлычадан безнең арага күп таралган мөһим әсәрләрдән берсе - "Ләтаифе Хуҗа Насретдин әфәнде"дер. Бу әсәр бездә беренче мәртәбә 1845 елда басылган. Моңар кадәр кулъязмаларында халык арасында укылып йөргән булырга кирәк. +Госманлы халык әдәбиятыннан кергән ләтыйфәләр арасында Хуҗа Насретдин ләтыйфәләре беренче урынны тоталар. Бу әсәрне французчага тәрҗемә кылучы Декурдеманш аның башка шундый тип әсәрләр арасында чагыштырылмаслык рәвештә мөһим икәнен әйтеп китә. +"Хуҗа Насретдин" Истанбулда да бик иртә (1837-1838 миладида) нәшер ителгән. Хуҗаның ләтыйфәләре һәммә төрек бас маларында бер төсле түгел. Аларның кайсы озын, кайсы кыс ка. Госманлы халкы үзенең кырык анекдотларын шул ләтыйфәләргә кертеп бетергән. Тюрколог Куносның (Künos) әйтүенчә, әле дә Кечек Азиядә, Хуҗа исеме белән баглап, бик күп ләтыйфәләр сөйли: шунда торучы госманлы зыялысы Йосыф Сами бу мөстәшрикъка 126 ләтыйфәне халык арасыннан язып алып биргән. +Бу кеше хакындагы ләтыйфәләр безнең халык арасына бик иртә таралганнар. Хәтта ул татарлар аркылы бөтен Идел буе гайре руслары арасында да мәшһүр булып киткән. Аларның бәгъзылары каршында бу кеше мөкаддәс зат булып хисаплана, имеш. Бу, ихтимал, безнең татарның Хуҗаны изге дип хисаплавы тәэсирендә килеп чыккандыр, чөнки безнең татар халкы һәрбер җүләр вә дивананы бераз изге дип игътикад кылганы шикелле, Хуҗаны да әүлиялек белән сыйфатлый. +Әсәрнең кайчан җыелуы мәгълүм түгел. Аның Яурупа көтепханәләрендә XVIII гасырга гаид кулъязмалары булып, шуннан да борынгы булганнары юк. +Әсәрнең басма вә кулъязма халәтендә булганнарында ике тарихи шәхеснең исеме һәрвакытта Хуҗа Насретдин белән багланып йөртелә. Алар исә - Тимерләң һәм иске сәлҗук калдыгы Карамания солтаны Галәэтдиндер. Кечек Азиядәге калалардан Акшәһәр, Киршәһәр, Конья ләтыйфәләрдә бик күп очрыйлар. Киршәһәрдә исә Хуҗаның көлкелеге белән мәгълүм төрбәсе бар. Безнең татар арасында таралган легенда буенча, аның төрбәсе бер тау кырыенда булып, тауга түбән кыйшайган, ләкин аны аскы яктан түгел, өске яктан түбәнгә таба терәтеп куйганнар, аның яныннан беркем дә көлми үтәргә ярамый. Көлми үтсә, авызы чалыш булып кала, имеш. Бу шәһәр исә 1402 елда мәшһүр Әнкара сугышында Тимерләң тарафыннан алынган. Әмма Галәэтдин исә - шушы вакыйгадан элегрәк Баязид тарафыннан куылган вә җиңелгән бер хөкемдардыр. Димәк, моны хәтергә алганда, Хуҗа Насретдин XIV гасырның ахырларында, XV гасырның башларында торган кеше булырга кирәк. Тикшерүчеләр, Хуҗаның булган тарихи бер шәхес икәнен игътираф иткәннәре хәлдә, аның хакында булган ләтыйфәләрнең күбесенең соңыннан чыкканлыгын икърар итәләр. Госманлы халкы үзе Хуҗаның бер тарихи шәхес икәнен дәгъва кыла. Югарыда сөйләнгән Йосыф Сами тарафыннан Куноска бирелгән ләтыйфәләр төркемендә шулай әйтелә: "Хуҗа киршәһәрле бер госманлы улыб, пик белгеч бер адәм улдыгы госманлылыр арасында сөйләнер. Һанги елда дугдыгы пик билле дәгелсә дә, әлдә булынан китапларда язылы улдыгына күрә, Хуҗа илә Тимерләң арасында улмыш эшләр вардыр ки, Тимерләң көнендә Хуҗаның саг улдыгы беленер вә боңа күрә Хуҗаның биң дүрт йөз ике милади адәмләрендин улдыгы билелүдер, чөнки Тупал Тимур биң дүрт йөз ике миладида Анадулың бераз җирләренә әл итмешләр. Бу сүземезне исбат итмәк өчен шу хикәя сөйләнер". +Хуҗа Насретдин ләтыйфәләренең мөндәриҗәләрен монда сөйләп торырга хаҗәт юк. Чөнки алар шулкадәр мәгълүмдер ки, балалар да аны беләләр. Хуҗаның маҗаралары һәрвакытта шушы затлар арасында була: балалар, патша, бәк, казыйлар, халык, үзенең хатыны, ишәге һәм үгезе. +Ләтыйфәләрне татар нашире дә бозмыйча бастырган. Бары тик бик читен сүзләрне генә татарчалаштырган. +"Хуҗа Насретдин" - госманлы вә гомумән төрк халыкларының һөҗү вә мәзахчылыгының мөҗәссәм һәйкәледер. Ул һәрьяктан халык белән бер дәрәҗәдә тора. Анда төрек авылының бик шаян, бик уңган, әмма үзе шагыйрь табигатьле картының рухында булган һәр нәрсә бар. Ләкин безнең татарның тапкыр карты Хуҗадан бераз аерыла: шимальдә, Идел-Чулман тирәсендә торып, суык һавада яшәргә мәхкүм булып, үзенең тормышы һәм фикерләре өчен көрәшергә өйрәнгән татар карты Хуҗадан практиклык, хәйлә, сәүдәгәрлек, һәрнәрсәдә мәнфәгате шәхсия эзләргә ярату белән аерыла. Хуҗа ул үзенең һөҗүе белән кешене тәмам хур итеп ташламый: аның көлүе - җиңел генә юмор, әмма безнең татар "Хуҗа"сында сарказм куәтлерәк була. Шуның өчен практик татарга Хуҗа бер дивана күк тыела: әмма Шәрыкның мәрхәмәтле җылысы, сәрви агачлары астында, карлы таулардан агып төшкән салкын чишмәләр буенда гомер сөрә торган Анатулы төрегенә бу табигать бер дә гаҗәеп түгел. Андый кешеләрне Шәрыкта "дивана" диләр. Диваналарны без татарлар җүләрләр, ахмаклар белән бергә буташтырып йөртәбез, әмма җәнүб халкы, ислам шәркы аларны җүләрләрдән аера. Дивана - галим. Үткен фикерле, һөҗүче. Әмма бөтен дөнья хәятыннан, мәнфәгатеннән баш тарткан бер дәрвиш булса, ахмаклар үзләрен акыллы дип йөрүче аңгыралар булсалар, җүләрләр исә миләрендә бер яисә берничә "винт"лары җитмәгән кешеләр булалар. Менә безнең Хуҗа ахмак та, җүләр дә түгел, бәлки диванадыр. Ул бары өстән караганда гына акылсыз булып күренә яисә бездәге төсле рәсми акыллылыкка, Аристу мантыйгына аның акылы бөтенләй буйсынып бетми. Бәлки, аның күңелендә яшеренеп ята торган үз аксиомалары бар. Ул үзе ифрат тикшерүне ярата: аның һәрнәрсәне беләсе килә; шуның өчен ул Мөнкир вә Нәкирне сынар өчен кабергә дә кереп ятып карый. Аның җаваплары да бик тапкыр, үткен булалар. Солтан Галәэт дин янына килгән монахларның сөальләренә бөтен галимнәр җавап таба алмагач, аны китерәләр. Җирнең уртасы кайда, йолдызларның саны ничә, дигән күк мөшкел сөальләргә ул җавап табып бирә. Вәгазь әйткәндә, авторитеттан элек нәрсәләр көтеп, үз башларын файдага калдырып, кеше башы белән файдаланырга теләүче халыкка аның: "Әгәр Кодурины укымаган булсагыз, укып килегез; әгәр берегез белеп, берегез белми килсәгез, белмәгәнегезне өйрәтегез, әгәр белсәгез, өйрәтергә дә хаҗәт юк", - мәалендә биргән классик җавабы белән ул садәләр галәменнән көлә. Аны халык та тапкырлыкта бик югары куя. Тимер бер шәһәрне мөхасарә иткәндә, оста вә акыллы җаваплар белән шәһәрне котылдыру өчен, халык аны әмир Тимергә илче итеп күндерә. +Акыл белән бергә, Хуҗаның тойгысы да бик куәтле. Ул рухан шагыйрь кеше: матурлык сөя, хәтта йорт өстенә килеп кунган ләкләкнең дә аяклары вә борыны ифрат озын булганга яратмый, борынын, аякларын кисә. Аның кайчакта шигъри илһамы да була. Төнлә белән хатынын уятып, кәгазь-каләм сорап, язарга тотына. Ләкин шигырь яхшы чыкмый. Кара тавык яшел үлән арасына кереп китте... булып кына чыга; чөнки Хуҗа нәзымчы, профессиональ шагыйрь түгел. +Әхлакый яктан да Хуҗа бик югары түгел. Аның күңеле адәмгә яхшылык тойгысы белән тулган: карак кергәч, ул аны кумый, урлаган нәрсәне кирәк булганга күрә алгандыр, ди. Анда, гомумән, милек (собственность) тойгысы юк. Ул, кеше бакчаларына кереп, җимеш урлый, чит кеше бакчасына баскыч куеп, койма аркылы төшә... Ул олыларны, байларны да яратмый, чөнки ул - төрк крестьян сыйныфының каһарманы. Яхшы кием киеп килгән кешеләрне хөрмәтләгәнне күргәч, үзе дә яхшы кием киеп килеп, тунының җиңен "аша, аша" диеп кыстап утыра. +Шулай да психология җәһәтеннән Хуҗа - бөтенләй нормальный кеше түгел. Ул, алда әйткәнчә, дивана. Анда бер төрле дә хәятка, практик тормышка истигъдад юк. Ул балалар белән мунча керә, алар белән әтәч булып кыткылдап йомырка салып уйный; үрдәкләр йөзгән күлгә икмәк манып ашап, халыкка үрдәк шулпасы ашыйм, ди. Хуҗаның кешене җавапсыз калдыра торган тапкыр сүзләре вә кыланышлары арасында без анда бәгъ зан шундый коры җүләрлек яки башын җүләрлеккә салуларны да күрәбез. Госманлыча дини вә фәнни китаплар +Татар халкы үзенең әдәбияты тарихында беренче дәверендә буш вакытларын сугыш вә кыйсса китаплары уку белән генә уздырмады. Болар аның хыялын, нәфасәт тойгысын тәэмин итәргә ярасалар да, аның акылын кәнагатьләндерергә бер төрле әсәрләр кирәк иде. Мәдрәсәләрдә голәма вә шәкертләр үзләренең акылларына материалны схоластика фәлсәфәсендә, мантыйк, каләм, ысулы фикъһләрдә тапсалар, халык - голәма вә шәкертләрдән укымышы түбәнрәк булган сыйныф яисә иске мәдрәсәдә укып-укып та моталәгасе чыга алмый калган кешеләр - акылларына материалны, бер яктан, чыгтай әдәбиятыннан кергән тәсаувыфи, тарихи вә фикъһкә даир әсәрләрдә тапсалар, икенче яктан, аларга шул ук бабтагы госманлы китап репертуары да ризык бирде. +Болар нинди әсәрләр иде? Билгеле, дини әсәрләр иде, чөнки дин бөтен хәяты фикриягә хуҗа булып торган бер заманда, табигый, чын фәнни нәрсәләр арага күп керә алмадылар. Затән, шул заман татары өчен фәннең әһәмияте дә юк иде: бөтен нәрсә Алладан, бөтен нәрсә Коръәндә, бөтен белемнәр инде хәл кылынганнар; эзләп заляләткә төшеп, әллә нинди китаплар укып йөрергә кирәк түгел. Шуның өчен дә гарәпчә моталәгасе чыкмый калган бер төркем халыкның фәлсәфи, тарихи, димәк, гакыли хәятын тутыру өчен госманлылардан дин китаплары керде. "Тарикате Мөхәммәдия" тәрҗемәсе, "Пиргули китабы" шул җөмләдән иделәр. Халыкның тарих бабында беләсе килгән нәрсәләренә җавап өчен "Алты бармак" китабы керде. +"Пиргули" яисә "Пиргули васыяте" яисә "Биргули китабы" исемендәге безнең арада иң элек басылып таралган китаплардан берсе булган. Бу әсәр хакында бераз мөфассалрак сөйләргә туры килә. Ул халык арасында элек кулъязмаларда йөреп, соңра бездә китап басыла башлаганның икенче елына, ягъни 1802 елда беренче мәртәбә басылып, соңыннан да безнең наширләр тарафыннан тәкрар бастырылып килде. +Мөхәммәд Пиргули - асыл госманлы. Ул 1535 елда туып, 1573 елда вафат булган. Бу зат - госманлы хәяты фикриясендә шактый роль уйнаган кеше. Мөхәммәд Пиргули - XVI гасыр голәмаи госманиясеннән мәшһүр Кәмаль пашазадә Әбүссәгуд исемле фәкыйһ вә мөфәссирнең ят вә нәү иҗат фикерләренә каршы ортодокс (правоверный) ислам ноктаи нәзарыннан торып мөназара кылучы бер адәм иде. Ул бик күп нәрсәләрен гарәп вә фарсы телендә язган. Аның күп әсәрләре фикъһ вә гакаидка даир әсәрләрдер. Без тикшерә торган әсәр дә дини. Ул нәзым белән, гарәп вә фарсы сүзләрен аз катыштырып язылган. Өслүбе садә, теле госманлының чын халык теленә якын диярлек. Ул үзе мөхәррире тарафыннан дәреслек итеп тәртип ителгән. Бу китапның теленең яхшылыгы Яурупа мөстәшрикъларының да дикъкатен җәлеп кылган. Шуның өчен бу әсәр тел ягыннан шактый тикшерелгән. Беренче мәртәбә французчага да тәрҗемә кылынган. +"Пиргули китабы"ның мөндәриҗәсе шуннан гыйбарәт: "Мөкаддимә, фи бәяне сыйфат әс-сәлбия, фи бәяне сыйфат әс-сөбутия, сыйфате Сәмигъ, Басыйр, ирадәт, кодрәт, Каләм, тәквин мәляик, тәфсыйле хәзрәте Җәбраил, Газраил. Китабе Аллаһы Тәгалә, Рәсүлуллаһ Тәгалә хәзрәте Мөхәммәд галәйһиссәлам, могҗәзат ән-нәби, мигъраҗ ән-нәби, Коръән Газыйм әш-Шан, әзваҗе ән-нәби, фи вакт мәҗи әл-вәхи, фи кәрамәт әл-әүлия, хәзрәте Әбү Бәкер, Гомәр, Госман, Гали. Газабе кобрә, фи галәмәт әл-Кыямәт, әхвәле Кыямәт, хәшер әл-әҗсадә гата әл-китап, Сөаль, Мизан, Сыйрат, Хәвыз, Җәннәт, Җәһәннәм, Каза вә Кадер, фи бәяне әл-әгъян илх". Аннан соң, "Тарикате Мөхәммәдия"дәге шикелле үк, монда да ислам әхлакы хакында мәгълүмат бирелеп, шунда әгъзаларның афәтләре дә белдерелә. Соңра нәсер белән иман яңарту формуласы китерелә. Ата-ана, солтан, кардәш-ыру, күрше-күлән хаклары, гадәтләр, төрле намазлар, догалар, тәүбә рәвешләре, фарызларны үтәү вә аларны калдыру, үлек күмү рәвешләре, тәһарәт алу, госел вә башкалар хакында сөйләнә. Әлхәсыйль, "Пиргули китабы" чын мөселманга аның бөтен дөнья вә ахирәте өчен кирәк булган мәгълүматның барысын да бирә. Игътикад, фикъһ, вәгазь, ислам әхлагы вә башка нәрсәләр - барчасы монда кергән. Шулай итеп, ул, татарның шул замандагы бөтен фикере-теләкләренә җавап биргәнгә күрә дә, халык арасында бик күп таралды, укылды. Мәктәпләрдә дәрес китабы булып истигъмаль ителде. Бу әсәр безнең әдәбиятыбызда иң фанатизм вә тәгассыбка бирелгән бер китап булганга күрә, ул XIX гасырда чыккан консерватизм вә яңалыкка хилаф агымның, Кара Ишми мулланың әсәрләренең алдан килүчесе (предшественник) вә аларның мәгънәви атасыдыр. Аның фанатизм, чи фәкыйһлек идеясе белән язылганлыгын күрү өчен, шушы берничә мисрагны уку җитсә кирәк: +Бу фикерләр ни өчен бу кадәр коры? Ни өчен Пиргули, бу кадәр арттырып җибәреп, хәтта Коръәнне дә көй белән укырга кушмый? Моның төп сәбәбе башта әйтелгән ортодокслыкта, "чи фәкыйһлек"тәдер. Суфилар күк музыка вә әшгар мөхибе булган мөхәррирләр, билгеле, болай язмыйлар. Алар һәрбер тар фикердән ерак. Аларның фикерләре үзләре сизмичә тәлкыйн итә торган пантеизм мәсләге күк киң була. Әмма чын фә кыйһләр булса, алар инквизиторлар булалар. Аларның фикерләре көтебе мөкаддәсәнең катып калган аятьләре күк зынҗырлар белән багланган. Шулар шикелле үк, ул фикерләр хәрәкәтсез. табигатьнең бөтен зоһурат вә матурлыкларына табынучы кешеләр булсалар, "чи фәкыйһләр" шул искергән текстларның тузган фикерләренә, хәтта формулаларына тәре итеп табынучы булалар. +Менә мөтәсаувиф "чи фәкыйһлек"тән тышта торган Исмәгыйль Хаккыйның "Мәгърифәтнамә"се бөтенләй башка аһәң белән суарылган. Бу әсәр бездә 1895 елда күп кыскартылып басылып таралды. +"Мәгърифәтнамә" иясе Исмәгыйль Хаккый - XVII гасыр мила дида Эрзерум санҗагында Хәсән кальгасында туган, 1186 һиҗ ридә вафат булган Төркиянең галим вә мөтәсаувифы. Аның тарикатькә даир бер шигырь диваны да бар. +"Мәгърифәтнамә" - урынына карап нәсер яки нәзым белән язылган калын бер китап. Аның теле вә өслүбе авыр. Гарәп вә фарсы сүзләре белән тулган. Хәтта җөмлә тәртипләре дә кайсы җирдә фарсыча. Бу эш - билгеле, замана бәласе: бу чакта госманлыларның телләре бозылган, әдәби телләре ясалып җиткән заман иде. +"Мәгърифәтнамә" үзенең рухында тәгассыбның юклыгы белән аерылып тора. Ул - XVII гасыр ислам галәменең гыйлемнәр энциклопедиясе, аның мөндәриҗәсе бик киң. Ул бер мөкаддимә, өч фән, бер хатимә үзәренә язылган. Мөкаддимәдә ислам галимнәре, көтебе мөкәддәсә, бигрәк тә суфилар тәсаувыр иткәнчә, күк вә хыяләт галәме булган Гареш, Көрси, Җәннәт, Җәһәннәм шикелле урыннар тасвир ителә. Мөәллиф үзе аны "һәйәте ислам" дип атый. Беренче фән - "Маһият җәваһир вә әгъраз вә һәйәт гонасыйры - өч баб илә белдерер". Монда Алла, галәм, аның ясалышы хакында сөйләнә, димәк, бу үзенә күрә космология, физика һәм астрономия. Соңгысын мөхәррир икегә бүлеп сөйли: "һәйәте кадимә", "һәйәте җәдидә". Соң ничек ул ике төрле бер-беренә каршы хакыйкатьне бергә оештыра ала? Исмәгыйль Хаккыйның фикеренчә, ул һәйәте кадимәне ислам фәлсәфә вә хикмәтен тасвир кылырга кирәк булганлыгы өчен яза, ләкин аның төп ихласы һәйәте җәдидә ягында. Ул, аңар каршы булган бәгъзы фикерләр вә игътиразларны сөйләп, соңра аларга бик матур җаваплар биреп китә. Ләкин мәсьәләнең башка ягы бар. Бит бөтен ислам гыйлеме, ислам галәмендә мәшһүр булып, дини игътикад шикелле булып киткән Бталомеусның (Птоломей) "әл-Мохит"ендәге җирнең түгәрәк булуы, аның бөтен галәмнең мәркәзе булулары белән нишләргә? Һәйәт е җәдидәне кабул кылу соң дингә каршы кыям булачак түгелме? Ләкин мөәллиф аннан курыкмый; ул андый сөальләргә, безнең XIX гасыр галиме Мәрҗани күк, шундый матур җавап бирә: "Анчак гафләт улынмасын ки, әхвәле мәркумәйә игътимад вә игътикад итмәк өмуре диния вә ләвазим бакыядән дәгелдер. Зира ки, төп галәм һәр нә шәкел вә һәйәт улыб улсын, вә әҗрам вә әҗсамың тәркибе һәр нә кыяфәттә булынырса булынсын, бу чәрех фәләк һәр нә тәкъриб илә дүнерсә дүнсен, һәман галәмең хөдүсене инкярә мәҗал улынмадыгына вә мәүһиа көллү бәдигъ әл-әшкял бер санигъ мөтәгали Җәнабе Зөлҗәлалең сонгый бер кәмале булындыгыннан гайре хыял әмер мәхаль улдыгына игътимад вә игътикад итмәк ләвазим диния вә өмуре йакыйниядәндер", - ди. +Шул ук беренче фәндә мөәллиф риязияттән хисап вә аның гакыйдәләрен, һәндәсәнең төп шәкелләре хакында мәгълүмат биреп узганнан соң, голүме табигыядән мәгадин, нәбатат вә хайванатка күчә. Икенче фәндә булса, гыйльме тәшрихка керешә, адәмнең төрле әгъзалары вә аларның функцияләрен заманына күрә тулы һәм озын итеп сөйли. Фи салис булса, инде анысы - игътикад вә тәсаувыфның нәзариясе вә практикасы. Монда ул, җанга күчеп, үзе әйткәнчә, кальбен тәхлил итәргә тотына. Хатимә исә әхлакы исламиягә багышланган. Монда инде яңа нәрсә юк. Шул ук "Пиргули китабы"ндагы принциплар - Насыйриның "Фәвакиһелҗөләса" вә "Кырык бакча"сының мәнбәгы булган "Мөстәтраф"тагы әсәслардыр. +Татар укучысы госманлылардан дини-тарихи бер әсәр дә алды. Ул исә "Алты бармак" китабы исеме белән мәгълүм. "Дәляиле нөбүвәт Мөхәммәди вә шәмаиле фөтүвәт Әхмәд и"дер. +Бу әсәрнең мөхәррире - Мөхәммәд ибн Мөхәммәд әфәнде Чокрыкчызадә дигән кеше. Үзе Эскуб шәһәрендә туган вә шунда вафат булган. +Бу кеше "Мөхәммәдия" иясе шикелле могтәдил тәсаувыф тарикатьләреннән Бәйрәми тарикатенә мәнсуб кеше булып, 1623 миладида вафат иткән. Бу кеше заманасының мәшһүр мөдәррис вә вәгыйзьләреннән булган. Бер вакытта Истанбулда вә Каһирәдә мөдәррис һәм вәгыйзь булып торган. +"Алты бармак" китабы - чыгтай әдәбиятындагы "Кыйссас әл-әнбия Робгузи" шикелле, пәйгамбәрләр, бигрәк тә Мөхәммәд пәйгамбәрнең тәрҗемәи хәленә даир язылган әсәрдер. Монда да "Мөхәммәдия"дәге күк Мөхәммәд пәйгамбәр мәркәз итеп алына да, шуның сәире өчен кирәкле башка вакыйгалар да языла. Бу әсәр Казанда берничә мәртәбә 1861 елда басылды. Басылганчы, язма килеш халык арасында укылып йөргәнме - анысы мәгълүм түгел, безгә аның кулъязмалары очраганы юк. +Әсәр шактый авыр госманлы шивәсендә язылган. Бик күп хәдис вә аять тыгып, мөхәррир әсәрне укырга читенләштерә, анда шигърият бик аз. Тасвирлар бик садә, матур урыннар бик сирәк очрыйлар. Әсәрнең рухында тойгыга караганда акыл күбрәк роль уйный. Ләкин ул акыл да нәү иҗат түгел - суфилык белән чын фәкыйһлекне бергә җыю өченрәк язылганы әсәрнең аһәңеннән сизелеп тора. +Тәмам. +БҮЛЕК XVII, XVIII ҺӘМ XIX ГАСЫРЛАРДА ИСКЕ ӘДӘБИЯТ +Мөкаддимә урынына +Татар әдәбиятының тарихын тикшерү юлында бер тәҗрибә булган бу әсәребезнең беренче җилде, ягъни бездә Яурупа тәэсире башланганчы туган тәмамән Шәрык тәэсирендәге борынгы кыйсеме хәзер язылып тәмам булды. +Бу әсәр дәреслек булу йөзеннән тәртип ителмәгән. Эчендәге материалның гомуми бер бәйләнеше булса да, ул җепкә тезелеп язылмаган, бәлки аерым-аерым (мөстәкыйль) мәкаләләрдән тора. Бу мәкалә-фикърәләрнең бер-берсенә галякасы, әлбәттә, бар. Алар, билгеле бер әсаста бер-бер артлы тезелеп, һәммәсе бергә бер көллият тәшкил итәләр. Бөтен җилднең гомуми мөкаддимәсендә бу хакта мөфассал тукталынды. +Бу җилд өч бүлеккә бүленә: +1 нче бүлек. "Борынгы төрк әдәбиятларына бер караш". +Мөндәриҗәсе: Мөкаддимә (Г. Газиз, Г. Рәхим). Мәдхәл (Г. Рә хим). Орхон язулары (Г. Рәхим). Уйгур әдәбияты (Г. Рәхим). Суфилык вә аның төрк-татар әдәбиятына тәэсире (Г. Г азиз, Г. Рәхим). Чыгтай әдәбияты (Г. Рәхим). Госманлы төркләрнең әдәбияты (Г. Газиз). +2 нче бүлек. "Идел буендагы иң борынгы тел ядкәрләре һәм татар арасына чыгтай вә госманлы әдәбиятларыннан кергән әсәрләр". +Мөндәриҗәсе: Идел буе төркләренең әдәбияты [тарихииҗтимагый мөкаддимә] (Г. Газиз). "Коман мәҗмугасы" (Г. Газиз). Болгар кабер ташлары (Г. Газиз). Ярлыклар (Г. Газиз). Идел буенда чыгтай әсәрләре: Робгузи (Г. Рәхим). Сөләйман Бакыргани вә аның әсәрләре (Г. Рәхим). "Рәүнәкъ әл-ислам" (Г. Рәхим). "Мәхзән әл-әсрар" (Г. Рәхим). "Кыйссаи Сәйфелмөлек" (Г. Рәхим). "Сөбат әл-гаҗизин" (Г. Рәхим). "Кисекбаш китабы" (Г. Рәхим). "Йосыф вә Зөләйха" (Г. Газиз). Идел буенда госманлы әсәрләре: "Мөхәммәдия" (Г. Газиз). Сугыш катаплары (Г. Газиз). Сәид Баттал китабы (Г. Газиз). Кыйсса китаплары (Г. Газиз). "Ләтаифе Хуҗа Насреддин" (Г. Газиз). Госманлыча дини вә фәнни китаплар (Г. Газиз). +Өченче бүлек (ошбу китап) - "XVII, XVIII һәм XIX гасырларда иске әдәбият". +Мөндәриҗәсе: "Тәварихе Болгария" (Г. Рәхим). "Җәмигъ әт-тәварих" тәрҗемәсе (Г. Рәхим). "Галикәй Аталык васыятьнамәсе" (Г. Рәхим). "Әхвәле Чыңгыз хан вә Аксак Тимер" (Г. Рәхим). Вәкаигънамәләр (Г. Газиз). Исмәгыйль сәяхәтнамәсе (Г. Газиз). "Бәдәвам китабы" (Г. Рәхим). Догалык, фалнамә, йолдызнамә вә төш тәгъбирләре (Г. Газиз). "Иман шарты" (Г. Газиз). "Рисаләи Газизә" (Г. Рәхим). "Фәзаил әш-шөһүр" (Г. Рәхим). Хикәят китаплары, "Таһир илә Зөһрә" һәм "Бүз егет" кыйссалары (Г. Рәхим). "Кыйссаи Нәбрүз" (Г. Рәхим). Иске шагыйрьләр (Г. Рәхим). 1. Габдерәхим Утыз Имәни (Г. Рәхим). 2. Әбелмәних Хаҗи (Г. Рәхим). 3. Габделкаһир Сөләйман углы (Г. Рәхим). 4. Шәмседдин Суфи Зәки (Г. Рәхим). 5. Һибәтулла Ишан (Г. Рәхим). 6. Мәхмүд Ширвани (Г. Рәхим). Габделҗәббар Кандалый (Г. Рәхим). Бәетләр (Г. Р әхим). +Беренче бүлектәге мәкаләләр турыдан-туры татар әдәбияты тарихына гаид булмаса да, татар әдәбиятының борынгы дәверен өйрәнү өчен чыгтай вә госманлы әдәбиятларының гомуми барышын белү лязим булганга, аларга аерым мәкаләләр багышланды. Уйгур әдәбияты исә, чыгтай әдәбиятына тәэсире булганга күрә, Орхон язулары да иң борынгы төркчә язу нәмунәләреннән булу йөзеннән, гомумән картинаны тулыландыру өчен кертелделәр. Икенче бүлеккә, турыдан-туры татар әдәбиятына катнашлары булмаса да, хәзерге татар халкын ясауда гонсырлык хезмәтен иткән, борынгы заманда Идел буенда яшәгән төрк халыкларыннан сакланып калган тел ядкәрләре кертелде. Бу бүлекнең иң зур кыйсемен безнең татар арасына чыгтай вә госманлы әдәбиятларыннан кереп тә, үзгәртелмичә укылып килгән һәм, тәмамән үзләшеп, татар халкының үз әдәби малы хөкемендә булып киткән әсәрләр тәшкил итә. Өченче бүлек исә баштанаяк соңгы өч үткән гасыр эчендә Идел буенда татарларның үз язучылары тарафыннан язылган (оригиналь) әсәрләрдән гыйбарәт. +Шуңар күрә, бу җилднең иң әһәмиятле кыйсеме - өченче бүлегедер. Моңар кадәр ни мәктәпләр, ни укучы халык өчен бу баб та һичбер төрле әсәрнең мәйданда булмавын игътибарга алып, бу өченче бүлек алдан нәшер ителә торды. Калган бүлекләре дә Дәүләт нәшрияты кулында булып, басылырга хәзерләнгән. Һәм техника ягыннан имкян булу белән, тиз көннән басылып чыксалар кирәк. +Бу китап өчен вакыты белән аерым нәмунәлек (хрестоматия) чыгарылачак. Шуңар күрә мисаллар күп алынмады. +Мөәллифләр "Тәварихе Болгария" +Идел буенда язылып та, безгә мәгълүм булган китапларның иң искеләреннән берсе - "Рисаләи Тәварихе Болгария вә зикре мәүланә хәзрәте Аксак Тимер вә хәрабе шәһре Болгар" аталган китап. Бу - басмада урта кул кырык битле, нәсер белән язылган бер рисалә. +"Тәварихе Болгария"нең язучысы - китапның үзендә әйтелгәнчә, Ташбилге авылының Хисамеддин бине Шәрәфетдин әл-Мөслими атлы кеше. Ул китапның башында шушы сүзләрне яза: +"Бу китап тәмам улынды Ташбилге карьясендә шәһре Болгарның җуарендә тарихе һиҗрәтнең тукыз йөз илле сикездә голәма Тәфтазани заманында ирде аның мәдрәсәсендән укып кайтдыкым заманда; тәвабигъ Болгарның мәшаихләре төрки теле берлә мәкамәт табигыйндән вә гарәиб галәминдән бер рисалә язмага боердылар, анларның илтимасларына имтисалән бу нөсхәнең тәсвиденә шөругъ идәлем". +Китапның ахырында без түбәндәге сүзләрне укыйбыз: "Бу рисаләгә "Тәварихе Болгария" дию исем бирдек, фәкыйрь Хисаметдин бине Шәрәфетдинне догаи хәереңездән фәрамуш боермаясызлар тарихе һиҗрәтнең тукыз йөз туксан икенче елында Ташбилге авылында маһи мөхәррәмнең 15 нче көнендә, җәүзаның һәм унынчы көнендә сычкан елында бу рисалә тәмам улынды". +Менә бу сүзләргә караганда, Мөслими бу китапны милади 1551 елда яза башлап, 1572 елда тәмам иткән. Димәк, бу кеше - XVI гасыр кешесе. Ул бу әсәрне, Казан алынудан бер ел элек яза башлап, Казан алынганнан 31 еллар соң тәмам иткән. Үзенең "Мөстәфад әл-әхбар"ендә "Тәварихе Болгария"гә рәхимсез тәнкыйть язган Шиһаб Мәрҗани аның хакында: "Һай-һай, никадәр күп заман шөгыль берлә тәхкыйкләнгән", - дип истиһза кылып китә. Аннан соң аның үзен Тәфтазанинең шәкерте дип атап, аннан дәрес алып кайтуын сөйләве - һич асылсыз бер сүз. Чөнки Тәфтазани милади 1389-[13]90 елларда, ягъни Мөслиминең аннан "дәрес алып кайтып килгәндә" дип язган елыннан 160 еллар элек вафат булган. Шуннан күренә ки, бу кешенең язуларында фактлар коры наданлык белән генә түгел, бәлки кассасдан буташтырыла, аның сүзләрендә ачыктан-ачык ялганнар бар. Менә шуның өчен дә аның үзе хакында сөйләнгән сүзләренә, китергән тарихларына шөбһә белән карамый мөмкин түгел. Кайбер тикшерүчеләр Мөслими хакында соңрак заманда яшәгән бер кеше булырга кирәк дигән фикергә килгәннәр. Чынлап та, китапның теле дә, мөндәриҗәсе дә бу фикерне куәтли. "Тәварих"нең теле бик яңа, бик татарча: бер дә моннан 250 еллар әүвәл язылган бер китапның теле булырга охшамый. Мөндәриҗәсенә килгәндә, Казан алынганнан бераз гына соң язылган бер әсәрдә Казан алыну шикелле зур бер тарихи фактның һичбер төрле ингыйкяс итмәве, мөәллифнең бу хакта бер авыз сүз сөйләмәве - гаҗәпсенерлек бер эш. Аннан соң ул үзенең китабында әллә никадәр мәшаих вә әүлияләрне санаса да, Казан шәһәрендә булган галим вә изгеләрне телгә алмый, һич булмаганда, Кол Шәриф мулла шикелле, Казанның соңгы вакытындагы атаклы руханиларыннан булып, Казан руслар тарафыннан алынган чакта зур фидакярлекләр күрсәтеп шәһит булган бер зат хакында бер сүз әйтми. Вә халәнки , Казан алынуы аның күз алдында булган бер эш булырга тиеш иде, халыкның хәтере дә борынгы хан заманындагы Казан белән байтак изгеләрне, газиләрне бәйләп йөртә, әмма Казан изгеләре хакында Мөслимидә бер дә тәфсил юк. Аннан соң Мөслими руслар һәм рус тормышы белән шактый таныш булганга охшый. Бер урында ул русларның Покрау бәйрәмнәре хакында сөйли. Аның телендә дә "Волга", "Рим" шикелле русча тәгъбирләр очрый, вә халәнки, Казан алынганчы Төркестанда укыган, үзенең әсәрен Казан алынгач утыз еллардан соң гына язып бетергән бер татарның руслар белән ул дәрәҗәдә таныш булуын ихтимал тотып булмый. Шул ук вакытта Мөслими Аксак Тимер заманында "Мәскәүдә хан рус Иван Вачилий углы иде", ди. Әсәрдә ул Казан алыну дәверендәге кеше булса иде, үз заманындагы рус падишасының исемен белер иде, аны Тимер заманасындагы кенәз белән саташтырып йөртмәс иде. Шушы сүз үзе аның Мөдһиш Иван заманасыннан күп соң килгән кеше икәнлеген күрсәтә. Чынлап та, Казан татарларының башына Казан ханлыгының җәберан, каһәран бетерелүе шикелле бер фәлякәт килеп торган чагында, бөтен татар халкының тормышы үзенең тупсасыннан сөрелеп, һәркем башының исән калуы хакында гына уйлаган бер заманда китап язу өчен зәмин булмагандыр дип уйланыла. Һәрхәлдә, бу китап XVIII гасырдан да соң язылмаган. Соңрак заманда халык хәтереннән тәмам югалган бәгъзы бер хатирәләрнең, заманның узуы белән тәләф булган бик күп иске каберләрнең аңар мәгълүм булуына карап, Мөслиминең шактый иске заман кешесе булуын чамаларга мөмкин. +"Тәварихе Болгария" татарлар арасында бик таралган, халык тарафыннан бик яратып укыла торган бер китап булган. Рус мөстәшрикъларының кулында, пайтәхет көтепханәләрендә аның байтак кулъязмалары булган һәм бар. Хәзерге көндә дә халык арасында аның язма нөсхәләрен табарга мөмкин. 1832 елда язылган бер нөсхәсеннән алып, бу китап 1887 елда Казанда бастырылган. Элеккеге заманда милли тарихыбыз булу йөзеннән халык арасында ошатылып укылып йөргән хорафи әсәрләрдән берсе һәм дә иң мәкъбүл булганы - шушы. Шиһаб хәзрәт аның бәгъзы талибә вә хәвас каршында да мәкъбүл булганын әйтеп уза. +Бу китап никадәрле "Тәварихе Болгария" аталып йөртелсә дә, анда Болгар хакында мәгълүмат бит аз. Язучы үзенең әсәрен ике бүлеккә бүлеп йөртә. Беренче бүлеген "Әл-мәкаләт әләүвәли фи гаҗәиб әл-мәхлукат" дип, икенчесен "Әл-мәкаләт әс- сани фи мәкамәт әт-табигыйн вә-т-тәбигать" дип атый. Китапны тәэлифдән максудын мөәллиф башта шушы сүзләр белән бәян кыла: +"Әмма бәгъд. Бу фәкыйрь әл-хәкыйрь калил әл-бизагать вә кәсир әл-биталәт Хисамеддин бине Шәрәфеддин әл-Б олгари әйдер ки, хадисәт шөһур румиянең бәянлары вә хәвадис җәүрләре "Китабе Мәлхәмә"дән бәян улынды. Шимди шөһур гарәбиянең исемнәрене вә вәҗһе тәсмияләрен вә сәгыд вә нәхесләрен мөстәкыйлән бәян әйләмәк лязим улды вә дәхи кәвакиб сәбганең сәгыд вә нәхесләрене бәян әйләмәк мөһим улды вә дәхи бу китабә язмак лязим улынды безнең шәһре Болгарның мөселман улдыкы заманында сахабәи кәрам риз ван Аллаһы Тәгалә галәйһим әҗмәгыйннән тәгълим вә тәхсил идән табигыйн вә табигатьләрне бәян итмәк вә анлардан соңра әүлия гыйзам вә мәшаихе кәрам бу диярдә кемләрдер анларны бәян әйләмәк әмер газыйм улынды вә анлар кайу илләрдә мәдфүн улдылар". +Китапның мөндәриҗәсе нидән гыйбарәт булганлыгы, мөәррихнең аңар нинди ноктаи нәзардән торып караганлыгы шул мөкаддимәдән ачык күренсә кирәк. Китап берничә фасылга бүленә. +Беренче фасылда атнадагы көннәрнең хасиятләре вә аларның ислам тарихы мөкаддәсенә мөнәсәбәтләре сөйләнә. Кайсы көннәрдә тырнак кисүнең ярап-ярамавы Мөслими өчен бик әһәмиятле. Икенче фасылда сәнәи камәрия айларының хасиятләре һәм аларның тарихы мөкаддәскә мөнәсәбәтләре сөйләнә: гарәби айларның ни өчен ул исемнәр белән аталулары хакында хикәяләр китерелә, бу айларның юнанча, сүрияле телдә исемнәре шулай дип, һич дөньяда булмаган исемнәр атала. Әлхасыйль, китапның бу кыйсеме - календарь сымак бер нәрсә, ләкин анда китерелгән тарихи мәгълүматның да күбесенең ялган вә асылсыз риваятьләр булуын Мәрҗани үзенең тәнкыйтендә әйтеп уза. +Шуннан соң "килдек үземезнең икълим бәянына" дип, Мөслими җәгърафи мәгълүмат бирергә керешә. Бу - үзенә күрә Болгар иленең җәгърафиясе. Бу кыйсемдә ул Болгар өлк әсе керә торган җиденче икълим, аның чикләре, мәшһүр агымсулары хакында сөйли. Мөслиминең бирә торган җәгърафи мәгълүматы, әлбәттә, хәзерге фәнни җәгърафиядән бик ерак тора. Мөәллиф үзе бу мәгълүматны Бталомеус хәким (Бталамеус - Птоломей)ның "Атлас" исемле әсәреннән (әлбәттә, аның гарәпчәсеннән) алып тәрҗемә иткәнлеген яза. Димәк, аның җәгъ рафиясе - Бталамеус җәгърафиясе, ягъни моннан ике мең ел элек бер юнанлы галим тарафыннан шул заманның сабый фәне ноктаи нәзареннән карап төзелгән җәгърафия. Ислам галәме, мәдәнияткә аяк баскан вакытта, юнанлыларны үзләренә мөгаллим иттихаз итеп, аларда булган дөньяви гыйлемнәргә гаид әсәрләрне тикшерүсез хакыйкатькә хисаплап алганнар. Шулай итеп, борынгы юнан фәне ислам галәмендә дөньяви гыйлемнең бердәнбер ышанычлы нигезе булган. Борынгы җәгъ рафия җир йөзен дүрт өлешкә бүлеп, аның өч өлешен уттан (эсселектән), судан һәм салкынлыктан "хәраб" дип исәпләп, бары гарәпләр тарафыннан "робгы мәскүн" аталган дүртенче өлешен генә инсан торыр өчен сәләхиятле санаган. Шул "робгы мәскүн" җиде икълим, ягъни климатка бүленгән, бу җиде икълим эченә, әлбәттә, шул борынгы галәмгә мәгълүм булган җирләр генә кергәннәр. "Тәварихе Болгария" мөәллифе җәгърафия гыйлеме белән шөгыльләнгән булырга кирәк, чөнки ул китапның бер урынында "безләрнең үз ки йортлар бәянында улган вә һәм әкалимләр бәянында улган икенче тәфсыйлән язган рисаләмез вардыр", - ди. Ләкин аның бу китабы хәзергә кадәрле табылганы юк. "Тәварихе"ндә исә ул, җәгърафиягә читтән генә кагылып, бары тик Болгар иленең җәгърафи халәтен тасвир өчен генә туктала. Шуның өчен ул җиденче икълим, ягъни шәркый Яурупа вә Гарби Яурупаның бер кыйсеме хакында гына сөйли. Алтынчы икълимгә, ягъни Урал тауларыннан шәрыкка таба, Кытайга хәтле булган җирләргә ул бары җиденче икълимгә мөнәсәбәте булганга күрә генә кагыла һәм, ни өчендер, "икълим" мәгънәсендә бәгъзан "Урал" дигән сүзне куллана. Ләкин аның икълимләр хакында белеме чуалчык, мәсәлән, ул алтынчы икълим белән җиденчене болгатып, чуалтып йөртә, аның күбрәк әһәмият биргән нәрсәләре - нәһерләр, анда да Идел хаузасындагы Болгар илендәге нәһерләргә мөфассалрак туктала. Миас, Ай, Өфе, Чирмешән, Нократ, Мишә, Зөя, Казанка шикелле вак-төяк елгаларны шул мәшһүр нәһерләр рәтеннән саный, тәфсилләп, аларның кайсысының кайсысына койганнарын сөйли. Ләкин "Ока иделе Агыйделгә коя" дигән шикелле тупас ялгышлары бар. Җиденче икълимнең башка елгалары хакында ул: "Мәшһүр елгалар чукдыр, барыны язмак мөмкин дәгелдер", - дип кенә уза. Шул ук вакытта әллә кайдагы әллә нинди "Риҗаль әл-гаиб" чишмәсе аның өчен бик әһәмиятле. +Китапның икенче кыйсемендә болгарларның ислам кабул итүләре һәм Болгарда вә Болгарстанда булган табигыйн вә изгеләр хакында сөйләнә. Болгарларның ислам кабул итүләре хакындагы мәгълүмат һәммәсе тарихи дөреслектән ерак булган хорафаттан гыйбарәт. Мөхәммәд пәйгамбәр, Болгар ханы Айдар ханны дингә дәгъвәт кылу өчен, өч сахабәне махсус Болгарга җибәрә. Ханның кызы Туйбикә фалиҗ зәхмәтенә мөбталя булган була, табиблар аны терелтүдән гаҗиз калалар. Сахабәләр, үзләрен табиблар итеп күрсәтеп, халыкны дәвалап йөриләр. Ахырда аларның осталыгы ханга ишетелә. Хан, аларны чакыртып, кызын дәваларга куша. Кызны терелтер өчен яшь каен себеркесе кирәк була. Вакыт кыш көне булганга, себерке табылмый. Әгәр кызын терелтсәләр, хан аларның диннәрен кабул итәргә вәгъдә бирә. Сахабәләр кәрамәт белән каен агачы үстереп, шуның себеркесе белән кыз чабынгач, терелеп, мунчадан үз аягы белән йөгереп кайта. Бу кәрамәтне күреп, Айдар хан бөтен вәзирләре һәм шәһәр халкы белән мөселман булалар. Хан кызы Туйбикәне сахабәләрдән Зөбәер бине Җәгъдәгә никахлап биреп, ул, Болгарда калып, шунда вафат була. Башка сахабәләр мәчет бина кылып, халыкка дин өйрәткәннән соң кайтып китәләр. Менә бу - Болгарның мөселман булуы хакында безнең татар арасында бик таралган легенданың вариантларыннан берсе. Бу легенда бик борынгы заманнарда, ихтимал, Болгарның үзендә үк ясалган булырга кирәк. Һәрхәлдә, бу риваятьләрнең төрле вариантлары - язылганнары һәм халык телендәгеләре җые лып, чагыштырылып тикшерелергә тиеш иде. +Мөслими, шушы хикәяне сөйләгәннән соң, Болгар илендәге изгеләрне вә аларның дин тарату юлында кылган хезмәтләрен тәфсыйлән сатарга керешә. Мөәллифнең асыл максаты да Болгар иленең тарихын сөйләү булмаенча, шул изгеләргә хассыр кылына. Китапның бу кыйсеме биш фасылга бүленә: 1) Болгарның үзендә булган табигыйн. 2) Болгарның тирәсендә булганнар. 3) Болгардагы тәбгы табигыйн. 4) Болгардагы табигать (табигаләр). 5) Болгардагы мәшаихләр вә әүлияләр. +Менә бу кешеләрне Мөслими мәгълүм кешеләр шикелле итеп сөйли, аларның кай җирлек, кай авыллык булуларын, каберләре кайда икәнлеген бәян кыла, аларны исемнәре һәм аталары исеме белән атый, аларның мишәрләр вә башкортлар арасында ислам динен тарату юлында кылган хезмәтләрен саный. Шәһри Болгарга сахабәләрнең килүе коры бер мифтан гыйбарәт булганга, бу кешеләрнең табигыйннән була алмаулары хакында, әлбәттә, сүз дә булырга мөмкин түгел, әмма аларның исемнәре вә эшләре безнең Мөслимигә кайдан мәгълүм булган - бу хакта тәгаенләп бер сүз дә әйтер хәл юк. Ихтимал, ул бу мәгълүматны төрле авылларда халык авызында йөргән риваятьләрдән чүпләп җыйгандыр, төрле изгеләрнең каберләрендәге мөҗавирләрдән ишеткәннәрен язып ала баргандыр. Бу риваятьләрнең күбесе әле аның заманында халыкның хәтерендә булып, соңыннан, заман үтүе белән, онытылып беткәннәрдер. Ихтимал, ул вакытта әле аларның күбесенең кабер ташлары да исән һәм укырлык булганнардыр. Мөслими санаган кешеләрдән каберләре хәзерге көндә дә сәламәт булган һәм халык аңында тарихлары Болгар белән галякале әүлияләр юк түгел. Җөмләдән берсе - Казан артында Әйшә авылындагы казан татарларының бик сөекле зиярәтгяһләре булган Гайшәбикә һәм Мулла Хаҗи каберләрен күрсәтергә мөмкин. Шуңар күрә дә уйлана ки, "Тәварихе Болгария"дә саналган кешеләр - ихтимал, һәммәсе тарихи затлардыр. Аларның исемнәренең дә, күбесенчә, бик борынгы төркчә-татарча исемнәр булуы бу фикерне куәтли. Бу китапта хәзерге тормышта гына түгел, хәтта якынрак заманнарда да очрату мөмкин булган гаҗәп төрле иске татарча исемнәр бар, андый исемнәрне бары тик "Мөстәфад әл-әхбар" вә "Асар"да гына очратып була. Ризаэтдин хәзрәт "Асар"ында Мөслими хакында: "Занымызга күрә бер мәҗзүб адәм булып, гомерләрене зиярәтләрдә йөреп, һәрбер нәзер вә сәдака ашаучылар тарафыннан эшләнеп чыккан хәбәрләргә ышанып язып йөргән улса кирәк", - ди. Риза хәзрәт тә бу кешенең соңрак заман кешесе булуын дәгъва итә. +Китапның бер җирендә шушы сүзләр бар: "Без нәкыль идүке (итдүке?) мәкамат табигыйндә улан китапларда күрелмәде, әмма сахибе әйде (айде - әйтде?) бу ике нәһердә улан табигыйн нәр гадәде беленмәде". Бу җөмләнең мәгънәсе яхшы ук караңгы. Табигыйн хакында язылган ниндидер китаплар булып, Мөслими үзенең язганнарын шулардан күчергән дип аңларга мөмкин. Әмма "сахибе әйтде" дигән сүзне ничек аңларга кирәк? Китапта әйтелгәнне әйтәме, әллә ул, китапның мөәллифе Мөслимигә гасырдаш кеше булып, аңар үз теленнән әйткәнме? Китапның бик озын гына (15 битлек) хатимәсе Аксак Тимернең сугышларына багышланган. Монда Тимернең Чыңгыз хан белән, Надиршаһ белән сугышуы, Истанбулны алуы, Болгарны харап итүе хакында сөйләнә. Күренә ки, болар һәммәсе - тарихи дөрес вакыйгалар булмаенча, хакыйкатьтән бик ерак нәрсәләр, Мөслиминең тарих бабындагы наданлыгы җәгърафия бабындагы наданлыгыннан артыграк, ул үз заманасындагы тарих китапларының һичберсе белән таныш булмаска кирәк. Тарихи вакыйгаларны сөйләгәндә, ул шундый фахиш хаталар ясый ки, Мәрҗани үзенең тәнкыйтендә бу хәттән ашкан ялганлауга ачуы килеп, чыдый алмыйча, аны "кәззаб", "җаһил", "ахмак", "сәфиһ" дип атый, әгәр аның бөтен ялгышларын берән-берән санап тәнкыйть итә башласаң, җилдләрчә китап язарга кирәк булыр иде, ди. Чынлап та, аның бөтен тарихи хәбәрләре тоташ бер хатадан гыйбарәт. Мәсәлән, аныңча, Тимер Кытай падишасы (?) Чыңгыз ханны дингә өнди. Кабул итмәгәч, аны үтерә: шулай итеп, Мөслимичә, Чыңгыз үзенең вафатыннан 110 ел соң дөньяга килгән Тимер белән гасырдаш булып чыга. Аннан соң төшендә Хозыр килеп, аңар Бохара шәһәрен "кызылбашлыкдан хәляс әйләргә", Надиршаһны үтерергә Алладан әмер китерә. Тимер, Надиршаһны "әһле сөннәт" итәр өчен, бик озак сугыша. Ахырда җиңеп, башын кисә. Надиршаһ исә XVIII гасыр кешесе булып, вафаты 1747 елда. (Менә моңар караганда, Мөслими XVIII гасыр ахырыннан да иртә булган кеше булмаска кирәк), шуннан соң яңадан Хозыр пәйгамбәр килеп, аңа, Истанбулга барып, төрек солтаны Мәһди белән сугышырга куша. Сугыш игълан кылуның сәбәбе - төрек солтанының Истанбул голәмасының һәм халкының бәччәбазлык, каһвә эчү, челем тартуга мөбталя булулары, җәмәгать намазыннан калулары, намазга ат белән барулары, кәҗә тәкәләре сөзештереп уйнаулары. Менә төрекләрне шул бозыклыклардан тыю өчен, Алла Тимерне Истанбул өстенә мөсәлләт кыла. Тимер Истанбулны җиде ел мөхасарә кылганнан соң, ахырда хәйлә белән ала. Солтанны әнваг газап белән үтерә. Галимнәрне астыра. Тимер вакыйгаларында иң озын вә мөфассал сөйләнгәне - шушы Истанбул вакыйгасы. Тимернең Йылдырым Баязид белән Анатулыда сугышуын, аны җиңеп әсир алуын Мөслими колагының бер чите белән генә ишеткән яки үз китабы шикелле үк хорафи бер китаптан истифадә итеп язган булырга кирәк. Мәһди исемле төрек солтаны Төркия тарихында булганы юк, Аксак Тимернең дә Истанбулны мөхасарә итүе һәм алуы булган бер эш түгел. Гомумән, Мөслиминең бу тарихи мәгълүматны нинди мәнбәгъләрдән алуы - бик кызыклы һәм тикшерелергә тиеш мәсьәләләрдән. +Истанбулдан соң Тимер һәртөрле бидгатьләрне бетерү өчен Ширванга, аннан Дагстан йортына, аннан Чистай кальгасына, аннан Андрей кальгасына бара. Аннан соң Тимер шәһри Болгарга таба юнәлә. Болгар халкы, мөяссәр юк дип, җомга укымыйлар, биш вакыт намаздан соңгы әүрадләрне калдыралар икән, галимнәре рибаның һәм буза вә максама эчүнең хәләллегенә фәтва биргәннәр икән. Менә шул гөнаһлары өчен Алла алар өстенә Тимерне җибәрә. Ул вакытта Болгар ханы Бикчура исемле булган. +Мир-Тимер белән Болгар галимнәре арасында төрле шәригать мәсьәләләре хакында озын моназара башлана. Ахырында Тимер гаскәрләренә Болгарга һөҗүм итәргә әмер бирә: "Укларыңызны вә тупларыңызны атыңызлар, биллаһи галиел-газыйм, бу Болгар шәһәренең урыны начиз вә набуд идәрмен", - дип ант эчә. +Таш кальгаларны туп белән ваттырып, Волга төбенә салдыра. Унике вәзире белән Бикчура ханның башларын кистерә, лөэлөэ әмсал кызларын вә хатыннарын кол итеп, гаскәрләренең рәисләренә бирә, утыз алты голәманы таганга астыра. Калган халыкка бер җомганың эчендә читкә китәргә әмер итә. Шуннан соң Болгар халкы әтрафка таралалар, Болгар шәһәре исә бетә. Халыкның таралып утыруын Мөслими бу рәвешчә тасвир итә: "Җанбакты карты ыругы илә чыкды. Җанбакты авылы үлде, вә янә безнең Мөслим бабамыз ыруы берлә Ташбилге елгасына төште - Ташбилге авылы булды. Татыш (Тәтеш) карты ыругы берлә Ак Идел (?) ярына төште - Татыш авылы булды, бәгъзылары Казан суының тамагында яңа Казанга күчеп киттеләр, бәгъзылары Уралның җәнүб шәркыйсенә Сарайчыкка күчтеләр, бәгъзылары кыргыз халкына керделәр ля илә ниһая әтраф галәмә таралдылар". Бу риваятьләрне Мөслими халык авызыннан ишеткән булырга кирәк. Һәрхәлдә, алар Казан татарларының үз ганганәләрен борынгы Болгарга ничек илтеп терәгәнлекләрен күрсәтәләр. Тимернең Болгарны харап итүе - безнең татар арасында бик таралган ялгыш фикер, тарихи галәт. Мөслими үзенең китабында халык телендәге шул риваятьне генә алып язган. Дөреслектә, Аксак Тимер, Туктамыш белән сугышыр өчен Идел буена килгәндә, Болгарга якын килсә дә, аңар барып җитмәгән, мохасар итмәгән һәм җимермәгән. Сарай ханнарыннан Пулат Тимер исемле кешенең, чынлап та, Болгарны харап иткәне мәгълүм. Менә шул Пулат Тимерне халыкның хәтере Аксак Тимер белән саташтырып, Болгарның харабын Тимерләрнең арада мәшһүррәк булганына нисбәт биргәндер. Чынлыкта, Пулат Тимер һәлак иткәннән соң да, Болгар шәһәре тәмамән юкка чыкмаган, бәлки әһәмиятсез бер кала хәлендә XV гасыр ахырларына кадәр барып, зәгыйфьләнә-зәгыйфьләнә, табигый үлем белән үлгәндер дип тарихчылар тәхмин итәләр, чөнки һичбер вакыт калалар дәфгатән югалып китмиләр, никадәр яман туздырылса да, халык бер өйрәнгән урынына кире кайтып утыручан була. Шәһәрләр бетсәләр дә, акрынлап икътисади әһәмиятенең үзләреннән китүе аркасында эреп бетәләр. Болгар да шул ук хәлгә тарыган, икътисади мәркәз Казанга күчкәч, ул, зәгыйфьл әнеп, ахырда тәмам юкка чыккан. +Тимер, Болгар вә Кашанны туздырганнан соң, Мәскәү өстенә сәфәр итә. Ләкин Владимир кальгасына җиткәч, тагын Хозыр пәйгамбәр төшендә күренеп, аңар: "Сиңа Мәскәү йортын дингә дәгъвәт итәргә Алла Тәгаләдән әмер юк, кайт, фәкыйһ Әбүләис (Әбү әл-Ләйс) Сәмәрканди кабере эчендә сиңа мөштак булып ята", - ди. Тимернең гаскәрендә булган голәмаи Тәфтазани да аңар кайтырга киңәш бирә. Шулай итеп, Тимер кире борылып кайтып китә. Ләкин китәр алдыннан ул хыялый хикәяләрдәге баһадирларга гына килешә торган бер батырлык күрсәтеп китә: ул көнне русларның Покрау бәйрәмнәре улып, халык "теләү"гә чиркәүгә кергән икән. Тимер чиркәү күршесендәге бер русның кара байталын, ике арт ботыннан тотып, чиркәүгә ыргыта. Чиркәүнең манарасы ава, байтал икенче якка барып төшеп, сөякләре көл була. Байтал төшкән урында бер күл пәйда булып, Тимернең гаскәре шул күлдә тәһарәт алалар. Ул күл хәзердә дә бар, имеш, ул чиркәүгә дә кермиләр, имеш. Менә Тимернең, Мәскәү өстенә бара башлап та, яз җитүдән куркып, кире борылып кайтуы шикелле тарихи бер вакыйга халык легендаларында шул рәвешчә гакес иткән. Кайтышлый Тимер Казан шәһәренә туктый. Казан ханы Илһам исемле була. Ул Казан тирәсендәге Курса, Кәче, Салавыч шикелле авыллардагы изгеләрнең каберләрен зиярәт кыла, юлда тагын әллә никадәр калаларны харап итә, әллә никадәр халыкларны дингә дәгъвәт кыла. +Гомумән, Аксак Тимер, Мөслими буенча, дөньядагы халыкларны туры юлга күндерү өчен Алла тарафыннан җибәрелгән пәйгамбәр шикелле бер кеше булып чыга. Бер халыкка каршы сугыш ача икән, ул аны ислам диненә дәгъвәт кылыр өчен яки шигаләрне сөнни ясар өчен, һич булмаганда гөнаһка, фисыкфәсадка баткан илләрне җәза кылу өчен эшли. +Мөслиминең Тимергә каршы ихтирамы бик зур. Ул аңар тәмамән Урта Азия ноктаи нәзареннән торып карый, "хәзрәте Аксак Тимер" дип кенә атап йөртә. Хәтта аның шәһри Болгарны харап итүе дә үзен "Болгари" дип йөртә торган Мөслиминең тамчы кадәр дә милли хөббе нәфесенә тими, ул бу вакыйганы үзенчә тәэвил кылырга тырыша. Бу - әлбәттә, Урта Азия мәдәниятенең безгә никадәр зур тәэсир ясаганын күрсәтә торган фактлардандыр. +"Тәварихе Болгария"нең теленә килгәндә, ул борынгы заманда язылган башка татар китапларына караганда күп җиңел тел белән язылган. Аның теле сөйләшү теленә бик якын. Алтын Урда ярлыкларының теленнән ул бик ерак, уйгур һәм монгол тәэсире анда юк. Без анда борынгы әдәби татар теле өчен характерный булган чыгтай вә госманлы тәэсирен күрәбез. Ләкин бу китапта чыгтай теленең тәэсире госманлы теленекенә караганда азрак. "Козуг, ачигланмагыл, кылаен, ирди, түрт" шикелле чыгтайчалыкларны без анда сирәгрәк очратабыз. Киресенчә, "япды (ясады), әйләде, килеркен, димәклә, ула, улдыкы, зинданә, исемләрене, соңра, вар, дәгел, чук" шикелле госманлы сүз вә формалары бик еш истигъмаль кылына. "Торур" урынына һәрвакыт "дыр" языла, "илә" белән "берлә", "булды" белән "улды" каракатыш йөртелә, "улган" шикелле борынгы әдәби телебезгә махсус госманлычалаштырылган формалар да очрый. +Өслүбдә "Сәид Баттал" тибындагы госманлылардан кергән хикәя китапларының тәэсире күзгә бәрелә, мәсәлән, "әлкыйсса", "әзин җанып" дип башлап китү, Хозырның Тимергә "чәкер гүшем" дип хитап кылуы шикелле - өслүбдә булсын, имляда булсын - гомумән, бертөрлелек, утырып җиткәнлек мөшаһәдә ителми. "Җәмигъ әт-тәварих" тәрҗемәсе +Идел буенда язылган китапларның иң борынгыларыннан берсе - мәшһүр иранлы төрк тарихчыларыннан Рәшид әд-Диннең "Җәмигъ әт-тәварих" исемле әсәрнең тәрҗемәседер. Иң борынгы дәвернең татар китаплары арасында кайчан язылуы тәгаен мәгълүм булган бердәнбер әсәр шушы. +Бу китап безнең халык арасында таралган вә укылган китаплардан түгел. Аның моңар кадәр мәгълүм булган бердәнбер нөсхәсен XIX гасыр башында яшәгән татар галиме (Казан дарелфөнүнендә татар теле мөгаллиме) Ибраһим Хәлфин университет көтепханәсенә алып биргән. Бу кулъязма 157 кәгазьдән гыйбарәт. Башыннан бер кәгазе һәм ахырыннанрак берничәсе төшкән. Бу нөсхәнең күчерелү тарихы 1641 ел. Ул артык матур булмаган ярым шикәстә, ярым тәгълик язуы белән язылган. +Бу нөсхә мөстәшрикъ Березин тарафыннан 1851 елда "Библиотека восточных историков" мәҗмугасының II җилдендә хәрфиян бастырылды. +Бу китапның икенче нөсхәсе шушы 1922 елда гына Казандагы мәркәз шәрык көтепханәсенә вакыф ителгән Галимҗан Баруди көтепханәсендә заһир булды. Бу кулъязма урта кулда 70 кәгазьдән (140 бит) гыйбарәт; шулай ук артык чиста булмаган ярым шикәстә язуы белән. Баб сәрләүхәләре һәм кайбер әһәмиятлерәк сүз вә исемнәр кызыл кара белән язылган. Кулъязманың ахырына шул ук кешенең кулы белән язылган "Дәфтәре Җыңкызнамә" сәрләүхәсе астында 20 битле бер хикәя теркәлгән. Бу хикәя - Казанда басылган "Әхвәле Чынгызхан вә Аксак Тимер" дигән китапның бер кыйсеменең бераз гына үзгәртелгәне, шулай итеп бөтен кулъязма 160 биттән гыйбарәт. +Бу әсәрнең Галимҗан Баруди көтепханәсенә ничек килеп кергәне мәгълүм түгел, ләкин Барудиның соңгы хатыны - Шакуловлар кызы Гайшә ханым белән бергә Касыймнан Казанга килгән язма китаплар арасында булган булуы якын ихтималлардан. Чөнки "Җәмигъ әт-тәварих" тәрҗемәсенең асылы Касыймда язылып, Казан татарлары арасында таралган китап булмаган. Тәәссеф ки, Хәлфин нөсхәсенең кайдан табылганлыгы мәгълүм булмады. Ул да, ихтимал, Касыймнан китерелгәндер. Аның күчерелү тарихы 1735 ел, димәк, дарелфөнүн нөсхәсеннән алты еллар элек. +Дарелфөнүн нөсхәсе белән Баруди көтепханәсендәге нөсхә текст ягыннан бер-берсенә бик якын булсалар да, алар арасында беркадәр аермалар юк түгел. Бу аермалар - китапның эчендәге кайбер кисәкләрнең бер нөсхәдә булып та, икенчесендә булмавында. Дарелфөнүн нөсхәсенең югалган беренче кәгазендә мөтәрҗим тарафыннан язылган мөкаддимә булып, аның ахыр гы юллары гына сакланган. Аннан соң "Фасыл әл-әүвәл" сәрләүхәсе астында Борис Годуновка багышланган, басмада биш битле бер фикърә дәреҗ ителгән. Баруди нөсхәсендә бу кисәкләр юк. Китапның ахырындарак "Дастане Булгайыр хан бине Тулушикъ улан" сәрләүхәле баб Баруди нөсхәсендә бөтен түгел: актыгыннан яртыдан артыграгы (бит ярымнар чамасы) төшерелеп калдырылган. +"Дастан Идегә би разыйа Аллаһу галәйһи" сәрләүхәле бабның башыннан һәм ахырыннан бер кадәресе һәм "Дастане Йадкяр хан бине Әйби Гарәб улан" сәрләүхәле бер генә битле бөтен бер баб дарелфөнүн нөсхәсендә юк. Алар югалган кәгазьләрдә булганнардыр. +Әмма Баруди нөсхәсендәге төшеп калган урыннар касдән калдырылганга ошый, чөнки китапның баш кәгазе сәламәт (китапның исемен язу урынына, шәрык гадәтенчә, беренче бит калдырылган); китапның эчендә вә ахырында да төшкән кәгазьләр юк. Тел һәм текст ягыннан ике нөсхә арасында аерма юк дияргә ярый. Имля вә гади язу хәттыларында аз гына башка лыклар күзгә чалына. Хасыйль, бу ике нөсхә бик уңайлы рәвештә бер-берсен төгәллиләр. +Бу китап XVI гасыр белән XVII гасыр арасында, Русия тәхетенә Борис Годунов хөкүмәт сөргән вакытта, Касыйм - Ханкирмән шәһәрендә мәйданга килгән. Бу шәһәр - Рязань губернасының шималендә, Ока иделенең сул ярына салынган бик борынгы бер мишәр каласы. Электә аның исеме Кирмән булган. Кирмән борынгы монгол-төрк телендә кальга - крипыч мәгънәсендә. Хәзердә дә бу шәһәрнең халкы аны "Кирмән" яки "Ханкирмән" дип атыйлар. Казан татарлары "Кәчем" диләр; бу - "Касыйм"нан бозылган сүз. Бу шәһәр 1471 елда Мәскәү князе тарафыннан Казан ханзадәсе Касыймга бүләк итеп бирелгән. Шуннан соң аның рәсми исеме "Город Касимов" булып киткән. Касыйм ханнары бер нәселдән генә килмичә, күбесенчә бер-берсенә һич кардәшлекләре булмаган шәхесләр аның тәхетенә утыра торган булганнар. +Рус вәкаигънамәләре буенча, 1598 елда Борис Годунов Кир - мән тәхетенә кыргыз ханзадәсе Уразмөхәммәдне утырта. Уразмөхәммәд - 1565 елда Русиягә табигъ булган кыргыз ханы Тәвәккәлнең туганнан туганы. Ул, рус вәкаигънамәләренең хәбәренә күрә, үзенең дусты - Себер ханы Сәидтәк белән бергә рус гаскәре тарафыннан әсир алынган. Шуннан соң Мәскәү патшасы Федор Ивановичның сараенда торып, шул вакытта хөкүмәт башында торган чукынчык татар Борис Годуновның тәлинкәсен ялаучылардан булган. Шуның аркасында ул 1595 елда, Борис патша булгач, Касыйм тәхетенә утырырга муаффәкъ була. Безнең мөәррих Уразмөхәммәдне Сәидтәкнең дусты дип түгел, бәлки тоткыны иде дип күрсәтә, бәгъзы рус вәкаигънамәләре дә бу риваятьне куәтлиләр. +"Җәмигъ әт-тәварих"ны төркичәгә тәрҗемә кылучы - шул Уразмөхәммәднең якын кешеләреннән Тарак тамгалы җәлаир ыругыннан Кадыйргали би исемле кеше. Ул Уразмөхәммәд хозурында зур дәрәҗәле, игътибарлы вә тәэсирле адәм булган булырга кирәк. Уразмөхәммәдне халыкка күтәрү мәрасимендә иштиракь иткән дүрт иң зур дәрәҗәле кешедән берсе шушы Кадыйргали би булган. Хасыйль, ул Уразмөхәммәд ханның ата-бабаларына ук хезмәт итеп килгән. Җәлаир ыругы соңыннан төркләшкән мәшһүр аксөяк монгол ыругларыннан булып, төрк-татар тарихында зур роль уйнаган. Кадыйргали би дә, Уразмөхәммәдкә ияреп, Азиядән килгән булган. Ул үзенең нәселе хакында китапның ахырында түбәндәге сүзләрне яза:2 +"(Әл-хакыйрь, әл-фәкыйрь бәндәи нәвайи) Кадыйргали би (битеде): "Бән Хушум би бине Тәмҗик (һәрду) бәһадур бине Әдимшәекъ мирза [бине] агасы Караҗ би. (Аның нәселе Шәех Суфи би ирүр), бине Кобай, бине Канбәр Мирза, бине Итаули би, Итбага би ирүр [бине]. Җәдде Чыңгыз хан заманыда Сартак ноян ирүр. Аның углы (һәрду әмир) Җәлаир Саба ирүр. Аның нәселе җәлаир Тәбирә би ирүр, аның нәселе Итаули би ирүр, мәгъ руф, мәшһүр торур. Урус ханның нәселе дә олуг өмәраи бозорг ирүр вә Урус ханның мәймәнә мәйсәрә бу торур. Бу йирдә йад кылынды, йәгъни мәймәнә уң кул, мәйсәрә +Мәймәнә : Мәйсәрә : +әкъваме каум Катагыйн әкъваме кауме Алаҗ Миңи +ирүр, ике сан нәфәр ирүр, өч сан нәфәр +Каум Катагыйн үз араларында бу заманга дигәч олуглары (үз араларында) мәгъ лүм ирүр. Әмма Алаҗ Миңи арасында олугы Тарак тамгалы Җәлаир булгай. [Та] Чыңгыз хан заманыдин бирү вә мәртәбә-мәртәбә била[н] Тәбирә бикә тикде. Андин Шәех Суфи бикә (тикде), андин Итаули бикә тикде, андин Итбага бикә тикде, андин Караҗ бикә тикде, андин Тутка бикә тикди. Бу Алаҗ Миңинең агасы бола килгән(ләр), болар торур. Үзбикийа арасында мәгълүм, мәшһүр торур". +Бу китап Уразмөхәммәднең вәли нигъмәте Борис патшага багышланып, ихтимал, аңар тәкъдим ителергә дә уйлангандыр, чөнки аның башында мөәллиф Борисны чын шәрык ысулында күкләргә күтәреп мактый. Бу мөкаддимәдә без Борис Годунов исеменә шушы мәдехләрне укыйбыз: "Җөмләтел крәстиан патша хәзрәтләре Борис Федорович, олуг бик, ак хан... +Айналасы алты хан, түкрагы түрт хан, дөнйаның түрт бөреҗен билкан хан. Хәляикын гаделлек билан сөргән хан, йәтимләргә рәхим кылыйб, чигайларны туйдырган хан. Кыш вә йаз, ай вә йыл хәзинәдә бар малын Хак йулында ихсан кыйлган хан... Тәхтең синең тагга охшар, халкың синең са йа'и дәүләткә охшар. Затың синең мисалы айга охшар, гаделлегең синең болытка охшар. Фигылең синең шәфәгатькә охшар, хәйрең синең тингизка охшар. Ил ашасун, йөз йашасын, аты йахшы Борис хан... Тәңре әзәлдин синка бөйле берде, тәхте Сөләйманны синка рузи кылды. Гадел килде, золым күтәрелде. Кем сине күрә алмас, тәнедә башы вә ни җаны бар. Кем сиңа коллык кылыб хезмәт кылса, гыйззәте артыр. Кем күп биликне белеб куңелендә тотса, дәүләте артыр. Сәгадәт аңа йар булса, михнәтне ким тартар... Ак урданың күктәге болыт кеби күп гаскәрең бар. Ай кеби, көн кеби халыкка яруклыгың бар. Барча урус вә татар вә нимеч вә липканың Борис атлих ханы бар... Җиһан эчендә дөньяның бөреҗин гиздим мән. Күп китаплар да укып һәм билдим мән. Гадел вә инсаф хәбәрин һәм күрдем мән. Бу камәт сахавәт падишаһ һич күрмәмешем. Көн дә синең хәйрең иксәмәс. Хәзинәңдә һич малың түкәнмәс. Түрт тарафка биреб, һич кимемәс. Кем синең шәфәгатеңә очраса, үлсә, үкенмәс". +Китапның ахырында язучы "сәбәбе тәэлиф" хакында түбән +"...сәбәп ул торыр: кем бу тәварихка Уразмөхәммәд хан хәзрәтләренең ата-анасыдин коллык кыйла килгән җәлаир тарак тамгалы ирди, "Чыңгызнамә" китабыдин бу нөсхәне фарсы телендин төрки телегә укурды. Кайусын соң заманда булганларны үз истинбатыйндин Аллаһы Тәгалә тәүфикъ биреп тасниф кыйлды. Падишаһ Борис Федоровичның тоз-үтмәк гадле хакы өчен бителде вә тәкый Уразмөхәммәд хан хәзрәтләренең ниҗук падишаһ хәзрәтләре гыйззәт икрам билән хан лыкка ултыргызганын, хәзрәте Нух галәйһиссәламдин бер Угызга дигәч, Угыздан Һиҗрәткә дигәч, Һиҗрәтдин Чыңгызга дигәч, Чыңгыздин бу заманга дигәч нә җаклы падишаһлар, ханнар үтеб ирде - тәмамысы бетелде". +Кадыйргали бинең тәрҗемәи хәленнән без артык бернәрсә дә белә алмыйбыз. Ихтимал, ул заманасына вә мохитенә күрә чибәр генә галим кеше булгандыр. Ләкин гарәп сүзләрен бәгъзан бик ялгыш язуы аның гыйльми дәрәҗәсе хакында бераз шөбһәгә төшерә. +Китапның язылу тарихы милади 1602 елга туры килә. Баруди көтепханәсендәге нөсхәнең иң ахырында шушы сүзләр язылган: "Кәтәбәһү галә йәди әз-зәгыйфь Кадыйр Гали бик бине Хусум би тарихның мең дә унберендә куян йылы, мөбарәк мөхәррәм аеның ахырында шинбә көне бу тарихны тәмам кылды. Ошбу тарих әүвәл ошбу китапның нөсхәсенең тарихыдур". Соңгы җөмлә, әлбәттә, күчерүче тарафыннан арттырылган: ягъни монда китерелгән тарих - китапның асыл нөсхәсендәге тарих икәнен ул укучыларга аңлатып китәргә теләгән. Әсәрнең кайчан язылуын аерымачык белдерә торган бу кәтга дарелфөнүндәге нөсхәдә бөтенләй юк. Анда аның урынына "1051 сәнә тарих тәмам шәд" дип кенә язылган. Бу исә 1841 гә туры килә торган күчерү тарихы. +Бу китапны мөәллиф ниндидер фарсыча "Чыңгызнамә"дән тәрҗемә кылдым дисә дә, аның мәшһүр Урта Азия мөәррихе Рәшид әд-Диннең "Җәмигъ әт-тәварих"ыннан бераз кыскартып тәрҗемә кылынганлыгы аерымачык күренеп тора. +Рәшид әд-Дин бине Гыймад әд-Дәүлә Әбелхәер - Чыңгыз нәселеннән килгән һәм XIII-XIV гасырларда Иранда хөкем сөргән "Илхани"лар сөляләсе хозурында вәзирлек хезмәтендә булган кеше. Нәсел ягыннан ул - таҗик. Монгол ханнары да, Шәрык хөкемдарларының гадәтләренә ияреп, үзләренең яннарында шагыйрьләр, галимнәр вә мөәррихләр асрый торган булганнар. Рәшид әд-Дин иң элек Абака хан (1282-1295) хезмәтенә кергән. Ул үлгәч, Газан хан (1295-1304) хозурында торган. Бу хан аңар җирле Иран әһалисе аңларлык фарсы телендә монгол-татарларның тарихын язарга тапшырган. Бу тарихны язу өчен Рәшид әд-Дин монголларның мөкаддәс китабы булган "Алтын дәбтәр"дән һәм монгол тарихын күңелдән белүчеләрнең сүзләреннән файдаланып язган булырга кирәк, дип уйлыйлар. Газан хан үлгәндә, Рәшид әд-Диннең тарихы тәмам булмый калган. Газан ханның хәләфе Үлҗәйтү хан (1304-1316) аңа бу әсәрен, киңәйтеп, бер гомуми тарихка әверелдерергә боерган. "Җәмигъ әт-тәварих" исемле бу зур әсәр 1310-[13]11 елларда тәмам булып, башта өч җилддән гыйбарәт булган: 1) Монголлар тарихы, 2) Тарихе гомуми һәм Үлҗәйтү ханның хөкүмәт сөрүе, 3) Җәгърафиядән мәгълүмат. Ләкин бу әсәрнең беренче бүлегеннән башкасы югалган. Ислам голәмасы Рәшид әд-Дингә каршы кубып, аны хыянәттә гаепләгәннәр. Ул 1318 елда Әбүсәид ханның әмере белән үтертелгән. Ихтимал, "Җәмигъ әт-тәварих"ның ике җилде шул вакытта юк ителгәндер. Бу китап төрк вә монгол тарихын өйрәнү өчен иң ышанычлы вә дөрес мәнбәгъләрдән хисаплана. +Төркчә тәрҗемәсенә килсәк, аның мөндәриҗәсе гомумтөрк халыкларының, хосусан монголларның тормыш вә тарихларына гаид булып, күбрәк урыны Чыңгыз ханга багышланган. Ләкин мөтәрҗим китапның ахырына, үз тарафыннан бераз арттырып, Рәшид әд-Диндә булмаган соңгы әхвәл хакында сөйли; иң ахырда Ханкирмәндә Уразмөхәммәд ханның тәхеткә утыруын тасвир белән тәмам итә. +Мөәллиф Уразмөхәммәднең нәселен, кайдан чыгуын, Борис хозурында кабул ителүен, аның Борис тарафыннан тәгаен ителгән алпавыт (боярин) белән бергә Кирмәнгә килүен, мәчеттә тәхеткә утыру мәрасимнәрен, мәрасимдән соң булган зыяфәтләрне тәфсилләп сөйли. Аның бу тасвирлары шул заманның гадәтләрен күрсәтә торган ачык бер тарихи картина бирәләр. Тәхет туенда хисапсыз бал һәм аракы эчелә, елкылар, сарыклар суеп, халыкны сыйлыйлар. Бер ай буенча тоташтан кичә-көндез гыйш-гыйшрәт кылалар. Муллаларга, хафизларга, ятимнәргә, толларга хәер-ихсаннар кылына. Коллар азат ителә. +Китапдан бу заманда Касыймда югары даирәләрдә исерткеч эчүнең бик мәшруг бер эш булганлыгы күренә. Бу хакта мөәррих бер дә тартынмыйча сөйли, бик кызык кына итеп, диндарлык, мөселманчылык белән аракы эчүне бергә җыя; Уразмөхәммәд хакында ул "падишаһ Борис Федоровичның теләген теләде даим. Кичә-көндез бер касә мәй эчсә, аны йад кылмай эчмәс ирде, вә тәкый үзе Аллаһы Тәгаләнең коллыгында хазир ирде. Сәрвәре әнбийа Мөхәммәд Мостафа салләллаһу галәйһи вә сәлләмнең рухларына даим дога вә тәзаррог билән нийазлар кыйлыр ирде", - ди. Ихтимал, бу рәсми эчке мәҗлесләрендә шул ук муллалар, хафизлар, хәтта руханилар башлыгы Бүләк сәид үзе дә хәзер булганнардыр. Һәрхәлдә, бу эшләр Кирмән аксөяк сыйныфы арасында гадәтләрнең бик руслашкан булуын күрсәтәләр. Уразмөхәммәд ханның бөтен яктан Мәскәү тәэсирендә булуы, аның ханлыкка утыруы Годунов тарафыннан ясалган бер курчак уеныннан гына гыйбарәт булуы бик ачык күренеп тора. Мөәллиф үзенең хикәясен шушы сүзләр белән тәмам итә: "Уң кулы да шәригать белән гамәл кылыр ирде. Сул кулы белән угры-каракчыны, йаманларны патша Борис Федорович хан хөкеме-ярлыгы белән сәясәт камчысыны яманларга күтәк (?) орар ирде. Ул сәбәбдин Кирмән шәһәре Борис Федорович хан дәүләтендә әманлык ирде. Бу сәбәбдин көндин-көнгә падишаһе ислам Насыйр әд-Дин Әбелфәтех Уразмөхәммәд ханга дәүләте икъбаль илән ил ашап, йөз яшәп та әбәдел-әбәдкәчә дәүләт аңа йар булсын, инша Аллаһы Тәгалә, амин, йа Раббилгаләмин". +Китапның теленә килгәндә, ул чыгтайча диярлек. Язучының Урта Азия әдәби теле белән яхшы таныш булуы ачык күренә. Ләкин аның телендә бераз гына госманлыча һәм татарча тәэсире дә юк түгел. Бу - китапның телен беркадәр борынгы татар әдәби теленә якынлаштыра. Татарча тәэсире хосусан ахырда, соңгы вакыйгалар сөйләнгән урыннарда күп. Монда чыгтайча "куллугига", "өстика" урынына "коллыгына", "өстенә" шикелле тәркибләр, "бирлә" урынына "билән" (белән); татарча сүзләрдән "урам", "күренеш", "янәшә" күк сүзләр, "Шәехгали ханның салдырган таш мәсҗеде" дигән күк татарча гыйбарәләр очрый. Китапны язучының, Идел буе татары булмавына карамый, телендә татарчалыкларның булуы мохит тәэсиреннән килгәндер дип уйланырга тиеш. Госманлы тәэсире бик аз: "әл" кеби, "күрмәмешем" шикелле сүзләр булса да, сирәк очрыйлар. +Фарсычадан тәрҗемә кылынган урыннарда әсәрнең өслүбе шактый авыр. Җөмлә төзелешләре турыдан-туры фарсычадан алынып ясалганга, кайбер урыннары чыгышсыз, хәтта аңларга читен. Казан, Кырым, Касыйм тарихлары хакында мөәллифнең үзе тарафыннан арттырылган кыйсемендә теле бераз ачыграк, ләкин һаман да кытыршылыклардан хали түгел. Башта Алтын Урда канцелярияләрендә эшләп чыгып, татар ханнарының ярлыклары языла торган рәсми өслүб белән дә таныш булган булырга кирәк, бигрәк тә Борис ханны мәдехләгән мөкаддимәдә бу өслүбнең тәме сизелә. Китапның әдәби яктан бик матур, иң фәсыйх-бәлигъ язылган урыны - шушы мөкаддимә. Нәрсә белән язылган булса да, бу - чын шәрык тарызында тәртип ителгән бер мәдхия. Борисны мактау юлында анда һичбер төрле мөбаләгалар кызганмаган. Шуның белән бергә аның өслүбе - чын-чын төрек рухында булган бизәкле өслүб. Аның һәрбер җөмләсеннән чит телләр тәэсиренә бирелмәгән саф төрекчәлек аңкып тора. "Галикәй аталык васыятьнамәсе" +Тел ягыннан әһәмияте булганга күрә, без татарның борынгы әдәбияты рәтеннән иске заманнан сакланып калган бер васыятьнамә хакында бер-ике сүз әйтеп узарга тиешле күрәбез. Бу документ XVII гасырда Ханкирмән шәһәрендә язылып, шунда сакланган. "Касыйм патшалары вә шаһзадәләре хакында тәфтиш" исемле мәшһүр тарихи әсәрне язган Вельяминов-Зернов аны табып, шул китабында нәшер иткән. Аның хакында ул: "Бу борынгы заманда Русиядә татар телендә язылган бердәнбер документлардан", - ди. +Бу васыять 1639 елда Касыймдагы аксөякләр сыйныфыннан булган Галикәй аталык дигән берәү тарафыннан Акмөхәммәд сәид илән Дустмөхәммәд мирза атына яздырылган. Акмөхәммәд сәид - мәшһүр сәид Шакуловлар фамилиясеннән булып, Уразмөхәммәд ханны Касыйм тәхетенә утыртканда аның тәхет хөтбәсен укыган рәисе рухани Бүләк сәиднең углы. Васыятьнамәдә телгә алына торган Фатыйма солтан бигем - шул вакытта Касыймда хан булган, бу шәһәрнең актыккы ханы Борһан солтанның анасы һәм шул Акмөхәммәд сәиднең кызы. Бу борынгы документның шул замандагы Касыйм татарларының югары сыйныфларының икътисади хәлләрен тасвир ягыннан да әһәмияте юк түгел. +Васыять чыгтайчага маил татар телендә язылган. Анда бик күп истигъмальдән чыккан татарча сүзләр, хәзер мәгънәләре караңгы булган истыйляхлар очрый. Имлясы бик ялгыш; хосусан, гарәп сүзләре бик фахиш хаталар белән (ишетелгәнчә) язылганнар. Аны язучы кятиб бик надан кеше булып, аңар имля кылып яздырганнар булса кирәк. Һәрхәлдә, хан сарае даирәсендәге кешеләрнең васыятьләрен язар өчен дә бер дөрес яза белүченең табылмавы XVII гасырдагы Касыйм татарларының мәдәни дәрәҗәләрен бик ачык күрсәтәдер. "Әхвәле Чыңгыз хан вә Аксак Тимер" +Бу әсәр дә "Җәмигъ әт-тәварих" һәм "Тәварихе Болгария"ләр рәтеннән, Идел буенда борынгырак заманда язылган китаплардан дип тәхмин итәргә мөмкин. Бу китап 1819 елда, Казанда татар галиме Ибраһим Хәлфин тарафыннан, дарелфөнүндә студентларга татар теле укытканда бер әдәбият вә тел нәмунәсе итеп куллану өчен бастырылган. Китапның тышында без шушы сүзләрне укыйбыз: "Әхвәле Чыңгыз хан вә Аксак Тимер вә тәварихләрә махсус бәгъзы кыйсем-кыйтгалар, замим вә тилмизләрә сәһләт өчен җәмигъ лөгатьләрене хоруфы һиҗа үзрә тәртип әйләп, императорның Казан университеты димәклә мәгъ руф баш мәдрәсәсе нәфегы чөн мәзкүр университетның лекторы титулованный советник Ибраһим бине Исхак Хәлфин иҗад вә тәкърир әйләмешем". +Ибраһим Хәлфин үзенең язган мөкаддимәсендә әйтүенчә, бу китап Казан татарлары арасында яхшы ук каралган һәм укылган булырга кирәк. Чөнки Хәлфин кулында берничә нөсхәсе булган. Ул, шөбһәле вә аңлашылмый торган урыннарны төрле кулъязмаларны чагыштырып тикшереп, үзе дөрес булырга кирәк дип уйлаганын алган. Әмма үзе тарафыннан китапка һичбер төрле үзгәреш кертмәгән. Аңлашылмастай булган сүзләрне, сызык астына төшереп, русчага тәрҗемә иткән, шулай ук китапның ахырына шундый сүзләрнең әлифба тәртибе белән төзелгән лөгатен шәрех иткән. Әлхасыйль, бу кадерле борынгы китапны бастырган вакытта, Хәлфин Яурупа галимнәре тота торган бер юлны тоткан. +Бу әсәрнең кем тарафыннан, кайда вә кай вакытта язылуы хакында аның үзендә турыдан-туры мәгълүмат юк. Хәлфин дә бу хакта бернәрсә белә алмаган. Ул бары китапның "таснифы кадим вә тәләффызлары себер татарынча кеби" дип әйтү белән канәгатьләнә. Ләкин китапта сурәтләре булган тамга вә галәмәтләрнең бәгъзы җир астыннан чыккан иске акчалардагы галәмәтләргә охшавына бина кылып, Казан татарлары арасында үзләренең тарихларына гаид борынгы заманнан бирле языла килгән вәкаигънамәләре булуын, бу китапның да асылы шуннан алынып язылуын тәхмин итә, тик бу китапка нигез булган шул иске тарих китаплары руслар белән татарлар арасында булган сугышларда тәләф булып беткәндер, дип уйлый һәм Казаннан ераграк торучы татарлар арасында табылуларын ихтимал тота. Бәлки, Хәлфин бу сүзләрне шушы китапның ахырына тагылган Казан тарихына гаид вәкаигънамә калдыкларына иснадән иткәндер. Димәк, китапның нә эченнән, нә тышыннан аның кем тарафыннан кайда вә кайчан язылуы хакында тарихи мәгълүмат алып булмый. Бу хакта бер-бер фикергә килер өчен башка юллар эзләргә хаҗәт булып төшә. +Моның өчен әсәрнең теленә карарга гына кала. Хәлфин бу хакта ни өчен "себер татарлары кеби" дигәндер - без моны белә алмыйбыз, ләкин, фикеребезчә, бу китапны язучы яки, һич булмаганда, үзенчә эшләп чыгаручы кеше Казан татарларыннан булса кирәк. Чөнки аның теленең төбе татарчага бик охшаган. Борынгы "әдәби тел" катлавы бу әсәрнең теле өстенә никадәр калын булып утырган булса да, аның асыл төзелеше (структурасы) татарча булуы дикъкать белән моталәга итүчегә ачык күренә. Борынгы төрк сүзләре, чыгтай вә госманлы сарфи формалары астында китапның бөтен буе белән чын казан татарынча җөмләләр, үтә татарча гыйбарәләр вә тәгъбирләр күзгә бәрелеп тора. +Хасыйле, без монда шул ук татарның борынгы әдәби телен, шул ук катышкан (корама) телне күрәбез. Шул ук чыгтайча вә госманлыча тәэсирен мөшаһәдә итәбез. "Тышкару - ташкару, үзигә, хатынига, андаг, бондаг, файдалиг, сакаллиг, корытылгу, кылгыйл, күркүзгел, бинаян, күрәрсен, ултырың, булгалы, булгай, ирсә, ирмеш" шикелле чыгтай формалары һәм шулай ук байтак кына аерым чыгтайча сүзләр (йа - җәя, ягыр, таңла, агыр (кыйммәтле) һәрвакыт истигъмаль ителә. Күп сүзләр татарча, госманлыча һәм чыгтайча формада кара-каршы йөртелә: мәсәлән, "тау-таг, җау-йау-йаг, туру-тугры, дәхи-тәкый, кимам-киман, итде-иде, диде-тиде, иде-ирде, дер-торур, улдыбулды, илә-берлә, вар-бар, дип-тип, дин-дән" шикелле, госманлычадан без анда "улмакла, улырды, куймайуб, килгәнмези, кемәйә" шикелле формаларны, "бер кач, өйлә, кеби, кәнди, дәгел, соңра, зирә, гүзәл хатын алмак, йиймәк, оемак" шикелле сүзләрне бик еш очратабыз. Мисаллардан күрелгәнчә, татарча сүзләр бәгъзан госманлы сарфи формаларына ияртелә: мәсәлән, "килдекемез" түгел, "килгәнмези", "кемийә" түгел, "кемәйә" язылган. Озын сүзнең кыскасы, язучы үзенең татарчасын азаплап, имгәтеп, кысрыклап, телен "әдәбиләштерергә", ягъни чыгтайча вә госманлычалыклар кертергә, чит телләр калыбына сугарга тырыша. Менә китапның теленә тәнкыйть күзе белән карап, моталәга кылган кешегә шушы хәл бик ачык күренә. +Дөрес, бу мәсьәлә хакында башка төрле уйларга да мөмкин: ихтимал, бу китапны язучы татар булмагандыр. Башта ул татар телендә язылмагандыр. Татарча тәэсире исә аңар соңыннан, татар күчерүчеләре аркылы гына кергәндер. Дөрес, бу - була торган эш: әдәбиятта без мондый хәлне еш очратабыз. Мәсәлән, "Бакырган", "Ахырзаман", "Йосыф китабы" шикелле читтән кергән, татарлар тарафыннан язылмаулары шөбһәсез булган китапларга кергән татарчалыкларны без бары китап күчерүчеләр тәэсире белән генә изах итә алабыз. Ләкин бу китап турысында бу фикерне әйтергә туры килми, чөнки югарыда бер кат әйтелеп узылганча, аның теленең асыл төзелеше татарча, анда чын татарча гыйбарә вә тәгъбирләр бик күп очрыйлар. Күчерүчеләр кулында гына телнең ул кадәр үзгәрүе мөмкин түгел. Хосусан, безнең татарның һәрбер китапка бер мөкаддәс нәрсәгә караган шикелле каравын игътибарга алсак, алар тарафыннан китаплар ул дәрәҗәдә үк үзгәртелмәгән булырга тиеш. Булган үзгәрешләрне алар тарафыннан касдан түгел, бәлки үзләре дә сизмәстән кертелгәндер, дип уйлана. Югарыда зикер ителгән китаплар шикелле, башка халыклардан кереп, татар арасында күп укылып йөргән нәрсәләрдә дә без шундый гына үзгәрешләр күрәбез. Татар язучысы исә никадәр әдәби тел белән язарга теләсә дә, татарчалык анда бик ачык күренеп тора торган була (Мәрҗанинең "Мөстәфад"ендә дә без шул ук хәлне күрәбез). Менә шуңар күрә без тикшерә торган әсәрнең язучысы яки татарчалаштыручысы Идел буе татары булырга кирәк, дип әйтергә җөрьәт итәбез. +Китапта Чыңгыз һәм Тимер хакында сөйләнә торган хорафи хикәяләр, шөбһәсез, аны язучының үз башыннан чыкмаганнар, ул аларны каян булса да алган. Ихтимал, ул бу риваятьләрне колактан ишетмеш буенча, ихтимал ки, башка китаплардан алып язгандыр. Ике ихтималның соңгысы дөреслеккә якынрак дип уйлана. Бәлки, бу әсәрен язганда, безнең мөхәррирнең күз алдында Урта Азиядә язылган бер-бер китап булгандыр. Китапта байтак кына бик борынгы төрк сүзләренең очравын шул юл белән генә аңларга мөмкин. +Шулай итеп, без бу китапның язучысы һәм кайда язылуы хакында артык бернәрсә дә белә алмыйбыз. Бары тик мөәллифе татар булып, әсәр Идел буенда язылган булырга кирәк, дип уйлыйбыз. Шуның өчен дә без аны Идел буе әдәбиятыннан санап яздык. +Кайвакытта язылу мәсьәләсенә килгәндә, бу турыда да шулай ук кармаланып кына эзләргә кирәк була. Хәлфин үзенең мөкаддимәсендә татар арасында укылып йөргән бу китапның башка китаплар шикелле тәләф булып, бөтенләй юкка чыгып китүеннән куркып бастырып калырга карар биргәнлеген сөйли. Димәк, ул Хәлфингә кадәр, ягъни XVIII гасыр эчендә татарлар кулында йөргән бер китап булган. +Бу әсәрнең кайчан язылуын тәхкыйкләр өчен, аның эчендәге асыл хикәяләрдән башка башына вә ахырына теркәлгән кечерәк кыйсемнәренә игътибар итәргә кирәк. Казан вә Русия тарихына тәгаллекъле вәкаигънамәне карап карыйк. Еллар тәртибе белән язылган бу вәкаигънамә XVIII гасырның беренче яртысындагы вакыйгалар белән тәмам була. Китапның һәммә кыйсемнәре, гомумән, бер төрлерәк тел вә өслүб белән язылган. Әгәр дә без бу вәкаигънамә кыйсемен "Әхвәле..."нең мөәллифе үзе язмаса да, китапның ахырына үз теле, үз өслүбе белән үзгәртеп теркәгәндер дип уйласак, асыл китап XVIII гасырның урталарына таба язылмадымы икән, дип фараз кылырга мөмкин. +Ләкин вәкаигънамә кыйсеменнән алда кечкенә генә бер генә битле "Фи бәяне мәсакин вә мәкян" аталган бишенче кыйсем бар. Бу кыйсемдә кайсы "йорт" кайсы ханныкы булуы бәян ителә. Менә шул кыйсемнең ахырында "Казан Шигали ханның йорты торыр" дип әйтелгән. Әгәр дә бу кыйсемне дә китапның башка кыйсемнәрен язган кешенеке дип карар бирсәк, әсәрнең язылу тарихын Казанда Шаһгали хан хөкем сөргән дәвергә, ягъни XVI гасырның беренче яртысына туры китерергә тиеш була. +Өченче яктан, китапның "Фи шәҗәрәи Чыңгыз хан" аталган иң баштагы беренче кыйсемендә, Чыңгызның нәсәбен сөйләгәндә, балаларының нәселе Ханкирмәннең актыккы ханы Борһан солтанга китереп терәлә. Бу бүлекнең ахыргы сүзләре шушы: "Күчем хан, аның углы Арыслан хан, аның углы Борһан солтан, әмма Борһан солтан рус кулында хәбес улынып мөрд булды". +Монда саналган ханнар - тарихи шәхесләр. Борһан солтан - Касыйм шәһәренең ахыргы ханы, XVII гасырның урталарында Мәскәүдә Алексей Михайлыч падишаһлык сөргән заманда булган кеше. Аның христианлык кабул итүе дә - тарихи факт. Бу эш 1653 ел белән 1655 ел арасында булган. Безнең тикшерә торган әсәр дә шушы вакыйгадан аз гына соң оештырылган булырга кирәк (чөнки тарихи вакыйгалар халык хәтереннән бик тиз югалалар). +"Оештырылган", дидек, "язылган", димәдек, чөнки шушы 1922 елда гына Галимҗан Баруди көтепханәсендә, "Җәмигъ әт-тәварих" нөсхәсенең артына теркәлеп бергә төпләнгән хәлдә, "Әхвәле Чыңгыз хан..." китабының иң зур кыйсемен тәшкил иткән Чыңгыз хан хакындагы хикәянең яңа нөсхәсе табылды. Хикәянең сәрләүхәсе - "Дәфтәре Чыңгызнамә". Монда без шул ук "Әхвәле"дәге хикәяне күрәбез, тел-өслүб, мөндәриҗә - һәммәсе бер, бары тик текст һәм мөндәриҗәдә бәгъзы бер әһәмиятсез аермалар гына бар. Бу хикәя шул ук "Җәмигъ әт-тәварих"ны күчерүченең кулы белән күчерелгән. Ул, үзенең исемен атамаса да, күчерүенең тарихын китапның ахырында бик тәфсилләп яза. Анда без шушы сүзләрне укыйбыз: "Тарих туңыз йылы 144 сәнә булганда маһи рамазан аеның бишеңесе сишәнбе көн төш вакытында ошбу китапның язып тәмам булды, иртәнге намаз укып ултурдым та өйлә намазынча та зоһур намазын кылып ултырдым, намаз дикеренчә бу хатны яздым, кыш ирде, каләмем камыш ирде, хатымыз килмешде гаеп әйләмәңезләр муллалар. +Моны яздым ядкәр улмак өчен, укыйанлар бер дога кылмак өчен. +Әл-хакыйрь, әл-фәкыйрь +Моны яздым хат бетердем ядкәр +Мән үлсәм, хатым калсын ядкәр". +Бу язуда бер шөбһәгә төшерә торган нокта булса, ул да елның рәкыме чуалчык язылуыдыр. Аны һиҗри 1144 ел дип тә укырга мөмкин, чөнки елны рәкым белән язганда, меңне төшереп калдырып, йөзләрдән башлап кына язу гадәте юк түгел. Ул вакытта безнең нөсхә милади 1732 елның февралендә язылган булып чыга. Ләкин бу ел дуңгыз елына туры килми, тычкан елына туры килә. Әгәр дә без уртада нокта (ноль) төшеп калган яки юри кырыйга куелган дип фараз кылып, һиҗри 1044 дип укысаң - нөсхәнең язылу тарихы 1235 елның февралендә булыр га тиеш. Бу ел, чынлап та, дуңгыз елына туры килә. Ләкин дуңгыз елы белән тычкан елы күрше булып, төрк еллары беренче хәмәлдән (11 нче мартта) башланганга, бу ике елның күчерүче тарафыннан саташтырылган булуы мөмкин. Хасыйле, шөбһәне тәмам бетерү өчен, китапның кәгазен тикшерергә кирәк булып чыга. Бу кәгазьдә без яктыга тотып караганда аермачык күренә торган галәмәтләр күрәбез, кәгазьгә шушы төрле галәмәт (водяной знак) төшерелгән: багана, багана өстендә рус таҗына охшаган тәреле таҗ, багананың ике ягында аягүрә баскан ике арыслан. Менә бу - мөтәхабисләрнең бәянына күрә, Голландиядә, Амстердам шәһәрендә эшләнгән кәгазь. Русиядә бу кәгазьгә язылган XVI гасырның ахырына гаид документлар табылган, димәк, шул ук төрле кәгазьнең XVII гасыр башларында Русиядә, димәк татарлар арасында да (бигрәк тә һәр эштә Мәскәү белән мөнәсәбәтле булган Касыймда) истигъмаль ителгән булуына һичбер төрле истихалә юк. Әмма XVIII гасырда инде бу кәгазьнең истигъмале бик ерак ихтималлардан, чөнки бу гасырда Беренче Пётр, Русиядә кәгазь фабриклары ачып, чит мәмләкәтләрдән кәгазь кертергә чик куйган. Менә шул дәлилләргә истинадән, без бу китапның 1635 елда күчерелгән булуы белән хөкем итәбез. Димәк, бу факт безгә "Әхвәле Чыңгыз хан..." китабындагы хикәяләрнең нөсхәләре татар арасында XVII гасырның башында ук булганлыгын исбат итә. +Ләкин монда башка бер сөаль килә: соң алай булгач, вәкаигънамәнең беренче һәм бишенче кыйсемнәрнең ахырындагы сүзләрне ничек аңларга? Моны аңлар өчен, бу әсәргә баштанаяк бер генә кеше тарафыннан бер вакытта язылган китап түгел, бәлки, төрле кешеләр тарафыннан язылган кисәкләрдән күчерүчеләр кулы белән оештырылган бер мәҗмуга дип карарга тиеш була. Мондый мәҗмугалар - борынгы татар китаплары арасында бик күп очрый торган гади (типичный) бер әйбер. Безнең китап күчерүчеләр һәрвакыт төрле җирдә таралып йөри торган, күбесенчә бер-берсенә бер дә мөнәсәбәте булмаган китап вә рисаләләрне, шулай ук аерым кәгазь парчаларындагы язуларны бер китапка теркәп яза торган булганнар. Бу әсәрнең дә шундый мәҗмугалар җөмләсеннән булуында шөбһә юк. Без аның хакында аерым бер китап шикелле итеп сөйлибез икән, тик аның иң күп урынын ишгаль иткән һәм төп мөндәриҗәсен тәшкил иткән Чыңгыз хан белән Аксак Тимер хакындагы хикәяләрне эченә алган икенче һәм өченче кыйсемнәре турысында сөйлибез. Вәка игъ намә кыйсеменә килгәндә, аның без тикшерә торган китаптан бөтенләй аерым икенче бер гарәпчә китапның ахырына теркәлгән хәлдә табылуы, теленең дә бераз башка булуы бөтенләй үзенә башка, аерым әсәрләр булуын исбат итә. "Әхвәле..."гә теркәлгән нөсхәсенең теле асыл китапның теле белән бертөсле булуын исә соңгы күчерүчеләр тәэсирендә булгандыр дип (ягъни күчерүчеләр ахырдан теркәлгән кисәкнең телен китапның теленә иярткәннәрдер дип) уйларга кирәк. Шулай ук Шаһгали Казанда хан булган заманда язылган бишенче кыйсем хакында да соңыннан теркәлгән кыйтга дип хөкем итәргә туры килә, чөнки аның асыл китап белән турыдан-туры һич мөнәсәбәте юк. +Китапның мөндәриҗәсенә килгәндә, ул алты кыйсемгә бүленә. Бу кыйсемнәрнең зурлыклары бик төрлечә. Беренче кыйсем "Фи шәҗәрәи Чыңгыз хан" аталып, монда Нух пәйгамбәрдән Борһан солтанга чаклы Чыңгызның нәселе - шәҗәрәсе күрсәтелә. Бу кыйсемнең зурлыгы - урта кулдан бераз кечерәк басма бите белән өч бит. Икенче кыйсем "Кыйссаи Чыңгыз хан" аталып, монда Чыңгызның ата-бабалары, харикылгадә рәвештә дөньяга килүе, яшьлеге, ханлыкка утыруы турысында хыялый бер хикәя сөйләнә. Бу кыйсемнең зурлыгы 59 бит. Өченче кыйсем "Кыйссаи Аксак Тимер" аталып, Тимернең дөньяга килүе, үсүе, хан булуы, сугышлары хакында шулай ук хыялый хикәяләр риваять кылына, зурлыгы 22 бит. Дүртенче кыйсем "Фи бәяне шәҗәрәи Идегә би" атала. Монда Идегә би исемле ниндидер изге хан турысында сөйләнеп, аның нәселе Әбүбәкер хәлифәгә илтеп тоташтырыла. Зурлыгы өч бит. Бишенче кыйсем "Фи бәяне мәсакин вә мәкян" аталып, кайсы илнең кайсы ханныкы булуы бәян кылына. Зурлыгы бер бит. Монда саналган ханнар тарихка мәгълүм кешеләр түгел: аларның күбесе шул заманда (Казан алыныр алдыннан) татар илләрендә утырган фео даллар булырга кирәк. Алтынчы вәкаигънамә кыйсеме "Фи бәяне тарих" атала. Зурлыгы биш бит. +Әсәрне язучы үзе анда язылган хикәяләргә ышанып, тарихи вакыйгаларга караган күк карап язган булырга ошый. Без, әлбәттә, бу китаптагы хорафат вә легендаларга тарих ноктаи нәзарыннан карый алмыйбыз һәм аларда тарихи дуслык эзләмибез дә. Безнең өчен бу кыйссаларның әһәмияте бары тик аларның Чыңгыз һәм Тимер шикелле төрк-татар тарихының ике зур шәхесе хакында халык хыялында туган легенда булулары ягыннан гына. Шулай итеп, без бу әсәргә мәхыз әдәби яктан гына карыйбыз. Юкса, алардагы хыяләт вә тарихи ялгышлар шул дәрәҗәгә бара ки, Чыңгызның әнисе Ак диңгез уртасындагы Мальта атавының ханы Алтын ханның кызы булып чыга. Алтын хан үзенең кызы Гыйләмәлек күреклене көнгә күрсәтмичә яшерен үстерә. Үсеп җиткәч, ул көннәрдән бер көнне тәрәзәне ачып, беренче тапкыр кояшка күренүгә, кояш нурыннан йөкле була. Ояттан куркып, аталары аны, кырык хезмәтче кызы, кырык күк күгәрчене, алтын кузысы, тутый кошы, сүнмәс чырагы белән бергә алтын көймәгә салып, бер насыйплыга юлыгыр дип, Торатаудан Төн диңгезенә агызып җибәрәләр. Ниндидер Торымтай чәчәннең углы Томавыл мәргән, атасы белән ачылышлы булып, ил тышына чыгып киткән икән. Диңгез буенда йөргәндә, шунда Гыйләмәлек күрекленең алтын көймәсе килеп чыга да, Томавыл мәргән кызны үзенә хатынлыкка ала. Гыйләмәлекнең кояштан яралган баласы туа. Аны Дөен Баян атлы кушалар. Менә шул кеше Чыңгызның атасы була. +Бу китапта "алыс, өтрәк" шикелле казакъча сүзләр очраштыр галый. Аның бәгъзы бер урыннары казакъның әдәби гадәтенчә сиҗгылы нәсер белән язылган. Гомумән, хикәяләрдә баштанаяк дала рухы аңкып, күчмәле төрк халыкларының тормышы вә хосусиятләре күренеп тора. Шуңа караганда, Чыңгыз хакындагы бу хикәя, монголлардан күчеп, кыргыз-казакъ арасында эшләнеп чыкмадымы икән, дип уйларга мөмкин, һәрхәлдә, бу хикәяләр һәр икесе - тәфтиш өчен кызыклы материал. Алар, бер яктан, тел, икенче яктан, мәүзуг җәһәтеннән тәфсилле тикшерүгә тукталып калалар. Хосусан, Чыңгыз вә Тимер хакында төрле төрк халыкларының халык әдәбиятында булган риваятьләр бу китаптагы хикәяләр белән чагыштырылып каралса, бу борынгы әсәрнең тарихы, шөбһәсез, яктырыр иде. +Хикәя буенча атасы Дөен Баянның да Чыңгызны тудыруы табигый рәвештә түгел. Атасы үлгәндә, Чыңгыз әле яралмый калган була. Ул, үзе үлгәннән соң, хатыны янына күктән ут булып иңә. Елкы яллы күк бүре булып китә. Китеп барышлый, бу бүре, артына әйләнеп, "җыңыз, җыңыз!" дип аваз бирә. Шуңар күрә туган баланы Җыңыз (Чыңыз, Чынгыз) атлы кушалар. Бу баланы мөәллиф түбәндәгечә тасвир итә: "Алтын изарлык, йәфрендә мөһерле, вә мөһерендә Җәбраил фәрештә аты бар ирде, вә үзе бүре йәферле, Җәбраил күрекле, йөзен күргән артыннан "улайын" дип иде, вә кашында ултырганлар, май дик эреп, тәкый атым төнем сәнең булсын ирде". Чыңгыз үсә, олыгая, халыкка туры хөкем кылып, файдалы була. Халык углы, аны яратып, аңар иярә башлыйлар, "яхшы хан", "ханның хакыйкый баласы" дип мактыйлар. Чыңгызның Бүденҗар, Каганҗар һәм Сәлҗут атлы өч бертуган абзасы була. Алар, баштан ук энеләреннән көнләшеп, аның уйнаштан туганлыгын исбат итәргә тырышалар. Ахырысында, төһмәт белән генә халык күзеннән төшерә алмагач, аны үтерергә киңәш итәләр. Моны сизеп, Чыңгыз "казакъ чыгып китә", ягъни далага кача. Ул киткәч, агалары халыкка җәберзолым итә башлыйлар. Халык чыдый алмый, алты ыругтан кешеләр сайлап, аны эзләргә җибәрәләр. Чыңгызны тапкач, бу алты кеше, шатлыкларыннан, атланган атларын иреккә җибәрәләр. Инде аны ничек итеп олуглап алып кайтырга дигән мәсьәлә куба. Ахырда араларыннан Калдар би атлысы, үзеннән чыгарып, беренче мәртәбә арба ясый. Чыңгызн ы шул арбага утыртып, үзләре тартып алып кайталар. Шуннан Калдар би "арба пире" (пире - башлап чыгаручысы) булып кала. Менә бу арба пире хакындагы легендада казакъ-кыргыз тәэс ире бик ачык күренә. Казакълар һәрбер тормыш өчен кирәкле булган әйбернең ихтирагын берәр кешенең исеме белән бәйлиләр дә шул кешене шул әйбернең пире дип атыйлар. "Пир" фарсыча "пир" (шәех, карт)тан алынган булырга кирәк. Безнең татарда да "пир" дигән сүзләр бар: бер-бер кеше бер-бер әйбер белән артык чуалса, бер-бер эшнең мөтәхассыйсе булса, аны "шуның пире инде ул", диләр. +Чыңгыз, иленә кайткач, үзенең агаларын бөтен нәселләре һәм иярченнәре белән үтертеп, кырдырып бетерә дә үзе хан булып утыра. Бүртә Кучин исемле бер хатынга өйләнеп, аннан Йуҗи, Җөдәй, Кәрәй, Түләй атлы дүрт углы була. Хикәядә Чыңгызның хан булганнан соңгы тормышы бер-ике сүз белән генә сөйләнә. Ул яхшы, туры хөкем итә, күп ханнарны вә урдаларны үзенә бактыра. Аты-чабы дөньяга җәелә. Ул үзен чакыра барган бикләргә һәм башка бикләрнең һәркайсына урыннар тәгъйин кылып, ил-көн сөйүргаб бирә. Һәрберсенә берәр кош, берәр агач, берәр тамга һәм әүран билгеләп бирә. Борынгы төрк вә монголларда кеше, үзен яки ыругын берәр кошка, җанварга яки агачка нисбәт биреп, шуның исеме белән атала торган гадәт булган, шулай ук һәрбер ыругның тамгасы булган. Китапта бу тамгаларның рәсемнәре дә төшерелгән. +Хикәянең ахырында Чыңгызның ау аулаулары, угылларына мәмләкәтен ничек бүлеп бирүе хакында кыскача сөйләнә дә, шушы сүзләр белән китапның икенче кыйсеме тәмам була: "Янә белгәй сезкем Җыңыз хан тарихе һиҗрәтдин биш йөз тукызынчы елда вә туңыз елы ирде зөлхиҗҗә аенда анадин тугды вә йитмеш ике ел гомер сөреп вә унөч яшендә ханлыкка ултырды, илле тукыз ел ханлык сөреп вә йитмеш ике яшендин соң туңыз елында вә мөбарәк рамазан аеның ундүртенче көне тарих алты йөз екерме түртдә дөньядан үтде, әмма Җыңыз ханның туган шәһәре вә торган йорты Кытай ирде. Тәммәт". +Хәлфин бастырган нөсхә белән Баруди көтепханәсендә табылган нөсхәнең ахырларында аерма бар. Баруди нөсхәсендәге хикәя Чыңгызның, арбага утырып, иленә кайтуы белән тәмам булып, өзелеп кала. Аннан соңгы өч биттә асыл хикәягә тәгаллекы аз булган әйберләр хакында сөйләнә, мәсәлән, Чыңгызның углы Йүҗи (Җүҗи)нең нәселе һәм аларның тарихыннан кайбер вакыйгалар шикелле "дастан" дип башланган аерым бабта Чыңгыздан башлап төрле ханнарның көбәләренең (тимер кием) исемнәре санала һәм "үз йортыбызны җую" хакында бик матур сүзләр белән тәәссеф бәян ителә. "Дастан мөддәт" аталган бабта "имде ханнарның йортларындин кәф уралың" дип, кайсы йорт кайсы ханныкы булуы хакында сөйләнә. Бу баб Хәлфин нөсхәсендәге бишенче кыйсемгә мокабилдер. Баруди нөсхәсендә Чыңгызның ханлыкка утыруы, аннан соңгы эшләре, бикләренә тамгалар вә башка билгеләр өләшүе хакында бернәрсә юк. Ике нөсхә арасында кеше исемнәренең язылуында да беркадәр башкалык бар: мәсәлән, Хәлфиннекендә - Җыңиз, Барудиныкында - Чыңгыз: Чыңгызның угыллары Хәлфиннекендә - Йүҗи, Җөдай, Кәрәй, Түләй, Барудиныкында - Йүчи, Чөдай, Күкдай, Түләй, арба пире беренчесендә - Калдар би, икенчесендә - Балын углы Кыйвалдар. +Тимер хакында Баруди нөсхәсенең ахырында "Миртимер хан нәселләре болардыр" сәрләүхәсе астында биш кенә юл язылган: "Төхми Барлас дигән халык торыр хасыйле, ханга җыелан угланнары ирде хан нәселе торур мәшһүр бабасы Улукчы, аның углы Ярукчы, аның углы Дәрагай, аның углы Миртимер торыр барча мәшһүр булган кырык кеше берлә йорт алган, тәрәзәсе ярау булган, дип әйтерләр валлаһи әгъләм бис-савап". +"Әүвале Чыңгыз хан..." китабындагы Аксак Тимер хакындагы хикәядә булган тарихи хаталар, "Тәварихе Болгария" китабындагыдан артык булмаса, ким түгел. Һиндстан шәһәренең падишасы Чыңгыз углы Җөдай хан көннәрдән бер көнне куркынычлы төш күреп уяна. Багучылар һәм фалкярләр аның төшен юрап әйтәләр: "Алмалык дигән авылда Торагай атлы бер кеше бар. Аның хатыны йөкле, синең үлемең шул хатынның корсагындагы баладан булачак", - диләр. Шуннан соң хан, Торагайны эзләтеп таптырып, хатынын алдырып, анасын үтермәстән генә, эчендәге баласын үтерергә куша. Хатынның эчен таптыйлар: аның һушы китә, хан да бала үлгән дип белеп тынычлана. Ләкин бала үлми кала, тик ул аксак булып туа, чөнки анасының эчен таптаган чакта, аның аягы имгәнгән була. "Шушындый имгәктән үлми котылып калдың, җаның тимер икән", - дип, атын Аксак Тимер кушалар. Тиздән анасы үлеп, Тимер ятим кала. Бер ялгызы "казакъ чыгып китә". Йөри-йөри Шимакый (Шимаха?) шәһәренә барып чыга. Анда башка малайлар белән бергә бозау көтүчесе булып яллана. Уен уйнаганда ук, аның баш булырга яратканлыгы, хакимияткә маиле сизелә. Малайларга башлык булып, урлап бозау суеп ашау шикелле һәртөрле башбаштаклыклар эшли. Бер аксак кырмысканың ифрат зур гайрәт вә сәбат белән агач башына менәргә тырышуын күреп, шуннан гыйбрәт алып, хан булу уена төшә. Бераз зурайгач, үзенә иптәшләр җыеп, юлбасарлык кылырга, кәрваннарны таларга тотына. Җөдай хан алардан гаҗиз булып, гаскәр белән аңар каршы бара. Ләкин алар, хәйлә белән сәүдәгәрләр булып киенеп, араларына кереп, гаскәрне кыралар. Тимер үз кулы белән Җөдай ханның башын кисә. Аннан соң Һиндстан шәһәренә барып, аның урынына хан була. Менә бу вакыйгалар - берсе дә дөрес булмасалар да, Тимернең яшьлегендә кичергән вакыйгалары. Аның чын тәрҗемәи хәле хикәядә чалыш көзгедә күренгән төсле күренеп торалар. Халык хыялы аларны үзенчә үзгәртеп эшләп чыгарган. Ахырда Тимернең кайбер сугышлары, шул җөмләдән Истанбулны алуы һәм Болгарны һәлак итүе сөйләнә. Менә хикәянең бу кыйсеме "Тәварихе Болгария"нең Тимер хакында сөйләгән урыннары белән бик бер төсле. Төрле вакыйгаларда ике китап арасында байтак кына охшашлар (параллельләр) китерергә мөмкин. Мәсәлән, анда да, монда да Тимер, төрек солтаны белән сугышып, Истанбулны ала. Ләкин солтанның исеме "Тәварихе Болгария"дәге шикелле Мәһди түгел, бәлки Шаһсолтан дип кенә йөртелә. Һәр ике китапта да Тимер Истанбулны хәйлә белән ала. Мөслими нинди хәйлә белән алуын тәфсыйлән сөйләми, әмма Тимернең Истанбул өстенә йөрүенең сәбәпләрен бәян кыла. "Әхвәле..."дә Тимернең солтан белән сугышы хакында кыскарак сөйләнә. Ләкин монда Тимернең хәйләсенә зур урын бирелә. Аныңча, Тимер Истанбулны биш ел камаса да, ала алмый, чөнки бу шәһәр сигез кат койма белән әйләндерелгән була. Китапта бу койманың планы дәреҗ ителгән. Бу план буенча, шәһәргә керер өчен, шул сигез кат койма арасыннан бик озын чуалчык юл (лабиринт) аркылы узарга кирәк. Робгузиның "Кыйссас әл-әнбия"сендә дә Истанбул (Константина)ның шундый ук лабиринт планы бар, ләкин Робгузида аның формасы дүрт почмаклы, "Әхвәле..."дә - түгәрәк. Шулай ук Тимернең Болгарны харап итүе хакында "Тәварихе Болгария"дә дә, "Әхвәле Чыңгыз хан..."да да сөйләнә. Ләкин "Әхвәле..."дә Тимернең Болгарга һөҗүменең сәбәпләре күрсәтелми. Болгар ханының да исеме башка төрле: Мөслимидә - Бикчура, ә монда - Габдулла. "Әхвәле..." буенча Тимер Болгарны җиде ел камаганнан соң гына ала: Мөслими буенча исә өч көн эчендә харап итә. Өченче параллель Тимернең рус белән ни өчен сугышмавы мәсьәләсендә: һәр ике китапта Тимер, Владимир кальгасына җиткәч, кире кайтып китә. "Әхвәле..."дә Тимергә өнендә Хозыр пәйгамбәр килеп: "Сиңа рус белән сугышырга вәгъдә ирешми", - дип әйтә. Мөслимидә Хозыр аңар, төшендә күренеп: "Сиңа Алладан Мәскәү йортын дингә дәгъвәт итәргә әмер юк", - ди. "Әхвәле..."дә рус падишасының исеме - Михайло, Мөслимидә - Иван Вачилий углы. Бу параллельләрдән күренә ки, бу ике китапның бер-берсенә турыдан-туры тәэсире булмаган, аларның мөәллифләре бер үк легендаларның төрле вариантларын халык авызыннан ишетмеш буенча язганнар булырга кирәк. Тимернең Болгар вә руслар белән булган маҗараларының сөйләнүе - үзе бу китапның Идел буенда язылган булуына ачык бер дәлилдер. +"Әхвәле Чыңгыз хан..." китабы зарарсыз гына өслүб белән язылган. Урыны-урыны белән ул куштырнаклардан һәм чыгышсызлыклардан хали булмаса да, бик матур, фәсахәтле язылган җирләре дә юк түгел. Бәгъзан өслүб сиҗгылы, аһәңле нәрсәгә әверелеп китә. Бәгъзан бик матур халык мәкальләре бер-бер артлы тезелеп килеп, өслүбене җанландыралар. Һәрхәлдә, бу китап борынгы дәвернең бармак белән генә санарлык нәфис әдәби әсәрләребез арасында әһәмиятле бер урын тотарга тиеш. Вәкаигънамәләр +Әдәбият галәмендә һәрбер мәдәни халыкта очрый торган бер төркем әсәрләр бар, аларны "вәкаигънамә", русча "летопись", Яурупада исә "хроника" яисә латинча "annaies" дип йөриләр. Мондый тип әсәрләр ислам галәмендә дә булып, мәшһүр Ибн әл-Әсирнең "Тарих"ы шул җөмләдәндер. Бу вәкаигънамәләр безнең Идел буе төркләрендә дә бар иде. Аларның күбесе югалганнар: Мәрҗанинең "Мөстәфад әл-әхбар"ендә зикер кылына торган төрле мәҗмугалар шул җөмләдән иде. Гомумән, мондый тарихи вакыйгаларны җыйган мәҗмугалар ясау татарларда бик борынгыдан калма гадәт иде. Матбагада басылган китаплар булмаган, китапларны кул белән күчереп укыган заманнарда китапның кырыена һәм ахырына ишеткән һәм күргән вакыйгаларны язып кую бер йола иде. Боларны уку, җыю, күчереп бастыру вә тарихыбызның тәрәккыенә зур хезмәт булачактыр. Киләчәк буын мөхәррир вә мөәррихләр, билгеле, бу эшне эшләячәкләрдер. +Хәзергә мәгълүм булганнары бары бер генә. Бу вәкаигънамә "Әхвәле Чыңгыз хан вә Аксак Тимер" исемле бер хорафи-тарихи мәҗмуганың ахырына гыйлавә кылынып йөртелгән. Бу вәкаигънамә Идел буе татарларының тарихларына даир мәгълүматны тәнкыйтьсез, ил игътибары белән санап чыга. Бу әсәрнең берничә кулъязмалары Петербург халык көтепханәсендә бар икән. +Бу әсәрнең төрле кулъязмаларын тикшергәнебез юк, без, нәшер ителгән берничә вариантын алып, шуларга карап сүз сөйләячәкбез. +Шуларның берсе - Ибраһим Хәлфин тарафыннан 1822 елда Казан дарелфөнүненең шәрык шөгъбәсендәге студентларга файдалану өчен "Әхвәле Чыңгыз хан вә Аксак Тимер вә тәварихләрә махсус бәгъзы кыйсем кыйтгалар тилмизләрә сәһләт җәмигъ лөгатьләрен хоруфы һиҗа үзрә тәртип әйләйүб..." дип озын исем белән бастырган мәҗмуганың ахырында, икенчесе - 1902 елда профессор Катановка бер галимнең кыргыз арасыннан табып җибәргән кулъязмасы, ул мәҗмуганың сәрләүхәсе "Фи бәяне шәҗәрәи Чыңгыз хан" булып, кулъязманың ахырына "Чыңгызнамә" дип куелган. Бу әсәр алман ягына күчеп киткән татарлар тарафыннан Казан вә әтрафыннан таралган нөсхәдән күчерелеп алып кителгән булырга кирәк. Өченче кулъязмасы - Гайнетдин Әхмәревнең, Буа өязендәге Әлки (Алкиево) исемле авылдан табып, Катановка җибәргән нөсхәсе, бусы башка гарәби вә төрки дини нәрсәләр белән бергә төпләнгән. Ләкин вәкаигънамәнең ахыры юк. Тәмам түгел. Шул ук әсәр 1882 елда Коковин матбагасында Җиһаншин хәраҗаты белән басылган. Аның сәрләүхәсе - "Һәза китап фазыл дастане Чыңгыз хан вә һәм Тимер нәселеннән бәян идәр тарих йиде йөз елда", әсәрнең кем тарафыннан язылганы мәгълүм түгел, вакыйганың соңгысына караганда, XVIII гасырдан да иртә язылмаган. +Гайнетдин Әхмәревнең алып кайткан нөсхәсендә шундый сүз бар: "Мин мулла Сәйфулла Сәгыйть углы бу рисаләне тәмам иттем чәһаршәнбе көн 1784 елда". Ләкин башка нөсхәләрдә бу сүз күренми, бу зат әсәрнең мөхәррире түгел, бәлки күчереп язучысы гына булырга кирәк. Китап күчерүчеләр, әсәрнең мөхәррире шикелле, китапның ахырына үз исемнәрен куярга яраталар. Ул башка халыкларда да шулай. Мәсәлән, беренче мәртәбә табылган рус летописенең иң борынгы кулъязмасының ахырына "Нестор" дип куйганга, күп заманнар бу вәкаигънамәне "Летопись Нестора" дип йөргәннәр. Бу мәсьәләдә шулай ук мулла Сәйфулла, әсәрнең мөхәррире булмыйча, бәлки күчерүче генәдер, әмма әсәр үзе бер вакыта гына язылмыйча, һәр вакыйганы арттырып, төрле вакытта төрле кеше тарафыннан язылган булуы бик ихтимал. Бәгъзы нөсхәләрнең тәмам булмавы да, бәлки, шуңарга дәлил була алыр. +Әсәрнең теле - чыгтай шивәсенең сарфи формалары белән бераз катыш Казан татарларының иске әдәби теле. Әхмәрев тапкан нөсхәдә тел хәзерге татарның сөйләшә торган теленә тагы да якын, әмма 1882 елда басылганы исә тагы да татарчарак. Моның сәбәбе исә нашир вә хәреф җыючыларның татарлаштыруы булгандыр дип уйлана. +Мөндәриҗә җәһәтеннән бәгъзы гыйбарәләрнең башкачалыгына карамасаң, казакъ арасыннан килгән, Гайнетдин Әхмәрев алып кайткан вә Ибраһим Хәлфин нәшер иткән нөсхәләр бер төсле, әмма 1882 елда нәшер ителгәнендә исә бәгъзы вакыйгалар күбрәк, бәгъзылары исә кимрәк. +Борынгы татар тарихы әдәбиятында да, халык ганганәсендә дә бик шаигъ булган Аксак Тимернең Болгарга һөҗүме белән башланган бу әсәр (без монда озынрак нөсхәсен алабыз) Пётр Великий заманасында, 1722 елда, иранилар кулыннан Каспий буендагы бәгъзы шәһәрләрне алуны тасвир белән бетә. +Вәкаигънамә бәгъзы елларда, бигрәк тә борынгырак вакыйгаларны сөйләгәндә, бераз ялгыша, шулай да күбрәк вакыйганы дөрес яза. Бу хаталар - күбрәк, елларны һиҗри белән хисаплаудан килгән бер чуалчыклык кына. Мәсәлән, "тарих бең йөз дә алтынчы ирде рус Азауны алды, унсигез елдан соң кайта мөселманнар алдылар", диелә. Бу исәптән бу вакыйга милади белән 1694-[16]95 еллар эчендә булырга тиеш, әмма дөресендә Петр 1695 елда Азовка һөҗүм иткән, 1691 елда ул руслар тарафыннан алынган, 1711 елда Прут мәгълүбияте соңында төрекләргә кире кайтарылып бирелгән иде. Димәк, 18 елдан соң мөселманнарга кире кайтарылды дигән сүз - хата. Бу хаталарны вә тексттагы бәгъзы аңлашылмаган сүзләргә шәрехләрне әсәребезнең хрестоматия кыйсеменә калдырабыз да шулкадәр мәгълүмат белән кифаяләнәбез. Исмәгыйль ага сәяхәтнамәсе +Борынгы заманнарда ук шәркый Яурупаның сәйях халыкларының иң мәшһүрләре безнең бабаларыбыз булганнар иде. Болар Будапешттан Хәзәр диңгезенә эт җигеп йөри торган караңгы шималь илләреннән алып, хөрмә бакчалары белән зиннәтләнгән Шәрыкның кызу өлкәсендәге Багдад базарларына кадәр баралар, ләкин бу сәяхәт һәвәсе Болгар иленең Алтын Урдага кушылганы соңында бераз кимегән иде. Бу чакта Шәркый Яурупа төркләре суканы - кылычка, солыхны сугышка алмаштырганнар иде инде, ләкин Казан алынып, сугышчан татар үзенең ярым күчмә тормышын утраклыкка алмаштыруы аркасында сәүдәгәргә әйләнгәч, алар яңадан сәйях булганнар иде. Ләкин татар каләм белән коралланмаганга, мәдәният дәрәҗәсендә шактый түбән булганга, ул сәйяхләр үзләренең юл хатирәләрен язып, безнең заманыбызга калдырмаганнар. Ләкин шулай да безнең тәхминебезгә күрә, 1780 елда язылган бер сәяхәтнамә очратабыз, ул исә - Исмәгыйль хаҗи Бикмөхәммәд углының юл хатирәләредер. +Исмәгыйль абзыйның сәяхәте 1751 елда башланган. Аның язып калдырган хатирәләре дә элек кулъязмаларында йөреп, соңра 1862 елда Казанда "Ике хаҗиның рихләтнамәләре бере хаҗи Исмәгыйль Бикмөхәммәд углындан, бере хаҗи Мөхәммәд бине Гомәр углындин риваять улынган" сәрләүхәсе астында нәшер ителгән иде. Соңра "рихләт"ләр мөхибе, тарихыбыз ның мөҗидләреннән Риза хәзрәт тә 1903 елда "Исмәгыйль сәяхәте" исемендә бу китапны бик мөһим шәрехләр белән нәшер итте. Бездәге кулъязмасына караганда Риза хәзрәт нәшере тулырак. +"Исмәгыйль сәяхәте" - татар әдәбиятындагы әсәрләрнең XVIII гасырда язылып та, язучысы безгә мәгълүм булмаганнарының беренчеседер. Бу заманда татар халкы авыр бер халәте иҗтимагыйа вә сәясийәне кичерә, рус милләтчесе ролен үтәргә азапланучы императрица Елизаветаның безне буарга тырышкан заманы иде. +Сәяхәтнамә, мәктүб шәкелендә язылып, Истанбулдан туганнарына җибәрелгән. Шуның өчен дә ахырында "дәүләтле солтаным әфәнде саг уласыз" дигән сүз белән тәмам була. Сәяхәтнең ни өчен ясалуы хакында катгый мәгълүмат булмаса да, сәяхәтне иҗра итүчеләр мулла Надир, Ягъкуб, Габдрахман исемле өч кеше булып, болар хөкүмәт тарафыннан ниндидер бер эшкә Һиндстанга күндерелгәнлекләре мәгълүм. Аларның акчаларының бик күп булуы һәм әсәрнең башында "Бохари шәһәрендә тордыгымызда падишаһымызның әмере варды илче улып, Һиндстанга варымга" дигән сүзләре шуны күрсәтәдер. Хөкүмәт татарларны кысса да, аларны икътисади һәм мәгънәви яктан буса да (башкаларга караганда күп салым алу, чукынучылар өчен дә мөселманнардан гаскәр һәм салым алу күк), үзенең эшләренә кирәк булгач, Шәрык белән мөнәсбәттә алар белән файдаланадыр иде. Мондый файдалануларның - Шәрыкка Идел буе татарларын илче итеп җибәрүләрнең башкалары мәгълүм булса да, бу 1751 ел сәфарәте хакында без мәнбәгъләрдә бер төрле дә мәгълүмат таба алмадык. Мәсәлән, 1785 елдагы Бохарага Русия тарафыннан күндерелгән илче һәйәте арасында Миңдияр Бикчурин дигән бер татар чиновнигы (коллежский регистратор) шактый эш күреп, анда күргән вә белгән нәрсәләре хакында русча бер доклад язып алып кайткан иде. Соңра, 1818 елда, Сөбханкулов, Оренбург губернаторы тарафыннан илче булып Хивага барып, ул вакыттагы хивалыларның кисүеннән бары мөселман булганлыгы өчен генә котылып калган иде. Менә без сөйли торган сәфарәт тә шундый бер һәйәт итеп Һиндка күндерелгән булырга кирәк. +Исмәгыйль агай, сәяхәтен башлаган чагында, артык мәгълүматлы кеше булмаган булса кирәк - аның, Истанбулга барып җиткәч, дүрт ел укуы шуны күрсәтәдер. Ләкин дүрт ел укыгач та, аның мәгълүматы күп артмаган. Шуның өчен дә ул төрле ишеткән хорафатны чын булган эш күк итеп сөйли, Һиндстанда халык хорафаты белән ясалган төрле пәйгамбәрләр хакындагы кыйссаларга, аларның каберләренең Һиндстанда булуына ышанулары вә, гомумән, һәрбер хәбәрне тәнкыйтьсез кабул итүләре шуны күрсәтәдер. +Исмәгыйль агай галим кеше булмаса, аның икенче бер хасияте бар. Ул - рухан практик кеше. Ул - чын-чын сәүдәгәр, Сә гыйд Бистәсе (Каргалы) кешесе. Мәгълүм ки, бу бистәне төзүдән максуд та, шунда татарларны утыр[ты]п, Шәрык белән Русия сәүдәсенә васитачылык хәзерләү иде. Шуның өчен дә Исмәгыйль агай икътисади нәрсәләргә зур әһәмият бирә, үзенең мәнсүб булган сәүдәгәр сыйныфының рухы анда бик көчле. +Сәяхәттә аны иң күп мәшгуль иткән нәрсә - төрле шәһәрләрнең икътисади хәлләре: мал бәһасе, ул шәһәр вә җирләрдә чыга торган маллар вә мәгъмулат. Ул бу мәсьәләләрне аерым бер рәхәт белән яза: "Әүвәлге Бендер дигән шәһәргә дахил улдык... ефәк вә мамыкның әгъля вә гаять дә чук йиредер яхшы асыл ефәк зә тарик пакизәләре бихисап бонда чыгар. Шәкәр, дөге үзләрендә йитәр, шәкәр камышы вә шәкәр гаять дә чукдыр, очуздыр". Икенче бер җирдә, Максудабад шәһәрен тасвир иткәндә: "Кытайга һәм казакъга сатылына торган елан башы бонда улыр сиксән башы бер тиен", - ди. Бигрәк тә икътисади хәлнең озын тасвирын без Һиндстанның мөкаддәс һәм сәүдә шәһәре булган Бәнаресны тасвир кылганда күрәбез. +Исмәгыйль агайны сәяхәт кылган җирләренең этнографиясе дә шактый ишгаль кыла. Күп шәһәрләрне сөйләгәндә, ул өлкәнең әһалисе хакында да мәгълүмат биреп үтә. Шуның белән бергә безнең сәйяхебез җирнең табигатенә, хайван вә үсемлекләренә дә шактый әһәмият бирә: күлләрендәге баглар, урманнарындагы маймыллар, кош-кортлар, филләр хакында ул шактый озын сүзләр яза. Халыкларның диннәре, мәзһәбләре дә Исмәгыйль агайның дикъкатен җәлеп кылалар. Белүш шәһәре янындагы Зәкәрия исемле бәдмәзһәбләр һәм Һиндстанда сыерга табынучылар хакында ул шактый мәгълүмат бирә. Шулай ук ул төрле өлкәләрдә халык арасында йөргән хорафат вә мифология хакында да сөйләп китә. +Исмәгыйль агай белән бергә барган һәйәт, элек Оренбург шәһәреннән Үргәнечкә барып, аннан Бохарага бара. Анда бер кыш торган соңында, Һиндстанга таба йөз тотып, юлларында дәвам кылалар. Җиде көннән соң Андхой шәһәренә җитәләр, аннан үтеп, Мәргуҗан аркылы Һират шәһәренә китәләр. Соңра Кандаһарга (язма нөсхәдә "Кандуган" язылган). Аннан тугры тугыз көндә Кәлатка җитәләр. Аннан Белүс (язмада "Белүш"), соңра Кәбех каласыннан узып, бер гарәп шәһәренә ирешәләр. Анда сәйяхләр ике ай калсалар да, ул шәһәрнең тасвиры юк, анда бары хәлифә тарафыннан куелган хакимнәр барлыгы гына әйтелә. Соңра Һиндстан диңгезендә көймәгә утырып, Бендер-Сурат дигән шәһәр янына җитеп, якорь салалар. Шул шәһәрнең йортында торганда, боларга диңгез караклары һөҗүм итәләр. Туп вә мылтык белән сугыш була, мулла Кадыйрның башына бер туп җәдрәсе тиеп, башын өзеп китә, Габдрахманның карыны ярыла, көймә иясенең боты өзелә, Исмәгыйль агайның да авыз-борыныннан кан китә. Бары тик, бәхетләренә каршы, бер франк көймәсе килеп чыгып, бу караклардан сәйяхләрне хәляс итә. Аннан Үрнәкабад шәһәренә җитәләр, аннан Хәйдәрабадка баралар. Аннан Мичле шәһәренә юлланалар. Юлда урманнарны үтәләр, зур-зур маймыллар күрәләр, һәм, бер арыслан очрап, сәйяхләрне хәвефкә төшерә. Мичлегә барып җитеп, анда ике ай торалар. Монда Исмәгыйльнең дикъкатен җәлеп кылган нәрсә - шундый бер вакыйгадыр: "Бонда тордыгымыз әүкә каберстаннары якын иде, бер көн каберстаннан кидәр улдыгымызда мәетләрең йөзләре тарафына күләгәсе дөшмеш күрдек, и Ягъкуб ага, көнешең күләгәсе без нең ардымызда улмак кирәк иде, бу нә хәлдер, дидем, андагы халыкдан боның сәбәбе сорадык. Анлар исә: "Сезләр көнешдин кичәсез", - дия җавап вирделәр, дөньяның ярымындан үтә көлебмез дия гаҗәбән калдык". Мичле шәһәреннән көймәгә утырып, Челихра шәһәренә киләләр. (Бу шәһәрне Риза хәзрәт Калькутта шәһәре түгел микән дип уйлый). Бу шәһәрне ул шактый озын тасвир кыла: андагы сыерга табынучыларның аның тизәген бойлә изге нәрсә хисап итүләренә даир тәфсилле мәгълүмат биреп үтә. Бу шәһәрдән узып, тагы кабык белән әүвәлге Бендер дигән шәһәргә юнәләләр. Аннан Максудабадка китәләр. Мондагы филләрнең күплеге безнең сәйяхне гаҗәпләндерә. Соңра Әзингабадка, аннан Йитүк шәһәренә баралар. Тугыз ай анда калган соңында, арба белән Бәнареска килеп, аннан Шаһ җәнаит шәһәренә китәләр, бу вакытта бу калага әфганлылар һөҗүм иткән булалар: кире кайтырга уйласалар да, юлны әфганлылар ишгаль кылганга, кайта алмыйлар. Соңра тагын Бендер- Суратка килеп, Хиҗазга (Мәккәгә) барырга ниятләп, диңгез корабына утыралар. Диңгездә ачлык, сусызлык вә башка күп фаҗигале вакыйгаларны кичергән соңында, Сәрәндиб (Сәйлүн) атавына килеп, ниһаять Җиддәгә җитәләр. Аннан Мәдинәгә килеп, зиярәт иткән соңында Шамга баралар. Бер елдан соң Нәдес шәһәренә китәләр. Юлда гаҗәеп көчле зилзиләгә очрыйлар. Аннан янә Шамга кайталар. Анда яман формада ваба (холера) башлана: Исмәгыйльнең бөтен юлдашлары вафат булалар. Безнең сәйях бик фәкыйрьлеккә төшә. Хаҗиларга ияреп, Истанбулга килә. Шамда вабадан үлгән бер юлдашының малын алу өчен, үлгән кешенең бер варисын алып, янә Шамга килә. Ләкин бу эш муәффәкыятьсез чыга. Тагы да Истанбулга кайта. Анда дүрт ел фәкыйрьлектә горбәттә гомер кичергән соңында, бер магазинга приказчик булып кереп, 25 ел шул урында Истанбулда тора. Сәяхәтнамәнең ахырында: "Ватанымызга кайтырга кулымда хариҗемез улмады, мохтаҗлыкдан тугъма янына килә алмадык, гарип булып, чук-чук зарлык кылдык", - ди. Соңра бу кеше кайда киткән: ватанына кайта алганмы, һәйәт, хөкүмәт кушкан эшне башкарганмы - әсәрнең үзеннән бернәрсә мәгълүм түгел. Әмма бу әсәр яисә сәйяхләр хакында башка мәнбәгъләр таба алмадык. +Рихләтнең теле, бәгъзы бер госманлы җөмлә төзелешләрен һәм сүзләрен истисна кылганда, саф татарча. Аның теле, нәкъ шул Риза хәзрәтләр һәм вакыт язучылары теле күк булып, соңрак бер дәверебезнең әдәби теленә охшый. Ләкин Мәрҗани өслүбе шикелле гарәп вә фарсы сүзләре белән чуарланмаган. Шуның өчен тел бабында Исмәгыйль агайны безнең әдәби телебезне ясаучылардан иң искесе дияргә туры килә. Аның теле Ибраһим Хәлфиннекенә дә охшый төшә. Шуның өстенә Исмәгыйль агай борынгы төрк сүзләрен дә шактый истигъмаль кыла. "Язмак" урынына "бетмәк", "якшы" вә "рәхәт" урынына "яругъ", "мылтык кору" урынына "ярагламак" сүзләрен куллана. Билгеле, Исмәгыйль агайга бу турыда чыгтай әдәбияты тәэсир иткән дип әйтеп булмый. Чөнки аның гыйльми-мәдәни дәрәҗәсе алай тәэсирләргә бирелерлек түгел. Бу сүзләр безнең XVIII гасырыбызда сөйләшү телендә истигъмаль кылынган булырга кирәк. Шуның өчен дә бу сәяхәтнамә безнең ике гасыр мөкаддәм булган сөйләшү телебезне өйрәнү өчен дә, ихтимал, мәнбәгъ була алыр. +Әдәби яктан рихләт бер школага ияреп яисә бер нәрсәгә тәкълидән язылган әсәр түгел. Ул - бары бер мәктүб. Ләкин шулай булса да, бу кешедә әдәби зәвык булган булырга кирәк. Аның оста вә матур тасвирлар белән бик табигый рәвештә йөргән каләме бу мөхәррирнең заманасы өчен шактый бер мөһим язучы булуын күрсәтә һәм аның сәяхәтнамәсен XVIII гасырдан безгә кадәр сакланып калган бик аз гына әдәби әсәрләр рәтенә тезәргә хак бирәдер. "Бәдәвам китабы" +"Бәдәвам китабы" татар арасында иң таралган китаплардан берсе иде. Аны әле хәзердә дә һәрбер авылда, һәрбер йортның шүрлегендә "Һәфтияк" вә "Иман шарты" белән бергә очратып була. Ул әллә кай заманнардан бирле мәдрәсәләрдә укылып килгән. Һәрбер мәктәп баласы, язу таный башлагач та, иң элек уку китабы итеп шуны кулланган. +"Бәдәвам" - кечкенә кулда 16 битле, бәхре бәсыйт (мөстәфагыйлен фагыйлен) вәзенендә нәзым белән язылган вәгазь китабы. Һәрбер дүртьюллы бәйте "Аллаһ! - дигел бәдәвам" дигән җөмлә белән тәмамланганга, "Бәдәвам китабы" дип аталган. Ул, татар арасында иң мәкъбүл китаплардан булса да, беренче тапкыр бары 1846 елда гына басылган. +"Бәдәвам китабы"ның кем тарафыннан һәм кайчан язылуы турысында без бернәрсә дә белмибез. Тик ул, шактый борынгы китап булып, XVIII гасырдан да соң язылмаган булырга тиеш. Шуңар күрә без аны XIX гасырга кадәр язылган татар китаплары рәтеннән саныйбыз. +"Бәдәвам"ның борынгылыгына аның түбәндәге бәйтләре дәляләт итәләр: +Менә монда саналган эшләр - җенгә табыну, суга әйбер салу, агачка әйбер чалу (ягъни бәйләү), келәү күтәрү - болар һәммәсе мәҗүс-шаман диненең, ягъни төрк вә фин халыкларының борынгы диннәренең гадәтләре. Җенгә табынудан морад монда мәҗүс тәңреләренә табыну булса кирәк. Мәҗүси булган бер-бер халык арасына яңа гына китаплы бер дин кергән вакытта, аны китерүчеләр, борынгы милли диннең Аллаларын бөтенләй үк халык күңеленнән, халык игътикадыннан чыгарып бетерүдән гаҗиз булганга күрә, һәрвакыт аларны күзгә күренми торган кара көчләр, ягъни пәри-җеннәр дип игълан итеп, яңа дин күз каршында рәсмиләштерергә мәҗбүр булганнар. Шуның аркасында, чынлап та, заманның үтүе белән, халык аңында байтак иске тәңреләр пәри-җенгә әверелеп киткәннәр. Башка халыклардагы шикелле, безнең төркләрдә дә бу, әлбәттә, шулай булган. Халык хыялында гәүдәләнгән һәрбер халыкның үзенә махсус җеннәре булган шикелле, безнең татарның да һәртөрле урман ияләре (шүрәле), су аналары, йорт ияләре, абзар ияләре, албасты вә убырлар - кадим заманда һәммәсе берәр мәгъбүд итеп исәп ләнгәннәрдер. Шулай итеп, шүрәле - урман иясе, урман тәңресе, су анасы - су тәңресе, йорт иясе - йорт тәңресе, абзар иясе йорт хайваннарын саклаучы тәңре булгандыр. Ия дип аталулары да аларның мәгъбүд булганнарын күрсәтә. Чөнки "хуҗа" мәгъ нәсендә булган "ия" борынгы төрк телләрендә (Орхон язмаларында, уйгурчада, чыгтайчада "иде" яки "изе" формасында тәләффыз ителә ; "иде-изе" сүзе уйгурчада һәм борынгы чыгтайчада турыдан-туры Алла мәгънәсендә истигъмаль кылына. Аллага тәгаллекълы "мөкаддәс" мәгънәсендә булган "идук, идгү, изкү" сүзе безнең татарчага "изге" формасында килеп кергән.) +Менә шул мәҗүс тәңреләрдән мәрхәмәт яки ярдәм теләр өчен җыелышып, кырларга, тауларга чыгып, хайван корбан кылуны йә бер-бер әйбер пешереп ашауны бездә "келәү күтәрү" дип атыйлар (келәү - "теләү", "теләк", "дога" мәгънәсендә, келәнче - теләнче). Шулай ук, тәңреләргә атап, аларга корбан йөзеннән пешкән ашлар кую, ырым өчен суга бер-бер әйбер ташлау, мөкаддәс агачларда яши торган тәңреләргә багышлап, агачның ботакларына чүпрәк-фәлән бәйләү шикелле эшләр дә - шаман динендә бар эшләр. Соңгы гадәт әле яңа гына ислам кабул итеп, шаманлык тәэсиреннән котылып җитмәгән кыргыз-казакъларда хәзердә дә бар. Бәгъзы бер далада ялгыз утыра торган агачларның бөтен ботаклары чүпрәк белән тулган була. +Менә шушы мәҗүс гадәтләренә каршы безнең "Бәдәвам китабы" җиһад ача, аны эшләүчеләрне көфер белән куркыта; пәйгамбәр андый кешеләрне кяфер, тәмуглык дип әйткән, ди. Әлбәттә, бу сүзләрне пәйгамбәр әйтмәгән, әмма мәҗүси халыкларны дингә өндәүче мөселман миссионерлары, аларга нисбәтән пәйгамбәр ролен уйнаган галимнәр пәйгамбәр исеменнән әйткәннәр. Менә "Бәдәвам"ның югарыда китерелгән сүзләренә карап, бу китап бик борынгы заманнарда, әле безнең халык яңа гына ислам кабул итеп, дин ныгып җитмәгән чакларда язылган дип уйлау гадәт булып киткән. +Ләкин болгарлар моннан мең ел элек мөселман булганнар, XIII гасыр башында Идел буена килеп, Алтын Урда дәүләтен тәэсис иткән татарлар да озакламый ислам диненә кергәннәр. Әгәр дә без "Бәдәвам китабы"н болгарлар вә татарлар арасындагы мәҗүсият калдыклары белән көрәшү дәверендә язылган дип уйласак, аның язылу тарихын бик еракка илтергә туры килер иде. Әмма мөәррихләр татарлар арасында Казан ханлыгы дәверендә дә әле исламиятнең бик үк ныгып җитмәгән булуын гөман итәләр. Татарларда дини хис, Казан алынганнан соң, рус хөкүмәтенең динне кысуы, чукынырга көчләве аркасында бигрәк ныгып, фанатизм дәрәҗәсенә җиткән булырга кирәк, диләр. +Алай булган сурәттә дә, "Бәдәвам"ның язылуына берничә йөз еллар булырга тиеш. Чөнки безнең арада инде шаман гадәтләренең таралган вакыты бик күптән булырга кирәк. Бигрәк тә җенгә табыну, агачка әйбер бәйләү безнең халыкта әллә кайчаннан бирле юк. Келәү күтәрү дә бик сирәк урыннарда гына калган. Абзар яки йорт иясенә атап абзарга, төнлек юлына яки чормага ботка пешереп кую гадәте генә әле безнең авылларда шактый таралган бугай. Әмма чирмеш, ар, мукшы шикелле халыкларда бу гадәтләр әле дә куәтле, бу халыкларның рәсмән христиан саналганнарында да әле алар бик нык хөкем сөрәләр. Элегрәк аларның чукындырылып өлгермәгәннәреннән бик күбесе татарлар тәэсирендә мөселманлык кабул итеп, татарлашып киткәннәр. Идел буендагы бу вак фин кабиләләренең мөселманлыкка чыгуы татар ханлыгы заманнарыннан алып соңгы заманнарга кадәр дәвам иткән. Тик XIX гасырда рус руханилары һәм хөкүмәте бу эшкә игътибар итеп, вак халыкларны бик ныклап христианлаштыра башлагач кына, бу мөселманлыкка күчү туктала төшкән. Менә безнең "Бәдәвам китабы"н язучы, ихтимал, шул яңа мөселман булган, халыклар арасындагы шаман гадәтләре белән көрәшүне күз алдында тоткандыр. Һәрхәлдә, бу әсәрнең моннан берничә йөз еллар элек язылуын дәгъва кылырга мөмкин. Мәрҗани "Мөстәфад"ендә аны үзе болгарлардан калган дип уйлаган әсәрләр рәтеннән саный. Болгарлар хакында сөйләгәндә, 15 нче биттә ул әйтә: "Вә ма әсәрләре мислә "Нәһҗел-фәрадис", вә "Башлагали", вә "Йосыф китабы", вә "Нәсыйхәт әс-салихин", вә "Бәдәвам китап"лары кеби төрки китаплар вә Нәүрүз бәйтләре, вә Шәһре Болгар газиләре бәйтләре бар. Бәгъзылары бик җыш бик иске язу икәнзардә өч-дүрт йөз сәнә мөкаддәм язылган. Димәк, мөмкин һәм Болгар шәһәрендә улан олуглар язуларына бик мөшабәһә бу китаплар бу мәмләкәтләрдә басма вә язмалары галиел-кәсрәт табыладыр, гайре мәмләкәтләрдә бер дә күрелгән вә ишетелгәне юк вә бу китаплар лисане госманлы вә чыгтай вә төрекмән вә Казакъстан лисаннарына мөбәйяндыр". Мәрҗани, гәрчә бу китапларга фәнни ноктаи назардан карап, аларның язуларының иске язуга, Болгар ташларының рәсме хаттына охшашлы булуына истинадән, борынгы Болгарда язылган булуларын тәхмин кылырга тырышса да, аның бу дәлилләре генә, әлбәттә, иң зәгыйфь һәм бер әйбер дә исбат итмиләр. Хосусан, аның тел хакында әйткән сүзләре бер дә тәнкыйтьне күтәрми. Ләкин, шөбһәсез, Мәрҗанинең кулында бик борынгы рәсме хатт белән язылган кулъязмаларының булуы бу китапларның, шул җөмләдән "Бәдәвам китабы"ның, бик күптәннән бирле халык арасында укылганлыкларын күрсәтәдер. +"Бәдәвам"ның теле саф татарча диярлек; сүзләр һәм сарфи формалар анда, күбесенчә, татарча истигъмаль ителгән. Ләкин арада аз-азлап сибелгән чыгтай вә госманлы сүзләре һәм формалары очрый. Бәгъзы формалар кара-катыш - татарча вә чыгтайча китерелгән; "беленкез - беленең", "белемкән - белмәс", "төбинә - башигә" шикелле. Китапта "дигел, ирмез, урларсын, килгәй, чыгар, ягар (явар)" күк чыгтайчалыклар, "дәгел, вармак, йөрмәк, йимәк, куймак (ташлау), булмак (табу)" күк госманлычалыклар очрыйлар. Чыгтай вә госманлы телләренең безнең әдәби телебезгә тәэсире элек-электән була килсә дә, "Бәдәвам"да бу тәэсир бик зәгыйфь. Идел буенда язылган башка борынгы әсәрләргә караганда бик аз. Язучы, ихтимал, китабын халык гаммәсе өчен язганга, касдан шундый садә тел белән язгандыр. Һәрхәлдә, бу китапны Идел буенда бер татар тарафыннан язылган дип бер дә шикләнми әйтеп була. +"Бәдәвам китабы"ның бер вәгазь китабы булуын югарыда әйткән идек. Аның мөндәриҗәсе менә шуннан гыйбарәт: иман белүнең кирәклеге, имансызларны сүгү, имансызлыкның сәбәпләре, намаз укырга өндәү, намазсызларны сүгү һәм куркыту, зәкят бирергә өндәү, исереклектән тыю, ахырзаманның якын булуы, замананың бозылуы, яман галимнәр, үлем хәлләре, кабер газапларын, ахырзаман әхвәлен тасвир, Җәннәт, Җәһәннәм, вәгазь-нәсыйхәт, фани дөньяны куярга, гыйбадәт кылырга өндәү. Бу әйберләр хакында аерым бабларга бүлеп түгел, бәлки бертоташтан сөйләнә. "Бәдәвам"да тәсаувыф тәэсире дә бераз сизелә. Ул дөньяны куярга, зөһдлеккә чакыра. Китапның ахырында мөәллиф аларга хитап кылып әйтә: +Һәрбер бәйтнең бертөрле җөмләгә тәмамлануы да - тәсаувыф әдәбиятына махсус шикелле бер формадыр. +"Бәдәвам китабы" кыска ифадәле, көчле өслүб белән язылган. Аның мөхәррире имансызларга, намазсызларга, исерекләргә каршы бик каты тәгъбирләр куллана. Үз фикеренчә, көфергә сәбәп була торган эшләрне эшләүчеләр хакында ул "хатыннары хәрәмдер, бугазлаганы мордардыр", ди. "Иман белмәс хатыннар иргә варса һәм анлар иренә хәрәм анлар", ди; иман белмәгән кеше үлсә, аны юмаска, кәфен сармаска, җеназа укымаска һәм кяфер каберенә күмәргә куша. Кяферлекнең сәбәпләреннән галимне сүгү, остазны хурлау, сабакны сүгү, Коръән таптау шикелле эшләрне саный, исерткечнең "катрәсе кандин яман", ди. Исереккә сәлам бирмәскә, ул бирсә дә алмаска куша. Зәкят бирмәгән кешене дуңгыздан яман, ди, аны карун дип атый; "карун зәкят вирмәде, ахры, аны йир йотты, җәһәннәм төбенә китде", ди, "зәкятсез мал хәрәмдер, дуңыздин һәм ямандыр", ди, "ахыр заман якын булды, дөнья га фетнә тулды, күп галимләр залим булды, күп суфилар шайтан булды", дип уфтана, "йиймәкдер - һиммәтләре, хатындыр - кыйблалары, дирһәмдер һәм диннәре", ди. Туры әйтмәгән, гыйлеме белән гамәл кылмаган, кеше күңелен саклаган галимнәрне "галим дәгел, шайтандыр, наданлардин ямандыр, бел, хайвандин азгындыр", ди; аларны шайтанның дусты, Алланың дошманы, тәмугка юлбашчы дип атый. Һәркем аңларлык, ачык, саф төркичә тел белән язылган булуы, әйтәсе сүзен пычак белән кискән төсле үткен һәм нык әйтүе аркасында бу китап, безнең халык арасында ифрат рәваҗ табып, мөселман татар гаммәсе өчен кулдан төшмәс бер китапка әверелеп китеп, ха лыкка дин юлында бердәнбер юлбашчылык хезмәтен үтәп килгән. Догалык, фалнамә, йолдызнамә вә төш тәгъбирләре +Борынгы Шәрык - хыялятнең куәтле урыны иде. Тарихтан әүвәлге адәмнәрдә үк туган бөтен дини хыялят Шәрыкта бик соңгы заманнарга кадәр калды. Багу, сихер, тылсымнар, нөҗүм гыйльме - астрология, ниһаять, гарәпләрдә бик тәрәккый иткән гыйльми әсәрләре - хоруф - Шәрыкта туган нәрсәләрдер. +Ислам мәдәнияте ясалып, матди вә мәгънәви мәдәният бик яхшы тәрәккый иткән булса да, гарәпләрдә, бигрәк тә хыялят вә серле гыйлемнәрнең ватаны хисапланган Һиндстан күршесе Иранда, бу хыялят бетмәде, куәтләнде. Әгәр Хуҗа Хәлифәнең "Кәшф әл-зөнун"ның сәхифәләрен генә актарып карасаң да, сихер, тылсым кебек асылсыз сөнгатьләргә даир язылган әллә никадәр китап исеме очратасың. Менә безнең татарның укый торган китаплары эчендә дә без шундый хыялый әсәрләр күрәбез. Алар исә - догалыклар, фалнамә вә йолдызнамәләр, ярым хыялый, ярым дөрес тыйб китапларыдыр. +Кадим бабил халкының иҗат иткән астрология, ягъни йолдызларның йөрешләреннән кешеләрнең киләчәген, бәхет вә бәхетсезлеген караулар элек җенесдәшләре сүриялеләргә, соңра гарәпләргә вә ираниларга күчеп, мөселман дөньясында да бу хорафи, ялган гыйлемгә даир күп китаплар язылды. Исламның бөтен яхшы вә яман якларын тәнкыйтьсез алган төрекләргә дә бу әсәрләр керде, кешеләр талигъларын шуның белән карап хәл итә торган булдылар. +Бу йолдызнамәләрнең арага таралуларына төрк-татар кавемнәрендә болай да хәзерлек бар иде. Татарлар әле күптән түгел генә икътисади яктан күчмәлектән чыкканнарына күрә, алар кабләттарихи бер хәленнән ерак тормыйлар, шуның өчен аларда борынгы шаманлык әсәре әле шактый күп калган, ислам аны куып чыгармаган, бәлки яңа исем генә биргән иде. Мәгълүм ки, шаман динендәге татар вә башка Урал-Алтай кавемнәрендә йолдызларга табынулар вә аларның йөрүләренә зур игътибар итеп, багу-багулар булган. Шуның өчен ислам тәэсире белән килгән бу йолдыз вә фалнамәләр бу әзер мохиткә килеп төшкәннәр иде. +Фалнамәләрдәге алдан хәбәр бирүләр һәрвакыт Җәгъфәр Садыйк исеменнән сөйләнә. Җәгъфәр Садыйк исә шигаләрнең мәшһүр имамларыннандыр (имам - шигаләрдә һәр гасырда бер генә килә торган, пәйгамбәрнең һәм Галинең хәләфе вә каим мәкаме). Бу - фалнамәләрнең, безгә госманлылар аркылы керсә дә, асыл Ираннан чыкканлыгын күрсәтә. +Шул ук шаманизм төш юрау мәсьәләсенә дә шактый әһәмият бирә. Шуның өстенә дә ислам әдәбиятында моңарга даир әдәбиятның булуы аның, ислам рухында булып, китап, ягъни "тәгъбирнамә"ләр рәвешендә керүенә зур мөсагадә бирде. Шулай итеп, элек туп-туры госманлычадан алынып, бәгъзысы яңадан язылып, безнең арада күп төш тәгъбире китаплары йөри торгач, матбугат чыгу белән басылып та таралдылар. +Тәгъбирнамәләрдәге төш тәгъбирләре һәрвакыт Йосыф пәйгамбәргә нисбәт бирелеп йөртелә. Тәгъбирнамәләрнең бездә әллә ничә төрлеләре басылды. Аларның асылы Ираннан чыккан булырга кирәк. Безнең XVIII гасыр язучыларыннан Габдерәхим Утыз Имәнинең фарсычадан бер тәгъбирнамә тәрҗемә иткәнлеге мәгълүм. +Ләкин шаманлыкның безнең арабызда ислам хиркасына төренеп калуы икенче бер әдәбият чиренең җәелүенә сәбәпче булды. Ул исә догалыклардыр. Төрле имамнар кирамәтләр ясаганда, куркулыклар койганда, мәҗүси корбаннары чалганда, яңгыр боткалары пешергәндә, чалпулар салганда әйтелә торган дога вә сүзләр бетеп җитмәде. Иске шаман кяһине - багучы (баксы) күздән төшеп барган чакта, аның урынын тоткан "чалмалы шаман" - ислам рухание, үзенең икътисади тормышын яхшылату өчен, теге догаларны яңадан яңартты, ләкин ул аларны әүвәлге күк татарча түгел, бәлки халыкны яңадан да көчле талауга имкян биргән халыкка аңламаслык гарәп телендә яңартты. Шулай итеп, "догалыклар" мәйданга килде. +Кайдан килде бу догалыклар? +Алар ислам галәмендә дә бар иделәр. Хәтта шул догалар хакында исламның иң җитди дин галимнәре, мөфәссир вә мөхәддисләре әсәрләр яздылар. Имам Нәвавинең "Китап әләзкяр"е, Җәзәринең "Хәсән әл-Хөсәен"е, Хәсән Сиддыйкның "Назил әл-әбрар"ы шул җөмләдәндер. Менә шундый китаплар вә аларга тәкълидән ясалган башка бик күп рисаләләр элек Урта Азиядә вә госманлы тупрагында язылдылар да, соңра безнең арага килеп кереп, бик тиресле әзер җир таптылар. Ниһаять, басу сәнәгате безнең арага таралгач, бастырыла башладылар. Ләкин алар - бездә иң соң басыла башлаган китаплардандыр. Алар бары 1847 елда басыла башладылар. +Бу безнең матбугатыбыз өстенә үсеп чыккан гөмбә вә чир белән шактый көрәшергә кирәк булачактыр. Шуның өчен бу хакта бераз озынрак туктарга мәҗбүр булабыз. +1847 елда "Әсмаи-хөсни", "Догаи Сәйфи" һәм "Догаи гаҗаиб әл-истигъфар" басылды. Соңгысы исә бер елда ике мәртәбә табигъ кылынды. 1848 елда исә "Догаи җәннәт әл-әсма", "Догаи гаҗаиб әл-истигъфар" яңадан берәр мәртәбә, "До гаи әл-рәнг әл-вәҗа" исә ике мәртәбә басылды. Моннан күрелә ки, бу ике ел татар галәменә әллә никадәр шарлатанлык ыргытты. Моның сәбәбе исә ул елдагы холера яисә башка бер каза булырга кирәк. Ике ел татар матбугаты бу догалыклардан ял итте. Бу әдәбиятка чыккан чир, 1851 елда яңадан көчләнеп, тагы да алдау чырак нәрсәләр бирде. Бу исә - "Догаи исме Әгъзәм", "Догаи гаҗаиб әл-истигъфар". Болар өстенә хәтта бер догага шәрех тә багланды, ул исә "Шәрех дога кырынҗә", ягъни "Кырмыска будыр" сәрләүхәле догалык иде. Шул ук елда ике кәррә "Тылсым шәриф" вә "Мөһер шәриф" басылды. +Диварга элә торган "Мөһер шәриф" басылу белән яңа мода чыгып, 1851 елда "Башка шәриф хасиятләре белән" дигәне табигъ ителде. "Мөһер шәриф" бер елда ике мәртәбә басылды. 1852 елда яңа догалык басылмады. Ләкин искеләре берәр кат янә табигъ ителделәр. Әмма 1853 ел бу бабта яңа нәрсәләр бирде: "Бизгәк өчен догалар", "Догаи өмме-л-сыйбъян", "Догаи иман", "Догаи шәриф" аталганнары чыкты. Шул ук елда догачылар яңа бер нәрсә бирделәр: ул исә "Янга тагу өчен догалар" иде. Димәк, наширләрнең аппетитлары яңадан үсте, алар хәзер халыкның укый-яза белмәгәненә дә ярарлык нәрсәләр бастыра башладылар, шуның өчен бу ел яңадан бер мәртәбә "Мөһер шәриф" ясалды. Шулай итеп, ел саен шул догалар басылып киләләр дә, 1808 елда "Догаи кадәх ән-нур" дигән яңа бер догалык пәйда була. Ниһаять, 1860 елда догаларның энциклопедиясе булган "Мәҗмәгъ әд-дәгъвәт" чыга. Шулай итеп, бу туктаусыз догалыклар нәшер ителеп киләләр. +Шунысы кызык ки, бу догалыкларның кайсысының тиражы һаман (прогрессивно) арта бардылар. Мәсәлән, "Янга тагу өчен догалар" 1852 елда 2400 генә нөсхә нәшер ителгән иде, әмма 1854 елда - 4800 данә, 1856 һәм 1857 елларда 3000 данә басылдылар. "Бизгәк өчен дога" исә 1853 елда - дүрт мең, 1856-1857 елларда өчәр мең данә басылып килделәр дә 1858 елда 19200 нәшер ителде. "Догаи исме-Әгъзәм" 1851 вә 1857 елларда 4800 данә басылып килде дә 1858 елда 7800 данә басылды, "Догаи җәннәт әл-әсма" исә 1854 елда - 3000 данә, 1858 елда 5000 данә басылды. 1885 елда догалык эше яңадан бер мәртәбә сикерә, әмма 1858 елдан алып бертөрле генә нәшер ителеп килә. Мәсәлән, "Өмме сыйбъян" - сиксән мең данә, "Исме Әгъзәм" - егерме мең, "Догаи-Сәйфи" - ун мең данә. Билгеле, догалык ларның күпме басылуларына даир бөтен статистиканы бирү безнең максатыбыз түгел. Бары шуны гына әйтеп китәргә кирәк ки, 1886 елда "Догаи әл-әнгам" сигез мең данә басылганы хәлдә, шул ук елда татарча беренче тапкыр Яурупага тәкълидән язылган роман - Муса Акъегетзадәнең "Хисаметдин менла"сы - бары мең данә нәшер ителде... Бу догалыклар 1887 елларда яңадан күп нәшер ителә башлыйлар. Мәсәлән, "Догаи мәрҗан" күкләре берьюлы егермешәр мең басылалар... +Бу догалыклар безнең әдәбият тарихы өчен бары бер яктан мөһим: ул да булса - һәрбер догалыкның алдындагы "хасиятләре" аталган төркчә хикәя вә доганың әһәмиятен сөйләгән сүзләре. +Һәрбер "хасият", күбесенчә сугыш китаплары шаблонынча, пәйгамбәрнең михрабка аркасын куеп вәгазь әйтеп утырганыннан башлана. Шул чакта пәйгамбәргә Җәбраил фәрештә Алладан бүләк итеп бер мөҗәррәб дога китерә. Шуннан соң доганың хасиятләре сөйләнә башлый. +Бу урында без ике тип догалык алабыз. Аларның берсе - халык арасына бик таралган "Догаи сәйфи", икенчесе - "Догаи риҗаль әл-гаиб". +Беренчесенең кырык төрле хасияте сөйләнә: шуның унысы - теге дөньяда, утызы - бу дөньяда. Шуларны сөйләр алдыннан, язучы: "Зинһар вә зинһар, шик вә гөман итмиясен кем барча савабдан мәрхүм уласын", - дип куя. Кыскача гына әйткәндә, шундый хасиятләр бәян ителә - әгәр кеше шуны укыса, һәрбер мөшкелдән хәляс була . Зинданнан котыла, төрле авырулардан терелә, ул тәнасел куәсен көчләндерә, сөйдерә, юлы уңа, дошманнарын җиңә, бу дога усал җанварлардан да хәляс итә. Агуланган кешене терелтә, югалган нәрсәсен таптыра. Баласы булмаса, булдыра. "Догаи сәйфи" булган йортта һич янгын булмый, янында йөрткән кеше суда батмый, адашкан кеше юл таба, бай була, бигрәк тә дию вә пәриләр аңар мөсәххәр булалар. Безнең борынгырак заманыбызда бу дию пәрие мөсәххәр итү мәсьәләсе бик мөһим бер эш хисапланадыр иде. Хәтта Казан вә авылларда, "Догаи сәйфи" укып, бик күп кеше шашадыр иде дә, шуның өчен бу хактагы сүзләрне күчереп үтәбез: "Бер кемсә дию пәри аңа мөссәхәр ула, җомга көн госел идә, вөҗүден җөмләи әндәмдин (җенләрдән) пакь идә, пакь тун кия вә хуб кухулар исләнә вә "Куль йә әййүһе-л-кәфирун" сүрәсен вә мәгузәтен укыя хәлвәт йирә варә, һич боны белмәяләр. Андан соңра "Куль һуа" сүрәсен укыя, зинһар, курыкмая вә гаҗәиб вә гарәиб нәрсәләр заһир улса кирәкдер. Аждаһалар вә еланнар вә гыйфритләр вә һавадан утлар вә ягмурлар вилдеремләр шыкмакы (?) ула вә болар заһир улмак вә дөкемез сыйфатлардан хәляс улмага ул бер булат пычак бер даирә эчендә кәндү үгендә куя. Бу "Догаи сәйфи"не укымага мәшгуль ула курык майа, кем Тәңре Тәгаләнең олуг атлары бу "Догаи сәйфи"дә дөрделер вә пәриләр ул даирә эчендә һич кермийә, әмма даирәйә килсәләр, зыян декермийәләр вә бу "Догаи сәйфи"не бер ләхза тәрк итмийүб укыйа такым диюләр мәсхәр улып, зәбун улалар, андан соң диюләр чагырып идәләр, ябни адәм әмрадының вә максудының вардыр бойурырына куялым"... "Догаи риҗаль әл-гаиб" ислам мифологиясендәге бер кыйсса үзәренә әйтелгән. Мәгълүм ки, халык телендә 360 "Риҗаль әл-гаиб" яисә "гаиб ирәнләре" бар икән, диләр. Болар кешеләргә төрле уңайсызлыкларда иганәт итәргә куелганнар. Бу кешеләр бер дә шул бер саннан кимеп тормыйлар. Әгәр берсе үлсә, хәзер үзләренә иптәш итеп берәр кешене урлыйлар, шуның өчен дә тик торганда бәгъзы адәмнәр юкка чыгалар, имеш. Менә бу догалар - гаиб ирәнләреннән иганәт сорар өчен бер васита. Бу ирәнләр дөньяның "җәһат әрбәга" (дүрт ягы)ның төрле урыннарда булалар, шуның өчен доганы укый белеп укырга кирәк. Бу доганы нәшер итүче кеше, аның мөҗәррәблеген исбат итү өчен, матур гына хикәяләр дә китерә. Шуларның берсенең мөндәриҗәсе шулай. Кыйссаның әсасенә мәшһүр әдәби мәүзуг булган "Ләйлә вә Мәҗнүн" төймәсе салына. Һәрмәз исемле бер падишаһның Ләйли (Ләйлә) исемле бер кызы була: кыз үзе ифрат бай, хәзинәсе "хисапка сыгмаз", әмма төскә ифрат ямьсез: "чытык чырайлы холыксыз ирде", кырык яшенә җитсә дә, аны беркем дә кияүгә сорамаган. Падишаһ, күп акча сарыф итеп, төрле догалар кылдырган, ләкин берсе дә файда бирмәгән. +Ниһаять, кызның "сачләре агарды, тешләре дөшде, йөзләре бөрешде". Бара торгач, бер шәехкә мөрәҗәгать кылганнар, ул шушы доганы яздырган, тагып йөрергә һәм укырга кушкан. Шуннан соңра кыз, шәехнең мәслихәте буенча, доганы укырга тотынган. Бер көнне Мәҗнүн исемле бер егет, сарай яныннан узып киткәндә, кызны күреп, гашыйк була: "Аты өстеннән аһ идеп, Мәҗнүн әвәрәи җиһан булды...". Бу Мәҗнүн гади кеше түгел, патша углы икән. Аның өчен ата-аналары Чин-Мачин падишаһы кызларын кырык ел карап йөргәннәр - һичбер патша кызларын яратмаган һәм алмаган. Аңарга кыз таба алмыйча гаҗиз калганнар. Мәҗнүн, гомумән, өйләнмәм, дип ант иткән. Менә шушы Мәҗнүн, кызның ямьсезлегенә, аталарының ризасызлыкларына карамый, Ләйләне хатынлыкка ала. Төскә ямьсез һәм кияүгә бара алмый утырган кызларга бу кызыкмаслык бер эшмени? +Бу догаларның хасиятләрендәге төрки текстларның күбесенең теле татарча. Ләкин чыгтай вә госманлы телендә булганнары да бар. Аларның безгә кульязма халәтендә Истанбул һәм Урта Азиядән килгән булулары бик ихтимал. "Иман шарты" яисә "Шәраит әл-иман" +Татар арасында иң күп таралган, халык арасына җәелеп, бер мөкаддәс китап, хәтта бер фәтиш дәрәҗәсенә менгән, ысулы кадимә вә җәдидә низагысы чакларында караларга бер терәк, бер авторитет булып хезмәт иткән бер китап була. Ул да "Иман шарты" яисә "Шәраит әл-иман"дыр. Бу рисалә безнең арада китап басыла башлауның икенче елыннан (1802) алып басыла башлаган. Китапның теленең борынгылыгы, чыгтай сүзләренең күплеге, кайсы җөмлә вә сүзләренең сигезенче гасыр һиҗри Болгар кабер ташларының тел вә өслүбен искә төшерүен хәтергә алсак (билгеле, саф татарча булганнарын), бу әсәрнең бездә бик борынгы заманнардан бирле укылып килгән булуын күрәбез. Ләкин аның кайчан вә кем тарафыннан язылуы хакында китапның эчендә бертөрле дә мәгълүмат юк. Тел вә өслүбенең һәр җирендә бертөсле булуы әсәрнең коллектив иҗаты түгел, бәлки бер мәгълүм зат тарафыннан язылган булганын күрсәтә. Галимҗан Баруди бу хакта "әд-Дин вә әл-әдәп"нең 1906 ел номерларында (10-11 нче саннарындагы "Иман шарты" дигән мәкаләсендә) бу әсәрнең мөхәррире хакында шул сүзләрне яза: +"Мәзкүр китапның кайу заманда тасниф кылынганы вә кем тасниф иткәне бик ачык мәгълүм түгел. Мәгәр минем остазым мулла Сәлахетдин ибне мулла Исхак: "Мәшһүр мулла Мортаза хафиз әсәре дәгелме икән", - диядер иде. Мулла Мортаза хафизның шундый әсәрләр берлә халык файдасына тырыштыгыны вә иман, игътикад китабында күп дәхеле булмаган силсиләләр бәян итеп, үз мәсләкенчә хуҗа Әхмәт Ясәви силсиләсеннән дию җавап үгрәтдекене каринә идәр иде вә каринәләр, дәлил булмасалар да, тәхминән өчен бер юл була алыр". Янә шул ук Баруди мәкаләсенең искәрмәсендә бу мулла Мортаза хафизның Бохара вә Төркестаннан укып кайтып, уникенче һиҗри башларында, димәк, Анна вә Елизаветаның, татарларны кыскан Лука Канашевичларның куәтле хөкем сөргән чакларында дәрес әйтү белән мәшгуль булганлыгын бәгъзы әсәрләрдә язганлыгын сөйли; Мәрҗанинең сүзенә карап, бу кешенең 1136 һиҗридә исән булганлыгын белдерә. Ләкин бу сүзләр - һаман да бер дәгъва гына. Сәлах мулланың нигә иснадән әйткәнлеге Барудиның бу мәкаләсеннән аңлашылмый. Язма нөсхәләрен табып, башка бер каринәләр булганчы, мәсьәлә һаман да ачык кала. +"Иман шарты"ның безнең әдәбиятыбызда тоткан урыны зур түгел. Ул, үзенең халык арасына күп таралуы аркасында, үзенең телен, өслүбен тәгъмим кылды, халык шул "Иман шарты"ндагы чыгтайчага маил татарча телне намаз ниятләгәндә дә, корбан чалганда да истигъмаль кылды, һәркем андагы кырык фарызны бикләде, "Гакыйд-е мәнзумә"не ятлады. Шулай итеп, "китапча" дип мәшһүр булган бу тел бездә күп еллар, уяну дәверебезгә кадәр әдәби тел рәсми дини тел урынын тотты. +"Иман шарты" безның ысулы җәдидәгә кадәрле булган дәверебездә татарның иң кирәкле бер китабы иде. Шуның өчен, мөстәшрикъ дәверенең хисабына күрә, бу рисалә 1802 елда ук 11000 нөсхә, 1806 елда 19000 нөсхә, 1855 ел белән 1864 ел арасында дарелфөнүн матбагасында гына 147600 нөсхә басылды. Татар баласы моның белән дәрес башлый, әлифба укый, шуның аркылы дин өйрәнә. Татар арасында ислам аркасында хөкем сөргән фикъһ (гарәп хокукы) белән бераз таныша иде. Ниһаять, ул татарга үлгәч тә кирәк. Ул шундагы сүзләр белән "Мөнкир-Нәкир"гә җавап бирәчәкмен, дип ышана. Шуның өчен, кеше үлгәч тә, аны мәетнең күкрәгенә куеп күмгәлиләр. Мулла да, күмгәч, шуның буенча иман тәлкыйн итәргә кала иде. "Рисаләи Газизә" +"Рисаләи Газизә" - Суфи Аллаһиярның "Сөбат әл-гаҗи зин"е нә шәрех итеп язылган бер китап. Ул безнең татарның бик яратып укый торган китапларыннан берсе; ысулы кадим мәктәпләрендә дәреслек итеп тә кулланылган. "Рисаләи Газизә" басмада урта кулдан зуррак 254 битле, нәсер белән язылган. Беренче мәртәбә Казанда 1847 елда басылган. +Бу китап 1807 елда Таҗеддин Ялчыгол углы дигән бер башкорт мулласы тарафыннан тасниф ителгән. Мәрҗани "Мөстәфад"ендә бу кеше хакында: "Асылы бәлдә әҗнәбидән улыб, бу бәлдә вә руд вә башкорд исемендә диваннарында мәктүб", - дип әйтә. Мәрҗанинең "бәлдә әҗнәбия"сеннән кай җир морадтыр - бу аңлашылмый. Әмма Риза хәзрәт "Асар"да аның чит җирлек булуын сөйләми, атасының исеме чын башкорт исеме булуына, үзенең дә "Башгори" дип кул куюына караганда, ул башкорт булырга кирәк. Мәрҗани дә, Риза казый да бу затның кайсы авылда мулла булганлыгы хакында сөйләмиләр. Китапта ул үз-үзен "аз азыклык, күп языклык Көди халкының галиме" дип тәгъбир итә. Көди - ихтимал, аның мулла булган авылының исемедер. Тәрҗемәи хәлен язучыларның әйтүенә күрә, Таҗеддин мулла гомерендә күп нәрсә язган һәм күп сәяхәт кылган. Йөргән вакытында һәрвакыт җәяү йөри икән. Бер сәяхәте әснасында Имәнле исемле авылда, дусларыннан берәүнең йортына кереп, эчәргә сораган. Йорт хуҗасы бал китереп, бу шуны эчкәч, кинәт вафат булган. Вафат тарихы милади 1837 елга туры килә. 1807 елда "Рисаләи Газизә"не тәмам итеп, шул вакытта аның зур кызы булганлыгын хәтергә алсак, ул шактый картаеп вафат булган булырга кирәк. Мәрҗани бу кеше хакында "күп китаплар тасниф итте, ләкин мосаннәфаты фахиш илә галәттер", - ди. Аның тагы "Әл-касыйдәт әл-кафия", "Тәгаллем әссаләәат" вә "Шорут әс-саләәт" китапларына язган шәрехләре бар икән. Ләкин бу шәрехләрнең төркичәме, гарәпчәме булуы әйтелмәгән. +"Рисаләи Газизә"нең язылуы хакында мөәллиф китапның мөкаддимәсендә түбәндәге мәгълүматны бирә. Имеш, халык аннан "Сөбат әл-гаҗизин" китабын төрки теленә тәрҗемә итәргә үтенгән: "Бу китапта аңлашылмый торган сүзләр күп, шуларны үз телебез белән аңлатсаң иде; борыныбызга синнән бераз фән исе килә", - дигәннәр. Ләкин ул, һәзме нәфес итепме, аларның сүзен кабул итмәгән. Аннан соң үзенең бик сөекле Газизә исемле кызы атасына шул ук үтенечне гарыз иткән: "Халыкның үтенечен кабул итсәң иде, без дә аннан файдаланыр идек", - дигән. Ләкин атасы кызының да сүзенә колак салмагач, Газизә тәкрар үтенеп: "Мине аталык мәрхәмәтеңнән ташлама, сүземне тыңла", - дип ялварган. Таҗеддин мулла, ахры, кызын бик яраткандыр, китабында ул аны "күзем нуры, бәгърем парәсе" дип кенә атый. Кызы шулкадәр үтенгәч, "Биззарур ул күз нурымның илтимасыны кабул әйләйүб, "Сөбат әл-гаҗизин" китабыны шәрех әйләмәкә касд әйләдем", - ди. Бу китапны ул, кызы Газизәгә нисбәт биреп, "Рисаләи Газизә" дип атаган. +Мөәллиф үзенең китабын гомум мөселман шәрехчеләре һәм тәфсирчеләре ысулы белән тәртип иткән. Элек ул мәтен итеп, "Сөбат әл-гаҗизин"ның бер бәйтен китерә дә, артыннан шул бәйтнең мәгънәсен изах кылып, берничә юл шәрех баглый. Бәгъзан, бәйттә чыккан бер-бер сүз яки исем мөнәсәбәте белән озын-озын мөляхәзәләргә керешә яки, җае туры килгәндә, берәр кыйсса сөйләп китә. Шулай итеп, кайбер бәйтләрнең шәрехләре берничә биткә җәелгәли. Бу мәгълүматны шарих төрле китаплардан чүпләп җыйган булырга кирәк. Анда, пәйгамбәрләр, изгеләр тормышыннан алынган хикәяләр булганлыгы шикелле, табигать вә мәхлукат хакында шәрык ысулында хорафи мәгълүмат очратып була; мәсәлән, еланнар хакындагы мәгълүмат шул җөмләдән. Монда еланнарның йөз яшәгәч аҗдаһага, мең яшәгәч, юхага әверелүләре хакында сөйләнә. Гомумән, халкыбыз арасына һәртөрле хорафат тарату юлында бу китап зур роль уйнаган. Аның мөәллифе хакында Мәрҗани: "Үзе "Сөбат әл-гаҗизин"не бер дә белмәгән, гыйлләт бәян иткән", - ди. +"Сөбат әл-гаҗизин" шикелле тәсаувыфи бер китапка шәрех баглау факты үзебезнең язучының тәсаувыфка малик кеше булуын күрсәтә. Ихтимал, аның һәрвакыт җәяү йөрүе дә бер нәүгъ дәрвишлегеннән булгандыр. Китапның башында ул Суфи Аллаһиярның һәм аның шәехе Хәбибулланың тәрҗемәи хәлләрен сөйли, ахырдарак Хуҗа Баһаведдиннең мәнакыйбенә берничә бит багышлый. +"Рисаләи Газизә"нең теле - әлбәттә, саф татарча ук түгел, бәлки чыгтайча вә госманлыча тәэсире белән ясалган борынгы әдәби тел. Язучының максаты китабын халыкка аңлаешлы ясау булганга, ул чит сүзләрне мөмкин кадәр аз катыштырырга тырышкан. Шуңар күрә аның теле җиңел вә һәрбер татар өчен асат аңлашыла. +Таҗеддин Ялчыгол углы нәзым белән язуда да үзенең көчен сынап караган: китапның мөкаддимәсендә аның берничә бәйтләре бар. Ләкин бу бәйтләр назыймның шигырьдә артык осталыгы булмаганлыгына шәһадәт бирәләр. Мәсәлән: "Фәзаил әш-шөһүр" китабы +"Фәзаил әш-шөһүр" - татар арасында иң күп таралган китаплардан берсе. Бу китап ысулы кадим мәктәпләрендә "Иман шарты"ннан соң балаларга беренче дәрес китабы итеп укытыладыр иде. Безнең миллионарча ир вә хатыннарыбыз ничә буыннан бирле шушы китап өстендә тәрбияләнгәннәр; меңнәрчә авыл остабикәләренә, авыл хатыннарына вәгазь сөйләр өчен ул кимемәс мәнбәгъ булып хезмәт итеп килгән һәм хәзер дә хезмәт итмәктә. Бу китап борынгы татар тормышы белән шулкадәр үзләшкән иде ки, безнең җәдитчеләр, кадимлектән көләргә теләсәләр, иске укыту вә иске тормышның тимсале, мөҗәссәме итеп аны телгә алалар иде. Аның хисапсыз күп мәртәбә басылуы да никадәр татар арасында рәваҗлы әсәр булганлыгын күрсәтәдер. Риза хәзрәт, бик хаклы буларак, аның мөхәррирен "Русия мөселманнарының гомуми остазы" дип атый. +Китапның үзендә мөәллифнең исеме һәм язылу тарихы күрсәтелмәгән булуы аның хакында һәртөрле ялгыш фикерләрнең тууына сәбәп булган. Мәсәлән, аны нигә иснадәндер Әлмәт авылының Габделҗәббар муллага нисбәт биргәннәр. Риза хәзрәт 1898 елда чыккан "Рихләте әл-Мәрҗани" исемле китабында аның хакында "Болгар голәмасының әсәрләреннән булырга кирәк", дигән бер фикер бәян иткән иде. Аның хакыйкый язучысын кәшеф итү дә шул ук Риза хәзрәткә насыйп булды. Ун ел соң 1908 чыккан 15 нче җөзьә "Асар"да ул аның тәрҗемәи хәлен яза. "Рихләт"тә язылган хата фикерен күргәннән соң, "Фәзаил әш-шөһүр"нең язучысын белгән кешеләр аңар хакыйкать хәлне аңлатканнар. Бу китапның мөәллифе Казан губернасы Мамадыш өязе Шәдче дигән авылның имамы Җәмаледдин бине Бикташи исемле бер мулла булган. Ул, Малмыж өязе Мәмәшир авылында туып, элек Көек авылының мәдрәсәсендә, аннан соң Мәчкәрәдә, аннан соң Чистайда укып, Шәдчегә мулла итеп тәгаен кылынган. +Җәмаледдин мулланың углы "Фәзаил әш-шөһүр"нең язылуы хакында түбәндәге мәгълүматны бирә: "Мәктәпләрдә балаларга укытырга төрки телендә җиңел китап булмаганга, Җәмаледдин хәзрәт, бер дәрес китабы язу фикеренә килеп, күптөрле вәгазь китапларыннан интихаб кылып, бер китап тәэлиф итеп, үз мәдрәсәсендә укыта башлаган. Бу китап мәдрәсәдә бик мәкъбүл булып китеп, шәкертләр аны үзләре өчен күчереп ала торган булганнар. Ихтимал ки, ул читкә, башка авылларга да язма нөсхәләрдә таралган булгандыр. Әлхасыйль, көннәрдән беркөнне әсәр Казан наширләреннән берсенең кулына төшеп, ул аны 1854 елда урта кул 64 битле, мөхәррире намәгълүм бер китап шәкелендә бастырып мәйданга куя. Китапның мөхәррире бу хакта бернәрсә дә белми кала. Басылган нөсхәсе кулына кергәч, ул китапның кыскартылып, яртысыннан күбрәге төшерелеп калдырып бастырылганлыгын күрә. Ләкин аны тулы итеп бастыру хакында һичбер тәшәббескә керелмәгәнгә, тәкрар басмаларында да китап һаман шул кыскартылган килеш басыла бирә". Казан наширләре, аның кем тарафыннан язылганлыгын да белмичә, бер-бер иске китап дип уйлаганнар булырга кирәк. Җәмаледдин хәзрәтнең углы кулында булган кулъязма исә бас ма "Фәзаил әш- шөһүр"гә караганда күп зур икән. Бу китапның мөәллифе хакында мәгълүмат бирүче икенче бер кеше аның яхшы гына гыйлем сахибы булганлыгын һәм әсәрен имам Зәндусти тәэлифе булган "Раузат әл-гыйльман" исемле китаптан алып язганлыгын сөйли. Ләкин Риза хәзрәт аның бу китаптан гына түгел, бәлки, углы әйткәнчә, берничә китаптан истифадә иткәнлеген куәтли. Җәмаледдин хәзрәт 1873 елда вафат булган. +"Фәзаил әш-шөһүр" - дини вә әхлакый рухта язылган бер китап. Исеме "Айларның фазыйләтләре" мәгънәсендә булса да, аның мөндәриҗәсе моңар гына хассыр кылынмаган. Ләкин мөндәриҗәнең җыелуында һәм тәртибендә һичбер төрле система юк. Ул берничә бабларга бүленә. Бабларның мөндәриҗәләре шушы: "Бисмилла"ның, "Лә иләһә илләллаһ" кәлимәсенең, биш вакыт намазның хасиятләре, юмартлыкның, сәдаканың, тәсбихның хасиятләре, төрле айларда нәфел уразасы тотуының саваплары, бәйрәм кичләрнең фазыйләтләре, сүз йөртү, гайбәт сөйләү, ир хакы, ата-ана хакы, изге баланың нинди булуы. Шуның арасына тагы кавын ашауның хасиятләре вә саваплары күк вактөяк мәсьәләләр дә катышып китә. Хасыйл, бу - типичный бер вәгазь китабы. Анда китерелгән әхлакый кагыйдәләр (мәсәлән, хатыннарның ирләренә каршы булган вазифалары) безнең халыкның дөньяга карашына бик зур тәэсир ясаганнар. +"Фәзаил әш-шөһүр"дә асыл вәгазь-нәсыйхәт күп урын алмый, ул күбрәк төрле мөнәсәбәт белән китерелгән хикәяләр белән тулган. Алар - гадәттә, шундый китапларда була торганча, пәйгамбәрләр, сахабәләр, әүлияләр тормышыннан алынган кыска-кыска кыйссалар. Мөхәммәд пәйгамбәр сәйрәтеннән дә анда байтак нәрсә бар; Гайсә пәйгамбәр дә күп хикәяләрдә роль уйный; Шәмсун (Самсон) кыйссасы шикелле Тәүраттан күчеп үзгәргән хикәяләр дә очрый. +Бу китап, гомумән, башыннан ахырына хәтле һәртөрле дини хорафат белән тулы. Татар арасында ислам динен, башын - түбән, аягын югары куеп, әһәмиятсез мәсьәләләргә зур әһәмият биреп, үзенчә, татарча аңлауны мәйданга китерүче гамилләрдән берсе, шиксез, шушы китап булгандыр. Андагы мөбаләгаләр искиткеч дәрәҗәдә. Бу китап буенча, юк кына эш (мәсәлән, мәгълүм бер көндә нәфел уразасы тоткан) өчен кешегә шундый зур саваплар багышлана ки, хәтта ул бәндәгә, гомере буенча бер дә башка гыйбадәт кылмыйча, гөнаһ кына эшләп торса да, җәннәтнең иң түренә кереп утырырга мөмкин булачак. Мәсәлән, Гарәфә көн ураза тоткан кешегә 240 000 ел бертоташтан ураза тоткан кадәр савап була; берәү шәгъбан аеның башында, уртасында һәм ахырында өчәр көн ураза тотса, аның гамәл дәфтәренә җитмеш пәйгамбәрнең савабын язалар, ул кеше җитмеш ел гыйбадәт кылгандай була, үлсә, шәһитләрдән китә. Гомумән, мөбаләгаләр бу китапта чын-чын шәрык ысулында; мисал өчен Гарешнең тас вирын китерергә мөмкин: "Риваять кылынды Аллаһы Тәгалә Гаршене яратды, яшел җәүһәрдин ул Гаршенең мең мең дә алты йөз мең (1 600 000) башы вардыр, һәрбер башында мең мең дә алты йөз мең йөзе вардыр, һәрбер йөзе дөнья кадәре мең мең дә алты йөз мең кадәрдер, һәр йөзендә мең мең дә алты йөз мең агызы вардыр, һәрбер агызда мең мең дә алты йөз мең теле вардыр һәрбер теле берлә мең мең дә алты йөз мең лөгать илә тәсбих әйдер". Димәк, Гарешнең бөтен телләре белән берьюлы әйтә торган тәсбихләренең санын язар өчен 32 галәмәттән гыйбарәт булган бер рәкым кирәк булыр иде! +"Фәзаил әш-шөһүр" саф татарча диярлек җиңел тел белән язылган. Гарәп-фарсы сүзләре, чыгтай вә госманлы тәэсире анда бик аз. Хәтта, аның кайвакытта нинди мохиттә язылуын игътибарга алганда, теленең шулкадәр асат булуына гаҗәпләнергә туры килә. Өслүбе дә зарарсыз гына төзек. Һәрхәлдә, Җәмаледдин мулла халык өчен язылган китапларның халыкның үз телендә булуы тарафында булган булырга кирәк. Аның әсәренең тиз арада бөтен татар арасына таралып, иң мөстәгъмәл кит аплардан булып китүенең сәбәбе дә - шөбһәсез, теленең җиңеллегедер. Хикәят китаплары +Әдәбиятыбызның борынгылык дәверендә халык кулында йөргән бер такым китаплар бар - аларны, "Тутыйнамә", "Кырык вәзир" тибындагы мөрәккәб җыентык хикәяләрдән аеру өчен, "хикәят китаплары" дигән исеме гам астына җыярга мөмкин. Тегеләрен без шулай ук ихтыяри рәвештә интихаб ителгән "кыйсса китаплары" дигән исем астына алып тикшергән идек. Болар - Борынгы Шәрык хикәяләре тибында нәсер белән язылган кыска-кыска хикәяләр, зурлыклары кечкенә кулда 16 бит белән 64 бит арасында. Шуның өчен аларны "кечкенә хикәяләр" яки "вак хикәяләр" дип тә атарга мөмкин булыр иде, ләкин югарыдагы тәгъбир безгә уңайлырак тоелды. Бу төрле хикәяләр бездә, күбесенчә, кечкенә кулда басылганнар. +Гадәттә, бу хикәятләрнең мөхәррирләре вә кайдан алганлыклары аларның үзләреннән мәгълүм булмый. Аларны язучылар вә күчерүчеләр үзләренең эшләгән эшләрен шундый әһәмиятсез нәрсә дип уйлаганнар ки, китапның башында булсын, ахырында булсын, бу турыда берәр сүз язарга кирәксенмәгәннәр дә, алар бары тик "Равиләр андаг риваять вә мондаг хикәят идәрләр кем..." дип башлап китү белән канәгатьләнгәннәр. Хикәят китапл ары әдәбиятның безнең арада соңрак таралган формаларыннан булырга кирәк. Аларның иң беренчесе - мәшһүр "Мәликә китабы" - 1846 елда басыла. Исеме "Бер залим гаярь вә галим казый..." дип башлана торган хикәя - 1857, "Дөхтәре солтане Кәшемир" 1871 елда басыла. 90 нчы елларда хикәят китаплары күбрәк чыга башлый. Соңгы заманнарга якынлашкан саен алар өслүб вә мөндәриҗә ягыннан бозыла баралар, турыдантуры "Әлфе ләйлә" дән алынып бастырылган хикәяләр, төркичәдән тәрҗемә кылынып, өстенә мөтәрҗимнең исеме куелганнары да очрый башлый. Мәсәлән, XIX һәм XX гасырның чигендә шундый хикәяләрне мәйданга кую белән шөгыльләнүче Шиһабетдин Рәхмәтуллин исемле бер язучы да килеп чыга. Бу кеше госманлы әдәбиятында саннары бик күп булган шул тип хикәяләрне татарчага тәрҗемә итә. Аның тәрҗемәләреннән "Тиярзадә" ("Тыярзадә") - 1900 елда, "Колуфе бәләдиләрә гашыйкларның хикәяте" - 1901 дә, "Каләф белә Турандык хикәяте" 1903 тә басыла. Бу зат үзенең татар әдәбиятында тоткан урыны белән Каюм Насыйри, Фатих Халиди тибындагы язучылар рәтенә тезелергә тиеш. Ул да - алар шикелле, бер ягы белән Борынгы Шәрык рухындагы әдәбиятка тоташса, икенче ягы белән уяну дәверенә тоташкан язучылардан. +Шулай итеп, 1905 елларга, яңа әдәбиятыбызның куәт алган дәверенә кадәр, мондый борынгы типтагы Шәрык хикәяләре чыгуда дәвам итәләр. Яңа әдәбиятның көчәюе, нашир вә язучыларның, шулай ук укучыларның да Яурупа тарызындагы тормыштан алынган әдәбиятка бирелеп китүләре белән аларның модасы бетә: бәгъзылары тәкрар басылуда дәвам итсәләр дә, "Мәликә китабы" шикелле электән бирле халык арасында таралганнары гына яңадан басылалар. +Мөндәриҗә ягына килгәндә, бу хикәятләр Шәрыкта махсус үзенә бер төрле әдәби жанр тәшкил итәләр. Алар, күбесенчә, Шәрык гадәтенчә, һәр төрле гаҗаиб гарәиб эшләр белән тулган булып, "Әлфе ләйлә вә ләйлә" хикәяләренә охшыйлар. Бәгъзылары, мәсәлән, 1893 елда басылган "Әбелкасыйм хикәясе" нәкъ "Әлфе ләйлә" хикәяләреннән берсе төсле. Аның каһарманнары - Һарун әр-Рәшид, Җәгъфәр Бәрмәки һәм бик бай вә юмарт Бәсра сәүдәгәре Әбелкасыйм. Шулай ук турыдан-туры госманлыча "Әлфе ләйлә"дән татарчага тәрҗемә ителеп, аерым хикәят итеп бастырылганнары да юк түгел. Мәсәлән, "Җәүдәр", "Шаһмаран" вә "Кызлар хикәяте" шикелле. +Безнең хикәят китапларында, күбесенчә, укучыны гайрәтләндерү яисә бер-бер нәрсәгә өндәү төп максат итеп куелган булмый, "кыйссадан хисса" чыгарылып, хикәят бер-бер әхлакый кагыйдәне исбат итәргә керешми, әлхасыйль, аларны язучылар халис әдәби максатларны күз алдында тотып (укучының күңелен ачар өчен яки күздән яшь китерер өчен генә) язганнар. Шәрык өчен бик характерлы булган гыйбрәтле хикәяләр белән беррәттән, Шәрык әдәбиятларында бу төрле хикәяләр дә күп очрый, аларга классик мисал итеп шул ук "Мең дә бер кичә"дә җыелган хикәяләрне китерергә мөмкин. Бездә нәшер ителгән хикәятләр арасында гыйбрәт өчен язылганнары күп түгел. Андыйларның иң игътибар итәрлекләре - 1857 елда басылган "Бер залим, гаярь вә галим казыйны Хак Тәгалә бер галим угрының кулына гөрифтар кылып, күп дәлилләр берлә казыйны рисвай җиһан кылган кыйсса торыр" дигән хикәя белән "Егет кешегә йитмеш төрле һөнәр аз дигән сүз раст сүз" аталган хикәядер. Гомумән, хикәят китаплары арасында шундый ифрат озын исемлеләре очраштыргалый. +Бу хикәяләрнең беренчесенең мөндәриҗәсе исеменнән үк күренеп тора. Анда, ялгыз ишәккә атланып бара торган бер казыйга бер карак очрап, аны таларга хаклы булуы хакында казый белән моназарага керешә. Һәр ике як аять вә хәдисләрдән дәлилләр китерәләр. Ахырысында карак казыйны мөлзәм кылып, җаваптан гаҗиз итеп, баштанаяк чишендереп, ишәген дә алып, җәяү һәм ялангач килеш өенә кайтарып җибәрә. Карак шул дәрәҗә оятсызлыкка барып җитә - икенче көнне үзе казыйның йортына барып, аның хатынының да үзенә тиеш булуын дәгъва кыла башлый. Гаҗиз булган казый, бөтен малын биреп тә, каракның тәсәллытеннән котыла алмый. Ахырысында (бу карак изгеләрдән икән) казыйның бөтен малын үзенә кайтарып биреп, моннан соң дөрес хөкем итәргә, ришвәт алмаска, риба һәм ятимнәр малын ашамаска кушып, үгетләп, үз юлына китә. +Икенче хикәяттә Габдулла исемле Бохара сәүдәгәренең Әмин исемле углы атасының үзенә сату итәргә сумма башы итеп биргән акчасын, төрле шәһәрләргә барып, төрле һөнәрләр өйрәнүгә сарыф итә. Бу һөнәрләр: скрипка уйнау, мәшкый язу һәм шәтранҗ уены. Менә шушы һөнәрләрне елына меңәр сум биреп, патша уллары гына өйрәнәләр икән. Әмин бай шуларны өйрәнү һәвәсенә кереп, сәүдә итүдән ваз кичеп, шул юлда атасының бөтен төп суммасын бетерә. Аталары, әлбәттә, улларының болай булып чыгуына бик кайгыралар. Аның өйрәнгән һөнәрләре бу Шәрык мещаннарына бер тиенлек файда китерми торган эшлексез кешеләргә генә махсус булган һөнәрләр булып күренәләр. Дәрвакыйг, Әмин башта бу һөнәрләре белән үзенә киченерлек акча таба алмый. Ахырысында алар тәмам фәкыйрьлеккә төшәләр. Менә бер заманны, иттифакы туры килеп, Әминнең өйрәнгән һөнәрләре эшкә ярап куя. Кәрван белән барганда, иптәшләре аны бер ташландык коега ташлап китәләр. Кое төбендә яшәүче диюгә скрипка уйнавы аркасында ул коедан котыла; үзен үтертергә язылган хатны, язуга осталыгы аркасында, яңадан үзгәртеп язуы белән ул икенче тапкыр үзен үлемнән коткара; ахырда, шәтранҗ уйнарда мәһарәте аркасында бер мәмләкәтнең патшасының кызын алып, үзе патша була. Хикәятнең ахырында түбәндәге сүзләр язылган: "И укучылар, яшь егетләр, яшь вакытыгызны бушка үткәрмәгез, ничек булса да һөнәр өйрәнегез, һич булмаса да лом, икнә берлән кодык казыңыз, суы чыксын, эш - коралында түгел, болында кодыкдан су чыкса, лом берлән казыган суны эчмәймез, димәсләр һәм ни берлән казыдың, дип сорамаслар, суы яхшы булсын, әйтерләр суы яхшы, дип". +Төп идеаллары гыйбрәт булмаган хикәят китапларын, башлыча, ике төрле типка бүләргә мөмкин. Беренче тип хикәятләрдә, гадәттә, бер патшаның бик билгеле кызы була. Үзен кияүгә сораучы егетләргә ул табышмак шикелле җавап бирүе авыр булган сөальләр тәкъдим итә, җавап бирә алмаганнарның башын кистерә. Бик күп кешеләр - шаһзадәләр, галимнәр, хәкимнәр - кызны алырга теләп имтиханга керсәләр дә, сөальләргә җавап бирә алмый башлары киселә тора. Ахырда хикәянең каһарманы дөрес җавап биреп, мәгърур кызны алырга муаффәкъ була. Бу мәүзуг Шәрык дөньясында бик борынгы заманнарда ук ясалган булырга кирәк, чөнки легендаларда Саба мәликәсе Бәлкыйснең дә Сөләйман патшага шундый читен сөальләр биреп, Сөләйман аларга җавап биреп, Бәлкыйстән бик күп мал вә хәзинә отып алганлыгы сөйләнә. Югарыда сөйләнгән типтагы хикәяләрдән мәшһүр "Каләф белән Турандык" хикәясе дә - Шәрыкта бик таралган мәүзуг. Мондый хикәятләрдән безнең татар арасына кереп иң таралганы - "Мәликә китабы". Ул - бездә иң элек басылган хикәят китапларыннан. Кирәк өслүб, кирәк мөндәриҗә ягыннан 16 битле бу кечкенә рисаләнең һичбер төрле әдәби кыйммәте юк. Аның мөндәриҗәсе бик садә: Рум шәһәрендә Малик дигән бер патшаның Мәликә исемле бик галимә кызы була. Ул үзен хатынлыкка алырга теләгән кешеләргә йөз сөаль тәкъдим итүне шарт итеп куя, җавап бирә алмаганнар шарт буенча асылалар. Шул арада Төркестаннан килгән Хәлим исемле бер фәкыйһ, һәммә сөальләргә дөрест җавап биреп, кызны ала. Кызның биргән сөальләре күбрәк дини мәүзугта, схоластикага гаид мәсьәләләр хакында. Мәсәлән: "Кыз сорды: "Комугдин борын ни шәйне яратты?" Фәкыйһ әйде: "Кяф илә нунны яратты". Кыз әйде: "Кяф илә нун нә кылгучы торыр?" Фәкыйһ әйде: "Күн фәякүн кылгучы торыр". Кыз сорды: "Җефетләрдә кайу җефетне яратты?" Фәкыйһ әйде: "Тәблит-Җәблит атлыг кем ирсәне яратты, беренең койрыкы елан дик вә янә беренең койрыкы җыян дик, икесен җефет кылды". Кыз сорды: " Шайтанның ата-анасы кайу торыр? Фәкыйһ әйде: Тәблит-Җәблит торыр". Кыз сорды: "Кайу намаз торыр күкдин иңде, йиргә тимәде?". Фәкыйһ әйде: "Ул җеназа намазы торыр". Кыз сорды: "Дәрьяларның асылы нә торыр?" Фәкыйһ әйде: "Нух туфаны торыр...". Гомумән, бу сөальләр Робгузиның "Кыйссас"ында төрле җирдә чәчелгән сөаль вә җавапларны хәтергә төшерәләр. Хәтта бер үк сөальләр тегендә дә, монда да очрыйлар. Менә шуңар караганда, шулай ук теленең чыгтайчага тартымлыгын, аннан соң хикәянең каһарманының Төркестан галиме булуын искә алганда, "Мәликә китабы"ның асылы Мәварәэннәһердән килмәдеме икән дип уйларга мөмкин. Ул мөндәриҗә ягыннан да Төркестан халкы кулында йөри торган һәртөрле "рисалә"ләргә беркадәр охшый. "Мәликә китабы"ның кем тарафыннан һәм кай чан язылуы китапның үзендә әйтелмәгән. Ул - татар арасында йөри торган хикәятләрнең иң борынгы тел белән язылганнарыннан, бу - безнең халыкта бик мәкъбуль бер китап, хосусан, хатынкыз аны укучан. +Андагы бәгъзы хорафат халык гаммәсенең аңына да кереп өлгергән. Мәсәлән, төрле хайваннарның төрле гөнаһлы кешеләрдән азган булулары хакындагы халык арасында бик таралган игътикад шушы китап тәэсирендә мәйданга килгән. Бу китап буенча, 23 төрле хайван элек кеше булганнар, гөнаһлары өчен Алла аларны хайван сурәтенә куйган: "Төя бер кеше ирде - пәйгамбәрдин гизләнде, аю бер кеше ирде - бәни Исраил кавемендә хәрамилык кылыр ирде, мәймүн бер кеше ирде - Гайсә галәйһиссәламгә ышанмады, дуңгыз бер кеше ирде - хәрәмхур ирде, төлке бер кеше ирде - угрылык кылыр ирде, үрмәкүч бер кеше ирде - мәккярә,4 канәгатьсез хатын ирде, качыр бер кеше ирде - артык алып, ким бирер ирде. Ташбака бер кеше ирде - артык үлчәп алыр ирде, ким үлчәп бирер ирде, тутый бер кеше ирде - вөҗүден халыкга күрсәтер иде, сычкан бер кеше ирде - күп сүзләр ирде, фил бер кеше ирде - надан бай ирде..." +Икенче төрле тип хикәятләрнең төп мәүзугысы болай була: бер патшаның бер дә баласы булмый, Ходайдан күп тели торгач, яки бер-бер изге, я хәким тарафыннан өйрәтелгән чараларына керешкәч, картайган көнендә аның бер кызы, я углы дөньяга килә. Үсеп җиткәч, бу кыз яки егет берәүгә гашыйк булалар. Бөтен хикәя менә шушы гыйшык өстенә нигезләнә. Ике гаш ыйк ка тыныч кына кавышырга тәкъдир язмаганга күрә, аларның башларыннан бик күп маҗаралар, бик күп читенлекләр вә бәлаләр уза, үз-үзләре сөймәгән башка кешеләр аларны гыйшыклары белән җөдәтәләр. Күп вакыт алар үлемнең чигендә генә калалар, хәтта, үлгәнгә саналып, каберләргә күмеләләр. Бәгъзан, бу җәфалар кызның башына тәкәбберлеге, үзенә тиң белмәве аркасында киләләр ("Җәүһәр таҗ", "Дөхтәре солтане Кәшемир"). Ләкин ничек кенә булмасын, ахырда һәммә бәлаләр яхшыга әверелеп, хикәят дошманнарның һәлакәте, гашыйк белән мәгъшукның кавышуы, аларның туйлары, бәхет-с әгадәткә ирешүләре белән тәмам була. +1871 елда басылган "Хикәяте дөхтәре Кәшемир" исемле 24 бит ле китап мондый мәүзугтагы хикәятләр өчен мисал булырлык. Ул югарыда сөйләнгән гомуми калыпка тәмамән туры килгәнгә, мөндәриҗәсе хакында аерым сөйләп торырга да хаҗәт юк. Аның өслүбе матур һәм тасвири, теле яхшы ук, борынгы татарча тәэсире ул кадәр зур түгел, бу хикәятнең асылы Төркиядән килгән булырга кирәк, чөнки гомумән, бу төрле хикәяләрнең чын оясы - госманлы иле, аның телендә дә госманлы тәэсире көчле булуы шуңар дәляләт итә. Хикәят китаплары арасында иң бозылмый сакланганы - шушы китаптыр. +Әмма аларның яңа заман тәэсире белән бозылганнарына мисал итеп намәгълүм бер мөәллифнең 1890 елда басылган "Хикәяте мәгъриб зәминдә Бәскяр шәһәренең ишан шәех Насретдин әфәнде" исемле хикәясен китерергә мөмкин. Бу хикәят үзе Борынгы Шәрык хикәяләре формасында язылса да, анда Шәрык белән Яурупа бик кызык рәвештә буташтырылган. "Кадим заманда мәгъриб тарафында Бәскяр дигән шәһәрдә бер патша бар ирде. Исмия Габделмәлик дирләр ирде..." дип башлана торган бу хикәяттә, мәсәлән, Париж шәһәрендә тора торган француз короле һәм аның углы Бернард мәйданга чыгалар. Корольнең кызы исә Мәликәи Әбризә атлы була (бу исем, шөбһәсез, "Әлфе ләйлә"дән урланган). Хикәяттә туплар атып сугышалар, пароходларда сәяхәт итәләр. Хәтта телеграмм белән хәбәрләшәләр. Аннан соң бу китапта яңа әдәбиятыбызның әүвәлге елларына хас булган мораль сату, әхлактан дәрес бирү дә юк түгел. +Тәмәке тарту, хәмер эчү шикелле "ислам тыйган" эшләрнең зарарлары хакында китерелгән гаклый дәлилләр - нәкъ шул безнең исламиятне мәдәният вә фәнгә татбикъ кылучы мөтәфәләсифләребез өслүбендәге әйберләр. Бу хикәянең мөәррихе, төрек китаплары укып, шулар тәэсирендә язган булырга кирәк. Һәрхәлдә, бу китап - иске әдәбиятның, яңа заман җилләре тәэсире астында бозылып, үз эченнән үзе чери башлаганын күрсәтә торган бик ачык бер мисалдыр. +Хикәят китапларының тел вә өслүбләре бер генә төрле түгел. Гомумән алганда, аларның теле татарча: ләкин 9 нчы елларга кадәр басылганнарында чыгтай һәм госманлы телләренең тәэсире күбрәк, әмма бу тәэсир асыл телнең татарча булып калуына зыян итәрлек дәрәҗәдә түгел. Һәрхәлдә, аларның теле безнең борынгы гарәп, фарсы, чыгтай, госманлы вә татар телләренең катышуыннан хасил булган классик әдәби телебезгә караганда шактый садә вә татарчарак. Гомумән, борынгы әдәби телебездә булганча, чыгтай вә госманлы тәэсире кара-катыш булса да, кайбер китапларда - чыгтай, кайберсендә госманлы теле куәтлерәк хөкем сөрә. Бу - кайсы китапның асылы кайсы телдән алынганлыгына дәляләт итә торган бер факт дип уйлыйбыз, чөнки, шиксез, бу хикәяләр - татар багыннан уйланып чыгарылган әйберләр түгел, бәлки тәрҗемә ителгән яки, һич булмаса, мәүзуглары алынып үзгәртелгән әсәрләрдер. +Соңгы заманнарга якынлашкан саен, хикәят китапларының теле җиңеләя, татарчалаша, чит телләр тәэсиреннән чыга бара: шулай итеп, борынгы сүзләр, иске формалар, чыгтай вә госманлычалыклар, бөтенләй үк бетмәсә дә, юк диярлек дәрәҗәдә азаялар. Борынгы гадәт буенча, чыгтай белән госманлы имласы арасындагы бер имла белән, нокта вә галәмәтсез язылган бу әсәрләрнең татарчасы - тел вә лөгать ягыннан саф татарча булса да, грамматика ягыннан караганда, әле ул эшләнмәгән, бәлки, эшләнү дәверендә булган тел. Аларның өслүбе әле безнең ХХ гасырда туган яңа әдәбиятыбыз өслүбенә бөтенләй башка: ул әле ямьсез, чыгышсыз. Безнең борынгы язучыларыбыз, "тупас тел, урам теле" дип, татарча язудан юкка качмаганнар бит! Чынлап та, әле ул чакларда татар теле "урам теле", ягъни сөйләшү теле генә булган, әдәби тел дәрәҗәсенә ирешмәгән. Мәгълүм ки, сөйләшкәндә, халык игътибарсыз сөйләшеп, һәрвакытта грамматика ягыннан хаталар ясый: хосусан, бу нәхү ягыннан караганда шулай. Сөйләшкәндә, кеше җөмләләрне тәмамән нәхү кагыйдәләренә туры китереп сөйләми. Шуңар күрә һәрбер халыкның сөйләшү теле, шул ук халыкның язу өчен махсус булган кагыйдәләргә туры китереп тәртипкә куелган, "эшләнгән" әдәби теленә караганда, һәркайчан азмы-күпме аермалы була. +XIX гасырның ахырларына кадәр безнең татар теле бары сөйләшү теле генә булган, ул телдә язсалар да, ничек теләсәләр - шулай. Ничек туры килде - шулай, ягъни сөйләшкәнчә яза биргәннәр. Бу яктан аларга бары тик чыгтай вә госманлы әдәби традицияләре генә киртә булып килгән. Фәнни яктан карап, татар теленең кагыйдәләрен, грамматикасын тикшерүче, аны бер тәртипкә китерүче булмаган. Кайбер мөстәшрикъ яки миссионерлар яисә хәлифәләр шикелле үз арабыздан чыккан бәгъзы бер затлар бу юлда эшләсәләр дә, аларның хезмәтләренең җимешл әре, руслар өчен генә булып, руслар арасында гына калганга, үз әдәбиятыбызга тәэсир ясый алмаганнар. +Кыскасы гына, татар телен әдәби тел хәленә кертер өчен, аны акрын-акрын "эшләр" өчен, бу телдә яза башларга кирәк булган. Җәдиди язучыларның, чын мөсаннифларның истихфафлы күз карашлары, мыек астыннан елмаюлары астында, җөрьәт итеп, халык өчен халык телендә хикәят китаплары язарга керешкән исемсез, намәгълүм вак-төяк язучылар - менә шулар безнең хәзерге әдәби телебезнең чын фидакярләре. +Шулай да Мәрҗани шикелле зур мөсанниф, үзенең авторитетына таянып, "Мөстәфад әл-әхбар" күк җитди бер китабын татарча язып (яки язарга тырышып), безнең арада үз телебезнең рәсми әдәби телләр рәтенә керүенә ярдәм итмәсә, Насыйри шикелле тырыш бер язучы гомере буе татарча язып, татар теленең грамматика вә лөгатьләрен тәртипкә салмаган булса иде, кем белә, ихтимал, хәзерге әдәби татар теленең мәйданга килүе тагын бераз вакытка кичеккән булыр иде. +Дәрвакыйг, XIX гасырда безнең татар теле әле чын мәгънәсе белән "урам теле" иде. Ул телдә җитди бер нәрсәне язып аңлату, тирән фикерләр бәян итү мөмкин түгел, чөнки кирәк кагыйдә, кирәк өслүб ягыннан булсын, ул нык бер дисциплина астына алынган иде әле. Шуның өчен дә Мәрҗани, никадәр принцип ягыннан татар телендә язуның тарафдары булса да, "Мөстәфад"ны саф татарча итеп чыгара алмады, бары тик бу китапның тормышка иң якын булган, анекдот характерындагы урыннары гына чын татарча булып чыктылар. Хәтта нәзари яктан татар телен эшләгән, аны нәзек аңлаган Каюм Насыйри да, гамәлияткә күчкәч, шул эшләнмәгәнлекнең бәласен күрде: аның үз өслүбе дә кытыршылыклардан хали булмады. Шуңар күрә дә татар теле башта әдәбиятның хикәяләр, кыйссалар бүлегендә нык оя ясады, чөнки бу төрле әдәбият голәма өчен түгел, бәлки гавам өчен, киң халык массасына уку материалы итеп языла һәм нәшер ителә. Шунлыктан аның халык теленә иң якын булган бер телдә булуы һәм матлуб, һәм табигый иде. Шулай итеп, хикәят китаплары әдәби татар теленең барлыкка килүе юлында бер күпер, бер баскыч ролен уйнадылар. +Татарча язылган хикәят китапларында бигрәк тә аларның соңгыракларында без тәмамән бер тел башбаштыклыгы, өслүб вакханалиясе хөкем сөргәнлеген күрәбез. Бер яктан, грамматика ялгышлыгы, төрле дәрәҗәдә булган чыгтай вә госманлы тәэсире булса, икенче яктан, тантаналы шәрык өслүбе белән янәшә үк чикылдаган (вульгарный) татарча җөмләләрнең, Печән базары, Тегәрҗеп урамы һәм Яңа Бистә тәгъбир вә гыйбарәләренең очравы күзгә бәрелә. Шулай ук 90 нчы елларда һәм соңрак язылган хикәятләрдә русча тәэсире дә күрелә башлый. Безнең сөйләшү телебезгә бик күп гарәп-фарсы сүзләре белән бергә, заманның озынлыгы белән, әлбәттә, байтак кына рус сүзләре дә кергән. (Мин, әлбәттә, русча укыган зыялылар сөйләшә торган телне түгел, бәлки халык сөйләшә торган телне әйтәм). Без хәзер яңа әдәбиятта рус теле тәэсиреннән, рус сүзләре истигъмаль итүдән мөмкин булган кадәр билкасд качарга тырышабыз. Борынгы әдәбиятта исә рус сүзләре бөтенләй үк катыштырылмаган, әмма безнең "урам телендә" язучыкыйссачыларыбыз халык телендә йөргән рус сүзләрен, бер дә тукталып тормыйча, үзләренең китапларына тутыра биргәннәр. Бу русча тәэсирнең ни дәрәҗәдә булуын күрсәтү өчен 90 нчы елдан алып 93 нче елга кадәр чыккан берничә хикәят китабыннан чүпләнгән русча сүзләрне күчерәбез. Король, дворец, карета, кучер, кораб, пароход, кают, капитан, матрос, астроном, адъютант, план, совет, форма, карта, кантор, расход, отель, копеек, богодельня, корпус, подвал, свод вә башкалар. Менә болар - тәсадефи сайланган сүзләр, шундый чеп-чи рус сүзләре - безнең хикәят китапларында "кудук" шикелле иске чыгтай сүзләре белән янәшә үк истигъмаль ителәләр. "Таһир илә Зөһрә" һәм "Бүз егет" кыйссалары +"Кыйссаи Таһир илә Зөһрә" һәм "Кыйссаи Бүз егет" аталган ярым нәзым, ярым нәсер белән язылган гыйшкый поэмалар безнең халыкның тәмам йөрәгенә кергән, канына сеңгән әдәби әсәрләрдән. Бу кыйссаларны бөтен татар авылларында укыйлар, көйле кисәкләрен үзенә махсус көйләргә салып көйлиләр. Һәрбер укый белүче булган авыл өендә бу китапларның берәр нөсхәсен табарга мөмкин. Меңнәрчә абыйстайлар вә әбиләр бу гашыйкларның фаҗигалы язмышлары өстендә күз яшьләрен түккәннәр, меңнәрчә гыйшык тотучы дәртле яшьләр, аларның саф гыйшыкларыннан илһам алып, аларны үзләренә мисал итеп, шулар төсле сөешергә тырышканнар. Аларның сурәтләре безнең халыкның аңына шулкадәр нык кереп урнашкан ки, "җан Таһир"лар, "җан Зөһрә"ләр, "Бүз егет"ләр чын мәгънәсе белән татарның милли гыйшык каһарманнарына әверелгәннәр. +Әгәр дә без "Таһир илә Зөһрә"нең 1879 елда язылуын, "Бүз егет"нең беренче мәртәбә 1876 елда басылуын искә алсак, аларның шулкадәр тиз арада халык арасына таралып, халык белән үзләшеп, бөтен татарның кулыннан төшерми укый торган китапларына әверелеп китүләре искиткеч бер эш төсле тоела. XIX гасыр актыкларында ук татар халкы, татар тормышы белән өзелмәслек булып бәйләнгән бу китаплар хәзер безгә, әйтерсең, халыкның үзе белән бергә дөньяга килгән төсле тоелалар. Һич булмаганда, аларның халык арасында йөрүен йөз еллар белән хисаплыйсы килә. Шуның өчен дә, бу китапларның тарихлары белән танышырга кызыксынып, аларны тикшерү касды белән беренче мәртәбә кулына алган кеше "Таһир илә Зөһрә" китабының ахыргы битендә язылган шушы сүзләрне күреп бераз аптырып кала: "Имди мин фәкыйрь пир тәкъсыйр бу хикәяте гаҗибәне госманлы тәварихларыннан күреп, җиңелрәк телемез нугай вә казакъ лөгатенчә чыгарып, "Бүз егет" нам нөсхәмез кеби мин әүвәлиһи илә ахриһи, тасхих вә мокабәлә кылып , иҗаз тарикынча , бер-ике телгә тасниф кылдым . Фәкыйрь мелла Әхмәд мелла Мөхәммәдзариф углы Уразаев әлКызылҗари әл-Кормаши. Максудымыз бәлки үземездәй бүз балалар һәм олуг ага-энеләр укып хушнуд булып, мәзкүр фәкыйрьн е догаи хәер илән яд кылмаслармы дип өмид кылганым бу гаш ыйкларның рухлары өчен бер фатиха өмид илә тасниф кылды фи сәнәи 1879 карьяи Күшәрдә вә әлһәмдүлилләһи раббил-галәмин". +Менә бу ике китапның язылу тарихлары, аларны язучының тәрҗемәи хәле белән танышу өчен безнең кулда булган бердәнбер материал шушы. Димәк, аларны язган кеше - Әхмәд Уразаев исемле бер татар мулласы. Ул, Кормаш авылында туып, Казан өязе Күшәр авылында имам булган булырга кирәк. Һәрхәлдә, "Таһир-Зөһрә" Күшәрдә язылган. Мөәллиф аны госманлыча китаплардан алып татарчалаштырган. Бу коры тәрҗемә генә булмаска кирәк, чөнки ул хатимәсендә бу китапны башыннан ахырына кадәрле тасхих вә мокабәлә кылганлыгы хакында сөйли. Күренә ки, ул берничә госманлыча нөсхәне алып, аларны бер-берсе белән чагыштырып, үзенчә дөресләп язып чыгарган. Татарчасы басылып чыкканчыга кадәр безнең татар арасында Истанбул басмасында "Таһир илә Зөһрә"нең берничә төрле нөсхәсе укылып йөргәне мәгълүм. Мондый нөсхәләрдән берсе безнең кулыбызда бар. Асыл китапны "Гашыйк гариб" хикәясе тәшкил итә. "Таһир илә Зөһрә хикәясе" китапның читенә (хашиясенә) басылган. Бу китап, шул типтагы бик күп госманлы телендәге хикәя китаплары шикелле, сары кәгазьгә ташбасма белән табигъ кылынган. Эчендә ("Гашыйк Гариб хикәясе"нә махсус) бик каба ясалган рәсемнәр бар. Бу нөсхәдәге "ТаһирЗөһрә" хикәясе бик кыска, 48 битле китапның бит кырыйларына гына басылган. Аннан соң безнең икенче шундый ук типтагы "Таһир-Зөһрә" хакында ишеткәнебез бар. Бу нөсхә ташбасмада, рәсемле, шактый калын икән. Ләкин, мәгаттәәссеф, бу нөсхәне кулга төшерә алганыбыз юк. +Әгәр дә без кулыбызда булган госманлыча нөсхә белән Уразаев нөсхәсен чагыштырсак, безнең мөәллифнең берничә нөсхә белән файдаланганы тагы да ачыграк күренә. Уразаев "кыйсса"сы госманлыча "хикәя"гә караганда шактый озын (кечкенә кул 64 бит). Уразаевтагы нәзым белән язылган озын монологлар урынына госманлычада күбесенчә берничә сүз генә әйтелеп узылган. Уразаевның исә бу көйле парчаларны үзеннән уйлап чыгармаганлыгы шөбһәсез. Шулай ук нәсер белән язылган урыннарда да Уразаев бәгъзан госманлыча нөсхәгә караганда озынрак сөйли. Мәсәлән, шушы кыйтгаларны чагыштырыйк: +Госманлычада: "Ул вакыт Зөһрә дәхи хәммамдан чыгып сарая килдекдә һаман кафәсе калдырып гаризе җәмал әйләдекдә Таһирың үлем хәтеренә килмийүб бу өченче бәйте сөйләде". +Татарчада: "Бу тарафтан Зөһрә хәммам сарайдин килмеш иде. Тиз барып, падишаһ алдында Таһир нәзым әйтер дип, Зөһрәгә хәбәр бирделәр. Зөһрә моны ишетеп, җан атып, Таһирның падишаһ алдында нәзым әйткәнен күрәенчә дип, тәрәзәнең канатларын ачып, Таһир гашыйкка җәмалын күрсәтте. Әмма белмәсдер кем Таһирның үлеменә сәбәп булыр. Таһир гашыйк Зөһрә солтанның гөл йөзен күреп, ихтыяры кулыннан китте, үз-үзен, сөйләгән сүзен белмәде, әҗәл касәсе дәхи тулмыш иде. Ул хәлдә өченче нәзымны әйтте". +Менә шушының шикелле тәфсиләтне әгәр Уразаев үзеннән арттырмаган булса, шөбһәсез, башка бер озынрак төрекчә нөсхәдән алынгандыр. Бәгъзы урыннарда чын Анатулы мәддахлары өслүбендәге риваячеләргә махсус иститрадлар очрый ки, аларны инде Уразаевның үзе өстәгән булу ихтималы һич юк. Гомумән, Уразаев әсәрен төрекчә нөсхә белән чагыштыр ганда, безнең мөәллифнең хикәянең асыл төзелешенә (планына) һәм мөндәриҗәсенә һичбер төрле үзгәреш кертмәгәнлеге күренә. Уразаев китабының күп урыннары төрекчә нөсхәдән турыдан- туры тәрҗемә кылынган төсле тоела. +Төрекчә нөсхә бисмилласыз һәм болай дип башланып китә: "Равиян әхбар вә нәкълән әсәр шу илә риваять идәрләр ки, заман сабикда бер падишаһ Кямран шаһиншаһ вар иде ки, мал вә гаскәре чук иде. Бу кадәр дәүләт вә солтанат илә бер шәйә ихтыяҗы юк. Анчак бер әүлады улмадыкындан кәдәр идәрде". Уразаев хикәяне бисмилладан соң шушы рәвешчә башлый: "Равиян асар вә нәкъләндер нәсер шундаг риваять вә мондаг хикәят кылырлар. Кем заман әүвәлдә бер олуг вә мәшһүр падишаһ бар ирде. Малы вә хәзинәсе вә гаскәре бик күп иде. Бунча солтанлык илә дөньяда һичнәрсәгә ихтыяҗы юк иде. Ләкин дөньяда угыл-кыздан фәрзәнде юк ирде. Шул сәбәптән һәрвакыт күңеленә бераз кайгы вә тарлык килер иде". Арада сибелгән көйле парчаларны да Уразаев госманлыча шигырьләрдән генә тәрҗемә кылган. Шигырьләрнең асыл мәфһүмен үзгәртмәсә дә, ул бу тәрҗемәләрдә үзен бик иркен тотканы күренә. Шигырьләрне татарчалаштырганда, ул, үз теләвенчә, байтак үзгәрешләр керткән. Мисал өчен хикәянең ахырында Таһирның тәкъдирен хәл итүгә сәбәп булган өч бәйтне чагыштырып карыйк: +Госманлычадан: +Уразаевта: +"Гөл дип былбыл аглайды, +Дәртле синәм даглайды. +Мәҗнүндәен Таһирның +Урыны даглар улгайде". +"Тигәнәк былбыл еглатыр, +Гашыйкны кем еглатыр. +Бер көймәгә менгәнмен, +Мәне һәркөн еглатыр". +"Гашыйк булып җан биргән +Ошбу йөзгә охшайды. +Бер ай туган каршымда, +Зөһрәм хурга охшайди". +Әлхасыйль, Уразаев бу әсәргә үз хыялыннан бернәрсә дә арттырмаган. Хәтта беренче карашта татар тарафыннан арттырылган төсле тоела торган +"Ай, татар сез, татар сез, +Бер-береңезгә ук атарсыз, +Базарда ит беткәнме? +Таһир итен сатарсыз". шигыре дә госманлыча нөсхәдә бар: +Шулай итеп, Уразаевның "Таһир-Зөһрә"сенең кайдан алынганлыгы аерымачык мәгълүм булса да, аның "Бүз егет"енең мәнбәгъләре тәмамән караңгылык вә томан эченә яшерелгән. Бу китап госманлычадан алынмаган булырга кирәк. Һәрхәлдә, татар арасында аның госманлыча нөсхәсе булганлыгын белмибез. Уразаев үзе дә югарыда китерелгән хатимәсендә аның госманлы теленнән алынганлыгын күрсәтми, бары тик "Таһир илә Зөһрә"не дә, "Бүз егет" шикелле "тасхих вә мокабәлә" кылып, татарчага әверелдергәнен генә сөйли. Уразаев үзен "Кызылҗари" дип тә атый. Уфа янында Кызылҗар атлы бер авыл бар. Ләкин шуның белән янәшә үк мөәллиф үзен, Кормаш авылына нисбәт биреп, "Кормаши" дип атаганга, сүз Кызылҗар авылы хакында булмаска кирәк. Фикеребезчә, бу Кызылҗар кыргызказакълар тарафыннан шулай атала торган Петропавел шәһәре булырга тиеш. Ничектер гомеренең бер дәверендә Уразаев казакъ арасында Петропавел каласында торганга охшый. Чөнки аның казакъ теле вә әдәбияты белән яхшы таныш булуын һич башка юл белән аңларга мөмкин түгел. +Ул татарларны казакъларча нугай дип атый, үзенең китапларын нугай һәм казакъ телендә тасниф кылдым, ди. Чынлап та, бу ике китапта казакъ-кыргыз тәэсире бик зур. "Бүз егет" исеме үзе дә казакъ сүзенә охшаган. Һәр ике китапның тел вә өслүбендә кыргызлык тәэсире бик ачык күзгә бәрелә. Бу тәэсир "Бүз егет"тә бигрәк тә зур. Текстка кергән аерым казакъ сүзләре, тәгъ бирләре вә формаларына башка "Бүз егет"нең шигырьләре нәкъ казакъның халык поэмалары өслүбендә ясалган. Хәтта шигырьләрнең вәзеннәре дә милли казакъ үләңнәренең вәзеннәре белән бер. Гомумән, бөтен хикәядән аның каһарманнары төркләр һәм вакыйганың урыны төрк иле булмауга карамый, күчмәле төрклек хәяты аңкып тора. Анда тасвир ителгән туйлар, туйда буза эчүләр, сарайның тышында ук һәммә кешенең атлары хәзер булып торуы - һәммәсе төрк тормышы тәэсире астында мәйданга килгән тасвирлар. Аннан соң Бүз егетнең үлгәнен атасына хәбәр бирергә баручы карт җырчы-шагыйрь (импровизатор) Кари баба - бу да бары төркләргә махсус күчеп йөрүче җырчы (бард) тибы. Менә без, шушы дәлилләргә таянып, Уразаев "Бүз егет"енең асылын казакъчадан алмадымы икән дип уйлый алабыз. Ләкин бу, әлбәттә, бер фараз гына. Казакъ халык әдәбиятында бу исемдәге һәм бу мәүзугтагы әсәрнең булганлыгын белмәгәнлегебез шикелле, басылган казакъча китаплар арасында да без "Бүз егет"нең прототибын очратканыбыз юк. +"Таһир-Зөһрә" белән "Бүз егет"не Уразаев кыйсса дип (госманлылар хикәя дип) атаса да, аларны дастан (поэма) дип атау дөресрәк булыр иде. +Шәрыкта шул типтагы гыйшкый кыйссалар языла торган бер тарызда, нәзым белән нәсер кара-катыш язылганнар. Хикәя нең мөәллиф авызыннан сөйләнә торган ривая кыйсеме вә әһәмиятсезрәк сөйләшүләр мондый әсәрләрдә, гадәттә, нәсер белән язылып, каһарманнарның озын итеп сөйләгән сүзләре (монологлар) яки бер-берсе белән сөйләшкән сүзләре (диалоглар) көйләп языла. Мондый әсәрләрне без чыгтай әдәбиятында да очратабыз ("Йосыф вә Зөләйха"). Бигрәк тә иске госманлы әдәбияты бу төрле әсәрләргә бай ("Ләйлә илә Мәҗнүн", "Фәрһад илә Ширин", "Арзу илә Канбәр", "Вәрәка илә Гөлшаһ", "Күр углы Солтан", "Мәликшаһ илә Гөлихан", "Гашыйк Гариб", "Маһруй илә Хөршид", "Разый нәһен илә маһи Фирүзә-солтан", "Мәнакыйби шаһ Исмәгыйль вә Гөлгазар", "Дәрде юк илә зөлфе сәйях" вә башкалар). Болардан кайберләре (мәсәлән, "Разый нәһен илә маһи Фирүзә солтан" хикәясе) бездә дә басылган, кайберләре ("Күр углы Солтан") Истанбул басмасында татар арасында таралганнар. Менә безнең "Таһир-Зөһрә" белән "Бүз егет" тә шул тарызда язылган шул типтагы әсәрләрдән. +Бу төрле гыйшкый хикәя-поэмаларның мәүзуглары бөтен галәм әдәбияты өчен уртак булган, бер халыктан бер халыкка күчеп йөри торган "сәйяр мәүзуглар"дан, "күчмәле сюжетлар"дан. Безнең "Таһир-Зөһрә" белән "Бүз егет"тә төп мәүзуг вә идея ягыннан шул гомуми шаблоннан (калып) читкә чыкмыйлар. Бу әдәби мәүзугның төп кыйссасы шушыннан гыйбарәт: гашыйк белән мәгъшука бер-берсен саф (идеальный) мәхәббәт белән сөяләр. Ләкин аларга дөньялыкта кавышырга тәкъдир язмаган. Шушы юлда аларның арасына бик күп манигълар, киртәләр куела; күбесенчә кыз белән егетнең ата-аналары аларның никахларына разый булмыйлар. Ыруг дошманлыгы, сыйнфый яктан тиңдәш булмавы да бу турыда зур роль уйный. Гашыйклар бөтен көчләре белән бер-берсенә омтылалар, кавышу юлында әллә нинди мәшәкатьләргә очрап, әллә никадәр җәфалар чигәләр. Аларның гыйшыклары харикылгадә рәвештә каты, һич гади тормышта булмый торган көчле вә дәвамлы була. Ләкин шуның белән бергә бу ифрат шагыйранә, сафпакь, каба хайванияттән ерак булган бер мәхәббәт. Алар берберсенең кочагында булган бик сирәк моментларны да күбрәк мәхәббәтләренең тулылыгыннан күз яшьләре түгеп үткәрәләр. Мәсәлән, "Таһир белән Зөһрә"нең бер урынында әйтелгәнчә, ике гашыйк, бер-берсе белән кочаклашкан хәлдә, күзгә күренгән һичбер сәбәп булмастан елыйлар, ник елаганнарын үзләре дә белмиләр. Ләкин явыз язмыш аларны һәрвакыт бер-б ереннән аера. Алар аерылышу утында яналар. Фирак-һиҗраннан көяләр, саргаялар, ашау-эчүдән калалар, авыруга сабышалар, гакылдан шашып, вәхши хайваннар шикелле, ялангач тауларда, сахраларда яшиләр, еллар буенча зинданнарда утыралар. Шулай итеп, алар шул мәхәббәтләре юлында исәпсез-хисапсыз кайгыхәсрәткә дучар булалар. Ләкин аларга исән вакытларында кавышу юк: хикәянең ахырында гашыйк белән мәгъшука икесе дә фаҗигалы үлем белән дөньядан китәләр. +Менә бу - бөтендөнья әдәбиятында табыла торган, шаблонлы бер мәүзуг. Андый хикәяләрне Шәрыкта да, Яурупада да, халык әдәбиятында да, язма әдәбиятта да очратып була. Мәсәлән, Шекспир тарафыннан сәхнә өчен эшләнеп, бер гүзәл фаҗигага әверелдерелгән мәшһүр "Ромео һәм Джульетта" маҗарасы, Яурупадагы мәшһүр урта гасыр легендаларыннан "Тристан һәм Изольда" шул төрле әсәрләрдән. Гаять ялкынлы булуы белән бергә чиктән тыш сентиментальный булган бу гыйшык Җәнүб вә Шәрык халыкларының рухларына ифрат туры килә. Шуңар күрә, бу мәүзугтагы хикәяләр Шәрыкта, бахосус ислам Шәрыгында бик таралган. Бөтен ислам галәмендә, бөтен мөселман шәрыгының әдәбиятларында атлары телдә тәсбих урынында йөртелә торган "Ләйлә вә Мәҗнүн"нәр, "Фәрһад вә Ширин"нәр хакында кемнең ишеткәне юк, нинди генә Шәрык шагыйре боларны үзенә мәүзуг итеп алып көчен сынамаган. Гарәп, Иран, чыгтай, госманлы шагыйрьләре тарафыннан шул сәрләүхәләрдә төрле гасырларда язылган дастаннар бетәсе юк. Лирик шагыйрьләрдә шул "тамгалы" гашыйкларның исемнәрен телләреннән салмыйлар; суфи шагыйрьләр, үзләренең Аллага булган гыйшыкларын аңлату өчен, шуларны мисал итеп алалар. Югарыда әйтелгән ике иң рәваҗлы мәүзугтан "Ләйлә вә Мәҗнүн"нең асылы - бәдәви гарәпләр арасыннан, "Фәрһад вә Ширин" Ираннан чыккан. Безнең Таһир белән Зөһрә дә шундый бөтен ислам Шәрыгы өчен уртак булган парлы гашыйклардан. Бу мәүзугның башлап кайсы халыктан чыкканлыгын тәгаенләп әйтеп булмый. Безнең төрк халыкларына мондый мәүзуглар күбесенчә иранлылар аркылы кергәнгә, Иран, гомумән, шул төрле мәүзугларның оясы булганга, аны да Иран аша килгән дип тәхмин итәргә мөмкин. "Бүз егет"нең исә кайдан килеп чыгуы, югарыда әйтелеп узылганча, караңгы. Аның каһарманы - Багдадтагы Габдулла исемле ханның углы. Монда без гомумислам Шәрыгы калыбы, гарәп шәһәрләре, гарәп исемнәре астында шундый ачык күренә торган төрклек рухы табабыз ки, бу хикәяне төрк халыклары (мәсәлән, казакълар) арасында туып та, гомуми калыпка тыгып язылган сахтә классик әсәрләрдән түгел микән дигән фикер башка килә. Шәрык язучылары үзләре дә мондый мәүзуглар арасындагы берлекне игътираф итәләр. Мәсәлән, "Таһир илә Зөһрә" китабының ахырында без түбәндәге сүзләрне укыйбыз: "Таһир илән Зөһрә, Фәрһад илән Ширин, Ләйлә илән Мәҗнүн, Арсу илән Канбәр, Вәрәка илән Гөлшаһ - монлар бер-беренә хакыйкать гашыйклардыр. Илә ахриһи һәркайсы морадларына йитәлмәй китмешләрдер. Бу фани дөньяда гаҗаиб кыйссаларны гыйбрәт өчен вә укучыларга дога кылмак өчен калдырмышлардыр". Шәрык язучылары, алар артыннан халык та, шул фәҗигъ тәкъдирле гашыйкларның хакыйкый дөньяда булган тарихи затлар икәнлегенә ышаналар. Күбесенчә китапның ахырында бичара гашыйкларның рухларына укучыларның дога кылуларын үтенәләр. Безнең Уразаев та, үзенең каһарманнарының үлүләрен сөйләгәннән соң, чынчынлап "иннә лилләһи вә иннә иләйһи раҗигун" укып куя, аларны шәһитләрдән саный (гомумән, шәрыкта гыйшык сәбәпле үлгәннәрне шәһитләрдән хисаплыйлар). Ул, бер яктан, үзе шикелле бүз балалар (!) һәм "агай-эне укып хушнуд булып", язучыны хәер-дога белән яд итәрләр дип өмет итсә, икенче яктан, шул гашыйкларның рухлары өчен укучылардан бер фатиха өмет итеп язганлыгын әйтеп китә. Ихтимал, ул бу сүзләрне чын күңелдән, ихтимал ки мулла булганга күрә, голәма үзен шундый сафсата, чүп-чар язган өчен гаеп итмәсеннәр дип, риядән әйтә торгандыр. +"Таһир илә Зөһрә"нең мөндәриҗәсе шушы: ниндидер намәгъ лүм бер мәмләкәттә бер ханның бер дә баласы булмый. Шулай ук баш вәзирнең дә баласы юк икән. Бер дәрвиш аларга моның чарасын өйрәтә. Ханның бер кызы, вәзирнең углы буласын хәбәр биреп, үскәч, аларны бер-берсенә никахлап бирерсез, ди. Шулай итеп, ханның кызы дөньяга килә, аңар Зөһрә дип исем бирәләр; вәзирнең углын Таһир атлы кушалар. Хикәя менә шундый Шәрыкка махсус шаблон буенча башланып китә. Бу ике бала дәрвишнең кушуы буенча бергә тәрбияләнәләр, бергә үсәләр, кечкенә чакларында ук бер-берсеннән аерылып тора алмыйлар. Унике яшьтән бер-берсенә гашыйк булалар, алар икесе дә шундый матур булганнар - бер күргән кеше тагын бер тапкыр күрсәм иде дип, аһ итә икән. Шул вакытта ханның колларыннан бер кара гарәп аларның арасына төшеп, шымчылап йөри башлый, гыйшыкларын ханга белдерә. Башта хан - кызын Таһирга бирергә уйласа да, хатыны, вәзир углын кызына тиң күрмәгәнгә, бу эшкә каршы була. Кара гарәп аларга котырык биреп, Таһирның гыйшкын кабахәт төстә итеп күрсәтергә тырыша. Ахырысында, сихер белән, ханны да үз якларына аударалар. Шул көннән башлап, ул да Таһирга дошман киселә. +Таһир үзе шагыйрь була. Шигырь әйтүдә ул шулкадәр оста булган - һичбер шагыйрь аңар тиңләшә алмаган. Ул аларның һәммәсен җиңеп, җаваптан гаҗиз итә икән. Менә бу шигырь ярышы, бер-берсен гаҗиз иткәнче кара-каршы шигырь әйтешү гадәте күчмәле төрк халыкларының хосусиятеннән. Мәсәлән, хәзерге казакъ-кыргызларда бу гадәт әле дә бик куәтле хөкем сөрмәктә. Шунысы шаян игътибар ки, бу тәфсил безнең кулдагы төрекчә нөсхәдә юк. Таһир, Зөһрәдән аерылгач, һаман шигырь язып, язган берсен җиргә ташлап калдырып йөри. Йөрәкләре янган гашыйклар аларны табып алып җыялар. Таһирның шигырьләрен укыган һәрбер кешенең күңелендә гыйшык уты пәйда була. Таһир Зөһрәгә дә шигырьләр язып җибәрә, яшертен аның тәрәзәсе төбенә килеп, бәйтләрен әйтә - серенадалар җырлый. Аларның яшертен күрешеп сөйләшкәннәрен тагын теге гарәп сизеп, ханга хәбәр бирә. Бу кара гарәп - безнең гашыйклар өчен явыз тәкъдир ролен уйнаучы бер шәхес. Хан, Таһирны тотып зинданга яптырыр өчен, гаскәр җибәрә. Таһир, гадәттән тыш көчле, баһадир егет булганга, никадәр гаскәр килмәсен, һәммәсен тар-мар кылып, җиңеп качыра. Ахырда ул бары ханның сүзенә буйсынып кына бирелә. Аны Мәрдин шәһәренең зинданына сала. Таһир шул зинданда җиде ел утырганнан соң, Хозыр пәйгамбәр килеп, аны коткара. Таһир, кире Зөһрә шәһәренә кайтып, яңадан яшертен рәвештә мәгъшукасы белән күрешә башлый. Аны тагын тотып алалар. Хан үтермәкче була, бары тик вәзирләре генә йолып алып калалар. Үтерү урынына Таһирны, сандыкка салып, Шат суына агызырга карар бирелә (бу исем "Шат әл-гарәб"тән бозылган булса кирәк). Аны, суда агып барганда, Гөл патшасының кызлары күреп, тотып алалар. Бу кызлар никадәр матур булсалар да, ничаклы Таһирны кадерләп, үзләренең гүзәллекләрен гарыз кылсалар да, аларның гыйшыклары аңар кяр кылмый. Ул кире Зөһрәсе янына китә. Кайтса, Зөһрәне бер шаһзадәгә бирергә әзерләнәләр. Таһир, хатыннар киеме киенеп, туйга кереп, туй тамашасы арасында Зөһрәне урлап качмакчы була. Ләкин эш барып чыкмый: качып барганда аларны яңадан камап тоталар. Качып котылырга мөмкин булса да, Таһир, тәкъдиргә буйсынып, яңадан тотыла. Зөһрәнең качарга өндәвенә каршы ул шушы мисраглар белән җавап бирә: +Менә бу сүзләрдә чын Шәрык фатализмы күренеп тора. +Хан Таһирны тагын үтермәкче була. Вәзирләр тагын аның өчен үтенәләр. Ахырда хан аңар, үзен коткарыр өчен, карап торырга бик асат, ләкин мәкерле бер шарт куя: ул өч бәйт әйтергә тиеш. Әмма аларда Зөһрәнең һәм ханның исемнәре телгә алынмасын. Таһир ике бәйтне әйтә. Өченчесен әйтер алдыннан исә, тәсадефи рәвештә, күзенә Зөһрә килеп күренә дә, саташып, шигырендә аның исемен зикер итә. Ләкин җәлладның кылычы Таһирның муенына кагылмый: ул, ике рәкәгать намаз укып, җанын алуын сорап, Ходайга ялвара һәм шул сәгать егылып җан тәслим кыла. Таһир үлгәннән соң, Зөһрә дә, һичкемнең юатуына карамыйча, сөйгәненең гәүдәсен кочаклап җан бирә. Зөһрәнең үлгәнен күргәч, теге кара гарәп тә үз-үзен хәнҗәр белән чәнчеп үтерә. Чөнки ул Таһирга каршы эшләгән явызлыкларын бары тик үзенең Зөһрәгә булган яшертен гыйшкы сәбәпле, көнчелектән эшләгән икән. +"Таһир-Зөһрә кыйссасы" шушы рәвешчә тәмам була: "Падишаһ яхшы йиргә мазар казымага боерып, тәҗһиз кылып, икесене янәшә (кыйтар) дәфен кылдылар. Ул мәлгунь гарәпне башлары очына күмделәр. Зөһрәнең кабере өстенә ак гөл үсеп, Таһирның өстенә кызыл гөл үсте, вә ул гарәб мәлгуньнең кабере өстенә кара тигәнәк үсте. Һәркайчан ул ике нәфис гөлләр бер-беренә кавышмак теләсәләр, кара тигәнәк араларына төшеп, кавыштырмас иде. Гашыйклар вә күкрәкләре янган адәмнәр һәр елны ул мазарлыкка килеп, зиярәт кылып, ул кара тигәнәкне үткен балталар вә кылычлар илән чавып бетерерләр иде. Янә үсәр иде. Бик зур зиярәтгяһ улгандыр, гашыйклар вә гарибләр һәрвакытны зиярәт кыйлырлар мәшһүрдер". +"Бүз егет"нең мөндәриҗәсе "Таһир-Зөһрә"некенә бик якын. Багдад шәһәренең ханы Габдулланың углы Бүз егет һәм Малатья шәһәренең ханы Таһмасның кызы Һәфүзә бер-берсен төшләрендә күреп гашыйк булалар. Хикәянең бу рәвешчә башланып китүе дә - Шәрык әдәбиятында иң мөстәгъмәл бер әзер калып. Хикәянең башында кыз Һәфүзә аталса да, ни өчендер соңыннан ул Сахибҗәмалга әверелеп китә һәм ахырга кадәр шул исемдә йөртелә. Бүз егет үзенең дусты - Кәмин исемле егет белән кызны эзләргә чыгып китәләр. Бик озын сәяхәттән соң, Багдадка җитеп, ике гашыйк кавышалар. Алар кызның сараенда кәефсафа кылып утырганда, бу хәбәрне ханга барып хәбәр итәләр. Хан, гаскәр җибәреп, Бүз егетне тоттырмакчы була. Ләкин ул, Таһир шикелле үк көчле гайрәтле булганга, гаскәрне тар-мар итеп кача. Шуннан соң ул, яшеренеп, шәһәрнең читендә бер кортканың йортында тора башлый. Яшертен генә мәгъшукасы белән күрешәләр. Хан, Бүз егетне хәйлә белән кулга алмакчы булып, гүя ки кызын аңар бирергә риза булган шикелле туй мәҗлесе кордыра һәм Бүз егеткә хәбәр җибәрә. Бүз егет ышанып туйга килә. Аны эчертеп исертәләр. Ул бернәрсә дә сизми. Исерек хәлендә аны үтермәкче булалар. Ләкин дусты Кәминнең эшне сизүе аркасында гына ул котылып кача. Бу ялган туй манзарасы - хикәянең иң матур урыннарыннан берсе. Ахырысында, теге кортканың алтынга сатылуы аркасында, Бүз егет тотыла. Аның башын кисәргә җәлладка тапшыралар. Ләкин һичбер кылыч Бүз егетнең башын кисми, чөнки ул һәрвакыт "Исме Әгъзам" догасын укый һәм госел коена икән. Бик җаны кыйналгач, ахырда ул әйтә: "Минем олтаным астында алмас хәнҗәрем бар, шуны алып башымны чабыгыз", - ди. Ул әйткәнчә, аның үз хәнҗәре белән башын кисәләр. Үлеме үз кылычыннан булуының сәбәбе - кылычын бөкләп табан астында йөртүе була. Моннан Шәрык халыкларының кылычка, гомумән, сугыш коралына бер мөкаддәс нәрсә итеп караулары күренеп тора. Коралын тәхфиф итеп аяк астында йөрткән өчен, Бүз егет үз кылычыннан әҗәлен татый. Башын кискәннән соң, ничек итептер, аны дарга да асалар. Бүз егет йөзенә кылдан пәрдә ябып йөри икән. Палач, аның пәрдәсен ертып матурлыгын күргәч, үтергәненә үкенә. (Кара син, нинди "гүзәллек сөюче" җәллад булган икән!) Бүз егетнең үтерелгәнен Сахибҗәмал белми кала. Бу эш мәгълүм булгач, ул бик кайгыра, елый, бәйтләр әйтә, аталарын шелтәли. Бу да хикәянең матур урыннарыннан. Аннан соң ул, мәгъшукы өчен бик матур төрбә эшләтеп, үзе шунда кереп, Бүз егетне кочаклап, үз-үзен үтерә. Шулвакыт төрбәнең ишеге үз-үзеннән ябыла - һичкем аны ача алмый. "Бүз егет хикәясе"нең чишелүе мантыйкый рәвештә баш каһарманнарның һәлакәте белән генә тәмам булмый. Ул тагын байтак кына сузылып, планның бөтенлегенә зарар китерә. Бүз егетнең дусты Кәмин шаһзадәнең үлем хәбәрен әйтергә Малатьяга китә. Ата-анасын кайгылы хәбәрне ишетергә хәзерләү өчен, алдан Кари баба дигән карт җырчыны җибәрәләр. Ул, бик ерактан китереп шигырьләр әйтеп, акрынлап "үлем бабы"на күчеп, бик дипломатларча гына эшне аңлата. Бу шигырьләр дә хикәянең матур җирләреннән саналырга тиешле. Габдулла хан хатыны белән, угылларын зиярәт кылыр өчен, Багдадка сәфәр кылалар. Таһмас хан аның алдына үзенең кылычын чыгарып салып, "менә, чапсагыз, кылыч, менә баш", дип, башын иеп тора. Габдулла хан галиҗәнаплык күрсәтә: "Тәкъдир Алладан, сәбәп сездән, инде эш үткән. Мәхшәр көнендә Алла сиңа хөкем итсен", дию белән канәгатьләнә. Сахибҗәмалның үзенең сөйгәнен үтертүгә сәбәпче булган карчыкны гафу итүе дә, шундый ук галиҗәнап матур бер эш булып, хикәягә гали әхлакый бер төс бирә. (Ләкин китапта турыдантуры әхлакчылык сату (мораль) бар дип уйланмасын). Төрбәнең ишеген ватып ачалар, карасалар, гашыйклар нәкъ йоклаган шикелле бер-берсенә сарышып яталар, йөзләреннән нур балкып тора. Кәмин дә (бу Шәрыкның Горациосы), дустының атаанасын алып килеп, бурычын үтәгәннән соң, дөньяда үзе генә яшәргә теләмичә, төрбәгә кереп җан бирә. Төрбә ишеге кодрәт белән ябылып, өчесе дә кыямәткә кадәр шунда калалар. +"Таһир-Зөһрә" белән "Бүз егет" китапларының теле - XIX га сыр ахырының татарчасы, шул заманда чыккан хикәят китаплары язылган тел. "Йай, таңла, күзләригә, аймак, имәс, исергәмәс, торур, тиде, булгай, тайгыл, күргәли, көткем килмәс, куйгу, түрлик, катыйг, тәкый" шикелле байтак кына чыгтайчалыклар, "үбешәлем, куркар, улмак, баһадирларымызы, бусә, зира ки" күк госманлычалыклар очраса да, алар бик аз процент тәшкил итәләр. Хосусан, "Таһир илә Зөһрә"дә госманлычадан алына торып та, госманлы теле тәэсиренең бик аз булуы күзгә ташлана. Русчадан кергән сүзләрдән бары "санат" сүзе генә очрый. Уразаевның телендә әһәмият бирерлек бер нокта булса, ул да аның касдан теленә казакъчалык кертүедер. Бу казакъча тәэсире нәсер белән язылган урыннарда юк хөкемендә, анда тик әллә нинди бер "утау, утагасы, чуб, үстәү, җалмавыз" шикелле аерым-аерым казакъча тәгъбирләр генә очрыйлар. Әмма көйле урыннарында, кирәк тел ягыннан, кирәк өслүб ягыннан булсын, бу тәэсир бик куәтле (бу бигрәк тә "Бүз егет"тә күзгә бәрелә). Уразаевның шигырьләрендә асыл тел татарча булса да, "килебмән, килебсән, килебте (килебди), булмасмән, чәнчәен, күрмәен, Зөһрәдәин, таңдаб, менән, канда, канча, каны, гой, алыс" шикелле казакъчалыклар аны чуарлыйлар. Бигрәк тә фигыль формалары күп истигъмаль ителә. Уразаев казакъ теле белән яхшы таныш булып, казакъ әдәбиятының мәфтүннәреннән булса кирәк. Хосусан, шигырь бабында аның тәмамән казакъ тәэсирендә торганлыгы күренә. Аның шигырьләре кирәк вәзен, кирәк өслүб җәһәтеннән нәкъ казакъ җырлары, казакъ үләңләре төсле. Өслүбенә шигърият бирер өчен ул һәрвакыт казакъ халык әдәбиятындагы әдәби тарызы ифадәләрене куллана. Мәсәлән: +"Төя килеп бузлайды, +Бутасы аның бар микән. +Бута күзле бүз егет +Бу уенда бар микән". +Кайбер бәйтләрдә татар халык җырларының да тәэсире бар төсле тоела. Мәсәлән: +"Күктә торган йолдызмын, +Суда йөзгән кондызмын", - дигән бәйттәге тиңләштерүләр татар җырларындагыларга охшыйлар. Мулла булуына карамый, Уразаевның телендә гарәпфарсы тәэсире бик аз. Иң авыр тел белән язылган шигырьләренә мисал итеп тә хәтта бары шушының шикелле мисрагларны гына китерергә мөмкин: +"Хакыйкать яр син, Зөһрәҗан, +Зөлфе дар син, Зөһрәҗан. +Сабырым берлән карарым, +Сән алыпсән, Зөһрәҗан". +Уразаев китапларындагы шигырьләрнең күбрәге бөтен төрк халыкларында булган, безнең татарда кыска җыр вәзене дип йөртелә торган вәзен белән язылганнар. Арада сирәк кенә казакъ җырларына махсус бер вәзен белән язылган бәйтләр дә бар. Мәсәлән: +Нәсери өслүбтә Уразаев госманлы ривая өслүбе юлыннан бара. Әледән-әле ул хикәяне "әл-кыйсса" дип башлап китә; "чөн ахшам вакыты йиткәндә" дип башлана торган җөмләләр дә очрый. Хикәянең әһәмиятлерәк урыннарында ул сүзен туктата да "хасыйле кәлам, сүзне кыска кылыйк, бераз кәеф корыйк... Әмма сезләр кыйссаны бу тарафдан тыңлаңыз, әл- кыйсса равилар андаг риваять кылулар ки" дигән шикелле чит җөмләләр дә катыштырып җибәрә. Менә мондый чын-чын эпикага махсус иститрадлар (читкә чыгулар) каһвәханә публикасы алдында сөйләүче Анатулы кыйсса ханнары, госманлы мәддахлары өчен характерный булган сөйләү ысулы инде. Шундый ук иститради җөмләләрне без "Сәид Баттал гази" тибындагы сугыш китапларында да күрәбез. Бу исә "Таһир-Зөһрә" шикелле хикәя-дастаннарның, башта Анатулыда авыздан сөйләүче профессиональ кыйссачылар тарафыннан эшләнеп чыгып, соңыннан халык өчен (киң даирә укучылар өчен) бастырылганын күрсәтә торган бер факттыр. Безнең кулда булган кыска госманлыча нөсхәдә бу җөмләләр юк. Уразаев аларны безгә мәгълүм булмаган озын нөсхәдән алган булырга кирәк. Гомумән, Уразаевның нәсери өслүбен шигърият ягыннан матур дип мактар хәл юк. Ул үзенең оригиналларындагы шикелле артык бизәксез, садә генә өслүб белән язган. "Корылган баш бос танда үсмәс, анагыз икенче мәртәбә сезләрне тудырмас", дигән шикеле тәкәллефле җөмләләр анда сирәк очрыйлар. "Уен уйнатып, пәһлеван сайлатып, ерактан ат чаптырып, якыннан тай чаптырып падишаһымыз зур туй кыладыр" шикелле казакъларның сәҗгылы нәсери өслүбенә охшаган җөмләләр дә очраш тыргалый. "Кыйссаи Нәбрүз" +Халык арасында "Нәбрүз бәете" дип кенә йөртелә торган бу әсәрнең тулы исеме шушылай: "Китабе кыйссаи нәбрүз кыйссаи ике былбыллар ике кызлардыр". Кечкенә кулда 24 битле бу рисалә безнең халык арасында бик күп укыла торган китаплардан иде. Ул, беренче тапкыр Казанда 1888 елда басылып, аннан соң ничә мәртәбәләр тәкрар ителгән. Соңгы басмаларында, төзәтеп, "Нәүрүз" дип бастырганнар; "нәбрүз" исә - халык тәләффызынча. Бу китапның мөндәриҗәсе хакында сүз башлаганчы Нәүрүзнең нәрсә икәне хакында берничә сүз әйтеп китәргә кирәксенәбез. +Нәүрүз (науруз) - фарсыча "яңа көн" мәгънәсендә. Яз көне 9 нчы мартта көн-төн тигезләнгән көнне иранлылар шулай дип атап, үзләренең ел башын шул көннән хисаплаганнар. Борынгы Иран хисабынча, елның беренче ае булган фәрвәрдиннең беренче көне "нәүрүзе гаммә" аталып, алтынчы көне "нәүрүзе хассә" атала. Иранлылар, Нәүрүзне бик зур бәйрәм хисаплап, шушы алты көнне төне-көне гыйш-гошрәт кылып, кәеф-сафа белән уздыра торган булганнар. Иранлыларда борынгыдан калган бу бәйрәм элек заманнарда дини бер бәйрәм булып, Иран мифологиясе буенча, җәйнең - кышны, кояшның - суыклыкны, яхшылык тәңресе Һәрмәзнең явызлык тәңресе Әһримәнне җиңүе хөрмәтенә ясала икән. Бу борынгы дини бәйрәм, иранлылар ислам кабул иткәч тә ташланмыйча, бәйрәм ителүдә дәвам иткән. Аңар яңа дин ноктаи назарыннан карап, дини төс биргәннәр: Нәүрүз көнендә Алла галәмне һәм адәмне хәлык кылды, күктәге барча йолдызлар шул көннән башлап әйләнә башладылар, дигәннәр. +Иран легендасы Нәүрүзнең бәйрәм ителә башлавын Иранның мәшһүр әсатыйри (хорафи, легендарный, ярым хыялый) шаһы Җәмшиднең исеме белән дә баглый: имеш, бик борынгы заманнарда булган Иран падишаһы Җәм, бөтендөнья йөзендә сәяхәт итеп, һәрбер өлкәләрне күргәннән соң, Азәрбайҗанга килеп, бу мәмләкәтне бик яраткан, шунда бер биек урында, кояш чыгышына каратып, биек вә зиннәтле тәхет кырдырган да, үзе, шаһларга махсус киемнәр һәм башына асыл ташлар белән бизәлгән ялтыравыклы таҗ киеп, шул тәхет өстенә утырган. Кояш туып, аның беренче нурлары падишаһның таҗына төшкәч, таҗ, гаҗәеп бер яктылык белән ялтырап, бөтен тирәякны нурга батырган. Шунда җыелган халык, бу хәлне күреп, бик шатланганнар, бу көн башка көннәрдән аерым бер көн, дип, Нәүрүз дип ат биреп, шул көнне зур бәйрәм итә торган булганнар. Падишаһның исеменә, борынгы Иран (пәһләви) телендә "нур, яктылык" мәгънәсендә булган "шид" сүзе кушылып, шул көннән бирле аны Җәмшид дип атый башлаганнар. Җәмшид исеме Иран әдәбиятында (һәм шуңар ияргән чыгтай вә госманлы әдәбиятларында) бик еш очрый. Мәсәлән, "Җами җәмдән нуш итү" (ягъни Җәмшид касәсеннән эчү) бәхеткә, идеал вә максатка ирешү, Алла белән висаль мәгънәләрендә суфи шагыйрьләрнең иң яратып куллана торган истигарәләреннән. Иранлылар хәзердә дә Нәүрүз бәйрәмен итәләр. Алардан ул Иран тәэсирендә булган, шигый мәзһәбендәге башка халыкларга да, мәсәлән, Азәрбайҗан татарларына күчкән. +Нинди юл белән килептер, Нәүрүз безнең салкын шимальга да әсәр иткән. Гәрчә Азәрбайҗан татарларындагы шикелле чын мәгънәсе белән Нәүрүз бәйрәмен итү безнең Идел буе татарлары арасында булмаса да, аның тәэсире бездә дә булмый калмаган. Мәрҗани икенче җилд "Мөстәфад"тә, бер мулла хакында сөйләгәндә, шушы сүзләрне яза: "Мәзбүр гасырында (моннан 100-150 еллар элек) нәүрүз әйтеп, әүвәл хәмәлдә (март башында) тирән чана хәзерләп, аның уртасына карья мулласы кереп утырып, кырык-илле кеше җигелеп тартып, карьянең бер башыннан икенче башына нәүрүз әйтеп, мулла файдасына ашлык җыеп йөргәннәр. Мәмсә карьясендә бу әмер бик мөрәүвиҗ вә кави булган вә кәзалик гайре карьяләрдә шулай. +"Нәүрүз әйтә без килдек, +Котлуг җәмалыңызны күрдек. +Нәүрүз мөбарәкбад! +Батман бирсәң, күп булыр, +Подаука бирсәң, аз булыр, +Пычак бирсәң, тамандар, +Шадибад, шадибад!" +Шул кабилдән сәрд итдеке мәкальләре шул хосустадыр". Мәрҗ анинең сүзләреннән күренә ки, шундый тантаналы рәвештә, авыл мулласын ияртеп нәүрүз әйтеп йөрү Казан тирәсендәге авылларда моннан 100-150 еллар элек бик шаигъ бер эш булган икән. Бу кызык гадәт безнең татар арасында күптән беткән инде. +Әлбәттә, бу гадәт кинәт кенә бетмәгән, бәлки, акрын-акрын тәнәззел итеп, башка әһәмиятсез формаларга кереп киткән булырга кирәк. Әле без белгән заманнарда да авылларда (хәтта Казанда) шәкерт малайларының нәүрүз әйтеп йөрү гадәтләре бар иде. +Гадәттә, ике кечерәк яшүсмер бала, яз көнне шәкертләр мәдрәсәдән таралганнан соң, авылдан-авылга, йорттан-й ортка йөреп, парлап Нәүрүз бәетләрен көйләп укыйлар, өйдәге халык, күбрәк хатын-кыз, җыелып, аларны тыңлыйлар, аннан соң, аларны алып кереп ашаталар, эчертәләр, һич булмаганда берәр ашамак нәрсәсе яисә акча биреп чыгаралар иде. Нәүрүз әйтүче малайлар, күбесенчә, ата-анасы, тәрбиячесе булмаган ятим балалар булып, шул рәвешчә җәй буе ил өстендә йөреп тамак туйдыралар. Халык та бу кечкенә "трубадур"ларны ярата, аларны һичбер вакыт буш кул белән чыгармый иде. Менә шулай итеп, нәүрүз әйтү борынгырак заманда муллаларның халыктан сәдака- ашлык җыеп йөрүе белән бәйләнгән булса, соңгырак заманда да, бөтендөнья өчен гам булган хәер эстәүче музыкант вә җырчыларның кәсебе шикелле, "инсафлы хәерчелек"тән башка бернәрсә түгел иде. Хасыйле кәлам, Нәүрүз бездә һичбер вакыт үзенең чын мәгънәсендә, ягъни яз бәйрәме буларак танылмаган, бәлки, бөтенләй башка, асыл Нәүрүз белән һич мөнәсәбәте булмаган бер формага куелган булган. +Нәүрүз әйтүче малайлар шул югарыда мәзкүр "Кыйссаи Нәбрүз" дигән китаптагы Нәбрүз бәетләрен үзенә махсус садә генә бер көйгә парлап җырлыйлар иде. Бу көй дә - "Мөхәммәдия", "Йосыф китабы", "Тәкый гаҗәб китабы" көйләре шикелле, халык арасында туган көйләрдән берсе. Бу төрле дини саналган китапларны уку өчен махсус булган халык көйләре, гәрчә аларда татар музыкасының төп аһәңе яңгыраса да, чын халык көйләреннән (җыр көйләреннән) бөтенләй башка булып аерылып торалар. Бу көйләр, ихтимал, безгә башка төрк халыкларыннан күчеп үзгәртелгәннәрдер. Һәрхәлдә, бу мәсьәләне тикшереп төбенә төшү - киләчәктә музыка шинасларыбыздан көтелә торган бер хезмәттер. Халык үзе бу көйләрне җыр көйләреннән аерып йөртә. Алар турысында сөйләгәндә "җырлау" түгел, бәлки "уку" тәгъбирен куллана (мәсәлән, "Мөхәммәдия уку", "Тәкый гаҗәб уку" илх). Халык әдәбиятыбызның аерым бер кыйсемен тәшкил итә торган бәйтләрне көйгә салып җырлаун ы безнең халык "бәйт әйтү" дип атый. Күбесенчә бәйтләрне җыр җырлаган шикелле җырлыйлар, бәлки бераз такмаклабрак (көйләп) "әйтәләр" генә (музыкада моның өчен речитатив дигән тәгъбир истигъмаль ителә). Элегрәк заманнарда нәбрүз әйтүчеләр шикелле бәйт әйтүче малайлар да йөриләр, халык бәйтләрен парлап, көйгә салып әйтәләр иде. Нәбрүз әйтү исә шул бәйт әйтүнең бер нәүгысы гына булырга кирәк. Халык "Нәүрүз китабы"ндагы нәзымнарны да бәйт дип атый, "нәбрүз әйтү" тәгъб ирен куллана. Түбәндәрәк без бу бәйтләрнең халык әдәбияты белән мөнәсәбәте булганлыгын күрербез. +Без тикшерә торган китаптагы Нәүрүз бәйтләренең яз бәйрәме булган Иран нәүрүзе белән һичбер мөнәсәбәте юк. Бары тик бәйтләрнең һәрбер дүрт мисрагы "Нәбрүз мөбарәкбад" дигән җөмлә белән тәмамлана да, һәрбер дүрт мисраглы биш бәйттән соң: +"Шәһадбәт, шәһадбәт, Нәбрүз мөбарәкбад", - дигән сүз тәкрар ителә. Бу сүзләр белән бәйтләрнең мөндәриҗәсе арасында һич багланыш юк. "Шәһадбәт" язылган булса да, бу сүз "шәһадбәд" дип тәләффыз ителә. Ләкин фарсычага охшаган бу сүз һичбер төрле мәгънә аңлатмый. Шуның өчен Мәрҗани аны (үз тарафыннан дөресләп булса кирәк) "шадибад" рәвешендә язган. Ләкин дөресе "шад бад" булырга тиеш; бу сүз фарсыча "шадлык булсын" дигән мәгънәгә туры килә. "Шад" сүзе фарсыда озын әлиф белән "шаад" диебрәк тәләффыз ителгәнгә, татарлар аны "шәһадбад" дип үзгәрткәннәрдер. Юкса, "шәһад" фарсыча һичбер төрле мәгънәгә туры килми. +Без файдаланган "Кыйссаи Нәбрүз" китабының эчке ягында текст алдыннан шушы сәрләүхә язылган: "Кыйссаи ике былбыл -ике кызларның вәгазь әйтеп йөргән сүзләредер". Китап ике кыйсемгә бүленә. Башта Нәбрүз бәйтләренең кайдан килеп чыгуы хакында нәсер белән язылган җиде битле кыйссаи-мөкаддимә дәрҗ ителгән. Бәйтләр турыдан-туры шуңар ялганып китәләр. "Зәманит (?) булган көннәрдә бер карьядә бер кем ирсә вар иде, аның углы, кызы юк иде. Бу кем ирсә "Сүрәи Ихлас"ны укыр иде вә "Риҗаль әл-гаиб" догасын укыр иде..." дип башланып китә торган бу кыйссаның кыскача мөндәриҗәсе шушы. Бер авылда бер кешенең бер дә баласы юк икән. Көннәрдән бер көнне "Риҗаль әл-гаиб"тән берәү моңа кунакка килә. Аның догасы бәрәкәтендә Алла бу кешегә ике игез кыз бирә. Бу кызлар, 12 яшенә җиткәч, ирләр киеме киенеп, аталары йортыннан чыгып китәләр дә, бер авылдагы зур мәдрәсәгә кереп, җиде ел шунда шәкерт булып укыйлар. Мәдрәсәдә башка шәкертләргә катнашмыйча, икесе аерым бер бүлмәдә торып, бик тырышып уку белән мәшгуль булалар. Аларның кыз икәнен берәү дә белми. Менә беркөнне мәдрәсәгә килгән бер ишан, боларның бүлмәсеннән чыккан нурны (!) күреп, кыз икәнлекләрен кәшеф итә дә казыйга әйтә: "Сезнең мәдрәсәгездә ике былбыл бар икән, алар сезгә муафикъ түгел, намәхрәмнәр", - ди. Серләре ачылгач, кызлар бик оялалар. Ләкин хакыйкать хәл шәкертләргә фаш ителми, кызларны шыпырт кына чыгарып җибәрәләр (әмма бәйтләрдән аңлаган буенча, аларның хәлләре мәдрәсәгә фаш була). Бу ике кыз, мәдрәсәдән чыгарылгач, кая барырга белми аптырап, белмәгән җирләрдә адашып йөриләр. Урманда каракларга очрап, аларга тоткын булып, көчкә-көчкә генә котылып качалар; авыру да булалар, ачлык җәфасын да татыйлар, әлхасыйль, аларның бер дә күрмәгәннәре калмый. Шул вакытта, кызларның башына бер фикер килә: без бер дә кызлар күрми үстек, аларны белмибез дип, авылларда кызлар карарга чыгып китәләр. Авыл саен йөрергә бер бәһанә булсын өчен, алар шушы Нәүрүз бәйтләрен чыгаралар. Бу бәйтләрдә вәгазь диярлек нәрсә аз булса да, мөкаддимәне язучы намәгълүм мөәллиф аларны вәгазь дип атый. Менә шулай итеп, алар, үзләре тасниф кылган бәйтләрне әйтеп, авылдан авылга туенып йөри башлыйлар. Төскә бик матур булганга, кызлар аларны егетләр дип белеп, гашыйк булалар. Ничә еллар шулай йөргәннән соң, көннәрдән бер көнне бер бай аларны үзенең йортына алып кереп кунак итә. Бу байның кызы безнең кыз-шәкертләргә гашыйк була. Ләкин ике игез кыз икесе дә төскә нәкъ бертөсле булганга, гашыйк булган кыз аларны бер-берсеннән аера алмый гаҗиз була. Ахырысында казыйга баралар. Бер кыз ике егеткә бер юлы гашыйк булса, икесенә дә бара алмый дигән мәсьәлә уртага куела. Казыйның шәкертләрдән: "Сезнең берегез-б ерегез бу кызны алырга телиме?" - дип соравына каршы аларның оялып йөзләрен каплаулары казыйның күзен ача. Ул тегеләрнең кыз икәнлекләрен белеп, кай җирнеке булганнарын сорашып, үзләренә ун алтын биреп, вилаятьләренә озата. Аталары инде болар кайтканда ак сакаллы карт булган була, кызларын башта танымый тора. Тегеләр үзләрен таныткач, картның һушы китеп егыла. Һушына килгәч кочаклашып елашалар. Әлхасыйль, хикәя нәкъ гади Шәрык хикәятләре рәвешендә тәмам була. "Сүзләр күп булды мохтәсар кылдык" дигән җөмлә белән язуч ы сүзен бетерә. +Бәйтләрнең мөндәриҗәсенә килсәк, аларда кызларның үзләре авызыннан шул ук мөкаддимәдәге кыйсса бераз кыскартылып сөйләнә. Мәдрәсәдә укулары, кыз икәнлекләре беленеп, мәдрәсәдән качулары, юлда мәшәкать чигеп йөрүләре, караклар кулына төшүләре хакында монда кыскача гына, тәртипсез генә булса да әйтелеп узыла. Әмма кыйссаның соңгы кыйсеме, ягъни бай кызының боларга гашыйк булуы, шуның аркасында булган маҗаралары, казыйга барулары, аталары йортына кайтулары хакында бәйттә бер сүз дә юк. Кызларның башларыннан кичкән эшләре хакында да бары бәйтнең башында гына сөйләнә. Анда да хикәя тәртипле генә рәвештә сөйләнеп бармый, арага кыйссаның барышына тәгаллегы аз булган бәйтләр катышып китәләр. Гомумән, бәйтләр бик рәтсез һәм тәртипсез рәвештә төзелгәннәр. Аларның төзелешендә һичбер төрле план вә система дигән нәрсә күренми. Хәтта аларны соңгы рәвештә тәртипкә салырга да мөмкин түгел. Мөндәриҗә сыек, мәгънә аз, шигърият тә юк. Мөндәриҗәнең сыеклыгы күбесенчә бер үк әйберне кырык төрле итеп тәкрар кылу белән тутырырга теләгән төсле тоела. Барысы 14 биткә җыелган бу бәйтләрнең асыл әйтергә теләгән сүзләрен генә җыйсак, аларның бөтенесе өч-дүрт биткә сыеп бетәр иде. Бигрәк тә, бәйтләрнең ахыры, яртысының мөндәриҗәсе хакында нәрсә дип тә әйтер хәл юк. Анда тыңлап торучы кызларның эротизм хисләрен кузгатыр өчен генә яраклы булган мисраглар һәртөрле итеп бәйт әйтүчеләрнең сәдака сорауларын аңлата торган мисраглар белән кара-катыш буталган. Шушы ике мәүзуг һәртөрле формада тәкрар ителә. +Бәйтләр никадәр вәгазь дип аталсалар да, "вәгазь әйтик сезләргә" дигән шикелле җөмләләр никадәр еш истигъмаль ителсә дә, Нәбрүз бәйтләрендә вәгазь дип атарлык бернәрсә дә юк. Андагы "вәгазьләр"нең әүвәле-ахыры менә шушы бәйтләргә кереп беткән: +Чыгышсыз, мантыйксыз һәм эчке мәгънәсе ябышмаган җөмләләр бәйтләрдә бик күп. Андыйларга мисал итеп, югарыда китерелгән ике бәйтнең соңгысын китерергә мөмкин. Моның шикелле бәйтләр аларны тәртип итүченең мәгънәгә түгел, күбрәк кафиягә игътибар иткәнлеген күрсәтә. +Кыз күзләү, кыз урлау, гыйшык, кияүгә бару шикелле мәсьәлә ләргә кагылып, тыңларга җыелган кызларны шаяртып, комплиментлар әйтеп, аларның эротизм тойгыларын кытыклау - менә шушы мотив Нәбрүз бәйтләрендә кызыл җеп булып сузылып бара. Мисал өчен төрле урыннан чүпләгән аерымаерым бәйтләрне китерәбез: +Хәйран калып үзеңә, +Нәбрүз мөбарәкбад". +"Ышанмаңыз кызларга, +Оста булыр сүзләргә. +Хәйлә кылыр безләргә, +Нәбрүз мөбарәкбад". +"Карап калың безләргә, +Гашыйк булдым сезләргә, +Икенче рәт килгәндә, +Нәбрүз мөбарәкбад". +"Ачуланма безләргә, +Бән әйтәем сезләргә. +Без килдек кыз күзләргә, +Нәбрүз мөбарәкбад". +"Ниндәй икән атасы, +Чибәр икән анасы. +Гүзәл-хуп кыз баласы, +Нәбрүз мөбарәкбад". +"Йөрмәс идек мал булса, +Матуррак яр булса. +Урлар идек җай булса, +Нәбрүз мөбарәкбад". +"Урлар идем - кул булса, +Качар идем - юл булса. +Үзе матур, хуп булса, +Нәбрүз мөбарәкбад". +"Хуб, җәмалдыр баласы, +Нә хәл итеп аласы. +Алсаң, безгә яраса, +Нәбрүз мөбарәкбад". +"Гозер сүзем шул сезгә: +Кызың бирең син безгә. +Менә безнең яшь трубадурлар, шундый сүзләр белән, тыңлау чы хатын-кызның күңелләрен аулыйлар. Тыңлаучыларны мактап җырлау исә галәлгомум трубадурларның хосусиятеннән. Безнең нәбрүзчеләр, тыңлаучы публиканың кемнәрдән гыйбарәт булуына карап, бәйтләрне дә төрләндерәләр. Һәркем өчен аларның алдан әзерләнгән калыплары, әзер (шаблонный) бәйтләре бар. Мәсәлән алар: +"Абзый эшең уң булсын, +Теләгәнең җуш булсын, +Күңелләрең хуш булсын, +Нәбрүз мөбарәкбад", - дип, тыңлаучылар арасына кергән абзыйларга да тәлинкә тотып алалар. Аларга шулай тәлинкә тотмый ярамый, чөнки аларны туйдыручылар - шул тыңлаучылар. +Нәбрүз әйтүчеләр башта бәһане аз сорамыйлар: +"Вәгазь хакы биш алтын, +Бирсәң ярар ике алтын, +Карама ялтын-йолтын, +Нәбрүз мөбарәкбад". +Ләкин ахырда биш тиен алтын урынына биш тиен бакырга да риза булалар: +"Һай Иш бабай, Иш бабай, +Мич башындин төш, бабай. +Биш тиен акча бир, бабай, +Нәбрүз мөбарәкбад". +Алар, акча булмаса, әйбер белән алырга да яраталар: +Акча яки әйбер бирмәсәң, аларны өйгә алып кереп сыйласаң да ярый: +"Вәгаземез аз булса, +Ашар идек каз булса. +Алда сөйгән яр булса, +Нәбрүз мөбарәкбад". +"Бардыр сезнең маеңыз +Яки бардыр балыңыз. +Бары берлән куюңыз, +Нәбрүз мөбарәкбад". +Моның белән генә тукталмый, алар чын-чын хәерчеләр теле белән соранырга тотыналар: +"Хәер бирсәң безләргә, +Хода бирер сезләргә. +Безләргә - мескинләргә, +Нәбрүз мөбарәкбад". +Ләкин аларга бернәрсә дә бирми чыгару һич мөмкин түгел эш: +"Безнең сүзләр шул сезгә: +Ни булса да бир безгә, +Юкса, үпкә зур сезгә, +Нәбрүз мөбарәкбад". +"Вәгазь хакы буш булмас, +Юкса, эшең уң булмас. +Бирмәенчә котылмас, +Нәбрүз мөбарәкбад". +Тыңлыйсы килмәгәннәргә алар шушы бәйт белән җавап бирәләр: +Аларның "кызлар күзли килдек" дигәннәренә каршы "бездә кызлар юк" дип үзләрен бик үк өнәмәгәнлекләрен белдергәннәргә алар әйтәләр: +"Бар булса да кызыңыз, +Юк булса да кызыңыз, +Ни булса да, түзеңез, +Нәбрүз мөбарәкбад". +Гомумән, "Нәбрүз бәйте"нең мөндәриҗәсе бик сузылмалы (эластик). Бәйтнең асыл төзелеше буенча бу сүзләр һәммәсе мәдрәсәдән куылган кыз-шәкертләр исеменнән сөйләнсә дә, шул ук вакытта алар нәбрүз әйтүче малайларның үз исемнәреннән әйтелгән булып чыгалар. +"Нәбрүз бәйте" кайчан һәм кем тарафыннан чыгарылган? Һәрхәлдә, бу бәйт бик күптәнге әйбер булырга кирәк. Югарыда күрелгәнчә, Мәрҗанинең хәбәре буенча, моннан 150 еллар элек Нәбрүз бәйтләре һәм нәбрүз әйтү гадәте булган. Мәрҗани әйтк ән заманда нәбрүз әйтү бик таралган гадәт булганга, бу йоланы тагын да борынгырак заманнардан килгән эш дип уйларга кирәк була. Мәрҗани "Мөстәфад"нең бер урынында (1 нче җөзьә, 15 нче бит) бу бәйтләрне, "Шәһри Болгар газилары бәйте" белән бергә, үзе борынгы болгарлардан калган дип уйлаган әсәрләр рәтеннән саный. Ләкин, әлбәттә, аларны Болгар халкыннан калган дип әйтү - һичбер нәрсәгә нигезләнмәгән бер гипотеза (гыйльми фараз). Мәрҗани үзе дә бу хакта һичбер төрле ышанычлы дәлил китерми; кайчан чыкканы мәгъл үм булмаган борынгы әсәрләр җөмләсеннән булганга күрә генә, ул алар хакында шул фикергә килгәнгә охшый. "Нәбрүз бәйте"нең теле исә бик яңа, ягъни халык теленә якын. Борынгы сүзләр анда юк; чыгтайчалардан "калуң, йөркәймез, калмагай", г османчылардан "дүш, дүшмәк, улсаң, бән, кеби" шикеллеләр сирәк кенә очрыйлар. +"Нәбрүз бәйте"нең каян килеп чыгуын аңлар өчен, аның ярым халык әсәре булуына күз салу җитсә кирәк. Безнең халык әдәбиятында бик мәшһүр борынгы бәйтләрдән "Җиде кыз бәйте" аталган бер бәйт бар. Анда җиде байның җиде кызы, ирләр киеме киенеп, Каргалы мәдрәсәсендә унҗиде ел укыйлар (бу Каргалы Оренбург Каргалысымы, әллә башка шул исемдәге бер-бер авылмы - бәйттән аңлашылмый). Көннәрдән беркөнне, мунчага су илткәндә, аларның кыз икәнлекләрен беләләр. Аннан соң алар нишләгәннәрдер - халык бәйтенең минем кулыма төшкән таркау мисрагларыннан бу хакта аерымачык бернәрсә дә аңлап булмый. Алай да шул зәминдә шәкертләр арасында скандал чыгып, кызлар мәдрәсәдән куылып, бары җиде кыз арасыннан Бәдриҗәмал исемлесенең генә хәзрәтнең углына кияүгә чыгып калганлыгын белергә мөмкин. "Җиде кыз бәйте"нең беренче мисрагысын монда күчерәбез: +Менә бу - бөтен хосусиятләре белән бер халык бәйте. +Бу урында халык әдәбиятыбызның бәйт аталган кыйсеме турысында берничә сүз әйтеп узарга тиеш. Безнең бәйтләр халык әдәбияты белән язма әдәбият арасындарак торалар. Бәйт дип халык җырлары тарызында, җыр калыбында төзелгән, бер-бер булып үткән яки хыялый вакыйга турысында сөйли торган (эпический) җырга әйтәләр. Без үзебез аны, җырдан аерып, бәйт дип атасак та, руслар, мәсәлән, барыбер җыр (песня) дип атарлар иде. Вәзен җәһәтеннән бәйт, күбесенчә, "кыска җыр" үлчәвендә була. Җырлардагы шикелле бәйтләрдә дә һәрбер дүрть юлның әүвәлге икесендә асыл мәкъсуттан тыш булган әйберләр хакында сөйләнә. Бәйтнең аерым-аерым (дүртәр юллы) мисраглары арасында, төп мәүзугның бер булуына карамый, мөнәсәбәт- бәйләнеш булмый. Шуның өчен дә бәйтләр халык күңелендә тулы вә бөтен буларак саклана алмыйлар, аларның әле бер, әле икенче кисәге төшеп кала; мисрагларның бер-бер артлы тезелүендә дә бәйтне әйтүчеләр һичбер төрле тәртип сакламыйлар. Шуның өчен дә халык бәйтләренең мөмкин кадәр тулы нөсхәсен хасыйл итәр өчен, гадәттә, бик күп кешеләр авызыннан язылып алынган вариантларны чагыштырып, бер-берсе белән тутырырга туры килә. +Бәйтләр һәрвакыт булып тора торган, гадәттән тышрак вакыйгаларга чыгарылганга, алар безнең күз алдыбызда мәйданга киләләр. Аларны чыгаручылар, күбесенчә, укый-яза белә торган кешеләр, мәсәлән, мәдрәсә шәкертләре була. Күп вакытта бәйтләр чыгарылганда ук кәгазь өстенә беркетеләләр һәм язма нөсхәләрдә, күчерү аркылы таралалар. Ләкин өслүб вә рух җәһәтеннән халык иҗатына якын булганга, алар бик тиз халык арасына кереп китеп, укый-яза белми торган халык гаммәсе аларны үз әдәби әсәрләре шикелле күңелендә саклый һәм үзара берәүдән берәү ишетү аркылы тарата башлый. Халык әдәбиятындагы шикелле, бәйтләрнең мөхәррирләре мәгълүм булмый; ләкин бу да беленү белән беленмәү арасында гына тора, чөнки фәлән кеше чыгарган дип атап әйтелмәсә дә, халык алар хакында сөйләгәндә "фәлән авылның мәдрәсә шәкертләре чыгарган", ди. Менә шуның өчен бәйтләрне халык әдәбияты белән язма әдәбият арасында тора дигән идек. Шәкертләр шикелле укымышлы кешеләр тарафыннан чыгарылганга, бәйтләрнең телендә китап тәэсире җырларга караганда күбрәк була. "Җиде кыз" бәйтендә, мәсәлән, без шушы мисрагны күрәбез: +"Һәфте дөхтәр китап укый, +Мулла хәйран каладыр". +Менә монда "җиде кыз" диясе урынга, сөйләшүдә һич истигъ маль ителми торган фарсыча сүз - "һәфте дөхтәр" диелгән. Моның шикелле китапчалыклар бәйтләрдә еш очрый. +Гадәттә, бәйтләр булган вакыйгаларга чыгарылалар. Ләкин кызларның ирләр кыяфәтенә кереп, яшеренеп мәдрәсәдә укулары чынлап та булган бер эшме, шундый фидаилек дәрәҗәсендә гыйлемгә мәхәббәтле татар кызлары хакыйкатән бер-бер вакыт дөньяда булганмы, әллә юкса, бу халык хыялыннан гына туган бер мәүзугмы - бу хакта без төпләп бер сүз дә әйтә алмыйбыз; чөнки халык бәйтләре арасында, "Сак-Сок бәйте" шикелле сыйрыф хыялый булганнары очраган күк, "Мостафа мулла (Зөлхәбирә) бәйте" шикелле хыял белән хакыйкать бер-берсенә тәмам чиктәш булганнары да юк түгел. +"Җиде кыз бәйте" белән "Нәбрүз бәйте" мәүзуг ягыннан бер-берсенә тәмам охшыйлар. Кызларның саннарында гына башкалык бар: халык бәйтендә - гомумән, халыкның яратып истигъмаль итә торган рәкымнәреннән (эпическое число) җиде; "Нәбрүз бәйте"ндә - ике. Ләкин югарыда күрелгәнчә, халык бәйтендә дә бер урында җиде урынына ике диелгән (әлбәттә, моның күчерүче хатасы булуы да бик ихтимал). "Нос рәт бирсен" дигән шикелле бәгъзы бер китап сүзләре очраса да, "Нәбрүз бәйте"нең теле саф татарча һәм халык әдәбияты теленә бик якын. Анда өслүб ягыннан чын халык җырларына охшаган урыннар бар; мәсәлән: "Сайрамагач кош булмас, кош ларга ул иш булмас", "Әби, бармы төн гөлең? Бирсә безгә орлыгын", "Алма татлы бал белән, егет йөрсә яр белән", "Алма бирдем алмадың, әллә кемне сайладың, сәүсәм, алмый калмамын" шикелле. Мөндәриҗәнең тәртипсез тезелүе, таркаулыгы белән дә "Нәбрүз бәйте" халык бәйтләрен искә төшерә. Аның вәзене дә - бәйтләр вәзене. Халык та аны бәйт дип атый; аның турысында китап хакында әйтелә торган "уку" тәгъбирен түгел, бәлки "әйтү" тәгъбирен куллана. Менә шушы мөляхәзәләрне күз алдына алганда, Нәбрүз бәйтләре халык бәйтләре белән нәкъ бер рәвештә, бер үк юл белән мәйданга килгән булырга кирәк, дигән фикер башка килә. Халык телендә йөргән әсатыйри (легендарный) бер мәүзугны алып, ихтимал, бер-бер мәдрәсә шәкерте бу бәйтне башлап язып чыгаргандыр. Бәйттәге: дигән сүзләр дә шуңар дәляләт итәләр. Соңыннан, халык арасына кергәч, һәрбер халык әдәбияты әсәрләре күк, "Нәбрүз бәйте" дә күчереп сөйләүчеләр (исполнительләр) тарафыннан күп үзгәртелүләргә, арттыру вә киметүләргә очрагандыр. Шулай итеп, төрле вариантлар мәйданга килгәннәрдер дә, шуларның берсе соңыннан берәү тарафыннан язылып алынып яки турыдан-туры бер-бер язма нөсхә буенча китап итеп бастырылгандыр. "Нәбрүз бәйте"нең халык арасында сакланып калган төрле кулъязмаларында беркадәр башкалыклар очрый. Мәрҗани тарафыннан китерелгән мисраглар яки аларның охшашлары басылган нөсхәдә юк. Гомумән, бу Мәрҗани әйтә торган борынгы "Нәүрүз бәйте"нең мәүзугы хәзерге "Нәбрүз китабы"ндагы бәйтнекенә бөтенләй башка булганлыгы күренеп тора. Иске шагыйрьләр +XVIII, XIX гасыр эчләрендә яшәп, Шәрык мәдәнияте тәэсирендә булган нәзым төзүчеләрне без шушы исем астына җыя быз. Икенче тәгъбир белән әйткәндә, аларны мәрсияче шагыйрьләр дип тә атарга мөмкин булыр иде, ләкин бу тәгъбир, әлбәттә, хаталы вә тулы булмаячак. Бу шагыйрьләр - чын мәгънәсе белән иске заман кешеләре. Әдәбиятыбызда яңалык дәвере башлану белән, алар беттеләр, тәмамән тарих күләгесенә керделәр. Алар - бездә бөтен куәте белән иске Шәрык даирәи фикер иясе, борынгы чыгтай вә госманлы әдәбиятлары хөкем сөргән дәвердә килгән кешеләр; миллият, халыкчылык, тәрәккый уяну, Яурупа артыннан бару шикелле идеяләр белән аларның, катрә кадәр булсын, мөнәсәбәте юк. Алар бөтенләй Шәрык тәэсирендә, динчелек вә тәсаувыф тәэсире астында җитешкән адәмнәр. Алар тудырган әдәбиятның хакыйкый төсен аңлар өчен, бу шагыйрьләрнең нинди сыйныфтан чыгуларына күз салу җитә. Бу сыйныф - заманасының бердәнбер кулына каләм тотарга кадир булган һәм гыйлемне үзләренә монополия итеп алган сыйныфы, ягъни муллалардыр. +Гәрчә үткән гасырлар безгә, гадәт булып киткән караш буенча, бары тик караңгылык вә торгынлык дәвере булып кына күренсә дә, бу заманнарда бездә туңган динчелек вә схоластика чуалчыгыннан башка нәрсә булмаган төсле тоелса да, иҗат, фитърәт вә алга омтылу чаткылары ул вакытта да бөтенләй юк булмаган. Дин бабында Курсави вә Мәрҗани күк хакыйкатькә ирешү юлында фикерләре эшләгән затлар булганы шикелле, алар арасында, Мөндеш авылының "мөнәҗҗим" дип йөртелгән Фәйзулла мулла шикелле, чын дөньяви фәннәр бабында гакыллары йөргән, риязият вә һәйәт белән шөгыльләнгән кешеләр, Кышкар Сәгыйть хәзрәт шикелле, соңгы рәвештә алтын ясау фикере белән шашкан алхимиклар, Шәкенең мәшһүр Яхъя мулла шикелле, спиритизм (рух чакыру, җаннарны мөсәххәр итү) белән исем чыгарган шәхесләр дә килеп чыккалаган. +Шулай ук әдәбият вә шигырь бабы да безнең аңлы муллаларыбызга ят нәрсә булмаган. Алар арасында гарәп һәм Иран әдәбияты белән сөеп шөгыльләнүчеләр булгалаган. Ачык фикерле шәкертләр, мәдрәсәдә укыган чакларында, гади программадагы фәннәр, сарыф-нәхү, фикъһ, кәлям, мантыйк, тәфсир, хәдис белән генә канәгатьләнмичә, Шәрыкның мәхыз әдәбиятка хасланган гыйлемнәрен, гаруз, кафия, бәлягать, бәдигъ, бәян шикелле фәннәрне дә моталәга кылганнар. Мәкамате Хәририләрне, Сәгъди вә Хафизларны укучылар булгалаган. Гыйлем тәхсил итәр өчен Борынгы Шәрык мәдәниятенең ояларыннан булган Төркестанга, Бохарага бару һәм хаҗ сәфәрләре аларга борынгы ислам мәдәнияте әсәрләре белән танышырга ярдәм иткән. Газали шикелле атаклы, ләкин Шәрыкта онытылган, ислам галимнәренең әсәрләре бәгъзан, тәсадефи рәвештә булса да, аларның кулларына төшеп, иң сизгер вә үткен гакыллыларының фикерләренә яшен күк тәэсир иткән (Курсави, Мәр җани). Шулай ук Шәрык шагыйрьләре белән дә алар Урта Азиядә вә Истанбулда танышканнар. Төркестанда торып укыганда алар фарсы телен өйрәнергә мәҗбүр булып, фарсыча белү аркасында аларга Иран әдәбиятының бакчасына юл ачылган. Шунда ук алар чыгтай әдәбиятының классик әсәрләре белән дә таныша алганнар. Хаҗилар аркылы безнең Русиягә госманлы шагыйрьләренең дә әсәрләре килеп эләккәләгән. Безнең муллалар бигрәк тә Фөзүлине яратып укыганнар. Бик күп муллаларның ата-бабадан калган көтепханәләрендә, байтак икенче дәрәҗәдәге борынгы төрк шагыйрьләренең диваннары белән бергә, Фөзүлинең дә диванын очратырга мөмкин. +Шул шәкертләрнең бәгъзылары күңелләренә кергән әдәбият мәхәббәтен безнең Идел буена, ерак шимальдәге Болгар иленә дә алып кайтканнар. Бохарадан кайтып та, караңгы татар авылларында надан мужикка биш вакыт намаз укытып, кечкенә генә мәдрәсәдә шәкерт җыеп, дәрес әйтеп гомер уздырырга мәхкүм булган бу хәзрәтләр озын, эчпошыргыч кышкы төннәрне Сәгъ динең "Гөлстан" вә "Бостан"ын, Фөзүлинең, Хафизның диванын, ихтимал, Нәваиның "Көллият"ен укып кыскартканнардыр, мәдәни дөньядан аерылуның кайгысын абыстай белән уртаклаша алмаганга, шулар белән бүлешкәннәр; Шәрыкның шигырь диңгезләренә чумып, надан остабикәнең гаилә хәятында бирә алмаганы рухани вә гыйшкый ләззәтләрене шуннан табарга тырышканнардыр. +Менә шул бөек мисаллар, даһи сәләфләрнең әсәрләре безнең әдәбият сөюче хәзрәтне иҗат юлына сәвекъ итәләр, аны кулына каләм алырга кыстыйлар, рухын канатландырып, шигырьләр илһам итәләр... Менә ул, борынгы заманның шагыйре, күз алдына җанлы картина булып килә: кич, тышта буран яки шатырдаган Русия салкыны. Бакчага каратып салынган мулла йортының тәрәзәләрен кар каплаган. Хәзрәтнең өендә җылы, хәтта эссе, өй эчендә тынлык хөкем сөрә. Йомшак түшәккә батып, чыбылдык эчендә рәхәт-рәхәт йоклаган абыстайның мышнавы да тынычлыкны бозмый, бәлки арттыра гына. Хәзрәтнең фәрзәндләре - мәхзүмнәр, мәхзүмәләр дә йоклыйлар. Әнә тәбәнәк аяклы өстәл янында, май шәменең зәгыйфь яктысында аягын бөкләп хәзрәт утырган. Башында сарт кәләпүше. Ул үзен шул эчендә яши торган галәменнән бөтенләй еракта, бер мәдәни кеше, Бохара мәдрәсәләренең берсендә дәрес әйтүче, буш вакытында шигырь белән шөгыльләнергә яратучы сарт дамелласы, һич булмаганда, шул мәдрәсәдә хөҗрә биләүче пишкадәм итеп хыял итә. Хәзрәтнең кулында күркә канатыннан ясалган, бик шәпләп юнылган каурый каләм. Ул шомартылган калын саргылт кәгазь өстенә, муллаларга махсус, тәгъликътан үзгәргән рәсме хатт белән шытыр-шытыр нәрсәдер яза. Фикере, хыялы белән ул әллә кайларда. Шәех Сәгъдиләр, чәйханәле, шау-ш улы базарлы, балчык өйле эссе шәһәрләр, мәһабәт таш мәчетләр галәмендә. +Ул үзен, Шәех Сәгъди дәрәҗәсендә үк булмаса да, теге сарт дамелласы төсле шагыйрь итеп фараз кыла... Тәгаен, ул үзенең күптән түгел генә вафат булган остазына яисә шәехенә багышлап мәрсия яза торгандыр... +Омтылу - бер нәрсә, истигъдад - икенче нәрсә. Үзләрен шагыйрь итеп фараз иткән муллалардан, әлбәттә, күбесе, әсәрләрен укып мәфтүн булган шагыйрьләренә якын килү түгел, хәтта аларга азмы-күпме тәкълид тә итә алмаганнар; күбрәге ничек кирәк алай нәзым оештырудан, мәрсия, мәдхия, мөнәҗәт, касыйдә язудан үтмәгәннәр. +Гомерендә бер мәртәбә һич шагыйрь булмаган кеше дә, азапланып, көчәнеп булса да, шигырь тәртип итә ала. Әгәр дә без Мәрҗанинең "Мөстәфад әл-әхбар"ын, Риза хәзрәтнең "Асар"ын актарып карасак, анда берничә дистәләп шагыйрьләр табабыз - бөтенләй диярлек муллалар. Алар арасында киң Русиянең һәртөрле почмакларында һәм авылларда, һәм шәһәрләрдә яшәгән кешеләр бар. Күбрәге - XIX гасыр адәмнәре, ләкин XVIII гасырда торганнары да юк түгел. Күбесенчә, алардан бер-ике шигырь сакланып калган: китап артына язылган берәр бәйт яки мәнзумә, аерым кәгазь парчаларында берәр мөнәҗәт яисә, берәүгә-б ерәүгә багышланып, икенче кешеләр кулында сакланган мәрсия яки мәдхия. Бу төрле шагыйрьләрдән тарихта исемнәре вә әсәрләре сакланганнарының саннары 30-40 лап булса, онытылганнары, әсәрләре тәләф булып, югалып, янып киткәннәре, яки караңгы бер авылда, һичбер нәрсә белән кызыксынмый торган надан мулланың, ата-бабасыннан калган, гомердә бер мәртәбә ачылмыйча, шүрлектә тузан җыеп ята торган иске китаплары арасында яшеренеп ятканнары, ихтимал ки, йөзләп саналырга тиештер. +Бу кешеләр, әлбәттә, фи нәфсиһи шагыйрь булмаганнар. Иң элек алар мәхәлләләрендә имам, аннан соң мәдрәсәләрендә мөдәррисе яки мөрид тәрбияләүче ишан, аннан соң гына алар - ша гыйрь. Шигырь язу аларның тормышында әһәмиятле бер эш түгел; ул болай гына, буш вакытны тутырыр өчен, "зиһен шаяртыр" өчен генә эшләнә. Ләкин шулай булса да, нәзым тәртип итү мәсьәләсендә виртоузлык дәрәҗәсенә килеп җиткән муллалар да булгалаган. Мәсәлән, алар бер-берсенә язган гади хатларын да нәзым белән язалар икән (Габделкаһир мулла, Чүпрәле Вәли мулла). +Шигырь язарга һәвәс иткән муллаларның гади татар муллалары массасыннан аерылып тора торган кешеләр, үз сыйныфларының каймагы булулары бәдиһи. Бер заманда бер халыкта гыйлем-у кымыш кайсы сыйныф кулында булса, мәдәният тезгенен кай сыйныф үз кулында тотып алып барса, гадәттә, ул халыкның әдипләре дә шул сыйныф эченнән чыгалар. Мисал: ике йөз елга якын рус әдәбиятын русларның бердәнбер чын зыялы сыйныфы булып килгән дворяннар үз кулларында тоттылар. Безнең татарның зыялы сыйныфы исә элеккеге гасырларда бары тик муллалар-руханилар иде. Шуңар күрә әдәбият та алар кулында булды. Без монда бары нәфис әдәбиятны гына алмыйбыз. Гомумән, һәрбер кулына каләм тотып язучы шул сыйныфтан буладыр иде. "Мөстәфад әл-әхбар" вә "Асар"да борынгы муллаларыбызның тәрҗемәи хәлләрен укысак, аларның һәрвакыт язучылык белән мәшгуль булуларын күрәбез. Алар, мәдрәсәдә торганда үзләренә укыр өчен, мулла булгач моталәга итәр һәм көтепханәләрендә булындырыр өчен, үз куллары белән дистәләрчә китаплар күчергәннәр. Ләкин бу эш һәрбер гади мулла өчен дә мөмкин эш булган. Моның нәтиҗәсе, әлбәттә, хәзерге заманда матбагалар әда итә торган хезмәт, ягъни китап күбәйтүдән башка нәрсә булмаган. Ләкин безнең муллаларның галимрәкләре болай матбага ролен уйнау белән генә канәгатьләнмәгәннәр; үзләре китап тасниф итәргә җөрьәт иткәннәр. Мосаннифлекнең муллалар карашында нинди зур һәм мөкаддәс эш булып танылганлыгын искә алсак, "мосанниф" дигән сүз артына һәрвакыт "рәхмәтуллаһи галәйһи" кушылып йөртелүен хәтергә төшерсәк, ни өчен монда "җөрьәт" дигән тәгъ бирне куллануыбыз аңлашылса кирәк. Бу җөрьәт, күбесенчә, иске китапларга шәрех язудан ары китә алмаган. Андый шәрех язучы муллаларны без бик күп очратабыз. Ләкин Курсави, Мәрҗани шикелле үзләреннән чыгарып яңа китаплар язган галимнәрнең саны, әлбәттә, бармак белән санарлык кына. Кирәк мосаннифләр, кирәк шәрехләр булсын, дини мәүзугларда әсәрләр язучы муллалар үзләренең китапларын җитди әсәрләр өчен бердәнбер әдәби тел итеп хисапланган гарәп телендә язганнар. Голәма өчен булган бу әсәрләрне төрки теле шикелле "әкъбәх әл-лисан" булган, тупас телдә язу гадәте булган. Хәтта, гарәп теленә багыну шул дәрәҗәгә барып җиткән - "Сөбат әл-гаҗизин" шикелле төрки китапларга да гарәпчә шәрех баглаучы муллалар булгалаган. "Әфсах әл-лисан" дип игътикад ителгән тел - Коръән иңгән һәм оҗмах әһле сөйләшәчәк тел гарәп теле - шулкадәр рәвәҗдә булгач, аны мөкәммәл рәвештә белү һәрбер үзен галим дип санаган татар мулласы өчен лязим булган; һәм аны мөкәммәл белгәннәр дә. Шагыйрь-муллалар арасында гарәпчә шигырь язучыларны байтак кына очратырга мөмкин. Фарсычаны алар күбесенчә яхшы белгәннәр. Фарсы телендә дә шигырь сөйләгән һәм китаплар язган муллалар юк түгел. Бу ике шәриф телдә язарлык, хосусан, шигырь тәртип итәрлек куәткә малик булу, шөбһәсез, алар каршында кәмаләтнең соң дәрәҗәсе итеп хисапланган. Ихтимал, алар төркичә язуны гаҗизлектән, гарәп-ф арсыны кирәгенчә белмәгәнлектән генә җаиз күргәннәрдер. +Мәрсияче шагыйрьләрнең теле хакында сөйләгәндә, "төркичә" дигән тәгъбирдән башканы кулланыр хәл юк, чөнки аларның телен татарча дип әйтеп булмый. Бу - бик күп гарәби вә фарсы сүзләр, хәтта гыйбарәләр белән чуарланган, чыгтайча, госманлыча, татарчадан үстерелгән бер әдәби шивә. Анда кайда чыгтайча тәэсире башланып, кайда госманлыча яки татарчаныкы эшләнгәнен һич аңларга мөмкин түгел. Аларның әдәби теленә үзләренең ана телләренең тәэсире булганлыгы шикелле, шул заманда бик модада булган, хәтта халык арасында да укылган чыгтай вә госманлы китаплары да тәэсир итми калмаганнар. Шулай итеп, безнең борынгы әдәби телебез мәйданга килгән. Ләкин, бу тел дә бөтенләй бертөрле түгел; шул ук мәрсиячеләр дә җиңел мәүзугларга шигырь язганда (мәсәлән, һөҗүви бәйтләрдә), сөйләшү теле белән бер диярлек татарча тел кулланганнар. Авырлык вә җиңеллектә төрле шагыйрьләрнең өслүбләрендә байтак аермалар табыла. Һәрхәлдә, аларның телен - аз-маз укыган Идел буе татары аңлый алганы шикелле, Урта Азия вә госманлы төркләренә дә ул аңлашылырлык булган. Чынлап та, бу "Тәрҗеман бабай"ның гомуми тел идеалына бик якын килә торган бер тел инде! +Мөндәриҗә ягына килсәк, без үзебезнең шагыйрь-муллаларыбызда зур истигъдад, даһилык дәрәҗәсенә ашкан шигъри ялкын тапмыйбыз. Гомуми фикер торгынлыгы, халкыбызның мәдәни түбәнлеге, икътисади изелүе әдәбиятта бөек истигъдадларның, тирән фикерләрнең даһилык мөһере сугылган әсәрләрнең мәйданга килүенә манигъ булган. Үзләренең остазларына, ишаннарына, заманасындагы мәшһүр бер галимгә, аларның фикерләрне тулкынлаткан әсәрләренә багышлап язылган мәдхияләр, вафатлары мөнәсәбәте белән язылып, аларның кәмаләтләрен зикер иткән мәрсияләр, пәйгамбәрне мактаулар, Ходага мөнәҗәтләр, тәсаувыфи касыйдә вә мәнзумәләр - менә безнең иске заман шагыйрьләренең каләмнәрен тибрәткән мәүзуглар күбесенчә шулар. Гомумән, Шәрык әдәбиятларына тәкълид иткәнлекләреннән, аларның шигырьләрендә тәсаувыф вә тарикать фикерләре, дөньядан бизү һәм охравият идеяләре хөкем сөрәләр. Бу шагыйрьләр арасында без байтак кына тәсаувыф вә тарикатъ әһелләрен, ишаннарны очратабыз (мәсәлән, Вәлид ишан, Һибәтулла ишан, Яхъя ишан, Мәхмүд ишан шикелле). +Шагыйрь-муллаларның күбесе соңында безгә берәр-и кешәр генә шигырь сакланып калса да, араларында шигырь белән җитди рәвештә шөгыльләнгәннәре, нәзым белән язылган бөтенбөтен рисаләләр калдырганнары да бар. Мәсәлән, Багдад шәһәрендә дөньяга килеп, соңыннан Русиядә Сәгыйть бистәсендә имам булып торган Хаҗи Багдади дип мәшһүр булган шагыйрьнең Мөхәммәд пәйгамбәрнең дөньяга килүе (мәүлид) хакында нәзым белән язылган бер китабы бар; бу китапның ахырында ул "Сәргүзәштәи хаҗи" сәрләүхәсе астында шигырь белән үзенең тәрҗемәи хәлен яза (Асар, 6 нчы җөзьә); Һибәтулла ишанның бик күп газәл, касыйдә вә мәрсияләреннән башка "Мәҗмәгъ әләдәб" һәм "Төхфәт әл-әүлад" исемнәрендә басылып таралган мәнзум рисаләләре бар; Әбелмәних хаҗинең нәзым белән язылган әсәре - шулай ук басылган китаплардан; Габдерәхим Утыз Имәнинең язган әсәрләренең саны уннан артык, күбесе нәзым белән язылган; XIX гасырның соңгы яртысындагы язучылардан Чокыр авылының мулласы Гали Чокрыйның да шигырь вә нәсер белән язылган байтак әсәрләре бар. Иске шагыйрьләр арасында, мөстәсна булып кына, Шәмседдин Суфи шикелле чын шигъри хиссияткә малик булган, "шагыйрь" исемен камил лиякать белән күтәрерлек затлар да очрый. +Әлхасыйль, татар халкының үткән гасырлардагы мәдәният тарихына күз йөрткәндә, ул заманда да үзенә бертөрле әдәби хәрәкәт, әдәби хәят булганлыгы күзгә чалына. Муллаларның алгы сафта тора торган аңлы, күзе ачык булганнары әдәбият вә шигырьгә махсус фәннәрне өйрәнгәннәр, гарәп, Иран вә төрек шагыйрьләренең әсәрләрен ләззәтләнеп укыганнар; үзләре дә шигырь белән шөгыльләнеп, һәртөрле мәнзум китаплар вә шигырьләр тәртип иткәннәр; бер-берсенә көйле хатлар язганнар; шигырь аркылы бер-берсен илзам итү өчен, бер-берсенә каршы бәйтләр язышканнар (Чүпрәле Вәли мулла, Гали Чокрый, Кәрәм Хафиз). Һөҗү (сатира) һәм мөзахка (юмор) да өлеш чыгаручылар булган (шулар ук һәм "Фәлсәфә Шакир"). +Шагыйрьлек бер муллаларга гына хас булмаган. Мәсәлән, Казандагы XIX гасыр шагыйрьләреннән Кәрәм Хафиз мулла түгел, бәлки коръәнхафиз гына. Ул хәтта хафизлыгын да бер якка ташлап, һәртөрле юлда көчен сынап баккан (мәсәлән, балта остасы - столярлык кылган). Бу кешене бик үткен телле, һөҗүче шагыйрь булган дип сөйлиләр. Ләкин хәзергә кадәр аның шигырьләрен кулга төшерә алганыбыз юк. Казанның мәшһүр Апанаевлар нәселеннән килгән, "Фәлсәфә Шакир" ләкабе белән мәшһүр булган зат шулай ук үткен вә ачы теллелеге, кешегә туры әйтүе, тормышка фәлсәфи карашы белән ат казанган, һәр туры килгән урында экспромт рәвешендә шигырь әйтә ала икән. Фәлсәфә Шакирның заманасындагы төрле кешеләрдән көлеп язган бәйтләре хәзердә дә бәгъзы бер төп казанлылар кулында табыла. Чутай Мостафа - бәгъзы бер "сәер" эшләре белән легендарный зат булып киткән бер адәм: Казанда XIX гасыр ахырында үзенең хәттатлыгы белән мәшһүр булып, тәгъликъ язуында аның тиңдәше булмаган; дәрвишләр шикелле ялгыз яшәп, балаларга хөсне хат өйрәтү белән шөгыльләнеп гомер кичергән; тәсаувыф шигъриятен тирәнтен аңлаучы Иран әдәбиятының мохлисе, фарсы теленең мөтәхассыйсы булган; Хафиз, Сәгъди, Фирдәүси аның һәрвакыт укый торган шагыйрь ләре икән ("Мөстәфад"ның беренче җөзьенең ахырында бу кешенең Шиһаб хәзрәт вафатына багышланган бер мәрсиясе бар). Татарстанның төрле урыннарында мондый кешеләрнең охшашлары, әлбәттә, тагын булгандыр. +Язуда яки күңелдә сакланып калган хатирәләргә караганда, бу шагыйрьләрнең күбесенең үзләренә бертөрле сәер табигатьле (оригинал) адәмнәр булганлыгын күрәбез. Алар арасында дөньяга, байлыкка һич исләре китмәүче, әфкяре гаммә белән хисаплашырга теләмәүче дәрвиш табигатьлеләре булганы шикелле, байларга тәлинкә тотып, дөньяви әүкатларын шуңар бина кылучылары да булган. Соңгылары, мәшһүр байларның заказлары буенча, аларның үлгән аталарына вә кардәшләренә багышлап бик мөбаләгале, бөтен кагыйдәләргә туры китереп төзелгән мәрсияләр тәртип иткәннәр. Аларның эшләгән хәйрат эшләрен, мәсәлән, салдырган мәчет-мәдрәсәләрен мактап, мәдхияләр язганнар. Шуның бәрабәренә, әлбәттә, "гайре рәсми гонорар" йөзеннән, "ингам-ихсан" белән файдаланганнар. Заманасындагы буржуазиянең мәдәният ягыннан алдагы сафта торучылары, әһле гыйлемне сөюче, зирәклек вә үткен сүзне тәкъдир итүчеләре алар өчен меценат ролен уйнаганнар. Алар, бер яктан, үзләрен мактау вә күтәрү бәрабәренә, шагыйрьләрне матди яктан күтәрсәләр, икенче яктан, аларның әсәрләрен бастырганнар, яки бастыру юлында ярдәм итешкәннәр. Шулай ук китап бастыручы һәртөрле Казан мещаннары да алар өчен шул ук рольне уйнаганнардыр. +Шулай итеп, без элек тә (хосусан XIX гасырда) Идел буе татарлары арасында, даирәне таррак алып әйткәндә, аларның югары сыйныфларының каймагы эчендә, заманасының иҗтимагый вә мәдәни әхвәленә мөтәнасиб рәвештә кечерәк кенә, чын шәрыкча, ләкин үзенә бертөрле җанлылыктан хали булмаган бер әдәби хәрәкәт булганлыгын мөшаһәдә итәбез. Яурупа тәэсире керә башлау белән, яңа фикерләр белән ашланган яшь буынның җитешүе белән, бу әдәби хәрәкәт туктамады. Бәлки башка, яңа формаларга гына куелып дәвам итте. Насыйри, Халиди шикелле бер аягы белән Шәрыкта, бер аягы белән Гаребтә тора торган кешеләр бу юлда күпер булдылар. 1. Габдерәхим Утыз Имәни +Заманасының иң галим кешеләреннән булган Габдерәхим хәзрәт Казан губернасы Чистай өязе Утыз Имән авылында 1730 елларда дөньяга килгән. Бу зат берничә мәртәбә ислам мәмләкәтләренә сәяхәт иткән һәм шунда гыйлем тәхсил кылган. Үзе шул авылда имам булып дәрес әйткән (Риза хәзрәт 6 нчы җөзьә "Асар"да аның Тимәш авылында дәрес әйткәнлеген сөйли). 1815 елда үз авылында вафат булган. Каюм Насыйриның риваять итүенә күрә, Габдерәхим хәзрәт "фазыйль вә камил вә галим гаҗәб гамил муафикъ сөннәт вә мөҗтәниб әгъмаль вә әкъваль әһли һава вә бидгать" бер адәм булган. Кул астындагы халыкка бары фарыз гыйбадәте генә кылдырып, сөннәт вә нәфелләрне һич эшләтми; әгәр авыл халкыннан берәүберәү мәсьәлә сораса, русчалатып: "Ышту тибә? Пашнә паши, хлиб еж дә ыстуй!" - дип кенә җавап бирә икән. Габдерәхим мулла: "Русиядә тереклек кылучы мөселманнар өстенә йөкләнгән фарызлар кырык бер, кырык беренчесе русча белү", - дип әйтә торган булган. Әмма үзенең өендә тәрәзәләре кечкенә генә рамкасыз тәрәзәләр икән, чөнки, аркылыга охшый дип, рам куйдырмаган. Габдерәхим, үзе ишан булмаса да, тәсаувыфка мәел бер кеше булган булырга кирәк - аның язган һәм әһәмият биргән китапларына карап, шул фикергә килергә мөмкин. +Габдерәхим хәзрәт гомерендә бик күп китап язган. Үзе шагыйрь кеше булып, төркичә нәзым белән язылган байтак китаплары булган. Әсәрләре башлыча шушылар: +1. Суфи Аллаһиярның "Сөбат әл-гаҗизин"енә шәрех. +2. Аның ук "Морад әл-гарифин" атлы китабына гарәпчә шәрех. +3. "Рисаләи мөһиммә" - гакаид вә әхлак бабыннан халык өчен язылган көйле бер китап. +Бу - Габдерәхим хәзрәтнең бердәнбер басылган әсәре булса кирәк. Мөәллиф аны "ниндидер казай илаһи башына төшеп" мәхбүс булгач, хибестә вакытта язган, имеш. Насыйри аны "халык кулында мөстәгъмәл гаҗәп бер мәнфәгатьле китап" дип атый. +4. "Тәшнигъ әс-сефаһаи" - берәүнең (билгеле бер шәхеснең?) нәмәшруг эшләрен тәнкыйть вә тәхкыйр итеп язылган, биш фасылдан мөрәккәб төркичә нәзымлы бер китап. Дибаҗәсе фарсыча шушы рәвешчә башланып китә: "Сәна улсун ки бездин ул Ходага, дөруд булсун дәхи һәм әнбияга". +5. "Тәнзиһ әл-әфкяр фи нәсаих әл-әхйар тасниф Габдерәхим мин әһел әл-Болгар" - төркичә нәзымлы вәгазь-нәсыйхәт рисаләсе. Башлануы шушы рәвешчә: "Фәсахетдин кемә-кем тиксә бәһрә, нәсаих әйләгәй әһел дийарә". +6. "Гавариф әз-заман" - надан суфилар хакында төркичә нәзымлы бер рисалә. "Сәна ул Тәңрийә хәллякы галәм, яратды кодрәте дин бонча адәм" дип башлана. Надан суфиларны яратмау Утыз Имәнинең хосусиятеннән булган. +7. "Нәшер әт-тәкъриб" - нәсер белән язылып, "вә бәгъдә мөэмин кордашлар, дин юлында юлдашлар..." дип башлана торган бу рисалә "Гавариф әз-заман"га шәрех итеп язылып, "Рисаләи мөһиммә" эчендә басылган икән. +8. "Җенах әл-фәлях фи зәмми мөбах" - шәрган мөбах булган кайбер эшләрнең зарарларын сөйли торган төркичә нәзымлы бер рисалә. Түбәндәге бәйт белән башлана: "Әй мөбахдә юк зыян дигән кани, гел ишеткел бу сүзе белгел аны". +9. "Сәйф әс-сарим" - Насыйри "Габдерәхим мулланың шул исемдә фарсыча бер рисаләсе булырга кирәк", ди. Ләкин ул аны үзе күрә алмаган. +10. "Төхфәт әл-мөлүк" - 57 баблы, фарсычадан тәрҗемә кылынган "Тәгъбирнамә" (төш юрау китабы). +11. "Дөррәт әл-фахирә", яки "Ахирәтнамә" - үлгәннән соң булачак әхвәлне сөйләгән бер рисалә. Насыйри аның хакында "гайре телдән тәрҗемә ителгән" дип кенә китә, әмма кайсы телдән икәнен әйтми. +Моннан башка тагы нигә истинадәндер, Каюм Насыйри Утыз Имәни әсәрләре рәтеннән мәшһүр "Бәдәвам китабы"н да саный. Ләкин "Бәдәвам", шөбһәсез, аныкы булмаска кирәк; Мәрҗани "Мөстәфад"та моны кат-кат тәэкид итә; шаяд,5 аның моңар дәлиле булмыйча булмагандыр. Шулай ук Бакырганиның "Ахырзаман" китабын да Габдерәхим хәзрәткә нисбәт бирүчеләр булган. Ихтимал, аның "Ахирәтнамә"сен "Ахырзаман китабы" белән буташтырганнардыр. Мөәллифе мәгълүм булмаган мәшһүр әсәрләрне атаклы язучыларга нисбәт бирү һәрбер халыкта булган гомуми бер гадәт инде ул. +Насыйри Габдерәхим мулланы "бик шагыйрь адәм иде", ди. Чынлап та, нәзым белән шулкадәр күп нәрсәләр язуына караганда, ул, һич булмаганда, шигырьнең техника ягын яхшы белгән булырга тиеш. Тәәссефкә каршы, аның әсәрләре белән үзебез танышырга муаффәкъ була алмадык. Каюм Насыйри китергән башлангыч бәйтләргә караганда, бу шагыйрьгә Суфи Аллаһиярның зур тәэсире булганлыгын аңларга мөмкин. +Каюм Насыйриның язмалары арасында Утыз Имәнинең матбугатта чыгарылуы мөмкин булмаган оятсыз тәгъбирләр катыштырылып язылган бер шигыре булган. Насыйриның шәкертләреннән берсенең күчергечендә сакланып, бу шигырь иттифакый рәвештә безнең кулга төште. Шигырьдә бер төркем кызларның бер яшь егеткә очрап, ирләрнең хатыннардан һәм билгакес асыл матлублары нәрсә булуы хакында моназара кылулары тасвир ителә. Егетнең алдына "гыйшык өстәп йөрүче" бер кызны китерәләр. Кыз төскә ямьсез булганга күрә, егет аны рәд итә. Кызлар аңар игътираз итеп, ирләрнең хатыннарда эзләгәннәре бары тик коры шәһваният һәм хайвани теләкләрне канәгатьләндерү генә булганлыгын исбат итәргә тырышалар. Егет аларга бик матур җавап бирә; безнең хатыннардан теләгәнебез - бары матурлык, ди: +Аларның хайвани яклары бары безне җирәндерәләр, күңелебезне генә кайтаралар, ди: +"Бәлки дөньядин күңел тәмам бизәр, +Гәр каләм сынса, кеше ничек язар +Шунда безгә каш вә һәм күрклү йөз +Хаҗәт улур күркле һәм дилфөруз +Максудымыз хасил ула ул заман +Һәм хәҗаләтдән улавыздыр аман". +Аннан соң, егет хатыннарның ирләреннән төп матлублары аларның күркле йөзләре түгел, бәлки хайвани яклары икәнен сөйләп, кызларны мөлзәм итә. +Менә бу тәәссефкә каршы порнографиягә бирелеп язылган шигырьнең төп фикере-идеясе бик матур, бик шигъри. Бу - чын-чын тәсаувыф идеологиясеннән туган фикер. Анда аскетизм, каба-җисмани, дөньяви хәяттан вә ләззәттән качу, чиркану һәм дөньяда Алланы изһар итә торган матурлык, гармония һәм рухани ләззәт эзләү аермачык күренеп тора. Шагыйрьнең әйтүенчә, күп кешеләр "игрәнүбән тәрке дөнья кылдылар", ягъни суфилар, хатыннарның хайвани атрибутларыннан җирәнеп, дөньяга кул селтәгәннәр. Әмма шул ук суфилар үзләренең Аллага булган саф, рухани гыйшыкларын матур кызларга, матур егетләргә булган мәхәббәт белән тиңләштерәләр. +Әлхасыйль, Утыз Имәнинең бу шигыре аның чын шагыйрь рухлы адәм булганлыгын күрсәтә. Әгәр дә аның башка һичбер әйбер язганы мәгълүм булмыйча, бары тик шушы шигыре генә сакланып калган булса да, аны шагыйрьләр рәтенә тезәр өчен җитәр иде. Шиксез, бу шагыйрьнең бу "әдәпсез" шигыре әдәби яктан аның бик күп һәм бик озын дини таснифларыннан югары торадыр. 2. Әбелмәних Хаҗи +Әбелмәних Хаҗи - безнең борынгы шагыйрьләребез арасында үзенең шагыйрьлеге белән зуррак урын тота торганнардан берсе. Әбелмәних Әбелфәез углы (Әбелмәних бине Әбел-Фәез) - XIX гасырның башында Оренбург Каргалысында (Сәгыйть бистәсендә) торган кеше. Ул мулла булмаган булырга кирәк. Әмма Бохарага барган. Анда шул заманның мәшһүр ишаны Ниязколый Төркмәни исемле шәехнең ханәкаһендә (тәкиясендә) шул ишанның хезмәтендә бераз торган. Ләкин үзе ишан булырга иршад алу дәрәҗәсенә җитмәгән булырга кирәк. Бу ишанны Әбелмәних үзенең китабында бик мактый, аны икенче Хуҗа Баһаведдин иде, башкаларга нисбәтән солтан иде, ди. 1815-1816 елларда Әбелмәних, Мөхәммәд Йосыф исемле ниндидер бер илчегә юлдаш һәм аның хосусый имамы булып, Истанбулга сәфәр итә. Бу илче Бохара ханлыгыннан Төркия солтанына барган. Әбелмәних тә, Русиягә кайтмыйча, турыдан-туры Бохарадан бу сәфәргә чыккан булса кирәк. Бу илченең кем тарафыннан һәм нинди йомыш белән Истанбулга җибәрелүе хакында без артык нәрсә белә алмадык. Илчеләр һәйәтендә булганга күрә, безнең Әбелмәних Истанбулда вакытта Төркия хөкүмәте тарафыннан зур хөрмәтләр күргән. Ул вакытта Төркиядә солтан Мәхмүд падишаһлык сөргән заман булган. Истанбулда илле көн торганнан соң, Әбелмәних, илчеләрдән аерылып, ялгыз гына хаҗ кылу нияте белән Хиҗазга сәфәр кылган. Юлда ул Мисырга да туктаган. Бу мәшһүр Мөхәммәдгали пашаның Мисырны забит иткән заманнары икән. Безнең сәйях аны бик мактый һәм күтәрә. Хаҗ кылганнан соң, Әбелмәних, кире Истанбулга кайтып, теге Бохара илчесенә юлыккан. Илченең үтенүе буенча үзенең сәяхәтен тасвир итеп, кыска гына бер шигырь язган. Бераздан ул үзенең ватанын сагынып, Сәгыйть бистәсенә кайткан. Кырык яшьләрендә вакытта яңадан хаҗ кылу нияте белән сәфәр кылган икән. Ләкин әҗәле ирешеп, шушы сәфәрендә милади 1824-[18]25 елларда горбәттә вафат булган. +Әбелмәних Хаҗиның шигырь белән язылган, матбуг бер әсә ре бар. Тулы исеме "Тәрҗемәи хаҗи Әбелмәних әл-Б истәви әс-Сәгыйди" булган бу китап беренче мәртәбә Казанда 1845 елда басылган, урта кулда 51 битле бер әсәр. Мөндәриҗәсе төрле әүлияләр, суфилар тормышыннан алынган кыска-кыска хикәяләрдән гыйбарәт. Әбелмәних аларны "Тәфсире кәбир" һәм "Мишкәт әл-әнвәр" китапларыннан алып язган. Шуның өчен ул китабын "тәрҗемә" дип атый. Хикәяләр бәхре рәмел һәм бәхре һәзәҗ вәзеннәре белән язылганнар. Сүз арасында бер урында мөәллиф, үзенең кыскача тәрҗемәи хәлен сөйләп, Истанбулга вә Хиҗазга сәяхәтенә мөфассаллырак туктала. Шулай ук, иститрад йөзеннән, китапта аның үзенең бәгъзы бер хосусый фикерләре, бер мөнәҗәте һәм илченең үтенүе буенча язган шигыре дәрҗ ителгән. Дүртенче җөзьә "Асар"да Әбелмәнихның бу китабына кермәгән янә берничә шигыре күчерелгән. Бу шигырьләрдә ул суфиларча, дөньяның фанилыгыннан бәхәс итеп, аның хәйләләренә алданмаска өнди. Бу шигырьләр, шулай ук китабындагы хикәяләр дә Әбелмәних хаҗиның чибәр генә әдәби куәткә малик булганлыгына дәляләт итәләр. Риза хәзрәт, аның шигырьләрен күчергәннән соң: "Бу урында язган шигырьләр һичбер йирдә вә һичбер гасырда йөз кызартачак шәйләр дәгелдер", - ди, һәм элеккеге заманнарда Сәгыйть бистәсендә "фәсыйх шагыйрьләр вә хуш сөхбәтле зарифлар, мәҗлесләре җан азыгы булган саф күңелле әдипләр бик күп" булганлыгын сөйләп, хәзердә Каргалының бары тик каргаларга оя булып барганына тәәссеф итә. Чынлап та, әүвәлге гасырларда Каргалы яки Сәгыйть бистәсе татарның мәдәни мәркәзләреннән берсе булган булырга кирәк. Бу бистәдән байтак шагыйрь кешеләр вә язучылар чыкканлыгы безгә мәгълүм. 3. Габделкаһир Сөләйман углы +Бу кеше - Уфа янындагы Каршин-Шәриф авылындагы Сөләй ман ахунд дигән галим мулланың углы. Үзе дә шул ук авылда торып, 63 яшендә 1831-[18]32 елларда вафат булган. Ул шушы авылда мулла булган булырга кирәк. Гәрчә аның имам булуы хакында "Асар"да ачык әйтелмәгән булса да, бөтен нәселләре голәма вә муллалар булганга, шулай дип тәхмин итәргә мөмкин. +Габделкаһир әдип вә шагыйрь кеше булган. Аның нинди әсәрләр язганы безгә мәгълүм булмады. Тик аның иң гади хатларны да нәзым белән язуына карап, шигырьгә бик оста булганлыгын аңларга мөмкин. Вәзен һәм кафияне ул тәмамән үзенә мөсәххәр иткән булырга кирәк, чөнки иң ашыгыч язылган хатларын да көйләп яза икән. Риза хәзрәт аның берничә шундый мәктүбен күргәнлеген сөйли; ләкин шуларның берсен генә "Асар"га дәрҗ иткән. Бер-берсенә язган хатларны шигырь белән язу безнең борынгы әдипләребез арасында шаигъ булган бер гадәт иде. Тәәссеф ки, бу шагыйрьнең башка әһәмиятлерәк әсәрләре табылмаган. 4. Шәмседдин Суфи Зәки +Безнең борынгы шагыйрьләребез арасында иң парлак исем - шөбһәсез, Шәмседдин Суфи. Тукай гыйбарәсе белән әйтсәк, бу - аларның тәсбих тезмәсенең "Мәрьям анасы". Әгәр дә ул булмаса иде, әгәр дә аны Мәрҗани белән Риза казый онытылу туфрагы астыннан казып чыгармаган булсалар иде, безгә бөтен мәрсияче шагыйрьләр хакында сөйләп торуның әһәмияте дә калмас иде. Чөнки мәрсияче шагыйрьләрнең бөтенесен бергә алганда да, бер Шәмседдин Суфига алмаштырырга мөмкин түгел. Шәмседдин Суфи аркылы без Суфи Аллаһияр, Ясәви шикелле чын суфи шагыйрьләргә генә түгел, бәлки турыдан-туры чыгтай әдәбиятының классикларына, Нәваиләргә тоташабыз. Ул безнең Идел буе әдәбиятын чыгтай әдәбиятының алтын гасыры белән бәйли. Шәмседдин Суфиның беренче мәртәбә "Асар"да басылып чыккан шигырьләре әдәбият сөючеләрнең күзләренә аяз көндә яшен шикелле тәэсир иткән булса, аның тәрҗемәи хәле вә мәнакыйбе белән танышу да шулай ук һәрбер кешенең исен китерергә тиеш. Чынлап та, ул гадәттән тыш булган бер хадисә, ничә гасырда бер килә торган бер феномен. Риза казый аны гаҗаиби дөньядан саный һәм мәшһүр гарәп шагыйре вә философы Әбүл-Галә әл-Мәгарри белән тиңләштерә. +Шәмседдин Ярмөхәммәд углы Оренбург өязендә Зәк суы буендагы Ишмәт авылында дөньяга килгән. Шул суга нисбәтән аны Зәки дип атаганнар. Кечкенә вакытта ук аның күзләре сукырайган; шуңа күрә, аңар бездә сукырларга әйтелә торган "Суфи" кушаматы тагылган. Элек ул Эстәрле өязендә Котлыгилде дигән кешедән, аннан соң Ашказар-Балыклысы авылында Габдерахман хәзрәт мәдрәсәсендә укып, соңыннан гыйлем төгәлләр өчен Казанга килеп, Күл буе - икенче мәчет хозурындагы Мөхәммәдкәрим хәзрәт мәдрәсәсенә кергән. Анда укып, пишкадәмлек дәрәҗәсенә ирешеп, шул мәдрәсәнең иң галим шәкертләреннән булган. Ләкин шәкертләрне котыртып, моназарага һәвәсләндереп, мәдрәсәдәге тормышның тыныч агымын бозганга күрә, Мөхәммәдкәрим хәзрәт аны мәдрәсәдән чыгарган. Шуннан соң ул үзенең туган авылына кайтып, мәдрәсә ачып, күп шәкерт җыеп, дәрес әйтергә тотынган. Ләкин монда да тыныч яши алмаган. Авыл халкы белән үпкәләшеп, үзенең бөтен шәкертләре белән бергә Эстәрлебаш авылына, Харис ишан хозурына күчеп китеп, шунда дәрес әйтүендә дәвам иткән. Гомерендә ике тапкыр өйләнеп, үзеннән соң ике углы калган. Шәмседдин Суфи 40 яшендә вакытта хаҗ кылу нияте белән сәфәр чыгып, 1865 елда Таганрог шәһәрендә кинәттән вафат булган. +Шәмседдин Суфиның гади кешеләрдән булмаенча, зур бер рухани көчкә малик булган зат булуы аның шушы кыска гына тәрҗемәи хәленнән дә күренә. Кечкенәдән ике күзе дөм сукыр булып, инсан һәм аның кәмаләте өчен лязим булган хәвасе хәмсәнең иң әһәмиятлесеннән мәхрүм булуына карамый, бу адәм тормышны үзе теләгәнчә борырга яраткан. Пишкадәм вә хәлфәлек дәрәҗәсенә җиткәннән соң, мәдрәсәдән сөрелү шикелле гади кешеләр, гади шәкертләр күз алдында зур хурлыкны муҗиб була торган бер вакыйга да аны үзенең бер алган юлыннан туктамый. Ул тота да, күп уйлап тормастан, мәдрәсәдән чыгып, икенче бер җиргә барып мәдрәсә ачып, үзе дәрес әйтергә керешә. Күрәсең, аның киң табигате педант хәзрәтнең тоткан киртәләренә сыймаган. Аның үз теләгәнен булдыру юлында һичбер манигъ алдында туктамавы искитәрлек: авыл халкы белән килешә алмавы аны, тормышын агулап, халык белән этләшеп гомер итәргә мәҗбүр итә алмый. Ул бөтен шәкертләре белән куба да, ул авылны билкөллият ташлап, мәдрәсәсе белән икенче бер авылга барып урнаша. Дәрвакыйг, көчле бер шәхсият (сильная личность). "Сукыр суфи" булуына карамый, бу кеше безнең күз алдыбызда мескен булып, аягын чак кыймылдатып, таяк белән кармаланып йөргән хәлдә килми, бәлки, башын югары күтәргән килеш, дөп-дөп басып, юлына аркылы төшкәнене кырып-җимереп, җир өстен дер селкетеп алга, үзенең максатына омтылган бер Алып батыр хәлендә килә. +Суфи дигән кеше безнең иске мәдрәсә тормышын белгән адәмнәрнең күз алдына мәгълүм һәм мөгайян бер тип булып килеп баса. Суфи - мәдрәсә хәяты өстенә үскән кирәксез, ләкин лябүддәминһе булган бер гөмбә иде ул. Ул, безнең иске мәдрәсәләрнең ярым дарелгаҗизин булуыннан файдаланып, шунда оялаган, бушка ашап, түшәмгә төкереп, тиккә гомер уздырып ятучы бер сорыкорт иде. Һәрбер мәдрәсә, электән килгән традиция буенча, суфисыз булмаганга күрә, аның күз алдында булуына һәркем күнеккән була, хәтта мәдрәсәдә аны яраталар да. Суфи булмаса, мәдрәсә тормышының бер чите китек төсле тоела иде. Суфи шәкертләр арасында мөзахчы - шут ролен уйный; үзенең үткен сүзләре, көлкеләре, әкият сөйләүләре, җырлаулары, артистча кыланулары белән ул аларның күңелләрен ача. Эч пошкан чакларда бер юаныч, шәкертләрнең шаяруларына, мыскыл итүләренә калкан була. Күбесенчә ул усал, хәйләкәр, үткен вә зирәк. Аны һәрвакыт алдарга телиләр, ләкин ул алдатмый; аны һәркем котырта, ләкин тапкыр җавап белән ул һәммәсенең авызын яба. Гади мәдрәсә программасындагы гыйлемнәрне узу суфи өчен лязим түгел, ул укый икән, хәзрәтнең дәресенә утыра икән, бары тик болай гына, ирекле тыңлаучы булып кына утыра. Затән, сукырлыгы аңар тәртипле рәвештә укырга манигъ була. Күп булса, ул Коръән бикли, кыйраәт иттерә, мәчеттә намаз артыннан Коръән укый. Гадәттә, суфи - мәдрәсәдә иң надан кешеләрдән берсе. +Менә гади суфи тибы шушы. Инде аның белән без Шәмседдин Суфины чагыштырып карасак, алар арасында, күз сукырлыгыннан башка, һич бер-берсенә охшаган сыйфат таба алмабыз. Күзенең дөм сукыр булуына карамый, ул бик күп күзлеләр дә ирешә алмаган кәмаләт дәрәҗәсенә ирешә. Аның кувәи хафизәсе искиткеч дәрәҗәдә: ул Коръәнне генә түгел, "Шатиби", "Иттикан", "Сөлләм вә тәзһиб", "Гакаиде Нәсәфи", "Дәүвани" һәм башка шуның шикелле зур-зур китапларны күңеленнән белә. Бөтен мәдрәсәдә укыла торган гыйлемнәрне күңелдән укып, башына сеңдереп, үзе мөдәррис булып дәрес әйтерлек бер хәлгә килә. Аның кәмаләтләре моның белән генә дә чикләнми: аны белгән бер кешенең сөйләвенчә, Шәмси Суфиның дөнья һөнәрләреннән, кул эшләреннән дә һич белмәгәне булмаган. Мәсәлән, җөмләдән берсе, ул ватык сәгатьләрне сүтә, аннан соң бөтен механизмны кире җыеп урнаштырып, сәгатьне йөртә икән. Яурупалылар тарафыннан ачылган мәктәпләрдә тәрбияләнгән сукырларның кәрҗин үрү шикелле һөнәрләрдән артык уза алмаганнары хәлдә, безнең суфиның мәхыз үз иҗтиһады белән, күзлеләр өчен дә шактый гына башваткыч булган сәгатьчелек һөнәренә хуҗа булуы, дәрвакыйг, искитмәслек эшләрдән түгел. Хасыйле кәлям, Шәмседдин Суфиның мәнакыйбе белән танышканнан соң, күңелгә, ихтыярсыз, бу кеше сукыр булмаган булса, нинди булыр иде икән дигән, фикер килә. +Шуның өстенә тагы Шәмседдин Суфи тирән фикерле, гаҗәп нәзек тойгылы бер шагыйрь дә булган. Бу бабта ул тагын да артыграк кәмаләт сахибе булып, бу типтагы татар шагыйрьләренең үз заманасындагыларын да, үзеннән элеккеге һәм үзеннән соңгыларын да фәрсәхләрчә артта калдырган. Ихтимал, аны шагыйрьлек ягыннан үз заманында тәкъдир итүче булмагандыр. Ләкин гадәттә бит һәрбер бөек кешене үзеннән соңгылар - хәләфләре тәкъдир итәләр. +Шәмседдин Суфи - тәсаувыф мәсләгендәге шагыйрь (бу җәһәттән дә "суфи" ләкабе аңар бик дөрес бирелгән булып чыга). Заманасының теләве буенча, аңар шулай булмый мөмкин дә булмаган. Шәмседдин Суфи торган вакытлар - безнең әдәбиятыбызда Шәрык әдәбиятларына тәкълидән, тәсаувыф идеяләре хөкем сөргән заман. Безнең Идел буе әдәбиятында бу шагыйрь тәсаувыф шигъриятенең иң югары нокталарына ирешә алган. Аның шигырьләренең кыйммәтен аңлар өчен, аларны берәмберәм тикшерергә хаҗәт юк, бәлки үзләрен укып чыгу җитә. Тәәссефкә каршы, аның әдәби мирасы бик кечкенә: төркичә шигырьләренең саны алты-җидедән артык түгел. Вәхаләнки , бу кадәр шигьри куәткә малик булган кешедән аз дигәндә бер диван көтәргә мөмкин иде. Шөбһәсез, аның шигырьләре болар гына булмаган, күбрәк кыйсеме тәләф булып югалып беткәндер. Шулай булса да, аның шушы шигырь валчыкларына карап кына да, Шәмседдинның даһилык дәрәҗәсендә истигъдадлы лирик булганлыгын бер дә тартынмыйча әйтергә мөмкин. Риза хәзрәт аның шигырьләрен бездә соңгы елларда гына шөһрәт казанып киткән борынгы гарәп шагыйре Мәгарри шигырьләре белән чагыштыра һәм үз тарафыннан аның Мәгарри әсәрләре белән таныш булуы бик ерак ихтималлардан булуын сөйли, икенче тарафтан аны мәшһүр Иран шагыйрьләренә һәм XV гасырның чыгтай әдипләренә тиңләштерәсе килә. Шиксез, ул алар белән дә, гарәп шагыйрьләре белән дә таныш булган булырга кирәк. Юкса ул бөтен Шәрыкның тәсаувыф әдәбияты өчен уртак булган бу фикерләрне, бу өслүбне, бу тарызы ифадәне кайдан алсын? Шәмседдин Суфиның гарәпчә һәм фарсыча язылган шигырьләре дә бар иде. Димәк, ул бу ике телне үзенең ана теле шикелле мөкәммәл белгән. +Безнең шагыйрь дә, Иран шагыйрьләренең мәшһүрләреннән Хафизлар, Җәлал Румилар, Низамилар яки төрк ша гыйрьләреннән Нәваиләр, Лотфилар, Бакыйлар, Фөзүлиләр шикелле, өстән караганда халис дөньяви гыйшыкка багышланган төсле шигырьләр язган. Әгәр аларны хәрфиян аңлаган сурәттә, шагыйрь үзенең бер кызга булган гыйшкы турысында сөйли икән дип уйларга мөмкин. Монда асыл максатның Аллага гыйшык икәнен, бөтен сөйләнгән сүзләрнең киная икәнен, безнең башка могтәдилрәк иске шагыйрьләрдәге шикелле турыдан-туры шигырьләрнең үзләреннән аңлап булмый. Тәсаувыф әдәбиятының тарызы ифадәсе белән таныш булмаган укучыга Шәмседдин Суфиның шигырьләре чын-чын гыйшкый шигырьләр булып күренә алалар. Аның лирикасы, гомумән караганда, пессимизм рухы белән сугарылган. Гәрчә бу пессимизм дөньядан, тормыштан бизү тәсаувыф шигъриятенең хосусиятеннән булган бернәрсә булса да, шагыйрьнең кайгы-кимчелегенең (сукырлыгының) да моңар тәэсире булмагандыр дип әйтеп булмый. Аның пессимизмының артык куәтле һәм самими булуы шуны күрсәтә. Суфи шагыйрьләр арасында бик шат күңеллеләрен дә очратырга мөмкин. +Шәмседдин Суфиның, шигырьләреннән башка, дини мәүзугларда берничә гарәпчә китабы да булганлыгы мәгълүм. Әсәрләрен ул, гадәттә, үзенең шәкертләреннән Заһиреддин Баими исемле кешегә имля итеп яздыра икән. Аның мәдрәсәсеннән байтак галим шәкертләр чыккан. Аларның иң атаклысы - шагыйрьлектә остазының истихкаклы варисы, татар әдәбиятының яңару дәверенең беренче шагыйре Мифтахетдин бине Мөхәммәдьяр, ягъни мәшһүр Акмулладыр. 5. Һибәтулла Ишан +Һибәттула Ишан дип мәшһүр булган Һибәтулла Сәидбаттал углы исемле бу зат 1794 еллар тирәсендә туып, 1867 елда 73 яшендә вафат булган. Төп нәселләре Чистай өязе Такталы авылыннан чыгып, бабасы Салих Оренбург Каргалысына (Сәгыйть бистәсенә) күчеп килгән. Атасы Сәидбаттал Чебенле авылында мулла булган. Ул үлгәч, Һибәтулла да бераз вакыт атасы урынында имам булып торган. Курсадан күчеп килгән Дәүләтша ишанның сабагына утырып, аннан ишанлыкка иҗазәт алган. Ахырда Сәгыйть бистәсенең өченче мәчетенә имам булып, шунда вафатына кадәр, 15 еллап, имамәтчелек иткән һәм мөрид тәрбия кылган. Каргалы муллаларының интригалары аркасында бераз вакыт муллалыктан төшерелеп тә торган, имеш. +Һибәтулла Ишан гомерендә өч мәртәбә өйләнеп, ике хатыннан унлап баласы булган. Өченче хатыны Хаҗивафа белән ул ике генә ай торып калган. Бу хатынын бик яратканга күрә, ул үлгәч, бик зур кайгыга төшкән һәм шул мөнәсәбәт белән берничә газәл вә мәрсияләр язган. Бер ишанның Аллага түгел, бәлки хатыннардан бер хатынга булган гыйшкы аркасында мәйданга килгән бу шигырьләрне без, мәгаттәәссеф, күрә алмадык. "Асар"да бу затның тәрҗемәи хәлен язган Риза казый үзенең дә бу шигырьләрне күреп күрмәве хакында бернәрсә әйтми. Шулай ук башка шигырь вә касыйдәләренең күп булуын сөйләсә дә, "Асар"да бары мәшһүр "Тәндә җаным ничә көн миһман икәндер белмәдем" дип башлана торган касыйдәсен күчерү белән канәгатьләнә. Риза хәзрәт Һибәтулла Ишанны фәсыйх сүзле, туры җаваплы, тәвазыглы, йомшак күңелле, яхшы холыклы, йомшак вәгазьле, нәсыйхәте әсәрле бер кеше булган дип тасвир итә. Дәрвакыйг, ул үзенең "Мәҗмәгъ әл-әдәб"ендә дә һәрвакыт кешене йомшак сүзләр белән үгетләргә, яхшылык белән генә туры юлга күндерергә тырышырга куша. +Һибәтулла Ишан - иркен каләмле көчле назыйм. Шигърият ягын кирәгенчә үлчәр өчен, тәәссеф ки, без аның әсәрләре белән тулы рәвештә таныша алмадык. Безнең күз алдында аның "Асар"да дәрҗ ителгән бер-ике шигыре белән "Мәҗмәгъ әл-әдәб" исемле китабы гына бар. "Асар"да әйтелгәнчә, аның "Төхфәт әл-әүлад" исемле тагын бер басылган китабы һәм басылмаган таркау әсәрләре бар икән. Кулыбызда булган әйберләреннән без бу шагыйрьнең тәсаувыф идеяләре белән илһамланучы ярыйсы гына лирик булганлыгын күрәбез. "Тәндә җаным" касыйдәсендә ул дөньяның фанилыгы, дөнья эшләренең файдасызлыгы, үзенең, дөньяга алданып, гомерендә кирәгенчә тагать-гыйбадәт кыла алмый калуы, муенына әллә никадәр гөнаһ йөкләп ахирәткә китәргә мәҗбүр булуы хакында пошына. "Мәҗмәгъ әл-әдәб"тә дә шул маилдарак мөнәҗәтләр бар. +"Мәҗмәгъ әл-әдәб" - урта кулдан зуррак, 95 битле бер китап. Башыннан ахырына кадәр төрле вәзендә нәзым белән язылган. Мөндәриҗә ягыннан ул "Сөбат әл-гаҗизин"гә бераз охшый. Башта, берничә мөнәҗәттән соң, Аллага итагатьле һәм гөнаһлы бәндәләр хакында сөйли. Бу ике гөруһны яңадан икешәргә бүлә. (Гомумән, "икегә бүлү" бу китапта бик еш очрый.) Урыны белән, әйткән фикергә мисал йөзеннән, берәр гыйбрәтле хикәя дә сөйләп, кыйссадан чыккан хиссаны да аңлатып китә. Аннан соң бик озын итеп, "әмре мәгъруф вә нәһи ган әл-мөнкәр" (яхшылыкка өндәү, начарлыктан тыю) һәм аның әдәпләре хакында сөйли; аны бик күп кыйсемнәргә бүлә; мисал йөзеннән хикәяләр китерә. Аннан ары ишанлыкның шартлары һәм әдәпләре, шәехкә иярү вә мөридлекнең шарт һәм әдәпләре, шәех белән мөриднең мөнәсәбәте, иршад, тәкъва, моракабә, мөхасәбә, мөҗаһәдә шикелле ишанлык вә тәсаувыф тарикатенә даир мәсьәләләре хакында озын-озын сөйләп, китапны тәмам итә. Китап башыннан ахырына кадәр аять, хәдисләр белән чуарланган, мөхакәмәгә куелган мәсьәләләргә карап, төрле баб вә фасылларга бүленгән. Һибәтулла Ишан, бу әсәрен язганда, мәшһүр тәсаувыф китапларыннан "Шәкаикъ ән-Ногман"нан истифадә иткән булырга кирәк - юл араларында бу китаптан байтак кына гыйбарәләр китерелә. Шагыйрь Иран әдәбияты белән дә беркадәр таныш булса кирәк, чөнки ул Җәлаледдин Руминың "Мәснәви"еннән бер хикәя күчерә. "Мәҗмәгъ әл-әдәб" артык авыр өслүб белән язылмаган, аны аңлау "Сөбат әл-гаҗизин"не аңлау шикелле читен бер эш түгел. Урыны-урыны белән авыр гыйбарәләр, чит сүзләр күп катышкан бәйтләр, хәтта бөтенләй үк гарәпчә яки фарсыча мисраглар очраса да, түбәндә китерелгән бәйттәге шикелле, җиңел татарча җөмләләр дә сирәк түгел: +"Димәгел үлтерермен йә суярмын, +Асарым-кисәрем, каның коярмын. +Дисәң җаиз сугармын йә орармын +Вә йә әйтсәң, колагыңны борармын". 6. Мәхмүд Ширвани +Татар арасында Мәхмүд Ширвани дип мәшһүр булган бу затның асылы Закавказьеда (Азәрбайҗан) Ширван (Шемаха) шәһәрендәге бер авылдан булып, ата-бабалары шунда торганнар. Үзе дә шунда дөньяга килгән. Бервакытны Мәхмүд, Русия хөкүмәте тарафыннан ниндидер сәяси эштә гаепләнеп, Пермь шәһәренә сөргенгә җибәрелгән. Аннан соң Казанга килеп бераз торып, ахырда Әстерхан шәһәрендә урнашып калган. 1877 елда 65 яшьләрендә вафат булган. +Мәхмүд Ширвани хакында Мәрҗани галим, фазыйль вә риязый кеше иде ди, һәм язуга (хөсне хатта) оста булганлыгын сөйли. Казанда вакытта Казан муллалары белән зур моназаралар кылган. Бу кеше Азәрбайҗан татарларыннан булганмы, әллә юкса, ерак бабалары Урта Русиядән күчеп килгән булганнармы - бу хакта Мәрҗанидә бер сүз юк. Ләкин "Мөстәфад"тә китерелгән шигыренең теленә һәм шул шигырендә шәһре Болгарның күңеленә якын булуын сөйләп, аны күкләргә күтәреп мактавына караганда, ул асыл Идел буе татары булырга охшый. Аның бердәнбер безгә мәгълүм булган әсәре - шул Болгар хакындагы кыска гына шигыре. Бу шигырь болай дип башлана: +"Шәһре Болгара күңел шөйлә улыбдыр мөштак, +Җөмлә Болгар күренер күзебезә якын-ерак. +Шәһре Болгара күңел, кылма бәрабәр асла +Мисыр, Шам, Ямәни, шәһре Хорасан, Гыйрак". +Аның шигыре шактый авыр тел белән язылган. Бу шигырьнең мәүзугы гади "мәрсияче" шагыйрьләрнең мәүзугларына башка булып, үзебезнең тарихи ганганәбезне искә алганга күрә, без аның шигыренә игътибар иттек. Шөбһәсез, Мәхмүд ишан шагыйрь кеше булып, аның башка шигырьләре дә булган булырга кирәк. Габделҗәббар Кандалый +Безнең борынгы әдәбиятыбызда "мәрсияче шагыйрьләр"нең авыр китап теле белән язылган шигырьләренә башка саф татарча язылган шигырьләр дә очрый. Ул заманда татарча язуның кыйммәте ни дәрәҗә икәнен искә алганда, бу шигырьләрне язучыларга беркадәр гаҗәпләнеп карарга туры килә. Һәрхәлдә, алар үзләренең әсәрләренә артык җитди күз белән карамаганнар булырга кирәк дип уйлана. Әмма араларында, шөбһәсез, чын шагыйрь булган кешеләрне очратып була. Аларның безгә мәгълүм булганнарыннан иң әһәмият бирергә тиеш булганы - Габделҗәббар Кандалый исемле зат. Кандалый белән мәрсияче шагыйрьләрне тоташтыра торган күпер юк түгел. Ул да булса, мәрсиячеләрнең җиңел вә көлкеле мәүзугларда язылган һөҗүви бәйтләрдер. Андый шигырьләрен безнең иң авыр тел белән яза торган шагыйрь муллаларыбыз да нәкъ сөйләшү теле шикелле җиңел татарча телдә язганнар. +Бу кеше һәм аның әсәрләре безгә Каюм Насыйри аркылы гына таныш. Әгәр ул аны казып чыгармаган булса иде, без аның хакында бернәрсә дә белмәс идек. Насыйриның татар теле һәм әдәбияты белән шөгыльләнергә яратуы гына Кандал авылының мулласы Габделҗәббарны татар әдипләре арасына кертеп утыртты. +Габделҗәббар мулланың тәрҗемәи хәле безгә мәгълүм түгел. Аның хакта Каюм Насыйри үзенең "Фәвакиһ әл-җөләса..."сында түбәндәге сүзләр белән канәгатьләнә: "Бу мәзкүр әбйатның имля вә иншасы байтак яхшы төзелгәндер, шул җәһәттән игътибар кылынды. Мәрхүм Габделҗәббар шагыйрь адәм, имеш, 1850 дә вафатдыр". Аннан соң бу кешенең Самар губернасы, сабикъ Ставрополь өязе Кандал атлы авылда имам булганлыгы мәгълүм. Менә безнең Габделҗәббар Кандалый хакындагы мәгъ лүматыбыз шуның белән тәмам. Бу шигырьләр Насыйриның кулына ничек килеп кергәннәрдер - бу хакта ул бер сүз әйтми. +Габделҗәббар Кандалый үзенең шул ук губерна һәм өяздәге Парау исемле авылдагы Сахибҗәмал атлы бер кызга гыйшкы хакында, шул кызның үзенә хитабән, нәзым белән егерме битле бер әсәр язган. Бу әсәрнең күләме шактый зур булып, башыннан ахырына кадәр ул бер фикергә бина кылынган булса да, анда һичбер төрле хәрәкәт (действие) юк. Ул бер гыйшкый поэ ма түгел, бәлки аерым кисәкләре бер-берсенә турыдан-туры бәйләнмәгән хисси шигырьләр (лирические излияния ). Үзенең саф татарча теле, һичбер төрле суфилык радиларына төренмичә, ачыктан-ачык дөньяви гыйшык хакында язуы белән Габделҗәббар Кандалый безнең борынгы мәрсияче шагыйрьләрдән бөтенләй аерым бер урын тота. Шуның белән ул безнең өчен әһәмиятле, шуның белән ул безнең өчен кадерле. +Габделҗәббар мулланың гыйшкы рухани-идеальный бер мәхәббәт түгел. Бу гыйшыкның артык җисмани, артык тәнгә хасланган булуы аерымачык күзгә бәрелә. Дөрес шагыйрьнең гыйшкы бик каты: ул яна, көя, "кичә, көндез хәсрәт чигә", ни хәл итәсен белми, ләкин Сахибҗәмал турысында уйлаганда, һәрвакыт аны үзенең хатыны итеп кенә уйлый ала. Дөрес, ул бәгъ зан шигъриятнең югары нокталарына күтәрелергә дә омтыла: +"Сәба йиле, исәр булсаң +Парау атлыг нәфис җайга, +Сәламемне тикергәйсән +Сахибҗәмал абыстайга!" +Яисә: +"Төшемдә Парау илендә +Ки сәйран итдем очмакда, +Барып, анда сәнең илән +Ки сәйран итдем оҗмахда". шикелле гүзәл мисраглар аның каләменнән түгеләдер. Ләкин күп тә үтми, берничә юл аркылы, шагыйрь мәгъшукасының шундый яшерен урыннары хакында ачыктан-ачыкка сөйләргә керешә, яисә һәрнәрсәне үз исеме белән атап, шундый тупас гыйбарәләр ычкындырырга тотына ки, чын назик хисле гашыйклар, әдәб сахибе булган шагыйрьләр үзләренең шигырьләрендә (бахосус , мәгъшуканың үзенә тәкъдим ителгән шигырьләрдә) андый нәрсәләрне телгә алу түгел, хәтта алар хакында ялгыш кына исләренә төшсә дә, оялуларыннан кызарырга тиешләр. Әгәр Сахибҗәмал туташ үзе дә гашыйгы Габделҗәббар мулладан андый шигырьләрне ишетсә, авыл кызы булуына карамый, колагын тотып, битен каплап качар иде. Әлхасыйль, безнең Габделҗәббар мулланың гыйшкы белән мәдрәсәдә үзенең нәфесен тыеп ятарга мәҗбүр булган монахшәкертнең юрган астында ятканда үзенең булачак бикәче хакында уйлаган уйлары арасында артык зур аерма юк. Аның өслүб вә гыйбарәсе дә бик тәкәллефсез һәм татарча гына. Хәтта анда үзенең язган әдәпсез сүзләренең килешмәвен дә аңламаслык дәрәҗәдә балаларча сәдадлык бар дип әйтәсе килә. +Габделҗәббар мулланың шигырьләреннән аның мәхәббәте хакында без никадәр мәгълүмат ала алабыз? Аның мәгъшукасы - Парау авылының Сахибҗәмал исемле бер кыз. Шагыйрь һәрвакытта аның матурлыгы хакында сөйләп тора. Аны "матурым, чибәрем, гүзәлем" дип атый. +"Йөзнең нур хури гыйльмандан, +Сүзнең хуб хури вилдандан, +Үзең сылу йәшь угландан, +Матур кылмыш ушал Алла!", - дип, аны күкләргә күтәрә. Бу кыз, чынлап та, шулай искиткеч матур булганмы, әллә юкса, гашыйк мулланың кызган кувәи хыялиясе генә аны рәтләп күрмәстән үк, бары ишетмеш буенча гына шулай матур итеп тәсаувыр итәме - бу, әлбәттә, безгә мәгълүм түгел. Затән гашыйкларның үзләренең сөйгәннәрен идеал дәрәҗәсенә менгерүләре бик гади эш инде. Әлхасыйль, менә шушы кызга безнең хәзрәт дүрт елдан бирле гашыйк; аның хакында уйлый-уйлый ул саргайган, кипкән, төн йокыларын качырган, ашау-эчүдән калган. Ләкин Сахибҗәмал ярларның иң вафасызларыннан булып чыккан. Хәзрәтнең ничә мәртәбә яучылавына, үзенең ничә тапкыр Парауга барып аны соравына карамастан, кыз аны һич сәбәп фәлән күрсәтмәстән рәд итә: +"Сәңа гыйшык төшеп, җанкәм, +Тотып шәүкате зәүкатлар, +Тәмам дүрт ел елап-сыктап, +Ки заегъ итдем әүкатлар. +И бу дүрт ел, и бу дүрт ел, +Ки һәр сәгате дә дүрт ел! +Җаныма йибәрә ут ул, +Китәрә җөмлә тәкатьләр! +Бу дүрт елдан бирле аслан +Күрешкәнең дә юк фәслан +Йә бер хат язубән фәслан, +Хатыңда юк мөлякатлар". +Ул никадәр хатлар язган, никадәр "Мөхәммәдия кеби хубтыр" шигырьләр язган дәфтәрләр җибәргән - ләкин кыздан җавап юк та юк. Шуннан ул еларга тотына: +Хәтта ахырда ул, хатларым тапшырылмый микән әллә дип, "пушты"ны гаепләүгә кадәр барып җитә. Әмма мәгъшукасыннан һаман өмет өзәсе килми. Ләкин аның иң курыккан эше - Сахибҗәмалның башка бер-бер кешегә барып куюы. +Сахибҗәмал бер-бер баерак мужик кызы булырга кирәк, чөнки Габделҗәббар мулла аны, үзенә хатынлыкка барырга үгетләгәндә, мужикка барып мужик хатыны булу белән, каты кара эш эшләү белән куркыта. Әгәр дә Сахибҗәмал мулла-мәзин кызы булса, аның мужикка бирелү ихтималы булмас иде; ярлы кеше кызы булса да, хәзрәт аны кара эш белән куркыта алмас иде. Сахибҗамалның ни өчен бу муллага барырга теләмәгәнлеге аерымачык мәгълүм түгел. Ләкин бер урында шагыйрьнең: "Тутам бар, ди-ди уйнама", - диюенә караганда, кыз аңар бармавының сәбәбе итеп, үзенең тутасы кияүгә китмәгәнлеген күрсәткән булырга кирәк дип уйлана. Әмма чын сәбәбе нәрсә булгандыр, анысын шигырьләрнең үзләреннән аңлар хәл юк. Ихтимал, безнең шагыйрь бик ямьсез булгандыр да, кыз аны һич яратмагандыр; ихтимал, ярлы булгангадыр да, шуңа күрә барасы килмәгәндер; ихтимал ки, үзеннән һич бертөрле гаеп тапмаса да, бары тик аның ялкынлы хисләренә каршы үзенең күңелендә иҗаби тойгы тапмаганга күрә, рәд белән җавап биргәндер; ләкин кызның аңа бармавында, шөбһәсез, башка кешеләрнең катнашы булырга кирәк. Шагыйрь ул кешеләрне рәҗәпләр дип йөртә. Аларның үзенә дошман икәнлеген, Сахибҗәмалны үзенә бармаска алар котыртканлыгын сөйли, "рәҗәпләр сүзенә оедың", дип, мәгъшукасына үпкәли. Ихтимал, бу - бары ша гыйрьнең вәсвәсәле булуыннан гына килгән бер шөбһәдер. Менә ул рәҗәп ләр хакындагы сәтырлар: +Менә моңар караганда, Сахибҗәмал, башта Габделҗәббар муллага бармакчы булып (бәлки аның белән бераз мөнәсәбәттә булып), соңыннан кире кайткан төсле тоела. Вәгъдәсе булуы хакында башка урыннардан да аңларга мөмкин. +Тагын икенче җирдә гүяки аның бару-бармавы үзеннән түгел, бәлки, анасыннан булган төсле, шагыйрь аңар шушы сүзләр белән хитаб кыла: +Ләкин вафасыз мәгъшука Сахибҗәмал туташның (аны шагыйрь, бик картайтып, абыстай дип атый) анасына бу сүзләрне әйтергә уйлап та караганы юк, ахры. Ул үзенең гашыйгын фирак утында яндыруына дәвам итә. Ихтимал, аның бу җүләр гыйшкыдан көлә дә торгандыр әле, әмма мулла аңар чын күңелдән гашыйк. Ул аның җансыз сурәте белән дә канәгатьләнергә хәзер: +"Йә сурәтең ясатырга +Барыйм микән лә нәккашка?" - ди. Хәтта ул бу гыйшкын онытырга, бу җүләрлекне башыннан чыгарырга да тырышып баккан булырга кирәк, ләкин, муаффәкъ булмагач, бу кыз мине сихерләмәдеме икән, дигән фикергә килеп җитә: +"Йә тылсымләме сөйдердең? +И яндырдың лә, көйдердең! +Кырык төенме төйдердең, +Катып бирдеңме йә ашка?! +Ничек тә бер дә сизмәдем, +Ки сәндин бер дә бизмәдем", - ди. Ул үзенең гыйшкын никадәр яшерергә тырышып караса да, бөтен әтрафка фаш булган: +"Ки гыйшкың эчдә гизләдем, +Алай да чыкды бик фашка". +Татарлар булган шәһәрләрдән һичберсендә бу гыйшыклыкның чабы таралмый калмаган. Бу калаларны шагыйрь һәммәсен берән-берән санап чыга. Үзенең Сахибҗәмалын шул фаш булу аркасында халык арасында яманаты чыгу белән дә куркытып бакмакчы була ул: +Әлхасыйль, безнең гашыйк мулла, мәгъшукасын үзенә барырга күндерер өчен, нинди-нинди генә чараларга керешеп бакмый. Бу мәсьәләдә ул чын-чын йөдәткеч бер "Парау хәерчесе"нә әверелә. Яхшылык белән дә, яманлык белән дә кызны үзенә килергә кыстый. Яхшы сүзләргә илтифат булмагач, ул кайбер вакыт, ачуланып, "күтәреп торма бик борының" дигән шикелле тупас җөмләләр дә ычкындыра, каргыш белән дә куркыта. Хәтта аннан да арттырып җибәреп, иман мәсьәләсенә кадәр кагыла: +Габделҗәббар мулланың иң курыкканы - Сахибҗәмалның бер-бер авыл егетен яраткан булуы ихтималы булырга кирәк. Шуның өчен ул мужикны яманлауга, аның тормышының авырлыгын тасвирга үзенең бөтен шигъри куәтен сарыф итә. Бу мәсьәләләргә килгәндә, ул һичбер төрле ямьсез буяуларны жәлләми, аның өслүбе чын-чын тасвири өслүбкә әйләнә, тәүсыйфлар, тәмсилләр берсе артыннан берсе явалар. Ул мужик тормышының һәммә начар вә шакшы якларын актара, бар нәрсәне үз исеме белән атый. Сүз һәм гыйбарә турысында үзенең телен һичбер әйбер белән чикләми. Тасвир ягыннан иң кызыклы булган бу урыннарны, тәәссефкә каршы, әдәп даирәсеннән тыш булганлыктан, монда китереп булмый. Аныңча, мужик шакшы, чисталыкның, юынуның ни икәнен дә белми, тиргә, балчыкка, нәҗескә батып сасып йөри; аның бөтен гомере кара эштә уза, ул эшеннән арып-талып кайта да ята да йоклый; хатыны белән адәм төсле өлфәт итә дә белми, сөюшүнең ни икәне аңар мәгълүм түгел, аның бөтен хәрәкәт вә кыланышлары Сахибҗәмал шикелле нәфис кызларны тәхкыйрдан гыйбарәт булачак; хатынын ул ачлы-туклы тота, аның өстенә әнваг төрле кара, авыр эшләр эшләтә; җитмәсә тагын ул шуның өстенә кыйный да. Мужикта дин тоту юк, намаз-нияз юк, ул наданнан туган балалар да фасикъ, начар кешеләр булачаклар, ахирәттә дә аларның һәммәсенең урыны тәмугта булачак. Әмма муллага барса, Сахибҗәмалның тормышы бөтенләй башка булачак. Ул аны һәрвакыт иркәләп, сөеп, кадер-гыйззәт эчендә генә тотар, авыр эш эшләтмәс, аңар җәй көннәрендә гаҗиз булып, эссе кояш астында тиргә манчылып урак урырга да туры килмәс. Галим кешегә барса, аның гыйлеменең файдасы һәр ике дөньяда тояр, галимнән галим балалар туар. Алар дөньялыкта ата-аналарына догачы, ахирәттә дә шәфәгатьче булырлар. Менә шулай итеп, безнең Габделҗәббар мулла үзенең мәгъшукасына надан мужикка иргә бару белән галим муллага хатын булуның аермасын күрсәтергә тырыша. Аның бөтен сүзләреннән гавам белән руханилар арасындагы сыйнфый аерма, хәтта сыйнфый дошманлык аерымачык күренеп тора. Ул үзенең "пахытный мужик"ка караганда бөтенләй башка җенестән булуы белән мәгърур; үз нәселенең җиде бабадан бирле мулла булып килүе белән мактана; мужикка үз кул көче белән эшләп көн күрүче булганлыгы өчен хәкарәт күзе белән карый; аны кешегә дә санамый, әнваг төрле начар, ямьсез сүзләр белән аны сүгә. Әлхасыйль, Кандалыйның шигырьләре, гомумән, муллалар сыйныфының гавамга карашы ничек булганлыгын көзге шикелле үзендә гакес иттергән. +Хәзер безнең күз алдыбызда бер мәсьәлә тора: чынлап та, бу Сахибҗәмал исемле кыз дөньяда булганмы? Безнең шагыйрьнең аңар булган ниһаясез, басылмас гыйшкы хакыйкый бер нәрсәме? Әллә юкса, болар һәммәсе гади бер әдәби уйдырма, шагыйрьнең хыялыннан туып, аңар үзенең йөрәгендә булган тойгыларны мәйданга куяр өчен кирәк булган әдәби форма гынамы? Дөрес, әдәбият белән хыял, шагыйрьлек белән хыялпәрәстлек - һичбер вакыт бер-берсеннән аерылмый торган нәрсәләр. Ләкин шуны икърар итәргә кирәк ки, никадәр хыял күп катышмасын, әдәби әсәрләрдә һәрвакыт хыял астына өртелгән хакыйкый тормыш орлыгы яшеренеп ятмый калмый. Язганы самими булсын өчен, шагыйрь аңар асыл нигез итеп үзенең күз алдындагы тормышны, иҗат иткән типлары өчен дә күз алындагы җанлы, тәнле кешеләрне алырга мәҗбүр. Бу сүз бигрәк тә хисси шагыйрьләр хакында дөрес. Лирик шагыйрьгә хыял дәрьясында теләгәнчә гизәргә ирек бирелә; ләкин хисси әсәрләре самими булып, укучының рухына тиешле тәэсирне бирсен өчен, ул, әлбәттә, шигырьләрендә үзенең йөрәгендә булган чын хисләрне генә кәгазь өстенә забит итәргә тиеш. Шуның өчен дә лирик һәрвакытта үзенең әсәрләренә материалны үз рухы галәменнән ала. Юкса, берәү, мәсәлән, һич гашыйк булмый торып, гыйшык хакында шигырьләр язса, аның шигырьләре, шөбһәсез, рухсыз вә сонгый булып чыгарлар иде. Без югарыда Габделҗәббар Кандалыйның лирик шагыйрь икәнлеген әйтеп киткән идек. Әгәр аның калдырган әсәрләре шигъриятсез, салкын нәзымнардан гына гыйбарәт булса, без аның хакында сөйләп тә тормас идек. Кандалый - шөбһәсез, үзенең хиссиятен укучыга да бирә вә аңлата ала торган көчле бер шагыйрь. Аның шигырьләреннән шулкадәр самимият аңкый ки, аларны бары тик шигырь язу максаты белән генә баштан чыгарылган әйбер дип уйларга һич мөмкин түгел. Шиксез, аның гыйшкы - хакыйкый бер гыйшык, мәгъшукасы да җанлы, тәнле бер кыз булган булырга кирәк; ихтимал, ул бу шигырьләрен башта мәхыз мәгъш укасына җибәрү өчен генә язгандыр. Шигырьләрдә "рәҗәпләр" шикелле кем икәнлекләре укучыга бөтенләй мәгълүм булмый кала торган кешеләрнең телгә алынуы да бу гыйшыклыкның чын булуына безне ышандыра. +Югарыда Кандалыйның гыйшкы бик үк сәмави булмаганлыгы хакында әйтелеп узылган иде. Шулай ук аның бу мәхәббәте беренче һәм актыккы мәхәббәте дип тә уйланмасын. Шул ук "Фәвакиһ әл-җөләса..."да, "Вә ләһу Бәдига", "Вә ләһу Фәрхи" сәрләүхәләре астында Кандалыйның тагын ике кызга игъланы гыйшык итеп язган шигырьләре дәрҗ ителгән. Бәдига белән Фәрхи исемле бу ике кызның кемнәр булуын без белә алмыйбыз. Ләкин шигырьләренә караганда (гәрчә алар Сахибҗәмалга багышланганга караганда күп кыска, бер-ике генә битле булсалар да), Габделҗәббар мулланың бу кызларга булган гыйшкы Сахибҗәмалга булган гыйшкына караганда бер дә ким төсле түгел, шулай ук Сахибҗәмалга язган шигырьләреннән без бу мулланың, Борнай авылындагы тагын бер кызга гашыйк булып, шулай ук үзенә барырга кыстаганлыгын аңлыйбыз. Габделҗәббар мулла бу кызның кыйссасын Сахибҗәмалга мисал өчен сөйли. Ул да, хәзрәтнең соравын кире кайтарып, башка бер кешегә, мужикка барган; ире бик әшәке кеше булып чыгып, көне- төне талашып, моны кыйнап, үзе аермыйча, ахырысында көчкә "мир"гә мөрәҗәгать итеп кенә аерылырга муаффәкъ булган. Бу мисал белән шагыйрь Сахибҗәмалга, әгәр үзенә бармаса, каргыш төшеп, аның да шулай булачагын күрсәтергә тели. Ихтимал ки, бу кыз "Фәхри" яки "Бәдига"ның берсе-берседер. Ләкин мәсьәлә анда түгел. Мәсьәләнең әһәмиятле ягы шунда ки, без Габделҗәббар мулла өчен гашыйк булуның табигый бер халәт булуын күрәбез. Бу хәзрәтнең, ихтимал, берничә хатыны булгандыр, ихтимал ки, ул өйләнмәгәндер. Ләкин аның гомере буенча әле берәүгә, әле берәүгә гашыйк булмыйча тора алмый торган типлардан булуы аерымачык күренеп тора. Бу - безнең татарның Дон Жуаны. Гарби Яурупа әдәбиятының бик мәшһүр мөкәррәр типларыннан булган Дон Жуан шикелле үк, безнең мулла да бертуктаусыз әле бер кызга, әле икенче кызга гашыйк; Дон Жуанныкы шикелле үк аның гыйшкы да шагыйрәнә, ләкин шуның белән бер үк бик җисмәни вә дөньяви. Чынлап та, бик кызыклы ишетелә: Дон Жуан - мулла! Үзенең гыйшкый эшләрендә бу мулла активный фәгалият изһар иткәндерме, әллә аның гыйшыклары коры, "Габделбасыйр гыйшкы" шикелле, шәкерт фаразы гына булып, фикрән генә Дон Жуан булгандырмы - бусы мәгълүм түгел. Әмма югарыда тикшерелгән әсәренең гаҗәп бәлягатьле булган шушы дүрт юллы бәйтенә караганда, гыйшык дигән нәрсәнең аның каршында, коры һава- һәвәстән туган, эш юктан кәеф өчен генә уйлап чыгарылган җуаныч булмаенча, зур рухани газапларга сәбәп булган җитди бер нәрсә булганлыгы аңлашыла: +"И белсәң ирде хикмәтне: +Гыйшыклык - дәрдме, рәхмәтме? +Вә йа каһәрме, зәхмәтме - +Салыбдырмы залял Алла?!" +Мәкаләбезнең башында ук Габделҗәббар Кандалыйның теле хакында әйтеп узган идек. Чынлап та, аның теле үзенең заманасы өчен бик артык татарча. Дөрес, ул үзенең заманасына тиешле бурычын түләгән: аның әсәрләрендә "бән, бәнең, бирү, кемсә, ил, анларның, утларә, гизләмәк, чалышмак, гүзәл, түзәлем, калмамыш, кеби" шикелле госманлычалыклар, "ушал, ите, игаҗ, атлиг, илирсә, тигүргәнсен, айгөл, чишүбән, кани, суҗ, калгусы" шикелле чыгтайчалыклар, хәтта бәгъзан "Мөхәммәдия"дәге шикелле "булисәр"ләр дә очрыйлар. Ләкин бу әҗнәбилекләр асыл телнең татарчалыгын капларлык дәрәҗәдә түгел, өслүб һаман да татарча сөйләшү теленә бина кылынган. Ул "мәрсияче шагыйрь"ләр өслүбенә караганда халык җырлары өслүбенә якынрак. Тел ягыннан гына түгел, хәтта өслүб ягыннан да аның шигырьләренең бәгъзы урыннары халык җырларына охшыйлар. Мәсәлән: +Әгәр Кандалый үзенең шигырьләрен халык җырлары вәзенендә язган булса, тагын да яхшы иткән булыр иде. Ләкин ул вакытта бу гадәт булмаган. Ул күбрәк бәхре һәзәҗ (мөфагыйлен), бәгъзан бәхре рәмел (фагыйләтен) вәзеннәре белән язган. Насыйри аның вәзенен "Мөхәммәдия көе" дип атый. Чынлап та, "Мөхәммәдия"нең Кандалыйга зур тәэсире булганлыгы күренә. Мәүзугларының бөтенләй башка булуына карамый, ул һәрвакыт тышкы формада Язычы углына тәкълид итә. Бу тәкълид бер вәзен бабында гына түгел. Мәсәлән кафияләрне ул кайбер вакыт "Мөхәммәдия"дәге шикелле бер вәзендәге төрле гарәп сүзләреннән җыярга ярата: бәгъзан бер үк сүз һәрбер бәйтнең ахырында кафия итеп истигъмаль ителә. Әмма Кандалыйның шигырьләре күбрәк дүрт юллы бәйтләрдән гыйбарәт булып, әүвәлге өч юл үзара кафиядәш, бәйтләрнең соңгы дүртенче юллары бер-берсе белән кафиядәш булалар. Бу тарызда язу аңар бәйтләрнең әүвәлге өч юлларының кафияләрендә матур-матур тәҗнисләр ясарга да юл ача. "Мөхәммәдия"дәге шикелле монда да тәҗнисләр бик еш очрый. Мәсәлән: +"Бу нидән булды чи генә? +Эшем дә җитде чигенә, +Сахибем кире чигенә, +Исем китәр, и җанкәй лә!" бәйтендәге шикелле. Гомумән, Кандалый кафиягә бер дә аптырамый, бәлки, ул алар белән уйный да. Аның шигырьләрендә гаҗәп муаффәкыятьле кафияләрне бик күп очратып була. Аның ничек итеп кафияләр белән җиңел уйнаганын күрсәтү өчен, түбәндәге сәтырларны китерәбез: +"И-и, и генә лә, и генә! +Ни булды мәңа, ни генә? +Буласы кеше би генә - +Булып калдым ла кол гына. +Ки барсам иде бигә лә, +Эшем китәрди игә лә, +Бу надан иргә нигә лә +Барып, калдым ла тол гына?" +Кандалыйның өслүбе хакында сөйләгәндә, аның фарсыча, "ки" кушымтасы белән сүи истигъмаль итүен дә әйтеп узарга кирәк. Ул бик күп вакытта җөмләләрне "ки" белән ялгый. Җөмләне бу рәвешчә төзү гәрчә өслүбнең татарчалыгына зыян итсә дә, кыска юллы шигырьләрдә кысынкы җөмләләр белән күп мәгънә аңлатырга шагыйрьгә бик зур ярдәм итә. Гарәп-фарсы сүзләрен Кандалый чамадан тыш күп истигъмаль итми. Урыныурыны белән алар күп кенә очрасалар да, күбесенчә ул бер дә кушымтасыз саф татарча язып китә. "Лөэлөэ мәкнүн", "гамгүсар", "мәэҗүр", "мәһҗүр" шикелле татарчада истигъмаль ителми торган гарәп-фарсы сүзләренең шактый гына күп булуы, бердән, заманадан, икенчедән, шагыйрьнең муллалыгыннан, өченчедән, "Мөхәммәдия" тәэсиреннән күрелергә тиеш. Кандалыйның тагын бер кимчелеге - рус сүзләрен урынлы-урынсыз күп куллануыдыр. Ул русча сүзләрне күп вакыт һич кирәксезгә, мәсәлән, кафия өчен яки сөйләшкәндәге шикелле ифадәне куәтләндерү өчен кертә. Гарәпчә, төрекчә сүзләрне дә ул бәгъзы вакыт бары кафия яки вәзен ягыннан уңае туры килгәнгә күрә генә истигъмаль итә. (Без Кандалыйның өслүбендә һәрвакыт кафия дигән нәрсәнең бик зур роль уйнаганын күрәбез). Рус сүзләренә килгәндә, ул, кайвакыт бигрәк тә арттырып җибәреп, бөтен-бөтен сәтырларны русча сүзләрдән тезә. Мисал өчен, без аның шигырьләреннән чүпләнгән беркадәр рус сүзләрен китерәбез: "могу, гуринча, дурак, дура, сублак, дублак, чис, лис, пуштовой, вечнай, проклятый, собаки, пёс". Ләкин, һәрбер төрле кимчелекләренә күз йомып, шагыйрь Габделҗәббар Кандалыйны без татар әдәбиятында татарча шигырьнең беренче карлыгачларыннан дип исәпләргә тиешбез. Бәетләр +Әдәбиятыбызның борынгы дәвереннән сакланып калган парчалардан безнең күз алдыбызда берничә бәетләр бар. Иске әдәбиятыбызны тикшергәндә, без бу азмы-күпме татарча язылган әсәрләр яныннан игътибарсыз гына узып китә алмыйбыз. Бу бәетләрнең өчесе ("Мәхбүбләргә сәламнамә", "Чәй бәете", "Килен бәете"), Каюм Насыйри тарафыннан җыелып - "Фәвакиһ әл- җөләса"да, дүртенчесе - "Кәҗә бәете" - Габделгалләм Фәезхановның "Хикәят вә мәкаләт" исемле кечкенә халык әдәбияты мәҗмугасында дәрҗ ителгәннәр. Безнең халык арасында йөргән бу төрле бәетләр, әлбәттә, болар гына булмагандыр. Аларның йә бик мәшһүрләре, йә иттифакый кулга төшкәннәре генә сакланганнардыр. Гомумән, безнең халыкта мондый әдәбиятка җитди күз белән карау булмаган. Аларны язучылар да болай гына, кызык өчен генә, каләм шаяртыр өчен генә язганнардыр. Аларның күбесенчә көлкеле мәүзугларга язылган булулары да шуны күрсәтә. Моның шикелле әсәрләр күбрәк шәкерт халкы арасында берәүдән-берәү күчереп алу васитасы белән таралган. +1. "Әбъят мәхбүбләргә сәламнамә" - бу кыска гына гыйшкый шигырь. Югарыда мәзкүр дүрт бәет арасында иң авыр тел белән язылганы. Аның теленең мәрсияләр теленнән күп аермасы юк. Теле чыгтайчага тартым; гарәп, фарсы сүзләре бик күп. Ләкин бу бәетне мәрсияче шагыйрьләрнең әсәрләреннән аера тора торган нәрсә - аның мөндәриҗәсе. Мәрсияче-суфи шагыйрьләр, гыйшык хакында язсалар, бары тик Аллага булган гыйшык турысында гына яза алалар; бу шигырьнең намәгълүм шагыйре исә, шул ук материалны башкача истигъмаль итеп, чын җир мәгъшукасына хитап итеп яза. +2. "Чәй бәете" - безнең татарның иң яраткан эшләреннән берсе булган чәй эчүгә багышланып, аның хасиятләрен, шартларын бәян кыла торган бу мәдхия бәхре һәзәҗ вәзене белән ("Мөхәммәдия" көенә) язылган. "Мөхәммәдия" өслүбе шикелле тантаналы, бик күп гарәп-фарсы сүзләре катышкан госманлы теленә якын бер телдә язылып та, мәүзугысы шундый әһәмиятсез бер әйбер булуы тәнакыз кагыйдәсе буенча бик көлкеле булып чыга. Тыштан караган вакытта аның бик җитди тонда язылуы аның көлкелеген арттыра гына. Бу рәвешчә " Мөхәммәдия"гә тәкълид-пародия язуы бу бәетнең мөхәрриренең яхшы гына кувәи һөҗүягә малик кеше булуына дәляләт итә. Бу кешенең кем булуы мәгълүм түгел. Ләкин бәетнең ахыргы юлларыннан аның бер мулла булуы аңлашыла. Җәмалетдин Вәлиди үзенең "Татар әдәбиятының барышы" дигән китабында "Чәй бәете" белән "Килен бәете"н Габделҗәббар Кандалыйга нисбәт бирмәкче була. Дәлил итеп, гүяки аларның өслүбләре белән Кандалыйның өслүбенең бертөрле булуын китерә. Әмма дәгъваның асылсыз булуында һич шөбһә юк. Кандалый өслүбе белән "Чәй бәете"нең өслүбе бер-берсенә бөтенләй башка булганлыгы шикелле, "Чәй бәете" белән "Килен бәете"нең өслүбләре арасында да һичбер төрле охшау вә мөнәсәбәт юк. Моны аңлар өчен, аларны игътибар белән укып чагыштыру җитсә кирәк дип беләбез. +3. "Килен бәете" саф татарча сөйләшү телендә язылган. Бу һөҗүви бәет уңмаган киленнәрдән көлә. Бу бәет "Бәдәвам" көенә язылып, һәрбер дүрт юлының әүвәлге өч юлы үзара кафияләшәләр. Дүртенче юлларының ахырлары, "Ярым алма" шигырьләрендәге шикелле, "тидия" дигән сүз белән тәмамлана. Мөхәррире мәгълүм түгел. +4. "Кәҗә бәете" - "Хикәят вә мәкаләт"тә бу бәетнең бер шәкерт тарафыннан чыгарылганы язылган. "Йосыф китабы"на тәкълидән язылып, һәрбер дүрт юлы "имди" белән бетә торган бу бәет - татар тормышында шактый зур роль уйнаучы йорт хайваннарыннан булган кәҗәнең явызлыкларына багышланган булып, халык арасында бик мәшһүр булган көлкеле бәетләрдәндер. Теле "Килен бәете"неке шикелле саф татарча. +ТЕКСТЛАРНЫ ГАМӘЛДӘГЕ ЯЗУГА КҮЧЕРҮЧЕЛӘР ҺӘМ ШӘРЕХЛӘҮЧЕЛӘР +Ахунов А.М. - филология фәннәре кандидаты, Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының Язма мирас үзәге әйдәп баручы фәнни хезмәткәре. +Гомәров И.Г. - филология фәннәре кандидаты, Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының Язма мирас үзәге әйдәп баручы фәнни хезмәткәре. +Гарипова Л.Ш. - филология фәннәре кандидаты, Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының Язма мирас үзәге әйдәп баручы фәнни хезмәткәре. diff --git "a/ILLA/\320\240\321\203\321\205\320\270-\320\274\320\270\321\200\320\260\321\201 18-\320\241\323\231\321\217\321\205\323\231\321\202\320\275\320\260\320\274\323\231.txt" "b/ILLA/\320\240\321\203\321\205\320\270-\320\274\320\270\321\200\320\260\321\201 18-\320\241\323\231\321\217\321\205\323\231\321\202\320\275\320\260\320\274\323\231.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..dbba0b73105c35b2c271943f1912b072a7218c84 --- /dev/null +++ "b/ILLA/\320\240\321\203\321\205\320\270-\320\274\320\270\321\200\320\260\321\201 18-\320\241\323\231\321\217\321\205\323\231\321\202\320\275\320\260\320\274\323\231.txt" @@ -0,0 +1,1433 @@ +РУХИ +МИРАС Эзләнүләр һәм табышлар 18 нче чыгарылыш +Сәяхәтнамәләр +Татарстан Республикасы Фәннәр академиясенең Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты Гыйльми советы карары нигезендә нәшер ителә Проект "Татар халкының милли үзтәңгәллеген саклау" +ТР Дәүләт программасы кысаларында ТР Фәннәр академиясе Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының Язма мирас үзәге тарафыннан гамәлгә ашырыла +Редколлегия: +И. Г. Гомәров (проект җитәкчесе һәм җаваплы мөхәррир), +Ә. М. Закирҗанов, Э. М. Галимҗанова +Төзүче +А. Х. Алиева +Текстларны гамәлдәге язуга күчерүче һәм шәрехләүче +Ә. Х. Алиева - филология фәннәре кандидаты, Г. Ибраһимов исемендәге +Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының текстология бүлеге +өлкән фәнни хезмәткәре +Рецензентлар: +филология фәннәре докторы Л. Р. Надыршина +филология фәннәре кандидаты А. Җ. Хөсәенова +ISBN 978-5-93091-454-2 +"Рухи мирас: эзләнүләр һәм табышлар" сериясе татар халкының мәдәни мирасын барлау; аз билгеле язма чыганакларны нәшер итү, татар текстларын өйрәнү барышындагы яңа фәнни тикшеренүләр белән укучыларны таныштыру традициясен дәвам итә. +Әлеге чыгарылышта татарларның Россия башкаласы Петербургта, Көнчыгышта Япониянең һәм Һиндстанның күп кенә шәһәрләрендә булып, Көнбатышта исә, Германиянең Берлин, Франциянең Париж шәһәрендә һәм Финляндия тарафларында сәяхәт итүләре нәтиҗәсендә язылган юлъязмалары урын алды. Аларның күпчелеге бүгенге татар язуына күчерелеп, тәфсилле фәнни шәрехләр белән укучылар игътибарына беренче тапкыр тәкъдим ителә. +Тел, әдәбият һәм сәнгать институты, 2023 +МӘДӘНИЯТЕ ЧАГЫЛЫШЫ +Татар халкы элек-электән башка кыйтгалар һәм дәүләтләр белән тыгыз мәдәни, дипломатик һәм сәүдә мөнәсәбәтләре урнаштырып, аралашып яшәгән. Чөнки алар "кан түгү белән рәхәт табучы кавем түгел, бәлки йорт караучы, иген игүче, сәүдә итүче һәм, гомумән, мәдәни һәм төзеклек эшләренә бирелеп, дөньяны тынычлык белән уздырырга теләүче бер халык", дип язган Р. Фәхреддинов. +Мондый элемтәләр, юл йөрүләр нәтиҗәсендә татар әдәбиятында географик характердагы сәфәр язмалары барлыкка килгән. Матур әдәбият белән публицистика арасындагы бу жанр тормышта күзәтелгән күп төрле проблема һәм күренешләрне эченә алуы һәм фәлсәфи характерда булуы белән кызыклы, укучыны үзенә җәлеп итә. Әйтергә кирәк, сәяхәтнамә язу традициясе бүгенге көндә дә актив яшәвен дәвам итә. +"Әдәби мирас: эзләнүләр һәм табышлар" сериясенең 13, 14 нче чыгарылышларында тематик яктан татар сәяхләренең Госманлы дәүләтенә, ягъни Төркиягә, Истанбул шәһәренә сәфәрләре нәтиҗәсендә язылган юлъязмалар туплап бирелгән иде. Бу китапта татар сәяхләренең Европа һәм Азия илләренә баруы нәтиҗәсендә язылган сәяхәтнамә текстлары да урын алды. Димәк, татарларның сәфәр маршрутлары географик яктан Көнчыгышка һәм Көнбатышка таба киңәйгәне күзәтелә. Алар функциональ яктан төрле сәбәпләр һәм максатлардан чыгып башкарылган сәфәр язмалары. Бер төркеме - аерым кеше үзенең турист буларак, дөнья күреп йөрүен тасвирлаган язмалар. Шунда ук Россия хөкүмәте тарафыннан укытучылар өчен ил эчендә һәм чит илләргә оештырылган туристик маршрутлар белән экскурсантлар төркеме составында башкарылган сәяхәт язмаларын да кертергә мөмкин. Мондый экскурсияләр укытучыларның фәнни гыйлемнәрен арттыру, чит илләр халкының тормышы һәм яшәү рәвеше, рухи һәм мәдәни байлыклары белән таныштыру максатыннан оештырылганнар. +Мәсәлән, педагог, татар теле дәреслекләре авторы, публицист, җәмәгать эшлеклесе Фатыйх Сәйфи-Уфалының (1883-1923) 1914 елда язылган "Экскурсия мәктүбләре" дигән юлъязмалары. Ул, укытучылар (учитель һәм учительницалар) өчен Мәскәү - Санкт-Петербург - Финляндия маршруты белән Казан губернасы Цивиль өязе Земствосы оештырган группа составында, махсус путевка алып, сәяхәткә чыгып китә. Әмма соңгы моментта экскурсиянең маршруты үзгәртелеп, туристлар Мәскәү һәм Санкт-Петербург шәһәрләрендә генә булалар. Автор бер айга сузылган сәфәрендә күргәннәрен язып бара һәм "Учитель Фатыйх Сәйфи" имзасы белән даими рәвештә "Йолдыз" газетасына җибәреп, татар укучыларын, милләттәшләрен таныштыра. Бу язмаларда шактый кызыклы фактлар белән очрашабыз. +Автор унбиш бүлектән торган сәфәрнамәсенең баштагы 2 бүлекчәсендә шәкертләр һәм укытучыларның җәйге каникул вакытларын ничек үткәрүләрен тасвирлап, бу ял вакытын бушка үткәрмичә, сәламәтлекне ныгыту, гыйльми һәм мәдәни яктан белемнәрне арттыру өчен файдалы итеп оештыру юлларын күрсәтә. Россия Мәгариф министрлыгының бу юнәлештәге эшчәнлегенә тукталып, гомуми мәгълүмат бирә. Экскурсия оештыручы идарәләрнең адресларын, сәяхәтләрнең маршрутларын, чыгымнарның күләмен ачыклый. Русларда инде бу эш шактыйдан ук актив кулланганлыгын, татар мөгаллимнәре һәм шәкертләре өчен дә мондый экскурсияләр кирәкле һәм мөһим булуын ассызыклый. +Ф. Сәйфи Чистайдан Казанга пароход белән килеп, аннан, экскурсиягә баручылар белән берлектә, поездда Мәскәүгә барып җитә. Туризм системасы тиешенчә оештырылган, җайга салынган булганлыктан, 135 кешелек зур группаны каршы алып, урнаштыруда кыенлыклар булмый. Петербургка киткәнче, бер тәүлек вакытта экскурсантлар Третьяков галереясендә булырга, Кремльне, Кызыл мәйданны һ.б. кайбер истәлекле урыннарны күрергә һәм кичен театрга барырга да өлгерәләр. Алар хакында хәтта "Русское слово" газетасында мәкалә дә басылып чыга. +Экскурсия Петербург шәһәренә килеп җитә. Экскурсантларның приходская һәм земская школа укытучыларыннан торуы, милли яктан составы руслар һәм чувашлар икәнлеге искәртелә. Шулар арасында ике татар кешесе - Ф. Сәйфи һәм аның хезмәттәше Акъегет мәктәбендә учительница булып эшләүче Бирүзә туташ Сәлахова була. +Автор экскурсиянең, махсус программа буенча, Петербургның тарихи һәм архитектура истәлекләре белән танышып күп, җирләрне күрүләрен, музейларга, театрларга баруларын яза. Шәһәрнең тирә-юнендәге мөһим архитектура истәлекләре булган Петергоф, Кранштадт, Ораниенбаум, Царское село, Кышкы Сарай, Петропавловск крепосте һәм башка урыннар хакында үзе әһәмиятле дип тапкан мәгълүматларны китерә. +Шундыйлардан, мәсәлән, Петропавловск крепостеннән ерак булмаган җирдә яңа төзелә торган мәчет турында сөйләп, "һәр милләтнең үз нәрсәсе мөкаддәс була" дип, киләчәктә бу мәчет тә, рус соборлары кебек, сәяхләрне җәлеп итсен иде, ди. +Моннан тыш ул үзе өчен шәхсән әһәмиятле булган, татар эшлеклеләре белән очрашырга мөмкинлек эзли. Мәсәлән, "Ил" газетасы идарәсенә бара, Гаяз Исхакый (1878-1954) белән күрешергә тели. Петербургта мөселман хәйрия җәмгыяте ачкан мәктәпнең мөдире һәм мөгаллиме Лотфый Исхаковны (1872-1925) эзләп бара. Ләкин, бу вакытта алар икесе дә Финляндиягә киткән булганлык тан, очраша- күрешә алмыйлар. Ә менә Петербург университеты профессоры, язучы, философ, дин галиме Муса Бигиев белән җылы очрашулары мәгълүм. (Анда алар Бирүзә туташ белән бергә баралар.) М. Бигиев тә милләттәшләренә ихтирамын күрсәтә, үзенең иҗади планнары белән уртаклаша. Яңа басылып чыккан китабын бүләк итә. +Авторның язмаларында ул вакыт өчен табигый саналган, әмма бүгенге көндә хәтта ышануы кыен факт гаҗәпкә калдыра: ул да булса, экскурсиянең программасында Дәүләт Думасы утырышында катнашырга мөмкинлек каралган булуы. Ф. Сәйфи дә 30 майда IV Дәүләт Думасы утырышында катнаша һәм көн тәртибендә бюджет мәсьәләсе каралуын яза. Думадагы Мөселман фракциясенең эшчәнлегенә туктала. "Милләт" газетасы идарәсенә керә. Ф. Сәйфине мөселман депутатларының үзара татарча түгел, русча гына сөйләшүләре гаҗәпкә калдыра. "Туган телгә ихтирамсызлык сизелә", ди ул. +Экскурсиянең билгеләнгән вакыты тәмамланып, сәяхләр кайтыр юлга чыгалар. Рыбинскидан Казанга су юлы белән пароходта кайталар. Автор аны мәшһүр сүз белән "Волга буенча сәяхәт" дип атый. Табигатьнең гүзәл манзараларын күзәтеп, Идел буенда урнашкан Рыбинск, Ярославль, Кострома, Плес, Кинешма, Түбән Новгород, Чебоксар шәһәрләрен үтеп, кайберләрендә тукталып та, Казанга кайтып җитәләр. +Китапта урын алган тагын бер кызыклы сәяхәтнамә - Благовещенск ахунды, җәмәгать һәм дин эшлеклесе Салихҗан Урмановның "Япониягә экскурсия" дигән юлъязмасы. С. Урманов 1911 елда "Сәяхләр җәмгыяте" тарафыннан рус укытучылары һәм укучылары өчен оештырылган группа белән, бердәнбер мөселман кешесе буларак, Владивостоктан Япониягә бара. +Искиткеч кызыксынучан, эрудицияле шәхес буларак, С. Урманов Благовещенскидан Хабаровск аркылы Владивостокка барганда, Хабаровск, Владивосток шәһәрләренең кыскача тарихы, мәдәни үзәкләре, уку йортлары, андагы төрле җәмгыятьләр турында сөйләп, бу шәһәрләрдәге мөселманнарның рухани тормыш-көнкүрешләре, төп шөгыльләре турында да кызыклы статистик мәгълүматлар китерә. Россия мәмләкәтенең Көнчыгыш чигендә җәелеп яткан куе урманнар, яшел болыннардан гыйбарәт булган гүзәл, тигез сахралар уртасыннан узганда бу матур табигатькә сокланып, "Уфа губернасында башкорт сахралары кеби" дип, туган ягын сагынып искә төшерә. Шул рәвешле юлда алган тәэсирләрен сәяхәтнамә итеп язып, 1915 елда "Шура" журналында бастырып, укучыларга тәкъдим итә. Аның игътибарын япон халкының яшәү рәвеше, гореф-гадәтләре, бала тәрбияләүгә, белем бирүгә булган караш вә омтылышлары җәлеп итә. Уку-укыту системасы, аеруча мәктәпләрдә укыту программалары кызыксындыра. Японнарның каннарына сеңеп беткән, чисталык, нәзәкать, һәрвакыт ачык йөзле, татлы телле, игътибарлы булулары, вакыт кадерен белеп, файдалы эш белән үткәрүләре, авторны сокландыра. +Россиядән килгән 79 кешелек группа 14 июньнән 3 июльгә кадәрле вакыт эчендә Япониянең күп шәһәрләрендә булып, бу илнең тарихы, мәдәнияте, күпсанлы архитектура истәлекләре, кабатланмас матур табигате белән танышалар. Сәяхләргә завод-фабрикаларны күрсәтәләр. Хәтта Монетный дворга алып барып, акча басу процессын карарга да рөхсәт итәләр. Сәяхәтнамәсендә автор татар укучысына япон халкының үрнәк алырлык сыйфатларын тасвирлап күрсәтә. +Аларның уңышларының нигезендә яткан гыйлем вә тәрбия, пунктуальлек, тырышлык сыйфатларын аеруча игътибарга алып: "Болар дөньяда яшәргә лаеклы халык" дип нәтиҗә ясый. +С. Урманов сәяхәтнамәсендә Япониядә үзе күргән-ишеткәннәрен хикәя иткән кебек кенә күренсә дә, чынлыкта ул үз иле тормышында күзәтелмәгән яки бөтенләй башкача булган күренешләр турында язып, "Аларда менә шулай!" дип, үз иле укучыларын үткәне, киләчәге турында уйланырга, фикер уятырга омтыла. +Билгеле сәбәпләр аркасында 1905 елдан соң халыкара аренада Япония белән кызыксыну арта. Мәсәлән, рус телендә чыккан "Казанский телеграф", "Волжский листок" газеталарында фронт хәлләреннән тыш, Япониянең тормышын, мәдәниятен яктырткан мәкаләләр күренгәли. Аларда Япония мәдәни үсештә Россияне узып киткән, Европа илләренә якын итеп тасвирлана. Дөрес, ул язмалар Көнбатыш прессадан алып тәрҗемә ителгән. Шулай да, японнар Европаның фән-т ехника өлкәсендәге алгарышларын үзләштерсәләр дә, аларны үзләре нең тәҗрибәләре белән дә баеттылар, тулыландырдылар, дип өстиләр. +С. Урманов язмаларында да японнарның барлык өлкәдә дә тырышлыклары, белемгә омтылышлары ассызыклана. Ул аларны шактый идеаллаштырып, прогрессив итеп сурәтли. Болай якын килү, бердән, Көнчыгыш халыклары җәмгыятендә дә алга китеш, үсеш мөмкин булуын пропагандалау булып яңгыраса, икенчедән, японнарның миллилек, традиционлык сыйфатларын югалтмыйча, үсеш, яңарышны оста итеп берләштерә алу тәҗрибәсе мактала. +Җыентыкка кертелгән икенче төр сәяхәтнамәләр - төрле илләр арасында оештырылган мәдәни багланышлар программасы кысаларында үткәрелгән фәнни-мәдәни, мәгариф өлкәсенә караган форумнарда катнашу өчен хөкүмәт тарафыннан күндерелгән делегация составында чит илгә бару нәтиҗәсендә язылганнар. +Шундыйлардан Гомәр Галиевнең (1900-1954) "Чит илләрдә" дигән сәяхәтнамәсе игътибарга лаек. Бу сәфәр язмаларында аның 1925 елда Татарстанның сәнгать эшлеклесе, рәссам П.М. Дульский белән берлектә, вазифа үтәп, ижади командировкага - Парижга, Халыкара декоратив сәнгать күргәзмәсенә һәм, берүк вакытта, күргәзмәдә урын алган татар милли сәнгате үрнәкләрен тамашачыга тәкъдим итү өчен барган вакытта сәфәрендә күргәннәре, тәэсирләре сурәтләнгән. Сәяхәтнең машруты Казаннан поезд белән Канаш, Сергач, Арзамас, Муром шәһәр-станцияләре аша Мәскәүгә аннан Рига, Ковно (Каунас), Берлин, Франкфурт, Страсбург аркылы Парижга барып җитә. Юлъязмада Гомәр Галиев Америка, Англия, Германия штыклары белән канга батырылган Балтик буе илләре - Латвия, Литва турында сөйли. Шул чордагы Германия, Франция тормышыннан да шактый үзенчәлекле фактлар, ул илләрнең икътисади хәлен, халыкның тормышын чагылдырган мәгълүматлар китерә. Бигрәк тә Париждагы сәнгать музейларында йөргәндә күргән мәдәният казанышларын, рәссамнарның, сәнгать даһиларының бөек әсәрләренә чын күңелдән сокланып, анда күргәннәрен, хатирәләрен, тасвирлап, милләттәшләренә дә җиткерә. Китапның тексты күпсанлы архитектура истәлекләре, сынлы сәнгать үрнәкләре, художникларның картиналары фотолары белән дә бизәлгән. +Автор юлъязмасын идеологик контрастлардан оста файданалып, чагыштырулар кулланып иҗат итә. Мәсәлән, ул юлда поезд Россия территориясеннән үткәндә кырларны тутырып эшләгән крестьяннарны, киң болыннарда печән чапкан халыкны, хезмәт артельләре, коммуналарга берләшеп яшәүче, тыныч, бәхетле тормыш төзүчеләр итеп күрә. "Әгәр дә Россиянең мәдәни һәм икътисади үсеше хәзерге тизлек белән барса, өч-дүрт елдан соң безнең алдыбызда... төзек, бай Россия булачак", дип хыяллана. +Латвия җиренә аяк баскач исә, "Балтик буе контрреволюциясе искә төшә" дип, гражданнар сугышы чорындагы вакыйгаларны күз алдына китерә. Латвия һәм Литва халыклары Октябрь революциясе һәм гражданнар сугышында кулларына корал алып актив катнашалар. Әмма Совет Россиясе бөтен көчен Колчакка каршы көрәшкә юнәлткән бер вакытта Англия, Америка, Германия кебек илләр, Балтик буе илләрен Россиядән аерып алалар. Шул вакытта Литвада яшәүче халыкның 10% булган руслар өчен яшәү нык кыенлаша. Вагонда бергә барган рус кешесенең, биредә русның мәдәниятенә дә кырын карыйлар, мәктәпләрдә бары тик Литва телендә генә укыталар, дигән сүзләрен ишетү аңа күңелсез, авыр тәэсир ясый. Европаның үзәге саналган Берлинга килеп җиткәч, берничә көн шунда калып, шәһәр белән танышуын, андагы бай музейларда күргәннәрен сурәтли. Шул ук вакытта Россиядән күчкән эмигрантларның аяныч тормышына да игътибар итә. +Парижга килеп җиткәч исә, "икенче дөнья башлана", ди автор. XVI гасырдан ук бер план белән төзелә башлаган иске шәһәр булса да, Париж - төзек шәһәр, әмма аның үзәге генә шулай. Кырыйларында исә иске, җимерек йортлар, тар тыкрыклар башлана. Париж ярлылары, эшчеләре әнә шундый кварталларда яшиләр, дип беренче күзәтүләрен сурәтли. Париж урамнарында һәм метросында транспортның күплегенә һәм хәрәкәтнең көчле булуына, шуңа күрә да һаваның, экологиянең начар булуына туктала. Халыкның яшәү рәвешен, гадәтләрен тасвирлап, биредә халык өйдә ял итә белми, күбрәк кафеларда утыра, шунда, урам уртасында ашый-эчә, газета укый, буш вакытын үткәрә, дип яза. +Парижның мәдәни бөеклеге, әлбәттә, музейларның күплеге һәм экспонатларның байлыгында да күренә. Музей эшендә Париж дөньяд а беренче урында тора. Автор "Лувр" музеенда күргәннәренә киң тукталып тасвирлый, "Нотр-Дам" соборының тарихын яктыртып һәм бүгенге халәтен тасвирлап, "мондагы чиркәүләр күбрәк театрга охшыйлар, бирегә халык ял итәргә килә, музыка тыңлыйлар", дип гаҗәпләнә. +Парижның иң зур бизәге булган, шул вакытта, дөньядагы иң биек - 300 метрдан артык - Эйфель манарасын Г. Галиев бик җентекләп сурәтли. Аның эчендә кайнап торган тормышны, зур заллар, биектә иң көчле радиостанция эшләп торганын сокланып хәбәр итә. +Сәфәр язмаларында автор Күргәзмә эшчәнлегенә, аның нәтиҗәләренә киң тукталып тормаса да, татарларның мондый халыкара мәдәни чараларда катнашуы үзе генә дә милләтнең йөзен, үсешалгарышын, башка илләр халыкларына танытуда әһәмиятле вакыйга була. +Китапта урын алган сәяхәтнамәләр арасында Мирза Мәхмүтовның "Һиндстан юлларында" дигән язмасы да бар. Ул 1960 елда +СССР мәгариф хезмәткәрләре делегациясе составында Татарстанның рәсми вәкиле булып, Бөтенһиндстан укытучылар профсоюзы конференциясендә катнашу өчен бер ай (1959 елның декабрь азагыннан 1960 елның 25 январена кадәр) Һиндстанда була. Сәяхләр самолёт белән Мәскәүдән Дәһлигә кадәр булган 1340 км араны 14 сәгатьтә үтәләр. Автор, сәяхәте вакытында, күптән түгел генә бәйсезлек алган, мөстәкыйль үсү юлына баскан, халкы 170 телдә сөйләшүче, күп милләтле бу илнең шактый шәһәрләрендә һәм истәлекле урыннарында булып, күренекле эшлеклеләре белән очрашуы, үзенчәлекле табигате, тарихи истәлекләре, халыкның тормыш-көнкүреше белән танышудан алган тәэсирләрен һәм юл хатирәләрен мавыктыргыч, кызыклы итеп тасвирлап, укучыларга тәкъдим итә. +Укытучылар конференциясендә М. Мәхмүтов Советлар Союзында мәктәпләрне, укыту-тәрбия эшләрен үзгәртеп кору, Совет власте елларында мәгариф эшенең үсеше турында рәсми доклад белән чыгыш ясый. Шуңа өстәп ул татар халкының революциядән соң үткән 40 ел эчендә ирешкән уңышлары турында да сөйли. Аның чыгышы тыңлаучыларда зур кызыксыну уята. Күп төрле сораулар бирәләр һәм ул Советлар Союзында яшәгән халыкларның тормышындагы уңай үзгәрешләр турында бәян итә. Һиндстан мәктәпләрендә һәм колледжларында ул, белем бирү системасының, укыту-тәрбия эшенең торышын игътибар белән күзәтә. Укытучыларның тормышы белән кызыксына. 350 ел буе инглиз колонизаторлары кул астында яшәгән халыкның тормыш дәрәҗәсе бик түбән булган кебек, илдәге мәгариф системасы да артта калганлыкны күрә. Һиндстанда милионнан артык укытучы белем бирә, әмма шуларның 56% махсус педагогик белемгә ия түгел икәнлеген дә ачыклый. +Ерак заманнардан ук университетлары булган, анда төрле кыйт галардан килеп студентлар укыган Һиндстанның мәгариф өлкәсендәге артталыгының төп сәбәбен автор илнең инглиз эксплуататорлары кул астында яшәвеннән күрә. Чөнки аларның максаты җирле халыкны белемле итү түгел, киресенчә, яшь буынны үзләренә хезмәт күрсәтүче чиновниклар итеп әзерләү өчен, инглиз телендә укытып, үзләренчә тәрбияләү булган. Андый университетларны тәмамлаган яшьләр үз халкы турында уйламаганнар, хәтта Һиндстанның чын тарихын да белмәгәннәр. +Илнең икътисадында да артталык күзгә ташлана, бигрәк тә авыл хуҗалыгы өлкәсендә, һаман үгез җигеп, сука белән җир сөрәләр икән. Юлъязма авторы: "Күп өлкәләрдә булдык, әмма гади крестьян басуларында бер генә трактор яки комбайн күрмәдек, балчыктан һәм камыштан салынган йортлар...", - дип гади халыкның хәерчелектә яшәвен искәртә. +Моннан күп гасырлар элек үк культурасы чәчәк аткан, сәнгать һәм һөнәрчелек алга киткән Һиндстанның гаять үзенчәлекле табигате аны гаҗәпләндерсә, тарихи һәм архитектура истәлекләре таңга калдыра. +Һиндстанның башкаласы иң борынгы шәһәрләрнең берсе булган Дәһлинең мәһабәт архитектура истәлеге, шәрык сарайларыннан иң матурлары саналган, моголларның күптән юкка чыккан данын хәтерләтеп торган "Лал Кила" (Кызыл форд), 85 метр биеклектәге тышкы стеналарына зур-зур хәрефләр белән гарәпчә Коръән аятьләре язылган "Кутб-Минар" манарасы, Аградагы "Таҗ Махал" кебек гүзәл биналар турында автор, бу мәһабәт корылмалар Һиндстан халкының талантлы һәм даһи осталыгына үлмәс һәйкәл булып торалар, дигән фикер үткәрә. +Архитектура истәлекләреннән шаккатырлык көчле тәэсир иткәне кыя архитектурасы истәлеге булган Эллора мәгарәләренең берсендәге граниттан чокып төзелгән Кайлас гыйбадәтханәсе. Андагы төрле-төрле таш скульптураларда сакланган борынгы Һиндстанның бөек мәдәнияте монументальлеге белән хәйран калдыра. +Делегация вәкилләре Һиндстанның кайсы гына шәһәрендә булсалар да, меңәр еллык архитектура истәлекләрен карау белән бергә, шундагы мәктәпләр белән танышуларын дәвам итәләр. Аларның кайберләрендә әле һаман да укыту инглиз телендә, инглиз дәреслекләре белән алып барылганы да ачыклана. +М. Мәхмүтов Калькутта Милли китапханәсендә очрашу вакытында, китапханәдә балалар китабы бүлеге ачылу уңае белән, татар "Әлифба"сын бүләк итә. +Талантлы каләм иясе, киң эрудицияле авторның сәфәрнамәсендә Һиндстанның борынгы тарихы да, колонизаторларга каршы алып барган азатлык хәрәкәте тарихы һәм сәяси партияләрнең эшчәнлеге дә тәфсилле яктыртыла. Махатма Ганди, Җаваһарлал Неру кебек бу юлдагы милли лидерларның эшчәнлеге хакында да мәгълүмат алырга була аннан. +Совет делегациясенең кайтыр көне җиткәч, аларны озатырга килгән, радио, газета корреспондентлары Һиндстан мәктәпләре, уку-укыту эшенең куелышы турында делегациянең фикере белән кызыксыналар. М. Мәхмүтов бу хакта газета өчен интервью бирүен хәбәр итә. +Әсәрнең язылу вакыты, сәяхәтче авторның җәмгыятьтәге тоткан урыны, дәрәҗәсе, һәм аның дөньяга карашы белән бәйле рәвештә сәяхәтнамәләрдә заманның мөһим мәсьәләләре күтәрелә, дөресрәге, нәкъ менә шулар өстенлек итәләр. Нәтиҗә ясап әйткәндә, сәяхәтнамә жанрында язылган әсәрләрдә үз чорының күп төрле мөһим проблемалары яктыртыла. Еш кына аларда тарихи вакыйгалар һәм конкрет шәхесләр белән бәйле кызыклы мәгълүматлар да очратырга мөмкин. Шуңа алар бүгенге көндә дә тарихи, мәдәни һәм әдәби кыйммәтләрен югалтмыйлар. Фатыйх Сәйфи +МӘКТҮБЛӘРЕ Экскурсияләр +Яз инде мәктәпләрдә уку бетә. Шәкертләр, мөгаллимнәр җәй тәгътыйленә таралалар. Тәгътиль үзе дә буш тору, ял итү дигән сүз. Шуңа күрә дә җәйге тәгътыйль өчен билгеләнгән 2-3 ай вакытны кыш буена начар һавада каты мәшгульлек астында тоткында яткан шәкертләр, мөгаллимнәр күңелле рәвештә файдалы халәттә үткәрергә тиешләр. Ләкин безнең татар шәкертләре, татар мөгаллимнәре бу тәгътилне тиешенчә үткәрә алалармы икән? Аны ганимәт беләләр вә аннан файдаланалармы икән? Күпчелеге белән хөкем итсәк, юк дияргә туры килә. Бездә шәкерт мәктәптә укуны бетергәч тә, өенә кайта да атасына хезмәт итә башлый. Сукасын сукалый, урагын ура, көлтәсен китерә, печән чаба, урман ташый, мал-туар карый. Әлхасыйль, кайтып бер-ике көн кунак булгач та, чын кара эшләргә тотыналар; җәй буена эшләп чыгалар. Безнең аталар үзләренең баласыннан бик яшли үк файдаланып карый. Үзенең кыш буена күкрәк черетеп, зәгыйфьләнеп беткән баласын хезмәтче урынына хезмәт иттерә. Ул кайтса, үзенең еллык, айлык хезмәтчесен чыгарып җибәрә. Бу шулай инде. Бу кагыйдәдән авылда торучы мужик баласы да, мулла баласы да мөстасна түгел. Мин үзем авыл мулласының, иң бай дигәнненнән дә берсенең баласы булсам да, югарыдагы җәзаларның барысын да татыган, әле дә татыйм. +Хәтта мөгаллим, учитель булу да моннан коткармый. Имеш, авылда атаң янында торгач, аңа хезмәт итәргә, аның кушканын йиренә йиткерергә кирәк. Дөрес, авыл эшен эшләү укучылыр өчен файдалы була. Аларның җисмәни ныгуларына, сәбәп була диләр һәм шулай була да. Ләкин үлчәү белән булган тәкъдирдә генә, юкса зәгыйфь шәкертләрнең, ябык бер мөгаллимнең җәй буена кара эшче хезмәтен үтәве нинди җисмән файда бирсен, киресенчә, эштән чыгарырга мөмкин. Мөгаллимнәрнең дә яшьрәкләре шул шәкертләр шикелле үк җәйне өйдә үткәрәләр. Фәкать бәгъзе бераз зуррак яшьтәге мөгаллимнәр генә йорт эшләреннән мәгаф тотылса, тотыладыр. Ләкин алар да кая барсын, сәяхәт итәргә акча юк. Эшсез, ял итәргә, дачага йөрергә дә шулай ук. Ихтыярсыз берәр җиргә эшкә китә. Һич булмаса, Мәкәрҗәгә барып половойлык, поварлык итә. Менә безнең шәкертләр, мөгаллимнәребезнең тәгътыйльләре шуннан гыйбарәт. Әмма башка милләтләрдә, русларда алай түгел. Анда иң фәкыйрь кеше дә үзенең укучы шәкертен юк эшкә кушмый. Тәгътыйль булгач, тәгътыйль була. Баласына ирек бирә. Аның күңел ачуына, тәгътыйльдән файдаланып, мәгълүмат киңәйтүенә әһәмият бирә. Шуңа күрә аларда шәкертләр җәй тәгътыйлен бер дә файдасызга үткәрмиләр - һәмишә уку юлында, мәгълүмат күбәйтү юлында үткәрәләр. Җәйнең матур һавасыннан, урманыннан, болыныннан, суларыннан, кошларыннан, әлхасыйль, җәйнең бөтен табигатеннән ысуллы рәвештә файдалану аларның беренче максатлары. Кыска, кечкенә фәнни сәяхәтләр ясау, арзан бәһа, аз расход белән төрле шәһәрләргә, төрле йир, төрле мәмләкәтләргә фәнни сәяхәт - экскурсия ясау аларда инде бик гади вә табигый бер эш булып киткән. Һәр елны, һәр йирдә, әллә никадәр шәкертләр, мөгаллимнәр җыелышып, берәр йиргә барып кайталар. +Расходы исә кеше башына бүлгәндә юк дәрәҗәсендә аз була. Мәсәлән, 10 сум белән бер атна - ун көн йөреп әйләнәләр. Әллә ни кадәр йир күрәләр. Андагы күңел шатлыгын, рух күтәренкелеген сөйләп тә торырга түгел. Бу экскурсияләр фәнни булалар. Аның башында бер яисә берничә юлбашчы - руководительләр була. Алар экскурсантларга һәрвакытта да, һәр йирдә дә, мөнәсәбәт чыккан саен, мәгълүмат бирә баралар. +Аннары, экскурсия рәсми бер эш булганлыктан, анда катнашучыларга һәркайда ярдәм итәләр. Төрле мөәссәсәләргә, музәханә, китапханә, тамаша урыннарына арзан, хәтта буш кертәләр. Алар өчен аерым вакытлар тәгъйин итәләр. +Мәктәп балаларын җәйне бушка үткәрмичә, берәр эш илә шөгыльләндерү, экскурсия фәләннәр ясау тиешлеге хакында Мәгариф министрлыгының яңа циркуляр төзү турында күптәннән хыяллары да бар. Элекке таралган циркуляр буенча шәкертләргә җәйге тәгътыйль вакытында төрле сабаклар, язу эшләре, имля кагыйдәләре, иншалар язу шикелле бер генә төрле күңелсез мәшгулиять белән үткәрергә тиешле булган. Яңа циркуляр буенча, элеккесе файдасыз, хәтта берничә җәһәттән зарарлы табылганнар. +Мин бу мәкаләмдә максат итеп экскурсияне алдым. Шуңа күрә дә сүзләремне шуңа юнәлдерәм. Экскурсияне русларда, гадәттә, бер мөәссәсә, берәр җәмгыять, Земство вә мәктәп идарәләре ясыйлар. Бездә дә җәмгыятьләр, мөәссәсәләр, мәктәп идарәләре бар. Без дә земствога налог түлибез. Минем уемча, безнең дә шәкертләребезгә төрле фәнни сәяхәтләр, экскурсияләр ясау бик кирәк вә лязем эш. Аны да шул җәмгыятьләр, шул мәктәп идарәләре ясарга тиеш иде. Рәсми экскурсия итеп ясау да бик мөмкин. Моның өчен тиешле рөхсәтләрне алуы да читен түгел. Бу актагы низамнар буенча экскурсияне идарә итүче, башында торучы затның бер атна кадәр элегерәк барачак йирләрнең мәэмүрләренә, губерна башлыкларына иштиракь итүчеләрнең спискасын, идарә итүчеләрнең вә башкаручыларның исемнәрен, булыначак йирләрен, мөддәтләрен вә экскурсиянең рәвешен күрсәтеп хәбәр итәргә кирәк. Аннан башка эшләрне, мәсәлән, тимер юл идарәләре белән сөйләшүләр (рәсми экскурсантларны хөкүмәт тарафыннан тимер юлда йөрү хаклары - ярты хак скидкалар яки бушлай да булуы мөмкин - турында мәгълүмат бирелә). Төрле мөәссәсәләр белән алдан хәбәрләшү эшен бетереп куярга кирәк. Бу хактагы кагыйдәләр өчен, гомумән, экскурсия хакында мәгълүмат алу өчен рус телендә китаплар, справочниклар бик күп. Бигрәк тә тулы мәгълүмат Б.Е. Райковның "О школьных экскурсиях" дигән справочнигында бар. +Инде, әгәр дә рәсми экскурсия ясарга мөмкин булмый икән, минемчә, руслардагы рәсми экскурсияләргә, Земство ясый торган экскурсияләргә катнашырга мөмкин. Һәр Земство үзенең өязендәге татар шәкертләренә, мөгаллимнәренә бу хакта ярдәм итәр дип уйлана. Русча-татарча мәктәп шәкертләренә, мөгаллимнәренә, русский класс булган мәдрәсә шәкертләренә дә экскурсияләргә катнашу, ул юлдагы ригаяләрдән, матди вә мәгънәви ярдәмнәрдән файдалану хокукы бирелә. Русиядә рәсми экскурсия ясаучы идарәләр бик күп. II +Үткән мәкаләмдә экскурсияләр хакында гомуми мәгълүмат биргән идем. Инде бу дәфга мин экскурсия ясаучы идарәләр турында язмакчы булам. Русиядә экскурсия ясаучы идарәләр, җәмгыятьләр бик күп. Русиядә һәм чит мәмләкәтләрдә сәяхәт өчен махсуслары да бар. Бу экскурсияләр күбесе укучы һәм укытучылар өченрәк ясалса да башкаларга да иштиракъ итәргә мөмкин. Тиешле шартларына риза булсын да, акчасын түләсен. Чит мәмләкәтләргә экскурсия ясаучы идарәләрнең иң мәшһүре Мәскәүдәге "Общество распространения технических знаний" тарафыннан ясалганыдыр. Ул арзан бәя белән учительләр өчен дә, гомуми фәнни сәяхәт итеп тә, ялгыз ял итү, эштән бушанып тору сәяхәте дә һәм бер эшне өйрәнүгә махсус (специальный) экскурсия дә (мәсәлән: чит мәмләкәттә школалар ничек куелганны белү кебек) ясый. Һәр ел өчен үзенең мәҗмугасы нәшер ителеп тора. Анда экскурсия хакында тәфсилле мәгълүмат; булган экскурсияләрдә катнашучыларның алган тәэсираты, маршрут, катнашу өчен кагыйдәләр бәян ителә. 1914 нче ел өчен маршрут игълан ителгән иде. Ике төрле хакның әүвәлгесе, арзаны учительләр өчен. Маршрут шул рәвешчә: +№ 1. Германский: Москва - Берлин - Отдых в горах Саксонской или Богемкой Швецарии - Дрездень - Калиш. Продолжительность 22 дней. Стоимость 60 и 80 р. +№ 2. Германский: Москва - Берлин - Дрездень - Отдых в горах Саксонской или Богемкой Швецарии - Гамбург - Берлин - Александрово. Продолжительность 24 дней. Стоимость 80 и 100 р. +№ 3. Германский: Москва - Берлин - Дрездень - Мюнхен - Отдых в горах Тероля - Вена - Граница. Продолжительность 28 дней. Стоимость 100 и 120 р. +№ 4 а. Швецарский: Москва - Берлин - Мюнхен - Отдых в Швецарии -Милан - Венеция - Вена - Граница. Продолжительность 37 дней. Стоимость 135 и 160 р. +№ 4 б. Швецарский: Москва - Берлин - Мюнхен - Отдых в Швецарии -Милан - Венеция - Вена- Граница. Продолжительность 42 дней. Стоимость 145 и 170 р. +№ 5. Парижский: Москва - Берлин - Париж - Отдых на берегу океана -Париж - Мюнхен - Вена - Граница. Продолжительность 32 дней. Стоимость 145 и 170 р. +№ 6. Итальянский: Москва - Вена - Флоренция - Неаполь и Капри - Рим - Венеция - Вена - Граница. Продолжительность 35 дней. Стоимость 135 и 160 р. +№ 7. Лондонский: Москва - Берлин - Остенде - Лондон - Отдых на берегу океана - Париж - Берлин - Александрово. Продолжительность 38 дней. Стоимость 160 и 180 р. +№ 8. Японский: Москва - Иркутск - Владивосток - Цуруга - Гифу - Токио - Атали (Гейзер) - Фудзи-Яма - Осако - Киото - Нагасаки - Владивосток - Иркутск - Москва. Продолжительность 2 месяца. Стоимость 325 и 350 р. +Бу экскурсиянең адресы югарыда язылган исем белән Москва, Поварская 10. Телеграмм өчен: Москва, Экскурсбюро. +Рус укучылары, укытучылары бәхетлеләр инде алар. Аларга идарәләр дә, земство да, хөкүмәт тә ярдәм итә. Җәмгыятьләре курслар, экскурсияләр ясыйлар. Алардагы китаплар вә журналларны әйтеп тә бетерерлек түгел. Һәр ел яз җиттеме Земстволар үз карауларында булган учительләргә иганә итеп, курсларга җибәрәләр, экскурсия ясыйлар, лекцияләр укыйлар. Мин белгән, мин хезмәт иткән өязләрдән генә: Минзәлә Земствосы үткән ел 20 учительне Петербургка курска җибәрде. Арада 2-3 мөселман учитель дә бар иде. Ләкин үткән ел Петербург курсларына рөхсәт ителмәде. Шунлыктан Мәскәүгә кайттылар.) Чуел Земствосы үткән ел бөтен өязендәге учительләргә, теләгән шәкертләргә махсус итеп, Мәскәүгә экскурсия ясаган. Йөздән артык кеше катнашкан. 7 сум 50 тиен белән 10 көн йөреп, Мәскәүне күреп кайтканнар. Катнашу башта 10 сум белән булса да, Земствоның ярдәме белән расход ким чыккан. Шуңа күрә 2 сум 50 шәр тиен акчалары кире кайтарылган. Земствоның миңа да җибәргән кәгазьләренә караганда, быел да шундый экскурсия ясала икән. Управа яза: "Уездный Земский управа, үткән елдагы шикелле, быел да экскурсия ясарга карар итә". Петербургта (7-10 көннәр) вә аннан кайтышлый. Мәскәүдә (5-7 көннәр) Троицкий лаврада булу да уйланылган. Экскурсиянең вакыты, юлдагы көннәрне дә хисаплап, барысы өч атнага кадәр. Управаның соравы буенча тиешле җирдән льгота алып булса, быелгы экскурсиядә катнашу хакы (берникадәр Земство үз хисабына алганнан соң) учительләргә 15 сум, шәкертләргә 9 сум тәгъйин ителә. Ирадәсе бар кешеләр Управага өч айның жалуниясеннән 5 әр сум калдыра барырга кушып, беренче апрельгә кадәр заявление бирсеннәр. Шәкертләр исә 9 сумны вакытында бирерләр. Әгәр дә экскурсиянең бәясе уйлаганнан ким чыкса, ул вакыт, үткән елдагы шикелле, арткан акча кире кайтарылыр. +Кыскасын гына әйткәндә, русларда экскурсия ясау бик киң таралган. Хәтта аларда бик кечкенә шәкертләргә берничә сәгатьлек кенә экскурсияләр дә ясала. Табигать нәрсәләре хакында гамәли мәгълүмат күрсәтелә. Безгә дә шундый нәрсәләр эшли башларга вакыт инде. Безнең дә шәкертләребез, мөгаллимнәребез җәй буена кара эш эшләп, ут йотып йөрүдән бераз котылып, мәгълүмат арттыру, фикер даирәсен киңәйтү юлларын карасыннар иде. Бу файдалы эшне фигълияткә чыгару мәктәп башлыклары, җәмгыять идарәләре вә җәмәгать хадимнәренең эшедер. Экскурсия мәктүбләре III +19 нчы майда Чистайдан киттек. Без төшкәндә Каменскийларның "Алексей" исемле пароходлары пристаньга якынлаша иде. Туктады. Халыкның хисабы юк. Сәгатьләр буена пароходтан чыгу, пароходка керү дәвам итә. Бигрәк тә пароходта күбрәк күренүчеләр, уку-укыту белән шөгыльләнүчеләр иде. Алар бар да эшләреннән бушанып чыкканнар. Кышкы ябылып ятуларының ачуын алыр өчен берәр йиргә барырга юнәлгәннәр. Бар да шат, бар да күңелле. Кая гына карама, галәбәлек сөйләшү, көлешү. Фәкать шул кадәр халык, шул кадәр галәбәлек эчендә татарлар бик аз күренә. Безне вә безне озата төшкән ике-өч гаиләне искә алмаганда, юк диярлек. Пароход китте. Без аерылдык: инде төн булган иде. +20 сендә иртә белән пароход Казанга якынлашып бара. Көн яхшы, халык һәммәсе калыккан. Ары-бире йөрүдә. 2 нче классның залында татарлар чәй эчеп утыралар. Чәй кызуы белән дин бәхәсе ачылган. Болардан икәвесе миңа билгеле сәүдәгәр булганга, аларның дини бәхәсләрендә ни кадәр куәтләре барлыгы да миңа ачык билгеле иде. Сәүдәгәрләрнең берсе шул елларда гына хаҗ сәфәрендә булган, шундагы диндарлардан ишеткән нәрсәләре турысында сөйли. Икенчесе, күтәреп сату итүче баш сәүдәгәр, самоучка белән күп нәрсәләр күргән, күп кыйсса вә хорафатлар укыган. Үзен бик югары тота. Коръәннән, хәдистән сүзләр ычкындыра, тарихи мәсьәләләргә кереп китә. Пәйгамбәрнең шәҗәрәсен Адәм галәйһиссәламгә кадәр төзеп чыга. Каршыдагы татарлар моның "гыйлем"легенә хәйран калалар. Берсе: "Син җендерсең, ничек бер дә онытмыйсың?" - ди. Теге тагын да күтәрелә төшеп: "Мин сөйли китсәм, ышанмассыз да, минем ялганчы исемен аласым килми, шуңа күрә мин сөйләмим дә инде", - ди. Үзенең беркайда да укымаганлыгын, шулай булса да бик күп нәрсә белгәнлеген сөйли. +Казанда күп торырга туры килмәде. Тизрәк группага язылырга кирәк, шуның өчен Шихран станциясендә 21ндә кичке сәгать 6 да барып йитешергә тиешлеге рәсми рәвештә хәбәр ителгән иде. Фәкать шул кадәресе бар. Казанда хәзерге көндә татар яшьләре тулып торалар. Кая гына карама шәкертләре тулып ята. Бар да эшеннән бушангач та, шул Казанга килгән. Шуннан гына үзенә әллә нәрсә көткән шикелле ашыккан. Казанда экскурсия хакында төрле хәбәрләр ишетелә. Имеш, экскурсантларны Финляндиягә кертелмәячәкләр, бары Мәскәү, Петербургта гына тукталачаклар. +Шуңа күрә иштиракъ итүчеләрнең бик күбесе имтинагъ иткәннәр, 21енә каршы төнлә Шихранга килеп йиттек. Шихран зур гына станция икән. Дөресен әйткәндә бер кечерәк уездный шәһәр кадәр бар. Әллә ничә йирдә кибетләр, икмәк складлары, йомырка складлары бик күп. Мунчала ала торган йортлар бар. Почта, телеграф конторасы, телефон станцияләре бар. Фәкать шунысы: зур бер станциядә мөселманнардан эш итүчеләр юк диярлек. Бары бер чәйханә тотучы бар бугай. 21 ндә көндез Шихранга һәр тарафтан учительләр, учительницалар җыела башлады. Һәммәсенең уенда шул экскурсия генә, һәркем шуны сөйли. Әле экскурсиянең башында торучылар килеп йитмәгән, экскурсантлар шуны көтәләр. IV +Үткән мәктүбемне Мәскәүгә килеп җиткәндә язган идем. Мәскәүгә килгәнче башка язар нәрсә булмады. Мәскәүдә гордская управа тарафыннан килгән экскурсантларга торыр өчен хәзерләнгән йортта, Беренче Мещанский урамында, 4 нче Сиротинский училищега урнаштык. Монда урын күп. Без барыбыз 135 кадәр кеше булсак та, әле буш урыннар күп иде. Һәммә кешегә үзенә махсус тәбәнәк тимер карават, салам матрас, ашаганда-эчкәндә экскурсантлар бары бергә җыелып утырырлык зур зал, өстәлләр, эскәмияләр. +Кышкы класс бүлмәләре һәммәсе экскурсантларга ятак бүлмәсе ителгән. Үзенең кухнясы, кулланырга посудалары - барысы да йитешлекле. Мондый экскурсия өчен хәзерләнгән бүлмәләр Мәскәүдә күп икән. Болардан файдалану бик җиңел. Бары тиешле списокларны, удостоверениеләрне генә күрсәтергә кирәк. Минемчә, безнең татар шәкертләре, татар мөгаллимнәреннән дә баручылар булса, файдалана алырлар иде. +Безнең экскурсиянең төп максаты Петербург һәм аның әтрафын күрү булганлыктан, Мәскәүгә үтешли генә туктадык. Шуңа күрә аннан икенче көнне үк китәчәк идек. Бер кат урнашып, чәйләр эчкәч, Третьяковский галереягә бардык. Анда 3-4 сәгать кадәр булдык. Әлбәттә ул кадәр вакыт эчендә меңнәр илә саналган картиналарны күреп бетерү мөмкин түгел. Шунда да, дикъкатьләп карагач, байтак картиналарны күрдек. Галереянең бүлмәләре зур, иркен, безнең 135 кешеле экскурсия сизелмәде дә. Бездән башка да әллә никадәр шәкертләр экскурсиясе бар. Һәр экскурсиянең башында бер учитель - руководитель картиналарның хикмәтен сөйләп йөри. Шәкертләр шуны дикъкать берлән тыңлыйлар. Әлбәттә, бу картиналардагы мәгълүматның хисабы юк. Иркен вакыт берлән берничә көн йөргәндә бу картиналардан бик күп файда алырга мөмкин. +Галереядән чыккач, мәшһүррәк урыннардан: Кремль, Царь пушка, Храм Спасителя, Архангельский собор, Красная площадь вә башка төрле нәрсәләрне карап йөрдек. Боларда язарлык әһәмиятле нәрсәләр күренмәде. +Экскурсантларга чәй, обед экскурсия руководителе тарафыннан оештырылды. Зур залда 120 дән артык учитель вә учительницаларның бер җиргә җыелып чәй эчүләре, аш ашаулары, әллә ничек, бик күңелле. Без, татар шәкертләре, мөгаллимнәре шикелле талашу, ачуланышу юк. Бик тәртипле. Бер дә ашыкмыйлар, вакытны, нәүбәтне көтәләр. Шатланышып, сөйләшеп, көлешеп үткәрәләр. +Кич экскурсантларны Алексеевский Народный домга алып бардылар. Экскурсантлар барганда, кайтканда группа берлән йөриләр. Күп кеше мондый күп, аның өстенә төрле халыкның җыелышып йөрүләренә гаҗәпсенеп карый. Шунда да экскурсантларга һәр җирдә ригая берлән эш кылалар. Театрларда арзанлы билет берлә яхшы урыннарга утырталар. Трамвайларда да күп ярдәм күрсәтәләр. +24 ндә иртә берлән Мәскәүдән Петербургка юнәләчәк булдык. Мәскәү - Казан тимер юлы экскурсантларга III нче класста барырга 75 % скидка ясаган иде. Ягъни Сызраньнан Мәскәүгә кадәр тиешле 195 тәңкә урынына 70 тәңкә генә алганнар иде. Әмма Николаевский тимер юлы андый скидка ясарга күнмәгән. Шуңа күрә экскурсия IV класс берлән Петербургка барырга булды. IV класс булса да, аерым дүрт вагон булганга, бик уңайлы, вагоннар чиста, якты. Һәр кешегә үзенә аерым урын. Мәскәү - Казан юлының III классыннан артыграк. +24 ндә сәгать 11 дә экскурсия Мәскәүдән Петербургка китте. Мәскәүдә 24 ндә чыккан газеталар безнең экскурсия хакында мәкаләләр язганнар иде. Шулардан "Русское слово" экскурсантларның положениесенә кереп, аз акча ассигновать иткәне өчен Чувил өязе Земствосына, бер дә ярдәм күрсәтмәгәне өчен Николаевский тимер юлына тиеп язганнар. +Экскурсия Петербургка килеп җитте. Төрле урыннарда булачак. Вакыты илә язылыр. +Петербургка килеп җиттек. Монда безнең экскурсия ике группага бүленде. Приходскай школа учительләре бер җирдә, земскай школа учительләре икенче җирдә урнаштылар. Икенче группа, бары 75 кадәр кеше, Народный университет обществосының аудиториясендә туктады. Монда ике зур бүлмә, бер зал экскурсантларга билгеләнгән. Кеше саен матраслар бирелде. Аудиториянең кыйммәтле урындыклары матрас астына карават булдылар. Иртәдән кичкә кадәр һәрвакыт кипяток әзер, чәй, шикәр, күмәч бирәләр. Обед өчен столовыйга йөрибез. Монда экскурсантларның тереклеге кызык кына, бер караганда безнең татар мәдрәсәләрен искә төшерә. Чәй вакыты җитте исә, һәркем чәйнек берлән суга йөгерә. Иртә булса, сөлге күтәреп юынырга чыгалар. Әйберләр өчен аерым урыннар юк. Теләсә кая ташланган, кайда кәрзин, кайда чемодан, кайда мендәрләр. Фәкать шунысы бар, безнең татар мәдрәсәләрендә коры идәнгә яталар, монда исә карават сыман нәрсәләргә яталар. Шунысы гаҗәп, безнең шәкертләр еллар буенча коры идәнгә ятырга күнгәннәр. Монда исә, берничә көннәр өчен дә карават сорыйлар. Әүвәлге көндә караватлар җитешеп бетмәгән иде. Ул көндә рәтләп йоклаучы да булмады. Экскурсантларның бөтен кайгылары шул булды. +Учительләр вә учительницаларның яртысыннан күбрәге чуашлар, ләкин бик азы гына чын рустан аермалы. Телләрендә вә төсләрендә дә чуашлыклары бик аз калган. +Үзара күп вакытта, хосусан, учительницалар русча, сөйләшәләр. Бәгъзе учительләр кайвакыт үзара чуашча да сөйләшкәлиләр. Петербургның зур биналарында, музәханәләрдә русча киенгән, хәтта формада булган учительницаларның тора торгач чуашча сөйләшүләре бик кызык тоела. Чуаш теле үзе дә бик кызык кына бер тел. Шуның илә берабәр безнең телгә бик якын. Хәтта чуаш учительләренең күбесе татар телен яхшы гына аңлыйлар. Шуны да әйтеп үтәргә кирәк ки: Приходская школа учительләре, Земская школа учительләренә караганда күп наданнар да, тәрбиясезләр дә. Экскурсия, үткән мәктүбемдә әйткәнчә, 25 ндә Петербургта булды. Ул көн кичке сәгать алтыда "Аэродром"га һавага очуны карарга булдык. Ул көн очучылардан берсенең бенефис көне иде. Төрле рәвештә, берничә ысулда ясалган очкычлар берлән очачаклар иде. Шуңа күрә дә бөтен Петербург шунда агылды. Аэродромның эче, тышы, бөтен әтрафы халык берлән тулган иде. 7 нче яртыларда очу башланды. Аэродром өстендә, шактый биеклектә 5-6 кеше, төрлесе төрле якка очкычта берсе артыннан берсе, нәүбәт берлән очып йөрде. Шуннан берсе бер пассажир да утыртып очты. Аннан соң, шунысы бик гаҗәп тоелды ки, очучылардан икәүсе янга кырынаеп, яки бөтенләй башны аска китереп очкаладылар. Экскурсантлар килгән көнне үк һавада очуга туры килү, бик яхшы булды. Әле очу эше бездә яңарак эш бит. Хосусан, провинциядән килгәннәрнең бик күбесенең бер дә күргәннәре юк. Кош формасында булган очкычлар белән, җилле көн булуына карамыйча, теләгән җиргә очып йөрүләре экскурсантларга бик хатирәле тәэсирләр калдырды. Башкалары алдагы мәктүбтә булыр. VI +Үткән мәктүбемдә очкыч хакында язган идем. Ул көн, 25 ндә, экскурсия шул очкычны карау берлән канәгатьләнде. Фәкать кичен кайбер экскурсантлар кинемотографка бардылар. Кинемотографта ярты бәясенә кадәр скидка ясадылар. +Кичләрдә һәр шәһәрдә начар кешеләр, исерекләр, фәхишәләр күп була. Ләкин Петербургта андыйлар бигрәк күп икән. Аз гына караңгы төштеме, хәзер урам тулы исерекләр, фәхишәләр йөри. Кыск асы, честный кешеләргә кичен Петербургта йөрү хәвефле икән. +26 сында русларның празднигы. Безнең экскурсантлар Исаакиевский соборга киттеләр. Без "Ил" идарәсенә киттек. Гаяз әфәнде өйдә юк, Финляндиядә икән. Газета чыгар алдыннан гына кайтып җитә икән. Идарәдә Ибраһим Бакиров дигән бер яшь егет утыра. Студент Ләбиб әфәнде шунда иде. Аның берлә бераз сөйләшеп утырдык. Күптән түгел генә Төркиядән кайткан, Русиягә кайтып, имтихансыз, төркия дипломы берлә Технологический институтка кергән. Фәкать үзенең әйтүенчә, государственный экзамен вакытында әлеге аттестатка экзамен тотарга кирәк булачак. Димәк Төркия дипломы фәкать институтка керә алу өчен генә файда бирә икән. Ләбиб әфәнде, русчаны бик яхшы белмим, шулай да башка фәннәрдә Төркиядәген аерма бер дә булмаганлыктан, экзаменнар артык читен булмас, ди! +Ул көн төшке ашка бөтен экскурсия бер җиргә, Приходская школалар тора торган йортка барды. Монда язылырга тиешле нәрсә шул: бу йортның бер башында кечкенә генә чиркәү бар. Без җыелып беткәч кенә чиркәүдә бер никях булды. Никях вакытында кыз да, егет тә хазыйр, вәкилләре дә бар. Кяшиш никяхның шартларын шул кадәр җиренә җиткерде, ике сәгать рәттән гел шул никях хакында гына сөйләп торды. Никяхның, издиваҗның мәфсыйль хокукларын, шартларын, иргә тиешле хакларны, хатынга тиешле хакларны, һәммәсен дәлилләр илә бәян кылды. Инҗилдән күп аятьләр укыды. Кәшишнең вәгазе шундый тәэсирле булды: кыз берлән егет кенә түгел бөтен халык, бөтен учитель-учительницалар еладылар. Үзләрен чиркәүдә түгел, әллә кайда, әллә нинди дөньяда кебек хис иттеләр. Русларда болай да никяхны бик шартына китереп укыйлар. Әмма бүген, учительләрнең әйтүенчә, бигрәк яхшы итеп үтәлде. Монда булган никях илә безнең муллалар иҗраэ итә торган никяхны чагыштырып карасак, җир белән күк арасы кадәрле аерма чыгар. Хода белсен, безнең муллалар никяхның нидән гыйбарәт икәнен үзләре беләләр микән? Агай кызын бирә. Ашын сала. Мулла чакыра. Кода килә. Халык ашны ашый. Соңыннан бәгъзе мәһәрләр турында митрикәгә язалар. Ике-өч сумны шалтыраталар да вәссәлам. Никях тәмам булды. Никяхның булуын кыз да, егет тә белми, күрми. Ул әле хокуклар, шартлар сөйләнү бер якта торсын, хәтта ризалыкны да бик яхшылап сорамый. Мин бу төштә сүзне озайтыбрак җибәрдем. Соңгы вакытта безнең газеталарыбызда бу турыда шактый гына языла башлады. Шуңа күрә, мөнәсәбәт илә үземнең сүземне әйтеп үтәсем килде. +26 сында кич, экскурсия "Народный дом"га операга барды. Ул көн Лермонтовның "Демон"ы ("Иблис") куелган иде. Бик күңелле булды. Халык күп иде. Уеннан соң күп вакытларга кадәр кул чабулар дәвам итте. Народный домда тагы драма кыйсеме дә бар икән. Анда да халык тулы. Ул көнне экскурсия "Народный дом"га соң гына барганлыктан, аның өстенә бәйрәм көн булып, урыннанр да аз булганлыктан, скидка бер дә булмады. Фәкать икенче көн бөтенләй буш кертергә риза иделәр. VII +27 нче майда экскурсантлар, Александр III3 музәханәсенә бардылар. Анда күп төрле картиналар бар. Безгә картиналарның тарихын, хикмәтләрен сөйләр өчен ике руководитель килде. Берсе профессор Шванников дигән кеше, икенчесе, музәханәдә күп картиналары булган мәшһүр художник Брюлловның кардәше, Брюллов дигән кеше. Икесе дә үз эшләрендә мөтәхассыйслар, картиналарның бөтен тарихын, бу эштә кем нинди урын тота, бөтен тәфсыйлаты берлән сөйләп бирәләр. Без музейда ким дигәндә биш сәгать булганбыз. Безнең руководительләр шул вакытта бертуктаусыз сөйләп тордылар. Аларның сөйләгәнен яза бару, әлбәттә, бик файдалы булыр, безнең милли тарихыбызга да файдалы нәрсәләр табып булыр иде. Ләкин аңа бик күп урын кирәк булганлыктан, мин язмый гына үтәм. +Музәханәнең картиналары да музейга гаид путеводительләр, рисаләләр сатыла. Һәммә картина номер берлән күрсәтелгәнлектән, вакыт иркен булганда, шул рисаләләр буенча, музейдән күп файда алырга мөмкин. +Музей һәркөн иртән сәгать 10 нан көндез сәгать 3 кә кадәр ачык. Керү өчен хак алынмый. Ул көн безнең экскурсия шул музейне карау берлән канәгатьләнде. +Аштан соң мин, Лотфый әфәнде Исхаковны эзләп киттем. Квартирын таптым. Үзе өйдә туры килмәде. Финляндиягә киткән. Анда байтак вакыт торачак икән. Лотфый әфәнденең квартиры мөселман җәмгыяте хәйриясенең канцеляриясе илә бер җирдә икән. Шунда ук җәмгыяте хәйриянең мәктәбе дә бар. Ләкин бик кечкенә, 5-6 аршинлы бер бүлмәдә ике-өч парта тора. Шуны миңа школа-мәктәп диеп күрсәттеләр. Бер бүлмәнең ишегенә "Мәктәпнең мөдире" дигән язу кадаклаганнар. Димәк, мөгаллим-мөдире дә шунда тора икән. Ләкин, кызганычка каршы, бу кешене дә туры китерә алмадым. Шуңа күрә яхшылап белә алмадым. +28 ндә иртүк, экскурсия Эрмитаж музейенә барды. Бу музей ике кыйсем булып, бер кыйсемендә гел картиналар гына, икенче кыйсемендә борынгы, тарихи нәрсәләр икән. Безгә монда да ике руководитель бирелде. Берсе шул ук Шванников дигән профессор, икенчесе бер курсистка иде. Экскурсияне ике группага бүлеп 3 сәгать кадәр картиналар кыйсемен күрсәтеп, сөйләп йөрделәр. +Александр III музәханәсендәге шикелле картиналарның тарихын, әһәмиятен, авторын сөйләделәр. Икенче, тарихи әсәрләр кыйсемен экскурсантлар үзләре генә карап йөрделәр. Ул кыйсем тарихи шөгъбәләргә бүленгән. Мәсәлән, Юнан, Рума, Азиатский, Французский шикелле шөгъбәләр. Аннары гасырларга бүленгән. Музейдә безнең өчен әһәмиятлесе, билгеле, Азиатский шөгъбәдәге нәрсәләр. Андагы әйберләрнең күбесе Бохара, Хива ханнары тарафыннан бирелгән икән. Русский шөгъбәсендәге татарлар нәрсәсе дә безнең өчен шактый гына әһәмиятле булырга тиеш. Бу музейгә моннан ике ел гына элек Киев тирәсеннән ике көтүче малае табып китергән алтын нәрсәләр дә бар. Бары ике йөз илле мең сум награда бирелгән. Бу нәрсәләр аларга иттифакый, эш эшләгәндә генә тугры килгән. Зур-зур савытлар, таслар, табаклар бар. Музейдәге нәрсәләрне монда язып кына бетерерлек түгел. Аның өчен җилдләр белән китап кирәк. +Ул көн кич экскурсантларның бәгъзесе иң яхшы кинемотографлардан берсе "Пикадилий"гә бардылар. Экскурсантларга 50% скидка ясаганнар. Зур зал, 800 кеше сыйдырырлык урыннар. Өстә балконы бар. Картиналары бик ачык күренәләр, чыннан аермасы бер дә юк, бары телсез булуы гына. +26 нчы майдан бирле, Народный домда экскурсантларны опера, драмаларга буш кертә башладылар. Бары кергәндә Народный дом файдасына 5 тиен акча гына бирергә кирәк. Шуңа күрә кичләрдә экскурсатларның күбесе Народный домга йөри. +Петербург кызык кына икән. Бер җиргә бармакчы булсаң, 5-6 яисә 10-12 чакрым җир барырга кирәк. Әлбәттә, җәяү йөреп булмый. Кая гына барсаң да трамвай. Менә шул трамвайга көн саен әллә никадәр акча китә; 50 дә 50. Петербургның тагы һавасы бик начар икән. Монда ак, якты көн юк. Гел төтен дә болыт. Өйләрдә иртәдән кичкә кадәр электричество янып тора. Гомергә электричество белән торган йортлар бик күп. Төн исә артык караңгы түгел, язу укып була. +Финляндиягә барырга рөхсәт бирмәделәр. Беренче июньдә, экскурсияләр Крандштадт, Ораниенбаумга барып кайттылар. Тәфсыйлаты алдагы мәктүбемдә. VIII +29 нчы майда экскурсантлар Зимний дворец - Кышкы сарайны карарга бардылар. Сарай иртә сәгать 10да ачыла. Махсус билет берлән генә кертәләр. Бер группада мәгълүм саннан артык булмаска тиешле. Безне дә керткәндә шулай унар-унар итеп кертсәләр дә, кергәч бөтен экскурсияне ике группага бүлеп, күрсәтеп йөрделәр. Мондагы бүлмәләрнең, мебельләрнең хисабын мондый мәктүбләрдә генә язып бетереп булмас. +Монда Петербургка күчкәч булган бөтен падишаһларның үзләренә махсус сарайлары, бүлмәләре бар. Беренче Гос. Дума (Дәүләт Думасы) ачылган Георгиевский зал монда. Бохара, Хива ханнары килгәч төшә торган вә аларның вәкилләрен кабул итә торган заллар шунда. Александр II4 нең үлгән бүлмәсе шул көе. Һич бер әйберне кузгатмаганнар. Өстәлендәге каралар, каләмнәр һәммәсе шул көе. Сәгатьләре үлгән вакытта туктатылган көе тора. Әлхасыйль, аның әйберләре үзе исән вакытында моннан 35 еллар элек ничек булса, хәзерге көндә дә шулай һәм шулай калачак. Бу Дворецта падишаһларга махсус чиркәү, театр да бар. Бик зур бер "бал" бүлмәсе бар. +Зимний дворец үзенең искелеге, зурлыгы вә бүлмәләренең күплеге илә, мәшһүр падишаһлар Дворецы итеп караганда, артык гаҗәпләнерлек тә түгел. Мебельләр шактый искергәннәр. Шунда да бик кыйммәтлеләре бар. Дворецлар хакында путеводительдән күп мәгълүмат алырга мөмкин. +Ул Дворецтан чыккач, Петропавловск крепостен,1 Соборны карадык. Анда ук Манежный двор да бар икән. Бер кечкенә йортта Петр Великийның будкасы бар. Аннан соң Петр Великийның үзе салдырган вә үзе ясаган мебельләр куелган өен карадык. Үткән елларда булган янгыннан бары чиркәү генә зарарланган. Өй шул көе калган. Өй футляр эчендә, ягъни өй эчендә өй булган. Петр Великийның үзеннән калган бөтен нәрсәләр һәммәсе шул көе. Үз кулы берлән ясаган урындыклар, диваннар, шкаф вә комодлар, хәзерге осталарны да гаҗәпкә калдырырлык. Өйнең эченә кертмиләр. Тәрәзәләреннән генә карарга була. Өй янында Петр Великийның зур бер көймәсе тора. Өйне тамашага килүчеләрнең хисабы юк. Гомумән, музейләрдә, дворецларда, галереяләрдә сәяхләр тулып ята. Кайда гына булса да, кайсы гына көн булса да, халык тулып ята. Авыл шәкертләрен ияртеп, һәрбер нәрсәнең хасиятен сөйләп йөрүче учительләрнең хисабы юк. Мәскәүдә вә Петербургта булсын экскурсантларны бик күп күрергә туры килә. Шулай да, безнең шикелле ерактан килгән, күп кешеле экскурсия бик сирәк була икән. Шуңа да безгә күп җирдә гаҗәпсенеп карыйлар, әһәмият бирәләр. +29 нчы майда экскурсантлар бик күп җирне күрә алдылар. Шул ук көнне яңа салына торган мәсҗедне дә карадылар. Петр Великийның өе, Петропавловск крепосте, мәсҗед - бар да бер җирдәрәк. Бинаән галәйһи, боларның барысына да йитешеп була. Мәсҗедне күрергә бөтен экскурсия бармаса да, экскурсантларның күбесе бардылар. Мәсҗедне әле эшлиләр, бер җире дә җыештырылмаган. Безгә бер татар күрсәтеп йөрде. Дикъкатьне җәлеп итәрлек җирләреннән: кыйммәтле ташлар илә зиннәтләнгән вә әтрафын төрле аятьләр илә бизәгән михрабны, кыйммәтле кандилләрне, ташлы куполны санарга ярый. Зур кандилләрнең дә әтрафын аятьләр илә бизәгәннәр. Үзләренә күрә, урынына туры китереп аятьләр сайлаганнар. +Манаралардан берсенә мендек. Бик биек икән. Барысы 180 бас кыч санадык. Мәсҗеднең эшләнеп беткән бер өлеше бар. Ансында тәһарәтханә шикелле нәрсәләр урнаштырылган. Мәсҗед үзе бик ул кадәр зур булмаска кирәк. Түбәнге зур бүлмә, ирләр өчен, икенче кат хатыннар өчен билгеләнгән. Өченче этаж тагы ирләр өчен билгеләнгән. +Чыккан вакытта безгә кружка тәкъдим иттеләр. Экскурсантлар һәркайсы аңа үзләренең мөкаддәс тиеннәрен салдылар. Мәсҗед үз урынында, ярыйсы чыгар. Куполының ерактан күренеше бик матур; бүтән йортлардан аерым булып тора. Әлбәттә инде русларның күп сумма тотып эшләнгән чиркәүләренә тиңләштереп булмый. Мин үз фикерем илә мәсҗеднең михрабын кечкенәрәк дип таптым. +Башка кимчелек таба алмыйм. Яхшы да яхшы. Хода муаффәкыять илә тәмам итәргә язсын. Мәсҗед хакында вә рус чиркәүләре хакында киләчәктә язармын әле. IX +Мәсҗед әле тәмам булып бетмәгәнгәме, ерактан зур өмидләр белән килгән сәяхләргә билгеле бер тәэсир калдырмый. Руслар бер зур җиргә, зур шәһәргә барсалар соборларны карыйлар. Мәсәлән, безнең экскурсантлар Мәскәүдә, Петербургта әллә никадәр соборларны карадылар. Һәркайсында сәяхләр тулып тора. Килгән кешеләргә күрсәтеп йөрер өчен, тарихи вакыйгаларын сөйләр өчен соборларда махсус кешеләр була. Алар, бер дә иренмичә, бөтен нәрсәне күрсәтеп, сөйләп чыгалар. Шулай инде, һәр милләтнең үз нәрсәсе мөкаддәс була. Безнең түбән халыкта бер авылга барса, аның мәсҗеден карау гадәте бар. Петербург зур җир, анда мөселманнардан да әллә никадәр сәяхләр булып тора. Петербургның мәсҗеде шәп булу исемен алган. Шуңа күрә анда барган мөселман, мотлакан, мәсҗедне караячак. Хәтта русслардан да күп кешеләр татар мәсҗеден күрүне Петербург сәяхәтенең шартларыннан саныйлар. Шуның өчен дә мәсҗеднең эшләре тәмам булгач, рус соборлары шикелле, сәяхләргә карарга рөхсәт ителсен. Күрсәтеп, сөйләп йөрергә берәр кеше куелсын, хәтта кыскача гына тәгъриф ителгән берәр путеводитель сатылсын иде. +30 нчы майда экскурсантлардан без берничә кеше Думага бардык. Депутатлардан билет алган идек. Һәр депутат ике билет бирә ала икән. +Думага бөтен экскурсия барачак иде. Әмма спискалар вакытында тапшырылып бетмәгәнлектән, бераз кичекте. Ул көнне хосусый билеты булганнар гына бара алдылар. Ул көн Думада депутатлар бик аз иде. Шул хакта сүз дә булды. Әгъзаларның яртысыннан күбесе юк иде. Мөселманнардан Тәфкилев, Еникеев, Җәгъфәров, Әхтәмов урынында күренәләр иде. Байтирәков та шунда иде шикелле. Бары Миңлегалиев кенә юк шикелле. Карала торган нәрсә һәмишә шул бюджет мәсьәләсе иде. Төрле депутатлар мөнбәргә менеп сөйлиләр. Әмма югарыга бик ачык ишетелми. Без иртәнге заседаниене тәмам итми киттек. Кичкесенә тагы бардык. Кичке заседание бик тавышлы булды, низаг чыга язды. Нотык сөйләүче депутатлардан берсен мәҗлестән чыгармакчы да булганнар иде. Депутат әфәнде объяснение биргәч, председатель, калдырды. Кичке заседание, гадәттә, бик озакка, төнге сәгать 2-3 ләргә кадәр тартыла икән. Без көтмәдек, кайтып киттек. Ул көнне мөселман депутатлардан да сөйләүчеләр булган бугай. Шул көнне Думада смета мәсьәләсе тәмам булды. +Бүген экскурсиянең зур бер кыйсеме Ботанический садка (Нәбатат бакчасына) барган. Без күрә алмадык! Шуңа күрә бакча хакында бер ни дә язып булмый. +31 нче май экскурсантлар барысы да Штиглицның музеенә бардылар. Хосусый гына булса да бу музей асарга бай икән. Бигрәк тә баронның үз каравында булган мәктәп шәкертләре тарафыннан эшләнгән төрле шкафлар, статуялар дикъкатьне җәлеп итәләр. Азиатский залда мөселман тарихына караган күп асар бар. +15 нче гасырларда Иран патшасы тарафыннан бүләк ителгән кыйммәтле бер келәм бар. Кырыйларына, уртасына гарәп хәрефләре илә төрле сүзләр нәкыш ителгән. Иске язулы кәгазьләр, иске кабер ташлары күп. Стенага рам берлә куелган язулар бар. Зур катыргы бар. Берәр Коръәннең тышы булган булырга кирәк. Әүвәл ягында: "Ля йәмәссүһү илләл-мүтәһһәруун" аяте бар. Иркенләп караганда, бу музейдән мөселманлык тарихына караган күп нәрсә табып булыр иде. +Аннан соң Сельско-хозяйственный музейгә дә бардык. Бу музей сельское хозяйство нәрсәләренең иң бай музейларыннан берсе. Монда авыл тереклегенә кирәк булган нәрсәләрнең бөтенесе - хайванат, нәбататның тулы коллекциясе бар. Хайваннарның, үсемлекләрнең ничек вөҗүдкә килүен күрсәткән фәнни тәҗрибәләр күз алдында торалар. +Иң борынгыдан алып, иң соңгы системада төзелгән иген машиналары бар. Бигрәк тә өч машина бергә кушылып ясалган, суга, җилгәрә, сортировать итә торган, ике меңнән артыграк бәһале ашлык машинасы дикъкатьне җәлеп итә. Шунда ук двигательләр, җил тегермәннәре, суга корылган һәртөрле насослар, балык күлләре, май чыгару кораллары, умартачылыкка даир нәрсәләр хисапсыздыр. Музәханәдә бер кеше экскурсантларга тиешле мәгълүмат биреп йөрде. +Моннан ары Петербургның әтрафларында йөрү башланачак. Шуңа күрә, бүген мөһимрәк җирләрне күреп бетерәсе иде дип, күп йиргә бардык. +Сельскохозяйственный музейдән соң Хайванат музеенә, Хайванат бакчасына бардык. Исемнәреннән үк билгеле булганга, әүвәлгесе, бөтен дөньядагы хайваннарның коллекциясе, соңгысы дөньядагы бөтен хайванатның һөнәрләрен күрсәтә торган җир. Алардагы хайваннарның хисабын, тәгърифен язып кына бетерә торган түгел. +Инде Петербургта атнадан артык йөреп, хәзер шәһәргә ияләшә башладык. Электәге шикелле урамнарда ялгышып, сәгатьләр буена адашып йөрүләр, утырган бер кешедән урам исеме, трамвай номеры сорап йөрүләр азайды. Петербургның иң шәп урамнарыннан булган Невский проспект, Садовая, Гороховая урамнары безнеке булып бетте. Ул тирәне бер дә ялгышмый йөри алабыз. Петербургта халык һәрвакытта кайнап тора. Яз вакытында Иделләрдә боз аккан шикелле Невский вә башка зур урамнарда халык агып тора. Ходаның язмыш көне, көннең вә төннең кай вакытында гына булса да халык һич туктамый. Әллә кая бара, әллә ни эшли, чаба да чаба. Трамвайлар тулы халык. Автомобильләр аллы-артлы халык ташыйлар. Экипажлар урам тулып чабалар. Халык күплегеннән җәяү йөрергә урын юк. Анда бәреләсең, монда бәреләсең, Ходай сакласын, бик уяу булырга кирәк. Әллә нинди һәлакәтләргә очрарга мөмкин. +Петербургта төнлә дә тереклек туктамый. Бәгъзе уездный шәһәрләрнең көндезләреннән артыграк була. Сәгать 3-4 ләргә кадәр трамвайлар йөри. Извозчиклар төн буена эшлиләр. Пайтәхетнең искедән үк атаклы якты төнендә халык һәмишә эшендә. Зыяфәтләр, мәҗлесләр, киңәшмәләр, хәтта Дума вә Шура мәҗлесләре, комиссияләре сәгать 2 ләргә кадәр дәвам итәләр. Әле сәгать 2 ләрдә кулына портфель тоткан, кара эшләпә кигән олугларны еш очратырга була. +Петербург үзенең начар һавасы, тынычсызлыгы белән туйдыра башлады. Урамнары ямьсез күренә башлады. Петербург илә Мәскәүне, әлбәттә, чагыштырып булмый. Мәскәү иске, тарихи бер шәһәр. Аның урамнары да, гомумән, тар. Петербург исә, яңа шәһәр булганга, урамнары киң вә тәртипле. Шулай да, Мәскәү дә тиз арада матур күренде. Иң яхшы урамнарында гына йөрегәнлектән, күңелле тәэсир калдырды. Мәскәү Петербургка карганда да шәбрәк бугай дия яздык. +Шуны да әйтергә кирәк, Мәскәүнең трамвайлары Петербургныкына караганда күпкә чиста, күпкә яхшырак. +Югарыда әйткәнемчә, экскурсантлар 7-8 көндә Петербургның күп җирен күрә алдылар. Гомуми урыннарның күбесен карый алдылар. Инде әтрафын карарга калды. +Петербургта "Вестник знания" идарәсе тарафыннан, гадәттә, төрле экскурсияләр ясала икән. Менә шул идарә тарафыннан беренче июньдә морской экскурсиянең игъланы таратылды. Бу экскурсиягә иштиракь итәргә өндәр өчен, махсус бер кеше безнең аудиториягә дә килде. Бу экскурсиянең программасында: 1 нче июнь - якшәмбе көн, иртән сәгать 10 да "Заря" обществосының "Утро" исемле пароходы илә Петербургтан китәргә, сәгать 12 дә Кранштадка килеп җитеп, яңа салынган Диңгез соборын вә шәһәрне карарга. 2 сәгать 30 минутта Ораниенбаумга китәргә, 3 тулганда анда булып, Ораниенбаум паркы аркылы сөт фермасына барырга, сәгать кичке 8 гә кадәр анда булып, аннары кире Петербургка кайтырга. Экскурсиянең юлбашчысы профессор Гинкиль вә берничә распорядительләр бар. +Экскурсиянең үзенә махсус вә юлда туктаганда уйнар өчен "Блю морской полк"ның духовой оркестры чакырыла. +Безнең экскурсиянең планында да Петербургтан соң Финляндия, Петергоф, Кранштадт, Царское село шәһәрләрен карау билгеләнгән иде. Бинаән галәйһи, экскурсантларның күбесе вә җитәкчеләребез аның өндәвен мәслихәт күрделәр. Билет артык кыйммәт түгел. Бөтенесе - бару-кайтуга берәр сумнан кимрәк. +1 нче июнь җитте. Ул көнне сәгать тугызларда инде безнең 128 ке шелек экскурсиябез пристаньда әзер иде. Бездән башка кешеләр дә килеп җитешкәннәр. Барысы 550 кеше морской экскурсиядә катнашалар. Невада йөри торган бер этажлы пароход халык берлән тулган, утырырга урын да юк. Якшәмбе бәйрәм, көн матур булганлыктан, һәркем яхшы киемнәрдән, шат, музыка уйный. Күңелләр әллә нишләп китә, үзеңдә дәрт сизәсең. Сәгать 10 булды. Пароход кузгалып китте. XI +Барганда һәмишә музыка уйный. Менә диңгезләрнең иң кечкенәсе булган Балтыйк диңгезе. Бөтен әтраф су. Әйтерсең кырые юк. Көн һәйбәт иде. Шуңа күрә дә диңгездә йөзү күңелле булды. Диңгездә каршы килә торган көймәләр күп. Безгә бер кечкенәрәк чит мәмләкәт көймәсе дә каршы булды. Ике сәгаттән соң Кранштадтка килеп җиттек. Анда зур пароходлар туктар өчен су эченә кертеп салынган күперләр бар икән. Без дә шунда туктадык. 550 кеше аз түгел. Пароходтан төшеп, бөтен Кранштадтны иңләп бардык. Туры Морской соборга киттек. Бу яңа, күп акча тотып эшләнгән собор. Үзенең зурлыгы, зиннәтле эшләнүе белән күп кешенең игътибарын җәлеп итә. Бары шул соборны күрер өчен генә әллә никадәр сәяхләр Кранштадтка киләләр икән. Әлбәттә мин бөтен соборны тасвир итеп тормыйм. Соборның стеналарында кара таш такталар бар. Бу такталарда диңгездә вафат булган адмирал, офицер фәләннәрнең хатирәсенә алтын илә берәр нәрсә языла икән. Шундый язулар инде бик күп. Әле язылмаганнары да байтак бар. Соборның каршысындагы мәйданда мәшһүр адмирал Макаровка ясалган памятник бар. Аны карадык. Язуларын укыдык. Шунда ук җәяү йөрер өчен чокыр аркылы салынган бик матур тимер күпер бар. +Кранштадтның паркын карадык. Бик матур икән. Соңра шәһәрнең бәгъзе җирләрен карап, пароходка юнәлдек. Экскурсия шәһәр буена таралган иде. Тиздән җыелып бетте. Озакламый пароход та, музыка тавышы берлән, Кранштадттан аерылып китте. Ораниенбаумга барабыз. Кранштадттан Ораниенбаум күренеп тора. Ярты сәгатьлек юл. Сәгать өч тулганда анда булдык. Пароходтан туры сөт фермасына киттек. Ораниенбаумның мәшһүр паркы аркылы барабыз. Иң алда оркестр, музыка уйный. Без музыка тавышына салмак кына атлыйбыз. Пристаньнан ферма 5-6 чакырым бар. Олуг группа музыка илә килгәч сизелми дә калды. Солдатларның: "Безгә иптәшләр илә музыка да булгач, җәяү йөрү бер нәрсә түгел", дигәннәренә ышандык. Ләкин көн кызу, җил дә булмаганлыктан бик тамак кипте. Экскурсантлар тизрәк килеп су эчәргә тотындылар. Сөт ала башладылар. Ләкин сөт алу бик мәшәкатьле булды. Бөтен фермада бер генә җирдә сатылганлыктан 550 кеше тиз генә алып бетерүләре мөмкин түгел. Сәгатьләр буена нәүбәт көтәргә туры килде. Башта, сөт җитәрлек, ашыкмаска кирәк, дисәләр дә, ахырдан берничә кешегә сөт җитмәде. Алар коры чәй берлән генә канәгатьләнделәр. Сөт - шешәсе 2 шәр тиен, чәй - стаканы 5 тиен. Фермада кичке сәгать 7 гә кадәр торылды. Ике мәртәбә рәсем алынды. Берсе гомум экскурсиясе группасының рәсеме, икенчесе казна экскурсиясе (без инде) группасының рәсеме. ("Вестник знания" журналында рәсемнәр дәреҗ ителер.1) +Сәгать 8 дә фермадан аерылып киттек. Пароходка урнаштык. Тагы Кранштадт аркылы кайтачак идек... +Кичкә таба җил чыккан, диңгез өсте шактый куркынычлы иде. Пароход йөзә, музыка һаман уйный. Экскурсантлар җырлыйлар, танцевать итәләр. Һәркем шатлана да, моңаеп кайгыра да. Музыка бөтен кешегә тәэсир итә, әллә кай җирләрне кузгата. Кранштандттан үткәндә, читтән генә, сугыш пароходларын күрсәттеләр. Петербургны дошманнан саклый торган крепостьларны күрсәттеләр. Бу исә су эченә ясалган сирәк-сирәк берничә атаулардан гыйбарәт. Ике атау арасына, билгеле, мина шикелле нәрсәләр куелгандыр. +Диңгездә кояш батты, без дә Петербургка кайтып җиттек. Пристаньда Петербург экскурсантлары берлән "Урра!" кычкырып аерылыштык. Көн буе җәяү бик күп йөрелгәнлектән, экскурсантлар бик арганнар. Иртәгесен сәгать 11 ләрдә генә тордык. Без юынып, чәй эчкәндә инде сәгать 1 булган иде. Экскурсантларның күбесе Петергофка киттеләр. Петергоф поезд илә ярты сәгатьлек юл. Фонтаннар кичке 7 дә генә ачыла. Шуңа күрә анда барганда да, шул кичкә таба гына барырга кирәк. +Петергофның юл өсте бик матур. Төрле урманлык, болынлыклар бар. +Шунлыктан аның һавасы да Петербургныкыннан әллә ничә өлеш артык. XII +Петергоф паркы буенча туры дворецка киттек. Вакыт соң булганга дворецка керү мөмкин булмаячагын сөйләделәр. Сәгать 5 кә кадәр билет алып калырга кирәк икән. Инде сәгать 6 нчыга киткән иде. Фонтаннарны карый башладык. Кечкенә фонтаннар ачык, суларын чәчеп утыралар. Кайсы кеше, кайсы ат сурәтендә ясалып, борыннарыннан, авызларыннан сулар чәчәләр. Дворецка каршы зур бер фонтан бар, берничә сажиннар биеклеккә күтәрелә. Андагы фонтаннарның хисабы юк; йөзләп, меңләп санала.2 Бер җирдә алтын баскыч бар. Шул баскыч тулы булып су ага.3 Без фонтаннар тирәсендә йөргәндә сәгать 7 тулды. Йә Ходай, бөтен фонтаннардан сулар атыла башлады. Ходаның кодрәтенә, адәм баласының шундый нәрсәләр эшли белүенә хәйранга каласың. Анда да фонтан югарыга су ата, монда да су әтрафка чәчелә. Кайсы бер төшләрдә зрә бер баганадан, яисә бер түбәдән яңгыр шикелле су чәчелә. Бигрәк тә зур вә тармаклы фонтан дворец каршысында булганы. Бу фонтаннарның һәммәсенең рәсемнәре сатыла. Анда бигрәк ачык күрергә мөмкин. Дворецтан ерак түгел "Летний сад" дигән матур бер бакча бар. Анда һәр көн кич ике духовой оркестр музыка уйный; берсе туктауга, икенчесе башлый. Шул тирәдә үк үсемлекләр бакчасы, пыяла-парник бакча бар. Монда һәр төрле үсемлекләр, гөлләр, чәчәкләр, җимешләр үсә. Бакчада, урман арасында матур гына йортлар бар. Бакчаның бер кырые Финский заливка килеп чыга. Анда диңгез пароходлары туктар өчен урыннар ясалган. Диңгез мәэмүрләре өчен йортлар бар. +Бакчаларда йөрдек, музыка тыңладык Иптәшләребездән берничәсе дворецка керер өчен рөхсәт алырга киткәннәр иде. Экскурсия булып ерактан килүне игътибарга алып, билгеләнгән вакыттан соң булса да, рөхсәт биргәннәр. Озакламый иптәшләребез тиешле билетларны алып килделәр. Дворецка кердек. Чынлап та падишаһ сарае, мондагы рәвешчә әйткәндә, "роскошь"ны язып кына бетерерлек түгел. Мебельләр, стеналар һәммәсе кыйммәтле ефәкләр илә капланган, кайсы бүлмәләр эченә керсәң дә үзеңне оҗмахтадыр дип белерсең. Һәр бүлмәнең махсус исеме бар. Аның өстенә падишаһ гаиләсәнең, үлгән падишаһларның үз исемнәренә махсус бүлмәләр бар. Әлхасыйль, дворецларны булганынча итеп язып бетерү мөмкин түгел бугай. Шулай, дворецны күрдек. Дөньяда да җәннәт барлыгына ышандык. Кичке сәгать 8 ләрдә Петербургка кайттык. Петергофның шәһәрен яхшылап карый алмадык. Петербург әтрафындагы шәһәрләргә поезд һәр ярты сәгать саен була икән. +Гомуми экскурсантларга Гос. думага керергә рөхсәт булды. 3 нче июньдә керделәр. Без бер 8 кеше, хосусый билетлар илә элек тә кергәнгә, бу юлы бармый калдык. Буш вакыттан файдаланып, без (рәфика илә) мәшһүр галимнәребездән Муса әфәндене зиярәт итәргә киттек. Ул өйдә иде. Безне бик хуш кабул итте. Кечкенә квартирда Муса әфәнде үзе генә тора икән. Гаилә әгъзалары Чистайга киткәннәр. Муса әфәнденең бүлмәсе квартира түгел, бәлки аның бер китапханәсе икән. Бүлмә һич җыештырылмаган. Анда кәгазь, монда китап, тегендә газеталар идәндә таралып яталар. Укырга уңай булсын өчен шулай куелганнар. Муса әфәнденең сөйләшүеннән мәүкут матбугаттан тәмаман хәбәрдар булуы аңлашыла. Хәзер дә матбага эшләре, китапларын басу илә мәшгуль икән. "Матбагамның ачылуына елдан артык вакыт үтсә дә, рәсми рөхсәт чыгуына әле 4 кенә ай", - ди. "Милләт" газетасы да шунда басыла икән. "Моннан ары язган әсәрләрем, тәртип илә, үз матбагамда басылачаклар", - ди. Шул көннәрдә генә: "Мәет якмак", "Бөек мәүзугларда уфак фикер" исемле әсәрләре басылды. Соңгысы 4 нче июньдә генә дөньяга чыкты. Безгә дә икенче көнне баруыбызда гына бирде. Муса әфәнде: "Мин хатын-кызларны бик ихтирам итәм. Бу әсәремне дә Мисыр принцессаларыннан Кадрия ханым исеменә тәшриф иттем. Менә инде дөньяга чыккач, китабымны беренче кеше, ханымга һәдия итәм" дип әһлиямне кыйммәтле әсәре илә мөшәррәф итте. Димәк, олуг бер галимебезнең кадерле бер әсәре булган "Бөек мәүзугларда уфак фикерләр" исемле әсәрен үзеннән соң иң әүвәл күрүчеләр без булдык. +Муса әфәнденең якында нәшер ителәчәк әсәрләреннән: "Зәбиха", "Әхкям гаилә мөҗәлләсе", "Коръән кәрим тәрҗемәсе" нәүбәттә тора икән. Болар һәммәсе хәзер язылып беткән. Петербургта булачак съезд хакында да бер әсәр язачак икән. Муса әфәнденең китапханәсе зур, кыйммәтле, төрле әсәрләр җыелган. Рус китаплары да күп икән. Русчадан: "Хокук" ("Право") бөтене илә бар, ди. Муса әфәнде 29 нчы рамазанда тотылачак кояшны карарга җәнүби губерналарның берәрсенә, мәсәлән, Киев, я башкасына барырга уйлыйм, ди. Бу хакта "Шура"ның соңгы номерларында аның мәкаләсе дә бар иде. Муса әфәнде илә мосахәбәләребез озын булып, мондый мөнәсәбәт илә генә язганда барын да кертеп булмаячак. Хәзергә шул кадәр илә канәгатьләнәм. XIII +Төрле олуглар илә булган мосахәбәләремне аерым мәктүпләремдә язылганлыгымнан бу урында аларны кабатламыйм. Бары тик мөселман фракциясенә баруым мөнәсәбәте илә берәр генә җөмлә язып үтәм. Фракция быел гына үзенә махсус квартир алган. Квартиры яхшы. Канецеляриясе, "Приемный" залы бар. Секретарь Лиманов әфәнде шунда тора. Аңлавымча, фракциянең матди җәһәте мәүкыйт булса да, тәэмин ителгән икән. "Милләт" газетасының идарәсе дә шунда. Фракциядә депутатларны еш очратырга була. Фәкать мондагы кешеләр, депутатлар вә башкалар үзара татарча түгел, бәлки русча сөйләшәләр. Татарча белүе ачык билгеле булганнарының да үзара, шәригатьчә әйткәндә, мөселман илә мөселманның русча сөйләшүе аз гына гаҗәбрәк тыела. Туган телгә ихтирамсызлык сизелә. Хәтта безнең шикелле мөхбирләр илән дә русчарак сөйләүне яраталар. Бу гадәт бер заман Казан яшьләре арасында да шаигъ булган бугай. Әмма хәзер исә, Казан яшьләре, галибән, чын татар телендә сөйләшәләр. +4 нче июньдә, экскурсантларның беразы Царское селога бардылар. Анда да шул паркларны, Екатерининский Дворецны, падишаһыбыз хәзрәтләренең хәзерге көндә тора торган, Александровский Дворецның тышкы тарафларын карап йөрдек. Царское селога шул көннәрдә генә Саксонский король киләчәк булганга Дворецларда әзерлек бара иде. Екатерининский Дворецта кунаклар шәрәфенә обед биреләчәк икән. Дворецларны тәгъриф кылып язу читен, шуңа күрә язмый гына үтү яхшы. Шәп тә шәп, бүтән юк. Царское селода Каприз аталган ике данә табигый күпер бар икән, берсе бик биек булып, өстенә кечкенә генә беседка ясалган. Царское село үзе дә матур җирдә, гел агачлык эчендә. Әмма Петербургка кайтканда юл өсте бигрәк матур. Мондагы дачалар җәннәт шикелле торалар. Иртәгә Петербургтан китәчәк булганыбыздан Царское селода озак тормадык, юл әзерлекләрен күрә башладык. +5 нче июньдә, экскурсантлар бары да сәгать 9 ларда вокзалда булырга тиеш вакыт җитте. Әйберләребезне берничә ломовойга төяп, үзебез трамвай илә вокзалга юнәлдек. Тагын да 3 вагон экскурсантлар өчен тәгъйин ителгән. Без шуларга урнаштык. Башта сыймас шикелле булсак та, бара торгач сыйдык. Вокзалга экскурсантларны озатырга профессор Шванников та төшкән иде. Ул безгә гомуми рәвештә һәм аерым-аерым бик күп мәгълүмат бирде. Үзенең әсәрләреннән берничәсен бүләк итте. Аерым буларак, мин вә әһлиям илә сөйләшеп, татарлар хакында сораштырды. Аларның уку эшендә нинди икәнлекләрен сорады. +Сәгать 11 тулганда, 11-12 көннәр торган Петербургтан аерылдык. Өйрәнгән җирдән китүе шактый күңелсез булды. Петербург публикасы, күбесе, безнең экскурсияне танып бетергәннәр, әледән әле сораша торалар иде. +Поездда барабыз. Артык язарлык нәрсә күренми. +Иртәгесен, 6 нчы июньдә, көндез Рыбинскида булдык. Вокзалдан туры пристаньга юнәлдек. "Русь" обществосының пароходы илә китәчәк идек. Пароходка нәрсәләрне урнаштыргач, шәһәргә чыгып йөрдек. Рыбински сату-алу эшендә атаклы шәһәр. Икмәк эшендә Петербургтан кала беренче урынны тота. Халкы йөз меңнән артык, диләр. Ләкин шәһәр артык шәп күренми. Гадәти кечкенә шәһәрләр рәвешендәрәк кенә. Мөселман контораларыннан "Борадәран Хәлфиннар" конторасы бар. +Кичке сәгать 9 да Рыбинскидан кузгалып киттек. Башта пароходның II нче классын ишгаль итмәкче идек, ләкин анда бары 32 генә урын булып, 228 кешенең сыеп бетүе мөмкин булмаганлыктан III нче классны да бөтене илә ишгаль иттек. IV нче класстан башка җиргә чит кеше алынмады. XIV +Без Волганың башын, аның кечкенә елга кебек кенә җирләрен дә күрдек. Әле Рыбински турылары да бик зур түгел. Пароходның да кечкенәләре генә йөри. +"Волга буенча сәяхәт" мәшһүр сүз. Без инде менә шул сүзгә мисдак булдык. Волга буенча сәяхәт кылабыз. Табигатьнең иң гүзәл манзараларын күздән үткәрәбез. Көн җылы, су өсте матур. Караңгылык төшеп килә. Экскурсантлар җырлыйлар. Гәҗәеп бер моңлык. Айга якын бергә йөргән иптәшләрнең аерылу вакытлары җитә. +7 нче июнь. Иртән сәгать 7 ләрдә пароход Ярославльдә булды. Үткән көн поезддан пароходка күчеп йөрү мәшәкате, аның өстенә элекке көн поездда начар йоклау сәбәпле экскурсантлар бик арыганнар иде. Шуңа күрә дә Ярославльгә күп кеше төшә алмый, йоклап калды. Шәһәрне күрә алмадылар. Мин үзем шулар җөмләсеннән идем. +Бүген көндез, сәгать 1 ләрдә Кострома шәһәренә җиттек. Пароход ике генә сәгать торачак иде. Шулай да шәһәргә менеп йөрдек. Зур урамнарны карадык. Ярмарка вакыты иде. Ярмарканы карадык. Романовлар нәселеннән беренче падишаһ Михаил Федоровичны коткарыр өчен, поляклар берлә сугышып, урман арасында үлгән, мәшһүр Иван Сусанинның памятнигын күрдек. Иң югарыда Михаил Федорович, астарак Сусанин, поляклар берлән сугышкан хәлдә төшерелгән. +Костромадан киттек. Волганың иң матур җирендә табигый күренеше берлән мәшһүр Плес шәһәренә җиттек. Плес бөтенләй урман арасында салынган бер дачный шәһәр булып, үзенә күп җирләрдән, хәтта заграницадан торырга килүчеләр бар икән. +Билгеле Плеска төшеп йөреп булмады, пароход аз торды. Байтак баргач, Кинешма шәһәренә җиттек. Тау башында утырган бу шәһәр бик зур түгел икән. Ярты гына сәгатькә менеп йөрдек. Бәгъзе урамнарын күрдек. +Бүген пароходта гомуми аш булды. Экскурсантлар барыбыз бергә җыелып ашадык. Моннан соң гел шундый аш булачак. Гомуми аш һәрвакытта хозур була. Экскурсантлар әледән әле җырлыйлар. Шулай итеп бу көнне дә үткәрдек. +8 нче июньдә, сәгать 11 ләрдә Нижнийда булдык. Монда зур бер пароходка утырачак идек. Нәрсәләрне җыештыра башладык. Пароход палубасыннан Нижнийны күрәбез. Бик уңайлы гына чыгып, зур пароходка күчендек. Экскурсантларның күбесе шәһәрне карарга менделәр. Главный домны карадык. Хәзер ремонт бара икән. Эчендә бернәрсә дә юк. Бүлмәләре һәммәсе дә буш. Без кереп, карап йөрдек. Кечерәк бер авыл кадәр бар. +Шәһәргә эскалатор (күтәреп мендерә торган машина) илә мендек. Нижний шәһәренең иң яхшы дигән урамын - Покровканы карап йөрдек. Сәгать көндезге 4 тә Нижнийдан аерылдык. Бүген экскурсантлар экскурсия ясарга иҗтиһад итүе өчен Чувил земствосының председателе Абалимов җәнабләренә тәшәккер телеграммы, адрес илә, бераз бүләк җибәрделәр. Экскурсантларга юлбашчылык итеп, юл мәшәкатьләрен йөкләп, армый-талмый хезмәт иткәннәре өчен Управа члены П.И. Сериков (Суриков), наблюдатель Петропавловский җәнабләренә тәшәккер адресы илә берничә бүләкләр тәкъдим иттеләр. Бу искесе пароходта булганга, экскурсантлар алар янына җыелып, төрле кыска-кыска җөмләләр илә рәхмәтләрен белдерделәр. +Председатель, член һәм наблюдатель өчен аерым-аерым "Многолетие"ләр җырланды. Бу вакытларда инде югарыдагыларның күзләре яшь илә тулган иде. Алар инде үзләренең: "Господа, я очень тронут ..." дип башлаган хиссиятләрен дә көчкә-көчкә генә аңлата алдылар. +Экскурсантларның да күбесе еладылар. Шундый чакларда үзеңнең яраткан кешеләреңнән аерылу нинди кыен була. Экскурсантларның яртысыннан артыгы Чабаксарда иртә белән төшәчәк булганга, күп кешеләргә бүгенге обед, гомуми аш, актык мәртәбә булачак иде. Шуңа күрә бүгенге ашлар бик хиссиятле булды. Кичкә таба, Управа члены Сериков, наблюдатель Петропавловскийлар тарафыннан экскурсантларга илтифат итү чәе эчерелде. +Экскурсия белән актык кичкә кердек. Бүген төн буе диярлек рәтләп йокламадык. Учитель, учительницалар һәммәсе җырлар җырлап, шигырьләр сөйләп чыктылар. Гаҗәеп бер моңлык. Гүя ки, бу кадәр иптәшләр бер генә ай түгел, бәлки берничә еллар бергә торганнар да, инде аерылалар. +9 нчы июньдә экскурсантлар барысы да бик иртә тордылар. Тиздән Чабаксар булачак. Анда илледән артык учитель вә учительницаларны озатабыз. Килеп җиттек. Монда пароход шактый озак торды. Безгә иптәшләрне иркенләп озатырга яхшы булды. Һәр кем үзенең танышларыннан, якыннарыннан аерыла. +"Счастьливо доехать, не забудь, пиши..." җөмләләре яңгырый. Учительницалар арасында ошбулар дәвам итә. +Пароход кузгалып китте. Ниһаять, бер чакрымга кадәр яулык болгау, бүрек селкү, хәтта шәлләр, киемнәр илә болгашулар сузылды. Озакламый "Козловка" пристаненә дә җиттек. Аннан инде экскурсия бөтенләй бетә язды. Пароход та бары Казанга төшәчәк. 10-15 кадәр экскурсовод кына калды. Монда да шул ук саубуллашу, яулык болгау фәләннәр булды. Бүген пароходта калдык. Экскурсантларга актык обед булды. Сәгать көндезге 2 дә Казанга килеп җиттек. Ләкин монда пристаньга туктаганда гына, безнең пароходта пожар булып алды. Гадәттә пожар чыкса, пароходны пристаньгә туктатмыйлар икән. Безнең пароход "Русь" обществосының "Христофор Колумб" дигән пароходы иде. Пожар куәтләнә алмады. Тиз сүндерделәр. Халык чуала башласа да, тиз тынычландылар. Зарланучы булмады. Буфетында бер бүлмәсенең түшәме генә көеп калды. Пожарны тикшерү өчен хәзер казенный пароход килеп җитте. +Казанда инде безнең экскурсия бөтенләй тәмам булды. Пристаньдә без, 10 лап кеше, актык мәртәбә саубуллаштык. Пароходта безне озатып калучылар булмады. +20 нче майда Казаннан киткән идек, 19 нчы июньдә кайтып кердек. Шул вакыт эчендә йөреп торып, дөньяның байтак җирләрен күрергә муафыйк булдык. Әлбәттә, бөтен күрелгән нәрсәләрне тәфсилләп "Экскурсия мәктүпләре"ндә язып бетереп булмады. Бик күбесе калды. Шулай да, укучыларны ялыктырмаган булса, байтак материал табылды. Укучыларның гафуларын үтенәм. +Чувил хәрбия вәзире, шул чикне саклый торган Земствосы киләсе елга да шундый экскурсияне Кырым тарафларына, йә булмаса заграницага ясаячак, диләр. Ходай күрергә насыйп итсен. +Бетте. 19 июнь, Казан. Салихҗан Урманов +ЭКСКУРСИЯ +Бер-ике сүз +Мөтәрәккый милләтләр үз балаларының тизлектә тәрәкъкыйлары өчен, кулларыннан килгән әсбабның һичберсен калдырмый кылырга тырышалар: патша сарайлары кебек мәктәп вә дәресханәләрдә икътидарлы мөгаллим вә мөгаллимәләрдән, иң соңгы системада тәртип ителгән дәрес китаплары белән укыталар. Үзләре мәктәп хозурында аталар комитеты ясап балаларының мөгаллимнәргә, мөгаллимнәрнең балаларга булган мөнәсәбәт вә мөгамәләләрен һәм балаларның дәрескә дәвам итеп-итмәүләрен, әхлак вә тәрбияләрен тикшерәләр, тиешле урында мадди вә мәгънәви ярдәмнәр күрсәтәләр. Шәкертләрнең кыш буе мәктәптә алган мәгълүматларын, җәй көне Ходайның киң дәресханәсенә чыгарып, төрле шәһәр вә мәмләкәтләргә чыгарып татбикъ кылдыралар. Мәктәптә бирелгән бик күп дәресләр вә гыйбрәтләрне табигать дәресханәсендә бирәләр. Сәяхәтләрендә күрсәтелгән вә алган мәгълүматларын башкаларга да белдерү өчен рисалә вә китаплар бастыралар. Шул рәвешле кыш буе мәктәптә, җәй табигать дәресханәсендә дәрес биреп, ватан вә милләтне сөюче, ачык фикерле, иҗтиһад вә гайрәтле, дөньяның кайсы гына почмагында булса да иҗтиһад вә гайрәтсез рәхәт юк икәнен белүче; дөньяда торырга чын мөстәхыйк адәмнәр җитештерәләр. +Шул максат белән 1911 нче елда рус укытучы вә укучылары тарафыннан Владивостоктан Япониягә ясалган экскурсиядә булдыгымнан, шунда алган мәгълүматымны "Шура" мәҗмугасында бастырырга вә киләчәк көннең аталары булачак шәкертләргә вә шул шәкертләрне тәрбия итүче мөгаллим-мөгаллимәләргә тәкъдим итәргә карар иттем. +1911 сәнәнең җәендә Владивостоктан учительләр экскурсиягә Япониягә китәчәкне газеталардан укымыш идем. Мин дә шулар илә сәяхәт итмәк булып, хәбәрләштем. Экскурсия тугрысында кирәкле мәгълүмат вә маршрутларны алдырдым. Телеграмм илә үземне экскурсантлар җөмләсенә кайд итүләрен үтендем. +Владивостокта коммерческое училищеның учителе, экскурсия организаторы господин Емельяновтан ошбу рәвештә җавап алдым: "Экскурсиягә кушылучылар күп булып, билгеләнгән санга тулса да, мөселманнар арасыннан да кеше булу мөнасиб күренгәнгә, сезне катнаштырырга карар бирдек. Тиешле рөхсәт кәгазьләреңезне алып йибәреңез. Барыбызга бер заграничный паспорт алып, 14 нче июньдә сәфәр чыгачакмыз". +Хәбәр килгәч тә мин губернатордан рөхсәт алып, 5 нче июньдә пароход илә Благовещенсктан Хабаровск аша Владивостокка сәфәр кылдым. +Сәфәр якшәмбе көн булу вә шул көнге пароход илә Благовещенсктан Хабаровск аша Владивостокка укытучылар экскурсиясе китү мөнәсәбәте илә, экскурсияче шәкертләр илә китүче учительләрнең аркадашлары вә башка озатырга җыелган халык илә бу вакытта пристань тулмыш иде. +Иртән сәгать тугызда пароход пристаньнән кузгалды. Китүче вә озатучылар саубуллашты. Пароходымыз да, видагъ ишарәсе итеп, озын бер кычкырды, халык та шәһәр вә әтрафын тамаша кыла башладылар. Ниһаять пароход шәһәрдән ераклашты; мосафирлар да төрле урыннарга таралдылар. Шул арада шәкертләренә мәгълүмат биреп торган танышларымнан учитель Шабунин янына барып күрештем вә шәкертләренә мәглүмат биргәнен тыңлап тордым. Экскурсияләре турында сораштым. Благовещенск "Сәяхләр җәмгыяте" (Общество туристов) шәкертләрне экскурсиягә йөретмәк хакында почта пароходларында мәҗанән йөртүне, поездда һәм тәнзил (скидка) ясауны таләп иткән. Хабаровск, Владивосток шәһәрләренә барганда торыр өчен фатирлар хәзерләнгән. Шәһәрнең начальный мәктәпләреннән икешәр вә городской мәктәпләреннән дүртәр - барлыгы 48 шәкерт (18e кыз бала), ике учитель, ике учительница вә "Сәяхләр җәмгыяте"ннән бер әгъза, барысы 55 адәм юлга чыкмышлар. Һәрбер мосрафны "Сәяхләр җәмгыяте" тотачак булып, бер мең биш йөз рублә тәгъйин итмеш. Бу мосафирләргә көн дә өч мәртәбә чәй, бер мәртәбә аш, ике мәртәбә берәр стакан сөт бирелә. Мөгаллимнәрдән берсе китапханә идарә кыла; һәр шәкерткә укырга китап бирә. Укып чыккан китапларны җыеп ала, һәр шәкертнең ничә китап укыганын кайд итә бара. +Мөгаллимнәрнең кушуы буенча, һәр шәкерт сәяхәт вакытында күргән нәрсәләре хакында дәфтәргә яза баралар. Дәфтәрләрен мөгаллим әфәнде карый, ялгышларын төзәтә һәм язган дәфтәрләрен аталарына күрсәтәчәк булганга, дикъкать илә язарга тиеш икәнлекләрен белдерә тора. +Бер мөгаллим берлә бер мөгаллимә урманнар, таулар, атаулар һәм үләннәр хакында шәкертләргә мәгълүмат бирәләр һәм шул турыда белгәннәрен шәкертләрдән сөйләтә баралар. +Бер мөгаллимә юл аптекасын идарә кыла: шәкертләр кәефсезләнсә яки берәр әгъзасы авыртса, тиешле дәвасын бирә; эчәргә тиеш булса - эчерә, бәйләргә тиеш булса - бәйли. +"Сәяхләр җәмгыяте"нең әгъзасы исә ашамак, эчмәк хәзерли вә башка шундый эшләр берлә мәшгуль була. +Шәкертләр унар-унар төрле бүлмәләргә бүленгән вә һәр бүлмә өчен бер башлык билгеләнгән, һәр башлык үз бүлеменә кирәк булган хезмәтләрдә булына. Мәсәлән, икмәк кисә, чәй хәзерли вә башка шундый хезмәтләрне эшли. Пароход озаграк торасы җирләрдә шәкертләрне төшереп йөртәләр, уйнаталар. Көн җылы, һава яхшы вакытларда суда юындыралар. +Чыгудан 1, 2, 3 нче көннәр шулай үтте. 4 нче көн пароход барган вакытта машиналарны, казан вә пичләрне шәкертләргә күрсәтеп, тиешле мәгълүматлар бирделәр. Шәкертләр һәркайсы бик шат; һәркайсы бар нәрсәне дикъкатьләп сораша, белергә тырышалар. Мөгаллимнәр дә иҗтиһад берлә бер дә ялыкмый мәгълүмат бирә баралар. +Мөгаллимнәрнең иҗтиһадларына, шәкертләрнең дикъкать илә һәрнәрсәне белергә тырышуларына, бөтен пароходтагы кешеләр тәхсин итте. Болар арасында йөреп, мин дә үз сәфәрем өчен байтак мәгълүмат вә хили үрнәк алдым. +Пароходымыз Хабаровскига җитү илә, шәһәр тарафыннан билгеләнгән адәмнәр экскурсантларны каршыладылар һәм билгеләнгән фатирларга (Городская Никольская школага) алып киттеләр. +Мин дә танышларым илә сәламләшеп, "Ни вакыт безнең мөселман шәкертләре дә гыйлемне мәдрәсә почмагыннан башка җирләрдә дә тәхсил итәргә мөмкин икәненә төшенеп, шулай, башкалар кеби табигатьтән дәрес алып йөрерләр икән?.." - диеп уйлый-уйлый номерга юнәлдем. Хабаровск шәһәре +Хабаровск Амур суының уң ягында Уссури суының мәнсабында 480 гарзый шимали илә 1520 туле шәркыйда 1858 нче елның 31 нче маенда граф Муравьев-Амурский тарафыннан тәэссис кылынган бер шәһәрдер. +Хабаровск хәзерге көндә Приморский областенең мәркәзе Приамурский генерал-губернаторының резиденциясе - тора торган җиредер. +Шәһәр янәшә рәвештә Амур нәһеренә чыккан Артеллирийский, Средний, Военный исемнәрендә биек таулар өстенә бина ителгән. Средний тавының Амурга чыккан очындагы шәһәр бакчасының биек бер йиренә, бөтен Амурны Русиягә илхак Хабаровск шәһәрен тәэсис итүче Муравьев-Амурскийга чуеннан һәйкәл (памятник) ясалган. Таулар өстенә бина улынган зур-зур хөкүмәт йортлары, зур магазиннар, шәһәр бакчасы, Муравьев-Амурский һәйкәле шәһәргә хосусый голувиять биреп торалар. Кичен электрик лампалары илә яктыртылган вакытларда манзара бигрәк матурлана. Юлчылар да пароход туктау илә, бу манзараны якыннан күрергә тырышып, ашыга-ашыга бакчага юнәләләр. +Хабаровскта 55 мең кадәр нөфүс булып, рус, яһүд, поляк, татар, кытай, корея һәм японнардан гыйбарәттер. Боларга башка шәһәр вә әтрафка кирәк кадәр гаскәр һәм бар. Шәһәрдә уку йортлары +Монда урта мәктәпләрдән ир вә кызлар гимназияләре, реальный училище, кадетский корпус, железнодорожный технический училищелар бар. Болардан башка хосусый гимназияләр, ремесленный, торговый мәктәпләр дә бар. +Көндәлек өч газета чыга. Биш җирдә китапханә бар. Шәһәрдә җәмгыятьләр +Монда бик күп җәмгыяте хәйрияләр бар. Иң мәшһүрләре "Укучыларга ярдәм җәмгыяте" (Бу җәмгыять һәр ел йөзләп шәкерткә укуларын дәвам иттерергә ярдәм иткәне өстенә бик күп шәкертләргә кием-салым һәм уку әсбаплары илә дә ярдәм итәдер), "Ольгинский детский приют" (Дарел ятим), "Богодельный дом" (Дарел гаҗизин), фәкыйрьләр өчен кунак өйләре, фәкыйрьләр ашханәсе, суга батучыларны коткару җәмгыяте, балаларның тән сәламәтлекләре өчен тырышучы, мәхбүс вә мөһаҗирләрне хәтта хайваннарны химая җәмгыятьләре бар. Болардан башка кичке курслар булып, һәркайсы ихтыярый садәкалар, вәгазь вә лекцияләр, театр вә әдәбият акшамнары аркылы җыелган акчалар илә идарә ителәләр. (Шәһәр тарафыннан идарә ителгән җәмгыяте хәйрияләр болардан башкадыр). +Хабаровскта Русия императорына мәнсуб җәгърафия җәмгыятенең бик бай музәханәсе бар. Һәр чәршәмбе вә якшәмбе көннәрдә сәгать 12 дән 3 кәчә музәханә ачык була. Музәханә өч катлы таш бина булып, Әксаи шәрыкта мәгыйшәт иткән кавемнәрнең, мәсәлән, кытай, япон, корея, чукча вә башкаларның бик иске вә надир әсәрләре илә тулган. +Музәханәдә Уссури нәһере буенда таш дәверендә тереклек иткән халыкларның таштан ясалган сугыш кораллары, мәгыйшәт кирәкләре, зур мәгъбүдләре һәм бар. +Музәханә асаре гатиканың күплеге илә бу тарафта беренче диярлек булса да, Кытай, Корея, Япон халыкларының җиһазлары, өст киемнәре, сугыш кораллары тәртипсез рәвештә идән уртасында өелеп ята. Берсен икенчесеннән аеруы авыр. Өстенә куелган изахәтләре нәкыс йә бер дә юк. Аяк астында тапталып яткан нәрсәләргә "кулыңыз илә тимәңез" диеп язулары да урынсыз күренә. Һәм кая карама анда "Баш киемнәреңезне салыңыз! " диеп язылган кәгазьләр ябыштырылуы идарәнең башка эш берлә мәшгульлекләрен күрсәтеп тора. Музәханәнең каталогы юклыгы да зур кимчелек. Шәһәрнең тиҗарәте +Хабаровск пароходлар йөрергә бик уңайлы булган Амур, Сунгари, Уссури нәһерләре өстендә булып, тимер юл илә Владивостокка, Маньчжурия тимер юлы илә Руссиянең бөек шәһәрләренә тоташдыкыннан бик җайлы һәм Амур, Приамурский областьләренең сәүдә мәркәзедер. +Шөһәр һәм областьның зуррак сәүдәсе Амур нәһерендә балыкчылык, агач сәүдәсе, пушнина эше, алтын, көмеш чыгару, аучылык һәм игенчелектер. +Амурның бәһале собольләре, алтын вә көмешләре дөньяның һәр җирендә таралдыгы кеби аның хисапсыз балыклары илә әтраф тук булганы өстенә һәр якка таралып тормактадыр. +Хисапсыз байлык учагы булган бу Примоский областьта мөселман мәхәлләләре юктыр. Шәһәрләрдә йорт илә торучылар да аз. Чөнки мөселманнар, немец вә малакан һәм хахоллар кеби игенлек, мал асрарлык җирләрдә урынлашып кала белмиләр. Хәтта яхшы гына сату итеп, йорт-җир биләп торганнары да туган җирләре, кодакодачалары исләренә төшә дә сатуларын туктатып, йорт-җирләрен юк бәягә сатып китәләр. +Областьта исә мөселманнар күбрәк. Прииска, завод, фабрикаларда кара эш эшләп, тапканнарын бетереп, алдагы көннәрен уйламый җәһаләт вә рәзиләт эчендә яшиләр. Бу мөселманнарның күбрәге буйдак булуы, әтрафта рәсми мөселман мәхәллә вә җәмгыятьләре булмавы бу бичараларны каралык вә наданлыкның соңына җиткезеп, татарлыкларын белдерә торган иң актык галәмәтләре булган ана теленнән дә ераклаштыра башлаган. +Болар, гомумән диярлек, Сахалин атасыннан рус авылларына чыгып, керәшен исемнәре белән язылганнар. Араларында солдат хезмәтен тутырып кайтмый калучылар да бар. Кәсеп өчен эчке Руссиядән килүчеләр дә бар. Бу таркау халыкның арасында гаилә сахиблары һәм булса да, имам вә метрика булмаганга, гаилә эшләре тәмам чуалчык вә үзләре генә теләгәнчә башсыз, тәртипсез йөрмәктәдер. Хабаровск мөселманнары +Хабаровскта өч йөзгә якын мөселман булып, ломовойлык, хәммаллык, сәүдәгәрлек илә мәшгульләрдер. Йорт илә торучылары аз булып, күбрәге фатирларда торалар. Сәүдәгәрләрдән төрле мал илә сәүдә итүче, Урманчиев фирмасы мәшһүр булып, конфет, прәнек берлә эш итүче Исхак Мамин, аракы вә спирт склады тотучы Гыйззәтуллин әфәнделәр бар. Болардан башка приискаларга төрле мал вә спирт илтеп сәүдә итүчеләр дә бар. +Областьның урман, Магаданның хисапсыз байлыкларыннан мөселманнар бик аз файдаланалар. Шулай да пушнина сәүдәсе әле мөселманнар кулындарак тора. +Хабаровск мөселманнарының дини эшләре дә бик таркау. Мәхәллә корып, оешып тору областьта булмаган кеби шәһәрдә һәм юктыр. Өч-дүрт еллар мөкаддәм башка әтраф мөселманнарыннан күреп, болар да шәһәрнең урта бер йирендә урын алып, бик гүзәл ике катлы мәсҗед салганнар иде. Мәсҗеднең аскы катына китапханә ачканнар иде. Ләкин бу берлек җебе тиз өзелеп, мәсҗеткә йөрми башладыклары кеби китапханәләре дә вәйран булды. Хәзер анда бер данә дә китап калмаган. +Шәһәрдә военный мулладан башка, халык тарафыннан вакытлы куелган янә бер муллалары һәм шундый гүзәл мәсҗедләре була торып, җомга намазына да килмәүләрен берничек тә аңлата алмадым. +Бу күңелсез эшнең сәбәбен халыктан соралса, алар муллаларга, муллалардан соралса, халыкка япсарып, һәр ике тараф судан пакъ, сөттән ак булып, тыныч кына гомер итәләр. +Муллалар белән халыкның болай ихтиляфлары күптән башланып, хәзер инде иттифакка килүне еракка саный башлаганнар. Әгәр дә мәктәп ачмак, мөгаллим алмак вә рәсми сурәттә мәхәллә мулласы алмак тугрысында сүз кузгатсаң: "Яхшы булыр иде дә бит, белмим безнең халыктан андый эшләр булырмы икән?" - диеп шөбһә илә җавап бирәләр. +Халыкның болай ихтиляфларына төрле җенестән оешкан, береккән булуларыннан башка, шәһәрдә рәсми мәхәллә булмау сәбәпле булырыннан башка, мәсҗеднең халык исемендә булмайча, Габдулла Виргазов әфәнде исемендә булуының да беркадәр тәэсире беленәдер. Алла насыйп итсен дә, боларга алда торып мәхәлләне тәртипкә салырлык адәмнәр бирсен вә бар адәмнәрнең күңеленә шуны салсын. Иттифак берлә эш күргәндә мәсҗед, мәхәллә карарлык халык барлыгы мәгълүм. Бу тараф мөселманнары үз көннәрен үзләре карамадыклары кеби, Духовное собраниенең дә бу тарафларга күзе җитми. Югарыда сөйләгәнемчә, гаилә эшләре тәртипсез улдыгы кеби, вафатларны дәфен итү хакында да тәртипсезлекләр чыгып тора. Мәзкүр шәһәрдә марҗа берлән торучы мөселман миллионеры Мифтахетддин әфәнде вафат булып, христиан каберлегенә вә христиан гадәте буенча дәфен ителүгә берничә еллар үтеп китсә дә, аның хакында ни халык тарафыннан, ни Духовное собрание тарафыннан бер эш тә күрелмәгән. Мондый вакыйгалар бер генә түгел, бәлки һәрвакыт булып тора. Хода кушып, Духовный собраниямез казыйлардан берәрсен бу тарафка йөртеп, мөселманнар хәленнән мәгълүмат алса, яки берәр муллага әмер итеп, мәгълүмат җыйдырса һәм шунда иң кирәкле чараларны күрсә, бу тараф мөселманнарына дин исламия зур хезмәт итәр иде. Владивосток шәһәренә сәфәр +Хабаровскийдан Владивостокка "Уссури" тимер юлы илә 321 чак рым булып, почта поездлары илә көн ярымда җиттек. Бу юлның почта составында ашханә вә буфет булуы, юлның ике тарафында авыллар булмаенча таш вә бәгъзеләре агачтан берәр, икешәр катлы озын казармаларның күп булуы һәм станция вә разъездларда солдат вә офицерларның кайнашып торулары, вагоннарның кытайлар, солдатлар, хатыннар өчен аерым булулары вә һәркаюсының үз вагоннарына утыртылуы, поездның акрынрак йөрүе бу юлны башка юллардан аера, бу тарафны чит бер мәмләкәт кебек күрсәтәдер. +Бу юл, Уфа губернасында башкорт сахралары кеби, урман вә болыннардан гыйбарәт булган тигез гүзәл сахралар уртасыннан уза. Юл буенда авыллар аз. Соңгы елларда гына эчке Русиядән хахоллар килеп киң сахраларга вә хисапсыз байлыкларга хуҗа була башлаганнар. Һәм дә хөкүмәт хезмәтендә булган адәмнәргә теләгән урыннан йөзәр дисәтинә кадәр җир кистереп алырга хаклары бар дип игълан иткәч, байтак кына адәм шуннан йир кистереп алып, утыра башлаганнар. Ләкин мөселманнардан бу җәннәт кеби җирләргә хуҗа булырга теләп җир алучылар ишетелми. Хөкүмәт хезмәтендә булганнарның да башка милләт кеби җир кистерүләре беленми. Шулай да зуррак станцияләрдә шактый мөселман войскалары күренә. +Ошбу нарат урманнарының, киң сахраларның уртасыннан ялтырап аккан матур елгаларны үтеп, 12 нче июньдә Русия мәмләкәтенең чиге - Бәхре мохит кәбиридә иң беренче порты, сәяхәт вә тиҗарәт җәһәтләреннән иң мөһим урыны булган Владивосток шәһәренә килеп җиттек. Владивосток +Владивосток Муравьев-Амурский шибһе җәзирәсенең җәнүб очына "Золотой Рог" ("Алтын мөгез") бухтасының буена, биек тауларның итәгенә 430 гарзый шимали илә 1320 туле шәркыйдә 1870 елда тәэсис ителә башлаган шәһәр. +Владивосток элекке заманнарда Бәхре мохит кәбиридә военный порт булып, тиҗарәт җәһәтеннән әһәмияте аз булган. Ләкин Порт-Артур лиманы Русиягә илхак ителгәч Владивосток тиҗарәт порты игълан ителә. Шул көннән бирле һәр милләт һәртөрле мал илә сәүдә итә башлаганлыктан, аз заман эчендә тиҗарәт җәһәтеннән иң яхшы шәһәрләр җөмләсенә керә. Хәзер бу шәһәр военный вә тиҗарәт порты булып, Бәхре мохитта беренчедер. +Кыш көннәрендә бозлар катса да, бозваткыч пароходлар булу сәбәпле, кышын туктаусыз һәр мәмләкәт пароходлары килеп китмәктәдерләр. +Шәһәрнең бер тарафы "Алтын мөгез" бухтасы булып, бухтада пароход вә корабларның күплеге вә кичләрдәге күктәге хисапсыз йолдызлар кеби, бухтада меңәрләгән утларның ялтырап күренүләре, икенче тарафы биек таулар илә чолганып, таулар башыннан крепость пушкаларының шәһәр өстеннән авызлары белән диңгезгә каратып төзелеп торулары шәһәрне гүзәл вә дәһшәтле итеп күрсәтә. +Шәһәрнең иң гүзәл җире "Светланский" урам булып, озынлыгы алты чакрым булган бухта кавәс (җәя) рәвешендә төзелмеш. Хөкүмәт йортлары, зур-зур магазиннар ошбу урамда булганга, һәрвакыт төрле милләт вә мәмләкәт халкы илә тулыдыр. +Шәһәрнең сәүдәсе элек елларда читләр кулында булып, соңгы елларда рус фирмалары да читләргә рәкаиб итә башлаган. Бу, табигый, Порт франка ябулуының да күп тәэсире барлыгы беленә. +Владивостокта җитмеш мең кадәр халык булып, шәһәр вә шәһәргә караган таулар вә аталарда гаскәр күп. Шәһәр халкының иң күбе руслардыр. Кытай, корея, япон, яһүд, татар вә башка милләтләр дә бар. Кытайлар - сәүдәгәрлек; японнар - прачка, сагыйчылык, парикмахерлык; корейлар - иң пычрак хезмәтләрдән: чүп түгү, пристаньда вә шәһәр урамнарында аркалары илә йөк ташу эшләре илә мәшгуль булалар. Уку йортлары +Гимназия вә реальныйлардан башка Восточный институт бар. Монда япон, корея, монгол, маньчжур һәм инглиз телләре тәгълим ителәдер. Китапханә вә кыйраәтханә һәм җәмгыяте хәйрияләре бар. +Шәһәрдә мөселманнар аз булып, бәгъзеләре талчукта сату итә, вә бәгъзеләре айлап ялланып эшли. Йорт биләүчеләре магазиннарда сату итүчеләре юк. +Сибирнең төрле шәһәрләре вә станцияләренең, төрле мәмләкәтләрдән төрле халык кайтып торган вә төрле мәмләкәтләр илә алыш-биреш иткән Владивосток шәһәрендә магазиннары булмау, вә яки булып та тиз заманда ябылулары, гыйлем вә һөнәрле немец вә японнар арасында татарларның мәгълүб икәнлеген вә шуның өчен дә татарлар халыкның садә вә простой җирен эзләргә мәҗбүр икәнлекләрен күрсәтә. Фәкать бу сәнәдә Акчурин фамилияле бер мөселман яхшы ит кибете ачып сату итә һәм гаскәр өчен ит биреп, ярыйсы гына эш кыла башлаган. Габдрахман Әюпов намында бер адәм Светланский урамда китап кибете ачып, рус китаплары илә сату итә. Укырга да биреп тора. Шул эше илә беркадәр мал табудан башка, халык арасында гыйлем таралуга да сәбәп була. Үзе дә һәрвакыт уку өстендә булганга гыйлем вә фикерен арттыра. +Гадбрахман әфәнде яшь, дәртле һәм гыйлемгә һәвәсле бер адәм. Гыйльми җәмгыятьләрдә әгъзалык итә һәм җыелышларыннан һич калмый йөри икән. Әгәр дә шәһәрдә мөселманнар күбрәк булса иде, шөһбәсез, Габдрахман әфәнде мөселман китаплары да сатып, кардәшләре арасында гыйлем таратырга хезмәт итәр иде. +Владивостокта мөселманнар аз булганга күрә җәмгыятьләре, мәсҗед вә мәдрәсәләре юк. Шул сәбәпле мәхәллә имамы да юк. Ләкин шәһәрдә вә әтрафында мөселманнардан солдат күп булу сәбәпле 1909 нчы сәнә солдатлар өчен военный мулла булып Җәгъфәр әфәнде Баһаветдинов тәгъйин ителгән вә шул көннән бирле гаскәр вә шәһәр халкының дини хезмәтләрен үти. Хәзер шәһәрдә бер мәсҗед салдыру турында иҗтиһад итә. Гариза биреп шәһәр думасыннан мәсҗедкә бушлай урын бирүләрен сораган. Гаскәр өчен дә мәсҗед кирәк булганга, тиешле кешеләргә ярдәм сорап мөрәҗәгать иткән. Мелла Җәгъфәр әфәнденең бу хезмәтләрен почтаханә мөдире Польша мөселманы Юныс әфәнде Радицкий һәм уртаклаша. Юныс әфәнде Русия мәмләкәтенең иң ниһаясе булган Владивосток таулары өстендә мөселман мәхәлләсе булуны вә мәсҗеднең нечкә вә озын манарасыннан азан ишетүне чын күңеле белән тели. +Әгәр була калса, айлык җалуниясеннән бер кадәресен мәчет өчен аера барачагын сөйли. +Юныс әфәнде әүлад сахибе булып, бу сәнә гимназия тәмам иткән зур улы Ильяс әфәндене Томски дарелфөнүненә күндерә. Икенче улын вә ике кызын Владивосток гимназиясендә тәрбияли. Болардан башка кечкенә балалары булганга, татарларның ибтидаи мәктәп ачуларын вә үз балаларының татар балалары арасында татар теле укуларын вә татарча дин кагыйдәләре белдерүне арзу итә . Үзенең татар телен белмәгәненә бик борчыла. Вакыйган Юныс әфәнде Коръән вә намаз догаларын яхшы укыган кеби, татар теле илә язылган китап вә рисаләләрне дә укый. Ләкин тел белмәү сәбәпле эчтәлеген аңламый. Гарәп хәрефе вә рус теле илә әткәсе язып калдырган "Бинаэ ислам" ("Ислам дине нигезләре") рисаләсен һәрвакыт укый вә күбесен күңелдән белә. Гыйбадәтләрне рисаләдә язылган рәвешчә бик ихлас илә укый. Рисалә бик озын булып, карз, ваҗиб, харам вә башка гамәлләрне бәйан кылганы өстенә һәрбер гыйбадәтне бик тәфсил илә бәян иткән. Язу тәртибе болай: "В день следует читать пять салятов. Сперва саляту утро. Саляту утро четыре рәкәгать. Сначала нужно читать два рәкәгать суннат, а потом два рәкәгать фарыз...". Бу рисаләне күргәч, Польша мөселманнары татар телен белсәләр иде, гарәп хәрефе илә русча язып интекмәсләр иде, дип күңелгә килде. Сәфәр хәзерлеге вә сәфәр көне +13 июнь сәгать 10 да экскурсантлар җәмгыяте булганга күрә, тәгъй ин кылынган сәгатьтә Комерческое училище залы экскурсантлар һәм тыңларга килүчеләр илә тулган иде. Мин дә залга кереп, танышларым берлә сәламләшеп, тиешле урынга утырдым. Җәмгыять ачылды. Түбәндәге эшләр мөзакәрә кылынды: +1) Организатор Емельянов әфәнде экскурсиягә язылучы туксан адәм булса да, төрле сәбәпләр аркасында бәгъзеләренә рөхсәт ителмәгәнлекне, барысы 79 адәм калдырылганлыкны вә шуларны берничә группага бүлеп, берәр башлык сайлауны сөйләде. Байтак мөзакәрә соңында, халык бер-берсе илә танышмастан элек башлык сайлау вә группага бүлү муафыйк булмаячагын мөляхәзә кыйлды. Бу эш пароходка калдырылды. +2) Экскурсантларның барысы өчен бер заграничный паспорт мосрафы уларак һәр кемнән 55 әр тиен акча җыелды. +3) Экскурсантларга каралган программа укылды вә шул программа буенча хәрәкәт итмәк тиеш идеге сөйләнде. Программа - башлыклар сүзен тыңларга, үз группаңнан аерылып йөрмәскә, һич кемнең милли хисенә тукынмаска (тимәскә). Япониядә йөреп, Владивостокка кайтырга мосраф өчен шәкертләрдән иллешәр, олылардан туксанышар сум җыелган акча йитмәслек булса, кирәк кадәр җыешмак кеби маддәләрдән гыйбарәт иде. +Экскурсантлар тарафыннан программага ризалык күрсәтелде. Һәр кемгә программадан бер нөсхә һәм номерлы экскурсия билетлары бирелде. Тагын эре итеп билет номеры язылган икешәр кәгазь бирелеп, бу кәгазьләрне багажларга ябыштырмак тиеш икәнлеге аңлатылды. +4) Япониядә июнь-июль айларында яңгыр һәм эсселек булганга, юка яңгыр киемнәре алырга тәкъдим ителде. Японнарда һәр йортка кергәндә тышкы аяк киемнәрен салмак гадәт булганга, тиз салына торган башмаклар алырга тәүсыя ителде. Алган кием-салымнар ике төргәктән артык булмаска тиеш иде. Япон пароходларында, япон мөсафирханәләрендә ятак нәрсәләре әзер булганга күрә мендәр, одеал кеби ятак нәрсәләре хаҗәт түгел икәне белдерелде. +5) Японнар вә аларның мөсафирләрне ничек каршы алулары хакында мәгълүмат бирелде вә япон хөкүмәте сәяхләрне хуш кабул итәчәген вә ярдәмдә булачагын Владивостоктагы консулы аркылы игълям иткәнлек белдерелде. +6) Японнар сәяхләрнең һәр хәрәкәт вә фигыльләренә бик дикъкать иткәнлектән, сәяхләр үзләрен ничек йөртү кирәклеге хакында киңәшләр бирелде вә ундүртенче июньдә сәгать унбердә пароходта булырга кушылды. +14 нче июнь иртән сәгать унда, тиешле кадәр кием вә укырга кирәк кадәр китаплардан булган багажымны ике төргәк итеп төрдем. Икесенә дә билетым номеры булган 64 нче номерлы кәгазьләрне ябыштырдым вә җыенып пароход туктаган "Коммерческий" пристаньга төштем. Япониянең "Осака сиб Асияи кайши" пароход ширкәтенең "Хазан мару" исемендәге пароходы Япон вә рус флаглары илә зиннәтләнеп бик мәһабәт рәвештә сәяхләрне көтеп тормакта иде. Озатырга тәгъйин кыйлынган военный музыка, пароход янында бик дәрт берлә уйный. Сәяхләр дә һәр тарафтан пароходка ашыга, сәяхләрне озатучылар күбәйгәннән күбәя иде. Һәркем үз якыннары илә ниндидер бер шатлык эчендә кычкырып-кычкырып сөйләштеләр. Музыка да безне сүздән туктатырга теләгән кеби шәбәйгәннән шәбәя иде. Владивостокта торучы японнарның бәгъзеләре командирга, бәгъз еләре хадимнәргә хатлар биреп, кычкырып-кычкырып сөйлиләр вә нинди дә булса берәр йомыш кушалар кебек иде. Без бер ни дә аңламый аларның хәрәкәтләренә күз салып тора идек. +Сәгать 12 булды. Пароход бөтен шәһәр халкына бик күп адәмнәрнең угыл вә кызларын (сәяхләрне) үзенә әманәт алып, ничә чакрымнар диңгез илә Япониягә китәчәген белдерәсе килгән кеби, озынозын өч мәртәбә свисток биргәч, пристаньдагы оркестрның бер өлеше җир өстендә калып, икенчесе сәяхләрне озатырга тәгъйин кылынган вә һәркемгә утырып барырга рөхсәт ителгән "Баһадир" пароходына йирләште. Һәр ике оркестр уйный, пароход кузгала. Халык видагълаша һәм "Ура!" кычкыра башлады. Шул "Ура!" вә музыка тавышлары арасында мәһабәт пароходның өстеннән ак яулык вә шапкаларны болгап "Прощайте! Досвидания!" тавышлары илә Владивостоктан аерылдык. +Озатучы "Баһадир" пароходы өстендә минем дә танышларым бар иде. Алар безнең "Хазан мару" илә кушылып бер саҗин булсын калмаенча бара. Музыка уйный, халык туктаусыз "Ура!" вә прощальный тавышларны яңгырата иде. Аларга каршы сәяхләр дә шапка вә яулыкларын селки, музыка бәгъзе рус көен уйнаганда һәр ике пароход халкы туктаусыз "Ура!" кычкыралар иде. Шул рәвештә ике сәгать кадәр баргач "Баһадир" пароходы ахыргы видагълашу свистогы бирде. Вә аңа каршы "Хазан мару"да калын вә мәһабәт тавыш илә диңгезне яңгыратты. Музыка вә "Ура!" тавышлары илә ике пароход аерылышты. "Баһадир" Владивостокка "Хазан мару" ачык диңгезгә юл тотты. +Сәяхләрдән шәкертләр өченче, мөгаллимнәр вә мәгаллимәләр икенче класста урнашып хозур гына барганда безгә зур вә мәһабәт күренгән "Хазан мару"ны ачык диңгездә йомычка урынына хисап иткән дулкын каршылады. Диңгездә йөрергә гадәтләнмәгән сәяхләр, хатын-кызлар тәмам хәлсезләнде. Һәркем үз урынына ятты. Доктордан ярдәм сорарга керештеләр. Доктор да һәркемгә тиешле дәвасын бирә башлады. Аш вә чәй вакытлары җитте. Сәяхләр звонок илә чакырылды. Ләкин элек ашаганнарын да коса башлаган сәяхләр берсе дә яңадан ашарга теләмәде вә шул рәвештә төн үткәрделәр. +Унбишенче июньгә каршы дулкын басылды. Диңгез өсте тыптын булды. Кояш чыкты. Төн йокламый газапта үткәргәнгә, нурлы кояшның чыгуына вә диңгез өстенең тынлыгына карамый берәр стакан кофе эчеп ятып, ял итәргә доктор тарафыннан тәкъдим ителде. +Бераз истирахәт итеп, чәй эчкәннән соң, пароход өстендә Җәмгыять вә мөзакәрә булачагы игълан ителгәнгә күрә, барымыз да пароход өстенә чыктык. Хәл сорашып үткән төннең мәшәкате вә газабы бераз сөйләнгәч, сәяхләрне группаларга бүлү, башлыклар сайлау мәсьәләсе мәйданга куелды. Байтак сөйләшкәч, укучы кызлар, укучы ирләр, мөгаллимәләр вә мөгаллимнәр группасы исеме илә дүрткә бүлендек вә һәр группага берәр башлык сайланды. Укучы кызлар гимназиядән булып, барысы 17; укучы ирләр гимназия вә реальный училищелардан булып, барысы 20 шәкерт иде. +Мөгалимәләрнең күбрәге ибтидаи мәктәп вә бер кадәресе гимназия укытучылары булып, барысы 18; мөгаллимнәр группасы гимназия, реальный, ибтидаи мәктәп мөгаллимнәреннән гыйбарәт булып, барысы 19 адәм икәне мәгълүм булды. Болар эчендә Владивостокта "Әл-лисанәт шәркыя" мәктәбеннән, Петербург гали технический вә художественный мәктәпләреннән берәр студент. Владивосток әтарафындагы аталарның коменданты һәм бар иде. Мөгаллимнәр группасында Петербург гали кызлар мәктәбеннән дүрт курсистка, Никольско-Уссурийски шәһәреннән бер хатын доктор да бар иде. Дин вә милләт җәһәтеннән барысы да рус вә провославный булып, мөселманнардан мин генә идем. Бу сәяхләрнең алтысы Петербургтан, берсе Благовещескидан, бишесе Хабаровскидан, унысы Никольско-Уссурийскидан булып, калганнары Владивосток вә әтрафыннан иде. +Сәяхләрне группаларга бүлү тәмамлангач, һәркайсына берничәшәр дистә, электән әзерләнеп куелган, бер ягына Владивостокның берәр мәктәп яки берәр гыйбрәтле урын рәсеме төшерелгән вә икенче ягына японча, инглизчә русча уларак "Русиядән Япониягә икенче мәртәбә мөгаллим вә шәкертләр экскурсиясенең ядкәре" дип язылган вә имза итәрлек ачык урын калдырылган визитный карточкалар өләшенде. Японнарда таныш түгел, кеше илә очрашканда визитный карточка алышу гадәте бик таралганга, карточкалар алышкан заманда шул ядкәрне бирергә әйтелде. +Соңра 1909 елгы экскурсиянең организаторы гимназия мөгаллиме Александров әфәнде Япониянең йире, хөкүмәте, халкы, дәрәҗәи тәрәкъкыйлары хакында мәгълүмат бирде. 1909 елда экскурсия заманында япон шәкертләре сәяхләрне һәр урында рус гимны җырлап каршы алганнарын вә русларның япон гимнын белмәенчә мәхҗүб улдыкларын вә бу сәфәрдә ничек тә япон гимнын белмәк тиеш икәнен сөйләде. Шуңа күрә япон гимнын өйрәнергә карар бирелде. Ләкин үз арамыздан белүче булмаганга күрә пароход командиры Самигаи әфәндедән нотага алдырды вә шул ноталардан нөсхәләр алынып, таратылды. +Александров җәнәбләре сүзенең ахырында: "Японнар надан адәмнәрдән көлеп, һәрвакыт газетага язалар. 1909 елгы экскурсиямезне дә япон гимнын белмәгәнлекләре өчен көлеп газеталарга язганнар иде. Бу икенче сәфәрдә шулай яздырмаска вә ничек булса да, Суругага йиткәнче тырышып, гимны җырларлык булырга кирәк", диде. Соңрак: "Ну, господа, поем!" дигән тавышлар ишетелә башлады. Самигаи әфәнде тарафыннан нота илә язылган гимны бик калын тавышлар илә тырышып өйрәнә башладык. +16 нчы июньдә иртән сәгать 8 дә Владивостокка дүрт йөз илле чакрым булган Япониянең Суруга шәһәренә җиттек. Пароход пристаньга йөз сажин кадәр йитмәенчә якорь салды. Япониянең Суруга шәһәрендә бер көн +Пароходымыз туктау илә пристаньдагы кечкенә катерлар илә Европача киенгән японнар пароходымызга килеп керделәр, сәламләделәр. Сәяхләрне каршы алыр өчен йибәрелгән адәмнәр икәнлекләрен әйтеп үзләрен тәкъдим иттеләр. +Бу каршы алучылардан берсе Токиодан "Рус-япон җәмгыяте"ннән Макану әфәнде вә шул җәмгыять тарафыннан җибәрелгән мөтәҗимнәр һәм чит телләр укыта торган институт студентлары Нагасуа, Накаяма вә Икида әфәнделәр. Токиодан тимер юллар идарәсеннән әгъза Ямагучи вә Киюту дарелфөнүннәреннән вәкил Наита әфәнде иде. Болардан башка үз ихтыярлары илә каршыларга килгән студентлар, газета мөхбирләре һәм Суруга шәһәренең полицмейстры, шәһәр башлыгы, шәһәр мөгаллимнәре, Суругада чыга торган "Синбунша" газетасының мөхәррирләре дә бар иде. Газета мөхәррире Наиту әфәнде идарә тарафыннан сәяхләргә турне открыткалары тәкъдим итте. +"Рус вә япон җәмгыяте" әгъзасы Матану әфәнде сәяхләрнең күкрәкләренә инглизчә "Хуш килдеңез" гыйбарәсе язылган кызыл бантиклар кадады. +Таможня мәэмүрләре сәяхләрне тентеп мәшәкатьләмәячәкне сөйләде. Каршы килгән японнар арасында Суругадагы рус консулханәсеннән бер мәэмүр дә бар иде. Консулханәдә йомышларыңыз булса рәхим итеңез дип тәүсыя итте.1 +Багажларымыз пароходтан туры тимер юлга җибәреләчәк булганга, аларны пароходта калдырып, үземез катерлар илә пристаньга чыктык. Фотографчылар төрле яктан рәсемнәремезне алдылар. +Каршыларга җыелган һәртөрле халык вә шәкертләрнең "Ура!" вә "Банзай!" тавышлары илә, Суруганың тар урамнары вә урам уртасыннан челтерәп аккан кечкенә елгалары буйлап шәһәрнең зур бер ибтидаи мәктәбенә бардык. Һәр төрле картина вә хисапсыз гөл вә чәчәкләр илә зиннәтләнгән зур залына утырып истирахәт иттек. Шул арада берәр стакан чәй дә төрле фрукталар тәкъдим ителде. Өстәлдә шәкертләр тарафыннан эшләнгән кул эшләре, һәр төрле хайван, урман, тау вә чәчәк рәсемнәре куелган. Аларны карадык. +Соңра шәһәр башлыгы вә мәктәп мөдире бер-бер артлы көрсигә чыгып, рус телендә сәяхләрне Япониягә килү илә тәбрик иттеләр. Вә һәр сәнә шулай сәяхләр килүне вә шул рәвешле ике мәмләкәт халкының дустлашуларын теләүләрен белдерделәр. Боларга җавап итеп безнең организатор Емельянов та кыска бер нотык сөйләде. +Мәктәптә дәрес вакыты булганга, шәкертләр сыйныфта, мөгаллимнәр дәрес бирү илә мәшгуль иделәр. Һәр сыйныфны карап үттек. Ләкин дәрес бирү японча булганга, дәрестән бер нәрсә дә аңламадык. Фәкать мөгаллим вә мөгаллимәләрнең кыланышларын вә мәктәпнең эчке тәртипләрен күрү илә канәгатьләндек. +Безнең иң кызыккан вә иң яратып караган нәрсәмез дүрт-биш яшьлек балаларның зур бер залда солдат уены уйнаулары булды. Шул кадәр кечкенә балалар һич аермасыз, солдатлар кеби мөгаллимнәренең командасына дикъкать итеп, камил җиддият илә башкаралар иде. Моңа бөтен сәяхләр дә гаҗәпләнеп карады. +Мәктәпне караганнан соң Суруганың иң мөкәммәл ресторанында шәһәр думасы тарафыннан сәяхләргә аш биреләчәге игълан ителгәнгә, барымыз да ресторанга киттек. +Ресторан шәһәрне икегә аерган вә ташлар арасында гөрләп аккан су кырыенда, Япониягә махсус һәртөрле агач вә чәчәкләр уртасында шәрык ысулында бер бина иде. +Ресторанга барып керүемез илә, шәһәрнең берничә йөз кадәр гимназисткалары рус гимнын җырлап "Ура!" кычкырдылар, каршы алдылар вә һәркайсы махсус ясалган букетларын күкрәкләремезгә кададылар. Без гимназисткаларга экскурсия ядкәре булган карточкаларны һәдия иттек. Гимназисткаларның рус гимнын җырлауларына каршы пароход командиры Самигаи әфәндедән өйрәнеп алган япон гимнын җырладык вә "Банзай!" кычкырдык. Дөрест, безнең җырлау, япон гимназисткаларының пионинага кушылып җырлауларына караганда төссез вә тәртипсез булса да, бурычымызны өстемездән төшердек. Япон гимнын бәгъзеләремез хата язып, хата укыдыкларыннан тәртипсезлек чыккан кеби, япон нотасы илә пианинода уйнарлык кешемез булмаганга, япон гимназисткаларыннан сорарга мәҗбүр булуымыз да зур кимчелек булды. Ләкин шулай да 1909 нчы елдагы кеби газеталарга көлеп язылудан котылдык. +Соңра Япон гимназисткалары, безнең соравымызга күрә, япон гимнын матур вә нечкә тавышлары илә җырладылар. Тавышлары матур вә тәэсирле булды. +Мәҗлестә һәр ике тарафтан русча нотыклар сөйләнде. Ике мәмләкәт халкының дустлашулары вә хөкүмәтләренең берләшүләрен теләү белдерелде. +Мәҗлестән соң ресторан илә станция арасы байтак ерак булганга, юлда шәһәрне тамаша кыла бардык. Саруга шәһәре +Саруга япон мәмләкәтенең гарбендә, Япон диңгезендә сәүдә җәһәтеннән бик әһәмиятле урында булып, Япониянең бер гүзәл портыдыр. Тимер юл илә бөек шәһәрләргә тоташа. Һәм һәркөн Русия, Корея вә Кытай мәмләкәтләренә сәүдә пароходлары китеп, килеп тора. Үзе бик матур манзаралы, рухлы бер шәһәр. +Станциягә барып бераз тору илә тәгъйин кылынган вакытта состав бирелде. Безнең өчен өченче класстан ике вагон тәхсыйс кылынган икән, шуларга урнаштык. Багажлар өченче вагонга урнаштырылды. +Кузгалып китәр вакыт җитте. Кондуктор сәгатьне карап, машинистка кул селтәде. Паровоз бер свисток бирде дә кузгалып китте. Суруга шәһәренең мөгаллим вә шәкертләре, газета мөхбирләре вә полицеймистры "Ура!" кычкырып озаттылар. Нагоя аша Токио шәһәренә сәфәр иттек. Япония тимер юллары +Япония тимер юллары Русия юлларына караганда таррак, мәмләкәтләре таулык булганга, күтәрмә юл, казылган урыннар һәм күперләре күбрәк. +Вокзаллары күбрәк таштан булып, бик тәмиз . Вокзалдан платформага тимер юл билеты алган адәмнәр генә чыгарылганга платформада тыгызлык булмый. +Юллар күп урыннарда янәшә булып, вагоннары озынрак һәм бездәгедән тәбәнәгрәкләр. Вагоннарда урыннар утырып йөрергә генә ясалганлыктан багаҗлар аерым вагоннарга урнаштырыла. Мендәр вә одеал кеби нәрсәләр дә йөртелми. +Вагоннар бик тәмиз булып, өченче классларында да утыра торган эскәмияләре киез өстеннән плюш илә өртелмештер. +Паровозлар соңгы системада булып, сәгатькә 50-55 чакрым тизлектә йөриләр. Вагоннар да бер-ике минуттан артык тормыйлар. +Япон вокзалларында поездның килү-китү вакытын белдерә торган звонок бирү гадәте юк. Һәр эш минут вә секунд хисабы илә йөри. Һәркем үзенә тиешле вакытны белә. Шул вакытка әзер тора. Билгеләнгән минут бетүгә, кондуктор машиначыга кузгалу ишарәсе итеп кул селкә. Шул вакыт поезд кычкырып кузгалып китә. Анда поезд кузгалыр өчен өчәр мәртәбә звонок бирүләр, китәр өчен икешәр мәртәбә кычкыртулар юк. Шулай да пассажирлар буфетларда калмыйлар. Боларны күргәч, гыйлем вә тәрбия, аеклык вә җитезлекләрне күңел үлчи башлый да, бармакны тешләп уйга калырга мәҗбүр буласың. +Япониядә поездлар вокзалда озак туктап тормаганга, вокзалларда буфетлар юк. Буфетлар вагоннарда. Түбән халык өчен ашамакэчмәк нәрсәләрен икмәк, сөт, чәй кеби нәрсәләрне вокзалларда йөртеп саталар. Бәһаләре бездәгегә нисбәттә гаять очсыз. Мәсәлән, гади пачкадан ясалган чәйнек илә ике стакан чәй һәм чашкасы берлектә өч "син" (ягъни өч тиеннән кимрәк була). Бу чәйнек вә чашка мал хисап ителмәгәнлектән, эчкәч тәрәзәдән ташлана барыла. +15 нче июнь туктаусыз яңгыр яуганга, бәгъзе урыннарга зарар китерерлек дәрәҗәдә сулар ташыды. 16 нчы июньдә көн аяз булып, һава гаять эсселәнде, җирдән пар күтәрелде. Япониянең бу эссе һавасына өйрәнмәгән без сәяхләрне тирләтте, хәлсезләндерде. Тын алырга авыр була башлады. +Ногая шәһәренә тукутап бер дүрт сәгать истирахәт итәргә мәҗбүриять туды. Япониядә игенчелек +Суругадан Токиога бара торган тимер юл Японияне аркылы кисеп чыкканга юлда игенлек, болынлык, урманлык җирләрне күрергә тугры килде. Һаваның ратыблы, эссе булуы безнең өчен бик күңелле булмаса да, японнар өчен ул бик матлуб икән: шуның өчен яңгыр туктауга һәркайсы шатлана-шатлана бакча вә дөге басуларына таралып эшләренә керешәләр. +Тимер юлның ике ягы да каен, нарат, усак вә имән кеби агачлардан башка җәнүбкә махсус бамбук, пальма, сәрви, лавр һәм тут агачлары илә капланган. Ямь-яшел күренгән биек таулар вә тау итәкләре кечкенә бүлемнәргә бүленгән. Һәр бүлемгә балчык өеп ызан әйләндерелгән. Ызан өстләренә дә төрле җимеш агачлары утыртып басулар ясалган. Японнар шул басуларында тезгә кадәр суга кереп куллары илә рәт-рәт итеп дөге утырталар. Бәгъзеләре тимер казыгычлар илә җирне йомшарта. Япониядә яңгырлар булса да, алар аның илә генә канәгатьләнмичә, басуларны сугара торган арыкны җырып басуга су тутыралар. Бакчачылары да шулай төрлечә сугаралар. Өстләренә җилән киеп, тастымал илә билен буган, ялан аяклы сары японнарның бакчачылык вә игенчелек эшләрендә гаять тырыш булып, бер сажин җирдән әллә никадәр ашлык вә җимеш алулары хәлдә, шулар кебек үк кием-салымга мөтәгассыйб Уфа губерниясе башкортларын күз алдына китереп карасаң хәйранга каласың. +Йөзәр дисәтинә җирләре булган башкортларның бер сабанга алтышар ат җигеп тә җирне йомшарта алмаулары вә шул сәбәптән ашлыктан элек чүп чыгып, ашлыкның тиешенчә үсә алмавы, әтрафлары су илә чолганган булса да, су илә сугару ысулын белмәгәнлектән, игеннәре корылык сәбәпле тишелми дә калуы вә шул сәбәпле ешеш ачлык бәлаләре килеп чыгуы башкортларның наданлык вә ялкаулыкларыннан килгән бер нәрсә икәнен белеп, йөргән җиреңдә тәәссеф вә кайгың артканнан арта бара. +Шул басуларны вә җәннәт мисалында булган урман вә тагларны үтеп 17 нче июньдә иртән сәгать сигездә Япониянең пайтәхете булган Токио шәһәренә җиттек. Токио +Токио вокзалына килү илә рус консулханәсеннән мәэмүрләр, Токиода укучы рус студентлары, "Рус-япон җәмгыяте"нең рәис могыйны вә берничә әгъзалары, чит телләр укыла торган институт директоры, рус теле шөгъбәсеннән студентлар, полиция мәэмүрләре, газета мөхбирләре вә башка бик күп халык каршы алдылар. Көн бик яңгырлы булганга, билгеләнгән мосафирханәгә китмәенчә вокзал янында бер ресторанга кереп, бераз истирахәт иттек. Ләкин яңгыр һаман басылмаганга вә басылу ихтималы да булмаганлыктан ресторан ишек төбенә джин рикша (кешеләрне тартып йөртә торган ике күчәрле арба)лар китереп, укучы кызлар рус миссиясенә, мөгаллим-мөгаллимәләр вә укучы ирләр "Марита гүан" исемендәге япон мөсафирханәсенә барып урнаштык. +Токио шәһәре. Бу шәһәр әүвәлдә шигуннар резеденциясе булып, 1869 нчы елдан бирле бөтен Япониянең пайтәхетедер. Халкы ике миллионнан артыграк санала. Токиодан пароход илә мәмләкәтнең һәр тарафына вә чит мәмләкәтләргә китмәк мөмкин булып, башка зурырак шәһәрләре Токиога тимер юллар илә тоташтырылган. +Токио бакча вә дачалар илә ихата кылынган. Эчендә зур-зур парклар, падишаһ сарайлары, хөкүмәт йортлары, чит мәмләкәтләрнең консулханәләре, Будда гыйбадәтханәләре, зур магазиннар вә фабрикалар булуы шәһәргә аеруча зиннәт вә голувиять бирә. Урамнары тар, ләкин бик тәмизләр. +Шәһәрнең зуррак урамнарының һәммәсендә трамвайлар туктаусыз йөреп торалар. Шәһәрне берничәгә бүлгән каналларда да пароходлар кеше вә йөк ташып торалар. Болардан башка автомобиль вә велосипедларда йөрү бик гомумиләшкән. Моның өстенә шәһәрдә ике көпчәкле арбага ат урынына кеше җигеп йөртә торган утыз мең кадәр изозчик бар. (Моңар, корума яки джин-рикша диләр.) +Телефон вә электрик илә файдалану киң таралган, телефон илә шәһәрнең һәр тарафы тоташкан. Япониядә идарәи мәмләкәт +Япониядә бик иске заманнан бирле идарәи мәмләкәт мөстәкыйль булып, падишаһларын "Микадо" дип исемлиләр иде. Уникенче гасыр ахырларына таба идарәи мөстәкыйлә феодализм рәвешенә кереп, башлыкларына шигун (сёгун) дип исем бирмешләр. Бу вакытларда микадода сәмави куәт барлыгын танысалар да мәмләкәт илә идарә кылу шигуннар кулында булмыш. Бу тәртип 1868 елгача дәвам иткән. Микадо һәр никадәр шигуннар өстендә хаким мотлак исемендә йөртелсә дә, бу хөкем бары тик кәгазьдә генә булып, чынлыкта микадо иске пайтәхет Киото шәһәрендә, мәхбүс рәвешендә ятмыш вә шул мәхбүслектән чыгып, мөстәкыйль идарә кылу хакында һәрвакыт шигуннар илә микадо арасында сугышлар булмыштыр. Уналтынчы гасыр ахырларында идарә анархистлыкка әйләнеп, шигун нәселеннән булган адәмнәр дә хөкүмәт башына утырган. Шулар җөмләсеннән генерал Токугава булып, моның нәселе 1603 тән 1868 елгача падишаһлык сөрмештер. Шул вакытта чит мәмләкәт халыкларына Япониядә тиҗарәт (алыш-биреш) тыела. Бу тыюлыкны бетермәк өчен 1853 елда Америка хөкүмәте генерал Перри тәхет командасында флот күндермеш. Бу вакыйга тәэсире илә төрле тарафта башсызлык кузгалып, халык илә шигуннар арасында зур ихтиляфлар булып кичмеш. Микадо шул ихтиляфлардан файдаланып шигуннарны бетерергә идарәи мөстәкыйләне кайтарырга ирешкән. +Моннан соң чит мәмләкәт халыкларына да Япониядә сәүдә итәргә рөхсәт ителеп, мәмләкәт идарәсендә булган искелекләрне бетерергә, Аурупа тәртибе кертергә карар итеп, шул юлда эшләргә керешкәннәр. +1889 нчы елда идарәи мәшрута саясендә аз бер вакытта бөек хөкүмәтләр җөмләсенә кергән. Хәзер Япон милләтенең хокукы һичбер урында аяк астына салдыртмаслык дәрәҗәгә килгән. +Токиода мосафирханәләр +Без берничә көн кунак булган мосафирханәмез Токио шәһәренең тимер юл урамында иде. Ханәмез электрик илә яктыртыла. Телефон илә шәһәрнең һәр тарафына кушылган, трамвай юлының өстендә япон ысулында бамбук агачыннан баганалар утыртып, түбәсе ябылган. Сте на һәм бүлмәләре майлы кәгазьне агач рамнарга ябыштырып ясаган. Яктылык килер өчен беркадәр урынга кәгазь уртасына пыяла беркетелгән вә кәгазь ширмалар илә теләгән кадәр бүлмәләргә, кирәкмәсә барысын сүтеп алырга мөмкин булган рәвештә бина ителгән иде. Стеналарына төрле картиналар, рисуноклар куелган. Идәнн әр енә камыштан үреп ясалган паласлар җәелгән. Паласларны пычратмас өчен аяк киемнәрен салып, ишек төбендә калдырырга ясалган. +Без Азиянең мәдәни бер мәмләкәтендә булганымыздан, аларның гадәтләренә иярергә мәҗбүр булдык. Мосафирханәдә вакыт өстемезгә кимано (япон җиләне) киеп, билләремезне бәйләп йөри башладык. Идәнгә аяк бөкләп утырып ашыймыз һәм идәндә үк ятып йоклыймыз. Тәкәллеф-фәлән бетте, һәммәмез Азияле булдык. Бер-беремезгә японча эндәшә һәм җавап кайтарыша башладык. +Мосафирханәнең ишек алдында бик яхшы күле, күлендә һәр төрле балыклары вә күлнең әтрафында һәр төрле йимеш агачлары, чәчәкләр һәм күлнең бер очында югарыга су агып тора торган сонгый чишмәсе - фонтан бар иде. +Токиога килгән көнне көндез мосафирханәдә истирахәт иттек. Бакчасында йөрдек, күлдәге балыкларны тамаша кылдык һәм япон газета вә журналларындагы рәсемнәремезне карап үткәрдек. Бу рәсемнәр, тимер юл вокзалында Суругадан киткәндә төшерелгәннәр, бәгъзеләре тимер юлда барганда художниклар тарафыннан төрле халәттә чагымызда ясалганнары да, үземез Ногаяга истирахәткә төшкән заманымыз да Токиога йибәрелгәннәр. Газета вә журналда шул арада бастырып та өлгергәннәр иде. +Бигрәк тә газетеларда "Япон гимнын командирдан өйрәнүемезне" Суругада мәктәп залында рәсемнәр төшергән дәфтәрләрнең берничәсен шәкертләремезнең кыстырып китүләрен вә шуларны Суруга ресторанында аш вакытында артымыздан килеп алуларын укыгыч, кәефләремез китте. Үземездән үземез курка башладык. Алардагы дикъкатьчелеккә вә һәрнәрсәгә игътибар илә карап, тәнкыйть иләгеннән сөзеп чыгаруларына хәйран калдык. Шул көн үзара җыелыш ясап, мөмкин кадәр игътибар илә йөрергә дип сөйләштек. Һәм дә моннан соң куелган мартшрут илә йөриячәгемез белдерелде. Ләкин рус-япон сугышында руслардан алынган сугыш кораллары саклана тораган "Военный музей"ны карамаска карар бирдек. +Кич сәгать 8дә "Сүюкин" отелендә "Рус-япон җәмгыяте" тарафыннан сәяхләр шәрәфенә банкет булды. Банкетта Токиода рус илчесе һәм сәфарәтханә мәэмүрләре, чит телләр укытыла торган институтның рус теле мөгаллиме һәм японнардан мәзкүр җәмгыятьнең рәисе һәм ярдәмчесе вә башка әгъзалары Токио шәһәреннең башлыгы вә бер кадәр профессорлар һәм башка күп халык килгән иде. +Рәис әфәнде сәяхләрне Япониягә килүләре илә тәбрик итте. Һәр ел шулай сәяхләрнең килүләрен японнарның теләгәнен белдерде. Шулай аралашу илә ике мәмләкәтнең якынлашуы мөмкин булуы һәм тиҗарәт эшенең алга китүе, хөкүмәтләрнең дустлашуларына сәбәп булачагын бәян итте. +Рус-япон җәмгыятенең сәяхләргә мөмкин кадәр ярдәмдә булачакларын, Япония туфрагында булган вакытта тәрҗеманнар бирәчәкләрен вә һәр көн өчен җәмгыять тарафыннан маршрут төзеп, шуның буенча сәяхләрне йөртү өчен җәмгыять тарафыннан әгъзалар билгеләнгәнен сөйләде. Сәяхләрнең вә рус милләте вә рус падишаһының саулыгын теләп сүзен тәмам итте. +Рәиснең нотыгына каршы бездән экскурсия мөдире Емель янов Рус-япон җәмгыятенең ярдәм вәгъдә итүенә рәхмәт әйтте. Бу җәмгыять ярдәме аркасында Япония туфрагында рәхәт йөреп, күп мәгълүмат алачагымызга өмитемез камил икәнен белдерде. Ике милләтнең дуслыгы, халкының сәламәт булуын теләде. +Нотыклар тәмам булгач, отельнең иң зур вә зиннәтле залында аш бирелде. Аш вакытында ике милләтнең саулыгына һәр ике тарафтан тостлар күтәрелде. "Ура!", "Банзай!" кычкырылды. +Аш тәмамында япон музыкасы япон вә рус милли көйләрен уйнады. Японнар күңел ачкач, уеннар (развлечение) башладылар. Банкет кичке сәгать 12 дә тәмам булып, мосафирханәгә кайттык. Беренче маршрут (Токиода) 18 нче июньдә махсус маршрут: парк вә Императорский музей, художественная школа һәм консерваторияләрне карау. +18 июнь сәгать 9 да тәрҗеманнар илә Паркка киттек. Парк эчендә булган буддачыларның зур храмнарын (гыйбадәтханәләрен) шигуннар мокабәрәсен, һәйкәл вә ядкәрләрне, Императорский музей, консерватория, художественная школа, гомуми китапханә вә кыйраәтханә, Академия наукларын карап йөрдек. +Парк. Манзарасының гүзәллеге, һәр төрле агачларның күплеге илә Токионың беренче бакчаларыннан санала. Үзе бик зур булып, берничә чакрым озынлыгында, паркта биеклеге 3-4 сажин, калынлыгы 4-5 вершок чия агачлары, биеклеге 7-8 сажин, калынлыгы 20-25 вершок мәңәр еллык нарат агачлары вә җәнүбкә махсус пальма, лавр һәм сәрви агачлары бардыр. Бу парктагы күп агачлар җәй буена хуш исле чәчәк атып торганда, Токионың кибар гаиләләреннән башлап, иң түбәннәренә кадәр шунда ял итәргә чыгалар, шунда йөриләр икән. +Паркның урта бер җирендә, төрле урында фонтаннары булган, "Шинабазу" исемендә бер күл булып, август аенда чәчәк чыгарып тора торган лотос агачы илә капланмыштыр. Бу күлнең бер тарафында зур мәйдан булып, бәйрәм көннәрендә музыка, төрле уеннар һәм велосипед ярышларын шунда ясарга дип билгеләнгән. +Паркта һәйкәл вә ядкәрләр. Паркка керү илә иң элек 1673 елда феодализмны җимерү вә идарәи мәшрута алу өчен булган ихтилялда шәһит булган адәмнәр хөрмәтенә таштан ясалган ядкәргә күз төшә. Бу ядкәр үзенең тарихы вә сәяси әһәмияте илә японнар каршында бик хөрмәтле саналып, паркка кергән һәрбер япон һәйкәл өстенә баһадирларны хөрмәтләп язылган язуларны укыйлар. +Зур аллея илә бераз баргач, буддистларның "Даибуцу" исемендә булган мәгъбүдләренең һәйкәле бар. Бу һәйкәл утырган рәвештә 21,5 фут биеклектә. 1660 нчы елда бронзадан коелган икән. Бу һәйкәл японнарның иске заманнарда ук кою эшендә маһир икәнлекләрен исбат итеп торадыр. +Паркның иң гүзәл бер урынында дүрт тарафыннан килгән аллеяләрнең кушылган җирендә җәмәгать хадиме Сайго һәйкәле тора. Бу һәйкәл дә таш өстенә бронзадан, япон милли киемендә вә яраткан эте, чылбыры илә, кулында булган хәлдә, коелмыштыр. Ташында Сайгоның хезмәтләре язылып, "Япония халкының иң баһадиры" диелмештер. +Паркның икенче капкасы якынында шигуннар мокабәрәсе булып Токугава нәселеннән 4, 5, 8, 11 вә 13 нче шигуннар дәфен улынмышлардыр. Бу мокабәрә һәрвакыт бикле булып, моҗавиренә беркадәр чәйлек бирелсә, һәр йирне күрергә мөмкин. Һәр шигун өстенә бронзадан гаять матур ядкәрләр куелган. Без дә кеше башына унар тиен биреп, мокабәрәне вә мокабәрә өстендә булган гыйбадәтханәләрне 1867 елда гомуми ихтиляль заманында угрылар тарафыннан таланган урыннарын карадык. +Императорский музей. Бу музей ике катлы бик зур таш бина булып, җәй көннәрендә иртә сәгать сигездән кичке бишкә кадәр, кыш көннәрендә сәгать тугыздан кичке дүрткә кадәр һәр көн ачык була. Дүшәмбе көнне (атналык дини бәйрәм булу сәбәпле) 16 нчы декабрьдән 4 нче гыйнваргача (Яңа ел бәйрәме булу мөнәсәбәте илә) ябык була. +Музейның эче гаять тәртипле булып, асаре гатикага бик бай. Тарихка мөнәсәбәтле нәрсәләр арасында койрыклары 12,5 фут озынлыгындагы әтәчләр караучыларның диккатен җәлеп иткән кеби, Магадан шогъбәсендәге күктән төшкән өч данә кара ташлар да, Кәгъбә шәрифкә беркетелгән "Хәҗәрел әсвад"ны искә төшерәдер. Һөнәр вә санаигъка даир нәрсәләр арасында иске вә хәзерге һәр төрле фарфор посудалар, вазалар вә кимия тарикынча эшләнгән нәрсәләр, һәр төрле караб модельләре һәм башкалар хисапсыз күп. +Асаре гатика шөгъбәсендә кулъязма китаплар карта вә картиналар, таш дәверендә таштан ясалган кораллар, ике мең ел мөкаддәм ясалган бакыр кыңгырау һәм сугыш киеме вә кораллары, Кытай, Корея, Австралия һәм Һиндстан халыкларының киемнәре вә мәгыйшәтләренә даир нәрсәләре тулып ята. +Болардан башка феодализм заманындагы микадога махсус киемнәр, тәхет вә тәхеткә махсус зиннәтләр, санаигы нәфисә өлкәсендәге художественный эшләр, ефәктән вә алтыннан тукып эшләнгән портфельләр, сумкалар; өй җиһазлары, музыка вә уен кораллары - һәркайсы японнарның санаигы нәфисә вә музыкада бик күп алга киткәнлекләрен күрсәтеп тора. +Гыйбәдәт вакытында, кунак вакытында, аш вә никях вакытында кия торган киемнәр караучыларның аерым дикъкатен җәлеп итте. +Музей, гомумән, бик мөкәммәл. Музей директорының вә тәрҗемәчеләрнең аңлатуларыннан мәмнүн булып, музәханәдән ч ыктык. +Художественный школага киттек. Школаның әүвәлге бинасы шул көннәрдә генә янып китү сәбәпле, күп нәрсәләр янган, ватылган икән. Хәзерге бинасының кечкенәлеге вә бернәрсәсенең дә тәртипкә салынмаганы күренә. Аннан чыгып, консерваторияне карарга киттек. +Консерватория (гали музыка школасы). Бу школа ике катлы гүзәл таш бина булып, концерт өчен мөкәммәл залы, истирахәт өчен кунак бүлмәләре бар. Консерватория инспекторы һәр бүлмә вә сыйныфны күрсәтеп йөрде. Соңра сәяхләр шәрәфенә концерт вә танца ясалды. Концертка шунда укучы ир вә кызлар катнашты. +Аларның соравы буенча безнең тарафтан да концерт бирелде. Рус сәяхләренең концерт вә танцасы, күреп-ишетеп өйрәнгәнгәме, безнең күңелгә ятышлырак вә мөкәммәлрәк чыккандай булды. +Концерт соңында кунак бүлмәсендә чәй бирелде. Икенче маршрут (Токиода) 19 нчы июнь. "Мисия" кәлисәсендә гыйбадәт. Кәлисәне, школа вә семинарияләрне карау. "Мисия"дә аш. Хайванат бакчасын карау. Зур урам берлә барып "Мицукяси" магазинында чәй эчү. +19 нчы июньдә иртә сәгать 10 да кәлисәдә молебен булачагыннан аркадашларның күбрәге кәлисәгә киттеләр. Без, студентлар илә берничә кеше мөсафирханәдә калып, молебен бетүгә генә бардык. Без барганда кәлисә эчендә епископ Николайны уртага утыртып рәсем чыгарталар иде. Молебен һәм рәсем чыгарту тәмам булгач, кәлисәне вә шуңа табигъ булган биналардан школа вә семинарияне карарга таралдык. +Кәлисә. Токионың казаматы кыйсемендә "Суругадай" урамында яхшы ук калку бер урында тора. Бу кәлисә 1891 нче елда Москва байлары тарафыннан бина кылынган. Хәдимнәренә квартирлары, школа һәм семинарияләре вә пансионнары илә зур квартал ишгаль итә. Эч тарафыннан зиннәтлелеге, бинасының зурлыгы илә Токионың зур биналарыннан хисап ителерлек. Ләкин тышкы тарафы күгәреп, каралып, таш араларына мүк кеби яшел нәрсәләр үсеп торуы, күп заманнан бирле ремонтсыз (тәгъмирсез) торганлыгын күрсәтә вә Истанбул мәсҗедләрен искә төшерә. +Токионың манзарасын күрү өчен кәлисәнең башнясына мендек. Кәлисә үзе дә калку урында булып колокольнясы да биек булдыгыннан, Токионы кәлисә әтрафына җыйган кеби күрсәтә. Токио бөтенләй бакчалар уртасында булып, агач арасыннан башнялар вә хөкүмәт йортларының түбәләре генә күренеп тора. +Кәлисәнең хәдимнәре. Беренче епископ Николай булып японча мөкәммәл белә вә бер кадәр инглизчә дә сөйли ала. Япон теленә гыйбадәт китаплары тәрҗемә кылуы илә үзен японнарга яхшы таныткан. Эшендә сәбатлы бер карт булып, 1861 нче елдан Токиода кәлисә хезмәтенә тәгъйин ителгән. Хәзерендә архиепископ (епископлар башлыгы) гонваны илә Япониядә бөтен православие кәлисәләрен идарә кыладыр. +Калганнары исә кәлисә хозурындагы семинариядә икмаль тәхсил иткән вә рус лисанын яхшы белә торган япон православный попларыдыр. Болар озын вә сирәк сакаллары, кара вә куе сачлары илә папапслар киемендә йөреп, кыяфәтләре илә руханилыкны саклыйлар. Гыйбадәт вә вәгазьләрен рус вә япон телендә иҗра итәләр. +Кәлисәне караганнан соң кәлисә хозурындагы ирләр вә кызлар мәктәпләрен вә семинарияне карап йөрдек. Семинариядә дәрес рус вә япон телендә бирелә. Рус вә инглиз телләре фән уларак тәгълим ителәләр. +Соңрак аш биреләчәк залга чыктык. Епископ Николай сәяхләрнең сәламәт йөреп Русиягә сәламәт кайтулары өчен дога кылды. Аштан элек укыла торган догаларны гомум өчен укыды. +Мөдир әфәнде дә епископның сәяхләрне хуш кабул итүенә вә сәяхләр шәрәфенә аш бирүенә тәшәккер бәян итте. +Епископ Николайның Япониядә кәлисә хезмәтенә тәгъйин кыйлынуына тиздән илле ел тулачагыннан, мөдир әфәнде, шатлык илә шул хезмәтенең юбилеен күреп үткәрүне, янә күп еллар сәламәт булып православиенең интишар итүен теләде. Аш бирелде. Аштан соң хайванат бакчасына киттек. Тәгъйин кылынган адәмнәр хайваннарны һәм тиешле урында изахат биреп йөрделәр. Бакчада шимальгә вә җәнүбкә махсус һәртөрле хайваннар булган кеби Япониянең үзенә генә махсус кошлар да бик күп. +Мәшһүр хайванат бакчаларын күргән вә гыйльме хайванаттан мәгъ лүматлары булган аркадашларымның сүзенә күрә, кошлар шөгъ бә се бик бай булса да, башка бүлекләр артык мактарлык түгел икән. +Хайванат бакчасының истирахәт урыннарында берәр стакан чәй эчкәннән соң Токионың иң гүзәл урамнарыннан булган "Гинза" урамы илә иң бай вә иң зиннәтле "Мицукяси" магазинына юнәлдек. +Берничә чакрым озынлыгында вә ике ягы магазиннар төзелгән бу урамны карар өчен җәяү бардык. +Токионың бу зур "Гинза" урамында Япон вә Аурупа малларының һәр төрлеләре илә тулы бөек магазиннар хисапсыз булып, трамвай вә төрле рикшалар кайнап тормакталар. Урамда агач башмаклы җәяүле японнарның күплегеннән ерып йөргесез иде. Без дә шул адәм дәрьясын ерып бара-бара "Мицукяси" магазинына җиттек. Чакырылып барган кунаклар булганга, хуш кабул иттеләр. Чәйханәсенә кертеп чәй вә фрукталар илә кунак иттеләр. Төрле открыткалар һәм берәр данә веер (җилпәзә) һәдия кылдылар. Чәй эчкәч, магазин хуҗасы, хөрмәтле кунаклар килүенә бик шат булганын вә мондый шатлыкның магазиннары тарихында бик сирәк тугры килгәнен, вә шундый зур шатлыкны бу тыгыз магазинда үткәрергә туры килүен сөйләп, икенче елга тәмам булачак икенче магазиннарының фасадын күрсәтте. Шуның тәмамы соңында Русиядән килгән экскурсантларны шунда кунак итәчәген белдерде. +Чәй вә нотыклардан соң магазинны карарга таралдык. +Магазин таштан өч катлы бина булып, эчендә япон, кытай вә аурупа малларыннан һәртөрле нәрсәләр бар. Мөштәриләргә истирахәт өчен магазин эчендә чәйханә, кыйраәтханәләр вә юыныр өчен ванналар, парихмахерлар, уйнап истирахәт итәр өчен гимнастика корылмалары бар. Болар һәрберсе аерым бүлмәләрдә булып, чәй эчү һәм парикмахерлык өчен беркадәр түләү алынса да, башкалары бушлай. Бары тик мөштәри җәлеп итәр өчен ясалган нәрсәләр. Моннан башка да Япониядә мөштәри җәлеп итәр өчен ясалган тозаклар бик күп булып, "талон" ысулы бик шаигъдыр. Бу ысул шуннан гыйбарәт: магазиннан әйбер алган адәмгә акча түләгәнлеккә кассдан билет бирелә. Шул билетны икенче кассага күрсәтеп, һәр билетка берәр җирәбә алына. Җирәбәнең ким бәһасе дүрт тиен, күбе бер мең сум тәгъйин кылынган була. Шул җирәбә шул магазинда акча урынына кабул ителә. +Сәяхләрне магазинга кунакка чакырулары үзе дә бер сәүдәгәрлек булып, шул сылтау илә байтак кына нәрсә саттылар. Без дә үзара "японнар бик хәйләкәрләр" дигән сүзләрне тәкърарладык. Магазинда приказчикларның күбрәге япон булып, бер кадәресе немецлар. Приказчиклар гаять тәрбияле вә мөштәригә илтифатлылар. Үз эшләрендә мәгълүматлылар. +Магазинның хуҗасы, Япония гадәтенчә, аркаларында вә ике җиңнәрендә фамильный герб сугылган киң җилән вә агач башмак кигән хәлдә тәкәллефсез генә мөштәри вә приказчикларның хәрәкәтләренә күз салып йөри. +Магазинны караган вә хаҗәт нәрсәләрне алганнан соң урамга, магазин алдына чыгып, хуҗа илә бәрабәр утырып рәсем чыгарттык. Соңра трамвай илә мөсафирханәмезгә кайттык. Өченче маршрут (Токиода) Нәбатат бакчасын (Ботанический сад) карау. Шул бакчада чит телләр укыла торган институт һәм гали тиҗарәт мәктәбе тарафыннан сәяхләр шәрифенә берелгән ашка хазыйр булу. Русско-японский рыбо-промышленный обществоның чакыруы илә Императорский театрга бару. +20 нче июнь иртә сәгать 10 да нәбатат бакчасын карарга юлландык. Бакчаның директоры каршы алды һәм бакча хакында изахат бирер өчен адәмнәр билгеләде. Без төркем-төркем булып, тәрҗеманнар һәм билгеләнгән кешеләремез илә бакчаны карарга таралдык. +Нәбатат бакчасы. Бу бакча Токионың "Кяйши кява" кыйсемендә (Токио 16 кыйсемгә бүленмештер) булып, бик зур урын ишгаль итә. Түбән вә калкулык җәһәтеннән икегә бүленеп, калку кыйсеме Япония урманнарында үсә торган, Япониягә махсус һәр төрле агачлар, төрле төстә, төрле рәвештә үсә торган чәчәк вә гөлләр илә өртелгән һәм йимеш бирә торган агачлардан һәр төрле чикләвек, әфлисун, лимон, чәй вә шоколад агачлары бик күп. +Түбән кыйсеменең бер йирендә Япониядәге табигый матурлыкны күрсәтә торган урыннар бар. Җөмләдән берсе: төрле агач вә чәчәкләр илә капланган тау итәгенә яхшы ук зур күл ясалган. Тау өстеннән күлгә шаулап сулар коелып тора. Күл тирәсендә чәчәкләр чыгара торган агачлар бар. Эчендә бер тарафыннан зур ташлар чыгып тора. Икенче тарафында чәчәкле төрле үләннәр булып, шул таш вә үләннәр арасында төрле кош вә төрле балыклар уйнап йөриләр. Күлнең түбән тарафында ямь-яшел болынлык. Бакча шул кадәр гүзәл бер тәртипкә куелган ки, бакчага кергән һәрбер адәм японнарның бакча тәрбияләү эшендә булган осталыкларын танырга мәҗбүр була. +Бакчага караган кеше "агач вә гөлләр үз ихтыярлары илә түгел, бәлки япон теләгәнчә үскәннәр" дип уйлаячактыр. +Шул кадәр төрле агачлардан төрле шәкелләргә кертеп ясалган аллеялары вә төрле чәчәкләрдән клумбалары, клумбалар уртасында киң яфраклы пальмалары түбән кыйсемдә табигый рәвештә ясалган гөлләре адәмне хәйран итә, үзенә бәйләп куя; аерылып китәргә мәҗал калмый. +Бакчаны караганнан соң Япониянең табигый матурлыгын күрсәткән шул күлгә каратып ясалган, истирахәт залына килдек. Залда чит телләр институты һәм гали тиҗарәт мәктәбе тарафыннан сәяхләр шәрәфенә мәҗлес әзерләнгән иде. Мәҗлескә институт профессорлары, директоры, студентлары, тиҗарәт мәктәбенең директоры, мөгаллимнәре, шәкертләре вә газета мөхәррирләре җыйналган иде. Бакча директоры бакчасының иң гүзәл вакыты март, апрель айлары икәнен бәян итте. Һәм Руссиядән килгән сәяхләрнең бакчада истирахәт итүләре сәбәпле шат булуын сөйләде. +Институт директоры үзенең шәкертләре илә 1910 елда Русиянең Николаевск, Хабаровск, Владивосток шәһәрләренә экскурсиясе вакытында русларның хуш кабул итеп, зур ихтирам күрсәтүләрен сөйләде. Институтта бик кызу имтихан вакыты булу сәбәпле үзләренең ул кадәр хөрмәт күрсәтә алмауларына тәәссеф бәян итеп гафу үтенде. +Тиҗарәт мәктәбенең директоры рус вә япон халкы арасында сәүдә эшләрендә (балык кәсебеннән башкада) катнашлык юк икәнлекне сөйләп, бу эшкә тәәссеф итте. Япониягә бик күп микъдарда хаҗәт булып торган керосин, сары май кебиләрне ерактагы Америка, Англия кеби йирләрдән китерүләрен, әгәр дә якын күршеләре руслар китерсә, ике тараф та зур файда күрәчәкләрен бәян итте. Һәм институтның рус теле шөгъбәсеннән 1 нче, 2 нче вә 3 нче курс студентларыннан берәр кешене рус лисаны илә нотыклар сөйләделәр. Һәркайсына бездән русча тиешле җаваплар бирелде. +Нотыклардан соң аш бирелде. Аштан соң студентлар (японнар) рус тормышыннан русча кызыклы хикәя (анекдот)лар сөйләделәр. Анекдотта биш студент иштиракъ итте. Уенчылар күңел ача торган уеннар ясадылар. Фотографчылар төрле яктан рәсем алдылар. +Бакчадан туры мөсафирханәгә кайтып, бераз истирахәт иткәч, сәгать 4 тә Императорский театрга киттек. +Театрда Рыбно-промышленный обществоның әгъзалары каршыладылар. Күкрәкләремезгә рус вә япон флаглары илә ясалган бантиклар кададылар. Театр бинасы да эч вә тыш тарафыннан рус вә япон флаглары илә зиннәтләнгән иде. Уен башланмастан элек сәяхләр шәрәфенә аш бирелде. Рыбно-промышленный обществоның рәисе японча нотык сөйләде. Мөтәрҗим русчага тәрҗемә итте. Рәис әфәнде Русиядән болай укучы вә укытучыларның килүләре, рус вә японнарның якыннан танышырга теләүләре булганнан, күптән кирәк булган бер эшнең башлануына тәшәккер итте. Шул танышу аркасында ике милләт арасында сәүдә эшләренең дә тәрәкъкый итәчәгенә өмид итүен белдерде. Соңыннан сүзне үз җәмгыятьләренә борып, җәмгыятьнең хәзерге көндә өч йөздән артык әгъзасы барлыгын вә Русиянең Сахалин, Камчатка атауларында, вә Амур буендагы балык тоту эшләре яхшы ук алга барганын, ике милләткә дә файдасы күп булганын бу кәсепнең алга баруы матлуб икәнен бәян итте. Соңыннан сәяхләрнең сәламәт йөрүләрен теләп сүзен бетерде. Бездән һәм җаваплар бирелде. +Соңыннан безнең тарафтан хатын доктор мадам Раклович японнарның илтифатларына, һәр йирдә ике милләт арасында дуслык теләүләренә тәшәккер иткәч, мондый җәмгыятьләрдә япон ханымнарының булмавын косурлык итеп зекер итте. Япон вә рус ирләре катнашкан вә бер-берләренә сәяхәтләр итешкән кеби япон вә рус хатыннарының да катнашуларын, рус хатыннары Япониягә килгән кеби, Япон хатыннары да Русиягә барырга вә ике милләт дуслыгын ханымнар аркылы да кертергә тиеш икәнлекне сөйләде. Японнар тарафыннан озак кул чабып алкышланды. +Аш бирелде. Аш вакытында ике милләт саулыгына тостлар күтәрелде. "Ура!" вә "Банзай!" кычкырылды. Мәҗлес тәмам булуга театр халык илә тулган иде. Без дә билгеләнгән урыннарыбызга утырдык. Уйналачак пьесса русчага тәрҗемә ителеп, сәяхләргә бирелгән иде. Шул сәбәптән барыбыз да кулыбыздагы тәрҗемәне карарга башладык. Озак та үтмәде өченче звонок булды. Пәрдә күтәрелде. Пьесса 9 өзек күренештә улып, кыскача мәзмуне: +1. "Карда сугыш". Бер бүлемдә. +Пәрдә күтәрелгәч тә Будда мәзһәбенчә гыйбадәт кылына. Сәхнәдә күренеш: һич кеше аягы басмаган, иске койма илә әйләндереп алынган, эре агачлы урман. Кышкы көн: кар тирән. Ике юлчы үтеп китәләр. Алар артыннан сәхнәдә тагын ике кеше пәйда була. Әүвәлгеләрнең аяк эзләрен күреп моннан киткән кешеләр көчле булырга охшыйлар, ләкин без бу йирләрне бик яхшы беләбез. Ничек тә булса аларның башына йитәргә кирәк дип сөйләнәләр. Бу соңгыларның берсе агач арасына кереп югала. Калганы кесәсеннән янчык белән урланган акчаны чыгара да "моны бер кешегә дә бирмәскә кирәк" дип, сөйләнеп торганда иске койманы ватып әүвәлге юлчыларның берсе килеп чыга да "миңа да бирмәскәме?" дип мыгырдана-м ыгырдана алтынга һөҗүм итә. Болар талашып ятканда алтын иясенең иптәше чыгып якалаша башлый. +Соңыннан әүвәлгенең аркадашы кием үзгәртеп килеп чыга да төрлесен төрле якка бәреп-бәреп аудара. Шунда әүвәлге юлчылар танышалар, соңгыларын йир берлә тигезлиләр. +2. "Йөрәк тавышы". Ике пәрдәдә. +Бер-беренең хәленнән хәбәрдар түгел Фузикә берлә Сизукә бер барон углы Хыйдди әфәндегә гашыйк булалар. Фузикә бер иптәше берлә бакчада утырганда бер таныш кызлары килеп чыга. Ул кыз Сизукә берлә Хыйддинең эшен һәм үзенең алар арасында хат йөрткәнлеген сөйли. Ялгыш Хыйддинең Сизукәгә бирергә дигән рәсемен онытып калдырып китә. Фузикәнең бик ачуы килә. Азрак торгач, Фузикәнең бергә укый торган иптәш кызлары килеп чыгалар. Фузикә аларны янына чакырып, вакыйганы сөйли. Болар янына Сизукә килеп чыгу берлә, сүз берләшеп куйган кызлар көлә, мыскыл итә башлыйлар. Фузикә карточканы күрсәтеп; "Син кеше иренә гашыйк булгансың" ди. Сизукә оятыннан җиргә егыла. +Икенче пәрдә. Сәхнәдә Сизукәнең бүлмәсе. Сизукә авырып ята. Янында сеңлесе аны юатып тора. Бер тегүче хатын никях киемнәрен тегеп китерә. Соңра яучы хатын килеп керә. Сизукә һәм сеңлесе "кайчан туй була?" дип сорашалар. Хыйдди әфәнде эшне туктаткан икәнен белгәч, Сизукә бик хәсрәтләнә. Фузикәнең корган планына төшенә. Калтырый башлый. Сәхнә артыннан Хыйдди берлә Фузикәнең дәһшәтле тавышлары каты яуган яңгыр аралаш ишетелә. Сәхнә караңгылана. Сизукә никях киемнәрен ерткалап ыргыта. Ахырда әнисенең "Гакылсыз!" дигән тавышы ишетелгән уңайга, "Мин гаепле!" дип кычкыра да Сизукә җансыз җиргә ава. +3. "Итальянский бал" - бию кичәсе. +4. Шпионның художник булган булып, башка хөкүмәттән план алып йөрүе. +Башкалары да шундый өзек-өзек күренешләрдән гыйбарәт. Уйнаучы японнар үзләренең милли киемнәрендә. Сәхнә дә япон вкусында җыештырылган. Антракт вакытында оркестр рус гимнын уйный. Халык аяк үрә тора иде. Һәр бүлемдә сәхнәне җыештыру пәрдә төшкәч түгел, бәлки һәр бүлем өчен сәхнә декорациясе электә җыештырылган, беренче бүлем бетү илә икенче бүлем өчен хәзерләнгән сәхнәне әйләндереп кенә куялар. Шунлыктан антракт бик кыска була. Антракт вакытында буфеттан чәй вә төрле фрукталар бушлай тәкъдим ителде. +Кич сәгать 9 да театр тәмам булды. Театрдан чыкканда ишек төбендә барон Сибзава һәм театрга чакырган Обществонең рәисе вә берничә әгъзалары уртага утырып рәсем алдырдык. +Императорский театр. Театр бинасы барон Сибзаваның улып, 1907 нче елда салына башлаган, 1911 нче елда тәмам булган. Бина Италиядән китерелгән ак мәрмәрдән, дүрт катлы, 160 сажин биеклектә 27,5 сажин киңлектә улып, 2300 квадрат сажин урын ишгаль итә. Фәкать бинасы бер миллион 200 мең рубляга төшкән. Япониядә һәрвакыт зилзилә булдыгыннан, зилзилә вакытында җимерелмәсен өчен 7 сажин кадәр тирәнлектә җир казылып, шул җиргә өчәр сажинлы 15 мең бүрәнә кагылган. Бүрәнә өстенә 1,2 сажин калынлыкта цемент коелып, шуның өстенә дивар эшләнгән. Бинаның эч тарафы искиткеч матур булып, Петербург Мариинский театрын күргән аркадашларымның сүзенә күрә, моның зиннәт вә җиһазы Мариинский театрдан күп мәртәбә артык, имеш. Диварларына Япониянең һәр төрле табигать күренешләре тәрсим ителгән. Пәрдәсенә Япониянең иң мәшһүр Фудзияма таглары төрле водопадлар рәсеме төшерелгән. +Янгын чыкса сүндерү өчен һәр бүлмәдә берничәшәр водопровод трубалары, яшеннән саклану өчен громоотводлар куелган. Даими җылылык 18 градус булып, һаваны алыштырып саф һава булдыру өчен махсус аяратлар (вентиляторлар) куелган. Бу аяратлар ике минут эчендә һаваны тәмам алмаштыралар. +Театрда тамашачылар өчен барысы ике мең урын булып, дәрәҗәсенә нисбәт илә төзелгәннәр, җиһазланган, хәтфә, бархат илә өртелгән. Театр эчендә уен бүлмәләре, истирахәт заллары улдыгы кеби, гомум өчен китапханә вә кыйраәтханәсе һәм китап вә газета сәүдәсе бар. +Телефон аркылы билет алган кешеләргә билетларын илтер өчен бер ничә кешедән торган велосипед командасы бар. +Барон Сибзава театр бинасын салдырып кына калмаган, театр янында ук янә ике катлы, таштан бик зур бина салдырып, монысын артист вә артисткалар әзерли торган мәктәп ясаган. Бу мәктәпкә гимназия бетергән, консерватория күргән шәкертләр кабул ителәләр икән. Дүртенче маршрут (Токиода) Парк Хибияне карау. Югары вә түбән палаталарда булу. Императорский дворецны карау. "Рус-япон җәмгыяте"нең яшь христиан әгъзалары чакыруы илә кинематографка бару. +Уникенче июнь трамвай илә парк Хибиягә киттек. Парк Токионың казиматы кыйсемендә булып, башка парклар кеби аллеяләр, зур мәйданнар, һәр тарафка сулар фышкырып торган фонтаннар илә төзелгән. Паркны караганнан соң палаталарның биналарын карарга киттек. +Палаталар. Югары һәм түбәнге палаталар һәр икесе дә бер урында, берсе икенчесенә тоташ, икешәр катлы биналардыр. Без башлап югарыгы палатаны карадык. Палатаның баш кятибе каршы алып, тиешле урыннарда изахат биреп күрсәтеп йөрде. +Палатаның залында микадоның һәм өч өлкән рәисләренең вә могыйннарының идарәи мәшрута игълан ителгәндәге җыелышның, палатаны ул мәртәбә ачу бәйрәме мөнәсәбәте илә ашка җыелуның художественный рәсемнәре эленгән иде. Бу рәсемнәр санаигы нәфисәнең иң кыйммәтлеләреннән улдыклары илә бәрабәр Япония тарихын вә тарихи үзгәрешләрне күрсәтәләр. +Палатаның зал вә бүлмәләрен һәм микадо вә принцларга махсус урыннарын карагач, әгъзаларның истирахәт салонында палата тарафыннан иртәнге аш бирелде. Аш вакытында палатаның кятибе сәяхләрне Япониягә килүләре илә палата тарафыннан тәбрик итте. Вә бу килешнең елдан ел арта баруын, шул васита илә ике милләт арасында дуслык тәрәкъкый итүне тәмәнни итте. Сәяхләрнең вә, гомумән, рус милләтенең саулыгын теләде. +Палаталарның биналары иске булганлыгы һәм яңалары исә, милләтнең шан вә шәрәфенә муафыйк рәвештә, яңа салына башлаганын сөйләде. Безнең тарафтан да Япония милләтенең илтифатына тәшәккер әйтелде: Микадоның һәм япон милләтенең саулыгына "Банзай!" кычкырылды. +Соңра Түбәнге палата бинасын карадык. Монда һәм палатаның баш кятибе каршы алып, күрсәтеп йөрде. Түбәнге палата залында да Югары палата залындагы рәсемнәр вә Түбәнге палата рәисләренең рәсемнәре эленгән иде. Монда һәм палата тарафыннан чәй тәкъдим ителде. Кятиб әфәнде Япониягә килүебезне палата тарафыннан тәбрик итте. Бездән һәм тиешле җавап бирелде. +Кергәндә Югары палата тарафыннан кермеш вә шул якта тышкы киемнәребезне вә аяк капларыбызны салып калдырган булсак та, чыгуыбыз түбән палата ягыннан булганга, тышкы киемнәр вә аяк капларыбызны бу тарафка китергән иделәр. +Палатаның ишегеннән чыгуыбыз илә, рус вә япон сугышында руслардан алынган 12 шәр дюимлы пушкалар алдыбызда күренде. Без никадәр бу нәрсәләрне карамаска вә күрмәскә киңәш ителгән булсак та, юлыбызга туры килгәнлектән (дөресрәге юлыбызны шуңа туры китердекләреннән), карамый китә алмадык. Рус вә япон сугышында алынган бик күп пушкалардан бу икесен палатаның ике ягына авызларын капкача каратып, каравылчы рәвешендә куйганнар. Бу күренеш аркадашларыбызның да хиссияте миллия вә ватанпәрвәрлекләре кузгалуга сәбәп булды. +Фотограф аппараты илә төрлесе төрле яктан бу адашкан пушкаларның рәсемнәрен алдылар. Һәм "Вот где российские пушки!..." сүзләрен сөйли-сөйли һәркем үзенчә сугышның тарихын уйлый - пушкаларның бу урынга килеп утыруының сәбәбен эзли-эзли Императорский дворецка киттек. +Дворец - бу Кижи манси кыйсемендә, калку урында, зур бер мәйданда, әтрафы канал илә ихата кылынган, каналның урам яклары урам илә тигез, мәйдан вә дворец тарафы тау-ташлардан ясалган биек дивар улып, шул канал вә дивар эчендә, бакча уртасында 1885 елларда бина кылынган вә 1889 елдан бирле микадоның караргяһы улмыштыр. Дворецка кермәк гомумән мәмнүгъ икән. Фәкать аудиенция вакытында, аудиенциягә әһле булган кешеләр генә керә алалар: без дә дворецларны канал вә диварның тыш тарафыннан гына карап йөрдек. Соңыннан мөсафирханәбезгә кайтып бераз истирахәт иткәч, кичке сәгать 8 дә "Рус вә япон җәмгыяте"нең христиан яшьләре тарафыннан чакырылып иллизион (кинематограф) га киттек. +Иллизионга япон тормышыннан бәйрәм, туй, никях мөнәсәбәтләре илә булган җыелышларны вә иске заман гадәтләренчә өйләнү тәртипләрен вә башка шундый нәрсәләрне күрсәттеләр. +Соңыннан чәй вә фрукта илә кунак итеп, чәй арасында ике тарафтан да нотыклар сөйләнде. Тәшәккер вә тәбрикләр кылынды. Рус вә япон гимннары җырланып, "Ура!" вә "Банзай!" тавышлары илә кайтып киттек. Бишенче маршрут (Токиода) Парк Шибаны һәм паркта шигуннар шәрәфенә бина ителгән Будда гыйбадәтханәсе Утягаяманы карау. "Формоза" чәй илә тиҗарәт җәмгыятенең ("Формоза" Чайное-акционерное обществоның) чакыруы илә Иокогамага бару +22 нче июнь трамвай илә парк Шибага киттек. Парк Шиба зурлыкта вә гүзәллектә парк Вена, парк Хиба кеби улып, үзендә Токионың "Куан Каба" дигән иң зур базарлары бар. Бу паркта адәм баласы хәйран калырлык дәрәҗәдә мәһарәт илә эшләнгән вә искусствоның тимсале мөҗәссәме булган Будда гыйбадәтханәләре бар. Бу гыйбадәтханәләр паркының иң бөек бер йирендә, биш кат улмак үзрә, агачтан ясалган Утягаяма башнясы, шигуннар мәкъбәрәсе; бөек ихтиляль заманында корбан улган 47 баһадирның мәкъбәрәсе, шул мәкъбәрәдә аларның сугыш кораллары булуы парк Шибаны башкалардан аера. Караучылар өчен әһәмияте артык улдыгыннан, үзенә сәяхләрне җәлеп итә. +Без иң элек паркның төрле тарафын һәм "Куан Каба" базарын карадык. Утягаяма башнясына менеп, Токионы тамаша иттек. Башня биек урында вә үзе дә биек булганга, Токионың панорамасын мөкәммәл күрсәтте. +Паркның биек бер йирендә, зур мәйдан уртасында, моннан йөз ел элек Япония хәритасын башлап тәрсим итүче җәгърафия голямасыннан граф Инату шәрәфенә куелган ядкяр бар. Таштан ясалган нигез өстенә граф Инатуның чуен һәйкәле куелган вә тимер рәшәткә илә ихата кылынып, ишеге үзренә тимердән (Маньчжуриядән бераз, Кура мәмләкәте тәмама (тулысынча), Владивосток портын дахил улмак үзрә) Япония хәритасы тәрсим итмеш. Хәритада Токио шәһәре ишекнең йозагы урынына тугры китереп йозакланмыш. Бу ядкяр моннан 22 ел мөкаддәм урнаштырылып, японнарның күптән бирле Маньчжурия, Кура, Владивостокларда өмидләре булганлыкны күрсәтә. Шул өмидләрен халыкка да белдерү өчен мәйдан уртасында куелган һәйкәл ишегенә тәрсим итүләре вә Токионы йозаклап, ныгытып күрсәтүләре үзе бер сәясәт. Японнарның рухын күтәрә торган нәрсәләрдәндер. +Соңра 2, 6, 7, 9, 12, 14 нче шигуннар мәкъбәрәсен вә аларның ядкяре өчен бина кылынган кечек храмнарны ихтиляль заманында корбан булган 47 баһадир мәкъбәреләрен вә алар шәрәфенә бина кылынган "Синга-кузи" храмын һәм аларның сугыш коралларын карагач, шигуннар исеменә бина ителгән иң зур гыйбадәтханә (храм Утягаяма)не карарга киттек. +Храм Утягаяма агачтан бина улынган. Эче зур гәүдәле потлар илә тутырылган, стена вә түбәсе, һәм алгы кыйсеме (миһрабы) сырланып бизәкләнгән. Эч вә тыш тарафларыннан эт, арыслан, мәймүн кеби хайваннарның шәкелләре агачтан ясалып, төрле буяулар илә буялып куелгандыр. +Япониядә мөнтәҗир мәзһәбләр вә аларның гыйбадәтханәләре +Япониядә берничә төрле мәҗүси диннәр булып, иң мәшһүр вә киң таралганнары Будда вә Шинту мәзһәбләредер. Буддилык Һиндстанда кабләл милад йөз ел Шакиямуни исемендә бер шаһзадә тарафыннан иҗат ителеп, тәгълим улынмыш бер диндер. Милад Гайсә (галәйһиссәлам)дән алты йөз ел соң Кытай вә Кура мәмләкәтләре аркылы Япониягә чыкмыш вә шул көннән бирле Япониядә тамыр җәеп, хөкүмәтнең рәсми дине булып танылмактадыр. +Буддалыкта максади әкъса : сәгадәт әбәдиягә ирешү улып, шул юлда дәляләт итә торган шактый күп каванин һәм корылмыштыр. +Буддилар Будда исемендәге мәгъбүдкә гыйбадәт кылалар вә аның җир йөзенә иңеп адәм кыяфәте илә буддиларның гыйбадәтханәләренә кереп йөрүен игътикад итәләр. +Шинту. Бу сүз Кытай теленнән улып "хөрмәтле мәгъбүд" мәгънәсендә истигъмаль ителәдер. Табигъларына да шинтулар дип әйтелә. Шинтулыкта максат: табигый һәвәсне вә мәелне камилләштерү, микадоның әмеренә буйсынмактыр. Кыямәт, җәза кебиләргә игътикад юк. Бу мәзһәб төп Япониядә заһир булып, табигатьтән: кояш, ай, ут, су, җил, тау вә агач кеби - барысы сигез миллион кадәр мәгъбудкә табыналар. Бу мәгъбудләр арасында кояшны "Аматирасу" исеме илә бөек Алла хисап итәләр. Япония падишаһларын шул нәселдән дип игътикад иткәнлектән, микадоны җир Алласы дип йөртәләр. +Япониядә бу диннәрнең табигълары миллионнар илә саналып, гыйбадәтханәләре дә күп. Без аркадашларыбыз илә дә, һәм ялгыз да һәр ике мәзһәпнең мәшһүррәк гыйбадәтханәләренә йөреп карадык. +Шинтуларның гыйбадәтханәләре архитектура (тарыз мигъмари) җәһәтеннән бик садә. Агачтан бина кылынган була. Түбәсе салам яки кипарис агачының кабыгы илә ябылган була. Гыйбадәтханәнең эче ике кыйсем улып, алгы кыйсемендә түбәдән идәнгәчә ярты аршин киңлегендә ак тасма асылган була. бу кыйсемгә кереп, теләгән кадәр дога вә гыйбәдәт кылу һәркемгә ирекледер. +Икенче кыйсемендә мәгъбудкә махсус көзге, җәя һәм хөрмәтле таш сакланып, анда керү мәмнүгъ тотыла. +Гыйбадәтханәнең тыш тарафында, ишек төбендә, гыйбадәтханәне саклар, дию вә җеннәрне кертмәс өчен, кулларына ук, җәя, кылыч тоткан, агач яки таштан ясалган сыннар һәм эт, арслан сыннары куелган була. Гыйбәдәтханә алдында кечкенә янә бер бина була. Бусы даими гыйбадәт өчен санала. Моның алдында баганага асылган зур колокол була. Янына тагылган бүрәнә илә кагыла. +Бу даими гыйбадәтханә алдына садәкә салыр өчен сандыклар куелган була һәм гыйбадәттән элек юыныр өчен су тутырып куелган зур чан. Һәр гыйбадәтханәнең идарәханәсе, хадимнәр вә руханилар өчен квартирлары, корбан кисә торган, гыйбадәтханә әсбабы саклана торган урыннары була. Гыйбадәтханә янында мөкәммәл китапханә улып, теләгән кешеләргә кереп, дини китаплар моталәга кылырга рөхсәт була. Идарәханәсендә шул гыйбадәтханәнең кыйммәтле ядкәрләренең фотограф илә алган рәсемнәренең альбомнары сатыла. +Будда гыйбадәтханәләре шулай ук агачтан улып тарыз мигъмари җәһәтеннән гаять гүзәл булалар. Түбәсе махсус ясалган кирпеч илә ябылган. Тыш тарафы алгы яктан төрле кош һәм мәймүн сыннары илә бизәкләнгән була. Алгы тарафыннан гыйбадәтханәгә егерме сажин кадәр җитмәстән, өсте ике катлы капка, бу капка илә гыйбадәтханә арасы ике яклап икешәр кат, ике ярым аршин озынлыкта бәйрәмнәрдә яндырыр өчен таштан ясалган фонарьлар төзелгән була. +Шинтуларда улдыгы кеби, Будда гыйбадәтханәләре алдында да идарәханә, китапханә, руханилар квартиры, гыйбадәт әсбабы саклана торган урыннары, садәка сандыклары, тәһарәтханә, корбан кисә торган урыннары бар. +Һәр ике гыйбадәтханәдә дога дә гыйбадәт кылдырган өчен руханиларга акча, аш-су нәрсәләре бирелә. Шинту мәзһәбендә гыйбадәт вакытында музыка һәм биюләр дә була. +Японнарның гыйбадәтханәләре алдында мөкәммәл китапханәләрен, гыйбадәтханә файдасына садәкалар салыр өчен куелган сандыкларына һәр кем төрле открыткалар салып гыйбадәтханә файдасына яхшы ук акча җыйганлыкларын күргәч, безнең мәсҗедләребез алдында шул нәрсәләр булса, бәлки файдасы булыр иде, дип күңелгә килде. Биредә авыл мәчетләренең почмак вә шүрлекләрендә Коръә н, һәфтияк вә башка китап кисәкләре күренгәли. Әллә элегрәк заманда мәсҗедләр хозурында китапханәләр булдымы икән? Булсалар нигә беткәннәр? Хәзер исә нигә бу яхшы гадәтләрне ташладылар икән? +Парк Шибаны, шигуннар храмы, Утягаяманы карагач, тугры вокзалга барып, сәгать бердә Токиодан тимер юл илә бер сәгатьлек ераклыкта булган Иокогама шәһәренә киттек. Иокогама вокзалында шәһәр, мәктәпләр тарафыннан һәм "Чайное акционерное общество" тарафыннан вәкилләр каршы алдылар. Иокогама өчен маршрут тәкъдим иттеләр. Алтынчы маршрут (Иокогамада) Шәһәр бакчасын, Иокогама портын, зур урамнарны, самурай магазинын карау, Общество тарафыннан отель "Иокогама" отелендә хәзерләнгән мәҗлестә булу һәм Токиога кире кайту. +Маршрут буенча шәһәр бакчасын, шәһәрнең портын, зур урамнарын карап киттек. +Иокогама. Бу Япониянең иң беренче тиҗарәт порты. Америка, Австралия, Азия һәм Аурупа илә алыш-биреш итә торган бер шәһәрдер. +Шәһәр ике кыйсемгә бүленеп, бер тарафы калку, икенче тарафы (диңгез буе) түбәнрәктер. Калку кыйсемендә гомумән Америка вә Аурупалылар һәм консулханәләр тора. Түбән кыйсемендә порт, базар вә сәүдә урамнары улып, гаять халык күп була торган вә иң җанлы урыннар. +Иокогамада һәр тарафтан төрле милләт халкы күп улып, һәр каюсы үзенең милли кимендә йөриләр вә ана теле илә сөйләшәләр. Шул төрле җенестән мөрәккәб халык урамнарны бәни бәшәр музәсе диярлек бер хәлгә китерәләр. Төрле телдә сөйләшкәнгә һичнәрсә аңлашылмаслык бер шау-шу хасыйл була. Без дә шул бәни бәшәр музәсен үтеп, "Самурай" магазинына бардык. +Магазин Иокогамада беренче улып, сәүдәсе фил төшеннән, фил сөягеннән вә төрле мәгадәннән ясалган төрле зиннәт вә туалет әсбабы, һәм ефәктән, алтын-көмештән ясалган өй җиһазлары, һәм фарфордан ясалган һәртөрле бәһале вазалар вә башкалар иләдер. +Безгә магазинның бер зур бүлмәсендә чәй һәм фрукта тәкъдим иттеләр. Соңыннан магазинны карап, кайбер ядкәрләр алгач, отель "Иокогама"га киттек. +Отель Европа ысулында тәртип вә тәмизлегендә югары дәрәҗәдә иде. Аш бирелде. Аш вакытында "Чайное акционерное общество" ның рәисе сәяхләрне Япониягә килүләре илә тәбрик итте. Бездән һәм җавап бирелде. Аштан соң Формоза атасында чәй бакчаларындагы чәйләреннән яртышар кадак чәй һәм баш идарәләренең адресын тәкъдим иттеләр. +Мәҗлестә шәһәр тарафыннан вәкил бар иде. Ул шәһәр исеменнән безне тәбрик итте. Сәяхләр Иокогаманы бик кыска вакытка гына зиярәт итүләре сәбәбеннән, шәһәр тарафыннан хөрмәт күрсәтә алмаулары өчен тәэссеф итте. Мәҗлестә Петербург телеграфное обществоның "Новое время" мөхбире Назаров әфәнде, һәм хатыны вә ике кызы илә, бар иде. Бәхре мохыйт кәбири сахилендә милләт вә җенестәшләре илә күрешү сәяхләргә аеруча бер ләззәт бирде. Мәҗлес тәмам улганнан соң истирахәт салонында озак вакыт төрле сүзләр вә анекдотлар сөйләшеп утырдык. +Шул көн америкалыларның бәйрәме булу мөнәсәбәте илә Америка консулханәсендә һәм Америка эскадрасында иллюминация булачагыннан, шул йиргә киттек. +Җанлы милләтнең икенче бер мәмләкәттә шул кадәр рухлы, шанлы бәйрәм үткәрүләрен күреп, мөтәэссир уларак, тугры вокзалга киттек. Сәгать унда Иокогамадан хәрәкәт итеп, унбер сәгатьтә Токиога кайттык. Җиденче маршрут (Токиода) Балалар бакчасы, ибтидаи мәктәп, кызлар гимназиясе, гали дәрәҗә кызлар гимназиясе, Токио дарелфөнүне, Технический институтларны карау. Поезд илә Никкога китү. +23 нче июнь иртән сәгать тугызда балалар бакчасы карарга киттек. Японнар балаларын безнең кеби урам тәрбиясе илә үстермиләр; бәлки үзләренә махсус мәктәп тәрбиясе илә үстерәләр. Яшь балаларның зурлардан күргән вә ишеткән нәрсәләрен күчерә - копировать итә башлаулары мәгълүм. Японнарның болай тәрбияханәләр төзүләре, тәрәкъкый баскычының югарысында икәнлекләрен белдерә. Күптән түгел генә тәрәкъкый итә башлаган бу халыкның аз заманда күп алга китүләренә зур сәбәпләренең бере дә шул тәрбияханәләре икәнен күрсәтә. +Бу тәрбияханәләр һәр шәһәр вә зуррак авылларда бар. Бездә шул тәрбияханәләрдән булган балалар бакчасын карап йөрдек. Балалар бакчасы, исеменнән дә билгеле, бик яхшы, иркен бер бакча улып, эчендә уйнарга вә эшләргә өйрәтәләр. Янында дәрес укыр өчен тәмиз бер мәктәбе дә бар. +Без караган тәрбияханәнең тәртип вә программасының дикъкатьне җәлеп иткән маддәләре ошбулардыр: +Тәрбияханәгә кабул итү шартлары +1. Ир вә кыз балалардан һәркайсы өч яшьтән ким, җидедән артык булмаска тиеш. +2. Балалар кулына беркайчан да акча бирмәү. Хәтта тәрбияханә мос рафы өчен лязем булган айлык акчаны да бала артыннан җибәрмәү. +3. Балаларның һәммә киемнәре арзанлы вә пакъ булу шарттыр. +II +Тәгътыйль вакытлары +Җәй тәгътыйль бер ай (август аенда) улып, кыш тәгътыйле 25 нче декабрьдән 7 нче гыйнваргача һәм тәрбияханә тәэсис ителгән көндә дә дәрес булмый. Башка вакытлар һәр көн иртән сәгать тугыздан икегә кадәр дәрес вә тәрбия вакыты санала. Бәйрәмнәрендә, хосусан, мәктәп тәэсис ителгән көндә зур шатлык ясала. Балалардан гимннар - җырлар җырлатып, төрле уеннар уйнатыла һәм аларга бүләкләр бирелә. +III +Дәрес программасы +1. Сөйләшергә өйрәтү. +2. Балаларга махсус җырлар өйрәтү, мәсьәлән: урак җыры, чәчәк вә җимеш турында җырлар кеби. +3. Балаларга муафыйк уеннар. +4. Пакълек вә нәзакатькә күндерү. +5. Эшләргә өйрәтү. +6. Рәсем чыгару (рисование) вә башкалар. +Балаларны сөйләшергә өйрәтүләре бик тәртипле улып, хәтта сакау балаларны да мөмкин кадәр тиз вә тугры сөйләтергә тырышалар. +Сөйләгән вакытта гәүдәләрне тугры вә тигез тотып, як якка каранмый, куллары илә болгамый, авыз вә борыннарын казымый, туры торып сөйләтәләр. Балалар да кеше аңларлык ачык рәвештә сөйли алалар. +Шигырь вә җыруларны пианинога кушылып, хор илә һәм ялгыз җырлаталар. +Уеннар кыйсемендә балаларга махсус гимнастика һәм команда илә солдатларчы йөрү, кул-аяк кузгатып, җиңел уеннар уйнату, күтәреп уйнарга агачтан ясалган шар вә таякларны махсус рәвештә төртеп вә күтәреп уйнау, көрәш, аркан тартыш кеби уеннар өйрәтәләр. Уенда җиңгән тарафны мактыйлар вә рәхмәтләр әйтеп кычкыралар. +Рәсем чыгару кыйсемендә тау, агач вә төрле хайваннар рәсемнәре ясаталар. +Эшләргә өйрәтү кыйсемендә глинадан төрле рәвештә савытсабалар, кечкенә чүлмәк, чүлмәк вә чашкалар; кәгазьдән төрле чәчәкләр; кәгазь вә камыштан төрле капчыклар эшләтәләр. +Безгә уеннарын уйнатып, һөнәрләрен эшләтеп күрсәттеләр. Балчыктан ясалган төрле нәрсәләрдән вә кәгазь капчыклардан нәмунәләр һәдия иттеләр. +Бер генә аршин буйлыгында биш-алты яшьлек балаларның эшкә ихласлыклары вә кулларының эшкә ятып торулары, һич кемнән тартынмый тәмам шат йөз, ачык чырай илә үзләренә бирелгән дәресне башкарулары безне гаҗәпләндерде. +Өстенә кигән киеменең кадакка эләгеп ертылган урынын да үзе ямый алмый, күрше авыл тегүчесенә йөргән без татарлар өчен, болай, яшәргә дүрт кул илә ябышкан милләтләрнең тәрбияханәләре зур гыйбрәт алырлык хәлдер. +Балалар бакчасын карап нәмунәләр алгач, ибтидаи мәктәпне карарга бардык. Балалар бакчасы һәм ибтидаи мәктәп бер-берсенә тоташ яки бик якын булалар. +Ибтидаи мәктәп. Японнарда ибтидаи мәктәпләр 4 һәм 6 сыйныфлы булалар. Дүрт сыйныфлы булганнары әүвәлге дүрт сыйныф һәм ахры дүрт сыйныф улмак үзрә сигез сыйныфлы бер мәктәп хисап ителәләр. Гимназияләргә керер өчен шул сигез сыйныфлы мәктәпнең әүвәлге дүрт сыйныф яки алты сыйныфлы мәктәпне бетермәк тиеш була. +Фәкыйрь вә урта халык баласы гимназияләргә керә алмаслык булса, алты сыйныфлы мәктәп соңында янә ике сыйныфлы икмаль мәктәбе бар. Шуны тәмам итәргә кирәк була. +Бу ибтидаи мәктәпләргә җиде яшьтән унбиш яшькәчә кабул ителә һәм дүрт сыйныфлы ибтидаи мәктәпне бетермәк һәр япон баласына мәҗбүри санала. +Ибтидаи мәктәпләрнең дәрес программасы +1. Япон теле; 2. Хисап; 3. Япон тарихы; 4. Тарихы табигый; 5. Һәндәсә; 6. Җәгърафия; 7. Рисования; 5. Җырулар; 9. Гимнастика; 10. Эш; 11. Бакчачылык; 12. (Алты сыйныфлы мәктәпнең 5 нче сыйныфында дүртәр сыйныфлы мәктәпнең ахыргы сыйныфында) инглиз теле; 13. Хәфзы сыйххәт; 14. Хөсне хат дәресләре укытыла. +Без караган мәктәп дүрт сыйныфлы иде. Балалар бакчасындагы кеби монда да һәр сыйныфның дәрес бүлмәләрен, эш вакытларын, бакча утыртуларын, рисовать иткән картина вә рәсемнәрен карадык. Кылыч илә солдат уеннарын бик мәһарәт илә уйнауларын тамаша иткәч, кызлар гимназиясен вә пансионнарны карарга киттек. +Гимназияләр. Япон гимназияләрендә бакчачылык эше дәрес программаларына кертелгәнгә күрә гимназияләре тәмам бакча эченә чумган. Терраса һәр төрле гөл, чәчәкләрдән ясалган клумбалар илә әйләндереп алынган. Гимназия ихатасына керү гүзәл бер ботаника бакчасына керү берлә бер тоела. +Гимназияләрдә дәрес программасы +Гимназияләр биредә биш сыйныфлы. Дәресләре: япон теле һәм инглиз теле, хисап, җәгърафия, тарихы табигый, тарихы гомуми, һәндәсә, хикмәте табигыя, кимия, рисование, скульптуралык, гыйльме хайванат, нәбатат, хайван асраучылык, хәстәләргә тыйбби ярдәм итү, гимнастика, микадога итагать, ватанга тугрылык, милләткә хезмәт, әхлак, җыру, музыка, йорт карау, аш пешерү, кер юу, кош-корт карау һәм кул эшләре тәгълим вә тәдрис итүләр. +Безне гимназия директоры һәм инспекторы, вә берничә мөгаллим вә мөгаллимәләре каршы алдылар. Һәр сыйныфны күрсәтеп, тиешле җирләрдә аңлатып йөрделәр. Гимназиядә дәрес вакыты иде; һәр сыйныфта мөгаллим вә мөгаллимәләрнең дәрес бирүләрен карап үттек. Кимия бүлмәсен, гимнастикаларны һәм кул эшләре выставкасын карадык. +Һәрбер чигелгән һәм бәйләнгән нәрсәгә, рисовать иткән кәгазьгә ничәнче сыйныф шәкерте вә исеме язылган иде. Япон кызлары чигү, бәйләү эшләрендә бик оста булуларын, рисование эшендә беренче икәнлекләрен тасдыйк иттек. Кызлар рисовать иткән тау, урман вә чәчәкләрдән берәр данә безгә һәдия кылдылар. Аннан соң гимнастика уйный торган җирләрен, ашханә вә кер юа торган бүлмәләрен, тегү эшләрен вә бакчачылыкларын карап йөрдек. Дәрестән соң, гимнастика вакытында, гимназисткалар команда илә марш йөрделәр. Кул вә аяк уеннары уйнадылар. Мылтык вә кылыч илә сугыш рәвеше ясап күрсәттеләр. Без карап йөргәндә ашханәләрендә бай, фәкыйрь, гавам вә барон кызлары берлектә аш вә икмәк, чәй эчеп, печеньеләр пешереп торалар иде. Тегү бүлмәсендә кием кисеп, тегү вә башка кул эшләре илә мәшгуль иделәр. Бакчаларына чыгып, тимер көрәкләр илә җирне йомшартып, төрле чәчәкләр, кәбестә вә бәрәңге кеби ашамлык нәрсәләре утыртып күрсәттеләр. +Алдагы милләтләрнең хатын-кызларының тәрбияләре ни рәвештә икәнен күреп, хәйран булып, гимназия хозурында булган пансионны карарга киттек. +Пансион ике катлы бина булып, асткы каты ашханә, тәһарәтханә вә өстке каты дәрес, аш, йокы бүлмәләре вә китапханәдән гыйбарәт. +Йокы бүлмәсенең һәр тәрәзәсе астына диварга озын аркан тагып бик матур рәвештә җыелып куелган иде. Моны күргәч, мөтәрҗим аркылы пансионның мөдирәсеннән бу арканнарның ни өчен кирәк булуларын сораштым. Мөдирә бик ягымлылык илә: "Янгын вакытында тәрәзәдән төшәр өчен кирәк була", - диде. Мин бу җавапка бераз изахат өстәп: "Кызлар өчен бу кадәр биек биналардан төшмәк олуг зәхмәт булмасмы?" дип соравыма каршы мөдирә: "Хәер, әфәндем! Безнең кызларыбыз бу аркан илә тәрәзәдән төшәргә өйрәтелгәннәр, без исә, аларның осталыклары булсын өчен, кайчак төн уртасында, кайвакыт ашап утырганда "янгын бара" дип хәбәр белдереп, тәкърар кылдырабыз; шул сәбәптән бу эшләр алар өчен авыр бер эш түгел, бәлки һәр ихтималга каршы бер сафалык кына" диде. +Соңыннан гимназиянең зур бер залына килдек. Гимназисткалар ясаган чәчәкләр илә зиннәтләнгән залда сәяхләр шәрәфенә иртәнге аш хәзерләнгән иде. Керүебез илә гимназисткалар пионинога кушылып рус гимнын, без исә япон гимнын җырладык. "Банзай!" вә "Ура!" кычкырдык. Гимназия директоры сәяхләрне Япониягә килү илә тәбрик итте. Русиядән шушылай укучы вә укытучыларның Токио гимназиясен зиярәтләренә шат булуларын сөйләде. Бездән җавап бирелде. Хатын доктор мадам Ракович сүз алып, японнарның гимназия тәртипләре бик мөкәммәл һәм башкаларга нәмунә булырлык икәнлекне, бу гимназияләрдә укып чыккан япон кызларының чын мәгънәдә чын хуҗа хатын, чын тәрбия иясе булачакларына ышанганлыгын сөйләде. Хатын-кызларына болай тәрбия биргән ирләренә вә шул ирләрне тудырып үстергән аналарга рәхмәтләр укыды. "Яшәсен мондый тәрбиялеләр!" дия сүзен тәмам итте. Япон мөгаллим вә мөгаллимәләре, укучы кызлары озак вакыт кул чабып алкышладылар. Хотбәләр тәмам булгач, гимназисткалар күкрәкләребезгә чәчәкләр кададылар. Аш вә чәй бирелде. Аш вә чәйне хәзерләүчеләр дә шул гимназисткалар иде. Мәҗлестә һәр мөсафиргә аш вә чәй бирергә бер гимназистка билгеләнгән иде. Бу кара чәчле, кечкенә күзле, кыйгач кара кашлы, тулы йөзле япон кызы камил нәзәкәт илә үзенең кунагын хөрмәтли. Кулындагы вееры (җилпәзә) илә һаваны хәрәкәткә китереп кунагын эсселектән саклап тора иде. +Мәҗлес ахырында һәр гимназистка үзенең кунагына үзләре пешергән чәй печеньеләрен бер тартма күчтәнәч тәкъдим итте. Без дә илтифат вә бүләкләренә тәшәккер итеп киттек. +Гали дәрәҗә кызлар гимназиясе. Монда һәм гимназия инспекторы каршы алды вә күрсәтеп йөрде. Гимназиядә дәрес вакыты булганга гимназисткалар сыйныфта иделәр. +Моннан чыккан Токио дарелфөнүнен һәм Технический институтны карадык. Боларда дәресләр тәмамланган иде. Фәкать биналарны, музәханә вә китапхапханәләрне күздән кичердек. Соңра мөсафирханәбезгә кайтып бераз истирахәт иткәч, кич сәгать җидедә Никко шәһәренә хәрәкәт итеп, сәгать унда Никкога җиттек. +Никко Токиодан 150 чакрым шимальдә, биек таулар уртасында, гаять шаулап аккан Даягава нәһеренең өстендә бик күптән төзелгән бер шәһәрдер. +Никко диңгез өстеннән ике мең фут югары булып, әтрафындагы 4500 кадәрге фут югарылыктагы тауларында Токионың кибар гаиләләре вә Америка миллионерларының дачалары тора. Бу шәһәрнең алга киткән кәсепләреннән иң башлычасы художестволык һәм скульптуралык (һәйкәлтәрашлык) булып, шуңар даир бик күп кадерле нәрсәләр моннан табарга мөмкин. Никкода бер көн +Никкога килеп мөсафирханәбезгә урнашканчы сәгать кичке уникеләр булганга, бүген шәһәргә чыкмаенча, истирахәттә яттык. +Мөсафирханәбезнең әтрафында булган фонтаннарның вә якында шаулап аккан суларның тавышлары колакка кереп, күңелне урыныннан кузгата вә йокыны качыра иде. Бигрәк тә японнарның "Никконы күрмәгән адәм табигатьнең гүзәллеген күрмәгән" дигән мәкальләре хәтергә төшеп, төнне тизрәк үткәрәсе килә, сабырсызландыра, табигатьтән ләззәт алырга ашыктыра иде. +Аркадашларым йокыда иде әле, мин кояш илә бергә торып, мөсафирханәбезнең әтрафын карарга, иртәнге саф һаваны иснәргә карар биреп, урынымнан торып тәһарәтләнгәч, мөсафирханәнең балконына чыктым. Мөсафирханәбез Никконың иң бөек урынында булганга, шәһәрне, әтрафындагы тауларны карарга уңай иде. Шаулап аккан су тавышлары, арасында вә тау башындагы меңәр еллык нарат агачларының өстләреннән нәкъ балконга карап чыккан кояш нурларыннан вә төрле чәчәкләр илә капланган агачларның яфракларына аз гына хәрәкәт биреп искән саба җилен иснәп вә әтрафны тамаша кылып шактый вакыт үткәрдем. +Соңыннан мөсафирханәнең бакчасына чыктым. Бакчада әллә ничә урында атып торган фонтаннар, ялтырап торган күлләр булып, күлләрендә алтын балыклар вә күл тирәсендә җәнүбкә махсус төрле агач вә чәчәкләр, агачларында сайрый торган төрле матур кошлар, һәммәсе һаваны исни, һәммәсе кояшның чыгуына шатланган кеби күренә иделәр. Шул вакыт күңелемә мөхтәрәм шагыйребез Тукаевның "Җәйге таң хатирәсе" исемендәге шул шигыре хәтеремә килде: +"Шат үләнлекләр, тәбәссемдә чәчәкләр, лаләләр... +Сандугачлардан ява, яңгыр кеби, мәдхияләр. +Туктаганнар күрмәгә иртүк табигать күркене +Күктә аккошлардай, ак күчмә болытлар төркеме. +Каршыларга иң сәза чак, иң матур чак җәйге таң +Шул вакытта уйла, шагыйрь: килде илһам, уйласаң". +Әйтерсең шагыйрь үзе бу урында булып, шул төрле чәчәкләргә, агач башларындагы сандугачларга вә кояш нуры илә ап-ак булып күренгән күктәге болытларга карап, табигатьнең бу матурлыгын күрсәтә иде. Шөбһәсез, илһамы дәхи артып, кешеләрне тәсхир итәрлек шигырь язган, дип уйлап, бакчаның һәр тарафында йөрдем. +Таш баскычларыннан менеп, бакчаның иң биек җирендә ясалган урындыкка утырып, биноклем күрсәткән кадәр әтрафны тамаша кылып тордым. +Сәгать сигез булганда аркадашларым йокыдан калыктылар. Чәй эчтек, чәйдән соң Никко турында беркадәр мәгълүмат бирелеп, маршрут билгеләнде. Сигезенче мартшрут (Токиода) Никко әтрафындагы тауларны, тау өстендә булган шигуннар Иэяси, Иэмицу каберләрен вә алар шәрәфенә бина улынган зур һәм мәшһүр Будда, Шинту храмнарын, водопадларны карап, кич илә сәгать алтыда Токиога китү. +Маршрут билгеләнгәннән соң, маршрут буенча Даягава нәһерен чыгып меңәр еллык аллеяләреннән тауларга күтәрелдек. Менеп Будда вә Шинту храмнарын карадык. Храмнар иске вә мәшһүр булулары илә бәрабәр, бизәкләре, зиннәтләре илән дә Япониядә беренче храмнардан саналалар икән. Соңрак Иэяси, Иэмицуларның каберләрен вә алар өстенә төзелгән ядкәрләрне карап, әтрафтагы гүзәл манзаралы тауларны җәяү йөреп, күрдек. Никкодан утыз чакрым ераклыкта утыз кадәр водопадлар бар. Шуларның мәшһүрләрен күрмәк өчен трамвай илә китмәк булдык. Ләкин безгә каршы килмәктә булган трамвайның алдагы бер күпердә казага очравын хәбәр итүләре илә, кызганычка каршы, водопадны күрә алмый мөсафирханәбезгә кайттык. Японнарның "Никконы күрмәгән адәм табигатьнең ләтыйфәтен белми" мәкален хаклы икәнен күреп белдек. Чөнки аның һавасы, сулары, таулары, шәһәрдән бигрәк, тауларының манзарасы шул кадәрле гүзәлләр ки, бу гүзәллекне тасвирдан безнең каләм гаҗиздер. Мөсафирханәдә өйлә тәгамын ашап, шәһәр вә урамнарында, магазиннарында бер кадәр йөргәннән соң, сәгать кичке алтыда Никкодан поезд илә Токиога хәрәкәт иттек. Тугызынчы маршрут (Токиода) Токио водопроводын карау. Сәяхләр шәрәфенә Токио шәһәр думасы тарафыннан бирелгән зыяфәт мәҗлесендә булу. Кичке сәгать 9 да Ногаяга китү. +25 нче июнь. Иртә сәгать унда трамвай илә, Токиодан 48 чакрым читтә булган, водопроводны карарга киттек. +Водопровод биналары якынында мәйдан уртасында бик матур соңгый күлләр янында ямь-яшел үләнлек өстендә чатырлар корылып, мәҗлес хәзерләнгән иде. Мәҗлескә шәһәр думасының әгъзалары, дума рәисенең ярдәмчесе, газета мөхәррирләре җыелган иде. Без бару илә водопровод биналарын, берничә кечүк елганың таулардан агып, цементтан ясалган су мәхзәннәренә (күлләренә) тутыруларын тамаша иттерделәр. Аннан соң, суны сафландырыр өчен, йөз сажин озынлыкта җир астында, таш бина эчендә куелган машина һәм төрле маддәләр үтә суның сафланып чыгуын, Токиога китәр өчен торбаларга тыгызлап төшерелүен күрсәттеләр. Ошбу җирләрне карап йөргәч, мәҗлес хәзерләнгән чатырларның бер тарафына утырып рәсемнәребезне алдырдык. +Соңра чатыр эчендә тиешле урыннарга урнаштык. Нотыклар сөйләнде, җаваплар бирелде. Водопровод мөдире водопровод хакында бераз тарихын сөйләде. Аның әйтүенчә, бу урында моннан 250 ел элек Токио халкы өчен водопровод ясалган булган. Шуны бераз зурайткалап төзәткәләп 1895 нче елгача торганнар. Шул елдан башлап 1899 нчы елда ике миллион халыкка җитәрлек су чыгара торган хәзерге водопроводны эшләп тәмам иткәннәр. +Бу водопровод тәртибе, зурлыгы, аз вакытта күп су чыгара алуы илә дөньяда беренчеләрдән санала. Моның мисалы фәкать Лондонда гына, имеш. +Без мондый зур водопроводны моңарчы күргәнебез булмаганга, гаҗәпсенеп, кирәксенеп тыңладык. Ислам хөкүмәтләрендә, бабалары ясап калдырган су юлларын, водопроводларны карый вә тазарта алмый бетергәннәре хәлдә, кыек күзле, сары йөзле, сирәк сакаллы, кечкенә японнарның бабаларына караганда да ничә өлеш зур вә мөкәммәл итүләрен фикер итеп, дөньяда шундый адәмнәр генә торырга тиеш икәнлегенә ышанычыбыз артканнан артты. +Нотыклар тәмам булгач, аш вә чәй тәкъдим ителде. Аштан соң шәһәр Думасы рәисенең ярдәмчесе бүген дума мәҗлесендә, Токио шәһә рендә трамвай йөртү эшен Акционерный обществодан шәһәр үзенә алуы хакында мөзакәрә булачак, шул сәбәпле мәҗлестә Дума рәисе нең катнаша алмавын бәян итте вә шәһәр Думасыннан вәкил була рак, сәяхләрнең сәламәт йөреп кайтуларын теләвен белдерде. Мәҗ лес тәмам булды. "Урра!" вә "Банзай!" тавышлары илә водопроводтан аерылып мөсафирханәбезгә кайттык. Кичке сәгать 7 гә кадәр вакыт булганга әйберләребезне җыештыргач, төрле тарафка таралдык. Токиода татар вә төрек шәкертләре илә очрашу +Япониягә бармастан элек Мөнир Ибраһимовның Токиода икәнлеген ишетмеш идем. Шул сәбәпле Токиога килү илә Мөнир әфәндене күрергә теләп йөрдем, ләкин туры китерә алмадым. Токиодан Никкага баргач кызлар фиркасендә тәрҗеманлык итүче Накаяма әфәнде илә сөйләшкән чагымда Русиядән Япониягә сәяхәт иткән мөхтәрәм Габдрәшид әфәндене белеп-белмәве турында сораштым. Накаяма әфәнде аңарга тәрҗеманлык иткәнен вә хәзер угылы Мөнир әфәнденең Токиода икәнлеген сөйләде. Мин дә Накаяма әфәндедән Мөнир әфәнденең адресын алып, 24 нче июньдә кич Токиода "Вәнә" исемле вокзалда булачагыбызны белдереп мәктүб күндердем. Никкодан Токиога хәрәкәттәбез дип телеграмм һәм бирдем. +Токионың Вәнә вокзалына килүебез илә каршыларга төшкән Мөнир Ибраһимов вә Хәсән әфәнде Фәһми җәнабләре илә күрештем. +Бәхре мохыйт кәбирнең Япон атасында очрашкан бу татартөрек кардәшләрем илә күрешү миңа бик яхшы тәэсир итте. Милли хисләремне уятты. Бөек Азиянең гыйлем мәркәзе саналган Токиода татар вә төрек кардәшләремнең тәхсилдә булулары минем әллә нинди ерактагы өмидләремне кузгатты. +Сәфәр аркадашларым мөсафирханәгә киттеләр, без исә, русча, инглизчә, японча, кытайча сөйләшкән кешеләр арасыннан бик тәмләп татарча сөйләшеп, вокзалдан ерак түгел бер каһвәханәгә юнәлдек. +Хәл-әхвәл сорашып, бер-берләребез илә яхшы танышкач, Мөнир әфәнделәр, Русиядән килгән экскурсантлар арасында бер татар мелласы да барлыгын газеталардан укып белгән булсалар да, бәгъзе бер сәбәпләрдән танышу вә катнашуны муафыйк күрмәгәнлекләрен вә шуның өчен бу көнгә кадәр күрешә алмый йөрүләрене белдерделәр. Кичке аш вә каһвә эчкәч, иртәгә күрешергә сүз бирешеп, каһвәханәдән чыктык. +Кичәге вәгъдәгә күрә Мөнир әфәнделәр квартирына киттем. Мөнир һәм Хәсән Фәһми әфәнделәр дә мине көтеп торалар. Бу утырышыбызда Мөнир әфәнделәрнең Токиода укулары вә мәгыйшәтләре турында сораштым. Токио дәрелфөнүненә керү өчен инглиз вә япон телләрен белү кирәк булганга, Мөнир әфәнделәр дә инглиз вә япон телләрен өйрәнәләр икән. Өмидләре 1911 елның көзендә дәрелфөнүнгә керүдер. +Японнар илә сөйләшүләренә караганда японча яхшы ук өйрәнгәнлекләре күренеп тора. Фәкать Мөнир әфәнде бераз вакыттан бирле күзләре илә җәфаланып торганга күрә беркадәр вакыт дәрескә бара алмавы турында борчылып сөйләде. +"Токиода шәкерт тормышы илә торганда айга күпме чыгым тотарга кирәк була?" - дип соравыма каршы: "Квартир түләү, ашау- эчү һәм бер-ике дәрес өчен бер мөгаллим тотарга барысы 30-35 сумнар җитәчәк", - диделәр. +Токиода "Асия Гикай" исемендә бер җәмгыять барлыгын ишетмеш идем. Мөнир әфәндедән шул җәмгыять турында сораштым. +"Асия Гикай" җәмгыяте 1909 нчы елдан бирле дәвам итә икән. Мөнир әфәнделәр үзләре дә бу җәмгыяттә әгъза булып, дәвамлы һәм уңышлы эшләве өчен тырышалар икән. "Җәмгыятьнең Япониядә меңгә якын, Төркия вә Һиндстанда 150 кадәр әгъзасы бар", диделәр. +Җәмгыять үз мәсләгенә хезмәт өчен "Асия Гикай" исемендә айлык бер журнал чыгара. Хакы елга ике иен - рус акчасына күчергәндә ике сум. Бу журнал японча булып, бәгъзе кытайча, инглизчә, төрекчә вә татарча да язылган мәкаләләр дәреҗ итә. Җәмгыятьнең максаты ачык аңлашылсын өчен "Асия Гикай" журналында татарча язылган түбәндәге мәкаләне, гыйбарәсе илә, бу урында китерәм: +"Асия Гикай" җәмгыятьнең ачылуыннан максат +Хәзерендә без торган Азия халкы һәрвакыт үзләренең эшкә осталыклары берлә дөньяны тотып килделәр. Шулай ук Азия туфрагы да үзенең киңлеге, төрле үсемлекләренең күплеге, суларының яхшылыгы, тауларының төрле кыйммәтле ташлар вә мәгъдәннәр илә бай булуы илә шөһрәт табып килгән. Шуның өчен борынгы заманнарда Азия туфрагында зур галимнәр, философлар җитешеп, дөньяның хәзерге тәрәкъкыйсенә сәбәпче булганнар. Ләкин бүген без, Азия халыклары, барыбыз бер ата балалары, бер ыруг халыклары була торып, бер-беребездән ерак аерылган. Хәтта бер-беребезгә дошманланганбыз. Безнең бу гакылсызлыгыбыз үз йортыбызны үзебез саклый алмавыбыздан. Әгәр хәзердән алдагы көннәребезне кайгыртмасак, йортыбызның киләсе көннәре бик караңгы күренә. Шуның өчен асыл тормышта яхшы холыклы, мәкъбул гадәтләр иясе - без, азиялеләр, барыбыз өйләребезнең хәлләрен кайгыртышырга, уянырга, иҗтиһад итәргә тиешбез. +Без хәлләрне уйлап "Асия Гикай" исемле җәмгыять ачтык һәм барча азияле туганнарыбыздан безнең өебезне яратучыларның безгә ярдәмдә булуларын үтенәбез! "Асия Гикай" җәмгыятенең мөәссәсәләре +Җәмгыятьнең баш идарәсе Токиода булып шөгъбәләре Япониянең башка шәһәрләрендә, Курә вә Катай мәмләкәтләрендә дә бар. Баш идарә һәр ел Курә, Катай, Һинд мәмләкәтләренә сәяхләр күндерә. Халыкның мәгыйшәте һәм тәрәкъкыйят дәрәҗәләре илә таныша. Азия мәмләкәтләреннән Япониягә экскурсияләр булса, ярдәмләшә икән. +Мөхтәрәм Габдрәшид әфәнде хәзрәтләре дә 1909 нчы елда Япониядә сәяхәте вакытында мәзкүр җәмгыятьнең мөәссәсәләре, парламент рәисе Курно Хирунака, "Тәрәкъкыйюн" җәмгыяте рәисе Инукаи Такеши, "Мөхафәзаи табигать миллия" җәмгыятенең рәисе Тудиямо Мицудо әфәнделәр илә зур мөнәсәбәт ясалмыш һәм аларның мәгънәви ярдәме илә Япониядә сәясәт итеп, күп мәгълүмат алыр га муафыйк булмыш. Токиода мәсҗед урыны хакында алар илә күп мөзакәрәдә булып, алар васитасы илә Токионың гүзәл бер җирендә, дворец якынында мәсҗед шәрифкә урын вәгъдә ителмештер. +Мөнир әфәнделәрнең сүзләренә караганда Русия татарларыннан Япониягә шәкерт вә мөгаллимнәр экскурсиясе булса, "Асия Гикай" җәмгыяте экскурсантларга ярдәм итүне үз өстенә алачак, имеш. Мәсәлән, үз хисабына тәрҗеманнар бирәчәк, пароход вә тимер юлларда тиешле тәнзил ясатачак. Күрергә тиешле булган урыннарны күрсәтергә ярдәм итәчәктер. +Япониядә соңгы вакытларда "Ислам җәмгыяте" исемендә яңа бер җәмгыять ачылган икән, ул турыда да Мөнир әфәнделәрдән шул мәгълуматны алдым. "Ислам җәмгыяте" 1909 нчы елда оештырылган, хәзер дә дәвам итә. Беркадәр әгъзалары бар. +Бу җәмгыятьнең оештырылуы хакында "Асия Гикай" журналының 4 нче номерында беркадәр мәгълүмат булганга, бу урында шуны гына күчерәбез. +Мөхтәрәм мөсафирләр вә Япониядә ислам җәмгыяте +Якын вакытта ике госманлы, голүме диния мөгаллимен, Токионың "Ислам җәмгыяте" гаять бөек ихтирам илә истикъбаль иттеләр. Гали Риза вә Сәид Таһир әл-Хөсәен әфәнделәр Пекиннан килмешләр ди. Гали Риза әфәнде моннан дүрт ел әүвәл чингә килеп, Чиндә дин мөбин исламның шартларын чин мөселманнарына тәгълим юлында гайрәт итмештер.8 Якын вакытта Истанбулга гаудәт итәчәктер.9 Сәид Таһир әфәнде Гали Риза әфәнденең мәүкыйгын ишгаль өчен якын вакытта Чинга китәчәктер. Бу затлар һәр бере кәнди ихтисаслары даирәсендә гаять бөек мәгълүмат сахибләре булып, мөсафәрәтләрендә Токио халкын да мөстәфид итмешләрдер. Килүләре гаять гүзәл бер вакытта - Токионың чәчәкләр илә мөзәйян бер заманында иде. Болар нисанның икесендә килеп, мисырыбыз башиларыннан хөрмәтле Әхмәд Фазыл әфәнденең ханәсендә мөсафир улмышлардыр. Мәзкүр айның унбишләренә кадәр Токионың һәр тарафын сәир итмеш иделәр. Фазыл әфәнде бу затларның шәһәрне сәир вә зиярәтләрендә бәрабәр булындыгы кеби, аларны фельдмаршал принц Уяма, җенерал Фунт Нуки, адмирал барон Урио вә башкаларга тәкъдим итмештер. +Бу исламнар гыйндында мөкаддәс булган 16 нчы нисан, җомга көнне интихаб илә, бу мөхтәрәм затның бурайа вөрудыннан истифадә идәрәк, Йокогама, Кобе, Токио вә саир шәһәрләрдә сакин исламнар бергә тупландык. Гали Риза әфәнде сәяхәте вакытында, үз фикере буларак, иҗтимагъның нәтиҗәсендә биредә ислам җәмгыяте барлыкка китерүне тәмәнни итте. Бу җәмгыятьнең максаты: хотбәләр вә матбугат илә исламиятнең таралуына гайрәт итмеш. Хакыйкатьтә галәме ислам илә японнар арасында даими мөнәсәбәт тәэсис итмәгә чалышмак улмасыны тәмәнни итте . Бер вәҗһе ати әгъзалар интихаб улынды . Рәис Г. Трабгылы әфәнде Иокогамадан, рәис ярдәмчесе Гали Такаҗи һәм Иокогамадан, хәзинәдар Габделкадыйр әфәнде Иокогамадан, кятиб Бәрәкәтулла әфәнде Токиодан, кятиб мөгавине Ибраһим бине Әхмәд әфәнде Токиодан. +Бу әгъзалар мәҗлестән соң барысы бергә җыелышып фотография алдырмышлардыр. Моннан соң мәзкүр затлар "Асия Гикай" җәмгыяте тарафыннан "Хиббә" бакчасы җиварындагы клубта өйлә йимәгенә дәгъвәт улынмышлардыр. Ухаро җәнабләре хазирунга тәшрифләреннән тулай тәшәккер вә мәмнүниять белдереп сөйләгән нотыгында, голүме исламга булган мөхәббәттән исламиятнең японнар гыйндында танылган хәленә муафыйк улдыгыннан, бу гали дин хакыйкатьтә мәгълүматның дәһа ачык вә дәһа вазыйх бер сурәттә, аңлашылмаса ислам галимнәренең ярдәме илә булачагы лөзүменнән бәхәс итте. +Гали Риза әфәнде җавабында сөйләдеге гарәпчә нотыгында "дин ислами тәгълим вә тәдрис вә аның хакында мәгълүмат бирмәк даими вазыйфабыздыр. Бинаэн галәйһи без һәрвакыт шундый бер ихтыяҗ хосусында имкян тәкъдирендә ярдәм итмәгә әзермез" димештер. +Сәид Таһир әфәнде нотыгында биредә булган өч ислам таләбәсенә "Асия Гикай" җәмгыятенең күрсәткән тәсһиляттан тәшәккер итмештер. +Японча сөйләгән нотыкларны Муцио Фуҗито инглизчә тәрҗемә иткән кеби, мин дә гарәпчә сөйләгән нотыкларны инглизчәгә тәрҗемә иттем. +Мәҗлестән соң биредә дәхи фотограф алынмыштыр. +Мәҗлестә бирелгән карарга нигезләнеп, җәмгыятьнең максатын тәрвиҗ итеп җәридә нәшер итмәк теләгебез булса да, "Асия Гикай" җәмгыяте тарафыннан нәшер булган айлык мәҗмугада дин ислам хакында тәдкыйкать илә иктифа итәргә мәҗбүр улачакбыз. Бу хосуста якын вакытларда җәмгыятебезнең муаффәкыят илә тәрәкъкый итәчәген вә мохтаҗ изах улан японнарга бу бабта мәгълүмат та улыначагын өмид итәбез!" +"Бәрәкәтулла" +Мөнир әфәнделәр илә утырыштан шул кадәр мәгълүмат алып, кич сәгать 8 дә мөсафирханәбезгә кайттым. Аркадашларым җыенганнар иде. Үзебез трамвай илә, багажларыбыз рикша илә Токионың Шимбази вокзалына киттек. +Состав бирелде. Урыннарыбызга йирләштек. Озатырга килгән халык күп иде. Шәһәр тарафыннан Дума рәисенең могавине, полиция мәэмүрләре, мөгаллимнәр, студентлар вә шәкертләрнең хисабы юк иде. Шулар арасында өстенә аурупача киенгән, башына кызыл фәс кигән татар студентлары Мөнир вә Хәсән Фәһми әфәнделәр булу мине аеруча сөендерә иде. Сәгать 9 булып, кузгалыр вакыт җиткәч, халык бигрәк кайный башлады. Шул арада озатырга төшкән япон әхбабларыбыз һәм Мөнир вә Хәсән әфәнделәр илә кул тотышып, "Урра!" вә "Банзай!" кычкырып Нагоя шәһәренә хәрәкәт иттек. Унынчы маршрут (юлда) Нагоя шәһәрендә иртәнге аш. Нарада 6 сәгать булу. Кич 8 дә Осакада булу. +26 нчы июнь иртән 8 дә Нагоя шәһәренә җиттек. Нагоя Токиодан 355 чакрым гарбе шималидә булып, Япониянең зурлыгы нисбәттә 4 нче дәрәҗәдәге шәһәрләреннән булып, җанлы рухлы. Вокзалдан трамвай илә "Кайрафты" отеленә барып иртәнге аш ашадык. Бераз истирахәт иткәч, сәгать 10 да Нарага хәрәкәт итеп, 12 дә килеп җиттек. Шәһәр башлыгы, полиция башлыгы, учительләр һәм шәкертләр каршы алдылар. Трамвай булмаганлыктан, джин рикшалар илә шәһәр клубына бардык. Монда шәһәр тарафыннан сәяхләр шәрәфенә зыяфәт хәзерләнгән иде. Аш вакытында, гадәттәгечә, тәбрик-нотыклар һәм җаваплар булды. Аштан соң шәһәрдә, Будда, Вишну гыйбәдәтханәләрен карадык. Шәһәр Нагоядан бер йөз чакрым җәнүбтә, 50 мең нөфүсле. 709 елдан 784 елга кадәрле Япониянең пайтәхете булып, шул вакыттагы зурлыгына нисбәтле хәзер уннан бер өлешкә калмыш. Гыйбәдәтханаләрдән "Тодай-дзи" миладидан 706 елда бина ителеп, зиннәт вә ямь илә мөмтаздыр. Гыйбәдәтханә алдында 37 тонна, яки 2257 пот авыр лыгында колокол һәм 18 фут биеклегендә 772 елда бронзадан коелган Дайбуцу һәйкәле бар. +Шәһәр вә әтрафын карагач, кич сәгать 6 да поезд илә Осака шәһәренә хәрәкәт иттек. Вокзалда шәһәр башлыгы, полиция башлыгы, учитель вә шәкертләр озатып калдылар. +Сәяхләрне каршы алыр өчен Осака шәһәренең управасы тарафыннан, газета идарәләреннән, учительләр тарафыннан һәм "Сәяхләргә юл башы" җәмгыяте тарафыннан Нарага вәкилләр килгән иде. Шулар белән берлектә сәгать 7 дә Осакага җиттек. Вокзалда бик күп кеше каршылады. "Сәяхләргә юл башы" җәмгыяте тарафыннан күкрәкләребезгә французча: "Хуш килдегез, миһманнар!" гыйбарәсе язылган кызыл бантиклар кададылар. Соңра рус вә япон флаклары һәм төрле чәчәкләр белән бизәкләп хәзерләнгән трамвайларга утырып мөсафирханәгә юнәлдек. Мөсафирханә һәм рус вә япон флаклары белән зиннәтләнгән. Капка башына русча "Добро пожаловать" гыйбарәсе зур хәрефләр илә язылган иде. +Осака шәһәре Бива күленнән чыккан Йодагави нәһере ярында, монысында бер миллион ярым кеше яши, Япониянең зур шәһәре. кемендә булып, егерме квадрат чакрым урын ишгаль итә . Йодагави нәһереннән каналлар казылып, шәһәрнең күп урамнарына су йөргәнлектән һәм диңгез буенда булганлыгыннан, һавасы һәрвакытта дымлы, юеш. Тимер юллар вә пароход юллары белән Япониянең һәрбер сәүдә портларына вә башка зур шәһәрләренә тоташканлыктан, эш вә сәүдә җәһәтеннән беренче урынны тотадыр. Унберенче маршрут (Осакада) Осака шәһәре вә шәһәр урамнарын "Акционерный ширкәте"нең мәүсален һәм шырпы фабрикасын, бер балалар бакчасын, бер ибтидаи мәктәпне карау. "Осакаси Асиян кайши" пароходлар ширкәте илә "Осака асахи" һәм "Осака майничи"исемендәге газета идарәләре тарафыннан сәяхләр шәрәфенә отель "Осака"да булачак зыяфәткә бару. +27 нче юинь. Иртә сәгать 8 дә Осака шәһәренең зур урам вә магазиннарын карап йөрдек. Сәгать 10 да трамвай илән "Акционерный ширкәт"нең ак муслин фабрикасын карарга киттек. Фабриканы карарга барачагыбыз "Сәяхләргә юл башы" җәмгыяте тарафыннан фабриканың директорына һәм идарә әгъзаларына алдан хәбәр ителгәнгә күрә, әгъзалардан бәгъзеләре һәм директор каршыладылар. Кунак бүлмәсендә кабул итеп, чәй тәкъдим иттеләр Соңыннан фабриканың, мамыкны юа, киптерә, эрли, суга, сугылган муслинны юа, киптерә, үлчәп тора торган шөгъбәләрен карап үттек. Һәркайсы шөгъбәдә һәркем үз эшен башкара. Машиналар шөгъбәсендә, машиналарның тиешле бер нәрсәсен кузгатуы сәбәпле бөтен фабрикадагы станоклар хәрәкәткә килә иде. +Фабрикада эшчеләр барлыгы өч мең булып, йөздән сиксәне хатын- кыз. Иң зур жалуния көненә бер сум егерме тиен, иң азы - егерме тиен. Мөдире исә айга ике йөз сум ала икән. +Эш вакыты балаларга - 8 сәгать, хатыннарга - 10, ирләргә - 12 сәгать. Бәйрәм яллары ай башында һәм унбишендә берәр көн (Япониядә завод вә фабрикаларда ял айга ике көн). Фабриканың суга, тукый торган станогы барысы 750 булып, һәр станок көненә өч йөз ярд тукый икән. +Соңыннан фабриканың хастахәнәсен, эшче балаларына махсус мәктәпләрне һәм эшчеләрнең квартирларын, ашханәләрен карагач, "Боз" фабрикасына килдек. Япониянең 40 дәрәҗә эссе һавасында төрле корал вә машиналар илән боз ясаучыларны күреп, адәм баласына Ходай тарафыннан ихсан ителгән гакыл вә фикерне тиешле рәвештә эшләтсәң, табигатьнең янә бик күп нәрсәләреннән файда күрә беләчәкләрен тәфәккер иттек. Боз фабрикасының кунак бүлмәсендә берәр аршын биеклектә ярты аршин калынлыкта вә киңлектә булган подносларга хәзерләп куелган бозлардан ваклап куйганнарын салып, төрле йимеш суларын (фруктовый водаларны) эчтек. Илтифатларына тәшәккер итеп, трамвай илән балалар бакчасын карарга киттек. +Балалар бакчасын һәм ибтидаи мәктәпне карадык. Монда һәм хуш кабул итеп, балаларның дәрес вә уеннарын күрсәттеләр. (Тәртип вә программалары 7 нче маршрутта язылганча.) Соңыннан "Акционерный ширкәт"нең шырпы фабрикасын карап, мөсафирханәбезгә кайттык. Бераз истирахәт иткәч, кич сәгать 8 дә трамвай илән отель "Осака"га бардык. +Отель "Осака" Йодагави нәһеренең кечкенә бер атасында булып, отельгә керер өчен нәһергә күпер салынган. Отельнең икенче тарафында, нәһер өстенә каратып, балконнар ясалган. Әтрафына төрле агач вә чәчәкләр утыртылган. Бинасы Аурупа ысулында, бик зур булып, төрле мәмләкәтләрнең флаклары белән зиннәтләнгән иде. Безне газета идарәләреннән һәм "Осака-Асиян кайши" пароход ширкәте тарафыннан вәкилләр каршы алдылар. Отель "Осака"ның зур бер залында бераз истирахәт иткәч, отельнең әтрафларын вә бакчаларын карап йөрдек. Соңра зыяфәт хәзерләнгән залга җыелдык. Пароход җәмгыятеннән һәм "Осака асахи", "Осака майничи" газеталарының идарәләреннән вәкил, газета мөхәррире Синага әфәнде нотык сөйләде. Аның соңында Осака губернаторының секретаре нотык сөйләп, губернаторның тәбрик вә сәламен җиткерде. Бездән каршы һәм җаваплар бирелде. (Нотыклар күбрәк тәбрик һәм изһар мәхәббәттән гыйбарәт булганга, бу урында язылмады.) +Аш бирелде, аш вакытында янә нотыклар, янә тәбрикләр; һәр ике милләтнең саулыкларына тостлар күтәрелде, "Урра!" вә "Банзай!" кычкырылды. +Аш тәмам булганнан соң, уен бүлмәсендә японнар, милли җыру, милли музыкаларын уйнадылар һәм төрлечә гимнастика уеннары уйнап күрсәттеләр. +Гимнастика уйнаган вакыт, уйнаучылардан берсе яхшы ук югарыдан егылып төште. Бу манзараны күрү белән бер гимназисткабызның һушы китеп шунда егылды. +Япон докторы тиз арада тыйбби ярдәмгә кереште, югарыдан егылып төшкән японга доктор-фәлән якын бармады, ул янә үз эшенә ябышты. Гимнастика уеннары тәмам булгач, янә бер стакан чәй эчеп, кич сәгать унбердә "Урра!" вә "Банзай!" тавышлары илә отель "Осака"дан чыгып, мөсафирханәбезгә кайттык. Уникенче маршрут (Осакада) Осакада монетный дворны (зарыбханә), Кремльне, гали кызлар гимназиясен, ирләр гимназиясен, гали тиҗарәт мәктәбен, "Осака асахи" газетасының идарәханәсен һәм матбагаханәсен карау. Кич сәгать 8 дә, шәһәр тарафыннан чакырылып, театрга бару. +28 нче июнь иртән сәгать 9 да трамвай илә зарыбханәне карарга киттек. Зарыбханә 1871 нче елда бина кылынып, таш диварлар илә ихата кылынган. Капка һәм ишек яннарына солдатлардан сакчылар куелган иде. Зарыбханәнең директоры вә берничә мәэмүр каршыладылар. Истирахәт залында бераз ял иткәч, акча сугу рәвешләрен карарга чыктык. Сәяхләр тәртип илән йөрсеннәр өчен, бүлмәдән бүлмәгә ике яклап, янәшә рәвештә җеп тарттырылган иде. Ошбу җепл әр уртасыннан бер-бер артлы йөри башладык. Беренче бүлмәдә алтын вә көмеш, руда хәлдә, таш кеби, савытларга салынып куелган вә шул рудадан күпме микъдар алтын, көмеш чыкканы язылган иде. Икенче бүлмәдән дивар буена казаннар ясалган вә андагы алтын электр куәте илә ут төсле кып-кызыл булып кайный. Хадимәләр озын саплы чүмечләр илә кайнап торган утны сосып, стан (калып) га сала вә берничә минуттан алты вершок озынлыкта, ике вершок калынлыкта алтын кирпечләр хасыйл була иде. +Өченче бүлмәдә алтын кирпечләрне янә казанга салып кайнаталар. Тәхлил вә тәскыйя кыйлып калыпка салалар. Бу калыптан аршин ярым озынлыкта, ике вершок киңлектә, безнең бер сумлык көмеш акча калынлыгында алтын такталар хасыйл була. +Дүртенче бүлмәдә бу такталарны тазарталар. Машинага салып төзәтеп вә шомартып чыгаралар һәм икенче машинага салып, ошбу такталарны кирәк кадәр зурлыкта кистертәләр. Хасыйл булган түгәрәк алтыннарны җыеп, яхшы вә тигез киселгәннәрен аралап алып, начар киселгән вә кискәндә челтәр рәвешендә калганнарын янә казанга салалар. +Бишенче бүлмәдә түгәрәк алтыннарны машинага салып, аст-өст тарафларына вә кырыйларына тиешле галәмәт вә язуларны суктыралар. Галәмәт вә язулары яхшы чыкканнарны аралап, начарларын һаман казанга салалар. Галәмәт вә язулары яхшы чыкканнарны тәскыйя кыйлып, үлчәп, үлчәүдә туры чыкканнарын санап, махсус рәвештә төреп, хосусый сандыкларга салалар иде. +Соңыннан истирахәт залына чыгып, төрле җимеш сулары эчтек. Директор җәнабләренә тәшәккер итеп, кулын кысып, Кремльгә киттек. Кремль шәһәрнең иң калку җирендә 1583 елда бина кылынган. Дивар озынлыгы 40, калынлыгы 10 фут булган ташлардан салынган һәм Япониянең иң зур биналарыннан хисап ителә. Кремльгә һәр көн сәгать тугыздан дүрткәчә керергә рөхсәт ителә. Хәзердә үзендә Осака гарнизоны тормакта икән. +Сәгать 11 булганда Кремль эченә кердек. 12 булганда Кремль уртасына таш вә балчыктан өеп ясалган биек мәйдан уртасына мендек. Бу җиргә Осака шәһәренә каратып, зур ике пушка куелган иде. Пушка янында берничә солдатның тик кенә торуы, офицерның сәгать караштырып, арлы-бирле йөрүе ни дә булса, бер нәрсә көткәнлеген күрсәтә иде. Шул вакыт тәрҗеман: "Хәзер сәгать 12 була. Пушкалардан өч мәртәбә аталар, курыкмагыз", - диде. Без дә пушкага карап, офицерның командасын көтә идек. Сәгать тәмам 12 булды. Офицер кулы берлән ишарә итте. Пушкалар өч мәртәбә атылды. Тавыш беткәч, бер-беребезгә караштык. Кайсыларыбызның куркуыннан йөзенең ап-ак булуын күреп көлештек. Бераз Осака шәһәренең манзарасын карап, чәй хәзерләнгән бер казармага килдек. Монда чәй хәзерләүчеләр гади японнар түгел, бәлки, японнарның исемен күккә күтәрүче ватан каһарманнары - солдатлар, кунакларны хөрмәт итүчеләр дә офицерлар иде. Мәҗлестә гарнизон начальнигы да бар иде. Начальник безнең комендант Старковский белән самими, кунакчыллык илә күреште. Аны аерым бүлмәгә алып, кунак итте вә сөйләшеп утырды. +Кремльне карагач, трамвай илә гали кызлар гимназиясен карарга киттек. Гали тәрбия күргән кызлар, гимназиянең бер залында "Банзай!" кычкырып каршы алдылар. Гимназиянең директоры вә мөгаллимнәре кызларның кул эшләре выставкасын күрсәтеп йөрделәр. 1910 елда, Лондон выставкасында бу кызларга кул эшләре өчен мактау кәгазе вә алтын медаль бирелгән икән. Аларны карадык. +Соңыннан зыяфәт хәзерләнгән залга килдек. Аштан элек директор русча, кызлардан берсе французча, берсе инглизчә нотыклар сөйләделәр. Бездән русча җаваплар бирелде. Ахырда гимннар җырланды. Без дә җырладык. Япон гимназисткалары пионинога кушылып, сәяхләрне тәбрик вә яңадан килүләрен теләп, японча "Кунак каршы алу җырулары" җырладылар. Бездән курсистка Вера Соловьева пионинода уйнады. Аңа кушылып Владивосток гимназисткасы японнарга тәшәккер мәкамендә җырлады. +Аш бирелде. Ашны пешерүче вә хәзерләүчеләр гимназисткалар иде. Гадәтләренчә тәмам нәзакәт илә хөрмәт иттеләр вә үзләре ясаган бантикларны күкрәкләребезгә кадап, үзләре ясаган кәгазь капчыкларга тутырылган фрукталар һәдия кылып, кул кысып калдылар. Гали кызлар гимназиясен караганнан соң ирләр гимназиясен карарга киттек. +Ирләр гимназиясендә имтихан көне иде. Гимназия директоры, берничә мөгаллим һәм гимназистлар каршыладылар. Директор вә мөгаллимнәр һәр сыйныфны күрсәтеп йөрделәр. +Шәкертләре гимнастика уеннары уйнап күрсәттеләр. Соңыннан Гали тиҗарәт мәктәбенә киттек. Мәктәп алдында студентлар кулларына тоткан флакларны селкеп, "Урра!" кычкырып каршыладылар. +Мәктәпнең зур залында шәһәр башлыгының ярдәмчесе, Дума әгъзалары, газета мөхәррирләре, мәктәп директоры вә мөгаллимнәре каршыладылар. Шәһәр тарафыннан сәяхләр шәрәфенә мәҗлес хәзерләнгән иде. Мәҗлестән элек шәһәр башлыгының ярдәмчесе һәм мәктәп директоры русча нотыклар сөйләделәр. Нотыклар, гадәттәгечә, тәбрикләр соңында японнарның тиҗарәте руслар белән японнар арасында тиҗарәтнең алга бармавы, бу эшнең һәр милләт өчен зарарлы булуы; тиҗарәтне алга җибәрергә вә якынрак танышмак өчен коммерсантлар экскурсиясе ясау тиешлеге, шуның өчен алдагы 1912 нче елда Япониядән, хосусан Осака шәһәреннән коммерсантлар экскурсиясе булачагын сөйләделәр. +Монан соң, япон студентларыннан берсе инглизчә, берсе немецчә нотыклар сөйләделәр. Һәркайсына бездән русча җаваплар бирелеп, нотыклар тәмам булгач, аш соңында, студентлар безгә төрле открыткалар һәдия кылдылар. +Соңыннан мәктәпнең выставкасын карап, бәгъзе нәрсәләрен сатып алып, трамвай илә "Осака асахи" газетасының идарәханәсенә бардык. Идарәханә вә матбагаларын карап йөрдек. Осака шәһәрендә көндәлек газета 17 булып, иң зурлары "Осака асахи" һәм "Осака майничи" газеталары икән. "Осака асахи" газетасы һәр көн ике йөз мең нөсхә тарала икән. Бу газеталардан башка, һәфтәлек газета һәм журналларның барысы егермегә якын икән. +Матбугатны карагач, зур бер залда кунакларга чәй тәкъдим иттеләр. Чәйдән соң, матбага алдында, нашир вә мөхәррирләр илә бергә рәсем алдырдык. Һәм төрле открыткалардан һәдияләр алып, трамвай илә мөсафирханәбезгә кайттык. +Көн бик эссе иде. Эссе көндә күп йөреп, сәяхләр дә бик арыганнар иде. Шул сәбәпле экскурсия мөдире: "Театрга бару-бармау һәркемнең үз ихтыярында", дип игълан итте. Кич сәгать 8 дә аркадашларыбыздан бер кадәресе театрга китте. Без исә, студентлар илә бергә, беркадәр кеше кич истирахәт иттек. Унөченче маршрут (юлда) Иртән сәгать 6 да Осакадан килү. Диңгез буенда дачалар станциясе "Моика"да туктап истирахәт итү. Кобе шәһәрендә 6 сәгать тору. Кич алтыда Киотога килү. +29 нчы июнь, сәгать 8 дә поезд илә Осакадан Кобе шәһәренә хәрәкәт иттек. Осака вокзалында мөгаллимнәр, шәкертләр "Сәяхләргә юл башы" җәмгыятеннән әгъзалар вә башка кешеләр "Урра!" кычкырып, озатып калдылар. Сәгать 10 да Кобене үтеп, диңгез буенда һәртөрле фрукта бакчаларының бер ягы күгелҗемләнеп торган диңгез, икенче ягы биек таулар булган "Моика" станциясенә төштек. Станция зур авыл булып, үзендә ибтидаи мәктәпләрдән башка, сельский хозяйственный школа , учительский семинария бар икән. Ибтидаи мәктәп шәкертләре флаклар тотып, сельский хозяйственный мәктәп шәкертләре музыка уйнап, учительский семинария кызлары төрле фрукталардан һәдияләр илә каршы алдылар. Фрукта бакчаларын Кобе шәһәре кибарларының дачаларын карап йөрдек. Ачык диңгездә коендык. Фрукта бакчасы янында, япон шәкертләре берлә бергә рәсемнәр алдырдык. Сәгать 12 дә составыбызга утырып, Моикадан 30 минутлык җирдә булган Кобега киттек. Кобеда 6 сәгать +Кобе диңгез буенда, 70 мең нөфүсле, һавасының сафлыгы, корылыгы белән мөмтаз, 1868 елдан бирле тиҗарәт порты; манзарасы Русиянең Ялта манзарасын хәтерләтә торган бер шәһәр. Үзендә Аурупа вә Америка хөкүмәтләренең консулханәләре, банклары, кәлисәләре бар. Бухтасына һәр тарафтан һичтуктаусыз тиҗарәт караблары килеп-китеп тора. Бу - шәһәрне эшлекле вә җанлы шәһәрләрдән иттерә. +Вокзалда шәһәр вә мөгаллимнәр тарафыннан вәкилләр каршылап, шәһәр тарафыннан булган вәкил, шәһәр клубында сәяхләр шәрәфенә зыяфәт барлыгын сөйләп, безнең шәһәр клубына баруыбызны үтенде. Без дә джин рикшалар белән шәһәр клубына киттек. Монда шәһәр башлыгы, Дума әгъзаларыннан берничәсе, газета мөхбирләре, мөгаллимнәр каршыладылар. +Клуб, шәһәрнең икенче ягында, тау итәгендә, бакча уртасында булып, бухта һәм шәһәр өстенә каратып, шәһәрнең манзарасы, бухтага пароходларның килеп-китүләре бик яхшы күренә иде. Ошбу күренешләрдән ләззәт алып бераз утыргач, аш хәзерләнгән залга җыелдык. Аштан элек, гадәттәгечә, нотыклар сөйләнеп аш бирелде. +Мәҗлес тәмам булганнан соң, сәяхләрнең кайберләре клуб бакчасында калды вә бәгъзеләребез Кобе якынында, тау өстенә Будда храмын карарга таралдык. Тау өстендәге храмнарны карагач, табигатьнең берсе өстенә берсен утыртып куйган рәвештәге тауларга менеп, шәһәр вә әтрафны карадык. Тауларга менәр өчен юллар ясалган вә тау башындагы мәйданнарга урындыклар куелган. Шул урындыкларга утырып истирахәт иттек. Моннан караганда алда таулар өстендә тагы таулар күренә иде. Аларга да менәргә карар бирдек, тагы да алга киттек. Ләкин аркадашларыбыздан берничәсе Кобедан китәребезгә фәкать сәгать ярым калган дип, юлдан кире кайттылар. Без, Петроградтан Технический институт студенты Макеев һәм курсистка Вера Львовна - өч аркадаш, юлыбызны дәвам иттек. Ниһаять, Кобе таулары өстендә иң биек хисап ителгән 2400 фут (342 сажин, 2 аршин, 9 вершок) - Маясан тавына мендек. +Тау өстендә кечкенә бер мәйдан, аның өстендә биек агачка флак асылган иде. +Урындыкларга утырып истирахәт иттек вә сумкаларыбызда булган әфлисуннарыбызны ашадык. Бинокльләребез белән әтрафны карадык, ләкин шәһәр күренми, фәкать бухтага килеп китүче пароходлар гына күренә иде. Кобедан кузгалырга өч чирек сәгать калганда, иптәшләребезгә җитешәбез, йә юк, диеп, таудан тауга төшә башладык һәм шәһәргә килеп җиттек. Көн бик эссе булганлыктан бик сусаган идек. Бер дөкяндә фрукта суы эчеп, рикшалар алдык та, тизлектә вокзалга җиткерүләрен үтендек. Вокзал шәһәрнең түбән өлешендә булганлыктан, арбачыларыбыз берсеннән-берсе узышып, чапкан ат тизлегендә йөгертәләр иде. +Вакыт тар булганлыктан арбачыларга бирәчәк акчаларыбызны хәзерләп барып, вокзалга җитү илә акчабызны биреп, состав ягына чыктык. Поезд да кузгала башлады. Көч-хәл белән вагоныбызга менеп Киотога хәрәкәт иттек. +Киото студентлары тарафыннан вәкил, газета мөхбирләре, "Сәяхләргә юл башы" тарафыннан вәкил Кобега каршы килгән иде. Кобедән сәгать 6 да кузгалып, 8 дә Киотога килеп җиттек. Киото вокзалында полицмейстр, шәһәр башлыгы могыйны, мөгаллим вә студентлар каршыладылар. Рус-япон флаклары белән зиннәтләнгән трамвайга утырып, тәгъйин ителгән мөсафирханәгә киттек. Мөсафирханәдә төрле флаклар берлә зиннәтләнгән капка вә ишек башларына, русча "Добро пожаловать!" дип язылган. Мөсафирханәдә бераз истирахәт иткәч, шәһәр урамнарын вә магазиннарын карарга чыктык. Киото кинемотограф хуҗасының чакыруы илә картиналар карага киттек. Картиналар Япония атасында торучы айнус халыклары илә японнар мөхарәбәсенә даир иде. Киото шәһәре +Киото Бива күле илә Осака заливына коя торган Юдагава нәһере арасында, һәр икесенә каналлар илә тоташтырылган, Камагава күле өстендә биш йөз мең нөфүсле, 794 нче елдан 1769 нчы елгача Япониянең пайтәхәте булып торган бер шәһәрдер. Үзендә дворецлар, хөкүмәт йортларының күплеге, чит хөкүмәтләрнең консулханәләре; гыйлем йортларыннан дарелфөнүннәр булып, Киотоны беренче шәһәрдән саната. Иң шәп урамнары Инсижа вә Нижа һәм башка булып, Инсижаның киңлеге 40, башкаларының 25 әр сажиндыр. Киото, җамаяк, таш савытлар, фарфор, чиккән, тукыган нәрсәләре, бронзадан койган савыт вә җиһазлары белән мәшһүрдер. Ундүртенче маршрут (Киотода) Христиан японнарның кәлисәсен, ир вә кызлар гимназияләрен, хайванат бакчасын, Будда вә Вишну храмнарын һәм коммерческий музейны карау. Кич сәгать 8 дә театрга бару. +30 нчы июнь. Иртән сәгать 9 да трамвай илә христиан японнарның кәлисәләрен карарга киттек. Кәлисәдә руханилар, хезмәтчеләр - барысы да христиан японнар булып, гыйбадәт вә аятьләрен японча үтиләр икән. Без баруга христиан японнар кәлисәгә җыелганнар иде. Руханилар япон теле белән гыйбадәт кылдырдылар. +Кәлисәдән соң ирләр вә кызлар гимназияләрен карадык. Һәр икесендә рус гимны җырлап, каршы алдылар. Гимнастика уеннары уйнап, дәрес программаларына кергән эшләрне эшләп, кул эшләре выставкаларын күрсәттеләр. Һәр ике гимназиядә нотыклар вә җавап лар булды. Фрукта вә лимонадлар белән кунак иттеләр. Гимназистлар төрле открыткалар, гимназисткалар берәр җиллек (веер) һәм үзләре ясаган кәгазь капчыклар илә төрле җимешләр бүләк иттеләр. +Директорлары, гимназияләренең тарихы һәм дәрес программалары исемендә берәр китап һәдия иттеләр. Соңыннан хайванат бакчасын карарга киттек. Киото хайванат бакчасы Токио хайванат бакчасы кебек бай түгел. Фәкать җәнүбкә вә Япониягә махсус хайваннар күп булучылык бакчаның игътибарын беркадәр күтәрә. Хайванат бакчасын карап йөргәч, бакчаның гүзәл бер җирендә чәчәк вә гөлләр арасында, шәһәр тарафыннан иртәнге аш бирелде һәм берәр капчык фрукта (җимеш) һәдия ителде. Иртәнге аштан соң Будда вә Вишну храмнарын карап йөрдек. Аннан соң коммерческий музейны карарга киттек. Моның мөдире вә берничә әгъзалары каршыладылар вә һәр шөгъбәсен күрсәтеп йөрделәр. Музей бик бай һәм бик мөкәммәл күренде. Японнарның һәр эшләгән нәрсәләре тәмизлек, матурлык илә мөмтаз. Музәханә дә шул нәрсәләрнең иң матур, тәмиз вә әгълялары белән тулган иде. +Дикъкатьне җәлеб иткәннәре фарфор һәм ефәк нәрсәләре, ефәк белән тукылып эшләнгән өй җиһазлары, рәсем вә картиналар иде. Бу нәрсәләр шул кадәр нечкәлек илә эшләнгән ки, адәм кулы белән эшләгәнлеккә ышанырга шөбһә итәрлек иде. +Музейның һәр шөгъбәсен карап бетергәч, идарә тарафыннан төшке аш бирелде. Нотыклар вә җаваплар булды. Соңыннан мөсафирханәбезгә кайтып, бераз истирахәт иткәч, япон театрына киттек. Чакырылып барганлыктан, каршыладылар. Театр япон ысулында булып, урындыклар-фәләннәр юк иде. Халык саф булып утырсыннар, берсе икенчесенә кысынлык кыйлмасын өчен, палас өстенә шакмак рәвешендә планкалар кадакланган. Шулар эченә кереп, аяк бөкләп утырганнар иде. Безгә урындыклар тәкъдим иттеләр һәм пьессаның русчага тәрҗемәсен тараттылар. Пьесса япон тормышына гаид булып, кияүгә кыз бирүләре тасвир ителгән иде. Гәрчә куелачак пьеса русчага тәрҗемә ителсә дә, япон телен белмәгәнгә, күп нәрсә аңлап, рухына төшенеп булмый. Шул сәбәптән япон театрлары безгә зур тәэсир итми иде. +Тәнәфес вакытларында буфеттан бушка чәй, эчемлек вә берәр печенье алмак өчен "Сәяхләргә юл башы" җәмгыяте тарафыннан билетлар бирелгән иде. Шул билетларыбызга чәй эчтек. Шул вакыт кичке газеталардан берсен тәрҗемәчедән укытсак, түбәндәгеләр язылган иде: Хайванат бакчасын карап йөргән чагыбызда, гимназистка вә гимназистлар, вә мөгаллимәләрнең иң озак караган хайваннары маймыллар булганын вә шулар илә уйнап, башка хайваннарны күрми калулары язылган вә бик осталык илә көленгән иде. Унбишенче маршрут (юлда) Киотодан Суругага вә аннан Владивостокка сәфәр +Беренче июль. Иртә сәгать 7 дә трамвай илә Киото вокзалына киттек. Юлда вагонга милли киемендә бер япон кереп, гадәтләренчә, визитный карточкасын тәкъдим итте. Мин дә кабул итеп, үз карточкамны бирдем. Карточкамда исем, фамилиям татарча һәм русча язылган иде. Япон моңа дикъкать итеп карап торгач, нинди тел белән язылганны сорады. "Төрек вә татар теле белән" диюемә каршы, урыныннан торып, кулын биреп, күзе белән әтрафны карап, әллә ни әйтергә иткән төсле кыйланды да, урынына утырып, кулындагы портфеленнән кәгазь, каләм алып түбәндәге рәвешчә русча язды: "Мы Японцы и Турки-татары из одного племени; нам нужно вместе жить и вместе умиреть". +Миңа бирде дә, кулымны янә бер мәртәбә кысты, Башка сүз әйтмәде. +Вокзалда студентлар, гимназистлар, учительләр, шәһәр башлыгы могыйны, полицмейстр вә башка халык җыелган иде. Состав бирелде, урыннарыбызга йирләштек. Баягы япон килеп янә үзенең төрек-татарча укыйсы килгәнен сөйләп, миннән төрек-татар телен өйрәнердәй лөгать китабы һәм кыйраәт өчен татарча берничә китап һәм Коръән җибәрергә мөмкин булып, булмауны сорады. Мин җибәрергә вәгъдә иттем. +Сәгать 8 булды. Танышларыбыз илә күрешеп, "Урра!" вә "Банзай!" тавышлары илә кузгалып киттек. Японнарның урман вә тауларын, ашлык басуларын кичеп, сәгать бердә Суруга шәһәренә килеп җиттек. +"Суруга" мөсафирханәсендә истирахәт итеп, төшке аш ашап, кич сәгать 6 да "Хазан мару" пароходына утырдык. "Тимер юллар идарәсе" һәм "Рус - япон җәмгыяте" тарафыннан вәкил вә тәрҗемәчеләр, озатырга килгән студентлар, Суруга полициясе башлыгы, шәһәр башлыгы, газета мөхбирләре пароходка тулдылар. Һәр ике тарафтан нотык вә җаваплар булды. Без японнарның илтифатларына тәшәккерләр кыйлдык. Һәм рус вә Япон милләтенең саулыкларына "Урра!" вә "Банзай!" кычкырдык. +Экскурсиягә ярдәм иткән кешеләргә аеруча тәшәккерләр әйтеп, "Банзай!" кычкырдык. Соңыннан һәркайсы белән кул тотышып, аларны катерлар берлә кире Суругага озаттык. Үзебез "Хазан мару" илә Владивостокка юл тоттык. Көн яхшы, җил юк. Диңгез өсте тын иде. Сәяхәтебездән алган тәэсирләребезне, японнарның яшәргә мөстәхыйк милләт икәнлеген сөйләшеп, кичне вә икенче июльне үткәрдек. +Өченче июль. Сәгать 12 дә, сау-сәламәт булганыбыз хәлдә, Владивосток шәһәренә җиттек. +Пристаньда военный музыка оркестры уйный. Сәяхләрнең ата-аналары, белеш-танышлары вә башка бик күп халык җыелган. Һәммәсе каршылый, һәммәсе шапка вә яулыкларын селкәләр иде. +"Хазан мару" тәмам туктады. Оркестр рус гимны "Боже царя храни!"ны уйнады. Сәяхләр һәм каршыларга килгән халык "Урра!" кычкырдылар. Таможня мәэмүрләре кереп, әйберләребезне карамыйча гына, ярлык ябыштырдылар. Без экскурсия мөдире Емильянов җәнәбләренә бу кеби мәшәкатьле хезмәтне ихлас белән үтәгәне өчен кулын тотып тәшәккер әйттек вә бер-беребез илә кул тотышып аерылыштык. Хәтимә Экскурсиягә рөхсәт алу +Экскурсия мөдире Емильянов әфәнде иң элек Владивосток шәһәрендә Япония консулына мөрәҗәгать итеп, Япониягә экскурсиягә япон хөкүмәте тарафыннан рөхсәт итеп, ителмәве һәм япон тимер юлларында экскурсиягә скидка (ташлама) булып, булмавын сорады. Консул үз хөкүмәте белән хәбәрләшеп, тимер юлларда никадәр скидка ясалачак һәм кайсы җәмгыятьләр экскурсиягә ярдәмдә булачакларын мөдиргә белдерде. Соңыннан маршрут төзелеп, шуның буенча барып кайтырга күпме акча кирәклеге булачагын чамалап тәгъйин итте. Маршрут игълан кылынып, экскурсиягә катышачак кешеләр кайд ителә башлады. Катышучылар хезмәт иясе булсалар, рәисләреннән вә полициядән, хезмәт кешесе булмаса, фәкать полициядән экскурсиягә катнашырга каршылык юк икәне хакында шәһадәтнамәләр тапшырдылар. Мөдир әфәнде мәзкүр шәһадәтнамәләрне җыеп, хөкүмәттән барысына бер заграничный паспорт алды. Япония хөкүмәтенең һәм җәмгыятьләренең экскурсиягә ярдәме +Хөкүмәт тимер юлларда, экскурсантларга III класска 35 % тәнзил ясады. III нче класс билеты илә II нче класста да йөрергә хак бирде. Тимер юл һәм шәһәрләрдә экскурсантларның тыныч вә рәхәт булуларына ярдәм вә дикъкать итте. +Таможня мәэмүрләре нәрсәләребезне карап, туздырып гаҗиз итмәде. Җәмгыятьләр исә, тиешле маршрутлар ясашты; тәрҗеманнар бирде; бер шәһәрдән икенчесенә барганда алдан хәбәр итеп, тиешле чаралар күрде. Япониядә күзгә ташланган гадәтләр +Японнар, һәвакыт, һәркемгә ачык йөз, татлы сүз һәм игътибарлы булалар. Шуның илә бәрабәр бик дикъкатьле, каршысындагы кешенең яхшы вә яман тарафларын тикшерүчән булалар. Бу хәллләре читләр илә катнашканда бигрәк беленә һәм яхшы вә яманлыктан ни тапсалар да шунда ук газета вә журналларга язып гомумның күз алдына куялар. Пакълек вә нәзәкать японнарның канына сеңеп беткән гадәтләре булганга, өст-башлары пакъ, йорт вә җиһазлары тәмиз була. Һәр йортта эссе вә салкын судан ванналар булып, һәр япон көндә бер-ике мәртәбә ваннада юына. Җир казучы, кирпеч сугучы япон башта ваннада юынмыйча баласы илә күрешми, мәҗлескә утырмый. +Японнарның чәчләре яшьли агаручан була. Алар моны эссе ваннада күп коенганнан күрәләр. Японнарда близорукийлык та күп, шул сәбәпле күбесе күзлек кияләр. Бу близорукийлыкны, йортларының кәгазьдән ясалып, якты төшәр өчен кечкенә пыяла куелганлыктан, вә кирәк кадәр якты булмаганлыктан вә шул караңгы урында күп уку, язу илә мәшгуль булудан күрәләр. +Японнар, шәһәрдә булсын, авылда булсын, вакыт кадерен бик беләләр. Шул вакытны үз файдаларына бер эш кылып үткәрергә тырышалар. Шуның илә бәрабәр истирахәт вакытларын уен-көлке, музыка илә үткәрүне яраталар. +Шәһәр халкы һөнәр, тиҗарәт илә; авыл халкы мал асрау, иген вә бакчачылык илә көн күрәләр. Завод вә фабрикалар күп булганлыктан, табигый, монда да эшче халык күп. +Шәһәрләрдә дөкяннәр алгы вә арткы кыйсем дип икегә бүленгән була. +Алгы кыйсем: дөкян саналып, сатыла торган төрле нәрсәләр тутырылган була. Арткы кыйсем: бу кыйсем исә санагатьханә саналып, дөкяндә сатыла торган нәрсәләрне гаиләнең берничә әгъзасы, санагатьханәсендә эшләп хәзерли бара. Дөкян ачу японнарда һәркемнең үз ихтыярында булып, теләгән көнендә, теләгән сәгатькә кадәр ачык тота. Фәкать зур магазиннар, хадимнәр илә эш күрүче урыннар өчен, эш башлар һәм туктар өчен махсус сәгатьләр билгеләнгән була. Падишаһлык бәйрәмнәрендә (ихтиярый) ябык була. Банклар, мәхкәмәләр исә падишаһлык бәйрәмнәрендә дә һәм башка берничә дини бәйрәмнәрдә дә ябык була. +Ахунд Салихҗан Урманов +"Шура" журналы идарәсеннән: Бу сәяхәтнамәдә рәсемнәр бик күп иде. Заман мөсагадә итмәгәнлектән бу рәсемнәрне кую мөмкин булмады. Еллар тынычланганнан соң бу сәяхәтнамә, шаяд рисалә рәвешендә басылыр вә шул вакытта рәсемнәре һәм куелыр. Мөхәммәдъяров +ФИНЛЯНДИЯ ХАТИРӘЛӘРЕ +Көз иде. Халык иген ашлыгын җыйды. Газета хәбәрләренә караганда Русиядә быел сабан ашлыгы шәп үскән. Халык тук вә шат. Ашлык яхшы булгач сәүдә дә көчле. Безнең сәүдәгәр татарларымыз да Мәкәрҗәдә яхшы табыш иткәннәр. Бик күңелле хәлләр... Ләкин киләсе ел өчен дә халык тынычмы? 1910 ел 1909 елга охшармы! Әллә ничә миллионлы халык тук булырмы? Узган еллардагы ачлык халыкның йөрәгеннән чыгып өлгергәнме? "Йир үстерми, ашлык уңмый!" диеп зарланулар, малларыны хәтта балаларын сатулар озаккамы туктаган? Моңар каршы без: "Юк, бездә халык бер ел тук булса, икенче ел ачлы-туклы кала! Халыкның ризыгы тәэмин ителмәгән. Иген кәсебе белем вә культура нуры белән яктыртылмаганда ашлыкның үсүе тәсадефи генә", - димез. Бездә халык никадәр тырышып эшләсә дә йиренә ышана алмый. Йирне ул уйнатмый, йир аны уйната. +Әмма Ауропада, мәсәлән: шведлар вә финнәрдә эш башка төсле. Мөхбирегез быел җәйне Финляндиядә "Выборг" губернасында уздырганга фин крестьяннары эчендә күргәннәрен кыскача язачак. +Финнәр үзләренең белемлелекләре вә тырышлыклары саясендә стихийное явлениеләрнең зарарлы тәэсиреннән эшләрен коткару дәрәҗәсенә якынлашканга авыл укучылары өчен бәлки файдасыз булмас. Финнәр нинди начар елда да игенсез, безнең крестьяннар кебек, ач калмыйлар. Финнәрнең йирләре күбесенчә күлләр, гранит ташлары һәм чыршы вә нарат урманы илә тулы, сазлык, баткаклык икәнлеге мәгълүмдер. Мондый урында иген кәсебе илән яшәр өчен, финнәр кебек бай вә мәгърифәтле булыр өчен, бер генә юл бар: труд (тырышу) дыр. Моңар культура дисәк һәм ярый. Мин йөргән йирләрне типичный Финляндия диеп булмый, чөнки Выборг губернасы Петербургка күрше булганга руслар күп тәэсир итмешләр. Шунлыктан бу губерна халкына эчке финнәр кырын күз илә карыйлар, бозылган хисап итәләр. Монда халык ярлырак та, аракы да эчкәлиләр. Алай да урта Русия крестьяннарыннан һәм минем аз булса да танышдыкым Казан арты крестьяннарыннан күп байлар. +Финнәрдә дворяннар юк диярлек. Крестьяннар да арендаторлар. Крестьяннарның ун дисәтинәдән алып 40-50, хәтта 100 дисәтинә йирләре бар. Хайваннары - бер-ике ат, бер-ике сыер. Сарык сирәк очрый. Гади сыер 40 тәңкәдән 50 тәңкәгәчә, ат 70 тәңкәдән 200 тәңкәгәчә тора. Эшче яллау бик кыйммәт булганга йорт хуҗасы өч-дүрт дисәтинә йирне генә эшли ала. Эш интенсивный булганга, бу тирәдә моннан артык йир - урманлык. Шунлыктан утын арзан. Каен утыны сажины өч-дүрт тәңкә, нарат утыны ике-өч тәңкә. Өй, каралты нараттан яхшы иттереп салынган була. Финнәрне өй салырга яратучан диләр. Ат, сыер өчен дә абзарлары йылы ясала. Мунчалары - кара мунча. Һәр шимбә кич мунча ягу фарыз хөкеменә кергән. Дачага килүче шәһәр кешеләре финнәрне оялтмас өчен бу кичне бүлмәләреннән чыкмыйлар. Финнәр уңайлык өчен мунчага бөтенләй хәзерләнеп китәләр. Якшәмбе көн һич бер эшкә тотынмыйлар. Иртән атларын җигеп гаиләләре илән зуррак авылдагы гыйбадәтханәләренә (киркага) китәләр. Аннан чабышып кайтулары күңелле була. Финнәрдә культура самостоятельный икәнлеге һәрнәрсәдә күренеп тора. Гәрчә безнең читек формасындагы үкчәсез итекләрен сирәк кисәләр дә милли бүрекләре, хатыннарының милли костюмнары, камыт, дуга, балта, чиләк, чүмеч вә башка йорт-йир әсбаблары үзләре бер рәвештә булып, Русиядә эшләнмәгәне күренеп тора. Хәтта арбалары, авыл арасындагы шакырдап торган таш җәелгән юлларына карап, үзләрендә эшләнә. Мөмкин кадәр һәрнәрсәне үзләрендә эшлиләр, читкә акча чыгармыйлар. Шуңар күрә халык һәрвакыт мәшгуль. Эш бәһасе кыйммәт булганга, эшче халык та шактый бай. Әгәр дачага килүчеләр рус эшчесен яллап килсәләр, аны ничек тә Петерга кайтып китәргә мәҗбүр итәләр. Кызларга гына тимиләр. Чөнки үз кызлары кичне егетләр илән йөрергә чыкмыйлар. +Биредә эшче илән яхшы мөгамәлә кылырга кирәк. Чөнки берсе китсә, икенчесе, ач калса да, килми. +Авылларда һич бер түрә юк. Өч ай эчендә бер чебеш урланганын ишетмәделәр. Бер мәртәбә сугыш-талаш күрмәделәр. Халык ипле вә авыр, салмак. Сөйләшеп утырыр өчен бик ачык түгелләр. Җавапны бик озак уйлап бирәләр. Бер дә кызмыйлар. Хатын-кызлар кырда эшләсәләр дә урамда сирәк очрыйлар. Балалар да, гадәттә, әдәпле. Безнең авыллардагы кебек арба артыннан йөгерү түгел, кеше күрсәләр өйләренә качалар. Олыларда да узучыны тәрәзәдән карап озату юк. Балаларның су кергәнен очратсаң, йөгереп чыгып тал эченә качалар. Хатлар урамда ачык ящикларда атна-ун көн яталар, һич бер бала кул тигезми. +Бөтен халык газета вә журнал укый. Монда һич бер хата юк. Мин зур авылда тордым, газетасыз бер өй күрмәдем. Иң ярлы арендатор да бер газета, эшенә даир бер журнал ала иде. Газета атнага өч чыга. Бәһасе елга 4 марка - 152 тиен. Журнал айга бер мәртәбә чыга - 2 марка. Һәр авылда иң яхшы өй - мәктәп. Ир вә кыз балалар бергә укыйлар. Зурлар өчен авылларда халык академиясе бар. Анда крестьянны һәр төрле йир машиналары вә төрле орлыклар илән таныштыралар. Йир эшендә фән вә тәҗрибә кирәкле тапкан исляхатләрне фин крестьяннары бу лекцияләрдә ишетәләр, күрәләр һәм үзләре шулай эшләргә керешәләр. Бездәге инертность (гаталәт), китаптан көлү, ышанмаучылыкны мин аларда очрата алмадым. Йирләрен искертмәс, үстермәслек хәлгә йиткермәс өчен аллы-артлы нинди орлык чәчәргә кирәкне (севооборотны) бик яхшы беләләр. +Печәнгә килсәк, Оренбург губернасындагы болыннарны монда төшеңдә дә күрә алмассың, әмма печәннәре мул. Чөнки печәнлекне дә сөрәләр, тырмалыйлар, печән орлыгын чәчәләр. Ауропада печән орлыгы чәчә башлауга йөз ел тулып узды. +Австриядә беренче тапкыр печән чәчеп, аның файдалылыгын халыкка аңлатып йөрүче бер эшчегә падишаһлары мирзалык дәрәҗәсен бирмеш, соңра халык үзенә памятник салдырмыш. Финляндиядә дә халык күптән бирле печәнне чәчәләр. Чәчкән печән дисәтинәсенә Финляндиядә 350-400 пот бирә. Бу печән туклылыкта поты солы потына тора диләр. Русча моңар клевер диләр. Финнәр үз йирләрендә шәп үсә тоган сортны - свидклеверны тимофеевка исемле үлән илән аралаштырып чәчәләр. Печәннең поты 50 тиеннән бер сумга йитә. +Игенлек вә печәнлекләрен ел саен тиреслиләр. Әмма тиреснең йөге бер тәнкә булганга, һәм дә ул да аз булганга, алар күптән йирләрен заводта ясалган дарулар илән яңарталар. +"Шура" кебек әдәби мәҗмуга сәхифәләрендә печәннәр вә тиресләрдән бәхәс ачу бик килешеп бетмәгәнгә укучы крестьяннарны йир хакында чыккан рисаләләрне вә Самара шәһәрендә чыга торган "Икътисад" мөҗәлләсен алып укырга тәүсыя итеп сүземне туктатамын. +Югарыда язганнарым Финляндиягә килү илә күзгә ташланмактадыр. Соңгы елда бәгъзе мөселман депутатлар вә башка зыялыларымыз Финляндиягә килеп киткәләделәр. Әмма Финляндиягә эшләргә өйрәнергә килү кирәк. Монда һәркем эшли, ялкауларга урын юк. Монда "Эшләп кенә табарсың үз хакыңны!" Гомәр Галиев +ИЛЛӘРДӘ (Истәлекләр) +Әйтеп үтим: +1. Парижда Бөтендөнья декоратив искусствосы выс тавкасы (выставка декоративных искусств) оештыры лып, шунда СССРның да аерым павильон төзеп катнашуы мәгълүм булгач, +СССР павильоны эчендә милләтләр бүлег ендә катнашырга Татарстан җөмһүрияте дә чакырылгач, шул выставкага татар искусствосына караган экспонатлар җибәрү белән бергә Татарстаннан ике кеше җибәрү мәсьәләсе күт әр елгән иде. Тиешле учреждениеләр выс тавкага җибәрү өчен ике кеше билгеләделәр: берсе - про фессор-художник П. Дульский һәм икенчесе - Гомәр Галиев. Истәлекләр әнә шул командировка юлында - 1925 елның июль һәм августларында тудылар. Ләкин алар командир овка отчеты итеп исәпләнә алмыйлар, отчет итеп язылм ыйлар. +II. Бу истәлекләр вакытлы матбугатта "Кызыл Татар стан" битләрендә басылганнар иде. Ләкин мин газета бит ләреннән регулярно укып бара алмаган иптәшләр өчен ул истәлекләрне бербөтен итеп бирергә теләдем. "Гажур" мәгъкуль курде, мәшәкатьне үз өстенә алды, басты. +III. Истәлекләр күрелгән, күзгә чалынган, колакка суг ылган нәрсәләр турында, яңадан китаплар тикшереп, материаллар актарып язылган нәрсәләр түгел. Заграниц ада төрле моментлар күзгә ничек ташланганнар, башка ничек кереп утырганнар, куен дәфтәренә ничек сызгаланг аннар - истәлекләр шулай язылганнар. Заграницага таба беренче адымнар +Казаннан Канашка, Канаштан Сергачка, узенең тәмл е колбасалары белән атаклы Арзамаска, кайнар ашы бел ән шөһрәтле Муромга, аннан Мәскәүгә ... +Бу юл Казан белән Мәскәү арасын таптаучыларга ачык билгеле. +Заграницага китәргә җыенып беткәч, әнә шул Ка зан - Мәскәү юлында өч ай киләп сарганнан соң, без Франциягә керергә рөхсәт алдык. Франциягә керергә рөх сәт - бу төп виза. Аннан соң бетмәс-төкәнмәс транзит визаларын гына аласы кала. Заграница паспортының дүрт ягын да штамплар белан тутырып, әнә шул визаларны җыйганда, шул штампларның, һәммәсенә акча түл әүне искә алгач, күңелгә "бу тере кешеләргә салына тор ган пошлинадыр инде" дигән уй килә. +Булган вакытлар, анда заграницага китәргә теләгән кешеләргә "губернатор хәзрәтләре" рөхсәт биргән дә, шуның белән эш беткән. Бу мәсьәләдә тик ике момент роль уйнаган: 1 - яшерен охранканың заграницага китүче кеше турындагы материалы, 2 - тиешле кешеләрен ә "бүләк" биргәләү. +Менә шул ике мәсьәләне хәл итеп, кулга заграничный паспорт алгач, "эш бетте" дияргә яраган. Хәзер, бер як тан, һәрбер мәмләкәтнең үз эчендә сыйнфый моментлар, көрәшләр көчәйгәнлектән, икенче яктан, төрле буржуа мәмләкәтләренең үзара булган дошманлыклары көннән-көн тирәнәйгәнлектән, аерым гражданнарның, чит мәмләкәтләргә китү-кайту мәсьәләләре, әлбәттә, яхшы ук чуалганнар. Безнең өчен тагын өченче момент бар. Евро па буржуазиясе: "Советлар Союзыннан очкан күгәрчен нәр дә безнең илләргә коммунизм агитациясе ташыйл ар", - дип карый. +Менә шуңар күрә дә алар үзләренең "виза" исемле иләкләреннән иләп, "коммунизм агитаторлары"ның үз илләренә аяк басуларыннан котылмакчы булалар. +Ничек булса булды, ләкин без "виза" иләкләрендә өч айлап иләнеп йөрсәк тә, мартта башланган волокита ның очын июльдә генә тапсак та таптык, 21 нче июльдә Мәскәүнең Виндава вокзалына юнәлә алдык. +- Виндава вокзалы - элекке Рига вокзалы ләкин хәзер ул заграничный вокзал. Чөнки хәзер Рига "заграни цада". Бу вокзал тирәсендә заграницага китүчеләр һәм аннан кайтучылар айкалалар. Латышлар, литвалылар үз ләренең миниатюрный (кечкенә) илләренә шуннан юнәл гән кебек, французлар, немецлар һәм башкалар да үз ләренең "бөек илләренә" шуннан юнәләләр. Шул чуар төркем эчендә Советлар Союзыннан заграницага эш бе лән китүче совет түрәләре, инженерлары, профессорлары, әдипләре һәм безнең кебекләре күренәләр. Бу чуар публи каның тагын бер характерлы ягын әйтеп үтәргә кирәк: анда күпчелек - кыз-хатыннар. Заграница белән безнең арада киләп сарып йөрүче обывательләрнең күп өлеше әнә шул дамалар өстенә төша икән. Алар сөеклеләре янына баралар, яисә аннан кайталар. Ефәккә, бизәккә чумган дамалар арасында мода эзләп йөрүдән башка эшләре булмаганнар да юк түгел. Сөйләшүләр шуны аңлаталар. +21 нче июль кич сәгать 11 ярымда безнең поезд Рига га кузгалды. Вагоннар рус вагоннары. Ләкин алар үзлә ренең чисталыклары, пөхтәлекләре белән Казан - Мәскәү юлындагы вагоннардан аерылалар. Монда кондукторлар да "товарищ" тугел. Ул, Рига белән Мәскәү арасында ур так поездда йөргәнгә, товарищ белән господин арасында калган бер кеше, Советлар Союзыннан заграницага китү челәр аңар товарищ дисәләр, бездән үз илләренә китүче дамалар аңар господин диләр. Шуның белән беррәттән публика эчендә мосье, мистер, синьор дигән тавышл ар да ишетелә. +Соңгы вакытларда Европа тимер юлчыларының Совет лар Союзында тимер юл эшләренең, куелышлары белән танышырга теләүләре бушка гына тугел. Сугыш вакытынд а эштән чыккан тимер юллар хәзер төзек бер хәлгә кил гәнәр. Һәр җирдә чисталык, ныклык, җитезлек күзгә бәрелә. Безнең тимер юлларда рельслар арасында паровоз астына тыгылырлык алабута үскән чаклар бар иде. Хәзер рельслар, шпаллар тирәсендә су кебек ару балласт шпаллар, шөрепләр, костыльләр яңартылганнар; вагон сикерми, төз бара. Сугыштан соңгы домкратлар рельс ларны су агымы кебек тигезләгәннәр. +Рига - Мәскәү юлы Себежга - Советлар Союзының Латвия границасындагы пограничный станциясенә - Тверь һәм Псков губерналары аркылы үтә. Без үткәндә, бу губерналарның кырлары халык белән тулы. Псков гу бернасында өзлексез матур күренешләр: күлләр, болын нар, урманнар. Крестьяннар очсыз-кырыйсыз киң болын нарга төзелеп печән чабалар. Монда безнең Татарстанда гы, гомумән Советлар Союзының урта губерналарындагы кебек зур авыллар, бергә өелгән йортлар күренмиләр. Монда хутор, участок системасы. Йортлар киң кырларга сибелеп утырганнар. Ара-тира элекке помещик имениеләр е дә күренәләр. +- Анда хәзер совхоз, анда хезмәт артеле, анда комм уна, анда кооператив җире, - диләр. +22 нче июль, кич якыная, шуның белән бергә, Латвия чигенә, "заграница"га якынаябыз. Идрица станциясе. Вок зал ишек башына зур итеп, "границага 48 чакрым" дип язылган. Әле соңгы станциягә - Себежга бер сәгатьтән артык юл бар, ләкин Идрицаны үткәч, вагон эче яңа хә рәкәткә килә. Вакытлы рәвештә Советлар Союзына ки леп, аның эше, тормышы белән ныклап танышырга өлгер үчеләр арасында эшкә дөрес карый алучы элементлар үзләренең төрле кешеләр белән булган әңгәмәләрен тук таталар. +Минем белән бер купеда баручы шведның (ул Мәс кәүдән Берлинга бара) соңгы сүзе менә шулай булды: +- Әгәр дә Россиянең мәдәни һәм икътисади үсеше хәзерге кызулык белән барса, өч-дүрт елдан соң безнең алд ыбызда иске Россиягә бер да охшамаган Россия -төзек, бай Россия булачак. +Шул арада бер мадамның: +- Пошлинада минем алтын беләзекләремә тимәсләр ме икән? - дигән сүзләре ишетелә. Швед көлә. +Тиздән паспортларны, багажларны, төеннәрне караяч аклар. Халык шуңар әзерләнә. +- Кесәләрне карыйлармы? +- Юк, синең кесәң белән нишләсеннәр соң? +Шул арада урта яшьләрдәге бер немка (немец хаты ны) сүзгә кушыла: +- Минем истәлек дәфтәрем немецча язылган. Тикшерг әндә уңайсызламаса ярар иде. Пограничниклар арасында немецча белүчеләр булырмы икән? +Кызылармеец аны тынычландыра: +- Тыныч булыгыз, сезнең дәфтәрегез белән нишләсеннәр соң, әгәр укучы кирәк булса, анда немецча гына тү гел, кытайча укучылар да табылыр. +Халыкны каушау алды. +- Гражданнар, паспортларыгызны хәзерләгез! +Менә без границада. Ләкин монда "граница" сүзе ике якка ике мәмләкәт урнашкан, ике төрле милләт җирләш кән һәм ике төрле мәдәният сибелгән дигән мәгънәдә генә түгел, бәлки бу урында "граница" сүзе ул мәгънәгә җа вап та биреп бетерә алмас. Монда "граница" сүзе тагын да киңрәк, тирәнрәк мәгьнәдә. +Менә Себеж. Себежның бире ягында эшче-крестьян хөкүмәте хөкем сөрә. Себеж өстендә кызыл флаг җилфер ди. Себежның бире ягында хезмәт хужалык итә. Ә Се бежның аргы ягыннан капитал хөкеме башлана. Әнә шул Себеждан башлап, бер уч латыш буржуалары бөек хез мәт иле булган Советлар Союзы белән Европаның бөек капитал хөкүмәтләре арасында буферлык хезмәтен үти ләр. Монда "граница" сүзе капитал белән хезмәт дөньяс ын бүлгән чик мәгьнәсендә алына. +Әйберләр карау башлана. +- Гражданнар, тиешле нормадан артык кыйммәтле нәрсәләр, кәгазьләр алып чыкмыйсызмы? +Тикшерү шул нәрсәләр тирәсендә бара: монда кызыла рмеецлар, пограничниклар арасында аерым мөлаемлык, йомшаклык сизелә. +- Әлегә чаклы сез эшче-крестьян хөкүмәте астында идегез, менә хәзер капитал иленә аяк атлыйсыз, сак булыгыз! - дигән төсле булалар. +Поезд Себеждан кузгала. Тимер юл буенда сирәк ке нә кызылармеецлар күренәләр. Әнә зур итеп эшләнгән кыз ыл капка. Капка башында ике яктан да: "Берләшегез, бөтен дөнья эшчеләре!" дигән сүзләр күренә. Поезд шул капка аркылы үтә. Капка башында кызыл флаг җилферди. Без, вагон тәрәзәсеннән тыгылып, соңгы кызыл сол датка тавыш бирәбез: +- Сау бул, иптәш! +- Хушыгыз, иптәшләр! +Соңгы кызыл флаг тагын җилфердәде. +Менә чик баганасы - сажень ярымнар биеклегендә цемент багана. Багананың безгә таба ягы гел кызыл, ары ягы, буржуа йөзе төсле, алага-колага, яшелгә, акка, кар ага буялган. +Менә без Латвия туфрагында. Беренче "демократический" илләрдә +Чик баганасы артта калды. +Менә без Латвиянең беренче станциясендә - Зилупе да. Безнең өчен яңа җир. Ләкин күз алдында иске типл ар. +Зилупега җитеп, вагон тәрәзәсеннән карау белән, ярым немец, ярым француз фасонында Латвия солдат лары күренәләр. +Боларны күргәч, ирексез рәвештә Балтик буе контр революциясе искә төшә. Ревель, Рига, Митава бунтла ры, Булак-Балахович көннәрендә Балтик буе шәһәрләр ендә көпә-көндез фонарь баганаларына асылган эшче ләр һәм Рига контрреволюциясеннән соң атылган меңләп иптәшлар - барысы күз алдыннан кичәләр... "Матбугат" тирәсендә +Менә тагы паспортлар, әйберләр карау башлана. Лә кин күңел хәзер ул формальностьләр тирәсендә күп уй ламый. Латыш офицерының: +- Коммунизм әдәбияты алып кермәдегезме? - диг ән сүзләреннән генә күңел җирәнә. +Себежда совет матбугаты белән тулган көтепханә бар иде. Зилупе да буш түгел: анда Латвиянең "Латвийс саргс" һәм "Латвийс крайвис" исемле фашист газетала ры белән бергә рус эмигрантларының Рига урамнарында жыйган акчаларына чыгарылган газеталарны саталар. Беренче тапкыр кулга "Сегодня" ("Бүген") исемле рус газетасы эләкте. Безнең бәхет: бу газетаның бу но меры "зур" бер мәсьәләгә багышлап чыгарылган икән. Газетаның беренче битендә зур иттереп төшерелгән чирк әү клишесы. Баш мәкалә шуңар багышланган. +Мәсьәлә болай тора: Александр III1, үзенә ясалган бер һөҗүмнән (покушение) исән калу хатирәсе итеп, Рига вокзалы янына бер чиркәү салган булган. Ләкин Латвия хөкүмәте: "Бу чит мәмләкәт әсәре, бу чиркәү русл арның Латвия өстендәге гегемонияләрен күрсәтеп тора", - дип, ул чиркәүне урыныннан кузгатырга фәрман биргән. Рус эмиграциясе шуңар кайгырган була. Газета шуңар багышланган. Бу газетада тагын бер фельетон: берәү элекке вакытта Распутин белән танышкан. Алар Петербургның зур рестораннарыннан берсендә рәсми балда булганнар. Распутин аны бер барышня белән та ныштырган. Ул "изге карт" бу әфәндегә - фельетон мөх әрриренә - аерым тәэсир калдырган!.. Тагын күзгә бәрелгән мәкаләләрнең берсе - Кулиджның җәй киячәк эшләпәсе турында. Тагын шундый чепухалар. +Бу газетада күзгә бәрелгән икенче нокта - Латвия юстиция (гаделия) министрының русча сөйләшмәскә карар бирүе турында. Шахмат тактасы зурлыгында гына бер хөкүмәт министры булуга карамастан, ул рус эми грантлары алдында рияланып тормаган, тоткан да: "Мин моннан соң русча сөйләшмим!" - дип приказ чыгарган. Эмигрант газета шуңар елый. "Демократическая" Латвия +Мин үзем, транзит визасы алырга һәм шуның өчен Мәскәүдә латыш канцеляриясенә акча түләргә туры кил гәч кенә, дөньяда " Латвия" дигән "аерым" хөкүмәт бул ганлыгын ныклап белдем. Бәлки минем кебек белмәүче ләр бездә байтактыр. Белергә теләүчеләргә менә бераз материал. +Хәзерге Латвия элекке Курляндия губернасыннан, Лифляндия губернасының Рига, Валка, Виндин һәм Валмиера өязләреннән, шулар өстенә тагын Витебск губер насының бер өлешеннән тора. Барлык җире - 65 мең кв. километр. Халкы ике миллион чамасы. Шуның 73 проценты латышлар, 10 проценты руслар, 7 се немецлар, 6 сы еврейләр. Латвиянең иген игәргә яраган бөтен җир енең 48 проценты помещиклар һәм эре җир хуҗалары кулында. Бөтен халкының 79 проценты авыл хуҗалыгы белән яши. Бөтен халкының 24 проценты батраклар. Хә зер алтмыш меңләп профсоюз члены бар. Шуның 35 меңе коммунистлар тәэсирендә. Ә Компартия идән астында. +Латвия демократический ил санала. Ләкин ирек кенә юк. Аның парламентсыман нәрсәсе дә бар. Әмма власть бер уч буржуа һәм помещиклар кулында. Фашизм көч әя, "демократия" аңар ярдәм итә. +Теге вакытта, 1905 ел революциясе вакытында, 940 лап латыш революционерларын аттырган әфәнделәр иректә йөриләр, демократиядән файдаланалар. +Без менә шул илгә аяк бастык... +Поезд алга йөгерә... +Ил яңа. Ләкин тимер юл буенда шулук рус мәдәнияте. Һәр җирдә русча сөйләшәләр. Һәр җирдә эчке Русияне хәтерләткән нокталар тулып яталар. Ялган белән тулган газеталарны, күңел болгаткан латыш пагоннарын күз алдына китермәсәң, үзеңне тагын Русия эчендәге юлларда итеп сизәсең. Тик вагон эчендәге публика гына башкарак телдә, башкарак уңайга сөйли башлый. Демократия илендә инде Совет илендә сөйләгән кебек вагон эчендә сәяси темаларда бәхәс алып бару килешми, ди берсе. Үзе күз кыса. Яңа гына вагонга кергән латыш солдаты ни әйтергә белми аптырап кала. +Әлбәттә 73 проценты латышлар белән тулган бер почмакта аны Советлар Союзының урта губерналарыннан аера торган җирләр күптер. Ләкин поезд йөгерүе латыш этнологиясе белән танышырга ирек бирми бит. +23 нче июль. Иртә. Без Ригада - Латвия пайтәхе тендә . +Рига - XI иче йөзләрдә салынган шәһәр. Төп латыш шәһәре. Ләкин анда хәзер иң күп сөйләнгән телләр рус ча, немецча, еврейчә, аннан кала латышча. +Рига - Көнчыгыш Европа белән Көнбатыш Европа арасында калган бер шәһәр. Анда инде безнең шәһәрләр нең тимер башлары черепискә, чешуйкага (балык тәңкәсе, кабыр чык) алмашалар. Мәскәүдә яисә безнең Казанда художн ик яки архитектор готика әсәрләренә музей нәрсәсенә караган кебек карасалар, Ригадан башлап инде готика әсәрләре һәм готика стиле (дөресрәге калдыгы) куера башлый. +Рига вокзалында күз алдында тагын яңа публика, анда мөмкин чаклы латышча сөйләшергә тырышалар. Монда инде вокзал буфетындагы нәрсәләрдә дә яхшы ук үзгәреш күренә. Бу буфетта рус кухнясында немец ук лоны белән пешерелгән латыш нигъмәтләре күрәсең. Чәй урынына сиңа начар фарфордан эшләнгән калын чынаяклар белән "саfе" (кофе) тәкъдим итәләр. +Гомумән, границадан чыккач, поездга утырган яңа публиканың Советлар Союзындагы хәлләр белән таны шырга теләвен, шул турыда бик күп сорашуларны әйтеп үтәргә кирәк. Андагы киң масса ике телдәге газеталарда (русча һәм латышча) таратылган ялганга аптыраганнар. Рига вокзалында да шундый хәл. Анда Мәскәү турында сорашалар. Советлар Союзындагы икмәк уңышының дөр есме, ялганмы икәнен белергә телиләр. Чөнки ак газеталар аларга: "Россия ачка үлә. Ашлык уңу хәбәре большевиклар ялганы", - дигәннәр. +Рига, гомумән, матур шәһәр. Халкы 200 меңләп. Өйләр - таш пулатлар - таш белән кирпеч катыш. Урам нары бик төз түгел. Трамвайлары начар. Автомобильләр аз. Вокзалы пычрак. +Ригадан кузгалу белән Көнбатыш Двина суы аркылы чыгарга туры килә. Ләкин монда да күзләр Двина суын ың матурлыгына түгел, бәлки аркылы салынган күпер ләргә юнәләләр. Алар төзекләрме, әллә җимерекләрме? +Рига вокзалы буенда өч чакрым чамасы тезелеп китк ән җимерек вагоннар армиясе күренгән иде. Менә инде Двина суы өстендә, без чыккан төзек күпер янында, әнә шул вагоннарның койрыклары сыман сузылган җимерек күпер ята. +Көнбатыш Двинаны үттек тә, без яңа илгә - Литва га, аның пайтәхете Ковнога киттек. "Демократический" Литва +Бу хөкүмәтне дә мин виза алганда гына ныклап белд ем. +Бу почмакка элекке Ковио губернасы, Сувалки губер насының биш өязе, Вильно губернасының бер өлеше һәм Мемель округы керәләр икән. +Аның җире 53 мең квадрат километр (Татарстан җөмһ үриятеннән кечкенә); халкы 2 миллион ярым, литвалыл ар 70 процент, еврейләр 13, поляклар 8, руслар 7, башк алар 2 процент. Парламентлары бар. Власть консерва тор буржуалар кулында. "Жвалгия" (Литва охранкасы) фашизмның бөтен методлары белән файдалана. +Халкының 86 проценты авыл хуҗалыгы белән яши. Шуның 16 проценты бөтенләй ярлылар, 14 проценты бө тенләй җирсезләр. +Менә без Рига - Ковно поезды белән шул "мәмлә кәт" эченә киттек. Вагоннар - рус вагоннары. Ләкин алар Мәскәү - Рига вагоннарыннан үзләренең әшәкерәк булулары белән аерылалар. Рига - Ковно юлында +Бу юлда ике ноктага тукталып китәргә кирәк. Безнең белән бер вагонда 30-35 яшьләр тирәсендә бер рус интеллигенты бара. Ул Россия, Мәскәү турында сораша. Илен сагына. Үзе эмигрантмы-түгелме - без сорамыйбыз, ул әйтми. Сүз мәдәни төзелеш турында бара. +- Бу хөкүмәтләр рус мәдәниятенә һөҗүм итәләр, - ди. Мин Татарстанда руслар белән татарларның ничек кулга-кул тотынышып эшләүләрен сөйлим. Ул селәгәен агыза, баш чайкый. +Бөтен мөсахәбәдән менә нәрсә аңлашыла: Литва чиновниклары белән якынлаша алмаган рус гражданнар ына Литвада яшәве кыен. Шулай ук русның мәдәния тенә дә кырын карыйлар. Мәктәпләрдә тик бер телдә генә (литвача гына) укытырга мөмкин. +Интеллигент үзенең соңгы сүзе итеп: +- Әйе, ачык әйткәндә, безнең тормыш начар. Без хәзер Россиягә гөнаһлы кешенең оҗмахка караган күзе белән карыйбыз. Ул безнең алда оҗмах, ләкин без гөн аһлы, - ди. +Ул җирләрдә әйбер бәяләре бездәгедән кыйбатрак. Бер әфәнденең сүзе буенча, уртача костюм 320 лат яисә 640 лит тора (лат - Латвия акчасы, бер лат 40 тиен чамас ы, лит - Литва акчасы, бер лит 20 тиен чамасы). +Мин ике ноктага дигән идем. Ул ноктаның берсе - минем 18 яшьлек бер литовец-комсомолец - наборщик белән очрашуым. +Бу ябык чырайлы яшь егетне монда берничә айлар элек кенә Ковно төрмәсеннән чыгарганнар. Ул анда бер ел чамасы утырган. Төрмәгә керүнең төп сәбәбе - ком сомолда член булу. Бу егет белән - +СССР границасын чыккач очраган беренче чын иптәш белән - озак сөйлә шергә туры килде. Ул коммунизм әлифбасын, РКП(б) программасын, Ленинның "Революция һәм дәүләт" дигән әсәрен, аның комсомолларга сөйләгән речен, башкаларн ы укыган. Яшьләр хәрәкәте тарихын өйрәнгән. Алар, наборщиклар белән бергәләп, яшерен түгәрәкләрдә өйр әнгәннәр. +- Төрмәдә ничек соң? Тән җәзасы юкмы? +- Мине өч кенә тапкыр кыйнадылар. +- Гомумән, төрмәгә эләккән кешеләрнең хәлләре ничек? +- Сез элекке Шлиссельбург крепостен белә торганс ыз. Менә хәзер сәяси тоткыннар: "Шлиссельбург Ковног а күчте", диләр. +Комсомолец әнә шундый җаваплар бирә. +Шул чаклымы, түгелме - анысы икенче мәсьәлә. Мәсьәлә менә монда: без -СССР ның ирекле территор иясендә яшәүче яшь буыннар Шлиссельбург крепостен, бер яктан, сәяси каторжаннарның истәлекләрен укып белсәк, икенче яктан, революция музеендагы Фигнер камерасыннан гына беләбез. Ә 18 яшьлек литовец үзенең туган илендә, "демократический" мәмләкәттә, шуны үзе татып, күреп белә. Бәләкәй генә капитал иле - Литва белән киң +СССР арасында никадәр аерма! Күзгә шул ташлана. +- Иректәге эшчеләр тоткыннарга ярдәм итәләрме? +- Итәләр. +Шул сүздән соң ул як-ягына карана да, транзит ваг оннарына таратылган демократический шпиклардан шикләнә-шикләнә, +СССР комсомоллары турында сораша: "Без дә кайчан шулай булырбыз икән?" - ди. Аның кул кысып әйткән соңгы сүзләре шул булды: +- Без чиксез уңайсызлыклар эчендә эшлибез. СССРдагы иптәшләр үз ирекләренең кадерен белсеннәр! +Минем өстә калмасын - әйтим: +Ковнога тукталып, вокзал площадкасына төшкәч, без аның белән тагын очраштык. Ул, минем Казаннан бар уымны сорашканнан соң, соңгы тапкыр исәнләште дә: +- Казан комсомолларына Литва комсомолларыннан сәлам, - диде. "Беренче демократический" илләрдән алган белемнәр, тәэсирләр - ишеткән сүзләр әнә шундыйлар. +Поезд тагы берничә сәгать тәгәрәде дә, без Эйдкунен станциясенә - Литва белән Германия чигенә җиттек. Менә без Германия туфрагында. Европа үзәгендә Безнең маршрут +XI гасырдан алып әле немец рыцарьлары, әле швед боярлары, әле поляк паннары һәм иң ахырдан рус помещиклары тарафыннан тапталган, таланган бу илләр һаман да ирек ала алмаганнар икән! +Латвия һәм Литвадан шундый тәэсирне бүләк итеп алдык та, без сәгатькә 70 чакрым куалый торган немец поезды белән алга тәгәрәдек. +Безнең маршрут баштан алып соңынача менә шулай булырга тиеш иде: Мәскәү - Варшава - Берлин - Ахен - Вирвирис (Бельгия) - Париж. +Ләкин, бер яктан, коммунист аяк белән хәзерге поляк мәмләкәтенең бусагасын атлау өчен зур мәшәкатьләр кирәк булганга, икенче яктан, әле социалист Вандер-вельделәрнең танымаулары сәбәпле, Бельгиянең Мәскәүдә транзит визасы алырлык учреждениесе булмаганга, безгә маршрутны үзгәртергә туры килде. Үзгәргән маршрут шулай калды: Мәскәү - Рига - Ковно - Берлин - Франкфурт - Страсбург - Париж. +23 нче июль - кич, без Берлинга юнәлдек. Немец, швед, рус, латыш, литва һәм поляк мәдәниятләреннән оештырылган ботка эченнән чыгып, без чыннан да загра ница булган немец җиренә, немец мәдәниятенә кереп чумдык. Немец вагонында +Без немец җиренә кич кердек. Иртә белән Берлинга җиттек. Шуның өчен вагон эченә генә бераз туктарга туры килә. +Монда беренче күзгә бәрелгән нәрсә тазалык, чиста лык. Бу нәрсә вагон эчендә булсын, вокзалларда булсын, немец кондукторларының киемнәрендә булсын - һәр җирдә күзгә ташлана. +Публика әкренләп үзгәрә. Ләкин русча белүчеләр һәр җирдә диярлек очрыйлар. Озак үтмәде, безнең купега да яңа немецлар керделәр. Аның берсе Россиядә пленд а булган. Русча сукалый. Ул пленда чакта элекке Уфа губернасында Учалы исемле татар авылында торган. Татарларны мактый. Юмартлар, ди. Татарча сүзләр ычкындыра: сөт бар, күкәй есть, ди. +Немец милләтчеләренең үз кешеләрен, үзләренең мәшһүр җирләрен, памятникларын мактаулары, алар белән мактанулары һәркемгә мәгълүм. Немец урамнарында нинди булса бер җирне сорасаң, алар: "Син теләгән җиргә моннан 3 минутлык юл. Әнә шул урамнан борылгач, озак бармассың. Әгәр дә син әнә теге урамнан барсаң, юлың биш минутлык булыр, ләкин син анда безнең мәшһүр чиркәүне (яисә памятникны) күрерсең", - диләр. Немецның бу методы күп кешегә мәгълүм. Вагонда да немец, безнең маршрут белән танышкач: +- Сезнең Кёльн шәһәре аркылы бара алмавыгыз бик кызганыч, әгәр сез аннан барсагыз, Кёльн шәһәренең мактаулы вокзалын һәм бөтен дөнья мәдәният тарихынд а зур урын тоткан Кёльн соборын күреп үтәр идегез. Кёльн соборы готика искусствосының патшасы, - ди. +Россия турында немец публикасы да ныклап сораша. Тик хәзерге вакытта немец-француз мөнәсәбәтләре тирә сенә килеп җиткәч кенә: "Юк, бу - сәясәт эше. Монда сәяси мәсьәләләрне кузгатырга ярамый", - ди. +Монда большевиклык-коммунистлык мәсьәләсе теге бәләкәй Латвия һәм Литва почмакларыннан иркенрәк тора. Зуррак станцияләрдә "Роте Фанэ" белән беррәттән "Известия" һәм "Правда" газеталарын да табарга була. Шул ук җирләрдә ярым кадет, ярым монархист газета - рульсез "Руль"ләр дә күзгә чалыналар. +Тагы теге Зилупеда очраган "Сегодня" газеталары, Николай II матәмнәре, Кулидж эшләпәләре искә төш әләр. Берлинга +Иртә... Теләгән кешеләргә вагоннарда кофе өләшәләр; поезд туктаган арада вагон тәрәзәсеннән банан тәкъдим итәләр. Мәшһүр Мюнхен сырасы белән күз кыздыралар. Әнә әкренләп Берлинның дача сыман нәрсәләре күренә. Вак-вак шәһәрләр кала. Менә Берлинны чәчәк белән тәэ мин итүче вак оранжереяләр башлана. +Поезд откос астында калган ике-өч катлы йортлар белән бертигез булып Берлин эченә оча. +Менә без Берлинның Фридрих вокзалында. Бу вокзал чиксез зур итеп көймәләп эшләнеп башын пыяла белән япкан лабазга охшый (Мәскәүдә Брянск вокзалын искә төшерергә кирәк). +Поездлар үзләренең бөтен составлары белән вокзал эченә - әнә шул лабазга кереп югалалар. Югары катлау да поездлар туктыйлар, ә аскы катта вокзалның канцел ярия эшләре, кассалары һәм башкалары. Поезддан төш кәч, күрсәтелгән адрес буенча извозчик безне Фридрих-штрассе буенча Линянинштрассега - "Одес"ка - рус гостиницасына алып китә. Берлинда +Кыска "рөхсәт" Берлин белән яхшылап танышырга ирек бирмәгәне мәгълүм. Шулай да бераз сөйлик: +Россия шәһәрләрендә, бигрәк тә Мәскәүдә, чуар йорт ларга, ал, кызыл, зәңгәр буяуларга өйрәнгән күзләргә Берлинның тоташ күк йортлары башта чит тоелалар. Зуррак урамнарда архитектурада да шул ук берлек. Урамнар җиде-сигез катлы өйләр төзеп эшләнгән ящикларга охшыйлар. Күз тиз күнә. Аларның бер план белән эшләнүләре күңелгә тиз урнаша. +Безгә башлап Берлинның зур урамнарында әнә шул Фридгрихштрассе белән танышырга, аннан соң Берлин ның иң зур урамы - Унтер-ден-Линденне карарга туры килде. Әлбәттә, бу урамнарның шәплекләре турында фәлсәфә сатасы юк. +Махсус эшләнгән автомобильләр бу урамнарны щетк алап, бензинлап юалар - асфальт безнең кустарьлар тарафыннан хәзерләнгән көзгегә охшый. +Берлинны урталай ярып ага торган Шпрее елгасы буе турында ике сүз: бу елга буе кечкенә пристаньнар, пароходлар, баржалар һәм күтәрә торган машиналар белән тулы. Ул елга Берлин аркылы сузылып яткан бер зур механизмга охшый. +Бу тирәдә каралган җирләрдән Германия Рейхстагы йортын, опера театрын, Берлин университетын, мәшһүр Бранденбург капкаларын, Берлинның шәһәр Думасын әйтеп үтәргә кирәк. Гомумән, Берлинда биек йортлар - небоскреблар юк диярлек. +Бу юлда шәһәр управлениесе генә бераз алга киткән. Әле күптән түгел генә эшләнгән бу йорт үзенә аерым урын тота дияргә туры килә. Ләкин болай дию биеклек ягыннан гына әйтелә. Стиль иске. Гомумән, искусствода немецлар конструктивизмның мөгаллимнәре булсалар да, зодчествода, архитектурада бу нәрсә күренми әле. Рекламалар тирәсендә +Бездә октябрь һәм май иллюминацияләре дигән бер нәрсә бар. Берлинда һәр көн май иллюминациясе икән. Кич урамга чыгу белән, сине бөтен яктан электр реклам алар чорнап алалар. +Әнә зур йорт. Аның башында, кинофильм кебек, як тылык сузылган. Электр лампаларыннан оешкан немец сүзләре, әкрен генә хәрәкәтләнеп, киң йортның бер чите нә барып бетәләр. Икенче почмактан, яңа лампалардан оешып, ал, кызыл, зәңгәр сүзләр күренәләр. Укый барас ың, югала баралар, чыга торалар. +Әнә Фридрих урамында зур бер корпус. Ул корпус ның яшәве пивога бәйләнгән. Әнә электр лампаларыннан зур бутылка оеша. Аның эченә әкренләп электр лампас ыннан гыйбарәт пиво тула. Ул да түгел, лампалардан оешкан рюмка аякка баса. Бутылка янтая. Электр лампаларыннан гыйбарәт сыра рюмкага ага. Электр яктылыклары күбек булып һавага очалар... +Менә рекламалар шулай оештырылганнар. Монда, зур байлык белән бергә, зур осталык та хөкем сөрә. Әлбәттә, мондый рекламалар бик күп түгел. Ләкин һәр җирдә, хәлле хәленчә, немец шулай оештырырга тыр ыша. Музейлар тирәсендә +Берлин музейлары - мәшһүр музейлар. Немецлар җыя беләләр, саклый беләләр. Дөньяның иң зур филателист ларыннан булган Англия короленең дүрт миллионлап маркалардан торган коллекциясен сугыш вакытында үзл әрендә саклап торып, сугыштан соң исән-сау Англиягә кайтарулары белән немецлар әле дә булса мактаналар. Менә шундый бер халыкның үзәк музейларын, өстән генә булса да, карау - зур эш. +Башлап немецларның милли галереяларын карарга туры килде. Бу - яңа музей. Әле 1919 елдан бирле генә яши. Анда әле дә исән булган импрессионистларның һәм экспрессионистларның әсәрләре җыелган. +Мәскәүнең Морозов һәм Щукин галереяларын күз дән кичергән кешеләргә монда артык шәп картиналар күренмиләр. Ләкин монда җыелган әсәрләрнең импрес сионизм һәм экспрессионизмның туган вакытларында гы - башлангыч әсәрләр икәнен игътибарга алырга ки рәк. (Ә Морозов белән Щукинда иң яңа әсәрләр). Бу музейда немецларның иң соңгы экспрессионистларыннан Кирхнер картиналарын, "Кояш чәчәкләре"н, Клудиманиксның "Коенучылар"ын һәм Нольденең кайбер карти наларын әйтеп китәргә кирәк. +Безнең тарафтан каралган кайзер Фридрих музее ту рында берике сүз: +Бу музейның көнчыгыш, бигрәк тә Иран бүлеге тулы куелган. Монда Иран мәдәниятенең үткәне бөтене белән күрсәтелә дияргә була. Ювелир нәрсәләре, фарфорлар, язулы ташлар, архитектура үрнәкләре, иске китаплар һәм бүтәннәр... +Зур бер зал Сүриядән китерелгән бер гарәп шәехенең бүлмәсе белән тулган. Бүлмәне шул килеш комганнары, тазлары, ишекләре, стеналары белән китергәннәр. Ишек башлары төрле шигырьләр белән тулган. Ишек өстенә зур итеп "Сәламәтел инсан фи хифзи лисан", дип язылг ан. Немецлар аларның бөтенесен фотографиягә ал ганнар. +Бу музейның 11-12 бүлмәләре төрек солтанының II Вильгельм га бирелгән бүләкләре белән тулган. Бу бү ләкләр Анатулыдан китерелгән иске таш стеналардан гыйбарәт. +Бу музейлардан башка тагын искусстволар музеен карарга туры килде. Монда Мисыр һәм Юнан скульптур асы аерым урын тота. +Берлинның музейлары шәп. Ләкин икенче як начар. +Быел безгә, Мәскәүнең үз эчендәге музейлар белән беррәттән, Мәскәү тышындагы музейлар белән дә таны шырга: Кусково, Останкино, Троицкийларны күрергә ту ры килде. Анда һәр җирдә экскурсиягә уку йортларын нан, завод-фабрикалардан музей карарга килгән халык төркеменә бәреләсең. Берлин музейларында болар юк - музейлар буш яталар. Тагын берничә күренеш +Берлинның зоология бакчасын карарга туры килде. Бу - бөтен дөньяда төзеклектә беренче дәрәҗәдә торган бакча, һәр җирдә пөхтә, таза, чиста. Монда - эләккән мәхл уклар техниканың соңгы сүзе белән ясалган ояларда яшиләр. +Киң бакчаның зур гына урынын бакча эчендәге ресто ран ала. 3000 кешегә урын хәзер. Ярымшар формасында ясалган сәхнәдә оркестр Кавказ музыкасы уйный. Күңелгә әллә ниләр килә. Әйтерсең лә татар театрында "Арш ин мал алан"ны тыңлыйсың. +Берлинда, гомумән алганда, кыйммәтчелек. Бигрәк тә ашау-эчү ягы кыйммәт. Немецка иң кад ерле нәрсә - икмәк. +Берлинда рус эмигрантлары ачыгалар. Төрле столовойлар ачып, элекке прапорщикларның официант булып борщ өләшүләре, генеральшаларның, кухня янында то рып, бәрәңге пюресе пешерүләре, полковникларның иске автомобильләрдә шофер булып йөрүләре - берсе дә та мак туйдырырлык икмәк бирмиләр. Сөйләшүләр, сорашу лар шуны аңлаталар. +Хәерчеләргә, теләнчеләргә Берлин урамында еш очрарг а туры килә. Автомобиль һәм автобус туктаган җирләр дә булалар алар. Ләкин алар костюмнан, ак якадан, галс туктан йөриләр. Нигә болай дигәч: +- Алай йөрмәсәләр, үзәк урамда йөртмиләр аларн ы, - диләр... +Шул ук күренешләр белән беррәттән Берлинның бөтен-бөтен кварталларын каплап алган кафелар, рестор аннар, кабаклар, фәхешханәләр яшиләр. Алар үзләренең бөтен стеналары белән көзгегә, бөтен эчләре белән байлыкка-көрлеккә күмелгәннәр. +Немец эшчесе рәтләп ит күрми, көненә 30 пфенниг лыктан (15 тиен) артык сыра эчә алмый. Ләкин әнә шул рестораннарның, кабакларның бер-бер сәгатьләре Бер лин арестократиясе кесәсеннән мең, йөз мең маркаларны үзләренә агызалар. +Бу тормышны челпәрәмә китерергә йөргән немец эш челәрен, немец кешеләрен Берлинда һәр җирдә эзләүсез табарга була. Алар киләчәккә ышаныч бирәләр. Берлин урамнарын чүп-чарлардан гына түгел, бәлки Берлинның хәзерге тормыш чылбырында өзелмәс кисәк булып барган немец фахишәләре армиясеннән дә арчырга вәгъдә итәләр. +28 нче июль, кич сәгать 9 да безнең поезд Берлиннан Парижга таба кузгалды. +Иртә. Томан. Бер якта зуррак елгалар буена ясалган шлюзлар (тармаклар). Бер якта биек таулар, урманнар. Тау башларында урта гасырлардан калган замоклар (кечкенә крепостьлар). Менә немецларның иң иске шә һәрләреннән Франкфурт. +Менә без үзенең бакчалары белән мәшһүр Гейдельберг шәһәрендә... +Поезд Германия белән Франция арасында җәнҗаллы калҗа булган Эльзас-Лотарингия өлкәсенә таба йөгерә... +Франция чигенә якынаябыз. +Русларның мәшһүр художникларыннан Студейкинның бер мәһшүр сүзе бар. Ул кыска гына итеп: "Француз - хәзерге белән, инглиз - киләчәк белән, рус - үткән белән яши", - дигән иде, хәзер бу формуланы Россия белән Англиягә чагыштырсаң, бөтенләй киресенчә нәрсә күренә. +Карап карыйк - французларга чагыштырганда ничек булыр икән. +Менә без нәфасәт белән, нәзакәт белән һәм фәхешәт белән данлыклы Франция туфрагында. +Юк, без анда түгел, без, кайчандыр коммунага аяк басып вакытлы җиңелгән, хәзер соңгы җиңүгә хәзерлә неп яткан француз пролетариаты туфрагында - дөньяда беренче тапкыр коммуна байрагы күтәрелгән илдә. Париж истәлекләре Парижга... +Берлинда утырган поезддан төшеп, 3 пересадка, аннан соң - Париж поезды. Бу нәрсә әле Берлин - Париж араларында ЭльзасЛотарингия аркылы салынган юл ларда поездлар йөрешенең юлга салынмаганын күрсәтә. +Зарланулар, сүгенүләр колакка чиртәләр. +Менә без француз вагонында. Әкренләп тагын икенче дөнья башлана. Күз алдында яңа картиналар туалар. +- Немец сознание белән торса, француз хиссият бе лән тора, - дигән сүз күз алдына килеп баскандай була, публика үзгәрә, сентиментализм башлана. +Чынлап, күңел күзе белән тикшереп караган кешегә вагон эчендәге публиканың үзара булган мөнәсәбәте яхшы ук үзгәргәне күренә. Атлаган саен гафу үтенү, рәхмәт әйтү башлана - пардон; мерси, мосье; мерси, мадам сүзләре куералар. +Вагон немецныкыннан начар. Паровоз әкрен йөгерә, рельслар өстендә сикәлтәләр сизелә, гомумән, тимер юл төзелешендә, немецлар белән чагыштырганда, монда ниндидер ары-бирелек сизелә. +Күңелгә, теге вакытта, җиңүче хөкүмәтләр файдасына Германиянең больница кроватьларын, бала бишекләрен, атларын, сыерларын, күлмәк-штаннарын, борын яулыкл арын союзниклар туфрагына озатырга тотынганда, Гер маниянең 10 меңләп паровозы белән 130 мең ләп тимер юл вагоны да Франция белән Бельгия "өлешенә" тигән иде. Күрәсең, ул саннар гына Франция тимер юлын Германиянекеннән алга җибәрә алмаганнар, дигән уй килә. Тимер юл шулай. Ләкин монда икенче як бар: син матур табигать кочагына ташланасың. Германия җирен ең төп характерларыннан берсе аның тигезлеге булса, монда ул юк: таулар-елгалар башлана. Ничаклы Фран ция эченә чумсаң, шулчаклы табигать матурлыгы арта: таулар, урманнар, елгалар... поезд тоннельдән тоннельгә сикерә башлый. Берсен чыгарга өлгермисең, икенчесе, өченчесе, дүртенчесе... тагы, тагы шулай. Шул күренешл әр өстенә, матур тау итәкләренә өзлексез виноград бак чалары тезелеп китәләр, чыннан да 2 нче номерлы Швецария башлана. +Шулар өстенә тимер юл буйлап сузылган шоссе юл ларын күз алдына китерергә, алар буена тезелеп кит кән - тигез үстерелгән агачларны кушарга, шуларга та гын велосипедлар (кайчагында автомобильләр) белән тезелеп кыр эшенә баручыларны өстәргә кирәк. Матурлык җирендә була... Париж бусагасында... +Поезд актык тоннельләрне саный. Астан тишеп түгел, ярларны кисеп өстән китүләр күбәя, вагон эчендә: "Па риж якыная", дигән дулкын уйный. +Әнә очсыз-кырыйсыз электр лампалары диңгезе башл ана. +- Париж!! +Юк, әле бистәләре генә икән. Никадәр урынсыз булса да, Казан бистәләре искә килә. Күзең йомсаң, Бишбалтаны бер якта калдырып, Юдино станциясенә баргандай буласың. Күзең ачсаң, биек морҗалар, шәһәр тирәсендә ге завод-фабрикалар, чиксез зур деполар күренә. Сансыз тезелеп киткән рельслар өстендә сансыз вагоннар армия се кала. Ике якта шәһәр урамнары күренәләр. Поезд, шәһәрне урталай яргандай булып, Парижның йөрәгенә йөгерә. +Менә без Гар-дю-норд вокзалында... Зур ашкынулар тудырган, бөек хикмәтләр вәгъдә иткән, өч айлап виза көттереп, Казан - Мәскәү тимер юлында киләп сардырган атаклы Парижның беренче вокзалы менә шушы инде. Ләкин вокзалга, эчтәге залга, публикага - бөтенесенә карау белән, "шулмы икәнни?" дигән уй килә, перронный билет сатып ятучы автомат машиналар да әллә ни ар тыклык бирмиләр. Чүп-чар күплеге күзгә бәрелә. +Хәзерге Мәскәү вокзалларының чисталыклары күз алдына килә. Матур-таза тәртипле Берлин вокзалын - Фридрих Банһофны яңадан кайтып карыйсы килә. +Менә без отель юлында. Автомобиль алга тәгәри. Шофер янында автомат мотор франклар саный: безнең күпме барганны, күпме түләргә тиешле икәнне күрсәтә бара. Безне зур бульварлар уртасында ике яктан, урман кебек, электрорекламалар кочаклыйлар... Париж төзелеше +29 нчы июль. Кич сәгать 9. Без Парижда. Числоларны, сәгатьләрне билгеләү шуның белән җитеп торыр. +Хәзер сүзне, фикерне тәэсир уңае, сәгать йөреше, көн агышы, поезд барышы белән тезмичә, сюжет уңае белән тезәргә кирәк булыр. Шулай башлыйбыз. +Париж - Европаның иске шәһәрләреннән берсе. Пар иж башына мең елдан артык тарих чорналган. Ул әнә кечерәк кенә елга үзәнендә - Сена елгасы уртасындагы Сити атавында үзенә тарих башлый, шунда үрчи, шунда киңәя. Заманның мөгаллимнәре, белемле монахлары, фил ософлары шуннан таралганнар. Хәзер дә француз гыйлеменең куе җире - студентларның иң күп яшәгән кварталларыннан берсе ул. +Париж архитектурасының төп стиле - готика - итальяннар белән шунда килә дә үзенә җир таба. Нәти җәдә Париж готика стиленең бишеге булып кала. +Париж иске шәһәр булса да, ул, 16 нчы гасырдан башлап, бер план белән төзелә башлаган шәһәр. +Хәзерге Париж - төз шәһәр. +Шәһәр уртасындагы мәйданнар, урамнар, бульварлар чиксез зур осталык белән эшләнгәннәр. Шәһәр уртасында - зуррак урамнардагы йортлар бар да бертөсле тигез итеп карыйлар. +Париж, Италия һәм Греция шәһәрләре кебек, мәр мәргә чолганып үсмәгән. Анда һәр җирдә гади күк таш. Әнә шул гади күк ташның, бер яктан, таза булып, икенч е яктан, тиз эшкә бирелүчән, орнаментикага тыңлаучан булуы Париж архитектурасының алга китүендә зур роль уйнаган. Әлбәттә, хәзерге Париж өчен бу ташның әһә мияте артка кала бара. Цемент белән берләшкән тимер баганалар, бетоннар конкуренциясе ул ташның ролен арткы планнарга өстери. +Шәһәр төз, йортлар тигез, дидем мин. Ләкин бу урта да шулай. Шәһәр читенәрәк китү белән тар урамнар, бер-берсенә охшап бетмәгән иске йортлар башлана. Карш ы килгән автомобильләр узыша алмаслык тар урамнар күбәя. Әллә кайдан йорт эчләреннән иске чиркәүләр баш калкыталар. План буенча яңадан кисеп яңа урамнар ясаганнан бирле төзәтелмәгән тыкрыклар, урта гасыр шәһәрләренең караңгы почмаклары, урталай киселеп калган йортлар очрыйлар - иләмсез Париж башлана. +Париж ярлылары, Париж эшчеләре күбрәк әнә шунд ый кварталларда яшиләр. Париж урамнарында +Парижның үзәк урамнарына барып төшү белән, күз алдында баш әйләндерерлек хәрәкәт күрәсең. Бу халык кая бара, кайдан кайта, нишләп йөри - кеше кешене белми. +Киң тротуар тулы җәяүле кайный. Урамны кап-кара итеп автомобиль диңгезе баскан. Шулар арасында өч көпчәкле велосипедлар буталып йөриләр, гарсоннар (ма лайлар) велосипедлар алдына куелган ящикларга әйбер төяп, магазиннан магазинга, магазиннан конторага... кон торадан кафеларга әйбер ташыйлар. Менә сәгать өчләр, дүртләр, син әлеге Опера мәйданында каядыр барырга телисең ди. Ләкин кая бара аласың? Анда синнән башка да, урам үтә алмыйча, тыгылып ятучы 200-300 кеше. Алар автомобильләр үткәнне көтәләр. 15-30 минут көт, аннан соң үтәрсең. Икенче тапкыр ашыгып барырга такси яллап, автомобильгә утырып киттең. Менә син шул ук Лувр, Диз-итальян яисә Опера бульварларында, ашыгырга кая! Анда автомобильләр тыгылып төялгәннәр. +Полисмен тирләп-пешеп кул болгый, команда бирә, автомобильләрне тизрәк озатып бетерәсе килә. Ләкин шулай автомобильләр урамны урам кискән җирләргә, ташу вакытында күпер баганалары арасына кысылган бозлар кебек, кысылалар да, сине урам уртасында тик торган автомобильгә утыртып, гулять иттерәләр, кайча гында бу хәл 30 минутка, бер сәгатькә сузыла, күп ва кытта алайга бармый. +Менә шулар өстенә трамвай һәм автобус йөрешләре өстәлә, алар һәр көнне берничә йөз меңнәр кешене Парижның бер җиреннән икенче җиренә күчерәләр. +Париж хәрәкәтендә - Париж эчендәге транспортта иң зур урын тоткан метрополитен - җир асты тимер юл ларын алырга кирәк. Хәзер Париж астында 150 кило метрдан озын тимер юл бар. Ул бөтен Париж астын чел тәрләп йөргән. +Җир асты тимер юлы эшендә Париж эшчеләре бөтен дөнья күләмендә пионерлык ролен уйныйлар. Бу юлда Париж инженерлары бөтен дөньяга сабак бирәләр. Сена елгасы астыннан эшләнгән тимер юллар аларга чиксез зур тәҗрибәләр биргәннәр. Алар Сена суы астыннан ти мер юллар салганда 20 шәр, 30 ар сажень җир астына төшеп, грунтовой суларны туңдырып, тимер-бетоннар ур наштырганнар. +Җир асты юлы Берлинда да бар. Ләкин аны Париж белән чагыштырып караганда, анда зур йомшаклык кү ренә. Парижда бөтенләй башкача. Хәзер шәһәрнең бер җиреннән икенче җиренә бару өчен иң уңайлы юл - җир асты юлы. Анда һәр станция саен һәрбер 3 - 4, күп булса 5 минуттан соң поезд килә. Билет арзан. Монда җир астында һәр станциядә байлык, сизелә. Стеналар, түбә ләр ялтыраган мәрмәрсыман ак таш белән чолганганнар. Яктылык җитәрлек. Париж бу юллары белән мактана ала. Ул монда немецныкын бик күп артта калдырган. +Париж хәрәкәте турында тулы бер картина булсын эчен, берничә цифр әйтеп үтик. Парижда елына 280 миллионлап трамвай билеты, 100 миллион чамасы автобус билеты, 600 миллион җир асты тимер юлы билеты са тыла. +Шулар өстенә һәр елны Парижның 5 вокзалына килгән 120 миллион кешене һәм шулчаклы китүчене искә алырга кирәк. +Тагын бер генә цифр: Парижның үзендә генә 250 мең автомобиль исәплиләр. Бу исәпне дә искә алырга кирәк. +Моннан әле 25 еллар элек кенә Парижда 15 меңнәр чамасы извозчик булган. Ләкин хәзер Париж урамында извозчик очрату иң авыр эшләрнең берсе, алар үзләренең урыннарын автомобильләргә биргәннәр. Менә шул цифр дан комбинация оештырып, аларның өз лексез хәрәкәтлә рен күз алдына китерсәң, Париж урамындагы хәрә кәт картинасы турында дөрескә якын бер фикергә килүе авыр булмас. +Бу бүлек "Париж урамнарында" дип исемләнгән иде. Шуңар күрә Париж урамнарының һавасы турында ике сүз артык булмас, һава Берлиндагыдан да начаррак. Әнә шул исәпсез автомобильләр, автобуслар, шулар өст енә якын-тирәдәге завод-фабрикалар һаваны корым белән, бензин һәм мазут төтене белән тутыралар. Кай вакытта борын эченә корым утырудан куркырга туры килә. +Актык сүз итеп тагын бер нәрсә әйтим: Парижның күренешле җирләрендә 150 ләп урам һәм мәйданнар төрле "изгеләр", монахлар исеменә багышланганнар. Сен (изге)-Мишель, Сен-Павел, СенНикола, Сен-Җан... тагын әллә нинди сеннар... атлаган саен иске Парижны, монахлар Парижын искә төшерәләр. Кафелар, рестораннар тирәсендә +Кафесыз, ресторансыз Парижны күз алдына китерү мөмкин түгел. Бигрәк тә кафелар Парижның бөтен сыйн ыф халыклары белән нык бәйләнгәннәр. +Шуңа күрә дә бөтен Парижны кафелар челтәре капл ап алган. +Парижда барлыгы 6 меңләп урам санала. Бу бик зур сан, ләкин шулар арасында берәр кафеханәсез урам таб ып булырмы икән? Булмас төсле. Үзәк урамнарда йорт саен кафеханә диярлек. Аларның саннары бөтен Парижд а 30 меңнән арта. +Кафелар тарихында әһәмиятле моментлар бар: алар тарихның мәгълүм бер вакытта ирекле фикер учагы бу лып яшәгәннәр, буржуазия революциясенең беренче ячейк алары шул кафеларда төзелгәннәр, оешканнар. Монарх измга каршы либераль-буржуа фикерләре шул тирәдә үскәннәр. +16 нчы гасыр урталарында Истанбулда, беренче ка фелар ачыла башлагач, ислам мөфтиләре кафеларга каршы 70 төрле фәтва чыгаралар. Азмы-күпме иркенрәк уйлый алганнар шунда туплана башлаганнар, исламга ул нәрсә ярамый. +Лондонда кафелар 17 нче гасыр яртыларында ачыла башлыйлар. Ә 1675 елда Карл II Лондонның бөтен кафеларын ябарга приказ бирә, "кафелар эчендә хөкү мәткә каршы фикерләр оешалар, анда безгә каршы прокламация укыйлар", ди. +1669 елда төрек солтанының Париж илчесе Сө ләйман дигән кеше ундүртенче Людовикка күпләп кофе бүләк китерә. Шуннан башлап Парижда кафелар ачыла башлый. +Ләкин монда шул ук хәл: француз монархиясенә карш ы фикерләр шунда оеша башлыйлар. Франция революциясенең зур моментларыннан берсе булган Бастилияне алу фикере ул вакыттагы мәшһүр "Дифоа" кафесында оеша. Хәзерге Латин кварталындагы "Прокуп" кафесына Маратлар, Дантоннар йөргәннәр. +Ә Наполеон III, шул ук мөфтиләр, Карл II ләр кебек, кафелар белән көрәшергә көч түгә башлый. Кафеларны шпионнар белән тутыра. +Менә инде тарихның мәгълүм вакытларында шундый урын булып хезмәт иткән кафелар хәзер ни хәлдә? +Хәзер аларның элекке рольләреннән җилләр исә. Хә зерге Парижның мәшһүр кафелары типтерү, сиптерү урыннарына, Париж буржуазиясе тарафыннан сөеп йөрелгән шантаннарга, рентахорлар учагына, фәхеш базарына әйләнгәннәр. +Хәзер алар урынына мәшһүр "Үлем кабаклары", "Кабер алдындагы кабаклар", "Үлгән крысалар", "Күк шантаннары" (алар шулай исемләнәләр) яшиләр. +Ул залларга һәм ул залларда түгелгән акчаны - бер кичкә киткән миллион франкларны исәпләп түгел, ишетеп кенә белергә туры килә. +Парижның хәзерге зур кафелары әнә шулай, кабарелар (кабаклар), рестораннар һәм фәхешханәләр белән кочакланышып, алга баралар. Әлбәттә, урта кулдагы һәм кечерәк кафеларда алай түгел. Мондый кафелар Париж күпчелеге өчен кирәк һәм файдалы урын булып яшиләр. Аларның иң күп өлешендә кафе хуҗасы үзе хуҗа, үзе кофе хәзерләүче. Ул үзен-үзе эксплуатировать итүдән башканы белми, эшчеләр һәм канцелярия хезмәтчеләре шундыйларга җыелалар. Берәр стакан кофе яисә арзанлы вин руж (кызыл аракы), бик күпкә китсә, азрак ликер аларга җитә кала. Шуның өс тенә берәр сандвич (бутерброд) өстәлә. +Париж өйдә, квартирада ял итә белми. Ул, ничек булса да, иркенрәк һавада утырырга тели. Кафега бара. Ләкин анда да дүрт стена эчендә утырмый. Кафелар, рестораннарның ярты яклары бөтенләй урам өсләрен, зур бульварларның киң тротуарларын каплаганнар. Париж әнә шунда урам уртасында ашый, эчә, газета укый, буш вакытны шунда үткәрә. Кичке урамнар, караңгы почмаклар... +Нәрсә белән генә шөһрәтле түгел ул Париж? +Париж эчендә хәзер 100 меңләп профессионалистка тән сатучы кыз-хатыннар саналалар. Ләкин Парижда озаграк торган кеше бу саннан көлә: +- Әгәр алай гына булса, Парижда бик зур кризис булыр иде, - ди. +Димәк, бу санны тагы үстерергә туры килә. +Парижның бу ягы сөйләп бетерә алмаслык зур масштабта. 1200 ләп рәсми "кызыл фонарь" йорты сан ыйлар. Бу - баш әйләндергеч сан, бәлки мөбаләга бардыр. Ләкин кызыл электр яктылыгыннан оештырган зур вывескалар белән тулган бөтен-бөтен кварталларны күз алдына китерсәң, ул сан күңелгә йокмаслык сан түгел. Кичен син урамга чык. Монда бер дә донжуанлык итеп, ухажорлык мәһарәте түгәсе юк, ике яклап тәкъд имнәр яварлар да торырлар. +Зуррак бульварлар тирәсенә барсаң, киң тротуарда оешыпоешып фәхишәләр йөргәнне күрерсең, алар тышкы яктан нинди шәп модага чорналган булсалар да, аз гына санлы франклар өчен кешелекнең иң пычрак баскычына төшәргә әзер торалар. Алар ачлар, аларга тамак туйдыр ырга франклар кирәк. +Француз мещаны, буржуасы моны күрмәскә тырыша: +- Без үзебез ару яшибез, алар читтән килгән кешел әр белән генә чуалалар, - ди. +"Франция мәдәнияте"нең Көнчыгышка, Африкага та ралуына тагы бер зур дәлил: урамнарда әнә шундый кичке сату белән шөгыльләнгән Париж "кыз"лары ара сында кара-гарәп "кыз"лары һәм Парижның ак ирләре тарафыннан зур имтияз белән файдаланган негритянкалар очрыйлар. Димәк, Парижның бу "мәдәнияте" дә Көн чыгышка, Африкага тарала. +- Кара кызлар әле күптән түгел генә бик сирәк күре нәләр иде. Хәзер күбәеп киләләр инде, - диләр. +Шулай итеп, монда Париж "мәдәниятен" үзләштергән көнчыгыш "кыз"лары Африка негритянкалары, "мәдәни" француз кызлары белән җитәкләшеп фәхишәләр интернац ионалы төзегәннәр. +Бу төптә шулай. +Югарырак нихәл? +Мин шыр-ялангач "кызлар" белән атаклы Блондин урамнарына тукталмыйм. +Иргә сусаган Париж мадамнары өчен таза ирләрне эченә алган йортлар турында да әйтеп тормыйм. "Мәдән и" тирәгәрәк күчәм. +Парижның зур кварталларыннан мәшһүр Монмартрга барыгыз. Аннан көндез үтсәгез, аңар һичшиксез мәдән и почмак исемен бирерсез. Кич барыгыз, сез анда бөтен дөньяга мәшһүр кабареларны, концерт залларын күр ерсез. +Хисапсыз иллюминацияләр белән бизәлгән йортлар, парадныйлар, зур капкалар күрерсез... +...Йөз меңләп саналган фәхишәләр армиясенең состав ы турында бер-ике сүз: +Мондый кыз-хатыннар публикасының составларын билгеләү кыен нәрсә. Ләкин аларның байтагысы тур ында: +- Алар көндез төрле канцелярияләрдә, предприятие ләрдә чиксез аз жалование алып эшләүче кыз-хатыннар. Парижда яшәр өчен аларның айлыклары җитми. Шуның өчен дә, көндез Парижның бер кырыенда канцеляриядә яисә башка бер предприятиеләрдә эшләүче кыз-хатыннар кичен Парижның икенче кырыена "чыгып йөрергә" мәҗб үр булалар. Аларның кайсылары башта шулай йөриләр дә, бара-тора тормышларын рәтләгәч, ару кыз-хатын булып тора башлыйлар. Кайсылары бөтенләй эштән чыга лар, - диләр. +Әнә шулай итеп байлыкка күмелгән, алтынга чумган Парижның - капитализм бишекләреннән берсенең кыз-хатыннарны шундый юллар белән икмәк табарга мәҗбүр итүе ачык факт булып кала. +Рус эмигрантлары, рус офицерларының хатыннары һәм эмигрант купец-фабрикант кызлары арасында бу "эш"нең көчле рәвештә таралуына туктамадым. +- Алып килгән байлыкны ашап бетергәч, Россиядән байлык килеп тормагач, нинди юл белән тамак туйды рырга кирәк? - Аларның берсе әнә туп-туры шулай дөр ес иттереп әйтә... Магазиннар буйлап модаларга таба... +Без тагын шул ук Луврлар, Опера мәйданнары тирәсендә. Чөнки үзәк шунда. Чөнки Парижның 350 ләп банкысының зур операция лә ре шунда. Монда 25 еллар элек Париж, Лондон һәм Нью-Йорклар арасындагы зур магазиннар узышында рекорд алган Париж магазиннары шунда. Болардан тагы шул ук мәгълүм исемнәрдән "Лувр" магази нын, "Самаритян"ны, "Ли-ган-пти"ны, "Липрнитан"ны санарга кирәк. +Әйе, бу магазиннар чынлап та рекорд алырлыклар. Этаж саннары белән 7-8 гә үрләп, киңлек, зурлык исәбе белән бөтен кварталлар өстен каплаган бу магазиннар - чынлап та башны әйләндерәләр. Анда унар мең кешегә берьюлы саталар, берьюлы са тулашалар, унар меңләп берьюлы алалар. Сиңа нәрсә кирәк? Синең Париж урамында йөреп ка ныга алмаган аппитетың нәрсә тели? Теләгән бүлегеңә бар. Анда табарсың. +Син русмы, итальянмы, төрекме, испаниялеме - телгә аптырамассың, ары-бире кул болгагач, бер-ике минуттан соң синең алдыңа синең телне синнән дә шәбрәк белгән мосье килеп чыгар... +Миллионер хатыннары үзләренә эшләпә, яисә соңгы модалы платье сайларга 3-4 кенә ярдәмче алалар да, автомобиль белән шоферны бульвар уртасында калды рып, шул магазиннар эченә, мода складларына атлыйлар. 15-20 мең франкларга гына (мең ярым, ике мең сумн ар чамасы) шуннан эшләпә кисәге алалар. +Матур әйберләр, соңгы мода белән тегелгән эшләпәл әр арасында бер дә эшсез гулять итеп йөрү дә Париж мадамнары арасында таралган нәрсә. +Ләкин бу магазиннар тирәсендә шул ук бер төрле халык. Эшче-хезмәтче алучылар шәһәр читеннәнрәк ала лар, искерәк мода белән канәгатьләнәләр икән. +- Париж модасы... +- Парижның мода журналлары... +- Америка портнихалары белән ярышкан Париж модисткалары... +Мондый сүзләр нинди телләргә генә тәрҗемә ителмә гәннәр дә, нинди халыкның гына суфражисткаларыннан алып, гади мещанкаларына чаклы таралмаганнар! +Хәзер унар меңләп эшче хатын-кызлар мондый кием нәр эшләү белән шөгыльләнәләр. Бу юлда аерым "зур" исемнәр чыкканнар. Бөтен дөньяга мәшһүр модалар их тираг итүче модискалар Парижда яшиләр. Анда хәзер Париж хатын-кызлары, көнчыгыш хатын-кызларының чорналу фасоны эченнән алып, җиңел, кыска костюмн арга гына туктамыйлар. Анда хәзер Адәм белән Хава костюмына якынаялар. Парижда йөзләп чыга торган мода журналлары әнә шушы "идеал"га таба баралар. Ләкин бу модалар кемнәр өчен? Ачык әйткәндә, Пар ижда начар киенгән кыз-хатыннар ифрат күп. Мин монда Сена суы буенда күпер асларында гомер уздыру чы беспризорный кызхатыннарны алмыйм. Уртача икмәк ашап торган эшче һәм хезмәткәр кыз-хатыннар турында гына әйтәм. Алар арасында мода йомшак. Алар арасынд а гади кием гражданлык сөрүе күзгә ташлана. +Алар безнең хәзерге Мәскәү кыз-хатыннарына охшый лар. Аларда кием йомшак, ләкин чырай таза. Андыйларның әнә үзәк урамнарда ефәккә, атласка чорналып үскән кыз-хатыннарга каршы көрәш алып баручылар икәнен дә тиз төшенергә була. Музейлардан музейларга +Хәзергә чаклы дөньяның һичбер пайтәхете музей эшл әрендә Париж баскан баскычка баса алганы юк әле. +Соңгы елларда Нью-Йоркта музей эшенә долларлар дан торган миллионнар тотылуы күз алдында. Нью-Йорк бу эшкә күп акча түгә, дөньяның бик күп почмак-ларына экспедицияләр җибәреп, музей киңәйтә. Миллионнар биреп коллекцияләр сатып ала. Ләкин Мәскәү, Париж музейчылары: +- Бу эштә Нью-Йорк көнчелеге Парижны җиңә алмас, - диләр. +Хәзер ачык факт шул: Париж музей эшендә дөньяда беренче урынны тота. Ләкин монда шуны аңлап китәргә кирәк. Париж үз музейларының тарих һәм искусство коллекц ияләренең тулылыгы белән мәшһүр түгел. Ул хәзергә кадәр дөньяда сирәк табылган әсәрләрне үзенә җыю бе лән мәшһүр. Париж шул як белән башкалардан алда тора. Париж музейлары турында сүз кузгалгач та, тагы шул бик күп кабатланган сүз белән исемләнгән музей - "Лувр" музее күз алдына баса. +Искусство турында хәзергәчә чыккан бик күп китапл арның битләрен актарып, иллюстрацияләренә күз ташлау белән "бу әсәр Лувр музеенда саклана" дигән имзалар бик күп очрыйлар. Чөнки Луврда искусство турындагы фән әсәрләренә керерлек кыйммәтле нәрсәләр күпләп сакланалар. +Искусство бабында әлифба белән генә булса да тан ыш кешеләр арасында Венера Милосская дигән сүзне ишетмәүчеләр, хәтерләмәүчеләр юктыр. +Венера Милосская 1820 елда Грециядә Милос атавында табылган бер статуя (таш портрет). Ләкин бу әсәрнең кайчан һәм нинди оста кул тарафыннан эшлә нүен әле дә белмиләр әле. Кайберәүләр аны Гайса туган (әгәр дә туган булса) чорлардагы әсәр диләр. Искусствочылар фикере йөз ел инде менә шуны эзли. +Статуя чыннан да бер зифа кыз. Ул музейның Эллен скульптурасы залына - түргә кызыл фон алдына куел ган. Музей карарга килгән кешеләр бөтен дөнья искусствосы тарихында зур урын тоткан бу әсәрне сәгатьләрчә карыйлар. +Шул ук Луврда иң мәшһүр скульптуралардан "Самофракиянең җиңүе" дигән әсәр яши. Гомумән, монда грек искусствосы белән чынлап таны шырга була. +Луврның 12 ләп залы иске - античный искусствога багышланган. Болар арасында иске Мисыр искусствосы зур урын тота. +Монда без Ассирия искусствосы белән танышабыз. Асс ирия искусствосында бер кызык характер бар: Ассирия осталары үзләренең әсәрләрендә һәрвакыт таза гәүдәле сугышчан ирләрне генә гәүдәләндерергә тырышканнар. Монда да шул ук хәл: статуялар, бюстлар - таза ирләр. +Искусство бабында Италия троицасы - Леонардо да Винчи, Микеланджело һәм Рафаэльләр белән без бу му зейның картина галереясында танышабыз. Дөрес, Лувр картиналар галереясын экспозиция ягыннан мактамый лар: буталчык, диләр. Без ул ягын белгечләренә калдыр абыз. +Әлбәттә, мондагы бөтен художникларга, картиналарга тукталып булмый. Тик бик характерлы булган берсен әйтеп китим. +Монда без француз революциясе вакытларының мәгьлүм художникларыннан Курбе картиналарын карыйбыз. Аның картиналары башкаларга охшамыйлар. Анда реальн ость күзгә ташлана. +- Дини картиналарны чыннан да динле кешеләр генә ясый алалар. Ә хәзер дингә ышанган бер кеше дә юк. Димәк, дини картиналар ясау коры шарлатанлык һәм художествоның фикер ягында анархизм... +- Тарихи картиналар төшерү - шарлатанлык. Ху дожник үз күзе белән күргән нәрсәне генә ясый ала... +- Художниклар өчен академияләр кирәк түгел. Му зейларны, галереяларны ябарга кирәк. Художник музей дан яисә галереядан күреп түгел, тормыштан күреп эшкә өйрәнсен. +- Рафаэль - шәп портретчы, ләкин аның картина лары мәгънәсез... +Курбе моннан 100 ел артыграк элек вакытта ук шул программа астында, шундый программа эчендә эшләгән бер художник. Ул теге бетм әс-төкәнмәс мадонналарны, Гайсаның тәрегә кадаклан уларын тема иттереп алган, Хаварионнар картинасы ясаудан бушамаган бик күп художниклардан алда тора. Курбе Франция революциясе чорларында барбизонецлар (Париж янында Барбизон исемле авылга багланышл ы) дип аталган художникларның иң алдынгыларыннан... +Лувр - иске сарай. Француз буржуазиясе белән Француз монархиясенең тарихи көрәшләре шул тирәләрдә көчәйгән бер урын. Бу сарай үзенең фронтоннары һәм колоннадалары белән безнең Казан университеты фасадын хәтерләтә. +Карап үткән музейлардан тагы шуларны алырга кирәк. +Люксембург музее. Бу музей үзенең картиналар га лереясы булуы белән мәшһүр булса да, без монда күп кенә скульптуралар да күрәбез. Бөтен дөнья белгән Роден (скульптор) шунда күбрәк күренә. Монда им прессионизм агымында башлап картиналар язучы Моне картиналарын, французларның иң соңгы импрессионистларыннан булган Гроза картиналары белән чагыштыр ганнан соң, күз алдына бөтен бер мәктәп - импрессио нистлар мәктәбе килеп баса. +Импрессионистлар мәктәбенең нидән торганын сөйләп тору монда урынлы булмас. Кыска итеп моны гына әйт ергә кирәк: +- Художник нинди дә булса әйбернең нинди булуына түгел, бәлки ул әйбернең ничек күзгә бәрелеп, нинди тәэс ир калдыруына әһәмият бирергә, шул күзлектән карап картина эшләргә тиеш. +Импрессионистлар әнә шул фикер тирәсендә әйләнә ләр. Люксембург музеенда әнә шул фикердән чыгып эш ләнгән картиналар зур урын алалар. +Көнчыгыш тормышыннан алып картиналар язучы француз художнигы Бенжамен Констан картиналары да бу музейда публиканың сөеп караган нәрсәләреннән икәнне әйтеп китәргә кирәк. +Люксембург музее - мәшһүр Люксембург бакчасынд а, Люксембург сарае янында. Сарайда хәзер сенат собраниесе. +Клюни музее. Иске Париж көзгесе. Парижның бала чагыннан алып аның зур үсүенә чаклы булган тормыш ыннан бөтен яклар диярлек энә шул көзгедә күрсәтелә. +Музей элекке бәләкәй крепость эчендә. Иске яки яңа Париждан бигрәк урта гасырлар Парижын өйрәнү өчен Клюни музее иң яхшы мәктәп. Музей эчендә рыцарьлар рухы аңкый. Аның эчендә үзеңне чынлап урта гасырлар га кайткандай итеп сизәсең. Караңгы бүлмәләр, агач орнаменты белән эшләнгән иконалар, гравюралар урта гасыр монахларының тормышларын искә төшерәләр. Гөнаһлы кешеләрнең җәза бүлмәләрен шул килеш калд ырганнар. Анда авыр богаулар һәм башка җәза кораллары урнаштырылганнар. Алар инквизицияне күз алды на китереп бастыралар. +Карноваля музее. Моны Франция революциясе музее дип тә атыйлар. Ләкин анда революция күп сизелми. Аны капшап, эзләп табарга кирәк була. Наполеоннар өчен зур-зур заллар билгеләнсә дә, Робеспьерлар , Дантоннар, Маратлар эш белән күренмиләр. Аларның порт ретларын да көч белән эзләргә туры килә. Анда Бланканы гына түгел, Луи Бланны да табып булмады, гому мән монда экспонатларны томалатып тезгәннәр төсле күренә. Бу музей буржуа революциясенең дә төп момент ларын ачык күрсәтә алмый. Коммуна көннәре турында сөйләп тә торасы юк. Аңа бәйләнешле экспонатлар күренм иләр. +Гумя музее - Кытайга, Япониягә, Иранга багышланган музей. Монда да шул ук скульптуралар, миниатюралар, статуялар... +Монда оригинал булып күренгән нәрсәләрдән Будда, Браһма, Конфуций статуяларын алырга кирәк. +Фарфор һәм фаянс залларында гарәп сүзләре, гарәп җөмләләре белән бизәлгән Иран савыт-сабалары музейч ыларны үзләренә тарталар. Алар Иранның иске искусствосын өйрәнүдә зур урын тоталар. Гомумән, Париж музейларында Иран тормышы - искусствосы тулы ку елган. +Болардан башка тагын берничә музейны карарга туры килде. Шулар арасында Версаль музее да бар. Ләкин барына да тукталып булмас. +Музейларны караучылар аз. +Париж музейларының күбесе чисталыкта, пөхтәлектә хәзерге Мәскәү музейларыннан артта торалар. Нотр-Дам +Рәте белән барыйк. Менә без тагы бер музейда - "Аллалар музеенда". "Нотр-Дам" - Парижның Алла анасы чиркәве ул. Бөтен дөньяга мәшһүр бер храм. Әле менә яз башында гына (1925) шул храмда Пенлевеләр, Пуанкарелар коммунистлар белән бәрелештә үлгән фа шистлар рухына дога кылганнар, алтарьга басып коммунистларга нәләт укыганнар иде. +Бу храм XII гасырда төзелгән. Җилбәзәк күңелле француз динлесе биш бармагын җәеп, җиңел, якты, киң һавалы чиркәүдә чукынырга теләгән. Төрмәгә охшаулы авыр, салмак, караңгы роман чиркәүләре готика чиркәүләренә алмаша барганнар. Нотр-Дам шунда туган. +Ләкин бу чиркәүләр бездәге чиркәүләрдән бигрәк театрларга охшыйлар. +Обыватель, буржуа, вак буржуа һәм аңсыз эшче, хезмәтче шунда барып ял итә. Алдан билгеләнгән номер буенча урындыкка барып утырып, алтарьда уйналган музыканы тыңлый. Ял иттерә торган нәрсә бит. Якшәмбе көн храм алдын автомобиль томаны басып ала. Хуҗа - лар эчкә - Аллалар янына атлыйлар, шоферлар автомоб ильдә калалар. +Монда шуны әйтеп китәргә кирәк: француз, немец чиркәүләрендәге Гайсәләр, Мәрьямнәр бездәгегә охшам ыйлар. +Менә Мәрьям. Ул хәрәмдә утыручы Ислам бикәсенә дә, рус монашкасына да охшамый. Монда Мәрьям - яхшы корсет киеп утырган матур француженка. Гайсә дә бездәге кебек кара чәчле урыс монахы түгел. Ул - Пуанкарега охшаганрак бер француз. +- Җиде-сигез йөз еллар яшәгән бу храм тагын бер ничә йөз еллар яшәр иде. Ләкин инде киләсе буыннар иконаларга баш ияргә дә, алтарьдан уйналган музыканы тыңларга да килмәсләр. "Нотр-Дам" Аллалар музее булыр. Алар шуны карарга килерләр. +Безнең белән баручылардан берәү - яшь кенә франц уз әнә шулай ди. Эйфель манарасы +Эйфель манарасын музейлар белән беррәттән сөйләү урынлы булмас, шулай да азрак тукталып китү зарар итмәс. +- Эйфельне күрдеңме? +- Эйфельгә мендеңме? +- Эйфель шәпме?.. +Чыннан да, Париж турында сүз барганда Эйфель ман арасы туктап китәргә тиешле урыннарның берсе. +Эйфель манарасы - җир шарында кеше кулы белән эшләнгән биек нокталарның иң биеге. Эйфель биеклеге турында тулырак картина алыр өчем, дөньяның башка берничә "биек" дип саналган нокталарын күрсәтергә, чамаларын әйтергә кирәк. +Истамбулда Айя Суфия манарасының биеклеге 57 метр +Лондонда Вестминстер 75 метр +Нью-Йорктагы Ирек памятнигы 81 метр +Бордода Сен-Мишель манарасы 113 метр +Венада Эйтин манарасы 138 метр +Мисыр Әһрамнарының иң биеге 146 метр +Вашингтон манарасы (Обелиск) 169 метр +Менә болар барысы да үз җирләрендә, үз заманна рында биеклек белән мактанган һәм макталган нокталар. Ләкин аларның берсе дә Эйфельгә җитә алмыйлар. +Айя Суфия башына Вестминстерны утыртырга, Вест минстер өстенә Вашингтон манарасын бастырырга кирәк, аннан соң гына Эйфель манарасы биеклегенә якын бер нәрсә килеп чыгар: +Эйфель манарасы - 300 метрдан биегрәк исәпләнә. Эйфель манарасы моннан утыз биш еллар элек (1889) Парижда бөтендөнья выставкасы мөнәсәбәте белән 6 000 000 франклар (2 миллион сум) чамасына эшләнгән бер манара. +Хәзер ул Парижга читтән баручыларның сөеп зиярәт итә торган җирләреннән берсе. +Көн-төн эшләгән лифт 20 шәр, 30 ар кешене берьюлы әнә шул баш әйләндерерлек биеклеккә ташу белән мәшгуль. Публика ашыга. Билет кыйммәтлегенә карамый. Тиз дән башка менәсе дә "бөтен Парижны кесәдә" итәсе килә. Чыннан да Эйфель башына менгәч, "бөтен Париж кесәд ә" дияргә була. +Бу манараны вакытында үз телләре белән әйткәндә "ортодокс художниклар" яратмаганнар. "Бу нәрсә искус ствога тап булып тора, монда творческий гармония юк", - дигәннәр. Ләкин хәзер искусствода конструктив изм агымы көчәю белән беррәттән бу манараның да әһә мияте арта. Аны хәзер: конструктивизм агымының гамә ли мәктәбе, диләр художниклар. +Эйфель манарасы - Париж өчен иң зур бизәк. Кичл әрен ул электр чәчәкләреннән оештырылган чиксез зур букетка охшый. Ләкин тормышта матур букетлардан да кадерлерәк кирәк-яраклар бар бит. Фән Эйфельне шуңа атлата. Хәзер Эйфель манарасы - дөньяда иң биек радиостанция. Төн. Сәгать 12. Дөньяның бөтен радиодул кыннары туктыйлар. Эйфель радио тарата - вакыт белдерә. +Эйфель манарасы ул биек кенә түгел - киң дә, калын да. Аның беренче катында унлап актовый зал урнаштыр ырга мөмкин булган кебек, икенче катында да зур гына районный собраниеләр (мәсәлән, мең кешелек) оештыр ырга була. 300 метр менеп өченче катка туктагач та, чи бәр генә шәһәр ячейкаларының общий собраниеләрен (100-150 кешелек) үткәрерлек урын табарга мөмкин. Ләкин әле хәзер ул урыннар "буш түгел". Анда Эйфель манарасы башына менүчеләргә Эйфель манарасы печатенә төрелгән конфетлар, шоколадлар саталар. Радио кирәк-яраклары гына аларга бераз тыгызлый төсле. +Эйфель манарасы Парижга баручыларны ерактан кар шы ала, китүчеләрне еракка чаклы озатып кала. "Рус Парижы" +Казан һәм Мәскәү урамнарында да ботинка чистарт тырырга була. Бәясе такса белән куелган кебек - 5 тиен. Өстән караганда, бу вак эш Парижда да шулай төсле. Ләкин тикшеребрәк карасаң, күзең ачылыр. Ботинка чистартканда синең рус икәнеңне яисә русча белгәнеңне белсәләр, күп вакытта русчалап: +- Уң аягыгызны алыгыз, сул аягыгызны куегыз... господин... - дигән сүзләрне ишетерсез. Читрәк тоелыр. Ләкин болар ботинка чистартырга өйрәтә торган мастер скойларда, аерым цехларда рус теленә өйрәнгән франц узлар икән дип уйларга ярамый. Алар кичәге "храб рый" офицер абзаңнар булырлар. +Берлинда да, Парижда да бульвар почмакларында, зур пивной бусагаларында, публика тыгызрак җирләрдә ботинка чистартып тамак туйдыручы рус офицерлары - бик күп очраган фигуралар. Николай, Колчак, Деникин һәм Юденич офицерларының байтак өлеше әнә шул эш белән шөгыльләнәләр. Бу инде "элекке рус офицерла рына каршы большевикларда сакланган дошманлык энтузиазмы" (Милюков шулай ди) белән генә әйтелгән сүз түгел, бу - ачык факт. Бу эш белән шөгыльләнүчеләр составы "отставкага чыккан" карт полковниклардан гына түгел, әле киләчәктә большевикларга каршы сугы шырга исәпләгән яшь прапорщиклардан да тора. Бусын да белергә туры килде. +- Треповларның, Николай Николаевич һәм Кирилларның да шул эш белән шөгыльләнеп тамак туйдыра башлауларын озак көтәргә туры килмәс. +Парижда укучы рус студентларыннан бер иптәш әнә шулай ди. Бу - бер булды. +Парижда извозчиклар юклыгын әйтеп киттем. Йөрергә автомобиль-такси кирәк булачак. Монда да "үз кешелә ребез" бар: рус эмигранты, рус офицеры, башка эш таба алмаган рус кара интеллигенты шофер булып ялланган. Шулай тамак туйдырырга теләп, Па риж урамына чәчел гән. Боларның чиннары тагын да югарырак үрли: шо ферлык итеп 2-3 франкка (15-20 тиен) Париж урам ында пассажир ташучы "Россия хөкүмәте кешеләре"нең чиннары карт полковникларга гына туктамый. Шулай ук "Россиянең булачак парламент членнары"на гына - учредилкачыларга гына да терәлми. Ул чин министр ларга - Керенский министры булган Коноваловка чаклы күтәр елә. "Россия демократиясе" эчендә министр булган Коновалов "Пар иж демократиясе" эчендә шофер булып рәхәт гомер кичерә. Ул: +- Хөкүмәт эшләре белән шөгыльләнүдән ваз кичеп, шәхси тормыш белән торуны артык күрәм, - дип әйтә ди. Болары ике булдымы? +Прапорщик ботинкагызны чистартып бетергәч, әнә шул министр шоферларның берсенә 15 тиен автомоб иль-такси яллагыз да, "Россия ашханәләренең" берс енә таба машина тәгәрәтегез. +Ашханәдә картина мондый: +Повар - прапорщик; аның ярдәмчесе - адъютант, официантлар - офицерлар. +Обед хакы алучы, "на чай" җыючы, - заманындагы полковникларның берсе. +Идән себерүче, кашык-савыт юучы - киләчәктә генер альша булырга хәзерләнгән мадемуазельләр һәм стаж лы карт генеральшалар. +Ашханә персоналының мондый составына ышанмау чылар Парижда Кибир авенюсендә "Дарьял" исемле ашханәдән справка ала алалар. "Дарьял" - эмигрант ашханәләренең берсе. Деникин армиясе белән киткән күчмә кухняларның соңгы шулпалары шунда кайныйлар. +"Марша-а-пиюстан" (татарчасы "Борчалар базары" - Парижда иң зур толчок) сәлперәп каткан эмигрант "купецлар" шул тирәдә тамак туйдыралар; бутылкасы 12 тиенлек аракыны шунда чәкешеп эчәләр; ач калган эмигранткалар үзләренең кичке "товар"ларын шул тирәд ән чыгып саталар. Бусы өченче булды бугай. +Парижда "Чаян" һәм "Крокодил" журналлары чыгару кирәкми. Шуның өчен булса кирәк, вакытында Париж буржуасын, ресторан корольләрен чеметкәләгән "Бер тар елка май" исемле журнал да хәзер күренми, чыкмый. +СССР белән таныш кеше, Парижга баргач, көләргә теләгән сәгатьләрендә эмигрант газеталарын күбрәк укысын. Алар анда безнең өчен "Чаян" һәм "Крокодил" журнал лары ролен уйныйлар. Чыннан да, алар көлке нәрсәләр: Советлар Союзы турында чеп-чи ялганнармы, үзара сү гешүләрме, демократия һәм коммунизм турында "бозау чаклы зур фәлсәфә" сатулармы, - барысы да бар. Барыс ы да әйбәт көлке нәрсәләр. Тик күңел биреп, җиң сызга нып укырлык нәрсә генә юк анда. +Мин монда "император" Николай Николаевич белән "император" Кирилл арасындагы тартышларга, "тирән ни загларга туктап тормыйм. Алар берсен-берсе яратмый лар. Милюков ике императорны да яратмаган була. Шу лай ук Милюковны да яратучылар юк. +Менә бер төрле халык Парижда әнә шундый көлке әдәбият чыгару белән мәшгульләр. Алар шуның белән гон орар кимерәләр. Тамак туйдыралар. +Бусы ничәнче булды? +"Аптыраган үрдәк күлгә арты белән чума", диләр. Пар ижда аптыраган эмигрантлар биек күперләр өстеннән Сена суына чумалар икән. +Менә сезгә эмигрант газеталарыннан бер хәбәр: +- 35 яшьлек офицер - кубанец... (исем, фамилиясе) ачка аптырагач, ялангачлыкка йөдәгәч, үз күкрәгенә үзе ата. Үлми кала. Больницада терелә. Тагын сәргәрданлык башлана. Иптәшенең дүртенче каттагы квартира тәрәзә сеннән мостовойга егылып төшеп үләргә тели. Тотып ка лалар. Көннәр үтә. Менә беркөнне (июль урталары) Сена суына ташланган берәүне сөйрәп чыгаралар. Гаҗәп хәл: бер кул яңа гына терсәктән түбән киселгән, кан ага. Кул кая калган? Эш болай булган: әлеге мәгълүм офицер, тагын үз-үзен үтерергә теләп, Лион вокзалына килә торган поезд юлына аркылы яткан. Паровоз офицерның кулын кисеп рельслар арасында калдырган да гәүдәне читкә ташлаган. Офицер киселгән кулдан кан шаулатып, Сена өстендәге күпергә йөгергән (ара якын), суга ташланган... 10 минуттан соң полисмен тимер юл буеннан өр-яңа кул табып китерә... +Менә мондый хәбәрләрне бик күп укырга, ишетергә туры килә. Эмигрантлар арасында ачлык, ялангачлык ти рәнәя. Революциягә каршы кул күтәрүе өчен иленнән сөр елгән, уголовный җинаятьләре өчен француз завод-фабрикаларыннан куаланган эмигрант үзенә иң уңайлы сәфәр итеп теге дөньяны сайлый. Эмигрантлар арасында үз-үзен үтерүчеләр - атылучылар, суга ташланучылар, поезд асларына аркылы ятучылар - шул юллар белән "революц ия корбаны" булучылар көннән-көн күбәя бара. +"Демократия" илләрендә рус контрреволюциясен сак лау өчен фашист кесәләрдән түгелгән акчалар югары чиннар тирәсенә генә тукталып калалар. Эмигранткоррлар - офицер хәбәрчеләр шулардан зарлангалап та ала лар. +Менә мондый ач корбаннарны да бер төркемгә санарга ярый. Париж полициясенең: "Талап, үтереп йөрүче шайка лар эчендә, бандитлар арасында рус эмигрантлары да байтак очрыйлар", - дигән сведениесен дә шунда кушарг а кирәк. +Болардан кала циркларда, балаганнарда уйнап йөрүче, ат сикертүче генерал Шкуролар, Ивановлар, Чимиричколар "джигит"ләр (егет) бар. Шантаннарда рус "Сәнәигы нәфисәсе" сатып йөрүче музыкантлар бар. Алардан да кала "югары сәясәт кешеләре" - Кириллар, Николайл ар - империясез императорлар бар. Күп кенә генераллар штабсыз гына түгел, штансыз да калганнар. +Сүз башы "Рус Парижы" иде. Әнә инде шул төркем нәр: кичәге купецлар - бүгенге, толчокчылар, кичәге "сәдакатле офицерлар" - бүгенге жуликлар, кичәге әллә кемнәр - бүгенге хулиганнар, кичәге генераллар - бүген ге шарлатаннар, кичәге профессорлар, публицистлар - бү генге юмористлар, тагы шундый кичәге "акыллы башлар" - бүгенге донкихотлар үзләрен "Рус Парижы" дип атыйлар. +Аларның теләкләре - "идеаллары" һәм партия состав лары белән без күптән таныш. Шуңар күрә алар тормы шыннан алынган тере картиналар фильмын шуның белән өзәргә туры килә. +Аларча Рус Парижы - безнеңчә сволочьлар шайкасы. Парижда СССР +- Франция безгә ничаклы яхшы караса да, ул безнең дошманнарыбызны танудан тартынмый. Большевикларны таный. Париж большевиклар учреждениеләре белән капл анып бара! +Элекке рус миллионерларыннан Третьяков Парижда, монархистлар собраниесендә, әнә шулай ди. Елый. +Чыннан да, аларга кайгырырлык нокталар күп. +Зур урамнарның берсе - Гринел. Йорт номеры 79. Рус стиле белән эшләнгән зур, матур дүрт катлы йорт. Йорт ның урам өстенә караган кыегына зур итеп, ялтыравыклатып, +СССР гербы эшләнгән. Гербтан югарырак карагач, зур кызыл флаг җилфердәгәне күренә. Ул тагын да ерактанрак күренә. Париж уртасында кызыл флаг күрү күңел не шатландыра. Йорт эчендә: +- Монда +СССР территориясе, - дип сөйләшәләр. Бу йортта безнең баш представительство урнаша. +Монархист Маклаков (чыны шулай аның) әчкечләр ур лап шул йорттан сыздырган. Хәзер анда большевик... кнопка баса. Франциядә +СССР үзәге шул йортта урнаша. Икенче бер кварталда зур, яхшы, чиста йортта безнең ге неральный консульство җирләшә, анда да: +- Сез, гражданнар, +СССР территориясендә, - дип сөйләшәләр. Кешеләр - үзебезнекеләр, "иптәш", - диләр. +Мин "Рус Парижы" турында сөйләгәндә, юри бер төр кемгә туктамадым: ул иманга килгән, килергә теләгән, шу лай күренгән эмигрантлар төркеме. +Дөнья өйрәтә ул. Бер яктан, ачлык якадан күтәреп җиргә суга, икенче яктан, СССРның көннән-көн ныгаюы күзгә керә, Совет турындагы ялганнарның ал һәм арт як лары ачыла бара. Эмигрантларның - +СССР эшче-крестьяннары алдында эшләгән җинаятьләре үлем җәзасына тартылырлык булмаганнары, - түбән чинлы офицерлар, алданып киткән эшче-крестьян элементлары советлар туфрагына - туган илләренә кайтырга җыеналар. +Совет генеральный консульствосы һәр көн әнә шул публика белән тулы. +- Без яңлыштык, безне кайтарыгыз, совет паспорты бирегез, без совет гражданнары... - диләр. +- Ярый, сезнең теләгегезне Мәскәүгә җиткерербез. Совет эшче-крестьяннары рөхсәт бирсәләр, кайтырсыз, шуны көтегез! - дигән ачык, кыска, нык җавап ишет елә. +Алар көтәләр. Бер ай да, ике ай да, артык та көтәләр. Тик рөхсәт кенә бирсеннәр. Публика эчендә тәүбәләр, зарлар, кайгылар кайный. Алар үзләренең "Туган илгә кайту обществолары" аркы лы эш күрәләр. +СССР Парижы - эш Парижы, анда эш кайный. Па рижда рус телендә совет газетасы - "Парижский вест ник" чыга. Газета көндәлек. Укыйлар, яратып укыйлар. Француз язучылары, галимнәре катнашалар. Француз тел ендә "Совет экономикасы" исемле журнал чыга. Чибәр журнал. Мәскәүдә дә тарала. +"Эшчеләр тирәсендә" түгел, "эшчеләр арасында" бу лырга кирәк иде. Ләкин СССРдан буржуа илләренә барг ан эшче-крестьяннарны буржуа капитал илләреннән +СССР туфрагына килүче эшчеләр, делегацияләр белән чаг ыштырырга ярамый: аерма чиксез зур. Нинди аермалар икәнен биредә сөйләп бетереп булмас. +"Эшчеләр арасында" урынына "эшчеләр тирәсендә" дип яздырган сәбәпләрнең иң зурысын Франциянең Эчке эшләр министерствосы тирәсеннән, Париж (полициясе) портфеленнән эзләргә кирәк. Эшче кварталларның йөрәкл әренә - завод-фабрикаларга барып "эшчеләр арасынн ан" тере материал ала алмауга әнә шул көчле сәбәп. Бу сәбәп өстенә тагы вакыт азлыгын өстәргә туры килә. +Бездәге эшчеләр белән капитал илләрендәге эшчеләр арасында чагыштырма ясау-ясамау да әнә шуларга бәйл әнгән. +Эш шулай торгач инде, "эшчеләр тирәсендә" төсле генә берничә сүз әйтеп китәргә кирәк була. +Париж - җиңүче шәһәр. Ләкин анда, җиңү чорларынд а ертылып та, хәзер дә ямалмаган, ямала алмаган ер тыклар күп әле. Әйбер бәясе сугышка чаклыга караганда 4-5 тапкыр кыйммәт. Акча - франк аска тәгәри - төшә. Кайчандыр акча булып йөргән "су"лар (5 сантим) хәзер суга да акмыйлар, утка да янмыйлар - аларга әйбер бирмиләр. Гомумән тишекле никельләр санга саналмый лар. Элекке Николай красненькаясы 20-30 франк тор ган булса, хәзерге совет червонецы 110-115 франклар тора. Бу - элек вакытта 35-40 тиенгә якын торган франк хәзер 9-10 тиен дигән сүз. +Сүз уңае килгәндә әйтим: гомумән совет червонецына күп кенә валюталар (немец маркасы, француз франкы, Литва-Латыш акчалары һәм башкалар) сәлам бирәләр икән. Червонецны фунт стерлинг һәм доллар белән шәрик ясап йөртүләрне күп җирдә күрергә, ишетергә була. +Шулай, франк төшә. Әйбер бәясе күтәрелә. Капитал белән хезмәт арасындагы нигез каршылыкка әнә шундый җиңү чорыннан калган ертыклар өстәләләр. +Конкрет иттереп алганда эш хакы менә шул тирәдә: квалификацияле эшчеләр көнлеге - 20-40 франк (3-4 сум), уртача эшче - 20-25 франк (2-2 ярым сум), +промышленностьта кара эшче - 12 франк. +Париждагы хәзерге кыйммәтчелек белән чагыштырып караганда бу цифрлар кечкенә булып калалар. +Шуның өстенә тагын хатын-кызларның хезмәт хаклар ы һәрвакыт 25-30 процент түбән булуны, бу провока циянең хатын-кыз эшчеләр тормышында чиксез начар эз калдыруын, шуның аркасында яшьләре яшькә җитмәгән (кайвакытта 15-17 яшьлекләр) кызларның караңгы почм акларга чыгып йөрергә мәҗбүр булуларын өстәргә кирәк. Парижда һәр елны ясалган 100 000 ләп абортның да 70 000 е эшче хатын-кызлар өстенә төшүен дә әйтеп ки тәргә кирәк. Бала асрарга байлык кирәк. Ә байлык - сир әк кесәләрдә. +Выставкада, отельдә, кайбер мастерскойларда эшче ләр белән сөйләшкәндә, һәрвакыт әнә шулардан зарлану колакта яңгырый. +Әнә шул ертыклардан көчле забастовкалар, демон страцияләр туалар. Соңгы Париж шулар белән дулкынл ана. Париж буржуазиясенең тынычлык гармониясе шу лар белән бозыла. +Безгә забастовкага чыккан банк эшчеләренең демон страцияләрен карарга туры килде: обыватель, буржуа, мещан белән тулган Париж урамнарында зур бульварлар да автобусларны, трамвайларны, автомобильләрне тукта тып, урам ярып алга барган эшчеләр демонстрациясен күрү нинди күңелле! Киң урамнар: +- Урамга чыгыгыз! Безгә кушылыгыз! - дигән тавыш белән яңгырыйлар. Алар бөтен банк эшчеләрен забастов кага чакыралар. Төркем-төркем булып шул демонстра циягә кушыласы, аны көчәйтәсе килә. Ләкин... әнә тегенд ә - тешләренә чаклы коралланган полисменнар шайка сы. Ә артта шпионнар тәкыясе. Аларның берсе урамда "тәртип саклый", икенчесе: +- Фәлән Фәләнович Фәләнов 24 сәгать эчендә Па риждан сөрелә, - дигән карар чыгарырга синең артыңн ан материал эзли. +Ә шул арада эшчеләр белән сөйләшкәндә, "Көчәйтер без без бу демонстрацияләрне!" - дигән тавышлар яңгыр ыйлар. +____ +- Париж эшчеләре СССРга ничек карыйлар? - Безгә күп бирелгән сөальләрнең берсе әнә шул. Бу чибәр мәсьәлә. Менә шуның өчен бу мәсьәлә белән бәйләнешле бер картинаны күрсәтеп китәм. +Без Парижның полиграфия мәктәбендә. Өчәү: мин, минем Казанлы иптәш һәм Болгария коммунистларыннан берәү. Полиграфия мәктәбенә барудан теләк - аны кар ау һәм аның куелышы белән танышу, өйрәнү. Ләкин бар ып керү белән безгә: +- Тагы ай ярымсыз мәктәпне карау мөмкин түгел. Хәзер каникул вакыты! - диләр. Болай әйтүче старший наборщик - мәктәптә укучылар арасында практический руководитель. +- Юк, мөмкин түгел. Икенче вакыт килерсез! +Шул арада Болгарияле иптәш: +- Болар бит СССРдан килгән кешеләр. Менә монысы фәлән кеше, монысы фәлән кеше, - ди, безне таныштыра. +Наборщикның йөзе бердән ачылды. Ул җитдиләнде. +- Ә... гафу итегез, мин белмәдем. Хәзер ачкычлар алып киләм, алар өчен хәлдән килгән бөтен эшне эш ләргә мөмкин! +Наборщик кайдандыр бер кочак ачкычлар тапты. Класслар, машина отделениеләре, линотип бүлмәләре, ли тография бүлекләре берәм-берәм ачылдылар. Йөзләп бүл мәдән, класстан, бүлектән торган мәктәпнең теләсәң кай җирен кара! Теләсәң нәрсә турында сораш! Һәммәсе хәз ер! +Без карыйбыз. Артта наборщиклар толпасы. Сөйлиләр, сорашалар, безнең илгә наборщикларның, гомумән, Париж эшчеләренең чиксез яхшы күз белән караганлыклар ын аңлаталар! +- Безнең мәктәп турында нәрсә генә белергә теләсә гез, сезнең өчен һәммәсе хәзер! - диләр. +Париж полиграфия мәктәбе мәктәп кенә түгел, ул - Парижның полиграфия эшендә зур урын тоткан пред приятиеләреннән берсе. +Андагы эшчеләр шулай карадылар, шулай карыйлар. Сөйләнгән нәрсә шундый бик күп картиналар арасыннан берсе генә. Андый картиналар күп табылалар, күп очрыйл ар. +Эшчеләр тирәсендә әнә шул ике момент белән туктап, Париж эчендә ун меңләп, йөз меңләп саналган икенче типлар турында бер-ике сүз. +Париж хәерчесе дигән сүз ничектер бер-берсенә бер дә ябышмаган ике нәрсәне бер-берсенә ябыштырырга тыр ышу кебегрәк тоела. Ләкин Парижның читрәк урамна рында команда-группа белән йөргән хәерчеләрне, ачларн ы, ялангачларны үз күзең белән күргәч, Париж белән хәерчелек арасында өзелмәслек багланыш барлыгы ачык аңлашыла, һәр көн иртә белән бульвар скамьялары өс тендә, таш баскычларда, җир асты тимер юлына төшә торган җирләрдә - лабиринтларда - сәләмәләр көтүе күренә, алар шунда йоклаганнар. +Сена күпере асларында Парижның бөтен кызганыч типлары күзгә ташланалар: картаеп урамга ташланган фәхишәләр, ач калган картлар, шулар арасында балалар, шунда ук җитмеш җиде төрле венерик авыруы белән азап чигүче кызганыч элементлар... +Париж - биек йортлы, төз урамлы, электр рекламалы, күп автомобильле, автобуслы, метролы Париж. Байлары, банкирлары күп Париж. Шуның белән бергә ул хәерчел әре дә иң күп Париж икән. Соңгы сүз урынында +Парижның күзгә ташланган, истәлеккә беркетелгән байтак якларына тукталып булмады. Бөтен якка туктау мөмк ин дә түгел. +Тик соңгы сүз урынында тагы берничә өзек фикерләр генә әйтеп китәргә кирәк. +Париж - күпләр уйлаганча баш әйләндерерлек тәэсир калдырмый. Берничә көн караганнан соң теләр-теләм әс күз алдына: +- Шул гынамы, шул Париж турында сөйлиләрме, шул Париж турында томнарча китаплар язалармы - бары шул гынамы? - дигән сөаль килеп баса. Тормыш тоташ бер хаостан гыйбарәт булып күзгә ташлана. +- Бу хаос кайчанга чаклы шулай барыр - ничек бу лыр? - дигән сөальләр һәрвакыт күз алдында уйныйлар. Аның артыннан ук "Юманите" теле белән хәзерләнгән җавап алга баса: +- Париж киләчәге завод-фабрикаларда эшләнеп ята. Алда яңа Париж өчен фабзавком һәм компартия ячейка лары дигән мастерскойлар оешалар. Киләчәк Парижны алар төзерләр. Париж шуңа бара! +Париж - дөнья революциясе тарихында зур урын тоткан Париж. Бик күп революция геройларын йөрәгендә тәрбияләгән Париж. Беренче тапкыр коммуна байрагы күт әрелгән Париж. +Ләкин ул хәзер андый көннәрен әлегә югалткан Пар иж. +Моннан 55 ел элек Париж коммунасының беренче восстаниесе башланган Монмартр бульварлары хәзер кафе-шантаннар, фәхешханәләр үзәгенә әйләнгәннәр. +Элек вакытта революцияче эмиграция үзәге булган, Герценнан башлап, коммунар Домбровскийдан үтеп, больш евик Луначарскийларны тәрбияләгән Сен-Мишель һәм Монпарнас бульварлары, Пасси кварталлары хәзер рус контрреволюциясе почмагына әйләнгәннәр. Ләкин без аларны үтеп алга, Париж коммунарларының соңгы баррикадалары булган Брюнил һәм Шато мәйданнарына атларга тиеш лебез. Анда күз алдына икенче картиналар киләләр. Анда: +- Менә шушы җирдә безнең өстә коммунарларның соңгы каннары акты. Аларны аттылар, кистеләр, ләкин көрәш бетмәгән - үч алу сезнең эш, - дигән тавыш яңг ырый. Үч алырга хәзерге буржуамещан Парижын про летариат Парижына әйләндерергә чакыргандай була лар. +Аннан үтеп Перлашез каберлекләренә атларга кирәк. Бу каберлекләрдәге ташлар өстендә үлгәнче сугышкан соңгы батыр коммунарларга атылган Версаль пулялары ның эзләре әле дә бетмәгән. Андагы стеналар буенча Па риж коммунарларының батырларча көрәшүләре аңкый, коммунарлардан аккан кан исләре дә үч алырга чакыра лар. +Күзләр Эйфель манарасы башына күтәреләләр. +- Үч алырга, көрәшергә кирәк. Эйфель башына кыз ыл флаг кадарга кирәк. Ул менә шул каберлекләргә ка рап җилфердәсен. Эйфель манарасын коммунарларга һәйк әл итәргә кирәк!.. +Күңелгә шундый фикерләр үрлиләр. +- Килер ул көн! Коммунарлар канын түләтер көн килер! Хәзерге Эйфель хуҗаларыннан - автомобиль корольләреннән үч алыр көн килер! - менә болар да өстәләләр. Мәхмүтов М.И. +ЮЛЛАРЫНДА Казан - Дәһли +1959 елның декабрь башында Мәскәүдән шундый хәбәр килде: мин Советлар Союзы мәгариф эшчеләре делегациясе белән Татарстан вәкиле булып Һиндстанга барырга тиеш идем. +Һиндстан! Әле мәктәптә чакта Киплинг китапла рыннан һәм борынгы гарәп әкиятләреннән генә укып белгән бу илне күз чите белән генә булса да күреп кайтырга күпме хыялланган идем! "Могҗизалар иле" дип юкка гына әйтмәгәннәрдер бит аны! +Шундук хәзерлек эшләренә дә керештек. Һиндстан укучыларына бүләк итеп Казан күренешләре белән альбомнар әзерләнде. Казан укучылары Һиндстанлы дусларына тапшырырга дип күп санда открыткалар, значоклар, татарча, русча, инглизчә язылган хатлар бирделәр. +Мәскәүдә без барыбыз да Фәннәр академиясенең Көнчыгышны өйрәнү институтына җыелдык. Анда га лимнәр безгә Һиндстанның тарихы, экономикасы, телл әре, әдәбияты һәм диннәре турында сөйләделәр, Һиндстанга барып кайтканнары безнең сорауларыбыз га бәйнә-бәйнә җавап бирделәр. Галимнәр сөйләгәннең барысын да истә калдырып булмаса да, бу ерак илнең тарихыннан кайбер мәгълүматларны белү безгә бик ярдәм итте. +Һиндстанның мәйданы 3 300 000 квадрат километрга якын, ягъни Европадагы барлык капиталистик илләр мәйданына тигез. Зурлыгы ягыннан Англиягә тиң дәүләтләрнең унөче Һиндстан җиренә сыяр иде. Халык саны буенча Һиндстан Кытай Халык Республикасыннан гына калыша. Ул дөньяда икенче урында тора: анда 430 миллион кеше яши. Алар бик күп төрле милләтләр гә һәм кабиләләргә бүленгән. +Һиндстан тарихы ерак гасырларны эченә ала. Баш каласы Дәһлидә, борынгы Аграда, киң Ганг елгасы буенда Хәйдәрабад, Аҗанта мәгарәләрендә һәм илнең бүтән җирләрендә аның борынгы культурасын күрсәтеп торучы гаҗәеп истәлекләр бик күп. +Европа җире әле кара урман белән капланган чорда, Һиндстан югары культура чәчәк аткан һәм бай ил булган. Бөтендөнья мәдәнияте тарихына хәзерге һиндлеләрнең ата-бабалары гаять зур өлеш кертеп калдырган. Борынгы Кытай, Мисыр, Греция шикелле үк, Һиндстанның культурасы борын-борын заманнарда ук бик югары булган. +Шәһәрләрендә сәүдә бик нык алга киткән. Сәүдә һинд шәһәрләре арасында гына түгел, бәлки ерак чит илләр белән дә алып барылган. +Моннан күп гасырлар элек үк Көньяк Һиндстан төрле-төрле тукыма җитештерү белән дан готкан. Бу илдә эшләнгән тукымадан тегелгән күлмәкне балдак эченнән үткәреп булган, бер метр чамасы юка тукыма Әстерхан чикләвегенә сыйган. Тарихи документлар күрсәткәнчә, дүрт-биш мең ел элек үк Мисыр мумияләрен Һиндстаннан китергән муслинга төрә торган булганнар. +Безнең эра башында Һиндстан белән Рим зур сәүдә алып барганнар. Рим сәүдәгәрләре Һиндстаннан борыч, дарчин шикелле әйберләр, кыйммәтле агачлар, сирәк очрый торган хайваннар һәм кошлар алып кайтканнар. Римлылар Һиндстан ефәгеннән, ислемай, хушбуйларыннан файдаланганнар. Урта гасырларда Һиндстан ярминкәләренә төрле илләрдән сәүдәгәрләр җыела торган булган. Ат базарларында гарәп сәүдәгәрләре үзләренең аргамакларын энҗе-мәрҗәннәргә, кыйммәтле тукымаларга, алтын-көмеш бизәкле коралларга алмаштырганнар. +Һиндстан халыклары белән безнен илебездә яшәүче халыклар арасында элемтәләр бик күптәннән дәвам итә. Урта Азия республикаларыбыз җирендә һинд халыклары белән үзбәк, таҗик, төрекмәннәрнең; борынг ы заманнардан бирле килгән культура элемтәләрен күрсәтүче байтак кына тарихи истәлекләр табылды. Урта Азия һәм Кавказ халыклары белән Һиндстан арасында сәүдә мөнәсәбәтләре урта гасырлардан бирле чиксез дәвам иткән. Бик борынгы заманнарда ук инде гарәп, фарсы сәүдәгәрләре кебек, Һиндстан сәүдәгәрләре дә Россиянең төрле шәһәрләренә килә торган булганнар. Шул яклардан килгән сәүдәгәрләрнең, бер төркеменә ияреп, XV гасырда рус сәүдәгәре Афанаий Никитин Һиндстанга барып кайта. +1466 елны Тверь (хәзерге Калинин) шәһәреннән Шемаха илчесе белән бергә, бер төркем рус сәүдәгәрләре өч көймә белән юлга чыгалар. Әстерханга җитәр алдыннан Касыйм хан кешеләре боларга һөҗүм итә. Ике көймә талана һәм дүрт кеше әсирлеккә эләгә. Никитин үзе илче көймәсендә була. Дәрбәнд, Баку аша Никитин Иранга китә. Кәрваннарга ияреп, ул борынгы фарсы шәһәре Ормузга барып җитә, аннан сәүдәгәрләр көймәсенә утырып Һиндстанга юл тота. Ай ярымнан соң ул Чуал шәһәрендә була. Никитин үзенең көндәлекләренә юлда күргәннәрен язып бара. Өч ел буена Һиндстан җире белән танышып йөргәннән соң, Афанасий Никитин кире үз ватанына кайта. "Өч диңгез аръягына сәяхәт" дигән язмаларында ул Һиндстан турында кызыклы мәгълүмат биреп калдыра. +Һиндстан чит ил баскыннары тарафыннан бик күп мәртәбәләр талана. XV гасырның азагында Васко да Гама ачкан юл белән беренче колонизаторлар бирегә агыла. Гоа, Даман, Диу кебек шәһәрләрне португалиялеләр басып ала. 1611 елны Һиндстан җиренә инглизләр килә. "Сәүдә"не сылтау итеп, алар Һиндстанны ачыктан-ачык талый башлыйлар. Англия колонизаторлары, халыкны талау юлы бе лән, Һиндстаннан гаять зур табыш, байлыклар алалар. Шушы байлыклар Англиядә капитализм үсешен тизләтә. Ләкин чиксез талаулар, ерткычларча эксплуатация Һиндстанның җитештерүче көчләрен җимерүгә китерә, аның экономик үсешен кискен рәвештә акрынайта, Һөнәрчелек төшенкелек хәленә килә, авыл җирендә миллионлаган игенчеләр бөлгенлеккә төшә. +Ике йөз ел буена инглизләрнең талавы нәтиҗәсендә Һиндстан халкы коточкыч хәерчелеккә дучар ителә, үлем хәленә килә. Түзәр хәле калмагач, 1857 елда ха лык, кулына корал тотып, колонизаторларга каршы баш күтәрә. Ләкин җиңүгә ирешә алмый. Инглиз колонизаторларының тоткарлык итүләренә карамастан, XIX йөзнең урталарында Һиндстан җирендә милли капитализм үсә башлый. Чит ил буржуазиясе һәм җирле буржуазия арасында каршыл ыклар тирәнәя бара. Килмешәкләр ил халкын изүне тагын да көчәйтәләр. Моңа җавап итеп, илнең күп кенә җирләрендә крестьяннарның зурзур восстаниеләре кабынып китә, Һиндстан буржуазиясе дә үзенең хокуксыз булуына ризасызлык белдерә башлый. +1885 елны буржуаз-алпавытлар партиясе - Һиндстан милли конгресс партиясе төзелә. Егерме-утыз елдан соң партиянең эчендә сул канат барлыкка килә. Ул Англиянең хакимлеген җимерү өчен көрәшүне үз мак саты итеп куя. 1905-1908 елларда беренче рус рево люциясе Һиндстанда империализмга каршы милли азатлык хәрәкәтенә көчле тәэсир итә. Һиндстандагы политик көрәшкә эшчеләр сыйныфы кушыла. +Азатлык хәрәкәтен бастыру өчен инглизләр җирле буржуазия һәм феодалларга таяналар. Алар мөселман феодаллары һәм капиталистлары партиясе - Мөселманнар лигасын һәм һиндле феодаллар һәм капиталистлар партиясе - Һинду Махасабха партиясен төзүгә булышалар. +Беренче бөтендөнья сугышыннан соң Һиндстанны куәтле милли азатлык хәрәкәте чолгап ала. Бу хәрәкәт Бөек Октябрь социалистик революциясенең турыдан-туры йогынтысы белән киңәйгәннәнкиңәя бара. Завод-фабрнкаларда беренче көчле забастовкалар булып үтә. Сыйнфый көрәш барышында беренче профсоюзлар һәм беренче коммунистик группалар барлыкка килә. +1930 елларда инглиз колонизаторларына һәм аларның таянычы - җирле феодалларга каршы көрәш тагын да көчәя. 1933 елда төзелгән Һиндстан Коммунистлар партиясе өзлексез рәвештә эшчеләр хәрәкәте белән җитәкчелек итә башлый. Коммунистлар партиясе милли азатлык хәрәкәте көчләрен Англия хакимлегенә каршы көрәшкә туплар га омтыла. Шул ук вакытта коммунистлар, Милли конгресс партиясенең халыкка тәэсире көчле булуын исәпкә алып, аның җирле оешмалары эшендә катнаша лар, буржуазия партиясе эчендә булган демократик элементларның туплануына ярдәм итәләр. +Колонизаторлар тарафыннан халыкны талау дәвам итә. Эшчеләрнең хезмәт хакы семьяларын көненә бер мәртәбә туендыр ырга да җитми. Шул ук елларда кре стьян хуҗалыкларының 94 % ы үз гаиләсенә җитәрлек тә уңыш ала алмый. Ел саен дүртәр-бишәр миллион кеше ачлыктан интегеп үлә. +Һиндстанның бөек шагыйре, язучысы һәм җәмәгать эшлеклесе Р. Тагор китапларының берсендә болай дигән: "Килер бер көн, язмыш көпчәгенең әйләнеше ин глизләрне Һиндстаннан китәргә мәҗбүр итәр. Ләкин алар үзләреннән соң нинди Һиндстанны, нинди коточ кыч хәерчелекне калдырып китәчәкләр!" +Икенче бөтендөнья сугышы Һиндстанның хәлен тагын да кыенлаштыра. +Англия Һиндстан солдатларын Африкага, Австра лия, Сингапурга җибәрә: аларның көче белән үзенең колонияләрен Германия һәм Япония империалистла рыннан саклап калырга исәп тота. Зур күләмдә азык, чимал һәм башка төрле продуктлар Һиндстаннан Англиягә озатыла. Англиянең армиясе Һиндстан хисабына яши. +Шул ук вакытта бөтендөнья базарларында товарлар ы үтә алмаган завод-фабрикалар ябыла. Эшсезләр армиясе үскәннән-үсә бара. Корылык сәбәпле Бенгалиядә өч ел рәттән ачлык хөкем сөрә. Кешеләрнең са бырлыгы бетә. Халык урамнарга чыга, икмәк, эш, политик хокуклар таләп итә. Һиндстан халкы үз җилкә сендә ике йөз ел асраган инглиз колонизаторларына каршы көрәш башлый. +1942 елны Милли конгресс партиясе милли хөкүмәт төзүне таләп итә. Моңа җавап итеп, инглизләр партия җитәкчеләреннән Ганди , Неру һ.б.ларны кулга ала лар. Ләкин азатлык хәрәкәте үскәннән-үсә бара һәм демократик оешмаларның халыкка тәэсире көчәя. Шул ук елны Һиндстан Коммунистлар партиясе легаль хәлдә эшли башлый, һәм 1943 елны үзенең беренче съез дын үткәрә. Халык арасында коммунистларның автор итеты үсә. +Икенче бөтендөнья сугышында Советлар Союзының фашистларны тар-мар итүе, Кытайда, Кореяда һәм Азиянең башка илләрендә бәйсезлек өчен көрәшнең күтәрелүе Һиндстанга көчле йогынты ясый. Һиндстан халкының Англия империалистларына каршы көрәше аеруча киң колач ала. Эшчеләр сыйныфы, вак буржуа зия катлаулары, укучы яшьләр һәм Хәрби Диңгез фло ты диңгезчеләре көрәшкә активрак кушылалар. +1946 елны илдә гаять киеренке хәл туа. Бөтендөнья сугышында хәлсезләнгән Англия биредә көчәя барган милли азатлык хәрәкәтенә каршы тора алмый. 1947 ел ны Англия, илне икегә бүлеп, икесенә дә, Пакстанга һәм Һиндстанга доминион хокукы бирергә мәҗбүр була. Беренче милли хөкүмәтнең премьер-министры Җаваһарлал Неру була. Ләкин Һиндстан доминион булып озак яшәми. Өч елдан соң, 1950 елның 26 январен да, Һиндстан хөкүмәте илне бәйсез, мөстәкыйль дәүләт итеп игълан итә. +Һиндстан республикасы халкы яна тормыш башлый. +Менә шушы илнең мәгариф эшләре белән танышу һәм, үз нәүбәтендә, андагы укытучыларга Совет иле турындагы хакыйкатьне сөйләү өчен, безнең мәгариф делегациясе ерак сәфәргә чыкты. +Декабрьның салкын киче. Без Мәскәүнең Внуково аэропортында самолет көтәбез. Озата килүчеләр безгә хәерле юл, исәнлек-саулык телиләр. Аларнын берсе дел егациягә "бәхет тылсымы" итеп курчак бүләк итте. Кулларын югары күтәреп гел көлеп торган Буратино безнең даими юлдашыбыз, җиденче "кешебез" булды. Безнең делегация члены, Ташкент университетының һинди һәм урду телләре укытучысы үзбәк кызы Рәгъдә Каюмова аны һәрвакыт үзе белән йөртте: Буратино да Һиндстанны күреп кайтсын, янәсе. +Американың дүрт моторлы, 70 урынлы иске "Супер Констеллейшн" самолетында буш урын калмаган иде. Пассажирларның күбесе Һиндстанлылар. Арада унлап совет инженеры һәм технигы Бхилаи металлургия ком бинаты төзелешенә бара. Ике күршем Пакистан башкаласы Карачига юл тота, алар совет илчелегендә хезмәт итәләр. +Күршеләр белән сөйләшеп, гәзета-журналлар укып бара торгач, Ташкентка да килеп җиттек. Казандагы суыклар анда да бар икән. Күбәләк-күбәләк ап-ак кар ява. Очарга рөхсәт итмиләр. Ярты сәгатькә генә тук талган булсак та, без, күк йөзе ачылуын көтеп, ике сәгать ярым аэропорт ресторанында үзбәкчә "күк чәй" эчеп утырдык. +Ниһаять, буран туктады. Соргылт болытлар каплаган бушлыкны моторлар тавышы белән яңгыратып, самолет безне көньякка таба алып китте. Өч мең метр күтәрелгәч, кояш күренде. Альтиметр биш километр биеклекне күрсәтә. Өстә зәп-зәнгәр күк йөзе; кояш нурлары самолет эченә кереп, алюмин тоткаларда уйныйлар. Бездән түбәндәрәк, бөдрәләнеп, ак сөт төсле болытлар диңгезе дулкынлана. Бөтен галәмдә бер без генә гүләп барабыз шикелле. +Аш вакыты да җитте. Пластмасса савыт-сабалары белән стюардесса төшке аш китерде. +Пилотның радиодан: "Сәмәрканд өстеннән үтәбез..." дигәненә бер сәгать вакыт үтү белән, "Аста Әфганстан..." дигән тавышы ишетелде. Бу хәбәрне әйтүче пилотның тавышы да миңа моңлырак яңгыраган шик елле тоелды: эйе, якын, кадерле туган илебез артта калды. +Болытлар тарала, җир күренә башлады. Зур һәм кечкенә шәһәрләр, авыллар, таулар һәм вак-вак елгалар өстеннән очып барабыз. Самолетның тигез гүләве күп кешене тибрәтеп йоклаткан. Ә без йокламыйбыз: аста ят илнең җирләре... Җир дигәннән, бездәге кебек тигез яки калкулыклы җир түгел, әлбәттә. Әфганстан күгеннән түбән таба карап бару әллә ни кызыксыну тудыр мый. Кап-кара шәрә таулар, ахрысы анда таштан гай ре бер нәрсә дә юк. Тауларның кайсы-берсе - конуссыман тау түбәләре - утыртып куелган очлы карандаш ны хәтерләтә; балта йөзе шикелле үткен, бормалы тау сыртлары да бар. Аска карап, "Илаһем, үзең сакла..." дип әйтүчеләр күп була торгандыр, ахрысы: андый-мондый хәл була калса, самолет утыртырга түгел, аяк басарлык та тигез җир юк шикелле. Сирәк кенә, анда-санда, корыган елгалар һәм саргылт тар үзәнлекләр күренгәли. Әфганстанның табигате, дөрес, гомумән ал ганда да кырыс, әмма өстән караганда бөтенләй ямьсез булып тоела. +Таулар бетү белән Әфганстан җире дә артта калды. Пакстаннан чыккач, ара-тирә авыллар күренә башлад ы. Ә тагын берәр сәгатьтән сон Һиндстан чиге өстенн ән үтеп киттек. Үзебезнең "ТУ-104" сигез сәгатьтә үтә торган юл +Америка самолетында ундүрт сәгатькә сузылды. Алай да Афанасий Никитиннар һәм Йосыф Касыймовлар заманасы белән чагыштырганда, ерак Һиндстанга хәзер юл якын икән, дип әйтә алабыз. +Һиндстан җирен никтер мәңге яшеллек иле, филләр, джунглилар иле дип күз алдына китерә идем. Бик үк алай түгел икән шул. Менә шактый вакыт инде без Һиндстан өстеннән очабыз. Дәһлинең үзенә җиткәнче соргылт тау тезмәләрен, калкулыклы киң далалардан башка һичнәрсә дә күренмәде. +Һиндстанның башкаласы - борынгы Дәһли шәһә ренә, Палам аэропортына килеп төштек. Безне совет илчелеге вәкилләре каршы алды. Илчелекнең ялтырап торган кара, зур "ЗИЛ"ларына утырып, аэродромнан шәһәргә юнәлдек. Шәһәр аэрод ромнан якын, алай да без барып җиткәнче караңгы төшә башлады. Илчелеккә барудан элек башта шәһәр не бераз күрсәтим дип, шофер машинасын башкалан ың олы урамына алып чыкты. +Раҗпат (Дәүләт юлы) дигән гаять киң урамның ике ягында берәр катлы өйләр куе агачлык арасына кереп утырганнар. Раҗпатның бер башында беренче бөт ендөнья сугышында катнашкан Һиндстан солдатлары на багышлап салынган "Һиндстан Капкасы" һәм Англия короле Георг VI2 га куелган һәйкәл тора. Аннары без Һиндстан президентының резинденциясе - 1930 елда саргылт һәм кызыл төстәге ташлардан салынган, Раштрапати Бхаван исемле зур һәм матур сарай янында бераз тукталып карап тордык та совет илчелегенә юнәлдек. Дәһли белән беренче танышу шулай башланды. Дәһли - Җабалпур +Иң элек безнен делегациябез Бөтенһиндстан укыту чылар профсоюзы конференциясе эшендә катнашырга тиеш иде. Ләкин конференция Дәһлидә түгел, Һиндстанның урта бер җирендә. Мәдхия-Прадеш штатының Махадео таулары арасыннан аккан Нарбада елгасы янындагы Җабалпур шәһәрендә булырга тиеш икән. Конференциянен ике көннән ачылуын белгәч, без юлга ашыктык. Шул ук көнне поезд безне Һиндстанның көньягына - Калькутта, Бенарес шәһәрләре ягына алып китте. +Поездлар монда да тиз йөриләр, тик вагоннары гына бездәгедән аерыла. Өченче класс вагоннарының, мәсәлән, перронга чыгу өчен ике ягында да өчәр ишеге бар. Вагон эче буйлап тар гына агач эскәмияләр сузылган. Икенче класс вагоннары болардан аз гына ях шырак эшләнгән. Беренче класслы вагон исә тугыз кешелек купеларга бүленә, һәр купеның перронга чыгу өчен үз ишеге бар. Түшәмнәрдә - зур-зур вентилятор лар. Монда бит җәен түгел, кышын да бик эссе. Һәр тукталыш саен перронга чыгабыз. Безне Һиндстанлылар, аларның киемнәре, вокзалларының нинди икәнлеге һ.б. кызыксындыра. Биредә перроннар да, вокзаллар да, кешеләр дә - һәрнәрсә үзенчә, бездәгедәй түгел... +Иң элек халыкның бик ярлы булуы күзгә ташлана. Вокзалларда хәерчеләр күп. Поезд туктап, вагон ишек ләре ачылырга да өлгерми, сигез-ун яшьлек малайлар, гомердә сабын тимәгән кара кулларын сузып, ялварулы күзләре белән карап, "Сахиб, сахиб" дип, синнән хәер сорыйлар. +Менә шушы ач-ялангач, керләнеп, катып беткән, бер генә көн дә мәктәптә укымаган балаларны күргәч, йө рәкләр чымырдап китә. +Җ. Неруның туган шәһәре Аллаһабадка барып төштек. Безне Жабалпурга илтергә тиешле Бомбей поезды килгәнче өч сәгать вакыт бар иде әле. Вокзалдан чыгып шәһәрне карарга булдык. +Безнең ише чит ил кешеләре сирәк була торган Аллаһабад шәһәре шактый зур һәм һинду динендәге халык аны "изге шәһәр" дип йөртә. Ганг елгасы ярларына моннан ике мең ел элек салынган бу шәһәрдә хәз ерге вакытта ике йөз меңгә якын кеше яши. +Вокзалда күп санлы "такси"лар көтеп тора. "Такси" дигәнең бездәге ян якларына кара шакмаклар тезелгән "Волга" яисә "ЗИЛ" машиналары түгел, әлбәттә. Алар - ике көпчәкле велорикшалар, шундый ук ике көпчәкле арбаларга җигелгән атлар һәм ишәкләр. Бераз булса да акча эшләп булмасмы дип, "таксичылар" көннәр буе пассажирлар көтә. +Вокзал мәйданын чыгуга, ачык күк астында яшәүче кешеләргә очрадык, Һиндстан шәһәрләрендә күп кенә гаиләләр менә шулай ачык һавада яши икән. Болар - йорт-җирсезләр, эшсезләр. Коры вакытта ачык һавада да яшәргә мөмкин, күрәсең, чөнки кыш көне дә салк ыннар булмый. Ә менә яңгырлар башлангач, инде нин ди хәлләр кичерәләрдер, мескеннәр, белмим. Мондагы яңгырлар бит тоташтан ай буе ява. Язмыш тарафын нан урамга ташланган бу гаиләләрдә бала тәрбияләү турында нинди сүз булырга мөмкин соң? Аларның бөтен тормышлары менә шушында - урамда. +Шәһәр урамнарында яшеллек. Агачларның ябал дашлары шундый зур, бер агач күләгәсенә бетен бер класс укучылары сыяр иде. Мәш килеп йөрүче халык белән тулы урамнар буйлап тоташтан кечкенә кибетләр тезелеп киткән. Аларда Һиндстан һөнәрчеләре җитеш тергән барлык әйберләрне табарга була. Һәр кибетнең ян як стеналары такталардан эшләнгән. Түрдә - арткы бүлмәгә керү өчен ишек. Һөнәрченең гаиләсе әнә шул арткы бүлмәдә куна. Кибеттә алар ашарга да хәзерли, шунда ашый-эчә дә, шунда һөнәр белән шөгыльләнә, ниһаять, шунда бала да үстерәләр. Җабалпур шәһәрендә +Җабалпурга килеп җиттек... Безне каршыларга укыт учыларның Бөтенһиндстан профсоюзы вәкилләре кил гән иде. Дусларча бик җылы каршыладылар, муенна рыбызга хуш исле чәчәкләрдән үрелгән гирляндалар астылар. Җылы кул кысышулар, исәнлек-саулык сора шулардан соң безне яшел агачлар эченә күмелгән, "Па года" дип атала торган хосусый кунак йортына урнаштырдылар. Һиндстанлылар белән беренче рәсми очрашуыбыз шушы булды. +Һиндстанда менә ике төн кундык та инде. Беренчесе вагон диваннарында булса, икенчесе тәбәнәк кенә киң агач караватларда. +Иртән ашарга китерделәр. Хәзер ул ашамлыкларның исемнәрен хәтерләмим. Күбрәге яшелчә, җимеш ашлары иде. Өстәлдә зур стаканнар белән су куелган. "Көн дә әллә ни эссе түгел, нигә шундый зур стаканнар белән су?" - дип аптыраган идек башта. Шактый юмарт борычланган ашамлыклардан авыз иткәч, суның нигә кирәк икәнен аңладык. Авыздагы "янгынны" басар өчен бу стаканнар гына җитмәде. Бу борынгы илдә ашау-эчү мәсьәләсе беренче карашка гына бик гади. +Һиндстанда төрле касталарга бүленгән җәмгыять нең ашка карата да күп төрле кагыйдәләре бар. Җ. Неру "Һиндстанны ачу" китабында: "Ортодоксаль һиндленең көндәлек дине кешенен рухи байлыгы ту рында түгел, бәлки нәрсә ашарга, нәрсә ашамаска, кем белән бергә ашарга, кемнән читләшергә кирәклек мәсьәләсе турында күбрәк кайгырта..." - дип яза. +Гомумән алганда, халык күбесенчә бөртекле ашлык, кузаклы үсемлекләр, яшелчә, балык, сөт, сыр, эремчек һәм җимеш белән тамак туйдыра. Киң таралган азык-төлектән дөге, яшелчә, борчак санала. Төрле өлкәләрдә ашлар да төрлечә. Бомбей штатында күбрәк вегетариа ннар яши. Алар үсемлек маен мул салып яшелчә, камыр ашлары, сөт, борчак, фасоль ашыйлар. Мадрас шә һәре тирәсендә яшәүче халык балык, йомырка һәм кош итеннән тәмле-тәмле ашлар хәзерли белә, ләкин монда да күп кеше вегетариан булып исәпләнә. +Илнең кайсы почмагына барсаң да фәкыйрьләрнең азыгы иң начар оннан, күбесенчә арпа оныннан, пешергән күмәч, - "чапати" яки арпа һәм тары катнаш онн ан пешергән икмәк - "мирги", аннан кала дөге, яшелч ә һәм дал. Далдан ботка да пешерәләр, гарнир итеп та файдаланалар. Далны гадәттә яшелчәләр белән берг ә кушып пешерәләр, тик елның вакытына карата яшелчәне генә алмаштыралар. Шулпалар хәзерләү Һиндстанда күп таралмаган, Дөрес, Төньякта да, Көньякта да кунакларны җимеш шулпасы белән сыйлыйлар, һәр ашта төрле-төрле үләннәр гаять күп була, борычны да мул салырга онытмый лар. +Аштан соң баераклары җимеш суларыннан әзерлән гән ширбәтләр эчә, ярлылар су белән генә канәгатьләнә. Җимеш күп булуга карамастан, ярлы халык (ха лыкның 80-85 проценты) аны юк дәрәҗәдә аз ашый, чөнки җимеш чагыштырмача кыйммәт. +Һиндстанлылар "пан" чәйнәргә яраталар. Кайда булсаң да, ашсу белән сыйлагач, "пан" бирәләр, Бетел агачының яшел яфрагына чикләвек төше, төрле әчкелт үләннәр һәм әллә нинди бер ак нәрсә төрәләр дә шуны чәйниләр. Тешләр, иреннәр, авыз сулары кыпкызыл төскә буяла. +Һиндстан халыкларының борынгы заманнардан ук күп төрле касталарга бүленеп яшәвен югарыда әйт кән идем. Бу бүленеш күпмилләтле бәйсез Һиндстанның ансыз да катлаулы милли мәсьәләсен тагын да катлауландыра. +Борын-борыннан ук төрле касталарга бүленүдән һиндлеләр җәфа чигеп яшәгәннәр. Бер төр һөнәр кеше ләре, һинду дине күрсәтүе буенча, аерым каста тәшк ил иткән. Борынгы заманнарда барлыкка килеп, урта гасырларда каста системасы нык формалашкан, һәр бер кастаның үз гореф-гадәтләре, үз кагыйдәләре бар. Мәсәлән, бер кастадан икенчесенә күчү - бер диннән икенче дингә күчү шикелле тыелган. Каста кагыйдәлә рен бозган кеше хөкемгә тартылган, кайбер вакытлар мал-мөлкәтеннән, гаиләсеннән мәхрүм ителеп, каст адан куылган. +Һинду дине бөтен җәмгыятьне дүрт төп кастага бүл ә: браминнар (руханилар), кшатрийлар (гаскәриләр), вайсьялар (сәүдәгәрләр), судралар (игенчеләр белән һөнәрчеләр). +Хәзерге вакытта теге яки бу каста кешесенең һөнәре төрле булуы ихтимал. Браминнар хезмәткәр дә, инже нер да булып эшлиләр, сәүдә белән дә шөгыльләнәләр. Ләкин гыйбадәтханәдә "муллалык" эшен әле дә тик брамин гына алып барырга хаклы. +Касталар системасының зыяны, беренче нәүбәттә, кешеләренең аралашуын, никахлашуын, бер үк әйберләрдән файдалануын тыю кагыйдәләренең булуында. Диннәре, телләре бер булуга карамастан, брамин улы вайсья кызына өйләнә алмый. Үлем түшәгендә яткан "судра"га "кшатрий" бер йотым да су бирмәс. +Бу дурт төп кастаның һәрберсе тагын әллә ни хәтле вак касталарга бүленә. Иң түбән касталардан "нәкәсләр" кастасы санала. +Түбән каста кешеләренә югары каста кешеләре үз коеларыннан, хәүзләреннән су да бирмәгәннәр. "Нәкәс"ләрнең башка каста кешеләре белән бергә яшәү хокуклары булмаган, алар авыл-авыл булып аерым яшәгәннәр. Хәтта мәет күмә торган җирләре дә аерым булган. Әгәр "нәкәс"ләрнең берсе браминның өенә ке рә калса - аны шунда ук үтергәннәр. +Тышкы кыяфәт, кием-салым буенча берәүнең дә кай сы каста кешесе икәнлеген әйтеп булмый. Авылдашлар бер-берсен яхшы белеп, кемнең кайсы каста кешесе икәнен бик тиз әйтә ала. Әмма шәһәр җиреңдә берәүнең исем-фамнлиясен белсәләр генә кайсы каст а кешесе икәнлеген чамалыйлар. +Хәзер яңа законнар буенча каста системасы юкка чыгарылган, һәм Һиндстан хөкүмәте милләтнең алдынг ы кешеләре ярдәме белән иске гадәтләргә каршы кис кен көрәш алын бара. Моны без "Яңа Дәһли" һәм "Дүрт юл" исемле Һиндстан фильмнарында да күрә алабыз. +"Пагода"дан урамга чыктык. Безгә бик сәер күрен гән киемнәр кигән, ә кайсы-берсе трусик шикелле кыска чалбардан гына йөргән халыкны очратабыз. Җиңсез кыска кофта киеп, "сари" дип әйтелә торган озын тукы ма кисәгенә төренгән хатын-кызлар яланаяклары белән урамның соры тузанын күтәреп үтәләр. Урам тулы халык велосипедта йөри. Бу - хәзерге заман шәһәр транспортының булмавы белән аңлатыла. Трамвайлар, автобуслар берничә зур шәһәрдә генә йө ри. Машиналар Һнндстанда гомумән бик аз. Иң якын дуслары - совет халкы ярдәме белән төзелә торган зур-зур заводларга, Бхилаи шикелле металлургия комби натларына Һиндстан халкы зур өмет баглый. Күптән түгел генә мөстәкыйльлек яулап алган бу илдә авыр промышленность яңа туып кына килә. Шуңа күрә биредә әле бүген дә йөк ташу өчен үгезләрдән һәм кеше көченнән файдаланалар. Зур арбаларга егермешәр капч ык төйиләр дә шул йөкне сигез-тугыз кеше унар, ә кайчакта йөзәр километрларга алып бара. +Урам тормышын гаҗәпсенеп күзәтеп торганда бер вакыт барабан тавышы ишетәбез. Яшеллеккә күмелгән тыкрыктан кара-кучкыл йөзле ниндидер малайлар ки леп чыга. Без аларны туктатып сораша башлыйбыз. +- Балалар, нигә сез иртүк барабан кагып йөрисез? +- Бүген без мәктәптә дежурныйлар, укучыларны дәрескә чакырабыз, - дип җавап бирде арадан берсе. +- Аларны әти-әниләре уята алмыйлармыни? +- Әтиләребез сәгать алтыда торып эш эзләргә кит әләр, әниләребез базарда озак булалар, - дигән җавапны ишетеп алгач, тагын сорау бирергә тора идек, безгә дигән машина яныбызга килеп туктады. Малайл арга Казан яшьләр фестивале значокларын бирдек тә конференциягә киттек. +Конференция делегатлары педагогия колледжы янындагы мәйданга корылган зур чатыр астына җыйналган иде. Монда Һиндстанның барлык ундүрт шта тыннан ике мең кеше делегат булып килгән. +Җабалпур шәһәренең кыскача тарихы, бу шәһәрдә һәм МәдхияПрадеш штатында мәгариф эшләренең торышы турында кереш сүз сөйләп, шәһәр башлыгы Шри Сауаймал Җәйн конференцияне ачып җибәрде. Аннан соң сүз алган Мәдхия-Прадеш губернаторы Шри IIатаскәр дә, нигездә, шул ук мәсьәләләргә тукталды. Конференциянең председателе итеп Калькутта университет ының ректоры профессор Сидһанта сайланды. +Бөтенһнндстан укытучылар профсоюзының 34 нче конференциясе үзенең эшен башлап җибәрде. +Беренче тәнәфестә үк без күн санлы укытучы-делегатларның тыгыз түгәрәге эчендә калдык. Советлар Союзындагы тормыш, бездәге укытучыларның эш шартлары, безнең мәктәпләр, тагын әллә нәрсәләр, әллә нәрсәләр турында "мең дә бер" сорау ишеттек. +Кичке утырышта безне президиумга сайладылар һәм рәсми рәвештә БөтенҺиндстан укытучылар профсоюзының 34 нче конференциясенә Советлар Союзы мәгариф эшчеләре делегациясе катнашуын хәбәр иттеләр. Делегатлар бу хәбәрне көчле алкышлар белән каршылады. Делегациябез башлыгы академик Арсеньев Александр Михайлович котлау сүзе белән чыкты. Каюмова Рәгънә аның сүзен һинди теленә тәрҗемә итә барды. Совет кешесенең һинди телендә сөйли алуы делегатларга аеруча ошады. Дөрес, аны залда утыручыларның күп булса яртысы гына аңлагандыр. Чөнки барлык Һиндстанлылар да һинди телен белми. +Һиндстанда бик күп төрле милләт һәм кабиләләр яши. Шулардан ундүрт милләтнең теле зур телләрдән санала. Бездә бөтенсоюзга уртак булган рус теле кеб ек, уртак бердәм телләре юк әле. +Һиндстан халыклары 170 төрле телдә сөйләшәләр. Ул телләр грамматик һәм лексик яктан бер-берсеннән шактый аерыла. Шуларнын бер өлеше милли тел бу лып үсеп киткән һәм аерым штатларда киң кулланыла. Һинди телендә 100 миллионга якын, бенгали, пенҗаби, гуҗарати, маратхи, тамили, телугу һәм малайялы телләрендә, һәркайсында ун миллионнан алып алтмыш миллионга кадәр кеше сөйләшә. +Моннан ике мең ел элек үк әле Һиндстанда бердәм әдәби тел - санскрит теле кулланылган. Шул телдә бо рынгы Һиндстанның иң зур эпик әсәрләреннән "Махабхарата" һәм "Рамаяна" язылган. Ләкин безнең эраның башларында санскрит теле илдәге халыкка, безнең өчен латин теле кебек, борынгы тел булып кала. "Үлгән" санс крит теле нигезендә югарыда әйтелгән хәзерге телләр барлыкка килә. +Бөек Моголлар дәверендә (XII-XVIII гасырлар) дәүләт теле булып җирле халыкка аңлашылмаган булса да, бер өлеш интеллигенция һәм хөкем сөрүчеләр арасында гына таралган фарсы теле кулланылган. Ин глиз колонизаторлары килү белән дәүләт теле итеп киң халык массасына шулай ук ят булган инглиз теле кертелгән. +Моголлар дәверендә үк әле илнең өлкәара тел булып һинди теленең шивәләреннән халыкларга азмы-күпме аңлаешлы булган һиндустани теле барлыкка килә. Шушы һиндустани теле нигезендә ике әдәби тел туа. Берсе мөселманнар арасында таралган урду, икенчесе, һиндлеләр куллана торган һинди теле. Урду теленә, Тукай заманындагы татар теленә кергән кебек үк, бик күп га рәп, фарсы сүзләре кергән, һинди теле исә санскриттан күп алган. Һинди һәм шулай ук маратхи, бенгали, малайялы һ.б. телләрдә язучылар борынгы девангари алфавитыннан файдаланалар. Урду телендә сөйләшүчел әр гарәп алфавитыннан файдаланалар. +Ил икегә аерылганнан соң Пакстанда дәүләт теле итеп урду теле, Һиндстанда - һинди теле кертелә. Ләкин ике дәүләтнең икесендә дә дәүләт теле итеп югары катлау гына белгән инглиз теле кулланыла. +Җабалпурда булган конференция дә тулысынча инг лиз телендә барды. +Кичен безне студентлар, колледж һәм мәктәп укучы ларының үзешчән сәнгать концертына чакырдылар. Күзгә ташланган беренче нәрсә - бу бик чуар киенгән кешеләр, Һиндстанлылар, гомумән, чуар киенәләр, биг рәк ачык төсләрне яраталар. Хатын-кызларның кайбер ләре зәңгәр, яшел, күк, кызыл төстәге сариларга төрен гән, ирләрнең кайберләре - ярым ялангач. +Менә сәхнәгә бию музыкасы ритмында ике бәләкәй кыз йөгереп чыкты. Кулларында матур-матур гирлянда лар. Алар сәхнәдән биеп төштеләр дә гирляндаларның берсен алгы сафта утырган конференция председателе Сидһанта муенына, икенчесен безнең Арсеньев иптәш нең муенына кигезделәр. Зал гөрләп кул чапты. +Концерт башланды. Программага Һиндстанда яшәүч е төрле халыкларның биюләре, шул исәптән Төньяк Бенгалиядә ярым кыргый хәлдә яшәүче бер кабиләнең биюләре дә кертелгән, Һиндстанлылар гомумән бик озак биергә яраталар, һәрбер бию сәгать ярымга диярлек сузыла. Дәһлидә исә, Бөтендөнья авыл хуҗалыгы күргәзмәсендә, Һиидстанның атаклы биючесе Дамаянти Җоши, унар минутлык ике генә тәнәфес ясап, биш сәг ать биеде. Биюләр алмашынып торды, зал гөрләп кул чапты. Концерт бик күңелле үтте. +Һиндстан халык биюләре тирән эчтәлекле була. Бию че үзенең эчке хисләре турында гына түгел, бәлки берәр вакыйганың, хикәянең эчтәлеген дә "сөйләп" бирә. +Безне Дәһлидәге күргәзмәгә алып килгән мистер Капур Дамаянти Җошинең бер биюен болай "тәрҗемә" итте: "Илнең чибәре Ашта Найака бер егеткә гашыйк була. Найака бакчада сөйгәнен көтеп утыра. Сөйгәне бик озак килми. Найака зарыгып һаман көтә. Егет икенче көнне иртә белән генә килеп чыга. Ул бүтән ха тын белән төн үткәргән икән: монысы аның йөзеннән беленә. Найака ачулана һәм сөйгәнен куып чыгара. Егет китеп бара. Ләкин Найака ялгызлыктан җәфалана, ярын сагына һәм куып чыгаруына үкенә. Икенче көнне егет кызның хәлен белергә килә. Найака шатланып аны кабул итә, үзен бәхетле саный...". Биюче боларның барысын да төрле хәрәкәт белән күрсәтә. Шатлык, борчылу, ачулану һәм башка шуның шикелле хисләр биюченең йөзендә алмашынып торалар. Тамашачылар исә хикәянең төп мәгънәсен концерт программасыннан укып беләләр. Шул ук кичне Бөтенһиндстан укытучыларының профсоюз президенты, Һиндстан парламенты члены доктор Шарма безне аш мәҗлесенә чакырды. Ул көнне безнең иптәшләр салкын сулы зур стаканнарны бихисап күп бушаттылар. +Икенче көнне конференциянең "Мәгариф эшчеләре тынычлык өчен көрәштә" исемле секция утырышына катнаштык. Анда без тынычлык өчен халыклар дуслы гының әһәмияте, Советлар Союзындагы тынычлык хәрәкәтс, совет укытучыларының тынычлык өчен көрәшүләре турында бер-бер артлы торып сөйләдек. Секция утырышы: "Һиндстан укытучыларына башка илләр укы тучылары белән тыгыз элемтә тотарга кирәк", - дигән резолюция кабул итте. Биредә катнашкан кешеләрнең күбесе укытучылар, мәктәп директорлары һәм рухани лар иде. Резолюцияне яклап бөтенесе бердәм кул күтәргәндә, бер монах хатын гына: +- Һиндстан ишекләрен чит ил пропагандасына ачу нигә кирәк. Мондый резолюция нигә? - дип каршы чык са да, күпчелек аны якламады. +Безнең илне яратмаучы кайбер чит кешеләр, хак сүзебезгә җавап таба алмыйча аптырап, тынычлыкка, дуслыкка өндәвебезне дә "пропаганда" диләр. Ләкин соңгы елларда андыйларның фикердәшләре кимегәннән-кими бара. +Өченче көнне юлдашларым шәһәр тирәсен карарга киттеләр. Ә мин конференциядә Советлар Союзында укыту-тәрбия эшләрен үзгәртеп кору, Совет власте ел ларында мәгариф эшенең үсеше турында доклад ясарга тиеш идем. Көне буе докладка хәзерләнеп "Пагода"да утырдым. Инглиз телендә доклад язу җиңел эш түгел икән. +Докладта Советлар Союзында мәгариф эшенең то рышы, мәктәпләрне үзгәртеп кору мәсьәләсеннән тыш, татар халкының кырык ел эчендә ирешкән уңышлары турында сөйләдем. Элек изелгән, кимсетелгән татарларның патша Россиясендә бетәргә хөкем ителгән кечкенә бер милләттән Бөек Октябрь социалистик революциясе нәтиҗәсендә алдынгы совет социалистик милләтенә әверелүе, башка совет милләтләре белән кулга кул тотынышып коммунизм төзүе турында әйтелде. Сүзләрем буш булмасын дип күп кенә саннарны "шаһитлыкка ча кырдым". Мәсәлән, Пакстанда ун мең кешегә бер врач булса, Татарстанда алты йөз кешегә бер врач туры килә; Һиндстанда утыз биш балага бер укытучы булса, бездә унбиш балага бер укытучы булуын әйттем. Та тар халкының, культурасы искиткеч тиз үсеп бара. Та тарстанның югары уку йортларында утыз биш мең студент укый, егерме биш миллион халкы булган Төркиядә дә студентлар саны шул хәтле генә. Билгеле, ярты сәгатьлек докладта күп нәрсә сөйләп булмады, ләкин мо нысына да канәгать булдылар шикелле. Докладтан соң "мең дә бер сорау"ны кабатладылар. +Дөресен әйткәндә, Һиндстан халкы безнең турыда бик аз белә, ләкин кызыксыну гаять көчле. Совет кешесе икәнлегеңне белсәләр, якын дус күреп, елмаеп-елмаеп сөйләшергә тотыналар. +Көннәрнең берендә педагогия колледжы каршындаг ы мәктәптә булдык. Мәктәпнең, бинасы да яхшы, җиһ азлары да бар. Дөрес, ул хосусый мәктәп иде. Җирле буржуазия, байлар үз балаларын начар мәктәпкә би рергә теләмиләр, әлбәттә, һәм бергәләп үз балалары саныннан чыгып мәктәп салалар. "Төп белем бирү" мәктәбе дип аталучы мәктәпләрн ең берсе иде бу. Төп белем бирү Һиндстан мәктәпләр енә 1937 елларда ук кертелә башласа да, мондый типтагы мәктәпләр саны тик 1947 елдан гына күбәеп китк ән. Бу мәктәпләрдә укыту Махатма Гандиның укытун ы хезмәт белән бәйләү тәгълиматына нигезләнгән. Белем бирүне хезмәт белән бәйләү - бик яхшы эш. Ләкин Һиндстанда бу мәсьәләне үзләренчә аңлыйлар. Укытуны хезмәт белән бәйлибез дип, мәктәп программасына кул һөнәре дәресләре тутыралар. Шундый бер вакый ганы хәтерлим. Аҗантаның таш тауларында казылган атаклы гыйбадәтханәләрне караганнан сон. Аурангабад шәһәренә барышлый, Пхулмари исемле бер авылга мәк тәбен күрергә дип тукталдык. Беренче күзгә ташланган нәрсә - ачык һавада җирдә аяк бөкләп утыручы беренче класс балалары булды. Укытучы тактага маратхи телендә сүзләр яза, укучылар грифель такталар га шул сүзләрне күчереп утыралар. +Мәктәпләрдә кызлар һәм малайлар аерым укытыла. Бинасы булган хәлдә дә парталар юк, җирдә утыралар. Без барып кергәндә, дүртенче класс балалары эрләү белән шөгыльләнәләр иде. +- Нинди дәрес? - дип сорыйбыз. +- Тарих. +- Нинди тема? +- Гандиның биографиясе. +- Ә нигә балалар эрләү белән шөгыльләнә? +- Ганди тәгълиматын тормышка ашырабыз. Укытуны хезмәт белән бәйлибез, - ди укытучы. +Ганди һөнәрчелекне үстерергә, шулай итеп промышленностьны торгызырга һәм муллыкка ирешергә мөмк ин дип уйлаган. Бу тәгълимат шактый төзәтүгә мох таҗ, әлбәттә, һәм менә шушы тәгълимат мәктәпләргә таратыла. Ганди эрләү белән шөгыльләнергә кирәк дигән икән, мәктәп балалары да эрләп карыйлар. Бу - Ганд иның нәрсә өйрәткәнен аңлау өчен кирәк, диләр. Балалар эрләү нәрсә икәнен аңлагач, укытучы биографияне яңадан дәвам итә. +Югары классларда да булдык. Анда кызлар искереп беткән станокл арда тукып утыралар иде. Мәктәпләрнең күбесендә бердәм прог рамма юк. Кайб ер штатларда ничек телиләр, шулай укыталар. Җиденч е класслар, мәсәлән, бездәге дүртенче класс арифметикасын өйрәнә. +Җабалпурда без педагогия колледжында булдык. Анда безгә Һиндстандагы мәгариф эшләре, укытучылар тормышы турында күп нәрсә сөйләделәр. Башланг ыч мәктәпләрдә, мәсәлән, класслар саны Һиндстанның төрле штатларында төрлечә икән - 4 тән 6 га кадәр. Тулы булмаган урта мәктәп дигәнендә 7-9 класслар укый. Шуннан 10-11 класс лар китә. Хәзер бердәм бишьеллык башлангыч мәктәпләр төзү тормышка ашы рыла. Һиндстан мәктәпләрендә миллионнан артык укыт учы эшли. Шуларның 56%ы махсус педагогик белем алмаган. Укытучылар хәзерләү болайрак бара: сигезь еллык гомуми белем мәктәбе, шуннан сон педагогия колледжында ике еллык курслар. Өчьеллык практика дан соң тагын икееллык курслар. Шуннан соң гына укытучы диплом ала. Ике-өч ел эш стажы булмаган кешегә диплом бирелми; яки болай: ун-унбер ел мәктәптә укыгач, педагогия колледжына керәләр, анда тагын дүрт ел укыйлар. Ике ел укыгач, диплом түгел, ә бары тик таныклык кына бирелә. Аннары мәктәптә ике ел эшләгәннән соң кайтып колледжның соңгы ике курсын тәмамлыйлар. Шуннан соң гына студентка бакалавр дәрәҗәсе бирелә. +Башлангыч мәктәп укытучылары айга 20-30 рупий хезмәт хакы алып эшли. +Һиндстанда башка профессия кешеләре белән дә очр аштык. Бангалор шәһәрендә мебель мастерское эшчесе белән бераз сөйләшергә туры килде. Алар матур-матур урындыклар һәм башка йорт җиһазлары ясыйл ар. Дөрес, монда барысы да кулдан эшләнә. Болар төрле яшьтәге эшчеләр иде: берсенә тугыз, икенчесенә унике, өченчесенә кырык сигез яшь. Һәр көн 9-10 сәгать эшләүче тугыз яшьлек малай айга өч рупий ала. Бу акча аңа тамагың туйдырырга да җитми. Ә бер кадак икмәк өчен - ярты рупий, ике кадак бәрәңге өчен генә дә ярты рупий түләргә кирәк. +Менә аена 20 рупий алып эшләүче башлангыч мәктәп укытучысының тормышын күз алдына китерегез инде! +Җабалпур педагогия колледжында илле дүрт укытучы эшли. Югары уку йорты укытучыларын лектор, мөдәррис һәм профессорга бүләләр. Дәрес алып баруч ы кеше, фәнни дәрәҗәсе булмаса да, профессор дип йөртелә. +Югары уку йорты укытучылары ничек яшиләр соң? Күпме хезмәт хакы алалар? +Колледж профессоры айга 250 дән 450 рупийга кадәр, лектор 225 тән 350 рупийга кадәр хезмәт хакы ала. Товар бәяләренең югары булуларын искә алсак, бу сумма күп түгел. 1957 елгы хисап буенча Һиндстандагы бер миллион укытучының нибары утыз алты меңенә генә 101 дан 300 рупийга кадәр хезмәт хакы түләнгән. Калганнарының эш хакы бик түбән. Шәһәрләрдә квартир өчен 20 дән алып 100 рупийга хәтле түлиләр, бала укыткан өчен мәктәпкә җиде-сигез, интернатта тәрбияләнсә 125-250 рупий түләргә кирәк. Кыскасы, хезмәт ияләрен ең тормыш шартлары бик авыр. Интеллигенциянең хәле уртача гына булганда, эшчеләрнең читен тормышы турында сөйләп тә торасы юк. +Җабалпурдан безне шәһәр мэры Сауаймал Җэйн үзе озатты. Озатырга бик күп кеше килде. Советлар Союзы белән дуслык, аның ярдәме турында бик күп җылы сүзләр әйтелде. +Без Агра һәм Канпур шәһәрләре аша Дәһлигә кайт ырга чыктык. Вагон тәрәзәләре аша станцияләр, кре стьяннарның ямаулы юрган шикелле бүлгәләнгән чуар басулары, төз, озын кәүсәле пальмалар, балчыктан һәм камыштан салынган салам түбәле йортлар күренеп ка ла. Ерактарак крестьяннар җир эшкәртәләр. Әнә әкрен генә кыймылдаучы үгезләр артыннан ябык кара тәнле, башына чалма ураган, ярым ялангач сукачы атлап бара. Арырак тагын шундый ук җир сөрүчеләр... +Һиндстан юлларында егерме биш көн йөрдек - гади крестьян басуларында бер генә трактор да, бер генә комбайн да күрмәдек. +Төн җитте. Ә поезд һаман бара да бара. Минем ник тер йоклыйсым килми. Поезд туктаган араларда пер ронга чыгып керәм. Тукталышларнын берсендә конфе ренция буенча танышым, Кашмир укытучысы Хәйдәрне очраттым. +Аның белән сөйләшеп йөри торгач, вокзалга кердек. Залга үттек, залның бары түбәсе генә бар, аның стена лары, ишекләре юк, - авыл лапасы кебек бер корылма. Аяк астында иске чүпрәкләргә төренгән кешеләр йоклый. Бу - өченче класс пассажирлары өчен көтеп тору бүлмәсе икән. Биредә диваннар, урындыклар күренми. Икенче класс пассажирлары залының стеналары бар, хәтта керепчыгып йөрер өчен ишекләр дә ясалган. Мо нысы чыннан да көтеп тору залына бераз охшаган. Ди ваннар куелган, өстәлләр дә күренә. Алты-җиде кеше тү гәрәкләнеп идәнгә утырганнар да бик бирелеп карта уйныйлар. Беренче класс залына үтәбез. Анысы биш-алты кешелек җыйнак, пөхтә, бик матур бер бүлмә. Әйбәт кенә киенгән бер әфәнде, креслога киерелеп утырг ан да ял итә, поезд көтеп утыра. +Вокзалдагы шушы картина символик рәвештә бөтен Һнндстан халкының тормышы турында сөйли кебек. Әйе, менә шундый ул чын Һиндстан: беренче класста бер кеше, икенче класста алтыҗиде, ә һава белән генә уралып алынган "залда" - тир түгеп ризык табучы дүрт йөз утыз миллион гади хезмәт ияләре яши. Бәйсез илнең башкаласы +Дәһлидә безне мәгариф министрлыгы вәкилләре кар шылады. Очрашу шулай ук бик җылы булды, тагын хуш исле гирляндаларга күмелдек, Дәһли округы мә гариф бүлеге мөдире мистер Капур мәгариф министры доктор Шримали исеменнән тәбрик сүзе әйтте. +ЮНЕСКО конференциясе уңае белән әле 1952 елда гына төзелгән "Ашока" исемендәге кунак йортына барып төштек. +Бу - хәзерге заман стилендә салынган күп катлы, зур йорт. Ишек төбендә башына кызгылт сары төстәге зур чалма, өстенә ялтыравык лы төймәле зәңгәрсу кара мундир кигән, бик зур гәүдәле швейцар басып тора. Ишектән зур вестибюльгә килеп керәсең. Вестибюльнең идәненә эре-эре бизәкле гаять зур келәм жәелгән. Йомшак диваннар, кечкенә генә түгәрәк өстәлләр. Ливрея кигән, кара тутлы йомышчы малайлар йөри. Чит ил кешеләре күп, капиталистлар шушы йортка гына килеп төшәләр икән. Бу бик җайлы, ләкин бик кыйммәтле отель. Бүлмәләр һәм ашау-эчү өчен тәүлегенә 100 дән 250 рупийга кадәр түләргә кирәк. Кыйммәт, әлбәттә. +"Ашока" отеле Яңа Дәһлинең бер читендә урнашкан. Яңа Дәһли исә 1911 еллар тирәсендә инглизләр өчен генә салынган. Башкаланы Калькуттадан Дәһлигә күчергәч, Англиянең Һиндстандагы резиденциясе дә бирегә күчеп килгән. +Чыннан да, резиденция диярлеге бар аның. Урамның ике ягы буйлап тоташ бакчалар сузыла, бакчалар эчендә бер генә катлы ялгызак йортлар (ике катлы йортлар бөтенләй юк диярлек) тезелеп киткән. Инглизләр менә шул йортларда торганнар. Күрәсез, әйбәт яшәгәннәр. Хәзер ул йортларда Һнндстан хөкүмәтенең югары даирәләре һәм эре буржуазия вәкилләре яши. Яңа Дәһлидә хезмәт ияләре тормый. Шәһәрнең бу өлешенә алар хезмәтче буларак кына килеп йөри. +Икенче көнне мондагы гадәт буенча без веноклар алып Махатма Ганди мавзолеена киттек. Жамна елгасы буендагы киң аланга охшаган бакча уртасында рәшәткә белән тотылган дүрт кырлы зур яссы таш. Гандиның гәүдәсе яндырылган урынга салынган бу таш гөлләр белән күмелгән. +Һиндстанлылар мәетләрне яндыралар һәм көлен елгага ташлыйлар. Ганди гәүдәсенең көлен 28 тигез өлешкә (1948 елга кадәр 28 штат булган) бүлгәннәр, һәр штат үзенә тигән өлешне үз җирендәге суга ташлаган. Хәзер ундүрт штатта суларның яр буйларына мавзолейлар төзиләр. Корылмалар төрлечә салына: Дәһлидә мавзолей дүрт кырлы яссы таштан гыйбарәт булса, Җабалпурда без зур һәм матур бина күрдек. +Дәһли - дөньяда иң борынгы шәһәрләрнең берсе, безгә тарихтан мәгълүм булган борынгы Рим, Карфаген һ.б. шәһәрләргә кадәр Дәһли дөньяда иң зур һәм танылган шәһәрләрдән саналган. +Күп мәртәбәләр Дәһли чит ил басып алучылары тарафыңнан җимереп ташланган. Урта гасырларда гына да монда Аксак Тимер, Иран падишасы Надир-шаһ гаскәрләре, Көньяк Һиндстанның маратхи яулары, һәм, ниһаять, Англия солдатлары булып киткән. Басып алучылар үзләреннән соң матур сарайларның һәм гыйбадәтханәләрнең хәрабәләрен генә калдырганнар. Еллар үткәч, аларның урынында яки янәшәсендә халыкның оста куллары яңа сарайлар, гыйбадәтханәләр, һәйкәлләр торгызган. +Дәһлинең исеме турында тарихчылар арасында әле дә бәхәс бара. +VIII гасырда шәһәр башлыгы шәһәрне үзенең хуҗасы раҗа Дәһли исеме белән йөртә башларга боерык биргән, дип тә сөйлиләр. Һиндстан телләренең күбесендә шәһәрне Диллы, урду телендә Дәһли диләр. Урта гасырлардагы Дәһли турында Бөек Моголлар дәвереннән калган истәлекләр сөйли. Бу тарихи истәлекләрнең иң мәһабәте - "Лал Кила" - Кызыл форт. Искиткеч биек, кызыл таш стеналы Кызыл фортны XVII гасырда Агра шәһәрендә мәшһүр Таҗ-Махал мавзолеен салдыручы император Шахҗиһан төзеткән. Кала эчендә Бөек Моголларның атаклы сарайлары. Бакчаларга күмелгән бу сарайларда дистәләрчә еллар Һиндстанның мөселман падишаһлары, халыкларны талап, рәхәттә яшәгәннәр. Бу гүзәл сарайларның берсенә мәрмәр өстенә фарсыча: +Әгәр җирдә җәннәт булса, +Ул мондадыр, мондадыр, мондадыр... - дип тикмәгә генә язып куймаганнар, әлбәттә. +1857 елда инглиз хакимлегенә каршы баш күтәрүчеләрнең исән калган утыз меңе шушы калага чигенгән. Инглизләр аны көчле штурм белән генә ала алганнар. Шунда ук баш күтәрүчеләргә ачык суд ясалган. Инглизләр аларның күбесен явызларча җәзалап үтергәннәр. +Фортның стенасы өстендәге бер тигезлекне гидлар кергән бер кешегә: биредә 1947 елның унбишенче августында Һиндстанның бәйсезлеге игълан ителгән һәм азат илнең дәүләт байрагы беренче тапкыр биредә күтәрелгән, дип горурланып сөйлиләр. "Бүген Азия офыгында яңа йолдыз, тагын бер бәйсезлек йолдызы, калыкты", - дигән ул чакта Җаваһарлал Неру. +Сарайларның берсендә - падишаһның кабул итү залы. Зур залның түрендә мәрмәр калкулык. Мәрмәр калкулыкта бриллиантлар һәм якут ташлар белән бизәлгән патша тәхете торган, дип сөйлиләр. Фарсылар (иранлылар) Дәһлигә һөҗүм итеп, ул тәхетне Тәһранга алып киткәннәр. Бу тәхет әле хәзер дә анда саклана. Тик аның кыйммәтле ташлары Америкадан алынган заемнар бәрабәренә Тәһраннан алып кителгән. Шунда ук Зәңгәр сарай һәм күз камаштырырлык ак мәрмәр ташлардан салынган Падишаһ мәчете тора. Мәчет өчен кирәк булган мәрмәрләрне филләр белән Җәйпур шәһәреннән китерткәннәр дип сөйлиләр. Шушы ук крепость эчендә мәрмәр балконлы тагын бер гүзәл сарай бар Падишаһлар шул балконга халык белән сөйләшергә чыга торган булганнар. Балкон җир өстеннән утыз биш - кырык метр биеклектә. Бик табигый, падишаһлар халык белән югарыдан сөйләшергә яратканнар. Алай куркынычсызрак ич. +"Лал Кила" моголларның күптән юкка чыккан данын хәтерләтеп тора. Шәрык сарайларының иң матурларыннан саналып, бүгенге көндә бу мәһабәт корылма милли музейга әверелгән. Падишаһларның матур-матур мәрмәр колонналары, стеналары искиткеч рәсемнәр белән бизәлгән кабул итү заллары Һиндстан халкының талантлы һәм даһи осталыгына үлмәс һәйкәл булып торалар. Тавыйс тәхете, Гөлләр сарае, Энҗе мәчет һәм башка гүзәл биналарның матурлыгы чын-чыннан күз камаштырырлык дип әйтсәң дә хата булмас. +Һәрбер дәүләтнең башкаласы күп төрле тарихи истәлекләргә бай була. Ул истәлекләрнең күбесе халык күңелендә үткән заманнарның авыр елларын хәтерләтә яки милли горурлык билгесе булып санала. Кайчакларда шәһәр ташларында үткән еллар истәлекләре сакланмый. Ләкин тарихи вакыйгалар булган урыннарда халыкның азатлык көрәшен чагылдырган һәйкәлләр са лына. Дәһлидә дә Һиндстанлыларның данлы тарихына һәйкәлләр куелыр урыннар бар. Әмма илбасарлар ул урыннарны халык хәтереннән алып ташларга маташканнар. Колониализмның дәһшәте үтерү, талау һәм кыргыйларча жәберләү белән генә чикләнми. Колонизаторлар халыкның милли горурлыгын һәм шөһрәтен аяк астына таптарга, үткән заманнардан калган данын, аларның изүчеләргә каршы батырларча көрәшен юкка чыгарырга тырышалар. Шушы дан-шөһрәтнең бәрабәренә алар үзләренең буржуаз культурасын, гореф-гадәтләрен көчләп тагарга омтылганнар. +1857 елда бөтен Һиндстан халкының инглизләргә каршы алып барган канлы көрәше - ил тарихы битләренә алтын хәрефләр белән язылган. +Лакшмибай, Мәүләви Әхмәт, Нан Сахиб кебек батырларның исемнәре бүген дә әле һинд халкының хәтерендә яши. Восстание башлану белән шәһәр халык кулына күчә. Башкалага каршы инглизләр үзләренең төп көчләрен җибәрәләр. Шәһәр гаскәр белән камап алына. Озак вакыт һиндлеләр батырларча сугышалар, ләкин сан һәм корал ягыннан өстенлек инглизләр ягында була. Восстание бастырыла, халык кара канга батырыла. +Кайчандыр шәһәрне уратып алган стена капкаларының берсе булган Кашмир капкасын барып карадык. +Дәһли өчен соңгы канлы бәрелешләр шушы капка янында барган. Кабат-кабат штурмнардан соң инглизләрнең монда йөзләрчә солдатлары дөмеккән. Бары тик штурмның алтынчы көнендә генә инглизләр, ниһаять, капканы җимереп керәләр. Ләкин патриотлар дошманнан үч алудан тукталмыйлар, алар, актык штурм беткәннән соң, инглиз гаскәрләре командующие генерал Никольсонны үтерәләр. +Йөз ел элек булган канлы көрәш эзләре Кашмир капкасында әле дә күренә. Ләкин бу тарихи урынга ни өчендер, экскурсияләр оештырылмый. Озакламый Һиндстан укытучылары шушы тарихи капка янына укучыларын экскурсияләргә алып килеп, Һиндстан халкының 1857 елгы азатлык восстаниесе һәм канлы сугышларының әһәмияте турында аңлата башларлар, дип ышанасы килә. +Моннан арырак тагын бер борынгы капканың хәрабәләре күренә. Ярым җимерек таш манараның яныннан киң юл үтә, юл янында - киң яшел алан. Бу капканың исемен дәһлилеләрнең күбесе белми дә дип сөйлиләр. Ә белгәннәр аны "Кхуни дарваза" ("Канлы капка") диләр. 1857 елны инглизләр шушы урында баш күтәрүчеләрне берәм-берәм туп көпшәсенә бәйләп ядрәләр белән өзгәләп үтергәннәр. Бу фаҗигале күренешне рус художнигы Верещагин "Һиндстанда инглизләрнең җәзалавы" исемле картинасында күрсәтә. +Ә инглизләр халыкның бу фидакарь көрәшен ничек мәңгеләштергән? Алар Кашмир капкасы янына һиндлеләрнең палачы генерал Никольсонга һәйкәл салдырганнар. Шушы Ннкольсон инде солдатларга: "Баш күтәрүчеләрнең тиреләрен тунап төшерегез, аларны казыкка утыртыгыз, тереләтә яндырыгыз", - дип боерык биргән. Ә инглиз солдатлары аның боерыгын үтәп, шәһәрне урамы-урамы белән яндырганнар, кулга төшкән бар кешене утка ташлаганнар. +Һиндстан җирендә шушы европалы вәхшигә һәйкәл куючыларның оятсызлыгына, вөҗдансызлыгына таң каласың! +Һиндстан шәһәрләре мәйданнарында мондый хурлык һәйкәлләре бик күп әле. Аларны бәреп төшерергә вакыт түгелме соң?! +Дәһли, Мадрас, Бомбей һәм башка шәһәрләрдә инглиз корольл әренә һәм вице-корольләренә атап салынган бихисап күп һәйкәлләр, алар исеме белән йөртелгән урам һәм мәйданнар бик еш очрый әле. +"Соңгы елларда Һиндстан парламентында депутатлар бу хурлык һәйкәлләрен алып ташлау турында кабат-кабат сүз кузгаталар, һәм җәмәгатьчелек таләбенә җавап итеп, 1957 елны, 1857 елдагы восстаниенең йөз еллыгы уңае белән, кайбер хурлык һәйкәлләре алып ташлана. +Ниһаять, яңа, милли һәйкәлләр дә күренә башлый. Дәһлидә милли хәрәкәт эшлеклесе Асаф Алига, Гандиның фикердәше Тилакка һәйкәлләр салына..." дип яза Һиндстанда җиде ел торып кайткан газета хәбәрчесе Н. Орестов. +Гвалиора шәһәрендә восстаниенең каһарманы раҗа кызы Лакшмибайга да кечкенә генә мәйданчыкта мәрмәр таш куелган. Монда яшь Һиндстанлылар гөлләр китерәләр һәм кулларын кушырып, дәшмичә генә һәйкәл янында басып торалар. +Кулына корал тотып изге ватан өчен яуга киткәндә, Лакшмибай егерме өч яшендә була. Туган шәһәре Җайсине батырларча яклап калганнан соң ул, атка атланып, гаскәрләрен Гвалиора шәһәренә алып китә. Биредә каты сугыш башлана. Атлы гаскәрен ияртеп, Лакшмибай инглизләргә каршы атакага ташлана. Аның яшендәй ялт-йолт иткән кылычы күпләрнең котын ала. Ләкин, каты яраланып, Лакшмибай һәлак була. Дуслары аның гәүдәсен саламга күмеп яндыралар. Яндырган урында хәзер һәйкәл тора. +Тагын бераз вакыт үтәр, һәм Һиндстан халкы, үз шәһәрләрен тарихи чүп-чардан арындырып, илнең азатлыгы өчен корбан булган батырларга һәйкәлләр куяр, әлбәттә. +Көннәрнең берсендә, бер хосусый мәктәптән кайтышлый, без Дәһлинең хәзерге заман сәнгать музеена кердек. 1958 елда Брюссельдә Бөтендөнья күргәзмәсендә миңа Көнбатыш сюрреалистларының рәсемнәрен карарга туры килгән иде. Алар Һиндстан художникларына да шактый ук йогынты ясаган. +Зәңгәрсу буяудан башка бер сызыгы да булмаган бер "рәсем"гә күрсәтеп: +- Бу рәсемнең исеме ничек?- дип сорадык. +- "Язгы җил", - диделәр. +- Монда бер нәрсә дә күренми ич? +- Язгы җилне дә күреп булмый ла! +Шуңа күрә безнең художниклар аны селкенүче агачлар, иелгән арыш, бадай образлары аша сурәтлиләр, - дидек. +- Ә менә бусы нәрсә турында сөйли соң? +- Нәрсә сөйләгәнен художник үзе генә аңлата ала, - диделәр безгә. +Дәһлидәге Халыкара авыл хуҗалыгы күргәзмәсендә дә булдык. Брюссельдәге кебек үк, монда да Советлар Союзы павильоны янында һәрвакыт озын чират сузылып тора. Америка һәм Кытай павильоннары да начар түгел. +Һиндстанның үзен ундүрт кечкенә павильон гәүдәләндерә. Аларны "Авыл индустриясе" павильоннары дип йөртәләр. Павильоннарда кулдан шырпы ясау ысуллары белән таныштыралар. Бу шырпылар фабрика шырпылары белән бер үк бәядә. Әмма һөнәрченең хезмәт хакы... Биредә бөтен нәрсә кулдан эшләнә. Кәгазьне дә, чүлмәкне дә, шырпыны да бик борынгы заманнардагы кебек, кулдан гына ясыйлар. +Һиндстан артта калган авыл хуҗалыгы иле. Аның халкының 80 проценты авылларда яши, шуларның күпчелеге игенчелек, бер өлеше һөнәрчелек белән шөгыльләнә. Җирнең күп өлеше хәзер дә әле алпавытлар кулында, алар аны, вак-вак өлешләргә бүлгәләп, крестьяннарга арендага бирәләр, Һиндстан крестьяннарының 80 проценты - җирсез халык, һәм аларның үз җирләре булыр микән, билгеле түгел. Промышленность зәгыйфь булганга күрә, барлык крестьяннар диярлек гади иске кораллар белән эшлиләр. +Һиндстанда капиталистик мөнәсәбәтләрнең үсеше крестьяннарның бик аз өлешен кулак итте, әмма күпчелеген мал-мөлкәтеннән, җир-сукасыннан мәхрүм калдырды. Дөрес, Һиндстан хөкүмәте тарафыннан үткәрелгән җир реформалары барлык феодаль калдыкларын бетермәсәләр дә, авыл хуҗалыгының үсеше өчен кайбер мөмкинлекләр ачтылар. Алар җирдән файдаланган өчен крестьяннардан югары хак алучы эре алпавытларның хокукларын бераз чикләделәр. Ләкин бу реформалар җирсезләргә җир бирмәде. Шуңа күрә крестьяннар арасыннан күп кенә кеше хокуксыз, уртакка эшләүчегә, яисә гадәттә авылдагы эшләр сезонында гына эшләп хезмәт хакы алучы ярым пролетарга әверелде. Авыл җирендәге мондый пролетар һәм ярым пролетарларның саны 70 миллион кешегә җитә. Аларның бер өлеше хәтта уңыш булган елларда да туйганчы ашый алмый. +Күргәзмәдәге "Авыл индустриясе" павильоннарында әлеге ярым пролетарларның тамак туйдырыр өчен кулдан кәгазь, шырпы ясауларын күрсәтәләр дә инде. +Дөрес, соңгы унбер ел эчендә Һиндстанның промышленность, техника өлкәсендә күзгә күренердәй уңышлары да юк түгел. Бу - халыкның, илнең киләчәктәге прогрессына багышланган зур өмете. Беренче җиңел автомобильләр заводы да бар инде. Анда "Амбассадор" ("Илче") исемле кечкенә генә автомашиналар җитештерелә... +Дәһлидән унҗиде километр читтәрәк XII-XIV гасырларда ук төзелгән корылмаларның калдыклары сакланган. +Сары, ак, кызыл төсләрдәге ташлардан салынган атаклы Кутб-Минар манарасының тарихы да гасырлар белән исәпләнә. Сиксән биш метрлык манараның тышкы стеналарына зур-зур хәрефләр белән гарәпчә Коръән аятьләре язылган. Таш өстенә матур-матур бизәкләр, орнаментлар чокып ясалган. Архитектураның бу гүзәл үрнәген бер-бер артлы узган гасырлар искертә, җимерә алмаган. Манараның түбәсенә хәтле бормалы таш баскыч күтәрелә. Берничә урында балконга чыгу юллары ясалган. Аска карарга теләгән һәр кеше бер кулы белән балконга тотынса, икенчесе белән манара стеналарына ябыша - куркыныч. +Кутб-Минарнын ишек алдында мәчет. Ул мәчет һиндуларның Вишну алласы гыйбадәтханәсе өстенә салынган. Югары өлеше мәчетләргә хас булган гөмбәзләр, аскы өлеше саф һинду орнаментлы колонналардан тора. Яулап алучы мөселманнар һиндусларның гыйбадәтханәсен җимергәннәр дә шунда ук булган төзү материалларыннан мәчет салганнар. +Манара белән рәттән безнең эраның V гасырында ук саф тимердән эшләнгән, биеклеге сигез метрдан артыграк булган "Бәхет баганасы" тора. Бу багана унбиш гасыр буена тутыкмый, саф килеш тора. Урта гасыр осталарының зирәклеге һәм булдыклыгы каршында эссе көньяк кояшы да, яңгырлар да көчсез калганнар. Багананың күп гасырлар кичерүен өстендәге санскрит телендәге язмалар һәм туп ядрәләренең эзләре күрсәтеп тора. Һиндстанлыларда шундый йола яши: кем дә кем, баганага аркасы белән басып, аны коча алса, шул кеше гомер буена бәхетле була, имеш. Кем бәхетле булырга теләми? Безнең делегация членнарының да сәгадәтле буласы килде, әлбәттә! +Истәлекле урыннарны карау белән беррәттән мәктәпләрдәге укыту-тәрбия эшләре белән танышуны да дәвам иттердек. Фундаменталь белем институтында, Һиндстан мәгариф министрлыгының башка учреждениеләрендә булдык. Институтларның берсендә безнең мәктәпләрдә кулланыла торган киноаппарат очраттык. Институт директоры Г.К. Атали безне иң элек шул аппарат янына чакырды. Советлар Союзында эшләнеп чыккан җиһазларны мактап- мактап эшләтеп күрсәттеләр. Аннары магнитофон лентасына Казандагы балалар техник станциясенең эше турында берникадәр мәгълүмат язып алдылар. +Яңа күргәзмә әсбапларның сыйфатын белер өчен, институт аларны төрле типтагы мәктәпләргә җибәрә. Тикшерүләр уңай нәтиҗәгә китерсә, институт яңа әсбапларны производствога тәкъдим итә. +Дәһлидә безне яхшы җиһазлапдырылган, зур бер хосусый мәктәпкә алып бардылар. Анда безне скаут һәм кадет формасына киенгән балалар бик яхшы каршылады. Мондый зур мәктәпләрдә 9-13 яшьлек балалар скаутлар оешмасына, ә 13-17 яшьтәгеләр милли кадет корпусына беркетеләләр. +Башлангыч классларда балалар кечкенә өстәлләр каршына аяк бөкләп идәндә утыралар. Алар уку әсбаплары белән тәэмин ителгәннәр. Бу мәктәптә укыту беренче класстан алып унберенче класска кадәр инглиз телендә алып барыла, укучылар Англиядә чыккан дәреслекләрдән файдаланалар. Түбән классларда 35 әр минутлык җиде дәрес бирелә. Үтелгән материалны ныгыту өчен төрле уеннардан бик киң файдаланалар. Мондый мәктәпләрдә бай балалары, хәлле кешеләрнең балалары гына укый ала, чөнки түләү хакы аена сигез-ун рупий. +Хезмәт ияләре балалары өчен ачылган, дәүләт мәктәпләренең дә берничәсендә булдык. Бу мәктәпләрнең күбесендә аерым уку бинасы юк. Дәресләр чатыр астында үткәрелә, һәр чатырда унике-ундүрт бала утыра. Унынчы класслар укый торган чатырларның берсенә кердек. Укучылар безнең җиденче-сигезенче класс балалары белгән күләмдә математика өйрәнәләр. Дөрес, бу мәктәпләрдә уку түләүсез, ләкин белем дә "өлешеңә тигән көмешең" кадәр генә бирелә. +Берничә көннән делегацияне мәгариф министры доктор Шримали кабул итте. Татарларның, элек киелгән чикмәне кебек озын чабулы китель кигән, таза гәүдәле министр безне өченче бишьеллыкта Һиндстан уку йортларының үсеш планы белән таныштырды, халык мәгарифе системасын яхшырту проблемаларына тукталды. +Министрның сөйләвенчә, Һиндстанда өченче бишьеллык азагында мәгариф системасы барлык штатларда да бер үк төрле булачак. Өчьеллык балалар бакчасы, аннары бишьеллык башлангыч мәктәп, аннары өчьеллык тулы булмаган урта мәктәп, аннары өчьеллык тулы урта мәктәп. Унберьеллык мәктәптән соң укучы икееллык "аралык" колледжында укыячак, шуннан соң гына укучылар университет яки махсус колледжга кер еп, инженер, юрист яки врач булып чыгачак. Югары уку йортларында дүрт-биш ел укыйлар. +Бөтен илдә мәгариф политикасын Үзәк мәгариф министрлыгы алып бара. Аерым штатларда халык мәгарифе белән теге яки бу штатның үз министры җитәкчелек итә. Башлангыч мәктәпләр, безнеңчә әйткәндә, район яки өлкә советлары карамагында. Дәүләт мәктәпләре штат бюджеты хисабына, хосусый мәктәпләр укучыларның ата-аналарыннан җыелган акчаларга тотыла. +Боларны сөйләгәч, министр бездәге мәктәп эшләре, яңа закон буенча мәктәпләрне үзгәртеп кору турында сорашты, укытучыларның тормыш-көнкүреш хәлләре белән кызыксынды... +Министр Шримали безне доктор Лукмини Своми белән таныштырганда, елмаеп: "Хатын-кызлар арасында докторлар бик сирәк очрый, аларның нң яхшылары мәгариф өлкәсендә эшли", - диде һәм мәктәп дәреслекләренең җитәрлек түгеллеген сөйләде. Доктор Своми ханым Дәреслекләр хәзерләү институты директоры иде. +Беркөнне доктор Лукмини Своми ханым "Ашока" отеленә безгә кунакка килде. Ул безне төрле милләт мәктәпләре өчен дәреслекләр хәзерләү тәртибе белән таныштырды. +Төшке аш вакытында мин миссис Лукмини белән янәшә утырдым. Официант аңа итле аш китергән иде миссис Лукмини аны кире кайтарды һәм официантка: "Вегетариан", - диде. Шуннан соң официант аңа яшелчә белән җимештән генә эшләнгән азык китерде. Мин элек тә вегетарианнар барлыгы турында ишеткән идем. Бу юлы якыннан ук танышырга булдым. +- Миссис Лукмини, - дидем, - Сез ит ашлары ашамыйсызмыни? +- Ит, балык гомеремдә дә ашаганым юк, - диде. +- Шулай ит, балыклар ашамаучылар күпме соң? - дип, сорашуымны дәвам иттердем. +- Андый кешеләр безнең илебездә шактый күп. Без, браминнар кастасы, гомер-гомердән вегетариан ашлары гына ашап яшибез. +- Сез үзегез яшелчә, җимеш ашларыннан башка төрле нәрсә бер дә ашаганыгыз юкмыни? - дидем. +- Былтыр ирем белән, ирем инженер минем, Америкага барган идек. Анда бер тапкыр йомырка ашарга туры килде. Ләкин миңа бер дә ошамады. Шуннан соң тәүбә иттем - дип, миссис Лукмини Һиндстанлыларның ашау-эчү кагыйдәләре турында бик кызык нәрсәләр сөйләде... +"Ашока" шикелле зур отель рестораннарында официант булып гел ирләр генә хезмәт итә. Илдә ун миллион кеше эшсез булганлыктан, хатын-кыз хезмәтен дә күбесенчә ирләр башкара. +Официантлар беренче карашка хәрби кешеләргә охшыйлар. Өсләрендә ялтыравык төймәле ак китель, иңбашларында тар гына сары яки ал төсле погоннар, башларында куе сары төстә чалма, кулларында ак перчатка. +Икенче көнне безне Һиндстан вице-президенты кунакка чакырды. Машинабыз Яңа Дәһлинең яшеллеккә күмелгән урамындагы бер катлы зур йорт янына килеп туктагач, озын буйлы, чандыр гәүдәле карт безне елмаеп каршы алды. Бу - Һиндстан вицепрезиденты доктор Радхакришнан иде. Ул безне үз өендә кабул итте. Радхакришнан - философия буенча күп кенә китапларның авторы. Ул Һиндстанның милли промышленностен, экономикасын үстерү өчен көн-төн эшләүче энтузиастларның берсе. Доктор Радхакришнан милли экономиканы үстерү өчен белгечләр җитмәве турында сөйләде. Хәзерге көнне чит илдә 8 меңләп Һиндстанлы укый. Еш кына Һиндстан хөкүмәте чит илләрдә укып кайткан яшь белгечләр өчен дә уңай тормыш шартлары тудыра алмый, аларны кирәкле аппаратлар белән җиһазландырылган лабораторияләр һ. б. белән тәэмин итә алмый. Шуның өчен студентларның бер өлеше, укуларын тәмамлагач, чит илләрдә калырга мәҗбүр була. Менә хәзер дә Радхакришнан чит илдә эшләүче белгечләрне Һиндстанга кайтару буенча төрле чаралар күрелү турында сүз алып барды. +Вице-президент ике мәртәбә Советлар Союзында булган, бездәге тормыш, безнең мәктәпләрдәге укыту-тәрбия эшләреннән шактый хәбәрдар. Ул Ташкентта һинду теле өйрәнелә торган бер мәктәптә булуын, үзен бик җылы каршылауларын сөйләде. Мин аңа безнең Казан, бөек В. И. Ленин укыган университетыбыз, аның бай тарихы турында сөйләдем. Доктор Радхакришнан әфәнде белән очрашу безнең барыбызда да җылы тәэсир калдырды. +Дәһлигә, Халыкара авыл хужалыгы күргәзмәсе ачылу уңае белән, Башкортостанның җыр һәм бию ансамбле дә килгән иде. Ансамбль үзенең бер концертын Дәһлидәге совет илчелеге клубында күрсәтте. Зал совет илчелеге вәкилләре, чит ил дипломатлары, Һиндстан кешеләре белән шыгрым тулган. Башкортостан дусларыбызның бу концерты зур уңыш белән үтте. Кызу башкорт биюләрен, рус, украин, татар биюләре алмаштырды. Вәлитова татар биюе "Әпипә"не башкарды. Тамашачылар артистканы көчле алкышлар белән бүләкләделәр. Әйе, чын сәнгать дөньяның барлык халыклары өчен дә аңлаешлы шул. +Җаваһарлал Неруны беренче мәртәбә шушы концертта очраттык. Гүләп торган залда бервакыт: "Ышш... Неру килә!" дигән, пышылдаган тавышлар ишетелде, һәм кешеләр тынып калды. Ачык ишектән башта бер-берсен этәрешеп фоторепортерлар, аннары сабыр гына атлап премьер Неру килеп керде. Кешеләр аны алкышлап каршыладылар. Неру урта бер җиргә барып үтыргач, безнең илче иптәш Бенедиктов кыска гына сүз белән чыкты, һәм концерт башланды. Икенче очрашу Җ. Неруның үз кабинетында булды. Милли конгресс партиясенең җитмеш яшьлек бу лидеры унбер ел буена инде Һиндстанның премьер-министры вазифасын үти. Озак еллар инглиз төрмәләрендә утырып чыккан Неру үзенең "Һиндстанны ачу" исемле китабында безнең илебез турында: +"...Советлар Союзының мәгариф, культура, сәламәтлек саклау һәм физик тәрбия өлкәсендәге, шулай ук миллли проблеманы хәл итү өлкәсендәге уңышларына, иске дөньяның җимерекләре өстенә яна дөнья төзүгә юнәлдерелгән искиткеч гүзәл һәм ифрат зур уңышларына барысы да сокландылар..." дип язган. +Шушы зур уңышларны күрер өчен, Неру 1955 елны икенче мәртәбә Советлар Союзына килә. Күп шәһәрләрдә, авылларда була, колхозчылар, эшчеләр, галимнәр, дәүләт һәм җәмәгать эшлек леләре белән очраша. Сәяхәтенең соңында ул: "Мин Советлар Союзының кайсы гына почмагында булсам да, кая гына барсам да, һәркайда чын күңелдән тынычлыкка омтылучы кешеләрне күрдем", - ди. +Неру җитәкчелегендәге Һиндстан хөкүмәте империалистларның төрле хәрби блокларына һәм союзларына кушылмау политикасы, нейтралитет политикасы алып бара. Тынычлыкны яклау юлыңда Һиндстан безнең бөек илебез белән бергә атлый. +Неру безне кабинетының ишеге төбендә үк кулын биреп каршы алды. Озын буйлы, чандыр гәүдәле, җиңел сөякле премьер янына тезелешеп фоторәсемгә төштек. Кечкенә генә бүлмәдә айсыман уракка охшашлы зур язу өстәле тора, аның янына унлап җиңел урындыклар куелган. Өстәл өстендә - китаплар, ачык тәрәзәдән искән җил очырмасын өчен төрле зурлыктагы җиңел генә ташлар белән бастырып куелган кәгазьләр. Стенада ике-өч рәсем. Рәсемнәрнең берсендә Җ. Неруның М. Ганди белән янәшә утырган чагы сурәтләнгән. Неру кыска гына: "Рlеаsе" диде дә, безгә таба мөлаем карап, кулы белән сабыр гына ишарә итте һәм өстәл янына утырырга өндәде. +- Советлар Союзыннан килгән кешеләрне газиз илем Һиндстанда күрергә бик шатмын, - диде Җаваһарлал Неру. +Шуннан соң безне премьер янына алып килүче илчебез иптәш Бенедиктов сүз башлады. Тәрҗемәче аның сөйләгәннәрен инглиз теленә тәрҗемә итә барды. Аннары иптәш Арсеньев, кыска гына, Һиндстанда йөргәндә күргән һәм танышкан мәктәпләр турында үзенең фикерен әйтте. Шуннан соң ул: +- Безнең делегациябездә һинди телен белүче кеше дә бар, -диде. +- Һинди телен белүчегез була торып та, нигә минем белән инглизчә сөйләшәсез? - дип шаяртып әйтте Неру. +- Илчебезнең тәрҗемәчесе эшсез калыр дип куркабыз, - дип, шулай ук көлеп җавап бирде А.М. Арсеньев. +Шул арада Каюмова, Неруның аңа карата илтифатын сизеп алды да һинди телендә: +- Галиҗәнапләре, мин Сезгә үземнең кечкенә генә бүләгемне алып килдем, - диде. Аннары ул Ташкент нәшриятында һинди һәм урду телләрендә басылып чыккан матур иллюстрацияле ике дәреслекне Неруга сузды. Неру китапларны алды, ачып карады, арыган йөзендә елмаю сизелде Каюмовага карап: +- Рәхмәт Сезгә, бүләгегез әйбәт. Сез һинди телен кайда өйрәндегез соң? -диде. +- Үзбәкстанда, Ташкент университетында. +- Һинди теле укытыла торган мәктәпләрегез күп мени? +- Мәктәпләрнең саны күп булмаса да, һинди һәм урду телләрен өйрәнүгә без зур әһәмият бирәбез, - дип җавап бирде Р. Каюмова. +Шул вакытта иптәш Бенедиктов Неруга: +- Галиҗәнапләре, Сезгә Татарстан башкаласы Казан шәһәре балаларыннан хат бар, - диде һәм ишарә белән мине күрсәтте. - Татарстан мәгариф министры алып килгән. +Мин Казан химия-технология институты студенткасы Тамара Фролова биргән хатны алып барган идем. 1955 елда Неруны Казанда каршы алганда Тамара (ул чакта пионер) Фролова аңа чәчәкләр бәйләме бүләк иткән иде. +- Әйе, - дидем мин, -- Казан шәһәре балаларыннан Сезгә сәлам дә, хат та алып килдек. +- Кая әле, нәрсә язалар икән, - дип, Неру хатны ачарга кереште. Аннары, хатка күз йөртеп чыккач, ул, елмаеп: +- Русча икән, укый белмим, - дип куйды. Илченең тәрҗемәчесе хатны инглизчәгә бик тиз тәрҗемә итеп бирде. Хатны укып бетергәч, Неру: +- Мин Казан шәһәрен яхшы хәтерлим, анда бик кунакчыл халык яши. Әйе, яхшы хәтерлим, - диде. +Неруның өстәлендә фил тешеннән ясалган берничә статуэтка бар иде. Араларында бер-берсенә аркалары белән утырган дүрт арслан - Ашока гербы бар нде. Неру шуны алып: +- Миңа хат язган Казан кызына истәлек булсын. - диде. Үткән гасырлар һәм бүгенге хакыйкать +Һиндстанның башкаласында барлыгы алты көн булдык. Баштагы биш көн рәсми очрашуларда, күбесенчә мәктәпләр белән танышып һәм беркадәр вакыт Дәһлинең истәлекле урыннарын карап йөрү белән үтте. Алтынчы көнне ял иттек. Шул ялдан файдаланып, Бөек Моголлар династиясенең башкаласы булган Агра шәһәренең архитектура корылмаларын карарга ниятләдек. Иртә таңнан торып, ике автомашинага утырдык та Дәһлидән 200 километр ераклыкта булган борынгы шәһәрләрнең, берсенә - Аграга киттек. +Нинди матур урыннар! Асфальтланган яхшы юл. Бу XIV гасырда ук салынган, диләр. Юлның ике ягы буйлап юан-юан агачлар тезелгән. Аларның ямь-яшел ябалдашлары бер-берсенә килеп тоташканнар да юлның буеннан-буена яшел яфраклардан торган табигый түбә ясаганнар. +Шоферлар монда машинаны кызу йөртергә яраталар ләкин алар күпме генә ашыкмасыннар, без барып җиткәнче барыбер яктырды. Юлда яшелчә-җимеш тутырылган авыр кәрзиннәрен баш түбәләренә күтәргән крестьян хатыннары, үгез җигелгән зур ике көпчәкле арбалар, дәү генә кара Һималай аюларын иярткән аючылар очрый. +"Юлчы юлда булса гына күпне күрә", дип Һиндстанлылар тикмәгә генә әйтмәгәннәр. Балчык өйле авыллардан һәм кечкенә шәһәрләрнең тузан эчендә уйнап йөрүче балалар белән тулы урамнарыннан узганда байтак нәрсә күрәсең, әлбәттә. Менә тар гына елга аркылы таш күпер салалар. Меңләгән халык куе томан кебек тузан эчендә эшли. Сәләмә киемле ирләр, хатыннар җир казыйлар. Бернинди дә техника күренми. Кәйлә, көрәк, кәрзиннәр. Мең ел элек тә шулай эшләгәннәр, хәзер дә, электр һәм атом чорында да шул ук хәл... +Бин авылына "елан әфсенләүчеләр"не карарга тукталдык, Һиндстанлылар агулы еланнарның агу тешләрен суырып алалар да, аларны курайга охшашлы уен коралының сагышлы музыкасына башларын күтәртеп чайкала-чайкала "биергә" өйрәтәләр. +Без килгәндә озын сакаллы, хатын-кызныкы кебек озын кара чәчле бер карт метр ярым буйлы "күзлекле" еланнарны "биетеп" маташа иде. Безнең ише күрми күргән кешеләргә бу тамаша әллә ничек, хәтәр бер уен булып тоелды. Еланнарның берсе безнең якка борылып чыжылдарга ук тотынгач, бу урыннан ераграк булуны хәерле күреп, шактый чигендек. +Менә мәйданга муенына ике метрлы питон елан баласы чорнаган икенче бер кеше килеп чыкты үз һөнәрен күрсәтергә кереште... +Шунда ук малайлар, маймыл балаларын сугыштырып, үзенә бертөрле "кәмит" күрсәтә башладылар. Маймыллар сугышып торган арада аларның кечкенә хуҗалары кул сузып "маймыл ялы" үтенеп йөрде. Кайбер мескен балаларның гомерлек кәсепләре дә шул була икән. "Елан әфсенләү" һ.б. белән шактый күп кеше ризык таба бу илдә. +Аграга җитәрәк алты-җиде километрлар калгач, Скендра авылы янында зур парк бар. Без шунда Акбар падишаһның мавзолеен карарга тукталдык. Акбар гүрстанны үзе өчен 1603 елда төзетә башлый һәм паркның өч ягында өч мәһабәт таш капка ясата. Акбар үлгәч, аның улы Җаһангир - унбер ел эчендә мавзолейны тулысынча салдырып бетерә Мавзолейның кырык биш гектарлык гүзәл бакчасын Һиндстанлылар "Баһешт баг" диләр. +Мавзолей территориясенә кергәч үк безне бихисап күп озын койрыклы зур маймыллар каршылады. Алардан котылыр өчен банан җимеше ташларга кирәклеклеген безгә алдан ук әйткәннәр иде. Сатучылардан алып, "йасак" түләдек тә маймыллардан котылдык. Аннары мавзолейның эченә кереп, гид сөйләгәнне тыңлап, гаҗәпләнеп карап йөрдек. Салкын һәм караңгы таш ко ридор буйлап илле метрга аска, мәһабәт бинаның подвалына төшеп Акбарның каберен карап чыктык. Гүрстанның гөмбәзенә дә мендек. +Башта, Аграга кермичә генә, Фатах-Пур шәһәренә киттек. Бу шәһәрдә хәзер кешеләр яшәми. Аның элекке, борынгы исеме Сикри булган. Урта Азиядан Бабур падишаһ килеп, әлеге шәһәрне басып алган һәм аңа Фатах-Пур исеме биргән. +Фатах-Пур - җиңелгән шәһәр дигән суз. Бу шәһәрдә һәркемне таңга калдырырлык мәрмәр сарайлар, явыз дошман яуларыннан сакларлык нык крепостьлар булган. Ләкин безне мәрмәр сарайлар да, крепость калдыклары да борынгы осталар кулы белән төзелгән кечкенә мавзолей кебек кызыксындырмады. Мавзолейның салыну тарихы болай диләр: Акбар падишаһның күп еллар буена баласы булмый. Шуннан ул үзенең укытучысына, Алладан бала бирдерүен сорап, дога кылырга кушкан, имеш. Укытучының тырышлыгы "бушка китмәгән", менә шушы "изгелек" өчен, падишаһ шәех Сәлимгә мавзолей салдырткан. +Стеналары ак мәрмәр челтәрләрдән эшләнгән бу мавзолейның, эчендәге саркофаг кара ефәк тукыма белән капланган. Саркофагның өсте ташбака кабыгыннан ясалган. Челтәрле рәшәткәләрнең мәрмәр алкаларына кызгылт сары җепләрдән күп санлы төеннәр төйнәлгән. "Ходай бала бирмәсә", дингә ышанучылар хәзер дә шәех Сәлимгә килеп, "ярдәм" сорыйлар һәм үтенеч онытылмасын өчен, әлеге төеннәрне төйнәп калдырып китәләр икән. +Фатах-Пурдан соң Аграга килдек. Монда архитектура сәнгатенең могҗизалары тагын да күбрәк. Менә үткән заман архитектура сәнгатенең гүзәл үрнәге - Таҗ-Махал. Аны Шахҗаһан яраткан хатыны Мумтаз өчен эшләткән. Бу мавзолейны салуда 20000 кеше егерме бер ел буена эшләгән. Мавзолей - җитмеш биш метр биеклектәге, искиткеч зур гөмбәзле, дүрт почмаклы корылма, һәр почмагында өчәр катлы ак мәрмәр таштан манаралар салынган. Корылманың эчендә зур караңгы бүлмә, аның уртасында челтәрле рәшәткәләрдән эшләнгән койма. Рәшәткәләре ак мәрмәр плиталардан ясалып, челтәрләрнең очлары матур итеп бизәкләнгән. Койма эчендә ике кабер: зуррагы Шахҗаһанныкы, кечерәгендә Мумтаз күмелгән диләр. Саркоф аглары шулай ук ак мәрмәр таштан эшләнеп, гарәп язулары белән чуарланган. Мавзолейның подвалында тагын ике шундый ук саркофаг бар. Анда ир һәм бер хатынның мәетләре куелган, имеш. Һәм элек заманда халык анда кертелмәгән. Күпме генә тырышсам да, бу корылманың бөтен матурлыгын барыбер тасвирлый алмам. "Гади кешеләрнең үлмәс һәйкәле", дип атаган аны бер шагыйрь. Ак мәрмәрнең иң яхшы сортларыннан салынган бу мавзолей турында Һиндстан шагыйрьләре күп җырлар тудырганнар, җырларында аны "мәрмәрдән дастан" дигәннәр. Борынгы Һиндстан могҗизаларының могҗи засы диләр бу гүрстанны. +Кайтышлый яңадан, бу юлы инде елан әфсенләүчеләр "кәмитен" карарга түгел, тамак ялгарга дип, әлеге Бин авылына тукталдык. Караңгы төшкән иде инде. Чәйханәдә дүрт-биш кеше бар. Болар - юл читендә тукталган автомашиналарның шоферлары. Зур сәүдә компанияләре аңда даими шофер тотмыйлар. Кыйммәт дип саныйлар. Берәр җиргә машина белән йөк илтеп куярга кирәк булдымы, шунда гына эшсез йөргән шоферларны яллыйлар. Менә бу шоферлар да машиналарны Дәһлигә илтеп җиткергәч, расчет алалар. Һәм тагын эш эзләп күп көннәр, атналар, айлар каңгырып йөриләр. +Бәйсезлеккә ирешкәннән соң Һиндстанда яна заводлар, фабрикалар, торак йортлар, мәктәпләр, юллар, күперләр һәм бик күп башка төрле корылмалар төзелә башлады. Бу зур эшләрдә Советлар Союзы, Чехословакия, Польша һәм социалистик лагерьга керүче башка илләр дә катнаша. Аларның эчкерсез дусларча ярдәмен Һиндстан халкы бик ачык күрә һәм үзенең тирән рәхмәтен мөмкин булган саен белдерә. +Яңа корылмаларга әлегәчә еллар буе эшсез йөргән бик күп эшчеләр алына, эшсезләрнең саны ел саен кими бара. Ике гасыр буена читтән килгән изүчеләрне һәм үз әрәмтамакларын баетыр өчен билен бөккән Һиндстан халкы хәзер рух күтәренкелеге белән яңа тормыш төзи. Менә безнең белән сөйләшүче шоферлар да, тормыш әле авыр булуга карамастан, киләчәкләренә зур өмет баглауларын белдерәләр. +Икенче көнне төштән сон, Дәһли белән икенче мәртәбә саубуллашып, Көньякка, Һинд океаны ярларына таба очып киттек. +Бомбей аэродромына барып җиткәндә, һаваның эсселеге 36 градустан арткан иде. +Бомбей - Һиндстанның зур промышленность үзәге. Промышленностьның иң зур өлешен текстиль фабрикалары тәшкил итә. Ләкин монда машина тезү заводлары, тимер юл мастерскойлары, аяк киеме, тегү һәм шырпы фабрикалары да эшли. Бомбей - Һиндстанның иң зур порты. Бирегә безнең Одессадан килгән пароходлар да еш кына килеп туктый. +Илдәге кино промышленностеның яртысы Бомбейда урнашкан. Атаклы артист Раҗ Капур да монда яши. Аның катнашы белән төшерелгән "Авара" (йолкыш, бродяга) һәм "Әфәнде 420" фильмнарын безнең илдә карамаган кеше калмагандыр. +Диңгез яры буйлап җәя кебек Марин Драйв урамы сузылган. Урамның бер ягында - диңгез, икенче ягы буйлап биш-алты катлы матур йортлар тезелгән. Тоташ балконнар... Төз пальма агачлары... Бомбейлылар бу урамны юкка гына "Энҗе муенса" дип атамыйлар шул. Марин Драйв урамы беткән җирдән юл өскә таба, диңгез эченә кереп киткән борынның калкулыгына алып бара. Бу калкулык Малабар тавы дип йөртелә. Шәһәрнең зур байлары шушы районда яши. Монда Һиндстан миллионерларының зиннәтле таш пулатлары яшел бакчалар эченнән киң тәрәзәләре белән астагы шәһәр урамнарына карап торалар. Мондагы хатын-кызлар кыйммәтле сарилар кияләр, өр-яңа маркалы машиналарга утырып йөриләр, өйләрендә дистәләрчә кешеләр аларга хезмәт күрсәтә. +Малабар тавыннан шәһәр яхшы күренә. Дүрт миллион кешелек шәһәрнең икенче ягында йөзләрчә завод-фабрика трубалары, офыкны кара төтен пәрдәсе белән каплап, пыскып тора. Диңгезнең салкынча җиле заводлар янына килеп җитми. Бу - Бомбейның промышленность үзәге, мондагы завод-фабрикаларның хуҗалары үзләре Малабар тавында яшиләр. Малабарда һава саф, урамнар чиста, тавыш юк. Монда исә шау-шу, пычрак урамнар, хәерчеләр, фәкыйрьләр. Эшчеләр биредә коточкыч алачыкларда яшиләр. Туристларга бу кварталларны күрсәтмәскә тырышалар, аларны машинада узып барышлый гына күреп каласың. Шәһәрнең тарихы - колонизаторларның кеше җиренә ничек хуҗа булып торганнарына бер үрнәк. +Бомбей кайчандыр португалиялеләр кулында булган. Аларның Екатерина исемле принцессалары Англия короле Карл II гә кияүгә чыкканда Бомбей Англиягә бирнә итеп бирелгән,1 һиндлеләрдән рөхсәт сорап тормаганнар, әлбәттә. +Бомбей илнең политик үзәге дә булып тора. Элекке елларда Дәһли халыкның азатлык хәрәкәтеннән читтәрәк була. Бомбейда пролетариат көчәйгәннән-көчәя, һәм Чаупати пляжында мыж килеп яткан инглизләргә каршы митингларда "Һиндстаннан югалыгыз!" дигән лозунг елдан-ел куәтләнә бара. Халык чит ил колонизаторларына каршы үзенең көчле протестын белдерә. Монда 1946 елда Хәрби Диңгез флоты матрослары инглизләргә каршы баш күтәрәләр. Аларга Бомбей эшчеләре һәм хезмәткәрләре кушыла. Бу хәрәкәт төрле хәйлә, алдау һәм корал көче белән генә туктатыла. Шулай да Һиндстан диңгезчеләренең бу восстаниесе колониализм режимына төзәлмәслек зыян китерә. +Без Һинд океаны яр буендагы "Таҗ-Махал" дип йөртелә торган кунак йортына төштек. Юынып алгач, "Эа кондишн"лы (һава суыта торган электр аппаратлы) ресторанга тамак туйдырырга дип кердек. Урамдагы һәм отельдәге үтә эссе һавадан соң ресторанда суык кебек тоела: "Эа кондишн" бертуктаусыз эссе һаваны суытып тора. Мондый ресторанда утыруы рәхәт. Янәшәбездә ниндидер клуб членнары, бер-берсен мактый-мактый, сөтле чәйдән ләззәт табып утыралар. +Вакыт соң булуга карамастан, урамга чыктык. "Таҗ-Махал" янында ук диярлек биек таш корылма - Һиндстан Капкасы тора. Капканың һәр "баганасы" эчендә алты йөзләп кеше сыярлык зур зал бар. 1911 елны король Георг V нең Һиндстанга баруы уңае белән инглизләр шушы капканы төзиләр. 1947 елны шушы ук капкадан Англиянең соңгы солдатлары Һнндстаннан чыгып китәләр. +Икенче көнне катерга утырып диңгез суы уртасындагы Фил утравына бардык. Безнең белән бергә утрауга бик күп туристлар да килде. Тирә-як яшеллеккә күмелгән; җирдә, агач башларында кыргый маймыллар көтүе мыжгып тора. Кайчандыр утрауның яр буенда ифрат зур таш фил сыны булган. Соңыннан аны Бомбейга күчереп куйганнар, ләкин утрауны әле дә Фил утравы дип йөртәләр. +Кыялы тауга гыйбадәтханә чокып салынган. Аның эчендә төрле скульптуралар: Шива алласы, төрле-төрле санәмнәр, борынгы һиндлеләрнең потлары. Мәгарәнең бер читендә "изге су" бассейны бар; су чиста, саф, зәңгәр төстә. Утрауга бик күп кеше ял итәргә чыккан. Алар да, безнең Аккош күленә чыккан казанлылар кебек, күбрәк күлә гәле урыннарны яраталар. Сөйләшәләр, күңел ачалар, сөтле чәй эчәләр. Шунда ук шикәр камышы сатучылар утыра. Кызык өчен без дә шикәр камышының тәмен татып карадык. Утраудан кайтышлый үзебезнең совет туристларын очраттык. Зур шатлык булды бу безнең өчен. Чит илдә ватандашларыңны очратудан да күңелле нәрсә бармы икән? +Бомбей мәктәпләрендә дә булдык. Бальмоһан Видъямандир исемле мәктәп укучыларына Казан пионерлары исеменнән утызлап китап бүләк иттек. Алар арасында русча һәм татарча дәреслекләр, татар язучыларының әдәби китаплары бар иде. +Бүләкләр арасында алар өчен иң кадерлесе Казан пионерлар сарае бүләге булып чыкты. Бу - Казан күренешләре альбомы. Пионерлар үзләре ясаган бу альбом 1966 елда Неруны каршылау фотосы белән ачыла. Шулай итеп, Бальмоһан Видъямандир мәктәбе белән дусларча элемтә урнаштырдык, без аларга Казан мәктәпләренең адресларын бирдек. +Берничә көннән Бомбей штаты губернаторына визит белән бардык. Губернатор безне концертка чакырды. Җәмгыяте хәйрия тарафыннан оештырылган бу концертның максаты - сукыр кызлар мәктәбенә акчалата ярдәм күрсәтү. Мәгълүм булганча, чит илләрдә андый мәктәпләргә дәүләт тарафыннан ярдәм күп булмый. +Атаклы артистка Вайҗаянтималаның борынгы Һиндстан биюләрен башкаруын ике сәгать буенча сокланып карадык. Безгә монысы да "могҗизаларның" берсе булып күренде. Бу "сәхнә йолдызы"ның биюе күңелгә нинди рәхәт бирүен "Яңа Дәһли" фильмын караган Татарстан кешеләре яхшы сизгәннәр, тойганнардыр дип уйлыйм. Вайҗаянтимала фильмда да оста биеп тамашачылар күңелен үзенә жәлеп итә бит. +Һиндстанга килгән һәр кеше аның мәшһүр кыялы тауларда чокып казылган мәгарәләрен барып карамыйча китми. Эллора һәм Аҗанта мәгарәләре - кыялы тауда казылган зур-зур гыйбадәтханәләр турында мин Казанда чакта ук "Зур совет энциклопедиясе"ннән азмаз мәгълүмат алган идем. Эллора һәм Аҗанта мәгарәләре икесе дә Бомбейдан 400 километрлар чамасы төньяктарак, Аурангабад шәһәре янында. Башка чит илләрдән килгән егермеләп турист белән бергә, безнең "Ли-2"гә охшаган ике моторлы самолетка утырып, һавага күтәрелдек. Самолет Аураигабадка юл алды. +Зур гына ярымутрауга урнашкан Бомбей югарыдан бигрәк матур булып күренә. Һәр әтрафы океан дулкыннары белән сыйпалып торган шәһәр көньяк кояшы яктысында уенчыксыман тоела. Диңгездә зур-зур океан кораблары, пароходлар күренә. +Январьның беренче яртысында да яшеллек диңгезенә күмелгән Бомбейны калдырып, биш-ун минут кына очкач та аста кояшның чамасыз эссесеннән саргаеп, көеп беткән үләннәр юрганы белән капланган, урыны-урыны бормалы юллар белән чуарланган киң даладан башка бернәрсә дә күренми башлады. +Сәгать ярымнан соң Аурангабадның кечкенә, тузанлы аэродромына барып төштек. Аурангабад округы мәктәпләр мөдире безне бик ягымлы каршы алды. +Исәнлек-саулык сорашканнан соң, ике машинага утырып, без, Аурангабадка кермичә, аннан утыз километрдагы әлеге Эллорага киттек. Зур тизлек белән машина тауга менә. Тирә-якта матур-м атур табигать кү ренешләре. Юлда җәяүлеләр очрый, экскурсантлар белән тулы автобуслар ара-тирә узып китә. +Юл өстендәге Дәүләтабад дигән борынгы каланы карарга тукталдык. Заманында ул зурлыгы һәм әһәмияте ягыннан Дәһли белән ярыша торган булган. Дәүләтабад X гасырда Бхилам раҗа боерыгы буенча салынган диләр. Кала 200 метр биеклектәге кыя өстендә урнашкан. Кыялы тауны гаять тирән һәм киң сулы чокыр урап алган. Чокырның таш стеналары шул хәтле шомартылган, кош кунардай да кирте-мазары юк. Каланың әйләнәсендә һәрберсе җиде километр озынлыкта дурт рәт гранит таш стеналар, һәр стенада аерым тимер капкалар бар. Капкаларның өстенә үткен тимер тешләр утыртылган. Дошман гаскәрендәге филләр бәреп керә алмасын өчен шулай эшләнгән ул. Стеналар арасында, капкаларның артындарак, борынгы туплар һәм өем-өем ядрәләр саклана. Кала эчендә берничә тәбәнәк таш калкулык бар, алар өстендә еракка ата торган зур җиз туплар тора. +Шушы дүрт рәт стеналы крепость капкасыннан кергәч, 300 метр чамасы киңлектә, мәйдан күренә. Анысы - борынгы шәһәр урыны. Без шул мәйданнан сулы чокыр аркылы туристлар өчен салынган күпердән каланың үзәгенә үттек. Ләкин анда керер өчен башта таш баскычтан егерме метр аска төштек. Кулларына факел тоткан гидларга ияреп, тар ишектән караңгы тау тишегенә кереп киттек. Караңгыда бер кеше үтәрлек кенә текә таш баскычтан күтәрелеп, ниһаять, өскә, каланың үзәгенә килеп чыктык. Чынлап та, мондый ныгытманы сугышып алу - ул чакта кеше кулыннан килмәслек эш булган. Каланы тик XIV гасырда гына моголларның Галәветдин Көлҗи исемле падишаһы ала алган. Ул да корал көче белән түгел, ә кала эчендәге берничә кешегә алтын вәгъдә итеп, алардан ишекләрне ачтырып, калага бәреп кергән. +Үткән гасырлар эзенең берсе булган Дәүләтабад каласын карап чыккач, юл өстендәге чәйханәдә берәр чынаяк чәй эчтек тә, машиналарга утырып, Эллорага таба юлыбызны дәвам иттердек. +Эллора мәгарәләре борынгы Һиндстан кыя архитектурасының искиткеч истәлекләреннән санала. Безнең эрага чаклы II гасырдан башлап безнең эраның VII гасырына кадәр, 900 ел буена текә тауга чокып казылган мәгарәләрнең саны утыз дүрткә җитә. Аларның уникесе буддистлар, уналтысы һиндулар һәм алтысы җайнистларның гыйбадәтханәләре һәм монастырьлары булган. Өч диннең бербер артлы алмашыну тарихын халык осталарының көчле куллары гранит ташка эшләп калдырганнар. +Менә искиткеч зур өч катлы монастырь. Һәрберсе сигез квадрат колонналы портикка нигезләнгән монастырьның өч яруслы фасады геометрия һәм тригонометриягә нигезләнеп эшләнгән, әлбәттә. Мәгарәнең беренче каты колонналар белән өч өлешкә (бүлмәгә) бүленгән. Уртадагысы дүрт метр биеклектәге зур залдан гыйбарәт. Тирән уйга чумган Будданың биредәге мәһабәт скульптурасы шул ук кыядан чокып ясалган. +Эллора мәгарәләреннән Кайлас гыйбадәтханәсе шаккатырлык көчле тәэсир калдыра. Аның озынлыгы илле метр, киңлеге утыз биш һәм биеклеге утыз метрдан да артык. Ул дөньяда иң матур һәм мәһабәт монолит ко рылмаларның беренчесе итеп карала. Бу гыйбадәтханәне төзү гаҗәеп төгәллек кенә түгел, ә ифрат зур хезмәт тә таләп иткән, әлбәттә. Архитекторлар артыннан ук скульпторлар, әле эшләнеп бетмәгән гыйбадәтханәнең стеналарын, шул ук граниттан, искиткеч матур бар ельефлар белән бизи барганнар. +Менә Шива һәм аның хатыны Парвати төрле кыяфәттә сурәтләнгәннәр. +Зур-зур таш скульптуралардан әйтерсең лә картиналар галереясы ясалган. Биредә Вишну, Шива, Брахма һәм аркасына зур кәлтә аскан байлык алласы Кубера - бары да бар. Һиндлеләрдәге Шива алласының гарше-көрсиен күрсәтер өчен 250 ел буенча билгесез осталарның ничә буыны гранит ташны гади кораллар белән чокып гыйбадәтханә төзегәннәр. +Эллора гыйбадәтханәләрендәге төрле-төрле скульптураларда күрсәтелгән кешеләр, хайваннар, хыялый җан ияләре, борынгыларның чын тормышыннан алынган һәм мифологик вакыйгаларны чагылдырган күре нешләр бихисап. Барысын хәтерләп тә, язып та бетерерлек түгел. +XII гасырга чаклы Эллора Һиндстанның фәлсәфә, гыйлем һәм шигърият үзәге булып торган. Хәзер монда туристлар һәм гидлардан башка беркем дә юк. Борынгы Һиндстанның чын-чыннан бөек мәдәнияте бу мәгарәләрнең караңгы бушлыгыннан бүгенге "фани" дөньяга мәгъруранә тыныч кына карап тора шикелле. +Без Эллора мәгарәләрен карап йөргән арада караңгы да төшә башлады. Дөресен әйтергә кирәк, шактый арылган иде. Кулдабад дигән ялгызак бер кунак йортында кунып китәргә булдык. Бу йорт Эллорага килүче туристлар өчен махсус салынган, аның тирәягында бернинди авыл да, шәһәр дә юк. +Безне сары чалмалы, өстенә дхоти һәм иске Европа пиджагы кигән, миһманханә мөдире ачык чырай белән каршы алды. Чебенчеркиләр кермәсен өчен челтәрсыман тукыма аскан ишек аркылы тар гына коридорга, аннары тагын шушындый ук пәрдәле киң ишектән зур залга үттек. Коридорда озынча зур пыяла тартма эчендә төрле сувенирлар күзгә ташланды. Монда фил тешеннән матур итеп ясалган аллаларның кыяфәтләре, мәгарәләрнең эчке күренеше, аларнын аерым фрагментлары һәм Һиндстан һөнәрчеләренең туристлар ала торган вак-төяк товарлары бар. +Зал дигәнем - биек түшәмле, уртасына озын киң өстәл куйган зур бүлмә. Стеналарда алты-җиде рәсем бар. Менә укалы чалмасына энҗе-мәрҗән һәм кыйммәтле ташлар тезгән, кулына кәкре кылыч тоткан, озын ак бишмәтле, Неруныкы кебек озын ак чалбар кигән ниндидер магараҗаның рәсеме. Гарәпләрнең мәшһүр "Мең дә бер кичә" әкиятләрендә генә тасвирланган баягы зур чалмалы кешеләрне стенадагы сурәттә генә түгел, Детройт заводларында эшләнгән ялтырап тора торган өр-яңа кыйммәтле автомашиналар эчендә утырган килеш тә күреп була биредә. +Әле күптән түгел генә Һиндстанда урта гасырлардан сакланып калган 562 ханлык, солтанатлар һәм тарханлыклар яшәп килгән. Һиндстанның бөтен территориясенә тәртипсез рәвештә сибелгән бу феодаль дәүләтләр кайчандыр бөтен бер зур илне тәшкил иткән. Тора-бара алар барысы да Англия кул астында калган. Шушы феодаллар көченә таянып, Англия колонизаторлары ике йөз ел буена Һиндстан халкын талап яшәгәннәр. +Ханлыклар үзләренең мәйданы һәм абруе белән бер-берләреннән нык аерылганнар. Мәсәлән Җамму һәм Кашмир ханлыклары Англиянең үзеннән дә зуррак, Майсор - Швейцариядән хәтсез зур, ә Хәйдәрабад солтанаты Англия белән Грециянең икесе кадәр булган. +Кайбер урыннарда зур утар хәтле генә тарханлыклар да яшәгән. Кечерәк кенә бер авылны биләп торучы раҗалар (князьләр) да, үзләрен зур "монарх" итеп санап, халыкны талап ятканнар. Вакыт үтә. Изелгәннәр йокыдан уяна башлый. Азатлык идеяләре ханлык яшәгән иң караңгы почмакларга да үтеп керә бара. Англия 1947 елда Һиндстанның ике доминионга бүленүен игълан иткәннән соң, илдә мөселман һәм һинду диннәре тотучылар арасында дини көрәш көчәя. Империалистлар аны юри кыздыралар. Ләкин халыкның иң зур күпчелеге дини суешта катнашырга телтми һәм катнашмый, ул азатлык өчен көрәшә. Бөлгенлеккә төшкән крестьяннар аерым җирләрдә алпавытларга, раҗаларга каршы баш күтәрәләр. +Һиндстанда бәйсезлек яулап алыну белән бергә, урта гасырлардагы гореф-гадәтләр буенча, халыкны изеп, талап яшәгән феодалларның башбаштаклыгына да чик куела башлый. Дөрес, кайбер раҗалар, Һиндстанга кушылмыйбыз дип, "бәйсезлек" игълан итәләр, кайсы-берсе, Хәйдәрабад, Җунагад шикелле ханлыклар, хәтта азат Һиндстан хөкүмәтенә каршы корал күтәреп сугышалар да. Ләкин киң халык массасының ярдәме белән үзәк хөкүмәт илне берләштерә. 1948 елны Һиндстан егерме сигез штат һәм берничә ханлыктан торса, 1956 ел реформасы буенча илдә бары тик зурайтылган 14 штат кала. Штатларның күбесе халык сөйләгән телгә нигезләнеп төзелә. Һәм бу реформа феодалларга яңа бер удар ясый. Дөрес, Милли конгресс партиясенең "йомшаклыгы" аркасында, алар үзләренең байлыкларын саклап калалар, һәм хәзерге вакытта да күп кенә кичәга раҗалар, вәлиләр штатларның хөкүмәтендә министрлар, мөдирләр һәм хәтта губернаторлар вазифасын да үтиләр әле. +Шулай Һиндстанда феодализм тамырлары киселсә дә, аның калдыклары яши һәм ул илнең алга китүенә, аның бердәмлегенә киртә булып тора. +Озын борынлы зур җиз комганнардан су коеп кулларыбызны юып алдык та, әлеге киң өстәл тирәсенә ашарга утырыштык. Асраулар аш-су китергәнче без, әлбәттә, шушы Аурангабад округындагы мәгариф эшләре турында сөйләшә тордык. Мәгариф эшләре буенча округ биш районга бүленә, һәм илле миллион халкы булган Бомбей штаты мәгариф өлкәсендә иң артта калган округ булып санала икән. Монда феодализмның калдыклары бик көчле әле, бигрәк тә авыл җирендә наданлык хөкем сөрә. Башлангыч мәктәпкә йөрергә тиеш булган балаларның яртысы гына укый, шуларның биш кенә проценты кыз балалар... +Борычның иң "усалына" манып алган һинду ашларын ашагач, "ярылганчы" сөтле чәй эчтек тә, тагын берәр сәгать гәпләшеп алдык. Аннары һәрберебез киң агач карават өстендәге марлясыман тукымадан ясалган чыбылдык эченә кереп яттык. +Иртә белән салкынча гына иде. Сәгать җиделәрдә, ике машинага утырып, сиксән өч мильлек юлны ике сәгать ярымда үтеп тә киттек. Югарыда әйткәнемчә, Һиндстанда шоферлар машинаны бик кызу йөртәләр. Без утырган "Кайзер"ның хуҗасы шофер үзе икән. Америкада эшләнгән Һәм Һиндстан юлларында йөреп искереп беткән машинаны ул алты мең рупийга (яңасы аның егерме мең рупий тора) сатып алган да, хәзер Аҗанта юлында семьясын туйдырырлык акча эшли. Чит ил туристларының дәүләткә файдасы зур булганга күрә, Аҗанта юлы да асфальтланган, елгалар аркылы нык тимер-бетон күперләр салынган. Дудана елгасы аркылы салынган күпер янында мин шофердан машинасын туктатып торырга сорадым да, елга суынд а җиз савыт-сабаларын юып утырган бер төркем хатын-кызларны фоторәсемгә төшереп алдым. +Аҗанта мәгарәләре культурасы хәзинәсен 1829 елда гына очраклы рәвештә бер инглиз офицеры ача. Майор Александр Гилл солдатларын ияртеп пантералар ауларга чыга. Бормалы тарлавыкның икенче ягында ерт кычлар юкмы дип бинокль белән караганда, әрәмәлек каплаган текә ярда караңгы бер куыш күрә. Куыш алдындагы таш баганага чокып эшләнгән скульптура күзенә чагыла. Шулай итеп, Аҗанта хәзинәсенең беренче ишеге ачыла. +Аҗантада җир асты монастыре һәм биш гыйбадәт ханә бар. Корылмаларның, кайберләре салынуга ике мең елдан артык вакыт узган инде. Һәрбер мәгарәнең ишегенә (керү җиренә) корыч челтәр эленгән. Ул мәгарә эчендәге фрескалар һәм скульптураларга ярканатлар кереп зыян китермәсен өчсн куелган. Аҗанта мәгарәләре Һиндстанның иң кыйммәтле борынгы истәлекләреннән санала, чөнки монда стенага ясалган рәсемнәрнең иң гүзәл үрнәкләре сакланган төрле-төрле орнаментларга, гөл һәм хайван рәсемнәренә, күбесенчә Будда хөрмәтенә ясалган сурәтләргә сокланып карап йөрдек. Мең ел элек ясалган рәсемнәргә күз текәп: борын заманда ук шундый осталар булган икән, дип гаҗәпсенеп куясың. +Менә берәү борыч төя. Төелгән борыч тузанының, өскә күтәрелүе рәсемдә ачык күренә. Төюче күз яшьләрен сөртә. Бу шул замандагы тормышның бер бөртеге ич! Менә Будда юына. Аның юеш чәчләреннән чынлап та, су тамчылары тамып тора шикелле. Будда хатынының муенсасын кул белән капшап карыйсы килә: рәсемдәге кешенең муенында чын энҗе муенса ялтырап тора кебек. +Стеналарның берсендә шундый рәсем бар: тәхеттә мәгърур карап патша утыра, аның, уң ягындагы мендәрләрдә бай киемле ике кеше - вәзирләре; сул якта - чит илләрдән килүчеләр, ахрысы, илчеләр. Аларның тышкы кыяфәтләре, кием-салымнары буенча биек кикрикле шлем кигән грек, зур чалмалы, озын кара мыеклы фарсы, римлән һәм кайбер шәркый халыкларның вәкилләрен аерып була. Мәгарәнең эче зур электр лампалары белән якгыртылган. Рәсем эчтәлеген сөйләүче гид: "Бу рәсемгә карап сез элек-электән үк бик күп чит ил кешеләренең Һиндстанда сәяхәт кылып йөргәнен беләсез", - диде. Чынлап та хәзерге вакытта Аҗантага гына да һәр көнне 2000 гә якын кеше килә, кышкы айларда шуларның егерме биш-утыз проценты чит илләрдән килүче туристлар була. Мәгарәләр менә хәзер дә ике күзен дүрт итеп йөргән кешеләр белән тулы. Әнә ап-ак тәнле, сап-сары чәчле, Скандинавия халыкларына охшашлы ир белән хатын яшь ярымлык балалары белән мәгарә карап йөриләр. +Борынгы Һиндстан кешеләренең искиткеч зур осталыгына сокланып йөргәннән сон, без асфальтланган тар гына юл белән янәдән аска, машиналарыбыз янына төштек. +Автобус янындагы бер төркем балаларны күргәч, яннарына бардым һәм: +- Wһеrе һаvе уоu соmе from? -дидем. +- From Ahmadnahar elementary school1, -дип сөйләшеп киткәч, мәктәп балаларының 220 километрдагы шәһәрдән экскурсиягә килгәнлекләрен белдек. Минем кайсы илдән килгәнемне сорадылар. Совет иленнән икәнемне әйткәч: +- Хинди-руси, бхай, бхай! Намастэ! - дип шатланып кычкыра башладылар. Кулымдагы фотоаппаратны күргәч, аларның үзбәкчә киенгән Каюмова белән рәсемгә төшәселәре килде. +Аҗантадан Аурангабадка кайтып керүебез белән, яңа урта мәктәпнең мастерскойларын карарга киттек. Мастерскойлары зур, иркен. Ләкин алты кыру станогы эшләми тора, чөнки электр энергиясе юк. Быел булмаячак та әле. Станоклар Даниядән кайтарылган... +Һиндстанның башка борынгы шәһәрләре кебек үк, Аурангабадның да тузанлы, зур базары җимеш белән тулы. Кайчандыр Шахҗиһанның улы Аурангзиб, дәүләтнең башкаласын Аградан шушы шәһәргә күчереп, аңа Аурангабад исеме биргән. +Тарихтан мәгълүм булганча, шушы Аурангзибкә 1675 елны Мәскәү патшасы Алексей Михайлович Әстерхан татары Йосыф Касыймовны илче итеп җибәрә. Ләкин Бөек Могол мәмләкәтендә булган чуалышлар Касыймовка Аурангабад шәһәренә барып җитәргә комачаулый, һәм ул кире кайтып китәргә мәҗбүр була. +Аурангзибнең улы Азам падишаһ 1680 елны әнисе Бибика Рабигага Таҗ-Махалның копиясе итеп гүрстан салдырган. Ләкин Таҗның ак мәрмәрен монда гади ак таш алмаштыра. Архитектор корылманың пропорциясен үзгәртә, мавзолей кечерәк булып чыга һәм Аградагы Таҗ-Махалның илаһи матурлыгына һич тә тиң була алмый, әлбәттә. +Мавзолейдан ерак түгел бер мәчет тора. Аның янында өч хәүз (бассейн) бар. Берсендә зур-зур балыклар шул хәтле күп, аларның кара сыртларыннан хәүздәге су кап-кара булып күренә. Икенче хәүздә - кызыл балыклар. (Балыкларны тотарга рөхсәт ителми.) Өченче хэүздән түбәндәрәк җирдә ачык коридор шикелле юллар эшләнгән. Монда иң эссе көннәрдә дә салкынча, элек бу төш югары катлауның ял итү урыны булган. +Кичен безне аэродромга кадәр мәгариф эшлеклеләре һәм укытучылар озата килде. "Хинди-руси, бхай, бхай!" "Совет укытучыларына сәлам!" дигән җылы сүзләр әйттеләр. Без алар белән куллар биреп саубуллаштык. Самолет Бомбейга кузгалды. Көньяк шәһәрләрендә +Өч сәгать тә үтмәгәндер, Бомбейдан Майсур штатының башкаласы Бангалур шәһәренә килеп җиттек. Бангалур урамнары бәйрәм төсенә кергән, аларның чисталыгы безнең дә күңелебезне күтәргән шикелле тоелды. Ике-өч сәгать алдан шушы урамнарда Неруның халык белән очрашуы булып үткән. +Бүген Милли конгресс партиясенең, чираттагы съезды Бангалурда башланачак икән. Бу турыда безгә съездга килгән "Правда" газетасының хәбәрчесе сөйләде. Илнең киләчәге турында, кайсы юлдан барырга тиешлеге хакында съездда күп бәхәсләр туачак дип, хәбәрче безне съездның көн тәртибендә булган кайбер мәсьәләләр белән таныштырды. +Бангалурда да мәктәпләр белән танышуны дәвам иттердек. Вакыт аз булганга күрә, делегациябез икегә бүленде. +Без өчәү Таске Таун исемле мәктәпкә бардык. Монысы кызлар мәктәбе иде. Аларның үзешчән концертларын карагач, укытучылар белән якынрак таныштык. Алар дәресләрен инглиз телендә алып баралар, Англиядә басылып чыккан дәреслекләрдән файдаланалар. Балалар ана телендә биш ел гына укыйлар. Монда да укыту-тәрбия эшләренең дәрәҗәсе әллә ни түгел. Җиденче-сигезенче классларда дәрес алып баручы унсигез укытучыдан бары тик берәү генә педагогик белем алган, ә калганнары урта мәктәптә генә укып чыкканнар. Югары класслардагы уналты укытучының алтысы гына педагогия колледжын тәмамлаган. Укытучыларга бездәге тормыш, укыту-тәрбия эше турында сөйләдек. Аннары дәрескә керергә рөхсәт сорадык. +Бер класста шомырт кара чәчләрен икешәр озын толым итеп үргән кыз балаларга совет укучыларыннан сәлам тапшырдык, безнең ил балаларының бәхетле тормышы, укулары, пионер лагерьларында рәхәтләнеп ял итүләре турында сөйләдек. Аларга татарча китаплар бүләк итеп бирдек. +- Без русча да, татарча да белмибез. Шул телдә сөйләшкәнне ишетәсебез килә, - дип, миннән татарча укып күрсәтүемне сорадылар. Нәкый ага Исәнбәтнең "Мырауҗан агай"ын кычкырып укырга гына түгел, инг лизчәгә тәрҗемә итәргә дә туры килде. +Ә инде безнең балалар исеменнән папье-машедан эшләнгән зур ак сакаллы "Кыш бабайны" бүләк иткәч, кар-бураннар, чаңгылар турында сөйләгәч, аларның сөенешүләре чиктән ашты. Көньяк Һиндстан балалары карны тик кинода гына күрәләр ич? +Бангалурдан Майсур дигән шәһәргә, штатның элекке башкаласына киттек. Кич җитәр алдыннан Майсур шәһәренең бер читендәге зур яңа отель янына барып җиттек. Отель тирәсендәге зур паркка моннан унбиш-егерме ел элек нигез салынган. Парк дигәнем, куе агачлар арасында төз аллеялар түгел; бу - киң таш баскычлар өстеннән гөлдерәп агып торган су юллары булган һәм төрле- төрле хәүзләр буйлап гөлләр утыртылган гөлбакча. Кая гына карасаң да матур-матур фонтаннардан көмеш кебек суның өскә, биеклеккә өзлексез бәреп торганын күрәсең. Кичке дымлы һавада көньяк Һнндстанның эсселеге бер дә сизелми. Караңгы төшкәч, хәүзләр төбендә, фонтаннар астында, ал, яшел, сары, зәңгәр утлар кабына. Бакча эчендә, Мәскәүдәге Халык хуҗалыгы казанышлары күргәзмәсенең Колхозлар мәйданындагы шикелле, үзенчәлекле рәхәт бер күренеш туа. Бу фонтанлы гөлбакчаны Майсурның элекке солтаны Мирза Исмәгыйль, инглизләргә ияреп, "Европа культурасын" кертәм дип, Майсур крестьяннарыннан талап алынган акчаларга эшләткән. +Отельдә кунып чыккач, иртә белән иртүк өч машинада джунглига юл тоттык. "Форест офисы" йортына җиттек. Аннары сакчылар белән бергә "виллис" машинасында джунгли эченә кереп киттек. +Менә без куе бамбук үрентеләре арасыннан урман эченәрәк үтеп барабыз. Автомобиль моторының тыныч кына гүләвеннән башка бернинди дә тавыш ишетелми. Тирә-як тып-тын, иртәнге урманның салкынча һавасы шифалы дәва шикелле җиңел һәм рәхәт. Безнең белән баручы һиндлеләр агачлар, куаклар арасыннан атылып чыгып качучы җанварларны дәшми-нитмичә генә, кул белән ишарә ясап, күрсәтәләр. Шулай итеп төрле урман тавыклары, хайваннар һәм тагын әллә нинди җәнлекләрне күреп калдык. Джунгли эченә кергән саен, агач башларында сугыша-сугыша, ачы тавыш белән кычкыручы, агачтан агачка сикереп йөрүче маймыл көтүләре күбәя бара. Һиндлеләр безне кыргый филләр килеп су эчә торган бер җиргә алып барып, читтәнрәк булса да, джунгли хуҗаларын күрсәтмәкче булганнар иде. Ләкин без соңгарак калганбыз, без барып җиткәнче филләр киткән иде инде, яңа гына басып үтелгән аяк эзләрен генә карап канәгатьләнергә туы килде. +Джунглилар эчендә өч-дүрт сәгать йөргәннән соң, кире урманчы өенә кайтып киттек. Кайтып җитүебезгә ике фил, хортумнарын күккә күтәреп, безгә "сәлам бирделәр". Болар кулга ияләштерелгән филләр иде. Без, товар вагоннары түбәсенә менгән шикелле, балалардай шатлана-шатлана филләр өстенә үрмәләп мендек, фил сыртына утырып йөрдек. Монысы инде джунглиның безгә дигән хөрмәте булды. Хортумнарын югары күтәреп "сәламләүче" филләр белән саубуллаштык та Бангалурга кире кайтырга чыктык. +Шикәр камышы басулары, кокос пальмалары арасында балчык өйле кечкенә авыллар, төрле-төрле тары басулары күзгә чалынып кала. Юл өстендәге маймыллар, безле күргәч, балаларын кочакка алып, агач башларына атылып менәләр. Сәләмә киемле кара-кучкыл крестьян балалары тузан эчендә уйнап утыралар. +Юл чатында кокос чикләвеге сатучы бер хатын янына тукталдык. +Бала башы кадәр берәр чикләвек алып, эченнән ярты литр чамасы суын эчеп карадык, һиндлеләр бу чикләвек суы сусауны тиз баса дигәннәр иде. Безнең ише төньяк кешеләренә, ахры өйрәнмәгәнгә, кокос суы беренче эчүгә ошамады. Ләкин һиндлеләр аны мактапмактап эчтеләр. +Бангалурдан көньяктарак, Тын океан янында Мадрас шәһәре урнашкан. Зурлыгы ягыннан ул Һиндстанда дүртенче урында тора. +Мадрас штатына португалиялеләр һәм французлар 1498 елны, Һиндстанга сәүдә юлы эзләп килүче Васко да Гама экспедициясе артыннан ук, килә башлыйлар. Беренче инглиз колонистлары монда 1611 елны килеп урнашалар. Шул заманнардан алып "Ост-Индия" компаниясе Көньяк Һиндстан халкын талауга керешә. +Мадрас аэродромында без негрлар кебек кара тәнле кешеләрне очраттык. Болар Һиндстанның иң борынгы халкы - тамиллар. Алар борын-борын заманнарда ук югары культуралы булганнар. Тамилларның яңа эрага кадәр IV гасырдан ук килгән язма истәлекләре шул турыда сөйли. +Шәһәр исеме балыкчыларның Мадрас-Патна дигән кечкенә генә авылыннан алынган. +Балыкчылар хәзер дә әле шәһәрнең иң матур урамы - Маринадан йөз генә метр ераклыкта, Һинд океаны яры буенда алачыкларда яшиләр. +Безне балконнары океанга караган бер кунак йортына урнаштырдылар. Январь булуга карамастан, кояш рәхимсез кыздыра. Урамнарда халык күләгәле яктанрак йөрергә тырыша. Юл кешеләре дип ял итеп торасы килмәде, эссе булуга карамастан, тизрәк шәһәргә ашыктык. +Һиндстан шәһәрләрендә урамнар матур да, бик чуар да. Ал, кызыл, сары, яшел "сари"га төренгән хатын-кыз, ак киемле ирләр, кара тәнле ярым-ялангач кешеләр, әйберләрен мактап кычкырган сатучылар, узып бару чыларны кибетләренә чакырып алырга маташучы сәүдәгәрләр, "һай-һай"лап ат урынына чабучы рикшалар, аяк астында уралган нәни хәерчеләр, гүелдәп-гөжләп узучы автомобильләр - болар барысы да, урам яшеллеге белән бергә кушылып, Һиндстан шәһәрләренең төп үзенчәлекләрен гәудәләндерәләр сыман. +Ирләрнең киемнәре монда Төньяк һиндстанлыларныкыннан шактый аерылып тора. Аякларына урап салган "дхоти"лары хатынкыз юбкасына охшашлырак. Тар сөлгесыман озын, ак шарф кебек нәрсә җилкәгә салынган. +Шәһәр халкы велосипедтан киң файдалана. Велосипедка атланган эшчеләр, хезмәткәрләр иртә белән бөтен урамны тутырып елга суы кебек агылалар. Андагы кагыйдәләр буенча бер велосипедка икәү атланып, яки өч велосипедчы бер рәттән бару тыела. Ләкин кайвакыт гадәт кагыйдәгә буйсынмый диләр бит, биредә дә шулай. Иртә белән Дәһлидә яки Мадраста бер велосипедта дүрт кеше утырып йөргәнен дә күреп була. Өч түгел, дүрт-биш рәт итеп тезелешкән велосипедчылар, кайчакларда бер-берсенең җилкәсенә кулларын куеп урам тутырып сызгыртып баралар. +Халык эшкә китеп беткәч, урамда "бандарвала"ның - маймыллар җитәкчесенең кечкенә генә барабан кагып узганы ишетелә. Ике маймыл белән ул өйдән өйгә "кәмит" күрсәтеп йөри. Каралып беткән курчак киемнәре кигән маймыллар, узган-барган кешене көлдереп, бер-ике тәңкә көмешкә "кияү белән кәләш" биюен күрсәтәләр... +Отельдән чыгып урам буйлап киттек. Сыерлар белән буйволлар Европа һәм Америкада эшләнеп чыккан өр-яңа автомобильләр яныннан тыныч кына йөри бирәләр. Байларның чиктән тыш матур сарайлары һәм виллалары фәкыйрь балыкчыларның чүплек оясы шикелле алачыклары белән янәшә торып, бай һәм ярлы арасындагы кискен аерманы ачык чагылдыралар. +Алдыбыздагы бинаның почта икәнлеген тамил, һинди һәм инглиз телендә язылган зур чуар вывеска белдерә. Ишек янындарак стенада әллә кемнәрнең рәсемнәре эленеп тора. Якынрак барып карасак, "Болардан сакланыгыз, Мадрас шәһәренең фәлән урамнарында яшәүче караклар алар!" дип, иллеләп фоторәсем астына тамил хәрефләре белән беррәттән инглизчә дә язылган витринаны күрдек. +Мадрас кешеләренең иң яраткан урамы - океан буйлап сузылган һәм зур-зур тропик агачлар үсеп торган Марина урамы. Моннан киң пляж күренеп тора. Дулкыннар шаулавына тамилларның күгәрченнәр гөрләве шикелле моңлы гына сөйләшүләре килеп кушыла. +Океан ерактанрак карап торганда үзе болай тыныч шикелле. Әмма янына килеп карасаң, тау-тау дулкыннар комлы ярга килеп бәреләләр дә, чигенеп куәтләнә төшеп, яңадан ярга ташланалар. Дулкын ярдан агып төшәргә дә өлгерми, шул вакыт ниндидер бик хәрәкәтчән бөҗәкләр, ком катлавын тишеп, өскә күтәреләләр һәм су чигенгән урыннарда ашыга-ашыга азык эзләү хәстәренә керешәләр. Ул арада океан икенче дулкыннарын ярга ташлый. +Мадраста рикшалар гаять күп. Йөк ташучы рикшаларга карап йөрәк әрни. Тау кадәр әйбер төялгән ике көпчәкле арбаларны ярым ялангач, яланаяклы кешеләр тырышып-тырмашып сөйриләр. Тиргә баткан кара ябык тәннәре кояшта ялтырый. Көне буе рәхимсез кояш астында тир түгеп, туйганчы ашарлык та эшли алмаган рикшалар төннәрен Мадрас тротуарларында яки шәһәр читендәге балчык алачыкларда йоклыйлар. +Мадраста һәртөрле тропик агачлар үсә. Алар шәһәргә ямь, кешеләргә кояш нурларыннан качар өчен күләгә бирәләр. Кешенең бөтен гомере күләгәдә, урамда үтә. Урамда сату итәләр, эшлиләр, юыналар, ашыйлар. Әнә чәч алучы күләгәдә берәүнең чәчен сабынсыз гына кырып утыра. Урамнарда шау-шу; бихисап күп бала-чага йөгереп йөри. Хатыннар нәни балаларын сул як бил турысындарак аркаларына асып йөртәләр. Мадраста хезмәт иясе хатын-кызлар аяк бармакларына дә алка киеп йөриләр. +Һава төнлә дә суынмый, дымлы, тымызык булып тора. Түшәмгә элеп куйган зур вентиляторлар гына эсседән саклыйлар. Карават өстендә, черкиләр кермәс өчен, чыбылдык корылган. +Мадрас - борынгы гыйбадәтханәләр шәһәре генә түгел, Һиндстан мәдәниятенең эре үзәге дә. Аның җырчылары, музыкантлары һәм биючеләре гасырлар аша гүзәл милли биюләрне һәм борынгы классик музыканы безнең көннәргә хәтле алып килгәннәр. +Без илдәге зур университетларның берсе саналган Мадрас университеты белән дә таныштык. Һиндстан университетлары безнең университетлардан шактый аерыла. Илдәге барлык институтлар һәм колледжлар теге яки бу университетның өлеше (тармагы) булып торалар. Студент кайсы гына колледжда укыса да, фәнни дәрәҗәне аңа университет бирә. +Һиндстанда беренче университетлар безнең эрага чаклы VII гасырда ук ачылганнар. Пешавар янындагы Такшисила һәм Бенарес университетлары, дини үзәк буларак, Азиянең күп илләре галимнәрен һәм фикер ияләрен үзләренә җәлеп итәләр. Безнең эрага чаклы IV гасырда ачылган, Бихар штатындагы Наланд университетында тугыз меңнән артык студент укыган. Алар арасында Кытайдан, Ираннан һәм Япониядән килеп укучылар да булган. Университетның тугыз катлы бер бинасында 300 бүлмә булган. Бу кечкенә бер факт үзе генә дә борынгы Һиндстанның культурасы никадәр югары дәрәҗәдә булганын ачык күрсәтә. +Ләкин хәзерге вакытта Һиндстанның югары уку йортларында белем бирү дәрәҗәсе түбән. Илнең экономикасын үстерү өчен техниканы әйбәт белүче кешеләр кирәк, әмма университет һәм колледжларда күбесенчә гуманитар фәннәр генә укытыла, аларның да шактый өлеше инглиз телендә булганга күрә, хезмәт ияләре югары белемнән мәхрүм кала. +Мадрастагы зур бер колледжда бер төркем студентларны фото - рәсемгә төшереп алгач, берсеннән: "Исемегез ничек?" - дип сорадым. +Фәүзия Җамалетдин, - дип, елмаеп җавап бирде. Сораша торгач, аның укырга Цейлоннан килгәнлеге, бер зур сәүдәгәрнең кызы булуы беленде. +- Безнең Татарстанда да Фәүзия исемле студент кызлар бар,дидем. +- Аларның берәрсе миңа хат язса, мин аның дусты булыр идем, - диде Фәүзия. +Цейлон кызының адресын алып ерак Татарстандагы икенче бер Фәүзиягә бирергә вәгъдә иттем... +Англия капиталы Һиндстан хуҗалыгында әле бик көчле позицияләр биләп тора. Илнең промышленностена салынган капиталның 40 процент чамасы чит ил капиталына туры килә, шуның 65 процентка якыны Англия капиталистларыныкы. Алай да соңгы елларда Һиндстан промышленностенда милли капитал үз позицияләрен елдан-ел ныгыта. Яңа завод-фабрикалар салына, алар хөкүмәт милке булып ачылалар һәм милли экономиканың куәтен арттыралар. +Мадраста хәзерге заман техникасы белән җиһазландырылган зур вагон заводы бар. Бу заводны Һиндстанлылар чит илләр ярдәме белән төзегәннәр. +Завод цехларында йөрдек, вагоннар эшләп чыгару процессы белән башыннан ахырына кадәр таныштык. Андагы эшчеләр белән дә сөйләштек. Тик гади эшчеләр белән сөйләшергә омтылуыбыз безнең белән йөрүче баш инженерга ошамады. Без эшчеләр янына тукталган саен ул безне, "вакыт тар", дип ашыктыра килде. Моның сәбәбе безгә аңлашыла, әлбәттә... +Заводта 7500 кеше эшли. Аларның бер өлеше завод каршындагы техник училищены тәмамлаган. Ләкин эшчеләрнең күбесе укый-яза белми, һәм егерме биш - утыз рупий айлык хезмәт хакы алыр өчен алар көненә тугыз сәгать эшлиләр. +- Укый-яза белмәүчеләрне укытыр өчен нинди чаралар күрәсез?дип сорадым. +- Бернинди дә чара күрмибез. Укымыйча да эшли алалар ич. Безнең өчен аларның укый-яза белүе кирәк түгел, - дип җавап бирде Англиядә укып кайткан баш инженер. +Сүз уңае белән әйткәндә, Һиндстанда укый-яза белмәүчеләр саны өч йөз миллионга якын, ягъни халыкның 70 проценты чамасын тәшкил итә. Монысы инде колониализмның күзгә күренеп торган "җимешләре", һәм һәрбер капиталистик илнең үзенчәлеге. Хэ, Рам! +Һиндстан халкы азат тормышка иреште. Ләкин Англия империалистлары китәр алдыннан илдәге ике зур дини төркем - мөселманнар белән һиндулар арасына коткы салдылар. Зур дәүләт икегә - Пакстан белән Һиндстанга бүленде һәм ике арада дошманлык туды. Колонизаторлар тарафыннан чәчеп калдырылган бу дошманлык хәзер дә әле дәвам итә. +Бүген алдынгы Һиндстанлылар мөселманнар белән һиндулар арасындагы канлы суешның инглизләр оештырып киткән бер бәла икәнен аңлыйлар һәм колонизаторларны каты гаеплиләр. Ләкин колонизаторларның үз туксаны туксан бит, алар: без сезне алдан кисәтеп куйдык, без китсәк, үзара сугышып бетәрсез дип әйттек ич, дип, акланырга маташалар. Оятсызларга битлек кирәкми! Инглизләр, Һиндстанда кала елмаячакларын сизгәч тә, икенче бер мәкерле хәйләгә керештеләр. Алар халыкларны үзара сугыштырып, ил эчендә дошманлык тудырып, арадаш булып калырга теләделәр. Арадашка Һиндстан да, Пакстан да мохтаҗ булыр, тагын күп елл ар буена икесендә дә хөкем сөреп, халыкларын талап яшәрбез, дип уйладылар. Төрле юллар белән милләтчелек хисен үстереп, дини фанатикларга таянып, илдә кан коюга сәбәпче булдылар. +Бәйсезлек игълан ителүгә бер ел кала, 1946 елны Калькуттада каты чуалышлар башлана. Англия һәм Америка империалистлары политикасына каршы булуларын белдереп, аларның илдән китүен таләп итеп, хезмәт ияләре коммунистлар оештырган демонстрацияләргә чыгалар. Демонстрацияләрдә, шулай ук миллионга якын эшче-хезмәткәрләрнең забастовкаларында мөселманнар белән һиндулар бердәм булалар. Инглизләр, хезмәт ияләренең бу көчле хәрәкәтен үзләренә юнәлдермәс өчен, Милли конгресстан соң илнең икенче зур партиясе булган Мөселманнар лигасын Пакстан өчен көрәшкә күтәрергә котырталар, һәм колонизаторлар коткысына бирелеп, Мөселманнар лигасы һиндуларга каршы август аенда Калькуттада зур чуалыш оештыра. Шәһәрнең төрле почмакларында мөселманнар, белән һиндулар арасында бәрелешләр башлана. Канлы фаҗига берничә көн дәвам итә. Өч меңнән артык кеше үтерелә, ун меңләп кеше яралана. Калькутта шаукымы илнең башка шәһәрләренә күчә. Калькуттада һиндулар күпчелек булганга, анда мөселманнар күбрәк җәберләнә. Сентябрьдә Бенгалиянең мөселманнар күпчелек булган Ноакхали районында шундый ук чуалышлар башлана. Калькуттадан качып килгән кешеләр мондагы халыкка шәһәрдәге мөселманнарның фаҗигасе турында сөйлиләр. "Калькутта өчен үч алыйк!" дип, Ноакхалида һиндуларны кисә башлыйлар. Илле меңгә якын һинду Калькуттага кача. Шулай итеп, булачак Пакстан җирләреннән һиндулар диндәшләре җиренә, мөселманнар исә Пакстан ягына, качып китә башлыйлар. +1947 елның башында Һиндстанның бүленүе турындагы хәбәр тарала, Сикхлар күп яшәгән Пәнҗаб провинциясен икегә бүлүгә исәп тотыла. Сикхлар үзләренә аерым бер дин тоталар, үзләренә хас гореф-гадәтләре бар. Аларны ерактан ук танып була. Дин кушуы буенча алар сакал-мыекларын бер дә кырмыйлар, чәчләрен алмыйлар, ирләр "кирпан" дигән хәнҗәрләрен билләреннән салмыйча йөриләр. +Шундый бер вакыйганы хәтерлим: беркөнне иртә белән, Җабалпурдан Дәһлигә кайткан чакта, бер станциядә перронга чыктым. Су колонкасы янында берничә Һиндстан солдаты битләрен юа иде. Араларыннан берсен, җилкәсеннән салынып төшкән озын ялтыр кара чәчле кешене, хатын-кызга охшаттым. Ирләр янында мондый хәлдә хатын-кыз булырга тиеш түгел бит дип уйлап, гаҗәпкә калдым. Якынрак барып карасам, әлеге озын кара чәчле кешем сикх булып чыкты. Көндез алар чәчләрен матур итеп ураган чалма астына яшерәләр. Сакалларын исә ат кылыннан типчегән кара челтәр белән өскә таба бәйләп йөртәләр. Сикхлар - Бөек Моголлар һәм башка басып алучылар чорында күп җәфа чиккән кыю һәм сугышчан халык. +Дини фанатизм шаукымы шушы сикхлар һәм мөселманнар яшәгән Пәнҗаб провинциясенә дә килеп җитә. Сикхларның реакцион җитәкчеләре "Пакстанга каршылык күрсәтү" демонстрацияләре оештыралар. Тагын - бу юлы сикхлар белән мөселманнар арасында - канлы вакыйгалар башлана. Туган-үскән җирләреннән кешеләр төрлесе төрле якка качарга мәҗбүр булалар. Баераклар өен-җирен ташласа да, мал-мөлкәтен алып, ярлылар исә кулларына бала- чагасын күтәреп, кесәсенә актык сынык икмәген кыстырып, качалар. Бу качыш ике бәйсез дәүләт - Пакстан белән Һиндстанның барлыкка килүен игълан иткәч тә дәвам итә. Дүрт миллионга якын кеше Һиндстанга һәм шул ук кадәресе кире якка, Пакстанга, күчкән дип исәплиләр. +Кайчакларда кара-каршы юнәлештә баручы качакларның зурзур төркемнәре очраша. Ачулары чиккә җиткән кешеләр сугыша башлыйлар. Кораллы халык төркеме көннәр буе атышалар, поездларны туктатып, вагоннардан пассажирларны сөйрәп чыгаралар да үтереп ташлыйлар. +Шул ук вакыйгалар Дәһлидә да кабатлана. Монда ике йөз илле меңгә якын һиндле һәм сикх качаклары җыела. Алар кызу кояш һәм яңгыр астында чатырларда яки шәһәр бакчаларында ачык һавада яшиләр. Авырыйлар, ачлык җәфасын күрәләр, үләләр. Һәр кеше байлар акчасына, күбесенчә инглизләрдән сатып алынган мылтык, пулемет һәм автоматлар белән кораллана. Берничә кән дәвам иткән сугышта Дәһлидә генә ун меңнән артык кеше корбан була. Менә ул, инглизләрнең элек-электән килгән "Devite and гule!" дигән политикасының җимешләре. +Илнең бердәмлеге өчен һәм дини фанатизмга каршы көрәштә Һиндстанның күренекле дәүләт эшлеклесе Махатма Ганди актив катнаша. +Ганди турында күп сөйләшеп тә, бәхәсләшеп тә булыр иде. Билгеле, аның философик карашлары безгә ят. Аның пассив каршылык күрсәтү, изүчеләргә каршы актив көрәштән киң халык массасын читләтергә маташуы белән без килешә алмыйбыз. Гандиның сыйныфлар арасында, татулык, эшчеләр белән капиталистларны, батрак лар белән алпавытларны килештерү кебек утопик теорияләрен дә без, әлбәттә, кискен рәвештә кире кагабыз. +Ләкин идея ягыннан Гандига каршы булган кешеләр дә аны туган илен үлеп сөюче, күренекле политик, үз ватанын килмешәк изүчеләрдән азат итү өчен бөтен гомерен биргән бөек патриот икәнлеген танырга мәжбүрләр. Ганди төрле кешеләрнең телләре, диннәре, матди хәлләре төрле булуга карамастан, аларны яраткан саф гуманист булган. Үзе һинду динендәге кеше булса да, ул башка халыкларның да дөньяга карашларына, диннәренә ихтирам күрсәтә белгән. Төрле диннәргә бер үк карашта булу принцибында нык торып, Ганди һиндлеләр белән мөселманнар арасындагы суешка каршы көрәшкә чакыра. +"Җиде ел Һиндстанда" исемле китабында Н. Орестов болай дип яза: +"...Бәйсезлек игълан ителү алдыннан Ганди Калькуттага китә. Канлы кисештән арыган Калькутта халкы Гандины зур өмет белән каршы ала. +Ганди Калькутта шәһәренең тар һәм пычрак урамында яшәүче бер мөселман йортына туктала. Реакция кешеләре, "Ганди - һиндлеләрнең дошманы! Ул мөселманнарны яклый!" - дип тавыш күтәрәләр. Ләкин кан коюдан туеп беткән шәһәр халкы аларның явыз сүзләренә колак салмый. Ганди мөселманнарны 15 нче августта Бәйсезлек Көне бәйрәмендә катнашырга өнди. Шулай ук ул һиндлеләрне тәртип сакларга, бер мөселманны да рәнҗетмәскә чакыра. +15 нче август көне туганнарча килешү һәм чын күңелдән дуслашу көненә әверелә. Кешеләр ачы талаш, тәртипсезлекне бетерүгә өндәүченең җылы сүзен көтеп кенә торган шикелле була. "Һиндумөслим, бхай, бхай" ("Һиндулар белән мөселманнар - туганнар!") сүзләрен кычкырып, төркем-төркем мөселманнар һиндлеләр яшәгән урамнарга барып керәләр. Меңнәрчә һиндлеләр шатланып аларга каршы йөгереп чыга. Мөселманнар, башларына һиндле бүрекләре киеп, шатланып "Җай һинд!" дип кычкыралар, һиндлеләр исә башларына чалма урап, "Аллаһе әкбәр!" дип җавап бирәләр... +Кулга кул тотынышып, ничә йөз мең кеше шәһәр буйлап бәйрәм демонстрациясенә чыга. Мөселманнар һиндлеләрне туган-үскән урамнарына кайтырга чакыралар, аларны яклар өчен җаннарын жәлләмәскә вәгъдә итә ләр. Явызлар, динче башкисәрләр посып кала, ул көнне бер кеше дә җәберләнми. +Дошманлык юлына төшкән кешеләрне туганнарча килешүгә өндәүче һәм моның өчен гомерләрен биреп көрәшүчеләрнең батырлары - коммунистлар була. Хезмәт ияләреннән "тынычлык бригадалары" оешты рып, коммунистлар гасырлар буе туганнарча бергә яшәп килгән төрле диндәге меңнәрчә кешеләрне дошманлык шаукымыннан саклап калалар. Кайбер очракларда коммунистлар бандитлар белән сугышырга да мәҗбүр булалар. Алар беренче булып Гандиның өндәвен кабул итәләр, дуслык, бәйрәм демонстрациясен оештыручы булалар. "Тынычлык бригадалары" ярдәмендә коммунистлар Калькуттада "дуслашу процессияләре" оештыралар. Демонстрантларны халык гөлләр белән каршы ала. +Һинду дружиналары ирекле рәвештә төннәр буе мәчетләрне, ә мөселман бригадалары һинду гыйбадәтханәләрен саклыйлар. +Канлы бәрелешләр илнең бүтән җирләрендә дә сүрелә бара. Ләкин реакция көчләре тик ятмый. Үч алырга уйлый, кешеләрнең йөрәген өзәрлек явызлык әзерли. +1948 елның 20 январенда Ганди гадәттәгечә намаз җыелышы үткәрә. Мондый җыелышларда һиндуларның изге китапларыннан, Коръәннән, Инҗилдән һәм башка дини китаплардан өзекләр укыла торган булган. Шул вакыт Ганди утырган җиргә мөселманнар белән һиндлеләрнең килешүенә каршы булган кешеләрнең тарафдарлары бомба ташлыйлар. Бомба шартлый, ләкин Гандига зыян китерми. Дәһлигә кайткач, Ганди Бирла исемле җирле миллионерның, йортына туктала. Аның бакчасында ул тагын шундый ук намаз җыелышы үткәрергә була. +Ганди ике кызның иңбашына таянып өйдән чыга. Бакча тулы халык алдына чыгып баскач, аның каршысына кыска чалбар белән Европа күлмәге кигән бер кеше килеп баса. Хәер-фатиха сорагандай кулларын кушып иелә төшә дә, күз ачып йомганчы куеныннан револьвер чыгарып, Гандига төбәп берничә тапкыр атып җибәрә. Ганди канга батып егыла. Үтерүчене тотып алалар. Врачлар килә. Ләкин аларның ярдәме инде кирәк булмый: "Хэ, Рам! О, Рам!" дип, соңгы сүзләрен әйтеп Ганди үлә. +Гандины күмү көне җитә. Саргылт суларын тыныч кына агызган Җамна елгасы янындагы бушлыкка миллионнан артык халык җыела. Барысы да ак киемнән, йөзләренә кайгы төшкән. Җамна суы буенда зур учак яна. Мәет яндыра торган учак кинәт ялкынланып кабынып китә, миллионлаган кеше, данлы остазына ихтирам күрсәтеп, соңгы "намастэ"сын әйтеп, кулын кушырып, башын иеп тора. +Хәзерге Дәһлидә иң кадерле урын - Ганди күмелгән җир. Биредә койма эчендә "Раҗгхат" - зур яссы кабер ташы ята. Аның өстенә Гандиның "Хэ, Рам" дигән соңгы сүзләре язылган һәм гөлләрнең аерчасыннан гына матур-матур орнаментлар ясалган. Көн саен бирегә Һиндстанның гади кешеләре килә. Койма янында аяк киемнәрен салып калдыралар да, зур ихтирам белән эчкә кереп, кабер ташы өстенә ал һәм сары гөлләр куеп китәләр. Һиндстанның чит илләрдән килгән хөрмәтле кунаклары да монда тукталмый калмый. Без дә Раҗгхатка кереп, Һиндстан халкында шул хәтле олы саналган кешегә совет укытучылары исеменнән зур венок куйдык, Гандига карата ихтирамыбызны белдердек. +Сәяхәтебезнең программасы буенча актык шәһәр - Һиндстанның иң бай штаты "Шонар Бангла" ("Алтын Бенгалия")нең башкаласы Калькутта иде. Безне ил буйлап озатып йөрүче Һиндстан Мәгариф министрлыгы вәкиле доктор Гупта "Зур шәркый отель" номерларында безгә әнә шул вакыйгалар турында сөйләде. Һиндстанның милли азатлык хәрәкәтендә Калькутта шәһәренең тоткан урыны зур булуын әйтте. +Чынлап та, алты миллион халкы булган Калькутта, илнең иң зур шәһәре, азатлык хәрәкәтенең үзәге булып торган. Колонизаторларга, җирле буржуазиягә каршы көрәш, забастовкалар, политик демонстрацияләр иң элек шушы шәһәрдә башланган. Монда нык оешкан пролетариат бар, монда Бенгалия Коммунистлар партиясе көчле. Монда джут, тәмәке фабрикаларында, зур заводларда һәм кырык километрга сузылган портта эш үчеләрнең изелүе чиксез булган. +Йөз илле ел буена Калькутта Һиндстанның башкаласы булып тора. Соңыннан Англия вице-короле башкаланы Дәһлигә күчерә. Ул милли азатлык хәрәкәтенең үзәгеннән читтәрәк торып хөкем сөрүне хәерлерәк санаган, күрәсең! +Калькуттаның мәркәз өлеше хәзерге заман Европа шәһәрләренә охшаган. Күп катлы йортлар, трамвай, автобуслар бар. Әмма башка кварталларында Мадрас урамнары шикелле үк: шыгрым тулы халык, күпләгән рикшалар, "изге сыерлар"... Иске йортларны җирдән түбәсенә хәтле инглиз һәм бенгали телләрендә язылган чуар вывескалар каплаган. Вывескалар арасындагы балконнарда керләр эленгән. Урам-тротуарларда тәмәке төпчекләре, банан, манго кабыклары, бетел агачы яфраклары, кәгазь һәм башка төрле чүп-чар тулып ята. Һавада бихисап күп чебен оча. Шул сәбәптән Калькуттада үләт авыруы бер дә бетми диләр. +Элек заманнарда үләт эпидемиясе Россия җирендә дә еш кына бик күп кешеләрне һәлак итә торган булган. Хәзерге вакытта совет медицинасы үләт авыруын илебездә тәмам бетерде. Ләкин чит илләрдә, бигрәк тә артка калган Көнчыгыш илләрендә, ул әле һаман да халыкларны кырып тора. Бөтен дөньяда ел саен ике йөз меңгә якын кеше үләт белән авырый һәм бик күбесе үлә. Шушы санның сиксән проценты Һиндстан белән Пакстанга төшә. Калькутта урамнары барысыннан да авыррак тәэсир калдыра. Машина урам уртасында тукталды исә, - тәрәзәләрдән берничә кул машина эченә сузыла һәм "сахиб, сахиб" дигән сүзләр үзәгеңне өзә. Бу шәһәрдә Пакстаннан килгән әллә ничә йөз мең качак бар. Аларның күбесе эшсез, йорт-җирсез, урамнарда яши. Кичен урамның буеннан- буена тротуарларда тезелешеп яткан кешеләрне күрәсең. Пычранып беткән чүпрәкләргә төренгән ирләр, хатын-кызлар, балалар - барысы да таш өстендә яталар. Кайберәүләр шунда ук учак ягып, ашарга да әзерләгән була. Чал сакаллы, ачтан кибеп беткән елтыр кара тәнле картлар бер-ике тиен бакырга рикша булып арба сөйри... +Калькуттада без Һиндстанның иң зур китапханәсе булып саналган Милли китапханәгә бардык. Зур бина эчендә бер миллион төп китап саклана. Китапханә директоры Кешван "миллион төп" сүзләрен зур горурлык белән әйтте, һәм аның горурлыгы нигезсез түгел: 1950 елны анда бары тик 600 мең генә китап булган. Казанышлар турында сөйләгәндә мин дә калышмаска тыр ыштым: +- Казанда ике зур Милли китапханә бар, - дидем. +- Ике булса да, безнең Милли китапханәдән зур түгелдер бит,ди. +- Чагыштырыр өчен түгел, сүзегезгә җавап итеп әйтәм: Казан университетының фәнни китапханәсендә генә дә өч миллион төп китап һәм борынгы кулъязма бар, - дидем. +Шулай дигәч, директор кеше Казан вәкиленә ничектер астанрак карый башлады шикелле. Югыйсә, "әллә нинди гомердә ишетмәгән Казан шәһәре" кешесе "бер миллион төп китап" дигән сүзгә шаккатырга тиеш иде бугай. Барып чыкмады. +Шулай сөйләшә торып, китапханә директоры мистер Кешван белән якыннанрак танышып киттек. Китапханә эчендә карап йөрибез. Менә Кытай Халык Республикасы хөкүмәте тарафыннан бүләк ителгән китаплар. Мо нысы безнең эрага чаклы ук төзелә башлаган һәм йөз ел саен өстәлә генә барган мәшһүр "Кытай энциклопедиясе" иде. Ул энциклопедия 40 мең кечкенә брошюра сыман томнан гыйбарәт. Аннары бик күп төрле сүзлекләр, шул исәптән гарәп теленең аңлатмалы сүзлеген дә карап чыктык. Безнең философик яки матур әдәбият китаплары күренмәде. +Мистер Кешван сөйләшергә яратучан кеше булып чыкты. Үз эшен бик яратып эшләүче, ахрысы: сөтле чәй эчеп утырганда, ярты сәгать чамасы вакыт эчендә китапханәнең бөтен тарихын диярлек сөйләп бирде. Әңгәмә барышында ул "ике көннән соң китапханәдә балалар китабы бүлеге ачылачак" диде. Шул уңай белән мин бер битенә инглизчә: "Казан балаларыннан Калькутта балаларына дуслык билгесе" дип язып, татар "Әлифба"сы бүләк иттем. +Казанга кайткач, мистер Кешванның үтенечен истә тотып, Калькутта китапханәсенә татар язучыларының егермеләп китабын җибәрдем. Шантиникетан - Казан +Россияне кешелек тарихында беренче социалистик ил итәр өчен совет кешеләре бөек Ленин күрсәткән юл белән киң-киң атлап алга баралар иде. Совет мәгариф системасы хезмәт ияләрен караңгылыктан, наданлыктан яктыга, белем кояшы астына чыгарырга тиеш иде. Эшче-крестьяннарның олысы да, кечесе дә, кулларына китап тотып, каләм алып, зур тырышлык белән белемгә омтылды. +Ләкин чит илдәге дошманнар Россиянен яңа тормыш төзергә сәләтле булуына ышанмадылар, безгә яла яктылар, чит ил халыкларында Советлар иленә карата нәфрәт тудырырга маташтылар. +Әмма буржуаз илләрнең дә алдынгы кешеләре Советлар Россиясен таныдылар, эшче-крестьяннар төзи торган яңа, бәхетле тормышны күрделәр. Күрү белән генә чикләнмәделәр, алар безгә буржуазиянең ялганын, мәкерен бөтендөнья хезмәт ияләре алдында фаш итәргә булыша башладылар. +Шундый саф күңелле дусларыбызның берсе - бөтендөнья әдәбиятының күренекле вәкиле, Һиндстаннын иң зур әдибе, язучы, шагыйрь һәм философы Рабиндранат Тагор булды. +Рабиндранат Тагорның әдәби мирасы гаять зур: ул меңгә якын поэма, унике роман һәм повесть, сигез томлык хикәя, ике меңнән артык җыр, унике пьеса һәм Һиндстанның философия, культура һәм диннәре турында бик күп фәнни хезмәтләр язган. Үзенең иң яхшы хезмәтләрендә Тагор үз заманының тормышын бик дөрес һәм тирән итеп чагылдыра. +Туган җире Бенгалиянең милли уяну чорында Тагор бөек Һиндстан халкының милли культурасын яклый, аны мәсхәрәләүче инглиз колонизаторларына каршы чыга. Үзенең романнарында, поэмаларында азат кешенең якты киләчәген күрсәтә, империалистларның вәхшиләрчә ерткычлыгын фаш итә. +Тагор Советлар Союзына барып кайтырга хыяллана. "Советлар Союзын күреп кайтмыйча үләсем килми", дип еш кына әйтә торган булган ул. +1930 елның, сентябрь аенда Тагор, ниһаять, Мәскәүгә килә. Совет җәмәгатьчелеге бөек әдипне зур ихтирам белән каршылый. Уналты көн дәвам иткән сәяхәте вакытында ул күп кенә язучылар, крестьяннар, рәссам нар, эшчеләр, галимнәр, педагоглар, студентлар һәм мәктәп балалары белән очраша. Тагор безнең мәгариф системасы, колхоз төзү ысуллары, милли мәсьәләне хәл итү юллары һәм башка бик күп нәрсәләр белән кызыксына. Җитмеш яшьлек карт, "үз күзем белән күрим" дип, дөнья халыкларын таңга калдырган яңа илнең могҗизалары белән армый-талмый танышып йөри. +Социалистик илдә алынган тәэсирләрен ул "Россия турында хатлар" дигән китабында матур итеп тасвирлап бирә. +1930 елларда илебездә белем өчен алып барылган көрәш турында Тагор әлеге китабында болай дип яза: "...Моңа чаклы дөньядагы халыкларның күпчелегендә мәгърифәт алырга һичнинди мөмкинлек юк иде. Һиндстан исә андый мөмкинлектән тулысынча мәхрүм ителгән. Россиядә барлык халыклар арасында мәгърифәт тарату эшенә куелган көч һәм энергия гаҗәпкә калдыра. Һәм эш монда кешеләр санында гына да түгел, бәлки мәсьәләнең тирәнлегендә, киңлегендә. +Бер кеше дә үзен эшкә яраксыз, мескен булып хис итмәсен өчен күпме көч куела, күпме кайгыртучанлык күрсәтелә монда! Белоруссиядә генә түгел, ярым мәдәниләшкән Урта Азия халыклары арасында да мәгърифәтне алар ташкын тизлеге белән тараталар. Бу халыкларга гыйлем юлын ачар өчен бирелгән мөмкинлекнең иге-чиге юк. Театрларда шыгрым тулы халык, һәм тамашачыларның күбесе - эшче-крестьяннар... ". +Советлар Союзында булган казанышлар турында чын күңелдән сокланып язган Тагорның бу китабында үз иленең авыр язмышы, талантлы Һиндстан халкының инглиз колонизаторлары тарафыннан изелүе турында әрнүле сүзләр тулып ята. +Советлар Союзында күргәннәрен Тагор Һиндстандагы хәлләр белән чагыштыра. Үз иленә инглизләр китергән кимсетүләр, андагы хокуксызлык, ачлык, хәерчелек турында ул йөрәк әрнүе белән яза. Бездән үрнәк алып, Һиндстанда да төрле үзгәрешләр үткәрүнең кирәклегенә нык ышана. Актык көннәренә чаклы Тагор безнең илнең чын дусты булып кала. Авырып урыныннан тора алмаган хәлдә дә ул Көнчыгыш фронтындагы хәлләрне күзәтеп бара. Советлар Союзының җиңүенә соңгы минутына чаклы ышана. +1961 елның май аенда совет халкы, барлык прогрессив илләр халыклары белән бергә, бөек язучы һәм философның йөз еллыгын зур ихтирам белән билгеләп үтте. +Рабиндранат Тагор халык турында һәм халык өчен язу белән генә чикләнмәгән, ул үзенең идеалларын тормышка ашырырга тырышкан, шуңа бөтен көчен куйган. 1901 елда ук ул Калькуттадан бер йөз алтмыш километр чамасы ераклыктагы Балпур авылы янында крестьян балалары өчен мәктәп салдыра. Соңыннан бу мәктәп университет булып әверелә. Хәзер аны Вишвабхарат университеты дип йөртәләр. Бу урынга Шантиникетан исеме биргәннәр. Монда язучының утары булган, монда ул озак еллар буе иҗат иткән һәм шушында 1941 елны вафат булган... +Көнбатыш Бенгалия мәгариф министрының урынбасары доктор Сен шимбә көнне поезд белән безне шушы Шантиникетанга алып килде. Доктор Сен үзе Вишнабхарат университетында укыган икән, соңыннан шунда ике ел ректор булып эшләгән. 1921 елдан алып университет инглизләргә каршы идеяләрнең үзәге булып торган, инглизләр: "анда террористлар тәрбияләнә" дип, аңа бернинди ярдәм күрсәтмәгәннәр. Университетның төп максаты - авыл җирендә мәгърифәт тарату. Хәзер ул "саф һинду" идеяләре үзәге булып санала һәм Һиндстан хөкүмәтеннән ярдәм алып тора. Неру Һиндстанның элекке югары судьясы С. Р. Дас шрины монда ректор итеп билгеләгән. +Университетлар Һиндстанда элек тә булган. Ләкин аларда укыту инглиз телендә генә алып барылган һәм инглизләр, яшь буынны үзләренә хезмәт күрсәтүче чиновниклар хәзерләү максаты белән, үзләренчә тәрбияләгәннәр. Андый университетларда укучы студентлар Һиндстан язмышы турында уйламаганнар, халыктан читтә торганнар. Университетларны тәмамлаган яшьләр Һиндстанның чын тарихын да белмәгәннәр. +Инглиз университетлары белән беррәттән, дини югары уку йортлары - "тол"лар да булган. Элекке татар мәдрәсәсе кебек үк монда да схоластик укыту хөкем сөргән. "Тол"ны тәмамлаучылар борынгы фәлсәфә, санскрит теле, дин белгечләре булып чыкканнар. Мондый белемнең тормыш өчен аз гына да кирәге булмаган. +Тагор бу ике системаның икесен дә инкарь иткән. Ул чыннан яңа мәктәп тудырырга хыялланган һәм болай дип язган: +"Безнең мәктәп шәһәр шау-шуыннан читтә, агачлар күләгәсендә, табигать кочагында булачак, укытучылар балаларны да укытырлар, үзләренең фәнни эшләрен дә алып барырлар. Мәктәп бакчалар һәм басулар уртасында булганга, балалар авыл хуҗалыгы эшләрендә катнашырлар..." +Һәм үзенең мәктәбен Тагор шулай оештырган да. Ә соңыннан, мәктәп нигезендә университет барлыкка килгәч, студентлар тирәкүрше авыллардагы крестьяннарны укырга-язарга өйрәтеп йөргәннәр. +Университетның яңа заманча зур бинасы юк. Уку-укыту авыл йортларына охшаган кечкенә балчык биналарда алып барыла. +Ректор Дас белән озак кына сөйләшеп утырдык. Ул безне университетның структурасы белән таныштырды. Университетның төп җирлек сыйфатындагы мәктәбе - "Патха Бхаван". Анда алты яшьтән алып уналты яшькә чаклы булган биш йөзләп бала укый. Укыту бенгали телендә бара. Инглиз телен дә өйрәнәләр. Балалар әле дә, Тагор әйткәнчә, класс бүлмәләрендә түгел, агач күләгәләре астында укыйлар. Аяк бөкләп җиргә утырган балалар түгәрәге эчендә укытучы баскан, янында кара тактасы да бар. +"Сикша Бхаван" колледжы, нигездә, гуманитар белем бирә, күбрәк Һиндстан тарихын һәм культурасын өйрәнәләр. "Кала Бхаван" - һөнәрләр мәктәбе; "Сангит Бхаван" - җыр, музыка һәм борынгы биюләр мәктәбе; "Чина Бхаван" - Кытай культурасын һәм телен өйрәнү мәктәбе. +Гомумән, университетта егермеләп бүлек бар. Авыл хуҗалыгы экономикасы, туку, фәлсәфә, санскрит теле, тарих, инглиз теле һәм башка фәннәр өйрәнелә. Рәсми яктан университетка һәм аның мәктәпләренә теләсә кем үзенең баласын укырга бирә ала. Ләкин аена 40 рупий түләп эшче дә, крестьян да үз баласын монда укыта алмый, әлбәттә. Шунлыктан укучылар барысы да интеллигенция һәм буржуазия балалары. Университетны тәмамлаучылар күбесенчә хөкүмәт идарәләрендә чиновниклар, укытучылар, коммерсантлар булып эшлиләр. +Кичен укучыларның концертын карадык. Моңлы музыка һәм матур-матур биюләр безнең күңелләрдә бик яхшы тәэсир калдырды. +Икенче көнне туку, тегү, чигү, чүлмәк ясау һәм башка шуның шикелле һөнәрләргә өйрәтү мастерскойларында иң гади коралларда эшләп утыручы студентлар белән танышып йөрдек. Хәзерге заман техникасының әсәре дә юк. Мең ел элек кулланылган хезмәт кораллары белән эшлиләр биредә. +Көннең икенче яртысында Р. Тагор яшәгән утарның төп йортына киттек. Хәзер монда музей. Стеналарына Тагорның үзе ясаган рәсемнәре эленеп куелган бүлмәләрне караганнан соң, язучының китапханәсенә кердек. +Тагорның үз әсәрләре, аның турында язылган хезмәтләр һәм чит илләрдә тәрҗемә ителгән әсәрләре аерым бүлекләргә тупланган. Китапханә мөдире мистер Ройга мөрәҗәгать иттем: +- Мистер Рой, Советлар Союзында басылып чыккан русча, үзбәкчә, грузинча китапларыгыз бар икән. Ә татар телендәгеләре юкмыни? +- Кызганычка каршы, татар телендә бер китап та юк шул. Бәлки тәрҗемә ителмәгәндер,- диде ул. +- Тагорның кайбер әсәрләре 1918 елда ук татарча басылып чыкканы миңа мәгълүм,- дидем. +Тагор әсәрләрен, гомумән, 1912 елны гына Европа телләренә тәрҗемә итә башлыйлар. Мөмкин булса, безгә татарчасын да җиб әрс әгез бик яхшы булыр иде, - дип, мистер Рой миңа адресын язып бирде. Китапларны җибәрергә булдым, һәм биргән вәгъдәмне үтәдем. +Соңрак шул ук бүлмәдә университет мөгаллимнәре белән өч сәгатьлек әңгәмә булып үтте. Дөресен әйткәндә, алар сорау бирделәр, без сөйләдек. Чөнки Советлар Союзыннан килгән мәгариф эшчеләре белән аларның беренче очрашулары иде бу. "Сездә Һиндстанны өйрәнү бармы?", "Сездә нинди телләрдә сөйләшәләр, нинди диннәр тоталар, нәрсә ашыйлар, кыш көне ничек туңып үлмисез, сездәге демократияне ничек аңларга, динсез ничек балаларны тәрбиялисез?.." һәм башка шушындый "ничек", "ник" һәм "бармы"ларны күп ишетеп, барысына бәйнә-бәйнә җавап биреп утырдык. +Советлар Союзы белән Һиндстан халыклары арасында борынборыннан дуслык элемтәләре хакында, хәзерге вакытта бергәләп тынычлыкны яклау, дуслык мөнәсәбәтләрен ныгыту турында күп сөйләнде. Университет укытучылары белән җылы саубуллашып, без Тагор музей-йортыннан чыгып киттек. +Калькуттага кайткач, шәһәрнең бер зур педагогик колледжына бардык. Анда безне саф-саф тезелгән хәрби киемле студентлар каршы алды. +Строй алдына баскан офицер хәрби уставта күрсәтелгәнчә рапорт бирде. Аннары делегациябез җитәкчесе студент-солдатларга "тикшерү үткәрде". Бу безгә бик сәер тоелды. Ләкин алар: "Шулай тиеш", - диделәр. +Доктор Гуптадан мин: +- Безнең илдә коралсызлану чаралары үткәрелә, ике миллионнан артык кешене армиядән тыныч хезмәткә кайтардык та инде. Сез исә укытучы булачак студентларыгызны да хәрби формага киендереп йөртәсез. Нигә алай? - дип сорадым. +- Сезнең студентлар хәрби форма кимимени? - дип, ул үзе сорауга каршы сорау бирде. +- Юк, бездә югары уку йортларында да, мәктәпләрдә дә хәрби форма киеп йөрүчеләр дә, сугышны мактап сөйләүчеләр дә юк, - дидем. +- Безнең каһәр суккан дошманыбыз Пакстан булмаса, бездә дә мәктәпләрне хәрбиләштерү булмас иде, - диде мистер Гупта һәм, бераз вакыт дәшми торганнан соң: +- Пакстан Америка хәрби союзларына катнаша, чик буенда әледән-әле бәрелешләр булгалый, - дип өстәде. +Шулай шул, Америка Кушма Штатлары үзе генә коралланып калмый, агрессив блокларга укмашкан күп кенә башка илләрне дә коралландыра, алар җирендә хәрби базалар төзи, җирнең я теге, я бу почмагында тынычлыкны боза. 1960 елның Беренче май көнендә АКШның шпионлык максатларында безнең ил чиген үтеп кергән һәм Свердловск шәһәре тирәсендә бәреп төшерелгән "Локхид У-2" тибындагы самолеты да Пакстанның Пешавар аэродромыннан күтәрелгән иде бит. +Сәяхәтебез ахырга якынлаша. Калькутта без булган шәһәрләрнең унынчысы иде. Кунакчыл бенгаллыларга рәхмәтләр әйтеп, самолет белән кире Дәһлигә кайтып киттек. +"Ашока" отелендә без мондагы хезмәтчеләр белән, иске танышлар шикелле, җылы исәнләштек. Кемдер берсе шунда: +- Сез бик озак йөрдегез, без сезне күптән көтәбез инде, - диде. +Икенче көнне миһманханәнең зур бер номерына газета-радио корреспондентлары килеп тулды. +Һиндстан мәктәпләре, уку-укыту эшенең куелышы турында безнең фикерләребез белән кызыксындылар. +Миңа газета өчен кыска гына интервью бирергә туры килде. Каюмова һинду телендә радиодан сөйләде. +Кичен Советлар Союзы илчелегендә безнең делегация хөрмәтенә рәсми кабул итү мәҗлесе булып үтте. Анда дүрт атна эчендә Һиндстанның төрле җирләрендә ишеткән-күргәннәребез турында һиндстанлылар белән фикер алыштык. +Дәһли бәйрәмгә әзерләнә. Урамнарда милли байраклар җилферди: 26 нчы январьда Һиндстан халкы бәйсезлеккә ирешүенең унъеллыгын тантаналы рәвештә билгеләп үтәчәк. +Шәһәр урамнарының бизәлүенә тагың бер сәбәп бар икән. Урам аркылы эленгән кызыл тукымаларга рус, һинди һәм инглиз телләрендә "Советлар Союзы президенты Ворошиловка кайнар сәлам!" дип язылган иде... +Сәгать унберләрдә аэродромга киттек. Анда бик күп халык җыелган. Чит ил дипломатлары саф-саф тезелешеп утырганнар. Дәһлидә яшәүче совет кешеләре балаларын ияртеп килгәннәр. Хисапсыз күп фотокорреспондентлар фоторәсем алыр өчен үзләренә җайлырак урын сайлап йөриләр. +Төгәл сәгать уникедә "Ил-18" самолеты "Палам" аэродромына килеп төште. К. Е. Ворошилов, Ф. Р. Козлов һәм Е. А. Фурцева иптәшләрне каршы алырга Җаваһарлал Неру, Һиндстан президенты Раҗендра Прасад һәм безнең танышыбыз Радхакришнан килгәннәр иде. Совет халкы илчеләре Һиндстан халыклары белән дуслыкны тагын да ныгытыр өчен килделәр. Тынычлык илчеләрен Һиндстанлылар бик җылы каршыладылар. Аэродромнан шәһәрнең үзәгенә хәтле юл буенда ике яклап бихисап күп халык җыелган иде. Җылы елмаю, кул болгау, ихлас күңелдән чыккан сәлам сүзләрен кычкырып торучы халык диңгезе оныталмаслык бер күренеш булып әле дә күз алдында тора. +Һиндстан - Совет дуслыгы көннән-көн ныгый. Тынычлык өчен көрәшүчеләрнең алгы сафында атлап баручы совет халыкларына Һиндстанлы дусларыбыздан ялкынлы сәлам алып кайтабыз. +Сау бул, Һиндстан! +Халкыңның хәзерге тормышы әле авыр. Ләкин якты, туры юлга чыгу, яңа тормыш төзү өмете синдә көчле. Без сиңа чын күңелдән уңыш телибез. \ No newline at end of file diff --git "a/ILLA/\320\240\321\203\321\205\320\270-\320\274\320\270\321\200\320\260\321\201 19-\320\224\320\260\321\201\321\202\320\260\320\275\321\213.txt" "b/ILLA/\320\240\321\203\321\205\320\270-\320\274\320\270\321\200\320\260\321\201 19-\320\224\320\260\321\201\321\202\320\260\320\275\321\213.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..f10481a2de44ce0add3eae45228f06b36a7d4ca2 --- /dev/null +++ "b/ILLA/\320\240\321\203\321\205\320\270-\320\274\320\270\321\200\320\260\321\201 19-\320\224\320\260\321\201\321\202\320\260\320\275\321\213.txt" @@ -0,0 +1,2650 @@ + +РУХИ МИРАС +Эзләнүләр һәм табышлар +19 нчы чыгарылыш Җырулы йомак. +Татар дастаннары + +Татарстан Республикасы Фәннәр академиясе Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының Гыйльми советы карары нигезендә нәшер ителә Проект "Татар халкының милли үзтәңгәллеген саклау" + +Язма мирас үзәге тарафыннан гамәлгә ашырыла +Редколлегия: +И. Г. Гомәров (проект җитәкчесе),Ф.Й. Йосыпов, +И. И. Ямалтдинов +Нотага төшерүчеләр: +И. Ш. Кадыйров, З. Н. Сәйдәшева, Е. М. Смирнова, Д. Н. Арсланова +Ноталарны компьютерда җыючылар һәм редакцияләүчеләр: +Д. Н. Арсланова, Н. Х. Нургаянова +Төзүче: И. Г. Закирова +Рецензентлар: +З. Н. Сәйдәшева, сәнгать белеме докторы, +Казан дәүләт консерваториясенең татар музыкасы +һәм этномузыкология кафедрасы профессоры +Л. Х. Мөхәммәтҗанова, филология фәннәре докторы, доцент +ISBN 978-5-93091-455-9 + +Соңгы вакытта татар халык иҗатының дастан жанрына игътибар артуга бәйле рәвештә, рухи дөньяның төп кыйм мәтләреннән булган эпик мирасны киң җәмәгатьчелеккә җитк ерү һәм популярлаштыру тагын да актуальләште. +Халыкның эпик иҗатын планлы рәвештә туплау һәм фәнни яктан эзлекле өйрәнү турыдан-туры ТР ФА Г. Ибраһимов исе мен дәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты галимнәре эшчәнлеге белән бәйле. "Рухи мирас" сериясендә чыга торган бу китапта басылган текстларның күпчелеге - халык иҗаты бүлеге хезмәткәрләре фолькл ор экспедицияләре вакытында язып алган һәм Институтның Язма мирас үзәгенең музыка һәм фольклор фондларында сакланган әсәрләр. Текстларның бер өлеше, төрле фольклор җыентыкларында урын алуга карамастан, бу жанрның башкарылу үзенчәлеген дә күзалларга мөмкинлек бирә; беренче тапкыр үзләренең ноталары белән янәшә тәкъдим ителә. +Җыентыкта татар халкының популяр дастаннары тупланды. Алар XX гасыр урталарына үзләренең көйле өлешләре - назымнары белән килеп җиткәннәр. Дастан көйләрен яздырып алу кыс ка гына вакыт аралыгында, төгәлрәге 1968-1972 елларда башкарылган. Бу көйләрнең безгә килеп җитүе - фольклорчы галим Ф. В. Әхмәтова-Урманче һәм музыка белгече И. Ш. Кадыйровның эшчәнлеге нәтиҗәсе. Аннан алдарак дастаннар бары текст буларак теркәлгән. 1980 еллардан исә дастаннар онытыла башлый, бер генә тулы дастан т ексты да язып алынмый. +Бу җыентыкка кертелгән дастан текстлары һәм шул текстка бирелгән ноталар бер үк информанттан да, төрле вакытта төрле кешеләрдән дә язып алынган булырга мөмкин. Текст һәм ноталарның аерым-аерым теркәлүе язып алучының максатларына да, аерым әсәрләрнең бары назым текстлары гына сакланып калуга да бәйле булырга мөмкин. Әсәрдәге текст белән көй бер берсен тулыландыра, бербөтен буларак тәкъдим ителә. Дастан текстларының һәм ноталарының берничә уңышлы вариантын янәшә бирү эпосны төрле фән күзлегеннән өйрәнүче галимнәр өчен эшне дәвам итәргә этәргеч булыр дип өметләнәбез. +Тезмә һәм чәчмә өлешләрнең янәшә килүе, шуңа бәйле рәвештә көй һәм сөйләм өлеше аралашып бару - дастаннарга хас төп үзенчәлекләрнең берсе. Җыентык дастаннарның шушы үзенчәлегенә нигезләнеп төзелде, бу исә үз чиратында жанрның башкарылу рәвешен дөрес реконструкцияләргә дә мөмкинлек бирәчәк. +Татар дастаннары да кыргыз халкының "Манас"ы, якутларның "Олонхо"сы угыз халыкларының "Күр углы" һәм "Китабы дәдәм Коркыт" эпосы кебек үк игътибарга һәм хөрмәткә лаек. Игътибар һәм хөрмәт бу жанрны мәктәп программасында өйрәнүне, аларга нигезләнеп сынлы сәнгать әсәрләре иҗат ителүне, жанр үзенчәлекләрен саклаган килеш аның сәхнәгә менүен, татар документаль һәм нәфис фильмнарында җанландырылуын, балалар өчен анимация фильмнары төшерелүне - шул рәвешле, дастаннарда сакл анган милли кодларның, рухи мирасның халыкка кайтарылуын күздә тота. +"Рухи мирас: эзләнүләр һәм табышлар" сериясенең агымдагы чыгарылышында тәкъдим ителгән материаллар татар халык иҗатын, музыкасын һәм мәдәниятен өйрәнүчеләр өчен кыйммәтле чыганак булыр дип уйлыйбыз. +ТАТАР +ХАЛЫК ДАСТАНЫ +ҖЫРУЛЫ ЙОМАК +1. Татар халкының дастан жанры +Татар халкында язма әдәбият белән фольклор арасында торган жанр бар. Бу - дастан. Татар халкы әлеге жанрга караган әсәрләрне төрлечә атап йөртеп, дастан атамасының, беренче чиратта, фәнни термин буларак кулланышка керүен дә әйтеп узу урынлы. Халыкның үзенеке булмау сәбәпле, дастан термины халыклаша алмаган, хәтта ул күпмедер дәрәҗәдә бу жанр ның онытыла баруына китергән дип тә әйтергә мөмкин. Чөнки, дастан турында сораганда, дистәләгән дастанны сөйләп бирә алган әби-бабаларыбыз андый жанрны белмәүләрен генә хәбәр итә. Сәбәбе - бу жанрның халыкта башка термин белән аталуында. Бу жанрны Идел буенда яшәгән әби-б абаларыбыз кыйсса, хикәят дип тә атаганнар. Октябрь революциясенә кадәр дастаннар Казан типографияләрендә күп тапкырлар басылып, ул китапл арда да, нигездә, шушы термин очрый. Мәсәлән, "Кыйссаи Йосыф галәйһиссәлам", "Кыйссаи Йосыф вә Зөләйха" яки "Йосыф кыйссасы", "Кыйссаи Кузы Көрпеш", "Кыйссаи Сәйфелмөлек", "Кыйссаи Җөмҗөмә Солтан", "Кыйссаи Бүз егет", "Кыйссаи Алпамыш". Дастаннар кыйсса термины белән XX гасырның 70-80 нче елларына кадәр, аларны ишетеп-белеп үскән әби-бабайлар китеп барганчы килеп җитте. Кыйсса бөтен татар халкына мәгълүм булса, халкыбыз яши торган башка төбәкләрдә параллель рәвештә йөри торган терминнар да очрый. Мәсәлән, Себердә узган күпсанлы экспедицияләр вакытында бу жанрның үзенчәлекләренә туры килгән, асылын ачкан халыкчан термин тагын да булырга тиеш, дигән уй баштан китмәде. Соңгы елларда информантларның дастаннарны әкиятләрдән аермавына, аларның барысын да йомак дип атауларына игътибар иткән идек. Йомак - Себердә яшәгән милләттәшләребездә әкият жанрының атамасы. Кайвакыт җырулы йомак дигән атама да очрый. Без аны, ике жанрның кушыла баруы, информантларның аларны аерып бетермәве дип кабул иттек. Шунысы кызык: үзләре дә Себердә туып үскән өлкән фольклорчыларыбыз Хәмит Ярми, Фатих Урманчеев, Флора Әхмәтова да әлеге атамага игътибар итмәгәнннәр. Бу - дастан терминының тотрыклы урнашуы белән бәйле булгандыр. +Терминның жанр атамасы булуы 2019 елда Төмән өлкәсенең Саз ягы авылларында экспедициядә эшләгәндә төгәл ачыкланды. Лайтамак, Вәчир авылларында (Тубыл районы) яшәүче информантларыбыз татар халкының популяр дастаннарын искә төшереп, аларга карата "җырулы йомак" терминын кулландылар. Безнең ачыклык кертергә теләп биргән сорауларыбызга, Лайтамак авылында яшәүче Хәтимә апа Колмәмәтова (1940 елгы) әлеге терминның һәрвакыт кулланылуын, йомак белән җырулы йомакның аермасын икенчесендә көйле өлешләрнең булуы белән аңлатты. Әйе, Хәтимә апа хаклы, бу термин очрап торса да, аңа игътибар итмәгәнбез. Китапка исем сайлаганда онытыла барган бу жанр атамасына тукталуыбыз очраклы түгел: үзе үк җырлап торган бу терминны кире халыкка кайтарырга телибез. Безнең дастаннарыбыз - ул кыйсса да, җырулы йомак та, хикәят тә, дастан да, хәтта китап та. Жанрның төрле терминнар белән аталуы, аның тематик төркемнәренең берберсеннән аерылып торуына да, төрле тематик төркемнәрнең формалашуындагы үзенчәлекләргә дә, башка халыклар белән багланышларга да бәйле. Фольклористикада бу атамаларны берләштерә торган эпос термины кулланыла. Эпос - халыкның узган тормышын, халык тарихындагы аерым вакыйгаларны героик планда тасвирлаган фундаменталь характердагы эпик яки лиро-эпик жанр. В.М. Жирмунский, әлеге жанрның әһәмиятен күрсәтеп: "Эпос - ул халыкның героик идеаллаштыру масштабындагы үткәне. Аның фәнни һәм тарихи кыйммәте, шул ук вакытта гаять зур иҗтимагый, мәдәни, тәрбияви әһәмияте дә шуның белән аңлатыла", - дип яза. +Башка төрки халыкларда да эпосның үз милли атамалары бар. Дастан термины - үзбәк, төрекмән, азәрбайжан, таҗик халыклары фольклорында, башкорт эпосында - кобайыр һәм хикәят, казакъ халкында жыр атамалары очрый. +Дастанның билгеләмәсе эпос жанрының асыл сыйфатлары белән тәңгәл килә: героик, фантастик һәм романик эчтәлекле шигъри, прозаик яки катнаш формадагы әсәрләрне әдәбиятта һәм фольклорда дастан дип атыйлар. +Эпос - фольклорның бик борынгы һәм иң катлаулы жанры. Эпос ның иң архаик үрнәкләре, барлыкка килә башлавы ягыннан, ыруглык жәмгыяте һәм ыруглык мөнәсәбәтләре җимерелә башлаган чорларга карый. Татар халкында иң борынгы текстлар сакланмаган, шулай да соңрак чорларга караган дастаннарда мифологик ышанулар белән үрелгән мотивларны - дөнья яратылу, күкләр, җир һәм җир асты дөньялары турындагы космогоник карашларны очратабыз. Эпос формалашуда төп чыганак хезмәтен үтәгән иң борынгы катлам булып мифлар санала. Ягъни, эпосның асылында борынгы кешеләрнең дөньяны кабул итүе һәм аңларга тырышуы, аның күзаллаулары ята. Беренче булып нәрсәдер булдырган яки культура геройлары, кайсыдыр сыйфаты белән башкалардан аерылып торган кешеләр турындагы мифологик хикәятләр дә эпос формалашуда үз ролен уйнаган. Галимнәр эпос жанрының бер башлангыч чыганагы мифлар булса, икенче чыганагы, бигрәк тә соңгырак чорда, тарихи риваятьләр булганлыгын язалар. +Татар дастаннары арасында эпос жанры формалашуның һәм үсешенең бөтен этапларыннан мисалга китерерлек әсәрләр саклана. Атап әйткәндә, иң борынгы чорга яки төргә караган әкиятимифологик дастаннар да ("Йиртөшлек", "Түләк"), архаик яки героик классик эпос та ("Алпамыш", "Алтмәмшән", "Ак Күбәк"), тарихи эпос та ("Гайсә улы Амәт", "Идегәй") һәм романик, ягъни мәхәббәт дастаннары да ("Кузы Көрпәч белән Баян Сылу") бар. Себер татарларының "Әйтүкә җырлары"н исә ахырга кадәр формалашып бетмәгән романик дастанның соңгы үрнәге дип карарга мөмкин. +Архаик эпоста эпик вакыт - мифик дәвер һәм ыру-к абиләл әргә хас яшәеш нормалары, архаик йолалар, кабиләара бәр е лешл әр, табигатьнең кырыс стихиясен һәм явызлыкны гәүдәл әнд ерүче мифик көчләргә каршы көрәш тасвирлана. Бу көрәштә үзара дошманлашып яшәгән дуаль система, ягъни ул "бу дөнья" белән "теге дөнья" яки "үз җире" һәм "чит-ят җирләр" арасындагы каршылык күрсәтелә. +Татар халкының "Түләк" һәм "Җиртөшлек" дастаннары - ике стихия, ике дөнья вәкилләре арасындагы мөнәсәбәтләрне тасвирлаган, мифологик карашларга нигезләнгән әсәрләр. "Түләк" дастанында "ятлар" дөньясы су асты дөньясы буларак сурәтләнә, әгәр бу дөнья, ягъни кешелек дөньясы Күк-Тәңре яклавында булса, су асты дөньясы - караңгылык дөньясы итеп тасвирлана, аның халкы кояштан куркып һәм сакланып яши, кояш яктысы аларга үлемафәт китерә. Шул рәвешле ике дөньяның кояшка мөнәсәбәтендә дә аларның чынлап та ике дөнья булуы аңлашыла. Татар халкының мифологик ышанулары үлеләр дөньясын караңгылык дөньясы итеп аңлата. Ул татар фольклорында бер жанрдан икенчесенә күчә бара. +"Йиртөшлек" дастанында да кешеләр дөньясына җир асты дөнья сы каршы куела. Әмма бу ике дөнья арасындагы каршылыклы мөнәсәбәтләр Түләкнең дә, Йиртөшлекнең дә икенче стихия вәкилләренә өйләнүенә комачауламый. Дастан геройларының башка дөнья вәкилләренә өйләнүен экзогам никахларның чагылышы буларак аңлатырга мөмкин. +Татар дастаннары арасында архаик әсәрләрнең берсе буларак "Алпамыш" дастанын да искә алырга мөмкин. Бу сюжет төрки халыкларга алтай төркиләреннән тарала. В.М. Жирмунский дастанның Идел буена XII-XIII гасырларда үтеп керүен яза, аның татар вариантларында каһарманлык яки батырлар әкият эпосына хас архаик үзенчәлекләр саклануын күрсәтә. Бу - баш геройның алыплыгы, аның никах сынавы үтүе, магик йокысы, кыяфәтен үзгәртеп, хатынының туена кайтуы, Сандугачның каһарманлык сыйфатларына ия булуы. +Барлыкка килүе белән Алтын Урда чорына нисбәттә каралган "Ак Күбәк" дастаны классик эпос төренә керә. Бу әсәрдә төрле ыру-кабиләләр арасында барган бәрелешләр бер-берсенә каракаршы торган батырлар көрәше аша тасвирлана. Тарихи эпос төренә кергән "Гайса улы Амәт" дастанында да Алтын Урда чоры сурәтләнә. Әсәрдә Алтын Урда тарихының чыңгызлылар арасында тәхет өчен аяусыз көрәш барган иң катлаулы чоры, 1350-1380 еллар арасындагы вакыйгалар бәян ителә. Күпчелек геройларның прототиплары да мәгълүм шәхесләр - Алтын Урда ханнары. +Феодализм дәверендә эпосларның бер өлеше романик төсмер ала, ягъни, героика кимеп, көнкүреш һәм бигрәк тә хис-к ичерешләр аша мәхәббәт темасын тасвирлау беренче планга чыга. Романик характердагы мәхәббәт дастаннарында егетнең өйләнергә читтән кыз яки үзенә аталган кәләшен эзләп юлга чыгуы, һәм төрле каршылыклар, авырлыклар белән бәйләнгән никах сынавы үтүе һәм күпчелек очракта гашыйклар язмышының фаҗигалы финал белән тәмамлануы тасвирлана. "Кузы Көрпәч белән Баян Сылу" дастаны - моның ачык мисалы. Л.П. Потапов "Кузы Көрпәч белән Баян Сылу" дастанының барлыкка килүен XI-XII гасырларга нисбәт итә. Әлеге дастанда өлешчә булса да героик эпостан күчкән аерым мотивлар да урын алган (мәсәлән, батырлык күрсәтү белән бәйле балачак, геройның тәнендә һөҗүмгә бирешә торган урыны булу). +Дастаннарда халыкның узган тормышын, атап әйткәндә, материаль культурасының аерым якларын, иҗтимагый мөнәсәбәтләрне, башка халыклар белән бәйләнешләрне, этник гореф-гадәтләрне, йола-ышануларны өйрәнү өчен кыйммәтле материал саклана. Аларда халык тормышының төрле этаплары белән бәйле мәгълүматлар, башка чыганакларда сакланмаган әһәмиятле һәм кызыклы тарихи детальләр теркәлгән. Дастаннарда гаилә-көнкүреш, хуҗалык итү белән бәйле йола, гореф- гадәтләр, ышанулар турында да материал табарга мөмкин. Бигрәк тә туй-никах, бала туу, аңа исем кушу, күмү йолаларына караган мәгълүматлар шактый. +Татар халкында, башка төрки халыклар белән чагыштырганда, телдән башкарыла торган дастаннар алданрак онытыла башлаган. Татар халкының төрки халыклар арасында беренчеләрдән булып дистә гасырлар элек ислам динен кабул итүе, шуның нәтиҗәсе буларак уку-язу культурасы югары булу, аның фольклорына, бигрәк тә дастаннарына да тәэсир итми калмаган. Халык арасында да, югары даирә алдында да гаять хөрмәт казанган җырау-чичәннәр иҗатын китап уку традициясе алмаштырган. Фольклор һәм язма чыганаклардан күренгәнчә, чичәннәрнең статусы башкалар әйтә алмаганны әйтергә, хөкемдарларга да киңәш бирү мөмкинлеген ачкан. Чичән образларының реаль ханнар белән янәшә телгә алынуы бу шәхесләргә зур вазифа йөкләтелүен күрсәтә. +Җырау-чичәннәр җилкәсенә дипломатик вазифалар да салыну, аларның авыр мәсьәләләрне хәл иткәндә ярдәмгә килүе аноним авторның "Шәдҗәрәт әл-әтрәк" хезмәтендә тасвирлана. Хезмәттә бәян ителгәнчә, Җүчинең үлем хәбәрен беркем дә Чыңгыз ханга җиткерергә кыймый, чөнки, ханнарга кайгылы хәбәр җиткерүчене җәза көтә, авыр миссияне Олуг-Җырчы исеме белән тарихка кереп калган чичәнгә тапшыралар. Бу тагын бер кат чичәннәрне җәзага тартырга ярамавын раслый. Дастаннарда сакланган мәгълүмат буенча, һәр җырау яки акын күпмедер дәрәҗәдә күрәзәче вазифасын да башкарган. Мәсәлән, "Идегәй" дастаны аша исеме безнең көннәргә килеп җиткән Субра җырауның башкалар белмәгәнне белүе, киләчәкне һәм үткәнне күрә алуы тасвирлана. Татар, башкорт, казакъ фольклорының уртак герое Җирән Чичән дә - үзенең зирәклеге, алдан күрүчәнлеге белән мәгълүм образ. +Җырау булуның беренче шарты - чичәнлек традицияләрен яхшы белү, импровизацияләү сәләтенә ия булу. Шуңа карамастан, халык тарафыннан ул Күкләрдән яки Тәңредән бирелгән сәләт буларак бәяләнгән. Җырауларны хөрмәтләгәннәр, алардан курыкканнар. +Үзләре дә шигъри осталыкка ия, импровизациягә сәләтле бу талант ияләре тезмә текстларны сәгатьләр буе башкара алган. Дастаннарның аерым фрагментлары яки текстлар тулысынча халык музыка коралларына (думбра, дутар, кубыз, саз) кушылып, көйләп башкарылган. +Дастаннарның язма әдәбият белән халык иҗаты арасында торган жанр булуын аларның бер үзенчәлеге дип әйтергә кирәк. Кайбер дастаннар фольклорда формалашып, тора-бара китап һәм кулъязмаларга күчкән. "Түләк" дастанын мондый әсәрләргә мисал итеп китерергә мөмкин. Икенчеләре, мәсәлән "Кыйссаи Йосыф", язма әдәбияттан телгә керә, халыклаша, шул рәвешле арадаш бу жанрның яшәү рәвеше үк үзенчәлекле. Дөрес, кайсы гына дастанны алсак та, аның беренчел сюжеты фольклорга яки мифологиягә каравын истә тотарга кирәк. Китаби дастан исә - татар дастаннарының бер яшәү рәвеше китап булуын күрсәткән төшенчә. +1800 елда Казанда гына түгел, бөтен Россия империясендә татар телендәге беренче басмаханә ачылу халыкта дастаннарның, шул исәптән китаби дастаннарның тагын да популярлашып китүенә сәбәп була. Габделгазиз Бурашев акчасына ачылган "Азия матбагасы" дип аталган бу типография 1829 елда Казан университеты басмаханәсенә кушылган. Соңрак татар дастаннары бертуган Каримовлар, Шевиц, Р. Сәгыйтов, Домбровский, Коковин, Чиркова һ.б.ның типографияләрендә басыла. Мәсәлән, 1807 елда "Сәйфелмөлек кыйссасы"ның берьюлы ике басмасы дөнья күрә. Әлбәттә, басмалар саны буенча Йосыф кыйссасына бер китап та тиңләшә алмый. Кол Галинең "Кыйссаи Йосыф" поэмасыннан халыклашкан бу әсәр 1838 елда беренче тапкыр басылса, төрле исем белән җитмешкә якын тапкыр нәшер ителеп, соңгы басмасы 1915 елда дөнья күрә. Бер елда бер үк типографиядә ике тапкыр яки төрле типографияләрдә чыгу да бу китапка булган ихтыяҗны канәгатьләндерә алмый. Мисал өчен, ул 1902 елда ул "Китабел Йосыф" исеме белән М.А. Чиркова варислары типографиясендә - 5000, янә "Китабел Йосыф" исеме белән "Кәримия"дә - 5000, "Кыйссаи Йосыф" исеме белән Казан университеты типографиясендә 6000 тираж белән басыла. Популярлык ягыннан "Сәйфелмөлек" кыйссасы да аз гына калыша. Бу дастан китап рәвешендә 18 тапкыр нәшер ителә. 1870 еллардан башлап яздыручылары да, язып алучылары күрсәтелмәгән дистәләрчә кыйссалар китап булып басыла башлый. Алар арасында татар дастаннары белән беррәттән казакъ, төрек, азәрбайҗан халыкларының эпосы да дөнья күрә. Мәсәлән, Казанда казакъ эпосы "Кыз Җебек" ун тапкыр басыла. Бу елларда кат-кат "Бүз егет", "Таһир илә Зөһрә", "Көр углы Солтан", "Кыйссаи Камбәр", "Кыйссаи Козы Көрпеш", "Алпамыш", "Җөмҗемә Солтан", "Чура батыр" һ.б дастаннар китап булып чыга. Халыкның дастаннарга булган мәхәббәтен һәм ихтыяҗын бу дастаннарың тиражы ук күрсәтеп тора. Мәсәлән, "Китап кыйссаи хәзрәте Йосыф галәйһиссәлам" 1886 елда Чиркова типографиясендә 14 000 тираж белән басыла. 1901 елда 10 000 һәм 14 000 тираж белән ике тапкыр нәшер ителә. "Кыйссаи Кыз Җебек" (1903), "Урак белән Мамай батырның хикәясе" (1908) дә 12 000 данә тираж белән дөнья күрә. Бу исемлекне озак дәвам итәргә мөмкин. Максатыбыз - татар халкында дастаннарның никадәр популяр булуын күрсәтү. Дөрес, бу очракта аларның башкарылуы үзгә - бу китапларга карата көйләп уку дигән терминны куллану дөрес булыр. +Дастаннарның берничә халыкның уртак мирасы булуы, аларның сюжет һәм мотивлар ягыннан якын булуы, аерым фрагметларның тәңгәл килүе, телләренең якын, хәтта кабатлануы да бу жанрның бер үзенчәлеге дип билгеләнергә хаклы. Аерым текстларның бер генә халыкта саклануы аның башкаларда булмавын түгел, юкка чыгуын, онытылган булуын да күрсәтергә мөмкин. +Татар дастаннары - тезмә, ягъни шигъри һәм чәчмә өлешләр аралашып барган әсәрләр. Борынгырак дастаннар бары тезмәдән торган булып, алар вакыт узу белән эчтәлекне сөйләүгә, ягъни чәчмәгә күчә барганнар, тезмә өлешләр онытылуга дучар булган. Сакланып калган тезмә текстлар дастанның тотрыклы, борынгылыкны яхшырак саклаган өлеше булып тора. Күпчелек әсәрләр чәчмәдән тора. Татар халкында тулысынча тезмәдән торган "Бүз егет" дастаны бар. Тезмә өлеш "Идегәй" дастанында да яхшы сакланган. В.В. Радлов язып алган борынгы дастаннарның фрагментлары да - шигъри әсәрләр. +Дастан текстларының чәчмә һәм тезмә өлешләрдән торуы аның башкарылуында чагыла. Аларның төп өлеше чәчмә рәвештә булып, ул сөйләүгә кайтып калса, шигъри өлешләре, күпчелек очракта диалоглар, көйләп, вокаль фрагментлар буларак башкарыла. Борынгырак чорда дастаннар тулысынча тезмәдән торып, аларның көйләп һәм уен коралларына кушылып башкарылуы хакында күп язылса да, Институт галимнәре 1940 елдан башлап чыккан экспедицияләрдә татар халык дастаннарын музыка коралларына кушылып башкару хакында мәгълүмат теркәмәгән. Алдарак чорда җыраулар һәм чичәннәр дастаннарның тезмә өлешен музыка коралларына кушылып башкарганнар. Мәсәлән, халык музыкасы белгече И. Кадыйров җатаган дигән уен коралын дастаннарны көйләп башкару белән бәйләп карый. Тугандаш төрки халыкларда эпосны музыка уен кораллары белән башкару соңгы чорларга кадәр килеп җиткән, яки бу традицияне торгызырга омтылыш бар. +Дастаннарның тезмә өлеше онытыла бару җырау-чичән профессиясе югалу белән дә аңлатыла. Үзләре дә шигъри осталыкка ия, импровизациягә сәләтле бу талант ияләре тезмә текстларны сәгатьләр буе башкарган. Кайбер әсәрләр яки дастаннарның аерым фрагментлары музыка коралларына кушылып, көй белән башкарылган. Җыраулар юкка чыкканнан соң, дастаннарны көйләп башкару аларның эчтәлеген сөйләү белән алышынган. Бу, әлбәттә, күпчелек әсәрләрнең югалуына, күләмнәре кимүгә китергән. Без язма текст аша укый торган дастаннарның бер өлешен борынгы эпосның кыскача эчтәлеге дип атау да дөреслектән ерак түгел. Аерым тезмә өлешләре җыр булып киткән дастаннар да юк түгел. Н. Исәнбәт бу жанрны өйрәнеп, борынгы дастаннар бары тезмә генә булган, дигән фикер әйтә. +XX гасыр урталарында бу жанр үзенчәлекле трансформация кичереп, дастаннар җыр буларак башкарыла башлый. Дөресрәге дастаннарның көйле өлешләре җыр буларак яшәвен дәвам итә. Көйләп башкарыла торган әлеге фрагментларны назым дип атыйлар. +Татар халкында көйләп башкарыла торган "Бүз егет", "ТаһирЗөһрә", "Сәйфелмөлек", "Кузы Көрпәч белән Баян Сылу" дастаннары бик популяр була. И. Кадыйров билгеләп үткәнчә, җырлаганда, бигрәк тә назымнарны музыка коралына кушылып башкарганда, текстның шигъри үзенчәлекләре дә, персонажларның хис-кичереш ләре дә тулырак ачыла, дастанны яки назымны башкаручыга бербөтен сәнгать образы булдырырга мөмкинлек бирә. Назымнарның көйләре лирик җырлардан шактый аерылып тора. Чөнки көй түгел, ә вакыйгаларны хикәяләү беренче планда тора. Җыр жанрына карата җырлау фигыле кулланылса, дастаннарга карата көйләү фигылен куллану да ике арадагы аерманы күрсәтә. Бу яктан назымнар бәетләргә һәм мөнәҗәтләргә якын. Дастаннарны көйләү речитативка да якын, речитатив җырлау музыкаль- ритмик нигезгә корылган. +Эпик жанрларның шигъри өлешләрен көйләп башкару традициясе әкиятләргә мөнәсәбәттә дә күзәтелә. Татар әкиятләре арасында шигъри өлешләре булган берничә әкият бар. Мәсәлән, И. Кадыйров "Мөлтәл" (кызның исеме) һәм "Колган байның кызы идем" әкиятләреннән җырлап башкарылган өзекләрне язып алган һәм аларны "сюжетның аерылгысыз элементы булып торалар" дип бәяләгән. Эчтәлекләре һәм башкарылу рәвешләре белән дастаннарга якын торган "Мөлтәл" әкиятен дә бу җыентыкка кертү урынлы дип уйлыйбыз. Җ. Фәйзи "Гөлчәчәк" дигән татар халык әкиятен дә көйле өлешләре булган әкиятләргә кертеп, аны музыкаль әкият дип саный. +Дастаннарны башкаруның күптөрле шартлары һәм тыюлары булган. Көннең яки елның теләсә кайсы вакытында дастан сөйләмәгәннәр. Аның үз вакыты - ел фасылы, тәүлекнең аерым сәгате булган. Мәсәлән, татар халкы ышанулары буенча, әкиятләрне көндез һәм җәй көне сөйләргә ярамаган. Бу ышану дастаннарга да карарга мөмкин, дип фараз итәбез. +Идел буе регионнарында яшәгән татарларда дастаннарның китапка күчүе күзәтелсә, Себернең хәзерге Омск, Томск, Новосибирск, Төмән өлкәләрендә яшәүче милләттәшләребездә дастан традициясе XX гасырның 60-70 нче елларында да дәвам итә. +Әлеге урында бер күренешкә игътибар итәсе килә. Бу - татарларның кайсы регионда яшәвенә карамастан, халыкта бер үк дастаннар, яки бер үк сюжетка корылган әсәрләр популяр булу. Мәсә лән, "Алпамыш" дастаны Идел буе регионнарында да, Себердә дә популяр булып, вариантлар бары әсәрнең исеме белән генә аерыла - "Алпамша", "Алпамыш", "Алыпмәмшән", "Алт мәмшән" һ.б. +Татар дастаннарының иң тотрыклы өлеше - аларның көйләп башкарыла торган тезмә өзекләре. Кайчандыр алар тулы тексттан аерылмаса да, соңгы чорларда фольклорчылар дастаннарның аерым җырларын гына да язып алганнар. Көйләп башкарыла торган бу өзекләр безнең көннәргә әлеге жанрның никадәр таралган, популяр булуын раслап килеп җиткәннәр. Сезгә тәкъдим ителә торган әсәрләр Россия Федерациясенең татарлар яши торган төрле төбәкләрендә язып алынган. Татар халкы, кайда яшәвенә карамастан, бер үк җырларны җырлый, бер үк әкиятләрне сөйли. Дастаннар, кыйссалар яки җырулы йомаклар да бу яктан аерылмый. Аларның жанр атамасы гына башка булырга мөмкин. Әмма сүз бер үк әсәр, бер үк көй турында бара. +Җыентыкта дастаннарны ноталары белән тәкъдим итү бу жанрның үзенчәлеген аңларга, аларны торгызырга һәм яңадан тормышка кайтарырга ярдәм итәр дип ышанабыз. 2. Татар дастаннарын җыю һәм өйрәнү тарихы +Татар фольклористикасында дастаннарны җыю тарихы немец галиме В.В. Радлов эшчәнлеге белән башланып китә. Атаклы тюрколог, этнограф, археолог, 150 дән артык фәнни хезмәт авторы Вильгельм Фридрих (Василий Васильевич) Радлов 1860 елның җәеннән башлап һәр ел төрки халыклар яшәгән өлкәләргә экспедицияләргә чыга. Барлыгы 10 экспедициядә булып, алтай, телеут, шор, коман, тува, казакъ, кыргыз, абакан татарлары (хакаслар), себер татарлары һәм кытайларның фольк лорын һәм тел үзенчәлекләрен чагылдырган материаллар туплый. 1866 елдан үзенең халыктан язып алган материалларын бастыра башлый. 1872 елда В.В. Радловның "Образцы народной литературы тюркских племен, живущих в Южной Сибири и Дзунгарской степи" дигән унтомлыгының татар фольклоры өчен хәзерге көнгә кадәр иң әһәмиятле чыганакларның берсе булган дүртенче томы - "Наречия барабинцев, тарских, тобольских и тюменьских татар" басылып чыга. Бу күптомлык үзләрендә тупланган материалның күләме белән дә, фәнни һәм гамәли яктан да тиңдәшсез хезмәт була. Дүртенче томда унтугыз авылда себер татарларыннан тупланган фольклор әсәрләре урнаштырылган. Алар арасындагы "Ак Күбәк", "Мешәк Алып", "Йәстәй Мөңке", "Кадыш Мәргән", "Кара Күкел" кебек дастаннар нәкъ шушы томга керүләре белән безнең көннәргә кадәр сакл анып калганнар. Галим, мөмкин булганда, дастаннарны тулысы белән язып алып, аларны берничә вариантта китабына кертә. Шулай ук, инде XIX гасырда үк онытыла барган әсәрләрне дә игътибарсыз калдырмый. Томга аерым дастаннарның өзекләре, сакланган фрагментлары да керү бу жанрга караган текстларның акрынлап онытыла баруын, безнең көннәргә бик азы гына килеп җитүен раслый. +XX гасыр башында Новосибирск өлкәсендә яшәгән татарларның халык иҗаты үрнәкләрен Хафиз Рәхмәтуллин туплый. 1894 елда Омск өлкәсенең Усть-Ишим районы Тау авылында туган Х. Рәхмәтуллин тарафыннан "Атаклы кыз Тукбикә", "Типтәрләр турындагы тарихи әкият" дастаннары, безнең тарафтан стадиаль яктан иң соңгы дастан булып карала торган "Әйтүкә"нең шактый строфалары язып алына. Х. Рәхмәтуллин "Идегәй" дастанының өч вариантын да язып алган. Бу - татар фольклористикасы өчен зур табыш. +Н. Исәнбәт "Идегәй" дастанын өйрәнүгә зур игътибар бирә, үзе дә татарлар яшәгән төрле төбәкләрдә дастанның берничә вариантын язып ала һәм төрле кулъязмаларда текстларның аерым үрнәкләрен таба. +"Идегәй" дастанының Н. Исәнбәт тарафыннан барлык мәгълүм татар версияләрен файдаланып төзелгән җыйнама варианты 1940 елда "Совет әдәбияты" журналында басылып чыга. Н. Исәнбәт бу текстны төзеп кенә калмый, татар фольклористикасы фәнендә беренче булып, әлеге дастанга җитди анализ ясый, аның тарихи нигезләрен ачыклый, башка милли версияләр белән чагыштырма планда сюжетка күзәтү ясый. +1939 елда Казанда Тел, әдәбият һәм тарих фәнни-тикшеренү институты ачыла һәм татар дастаннарын системалы рәвештә туп лау һәм өйрәнү эше башлана. 1940 елда Хәмит Ярми җитәкчелегендә В.В. Радлов эзләре буйлап оештырылган экспедиция вакытында күпсанлы фольклор материалы туплана. 1940 елгы экспедиция материалларының бер өлеше Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының Язма мирас үзәгендә саклана. 1941 елда Бөек Ватан сугышы башланып китү сәбәпле, әлеге экспедиция материалларын вакытында тулысынча барлау, өйрәнү мөмкин булмый. Мәсәлән, Мөхәммәт Садри, сугыш башлану белән, фронтка китә. Ул экспедиция материалларын 1946 елда, хәрби хезмәттән кайтып берничә ел үткәннән соң гына, системага сала ала. Әлеге материалларның сакланып калуы да гаҗәп. Бу турыда "Себер истәлекләре" дигән мәкаләсендә әдип болай дип искә ала: "Сугыш вакытында көнкүреш шартларының кыенлыгы сәбәпле, балалар белән квартирадан квартирага күчеп йөрергә мәҗбүр булуына карамастан, тормыш иптәшем Маһруй халыкның тел иҗатына бәйле ул материалларны бар нәрсәдән кадерлерәк итеп саклаган. Бөек Ватан сугышыннан соң, язучы Газиз Кашшаф квартирасында гаиләм белән җиде ел яшәдем. Кысан иде. Капчыкларга тутырылган кулъязмалар, китаплар аларның ванна бүлмәсендә һәм чоланында сакланды. Гази Кашшаф һәм аның гаиләсенең сабырлыгы, игътибарлылыгы өчен мин гомерем буе рәхмәт әйтеп яшәячәкмен! +Үземдә булган материалларны күптән түгел генә системага сала башладым. Ә укучыга тәкъдим ителә торган шушы истәлекләрнең барлыгын бөтенләй оныткан идем. Аларның шулай соңлап, бары тик 23 елдан соң гына дөньяга чыгуына мин түгел, сугыш гаепле". +Әлеге экспедициядә гаять бай фольклор материаллары язып алына. Бу язмалар соңрак фәнни яктан өйрәнелә, күпсанлы фольклор җыентыкларында дөнья күрә, яңадан халыкка кайтарыла. Галимнәр тарафыннан "Кузы Көрпәч белән Баян Сылу" дастанының берничә варианты, "Мактымсылу" дастаны, "Әйтүкә белән Батыш" һәм башка күпсанлы әсәрләр язып алынган. +1940 елдан Институт галимнәре Татарстан Республикасы районнарында да, аннан читтә дә дастаннар туплауны дәвам итәләр. Бу елларда татар халкының иң популяр дастаннары язып алына. Мисал өчен, 1940 елда Татарстанның Тәкәнеш районы Тулбай авылында Мәгърифә Хәмидуллинадан "Таһир-Зөһрә"не ша гыйрь Ш. Маннур, 1958 елда Пенза өлкәсе Тарбеев районы Аллагол авылы кешесе Хафиз Ишмәмәтовтан "Сәйфелмөлек" дастанының үзенчәлекле бер версиясен (аның чәчмә өлеше юк) X. Ярмөхәммәтов язып ала. Шул елларда Татарстан районнарында берничә тапкыр "Алпамша" дастаны теркәлә, аны 1940 елда (Татарстанның Бондюг районы (хәзерге Алабуга районы) Камай авылында Мулланур Әхмәтовтан (1897 елгы) һәм 1949 елда Минзәлә районы Тау асты Байлар авылында Ш. Шәриповтан Хәмит Ярми язып алган. Бу дастанның 1924 елда Татарстанның Минзәлә районы Сөлек авылында Габдулла Сайманов язып алган варианты "Алпанша хикәяте" дигән исем белән м әгълүм. +1967 елдан башлап Институт яңадан Себер регионнарына фольк лор экспедицияләре оештыра. Алар, В.В. Радловтан соң йөз ел үткәч "Радлов эзләре буйлап" дигән исем астында уза. Экспедициядә Хәмит Ярми, Халидә Гатина, Фатих Урманчеев, Һәнүз Мәхмүтов, Хуҗиәхмәт Мәхмүтов һәм Флора Әхмәтова катнашалар. +Хәзерге вакытта бу экспедиция барышында тупланган материал Институтның Язма мирас үзәгендә саклана. Бу материаллар фәнни яктан өйрәнелеп, әлеге экспедиция нәтиҗәләре турында язылган мәкаләләрдә искә алына, күпсанлы фольклор җыентыкларында басылып чыгып, кабат халыкка кайтарыла. Иң мөһиме - бу әсәрләрнең күбесе "Татар халык иҗаты" академик күптомлыгының "Дастаннар" китабында урын алып, фәнни әйләнешкә кергән. +Борынгы кулъязмаларда сакланып калган дастаннарны фәнгә кайтаруда һәм халыкка җиткерүдә археограф галим М. Әхмәтҗанов зур эш башкара. Ул Россиянең татарлар яшәгән төбәкләренә оештырылган археографик экспедицияләр вакытында үзе тапкан һәм архивта сакланган кулъязма дастаннарны, фәнни яктан өйрәнеп, аларны гарәп графикасыннан кириллицага күчереп, монографияләрендә, фәнни җыентыкларда бастырып чыгара, фәнни әйләнешкә кертә. +Татар дастаннары арасында үзенчәлекле урын алып торган "Кыйссаи Йосыф" дастанының фольклорга караган, халыклашкан вариантларын Нурмөхәммәт Хисамов туплый. Ул 1970-1974 елларда бу әсәрнең дистәләгән халыклашкан вариантларын Татарстанның Тау ягында - Апас, Чүпрәле районнарында язып ала. Ул бу текстларның шигъри өлешләре көйләп башкарылуын да күрсәтә. Галимнең "Кыйссаи Йосыф" дастаны буенча эзләнүләре һәм фәнни тикшеренүләре аның монографияләрендә яктыртыла. Н. Хисамов Кол Галинең "Кыйссаи Йосыф" поэмасын, "Йосыф - Зөләйха" темасына язылган төрки эпик әсәрләр белән чагыштырып, халык иҗатыннан килгән традицияләр яссылыгында тикшерә. +ХХ йөзнең 80 нче елларыннан башлап татар эпосына мөнәсәбәтле эшчәнлек Институтта ике юнәлештә алып барыла. Бу - беренчедән, эпос үрнәкләрен фәнни яктан тикшерү, анализлау, икенче яктан, татар халык дастаннарын аерым җыентыклар итеп бастырып чыгару. Әлеге жанрның татар фольк лористикасында системалы рәвештә өйрәнелә башлавы ике зур галимнең эшчәнлеге белән бәйле. Ф.И. Урманчеев үзенең тикшеренүләрендә эпик мирасыбызны, дастаннарыбызны төрки эпосның аерылгысыз бер өлеше буларак карый. Ул күпсанлы фәнни экспедицияләрдә катнашып, татар дастаннары үрнәкләрен җыеп кына калмый, аларны, татар фольклорында беренче булып, фәнни яктан да өйрәнә. 1984 елда галимнең татар эпосына багышланган зур фәнни хезмәте - "Героический эпос татарского народа" дөнья күрә. Ф.И. Урманчеевның "По следам белого волка" (1994), "Идегәй. Нурсолтан. Сөембикә" (1997), "Народный эпос "Идегей" (1999) дигән монографияләре дә татар дастаннарына багышланган. +Галимнең өч томнан торган "Татар мифлары" дигән энциклопедик характердагы хезмәтендә (2008, 2009, 2011) татар эпосының аерым сюжетлары, мотивлар, эпик геройлар турында бай мәгълүмат бирелә. "Ак Күбек", "Җир Төшлек", "Түләк", "Алпамыш", "Җик Мәргән", "Кузы-Көрпәч белән Баян Сылу", "Алтаин Саин Сүмә" һәм башка дастаннарны тикшерүгә багышланган күпсанлы фәнни мәкаләләр "Советская тюркология", "Советская этнография" журналларында, шулай ук Венгриядә, СССРда басылган төрле җыентыкларда чыкты. 2015 елда, шушы күпьеллык фәнни эшчәнлекнең күркәм нәтиҗәсе буларак, галимнең "Тюркский героический эпос" дигән монографиясе дөнья күрде. Хезмәттә төрки эпос, шул исәптән татар дастаннары да, сюжет композициясен тәшкил иткән төп мотивлар аша анализлана. +Дастаннар татар фольклористикасы тарихында беренче тапкыр аерым китап буларак 1984 елда чыга. Бу җыентыкны фольклорчы галимә Ф.В. Әхмәтова әзерли. Аның дастаннарыбызның бүгенге торышын яктырткан, аларны башка төрки халыклар эпосы белән чагыштырган фәнни мәкаләләре фольклорчыларга яхшы таныш. +Ф.В. Әхмәтованың татар дастаннарын туплау буенча башкарган эшчәнлеге дә аерым игътибарга лаек. Ул күп еллар дәвамында Себернең төрле өлкәләрендә, бигрәк тә үзенең туган ягы - Төмән өлкәсенең Тубыл районында, татар дастаннарын туплый, "Алтмәмшән" / "Алыпмәмшән", "Сәйфелмөлек", "Кузы- Көрпәч белән Баян Сылу" дастаннарының дистәләгән вариантларын язып ала. Төрки халыкларның уртак мирасы булган "Алпамыш" дастанының "Алтмәмшән" / "Алыпмәмшән" дигән вариантын да фәнни әйләнешкә Ф.В. Әхмәтова кертә. Галимә, 1984 елда чыккан томга керми калган текстлар белән тулыландырып, 2004 елда "Татар эпосы. Дастаннар" дигән җыентыгын бастыра. Ул төзегән "Татар халык иҗаты. Дастаннар" томы 2019 елда рус телендә басылып чыкты. +Бу урында, татар фольклористикасында әйдәп баручы галимнәр булган өч шәхеснең - Хәмит Ярми, Фатих Урманчеев һәм Флора Әхмәтованың - өчесенең дә Себердә туганлыкларын әйтеп узу урынлы булыр. +Татар дастаннарын халыкка җиткерүдә диалектолог галим Ф.Й. Йосыпов эшчәнлеге аерым игътибарга лаек. Галим, беренчедән, В.В. Радловның инде күптән китапханәләрдә дә табып булмый торган "Төрки кабиләләрнең халык әдәбияты үрнәкләре" күптомлыгының татар фольклорына багышланган дүртенче китабын, зур кереш мәкалә белән укучыга җиткерде. Икенчедән, Ф.Й. Йосыповның татар фольклорына багышланган җыентыкларында дастаннарга да зур игътибар бирелә. Себер татарларының музыкаль мирасына багышланган хезмәтендә Ф.Й. Йосыпов татар халкының иң популяр дастаннарының көйләрен, ягъни назымнарны үзенең фонетик транскрипциясе белән тәкъдим итә. +Хәзерге вакытта Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының халык иҗаты бүлеге хезмәткәрләре татар дастаннарын фәнни яктан өйрәнү, аларны халыкка чыгару буенча зур эшчәнлек алып баралар. И.Г. Закированың "Болгар чоры халык иҗаты" (2001), "Эпическое творчество периода Золотой Орды (2011) монографияләрендә "Алпамыш", "Түләк" "Кузы Көрпәч һәм Баян-Сылу". "Идегәй", "Дәфтәре Чыңгызнамә" җыентыгына кергән дастаннар анализлана. Л.Х. Мөхәммәтҗанованың беренче монографиясе татар халкының "Чура батыр" дастанын башка төрки версияләр белән чагыштырма планда тикшерүгә багышланса, "Татарский эпос. Книжные дастаны" (2004) һәм "Дөнья цивилизациясендә татар дастаннары" (2018) китапларында татар халкының китаби дастаннар традициясе тикшерелә. 25 томлык "Татар халык иҗаты" академик җыентыгының ике томы - "Дастаннар" (төзүчесе И.Г. Закирова) һәм "Китаби дастаннар" (төзүчесе Л.Х. Мөхәммәтҗанова) дастаннарга багышлана. +Дастаннар, бер яктан, сюжет, аерым мотивлар, тарихи вакыйгаларга һәм мифологиягә мөнәсәбәте буенча өйрәнелсә, музыка белгечләре аларның көй ягына игътибар итәләр. Татар дастаннарының көйләрен тыңлап, аларны нотага төшергән, музыкаль яктан өйрәнгән халык музыкасы белгечләренең эшчәнлеген дә күрсәтеп узу дастаннарны өйрәнү тарихын тулы күзалларга мөмкинлек бирәчәк. +Ф.В. Әхмәтова, дастаннарны көе белән язып алып, аларны сүз һәм көй синтезы буларак бербөтен итеп өйрәнүгә дә игътибар итә. "Татар халык иҗаты" академик җыйнамасының галимә төзегән "Дастаннар" томына унике дастанның нотага салынган җыр өлеше өстәмә буларак бирелгән. Анда урнаштырылган дастан көйләренең нота транскрипциясен музыка белгече З.Н. Сәйдәшева эшли. Ф.В. Әхмәтованың З.Н. Сәйдәшева белән эшчәнлеге очраклы түгел. Ике галим дә - татар фольклорын фәнни яктан өйрәнүгә зур хезмәт куйган шәхесләр. Фәнни юлын 1967 елда Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институтында башлаган З.Н. Сәйдәшева татар халкының беренче сәнгать белеме докторы буларак та билгеле. Бөтен гомерен татар халык музыкасын өйрәнүгә багышлаган галимә беренчеләрдән булып дастан көйләренең дә нота транскрипциясен эшли. +Ф.В. Әхмәтова белән З.Н. Сәйдәшеваның дастаннарны тикшерүгә багышланган иҗади тандемы алга таба да дәвам итә. 2004 елда Ф.В. Әхмәтова төзеп бастырган "Татар эпосы. Дастаннар" җыентыгында унике дастанның 36 көй үрнәге бирелә. Бу даст аннарның нота тракскрипциясен З.Н. Сәйдәшева, Е.М. Смирнова, А.С. Ключарев, Х. Фәрхетдинова, Н.Ю. Әлмиева, Ш.К. Шәрифуллин, А.Х. Туи шева эшлиләр. +Күп кенә татар халык дастаннарының көйләрен Е.М. Смирнова нотага төшерә. Ф.В. Әхмәтованың Е.М. Смирновага мөрәҗәгать итүе очраклы түгел. Е.М. Смирнова татар халкының озын көйләрен, көйләп уку традициясен беренчеләрдән булып өйрәнә. "Татар эпосы. Дастаннар" җыентыгында музыка белгече нотацияләгән "Алтындуга", "Бүз егет", Сәйфелмөлек", Таһир-Зөһрә", "Кузы Көрпә", "Камбәр", "Бүри хан" һәм "Тәвеш мәргән" дастаннарының көй үрнәкләре урын алган. +Дастаннарның көйле өлешләрен өйрәнүдә халык музыкасы белгече И.Ш. Кадыйров зур хезмәт куя. Ул - гомере буе халык музыкасын өйрәнгән, Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм тарих институтының фольклор секторында эшләгән дәверендә дистәләгән экспедицияләргә чыгып, Себердә яшәүче милләттәшләребезнең музыкаль мирасын туплаган, аларны нотага салып, яңадан халыкка кайтарган кеше. И.Ш. Кадыйров экспедицияләр вакытында 500 дән артык халык көйләрен яздырып, аларның иң уңышлы үрнәкләре шул елларда ук җырчылар репертуарына керә. Аерым җырлар җыр җыентыкларында дөнья күрсә, аларның музыкаль ягы фәнни хезмәтләрдә анализлана. И.Ш. Кадыйров беренчеләрдән булып дастан назымнарына, бәет-мөнәҗәт көйләренә игътибар итә, дастаннарның көйләп башкарыла торган өлешләрен язып алып, нотациясен эшли. И.Ш. Кадыйровның фәнни экспедицияләр вакытында язып алган күпсанлы халык көйләре "Татар халкының туй җырлары. Себер ареалы", һәм И.Г. Закирова белән бергәләп эшләгән "Татар халкының музыкальэпик иҗаты. Себер ареалы" дигән хезмәтләрендә урын алды. Галимнең халык көйләрен, шул исәптән дастан назымнарын тикшергән, аларның көй үзенчәлекләрен күрсәткән мәкаләләре дә фәнни җыентыкларда, вакытлы матбугат битләрендә басыла тора. +Дастан назымнарын өйрәнү, аларны халыкка җиткерү эше хәзер дә дәвам итә. Озак еллар буе архивларда сакланган язмаларны яңадан халыкка кайтаруда музыкаль фольклор белгече Д.Н. Арсланованың эшчәнлеген аерып күрсәтү дөрес булыр. Ул Татарстан Республикасы мәдәният министрлыгы каршындагы Татар фольк лоры үзәгендә эшләү дәверендә Татарстан Республикасы районнарында гына түгел, Рязань, Түбән Новгород, Самара, Саратов, Әстерх ан, Төмән өлкәләрендә, Красноярск краенда, Мари Эл Респ уб ликасында һәм Санкт-Петербург шәһәрләрендә узган экспедицияләрдә катнашып, татар музыкаль фольклорының меңнән артык үрнәген язып ала, аларның һәрберсенә нота транскрипциясе эшли. Д.Н. Арсланова төшергән ноталар күпсанлы фәнни һәм популяр җыентыкларда дөнья күрә. Бу җыентыкта Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының Язма мирас үзәгендә сакланган дастаннарның магнитофон язмаларының ул эшләгән нота транскрипцияләре урын алды. Д.Н. Арсланова китапка кергән назымнарны компьютерда җыючы һәм редакцияләүче булып та катнаша. +Без бу мәкаләдә татар эпос белеме тарихын укучыга җиткерүдә катнашкан галимнәр, фольклорчылар, музыка белгечләре турында да мәгълүмат биреп, әлеге шәхесләрнең эшчәнлеге аша ачарга омтылдык. Татар дастаннарының укучыга барып җитүе, аларны яңадан торгызырга мөмкинлек булу - ул күп сәгатьләргә генә түгел, күп елларга сузылган хезмәт. Бу - шушы фидакярләрнең биштәр асып чыгып киткән экспедицияләре, җәяү үткән дистәләгән чакрымнары, сәгатьләр буе, еш кына көнне төнгә ялгап информантлар сөйләгәнне язып өлгерергә тырышып утырулары, һәр яңа дастанга, көйгә кош тоткан кебек сөенүләре, барлык та быш ларын яздыруга магнитофон пленкалары җитмәгәнгә әрнүләре, дастан назымнарын үзләре күтәреп йөргән авыр һәм зур магнитофоннарга кат-кат тыңлап, иң үзенчәлеклеләрен, уңышлыларын гына сайлап яздырып кайтулары, кайтканнан соң айлар буе язмаларны тыңлау, аларның расшифровкасын ясау, музыка белгечләре белән бергә көйле өлешләрне нотага күчерү, басмага әзерләү - ягъни халыкка һәм аның иҗатына чиксез мәхәббәт, үз эшләренең чын остасы булу. 3. Көнбатыш Себер татарларының дастан һәм әкият көйләре +Күп кенә тикшеренүчеләр раславынча, эпик әсәрләрнең музыкаль сурәте халык иҗатының иң борынгы төрләренә карый. Эпос көндәлек массакүләм жанрлар категориясенә кермәгәнлектән, аны хикәяләүче, шагыйрь, җырчы һәм музыкант сәләтенә ия булган күренекле халык талантлары гына башкара ала. +Эпос - синкретик жанр. Ул күп фәннәрнең тикшерү объекты булып тора. Музыкаль фольклористика иң элек эпик әсәрләрнең музыкаль сурәте, ягъни дастан һәм әкиятләрдәге көйләр белән кызыксына. +В. В. Радлов заманнарыннан алып бүгенге көнгә кадәр язып алынган бөтен материалны өйрәнү шуны күрсәтте: Көнбатыш Себер татарлары дастаннары ике төрдә - шигырь-җыр һәм иллюстратив җыр белән хикәяләү формаларында башкарылган. Икенчесе - төп һәм аеруча киң таралган форма. Төрки халыкларның кыпчак төркеме (казакъ, башкорт, алтай, уйгур) поэзиясенең күренекле ядкяре - "Кузы Көрпәч белән Баян Сылу" дастанының бараба татарларында сакланган варианты шундый формага ия. Дастанның төп эчтәлеге - прозаик формада, ә кайбер диалоглар музыкаль аккомпанементсыз вокаль фрагментлар рәвешендә башкарыла. Әмма шунысы бәхәссез: әле безнең көннәрдә дә чичәннәр бу төр әсәрләрне музыка коралына кушылып башкарганнар. " Җатаган" дигән, бармаклар белән чиртеп уйнала торган кыллы музыка коралының (әйләндереп капланган, кыл тарттырылган тагаракны хәтерләтә) күптән түгел генә дә кулланышта булуы әнә шул хакта сөйли. +Көнбатыш Себер татарлары иҗатындагы эпик "көйләү" үзенең стиле белән башка җыр жанрларыннан, бәетләрдән һәм мөнәҗәтләрдән аерылып тора. Зур тикшеренүләр алып бару өчен бездә музыка материалы җитәрлек түгел, шулай да шигъри һәм музыкаль тәэсирлелек чаралары, көй-интонация һәм лад төзелеше, ритмик калып һ.б., ниһаять, башкару манерасы дастаннарның көйләрен халык музыкаль-шигъри иҗатының үзенчәлекле төре итеп күрсәтергә мөмкинлек бирә. +Бараба татарлары арасында әкиятләр дә (йомак) киң таралган, аларның шигъри өлешләренең үз көйләре бар. Безнең тарафтан "Мөлтәл" (кыз исеме) әкияте һәм "Колган байның кызы идем" әкиятеннән шигъри өзек язып алынды. Бу кечкенә генә әкиятләрдә җырлап башкарылган урыннар сюжетның аерылгысыз элементын тәшкил итә. Бу күренеш Себер әкиятләре өчен генә хасмы? Һич юк. +Көнбатыш Себер татарларының (Омск һәм Төмән өлкәләре) халык иҗаты арсеналында Көнчыгыш халыклары дастаннарының татар версияләре дә очрый (китаби дастаннар), бу төрле халыкларның мәдәниятләре арасындагы үзара бәйләнешне өйрәнгәндә аеруча мөһим. Фольклор экспедициясе вакытында "Бүз егет", "ТаһирЗөһрә", "Сәйфелмөлек" дастаннары язып алынды. Мәсәлән, үзен төп бохаралы дип санаган Шәриф Корманов (1889 елгы) "Бүз егет" дастанын вокаль фрагментлар - назымнар белән башкарды, алар арасында туй җыры "Яр-яр", ике бәет һ.б. бар. +Югарыда аталган дастаннар назымнарының популярлык казануын билгеләп үтәргә кирәк. Мөгаен, ул дастаннардан алынган өзекләрнең, ягъни назымнарның хәзерге вакытта, үзләренең беренчел чыганакларыннан аерылып, мөстәкыйль лирик җырлар булып яши башлавының сәбәбе дә шундадыр. Шунысын истән чыгарырга ярамый: безнең заманда дастаннарны көйгә салып башкару - бик сирәк очрый торган күренеш. +Бүгенге көндә дә яшәп килгән дастан һәм әкиятләрнең көйләре халык музыкаль теленең иң борынгы катламнары үрнәкләре булып тора. Көйләрнең роле - шигъри-прозаик хикәяләүне аерым эмоциональ өлкә белән тулыландыруда. Бу - шигъриятнең көченнән килми. +Көйләгән вакытта, бигрәк тә музыка коралына кушылып башкарганда, текстның шигъри үзенчәлекләре, персонажларның хис-кичерешләре тулырак ачыла, бу - дастанны башкаручыга бербөтен сәнгати образ тудырырга мөмкинлек бирә. +Көнбатыш Себер татарлары дастаннары һәм әкиятләренең шигър и өлешләре декламацион-речитатив типтагы тар диапазонлы көйләргә салып башкарыла. Сүзнең музыка белән турыдан- туры бәйләнеше нәкъ менә речитативта (көйләп сөйләүдә) чагылыш таба. Вокаль-драматик сөйләмнең эмоциональ бизәлеше биредә тере һәм ышандырырлык була. +Көйләрнең һәммәсенә дә ритмлы хикәяләү хас, чөнки көй түгел, ә шигъри хикәяләү беренче урында тора. Нигездә, дастаннарның көйләре хикәяләүнең интонацион-ритмик нигезен тәшкил итә дияргә мөмкин. Алар катнашучыларның сөйләменнән гыйбарәт вокаль эпизодларны эмоциональ кабул итәргә ярдәм итәләр. +Әмма идея эчтәлегенә, шигъри һәм музыкаль тәэсирлелек чараларына хас үзенчәлек, башкару манерасы - болар барысы да эпик көйләүне бүтән җыр жанрларыннан аерып тора. +Көй үсешенең структурасы һәм тибы буенча, киң шигъри текстның метроритмик канвасы ролен үтәве белән дастан көйләре татар халкының борынгы музыкаль-шигъри жанрларыннан берсе булган бәетләргә бик якын тора. Тегесендә дә, монысында да шигъри текст әйдәп бара. +Монгол эпик кыйссалары музыкасын өйрәнгән С.А. Кондратьев фикеренчә, ул төрле сәнгать төрләре, бу очракта музыка һәм сүз арасында барган эчке көрәш нәтиҗәсендә килеп чыга, "Поэтому всякая законченная форма "словопения" есть всегда результат борьбы, в конечном счете - компромисс между требованием музыки и стиха или прозы. В таких компромиссах иног да преобладает влияние музыки, иногда - слова... а в улигере с его громадным количеством текста и капризным развитием фабулы доминирует слово, текст. Не удивительно поэтому, что пение улигера строится на несложных музыкальных темах". +Шундый ук күренешне без Көнбатыш Себер эпик әсәрләрендә дә күрәбез. Алар музыкаль-шигъри импровизацияләр булып тора, анда речитатив җыр музыкаль-ритмик нигезгә корылган. +Көйләрнең мелодик төзелеше аваз күләменең кыска һәм чикләнгән булуы, тыныч, речитатив план, интонацияләр белән характерлана. Бөтен көйнең, шул исәптән аерым фразаларның диапазоны зур секста һәм октава бүленешләрендә чагыла. Еш кына фраза эчендә ритмиканың үзгәрүе күзәтелә, шигъри текстның импровизацияләргә бай булуы шуны таләп итә. Көй авазларының һәм шигырь иҗекләренең метрик нисбәте исә үтә нык катгый була. +Барлык үрнәкләрдә дә тавышның кабатлануы күзәтелә. Бу - дастан көйләрен генә түгел, ә бөтен җыр мелодикасын интонацион үстерүдә мөһим алым булып тора. +Көй структурасының ике төре була: а) ике фразадан торган мелодик җөмлә, б) ике җөмләдән торган мелодик ара, аларның һәркайсы ике фразага таркала. +Мәсәлән, "Мөлтәл" һәм "Колган байның кызы идем" әкиятләрендә бер юллы яки шигъри көй кулланыла. Күп тапкырлар кабатлаганда, аларның мелодик контурлары һәм ритмик структурасы тулысынча саклана. +Кагыйдә буларак, дастан һәм әкият көйләрендә текст һәм көй цезуралары туры килә. +Югарыда билгеләп үтелгәнчә, Шәрык халыкларының "Бүз егет", "Таһир-Зөһрә", "Сәйфелмөлек" кебек китаби дастаннарының аерым музыкаль эпизодлары тормышта мөстәкыйль әсәр булып яңгырый, аерым җырлана башлый. Мондый очракларда "көйләү" - речитатив җыр белән көй үзара яраша. Башкарыла-башкарыла алар шул ук исемдәге лирик җырларга әйләнгәннәр (бары форма ягыннан нык үскән һәм интонацион яктан индивидуальләштерелгән). Бу, безнең карашыбызча, "Сәйфелмөлек" җырының Омск өлкәсендә язып алынган вариантында аеруча ачык чагыла. +Әмма дастан көйләрендә көй агышы (мелодизм) тулысынча чагылмый, чөнки аны катгый метроритм, шигырь ритмикасы кысрыклый. Мондый хәл көй орнаментлары системасын юкка чыгара һәм интонацион үсешнең бер планлы булуына китерә. +Дастаннарда көйләрнең лад төзелеше шактый үзенчәлекле - аларның барысы да диярлек олиготоник ангемитоник лад корылышлы. Мәсәлән, "Кузы Көрпәч белән Баян Сылу" дастанындагы Баян Сылу белән килен диалогының көе нигезендә аеруча киң таралган күренеш - түбән кварталы, ягъни субкварталы терция лады ята (Т. Попова билгеләвенчә). +Квинталы тетрахорд "Колган байның кызы идем" көенең лад җирлеген тәшкил итә. +Көйләрнең мөһим музыкаль-стилистик үзенчәлеген аларның лад үсешендә табарга мөмкин. Әлеге мисалларда ул бер тон (тотрыклы) зонасында гына уза. Субкварталы (чагыштырмача тотрыклы) зона бик аз ачыла, чөнки ул бары бер тавыш белән генә тәкъдим ителә. Мондый үсешне беренчел дип санарга кирәк. Зоналар арасындагы ераклык квартлы һәм терцияле булырга мөмкин. Ике мисал да шундый. Әмма икенчесенә аеруча игътибар бирергә кирәк. Биредә субкварта һәм тон зонасының түбән чик тавышы арасында - кече терция ераклыгы. Бу нәкъ менә ара, ә интервал түгел, чөнки көй үсешендә аңа интонация ясалмый һәм ул гомуми тавыш рәтенең бер баскычын гына тәшкил итә. +Зоналар төп тоннарының үзара бәйләнеше яки бер-берсенә бәйлелеге актив квартага интонация ясау аша ачыла. Монда - "үзәкләштерелгән" буйсыну, ул өстәмә баскычны әйләнеп уза. +Актив кварталы булу һәм аның югарыга омтылуы нәтиҗәсендә зур терцияле тон зонасы һәрвакыт субкварталы зонадан югарырак була. Башка жанрларда (авыл көйләрендә, бәетләрдә һ.б.) гадәттә киресенчә. +Көйләрдә характерлы лад ясаучы мелодик хәрәкәт булып прима, секунда, (сирәк кенә) терция тора. Субквартадан тоникага һәм аннан киресенчә күчешне кварта адымы гына ясый, кагыйдә буларак, бу тавыш ике һәм өч тапкыр кабатлана. +Мондый кабат-кабат интонация ясау, ягъни тотрыклы һәм чагыштырмача тотрыклы баскычларны "яулау"ны мелодик интонация ясауның иң архаик чарасы дип санарга кирәк. Нәкъ менә "Колган байның кызы идем"нең көендә беренче тапкыр ладның барлык дүрт баскычының да икешәр тапкыр кабатлануы белән очрашабыз. +"Мөлтәл" көендә терцияләрнең интонация ягыннан төрле сыйфатлы булуын билгеләргә кирәк, чөнки һ-g авазлары ангемитоника баскычы аша урнашкан, ә g-е - күрше баскычлар. Беренчесе интонация ясау өчен беркадәр кыенлык тудыра. Шуңа күрә аның фразалар арасындагы цензурада пәйда булуы очраклы түгел. Мондый интервалны пассив дип атарга кирәк. Тавыш рәтенең артык киң булмавы, барыннан да элек, эпосны башкарудагы үзенчәлекле шартлар белән билгеләнә. Көй мөстәкыйльлектән мәхрүм, ул универсаль. Әлеге дастанның сәнгати таләпләреннән чыгып, күпме кирәк, шулкадәр шигырь юлы шушы мотивка башкарыла. +Дастаннарның көйләрендә яңгырашы артык көчле булмаган, ярымтонсыз лад берләшмәләренең тулы пентатоникага җиткәнче үсүе дә күзәтелә. Ул, нигездә, ике ангемитоник мөстәкыйль попевканың "бергә туплануы" ярдәмендә оештырылган лад берләшмәсе буларак чыгыш ясый. Тупланыш шактый нык, чөнки ике зонаның да икешәр уртак тавышы бар. Өстәвенә аларның берсе - соль ("Мөлтәл" көендә) уртак пентатоник тавыш рәтенең үзәгендә тора. Ике ячейка да уртак күчәр тирәсендә әйләнә. Ике фраза да нәкъ менә шушы үзәктән башлана. Икенче мелодик фраза җиде тапкыр, ягъни строфа юллары беткәнче кабатлана. Моның белән аның әһәмияте һәм ике зона арасында төп урын тотуы ассызыклана. +Биредә гомумтатар мелосының иң кызыклы үзенчәлекләренең берсе - s-t лад тартылулары нисбәте күзәтелә. Нәкъ менә шушы мисалда лад үзәгенең югары зонадан түбән зонага акрынлап күчүен күзәтергә мөмкин. Биредә нәкъ менә күчеш турында сөйләргә кирәк, чөнки көй I баскычта түгел, ә II сендә тәмамлана, бу сирәк күренеш татар халык музыкасы лад берләшмәләрендә күзәтелә. Мондый күренешне бик борынгы көйләрдә генә очратырга мөмкин. Моның сәбәбе - II баскычның функциональ яктан нейтраль булуында. +Ул I баскычка да, III нә дә бердәй тартыла дияргә мөмкин, чөнки икесенә дә тартылырга ярый: түбән төшкәндә - I баскыч, югары күтәрелгәндә, строфа шигырьләрен кабатлаганда - III баскыч. Күрәсең, "Мөлтәл" көендә II баскычның кушылуы чиста сәнгатьчә максат булып, даими тотрыксызлык, тәмамланмый торган көй хәрәкәте тойгысы тудыруга хезмәт итә. +Әмма бик борынгы мисалларда, мәсәлән, Кузы Көрпәч белән анасы диалогы көендә II баскычның барлыкка килүе башка, атап әйткәндә, ярдәмчел зарурлык белән аңлатыла. Көйне беренче тапкыр узганда аның текст иҗеге юк. Ул икенче һәм өченче узуда да юк. Аның юкка чыгуы көйгә кырыс-тотрыклы эпик бер төс бирә. Ә көйне соңгы, дүртенче тапкыр узганда, аваз рәте ангемитон пентатоникага барып җитә. Каденциядә ладның югары авазыннан төп тонга төшкәндә II баскыч тоникага акрын-акрын, салмак хәрәкәт итүне саклый. +II баскыч сизелер-сизелмәс кенә пәйда була (ә бу яңа лад берләшмәсе - пентатоника тууга бәрабәр), чөнки аның өчен интонацион киңлек субкварталар хәрәкәте белән тудырылган. Әмма шунысы мөһим: пентатоник аваз рәтен яулап алу халык музыкасы үсешенең шактый озакка сузылган чоры булган. +Катлаулы лад системасы буларак, ике лад-интонация зонасы тоташу ярдәмендә пентатоника барлыкка килү шуны раслый: төп көй үсеше күбрәк терция зонасында күзәтелә. Нәкъ менә аның нигезендә субквартаның бердәм интонацион адымы ярдәмендә пентатониканың лад кысасы оеша. +Китерелгән кыскача анализ шуны күрсәтә: пентатониканың барлыкка килүен һәм эволюциясен Себер татарлары (татарларның гына да түгел) халык-җыр иҗатының төп лад-интонацион фикерләү рәвеше буларак өйрәнгәндә, дастан һәм башка йола жанрларының көйләре аерым игътибарга лаек. Нәкъ менә шушы жанрларда ангемитоник төзелешле олиготоник һәм пентатоник лад берәмлекләренең тарихи эзлекле барлыкка килүе һәм үсеше күзәтелә. Кыр материалын ачыклау гына җитми. Моның нәтиҗәсе буларак бигрәк тә олигатониканың аз өйрәнелгән булуы безне әлегә фаразлар белән генә чикләнергә мәҗбүр итә. Шуңа күрә барлык этник төркемнәрдә фронталь җыю белән шөгыльләнергә һәм аны барлык аспектларда чагыштырып өйрәнергә кирәк. АЛТМӘМШӘН +Аның атасы Айтүби хан булган. Инәсе Көнәрсылу булган. Сеңлесе Карлыгачсылу икән, бичәсе Мәрҗенсылу булган икән. +Бер вакытларда Алтмәмшән алып сугышка чыга икән. Инде пәһлеван булгач, көчле. +Чыгып киткән. Моның кайда икәнен дә белмәгәннәр. +Аннан соң, язның көне бичәсе Мәрҗенсылу белән сеңлесе Карлыгачсылу су инкәле чыкканда, казлар утырган күпре башта. Болар бер дә китми икән. Сеңлесе Карлыгачсылу әйтә, сугып багыйм, дигән. Көянтәсен күтәреп, сугам, дигәндә казлар лапкып, яңгарырак утырганнар. Берсенең кыягы төшеп калган. Ул кыякны, эргәре җирнең кыягы, кыягы булса да алыйм дип, суга төшеп алган. +Алып караса, чон алтын белән язылган хат булган кыякта. "Зинданда ятам", - дип язган Алтмәмшән. Шуннан соң болар су-фәлән сосмай, сыкташып-елашып кайтканнар. +Шуннан китә бичәсе Мәрҗенсылу ирен эстәй. Ирен тапкан. Иренә барса, зиндан итәгендә ике кыз аяк уены уйныйлар икән. +Моның бичәсенең чәче кырык колач булган. Шул чәченә сүрәтеп алырга барган икән ирен. +- Синең уйнаш бичәләрең бар икән. Инде алмыйм, кал, д игән. +Кызлардан көнләшеп, алмый кайтып киткән. Бу, бахыр, инде зарланып калган: +Казлар очып бара икән. +- Куга чуклардин +Күлләр килсә, әй, +Сыңар күзле дә +Тозаклар булса, әй. +Болытны йөкләп тә +Очарсың ук, әй. +Каңгыл казым, әй, +Кунгыл кашыма, - дигән казга. +Моның торган җире Көростан шәһәр булган, Төркмән диләр. +- Төркмән дигән дә, әй, +Шәһәрләр килсә, әй, +Күз яздырмастай +Мәргәннәр булса, әй, +Болытны йөкләп тә, +Очарсың ук, әй, +Каңгыл казым, әй, +Кунгыл кашыма. +Казлар, хуш бул, дип очып киткәннәр, моның җиренә барганнар. +Моның чал атасы-инәсе, кайгыра-кайгыра, инәсенең корсагында бала пәйда булган кайгыга. Ике күзсез булган сыктауга. +Боларның бала туган. Бер көндә бер яшәр, ике көндә ике яшәр булган икән. Өч көндә өч яшьлек, унике көндә унике яшьлек бала булган. +Моны ата-анасы сынамак өчен: +- Бар, балам, шул-шул җирдә мәрәй атышалар . Бар шунда, берәүдән мылтык алып йә ук алып ат, - диләр, баланы сын ыйлар. +Исеме Ирнәк. Киткән бу бала. +- Канакай, әкә, ук-ягыңны миңа бир, мин дә атып багыйм, - дигән. +Бер егет биргән. Ягыны тартыйм дисә, сындыра тарткан. Ул егет инде моны сүгешеп-орышып кайтарып җибәргән. +Кайта бу бала ата-инәсенә. +- Нәрсә, улым, аттыңмы? +- Юк, үземне орышып кайтарып җибәрделәр, - дигән. +Инде моны унсигез көнгә җиткерәләр. Унсигез көндә инде, унсигез яшьлек егет булган. +Аннан соң моны унсигез яшьлекләргә чыгаралар. +- Бар, балам, шулай-шул җирдә мәрәй атышалар. Бар шунда, диләр. +Әлеге бала китә. Ягыны сорап атса, шул сындыра тарта икән. +Икенче егет әйтә: +- Күзең тарыслаеп, Алтмәмшәнгә охшаган, бу кем баласы! - ди. +Бу сыктап кайта: +- Әллә минем берәр җирдә Алтмәмшән атлы агам бармы? - ди. +Моңа инде ата-инәсе сыктаган: +- Шул-шул җирдә, зинданда, - дигәннәр. +- Мин аны алырга барам! +Атасы әйткән: +- Шул-шул тимер сарайда Тилкөрән ат бар, - ди. +Атны ошлап алып чыккан, иярләгән. Моңа менеп китәргә була агасын алырга. Өстенә менеп утыра, сугып карый, Ат бер дә йөрми, бер дә кузгалмый. Алланың фәрманы белән хайванга тел бирелә. +- Егет, бара торган җирең ерак. Мин җилгән вакытта минем өстемдә утыра алырсыңмы? - ди. - Сук камчың белән, итемнән үтеп, сөягемә җитсен, мин шул вакытта җилермен. Өстемдә утыра алырсыңмы? - ди Тилкөрән. +Әлеге бала атның өстенә менеп суккан, итеннән үтеп сөягенә җиткән. Ат шулвакыт җилгән, агачлар төбе-тамыры белән каерылып, тузан булып күккә ашкан. +Озак та бармый, агасының кабатына барып туктаган. Бераз дим алыйм, дип яткан икән. Сулавына агачлар тирбәлә икән. Шәһәр халкы күрә моны. +- Әллә дәдҗал купты, - курка калалар. +Әйдә, моны алабыз дип, Алтмәмшәнне зинданнан алганнар да, әлеге зинданга энесен екканнар. Инде Алтмәмшәнгә мунча ягалар, кырык куй суялар. Кырык куйның тиресеннән түләйкә тектерәләр. Кырык аршыннан көйләк икән. Мунчадан чыккан, күлмәген кисә, тубыгына төшкән күлмәге. Әүвәле тубыгыннан югары булган икән. Кырык куйның тиресеннән такйа тектерсә, ул баш очында гына утырган икән. Болай колак очына җиткән. Ябыккан инде Алтмәмшән. +Инде энесен үтерергә кирәк. +Ике култыгына берәр тирмәнташ кыстыра да, китә моны үтерергә. Энесе икәнен белми. Бу инде болай карап тора икән. Буена караса, атасына охшата икән, йөзенә караса - әнисенә, кашына караса - сеңлесе Карлыгачсылуга, күзенә караса, хатыны Мәрҗенсылуга охшый икән. +Бу җырлый зиндандагы алыпка: дип, бер тирмәнташ белән атып җибәрә ике күзенең уртасына. Тузан- җаң булып күккә сорлана тирмәнташ. Эне үлми. +Инде җитәме, җитмиме, тияме, тимиме, белмим, ул ягы чынмы, ялганмы. +- Йөз генәңә дә, әй, +Карап исәм, әй, +Әнкәм Көнәрсылуга +Охшыйсың ук, әй, +Торгын, егет, әй, +Торгын, егет, әй, +Әгәр тормасаң, +Үлдең, егет, әй, - диде дә тагы ата. +- Ай-һай, әкә, җырыңны тагын әйтеп кара әле, - ди энесе. +Моны әйтә дә энесен күтәреп ала. Ул чыккан да, икесе көрәшеп киткәннәр. Тубыктан җир төрелә. Инде шул кешеләр карый икән: +- Әй, безнең пәһлеван екса иде, - дип телиләр. +Икесенең көче көчкә төшеп, берсен-берсе ега алмыйлар. Шуннан бер-берсен танып, белеп, үз авылларына китәләр. +Авылга килгәннәр болар. Авылга килсәләр, Мәрҗенсылуның туе булып ята икән. Болар агалы-энеле керәләр туйга. Мәрҗенсылу чыбылдык эчендә, аның кабатында бер кыз утырган. +Алтмәмшән инде думбрамы, манталинемы чирттерә икән. +- Канакай, әкә, миңа биреп кара бак, - дигән энесе. +Бу чиртергә алган икән, думбраны өзә тарткан. +- Юкмы, - дигән, - сезнең борын Алтмәмшән дигән кешегез. Алып килегез миңа аның думбрасын, - дигән. +Дүрт кешеме, әллә алты кешеме китә алырга. Алып киләләр. Әпкилгәч инде, әлеге тимә-нимә, винтләренме, кылларынмы тыңгылдата икән. +- Менә, миңа яраганы шушы икән, - ди икән. +Әлеге чиертеп киткән дә, Мәрҗенсылу тойган шунда ук кем уйнаганны. +- Бар, - дигән сеңлесенә, төшеп уйнап бак. Бер әйләнеп килгәнеңдә башындагы такыясын сугып төшер. Алтмәмшән булса, маңгаенда алтын айдары булыр, - дигән. +Карлыгачсылу бер әйләнеп килгәндә, Алтмәмшәннең такыясын сугып төшерергә уйлаган. Ялгыш суккан, төшерә алмаган. +- Уйнасаң, дөрес уйна! Хәзер күз ташыңны атылырлык чиертермен, - дигән Алтмәмшән. +Кыз чыбылдыкка барап сыктаган. +Шуннан соң мәрәй атыш икән. Мәрҗенсылуның яңа кияве дә китә, Алтмәмшән дә, мәрәй атышырга. +Бу мәрәй аткан икән берәүдән алып, тагы сындыра тарткан. +- Юкмы сездә Алтмәмшәннең борынгы ук-ягасы? Буласы булыр инде, алып килегез шуны, - дигән. +Бишме, алтымы кеше китергәннәр күтәреп. Бу инде ягыны корып куйган. +- Төзә, кияү, мәрәйне, - дигән. +Яңа кияү мәрәй төзәп торган. Бу атып җибәргән. Кияү какбалык шикелле яра ярылып барып төшкән. +Бетте инде яңа кияү. +Инде бу чыгып киткән. Мәрҗенсылу килә икән сыктап. Килеп моның муенын кочаклап алган. +Юк, дигән, некәләнмәгәнче ярамый, дигән Алтмәмшән. +Шуннан некә кылып, икесе аннан соң кушылган. АЛТМӘМШӘН +Алтмәмшән - Әйтүли патшаның баласы. Аның Мәрҗәнсылу исемле хатыны була, бик матур була. +Алтмәмшән төскә чыкканда, аңа үчегеп, котык казып куялар. +Әйтүли патшаның 40 аршын ефәк арканлы аты була, Кылйерән дигән. Шул вакытта коега төшеп киткәч, авылның читендә ята бу. Бу вакыт көз була. Казлар оча югарыдан. Шунда бу үзенә үзе думбра чиртеп ята. +Кыңкыл-кыңкыл кара казым, ай, +Кил яныма, әй, төш яныма, ай, +Алыстан үскән кара казым, ай, +Кил яныма, әй, төш яныма, ай. +Әлеге каз өерелә-өерелә дә, килеп, бу кое эченә төшә, "монда ни өн чыга?" дип. +Алтмәмшән әлеге казның канатыннан бер кыягын тартып ала да, бер кисәк хат язып, казның канатына кыстырып куя. +Алыстин лә киткән кара казым, ай, +Сәлам әйткен, әй, хәбәр иткен, ай, +Әйтүли батша атайыма +Сәлам диген, ай, дуа диген, ай, +Дога кылсын, ай, ди. +Шулай каз очып китә, чыгып китә коедан. Каз Әйтүли патшаның салына барып утыра. +Мәрҗәнсылу су алырга төшә. Бу каз бер дә очмый. Көянтәсе белән суга, суккач, моның канатыннан төреп куйган бер кәгазъ төшә. Бу гаҗәпләнә, каздан нәрсә төште, дип. Язып караса, ире Алтмәмшәннең хаты була. Әлеге хатны алып керә Әйтүли патшага, кайнына әйтә: +- Менә, шулай-шулай суга барган идем. Бер казга суккан идем, шуның канатыннан кәгазъ төште, укып карасам, моны Алтмәмшән язган, - ди. +Бу Мәрҗәнсылуны аласы килеп, Каракол ирек алып киткән була. +Алтмәмшән язган була, "Минем Кылйерәнне алып килмичә, мине чыгара алмассыз", дип. Каракол 40 аршын ефәк арканы белән Алтмәмшәннең Кылйерән атын алып киткән. +Хәзер Кылйерәнне алырга кирәк. Моның энесе булган, шул бара Караколга. +Каракол әкәм, ай, Каракол әкәм, ай, +Колайын килдем, ай, +Астыңдагы Кылйерәнне сурай килдем, ай, +Теләй килдем, ай. +Астыңдагы Кылйерәнне миңа бирсәң, ай, +Әнкәемне сәңа бирдем, ай, +Ибә кылдым, ай, диде. +- Чыгып кит моннан, синең әниең белән нишлим мин, - ди Каракол. Инде аның Мәрҗәнсылуны аласы килә. +Кайтып китә бу. +Мәрҗәнсылуны бирәселәре килми. Соң Мәрҗәнсылу әйтә: +- Син җиңгәмне бирәм дип әйт. Мине биргән булырсыз, туйны тиз булцамабыз. Ул арада Алтмәмшән дә килеп җитәр, - ди. +Әлеге тагын Каракол янына бара да: +Каракол әкәм, ай, +Колайын килдем, ай, сурай килдем, ай. +Астындагы Кылйерәнне сурай килдем, ай. +Сурай килдем, ай. +Егерме биш яшәр Мәрҗәнсылу җиңгәчәмне +Ибә кылдым, ай, ибә кылдым, ай. +- У, күптән шуны әйтергә кирәк иде, ди, бирәм бит мин. Менә 40 аршын ефәк арканын муенына урап бирим, - ди Каракол. +Әлеге 40 аршын ефәк арканын муенына урап, Кылйерәнне алып килә. Кайчан туй буласын сорый. +- Менә вакытыбыз юк, берәр айдан ясарбыз, - ди бу. +Булцадылар шулай. +Бу энесе китә абыйсын эзләп. +Шундый-шундый җиргә барып җитеп, атын каенның ботагына бәйли дә үзе арып, ятып тора, йоклап китә. Йоклап киткәч, берәү патшага барып әйтә: +- Аты аттан артык, үзе ирдән артык, ди, берәү килеп йоклап ята шәһәрнең читендә, ул ни андый кеше, - ди. +Ул шулай дигәч, ишетеп фәлән килгәнне бу патша торып, Алтмәмшәннең коесын табып аркан төшерә, төшереп, әкәсен чыгара. Әкәсенең чәче җиткән була, мыегы үскән була багыр тың ябыккан була. +Әкәсе әйтә энесенә: +- Бер сыңар күзле, шәһәрнең читендә торган сукыр урыс бичә көн саен бер кисәк икмәк белән бер чүмеч су төшереп торды, - ди. Шуны ашап яткан багыр. Шуннан болар көрәшеп китәләр. Шәһәрнең кешеләре чыга, бу нинди кешеләр дип. Болар шәһәрнең бөтен кешеләрен кырып бетерәләр. Әлеге сукыр урыс бичәне генә калдыралар. +Болар өйләренә кайтып китәләр. Әкәсе әйтә, алдан мин керим, ди, туй ясап яталар. Син калып тор, ди. +Бу керә дә утыра. +Мәрҗәнсылу чыбылдык эчендә утыра, күрми. +Бу сарный: +Мәрҗәнсылу, ай, Мәрҗәнсылу, ай, +60 потлык палганы күтәреп суккан +Алтмәмшәнне оныттың мыни, ай, +Оныттың мени, ай, ди. +Мәрҗәнсылу әйтә: +Алтмәмшән әйтә: +Мәрҗәнсылу, ай, Мәрҗәнсылу, ай, +60 потлык палганы күтәреп суккан +Алтмәмшәнне оныттың мыни, ай, +Оныттың мени, ай, ди. +Шулай ике тапкыр сорнашалар. +Мәрҗәнсылу чыбылдыгын күтәреп карый. Алтмәмшәннең чигәсендә миңе булган икән. Әлеге миңне күреп таный да, чыга салып. +Чыгып, куанып, ире белән күрешә, кочаклаша. +- Сиңа без ничә еллар зар булып утырабыз. Атаң сукыр булды. Анаң бернәрсә белми утыра. Син әле утырасың, безгә белдерәсең килмичә, - ди. +Алтмәмшән тумраны алып чиртеп җибәрә, Караколның тумрасын вата чиртә. +- Кая, ачыгыз итлекне, мин үземнең тумрамны алып чыгыйм, - ди. +Үзенекен алып чыгып чиртә дә әйтә: +- Кая, китереп карагыз, ди, нинди кеше сиңа алай баш булып киткән, - ди. +Алып киләләр Караколны. +Югары чөеп җибәрә, түбән төшүенә кылычын тотып тора. +- Әзер буткага май салмыйлар. Бутканы үзең пешереп, үзең май салалар, ди. Минем әзер хатынга кызыкканчы, үзең эзләп табар идең, кеше булсаң, - ди. АЛПАМША +Алпамша ярлы гаиләдән чыккан бер малай була. Ул бик күп еллар көтү көтә. Көтү көткән вакытында очрый моңа бер кырказ баласы. Ул кырказ баласын яз башыннан алып асрый, үзе белән көтүдә йөртә. Көз җитә. Каз булып үскәч, кырказ баласы очып китә, көтүчене ташлый бу. "Эх, шайтан алгыры, асрадым, җәй буена йөреттем, икмәкләр ашаттым, нигә бу мине ташлап китте икән?" - ди Алпамша. Бу бераздан кырказны оныта: "Китте дә бетте инде бу", - ди. +Көтү көткән вакытта моңа бер карт очрый. Карт әйтә моңа: +- Алпамша, ди, син үзең бик куәтле малай, ди, менә шул тауда чабыш була шушы көннәрдә, ди, шунда алдан чыккан кешегә патша Сандугач исемле кызын бирә икән, - ди. +- Аның, ди, бабай, ди, шартлары нинди икән? - ди. +- Аның, ди, шарты шул, ди, өч тегермән ташының икесен култык астына кыстырып, берсен кулга киеп, тауга менгән кешегә патша кызын бирә, -ди. +Алпамша уйлап та тормый, икенче көнне, көтүен ташлап, ярыш була торган урынга китә. Барып җитә мәйданга. Мәйданга тезелгән булса кирәк йөзләгән халык. Бу да тезелә. Моның кием начар, көтүче булгач, моннан көләләр. +Бервакытны моңа килеп җитә чират. Алпамша, ташны тотып алып, берсен икенчесенә китереп бәреп яра да, ике ташны кулына киеп, ярылган ике ташны култык астына кыстыра да тауга менеп китә. Халык, "юк кына кеше менеп китте бит" дип, шаккатып карап кала. Менеп җитә бу тау башына. Патша тау башында була. Ул Алпамшаны киендереп, үзенең янына утыртып алып кайтып китә. Кайта, ясыйлар туй. Патша ярты патшалыгын бирә: +- Байлыкның яртысына мин җавап бирәм, яртысын син кара, - ди Алпамшага. +Шуннан берничә генә ай элек Кылтап дигән бер патша Сандугачка яучы җибәргән икән. Патшага: "Кызыңны бирсәң, бирәсең, бирмәсәң, сугышып алам", - дип әйттергән бу. Хәзер кыз кияүдә инде, Кылтап патша теләсә нишләсен. +Хәзер Кылтап сугыш ачты. Кылтап патшаның сугыш башлавы турындагы хәбәрне ишеткәннән соң, Алпамша бабасы белән киңәшә: +- Нишлибез? - ди, сугышка икәү Сандугач белән барабыз, - ди. Бабасыннан ат сорый: +- Бабай, ди, безгә ат бир, -ди. +Бабасы әйтә: +Ике полк кавалерия тора, шуннан үзегез теләгән атны сайлап алыгыз, - ди. +Хәзер Алпамша белән патша кызы Сандугачны полк торган җиргә алып китәләр. Барып керәләр атлар арасына. Тотыналар ат сайларга. Алпамша ишектән кергәч тә, атларның койрыгын тартырга тотына. Койрыгыннан тартып җибәрә - атның тиресе суырылып чыга. Бу сарайда яраклы ат табылмый. Икенче сарайга кереп, бер атның койрыгын тартып җибәргән иде, ат селкенеп кенә куйды. +Алпамша: +- Менә бу ат миңа яраклык ат икән, - ди. +Хәзер өченче сарайга китәләр. Анда инде Алпамша Сандугач өчен ат сайлый. Бу һаман шулай эшли. Атның койрыгын тартып җибәрә - тиреләре суырылып кына чыга. Бераз йөргәч ябага гына бер ат таптылар, нәкъ менә шул ат түзә торган ат булып чыкты, ди. +Хәзер инде патша сараена кайталар. Үзара киңәш ясыйлар. Патша әйтә: +- Музыка белән озатыйк сезне, -ди. +Алпамша әйтә: +- Юк, - без сугышка музыкасыз гына чыгып китик, -ди. +Шуннан музыкасыз гына чыгып китәләр. Болар баралар, баралар, бара торгач, Кылтап патша җиренә барып җитәләр. Хәзер Алпамша Сандугачка әйтә: +- Мин, ди, ничек тә алдап-йолдап бу Кылтап патшаның акбүз атын алырга тиешмен, ди, шул акбүз ат белән мин аны җиңәрмен, - ди. +Хәзер Сандугачны бер җиргә урнаштыра да Кылтап патшаның йоклый торган җиренә китә. +Таң алдыннан кошлар сайрый, шундый бакча эчендә Кылтап патша йоклап ята. Шул вакытта Алпамша аның йоклаган җиренә бара да бер-ике җыр әйтә: +Шушы җырны ике мәртәбә әйткәннән соң, Кылтап патша: "Акбүз ат жәл түгел миңа. Сандугачны алырга кирәк", - дип уйлый, йокы аралаш: "Акбүз атым шундый-шундый җирдә булыр, ул таң алдыннан чишмәгә су эчәргә төшәр, ди, үзләре алты ат булыр, ди, менә син аны шул вакытта тотып алырсың", - ди. Үзенең йокы аралаш бу сүзне кемгә әйткәнен белми. +Шул вакытта алпамша Сандугач янына китә дә, болар кояш чыккан вакытта чишмә янына барып җитәләр. Алты акбүз ат, урман арасыннан килеп чыга, чишмәдән су эчәргә тотыналар. Шул вакытта Алпамша бер акбүз атны тезгененнән тотып алып, имән агачына бәйләп куя. Атлар алтын иярләр белән иярләнгән була, иярләргә алтын кылычлар бәйләп, сугышка әзерләнгән була. +Акбүз атны Сандугач үзенә ияләндергәннән соң, үзләренең атларын ташлап, акбүз атка атланып китәләр. Болар берничә көн алдан киткән булсалар да, болардан соң ук гаскәр сахрага чыга. Алпамша әйтә Сандугачка: +- Мин сине алганчы 12 көн, алгач 12 көн йокламадым, ди, мин бераз йоклап алыйм, ди, әгәр, ди, мин йокыга киткәч, дошман гаскәре килсә, ди, син мине уятырсың, - ди. Ун гәрәнкәле бер чүкеч белән бер без бирә: +- Менә, ди, мине уята алмасаң, ди, шушы безне алып, минем маңгайга куеп, шушы чүкеч белән сугарсың, мин шул вакытта гына уянырмын, - ди. +Берзаман Кылтап гаскәрләре килеп җитә. Сандугач аптырашта кала, Алпамшаны уятыр иде, үтерермен дип курка. +- Туктале, ди, мин дошманга каршы үзем барыйм әле, - ди. +Акбүз атка атлана да Кылтап гаскәренә каршы китә. Берникадәр кешене кылыч белән чаба. Җегәре беткәннән соң, үзен дә яралыйлар. Шулай да бу тегеләрне куып җибәрә. Тегеләрне куып җибәргәч, Алпамша янына барып ял итә. Кылтапның гаскәрләре барып әйтәләр: "Алар ниндидер көчле сугышчан кешеләр икән", - диләр. Болар хәзер Кылтапның үзен алып киләләр. Яңадан Кылтап патшага каршы Сандугач үзе генә китә. Алпамшаны уятыр иде, үтерермен дип курка. +Бик каты сугышканнан соң, Сандугач, яраланып, атасының йортына кайтып китә. Кылтапның гаскәрләре йоклап ята торган Алпамшаны тотып алалар. Акбүз ат та шунда була. Кылтап гас кәрләре акбүз атны алып кайтып китәләр. Рәшәткәле чуен баз койдырып, Алпамшаны шул зинданга ябып китәләр. Алпамшаны зинданга салгач, Кылтап патша: "Сандугач минеке булыр", - дип уйлый инде. +Кылтап Сандугачның атасына хәбәр җибәрә: +- Хәзер, ди, Сандугачны миңа бирерсеңме, юкмы? - ди. +Алпамша кайтмыйча мин бернәрсә дә белмим, Сандугач минем иркемдә түгел, - дип хәбәр итә Сандугачның атасы. +Алпамша 24 көн тулгач кына уяна. Уянгач: "Мин кайда ятам?" - дип уйлый. Хәзер инде моның ашыйсы да, эчәсе дә килә. +Бик әйбәт булып көз көне килеп җитә. Кыр казлары тезелеп очалар. Алпамша уйлый инде: "Тукта, ди, минем тәрбияләп үстергән казым бар иде, ул үтмәс микән?" - ди. Үзе моңланып җырлый: +Кыйгак казлар, +Кыйгак казлар, +Бармыйсызмы +Безнең якка? +Әгәр барсаң безнең якка, +Хат язаем канатыңа. +Казлар арасында очып баручы ятим каз, моны ишетеп, Алпамша янына килеп төшә дә, Алпамша шунда Сандугачка хат яза: "Миңа, ди, бер йөк пешкән икмәк, бер мичкә су җибәр" - ди, үзенең скрипкасын җибәрүен сорап яза. Аннан ары: "Минем, ди, бервакытларны 100 сум акча алган дустым бар иде, аңа әйт, ул килер, ул килмәсә, шөшле биргән дустым бар, аңар әйт, ул килер", - ди. +Хәзер кырказ очып та китә. Патшаның балконына, Сандугач янына барып төшә. Хат язылган каурыен йолкып ата да үзе тиз генә очып китә. Моны Сандугачның сеңлесе күреп кала. Шул вакыттта ук бу апасына кереп әйтә. Апасы белән бергә балконга чыгып, әлеге канатны алып укып карыйлар. Шул вакытта инде болар Алпамшаның исән икәнен, аның нәрсә сораганын беләләр. +Сандугач Алпамшаның 100 сум биргән дустына бара: +- Менә, ди, Алпамша бер йөк икмәк, бер мичкә су сораган, барамсың илтергә? - ди. +- Юк, ди, вакытым юк минем, - ди теге. +Хәзер китә Алпамшаның шөшле биргән дустына. Шөшле биргән дусты берсүзсез риза була. Алпамшаның шөшле биргән дусты, бер йөк икмәк, бер мичкә су, скрипкасын алып чыгып китә юлга. Бер көн бара, ике көн бара. Бара торгач, барып җитә бу бер сахрага. Чуен зиндан эчендә яткан Алпамша ат аягы тавышын ишетә. Алпамшаның дусты аны күрми, чуен зиндан җир белән бертигез итеп эшләнгән була. Иптәшенең тавышын ишеткәч, Алпамша җырлый: +Дөп иткән, +Дөп-дөп иткән +Аю микән, +Бүре микән? +Әллә минем 100 сум биргән +Дустым микән, +Дустым микән? +Җавап бирүче юк. Шуннан соң Алпамша тагын җырлый: +Дөп-дөп иткән +Аю микән, +Бүре микән? +Әллә минем шөшле биргән +Дустым микән, +Дустым микән? +Шул вакытта теге шөшле биргән дусты: +- Әй, дустым, син кайда? - дип тавыш бирә. +Хәзер, килеп, рәшәткә аркылы гына сөйләшәләр. Иптәше икмәкне, суны, скрипканы тапшыра да инде кайтмак була. Бу киткән вакытта Алпамша берничә сүз әйтә: +- Минем хатынга әйт, ди, мине ике ел көтәр, ике елдан соң тагын ике ел көтәр, ул ике елдан соң тагын бер ел көтәр, - ди. - Әгәр шуннан соң да кайтмасам, үзе теләсә нишләсен, - ди. Бу биш ел срок куйды. +Иптәше кайтып китте. Хәзер ята инде бу. Тамак тук, скрипка бар. Уйный, тик читлектән генә чыга алмый. +Кылтап Алпамшаны онытмаган икән. Ул үзенең кызына, аннан соң аның белән йөри торган бер карчыкка бер төрле агу бирә: +- Безнең бер дошман бар. Менә шушы агуны шул кешенең өстенә алып барып сипсәгез, ди, аның сөяге дә калмый янып бетәр, - ди. +Хәзер Алпамшаны бөтенләй бетерергә телиләр инде. +Кылтап патша әлеге карчыкка даруны биреп, үзенең кызын аңа юлдаш итеп җибәрә. Ат белән берничә чакрым җир киткәч, атны куялар да җәяүләп китәләр. Агуны карчык чиләк белән кулына тота. Киләләр Алпамша янына. Карчык бөтенләй үк сукыр булмаса да, күзе кайткан кеше булса кирәк. +Ярар. Болар килеп җитәләр. Болар зиндан янына килеп җиткәндә, Алпамшаның скрипка уйнап утырган чагы була. Алпамшаның уйнавын кыз хәйран калып тыңлап тора. Ә карчык ишетми аны. Кыз әйтә: +- Әби, ди, тукта әле, ди, бераз утырып торыйк әле, ди, монда бернәрсә дә күренми, дала бит, болын, - ди. Болар шулай утыргач, Алпамша җырлап җибәрә: +Алдан килә, +Алдан килә, +Алдагысы көлә килә, +Арттагысы җырлый килә; +Бу нинди гаҗәп +Эшләр бу, +Бу нинди гаҗәп +Эшләр бу? - ди. +Кыз әйтә: +- Әби, ди, монда бер нәрсә дә күренми, - ди, - әйдә агуны шунда түгиек тә, әтигә "Алпамша өстенә сиптек" дип әйтербез, - ди. Кызның күңеленә уй төшә инде. +Агуны җиргә генә түгеп кайтып китәләр. Кайтып, Кылтап патшага: "Агуны Алпамша өстенә сиптек", - дип әйтәләр. +Хәзер инде кыз, карчыкны калдырып, Алпамша янына үзе генә бармак була. Атасыннан рөхсәт сорый: +- Әти, ди, мин сахрага йөрергә чыгыйм әле, ат белән, ди. Атасы кызга рөхсәт бирә. Кыз атка утырып чыгып китә дә туп-туры Алпамша янына бара. Алпамша белән Кылтап патша кызы сөйләшәләр. +- Син, ди, нишләп ятасың монда? - ди кыз. +- Синең атаңның яхшылыгы аркасында, - ди Алпамша. +- Әгәр мин сине шуннан коткарсам, син мине иптәшлеккә алырсыңмы? - ди кыз. +- Алырмын, хәзер үк атаңның өенә кайтып китәрбез, - ди. Минем күлмәк-ыштаным черде, әгәр моннан коткарырга уйлыйсың икән, иң элек син миңа күлмәк-ыштан алып кил, - ди. +- Соң мин сине ничек итеп коткарыйм, гаскәр алып килеп коткарыйммы? - ди. +- Юк, ди, Алпамша әйтә, гаскәр кирәкми, минем турыда тавышланырга ярамый, ди. Син мине коткарасың килсә, ди, атаңның сандыгында чуен кисә торган алмаз бар, ди, син шуны алып килсәң, мине коткара алырсың, ди. Атаң янына керергә бик зур хәйлә кирәк, ди. Атаңның кабинетына кергәндә ике эт булыр, шуларның берсенең аягына бас, аягына басу белән, ул этләр сиңа ташланырлар, алар синең күлмәкләреңне ертып ташларлар. Син җылап атаңа кереп әйт: "Шул этләрне үтерергә булмыймы, сиңа эт якынмы, кызың якынмы?" - дип әйт, ди. Атаң, ди, эт янына чыгып киткәч, син атаңның алмазын алырсың да минем янга килерсең, - ди. +Кыз атасы янына кайтып китә. Кайтып, атын туармыйча гына, атасы янына керә. Атасының ишегалдында яткан этнең аягына баса. Ике эт бик нык таларга керешәләр. Кыз этләрдән ычкына да, атасы янына кереп, аның аягына егылып елый. Кылтап патша этләрне кыйнарга чыгып китә. Атасы чыгып китү белән, кыз алмазны ала да, икенче бүлмәгә чыгып, чалбарлар, күлмәкләр җыеп, Алпамша янына китә. Барып җитә. Киңәшләшә башлыйлар. +- Мин сине моннан ничек итеп кенә коткарыйм икән? - ди кыз. +Алпамша әйтә: +- Син, ди, минем чуен зиндан өстенә менеп, рәшәткәне алмаз белән сыз, ди, аннан соң мин үзем ачармын, - ди. +Кыз берничә мәртәбә алмаз белән чуен өстенә сызганнан соң, Алпамша аягы белән этеп җибәрә, чуен рәшәткә өч-дүрткә ватыла. Алпамша якты дөньяга чыга. Моның җирдә ятып күлмәкләре, бөтен киемнәре череп беткән була. Хәзер болар кыз белән теге акбүз атны тоткан чишмә янына юынырга китәләр. Юынып, яхшы күлмәк-ыштан, чалбарлар киеп, кылтап патшага кайтып китәләр. +Болар ял итмәк булалар. Бераз йоклагач, Алпамша, төш күреп, саташып уяна. Бу төшендә күгәрчен күрә, күгәрченне кулы белән тота. Шул вакытта уянып китә. "Нәрсә булыр икән бу?" - дип уйлый да, торып тышка чыга. Моның тышка чыгуы була, әлеге акбүз аты кешнәп җибәрә. Алпамша ат янына бара: +- Эх син, нишләп торасың монда? - ди. +Ат телгә кил: +- Сәгать уникеләрдә син әзер бул, мин ике тибү белән ишекне ватармын, син минем ялыма ябышырсың да, без синең белән өйгә кайтып китәрбез, - ди. +Сәгать унике тулу белән, Алпамша чыга. Ул арада акбүз ат ишекне ватып чыккан була. Патша да, кыз да бернәрсә белми йоклап яталар. +Акбүз ат белән Алпамша Сандугач янына кайталар. Юлда Алпамша уйлый: "Эх, ди, бу төшемә кергән күгәрчен нәрсә булыр икән?" - ди. +Шәһәр читенә кайтып җитә дә, кием-салымнарын салып, акбүз атны үләнгә җибәрә. (Аның акбүз атны чакыра торган сигналы бар икән. Ул акбүз атны үзе теләгән вакытта шул сигнал белән чакырып ала икән.) +Ярар. Бу бит инде үзенең элекке көтүче киеме белән кала. Шәһәргә кереп, бер ирсез хатынга квартирга төшә. Бу карчыкның өе шәһәр читендә икән. Алпамша карчыктан шәһәр хәлләрен сораштыра. Карчык моннан: +- Син нинди кеше буласың соң? - дип сорый. +- Мин итекче дә, башмакчы да - ди. Үзенең Алпамша икәнен әйтми. +Карчык әйтә: +- Син, улым, бер яңа туфли тегеп бирмәссеңме, менә безнең патша кызын кияүгә биргән иде. Ул кызына туфли тектерергә яхшы оста таба алмый, - ди. +Алпамша: +- Ярый, тегәрмен, - дип, патша кызына туфли тегәргә утырды. Төне буе утырып, бу бер бик яхшы туфли тегеп куйды. Иртә белән торгач, бу карчыкка сөйли: +- Мин бер төш күрдем, төшемдә бер күгәрчен тоттым, шул нәрсә булыр икән? - ди. +Карчык әйтә: +- Хатының бармы соң? - ди. +- Бар иде дә, кайда икәнен белмим, мин фәлән шәһәрдә идем, ул фәлән шәһәрдә иде, - ди. Үзенең патша кияве икәнен яшерә. +Карчык моның төшен юрый: +- Синең хатының бала таба торгандыр, балаң ир бала бу лырга тиеш, -ди. +Иртә белән торалар, карчык белән чәй эчәләр. Шул вакытта мылтык аткан тавыш ишетелә. Алпамша карчыктан сорый: +- Бу ни бу, әллә сездә сугыш бармы? Бу нинди мылтык тавышы? -ди. +Карчык: +- Юк, улым, ди, монда патшаның Алпамша дигән бер кияве бар иде, ул "мин батыр" дип, патшаның кызын алдап алган иде дә, аңа памятник салганнар иде, хәзер шуның памятнигын ваталар, - ди. +Алпамша хәзер уйлап ала: "Эх, миңа хәзер монда тормыш беткән икән", - ди. +Карчык: +- Патша кызын кияүгә бирәләр, менә шушы бер-ике ай эчендә туй була, -ди. +Шуннан Алпамша әбигә әйтә: +- Менә шушы туфлине мин патша кызына бүләк итәм, ошатсалар алырлар; товарын ошатмасалар, үзләренең яхшы товарларын бирерләр, тагын да яхшырак туфли тегеп бирермен, ди. +Әби туфлине алып, патша кызы янына китә, күрсәтеп кайт ыр га бара инде бу. +Барып керә, туфлине күрсәтә. +- Менә бездә бер итекче бар, ди, менә шушы туфлине шул текте, әгәр ошаса, ди, тагын тегеп бирермен, - ди. Патшаның кызы, хатыны - барысы караганнан соң, туфлине бик ошаталар. +- Ярар, үзе безнең янга килсен, әнә безнең аерым өебез бар, шунда кызның үз аягына карап тегәр, - ди патша хатыны. +Карчык әйтә: +- Юк, ул бик ярлы кеше, ул монда килмәс, аның өс-башы да юк, сез товар биреп кенә җибәрегез, - ди. +Тегеләр товар биреп җибәрәләр дә Алпамша өйдә генә эшли. Карчык алып барып күрсәтә, аяк киемен бик яраталар, хакын да бик яхшы түлиләр. +Берәр айдан туй булырга тиеш. Әби моны Алпамшага кайтып әйтә: +- Фәлән көнне туй була, син бик яхшы кеше икәнсең, туйга бар, туйда барлык кешене сыйлыйлар, сине дә сыйларлар, бер рюмка аракы да бирерләр, - ди. +- Әй, әби, мин ярлы кеше, мине кертмәсләр, сакчылар мине җибәрмәсләр, киемем дә юк, - ди Алпамша. +Әби әйтә: +- Юк, улым, туй вакытында кертерләр, әйдә, мин дә барам, бергә керербез, - ди. Теге хәерче булып, капчыгын күтәреп китә. Юлда барганда, Алпамша үзенең памятнигына карый, аны ватып бетергәннәр. +Болар патшаның капка төбенә барып җитәләр. Алпамша, ипи сорап, патша йортына керә. Керү белән үзенең хатыны Сандугачны күрә. Тегеләр кием тегеп утыралар. Сандугач моны күргәч, бик ачулана: +Нигә син тап-таза башың белән хәер сорашып йөрисең? - ди. +- Мин күргәннәрне күрсәң, син дә хәер сорашып йөрер идең, - ди бу. Бер дә куркып тормый тегеннән. Сандугач чәй тарелкасы белән он сала моның капчыгына. Он капчык төбенә дә төшеп җитми, капчыкның кырыйларына ягылып бетә. +- Син юкка гына он салдың, минем карын ач, миңа ипи биргән булсаң, яхшы булыр иде, -ди. +Моңа ярты ипидән кимрәк ипи китереп бирәләр. Бу капка төбенә чыгып җитми, ипине ашап бетерә. +- Эх, ди, патша кызы була торып, бөтен ипи дә бирмәде, тукта әле мин тагын кереп сорыйм әле, - ди. +Сандугачның сеңлесе моны таныган күк була: +- Бу, ди, безнең җизни түгел микән? - ди. Моның гәүдәсе бик ошый, ди. +- Кайсы җизнәң? - ди Сандугач. +- Алпамша җизни, - ди сеңлесе. +- Син аның берәр билгесен беләсеңме? - ди, тутасы әйтә. +- Безнең җизнинең, каш арасы бер чирек булыр, ә башында мөһере булыр, минем күргәнем бар, - ди. +Шуннан Сандугач әйтә: +- Ярар, әнә ул тагын кереп килә, ул кергәч, мин аңа ипи биргән булып, ипине идәнгә төшереп җибәрермен, шулвакыт аның бүреген сугып төшер, шунда без аның башындагы мөһерен күрербез, - ди. +Озак та үтми Алпамша килеп керә, Сандугач моңа бөтен ипи китереп бирә. Теге "тотам" гына дигәндә, Сандугач ипине идәнгә төшереп җибәрә. Алпамша ипине алыйм дип иелгәндә, сеңлесе моның бүреген кагып төшерә. Шул вакытта инде моның Алпамша икәнен күрәләр. Моңа бер сүз дә әйтмиләр, Алпамшаны аталарының туй ясап, эчеп утыра торган бүлмәсенә алып чыгалар. Шунда чыгарып утырталар. Алпамшага сый бирергә кушалар. +Атасы әйтә: +- Моннан элек бер көтүчегә барган идең, тагын да көтүче таптыңмыни? - ди. +Патшаның кызы Алпамша янына сакчылар куйдыра. Чыгармаска уйлыйлар. Инде болар - Сандугачның атасы, анасы бер бүлмәгә кереп китәләр. Шунда яшь кияү дә була. Бүлмәгә кергәч, Сандугач аталарына әйтә: +- Минем элекке иптәшем, Алпамша кайткан, мин әле яңа иптәш белән кушылмаган да, кушылмыйм да, минем Алпамшадан бер малаем да бар, - ди. +Патша әйтә: +- Юк, ди, бу безнең кияү түгел, ди, безнең кияү мондый түгел иде, ди, әгәр ул минем кияү икән, Алпамша икән, ул вакытта ул үзенең һөнәрен күрсәтсен, -ди. +Чыгалар да Алпамша янына, юри Алпамшага әйтәләр. +Алпамша әйтә: +- Минем һөнәрем бар, мин сезгә һөнәремне күрсәтермен, ди. Менә минем акбүз атым бар, ул хәзер килеп җитәр, ул - минем атым гына түгел, Сандугачның да аты. Ул килеп җитү белән, без Сандугач белән аңа атланып, шәһәр эченнән үтәрбез. Без шәһәр урамыннан барганда, безнең арттан тәрәзәләр коелып калыр, менә минем һөнәрем шул булыр, - ди. +Тышка чыга да сызгырып җибәрә. Акбүз аты килеп җитә. Сандугач акбүз атны алтын иярләр белән иярләргә куша. Атны иярлиләр, икесе атланып чыгып китәләр. Болар китү белән, боларның атларының басып баруына түзмичә, тәрәзә пыялалары коелып кала. +Боларның памятнигы янында Алпамшаның элеп куеп калдырган мылтыгы бар икән. Аның авырлыгы җиде батман икән, ә мылтыкны мондый кешедән утыз-кырык кеше генә күтәрә ала икән. Болар барып җиткәндә, патшаның солдатлары моның памятнигын атып, ваттырып яталар икән. +Барып җитү белән, Алпамша солдатларга әйтә: +- Туктагыз, бу мылтыкны алай атмагыз, мин моны үзем атып карыйм әле, - ди. Берүзе барып, мылтыкны күтәреп ала да, үзенең памятнигын җимереп ятучы кешеләргә ата, аларны кырдыра. Сандугач карап тора. Алпамша мылтыгын күтәреп аткач, халык инде Алпамшаның кайтуына ышана. +Алпамша белән Сандугач патша йортына кайталар. Сандугачның яшь кияве, Алпамшадан куркып, башын иеп чыгып китә. Көтүче Алпамша, батырлыгы аркасында, җиңеп чыга. Сандугач белән Алпамша яңадан бергә көн итә башлыйлар. Төмән өлкәсе Тубыл районы Күкрәнде авылында Халитова +Шәрифҗамалдан (1904 елгы) Ф. Әхмәтова тарафыннан магнитофон +тасмасына яздырып алынган. Фонетик транскрипция Ф. Йосыпов +тарафыннан башкарылган. Нотага төшерүче Д. Арсланова. 1972 елда Төмән өлкәсе Төмән районы Олы Каскара авылында +Мирхәйдәрова Хөсниядән (72 яшьтә) Ф. Әхмәтова тарафыннан язып +алынган. Фонетик транскрипция Ф. Йосыпов тарафыннан +башкарылган. Нотага төшерүче Д. Арсланова. АЛТЫНДУГА +Борын-борын заманда, борып-борып салганда, тургай үрәдник, саескан солдат булган. Иң борынгы заманда карт белән карчык булганнар. Ул карт белән карчыкның җиде уллары булган. Иң кечесенең исеме Алтындуга икән. +Болар яшәгәннәр-яшәгәннәр, җидесе дә буйга җиткән. Бу карт белән карчык сөйләшәләр икән. Карт әйтә: +- Берсен байдан алсак, берсен ярлыдан алсак, җайсыз булыр, - дигән. - Давай, мин лучше бер җирдән җиде кыз эзләп кайтыйм, - диде. - Сәфәр алып чыгып китим, - диде. +Карт бара-бара, аяк табаннары тишелә, комнар ишелә, барыпбарып арып бетә. Бер авылга барып керә. Бу авылда сораша. Бер карчыктан сораган: +- Сезнең авылда, дигән, бер-берәүдә җиде кыз юкмы? - дип сораган. +- И, балам, авыр җирдән алдың, - диде. Карчык тагын да картрак була, - ди. +Карт әйтә: +- Мин шундый-шундый, ди, җиде балам бар, ди, шуларны бер җирдән өйләндерергә кирәк, ди. Берсен байдан алсаң, берсен ярлыдан алсаң, җайсыз булыр, ди. +Бу карчык: +- Алайса мин сиңа әйтим, - диде. - Моннан бер йөз чакырым җирдә байның җиде кызы бар, - диде. - Бай бирсә, шунда барасың, - диде. +Шуннан бу моның әйтүе белән китә. Барып-барып, хәлләре бетә. Башы тигән җире таз була, күте тигән җире саз була, айланган җиренә агайрык үсә, тулганган җиренә тубыллык үсә. Керә бу авылга карт. +Байны сорашып барып керә. +- Әссәламәгаләйкем, балам, - ди. +- Маликем әссәлам, балам, - диде. - Сәлам биргән балам, - диде, - күтеңә сугып алам, - диде. +Инде бай карт сораша моннан: +- Кайдан, кайдан сез? - диде. +- Шундый-шундый җирдән, - диде карт. +- Ул балам, - диде, - адәм басмас, кош очып җитмәс җирләргә килгәнсең, - диде, - ни йомыштан чыгып киттең болай, - диде. +Карт отвечать итә инде: +- Минем җиде ир балам бар, - диде. Җиде кыз эзләп чыгып киттем. Сездә бар дип ишетеп килдем, - ди. +- Ул, алайса мин дә сәфәр алып чыгып китәргә тора идем. Инде кода булабыз, әбиеңне чакыртыйм, -ди. +Бай карчыгын чакырта: "Шундый-шундый йомыш белән чыгып киткән", - ди. +- Әйдә, хәерле булсын, карт, кода булабыз инде, -диде. +Бай белән карт кода булып, карт кайтып китә. Карт кайтып китте, җиккән аты тай иде, берсе үзенеке иде, берсе күршенеке иде. Күп бардыммы, дип әйләнеп карап караса, бер сабак энә озынлык юл киткән. Шулай итеп, арып, әйләнеп өенә кайтып та җиткән. +- Менә, карчык, җиде улыма җиде кыз табып та кайттым. Иртәгә күч алырга барабыз. +Иртә белән җиде ат җиктерә, җидесенә дә җиде мүгәтәк бөктерә. Алты атка алты улын утырта, җиденчесен калдыра. "Син, улым, өй саклап каласың, ди. Некә кыйдырырга бүрегеңне алып барабыз, - ди. +- Алайса мин, әти, ди, сезне берничә чакырымга озатып барам, диде. +Бу егет кереп китә конный дворга. Кереп китә дә йөгәнне селки. Ямьсез генә бер тай йөгәненә башын тыга. Бу моны тотмый да, икенче ишеккә барып йөгәнне селки. Әлеге тай тагын килеп башын тыга, тагын аны тотмый. Өченче ишеккә барып йөгәнен селексә, шул ук тай башын тыга. +Башын тыга да, егет моңа: +- Кендегеңне кискәндә, кереңне юганда миңа боерган икәнсең, - дип тотып алып чыгып китә. Ияр сала өстенә. Боларны озатырга чыга инде егет. +Боларны озатырга барганда, егет атының дүрт тоягы дүрт төрле музыкага килештереп бара икән. Чаң да кыңгырау, моң да музыка инде боларның, барыш бик күңелле. +Берничә чакырымнан егет кайтып киткәч, боларга күңелсез калган. Бөтен күңеллелек, ямьлелек Алтындугада булган икән. Шуннан болар барып җитәләр бай кодага. Алар каба күреп каршы алалар икән. Исәнләшеп-күрешеп, елашып-көлешеп, ашап-эчеп, кундырып, иртәгесен күч озаталар икән. +Алты егет янына алты кыз утыра. Соңгы буш арбага кыз утырмый: "Минеке монда юк, мин утырмыйм", - ди. Соңыннан ата-анасы бүреген күрсәтеп, ачуланганнан соң утыра икән. +Бай кодасына әйтә: +- Менә, ди, барып-барып, түбә җиргә җиткәч, ди, сез түбә җирдә кунмагыз, ди. Ул бер сәел җир булыр, анда кунмагыз. Я аңа җитми куныгыз, я узып куныгыз, - ди. +Болар күчләре белән килеп, атларын сәел, түбә җиргә туктаталар да: +- Матур җир икән, берни булмас, - дип, шунда куналар. +Болар монда куналар да, көннәре төнгә әйләнә, болар бу урыннан китә алмыйлар икән, бу урын беркая җибәрми икән. Картның күзенә бер аждаһа күренә икән. +- Шул Алтындуга исемле улыңны миңа бирсәң, мин сине җибәрәм, -ди аждаһа. +Карт уйлап-уйлап тора да, аждаһа җибәрмәгәч, барыгызны да һәлак итәм дигәч, Алтындуганы бирергә риза булып куя. +Риза булгач, боларның утырган җирләре матур булып, сәел булып, таң атып китә. Таң аткач, болар кайтып китәләр. Күч алып кайталар. Алтындуга инде боларны каршы алырга килә. Каршыларына килә дә: +- Минем кыз кайсы мүгәтәктә? - дип сорый атасыннан. +Атасы әйтә: +- Синең кыз иң соңгы мүтәгәктә, - ди. +Иң соңгы мүгәтәккә килсә, кыз моны утыртмый. +- Сине атаң аждаһага бирде, -ди. +Алтындуга аңа карамый, кереп утыра. +Болар кайтып җитәләр. Кайтып җитеп, берничә көн торган соң, әтисе Алтындуганы чакырып әйтә: +- Минем, улым, сиңа бер сүзем бар, - ди. +- Нинди сүз, әйтеп кара, - ди атасына. Атасы әйтә: +- Мин, ди, күч алып кайткан чакта безне аждаһа җибәрмәгәч, мин сине аңа биреп куйдым, - ди. +- Ярар алайса, әти, ник алданрак әйтмәдең, мин китим инде, - ди. +Шуннан егет инде, сәфәр алып, аждаһага китеп бара. Матур түбә җиргә барып җитеп, аждаһаны күрә. +Аждаһа: +- Егет, ни йомыштан? - дип сорый. +Егет әйтә: +- Минем әти сиңа Алтындуга исемле улын җибәрде, - ди. +Аждаһа сорый: +- Кайда ул? - ди. +- Мин аны калдырып тордым, - ди. +- Ник аны калдырдың? - ди, аждаһа сорый хәзер. +Егет әйтә: +- Борыныннан маңкасы аккан, бөтен тәненнән чирләре аккан, - ди. +- Тьфу, алай булгач, алып килмә, кирәкми, - ди аждаһа. +- Син атаңа әйт, - ди, - сөт күлендә Тимгелчуар белән Күктинчуан ат бар, - ди. - Алар җигелмәгәннәр. Шуларны тотып алып килеп бирсә -җибәрәм. Алып килеп бирмәсә - җибәрмим, - ди. +Егет кайтып китә. Кайтып барышлый бер карчык янына керә. Исәнләшә. +- Әссәламәгаләйкем, әби, - ди. +- Маликем әссәлам, балам, - ди карчык, сораша. - Кайдан килдең, ни йомыш эзлисең? - ди. +- Менә, әби, минем йомыш шул иде, - ди. - Мине атам өйләндергән чакта бер аждаһага биргән икән, -ди. +- Ул аждаһа сине ничек җибәрде? - ди карчык. +- Борыны - маңка, тәне чирле, дигәч, җибәрде, - ди. - Только шундый условие белән җибәрде, - ди. -Тимгелчуар белән Күктинчуар дигән ат бар, шуларны алып килсәң - җибәрәм, диде, - ди. +- Менә, балам, алайса сиңа кырык колач ефәк аркан бирим, - ди. - Син, ди, сөт күленең янына бар, анда бер җирдә агачлар бар, шунда зур итеп землянка казы, ди. Үзең күренмәслек булсын, ди. Шунда ятарсың, ди. Мин көнне эсселәндерермен. Көн эсселәнгәч, алар чыдый алмый күлне түгәрәк чабышып йөрерләр, ди. Чабышып йөреп-йөреп, күл сөткә төшәрләр, диде. Күл сөтне мин пырылдатып- шырылдатып кайнатып утырырмын, - диде. Алар анда чыдый алмый тагын күлне түгәрәк чабышырлар, ди. Шуннан соң алар, арып, шул агачлар янына килер, ди. Шунда яткан чакта, алар күзләрен йоммаенча, торма, шыпырт бул, ди. Син берсен тоткач - бәйлә, югыйсә алар өзеп чыгып китәрләр. +Икесен дә шулай бәйләгәч, атлар телгә киләләр: +- Син, егет, нигә безне болай итәсең? Җибәр син безне, диләр. Без кирәк булсак, син безнең йоныбызны кырып ал, диләр. Йоныбызны ут белән цыргытсаң, без синең йомышыңа килербез, ди. +Егет атларның йонын кырып ала да әби янына кайтып китә. Исәнләшеп керә әлеге шикелле. +- Я, балам, ничек, юлың уңдымы? - ди әби. +- Уңды, әби, - ди Алтындуга. +- Алып кайттыңмы? - ди. +- Юк, - ди, - йоннарын гына алып кайттым, - ди. +Әби инде моңа отвечать итә: +- Син берсенең йонын цыргыт, - ди. Ат килер, - ди. - Менә сиңа ияр, - ди. - Менә сиңа камчы, менә сиңа кылыч, - ди. +Атны иярләде егет, кылычны алды. Камчыны бер кулына тотты. +- Менә инде, улым, - диде, - хәзер ул белеп тора, - ди. - Синең атларны тотканыңны да, алдашканыңны да белеп тора, - ди. - Атыңны, - ди, - бер ягыннан суксаң, икенче ягын үтә чыксын, - ди. Өч кат сук шулай, - ди. - Синең атың кош кебек очар, - ди. - Өч кат сукканнан соң күзеңне йом, кылычны маңгаеңның уртасына терә, ул сине җиде чакырымнан сулышы белән тартып алыр, - ди. Үтә чыкмаганчы күзеңне ачма, - ди. +Егет карчыкның әйтүенчә шулай бара, үтә чыкмаганчы күзен ачмый. Үтә чыккач, күзен ачса - аждаһаны урталай ярып чыккан була. Үтә чыгып җиткәч, аждаһаның алты башын чаба, берсен чапмый икән. +- Әй, егет, - ди моңа аждаһаның бер башы. - Егет һөнәре өч була, монысын да чабып кит, - ди. +Егет моңа: +- Юк, егет һөнәре бер генә була, -дип, чапмый калдырып китә әби янына. +Әби инде белеп тора моның нишләгәнен. Исәнләшеп-нитеп егет кергәч, сорый: +- Я, балам, - ди, - аждаһаны үтә чыккач, - ди, - берәр нәрсә күрмәдеңме? - ди карчык. +- Юк, әби, һичнәрсә күрмәдем, - ди. +- Менә бу, балам, - диде, - аждаһа минем баламны җибәрмәде, - диде. - Бу яхшылыкны мин сиңа шуның өчен эшләдем, ди. Анда, ди, ике генә ат күрдең, ди. Анда, ди, 40 ат иде, ди. Ул атлар аждаһаныкы иде. Минем улым тотарга барды. Тоткач, йоннарын алмый җибәреп куйган, -диде. Менә инде ун ел булды, ди, минем балам аждаһаның эчендә торганына, ди. Инде ул кайтыр, ди. Инде минем яхшылыгыма ул атларны күрерсең, диде. Инде тотылып кайтсаң да була, - ди. +Бу егеткә менгән атын бирә дә йонын кыркып алып кала. +- Җиткәч җибәрерсең, - ди. +Егет инде юлда бара. Бу егетнең хатыны авырлы булып калган иде. Инде бу бала үсеп куйган, ундүрт-унбиш яшьлек булган. Охотага чыккан икән. Әүәлдә янук дигәннәр. Янук алып чыккан икән. Бу охотага чыкканда теге атлы кешене күргәч: +- Әгәр әти булса, чук бармагын 2 өзеп китсен, ди. Әти булмаса, үпкә бавырын үтә чыгып китсен, - диде. +Бервакыт әтисе кайтып килгәндә, чук бармагы өзелеп китте. Барып караса, каннар тамып тора икән. +Теге егет янына килеп җитсә, егет әйтә: +- Яхшы киләсең, әти! - ди. +Алтындуга әйтә: +- Кайдан белдең мин синең атаң икәнне? - ди. - Минем балам юк иде бит, - ди. +Егет әйтә: +- Атам булса, чук бармагын өзеп китсен, атам булмаса, үпкәбавырын тишеп китсен, дип әйткән идем, - ди. - Чук бармагың юк булгач, шуннан белдем, - ди. +Болар инде икесе бер атка атланып кайтып китәләр өйләренә. Өйгә кайтып җиткәч, атасы белән әнисен күрә, аклана, җылашалар. Шуннан бу хатыны янына керә. Исәнләшә-нитә, кулларын юып ашарга утырганда башлыгын сала. Башлыгын салгач, моның алтын башы күренә. Бөтен өйне яктыртып җибәрә. Башы алтын булгач, хатыны әйтә: +- Минем картым түгел син, - ди. - Минем картымның башы мондый түгел иде, - ди. +- Ник мондый булмасын! - ди. - Минем башым алтын булганга да Алтындуга дип исем биргәннәр, диде. +Шуннан болар яңадан җылашып-сыкташып, татуланып, һаман да көн күрәләр икән. Инде арбачыгы сиңа, син өярсең инде. Алтындуга +ЙОСЫФ +КИТАБЫ +Борынгы вакытта Йосыф пәйгамбәр булган. Аның әтисе дә Якуб пәйгамбәр икән. Якуб пәйгамбәрнең беренче хатыныннан сигез ир баласы була. Аларның һәркайсының үзенә күрә башка кешедән аерымлыклары бар икән. +Яһүдә исемлесе, йөгереп килеп бер сугу белән, арысланның арка баганасын сындыра икән. Бер улы уктан бик яхшы ата торган булган. Берсе көрәштә бик оста, берсе ерткычлар белән сугышып җиңә икән. Бик зирәк, акыллы була берсе. Берсе сүзгә бик үткен, һәрберсе үзенә күрә бер аерымлыгы белән була. +Беренче хатыны үлгәч, Якуб икенче хатынга өйләнә. Икенче хатыннан Йосыф, Ибне-Әмин исемле уллары, Динә исемле кызы туа. Шулай аның ун улы, бер кызы - барысы унбер баласы була. Шул ун улы арасында иң сөеклесе Йосыф икән. Ул башка туганнары арасында ягымлы да, сөйкемле дә, әтисенә дә охшаган. Төскә дә бик матур була. Матур булганы өчен аңа һәр күргән кеше соклана икән. Әтисе аңа кечкенә чагыннан ук, күз тимәсен өчен, йөзенә пәрдә ябып йөрткән. Кешеләр аңа сокланып, гашыйк була торган булганнар. Йосыфның чәчен озын йөртергә рөхсәт иткән, толымга үреп йөрткән. Зиннәтләп, үз куллары белән унике толымга үрә икән әтисе. Башка балалары шуннан көнләшкәннәр. +Бервакыт Йосыф көзгегә караган да, пәрдәсен ачып, үзенең матурлыгына үзе исе китеп сокланган. +- Миңа тиң бер матур юктыр, - дигән. - Әгәр мин кол булсам, минем бәһамны тутыра алмаслар иде. Күп акча торыр идем мин, - дигән. Матурларның матуры икәненә ышана үзенең. +Бервакыт Йосыф төш күрә, төшен әтисенә сөйли. +- Әтием, мин бер төш күрдем, төштә миңа ун йолдыз сәҗдә кылды, - ди. +Әтисе Йосыфка мондый сүз әйтә: +- Йосыф, балакаем, бу төшеңне башка туганнарыңа сөйли күрмә. Мин сине иң яраткан улым итеп әйтәм, башка туганнарың белмәсеннәр бу төшеңне. Әгәр алар минем сине шулай яратуымны белсәләр, көнләшерләр. Көнләшүдән сиңа нинди дә булса зыян итәргә тырышырлар. Бу төшеңне мин болай юрыйм. Син һәр туганнарыңа караганда да бөек кеше булырсың. Менә синең ун туганың сиңа сәҗдә кылырлар, синең алдыңда тезләнеп торырлар. Арысланның арка баганасын сындырган көчле абыең да, телгә оста булган чичән абыең да, чапса һәркемне уза торган йөгерек абыең да, ерткычларны тотып үтерә торган укчы абыең да, ат өстендә оста йөрүче абыең да, үзләре кай яклары беләндер синнән өстен булсалар да, көнләшерләр синнән. Син беркемгә дә бу төшеңне сөйләмә. +Бу сүзләрне ишектән бер туганы тыңлап торган. Ул моны башка туганнарына сөйләп биргән: +- Әти Йосыфны безгә караганда артык ярата, без һәммәбез аңа сәҗдә кылабыз икән, - дип аңлата. +Башка туганнары бу хәбәрне ишеткәч, дөрестән дә көнләшеп калалар. Һәм алар үзара киңәш кылалар: +- Без Йосыфны ауга барган вакытта үзебез белән алып барыйк та аны үтерик. Яшәмәсен дөньяда. Әти аны бездән артык ярата икән, без аңардан котылыйк, - дип сөйләшәләр. +Әтиләренә килеп әйтәләр: +- Әти, без кырга, болынга ауга чыгабыз. Йосыфны да үзебез белән алырга уйлыйбыз. Кырларны күрсәтеп кайтыр идек. Ул һаман синең яныңда өйдә генә утыра. Без аны алып барып, иркен ачар идек. +- Юк, мин рөхсәт итмим, - дигән аталары. - Ул кечкенә әле, арыр. Сезнең белән йөрсә, хәлдән таяр. Я арып авырыр, - дип рөхсәт итми. +Теге туганнары ничек булса да ялынып, әтиләрен күндерергә тырышалар. Шуннан әтиләре риза була. +- Ярар, алып барыгыз. Ләкин арыса, аны чиратлашып күтәреп йөрегез, аңар тәмлерәк ашлар ашата торыгыз, - дигән. +Йосыфның чәчен үргән, яхшы киемнәрен киендергән, тәмле азыклар хәзерләткән. +- Йосыфымның иркен ачыгыз, аңа күңелле булсын, - дип, юлга озатып калган. +Шуннан сигез бертуган, тугызынчы Йосыф, авылны чыгып, кыр га киткәннәр. Сахрага җиткәннәр. Авылдан чыкканда әтиләре күргәнче бик яхшы барганнар. Авылны чыккач инде, сигез туган берләшеп, Йосыфтан үч алырга теләгәннәр. Күтәреп тә йөртмәгәннәр, өстерәп йөрткәннәр, кайсылары типкәләгән, кайсылары суккалаган. Йосыф еларга тотынган. +- Сез мине әтиемнән шулай җәберләргәме, кыйнаргамы алып киттегез, абыйларым? - дигән. - Әтием бит алай итәр өчен җибәрмәде. +Коега салырга булалар абыйлары Йосыфны. +- Үзеннән-үзе үләр, без әти каршында да, Тәңре каршында да гөнаһлы булмабыз, - дип, барысы бер фикергә килгәннәр. +Йосыфны бер тирән кое янына алып килгәннәр. Кое төбенә салганчыга кадәр, әтигә ничек җавап бирербез, дип, төрле киңәшләр корганнар. +- Без әтигә болай дип җавап бирик. Әнә очып барган бер карганы үтерик тә аның канын Йосыфның күлмәгенә буйыйк. Кайткач әтигә, Йосыфны бүре ашады, без ау ауларга киткән идек, ераграк киткәнбез, ерткыч җанварлар килеп ашап киткәннәр, диярбез. Җәнлекме, бүреме ашап киткән. Менә аның канлы күлмәге, дип китереп бирербез, - дигәннәр. +Шул киңәш белән эш итеп, Йосыфның күлмәген салдырганнар, үзен кое төбенә салганнар. Карганың канын сөртеп, әтиләренә күлмәген алып киткәннәр. Әтиләре, сигез улы кайтып, алар арасында Йосыф кайтмавын күргәч, бик куркынган. +- Кая китте Йосыфым? Кая калды? Нигә алып кайтмадыгыз? - дип, болардан сораша башлаган. +Болар өйрәтелгәнчә сөйләп биргәннәр һәммәсе. Менә, имеш, ауга киткән идек, ераграк киткәнбез. Кайтуыбызга Йосыфны бүре ашап киткән. Менә ертык күлмәге генә калган, дигән хәбәр белдергәннәр. +Якуб бик җылаган: +- Юк, минем баламны ашаган бүрене тотып китерегез. Ул ни сәбәптән минем баламны ашаганын үз теле белән сөйләсен, - дигән. +Шуннан балалары кырга кире киткән. Юлда баручы гөнаһсыз бер бүрене тотып, менә шул бүре Йосыфны ашаган, дип, әтиләре каршына китергәннәр. +Якуб бүрегә караган да сорау ала башлаган. +Бүре телгә килгән. +Әйдер: валлаһ, Йосыфыңны мин күрмәдем, +Һәм дәхи кайдалыгын мән белмәдем. +Шуннан соң әтисе: +- Бу бүре үзе дә кайгы-хәсрәтле, минем шикелле баласын югалткан. Илтегез аны каян алдыгыз шунда. Сахра буенча баласын эзләп йөрсен, - дигән. +Уллары бүрене илтеп куйганнар. Бүре үз юлы белән баласын эзләп киткән. +Якуб һәр көнне, һәр төнне Йосыфы турында елап үткәрә торган булган. Күзләре сукырайган баласының хәсрәтеннән, күрмәс булган. Үзе картайган. +Беркөнне туганнары: +- Әйдәгез, теге кое янына барып карыйк. Анда Йосыф әле үлмәде микән, - дип, җыйнаулашып әлеге кое янына киткәннәр. +Карасалар, кое янына кәрванчылар туктаган. Сирәк кенә очрый торган кәрванчылар узган-барганда бу коеның берәр кашыклап булса да суын җыеп ала торган булганнар. Хәзер инде бу кое кипкән. Карасалар, анда бер ир бала утыра. +- Мине алыгыз! Туганнарым мине коега ташлады, - дип кычкыра. +Шуннан болар сиксән метрлы бау төшереп, Йосыфны тартып чыгаралар. Менә шулвакыт Йосыфның туганнары килеп чыга. Бу кәрванчыларга сүз кушалар. +- Нишләп сез моны алдыгыз? Ул кое төбендә ятсын иде. Нигә кирәк ул сезгә? Ул алдакчы, карак. Ул безнең колыбыз. Без аны кое төбенә салып җәзаладык, - дигәннәр. +Йосыф, ни әйтергә дә белмичә, туганнарын тик тыңлап утырган. Шулвакыт аның кайчандыр көзге алдында үзенең матурлыгына сок ланып, "мин кол булсам, бәһамә җитәрлек акча да булмас иде", дип уйлаганы исенә төшкән. Бу көферлек булгандыр инде, дигән дә эченнән генә үзен тиргәгән. +Туганнары, бу безнең кол, дигәнгә каршы кәрванчылар: +- Алай булса безгә сатыгыз ул колыгызны. Без аны үзебез белән алып китәбез, - дигәннәр. +Аның гүзәллегенә сокланып, бәһасе күпме торуын сораганнар. +Туганнары: +- Карак, качак колның бәясе күпме булсын! Күпме бирсәгез дә ярый, - дигәннәр. +Кәрванчылар, бик әз акча биреп, Йосыфны кол итеп алып киткәннәр. Аны бер иң арттагы дөягә утыртып, юлга чыгып киткәннәр. Йосыфлар авылы аша үткәндә, каберлек өстенә җиткәннәр. +Дөя Йосыф әнисенең кабере яныннан үтеп бара икән. Йосыф аяк-кулы бәйләнеп утыра. Әнисе кабере өстендә җылап, шунда төшеп калган. Кәрванчылар әйләнеп карамый байтак юл үткәннәр. Йосыф әнисе кабере янында күп җылаган, бәхетсезлеге турында сөйләгән. +Күпмедер үткәч, кәрванчылар әйләнеп карасалар, Йосыф юк, аның дөясе буш бара. Болар гаҗәпкә калганнар: +- Әйе, качак, дигәннәр иде бит аны. Менә күрсәтте дә инде үзен, - дип, иң усал бер кешене аңа җибәргәннәр. +Бу усал кол аяк-кулы бәйле Йосыфның әнисе кабере өстендә елап ятуын күргән. Аны-моны сорамый, үзенең тимер очлы камчысы белән Йосыфка кизәнеп суккан да ул: +- Синең ияләрең дөрес әйткән, син чыннан да качак икәнсең, менә бер хатаңны күрсәттең инде, - дигән. +Йосыф үзенең әнисе каберенә бәхетсезлеге турында гына сөйләргә төшеп калуын әйткән. +- Мин бит кол түгел, мине туганнарым үч алыр өчен генә сезгә саттылар, - дигән. - Әтиемнең иң сөекле улы булганга көнләшеп, алар мине кол итеп саттылар, - дип аңлаткан. +- Бусы тагын алдау. Синең икенче хатаң да беленде. Әле син ялганчы да икәнсең, - дип, тагы камчы белән суккан. - Әйдә, икенчеләп качсаң, сине бөтенләй кыйнап үтерербез, - дип алып киткән. +Яңадан сәфәр чыкканнар. Озак та бармый, боларның баш түбәсендә калфак кадәре генә болыт күтәрелгән. Бу болыттан боз яварга тотынган. Боз шундый көчле булган, кәрванчыларның йөзләрен, борыннарын канаткан, башларын тишкән, кулларын каерган. Бу кешеләр барысы җәзаланган боз яңгырыннан. Шулар арасында барган Йосыфка бер боз да төшмәгән. Болар, шуны күреп, монда ниндидер хикмәтле хәл бар, дип уйлаганнар. Бу колның бер җире яраланмагач, аның сүзләре чын булуына ышанганнар. Аны бүтән рәнҗетмәскә булганнар, кул-аягын чишеп, иреккә җибәргәннәр. +Барганнар, барганнар да болар, үзара киңәшкәннәр. +- Мондый гүзәл колны сатсак, безгә күпме акча керер! Без аны патшага илтеп тапшырыйк. Патша безгә аның өчен алтын белән акча түләр, - дип килешкәннәр. +Патша сараена килеп җиткәч, хәбәр биргәннәр. Патшаның ир баласы булмаган. Ул Йосыфны үзенә балалыкка алырга уйлаган. +Хәзер шунда тукталабыз да Зөләйха турында сөйләргә күч әбез. +Зөләйха патша кызы була. Әтисенең тезе өстенә башын куеп, калгып киткәндә, күз алдына бик матур бер егет килеп баса. Зөләйхага әйтә: +- Мин Мисыр патшасы Йосыф булам, - ди. +Шулвакыт Зөләйха уянып китә. Уянса, бу төш кенә булганын белә. Шуннан бу төшен беркемгә сөйләми, эчтән генә тына. Үзе, дөресме бу, юкмы соң, дип, һәрвакыт уйланып йөри башлый. +Шулай әтисенә дә, беркемгә дә белдермичә, бер ел вакыт үтә. Бер ел үткәннең соңында Зөләйха тагын төш күрә. Тагы шул ук егет, "Мин Мисыр патшасы Йосыф булам", дип тора имеш. +- Моннан бер ел элек бу төшне күргән идем, тагы шул ук матур гәүдәле, күркәм йөзле егет Йосыфны күрдем, - дип уйлап йөри. +Ашамый-эчми, йокламый. Әтисе, сарай кешеләре гаҗәпләнә, бу ки хәл булды икән Зөләйхага, диләр, кайгырыша башлыйлар. +Көннәрдән бер көнне патша Зөләйханы үзенең каршысына чакырып ала: +- Кызым, сиңа ни булды? Син көннән-көн кибәсең, суласың, нурлы йөзләрең саргайды. Күзләрең моңлы карый башлады, - дип сорый әтисе Зөләйхадан. +Зөләйханың әтисе аның һәр сүзен, һәр теләген үтәгән, аның турында кайгыртып торган. Зөләйха аңа үзенең бер еллык серен сөйләп бирергә булган. +- Синең итәгеңә башым куеп калгып киткән арада, моннан бер ел элек төшемдә бик матур егетне күргән идем. Ул, Мисыр патшасы Йосыф булам, диде. Янә бер ел үткәч, мин шул ук төшне күрдем, әтием. Һәрвакыт шул күз алдымда, мин бер эш тә эшли алмыйм. Мин синең бердәнбер кызың, җибәр мине Мисыр иленә, - дип, әтисеннән үтенә. +Әтисе әйтә: +- Кызым, кәрван белән барганда өч айлык юл бит ул. Анда ничек барып җитмәк кирәк? Бик зур азапларга очрарсың. +Шулай да, Зөләйха бик үтенеп сорагач, аны, кәнизәкләрен, ялчыларын, колларын, күп маллар төяп, кәрван белән Мисыр иленә озата. +Юлда азаплар күреп, суга интегеп, кызу көннәрдәге эсселеккә түзә алмыйча, дөяләре дә, кайбер картрак коллары да һәлак булалар. Өч айда болар Мисыр патшасына килеп җитәләр, патшага хәбәр бирәләр: +- Зөләйха исемле кыз Мисыр патшасына гашыйк булган. Бик бәяле, затлы бирнәләре белән сезгә кәләш булып килә, - дип хәбәр бирәләр. +Патша исә Йосыфка бөтенләй охшамаган, карт, ямьсез кеше булып чыга. Ризалыгын белдереп, Зөләйханы бирнәләре белән, коллары, кәнизәкләре, яучылары белән сарайга кертергә рөхсәт итә. Патшаны күрүгә Зөләйха: +- Бу түгел, мин ялгыштым, миңа ул кирәкми, - дип җылый башлый. +Кире кайтып китәргә уйлый. Ләкин ни азык, ни су, ни акча калмаган. Кайбер кешеләре дә һәлак булган. Дөяләре дә бик арган, кешеләре дә хәлсезләнгән. Шулай булгач, кире кайтып китәргә һич мөмкин түгел. +Кәнизәкләре Зөләйханы юаталар: +- Син бит төшеңдә Мисыр патшасын күрдең, Мисыр патшасы шул була инде. Ни хәл итмәк кирәк? Син бит үзең теләп килдең. Бәлки төшең дөрес булмагандыр, - диләр. +Зөләйха күнгән кебек була. Мисыр патшасына күренми, кәнизәкләрен генә йөртә аның янына. Патша кызы Зөләйха сүзенә бер кәнизәге дә каршы килә алмый. Ул кушкан сүзләрне үтиләр. +Көннәрдән бер көнне, шулай яшәп яткан вакытта, сиксән метр тирәнлектәге коедан тартып чыгарган коллары белән кәрванчылар килеп житә. Бу кол унике яшьлек Йосыф була. Аны Зөләйха белән Мисыр патшасы каршына китерәләр. +- Сезнең балагыз юк, падиша. Сезгә бер кол китердек. Бәлки бала итәрсез, бәлки колыгыз булыр, - дип, аның пәрдәсен күтәреп җибәрәләр. Йөзен ачуга кояш кебек балкып киткән гүзәллеген күрәләр. Зөләйха: +- Менә мин төшемдә күргән шул бала бит! - дип, иң якын кәнизәкләренә белдерә. Ире патшага белдерми. +Патша: +- Күпме хакы бу баланың? Без аны балабыз урынына алырбыз. Безнең ир балабыз юк, - ди. +- Гүзәллегенә аның тиң юк. Бәһасе үзе күтәрерлек алтын, - дигәннәр. +Патша икеләнеп тора. Зөләйха патшага: +- Безнең ир балабыз юк. Бу бала безнең тормышыбызга ямь кертер иде, - ди. +Патшаны күндерә дә, сарайдагы бөтен алтыннарны китерергә куша. Үлчәүнең бер ягына Йосыфны, икенче ягына үз авырлыгы алтын куялар. Кәрванчылар күп алтын алып кайтып китәләр. +Патша да гүзәл Зөләйханың сүзеннән чыкмый. Шуннан Йосыф бу патша белән Зөләйхага бала булып кала. +Көннәр үтә. Йосыф үсә. Матур бер егет булып җитә. Аның гүзәллегенә, күркәмлегенә сокланмаган бер кеше калмый. Үзен ең асрау баласы булуына карамастан, Зөләйха Йосыфка гашыйк була. Төшендә күргән егетне танып, көне-төне аны гына уйлап йөри. +Көннәрдән бер көнне патша ауга китә. Йосыф бик матур киенгән, үзенең бүлмәсендә утыра. Шулвакыт Зөләйха: +- Патша өйдә юк, Йосыф белән сөйләшергә дә булыр. Ничә еллар йөрәгемдә саклап йөргәнемне, мәхәббәт серләремне аңлатсам да ярый торган вакыт, - дип, Йосыфның янына керергә тели. +Йосыф бүлмәсенә керә, Йосыфның чәчләреннән сыйпый, аннан иркәләргә тели. Йосыф, уңайсызланып, читкә китә. Зөләйха үзенең ни өчен кергәнен, дөньяда аның өчен генә яшәгәнен белдереп, мәхәббәт серләрен аңлата. Шуннан соң Йосыф ни әйтергә белми аптырап кала. Зөләйха Йосыфны кочакларга тели, аның янына ул җиде кат ишекне ябып кергән була. +Йосыф әйтә: +- Син минем әнием буласың. Үзе тудырган әнием булмасаң да, син минем әнием саналасың. Ничек мин үз әниемә гашыйк булыйм да мәхәббәт тотыйм? Ана буларак кына мин сине ярата алам. +- Ә, син каршылык күрсәтәсеңме? Мин синең өчен ничә еллар янып көям. Син минем йөрәгемне дә аңларга теләмисеңме? - дип, Зөләйха Йосыфка бәйләнә башлый. +Кочаклап алыйм дигәндә, Йосыф йөгереп кача. Качмасын дип, Зөләйха Йосыф артыннан йөгерә. Бер ишекне ачып чыга, икенчесен ача, шулай җиде ишекне ачып чыга, Йосыфның җилән итәгенә тотына. Егет тартылуга - чабуы ертылып китә. Йосыф качып котыла. Шуннан Зөләйха бик үчләнә. +- Ярар, мин сине нишләтергә белермен! Мин сиңа аңлатырмын әле кем икәнемне, - ди. +Ире кайткач, бу хәбәрне иренә сөйли. +- Менә без асрарга бала алдык. Ул миңа мәхәббәт сүзләре сөйли башлады. Мин бүлмәдә торган вакытта бүлмәмә кереп, мине кочаклый башлады. Мин аның белән тарткалашканда, аның җиләне ертылды, - ди. +Патша бик ачулана. +- Ничек ул алай, асрау бала булып, минем хатыныма әдәпсезлек күрсәтә? Мин аны хөкемгә бирермен, - ди. +Йосыфка хөкем каршында җавап бирергә туры килә. Судья, эшне тикшергәч, мондый нәтиҗәгә килә: +- Әгәр дә Йосыф сине кочаклаган икән, син аның белән тартышкансың икән, Йосыф җиләненең алгы өлеше ертылырга тиеш иде. Ләкин Йосыфның бит арткы итәге ертылган. Ничек соң алай булган? +Шуннан Йосыфның үзеннән сөйләтергә булганнар. Йосыф: +- Ул мине үзе артымнан куды, куган чакта арткы чабуым өзелде, - дигән. +Судья: +- Менә бусы дөрес булыр. Нигә сиңа гаепсез кешене гаепләргә иде? - дигән. +Ләкин патша үзенең хатынын гаепле санамаган. +- Бу бала чаядыр. Аны болай калдырырга ярамас йортта. Ул асрау бала. Мин аны үзем хөкем итәм. Зөләйха нинди киңәш бирер, шул хөкем булыр аңа, - дигән. +Зөләйха унике ел зинданда тотарга боерык биргән. Йосыфны шунда ук унике елга зинданга салганнар. Зинданда иптәшләре төш күрсә, Йосыф аларны юрый торган булган. +Патшага каршы булган бер кеше төш күргән: +- Мин кызыл камыт кигәнмен, Йосыф, ни булыр икән? - д игән. +- И, гаебең булмаса да, патша синең муеныңа кылыч куярга тели, - дигән. +Таң белән бу кешене, зинданнан алып чыгып, палачлар башын чапканнар. Иптәшләре шуннан белгән кызыл камытның ни икәнен. +Шуннан соң Йосыфка тагын бер иптәше төшен сөйли: +- Син дөрес әйтәсең, ахры. Бүген төшемдә җиде симез сыер, җиде ябык сыер күрдем. Бу ни булыр икән? +- Җиде симез сыерың халыкка җиде ел туклык елы булыр. Халык шул елларда ашлык запасын хәзерләп куярга тиеш булыр. Ә җиде ябык сыерың шуны күрсәтә, җиде ел ачлык булыр, - дигән. +Дөрестән дә бу шулай булган. Мисыр халкы җиде ел туклык күргән, аннан соң җиде ел ачлык күргән. +Шулай торганда патшалыкка яу килә, патша яуга китә. Зөләйха ире урынында кала. Йосыф инде җиде ел зинданда яткан була. Шулвакыт патшаның үлгән хәбәре килә. Зөләйха Йосыфны зинданнан чыгара да һаман аны үзенә каратырга тели. Зөләйха Йосыфны саф, чын мәхәббәт белән ярата. Үзе Йосыфтан олырак яшьле була. Йосыф аны үги анасы буларак хөрмәт итә. Ләкин мәхәббәт тотарга тиеш түгеллеген аңлый, аның мәхәббәтен дә кире кага. +Зинданнан чыгаргач, Зөләйха аны үзенең асрау улы дип йөртә. Үзе һаман җылый, күзләре сукырая. Күзләре сукырайгач, патшалыкны Йосыфка бирә. Менә шуннан инде Йосыф Мисыр патшасы була. Һәркем аның Мисыр патшасы булуын тели. +Зөләйханың мәхәббәте көннән-көн арта. Мисыр илендә гайбәт тарала. Имеш, Зөләйха үзенең колына гашыйк булган, аны ире дә белгән булган. Шул Йосыф өчен җанын фида кыла икән, дип, хатыннар гайбәт тарата башлаганнар. +Зөләйха, бу гайбәтне ничек юк итим икән, ничек бу ха тын нар га мәхәббәтем саф булганы хакында сөйлим икән, дип у йлый. +Бер көнне дүрт йөз хатынны сараена кунак итеп чакыра. Барлык хатыннарга да берәр тәлинкә, берәр пычак китереп тоттыра. Йосыфның чәчләрен үзе тарап үреп, зиннәтле киемнәр киендереп, пәрдәсен йөзенә ябындырып, әлеге дүрт йөз хатын утырган зур залга кертә. Бу хатыннар алдына китереп, Йосыфның битеннән пәрдәсен ачып җибәрә. Бер минут та тотмый, алып чыгып китә. Бичара хатыннар моны күргәч, һуштан язалар. Йосыфның матурлыгын күреп, бары да гашыйк булалар. +Хәзер Зөләйха бу хатыннарга берәр җимеш китереп бирә. Бер кулларына җимеш, бер кулларына пычак тоттыра. +- Тәлинкәгә куегыз да турый башлагыз, - дип боера. +Үзе шулвакыт тагы Йосыфны дүрт йөз хатын утырган бүлмәгә кертә. Барлык хатыннар, күзләрен Йосыфка текәп, җимеш тураган бармакларын кисәләр. Үзләре бармаклары киселгәннең әрнүен дә тоймыйлар. Йосыфның чибәрлеге сихерли шикелле боларны. Шуннан Йосыфны алып чыгып китәләр. Зөләйха дүрт йөз хатынның алдына килеп баса: +- Менә күрдегезме? Үз кулларыгызны, үз бармакларыгызны җимеш итеп турадыгызмы? Белдегез инде хәзер, минем гайбәтемне ни өчен сатасыз икән. Бер генә минут күрдегез дә бармакларыгызны турадыгыз. Ә мин Йосыф кайгысыннан ничә ел янам. Аны күргәнемә генә җиде ел, аннан соң күпме яндым. Шулай да мин түзәм, бармакларымны да тураганым юк. Сабырым сездән көчлерәк икән, - дип, хатыннарга үзенең бәетен әйтә. +Хатыннарның исләре китә: +- Дөрес, Зөләйха, синең сабырлыгың безгә караганда көчле икән, - диләр. +Шуннан соң Мисыр хатыннары Зөләйха турындагы бу гайбәтне сөйләмиләр, һәрберсе үзләре гайбәткә кала. Йосыфны бер күреп тә гашыйк булмау мөмкин түгел икән, диләр. +Бервакыт Йосыф патша ат өстендә сарай алдыннан үтеп барган була. Уң кулында камчысы. Зөләйха Йосыфның каршысына чыгып, килгән юлында көтеп тора. Җылап күзләре сукырая башлаган, яхшы күрми дә. Йончыган, йөзе нурсызланган, Йосыфка булган мәхәббәтеннән картайган Зөләйха. Юлда утырып тора икән. Йосыф: +- Нигә бире утырып торасың? - дип сүз кушкан. +Зөләйха әйткән: +- Йосыф, сиңа бер генә сүзем бар. Бир әле камчыңны, - д игән. +Йосыф камчыны Зөләйхага сузган. Зөләйха камчы сабын авызына китереп өргән дә шунда ук Йосыфка тоттырган. Камчы сабы янып китәр дәрәҗәдә кызу булган. Йосыф кулы пешүдән камчыны ташлап җибәргән. Шуннан соң Зөләйха: +- И Йосыф! Син камчыны тоттың да ыргыттың. Кулың пеште. Минем ничә еллар буе йөрәгемдә шул ялкын янып тора, мин түзәм. Ә синең кулың минем бер өргән сулышымдагы кайнарлыкка, утка да чыдамады. Күр минем мәхәббәтем ничек көчле икәнен! Шунда да исбат итмәсәм, ничек итеп аңлатыйм сиңа? Бу бит ничә йөздән бер өлеше генә. Менә мин ничә еллардан бирле гыйшык утында янам, - дигән. +Йосыф бер уйга килгән. +- Зөләйха, мин сине аңлыйм. Шундый ялкын эчендә син тугрылыклы мәхәббәт белән генә түзә аласың, шулай сөя аласың икән. Мин синең барлык газапларыңны алам, мәхәббәтеңне үземә кабул итәм, - дигән. +Шуннан Зөләйхага өйләнергә риза булган. Зөләйха шатлана, аның эчендәге кайгылары бетә бара. Көннән-көн йөз сарылыгы кими. Ул бит әле яшь. Картаеп җыерчыкланмаган йөзләре, кайгыдан гына. Икәү бергә тора башлагач, Зөләйха бөтенләй башка кешегә әйләнә. Матурлыгы, гүзәллеге кире кайта. Йосыф аны күреп соклана, тиң итә. Йосыф-Зөләйханың мәхәббәте аларның бәхетле, тигез гомер итүләре белән бара. +Шуннан ачлык ел килеп җитә. Дөрестән дә җиде ел халык ачыга, интегә. +Көннәрдән бер көнне Якубның уллары әтиләренә бер хәбәр ишетеп кайталар. +- Әти, илдә ачлык. Мисыр иленең патшасы бик юмарт күңелле икән. Ачка үлә торган кешеләргә ярдәмләшә икән. Анда барып карасак ярамасмы икән, - дигәннәр. +Әтиләре риза булган. Уллары чыгып киткән. Мисыр патшасы алдына килеп басканнар. +- Мисыр патшасы бик миһербанлы дип ишеттек. Безгә сукыр атабыз хакына, туганнарыбыз хакына, ачтан үлмәслек кенә булса да ярдәм итсәң иде, - дигәннәр. +Йосыф үзенең туганнарын танып алган да: +- Минем бүлмәмә керегез! - дигән. +Шунда аңа сигез туганы сәҗдә кылганнар. +Йосыф: +- Мин сезгә ярдәм итәрмен. Менә бер олау иген төяп алып китәрсез. Әтиегез ни хәлдә? Ул нишли? Дөньядамы? - дигән. +Болар әйткәннәр: +- Әтиебез дөньяда. Тик аның күзләре күрмәс булды. Безнең бер туганыбыз бар иде, шул туганыбыз үлгәннән соң, ул елап сукырайды. +Йосыф пәрдәле булгач, белмиләр. Йосыф биргән малларны алып, кайтырга чыгалар. Йосыф озата чыга. +- Сезнең тагын туганнарыгыз бармы? Алар исәннәрме? - ди. +- Бар. Атабыз бер, анабыз башка туганыбыз Ибне-Әмин бар, сеңлебез Динә бар. +- Ә ул Ибне-Әминне нигә алып килмәдегез? +- Атабыз аны җибәрми. Сөекле улым Йосыфны адаштыргач, Ибне-Әминемне дә юк итәрсез, ди ул. +- Ярар, башка вакытта Ибне-Әминне дә алып килегез, әтиегезгә сәлам әйтегез, - ди Иосыф. +Моны кайтып әтиләренә сөйләгәч, әле улы һаман да исәндер, дип өметләнеп яшәгән ата, бу сүзләрне әйтүче кеше Йосыф үзе түгел микән, дип шикләнә башлаган. +Икенче елны Ибне-Әминне дә алып китәргә кушкан. +- Әгәр аны да адаштырсагыз, шул минутта үләрмен. Аталык хакына Ибне-Әминне саклап йөртегез, - дип әйтеп калган. +Уллары, ант итеп, Ибне-Әминне алып киткәннәр. Йосыф боларга тагы ашлык биреп җибәргән. Ләкин Ибне-Әминне бер бүлмәгә чакырып, үзенең кем икәнлеген әйткән, барысын сер итеп кенә сөйләшкәннәр. +- Мин сине янымда калдырыр идем, - дигән Йосыф. +- Ә юк, мин монда калсам, әтиебез бик кайгырыр, шунда ук үләр, - дигән Ибне-Әмин. Йосыф шундый фикергә килә. Ике олау иген бирә. Ибне-Әмин саклый торган олауга алтын тустаган яшерә. Капканы чыгып киткәндә, алтын тустаганны урладылар, дип тентү ясата. Алтын тустаган Ибне-Әмин олавыннан чыккач, аны хөкемгә тарткан кебек алып кала. Әтиләренә язып җибәрә: "Ибне-Әмин ышанычлы кулда. Мөмкин булса, үзегез дә килеп чыгыгыз". +Агаларына: +- Үзгә вакыт атагызны да алып килегез, - дип әйтеп җибәргән. +Болар хатны тапшыргач, әтисе ул кешене күрер өчен ашкына башлый. Икенче барганда әтиләрен дә, Динәне дә алып китәләр. Инде ун туганы моның алдында сәҗдә кылалар. Шулвакыт Йосыф үзенең пәрдәсен ача: +- Менә кайчан әтиемнең төш юраганы дөрескә килде. Ун туганым минем алдымда сәҗдә кылалар, - дигән. +Шуннан Якуб карт улын кочаклап, елап, яңадан күрә башлый. +- Сез, туганнарым, миңа яхшылык эшләмәдегез. Ә мин сез гә яманлык белән җавап бирмәдем, чөнки сез минем кан кардәшлә рем, - дип, Йосыф әтиләре алдында туганнары моны ниш ләткәннәрен сөйләп бирә. +- Мин сезне гафу итәм. Үземнең патша сараемда сезне рәхәттә яшәтер идем, - дип, бу туганнарын үзендә калдыра. +Шулай бәхетле тормыш кичерәләр. +1970 елда Горький өлкәсе Пильнә районы Петрякс авылында +Алимова Ләйләдән (1924 елгы) Ф. Әхмәтова тарафыннан +язып алынган. Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать +институтының Язма мирас үзәгендә саклана. +Колл. 84. папка 1, сакл. бер. 6. +Йосыф кыйссасы Йосыф китабы "Йосыф китабы"ның халыктагы көйләре +КУЗЫ +КӨРПӘЧ +Борын-борын заманда Ак хан белән Кара хан булган иде. Көннәрнең бер көнендә Ак хан белән Кара хан урманга күчеп киткәннәр иде. Ак хан да сиксән кеше алган, Кара хан да сиксән кеше алган. Киткән чакта бичәләре айлы-көнле калганнар. Киткәли йөргәндә сөйләшкәннәр: "Әгәр дә ул булса, Кузы Көрпәч дип исем бирербез, ә кыз булса, Баянсылу дип исем бирербез", - дигәннәр. Бер көнне Ак хан белән Кара хан кайтмакчы булганнар. Бер айлык юлны бер көнне киткәннәр, ике айлык юлны ике көн киткәннәр. Юлда кайтып барганда бер таз кол әйткән: "Әй, Ак хан, улың бар, ә Кара ханның кызы бар", - дип. +Ак хан "Улым бар!" дип куанып чапканда, ат өстеннән егылып төшеп, муены сынып үлгән. Кара хан, Ак ханны юлда күмеп, кайгы- хәсрәт белән йөз алтмыш кешене ияртеп, өйгә кайтып кергән. Өйгә килсә, Ак ханның улы, Кара ханның кызы булган. Ак ханның улына Кузы Көрпәч, дип исем кушканнар, ә Кара ханның кызына Баянсылу дип исем кушканнар. Ак ханның улы Кузы Көрпәч бер кунып, бер яше яшәгән. Кара ханның кызы да алай яшәгән. +Кузы Көрпәчкә сигез-тугыз яше вакыт чамасында ягы атыша башлаган. Унике яше тулгач, атасының ягысын алып, су ягасына төшкән. Караса, су ягасында бер бичә ак көнәк белән су чыгарып утыра. Кузы Көрпәч әйткән: "Ә, көнәгеңә ягы белән атаем!" - дип. Бу сылу хатын әйтә: "Ай, пышың курыгыр! Минем көнәгимә атканчы, әртә киткән бичәңне истәп китәр идең!" - диде. Кузы Көрпәч су йагасыннан килеп, инә сеннән сораган: "Инәм, минем әртә киткән бичәм бармы?" - дип. +Инәсе әйтте: "Ә, балам, синең әртә киткән бичәң юк", - дип. Ул көнне таз колның балалары ашык уйнагалы чыккан. Кузы Көрпәчкә унике яшь, ә таз колның балаларына егерме яше артык булган. Аларны күреп, Кузы Көрпәч тә чыккан, Кузы Көрпәч ашыгы пүтүнләп үтеп киткән. Икенче көнне тагы таз колның балалары ашык уйнаганнар. Таз колның балалары мыс кыл иткәннәр: "Безнең ашыкларны тотып алганчы, әртә киткән бичәңне истәп китәр идең!" - диделәр. +Әртә киткән бичәсе Кара ханның кызы Баянсылу булган. Бу туган вакытта Ак ханның бичәсе Баянсылуга соргалаштырып куйган булган. +Ак ханның улына өч яше тулганнан соң, инәсе Кара ханның бичәсен кызы белән кунакка чакырган. Кара ханның бичәсе кызы белән килеп, өйгә индеме Кузы Көрпәчкә: "Кызымны бу балага бирмәм!" - дип әйткән дә кайтып киткән. +Үзенең өенә килгәннән соң, Кара ханның бичәсе: "Кызыбызны алып китәек Кара дәрьяның ягына! Шул балага бирмик", - дигән. Аннан соң Кара хан кызы Баянсылуны Кара дәрья ягына алып киткән. Моны әйткәннәр: "Әртә киткән", - дип. +Йә, кире таз кол балаларына кайтаек! Таз кол балалары Кузы Көрпәчкә диде: "Син инәңнән кауырмач куйырт! Кауырмачны кашык белән дә алма, кыйгач белән дә алма, табасыннан ал!" - дип. Аннан соң таз кол балалары әйткән: "Кашык белән бирсә, әйт: кашык йулы карсак, дип әйт", - дигән. - "Кыйгач белән бирсә, әйт: кыйгач юлы кыйшык, дип әйт!" - дигәннәр. - "Табач белән алып бирсә, ул вакытта эссе кауырмачны табачына кысып, табачын көйдер!" - дип. Аннан: "Анда инәң әртә киткән бичәңне әйтер", - дигәннәр. +Кузы Көрпәч кайтып, инәсеннән кауырмач кауырткалы әйткән: "Ашагалдым, башка аш кирәкмәс", дигән. +Инәсе кауырмач кауырган уә Кузы Көрпәчкә кашык белән эссе кауырмач биргән. Кузы Көрпәч алган юк: "Кашык йулы карсак", - дигән. Кыйгач белән биргән, "кыйгач юлы кыйшык", - дип, аны да алган юк. Аннан кулы белән биргәндә, инәсенең кулын кысканда әйткән: "Әйт, - минем әртә киткән бичәм кайда? Бармы?" - дип. Инәсе әйткән: "Юк". Аннан инәсе әйткән: "Әйтсәм, әйтим! Әртә киткән бичәң - Кара ханның кызы Баянсылу, ул Кара дәрьяның йагына киткән, хәзер аны истәсәң дә тапмассың", - дигән. +Кузы Көрпәч әйткән: "Мин истәп киткәлдим, миңа рөхсәт бир", - дип. Кузы Көрпәчкә хәзер унҗиде яшь булган, ди. Инәсе җибәрмәдеме, Кузы Көрпәч әйтте: "Мин китәем!" - дип. Кузы Көрпәч атасыннан калган акбүз атын, кылычын алды. Инәси сыгыт сыктады, әйтте: "Мин ятып төш күрәем! Аннан соң әйтирим!" - диде. +Инәсе ятып бер төш күрә башлаганда, улы уятты: "Тор, тор, инәм!" - дип. Инәсе торгач, бәет әйтте: +Имәннән таяк бөгәрбез, балам, +Илдән илгә йөрербез, балам. +Илдә бер матур тапсак, +Атын Баян куярбыз, балам! +Кузы Көрпәч әйтте: +Каеннан таяк бөгәрбез, инәм, +Илдән илгә йөрербез, инәм. +Илдә бер матур тапсак, +Аты Баян булса да, үзе дә +Баян булмас, кой, инәм! +Инәсе аннан әйтте: "Әй, балам, рөхсәтем юк, утыр, балам, күкрәгемнең сөтен саваем. Әгәр сөте авызыңа җитсә, ол вакытта китәрсең". +Инәсе түрдән утырып, сауган сөте Кузы Көрпәчкә җитмәгән, чөнки инәсе сөтен атып кына җибәргән. Аннан инәсе әйткән: "Миннән рөхсәт юк", - дип. Кузы Көрпәч әзерләнгән дә әзерләнгән, аннан соң рөхсәт сораган: "Инәм, рөхсәт ит, мин китәем!" +Инәсе әйткән: "Хәзергә рөхсәт юк, мин тагы ятып төш күрәем!" - дигән. Инәсе төш күргәле яткан. Бер-ике сәгатьтән соң Кузы Көрпәч тагы уятты: "Мин китәем, инәм!" - диде. Инәсе торып әйткән: "Әй, балам, төшемне төш итмәдең, рөхсәт юк", - диде. +Инәсе торганнан соң: "Балам, утыр, мин тагын түрдән утырып сөтем саваем! Әгәр күкрәгем сөте авызыңа җитсә, китәрсең", - дигән. +Аннан Кузы Көрпәч утырган. Инәсе урындыктан күкрәген сауган, сөте якынлап киткән. +Аннан соң инәсе бәет әйтте: +Әйләнеп чыкмас, ай, диңгез балам, +Аныклап ничек күчәрсең, балам? +Тычкан үтмәс чатырман, балам, +Аныклап ничек кичәрсең, балам? +Кузы Көрпәч җавап бирде: +Әйләнеп чыкмас, әй, диңгез, инәм, +Камчым салып чыгармын, инәм, +Тычкан үтмәс чытырман, инәм, +Камчым салып чыгармын, инәм. +Аннан соң да инәсе рөхсәт бирмәде. Кузы Көрпәч аш ашамаен, су эчмәен йүтип калды. Инәсе тагы төш күргәли ятты. Кузы Көрпәч тагы тиз генә уятты: "Инәм, рөхсәт бир!" - диде. +Инәсе тагы: "Әй, балам, ятырга бирмәдең, төшемне төш итмәдең. Утыр, балам, тагы сөтемне савыйм", - дип әйтте. Аннан сөтен сауды, янә авызына кермәде. Аннан инәсе әйтте: "Әй, балам, рөхсәт юк, тагы бер ел тормагың бар", - дип. Ә Кузы Көрпәч бөтенләй әзерләнеп куйган булган. Акбүз атка атланып, атасы Ак ханнан калган кылычын, угын, камчысын, мылтыгын алып чабып китте. Ә инәсе, күкрәген чыгарып, чәчен йолкып сыктап калган. Инәсе карганып әйткән: "Барган юлың бар булсын, кайткан юлың юк булсын!" - дигән. Кузы Көрпәч ул аяктан ул китте, бу аяктан бу китте. +Бер урманга килеп, бер киекне үтереп тә пешереп ашады. Аннан әйләнеп чыкмас ай-диңгезгә килде. Кузы Көрпәч бу диңгезнең өстенә камчысын салганда, су бүленеп китте. Тычкан үтмәс чытырманга кылычын салып чыгып киткән. Аннан соң тагы ул аяктан ул китте, бу аяктан бу китте. Аннан соң кырык бүрегә очрады. Кырык бүрене ук белән аткалы көсләтсә: "Инәң минмен", - дип аттырмады. Аннан бер аюга очрады. Аю да: "Атма, балам, инәң минмен", - дип аттырмады. +Аннан Кузы Көрпәч инәсенә: "Инәм, рөхсәт бир!" Инәсе рөхсәт бирмәде. Кузы Көрпәч тагы табып чыгып киткән. Инәсе тагы карганып утырып калган: "Барган юлың бар булсын, кайт кан юлың юк булсын!" - дип. +Алай та иттем, тыңламадың, балам, +Болай та иттем, тыңламадың, балам. +Китәртәй йулың, пулсын, балам, +Кайтыртай йулың пулмасың, балам. +Кузы Көрпәч ул аяктан ул китте, бу аяктан бу китте. +Бер заманда Кузы Көрпәч ике тау арасына килде. Анда бер таз колга килеп җитте дә сәлам бирде. Кол: "Балам, синең күзең утлы, буең саллы. Балам, син кайсы илләрдән, кайсы җирләрдән килдең?" - дип сорады. Кузы Көрпәч: "И таз кол, Кара ханның халыгын, аның кызы Баянсылуны эзләп килеп утырам", - дип әйтте. +Дөя багучы кол дөя суеп ашатты. Кузы Көрпәч ашаган вакытта олы сөяге авызыннан, кече сөяге борыныннан чыкты. Кол әйтте: "Моннан барырсың елкычы колга, аннан сорарсың", - диде. Аннан тагы Кузы Көрпәч ул аяктан ул китте, бу аяктан бу китте, барды елкычы колга. +Елкычы кол әйтте: "Балам, син кайдан килгән баламсың?" Кузы Көрпәч: "Мин Кара ханның кызы Баянсылуны истәп килдем", - дип әйтте. Бу елкычы кол әйтте: "Без Кара ханның халкыбыз, безне Кара хан безнең җиребездән аерып китергән. Моннан ары сыерчы колга барсаң, аннан сорарсың", - дип ә йтте. +Кузы Көрпәч, акбүз атка атланып, сыерчы колга китте, барып сәлам бирде. Сыерчы кол: "Кайдан йөргән баласың?" - диде. Кузы Көрпәч: "Мин Кара хан кызы Баянсылуны истәп килдем. Ул еракмы?" - диде. Сыерчы карт әйтте: "И Кара ханның халыгын истәп килсәң, моннан ары куйчы колга барырсың, анда Баянсылуның куйлары бар", - диде. +Аннан куйчы колга китте. Куйчы колга барганнан соң, сәлам биргәч, куйчы кол сорады: "Кайдан йөргән баласың?" - диде. Кузы Көрпәч әйтте: "Мин Баянсылуны истәп килдем", - диде. Куйчы кол әйтте: "Бу Баянсылуның куйлары", - диде. Кузы Көрпәч "Тукта, маңгаенды цәрг әй кунып утыра, мин аны үтерәем!" - дип чирткән. Әлеге таз кол анда үлгән. Киемен чиштереп алып, үзе киеп, таз колны, тирән казып, тәпә күмеп калдырды. +Киемене киеп, үзе куй багып, Баянсылуның малын ябып, таз кол булып, Баянсылуның ашханәсенә инеп утырды. Аның инеп утырганда, Баянсылу әйткән: "Бу таз колга нәмә булган? Сыер сава торган вакыт түгелмени?" - дип. +Кузы Көрпәч, көнәк алып, сыер саугалы чыгып киткән. Кузы Көрпәч син саугалы утырганда теге сыерның да, бу сыерның да цоцыгын өзгәләп, кире ашханәгә инеп утырды. +Баянсылу тагы: "Бу таз колга нә булган? Бозау эчерә торган вакыт түгелмени?" - дип кайгырды. Кузы Көрпәч, су алып чыгып, бозау алдына көнәк куйды. Бозаулар эчмәде. Инде Баянсылу әйтте: "Эч, бозавым, эч, дигәндә эчдигән түгелмени?" - дип. Кузы Көрпәч, аннан соң алып, бозауларны эчерде. Бозауларны эчереп бетергәннән соң, әлеге ашханәгә инеп утырды. +Бер көнне тыңлап утырса, Баянсылуны Кара Көккәлнең улына биреп, туй ясагалы йөргәннәр болар. Аннан Кузы Көрпәч бер ап-ак куй баласын тотып, үзенең алтын йөзеген куй баласының колагына киертте. Баянсылу кырык кысагы белән үзенең сараенда утырды. Кузы Көрпәч өйрәтте әлеге ак күзәгә мондый бәет әйтергә: +Сөенче, Баян, сөенче, Баян! +Сөенчеләрең миндәдер, Баян! +Әлеге ак күзә Баянсылуның сараенда, Баянсылуның алдына килеп, тып-тып сикерде. Бу сарайда кызлар белән бергә Баянсылуның җиңгәсе: "Бу куй баласына нәрсә булган?" - дип, кайчы белән атты, әлеге ак куй баласы колагындагы алтын йөзек төшеп китте. Бу йөзектә Кузы Көрпәчнең аты булган. Баянсылу бу йөзекне күрмәде дә, белмәде дә. Бу йөзекне җиңгәсе алып, кесәсенә салып куйды. Әлеге җиңгәсе бу йөзекне Баянсылуның агасына күрсәтте дә әйтте: "Ул Кузы Көрпәчне үтерергә кирәк", - дип әйтә. +Аннан ит пешергәннәр, туй башларга дип. Кузы Көрпәч, таз кол булып, өйдәге пычакларны җыеп ташлаган. Пычакларны ташлаганнан соң, Кузы Көрпәч, таз кол булып инеп, Баянсылуга үзенең пәкесен бирде: "Мә, минем пычагым", - диде. Баянсылу пәкене алып күрсә, пәке сабында Кузы Көрпәчнең исеме язылган булды. Баянсылу Кара Күккелнең улына бармады. Аннан үзенең сараенда кырык кысакка әйтте: "Кузы Көрпәч килгән бит, ничек тә булса куй багучы таз колны китерегез! Мин Кара Күккелнең улына бармам! Мин төшемдә Кузы Көрпәчне күреп йөргәнем, аңа бармакмын! Кузы Көрпәчне китерең!" - д игән. +Аннан әлеге таз колны алып килгәннәр. Ул Кузы Көрпәч булган. Аны Баянсылу каршы отырлап алган. (Ә Кара хан бу турыда бер нәмәне белгән юк.) Аннан соң Кузы Көрпәчне бер аулак бүлмәгә индергән. Анда сөйләшеп кундылар. Бу бүлмәгә шәм яктысы кирәкмәс булган. Кузы Көрпәчнең чәчендәге алтын мунцак кояш кебек яктырткан: +Аранда сыер мөңридер, Баян, +Көн таң атканга охшыйдыр, Баян! +Баянсылу каршы әйтте: +Аранда сыер мөңридер, Кузый, +Ач пәриләргә аш булсын, Кузый! +Кузы Көрпәч тагы: +Аранда куйлар мөңридер, Баян! +Көн таң атканнарга охшыйдыр! +Кояш югары күтәрелгәч, Баянсылу Кузы Көрпәчне сандыкка япкан. Япкан вакытта Кузы Көрпәчнең бер толым чәче алтын гәүһәр мәрҗән белән тышта калган. Баянсылуның бүлмәсенә җиңгәсе керсә, сандыктан толым чыгып калганын күрде дә чәчен кисеп алды. Әлеге җиңгәсе чәчне Баянсылуның агасына илтеп бирде. +Баянсылуның агалары, җыелышып, Кара хан белән сөйләшәләр. Кара хан кушты: "Арацан-карацан пешерегез". Аннан тур уртасында ора казытты. Бу ораның өстенә ак киез түшәтте. Аннан кич була, Кара Көккәлнең туен башладылар. Әүвәл Кузы Көрпәчне чакырдылар, аннан бөтен халыгын чакыралар да түрнең цүрә ягында утырталар. Ә Баянсылу Кузы Көрпәчне өйрәтеп җибәргән: "Түр уртасындагы ак киезгә утырма! Кияүнең урыны тәкцәккә утыр!" - дип әйтеп өйрәткән. +Кузы Көрпәчне орага егар өчен, Баянсылуның бер агасы барып чакырды: "Кияү сине чакырды", - диде. Баянсылу тагын өйрәтеп җибәрде: "Арацан-карацан бирсә, "үземнең өлешем" дип эчмә, ә "минем өлеш" дип эч", - диде. +Аннан Кузы Көрпәч килде, Кара хан, аның халкы, яхшы итеп отырлап алдылар. Кузы Көрпәчкә түргә утыргалы әйттеләр. Ә Кузы Көрпәч "Кияүнең урыны тәкцәк", дип, тегесен тегендә, монысын монда төртеп чәчеп, тәкцәккә утырды. Аннан, арацан-карацан китереп, иң әүвәл Кузы Көрпәчкә бирделәр, Кузы Көрпәч: "Баянсылуның өлеше", - дип эчеп куйды. +Аяк икенчесен әйләнеп килде, ә Кузы Көрпәч эчмәде, "үземнең өлешем" дип, "эч!" дип, эчәргәле әйттеләр. Сукмакчы булганнар, ә Кузы Көрпәч курыкмады. Аннан соң тагы: "Инәмн ең өлеше", дип эчеп куйды. Аннан өченче аяк килгәндә: "Йа, көннәрем булсын, үземнең өлешем!" дип эчеп куйган. +Арацан-карацан эчеп утырганда Баянсылу сиксән атның иярләренең канцыгасын кисеп куйган, Кузы Көрпәч өчен акбүз атның иярен калдырган. Кузы Көрпәч полгылап җырлый башлаганда, Баянсылу Кузы Көрпәчнең битенә кулъяулык ташлады. +Кузы Көрпәч тиз генә чыкты да акбүз атка чабып чыгып китте, ә Баянсылу акбүз атны тышта тотып саклаган. Ханның халкы чыгып: "Кузы Көрпәчне тотыгыз, тотыгыз!" - дип кыйгылашып калды. Бу сиксән ат Кузы Көрпәчне ялангач алып барып үтерер өчен әзерләнгән булган. Ханның кешеләре чыгып- чыгып атка атланган да аттан баш табан егылып калган. Кузы Көрпәч чабып утырса, тимер күпердә бер бала: "Ай, егет, тезеңә ук ата куям!" - диде. +Кузы Көрпәч: "Йа, ук белән атканга нәмә булмак?" - диде дә аттыра куйды. Ә ук тезеннән ерып китте. Аннан Кузы Көрпәч бер як пойдир төбендә ятты, ул аякка баса алмады. Аннан башка як пойдирнең өстенә кечкенә кошчык кунды. Бу кошның канатына бер хат язып бәйләп, Баянсылуга кайда ятканын б елдерде. +Бу кош Баянсылуга хатны китерде. Баянсылу бу хатны огы ды да, Кузы Көрпәчкә хат язып, бер бавырсак җибәрде. Ба янс ылу икенче көнне янә канатның астына алтын җеп белән бавырсак бәйләп, Кузы Көрпәч өчен бер бүз тургайны җибәрде. +Көннәрнең бер көнендә җиңгәсе белән Баянсылуга: "Әйдә! Өс киемнәребезне алыштыраек!" - диде. Аннан киемнәрен алыштырдылар. Әлеге кошчык, Баянсылу дип уйлап, җиңгәсенең кулына инеп утырды. Аннан әлеге җиңгә бу кошны кысып тотып болгады: "Әйт, Кузы Көрпәч кайда!" - дип. +Ә кош әйткән юк. Аннан соң Баянсылуның агалары тармачы эзләп, шәһәргә киттеләр. Шәһәрдә бу тармачы әйтте: "Ул кошны мичкә ташлаң, мич эчендә "чук" дип үлсә, ул Кузы Көрпәчнең як пойдирнең төбендә булырсыз", - дип. Аннан Кузы Көрпәчне үтерер өчен Кара ханның бөтен халкы ат-ияр менеп киткәннәр. Баянсылу, сарай тышына чыгып, чардакка менде дә, аларга зар әйтте: +Сыер менгән сыерланган яр-яр! +Тай менгән тайланган яр-яр! +Инде туган кызыңның аягын чапкан биядәй +Кара Көккәлнең улына бирерсең, - +Кычкырган торнадай, - дип, атасына әйткән дә, үзе Кузы Көрпәчне эзләп киткән. +Кара ханның сиксән кешесе Кузы Көрпәчне үтерергә иткәннәр, үтерә алмыйча, кыйнап бетергәннәр. Аннан ул кыйнадылар, бу кыйнадылар. Аларның кыйнавына түзалмыйча Кузы Көрпәч әйткән: "Болай минем җанымны ала алмассыз, минем табан астында үз кылычым бар, аны алып пау аслаң!" - дигән. +Аннан Кузы Көрпәчне үзенең кылычы белән үтергәннәр. Кара ханның халкы Кузы Көрпәчне үтереп кайткач, Кара хан куанычына хәбәр кешесенә байлык биргән. Кара хан Баянсылуны куаныч белән Кара Көккәлнең улына яңадан туй ясагалы йөргәндә, Баянсылу, аның кысагыннан һәммәсенә өч йөз акча биреп, энҗе-мәрҗән алып, кырык кысагын алып, Кузы Көрпәчкә китте. Ә кызларына әйтте: "Йөрегез, кызлар, йөрегез!"- дип алып чыгып китте. Китеп барганда бәет әйткән: +Йөрегез, йөрегез, кызлар, +Йөрешәек, кызлар, +Мәрвәр-мәрҗән +Тәришәек, кызлар! - дип, мәрвәр-мәрҗәнне уңга-сулга чәчә барган, ә кызлар бу мәрвәр-мәрҗәнне тәришип, юлда кала барганнар. Баянсылу барабара, кызларын алдап, юлда мәрвәр-мәрҗәнне җыйдырып, ялгыз үзе калган. +Берүзе барып, Кузы Көрпәчнең янында моңланып, Кузы Көрпәчнең кесәсеннән алтын саплы пәкесен алып, очлы ягы белән үзенең йөрәгенә саыйп, Кузы Көрпәчне кочаклап, Баянсылу анда үлде. Үлгәннән соң, кырык кысагы артыннан куып килеп җиттеләр. +Кара Көккәлнең улы, Баянсылуны куып барып, әлеге алтын саплы пәкене алды, очлы ягы белән үзене саыйп, Баянсылуны кочаклап, ул да анда үлде. +Баянсылуның атасы-инәсе белеп, куып килеп керделәр. Аннан Кара хан халыгына боерды сарай эшләтергә. Баянсылуны бу сарайга күмделәр. Сарайның ай ягы - алтын, көн ягы көмеш булган. Ә Кузы Көрпәчкә елганың икенче ягында андый ук сарай эшләделәр. Кузы Көрпәч өстенә һәм Баянсылу өстенә чыкк ан агачлар икесе су аша кушылып куйган, ә Кара Көккәлнең улының өстенә тигәнәк чыгып, икесенең аергалы үсеп утырды. +Ул суның эчендә ап-ак ике үрдәк көн-таң атканчы кушылгалы итеп, кушыла алмыйлар, көн-таң атып китәдер, аларга бер яман кош, кушылгалы бирмичә, аерып ташлыйдыр. Болар хәзер дә ул суда яшәйделәр. +1950 елда Новосибирск өлкәсе Бараба районы Тамдау авылында +Урусов Сәлим Батыр улыннан (1875 елгы) төрки телләр галиме +Л.В. Дмитриева тарафыннан язып алынган. +Дмитриева Л.В. Язык барабинских татар. +Л., 1981. - С. 32-40. +КУЗЫ +КӨРПЕЧ +Борынгы заманда ике хан булды. Берсе Ак хан, берсе Кара хан булды. Аларның икесенең хатыннары корсаклы булды. Икесе мәслихәт кылдылар Кара хан белән Ак хан: "Безнең ике хатыныбыз корсаклы булды, дөньяга туса, берсе кыз, берсе ул булса, алыштырырбыз"*. +Ике хан ак киек көтәргә киттеләр. Аулап бардылар, Киек үтерделәр. Аннан кайттылар. +Анда, йортка җитсә, хатыннары балаларын тапканнар. Бер баласы Ак ханның ул булды, бер баласы Кара ханның кыз б улды. +Төздән йортка кайтып җиттеләр. Ак ханның аты егылып төште, иясе Ак хан муены сынып калды. Ак ханның хатыны сыгыт булды, кайгырды. Кара ханның халкы мәлис булды, сөенде, туй ясады. Ак ханның улын Кузы Көрпеч дип, Кара ханның кызын Баянсылу дип атадылар. +Ак ханның улы өч яшәр булганда, Кара хан киявен чакыра инәсе белән. Ишектән инеп килер иде, Кара хан утырып күрде аны: ишекнең янында игәр эт ятыр, аңа Кузы Көрпеч таянды. Кара хан: +- Ишекнең янында яткан игәргә таянган Ак ханның улына мин кызымны ник вәгъдә кылдым бирергә? Инде бирмәм! - күңелендә тотты. +Ак ханның хатыны белмәде аны. Сыйлады, хөрмәт итте, аннан соң өенә кайтты. Ике кунганнан соң, Кара хан пузып китте иле белән. Ак ханның хатыны ятып калды йортында. Ак ханның хатыны, Кара ханның пузганын огып, килде аңа: +- Ник киттең илеңне ташлап? +Кара хан әйтте: +- Ишеккә яткан игәргә таянган хан улына кызымны бирмимен. +Ак ханның хатыны иле белән ятып калды. +Кузы Көрпеч ун яшьлек булды. Аннан соң балалар белән ладышка атышыр булды. Балаларның ладышкасын отар булды, отса да алыр, отмаса да алыр. Бер зур бала әйтте: +- Син үәнлек кылдың! Үән булсаң, Кара хан кызын качырып киткән, ул атаң заманында әйттергән хатының* булган. Андый батыр булсаң, җитеп алгыл аны хатын итеп! Кузы Көрпеч борын аны окмады. Инде огып иди. Ул баладан сорады: +- Ул кая киткән? +Ул бала әйтте аңа: +- Моның күчеп киткән юлында каен агачы чыгып калды. Чыгып киткән юлы будыр, - дип әйтте. Инде Кузы Көрпеч алардан сорады: +- Ни хәйлә булыр? - диде. +- Хәйлә шулдыр, - диде бала, - инәңә кер, инәңә әйт, карным ачып йөри, - дип әйт! Кузы Көрпеч әнисенә керде. +- Карным ачып йөри, - дип әйтте. +Инәсе кая багып әйтте: +- Көңчегеңә богдай куыртып аша, - дип әйтте. +Кузы Көрпеч янә әйтте әнисенә: +- Көңчегеңнән мин туган имәс, синнән туган мин, үзең куыр богдайны, көнчегенең ашы миңа ярамый. +Әнисе торды, богдай куырды, пешә башлады. Тыштан балалар кыйгырды тәрәзәдән: +- Кузы Көрпеч, өйдән чык, угы-ягыңны ал! - диде. +Кузы Көрпеч угы-ягысын алды, әнисенә әйтте: +- Богдайдан алып бир, ашап чыгыйм! +Әнисе калак белән состы, бирде. Бала әйтте: +- Калактан эчмәем, йимәем. +Әнисе кыгыч белән состы, бирде. Йимәде тагы бала.. +- Кулың белән богдай сосып бир миңа! - дип әйтте әнисенә. +Әнисе кулы белән сосып бирде, әнисенең кулын бодай белән тотты. Әнисе: +- Кулым көйде! - дип әйтте. Аннан соң әнисенә әйтте: +- Минем хатыным кая китте? Дөресен әйт! +Әнисе әйтте: +- Кечкенә чагыңда, яшең җитмәгәндә кем әйтте? +Баласы әйтте: +- Мин инде куамын, син миңа азык шайла! +Әнисе азык әзерләде. Инде әнисеннән баласы сорады: +- Миңа менәр ат бармы? +Әнисе янә әйтте Кузы Көрпечкә: +- Атаңның акбүз аты бар, йөгәне бар аның, ияре бар аның. Атаңның шае бар, кылычы бар, саудагы бар, йыдасы бар. +Азык белән булды, шае белән булды, инде Кузы Көрпеч куып киткәли итте. +Әнисе әйтте: +- Тукта! Мин төш күрим синең китә торган юлыңа! +Түренә бер ястык ташлады, аңа әнисе ятты, Әнисе йоклап калды. Күп яткач, Кузы Көрпеч әнисен уятты. +- Яттың озак, - диде, - минем юрыгымны кыскартма! +Әнисе торды: +- Ни күрдең, әнием, төштә? +Әнисе әйтте төшәгән төшен: +Әнисе өйдә калды, Кузы Көрпеч китте, хатынын куып. Юлда уйның утыз бүресе килде, кырның кырык бүресе килде. Кузы Көрпеч кылыч белән аларны үтерде. Аннан ары китте, кара урманга барды, кара урманны кисте кылыч белән, юл ясап чыкты аннан. Аннан ат әйләнмәс ала тауга барды, кылыч белән чапты, җимерде, юл ясап, үтеп китте. Аннан үткәч, юлы чүлгә чыкты, кочкачак очмас коба чүл булды, анда бер козгынны күрде, ә йтте: +Атам диим сине, козгын, +Анам диим сине, козгын, +Кара ханның өе кайдадыр, козгын? +Кара таш өй кайдадыр, козгын? +Козгын әйтеп ята: +Атам дисәң мине, балам, +Анам дисәң мине, балам, +Кара хан үтерсә сине, балам, +Кашыкча каныңны эчәрмен, балам. +Кузы Көрпечнең ачуы килде, угын тартып алып атты козгынны. Козгын төште, үлде. Аннан соң Кузы Көрпеч Кара ханны куып бара. +Саескан очмас сары чүлгә килде, анда саескан очып килде. Аны күрде Кузы Көрпеч, аны күргәч, сорады аннан: +Атам диим сине, саескан, +Анам диим сине, саескан, +Кара ханның өе кайдадыр, саескан? +Кара таш өй кайдадыр, саескан? +Аңа саескан әйтеп ята: +Аннан соң Кузы Көрпечнең ачуы килде, угын алды, атты саесканны, саесканның башын өзеп сыргады. +Аннан соң китте Кузы Көрпеч, китеп барды бер дәрья ягасына, бер байтирәкнең төбенә төште атыннан. Атының иярен алды, атының йөгәнен сурду, агытты атны, иярен ястады, тугымын түшәде, ятты. Кара кеш тунын өстеннән ябынып йоклап ятты. Алты ай анда йоклады, көзгә җитте. Көз вакытында кара кеш туныннан үлән топла чыкты. Кыш көнендә дәрья бозы туңды. Аты симерде, килде, Кузы Көрпечнең баш ягында торды, тынды иясенең тунын. Тун суелып, аягына егылды, уянды иясе. "Пы! Күп йокладым", - дип торып килде. +Аннан торып атының йөгәнен катты башына, иярен әртләде өстенә, аннан шайланып, кесәсеннән булат кадауларын алып, атына дага какты. Аннан дәрьяның аръягына туры китте, бер көндә чыкты дәрьяның аръягына. +Анда Кара ханның олы улының малына чыкты, аның колларында кунак булган. Коллары әйтте: +- Хан улы би килде, би улы мырза килде, аңа мал суярга кирәк. Суйдылар бер куйны, ашаттылар пешереп. Анда кунак булып кунды Кузы Көрпеч. Иртән торды, тагы ашаттылар. Кузы Көрпеч сорады: +- Инде моннан ары кеше бармы? Еракмы? +Коллары әйтте: +- Кара ханның кече улының малын багып ятканнарга бер көн юл бар. Аларга барып кунак булырсың. +Аннан китте Кузы Көрпеч, бер көндә җитте колларга. Коллар әйтте: +- Ханның улы, би кайдан килде? - диделәр. +Бер мал суйдылар ашатырга, ашаттылар аңа. Кунды берне алар белән. Иртә белән тагын ашаттылар. Ул коллардан тагы сорады Кузы Көрпеч: +- Еракмы ил моннан ары? +Ул коллар әйтте: +- Моннан барсаң, ярым көндә җитәрсең. Баянсылу куен бага торган колына барырсың. +Аннан ары тагы китте юлга чыгып, көн ярымында барды. +- Бу кемнең куе? - дип сорады Кузы Көрпеч. +Кол әйтте: +- Баянсылуның куе. +Атыннан төште, колының башын чиртеп сыргады, үтерде. Киез калпагын аның үзе киде, колның тунын алып тагы киде. Үзенең акбүз атын агытты, үзенең тунын, киемен җыеп ташлады. Ул куйларын үзе кечкенә булып багып йөрде. Борынгы карт куйлар Кузы Көрпечне таныды, кайтып йөрделәр Баянсылуга. Баянсылуның тәрәзәсенә килде, чарлады. Баянсылу аны күрде, әйтте куйга: +Какылдашкан күп карга +Карымның маен салдасын! +Илдә калган минем ир Кузым +Инде бер искә төшәрме, кәүр? +Бүкелдәшкән күп бүре +Бүремнең маен салдасын! +Илдә калган минем ир Кузым +Инде бер искә төшәрме, кәүр. +Кич булды, малын әйдәп килде Баянсылуга. Өйнең артында елга, әйре бар иде. Куй килде аңа, торды, ары җилде, бире җилде. Кузы Көрпеч пошыкты куйга, ботыннан тотты, боты сынды, әйренең ар ягына атты. Баянсылу күрде аны чыгып. +- Таз кол, ни эшең? - дип әйтте: - Әйтә торган сүзең бар, аны әйт! - диде: +Кичәләрең кичелсен, +Кичмәгәнең калсын! +Кузы Көрпеч куйга әйтте: +Кичеләрең кичелсен! +Кичмәгәнең калсын! +Бу сүзен әйткәннән соң куй кичте. Кузы Көрпеч килде Ба янсылуның өенә. Баянсылу аңа әйтте: +- Сыерны сау! - диде. +Кузы Көрпеч сауды аны, сыерның цоцугын тартты, өзде цоцугын, ташлады. Баянсылу чыгып күрде аны. Баянсылу әйтте: +- Таз кол, акылың бармы? Сыерның цоцугын ник өздең? +Саулары савылсын, +Савылмаганы калсын! +Өйгә керде, көн кич булды. Баянсылу ястык салды, түшәк салды, ятты. +- Таз кол, - диде, - табанымны яла йокларга. +Кузы Көрпеч чыкты өйдән, бер сыерның телен өзде, өйгә кереп аның белән табанын ялатты. Аягын кайра тартты Баянсылу: +- Телең каты! - дип әйтте. +Кузы Көрпеч янә чыкты өйдән, бер игәр телен өзде, өйгә кереп, аның белән табанын ялатты. Ялатты, йоклады. Таз кол ята торган урынына, ишек янына барып, ятып йоклады анда. Алтын ураган толымын чыгарып куйды, киез такыясыннан. Төн уртасында уянды Баянсылу, өйнең эче ярык булган. +- Көн өстеннән чыкканым юк, - дип тышка чыкты. +Көн төн булды, караңгы тышта. Сыер белән куйга тиеп егылды Баянсылу. Өйгә инде, Кузы Көрпечне күрде. Баянсылу әйтте: +- Әниемнән туган сиңа боерган иде. +Түшәгенә Кузы Көрпечне бергә яткырды. Анда йокладылар. Иртән көн тан атты, Баянсылу әйтте Кузы Көрпечгә: +Аранда куйлар мәңрәште, Кузым! +Көн чыкканнарга ошаттым, Кузым! +Көн чыкканнарга ошаттым, Кузым! +Кузы Көрпеч әйтеп ятты: +Аранда куйлар мәңрәшсә, Баяным, +Ач бүреләргә аш булсын, Баяным! +Һавада тургайлар сырлашса, Баяным, +Ач кыйгыракларга җим булсын, Баяным. +Ай чыкмакларда көн чыксын, Баяным! +Так куеннардан җан чыксын, Баяным! +Анда тордылар икәү хатын-ир булып. Кызның атасы Кара хан борын кызын Када Калмакка биргән икән. Кыз аны сөймәде, явытмады. Яланнан кайтыр иде, кызын күргәне юк. +Бер көн Кара Калмак Кузы Көрпечнең килгәнен күреп калды. Кара Калмак барып Кара ханга әйтте: +- Кызыңның ире Кузы Көрпеч килде, кызың белән көн күреп тора. +Кара хан Кузы Көрпечне - киявен чакыра. Арацан пешерде, корацан пешерде. Чакыртты, бер кешене җибәрде. +- Кара хан кайнатаң чакырып ята сине, - диде. +Аның әйтүенә бармады. Кайтарды илчене. Илче кайтты я лгыз. +Кара хан тагын ике илче җибәрде. Алар белән сөйләшмәде Кузы Көрпеч. Кайтты тагын икәү Кара ханга. +Кара хан инде өч кеше җибәрде Кузы Көрпечгә, аны алып килсен дип. +Инде Баянсылу Кузы Көрпечгә әйтте: +- Инде баргыл! - диде. Аннан яхшы тунын кидерде, шаматты ирен: +- Анда барсаң, эчмәкел аракы! Исерсәң, үтерерләр, - диде. +Кузы Көрпеч инде барды, Кара ханга җитте, урынга утыртты, сыйлап ята аны. +Кузы Көрпеч Баянның сүзен онытты, әйтте: +- Сыйлап ята. Баянның куе-сыеры эчә, эчсә дә исерми, - диде, - мин дә эчим! +Кузы Көрпеч эчте, исерде. Кара хан инде йөз чирү шайлады, Кузы Көрпечне үтерергә ниятләнде. +Аннан соң озак булды. Баянсылу атасының өенә барды. Тыштан күрде Баянсылу ирен, Кузы Көрпеч исергән булган. Баянсылу ирен уятырга санады. Шиләгәйне чыгарды, шиләгәй аның йөзенә төште. Уянды Кузы Көрпеч. Уң кулында йөз кешене яба басты, ике кулына ике йөз кешене яба басты. Өйдән чыкты, Баянсылу белән өенә барды. Атын китерде, тунын китерде. Ир шаен китерде. +- Инде йорттан чыгып киткел! - диде. - Син исердең, - диде, - инде сине пазып үтерер, - диде. +Атына менде, урам белән китте. +Ул шәһәрнең алдында елга-әйре бар иде, таш белән күперләгән. Ул күпер астыннан чыкты бер таз кол. Ук-ягасын тотканча чыкты. Угының соганы энәдәй, булды, аның башы агулы иде. +Ул таз кол әйтте: +- Тезеңне ялангачлап күрсәт миңа, мин атыйм! - диде. +Кузы Көрпеч тезен күрсәтте. Таз кол җәясен алды кулына, агулы соган белән атты, соган Кузы Көрпеч тезенә тиде. Кузы Көрпеч әйтте: +- Анамнан тугам итемдә һичнәрсә авырытканы юк, син авырыттың. +Камчы белән пошыгып, таз колны күпернең астына инд ерде. +Кузы Көрпеч китте, чүлгә барып ятты. Бер цок байтирәк агачның төбендә ятты, атын бушатты. Кузы Көрпечнең ите шешенде. Бер кунды, ике кунды, өч кунды. Баянсылу бер асрау тургай кошын җибәрде, тургайга әйтте: +- Кузы Көрпеч килмәгәне озак булды. Син бар, тургаем! Кая барганын эзләп күр! Белергә кирәк! - диде. +Тургай эзләп китте, чүлгә очып барды, тапты. Тургай цок байтирәккә кунды. Бүз тургайны Кузы Көрпеч күрде. Кузы Көрпеч әйтте: +- Баянсылуның бүз тургае булсаң, карыным ачып ятам, аш китергел миңа! - диде. +Кайтып барды бүз тургай Баянсылуга. +- Баянсылу, иреңне таптым, карыным ачты, аш китер, дип әйтте. +Баянсылу икенче көнендә ян канатына алтын җеп белән бавырсак бәйләп элде, бүз тургайны җибәрде. Анда барды тургай, Кузы Көрпечкә ике күз бавырсак белән ашатты. +- Тагы килтер! - диде. +Тагы ике күз бавырсак янә алып барды янына, аны ашатты. +- Тагы килтергел! - диде. +Ул көнне тургай кайтса, Баянсылуның җиңгәсе Баянның башын багар иде. Бакса, тургай килеп, җиңгәсенең куенына керде, җиңгәсе тургайны тотып алды. Баянсылу кош тотканын белмәде. Баянсылу җиңгәсенә әйтте: +- Өйгә кайт инде! +Җиңгәсе кайтып ул тургайны үзенең өенә алып барды, йонын йолыкты. +- Әйт миңа, тургай, - диде, - Кузы Көрпечне таптыңмы? +Йонын йолыкса да, тургай әйтмәде. Әйтмәгәнгә бу кошны үтерделәр, тишкә чәнчеп, бер янын пешерделәр утка. Бер яны пешкәч, янә бер янын утка куйдылар, тиресе пешеп колҗ алды, ярылды. Аннан тавыш килде: "Чук байтирәкнең төбендә ятыр". +Эзләтеп карт кешеләрдән сорады Кара хан: +- Ул җирне күргән кеше булдымы бу җирдә? +Бер карт әйтте: +- Чүл уртасында бер байтирәк бар, - диде. +Кара хан җиде йөз чирү шайлап эзләп барды. Егетләр Кузы Көрпечне тоттылар, аннан соң үтерделәр. Сарай киртмә өй ясап, аның эчендә Кузының сөяген ябып куйдылар. Ул өйне ишекләп куйдылар, ишеген ябып куйдылар. +Болар йортларына кайтып бардылар, Кузы Көрпечне үтердек, дип масайдылар. Баянсылу атасы үтереп киткәнен окты, инде яхшы тунын киеп ясанды, яхшы калфагын киде, атасына килде. +Аргалап барып ни аттың, атай? +Мараллар атып килдеңме, атай? +Маралларның ите татлы дип, атай, +Миңа нисен китердең, атай? +Угалап барып ни аттың, атай, +Азаулар алып килдеңме, атай? +Азауларның ите татлы дип, атай, +Шыр алгаларын китердеңме, атай? +Атасы кызына әйтте: +Каеннан таяк алырбыз, Баян! +Халыкта сылу талдарбыз, Баян! +Халыктан сылу табылса, Баян, +Атын Кузы Көрпеч атарбыз, Баян! +Имәннән таяк алырбыз, Баян! +Илдә сылу талдарбыз, Баян! +Илдән сылу табылса, Баян! +Исемен Кузы дип атарбыз, Баян! +Кыз әйтә: Агасына китте кыз, олы агасына килеп, Баянсылу әйтте: +Угалап бардың, ни аттың, агай? +Аюны алып килдеңме, агай? +Аюның ите татлы дип, агай, +Миңа нисен китердең, агай? +Угалап бардың, ни аттың, агай? +Ак киекләр атып килдеңме, агай? +Ак киекнең ите татлы дип, агай, +Миңа нисен китердең, агай? Агасы кызга әйтте: +Каеннан таяк алырбыз, Баян! +Халыкта сылу талдырбыз, Баян, +Халыкта сылу табылса, Баян, +Атын Кузы дип атарбыз, Баян. +Имәннән таяк алырбыз, Баян, +Илдә сылу алырбыз, Баян, +Илдән сылу табылса, Баян, +Исемен Кузы дип атарбыз, Баян! Кыз әйтә агасына: +Агасы ул сүздән пошыкты, угын капты, ягысын тартып сеңлесен атты, алтын такыясын бер янын кисә атты. Качып чыкты Баянсылу, өенә кайтып барды. Яхшы туннарын киде, яхшы такыясын киде. Кырык кызагы кыз булды аның, аны җыеп алды өенә. Бер алтын саплы пәкене җиңенә алды. Кырык кыз белән чирү киткән юлга төштеләр. Киттеләр, бер чүлгә чыгып киттеләр. Юлда энҗе-мәрҗән чәчте, кырык кызагы аны тирип калдылар юлда. +Баянсылу китте. Кырык кызаклар янә куып җиттеләр. Аннан бара торгач, бер чүл үткәч, тагын Баянсылу калган энҗе-мәрҗәнен җиргә чәчте, кырык кызагы тагын аны тәрип калдылар. Баянсылу янә узып китте, кырык кызаклары янә кудылар. Баянсылу җитте Кузы Көрпечнең сараена, кырык кыз килгәнче ишеген ачты, керде. Үлеп яткан ирнең тунын ачты, куенына керде, алтын саплы пычакның сабын ирнең түшенә куйды, ирне кочаклап, пычакның безе үз түшенә керде. Үлде Баянсылу. +Үлгәннән соң кырык кызак артыннан куып килеп җиттеләр, үлгәнен күрделәр. Кырык кызак кайтып барды Кара ханга, кызының үлгәнен әйттеләр. Кара хан әйтте: +- Ике әт сөеште, үлсә дә куймамын, аларны бер җирдә аерырмын, - диде. +Инде ата-анасы килде үлгән җиренә, икесен ике җиргә аерып гөмбәз ясап күмделәр. +"КУЗЫ-КҮРПӘЧ БАЯН СЫЛУ" ДАСТАНЫ НАЗЫМНАРЫ +Кузының әнисе белән диалогы +1972 елда Новосибирск өлкәсе Куйбышев районы Яркүл авыл +Мусина Фатыймадан (1900 елгы) һәм Рәфикова Хәбибҗамалдан +елгы) И. Кадыйров тарафыннан язып алынган һәм нотага төшер +Компьютерда Д. Арсланова җ +Баян белән җиңгәсе диалогы а Новосибирск өлкәсе Куйбышев районы Яркүл авылынд әдән (1900 елгы) И. Кадыйров тарафыннан язып алынга отага төшерелгән. Компьютерда Д. Арсланова җыйд Кузының әнисе белән диалогы Кузы Көрпә пелән әнисе 1970 елда Төмән өлкәсе Тубыл районы Күкрәнде авылында Байнашев Ризмөхәммәттән (1914 елгы) Ф. Әхмәтова тарафыннан көе белән магнитофон тасмасына яздырып алынган. Нотага төшерүче Д. Арсланова. +Фонетик транскрипция Ф. Йосыпов тарафыннан башкарылган. +БҮЗ ЕГЕТ +Заманнан күп заманнар үтте, диде, +Бер ханга ялгыз ул битте, диде. +Яхшы зат озак дәүран сөрмәк бармы? +Дөньядан әрман белән үтте, диде. +Бер ул туды - патшага, йортка лаек. +Савын әйтеп, туй кылды илгә җәеп. +Йортыга күп яхшылык кылган икән, +Туй кылды һәр җаннан малны суеп. +Заманнан күп заманнар үтте, диде, +Тәңредән аманлыгын көтте, диде. +Җиде яшьтән баласы уку укып, +Ун яшенә бу ул инде җитте, диде. +Йөрептер яманны уена алмай, +Ялганның кызыгына күңел куймай. +Кулына Коръән белән китап тотып, +Барадыр мулласына бер көн калмай. +Күрмәгәнне күрәем дип йөрә икән, +Таң калып, йөзен күргән тора икән: +Башында алтын айдар толымы бар, +Айдаен якты булып йөрә икән. +Бер көнне ятып, йоклап төш күрәдер, +Алдында аргымаклы кыз күрәдер. +Ул дагын бер патшаның ялгызы икән, +Бер ялгыз, бер ялгызга туш буладыр. +Әлкыйсса. Карачәчсылу бер шаһзадәнең кызы ирде. Сәхиб җамал ирде. Унбиш яшендә Бүз егетне төшендә күрде, гашыйк булды. Көннән көнгә йөзе сулды. Бер ел кайгылы булып йөрде. Һәм табип-дарыгәрләр гыйлаҗ тапмады. Икенче ел дагы Бүз егетне төшендә күрде. Шунда һәм кыз, егетне итәгеннән ушлап җавап сорады. +Кызның әйткән җавабы: +"Төндә елап, көндез - зар, +Мин йөзеңә интизар. +Ни сәбәптән булдың яр, +Мине мондай кылып зар? +Акылың әйтсәң кирәкте. +Бер ел булды, янармын, +Үткән көнне санармын. +Һич гакылымнан танармын, - +Атың әйтсәң кирәкте". +Әлкыйсса. Бүз егет төшендә, сабыр кыл, дип әйткән сүзе: +"Бән - сәнеңмен, сән - бәнем, +Җанымга төште җаның, +Сатармы зарлап аның? +Сабыр кылсаң кирәкте. +Гашыйклар зарлап үтәр, +Тәңредән рәхмәт көтәр, +Морадка бер көн йитәр, - +Сабыр кылсаң кирәкте. +Сабыр кылмай эш бетмәс, +Мизгелсез арзың йитмәс, +Зарлау мән кайгың китмәс, - +Сабыр кылсаң кирәкте... +Кылма күңелең бозыктай, +Агарып йөр йөзектәй, +Зөләйха мән Йосыфтай +Сабыр кылсаң кирәкте. +Булды Гашыйк Кайгыдай , +Күркең йортка җәелде, +Ләйлә белән Мәҗнүндәй +Сабыр кылсаң кирәкте". +Әлкыйсса. Кыз сабыр кылды. Ата-анасы, йорты һич гыйлаҗ тапмады. Өченче ел дагы төшендә күрде. +Кыз төшендә егеткә биргән җавабы: +"Гафилмесән вай егет? +Егет буйлә ятармы? +Атка менеп чыкмаен, +Ир улҗәгә батармы? +Мин юлыңда интизар, +Мәйлең булса, эзли бар, +Без бер патша ялгызы +Сезнең өчен булдык зар. +Өч ел булды - саклаймын, +Киләме дип юклаймын, +Йөзеңне бер күрмичә, +Ничек чыдап туктаймын? +Җаның җанга кушылган, +Син хакыйкать яр булсаң, +Безнең өчен зар булсаң, +Шәһре-бостан-и Румнан +Безне эзләсәң, табарсың. +Бостан шәһренең былбылы, +Сирай җирнең бер гөле, +Дәрья кичеп, тауны үтсәң, +Безне эзләсәң табарсың. +Без - дәрьяның гәүһәре, +Бер булырмыз җәүһәре, Алтын-көмеш кулга алып, Безне эзләсәң, табарсың. Без алтыннан тирәкмез, Эзләгәнгә кирәкмез. Юлдашларың янга алып, Безне эзләсәң, табарсың. Нурдан өлге алганмын, Тутый коштай булганмын. Таягыңны кулга алып, Безне эзләсәң, табарсың". Төшендә бу кыз җырлап гаиб булды, Егетнең күкрәгенә кайгы тулды. Бакшы белән дарыгәрдән дәрман тапмый, Егетнең көннән-көнгә йөзе сулды. Әтисе мән әнисе хәбәр белде, Ялгыз өчен җаннарын корбан кылды. Дәртенә ялгызының дәрман тапмай, Әтисе мән әнисе зарлы булды. Бер ел булды бу егет көлмәй йөрде, Дәртенең һич гыйлаҗын белмәй йөрде. Кашында кордашы бар, юлдашы бар, Һичкайсысын күзенә элмәй йөрде. Икенче ел төшендә тагын күрде, Кыз килеп, кадәм басып, сәлам бирде, Күзеннән яшь агызып, кул кушырып, Гарзын әйтеп, егеткә җавап бирде. Кызның төшендә әйткән җавабы: "Дүрт ел булды, саклаймын, Киләме дип юклаймын, Хәбәрең юк, үзең юк, Сәлам да бер сүзең юк. Мин йөзеңә интизар, Саклай-саклай булдым зар. Без бер патша ялгызы Сезнең өчен булдык зар. Ата белән анасы Рөхсәт бирмәй булырмы? Төшендә күргән бу ярын Килеп күрмәй булырмы?" Егетнең кызга биргән җавабы: "Син - бер сурәт нәзыйрсән, Кич кашымда ахыр сән, Уяна килсәм янда юк, Ни атлысың, атын әйт. Ни йирлексең, йирен әйт, Туган-үскән илең әйт, Мине мондый зар кылма, Анык кылып, юнең әйт! Илең синең белмәсәм, Саган тезү йөрмәсәм, Шәһрең синең белмәсәм, Сине кайдан табармын? Былтыр килдең кашыма, Кайгы салдың башыма, Күренмисең күземә, Сине кайдан табармын?" Кызның егеткә биргән җавабы: "Атка менеп чыксаң син, Безне кабул күрсәң син, Кыйбла карый торсаң син, Эзләп безне табарсың..." Төшендә бу кыз җырлап гаиб булды, Егетнең күкрәгенә кайгы тулды. Бар ирде бер дусты җаннан артык, Таң-иртән барып аңа гарыз кылды: "Бер хуп сурәт күрдем мин, Хәйран булып йөрдем мин. Мәслихәтле җан дусым, Гакыл тапмай йөрдем мин. Кайгы төште башыма, Гакыл тапмый булдым зар, Мәгъкуль күрсәң, җан дустым, Аны эзләр уем бар. Китмәс кайгы төшкәндә Киңәш тапкан дусым син. Алыстан уй төшкәндә Гакыл тапкан җан дустым. Бер ел булды танганмын, Бу кайгыда калганмын, Эзләүдән бүтән уем юк, Күңелне аңа салганмын. Юлдашым юк киткәле, Дәрманым юк йиткәле. Җан юлдашым син идең, Базмай йөрдем әйткәле. Китмәс дәрткә юлыктым, Дәрманым юк, җан дустым, Аны эзләп үлсәм дә, Әрманым юк, җан дустым". Дустының җавабы: "Мәгъкуль сүздер, барырмыз, Хак язганын күрермез, Без - юлыңда корбанлык, Хезмәт итеп торырмыз... Әҗәл йитсә үләрмез, Үлмәсәк, без килермез, һич чарасы булмаса, Хак язганны күрермез..." Дусты белән бу икәү моңлатадыр, Уй уйлап, гакыл табып, серләшәдер. Бу икәүнең гакылын һичкем белмәс, Юлаучының ябтыгын уңлашадыр. Икесе бер-беренә җандай дустыр, Беренә бере табып акыл кушты. Патшаның улының гакълын тапмай Вәзире вә биләре каты шашты. Дустына җан юлдашы сүз саладыр: "Ялганнан үлми-үтми кем каладыр? Үлсәк, ярның юлында үләек", - дип, Шәһәрдән табып болар кушчы аладыр. Дустына җан юлдашы сүз саладыр, Ялганнан үлми-үтми кем каладыр. Шәһәрдән болар серен һичкем белмәс, Алтын белән көмештән мул аладыр. Дустына җан юлдашы сүз саладыр, Ялганнан үлми-үтми кем каладыр. Ике нарга азыгын артып алып, Ике кари, бер егет башчы аладыр. Аргымак аттан сайлап менеп алды, Атасы мән анасы белми калды. Юлдашы мән кордашын кашына алып, Тәвәккәл, дип барын да юлга салды... Биш кеше көн-төн болар йөрде, диде. Шәһәрдән шәһәр сәел кылды, диде. Һәр йирдә шәһәре бар ил күренсә, Атының башын аңа борды, диде. Заманнан күп заманнар үтте, диде. Шәһәрдән шәһәр сорай китте, диде. Кырдагы күп шәһәрдән ярын тапмай, Дәрья мән кимә кылып китте, диде. Заманнан күп заманнар үтте, диде, Дәрья мән өч-дүрт айлык китте, диде. Бар икән бер аралда мәймүн шәһре, Ходаем аңа дучар итте, диде. Мәймүннең батырлары "һай-һай" салды, Бәлага бичаралар инде калды. Барын да бичараның тотып алып, Йирдин казыган зинданга инде салды. Боларның зинданда әйткән сүзе: "Биек тауга киз булдык, Үтү безгә кыендыр. Тимер өйгә камалдык, Чыгу безгә кыендыр. Яман юлга киз булдык, Китү безгә кыендыр. Нинди илгә киз булдык, Йөзен адәм күрмәстәй. Нинди йиргә киз булдык, Моңлы адәм йөрмәстәй. Муенга корык төшептер, Йолкынсак та чыкмас ул. Саңрау илгә киз булдык, Ялынсак та окмас ул. Рәхимсез илгә киз булдык, Еласаң да, белмәс ул. Янган утка киз булдык, Ялынсак та сүнмәс ул. Бу бәладән котылып, Юл йөрер көн булырмы? Ата белән ананы Бер күрер көн булырмы? Бу ни хәсрәт, яраннар, Бу ни михнәт, яраннар? Патша башың кол булып, Бу ни кайгы, яраннар?" Бичаралар серләшеп моңлашадыр, Качуга ябтыкларын уңлашадыр, Бу зинданның эчендә үләбез, дип, Качуга әмәл тапмай елашадыр. Чыктылар бу зинданнан хәйлә табып, Качтылар шәһәреннән аттай чабып, Дошманнан котылсак дип, кан елашып, Төштеләр дәрья эченә бер сал табып. Сал белән бичаралар йөрде, диде. Качар якка салларын борды, диде. Юлдашының бары да анда калды, Җан юлдашын бергә алып йөрде, диде. Сал белән бичаралар йөрә бирде, Ходайдан, аман кыл, дип күп теләйдер, Сал белән бичаралар чыкып иде, Алдыннан күп кәрван очрайдыр. Күп кәрваннан ике адәм килде, диде, Береннән бере сорап белде, диде. Караса, үз иленең патшасы икән, Кәрванның бары килеп күрде, диде. Кәрванның бары килеп күрешәдер, Береннән бере сорап белешәдер. "Ханымызның югалткан ялгызы!" - дип, Кәрванның бары инде елашадыр. "Ялгызы патшамызның! Нә кып йөрсең? Сал бәйләп, дәрья эчендә агып йөрсең? Ата-анаң сез киткән соң зар иңрәйдер, Нә йомышка илеңнән чыкып йөрсең? Китепсең, ил-йортыңа серең әйтмәй, Тигеңдә патшалык урының көтмәй, Ата-анаң күрмәгәнгә дүрт ел булды, Дәрьяда нә кып йөрсең, эшең әйтмәй?" Егетнең җавабы: "Күп кәрван, сез тыңлаңыз, без әйтәле, Төштәге вәгъдә кылган ярны әйтәле. Яр өчен ата, ана, өйдән киттек, Яраткан тәкъдиренә без кайтале. Төшемдә ярым җырлап, эзлә, диде, Өметең, тапмасмын дип, өзмә, диде. Яраткан Алла безне ни кылса да, Вәгъдәңне, үлсәң, дәген бозма, диде". Кәрваннарның егеткә әйткәне: "Патшамызның ялгызы! Без теләймез, Аягыңай баш орып, без сораймыз, Ялгыз йөреп ярыңны табалмассың, Кайтканың мәгъкуль икән, бер йөрәймез. Атаңның сезнең өчен җаны корбан, Һәр тарафта, шәһәрең, йортың аман. Үзеңез бер патша ялгызысыз, Ялгыз йөреп, яр эстәү зәңгә яман. Мең-мең гаскәр сезгә юлдаш булыр, Атаңыз шәһәргә хәбәр салыр. Ходаең аны сезгә боерык кылса, Йир йөзендә бар булса, табып алыр". Егетнең җавабы: "И кәрван, бу сүз мәгъкуль булмас, димен, Бу сүзне гашыйк егет алмас, димен. Үлсәм, ярның юлында үләем дә, Ялганнан һичкем үлмәй калмас, димен. Бу сүзне дошманча әйтмә, кәрван, Үлсәм дә, юлымнан кайтмам, кәрван, Ярыма бер вәгъдәне кылганнан соң Ярымның йөзен күрмәй катьман, кәрван". Кәрванның кайткан йире: Кәрванның күп сүзенә каерылмайдыр, Әүвәлге үз сүзеннән аерылмайдыр. Ахыры, күп кәрваннан юл аерылды. Дәм инде бер-беренә боермайдыр. Бүз егеткә күп кәрван әйтеп иде, Кәрванның инде күңелен өзә әйтәдер: "Бер эш башка төшептер, Йөрмәй күңелем тынмайдыр, Гашыйк булган ярымны Күрмәй күңелем тынмайдыр. Күп гариблек күрсәм дә, Зар-сәргәрдан йөрсәм дә, Яр юлында үлсәм дә - Йөрмәй күңелем тынмайдыр. Кайгы йотып канмадым, Бу юлымнан танмадым. Борынгыдай булмадым, Йөрмәй күңелем тынмайдыр. Ялгызлыкта хак - юлдаш, Яр юлында җан - юлдаш. Дәртемә дәрман булмас, Йөрмәй күңелем тынмайдыр. Җаным барда барырмын, Тере йөрсәм, кайтырмын, Үлсәм сәлам әйтермен, Йөрмәй күңелем тынмайдыр. Инде, кәрван, йөрәсез, Атамызны күрәсез, Дәрткә дәрман булмаса, Әрманымны әйтерсез. Разый булсын атамыз, Сөтен кичсен анамыз, Артымызда - пәнаһмыз, Сәламемне әйтерсез. Бу юлдан мин килермен, Килмәсәм, мин үләрмен, Үлсәм, шунда үлгәймен, - Сәламемне әйтерсез... Моны укып күрсәңез, Хак юлына йөрсәңез, Колак салып торсаңыз, Яхшы икән дип әйтерсез". Күп кәрван бу йөрмәсен белде, диде, Алтын-көмеш кирәген бирде, диде. Падишаның баласы инде китте, Таудан, таштан, дәрьядан йөреп үтте, Кашында хезмәткәре - җан юлдашы, Бер заманда шәһәргә якын йитте. Бер читеннән шәһәрнең керде, диде, Алында бер өлкән өй күрде, диде, Өй эчендә бер абыз ултыра икән, Кереп өйгә сәламен бирде, диде. Абыз торып сәламен алды, диде, Боларны күреп, таңга калды, диде. Алыстан килгән болар, бичара икән, Ултырың, дип, тәгәймәт салды, диде: "И егетләр, юлыңыз булсын, - диде. - Күп улҗә алдыңызга булсын, - диде. - Бичаралар, җиреңез алыс икән, Эзләгәнеңезне табып булсын, - диде. - Бичаралар, җиреңез алыс икән, Монавың бер патшаның ялгызы икән, Сереңез, хак белдерсә, беләракмын Эзләгәнең, фәкыйрь, хан кызы икән". Таң калып, болар серен әйтте, диде: "Кем килеп, хәбәр биреп китте? - диде. - Юлымызда һич адәм күренмәде, Бу хәбәрне кем сезгә әйтте?" - диде. "Ходаем белдергән соң, белдем сезне, Өч көн борын төшемдә күрдем сезне, Карыныңыз инде сезнең ачкан чыгар, Йиеңез инде тамак, куеп сүзне. Шәһәрдән ярыңызны эзләп кара, Кай йирдә әгъриб булса, шуннан сора, Ярыңыз бу шәһәрдән табылмаса, Берәвеңез безнең өйгә кайтып ура". Шәһәргә бичаралар керде, диде. Алланың ярлыгына күнде, диде. Бер күчәнең эчендә йөреп иде, Кырык кыз бар икән, күрде, диде. Егеттән кызлар борын күргән икән, Күчәдә ике гариб йөргән икән. Патшаның кызының күзе төшеп, Артыннан бераз карап торган икән. "И кызлар, ул гариб(е) кем буладыр? Һәр йиргә карап торып әйләнәдер? Сөенче, ярым булса, бирер идем, Ул гарибне күрергә кем барадыр?" Хан кызының кызларга җырлап әйткәне: "Батыр ирдәй йөреше, Патша улындай торышы, Күргән төшнең турысы Бүген килгән булмасын. Кылдан пәрдә башында, Юлдашы бар кашында. Кайгы төшеп башына, Яр эзләүче булмасын Фида кылып малларын, Корбан кылып җаннарын, Барып сораң хәлләрен, Сүз сораучы булмасын. Төштә күргән ярымыз, Аңа корбан барымыз, Көндез-төнлә зарымыз, - Яр эзләүче булмасын. Барып йөзен күреңләр, Әдәп саклап торыңлар, Бераз карап торыңлар, - Ил эзләүче булмасын. Барып хәбәр алыңнар, Йөзен карап күреңләр, Кайгы-моңын сораңлар, - Яр эзләүче булмасын. Аннан хәбәр алганны, Сөенеч хәбәр салганны Алтын йөзек, гәүһәр таш Сөенчегә бирермен". Хан кызы гашыйк ярын белде, диде, Кызларга ярын әйтеп көлде, диде. Кырык кыздан ике кыз юлдаш алып, Бу егетне күргәле килде, диде. Күчәдән кызлар эзләп тапмай калды, Бу гариб ул йирдән китеп калды. Кызлар килеп караса, һич нәмә юк, Һәр йирдән карап торып әйләнәдер. Ханчага кызлар килеп хәбәр бирде, Юлаучы икән аларың, кире кайтды, Хан кызы күп кызларга сүз әйтәдер, Ярым булса, ул нигә кире кайтадыр? Бүз егет юлдашы мән киңәшәдер, Һәр йирдән муен сонып карашадыр, Шәһәрдән туны ертык гариб күрсә, Ил-йортының мәнесен сорашадыр. Ярымыз бармы-юкмы, бер аңлале, Айнәктән кызлар белмәс, бер тыңлале, Бу шәһәрдән ярымыз табылмаса, Юлаучының ябтыгын уңлашале. Бу гариб хан кызын күңлегә алды: "Я Алла!" - дип үзләрен юлга салды. Бер сарайның эчендә ут янадыр, Айнәктән болар килеп колак салды. Күп кызлар өй эчендә сүзләп ятар, Хан кызы ярын юклап елап ятар, Гашыйк ярым йөзен бер күрсәм, диеп, Ходайдан наләш кылып елап ятар. Кызның өй эчендә әйткән сүзе: "Йиде елдан булдым зар, Мин йөзеңә интизар, Гашыйк булган ярыма, Кушар микән бер-вә-бар. Җаның җанга кушылган, Бер йөрер көн булырмы? Күкрәктәге күп кайгы, Котылыр көн булырмы? Киләмен, дип әйтепсең, Вәгъдәләрең ялгандай, Монча саклап килмәдең, Бүтән ярны алгандай. Алла кушкан яр идең, Ярыңа вафа кыйлмадың. Йиде елдан өеңнән Һич урыныңнан тормадың". Хан кызы йылый инде, җырын бүлде, Егетнең күкрәгенә кайгы тулды, Гашыйк яры икәнен белгәннән соң, Җырын җырлап тәрәздән хәбәр салды: "И ярым! Без чыгармыз гашыйк ярың, Йиде елдан саклаган интизарың, Эзләгәнең без булсак, гашыйк ярым, Сүземә колак салың инде барың. Дүрт ел булды юлыңда йөргән ярың, Вәгъдә кылып төшеңдә күргән ярың, Эзләгән гашыйк ярың килеп тормын, Ишек ач, чын булса интизарың. Сезне монда яратты, Безне анда яратты, Бераз зарлап йөрсен дип, Арада дәрья яратты. Чүлдә йөрдем су тапмай, Суда йөздем юл тапмай Күп гариблек күргәнмен, Юл башлаучы бер тапмай. Дүрт ел булды, юлыңда Хәйран булып йөрепмен, Дәрья кичеп, тауны үтеп, Күрмәгәнне күрдем мин. Табаннарым уелып, Кул тирем дә суелып, Дәүләт-багым җуелып, Зар-сәргәрдан булдым мин. Атамны мин күрмәдем, Анамны мин күрмәдем. Өйдә гомер сөрмәдем, Бер син өчен йөрдем мин. Сине эзләп йөргәнмен, Буең төштә күргәнмен, Җаным корбан кылганмын, Рәхим итсәң кирәкте. Зәгъферандай сулганмын, Өч ел тоткын булганмын, Йөзен күрер көн булса, Ни булса да булганмын. Миһман булып килепмен, Хәйран булып йөрепмен, Нурың төштә күрепмен, Рәхим итсәң кирәкте. Атым минем Бүз егет, Кашымда бар дус егет, Бер кайгылы куш егет, Рәхмәт итсәң кирәкте. Чын хакыйкать яр булсаң, Өйгә керсәм кирәкте, Җаным сөйгән җанашым Йөзен күрсәм кирәкте". Кызның җавабы: "Чын микән, үтрек микән сүзең синең? Тапмаймын, кай йирлексең үзең синең? Төшемдә Алла кушкан ярым булсаң, Кил, тәрәздән күрәем йөзең синең". Бүз егет туры айнәккә килде, диде, Кыз, карап, егет йөзен күрде, диде. Битендәге пәрдәсен ачып иде, Шунда гашыйк ярын инде белде, диде. Тунын киеп, хан кызы кадәм басты. Йөгереп, кызлар торып, ишек ачты. Учлап алтын-көмеш кулына алып, Мәрвәрит мән мәрҗәннән чәчү чәчте. Кочаклашып күреште гашыйк яры, Кашында кырык кыз бар хезмәткәре. Кызлар торып алдында "яр-яр" әйтеп, Хан кызының табылды интизары. Кызларның әйткән "яр-яр"ы: "Әлхәм" сүрә Коръәннең башындадыр, яр-яр, Пәйгамбәрләр Алланың кашындадыр, яр-яр. Берең мәрвәр, берең мәрҗән, тезелепсез, яр-яр, Берең - хандыр, берең - ханча, яр булыпсыз, яр-яр. Берең - тутый, берең - былбыл, яр булыпсыз, яр-яр, Берең - алтын, берең - көмеш, туш булыпсыз, яр-яр. Берең - гөлдер, берең - йофар, хуш булыпсыз, яр-яр, Берең - айдыр, берең - көндер, каерылмаңыз, яр-яр, Заман ахры булганчы аерылмаңыз, яр-яр. Берең - гәүһәр, берең - якут, ярашыптыр, яр-яр, Берең - тутый, берең - былбыл, сайрашыптыр, яр-яр. Берең - хур кыз, берең - нур егет, бер торыңыз, яр-яр, Заман ахры булганчы, бер булыңыз, яр-яр. Яр-яр әйтмәк борынгы өлгемез бар, яр-яр, Терелектә бераз көн күргемез бар, яр-яр". "Яр-яр" әйтте кырык кыз уйнап-көлеп, Колак салды хан көңе, тышта торып. Кызларның бу уенын ишеткән соң, Юнәлде ханга табан, хәбәр белеп... "Тәкъсир, хан, кызыңызга барып килдем, Бер шомлык бар икән, тыңлап белдем. Кырык кыз "яр-яр" әйтеп ятыр икән, Ишеткән яманлыкны әйтә килдем. Бу "яр-яр"ны ишетеп өйгә кердем, Туйларын, кылган эшен карап тордым. Күп кызлар бер туй кылып ятар икән, Ике егет эчендә - аны күрдем. Кызыңыз мән бер егет муендашып, Ятыптыр так өстендә куендашып, Минем әйткән сүземә инанмасаң, Караңыз, тәкъсир ханым, ишек ачып". Ишетеп, хан кылычын кулына алды, Иленә ачуланып хәбәр салды. Күчәдә күп солдатлар, моны белеп, Хан кызының таш өен камап алды. Хан тышта ачу кылып акырадыр, Өйдәге яткан кызын чакырадыр, "Өйдә йөргән дошманны үлтерең!" - дип, Биләре тышта торып акырадыр... Солдатлар мән икесе - орыш булды, Бирмәде күп солдатлар качар юлны, Бичаралар ишеккә омтылганда Аягына ябышадыр сигез колы. "Я Алла!" - дип кылычын кулына алды, Алдына киз килгәнне кырып салды. Бичаралар таш өйдән чыкып иде, +Тыштагы күп солдатлар уртага алды. +"Үлтерең!" - дип, хан торып ярлык кылды, +Тыштагы солдатлар уртага алды. +Бичаралар, атына менеп алып, +Йөз егерме кешесен кырып салды. +Бүз егет юлдашы мән качып китте, +Шәһәрнең күчәсеннән чабып үтте, +Ходай Тәгалә сакласа, бәла булмас, +Баягы абызына аман йитте. +Тота алмый хан инде гаҗиз булды, +Йөз егерме кешесе үлеп калды. +Аягың астыннан бәла чыгып, +Ходаем бу бәланы кайдан салды? Ханның кызына әйткән сүзе: +"Ай, кызым, бу ни дигән шомлык? - диде. - +Атаңны инде кылдың моңлык, - диде. - +Кайдан азып йөргәнгә юлдаш булып, +Шәһәрдә кеше юкмы шунлык? - диде. - +И балам, иркәк тапмай шашканыңмы? +Җир йөзендә ханнарның улы юкмы? +Кайдан азып йөргәнгә юлдаш булып, +Коллар белән, чың белән азганыңмы? +Бу ни дигән башыма бәла салдың? +Мондый өлкән оятка кайдан калдың? +Йортыңда шундый ханлар углы юкмы? +Юлдан азып йөргәнгә кайдан калдың?" Кызның атасына биргән җавабы: +"Колагым саңгырау булганда +Әйтсәң, сүзең окмамдыр, +Нинди яхшы тапсаң да, +Һич тә миңа якмастыр. +Гакылым баштан киткән соң, +Гакылыңны алмасмын. +Барыбер килгән егетнең +Һич юлыннан калмасмын. +Атам, башымны алсаң да, +Зинданыңа салсаң да, +Бу ярымнан китмәсмен, +Йөзен күрми калсам да. +Бездән мәгъкуль кыз табып, +Үз иркеңчә кылырсың, +Йорттан яхшы таңлатып, +Сөйгәненә бирерсең. +Бу ярымнан башканың +Үлсәм йөзен күрмәсмен. +Бу егетне күрмәен, +Дәртемә юк дәрманым, +Йөзен күреп үлсәм мин, +Дөньяда юк әрманым". Кызына ачуланып, хан йортын җыйганы. +Ачуланып, хан инде йортын җыйды, +Кызына ачуланып, эче көйде. +Дошманнар тагы монда килмәсен дип, +Һәр җирдә күзәтчене әзер куйды. +"И йортым, ханыңызның даты, димен, +Шәһәрдә дошманыңыз ятыр, димен, +Кайдан килеп кызымны аздырыптыр, +Тик булмас, бу - бер килгән җаду, димен. +Гакыллашып, биләрем, юл табыңыз, +Шәһәрдән моңа ип кул табыңыз, +Карыйлыкта башыма килгән бәла, +Кичектерми дошманнан кик алыңыз..." +Ачуланып хан инде ярлык кылды, +Күп гаскәрләр дошманына бармак булды. +Дошманымыз очраса, котылмас, дип +Шәһәргә солдат белән гаскәр тулды. Егетләрнең җавабы. +Бичаралар абыздан гакыл алды, +Хат биреп, юлдашыннан хәбәр салды, Хат эчендә үзенең атын салды, Юлдашы китте, үзе өйдә калды. Хат алып, җан юлдашы йитеп килде, Хат тотып, хан алдына килеп иде. Хан бу хатын кулга алып укыган соң, Дошманының юлдашыннан барын белде. Кул кушырып ханга бу сәлам бирде, Хатын биреп, ишектә карап торды. Хат эчендә "ханмын" дип язган икән. Хатын укып, хан алып йиргә орды: "И йортым, бу егет шашкан икән, Кол икән, "патшамын" дип язган икән, Юлдашын башчы кылып, башын алың, Үзенә үзе чокыр казыган икән". Бичараны башчы кылып, алып барды, Кылычларын кынына салып барды. Дошманымыз эзләгән киз булды, дип, Калдырмый батырларын алып барды. Өйдән карап, ханзадә белде, диде, Үлтергәле дошманнар килде, диде. Күп гаскәрнең тавышын ишеткән соң, Иярләп аргымагын менде, диде. "Я Алла!" - дип дошманга каршы йөрде, Ян юлдашын дошманнан йолып алды. Юлдашын күп гаскәрдән алып иде, Күп гаскәр бары инде уртага алды. Күп кеше көн батканчы орыш булды, Чокыр җирнең бары да канга тулды. Ходай Тәгалә сакласа, бәла булмас, Екты, диде, атыннан өч йөз колны... Калган гаскәр гаҗиз булып кайтып килде, Өч йөз кеше үлгәнен әйтеп килде. Барган кеше дошманны тотканы юк, - Хан бер шомлык булганын инде белде. Биләре хан алдында сүз әйтәдер: "Орышып, бу дошманны без ни итик? Чакырып, кияү кылып, туй туйлатып +Үлтерсәк әмәл кылып, без ни итик?" +Биләрнең бу сүзенә бары күнде, +Күчәдәй савын әйтеп, атка менде: +"Егет-карың бу туйдан калмаң", - диде. +Ханчамызның күңеле инде тынды. +Ханчага сөенчегә берәү килде: +"Ник аерсын хан сездән сөйгән ярны, +Ярыңызга килсен дип хәбәр салың, +Туеңызда туйсын йортның карыны. +Атка менеп, хан үзе йөрмәк булды, +Туеңызның кызыгына кермәк булды, +Ярлык кылып, йортына савын әйтеп, +Сөйгәнеңгә ул сезне бирмәк булды". +Кыз фәкыйрь, үтрек сүзгә инанадыр, +Ярына, сәлам әйтеп, сүз саладыр: +"Туемызга Бүз егет килсен елдам", - +Кияү кылып, туйлатып чакырадыр. +Җегет, чакырганда, туйга килде. Җегеткә күп аракы биреп, мас кылдылар. Аны үлтерергә акыл сукканда, юлдашы кызга хәбәр бирде: +"Күп дошманның эчендә +Каерып алыр яры юк, +Суямын дип торганда +Аерып алыр яры юк... +Гариб башы киселсә, +Сезнең өчен киселер, +Гәүдәдән башы өзелсә, +Сезнең өчен өзелер. +Әйтсә сүзе - пул иде, +Бер патшаның улы иде. +Мең-мең гаскәр атланса, +Бары аның колы иде. +Дөнья милке бар иде, +Бер үзеңә зар иде, +Шундый патша табылмас, Күренгәннең яры иде... Чын сөйгән яры булсаң, Өметеңне өзмәй бар. Борынгы үткән дустай бар, Дустың сүзен кушлай бар. Чын күңелеңнән яр булсаң, Ярыңны тиз эзләй бар, Дәрт буынга төшмәй бар, Кылыч башны кисмәй бар. Ярда мәелең бар булса, Өметеңне өзмәй бар... Эш үткән соң файда юк, Найзалатын сукмай бар. Бүген искә алмасаң, Үткәннән соң туйлай бар. Дәрт буынга төшкән соң, Кылыч башын кискән соң, Сез ярны мин нитәен, Гәүдәдән баш өзгән соң?" Кызның йортына барганы. Кыз, бахыр, ишеткән соң торды, диде, Йөгереп туйга таба йөрде, диде. "Үлсәм ярның юлында үләем", - дип Сәлам биреп, туй өйгә керде, диде. Ишектән кереп, күпкә сәлам бирде, Күп гаскәр, тора килеп, урын бирде, Бүз егет, мае булыптыр, исен белмәй, Үтрек туйның булганын инде белде. Атасы түрдә утырыр түбән карап, Мае егетнең булмайдыр хәлен сорап, Ике күзе егеттә күп гаскәрнең, Пычак белән кулына хәнҗәр алып. Бүз егет яр килгәнен танымады, Арак белән шәрабка карны туйды. Эш үткәнен бичара белеп алып, Әйләнеп, түгәрәккә бер карайдыр. Кыз, бахыр, бу шомлыкны белде, диде, Атасына зар иңрәп килде, диде. Яры өчен күп алдында тезен бөгеп, Башлады атасына сүзне, диде... Кызның елап әйткәне: "Сәлам бирдек, аталар, Котлы булсын туеңыз! Күп халыкны җыепсыз, Төзек булсын уеңыз. Чын күңелдән туй булса, Куй-кузыдан суеңыз, Дошман булса арада, Азат итеп куеңыз. Бүгенге көн - яхшы көн, Тоткын адәм бар булса, Котылырга зар булса, Бозык булса туеңыз, Ялган булса уеңыз, Азат кылып ялгызны, Без фәкыйрьне суеңыз. Борынгы үткән дөньяда, Кеше суеп, туй кылган. Ишетмәдем, күрмәдем Мондый яман уй кылган. Сугым кирәк, дисәңез, Адәм итен йисәңез, Бу зарлыны коткарып, Без фәкыйрьне суеңыз. Күп эчендә бу үзе - Аздай булган бер гариб, Алып йөргән кашында Юлдашы юк бер гариб. Серен әйтеп моңлашыр Юлдашы юк бер гариб, Ил-йортыннан аерылган Ярты җанлы бер гариб. Мин елаймын, теләймен, Ата белән анадан, Хан кашында утырган Биләр белән агадан. Әйткән сүзгә күнсәңез, Сораганым бирсәңез, Киңәш яхшы, атамыз, Сүзем мәгъкуль күрсәңез. Акыллы туган хан атам Кызының кадерен белерме? Миһман булып килгәнмен, Калаганым бирерме? Сөйгән ярдан аермас, Улны атадан аермас, Әй, йортымның яхшылары, Сездән сорап елаймын: Бу бер килгән егетне Азат ит, дип теләймен. Моны азат кылсаңыз, Бар малымны бирәен, Кулыңызга су коеп, Көңдәй хезмәт кылаен". Кыз фәкыйрь ярыннан аерылмайдыр, Ярымны азат ит, дип, күп еглайдыр. Хан үзе, түбән карап, җирне чукып, Кызының бу сүзенә каерылмайдыр. Гакылсызның бары да саңгырау булды, Кыз сүзен ишетмәстәй миңгерәү булды, Атасы мән йортыннан кыз түңелеп, Күзеннән аккан яшькә алды тулды. Елап-иңрәп, ярында ике күзе, Өй эчендә әйләнеп бер карайдыр: Кайда киткән моның бар юлдашы, Күп дошманның эчендә җан юлдашы? Әйтеп-әйтеп булмаган соң: "Гакылсызга сүз әйтсәң, Күкрәгенә кунмастыр. Рәхимсезгә сүз әйтсәң, Ни әйтсәң дә булмастыр. Күзләре юк ханнарның Саңрау булыр көне икән, Гакылы юк картларның Сукыр булыр көне икән. Заман ахры булганчы Ачылмасын күзеңез. Дошманнан яу булганда Берекмәсен сүзеңез. Көнеңез моңлы булганда Хәерсезгә киз булыңыз. Зарлы көнгә калсаңыз, Саңрау йортка киз булыңыз..." Кыз бичара юлыннан түңелептер, Ярына якынрак үңелептер. Атасы мән йортыннан дәрман тапмай Күзеннән канлы яше түгелептер. Кызның егеткә биргән җавабы: "Ай, егет, куанма бу уенга, Шайтан кергән куенга! Акылыңны җыймасаң, Кылыч җитәр муеныңга. Ай, егет, мае егет, Акылыңны җый, яшь егет, Җан чыгуга йитептер, Күп эчендә аз егет. Бүз егетем, күзең ач, Әүвәлдән кушкан яр килде. Сикереп торып, ишек ач, Кылыч чапмай башыңны. Зарланып ярың килгәндә Елап килгән ярыңның Йорты телен алмайдыр. Каты бәгырь хан атам Кызына күз салмаңдыр". Җан юлдашы ишектә җылап утырыр, Ходайдан: "Аман кыл!" - дип теләп утырыр, Хан кызына эрәхим буламы дип, Кызның сүзен ишектә тыңлап утырыр. Бичара белде инде булмаганын, Атасы кызның сүзен алмаганын. Дустымның йөзене күрәен, дип, Өйгә керде корбан кылып газиз җанын. Дустының кашына якын килде, Кыздан дәрман булмасын инде белде. Үлсәм, бергә шул йирдә үләен, дип, Чебен җанын дусты өчен корбан кылды. Мае булып дусты моның карамайдыр, Һичкайсы моның хәлен сорамайдыр. "Дустымның колагына җыр җырлаен, Тик ултырып чыгуым ярамайдыр". Бүз егеткә дусты җырлап әйткәне: "Бер шәһәрнең эчендә Бер йөргәнгә охшайсән, Кай йирлек сән, ай егет, Бер күргәнгә охшайсән? Мин илеңдә торганмын, Ата-анаңны күргәнмен, Син өеңдә хан идең, Һәрбер эшкә дан идең, Үзеңдәй булган гарибкә Туган сыман дан идең. Былбыл идең җиреңдә, Чыкмас турга төшепсән, Кош коткармас карчыга - Яман юлга китепсән. Теләп булмас дошманнан Бу хурлыкка төшепсән, Маңлаеңдин тир агып, Каерылмаска төшепсән. Тирән йиргә батыпсән, - Тиз торырын, кыендыр. Янган утка төшепсән, - Сүндеререң кыендыр. Ялгыз туган бала идең, Бер көннәрдә зар идең, Бер сәгатьтә чыкмасаң, Күрим дия зар идең. Аман булгыл, җан дустым, Инде кайда күрермен? Борынгыдай берегеп, Инде кайда торырмын? Кыямәт көн булганда Күрсәм, шунда күрермен". Кашында җан юлдашы җыр җырлайдыр, Түрдә утырган хан кызы зар иңрәйдер, Җан юлдашы бу җырны ишеткән соң, Күзен ачып, дустына бер карайдыр. Күзен ачып, Бүз егет дустын күрде, Качуга кыз мән егет мәгъкуль күрде, Дошманның касд кылырын белгәннән соң, Ишеккә җан тырмашып йөгерәдер. "Я Алла!" - дип атына менеп алды, Өйдәге күп дошманнар тоймай калды, Дусты мән ике атка менеп алып, Найза мән кылычларын кулына алды. Хан кызы: "Аман-исән барың! - диде. - Ун көндә Хызыр булсын ярың", - диде. Боларның качканын хан белгәннән соң: "Тиз барып, аның башын алың!" - диде. Күп гаскәр бер-беренә тыгыладыр: +"Безләрдин качса ул ни кыладыр?" +Өзәңгенең уң ягын кискән икән, +Менәмен дип атына - егыладыр. +Бүз егет юлдашы мән китеп калды, +Артыннан күп гаскәр кумак булды. +Сансыз гаскәр, атына менеп алып, +Артыннан куып җитеп уртага алды. +Әлкыйсса: Бер патша бар ирде. Бер углы бар ирде. Аты Зәйтүн ирде. Хикәят китабында Зитун дир ирде. Туркан иртәгеләрендә аты Зитун дирләр. Әмма китаптагы дөрестер. Хан кызын борын шуңа бирәмен дип йөргән икән. Зитун кызга гашыйк икән. Бу хәбәрне ишетеп, мең кеше мән Зитун килгән икән. Мәгълүм булсын. +Бар ирде бер патшаның улы, диде, +Күп иде алтын-көмеш, пулы, диде. +Хан аңа кызын бирмәк булган икән, +Арасы бер айчалык юлы, диде. +Бер җадигәре килде дә хәбәр алды, +Күп гаскәр йыеп торган, кырып салды. +Мең кеше кашына юлдаш кылып +Килгән икән, күргән адәм таңга калды. +Хан алдына килде дә сәлам бирде, +Хан, килгәнен хуш күреп, галәйкә алды: +"Кирәк көндә киз булдың, киявем", - дип, +Үзенең уң ягына урын бирде. +Хан торып: "Балам, инде утыр, - диде, - +Кызымны вәгъдә кылдым былтыр, - диде, - +Арамызда җадигуй пәйда булып, +Башын кисеп син маган килтер", - диде. +"Тәкъсир, хан, рөхсәт бирсәң, мин бараен, +Башын кисеп сезгә мин килтерәен, - +Атына, рөхсәт алып, менде, диде, - +Күп гаскәр үзем белән мин алаен". Атына рөхсәт алып менде, диде, Күп гаскәр кырылганын күрде, диде. Гаскәрдән биш йөз кеше кайткан икән, Алдында ачу кылып торды, диде. Күп гаскәр: "Без орышка бардык, - диде, - Мең кеше уртамызга алдык, - диде. - Яртымызны ул безнең кырып салды, Көчемез безнең җитмәй калдык, - диде. - Алдына кыз кигәнне кырып салды, Үзе - артына, юлдашын алга салды. Көчемез җитмәй аннан качып киттек, Дүрт йөз кеше безләрдән кырып салды". Хан баласының җавабы: "Хан кызын былтыр безгә вәгъдә кылган, Ике хан бер-беренә фата кылган Монча илен кырдырып, ханның үзе Безне әүвәлдә чакырмай хата кылган. Күреңез, сезгә кызык күрсәтәен, Ук белән башын аның өзә атаен. Икесенең бердәен башын кисеп, Ханчаңызга алып барып күрсәтәен". Күп гаскәр бергә инде йөрде, диде, Карасын бичараның күрде, диде. Бүз егет ташка бер ук аткан икән, Ташка ук кизеннән батты, диде. Бу да инде ташка бер ук атты, диде, Ташка угы уртасыннан батты, диде, Үз көченең ким икәнен белгәннән соң, Йортына ярлык әйтеп кайтты, диде. "Бездән ул качты инде, килмәс, - диде, - Бу шәһәргә инде ул инмәс, - диде. - Ханчаңыз безнең берлән кушылган соң, Килсә дә эт корлы күрмәс", - диде. Күп гаскәр: "Төркерәшеп качты, - диде, - Үлтердек", - дип, ханчага әйтеп килде. Кыз, фәкыйрь, терелектән өмет өзмәс, Шулай да көннән-көнгә йөзе сулды. Егетләрнең сүзе. Бичаралар яралы булган икән, Җан юлдашы егылып калган икән. Күзен ачып караса, тауга килде, Биек тау алдында булган икән. Күзен ачып караса, тауга килде, Исе авып калганын инде белде, Биек тауның кашына килеп иде, Тауга бераз төшүгә күңел кылды. Ат ялына кул карышып калган икән, Дошманнар күп яраны салган икән. Кашына карап торса, юлдашы юк, Бичара бер йирдә үлеп калган икән. "Җан юлдашым, бичара, үлгән икән, Күп дошман эчендә калган икән, Тере булса кашымда йөрмәсме иде, Күкрәгенә күп кайгы салган икән. Һәр йирдә ярасы бар, кан агадыр. Бу йирдә үлсәм, мине кем багадыр?" - Күп ярадан үлемне уена алып, Ике күздән канлы яше инде агадыр. Бер йирдә атын бәйләп, төште, диде. Газиз җаннан өметен өзде, диде: "Ялгызлыкта янымда юлдашым юк", - Башлады дустын юклап сүзен, диде. Бүз егетнең дустын юклап елаганы. "Тузан басты тунымны, Туфрак басты юлымны, Кайгы басты күңелемне, Ачылыр көн булырмы? Гариблеккә төшкәндә Дустым миңа килерме? Исемә алып юкласам, Минем хәлем белерме? Ялгызлыкка төшкәндә Бер күрер көн булырмы? Борынгыдай берегеп, Бер йөрер көн булырмы? Бу кайгылы көннәрем Онытылыр көн булырмы? Артымдагы дошманнан Котылыр көн булырмы? Каршы карап дошманга Йөрсәм юлым булырмы? Борынгыдай берегеп Бер йөрер көн булырмы? Аерылыпсың, җан дустым, Күрер көнем булырмы? Эзлим дисәм - дәрман юк, Сине кайдан табармын?" Дустын юклап, зар кылып иңгерәйдер, Күрәменме дустымны, дип күп еглайд Биек тауның башында бер карлыгач Баласына җим биреп асырайдыр. "Карлыгач карлыгачка җим бирәдер, Карендәш карендәшкә дим бирәдер, Ялгызлыкка төште лә гариб башым, Минем болай йөргәнне кем беләдер? Елаганым белмидер атам минем, Зарлыгымны белмидер анам минем, Гариблеккә төшептер гариб башым, Сорарга һичкем юктыр хәлем минем. Бар икән безгә болай йөрер көннәр! Зарлансам да, һичкем юк хәлем сорар, Үз җаныдай асраган ата-анам, +Булырмы тагын бер көн сезне күрер?" +Агачның башын киссәң, төбе калыр, +Икәүнең бере үлсә, бере калыр. +Ялгызның үзе үлсә, нисе калыр? +Менгән аты, кигән туны ятка калыр... +Бу дөньяның эчендә үлмәй калган, +Булырмы уйлаганның барын алган? +Баһавиның башында кайгысы бар, +Аның өчен бу җырны табып алган. +Яздым мин, моңлы күңелем ачылсын дип, +Һәр җиргә бу бер сүзем сачелсен дип. +Дөньяда төрле-төрле адәм булыр, +Кайгылы адәм күңеле басылсын дип. +Бичара тәңресенә наләш кылды, +Яратканнан башка ни хәлен белде, +Бичара наләш әйтеп утырыр ирде, +Кара тычкан алдына каршы килде. +Тычканны бу бичара тотып алды, +Үзендәй һәр йиренә яра салды, +Борынгыдан ишеткән сүз бар икән: +Дәртенә бу тычканны дарыгәр кыйлды. +Тычканны җепкә бәйләп куя бирде, +Тычкан, эзләп, һәр җирдән үлән җиде, +Һәр җирдән үләннәрне эзли-эзли, +Бер үлән ашап, тычкан шифа булды. +Тычканның саркытын табып алды, +Бераз ашап, ярага уып салды, +Ярасының өстенә салып иде, +Ярасы сау кешедәй була калды... Калган дустының сүзе. +Бичара дусты моның калган икән, +Моңа да күп яраны салган икән, +Эченнән күп гаскәрнең дустын тапмай, +Баягы абызына барган икән. Җиде көн дустын тапмай эзләп йөрде, Кызга ярын табалмай хәбәр бирде, Хан кызы белән икәү гакыллашып, Инде килсә качуны мәгъкуль күрде. Кыз әйтте: "Аны монда алып кил, - диде, - Үле мәетен яки аны тапкыл, - диде. - Бу шәһәрнең эчендә бер карчык бар, Яшереп, өенә аның алып кил", - диде. Юлдашы падишасын эзләй йөрде, Күп күренсә, атының башын борды. Бер түбәнең башына килеп иде, Җан юлдашы киләдер, аны күрде. Берен бере күрешеп, күңел тынды, Шәһәргә керәек, дип, атка менде, Дусты, карчык өенә җәяү килеп: "Аман ярың килде", - дип хәбәр бирде. "Сөенчегә телләне алгыл, - диде, - Кулыңга алтын йөзек салгыл, - диде. - Карчыкка биш мең алтын бирмәк булдым, Ярымны барып аннан күрмәк булдым. Инде монда килмәгел, дошман белер, Төзәрсең инде карчык безнең юлны. Һәр йирдән дошман безгә күз саладыр, Карчыкның өенә алып баргыл, - диде. - Карчыкка хәбәр биреп, вәгъдә кылдым, Кичә барып, төндә бергә тормак булдым". Шәһәрдән берәү моны күрде, диде, "Баягы кызның яры килде", - диде. Бичаралар карчыкка килгән икән, Күргәннәр: "Ханга әйтәм", - диеп килде, Ишектән хан алдына килде, диде, Ике егет килгәнен белде, диде, Ул дошманнан без ни итеп котылаек, Йортын җыеп, киңәшен кылды, диде. Баягы Зәйтүн батыр бергә килде, Кияү булып чыгадыр түргә, диде, Хан кызын аламын, дип куанадыр, Сәлам бирсә, аладыр зурга, диде. "Тәкъсир, хан, рөхсәт бирсәң, мин бараен, Әмәл кылып, мин аны үлтерәен. Ул карчык өеннән тере тотсам, Алдыңа сөйрәп монда килтерәен". "И балам, аны үлтерсәң, кыз синеке, Буладыр дошман китсә, дус синеке". Ханнан рөхсәт алган соң йөри икән, Карчыкның өенә бу килде, диде. Ханнан рөхсәт алган соң йөрде, диде, Карчыкның бу өенә килде, диде. Бер курҗынга тултырып алтын биреп, Карчыкны ахыр алдап орды, диде. "И карчык, сиңа алтын мул бирәен, Үлгәнче, хезмәткәр-кол бирәен, Аларны ув бирсәң дә үлтер, карчык, Гомерең үтмәй торып, юл бирәен. Таң-иртән, карчык, торып аш кылырсың, Биһуш дигән даруны алдырырсың, Хан сәңа, моны үлтерсәң, чин бирәдер, Бер кавем хатыннарга баш булырсың". Ахыр юлдан карчык азды, диде, Боларга инде чокыр казды, диде. Базардан Биһуш дигән даруны алып, Таң-иртән карчык кылды ашны, диде. Бичара бу дарудан эчеп салды, Юлдашы белми моны тышта калды, "Юлдашы юк, берсенә бирдем дару. Үлтерсен", - дип патшага хәбәр салды. Баягы Зәйтүн үзе килде, диде, Гарибтән инде киген алды, диде. Таң-иртән базарда үлтерәм, дип, Зинданга тимерләп салды, диде. Солдатлар патшага хәбәр салды, Дошманнан ханның инде күңеле тынды, Кызымны мин Зәйтүнгә бирәмен дип, Йортына: "Туй кылың!" - дип хәбәр салды. "Хан кызын алам! - дип куанадыр. - Бу кызны миннән башка кем аладыр? Бүз егетне зинданга салганнан соң Күңеле суыр ханчаның", - дип уй кыладыр. Хан иртән ярлык кылды: "Үлтерең! - дип. - Базарга алып барып үлтерең! - дип. - Дошманымның үлгәнен йортым белсен, Дошман үлеп, дус күңелен тындырың", - дип. Солдатлар асыл ирне алып барды, Базарга ил җыелган уңнан, сулдан. Бичара мас булып, акылы юк, Әҗәлгә инде монда дучар булды. Юлдашы хан кызыннан кайтып килде, Бер шомлык булганын инде белде, Карчыкның, ачуланып, җанын алды, Кылыч тотып, ул карчыкның башын кисте... Бичара дустын юклап, зар иңрәйдер, Киз килеп күренгәннән бер сорайдыр, Һәр җирдән сорай-сорай килеп иде: Базарда, җыелышып, ил чулайдыр. Дустына якын килеп кадәм басты, Нә кылырын белмәде, катты, шашты, Елап-иңрәп кашында торып иде, Бер заманда бичара күзен ачты. Аягыны коршаб бәйләделәр, Үлтерүгә урынны сайладылар. Түгәрәгенә караса, бары - дошман, Гариб җан чыкуга кыйнадылар. Уң ягында җан дусты елап торыр, Үлтерүгә йорт бары чулап торыр. Әҗәл йитсә, һичкемнән дәрман булмас, Иман әйтеп үләрен уйлап торыр. Бичара үләрен инде белде, Дустына: "Бире кил!" - дип, бер ым кылды, Дустына корбан инде җан юлдашы, Кашына бу якынрак килеп торды. Агызын ачып, дустына сәлам әйтте: "Терелек инде, дустым, бездән кайтты". Асыл җаннан бичара түңелгән соң, Иле мән йортына сәлам әйтте. Бүз егетнең дустына җырлаганы: "И җан дустым, якын кил, Арзым сәңа әйтәен, Сәннән башка дустым юк, Сүзем кемгә әйтәен? Карчыга кошның канаты Каерылышыр көн булыр, Аманлашып дустыннан Аерылышыр көн булыр. Бер көн калмас дустыннан Аерылышыр көн булыр. Бүгеннән соң, җан дустым, Инде сезне күрмәк юк, Борынгыдай берегеп, Инде бергә тормак юк. Бу йирдән сез кайтыңыз, Йортка сәлам әйтеңез. Карчыга коштай кундырган, Кашымда сөеп ултырган, Дидарыма туймаган, Ялгызым, дип уйлаган, Моңлы калган атама, Зарлы булган анама - Ата берлән анага Сәламемне әйтә күр... Канатыннан каерылган, Ялгызыннан аерылган, Кайгысы күп анама: "Сабыр кыл!" - дип әйтә күр. Кемне балам дияр ул, Кемне мин дип сөяр ул? Без исенә төшкәндә Янган утка көяр ул. Көйгәненә киз булсаң: "Сабыр кыл!" - дип әйтә күр. Башымдагы бүркемне Моңлы калган атама, Кулымдагы йөзекне Зарлы булган анама Үз кулыңнан биргәйсең, Күңелен аулай йөргәйсең... Без икемез бар идек, Һич аерылмас яр идек, Беркөн сине күрмәсәк, Күрәек дип зар идек. Безнең өчен, җан дустым, Күп рәнҗүне күрдең син, Ата-анадан аерылып, Бер мин өчен йөрдең син. Илеңә син барырсың, Ата-анамны күрерсең, Бездән хәбәр сораса, Арзың әйтеп еларсың. Барсаң, сәне күргәйләр, Кашыңа килеп торгайлар, Җыелган күп җәмәгать Бездән хәбәр сораса, Күзем күргән юлдашлар, Бергә йөргән моңдашлар, Безне исенә алганнар, Бездән мәхрүм калганнар, Бездән хәбәр сораса - Сәламемне әйтерсез. +Бездән рәнҗү алганнар, +Бездән күңеле калганнар +Күп эчендә бар булса - +Разый булсын дип әйтә күр..." Дустының җавабы: +"Аерылырың белгәнмен, +Курка-курка йөргәнмен. +Алла әмеренә чара юк, +Муенсынып торгаймын. +Ана сөтен имезгән, +Җаннан татлы сөешкән, +Заман ахыр булганчы +Аерылмаек, диешкән. +Җаннан татлы җан дустым, +Җаным корбан кылсам да, +Шушы күпнең алдында +Сезнең өчен үлсәм дә... +Күп дошманның эченнән +Котылмастай көн булды, +Башка төшкән эшемез +Онытылмастай көн булды. +Син үлсәң, мин кай итәрмен? +Гарзым ничек әйтермен? +Атаң чыкса алдымнан, +Ни дип җавап әйтермен: +"Кани, - дисә, - угланым?" +Анаң чыгып алдымнан; +"Кани, - дисә, - угланым?" +Алдымда торып зарланса, +Нә дип җавап әйтермен?" +Шагыйрьнең сүзе: +Ата берлән анадан +Малың берлә баладан +Кемне аермас бу үлем? +И бичара Баһави, Мәдәт телә Алладан, Сиңа да килер бу үлем. Бүз егетнең үлгән йире. Бичаралар моңлашып күп торыптыр, Гарызлашып икәве моңлашыптыр, Базардагы җыелган күп җәмәгать Боларның сүзен огып, җылашыптыр. Бер заманда вәзире килде, диде, Бичаралар үләрен белде, диде, Солдатлар алдында хәзер торып: "Кылыч белән чабың!" - дип ярлык кылды. Үлтерер җиргә моны бәйләделәр, Кылычын үткер кылып кайрадылар. Солдатлар кылыч белән чауып иде, Үтмәде кылыч, җанын кыйнадылар. Вәзире: "Үткер кылыч килтер! - диде, - Кичектерми моны тиз үлтер! - диде. - Битендәге пәрдәсен ачып чабың, Патшаның күңеле, чапсаң, тынар", - диде. Битеннән кыл пәрдәсен суеп алды, Ялангач муенына кылыч салды. Башында алтын айдар толымы бар, Күргән адәм боларга таңга калды. Тик кеше булмас дип уйлап идек, Күп кеше уртага алып сөйләп идек, Ни итик, залим патша тел алмады, Үтермә бичараны, куй, дип идек. Ул җирдә Зәйтүн батыр акырадыр, Һәрберенә: "Үлтерең! - дип чакырадыр. - Хан ярлыгын бозуга хәлең бармы?" Солдатларга: "Чабын!" - дип акырадыр. Солдатлар башын өзә чабалмады, Гыйлаҗын үлтерүгә табалмады, Үлтерәм дип кыйнаптыр газиз җанын, Кылыч солдатлар телен белә алмайдыр. Бүз егетнең җавабы: +"И гаскәр! Безгә яман сөйләмәңез, +Кылыч итем кисәр дип уйламаңыз, +Табанымның астында алмас кылыч, +Алып чабың, җанымны кыйнамаңыз. +Гәүдәмне һичкем минем өзмәс, димен, +Үз кылычым булмаса, кисмәс, димен, +Җанымны алсаңыз да, кыйнамый ал, +Тәкъдир кылса, Тәңрем бозмас, димен". +Бичараның итеген чишеп алды, +Гәүдәдән гариб башын өзде, диде, +Алтыга бөкләп салган алмас кылыч +Бер чапканда муенын өзде, диде. +Газиз җаны, кыйналып, йиргә төште, +Айдай йөзе, яркырап, йиргә төште, +Кашында җан юлдашы елап утыра, +Дустыннан аерылып, өмет өзде. +Зәйтүн батыр: "Алыңыз башын! - диде, - +Дарга бәйләп, югары асың! - диде. - +Йорт эчендә үлгәне мәгълүм булсын, +Хан, ханша күңелен басың", - диде. +Гариб башыны дарга асты, диде, +Йорт бары, елап, аннан качты, диде, +Ханга йорт: "Үлтердек..." - әйтеп килде, +Котылдык, дип дошманнан, сачу сачты. +"Туй кылың!" дип, йортына ярлык кылды, +Патшаның үлтергәнен йорты белде, +Кыз, бахыр, бу эштән иссез, гафил, +Мал суеп, туен инде кылды, диде. +Бичара ул шәһәрдә үлеп калды, +Җан дусты үлгәнен күреп калды, +Дарга башын асканын күргәннән соң, +Елый-елый бичара талып калды... +Карачәчсылуның сүзе. +Кыз саклыйдыр, юлдашы киләме, дип, +Килеп бездән бер хәбәр аламы, дип; +Кыз өенә юлдашы килмәгән соң +Кыз курыкты, бер шомлык булдымы, дип. +Карчыкка хан кызы килде, диде, +Карчыгы үлеп ятар, күрде, диде. +Өенә елый-иңрәй кайтып килде, +Бер шомлык булганын белде, диде. +Барын да кырык кызның кашына алып, +Шәһәрдән ярын эзли йөрмәк булды. +Төн эчендә кай йирдә тавыш булса, +Тәрәзәдән бары килеп колак салды. +Бер йиргә килсә, күп йорт туй туйлайдыр, +Шушында минем яр, дип кыз уйлайдыр, +Һәр тәрәзә төбендә җыр җырлайдыр, +Ярын юклап бичара зар иңрәйдер. Карачәчсылуның тәрәзәдән җырлаганы: +"Дөя килеп бузлайдыр, +Бутасы аның юк микән? +Бута күзле Бүз егет +Бу уенда юк микән? +Сыер килеп мөгрәйдер, +Бозавым, дип елайдыр, +Бичараның бозавы +Бу уенда юк микән? +Куйлар килеп мөгрәйдер, +Кузысы өчен иңрәйдер, +Бичараның кузысы +Бу уенда юк микән? +Җылкы килеп кешнәйдер, +Колыным, дип эзләйдер, +Бичараның колыны +Бу уенда юк микән? +Былбыл кошлар сайрайдыр, +Кызыл гөле юк микән? Кызыл йөзле Бүз егет Бу уенда юк микән?" Тәрәзәдән бичара кыз җыр җырлайдыр, Өй эчендә җәмәгать җыр тыңлайдыр. Һич адәм хан кызы дип уйламайдыр, Бичара һәркемгә бер иңрәйдер. Күп эчендә бер адәм белде, диде, Бичара хан кызы икәнен күрде, диде, Бичара яры юктан йөргән икән, Тәрәзәдән ярын юклап җавап бирде: "Дөяләр килеп бузлайдыр, Бутасы аның юк чыгар, Бута күзле Бүз егет Бу уенда юк чыгар. Елкы килеп кешнәсә, Колыны аның юк чыгар, Колын күзле Бүз егет Бу уенда юк чыгар. Сыер килеп мөгрәсә, Бозавы аның юк чыгар. Бозау күзле Бүз егет Бу уенда юк чыгар. Куйлар килеп мөгрәсә, Кузысы аның юк чыгар, Кузы күзле Бүз егет Бу уенда юк чыгар. Былбыл кошлар сайраса, Кызыл гөле юк чыгар, Кызыл йөзле Бүз егет Бу уенда юк чыгар. Бүз егетнең толгасы Яраланганга охшайдыр, Дөньясының дәүләте Тол калганга охшайдыр. Ярыңнан хәбәр сорсаң, Кайтмас җиргә киткән ул". Ишетеп бу сүзне кыз җылап килде, Атасыннан кыз, басып, сорап килде: "Атам минем ау аулай барган икән, Сауга бир, ата", - дип иңрәп килде: "Ишетепмен, и ата, Ау аулая китепсең, Илерүгә батыпсың. Калын чәңгәл эченнән Бала шоңкар атыпсың. Яхшы күргән кызыңа Бер сауганы кыймаймы? Тозак кора ятыпсың, Бала киек атыпсың, Безгә сауга бирмәйме? Яхшы күргән кызыңа Бер сауганы кыймаймы? Атка менеп чыгыпсың, Дошманыңны егыпсың, Дөнья инде киң калды, Үлмәс хәбәр огыпсың. Беркөн, ата, җыларсың, Күп мән дошман булырсың, Эш үткән соң, файда юк, Атам, дәрдле булырсың. Уйлаганың белдем мин: Берәүгә бирер уең бар - Йорт эчендә туең бар. Тимер алтын булмастыр, Бакыр көмеш булмастыр, Иркем бар, дип, эш кылма, Кызың телең алмастыр. +Кияү кылган Зәйтүнең, +Сыртын алтын кылсаң да, +Эчен гәүһәр кылсаң да, +Үз ярымдай булмас ул. +Алтынга йонын буясаң, +Карга шоңкар булырмы? +Канатына кан яксаң, +Шоңкар карга булырмы? +Яхшы күргән кешеңне +Нурга кушып китерсәң, +Тәмам йортка белдерсәң, +Үз ярымдай булырмы? +Кияү суеп, туй кылдың, +Кызың телең алырмы? +Бүз егетнең сөяген +Мең Зәйтүнгә бирмәсмен! +Үлгән ярым муласын +Алтынлы өйгә бирмәсмен, +Ундай ярны тапсаң да +Һич тә кабул күрмәсмен. +Акыл юк атамның +Кылган эшен кайтәен? +Үлгән ярым күрмәсәм, +Тере йөреп кайтәен?" Ханның кызына биргән җавабы: +"Елама, кызым, елама, +Ил эчендә яхшы күп, +Илдән илгә йөрәен, +Сине аңа бирәен. +Телем, балам, каерма, +Сөйгәнеңчә кылырмын. +Алтынлы утау тектереп, +Хезмәтчеләр куермын. +Башымдагы таҗымны, +Астымдагы тагымны, +Кызым, сиңа бирермен. +Аргымакка менгезеп, +Мең кол, балам, бирермен. +Мең дөягә йөк артып, +Мең көң, балам, бирермен. +Дөнья йөзе киң, балам, +Табып алып бер яхшы, +Сөйгәнеңә бирермен. +Мал яхшысын алырсың, +Сөйгәнеңлә торырсың, +Бозма, балам, уеңны, +Хуп төзәрсең туеңны. +Ханнардан хат киләдер, +Бар да сине сөядер, +Тутый коштай егетләр +Бары сине теләйдер, +Сине алсам, дип елайдыр. +Чакырып алып, торгызып, +Йөзең, балам, күргәзеп, +Күп кайгырма, җан балам, +Сөйгәнеңә бирермен". Карачәчсылуның сүзе: +"Балаң күңеле калгандыр, +Арбасаң да булмас ул, +Нур егетен килтерсәң, +Аны да кабул күрмәстер, +Сөякләрем сынган соң, +Сыласаң да булмас ул, +Йөрәгем янып көл булды, +Су койсаң да сүнмәс ул. +Башым йиргә тигән соң, +Күтәрсәң дә булмас ул, Күңел коштай очкан соң, Кайтып кулга кунмас ул. Сөйгән ярым киткән соң, Нә кылса да булмас ул, Эчем бозга тулган соң, Йөрәгем таш булгандай, Сүз сөйләсәң эремәс ул. Күңелем бер калган соң, Ич әм ишетә белмәс ул. Аргымакка менгезгән Мең колыңны нитәен? Кол хезмәте(н) көң иткән соң Көңеңә хезмәт кылдырмай, Үзем үк эшем кылырмын. Алтынлы утау кылганчы, Җирдән мула кылырмын. Башыңдагы таҗыңны, Астыңдагы тагыңны Кулыма алып нитәен? - Тагка ултырыр кешем юк. Мал яхшысын нитәен? - Алып менәр кешем юк! Илдән илне аралап, Тапкан яхшың нитәен? Үз тапканым киткән соң, Үзгә ярны нитәен? Бездән соңгы кызыңны, Кысыр калган биядәй, Каемаган дөядәй, Илдән илне аралап, Илдән яхшы күренсә, Алып, шуңа бирерсең". Бичара кыз елай-иңрәй сүзен әйтте, Атасының кашыннан зарлап китте, Үлсәм, ярым юлында үләен, дип, Бер заманда шәһәргә якын йитте. Бер заман дарга аскан күрде башын, Бер көрсенеп, исе авып, йиргә төште, Исен җыеп, канлы башны кулга алып, Кан аралаш агызды күздән яшен. "Хәйран башың, хан башың Киселгәнгә охшайдыр, Бәһасе юк гәүдәдән Өзелгәнгә охшайдыр. Гәүдәң канга болганып, Аяк-кулың чолганып, Кәфенең юк, гүрең юк, Йирдә ятар ирме идең? Канга башың болганып, Болай ятар ирме идең? Комга болгап башыңны, Күздән аккан яшеңне Йиргә агызыр ирме идең? Гәүһәр башың - хан башың, Алтын дөньяң болганып, Дарга асылыр ирме идең? Йортыңда син хан идең, Һәрбер эшең дан идең, Дошманнарың кулында Мондый булыр ирме идең? Карагаттай күзләрең, Кызыл гөлдәй йөзләрең, Балдан татлы сүзләрең, Бер күрүгә зар булдым. Әйтсәм, сүзем йитмәстәй, Кайгың истән китмәстәй Алыс юлга китепсең, Чакырсам да килмәссең, Зар кылсам да белмәссең! Сездән дөнья үтептер, Мин дә артыңнан үтәрмен. Син алдымда булмасаң, Бу дөньяны нитәрмен? Көн дә елап йөргәнче, Кайгың китмәс үлгәнче, Бу кайгыны күргәнче, Бергә булсам кирәкте!" Бичара кыз дөньясын кулына алды, Туркага канлы башны урап салды, Үзеннән алтын-көмеш кулына алып, Ярына там торгызу уена алды. Кашына йөз егерме колын алды, Алтын белән көмештән мула салды. Бу муласын хан кызының белешкән соң, Йортына: "Җыелың!" - дип хәбәр салды. Йортына: "Кыз кашына барың! - диде. - Ничек йөри кызым минем, белең! - диде. - Кызымның бераз көндә күңеле суыр, Кызымның кыл дигәнен кылың", - диде. Күп гаскәр кыз кашына килде, диде, Там торгызып куйганын күрде, диде, Кыз боларның килгәнен яктырмады. Гаскәрнең бары кайтып йөрде, диде. Кызыгыз там торгызып куйган икән, Шәһәрдән зәргәр җыеп алган икән. Бу шәһәрдә андаен өй табылмас, Алтын белән көмештән салган икән. Хан кызын күрүгә ояладыр, Анасы, ялгызым, дип, зар кыладыр, Кашына бер-ике адәм юлдаш алып, Чыдый алмай анасы бер барадыр... Кызына, елап, ханым моңын әйтте: Кылыптыр атаң сиңа "Корбан гаете"... Баласы анасына карамайдыр, Оялып, анасы өенә кайтты. Кыз инде там торгызып булды, диде, Эченнән бигеткәндәй кылды, диде. Кашында кырык кыз мән аманлашып, Дала-җир күз яшенә тулды, диде. Карачәчсылуның кызларга сөйләгәне: "Яр-яр" әйткән яр-ярым, Аман булың! Хуш булың! Безгә үтәр көн булды, Сездән китәр көн булды. Аман инде, хуш булың! Безгә үтәр көн булды, Яр өчен үләр көн булды, Сезгә калыр көн булды. Бездән рәнҗү алганнар, Бездән күңеле калганнар, Уеңызга алгайсыз, Риза булың, дусларым! Борынгыдай булырсыз, Сөйгән ярга барырсыз, Уйнап-көлеп йөрерсез, Аман булың, дусларым! Тургайга җим табылыр, Авыруга им табылыр, Башыгыз яшь, дусларым, Сезгә дә көн табылыр. Минем өчен еламаң, Миндәй бер кыз табылыр. Терегә яр табылыр, Үлгәнгә җир ябылыр. Минем ярым үтептер, Бу ялганнан үтептер, Кил, дисәм дә, килмәс ул, Зар кылсам да, белмәс ул. Чын ярымнан калгым юк, Ялган ярга баргым юк, +Бу дөньяда калгым юк. +Аман булың, дусларым!" Кызларның Карачәчсылуга җырлап әйткәне: +"Әүвәл хактан теләймез, +Икенче сездән теләймез, +Бераз сабыр кылыңыз, +Гарзымыз бар, сораймыз. +Бераз тере торыңыз, +Бераз дәүран сөреңез, +Ятим булмас анаңның +Бер кат йөзен күреңез. +Юлдашларың артыңда +Кузыдай чаулап калмасын, +Ата-анаң артыңда +Көн-төн иңрәп калмасын. +Алтын бизәк киң сарай +Җиргә колап калмасын, +Фәкыйрь, мескен, гариб, яшь +Сез чөн чаулап калмасын. +Кырык кызның канаты, +Сез булырсыз санаты, +Канатымыз каерма, +Үзеңнән безне аерма. +Сезнең өчен ил-йортың +Бутадай бузлап калмасын, +Дөньядан өмет өзмәгел, +Төкәнеңне бозмагыл, +Төкәндәге ярларың +Зар-сәргәрдан калмасын. +Кайт, җанымыз, кайтсана, +Гарызың йортка әйтсәнә, +Без фәкыйрьне зар кылмай, +Кайт, җанымыз, кайтсана". Карачәчсылуның сүзе: +"Берәүгә әҗәл киз килсә, +Ни кылсаң да булмас ул, +Җан алгучы килгәндә +Әйтсәң, телең алмас ул. +Атадан да китәрмез, +Анадан да китәрмез, +Әҗәл килсә, әмәл юк, +Бу ялганнан китәрмез. +Каты дәрткә юлыктым, +Дару эчсәм дә терелмәм, +Бутачыктай булганмын, +Җим бирсәң дә илекмәм. +Инде әйтер сүзем юк, +Сүзем калыр, үзем юк, +Әҗәл җитсә, торгым юк, +Аман булың, дусларым". Әлкыйсса. Карачәчсылу ул киемнәрен күреп җырлаганы: +"Алтын, ефәк, кеш туннар, +Сезне кияр кешем юк, +Алтынлы ияр, күк юргам, +Сине менәр кешем юк. +Алтын бизәк, киң сарай, +Сезгә керер кешем юк, +Барыгызны нитәен? +Бергә йөрер кешем юк. +Атама әйтең сүземне, +Канлы яшь алды күземне, +Атама дөнья киң булсын, +Корбан кылдым үземне..." +Бичара кыз елай-елай тамга керде, +Терелектән үлгәнен яхшы күрде, Там ишеген эченнән бикләгән соң, Үз эченә үзе ул хәнҗәр орды. Хан кызы яры белән кушылыптыр, Газиз җаны гәүдәдән өзелептер, Атасына йорты хәбәр иткәннән соң, Кылганы хан(ның) туе бозылыптыр. Хан, ишетеп, йортыннан елап килде, Анасы битен ертып, иңрәп килде, Тәмам йорт бу хәбәрне ишеткән соң, Өлкән-кече - мулага бары килде. Еласа да, эш үтеп калган икән, Ике ялгыз - дөньядан барган икән, Ханым: "Мондый булырын белмәдем!" - дип, Үз битен үзе тырнап ярган икән. Тышта торып, хан кызын чакырадыр, Йортына: "Ишек ач!" - дип акырадыр, Ханым әйтә, ачуланып, патшасына: "Эш үткән соң бу инде ни кыладыр?" Күп гаскәр там ишеген бозды, диде, Битен ачып күрделәр кызны, диде. Кочаклашып ятыптыр ике ялгыз, Күргән соң өметләрен өзде, диде. Хан - кызы кашында зар иңрәйдер, Үз кулын үзе тешләп йолкылайдыр, Ханымы патшасына ачуланып: "Бар шомлык үзеңнән!" - дип (зар) елайдыр. Хан факыр елай-иңрәй өйгә кайтты, Сыртыннан там торгыз, дип ярлык әйтте, Сыкылын бу баланың белмәдем, дип Йортының барын җыеп үпкә әйтте... "Ялгыз кызың үлтереп тындың, - диде, - Мулага җанын алып куйдың, - диде. - Алдыңда куанычың кем буладыр, Терелектә токымың җуйдың", -диде. Бичара хан әйтәдер: "Белмәдем, - дип, - +Үлтерергә базарга кермәдем, - дип, - +Сакалын йолкып патша күп елайдыр, - +Бичараның мәхәббәтен күрмәдем", - дип. +Муласына хан килеп, йорт йөргезде, +Алтын мула сыртыннан там торгызды. +"Бичара ялгызым!" - дип хан елайдыр, +Елаган мән үлгәнне кем тергезде? +Ике гашыйк бердәен үлеп калды, +Атасы, йортын җыеп, там торгызды, +Бүз егетнең мәетен кочып җан дусты, +Дусты өчен җан дусты талыб калды. +Дусты өчен бичара күп елайдыр, +Ходайдан аман кыл, дип, күп теләйдер, +Дустым миңа әманәт биреп иде, +Тапшырмый үлсәм, ди, үпкәләйдер. Егетнең җырлаганы: +"Мин кайтуга уй кылдым, +Миһербаным, әлвидаг! +Кемнең берлә йөргәймен, +Кемне дустым дигәймен? +Син исемә төшкәндә +Киткем килмәс кашыңнан. +Еласам да файда юк, +Күздән аккан яшемнән. +Миңа синсез эчкән аш +Кызыл канга охшайдыр. +Кайтам дисәм йортыма, +Кайгың аяк тошайдыр. +Күп тубыннан аерылган +Каздай булып калдым мин, +Күп иленнән аерылган +Аздай булып калдым мин. +Бутасы үлгән дөядәй +Инде бузлап калдым мин, +Колыны үлгән биядәй +Инде кешнәп калдым мин. +Җаның хакка тапшырдым +Ярың бергә, кашыңда, +Ялгызлыкка елаймын, +Күп кайгы бар башымда. +Үләен дип уйласам, +Әманәтең бар куенымда, +Йөрәен дип уйласам, +Ялгызлык бар муенымда. +Әманәтең тапшырып, +Тере булсам килермен, +Җаннан татлы җан дустым, +Юлыңда мин үләрмен. +Котылдыңыз дөньядан +Икәү булып, берләнеп, +Юлдашыннан аерылып, +Дустың кайтты зарланып". Дустының өенә барган җире. +Бичараның сүзе инде бетте, диде, +Йортының юнен сорай китте, диде. +Хак сакласа бәндәгә бәла булмас, - +Аман-исән йортына җитте, диде. +Алдында бер-ике адәм күрде, диде, +Җиткән соң якын, сәлам бирде, диде, +Ике адәм үз иленең кешесе икән, +Аманлашып бергә инде йөрде, диде. +"Ялгыз егет, атыңны бормай әйдә, +Синең безгә килгәнең булды файда, +Сезләрне эзләп чыккан күп кеше идек, +Ялгыз йөрсең, кашыңда дустың кайда?" Егетнең җавабы: +"Ходаем ялгызлыкка салды, - диде, - +Җан юлдашым елай-иңрәй калды, - диде. - +Ходаем, тәкъдир җитеп, алды, - диде, - +Җан ярымнан аерылып калдым", - диде. +Ике кеше бу хәбәрне ишеткән соң, +Шәһәргә алып моны йөрде, диде, +Ялгыз дус шәһәргә кергәннән соң, +Йорт бары килеп моны күрде, диде. +Башлады егет күпкә сүзне, диде, +Агызып ике күздән яшьне, диде. +Ялгызын хан ишетсә, үләр, диде, +Ханга барып әйтүгә шашты, диде. +Җыелып күп биләр киңәшәдер: +"Ялгызы патшаның", - дип моңлашадыр, +Бер акын бар икән йорт эчендә, +Җыр белән белдерүгә уңлашадыр. +Акын белән җан дустын алып йөрде, +Күп биләр, сәлам биреп, ханга килде. +Ялгызының җан дусын күреп иде, +Хан, ханымы урныннан елап торды: +"Җан юлдашың, ялгызым кайда? - диде. - +Көеп, эчемез ялкын булды", - диде. +"Балаңыз яры белән артта калды, +Туй булыр өйнең эчен шайла", - диде. +Биләре: "Акын, җырың җырла! - диде, - +Ялгызы ханның килер өйгә, - диде. +Бу көнгедәй туй булмас, хан ишетсен, +Ялгызның туен җырлап туйла!" - диде. +Хан, ханым: "Җырла, акын, җырла, -диде. - +Шундый туй моннан соң кайда? - диде. - +Кулларына алып килеп атмин чапан, +Акынга арнап аны бәйлә", - диде. Җырчы җыр башлаган җире. +"Күпне күргән кәрең мин, +Бераз җырны җырлаен, +Асмандагы тургайдай Алдыңызда сайраен. Өй эчендә утырган, Колак салың, яхшылар, Бу ялганнан файда юк, Тәкъва булың, яхшылар! Кәреңезнең сүзеннән Гыйбрәт алың, яхшылар! Кәреләрнең - иске сүз, Искә алмый йөрмәңез, Галимнәрнең күзле сүз - Күңелгә алмый йөрмәңез. Егетләрнең ялган сүз - Җен, шайтаннан калган сүз. Кәреләрдән хәер сүз - Борынгыдан калган сүз. Галимнәрнең гадел сүз - Пәйгамбәрдән калган сүз. Бер Ходайның дуслары Күңелене алган сүз... Җилгән аттан җир калыр, Тапкан ирдин мал калыр, Ир башыга көн туса, Сөйгән ярдан ул калыр. Патшалардан так калыр, Мәргәннәрдән якъ калыр, Ир башына көн туса, Дөньяның бары юк калыр. Галимнәрдән хат калыр, Осталардан яд калыр, Уйлап торсаң, яхшылар, Бу ялганнан кем калыр? Байларыңнан пол калыр, Хатын булса, тол калыр, Тапкан ирдин мал калыр, Алтын-көмеш, пол калыр. Эттәй чаулап, талашып, Кем күренгән, шул алыр, Өең булса, буш калыр, Уйнап йөргән дус калыр. Туганмын дип куанма, Туган үләр көн булыр, Үлгән җанның барыннан Сорау сорар көн булыр. Малым күп, дип куанма, Малны күрмәс көн булыр, Алтын белән җир тулса, Күзең салмас көн булыр. Бер үзеңнән башканы Күңелгә алмас көн булыр. Телле мин, дип куанма, Тел бәйләнер көн булыр. Кылган эшең якмаса, Тәмуг әйдәр көн булыр. Көчем бар, дип уйлама, Көчең китәр көн булыр, Янган тәмуг өстеннән Сыйфат үтәр көн булыр. Дөньядагы колларыңа Күзең салмас көн булыр, Балам бар, дип куанма, Бала да калыр көн булыр. Галим мин, дип куанма, Тиргәү алыр көн булыр. Кылган эшең якмаса, Залим син, дир көн булыр. Кызыл йөзгә куанма, Суелып калыр көн булыр, Корт-кырмыска җыелып, Туенып калыр көн булыр. Патша идем, дип уйласаң, Искәндәр мән Сөләйман, Алар да үткән дөньядан. Балам күп, дип уйласаң, Йөз кырык бала атасы - Адәм үткән дөньядан. Малым бар, дип уйласаң, Малы сездән күп чыгар Карун үткән дөньядан. Көчем бар, дип уйласаң, Каһарман белән Гали, - Алар да үткән дөньядан. Чичәнмен, дип уйласаң, Ничә-ничә чичәннәр Сөйләп үткән дөньядан. Ничә-ничә түрәләр, Ничә-ничә яхшылар, Елап үткән дөньядан!" Хан алдында кәре чичән җыр җырландыр, Сүзенең төбен ханга борды инде, Җырлаучы бу җиргә килгәнендә Хан, бер торып, урынына бер ултырды: "Чичәнем, яхшы икән җырың синең, Үлем әйтеп чыгадыр кырың синең. Җырыңның иңе-буе үлем икән, Безгә карай тиядер кырың синең". Җырчының җавабы: "Тәкъсир, хан, үлемне әйтми, нине әйтәен? Бу җирдә әҗәл йитсә, мин нитәен? Адәмнең ахыр-соңы үлем икән, Чын әйтсәм, аны әйтми, нине әйтәен?.. Әҗәл дучар булган соң, Чарамыз юк, нитәрмез, Әмере килсә Алланың Муен сонып китәрмез... Әүвәл килеп юл ачкан, Тәңре белән сөйләшкән Адәм иде атамыз, Һавана ирде анамыз, Бу дөньяда файда юк, Алар да үткән дөньядан. Туфан суы ташканда, Таудан-таштан акканда Һәр җәнлектән алып ул, Кимә эченә калып ул, Аман-исән калып ул, Нух пәйгамбәр үткән дөньядан... Унике угыл эчендә Тоткын итеп яткырып, Рәхмәт итте Алласы, Мисырның булды патшасы. Йитмеш елның соңында Йөзен күрде атасы, Ахыр гомер хан булып, Йосыф үткән дөньядан. Йирнең йөзен алган ул, Төрле шәһәр салган ул, Көнчыгышка барган ул, Көнбатышны күргән ул, Гадел туган хан ирде, Йир йөзенә фана иде, Җаны үлемгә йиткәндә, Йирнең йөзе бозылып, Көннең күзе тотылып, Мәңге суын табалмай , Егерме тугыз яшендә Искәндәр үткән дөньядан... Күзсезләрне күргезгән, Аяксызны йөргезгән, Егылганны торгызган Әүлияләр үткән дөньядан... Җир йөзенә килгәннәр, Мин-мин, дәю йөргәннәр, Мең яшь гомер сөргәннәр, Бары да үткән дөньядан. Хан да үткән дөньядан, Кара да үткән дөньядан, Бай да үткән дөньядан, Ярлы да үткән дөньядан. Күп тә үткән дөньядан, Аз да үткән дөньядан, Яман-яхшыны аермай, Бары да үткән дөньядан..." Кәре чичән бу йиргә килде, диде, Хан шомлыкның булганын белде, диде, Терелекнең соңында бары үлем, Алла әмеренә хан муен сонды, диде. Әйтеп җырын, бу чичән тора килде, Сүзенең төбен ханга бора килде. Якынлатып җырыны борып иде, Бер сүз инде әйтүгә туры килде: "Яраткан хан барында, Хан киткәнгә охшайдыр, Бүген күргән төшемдә Сезнең дагы балаңыз, Ул да үткәнгә охшайдыр. Аннан соңгы безләргә Кизәк якынайганга охшайдыр. Балаңа, хан, елама, "Бездән борын үтте", дип. "Бу дөньядин китте", дип. Алар китте Атага, Ата белән Анага, Сез дә бер көн барырсыз Борын үткән балага. Әҗәл җитмәй үлмәк юк, Алла әмереннән калмак юк, Әҗәл җитеп үлгән соң, Һичкем кайтып килгән юк. Тәкъдир җитсә, калмак юк, Әҗәл куып алмак юк, Әҗәл җитеп үлгән соң, Һичкем барып алмак юк". Хан, факыр, еласа да сабыр кылды, Ялгызының үлгәнен инде белде, Ханым углы үлгәнен ишеткән соң, Битен ертып, зарланып, чәчен йолды. "Алла әмер иткән соң, Бу ялганнан киткән соң, Сөйләсәң дә файда юк. Битләреңне кан кылып, Еласаң да файда юк. Ай-һай, үлем, һай үлем Ата белән анадан, Карендәш белән баладан Кемне аермас бу үлем!.. Дөя калыр бузнашып, Елкы калыр кешнәшеп, Җан аерылып чыгадыр, Дөнья белән хушлашып. Дөнья - безгә әманәт, Алданмаңыз, яхшылар, Тиргәү көне булганда, Зарланмаңыз, яхшылар! Бер сәгатьтә булырсыз, Бер сәгатьтә белерсез, Алла әмеренә күнәрсез. Ничә яшькә килсәң дә, Ахыр бер көн үләрсез. Өй кайгысын йимәңез, Ялганны күп җыймаңыз, Балама булыр, димәңез. Баладан, малдан файда юк, Тиргәү көне булганда, "Гафил булдым", димәңез. Хатын калса, ир табар, Улың калса, мал табар, Кызың калса, яр табар, Җан үлемгә җиткәндә Гариб башың ни табар? Менгән атың буш калыр, Кигән туның куш калыр, Уйнап йөргән дус калыр. Менгән атың буш калса, Менүгә ир табылыр, Кигән туның куш калса, Киюгә ир табылыр... Әйткән сүзем алгайсыз, Елаучы кем булса да, Яхшы фәта кылгайсыз. Ханым, сүзем борсаңыз, Аман-исән булгайсыз". Кәре чичән инде җырын әйтеп булды, Өй эченә җыелып хатын тулды. Ханымның күңелен аулап килеп иде, +Баласын юклап ханым давыс кылды . +Билен буып, ялгызын юклай иде, +Ишеткәннең йөрәге талып калды. +Ялгызын юклап, ханым зар иңрәйдер, +Бичара баласы өчен күп елайдыр. Ханымның баласын юклап зарланганы: +"Бәгыремнең парәсе, +Ике күзем карасы, +Җаным сөйгән җан балам, +Сине кайда күргәймен? +Кемне балам дигәймен? +Син исемә төшкәндә +Ничек чыдап йөргәймен? +Алыс юлга китепсең, +Сәлам әйтсәм - җитмәстер, +Җаннан татлы җан балам, +Кайгың эчтән китмәстер. +Карап өйдән тапмасам, +Сине кайдан табармын? +Сине кайдан эзләен, +Кемне син дип искәен? +Синнән башка, ялгызым, +Күз күрәрем юк иде, +Синнән башка безләргә +Иркәләрем юк иде. +Ялгыз идең, бер идең, +Мең кайгыга им идең, +Инде ничек йөрермен, +Йөзең кайда күрермен? +Кемнәр берлә йөрәем? +Кемнәр берлә тораем? +Син исемә төшкәндә +Ничек гомер сөрәем? +Ачыкканга аш биргән, +Гарибләргә каш биргән, Дусты өчен баш биргән Яхшы берлә яманны Тигез белгән ялгызым, Сине кайдан табаем? Моңлы булган әткәңнең, Зарлы булган әнкәңнең Бозык булган күңелен Кем аулайдыр, чырагым? Даладагы малларың, Өеңдәге колларың, Алтын-көмеш, полларың Кем яклайлып, чыпагым? Аргымак берлә толпарың, Лачын белән шоңкарың, Карчыга белән тойгының Иясе юк булганда Кем тотадыр, чырагым? Малың килеп чауласа, Йортың тапмай еласа, Атаң-анаң иңрәсә, Эзләп кайдан табаем? Бута калды дөясез, Йортың калды иясез, Ата-анаң бәнасыз Эзләп кайдан табаем? Әүвәлгедә киткәндә Серең безгә әйтмәдең, Юлда кәрван күргәндә Кайт, дисә дә кайтмадың... Кәрелектә атаңның Иңрәр көне булды инде, Ялгыз калып, анаңның Зарлар көне булды инде. Икәү булсаң, чырагым, Калмасмы иде берәвең? Кем кулында үлсәң дә Кылмасмы иде соравың? Хак насыйбә салмады, Токым бездән калмады. Кәре көндә күр булдык, Дәрткә дәрман булмады. Инде ничек йөрәем, Йөзең кайда күрәем? Ялгыз улдан аерылып, Кем белән гомер сөрәем? Аркада һич фәна юк, Алдым ачык - бала юк. Күз алдымда бар булсаң, Күрмәсме идем, угланым? Үлгән йирдә бар булсам, Үлмәсме идем, колыным?! Ят йортларның эчендә Ничек йөрдең, чырагым? Дошманнарың кулында Ничек йөрдең, чырагым? Йортың алмай кашыңа, Бәла килде башыңа, Корбанлыгың булмасмы идем Күздән аккан яшеңә?! Чырагымны сүндердең, Дошманыңны тындырдың, Зарлай гомере үтсен дип, Анаңны ялгыз калдырдың. Бу ни хәсрәт, яраннар? Бу ни кайгы, яраннар? Күкрәктәге янган ут Көннән-көнгә тирәннәр. Күңелем инде тынмастыр, Сүнгән чырак янмастыр, Ялгызымның каберен Күрми күңелем тынмастыр. Йортын, инде атланың, Ялгызыма бараен! Ятим булмас ялгызым, Муласын бер күрәен! Күрсәм, күңелем суыныр, Кашында аз көн тораен, Ятим булмас яраннар, Җырлап күңелем ачаен". Өч-дүрт китап чыгарып, Моңлыларга чәчәен, Моңлы адәм ишетсә, Бераз күңеле басылыр. Бичара Баһави булмаса, Бу сүз кайдан табылыр? Һәр намазшам вакытында Каләм алдым кулыма, Бу сүзләрне язганым Тәңрем салды уема. Моңлы гыйбрәт алсын, дип, Үлсәм, сүзем калсын, дип. Сүзем укыган адәмнәр Безгә фәта бирсен, дип. Моңсыз зат тик бер хактыр, Һәр бәндәнең моңы бар, Гыйбрәт алмак китаптан Шәригатьнең юлы бар. Дәлиле юк бер китап, Гыйбрәт өчен язылды, Моңлы адәм ишетсә, Кайгылы күңеле басылды. Ханымның баласын эзли барганы. Ханымның ярлыгын йорт белде, диде. Җыелып, гаскәр ун мең булды, диде. Хан-ханым, ялгызын күрәем дип, Ясанып, атларына менде, диде. Күп гаскәр көн-төн тынмай йөрде, диде, Кырык көндә шәһәргә килде, диде. Боларны күреп, явыз хан куркадыр: "Бу гаскәр кайдан пәйда булды?" - диде. Боларга илче кылып кеше салды. Илче килеп, болардан хәбәр алды. Баягы ялгыз егет атасы икән! - Күргән илнең бары да таңга калды. Хан, куркып, йорты белән атка менде, Килгән хан алдына каршы килде. "Әҗәл - хактан, сәбәбе бездән булды", - Гаебен муенына алып, гарыз кылды. "Тәкъсир, хан, әҗәле аның бездән булды, Нә кылса да бәндәсенә Алла салды. Гафиллек мән бу эшне кылып идек, Үкенеп, йортың бары елап калды. Алдыңда гаебемез бар, гарыз кылдык, Ат менеп, алдыңыздан каршы килдек, Кулыңызда кылычыңыз тотасыздыр, Нә кылсаң да, гаебемез бар, муен сондык". "Балам Тәңрем тәкъдир кылган чыгар, Сәбәбе аның сездән булган чыгар. Тиргәвең ахирәттә булсын синең, Аллага кылган эшең гайян чыгар. Каныгыз кичтем", - дип, хан атка менде, Бу хан кан кичкән соң күңеле тынды. Күп гаскәр шәһәргә барып керде, Бүз егет муласына килде, диде. Хан-ханым - муласына якын килде, Өйгә инми, ханым тышта давыш кылды, Ишеген ачаем дип багып иде, +Ача алмый йорт бары гаҗиз булды. +Ялгызын юклап хан зар елайдыр, +Ялгызым, ишек ач, дип зар иңрәйдер, +Муласы зар иңрәп торды, диде, +Ханым өчен кайгырып күп елайдыр. Ханымның елаган йире. +"Ун ай сине күтәреп, +Имчәгемне имезеп, +Татлы тәгам йигезеп, +Асыраган анаңмын. +Анаң тора кашыңда, +Зар елайдыр башыңда. +Тормас йиргә китепсең, +Торгыл, балам, торсана! +Моңлы анаңны күрсәнә, +Хәлемне бер сорсана! +Сиңа килдем күргәле, +Бит-йөзеңне сөйгәле, +Артымда кем каладыр? +Колыным кем буладыр? +Сине уйлап, зар кылсам, +Күзем канга туладыр, +Ай-һай, балам, һай, балам, +Кемне "балам" дигәймен? +Кемнәр белән йөргәймен? +Йөзең кайда күргәймен? +Оксам иде сүзеңне, +Күрсәм иде йөзеңне, +Елап, анаң килгәндә, +Елап-иңрәп торганда, +Моңлы көндә, ай, балам, +Елап анаң килгәндә, +Бер күрмәйсең, җан балам. +Бутасы үлгән дөядәй, +Бузлай килдем, җан балам, +Кырык көнлек киң юлдан +Эзләй килдем, җан балам. +Күрер көнем булганда +Бер күренсә, җан балам!" +Баласын юклап ханым талып калды, +Күп гаскәр бу ханымнан өмид өзде. +Бу әсәр Ленинград (Санкт-Петербург) Көнчыгышн +институты китапханәсенең кулъязмалар бүлегендә А-154 +белән саклана торган кулъязмадан әдәбият белгече М. Гай +тарафыннан күчереп +Ул "Татар халык иҗаты. Дастаннар" җыентыгында +БҮС ЕГЕТ +Кыз егет каршында җырлый: +Миһырман моштак авылны +Бер күрмәй күңелем тынмай. +Җаным сөйгән ярымны +Бер күрмәй күңлем булмай. +Һай, Бүс егет, Бүс егет, +Кашыңда бар тус егет +Чын хакыйкать яр булсаң, +Ишек ачсаң кәрәк, ди. +Кырык кәнизәк кыслар боларга каршы "Яр-яр" әйтәләр. +Берең энҗү, берең мәрҗән, +Тезелепсез яр-яр. +Берең якыт, берең гәүһәр, +Кушылыпсыз яр-яр. +Берең еснә, берең енгә, +Кушылыпсыз яр-яр +Ахирәт көн булгынча +Аерылмагыз, яр-яр. +Яр-яр әйткән тусларым, +Тусымнан күп ишләрем. +Сез дуслардин аерылсам, +Ялгыс пашым нишләрмен? +Кыз атасына болай дип җырлый: +Яры юкның чаны юк, +Түшәме юк, яр-яр. +Бүс егетем пулмаса, +Кысың да булып йөрмәсмен. +Атасы кызына җырлый: +Илдән илгә йөрермен, +Илдән яхшы табармын. +Илдә яхшы табылса, +Сине шуңа бирермен. +1968 елда Омск өлкәсе Тара рай +Таш ти мерова Фәүзиядән (1908 елгы) +БҮЗ ЕГЕТ +Ташла, ирегәм, ташла, ирегәм, Ташла ташылыйсын килсәй. Мин синий шуныта ташларым, Тар каберләргә керсәм. Бу балтамни чабып куйтым, Талнын тамырларынай. Ал гөлләр сибеп үстерең Минем каберләремә. Сандугачым сайрый-сайрый, Канатын айрып тарый. Ай, туганым, шунысы кыйын, Күсен моңайып карый. Ташла, ирегәм, ташла, ирегәм, Ташла ташылыйсын килсәй. Мин синий шуныта ташларым, Тар каберләргә керсәм. +ПҮС +ЕГЕТ "БҮЗ ЕГЕТ" +ДАСТАНЫНЫҢ "ЙАР-ЙАР" ҖЫРЛАРЫ +Беренче көй +Сыктама, балам, сыктама, +Туйың булыр, йар-йар! +Сыйыр б...ктан сылаган +Өйең булыр, йар-йар! +Атинәңнең өйендә - +Агач бикләү, йар-йар! +Йат кешенең өйендә - +Тимер бикләү, йар-йар! +Ике йастык, бер түшәк - +Аз булмасын, йар-йар! +Чыгып карагыз кийәүне, - +Таз булмасын, йар-йар! +Икенче көй Кысыл-кысыл кураслар Комта булыр, йар-йар! Кыс алмаган йегетләр Туйта булыр, йар-йар! Кара сыйыр мөгесен Каермагыз, йар-йар! Әткәсендин баласын Айырмагыз, йар-йар! Чылтыр-чылтыр камышка Сыргам төште, йар-йар! Кыс алмаган йегеткә Күңлем төште, йар-йар! Түрт почмаклы өйемтә Урным калты, йар-йар! Түрт колаклый касанта Өлешем калты, йар-йар! Кызыл-кызыл әтәчләр Комда булыр, яр-яр! Кыз алмаган егетләр Туйда булыр, яр-яр! а Төмән өлкәсе Ялутор ра лдан (1895 елгы) И. Кады +тасмасына яздырып ал +Компь +Өченче көй Кара сыйыр мөгесен Кайырмаңыс, йар-йар! Замана ахры җиткәнче Айрылмаңыс, йар-йар! Үнә күсе сынганта Улыктырган әнекәм; Үнә сынлы мин киттем, Инте тыңгыл, әнекәм! Киер-китер йулыңга Кинтер чәчтем, яр-яр! Инте кинтер пешкәнче Килеп китең, йар-йар! Чыбылтыгым эченә Чебен инәр, йар-йар. Чыбычык буйлы йәш йегет Йылып инәр, йар-йар! +Омск өлкәсе Ишем Тамак рай +Хәкимова Бәдигыйльҗамалд тарафыннан магнитофон та рүче И. Кадыйров. Компьюте +Дүртенче көй Кара сыйыр мейгесен Кайырмагыс, йар-йар! Анасыннан баласын Аермагыс, йар-йар! Килер-китәр йулыңа Киндер чәчтем, йар-йар! Киндер китән булганчы Килмән, атам, йар-йар! Ак төйенгә төйгәнем Алтынмите, йар-йар! Айлык йиргә саткалы Атаңмите, йар-йар! Пәйгамбәрнен бер кысын Али алты, йар-йар! Тастармаллык туй кылмак, Шуннан калты, йар-йар! Бер чиләк бузаңыс - Ас булмасын, йар-йар! Кийәү башын ачып багың, Тас булмасын, йар-йар! +Омск өлкәсе Ишем Тамак рай йльҗамалдан (1900 елгы) И. К итофон тасмасына яздырып а +И. Кадыйров. Компьюте +Бишенче көй Шутыр-шутыр камышта Сыргам төште, йар-йар! Сынамаган йат йергә Сеңлем төште, йар-йар. Түрт кулаклы касанта Өлешем калты, йар-йар! Түрт почмаклы өйемтә Урыным калты, йар-йар! +Алтынчы көй Чыбындыгым эчендә Чыбын уйный, йар-йар! Бесгә төшкән кийәүләр Мулла мигән, йар-йар! Кара сыйыр мөйесен Кайырмагыс, йар-йар! Ахрысаман йеткәнче Айрылмагыс, йар-йар! +ТАЙЫР +МЕНӘН СӘҮРӘ +Ике хан булды, Ал хан белән Көл хан. Икәү сәелгә цыкты бер сәхрәгә. Бер тауга бер көмәнле куян кацып инеп барадыр. Ике ханның өлкәне Көл хан игән. Ал хан әйтте: +- Ә, Көл хан, бу көмәнле куянны атаек! - диде. +Көл хан әйтте: +- Юк, минең хатыным өйдә көмәнле калды, мин атмаймын. +Ал хан әйтте: +- Минем хатыным да көмәнле калды, мин дә атмаймын. +Атмай куйдылар. Икәү хан сүз кыла: +- Икәү хатынымыз тап углан килтерсә, я, кыс килтерсә, икәвен дә дус кылаек. Бере кыз, бере ир булса, хәләл цебетлеккә кушаек. +Берницә вакыттан соң өендән сөенце киләдер. Ал ханнан - ир бала, Көл ханнан кыс бала туды. +Ике хан әйтте: +- Инде кайтаек. +Ал хан әйтте: +- Әй, Көл хан, яшең өлкән, син алдан цап! +Көл хан цапты, үз өенә исән йитеп килде. Инде Ал хан өенә цапты, үз шәһәренә килеп, үз түбәсе астыннан аты өркеп егылды. Ал хан аттан төшеп үлде. +Ницә вакыттан соң, кыз ман егет үскәндәй соң, аларны укуга, мәктәпкә бирделәр. Ал ханның улының аты Тайыр булды, Көл ханның кызының аты Сәүрә булды. Сабак укыганда Тайыр Сәүрәнең кулын китапка кысты. Сәүрә инәсенә килеп әйтте: +- Ә, инә, Тайыр китапка кулым кысты. +Инәсе әйтте: +- Ә, балам, син аталы бала. Ул Тайыр ятим, аңа сине бирмәбез. Син атаңа әйтмә, атаңа әйтсәң, атаң сине башка шәһәргә алып китәр. +Берницә вакыт соң Көл хан кызын алып, бер башка шәһәргә китте. +- Монда торсам, - диде, - кызымны ятим балага бирергә кәрәк. Мин кызымны ятим балага бирмәймен, - диде. Күцеп китте. +Бер көндә балалар уен кылып ятыр икән алтын ашык белән. Ул алтын ашык ятим баланыкы игән. Тайыр (аның) янында торып, алтын ашыкны тартып алды. Бала елады. Өеннән баланың инәсе - бер корткаяк елап цыкты: +- Минең баламның алтын ашыгын нигә тартып алдың? Моңдай көцле (булып) туган икәнсен, атаң саңа ярашкан кызны ник бушаттың? +Тайыр әйтте: +- Инәм маңа шулай әйтмәде. +Корткаяк әйтте: +- Синең инәң әйтмәс, кырык якалы тун тегеп ултырыр. +Тайыр сурады: +- Аны ни дип әйтәен? +Корткаяк әйтте: +- Кырык кыркын узып бара, дип әйт! Ярмадан куырмац куырып бир, дип әйт. Куырганда туз аягын яшереп куй, андан соң инәң казандай суын алгандай соң, син эссе казанга инәңнең кулын бас, анда сурап тор: "Сәүрәне маңа ярашканмы? Тиз әйт, бушатырмын", - дип әйт! +Тайыр инде өенә кайтып барды, өенә килде. +- Я, инә, - диде, - кырык кыркын узып бара. +Инәсе ярма салып куырды, Тайыр туз аягын яшерде, эссе казанга инәсенең кулын басты: +- Тиз әйт! Сәүрәне атам маңа ярашканмы иде? Тиз әйтсәң, сине бушатам! +Инәсе түзәлми, әйтте: +- Бәәле, дөрес, ярашкан. +Инәсенең кулын бушатты. Тайыр әйтте: +- Ә, инә, инде мин китәмен Сәүрәне эстәп. +Инәсе әйтте: +- Юк, балам, китмә! Бер йома көт, шай, азык, тун кылаен. +Бер йомадан соң инәсе кырык якалы тунын кигезде, алтын әйкәрен иңенә салды. +Инәсе өйдән торып цыгып, тышкары килеп кыцкырды: +Инәсе әйтте: +- Ә, балам, син минең сүсемне тыңламадың, кил, балам, үбәен! +Баласы килде, инәсе үпте. Баягы инәсе үпкәннән соң бала әйтте: +- Кил, инәм, кецкенәмдә әллә туймадым, имцәк сөтеңне имәем! - диде. +Инәсе баланы түшенә какланды , бала имде. Инәсе әйтте: +- Риза булың, балам! - дип кайра кайтты. +Бала менде атына, +Цыгып китте юлына, +Ницә таулар ашып китте, +Ницә сулар кицеп китте. +Кыйгудан цыкты кырык бүре, +Кыйгу салып цыкты бала, +Айгайдан цыкты алтмыш бүре, +Айгай салып цыкты бала. +Цыцкан үтмәс цытырманнан +Алмас салып цыкты бала. +Агынып йитмәс ала таудан +Киртмә салып цыкты бала. +Кыелып яткан тиңестән +Агацтан сал ясап цыкты бала. +Мондан цыгып бер шәһәргә килде. Бу шәһәр баягы тиңескә якын икән. Иңендәге алтын әйкәре менән шәһәрнең цитенә килде. Алтын әйкәрен иңендән алды, түңгәккә куйды. Шәһәргә керде, бер өйгә керде. Керсә, корткаяк ултырыр. +Корткаяк сурады баладан: +- Кайдан килгән кешесен? +Тайыр: +- Йетем-кареб баламын, +Кешедән хәер сураймын. +Корткаяк: +- Юк, балам, син йетем түгел, +Бай бала булсаң, байга бар! +Син тик кеше түгел, +Би угылы булсаң, бигә бар! +Бала тагы әйтәде: +Корткаяк әйтте балага: +Угылсызга ул булсаң, +Кызсызга кыз булсаң, +Угылым юк, кызым юк, +Угылым бул, кызым бул! +Егет "ярайды" диде, корткаякка угыл булды. Көйләрдә бер көн егет цыгып караса, мәктәп (тә) укыган тавыш колагына инә. Корткаякның өенә кереп елый егет. Корткаяк әйтте: +- Ник елыйсын, балам? +Бала әйтте: +- Еламай ницек итәен? Монда мәктәп укыйлар игән. Ә, инәм, ниндәй мәктәп укыйлар? +Корткаяк әйтте: +- Кырык кыз укый. +Егет корткаяктан сурады: +- Мөңкөнлөк булмасмы мин дә кереп угыгалы, моны ни кеше укыта? +- Монда бер хан килгән иде, аның кызы укыта. +Егет әйтте: +- Бар, инәм, ханга! Мөңкөнлөк булса, мине укырга сора! +Мондан соң корткаяк китте, ханга барды. +- Ханым, дат, - диде. +Хан әйтте: +- Датың булса әйт! +Карчык әйтте: +- Датым шулдыр, бер угылым бар иде, мөңкөнлөк булса, шул угылым сорый укырга. +Хан әйтте: +- Мөңкөн. +Мондан кайтты корткаяк өйгә куанып: +- Я, балам, - диде, - әзерлән! Хан боерды укырга. +Корткаяк баланы мәктәпкә кергезде. Анда кырык кыз бар икән, кырык беренце - ханның кызы булды. Егетнең көненә укымышы зур икән, көнендә бер кызны уза, кырык көндә кырык кызны узды. Кырык беренце көнендә Сәүрә кашына барды, сабак алды. Кырык икенце көнендә егет сабак бирә Сәүрәгә, кырык өценце көнендә Сәүрәгә ашыйк булды. +Аннан соң Сәүрә әйтте аталарына: +- Минем укымышым йитте, кырык кызны алсын! +Мондан соң Сәүрәнең атасы бер кешене йибәрде: +- Ницек кызым өенә кайтмаган? Башка кызлар өйләренә кайтты. Кызым ницек йөри? +Йибәргән егет караса, Сәүрәнең егет менән икәнен күрде. Ханга килеп, күргәнен әйтте. Хан ацу тотты: +- Ул ниндәй егет икән минең кызым янында? Мин аны астырырмын, я башын цаптырырмын. +Ханша әйтте: +- Астырма, башын цаптырма, ул да тик егет түгел. +Хан әйтте: +- Моны ни кылабыз? +Ханша әйтте: +- Арыкцылар арык казысын, тиңеснең суын кызның өенә кил терсен! Осталарыңа боер, сандык кылсын, ултырса - башы тимәсен, сонса - аягы тимәсен, эце көмеш булсын, тышы алтын булсын, эценнән ацкыцы булсын, су кермәсен! +Хан ханша әйткән сүзне тыңлады: +- Ярый, - диде. +Арыкцылар килде, арык казып, суны китерделәр тиңестән кызның өенә. Осталар сандыкны алып килделәр кызның өенә. Хан кеше йибәрде Тайырга, баягылар әйтте: +- Хан сине каргады, бу сандыкка ултырсын, дип боерды. +Тайыр әйтте: +- Бу сандык белән кайда барамын? +Кешеләр әйтте: +- Сине тиңескә йибәрәмес. +Егет сандыкка ултырды, сандыкны япкалы иттеләр. +Егет әйтте: +- Туктаң! Япмаң! Әйтәтеген цавап бар хатыныма, - диде. +Кызга егет әйтәде: +Сарыслан туным, туным йиңсез, +Сагышым күптер синсез. +Тар шарбакның эцендә +Ницек ятарсын минсез? +Кыз цавап бирәде: +Сарыслан туным йиңсез, +Сагышым күптер синсез. +Тар сандыкның эцендә +Ницеккә ятарсын минсез? +Инде егетне сандыкка бикләде, ыктырып йибәрде тиңескә бетмәс азык белән. Кыз кияүсез өйдә калды. +Егет сандык эцендә барып ултыра. Бер шәһәр бар икән. Шул шәһәрдә бер хан бар икән, шул ханның өц кызы бар икән. +Көйләрдә бер көн шул өц кыз шул тиңескә суга төшеп яты икән. Суга төшеп, тиңеснең уртасы белән киләдер бер сандык. +Иң олы кызы торып әйтте: +- Күрдеңесме шул сандыкны? Атабызның хәзинәсенә төшеп алам. +Йөзде, йитә алмады. Уртанцы кыз йөзде дә йитә алмады. Иң кецесе йөзде, йитте. Сандыкны тиңес якасына апкилде. Үзенең хезмәткәр кызын атасына йибәрде. +- Кызыңыс хәзинә тапты, - диде. +Атасы боерды: +- Өц кыз яши торган өенә бу сандыкны аппарыңыз! +Шул төн шул сандыкның эценнән бер егет цыкты. Өц шамның ярыклыгын йөз ярыгы басты. Моннан соң кыз атасына әйтте: +- Ушы сандыкның эценнән бер егет цыга, өц шамның ярыклыгын йөз ярыгы баса. Моны бу сандыктан алып маңа бирсәң иде. +Атасы килде останы алып. +- Бу сандыкны капъяра кис! - диде. +Бу сандыкны капъяра кисте. Ушы сандыкның эцендән бер егет цыкты, шулай сылу. Мондан соң кыз сурады атасыннан: +- Я, ата, бу егетне маңа хәләл цеп кылгын! +Атасы моны хәләл цеплеккә кушты кызга. Егет моны хуш күрмәде. Алты төн, алты көн үтте, егет бер айланып карамады. Кыз ацу тотты, атасына әйтте: +- Адәмгә бирдеңме, хәйванга бирдеңме? Алты көн, алты төн үтте, бер айланып карамады. +Мондан соң атасы кызыннан ишетеп ацу тотты. +- Я астырам, я цаптырам! - диде. +Ханша әйтте: +- Астырма, башын цаптырма! Сынданга ташла! +Мондан соң сынданга ташлады егетне. Ханша ханга әйтте: +- Сынданга ташладың егетне, инде иртәге намазга шул егетнең өстенә тәһарәт ал, ул саңа бер цавап бирер. +Хан барды тәһарәт алгалы. Егет тәһарәт алырын белде. Егет әйтте ханга: +Һауа ауама иде? - диде. +Кар-яңгыр яуамы иде? - диде. +Хан бабай шәһәрендә +Кыз өцен үлмәк вафама? - диде. +Хан иртәнге намазга тәһарәт алуын куйды, йөгерде ханшага. Ханша әйтте: +- Ник тәһарәт алмай килдең? +Хан әйтте: +- Тәһарәт алмай килгәнемнең сәбәбе шулдыр: егет сындан эцендә шулай-шулай сүз әйтте. +Ханша торып әйтте: +- Тик атаның баласы түгел, дип әйттем куй. Тиз алдыра куй, кызыңа (алып) кайтып куш! +Хан егетне алдырды, кайтып кызына кушты. +Сәүрә ханша өендә калган иде. Ул кырык пәрине йомышка кушты. Кырык пәрине йыйдырды. Сәүрә боерды ике пәридән шәһәрмә-шәһәр йөргәле. +- Тайыр патшаны табып, маңа килтереңез, - диде. +Кырык пәри шәһәрмә-шәһәр китте. Тунны ак цикмәннән кигезде, такъяларын кызыл төлкедән ясады. Инде киттеләр пәри ләр эстәп. +- Тайыр патша торган шәһәрдә патша булды, кайнатасы кырык хәзинәсенең ацкыцын бирде, үзе ултырган урынын бирде. +Көнләрдә бер көн Тайыр патшасы кырык хәзинәнең ацкыцын тота цыкты. Кырык хәзинәсенә килсә, халык күптер. Бу халык Тайыр патшаны күргәц, ярылып тордылар. Шуның эцендә ике кеше ак цикмән кигән киләдер. Йырлап килделәр. Тайыр патша моны тыңлады. Ике кеше турыга йиткән соң, тукталды. Тайыр патша әйтте: +- Нигә тукталдыгыс, егетләр, йырлай торган йырыгыз булса, йыр лаңыз! +Болар йырладылар: +Без килдек кәрван булып, +Йөрибез хәйран булып, +Эстәйбес, Тайыр патша юк, +Йөрибез хәйран булып. +Патша бу пәриләрне тыңлады. +- Килеңез, егетләр! - диде. +Кырык хәзинәнең ацкыцы менән кырык хәзинәне ацып керде, һәр төрле йимеш алды һәм боларга ашатты, һәм яулык тулы алды, кырык хәзинәдән цыкты. +- Я, егетләр, мине кем дип беләсез? - диде. - Тайыр патша миндер, - дип белдерде. +Ике кеше әйтте: +- Хәзер без сине алып китәбез. +Тайыр әйтте: +- Туктаң, егетләр, мин монда өйләнгәнмен, мин бараен өемә, мин керәен өемә, кинәшим хатыным белән. Андан соң цыгармын. Уң аягымны бисмилла дип бассам, мине алып китеңез! - диде. +Тайыр яулык тулы йимеш менән хатынына керде. Цавап бирде хатынына: +Мин килдем инештән, +Яулык тулы йимештән, +Сәүрәдән хат-хәбәр килде, +Рөхсәт бирген бер эштән. +Яулык тулы йимешне хатынына бирде. Хатын һичбер цавап әйтә алмады. +- Я, хатын, син маңа риза бул, һичбер цавап бирә алмадың, ризабәхил бул! +Ишекне тотты, кыял булып китте. Мондан соң хатыны сык тады. +- Ирем каип булып китте, - дип, атасына барды. +Атасы һәрбер якка цаптырды, эстәде, табалмады. +Иртәге көн Тайыр Сәүрәгә килде намаз вакытта. Сәүрә ятыр йоклап. +Тайыр әйтте: +Мин килдем зуһүр вакытта, +Сәүрә ятыр тактада. +Цәр корып уяталмаймын, +Ни күп ятыш бу вакытта? +Тайыр тиңес белән киткән вакытта (патша) Сәүрәне бер Кара Батыр дигән ханның угылына ярашкан игән. Бу Кара Ба тыр кайныннан сурады: +- Ә, кайным, кызыгызны мин күргәнем юк, барып күрсәм иде, - диде. +Кайны әйтте: +- Яхшы бар, бар! - дип боерды. +Кара Батыр барды Сәүрә кызны күргәле. Килсә, кызның кашында бер егет ятыр. Кара Батыр әйтте: +- Бу ни эш булды? Берәү рузасын тотып, берәү гаетен кылар? Тукта, мин моңа цавап бирәен. +Кара Батыр әйтте: +Кыргый цөйдем һавага, +Алды төште бакцага. +Шул кыргыем югалды дип, +Сураулар салдым барцага. +Тайыр уянды, Сәүрәгә әйтте: +- Бу ни? - диде. +Сәүрә әйтте: +- Син киткәннән соң Кара Батыр дигән ханның угылына мине ярашты. Шул Кара Батыр килде. +Тайыр патшасы әйтте: +- Тукта, мин аңа цавап бирәен! +Тайыр патша Кара Батырга цавап бирде: +Кыргыең цүсә (чөйсә) булмасма? +Талдан (о) цып цыгармасма? +Борынгы сәүгән Сәүрә ханышны +Инде сәүсә булмасма? +Кара Батыр аңа ачуланды, китте. Барды инде кайнына: +- Рузасын берәүгә тоттырып, гаетен берәүгә кылдырасыз икән, - диде. +Хан моңа ацу тотты, ат йиктерде, кайтамын дип. Кайтты өенә. Кайтканда әйтте: +- Моның башын инде мин цаптырамын. +Ханша елады, әйтте: +- Башын цаптырма! +Хан боерды йәлләтләргә : +- Тайыр патшаны баш цабатыгын йиренә апкитең! +Баш цабатыгын йиренә апкиттеләр. Андан соң хатын Сәүрә сыктады. +Кәтәр-кәтәр биләр килде, кәтәр-кәтәр вәзирләр килде Тайыр патшаны үлтерүгә. Менә цыкты Сәүрә ханыш каршына. Ханыш әйтте: +- Баягы Тайыр тик кеше түгел, хан атамнан үтенеп алың! +Кәтәр-кәтәр вәзирләр +Кәтәрләшеп үтәрләр. +Тайырым тик кеше түгел. +Хан атамнан үтенеп алың! +Ай татарлар, татарлар! +Тайырның башын сатарлар. +Тайырым тик кеше түгел, +Хан атамнан үтенеп алың! +Ханыш елаганын ишетеп, биләр барды, вәзирләр барды, татарлар барды, ханнан үтенеп алырга. Хан аларның һицбер сүзен алмады. Кыз инде үзе китте атасының өенә. Чәчен өзде, йөзен ертты. Күпме сураса да, атасы һицбер сүзен алмады. +Атасына әйтте: +Ә, атам, сүзем алмайсын, +Бу Тайырны салмайсын, +Өстеңә кигән туның +Кибенеңә ярамасын! +Анасына әйтте: +Хан кызына мойрылды , бер кешене йибәрде: +- Бар вәзиргә, Тайырның башын цапмасын, дип әйт! Мин кицтем. +Баягы кеше йитмәде. Тайырның башын цаап ташладылар. Тайыр патша үлгән соң бицә кайгырды. Атасына ацуланды, ацуланса да, белдермәйде. Андан соң Сәүрә ханыш атасына әйтте: +- Кырык кызымны йыеп бир, күңлемне ацаен! Кырык хәзинәң ацылсын, хәзинәңне күреп, күңлемне ацаен! +Атасы кызының сүзенә шатланды, кырык кызын йыйдырды, кырык хәзинәсенең ацкыцын бирде. Кыз хәзинәгә барды. Куенына-куныцына йенце-мәрвәр куйды. Кырык кызын алып китте. Андан соң сыктап, Тайыр баш(ы) цапкан йиренә йитеп килде. Моннан кырык кыз курыкты. Ханыш елап-сыктап кызларга әйтте: +Килең, кызлар йөрешәек! +Йенце-мәрвәр цацышаек! +Йенце-мәрвәр цацышкан соң +Бер Тайырга йитешәек! +Килең, кызлар йөрешәек! +Йенце-мәрвәр цацышаек! +Йенце-мәрвәр цацышкан соң, +Без-быцак цәнцешәек! +Кызлар ятып калды, курыкты. Сәүрә йенце-мәрвәр алып цацаты. Кызларны цагырды, кызларның бисләрен сөйде. +- Ә, кызлар, - диде, - кайтыңыз өегезгә! Өегезгә кайтып сүз кылмаң! +Мин Тайырга барам. +Кызлар сыктап кайтты. +Сәүрә Тайырга барды. Башын ипләде . Үсе быцагын кулына алды, быцагын күкрәгенә салды, коцаклады Тайырны, быцак үс күк рәгенә керде, Сәүрә үлде. +Баягы Кара Батыр килде. Кара Батыр аны күреп әйтте: +- Бу ялган дөньяда күрмәдем сине, цын дөньяда күрер менмә? +Тайырдан тартып алды Сәүрәне, Сәүрәнең күкрәгеңдәй быцак алды, үс күкрәгенә салды, Сәүрәне коцаклап үлде. +Кара Батырның атасы улының үлгәнен белде. Сәүрәнең атасына әйтте: +- Сәүрә менән Кара Батырны бер гүргә сал! +Сәүрә менән Кара Батырны бер гүргә салдылар. Тайырны үзен башка күмделәр. Берницә көйләрдән соң гүргә килсәләр, Тайырның гүре ябык, Сәүрәнең гүре ацык. Тайырның гүрен ацып карасалар, Тайыр менән Сәүрә коцаклашып ятыр. Кара Батыр менән Сәүрәнең гүре тагы ацык, Тайырның гүре ябык. Мондан соң Кара Батырның атасы ацу тотты: +- Сөймәс кызыңны минең улыма бирелсен, бу Тайырны тиңеснең ул ягына апцыгып куй, Кара Батыр мән Сәүрәне бер гүргә сал! +Кара Батыр мән Сәүрәне бу йирдә күмделәр, Тайырны тиңеснең ул ягына алып цыктылар. +Кырык көннән соң цыксалар, Алланың пәрманы менән, Тайыр ның баш ягындан бер тирәк үсепте, Сәүрәнең баш ягыннан бер тирәк үсепте. Сәүрәнең баш ягындан үскән тирәк, Тайыр баш ягындан үскән тирәк, Алланың пәрманы менән, ялгашып торыптыр тиңес аша. Бу тирәкнең башында ләкләк менән былбыл уйнап ятыр. Карасалар, Тайыр патша менән Сәүрә ханыш, Тайырның иңендә алтын әйкәр, Сәүрәнең башында ал киләбәц, ал яулыгы кулында, ләкләк белән былбыл арасында йөрделәр. Кара Батыр аннан ерак, карга менән козгынның арасында кыркылдашып бергә йөрде. +ТАҺИР +- ЗӨҺРӘ +Кысыл алма айагың, +Сафы көмештәй сөйәге +Гәүһәре йакут беләгең, +Күрәр күңлем буларма? +Күп сар булган күргәли, +Риса булган үлгәли; +Таһир җаның килгәнтур +Гөлйөзеңне күргәли. +ТАҺИР +- ЗӨҺРӘ +Хан кызы: +Таһире затыңы пәримә, +Фирештәме, хурийма? +Бу йаралган җисемегес +Йәшел җәүһәр нурыйма? +Таһир: +Мин Зөһрәнең йарыйман, +Кара зөлфи дариман; +Синең гүзәл хөснеңә +Хәйран булып карыйман. Хан кызы: Синең өчен зар микән, Сине сөйәр йар микән? Бер хуп назар кыйл сана, Зөһрә миндәй бар микән? Таһир: Сәрви назым минем йук, Хөснеңә һич сүзем йук; Гакылым Зөһрә алгандар, Сине күрер күзем юк. Хан кызы: Мәгъсүманә һәр җирем, Нәзек, зифа бу билем; Ирнем шифа хәстәңә, Дәрткә дәрман һәр җирем. Таһир: Матур булсаң мең һазар, Берен кыйлмам ихтияр; Зөһрә белән вәгъдәм бар, Һич сөймәс мән бүтән йар! " +ТАҺИР +- ЗӨҺРӘ" +ДАСТАНЫННАН +НАЗЫМ +Әйтә, гыслар, үтәлек, тите, +Шат суына төшәйек. +Тәртле Таһир, инә тор, +Мәкертенә ишәйек, тите. +ТАГИР +- СӨКРӘ +Төмән өлкәсе Тубыл районы Лайтамак авылында +Бәхтиева Сәрвәрдән (1903 елгы) Ф. Әхмәтова тарафыннан магнитофон +тасмасына яздырып алынган. Нотага төшерүче З. Сәйдәшева. +Компьютерда Д. Арсланова җыйды. Фонетик транскрипция Ф. Йосыпов +тарафыннан башкарылган. СӘЙФЕЛМӨЛЕК +Бер шәһәрдә торган бер патша. Аның улы Сәйфелмөлек исемле була. Вәзирнең улы Якуп була. Алар икесе бик дус булалар. Икесе кич көннәрдә (хәзер без клуб дип әйтәбез, ул чакта мәдрәсә дип йөрткәннәр), шунда йөреп, таң алдыннан йокларга килеп яталар. +Таңның тәмле йокысында Сәйфелмөлек Сәлимә дигән кызга гашыйк була. Болар икесе бик дус булып, инде кушылып дөнья көтәбез дигән йирдә егет уянып китә. Иртә белән бик уйлана. Бернәрсә ашамый, бер тамчы су эчми. Әтиләре сорый: +- Син, улым, чирләдеңме әллә? Нигә берни дә ашамыйсың? - диләр. +Бу әти-әнисенә: "Төшемдә шундый Сәлимә дигән кызны күрдем", - дип әйтергә оялды. Сәйфелмөлек тышка чыгып утыра да табармынмы шул кызны, дип уйлана. +Шулвакыт Якуп килеп: +- Син нәрсә, чирләдеңме, дус? - ди. +- Юк, шулай-шулай төшемдә Сәлимә дигән кызны күрдем, шуңа гашыйк булдым. Хәзер инде ни эшләргә белмим, - ди. +Әлеге Якуп әйтә: +- Әйдә, дус, әти-әниеңә әйтәбез дә китеп эзлибез, табарбыз, - ди. +Якуп, кереп, Сәйфелмөлекнең әти-әнисенә сөйли. Әти- әнисенә, патшага әйтәләр. Патша риза була: +- Эзләсен, җибәрәбез аларны, - ди. Патша хатыны вәзир хатынына да әйтә: +- Юлга әйберләр әзерләгез, - дип. Патша сал эшләтә. +- Бөтен җирдән эзләгез, кызны табыгыз, - ди патша. Зур дәрьяларны йөзеп китәләр болар судан, салга утырып. +- Сулардан карыйк, - ди Якуп. - Судан тапмасак, авыл арала рыннан эзләрбез, - ди. +Болар китәләр, бик тирән дәрьялардан, матур сулардан эзлиләр. Бер ашап-эчеп утырганда, кыйбла яктан давыл чыгып, боларның салы ватыла. Егетләр икесе ике агачка ябышып калалар. Ашамак ризыклары су төбенә китә. Сәйфелмөлек бер агачка атланып китә кояш чыгышына, Якуп китә кояш батышына. +Сәйфелмөлек, бер балыкка җитеп, кулын суза. Кулын югары сузганда бер аякка юлыга. Ул Сәмруг кош аягына тотынган икән. Сәмруг кош аны, алып китеп, оясына куя. +- Инде син миңа бала бул. Мин сиңа ашарыңа алып киләм, - ди Сәмруг кош кешечә. - Минем балаларым аякланганда, телләнгәндә аждаһа-елан ашап китә балаларымны. Син аларны ашатма аннан, - ди. +Сәйфелмөлек аждаһа-елан килгәндә аны чабып үтерә, балаларын исән-аман алып кала. Сәмруг кош төрле йийем-эчем алып килә. Бик куана. +- Минем балаларымны һәрвакыт шулай ашап китә иде. Каян син минем аягыма эләктең? Мин инде сине гомергә онытмам, - ди. +- Мин риза, - ди Сәйфелмөлек. - Мине җир өстенә төшер. Мин Сәлимә дигән кызга гашыйк булдым. Аны сулардан эзләдем, инде җирдән, шәһәрдән, авыллардан эзлим, - ди. +Сәмруг кош Сәйфелмөлекне җиргә төшерә. +- Инде ризамы? +- Риза. Тик синдә алтын балдак бармы? Бир миңа аны. Балаларың белән гомергә бергә яшәрсең, - ди. +Сәмруг кош балдакны Сәйфелмөлеккә бирә. Ул әлеге балдакны алып, кәгазьгә төрә дә кесәсенә сала. Китә, китә бу. Авыллар, шәһәрләр буйлап йөри. Күрә: күктә бер өй әйләнеп тора. Элгән элмәге юк, таянган таягы юк. +- Бисмилляһи-р-рахман-иррәхим! - дигән иде Сәйфелмөлек, ишек ачылып китә. +Бер бик матур кыз ята монда. +Сәйфелмөлек, әти-әнисе юк, дип янына бармый. Кыз үзе бик матур күренә. Ул бер авылда бер байның кызы булган. Җиләк җыеп йөргәндә аны пәриләр алып киткән. Мәликә исемле була ул кыз. Сәйфелмөлек шуңа барып чыга. +Ул кыз янына килә дә: +Яныңа килсәм, йоклыйсың, +Ишеккә барсам, көләсең, - дип әйтүе була, кыз сикереп тора. +- Син кем кызы? +- Мин шундый-шундый байның кызы, җиләк җыеп йөргәндә мине шул пәриләр алып киткән иде. Син үзең ничек килеп кердең монда, абый? - ди. +Сәйфелмөлек әйтә: +- Синең исемең кем? +- Мәликә. +- Мин Сәлимә атлы кызны эзләп чыктым. +- Мин ул кызны беләм, - ди Мәликә. - Ул пәри кызы. Мин аны сиңа алып килермен, - ди. - Тизрәк качыйк бу су астыннан. Син мине пәриләр кулыннан алып кит. Мин әти- әниемне тапсам, сиңа Сәлимәне табып бирермен. Тик моның өчен Сөләйман атлы балдак кирәк, - ди. +- Бар миндә ул балдак, - ди Сәйфелмөлек. +- Син кулыңны суга тык, без шул балдак аркылы гына кача алыр быз, - ди кыз. +Болар баралар. Пәри килсә - кыз юк. Пәри сугыш ача. Мәликәләр өен белгән була. +- Сәйфелмөлек абый! Пәриләр сугыша, мине эзлиләр. Су өстендә ике илле кан булды, - ди. +Болар исән-аман кырга чыгалар, дәрья бетә. Юлдан туп-туры әлеге кызның авылына китәләр. +- Син минем туган абыем булдың. Пәриләр кулыннан исән- аман коткарып алдың, - ди. +Куанышып кайталар. Боларга ат белән тауар алып кайтучы кешеләр очрый. Бер карт Мәликәне таный. Ул элек аның әтисендә, байда эшләгән хезмәтче икән. Сәйфелмөлек белән Мәликәнең каршысына килә. +- Мәликә, синме, балам? - ди. +- Мин. +- Әти-әниең бик картайды бит синең өчен кайгырып. +- Мине пәри алып киткән иде. Менә, бәхетемә, Сәйфелмөлек абый очрап, алып килә мине, - ди Мәликә. +Сөенче алырга дип, Сәйфелмөлек белән Мәликәне әти-ә нисенә утыртып алып китә. +- Кызың исән-аман. Бер егет тә бар! - ди. +Әти-әнисе бик шатлана. Утыз көн уен була. Кәрваннар юлдагы тауарларыннан бераз төяп китерәләр. Аннан соң Сәйфелмөлек Мәликәгә әйтә: +- Минем күңелем утырсын, Сәлимәне китер, - ди. +- Китерәм, китерәм. Хәзер кырык кызны җибәрәм дә китертәм, - ди Мәликә. +Чыкканда җилләргә сөйләгән сүзен Мәликә. Кырык кызга ишетелгән. Кырык кызны ияртеп, Сәлимә килеп тә җиткән. Мәликә Сәлимәгә әйтә: +- Сиңа бер Сәйфелмөлек дигән кеше гашыйк булган, - ди, шул вакыт Мәликәнең һушы китә. +Сәлимә әйтә: +- И дус, син серләреңне әйтергә чакырдың. Ник сөйләмисең? - ди. +- Сиңа, - ди, - бер егет гашыйк булган, әйдә карыйк. +- Яле, күрсәт, - ди Сәлимә. Барып караса, үзенең һушы китә. +Сәйфелмөлек тәрәзәдән караса, төшеңдә күргән кыз һушсыз өй артында ята. Сәйфелмөлек йөгереп чыга да аны Мәликәнең өенә алып бара. +- Мин сине җирдән дә, судан да эзләп, бик күп газаплар чиктем, - ди. +Сәлимә әйтә: +- Мин дә бит сиңа күптән гашыйк. Бергә булыйк. Мәликә, син безгә туй яса, - ди. +Утыз көн уен, кырык көн туен итеп, Сәйфелмөлек Сәлимәне - пәри кызын алды. +Сәйфелмөлекне патша итеп утырталар. Әти-әнисенә алып кайтмадылар. Бу алтын тәхеткә утыра. Пәри кызы белән көн итә инде. +Бер-ике елдан соң, көннәрдән бер көнне яннарына Сәйфелмөлекнең дусты Якуп килеп чыга. Сәйфелмөлек патшаның дәрьясында йөзгән икән. Ите юк, сөяк кенә калган, бик ябык. Якупның яр башында ятканын бер вәзир күргән. Килеп патшага әйткән: +- Шундый-шундый бер кеше яр башында ятып тора, - дип. +- Китерегез, мин күрим, нинди кеше икәнен, - ди Сәйфелмөлек. +Вәзир китерә. +- И дустым Якуп, син нигә болай беттең? - ди. +Якуп җавап та бирә алмый. Аны ял иттерәләр, ашатып эчертәләр. Шуннан соң Якуп үзенең ни күргәннәрен сөйли. +Сәйфелмөлек үзенең патша булуын әйтә. Хезмәтчеләренә әйтә: +- Бер атна эчендә кеше итегез үзен, - ди. +Бик тәрбияләп, бер атнадан Якупны алмадай егет итәләр. +- И дус! -ди Сәйфелмөлек. - Мине пәриләр кулыннан бер кыз коткарган иде. Туйлыйк әле сиңа шул Мәликәне. Ул минем сүземнән чыкмас, - ди. +- Ярый, - ди Якуп. +Күп уйлап тормый, Мәликәне чакырта Сәйфелмөлек: +- Бу, - ди, - минем дустым. Без икәү бергә эзләдек Сәлимәне. Күп михнәтләр күрдек. Аллаһы Тәгалә безне аермады. Мин сине Якупка димләдем, - ди. +- Мине ат койрыгына бәйләсәң дә каршы түгелмен, - ди Мәликә. - Синең сүзеңнән чыгасы түгелмен, риза, - ди. - Син минем әти-әниемә дә әйт, мин ризамын. Минем кебек үк кешенең газиз баласы, - ди. +Сәйфелмөлек әти-әнисенә әйтә. Халыкны җыеп, утыз көн уен, кырык көн туен ясыйлар. Эт тә, мешәк тә калмый туйларыннан. Бик кызык була. Якуп белән Мәликә дә инде көн итәләр. +Сәйфелмөлек белән Якуп үз әти-әниләрен бик сагыналар. +- Биш ел ят җирләрдә йөрдек, әти-әниләр дә безне сагынгандыр инде, - диләр. +Халыкны җыенга салып, Сәйфелмөлек патшалыктан төшә. Болар үз җирләренә кайталар. Кайтып җиткәч, әти-әниләре елап, бик шатланышалар. +- Икәү китеп, дүртәү булып кайттыгыз, - диләр. +Тугыз дөя, тугыз кысыр сыер, тугыз ат суеп, утыз көн уен, кырык көн туен ясыйлар. Үз җирләрендә әтисе урынына Сәйфелмөлек - падиша, Якуп вәзир булып көн күрәләр. Әле дә яшәп яталар. СӘЙФЕЛМӨЛЕК" +ДАСТАНЫ +КӨЙЛӘРЕ +Беренче көй +1972 елда Төмән өлкәсе Тубыл районы Лаймта +Бәхтиева Сәрвәр (1900 елгы) һәм Хисаметдинова Хөснид +И. Кадыйров һәм М. Кадыйрова тарафыннан магнитоф +яздырып алынган. Нотага төшерүче +Компьютерда Н. Нурга +Икенче көй +Яшел чарбан эчендә гөл йарадды, +Мәне сайрап аны былбыл йаратты. } 2 +Мәнең сайрамагыл гөл йар эчендә, +Сәнең сайрамагың дидар эчендә. +Кара сачең төшәр микән йөзеңә, +Сәлам әйтсәм, йитәр мигән үзеңә. }2 Каш астында кара күзең сөзеләү, Сәне күрсәм, азиз җаным өзелә. } 2 Азиз җаным, җәмалыңни, гүзәлем, Сәне күрмәй нихәл итеп түзәрмен. } 2 Сәне сөйдем, кибеп калдым бәладән, Рәхим әйләгән икәнсең мөдәтәләгә. Бу сүзләрне китапта күргәнем бар, Хыял бәндәнең арыскы булды. Сәне янда яраддың, мәне анда яраддың. Арабызга мөхит дәрья яраддың. елда Омск өлкәсе Ишем Тамак районы Ихсиңе Гайнулладан (1892 елгы) И. Кадыйров һәм М. тарафыннан магнитофон тасмасына яздыр рүче И. Кадыйров. Компьютерда Н. Нургаян +Өченче көй +Төмән өлкәсе Тубыл районы Күкрәнде авылында Р. Банашевадан +(1914 елгы) Ф. Әхмәтова тарафыннан магнитофон тасмасына яздырып +алынган. Фонетик транскрипция Ф. Йосыпов тарафыннан башкарылган. +Нотага төшерүче Д. Арсланова. КАМБӘР +Бар иде борын бер Камбәр. Аның бар иде апасы. Апасы белән икәве алар ятим калган иде. Ятим калып, алар икәве үскән. +Камбәр үсеп мал булган, укыган. +Бу киек тә болан аткалы төскә охотага чыккан. Шул вакытта бер шәһәрне узып йөрегәндә, бер кызга күңеле төшкән. Ул кыз булган падишаның кызы. Кайтып апасына әйтә: +- И сорар идек аны. Мин өйләнер идем, - диде. +Апасы әйтә: +- И, энем, ул бай кеше, ул падиша кеше. Безгә килерме ул! Безгә бирәләрмени аны!- ди. +- Сорап карыйк әле, апа. Ни дип әйтер, - диде. +Арзымбикә исемле була Камбәрнең сөйгәне. +- Син әүвәл, сүз салып кара бер урамнан узып барганыңда, - ди апасы. - Ул карап утыра ачылмадан. +Әлеге Камбәр үтеп барганында Арзымбикәгә сарный: +Ике шәһәр арасы, +Ике шәһәр арасы, +Кара кашлы, куй күзле, +Нинди моның анасы. +Кыз карап кала. Камбәр кайтып апасына әйтә: +- Апа, соратыйк әле. Аның да күңеле бар моның, - ди. +Болар моны соратырга баралар. Соратырга барсалар, моның атасы өйдә юк. +- И, атасы өйдә юк, - диде анасы. Анасы үги була. +- И, атасы өйдә юк, сорагач, бирик - диде. - Атасыннан олы абыйсы бар. Шуны чакырыйк та, вәгъдәләшик, - диде. +Болар моны вәгъдәләшеп ярәштеләр. +Бер айдан соң атасы да кайта. +Атасы кайткан чакта биреп кайта, вәгъдәләшеп, кызын Аршынбуй дигән кешегә. +Ханыш - остабикә утыргач, чәй эчәргә әйтә: +- И карт, диде, хан, - диде. Арзымбикәне кияүгә вәгъдәләштек, - ди. +- И карчык, диде, остабикә, - диде, - Мин дә вәгъдәләштем. Сезнең кайчан? - ди. +Менә безнең болай инде, - диде ханыш. Бер айдан икәнен белгәч: +- Йә, башлапкы ишекне фәрештә ачыр, инде сезнекечә булсын, - диде. +Болар шулай ярәшеп куйдылар. +Аршынбуйның бик усал бер әбисе бар икән. Ярәшеп куйганны ишетә дә: +- И, диде, бер нәрсә итеп бозам бу эшне, - ди бу әби. - Бирдермим Камбәргә. Алабыз үзебез, - ди. +Әлеге корткаяк әби чәлпәк ашын пешерә дә китә Арзымбикәгә. +-Арзымбикәнең өе ошомы? - дигән булып керә. +Кергәч, кызга әйтә: +- Менә, чәлпәк ашын алып килдем. Камбәр үлеп китте бит, - диде. +Кыз сыктап-иләп кала. +Тагын китә ул Камбәргә әлеге әби, усал әби. +- Камбәрнең өе ошомы? - дигән булып керә. +Камбәргә әйтә: +- Менә, Арзымбикә үлеп китте. Сиңа күңеле суынсын дип, чәлпәк ашын алып килдем, - диде. +Йә, шулай итеп килә дә бу, Камбәргә дә ашатты. +Камбәр дә куйды, Арсымбикә дә куйды Камбәр үлгән дип. Шулай утыралар сыктап. +Камбәр елый. Жәлли инде. Апасы әйтте моның: +- Сыктама. Көлсәм диңгез аръягында Гөлемсылу бар, шуны алырбыз, - ди. +Бер ай торамы, ике аймы Камбәр. +- Апа, мин китәм эстәп , - диде Камбәр. +- Син аны эстәп табармысың, энем? - диде. +Киендерде, шайландырды апасы, озатырга чыкты. +Аталарыннан калган төрле атлары бар икән. Атка менгезде. Атына әйтә: +- Ачыкса - аш бул, сусаса - су бул, - ди. +Атына ышанып, менгезеп чыгарды. +Шулай булып чыгып китте дә, атка менеп барып, Көлсәм диңгезнең итәгенә төн бара, төн барды, җитте. +Җитте дә Көлсәм диңгезнең итәгенә, җитсә, җирдән терәү юк, күктән тарту юк, бер өй тора диңгезнең урта җирендә. +Егет карап ятты-ятты да: +Аргы якта бер Гөлем, +Бирге якта бер Гөлем. +Шул Гөлемнең тәртибен +Кайдан эзләп табармын йулын, - диде. +Моның авазы чыкты да, Гөлем дә сарнады: +Атыңа менсәң, чабарсың, +Атыңа менсәң, чабарсың. +Мен атыңның биленә, +Камчыласаң табарсың, - диде. +Егет атка менде дә, ат селкенде дә телгә килде: +- Бик каты сукмыйча алып чыга алмам, - диде. - Уңыма карасам, су эчер, сулга карасам, аш каптыр. Бер сук - тирем ярылсын, икенче сук - сөягемә утырсын. Шул вакытта ачылсам гына алып чыгып китә алырмын, - диде. +Әлеге ат алып чыгып китте шулай итеп. Бу сукты. Бер сукты - йоннары очты, ике сукты - тиресе ярылды. Өченче сукты - сөяккә утырды камчы. Уңга карады - су эчерде, сулга карады - аш каптырды. +Чыкты шулай. Гөлемсылу, "чылтыр" итеп, югарыдан моңа баскыч төшерде. Шуңа басып бу менеп китте. Эченә керсә, моңа шулай булып торып: +- Кем дә кем һөнәре бар, минем дөньяма чыга алса, шул минем хәләлем булыр, мин шуңа барырмын, дип утыра идем, син икәнсең миңа боерганы, - диде. +Болар икәү инде кушылдылар. Шунда көн күреп торалар. Бер ай торамы, ике ай торамы, Камбәр әйтә: +- Я, ирмен дигән кеше бичәсенең илендә тормас. Минем әбәмапам бар. Кайтам үз илемә. Инде кайтыйк, - диде. +- Әйдә, кайтыйк, - ди Гөлемсылу, - мин кашармыйм. +Гөлемсылу әйтте: +- Син азрак кына ятып йокла, ял итеп тор. Мин бүген тегү тегеп алыйм. Туйга чакырган җир бар. Әүвәл шуңа барырбыз, - ди. +Әлеге егет ятып йоклап китте. Моның Арзымбикә төшенә керде. Төшендә күреп, уянып китеп "уф" дигән иде, алты кат чатырның берсе янып чыкты. +- Ай-һай, - диде Гөлемсылу, - бу нинди адәми зат соң хәс рәтле? Ни кайгың бар бу хәтле? Әйт миңа, яшермә миннән. +Гөлемсылу пәриләрнең башлыгы булган икән. Гөлемсылу әйткәч, бу әйтте: +- Мин, шулай-шулай, Арзымбикәне алырга уйлаган идем, ул үлеп китте, мин шуннан соң, сине эзләп чыгып киттем. +- И ахмак, арагызда суыклык булган, ул үлмәгән. Менә Аршымбуй белән туе булып ята. Мине шул туйга булышка чакыр дылар. Шуңа туйга барырга әзерләнәм. Икәү бергә барырбыз, Арзымбикә дә безнеке булыр, - ди Гөлемсылу моңа. +Инде масайды егет, шулай итеп масаеп китте. Торалар бераз вакыт. +Бар байлыкларын йомырка итеп төйнәде дә чыгып китте болар. Чыгып китеп, Арзымбикәнең авылының читенә барып төште болар. +Чыгып яулык җилпеп җибәрде. Менә атлар җигүле, егетләр килеп чыга. +- Менә шуннан бер мөнәҗәт әйт, - ди Гөлемсылу. - Ул [Арзымбикә] шундук белеп алыр, - диде. +Гөлемсылу кереп китә Арзымбикә янына. +Камбәр узып йөри атлар белән. +Камбәр тагын сарный. +Арзымбикәнең шунда бер кечерәк сеңлесе булган икән, Камбәргә ярәшеп йөргән вакытта. Шул әйтә: +- Әй апа, менә шул узып йөри торган кешеләр арасында Камбәр җизнәм бар. +- И ахмак, юкны исемә төшермә әле. - Каян чыксын үлгән Камбәр! - диде Арзымбикә. +Гөлемсылу әйтте: +- И алышым, дусым, бала кеше зирәк була. Арагызда берәр су ык лык булгандыр. Әллә сезгә берәү юрлы юк хәбәрне дә әйткәндер. Син тавыш катып кара аңа, - ди. +Камбәр узып бара. Арзымбикә ачылманы ача да әйтә: +- Ике шәһәр арасы, +Ике шәһәр арасы, - диде. +Тәкәббер гашыйк Камбәр +Сәламсез нәчек үтәр, - диде. +Камбәр әйтә: +- Әпкил голәм-дәвәтең, +Укы китап Коръәнен, - диде, +Кайдан ишетмешең бардыр +Егет кызга сәламен, - диде. +Әүвәл кеше бичә кешегә сәлам бирмәгән. +Шуннан болар икәве белеште. Камбәр: +- Я, балалар, урамда йөреп кенә эш булмый, әйдәгез, керик булыш өйгә, - диде. +Булышка керә болар. Булышка кергәч, уңнан килгәнгә ун җимеш бирә, сулдан килгәнгә алып җимеш бирәләр. Гөлемсылуның кодрәт зур. Бу утырды, утырды азрак, Гөлемсылу әйтте: +- Инде хәзер кияүләр килә бит, барып аның баш тартуын кайгырт, - диде. +Кияүләр килгәнче Камбәр китте. Балаларга әйтте: +- Әйдәгез, балалар, монда гына утырып эш булмас, Аршымбуйга да туйга барып килик, - диде. +Киттеләр. Аршымбуйга туйга барсалар, халык туйда. Боларны да хуш күрәләр, югары чыгарып утырталар. Аршымбуй инде Камбәргә жырлап аяк бирә: +- Беләзеге бар иде, +Беләзеге бар иде, +Беләгенә тар иде. +Шул беләзек барында +Өч йөз Камбәр зар иде, - диде. +Камбәр ала салып эчте дә: +- Инде мин бирим, син эчеп җибәр, - диде. Инде Камбәр бирә Аршынбуйга: +- И, Аршынбуй, Аршынбуй, +Арзымга кылдыңмы туй? +Алдан кылын мин алган, +Ачы айранын башыңа кой, - диде. +Алай дип биргәч, бу Аршынбуй бик намысланды. Тагы бирә Камбәргә: +Бер сүз әйтәм үзеңә, +Кайтып әйтмә йөземә. +Алдан кылын син алсаң, +Мөбарәк булсын үзеңә, - диде. +Аршынбуй баш тартты кыздан, намысланды. +Аннан шул җирдән торды да болар: +- Әйдәгез, егетләр, кайтыйк инде, - дип, чыгып киттеләр. Аршынбуйның чарыкбаш мамасы Камбәр атларының тоягына, аяк астына тирмәнташтай ташлар быргады . Атлары сикерә- сикерә Камбәрнең, китә алмыйлар. +Камбәр тәмам исеннән чыгарган Гөлемсылуны. Гөлемсылу әйткән булган, кайда йөрсәң дә мине исеңнән чыгарма, дигән. Кинәт исенә төшеп китте дә: +- Әй, янем-күзем Гөлемнән мәдәт, - дигән иде, атлар да чыгып китте, кайтып китте бу. +Шуннан теге чарыкбаш мамасы әйтә, усал карчык: +- Юк, диде, монда Гөлемсылу пәри катнашкан икән, минем көчем җитми хәзер, - диде. +Кайтып киттеләр. Кайттылар да әлеге Арзымбикәнең өенә, курасына кайттылар, Арзымбикәне яңадан Камбәргә бирмәкче булдылар. Камбәргә апасы туй ясый. +Арзымбикәнең әнисе үги: +- Әй, диде, Аршымбуйга була торып, туй кылып, тагы бу баш тартып куйды, - ди. +Кияүгә бу бер көн көнли, ике көн көнли. Өченче көн көнли, кияүгә аш пешереп алып керә. Пупса куйның түшен генә суеп ит итеп пешереп алып керә. +- Ошының, сатаган китим, киявемә дип алып кердем, башлап күргән күзем, киявемә генә ашатыгыз, дип алып кердем. Беркемгә бирмәгез, үзенә генә ашатыгыз, - диде. +Кияү йоклый әле. +- Йә, торгач ашатырбыз, әле йоклый киявең, - ди Арзымбикә. +Гөлемсылу белеп куя моны, әйтә: +- Йимәгел, Камбәр, йимәгел, +Йимәгел, Камбәр, йимәгел. +Бөтәү түшнең эчендә, +Зәһәр салган булмагыл, - диде. +Шулай итеп, моны Камбәр ашамады. Алып чыгып бәйле торган эткә койдылар - этләре катып калды. +- Юк инде, юк, безгә монда торып булмый, - ди Гөлемсылу. - Болар безгә касд кылыр. Ирмен дигән кеше илендә булырга тиеш. Кайтыйк без. Кереп кайныңнан-падишаһтан рөхсәт сора, - диде. +Бу керә, падишаһтан рөхсәт сорый. Хан әйтә: +- Әйдә, балам, риза. Яшь малым сиңа булсын, карт малым миңа калсын. Минем һичкемем юк башка, - диде. +Ике мүәдәк кылдыра бу боларга. Падишаһ бер мүәдәкне яптырып бирә алтыннан, икенчесен яптыра көмештән. +- Әйдә, кияү, кайсы белән утырасың? - ди падишаһ Камб әргә. +- Минем өчен күп нәрсәләр күрде, күп ярдәм кылды миңа, Гөлемсылу белән утырам, - диде. +Алтын мүәләккә Гөлемсылу белән утырды. Икенче мүәтәккә кучер утыртып, Арзымбикәне утыртты, кайтып киттеләр әбәсенә. +Гөлемсылу чыгып сызгырып, яулык җилпеде. Әбәсенең курасына кергәнче келәмнәр җәелде. Әбәсенә хәбәр бирде. +Тугыз көн туйладылар, ун көн уйнадылар, мин дә шунда булган идем. КӘМПӘР +1972 елда Төмән өлкәсе Төмән районы Олы Каскара авылында +Мирхәйдәрова Хөсниядән (72 яшьтә) Ф. Әхмәтова тарафыннан +магнитофон тасмасына яздырып алынган. +Фонетик транскрипция Ф. Йосыпов тарафыннан башкарылган. +Нотага төшерүче Д. Арсланова. БҮРИХАН +Надыр килде яшьнәп, +Хуш яман эшне башлап, +Күп халыклар качып китте, +Ханын яуга ташлап. +Найза бирең чәнчәли! +Дастар гөлне чәнчәли! +Кәфернең мәйли яман, +Килең, ханым, качалы! +Гали күңлемнең тогы, +Батыр Тәүкәмнең югы, +Батыр Тәүкәм юклыгында +Үтте кәфернең угы. +Бүри хан чыкты Ташка, +Менгәне - Көрән Кашка, +Хан булмак авыр эш икән, +Ахыры җитте башка. +Бүри хан үзе казый, +Биш вакыт укыр намаз. +Гарип үтте Бүри хан, +Төркестан аннан разый. +Бүри хан - гөл-хәзинә, +Хәзинәсендә пул калды, +Исе китте бәк, вәзирнең: +Төркестанда кол калды. +Ишеттем, Мөдәр тауга, +Кәферләр чапты малга. +Тубыктан дәрья булыптыр +Шәһитләрнең канына. +Әфсал, Хурамҗан тун киептер, +Итәк-җиңе каю кондыз, Бүри ханга ярашмады, Туды койрыклы йолдыз. Ходадан фәрман булды, Койрыклы йолдыз туды. Ай белә: Бүри хан Шул көндә корбан булды. Әфсал: мин, мин! диделәр, Хурамҗан: мин, мин! диделәр, Кәферләре күп килде Падиша-ханым үтерделәр. Бүген шае арасы, Йөрәгендә ярасы. Түзәлмәй шигырь чыгарган Шубак Солтан баласы. Мөселманнар мең кеше, Кәферләр сансыз кеше. Мөселманнар шәһит булды, Ул һәм Ходайның эше. Һай, солтан Бүри хан! Сакаллары кызыл кан, Һич киңәшен табалмый, Шәһит булды Бүри хан. Туганым юк кашымда, Тулганым юк яшем дә, Хурамҗан кулга чапты, Үлдем унбиш яшемдә. Бүри хан, әй, Бүри хан, Тастарында хатлы хан. Халык өчен әүвәрә булды, Шәһит булды Бүри хан. Бүри хан атлары, Тастарында хатлары, +Барып әйтең Түркистанга +Өмет өзсен сартлары. +Хәзерге Төмән өлкәсенә кара +академик В.В. Радлов тара +Радлов В.В. Образцы народной литера +живущих в Южной Сибири и Дзунгарской ст +барабинцев, тарских, тобольски БҮРИХАН +Бүрихан бер кол иде, +Сайраса былбыл ирде. +Бүриханны үлтергәле +Түрә мырза кул бирде. +Бүриханның тунының +Якасы кондыз ирде. +Бүриханны үлтерделәр +Ике туган агасы. +Бүрихан ул хан иде, +Башында тастар иде, +Бүриханны үлтергәле +Түрә мырза кул бирде. +Бүриханның атлары, +Кесәсендә хатлары. +Чыгып караң Төркестанны, +Өмет өзсен сартлары. +Бүрекем юк башымда, +Туганым юк кашымда. +Бер туганым булса иде, +Елар иде кашымда. +Бүриханым әйтәде, +Көлле тәнем тартады. +Бүген-кичә бер төш күрдем, +Нәйзә белән чәнчәде. +Бүрихан тун киепте, +Якасы кондыз иде. +Бүриханга көн ярашмый, +Койрыклы йолдызиде. +Бара-бара юл бастым, +Юлым кодык каздым. +Үзем казыган кодыгыма +Үзем егылып үлә яздым. +1972 елда әсәрнең аерым өзекләре берничә та +ыннан Төмән өлкәсе Вагай районы Юрмы авыл ән (1886 елгы), Тугыз авылында Тимканов Ганид анда Ниязова Шәрифҗамалдан (1901 елгы), Мө 1900 елгы), Ләчек (Тахтагул) авылында Әхмәтова +убыл районы Күкрәнде (Чебурга) авылында Кәрим +айтамак авылында Тимергалиева Шәмсенисад +әрвәрдән (1903 елгы) һәм Кучемова Хәвадан (19 ариантлар Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбия ың Язма мирас үзәгендә саклана. +ПУРИХАН ӘЙТҮКӘ +(Дастаннарга тиң мәхәббәт) +Әйтүкә - дөрестән дә, Тармакүл авылында туган кеше. Ләкин ул вакытта әле Тармакүл исеме бирелмәгән булган. Аның әнисе Карлыгачсылу исемле була. Бу ялгыз бер карчык улы Әйтүкә белән генә Тармакүл авылының Зур күле тирәсендә яши торган була. 1803 елларда туган булырга тиеш. Ятим калган Әйтүкә көтүче булып йөри. Бик матур йырлый торган була, курайда уйный торган була. Үсә, зур була. Үсеп җиткәч тә, шул ук көтүчелек хезмәтен күрә. Бер вакытларны кыш көне, бу вакытта инде мәчет салынып Тармакүл авылына, яшьләр шул тирәгә уйнарга цыга торган булалар. Айлы бер төнне мәчет янында ураза вакытында очрашалар болар Батыш белән. Беренче мәртәбә алар бер-берсенә кар бәрешеп уйныйлар. Менә шул вакытларда беренче аның яратуы. Болар бер-берсен яратышалар. Ләкин Батышның бай абзыйлары, әтиәнисе ярлы карчыкның улына кызларын бирергә риза булмыйлар. Алар аны Тамтау авылының Бауычат исемле баена ярәшәләр. Туй әйтелә, туй салалар. Килешәләр. Туй көтелә. Менә бу көннәрнең берсендә сөйгән кызы Батышны Әйтүкә урлап китә. Риза булалар. Биясе була. Менә болар Иртышка таба китәләр, казакъ якка китәләр. Юлда Иртышка җиткән вакытта боларның бияләре колынлый. Әйтүкә сизә торган була. Арттан куып ки лүләрен. Шуңа күрә аңа тизрәк китәргә кирәк. Ул колынны ниш ләтергә белми аптырый. Менә бу вакытта Батыш әйтә: "Без аны бугазлап калдырыйк", - ди. Әйтүкә бик нечкә күңелле кеше була. Ул бик жәлли хәзер генә менә дөньяга килгән колынны бугазлап калдырырга. "Арбага алып кына алып китик", - ди. Батыш: "Авырлыгы бар, куган-килгән вакытта безгә тизрәк китәргә кирәк", - дип, риза булмый. Менә шул вакытта Әйтүкә җырлый. +Аннан соң болар Иртышның аръягына чыкмыйча, Иртыш буйлап китәләр казакъ далаларына. Павлодарга җитмичә туктыйлар. Ниндидер бер ярсыман урын була. Күле дә юк, суы да юк, үзе ярга охшаган була. Менә шул тирәдә туктыйлар болар. Агачлар була бик матур тезелеп үскән. Боларга инде халык арасына барырга ярамый, чөнки болар - яшеренеп йөри торган кешеләр. Бу Батышны биредә калдыра, үзе якын-тирәдән казакъ авылларын эзләп китә. Барып бер казакъ баен таба. Шул казакъ баеның малын көтәргә ала. Ул шунда тагын көтүчелек хезмәтенә керешә. Биредә ул өч ел яши. Батыш бик уңган хозяйка булып чыга. Бакча да утырталар, карбыз да үстерәләр. Әйтүкә бирегә кое казый. Ул кое һаман да бар. Хәзер дә булырга тиеш. 1933 елларда әле аннан су алып эчә торган булганнар. Урыслар ул коены "Айтикин колодец" дип атыйлар. Билгеле, теге коры казакъ даласында бу коеның булуы юлаучыларга бик уңайлы булып китә. Соңыннан әнә шул Павлодарга үтә торган юлаучылар туктый торган булалар. Биредә болар өч ел гомер итәләр. Әйтүкә сагына. "Илгә кайтырга", - ди. Батыш кайтмаска итә. Әйтүкә: "Кайтыйк", - ди. Шулай иттереп, болар бу якка таба килеп чыгалар. Ләкин ул Тармакүлгә дип килми. Бу тирәне күреп үтеп, әнисенең исәнлеген генә белеп, соңыннан икенче бер якка китәргә уйлаган. Ул шулай туры килми. Белекте авылында Кечек исемле кенәз була. Шул кенәзнең улы Раймбака көтмәгәндә генә боларны Белекте тирәсендә очырата. Атының башыннан тотып ала да биредә Тармакүлгә алып килә инде. Аны бик күп эзләгән булалар, таба алмаган булганнар. Бласларга хәбәр ителгән була. Чөнки Әйтүкә - ул халык өчен бик хезмәт иткән кеше. Бу вакытларда әле, Әйтүкә биредә вакытта, барабалар түләүне бирә торган булганнар тоткан сунарлаучының тиресе белән. Натурадан түләтә торган була. Ә менә бу натурадан түләүне акчага күчерергә килә бер вакытны. Биредә инде халык үзенә җиңелрәк булган, өйрәнгән натурадан түләүне яклыйлар. Ә бласлар решать итәләр, обязательно шуңа күчәргә, дип. Шул шаукым чыккан вакытта Әйтүкә беренче булып сүз кузгата. Әйтүкә артыннан бөтенесе дә оешкан хәлдә моңа каршы чыгалар. Бу билгеле була бласларга. Бласлар моны халыкны оештыручы, котуртучы кеше иттереп күрсәтәләр, һәм аны төрмәгә дә алган булалар. Качып киткәнгә кадәрле. Ул Каинаский төрмәсендә утырган була. Суд та булмый, сорау да булмый. Озак вакытлар утыра. Менә шул утырган вакытында җир астыннан гына чыккан тәрәзәсе була, кичке вакыт шулай ул моңланып кына Әйтүкә җырлап утыра торган була. Менә аның җыр тавышын тагын да төрмә тирәсеннән үтеп бара торган, губернатор булгандыр, ишетә. Ул хатыны белән прогулкага чыккан була. Шул кешеләр аптырап туктыйлар бу тирәгә, "Бу нинди матур тавыш", дип. Аннан соң төрмә сакчысыннан: "Теге кешене күрсәтегез миңа, шул кешене", - ди. Шул кешенең янына әллә алып чыгалар моны. Шул вакытта бу әйтә. Хатыны сорый: "Без үтеп барганда җырлаган җырыгызны бер мәртәбә җырлап күрсәтегез әле", - ди. Бу инде хәзер аларга үзенең җырлаган җырын җыр ламый, ә тегеләргә карата чыгарып җырлый. Аннан теге кеше сорый: "Русчага әйләндереп хәзер миңа җырлап күрсәтә алмассызмы бу җырны", - ди. Русчага ә йләндереп җырлый. Аннан соң: "Чыгарыгыз бу кешене биредән", - ди. Шунда ук чыгартып калдыра. Менә шулай иттереп ул авылга кайтып килгән булган. +Хәзер бласлар белән дә әзрәк каршылыклары булган кеше икәнлеген белгәннән соң, байның алар ярәшелгән кызын алып киткәненнән соң, билгеле, материаллар күп кенә җыелган була. Менә хәзер моны инде законлаштырып шул судить итәргә әзерләнеп торалар. +Алып киләләр бирегә. Батышны абзыйларына бирәләр. Әйтүкәне шул явып куялар. +Берничә көн көтәләр. Мулла казакъ арасына киткән була. Мулланың килүен көтәләр. Мулла килми. Биредә байларның моннан тизрәк үч аласылары килә. Җыелалар барлык байлар. Җыялар халыкны. Килеп җитә әнә шул Тандау авылыннан Бауы чак бай. Биредә, мәчет алдында, суд ясарга үзләренчә җыен алар. Менә шунда решать итә байлар, аларның кыска була инде судлары: "Йөз камчы сугарга!" +Әйтүкә: "Мин элек шуннан алда сезгә әйтәсе сүзләремне әйтеп калыйм", - ди. Менә хәзерге бу мәчетне төзергә дип бүрәнәләре, агачлары хәзерләнеп өелеп куелган була. Шул бүрәнәләрнең өстенә утырып ул үзенең җырларын җырлый. Халыкларның әйтүе буенча, ул вакыттагы аның җыры йөз утыз җыр була. Биредә аның мин кечкенә вакытта ишетә идем сиксәнен белә дип. Ә хәзер инде алар бик азайган. +Җырларын җырлап бетерә ул. Кояш байый. Иртәдән башланган әйбер. Халык бирми аны суктырырга. Ә Батышны алып китәләр. Бауычак бай Тандау авылына. Менә ул анда сөргендә йөргән кебек йөри инде. Алып бара, сарыклар көтәргә куя. Сарыклар белән бергә яши торган була. Хәзер анда Батыш дигән бик матур түгәрәк күл бар. Шул күл тирәсендә көтә торган була ул сарыкларын. Ул бик матур була, бик оста биюче, бик оста җырчы була. +Күп еллар үтә. Әйтүкә Тармакүлдән китеп кала. Әйтүкә Тармакүлгә килгәндә шул 50 яшьләр тирәсенә җиткән кеше була инде. 1848 елларны Әйтүкә үлә. Әйтүкә үлеп өч ел булганнан соң, Батыш Тармакүлгә кайта. 1851 еллар була. +Бервакытны минем әбиемә 12 яшьләр тирәсе була. "Дөрес тән дә син Әйтүкәгә гашыйк булган идеңме?", - дип сорый. "Яткан йөрәкне нишләп кузгаттың", - диеп җавап бирә Ба тыш, һич бернинди сүз әйтми. Кич яткан кеше төне буена күзенә йокы алмыйча иртәнге таңны шулай аттыра. +Әйтүкә үлә. Әйтүкәне күмгәнне Хөснетдин карт күрмәгән. Батыш озак еллар яши Әйтүкәдән соң. Картаеп үлә. Батыш үлгәннән соң кабер казыган вакытта бер кабер килеп ачыла. Шул. "Хәзер инде күмәргә ярамый биредә, кабер ачылды". Бу кемнең кабере булырга тиеш?" - дип киләләр муллага. Мулла барып күргәч, Әйтүкә кабере. "Чын гашыйк булганнар икән, ярар, бирегә үк күмәргә кирәк", - дип икесен алар бергә күмәләр. +Теге сораган вакытта Батыш болай әйтә: "Безне аерган Бауычак әллә кая китмәгән, кабере белән купкан. Каберенең өстенә бер үлән дә үсмәгән", - ди. ӘЙТҮКӘ +"Әйтүкә белән Батыш" җыры геройларның бер-берсенә мәхәббәтен аңлаткан җырлар белән башлана. Алар бу җыр аша берберсенә соклана, бер-берсен мактый, бергә булырга да сүз бирешә. +Әйтүкә: +Йөгерәләй куян, йогерәләй, +Мамык тикләй йонын туздыралай, +Бер яхшы берлән ай бер яман, +Әй җаныкай гынам, сылуым, +Шатлык белән гомер уздыралай. +Варианты: +Җырларда өч тапкыр Түкә кәмшек телгә алына. Язып алынган материаллар бу кешенең кем булуы турында информация сакламый. Түкә Төхфәт дигән исемнең бозылган варианты булырга мөмкин. Кәмшек сүзе кыегайган, ямьшәйгән дигән мәгън әдә. Бу очракта ул Төхфәтнең исеме белән янәшә кулланыла торган кушаматы булырга тиеш. Төрки халыклар эпосында, яшьләрнең мәхәббәтенә комачаулап йөргән хезмәтче традицион образ булуын да истә тотсак, Түкә Батышның атасында хезмәттә булган, кызны саклау да аңа йөкләтелгән булырга мөмкин. +Батышны икенче кешегә ярәшкәннән соң, яшьләр өйләнешүдән өмет өзә, алар үзләре өчен качып китү генә калганын аңлыйлар. Җыр буенча фикер йөртсәк, Батыш качып китәргә үзе тәкъдим итә. +Яшьләр үзләренең мәхәббәтен дә, киләчәктәге бәхетсезлекләрен дә язмыш дип кабул итә. Җырда язмыш мотивы төрле яктан ачыла. +Туй көнне Әйтүкә Батышны алып качып китә. Качып барганда, аларның бияләре колынлый. Ат, колыны белән мавыгып, бармый башлый. Бу вакыйга ике төрле бәян ителә. Беренчесендә колынлы бия тиз бара алмаганга, Әйтүкә колынны суярга тели. Әмма Батыш, колынны кызганып, бу эшкә юл куймый. Әйтүкә дә, Батыш каршы килгәч, колынга тими. Риваятьнең икенче вариантында, киресенчә, Әйтүкә колынны кызганып, аны суярга кулы күтәрелми. Батыш, атның туктап калуы аркасында, бөтен планнарының җимерелү куркынычын аңлап, колынны үзе суя. Җырда да шушы хәлләр тасвирлана: +Әйтүкә: +Кара ла колын кешнәгәндә, +Туры ла биям әй тулады. +Батыш җанкәм аны суй дигәндә +Ике лә кулым әй бармады. +Минем лә кулым әй бармады, +Батыш җанкәм пычак ошлады (ошлау - тоту). +Кешнәп лә торган әй колынны +Бугазыннан суеп әй ташлады. +Шуннан соң Әйтүкә үзенең халыкта иң таралган җыр юлларының берсен җырлый: +Кызылгат дигән әй җиләкнең, +Тышлары ла татлы, эче ташлы. +Минем лә сөйгән әй Батышның +Телләре лә татлы, күңеле каты. +Бу строфа галимнәр тарафыннан кат-кат язып алынган. Риваяте онытыла барып, җырның яңа варианты барлыкка килгән. Әйтүкәнең кызның кискенлеген, холкын күреп, гаҗәпләнеп җырлаган җыры мактауга, соклануга әйләнә: +Качып киткән яшьләр җыр юлларына Ябышкан дип кергән урманда, икенче вариантта болында, яши башлыйлар. Бу җирләр аларның туган авылларыннан шактый ерак, кеше аягы басм аган аулак урын була. +Әйтүкә качып китеп урнашканнан соңгы җырларында, аның сөйгәне белән кавышудан сөенеп, күпмедер вакыт эйфория халәтендә булуы аңлашыла: +Суда ла йөзгән ак балыкның +Баласын әйтерләр култан диеп. +Акча ла бирми ярлар сөйсәң, +Әйтүкәне әйтерләр солтан диеп. +Яр буйлары әй, Ябышкан, +Ябышканда яткан бармы икән? +Яр буенда яткан Әйтүкәне, +Әйтерләр аны солтан дип. +Шул ук вакытта кире кайту турында уйлау, киләчәкнең билгесез булуы яшьләргә бәхетле булырга да ирек бирми. Алар йолаларга каршы килүләре, илдә булмаган гамәл кылулары өчен үзләрен гаепле тоялар. Алдагы строфаларда бер-берсен гаепләү, чарасызлык чагыла: +Кешеләрдән читтә яшәү аларга кыен бирелә. Икесе дә туган иленә кайту турында уйлый башлый. +Әйтүкә: +Карагат (карлыган) бәнем икеләй күзем, +Саргайды ла бәнем ике йөзем. +Исән генә булып илгә барсам, +Әйтергәләй күптер бәнем сүзем. +Сикереп лә төштем әй инешкә, +Ат бәйләдем сары камышка. +Үлмәсә дә адәм үлми икән, +Эчекәе тулган сагышка. +Ябышкан буе, әй ком такыр, +Алтын акчалар булмас бакыр. +Сагындым, җаный, әй саргайдым, +Кайтмаенча булмас, ахыр. +Әй әдернә (җәя) лә тартып, уклар аттым, +Кырларда ла йөргән киекләргә. +Газиз генә башым туган икән +Дөньясынамы көекләргә (кайгы-борчуларга). +Муены ла озын әй пүз (бүз) торна, +Әллә ничә төрләй бузнайдыр (көйли, сайрыйдыр) +Әй, уйны да йөреп, пуйны ла йөреп, +Мөхәндәрдин (язмыштан) адәм узмайдыр. +Күпмедер сугылып йөргәннән соң, Әйтүкә белән Батыш туган илләренә кайтырга булалар. Икенче версия буенча, аларны эзләп табып кайтаралар. Авылга кайткач, җырның эчтәлегенә караганда, авыл халкы җыела. +Хөкем иткәнче, Әйтүкә үзе чыгарган җырларны җырлап күрсә тергә тәкъдим итә. Бу җырларда ул Батышның матурлыгын, аңа булган мәхәббәтен тасвирлый. Картлар, бу җырларны тыңлагач, мондый көчле мәхәббәт өчен җәза бирү гөнаһ булыр иде, дип, хәзрәттән яшьләрне кичерүен үтенәләр. Әйтүкә җырларында мондый юллар бар: +Әйтүкә белән Батыш җырларында үзләренең гаепсез булуларын, бигрәк тә бер-берсенең гаебе юклыгын исбатларга тырышалар, берсе икенчесен коткарып калырга тели. +Үңәр байларының соравы буенча, Әйтүкәне хөкем итү өчен, шәһәрдән кыңгыраулы унсигез пар атта унсигез түрә килгән. Алар Әйтүкәне гомерлек каторгага хөкем итәләр. Ахыр да баш түрә: "Сезне җырчы диләр, ахыргы минутыгызда бер җырлап күрсәтегез", - ди. Баштагы җырдан түрә, бу безне бик мактады, дип аңлый, "бик күп маллар түгәр идем алтын штуф укалы якагызга" дигән юлларны бу безгә ришвәт бирә чәк икән дип аңлап, хөкем җәзасын йөз чыбык суктырырга калдыра. +Әйтүкәнең суд приставы килгәч җырлаган җыры: +Ат бәйләгән кубагызга (куба - күчмә өй, +чыбыктан үрелгән), +Чәң (кыңгырау) бәйләгән дугагызга. +Гакылым бетте, исем китте +Алтын штуф бәйләгән якагызга. +Ат бәйләрмен курагызга, +Чәң бәйләрмен дугагызга, +Бик күп маллар түгәр идем +Алтын штуф укалы якагызга. +Риваятьләр Әйтүкәне төрмәгә утыртканнар, аның төрмәдән җыр лаган җырлары да булган, дип бәян итә. +Икенче версия буенча, Әйтүкәне утыртмаганнар, ләкин аңа Батыш белән калырга да рөхсәт булмаган. Ул үзенең беренче хатыны, баласы янына кайткан. +Әйтүкә белән Батышның хөкем карарыннан соңгы җыр лар ында мәхәббәткә, гашыйкларның тугрылыгына дан җ ырлана: өстеннән җәза башкарылган. Баш түрә Әйтүкәдән, яңадан Батышны алмам, дигән сүз ала. Шуннан соң Әйтүкәне атып үтерәләр. Бу вариант җыр юллары белән дә туры килә. Батышның соңгы җырларында хөкем карарының нинди булганы да, палач турында да мәгъ лүмат саклана: +Батыш, Әйтүкә үлгәннән соң, башка кияүгә чыкмаган. Гоме ре буе Әйтүкәне эзләп, 60 яшендә Үңәргә кайтып вафат булган. +Текст Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты Язма мирас үзәгенең фольклор архивында сакланган материаллардан И. Закирова тарафыннан төзелде. +Аларны фольклорчы галимнәр Х. Рәхмәтуллин, Х. Ярми, Һ. Мәх мү тов, Ф. Урманчеев, Ф. Әхмәтова, Х. Гатина, В. Хаҗиев Новосибирск өлкәсенең төрле районнарында фольклор экспедициял әре вакытында туплаган. +Информантлар исемлеге +Бараба районы Бакчакүл авылы: Аәнбанов Габбас (1884 елгы), Ажбаков Мөслим (1891 елгы). +Венгерово районы Арынсас авылы: Вахитов Мәгърүф (1905 елгы). +Венгерово районы Венгерово авылы: Назирова Мөршидә (1910 елгы). +Куйбышев районы Шагыр авылы: Рафикова Мөхлисә (1882 елгы), Баязитова Оркыя (1897 елгы), Хәйдәрова Мәргу (1898 елгы), Сәлимҗ анов Хәмидулла (1878 елгы). +Чаны районы Кошкүл авылы: Мөхәммәтшин Аллаяр. +Чаны районы Тармакүл авылы: Ишмакова Нәкыя (1923 елгы), Нур галиева Вәйдә, Шәмсетдинов Гази (1903 елгы), Ташпу лат ов Кәрим, Юнанов Сәфәргали, Сираҗетдинов Давыт, Хәбибуллина Хәтирә (1890 елгы), Вәлиуллина Нурҗамал (1899 елгы). +Әйтүкәнең беренче җыры Әйтүкәнең икенче җыры +МӨЛТӘЛ +(әкият) +Борын-борын заманда булган, ди, бер ир белән хатын. Аларның булган җиде улы. Сигезенчесе туар алдыннан гына аталары үлеп киткән, ди. +Җиде егет үсеп җитеп, үзләренә кыз эзләргә китмәкче булганнар. "Их, әни, синең бер кызың да юк, без кыз эзләп кайтыйк. Әгәр син без югында кыз тапсаң, капка башына каба белән орчык куярсың, малай туса - ук белән җәя", - диләр һәм юлга чыгалар. Болар киткәндә әниләре бик елап кала. Ә бер атнадан аның кыз баласы туа. Кыз бала тугач, ул шунда ук капка башына каба белән орчык чыгарып куйган, ди. +Аларның күршесендә генә җиде-сигез яшьлек бер кыз яшәгән икән. Шул кызчык, каба белән орчык урынына, ук белән җәя китереп куйган. +Бер заманны җиде туган әйләнеп кайтканнар, кайтсалар, капка башындагы ук-җәяне күреп, әниебез тагын малай тапкан икән дип белеп, кире киткәннәр, ди. +Әниләре яңа туган кызга Мөлтәл исеме кушкан. Кыз, ай үсәсен көн үсеп, уйнарга әлеге күрше кызы белән чыккан. +Көннәрдән беркөнне күрше кызы әйтә моңа: +- Их, Мөлтәл, йөрисең бер ялгыз, синең бит җиде агаең бар, - ди. +- Каян килсен миңа җиде агай, - ди Мөлтәл, - юк минем бер кемем дә, - ди. +- Ышанмасаң, кайтып әниеңнән сора, - ди күрше кызы. +Мөлтәл әнисенә әйтә: +- Әни, бармыни минем җиде агаем? Кайда йөри алар? - ди. Әнисе әйтми. Шуннан Мөлтәл тагын күрше кызы янына керә. +- Юк минем бер кемем дә, мин ялгыз, - ди. +- Алайса, син әниеңнән бодай куырт, шуны кызган килеш күкрәгенә бассаң, әйтер, - ди теге кыз. +Мөлтәл өенә йөгереп кайта да: "Әни, ашыйсым килә, бодай куырып бир әле!" - ди. Әнисенә нәрсә, куыра да бирә. "Юк, ашамыйм, - дип киреләнә Мөлтәл, - имәсем килә!" - ди. Әнисе аны, кочагына алып, имезә башлый. Мөлтәл шулвакыт аның күкрәгенә кызган бодай белән баса. "Бармы минем җиде агаем?" - дип аптырата. Әнисе бусында: "Бар", - дип әйтә. Мөлтәл яңадан күрше кызы янына кереп китә. +- Бар икән минем җиде агаем, - ди. +- Алай булгач, - ди дусты, - сип әниеңнән җил арба ясат. Эт, песи, әтәч алдыр... Җиде агаеңны эзләргә китәрбез, - ди. +Бик сорагач, әнисе җил арба ясап бирә. Эт, песи, әтәч сатып ала. Мөлтәл белән күрше кызы, җил арбага утырып, җырлый- җырлый китәләр: +Җил-җил арбам, җил арбам, +Җиде агайга җитәек. +Җидесен дә күрәек. +Өр-өр, этем, өр, этем, +Бүре килгән - сизәек. +Мыраула, песи, мыраула, +Тычкан килгән - сизәек, +Кычкыр, әтәчем, кычкыр, +Таң-таң аткан - сизәек. +Шулай баралар болар. Арба йөгерә, эт өрә, песи мыраулый, әтәч кычкыра. Бара торгач, бер күл янына җитәләр. +- Әйдә, су керәбез, - ди күрше кызы. +- Юк, мин кермим, ди Мөлтәл, - мин болай да таза, - ди. +Тагын торып китәләр. Тагын җырлыйлар: +Җил-җил арбам, җил арбам, +Җиде агайга җитәек. +Җидесен дә күрәек. +Өр-өр, этем, өр, этем, +Бүре килгән - сизәек. +Мыраула, песи, мыраула, +Тычкан килгән - сизәек, +Кычкыр, әтәчем, кычкыр, +Таң-таң аткан - сизәек. +Шулай тагын бер күлгә җитәләр. Иптәш кызы тагын су кер ер гә димли. Мөлтәл бу юлы риза була. Аннан күрше кызы әйтә: "Әйдә чумабыз, кайсыбыз су астында озаграк торыр икән", - ди. Мөлтәл ничек тә озаграк торырга тырыша. Ул арада күрше кызы тиз генә судан чыга да, Мөлтәл киемнәрен киенеп, арбага утырып китеп бармакчы була. Җырлый: +Җил-җил арбам, җил арбам, +Җиде агайга җитәек. +Җидесен дә күрәек. +Өр-өр, этем, өр, этем, +Бүре килгән - сизәек. +Мыраула, песи, мыраула, +Тычкан килгән - сизәек, +Кычкыр, әтәчем, кычкыр, +Таң-таң аткан - сизәек. +Тик җил арба урыныннан кузгалмый, эт өрми, песи мырауламый, әтәч кычкырмый. +Мөлтәл елый-елый күрше кызы киемнәрен киенә дә арбага менеп утыра. +Җил-җил арбам, җил арбам, +Җиде агайга җитәек. +Җидесен дә күрәек. +Өр-өр, этем, өр, этем, +Бүре килгән - сизәек. +Мыраула, песи, мыраула, +Тычкан килгән - сизәек, +Кычкыр, әтәчем, кычкыр, +Таң-таң аткан - сизәек. +Арба йөгерә, эт өрә, песи мыраулый, әтәч кычкыра. Баралар болар, баралар, бара торгач, жиде агай янына килеп җитәләр. +Бу вакытта аларның кайсы токмач басып, кайсы бәрәңге әрчеп маташа икән. Күрше кызын сеңелләре дип белеп, алар аны күтәреп алалар, үз яннарына утыртып бик каты сынлыйлар. Ә Мөлтәлне ишек катына утырталар. +Кич булгач, йокларга яталар болар. Күрше кызын түргә, Мөлтәлне ишек катына гына яткыралар. Төн урталары узгач, аны ат эчертергә җибәрәләр. Әле таң атмаган. Айның якты чагы. Мөлтәл җырлый-җырлый ат эчерә: дип җырлый. Ай аңа әйтә: +Күрдем сәнең әнкәңне +Аяклы келәт алдында, +Ачкычлары кулында, +Эчәдер дә кичәдер, +Мөлтәл диеп елыйдыр, - ди. +Бер агасы моны чыгып тыңлап торган була. Ул, кереп, туганнарын уята да: "Әйдәгез әле, чыгыгыз, күл буенда кемдер бик моңаеп җырлый", - ди. Шуннан чыгып тыңлап торалар: +Олы агайның атына +Тонык сулар эчерәм. +Уртанчы агай атына +Көмеш сулар эчерәм, +Кече агай атына +Алтын сулар эчерәм... +И Айкаем, Айкаем, +Күрдеңме бәнем әнкәем? +Ай бу юлы да: +Күрдем сәнең әнкәйне +Аяклы келәт алдында, +Ачкычлары кулында, +Эчәдер дә кичәдер, +Мөлтәл диеп елыйдыр, - ди. +Җиде агайның җидесе дә Мөлтәлдән: +- Нигә болай моңланасың? - дип сорыйлар. +Мөлтәл үкси-үкси барысын да сөйләп бирә. +- Мине күрше кызы алдады, минем киемнәрне киенеп, хәзер сезнең сеңлегез булып утыра, - ди. +Абыйлары сеңелләрен күтәреп кайталар да күрше кызына, сынар өчен, эт савытына аш салып бирәләр. Ул аны шунда ук ашап куйган, ди. Төн урталары узгач, күрше кызын ат эчертергә җибәрәләр. Су буена барса, атлар эчми, тибешәләр генә, ди. Ай да күренми, ди. Көйләп карый, көе дә килми, ди. +Шуннан соң җиде агай киләләр дә, моның Мөлтәл түгел икәненә ышанып: "Сиңа ат койрыгы кирәкме, орлык тубалы кирәкме?" - диләр. "Ничек тә ярый, орлык тубалыннан орлык ашармын, ат койрыгына атланып чабармын", - ди хәзер теге. Алдакчы кызны орлык тубалына салалар да, ат койрыгына тагып, куып җибәрәләр. +Җиде агай, сеңелләре Мөлтәлне ияртеп, әниләре янына кайт ып төшәләр, ди. Җидесе дә өйләнеп, сеңелләрен кадерләп, әнил әрен сөендереп, баеп-бакшып әле дә шулай яшәп яталар, ди. +1972 елда Новосибирск өлкәсе Куйбышев районы +Яркүл авылында Тимганова Тәлигадан (1912 елгы) +И. Кадыйров тарафыннан язып алынган. +"Мөлтәл" әкиятеннән назым \ No newline at end of file diff --git "a/ILLA/\320\240\321\203\321\205\320\270-\320\274\320\270\321\200\320\260\321\201 20- \320\221\320\260\321\202\321\202\320\260\320\273.txt" "b/ILLA/\320\240\321\203\321\205\320\270-\320\274\320\270\321\200\320\260\321\201 20- \320\221\320\260\321\202\321\202\320\260\320\273.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..a3f010e639cf3b78724e4652154a9b329bebd903 --- /dev/null +++ "b/ILLA/\320\240\321\203\321\205\320\270-\320\274\320\270\321\200\320\260\321\201 20- \320\221\320\260\321\202\321\202\320\260\320\273.txt" @@ -0,0 +1,1021 @@ +Казан • Казань +МИРАС Эзләнүләр һәм табышлар 20 нче чыгарылыш Габделбари Баттал. Сайланма әсәрләр +ДУХОВНОЕ НАСЛЕДИЕ +Поиски и открытия +Выпуск 20 +Габдулбари Баттал. Избранные сочинения +УДК 94 (093) +ББК 63.2 +Р 82 +Татарстан Республикасы Фәннәр академиясенең Г. Ибраһимов +исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты Гыйльми советы +карары нигезендә нәшер ителә +Проект "Татар халкының милли үзтәңгәллеген саклау" +ТР Дәүләт программасы кысаларында ТР Фәннәр академиясе +Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының +Язма мирас үзәге тарафыннан гамәлгә ашырыла +Редколлегия: +И. Г. Гомәров (проект җитәкчесе), +А. М. Ахунов, Л. Р. Надыршина +Фәнни редактор: +филология фәннәре кандидаты И. Г. Гомәров +Рецензентлар: +филология фәннәре кандидаты Ә. Х. Алиева, +тарих фәннәре кандидаты Э. К. Сәлахова Р 82 Рухи мирас: эзләнүләр һәм табышлар. Габделбари Баттал. +Сайланма әсәрләр = Духовное наследие: поиски и откры +тия. Габдулбари Баттал. Избранные сочинения / төз., текст., +иск. һәм аңл. әзерл.: Л.Ш. Гарипова, А.Н. Хәсәнова, Г.М. Хан +нанова; кереш сүз авторы А.Н. Хәсәнова. Т. 1. - Казан: ТӘһСИ, +2023. - 20 нче чыг. - 256 б. +ISBN 978-5-93091-475-7 +Җыентык татар халкының рухи мирасын барлау, билгесез яки аз билгеле язма чыганакларны бастырып чыгару, татар текстларын өйрәнү барышындагы яңа фәнни тикшеренүләр белән укучыларны таныштыру традициясен дәвам итә. +Сериянең чираттагы саны күренекле галим, журналист һәм нашир, тәрҗемәче һәм җәмәгать эшлеклесе Габделбари Батталның (эмиграциядә Габдулла БатталТаймас, 1880 яки 1883-1969) гыйльми эшчәнлегенә багышлана. Галимнең бай һәм күпкырлы мирасы ике китапка туплап бирелде. Беренчесендә аның 19091914 елларда матбугат битләрендә, аерым бер җыентыкларда дөнья күргән фәнни мәкаләләре, язмалары урын алды. Текстлар гамәлдәге хәрефләр белән беренче тапкыр басыла. +Китап белгечләр, татар мәдәнияте һәм тарихы белән кызыксынучы киң катлау укучылар игътибарына тәкъдим ителә. ISBN 978-5-93091-475-7 +© ТР ФА Г. Ибраһимов исемендәге +Тел, әдәбият һәм сәнгать институты, 2023 "МИЛЛӘТ +ОЗЫН БУЛСЫН..." +"Рухи мирас: эзләнүләр һәм табышлар" сериясенең чираттагы чыгарылышы татар дөньясының күренекле галиме, тәрҗемәче, тәнкыйтьче, журналист һәм нашир, мәгърифәтче һәм иҗтимагыйсәяси эшлекле, тарихчы Габделбари Батталның тормышы һәм эшчәнлегенә багышлана. 2023 елда татар җәмәгатьчелеге бу мөхтәрәм затның тууына 140 ел тулуны билгеләп үтә. +"Контрреволюционер", "ак эмигрант", "буржуаз милләтче" һәм тагын башка төрле мөһерләр сугылган, чынлыкта бүтән халыклар алдында да татарның горурлыгы булган шәхесләр - С. Максуди, Й. Акчура, Г. Исхакыйлар рәтендә күренекле галим Габделбари Баттал да бар. Күп еллар дәвамында аның исемен искә алу да тыелып килде. Шул сәбәпле, хәзерге көнгә кадәр Г. Баттал эшчәнлеге тулысынча өйрәнелмәгән, тиешле бәясен алмаган килеш кала бирде. Әмма, газиз ватаныннан аерылып, гомеренең күпчелек өлешен мөһаҗирлектә яшәргә мәҗбүр булып та, татар халкының фән һәм мәгарифен үстерүгә, вакытлы матбугатын барлыкка китерү һәм аның үсешенә зур өлеш керткән галим Габделбари Баттал - моңа лаеклы шәхес. Әлеге җыентыкта урнаштырылган мәкаләләр халкыбызның онытылган бу зур зыялысы хакындагы күзаллауларны тирәнәйтүгә хезмәт итәр дип ышанып калабыз. +Габделбари Габдулла улы Баттал (эмиграциядә Габдулла БатталТаймас исеме белән таныла) 1883 (кайбер чыганакларда - 1880) елда Самара губернасы Бозаулык өязе Яңа Актау (Белогур) авылында дөньяга килә. Башлангыч белемне башта - үз авылларында, аннан соң Оренбургның Кәрвансарай һәм Каргалы мәдрәсәләрендә ала, Троицкидагы "Рәсүлия"дә мәшһүр ишан Зәйнулла Рәсүлевта укый. +Тагын да тирәнрәк белемгә омтылыш аны 1904 елда Каһирәдәге атаклы "әл-Әзһәр" университетына алып килә. Ләкин аны, инде яше чыккан дип, университетка укырга алмыйлар. Мисырда яшәү дәверендә Г. Баттал гарәп матбугатында языша. Аның мәкаләләре Англия тарафдарлары оештырган "әл-Мөкаттам", "әл-Мөәйяд" газеталарында, "әл-Манар" журналында басылалар. Соңрак ул "әл-Җәридә" газетасында мөхәррир булып эшли. Мәкалә һәм язмаларының күпчелеге - Муса Абдулла, ә кайберләре "М.А.", "М.Г." тәхәллүсләре белән дөнья күрә. 1907 елның ахырында Мисырда мәгъ рифәтче И. Гаспринский белән бергәләп "ән-Нәһдәт" газетасын нәшер итә. +1908 елда Г. Баттал туган иленә кайта һәм бераз вакыт Оренбургтагы "Вакыт" газетасында һәм "Шура" журналында эшли. Бу аның туган илендә журналистлык эшчәнлегенең башлангычы булып тора. Шуннан башлап ул вакытлы матбугатта даими языша башлый. Мисырдан ислам дөньясындагы алдынгы фикерләр белән танышып кайткан Баттал яңа хезмәтләрен әзерли. Алар арасында аерым китап булып басылганнары түбәндәгеләр: "Ислам философлары" (Җамалетдин Әфгани һәм шәех Мөхәммәд Габдеһ турында монография), "Мәгыйшәт юллары", "Сөймәк вә өйләнмәк". +Г. Баттал шәкертлек елларында ук каләм тибрәтә башлый: "Рәсү лия" мәдрәсәсе җитәкчесе Зәйнулла Рәсүлев улының фаҗигалы үлеменә багышланган мәрсиясе Троицк шәһәрендә укыган чорда ук басыла. Мәрсиянең авторлары рәтендә, Г. Батталдан тыш, М. Гафури да күрсәтелгән. +Г. Батталны каләм иясе итеп таныткан икенче хезмәте дә мәдрәсәнең "кысан хөҗрәләрендә" иҗат ителә. Шушы чорда ук дөнья күргән бу рисалә дистә ел чамасы элек фаҗигалы төстә вафат булган шагыйрь Акмулла әсәрләренең беренче тупланмасы була. Китап "Акмулла. Шагыйрьнең кыскача тәрҗемәи хәле һәм кайбер шигырьләре" исеме астында бастырыла. Шунысын да әйтеп үтәргә кирәк: Акмулланың тәрҗемәи хәле Г. Баттал тарафыннан иң беренче тапкыр бәян ителә. Китапны туплаучы, аңлатмалар һәм белешмәләр авторы итеп тә Г. Баттал үзе күрсәтелә. +1910 елда Г. Баттал Троицкига кайта һәм, Яушевларның чакыруы буенча "Мөхәммәдия" мәдрәсәсенә килеп, гарәп теле, әдәбият, тарих дәресләре алып бара. Биредә ул өч ел мөгаллимлек итә. 1912 елда Габделвәли Яушев турында "Троицк байларыннан вә хәйрия ияләреннән Габделвәли Яушев" исемле хезмәтен нәшер итә. Шушы елларда Кавказ якларына сәяхәт кылып, "Вакыт" газетасында үзенең "Кавказ мәктүбләре"н бастырып килә. +Г. Баттал, укытучы буларак, татар уку йортларында кулланыла торган дәреслекләр белән даими кызыксына, әмма аны гамәлдәге дәреслекләр генә канәгатьләндерми, алар Г. Ибраһимов белән берлектә татар әдәбияты буенча махсус "Яңа әдәбият" дәреслеген әзерлиләр. Аның беренче басмасы 1914 елда Казанда дөнья күрә. Авторлар билгеләвенчә, бу дәреслекне бастыру татар әдәбиятыннан дәреслек мәҗмугасы булдыру һәм шәкертләрне үз әдәбиятыбыз белән киңрәк таныштыруны төп максат итә. +Әдәбият дәреслекләре чыккалап торса да, тарих укыту өчен махсус кулланма-дәреслекләр ул вакытта бөтенләй булмаган. Г. Баттал турында мәктәпләрдә татар тарихын эзлекле укытуны оештыр ган, бу юнәлештә беренче дәреслекләр төзегән педагог дияргә дә мөмкин. Аның "Татар тарихы" дәреслеге 1912 елда Казанда авторның үз хисабына аерым китап булып басылып чыга. Дәреслекнең 1913, 1914, 1916 (ике басма булып), 1918 елларда кат-кат нәшер ителүе аны укытучыларның да, укучыларның да яратып куллануы хакында сөйли. +Г. Баттал татар мәктәпләрендә беренчеләрдән булып әдәбият теориясен дә аерым курс итеп укыта башлый. Инкыйлабка кадәр әдәбият белеме буенча татар телендәге махсус дәреслекне дә ул язган. Бу дәреслек 1913 елда авторның үз акчасына "Нәзарияте әдәбия" исеме астында бастырыла. Г. Батталның әдәбият өлкәсендәге эшчәнлеге турында сүз алып барганда, аның әдәби тәнкыйтькә керткән өлешен дә билгеләп үтәргә кирәк. Әдипнең тәнкыйди мәкаләләре, әдәби әсәрләргә язылган рецензияләре, язмалары күп булмаса да, аларда әдәби тәнкыйть һәм аның бурычлары, милли тәнкыйтьнең үзенчәлекләре, тәнкыйтьче-укучы-язучы арасында мөнәсәбәт турындагы уйланулары игътибарга лаек. +Татар мәктәп-мәдрәсәләренең торышы, гуманитар фәннәрнең укытылу дәрәҗәсе өчен янып йөргән Г. Баттал әдәбият дәресл екләре белән генә чикләнми, татар телен фәнни нигездә үстерүгә дә зур өлеш кертә: М. Корбангалиев һәм Х. Бәдигый белән берлектә "Ана теле сарыфы" исемле хезмәтен әзерли. Дәреслек 1918 елда Казанда басыла һәм фәннилеге, шәкертләрнең яшь һәм аң үзенчәлекләрен искә алып эшләнүе белән үз заманы өчен алдынгы дәреслекләрнең берсе була. +1913 елда, "Йолдыз" газетасы нашире Һ. Максуди чакыруы буенча, Г. Баттал Казанга килә һәм газетага җаваплы сәркатип булып урнаша. 1913 елдан башлап 1917 елга кадәр газетаның һәр санында аның татар дөньясында күтәрелгән проблемаларны үткен тел белән яктырткан мәкаләләре басылып килә. 1914 елда ул Петербургта уздырылган Киңәш мәҗлесенә газетаның махсус хәбәрчесе итеп җибәрелә. Берничә санда Диния нәзарәтен реформалау, мәктәп-мәдрәсәләрдә уку-укыту һәм тәрбия эшләрен үзгәртеп кору турында мәкаләләре басыла. Шулай ук 1913-1917 еллар аралыгында "Мәктәп", "Укытучы", "Ак юл", "Балалар дөньясы", "Сөембикә", "Шура" журналлары белән хезмәттәшлек итә. +1917 елгы Февраль революциясеннән соң Г. Баттал "Йолдыз" газетасыннан китә. Шул ук елның язында Казан мөселман комитеты тарафыннан җибәрелгән комиссия составында Төркестанга бара, И. Габди белән берлектә "Шураи Ислам" газетасын оештыра (аның ике саны дөнья күрә). +Казанга кайткач, 1917 елның 2 июленнән Г. Баттал татар эсерларының лидерларыннан булган Ф. Туктаров белән берлектә "Корылтай" газетасын чыгара башлый. Шул ук елның ноябрендә Уфада ачылган Эчке Россия һәм Себер төрки-татарларының Милләт Мәҗлесе эшендә актив катнашучыларның берсе була һәм бу эшчәнлекне "Корылтай" газетасында даими яктыртып бара. Ләкин әлеге газета да озын гомерле булмый: 1918 елның мартында, "контрреволюцион" эш алып барган өчен, совет власте тарафыннан ябыла, нибары 67 саны гына чыгып кала. Шул ук елның 8 апреленнән "Корылтай" урынына "Алтай" газетасы нәшер ителә башлый. 13 саны чыккач, газетаның эшчәнлеге Казан Советы тарафыннан туктатыла, ә мөхәррире Г. Баттал Советка каршы пропаганда алып барган өчен кулга алына. "Моннан соң бернинди газета-фәлән чыгармаска вәгъдә бирәм", дип имза куеп, төрмәдән чыгарыла. +Г. Баттал 1917-1918 елларда, актив сәяси эшчәнлек белән шөгыльләнгән чорда, үзенең "Өч төрле идарә ысуллары. Чикләнмәгән монархия, чикләнгән монархия һәм җөмһүрият" (1917) һәм "Сөембикә манарасы хакында" (1918) хезмәтләрен кечкенә рисалә рәвешендә нәшер итә. +1918 елның язында совет властен танымаган Милли-мәдәни мохтарият совет хөкүмәте указы белән таратылгач, Милләт Мәҗлесе әгъзалары белән бергә Г. Баттал да Петропавловск (Кызылъяр) шәһәренә китәргә мәҗбүр була. Биредә ул Г. Еникиев, Ш. Алкин, Ф. Кә рими, Г. Исхакый, Ф. Туктаров, Г. Буби, З. Кадыйри һәм Г. Тере гуловлар белән Милли-мәдәни мохтариятнең "Кече Милли Мәҗ лес"ен оештыра. Г. Исхакый белән берлектә "Маяк" исемендә сәяси, әдәби, милли газета чыгаруда катнаша. Бу газета турында мәгълүматлар аз, аның "Кече Милли Мәҗлес" органы булуы да мөмкин. +Большевиклар Омскины алганнан соң, "Кече Милли Мәҗлес" әгъзаларының бер өлеше Төркиягә, Кытайга качып китәргә мәҗбүр була. Аклар хәрәкәтенә ышанычын югалткан Г. Баттал да аның ярдәмендә милли дәүләт төзеп булмасын аңлый, шунлыктан ул сәяси эшчәнлектән читләшә. Баштарак Томскида яши, университетта тарих һәм әдәбият буенча лекцияләр курсы тыңлый. Кызыллар Томск шәһәрен алгач, Казанга кайтырга мәҗбүр булган Г. Баттал бер атнадан кулга алынып, төрмәгә ябыла һәм, Гражданнар сугышы беткәнче, мәҗбүри хезмәт лагеренә җибәрелә. +1921 елда Г. Баттал яшерен рәвештә Финляндиягә китә һәм 1925 елга кадәр шунда яши, биредә яшәүче милләттәшләребезнең балаларын укыта, фин, француз телләрен өйрәнә. Ул чит илдә дә язудан туктамый. Истанбулда Әмин Рәсулзадә чыгарган журналга "Казанлы" имзасы белән милли мәсьәләләргә багышланган мәкаләләрен җибәреп тора. Биредә үзенең "Казан төркләре" (1925) исемле хезмәтен яза һәм, Төркиягә күчеп килүгә, аны аерым китап итеп бастырып чыгара (хезмәт 1966 елда Әнкарада кабат дөнья күрә). +1925 елда Төркиягә бөтенләйгә күчеп килгән Г. Баттал Истанбулда урнашып кала, Төркият институтында профессор Фуад Көпреле кул астында тәрҗемәче булып эшли башлый. 1927 елда Әнкарага Матбугат гомуми мөдирлегенә русчадан тәрҗемәче итеп чакырыла. Биредә эшләгәндә "Русиядән аерылган милләтләр" исемле хезмәтен яза (1927 елда Әнкарада аерым китап булып чыга). Бераздан бу мөдирлек Тышкы эшләр министрлыгы белән берләштерелә, Г. Баттал да шунда күчерелә. +Төркиядә кайда гына эшләсә дә Г. Баттал фәнни-тикшеренү эшен ташламый. Матбугатта, бигрәк тә фәнни матбугатта, төрки телләр, төрки халыклар, Казан ханлыгы, Казан төркләре, Төркия тарихы, милли хәрәкәт мәсьәләре буенча мәкаләләрен актив бастыра. Аның хезмәтләре "Төрек мәдәнияте", "Вакыт", "Яңа Сабах", "Төрек йорды", "Хакимияте миллия", "Төрек дили", "Төрек иле", "Айын тарихы" һ.б. журнал һәм газеталарда, Германиядә (Мюнхенда) төрек телендә чыккан "Дәрги" журналында даими басылып тора. Журналистлык эшчәнлеге өчен ул "Төрек дил курумы"на (Төрек теле җәмгыяте) әгъза итеп кабул ителә. +1928 елда Мукденда Г. Батталның "Төрк-татар тарихы" исемле китабы яңадан нәшер ителә. Шул ук елны, Й. Акчура чакыруы буенча, Әнкарада басылачак еллык "Төрек елы" бюллетенен чыгаруда катнаша, анда аның Казан төркиләре турында ике зур мәкаләсе дөнья күрә. +Г. Баттал Төркия фән дөньясы белән дә тыгыз бәйләнештә яши. 1932 елда Истанбулда үткәрелгән Беренче төрек теле корылтаенда катнаша, анда чыгтай вә госманлы телләре буенча доклад укый. Төрек телен өйрәнү җәмгыяте ("Төрек дил курумы") соравы буенча Г. Баттал "Ибн Мөханнә лөгате"не төзи (1934 елда әлеге хезмәт Истанбулда аерым китап булып басыла), "Зур кыргыз теле сүзлеге"н хәзерли (1945 елда басыла). +1953 елда Г. Баттал Истанбулга күчә һәм гомеренең ахырына кадәр шунда яши. Аның тормышында бу елларны фән ягыннан яңа үрләр яулау чоры дип атап булыр иде. Шушы дәвердә Г. Батталның хезмәтләре Голландиядә Брилл нәшриятында чыга торган "Handbuch Orientalistik" журналында һәм "Philologia Fundamenta"ның икенче томында басыла. Болар - "Казан төркләре әдәбияты", "Кырым төркләре әдәбияты" исеме астында чыккан, турыдан-т уры әдәбиятка караган гыйльми-монографик язмалар. Әлеге хезмәтләрен ул немец һәм француз телләрендә бастыра. Шуны да искәртеп китү кирәктер: туган теленнән тыш рус, гарәп, төрек, фарсы, немец һәм француз телләрен яхшы белү, фин телен дә шактый үзләштерү галимгә чыганаклар белән турыдан-туры танышу һәм өйрәнү мөмкинлеге биргән. +1947 елда Истанбулда Г. Батталның "Рус ихтилалыннан хатирәләр (1917-1919)" исемле китабы чыга. Китапның икенче басмасы 1968 елда яңадан басыла. Әлеге хезмәтендә ул Россиядә үзе күргән-кичергән хәлләрне мемуар рәвешендә яза. 1950 елда авыр сәяхәтләрен тасвирлаган "Яшел Ризә вә Илә" исемле китабын әзерләп бастыра. 1962 елда аның киң планда эшләнгән мемуарларының "Мин бер яктылык эзләгән идем" ("Кызыл дөнья") дип аталган беренче кисәге дөнья күрә. Әлеге хезмәтендә ул 1918 елдан алып 1921 елның көзенә кадәр үз башыннан кичкәннәргә һәм илдәге үзләрешләргә инде 60 нчы еллар күзлегеннән бәя бирә. Истәлекләрнең калган кисәкләре язылып беткәнме, юкмы - анысы билгеле түгел. +Туган иленнән читтә яшәсә дә, Г. Баттал халкының язмышы, тарихы, киләчәге турында өзлексез кайгырта, аның әдәбиятын, күренекле кешеләрен онытмый: галимнәребез арасында беренчеләрдән булып, татар халкының олы зыялылары турында биографик китаплар язу эшенә алына. 1958-1959 елларда басылган "Казан төрк мәшһүрләреннән" сериясе - шушы юнәлештә бер тәҗрибә. Алар, төрек телендә булып, олуг шәхесләребез эшчәнлеге белән төрекләрне таныштыру, милли рухын оныта башлаган татар мөһаҗирләренең тарихи аңын уяту максатына хезмәт итә. Дүрт кисәктән торган бу сериядә татар милләтенең бөек уллары турында "Ризаэтдин Фәхретдин" (1958), "Галимҗан Баруди" (1958), "Муса Ярулла Биги" (1958), "Ике Максудилар" (1959) китаплары басылып чыга. Г. Баттал үзе яхшы белгән, бергә эшләгән шәхесләргә һәм аларның эшчәнлегенә объектив бәя бирергә тырыша, аларны барлык төрки дөньяга танытып, милли тарихыбызны үстерүгә зур өлеш кертә, шуңа күрә бу хезмәтләр тарихи кыйммәтен бүгенге көндә дә югалтмый. +Г. Батталның иң соңгы хезмәте - "Казан төркчәсендәге табышмак лар һәм әйтемнәр" китабы - 1968 елда, вафат булуына бер ел кала, Әнкарада "Төрек дил курумы" тарафыннан нәшер ителә. Бу китапта, татар мәкаль-әйтемнәре белән төрек халык мәкальәйтемнәре чагыштырылып, тиңдәш 497 мисал китерелә. +Соңгы елларда Г. Батталның мирасын халыкка кайтаруда алга китеш күзәтелә. Аның тарихи эшчәнлеген яктырткан хезмәтләре тәрҗемә ителеп басыла башлады. 1996 елда "Казан төркиләре" исемле хезмәте А. Рәхимова тәрҗемәсендә аерым китап булып басылды. Шул ук елда әдәбиятчы Г. Даутов тарафыннан "Аргамак" журналы битләрендә "Татар тарихы" (5 нче китап) хезмәтенең гамәлдәге язуга күчерелгән варианты дөнья күрде. 1995 елда "Ике Максудилар" хезмәте башта "Мирас" журналында басылды, ә 1999 елда Ә. Кәримуллин тәрҗемәсендә аерым китап булып чыкты. Ә. Сибгатуллина тәрҗемә иткән "Мин бер яктылык эзләгән идем" китабы 2003 елда нәшер ителде. +Әдәбият галиме Д. Заһидуллина галимнең әдәбият һәм тел өлкәсендәге эшчәнлеген, "Нәзарияте әдәбия" дәреслеген өйрәнеп, беренчеләрдән булып киң җәмәгатьчелеккә тәкъдим итте. 2013 елда "Шә хесләребез" сериясендә Г. Батталга багышланган тарихидокументаль җыентык дөнья күрде. +Хәзерге вакытта танылган тарихчылар, мәгърифәтчеләр һәм галимнәр (Ш. Мәрҗани, Х. Әмирханов, Һ. Атласи, Г. Әхмәров, Х. Габәши һ.б.) турында китаплар шактый нәшер ителде. Алар турында монографияләр, диссертацияләр язылды, тарихчыларның тикшеренүләрендә аларның тормышы һәм эшчәнлеге яктыртылды. ХХ гасыр башы татар тарихчылары һәм әдәбият белгечләренең бер вәкиле булса да, Г. Батталның тормышы һәм эшчәнлеге әлегә кадәр өйрәнелмәгән дияргә мөмкин. Бу юнәлештәге күпчелек хезмәтләр биобиблиографик характерда, монографияләр, гомумән, юк, аның тарихи концепциясе җентекле эзләнүне һәм өйрәнүне таләп итә. Тарихчының татар вакытлы матбугатында чыккан мәкаләләре дә тикшеренүчеләр игътибарыннан читтә кала бирә. +"Рухи мирас: эзләнүләр һәм табышлар" сериясенең 20 нче һәм 21 нче чыгарылышлары Габделбари Баттал мирасын туплау һәм өйрәнү юлындагы фәнни эзләнүләрнең дәвамы булып тора. Аларда галимнең фәнни, әдәби-публицистик эшчәнлеген яктырткан, шул чорның төрле газета-журналларында, җыентыкларында гарәп графикасында басылган, ләкин бүгенге укучыга таныш булмаган "Телемез", "Кавказдан", "Милли тел", "Тәнкыйть", "Мөфти тәгъйин кылыну", "Мөселман комитетының гомуми җыелышы", "Петербургта киңәш мәҗлесе", "Татар карагруһлары" кебек мәкаләләре, "Өч төрле идарә ысуллары: чикләнмәгән монархия, чикләнгән монархия, республика" хезмәте, урта мәктәпләр өчен "Татар тарихы" дәреслеге урын ала. Бу хезмәтләр гамәлдәге графикага күчерелеп, фәнни даирәгә беренче тапкыр тәкъдим ителә. Язучының татар вакытлы матбугаты, мәдәният-сәнгать, тарих, җәмгыять, хатынкызның җәмгыятьтәге урыны, Кавказга сәяхәте һәм башкалар турындагы мәкаләләре укучылар өчен кызыклы булыр дип уйлыйбыз. +"Рухи мирас: эзләнүләр һәм табышлар" сериясенең әлеге чыгарылышында урын алган текстлар, аңлатмалар Татарстан Фәннәр академиясе Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының Язма мирас үзәге фәнни хезмәткәрләре тарафыннан әзерләнде. +Айгөл Хәсәнова +МӘРАСИМЕ ВӘ +СӨЙЛӘНГӘН НОТЫКЛАР +12 октябрьдә мәдрәсәи Хөсәения ачылганда, иң әүвәл Хәсәнгата хәзрәт нотык сөйләргә башлады. Бу зат байтактан бирле төрк кавеменең тарихы илә уграшкан бер кеше улдыгыннан, табигый, нотыкыны да шуннан башлап китте. Төркләрнең Нух пәйгамбәр углы Яфәстән төрәдекләрене, бер вакытлар юнанлылар илә мөнәсәбәттә булындыкларыны, Кара хан заманында мөселман булдыкларыны, хәтта Ибраһим пәйгамбәр заманындук "Дине хәнифи"не кабул иттекләрене, соңра ул диннәрен дә бераз язып, батыйль диннәргә төшдекләрене, төркләрнең бер өлеше болгарлар вә хәзәрләр улдыгыны, бер кыйсем төркләрнең язу-сызуны юнанлылардан үгрәндекләрене, Төркестандагы төркләр үзенә бер төрле әлифба чыгардыкларыны, төркләрнең кыйсьме әгъзамы гарәпләрдән дин вә анларның әлифбаларыны кабул иттекләрене, соңра бәгъзе төрк ыруглары рус кулына төшеп, уку вә укытудан вә башка файдалы нәрсәләрдән мәхрүм улып тордыкларыны (хатыйп бу заманны "фитрәт" заманы дия атады), Екатерина падишаһ заманында, ул заманның политикасы теләвенчә, мөселманнарга бераз иркенчелек бирелдегене, шул заманда берничә затлар тәхсиле гыйлем өчен Дагстан тарафларына сәфәр иттекләрене вә шуннан кайткан алты-җиде кеше Русия мөселманнарында дин вә милләт саклануына олуг хезмәтләр иттекләрене, соңра Екатерина Урта Азиягә кызыктыгыннан, ул тараф халыклары илә мөнәсәбәт пәйда итәр өчен, Казан тарафларындагы татарларның бер кыйсемене Шәрыкка күчердегене вә бу кеби татарлардан берничә касаба вә шәһәрләр нигезләндегене вә вакыйган шул татарлар, сәүдәгәрлек итеп, Урта Азия вә Төркестан әһалисе илә кәсбе мөнәсәбәт иттекләрене вә шул әснадә дин вә милләтләрене дә онытмыйча, истигъдадлы яшьләрне ул тарафларга укырга озаттыкларыны вә шунда укып кайткан шәкертләр үзләренең үгрәнеп кайтканнары гыйлемнәрене халык арасына сачарга һиммәт вә гайрәт итүләрене, анларның надан вә караңгы халык тарафыннан тәкъдир ителмәдекләрене, шулай булса да, халкымызның бәкасы нурлануы вә ачылуына анларның зур ярдәмнәре улдыгыны, бу сәбәпле безем милләтемез күзгә күренерлек бер дәрәҗә саглам милләт улдыгы хәлдә, монда укучылары булынмаган чирмеш, чуваш вә мордва кеби фин кавемнәре бөтенләй караңгыда калдыкларыны, әнә шул сәүдәгәрләр белән шул галимнәргә милләтнең миннәтдар улдыгыны сөйләдектән соң, соң заманнарда, еллар кулайлашдыктан, тәхсил өчен Төркия, Мисыр вә Хиҗаз тарафларына да сәфәрләр башландыгыны, инде дин вә гыйлем үгрәтүчеләр ул яклардан кайтучылар улдыгыны сөйләп, язу тарихына күчте. Әүвәлдә гарәп язуы хатты куфи рәвешендә улдыгыны, заманнар кичтекчә үзгәрдегене, вакыты илә иҗек (һәҗа) ысулы дидекләре ысул яхшы вә һәйбәт ысул улдыгыны, соңра үзгәреп бозылдыгыны, соң елларда берничә хәмиятле затлар шуны ислах итеп , хата уларак "ысулы җәдидә " дия атап, халыкны өркеттекләрене, филхакыйкать, аның яңа ысул улмыйча, иске ысул улдыгыны вә шулай "яңа ысул" дия атаудан милләт арасында шау-шулар, ихтиляфлар зоһур иттекене, ахирел әмер голәмамыз, Бохарадан кайтканнар яки "искече"ләр вә Мисыр, Хиҗаз һәм Төркиядән кайтканнар яхуд "яңачы"лар исемилә яңа партиягә аерылышып, моназара вә мөҗадәләдә дәвам иттекләрене аңгарттыктан соң, шулай ихтиляф дәвам итүенә изһаре тәхәссер итеп куйды да, милләт эчендә шундый искелек вә яңалык ихтиляфыны бетерергә сарфы һиммәт иткән кешеләрнең чыктыгыны вә җөмләдән бере мәрхүм Әхмәд бай Хөсәенов улдыгыны, аның голүм, мәгариф вә һөнәргә каршы торучы муллаларны асла яратмадыгыны сөйләп, мәрхүмнең: "Әгәр кулымда көч ула иде, башлап голүм, мәгариф вә тәҗәддедкә каршы торучы муллаларны суяр идем", - дидеге сүзене нәкыль итте. Соңра Әхмәд байның максаты - иске голүме диниядән дә вә яңа фөнүне диниядән дә хәбәрдар кешеләр йитештерү улдыгын вә шул максатка мәбна "Хөсәения" мәдрәсәсене нигезләдекләрене вә олуг вакыфлар васыять итеп калдырдыгыны сөйләде дә мәмләкәтемездә рус-япон сугышыннан соң хасил улган инкыйлабка күчте. Хәзрәт бу урында камил ләззәт белән русча рабочий, подчинённый, требование, переворот сүзләрене әйтеп китте. Әнә мәмләкәттә хасил булган шул гомуми инкыйлабның әһле исламга да тәэсир иттегене, хәтта татар мәдрәсәләре эченә дә кердегене, шәкертләрнең ислах таләп итеп кычкыруларыны, забастовать итүләрене, ул чакта халыкның башына сөрем каптыгыны вә күзләрене томан вә тузаннар капладыгыны, хәзер инде ул томаннарның ачылып килдегене бәян иттектән соң, мәдрәсәи Хөсәениянең хәзерге положениесенә күчеп, инде аны ислах кылырга вакыт йиттегене сөйләп, Әхмәд бай вакыфлары хакында мөтәвәллиләр Духовное собрание вә министр арасындагы мохабәрә вә мөгамәләләрене зикер иттектән соң, Собраниенең мәдрәсәи Хөсәениянең рәваҗ вә тәрәккыйсе өчен тырыштыгыны вә менә хәзер үзенең Собраниедән представитель (нөмаяндә) улып килдегене сөйләп, хатыйп гаклы инсанның тәкъсиматына вә "яшьлекнең җүләрлек" улдыгына керешеп китте, яшьләрнең йиңел вә тәҗрибәсез улдыкларыны сөйләде, яшь вә тәҗрибәсез кеше нәзарында мөмкин кеби күренгән нәрсәләрнең күбесе тәҗрибәле кешеләр нәзарында мөмкин булмыйдыр, диде дә, мәдрәсәи Хөсәениянең соң еллардагы чуалуларына нәкле кәлям итеп, моның сәбәбе бер-беремезне урынсыз тәнкыйть вә мөәхәзә итүемез вә эш башындагы кешеләрдән фәрештәләрдән таләп ителәчәк кадәр гыйсмәт таләп итүемез вә тәҗрибәсезлегемез улдыгыны бәян иттектән соң, артык мөнәсәбәт булмаса да, шунда хатыйп дәхи дә кауме төркине китереп кыстырды вә анларның искедәге яхшы сыйфатларыны санап китте вә соңра безем халыкта үз хәддене белмәү гадәте улдыкыны сөйләп, "Татар, түрә булса, чабатасын түргә эләр" мәкалене әйтеп йибәрде вә эш башындагы кешеләрне чамасыз тәнкыйть кылуны яратмадыгыны аңлатты: "Сез яхшылыкны вә ислахны телисез теләвен дә, тик белеңез: дөнья җәннәт булмый, аны җәннәт итәргә тырышмыйк", - дип куйды. Соңра сүзне гыйлем вә мәгарифнең әһәмиятенә күчереп, "Гыйлем вә мәгариф юлында бәгъзе начарлыкларга угралса да, аннан куркып, гыйлем вә мәгарифтән качарга ярамый, мөхарәбә мәйданында берничә кеше кырылмыйча булмыйдыр, гыйлем вә мәгариф бу көндә туп вә мылтыклардан да куәтледер", - диде. +Соңра хатыйп иске стройдан гыйлем вә мәгариф дәверенә мотлакан күчәргә тиешлеген вә, Аурупадагы галәл-гомья тәкълид итмичә, анлардан яхшы нәрсәләрне генә алып, начар нәрсәләрдән саклану кирәклегене сөйләде. Аннан соң хатыйп, сүзене шәкертләргә юнәлдереп, гавам халкына мөдарат итү вә анларны голүм вә мәгарифтән нәфрәтләндерәчәк әкъваль вә әфгальдә булынмамак, 5дин-шәригатьне химаять итү вә халыкка хәерхаһ улу тиешле улдыгыны вә үзенең тәҗрибәкяр вә егерме еллык бер милләт хадиме идегене сөйләдектән соңра, татарларның истигъдад вә кабилиятләренә нәкле кәлям итеп, татар сәүдәгәрләренең һиммәтләрене вә муллаларның халыкка хезмәтләрене санады. Аннан соң дәхи шәкертләргә тәнбиһ итеп, табигъ вә мәтбугъ, шәкерт вә мөгаллим арасындагы галяка вә мөнәсәбәтләрне сөйләдектән соң, бераз фәлсәфәгә кереп китеп, инсандагы һәйят-кыяфәт, гакыл-фикер башкалыкларыны инсаннарның крайний левый, крайний правыйга аерылуларыны вә мөхтәлиф фикерләр, риваятьләр һәм интригаларны да сөйләп ташлады. +Аннан соң тагын мәдрәсәи Хөсәениягә кайтып, бәгъзе кешеләрнең, хаксыз уларак, Духовное собрание әһелене эшсезлек илә иттиһам итүләрене, хәлбуки, Собраниенең бөтен көче белән тырышуыны, Собрание, мәдрәсәи Хөсәениянең тарихыны алдырып карадыгыны, гакыйбәт (рисковать) итеп, мөтәвәллиләр һәйятыны (попечительский совет) дип атадыгыны вә хәтта бәгъзе кешеләргә хосусый хатлар йибәреп, вә йөрүчеләр аркылы мөтәвәллиләргә: "Әйдә, эшләңез!" - дип фәрман һәм вирдекене, Собрание Әхмәд бай васыятене улдыгы кеби үтәргә тырышдыгыны бәян итеп, сүзне дәхи дә шәкертләргә тәүҗиһ итеп: "Деспотизм, бюрократизм, фәләнизмнарны фикереңездән чыгарып торыңыз, игътидаль белән тәүраныңыз, безне хәерхаһыңыз дия игътикад идеңез!" - диде дә, табигъның мәтбугъкә итагать итүе лязим улдыгыны, итагатьсез низам улмадыгыны, моннан соң избаловать итү бер дә ярамадыгыны, Духовное собрание шәкертләрнең эстәдекләренә һәрвакыт колак салдыгыны, фәкать бәгъзе таләпләрене бүген вөҗүдкә чыгару мөмкинсез вә бәлки истикъбаль өчен зарарлы таптыгыны сөйләдектән соң: "Шәкертләр, без сезне Академия наукка яки заграницага китәргә хәзерлимез, сез шул халык арасына чыга торган кешеләрсез, бинаән галәйһи халык теләгәнчә булыңыз, анларның фанатиклыгыннан көлмәңез!" - дидектән соңра, диянәт мәсьәләсенә күчеп, дөньяның динсез тора алмадыгыны, мөселманнар башыннан динсезлек, инде өченче мәртәбә тәгәрәдегене (хатыйп бунларны юнан, гарәп вә фәрәнг дәверләре дия күстәрде), Аурупаның динсезлегенә тәкълид итү ярамадыгыны, Аурупада динсезлек мувакъкать бер хәстәлек улдыгыны, анлар моннан хәзер үзләре зарландыкларыны, вакыт илә анларның һәммәсе ислам диненә керәчәкләрене вә бу көндә Русиядә күп христианнарның мөселманлыкка чыгар өчен Собраниегә һәрвакыт гариза биреп тордыкларыны сөйләп, Гыйнаять казыйның бер сүзене дә нәкыль итеп куйды. +Аннан соң берьюлы шәкерт, мөгаллим вә мөтәвәллиләргә хитап кылып, һәркаюсының мәдрәсәнең интизам вә тәрәккыйсенә тырышуларыны үтенде вә картлар, мөгаллимнәрнең дә инсан бинаән галәйһи хата вә кимчелекләрдән хали улмадыкларыны истә тотып, анларны урынсыз тәнкыйть вә мөахәзә итмәүләрене вә, косурлары улса, хәерхаһанә тәнбиһ итү тиешлегене вә инде, өр-яңадан эшкә керешеп, мәдрәсәне бер юлга куярга кирәклегене бәян итеп, хотбәсене тәмам итте. +Хәсәнгата казыйдан соң Каргалының Хәйрулла хәзрәт Госманов бу мәдрәсәдән төп максат голүме диния әрбабы йитештерү булуы хакында бер нотык сөйләде. Соңра Фатих әфәнде Кәримов кыскача бер нотык сөйләп, каршыда тезелеп утырган вак кына сабый шәкертләрне яңа ачылып килә торган чәчкәләргә охшатты вә багчеванның, багчага кереп, чәчкәләргә хитабән: "Болай үсеңез, тегеләй төрләнеңез, фәлән төстә булыңыз, фәлән рәвештә ачылыныңыз", - дия нәсыйхәт итүе мөнасиб улмадыгы кеби, шәкертләрне матлуб рәвештә тәрбия итү илә мөкалләф булган кешеләрнең дә анларга хитабән нотыклар сөйләүдән бигрәк, җитди рәвештә тәрбия итүнең сәбәпләренә керешүләре файдалырак улачагыны аңлатты. Әгәр без чәчкәләргә шулай хитап итсәк, анлар безгә: "Әйе, без теләгәнчә үсәрмез, ләкин безгә, башка багъчеваннар кеби, саф су, саф һава вә табигый яктылык биреңез, яхшылап караңыз; әгәр бунларны бирмәсәңез, бездән үзеңез теләгәнчә үсү вә ачылуны көтмәңез!" - диячәкләрдер. Шуның өчен дә мин шәкертләргә хитабан нотык сөйләүдән бигрәк, анларның эшләрене башкаручы уң вә сул ягымда утырган затларга (мөтәвәллиләр вә мөгаллимнәргә) хитап илә сүземне тәмам итәм". +Соңра Муса әфәнде Бигиев торып, үзенең, Нух гасырыннан соңгы заманнарда вә юнанлылар заманында ысулы тәгълим вә тәдриснең нә рәвештә улдыгыннан бәхәс итмәгә лөзүм күрмичә, анчак гасры сәгадәт вә гасры хөләфадагы ысулы тәгълим хакында гына бераз мәгълүмат вирмәк эстәдегене, гасры сәгадәттә исә тәгълим урыны мәсҗедләр улдыгыны вә анда гыйлем үгрәнү һәркемгә мөйяссәр улдыгыны вә госуры үлядә мөселманнар арасында голүм вә мәгариф мәсҗедләрдән таралдыгыны, фөнүне дөньявия дә шул ук мәсҗедләрдә укылдыгыны вә, ул заманнарда мәсҗедләрдә кылган гыйбадәт кебек үк, мәсҗедләрдә тәхсил иделән голүм дә мөкатдәс саналдыгыны вә бер вакытлар ба тәдриҗ мөселманнар арасында голүме диния вә аның илә бәрабәр голүме дөньявия һәм сүндегене вә бу хәл җиде-сигез йөз ел дәвам иттегене, мәдрәсәләрдә голүме диния йиренә схоластика гына укытылдыгыны сөйләдектән соңра, Әхмәд байның бу мәдрәсәне тәэссис итеп вакыфлар калдырудан мөкатдәс голүме диния илә бәрабәр голүме дөньявия тәхсил иттермәк улдыгыны вә бу көнгә кадәр мәдрәсәдә Әхмәд байга матлуб улан дәрәҗәдә голүме диния аслан укытылмадыгыны вә мәдрәсәи Хөсәения шикелле һәр җәһәттән тәэмин ителгән бер мәдрәсә ислам мәмләкәтләренең һич йирендә булмадыгыны, ләкин нә сәбәптәндер аның тиешенчә эш күрә алмадыгыны сөйләдектән соңра, бу тугрыда гаепле үземез улдыгымызны, мәдрәсә ислахына җитди рәвештә игътина итмәдекемезне вә башка мәктәпләрдән күчергеч алмадыгымызны бәян итте. Соңра Хәсәнгата казыйга рәд мәкамында: "Безнең хәлемездән килми түгел, хәлемездән киләчәк, көчемез дә бар, малымыз да бар, ләкин без бар көчне вә бар малны урынына сарыф кылмый торамыз. Мин шәкертләрне гаепли алмыйм, әле шәкертләрнең таләпләре безем икътидарымызга нисбәтән аздыр. Әле анлар сорый белмиләр. Безләр шәкертләрнең таләпләрене артыгы белән вирмәлейез. Фетнәнең сәбәбе - монда тиешле вә Әхмәд байның васыятендә мәзкүр голүмнең укытылмавыдыр", - дидекеннән соң, кием вә сач мәсьәләләре гаять әһәмиятсез бер шәйләр улдыгыны, җәмәгатькә хезмәт юлында кием илә сачне түгел, аннан зуррак нәрсәләрне дә фида итүдән тартынмазга тиешле улдыгыны, хөррияте әдәпкә хилаф улмадыгыны, Әхмәд бай вакыфларыны ляикы илә идарә итмәүдән мөтәвәллиләр мәсьүл улдыгыны вә үзенең ошбу тугры сүзләрне иманы сәбәпле иттегене вә үзенә бәгъзе халыкларның хаксыз һөҗүмнәрене вә динсезлек илә иттиһамнарыны бәяннан соң, үзенең динле улуыны вә бөтен һиммәте илә голүме исламиягә хезмәт иттегене, динсезлекнең интишары ляикы илә голүме диния укымаудан нәшьәт иттегене бәян итеп, нотыкыны тәмам итте. Соңра Хәсәнгата казый торып, Фатих вә Муса әфәнделәрә җавап бирде. Соңра мөгаллим Галимҗан Фәйрушин торып, үзенең бу тугрыдагы иске тәҗрибәсенә бинаән, мәдрәсәнең төзелмәве, "Һәйәте идарә" начарлыгыннан идеге хакында сөйләде. Дәхи Хәсәнгата казый торып сөйләде. Вә аның: "Фөнүне җәдидә илә артык уграшу ни өчен лязем?" сез инженер, адвокат фәлән улачак дәгелсез!" - дигән сүзенә Муса әфәнде рәд җавабы бирде. Соңра кавказлы бер кеше вә Хөсәен Донской сүзләр сөйләп, мәҗлес хыйтама ирде. +ФИКЕРЛӘР Иң заядә рәгъбәт казанучы мөхәррир - иң һәйбәт әсәр - әдәбиятның кидеше - әдәбиятның тормыш белән багланышы. +"Оскар Норвежский" намында бер кеше үткән елның башларында рус әдәбияты хакында истифсар вәрәкаләре тараткан: 50 меңләп вәрәка - урта мәктәпләр мөгаллимнәренә, шул микъдар башка кешеләргә йибәргән вә Петербург китапчыларының рөхсәте илә бу истифсар вәрәкаләрене күп вә төрле китаплар эченә дә кыстырып куйган. +Бу истифсар вәрәкаләрендә ошбу дүрт төрле сөаль булган: +1) Бүгенге мөхәррирләрдән сезгә кайсылары бигрәк охшый? +2) Соңгы ун ел эчендә чыккан әдәби әсәрләрнең иң һәйбәтләре кайсылар? Әдәбиятта кайсы кидешне мөһим саныйсыз? Хакыйкый "реалистическое"нымы, табигый "импрессионическое" (табигать вә мәгыйшәтнең заһири күренешене тасвир)нымы? Әллә хыялыйнымы? +3) Әдәбият тормыш мәсьәләләре белән багланышлы улырга тиешме, әллә мөстәкыйль улып, ялгыз сәнәгатькә хезмәт итәргә кирәкме? +Бу вәрәкаләрне таратучы бүгенгә хәтле бары мең кешедән җавап алган. Шул мең җавапны ул ошбу рәвештә хөласа итәдер: бүгенге рус мөхәррирләреннән Лев Толстой мөстәсна улдыгы хәлдә, иң заядә рәгъбәт казанучы мөхәррир - Леонид Андреевтыр. Аннан соң Куприн, Максим Горький һәм "Знание" нашире ширкәте тирәсенә җыелган Потапенко, Баранцевич, Тимковский, Вербицкая кеби мөхәррирләр вә соң вакытларда гына тавыш күтәргән Арцыбашев , Каменский, Сологуб кебиләр. +Җавап язучыларның күбесе соңгы ун ел эчендәге иң гүзәл әсәр иттереп, Л.Толстойның "Воскресенье"сен күрсәтәләр. Аннан соң Андреевның "Иуда Искариотский"е вә башка әсәрләре һәм Купринның "Поединок" атлы әсәре күрсәтелә. Байтак җавапларда иң яхшы әдәби әсәр итеп, Сологубның "Мелкий бес"ы һәм Арцыбашевның "Санин"ы саналган. Бәгъзе җавапларда бу сөальнең каршысына: "Бондый бер әсәр күрсәтүне кыенсынамын", - дип язылган. +Җавап язучыларның әксәре әдәбиятта "хакыйкый" кидешне күркәмсенәләр. Кайсы берәүләре "табигый вә яки хыялый" кидешне күрсәткәннәр. Боңа дәлил мәкамендә: "Чөнки бүгенге әдәбият бүгенге тормыш кеби кискен бер инкыйлабка мохтаҗдыр", - диләр. +Соңгы сөальгә җавапта мәктүб йибәрүчеләрнең кыйсем әгъзаме әдәбиятның тормыш мәсьәләләре илә багланышлы булуыны яраталар. +Кайсылары гаять озын вә мөфассал җаваплар язганнар. Үзләренең фикер вә нәзарларыны әтрафлыча бәян итеп киткәннәр. Хатлар эчендә бик тәэсирлеләре, хатыннарның, яшьләрнең, укучыларның вә садә эшчеләрнең игътирафлары да вар. Мислә, вилаятьтә торучы бер адвокат хатыны яза: "Бездә, ягъни Русиядә хәят томанлы, күңелсез, кызыксыз вә галибән мәгънәсездер". +Гоголь заманындагы иске әсәр вә гадәтләрене саклаган караңгы вилаятьләрдә хәят бигрәк тә төссез вә күңелсездер. Язмыш әйдәве илә мондый саңгырау вилаятьләргә ташланган бер дәрәҗә зыялы кешеләр бары уку илә генә юаналар. Фәкать бу көндәге рус мөхәррирләре безне канәгать иттерерлек рәвештә яза алмыйлар. Анларның куәи ихтирагыяләре зәгыйфь вә чиледер. Ялңыз Чехов кына күңелне юатадыр. Ләкин гомер буе Чеховны гына укып торып булмый бит. +Дәхи шунысы бар: аның әсәрләрен укыгач, әйләнәдәге вак тормышны күрә алмавың дәхи бер кат артып китә. Чөнки ул аны бик нечкә вә һәйбәт иттереп тасвир итәдер. Менә шуннан соң күңелсез вә бөркү була да, ихтыярсыз уларак, французча яки нимесчә язылган романнар укырга тотынасың. +Бик күп җаваплар: "Безнең әдәбиятта икънаг юк, ничек яшәргә юл күрсәтүче юк, гайяи хыялияләр (идеаллар) юк", - дип зарланалар. Садә эшчеләрнең истифсар вәрәкаләренең читләренә хашия иттереп кенә язган сүзләре бик кискендер. Анлар: "Рус әдәбиятында хөррият рухы бетте" вә "бу көндәге рус мөхәррирләре әллә нинди юаш, куркак адәмләрдән", - диләр. Шулай ук авыл мөгаллим вә мөгаллимәләре һәм вак сәүдәгәрләр дә бик күп шикаятьләр вә орышулар язганнар. Бу соңгыларның җаваплары үз алдына бертөрле кызыклы җаваплар тәшкил итәләр. Кәсеп ияләреннән иң күп җавап язучылар - сәүдәгәрләрдер. Бик күп учительләр, хөкүмәттән куркыпмыдыр, нидер, үзләренең фамилияләрен бөтен иттереп язмаганнар. +Җаваплар эчендә гарибә кабиленнән уланнары да вар. Бер "Пермь" купецы хәрфиян шулай язган: "Иң яхшы әдәби әсәр" - (Боже, царя храни!) (Падишаһны сакла, Иляһы!)дыр. Әдәбият сезгә ватанпәрвәрлек вә мәэмүрләргә итагать рухы өрергә тиештер". +Дәхи бер ватанпәрвәр чиновник бөтен сөальләрнең астына ошбу бер генә җөмләне язган: "Әдәбият рус рухында булырга тиештер". Бу истифсарга язылган җаваплардан истифсарның мөәллифе ошбу нәтиҗәләрне чыгара: укучыларның күбесе әдәбиятның тормыш мәсьәләләре илә багланышлы булуыны телиләр вә хәзерге рус әдәбиятыннан мәмнүн түгелләр. +Рус әдәбиятының иң яңа вә соңгы агышы дип аталган нәрсә укучы җәмәгать арасына тирән тамыр җәя алмаган әле. +Борынгы шикелле әдәбияттан рус мәгыйшәтенең "Мәлгунь мәсьәләләр" дип аталган мөшкел мәсьәләләренә җаваплар эзләүче сафдәрүн рус укучылары күп икән әле. +МАХСУС НӘШРИЯТЫМЫЗ +Ханымнарның тәрәккыйсе илә милләтнең тәрәккыйсе вә хатыннарның түбәнгә китүе илә милләтнең түбәнгә китүе арасында мөхкәм бер багланыш бар, диләр. Моны дәгъва итүчеләр бик нык дәлилләр вә моңа вакыйгтан мисаллар да китерәләр. Еракларга китмичә, үз милләтемез өстенә генә бер күз йөртеп карасак та, һәр җәһәттән артта, наданлыкта вә караңгыда булдыгымызны күрәбез. Йөрәкләремез үлгән, һиммәтләремез сүнгән, фикерләремез тынган, әхлакымыз бозык, сүзләремез вә кыланмышларымыз дорфа вә килешсез, хиссият вә зәвыкыбыз тупас, мәгънәвият, әдәбият вә гүзәллекләр илә азатлана белмимез. Һичбер эшне әсаслы иттереп вә пөхтәләп эшли вә башкара алмыйбыз. Бәгъзан башкаларга тәкълид юллап, олуг вә мөһим эшләргә керешкән булабыз. Ләкин дөр итеп кабынамыз да бик тиз леп итеп сүнәбез. Без куркак, өметсез, һиммәтсез, ялкау, тәрбиясез, кабахәт телле, ходбин, сәбатсыз, түземсез... Соң без нигә болай? Безнең аналарымыз мәгарифсез вә караңгылар. Алар безнең хиссият вә зәвыкымызны тәрбия итә алмыйлар вә калыпларымызга гүзәл әхлак вә галиҗанәплек чәчә алмыйлар. Димәк, өстим ки, бездә тиешле рәвештә гаилә тәрбиясе юк. Шуның өчен безгә әхлак, хиссият ягыннан мәктәп вә мәдрәсәләр вә гомерлек моталәгаләрнең һичберсе күзгә күренерлек файда бирмиләр. Затән, гүзәл әхлакның нигезләре вә нечкә хиссият гаилә эчендә, ана кочагында үгрәнелергә тиешлеләр. Мәктәпләр һәр шәйдән заядә тәрбияви фикриягә хезмәт итәләр. +Русия инкыйлабына кадәр халкымызның чын юлбашчысы булган руханиларымыз хатыннарның хәлене бераз ислах итмәгә, һичбер төрле тәдбиргә керешмиләр иде (моннан әлбәт, бик аз кешеләр генә истисна булына белер). Әле һаман да бездә хатынлык вә хатыннар мәсьәләсенә читтән әһәмият бирүче аз. Җөмһүр меллаларымызның мөселман хатын-кызларына ни күз белән карадыкларын "Дин вә мәгыйшәт" журналының мәшһүр унберенче номер гыйлавәсендәге шигырьләр панорам кеби күрсәтәдер. +Хатыннарның хәлләрен ислах итәчәк юллар - барыбер, ирләр кебек үк, гаилә тәрбиясе, мәктәпләр, матбугат, инсаннар җәмгыяте вә "табигать"тер. Гареб (Аурупа вә Америка) хатыны ошбу юлларның һәммәсеннән истифадә итә аладыр. Ә безнең мөселман хатыннары, бичаралар, боларның һәммәсеннән мәхрүмнәрдер, дисәк, артык мөбаләга иткән булмыймыз. Мәсәлән, сүз башыбыз булган нәшрият эшенә карасак, Аурупада вә русларда хатынлык вә хатыннарга махсус әллә нихәтле газета вә журналлар чыга вә сансыз рисалә вә китаплар нәшер ителәдер. Мәсәлән, русчада "Бу көнге хатын" исемендә генә тәрҗемә вә тәэлиф буларак әллә ничә китап бар. Аурупада, "феминизм" (хатынлык вә хатыннар мәсьәләсе)нең көчәюе аркасында, аның хатыннар хакында вә алар файдасына булган матбугат яхшы ук тәртип вә низамга да куелган. Гомумән, хатыннарның яки бер милләт хатыннарының тарихына гаид тә бик чук әсәрләр бар. Мислә, рус хатыннарының тарихына даир яхшы ук калын китаплар бар. +Истанбулда "Ханымнарга махсус газета" истибдад заманында ук мәүҗүд иде. Хөррияттән соңра Сланикта да хатыннарга махсус һәйбәт бер журнал чыга башлады. Мисырда һәм хатын-кызларга хас "Фәтават әш-шәрык", "Әнис әл-җалис" исемендә мәҗәлләләр чыгадыр. Боларның нашир вә мөхәррирләре дә - хатыннардан. Касыйм бәкнең "Тәхрир әл-миръат" вә "Миръат әл-җәдидә"ләрен белмәгән кем бар? Ә бездә? +1899 ел Фатыйх әфәнде мәшһүр Сами бәкнең "Кадыннар" атлы әсәрене, бер дәрәҗә татарчалаштырып, "Кадыннар вә таифә" ("Хатыннар һәм җәмгыять") исеме илә Оренбургта "Брислин" матбагасында бастырып таратмыш иде. Безем арамызда хатыннарга гаид шул әсәрдән элек бер әсәрнең мәйданга куелуы безгә мәгълүм түгелдер. +Аннан соң Фатыйх әфәнденең французчадан тәрҗемә итеп нәшер иттеге "Төрек ханымнары"н да шундый китаплар рәтенә кертергә ярыйдыр. Бу тугрыда иң мөһим вә файдалы китап та - остаз Ризаэтдин хәзрәтнең "Мәшһүр хатыннар" нам бөек әсәредер. +Русия инкыйлабыннан соң безем дә газеталар күбәеп киттегеннән, башка гомуми мәсьәләләремез илә бергә хатыннар хакында да бик күп сүзләр язылмага вә сөйләнмәгә башланган иде. Хәтта Исмәгыйль бәк Гаспринский кәримәсе Шәфика ханым (шимди Йосыфбикова) "Галәме нисван" ады илә хатыннарга махсус бер мәҗмугачык та чыгара башламыш иде. Фәкать, бәхетсезлеккә каршы, озак дәвам итмәде. Тукталды. Хатыннарга махсус газета булмаса да, бер мөддәт Уральскида нәшер булынган "Фикер" газетасы, хатыннар вә хиҗаб мәсьәләләре турысында аеруча бер бәхәс вә бүлем ачып, байтак нәрсәләр нәшер иттермеш иде. Ул шушы мәсьәләгә хәтта ифрат дәрәҗәсендәрәк бирелдегеннән, аны бәгъзе зурафәэ "Хиҗаб" газетасы дия атыйлар. Хатыннар мәсьәләсенә "әл-Ислах" газетасы да бик әһәмият бирә вә даимән хатыннарны вә аларның хокукыны мөдафәга итә иде. Казанда чыга башлаган "Тәрбия" журналының да наширәсе бер ханым иде, ләкин бик тиз югалып китте. Менә шулай итеп, хатыннарга махсус кеби вәрәкаләрнең безем арамызда асла дәвам итмәячәге аңлашылды. Бу да безем бу көндәге кидеш вә мәгыйшәтебезнең, хатыннарымызның әдәбият дөньясы илә ашна булырга, әдәбият вә моталәга илә ләззәтләнергә мөсагыйд булмадыгыны күрсәтәдер. +Хатыннар мәсьәләсе вә монафәгасенә даир язылган китаплар рәтенә Гөлнар ханымнан тәрҗемә булынган "Мөслимәләр хөррияте"н вә 2 нче җөзьэ "Тутам" рисаләсен һәм "Шәрык" китапханәсе тарафыннан нәшер булынган "Сөймәк вә өйләнмәк" нам китабын куярга ярыйдыр. Менә шул рәвешчә, безем арамызда да хатыннар файдасына аз-маз нәшрият күрелә башлады. Бу җирдә күстәрдегемез китаплар - әдәби вә гыйльми әсәрләрдер. Бунлардан башка, кирәк ирләр вә кирәк мөхәррирә ханымнарның үзләре тарафыннан, ханымнарә махсус дәрес, моталәга вә әхлак китаплары да байтак нәшер ителә башлады. Бонлар җөмләсеннән Мөгаллимәтелбанат ханымның "Әдәбе мөгашәрәт" ("Яшәеш әдәбе") вә соң көннәрдә Фәхрелбанат ханым тарафыннан язылып нәшер ителгән кыйраәт вә дәрес китапларын, вә Ризаэтдин хәзрәтнең бәгъзе әсәрләрен санарга ярыйдыр. +Соң көннәрдә хатыннар файдасына нәшрият китапханәсе дә ачыла башлады. Орскидагы "Шәрык китапханәсе", "Гаилә китапханәсе" астында хатыннарның хокук вә хөрриятенә даир китаплар нәшер итмәгә башладыгыны игълан итәдер. Бу хосуста, башлап, мәшһүр Касыйм бәк Әминнең "Тәхрир әл-миръат" вә "Миръат әл-җәдидә" атлы һәйбәт әсәрләрен тәрҗемә иттереп таратмыштыр. Бу тәрҗемәләрдәге кимчелек вә яңлышлардан сарыф нәзар, "Шәрык китапханәсе" бу илә нәшриятка башлавы вә башлап бу кеби һәйбәт әсәрләрне нашир итүе өчен шаян тәбриктер. Бу тәрҗемәләр хакында "Шура"да аеруча тәнкыйть бардыр. +Моннан башка Казандагы "Сабах" көтебханәсе дә хатыннар хокук вә монафигы, анларның хөррият вә тәҗдиденә гаид "Ханымнарга һәдия" сәрләүхәсе илә, нәшрият китапханәсе ачып, мөселман хатыннарының исламияттәге хәлләренә даир бер рисалә нәшер итмештер. Гәрчә, бу рисаләнең мөндәриҗаты хәрфия Әхмәдбәк Агаевның "Женщина по исламу и в исламе" атлы русча әсәреннән интихал улындыгы хәлдә, аннан алындыгы күрсәтелмәмеш вә үзендә бәгъзе гарәпчә сүзләр дә вә башка яктан бераз яңлышлар китмеш исә дә, моны да файдалы вә һәйбәт әсәрләр рәтенә куярга ярыйдыр. Менә ошбу ике китапханәгә мөхәррир вә әдипләремез тарафыннан дәхи дә файдалы вә мөһим әсәрләр кушылыр дип өмет итәмен. Бу нәшрият китапханәләре бик мөһим китапханәләр булып, ничек тә бунларны киңәйтергә вә куәтләндерергә һиммәт вә гайрәт итәргә кирәк. +КЫРГЫЗЛАР ӘХВӘЛЕННӘН +Моннан һиҗрәт итеп, Шамда торучы шәех Әхмәд намында бер кыргыз ишаны күптән түгел кыргыз сахрасында тулашып, Шамда кыргыз мәчете салдырам дип, 5000 сум акча җыеп киткән. Ел да шулай мәсҗед салдырам дип, 3 мең микъдары акча җыеп китеп, әллә кайда туздырып бетергән икән. +Мөселман булган яки булачак японнар өчен Токиода мәсҗед салып бирү татарларның вазифасы улмадыгы кеби, шулай ук Шамда мәсҗед вә җамигълар бик күп вә әһалисенә күрә җитәрлек улдыгыннан, анда кыргызлар акчасы илә мәсҗед салырга һич тә лөзүм юктыр. +Бу көндә кыргызлар иркен вә тыныч бәдәвият мәгыйшәтеннән мәшәкатьле вә шау-шулы мәдәният мәгыйшәтенә күчәләр. Димәк, ияләшкәннәре вә яратканнары тормыштан ят вә читен тормышка чыгалар. Үз эчләреннән дөнья тутырган ишан вә суфилары дин вә шәригать намына каннарыны эчеп яталар, байлары волостьлык өчен талашып, малларыны буш-бушына туздырып бетерәләр. Мәктәп вә мәдрәсәләре, матбугат вә әдәбиятларының нигезләре генә дә юк. Шулай булса да, бонлар үзләренең бүгенге вә киләчәк хәлләре хакында һич тә уйламыйлар. Мәктәп вә мәдрәсәләр тәэсис итәргә, балаларыны заманага муафыйк рәвештә укытып, кешеләр җитештерергә әһәмият бирмиләр, шунда да әллә кайдан килгән ишаннарга, мәсҗед салыр өчен дия, меңнәр илә акчалар тоттырып җибәрәләр. Шундый җәмәгать акчаларыны тотачак урыннар үз араларында тулып тордыгы хәлдә, Шамга мәсҗед салыр өчен бишәр мең акча биреп җибәрүләре "чалма белән уку сөннәт!" диярлек, ялгыз ыштаныны салып, башына чалма рәвешендә урап, намазга керешү кабиленнән дәгел дә, нәдер? +Кыргызлар арасында шундый күңелсез эшләр илә бәрабәр аз-маз күңелле хәбәрләр дә ишетелгәлидер. Мислә, Каракамыш тирәсендә мәгъруф Дәвешҗан ишанның мәхдүмнәре Габдулла вә Сәгыйдулла мәхдүмнәр, үз кышлакларында ысулы җәдидә мәктәбе тәэсис итеп, баш мөгаллимлеккә Мисыр вә Истанбулда укыган Гази әфәнде Гомәр углыны китерткәннәр. Хәзердә ул мәктәптә берничә мөгаллим бар. Мәктәп өч сыйныф ибтидаи, бер сыйныф рөшдидән гыйбарәттер. Балаларга зарурияте диния илә бәрабәр фөнүне җәдидә мөкаддиматене дә укыталар. Гази әфәнденең тәргыйб вә тәшвикы аркасында, мәзкүр мәхдүмнәр икесе ике углыны быел Истанбулга монтазам мәктәпләрдә укырга йибәрделәр. +Моннан элек кыргызларның Бохара вә Мәдинәдә һәм Истанбулның җамигъларында укыганнары, үз илләренә кайттыктан соң, ишанлык итеп мөрид җыю, корсак симертү вә кесә кабартудан башкага ярамыйлар иде. Соң елларда Мисырда торып кайтканнары азмы-күпме эш күрәләр, үз халыкларыны уйгатырга, тәнвир итәргә, аңландырырга гайрәт вә һиммәт итәләр, бонлар җөмләсеннән Ташкент тимер юлы буендагы "Яйсан" стансасында мең бәла илә халыктан ярдәм соратып, һәйбәт мәсҗед торгызган вә шунда бер мәктәп тә салырга иҗтиһад итеп йөрмәктә улан Габдрахман әфәнде Мортазаны да санарга ярыйдыр. +МАТБАГАЧЫЛЫК ТАРИХЫ +Ошбу исемдә 70 битлек бер китап Ш. Әхмәр каләме илә матбагачы Харитоновның 4 еллык юбилейсы шәрәфенә уларак, "Сабах" китапханәсе тарафыннан нәшер ителде. +Китап нәфис рәвештә шул ук Харитонов матбагасында басылган. Тышына тәбагать мохтәригы Гутенбергның рәсеме куелган. Эчендә исә юбиляр Харитонов, Гутенберг, Фуст, Шеффер ның рәсемнәре улдыгы кеби, Гутенбергның матбага ачкан йортының рәсеме, аның китап баса торган прайсы, Фуст белән Шефферның матбагасы, Гутенбергның Майнцтагы памятнигы, тиз баса торган машина рәсеме, басу машиналары мохтәригы Кенигның рәсеме вә бу заман матбагаларының төрле бүлмәләренең рәсемнәре бардыр. +Бу китапның файдалы вә мөһим бер китап булуында шөбһә юк. Голүм вә мәгарифнең интишарына тәбагать - иң бөек хадим улмыштыр. +Шуның өчен бу һөнәрнең тарихыны белү, аның тәрәккый вә тәүсигына хезмәт итүчеләрнең тәрҗемәи хәлләреннән хәбәрдар улу бик олуг гыйбрәтләрне муҗиб улачактыр. +Тәбагать һөнәре хакында үз телемез илә ялңыз мөхтәрәм остаз Ризаэтдин хәзрәтнең "Коръән вә тәбагать" нам әсәрендәге беркадәр мәгълүмат вирелмештер. Инде бу китап бу хосуста безгә яхшы ук тәфсыйләт бирәдер. +Бу китапта Русиядә гарәби хоруфат илә басмачылык хакында да байтак мәгълүмат бирелгән вә гарәби хоруфатлы берничә рус вә мөселман матбагаларының тарихлары язылган. +Бу җәһәттән китапта бераз кимчелекләр күренә. Мислә, бик күптәнге вә байтак еллар Коръән, Һәфтияк вә башка мөселманча китаплар баскан Казандагы Чирков, Вячеслав Домбровский матбагалары хакында бер сүз дә язылмаган. +Һәм Харитонов матбагасыннан күп элек тәэсис ителгән вә бу көндә олуг вә беренче матбагалардан саналган вә үзендә словолитня (коемханә)се булынган "Борадәран Кәримов"лар матбагасыны бөтенләй зикер итми калдыруның сәбәбене аңламадык. Боның сәбәбене мөәәлиф, нашир вә юбилярның берәрсе, әлбәттә, белә торгандыр... +Москвадагы "Гербек" словолитнясы вә Петербургтагы "Леман" фирмасы хакында бераз ишарә итеп китмәү, ихтимал, китапның озаюыннан куркып булгандыр. +Юкса, Русиядә гарәби хоруфатның таралуына бу ике фирманың да бөек хезмәтләре сәбакать итмештер. +"Гербек" коемханәсе гарәби хоруфатның ун-унбиш төрлесене койган вә "Питет"ның мөселманчасы шуннан гына чыккандыр. "Леман" коемханәсе исә - "Бораганский", "Нур", "Өлфәт", "Борһане тәрәккый", "Дин вә мәгыйшәт" вә башка берничә матбагаларның хәреф чишмәседер. +Аннан соң Бораганский матбагасыны "Нур" матбагасы илә болгату да бераз яңлыш күренәдер. +Бораганский матбагасы "Нур" матбагасыннан күп элек тәэсис ителгән вә "Бораганский һәм компаниясе" исеме илә йөртелгән. Шул чакта ук анда зур вә мөһим гарәпчә китаплар вә үз вакытында яхшы ук шау-шуга сәбәп булган "Миръат"лар һәм Фатих әфәнде Кәримовның бөекчә "Аурупа сәяхәтнамәсе" вә башка бер чук һәйбәт китаплар басылмыштыр. +Китапта диелдеге кеби, Бораганский матбагасы 1905 елда юк булып китмәмештер. Бәлки "Нур" матбагасы Бораганскийдан аерылып чыккан кечкенә бер шөгъбә генә улып, Бораганскийның асыл үз матбагасы бу көндә һәмишә дәвам итәдер. Анда өч-дүрт басма машиналары вә ун төрле башка машиналар мәүҗүддер. +Бораганский матбагасы Русиядәге ислам матбагаларының борынгыларыннан саналадыр. +Русиядә "миниатюр" ысулы илә Коръән басучы кинә бу матбагадыр. Бораганскийның литография сәнгатендәге мәһарәте дә шаян тәкъдирдер. Эшләренең нәфасәте илә дә мәгъруфтер. Бинаән галәйһи, бу матбага вә сахибе тәбагать тарихында мөһимчә бер урын тотарга мөстәхикътыр. +Бу көндә "Нур" газетасының нә кадәр чиркен вә сөйкемсез чыктыгына күз салынса, Бораганский матбагасыны "Нур" матбагасы илә карыштыру өлгесенә золым итмәк димәктер. +"Нур"дан файдаланып, шуны да әйтеп китик ки: соң көннәрдә Эстәрлетамакта да "Нур" исеме илә бер мөселман матбагасы ачылмыштыр. +Башлангыч эшнең кимчелекле улуы табигыйдер. Мөәллифкә шулкадәр мәгълүматны тупладыгы өчен дә рәхмәт әйтүдән башка сүз юктыр. Фәкать тарихи бер әсәрдә яңлыш вә кимчелекләрне качыру җаиз улмадыгыннан,1 ошбуларны язып китәргә лөзүм күрдек. +Бу китапның файдасыннан: Харитонов шәрәфенә художественный мәктәптә укый торган баланың тәрбиясенә иганә ителәчәктер. +Бинаән галәйһи, бу китап һәр яктан файдалы улдыгыннан, аны алып уку бик тиештер. Мондый әсәрләр укучыларның күңелләренә дәрт вә гайрәт рухы кертәләр. Бәһасе 40 тиен. +КИТАПЛАРЫНА ТӘНКЫЙТЬ +Болгар вә Казан тарихларыны тикшерүе илә мәгъруф эшлекле учительләремездән Гайнетдин әфәнде Әхмәрев тарафыннан тәртип улынмыштыр. +Бу әсәрдә соң заманнарда Казанда басылып чыккан 10 төрле әлифба рисаләсе тәнкыйть кылынган. Ул әлифбалар да бонлардыр: "Мөгаллиме әүвәл" (Максудиның), "Монтазам әлифба" (Мөхәммәдрәхим Хәнәфинең), "Рәһбәре сыйбъян", "Рәсемле әлифба" (икесе дә Зәбиринең), "Мөнтәхаб әлифба" (Ш.Әхмәревның), "Тәгълим әл-кыйраәт" (Шәһид Гаунинең), "Сабыйларга юл башы" (Габделгафур Мөслимовның), "Тәсһил әт-тәгълим" (Уфада мәдрәсәи Хәсәнидә ("Хөсәения"дә түгел), мөгаллим Зөфәр әл-Касыйминың), "Мосаувир әлифба" (Әхмәтҗан Мостафаның), "Бәдьэ әт-тәгълим" (Шакирҗан әт-Таһириның). +Мөрәттиб әфәнде: "Ысулы мәддия Аурупада бик иске ысул, ул бу көндә бик искергән вә эштән чыккан" ди вә ысулы саутияне файдалы күрәдер. Шуның өчен "ысулы мәддия" илә язылган "Мөгаллиме әүвәл"не вә аңа тәкълидән корыштырылган әлифбаларны бик нык тәнкыйть итә. Бонлар эченнән иң каты тәнкыйтькә уграганы - Х. Зәбири әлифбаларыдыр. "Ысулы саутия"гә бинаән тәртип ителгән "Бәдьэ әт-тәгълим" исә бик йомшак тәнкыйть ителгән. +Казан әлифбаларының иң картлары вә рәтлеләре улан "Мөгаллиме әүвәл" илә "Бәдьэ әт-тәгълим"нең әүвәлгесене - башка, икенчесене соңга куеп, мөнтәкыйд бик килешле эш эшләгән. Башка әлифбаларның күбесе шул ике әлифбага тәкълидән язылдыгыннан, бу китапта анларның ул икесе арасында кысылып торулары бик мөнасибтер. +Ысулы тәгълимнән хәбәрсез бер такым хәлфәләрнең мәүҗүд әлифбаларның ял койрыгыны кыркып, башын - аяк, аягын баш итеп әлифбалар төзүләре вә шунларга бик громкий (яңгыравыклы) гарәпчә вә төрекчә әллә ничә этажлы исемнәр бирүләре бик модага кереп киткән заманда бу тәнкыйть китабының чыгуы бик мәүсимледер. +Соң көннәрдә китапчы вә язучылар арасында "Кыйраәт" китаплары нәшер итү ярышы бик кызып китте. Шул "Кыйраәт" китапларына да ошбу рәвештә сәрбәстлекилә тәнкыйтьләр язылуы бик матлубтыр. +Бу китапның ахырында "Иске вә яңа ысуллар хакында", "Соң заманда күренгән таснифат", "Әлифба мөсаннифларына", "Яшь мөгаллимнәргә" сәрләүхәле фасыллар да бардыр. +Бу китапны мөгаллимнәр, әлифба тәртип итәргә теләүчеләр моталәга итсәләр,9 файдаланачакларында шөбһә юктыр. +Үрнәк матбагасында басылган. Бәһасе өстенә язылмаган. +МӘДӘНИЯТ ТАРИХЫННАН +Г. Гыйсмәти әфәнде тарафыннан тәртип улынып, "Сабах" китапханәсе тарафыннан нәшер улынган. Бу беренче җөзьэ улып, "Ислам мәдәниятенең зоһуры, гарәпләрнең гыймарәт, зирагать вә тормышлары тугрысында"дыр. +Мөәллиф әфәнде бу китабына "Мәдәният тарихыннан" дия бер гамь исем бирдеге хәлдә, ялгыз гарәп мәдәниятеннән башлап китүенә вәҗһе таба алмадык. Мәдәниятнең ялгыз гарәпләрдән башланып китмичә, бик иске вә кадим бер шәй улдыгы мөәллифкә яшерен дәгелдер. +Мөәллиф әсәренең башында "мәдәният"нең мәгънәсе хакында бәгъзе фәрәнк вә гарәп галимнәренең сүзене нәкыль кыла: фәрид вә җитди Кавакиби ("Тәбаиг әл-истибдад" китабы сахибе) вә Мәрҗанидән сүзләр аладыр. +Аннан соң "Ислам мәдәниятенең мәйданга чыгуы вә башкаларның аңа карашы" хакында, гарәпләрдәге игенчелек вә гыймарәт тугрыларында сүз сөйлидер. Гыймарәт бабында манара башына куелган айлар хакында Шиһабетдин хәзрәтнең "Мөкаддимәт вафият әл-әслаф"ыннан шул сүзләрне күчерә: +"Мәсҗедләрнең манаралары башына ай кую - галәмәте рәсмиядер, боны исә, кайсарлардан күчереп, дәүләте Госмания галәмәте рәсмия итеп йөртмәктәдер. Мәсьәләнең асылы моннан гыйбарәттер: Искәндәр кәбирнең атасы Филипп Македони үзенең гаскәре илә хәзердә Истанбул дип аталган Византия әһалисе аның һөҗүменә каршы торып, аны җиңделәр. Филиппны җиңүләре сәхәр вакытында айның тууына тугры килгән иде. Шуннан соң Византия халкы аның берлә тәфаәлән, шул мөһим вакыйганы искә төшереп торсын өчен, үзләренә аны галәмәте рәсмия итеп алганнар. +Ул ай галәмәтене византиялеләрдән кайсарлар алды. Анлардан дәүләте Госмания алды вә шуннан безем Казан халыкларына күчте". +Мәрҗани хәзрәтләренең бу сүзе, тарихан хаһ дөрес улсын, хаһ дөрес улмасын, күп кешеләргә күрә ят бер сүз улдыгыннан, монда күчердек. Тәхкыйк сөючеләр боның асылыны тикшерсәләр кирәк. +Бу китапта иске Самара шәһәре хакында да мәгълүмат бирелгән. Бу тугрыда профессор Катановның әфкяр вә тәхкыйкате дә язылган вә шул шәһәрдә гарәпләр тарафыннан бина ителгән "әл-Мәлвия" җамигының манарасы рәсеме куелган. Һәрхәлдә, бу китап әдәбиятыбызга кергән җитди китаплар җөмләсеннән саналырга ярыйдыр. Бәһасе 12 тиен. +ТӘНКЫЙТЬ Сүз башы +Матбугатыбызның анасы "Тәрҗеман" газетасы моннан ике-өч ел элек яңа әсәрләр хакында фикерне язуны сорады: "Һәрбер чыккан китапны алкышлап кабул итеп тормак дәвере кичте инде. Моннан соң тәнкыйть вә мөнәкъкыйдтән башлап, яхшыны начардан аерырга керешмәле", - дия язмыш иде. +Вакыйган, һәр эшнең бер вакыты, һәр тәшәббеснең бер дәвере бардыр. "Хисам[етдин] мелла"лар, "Гүзәл кыз Хәдичә"ләр, "Гөнаһе кәбаир"ләр, "Игътибар"лар, хәтта алардан күп заман соңгы "Сәлимә", "Шәкерт илә студент", "Мәгыйшәт", "Өч бәдбәхет", "Бәхетсез егет", "Тәгаллемдә сәгадәт"ләр вә башкалары нәшер ителгән чакларда, тәнкыйть-фәлән илә маташмак бик мәүсимсез вә мәгънәсез булыр иде. Чөнки безнең арабызда ул заманнарда уку һәвәсе вә яңа татар әдәбияты тәэсис итү фикере бер дә юк иде. Дини мәдрәсәләребездә бер такым гарәпчә схоластика китаплары истигъмаль ителә, ак өстендә кара таныган ирләр, хатын вә кызларыбыз арасында, вакыт уздырмак вә күңелләр юатмак өчен, "Йосыф китабы", "Таһир илә Зөһрә", "Бүз егет", "Ярым алма", "Кисекбаш" китаплары кеби нәрсәләр укыла вә тыңлана; мөкаддәр бер мөхәрриребезнең дидеге кеби, боларны уку, тыңлау бер дәрәҗәгә җитсә дә, һаман шулардан уза алмый, төрле мәүзуг вә бәхәсләрә даир яңа-яңа рисалә вә китапларның кирәклеге һичбер төрле сизелми иде. +Хөласа, безнең халкыбыз, зәвыксызлыгы вә хасиятнең тупаслыгы сәбәбеннән, тән гыйзасендә бу көннәргә хәтле камыр илә ит тирәсендә узмадыгы кеби, рух гыйзасендә дә шул иске вә эштән чык кан китаплардан узалмыйча, озын гасырлар кичермештер. Шуның өчен безнең арабыздан "актык могиканнар"дан башка, милләтнең фикерен тәрбия итәрлек бер галим, зәвык вә хиссиятен тәрбия итәрлек бер әдип җитешмәмештер. +Меллалар вә шәкертләребездә "Көлли җәдид ләзид" (һәр яңа ләззәтледер) сүзен ялгыз "Шәрхе мелла" башындагы "Әлхәмәдиләүлия"гә татбикъ итмәкле иктифа итеп, аны уку вә укыту эшләренә дә бер дәрәҗәгә кадәр татбикъ итеп карарга асла фикерләренә килмәмештер. Менә шундый заманнарда безнең максатларыбызның бере халыкта моталәга һәвәсен уяндырып, яңа әдәбиятыбызга нигез ташы куймак булырга тиеш иде. +Бинаән галәйһи,8 яңа чыккан һәрбер рисалә вә хикәяне алкышлап вә котлап алырга мәҗбүр иде. Хәтта ул чакта теге 5 тиенлек "Өч бәдбәхет"нең тышына "милли роман" дип язып кую да ярый иде. Бары да үтә иде. Ул заманнарда тәнкыйть вә мөахәзә илә уграшмак бер дә ярамый иде ки - язучыларның гайрәте вә укучыларның рәгъбәте кайтмасын. Димәк, эстәйүрум,10 ул заманнарда безнең халык йокыда иде ки, йоклаган кешене уйганмага чиләк төбе кагу да яраган шикелле, аны уятырга вә укырга дәртләндерергә мөхтәрәм мөхәррир Рәшит казыйның аһәң (гармония)сез, рабыйтсыз вә кәйфиянә язулары да бик ярый иде. Ялгыз ошбу ноктаи нәзардан карап кына, Рәшит казыйны "милләткә хезмәт итте" дияргә мәҗбүр буламын да. +Хәзер инде ул вакытлар үтте. Халык яхшы ук уйганды. Моталәгагә рәгъбәт байтак артты. Бәнаи галәйһи, бу көндә инде чиләк төбе кагу килешеп бетми. Зира, чиләк төбе кагу уяу кешеләрне азгач итүдән (йөдәтүдән) башка бер эшкә ярамый. Хәзердә аһәңле нотага куелган тавышлар кирәк. Затән безем арабызда, кәйфиянә вә мең дә бер мәртәбә тәкърар язылган язуларның кадер вә кыйммәте бетмеш яки бетмәк узгадыр. +Шулай ук инде, "Тәрҗеман"ның ике-өч ел мөкаддәм дидеге кеби, нәшер ителгән һәрбер вәрәка вә китапны алкышлап тормакта аслан ярамыйдыр. Чөнки, әлбәттә, боларның һәммәсе яхшы вә мәкъбүл түгел. Чыккан рисалә вә китапларыбызның саны күбәйде, вә һәркөн яңалары чыгып тормактадыр. Һәйбәтләре дә бар, начарлары да. Һәрбер чыккан китапны тәнкыйть вә мөхакәмәсез кабул итеп тормак, әүвәлән, үзебезнең мәңге начар илә яхшы, гүзәл илә чиркинне аерырлык куәгә малик булмаган бер милләт булдыгыбызны күрсәтә. Саниян,6 моктәдир мөхәррир вә мөтәрҗимнәргә золым ителмеш була. Чөнки чыккан әсәрләр, гомумән, тәхсин вә тәкъдир ителдектә, яхшылар илә начарларга бер күз илә каралмыш вә җөмләсенә бертөрле хөкем ителмеш була. Бинаән галәйһи, бу хәлдә классик (нөхбә) мөхәррирләрнең кайсылары булдыгы беленми вә анларның җитешүенә тәргыйб вә тәшвикъ күрсәтелми вә юл ачылмый. Моннан тулаем әдәбиятыбыз карышык (хаосъ) бер хәлдә кала вә рәтләп тәрәккый дә итми. +Менә ошбу сәбәпләргә мәбни безгә тәнкыйть мәсьәләсенә дә чынлап әһәмият бирергә кирәк. Дөрес, бу көндә безгә тәнкыйть вә тәкъриз дигән нәрсә бөтенләй юк түгел. Газета вә мәҗмугаларыбызда махсус тәнкыйть вә мөхакәмәләребездә махсус тәнкыйть вә мөхакәмә бүлемнәре дә бар. Ләкин болар бик әһәмиятсез, бик накыйстыр. Зирә күп газета вә журналларыбыз, каталоглардагы кеби, яңа әсәрләрнең анчак исемнәрен, мөәллиф вә мөтәрҗимнәренең атларын, мәхәл, табигъларын вә бәһаләрен генә санап чыгалар вә аларны һичбер төрле тәнкыйть вә мөхакәмә итмиләр вә алар турысында үзләренең фикер вә нәзарларын язмыйлар. +Бәгъзе тәнкыйтьләр, бары китапның мөәллифене сүгүдән вә аны мәсхәрә итүдән гыйбарәт. Бәгъзе мәсләктә башкалык иблисе катнашып, тәнкыйтьчеләрне битарафлыктан чыгарып, нәзарын бераз кыйшайтырга вә каләмен азрак кәкрәйтергә мәҗбүр итә. +Күбесенчә безнең тәнкыйтьчеләр китаптагы нәзар вә фикерләрне генә бер дәрәҗәгә кадәр тәнкыйть вә мөхакәмә итәләр, тарзы ифадә, тәгъбират вә имля мәсьәләләренә әһәмият биргән кеше асла юк. Тәрҗемәләрнең дөрес тәрҗемә ителеп-ителмәвенә, тәгъбирләр, истыйляхлар, өслүбләрнең татарча булып я булмавына, вә, гомумән, тәрҗемәнең җанлы, уйнак вә татар рухында буларак чыгып-чыкмавына игътибар иткән адәм бер дә күренми. +Хәлбуки, безгә бу ноктаи нәзардан тәнкыйтькә һәм бик әһәмият бирергә тиеш. Чөнки без әле әдәбиятыбызны яңа тәэсис итмәк дәверендәбез. Имлябызга соң вә гомумән мәкъбүл кагыйдәләр куелганы юк. Тәгъбират вә истыйляхатыбыз төрек, гарәп вә рус тәэсире өстендә хәйран булып йөри. Һәр язучы кәйфиянә имля куллана вә кәйфиянә тәгъбират вә истыйляхат истигъмаль итә. Хөласа: бу җәһәттән дә безем әдәбиятыбызда бу көндә тәмам анархия хөкемфәрмадыр. Ошбу әдәби анархияне бераз киметмәк өчен җитди тәнкыйтьләрнең бик олуг ярдәме булса кирәк. +Имляи вә иншаи кагыйдәләрне үзгәртә торган җир мәктәпләр булдыгын инкяр итмим. Шулай булса да, безем кеби имляи вафада кавагыйдне мәктәптә үгрәнмәгән вә замана көчләве илә каләмгә сарылган вә әдәбият дөньясы тирәсендә әйләнгән кешеләрнең яңлышлары күрсәтелсә, әдәбиятымызны фаудавияттән сакламак тугрысында файдасы булмый калмас иде. Мин үзем шул фикердә булдыгым өчен, тәрҗемә итдегем бер китапның мөкаддимәсендә тәрҗемә вә тәгъбирләрдәге косурларымны үземә сөйләргә, интикад итәргә дәгъват итмәмештер. Фәкать мәгаттәәссеф,12 тәнәззел боеран булынмады. +Озын сүзнең кыскасы, олуг бер галим вә мөхәрриребезнең дә игътираф иттеге үзрә, бездә чын мәгънәсе илә тәнкыйть дигән нәрсә юк әле. Хәлбуки, аурупалыларда вә русларда тәнкыйть (кри(литература )ның мөһим бер кыйсмен тәшкил итә. Тәнкыйть (критика) һөнәрендә мөтәхассыйс галимнәре бик күп. Газета вә журналларындагы китаплар хакында мөхакәмә (библиография) безнекеләргә кыяс кабул итмәс дәрәҗәдә кинештер. +Русиядә татар-төрк матбугатында бәнем арзу иттегем кеби тәнкыйть Әхмәд Камал бәк каләме илә анчак "Фиюзат" журналында күрелеп калмыш иде. +Мин мөһим улан "Тәхрир әл-миръат" вә "әл-Миръат әл-җәдидә" китапларының тәрҗемәләре хакында тәфсилле бер тәнкыйть язып карамакчы булам. Булдыра алсам, нә әгъла. Булдыра алмасам, һич улмаса, бу тарафларда шундый тәнкыйтькә башлап юл ачу шәрәфенә наил улмыш улырым. "ТӘНКЫЙТЬ" ТИРӘСЕНДӘ +"Тәхрир әл-миръат" вә "әл-Миръат әл-җәдидә" тәрҗемәләренә яздыгым тәнкыйтьләргә каршы, мөтәрҗим З. әл-Кадыйри әфәнде "Шура"да үз рәддиясене язды. Бәнем тәнкыйтьләрем илә З. әфәнденең рәддиясене мөхакәмә итүне укучыларга калдырып, бу дәфга рәддиянең бәгъзе нокталары вә "Идел" газетасында да бәхәс ителгән "кадын" вә "хатун" мәсьәләсе хакында гына берничә сүз язмакчы булам. +Бән З. әфәнденең тәрҗемәләрене тәнкыйть иткәндә, бу тәрҗемәләрдәге косурларның бере - сүзләр арасында тәнасеб улмаудыр, дигән вә шуңа "әл-Миръат әл-җәдидә" тәрҗемәсенең тышына язылган "Яңа кадын" гыйбарәсен мисал итеп күрсәткән вә: "Яңа" сүзе - татарча, "кадын" сүзе төрекчә улдыгыннан, бу ике сүз арасында тәнасеб юк, бу җирдә "кадын" җиренә "хатун" яхуд "яңа" җиренә "иңи" язылса, әүвәлге сурәттә сүзләрнең һәр икесе татарлар истигъмалынча вә соңгы сурәттә икесе дә төрекләр тәкъбиренчә улырлар иде дә, ошбу ике кәлимә арасында тәнасеб хасыйл улыр иде", - дип язган идем. Бинаән галәйһи,10 минем тәнкыйдем бу сүзләр арасындагы тәнасебкә генә мөтәвәҗҗиһ улып, мөтәрҗимнең "әл-миръат" сүзләрен "кадын" сүзе белән тәрҗемә итүенә асла мөтәвәҗҗиһ түгелдер. З. әфәнде, минем тәнкыйтемне дикъкать белән укымаганнанмыдыр, нидер, мин аны "хатын" язмыйча, "кадын" яздыгы өчен мөахәзә итәмен дип аңлаган да, шуңадыр, мәкамендә биһудә җиргә 14 юл язу язган. +Димәк, өстимен ки: "хатун" сүземе яки "кадын" сүземе дөрес - мин ул мәсьәләне асла кузгатканым юк. +З. әфәнденең яңлышуы гына җитмәгән шикелле, шул яңлышка бинаән итеп, "Идел" газетасы да "хатын" илә "кадын" сүзләренең лөгави фәлсәфәләреннән бәхәс итеп уграшкан. "Идел"нең бу моталәгасе фи нәфсиһи файдадан хали улмаса да, аның З. әфәнде белән минем арамда бу турыда низагъ булуын зан итүе яңлыштыр. Кү релер ки, "Идел"дәге моталәганы язучы зат, минем тән кыйтьләремне укымыйча, ялгыз З. әфәнденең җавапларын гына укымыштыр. Юкса, бу яңлышка мөртәкиб улмас иде. +Сүз мөнәсәбәте килгәндә, шуны да әйтеп китик ки, мәшһүр Шәех ибн Баттута, Үзбәк хан гаиләсеннән хәбәр бирдегендә, бу кәлимәне "хатын" дип забыт итәдер. Шул кадәресе бардыр ки, аның сүзләреннән аңлашылдыгына күрә, ул заманда "хатын" сүзе "ханым", "бикә", "бану" сүзләре мәгънәсендәрәк истигъмаль ителмештер. Бинаән галәйһи, З. әфәнденең дидеге кеби гыйззәт вә шәрәф мәгънәсе, "кадын" мәфһүмендә булмыйча, "хатын" мәфһүмендә уладыр. +"Хатын" сүзләренең асыл мәгънәсе тегеләй булса да, соңыннан мотлакан, "миръат" вә "зәүҗә" мәгънәсендә истигъмаль ителеп китүе бик җаиздыр. Шуның өчен бу турыда "Идел"нең фәлсәфәсе вә "катын" сүзен өстен чыгаруы безнеңчә бик тә мәкъбүл түгелдер. +З. әфәнде дияр: "Тәрҗемә никадәр матур вә никадәр моктәдир мөхәррир каләме илә тәрҗемә ителгән булса да, мөәллифнең фикерен тәмам илә аңлатмак бу көнгә кадәр һич кемгә мөяссәр булмамыштыр. Мөәллифнең хасиятне аңламак, күңеленә хәтер иткән инчә мәгънәләрен тәгъбир итмәк - бик мөшкел бер хезмәттер". +З. әфәнденең бу сүзе, Коръәнгә әллә ничә җилд тәфсир яздыктан вә мең төрле тәэвил вә тәүҗиһләр йөреттектән соңра да: "Һаман да Аллаһы Тәгаләнең бу сүзләрдән максатын белдек дип кисеп әйтә алмыйбыз, бәлки аның морады башкачадыр!" - дигән мосаннифләр сүзенә бераз охшыйдыр. Мосаннифләрнең бу сүзләре, өстеннән караганда, Аллаһ вә аның кәляменә мәдех итү кебек күренсә дә, филхакыйкать зәмнән башка бер шәй түгелдер. Мөтәнәбби вә Мәгарриләрнең үз максатлары, безнеңчә, ап-ачык аңлашылдыгы хәлдә, фәсыйхларның фәсыйхы, бәлигъларның бәлигы булган Алла Зөлҗәлалның сүзләре тиеше кебек аңлашылмасын, имеш!! Шулай ук мөтәрҗимнәрне мөәллифләрнең китапларын язган чакта күңелләрендә җәвәлан иткән хиссият вә инчә мәгънәләрне тәрҗемә итмәдекләре өчен һичкем интикад вә мөахәзә итмидер. Бәлки, шул китапларда язылган сүзләрен генә бозмыйча вә мәгънәләрен үзгәртмичә тәрҗемә итүләре таләп ителәдер. Тәрҗемә теле исә асыл китап телен яхшылап белгәндә, бу эшнең бик кулай булуына шөбһә юктыр. +Мин асла хәрфия тәрҗемә итү тарафында түгелмен. Һәр телнең үзенә хас бер өслүбе вә тарзы ифадәсе булдыгына бик нык ышанам. Шуның өчен гарәпчәдән тәрҗемә ителгән бер китапның сүзләре сарыф татарча булдыгы хәлдә, өслүбе гарәпчә булса, мин аны яхшы тәрҗемә дип әйтә алмыймын вә Касыйм бәк Әмин әсәрләренең тәрҗемәләре шул кабилдәнрәк дия игътикад итәмен. Ләкин мәгънәнең үзгәртелүенә асла разый түгелмен. Аннан соң гыйбарәләрнең асылдагы кеби рух вә куәтләрен тәрҗемәләрдә дә мотлакан сакларга кирәк, димен. +ХАТЫННАР ВӘ ТӘРӘККЫЙ +Бу көндә дөньяның төрле кыйтгаларындагы төрле милләтләргә күз салсак, күреләдер ки, һәрбер милләтнең мәдәният, гомран вә тәрәккый юлындагы мәртәбәсе - хатыннарының тәрбиясе вә аларга бирелгән ирек нисбәтендәдер. Тырышлык, фәгалият вә икъдам кеби гали сыйфатлар хатыннары да инсаннар суррәсенә тезелгән вә үзләренең һәйәте иҗтимагыядәге мөһим мәүкыйгләрене танып, шуңа күрә эш күргән милләтләрдә мөкәммәл сурәттә мәүҗүддер. +Заманамызда хатыннарга иң яхшы күз илә караган вә анларның инсаният вә хөрриятенә чынлап ихтирам иткән милләт - шөбһәсез, америкалылардыр. Шуның өчен анларда фәгалият, байлык вә хәсән әхлак һәрбер милләттәгедән алдадыр. Боңа каршы хатын-кызларына ялгыз бер шәһвәт аппараты дия караган вә анларны тоткын кеби тоткан төркестанлы кардәшләремезне куярга мөмкин. Хатыннарыны тәрбия, тәгаллемнән вә мәзаяи инсаниядән мәхрүм тоту сәбәпле, үзләренең нәкадәр аяныч бер хәлдә булындыкларыны озын иттереп язарга лөзүм юк. +Бездә һаман хатынның җәмгыяте бәшәриядә мөһим бер мәүкыйг тотуыны аңлый алмыйлар. Аның вазифасыны, башка өргәчи хайваннар кеби, ялгыз бала тугдыруга гына хәсыр итмәкче булалар. Аның бала тәрбиясе вә олуг ирләргә тәэсире тугрысындагы гали мәкамене тәкъдир итә алмыйлар, икедә-бердә тәхкыйре амиз рәвештә: "Хатын бит ул!" - диюдән тартынмыйлар. +Матбугатымыз да хатыннарга ул хәтле әһәмият бирми. Гүя хатыннарымызның тире-яры кадәр дә әһәмиятләре юк ла. Вакыты илә "Тәрәккый" газетасында берәү, "Рухсыз яртымыз" исеме илә озын мәкаләләр язып, шимдиге мөселман хатыннарының җансыз әгъза кеби бер хәлдә көн кичердекләрене күстәргән иде. Мин бу дәфга "әл-Мөәйяд" газетасында укыдыгым "Милләтләрнең тәрәккыйсендә хатыннарның тәэсире" сәрләүхәле мәкаләне хөласат тәрҗемә итеп, укучыларга тәкъдим итмәкче булам. Бу мәкаләне Аурупада сәяхәт итүче бер мисырлы гарәп, мәдәниятенең күркәм тәэсире астында, Францадагы Монпелье шәһәреннән яза вә әйтә: +Бу дөньядагы эшләр һәр кешенең мизаҗ вә сыйфатлары илә мөтәнасиб рәвештә бүленгәндер. Чөнки "тәкямел кануны" шуны тели, вә бу сәбәпле инсаннарның эшләрендә фаудавият (анархия) вакыйг улмый торадыр. "Бәшәрият"не тәшкил иткән ике олуг җенес (иркәк илә хатын) арасында да гамәлләр ошбу кагыйдә үзренә тәкъсим улынмышдыр. Бу ике җенеснең һәр икесе үзенең мизаҗ, көч вә икътидарына мөнасиб эшләр илә мөмтаз улмыштыр. Ирләргә тән куәте тели торган эшләр бирелгән, хатыннар тән куәтендә зәгыйфь улмакла бәрабәр түзем, ихлас, күңел нечкәлеге вә нәзакәт илә мөмтаз улдыкларыннан, анларның өлешенә шушы сыйфатларны икътиза итә торган эшләр төшкән. Мондый эшләр бик күптер. Бонларның бәгъзеләре - иренә нисбәтән улан вазифаларыдыр. Чөнки хатын - ирнең мәнфәгатьләрендә уртак, аны шатландыручы, кайгыларыны бүлешүче, рәхәт вә михнәт вакытларының һәр икесендә иптәш вә сердәшедер. Хатынның иң мөһим вазифасы бөтен милләткә нисбәтән улан вазифасыдыр ки, ул да - балаларыны тәрбия итүчедер. Чөнки балаларны карау вә анларны җисмән вә гаклән зәгыйфь вакытларында күзәтү - аның бурычыдыр. Шулай ук балаларның киләчәктәге әдәбе тереклекләре өчен нигез салу, ягъни анларны фазыйләтне сөяргә вә хакыйкатьне ихтирам, рәзилә вә батыйльдан нәфрәт итәргә гадәтләндерү дә - аның вазифасыдыр. Балаларның иң элек күргән вә ишеткәннәрене эләктереп кала торган кечкенә гакылларына олыгайгач эшлекле улырга ярдәм итәрлек сыйфат вә әхлаклар йирләштерү дә хатын өстендәдер. +Бәс, хатынның вазифасы олуг вә мәсьүлиятле, бөектер ки, ир мәсьүлиятеннән югары булмаса, түбән түгелдер. Зирә хатынның эшләренә бөтен милләтнең хәят вә мәмате терәләдер. Көчле вә гакыллы ирләрнең һәр кайусы кечкенә чакларында хатыннарның тәрбия вә игътинасы аркасында шул дәрәҗәгә ирешмешләрдер. +Әгәр дә ирләр инсаф итеп, хатыннарның һәйяте иҗтимагыядәге гамәлләрене тәкъдир итсәләр вә үткән заманнардан калган истибдад вә мәгъруриятне ташласалар иде, ошбу зәгыйфь мәхлукларга ихтирам йөзеннән башларыны иярләр иде. +Хатын - бәшәриятне арттыру вә куәтләндерү юлында эшләүчеләрнең берседер. Аның бу тугрыдагы вазифасы ир вазифасы шикелле үк, бәлки олуграк вә мәшәкатьлерәктер. Чөнки ул хәмел көннәрендә вә имезү заманнарында шулхәтле рәнҗеш вә авыруларга дучар буладыр ки, бонлардан ирләрнең аслан хәбәрләре булмыйдыр. +Хатын бәләкәй балаларны тәрбияли, сәламәтлекләрене күзәтә, анларны кыймылданырга вә йөрергә үгрәтә вә анларның тугмыштан булган хайвани милкәләрене үзгәртә дә, анларны саглам, куәтле, гакыллы, эшкә вә чалышырга икътидарлы адәмнәр ясыйдыр, әгәр хатын теләсә, балаларны тезгенсез вә күзәтүчесез йибәреп, милләтне файдалы инсаннардан мәхрүм итәргә дә хәленнән киләдер. +Балалар үскәннән соң да, хатын анларга беренче таяныч вә олуг ярдәмче буладыр. Ул анларның хәсрәтләрене тарата, күңелләрене күтәрә, михнәтләрене йөкләргә баһадирландыра, серләрене саклый вә өмет һәм гайрәт рухы өрәдер. +Хатын, балаларының берсе яки ире авырган чакта, багучы хезмәтене итә, төн йокыларыны калдырып, аны күзәтә вә кирәкләрене үтәп торадыр. +Хатын шундый бер мәхлукдыр ки, аның эче шәфкать вә мәрхәмәткә тулган, яхшылыкны белә, шуңа каршы кат-кат мөкяфәт кайтара вә үзенә ителгән языклардан күз йомадыр. +Ире аңа үзгәрсә дә, ул түзә вә иптәшлек хокукыны ригаять итеп, аның хаҗәтләрене бирәдер. Бәгъзән, ир аны рәнҗетә вә хурлый, фәкать ул барыны да кичерә, нихәтле михнәт вә зәхмәтләр күрсә дә, тәхмил вә сабыр итәдер. +Хөласа: хатын - яктысы белән безем хәятымызны балкытучы олуг бер фонарьдыр! +Иштә хәятта хатынның вазифасы вә һәйяте иҗтимагыядә күрәчәге эше ошбуыннан гыйбарәттер. Шөбһә юкдыр ки, бу вазифа агыр вә зәхмәтле улып, ирләрдә булынмаган чыдамга мохтаҗдыр. Хатын өстенә йөкләнгән ошбу вазифаның әһәмиятене инкяр итүче булмаса кирәк. Зирә, хатынның ошбу эшләренә милләтнең бүгенге хәле бина ителә вә аның белән киләчәктә ирешәчәге тәрәккый вә мәдәниятнең дәрәҗәсе үлчәнәдер. Әгәр хатыннар үз вазифаларында косурлык вә эшләрендә ялкаулык итсәләр, гаиләнең низамы бозыла вә шул гаилә әгъзаларының тереклеге үзләренә нигъмәт улмыйча, михнәт улып китәдер. Әгәр гаиләләр шул рәвешчә бозылса, бөтен милләтнең низамы да бозыла, анда иҗтимагый фаудавият (анархия) хөкем сөрә башлыйдыр. +Әгәр аналар балаларыны ляикынча тәрбияләмәсәләр вә сәламәт лекләренә әһәмият бирмәсәләр, анлар зәгыйфь булып үсәрләр, һәртөрле хәстәлек вә чирләргә дучар улырлар да һичбер төрле эшкә ярамаслар, милләт анлардан һичнәрсә истифадә итмәс. Чөнки "сәламәт гакыл сәламәт тәндә генәдер", диярләр. +Әгәр ана балаларыны кечкенә чакларында тәэдиб,2 файдалы вә зарарлы нәрсәләргә тәнбиһ итмәсә,3 анлар явыз әхлаклы, бозык тәрбияле вә шәһвәт коллары улып йитешерләр. Хәяттан максудлары хайваннарныкыннан артык улмас. Ифради шундый булган өммәт озак яшәмәс, "вөҗүд" тактасыннан җуелып китәр. +Ихтимал, бәгъзе кешеләр: "Хатын тәрбиясенә нә хаҗәт, мәктәп вә мәдрәсәләр аркылы балаларның әхлакларыны төзәтеп вә сихәтләрене күзәтеп булмыймы?" - диярләр. Бу сөаль урынсыздыр. Чөнки тәрбия башка, мәктәпләрдә укыла торган гыйлем башка. Мәктәпләр бер шәкертнең электән бозылган әхлакыны төзәтә алмыйлар. Шундый әхлакны төзәтер өчен уграшкан мәктәп каткан ботакны туграйтырга уграшкан кеше кебидер ки, ул ботак, әлбәттә, бөгелмәячәк, бәлки шартлап сыначактыр. +Мәктәпләрнең моннан гаҗиз улуларының сәбәбе шулдыр ки, бала мәктәпкә анасының әхлаклары илә холыкланганнан вә аның гадәтләренә гадәтләнгәннән соң гына барадыр. Бу әхлак вә гадәтләр, ташка язылган язу шикелле, гомер буена аның белән бергә калалар. +Ошбуннардан аңлашыладыр ки, хатыннарның вазифалары - милләтләрнең бу көне вә киләчәге хакында бөек әһәмияти хаиздер. +Инде без бер күз салыйк. Мөселман хатыннары үз вазифалары ны тиешенчә үтиләрме, әллә бу хосуста косур итәләрме, яки үз вазифаларыны белмиләрме? Бездә хатын - икенең берседер. Авыл хатыны, шәһәр хатыны. Бонларның беренчесе "хәят"ны танымый вә мәгыйшәтнең мәгънәсене аңламыйдыр. Ул үзене бары иренең ләззәт вә шәһвәтенә корал, аңа хезмәтче вә кәнизәк итеп саныйдыр. Анлар белән җигеп җир сөрә торган хайван арасында аерма юк кебидер. Ул наданлыкның кара киеменә төрелгән вә "тәкъдир"гә бик нык ышанган. Ул һәрбер эшне "тәкъдир"гә генә сылтап тора, инсанның үз гамәле файданы яхуд зарарны тугдыруыны артык аңламыйдыр. Бала тапса, аңа ляикынча әһәмият бирми вә тиешенчә күзәтә алмый. Аның баласы өчен эшләгәне шул гынадыр ки, еглаган саен агызына имчәгене тыга, туендырдыктан соң йибәрә дә, бала тузан-туфракка, балчыкка ауный вә сәламәтлек өчен зарарлы нәрсәләрне агызына аладыр. Кирәге кеби карамау вә ачлы-туклы тору сәбәпле, бала арык вә авырулы булып каладыр. Аягына йөри башлагач, бүтән балаларга кушылып, анлардан һәртөрле кабахәт эш вә сүзләр үгрәнә, анасы белән атасы арасындагы сүгеш вә сугышларны күрә-күрә, аның әдәбе, тәрбиясе бөтенләй юлдан чыгадыр. +Шәһәр хатыны исә тәрбия вә мәгърифәт җәһәтеннән барыбер авыл хатыны мәртәбәсендә буладыр. Әхлакы аныкыннан явызрак дияргә дә мөмкиндер. Ул эшсезлек белән дә мөмтаздыр. Чөнки авыл хатыны өй тышындагы күп эшләрдә ире белән бергә йөри вә аның урынына торадыр. Шәһәр хатыннарының артык эшләре булмый, вакытларыны файдалы нәрсәгә сарыф итмиләр, байлары балаларыны да үзләре имезмиләр, махсус бала имезүчеләр тоталар, соңра асраулар вә хезмәтчеләр арасына йибәрәләр. Шунда балалар бозык әхлаклы, истикълялияттән (самостоятельность) мәхрүм, чирле вә яки чирләргә мөстәгыйд улып йитешәләр. +Менә бу көндә мөселман хатыннары ошбу хәлдәдерләр. Гаилә низамыны вәйран итә торган ошбу хәлгә разый улып торуымыз - гаҗәпнең аръягында гаҗәптер. Ошбу хәлләрнең нәтиҗәсе уларак, без, мөселманнар, хәят мәйданында бөтен милләтләрдән артта калдык, сәяси, әдәби вә икътисади истикълялиятләремезнең һәммәсене гаиб иттек . Зира сәбат , баһадирлык, икъдам , ярдәмләшү вә кардәшлек кеби балаларның ана кочагында гадәтләнәчәге күркәм сыйфатларның безем йөрәкләремездә эзләре генә дә юктыр. +Хатыннарның наданлыгы сәбәбеннән карт вә яшьләр арасында әдәп бозыклыгы да нәшьәт итмештер. Без гел вак-төяк файдасыз нәрсәләр илә уграшамыз, арамызда хөсед (көнчелек) фәүкылхәд таралган, үзара иттифак юк, бертуган карендәшләр талашалар, ялкаулык илә шулкадәр мөбтәлямез ки, вә тиешле урыннардан мал чыгарыр өчен асла сәгый вә һиммәт итмимез. Гакылларымыз хорафат вә ялганнар илә тулган - гареблеләр өстемездән көлеп торалар. +Инде гокаля вә зыялыларымыз нишләп торалар? Тиешле ислахны фигълияткә чыгарырга вакыт йитмәдеме? Үземезне череткән иҗтимагый хәстәлекләремезне дәваларга көн килмәдеме? +Инде безгә хатынның һәйяте иҗтимагыядә тотдыгы мәркәзене танып, аның эшләрене тәкъдир итәргә вә аңа кол вә кәнизәккә караган күз белән караудан туктарга вакыттыр. +Хакыйкать бер генәдер. Ләкин без үз-үземезне алдап торамыз. Бүген бер нәрсәне кирәкле диеп игътираф иттекемез хәлдә, иртәгә аны таныймыз. Хатыннарымызны кирәге кеби укытасымыз вә иркенләтәсемез килми. Шулай булса да, анлардан балаларны тәрбия вә анларга нәзарәт итүне, өй эченә шатлык вә хәят кертүне таләп кыламыз. Хәлбуки, бонларны гыйлем вә тәрбиядән зур өлеш алган кешеләр генә эшли алалар. +Мин күзләрене мәгърурият вә истибдад сукырайткан кемсәнәләрнең хатын һәр хокукта ир белән тигез булса, хәятның низамы җимереләчәк вә хатынның әдәбе бозылачак диюләреннән гаҗәпләнәм. Мондый фикер ирләрнең наданлыкларыннан гына нәшьәт итмештер. Юкса, тәрбия илә әхлак бозыклыгы бер йиргә ничек җыелсын? +Ихтимал, бәгъзе кешеләр мәктәпләрдә укыган кайу бер кызларның тәрбиясезлекләреннән шомлана торганнардыр. Ләкин бу җирдә дәхи бер мәртәбә әйтәмез: тәрбия башка, гыйлем дәхи башка. Ул кызларның алдыклары аз гына гыйлемнең үзе дә ялгыз кабыктан гына гыйбарәттер. Әгәр бу кызлар аналары янында күркәм дини тәрбия илә тәрбияләнсәләр иде, анларның күңелләренә фазыйләт урынлашыр вә ул күрдекемез тәрбиясезлек анларда күрелмәс иде. +Минем фикеремә күрә, мөселманнарның хәле мәшрутияткә наил улу яки үз ватаннарыннан читләрне чыгару илә генә төзәлмәс. Бәлки, боның өчен - һәйяте иҗтимагыямезне замана рухы вә ихтыяҗымыз илә мөтәнасиб рәвештә әсасыннан яңарту тиештер. Ошбу яңарту әсасы - һич шөбһәсез, кызларымызны яраклы зәүҗә вә әһлиятле ана улырлык рәвештә тәрбия итүдер. +ХӘБӘРЛӘРЕ (үз мөхбиремездән) +Татарча театр - быел гыйнварның 8 ендә Общественное собрание залында татарча театр уйналып, Г. Камал әфәнденең "Бәхетсез егет"е тамашага куелды. +Троицкида татарча театр - яңа бер эш, дияргә ярый. Үткән көз бәгъзе яшьләрдән "Театр вә музыка мөхибләре" кружогы оештырылган иде. Бу яшьләр искиткеч бер тырышлык белән даимчылык итеп, балалайка, гитар вә мандолина чиертергә башлаганнар вә белүчедән сабаклар алырга тотынганнар иде. Соңра эшләрнең алга таба тәгәрәгәнен күргәч, бу яшьләр, Корбан бәйрәмендә татар кичәсе ясарга карар биреп, бер яктан, "Казанга сәяхәт" комедиясен репетицияләргә вә, бер яктан, кайу бер милли көйләребезне кабатларга керештеләр. Бәйрәмнең өченче көнендә татар кичәсе ясалды. Халык күп җыелды, кичә бик тыныч үтте вә муаффәкыятьле чыкты. +Моннан дүрт-биш ел элек, инкыйлаб заманнарында, монда татарча театр уйналганда, мөселманнар шау-шу килгәннәр, мәсҗедләрдә вә башка йирләрдә театр галәйһенә коткылар булган, кирәк уйнаучылар, кирәк театрга баручылар, карагруһларның һөҗүменнән куркып, полициядән сакчылар сорап алганнар. Әмма бу Корбан бәйрәмендәге татар кичәсе хакында мәсҗедләрдә дә вә башка йирләрдә дә, аслан, коткы вә агитация булмады. +Быел уйнаучылар эченә өч ханым кушылды. +Исправниктан рөхсәт сораганда, ул "Даудовлар" шайкасы тарафыннан үтерелгән пристав Чикризов гаиләсе файдасына уйнауны үтенгән. Яшьләр моны кабул иттеләр, шундый иганә юлына 8 гыйнварда татарча театр булачагы, тамашага "Бәхетсез егет" куелачагы, милли көйләр уйналачагы вә үз шагыйрьләребезнең шигырьләре укылачагы игълан ителгән иде. +Бардык. Общественное собрание шыгрым тулган. Гел кәләпүшле вә калфаклы башлар, бу соңгылары бәйрәмдәге театрда дүрт-биш кенә булганы хәлдә, бу юлы байтак күп иделәр. +Татарча театр! Татарлар җыелганнар, ирләре генә түгел, картлар, яшьләр, хатыннар, кызлар, яшүсмер малайлар вә кызчыклар. Һәркем киенгән, шат, хәрәкәт, хәят! Шул күренеш, хәл теле белән әйтәләр: "Татарларның театр китаплары вә башка әдәби нәрсәләр язарга ярарлык телләре вә шул тел белән үз мәгыйшәтләреннән алып, фаҗига вә көлке язарлык язучылары бар, җанлы теле вә әдәбияты һәм шанлы тарихы вә мазыйсы булган милләт, аслан, бетмәс, аларны баскан кошмар (бастырылу) - вакытлы бер нәрсә, алар һәммәсе бетәр, менә анлар уяналар, менә анлар кабер туфракларын өстләреннән селкә башладылар, юк, татарларның истикъбале томанлы вә өметсез түгел!" +Мондый шигырьне бер як куеп әйткәндә, бу театр да бик тыныч вә муаффәкыятьле үтте. Уйнаучылар арасында да хатын-кызлар булганы вә карарга да болардан бик күп кеше барганы хәлдә, кирәк хәзрәтләр тарафыннан, кирәк башкалар тарафыннан театрга каршы һичтөрле коткы булмады. Бу йирдә шуны да әйтеп китәргә кирәк ки, мондагы муллалар - бик аңлы, замананың китешен нән хәбәрдар кешеләр, бәгъзе шәһәрләрдәге кебек, театрга баручыларга байкот игълан кыла торган муллаларны монда төшеңдә дә күрә алмассың. Хәтта бәгъзе яшь хәзрәтләр үзләре дә барганнар иде. +Бу хәлләр күрсәтәдер ки, Троицк мөселманнары дүрт-биш ел эчендә үзгәргәннәр. Заман бабай һаман үзенекен эшләгән, фикер вә нәзарларны сизелерлек дәрәҗәдә алмаштырган. +Троицк мөселманнарын болай яхшыга таба үзгәрү белән, милли театрыбызга мондагы халыкны да ияләштерергә тырышып, гайрәт сарыф итүләре вә бу юлда муаффәкыятьләре белән тәбрик итми узу мөмкин түгелдер. +Уйнаучылар уенны, гомумән, яхшы уздырдылар. Йитешмәгән йирләре, табигый, юк түгел. Боларның бәгъзеләре мәхәлли "Степь" газетасында күрсәтелде. +Персонажлар берәм-берәменә киленчә: "Казанга сәяхәт"тә Гата бай ролен кәмаль муаффәкыять белән уздырган Руй әфәнде бу юлы гимназист ролен булдыра алмады. Гайни ролен уйнаган Зөлфәкарова ханым көтелмәгән рәвештә парлак уздырды. Кәрим ролен уйнаган "Иделбаев", Мәгъри ролен уйнаган "Тарская", Закир ролен уйнаган "Батый", Камали ролен уйнаган әфәнде үз рольләрен яхшы вә адәм рәтле үткәрделәр. +Балалайкачылар хоры, скрипка, мандолина вә гитардан җыелган Трио (өчлек)челәр программдагы номерларны бик шәп чыгардылар. Милли көйләребездән бик һәйбәтләрен вә моңлыларын сайлаганнар. Сбор бик шәп вә тулы булды, халык мәмнүн булып таралдылар. +МӘКТҮБЛӘРЕ Кавказ юлыннан Юлдашсызлык - юлдаш табылды - искелек вә яңалык - Ишми вә аның фетнәләре - өйләнергә димләү - җәнүб төсе күренә - Царицында мулланы эзләү - мулла белән мосахәбә - газеталар муллаларны кыерсыталар - Царицында татарлар - мәхәллә аеру, мәсҗед күбәйтү - дарелмөгаллимин кирәклеге - Кавказга керү - әрмән карчыгы - мәгъдән суларына йитү. +Идел вә кырыйларының матурлыгы мине сихерләп, бөтен гамь вә хәсрәтләрне оныттырса да, юлдашсызлык минем эчемне байтак пошыра иде. Инсан, шатланса да, кайгырса да, шуларны уртаклаша вә бүлешә торган икенче бер кешене эзлидер. Бу хәл юлда иптәш вә якыннардан аерылган заманда бигрәк тә нык сизелә. +Минем шатлык вә тәэсирләремне чыгарып түгәрлек юлдашым юк иде, болай юлда тәсадеф танышкан кешеләрнең һәммәсе белән сүзләр тәкәллефле вә рәсми рәвештә генә әйләнәләр. +Менә Саратовта ахун өендә миңа Царицынга хәтле юлдаш була торган кеше тугры килде. Бу - мәгъруф сукночы Дибердиевләр авылы Пәлдәнгенең Х.У. исемле комиссионер иде. +Без Саратовтан кузгалып киттек. Юлдашым белән сөйләшә башладык. Беренче адымнан ук аның үз хакында бик күп исәпли торган кеше булуы аңгарылды, син аңа сүз кушсаң, "ничек?" яки "нәрсә?" дигән сүзләрне бик каты вә ачуланган тавыш белән әйтә, Камалның "Фәтхерахманы" шикелле, үзен - "без", сохбәттәшен "син" дип тәгъбир кыла, вакыты илә байтак кешеләрне атап-атап тешләгән "таңчылар" моны да эләктергәннәрмедер, нидер - аларны бер дә яратмыйча вә бик кимсетеп сөйли. +Махсус бер фикер вә мәсләкне дәлилләр белән яклый алырга кулларыннан килмәгәнлектән, могтәдиллек белән имтияз итәргә тырышкан кайу бер кешеләр кебек, яңаларны (яшьләр) да, искеләрне (картлар) дә гаепләгән булып сөйли. +"Картларда гаеп бар, ну ул мескеннәр, нишләсеннәр? Яшьләр аларны эт итеп хурлыйлар бит! Һәркемдә самолюбие бар. Ишмөхәммәд хәзрәткә дә бер сүз дә әйтеп булмый, аны азмы сүктеләр, азмы хурладылар? Менә ул да үзен защищать итәргә кереште дә, нинди күңелсез эшләр булып китте!" - ди. +Мин аңа: "Искелектән яңалыкка күчкән заманнарда фикерләр ташуы була, һичбер кеше башкаларны үзенең фикере белән богаулый алмый, бер фикер, гадәт вә тормыштан туйган кеше аларны берьюлы ватасы, җимерәсе, юк итәсе килә, хосусан, яңалыкны бик тиз кабул итәргә мөстәгыйд булган яшьләр бу хосуста бик җитез вә ашыгыч кыймылдыйлар. +Бу - табигый хәл. Искелек белән яңалыкның көрәшүе - тарихи вә иҗтимагый бер закон, табигать вә иҗтимаг булып торганы мөддәттә, ул көрәшү, аслан, бетәчәк түгел. Әмма Ишмөхәммәдкә килсәк, аның мәҗнүнанә хәрәкәтләренең тарихы соңгы тентүләрдән генә башланмый. +Шиһаб хәзрәт вафат булганнан соң, әллә ничәшәр җилд гарәпчә китаплар язып, берничә елга чаклы аны сүгеп торды, аңа такмаган ләкабне вә кушаматны калдырмады, кяфер вә юлдан чыгуны аңгарткан сарих вә кинаяле ничә төрле сүз вә тәгъбир булса, һәммәсен истигъмаль итте. Үзегезгә мәгълүм: Галимҗан хәзрәт - тәкъва, могтәдил вә тыныч кеше, әмма Ишми аны да тыныч калдырмады, аны сүгүе дә Шиһаб хәзрәтне сүгүдән ким булмады. Дәхи Түнтәрнең Нәҗиб мәхдүм - тик гыйлем вә китап карау белән уграшкан дәрвиш табигатьле юаш бер кеше - менә шул кешенең Ишмөхәммәдтән күргән изалары азмы булды? +Ризаэтдин хәзрәт - гыйлем вә бәхәстән башканы белми, каләмен кәмаль инсаф вә гадәләт белән йөртә, башкаларга һөҗүм вә бәйләнүдән бөтен көче белән саклана торган бер галим вә мөхәррир. Шушы зат Ишмөхәммәднең иза вә җәфасыннан өлешсез калдымы? Моны беләсегез килсә, Ишминең әсәрләрен, "Дин вә мәгыйшәт"тәге мәкаләләрен укыгыз! +Менә бу хәлләрнең һәммәсе күрсәтә ки, Ишминең бөтен Русия исламнарының зарарына кыям итүе башкаларның аңа һөҗүме сәбәпле түгел, бәлки аның ислах, инсаният вә яхшылык дошманы булуыннан нәшьәт иткәндер", - дигәч, юлдашым йомшады вә ыкмык итеп тынды. +Безнең татарларның сәгадәт вә бәхет ишеге өйләнгәннән соң ачыла дип игътикад итүләре, очраган бер егетне өйләнергә кызыктырулары вә хатын белән булган тормышны аллы-гөлле буяуларда тасвир итеп күрсәтүләре мәгълүмдер. Менә бер кеше дә, минем ялгыз булуымны белгәч: "Нигә шушы яшькә чаклы өйләнми йөрисең?" - дип бәйләнде вә бу хосуста һәркемгә билгеле "мещан фәлсәфәсен" байтак кына озайтып бәян кылды. +Царицынга хәтле миңа бу авыр (скучный) кешенең юлдашлыгы юлдашсызлыктан күп аермалы булмады. +Майның тугызында Царицынга йиттек. Монда яхшы гына җәнүб төсе күренә башлады, җылы вә җиңел һава, туп-тугры күккә таба озайган зифа буйлы сәрви агачлары, акрын искән ләтыйф җил белән агач яфракларының үзенә бер төрле моң белән кыштырдап торулары бары бер җәнүбтә булган Кырым өлкәсендә йөрүләремне исемә төшерде. +Мәгъдән суларына китәчәк поездны байтак кына көтәсе булганлыктан, Царицындагы татарларның хәлен бераз үгрәнер өчен, мулланың йортын эзләргә киттем. Күзләрем караган якка китеп бара идем, көч-хәл белән бер корзина суган күтәреп килүче бер татар очрады. Ул миңа мәсҗедне үгрәтеп йибәрде, вә аның "бик ерак түгел" диюенә бинаән, җәяү барырга карар бирдем. Барам, барам, ниһаять бер елгага барып йиттем, бер тар тыкрыкка кереп киттем, аның очына чыккач, алдыма зур таш күпер килеп чыкты (бу күпер Царицынның исеме шуннан алынган Царицыно елгасына салынган икән). Күпердән чыккач, менәргә алдымда тагын тау тора - әле мәсҗед күренми. "Я Аллаһ!" дип, текә таудан туп-туры күтәрелгән сукмаклардан менеп, югары чыктым - алдымда киң вә төз урам тора, аның очында әллә кайда мәсҗед манарасы күренә, инде нишләргә? Бармасам, монда чаклы йөрешем әрәм китә, барсам, бик ерак, эштән чыгып арачакмын, ни булса булыр, дидем дә киттем. Мәсҗедкә йитәрәк, еш-еш татарлар күренә башлады. Бер татардан мулланың йортын сорап алып барып кердем. Матур вә күңелле ишек алды. Капкадан кергәч тә, уң якта өч-дүрт олуг сәрви агачлары югары таба озаеп киткәннәр, сул якта, бер саф булып, өем-өем үскән акация агачлары тезелгәннәр, шунда ук саглам бер татар шул агачларга, чаж-чож иттереп, көпшәдән су йибәреп тора. +Мулланың мәхдүмен чакырып чыгардылар, узгынчы бер мосафир булуымны вә хәзрәтне күрергә теләвемне сөйләдем, дәрхаль мулла чыкты. Казаки вә башына ак түбәтәй кигән күсә (сакалсыз) бер кеше. Болар мине күптән таныш бер кеше кебек истикъбаль иттеләр. +Ишек алдының арт тарафындагы бакчаларында, беседкада, мулла вә углы Габдулла әфәнде чәй эчтек. Өч чакрым чамасы мәсафәне җәнүб кояшы астында җәяү килгәннән соң, миңа бу чәй фәүкылгадә тәмле булды. Хәзрәтнең өй бакчасы бик ләтыйф вә күңелле. Нә кадәр дә бәхетледер бу җәнүбтә торган кешеләр!!! +Мәхдүм Истанбул күргән, төрекчә фразалар ычкындыра вә төрек жестлары ясаштыргалый. Хәзрәт - Саратов ахунды Янгалычевның бертуган борадәре. Бу да ахунд, ләкин теге ахунд кебек матур сөйләми генә түгел, бәлки агыр вә эчпошыргыч иттеребрәк сөйли. Егерме елдан бирле монда имам булып тора икән. Казанда Күл буе мәдрәсәсендә Сәлах хәзрәттә укыган, Галләм хәзрәткә дә эләккән. +Мин: "Тәкъсир, Янгалычевлар бөтен Волга буен ишгаль иткәнсез икән!" - дип ләтыйфә иткәннән соң: "Тормыш ничек, күңеллеме, доход яхшы буламы?" - дип соравыма каршы, ул: "Яхшы була иде, әле инде (көлеп вә ләтыйфасымак иттереп) газета белән мужикны бозып бетердегез, гел мужик файдасына язасыз, ә муллаларны һаман кыерсытасыз, хәзер муллаларга артык ычкындырмый башладылар", - дигәч, җитдирәк кыяфәт белән: "Муллаларны инсафсыз, диләр, муллаларның кай йире инсафсыз, жалованье юк, ни юк, шул мәхәллә халкыннан алмый, кайдан алсыннар инде?" - дип зарланды. Ак күңеллелеге чыраена чыгып торган вә сүзләренең һәрберендә самимилек күренеп торган бу мулланың шушы сүзләре мине байтак уйга калдырды вә үз-үземә: "Вакыйган, газеталар муллалар хакында инсафсызрак язалар түгелме соң?" - дигән назик кенә бер сөаль бирдем. +Царицында такта яра торган заводлар күп, мондагы татарларның күбесе шул заводларда эшлиләр вә шул такталарны пристань вә вокзалга ташучы ломовой ямщик хезмәтендә йөриләр, бу кәсеп ләре белән күп акча тапсалар да, истикамәтсезлекләре сәбәпле ашапэчеп йөргәнлекләреннән, хәлләнеп китә алмыйлар икән. +Мәсҗедләре - таш, манарасы - агач. Мәктәп бар. Мөгаллимнәргә жалованье юк, иске ысул белән, сәдака исеменнән бирәләр икән. Бу ел кыш мулланың мәхдүме дә укыткан, ләкин хөкүмәтнең быел мөселманнарга булган "сәясәте" монда да үзенең әсәрен күрсәткән: инспектор мартта ук, ахунга кәгазь йибәреп, мөгаллимнәрне укытудан туктаткан, ахун үзе мөрәҗәгать итеп үтенсә дә, быелга мәктәптә укуны дәвам иттерер өчен рөхсәт алырга муаффәкъ була алмаган. Менә ошбу хәлләр мөгаллимнәр йитештерә торган рәсми бер дарелмөгаллимин кирәклеген һәммә мөселманнарга сиздерде, һәркем беравыздан: "Мөфти хәзрәт юбилее мөнәсәбәте белән аның наменә бер дарелмөгаллимин ачылсын иде", - диләр. +Татарларның иҗтимагый авырулары булган мәсҗед күбәйтү, мәсҗед салыр өчен мәхәллә аеру монда да башланган. +Бер байның киявенә яки борынгы бер карт хәзрәтнең мәхдүменә яки мөәзиннең углына муллалыкка урын кирәк була - менә мәхәллә аерыр өчен приговор җыярга тотыналар, соңра бер-ике куштанны вәкил кылып, мәсҗедкә иганә җыяр өчен, илдән илгә чыгарып йибәрәләр. +Яки мәхәлләнең бер бае мулла белән дошманлаша: аны күрәсе вә артында намаз укыйсы килми. Менә тота да мәхәлләнең читендәрәк торган куштаннарга игълан кыла: "Мин сезгә, ди, мәсҗед салып бирәм, үз өйләреңез янында мәсҗед булыр, приговор җыеңыз", - ди. +Ессентуки, 1 май Кавказ юлында II Юлдашсызлык - юлдаш табылды - искелек вә яңалык - Ишми вә аның фетнәләре - өйләнергә димләү - җәнүб төсе күренә - Царицында мулланы эзләү - мулла белән мосахабә - газеталар муллаларны кыерсыталар - Царицында татарлар - мәхәллә аеру - мәсҗед күбәйтү - дарелмөгаллимин кирәклеге - Кавказга керү - урядник кыйнаучы Кавказ татарлары - әрмәни карчыгы - мәгъдән суларына җитү. +Яки бер байның, бер абыстайның, бер суфиның хәтере өчен, бер мулланы туйдырырга хәлләреннән килмәгәне хәлдә, тоталар да бер мәсҗедкә икенче мулла алалар. +Царицында да үзенә урын кирәк булган бер мөгаллимнең агитациясе сәбәпле, тиешле санны аннан-моннан корыштырып тутырып, яңа мәхәллә ачарга йөриләр икән, бер байлары мәсҗед салып бирәсе булган. Тиешсез урында мәхәллә аерып мәсҗед салу мөселманнарның арасын аерудан башкага хезмәт итмәгәнлеген, урынсыз бина ителгән күп мәсҗедләрнең Коръәндә зәм ителгән "мәсҗеде зарар" кабиленнән булганлыгын, бер мәсҗедне адәм рәтле, гыйбадәтханәгә мөнасиб рәвештә бина итеп, соңра аны карау, шул мәсҗеднең мулласын вә мөәзинен асрау, икенче мәсҗед торгызудан элек, бар мәсҗед янында үз балаларына уку-язу һәм дин үгрәтә торган мәктәп торгызу, аңа яхшы гына мөгаллимнәр кую фарыз булганлыгын кайчан аңлап йитәр икән безнең мескеннәр?! +Без шул көнне, тимер юл белән, мәгъдән суларына карап юнәлдек. Иртәгесен Кавказга кердек, анда хәтле тип-тигез кырдан гыйбарәт булган манзара акрын-акрын алмашына бара иде. Очлаеп-очлаеп торган таулар, ямь-яшел җәелеп яткан болыннар, көмеш тасма кебек сузылып киткән елгалар, өелеп-өелеп үскән әрәмәләр еш-еш күзгә бәрелә башлады. Еракларда әллә кайларда озаеп вә күгәреп яткан таулар күренәләр иде. Һава да йиңеләйгәннән-йиңеләя бара, вә аны үпкә, бер дә көчләнмичә, тарта вә чыгара иде. +Минем урынымнан ерак түгел җирдә кием вә кыяфәтләре белән Кавказ әһеленә охшаган ике кеше бар иде, боларның телләре ерактан тыңлаганда төрекчәгә охшаганлыктан, мин берсенең янына бардым да төрекчә: "Әфәнде, нәрәдән килерсеңез?" - дидем. "Харьковтан гилерек!" - диде. Димәк, төрекчәне аңлый, бәс, сүзне дәвам иттердем. Ул да минем сүзләремне аңлый, мин дә аның үзенчә сөйләгәннәрен аңлый идем. Мин: "Сез кемсеңез?" - дидем. "Без татарык", - диде. +Болар Тифлис тирәсендәге бер авылдан агалы-энеле бертуган кардәшләр икән. Бер туйга кулларында разрешениесе булган мылтык тотып барганнар, шунда "үтә ихласлы" грузин урядник бәйләнеп, мылтыкны тартып алмакчы булган. Болар, өч агай-эне, мылтыкны биреп йибәрү урынына урядникны кискәннәр. Суд боларны берәр ел арестанское отделениега хөкем иткән. Бу икесе шул мөддәтне Харьковта тутырып кайтып киләләр, өченчеләре җәзасын Тифлистә уздырган. +Мин: "Моннан соң инде, шаять, урядник-фәләнгә бәйләнмәссез!" - дигәч, "Валлаһи, аслан курыкмаячагыз, тугры күрелсә, әлбәттә, дүгәчәгез, Сибирә кидәрсәк, кидәчәгез, әмма дүкмәдән калмачагыз", - диләр. Берсе: "Мин ике кеше үтердем, бу (кардәшен күрсәтеп) өч кеше үтерде, һичбер кеше белмәгән иде", - ди. +Һәрничек тә боларның кеше үтерүдән тәүбә итмәгәнлекләре, уңайлы килсә, бәреп егарга хәзер торганлыклары аңгарылды. +Төзеклектә уездный шәһәрләрдән бер дә ким булмаган Армавир исемле әрмәни авылыннан безнең вагонга бер әрмәни карчыгы утырды. Бу карчык үзенең салынып торган борыны, әллә кайдан, эчтән карый торган күзләре, җыерылган бите вә өстендәге киемнәре белән Гогольнең Ведьмасын искә төшерсә дә, сөйләве вә хәрәкәтләре сөйкемле иде. Йитмеш белән сиксән арасында булган бу карчык Армавирда сәүдә кылып торучы углы янына Гәнҗәдән берүзе килгән, хәзер дә япа-ялгызы кайтып бара. +Кавказ татарчасы белән яхшы сөйли. Гәнҗәдә угылларым, киленнәрем бар, багымыз бар: "Алманы сатарак, өземе сатарак, шәфталуы сатарак", - ди. Татарларны яманлап сөйли: "Татарлар чох яман, угрыдырлар", - ди. Моннан дүрт-биш ел элек булган татар-әрмән кис[ү]ләре хакында: "Без татарлары чох кырдык, безә чох күмәк килде", - дип мактанып сөйли. +Без "Минеральные воды" стансасында тыгыз вә тынчу вагоннарымыздан чыгып, һәйбәт вә гүзәл дачный вагоннарга утырып, "Ессентуки"гә карап юнәлдек. "Биш тау"ны - уң якта, "Машук"ны сул якта калдырып узып киттек. Ибне Баттута исемле гарәп сәяхе Үзбәк ханның җәйләве Биш таг исемле йирдә булганлыгын яза, аннан морады шушы Биш таумы икән, гаҗәбән? +Ессентуки, 10 май Кавказдан III Нугайлар - татарлык - тимер юл тармагы - тәэсир - күңелле иптәш - Эльбрус - иске хатирәләр - ике татар - ике карендәш - татар хатыннары - янә иптәшсезлек - якташлар - без вә алар. +Без, "Минеральные воды" стансасына йитәрәк, бер зур нугай авылыннан узып киттек. Бик күп мәсҗед манаралары күренде, бу авылда егермеләп мәсҗед бар, диделәр, әмма адәм рәтле бер мәктәп бармы икән? Анысында зур шөбһә бар. +Нугайлар, безнең татарларның бер кабиләсе яки тармагы булып, хәзердә Кавказда, Кырымда вә Әстерхан губернасында торалар. Тарихымызны күп тикшергән бер зат: "Бонлар татар тарихында зур вә мөһим урын тоткан Нугай мирза кабиләсеннән яки аның кул астында торган вә партиясендә йөргән кешеләр нәселеннән булсалар кирәк", - диядер. +Сартлар вә кыргызлар без татарларны да "нугай" дип атыйлар. Шуларга ияреп, Оренбург, Троицк кебек сарт вә кыргызларның күп таптаган шәһәрләрдәге татарлар да үзләрен "нугай" дип йөртәләр, ә күбесе "татар" исеменнән качалар. Әлбәттә, бу яңлыш вә ахмаклыктыр. Моның өчен Шиһаб хәзрәт тә беренче кыйсем "Мөстәфад әл-әхбар"да байтак кыздырадыр. +Хәсән Галиләр, безне татарлыктан биздерер өчен, "тарихи сәнәдләр" белән коралланып, сызганып, яңадан тотынмасалар да, яшь язучыларымыздан Г. Ибраһимовның мәкаләсе аларны байтак йомшатса вә тынычландырса кирәк, дип зан итәм. +Владикавказ тимер юлы өстендә булган "Минеральные воды" (мәгъдән сулары) стансасыннан Кавказ мәгъдән суларына бер тармак аерылып китә, "Биш тау" стансасыннан "Железноводски"га бара торган вә барлыгы биш чакрым озынлыгында булган дәхи бер ботак аерыла. Шушы бәләкәй тармакны да кушып санаганда, мәгъдән сулары тармагының озынлыгы 65 ½ чакрымнан гыйбарәттер. +Без "Минеральные воды" стансасында, тыгыз вә бөркү вагоннарыбыздан күчеп, һәйбәт, таза, күп тәрәзәле, ялт итеп торган дачные вагоннарга утырдык. Шунда ук бертөрле күңелле булып китте: бу гүзәл вагоннар безне махсус каршылап алган парадный экипажлар төсле күренде, гүя шул матур вагоннардан оештырылган поезд безне Исмәгыйль бәкнең "Дар әр-рәхәт"енә яки башка бер шатлык вә бәхет йортына алып китәчәк төсле тоелды. Бу вагоннардагы юлчылар да бүтән төрле, нәзегрәк, тәрбиялерәк, гүзәлрәк вә сөйкемлерәк кебек күренделәр, барымыз да бер җәмәгатькә мәнсүб, барымыз да бер-беремезгә якын, иптәш вә сердәш кешеләр төсле хис ителде. Тик носильщикның миңа әйтмичә әйберләремне икенче поездга күчерүе сәбәпле, минем аларны югалтып эзләнеп йөрүем генә бу яхшы тәэсирне бераз болгандырды. +Менә бер мәгъдән сулары тармагы белән кузгалып киттек. Киткән саен табигать матурлана бара иде. Мин, бөтен гәүдәм белән күзгә әйләнеп, шушы матур табигатьне тамаша итәргә тотындым, күз күреп ләззәтләнә, җан рәхәтләнә, кан сафлана, башта хыял вә поэзия кыймылдый, күңелендә йоклаган хиссиятләре кузгала, вә ул үзе изгеләнә бара иде. Илаһи бер тынлык белән йокымсырап яткан шул гүзәл табигатьнең кочагына атыласы, аны кочаклыйсы, иснисе, сөясе вә аның йылы вә сихерле кочагында май кебек эрисе килә иде. +Мин, Царицыннан бире чыккач, поездда Нижегород губернасында Ока суы буенда кустарный (кул) эшләре белән данлыклы Павлово авылында бер рус белән танышкан идем. Маклаков фамилияле бу урыс белән Дума әгъзасы кадет Маклаков арасында йир белән күк арасы хәтле аерма булса да, ул бөтенләй мәгънәсез дә кеше түгел иде. +Зур бер фирмада доверенный сымак бер кеше, эре вә таза гәүдәле, юмарт вә иң мөһиме - гаять ачык, шат, вә күңелле хәяттан йончыган вә аңа яман күз белән карый вә бинаән галәйһи, шатлык вә сәгадәттән бигрәк, кайгы вә хәсрәт күрә торган кешеләргә мондый шат, һәрнәрсәдән разый вә хәятка "эпикур" күзе белән караучы кешеләрне күрү байтак юаныч була. +Менә шушы кеше миннән Ессентукида бергә төшүне вә бергә фатир алуны сорады. Табигый, мин моннан мәмнүн булдым. Юлдашсызлыктан боегып килгән кешегә аяк астыннан шундый шат вә күңелле бер юлдаш килеп чыксын да, аны шатландырмасын?! +Табигатьне тамаша итүдән алган гүзәл тәэсир өстенә менә тагы бер сөнеч!! +Әлбәттә, без бергә төштек, бер бүлмәгә урынлаштык. Безнең Маклаков авыру түгел, мәгъдән суларына дәваланырга килми, тик сәяхәткә вә ял итәргә чыккан, яше 30 ларда булса да, хатыны юк. Акчасы күп түгел, капиталы юк, ләкин берүзе булгач, гамь чикми, "атым юк урамда, кайгым юк буранда", дип, рус әйтмешли, "Одна голова не бедна", дип, тик йөри. +Үзе барышнялардан артыграк татлы ашарга ярата. Юлда да әллә никадәр десертлар, кәнфитләре, шоколадлары бар иде, монда да өзлексез ташып торды, ашаганда бүре аппетиты белән ашый, әгәр, бер мөхәррирнең әйтүенчә, ачлык белән аппетит икесе ике башка булсалар, бу кеше ашаган чакта боларның икесе дә җыелуында, асла, шөбһәләнергә ярамый. +Аның иге-чиге юк ашларның исемнәрен белүе, иртәгә, хәтта берсекөнгә ашаячагын бу көннән кайгыртуы, ашка вә ашауга ихласы надан мөриднең ишанына булган ихласыннан артык булуы, телен тигезү белән ашның ни җәһәттән йитешмәгәнлеген аңлавы, иреклеирексез, Гогольнең "Старосветские помещики" атлы китабындагы каһарманнарын хәтергә китерә иде. +Минем юлдашның балалар вә барышнялар шикелле татлы яратуын вә дворяннар кебек ашарга ихласлы булуын укучылар гаепкә санарлармы, юкмы - анысын белмим, ләкин ул үзе татлы яратуы тугрысында: "Это - моя слабость" (бу - минем бер кимчелегем!) дия иде. +Инде ул кайтып китте. Мин аңардан юлдан ике хат алдым. Нинди вафалы вә ак күңелле кеше! +Минем Ессентукидагы фатирым курортның биек бер йирендә, һава саф вә ачык булганда, крыльцодан ук, ак кәфен белән өртелгән Эльбрус кәмаль газамәт белән әнә тегендә - елга аръягында гына шикелле күренеп тора, әмма ул моннан 75 чакрым ераклыгында. +Эльбрус тавы минем хәтеремдә җәгърафия китабында укыганнан бигрәк, "Сәлимә"не укыганда урнашып калган. Казан шәкерте - Сәлимә туташка: "Әгәр сезнең рәхәтеңез минем юлдашлыгым белән табылса, мин сезнең белән та Эльбрус тавының башына кадәрле китәргә хәзермен!" -диядер. +Менә ошбу җөмләне укыган чакта, "шәкерт хыялы" белән: "Кяшки, мин дә берәр Сәлимә белән Эльбрус тавының башына китсәм иде вә, һич булмаса, берәр Сәлимәгә мин дә шулай дип хөлус вә мәхәббәт гарыз кылсам иде!!" - дия уйланган иде, инде Эльбрусның башына менү (аның башына бер солдат кына менгән) түгел, янына бару да, берәр Сәлимә белән түгел, ялгызыма гына да хәзергә мөяссәр булмаса да, аны, һич булмаса, ерактан күрү вә өстенә карап сөенеп тору насыйп булган икән. +"Сәлимә"дәге теге матур җөмлә вә аны укыганда башка килгән фантазияләр минем күңелдә бик нык эз калдырганлыктан, Эльбрусны күргәч тә, шәкерт чакта үз телемездә үз тормышыбызга даир адәм рәтле берничә хикәя дияргә ярарлык "Сәлимә"не нинди шатлык вә ихлас белән кат-кат укулар, аны укырга башкаларны димләүләр, аның мөхәрриренең кем икәнлеген эзләүләр, аны "Тәрҗеман"ның бик мактап вә күтәреп язулары, аның белән бер чорда ук "Шәкерт белән студент"ның чыгуы, аны да сөенә-сөенә, көлә-көлә кабат-кабат укулар бу ике рисаләнең мөхәррирләрен беләсе вә күрәсе килүләр, соңра аларны белү вә күрүләр - һәммәсе берәм-берәм искә төшеп, күңелле вә күңелсез төрле хатирәләрне уяндырды. +Ессентукига читтән дәваланырга килгән кешеләр арасында ике татар күренде. Икесе дә каракүл бүректән, өсләрендә татарча сымак киемнәр. Берсе - сөйкемле генә, тәбәнәк кенә, сакалын кыскартып кырыккан карт, икенчесе - меланхолия чырайлы яшь кеше. Икесенең дә яннарында хатыннары бар, калфактан вә киң күлмәкләрдән йөриләр. Мин болар белән таныштым. Яше - Себердәге бер шәһәрдән Б. фамилияле сәүдәгәр. Малокровиедән дәваланырга килгән. Карты - Касыйм шәһәреннән И. фамилияле кеше. Картлык хәстәлегеннән шифа эзләп килгән булса кирәк. "Аяклар авырта, сөякләр сыкрый", имеш! Билгеле инде, бонлар - Толстой ысулы белән яшәмәгән кешеләргә тереклекнең соңгы стансаларына килгәндә пәйда була торган табигый авырулардыр. Ләкин нишләмәк кирәк? Диндә торырга карар биргәч, аның михнәт вә газапларын җиңеләйтергә тырышу да - табигый бер эштер. +Мин бу картның бертуган агасы белән [1]904 елның азагында, чит мәмләкәткә киткәндә, Севастопольдә очрашып, бер каһвәханәдә, бер номерда яткан идек. Ул мескен гомеренә башы авырудан чыкмаган "чирле" кешеләр җөмләсеннән вә, өстәвенә, гаиләсез, Старый холостякъ иде, хатынсыз булып та обществода мөһим бер урын тотмаган вә бер төрле эш белән күңел куеп, аңа йотылу дәрәҗәдә мәшгуль булмаган кешеләрнең һәммәсе кебек, бу кешенең дә күп вакытлары файдасыз вә мәгънәсез нәрсәләр белән уза иде. Аның тормышының ләззәт вә кызыгын бетергән авыруы да, үзенең сөйләвенә күрә, "Амур" белән вакхъка (гыйшык белән шәрабка) күп табынганлыгыннан нәшьәт иткән. +Севастопольгә, аптыраганлыктан, кыш көне җәнүб һавасы белән файдаланыр өчен килгән иде. Ул бичаралар нә бәшәрият галәмендә, нә ватан угыллары арасында вә нә үз милләттәшләре арасында һичбер төрле урын ишгаль итми, сыгынырга бер җылы почмагы, шатлык вә кайгыларын уртаклаша торган хатыны вә аны үзләренең хамисе вә әл-вәгыййун саный торган балалары юк, аны сөенче вә үз күрүче юк, үзе дә һичкемне сөйми, җитмәсә, тән сәламәтлегеннән дә мәхрүм, кыскасы, ул - бәхетсез, җир йөзендә артык бер кеше иде. +Әмма аның энесе - бу карт - бөтен гомерен җылы вә күңелле гаилә тормышында уздырган, хәятның кәкре-бөкре вә караңгы юлларына күп кермәгән, күп балалар йитештергән, тыныч кына картайган, хәзер үзенең карчыгы белән нинди күңелле, нинди мәхәббәтле култыклашып йөри!! Бергә сәяхәткә ял итәргә вә дәваланырга чыкканнар. Бергә йөриләр, бергә музыка тыңлыйлар, бергә газета укыйлар, бергә су эчәләр, бергә табигатьнең матурлык вә кызыклары белән ләззәтләнәләр, зан итәмен ки, болар һәнүз берсе-берсен яраталар, берсе-берсенә таяналар, берсе-берсен ихтирам итәләр. Теге карт япа-ялгыз булганы хәлдә, бу карт: "Карчыгым, балаларым, киленнәрем вә балаларымның балалары белән без 24 җанбыз!" - ди. Угыллары һәммәсе эш башында истикамәт белән көн итәләр икән. Бәхетле инде бу карт, бәхетле!! Ахыр дәмдә дә үз-үзеннән разый уздырган гомереннән мәмнүн булып, җылы гаилә почмагында күз йомса кирәк. +Теге минем бәхетсез картым әле дә тере, Кырымда Керчьтә тора икән, монда очратканым ошбу ике татар белән танышсам да, алар белән йөрешү, күңел күтәрерлек рәвештә сохбәт ишетү мөяссәр булмады. Карт белән минем сер килешмәячәге билгеле инде, яшь кеше дә мин уйлаганча чыкмады: меланхолиягә бирелгән, авыр, сөрән, салкын, сүз белми торган вә кеше белән үзләшеп китәргә кабилиятсез кеше. Бигрәк тә, мин якынлашканда, хатынына борылырга яки читкә китәргә ымлавы мине аңардан бөтенләй биздерде. +Сер килешерлек таныш вә белешләрнең юклыгыннан, миңа хәтта шушындый гүзәл урында, меңнәр белән кешеләр арасында күңелсез була башлады. Бәс, көтебханәгә язылып, рус әдәбиятына даир китаплар алып укырга тотындым. +Беркөнне миңа паркта Троицкида Яушевларда хезмәт итүче бер рус очрады, мин шатланып киттем, ул да мине үз кешесене каршылаган чырай белән каршылады. Күптән танышып та күрешә алмый йөргән кешеләр кебек сөйләшеп киттек. +Менә мин әйтәм, безнекеләр белән болар арасында ничаклы аерма! +Татар бичараның кайгысы борыныннан тамып йөри, меланхолиягә сабышкан, кеше белән сөйләшә белми, әмма рус таныша да белә, сүз дә таба, кешесенә карап, нинди чырай күрсәтергә кирәклеген дә белә, укыган да, укый да, дөньяны да, тормышны да аңлый, һәр нәрсәдән хәбәрдар, күзе вә күңеле ачык, шат, уяу вә өметле. +Инде курорт җанланганнан җанлана бара килә, һәркөн йөз иллешәр кеше килә, безнең шәһәрдән дә байтак кешеләр килде. Моннан соң күңелле булачак. Кавказда IV Кавказ - бер мәктүбтән фөкъраләр - янә тәэсир - мәгъдән суларында парклар - хәят чишмәләре - оҗмахның кадерен беләм. +Кавказ, хосусан, аның шималь тарафлары йир йөзендә табигате матур вә газамәтле, һавасы саф вә һәйбәт өлкәләрдән санала, өстәвенә, андагы шифалы мәгъдән сулары кушылгач, "Кавказ" дию белән һәркемнең күз алдына искиткеч матур вә күңелләрне үзенә тартып торган бер кыйтга картинасы киләдер. +Кавказның мәгъдән сулары хәзер бөтен дөнья йөзендә шөһрәт тапкан, вә алар белән дәваланырга вә алар янында истыйрәхәт итәргә һәр ел сезон вакытында әллә ничәшәр мең кеше килә. +Танышларымнан бер зат күптән түгел миңа язган мәктүбендә Кавказ мәгъдән суларының үзенә ничек тәэсир иткәнлеген менә болай яза: "....нең 40 градуслы хәрарәте иң кабахәт вә фәна тузаны астында баш авыртып, күңелләр болганып, маңгайдан һичтуктаусыз тир агып, бу хатны сиңа язган вакытта, синең ул мөбарәк Ессентукида 17 нче номерлы мәнбәгъ каршысында (паркта), өстән карап, рәхәтләнеп утыруыңны, хәят чишмәсеннән инсаннарның никадәр истифадә итәргә тырышуларына, хәятка шулкадәр зур әһәмият биреп, барысының да ля йәнкатыйг яшәргә теләүләренә исең китеп торуыңны, һәлә ул Кисловодск таулары башында иң йүксәк ноктадагы каһвәханәдә утырып, әләм-әкдар вә бер такым юк-бар нәрсәләр илә кечерәя-кечерәя, иң сәфил дәрәҗәгә төшкән рухның игътиля иттегене,8 Пятигорск, Железноводскилардагы манзараларны исәпләп, оҗмахта торган вакытларында мин ул җирләрдәге мәсгудләргә габат кына түгел, хөсед итәмен". +Үткән ел мин Ессентукида өч кенә атна тордым, ләкин аның гүзәл хатирәләре миндә шулкадәр нык җирләште ки, әгәр өч гасыр яшәсәм дә, онытачак түгелмен. +Борадәр, зинһар, ул җирләрнең бик кадерен белеп тора күр, бер кәррә җәннәттән мәтруд булсаң, яңадан керүе уңайсыздыр. Кавказның ул гүзәл һаваларын күбрәк эч, минем өчен дә йоткала. Туфраклары өстенә ятып ауна..." +Кавказ мәгъдән суларына килеп керү белән, мин бөтенләй сихерләнгән идем: мин шат, мин бәхетле, үзем генә шат вә бәхетле булу белән канәгатьләнмичә, мин әйләнәмдәге кешеләрне, хәтта бүтән җирләрдә калган якыннарым вә дусларымны да шат вә бәхетле итәсем, үземнең мәсгудият вә шатлыкларымнан аларга да мул-мул өлешләр чыгарасым килә вә үз-үземә: "Кавказның бу җирләрен күрмәгән кеше һич тә бәхетле түгел!" - дия идем. Теге мәктүбнең югарыда күчергәнем фөкъраләре минем кашымда Кавказга килүемнең кыйммәт вә әһәмиятен тагын да бер кат арттырып йибәргән төсле булды. +Вакыйган, мондагы мәгъдән суларының паркларын оҗмахка охшатып тәгъриф итмәсәң, нәрсәгә охшатып алар хакында тугры мәгълүмат бирә алырсың? +Бер читеннән икенче читенә барып чыгу кыен вә әйләнәсен әйләнеп чыгу бик читен булган бер урман, анда әллә ничә төрле эреле-ваклы агачлар, йөзьяшәрлек дәһшәтле вә зифа буйлы сәрви агачлары туп-тугры болытларга таба озаеп киткәннәр, агачларның төпләре яшел хәтфә белән түшәлгән төсле ямь-яшел үләннәр белән капланган, башларында төрле шат вә гамьсез кошчыклар чут-чут сайрашып, үзләренең күңелле музыкаларын уйнап торалар. +Агачлар вә яшел үлән паласлары арасыннан аркылыга да, буйга да ком белән сибелгән, вак ташлар белән түшәлгән юллар (аллеяләр) сузылып-сузылып киткәннәр, бу юллар буенча ике яклап арка белән сөялеп утырырлык яшел утыргычлар (эскәмия) тезелгән, кайсыбер мөһим юлларның башына, югарыга күтәреп, эчендә гөлләр үсеп торган зур балчык вазалар (чүлмәк) куйганнар, мәйданнарда, түп-түгәрәк иттереп кабартып, чәчәк оялары (Цветникъ) лар ясаганнар, аларда аллы-гөлле чәчәкләрне иң гүзәл нәкышләр тасвир итеп торырлык рәвештә үстергәннәр, әнә тегендә фонтан, шагыйранә рәвештә су атып, хәвызны су белән мөлдерәтә тутырып тора, хәвызның әйләнәсендә утыргычлар тезелгән. +Парк дип аталган бу урманнарның иң һәйбәт вә шагыйранә мәүкыйгларында төрле-төрле шәкелдә ясалган гүзәл беседкалар (күшәкләр) узган-барганнарны үзләренең астында утырып ял итәргә җәлеп итеп, кызыктырып торалар. Менә туп-тугры юл белән барасың, кинәт алдыңа бер яктан түбәнгә таба төшеп киткән юл килеп чыга, түбәнгә төшеп китәсең - анда дәхи башка төрле манзара. Анда бер җирдә юл астында бик матур Трельянсъ ясалган, аның әйләнәсе вә түбәсе үрмәле виноградник белән капланган - астында рәхәтләнеп, күләгәдә утыр! Бер җирдә югарыга таба җен падишаһысының серле сараена алып бара торган дәһшәтле баскыч төсле мөкәммәл таш баскыч менеп киткән, тугры барган җиреңнән түбән таба төшеп киттең, уңга борылдың, тагы сулга борылдың, электә таш баскыч, аннан тагы югарыга таба менеп киткән юл, дәхи беседка. Менә алдыңда зур бер мәйдан, анда чиксез утыргычларга, саф-саф булып, бик күп кешеләр утырганнар. Каршыда шагыйранә бер ярым коббә, аның эчендә кыллы музыка оркестры уйнап тора. Бакчаның тыныч вә тын почмаклары да бар. Анда утыргычлар вә беседкалар бик сирәк, эссе вакытта күләгәдә үз алдыңа уйналып вә моңланып йөрергә бик муафыйк урыннар. Кайу бер паркларның уртасында шөлдершөлдер итеп кечкенә елга агып тора, елганың төрле урынында матур тимер күперләр кәпрәеп торалар. Паркларда авыруларга һава яңгырлы вакытларда йөрергә озын, зур, биек вә һәйбәт, өсләре ябулы галереялар, наз вә нигъмәт яратучы вә кесәләре калын кешеләргә рестораннар, зур-зур театр биналары бар, театрларда драма, комедия, опера, оперетта уйнала, төрле кешеләр төрле-төрле концертлар бирәләр, кайу берләре әкәмәтләр күрсәтәләр, бию кичәләре була. Китапка, газета вә журналга бай көтебханә вә кыйраәтханәләр бар. Газета вә журналлардан авырулар буш файдаланалар. Һәртөрле уен әсбап вә кораллары белән җиһазлаткан балалар мәйданы, ЛуанъТенисъ, Кегли уеннары өчен әзерләнгән урыннар бар. +Бу парклар шуның белән генә бетәләрме? Юк, әгәр болай гына бетсәләр, боларның мөкәммәл башка дачалардан аермалары булмас иде. +Бу паркларның әһәмият, кыйммәт вә имтиязлары югарыда саналган нәрсәләр белән түгел, ләкин зур вә мөһим шатлык яки кайгы хәбәрләрне ишеттермәкче булганда бәгъзе кешеләрне "хәзерләү" тиеш булган кебек, мин дә, паркларны тәгъриф кылганда, укучыга мәгълүмрәк вә әһәмиятләре икенче дәрәҗәдә булган нәрсәләрдән башладым. +Паркларның җаны вә әһәмиятләре аларның эчендә булган шифалы чишмәләре (мәгъдән сулары) беләндер. Менә шушы сулар Русиянең Төркестаныннан, Себеренннән, Уралыннан, Польшасыннан, Малорусиясеннән, Бессарабиясеннән, Кырымыннан, шималеннән, пайтәхетеннән, ак ташлы Мәскәвеннән вә, гомумән, Аурупаи Русиядән, хәтта чит мәмләкәтләрдән ун меңнәр белән кешеләрне үзләренә тартып китерәләр. +Бу чишмәләрнең өсләренә фәүкылгадә гүзәл вә дилроба күшәкләр ясаганнар вә боларның эчләренә диварларга көмеш краннар урынлаштырганнар, су күренми, тик шул краннардан - сораучыларга һәммәсе бертөсле сөйкемле рәвештә киенгән вә битләреннән кан тамарга торган яшүсмер кызлар агызып һәм шундук кружка вә стаканнарны кайнар суда тотарак елытып биреп торалар. +Авырулар бу шифалы суларны эчәләр һәм шунда ук шифалы суларда коеныр өчен ясалган зур-зур ванна биналарында ванна алалар. +Монда килгән кеше, табигый, эштән, дөнья шөгыльләреннән вә кыйсмән кайгы вә хәсрәттән азат була. Табигать гаҗәеп вә сихерле, һава саф вә йиңел, кеше күп, авыру булсаң да, хәят чишмәләре янына килгәч, баштанаяк өмет белән туласың, нинди генә яман пессимист булсаң да, бер мөддәт оптимист булып торасың. +И Кавказдан онытылмаслык гүзәл тәэсирләр төяп кайткан вә миңа яхшы үгетләр биргән зат, тыныч бул, мин оҗмахның кадерен бик беләмен вә, аннан якында мәүкыйт аерылачак булсам да, тагын да кат-кат күрү насыйп булса иде дип, Аллаһтан телимен. +Ессентуки, 20 июнь Кавказдан Пятигорск - Лермонтов памятнигы - Лермонтовның тарихыннан бер нәбзә - Лермонтовка мәнсүб таш - трамвайдан күренгән панорама - провал - күкерт суы чишмәләре вә кайнар тау - пыяла беседка - Николаевский цветник - Мәгъшук тавына менү - тау түбәсендә - таудан төшкәндә - очраган юлдашлар - Лермонтовның "Дуэль" хикәясе - памятник янында тәэсир - Лермонтовның хәзерге мәкаме - юлдашлар белән аңлашу - Ессентукига кайту. +21 июньдә троицкилы бер егет белән Пятигорскига юнәлдек. Ессентукидан тимер юл белән 15 чакрым мәсафәдә булган бу курортка 3 нче класс бару вә кайту билеты 48 тиен. Бу ике курорт арасында тау-фәлән юк - тип-тигез, берсеннән икенчесе күренеп тора, икесе дә бер су (Подкумок елгасы) буенда. Пятигорск - Терская областьта отдел, мәркәзи бер шәһәр. +Вагоныбыздан төшеп, биш-алты адым атлау белән, трамвай вагонына кереп утырдык. Шәһәрнең мәркәзе булган Собор чиркәү янында трамвайдан төшеп, Лермонтовның памятнигын якыннан карар өчен, аның утыртылганы скверъ (бакча)га кердек, бронзадан ясалган бу һәйкәл Лермонтовның бөтен гәүдәсен тасвир итә, өстендә офицер мундиры вә иң башларында эполет, утырган, уң кулы белән яңагына таянып, шагыйрьләргә генә килешә торган рәвештә уйга чумган, алдында ачылган китап ята, түбәндәрәк пьедесталга каләм вә лира сурәтләре беркетелгән. +Лермонтовка памятник салу фикере, башлап, 1871 елда кузгалган вә дәрхаль фәрман гали белән ошбу памятник өчен бөтен Русиядә иганә дәфтәре ачылган вә 18 ел эчендә 54 409 сум 46 тиен акча җыелган иде. Бу памятник, салынып бетеп, 1889 ел 16 августта ачылган. +Бу һәйкәлнең каршысына кәмаль ихтирам белән килеп туктагач, шагыйрьнең тарихи вә әдәби хәятының бөтен ләүхәләре кинемотограф экранындагыдан мең мәртәбә тизлек белән бере артыннан бере минем күз алдымнан уздылар. +Рус әдәбиятының тарихыннан аз гына хәбәрдар булган кеше дә Лермонтовны шигырьдә инглиз шагыйре Байронның мөриде вә Пушкинның хәлифәсе саный. Бу зат Мәскәү университетында укуын дәвам иттерә алмады, гаскәри хезмәттә югарыга китә алмады, ләкин әдәбият вә шигырьдә шундый мөһим урын тотты ки, хәзер һәрбер рус аның исемен чын хөрмәт вә ифтихар белән яд итәдер. +Пятигорск исеме Лермонтов исеме белән бик нык бәйләнгәндер: ул үзенең бай әбисе (анасының анасы) белән 11 яшендә 1825 елда бу курортка дәваланырга вә җүнәлергә килгән вә 16 яшендә Кавказ хакында үзенең тәэсирен язган, 34 нче елда офицер булганнан соң, 37 нче елда Петербургта шаярулары өчен, җәза кабиленнән, хезмәт итәр өчен Кавказга озатылган, анда таулыларга каршы чыгарылган экспедиция (гаскәри йөреш)ләргә уртаклашып, Кавказның матур табигате вә тау халыкларының иркен тормышлары аның сизгеч йөрәгендә бик һәйбәт эзләр калдырган, вә шул арада ул язарга бик күп материал вә мәүзуглар җыйган. +Моннан соң Лермонтов Петербургка тагын кайтса да, 1840 елда француз сәфиренең углы белән дуэльгә (атышырга) чыккач, дәхи дә Кавказга йибәрелгән. Бәс, ул, дәвалану сылтавы белән, үзенең берничә дуслары белән бергә Пятигорскига килеп тора башлаган, күп тә узмаган, аның белән үзенең имениеләрендә күршесе вә юнкерлар мәктәбендәге иптәше офицер Мартынов арасында дошманлык кузгалган. Шушы дошманлыкны дуэль белән хәл кылырга карар биреп атышканнар - Мартынов Лермонтовны атып үтергән. +Лермонтов үзенең мәшһүр "Герой нашего времени" ("Заманыбызның каһарманы") атлы әсәрен дә Пятигорскида язган. +Лермонтовның "Чиркәсләр", "Кавказ әсире", "Газраил", "Исмәгыйль бәк", "Хаҗи Абрек", "Гашыйк гариб" атлы әсәрләре вә "Демонъ" ("Дию") исемле мөһим касыйдәсе вә башка бер чук шигырьләре - һәммәсе Кавказ вә Шәрык тормышы вә риваятьләреннән алынып язылгандырлар. +Памятникны карап беткәч кенә, травмвайга утырып киттек. Трамвай юлының беткән җирендә төшеп, бер бакчага кердек вә таш баскычтан менеп киттек вә Елизавитинская галереяга күтәрелдек, галереяның эчендә күкерт суының чишмәсе бар - теләгән кешеләргә бер кыз агызып биреп тора. Аннан сул якка борылып, сукмак белән барып, "Гротъ Лермонтова"ны тамаша иттек. Бу гротъ шуннан гыйбарәт: тауның теп-текә кабыргасында өч аршын кадәр эчкә таба казылган бер таш, биеклеге өч аршыннан артыграк. Бу тау тишегенең каршы диварына мәрмәр такта беркетеп, аңа, шагыйрьне мактап, байтак шигырьләр язылган. Бу тактаны Тамбов губернасының бер алпавыт куйган вә теге шигырьләрне дә үзе тәртип иткән. Ләкин шигырьләре наданлыгын вә көчләнеп шагыйрьләнгәнен фәсыйх тел белән сөйләп торалар. Тишекнең авызы ике якка ачыла торган тимер рәшәткәле ишек белән капланган, ачкычы каравылчы кулында. Ул ачып безне кертте, шунда Кавказ манзараларына даир ачык хатлар да сата икән, Гротъның рәсемен алдым. +Шул таш янында Лермонтов, түбәндә аяк астында җәелеп яткан шәһәрне вә әллә кайда еракта тезелеп киткән Кавказ тауларының панорамасын карап рәхәтләнеп, сәгатьләр белән утыра торган булган. Ишекнең өстенә "Гротъ Лермонтова" дип язып куйганнар вә Лира рәсеме төшергәннәр. +Аннан уңга таба юл белән китеп, югарыга таба күтәрелдек тә бүтән бер трамвай юлына чыктык, эчендәге бер күкерт суы чишмәсе булган Михайловская галерея янында вагонга утырып, Провалъга йөз тотып киттек, уң ягыбызда шәһәрнең бүтән өлешләренең панорамасы ачылды вә шундук Подкумок елгасы юл-юл булып җәелеп ята. Трамвай юлы белән текә яр арасында курортка мөнасиб рәвештә салынган гүзәл биналары белән дачалар бер рәттән тезелеп киткәннәр. Өстебезгә егылам-егылам дип торган дәһшәтле Машук тавының итәге буенча уң ягыбызда вак-вак, ләкин гүзәл вә сөйкемле биналары белән колачын җәеп яткан шәһәрне вә андагы яшел, ләкин куелыктан каралыбрак күренгән бакчаларны, Истанбул мәсҗедләренең манаралары кебек кәмаль газамәт белән югарыга таба озаеп, һаваны ертып торган сәрви агачларын трамвай вагоныннан карап бару - чын ләззәт вә хәятның бөтен михнәтләрен оныттырып торачак бер вакытлы сәгадәттер. +Вагоныбыз барып терәлде, уң ягыбызда яр якасына салынган вә маңгаена "Ресторанъ Провалъ" дип язылган җыйнак кына, матур гына ресторан, аның каршысында тау кырыенда киртләч-киртләч чыгып торган ташларга "Провал"ны зиярәт иткән кешеләр төрле буяулар белән фамилияләрен язып киткәннәр. Трамвайдан чыгып, түбән таба бераз төшкәч, сул ягыбызда тау кабыргасында бер ишек, өстенә "Провал" дип язылган. Ишектән карасак, алдыбызда озын бер тоннель тора, кереп киттек, бер мәйданга барып чыктык. Менә шул мәйдан Провал (җимерек) дип атала. Мәйданның төбе киң, югарыга таба һаман тараеп китә, түбәсе ачык - күк күренеп тора. Бу дәһшәтле чокырның тирәнлеге 12 сажиннан бераз артык вә аркылысы иң киң урынында сигез сажин. Эчендә шималь гаребе тарафыннан кечкенә генә җылы күкерт суы күле бар. Тагын эченә зур икона йирләштергәннәр, алдында шәмнәр янып тора, каравылчы карт урыс Кавказ манзараларына гаид ачык хатлар сата, дәхи шунда кечкенә генә бер чишмә бар, халык риваятенә күрә, гүя аның суы белән юсаң, авыру күз төзәлә, имеш, шуның өчен Глазный источникъ дип атаганнар. Моның суы 29-27 градуслык йылы. +Провалга алып керә торган тоннельнең озынлыгы 20 сажин ярым. Әүвәл бу тоннель булмаган, теләгән кешеләр Провалга югарыдан аркан белән генә төшә торган булганнар. Бу тоннельне 1858 елда Лазарчик фамилияле Мәскәү бае үз акчасына эшләткән. Провалның югары ягыннан да менеп карадык, әйләнәсенә [...] утыртылып, тимерчыбык белән әйләндереп алганнар, түбән яктан төбен күреп булмый. Вак агачлар карарга манигъ булып торалар, югарыдан карарга, баш әйләнүдән куркып, батырлык итә алмадык. +Провалның эчендә юеш вә күкерт исе борынны ярып тора. +Моны карап бетергәч, "Ресторан Провал"га кереп, аш ашадык. Бу ресторанның тирәсеннән Подкумок елгасының түшәлеп яткан тугаен вә андагы бакчаларны тамаша итү йөрәкнең иң тирән почмакларындагы хиссиятләрне уяндыра, уй вә фикерләрне очы-кырые булмаган киңлекләргә алып китә. +Кирәк кадәр көчне яңартып алгач, трамвай белән кире киттек тә Михайловский галерея янында төштек вә галереяны кереп карадык. Күкерт чишмәсе янында бер кыз утыра. Икенче ягыннан агачлык урынга чыктык, галереяның диварыннан нечкә генә бер краннан агып торган көмеш кебек саф суны учым белән алып уртлаган идем, авызыма тере чебен кергән кеше кебек ках-кох итеп төкерергә мәҗбүр булдым. Чөнки шау күкерт! +Ошбу күкерт суы чишмәләре һәммәсе Машукның бер тармагы булган Горячая Гора (Кайнар тау) өстендәдерләр. Без моннан түбәнрәк төшеп, башта менгән баскычыбызның сул ягыннан тау кырые белән киткән сукмак буенча Кайнар тауның нәкъ борынына урнаштырылган цветная беседкага таба киттек. Бу беседка яныннан шәһәрнең һәммә кыйсемнәре күренә. Дивары төрле төстәге пыялалар белән шакмак-шакмак итеп капланган бу беседканың төрле күзләреннән карадык. Кайсы күздән карасаң, бөтен шәһәр, Машук вә әтрафтагы бүтән таулар, Подкумок тугае, хәтта офык вә болытлар шул төскә буялган кебек искиткеч матур вә газамәтле шәкелдә күренәләр. Гүя синең алдыңда серле вә сихерле бер галәм ята ла. +Аннан таш баскычлар буенча, борылып-сарылып, "Николаевский цветник"ка (Пятигорскиның паркына) төштек, монда "Лермонтовская галерея" исемле бик һәйбәт яңа бер галерея, аның бер очында театр бар. Бу паркта да башка паркларда булган нәрсәләрнең һәммәсе бар, ләкин бакча бик кечкенә, агачлары начар, хөласа, Ессентуки, Железноводск, Кисловодск паркларына караганда һич мәсабәсендәдер. +Пятигорскида башка курортларга караганда һава бик коры вә эссе. Шундый эссе һавада без байтак йөргәнлегебездән, икебез дә яхшы ук арыганлык сизә башладык. Әмма эшебез бетмәгән иде: безнең алдыбызда нәүбәттә котып сәфәре хәтле бер эш - Машукның түбәсенә менү вә Лермонтовның атышкан урынына бару тора иде. Менә без ошбу сәфәргә җыена башладык, утырып бераз ял иттек. Иптәшем кымыз эчеп алды, тагы 20 нче номер "Ессентуки" эчте, мин "Нарзан" эчтем, бераз хәлләндек. Бакчадан чыгып, Провалга китә торган трамвайга утырдык, бераз баргач, Машук дигән мәүкыйгъта төштек. Шул җирдә Машукка сукмак күтәрелә вә баганада язылган маршрут тора. +"Минеральные воды" стансасы белән Ессентуки арасындагы степь уртасында бер-берсеннән аерым торган 15-16 тау бар. Машук - шуларның берсе, түбәсе диңгез битеннән 3258 фут югары. "Михайловская галерея"дан тауның түбәсенә 1274 фут. Машукка менәр өчен шәһәр ягыннан бик уңайлы вә зигзаги рәвешендә бормалы-сырмалы юл ясалган. Юлның озынлыгы 2 чакрым 246 сажин. Бу юл белән, гадәттә, бер ярым - ике сәгатьтә тауның башына менеп җитәләр. +Без күтәрелеп киттек. Безнең алдыбызда вә артыбызда башка кешеләр дә менәләр иде. Юл элек тауның җәнүб тарафыннан ачыктан бара, соңра урманга керә. Башына җитәр алдыннан тагын ачыкка чыга. Юл буенда һәрбер борылышта, ял итәр өчен, эскәмияләр куелган, төрле җирдә юл кырыендагы ташларга тауга менгән кешеләр үзләренең фамилияләрен вә кайсы тарихта менгәнлекләрен язып, буяп бетергәннәр. Бу юл белән бик табигый рәвештә менелә, х әлле кешеләр, асла, күкрәк кысу, баш әйләнү, күз алды караңгылану кебек хәлләр сизмиләр. Кайсы кешеләр туп-туры тапталган сукмак белән дә менәләр, ләкин алай менү бик көчкә тиядер. Без тауның түбәсенә җитәрәк булган ачыклыкка чыккач, каты җил өрә башлады, минем күңелгә әллә нинди вәхшәт вә куркуга охшаган бер хәл керде. Ярый әле, үзенең чебеш кыяфәтенә карамыйча, минем юлдаш батырлык күрсәтә, минем куркынуымнан шаркылдап көлә иде. Артыбыздагы ике марҗа, бер урыс килеп җиткәч, юлыбызга дәвам иттек. Юл, уңга борылып, тауның шәрык ягына чыкты. Тауның бу тарафына җил тими иде. Тагын шунда печән чабып, чүмәлә-чүмәлә итеп өеп куйганнар. Уң ягыбызда урман. Бу җир урман арасындагы күңелле бер аланны хәтергә китерә иде, урыс иптәшебез рәхәтләнеп печән чүмәләсенә ятып аунады. Тагын бераз сулга борылып күтәрелдек тә Машукның нәкъ түбәсенә чыктык, максудка җиттек, ләкин көчле вә салкын җил өрә башлады. Ышыкланыр өчен алдыбыздагы азбарга яки алачыкка кердек, безнең алдыбыздан килгән кешеләр вә артыбыздан килүчеләр һәммәбез шунда бергә кушылдык. Бу алачык ике бүлмәдән гыйбарәт булып, берсе - хуҗа вә гаиләсенең торагы, икенчесе эчендә керле ак ашъяулыклар белән капланган өстәлләр вә утыргычлар һәм диварында прейскурант булган "Ресторан" залы иде. +Ессентуки, 24 июнь Кавказдан Тау түбәсендә - таудан төшкәндә - очраган юлдашлар - Лермонтовның дуэль урынын эзләү - художникка очрау - дуэль урынында памятник - "Дуэль" хикәясе - памятник янында тәэсир - Лермонтовның хәзерге мәкаме - юлдашлар белән аңлашу - Ессентукига кайту. +Шулкадәр биеккә азапланып менгәннән соң, бу "ресторан"да берәр нәрсә эчү, - әлбәттә, мәҗбүри кебек бер эш. Кайсыбыз прейскурантны укый, кайсыларыбыз: "Ни бар, ни хак, фәлән?" - дип сораша башлады. Фәкать бер ягыннан бөтенләй ачык, бер дивары вә түбәсе теләнче Әсма бишмәте шикелле тишек вә ертык булган бу залның эчендә җил шулчаклы уйный вә тузан туздыра иде ки, монда утырып ашау яки эчү имкян киртәсеннән тыш иде. Шуның өчен без бу залга караганда ышыграк, тынычрак булган хуҗа бүлмәсенә тыгылырга мәҗбүр булдык. "Ресторан" тотучының 14-15 яшәрлек арык, чандыр кызы белән 9-10 яшәрлек кырыккан чәчле, кыска күлмәкле шакшы кызы официантлык хезмәтен итәләр. Без берәр стакан чәй эчтек, чәйнең стаканы 10 тиен. Күккә 3 чакрым якын урында, әлбәттә, шуннан ким булмас инде. Бу бүлмәдә иске-поскы чүпрәкләр белән түшәлгән вә урталары чокыраеп торган өч карават, өстәл сымак вә сандык сымак нәрсәләр, зур бер самовар вә кирпеч учак күзгә төртелеп тора иде. Хуҗаның идәндә туфракка аунап уйнап утырган пычрак баласы Каһирәнең тар вә пычрак тыкрыгында бите-күзе пычракка каткан вә чебен белән капланган көенчә туфракка аунап утырган фәлях баласын искә төшерә иде. Без чәй эчкәндә, җил мәрхәмәтсез рәвештә ыжгырып, калай кисәкләреннән корылган, ярлы кыргызның тирмә түбәсен хәтерләткән түбәне өзлексез шакылдатып, күңелгә әллә нинди бертөрле суыклык вә вәхшәт кертеп тора иде. +Машукның башыннан Эльбрус вә Кавказ тауларының кар белән капланган сыртлары ап-ачык күренергә, бөтен әйләнәдәге таулар вә кырлар уч табанындагы шикелле ялт итеп торырга тиеш иде: Машукның түбәсеннән бәгъзе вакытта хәтта Казбек та күзгә чалынадыр. Ләкин бу бәхет безгә насыйп булмады. Чөнки һава томанлы, Кавказ таулары вә Эльбрус болытлар белән пәрдәләнгән иде. Табигатьнең ничә мең еллар азапланып торгызганы бер мөнбәр өстенә менеп, күкрәк киереп тору күңелгә бертөрле ләззәт вә эрелек бирсә дә, югарыда әйтелгән бәхеттән мәхрүм булу минем йөрәгемне яхшы ук чеметте. Шуның өчен Машук түбәсенә менгән кешеләр тәэсирләрен язарга махсус дәфтәргә болай дип яздым: +" июня 1911г. Были на Машукъ, пили 2 стакана чаю въ грязной лачужкъ. Когда мы сидъли за столомъ, вътеръ все время жужжлъ и стучалъ по ветхой крыше. Намъ не удалось любоваться величавымъ Эльбрусомъ и великимъ кавказскимъ снеговымъ хребтомъ, ибо погода была туманная и горизонтъ былъ покрытъ облаками..." +Инде безгә Лермонтовның атышкан урынына бару калган иде. Бая мине гайрәтләндерергә тырышкан иптәшем бөтенләй көйсезләнә башлады: "Зинһар, менгән юлыбыз белән төшик, җил салкын, тагын яңгыр булачак, мин бизгәккә сабышачакмын!" - дип моңая иде. Ничек кирәк алай аны тауның икенче ягы белән памятникка таба төшәргә күндердем, безнең белән хатыны белән бер урыс, бер учительница да барачак булдылар. +Без төшеп киттек. Төшәчәк юлыбыз менгәнебез шикелле кул белән ясалган һәйбәт юл булмыйча, тик болай тапталган вә урман арасыннан киткән бер сукмактан гыйбарәт иде. +Мин, бердән, тауга менеп чәй эчеп утырып хәлләнеп алганлыктан, икенчедән, иптәшемне дәртләндерергә теләүдән, шат, йиңел вә тере кыяфәт белән арлы-бирле йөгереп, юл эзли вә юлдашларга юлбашчылык итә идем. Юлыбызда тауның текә урыннары күп булганлыктан, марҗалар бер сөямлек биек вә нечкә үкчәләренең төшәргә уңгайсызлавыннан байтак азап чиктеләр. Ниһаять, берсе, ботинкаларын салып, иренә йөкләтте дә запаска алганы киез туфлиләрен киеп алды, әмма учительница: "Аякларым өзелә!" - дип зарлана вә монда төшәргә димләүче мине авыз эченнән уенлычынлы каргый иде. +Мин: "И мадмуазель, үзеңез Машук гамьнәргә чыккансыз, ә аякларыңызга (бал)га киеп бара торган башмаклар кигәнсез!" - дип көлгәч, "Җитәр инде мыскылларга!" дип, ачуланган төсле кылана иде. +Без "ах-вах" дип урамнан чыктык, ләкин памятник һаман күренми. Мин, иптәшләрне ял итәргә калдырып, шәп-шәп атлап, уңга борылып, памятникны эзләргә киттем, шунда табигать ләүхәләре тасвир итеп торучы бер художник өстенә килеп чыктым. Аның бу эше үзенә суфиның вирд укып утыруыннан да мөһимрәк вә тынычлыкны теләүчәнрәк икәнлеген белгәнлегемнән, бик саклык белән: "Позвольте Васъ беспокоить, монда памятник кайда?" - дип сорадым, ул арада һәйкәлнең башы да агач арасыннан аз гына агарып күренеп калды, рәссам үгрәтеп җибәрде. Мин, кычкырып, иптәшләрне чакырып алдым. +Пятигорскидан килә торган олы юлга чыгып, азрак бардык та, уңга борылып, памятникның каршына ук килеп чыктык. Кирпечтән ясалган пьедестал өстендә Лермонтовның цементтан ясалган бюсты (күкрәктән югары ягы) урнаштырылган. Бу - вакытлы памятник булып, шушында мәңгелек мөхкәм бер памятник салыр өчен иганә җыелмактадыр. Памятникта язу-фәлән юк, зиярәт иткән кешеләр шагыйрьнең алдына бик күп чәчәкләр ыргытканнар, памятникның янында каравылчылар тора, килгән кешеләр тәэсир вә фикерләрен язып китәр өчен дәфтәр куелган, мин: " июня 1911 г. были у памятника великого русского поэта и автора "Герой Нашего Времени" М.Ю. Лермонтова на месте его дуэли съ Мартыновымъ..." - дип яздым. +Лермонтовның атышканы ошбу урын Пятигорскидан өч чакрым, Машукның кояш баешы итәгендә "Биш тау"га каршы олы юл янында урман арасында бер аланнан гыйбарәт; тимер юл белән узганда памятник агарып күренеп кала. Бу атышу 1841 елда июнь 15 ендә, кич сәгать 6-7 дә вакыйг булган иде. +Лермонтовның дусты вә секунданты булган бер кеше бу күңелсез вакыйганы менә болай хикәят итә: "Машукның итәгенә чыгып, сукмак өстендә урын сайлаган чакта, күрше "Биш тау" артыннан кап-кара болыт күтәрелде вә күк күкри башлады. Глебов белән, адымлап, атышу мәсафәсен үлчәдек вә пистолетларны кордык та, Глебов берсен Мартыновка, мин берсен Лермонтовка бирдем, вә "Сходись!" дип команда иттек. Лермонтов урынында кыймылдамыйча вә чакманы ачып, пистолетның көпшәсен югарыга табарак каратып тора иде. Мин шул минутта актык мәртәбә аңа карадым: шагыйрьнең шул чакта үзенә каршы төзәлгән пистолет авызы алдында тыныч вә хәтта шат чыраен гомердә онытачак түгелмез. Мартынов шәп-шәп атлап килде дә атып җибәрде. Лермонтов, кыркып ташланган кебек, алга да, артка да буталанмыйча, хәтта авырган урынын тотарга да өлгермичә егылды. Без йөгереп килдек. Уң кабыргада ярадан бу чыгып тора, сул кабыргада кан тамчылаганы күренә. Ядрә йөрәкне вә үпкәне тишеп чыккан иде. Гәрчә терелек галәмәтләре беткән булса да, без доктор чакырырга карар бирдек. Дуэль вакытында хазир булыр өчен алдан чакырганыбыз докторларның һәммәсе барудан баш тартканнар иде. +Мин, атка менеп, Пятигорскига чаптым. Ике докторга кердем, икесе дә: "Һава начар (яңгыр коеп ява иде), бара алмыйбыз, алып кайтканнан соң, фатирына барырбыз", - дип җавапландылар. Мин кире килгәндә, Лермонтов шул ук урында үлгән көенчә ята вә аның янында Столыпин, Глебов вә Трубецкой утыра иде. Мартынов, дуэль хакында хәбәр бирер өчен, туп-тугры комендантка киткән. +Бөтен офыкны каплаган кара болытны ялт-йолт яшьнәгән яшен кылып, телеп китә вә күк, дәһшәтле рәвештә гөлдерәп, мөтәвәффаның рухына тәсбих иткән төсле тоела иде. Столыпин белән Глебов, гәүдәне алып кайту чараларын күрер өчен, шәһәргә киттеләр, ә Трубецкой белән мине үлек янында калдырдылар. Хәзер бу хәерсез кичтә булган дәһшәтле вакыйганы исемә төшерсәм, күз алларым караңгыланып китә. Лермонтовның гәүдәсе янында безгә бик озак утырырга тугры килде, чөнки, докторлар шикелле, извозчиклар да бере артыннан бере килүдән баш тартканнар. Төн булды. Яңгыр һаман коеп тора. Без кинәт гәүдәнең ятканы сукмак буенча ерактан ат аякларының дөпелдәгәнен ишеттек, гәүдәне читкә чыгарыр өчен, аны күтәрергә тугры килде. Ошбу кыймылдану вакытында күкрәгеннән тынчу һава чыкты. Вә бер тавыш ишетелде, бу тавыш безне берничә минут әле аның тере булуын уйларга мәҗбүр итте. Ниһаять, төнлә сәгать 11 дә иптәшләр, зан итәмен ки, полициядән бирелгән извозчик белән килделәр. Үле гәүдәне арбага салдылар, вә без һәммәбез аны үзебезнең фатирыбызга хәтле озатып бардык". +Дуэль урынындагы ошбу памятникның алдына килеп туктагач, шушы күңелсез вә коточыргыч картиналарның һәммәсе күз алдыма килгән төсле булды, бер хыял экранында ап-ачык күренеп торган шул картиналарга, бер күз алдымда терәлеп торган һәйкәлгә карадым, бөтен нервларга электрик тогы йөгергән кебек булды, калтыранып киттем: Лермонтовны кызганган шикелле булдым, күңелем йомшаган кебек күзләрем яшәрергә хазир торган кебек булды, ләкин гаҗәп хәлләр! Лермонтовның "Заманыбызның каһарманы"ндагы каһарманы Печорин аның үзренә бик тугры килә, диләр. Мөхәррир аны Грушницкий дигән офицер белән атыштыра вә бу соңгысын аңардан үтерттерә. Лермонтов гүя анда язганнарының һәммәсен үзенә тугры китерер өчен атышырга чыккан, ләкин эш язылганча чыкмыйча, бу мөбарәзәдә геройның үзе һәлак булган. +Лермонтов үз заманында тиеше кадәр бәһаләнмәсә дә, үзеннән соң рус милләте аны мөстәхикъ булганы урынга утыртты: төрле җиргә памятниклар торгызылды, әсәрләре кат-кат басылды вә сөелеп укылды вә укыла, аңа мөтәгалликъ һәр нәрсәгә хөрмәт күзе белән карала, вә аның онытылмау вә югалмавына гайрәт сарыф ителә. Кавказда Лермонтовны хәтерләтә торган бик күп нәрсәләр бар. Бәгъзеләре югарыда язылды. Тагын аның Пятигорскида торганы өе һәрбер сәях тарафыннан зиярәт ителә вә рәсми открыткаларда сатыла, атышу урыны турысында - Лермонтовский разъездъ, Пятигорск тирәсендә - Лермонтовский завод, Кисловодск якынында Лермонтовская скала бар. +Лермонтов элек Пятигорск каберлегенә күмелсә дә, соңыннан үзенең туып үскәне вә әбисенең авылы булган Пенза губернасындагы Тархан авылына күчерелгән. +Иттифакый танышканыбыз иптәшләр, безнең үзара татарча сөйләшүебездән рус түгеллегебезне белгәч, кайсы милләттән булуы быз ны беләсе килгәнлекләрен аңлаттылар. Без: "Үзеңез таныңыз!" - дидек. Мине эстонга, иптәшемне кыргызга охшаттылар. "Икебез дә татар!" дигәч, сөт вә чәй бирүче поляк карчыгы гаҗәпләнгән кыяфәт белән: "Һич тә белерлек түгел!" - дип су зып торды. Аннан соң ватан вә фамилияләребезне сораштык, алар Петербургтан икән. Учительница: "Мин икенче Дума әгъзасы учитель Хәсәновны беләм!" - диде. Минем юлдашның Яушев булуын белгәч, урыс: "Мин йөгерек атлары бар бер Яушевны, тагын Ишморатовны беләм!" - дип мактанды. Димәк, бу кеше - ипподром тирәсендә чубала торган кеше. +Учительница Кавказның карлы вә бозлы тауларына барачак экскурсиягә язылган, биш көн йөриячәкләр, ашау вә эчү вә ат-арба хаклары - 35 сум. Ул миңа: "Әйдә, Ледникъка бергә барыйк!" - дип, ихлас белән гарыз кылса да, мин: "Шатлана-шатлана барыр идем дә, мин 25 ендә кайтып китәм, вакытым юк!" - дип игътизар иттем. Алар өч чакрымдагы Пятигорскига киттеләр. Без Лермонтов разъездына юнәлдек, тимер юл белән арба юлының берсен берсе кискән урынында, нәкъ Биш тау белән Машук арасында, чирәм өстенә утырып, бер сәгатьтән артыграк поезд көткәннән соң, Пятигорск аркылы Ессентукига кайтып киттек. +Ессентукиның электрик фонарьлары миңа сөйкемлерәк күренә вә күңелемдә үз иленә кайткан кешенең күңелендә сизелә торган бер тойгы сизелә иде. +Есентуки, 24 июнь Кавказдан Уралга +Уфада берничә дәфга булынсам да, номерга төшкәнем юк, бәлки анда булынган көннәремне танышларымның өйләрендә уздырган идем. Бу юлы номерга төшәсе булдым. Багаждагы әйберләремне дә күтәртеп, вокзалның шәһәр ягына чыктым - извозчик юк. Башына бәйләгән бүрек кигән бердәнбер татар извозчик булса да, Занятъ дип тик тора. Көтә-көтә гаҗиз булгач, теге татарның көткәне марҗасы чыкмагач, шуны бер студент белән икебезгә 1 сум 20 тиенгә яллап, ташлы юл белән дөбер-дөбер уң якка таба югарыга менеп киттек. +Студент Пермьнеке, анасы вә агасы белән Уфага якын "Алкин" разъездындагы дачаларда кымыз эчеп ята икән. "Ну, - ди, - гадкий икән бу Уфа: төзелеше, йортлары вә урамнары нинди начар, вокзалда извозчик юк, булганнары тагы нинди кабахәт! Кая ул безнең Пермь! Моннан йөз кат шәп. Извозчик экипажларының тәгәрмәчләре резинка шинлы!.. +Ну, бу башкортлар ялкау вә һөнәрсез икән, брат, искиткеч! Тагын кымызга суны коточкыч рәвештә катыштыралар: безнең әни үз күзе алдында саудырып ала да үзе әчетә, юкса башкортларның кымызыннан шифа табу кайда: әллә нинди авыруларга сабышырсың!" +- Юкка исегез китә икән: башкортларның ялкаулыгы вә һөнәрсезлеге бөтен дөньяга мәгъруф бит, неужели сез әлегә хәтле белмидер идегез? Һөнәрсез халыкның хыянәтчел вә алдакчы булуы да табигый! +Студент "Гоголь" урамында тутасының йортына төшеп калды. +- Агай-эне, юбилей вакытында извозчик йитешмәде, диләр, дөресме? +- Йитеште лә, нигә йитешмәсен. +- Бик күп кеше килгән бит, акчаны яхшы ук суккансыздыр? +- Юк, әйтерлек шәп булмады: безнең халык бит ул күп ычкындырмый. +- Мине иң чиста мөселман номерларына илт инде, туган! +- Ярый, Шәфигуллин номерлары бик һәйбәт, анда порядка шәп: хозяин үзе өстендә тора. Сарай бар да, ни: анда беспорядок... +Извозчигым Успенский урамдагы Шәфигуллин номерларына килеп туктады, мин карарга кереп киттем - әлеге һәркемгә мәгълүм татар номерларының берсе: ишектән керү белән күзгә буфет кисәге төртелде, вә борынга куй мае исе белән тир исеннән оешкан әчкелтем ис бәрелде. Буфет янында өч-дүрт малай күренә: өсләрендә шакшы камзул, керле алъяпкыч, башларында майлы вә каткан кәләпүш. Уң як залда керле кызыл ашъяулыклар белән өретелгән (кызылда кернең тиз беленмәгәнлегеннән, өстәлләрне ак ашъяулык белән өретмичә, кызыл белән өретү бер нәүгъ осталык булса кирәк). Өстәлләр сул як залда, әллә нинди шакшы башкортлар, тирләп-пешеп, шулай булса да, җонлы бүрек вә киез тәлпәкләрен салмыйча, чәй эчеп утыралар. +Монда керү белән күңелгә бертөрле кайгы йөгергән төсле, йөрәк болганырга, җан рәнҗергә хәзерләнгән кебек булып китте. Шундук чыгып китүне уңайсыз күргәнлегемнән, номер карар өчен югарыга мендем, анда да начар ис, тәртипсез вә ямьсезлек. Төрле гыйлләләр күрсәтеп чыгып киттем дә шул ук урамдагы бер рус номерына төштем. +Уфада мөфти хәзрәт тә, Хәсәнгата казый да, Зыятдин әлКамали да, Мәҗит Гафури да вә минем таныш-белешләремнән вә танышырга уйлаганым башка берәүләр дә юк, һәммәсе ял итәргә авылга вә дачаларга киткәннәр. Ярый әле, барып сөйләшеп утырыр өчен минем танышларымнан яшь мулла Вәлиев белән Һ. әфәнде Килдебәки Уфада икәннәр. Уфада кеше юклыгы вә Уралдан әллә кайчан килеп, мине көтеп торган телеграмм мине Уфадан тиз китәргә мәҗбүр итте. +Килгән көнне кич белән яшь язучыларыбыздан Галиҗман әфәнде Ибраһимов, минем номерга килеп, карточкасын ташлап киткән. Иртәгесен мин аны эзләп таптым, ул да мин бара торган якка - Эстәрлетамак өязендәге үз авылына барасы. "Бирим дигән колына, чыгарып куяр юлына" - менә нинди шәп юлдаш! Дус вә иш бергә китәргә карар бирдек вә кулларны тотыштык та ат эзләргә киттек. Безнең Чиләбе белән Троицк арасында яхшы пар атлы профессионал ямщиклар бар, поезддан төшү белән син аларны платформада очратасың, 120 чакрымга ат белән җидесигез, күп булса, ун сумга алып баралар, ике кеше утырганда бу бик арзан төшә, синең белән утырып баручы иптәш тә һәрвакыт табылып тора. +Әмма Уфадан Эстәрлетамакка ат табу мөшкел икән, чөнки бу ике шәһәр арасында йөри торган профессионал ямщиклар юк, Уфадан берәр стансага хәтле генә кеше йөрткән ямщиклар, Эстәрлетамакка тугры яллаганда, чиктән тыш кыйбат сорыйлар: "Земский ямщикларның атлары ифрат начар: чүлмәк сатучы кебек барырсыз", - дип куркыттылар. Ахырда Галимҗан әфәнде: "Моннан безнең авылга яки икенче стансага булган Бозаяз авылына хәтле генә яллыйк, аннан ары Эстәрлегә мин сезне үзебезнең атлар белән илтермен", - диде, бу тәкъдирдә олы юлдан читкә чыгарга вә сәфәрдән бераз кичегергә тугры килсә дә, Уфа губернасыннан байтак авылларны күрү вә Г. әфәнде белән Эстәрлетамакка хәтле юлдаш булу минем өчен зур ганимәт иде. Бәс, мин аның тәклифенә күндем. Г. әфәнде Бозаязга чаклы 6 сум 50 тиенгә пар ат яллаган. "Бозаяздан безнең авыл Солтанморад 15 кенә чакрым, аннан ары алып баручы табылыр әле", - ди. +Юлдашым укучыларга бөтенләй билгесез кеше булмаса да, ул сөйкемле юлдашым хакында бу урында берничә юл язмый китә алмыйм. Эстәрлетамак өязендәге Солтанморад авылының Гыйрфан мулла ике углын Оренбурга алып барып, Шакирҗанын яңа мәдрәсәгә - "Хөсәения"гә, Галимҗанын иске мәдрәсәгә - Вәли мулла мәдрәсәсенә тапшырган. Менә шулай Галимҗан әфәнде шәкерт булып, "Дин-мәгыйшәт" нашире мәдрәсәсендә укыган. Соңыннан, инкыйлаб заманнарында, шәкертләр, остазлары каршысына чыгып: "Мәдрәсәләрне ислах итегез, тәфсир, хәдис вә яңа фәннәр кертегез!" - дип сораганнары вә, сүзләре тыңланмаса, демонстрацияләр ясаганнары заманнарда, Г. әфәнде бу ислах сораучы шәкертләрнең башлыкларыннан булып йөргән. Уфада мәдрәсәи Галия ачылгач, анда килеп кергән вә шул чакта ул "әл-Ислах" газетасында да яза башлаган иде. Бу газетада байтак номерларга сузылган "Зәки шәкертнең мәдрәсәдән куылуы" "әл-Ислах" укучыларның хәтерләрендә булса кирәк. Менә шул хикәя аныкыдыр. Мин аның белән Мисыр дан кайтканым елны җәй көне Уфада, аның шул "Галия" шәкерте вә ислахчы булып йөргәне чорларда танышкан идем. Ул "Галия"дән дә канәгатьләнмичәрәк, аның курсын бетермичәрәк чык кан да Казанга киткән. Хәзер шунда ялгыз үзенең каләм очы белән акча табып, русча укымактадыр. +Галимҗан әфәнденең "Борынгы ислам мәдәнияте", "Татар хатыны ниләр күрми?", "Яшьләр хәятыннан бер ләүхә" исемле әсәрләре - матбугат галәменә чыгар-чыкмас, яз башында чыккан умырзая кебек югалган әсәрләр кабиленнән булмыйча, күзгә күренеп торырлык вә эзләп укырлык әсәрләр җөмләсеннәндерләр. Тагын ул газеталарда вә "Шура" журналында үз имзасы белән вә бер мөстәгар исем (псевдоним) белән гүзәл мәкаләләр яза, бу журналда язганы - "Без - татарбыз" мәкаләсе күп кешеләрнең дикъкатен җәлеп итте. Бу - үз бабында бер оригинал иде. +Кышкарның бер копиясе булган мәдрәсәдә укыган бу егет, "низамлы мәдрәсә"дә укыган абзасыннан инде гыйлем вә фикер ягыннан әллә ничә дәрәҗә алга киткән: чын мәгънәсе белән тәрәккыйче, гыйлем вә әдәбияттан ләззәт алган, чын ихлас белән укуга бирелгән, русча да мөмкин кадәр югары китәргә күңел утырткан, каләме үткер вә өметле. Файдалы вә мәгънәле мәкалә вә әсәрләр язып тора. Гомеренең җиләк кебек чакларын Оренбургның кала эче мәдрәсәсендә уздырган бер шәкерттән мондый егет чыгар дип кем уйлаган?! Менә монда да "йухъриҗул-хәййә минәл-мәййити"не укымыйча хәл юк инде. +Мин иртә белән аның номерына барып кердем. Кечкенә генә вә артык таза түгел генә бер номер: уртасы эчкә батып торган карават, өстәл өстендә әллә нинди китаплар, газета вә журналлар, альбомнар, папкалар, озын вә тар иттереп киселгән кәгазьләр, тагын әллә нинди язулар, конверт вә мәктүб кәгазьләре, өстәлнең бер читенә самавыр вә поднос белән чынаяк вә чәйнек куелган. Озын сачле, сатин күлмәкле ябык бер егет утыра. Бу - үзенең кыяфәт вә чәһрәсе белән Максим Горькийны хәтергә китерсә дә, аңа караганда әллә ничә кат яшь иде. Менә шушы ябык вә кечкенә гәүдә эчендә зур рух вә батыр йөрәк урын тоткан. Моның ише малайларга олуг хәзрәтләр вә зур байлар илтифат күзе белән карамыйлар, тәкъвалар вә хаҗилар каргап вә аларның шәреннән Аллаһка сыгынып йөриләр, ихтимал, үзенең авылдашлары, остаз вә якыннары: "Харап булды, эшкә ашмады, бозылды вә юлдан чыкты", - дип йөри торганнардыр. Бу егетләр үзләре бәхетсезләр, ихтимал, киләчәктә дә бәхетле булмаслар, чөнки үз ирекләре белән бәхетсезлек юлына кергәннәр, болар, мулла булып ашка йөреп вә "әзергә мәгъзүр" булып кына, бер бай кызы алып, гаилә эчендә җылы почмакта тыныч кына көн уздырсалар, ни рәхәт вә ни сәгадәт булыр иде!! Тәхсил иткән белекләренә канигъ вә үз-үзләреннән разый, тамак тук, өс бөтен, "Азык - байдан, үлем - Ходайдан", мәгыйшәт тәэмин ителгән, җан тыныч, үзеңнән белекле, үзеңнән шәп кеше юк, җан кыйналмый, баш ватылмый, күңел борчылмый, рух буддаһи бер ләззәт белән йоклый, тән көннән-көн симерә вә көрәя, адәм угылларын - Мөхәммәд (г-м) өммәтен күбәйтсен, ахирәт сәгадәте дә өметле: зирә намазлар артыгы белән әда ителә, рузалар тотыла вә башкача да изгелекләр эшләнә... Нә әгъля хәят, вә нә бәхет вә сәгадәт!! +Әмма тегеләр бу мәдрәсәгә дә канәгать итмиләр, теге мәдрәсәдә укылган гыйлемнәргә дә риза булмыйлар, үзләреннән асла разый түгелләр: үзләрен бик аз гыйлемле вә тар фикерле санаган булалар: "Гомерләребезнең чәчкә кебек чаклары җилгә киткән, - диләр, уфтаналар вә үкенәләр, - без тормыш өчен асла, хәзерлексезбез, безнең кулыбыздан бер эш тә килми, без болай калсак, үзебез өчен дә, ватаныбыз өчен дә, халкыбыз өчен дә, бәшәрият өчен дә һичбер төрле файдалы эш эшли алачак түгелбез", - дип кайгыралар, муллалык өчен күрсәтелгән "майлы" урыннарга да, димләнгән "менә дигән" кызларга илтифат итмиләр, нәкадәр каргыш вә рәнҗешләр алалар, шулай булса да, әллә нинди учительләр вә студентлардан, ачлы-туклы торып, укырга керешәләр, киемнәре тузган, күлмәкләре керләнгән, чәчләре үскән, күзләре эчкә баткан, ябыкканнар, кинә укыйлар, өстәвенә язалар, бер яктан эшлиләр, бер яктан укыйлар, әниләре рәнҗи, чөнки шәкерт углының алай урыс төсле булуын һич тә көтмәгән, углын өйләндереп, рәхәтләнеп туйга йөрүне вә килен рәхәте күрүне, мулла анасы булып ашка йөрүне иң гали гаяи хыял итеп, сабырсызлык белән көтеп торган; аталары рәнҗи, чөнки углының мулла вә ахунд, мөдәррис вә хатыйп булуын өмид итеп укыткан. +Я, әйтегез, Аллаһы Тәгалә өчен бәхетлеме инде бу егетләр? Юк, болар һич тә бәхетле түгелләр, ләкин болар - милләтнең элек вафалы угыллары вә җәмәгатьнең фидаи әгъзаларыдырлар. Милләтебезнең истикъбале, бәхет вә икъбале боларның кулындадыр, болар - безнең фикерләребезне уйгатучылар, ишетмәгәннәребезне ишеттерүчеләр, мәдәният, матбугат вә әдәбиятыбызга хезмәт итүчеләр, милләтебезнең шанын, кадер вә гыйззәтен арттыручылар. Болар, шөбһәсез, ашлардан, туйлардан, мещанча ләззәт вә бәхетләреннән, каргыш-рәнҗеш, бәддога вә фатихалардан югарыдадырлар. Милләтләрне аның шундый бәхетсез угыллары бәхетле итәләр. +Июльнең икесендә иртүк сәгать биштә, кибетләр ачылмастан, урамнарда шау-шу кузгалмастан, пар ат җигелгән тарантаска утырып, Уфадан кузгалып киттек. Иртә торып өйрәнгән кешегә болай иртә торуда үзенә бертөрле кызык вә ләтафәт булу белән бәрабәр, бу эшнең миңа табигый вә гадәти бер эш түгеллеген тән дә, җан да сизеп тора иде: җылы түшәктән торып, салкын һавага чыккач, тән калтыранган сымак булып китте, тагын киереләсе вә иснисе килә. Ашыйсы килгән төсле, ләкин аш булса, ашап булмас төсле, йокыга тарткан төсле, әмма ятсак, яңадан йоклап булмас төсле. Янә эч пошкан төсле бер хәл пәйда булды, гүя гайре табигый булган бу эшкә мине мәҗбүр иткәннәр, үз иркем булса, гомердә тормас идем, бәхетле кешеләр болай таң тишегеннән тормыйлар, алар хәзер нинди рәхәт, сузылып вә колачларын җәеп, изрәп йоклап яталар. Татар киленнәре, кара эшчеләре, тагын шундый бәхетсез халыклар гына болай иртә торалар. +Әле дә ярый юлдаш бар. Берүзең булсаң, нишләр идең? +Без Ак Идел өстендәге күпердән елганың сул ягына чыктык, беренче стансасы булган "Камышлов"та, чәй эчү нияте белән ак күмәч алдык, кучер дугага бәйләнгән кыңгырауларны ычкындырды. +На-а-а!... +(Ма бәгъде бар) Кавказдан Уралга +Атлар сикереп киттеләр, пар кыңгырау борынгы татар такмаклары төсле бер генә тонълы музыкаларын уйнап шылдырарга керештеләр, атларның тояклары вә тарантасының көпчәкләре кыңгырауларга аккомпаниментъ (ярдәмче тавыш) ясаган төсле тыпылдый вә шыкылдыйлар иде. Ямщик малай, гүя музыканың җитешмәгән җирен төгәлләү өчен, авыз эченнән әллә нинди бер төрле көй сызгыра иде. Минем юлдаш шушы музыкадан бик нык әсәрләнгән шикелле, алганыбыз ярты күмәчне ике куллап тотып, шикәр камышы чәйнәп суырган гарәп кебек, чын ихлас белән кимерә иде. +Камышлыкта тазарак булыр дип, чувашка төшмичә, урыска төштек, ләкин урысның өе дә чиктән тыш кабахәт вә җирәнеч: чүпчар, пычрак, көл, күмер, анда-монда ыргытылган пумалалар, камытлар, ыңгырчаклар, тагын әллә ниләр. Дәхи шунда пычрак сулы бер лахан. Без түрдәге кунак бүлмәсенә чыктык. Анда да пислек . Ничек кирәк алай бер-ике чынаяк чәй эчеп, юлыбызга дәвам иттек. +Безнең үтенүебезгә күрә, ямщик безне Солтанморадка хәтле алып барачак булды. Бозаязга җиттек. Юлдашым, балаларга дип, бер күмәч сатып алды. Бозаяз - почтовой стансалы волостное правление, базарлы, ике мәсҗедле вә шул тирәдә иң мәдәни булган зур бер татар авылы. Без, анда туктамыйча, зур юлдан уң якка таба чыгып, Тукай авылына юнәлдек. Бераз киткәч тә яңгыр коя башлады. Юлдашым: "Әйдә, яусын, нәкъ кирәкле чакта ява, яңгыр булгач, авылда безне күңелле каршыларлар. Бик кызык бит, юлның Прельстье дә шунда аның!", - дип кәефләнә иде. Яңгырлатып барып Тукай авылына кердек, бер урыска кереп чәй эчтек. Елганың бер ягында татарлар - чиркәүләре юк. Бу авылның янында Чанышев фамилияле, байтак җиргә малик татар помещиклары бар. +Солтанморад авылының басуларына җиттек - авыл күренә. Күптән кайтмаганың туган илгә яки элек барганың чит җиргә якынлашканда була торган йөрәк ярсуы вә күңел тынычсызлануы, Африка тупрагына акчасыз вә паспортсыз барып төшкәндәге дәрәҗәдә үк булмаса да, миндә әзрәк беленә башлады. Бу хәл минем юлдашта дәхи дә күбрәк булды бугай. Пешеп, саргаеп торган арыш басулары арасындагы юлда туктадык. Юлдашым кечкенә ефәк бүркесен, озын пальтосын киеп алды да, нәкъ "ачык фикерле" татар шәкертенә яки ысулы җәдид мөгаллименә охшап китте, мин дә түбәтәй вә кара бүркемне кидем. Басудан чыгып, тугайга төштек - яңгыр булган, ләкин тап-такыр, казлар борыннары белән чеметеп алырлык үлән таба алмый аптырап йөриләр. Авылга кердек - бер кеше дә юк. Кырда дип әйтер идек - яңа гына яңгыр яуган, эшләрлек түгел. Бу хәлне күргәч, шунда ук минем хәтеремә Сәгыйтьнең "Авыл" сәрләүхәле шигырьләреннән: бәетләре килде вә шигырьләрне кычкырып әйтеп җибәрә яздым. Г. әфәнделәрнең йортына туктадык - әниләре йөгереп чыгып, капка ачтылар. Нинди шатлар, нинди күңелләнгәннәр!! Өч елдан бирле кайтмый йөргән абзыйлары кайткан - ничек шатланмасыннар? +Галимҗан әфәнде әнисе вә әтисе белән кереп күреште. Мин дә кердем, Гыйрфан мулла белән күрештек. Мин аны Троицкида бер генә мәртәбә күргән идем. Ул бик ачык, шат вә кызык кеше, төрле җирдә булган, күпне күргән мулла. Яхшы истикъбаль итте. Ул Троицкида укыган, шунда өйләнгән, хәлфә булып торганда укытканы байтак байлар бар. Ул бер шәһәргә еш бара. Без аның белән Троицк хәлләре вә кешеләре хакында күп сөйләштек. Ул безне сыйлый вә мөмкин кадәр күбрәк ит ашатырга тырыша, үзенең вакыты илә бик күп кымыз эчкәнлеге вә бик күп симез ит ашаганлыгы белән ифтихар итә, хәзер дә көненә ун-унбиш җиргә ашка барып, һәммәсендә ашамаган шикелле нәкъ ашаганлыгын бертөрле горур белән сөйли. Ул үзе - карт булса да, хөр мулла: безнең кием-салым, сачсакалга, сөйләнү вә кылануга асла бәйләнмәде вә һәрвакыт ачык йөз вә тәмле сүз белән уйнап-көлеп вә көлдереп утырды. Кичләрен углы Г. әфәнде белән миңа: "Әйдә, студентлар, ятыгыз, иртәгә, Аллаһ теләсә, сәгать унда торырсыз!" - дип исәнләшеп, өй алдына ятарга чыгып китә иде, сүзләрен вә хәбәрләрен мөбаләга беләнрәк сөйләсә дә, саф калебле вә изге бер кеше икәнлеге йөзенә чыгып тора иде. +Углы Г. әфәндегә кайчакта төртебрәк, бәребрәк сүз катса да, русча укып йөрүенә игътираз иткән төсле кыланса да, минем аңлавыма күрә, ул аның болай бөтен мәванигъләргә күкрәк белән каршы торып, каләм очыннан вә үз көченнән акча чыгарып адәм булырга йөрүенә мәмнүн вә бик разый, хәтта эченнән мөфтәхир вә мәгърурдыр. Затән, ифтихар итмәслек тә түгел, кяшки, һәрбер мәхдүм шулай булса иде! +Бу авылда уку юлында йөрүчеләр шушы Ибраһимов фамилиясендәге кешеләр генә икән: Гыйрфан мулланың олуг углы Шакирҗан әфәнде "Хөсәения"дә укыган, хәзер бер җирдә мөгаллимлек итә, аның бер кечкенә әсәре дә бар бугай. Мулланың энесе Вилданның углы Мохтар "Галия"дә укыган, хәзер бер шәһәрдә мөгаллим, "Бичара колның тормышы" атлы әсәрне русчадан тәрҗемә итүчеләрнең берсе. Тагын шушы ук кешенең бер углы Эстәрлетамакта городское училищеда укый икән. +4 ендә без Корманай авылына базар карарга бардык. Бу авыл - Уршакминский волостеның мәркәзе икән. Гыйрфан муллага килгән хат вә газеталарны сорар өчен, волостное правлениягә кердек вә писарьләргә мөрәҗәгать итеп: "Хат-хәбәр юкмы?" - дип сорадык. Әнә шкаф башында үзеңез карап алыгыз! +- Хатлар вә газеталарны залның уң ягындагы пич якынындагы тәбәнәк бер шкаф түбәсенә, тузан-туфрак арасына ыргытканнар. Бу хат вә газеталарны теләсә кем, теләсә нинди хаҗәт өчен алып чыгып китсен - манигъ юк!.. +- Хат вә газеталарны нигә болай кадерсезләп вә игътибарсыз ташлыйсыз? +- Аннан ни була? Ул акча түгел бит! +Нинди һәйбәт җавап! Халыкның хатлары, эчендәге сүзләре вә акча түләп алганы газета вә журналларының писерләр каршында кадер вә кыйммәтләре юк икән. Старшиналардан бу тугрыда берәр төрле тәдбир көтү дәхи дә урынсыз. +Газета укучылар волостное правлениеләрдә газеталарының югалуыннан зар еглыйлар, газета идарәләренә шикаятьләр язалар, "Акча түләп газета алабыз, ә аны волостное правлениедән очырып торалар", диләр. Правлениеләрдә хат вә газеталар бу рәвештә тотылгач, ничек югалмасын? Газеталарны кем алдан килде, шул алып китсә, бер дә гаҗәп түгел. Хәлбуки, бу волостное правлениеләргә килгән хат вә газеталарны хәтта бер өстәлнең бер тартмасында да сакларга мөмкин. Тик моның өчен аз гына игътибар вә чак кына тәдбир кирәк. +(Ма бәгъде бар). Кавказдан Уралга +Правлениедән чыккач, базарда бер башкорттан бер чирек кымыз алып, гадәт үзренә, базар уртасында утырып эчтек. +Без, базардан кайтышлый, Габдессәлам авылындагы бер муллага кердек. Бу авылда ир вә кыз балалар өчен яхшы гына монтазам мәктәпләр бар икән. Бу мәктәпләрдәге мөгаллимнәрнең мәгашьләрен вә ягу һәм яктырту мәсарыфын шул авылның бае Харис әфәнде Рәфыйков биреп тора икән. +Галәннур мулла килде. Галимҗан әфәнде Эстәрлегә минем белән үзе барачак булды. Кичкә каршы берәр ат җигелгән ике тарантас белән Гыйрфан мулла авылы Солтанморадтан чыгып киттек. Мин мулла белән утырдым. Дүртөйле авылына кергәч, муллам арттан килүче Галимҗан әфәндегә борылып: "Курайлымы, ә?" - дип кычкырды, теге: "Нәрсә? Ә, әйе!", - дип җавап бирде. "Татар хатыны ниләр күрми?" рисаләсендәге каһарманның төшкән авылы вә рисаләдә Курайлы дип йөртелгән авыл - шушы авыл икән. +Без ахшам вакытында Таупазы (Талбазы) авылына йиттек. Бу - зур юл өстендә стансалы татар авылыдыр. Бу авылдан чыгып киттек, кич белән һава саф һәм тын, бинаән галәйһи, сәяхәт бик күңелле иде. Күп тә бармый, без бер киң елгага төштек вә Кәбәч авылына йитеп, Галәннур мулланың йортына кердек. Галәннур мулла - дөнья җаен вә тормыш кагыйдәләрен белә торган кеше: каралтылары вә йорттагы һәрбер нәрсәсе шәп вә таза, өе пөхтә вә күрекле, атлары яхшы вә көр, үз милкенә байтак кына җир дә кертеп алган, бер яктан сәүдә дә кыла. Фикере вә күзе ачык, милләтнең барышыннан, замананың китешеннән, заманыбызның әхвәле сәясәтеннән хәбәрдар, милли матбугатыбызны укый вә әдәбиятыбызны эзәрли, газета вә журнал уларак татарча биш төрле вәрәка ала икән. +5 ендә Эстәрлетамакка җиттек. Мин, Уралга китәргә ашыкканлыгымнан, монда йөри вә һичкемне күрә алмадым. Эстәрлетамак - мәүкыйгы матур, үзе күрексез вә пожар күп чыга торган бер шәһәр, вәссәлам. +6 сында мин, газиз юлдашымны Эстәрлетамакта калдырып, Урал якка йөз тотып киттем. Ашказар суы аркылы күпердән үттек. "Ашказар көе" дигән озын вә моңлы башкорт көе менә шушы елгага мәнсүбтер. Бу суны күргәч, шул көйне җырлыйсым килде, ләкин белмәү сәбәпле тукталдым. +Ак Идел бу көндә Эстәрлетамактан дүрт чакрым читтән ага. Ак Иделнең бу урыннары чын вә үзгәрмәгән Ак Идел буйлары төсле күренә, әллә нинди җырлар вә мәкальләрне искә төшерә, әллә кайда артта калган бабаларыбызның тарихларын хәтерләтә, күңелемне төрле-төрле моң вә уйлар белән тутыра. +Эстәрлетамак янында Идел буенда Торатау, Сәке тау, Куштау вә Йөрәктау дигән дүрт тау бар. Болар - чәчүченең кулыннан ычкынып, буразна тышына - сөрмәгән җиргә төшкән богдай бөртекләре кебек, табигать Урал сырт тауларын торгызган вакытта, аның кулыннан ычкынып, чәчелеп төшкән таулардыр. Болар хәзер Урал тауларының капкасы янында торган сакчы (часовой)лар кебек торалар. Филхакыйкать, Ак Иделне чыккач та, җир аз-аз кабара вә күперенә вә биттәдриҗ тауга әйләнә бара. +Малаем мине 28 чакрымдагы бер станса булган Петровский авылына илтеп ташлады. Бу авылдан 12 чакрым мәсафәдә булган "Макар" исемле башкорт авылына ахшам вакытында җитеп, ямчы башкортның курасына кердек. Ишегалды уртасында башкорт хатыны балалары белән биш бармаклап ит ашап утыралар, тирәяннарында өч-дүрт эт кулларын түшәп ятканнар, тегеләрнең ашаганнарын йоткан шикелле иреннәрен ялап, күзләрен сузып, тамгыланып торалар. +Менә Уралның бу яктан хакыйкый капкасы шушы авыл икән. Бу авыл Урал тауларының тап итәгендә утыра. Башкорт малаеннан атларын тиз-тиз генә җиктердем дә чыгып киттем. Авылны чыгу белән, юлыбыз биек таулар арасына керде вә һаман таулар эченнән китте. Барган саен төн вә урманлы таулар эченә керә бару күңелгә әллә нинди вәхшәт, куркыну вә салкынлык кертте. Шуны да әйтергә кирәк: мондый дәһшәтле урман вә таулар арасыннан ат-арба белән (җитмәсә, төнлә) үз гомеремдә беренче мәртәбә йөрүем. Өстәвенә, корал да юк, аптыраштан, юлда яткан зур бер күсәкне корал итеп, арбага салып алдым. Әгәр угрылар очраган булса, ихтимал, "ора алмаган олы күсәкләр күтәргән" дип көлгән дә булырлар иде. Тик кыңгырауларның шылдыравы вә башкорт малаеның "Һа-ай!" дип эре генә атларга кычкырып йибәрүе йөрәкне бераз ныгытып җибәрә иде. +Иртәгесен ике стансага берьюлы, Әүзән-Петровский заводка хәтле (46 чакрымга) ат яллап, авылдан чыгып киттек. Шешәнәк исемле елга буенда булган бу авыл да Урал таулары эчендә, юлымыз һаман да тау вә урман эченнән бара. Кенә, Олы Кодаш, Нөгеш, Берәтәк дигән суларны кичтек. Монда сулар көмеш кебек саф. Күп түгел, ләкин бик шәп агалар. Узганыбыз башкорт авыллары ямьсез вә котсыз, эчләрендә бер кеше юк - халыклары җәйләүгә чыгып киткәннәр. Матур вә газамәтле, бай вә иркен табигать эчендә утырган бу ялкау, надан, һөнәрсез вә ярлы башкортлар бәһале вә тәмле фруктыга төшкән кортларны яки кыйбатлы вә һәйбәт мехка төшкән көяләрне хәтергә китерәләр иде. +Башкортның ялкау вә өшәнгән атлары белән сәгать икенчедә көчкә үзәнгә килеп җиттем. Макар авылыннан Әүзәнгә хәтле тәмам 75 чакрым нәкъ Урал таулары арасыннан кара урман эченнән килдем. Урал тауларының икенче чите әле тагын бик ерак. +Әүзән заводына миңа каршы килгән атлар белән Әүзән елгасы буйлап приискага юнәлдек. ТЕЛЕМЕЗ +И туган тел, и матур тел, +Әткәм-әнкәмнең теле, +Дөньяда күп нәрсә белдем, +Син туган тел аркылы. +(Габдулла Тукай) +Һәркемнең анасы үзенә ничек сөекле вә газиз булса, ана теле дә шулай ук сөекле вә кадерледер. Кечкенәдән үк ата-аналарымызга бәйләнешемезне, аларга каршы булган мәхәббәтемезне аңлатырга васита булган, тойгылар вә уйларымызны тәгъбир итәргә ярдәм иткән тел - безгә иң якын, иң кыйммәтле бер нәрсәдәер. Әйләнәмездәге әйберләрнең атларын безгә анамыз өйрәтә, һәрбер теләкләремезне шул анамыздан ишеткән сүзләр белән сорыймыз, шул тел безгә бүтән кешеләр белән аңлашырга булышлык итә, атамыз вә гаиләмез безгә үзенә күрә бертөрле уйлар вә тойгылар бирә, менә шул уйларны уйлаганымыз кебек, тышка чыгарырга ана теле тәрҗеманлык итә. +Кыскасы, гакыл вә йөрәк белән ана теле арасында кечкенәдән үк нык бер бәйләнеш пәйда була. Шунлыктан кешенең гакылы вә йөрәге үзенә нихәтле якын вә үз булса, аның анасыннан өйрәнгән теле дә шул ук дәрәҗәдә якын вә үз була. Тел ачкычы бирүче ана булганлыктан, кеше анасыннан нинди тел өйрәнсә, аның шул анасыннан өйрәнгән теле үз вә туган теле санала. Бинаән галәйһи, милли телне буыннан буынга күчереп алып баручылар вә аның сакчы фәрештәләре - аналардыр. Инде милләтне саклау юлында аналарның нинди зур роль уйнаулары үз-үзеннән аңлашылса кирәк. Бер милләтнең теле үзенә мие вә йөрәк дәрәҗәсендә якын булганлыктан, ул телнең бетүе вә бөтенләй югалуы да тиз генә булмый. Бер милләтнең телен юк итәргә бик көчле тарихи үзгәрешләр кирәк. Шундый үзгәрешләр аркасында көчле милләт көчсез милләтне йота, фәнни тәгъбир белән әйткәндә, тәмсил итә, йотылгач, аның теле дә югала, бәс, ул аерым бер милләт булып калмый. +Тел - милләтнең иң зур вә иң көчле терәге вә ма бил-имтиязыдыр. Ягъни бер милләт башка милләтләрдән башлыча үзенең теле белән аерыла. Бер милләт, бәлки, сәяси яктан җиңел генә булыр, икътисад мәйданында башкалардан бөтенләй түбән торыр, ләкин әгәр аның үз алдына үзенә махсус теле булса, ул милләт һаман да аерым бер милләт булып яшәр вә аерым бер халык саналыр. +Милләтләрнең хәятында дин дә - бик зур терәк, ләкин бер милләт дин үзгәртү белән беткән вә йотылган саналмый. Мислә, иранлылар ислам динен кабул иттеләр, әмма телләрен саклаганлыкларыннан, һаман да фарсы булып калдылар. Безнең башкортларның агай-энесе булган маҗарлар Аурупаның йөрәгенә, арий кавемнәренең уртасына кереп утырып, аларның дине булган христианлыкны алдылар вә ләкин үз телләрен онытмаганлыкларыннан, һәнүз маҗарлыкны югалтмадылар. Мисалларны ерактан алырга хаҗәт тә юк. Үземез соң? Үземез? Без татарлар да бит ислам диненә соңыннан гына күчтек. Ислам дине белән безгә никадәр гарәп рухы, гарәп аңы килгән, дин безнең арамызда да гарәпләр арасында да татбикъ ителгән төсле татбикъ ителергә тырышылган. +Телемез замананың җәүр вә җәфаларына бирешмичә исән калганлыктан, без һаман да татар милләте булып калганмыз. +Татар милләте ник йотылмаган? Аның теле нигә бетмәгән? Бу сөальләргә җавап бирүне минем мәкаләләремнең планнары сыйдырмый. Мин бу урында тик шуны гына әйтәм: татар телен аналарымыз вә гавамымыз гына саклаган. Бу мөхтәрәмнәр үз вазифаларын үтәгәннәр, татар телен борынгы көенчә буыннан буынга күчереп алып килгәннәр (аларга бик зур рәхмәт!) Әмма галимнәремез телебезгә үз өлешләренә төшкән хезмәтне, мәгаттәәссеф,4 үти алмаганнар. Болар татар телен дин вә гыйлем теле ясарга иҗтиһад итмәгәннәр, мислә, бездә Лютер яки Гуссъ кебек бер дин галиме чыкмаган. "Илаһи ният кылдым иртә намазымның ике рәкәгать фарызын үтәмәккә, йөзем юнәлдердем кыйбла тарафына..." дип, намаз ниятләрен татарча өйрәтеп калдырган "Иман шарты" иясе, әлбәттә, минем исемдә. Аңа рәхмәт яусын! Әмма бу бик аз шул. Мин фәкать шуны әйтмәкче булам: дога вә гыйбадәт теле ясалырга тырышылган булса, татар теле бераз тәрәккый иткән, әһәмиятләнгән, төзәлгән вә җанланган булыр иде. +Телемезне гыйлем вә тәхрир теле итү юлында да галимнәремез һичбер эш эшләмәгәннәр. Урта гасырларда гомум Аурупада латин теле хөкем сөргән кебек, вакыты илә ислам дөньясында гыйлем вә тәхрир теле булып, гарәп теле танылган иде. Бу хәл гарәп дәүләте егылып, гарәп мәдәнияте урынына гареб мәдәнияте утырганның соңында да модадан чыгып бетмәде: госманлы дәүләтендә рәсми тел төрек теле булганы хәлдә, борынрак бу дәүләт эчендәге төрек галимнәре тәэлифләрен гарәпчә язганнар. Ул эш без татарларда да булган. Ягкуб бине Ногман әл-Болгари үзенең "Болгар тарихы"н кайсы тел белән язгандыр, анысын белмим, ләкин Болгар вә татарлардан чыккан күп мөсаннифләр үзләренең дини әсәрләрен гарәп теле белән язганнар. Иске заманнарны актарырга ни хаҗәт? Соң заман татар галимнәреннән Әбү Насыйр әл-Курсави хәзрәт "Һәфтияк тәфсире"ннән башка һәммә әсәрләрен гарәпчә тәэлиф иткән. Олуг галим вә мөәррих Шиһаб хәзрәт Мәрҗани гомеренең бер өлешен гарәпчә шәрех вә хашияләр язып үткәргән, файдалы вә үз заманындагы мөһим дини мәсьәләләргә даир әсәрләрдән дә һәм "Вафият әл-әслаф" кебек бөек тарихи әсәрен дә гарәпчә язган. Тик татар тарихына гаид "Мөстәфад әл-әхбар"ын гына эшләнмәгән бер тел белән булса да төркичә язып, яхшы иткән. +Бу олуг галим ни өчен болай гарәпчә язу белән мөбтәля булды икән? Бу сөальгә Шиһабетдин хәзрәтнең үз җавабы, әлбәттә, иң тугры җавап булыр. Ул чакта Мәккә шәрифе булган Сәидгун Истанбулда Шиһабетдин хәзрәткә болай дип бер сөаль биргән: "Сез үзегез төрки вә кавемеңез төрки, имде анлар өчен язылан китапларның төрки телендә улмагы лязем иде, әмма сез әсәрләреңезне ни өчен гарәп телендә язасыз?" Моңа Мәрҗани хәзрәтләре болай дип җавап биргән: "Гарәп лисаныны голәмамыз вә шәкертләремез беләләр, ушандак башка вилаятьләргә китсә дә, бәлки караучылар улыр зан идеп, гарәби язамыз" ("Рихләт әл-Мәрҗани"). Шиһабетдин хәзрәтнең телемез хакындагы фикере дә бик яхшы түгел, ул әйтә: "Лисане төрки мин әкъсари әл-лисәнәти вә әбгадһа ган истыйляхат әл-голүм булса, аны ничүк төрки тәгъбир кылмак кирәк?" (Кыйсем сани, "Мөстәфад әл-әхбар", 46 нчы бит). +Дөрес, шулай ул, тәкъсир! Ләкин сезнең кеби моктәдир затлар аны тәхрир вә гыйлем теле итәргә тырышкан булсалар, ул тел, әлбәттә, озаер, баер вә үзендә гыйльми истыйляхлар да төзелер иде. +Ошбу галимемез шәрәфенә тиздән юбилей ясалачак, аның гамәлләре вә хезмәтләре хакында яшь вә моктәдир егетләремез каләме белән мөкәммәл бер монография язылып ята. Шиһаб хәзрәт телемезгә хезмәт иткәнме, юкмы? Бу бәхәс әнә шул монографиядә, әлбәттә, әтрафлыча тикшерелер. Бездә гарәпчә язу белә әвәрәлек вә үз телемезгә игътибарсызлык бәгъзе бер галимнәребезне хәтта көленеч хәлләргә төшерелгән. Мислә, үз заманында яхшы гына галим булган Габдерәхим Утыз Имәни матур төрки нәзым белән язылган "Сөбат әл-гаҗизин"гә гарәпчә шәрех язган. Телемез хакындагы бүтән бәхәсләр киләчәк мәкаләләрдә. II +Мин беренче мәкаләне гарәпчә язу белән мөбтәля булу вә үз телебезгә игътибарсызлык хакында сөйләп тәмам иткән идем. Шиһабетдин хәзрәттән элегрәк килеп киткән вә Духовное собраниедә беренче мәртәбә мөфтилек иткән Мөхәммәдҗан хәзрәт Хөсәен углы бу хосуста тагын бер колак чыгарган: ул татар муллаларына язган циркуляр вә фәтваларын фарсы теле белән язып маташкан. Хәлбуки, Мәрҗани хәзрәтләре аның фарсычасы хакында: "Язган риваять вә сурәт фәтвалары гыйльменең азлыгына вә фарсы лисанында вә тәртип гыйбарәттә косур вә гаҗизенә дәлялат итәдер", - дип яза. (Кыйсем сани, "Мөстәфад әл-әхбар", 289 нчы бит). Әмма аның, фарсыча язган булып, үз телебезне санламавы тугрысында Ризаэтдин хәзрәт менә ничек ди: "Кәндемезнең ана лисанымыз улан төрки телемез улдыгы хәлдә, мөфти хәзрәтләре ошбу әмер вә фәтваларны нә сәбәбә мәбна уларак фарсы лисаны үзрә язмыштыр?! Моның исә, әлбәттә, бер хикмәте улыр, фәкать бу хикмәт безләрә һәнүз мәгълүм улмайур. Фәнни китаплары вә яки бөтен дөнья халкы истифадәсенә лаек улан әсәрләре (кагыйдәләренә муафыйк яза белмәк шарты илә) фарсы яхуд гарәп лисаны илә язмакта зарар улмас, ләкин мөфти хәзрәтләренең бу йирдә мәзкүр улан әсәрләре гомум ислам галәменә мөтәгалликъ шәйләр улмадыгы кеби, фәнни әсәрләр дә дәгелдер. +Хәл бойлә икән, кәнди ата вә балаларымыз вә сөекле аналарымыздан бөек бер ядкәр уларак кал[г]ан телимезне куеп та, фарсыча язмаклыгымыз, кирәк тәмам кагыйдәсенә муафыйк уларак та язылсын, һичбер вакыт гафу ителмәячәк сурәттә көфране нигъмәт ула белер. +Гаҗәбән, Тибетта утырмакта улан "Лама" кәнди диндәш вә җенестәшләренә фәрман вә дини нәсыйхәт яздыгы вакыт, гарәп вә яки латин лисаны үзрә язмакдамыдыр? Зан идәрем ки, бу зат мәктүб күндереләчәк кавемләрең кәнди телләре үзрендә һәм дә иң ачык бер сурәттә язалар. Уйлә исә, безем мөфтиемез хәзрәтләре Тимербай, Мөрсәк, Сәвәләй башкортларына иң мөһим улан фәрманнарны ничөн фарсы лисаны үзрендә язмышдыр? Язылмыш кавемнең хәле ригая иделенсә, дәүләт лисаны улан русча язылмалы иде. +"Телемез ярлы, сөйләшергә вә язарга җитми" дия дәгъва иткән карендәшләремезнең сүзләре - укучылар[г]а бер нәрсә язмайа вә языл[г]аннары укымайа ялкаулык иттекләрене яшерер өчен корылмыш бер пәрдәдер. Фарыз мәхаль уларак, бойлә сүз дөрес бер сүз дә улсын, ләкин телләрен баетучылар вә киңәйтүчеләр анлар (шул телләр) илә сөйләмәктә вә язмакта улан адәмнәр улса кирәк. Юкса, тик тордыгы вә яки юеш урында тутыгып ятмыш тимер кеби бозылып яттыгы хәлдә, һичбер теленең баедыгы вә мәйдан[г]а чыктыгы, зан идәрем, ишеделдеге юктыр. +Ошбу сәбәптәндер ки, Казан шәһәрендә гарәби хәреф илә 1177 елда ачылмыш матбагадан әдәбиятыбыз (телебез) лязем дәрәҗә истифадә итә белмәмештер. Зирә, йөз ел мөддәтендә таралмыш китап вә рисаләләремезнең биш-ун гадәде истисна иделенер исә, калганнары - ялгыз гомер ашаучы вә вакыт үтерүче шәйләрдер. +Җәнабе Аллаһ, җәлле вә әгъля хәзрәтләренә чук тәшәккер ләр улсын ки, күктә улан кояш файдасы илә аналардан ядкәр калган тел нигъмәте һичбер йирдә, һичбер кавемгә күп күрелмәктәдер" ("Асар", 4 нче җөзьэ, 195 нче бит). +Үз арабыздан чыгып, үз телебезне тергезү нияте белән кулына каләм тоткан затларның иң олугысы - Габделкаюм ән-Насыйри абзыйдыр. Ул, телебезне төзәтер өчен халык әдәбиятының иң мөһим нигез булуын аңлап, армый-талмыйча җырлар, мәкальләр, табышмаклар, әкиятләр җыйды да аларны "Фәвакиһ әл-җөласа" атлы олуг әсәрендә беркетеп калдырды. Ул мөхтәрәм зат, башлап, татар теленә "Ләһҗәи-татари" исемле лөгать китабын язды. Бу җәһәттән руслар арасында Даль нинди урын тотса, Габделкаюм абзый да бездә шул урынны шөгыльләндерә. Моннан башка ул татар теле белән ничәмә-ничә тәрҗемәләр вә әсәрләр мәйданга китерде. Ул татар теле белән әхлакый китаплар да, җәгърафия китаплары да, тарихи әсәрләр дә, төрле кыйсса вә хикәятләр дә тәэлиф вә тәрҗемә итте. +Габделкаюм абзый - мәҗмугаи әсәренең күләме игътибары белән күп язучы мөхәррирләрдән саналырга тиеш вә телебезгә иткән хезмәтләре ягыннан әдәбият тарихыбызда иң беренче урынны тотарга мөстәхикъ бер заттыр. +Ул, татар телен тергезү белән генә канәгатьләнмичә, татар балаларына рус телен өйрәтергә дә тырышты: башлап русча-татарча зур лөгать (словарь), русның сарыф вә нәхүен өйрәтер өчен дә шәкерт җәмәгатьләренә иң җайлы бер ысул тотып, "Нәмунә" исемле калын гына бер әсәр тәэлиф итте. Аның бу соңгы әсәрләре дә татар теленең эшләнүенә вә гыйлем теле булуына зур хезмәт иткәннәр. +Үзенең мазыен оныткан бу милләт арамыздан кичә генә гаиб булган Габделкаюм абзыйны да онытып бара. Татар теленең атасы, гыйлем вә әдәп хадиме, безнең ише ялкау халыктан бик сирәк чыга торган бер тырыш вә эш сөюче кеше булган бу затны, ни өчендер, халкыбыз тәкъдир итә алмый. Әллә нинди гарәпләрне, персианнарны казып чыгарып, тәрҗемәи хәлләрен беренче сәхифәсендә баскан "Шура" мәҗмугасы да Габделкаюм абзыйны игътибарга алмады. Ихтимал, остаз Ризаэтдин хәзрәт аны "Асар"га язмый калдырмагандыр, ләкин Габделкаюм абзыйга ул гына аз. +Тик Шиһабетдин хәзрәтнең исемен тергезергә тәшәббес иткән затлар кебек гайрәт вә хәмият ияләре бервакыт Габделкаюм абзыйны да сагынырлар, аның исемен дә тергезеп, хезмәт вә гамәлләрен мөкәммәл сурәттә язып, халкыбызга танытырлар дигән өмет белән генә юанырга каладыр. +Телебезгә хезмәт итү бабында Габделкаюм абзыйдан бераз түбән урынга әле өченче ел гына вафат булган Габделгалләм абзый Фәезхан углын куярга кирәк. Бу кеше иске һинд әдәбиятының менә дигән әсәре булган вә бөтен җанлы телләргә күчерелгән "Кәлилә вә Димнә" китабын башлап, матур гына итеп, үз телебезгә тәрҗемә итте, татар теленә кагыйдәләр ясарга теләп, "Татар телегә гыйльме сарыф" дигән әсәрен тәэлиф итте һәм "Хикәят вә мәкаләт" атлы әсәрендә халык әдәбиятын җыйды. Бу әсәрдә халык арасында йөргән унбер хикәят, "Чәй бәете", "Кәҗә бәете", "Җыен бәете" һәм биш йөздән артыграк мәкальләр җыелган, телебезгә хезмәт иткән бу кеше дә онытылып китә инде. Былтыр аны "Шура"ның кабыгында Ризаэтдин хәзрәт яд итеп, белүчеләрдән тәрҗемә хәлен язып йибәрүне үтенсә дә, үтенүе җилгә китте бугай. Ярый әле быел аны "Заман календаре" искә төшергән: әз генә тәрҗемәи хәлен язып, рәсемен дә куйган. +Гыйлем вә әдәбият тарихыбызны язучылар Фәезхан углын онытмасыннар иде. +Телебезгә зур хезмәт тиергән кешеләрнең берсе - бөек тюрколог В.В. Радлов җәнапларыдыр. Аның гомумтөрк теленә, тарихына вә тормышына гаид әсәрләре чиксез. Ул төрк теле өчен берничә җилдлек зур лөгать китабы да язды. Әмма безнең, без Казан татарларының теленә хезмәтен Радлов җәнаплары "Белек" атлы әсәрендә күргәзде. Бу мөхтәрәм остаз "Белек"нең телендә безнең ул чакта татарча язган үз мөхәррирләремезнең барыннан уздырды. Татар балалары үтәп йиткермәгән эшне бер нимес баласы мөкәммәл сурәттә үтәде. Безгә иң элек саф вә матур татар теле белән татарча төзеп, ике йөз утыз битлек бер уку китабы (хрестоматия) язып биргән кеше В.В. Радлов булды. Хәтта исеме үк татарча булган бер һәйбәт әсәрне кайсы татар баласы сөенә-сөенә укымас? +И яшүсмерләр, әгәр туган телебезне сөйсәгез, "Белек"не укымый калдырмагыз. +Бу әсәр - әдәбиятыбыз тарихында мөһим бер әсәр, мәктәпләребездә аны дәреслек итеп укытмаган тәкъдирдә дә, шәкертләрдән аны моталәга иттерергә тиеш. "Белек" моннан кырык ел элек (1872 елда) басылган. Инде, табигый, аның нөсхәләре китап базарында калмаган. Бер китапчы аны мотлак бастырырга тиеш, мин моны китапчыларның исләренә төшерәм вә дикъкатьләрен җәлеп итәм. +Мин бер дә шикләнмичә дәгъва итә аламын ки, кирәк тел вә кирәк мөндәриҗат җәһәтеннән татарчада әлегә хәтле "Белек" шикелле һичбер уку китабы чыкканы юк. +Телемез хакындагы бүтән бәхәсләр алдагы мәкаләләрдә. III +Икенче мәкаләдә татар теленә хезмәт иткән кайу бер затларны күрсәткән идем. Ләкин бу затлар белән телне мәктәпләрдә укыту, аның әлифбасын җиңел өйрәтү мәсьәләсе кузгалмады. Телемезгә кагыйдәләр язып уграшкан Каюм абзый, ни өчендер, балаларны "әлпи, тиси" дип укытуга, төркине ныгытмыйча, гарәби булган Һәфтияк вә Коръәннән иҗек вә сүрә өйрәтүгә каршы бер дә сүз кузгатмаган. Һәм аурупалылар руслардан үрнәк алып, хәреф таныту, татарча укырга-язарга өйрәтү өчен берәр яңа ысул күрсәтмәгән. +Менә бервакытны 1883 елда "Тәрҗеман" газетасы чыга, аның күз алдында тоткан мәсьәләләренең берсе - ибтидаи мәктәпләребездә укыту ысулларын төзәтү вә, хосусан, әлифба өйрәтүне аурупалылардагы кебек яңа вә кулай бер юлга салу иде. +Исмәгыйль бәк "Тәрҗеман" укучыларны ошбу изге эшкә өзлексез дәгъвәт итүе белән бәрабәр Бакчасарайда үзенең мәгъруф нәмунә мәктәбен нигезләде һәм яңа ысул белән "Хуҗаи сыйбиян" атлы әлифбасын вә аннан соң укылачак кыйраәт китапларын тәртип итте. +"Тәрҗеман" тәэсире белән бу фикер безнең арабызга да килеп керде. Әлифбаны тиз өйрәтә вә төркине тиз таныта торган "ысулы җәдид" мәктәпләре ачылды һәм дәреслек итеп "Хуҗаи сыйбиян" һәм аңа нигезләп төзелгән уку китаплары кабул ителде. +Госманлы төркичәсеннән аз гына аермалы булган Кырым татарчасы белән язылган бу китаплар, табигый, безнең балаларымызның йөрәкләренә ятмый, җаннары белән оешмый вә артык сөелеп укылмый иде. +Менә безнең мөгаллимнәремезне вә балаларымызны бу уңайсызлыктан Һади әфәнде Максуди вә мөгаллим Шакирҗан әт-Таһири коткарды. Боларның әүвәлгесе - бөтен мәктәпләремездә кабул ителеп, сүнми торган шөһрәт тапкан "Мөгаллим әүвәл"ен, икенчесе ысулы саутиягә корылган "Бәдьэ әт-тәгълим"ен тәртип итеп бирде. +Гаяз әфәнде әйтмешли, "Тәрҗеман"ны иң күп укучылар Казан татарлары булганлыктан, Исмәгыйль бәкнең язучылыгында чирек гасыр ярдәм итешкән зәүҗәсе Зөһрә ханым безнең Акчурин кызы булганлыгыннан, бу газетаның Казан татарларына иткән тәэсире Кырым вә Кавказга иткән тәэсиреннән артыграк булды. +"Тәрҗеман"ның безгә иткән тәэсирләренең берсе шул булды ки: ул бездә госманлы теле тарафдарлары, госманлыча язучы мөхәррирләр тугдырды. Филхакыйкать, XIX гасырның ахырына таба арамыз дан язучылар чыга башлагач, бездә тәхрир телендә ике агым китте. Бу ике агымның берсе, һич шөбһәсез, Каюм Насыйри тәэсире, икенчесе, әлбәттә, "Тәрҗеман" тәэсире белән мәйданга чыкты. +Мин бу ел "Йолдыз"ның 837 нче номерында "Дөньяда җәннәт вә аның хурлары" рисаләсенә язганым тәнкыйтьтә бу мәсьәләләргә өстән генә ишарә генә итеп киткән идем. Минем "бездә госманлыча язучылар бар иде дә, ләкин алар татарча тарафдарлар каршысында җиңелделәр" дигән сүземә "Вакыт"ның 1001 нче номерында "К" имзалы бер кеше каршы чыкты. Менә инде бу урында ошбу мәсьәлә хакында тәфсил итүне тиешле таптым. +"К" әфәнде: "Русия мөселманнары арасында госманлычалар булганы юк, һәм булмас та", - ди. +Бу сүз - әлбәттә, я гөнаһны ныклап танырга теләүдән, я укучыларның гафләтенә таянудан туган бер сүздер. +Бездә госманлыча тарафдарлары вә госманлыча язучылар, әлбәттә, бар иде, боларның алгы сафта торучыларыннан берсе - Фатыйх әфәнде Кәрими. Аның беренче әсәре булган "Шәкерт белән студент" рисаләсе дә, "Җиһангир мәхдүм" белән "Салих бабай" да чын мәгънәсе белән татарча түгелләр. "Каенана" да - госманлыча, "Шәркый рус"та басылган мәкаләләрдән ясалган "Аннан-моннан" да - госманлыча, зур әсәрләрдән "Кырымга сәяхәт" вә "Аурупа сәяхәтнамәсе" исә чат госманлыча язылганнар. +"Татар теле төзәлсен, ул язу вә һәм гыйлем теле булсын да, гыйлем вә мәгариф гавамымыз арасына да таралсын", - дип уйлаган кеше, әлбәттә, Фатих әфәнденең ул вакытта язганы тел белән, ягъни госманлы төрекчәсе белән язмас иде. +Бездә госманлыча язган кешеләр бик күп: Рәшид казый, һәйәте җәдидә вә хикмәте җәдидәгә даир әсәрләр язучы Шәмсемөхәммәд әфәнде Күлтәси, Нәҗип мәхдүм Түнтәри, Ниязмөхәммәд Сөләйманов, Сәлахетдин Әнкәби, Габдулла вә Гобәйдулла Буби әфәнделәр, Бәйке мулласы Хәялетдин - шулар җөмләсеннәндерләр. +Боларның иң күп өлеше бу яңлыш юлга, әлбәттә, "Тәрҗеман" теленең тәэсире белән кереп киткәннәр. +Мин үзем дә, шул "Тәрҗеман" теле тәэсире астына төшүчеләрнең берсе булганлыгымнан, беренче язуларымны госманлыча язмакчы булып маташканмын: мин моны таныйм һәм үземне әдәби гомеремнең башыннан бирле татарча тарафдары дип дәгъва кылмыймын, "К" әфәнденең мине дә госманлычалар җөмләсеннән ясарга вә шул юл белән үзенең борынгы гөнаһларын җиңеләйтергә тырышуы вә моның өчен минем әсәрләремнән гыйбарәләр күчерүе - габәс һәм укучыларны саташтыру юлына керүдер. +Минем госманлычаларга мисал итеп Фатыйх әфәнде Кәримине алуым, үземнең һичбер вакытта госманлыча булмавымны аңгартыр өчен булмыйча, ул әфәнденең бу бабта алгы сафта торганлыгы өчендер. Мисалга һәр нәрсәнең иң көчлесе китерелү - табигый вә мантыйкый бит. +Ләкин, мин язу теле хакында госманлыча булып йөреп тә, соңыннан тугры юлны тапкан. +Үзем шикелле яшьләр тарафыннан шуны да әйтәмен ки, без сезнең күрсәтүеңез буенча яңлыш юлга кереп киткән идек. Ләкин, Аллага шөкер, ул юлдан чыгып, тугры юлны таптык, үземезнең матур вә сөекле телемезгә кайттык. Әмма сез, госманлы телен яклаучы картлар, татарча тарафдарлары алдында җиңелгәнеңез, теләртеләмәс татарча язарга тотынганыңыз хәлдә, һаман шул яңлыш юлны сагынасыз вә шуңа борылып кереп киткәлисез. "К" әфәнде һәрвакыт, авыз тәмләп алыр өчен, госманлыча сүзләр вә тәгъбирләр куллана, бу һәркемгә мәгълүм. Хәтта госманлыча язудан тәүбә иткәнлеген ачык белдерер өчен, миңа каршы язган мәкаләсенең башына да "үтәдән бирүдән" дип, госманлыча сүзләр куйган. +Каюм Насыйри тәэсире белән тугры юлга төшеп киткән вә тәхрир теле хакында икенче бер агым ясаган кешеләрнең мәшһүрләре: Заһир Бигиев ("Гүзәл кыз Хәдичә", "Мөртәд", "Катыйлә"ләрне язучы), Муса Акъегет ("Хисам мелла"), Һади әфәнде Максуди, Садри Максуди ("Мәгыйшәт"), Гаяз Исхакый (башлап "Тәгаллемдә сәгадәт"не татарча язучы), Галиәсгар Камал вә башкалар. +Менә бу агым теге агымны басты, татарча тарафдарлары госманлычаларны җиңеп, үзләренә буйсындырырга вә үз юлларына салырга муаффәкъ булдылар. Госманлычалар бу җиңелүне игътираф итмәсәләр итмәсеннәр. Алар һаман да "галиблек, мәгълүблек юк!" дисеннәр, анда күп зыян юк, фәкать: "Булган кадәресе үз ана телемез булган төркичә (татарча) язарга теләүчеләрдер", - дип тәүбә итсеннәр. Бу - зур муаффәкыять, бу муаффәкыять өчен остаз мөхтәрәм Каюм Насыйри хәзрәтләре үзенең мәркадендә җире-күге белән шатлана торгандыр. Моңа мин генә түгел, үзенең ана телен сөйгән һәрбер татар "сөенеп кул чабар". +Вакыйган, "Нәшрияте Кәрими", "Мөнтәхәбате Кәрими"ләрне, "Мохтәсар тарихе ислам"нарны, "Мохтәсар тарихе гомуми"не югарыда санаган китапларның мөәллифе булган Фатих Кәрими язган дип әйткәндә ышанырлык түгел бит!! +Бу җиңелү түгел дә, нәдер? +Димәк, "К" әфәнде әйткәнчә, мине хыялымда ясалган фиркаләр булмыйча, вакыйгта булган һәм вакыйган берсе җиңгән вә икенчесе җиңелгән фиркаләр икән. +Телемез хакындагы бүтән бәхәсләр алдагы мәкаләләрдә. IV +Өченче мәкаләдә Каюм Насыйри тәэсире белән татарча язучыларымызның мәшһүрләре күрсәтелгән иде. Болар эченнән бәгъзеләре аеруча дикъкатьне җәлеп итәләр. Мәрхүм Заһир Бигиев, әлбәттә, татарча язарга теләгән. Ләкин аның язулары чын татарча булып чыкмаганнар. Каюм Насыйриның үз язуларында чыгтай, гарәп вә фарсы телләренең тәэсиреннән котыла алмаганлыгы ачык мәгълүм. Заһир әфәнденең язучылык заманы Каюм Насыйрига якын, шунлыктан, аның язу теле бу соңгысының теленә биңзәве бик табигый, икесе берьюлы диярлек каләм тоткан ике мөхәрриребез, ягъни Садри Максуди белән Гаяз Исхакыйга күз салыйк. Гаяз әфәнденең беренче әсәре булган "Тәгаллемдә сәгадәт" - 1899 елда, Садри әфәнденең "Мәгыйшәте" 1900 елда басылган. Димәк, аерма бер генә ел. Хәлбуки, бу әсәрләрнең соңгысы тел ягыннан да, ифадә, өслүб вә мөндәриҗә җәһәтеннән дә әүвәлгесеннән әллә ничә кат мөкәммәл. "Мәгыйшәт" сүз сайлау вә кушымталарының татарча булуы ягыннан шул ук 1899 елда басылган "Сәлимә"дән дә шәбрәк. Мин шуны әйтмәкче булам: бер җәһәттән Каюм Насыйри тәэсиреннән ычкынып, чын, яңа, җанлы вә халык теленә якынрак бер әдәби татар теле белән үз арабыздан башлап хикәя язучы кеше Садри әфәнде Максуди булды. Менә шул сәбәпле, "Мәгыйшәт" әдәбият вә тел тарихыбызда зур урын тота. Вакыйган, берәүнең бер генә әсәре булса да, аңлы яшьләребезнең дикъкатьләрен җәлеп иткәли: бервакытны Ш. Мөхәммәдьяров, "Мәгыйшәт"не тикшереп (тәхлил итеп), "Йолдыз"да озын гына бер мәкалә язган иде, һәм әдәби зәүкына ышанганыбыз шагыйрь Габдулла Тукаев үзенең тәртип иткәне "Милли әдәбият дәресләре" атлы хрестоматиясенә "Мәгыйшәт"нең биш бит сүзен күчерде. +Рус мөхәррирләреннән Фонвизин - бигрәк үзенең "Недоросль" атлы әсәре белән, шагыйрь Грибоедов ялгыз "Горе от ума"сы белән рус әдәбият тарихында кадерле урын шөгыльләндерә. Шуның кебек безнең Садри Максуди да үзенең бердәнбер әсәре булган "Мәгыйшәт" атлы һәйбәт хикәясе белән әдәбият тарихыбызда күрекле бер урын тотса, гаҗәп түгел. +"Мәгыйшәт"нең беренче табгысе беткән бугай, аны, минемчә, яңадан бастырырга тиеш. +Беренче әсәре белән үзенә дикъкатьләрне җәлеп итә алмаган Гаяз Исхакый инде татарча язучыларыбыз эченнән иң йимешле бер мөхәррир булып чыкты. Ул, язу вә әдәбият юлында кәмаль гайрәт вә сәбат белән дәвам иткәнлегеннән, бу тугрыда һәммә юлдашларын артта калдырды. Ул - телебезнең эшләнү вә төзәтелүенә, яңа әдәбиятыбызның нигезләнүенә хезмәт иткән гонсырларның иң эшлеклеседер. Гаяз әфәнденең яңа әсәрләрендә аның теленең тагын да төзәлү юлына кергәнлеге күренә. Ул әдәби телебезнең халык теленә якынлашуына да бик зур хезмәт итә. Үзенең әйтүенчә, ул язуларында гарәпчә вә фарсыча сүзләрне йөз дә өч нисбәтендә генә куллана икән (Истанбулда биргән конференсеннән күчерелде). Бу олуг мөхәррир һаман язучылыгында дәвам итә, аның җиңел вә матур тел белән язган әсәрләре халкыбызның һәрбер табәкасе тарафыннан сөелеп укыла. Гаяз әфәнденең телен "тупас" диючеләр бар. Ләкин бу сүз тугры түгел, моны, филхакыйкать, госманлычалыктан айнып җитмәгән, фәсахәт вә бәлягатьне (Минһаҗетдин Кадермәти кебек) әллә нинди чит вә кабарынкы сүз вә тәгъбирләр кыстыруда дип белгән кешеләр генә әйтәләр. Дөресе менә нәрсә: югарыда әйткәнем чын. Яңа, җанлы вә халык теленә якын бер әдәби татар телен эшләүче вә чәчәкләндерүче - Гаяз әфәнде Исхакыйдыр. +Өченче мәкаләдә вакыты илә бездә язу телендә ике агым булганлыгы вә боларның ике төрле тәэсир аркасында мәйданга чыкканлыгы әйтелде. +Бездә менә шул ике тәэсирнең икесенә дә бирелеп, башка бертөрле, ягъни госманлыча белән татарча арасында бер тел чыгарган кешеләр дә бар. Боларның имамнары - остаз Ризаэтдин хәзрәт Фәхретдин углыдыр. Бу затның язучылык гомере "Игътибар" атлы әсәре белән башлана. Ризаэтдин хәзрәтнең әдәби тарихында урын тоткан бер әсәре хәзер китап базарында күренми, хәзрәт, ни өчендер, аны үзе һәм бер дә кузгатмый. Бүгенге олуг мөхәррир вә бәхәсемезнең тәэлифләре дисбесендә "бисмилла" йирен шөгыльләндергән "Игътибар"ны бу көндәге яшь укучыларыбыз, ихтимал, ишеткәннәре дә юктыр, ихтимал, шагыйрь Акмулланың Шиһаб хәзрәт мәрсиясендәге: "Игътибар"да игътибарга алган икән, хөрмәтле Ризаэтдин - бер камил зат", - дигән сүзе аларга аңгарылып йитми торгандыр. Акмулланың "Игътибар"да диюеннән морады - әнә Ризаэтдин хәзрәтнең беренче әсәре булган шул китаптыр. Чөнки ул китапта Шиһаб хәзрәт хакында яхшы сүз бар. +"Игътибар"да Ризаэтдин хәзрәтнең тел вә ифадә яклары йитлекмәгән вә бер юньгә салынмаган иде. Бу әсәрнең теле Каюм Насыйри теле һәм Шиһаб хәзрәтнең "Мөстәфад әл-әхбар" теленә бик якын. Димәк, Ризаэтдин хәзрәт, бу әсәрне язганда, тел җәһәтеннән шул ике затның тәэсире астында булынган. Соңында "Тәрҗеман" газетасы вә төрек матбугаты укый башлагач, ул госманлы теле тәэсиренә уграса да, теге тәэсирдән ычкынып бетмәгәнлектән һәм аның тел хакында принцибы үз телебезне яклау булганлыгыннан, бу олуг мөхәррир язуларында ике тәэсир астында калган вә шул тәэсирләр астында булганы хәлдә, сызганы юлдан һаман аерылмыйча барадыр. +Шөбһәсез, "Игътибар"дан соңгы әсәрләрендә Ризаэтдин хәзрәтнең теле һаман әкренләп төзәлү, матурлану вә шомару ягына китә (моны "Игътибар" белән беренче җөзьэ "Асар"ны чагыштырып карап белергә мөмкин). Ләкин аның мантыйкый яктан мәтин вә өслүб җәһәтеннән шома вә агымлы гына булган тәэлифләрендә сүз сайлау, кушымталар, бәгъзе бер фигыль сыйгаларын төзү ягыннан татарчадан читкә китү вә госманлыча булыр-булмас кеби бер кимчелек күзгә бәрелә. Шунлыктан аның хәтта әдәби вә шагыйранә язулары да әллә ничек чын татар баласының йөрәгенә ятып бетми. Янә ул кимчелек язуның агым вә теземенә дә хәләл китерәләр. +Ризаэтдин хәзрәт Уфаның тын, матур вә шагыйранә табигатенең тәэсире астында ике данә гүзәл хикәя дә язып ташлады. Псевдоним белән язылган "Сәлимә" илә "Әсма"ның Ризаэтдин бине Фәхретдин әсәре булуы инде укучы җәмәгатькә күптән мәгълүм. Менә бу хикәяләр дә Ризаэтдин хәзрәтнең шул ук үзенә махсус татарча белән госманлыча арасындагы бер тел белән язылганнар. Шагыйрь Тукаев үзенең "Мәктәптә милли әдәбият"ында "Сәлимә"дән - "Ана нәсыйхәте" дигән мәкаләне, "Әсма"дан "Сәлим бабай" мәкаләсен күчергән. Ул хрестоматиядә чын татарча язылган мәкаләләр арасында бу ике мәкаләнең нә татарча вә нә госманлыча түгеллеге бигрәк ачык күренеп тора. +Һәрхәлдә, Ризаэтдин хәзрәтнең теле, госманлычадан бигрәк, татарчага якын, ул үзе дә (занымча) татарча язам, дип яза бугай, чөнки ул - икенче мәкаләдә "Асар"дан күчергәнем сүзләреннән аңлашылуына бинаән, татарча язу тарафдарыдыр. +Шуны әйтергә телим: Ризаэтдин хәзрәт тел хакында үзалдына бер юлдан бара, ул үзенә бертөрле язу теле эшләп чыгарды. Дөрес, язучыларыбыз арасында аның теленә тәкълид итүчеләр күренми, бинаән галәйһи, аның теле өскә чыгар, дип өмет итеп булмый. Ләкин тугрысын әйтергә кирәк: Ризаэтдин хәзрәт - телемезнең олуг хадимедер. Ул үзенең татарчасы белән нихәтле мөһим әсәрләр мәйданга китерде! "Асар"лар, "Мәшһүр хатыннар", "Мәшһүр ирләр" - татар теле белән язылган трудълар түгелмени? Аның вак әхлакый рисаләләре, ике хикәясе дә вакытында бик зур эш күрделәр. Ризаэтдин хәзрәтнең гыйлем вә фикер көче белән язылган әсәрләре, хакыйкать, мөндәриҗә, мантыйк вә өслүб ягыннан булган мәтанәтләре белән югарыда әйткәнем җәһәттән телдә булган косурларын пәрдәлиләр. +Тагын Ризаэтдин хәзрәтнең каләме - үз бабыннан иң бәркле вә йимешле бер каләмдер. Дөрес, журналистлык аңа бер яктан зур манигъ булды, ләкин ул каләм кинә эшли. +Телемез хакындагы бүтән бәхәсләр киләчәк мәкаләләрдә. +Дүртенче мәкалә Ризаэтдин хәзрәтнең татарчасы хакында сөйләнеп тәмам ителгән иде, анда бернәрсә әйтелми калган: иске вә яңа гарәп әдәбиятын бик сөеп укыган бу мөхәрриребезнең теленә гарәп теле дә нык тәэсир иткән. Ризаэтдин хәзрәт үз язуларында гарәп шигырьләрен бик ләззәтләнеп күчерә вә сүз арасында аңлый ала торган кәлимә вә тәгъбирләр китерә. Ләкин шуңа шөкер итәргә кирәктер ки, ул гарәп шигырьләрен Мәрҗани хәзрәтләре кебек бозып, ватып-җимереп күчерми вә, өстәвенә, бу шигырьләрнең иң матур вә иң мәгънидарларын сайлый ала. Һәрхәлдә, Ризаэтдин хәзрәтнең теле, госманлычадан бигрәк, татарчага якын, бу мөхәррир татарча язарга тели, татар телен белә, ләкин төрле тел вә өслүбләрнең тәэсире астына төшү генә аны чын татар теленнән бер дәрәҗә читкә авыштыра. +Әмма соң елларда, гарәп теле тәэсиренә бирелеп тә, татар телен белмәгән кешеләр эченнән телемезгә җинаять итүче, аны бозучы вә шул бозык телләренә "үз телемез" исемен бирүчеләр мәйданга килде. Боларның берсе - "Дөньяда җәннәт вә аның хурлары" рисаләсен яза башлаучы Минһаҗетдин Кадермәти. Аның теле вә өслүбе хакында минем "Йолдыз"да язган тәнкыйтемдә сүз булды. +Икенче вә өченчеләре - Зыятдин әл-Кәмали вә Закир әлКадыйри әфәнделәр. Мисырда укыган бу әфәнделәрнең язуларында гарәпчәлек калкып, күзгә төртелеп тора. Дөрес, болар татарча язарга тырышып карыйлар, Зыя әфәнде һәрвакыт "ачык төрки тел илә", "һәркем аңларлык садә тел илә язылды" дип тәкрар итә. Закир әфәнде дә шулай ук "һәркем (ягъни һәрбер татар) аңларлык" тел белән язмакчы була, ләкин икесе дә татар телен әсаслы рәвештә белмәгәнлекләреннән, аларның язуларында "гарәпчә"ләре белән "татарча"лары оешмаган арпа камыры кебек яки май белән су кебек аерылып торалар, аларның язуларында өслүбенең төп мәзиятләре булган ачыклык, аныклык вә тазалык табылмый. Бонлар үзләренең язу телләрен никадәр "һәркем аңларлык ачык төрки" дисәләр дә, язуларында югарыда әйткәнем мәзиятләр табылмаганлыктан, аларның максатлары укучыга җиңел аңлашылмый, фикерләр ачык тәгъбир ителми. "Бер әйбер хакында фикерне ачык тәгъбир итәр өчен, ул әйберне ачык белергә тиеш", диләр. Ихтимал, бу мөхәррирләрдә ул яктан да кимчелек бардыр әле. Чөнки болар бик ашыгып, кабаланып вә укучылар хакында күп исәпләмичә язалар. (Болар хакында ошбу фикерне бервакыт яшь тәнкыйтьче Галимҗан Ибраһимов та язган иде). +Болар үзләре тәхрир мәйданына чыкканнар, әмма үзебезнең әдәбиятымызны аслан эзәрләмиләр бугай, шунлыктан алар үзебезнең "замана өслүбен" яки "әдәби өслүбемезне" белмиләр, бәс, алар бу өслүбкә хилафлык итәләр, ягъни аңламыйча вә үлчәүсез рәвештә гарәпчә сүзләр, яңа сүзләр, провинциализмнар (бер вилаятькә генә махсус сүз вә гыйбарә) вә гавам тәгъбирләре кулланалар да, аларның язулары тазалык мәзиятендә мәхрүм буладыр. +Ризаэтдин хәзрәт белән монда язганым мөхәррирләрне берберенә охшатуым тик азмы-күпме гарәпчә тәэсире астына төшү җәһәтеннәндер. Юкса, төрк вә татар мөхәррирләренең алгы сафында торучыларының һәммә әсәрләрен качырмыйча моталәга итеп барган вә үз "әдәби өслүб"емезне мөкәммәл сурәттә аңлаган, поэзия вә беллетристиканы да сөйгән Ризаэтдин хәзрәтне аларга һәрьяктан охшату бик зур хаксызлык булыр иде. +Гарәпчә вә, өстәвенә, фарсыча тәэсиренә бирелеп, татарларга "әсхабе кәһәф" теле белән язу язарга тотынган кешеләрнең берсе - Муса әфәнде татарчаны белми дә, татарча язарга теләми дә, ихтимал, әле ул безнең язу телемезне, "әдәби өслүб"емезне "урам теле" вә "школьник өслүбе" дип кимсетә дә торгандыр. Дөрес, Муса әфәнденең язуы мантыйк вә мәгънә ягыннан бик мәтин, монда шөбһә дә юк, әмма сүз сайлау, кушымталар һәм тәгъбирләр җәһәтеннән, аслан, татарча түгел. Бинаән галәйһи, Муса әфәнде үзенең дини-фәлсәфи әсәрләре белән безнең үз телемезнең гыйлем вә тәхрир теле булуына, эшләнү вә төзәлүенә һич тә хезмәт итми. Шулай була торып та, ул үзенең шушы теленә "үз телемез" исемен бирмәкче була бугай. "Әдәбияты гарәбия"нең 65 нче битендә менә нәрсә ди: "Мәдәният җәһәтендә тәрәккыятемез өчен һәм дә үз лисанымызә махсус әдәбият вөҗүдә китермәк өчен, рус һәм Аурупа әдәбиятыннан истифадә итмәйә ихтыяҗымыз - көн кеби мәгълүм бер мәсьәләдер". +"Үз телемез" дияргә теле бармаган бу зат үз телемезгә махсус әдәбият булуын тели икән! Ләкин "үз телемез" нинди тел соң? Менә мәсьәлә кайда. Муса әфәнде дәвам итә: "Русия мөселманнары я туган, я кәрһан,1 әлбәттә, мәдәният юлы илә китәрләр. Хәсән ихтыярымызла мәдәният юлында китмәс исәк, хәрәкәте гомумиябезә диңгез үзрендә бер саман кеби, әлбәттә, алар кидәр. Мәдәният Җамалы безе кәндүсенә, шөбһә юк, мәфтүн итәр. Мәдәният пәрисе бер көн бездә дә кәндү дәмендә әсир итәр. Яшьләремездә уянмыш хәрәкәт - боңа шаһит мөбаширдер", шушымы инде безнең "үз лисанымыз"? Муса әфәнде әдәбиятымызның шушы телдә булуын идеал итеп тотамы икәнни? +Олы, безнең өчен ят, тәмсез булган вә аңламый торган бу телне һичбер татар кабул итмәс, бу - безнең үз телемез түгел, бу - тик язучысы Муса әфәнденең язуына гына махсус бер тел, бу телдә чыккан әдәбият та безнең, без татарларның әдәбияты булмыйча, Муса әфәнденең үз әдәбияты гына булачак. +Минем "аңланмый торган тел" диюемә каршы, ихтимал, Муса әфәнде әсәрләренең күп таралуы белән игътираз итүчеләр булыр. Мин бу игътиразга болай җавап бирәм: Муса әфәнде әсәрләренең күп таралуы, аслан, теленең ачык вә аңлаешлы булуыннан түгел, бәлки Муса әфәнде үз әсәрләрендә гариб мәсьәләләр кузгатканлыгы, анда гыйльми, фәлсәфи вә дини мәсьәләләргә мөнасиб тыныч вә әкрен тонъ тотмыйча, башкаларга кагылып-сугылып, төрекләр әйтмешли, "мәйдан укып" көрәшергә чакырып чыгуы, аның шундый бәрелү-кагылу тоны тотуы сәбәпле, теге олуг фәлсәфи мәсьәләләр, әрбабы тарафыннан гына мөзакәрә ителмичә, толчокларга, итчеләр, тиречеләр вә кибетчеләр арасына барып керүе аның әсәрләренең күп таралуына ярдәм иткән иде. +Шуны яхшы белергә кирәк ки, Муса әфәнде әсәрләрен алган кешеләрнең һәммәсе аларны аңлаганлыктан алмыйча, күбесе бер ят нәрсә (Диковинка) кабиленнән алалар. Шундый кычкырышларга, "Дин-мәгыйшәт"тәге сүгенүләргә, Печән базары почмагындагы гәпл әшүләр вә мөхакәмәләргә, тәкфир вә тәзълилләргә , "Шура"дагы озын-озады язу-сызуларга сәбәп булган китапны алып карарга, һич булмаса, өстәл өстендә булындырырга кем кызыкмас? +Бер канун мөбарәзәгә,3 низаг вә җидальгә сәбәп булган нәрсә һәркемнең дикъкатен җәлеп итә. +Муса әфәнде Бигиев бервакытны гарәпчә язарга тотынган иде ("Тарих әл-Мәсахиф", "Ифадәт әл-кәрам"), ләкин боларны тәмам итмичә, бик тиз ташлады да үзенең төркичәсе белән яза башлады. Шунлыктан, татарларга аңлашылмый торган бу төркичәсен дә ташлап, үземезнең татарча телемезгә кайтып төшүен өмид итәргә урын бар. Гарәпчә-фарсычадан хәбәрдар мулла вә мөгаллим җәмәгатьләре кими барган саен, Муса әфәнденең хәзерге телен аңлаучылар да кимиячәк. Менә шул чакта Муса әфәнде язу теле хакында уйланырга мәҗбүр булса кирәк. Телемез хакындагы бүтән бәхәсләр алдагы мәкаләләрдә. +АДЫМ АЛГА, +АДЫМ АРТКА +"Тәрҗеман" газетасы "Алданмаялым" сәрләүхәсе илә язган бер мәкаләсендә: "Русиядә булсын, чит йортларда булсын, безне телгә ала, безгә игътибар итә, бездән бәхәс кыла башладылар, безне мактыйлар, икътисади, гыйльми вә әдәби җәһәтләрдә тәрәккый итәләр, дип сөйли вә язалар, ләкин без бу тәмле сүзләргә, мәдех вә сәналәргә алданмыйча, үземезнең хакыйкый хәлемезне дикъкатькә алып эш кылырга, әле бик артта вә киредә икәнлегемезне онытмыйча, гайрәт вә иҗтиһадта косур итмәскә кирәк", - ди. Вакыйган, без бик шәп барамызмы? Теге мәдех вә сәналәргә чыннан мөстәхикъмызмы? Гыйльми якларымызга күз салыйк: безнең мәктәп вә мәдрәсәләремез әле хөкүмәт тарафыннан рәсми сурәттә тасдыйк ителмәгән, алар хакында кануннар мәҗмәгында бер сүз дә юк, димәк, алар, канунлашып, бер саглам казыкка бәйләнмәгәннәр, алар хосусында вакытлы циркулярлар-фәләннәр белән генә эш кылына. Мәктәп вә мәдрәсәдәге мөгаллимнәремезнең тәгълимгә правалары юк, аларга права бирә торган бер мөәссәсә дә юк. Хәлбуки, аларга төрле шәхесләр төрле шәкелдә "Шәһадәтнамәңез бармы, кем рөхсәте белән укытасыз?" дигән сөальләр биреп торалар. Бу хәлдә мөгаллимнәр, әлбәттә, аптырап калалар. Кыскасы, бу җәһәттән безнең мәктәп вә мәдрәсәләремез җир белән күк арасында асылып торган кеби, карарсыз вә билгесез язмыш кәефенә тапшырылган бер халәттә торалар. Бу хәлне күргән милләт олуглары мөфти юбилее ядкәренә хокуклы бер дарелмөгаллимин вә дарелмөгаллимат ачарга кирәклеген кузгатканнар вә ул юбилей чорларында меңнәрчә затларның иттифакы белән шул "дар"ларны ачарга карар бирелгән булса да, ул мәсьәлә инде тәмам онытылып бетеп бара. Романовлар ханаданының 300 еллык бәйрәменә хатирә итеп, безнең Казанда хокуклы гимназия вә мәктәпле приют ачу, Троицкида шулай ук хокуклы рухани мәдрәсә салу, Әстерханда дарелмөгаллимин тәэсис итү фикерләре кузгатылган вә шаулатылган иде. Инде бу фикерләр дә һавага очып таралып беттеләр, аларны инде берәү дә сөйләми, берәү дә кузгатмый, кузгатсаң, берәү дә тыңламый, шулай табигый рәвештә матур гына онытылып китүе матлуб төсле күренә. "Тәрҗеман" халкымызның 1905 елгы гариза вә петицияләрен онытуларына тәгаҗҗеб итә, инде [1]912, [19]13 елгы арзулар онытылды, моннан 8 ел элеккеләренең онытылуы бик гаҗәп булмаса кирәк. +Кышкар, Мәчкәрә, Тәтеш мәдрәсәләре әллә кайчан инде сүнеп беттеләр, боларның бетүләрен табигый гомерләрен уздырып, табигый әҗәл белән үлү дип карарга мөмкин, ләкин яңарган атаклы "Мөхәммәдия", "Хөсәения" вә "Галия" кеби мәдрәсәләрнең һаман бер урында таптанып торуларын, аларга шәкертләрнең рәгъбәт күзе илә карамауларын, башында торган кешеләрнең фәүкылгадә изрәп вә туңып калуларын, аларга матди ярдәм итүче һиммәтле байларның югалганлыкларын вә, гомумән, бу "яңарган дарелголүм"нәребезнең эчендә, тышында аяныч вә зәбун бер хәлгә калып баруларын нинди сәбәпкә терәргә кирәк!? +Хөкүмәт мәктәпләрендә укучыларымыз күбәя, диләр, ләкин бу якта да алай сикереп куанырлык эш юк. Үземезнең Казанымызны гына алсак та, дарелфөнүне вә бик күп урта мәктәпләре булган бу шәһәрдә җирле мөселман балаларыннан укучы диңгездән бер катрә кабиленнән генәдер. +Хөкүмәт мәктәпләрендә укучыларымызның күбесе ничә төрле мохтаҗлыклар вә мәхрүмиятләргә төшәләр. Аларның кулыннан тотучы - ярдәм итүче юк. Вакыты илә Русия мөселманнарының һәрбер хәрәкәт вә тәшәббесләрендә юлбашчы булган Казан мөселманнары бер "Укучыларга ярдәм җәмгыяте" ача алмыйлар. Күптән түгел "Вакыт"та "Йолдыз"ның "Казанда укучыларга ярдәм җәмгыяте ачарга уйлыйлар" дигән хәбәре күчерелеп: "Әгәр Казанда шундый җәмгыять ачылса, Оренбург җәмгыяте бераз сулыш алыр иде, чөнки бу җәмгыятькә Казан ягыннан бер тиен иганә килмәгәне хәлдә, җәмгыятьтән иганәнең өчтән ике өлеше Казанга китә", - дигән бер ачы тәнбиһ ясалган иде. Ул тәнбиһ тә безгә артык тәэсир итмәгән кеби күренә, әле ул җәмгыятьне ачу хакында җитди тәшәббесләр булганлыгы ишетелми. +Каләм вә тәхрир бабында һичбер яңа талант, яңа куәт мәйданга килми. Тәкямел канунына бинаән, Тукайдан да шәбрәк шагыйрьләр, Камалдан да остарак драматурглар, Гаяздан да көчлерәк беллетристлар җитешергә тиеш иде. Әмма бездә юк. Тукай үлде - аның урынын капларлык адәм әле күренми. Репертуарымыз шулкадәр фәкыйрь ки, "Сәйяр" труппа[сы] вә "Шәрык клубы"ның театр комиссиясе уйнарга пьеса таба алмый аптырый, ихтыярсыз, мең дә бер мәртәбә куелган әйберләрне уйнарга мәҗбүр булына. Авырып язудан туктаган Камалның югалганлыгы бөтен дәһшәте белән сизелеп тора. Каләм тотучы, пәрдәле китап язучы бик күп дәртле яшьләр бар, ләкин боларның ярлы башларыннан чыккан әсәрләре, әлбәттә, безнең әдәбият вә репертуарымызны баетмыйлар. +Иҗтимагый вә гомуми эшләремезгә карасак, төрле җәмгыятьләремез ябылып ята, әмма безнең гамемездә дә юк. Ул җәмгыятьләрне яңадан аякка бастыру вә яңа ысуллар белән бер файдалы юньгә салу хакында күп уйланмый. Дәвам иткән җәмгыятьләремез дә, үзләренең уставлары рөхсәт иткән эшләрнең уннан берсе белән генә иктифа итеп, кызганыч бер хәлдә өстерәлеп баралар. Фракциямезгә әүвәлрәк бераз матди вә мәгънәви ярдәм ителә вә аның эш вә хәрәкәтләренә әһәмият бирелә иде. Хәзер ул тәмам онытылды, җәмгыятемез белән аның арасында мөнәсәбәт өзелде. Ул фракция яшиме, әллә беткәнме - безнең өчен һичбер әһәмияте юк. Имамнарыбыз үзләренең тормышларыннан зарланалар, моктәдиррәк яшьләремез муллалыктан качалар, мәсҗедләремезнең мәгънәви мәгъмүрияте вә шаны кимеп бара, әмма без ул хосуста һәм кыл да кыймылдатмыйбыз. Һәрнәрсә язмыш кәефенә вә тарих агымына тапшырылган. Илә машаллаһ китеп утыра. Халкымыз арасында коточкыч рәвештә исереклек таралып бара. Газеталарда һәрьяктан - авыллардан килгән исереклек хәбәрләре вә аннан туган яман нәтиҗәләр язылып тора, шәһәрләрдә татар хулиганнары тулып ята, кичке мәҗлесләр, борынгы садәлек вә мөселманчалыгын югалтып, "аурупача" - исерткечле булып бара, ничә гасырлар схоластика вә ишанлык белән исереп уздырган татар инде алкоголь белән исерергә сызганып керешеп бара. Әмма моны азайту вә киметүнең чараларын уйлап кына да караучы юк. Аек баш белән эшләгәндә, башкалар артыннан җитәр өчен безгә берничә гасырлар кирәк. Ә без инде исерергә тотындык... +Икътисади җәһәтләремезгә бер күз йөртсәк, бездә вак сәүдәгәр бик күп булса да, зур фирмаларымыз көннән-көн азая вә югала бара. Зур ширкәтләр төзү, зур тәшәббесләр катгыян безнең кулымыздан килми. Без хәтта әлегәчә үз кулымызда булып килгән базарларны да яһүди вә башкаларга тапшырып, үземез арткы планга чигенә барамыз. Пароход, трамвай, тимер юл ширкәтләренә без якын да юллый алмыймыз. Бу бабта да һаман әлегәчә бер урында, тап-тар бер даирәдә әйләнеп йөрү дәвам итә. Бу хәлләрне күреп торганда, "алданмаялым!" дип әйтүчеләр бик хаклы күренәләр вә хәтта, ирекле-ирексез, "бер адым алга, ике адым артка" дияргә тугры киләдер. +УФА МӘҖЛЕСЕ +Чит диннәр департаментының, мөселман мәктәп вә мәдрәсәләренә гаид истифсары хакында мөзакәрә итәр өчен, Духовное собраниенең Уфада, декабрьның унында бер киңәш мәҗлесе ясачагы "Йолдыз"да язылды. Мөфти хәзрәтнең, матбугатымызда язылган фикер вә мөляхәзәләргә, милләтемезнең арзусына дикъкать итеп, бу кеби киңәш мәҗлесе ясавына тәхсин итмәенчә мөмкин түгел. Бу киңәш мәҗлесенә муллалар гына дәгъват ителә, мәҗмугы 70 ләп кеше җыелачак икән. +Бер мәсьәлә хакында мөзакәрә итәргә җыелганда, килүчеләр ул мәсьәлә тугрысында әтрафлыча уйлап, дәлилләр вә нәтиҗәләр хосусында бер фикер хасил итеп килгән булмасалар, тиз генә аңлашу хасил булмаячагы, мөкаддәмәләр, вак тәфсыйләт илә гомер заегъ ителәчәге вә ниһаять һичбер файдалы карарга киленмәенчә таралып китәчәге - мәгълүм бер эш. Мәктәпләр мәсьәләсе кеби мөһим вә бөек бер мәсьәлә хакында киңәшергә барганда, алдан хәзерлексез бару, аслан, мәгъкуль түгел. Барачак кешеләр бик яхшы белсеннәр ки, алар бер милләтнең хәят вә мәматенә тәгаллекле мәсьәлә хакында сөйләшергә баралар, алар анда олуг тарихи бер эшне хәл кылачаклар. "Мөфти-е әһл әл-ислам хәзрәтләре чакыра, без барабыз", дип кенә бармыйча, үз эшләренә җитди карап, кулларыннан килгәнчә, дин вә милләт мәнфәгатен күзәтеп, хәрәкәт итәргә бурычлыдырлар. Уфада җыелган бу голәма съездының хуҗалары хәяты диния белән яшәүче вә мәктәп-мәдрәсәләрен мәсҗедләре дәрәҗәсендә үк мөкатдәс дип игътикад итүче Русия мөселманнарының хәкыйкый арзулары кеби тәләккый ителүе бик мөмкиндер. Ничәмә-ничә гасырлар безнең мәхәллә имамнары - голәма безнең иҗтимагый хәятымызда рәһбәрлек итеп килделәр. Һәр эштә без алар сүзе, алар киңәше белән йөрдек. Һәрдаим без аларның "китап шулай куша, ахмак!" дигән Vеtоларына ләм-мим димичә буйсынып килдек. Ш. әфәнде Мөхәммәдьяров әйтмешли, башлар кызган чакта газеталарда, җыелыш вә җәмгыятьләрдә муллаларны себереп түксәк тә, соң көннәрдә аларның тоткан иҗтимагый мәүкыйгларының мәгънә вә әһәмиятен аңлап, алар файдасына сүз сөйли башладык вә аларның мәгыйшәтләрен тәэмин хакында фикер вә мөляхәзәләр йөртергә тотындык. "Чиләгенә күрә капкачы" дигәндәй, әлегәчә булган муллаларымызның күбесе ялкау, фикерсез вә дөньядан хәбәрсез булырга да мөмкин, ләкин милләт үзе, иҗтимагый вә мәдәни хәятта күтәрелеп, муллалыкка әһәмиятле кешеләрне генә сайлый башласа, муллаларның халык белән бергә барулары вә, бинаән галәйһи, арадагы сүи тәфаһемнәрнең бетә баруы шөбһәсездер. +Хәзер күрәмез ки, милләтнең иң олуг мәсьәләсе хакында башлап мөзакәрә итәргә җыелучылар да - муллаларымыздыр. Бу - филхакыйкатән, алар өчен зур шәрәф. Дөрес, аларны без сайлап йибәрмимез, бәлки, Собрание үз ирке берлән генә чакырып ала. Ләкин мәсьәләнең гомуммилләт мәсьәләсе икәнлеген, мөфти ирке белән генә җыелган шул съездга милләт бик зур өмид баглаганлыгын вә ошбу съезд әһленә зур тарихи мәсьүлият төшәчәген Уфага баручы имамнарыбыз, мотлакан, хәтерләрендә тотсыннар. +Бу дәфга Уфага бару - бер тәнәззеһ (прогулка) өчен сәяхәт түгел, бәлки эш күрү өчен барудыр. Шунлыктан күреләчәк эшнең әһәмиятен күздә тотып, алдан ук хәзерләнеп вә мөмкин улдыкча әтрафлы вә исбатлы докладлар ясап алып бару тиештер. Коры лаф белән мәйданга чыгу, яки "Тәгълим әл-мөтәгаллим", "Ширгат әл-ислам", "Гайн әл-гыйлем" кеби китаплардагы гарәпчә сүзләрне дәлил итеп тоту катгыян максатка ирештерәчәк түгел. Мәсьәләнең рухына кереп, докладларның әсасына исламның рухы куелырга, аның ничек таралуы вә, гомумән, мөселманнарда мәдрәсә вә гыйлем тарихы хакында да бераз сүз кылырга тиештер дип беләмез. +Озын сүзнең кыскасы: Уфа съездына хәзерлексез генә, мөтәвәккилән галә Аллаһи чыгып китү катгыян җаиз түгел. Муллаларның хәзерлексез, докладсыз килүләреннән мөфтинең дә курыкканлыгы "Вакыт"та Ф.К. әфәнденең язуларыннан аңлашылды. Вакыйган, мөһим милли мәсьәлә хакында мөшәвәрәгә җыелганда, бер такым мәгънәсез моназаралар, ләфзый мөнакашәләр белән вакыт уздыру хөкүмәткә дә, милләткә дә вә мөфти хәзрәткә дә һич матлуб түгелдер. +МИЛЛИ ТЕАТР +Уфалы берничә зат тарафыннан имзаланып, татарча театр вә концерт хакында фәтва сорап, Духовное собраниегә язылган ачык хат идарәмезгә килгән иде. Бу хат "Йолдыз"да берничә төрле мөляхәзәләргә бинаән дәрҗ ителмәде. Әүвәлән, бездә театр мәсьәләсе инде искәреп вә хәятның үзе тарафыннан хәл кылынып барган мәсьәләләр җөмләсеннән булганлыктан, аны яңадан кузгату мөнасиб түгелдер. Саниян, Духовное собраниемез мәктәп вә мәдрәсәләр мәсьәләсе кеби олуг милли бер мәсьәлә хакында җаваплар хәзерләү вә шул тугрыда голәмадан мөрәккәб бер киңәш мәҗлесе җыелу илә мәшгуль булган бер заманда, мөфти вә казыйлар исеменә матбугатта ачык хат язып: "Театр хәрәмме, хәләлме? Шул хакта тизлек белән шәригать ноктаи-нәзарыннан фәтва бирегез!", - дип чабудан тарту вә комачаулау - урынсыз бер эштер. Алдымызда һичбер милли вә гомуми эш булмаган бер тынлык вакытында, "Әйдә, эш юктан эш булсын!" дип, шундый истифталар белән уграшу яраса ярар да иде, әмма миллият вә диниятемезнең терәге булган гыйлем йортларымызның язмышлары хәл кылынырга торганда, динемезнең мәнбәгы вә рухы булган Коръән Кәримемез наәһел кулларда тәхриф ителеп торган бер көндә, бөтен милләт әфрадының фикере шул ике мәсьәләгә юнәлеп, шуларның милләтемез вә диянәтәмез өчен файдалы бер сурәттә хәл кылынуы өчен бөтен гайрәт вә һиммәтемезне сарыф итеп, чаралар эзләргә фарыз булган бер көндә, Исмәгыйль бәк әйтмешли, "Сират күпере кичәргә тордыгымыз" бер дакыйкада, матбугат сәхифәләрендә театр мәсьәләсен китереп аркылы салу я милләтемез өчен хәзерге дакыйканың ни дәрәҗә әһәмиятле икәнлеген һич аңламаудан яки артык садәлегеннән генә туарга мөмкиндер. "Йолдыз" идарәсе, язучылар үзләре дә уңайсыз бер халәттә калмасыннар дип, аларның исемнәрен атамыйча гына, ачык хатның басылмавы хакында "Идарәдән җавап" бирергә торганда, шул ачык хат "Вакыт"ның 1352 нче номерында басылып чыкмасынмы! Өстәвенә, Габдрахман әфәнде Фәхретдинов, бер баш мәкалә язып, ачык хатчыларга бер җәмилә дә ясый, аларның фикерләрен хуплый вә: "Вакыйган, безнең хәзерге сәхнәмез уйнаш, фәхеш манзараларыннан гыйбарәт пычрак вә зарарлы бер хәлдә, милли театрны ул пычрактан чыгарып алырга кирәк...!" - дип куя. Г. әфәнденең әүвәлге өч баганадагы фикерләре яхшы гына. Соңгы баганадагы сүзләре дә - бүтән бер вакытта сөйләнсә, дикъкатькә алыначак сүзләрдер. Фәкать әфкяре гомумияне бүлгәләргә хезмәт итә торган урынсыз кузгатылган бер мәсьәләне нәшер итүдә "Вакыт" идарәсе ни дәрәҗә тәнкыйтькә мөстәхикъ исә, шул мәсьәләне кабартып җибәрерлек бер ифадә рәвеше илә мәкалә язучы Г. әфәнде дә шул дәрәҗә тәнкыйтькә мөстәхикътыр. +Ачык хат язучылар бу мәсьәләне үз ноктаи нәзарыннан бик вакытлы кузгатканнар: тиздән Уфада голәма съезды булачак. Әнә шунда департамент сөальләре белән бергә бу истифта һәм уртага салынсын да мөзакәрә ителсен. Әгәр бу киңәш мәҗлесе театр вә концертның хәрәмлегенә фәтва бирсә, бу эшләр "иҗмагы голәма" илә хәрәм кылынган булалар, ул тәкъдирдә, Оренбург имамнарының мөселманнарны руза тоттырыр өчен полиция куәтенә мөрәҗәгать итүләре кеби, театр, концерт вә кичәләрне булдырмас өчен хөкүмәттән куәи иҗраһийә сорарга мөмкин булачак... +Ләкин безнең диндар Уфа могтәбәране бу заннарында яңлышлар вә бу хосуста дин башлыгы муллалардан да уздырып җибәрәләр. "Дине мәгыйшәтче" муллалардан башка имамнарның театр вә концертның хәрәмлегенә фәтва бирүләре бик зур шөбһә астында: аңа бер голәмамыздан булган казый хәзрәтләр гаиләләре илә театр ларга йөриләр. Габдрахман әфәнденең әйтүенчә, Уфада мөфти юбилее вакытында кырыктан артык имам театрга барган икән. Мин үзем Троицк имамнарыннан татарча театрга йөри торган берничә мулланы беләмен. Бик күп җирләрдә карт хәзрәтләр театрга үзләре йөрмәсәләр дә, я угыллары йөри, я кызлары йөри. Минем кулымда балалары рус мәктәпләрендә укый торган берничә имамның спискасы бар. Бу имамнарның бәгъзеләре - олуг вә мәһабәт, муе сәфид галимнәр, хәтта бәгъзеләре тарикатькә мәнсүб вә иҗазәт ияләре. Болар, әлбәттә, үзләре биззат театрга йөрмиләр. Ләкин университетта гали курсларда, реальный вә гимназияләрдә укый торган мәхдүм вә мәхдүмәләрне ничек итеп театрга барудан туктатырсың?! "Ботка пешергәч, маен кызганма инде" - рус мәктәбенә бирергә риза булганнан соң, театрдан туктата алмыйсың инде аны! Шунлыктан казыйлар вә имамнардан театр вә концерт хакында ошбу истифтачы могтәбәранегә файдалы фәтва чыгар дип ышанып булмыйдыр. +Милли театрның милли вә мәдәни җәһәттән файдалылыгы хакында Габдрахман әфәнде безнең белән мөттәфикъ. Әмма репертуарымызның ярлылыгы, пьесаларымызның начарлыгы, мәүзугъларның һәнүз бер даирәдән алынуы, сәхнәгә ярамас вә начар чүп-чарларның менүе җәһәтенә килгәч, шуны әйтә аламыз ки: безнең һәр нәрсәмез әле оешу (тәшкил) дәверендә. Ничәмәничә гасырлар схоластика белән әвәрә булып килгән халыктан биш-ун ел эчендә әллә нинди талантлар, бөек сәнгатькярләр чыгуны арзу итү - аз булганда, садәдиллектер . Берничә мөстәгыйд шәкерт чыкты, пьеса язды. Берничә кабилиятле шәкерт мәйданга атылды, сәхнәгә менде, шуннан килеп чыкты милли сәхнә. Безнең репертуарымыз, драматургларымыз, артистларымыз, әлбәттә, үземез төсле: "нинди мәхәллә, шундый папас" - алар кимчелекле, алар хәзерлексез, ләкин алар - "беренче карлыгачлар", алар башлаучылар, аларга шул шәрәф җитә. Алардан шуннан артыкны теләү - хаксызлык. Неграмотный бер приказчик "Кемдә гаеп?" дигән пьеса язган, урыннан чыгарылган бер такым ач приказчиклар "артист" булып, шундый чүпләрне провинциядә уйнап йөриләр икән, аның өчен бөтен сәхнәмезне, милли театрымызны черетү ярамаса кирәк. Андыйларга протест игълан итәргә, андый чүпләр уйналганда, театрга бармаска тиеш. Әгәр инде үземездә хәсән зәвык вә тәмиз булмаса, анысы өчен кемне гаепләргә? Бер милли театрда гына түгел, һәр эшнең начар ягы була, һәр эштә мөкаллидләр, аферистлар була. +Мин шуңа ышанамын ки, халкымыз мәдәнияттә алга киткән вә гыйлем белән көчәйгән саен, драматургларымыз да яхшырыр, репертуарымыз да баер, сәхнәмез дә төзәлер. Әле дә безнең сәхнәдә оятсыз фарслар уйналмый, ул хәтле мәгънәсез драмалар куелмый. Пьесаларымызның күбесе мәгънәсез тәрҗемәләрдән гыйбарәт булмыйча, яхшымы, яманмы, үз тормышымыздан алынганнар. +Хәзер милли театрлар "малайлар эше" дип кенә саналмый, инде татарча театрга муллалар да, могтәбәран дә, хатын-кыз да бара. Яңа чыккан театр китаплары газеталарымызда тәкъриз вә тәкъдир ителә. Театр уеннарына тәнкыйть вә мөляхәзәләр языла. Артистлар, җәмәгатемез арасында мөһим бер урын тоткан кешеләр кеби, могтәбәран арасына кабул ителәләр, истихкаклары дәрәҗәсендә ихтирам күрәләр. Театр китабы язучылар кирәкле бер гонсыр кеби гад ителәләр. Бәгъзе бер артист вә драматургларымызга юбилейлар да ясадык. Театр китаплары язу белән генә шөһрәт казанган Кавказ әдибе Нәҗәф бәк Вәзировны кырык еллык бәйрәме мөнәсәбәте илә тәбрик итеп, һәр тарафтан телеграммалар җибәрдек. Үз файдасына театр уйнауны кабул итми торган Казан җәмгыяте хәйриясе дә тәбрик итте. Бу хәлдә милли театр дигән нәрсә бездә гражданлык хокукына ирешкән булмыймы соң? Зан итәмез ки, һичбер гакыл иясе, имам театрга каршы калкышмас вә бу хакта урынлы-урынсыз фәтвалар илә уграшмас. Театрымыз начарланган икән, аны төзәтү үз кулымызда. Мөштәрисе булмаган магазин яшәмәгән шикелле, рәгъбәт итүче булмаса, начар пьесалар үзлегеннән үзе бетәр, алар сәхнәдә һичбер вакытта уйналмастыр. +МӘКТӘПЛӘРГӘ ДӘ +НӘҮБӘТ ҖИТТЕ +Октябрь башларында чит диннәр департаменты (Департаменть инославныхъ вероисповеданiй), Духовное собраниебезнең башында торучы мөфти хәзрәткә мөрәҗәгать итеп, ошбу сөальләргә җавап сорады: 1) мөселманнарның дини мәктәп вә мәдрәсәләре хакында шәригатьтә дәлилләр бармы? 2) Ул тәгълимханәләр шәригать буенча нинди максат илә тәэсис ителәләр? 3) Мәктәп вә мәдрәсәләрдә уку тәртипләре хакында шәригатьтә нинди сүз вә дәлилләр бар? 4) Дәрес программы вә укылачак фәннәр хосусында шәригатьтә нинди тәфсилләр бар? 5) Балаларга вә яшьләргә дин өйрәтер өчен билгеләнәчәк кешеләргә шәригатьтә нинди шартлар куелган? +Шуның илә бер чорда ук матбугатта тиздән дахилия нәзарәтендә мөселман эшләре хакында бер мөшавәрә мәҗлесе булачак вә ул мәҗлескә мөселман голәмасыннан да бер-ике кеше чакырылачак дигән хәбәр чыкты. +Мәгълүм булдыгы үзрә, безнең мәктәп вә мәдрәсәләребез - бабаларыбыз болгарлар заманыннан ук, ягъни Русия дәүләте кул астына керүебездән элекке заманнардан бирле дәвам итеп килгән тарихи мөәссәсәләрдер. Иван Грозный падишаһлыгы вакытындагы бәгъзе бер тәҗәвезләрне игътибарга алмаганда, безнең мәктәп вә мәдрәсәләребез Русия дәүләте кул астына кердекебездән соң да дәвам иттеләр вә, тәкямел канунына бинаән, бер дәрәҗә алга да киттеләр. 1788 ел падишаһ Екатерина Икенче (Әби патшаның) фәрманы илә мөселманнарга махсус идарәи рухания (Духовное собрание) ачылгач, мөселманнар дини яктан бер дәрәҗә хөррияткә наил булып, алар арасында уку-укыту эшләре - мәктәп вә мәдрәсә торгызу фикере дә көчәеп китте. Ләкин башка иҗтимагый эшләребездәге кеби, монда да бер нәүгъ торгынлык вә туңганлык хөкем сөреп, алга таба бик аз адымнар атланды. Бу адымнарда күбрәк мәктәп вә мәдрәсәнең саннары күбәю ягыннан булып, аларның эчке хәлләре - программ вә ысулы тәгълим җәһәтләре төзәлү ягыннан түгел иде. Гыйлем вә тәгълим тарихыбызда зур урын тоткан Мәрҗани вә Әбү ән-Насыйр әл-Курсави кеби затларның да бу җәһәттән хезмәтләре әйтерлек күп булмады, булган кадәресе дә тар даирәдә калып, мәдрәсәләрнең гомум барышына тәэсир итәрлек дәрәҗәдә җәелеп җитә алмады. Тик 1882 елда чыга башлаган "Тәрҗеман" газетасының мөәссисе Исмәгыйль бәк Гаспринский ибтидаи мәктәпләребезнең төзәлүенә, яңа вә файдалы юньгә салынуына зур хезмәт итте. Гаспринский бездә "ысулы җәдидә мәктәпләре" дигән яңа тәгъл имханәләр тугдырды ки, аларның гыйлем вә тәгълим тарихыбыз да тоткан мәүкыйгләре, әлбәттә, бик мөһимдер. Әмма мәдрәсә дип аталган гыйлем йортларыбызның яңару тарихы, занымча, мәдрәсәи Мөхәммәдия мөәссисе дамелла Галимҗан әл-Баруди хәзрәттән башланадыр. Шәкертләрне сыйныфларга аеру, программда гарәбият, тәфсир, хәдис вә фикъһ кеби нәрсәләргә зур урын бирү, бер дәрәҗәгә кадәр фөнүне дөньявия һәм кертү җитди рәвештә ошбу мәдрәсәдә гамәлгә куелып, әл-Барудиның авторитет саналуы вә ул мәдрәсәдән бик күп мөдәррисләрнең чыгуы мәдрәсәләребезнең ислахка йөз тотуына күп ярдәм итте. Тәртип-фәләннәр, ихтимал, мәдрәсәи Хөсәениядә иртәрәк тә башлангандыр. Ләкин мөхтәрәм Әхмәт байның зур хаталарыннан саналырлык бер эш - мәдрәсәгә мөдир итеп наәһел бер мулланы билгеләү - бу мәдрәсәне тәгълим эшләребезнең төзәлүенә хезмәт вә тәэсир итәрлек дәрәҗәдән бик түбән калдырды. Әхмәт бай мәрхүм мәдрәсәне матди яктан бик мөкәммәл сурәттә тәэмин итте, ләкин гыйлем вә тәгълим эшләреннән һичбер ләззәт тә алмаган, мәдрәсә [белән] идарә итәргә икътидар вә лиякате булмаган бер кешене шунда имам итеп, мәдрәсәнең мәгъ нәви яктан тәрәккыйсенә көчле бер тормоз салып куйды. +Мәдрәсәи Мөхәммәдиянең бераз сүнә төшкән чакларында да балкып торган вә ахырда да шул балкып торган көенчә егылган Буби мәдрәсәсенең тәгълим эшләребезгә булган олуг тәэсирен бу җирдә яд итмичә китә алмыйбыз. Ниһаять, бездә Уфадагы мәдрәсәи Галия кеби бертөрле яңа тип мәдрәсәләр дә мәйданга килде, ләкин инде болар 1905 еллар тәэсире белән туып, үзләренең тәгълим тарихыбызда нинди урын тотканлыклары билгеләнеп җитмәгән әле. +Халкыбызга яңа фикер вә яңа идеяләр керә башлау сәбәпле, тегендә-м онда бер-ике яңа вә монтазам мәдрәсә мәйданга килсә дә, шул ук яңа фикер вә идеяләр аркасында мәдрәсәләребез тәнзилгә йөз тоткан вә гомуми бохран (кризис) уздырган бер заманда аларга хөкүмәт тә дикъкать итә башлады. Өстәвенә, мәдрәсәләр галәйһенә өченче бер гонсыр - "аларда хөкүмәткә каршы булган вә иттихаде исламга хезмәт итә торган фикерләр өйрәтелә" диюче доносчы груһлары да пәйда булды. Бер-ике ел элек мәдрәсәи Хөсәения вә мәдрәсәи Галиядә хөкүмәт риҗалы тарафыннан тәфтиш (ревизия) ләр ясалды. Бер такым рәзилләрнең урынсыз әләкләре сәбәпле, Буби мәдрәсәсе ябылды. +Бу ревизияләрнең тиздән булачак зур бер эшкә маневр вә мөкаддимә икәнлеге менә хәзер аңлашылды ки, хөкүмәт безнең мәктәп вә мәдрәсәләребез хакында яңа низамнар төзергә җыена икән. Бу көнгәчә законнар мәҗмәгында безнең тәгълимханәләребез хакында һичбер маддә юк, алар хакында тик вакытлы циркулярлар-фәләннәр белән генә эш кылына иде. Мәктәп вә мәдрәсәләребезнең бу хәлдә калмаячагын, зур вә мөһим дәүләт эшләренең күплеге вә булып узган инкыйлаб сәбәпле генә аларга нәүбәт җитми торганлыгын вә тиздән алар хакында закон вә низам төзеләчәген бәсыйрәт ияләре күптән сизәләр иде. Менә хәзер аларга да нәүбәт җитте, мәктәп вә мәдрәсәләребез һәм Духовное собраниебез хакында хөкүмәт яңа низамнар төземәкче була. Без, әлбәттә, гыйлем йортларыбызның язмыш кәефенә тапшырылган бер хәлдә торуларын теләмибез вә шунлыктан аларның бертөрле канун астына керүен, саглам казыкка бәйләнүен арзу итәбез. Ләкин чыгачак яңа законнар Русия хөкүмәте химаясендә ничә вә ничә гасырлардан бирле яшәп килгән тәгълимханәләребезнең бетүенә вә зәгыйфьләнүенә түгел, бәлки дәвам вә төзәлүләренә хезмәт итәрлек булсыннар иде, дибез. +Әфкяре гомумиябезнең тәрҗеманы булган газеталарыбызга килсәк, бу хосуста аларда бик күп мөзакәрә вә мөляхәзәләр булды вә булып тора. Газеталарыбызның һәммәсе бу мәсьәләне безнең өчен хәят вә мәмат мәсьәләсе диеп карыйлар һәм, мәктәп вә мәдрәсәләребез хакында закон төзелүне бик табигый эш санап, тик ул законнарның безгә файдалы сурәттә булып чыгуы өчен тырышырга халыкны дәгъвәт итәләр, тизрәк җыелырга, сөйләшергә вә киңәшергә кирәк, диләр. "Йолдыз", "Вакыт", "Кояш" вә "Ил" газеталары Духовное собрание бу хосуста бер киңәш мәҗлесе ясасын иде, диеп яздылар. Матбугатның бу хактагы барабаны собраниегә тәэсирсез калмады. Мөфти хәзрәтнең 10 декабрьдә указлы имамнарны Уфага җыеп, бер киңәш мәҗлесе ясаячагы аңлашылды. Бу мәҗлескә җитмешләп мулла чакырылган. Безнең Казаннан Галимҗан хәзрәт, мулла Садыйк әл-Иманколый вә Касыйм хәзрәт дәгъвәт ителгән. Матбугатның язуларына, милләтнең арзуларына игътибар итеп, мондый мәҗлесне ясарга тәшәббес иткән мөфти хәзрәткә тәхсин итмичә мөмкин түгел. +Садри әфәнде Максуди "Йолдыз"да: "Фракция бер мөшавәрә мәҗлесе ясарга тиеш", - диеп язган иде. Бу фикерне "Тәрҗеман", "Вакыт" вә "Ил" газеталары да җөпләп алдылар. "Тәрҗеман" газетасы: "Милләтнең мөшавәрәсе ителгән, карары бирелгән, тик шул карарларны яңадан бер кат тасдыйк вә тәэкид итәргә вә фракция янында җыелып, мөшавәрәдән соң тиешле урынына тәкъдим кылырг а гына тиеш", - диеп, 1902 елга Нижний нәдвәсенең карарларын да искә төшерде. Муса әфәнде Бигиев тә, "Ил"дә "Әүвәлге хезмәтләрне онытмамак ляземдер" сәрләүхәле бер мәкалә язып, шул фикерне гарыз кылган иде. Мәхәлли киңәш мәҗлесләре ясау фикерен тәкъдим итүчеләр дә булды. +Уфа мәҗлесе ясалу белән милләтнең бер арзусы мәйданга чыккан була. Ләкин анда муллалар гына иштирак итәчәк вә департаментның сөальләренә шәригать ноктаи нәзарыннан гына җавап бирүне мөзакәрә итәчәк булганлыкларыннан, мәсьәләнең милли вә сәяси җәһәтләре хакында мөзакәрә итәр өчен, мотлакан, зыялы педагог вә матбугатчыларыбыздан җыелган бер киңәш мәҗлесе ясау тиешледер. Әгәр мондый мәҗлесне ясау фракция кулыннан гына киләчәк булса, ул тизрәк бу эшкә тәшәббес итсен. Әгәр фракция моны башкара алмаса, милләт үзе бу эшне берәүгә яки берничә затка тапшырып, мәйданга китертергә тырышсын иде. +Мәсьәләнең бөек әһәмияте көн кеби ачык. Мондый олуг милли вә тарихи бер мәсьәләдә мөсаһәлә итү безнең өчен зур кимчелек вә гөнаһ саналачактыр. Безгә хәяты миллия тик милли мәктәпләр аркылы гына килә. Дин вә тел мәктәптә өйрәтелә. Намуслы вә иманлы һәр мөселман үз мәктәп вә мәдрәсәсен җаныннан газиз күрергә тиештер. Хөкүмәтнең мәктәп вә мәдрәсәләребезгә сүи касд итмәячәге Уфада мәҗлес ясарга рөхсәт итүеннән вә Дахилия нәзарәтендә булачак мәҗлескә мөселманнардан вәкилләр чакыруга теләвеннән дә күренә, ләкин, һәрхәлдә, мөселманнарның гафил вә гамьсез ятулары һич мәгъкуль түгелдер. ХАТЫН-КЫЗЛАРЫМЫЗ +Могтәбәр "Русские ведомости" газетасына 278 нче номерында Казанда ошбу фикърәне язганнары: +"Рус хатын-кызлары өчен һәм байтак еллар ябык булса да, мөселман хатын-кызларына җәмәгать мәйданына чыгу юллары бөтенләй капалы диярлек. Ләкин бу соңгылар арасында яктылыкка хәрәкәт вә мәдәни тормышка рәгъбәт күренә башлады. Ошбу көннәрдә Казандагы мөселман хатын-кызлары үз хокуклары өчен тартышуда зур муаффәкыятькә наил булдылар. Казанда ислам кыйраәтханә - китапханәсе бар; әлегәчә мөслимәләргә анда керү мәмнүгъ иде; менә берничә ачык күзле мөслимәләрнең башлавы сәясендә, хатын-к ызларга бу китапханәгә кереп, китап вә газеталар укыр өчен бер вакыт билгеләнсен иде дип, китапханә идарәсенә гариза бирделәр. Бу гаризага йөздән артык хатын-кыз кул куйган иде. Китапханә идарәсе, бу гаризаны хуш кабул итеп, бер көнне хатын-кызларга билгеләде. Бу урында шуны да әйтеп китәргә кирәк ки, мондагы мөселман кызлары арасында, аз булса да, гимназия тәмам итүчеләр бар вә бер "А." фамилияле татар кызы, Петроградтагы гали педагогический курсларны бетереп, дарелфөнүн хозурында падишаһлык имтиханнары бирде. Казанда (Романовлар ханаданы ядкәренә) тәэсис ителергә теләнгән мөселман кызларына махсус гимназия мәйданга чыкмый калды. Хәлбуки,11 Казан губернасындагы татар авылларыннан мөселман мөгаллимәләрнең юклыгыннан зарланган тавышлар ишетелә вә шул сәбәпле, мөселман кыз балалары надан калалар. Бәгъз е җирләрдә мөгаллимә кызларның йөзләрен күрсәтмәс өчен бик кызык тәдбирләр эшләнә. Мәсәлән, мөгаллим, аерым бер бүлмәгә утырып, икенче бүлмәдә утырган кыз шәкертләргә, махсус бер морҗа (торба) аркылы сабак бирә, кайбер мәктәпләрдә сукыр мөгаллим кыз шәкертләр белән бер бүлмәдә утырса да, ул шәкертләрдән бер рәшәткә белән аерып куела. +Үз тормышларының шундый күңелсезлеген күргән бәгъзе бер ачык күзле вә мәдәни мөселман хатыннары, ничәмә-ничә гасырлардан бирле яшәп килгән әүһам диварларын җимереп, яктылыкка тәрәзә ачарга иҗтиһад итәләр. Ләкин бу - алар өчен авыр бер эш, мәгърифәт вә мәдәният юлында алар алдында иге-чиге булмаган манигалар ятадыр". +Безнең Казан ханым вә туташларының кечкенә генә бер эшләре - кечкенә исламиягә кереп, атнада дүрт сәгать уку хакын сорап алулары - "Р.В." кебек олуг вә могтәбәр бер газетада яд ителеп, зур муаффәкыять саналуы минем бик хушыма китсә дә, шул ук фикърәнең ахырында зикер ителгән ачы хакыйкать фәкать байтак күңелсезләндерде. +Мөселман дөньясында уяну башлану белән, мәйданга берничә иҗтимагый мәсьәләләр чыкты ки, хатын-кыз мәсьәләсе дә шуларның берсе иде. Күп тарихи сәбәпләрдән, мөселманнар хатынкызларның тәрбия вә тәгълиме хакында иһмаль иттеләр, аларның иҗтимагый хәятындагы вазифаларын бик тар даирәгә кысып, гакылларының үсүенә вә фикерләренең киңәюенә манигъ булдылар, хатын-кызларның шәригать тарафыннан багышланган хокукларына хәтле онытылды, мөселман хатыны иҗтимагый вә мәдәни тормышта берәр төрле роль уйнау түгел, гаилә вә тәрбияви якларда да касыйр бер мәхлук кеби булып калды. +Уяну дәверендә чыккан мөселман мөтәфәккирләре , бу хәлне иҗтимагый авыруларымыз мәхәлләсеннән санап, ислах ителергә тиешле эшләребез рәтендә хатын-кыз мәсьәләсен дә күтәрделәр. Бу мәсьәлә иң элек җиде йөз еллык инглиз хөрриятенең шәгъләсе төшкән вә гареб мәдәнияте илә шәрык мәдәниятенең мөлтәкасы булган вә үзендә дини йомышы төшкән Мисыр да баш күтәрде. Бөек ислам галәме шәех Мөхәммәтгабди хәзрәтләре тарафыннан ихтият илә генә сөйләнгән "мөслимәләр хөррияте" фикере мәшһүр Касыймбәк Әмин тарафыннан ап-ачык рәвештә мәйданга куелды. Касыймбәкнең мөселман хатын-кызлары файдасына язган ике әсәре Мисырда зур шау-шу күтәргән, вә ул шау-шу бөтен ислам дөньясында яңгыраган иде. +Дөньяда бик күп фикерләр була ки, тормыштагы ихтыяҗга мотабикъ туалар. Мондый фикерләрне һәйәте иҗтимагыя кирәкле бер азык кеби үзенә тартып ала да, акрынлык белән булса да сеңдереп вә гамәлгә куеп җибәрә. "Тәхрир әл-миръат" вә "Әл-миръат әл- җәдидә" китапларына каршы әллә ничә рәддияләр язылды, бик күп нотыклар сөйләнде, ләкин хәят һаман үзенекен эшләде: мөселман хатын-кызларының хәлләрен яхшырту фикерен яклаучылар көннән-көн күбәя барды вә хәтта "хиҗаб" дигән нәрсәгә чиктән тыш каты һөҗүм итүчеләр вә мөселманнарның башка милләтләрдән артта калуын тик хиҗабтан гына күреп: "Мөселманнарны бөтен дөнья милләтләреннән артта калдырган нәрсә мөслимәләр мөбталя булган хиҗабдыр", - дип шигырь сөйләүчеләр дә булгалады. +Мисырдагы бу хәрәкәт вә фикерләр, табигый, безнең татарларга да тәэсирсез калмады. Монда күз алдыбызда рус хатын-кызларының һәйәте иҗтимагыягә катышуларыннан күп гыйбрәт ала алмаган безгә, тегеннән - ислам вә гарәп йортыннан килгән "хатыннар хәлен ислах" фикере байтак уйлануга вә хатын-кызларыбыз файдасына кузгалуга сәбәп булды. +Дөрес, бездә хатын-кызларны азат итү җәмгыятьләре, мөслимәләр хокук вә мәнфәгатен күзәтеп язылган мөһим вә көчле әсәрләр тәэлиф ителгәне юк, ләкин хәят үзенең хөкеменә мәрхәмәтсез рәвештә инкыйяд иттерүче, хәят һаман үзенекен эшләмәктә. Ачык, ләкин үзен-үзе тота белеп йөрүче хатын-кызларымыз көннән-көн арта бара. Бик күп могтәбәран вә хәтта голәмаи динебез кызларын рус мәктәпләренә бирәләр (анда укучылар, табигый, инде өртелеп йөри алмыйлар). Тамаша кичәләрендә могтәбәр гаиләләребезнең хатын-кызлары ирләр белән бергә утыралар, һичбер тәрбиясезлек вә күңелсез хәлләр күренми. Ачык йөзле, ачык башлы дүрт мөслимә татар туташлары хилафәте исламия мәркәзенә барып, бер дә авыртынмыйча-нитмичә, "Һилал Әхмәр"дә хезмәт иттеләр. Голәма вә әкабир хозурына кабул ителделәр. Бу туташларның алай ачык кыяфәт белән бер гомуми мөәссәсәдә хезмәт итүләре Төркиянең шәех әл-исламы голәмасы вә могтәбәраны тарафыннан тәкъбих ителмәде генә түгел, бәлки, бөтен ислам дөньясы тарафыннан тәхсин ителде вә гүзәл бер мисал вә гыйбрәт кеби күрсәтелде. +Соң көннәрдә безнең мөслимәләр арасында иҗтимагый вә мәдәни хәятка катышырга теләү дә башланды. Уфада вә Оренбургта хатыннар җәмгыяте нигезләнде. Даһи хатын-кызларыбыз өй эчендәге бер генә төрле тормыштан туя башлаганнар булырга кирәк ки, аларга гомуми кыйраәтханәләренең ишекләре ачылуын да сорый башладылар. Бу эш безнең Казанда булды. Троицкидагы мөслимәләр дә "Нәҗат" кыйраәтханәсенә йөрергә теләп гариза биргәнлекләре газеталарда язылды. Бу шәһәрнең мөслимәләре бер җәмгыять тәэсис итәргә дә йөриләр икән. +Бу гүзәл хәрәкәтләргә каршы тормоз салучылар, шәригать вә әхлак исеменнән аякка басучылар, фәтва сорап ачык хатлар язучылар вә башкача юллы-юлсыз тәдбирләр коручылар, әлбәттә, булыр. Ләкин дөнья яратылганнан бирле үз хөкемен иҗра итеп килгән көчле вә мөстәбид хәят бу мәсьәләдә дә, ирекле-ирексез, безне үзенә буйсындырачактыр. +БУЛМЫЙ КАЛУЫ +Мәгълүм улдыгы үзрә, мөселман мәктәп вә мәдрәсәләре хакында чит диннәр департаментының сөальләренә ничек җавап бирү хосусында киңәш итәргә тиешлеге матбугатта бик күп язылды вә озак заман мөзакәрә ителде. Ниһаять, 10 декабрьдә Уфада киңәш мәҗлесе ясалу хәбәре ишетелде. Соңра мөфти хәзрәттән җитмешләп имамга дәгъватнамә йибәрелде. Безнең Казанда мондый дәгъватнамәне өч имам алган иде. Дәгъват ителгән имамнар арасында, әлбәттә, Уфадан бик ерак йирләрдә торучылар да булгандыр. Дәгъватнамәләрдә "килү мәҗбүри түгел" дип язылган иде. Бару-кайту мәсарифы имамнарның үз кесәләреннән тотылачак иде. +Мөфти хәзрәтнең бу тәшәббесен, хөкүмәтемезнең буңа рөхсәт итүен матбугатымыз бик хуплап вә шатлык илә каршы алды. Бу мәҗлестә руханилар гына җыялачак вә департаментның сөальләренә шәригать ноктаи нәзарыннан карап җавап бирүне генә мөзакәрә итәчәк булсалар да, ул мәҗлеснең хөкүмәт өчен дә, безнең милләт өчен дә бик зур әһәмияте булачак иде. +Хөкүмәт өчен әһәмияте: хөкүмәт бит үзе Духовное собраниегә мөрәҗәгать итеп, мәктәп вә мәдрәсәләргә шәригате исламиянең нәзарларын вә шул хосуста мәгълүмат вә материал сорады. Шулай булгач, күп кеше җыелып, баш кушып сөйләшкән вә киңәшкәннән соң, бирелгән җаваплар вә төрле доклад вә ляихәләрдән җыеп ясалган карарлар, әлбәттә, мөкамәлрәк вә матлубчарак булып чыгар иде. Дәхи мәктәп вә мәдрәсә хакындагы шәригать хөкемнәрен голәмаи дин агызыннан әйттерсәләр вә аларның мәҗлес вә карарлары аркылы үткәрелсә, хөкүмәтнең бу күркәм мөгамаләсеннән мөселманнар бик мәмнүн булырлар вә бу мәсьәләдә үпкә-сапкага урын калмас иде. +Безнең милләт өчен әһәмияте: мөселманнар үзләренең гыйлем йортларын гыйбадәтханәләре кеби мөкатдәс вә газиз дип игътикад итәләр. Бө мөкатдәс йортларның язмышына, алар, әлбәттә, гамьсез вә салкын кан белән карап кала алмыйлар. Шунлыктан, бу мөкатдәс йортларның язмышлары хәл кылынганда, үз голәмаи диннәренең бер йиргә җыелып, ул хосуста шәригатьнең хөкемнәрен вә мөселманнарның теләкләрен әйтеп калуларын алар бик арзу итәләр иде. +Ләкин Уфадан килгән "Мәҗлес тукталды, кичектерелде" дигән телеграмм хәбәре мөселманнарның башына яшен кеби сукты. Бу мәҗлеснең булуына мәктәп-мәдрәсәләрен диннәре кеби газиз күргән мөселманнар бик шатланганнар, чакырылган имамнары Уфага китәргә җыеналар вә байтаклары юлга ук чыкканнар иде. Теге хәбәр һәммә мөселманның кәефен кырды, юк акчасын бар итеп, Уфага таба юнәлгән имамнар бу хәбәрне юл өстендә ишетеп, шашып калдылар. Чистайның Нәҗип хәзрәт Әмирхани, Уфага китешли, Чистайдан чана белән Казанга килгән иде. Себер шәһәрләреннән чакырылган имамнарның да бәгъзеләре бу хәбәрне Чиләбедә, кайберләре Троицкида ишетеп, кире борылып китәргә мәҗбүр булганнар. Җәнүби вә шимали губерналардан чакырылган имамнарның да юлда калганнары булгандыр, әлбәттә. Хәзерге хәлдә Уфа мәҗлесенең бөтенләй булмый калуы аңлашыла. Ләкин зәгыйфь бер ихтималга гына бинаән, аның кичектерелгән генә булуы мөмкин. Әгәр вакыйган шулай булса, без мөфти хәзрәтнең, ул мәсьәләне яңадан кузгатуын вә милләткә аның ясалуы бик матлуб икәнлеген тиешле даирәләргә аңлатып, мәҗлесне, мотлакан, җыярга тырышуын телимез. +БӘК ГАСПРИНСКИЙ +Балалар, хәзер мәктәпләрдә уку бик күңелле. Җиңел генә әлифбалардан сабак башлатып, аны укып чыгу белән, татарча укырга, азмаз язарга өйрәнәсез. Аннан соң сезне уңайлы вә күңелле хикәяләр белән башланган уку китапларына төшерәләр. Ул хикәяләр бар да сез аңлый торган тел белән язылганнар, сез белгән нәрсәләр турында сөйлиләр. Аларны уку, тыңлау, сөйләү, тыңлату бик кызык, бик рәхәт. +Болай да мәктәптә бик күңелле. Сез әллә ничә бала бергә сабакташ булып укыйсыз, бергә-бергә уку бик кызыклы инде ул! Мәктәптә сезгә утырырга җайлы парталар (утыргычлар) ясаганнар. +Сез анда кереп, бик рәхәтләнеп утырасыз: аякларыгыз бөкләнми, билегез бөкерәйми. +Базарга чыксак, читек-кәвеш, комган, ситса, туңмай, ит, күмер кебек әйберләр кибетләре генә күзгә төшә, китап кибетләре бер дә юк, булганнарында гел әллә нинди догалыклар, шәмаилләр, гарәпчә китаплар гына сатылып, татарча китаплар бер дә булмый иде. Урамда газета сатучы малайлар бер дә очрамый, газета вә журнал Оренбургта түгел, Казанда да чыкмый иде. +Татар халкы, әллә нинди бертөрле караңгы йөзле, томса чырайлы, ачулы бер кыяфәттә башын түбән салындырып: "Булмас инде бездән, тиздән үләрбез инде!" - дигән төсле йөри иде. +Менә шундый чакта моннан нәкъ 30 ел элек, 1883 елда алдыгызда рәсеме торган Исмәгыйль бәк Гаспринский эшкә тотынды. +Безнең көньягыбызда Кырым дигән бер йорт бар. Анда барыбер безнең кебек төрк-татар халкы тора. Бервакытлар аларның да үз падишаһлары (ханнары) булган. Ханнары Бакчасарай дигән шәһәрдә торган. Ул Кырым - бик матур йорт. Анда һавалар бездәгегә караганда җылырак, йомшаграк була. Анда табигать, җирнең яратылышы икенче төрлерәк. Андагы биек-биек таулар әллә кайдан ерактан күренә. Тагын анда сәрви дигән бер төрле агач, әллә кая күккә озаеп китеп, ерактан бик зифа, бик ямьле күренә. Кырымның бу йомшак җиле белән ул сәрвинең яфраклары кыштырдап, колакка бер төрле ягымлы тавыш бирә. Кырымның бер чите диңгезгә барып терәлә. Әнә ул диңгез буйлары бигрәк тә матур инде. Алдыңда очы-кырые күренмәгән зәңгәр диңгез җәелеп ята; давыл вакытында аның тау-тау булып сикерешкән дулкыннары күңелгә бертөрле куркыныч кертә. Һава тын чакта ул диңгез, тип-тигез булып, кояшка каршы елмаеп торган шикелле күренеп, караучының күңелендә шатлык вә моңлык уяндыра. Артыңда түбәләре күккә тия язып торган таулар синең өстеңә "егылам-егылам" дигән төсле торалар. Кыскасы, Кырым - бик матур, бик сөйкемле бер мәмләкәт инде ул. Аның хакында Сәгыйть Рәмиевнең: "Бар матурлык синдәдер һәм бар матур синдә генә", - дигән мисрагын укысак, бер дә ялгышкан булмассың. +Менә безнең Исмәгыйль бәк Гаспринский бабамыз шул матур Кырым илендә, аның да иң гүзәл урынында булган Гаспра авылында дөньяга килгән. Соңыннан ул әлеге татар ханлыкларының шәһәре булган Бакчасарай шәһәрендә тора башлаган. Һәм шул ул шәһәрдә татарлар өчен эшкә тотынган. Югарыда әйтелгән елда ул бабамыз "Тәрҗеман" дигән газета чыгара башлаган. Ул газетада татар халкының караңгылыкта яшәгәнлеген, мәктәпләренең начарлыгын әкрен-әкрен аңлатырга тотынган. +Балалар, 30 ел элек, ягъни "Тәрҗеман" чыкмастан элек, безнең мәктәпләребезнең нихәтле булганлыгын мин сезгә әле генә сөйләдем. Әнә шул мәктәпләрне яхшыртып, сезнең хәзерге укый торган мәктәпләрегез дәрәҗәсенә китерергә сәбәп булган кеше - шул Исмәгыйль бәк Гаспринский бабагыздыр. Балаларга уку-язуны тиз өйрәтер өчен, ул үзенең "Хуҗаи сыйбьян" атлы әлифба китабын чыгарды. Бакчасарай шәһәрендә яңача, җиңел юл белән өйрәтә торган бер үрнәк мәктәбе ачты. Безнең бу яктан мөгаллимнәр, шул мәктәпкә барып, ничек укытырга кирәген өйрәнделәр. Аннан кайтып, безнең шәһәрләр, авылларыбызга да шундый яңа мәктәпләр ачтылар. "Хуҗаи сыйбьян" китабын укыттылар, "әлпи, тиси"не ташладылар, кулларындагы чыбыкларын ыргыттылар. Исмәгыйль бабагыз хәлфәләрне җиңел укырга өйрәтте, балаларга йомшак вә мәрхәмәтле булырга кушты: "Мәктәбегезне шулай-шулай рәтләгез, балаларның утыра торган урыннарын уңайлы ясагыз, аларны мәктәптә озак тотып зарыктырмагыз, аларга уйнарга, күңел ачарга ирек бирегез, аларга исәп-хисап өйрәтегез, дөньяны таныгыз!", - диде вә шуларны үзе күрсәтте. +Ул "Хуҗаи сыйбьян"нан башка китаплар да язды. Аннан күреп, безнең бу җирдәге хәлфәләр, шәкертләр дә китаплар яза башладылар. "Тәрҗеман"га ияреп, бездә дә газеталар, журналлар чыга башлады. Менә шулай безнең мәктәпләребезне төзәтергә, китаплар, газета, журналлар чыгарырга юл күрсәткән кеше Исмәгыйль бәк Гаспринский булды. Ул үзе, әлхәмдүлиллә, һаман да исән әле. Ул хәзер 60-70 яшьлек бер хөрмәтле бабай булган. Ул һаман шул Бакчасарайда тора. Аның газетасы "Тәрҗеман" да чыгадыр. "Хуҗаи сыйбьян" - безнең әлифбаларыбызның, "Тәрҗеман" безнең газета вә журналларыбызның бабасы булган кебек, Исмәгыйль бәк Гаспринский - безнең һәммәбезнең кадерле вә олуг бабасыдыр. Аның олуг исеме, безнең өчен эшләгән файдалы эшләре һәммәбезнең йөрәгендә Коръән вә иман кебек сакланырга тиештер. +Дәхи дә бик озак яшәсен ул кадерле бабабыз! Амин, балалар! +ЭШЛӘРДӘ КОСУРЫМЫЗ +Инсан үзенең табигате буенча җыелып, җәмәгать рәвешендә яшәргә мәҗбүр. Җыелып яшәгәндә, инсаннарның кара-каршы вазифалары, ихтыяҗлары вә уртак эшләре була. Шунлыктан, бер фәрднең дөньяда ике төрле вөҗүде бар, диләр: үзалдына вөҗүде, җәмәгатьтәге вөҗүде. Бу хәлдә инсан ялгыз үз мәнфәгате, үзенең шәхси файдалары тугрысында гына түгел, бәлки, эчендә яшәмәктә улдыгы инсаннарның, ягъни "җәмәгать"нең мәнфәгатьләре тугрысында да уйларга мәхкүмдер. Филхакыйкатән, хәятның мәгънәле булуы, шөһрәт вә яхшы ат казану шул җәмәгатьтәге вөҗүднең мәгънәләнүе, киңәюе вә үсүе аркасында гына булырга мөмкиндер. +Бер милләт эчендә иҗтимагый эшләргә әһәмият бирүчеләр вә шул юлда хезмәт һәм һиммәт күрсәтүчеләр күбәйгән саен, ул милләт- җәмәгатьләрнең мәкаме күтәрелә вә дөньядагы сәгадәте артадыр. Җәмәгать гомере дөнья гомере кадәр озын булганлыктан, иҗтимагый эшләр хакында фикер йөртүчеләр, табигый, ул җәмәгатьнең хәзерге әхвәле тугрысында гына түгел, киләчәге тугрысында да уйларга мәҗбүр булалар. +Бер милләтнең фәрдләре тик үзләренең шәхси мәнфәгатьләрен генә уйлап, гомуми вә иҗтимагый эшләргә әһәмият бирмәсә, үзенең гадәти - көнлек тормышына йотылып, җәмәгатьтәге вөҗүден вә үзенең шул җәмәгатьтән бер әгъза икәнлеген онытса, җәмәгать эшләре эченә үзенең шәхси интригаларын китереп, катыштырып, ул эшләрнең китешенә, тәрәккый итүенә тормоз салса, бу милләт, әлбәттә, пәрәвезгә төшкән чебен кебек, бер җирдә чәбәләнеп торачак вә бәшәрият эчендә күренекле вә мактаулы урынын тоту шәрәфенә, аслан, наил булмаячак. +Без мөселманнар - татарлар, әлбәттә, бер җәмәгать инде. Монда шөбһә юк. Моны Ризаэтдин хәзрәт "Сәлимә"нең каһарманыннан да бик матур иттереп сөйләтә. Ләкин без пешеп вә адәм рәтле оешып җитмәгән бер җәмәгать идек. Без җәмәгать намазын белә идек, дини хиссиятемезгә тукынган чакта, гайрәт белән сикереп тора идек. Фәкать без үземезнең бер җәмәгать булуымызны, үземезгә күрә иҗтимагый эшләремез булганлыкны гакыл вә фикер белән төпле рәвештә аңлап җиткереп, бер план белән, билгеле бер идея күзәтеп, хәрәкәт итә белми идек. Безнең һәммә эшләремез иттифакый, тәсадефи рәвештә мәйданга килә вә шулай ук иттифак, тәсадеф вә тәкъдир ирке белән җимерелеп китә иде. Җәмәгать эшләре хакында адәм гакыллы аңлашу, сөйләшү, билгеле бер карар чыгарып, шуны булдыру юлында сәбат вә мәтанәт күрсәтү бездә юк иде. Җәмәгать хадимнәре вә гомуми мөәссәсәләр дә бездә юк иде. Халкымыз гаять вакчыл, кыска нәзарлы, тел бистәсе вә ходбин иде. +"Тәрҗеман"ның егерме биш ел буенча кычкыруы вә үз арамыздан чыккан публицист вә мөхәррирләрнең мәрхәмәтсез рәвештә тәнкыйте аркасында без бер дәрәҗәгә кадәр җәмәгать эшләреннән кызык таба башладык. Җәмгыятьләр ачкан булдык, җыелышлар ясап, иҗтимагый мәсьәләләремез тугрысында сөйләшкән булдык, бәгъзе бер затларымыз үзләрен җәмәгать хезмәтенә хәсыр иткән кеби булдылар. Ләкин болар һәммәсе "әсхабе кәһәф" йокысыннан уянганнан соңгы киерелү вә күзләрне угалау кабиленнән генә икәнлеге бик ачык күрелде. Әле бездә һаман да җәмәгать мәнфәгатен тиешенчә аңлап, милләтнең хәл вә истикъбаленә иман вә игътикад итеп эш кылу бер дә юк, дисәк, артык мөбаләга иткән булмамыз. Ничәмә-ничә рәт җыелдык, сөйләштек, шауладык, карарлар бирдек. Ләкин һичберсендә сәбат вә гайрәт белән хәерле вә мәгънәле бер нәтиҗә тудыра алмадык. Без һаман да тәкълид белән генә эш кыламыз, һаман да хиссият кызуы белән генә "гөжж" итеп кузгаламыз да гакыл, фикер вә сәбат кирәк җирдә "шап" итеп егылабыз. Бик күп булды, алар инде матбугатымызда мең рәт саналдылар, мин аларны бу урында яңадан санап, мәрсия укырга теләмим. +Күптән түгел бөтен Русия мөгаллимнәренең съезды булып узды. Без үземез: "Мәктәп вә мәдрәсә мәсьәләсе - безнең өчен хәят-мәмат мәсьәләсе", - дигән буламыз, шушы көннәрдә аларның язмышлары хәл кылынырга тора, хөкүмәт аларга махсус законнар чыгарырга җыена. Хәлбуки, Русиянең алты-җиде мең тәгълим урдасы бер җиргә җыелып, уку эшләре, мәктәп мәсьәләләре хакында мөзакәрә итәчәк булганда, безнең рус әфкяре гомумиясе алдына гарыз кылыначак һичбер матлабларымыз хәзерләнмәгән иде. Без һаман да шул Гогольнең Плюшкины кебек чүпрәк-чапрак, күн кисәкләре, дага сыныклары, тутыккан кадаклар җыю белән уграшабыз. +Без һаман да үз максатларымызны әллә нинди теләнү, сорану, тәмәллык юлы белән алырга уйлыйбыз. Әфкяре гомумиягә тәэсир итү, гомуми агымны үз ягымызга борырга тырышу кебек мөһим чараларны без белмибез, белергә теләмибез. Ф К. әфәнденең дидеге кеби, безнең әллә нинди һавада очып йөргән, бер такым билгеләнеп, сурәтләнеп җитмәгән арзуларымыз бар. Әмма аларны бер шәкелгә кую, аларга бер форма бирү, тиешле вакытында ялт иттереп мәйданга салу өчен без бер дә борчылмыйбыз. "Милләт гомере дөнья гомере кадәр озын", - дидек, әмма без милләтнең ихтыяҗлары хакында ике ел, ике ай алдан да хәзерләнә алмыйбыз. Безнең мәктәп хакындагы милли ихтыяҗларымызны Гайсә мирза җәнаплары әйтеп бирде, һич шөбһә юктыр ки, аның гарыз кылган таләпләре бөтен милләт таләпләреннән гыйбарәт, татар милләте - Русия мөселманнары, әлбәттә, шуны телидер. Ләкин мескен милләт шул теләкләрен алдан кайгыртып хәзерләп, тиешле урынына тәкъдим итүдән генә гаҗиз. Бу - безнең иҗтимагый эшләрдәге косурымыздан башка бер нәрсә түгелдер. +СӨЛӘЙМАНИЯ ХОЗУРЫНДА +Күптән түгел үз йомышым белән Мәскәүгә барган идем. Анда Фәхрелбәнат ханым Сөләйманиянең, яңа гына Истанбулдан кайтып, Мәскәүдә мулла Г. Шәмсетдинов ханәсендә туктаганлыгын ишеттем. +Фәхрелбәнат ханым - вакыты илә Оренбург Духовное собраниесендә бер мөддәт әгъзалык иткән, заманына күрә тәрәккыйпәрвәр вә фикер сәлим иясе голәмамыздан Нижний имамы Хәлил хәзрәт Сөләйманиның рафикасы вә хәзердә вәгазьләре илә мәгъруф яшь имам Габдулла әфәнденең валидәседер. Фәхрелбәнат ханым иртә каләм тоткан ханымнарымыздан Галимәтелбәнат Биктимериянең һәмширәсе булып, үзенең дә "Микъраз әт-тәгассыб" исемле әсәре вә башка матбуг берничә әсәрләре бардыр, күптән түгел Фәхрелбәнат ханымның хатын-кызларга махсус "Аналар" исемле бер журнал чыгарырга уйлаганлыгы да газеталарда язылган иде. +Ошбу тәсадефтән истифадә итеп, Фәхрелбәнат ханым кеби гыйлеме вә фикере илә безнең татар хатын-кызлары арасында бик сирәк очрый торган бер ханым илә мосахәбә итү минем өчен бик матлуб иде. Мулла Габдулла әфәндедән үтенүем буенча, ошбу хәзрәтнең ханәсендә Фәхрелбәнат ханым мине үз хозурына кабул итеп, сохбәте илә мөшәррәф кылды. +Фәхрелбәнат ханым моннан дүрт ай элек үз мәхдүме Габдулла әфәнде вә Алма-Ата байларыннан Габделвәли Исхаков илә бәрабәр Төркиягә киткән иде. Мәзкүр ике әфәнде хаҗга киткәндә, Фәхрелбәнат ханым Истанбулда калган. Соңра Габдулла әфәнделәр Истанбулга кайтып, Аурупа сәяхәтенә киткәннәр. Фәхрелбәнат ханымга Төркия пайтәхете Истанбулда өч ай ярым торырга тугры килгәнлектән, ул анда төрекләрнең ирләреннән вә хатын-кызларыннан бик күп мәшаһир белән танышкан, бик күп гаиләләргә кереп, төрекләрнең эчке тормышлары вә узгынчы сәяхка күренми торган күп әхвәлләрен аңлаган. +Ханым Истанбулдан бик яхшы тәэсир алган, сәяхәтеннән вә Истанбулда уздырган көннәреннән бик мәмнүн. +Фәхрелбәнат ханым күбрәк хатын-кыз арасында уздырганлыктан, минем икенче сөалем төрек хатын-кызларының хәзерге хәлләре хакында булды. Ханымның әйтүенчә, төрекләрдә гаилә тормышы бик начар, ирләр тәүлекнең иң күп өлешен каһвәханәләрдә уздыралар, хатыннары моңаеп вә зарыгып аларны көтәләр, гаиләдә өлфәт, иттифак вә киңәш белән эш кылу бер дә юк икән. +Сүзне хиҗаб мәсьәләсенә күчердек. Мисырда әллә кайчан кузгалган, бездә инде матлубча хәл кылынып барган хиҗаб мәсьәләсе Төркиядә җитди рәвештә яңа гына башланган икән. (Касыйм бәк Әминнең төрекчәгә тәрҗемә кылынган "Тәхрир әл-миръат"ы моннан өч-дүрт ел элек кәнҗ төрекләре хөкүмәте тарафыннан мөсадәрә ителгәнлеге, хиҗабны яклаучы фәрид вә җитди әсәре булган "әл-Миръат әл-мөслимә"нең, "Мөселман кадыны" исеме белә тәрҗемә ителеп, Төркиядә мәкъбулияткә кичкәнлеге Төркия хәлләрен эзәрләүчеләргә мәгълүмдер). Фәхрелбәнат ханымның әйтүенчә, төрек хатыннарының бик күпләре чаршау астында йөрүдән туйганнар, йөз пәрдәсенең бетүен, хиҗабның шәргый даирәдә генә калуын вә, гомумән, хатыннарга хөррият бирелүне бик телиләр икән. Хәзер Истанбулда "Мөдафәгаи хокукы нисван" (Хатын- кыз хокукын химая итү) җәмгыяте нигезләнгән. Бу җәмгыять низамнамәле-ниле рәсми бер җәмгыять икән. Җәмгыять "Кадынлар дөньясы" исемле бер журнал чыгара, журналда гел хатын-кызлар яза, мөнәсәбәт чыккан саен, хатын-кыз мәнфәгатен вә хокукын химая вә мөдафәга итәләр икән. Бу җәмгыять, журнал чыгару белән генә иктифа итмичә, хатын-кыз арасына мәгариф тарату өчен дә тырыша, шул максат илә мәктәпләр ача, китаплар тарата икән. Дәхи бу җәмгыять төрек флотының көчәюенә дә ярдәм итә вә шуның өчен иганәләр дә җыя икән. Һавада очкан Бәлкыйс ханым - шул җәмгыять әгъзаларыннан, ди. Янә җәмгыять, хатыннарга махсус бер магазин ачып, аның һәммә хәдәмәсен хатын-кызлардан куймакчы. Моннан максат - төрек хатын-кызларын эшкә өйрәтү, ди. (Ләкин ханымның сүзләреннән аңлашылуына күрә, бу җәмгыять хатыннарга хөррият алу юлында гаять тәдриҗи ысул белән бара икән. Чөнки ачылачак магазинның алучылары да хатын-кызлар гына булачак, ди.) Хөкүмәте исламияле, шәйхелисламлы-фәләнле булган мәмләкәттә бик саклык белән хәрәкәт итәргә тугры килә торгандыр. Ханымның әйтүенчә, хатын-кыз хәрәкәтен яклаучы олуг ирләр дә Истанбулда байтак бар икән. Җөмләдән берсе - Мәхмүд Әсгад әфәнде - хатын-кыз хәрәкәтенә бик хәер хаһанә карый, ди. Хатын-кыз хәрәкәте башлану белән, аңа каршы хәрәкәт тә бик җитди сурәттә башланган. Хуҗалар вә бик күп фәслеләр бу хатын-кыз хәрәкәтенә бик яман карыйлар икән. "Кадынлар дөньясы"на каршы аларның "Сәбил әр-рәшад" исемле органнары бар икән. Бу "Сәбил әр-рәшад" Истанбулда безнең "Дин вә мәгыйшәт" урынын тота, анда хатыннар хөррияте вә башкача мәдәни вә иҗтимагый хәрәкәтләргә каршы ифрат пычрак мәкаләләр языла икән. "Сәбил әррәшад" исеме чыгу белән, Рәшид казыйның ошбу журналда укыган татар кызларына каршы язган яман ифтирасы хакында сорадым. Рәшид казыйның "Сәбил әр-рәшад"та андый бер нәрсә язганлыгы рас, ул язуы Фәхрелбәнат ханым Истанбулда чакта басылган икән. Рәшид казыйның ул язуы чыккач, Фәхрелбәнат ханым вә андагы яшь татарлар һәммәсе бер рәддия язып, "Танин" газетасында бастырмакчы булганнар, ләкин төрек олугларыннан бәгъзеләре: "Болай рәддия язу монда, ихтимал, бертөрле фетнә вә тәшвишкә сәбәп булыр, сез инде рәддияне, төрек газеталарында язмыйча, Русиядәге татар газеталарында гына яздырыңыз!" - дип киңәш бирүләре сә бәп ле, рәддияне газетага бирми калганнар. Ул көннәрдә Рәшид әфәнде Мисырга киткән, вә ул мәкаләсе үзе киткәч чыккан. +Фәхрелбәнат ханымның әйтүенә күрә, Истанбулда дарелфөнүн бинасында атна саен хатын-кызларга махсус конференс бирелә, анда "Төрек йорды" тирәсенә җыелган ирләр дә лекцияләр укыйлар, хатын-кызлар битләрен капламыйча тыңлап утыралар икән. +Фәхрелбәнат ханым "Кадынлар дөньясы" журналында үзе дә күп нәрсәләр язган, татарның гаилә тормышын, бездәге хатын-кыз әхвәлен төрекләргә танытырга тырышкан. Һәм төрек хатыннарын Русиягә чакырган. Фәхрелбәнат ханымның тәргыйб итүе сәбәпле, күп төрек хатыннары безнең арамызда сәяхәт итү фикеренә килгәннәр. Хәтта "Төрек учагы" җәмгыяте Русиягә бер хатын-кыз һәйяте йибәрергә карар биргән. +Истанбулда күп хатыннар вә ирләр хатын-кызларның эшсез вә капалы торуларыннан мәмләкәт вә ватан өчен күп зарарлар туганлыгын бик яхшы аңлаганнар вә ул хәлгә бик кайгыралар. Аннан котылуның чараларын бик тырышып эзлиләр икән. +Фәхрелбәнат ханымның "Кадынлар дөньясы"нда язганлыгы хакында сүз чыккач, аның чыгарырга уйлаган журналы искә төште дә, ул хакта сораштым. Фәхрелбәнат ханым әле ул фикердән ваз кичмәгән, хәтта Истанбулда бәгъзе татар егетләре вә моктәдир төрек ханымнарының чыгарачак журналында язышырга вәгъдәләрен алып кайткан. Тик хәзерге көндә хатын-кызга махсус ике журнал ның дәвам итә алуы хакында гына бераз шөбһәләнә: "Әгәр "Сөем бикә" журналы яхшырса, бәлки мин чыгармый да калырмын", - диде. Фәхрелбәнат ханым бу журналны чыгарырга карар бирсә, бик җитди рәвештә тотынырга вә, аны чыгару өчен, үзе даими торыр өчен Казанга күчеп килергә уйлый вә: "Журналның матди ягы башта ук яхшы тәэмин ителәчәк", - ди. Вакыйган, Фәхрелбәнат ханым кеби галимә вә моктәдирә һәм халкымыз арасында мөхтәрәм вә могтәбәр бер ханым идарә иткән хатын-кыз журналының рәваҗ вә муәффәкыять табуы бик өметледер. +ТАТАР КАРАГРУҺЛАРЫ +Мескен татар борынгыда башыннан күп нәрсәләр уздырды. Тарих вә язмыш аңа күп кара көннәр вә авыр михнәтләр күрсәтте. Төрле дәверләр вә төрле гасырларда аның иҗтимагый корабы айкалды да чайкалды. Татар бервакыт сәясәт ягыннан мөстәкыйль иде. Ләкин әллә нинди кара көч яки кара бәхет аны мәдәният вә гомраннан ерак тотты. Бу халык йөрәкле, гайрәтле вә көчле иде, ләкин ул көчен сүи истигъмаль итте, кылычын кыныннан чыгарып, әле ул җирне, әле бу җирне чабып, истиля итеп кырып-җимереп йөргәндә, ул бик мәгърур иде, үзен артык көчле вә җиңелмәс санап, истикъбален кайгыртмый, төпләнү-тамырлану, дөньясын төзәтү вә тормышын акыл вә аң нигезенә бинаән кылуны уйламый иде. Ул чакта бу эшләр аңа мөмкин дә түгел иде, чөнки аның башына бер такым мөстәбид ханнар менеп утырып, аны үзенең шәхси мәнфәгатьләренә хезмәт иттерә вә аның язмышы белән теләгәнчә уйный бирә иде. Шул җаһил, мөстәбид вә аңсыз ханнар татарның мәдәнияттән ерак торуына, сәяси истикълялының югалуына зур сәбәп булдылар. Соңра безнең халыкның тезгенен руханилар алды. Болар татар халкын "ура" кычкыртып, кылыч вә ук йөкләтеп, үзара кырылыштыра алмасалар да, аның схоластика сөреме белән исереп ятуына, әллә нинди әүһам вә хыяллар илә горурланып яшәвенә вә шул сәбәпле мәдәният, чын голүм вә мәгарифтән ерак калуына хезмәт иттеләр. +Татар милләте, "Тәрҗеман" газетасының егерме биш ел буена кычкыруы сәясендә, соңра ватанымызда булып узган сәяси хәрәкәтләр чорында, үзенең ни дәрәҗә гафил , надан, мәдәнияттән ни дәрәҗә ерак, чын иҗтимагый вә мәдәни тормышка ни дәрәҗә хәзерлексез икәнлеген яхшы ук аңлый башлаган иде. Соңра бу яклардагы газеталарымыз, аңлы имам, мөгаллим вә зыялыларымызның тәкрар язу вә сөйләүләре сәясендә, нәҗат вә муаффәкыятьнең гыйлем вә мәгарифкә сарылуда икәнлеген белеп, яшь нәселләремез чын ислах вә гайрәт белән укырга - хөкүмәт мәктәпләрендә укырга тотынганнар иде. Гыйлемгә сәясәт вә дин катыштырырга маташкан миссионерларның бер дәрәҗә арткы планга чигенүләре безнең хөкүмәт мәктәпләренә ышанычымыз вә ихласымызны арттырган иде. +Без бик яхшы аңлаган идек ки, безнең сәясәт-фәлән белән уграшырга вакытыбыз юк. Без аңа хәзерлексез, хәяты гыйльмия хәяты сәясиядән элек булырга тиеш. Мәмләкәтебезнең сәясәте әлегә бик матур йөреп тора. Без хәзер иремез-кызымыз - һәммәмез гыйлем вә мәгариф нуры алдында тез чүгеп истифадә итәргә, рус вә Аурупа мәктәпләренә китәргә тиешлемез. Гыйлем нуры белән яктырсак, безнең дөньямыз да яхшырыр, тормышымыз да төзәлер, истикъбалемез да өметлегә әйләнер, сәясәт мәйданында да безгә илтифат вә игътибар булыр. Менә безнең теләгемез, безнең идеалымыз шушы. Без хәзер шул юлга төшкән, шул әмәлгә күз теккән, акрын, ләкин нык адымнар белән шуңа таба китеп бара идек. Ләкин, безнең бәхетсезлегемезгә каршы, мескен татарның язмышы белән уйнарга һәнүз бер такым караңгы вә өметсез шәхесләр табылып тора. Күптән түгел үз арамыздан "татарлар панисламизм белән уграшалар" дигән бер груһ адәмнәр чыгып, мәктәп вә мәдрәсәләремездә тентүләр ясалуга, берничә гыйлем вә мәдәният хадимнәренең оялары тузылуга сәбәп булганнар иде. Инде хәзер әллә нинди карагруһ партияләрнең уставларыннан копия алып, "Правый путь" ("Сыйрат әл-мөстәкыйм", имеш!) исемле союз ясап, шуңа "Бөтен Русиядәге мөселман халкының иттифакы" исеме биргән адәмнәр дә үз арамыздан табылды. Күптән түгел Уфа киңәш мәҗлесенә: "Мәдрәсәләрдә фән укырга ярамый", - дип доклад җибәргән вә Русия мөселманнары арасында һичбер җәһәттән игътибар вә мәүкыйгы булмаган Петербург мелласы Сафа Баязитов үзенең берничә ресторан тотучы иптәшләре - Касыйм татарлары белән "Сыйрат әл-мөстәкыйм" атлы бер сәяси союз төзеп, шуны Русия мөселманнарына йоттырмакчы булалар. Атналык газетасын идарә итә алмаган бер гаҗиз бәндә, карагруһ русларның модадан чыгып, тынчып беткән уставларын татарчага әйләндереп, шуңа нигезләп ясаган союзына "Сыйрат әл-мөстәкыйм" исеме бирә дә шуны "Бөтен Русия мөселманнары иттифакы" дип дәгъва итә. Бу эш өчен оятсызлыкның иң югары ноктасында торырга кирәк. Бу гаҗиз мелла белән бер-ике кабакчы Касыйм мишәрләренә татар милләте, егерме-утыз миллионлык олуг төрк-татар милләте кайчан вәкаләт бирде икән?! +Без бик яхшы ышанамыз ки, мондый сәясәт катышкан бер җәмгыятьтән татар милләте, әлбәттә, ерак торачак. Татар милләте хәзерендә гыйлем вә мәдәният юлында. Аның хәзер мондый кара сәясәт белән түгел, ак сәясәт белән мәшгуль булырга да вакыты юк. Без бу адәмчекләрнең бөек бер милләт өстеннән издеваться итүләренә каршы үз тарафымыздан изһаре нәфрәт итәмез вә, ул союзның нидән гыйбарәт иткәнлеген аңлатыр өчен, Петербургта торучы могтәбәранымызның идарәмезгә килгән түбәндәге изахатен дәрҗ итәбез. +ҖӘМГЫЯТЕ ХӘЙРИЯЛӘРЕМЕЗ +Боннан 25-30 еллар элек бездә фәкыйрь вә мескеннәргә, талибел гыйлемнәргә аерым-аерым байларның ярдәм итүләре булса да, изгелек юлында тәртип вә интизам астында берегеп, җәмгыятьләр төзеп эш кылу булмаган. Бездә җәмгыяте хәйрияләр тәэссис итү "Тәрҗеман" газетасының дәгъваты белән башланды. Исмәгыйль бәк Гаспринский Русиядәге мөселман җәмгыяте хәйрияләрен, бик хаклы уларак, үз иҗтиһадының йимешләреннән саныйдыр. Бу җәмгыяте хәйрияләр ачу бездә башка яңа эшләрнең һәммәсе кеби, халык тарафыннан күп уңайсызлыклар вә манигаларга очрады, гавам вә дәгъвалы надан сәүдәгәрләр, фикерләре чыпчык борыныннан да кыска булган бәгъзе муллалар арасында күп кыйль-кальләр, моназара вә җидальләргә сәбәп булды. Гаяз әфәнде Исхакыйның "Җәмгыять"ендә тасвир ителгән сәхнәләр - бер такым уйдырма нәрсәләрдән гыйбарәт түгел, бәлки, вакыйгътан алынып, бераз гына шигъри төс бирелгән чын тормыш ләүхәләредер. Җәмгыяте хәйрияләр тәэссис ителгәннән соң, аңа акча китерә торган мәнбәгъләр хакында да күп ихтиляф вә моназаралар булды. Мөселманның искедән бирле биреп өйрәнгән гошер вә зәкятен җәмгыяте хәйрияләргә бирергә ярап-ярамавы - чирек гасыр буенча сузылып килгән бер мәсьәләдер. Бу хакта катгый вә ачык фәтва бирүче булмады. Күп йирдәге муллалар: "Зәкяттә тәмлик шарт, җәмгыятькә биргәндә, тәмлик табылмый, фәлән", - дип, буңа каршы тордылар. Бу хакта ачык фәтва игълан кылынмаса да, астыртын бирелгән фәтваларга таянып, инде җәмгыяте хәйрияләргә гошер, зәкят бирүчеләр байтак була башлады. Димәк, бу шәрган җаиз булып китте. Ләкин күп байларымыз "җәмгыять" дигән нәрсәгә шөбһә күзе белән караганлыкларыннан, зәкят, сәдака, васыять вә вакыфлардан җәмгыятьләремезгә күп варидәт килмидер. +Аурупада җәмгыятьләрдә көннән-көн яңа варидәт мәнбәгъләре табып торалар, бу юлда әллә нинди чараларга тәшәббес итәләр. Әмма безнең җәмгыятьләремез варидәтләренең азлыгыннан һаман сүнә баралар яки һәнүз бер урында таптап торалар. +Мөселман җәмгыяте хәйрияләренә яңа варидәт мәнбәгъләреннән файдалану күп кыенлыклар соңында гына мөмкин була. Мөбах кына, матур гына эшләрнең шәрган җаиз булып-булмавы мәйданга куела да, гавам көнчелегенең хәтере өчен, җәмгыять кассасына мул гына акча китерә торган чаралардан имтинаг ителәдер. +Бәгъзе йирләрдә җәмгыяте хәйрия файдасына Сабан туе ясауның дөрес булып-булмавы шәригать ноктаи нәзарыннан мөхакәмә ителгәнлеген вә озак гөфтегүләрдән соң гына "дөрес"легенә карар бирелгәнлеген бик яхшы беләмен. +Берничә елдан бирле җәмгыяте хәйрияләр файдасына театр, концерт вә әдәбият ахшамнары ясау мәсьәләсе мәйданда йөри. Бәгъзе җәмгыятьләр болардан мөкәммәл сурәттә истифадә итә башладылар. Әмма бәгъзеләре һаман буннан баш тарталар вә боңа "хәрәм урыннан килгән акча" дип карыйлар. +Петербург җәмгыяте хәйриясе, һәр ел шәрык кичәсе ясатып, меңнәр белән акча көрәп ала. Уфа җәмгыяте хәйриясе һәр ел әдәбият кичәләре, Иделдә катание (сәйран) ясап, күп кенә акча таба. Кырымдагы бәгъзе мөселман җәмгыятьләре гуляниеләр ясыйлар. Әмма бүтән йирләрдәге бәгъзе җәмгыятьләр театр, катание, гуляние, концерт вә әдәбият кичәләре ясатуга тәшәббес итү түгел, шулардан хасил булган акчаларны кабул да итмиләр. Мин белгән җәмгыятьләрдән Троицк җәмгыяте хәйриясе театр уйнатып акча җыюдан бар көче белән саклана. Казан җәмгыяте хәйриясе дә бондый акчаны кабул итми. Бервакыт бу җәмгыятьнең мәҗлесендә ошбу мәсьәлә күтәрелгәндә, тәкъва байлар: "Театр, концерт вә әдәбият кичәләре булмасын, без алардан хасыйл булачак акчаны үз кесәбездән бирәбез!" - дип игълан кылганнар. Җәмгыяте хәйрия "кесәләрдән киләчәк" бу акчаларны әле дә булса көтә... Җәмгыять Романовлар ханаданының 300 еллык юбилее шәрәфенә һөнәр мәктәбе ачарга карар биргән, ләкин акчасы юк, дарелгаҗизинен "Николаевский" дип атамакчы, ләкин тәэмин итәрлек акча юк... Җәмгыятьнең дәхи бер такым изге ниятләре бар да - мәйданга китерергә акчасы юк... +Менә җәмгыять кассасының такырлыгын күргән идарә әгъзалары Җ.х.нең 4 майдагы гомуми җыелышына "Җәмгыятьнең сумасын арттыру өчен театрлар уйнатып акча хасыйл итүгә рөхсәт алу" дигән мәсьәләне куйдылар. Дикъкать итәргә кирәктер ки, идарә әгъзаларының эчендә бер имам да (Садыйк хәзрәт Иманколый да) бар. Бу мәсьәлә җәмгыятьтә мозакәрә ителгәндә, театр га шәригать исеменнән иң нык каршы торучы Минһаҗ әфәнде Кадыйрмәти илә мәшһүр учитель Мозаффар Мөштәриев булды. Занымча, идарә әгъзасы булган С. Иманколый хәзрәтнең бу мәсьәләне кузгатып, гомуми мәҗлескә куярга ризалык күрсәтүе, мәҗлестә ул хакта шәригать исеме белән калыкмавы, мәсьәләнең шәргый җәһәттән бер дәрәҗә хәл ителгәнлеге ачык күрсәтәдер. Бинаән галәйһи, мәҗлестә кокардалы учитель белән пинжәкле календарьчының шәригать яклаган булып маташулары артык бер зәхмәт булып чыкты... Ләкин шунысына шатланмаска мөмкин түгелдер ки, мәсьәлә тавышка куелганда әксәрият "җәмгыяте хәйрия файдасына театрлар уйнатуның матлуб булуына" карар бирде. Б. Әфәнде Апанаевның мәҗлестә сөйләвенә күрә, буннан элек Казан җәмгыяте хәйриясе файдасына да театрлар уйналган икән һәм җәмгыятьнең вәләдәтханәсе файдасына әле дә уйналып торадыр. Шулай итеп, Казан җәмгыяте хәйриясе, әгәр теге байлар вәгъдә кылган акчаларын бирмәсәләр, тиздән "үз сумасын арттыру өчен театрлар уйнатып, акча хасыйл итәрә" башласа кирәк. +МӘҖЛЕСЕ (хосусый мөхбиремездән) +Депутат Котлыгмөхәммәд Тәфкилев җәнапларының тәшәббесе илә ясалачак киңәш мәҗлесе 15 июньнән 25енә хәтле ясарга рөхсәт ителгән. Ошбу мәҗлестә хазир булыр өчен, фракция ошбу кешеләрне чакырган. +Казан губернасыннан: Садри әфәнде Максудов (II вә III Думаларның әгъзасы, юрист). Сафиулла хәзрәт Гыйбадуллин (Казанда беренче мәсҗед хозурында имам вә Коръән мосаххихы), мулла Кәшшаф Тәрҗемани (Казанда Яңа бистәдә имам), Сәедгәрәй Алкин (I Дума әгъзасы, Казанда адвокатлык итә). Болардан ошбу соңгысы гына килә алмаячагын хәбәр биргән, башкалары килгәннәр. +Уфа губернасыннан: Әбүсогуд Әхтәмев (I Дума әгъзасы вә Уфаның карт юристларыннан), Хәсәнгата казый Мөхәммәдев, мулла Җиһангир Абызгилдин (Уфаның беренче мәсҗеде хозурында имам вә ахунд), Җамалетдин Хөрәмшин (I Дума әгъзасы вә Бәләбәй шәһәрендә ахунд), Шакир Тукаев (II вә III Дума әгъзасы, Эстәрлебаш мәхдүмнәреннән), боларның соңгысы 15 ендә килеп җитәм, дип хәбәр йибәргән, башкалары килмәгәннәр. +Оренбург губернасыннан: Ризаэтдин бине Фәхретдин (сабикъ казый, хәзерендә журналист), Заһидулла Кашаев (Оренбургта Банное озеро мәхәлләсендә имам вә ахунд), Хәйрулла Госманов (II Дума әгъзасы вә Каргалының беренче мәхәлләсендә имам), Закир Рәмиев (алтынчы бай, "Шура" вә "Вакыт" наширләреннән), Нигъмәтулла Тимушев (Оренбургта Кәрвансарай мәхәлләсендә имам), болардан соңгы икесе бөтенләй киләмәячәкләр. Троицкидан: кыргыз Җиһанша Сәйдуллин (адвокат, 16сында килеп җитәчәк). Бүтәннәре килмәгәннәр. +Сембер губернасыннан: Ибраһим Акчурин (унбишендә килеп җитәчәк). +Төркестаннан: Ташкент шәһәреннән генерал Сәхибгәрәй Еникиев, Төркестан шәһәреннән: Мирҗәлилев. +Уральскидан: кыргыз Бәхетҗан Каратаев (адвокат, әле килмәгән, киләчәк, ләкин вакыты мәгълүм түгел). +Омски кыргызларыннан: Самарда торучы Алихан Бүкәйханов (II Дума әгъзасы, кыргызларның җәмәгать хадимнәреннән, унбишендә килеп җитәчәк). +Себердән: Иркутск имамы Габдерәшитов. +Шимали Кавказдан: Тирский областьта Грозный шәһәреннән голәмадан Габделкадыйров (киләчәк, ләкин вакыты мәгълүм түгел). Кубань областендәге Екатеринодар шәһәреннән: Лю Трахов (бай сәүдәгәр, авыру икән, егермесендә барып җитәргә тырышырмын, дип хәбәр биргән). +Закавказьедән: Баку шәһәреннән Галимәрдән бәк Тупчибашев (I Дума әгъзасы, юрист вә мәшһүр җәмәгать хадиме), "Вилаяте рухани" мәҗлесенең әгъзасы Гализадә (голәмадан). Тифлистән сөнни вә шигый идарәи руханияләрнең әгъзаларыннан Сөбханколов вә Мәүләзадә. (Болар унөчендә Петербурга килеп җитү нияте белә юлга чыккач, ташулар сәбәпле юллар бозылганлыктан, туктап калырга мәҗбүр булганнар. Юл ачылу белән, киңәш мәҗлесенә сәфәр кылачаклар, ди). Елизаветполь (Гәнҗә) шәһәреннән: доктор Хәсән бәк Агаев. +Кырымнан: Бакчасарайдан Исмәгыйль бәк Гаспринский, Симферопольдән: казый Гомәр әфәнде (дахилия нәзарәте янында ясалган мәҗлестә дә хазир булган иде), адвокат Әхмәд Мирза Мөфтизадә, Алуштадан Мостафа Мирзадавидович (Бакчасарайда глава булып торган кеше). Болар уналтысында килеп йитәчәкләр. +Петербургта торучылардан: Солтан Сәлимгәрәй Җантурин (I Дума әгъзасы вә мәгариф, җәмәгать хадиме), Муса әфәнде Бигиев (мәгърүф мөхәррир вә мөтәфәккир, голәмамыздан), Сырдәрья кыргызларыннан Серали Лапин (частный поверенныйлык итә), Заһид әфәнде Шамил, Исмәгыйль әфәнде Лиманов (мөселман фракциясенең сәркатибе). +Семипалат волосте, Павлодар өязе, Баян авылы кыргызларыннан Сәгыйд Ваккас Тиюрманов дигән кеше дә чакырылган икән, чакыру телеграммына озак җавап бирми торганлыгыннан, аның исеме министрга тәкъдим ителгән спискага керми калган. Шул кеше соңыннан "барырга разыймын" дип телеграм биргән һәм фракциянең игътизар телеграмын алмастан элек юлга чыккан вә Петербурга да килеп йиткән. Дәхи югарыда мәзкүр Трахов, үзенең килә алмау ихтималын күздә тотып, Екатеринодардан Солтан Дәүләтгәрәй исемле кешене гарыз кылган. +Менә ошбу ике кешенең исеме министрга соңыннан тәкъдим ителгән вә аларның мәҗлес өчен кирәкле вә файдалы кешеләр икәнлеге яд кылынган. Әгәр болар кабул ителсәләр, хәзергә илендә булган Дәүләтгәрәй дә чакырылачактыр. +Күрелә ки, чакырылган кешеләр утыз сигез булып, Казаннан - бер кеше, Оренбургтан ике кеше бөтенләй килмәгәннәр. Екатеринодардан чакырылган Траховның, авыру сәбәпле, бөтенләй килмәве куәтле ихтимал, Уфадан бер кеше вә Сембер вәкиле вә бер кыргыз вәкиле - унбишендә генә, Кырым вәкилләре, Троицк вәкиле уналтысында гына килеп йитәчәкләр. Уральск вәкиле, шимали Кавказның ике вәкиле һәм Закавказье вәкилләренең качан киләчәкләре мәгълүм түгел. +Дәхи әүвәлге спискага исеме кермәгән бер кеше килгән. +Мәҗлескә мөселман депутатларының һәммәсе (тәрәккыйпәрвәрләр фракциясендә йөрүче Мөхәммәд Далгат та) катнашачак. Тик Самар депутаты Минһаҗетдин Миңлегалиев кенә: "Күрше тирәбездә пожарлар булган, агай-эне янган, кайтмый ярамый", - дип, ундүртендә Дума таратылгач та, иленә кайтып киткән. +Шулай итеп, иртәгә мәҗлес, әгәр Тиюрмановны кертсәләр, унтугыз чакырылган кеше, алты депутат - мәҗмугы егерме биш адәм белән ачылачактыр. +Мәҗлес Казанский урамда җәмгыяте хәйрия мәктәбе фатирының залында 15 июньдә өйләдән соң сәгать өчтә ачыла. Мәҗлестә рухани эшләр департаментының чиновникларыннан Тарновскийның хазир булуы ихтимал тотыла (бу кеше күптән түгел Минкин белән бергә Оренбург Духовное собраниесен тәфтиш кылды). +Мәҗлестә мөзакәрәләрнең русча иҗра ителүе шарт кылынмаган, ләкин мөселманнарның болай гына үзара аңлашып бетә алмаячакларыннан, хазир булган түрәнең һәм аңлыйсы киләчәгеннән, татарча сөйләнгән сүзләрне русча тәрҗемә итми узылмастыр, диләр. +Мөселманнарның бу көнгә кадәр булган теләк вә арзуларының һәммәсен фракция бер йиргә оештырып вә бер төрле тәртипкә куеп, материал итеп хәзерләгән. Беренче мәҗлестә шул хакта доклад укылачак. +Ясаучы Тәфкилев җәнапларының әйтүенчә, мөселманнарның матлаблары әлегәчә таркау рәвештә яткан, дәхи бу матлабларның эчендә бер-берсенә хилаф вә тәнакызлы маддәләр байтак очрый. Ошбу киңәш мәҗлесеннән максат - буңача гарыз кылынган, сөйләнгән вә теләнгән арзуларны карап чыгу, тәнакызларны бетерү, төрле тарафтан җыелган вәкилләр сөйләшеп вә аңлашып, теләкләрне берләштерү вә шуннан соң катгый карарлар чыгарып, әфкяре гомумиягә гарыз кылудыр. +Тәфкилев әйтә: "Мәҗлес карарлар чыгарыр, ул карарлар матбугатка куелыр, теләгән кешеләр тарафыннан тәнкыйть вә мөхакәмә ителер, менә шуннан соң гына актык карарга киленер дә, рухани эшләремез хакында канун ляихәсе төзелеп, Думага кертелер". +Бүген кич сәгать сигездә килгән вәкилләр вә Дума әгъзалары җәмгыяте хәйрия залында җыелып таныштылар, чәй эчтеләр вә дустанә мосахәбә итеп таралдылар. Башта мәҗлесне ябык ясау шарты белән рөхсәт иткәннәр, соңыннан Тәфкилев, газета мөхбирләрен дә кертергә рөхсәт сорап, гариза биргән. Ләкин әле ул хакта бер хәбәр дә килгәне юк, иртәгә мәгълүм булса кирәк. Котлыгмөхәммәд мирзаның әйтүенчә, мәҗлес [белән] рус газеталары да кызыксыналар, алар да үз мөхбирләрен кертүне үтенәләр икән. II +Унбишендә киңәш мәҗлесенә Кырымдагы Алушта вәкиле Давидович, Сембердән Ибраһим Акчурин, Самарада торучы Алихан Бүкәйханов, Эстәрлебаштан Шакир Тукаев килеп җиттеләр һәм ундүртендә төнлә килгән телеграмм белән Исмәгыйль бәк Гаспринскийның авыру сәбәпле килә алмаячагы мәгълүм булды. +Бүген сәгать 3 кә тугры вәкилләр Җәмгыяте хәйрия фатирына җыела башладылар. Департамент тарафыннан хазир булыр өчен Тарнавский килде. Шул вакытта мөселман матбугатының вәкилләре дә килеп җиткәннәр иде: "Йолдыз"дан Г. Баттал, "Кояш"тан Кәрим Сәгыйдов, "Мәктәп"тән Фуад Туктаров, "Ил"дән Ләбиб Сәлимов, "Нур"дан бары Әминев, "Ак юл" исеменнән Мәхфүзә туташ Максудова, "Сөембикә" исеменнән тифлисле курсистка Сәлимә Ягъкубова туташ, "Аң" журналыннан Нәҗип Гасрый хазир иделәр. Газета мөхбирләрен кертү хакында Тәфкилев җәнапларының вәзарәткә мөрәҗәгать иткәнлеген беренче мәктүбемдә язган идем. Мәҗлес ачылыр алдыннан Тәфкилевкә Минкин җәнапларыннан килгән язуда, министр тарафыннан ябык съездга гына рөхсәт бирелү сәбәпле, газета мөхбирләренең мәҗлескә кертелмәячәге мәгъ лүм булды. Башлап Хәсәнгата казый тарафыннан, соңра Бәләбәй ахуны Җамалетдин әфәнде Хөрәмшин тарафыннан Коръән укылып, Х. Гата казый тарафыннан падишаһ хәзрәтләренең сәламәтлегенә дога кылынды. Соңра мәҗлесне ясаучы К. Тәфкилевнең баш сүзе белән мәҗлес ачылды да, рәислеккә Котлыгмөхәммәд мирза Тәфкилев, рәис могавинлегенә Бинеямин Әхтәмов, Галимәрдән бәк Тупчибашев, секретарьлыкка Садри әфәнде Максудов, Муса әфәнде Бигиев сайландылар. +Буннан соң Оренбург имамы Нигъмәтулла Тимушевтан, Мәскәү имамы Габдулла Шәмсетдиновтан, Рәзәннән кыргыз Каначевтан, мәҗлескә килүче Каратаевтан, Саратовтан килгән тәбрик телеграммнары укылды. Бу соңгысы телеграммына "Янымда кыргыз мулласы да бар", дип тә өстәлгән. +Матбугат вәкилләре үзләрен мәҗлескә кертү хакында Тәфкилевкә телдән мөрәҗәгать итеп карасалар да, файда чыкмагынлыктан, сигез кеше кул куеп, гариза тәкъдим иттеләр вә матбугат әһелен кертеп-кертмәү мәсьәләсен мәҗлеснең мозакәрәсенә куюны үтенделәр. Ул хакта сүз кузгатылмый торгач, икенче мәртәбә язып биреп, арзуларын тәкрар иттеләр. Рәис мәсьәләне мозакәрәгә куйды. Кырым вәкиле Давидович мөселман матбугаты вәкилләрен кертүне яклап сөйләде. Соңра депутат Җәгъфәрев бу хакта кызу гына сөйләп, съездның эшләрен бу дәрәҗә яшерергә тырышуны тәнкыйть итте. Мәҗлес мөселман матбугаты вәкилләрен кертергә тиешлеген беравыздан кабул иткәч, Сембер вәкиле Ибраһим Акчуринның гарызы буенча рус матбугаты вәкилләрен кертүне дә кабул итте вә бу хакта вәзарәттән үтенүне Тарановскийга тапшырды. Ләкин һәрхәлдә бүгенге утырышка матбугат вәкилләре кертелми калдылар. +Бүгенге утырышта башлап Бинеямин Әхтәмов доклады укылды. Ул докладның әсаслары буннан гыйбарәт: +Хәзерге кануннар буенча Оренбург мөфтилегенең мөселман эшләрен идарә кылуы хакында. +1) Оренбург мөфтилегенең мөселман эшләрен идарә кылуының тәртибе кануннар мәҗмугасының түбәндәге кыйсемнәрендә күрсәтелгән: беренче том, беренче кыйсем, 67 нче статьяда; беренче кыйсем, 365 нче статьяда; тугызынчы томда состояниеләр хакындагы законнар, 515 нче статья, беренче примечание һәм 905-911 нче статьялар. Унберенче том беренче кыйсемдә Устав Духовных дел иностранных исповеданийдә 1388, 1393 нче статьялар һәм 154160 нчы статьялар. +2) Мөселманнарның диндә иркенлекләре (беренче том, беренче кыйсем, 67 нче статья). +3) Мөселманнарның дини эшләрен, чит диннәр департаменты аркылы, дахилия вәзарәте башкарадыр (беренче том, беренче кыйсем, 365 нче статья). +4) Оренбург җәмгыяте руханияи исламиясе бер мөәссәсә ки, аңа мөселманнарның дини эшләрен башкару тапшырылган: а) миллият вә хөдүд ягыннан ул мәхкәмәнең идарәсе даирәсенә кергән урыннарын билгеләү (1343, 1344 нче статьялар). +5) Оренбург Мәхкәмәи шәргыясенең төзелеше: рәислек итүче мөфти, өч әгъза һәм канцелярия штатыннан гыйбарәт (1421 нче статья). +6) Духовное собраниегә әгъзалар вә аларга кандидатлар билгеләү хакында (1423 нче статья). +7) Духовное собраниенең мәүкыйгы , хокукы вә вазифалары хакында: Оренбург мөфтилегенең һәммә руханиларга биля васита әмер булуы, булачак мәхәллә имамнарын имтихан кылу, мәхәллә муллаларының, үз вазифаларын үтәп-үтәмәүләрен күзәтү. Бу собрание мәхәллә муллалары караган эшләрнең икенче морҗигын иләйһиседер (1345, 1347, 1399 вә 1424 нче статьялар). +8) Оренбург Духовное собраниесенең карарларыннан шикаятьләр хакында (1425 нче статья). +9) Оренбург Духовное собраниесендә эшләрнең каралу тәртибе һәм өяз вә шәһәр идарәләре вә түрәләренең Собрание белән хәбәрләшүләре хакында (1415, 1427, 1428, 1430). +10) Мөселман руханиларының мәртәбәләре: гали һәм мәхәллә руханилары (1342). +11) Гали руханилар: мөфти һәм ахуннар (1416 нчы статья). +12) Оренбург мөфтиенең мәүкыйгы, хокукы вә вазифалары: мөфти, Оренбург мөфтилеге даирәсендә яшәүче мөселманнарның рухани рәисе һәм Оренбург Духовное собраниесенең рәиседер. Мөфти, дахилия вәзиренең күрсәтүе буенча, падишаһы әгъзам тарафыннан тәгъйин ителә, мөфтинең үзенең генә карарларының әһәмияте, мөфти юк вакытта ясаган карарларын мөфтигә хәбәр бирү - Собраниенең вазифасыдыр (1417, 1422, 1429 нчы статьялар). +13) Ахуннар (тугызынчы томда 515 нче статьяга беренче примечание). +14) Мәхәллә руханиларының мәүкыйг, хокук вә вазифалары: мәхәлләгә сайлау хакында (1431 нче статья), авыл халыкларының мулла сайлау тәртибе (1432, 1433 вә 1434 нче статьялар), Духовное собраниедәге имтихан хакында (1424 нче статья), билгеле шәраитның табылуын таләп кылу (1393 нче статья вә 1412 нче статья га примечание). Сайлау хакындагы приговорның губернский правление тарафыннан тасдыйк ителүе (1435 вә 1436 нчы статьялар). Мөселманнарның дини эшләрен карау вә хәл итү хокукы: гыйбадәт тәртибе хакында, мәрасимнәр хакында, рухани ихтыяҗларны үтәү хакында, никах вә талак хакында, васыятьләр буенча һәм мираслар тәкъсим итү белән мәйданга килгән хосусый милекләр хакында. Балаларның ата-анага итагать итмәүләре, ир белән хатынның бер-берсенә булган сәдакатьләрен бозулары хакында. Мәхәлләдә булган вәладәт, никах вә вафат хакында метрика дәфтәрләре куллану хокукы (1345, 1347 нче статьялар) мәхәллә руханилары ның мәсьүлиятләре (1420 нче статья). +15) Мөселманнар өчен метрика дәфтәре куллануның тәртибе (унберенче томда состояниеләр хакындагы законнарда 905-911 нче статьялар). +16) Мәсҗедләр бина итү тәртибе уникенче томда гыймарәт уставының беренче кыйсемендә (154-160 нче статьялар). +II +Хәзер законнар буенча Акмулла, Семипалат, Йидесу, Урал һәм Тургай областендагы мөселманнарның дини эшләрен идарә итү хакында. +1) Бу областьлардагы мөселманнарның дини эшләрен идарә итү тәртибе кануннар мәҗмугасының икенче томында "Положение об управлении областей: Акмол. Семипал. Семиреч., Уральской и Тургайской" дигән фасылның 97-100 нче статьялары белән билгеләнәдер. +2) Волость башына бер мулла тотарга рөхсәт итү (87 нче статья). +3) Сайланган мулланы тасдыйк вә газел итү военный губернатор кулындадыр. +4) Мәсҗедләр вә мәктәпләр салырга рөхсәт итү (99 нчы статья). +5) Вакыфлар (100 нче). +6) Нәтиҗәләр. +Буннан соң Закавказьедәге сөнни вә шигый идарәи руханияләр хакында депутат Җәгъфәров доклады тыңланды. Аның доклады озын булып, идарәләрнең тарихларын вә хәзерге положениеләрен эченә алган. +Беренче утырышта Садри әфәнде Максуди съездның эшләре хакында бер программ гарыз кылды. Ләкин аның артыннан фракция исеменнән Бинеямин әфәнде Әхтәмов тарафыннан гарыз кылынган программ да Садри әфәнде программыннан аз фирыклы булганлык тан, ул программ кабул ителде. Программ ошбу, мәҗлеснең эшләре ике кыйсемгә бүленә: +1) Хәзерге идарәи руханияләр хакындагы мәүҗүд законнарны тәфтиш. +2) Буннан соң матлуб булган ислахат вә тәнзимат. Мәүҗүд идарәи руханияләрдән Оренбург Собраниесе хакында беренче доклад, Кырым Духовное правлениесе хакында икенче доклад, Закавказье идарәи руханияләре хакында өченче доклад, Төркестан хакында дүртенче доклад укылыр. +Икенче кыйсем биш тармакка аерыла: 1) мәркәзите диния хакында; 2) урта идарәләр хакында; 3) мәхәллә идарәләре; 4) вакыфлар; 5) мәктәп вә мәдрәсәләр. Бу биш мәсьәлә хакында комиссияләр сайланыр. +* * * +Бүген мәҗлес сәгать сигезләрдә ябылды. Иртәгә утырыш өйләдән элек, сәгать уннарда башланачактыр. Тасхих +Самардан килгән Бүкәйханов, беренче мәкаләмдә язылганча, Акмулла кыргызларыннан түгел, бәлки Семипалат кыргызларыннандыр. Дәхи Семипалат областеннан килгән кеше Тиюрманов түгел, Чурманов фамилияле кеше икән. III 2 нче көн +Уналтысындагы утырыш, иртә белән сәгать унда башланырга тәгъйин ителгән иде. Унбишендәге беренче утырышта мәҗлеснең матбугат вәкилләрен дә кертү матлуб икәнлегенә карар бирелгәнлеген вә ул хакта департамент вәкиле Тарановскийның департамент директорына мөрәҗәгать итүне өстенә алганлыгын икенче мәктүбемдә язган идем. Бүген иртә белән газета мөхбирләре барсалар да, ул мәсьәләнең һаман хәл кылынмаганлыгы вә гүя директор белән министр арасында ул хосуста мозакәрә барганлыгы аңлашылды. Шулай итеп, мөхбирләр бүгенге утырышка керүдән дә мәхрүм булдылар. Теге мозакәрәнең кайчан бетәчәге вә мөхбирләр керергә ни вакыт рөхсәт чыгачагы әлегә мәгълүм түгел. +Бүгенге мәҗлес сәгать унберенчедә ачылып, Исмәгыйль әфәнде Лимановның Кырым Духовное правлениесе хакындагы доклады белән башланды. Лимановның доклады кыскача булып, Кырым идарәи руханиясе кул астындагы руханиларның хокук вә вазифалары һәм Русиядәге бүтән мөселман идарәи руханиясе карамагында булган руханилардан канун ягыннан аермалары, руханиларның рөтбәләре, имтиязлары, руханиларны сайлау мәсьәләсе, Духовное правлениенең составы вә башкалар хакында иде. +Буннан соң депутат Бинеямин әфәнде Әхтәмов мөселман идарәи руханияләрен ислахка гаид материалларны тәхлил вә мокайәсә итеп доклад укыды. Докладчының тикшергән материаллары түбәндәгеләр: +1) Уфа вә Оренбург губернасы мөселманнарының 1904 ел министрлар шурасына биргән докладной запискалары; +2) 1905 ел, 22, 23, 24 нче июньнәрдә булган. Уфа губернский совещаниесенең ляихәсе; +3) "Проект раздела 2-го, книги VI Устава Духовных иностр. исповед.1" сәрләүхәле 1908 елда нәшер ителгән ляихә; +4) Казанда алты мулла, алты сәүдәгәрдән мөрәккәб комиссиянең III Думадагы вәкилләренә йибәрер өчен тәртип иткән замеча ниеләре (югарыда өченче рәкым астында яд ителгән ляихәне тасхих вә тәнкыйтьләре); +5) мөселман руханиларның гомуми хокук вә имтиязлары хакындагы ляихә. +Әхтәмов, бу биш ляихәне тикшергәндә, менә бу маддәләрдән бәхәс итте: дини җәһәттән мөселманнарның хокуклары, рухани мөәссәсәләр, мәркәз мөәссәсә, нахия (окружной) мөәссәсәләре, мәхәллә мөәссәсәләре, мәркәз рухани мөәссәсәнең көч даирәсе, аның һәйәте (составы) вә тәшкилаты, хокуклары вә вазифалары. Мәркәз мөәссәсәнең шөгъбәләренең карый торган эшләре. Эш йөртү тәртибе. Нахия идарәләренең көч даирәләре, аларның составлары, тәшкилат, хокук вә вазифалары, эш йөртү тәртибе. Мәхәллә мөәссәсәләре хакында шулай ук. Руханилар: мөфти. Аны сайлау вә тасдыйк итү тәртибе, мәүкыйгы, хокук вә вазифалары. Аның үз алдына гына карый торган эшләре. Мәркәз идарәнең әгъзалары (казыйлар), аларны сайлау һәм тасдыйк итү тәртибе. Нахия идарәләренең рәисләре (ахуннар, казыйлар), боларны сайлау, тасдыйк тәртибе, аларның мәүкыйг, хокук вә вазифалары. Вакыфларны идарә тәртибе. Мәхәллә попечительстволары, аларны нигезләү рәтләре, аларның составы, хокук вә вазифалары. Мәктәп вә мәдрәсәләр, аларны ачу рәтләре. Алардагы тәрбия вә тәгълим ягын башкару. Мәсҗедләр, аларны салу тәртибе, мәгъмүр тоту хакында кайгыру. +Нәтиҗәләр: интихаб, руханиларның матди җәһәтләрен тәэмин итү, вакыфлар мәйданга китерү, аларны идарә эшен рәткә салу, мәхәллә попечительстволары тәэсис итү. Буннан соң Әбүсогуд мирза Әхтәмов сүз алып, Русиядәге мөселман идарәи руханияләрнең тарихлары, хәзерге положениеләре, хөкүмәтнең мөселманнарга карашы вә башка мәсьәләләр хакында бик җәелеп, бик ваклап, озайтып сөйләвендә дәвам иткән чакта, рәис аңа: "Язылып куйган докладчылар бар, хәзергә мозакәрә-моназарага юл бирелми, әгәр сез доклад укыячак булсаңыз, нәүбәткә язылыңыз!" - дип игътираз итсә дә, мәҗлес аны алкышлап, дәвам кылуын үтенде. Карт юрист, дәхи үзе теләгән кадәр сөйләп, алкышлар эчендә урынына утырды. +Тәнәфестән соң Садри әфәнде Максудов доклады башланды. Аның докладының сәрләүхәсе: "Основные пожелания преобразования духовных учреждений мусульман" (мөселман рухани мөәссәсәләрен ислах хакындагы төп матлаблар). Садри әфәнденең матлаблары "Йолдыз"да нәшер ителгән уналты маддә һәм шуларга өстәлгән дәхи бер маддә (Төркестан мөселманнары өчен аерым идарәи рухания тәэсис итү хакында) - мәҗмугы унҗиде маддәдән гыйбарәттер. +Докладчы ошбу унҗиде матлабның һәрберсе хакында әтрафлы, әсаслы дәлилле изахлар бирде вә аларның мөселманнарга ни өчен матлуб вә максуд булганлыкларын исбат итте. Бу доклад ике сәгатьтән артыкка сузылып, арада тәнәфес ясап алырга ихтыяҗ күрелде. Чын хәзерлек, дәрд вә ихлас белән сөйләнгән бу доклад мәҗлескә бик хуш тәэсир итте, хазирун, докладчыларны кат-кат алкышладылар (съезддан элек кулымызга төшкән бу доклад "Йолдыз"да мөфассал рәвештә басылыр). +Бүген мәҗлескә Буа өязе мөселманнары исеменнән Буа имамнары Нургали Хәсәнов, Габдулла Хилми вә Шәһидуллин имзалары илә Бәләбәй өязеннән, Орск тирәсендәге бер кыргыздан котлау телеграммалары килде. +* * * +Бүген уналтысында Закавказье вәкилләре Галимәрдән бәк Тупчибашев, Ахунд Ага Гализадә, Тифлис вәкилләре Мөхәммәд Хәсән Мәүләзадә, Галяэтдин Сөбханкулов, Елизаветпольдан Хәсән бәк Агаев, Симферопольдән Әхмәд мирза Мөфтизадә, Троицкидан Җиһаншаһ Сәедалин, Уральскидан Бәхетҗан Каратаев һәм буңа ияргән кыргыз мулласы килделәр (бу соңгысы, директордан рөхсәт чыкканчы, мәҗлескә кертелми тора). Ләкин Закавказье вәкилләре бүгенге мәҗлестә хазир була алмадылар. +* * * +Орски янында торучы кыргыздан килгән телеграммда: "Без мәүҗүд Оренбург Духовное собраниесенә кушылуны телимез", - диелгән. Бу хакта кыргыз адвокат Җиһаншаһ әфәнде Сәедалинның фикерен сорадым. Ул: "Мин дә шул фикердәмен, гомумән, безнең яктагы кыргызлар шуны арзу кылалар", - дип җавап бирде. Садри әфәнде Максуди да "Йолдыз"дагы бәндләрендә вә мәсҗедтәге докладында кыргызлар хакында ошбу фикерне алга сөрде. +* * * +Мәҗлестә татарча сөйләргә дә мөмкин вә җаиз икәнлеге хакында үткән мәктүбемдә язган идем. Ләкин әлегәчә татарча калыккан кеше булмады. Буңача укылган докладлар һәммәсе русча үтте. Муллалардан Җамалетдин ахунд Хөрәмшин Б. Әхтәмовның беренче докладына ясаган замечаниеләрен русча аңлатты. Иркутск имамы Габдерәшитов та: "Бунда русча белмәүчеләр бар, татарча да сөйләнсен иде", - мәалендәге предложениесен русча гарыз кылды. Бер тәнәфес вакытында бу мөнәсәбәт илә Ризаэтдин хәзрәтнең: "Зыялыларның русча сөйләүләре мәгъфу, чөнки алар үз максатларын шул тел белән яхшырак аңлаталар, әмма сез русча шәп белмәдеңез вә мулла булдыңыз хәлдә русча сөйләп маташасыз!" - дип рәнҗеп торганлыгы ишетелде. Заһидулла хәзрәт вә безнең Сафа хәзрәт кеби затларга бу мәҗлеснең утырышлары эчпоштыргычрак булса да гаҗәп түгел. Ләкин нишләмәк кирәк? Бердән үзара аңлашырга йитәрлек эшләнгән уртак бер телемез юк, икенчедән, департамент вәкиленнән уңайсыз... +* * * +Безнең киңәш мәҗлесеннән рус матбугаты да кызык таба. Мәҗлес бетү белән, Петербург вә Мәскәүнең зуррак газеталарыннан мөхбирләр килеп йитеп, бер делегатны тотып алалар да съезд хакында мәгълүмат сорарга тотыналар. Бүген чыккан "Новое время", "Речь" вә "Дон" газеталарында беренче утырышның кыскача хисабы язылган. Рус газеталарының безем эшләргә әһәмият бирүе күңелсез хәл түгел. +* * * +Мәҗлеснең хисапларын, буннан элек булган мөселман съездларында секретарьлыкта мәһарәт күрсәткән Муса әфәнде бик дикъкать вә игътина илә забыт итеп бара. Язу-сызу эшләрендә аңа кушылган өч адәм ярдәм итәдер. Мәҗлескә кертелмәгән без мөхбирләргә мәгълүмат җыю байтак читенгә килә. +Башкалары киләчәк мәктүбтә. IV +Унҗидесендә мәҗлес ачылыр алдыннан Дахилия вәзарәтенең мәҗлескә матбугат вәкилләрен кертмәү хакында килгән әмере мәгълүм булды. Съездга мөхбирләрне кертү хакында Тәфкилев департамент директорыннан үтенгән иде, ул рәдд ителде, бу юлы ошбу хакта съездның үтенече дә кабул ителмәде. Рәис һәм съезд газета мөхбирләрен кертү өчен кулыннан килгән кадәр тырышты. Алар бу тугрыда үз вазифаларын үтәделәр, ләкин, ни чара, муаффәкъ була алмадылар. +Унҗидесендәге утырыш рәис җәнапларының Закавказьедан килгән вәкилләргә "Хуш килде!" әйтүе белән ачыла (кемнәр килгәнлеген өченче мәктүбемдә язган идем). Буннан соң Тупчибашев хәзерге мөселман идарәи руханияләрнең бик искергәнлеге, бу идарәләрне ислах итү юлында хөкүмәтнең берничә дәфга уйлап караганлыгы, ошбу киңәш мәҗлесенең әһәмият вә мәгънәсе, буннан соң булачак ислахатның нинди әсасларга нигезләнергә тиешлеге хакында сөйли. Аның күрсәткән әсаслары, руханиларның һәммәсен сайлап кую, руханиларны матди яктан хәзинәдән тәэмин итү, әһлиятле руханилар чыгара торган мәдрәсәи рухания тәэсис кылу, булмаган урыннарда рухани мөәссәсәләр мәйданга китерүдән гыйбарәт! Соңра бу теләкләрнең бундагы утыз-утыз биш кешенең генә түгел, бөтен милләт теләге икәнлегене бәян итте. +Буннан соң Садри әфәнде Максудов укылган докладлардагы маддәләрне шушы киңәш мәҗлесенең гомуми җыелышларында мозакәрә итәргә тиешлекне үз тарафыннан тәкъдим итә. Ләкин бу юлы ул тәклиф кабул итмичә кала, вә ул хакта мозакәрәләрне комиссияләргә тапшыру мәгъкуль күрелә. Буннан соң депутат Мөхәммәд Далгат шимали Кавказ мөселманнарының рухани эшләре хакында доклад кертә. Аның докладында теләкләр: Дагстан, Тирский, Кубанский областьларда аерым идарәи рухания тәэсис итү, һәммә рухани мәнсабларга сайлану ысулы татбикъ ителә , мөфти вә казыйлар казнадан яхшы мәгашлыклар илә тәэмин ителү, мөфтилек рәсми рөтбәсе үз мәнсабына тәмам мөнасиб рәвештә булу, әһлиятле руханилар йитештерер өчен рухани мәдрәсә (семинария) тәэсис итү, дини ибтидаи мәктәпләр мәйданга китерү, мирас тәкъсим итү вә башка шәргый вә дини эшләр руханилар нәзарәтенә бирелүдән гыйбарәттер. Докладчы ахырдан мәзһәп аермаларының мөселманнарга тәрәккый вә берләшү юлында зур манигъ булганлыкларын, буннан соң шул мәзһәп тәфрикаларының бетәргә тиешлеген сөйләде. +Икенче доклад Шакир Тукаевныкы булды. Ул элек докладын татарча укып, соңыннан русчага тәрҗемә кылды. Бу докладның мәале буннан гыйбарәт: "1905 ел Уфада булган съездда рәис булуым сыйфатилә, шул съездның утырышларында әйтелеп тә, протоколга керми калган фикер вә мөляхәзәләрне күздә тотып, берничә сүз сөйләүне вазифадан саныймын. Мин бунда шул съездның бәгъзе бер косур вә йитешсезлекләрен күрсәтмәкче булам. Иң элек шуны әйтергә кирәктер ки, бу съезд 1905 ел 17 апрель вә 1906 ел 17 октябрь фәрманы галиләре чыкмастан элек ясалган иде. Бу указлар мәйданга чыгарылганнан соң, дин вә вөҗданга ирек бирелеп, әхвәл байтак киңәйде, шунлыктан хәзерге законнар вә ляихәләр аларга мотаҗ булган кешеләрнең арзуларын тәмаман үтәрлек сурәттә киң әсасларга корылырга тиештер. Мәзкүр съездның протоколына керми калган вә ул чакта вөҗүдкә чыгарылуы аз өмидле булган нәрсәләрнең берсе - мөселманнар өчен бер мәркәз рухани мөәссәсә нигезләүдер. Шул съездда ошбу хакта: "Әгәр мәркәз идарәнең башында шигыйлар руханисы торса - сөнниләр, әгәр ошбу соңгыларныкы торса, әүвәлгеләр ышанычсызлык белән карамаслармы?" - дигән мәүзугда зур моназара күтәрелгән иде. Минем фикеремчә, хәзерге киңәш мәҗлесе, ошбу хакта шәригать хөкемен тикшереп, бер карарга килергә тиештер. Минем үз фикеремчә, шөгъбәләр дә - хак мөселманнардыр. Чөнки алар имамияләрдән булып, сөнниләр белән шигыйлар арасындагы никахны безнең фикъһ тәмамән тасдыйк итәдер. Теге съезддагы хазир булган кешеләрдән күбесе никах, талак кеби гаилә мәсьәләләре хакындагы һәм гаед вә җомга әда итү кеби сыйрыф дини эшләр хакындагы хөкемнәрдә мөселман булмаган хакимгә мөрафәгә итәргә ярыймы, юкмы?" дигән мәсьәләгә әһәмият бирделәр. Минем занымча, хәзерге съезд шул мәсьәләне дә хәл кылсын иде, чөнки бу съездда хазир булган кешеләр эчендә күп галимнәр вә руханилар бардыр. Уфа съездының протоколында һәм миннән элек укылган докладларда яд ителгән нәрсәләрне тәкрар итмим. +Кануннар мәҗмугасының унберенче том, беренче кыйсемендәге кеби, хокук җәһәтеннән мөселманнарны кырымлы, кавказлы вә оренбурглыга аеру мәгъкуль түгел. Бунда миннән элек сөйләнгән юлдашларымызның докладыннан бәгъзе бер мөселманнарның - бик күп хокукларга, бәгъзеләренең бик аз хокукларга гына малик булганлыклары аңлашылды. Бер падишаһлыкта яшәгән вә бер диндә булган халыкларның хокук җәһәтеннән төрлечә булулары гадәләт түгел. Шул сәбәпле, бу съезд закон ляихәсе төзегән чакта, Кавказ, Кырым вә Оренбург дигән бүлекләргә аерылуны бетереп, бөтен Русия мөселманнарына гомуми бер закон ляихәсе төзесен иде". +Өченче докладны Галимәрдән бәк Тупчибашев укыды. Ул, 1905 ел Тифлистә ясалып, анда руханилар вә зыялылар хазир булган бер җыелышның карарларын яд итте . Ул җыелышта мөфтиләр вә казыйларны тәгъйингә калдырган, мәхәллә руханиларының мәгыйшәтен тәэмин итү халыкка тапшырылган икән. Дүртенче мулла Кәшшаф Тәрҗемани Казан имамнары тарафыннан тәртип ителеп, киңәш мәҗлесенә йибәрелгән матлабларны татарча укыды вә шуны русчага тәрҗемә итте. Тәнәфестән соң, шул матлабларның бәгъзеләренә үз тарафыннан изахлар бирде (болар тиздән "Йолдыз"да басылырлар) һәм Казан имамнарының мәхәллә тәшкилаты хакындагы фикерләрен комиссиягә бирәчәген сөйләде. +Бишенче - Оренбурглы Заһидулла ахунд Кәшаев - татарча уларак, Оренбург голәмасының 1905 тә, Уфада булган голәма мәҗлесенең карарларын яратканлыкларын аңлатты. Ләкин Оренбург муллалары андагы бер-ике маддәне - 23 яшькә йиткән кешенең казыйлыкка сайланмаска тиешлеген һәм бер идарәи мәркәзиянең тәэсис ителүен яратмыйлар, имеш... Соңыннан хәзрәт Оренбург имамнарының Платонниковка тәкъдим иткән кәгазьләрендәге маддәләрне санап чыкты. Бу доклад русчага тәрҗемә ителеп тормады. +Алтынчы - Бәләбәй ахунды Җамалетдин Хөрәмшин - мөнбәргә менеп, берьюлы күтәренке рух, каты тавыш, киң жестлар белән татарча сөйләргә тотынды. Башта мәзһәп тәфрикаларының зарарлары тугрысында сөйләп, инде аларның бетәргә тиешлеген аңлаткач, үз тарафыннан мәхәллә тәшкилаты хакында төзелгән докладларның башка докладларда әйтелмәгән маддәләрен гарыз итте. 13 нче маддәсе хатыннарның да мәхәллә сайлауларына катнашуы тугрысында. Бу йирдә ахунд, мөслимәләрнең хәзерге кызганыч хәлләрен тасвир итеп, аларны да шәригать кашында киң хокуклы инсаннар санаганлыкларын яд итте. 27 нче маддә никах вакытында тарафының ризалыгын бик яхшылап соралырга тиешлеге хакында. Дәхи бер маддә өйләнүчеләрнең саулыкларын доктордан тасдыйк иттергәч кенә никах уку хосусында, хатыйп күп сүзләренең арасында һаман ачылмый торган мөфти дарелмөгаллиминнәре тугрысында да сүз кылды. Хөрәмшин җәнапларының хатыннар хокукын яклап, мәзһәп тәфрикаларын хурлап, чын дәрт белән сөйләгән нотыгы мәҗлеснең рухын күтәреп йибәрде вә алкышланды. Соңра хатыйп нотыгын үзе русчага тәрҗемә итте. +Йиденче - Иркутск имамы Габдулла Габдерәшитов нотыгы. Аның фикеренчә, гали руханилар мөддәт белән сайланган кеби, мәхәллә руханилары да билгеле мөддәт илә - өч елга сайланырга тиеш, дәхи авыл имамнары - ике класслы училище, шәһәр имамнарына дүрт класс шәһадәтнамәсе, казыйларга урта мәктәп образованиесе, мөфтиләргә, голүме диния өстенә гали образованиесе шарт ителергә кирәк. Татарча сөйләнгән бу сүзләрне Исмәгыйль әфәнде Лиманов русчага әйләндерде. +Сигезенче - Уфа ахунды Җиһангир Абызгилдин доклады. Аның доклады Мәкәрҗә съездының докладыннан бик аз аермалы. Бу ахунд һәм хатын-кызларның тәрбиясенә әһәмият бирә вә аларның мәхәллә сайлауларына катышулары хакында сүз кылды. +Тел хакында өченче мәкаләмдәге сүзне бераз тасхих итәм. Кәшшаф мулла Тәрҗемани беренче көндә үк, икенче көнне Каргалының Хәйрулла мулла Госманов һәм татарча сөйләгәннәр икән. Әмма бүген муллаларның теле бөтенләй ачылды, һәрьяктан, һәр кафадан татарча бер доклад, бер нотык чыга башлады... +Зур тәнәфестән соң, ягъни сәгать бишләрдә, риясәт докладларны карап, тикшереп чыгар өчен комиссияләр сайлау мәсьәләсен күтәрде. Президиум (риясәт) үз тарафыннан өч комиссия ясалуны тәкъдим итә: 1) рухани мөәссәсәләренең тәшкилаты комиссиясе; 2) мәктәп-мәдрәсәләр комиссиясе. Президиум бу комиссияләрнең әүвәлгесенә - унике, соңгыларына сигезәр әгъза сайлауны тәклиф итмәкче иде, ләкин аңа нәүбәт йитми калды. Садри әфәнде Максудов, докладлардагы гомуми әсасларның гомуми мәҗлестә мозакәрә ителеп узу тиешлеге хакындагы тәклифне тагын күтәрде. Бу юлы аны яклаучылар да табылды. Бу хосуста озын-озады моназаралар булып, ахырда Максудов тәклифе кабул ителде. Әлегә комиссияләр сайланмый калды, ләкин соңыннан комиссияләр, әлбәттә, сайланачактыр. Гомуми мәҗлестә мозакәрә ителәчәк мөһим әсасларны докладлардан чыгарып алып, бер тәртипкә кую президиумга тапшырылды. +Сәгать җидедә мәҗлес ябылгач, "Петербургский листок" вә "Дон" газетасының адәмнәре аппаратлар илә килеп, делегатларның рәсемнәрен чыгардылар. +Бүгенге мәҗлескә, ни өчендер, Троицкидан килгән Җиһаншаһ әфәнде Сәйдуллин килмәде. Бүгенге мәҗлестә депутатлар белән санаганда, утыз җиде кеше хазир булды. +Буннан соң укылачак дәхи ике-өч доклад бар. Сырдәрья вәкиле Лапин - Төркестан хакында, Җиһаншаһ Сәйдуллин кыргызлар хакында укыячак. Төркестаннан килгән Мирҗәлиловның да бернәрсәсе бар бугай... +Бүгенге мәҗлестә съезд исеменә тәкъдим ителгән берничә докладной запискалар укылып, комиссиягә тапшырырга карарлаштырылды. Болар эчендә: Коръән басуны бер рәткә салу хакында Г. Максудовның хатын-кызлар хокукын рәтләү тугрысында, Петербург мөселманнарының идарәи руханияләрне ислах хакында Хөҗәтелхәким Мәхмүдовның, Сәмәрканд мөфтисе Мәхмүд хуҗа Бәһбүдинең, Бәләбәй өязендә имам-хатыйп вә мөдәррис Ишаевның запискалары бар. +* * * +Оренбург вәкилләре вә Казан муллалары, Бәләбәй ахунды - һәммәсе бер йиргә - киңәш мәҗлесе йиренә якын булган "Виктория" номерларына төшкәннәр. Закавказье вәкилләре дә шунда. Вәкилләргә сәгать икеләрдә (зур тәнәфес вакытында) иртәнге аш бирелә, дәхи шунда ук теләгәннәргә акча бәрабәренә көндезге аш хәзерлиләр. Вәкилләрнең күбесе шунда ашыйлар. Вәкилләрне ашатуэчертү эшен Заһид әфәнде Шамил илә хатыны Фатыйма ханым идарә итә вә бу тугрыда зур җитезлек вә тырышлык күрсәтәләр. 4 нче көн +Унсигезендәге утырышта Галимәрдән бәк Тупчибашев рәислек итә. Бүген Троицкидан вә кыргыз вәкилләренең докладлары тыңланды. Сәгать уникенчедә мәҗлес ачылу белән, Ташкент вәкиле генерал Сәхибгәрәй Еникиев доклад укый. Ул башлап Төркестан вилаятьләрендәге халыкларның санын күрсәтте. Аның әйтүенчә, Сырдәрья областендә 161 волость булып, шул микъдарда казыйлар (народный судьялар) бар. Халыкларның санына килгәч, 7 мең 4 йөз татар, 425 мең 459 сарт, бер миллион 178 мең 8 йөз дә 8 кыргыз, 101 мең 728 каракалпак, 9 мең 3 йөз 56 төрекмән, 32 мең 671 үзбәк, 132 мең христиан бар. Сырдәрья областендә мәҗмуг халык 1 891 512 дер. Сәмәрканд областендә исә үзбәк, кыргыз, таҗик вә сарт: 904 мең 960 руслар, 22 мең 9 йөз 29 иранлылар, 16 мең 558 яһүдиләр, 11 мең 626 әрмәннәр, 1248 чегәннәр, 1 мең 99 персияннар, 435 әфганлылар, 360 поляк, литвалы вә башка халыклар 287, мәҗмугы: 961 094. +Фирганә областенда мәҗмуг халык: 1 977 096 дыр. Буның 35 мең 731 ендән башкасы йирле халыклардыр. +Закаспийский областьта мәҗмуг халык: 454 180 дер. Йидесу вилаятендә руслар 210 мең, кыргызлар 820 мең, таранчылар 70 мең, дунганнар 30 мең, сартлар 16 мең, татарлар 12 мең, мәҗмугы: 1 158 000 дер. +Буннан соң генерал элек заманнарда Хуканд ханлыгында вә Сәмәрканд вилаятендә үзенә күрә рухани тәшкилат, рухани рөтбәләр (имамнар, казыйлар, казый кәлан, шәйхелислам, казый рәис) булганлыгын, ул йирләр Русия дәүләте кул астына күчкәч, мәзкүр рөтбәләрнең бетерелеп, тик администрациягә табигъ казыйларның гына калдырылганлыгын, бетерелгән иске тәшкилат урынына яңа тәшкилат торгызылмаганлыктан, халыкның дини-әхлакый эшләре күзсез калып, халыкта әхлак бозыклыгы шаигъ булганлыгын, шундый күңелсез хәлне күреп, 1892 елда Әндиҗан ишанының кыям иткәнлеген сөйләгәч, хөкүмәтнең Төркестанда рухани мөәссәсәләр ачарга теләгәнлеген, ләкин буңа андагы мәхәлли администрациянең каршы төшкәнлеген, бундый фикер Кауфман, Победоносцев, Ильминскийлар тарафыннан урнаштырылып калганлыгын, хәзер дә Остроумов тарафыннан тәэбид ителеп торганлыгын аңлата. Соңра Төркестанга тиздән рухани мөәссәсәләр нигезләтергә тиешлеген, баш рухани идарәнең - Ташкентта, урта идарәләрнең - область мәркәзләрендә, мәхәлләләрнең кышлакларда булырга кирәклеген бәян иткәч, андагы вакыфлар хакында сөйләргә башлый: вакыфлар областной правлениеләр идарәсендә, мөтәвәллиләр кул астында мәзкүр правлениеләр вакыфларны адәм рәтле идарә итмәгәнлекләреннән, мөтәвәллиләр вакыфларны ашап, пыр туздырып бетерәләр, буннан элек вакыфлар саясендә яшәгән мәдрәсә вә мәсҗедләр харап булалар, шәкертләр таралалар, ди. Соңра генерал Төркестанда мөселманнар мәгариф эшләренең начар хәлдә булуын, анда мөселманнар бөтен әһалинең туксан процентын тәшкил иттекләре хәлдә, алардан туземный вә хөкүмәт мәктәпләрендә укучы бары тугыз процент булганлыгын сөйли. +Генералның нотыгы мәҗлеснең дикъкатен җәлеп итә, хазирун аны бик игътибар белән тыңлыйлар вә, аның тукынган мәсьәләләреннән кызык табып, аңа төрле сөальләр бирәләр. Җөмбулганлыкны сорый. Генерал пенсне аркылы текәлеп карап: "Мин сезгә ирләр әхвәленнән сөйләдем, хатыннарның дәрәҗәсен тагын түбәнрәк төшереңез дә, сөалеңезгә җавап табылыр", - дип куя. +Аннан соң рәис Төркестан вәкилләреннән Насыйр Мирҗәлиловны чакыра вә җәмәгатькә карап: "Төркестан вәкилләренең докладларын дикъкать белән тыңлыйк, Төркестан мөселманнарының рухани эшләре хакында адәм рәтле әдәбият юк, шунлыктан без ул хакта бик аз беләмез. Безгә аннан мәгълүмат вә материал китергән Төркестан вәкилләренә рәхмәт әйтергә бурычлымыз!" - ди. +Мирҗәлилов киңәш мәҗлесен ясаучыларга рәхмәт һәм киң Төркестаннан бары өч кенә вәкил чакырылганлыкларына үпкә әйткәч, Төркестанда мәктәпләрнең начар хәлдә булуын, татар мөгаллимнәренең куылуын, анда төрле мәртәбәдәге руханилар булса да, нә әһел кешеләр булганлыкларын вә шуларны рәткә салырга тырышучы юклыгын яд иткәч, Төркестан мөселманнары исеменнән түбәндәге маддәләрне гарыз кыла: +1) Төркестан мөселманнары өчен аерым бер идарәи рухания тәэсис ителсен; +2) идарәи руханиянең әгъзалары бер мөфти вә алты казыйдан гыйбарәт булып, мөфти рәислек итсен; +3) Төркестанда мәүҗүд хәзерге казыйлык вә билекләрнең барчасы ислах кылынып, шул мөфтилеккә табигъ тотылсын; +4) Петербургта җөмлә Русия мөселманнары өчен бер шәйхелисламлык тәэсис кылынса, Төркестан идарәи руханиясе һәм шуңа табигъ тотылсын; +5) мөфти, әһали тарафыннан сайланып, падишаһ хәзрәтләре тарафыннан гына тасдыйк кылына торган вә канунга мохалиф хәрәкәте заһир булса, падишаһ хәзрәтләре тарафыннан гына газел кылына торган булсын; +6) казыйлар, биләр, ахундлар, имамнар вә мөәзиннәр әһали тарафыннан сайланып, мөфти тарафыннан тасдыйк ителсен; +7) дини мәктәп вә мәдрәсәләремез, әсасән, ислах кылынып, буннарда мөгаллим булмак өчен каумият вә җенсият игътибар ителмәсен; +8) хәзердә мәүҗүд мәхәлләләремез тәртипкә куелып, попечительствоның өстеннән нәзарәт кылу идарәи руханиягә тапшырылсын; +9) хөкүмәт идарәләрендә торучы иске вакыфлар, мөселманнарның үз кулларына кайтарылып, яңадан вакыфлар ачарга, искеләрен тәртипкә куярга рөхсәт бирелеп, җамигъ вә вакыфларга нәзарәт кылмак дини идарәләргә тапшырылсын; +10) дини мәктәп вә мәдрәсәләргә мөгаллим вә мөдәррисләр тәгъйин кылу вә анларны имтихан кылып, шәһадәтнамә бирү мөфти ихтыярында булсын; +11) мөфти вә казыйларның вә рухани идарәнең мәсарифы хәзинәдән тәэмин кылынсын; +12) рухани мәхкәмә хозурында вакыф акчаларын мөселманнарның дин вә мәгариф эшләрендә булган ихтыяҗларына сарыф кылырга үз алдына бер фонд ачылсын; +13) дини хезмәттә булган адәмнәргә, мөселманнарның дин вә мәгариф эшләрендә булган ихтыяҗлары хакында мозакәрә кылышмак өчен, мөфти хозурында киңәш мәҗлесе ясап торырга рөхсәт бирелсен; +14) хөкүмәт мәктәпләрендә укый торган мөселман балалары өчен дин мөгаллимнәре тәгъйин кылу мөфти ихтыярында булсын; +15) руханиларның дәрәҗәләре хөкүмәт риҗале алдында гавамнан югары вә христиан руханилары илә бер дәрәҗәдә булсын". +Мирҗәлиловның сүзләрен Садри әфәнде Максудов русчага әйләндерде. +Буннан соң Сырдәрья кыргызларыннан Серали Лапин, исламият белән христанлыкның руханияткә карашларын аерып күрсәткәч, мөкаддимә урынында озын вә тармаклы сүзләр сөйләде. Соңра Төркестанда казыйларның эшләре вә хөкемнәре, андагы вакыфлар, администрациянең мөгамәләләре хакында озын вә чуалчык мохакәмәләр йөрткәч, Төркестанга аерым идарәи рухания кирәклекне тәэйид итте. +Тургай областе кыргызларыннан Җиһаншаһ Сәедалин Троицк мөселманнарының таләпләрен укый. Болар эчендә башка докладларда булмаган ике мөһим маддә бар икән: 1) идарәи руханияләр дахилия вәзарәтенә түгел, гадлия вәзарәтенә табигъ булсын; 2) бер мөфти, алты казыйдан башка бер прокурор да булсын. +Уральск газеталарыннан Бәхетҗан Карабаев кыргызларның Русия тәбагәлеген кайчан кабул иткәнлекләрен сөйли. Аннан соң рухани эшләргә керешеп китә. Аның әйтүенчә, кыргызлар 1828 елга хәтле Оренбург идарәи руханиясенә табигъ саналганнар, тик 60 нчы еллар башында Оренбург нахиясендә Ильминский дигән бер түрә заһир булып, кыргызларның мөселман түгел, бәлки шамани икәнлекләрен тарата вә шул фикерен хөкүмәткә дә гарыз кыла. Шуннан соң ул чактагы хөкүмәт кыргызларны исламияттән кайтару тәдбирләренә керешә, кыргыз сахраларына барган татарларны "мөселманлаштыручылар" дип куа башлый, ләкин соңыннан бу тәдбирләрнең яңлышлыгын соңгы хөкүмәт аңлап, 1905 елдан соң кыргызларга дини иркенлек бирә, татарларны аннан куудан туктала. +Законда кыргызларга волость башына бер мулла, бер мәсҗед салырга рөхсәт бирелә. Кыргыз волостьлары бик зур булганлыктан, аларга бу гына йитми. Шул сәбәпле кыргызлар астыртын мәсҗедләр вә мәдрәсәләр торгызалар, кыргызларга монда укырга уңайсызлыклар булганлыктан, алар голүме диния укыр өчен Бохара, Хиваларга вә чит йортларга китәргә мәҗбүр булалар дигәч, Урал, Тургай вә хәтта Акмулла областеның кыргызлары Оренбург идарәи руханиясе кул астына керергә теләгәнлекләрен мәҗлескә гарыз кыла. +Буннан соң хатыйп, руханиларны тәэмин өчен бер чара итеп, гошер, зәкят вә фидияләрне бер тәртипкә куеп, шулардан мая ясауны гарыз кыла. Дәхи: "Хәзерге степное положение буенча, безнең муллаларга никах, талак кеби гаилә эшләре хакында хөкем итәргә ирек бирелми, алар буның өчен җәзага дучар булалар, менә шул хәл бетерелсен иде", - ди. Бу халык теләге икәнлеген рәискә Петропавел уездыннан Әхмәд Җанталиннан килгән докладной записка белән дә тәэйид итә. Хатыйп Петербургта бер мәркәз рухани мөәссәсәнең кирәклеген тиешле таба вә: "Бу - безнең хөкүмәт белән аңлашуымыз өчен мотлак ляземдер", - дип сүзен бетерә. Ак сакаллы адвокатның русча ачык вә өзеп-өзеп сөйләгән нотыгы мәҗлескә бик хуш тәэсир итә вә алкышларга мәзъһәр була. +Семипалат вәкилләреннән I Дума әгъзасы Галихан Бүкәйханов, кыргызлар хакында иске вә хәзерге хөкүмәтнең сәясәтләрен яд иткәч, Ильминский мөридләреннән Алекторов кыргызлар өчен рус хәрефе белән китаплар чыгарырга тотынганлыгын вә шуны кыргызлардан укыттырырга теләгәнлеген, ләкин бу эшнең нә мәгъкуль вә гайре матлуб бер эш икәнлеген сөйли, ул укылган докладлардагы таләпләрне яклый. Соңыннан Семипалат кыргызларыннан Тәфкилев, Бүкәйханов, Чурманов "Речь", "Мусульманская газета", "Милләт" адресы белән килгән телеграммны укый. Озын бер гаризадан гыйбарәт булган бу телеграммның мәале: ошбу киңәш мәҗлесен котлау, аңа муаффәкыять теләү, соңра 1912 ел, Синодның руслар белән кыргызларны бер йиргә җыеп, авыл ясарга кирәк дип чыгарган карарына игътираз итүдән вә дала вилаятьләреннән дә Думага әгъзалар сайларга фәрман чыгуны теләүдән гыйбарәттер. +Бүкәйханов сүз арасында кыргызларның хөкүмәт мәктәпләрендә бик ихлас белән укыганлыкларын, ләкин мәктәпләр уртасында торган Казан татарларының русча укуга ихлассызлыкларын яд итеп киткән иде. Садри әфәнде аңа булай җавап бирде: "Сезнең әйтүеңезчә, башта хөкүмәт кыргызларга казна хисабына мәсҗедләр салып биргән, әмма бездә алай салып бирү түгел, Казан йирләре алынганда, бар булган мәсҗедләр җимерелгән. Шулай итеп, башта ук татарлар белән рус хөкүмәте арасына, аларның мөнәсәбәтләренә агу салынган. Шул агуның тәэсире әле дә бетми. Мәга ма фиһ 17 октябрь манифестыннан соң бертөрле аңлашулар булгач, бездә дә рус-хөкүмәт мәктәпләрендә укучылар күбәя башлады". +Сәгать бишләрдә, аштан соң докладлардагы гомуми әсасларны мозакәрә итү мәсьәләсе кузгатылды. Иң элек Садри әфәнде Максудов докладындагы әсаслар мозакәрәгә куелды. +Беренче маддә: һәммә руханилар сайланып куелсыннар. +Мөфтизадә "гомумхалык тарафыннан" дигән кайдны арттыруны тәкъдим итә. Грозный вәкиле мулла Мөхәммәд Габделкадыйров: "Сайлау ысулы шәригатьчә булсын, дияргә кирәк", - ди. Далгат: "Монда шәригать татбикъ ителми, атлаган саен шәригатьне ригая итү читен. Сайлау мотлак бу заманда милки системалар белән булырга тиеш", - ди. Озын моназарадан соң, беренче маддә, "гомумхалык тарафыннан" дигән кайдны арттырып, бөтен киңәш мәҗлесе тарафыннан кабул ителә. +Икенче маддә: идарәи руханияләр булмаган йирләрдә яңа идарәләр тәэсис итү. +Далгат докладчының, бу маддәне изах иткәндә: "Шимали Кавказ - Оренбург идарәи руханиясенә, Дагстан Закавказье идарәи руханиясенә ияртелергә мөмкин", - дигән сүзенә игътираз итә. Бу йирләргә аерым ике идарәи рухания нигезләнергә тиеш, ди. Бу маддә һәм бер авыздан кабул ителә. +Өченче маддә: Оренбург идарәи руханиясе кул астында булган йирләрдә мәхәллә белән мәркәз арасында васита булган урта идарәләр нигезләнергә тиеш. Әбүсогуд Әхтәмов урта идарәләр нигезләүгә каршы сөйли, аңа Кәшшаф хәзрәт рәдд итеп, урта идарәләр юклыктан, мәхәллә имамнары вә әһалинең Собрание белән мохабәрәләрендә күп уңайсызлыкларга дучар булганлыкларын сөйли вә һәрхәлдә шундый васита идарәләренең мәйданга китерергә тиешлеген исбат итә, шуннан соң бу маддә тавышка куела да бу маддәнең гыйбарәсе "булмаган йирләрдә урта идарәләр нигезләнер" рәвешендә үзгәртелеп кабул ителә. Башка маддәләрне мозакәрә иртәге мәҗлескә калды. Мәҗлес сәгать 7 дә таралды. +* * * +Әле киңәш мәҗлесенең эше чиксез күп, вакыт бик аз калып бара. Бәгъзеләр әйткәнчә, материал юк түгел, материал бар, күп. +Казан имамнарыннан иң күп сөйләүче - Кәшшаф хәзрәт, ул татарча сөйли, кайчакта русча да ычкындыра. +Сафа хәзрәт әле ләм-мим дип авыз ачканы юк. Мәҗлестә сүзгә катышмый тик утыра. Галим Максудовның Коръән бастыру хакында биргән докладной запискасында Сафа хәзрәт хакында байтак сүз бар, диләр, әгәр ул укылса, хәзрәт, бәлки, озын химая өчен азрак кузгалыр иде, ләкин запискалар укылмыйча, комиссиягә генә калдырылдылар. Ризаэтдин хәзрәт белән Хәсәнгата казыйның да сөйләгәннәре юк. Җиһангир мулла белән Хәйрулла мулла - кавказлылар. Муллаларның иң күп сүзлесе вә русча яхшы белүчесе - Бәләбәй ахундыдыр. Иркут мулласы да аз сөйли. +Кавказ муллаларының берсе генә сөйләштергәли, башкалары сөкүт итәләр. Мондый халыктан иң тын утыручы - Төркестан вәкиле Мирзаҗәлиловтыр. Депутатларның аз сүзлесе - Байтирәков, иң сөйләүчеләре - Җәгъфәров, Далгат, Әхтәмов, татарча нотыкларны русча сөйләп бирү күбрәк Исмәгыйль әфәнде Лимановка йөкләнәдер. +Галимәрдән бәй рәислекне бик оста башкара вә мәҗлесне бик матур алып барадыр. Иртәгә Гайсә мирза доклады тыңланачактыр. VI +Казан имамнары киңәш мәҗлесенә мәзкүр шәһәрдән килгән вәкил имамнар аркылы ошбу таләпнамәне йибәргәннәр: Идарәи руханияләр хакында +1) Кырым, гарби губерналар, Закавказье вә Төркестаннан башка Русиянең Аурупа вә Азия кыйсемендәге барча мөселманнарның рухани эшләре Уфа шәһәрендә булган идарәи рухания карамаганда булыр. +2) Идарәи руханияләр, югары, урта вә түбән исемендә өч дәрәҗәгә тәкъсим ителеп, югары дәрәҗәдә булганы - мәзкүр Уфа шәһәрендә булган идарәи руханиядер, урта дәрәҗәдә булганы - ахунд ят идарәсе, түбән дәрәҗәдәгесе - һәр мәхәлләдәге хатыйп яки имам идарәседер. +Югары дәрәҗәдә идарәи рухания бер мөфти, алты казый, сәркатип, хокук мөшавире (юристконсульт) вә саир канцелярия штатыннан гыйбарәттер. +3) Идарәи руханиянең мәсарифы дәүләт бюджетына кертелеп, хәзинәдән тәэмин ителсә иде. +4) Түбәндәге эшләр идарәи рухания нәзарәтендә булсын: мөселманнарга дине тәгълим итеп, аларны дин вә әхлак рухында тәрбия итмәк, зәүҗият вә гаилә мәсьәләләрен карамак вә бу тугрыда булган дәгъва вә низагларны фасыл итмәк, тәкъсиме тәрикә мәсьәләләрен карамак, вакыф вә васыятьләргә нәзарәт итмәк, гыйбадәтханәләр һәм дини мәктәп вә мәдрәсәләр ачарга изен бирү вә аларга нәзарәт итү, мәхәллә руханиларын һәм мөдәррис, мөгаллим вә мөгаллимәләрне имтихан кылып нәсыб итү, лязем булганда газел итү һәм метрика йөртү, Коръән Кәрим вә әҗзасының һәм башка дини китапларның дөрес табгы ителүенә нәзарәт итү, дини мәктәп вә мәдрәсәләргә нәзарәт итү һәм хөкүмәт мәктәпләренең дин дәресләренә нәзарәт вә аларны тәфтиш кылмак. Мәзкүр вазифаларның бәгъзеләрен идарәи рухания биззат үзе әда итәргә вә бәгъзеләрен идарәләр васитасы илә башкарыр. +Урта дәрәҗә ахунд ят идарәсе мөселманнар булган һәрбер губерна шәһәрендә - бер данә, дәхи мөселманнар булган өязләрдә, өяз шәһәре белән авыллары өчен бер данә булыр. Ахундлык идарәсе, шул даирәдәге ахунд һәм хатыйп вә мәдрәсәләрдән өч кәмсәнәдән мөрәккәб булып, мәҗмугы дүрт әгъзадан гыйбарәт булыр, түбән дәрәҗә идарә мәхәлләдә хатыйп яки имам мәхкәмәсеннән гыйбарәттер. Руханилар хакында +Рухани идарәләр өч дәрәҗәгә бүленгән кеби, руханилар да югары, урта вә түбән дәрәҗәләргә бүленеп, югары дәрәҗә - мөфти вә казыйлар, урта дәрәҗә - ахундлык мәхкәмәсенең әгъзасы, түбән дәрәҗә мәхәлләнең мәзкүрләрдән башка дин хадимнәреннән гыйбарәт булыр. Мөфти, барча мөселманнарның дини рәисләре булганлыктан, ошбу идарәи руханиянең даирәсендә булган бөтен әһле ислам тарафыннан тугыз ел яки унбер ел мөддәт илә сайланып, падишаһы әгъзам хәзрәтләре тарафыннан тасдыйк ителер. +Мөфти булачак зат голүме диниядән хәбәрдар, бәсыйрәтле вә дингә ихтирамлы, русча яхшы белүче кемсә булыр, казыйлар, диянәтле вә бәсыйрәтле хатыйп вә мөдәррисләрдән алты ел мөддәт илә сайланыр. Ахунд голүме динияне яхшы белүче, русча вә әхвәле заманнан хәбәрдар хатыйплардан алты ел мөддәт илә сайланыр. Мөдәррисләр голүме диниядә вә гарәбияттә маһир, ысулы тәдрис вә тәгълимне яхшы белүче диянәтле кемсәләрдән гомерлек интихаб кылыныр. +Хатыйплар голүме динияне яхшы белүче, вәгазь, хитабәт вә ысулы тәгълим вә тәрбиядән хәбәрдар диянәтле кемсәләрдән гомерлек интихаб кылыныр. Мөгаллим голүме динияне һәм төрки лисаныны кәвагыйде илә вә зарур кадәр фөнүне хәятыны белүче, тәгълим вә тәрбия бабында бәсыйрәтле вә диянәтле кемсәнәләрдән гомерлек интихаб кылыныр. Мөәзин зарурияте динияне белүче диянәтле кемсәләрдән гомерлек сайланыр. Бу мәнсаблардан мөдәррислек илә хатыйплык, хатыйплык илә мөгаллимлек, имамлык илә мөгаллимлек һәм мөәзинлек илә мөгаллимлек бер кемсәдә җыелу мөмкин булсын. +Мәзкүр руханиларны имтихан итүдә дикъкать вә иһтимам ителсен, бер рөтбәне алыр өчен лязем булган фәннәрдән имтихан бирә алмаган кемсәләргә ул дәрәҗә аслан бирелмәсен һәм бер дәрәҗәне алыр өчен нинди фәннәрдән имтихан бирә алу тиеш булачагы мәзбут вә мәгълүм булсын. Мәхәллә руханиларының мәгыйшәтләре әһалийе мәхәллә тарафыннан тәэмин ителсен вә һәрбер руханига (мөдәррис, хатыйп, имам вә мөәзин кебиләргә) иң азы нә микъдар мәгаш бирелергә тиешлеге низамда тәгъйин ителсен. Дини мәктәп вә мәдрәсәләр хакында +Мәктәпләр. Мәхәлләләрдәге ир вә кыз балалар өчен булган мәктәпләр идарәи рухания нәзарәтендә булсын, бу мәктәпләрне якыннан идарә кылу хатыйп вә имам илә мәхәллә мөтәвәллилекләренең вазифасы булсын, тәгълим вә тәрбия җәһәтләре - хатыйп вә имам вазифасы, матди җәһәте попечительство вазифасы булсын, бу мәктәпләрдә тәгълим вә тәрбия эшләрен һәм имтиханнарны ахундлык мәхкәмәсе тәфтиш вә нәзарәт итсен, хаҗәт урыннарда яңа мәктәп вә мәдрәсәләр ачуга рөхсәт итү идарәи рухания вазифасы булыр. Хөкүмәт мәктәпләрендә дин укыту хакында +Ибтадаи школа, гимназия, реальный вә тиҗарәт мәктәбе кеби хөкүмәт мәктәпләренә дин мөгаллимлегенә кулында идарәи рухания тарафыннан бирелгән шәһадәтнамәсе булган кемсәнәләргә генә тәгъйин ителсен, һәм бу мәктәпләрдә дине тәгаллимне тәфтиш итәр өчен, имтиханнарда һәм училищный советларда хазир булыр өчен руханилардан мөфәттиш вә мөхтәсибләр тәгъйин кылсын. +Мәхәллә мәктәпләрендә укылачак дәресләр һәм хөкүмәт мәктәпләрендәге дин дәресләренең микъдары мәзбут вә мәгълүм булсын. +Дини мәдрәсәләр. Мәдрәсәи динияләремез дә идарәи рухания нәзарәтендә булсын. Мәдрәсәи динияләрдә голүме диния вә аңа аләт булган гыйлемнәр һәм бәсыйрәт вә фәһемне арттыруга вә голүме динияне иттиканга вәсилә булган фәннәр укылыр. Бу мәдрәсәләрне якыннан идарә кылу баш мөдәррис илә мәхәллә мөтәвәллиләренең вазифасы булсын, тәгълим вә тәрбия җәһәтләре баш мөдәррис вә мөгаллимнәрдән мөрәккәб һәйәте тәгълимия вазифасы булып, матди җәһәтне тәэмин мөтәвәллиләр вазифасы булсын. Мәхәллә тәшкилаты хакында +Мәсҗеде җамигълы һәрбер мәхәллә милек хакына малик рәсми бер җәмгыять булсын, һәр мәхәлләдә әһали мәхәллә тарафыннан мөддәт илә сайланган попечительство тәшкил ителсен, һәр мәхәлләдә дин хадимнәренә мәгашлык билгеләнеп, мәзкүр попечительствога шул мәгашлыкны тәхсил һәм әдасы лязем ителсен, шәһәрләрдә, авылларда вә башка урыннарда мәхәллә ачып, мәсҗеде җамигъ бина итүдә, мөселманнарның саны игътибар ителмичә, фәкать мәсҗедкә ихтыяҗы игътибар ителсен. Авылларда, яңа мәсҗед салып, мәхәллә аерырга изен бирелгәндә, иске мәсҗед мәхәлләсендә һәм яңа ачылачак мәхәлләдә биш йөз иманадан ким булмау шарты илә генә изен бирелсен, мәхәлләләр попечительләре Духовное собрание нәзарәте тәхетендә булсын, хәйрат юлына тәгъйин ителгән вакыфлар Духовное собрание нәзарәте илә мәхәллә мөтәвәллиләре тәсаррыфында булсын, хаҗәт урыннарда гыйбадәтханә вә мәсҗеде җамигълар салырга рөхсәт итү дә идарәи рухания эше булып, епархиальный начальстволар рөхсәтенә туктамасын. VII 5 нче көн +Унтугызында сәгать унбердә мәҗлес ачылу белән, Гайсә мирза Зәйникиев мәхәллә тәшкиляте хакындагы докладтан укырга тотына. Гайсә мирзаның мәхәллә тәшкиляте хакындагы ляихәсе гарби губерналардагы лютеран кыйсемнәрнең үз мәхәлләләренең тәшкиляте тугрысында тәртип итеп, Думага кертелгән ляихәләреннән алынып ясалган. Дәхи ул Өченче Думага православныйлар мәхәлләләрен ислах хакында кертелгән ляихәне дә күздән кичергән икән. Докладчы иң элек мөселман муллаларының кызганыч хәлләре, мәхәллә яхшы әсаска куелмадыкча, башка рухани мөәссәсәләрнең сугарылмаган агач кеби калачаклары хакында сөйләгәннән соң, үзенең фракция тарафыннан киңәш мәҗлесенә катышачак кешеләргә җибәрелгән вә бәгъзе бер татар газеталарында басылып та чыккан ляихәсен укып чыкты. +Соңра Кырым вәкиле Мөфтизадә Кырым мөселманнарының рухани эшләре хакында сөйләргә тотынды. Ул әйтә: "Унберенче томдагы закон статьялары белән Кырым идарәи руханиясенә зур хокуклар бирелгән. Ләкин шулардан файдаланыр өчен, идарә башында торган кешеләрнең булулары шарт. Безнең казыйларымызның күбесе русча белмиләр, әмма хәзерге мөфтиемез - нә русча, нә татарча белми торган бер неграмотный адәмдер". +"Мәркәз идарәи рухания тәэсис итү хөкүмәтнең безгә шөбһә белән каравын бетерү өчен кирәк", - диючеләр булды. Занымча, бу - мөһим дәлил түгел, чөнки бу шөбһә - мәүкыйт бер нәрсә булып, маризый бер халәттер. Тиз көннән аның үзлегеннән күтәрелүе куәтле ихтималдыр, дигәч, мондый мәгънәсез шөбһәгә мисал итеп, Кырымда булган бер вакыйганы хикәя итә. +Вакыфлар мәсьәләсенә килгәч, Кырым алынган чакта анда өч йөз мең дисәтинә вакыф җир булган, соңыннан йөз мең дисәтинәгә генә калган. Бездә хәзерге вакыфларның яртысы руханилар идарәсендә, дигәч, вакыфларны тикшерер өчен билгеләнгән Игнатьев комиссиясе хакында сүз кыла да соңыннан: "Вакыфлар халыкның үз идарәсенә тапшырылырга тиеш, Гайсә мирза әйткәнчә, яхшы мәхәллә тәшкиляте булганда, халык үзе вакыфларны бик яхшы идарә итә алачактыр", - ди. Соңра Кырымдагы мәктәп-мәдрәсәләргә күчеп, соң елларда хөкүмәт риҗалының андагы дини мәктәп вә мәдрәсәләрне тикшерә башлаганлыгын вә аз гына дөньяви фәннәр укытылган мәктәпләрне ябарга тотынганлыгын, Симферопольдә - җиде, бөтен Кырымда йөздән артык мәктәп ябылганлыгын сөйли вә бу хәлләрнең бер тәртипкә вә низамга куелырга тиешлеген тели. +Мәҗлес сәгать өченче яртыда Садри әфәнде Максудиның кичәдән калган маддәләрен мөзакәрә итәргә тотына. +Дүртенче маддә: һәммә руханиларның мәгыйшәтләре казнадан тәэмин ителергә тиеш. +Бу хакта башлап ахун Хөрәмшин сөйли. Ул муллаларның гаять аяныч хәлдә булганлыкларын, бервакыт, ачлык елны, мөфти кушуы белән өязгә чыгып, муллаларның хәлләрен тикшергәндә, фәүкылгадә кызганыч манзаралар күргәнлеген сөйләгәннән соң, бу маддәнең кабул ителергә тиешлеген яклый. +Бүкәйханов казнадан тәэмин ителүгә каршы сөйли вә: "Бу хәл безнең руханиларыбызны хөкүмәт кәефенә баглап, халыктан еракландыра", - ди. +Кашшаф хәзрәт, руханиларны гали вә түбәнгә аерып, галиләрнең - хөкүмәт казнасыннан, мәхәллә руханиларының халык тарафыннан тәэмин ителүен яклый. +Әбүсогуд Әхтәмов: "Һәммә руханиларны матди җәһәттән тәэмин итүгә хөкүмәт барыбер күнмәс, идарәи руханияләрне вә аларның штатларын хөкүмәткә тапшырып, мәхәллә имамнарын җәмәгать үзе карасын", - ди. +Лапин һәм шул фикерне яклый, ләкин казыйлык вә хөкем эшләре белән мәшгуль булган руханиларга казнадан мәгаш бирелергә тиеш, ди. +Доктор Агаев: "Һәммә руханиларны казна тәэмин итсен, мәгашлык алудан чиновник булу лязем түгел. Мислә, Дума әгъзалары хөкүмәттән жалованье алалар, мәга ма фиһ чиновник саналмыйдыр. Безнең руханиларыбыз чиновник булсалар да, безгә зарарлы чиновник булмаслар, чөнки без аларны сайлап куячакбыз". +Депутат Җәгъфәров: "Бу чагыштыру урынсыз. Дума әгъзалары жалованье исеме белән түгел, довольствие - "ризыклык" кына алалар. Шулай булса да, безнең руханиларыбыз хөкүмәт хезмәтләрен әда кылганлыкларыннан,3 казна һәр елны алар өчен билгеле бер микъдар сумма тәгъйин итсен, шул сумманы үз идарәи руханияләребез тиешле урынына таратырлар". +Садри Максудов: "Руханиларның казнадан жалованье алуларыннан, чиновник булып, халыктан ераклашулары вә аларның халык кашында игътибарлары кимү һич лязем түгел. Франциядә бер вакытлар яһүди раввиннары хөкүмәттән жалованье алалар иде, аның белән аларның халык кашында мәкамнәре кечерәйгәне юк. 1908 ел законы буенча Русиядәге православный руханилары да хөкүмәттән пособие алалар. Бу хәл аларның халык кашында дәрәҗәләрен киметмәде. Мәхәлләләр Гайсә мирза теләгәнчә тәшкил ителгән тәкъдирдә дә аның белән генә безнең руханиларыбыз тиешенчә тәэмин ителмәячәк. +Хәйрулла мулла Госманов: "Бу мәҗлес муллаларның мәгыйшәтләрен тәэмин хакында мотлакан бер карар бирсен иде. Минемчә, хөкүмәт бер микъдар иганә бирсен, калганын җәмәгать җитештерер". +Бу маддә тавышка куелганда, мәхәллә руханиларының казнадан түгел, җәмәгатьтән тәэмин ителүе күпчелек белән кабул ителә. Моңа тавыш бирүчеләр эчендә Тупчибашев, Муса әфәнде, Риза казый, карт Әхтәмов, Кашшаф мулла Тәрҗемани дә бар. +Бишенче маддә: мөселманнарның руханиларына, рухани идарәләренә, Русиядәге христиан руханиларына һәм рухани мөәссәсәләренә бирелгән хокук вә имтиязлар булсын. +Җәгъфәров мөселман руханиларына әллә нинди имтияз вә рөтбәләр бирүгә каршы сөйли: "Исламда андый сыйныфка бүленүләр юк", - ди. +Далгат: "Җәгъфәров бу имтиязларны ялгыш аңлый. Без бит руханиларга дворянлык, почетный гражданлык-фәләнлек бирелсен, димибез. Безнең руханиларыбыз лютеран пасторлары малик булган ихтирам вә имтиязлар белән файдаланулары ни өчен матлуб булмасын?" +Тупчибашев: "Безнең бәгъзе җирләрдәге руханиларыбызның әле дә байтак имтиязлары бар: мислә, гаскәрлектән, имана түләүдән, ант иттерелүдән мәгаф булулары кеби. Имтияз вә хокуклардан морад - шундый нәрсәләрдер. +Бу маддәне дә мәҗлес кабул итә. +"Мәркәзи рухани идарәләргә, фәүкылгадә ихтыяҗларга сарыф кылырга бер фонд нигезләр өчен мәхәллә әһалисенә налоглар салырга хак бирелер дигән алтынчы маддә; "Мәркәз рухани идарәләргә, фәүкылгадә ихтыяҗларга сарыф кылыныр өчен, фонд нигезләргә хак бирелер" рәвешендә үзгәртелеп кабул ителә. +Вакыфлар хакындагы законнарның рәткә салынырга тиешлеге хакындагы җиденче маддә, мәхәллә тәшкиляте хакындагы сигезенче маддә сүзсез кабул ителә. +Мәҗлестә иң күп моназарә вә мөбахәсәне тудырган маддә тугызынчы маддә булды: +"Рухани мөәссәсәләрнең һәрбер дәрәҗәсендә халык тарафыннан сайланган гайре руханиларның катышуына юл ачылсын". +Тифлис вәкиле мулла Мөхәммәд Хәсән Мәүлазадә моңа каршы сөйли: "Голүме шәргыядән хәбәре булмаган кешенең рухани эшләр идарәсенә катышуы шәригатькә сыймый", - ди. +Оренбургның Заһидулла ахун: "Гайре руханиларның керүе тиеш түгел, светский кеше секретарь булып керсә, шул җитә". +Муллаларның бу игътиразлары моңарчы авыз ачмаган Муса әфәндене дә кузгата, ул әйтә: "Безнең шәригатемез ноктаи нәзарыннан бу маддә кирәк тә түгел, чөнки шәригатьтә өмуре мөслимингә һәрбер мөселман катыша аладыр. Без бу маддәне арттырырга мәдәният дөньясының тәхдидләре сәбәпле генә мәҗбүр булабыз. Пәйгамбәребез хаҗҗәт әл-видагта әйткән озын хәдисендә: "Вә йәсга би-зиммәтиһим әднаһим", - диде. Моны безнең хәзрәтләребезнең һәммәсе беләләр. Дәхи Заһидулла хәзрәткә әйтәм, ул хәзер идарәи рухания эшләренә гайре рухани кеше катышмасын, ди. Әлегәчә безнең дини эшләребезне неграмотный адәмнәр идарә итеп торганда, хәзрәт ни өчен бер сүз дә әйтми торды икән?! Дәхи шуны әйтәм: монда шәригать хакында сүз чыкканда, хәзрәтләребез авыз йомып тормасыннар иде... +Шакир Тукаев маддәне яклый вә дөньяда аның мисаллары бар, ди. +Баку вәкиле ахун Гализадә Муса әфәндегә җавап бирә: "Мөселманнар рәи бәян итүдә - тавыш бирүдә генә бертигезләрдер, әмма рухани эшләрне рухани адәмнәр генә башкара аладыр..." +Ахун Хөрәмшин маддәне вә Муса әфәнде фикерен яклый, рухани эшләрдә дә зыялылардан башка бер эш чыкмаганлыгын шушы киңәш мәҗлесенең составы исбат итә... +Грозный вәкиле Габделкадыйровның дүртенче утырышта да шәригатьне яклап сөйләгәнлеген язган идем. Бу кеше - яланбаш, сюртуктан йөргән зыялы кыяфәттәге бер зат. Бу юлы да ул муллалар фикерен куәтләде. Ул, гайре руханилар кергәндә дә, киңәшче сыйфаты илә генә, хозяйственный частьне идарә кеби эшләр өчен генә кертелерләр, ди. Бу кеше яхшы русча сөйли. Шул кыяфәте белән русча сөйләп, гел шәригать ноктаи нәзарыннан фикер йөрткән бу адәм күп кешенең дикъкатен җәлеп итте. Сорашып белдем: ул гимназияне бетергән, соңра, Мисырга барып, гарәпчә вә голүме диния укыган зат икән. Хәтта Дагстанга идарәи рухания нигезләнсә, мөфтилеккә шул кешене төбәп торучылар да бар, имеш. +Заһидулла хәзрәт: "Минем светскийдан морадым - галим булмаган кеше. Әгәр инде галим була икән, аны теләсәгез ничек дип атагыз - кертергә мохалиф түгелмен. Голүме шәргыягә җаһил булган кеше кертелмәс, дидем, әле дә шуны әйтәм, моннан соң да шуны әйтәчәкмен, гаеп итсәгез итегез - мин ул сүземнән кайтмыймын. Светский кеше голүме шәргыяне белсә дә кермәсен, дип әйтмәдем, мин нигә алай дип әйтим? Муса әфәнде хәдис укыды укуын да, "Ля фазла ли-гарәби галә гаҗәми иллә бит-тәкъва" дигән сүзне калдырды, әнә шул "иллә бит-тәкъва"сын дә әйтергә кирәк иде... +Моннан соң Муса әфәнде шыйга галимнәренә вә Габделкадыйровка җавап бирә, Җәгъфәриләр мәзһәбенә истинад итеп, байтак сүзләр сөйли. Соңра Гализадә, Заһидулла хәзрәт кузгалып, шәригать мәсьәләләре хакында моназарага керешергә хәзерләнгәндә, мәҗлес бу хакта сүз озайтмауны тели. +И. Леманов: "Мөәссәсате руханиянең сарыф дөньяви яклары булганлыктан, анда гайре руханилар кертү мотлак лязем", - ди. +Садри әфәнде "рухани"дан морадын изах итә. "Минем руханидан морадым законда әйтелгән руханилар булып, гайре рухани дигәнем - шулардан башкалардыр, монда дини яктан моназарага, исламияттә руханият булып-булмавы хакында сүз озайтырга лөзүм юк", - ди. +Кашшаф хәзрәт бу мәсьәләнең Уфа җыелышында бер дәрәҗә хәл кылынганлыгы вә анда идарәи руханияләргә юрист-консул кертергә карар бирелгәнлеген сөйли. +Җиһанша Сәйдуллин: "Монда "светский" дигән сүз "духовный" сүзенә каршы куелу аңлашмауга сәбәп була. Аның урынына "халык үзе теләгән чакта бер мөтәхассыйс кешене кертер" дип әйтергә кирәк, - ди. +Мөфтизадә, муллаларга карап: "Сез гайре руханиларны кертүгә каршы торасыз, соң сез дөньяви кешеләрне кертмәсәгез, законнарны ничек аңларсыз?" - ди. +Ибраһим Акчурин бу мәсьәләдә сүз озаюга тәәссеф изһар кыла вә бу маддәне бөтенләй төшерүне тәклиф итә: "Чөнки бездә - исламияттә рухани, гайре руханига бүленү юк", - ди. +Җиһангир мулла Ибраһим Акчуринны яклый. +Тупчибашев: "Бездә хәзер дә бит рухани мәнсабта торган, ул мәнсабка утырганчы, тиешле рухани тәрбия алган вә имтихан кичергән адәмнәр бар. Законда алар гали вә түбәнгә бүленгәннәр. Әнә шулардан башкалар һәммәсе гайре рухани булалар", - ди. +Бу маддәнең һәм гыйбарәсе аз гына үзгәртелеп кабул ителә. +10 нчы маддә: рухани идарәләргә рухани вә гайре руханилардан катыш дәүри съездлар ясарга рөхсәт ителер. +11 нче маддә: төрле дәрәҗәдәге рухани идарәләр үзара ана телендә мохабәрә итәрләр, хаҗәт вакытта русча тәрҗемә булыр. +12 нче маддә: рухани мәктәп вә мәдрәсәләр һәммәсе рухани идарәләр карамагына тапшырылырлар. +13 нче маддә: һәрбер рухани идарә янында мәктәп вә мәдрәсәләрне идарә итәр өчен бер тәрбия-тәгълим шөгъбәсе ачылыр. +14 нче маддә: рухани мәктәпләрнең мәүкыйг вә хокуклары законда катгый тәгъйин ителсен. +15 нче маддә: рухани мәктәп вә мәдрәсәләрнең мөгаллим вә мөдәррисләре руханилар сыйныфына кертелеп, аларның вә мөгаллимәләрнең хокуклары законда ачык билгеләнсен. +Бу маддәләр һәммәсе сүзсез кабул ителделәр. +Уналтынчы маддә: яңа мәхәлләләр, мәктәпләр ачу, яңа мәчетләр салу гали руханилар ихтыярында булып, бу эш законда мөфассал сурәттә рәткә салынсын. +Доктор Агаевның тәклифе илә бу маддәгә "мәсҗед салыр өчен акча эзләү" дигән кайд арттырыла. +Бөтен Русия мөселманнары өчен бер рухани мәркәз идарә тәэсис итү хакындагы унҗиденче маддәнең президиум тарафыннан мәҗлестә мөхакәмә ителмәве мәгъкуль табылган. Шунлыктан ул маддә, мөзакәрә ителмичә генә, комиссиядә карарга калдырылды. +Сәгать алтынчы яртыда тәнәфес ясалды да, соңра комиссияләргә әгъзалар сайланды. Өч төрле комиссия тәшкил ителәчәген үткән мәктүбемдә язган идем. +Тәшкилят комиссиясенә ошбу кешеләр сайланды: Әбүсогуд Әхтәмов, Җамалетдин Хөрәмшин, Шакир Тукаев, Сәлимгәрәй Җантурин, Кашшаф Тәрҗеманов, Риза казый, Хәйрулла мулла Госманов, Мөхәммәд Далгат, Бүкәйханов, Ибраһим Акчурин, Җәгъфәров, Галәэтдин Сөбханколов, Мөхәммәдхәсән Мәүлазадә, Мөфтизадә, Гайсә мирза. +Мәктәп комиссиясе: Хәсәнгата казый, Сафа хәзрәт, Заһидулла хәзрәт, ахун ага Гализадә, Хәсән бәк Агаев, мулла Мөхәммәд Габделкадыйров, Бәхетҗан Каратаев, Серали Лапин, Насыйр Мирҗәлилев. +Вакыфлар комиссиясе: Җиһангир мулла Абызгилдин, Җиһанша Сәйдуллин, Гобәйдулла мулла Габдерәшидов, генерал Сәхибгәрәй Еникиев, Исмәгыйль Леманов, Шамил, Чурманов, депутат Байтирәков, Дусан Аманчин (Каратаев белән килгән кыргыз мулласы). Президиум әгъзалары, билгеле бер комиссиягә кермичә, төрле комиссиягә катышачаклар. Комиссияләр бүген кич сәгать сигездә җыел ып, мөзакәрә иттеләр. Бүгенге мәҗлестә Тургай областе Кустанай өязе кыргызларыннан килгән телеграмм укылды. Алар Оренбург идарәи руханиясенә кушылуны телиләр. +* * * +Сафа хәзрәт бүген нинди кызу дини моназаралар чыкканда да кузгалмады вә йомган авызын ачмады. +Иртәгә егермесе җомга көн булганлыктан, гомуми җыелыш булмый. Делегатлар иртәгә сәгать унбердә җыелып, Кышкы Дворецны карарга барачаклар, алар өчен махсус изен билеты алынган. Аннан чыгып - җомгага, җомгадан соң яңа мәчетне карарга барачаклар вә шунда рәсемнәрен чыгартачаклар. Кич дәхи комиссия җыелышлары булачак. +Кырым вәкиле Мостафа Давыдович авырып киткәнлектән, бүгенге мәҗлестә хазир булмады. Ул бик карт кеше, озак авырып китсә дә гаҗәп түгел... VIII 20 сендә +20 июнь җомга көнгә тугры килгәнлектән, ул көнне мәҗлеснең гомуми җыелышы булмаячагын үткән мәктүбемдә язган идем. Җомга көн сәгать 11 нче яртыда вәкилләр җәмгыяте хәйрия залына җыела башладылар. Хәзрәтләр бүген бигрәк тә мәһабәт күренәләр, һәркайусы киң вә төрле төстәге чапаннар, чалмалар кигәннәр вә байтагы медальләр дә такканнар. Әлегәчә түбәтәй вә казаки белән генә йөргән Шакир мәхдүм Тукаев та бүген ак чапан вә чалма кигән, Бохара әмире биргән йолдызын кадаган, Русия хөкүмәтеннән алган медален аскан. Ул арада парадный ишек төбендә һәрберсенә дүрт кеше урнашырлык берничә экипажлар хәзерләнгән, көтеп торалар иде. Монда килгән вәкилләрнең күбесе хәзрәтләр булып, зыялылар берән-сәрән генә күренәләр иде. Хәзрәтләр чыгып утырдылар, экипажлар Казанский урам буенча кузгалып китте, Казанский собор яныннан сулга борылып, Невский белән Сарай мәйданына чыгылды. Кышкы Дворецны карар өчен 35 кешелек бер изен билеты алынган иде. Вәкилләр Дворецның гайре мөнтәһа зал, галерея вә бүлмәләреннән мөһимнәрен карап йөрделәр. Бу Сарайдагы җиһаз вә әсәрне тасвир вә бәян өчен, Риза казый әйтмешли, бер ай карап йөрү кирәк булыр. Без Сарайны бер дәфга калдырып торып, вәкилләр белән бәрабәр тышка чыгыйк. Вәкилләр Сарайдан чыккан вакытта, сәгать беренче булган иде. Шунлыктан алар тугры Мойкадагы мәчеткә җомга намазын әда итәр өчен киттеләр. Җомгадан соң Тифлис голәмасыннан Мәүлазадә иттифак вә иттихад хакында азәрбайҗан шивәсе белән бер нотык сөйләде, Хәсәнгата казый аның сүзләрен Казан шивәсенә әйләндерде. +Төзелгән маршрут буенча моннан чыгып, яңа җамигъны карарга барылачак иде, ләкин Заһид бәк Шамил вәкилләрне, тугры юл илә якыннан алып китмичә, махсус дәхи Невскийга алып чыкты, Николаевский вокзал янында император өченче Александрның куәт вә сауләткәре булган вә "без килмәдек китәргә" дигәндәй нык басып торган памятнигы яныннан янә Невскийга әйләндерде. Соңра Литейная, Моховая урамнар белән йөреп, Нева елгасы өстендәге мәһабәт Троицкий күпердән чыгып, Петербургская сторонада булган яңа мәчеткә киленде. Мәчетнең ике манарасы вә коббәсе Неваның бирге ягыннан ук күренә, ләкин шунда ук әллә ничә катлы гаять биек бер йорт салынып ятканлыктан, мәчетнең гәүдәсе капланып торадыр. +Мәчетнең эче әле дә тәмам булмаган, ләкин күп эш калмаган инде. Баганаларын - сонгый мәрмәр белән, михраб эчен мозаик белән каплыйсы вә дәхи шундый бәгъзе тәкмил вә тәзйингә гаид эшләр бар. Коббәнең урта бер җиренә гаять зур кандилләр асылган, анда электр лампалары җирләштерелеп уграшалар. Михраб өстенә, кандил әйләнәсенә язылган аяте кәримиләр бик мәгънәле вә мәкамгә мөнасибләр. Мәчетнең мөкәммәллеге вә газыймәте хакында һич тә шөбһә юк, Петербургта мондый мөкәммәл бер мәчетнең мәйданга килүе - бөтен Русия мөселманнары өчен бер ифтихар вә башкалар алдында йөз аклыгыдыр. Мәчеттә хатын-кызларга махсус кыйсем бар. Безнең Казан табибәләреннән Маһипәрваз Дәүләтгилдиева шунда хазир иде. Хатыннар кыйсеме булу аның да бик хушына китте вә ул: "Моның кеби мөкәммәл бер мәчетне күрү вә анда гыйбадәт кылу өчен Казаннан махсус килергә ярыйдыр", - ди. Ишегалдында тәһарәт алыр өчен аерым бер ханә ясалган. Комган күтәреп йөрергә хаҗәт төшмәячәк, краннар, юыну әсбаплары - һәммәсе мөкәммәл вә замана икътизасы үзрәдерләр. Мәчетнең куш манарасы бар. Берсенең башына мендек, аннан бөтен Петербург күренә диярлек. +Без яңа мәчеткә барып җиткәндә, башка вәкилләрнең дә бәгъзеләре анда килеп җиткәннәр иде, бәгъзеләре бераз торгач килделәр. +Халык җыелып беткәч, ахун Җамалетдин Хөрәмшин гүзәл мәкам илә Коръән укыды, соңра ахун Җиһангир Абызгилдин берничә сүз сөйләде. Хурамшин һәм бер-ике сүз әйткәч, Тифлис голәмасыннан Мәүлазадә ошбу мәсҗеде җамигъның әһәмияте, галимнәр белән зыя лыларның бергә бүленеп, җәмәгать эшләре хакында киңәшүләре бөек мәгънан вә әһәмиятене хаиз икәнлеге хакында сөйләде. Ахырда безнең Кашшаф хәзрәт Тәрҗемани зыялыларның дин вә милләткә хезмәтләре һәм голәманы ихтирамнары өчен, дәхи бу соңгыларның да зыялыларга ышанычлык күзе белән карап, бергә- бергә эш кылулары өчен мәмнүниятен изһар кылды вә бу киңәш мәҗлесен мәйданга китерүчеләргә рәхмәт әйтте. +Мәчет уртасында михраб алдында әүвәл киңәш мәҗлесенә рәсми катышучылар үзләре генә, соңра башкалар белән бергә рәсем чыгарттылар (бу соңгысына Петербургның бәгъзе имамнары, матбугат вәкилләре вә башка бәгъзе бер адәмнәр дә керделәр). +Мәчеттән чыккач, Каменноостровский проспект белән китеп, Малая Невка аркылы чыктык та аның сахиле белән кояш баешына таба киттек. Бу җирләр инде Острова (атаулар) дип аталган җирләр иде. Дачалык урманнар арасыннан узып, озак баргач, мәзкүр елганың Нева күрфәзенә барып кушылган җиренә барып терәлдек. Бу урын Стрелка дип атала, Петербург әкабире ул җирләргә кичкә каршы кататься итәргә (ат белән йөрергә) чыга икән. Шунда елга өстендә бер барка өстендә буфет бар икән. Вәкилләремез Заһид бәк Шамилнең мәслихәте буенча шунда кереп чәй эчтеләр вә татлылар ашадылар. +Аннан кузгалып, Кышкы Дворец мәйданыннан янә бер кат узып, мөсафирханәләремезгә таралдык. Без кайтып җиткәндә, сәгать алтынчы булган иде инде. +Аллы-артлы тезелеп барган җиде-сигез экипаждагы ала-кола чапан вә чалмалар бөтен урам халкының дикъкатен җәлеп иткән иде. Һәркем борылып туктап, текәлеп карый, бәгъзе бер садәрәкләре, авызларын ачып, таҗ-гаҗәпкә калып торалар. Вакыйган, мондый чуар киемнәр, чуар манзаралар - Петербургта сирәк була торган манзаралардандыр. Ике-өч чалма, чапан янында берәр эшләпә, котелок вә тройканың күренүе дә - дикъкатьне җәлеп итмәслек түгел иде... +Менә киң габалы, ак чалмалы Риза хәзрәт вә шулар янына ук һичбер мөахәзә ителмәслек рәвештә аурупача киенгән депутат Җәгъ фәров утырган. Менә Бохара әмиреннән алган киң укалы чапанын кигән Бәләбәй ахуны, соры җөбә, ак чалма кигән Кашшаф мулла вә шулар янында ук котелоклы, сюртуклы Садри Максудов... +Бу йөрештән хәзрәтләремез бик мәмнүн калдылар. Яшьрәк вә дәртлерәк хәзрәтнең йөзләрендә аеруча бер шатлык галәмәте күренә вә сүзләреннән татарның истикъбаленә зур өмет белән караганлыклары аңлашыла иде. +Сәгать 8дә комиссияләр җыелды. Комиссияләр, берләшеп, Закавказье идарәи руханияләре хакында унберенче томда булган закон маддәләрен карарга тотындылар. Бүген бары унлап маддәне генә карап чыктылар. Бу маддәләрнең бәгъзесендә сүз бик озаеп, күп вакытны йотты. Комиссияләрдә вәкилләрнең бәгъзеләре бик озын итеп җәелеп, мәүзугтан чыгып сөйлиләр вә бер нәрсәне тәкрар итәләр. Бүген күп нәрсә эшләнмәгәнлектән, егерме берендә иртә белән комиссия сурәтендә җыелырга вә гомуми җыелышны шул көн кич белән ясарга карар бирделәр. Мәҗлеснең вакыты бик аз калганлыгын вә эшләренең бик күп булганлыгын үткән мәктүбләремнең берсендә язган идем. Вакыйган, мәҗлес бөтен эшләрен төгәлләп бетереп, таралыр дип әйтеп булмыйдыр. IX +20 июньдә кич белән җыелган тәшкилят комиссиясе 1905 ел август аенда Закавказьедагы сөнни вә шигый идарәи руханияләре әгъзаларының һәм башка рухани вә гайре руханиларның иштираке белән җыелган мәҗлес тарафыннан ясалмыш закон ляихәсен карый башлаган иде. Егерме берендә көндез һәм комиссияләр җыелышы булды. Шул көн кич гомуми җыелыш тәшкилят комиссиясенең карарларын мөзакәрә итте. Бу карарларыннан мөһимнәре түбәндәге маддәләрдер: +1) Русия мөселманнарының рухани эшләрен ошбу ляихәдә бәян ителгән әсаслар илә идарә итү тапшырыладыр: идарәи руханияләргә, вилаять мәҗлесләренә, казыйларга һәм мәхәллә руханиларына. +2) Гали руханилар ошбулардан гыйбарәт мөфти вә шәйхелислам, идарәи рухания әгъзалары, мәҗлес әгъзалары вә казыйлар. +3) Мәхәллә руханиларын имамнар тәшкил итәдер. +4) Рухани мәнсабларны түбәндәге шартлар табылган һәрбер сыйныф адәмнәре ишгаль итә алалар: +а) Русия тәбәгасе булу; шул мәнсабы ишгаль итәр микъдар гыйлемне хаиз булганлыгына шәһадәтнамәсе булу. +б) Мәхәллә руханилыгы мәнсабын ишгаль итәр өчен - 22 яшьтән югары, рухани мәнсабларны ишгаль өчен 30 яшьтән ким булмау. +5) Бу маддәдә рухани мәнсабларны ишгаль итә алмый торган кешеләр санала. +9) Мөселман идарәи руханилары Дахилия нәзарәтенә табигъдырлар. +10) Мөселман руханиларының рөтбәләре тәварис тарикынча күчми. Әмма рухани мәнсабларга билгеләнгән кешеләр ул рөтбәне шул мәнсабта торган чакта гына малик булалар. +11) Мөселман руханилары казна иманалары түләүдән, башкача акча салымнарыннан рухани мәнсабта торган мөддәттә азат тотылалар. +12) Мөселманнарның гали вә мәхәллә руханиларының үзләре торган йортлар һәм ялга биреп, бертөрле файда китерми торган йортлары урын өчен булган сбордан, урамнарны яктырту, түшәтү вә тазарту өчен булган алымнардан башка сборларның һәммәсеннән азат булырлар. +12 нче маддәгә беренче гыйлавә: гуаһ булып, мәхкәмәгә чакырылган руханилар антка дучар ителүдән азат кылынырлар. +Икенче гыйлавә: руханиларның үзләренең вазифаларын үтәү юлында җибәрелгән хат-хәбәрләре почтада буш йөртелер. +Өченче гыйлавә: мөселман руханилары Общий мәхкәмәләрдә хөкем ителерләр (властный судлардан азат ителерләр). +(Бу гыйлавәләр ляихәдә юк иде. Аларны бу киңәш мәҗлесе арттырды). +14) Хөкүмәт әмере белән хезмәткә юлга чыкканда мөселман руханиларга юл мәсарыфы бирелер (микъдары күрсәтелгән). +15) Руханиларның ихласлы хезмәтләре өчен мөкяфәтләр бирелү хакында. +18, 19 нчы маддәләр отпуск бирү хакында. +20) Рухани мәнсабка билгеләнгән һәр мөселман падишаһка садакать өчен, хезмәтен тугрылык белән үтәр өчен ант иттерелер. Ямин вәрәкаләре, Шимали Кавказ, Дагстан халыклары вә гареби губернадагы мөселманнардан башкаларына төрк-татар телендә, русча тәрҗемәсе белән төзелер. Әмма теге истисна ителгән мөселманнарның үз телләрендә төзелер. +28) Мөселманнарның никах мәрасимнәрен иҗра итү руханиларга махсусдыр. +Хашия: юл өзелгән чакларда мәсафә ерак булган урыннарда бу эшне шәригатьтән хәбәрдар гайре руханига да тапшырырга мөмкин. Ләкин бу соңгысының, руханига хәбәр биреп, метрика дәфтәренә кайд иттерүе шарттыр. +29) Мөселман руханилары түбәндәге кешеләрнең никахларын укымаска тиештер: +1. Унсигезгә җитмәгән егеткә, уналтыга җитмәгән кызга. 2. Мәҗнүнгә, шашкан кешегә. 3. Иреннән аерылып җитмәгән хатынга көчләү вә алдау катышкан чакта. 4. Шәригатькә тугры килмәгән һәрбер хәлдә. +Монда кабул ителгән маддәләрнең иң мөһимнәре генә язылды. Зикер ителми калган маддәләр - я бөтенләй кабул ителмәгән яисә артык әһәмияте булмаганлыктан, минем тарафымнан калдырылган маддәләрдер. +28 нче маддә күп моназарага сәбәп булды. Аның хакында комиссиядә дә озак сөйләшкәннәр. 29 нчы маддә каралганда, мәҗлестә хазир булган табиб вәкилләр: "Өйләнергә теләүче егет белән кыз, имамга, йогышлы авырулардан сәламәтлекләрен исбат өчен, доктордан шәһадәтнамә китермәсәләр, никах укылмаска тиеш", - дигән шартны тәкъдим иттеләр. Бу да кызу-кызу моназараны муҗиб булды. Ошбу маддәләр хакында әлегәчә бер дә сөйләшмәгән Хәсәнгата казый, хәтта Сафа хәзрәт тә сөйләде. Ахырда бу эш, бик матлуб булса да, хәзергә мөселманнар арасында татбикъ итүе мөмкин булмаган бер эштер дип, әксәрият белән рәд ителде. +* * * +Егерме икесендә көндез дә, кич тә комиссияләр җыелышы булып, гомуми җыелыш булмады. Гомуми җыелыш иртәгә егерме өчендә көндез булачактыр. +Киңәш мәҗлесенең җиденче гомуми җыелышы егерме өчендә иртә белән булды. Егерме икесендә көндез дә, кич тә комиссияләр җыелып, гомуми җыелышның булмаганлыгыны тугызынчы мәктүбемдә язган идем. Егерме икесендәге комиссия җыелышларында теге Кавказда төзелгән закон ляихәсен тикшерү вә дәвам иткән, комиссияләрдә бер маддә хакында бик күп сөйләнә, бәхәс вә моназара ителә, тәкрарларга мөртәкиб булына, шунлыктан бик аз эшләнә яки соңга таба күп маддәләр мөхакәмәсез-нисез, "ярыймы? ярый!" дигәндәй, ашык-пошык уздырыла, диләр. Мислә, егерме икесендә кичен булган тәшкилят комиссиясендә бер маддә хакында кырык бер нотык сөйләндеге, әллә ничә сәгать шуңа сарыф ителдеге хәлдә, мәҗлеснең азагына таба, әллә ничә ун маддә рәттән тавышка куелып кына кабул яки рәд ителгән. Чөнки башта берничә маддә хакында моназара итешә-итешә арган вәкилләрнең, соңга таба арып, мәҗлестән тизрәк ычкынасылары вә истирахәтханәләренә кайтасылары килүе табигыйдер. Шул рәвешчә, комиссияләрдә урынсызга сүз озайтып, гомер заегъ итү киңәш мәҗлесендә эшләрнең акрын баруына сәбәп буладыр. Эш бик-бик күп, вакыт бик аз булганлыгын үткән мәктүбләремдә дә язган идем. Бүгенге гомуми җыелышта тәшкилят комиссиясенең карарлары мөзакәрә ителде. +Кавказ ляихәсендә 36 нчы маддә мәхәллә руханиларының вазифалары саналганда, никах вә талак хакындагы дәгъваларны карап фасыл итү яд кылынмаган икән, чөнки Кавказда мәхәллә имамнары бик надан булып, андый эшләрне тикшерергә икътидарсызлыкларыннан , боларны казыйлар тикшерә икән. Кашшаф хәзрәт Тәрҗеманинең тәклифе илә бу маддәгә "никах, талак хакындагы дәгъваларны мәхәллә имамнары карар, алар өстеннән шикаять казыйга мөрафәга ителер" дигән кайд артылды. +Мәхәллә имамнарын билгеле бер мөддәт беләнме, мөддәтсезме сайлау маддәсе мөзакәрәгә куела. Комиссия сигез ел мөддәт илә сайланырга тиешлеген кабул иткәч, мулла Кашшаф Тәрҗемани: "Мөддәт белән сайланмасын, чөнки бу эш имамнардан мәхрүм булуга сәбәп була", - ди. +Хәсәнгата казый мөддәт белән сайлауга катгый сурәттә каршы тора: "Имамнар халыкка дөнья вә мәгыйшәт эшләрендә юлбашчылык итәләр, мөддәт белән сайланганда, бу хасил булмый. Муллаларның гомерлеккә сайлануларында хәвеф юк, начар вә әхлаксыз мулланы мәхәллә халкы теләгән вакытында газел кыла ала, Сенатның бер разъяснениесенә бинаән, мәхәллә халкы теләгән мулласын приговор төзеп, сәбәпсез дә газел кыла ала", - ди. +Ахун Хөрәмшин мөддәт белән булуны яклый: "Мулла яхшы булса, 8 ел эчендә дә халыкка күп хезмәтләр итә ала, Иркутта эштән чыккан бер яман мулла бар ки, халык аны бер дә газел кыла алмый", - ди. +Бүкәйханов мөддәт белән сайлауны куәтли. Халыкка мәгыйшәт эшләрендә земстволар юлбашчылык итәләр, ди. +Садри Максудов: "Дөньяда һичбер халыкта мәхәллә руханиларын мөддәт белән сайлау юк, әгәр инде без яурупалылардан да уздырмакчы булсак, ул уздыру руханият җәһәтеннән булмыйча, сәяси вә икътисади җәһәтләрдә булырга тиештер", - ди, мөддәтсез сайлауны яклый. +Муса әфәнде Бигиев: "Шәригатьтә руханилар өчен мөддәт вә мөддәтсезлек күрсәтелмәгән, шәригать имамның әһлият вә истикамәтенә игътибар итә, без бит монда руханиларның хокук вә вазифаларын санап закон ясыйбыз; әнә шул вазифаларны үтәмәгән һәрбер имам, мөддәтсез сайланса да, газел ителәчәктер", - ди. +Мөфтизадә мөддәт белән сайлауны яклап сөйли. +Кавказлы мулла Гализадә дә мөддәт белән сайлау тиешлек хакында сөйли. +Бу мәсьәлә тавышка куелганда, уникегә уналты тавыш белән мөддәт белән сайлау кабул ителә. Бәхетҗан Каратаев: "Безнең кыргыз арасында мөддәт белән дә, мөддәтсезлек белән дә сайлау гамәлдә юк булганлыктан, мин бу мәсьәлә хакында бер якка да тавыш бирмичә каламын", - дип игълан итте. +Соңра мөддәтне закон белән тәгъйин итәргәме, юкса, мәхәллә әһеленең үзенә тапшырыргамы, дигән мәсьәлә тавышка куела. (Моны тавышка куюны Садри әфәнде тәклиф иткән иде.) +Мөддәтне закон белән билгеләү унбишкә каршы уналты тавыш белән кабул ителә. Моннан соң мөддәтнең микъдары (ягъни комиссия тарафыннан кабул ителгән сигез ел мөддәт) тавышка куелып, күпчелек белән кабул ителә. Ягъни киңәш мәҗлесенең карары буенча, мәхәллә имамнары сигез елга сайланырга тиештер. (Мәҗлестә хазир муллаларның күбесе мөддәтсез сайлануга тавыш бирделәр, мөддәт белән сайлауга ахун Хурамшин, Иркутск мулласы Г. Габдерәшидов, Кавказ муллаларыннан Гализадә, Сөбханколов тавыш бирделәр. Риза казый да мөддәтсез сайлау ягында.) +Бу беткәч, К. Тәфкилев торып: "Әфәнделәр, безнең киңәш мәҗлесебез тиз ябылачак, димәк, безнең кулыбызда бары ике көн кала. Әгәр бертөрле сәмәрәле эш эшләргә теләсәгез, тизрәк ашыгыбрак, тырышыбрак эшләгез; рәистән үтенер идем: нотык сөйләүнең мөддәте чикләнгәч, шул ригая кылынсын иде һәм бер адәмгә бердән артык сөйләргә рөхсәт итмәсен иде", - ди. +Садри Максудов: "Мәҗлес иртәгә (егермесендә) ябылмаска тиеш, 25енә хәтле дип рөхсәт бирелгәч, шул егерме бише дә хисапка керергә тиеш, гадәттә шулай була, дәхи без мәҗлеснең мөддәтен бераз арттыру хакында үтенергә тиешлебез", - ди. +И. Акчурин: "Мин президиумнан мәҗлеснең мөддәтен тагын бер өч көнгә озайту хакында тиешле урынына мөрәҗәгать итүне үтенәм". +Рәис Тупчибашев, сүзне кыскарак тотуны үтенеп, мәхәллә имамнарының мәгыйшәтләрен тәэмин итү маддәсен мөзакәрәгә куя. +Комиссия шәһәр муллаларына елга - 600 сум, авыл муллаларына 400 сум, мөәзиннәргә шуның яртысын жалованье сурәтендә бирүне тиеш тапкан, степной областьларда - Төркестан вә Әстерхан кыргызларында - мулла файдасына өй башына бер сум, мөәзин файдасына илле тиен җыярга тиешлеккә карар биргән. +Муса әфәнде: "Бәйтелмалдан кифая (торырга җитәрлек кадәр) акча бирелергә тиеш. Бәйтелмалга зәкят, гошер вә башка сәдакалар җыела. Сәдакалардан жалованье исеме белән бирү ярамый, без[гә] монда, "жалованье" димичә, "кифая" дип кенә әйтергә кирәк. Дәхи комиссия тарафыннан билгеләнгән жалованьенең микъдары күп урыннарда мәхәллә әһеленә авыр булыр", - ди. +Садри Максудов бер ачлык елны мөфтинең, мәхәллә имамнарына казнадан пособие бирелүне үтенеп, дахилия вәзиренә мөрәҗәгать иткән гаризасын укый вә, шуңа таянып, муллаларга биреләчәк мәгашлыкның һич булмаса бер өлешенең казнадан бирелергә тиешлеген алга сөрә вә мәҗлеснең дикъкатен шуңа җәлеп итә. Мәҗлес аның тәклифен кабул итеп, мәхәллә руханиларына биреләчәк жалованьеның бер өлешенең - мәхәллә халкыннан, бер өлешенең казнадан тәэмин ителергә тиешлеген кабул итә. +Жалованьеның микъдарына килгәч, мәҗлес комиссиянең карарларын бөтенләй кабул итә, ягъни киңәш мәҗлесенең карары буенча моннан соң: шәһәр муллаларына елга - 600 сум, мөәзиннәргә - 300 сум, авыл муллаларына - 300, мөәзиннәргә 200 сум жалованье бирелергә, әмма сахрада торучылар арасында һәрбер авыл мулласына (авылның чиге бу көндә законда "авыл" дип йөртелгән чик белән билгеләнә) - өй башыннан бер сум, мөәзингә илле тиен җыелып бирелергә тиештер. +Тәнәфес вакытында Риза казыйдан руханиларны мөддәтсез сайлауга тавыш бирүенең сәбәбен сорадым. Ул әйтә: "Авылларда сигез ел саен мулла алмаштырып тору сәбәпле, муллаларның хәлләре бик авыраячак. Шул муллалыктан башкага хәзерләнмәгән бер мулла сигез елдан соң урыннан чыгарылса, кая барырга белмичә, аптырап ач калырга мәҗбүр булачактыр. Мин хәтта мөфти вә казыйларның да мөддәтсез сайланулары тарафындамын, чөнки мөддәт белән сайланганда, әледәнәле сайлау маҗаралары, низаг вә җәнҗаллары булып, халыкның бөлгенлегенә, ифтирак вә дошманлашуына сәбәп булачактыр". +Тәфкилев җәнапларыннан: "Киңәш мәҗлесе, вакыйган, шулай егерме дүртендә үк ябыламы?" - дип сорадым. +Ул: "Хәзер безнең белән департамент арасында ихтиляф чыкты. Ул егерме бише керми, ди, ә без керә дибез, ничек булып калыр инде. Әгәр департамент үз сүзендә торса, мәҗлесебез әлбәттә, егерме дүртендә көн буе эшләп, егерме бишенә каршы ябылачактыр", - диде. +- Мөддәтне арттыру хакында департаментка мөрәҗәгать итәчәксезме? +- Итәргә уйлыйбыз, ләкин гайре рәсми сорашуларыбызда арттырыр төсле күренмиләр. Шунда да рәсми сурәттә мөрәҗәгать итеп карарга да уйлыйбыз. +* * * +Мәскәүдән киңәш мәҗлесен күрергә махсус килгән Уфалы Сабирҗан Шәмгулов, Троицкиның Габделвәли Бакиров, Алма-Аталы Габделвәлиев, егерме икесендә комиссияләр вакытында, бүген гомуми җыелыш вакытында, бәгъзе вәкилләрне күреп, сөйләшеп йөрделәр. Мәҗлес ябык булганлыктан, табигый, чит кеше хазир була алмыйдыр. +Заһид бәк Шамил теләгән вәкилләрне егерме алтысында Ораниенбаум, Петергоф вә Кронштадтка алып барырга, вәзарәттән рөхсәт алып, Балтыйк флотын күрсәтергә уйлыйдыр. XI +Киңәш мәҗлесенең сигезенче гомуми җыелышы 24 июньдә иртә белән сәгать унбердә башланырга тиеш булса да, соң көннәрдә, ни өчендер, вәкилләр бик акрын җыелалар. Унда башланырга тиешле комиссия җыелышлары - унбердә, унбердә җыелырга тиешле гомуми утырышлар уникедә көчкә-көчкә генә башлана алалар. Бәгъзе вәкилләр бер дә килмиләр (мислә, Грозный вәкиле Габделкадыйров), бәгъзеләре (мислә, Троицк вәкиле Җиһанша Сәйдуллин) мәҗлеснең ахырына таба гына килеп, сәерче кабиленнән генә торалар. Муллаларның бәгъзеләре комиссия җыелышларына килми калалар. +24 ендәге гомуми җыелыш мөфтиләр, шәйхелисламнар, вилаять мәҗлесләренең рәисләре, әгъзалары вә казыйлар хакында мөзакәрә белән башлана. +Мәзкүрләр гали руханилар дип аталалар, алар, аз булдыгында, елга бер мәртәбә съезд ясый алачаклар, земство һәм шәһәр съездларына вәкилләр тәгъйин итә алалар, падишаһ тарафыннан тасдыйк ителәләр. +С. Максудов: "Падишаһ таҗ кигән чакта хазир булыр өчен, башка милләт руханилары белән бергә безнең мөфтиләремез дә дәгъвәт ителсеннәр". Бу кабул ителә. +Шакир Тукаев: "Мөфтиләргә үз районнарындагы руханиларны вә мәхәлләләрне карап йөрергә хак бирелсен иде", - ди. Бу да кабул ителә. +Оренбург идарәи руханиясендә бер мөфти, алты казый булырга тиеш, Төркестанда ачылачак идарәи руханиянең составы шулай булыр. Әмма бүтән җирләрдәге идарәи руханияләр бер мөфти, өч казыйдан тәшкил ителерләр. +Мөфти, вилаять мәҗлесе рәисе, әгъзалары вә казыйлар нинди кешеләрдән сайланырга тиеш? +Мулла Кашшаф Тәрҗемани: "Мөфти вә казыйлар хатыйп вә мөдәррислеккә имтихан тоткан затлардан сайланырлар, боларның рәсми бер мәнсабта булулары лязем түгел, ләкин шундый шәһадәтнамәләре булу мотлак лязем", - дигән фикерне гарыз итә. +Мостафа Давыдович: "Хәзерге мәдрәсәләрнең дәрес программлары бик начар, алардан дин гыйлемнәре белгән берьяклы гына кешеләр чыга, мәдрәсәдә егерме биш ел торган бер шәкерт русчадан һәм дөньядан хәбәрсез була, шунлыктан голүме динияне белү өстенә, һич булмаса, урта образование алган кешене мөфтилеккә сайларга тиеш". +Мулла Хәйрулла Госманов мөфтине голәмадан сайлауны яклый. +Садри Максудов голүме динияне, һич булмаса, хатыйп вә мөдәррисләр дәрәҗәсендә белгән кеше булсын, ди. +Ахун Гализадә мөфтинең дин голәмасыннан сайлануы хакында сөйли. +Бүкәйханов мөфтилеккә сайланачак кешенең голүме диниядән шәһадәтнамәсене булу илә генә иктифа итмичә, бер голәма һәйәте алдында бер дини мәсьәлә хакында диссертация химая итүен шарт кыла. +Ахун Абызгилдин русчадан гали тәхсил күрүне шарт итә. +Депутат Далгат: "Русчадан билгеле ценз кую тиеш түгел. Йорт (Домашние) тәрбиясе алган булса да җитсен. Әмма моннан соң Духовная семинарияләр мәйданга килгәч, сез теләгән ике канатлы кешеләр җитешер", - ди. +Шакир Тукаев русчадан бер дәрәҗәи-гыйльмия дә шарт булмасын, ди. +Садри Максудов: "Русчадан бер ценз куймыйча ярамый. Әгәр без "русча белү җитә", дисәк, бу "белү"не төрле кеше төрлечә аңлый, шунлыктан гомуми бер микъяс куярга тиештер", - ди. +Мулла Кашшаф Тәрҗемани муллаларга - бер класслы школа, өяз казыйларына - ике класс, вилаять мәҗлесе рәисенә, Духовное правление әгъзаларына - дүрт класс, мөфтигә урта мәктәп образованиесе тиешлекне гарыз кыла. +Мөфтизадә: "Русча цензны катгый рәвештә (кисеп) чикләү мәгъ куль түгел, болай чикләү гомуми сайлау ысулын боза, минемчә, мөфти булган зат голүме динияне белсен, русчадан да хәбәрдар булсын дию җитә", - ди. +Төркестан вәкиле Мирҗәлилов Төркестан руханилары арасында русча шәп белгән кеше юк, ди. +Доктор Әхмәд бик Агаев русчаны чикләмичә ярамый, 1872 ел положениесе буенча ачылган шәһәр мәктәпләренең мәгълүматы шарт ителсен, ди. +Гализадә русча белү кадәресе җитә, ди. +Муллазадә: "Русча белеме кәгазьләрне, идарәләрдәге эшләрне аңларлык дәрәҗәдә булсын, юкса секретарьлар кулында уенчык булып калыр". +И. Акчурин русча белү шарт, ләкин дәрәҗәи-гыйльмийә билгеләү берничә елдан соң булсын, дип сөйли. +Давыдович русчадан 1912 ел законы буенча ачылган гали, ибтидаи мәктәпләр мәгълүматы шарт ителсен, ди. +Депутат Җәгъфәров русчадан билгеле бер ценз куюга каршы сөйли: "Голүме шәргыядә моктәдир булу өстенә русча зур образование алган кешене хәзергә табу бик мөшкелдер", - ди. +Моназаралар басылып, мәсьәлә аңлашылгач, голүме диниянең микъдарында мулла Тәрҗемани гарыз кылган фикер кабул ителә. Соңра, "русча белү" җитәме? дигән мәсьәлә тавышка куела да, шул кабул ителә. Русчадан ценз шарт ителми. Ягъни мөфти вә казый булачак кешеләр голүме диниядә хатыйп вә мөдәррислеккә имтихан тоткан, русча белгән кешеләрдән сайланачактырлар. +Бүкәйханов гарыз кылган диссертация химая итү кабул ителми кала. +Моннан соң Коръән вә әҗзасын бастыру эше идарәи руханияләргә монополия итеп бирелергә тиешлек кабул ителә. +Соңра мөфти вә казыйларны биш ел мөддәт илә сайларга тиешлек кабул ителә. +Мулла Хәйрулла Госманов вә Садри Максудов тугыз елга сайлауны гарыз итсәләр дә, кабул ителми. +Киңәш мәҗлесе тарафыннан +Мөфтиләргә мәгашлык - 6000 сум. +Идарәи рухания әгъзаларына - 3000 сум. +Вилаять мәҗлесе рәисләренә - 2000 сум. +Вилаять мәҗлесе әгъзаларына - 1500 сум. +Өяз казыйларына 1200 сум микъдарында билгеләнде. +Моннан соң Дагстанда - Тимер-Хан-Шура шәһәрендә, Төркестан өчен Ташкент шәһәрендә яңа идарәи руханияләр ачарга карар бирелә. +Кыргыз сахралары хакында сүз чыкканда, Садри әфәнде Максудов бу хакта кыргыз вәкилләренең фикерен белергә тиешлекне гарыз итә; шулвакыт Урал кыргызлары вәкиле Б. Каратаев торып, дүрт область (Урал, Тургай, Акмулла, Семипалат) кыргызларның Оренбург идарәи руханиясенә кушылырга теләгәнлекләрен гарыз кыла. Шунда ук бүген киңәш мәҗлесе исеменә Кустанай өязе кыргызларының вәкилләреннән килгән телеграмм укыла. Алар үз телеграммаларында Оренбург Духовное собраниесенә кушылырга теләгәнлекләрен белдерәләр. +Лапин: "Ихтимал, Акмулла вә Семипалат кыргызлары, Төркестанга аерым идарәи рухания тәэсис ителәчәген белмәдекләреннән, Оренбург Духовное собраниесе карамагына керергә теләгәннәрдер. Моннан соң инде алар, бәлки, Төркестан идарәи руханиясенә кушылырга теләрләр", - ди. +Бүкәйханов: "Мин, хөкүмәттән рөхсәт алып, Акмулла вә Семипалат кыргызлары арасына барып, ошбу киңәш мәҗлесенең карарлары хакында доклад укымакчы булам. Әнә шул чакта кая кушылу хакында аларның фикерләре ачык беленер", - ди. +Мәҗлес тарафыннан бу фикер тасвиб ителә. +Каратаев Уральск вә Тургай областе кыргызлары хакында шөбһәләнергә ярамаганлыгын вә аларны туп-тугры Оренбург собран иесе даирәсенә кушарга тиешлекне сөйли. +Зур тәнәфестән соң вакыфлар хакында мөзакәрә дәвам итә. Вакыфларга нәзарәт идарәи руханияләре кулында булыр, ләкин вакыфның куйган шартлары ригая ителер, идарәи руханияләрдә бер вакыф шөгъбәсе булыр, дип кабул ителде. +* * * +Бүген кич вә иртәгә егерме дүртендә өйләдән элек комиссияләр җыелышы булачак. Егерме дүртендә өйләдән соң, сәгать бердән башлап, актык мәртәбә гомуми җыелыш булчактыр. +Шулай итеп, киңәш мәҗлесе унбер көн дәвам итәчәктер. XII +25 июньдәге тугызынчы вә актык гомуми җыелыш өйләдән соң сәгать икенчедә башлана. Иң элек Ширгали Лапин үзенең исламияттә мәхкәмә тәшкиляте хакында комиссиядә укыган докладының кыска мөндәриҗатын съездга гарыз кыла. Соңра мөселманнарның рухани мәктәп вә мәдрәсәләре хакында мөзакәрә башлангач, Садри әфәнде Максуди бу хакта унбиш маддә гарыз кыла: +1) Мөселманнарның рухани мәктәп вә мәдрәсәләре һәммәсе идарәи руханияләр нәзарәтендә булыр. +Хашия: "мәктәп" дип - мәхәлләдәге дини ибтидаи мәктәпләр, "мәдрәсә" дип руханилар вә дини галимнәр җитештерер өчен нигезләнгән урта вә гали дарелголүмнәр аталадыр. +2) Мәктәп вә мәдрәсәләрнең гыйльми җәһәтләрен идарә итү - руханиларга, хозяйственный җәһәтләрен башкару яхшы тәшкил ителгән мәхәлләгә тапшырылыр. +3) Гыйльми эшләрне башкару вә аларга өстән нәзарәт итү өчен, һәрбер идарә хозурында бер тәгълим шөгъбәсе (учебный отдел) тәэсис ителер. +4) Бу шөгъбәнең башында рухани идарәнең үзе тәгъйин иткән бер әгъзасы торыр. +5) Гыйльми шөгъбә хозурында билгеле бер тәртип белән сайланган мөдәррис вә мөгаллимнәрдән тәшкил ителгән бер тәгълим шурасы булыр. +6) Мөгаллим вә мөдәррисләрне билгеләү, мәктәп, мәдрәсәләргә программнар төзү, мәктәп-мәдрәсәләрне матди яктан тәэмин итүне кайгырту вә башкалар - учебный отдел вазифасыдыр. +7) Кызлар мәктәпләре дә идарәи руханияләр карамагында булыр. +8) Яңа мәктәп, мәдрәсәләр ачарга рөхсәт итү идарәи руханияләр хакы булыр. +9) Рухани мәктәп-мәдрәсәләр хосусый акчалар һәм вакыфлар белән асралыр. +10) Идарәи руханияләр мөдәррис вә мөгаллимнәрне гыйльми шөгъбә хозурында махсус төзелгән программ буенча имтихан тоткан кешеләрдән тәгъйин итәрләр. +11) Мәктәпләр, ирләр өчен булган кеби, кызлар өчен дә булыр. +12) Кызлар мәктәпләрендә мөгаллимлек итүчеләр дә идарәи руханияләр хозурында имтихан тоталар. +13) Мәктәпләрдә дин сабаклары вә татар теленнән башка хисап, җәгърафия, рус тарихы вә кыскача башка фәннәр дә укылыр... +14) Мәдрәсәләрдә голүме исламиянең һәркайусы мантыйк, тарихы мөкатдәс вә гомуми җәгърафия, фәлсәфә, гарәп вә татар теле укылыр. Рус теле өчен мәдрәсә хозурында аерым русский класс булыр. +15) Мәктәп мөгаллимнәре хокукта килсә, мәктәпләре мөгаллимнәре белән бер дәрәҗәдә тотылыр. Садри әфәнденең әйтүенчә, мөселманнарның дини мәктәп вә мәдрәсәләр хакындагы теләкләрен ошбу маддәдә хөласа итеп була. +Бу тыңланып үткәч, киңәш мәҗлесенә катышкан муллалар тарафыннан төзелгән мөселман бәйрәмнәренең фиһристе (спискасы) укыла. Бу фиһристтә иң элек һәр мөселман кашында ригая кылынган бәйрәмнәр, соңра сөнниләр генә ихтирам иткән бәйрәмнәр, ахырдан шигыйлар гына ихтирам кылган бәйрәмнәр саналган. +Моннан соң рәис Г. Тупчибашев вәкилләргә карап сөйли: "Без монда кулыбыздан килгән кадәр эшләдек, материалларны оештырдык, материаллардан файдаланып, безнең Думадагы вәкилләребез закон ляихәсе төзерләр. Ләкин моннан соң да вәкилләребезне ялгыз калдырырга, аларга ярдәм итмичә торырга ярамый. Хәзер Русиядә ялыну, ялвару, түрәләрнең бусагаларын таптау юлы белән максатка ирешеп булмый, инде халык вәкилләре, Дәүләт думасы аркылы гына теләкләр кулга төшереләдер. Шунлыктан тәкрар итәмен ки, Петербургтан китү белән, үзегезнең депутатларыгызны хәтерегездән чыгармагыз; хәзер киңәш мәҗлесенең эш кыйсеме ябылды дип игълан кылам". Шулай итеп, мәҗлеснең эш кыйсеме бүген сәгать 3 кә ун минут калганда ябыла. Вә тәнәфес була. +Тәнәфестән соң мәктәп вә мәдрәсәләр хакында Садри Максудов укыган маддәләрне мөзакәрә итәргәме, юкмы мәсьәләсе тавышка куела. Мөзакәрә итәргә тиешлек күпчелек белән кабул ителә. +14 нче маддәне караганда, мулла Кашшаф Тәрҗемани: "Мәдрә сәләр хозурындагы русский классларның аерым булуы мәдрәсәләрдәге мөселманча дәресләргә уңайсызлык итә, рус теле мәдрәсәнең программына, башка фәннәр белән бергә, фән булып керсен иде", - ди. Ахун Абызгилдин дә шуны яклый. Ахырда бу маддә, Тәрҗемани теләгәнчә, үзгәртелеп кабул ителә. +15 нче маддә моназараны муҗиб була. Ахырда ул да кабул ителә. +Җантурин: "Монда безнең мәктәп-мәдрәсәләрнең школьный сетькә кертелеп-кертелмәячәге хакында бер сүз дә әйтелмәгән". +Тәрҗемани: "Безнең мәктәп-мәдрәсәләребез бик мөкатдәс вә газиздерләр, милләт аны сакларга тиеш, школьный сетькә кертү - аларны бетүгә хөкем итү димәктер". +Леманов, Җантурин сетькә кертүдән куркырга ярамаганлыкны сөйлиләр. +Гайсә мирза изах бирә: "Моннан биш ел элек Дәүләт думасына кертелгән закон ляихәсе буенча эш болай: әгәр гомуми тәгълим мәсьәләсе инородецларга матлуб рәвешендә хәл кылынса, безнең рухани мәктәп-мәдрәсәләр, рухани идарәләр кул астында була торып та, школьный сетькә керәчәкләр, әгәр алай хәл кылынмаса, сетькә кертеп-кертмәү безнең ихтыярымызда кала". +Рәис Тәфкилев җәмәгатькә карап әйтә: "Әфәнделәр, мәҗлесебез ябылырга тора, хәзер бер-бер төрле заявлениесе булган кешеләр игълан кылсыннар иде". +Ахун Хөрәмшин: "Шәригать буенча мөселманнар үз дини бәйрәмнәрендә ял итәргә тиештерләр, менә хөкүмәттән шул тугрыда сорыйсы килә". +И. Агаев: "Өйләнгәндә, егет тарафыннан сәламәтлегенә шәһадәтнамә китерү тиешлекне бер теләк (пожелание) кабиленнән генә кабул итәсе иде". (Бу кабул ителә). +Иркут мулласы: "Дарелмөгаллимин вә дарелмөгаллимат комиссиясен бераз кузгатасы иде, әгәр аларны ачарга рөхсәт бирмәсәләр, мөгаллимнәр курслары ачарга рөхсәт бирелсен иде". +Бүкәйханов: "Мине монда җибәргән кыргызлар мал бугазлавы хакындагы закон ляихәсеннән асла разый түгеллекләрен әйтергә куштылар". +Хурамшин: "Төркия вә Мисырда укыган кешеләргә, алар гәрчә Русия тәбәгасе булсалар да, безнең мәктәп-мәдрәсәләребездә мөгаллимлек итәргә рөхсәт итмиләр, әнә шул бетсен иде". +Тәфкилев мал бугазлау хакындагы ляихәнең Думадан үтмәячәге хакында сөйли. +С. Мирҗәлилов: "Төркестан мәктәпләрендә мөгаллимлек итәр өчен милләт, каумият каралмасын иде". +Каратаев: "Без кыргызларның дини ихтыяҗларыбыз бетергесез. Шунлыктан мин ул хакта сүз озайтмыйм, тик шуны гына әйтәм: безнең кыргыз далаларында рухани тәшкилят юк. Без аннан мәхрүмбез, аннан гына түгел, Думага вәкилләр сайлаудан да мәхрүмбез. Шунлыктан бу хакта Думада безнең тавышыбыз ишетелмәячәк, ләкин анда безнең кардәшләребезнең тавышлары ишетелер. Кыр гызларның ошбу теләкләрен сезгә тапшырамын, кардәшләр! Без сезнең белән Думада да, башка җирдә дә бергәбез, бер теләктәбез. Безгә Дәүләт думасына вәкилләр сайлауга права бирмиләр, безне җитешмәгән, диләр, ләкин кыргызлардан хөкүмәт мәктәпләрендә укыган зыялылар, укымышлы кешеләр күп, зан итәбез ки, хөкүмәт безне бу хәлдә калдырмас. Бу нормальный хәл түгел. Әгәр киңәш мәҗлесе шул хакта бер фикер әйтсә, файдадан хали булмас иде". +Иркут мулласы: "Иркут губернасында ифрат күп мөселман солдатлары бар, әмма аларга гаскәри имам юк". +Сәйдуллин: "Кыргызлар утраклыкка күчкәндә, аларга җир кисеп биргән чакта (рус мөһаҗирләренең чиркәүләренә биргән кеби), мәсҗедләр файдасына да җир аерылсын иде". +Дәхи бер тәнәфес ясала. Тәнәфестән соң Галимәрдән бәк Тупчибашев, мөнбәргә менеп, бер сәгатьтән артыкка сузылган нотыгын сөйли. Ул әйтә: "Бу киңәш мәҗлесебезнең төзелеше тәнкыйтькә мохтаҗ, безне җүнләп тыңларга да теләмиләр. 1906 елның 26 февраль указында һәрбер русияле үзенең ихтыяҗларын сөйләргә дәгъвәт ителде. Бу дәгъвәткә башлап мөселманнар тавыш бирделәр. Алар вәзирләр кабинетына биш йөзләп петиция вә гаризалар бирделәр. Шуларны карап чыгу яңа гына вафат булган Череванскийга тапшырылган иде. Бу кеше безнең ул гаризаларыбыздан көлә генә. "Бу халык теләге түгел, бәлки бер горуһ адәмнәрнең генә ясаган нәрсәләре", - дип куя. Хәзер шушында министрның үзе килсә иде, мин аңа туп-тугры безнең арзуларыбызның хәят вә мәгыйшәт арзулары икәнлеген сөйләр идем. Безне яхшылап тыңларга, безнең әхвәлебезне рәтләп тикшерү лязем, юкса һәммәсе канцелярия эше булып, нәтиҗәсез калачактыр. Мөселманнар үзләренең ватанга садакатьләрен, итагатьле бәндә икәнлекләрен әллә кайчаннан бирле исбат иттеләр. Монда бәгъзе хатыйплар Кырым татарлары полкларының һәм башкортларның Парижга иң элек барып кергәнлекләрен сөйләделәр. +Император III Александргача падишаһларның хосусый охраналары Кавказ бәкләреннән төзелә иде. Мөселманнар бик мотыйг, бик инсафлылар. Аларның инсафлыклары башкалар кычкырган чакта кычкырырга манигъ булды, ләкин мин латин мәкален китереп әйтәм: "Мөселманнарның шул тик торуларында кычкыру бардыр". Соңра Г. Мәрдан бәк мөселманнарның әллә нинди "изм"нар белән төһмәт ителгәнлекләрен, ул төһмәтләрнең урынсыз булуларын сөйләгәч, сүзне хөррияте диниягә күчереп, Кануны әсасидә әйтелгән хөррияте диниянең әле мөселманнар хакында чын мәгънәсе белән мәйданга китерелмәгәнлеген сөйли: "Хөррияте диниянең тышкы галәмәтләре булырга, мислә, гыйбадәтханәләр, руханилар йөзгә кызыллык китермәслек рәвештә булырга тиеш, әмма безнең дин башлыкларыбызның положениеләре кызганыч хәлдә. Закавказье шәйхелисламы 1200 сум жалованье ала. Хәлбуки, Бакудагы полиция башлыгы 3000 сум мәгашлык ала. Безнең дүрт мөфтиебез - әһлиятсез вә кимчелекле адәмнәр, әгәр безгә сайлау хокукы бирсәләр иде, ул чакта мәсьүлиятне безнең өстебезгә йөкләтә алырлар иде. Моннан соң хатыйп мөселманнарда әүвәлдә мәдәният вә гомран һәм мәктәп вә мәдрәсәләр булганлыгын вә алардан бөек галимнәр чыкканлыгын, бу көндә ул мәдрәсәләрнең харап булып, яңалары мәйданга китерелмәгәнлектән, зур мәнсабларга тәгъйин итәрлек әһлиятле затларның табылмавын сөйли вә бу хакта Кавказ наместнигының падишаһ хәзрәтләренә биргән докладында "шәйхелисламлыкка лаек кеше таба алмыймын" дигән сүзен күчерә, соңра руханилар җитештерә торган мәктәпләрнең юклыгын вә шул сәбәпле, голәма кахтлыгын сөйли дә вакыфларга күчә. Бу хакта байтак сөйләгәч, 17 апрель (1905), 12 декабрь (1906) указларыннан, Министрлар шурасының карарларыннан инородецлар вә, хосусан, мөселманнар хакындагы җөмләләрне укып, әле ул әмерләр вә тәдбирләрнең асла мәйданга китерелмәгәнлеген, тыныч эшләгән III вә IV Думаларга мөселманнар хакында һичбер канун ляихәсе кертелмәгәнлеген сөйли, нотыгын болай бетерә: "Без, филхакыйкать, яңа эш эшләмәдек, бу арзу вә таләпләр - мөселманнарның йөрәкләреннән әллә кайчан түгелгән нәрсәләр. Без аларны тәкрар да итмәс идек. Ләкин ул теләкләрнең бирелмәвеннән михнәт чигүче безләр булганлыктан, сөйләргә-тәкрарларга мәҗбүр булабыз. Депутатларыбызга рәхмәт! Алар безнең белән бергә эшләштеләр, иптәшләре күптән таралсалар да, алар монда калдылар. Без алардан күп нәрсә өмет итәбез, фәкать 3 июнь законы сәбәпле, мөселман депутатларның саны һаман азая бара. Дәхи, Төркестан вә кыргыз сахраларындагы халыкларның теләкләре анда ишетелми кала. Шунлыктан ошбу халыкларга Думага әгъзалар сайлау хокукы бирелү бик матлуб вә тиештер". (Куәтле алкышлар.) +Моннан соң Тупчибашев киңәш мәҗлесенең иң мөһим карарларын болай санап күрсәтә: +1) Шимали Кавказ вә Төркестанга аерым идарәи руханияләр ачу. +2) Дүрт областьның кыргызларын Оренбург Духовное собраниесенә кушу. +3) Мөселманнар күп урыннарда рухани мәдрәсәләр, дарелмөгаллимин вә әл-мөгаллиматлар ачу. +4) Мәдрәсәләрдә мөгаллимлек итәргә читтә укыган кешеләргә дә рөхсәт итү. +5) Закавказьеда ни өчендер метрикага керми калган кешеләргә тиздән метрический шәһадәтнамәләр бирү. +6) Кыргызлар вә башкортларга мәсҗед файдасына җир аерып бирү. +7) Бер арзу сурәтендә: өйләнәчәк егетләрдән сәламәтлекләре хакында шәһадәтнамә сорау. +Биньямин Әхтәмов: "Мин киңәш мәҗлесен ясаучыларның берсе сыйфаты илә монда килгән вәкилләрнең һәммәсенә рәхмәт әйтәм вә, илтифат итеп, мине рәис могавинлегенә сайлаулары өчен тәшәккер итәм. Бу мәҗлескә рөхсәт алу да бик читен булган иде. Рөхсәт биргәч, безне ябып куйдылар, матбугат вәкилләрен кертмәделәр вә, гомумән, безнең мәҗлесебезгә рух кертмәскә теләделәр. Ләкин сез үзегезнең гарыз кылган теләкләрегез белән мәҗлескә рух керттегез. Әфәнделәр, мин халык көченә ышанамын, берегеп эшләнгән эш һәрвакытта җирле нәтиҗә бирә. Мин ышанамын ки, Аллаһ теләсә, моннан соң дәхи дә уңайлырак әхвәл эчендә җыелып сөйләшербез".(Алкышлар.) +Агаев сөйли, ахырда мәҗлескә җәмгыяте хәйрия залында җыелырга рөхсәт биргән миһманнарны хуш кабул иткән җәмгыяте хәйрия рәисе Заһид әфәнде Шамилгә рәхмәт әйтә. +Тәфкилев тә мәҗлес исеменнән Шамил әфәндегә тәшәккер итә. +Генерал Еникиев: "Төркестан - ерак мәмләкәт, ул хөкүмәт күзеннән дә ерак, мин вә иптәшләрем Төркестанны каплаган пәрдәне күтәрдек түгел. Без аңа аз гына тукынып кына киттек... +Муса әфәнде: "Мин моннан элек булган съездларыбызның һәммәсендә хазир булдым. Бу съезд - иң мөһим бер съезддыр. Бу мәҗлестә голәмаларыбыз мөһим мәсьәләләргә әһәмият бирәләр. Шийга галимнәре дә безнең белән бергә иттифак үзрә хәрәкәт итәләр. Без рухани эшләребезгә артык әһәмият бирмәле, чөнки рухани эшләребез - мөкатдәс михрабыбыз төзәлсә, безнең һәммә эшләребез төзәлер. Монда әлегәчә безнең уңайсыз хәлдә торуыбызның сәбәпләрен читтән эзләделәр. Минемчә, моның мөһим сәбәбе - без үзебездер. Безгә дүрт неграмотный мөфти билгеләгәннәр. Без шуларны кабул иткәнбез. Әгәр без кабул итмәсәк, андыйларны билгеләмәсләр иде, әгәр без үзебез моннан соң да төзәлмәсәк, безнең ляихәләребез дә файда бирмәсләр. Без төзәлсәк, хокукларыбызны химая итә белсәк кенә, безгә игътибар булыр", - дигәч, үзен секретарьлыкка сайлаганнары өчен җәмәгатькә рәхмәт әйтә һәм киңәш мәҗлесенең карарларын яхшы забыт итеп, соңра аерым бер китап сурәтендә нәшер кылачагын вәгъдә итә. +Садри Максудов та үзен секретарьлыкка сайлау өчен рәхмәт әйтә. Протоколларның русча кыйсеме яхшы тәртип иткәнлеген, соңра бу киңәш мәҗлесенең башка съездларга караганда мөһимрәк булганлыгын сөйли. +Мулла Кашшаф Тәрҗемани фракциягә вә зыялыларга тәшәккер итә: "Моннан руханилар белән зыялылар кул-кулга тотынып эш кылырга тиеш", - ди. +Хәсәнгата казый борынгы мөселманнарның гыйлем вә мәдәниятләре хакында сөйли, һәм фракциягә тәшәккер итә. +Ахун ага Гализадә, әгузе билләһне әйтеп, "Үәл-тәкүм миңкүм үммәтүй йәдгүүнә иләл-хайри" аяте кәлимәсен укып, шуның мәгънәсен сөйли. +Соңра Мөхәммәдхәсән Мәүлазадә һәм Хәсәнгата казый түргә менеп, әүвәлгесе падишаһ әгъзам хәзрәтләре вә гаиләсенең сәламәтлеген теләп, гарәпчә язган догасын укый. Аннан соң Хәсәнгата казый Коръән укый һәм падишаһ хәзрәтләре, зәүҗәсе, вәлигаһед вә ханадан императорының сәламәтлегенә дога кыла. +Соңра рәис Котлыгмөхәммәд мирза Тәфкилев киңәш мәҗлесенең ябылганын игълан кыла. (Сәгать 9 нчы 10 минутта.) +Ике-өч көннән бирле Петербургта һавалар бик кызып вә бөркүләнеп китте. Шунлыктан соң көннәрдә вәкилләргә кызу вә бөркү залда ябылып эш эшләү бик читенгә килде. +Хосусан, соңга таба мәҗлес әгъзалары комиссияләр вә гомуми җыелыш рәвешендә көндез дә, кич тә җыелып эшләделәр, кавказлылар тарафыннан китерелеп, киңәш мәҗлесе тарафыннан каралып, үзгәртелеп, төзәтелеп кабул ителгән закон ляихәсен, яңадан төзәтелгән рәвештә, машинада бастырып, вәкилләргә бирәчәкләр яки җибәрәчәкләр, газета идарәләренә дә җибәреләчәк, ди. +Вәкилләргә һәрвакыт чәй тәкъдим ителеп торды, һәркөн иртәнге җылы аш бирелде. Теләгәннәргә бер сум бәрабәренә шунда ук дүрт төрле тәгамнән аш хәзерләнеп торды. Заһид әфәнде Шамил вә рафикасы Фатыйма ханымның бу хакта тырышлык, һиммәт вә игътиналары яд ителмичә вә рәхмәт әйтелмичә узылырлык түгелдер. +Иртәгә егерме алтысында бөтен вәкилләрне Галим Максудов үзенең дачасына дәгъвәт итте. Вәкилләрнең күбесе анда барачаклар. Бәгъзеләре иртәгә кичкә каршы Петербургтан китәчәкләр; бәгъз еләре, хосусан, Петербургка беренче дәфга килгәннәре, ике-өч көн калып, пайтәхетнең карарлыкларын тамаша итмәкчеләр. +Минем дә ябык киңәш мәҗлесе хакында тырышып-тырмашып җыйган мәгълүматтан оештырылган мәктүбләрем ошбу уникенче мәктүб белән тәмам була, әмма бәгъзе бер мөһим докладлар мөфассал рәвештә моннан соң да "Йолдыз"да басылса кирәктер. МИСЫР +Төркия, Кара диңгездәге рус шәһәрләрен тупка тотып, Русиягә каршы сугыш ачу белән, Германиягә каршы оешкан коалициядә әгъза булган дәүләтләрнең һәммәсе белән дә дошман булып әвереләдер. Вакыйга инде Кавказдагы рус гаскәрләре хөдүдене кичеп, Төркия тупрагына һөҗүм итә башладыклары кеби, Йирурталык диңгезендәге Англия - Франция флотлары аз булса да, Чәнак кальга бугазын тупка тотып алдылар һәм 1770 елда рус адмиралы Орлов тарафыннан төрек флотының яндырылган урыны булган Чишмә искәләсен ишгаль иттеләр. Икенче яктан Төркия дә буннан элек Сүриядә җыеп тоткан гаскәрләрен Мисырга таба - төрек йирләрен Мисырдан аерган Сүәеш каналы өстенә сәвекъ итәргә тотынган. Төрекләр, Германия корып биргән план буенча Сүәеш каналын үз кулларына төшереп, Мисыр тупрагына агъламакчы булалар икән. Хәтта бәгъзе хәбәрләргә бинаән, төрекләрнең төп максаты Кавказ яки Кырымга һөҗүм итү түгел, бәлки алар рус урдуларына каршы мөдафәга хәлендә генә тотар, бөтен һөҗүм куәтләрен Мисырга юнәлдермәкче вә шул юл белән Англия тәгәрмәченә таяк тыкмакчы булалар икән. +Димәк, Төркиягә каршы сугыш ачылгач, бөтен үткенлекләре белән күтәрелгән бугазлар вә Әрмәнстан мәсьәләләре рәтенә Мисыр мәсьәләсе дә кушыладыр. +Мисырның хәзерге сәяси мәүкыйгы кызык кына вә үз алдына бер төрледер: фактически (вакыйгъда) Англиянең бер мөстәмләкәсе булдыгы хәлдә, юридически (хокук ягыннан) Төркиянеке санала: Мисыр хөкүмәте Төркия казнасына һәр елны бер микъдар дань түләргә вә бу дәүләт сугыша калса, аңар ярдәм өчен бер микъдар гаскәр йибәрергә тиешледер. Мисырда Төркия хөкүмәтенең "фәүкыльгадә комиссар" титулын хаиз бер мәэмүре, Мисыр Мәхкәмәи шәргыяләренең башында Төркия хөкүмәте тарафыннан йибәрелгән бер казый торадыр. Ләкин комиссар, бәгъзе формальностьларны гына үтәп торган бер түрә булып, Мисырның сәяси эшләренә катыша алмый, Мисырның Мәхкәмәи шәргыяләре дә, пәракәнде бер хәлдә булып, андагы хәяты иҗтимагыядә алар адәм рәтле һичбер роль уйный алмыйлар. +Мәгълүм улдыгы үзрә, Мисыр кыйтгасы Госманлы падишаһларының тугызынчысы булган Явыз солтан Сәлим заманында, госманлыларның истиля дәверләре иң югары ноктага үрмәләп барган чакларда, һиҗрәттән - 923, миладидан 1517 елда Төркия кул астына кергән иде. Ул вакытта Мисырны "Мәмалик" дип аталган хакимнәр җөмләсеннән булган Туманбай идарә итә, Габбаси хәлифәләр нәселеннән булган өченче әлмөттәвәккил галә Аллаһ шунда хәлифәлек исемен күтәреп тора иде. Солтан Сәлим Туманбай белән сугышып җиңде, Мисырга кереп утырды, соңра Туманбайны тоттырып астырды. Мисырны алу Госманлы вә ислам тарихында шул әһәмияте хаиздыр ки, шул тарихта "хәлифәте рәсүл"лек габбасилардан госманлыларга күчте. Солтан Сәлим Әлмөттәвәккил галә Аллаһ, хөсне ризасилә, хәлифәлектән ваз кичертеп, хәлифә булган затның кулында саклана торган "Әманәте шәрифә "не үз кулына алды, хәлифәне Истанбулга китертеп, аңа мәгашлык билгеләде. Солтан Сәлимнең хәлифәлеге, ул чакта Мәккәи Мөкәррәмә шәрифе булган сәед Әбүл Бәрәкат тарафыннан һәм тасдыйк ителде вә Рәсүле Әкрәмнең ватаны булган Хиҗаз гарәпләреннән яңа хәлифәгә гарзы итагать кылып, илчеләр килде. Госманлы падишаһлары, Мисырны үз кул астларына кертсәләр дә, аның эчке идарәсен саглам казыкка бәйләргә, анда төрек мәдәнияте йирләштереп, ул кыйт ганың Госманлы дәүләтенә багланышын тәэмин итәргә аслан тырышмадылар, дисәк, күп хата иткән булмамыз. Госманлы солтаннары Мисырның эчке идарәсен, зур хокукларга малик вә күбрәк ул хокукларны сүи истигъмаль итә торган бер такым валиләрләргә (наместник) тапшырып, ул фәраванлык мәмләкәтеннән килгән акчалар вә бүләкләр белән иктифа итеп, тыныч яталар, әмма бу якта Мисырның идарәсенә наместниклар белән бергә-бер такым бәкләр һәм катышып, "компания" ясап, теләгәнчә болгаталар иде. "Көләмәннәр" дип аталган бу бәкләр, соңга таба дәхи дә көчәеп, Мисырның бөтен идарәсен үз кулларына алдылар. Боларның Мисырдагы солтаннары XVII гасырның азагынача дәвам итте. XVIII гасырның ахырында аурупалылар Мисырга күз сала башладылар. Мисыр Йирурталык диңгезенең генә түгел, хәтта Һиндстан сәүдәсендә дә мөһим бер урын тота башлады. Менә Мисырның иң әһәмиятле шәһәрләрендә аурупалыларның агентлары вә сәүдә конторалары пәйда була башлады. Мисыр бигрәк тә французларның дикъкатен җәлеп итте. Франциянең иске ысул хөкүмәте үк көләмәннәр белән "аңлашып", француз сәүдәсенә Мисырда вә аның аркылы Шаб диңгезенә вә Һиндстанга киң ишек ачарга муафикъ булды. Франция директория хөкүмәте вакытында, икътисади тыкшыну артынча, Мисырны бөтенләй истиля итү фикеренә дә төште, шул ният белән 1798 елда Бонапарт (Наполеон)ны 35 мең гаскәр белән Мисырга йибәрде. Һиндстан юлында торган Мисырда французларның йирләшүе инглиз мәнфәгатенә бөтенләй каршы булганлыктан, Англия адмиралы Нельсон француз көймәләрен Искәндәрия якынындагы Абукир авылы янында тар-мар итте. Ләкин Наполеонның Мисыр тупрагына чыгарылган гаскәрләре, Мисыр гаскәрләрен җиңеп, Искәндәрия, Каһирә вә башка берничә шәһәрләрне ишгаль иттеләр. Соңыннан Сүриягә һәм барып чыккан Наполеон Франциягә кайтырга мәҗбүр булып, Мисырны французлар генералы Клеберга тапшырып калдырды. Клебер, Мисырда дүрт-биш ел торып, 1801 дә төрек вә инглиз гаскәрләре тарафыннан җиңелеп кулга төште. Мисыр француз кулыннан инглизләр ярдәме белән азат ителсә дә, Англия аны Төркиянең үзенә кайтарып бирде. Ниле мөбарәк буйларында аурупалыларның урнашуына вакыт йитмәгән иде әле. Буннан соңгы хәлләр киләчәк мәкаләдә. II +Мисырдан француз гаскәрләре чыгып киткәннән соң, инглиз гаскәрләре дә озак тормыйча чыгып киттеләр. Ул арада мәмлүкләр һаман да Мисыр хөкүмәтен үз кулларына алыр өчен тапшыралар иде. Госманлы дәүләте исеменнән Мисырда валилек иткән берничә кешеләр белән мәмлүкләр арасындагы низаг бөтен Мисырның тынычлыгын бетерде. Шул низаг вакытында урыннан төшерелгән берничә валиләрдән соң, мәмлүкләр Мисырда Госманлы дәүләтенә каршы чынлап кыям иттеләр. Боларның фетнәләрен басар өчен Истанбулдан йибәрелгән гаскәрнең башлыклары эчендә Македониянең Кавала шәһәрендә туган Мөхәммәд Гали исемле бер офицер да бар иде. Мөхәммәд Гали, Мисырга алып бардыгы арнауд гаскәрләренең ярдәме белән, ул чакта Каһирәдә валилек итүче Хөршид пашаны газел иттереп, үзе Мисыр валилегенә менде. 1806 елда Бабы Гали аның валилеген тасдыйк итте. Наполеон гаскәрләренең Мисырга килеп, бераз торып чыгуы Мисырда көләмәннәр салтасын байтак какшаткан иде, ләкин аларның зәгыйфьләнүе Истанбулның Мисырга тәэсирен арттырмады. Мөхәммәд Гали дә көләмәннәр белән күп уграшты. 1811 елда аларны бөтенләй изеп ташлады. Бу изеп ташлау һәм Төркия хөкүмәте файдасына булмыйча, Мөхәммәд Галинең үзенә генә файда булып төште: бу зат Мисырның бөтен хөкүмәтен үз кулына алган фактически (хакыйкый) хакиме булып әверелде. Ул Мисырда бик күп дахили ислахат иҗра кылды, куәтле гаскәр тәшкил итте, солтан Мәхмүднең әмере белән Гарәбстанда күтәрелгән ваһабилар фетнәсен басты. Африкада Нубә, Дангул вилаятьләрен сугышып алды. 1829 елда, Госманлы дәүләтенә рәсми сурәттә багланып торудан да котылырга теләп, аның белән ике мәртәбә сугышты. +Солтан Мәхмүд Гадли заманында Мөхәммәд Гали гаскәрләре Истанбул өстенә йөреп, Кутаһиягә килеп йиткән чакта, Төркия хөкүмәте Русия белән "Хөнкяр искәләсе" мөгаһадәсен ясарга, Атинә вилаятенә һәм Мөхәммәд Галинең валилеген тасдыйк итәргә мәҗбүр булды. Соңыннан мисырлыларга каршы йибәрелгән төрек гаскәре Нәзиб янында җиңелде. Мәхмүд Гадлидән соң тәхеткә утырган солтан Габделхәмид заманында Мөхәммәд Галинең углы Ибраһим паша командасы астындагы Мисыр гаскәрләре Анатулының эченә таба йөридер. Мәсьәләгә Аурупа дәүләтләре катышты, Мөхәммәд Галигә Мисыр вә Гаккя белән канәгатьләнергә тәклиф ителде, ләкин ул күнмәде. Бәс, Англия флоты Бәйрүт янында Мисыр көймәләрен барбад итте, мөттәфикъ дәүләтләр Гаккяне тупка тоттылар. Англия, Австрия вә Пруссия кысуы аркасында Мөхәммәд Гали юашланды, 1841 елда Лондонда мөгаһәдә ясалып, Мисыр, Госманлы дәүләтенә табигъ автономияле бер мәмләкәт булып әверелде, таҗ вә тәхете дә Мөхәммәд Гали нәселенә хас ителде. +XIX гасырның 60 нчы елларында Мисыр бик тизлек илә аурупалаша башлады. Анда тимер юллар күбәйде, мәктәпләр артты, һөнәр вә сәнәгать үсте. Ибраһим пашаның углы вә Мисыр хидьюларының бишенчесе булган Исмәгыйль паша, Йирурталык диңгезе белән Шаб диңгезен казып кушарга теләп, мәшһүр француз инженерлары, Ләсәпесны чакырды. Бу инженер 1859 да эшкә тотынып, [18]69 да тәмам итте. Шушы 1869 елда Исмәгыйль паша Сүәеш каналы дип аталган бу каналның ачу мәҗлесен ясады. Бу мәҗлестә бөтен дөньяның падишаһлары яки аларның вәкилләре хазир булды. Беренче мәкаләдә әйтелдеге үзрә, Англия XVIII гасырда ук Мисырга дикъкать итә башлаган вә аннан французларны чыгарышырга Төркия хөкүмәтенә ярдәм иткән иде. Сүәеш каналы казылып, Һиндстанга иң кыска юл ачылгач, Англиянең Мисырга дикъкате кат-кат артты. 1876 елда Англия Исмәгыйль пашадан Сүәеш каналының дүрт миллион лиралык акцияләрен сатып алырга вә шуның аркасында ул каналны үз тәсаррыфына кертергә муафикъ булды. Мисыр хөкүмәтенең малия эшләренең чуалуы Англиягә аның идарә эшләренә катышырга юл ачты. Исмәгыйль пашаның хисапсыз бакчалар вә сарайлар салдырып тилеләнүе, ул сарайларга иге-чиге булмаган дилбәрләрне җыеп, гыйш-гыйшрәткә вә зәүкъ-сафага бирелүе Мисырның казнасын эштән чыгарды вә хөкүмәтне гаять зур бурычка батырды. +Мисырга бурыч биргән инглизләрнең вәкиле сыйфатилә, Англия хөкүмәте Мисырның малия эшләрен эзәрли вә ул малия эшләрен үз контроле (нәзарәте) астына кертергә тырыша башлады. Ләкин Мисырның француз кредиторлары исеменнән Франция хөкүмәте дә шундый ук контрольне дәгъва иткәнлегеннән, озак мозакәрәләрдән соң аңлашып, ике хөкүмәт, иттифак белән Мисыр малиясенә кулларын салдылар. Менә шул көннән игътибарән Мисырда АнглияФранция "кондоминиум"ы башланды. Бу ике хөкүмәт Мисырның министр вә чиновникларын үзләре теләгәнчә тәгъйин кылалар, газел кылалар вә болар арасында көннән-көн инглиз вә французларны арттыралар иде. Малия эшләре берсе - Англия тарафыннан, икенчесе Франция тарафыннан тәгъйин кылынган ике контролёр (мөрәккаб)га тапшырылды. 1879 елның 17 апрелендә Исмәгыйль паша, вәзирләр кабинетын туздырып, әҗнәбиләрнең һәммәсен урыныннан чыгарды вә мәшһүр Шәриф пашаны баш вәзир итеп, аңа йирлеләрдән мөрәккәб кабинет оештырырга кушты һәм Мисыр гаскәрен алтмыш меңгә ирештермәкче булды. Мисырның хамиләре булган ике дәүләт хидьюның бу эшен тәхәммел итә алмадылар да, Исмәгыйль пашаны үзеннән төшереп, углы Тәүфикъны хидьюлыкка мендерделәр: Бабы Гали дә буны тасдыйк итәргә мәҗбүр булды. Буннан соңгы хәлләр киләчәк мәкаләдә. III +Мисырдагы англо-француз идарәсе, хидью Тәүфикъ пашаның бу ике дәүләт кулында җансыз корал булып әверелүе 1881 елда "Гораби ихтилялы" дигән ихтилялга сәбәп булды. Миралай ротбәсендәге Әхмәд Гораби исемле офицер, Мисыр гаскәрләрен котыртып, хидьюга, англо-француз режимына каршы кыям иттерде. [18]81 елның 9 сентябрендә хидью һәм консуллар җыелган Габидин сараеның алдына Гораби ат өстендә, кылычын чыгарганы хәлдә, иптәш офицерлары белән килеп, үзенең таләпләрен гарыз кылды. Ул түбәндәге нәрсәләрне таләп кыла иде: вәзирләр кабинетын тарату, парламент ачу, гаскәрнең санын арттыру, яңа хәрбия законын тасдыйк итү, шәйхелисламны газел кылу. +Соңыннан Горабиның теләкләреннән күбесе мәйданга чыгарылса да, төрле интригалар, әһалинең хәзерлексезлеге, хидьюның аумалы бер адәм булуы сәбәпле, мәмләкәттә төрле низаглар, ихтиляфлар баш күтәрде, забитлар таифәсе - Гораби вә иярченнәре дәхи корал шалтырата башладылар. Ниһаять, Гораби Мәхмүд Сами паша кабинетында хәрбия вә бәхрия министрлыгына мендерелеп, бу ике вәзарәттәге төрек вә чиркәс мәэмүрләре һәммәсе урыннарыннан чыгарылдылар, алар урынына Мисыр гарәпләре билгеләнде. Урыны килгәндә, шуны дә әйтеп китәргә кирәктер ки, ул чакта Мисырда куәтле бер чиркәс партиясе бар иде. Гораби министр булгач, ошбу чиркәс партиясенең олугларын тоттырып, хәрби мәхкәмәдә хөкем иттерде. Мәхкәмәнең карарын гамәлгә кую хакында вәзирләр кабинеты белән хидью арасында ихтиляф чыкты, бу ихтиляфның көчәюен күргән Англия хөкүмәте Ла-Манш диңгезендәге флотына Мисырга китәргә әмер бирде, Франция флоты да Мисырга китте вә ике флот берегеп, Искәндәриягә килеп тә йитте. Менә шул рәвешчә, Мисырда чыккан ихтиляфны хәл кылырга бу мәмләкәтнең хуҗасы саналган Төркия дәүләте түгел, бәлки Англия белән Франция дәүләтләре кереште. +Флотлары килеп йиткәч, Мисырдагы Англия вә Франция консуллары үз дәүләтләре исеменнән нота биреп, Мәхмүд Сами кабинетының таратылуын, Горабинең Мисыр кыйтгасыннан чыгып китүен таләп иттеләр. Вәзирләр бу нотаны рәдд кылып: "Безнең Аурупа дәүләтләре белән мөнәсәбәтемез юк, әгәр теләсәләр, Истанбул белән хәбәрләшсеннәр!" - дип башта карышып торсалар да, соңыннан истигъфа иттеләр. Шәриф пашага яңа кабинет тәшкил кылырга тәклиф ителде. Ул башта кабул итми торып, соңыннан бәгъзе шартлар белән ризалык күрсәткәч, Искәндәрия гаскәрләреннән: "Без үземезгә Горабидән башканың вәзир булуын теләмимез, әгәр ул унике сәгать эчендә үз мәнсабына кайтарылмаса, булачак вакыйгаларда безне мәсьүл тотмаңыз!" - мәалендә телеграмм килде. Депутатлар мәҗлесендә Гораби кызу нотык сөйләде вә чит дәүләтләрнең консулларына кәгазь йибәреп, әҗнәбиләрнең тынычлыгын тәэмин итәчәген белдерде вә алардан өч нәрсә таләп кылды: 1) Англия вә Франция үзләренең ляихәләрен кайтарып алсыннар, флотлары Мисыр суларыннан китсен; 2) Кануны әсаси төзелеп, хидью һәм вәзирләрнең хокук вә вазифалары чикләнер; 3) Аурупа дәүләтләре Мисыр мәсьәләләре хакында Истанбул аркылы гына сөйләшсен. Соңра Гораби хидью Тәүфикъны төшерү тәдбирләренә кереште һәм сугыш яракларын хәзерли башлады. Шул чакта Англиянең хариҗия вәзире Гладстон Англиянең хидь ю ны яклаячагын игълан кылды. +Мисыр өчен шундый мөһим вә хәтәрле дакыйкәдә Төркия хөкүмәт енең эшләгән эше шул булды: Дәрвиш паша исемле бер түрәсен йибәреп, Мисыр әхвәлен тикшерергә кушты. Бу паша: "Саяи гыймранваяи шаһанәдә әсаеш бәркәмальдер", - дип докладлар ясагач, Аурупа дәүләтләренең Мисыр мәсьәләләре хакында мозакәрә итәр өчен Истанбулда бер конференция ясарга тиеш дигән тәклифләрен, Бабы Гали кабул итмәде вә: "Мисырда тынычлык мәҗлесе ясап, мозакәрә- фәлән итәргә лөзүм юк!" - дип киреләнде. Ләкин дәүләтләр, аның сүзенә игътибар итмичә, Истанбулда конференция ясап, Мисыр мәсьәләләре хакында мөшаварә итә башладылар. Бу конференциядә Төркиянең вәкиле хазир булмады. Ләкин бу вакытта Төркия һәм Мисырда үз престижын саклар өчен бер тәдбир эшләде: Әхмәд Горабигә солтан бик шәп бер медаль йибәрде. Бу эш Гораби вә иярченнәренең дәхи дә артыграк җилкенүләренә сәбәп булды... +Дәхи бер мөһим вакыйгага дикъкать ителсен: Истанбулдагы конференция. Җиденче мәҗлестәге карары буенча, Төркия хөкүмәтеннән Мисырга андагы фетнәне басар өчен гаскәр йибәрүен үтенде. Ләкин Төркия хөкүмәте бу үтенечне тыңламады, Мисырга гаскәр йибәрмәде. Буны күргән Англия хөкүмәте Мисыр эшләренә үзенең корал белән катнашырга мәҗбүр булачагын игълан кылды. Искәндәрия суларындагы адмирал Сәймур флоты тәҗавез башлар өчен беренче сылтауны көтә башлады. Скандал чыгачагын белгән Франция флоты 1882 елның 10 июлендә Искәндәриядән чыгып китте. +Унберендә Англия флоты Искәндәрияне тупка тота башлады. Мисыр гаскәре Искәндәриядән чыгып китәргә мәҗбүр булды, инглиз гаскәрләре Мисыр тупрагына төштеләр. Ниһаять, Әт-Тәлл әл-кәбир дигән урында каты сугыш булып, Гораби гаскәре катгый рәвештә җиңелеп эштән чыкты. +Соңра Гораби вә иптәшләренә хөкем булып, йидесе үтерелергә мәхкүм булды. Ләкин бу хөкем соңыннан мәңгелек сөрү белән алаштырылып, фетнә башы Әхмәд Гораби Цейлон (Сәрәндиб) атасына сөрелде. +Менә Төркия хөкүмәтенең тәдбирсезлеге, сәятсезлеге вә гафләте сәбәпле, фетнә басар өчен дип кергән инглиз гаскәре Мисырга оккупация ясап, шунда нык урнашты вә 1883 елда Мисыр бөтенләй Англия кулына кереп, анда Төркия солтанының суверенитетыннан (салтаи галия) коры исем генә калды. Буннан соңгы хәлләр киләчәк мәкаләдә. IV +Инглиз гаскәрләре Мисырга кергән чорларда Суданда Әхмәд Мөхәммәд бине Габдулла исемле бер гарәп "мәһдилек" дәгъва кылып, мәйданга чыккан иде. "Кяферләргә каршы җиһады мөкатдәс игълан кылган" бу Судан мәһдиенең вакыйгасы зураеп, Мисырга табигъ йирләрне вә хәтта Мисырның үз вилаятьләрен дә тәһдид итәчәк булганлыгыннан, инглизләр, Мисыр хөкүмәте белән берегеп, мәһдигә каршы сугыш ачтылар. Гораби фетнәсе инглизләрнең Мисырга кереп утыруларына сәбәп булдыгы кеби, Судан мәһдиенең вакыйгалары инглизләрнең Суданга кул сузуларына вә Мисырда ныгып калуларына да сәбәп булды. Мисырның күршесендәге фетнәләрне басу белән уграшкан инглизләргә, ягъни Мисырны дошман истилясыннан коткару юлында Мисыр хөкүмәтенә ярдәм иткән кешеләргә: "Сез Мисырдан чыгып китеңез инде", - дип әйтергә, әлбәттә, уңайсыз иде. 1887 елда, ягъни мәһди үлгәннән ике ел узып, Судан фетнәләре байтак зәгыйфьләнгәч, Бабы Гали Англия хөкүмәтенә: "Мисырдан гаскәрләреңезнең чыгачак вакытын билгеләп куясы иде", - дип мөрәҗәгать итәргә кыючылык кылды. Англия хөкүмәте буңа: "Мисырда тәртип вә тынычлык урнашмыйча, бу мөмкин түгел әле", - дип җавап бирде вә мәзкүр елның февралендә гаскәрләрне Мисырның иң мөһим мәркәзләре булган Каһирә, Искәндәрия вә Асван шәһәрләренә бүлеп куйды. Шул ук февраль эчендә Англиянең Истанбулдагы илчесе мистер Вольф Бабы Галигә Мисыр хакында түбәндәге нәрсәләрне тәклиф итте: 1) Мисыр Төркия солтанының кул астындагы бер мәмләкәт булыр, анда капитуляцияләр бетерелер. 2) Мисыр, Бельгия шикелле, битарафлыгы тәэмин ителгән бер йир булыр. 3) Сүәеш каналыннан үтәргә тынычлык вакытында да, сугыш вакытында да һәркемгә ирек бирелер. 4) Дәүләтләр иттифак белән риза булсалар, Англия Мисырны бушатыр. +Бабы Гали бу тәклифләрне илтифатсызрак тыңлады да, ике көн уйлаганнан соң, аларны кабул итмиячәген белдерде. +Шул ук елның маенда Англия Мисырда үз гаскәрләренең яңадан биш ел торуын Бабы Галидән тасдыйк иттермәкче булды. Әмма бу соңгысы: "Өч ел да йитәр", - дип судлашса да, бу хакта һичбер карарга киленмәде. Июнь эчендә Англия хөкүмәте Бабы Галигә Мисыр хакында түбәндәге рәвешчә килешүне тәклиф итеп карады: +1) Мисыр солтаннарның фәрманнары белән бирелгән хокукларга малик булып калыр; 2) Сүәеш каналы битараф бер канал булып калыр вә Мисырның яшәве Аурупа дәүләтләре тарафыннан тәэмин ителер; 3) Мисырда инглиз гаскәрләре өч ел калыр; бу мөддәт узгач, Мисырның үз гаскәрләре башында ике ел инглиз офицерлары то рыр лар; 4) Мисырда дахили яки хариҗи бер-бер тынычсызлык чыкса, инлиз гаскәрләре өч елдан соң да чыкмый торырлар; 5) Мисырда ихтилял күтәрелсә яки аңа башка бер дәүләт һөҗүм итсә, Төркия гаскәрләре белән бергә, анда инглиз гаскәрләренә дә керергә ирек булыр; 6) Бабы Гали вә Англия хөкүмәте ике арада булган бу килешүне башка дәүләтләрдән дә тасдыйк иттерерләр вә алардан Мисырда әҗнәбиләргә бирелгән бәгъзе бер имтиязларның бетерелүен таләп кылырлар. +Озын-озады мозакәрәләр вә мөхабәрәләрдән соң Бабы Гали бу тарика килешүгә дә разый булмады. Англиянең Бабы Гали белән бундый килешү-фәләннәргә юл эзләп йөрүе гаять саклыгы, истикъбальны уйлавы, башка зур вә куәтле дәүләтләргә карашы Мисырда үзенең мәүкыйгын рәсми вә формальный җәһәттән дә ныгытып кую өчен генә булып, әле Мисырга хуҗа булып әверелә алмаганлыктан түгел иде. Филхакыйкать 1883 ел 18 гыйнварда Мисырдагы англо-француз "кондоминиум"ының беткәнлеге игълан кылынуы белән үк, Мисыр, Англиянең бер мөстәмләкәсе булып әверелгән иде. Төркия хөкүмәте "разый булмаган булып" тора бирде. Әмма Мисырның бөтен идарә эшләре инглизләр кулына кереп бетте. Мисыр хидьюының малия мөстәшарын (киңәшчесен) Англия хөкүмәте тәгъйин итә. Бу мөстәшарның ризалыгыннан башка һичбер урынга акча тотылмыйдыр. Бүтән вәзарәтләргә дә инглиз мөстәшарлары куелган. Болар Англиянең Мисырда генерал-губернатор мәкамын тота торган генералный консулының күрсәтүе буенча билгеләнәләр. Мисырның йирле адәмләрдән куелган министрлары урын ишгаль итеп торучы түрәләр генә булып, һәрбер эшне теге инглиз мөстәшарлары башкарадыр. Гораби фетнәләреннән соң тәшкил ителгән, Мисырның яңа гаскәренә сәрдар (баш командан) итеп инглиз сэр Эфлен куелган иде, шул көннән игътибарән сәрдарларның һәммәсе инглизләрдән куелып, Мисырның гаскәри эшләре дә бөтенләй диярлек инглизләр кулындадыр. Башка зур мәнсабларның да һәммәсендә инглизләр хөкем сөрәдер. +Англиянең Мисырга урынлашуына каршы торган куркынычлы дошманы - Мисырга һичбер вакытта чын мәгънәсе белән хуҗа була алмаган Төркия түгел, бәлки Франция дәүләте иде. Мисырның Англия тарафыннан ишгаль ителүе, чирек гасыр буенча бу дәүләт белән Франциянең якынлашуына манигъ булып, Англия белән Германиянең дуслыгын куәтләп торды. Тик 1904 елда гына Англия белән Франция арасында аңлашу мәйданга килде: шул елда Франция, үзенең Фасдәге хокукының Англия тарафыннан тасдыйк ителүенә каршы, Англиянең Мисырдагы һәммә хокукын тасдыйк итте. Мисырда Англия Франция рәкабәтенең бетеүе, "Иэтиляфы мөсәлләс" дип аталган вә хәзерендә Германиягә каршы сугышмакта булган куәтнең вөҗүдкә килүе юлында беренче адым булды. "Мисыр - мисырлылар өчендер" шигаре белән эш күрүче яшь мисырлылар фиркасе ул чакта Англия вә Франция арасында булган ошбу "аңлашу"га каршы протестлар ясап, Африка вә Аурупа матбугатында тавыш күтәрсәләр дә, табигый, буннан барыбер файда чыкмады. +Шул рәвешчә, 1904 елдан игътибарән Англиянең Мисырдагы салтасы катгый сурәттә ныгыды. Вакытилә Франциягә каршы Мисырдагы Англия хакимиятен яклаган Германия хәзерге көндә бу хакимияткә каршы "Төркия гаскәре" дигән яңа бер куәтне салып йибәрде. +Мисырның хәзерге хәлләрен киләчәк мәкаләмездә язармыз. +Мисыр Англия өчен бик зур әһәмиятне хаиздыр. Англия, Сүәеш каналына хуҗа булуы белән, Һиндстан вә Австралияне төп Англиягә баглаган юлны үз кулында тотуы өстенә, бу канал аның бөтен дөнья белән булган сәүдәсендә дә бик зур урын ишгаль итәдер. Дәхи Мисыр Англиянең Африка эчендәге мөстәмләкәләренә капка мәнзилендәдер. Ниле мөбарәк тугаеның табигый юлы АнглияМисыр кул астында булган Суданга алып бара, шуннан ары барыбер Англия кул астында булган Уганда, Британия шәркый Африкасы, Самолиләнд илләре башланып китә. Бик фәраванлык илә мамык йитештерә торган Мисырның үзе генә дә - Англия өчен бик кыйммәтле бер мәмләкәттер. Буннан өч ел элек Мисырда Англиянең генеральный консулы Пустина, хәзер хәрбия вәзире итеп тәгъйин кылынган лорд Китчнер куелган иде. Буннан элекке мәкаләләрдә әйтелдеге үзрә, бу генеральный консул Мисырның хакыйкый хакиме булып, бөтен идарә эшләре аның кулындадыр. Бервакытлар Һиндстанда вице король һәм булып торган Л. Китчнер Мисырда бик идари вә икътисади ислахат иҗра кылу илә бәрабәр Мисырны саклау вә ныгыту эшенә дә зур әһәмият бирде. Ләкин бу ныгыту эше бигрәк Мисырны Йирурталык диңгезе ягыннан тәһдид иткән әүвәлге "Иттифакы мөсәлләс"кә каршы булып, Англия минонослары өчен Искәндәриядә уңгайлы оя ясаудан, арсенал (корал склады) торгызудан вә башкалардан гыйбарәт булды. +Сугыш башланган чорларда ук, Төркиянең тоткан мәүкыйгы шөбһәле булганлыгы беленгәч тә, Мисырда хәрби халәт игълан кылынды, аннан Германия вә Австриянең сәяси вәкилләре чыгарылды. Шул ук вакытта Англиянең Мисырдагы гаскәрләре арттырылды (гадәттә алар алты мең тирәсендә генә булалар иде) һәм Сүәеш каналын ныгыту өчен җитди тәдбирләр кылынды. Мөтәхассыйсларның язуына күрә, Сүәеш каналына Англия-Франциянең иң зур зиреһле сугыш көймәләре дә кереп тора алачагыннан, төрекләрнең бу каналны кичеп Мисырга агылулары бик мөшкел булачак, ләкин төрек гаскәрләренең каналга якынлашуы вә аны әһәмият тупка тоту үзе Англия өчен бик зур зарбә булып төшәчәк. Азия ягында Төркия чигеннән каналгача ике йөз чакрым мәсафә бар. Бу ике арада көтебе мөкатдәсә мәгъруф Туры Сина ярты атавы ятадыр. Менә Англия гаскәрләренең төрекләргә шунда мөкавәмәт итеп, аларны каналга якын да йибәрмәскә тырышулары бик ихтималдыр. Бу эш, әлбәттә, Англия гаскәренең санына баглыдыр. Мисырның үз гаскәренә килсәк, боларның зур команданнары вә күп офицерлары инглизләрдән булып, яхшы ук өйрәтелгән булсалар да, саннары бик әһәмиятсездер. 1841 елда Төркия хөкүмәте, Мисыр гаскәрен унсигез мең булыр дип чикләгән иде, ләкин Англия әйтмәсәк тә, билгеле сәбәпләргә бинаән Мисыр гаскәрен һичбер вакытта ул санга йиткергәне, хәтта якынлатканы да юк. Мисыр гаскәре алты меңнән артмадыгы хәлдә, аның өчтән ике өлеше Суданда тора иде. +Төркия - Англия сугышына Мисырның йирле әһалисе нинди мөнәсәбәттә булачак? Хәзер мәсьәләнең иң кызыклы ноктасы шундадыр. Бәгъзе газеталарда язылдыгына бинаән, Англия Мисырның үз гаскәрләрен Төркиягә каршы сугыштырмаячак һәм хәзер полиция идарәләрен дә йирле мәэмүрләр кулыннан алып, Һиндстаннан килгән гаскәриләргә тапшырган, имеш. Саклыклары илә мәгъруф инглизләрнең бу тәдбирләре, әлбәттә, бик урынлы бер ихтияттыр. Төркия хөкүмәте әһалинең хиссияте диниясеннән файдаланырга теләве - бик мөмкин эштер. Мисырда Англиягә дошман бер агым булганлыктан, Төркиянең дин исеменнән дәгъваты анда азмы-күпме гаксе сада бирүе дә бик ихтималдыр. Мәгълүм улдыгы үзрә, башында мәшһүр Мостафа Камил паша торган "әл-Хизб әл-ватани" партиясе бервакытлар дөньяны байтак шаулаткан иде. Мостафа Камилнең байрагына "Мисыр - мисырлылар өчендер" шигаре язылган булып, ул сәяси юллар һәм матбугат аркылы, Мисырдагы инглиз салтасы белән белән көрәшә вә Ниле мөбарәк сахилләрен инглизләрдән азат итәргә тырыша иде. Мостафа Камил 1908 елда вафат булгач, бу партия үзенең талантлы юлбашчысыннан, моктәдир рух бирүчесеннән мәхрүм булып калды. Аннан соң партиянең башына Фәрид бәк утырган иде. Лорд Китчерның бу партияне эзәрләве вә кысуы сәбәпле, Фәрид бәк Мисырдан сөрелде, шуннан соң партиянең куәте бетте. Мостафа Камил үлсә дә, "әл-Хизб әл-ватани" таратылса да, аның идеясе максат вә әмәлләре әле дә Мисырның яшь зыялылары арасында бик нык асраладыр. +Бунда икенче бер дикъкать ителәчәк нокта да бар. Мисырның хидьюы Габбас Хилми Төркия ягында калды, ул "әл-Хизб әлватани"ның әүвәлге рәисе Фәрид бәй белән кул куеп, мисырлыларны Англиягә каршы торырга дәгъват итеп, "манифест" чыгарды, бәгъзе газеталарда күрендегенә бинаән, хидью Мисыр өстенә йөри торган төрек гаскәренә баш командан булып тәгъйин ителгән, имеш. Хидью, Истанбулга сәяхәт килгән чакта, бер мисырлы тарафыннан атылып яраланган, соңра дәваланып, шунда калган иде. Төркия "Иэтиляфы мөсәлләс" дәүләтләр янә каршы дошмананә позиция тоткач, Англия хөкүмәте хидьюга дәрхаль Төркиядән чыгып, Италиягә китәргә кушкан иде. Хидью, бу әмерне тыңламыйча, һаман Истанбулда калды. Һәр хәлдә хәзер Мисырның үзе - бер якта, хидь юы бер якта булып сугышырга торалар. +Хәзерге көндә Мисырда "әл-Хизб әл-ватани" әмәлләрен асраучыларның ни дәрәҗәдә куәтле булганлыклары мәгълүм түгел, ләкин бу партиянең башлыклары күптән Мисырны Англия кулыннан алыр өчен әүвәлге "Иттифакы мөсәлләс" белән "Иэтиляфы мөсәлләс" арасында чыгачак зур сугышка вә шул шау-шу арасында Төркиянең Мисырга кереп, Англиягә каты зарбә төшерүенә ышанганнар икән. Ләкин хәзерге әхвәл бу максадның мәйданга килүенә ни дәрәҗә мөсагыйд? Анысын киләчәк мәкаләләрдә карармыз. +ҺӘМ ШӘРЕХЛӘҮЧЕЛӘР +Гарипова Л.Ш. - филология фәннәре кандидаты, Г. Ибраһимов исем. Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының Язма мирас үзәге әйдәп баручы фәнни хезмәткәре; +Хәсәнова А.Н. - Г. Ибраһимов исем. Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының Язма мирас үзәге фәнни хезмәткәре; +Ханнанова Г.М. - Г. Ибраһимов исем. Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының текстология бүлеге фәнни хезмәткәре. \ No newline at end of file diff --git "a/ILLA/\320\240\321\203\321\205\320\270-\320\274\320\270\321\200\320\260\321\201 21- \320\221\320\260\321\202\321\202\320\260\320\273.txt" "b/ILLA/\320\240\321\203\321\205\320\270-\320\274\320\270\321\200\320\260\321\201 21- \320\221\320\260\321\202\321\202\320\260\320\273.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..a51ec03b7511594de2e18c073c59f22963892509 --- /dev/null +++ "b/ILLA/\320\240\321\203\321\205\320\270-\320\274\320\270\321\200\320\260\321\201 21- \320\221\320\260\321\202\321\202\320\260\320\273.txt" @@ -0,0 +1,713 @@ +РУХИ МИРАС +Эзләнүләр һәм табышлар +21 нче чыгарылыш +Габдулбари Баттал. Избранные сочинения +УДК + 94 (093) +ББК + 63.2 +Татарстан Республикасы Фәннәр академиясенең Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты Гыйльми советы карары нигезендә нәшер ителә +Проект "Татар халкының милли үзтәңгәллеген саклау" +ТР Дәүләт программасы кысаларында ТР Фәннәр академиясе +Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының Язма мирас үзәге тарафыннан гамәлгә ашырыла +Редколлегия: +И. Г. Гомәров (проект җитәкчесе), +А. М. Ахунов, Л. Р. Надыршина +Фәнни редактор +филология фәннәре кандидаты И. Г. Гомәров +Рецензентлар: +филология фәннәре кандидаты Ә. Х. Алиева, +тарих фәннәре кандидаты Э. К. Сәлахова Р 82 Рухи мирас: эзләнүләр һәм табышлар. Габделбари Баттал. +Сайланма әсәрләр = Духовное наследие: поиски и открытия. +Габдулбари Баттал. Избранные сочинения / төз., текст., иск. +һәм аңл. әзерл.: Л. Ш. Гарипова, Л. Р. Надыршина, А. Н. Хәсәнова, +Г. М. Ханнанова. Т. 2. - Казан: ТӘһСИ, 2023. - 21 нче чыг. - 256 б. +ISBN 978-5-93091-476-4 +Җыентык татар халкының рухи мирасын барлау, билгесез яки аз билгеле язма чыганакларны бастырып чыгару, татар текстларын өйрәнү барышындагы яңа фәнни тикшеренүләр белән укучыларны таныштыру традициясен дәвам итә. +Сериянең чираттагы саны күренекле галим, журналист һәм нашир, тәрҗемәче һәм җәмәгать эшлеклесе Габделбари Батталның (эмиграциядә Габдулла БатталТаймас, 1880 яки 1883-1969) гыйльми эшчәнлегенә багышлана. Галимнең бай һәм күпкырлы мирасы ике китапка туплап бирелде. 1909-1914 елларда басылып чыкк ан язмалары "Рухи мирас: эзләнүләр һәм табышлар" сериясенең 20 нче чыгарылышында дөнья күрде. Икенче китапта Г. Батталның 1914-1918 елларда матбугат битләрендә, аерым бер җыентыкларда дөнья күргән фәнни мәкаләләре урын алды. Алар арасында "Сөембикә", "Татар тарихы", "Өч идарә ысулы" кебек күләмле язмалары да бар. Текстлар гамәлдәге хәрефләр белән беренче тапкыр басыла. +Китап белгечләр, татар мәдәнияте һәм тарихы белән кызыксынучы киң катлау укучылар игътибарына тәкъдим ителә. + +МӘКТӘПЛӘРЕМЕЗДӘ ТАТАР ТЕЛЕ +Милләт һәрдаим тел белән билгеләнә. Ягъни дөньяда никадәр тел булса, шулкадәр милләт була һәм бер халыкның икенче халык тарафыннан чын мәгънәсе илә тәмсил ителүе (йотылуы), үз телен онытып, теге икенче халыкның теле белән сөйләшә башлавыннан игътибар ителә. Тел ике төрле: халык теле, әдәби тел. Тәмсил итәрлек нык куәт табылмаганда, халык теленең озак яшәве мөмкин, ләкин халык теле белән генә калган милләтнең теле үле тел саналып, аңа гыйлем, әдәб вә мәдәният базарында асла мизан корылмый. Затән, үле тел белән генә яшәүче халык мәдәният вә гыйлем баскычларының иң түбәнгесендә булып, даимән хурлык вә сәфаләттә яшәячәк, бетмәгән вә тәмсил ителмәгән булса да, кадер вә игътибары бик түбән булачак. +Моннан унбиш-егерме еллар элек безнең татар теле шул үле телләрнең берсе булып, гыйлем, фән вә әдәб базарында аның бер тиенлек тә кыйммәте юк иде. Бервакытлар бөтен ислам дөньясында дин вә гыйлем лисаны булып торган гарәп теле берничә гасырлар безгә дә көчле тәэсирен иҗра итеп, үз телемезнең төзәлүенә, җанлануына вә игътибарга керүенә юл бирмәде. Тик яңа заманның милләт рухы безнең арамызга да керә башлап, югарыда әйтелгәнчә, милләтнең нигезе булган телне дә исемезгә төшерде. XIX гасыр ахырына таба үз телемез белән язарга теләүче каләм ияләре чыга башлады. Башлап язучылар, табигый, гарәп, фарсы вә чыгтай телләренең тәэсиренә бирелеп, чын үземезчә язарга муафыйк булмасалар да, бу бабта юлбашчы булулары сәбәпле, тарихымызның иң матур битләрен ишгаль итәргә, киләчәк нәселләребезнең телне дә чын ихтирам вә тәкрим илә яд ителергә мөстәхикъдырлар. +Үз телемез белән язулар башлангач, кемнәр ничек язганлыгы, үз телемезгә нинди тәэсирләр булганлыгы, соңра чит телләрнең тәэсире ничек бетә барып, "госманлыча"ларның ничек җиңелүе вә халык теленә якын торган хәзерге әдәби телемезнең ничек мәйданга килеп чыкканлыгы хакында узган кыш озын-озын алты мәкалә язганлыгымнан, монда ул хосуста сүз озайтырга лөзүм күрмим; тик шуны гына әйтмәкче булам: хәзер инде, Аллага шөкер, татарның теле, үлелектән чыгып, җанлы телләр гөруһына таба йөз тотып бара. Хәзер бу телнең, ярлы гына булса да, әдәбияты бар, сарыф, нәхү кагыйдәләре төзелә, ул телдә байтак гәзитә вә журналлар тарала; димәк, тел эшләнә, җанлана вә рәтләнә бара. +Әдәби телемезнең эшләнүендә иң шатлыклы бер хәл - аның халык теленә якын торуы, бу саядә әдәбият китаплары, гәзитә вә журналларымыз һәм фәнни китапларымыз бик күпләргә аңлашыла торган булып чыгуыдыр. Бу юлда халыктан чыккан, халык телен яхшы белгән язучыларымыз бик күп хезмәт вә һиммәт күрсәтәләр, без боларга рәхмәттән башка бернәрсә дә әйтә алмыймыз, ләкин, бәхетсезлеккә каршы, икенче якта, ягъни мәктәпләремездә телемезгә тиешенчә илтифат ителми. Бу көнгәчә ибтидаи мәктәпләремездә "татар теле" дигән бер нәрсә юк, тик "кыйраәте төркийә" дигән бер әйбер генә бар, бичара телемез бер такым мөхәррир вә педагоглар тарафыннан гарәпчә оештырылган шушы яңлыш исемене алган иде. Шулай яңлыш исем белән улса да, ибтидаи мәктәпләремездә бераз маташтырылган татар теле, рөшдигә чыккач, бөтенләй ташлана, анда вә игъдадияләрдә тел уларак гарәпчәгә вә бер дәрәҗә госманлычага гына әһәмият бирелә иде. Рөшди сыйныфларда татар теле хәтергә дә кереп чыкмаганы хәлдә, гарәп лисане наменә әллә нинди "Мөгаллим сарыф лисане әл-гарәп" вә "Сарыф әхмәд"тәге озын-озын игъланнар ятлатыла вә чиле-пешле "әд-дәрес әл-нәхүиә"ләр белән уграшыла иде. Каюм абзый: "Үз телеңнең кагыйдәләрен белсәң, башка телләрнең кагыйдәләрен өйрәнү җиңел була", - диеп язып калдырган булса да, "сукыр Каюм"ның китапларын караучы вә аның сүзенә игътибар итүче юк, бәлки безнең голәма вә педагогларымыз һаман әлегә "үз телеңне укымасаң да беләсең аны!" дигән нәзирә белән баралар вә безне озак заман исертеп тоткан схоластика сөременнән һаман айнып җитә алмыйлар иде. +Бу хәл әле ислах ителгән мәктәпләремезнең күбесендә һаман дәвам итә. Тик бәгъзе урыннардагы мәктәпләрдә генә татар теле үз исеме белән кабул ителеп, аңа җитди сурәттә әһәмият бирелә башлады. +Занымча, татар теленә иң нык әһәмият биргән мәктәп Троицкида "Мәдрәсәи Мөхәммәдия" дип йөртелгән Яушевлар мәктәбе булса кирәк. Мәдрәсәи Хөсәениянең дә рөшдиләрендә вә хәтта ибтидаиларында татар теле адәм рәтле укытылмаган. Тик анда "Татар әдәбиятының барышы" мөәллифе Җәмалетдин Вәлиди барганнан соң гына, программада татар теле дигән бер сүз арткан вә бу тырыш мөгаллимнең иҗтиһады аркасында татар теле рөшди сыйныфларда да җүнләп укытыла башлаган. +Бервакыт "Шура"да Җәмалетдин Вәлиди исеме алдында "Мәдрәсәи Мөхәммәдиядә татар теле мөгаллиме" дигән сүзләрне күрү бик хушыма килгән иде. Бу ләкабь белән мәйданга чыккан беренче мөгаллим Вәлиди әфәнде булса кирәк. +Русларда гимназияләрдә 8 ел буенча рус теле укыйлар, ә безнең Духовная семинария аталырлык мәдрәсәи Галиядә, Казандагы мәдрәсәи Мөхәммәдиядә татар телен программага кертергә уйлап та караган кеше юк. +Чит милләт кешесенә "безнең Духовная семинариямездә үз телемез укылмый" дигән сүзне һичбер аңлы татар баласы кызармыйча әйтә алмас, дип уйлыйм. +Телемез ибтидаи, рөшди вә игъдади мәктәпләремезнең һәммәсендә игътинаэ белән укытылырга тиеш. Әдәбият вә матбугатымызны аңларлык, җыелышларда вә мәҗлесләрдә аңлатып, фикер бәян итәрлек, үз уйларын көчәнмичә яза алырлык кешеләрнең чыгуы мәктәпләремездә татар теленең җитди рәвештә өйрәтелүенә терәлә. Мәктәпләремез борынгыча илтифатсызлыкка дучар булса, матбугатымызны вә әдәбиятымызны көчәйтерлек яңа көчләр чыкмаячак кына түгел, матбугатымызны аңларлык кешеләр дә бик сирәк табылачак. Бу хәл телемезнең җүнгә салынуы, саглам казыкка бәйләнүе вә истикъбале өчен бик хәтәрледер. Икенче якта шатлыклы бер хәл күренә: татар теленең мәктәпләрдә җитди рәвештә укылырга тиешлеге хакында аз булса да, матбугатымыз да бәхәс итә, аны шәкертләр дә сорый башладылар. "Хөсәения" вә "Галия" шәкертләренең игъдадиларда да татар әдәбияты укылсын дип таләп итүләре - хаклы вә илтифатка алынырга тиешле бер таләптер. Әллә нинди "фәлсәфә"ләр вә кәвагыйде госмания, нәмунәи әдәбият госманияләрне бераз киметеп, шәкертләрне татар әдәбияты вә үз телемезнең кәвагыйд вә ысуллары илән таныштыра башларга күптән вакыт җитте. +КАЗАН ҖӘМГЫЯТЕ ХӘЙРИЯСЕ ВӘ ҖӘМГЫЯТЬЛӘР СЪЕЗДЫ +"Казан әүвәлге мәүкыйгын югалткан, ул хәзер әүвәлдәге кеби Русия мөселманнарына, иҗтимагый вә милли эшләрдә рәһбәр вә юлбашчы була алмый, Казанда һичбер эштә адәм рәтле организация юк, Казан мөселманнары арасында авторитетлар (әһали тарафыннан сүзе тыңланган вә фикеренә ышанылган) затлар юк", - дигән бер фикер таралган. Казанның тузганлыгы, эштән чыкканлыгы хакында яшь язучыларыбыздан бәгъзеләре матбугатта да сүз кылдылар, бәгъзе бер газеталарымыз Казанның мәркәзлеген кавычка эченә генә куя башладылар. +Без, әлбәттә, бу фикергә бөтене белән иштиракь итмибез, вакыт илә бу хакта "Йолдыз"да бәгъзе мөляхәзә вә фикерләр дә басылды. Шулай булса да, бәгъзе бер фактларга дикъкать иткәндә, иреклеирексез Казанны кимсетүчеләрнең фикерен кыйсмән бүлешергә мәҗбүр булынадыр. +Соң көннәрдә гомуми вә милли эшләребезгә Казан мөселманнарының әһәмият бирүе шул дәрәҗә йомшады ки, моңа хәйран булмыйча мөмкин түгелдер. "Зәбихә" мәсьәләсендә Русиянең караңгы почмагында яшәүче мөселманнарга кадәр протестлар яздырдыклары хәлдә, Казан мөселманнары бу хакта һичбер тавыш-тын чыгармыйча калдылар. Җәй көне Петроградта киңәш мәҗлесе булды. Бу хакта Казан мөселманнары бары ике мелланы гына ашык-пошык акча җыеп озаттылар. Казаннан барган әһлиятле вә зыялы бер зат үз иреге, үз хәраҗаты белән барды, бер зыялы юлга җитәрлек акча бирелмәгәнлектән, бармый калды... Дәхи дә бик күп мөһим вә милли эшләремез бардыр ки, Казан алар хакында тавышын чыгармыйча яки бик зәгыйфь бер өн чыгарып кына кала барды вә барадыр. +Бервакытлар Казанда Укучыларга ярдәм җәмгыяте ачылачак икән дигән хәбәр чыккан иде. Бубиның Мөхәммәтҗан хаҗи, үз кызының туе мөнәсәбәте илә, шул ачылачак җәмгыятькә мая булсын дип, Казанның могтәбәр бер баена 500 сум акча да тапшырганлыгы газеталарда язылды, әле ул хакта да һичбер хәрәкәт вә тәшәббес юк. Димәк, Казан халкы үз инициативасы белән бер эш башлау түгел, башкалар төрткән чакта да кузгалырга бик һәвәсле түгел... Бу хакыйкать - уйга калдырырлык бер хәлдер... +Мөселманнары бик аз булган шәһәрләрдә төрле җәмгыятьләр гаять җитезлек вә җанлылык белән эш күрәләр, әмма Казанның ике җәмгыяте - Җәмгыяте хәйриясе белән Казан шәһәрендә торучы мөселманнарның җәмгыяте дип аталган "Шәрык клубы" гаять кызганыч вә рухсыз бер хәлдә яшидер. Бу соңгысы хакында язуны икенче бер вакытка калдырып, бу дәфга Казанның җәмгыяте хәйриясенә бер күз салыйк. +Хәзерге көндә Казанның мөселман җәмгыяте хәйриясе шул дәрәҗә рухсыз вә аяныч бер хәлдә сөйрәлеп барадыр ки, Казан мөселманнары өчен оялмаслык түгелдер. Шуңа бер дикъкать ителсен: Казан җәмгыяте хәйриясенең гомуми җыелышлары шакшылыгы вә пислеге белән мәгъруф "Җамали харчевнясы"нда була. Бу хәл җәмгыятьнең бертөрле дүнлеген вә уңмаганлыгын күрсәтә торган заһири бер галәмәт булуында кем шөбһә итәр? Җәмгыятьнең милкендәге йортлар бик аз доход китерерлек рәвештә пычрак вә бәрбад бер хәлдә тотыладыр. Аларны төзәтү, күбрәк доход бирерлек хәлгә китерү өчен кайгырган кеше юк. +Казан җәмгыяте хәйриясе үзе "тәкъва" җәмгыятьләрдән булып, театр вә әдәбият кичәләреннән килгән акчаларны кабул итми. Бервакыт җәмгыятьнең бер мәҗлесендә бу мәсьәлә күтәрелгәндә, тәкъва байлар: "Театр, концерт вә әдәбият кичәләре булмасын, без алардан хасил булачак акчаны үз кесәбездән бирәбез", - дип игълан кылганнар. Җәмгыяте хәйрия "кесәләрдән киләчәк" бу акчаларны әле дә булса көтә... Җәмгыять Романовлар ханаданының 300 еллык юбилее шәрифенә һөнәр мәктәбе ачарга карар биргән, ләкин акчасы юк. "Дарелгаҗизин"ен "Николаевский" дип атамакчы, ләкин тәэмин итәрлек акча юк... +Җәмгыять кесәсенең такырлыгын күргән бәгъзе идарә әгъзалары бу ел җәмгыяте хәйриянең 4 нче майдагы гомуми җыелышына: "Җәмгыятьнең суммасын арттыру өчен, театрлар уйнатып акча хасил итәргә рөхсәт алу" дигән мәсьәләне куйганнар иде, бу хакта озак шау-шудан соң, әксәрият белән "җәмгыяте хәйрия файдасына театрлар уйнатуның матлуб" булуына карар бирелгән иде, ләкин бу тугрыда җәмгыяте хәйриянең берәр төрле тәдбиргә керешкәнлеге һәнүз ишетелмәде. +Әле яңа гына булып узган бер вакыйга да Казан җәмгыяте хәйриясенең хәлен бик яхшы күрсәтә. Күчмә лазарет торгызу хакындагы мөрәҗәгатьнамә Казан җәмгыяте хәйриясенә килгән иде. Җәмгыяте хәйрия бу хакта гаять озак мөзакәрә итми торды; табигый, мөрәҗәгать итүчеләргә җавап та тизлек белән китә алмады. Бүтән җирдәге күп җәмгыятьләр җавапларны телеграмм белән җибәргәннәр, хат белән хәбәр бирүчеләре дә бик җәһәт тауранганнар, әмма Казан җәмгыяте хәйриясе ул хакта сөйләшергә "Харчевня"га 9 ноябрьдә генә җыела алды. Җавапны хат белән генә, "Без дә кушылырбыз инде" маилендә кыска вә җансыз рәвештә бирергә карар кылды. Әле җәмгыятьнең хат җибәрүендә яки ул хатның барып җитүендә дә бик зур шөбһә бар. Чөнки съезд ясаучылар тарафыннан вәкаләт Сәлимгәрәй мирза Җантуриннан Казанның бер зыялысына килгән телеграммада: "Казанның мөселманнарының әлегәчә эчтән тынып торуларын тәсадефи генә бер эш санап, хәзер бу хакта бер фикер әйтүләрен дәхи бер кат үтенәбез, вәкилләр килү бик матлубтыр", - диеләдер. +Бу мөһим мәсьәлә хакында да Казан җәмгыяте хәйриясенең акрын хәрәкәт итүе акчасызлык вә юксыллыктан килгән, диләр. Хәзерге көндә җәмгыятьнең әүвәлге әгъзалары кими бара, дәфтәрдә күренгәннәре дә әгъзалык бәдәлен түләмиләр икән. Җәмгыятькә садака вә зәкят бирүчеләр дә бик азайган. Җәмгыять әгъзаларыннан бер могтәбәр зат буңа сәбәп итеп җәмгыять карамагындагы приютның начар баруын, андагы учитель вә мөгаллимнең бик начар мөрәбб и вә укытучы булуларын күрсәтә: "Җәмгыять әгъзалары ул приютның барышыннан асла риза түгелләр. Приютыңызны төзәтеңез, андагы учитель вә мөгаллимне алмаштырыңыз, аннан соң без җәм гыятькә ышанырмыз, аңа иганә вә ихсан итәрмез", - дип әйтәләр, ди. +Ләкин, занымча, җәмгыятьнең начар баруына ул приют кына сәбәп булмаска кирәк. Сәбәп булган тәкъдирдә, аны ни өчен ислах итмәскә? Юлы белән йөргәндә, мәшруг вә мәгъкуль дәлил вә әсасларны кулга тотып эзләгәндә, булмый кала торган эш дөньяда юк. Бөтен Казан мөселманнарының могтәбәр бер җәмгыятьләре хөкүмәт тарафыннан тасдыйк ителгән юридический шәхес булгач, аның үз милкендәге мөәссәсәләрне ислах итәргә, яхшырак юлга салырга ничек хакы булмасын? Приют учителе белән мөгаллимне алыштыру җөмһүрият рәисен яки баш министрны төшерү дәрәҗәсендә мөшкел эш түгел бит... +"Приют" дигән күңелсез бер нәрсә мәйданда торган бер тәкъдирдә дә, без бу җирдә, гавамыйрак булса да, "Борчага ачу итеп, тунны утка ягарга ярамый" дигән мәкаль белән җавап бирер идек... +Күчмә лазарет торгызу мәсьәләсенә килсәк, ул хакта ясалачак съездның көннәре дә билгеләнгән инде (6, 7 вә 8 нче декабрьләрдә). Хәзер Казан җәмгыяте хәйриясе, бу хакта тиздән бер гомуми җыелыш ясап, ул съездга вәкилләр җибәрүнең хәстәрен карый башларга тиештер. Җәмгыяте хәйрия булдыра алмый икән, гомумән, Казан мөселманнары бу хакта мөсаһәлә итәргә ярамый, бу съездга Казан мөселманнарыннан вәкил бармау, Казан өчен зур оят булу өстенә, тарихи бер тап булып калуы да бик ихтималдыр. Моңа шәһәремезнең могтәбәран вә руханиларының дикъкатен җәлеп итәмез. +КАЗАН ҖӘМГЫЯТЕ ХӘЙРИЯСЕНӘ БЕР КИҢӘШ +Кичә чыккан "Йолдыз"да "Казан хәбәрләре" кыйсемендә "Җәмгыяте хәйрия тарафыннан мөселман хастаханәсенә һәм Пет роградта тәшәббес ителгән "күчмә хастаханә" җибәрү эшенә иштиракь итү өчен халыктан иганә җыярга тәгаен ителгән вәкилләр иганә җыюның бик авыр булуыннан зарланалар икән" дигән бер хәбәр басылып чыкты. Бу кечкенә вә кыска хәбәр - дикъкатьләрне бик җәлеп итәрлек характерный вә мөһим бер хәбәрдер. Казан җәмгыяте хәйриясенең, хосусан, ошбу соңгы көннәрдә юксыллык вә акчасызлык илә мөбтәля булганлыгы вә аның сәбәпләре җәмгыятьнең идарә әгъзасы вә Казан мөселманнарының әхвале иҗтимагыясеннән хәбәрдар мөхтәрәм Садыйк хәзрәт Иманколый тарафыннан газетабызның 1311 нче номерында мөфассал рәвештә язылган иде. Хәзер җәмгыяте хәйрия бохранлы сәгатьләр уздыра, бик читенлек белән өстерәлеп бара; әүвәлдә аны бик зур шәүкъ вә рәгъбәт илә тәэсис иткән мирзалар, зыялылар вә зур байлар аннан йөз чөереп, ташлап киттеләр. Җәмгыятькә идарә әгъзасы яки гади әгъзалар булып калган затларда да дәрт вә ихлас белән һәм кул-кулга тотышып эшләү бетте. Идарә мәҗлесләре гомуми җыелышлар вакытында була алмый, җәмгыятьнең сәрмаясен арттырырга, аның мәкамен күтәрергә, нөфүз вә эш даирәсен киңәйтергә тырышучы гайрәтле идея иясе могтәбәраны вә зыялылары тарафыннан нигезләнгән бер мөәссәсә, шул ук Казан мөселманнарының игътибарсызлыгы сәбәпле, гаять кызганыч бер хәлгә төште... +Җәмгыяте хәйриянең шундый бохранлы көннәрендә аның өстенә милли вә ватани яңа вазифалар төште. Казан мөселманнарының могтәбәр бер мөәссәсәләре булуы сыйфаты илә, ул хәзер үз исеменнән сугыш хаҗәтләренә ярдәм итүне тиешле таба: Казан мөселманнары тарафыннан ачылган лазаретка биш-алты карават куймакчы була һәм гомумрусия мөселманнары исеменнән сугыш мәйданына җибәрелүе фарыз ителгән күчмә лазаретны торгызу эшенә дә иштиракь итәргә тели. Тели, әмма ләкин монда да аның көймәсе акчасызлык комына утыра... Моннан элек тә җәмгыятьнең берничә изге ниятләре вә булдырырга теләгән файдалы эшләре акчасызлык сәбәпле булмый калганлыгы мәгълүмдер. Хәзер җәмгыяте хәйрия, сугыш хаҗәтләренә ярдәм итү нияте белән кешеләр тәгаен кылып, өйдән-өйгә йөреп, иганә соратырга кереште. Мәкаләнең башында күчерелгән хәбәрдән бу соранып иганә җыю эшенең бик начар барганлыгы аңлашыла. Вакыйган, шулай булмый хәл дә юк. Чөнки бу көннәрдә "сораулар" шул дәрәҗә күбәеп китте ки, сугыш сәбәпле икътисади яктан өшәнеп торган халыкка алар бер дәрәҗә туйдырса да, гаҗәп түгелдер... Дәхи, бу тарика өйләргә, кибетләргә кереп, имза вәрәкасы белән җыйганда, биннисбә хәллерәк вә дәүләтлерәк кешеләрнең генә тәгъҗиз ителүе табигыйдыр. Хәлбуки җәмгыяте хәйриябезгә ярдәм кулы сузу, ватан вә сугыш хаҗәтләренә иганә итү - хәлле хәленчә һәрбер ватан углының вазифасыдыр. +"Казан җәмгыяте хәйриясе"нең уен кичәләреннән, гомумән, күңел ачу өчен ясалган тәшәббесләрдән җыелган акчалардан әлегәчә имтинаг итәргә тырышканлыгы газетабызда берничә дәфга язылды. Мондый юллар белән акча җыю - үз сәрмаяләрен арттыру өчен, хәйрат мөәссәсәләренең мөһим чараларыннан берседер. +Тугрыдан-тугры сорау, бик иске ысул булып, җәмгыятьнең шанына да мөнәсәбәт булмадыгы кеби, болай соранып иганә җыю да муаффәкыять казануда бик мөшкелдер. +Занымча,8 хәзер җәмгыятьнең аңлы әгъзаларын күптән уйлаткан эшне, ягъни театрлар уйнатып, концерт ясатып акча җыюны гамәлгә куюның нәкъ сәгате килеп җитте. Затән, җәмгыяте хәйрия моны кыйсмән эшләп тә тора, чөнки ул үз карамагындагы вилядәтханә файдасына күптән инде театр вә уен кичәләреннән килгән акчаны кабул итеп килә. Җәмгыяте хәйриянең вилядәтханәсе файдасына кабул ителгән акчаны җәмгыятьнең үзенә мотлак рәвештә кабул итү ни өчен ярамый икән? Бу мантыйкны һичбер төрле аңлап булмый. Дәхи бу мәсьәләне, ачы ихтыяҗны бик якыннан күреп торган идарә әгъзаларының үзләре дә бу ел яз көне кузгатып, гомуми җыелышка гарыз кылган, гомуми җыелышта аның мәтлублыгына күпчелек илә карар биргән иде бит. Менә хәзер эшләргә теләнгән мөһим эшләр маңгайга бәрелеп торып та, кассада һичбер артык акча булмаган вә гомум ватан өчен "фәүкыльгадә" булган көннәрдә, бу "ихтиляфлы" вә "шөбһәле" мәсьәләне кырт кисеп ыргытырга тиештер. Русиядәге бик күп мөселман җәмгыяте хәйрияләре уен кичәләре ясап акча җыялар. Аларга рөхсәт иткән шәригать безгә дә рөхсәт итсә кирәк... Җәмгыяте хәйрия исеменә уеннар ясау, җәмгыя те хәйриябезнең мәгъруфәтен (популярностен) арттырдыгы кеби, ул тарика җыелган акча, байларга гына түгел, һәрбер табәка кешеләренә булынып төшәчәктер. +Ихтыяры белән иганә вә тасдыйк итүчеләр була икән, бик хуш, аңа каршы берәү дә бер сүз әйтәчәк түгел, ләкин андый ихтияри иганәләргә, саннары бик мәхдүд булган дәүләтле вә хәллеләрдән сорап алуларга гына ышанып тору - бик әсассыз бер эштер. Бөтен дөнья истифадә иткән чаралардан, бер такым "шөбһә"ләр белән әвәрә булып, безнең генә истифадә итми торуыбыз, занымча, һич тә гакыл эше түгелдер. +Хәзер сугыш хаҗәтләре өчен ярдәм итү нияте белән, җәмгыяте хәйрия файдасына, бер дә икеләнеп тормыйча, театр уйнатуны башлап җибәрергә кирәк. +БАЛАЛАР КИЧӘСЕ +Балалар, мин сезгә узган номер "Ак юл"да пәйгамбәремезнең туган көне хакында, ул көннең мөселманнар өчен ни дәрәҗә кыйбатлы вә кадерле булуын аңлаткан идем. Чынлап та, безгә без мөселманнарга тугры юл күрсәткән, дин вә иман өйрәткән, яхшылык белән яманлыкның, матурлык белән ямьсезлекнең арасын аерып биргән ул олуг пәйгамбәрнең туган көнен ничек бәйрәм итмәскә дә, ул көндә ничек шатланмаска?! +Пәйгамбәремезнең туган көнендә бигрәк балалар шатланырга тиеш. Балалар бит үзләре дә күптән түгел туганнар. Пәйгамбәр кебек изге, яхшы һәм адәмнәргә файдалы бер затның туган көнендә шатланып, аны искә төшереп, үзебезгә дә аның кебек изге һәм яхшы кеше булуны Алладан теләргә кирәк. +Уен-көлке, шатлану, берүзең генә булганда, алай бик кызыклы булмый. Ялгызлык безнең эчемезне пошыра. Сез бит, балалар, өйдә, ишегалдында, бакчада, мәктәп курасында яисә кырда-болында уйнаганда да, бергә-бергә уйнауны яратасыз. Җыелып уйнасак, шаушу кызык, күбрәк була, уен бик яхшы кыза, җанлы, рәхәт вә кызык була. Уенның да төрлесе бар. Кайсы уен, кызыклы кебек булса да, я сәламәтлеккә зыян китерә, яисә өс-баш, бит-күзне пычратып эштән чыгара. Белемле зур кешеләр аркылы, остазларның күрсәтүе буенча уйнаган уен балалар өчен файдалырак була. Шунлыктан уен турында, балалар, ата-аналарыгыз яки хәлфәләрегез сүзен тотканыгыз яхшы булыр. Кайчакта "уеннан уймак чыга" диләр. Бу - уен кайчакта кешенең бик зур бәлагә төшүенә яки имгәнеп, авырып-с ырхап эштән чыгуына сәбәп була дигән сүздер. +Казан шәһәрендә - һәрбер татар углы вә кызының йөрәгенә бик якын, бик сөекле булган Казанымызда, моннан ничә йөз еллар элек безнең ата-бабаларыбыз торган матур Казан шәһәрендә - "Шәрык клу бы" дигән бер йорт бар. Бу йортта татарча театр уйнала, татар те лендә матур вә файдалы хотбәләр сөйләнә, анда үземезнең моңлы татар көйләре көйләнә, үземезнең укымышлы яшь егетләремез, гүзәл туташларымыз җыелып күңел ачалар, уйныйлар, бииләр вә җыр лыйлар. +Менә шушы клубның башлыклары, пәйгамбәремез туган көндә балаларны җыеп шатландырыр өчен, 25 һәм 26 гыйнварларда балалар кичәләре ясадылар. Бу кичәләргә мин дә барган идем. Ул кичәләрдә шатлыктан безнең күңелләремез ничек яктырган булса, клуб йорты да шулай ялт итеп тора иде. Урам як ишек башына "Мәүлид ән-нәби" (пәйгамбәрнең туган көне) дигән гарәпчә сүз электр уты белән яктырып, балкып тора. Эчкә керсәк, матур болынлыктагы аллы-гөлле күбәләкләр шикелле, рәхәтләнеп уйнап, шаярып, ыгы-зыгы килеп, балалар йөри. Моннан ир балалар белән кыз балалар бергә кан-кайнашып, рәхәтләнеп сөйләшеп, гөр килеп йөриләр. Болар күзгә бик матур күренәләр. Безнең күз алдымызда нәни-нәни калфаклы кызлар белән кечкенә кәләпүшле ир балалар җыены җил вакытындагы чәчәкләр кебек селкенеп, дулкынланып торалар. Бу калфаклар вә кәләпүшләр монда татарлык, татарның яшь йөрәкләре, яшүсмерләре җыелганлыкны аерымачык күрсәтәләр иде. +Монда күңел ачарга җыелган балаларны тик үз ирекләренә генә ташламыйча, аларны унар-унар аерып, номерлап, бер матур бикәгә яки туташка тапшырганнар. Бу бикә вә туташлар ул балаларны тәмле сүз, ягымлы йөз, йомшак кул белән үзенә ияртеп йөри, балаларның ни кирәкләрен үтәп тора. +Бервакыт балаларны урындыкларга матур гына тезеп утырталар. Кинәт кенә ут сүнеп китә. Балаларның кечерәкләре: "Я Рабби, ни була икән?" - дип шым булалар. Ал якта салынып торган пәрдә ачылып, ялт итеп китә. Анда "Убырлы карчык" дигән театр уены уйныйлар. Ул убырлы карчык бик куркыныч кыяфәтле була икән. Аның йорты урман эчендә икән. Җиләк җыярга дип урманга барган бер морза кызы адашып, шул убырлы карчык өенә туры килгән дә, карчык аны үзендә калдырган. Бервакытны ике ир бала үзләренең мөгаллимнәре белән ауга чыгып, адашып калганнар. Шунда болар теге морза кызының убырлы карчыкта икәнлеген белеп, аны коткару уена төшкәннәр. Шул уй белән үзләренең мылтыкларын күтәреп, убырлы карчыкның өенә керсәләр дә, карчык йокысыннан уянып китеп, аларны тотып ала, алар да шунда калалар. Ул убырлы карчык без уйлаган шикелле усал-явыз түгел икән. Унсигез ел бу өч баланың берсенә дә тими, зыян-зарар итми. Тик аларны эшкә өйрәтә. Малайлардан утын ярдыра, утын ташыта, кыздан су ташыта, аш пешертә, һәм аларга: "Эшләп ашагыз, кешегә йөк булмагыз, әрәмтамак булырга өйрәнмәгез!" - дип үгет бирә. Соңыннан кызның анасы һәм балаларның мөгаллиме килеп, балаларны алып кайтып китәләр. +Чынлап та, балакайлар, убырлы, җен-пәри дигән нәрсәләр, дөнья да булсалар да, алай кешегә зыян итә торган халык түгел икән. Шагыйребез Г. Тукаев "Сабыйга" дигән шигырендә бик дөрес әйтә: +"Һич сине куркытмасыннар җен, шүрәле һәм убыр, +Барчасы юк сүз аларның, булганы юктыр гомер". +"Убырлы карчык" уйналып беткәч, карап торган балалар кечкенә кулчыклары белән, уйнаучыларны мактап, "чап-чап" иттереп кул чабалар. Соңыннан ак алъяпкычлар кигән кечкенә генә кызлар белән кечкенә малайлардан оештырылган хорлар (утызлап бала) төрле татарча көйләр белән үз шагыйрьләремезнең мәгънәле вә һәйбәт шигырьләрен җырлап, залны яңгыраталар, балалар май кебек оеп, тын да алмыйча, кинәнеп тыңлап утыралар. Бигрәк тә матур җырлыйлар икән дә соң ул җырчылар! Тагын кечкенә генә Фатыйма туташ Гомәрова дигән бер кыз, "Зиләйлүк" көен җырлап, балаларны бик сөендерде. Ул да бик һәйбәт, бик матур җырлый икән. Аның җырлавын балалар бик яраттылар, аны кул чабып, кат-кат чакырып җырлаттылар. +"Шәрык клубы"ндагы кичәләргә барган балалар моның белән генә калмадылар. Аларны татлы вә мивәләр белән сыйладылар. Өстә ве нә һәркайсына берәр төрле бүләк биреп кайтардылар. Театр уеннары, җырлар, чәй эчүләр, бүләк өләшүләр беткәч, балалар тагын да иркенләп уйнадылар. Балалар яратучы егет вә туташлар, балаларның күңелләрен ачар өчен, аларны шаяртып, биетеп, уйнатып йөрделәр. +Балакайлар, "Ак юл" укучы сөекле балалар, "Шәрык клубы"ндагы кичәләрне күрмәгәннәрегез шундый матур кичәләрне ясауны әти-әниләрегездән үтенегез. Алар сезнең сүзегезне тыңламый калмаслар, күп әти-әниләр җыелып тырышканда, андый балалар кичәсен һәркайда ясап була. +"Ак юл"ның бу санында балалар кичәсендә алган байтак рәсемнәр бар. +МӘДРӘСӘИ ХӨСӘЕНИЯ ХАКЫНДА + Мәдрәсәи Хөсәениянең бу ел ачылмаячагы газеталарда игълан кылынды. Былтыр мәдрәсә бинасы солдатлар торыр өчен алынган иде, анда бу ел да солдат тора икән. Бинаның мәшгуль булуы быел мәдрәсәне ачмаска сылтау булган. Былтыр Троицкиның мәдрәсәи Мөхәммәдия бинасы да солдат өчен алынган иде, ләкин борадәран Яушевлар: "Инде бина юк", - дип, мәдрәсәне ябып, шәкертләр вә мөгаллимнәрне таратып җибәрмәделәр, бәлки яхшы бер фатир алып, мәдрәсәне шунда урнаштырдылар да язгача дәвам иттерделәр, бу ел да шул тарика хосусый фатир алганнар. Матди җәһәте яхшы тәэмин ителгән мәдрәсәи Хөсәениянең шулай дәвам иттерелмичә туздырылып җибәрелүе һәркемне гаҗәпкә калдырды, вә һәркем боның сәбәпләрен белергә морад итә башлады. Ышанычлы мәнбәгълардан ишетелдегенә бинаән, бу хосуста киңәшер өчен, Әхмәт бай вәкыфының мөтәвәллиләре, мәдрәсәнең мөдире вә бәгъ зе мөгаллимнәренең бер мәҗлесе булган. Бу мәҗлестә мөтәвәллиләр, "мәсьүлиятне үз өсләреннән төшерер өчен", мәдрәсәгә фатир алыр өчен, унтугыз мең сум акча бирәчәк булганнар вә мәдрәсәнең дәвам иттерелүен мәгъкуль күргәннәр икән, ләкин мәдрәсәнең мөдире Галим хәзрәт Дәүләтшин мәдрәсәне быел ачуга бар гайрәте белән каршы торган. Хәзрәт үз дәгъвасына шундый мотив китергән: +"Ике елдан бирле солдат тору сәбәпле, мәдрәсә бик кадерсезләнгән, шкатурлар кубарылган, идәннәре кырылган, кыскасы, бөтенләй эштән чыккан, сугыштан соң мәдрәсәгә бик җитди ремонт - тәгъмир кирәк булачак, әгәр без хәзер акчаны фатирга сарыф кылсак, ремонтка акча кайдан алырмыз?" +Менә мөдирнең ошбу дәлиле һәммә мөтәвәллиләрне мөлзәм иткән - мәдрәсә быел ачылмаска булган. Ләкин әхвалене якыннан белгән кешеләр мөдирнең быел мәдрәсәне ачмый торырга тырышуында бөтенләй башка сәбәпләр күрәләр. Алар әйтәләр: +"Галим хәзрәт үзенең сәүдәсен вә кәсепләрен көннән-көн зурайта бара: ул куй да җыйдыра, читек-кәвеш тә сата, атланмай да эшләтә, өстәвенә, башкорт арасыннан әллә ничә йөз десятина җир сатып алган. Әле бу җирләрнең эше бетмәгән, башкортлар, җир сатканда, бик җәнҗаллар чыгаралар, хәзрәтнең нотариусларга да, судларга да йөгерәсе бар. Сугыш сәбәпле, сәүдәләр бик интереслы, бик файдалы, бик кызыклы булып киттеләр, шулкадәр предпрiятiеләр белән бөтенләй йотылган. Бер кешегә мәдрәсә белән кайнашырга мөмкинме соң? Андый кеше мәдрәсә эшләреннән кызык та тапмаячак, мәдрәсә аңа артык бер йөк кенә булачак. Мәдрәсәдә солдат тору хәзрәткә быел "мәдрәсә" дигән авыр йөктән бераз бушанып торырга, үзенең "кәсеп"ләренә сызганып, иркенләп керешергә бик уңайлы сылтау булды". +Бөтен әхваль, һәммә каринәләр ошбу сүзләрнең дөреслеген күрсәтәләр. Тик Галим хәзрәтнең мәдрәсәгә мөнәсәбәтен вә тәрҗемәи хәятын бездән дә яхшырак белгән мөтәвәллиләрнең хәзрәт кубызына биюләренең, мәдрәсәне дәвам иттерергә мөмкин була торып та, аны ябып куярга разыйлык күрсәтүләренең сәбәбен аңлап булмый. Иске мәдрәсә биналарындагы фатирчыларны чыгарып, анда шәкертләргә сыйныфлар ясарга, пансион өчен дәхи кечерәк бер фатир алырга бик мөмкин, монда бераз кысылудан башка уңайсызлык булмаячак иде. +Хәзерге көндә безнең мәдрәсәләремез генә түгел, хөкүмәт мәктәпләре дә байтак кысылдылар. Сугыш көннәрендә андый кысылуларга разый булып, ничек тә мәдрәсәне дәвам иттерү лязем вә фарыз иде. Мәдрәсәнең фатирда булса да дәвам итүе сәбәпле, хәзрәтнең сәүдәләре тукталачак түгел иде, әмма мәдрәсә ябылу сәбәпле, милләт балаларының тәхсилләре тукталды. Мөхтәрәм мөтәвәллиләр ошбу нокталарга яхшы дикъкать иткән булсалар, хәзрәтнең осталык белән китергән "дәлил"е алдында ул хәтле тиз муен имәгән булырлар иде. +Яз көне мөгаллимнәргә "Килерсез!" дип әйтеп җибәрелгән икән, көз көне килү белән, аларга мәдрәсәнең ябылуы игълан кылынган, шул сәбәпле алар бик уңайсыз хәлдә калганнар. Мәдрәсәнең мөдир мөгавине Хәнәфи бәк ибтидаи мөгаллимлегенә разый булган. Мөнәкъкыйд Җәмалетдин Вәлиди әфәнде дә искечә ибтидаиядә калган. Югары сыйныфларның башка мөгаллимнәре күбесе урынсыз аптырап калганнар. Мәдрәсәнең табибы Исхак әфәнде Медведев та башка урынга китәргә мәҗбүр булган. Мәдрәсәгә ышанып килеп тә, мөдирнең кәефе өчен генә мәдрәсә ябылу сәбәпле, урынсыз ихтыяҗда калган мөгаллимнәргә быелгы мәгашлыклары һәм бирелмәячәк икән. Занымча, бу - мөгаллимнәр өчен зур җәбердер. Мадам ки мәдрәсә мәүкыйт кына ябыла, мадам ки мәдрәсәнең акчасы бар, мәдрәсәнең әүвәлге хадимнәренә бер еллык мәгашлыкларының һич булмаса яртысын бирү, мотлакан, тиештер. Әгәр мәдрәсәи Хөсәения кебек мәдрәсәләремездәге мөгаллимнәрнең язмышлары да шулай кызганыч булса, татар егетләренең мөгаллимлектән учительлекне алда тотуларына бер дә гаҗәпләнергә ярамыйдыр. +ТРОИЦКИ ХӘЗРӘТЛӘРЕНЕҢ ТАВЫШЫ +"Вакыт"ның бер номерында С.Г. имзасы белән бер зат, Оренбург губернасында мәшһүр Троицки шәһәре хакында озын бер мәкалә язып, бу шәһәрнең борынгы вә хәзерге әхвале хакында дөрес вә мөфассал мәгълүмат биргән иде. Бу мәкалә үзенә күрә бер сенсация күтәрде. С.Г. әфәнде үзенең мәкаләсендә Троицкидагы уку-укытулар, андагы мәктәп-мәдрәсәләр хакында да сүз кылган вә күп ачы хакыйкатьләр мәйданга куйган иде. Мәсәлән, Троицкида Гайшә абыстай Чинаева дигән бер ханымның кызлар мәктәбе бар. Троицкида адәм рәтле кызлар мәктәбе юк вакытта, "ысулы җәдидә мәктәбе" исеме белән иркенләп хөкем сөргән бу мәктәпнең, соңгы елларда яхшы кызлар мәктәбе ачылгач, хакыйкый хәле аңлашыла башлаган иде. Бу мәктәптә берничә йөз кызны бер генә абыстайның укытуында һич шөбһә юк. Хәлбуки абыстай вә аның бәгъзе шәкертләре "Вакыт" гәзитәсендә: "Ул мәктәптә җиде-сигез мөгаллимә дәрес бирә", - дип, үз мәктәпләренә реклама язганнар вә мөгаллимә күплегендә Троицкидагы башка мәктәпләрдән калышмаганлыкларын дәгъва кылмакчы булганнар иде. +Абыстай үз мәктәбендә тәмам иске остазбикәләр ысулын тота: үз мәктәбендәге югары сыйныф шәкертләрдән (болар үз сабакларыннан бушаганда) түбәндәге сыйныфларны укыттыра, үзе югары сыйныфларга сабак бирә һәм төрле сыйныфлардагы бай кызларына гына артык дикъкать итәдер. Абыстайның бунда йорт тумасы мөгыйнәләре, ихтимал, җиде-сигез түгел, артыграк та бардыр. Ләкин аларның мәсьүлияте мөгаллимәләр урынын асла тота алмаган гади өйрәнчекләр (практикантлар) гына икәнлеген хәтердән чыгарырга ярамый. Троицкида яхшы кызлар мәктәбе күбәйгәч, абыстай, бундый өйрәнчекләргә "мөгаллимә" исемен бирергә бик тырыша иде һәм, вакыйган, шуны матбугатта да игълан кылды. Бундый күз буяуларын, бундый фальшьларны матбугатта күрсәтү күптән тиеш иде. Менә С.Г. әфәнде шул вазифаны үтәде. Инде Яушевларның яшьләреннән берсе "Вакыт"ка хат язып, Чинаева мәктәбен мөдафәга итә вә С.Г. сүзләрен тәкзиб итмәкче була. Мәктәпнең яхшы, андагы ысулы тәгълимнең бик шәп булуын дәгъ ва кыла һәм мәктәпнең яхшылыгына анда фәлән байның, төгән ахундның кызының укыганлыгын дәлил итеп китерә. Бу әфәнденең ысулы тәгълимнән ни дәрәҗә хәбәрдар булуы хакында бу урында сүз кылмыймыз, ләкин ул бай вә хәзрәтләрнең кызларын бу мәктәптә укытулары башка мәктәпләргә хилаф позиция ишгаль итүләреннән генә килгәнлеген, ягъни алар "Ля ли-хубби Гали бәл ли-бугзый Мөгавия" генә ул мәктәпне үзсенгәнлекләре әрбабына бик ачык мәгълүмдер. +С.Г. әфәнденең Троицки хакындагы мәкаләсе, Чинаева мәктәбе тарафдарлары гына түгел, Троицкиның олуг хәзрәтләрен дә бик мөтәәссер әйләгән булырга кирәк. Троицкиның иң карт вә каттә хәзрәтләреннән булган шәех Зәйнулла бине Хәбибулла әр-Рәсүли, дамелла Мөхәммәд Бикмәтов, ахунд Әхмәд Хаҗи хәзрәт Рәхманколый, мулла Гатаулла Максудов җәнаблары С.Г. әфәнде мәкаләсенә җавап уларак, "Тормыш"ның 213 нче номерында "Хәлфәләремездән хисап сорыймыз" сәрләүхәле гаять озын мәкалә язып чыгарганнар. Күп вакытта коллективно (мөтәфәкан) эш күрүне яраткан Троицки хәзрәтләренең бу юлы да иттифак белән тавыш бирүләре гаҗәп булмаса да, гәзитә мәкаләләренең куәтләренә, иң карт хәзрәтләрнең дә матбугаттан бу дәрәҗә әсәрләнүләренә хәйран булмау мөмкин түгелдер. Хәер, гаҗәп тә түгел: "Матбугат - җиденче олуг дәүләт", диләр бит, матбугатның бездә дә шул "җиденче олуг дәүләт" ролен уйный башлавы - шатланырлык бер хәлдер. +Хәзрәтләрнең бик озын мәкаләләренең хөласасы буннан гыйбарәт: "Иске заманнарда Троицки мәдрәсәләре Русиядә беренче сафта торалар, бу мәдрәсәләргә төрле әтрафтан, бик ераклардан гөруһ-гөруһ таләбәләр килеп, безнең халкаи тәдрисемездән истифадә итәләр, Троицки күп җирләргә имам, мөдәррис вә мөгаллимнәр җитештерә иде. +Соңра заманалар үзгәрде, фәннәр күбәйде. Без замана хәкимнәренә, яңа фәннәргә каршы килмәдек, тик үземезнең дәверемез кичкәнлекне аңлап, истирахәт күшәсенә чигелдек, мәдрәсәләрне идарә итү вә таләбел-гыйлемнәрне заманага муафыйк рәвештә укыту вә тәрбия итүне сез яшь мөгаллимнәргә тапшырдык. Ләкин сез мөгаллимнәр заманында Троицки мәдрәсәләре тәнәззелгә йөз тоттылар. Бу хәл кызганыч иде, инде С.Г. мәкаләсе бу хәлгә безнең дәфтәремезне дәхи дә арттырды вә күземезне ачты. Һәм, вакыйган, Троицки мәдрәсәләре бик бәрбад хәлдә икән. Уфа вә Бубый кебек җирләрдә "казыксыз җиргә казык кагып, йөзләп-йөзләп шәкерт тәрбия итеп" яталар, әмма сез әзер өйгә кереп тә бер эш чыгара алмадыңыз. Инде, әй мөгаллимнәр, сездән матбугат аркылы хисап сорыймыз, соңгы елларда ни өчен Троицки мәдрәсәләре шаңгырап буш калдылар? Ни өчен Троицкида шәкерт тота алмадыңыз? Шәкерт юклыкның сәбәбе нәрсә? Яшьләрнең русча укуга рәгъбәтләре дисәң, рус мәктәпләрендә укучыларымыз да бик аз. Мәдрәсәләрнең матди җәһәте тәэмин ителмәү дисәң, борадәран Яушевлар мәдрәсәи Мөхәммәдияләре нә елына ун-унике мең акча сарыф кылалар. Бу мәдрәсәгә нигә шәкерт җыелмый? С.Г. әфәнде буны шәкертнең сәбатсызлыгыннан күрә, бу - урынсыз. Иске замандагы ялкау муллалар да мәдрәсәләренең буш торуын шәкертнең сәбатсызлыгына сылтыйлар иде. Сез дә шул ялкау муллалар эзенчә барасыз, ахыры. Биш-алты елдан бирле мәдрәсәләремезгә азында кырык-илле мең сум акча тотылды. Әмма сез бу мөддәт эчендә ни күрсәттеңез? Сезнең мәдрәсә тәрбия итүдән максадыңыз нәрсә? Сез милләткә нинди кешеләр җитештермәкче буласыз? Мөһәндисме, доктормы, адвокатмы, мөхәррирме, мөгаллимме, мөдәррисме, имаммы? Сез шәкертләргә ни укытасыз? Бу сөальләргә ачык җавап биреңез". +Буннан соң хәзрәтләр мөгаллимнәргә катырак тияләр вә, С.Г. әфәнденең шәхесенә тәлмихләр ясап, аны вә иптәшләрен эшлексезлек белән гаепләмәкче булалар һәм мәкаләләренең ахырында: "Әгәр бу сөальләремезгә җавап бирә алмасаңыз, үзеңезнең әһеллелегезне аңлап, урыннарыңызны әһлиятлерәк кешеләргә ташлаңыз!" - мәалендә бер сүз язып, хәлфәләргә ультиматум биргән кеби итәләр. +Хәзрәтләр мәкаләләренең башына "Хәлфәләремездән хисап сорыймыз" дигән гомуми сәрләүхә куйсалар да, бар куәтләрен мәдрәсәи Мөхәммәдия өстенә юнәлдерүләре, мәкалә сахибе С.Г. ның мәдрәсәи Мөхәммәдия тирәсендәге кеше булуын сизенүләре сәбәпле, обвинительный актларын бигрәк мәдрәсәи Мөхәммәдия мөгаллимнәренә карап укулары аерымачык күренеп тора. +Троицкига хәзер шәкерт ни өчен җыелмый? Буның сәбәбен хосусый Троицкида түгел, бәлки хәзерге көндә бүтән татар мәдрәсәләренең кичермәктә булган кризисларыннан эзләргә кирәк. Бу хакта мин аеруча бәхәс итмәкче буламын. +ТРОИЦКИ ХӘЗРӘТЛӘРЕНЕҢ ТАВЫШЫ МӨНӘСӘБӘТЕ ИЛӘ +"Йолдыз"ның 1404 нче номерында "Троицки хәзрәтләренең тавышы" дигән мәкаләмнең ахырында мәдрәсәләремез вә хәзер аларга шәкерт җыелмауның сәбәпләре хакында аеруча бәхәс итәчәгемне вәгъдә иткән идем. +Иске заманнарда безнең мәдрәсәләремез гаять мөхтәрәм йортлар иде. Уку юлына керергә теләгән һәркемнең күз теккән урыны мәдрәсә була, мәдрәсә буннан голүмнең мәнбәгы санала иде. Мәдрәсәдә имамның, руханиның углы гына түгел, хәтта сәүдәгәр вә һөнәрмәнднең угыллары да укый, боларның, мәдрәсәдә бик озак итеп, гакаид вә мантыйклар укыганнан соң, аталары кеби ончы, тирече, мануфактурчы вә читекче булганнары бик еш очрый иде. Мәдрәсә, әлбәттә, аларга сәүдә вә сәнәгатьнең нәзариясен өйрәтеп, хәятка хәзерлекле итеп чыгармый иде, шулай булса да, татарның төрле сыйныфы мәдрәсәдән башка дарелтәхсилне белми вә белергә дә теләми иде. Иске заманның шәкерте мәдрәсәдәге укыту тәрбияләренә, анда укытылган нәрсәләргә асла игътираз итми, "Теге кирәкми, бу кирәк!" дип, таләпләр игълан кылмый, мәдрәсә традициясе (йоласы) буенча ниләр вә ничек укытылып килгән, шулар белән канәгатьләнеп, мәдрәсәдә ята бирә иде. Кыскасы, мәдрәсә тукынылмас вә мөгаззәз бер "бөтен" иде, занымча, аларга "анышкак" (раскол) керткән нәрсә "ысулы җәдидә" булды. Элек заманда шәһәр җирләрендә вак балалар укый торган мәктәп дигән нәрсә булмый, вак балалар да зур шәкертләр, пишкадәмнәр белән бер җирдә - мәдрәсәдә укыйлар иде, бу балалар, ничек тугры килде шулай, төрле хәлфәләргә бүленеп сабак алалар иде, бунда ике төрле ысул, ике төрле прием, ике төрле җәза, ике төрле мөкяфәт юк, һәммәсе бер әсаска нигезләнгән, бер иктинагтан туган, бер шаблондагы нәрсәләр була торган иде. Әмма ысулы җәдидә мәдрәсәне икегә аерды: бер кыйсеме искечә мәдрәсә булып калды, икенчесе мәктәп булып китте. Буннан ике төрле хәлфә, ике төрле шәкерт, хәтта ике төрле хәзрәт пәйда булды. Ысулы кадим хәлфәсе, ысулы җәдидә хәлфәсе, кадимчә укый торган шәкерт, җәдитчә укый торган шәкерт, кадимне химая итүче хәзрәт, җәдитне химая итүче хәзрәт... +Мәдрәсәгә бундый җәдит рухының керүе мәдрәсә генә булып калган кыйсемгә дә бертөрле астыртын шөбһәләр, наразыйлыклар, тәнкыйть вә эзләнүләр керүгә сәбәп булды, аз-аз гына булса да, иске укулардан ялыкканлык, туйганлык сизелә иде, өстәвенә мәдрәсәгә "Тәрҗеман", берән-сәрән чыккан яңа рисаләләр керә башлады. Ибтидаи мәктәпләргә ысулы җәдидә керүдән күп вакытлар узмады, үзенә күрә бертөрле яңа тип мәдрәсәләр пәйда булды. Боларның яңалыгы шәкертләрне куфтан чәй эчерү, чаршауларны бетерү, бер вакытта ятып, бер вакытта торырга өйрәтү, мәдрәсәгә дәресләр арасына гарәбият, тәфсир, хәдис, сийәрен-нәби кеби нәрсәләр кертеп, мантыйк вә моназарәне йомшатудан гыйбарәт иде. Бу хәлдә мәктәп белән мәдрәсә аермасы өстенә дәхи ике төрле мәдрәсә аермасы да кушылды. Бу - мәдрәсәләрнең икенче иншикакыдыр. Һич шөбһә юктыр ки, бу иншикак мәдрәсәнең әүвәлге тукынылмаслыгына , бөтенлегенә күп зарар китерде, инде мәдрәсәләргә әүвәлдәге кеби кәмале ихтирам вә ышаныч белән карамаучылар да күренә башлады, гәзитәләр вә рисаләләр шәкертләргә әллә нинди яңа дөньялар, яңа укулар, яңа ысуллар барлыгын аңлаталар иде. +Менә инкыйлаб еллары килеп җитте. Бу елларда протест, тәнкыйть, җимерү бөтен куәтләре белән хөкем сөрә башладылар. Мәдрәсәләрдә теге иншикак сәбәпле хәзерләнгән янгыч материал бу чорларда гөрләп кабынып китте (бәгъзеләр шәкертләрнең бу еллардагы кузгалуларын студентларга тәкълидтән генә күрәләр, минемчә, аны бөтенләй тәкълидкә генә сылтау урынсыздыр. Шәкертләр кузгалдылар, фатихадан, бәддогадан курыкмыйча, остазларына каршы сөйли, аларның укытуларын яратмый башладылар. Чын кадим мәдрәсә шәкертләре - гарәбият, тәфсир, хәдис, әмма ислах ителгән мәдрәсә таләбәләре хисап, җәгърәфия сорарга тотындылар. Таләпләре тыңланмаса, "Сада" җырлап, мәдрәсәдән чыгып киттеләр... +Дөресен әйткәндә, бу инкыйлаб еллары безнең мәдрәсәләремез өчен сәмум җиле кебек яманы әсәр калдырдылар. Бу еллардан соң мәдрәсәләрнең шәүкәте бөтенләй төште, алар вакландылар, рухсызландылар. Күп җирләрдә гөрләп торган мәдрәсәләр төзелделәр, мәдрәсә юк җирләрдә яңа типта күп шәкертле бер-ике мәдрәсә пәйда булды. Соң елларда азмы-күпме игътибар казанган өч-дүрт яңа мәдрәсәләремез бар иде. Киләчәк мәкаләдә болар хакында бераз сүз кылынганнан соң, Троицки мәдрәсәләренә күчәрмез. II +Ошбу сәрләүхә белән язган беренче мәкаләмдә соң елларда азмы- күпме игътибар казанган өч-дүрт яңа мәдрәсәмез хакында сүз кылачагымны вәгъдә иткән идем. Бу дәфга шул вәгъдәне ифа итмәкче буламын. +Иртәрәк чаршауларны бетереп, шәкертләрне куфтан чәй эчереп, сыйныфларга аерып ислах ителгән мәдрәсәләрнең иң мәшһүре - Казанда Галимҗан әл-Баруди хәзрәт тәхте идарәсендәге мәдрәсәи Мөхәммәдиядер. +Бу мәдрәсә хозурында ысулы җәдидә мәктәбе иртәрәк ачылдыгы кеби, аның мәдрәсә кыйсеме дә үзенең тәртипкә салынуыннан соң һәм күп шәкертләр белән тулып торды вә күп мәгърүф, тәрәккыйпәрвәр вә мөтәҗәддид имамнар һәм мөгаллимнәр җитештерде. Бу мәдрәсәдә шул дәвердә укып чыккан берничә каләм ияләре дә хәзер байтак мәгърүфдерләр. Инкыйлаб сарсарлары бу мәдрәсәне һәм сарсыдыгы кеби, мөдиренең нәфи ителеп тору һәм аның күп зәгыйфьләнүенә сәбәп булды. Хәзерге көндә бу мәдрәсәнең шәүкәте беткән, рухы сүнгән, шәкертләре вакланган вә, гомумән, мәдрәсә тынган бер халәттәдер. Мәдрәсәнең зур бинасы, үзенең җуелып, ашалып беткән вә асла укылмый торган вывескасы, тимер капкасы белән бер иске тәкыяне хәтерләттеге кеби, программаның тарлыгы, шәкертләрнең тәрбияи рухия вә мәдәнияләренә тиешенчә әһәмият бирелмәү җәһәтеннән дә кызыгырлык бер хәлдә түгелдер. Мәдрәсәнең матди ягы зәгыйфь, андагы иске вәкарь, мәһабәт вә горур беткән, эре-эре хәлфә, пишкадәм вә шәкертләр юк, әмма мәдрәсә чын мәгънәсе белән яңа заман рухын кабул итә алмаган, шәкертләр азайган, вакланган вә өмидсезләнгән. Бу мәдрәсәнең гаять аяныч бер бохраныдыр ки, "күчү дәвере"н уздырмакта булган бөтен татар хәятындагы иҗтимагый вә мәдәни бохранның зоһурыннан берседер. +Хәят вә ысулы тәгълимгә киңрәк карашлары белән танылган Буби мәхдүмнәре идарәсендә булган "Буби" мәдрәсәсе үз юлында матур гына дәвам итеп бара, анда күп шәкерт җыела, мәдрәсәдә двухклассный мәктәпләр дәрәҗәсендә русча да укыла, шәкертләргә хөррәк фикерләр илка ителә, өмид вә әмәл рухы өрергә тырышыла иде. "Буби" шәкерте тышкы кыяфәте белән мәдрәсәи Мөхәммәдия шәкертләреннән күп аермалы, шән вә шатыйррак булдыгы кеби, дөнья фәннәрендәге мәгълүматы да аныкыннан артыграк, хәят вә истикъбальгә каршы да төплерәк вә мәгънәлерәк була иде. Тәгълим вә мәктәпне бик сөйгән Буби мәхдүмнәренең мәдрәсәсе ябылды, ләкин аның ябылуы гомеренең иң матур вә парлак, үзенең бик кадерле вакытында үлеп киткән кешенең вафаты кеби булды, ягъни ул рухсызланып, мәгънәсезләнеп тормады, бәлки иң парлак вә рухлы чагында ябылды. +Зыятдин әл-Камали вә мәрхүм Пермь имамы Лотфулла Байчурин тарафыннан нигезләнгән Уфа мәдрәсәи Галиясе үзенә күрә дәхи дә яңа тип бер мәдрәсә иде. Буны "фәлсәфәле" мәдрәсә дип атарга мөмкин. Дөрес, "Буби" мәдрәсәсе дә үзенә күрә бертөрле Буби әфәнде фәлсәфәне мыек кыру, тырнак кисү, мисвәк тоту, театрга бармау, борын эчендәге төкне йолыкмау кеби вак нәрсәләрдән эзләдеге хәлдә, Зыятдин әл-Камали Коръән фәлсәфәсен үз мәдрәсәсенә девиз итеп куйган иде. Бу - Җәмаледдин Әфгани, шәех Мөхәммәд Габдеһ фикерләрен бездә мәдрәсәдә татбикъ итәргә теләүнең беренче тәҗрибәсе иде. "Коръән фәлсәфәсе!" - нинди яңгыравыклы шигарь! Нинди җәлебе дикъкать бер ләүхә! Ул чакта иске хашияләрдән, каль-кыйльләрдән, "ля нәслим, ләм ля яҗүз"ләрдән, мәдрәсәдәге истибдад, кысынкылык вә низамсызлыктан туйган, яңа гыйлемнәр, яңа фикерләр, яңа нәзарлар эзләп, сәргәрдан булып йөргән татар шәкертләре һиммәтле Зыя вә Лотфулла әфәнделәрнең Уфада Нижгород мәсҗеденең астында ачылган мәдрәсәи Галияи диния шәгъбәсенә гөруһ-гөруһ агыла башладылар. Аз вакыт эчендә мәдрәсә зур игътибар, зур иштиһар казанды һәм, вакыйган, буннан әүвәлге елларда яхшы ук тугры фикерле, уяу, азмы-күпме әхкяме диниянең хикмәтләреннән, дөнья фәннәреннән хәбәрдар, мәгълүматлы затлар җитештеләр, аларның күбесе, мөгаллимлек итәр өчен, төрле якка таралдылар вә әһалинең интибаһе әфкяренә хезмәт иттеләр. Ләкин соңыннан бу мәдрәсәнең дә рухы сүнә башлады. Дөрес, бунда соңыннан Зыләкин мәдрәсә генә күтәрелә алмады, анда төрле низаглар, ихтиляфлар, наразыйлыклар күренә башлады. Чөнки шәкертләр фәлсәфәләр белән генә канәгать итми башладылар, мәдрәсәдә дөнья фән нәре биннисбә зәгыйфь иде. Бәс, бу мәдрәсәнең дә шәкертләре ваклана, мөгаллимнәре еш-еш алмашына башлады. Хәзер аннан адәм рәтле кеше җитешми. Бунда да шул ук кризис, рухсызлык вә мәэюсият. +Мин искедән дәвам иткән, күп вакыф акчалары йоткан, күп мөгаллимләр китертеп җибәргән, яңалыгы вә тәртипләре белән атак чыгарган мәдрәсәи Хөсәенияне соңгы калдырдым. Чөнки минем бу мәдрәсәгә булган хосусый ихтирамым асла мәзкүр өч мәдрәсәгә булган ихтирамым дәрәҗәсендә түгелдер. Бу мәдрәсә - күптән тәртип вә интизамнары белән мәшһүр булса да, аңа күп милләт акчасы сарыф ителсә дә, иң бәрәкәсез, иң мәгънәсез бер мәдрәсәдер. Аның искерәк замандагы тәртипләре вә яңалыклары "Низамлы мәдрәсә" пьесасында язылган рәвештә булдыгы кеби, соң еллардагы низам вә яңалыклары да - рухсыз, нигезсез, максатсыз нәрсәләрдер. Бу мәдрәсәдән эшлекле имам, иҗтиһадлы мөгаллим җитешмәдеге кеби, башка мәйданда эш күрүче танылган бер кеше җитешкәнне дә белмимез. Бу мәдрәсәнең бинасы гаять шәп, әсбап вә җиһаз мөкәммәл, матди ягы тәэмин ителгән, мөгаллимнәргә мәгашлыкны күп бирә. Мәга ма фиһ мәдрәсәгә рух, мәгънә вә бәрәкә керә алмыйдыр. +Буның сәбәбе нәрсә? +Бу мәдрәсәгә нинди мөгаллим китерелмәде дә, аның хакында матбугатта нинди сүз сөйләнмәде? Бу мәдрәсәгә Гаяз Исхакый да мөгаллим булып барган, Муса Бигиев җәнаблары дә китертелгән, мәгъруфият вә икътидар җәһәтеннән бу ике зат арасында торган башка бик күп егетләр дә анда барган иделәр. Ләкин бу затларның берсе дә мәдрәсәгә яңа вә тазә рух бирергә муаффәкъ булмадылар . Чөнки алар аннан тиз китәргә мәҗбүр булдылар, аларның берсе дә бер я ике кыштан артык тора алмады. Мәдрәсәдә һәйәте мөгаллимин һаман алмашынып торды, бер фикердәгерәк, бертөрле әмәл саклый торганрак, тигезрәк, икътидарлы кешеләр оешып, бунда эш күрә, шәкертләрне тәрбия вә тәгълим итә алмадылар. Шунлыктан мәдрәсәи Хөсәения, әсаслы бер тәгълимханә булудан бигрәк, мөгаллимнәр "гастрольханәсе" генә булып калды. Берничә яңа вә яхшы мөгаллим китерелә, ләкин аларның бәгъзеләре бераз укыталар да, я кыш уртасында, яки кыш ахырында, яңадан килмәскә булып, мәдрәсә вә шәкертләргә видаг итәләр. +Буның да сәбәбе соралуы мөмкин. Менә нәрсә: безнең мәдрәсәлә ремез закон буенча да, җола буенча да мәхәллә имамнарының тәхте идарәсендәдерләр. Бинаән галәйһи, мәдрәсәләрнең сүнүендә, күтәрелүендә иске заманда гына түгел, хәзерге көндә дә имамнар бик зур роль уйныйлар. Казанның мәдрәсәи Мөхәммәдиясе имам Галимҗан әл-Баруди тәшәббесе илә ислах ителдеге кеби, кечкенә Бубый авылының мәдрәсәсен мәшһүр итүчеләр дә мәхәллә имамнары иде, мәдрәсәне яшәтү вә саглам казыкка бәйләү өчен, Зыятдин әл-Камали әфәнденең һәм муллалыкны кабул иткәнлеге мәгълүмдер. Бу хәлдә Әхмәд бай мәрхүм акчасы белән яшәгән мәдрәсәи Хөсәения мәсҗеденә шул ук Әхмәд бай тарафыннан имам итеп утыртып калдырылган мәдрәсә мөдире имам, ул мәдрәсәнең барышында нигә мөһим роль уйнамасын да, ул хакта нигә мәсьүл тотылмасын? +Менә мәдрәсәи Хөсәениянең афәте - аның башында торган имам-мөдирнең әһалиятсезлеге, гыйлем вә тәгълим эшләренә бөтенләй ят кеше булуыдыр. Филхакыйкать, мәдрәсәи Хөсәениянең җанлануы вә төзелүе юлындагы манигъларның һәммәсе шуннан нәшат итәдер . Милләт өчен зур һиммәт вә ихсаннар эшләгән мәрхүм Әхмәд байның үз мәдрәсәсенең башына шундый на әһел вә икътидарсыз кешене куеп калдыруы - аның зур хаталарыннан саналырлык бер эштер. +Бу имам - андый мөһим бер мәдрәсәне идарә итү кешесе түгел, бәлки бөтенләй бүтән эшләр кешеседер. Аның мәдрәсәне ислах итү, аны алга җибәрү хакында һичбер мөһим тәдбире ишетелмәдеге хәлдә, сәүдә вә кәсеп хакында төрле хәрәкәт вә фәгалиятләре һәнүз ишетелеп торадыр. Мөһим бер мәдрәсәнең мөдире булган зат хакында матбугат сәхифәләрендә: "Мәдрәсәи Хөсәения мөдиренең мәдрәсәгә тәгълим вә тәхсиленең рәваҗы өчен фәлән вә фәлән тәдбирләр эшләргә карар бирелгәнлеге ишетелде", - кебек хәбәрләр язылырга тиеш иде. Хәлбуки "Вакыт" гәзитәсендә әледән-әле мөдир җәнабларының бүтән областьлардагы фәгалиятләре язылып тора. Бервакыт: "Галим хәзрәт Дәүләтшин бик зур сума белән казакъ арасыннан куй вә җон-җабага җыярга тотынган", - дигән хәбәрне укыйсың, икенчедә: "Галим хәзрәт, зур бер ширкәт төзеп, читек-кәвеш сатарга тотынды", - дигәнне ишетәсең, әле күптән түгел мәдрәсәи Хөсәения мөдиренең "атлам май җитештерер өчен бик шәп фирма торгызганлыгын" "Вакыт" сәхифәләрендә укылды. Өстәвенә "Вакыт" үз тарафыннан бу хәбәрләрне бик шатланып, мактаган төсле итеп яза. Әйтерсең мәхәллә имамы вә мәдрәсә мөдиренең атлам май ясау мәйданына үтеп чыгуы аның имам вә мөдирлегенә бер плюс булып төшә... +Троицики мәдрәсәләре хакында икенче мәкаләдә. +III +Оренбург губернасындагы Троицки шәһәре Урал таулары аръягында, кыргыз сахрасы күршесендә бер өяз мәркәзе генә бер шәһәр булса да, искедә үзенең байлары, ихсаннары, хәзрәт вә мәдрәсәләре белән бик мәшһүр иде. Бу шәһәрнең кыргызлар белән күршелеге татар сәүдәгәрләренең тиз баюларына ярдәм иттеге кеби, байларның күплеге вә әнгам-ихсаннары яхшы муллаларның китерелүенә, һәйбәт мәсҗедләр салынуга, мәдрәсәләргә шәкертләрнең күп җыелуына сәбәп булган. Шәкерт җыелуда кыргыз сахрасы белән күршелек тә зур роль уйнаган. Чөнки бунда шәкертләргә, кыш буе мәдрәсәдә укып, яз көне туп-тугры казакъ-кыргыз эченә муллалыкка чыгып китәргә вә көзен аннан кыш буена киченерлек хосул белән кайтырга имкян булган. Шул сәбәпле Троицкиның үз өязендәге, күрше Верхурал, Орски, Чиләбе өязләрендәге башкортлардан, күрше Пермь вә Уфа губерналарыннан күп шәкертләр Троицкига җыелдыгы кеби, кыргыз областьларыннан да бунда бик күп таләбел-гыйлемнәр җые ла иде. Троицкида иң элек күп шәкерт җыярга вә заманына күрә рухлы мәдрәсә асрарга муаффәкъ булган зат, - занымча, базар мәхәлләсендә имам вә мөдәррис Җәмалетдин Сөбханколыйдыр. Аннан соң аның шәкертләренең зурлары шәех Зәйнулла әр-Рәсүли, дамелла Мөхәммәд Бикмәти мәдрәсәләренә күчтеләр. Шул хиндә Троицкида өч мәдрәсә: бишенче мәхәлләдәге Зәйнулла хәзрәт, беренче мәхәлләдәге ахунд Әхмәд хаҗи Рәхманколый, икенче мәхәлләдәге дамелла Мөхәммәд Бикмәти мәдрәсәләре шәкерт күп лек белән мөмтаз булдылар. Җәмалетдин хәзрәт урынына утырган Хуҗаҗан хәзрәт тә, үзенең Минзәлә өязе Биклән авылындагы шәкертләрен ияртеп килеп, мәдрәсәсенә байтак шәкерт оештырган иде. Әмма түбән мәхәлләдәге Мөхәммәдҗан хәзрәт Рәхманколый, алтынчы мәхәлләдәге мулла Гатаулла Максуди адәм рәтле шәкерт җыярга муаффәкъ була алмаганнар. Шунда да бу соңгысына яхшы таш мәдрәсә салып биргәннәр вә анда артык-портык шәкертләр җыелып ятканнар да иде. Әмма Мөхәммәдҗан хәзрәт мәрхүм үзенең күп кымыз эчүе вә искелеге белән генә мәгърүфдер. Дәхи Троицкида шәкерт бик мул вакытта, ахунд Рәхманколый хәзрәтнең иптәш мулласы - мәрхүм Сабирҗан мәхдүм дә шәкерттән бөтенләй мәрхүм калмаган иде. Менә шуның белән Троицкиның бөтен алты мәхәлләсенә гомуми караш тәмам буладыр. +Троицки ысулы җәдидәне биннисбә иртәрәк кабул итте, мәдрәсәләр иншикакында күрсәткән тәэсирен ысулы җәдидә бунда да күрсәтте. Инкыйлаб еллары килеп җитте. Табигый, яңа җилләр Троицки мәдрәсәләренең диварлары эченә дә барып керде. Бундагы шәкертләрнең фикерләре уянды, күзләре ачылды, хосусан яшьрәк шәкертләр яңа фәннәр, яңа ысуллар, яңа тәртипләр таләп кыла башладылар. Троицкиның карт мәдрәсәләре, үзләре бундый яңа лыкларга, әсасән хилаф булмасалар да, шәкертләрнең ул таләпләрен үтәүдән гаҗиз иделәр (буны алар "Тормыш"тагы мәкаләләрендә үзләре дә игътираф итәләр), карт пишкадәмнәр урынлы- урынына таралып җирләштеләр. Яшь шәкертләрнең бәгъзеләре яңа пәйда булган тәртипле мәдрәсәләргә ("Галия"гә, "Буби"га) киттеләр. Русча уку юлына керүчеләр дә, аз булса да, бар иделәр. Иске вәкарь, мәһабәтлек белән генә таралмакта булган шәкертләрне туктату, яңаларын җәлеп итү мөмкин түгел иде, инде бердәнбер чара - искедән шәкерт күп җыелган бер мәдрәсәнең фирмасыннан, байларның һиммәтләреннән истифадә итеп, ул мәдрәсәне чынлап ислах итү вә аны заманага муафыйк рәвештә тәртипкә кую иде. Буның өчен яшь имамнардан беренең тәшәббес вә һиммәте кирәк иде. Чөнки бездә икенче мәкаләдә дә әйтелдеге үзрә яңа мәдрәсәләр мәйданга китергән затларның һәммәсе - имамнардыр. Затән , бу хәзерге әхваль өстендә мәхәллә имамының тәшәббес вә химаясеннән башка мөмкин дә түгел. Троицкида шундый гайрәтле яшь бер имам табылдымы? +Буңа җавап бирмәстән элек, Троицкидагы яшь имамнар хәленә бер күз салып узарга кирәк. +Троицкиның карт хәзрәтләре: "Мәдрәсәләремезне хәлфәләргә тапшырган идек, алар шәкерт җыя алмадылар, без алардан хәзер хисап сорыймыз", - диләр. Әмма мин катгый рәвештә әйтәмен ки, бу хәзрәтләр мәдрәсәләрен хәлфәләргә түгел, бәлки үзләре янына имам булган мәхдүмнәренә тапшырган иделәр. Мәхдүмнәрдән - иң элек имам булган Мөхәммәдҗан хәзрәт мәхдүмнәре аталарының мәхәлләсендә тәртипле мәдрәсә вөҗүдкә китерүгә асла тәшәббес итмәделәр генә түгел, бәлки соңга таба ибтидаи мәктәпләрен дә идарә итүдән ваз кичеп, куй, ит, май, көпчәк мазе белән сәүдә итәргә бик [җиң] сызганып керешкәннәр иде... Ахунд хәзрәт тә үз янына мәхдүмен имам итте, бу мәхдүмнең дә мәдрәсә ислах итү юлында һичбер һиммәте күренмәде, шул сәбәпле беренче мәхәлләдәге газәмәтле таш мәдрәсә күселәр җәвәлангяһы булып әверелде. Хуҗаҗан хәзрәт мәхдүме, ибтидаи вә рөшди мәктәп идарә итеп уграшса да, дикъкатьләрне җәлеп итәрлек мөһим мәдрәсә нигезләр өчен тырышмады, шәех Зәйнулла хәзрәтнең дә үзе янына мәхдүме имам булды. Башкаларга караганда дәрдлерәк булган Габдеррахман мәхдүм атасының мәдрәсәсендә, чаршауларны бетереп, куфлар ясатып, шәкертләрне сыйныфларга аерып, программнар бастырып, яңа фәннәр кертеп, бер дәрәҗә ислахат ясарга тырышса да, боларның һәммәсе тышкы буяулар, әсассыз нәрсәләрдән гыйбарәт иде. Чөнки мәдрәсәнең һәйәте тәгълимиясендәге кешеләрнең күбесе әүвәлге карт хәлфәләр булдыгы кеби, дөнья фәннәре бик аз, аларны укытучы мөгаллимнәр бик зәгыйфь иделәр. Дөрес, бунда мәдрәсәдә ятучы соңгы елларда да биннисбә күп иде, ләкин аларның байтак проценты суфилар, мөридләр булып, чын таләбел-гыйлемнәр анча күп түгелдер. Өстәвенә, соң елларда бу мәхдүм дә, төрле җирдә магазиннар ачып, сәүдәгә тотынды, бер зур тиҗарәт фирмасының башында тору белән бер зур мәдрәсәнең башында тору, бер җиргә җыелуы бик читен булганлыктан, буннан мәдрәсәнең барышына байтак хәл килде. Ничек тә мәдрәсәи Рәсүлияне "Галия", "Буби" мәдрәсәләре белән кыяс итәргә ярамый. +Троицки мәдрәсәләре эчендә "хәлфәләргә тапшырылган төсле күренгән" мәдрәсә булса, ул да - икенче мәхәлләдә, дамелла Мөхәммәд Бикмәти тәхте идарәсендә, хәзер Яушевлар тәэмине астында булган мәдрәсәи Мөхәммәдиядер. Менә Троицкиның карт хәзрәтләре, "Тормыш"тагы мәкаләләрен бөтенләй шул мәдрәсәгә терәп яздыклары хәлдә, "Хәлфәләремездән хисап сорыймыз" дигән сәрләүхә куеп, мәсьәләгә гомуми төс бирергә теләгәннәр. +Бу мәдрәсәгә бер күз салыйк. +Дамелла Мөхәммәд Бикмәтинең мәхдүмнәре имамлык юлына кермәделәр, шул сәбәпле, бу мәдрәсәне мәхдүмнәргә тапшылырган иде, дип булмый. Хакыйкатән, картайган, аяклары да әледән-әле авыртып торган дамелла Мөхәммәд хәзрәт мәдрәсәне күп карый алмый, анда хәлфәләр эш күрә вә аларның һәммәсе дамелла Мөхәммәднең үз мәдрәсәсендә җитешкән вә хәзрәтләр белән солых вә мөсаләмәт үзрә яши торган кешеләр иде. Буннан өч-дүрт ел элеккечә борадәран Яушевларның ул мәдрәсәгә сарыф итә торган акчалары да бик аз вә әһәмиятсез, башка мәхәллә хәзрәтләренең дикъкатен җәлеп итәрлек түгел иде. Бу мәдрәсә шулай барганда, хәзрәтләрнең үз мәдрәсәләре шыңгырап торса да, матбугатка чыгып "хисап сорашулар" асла булачак түгел иде... +1910 елның җәендә борадәран Яушевлар фирмасының патроны мулла Гали әфәнде Яушев бу мәдрәсәне бераз җанландырырга теләгәнлеген белдерде. Зуррак мәгашлыклар биреп, яңа вә әһлиятлерәк мөгаллимнәр китерергә тәшәббес итте. Шуннан соң бу мәдрәсә ба тәдриҗ рәтләнә башланды. Муллагали әфәнде, үз һиммәте белән Бәйрүтдәге Американ кәлисәсендә укыткан егетләрне дә кайтарып, шунда мөгаллим итте, әүвәлдәге мөгаллимнәрнең дә мәгашлыкларын арттырды, аларны тиешле мәнзилләренә иңдерү хакында мәдрәсәдәге мөдир наибенә ирек бирде. Мәдрәсәнең бу тарика тәртипкә салынуына бары дүрт кенә ел. Шул сәбәпле әле аннан зур-зур нәтиҗәләр таләп итү бик иртә. Дөрес, бу мәдрәсәгә күп шәкерт җыелмады, чөнки аның тәртипкә салынуы Троицкиның базары төшкәннән соң булды. Троицкиның базары "Мөхәммәдия"не идарә итүче хәлфәләр сәбәпле түгел, бәлки буннан әллә ничә еллар элек имам булдыклары хәлдә, аталарының мәдрәсәләрен ислах итә алмаган мәхдүмнәрнең эшсезлекләре сәбәпле булды. Карт хәзрәтләрнең мөгаллимнәрдән хисап сораулары урынсыз, чөнки Троицкида бер генә мәдрәсә хәлфәләр кулына тапшырылган, ул да күптән түгел. Әмма бүтән мәдрәсәләр һәммәсе бүген мөгаллимнәрдән хисап сораучы хәзрәтләрнең үз куллары белән мәхдүмнәргә тапшырылганнар иде. Хисап соралса, мөгаллимнәрдән түгел, мәхдүмнәрдән соралырга тиештер. Әмма бу тәкъдирдә мәсьүлият мәдрәсәләрен әһалиятсез мәхдүмнәренә тапшырган хәзрәтләрнең үзләренә кайтачактыр. +ИСМӘГЫЙЛЬ БӘК ГАСПРИНСКИЙ МИСЫРДА +Мәрхүм Исмәгыйль бәк Гаспринскийның Мисыр сәфәре аның тарихы хәятында мөһим бер сәхифәне тәшкил итәдер. Мин, Исмәгыйль бәкне ул сәфәрендә бик якыннан белүем сәбәпле, бу көн вафатына бер ел тулу мөнәсәбәте илә, кыскалык белән генә аның Мисырда уздырган көннәре хакында язачак булдым. Әлбәттә, газета мәкаләсендә һәр нәрсәне язып булмый, бөек Исмәгыйль бәкнең мөкәммәл тәрҗемәи халәтен язучыга ошбу Мисыр сәфәре хакында мөкәммәлрәк, мөфассалрак мәгълүмат бирергә мин һәрдаим х әзермен. +1908 елның апрелендә Мисыр газеталарында Лондоннан бирелгән "Маҗар мөстәшрикъ Вамберриның "Таймс"та язуына күрә, русияле Исмәгыйль бәк Гаспринский бер гомуми ислам конгрессы җыярга хәзерләнә" мәалендәге бер телеграмм басылып чыкты, шуның артынча ук Исмәгыйль бәкнең үзенең һәм Мисырга Каһирә шәһәренә килеп җиткәнлеге мәгълүм булды. Беркөнне кырымлы Хуҗа Сәид Гомәр әфәнде, минем яныма килеп: "Сезне Исмәгыйль бәк Гаспринский чакыра", - диде вә кыскалык белән генә моның сәбәбен дә сөйләде. Кичен без икәүләп "Минерва" отеленә Исмәгыйль бәк янына киттек. "Тәрҗеман"ны байтактан бирле укый башлаган булсам да, Исмәгыйль бәкне аңача күрергә муаффәкъ булганым юк иде. Яхшы җиһазлы, иркенчә номерга кереп, өстенә чапан кигән Исмәгыйль бәк белән күрешеп таныштым. Үтәдән-биредән сөйләшеп утырганнан соң, Исмәгыйль бәк үзенең Мисырда гарәпчә бер газета чыгарырга уйлаганлыгын, ул газетага материалны үзе төркичә хәзерләячәген, шул материалны гарәпчәгә тәрҗемә итәргә бер кеше кирәк булачагын аңлатты вә: "Мин гарәпчәгә тәрҗемә итүченең дә үзебезнең Русия мөселманнарыннан булуын телим, газета ялгыз үз көчебез илә генә чыкса, бу безгә ифтихар булыр иде", - диде. Сәид Гомәр әфәнде Исмәгыйль бәккә ошбу хезмәткә әһлиятле итеп мине күрсәткән, вә шул сәбәпле, бу хакта мөзакәрә итәр өчен, Исмәгыйль бәк мине чакырткан иде. Исмәгыйль бәк яңа газетаны "Ренессанс" дигән латинча сүзнең гарәпчәсе белән атарга карар биргәнлеген, бәгъзе берәүләрдән сорашып белдегенә бинаән, "Ренессанс" сүзенә гарәпчәдәге "ән-Нәһзат" сүзенең туры килгәнлеген сөйләде. "Ренессанс" сүзенең "интибаһ" мәгънәсендә булганлыгын аңлагач, без дә бу исемне мәгъкуль таптык. Исмәгыйль бәкнең әйтүенчә, бу газетада гомумислам дөньясының ихтыяҗларыннан, мөселманнарга гаид мәсьәләләреннән бәхәс кылыначак, булачак "Мөэтәмәр ислам гам"га (гомуммөселман конгрессына) юл хәзерләнәчәк. +Газета чыгару тәшәббесенә керешү илә бәрабәр, Исмәгыйль бәк бер зур конференц һәм бирергә җыена башлады. Конференциядә сөйләнәчәк сүзне Исмәгыйль бәк төрекчә тәртип итеп хәзерләп куйган иде, гарәпчәгә мин тәрҗемә иттем. Бу гарәпчәсе "әл-Мөәйяд" матбагасында рисалә шәкелендә басылып та өлгергән иде. Аның ничәнче көннән икәнлеге хәтеремдә калмаган, Каһирәнең иң бөек урыннарыннан берсе булган "Шәригъ камил"дә вакыйг, иң кибари вә олуг "Континенталь" отеле залында Гаспринскийның конференциясе булачак иде. Халык шулкадәр күп, галәбәлек шул дәрәҗә көчле иде ки, тыгызлашу сәбәпле, ишек пыяласының ватылганлыгы бүгенге кеби хәтеремдә. Ак перчатканы да онытмаган Исмәгыйль бәк иң әүвәл халык алдында чыгып сәлам бирде вә соңра төрекчә сөйли башлады. Хазирунның иң күп өлеше төрекчә белмәдегеннән, озакка сузылган төрекчә лекция тыңлаучыларның бераз ялыгуына да сәбәп булды. Соңра голәмадан берәү лекциянең гарәпчәсен укып чык ты. Бу конференцка керү акча беләнме, акчасызмы иде - һич хәтерли алмыйм. Хатыйпның үзе әксәрият аңлашылмый торган тел белән сөйләгәнлегеннән халык ялыкканнан, соңрак язудан карап укыган гарәпчәсе мәтлубчә чыкмаганлыктан, конференциядән калган тәэсир ул кадәр зур вә бөтен булмагандыр, дип зан итәмен. +"ән-Нәһзат"ны чыгарырга тотындык. Бер, ике, өч номер чыгардык - газета рәваҗ таба алмады. Газета мәүкыйт бер вәрәка булганлыктан, әлбәттә, мөштәри кабул ителми, бар өмид - аның ваклап сатылуында иде. Мисырда зур вә көндәлек газеталар гына игътибарда булганлыкларыннан, атнада бер тапкыр чыга торган безнең кечкенә "ән-Нәһзат"ыбыз әле генә исеме "Тәрҗеман"да язылган, "гомумислам конгрессы" мәсьәләсен күтәргән, яңа гына зур конференц биргән атаклы бер зат тарафыннан чыгарылса да, мисырлыларның дикъкатьләрен җәлеп итмәде, аны матбугат та күтәреп алмады. "әл-Мөәйяд" газетасы гына бераз кавелләп, ул чакта Мисырдагы зур бер агымның ("Хизеб ватаны" партиясенең) органы булган "әл-Лива" газетасы Исмәгыйль бәкнең тәшәббесләренә симпатия белән карамады. Яңа чыга башлаган вә могтәдиллек органы булган "әл-Җәридә"дә бу тәшәббесләргә һич әһәмият бирмәде. Христиан гарәбләре тарафыннан чыгарыла торган "әл-Мөкаттам", "әлӘһрам" исемле могтәбәр вә зур газеталарның гомумислам конгрес +"ән-Нәһзат" рәваҗ табылмагач, "Мөэтәмәр ислам гам" мәсьәләсе Мисыр матбугаты тарафыннан яхшы каршы алынмагач, Исмәгыйль бәкнең дәрте сүнде булырга кирәктер ки, "ән-Нәһзат"ны өч номер белән туктатты, ислам конгрессы фикерен Мисыр матбугатында яңадан куертмады. +Мисырда Исмәгыйль бәкнең күп сохбәтләре белән мөшәррәф булдым, күп урында аның тәрҗемане сыйфаты илә хазир булдым. Исмәгыйль бәк үзе бераз французча белгәнлектән, французча белүчеләр илә ошбу гомуми телдә бер дәрәҗә аңлаша иде, әмма Аурупа телләреннән берсен дә белмәгән "әл-Мөәйяд" сахибе - шәех Гали Йосыф әмсале белән мотлакан тәрҗеман васитасы илә сөйләшергә мәҗбүр иде. Исмәгыйль бәккә рәфәкатем саясендә Мисырда ике гүзәл мәҗлестә хазир булдым. Бу мәҗлесләрнең икесе дә минем өчен бик интереслы вә файдалы мәҗлесләр иде. Берсе "әл-Лива" газетасы сахибе вә "Хизеб ватаны" партиясенең башлыгы Мостафа Кәмаль паша тәшәббесе илә Нил буенда иң кибари отельләрнең берсе булган "Самирамиш" отеле залында Исмәгыйль бәк шәрифенә бер банкет бирелгән иде. Шунда хазир булдым, бу мәҗлестә Мостафа Кәмальнең Исмәгыйль бәккә төбәп кызу-кызу сөйләгән французча нотыгы, аңа Гаспринскийның французча биргән кыска җавабы тыңланган иде. Мәҗлестә Мисыр яшьләренең иң нөхбәләре хазир булдыгы кеби, аурупалы бәгъзе мөсафирлар һәм бар иде. +Икенчесе - инглиз романчыларының мәшһүрләреннән булган Һал Кайн исемле бер мөхәррир - Исмәгыйль бәкне шул ук "Самирамиш" отеленә үз янына чакырган иде. Бу мәҗлестә инде минем тәрҗеманлыгым гына җитмәячәк иде. Шул сәбәпле анда "әлМөәйяд" мөхәррирләреннән Хафиз Гавиз исемле егетнең баруы тәэмин ителгән иде. Бардык. Югары катка үзлегеннән күтәрелә торган машина белән аштык. +Мөхәррир янында Хафиз Гавиздан башка "әл-Миръат әлҗәдидә", "Тәхрил әл-Миръат" мөәллифе мәшһүр Касыйм бәк Әмин дә хазир иде. Мөхәррир - французча, Исмәгыйль бәк инглизчә белмәдегеннән, бу ике мәшһүр затка ике тәрҗеман аркылы аңлашырга туры килде. Мин, Гаспринскийдан төрекчә алып, Гавизга гарәпчә әйтәм, ул исә Һал Кайнга инглизчә аңлата, ул үзе, мөхәррирдән инглизчә алып, миңа гарәпчә әйтә, мин Исмәгыйль Гаспринскийга төрекчә аңлата идем. Бу тарика аңлашуның дәрәҗә мөшкеллеген сөйләргә хаҗәтеме бар? +Касыйм бәк Әмин белән дә Исмәгыйль бәкнең байтак сүзләре булды. Монда һәм күбрәк Гавиз белән минем васиталыгыбызга ихтыяҗ төшә иде. +Бу җирдә шуны да әйтеп китәргә кирәктер ки, ул вакытларда Русия мөселманнары арасында Исмәгыйль бәкнең йолдызы сүнә башлаган иде. Аңача татарның сәяси вә иҗтимагый эшләрендә беренче авторитет булып килгән мөхтәрәм Исмәгыйль бәккә каршы, инкыйлаб елларында фикерләр ташыган чакта, байтак тел тигерүләр, сансызлыклар булып узган иде, Исмәгыйль бәк, "акыллылары" бик күбәеп киткән татарлар арасыннан читкә китеп, үзенең гали фикерләрен башка мөселманнар арасында таратырга уйлады бугай. Ләкин тәәссеф ки, аның беренче тәҗрибәсе муаффәкыятьсез булды. Исмәгыйль бәк Мисырдан кайтып китәргә дә өлгермәгән иде, "әл-Мөкаттам"да Рәшид казыйның Ташкенттан язган бер мәктүбе басылып чыкты. Озын телле Рәшид әфәнде бу мәктүбендә, гомуммөселман мөэтәмәре ясарга йөргән Гаспринскийны "аферист" дип үк бетермәсә дә, шуңа якын бер сүз әйткән иде. Мин аны, тәрҗемә итеп, "Тәрҗеман"га җибәргән идем, минем тәрҗемәмдә Исмәгыйль бәкнең аңа биргән җавабы да бер номерда басылып чыкты. +Шул ук елның маенда мин Русиягә кайттым, Одессадан Севастопольга, аннан Бакчасарайга барып, "Тәрҗеман"ның 25 еллык юбилеенда хазир булдым. +БЕЗНЕҢ +ЭШЛӘР +Безнең иҗтимагый хәятымыз шулкадәр ярлыдыр ки, милли газеталарымызда татар хәятына гаид нәрсәләр бик аз урын ишгаль итәләр. Татарда сәясәт булмадыгы кеби, фән вә сәнгать тә юк, иҗтимагыят вә әдәбият та бик түбән тора. Безнең иҗтимагый бәхәсләремез күп вакытта өч нәрсәгә барып терәлә: мәктәп-мәдрәсә, мөфти вә Духовное собрание, депутатлар вә фракция. Мәктәп-мәдрәсәдән бәхәс иткәндә, аларның башында торучы муллаларның косурларын санау, аларны "элеп алып, селкеп салу" бервакытлар бик модада булса да, соң көннәрдә муллалар тынычрак калдырылып, мәктәп-мәдрәсәләрдән "мин хәйсү һуа" гына сүз кылына башлады, соң елларда бу бәхәскә школа бәхәсе кушылып, байтак мөзакәрәләргә сәбәп булды. Мөфти вә Духовное собрание мәсьәләсе - мәрхүм Мөхәммәдьяр Солтанов заманыннан калган "чирле мәсьәләмез"дер ки, аның "чире" көннән-көн көчәя генә бара. Кайчаннан бирле җыелып, сөйләшеп, шаулашып, бөтен Русиядәге мөселман идарәи руханияләрен ислах итү хакында планнар корып, проектлар төзеп йөргәндә, эчке сәясәт яхшы вә якты якка әйләнергә тору сәбәпле, безнең дини матлубларыбыз да үземез теләгәнчә мәйданга килер дип торганда, "язмышның мыскылы" уларак, идарәи шәргыямезнең башына теләмәгән бер адәмне утыртып куйдылар. Без моннан бик мөтәәссир булдык, наразыйлык белдереп, мәкаләләр яздык, телеграмнар бирдек, гаризалар күндердек. Ләкин әлегә файдасы күренмәде, бер якта яңа мөфти Уфага килеп, үз хезмәтенә кереште, Уфа газеталарын "кысу" башланды, икенче яктан, "Дин вә мәгыйшәт" әһеле, Габдулла Мәгазиләр, Сагынбай хәлфәләр, "әфкыйрел- рәвә" Мөхәммәдсабир әл-Хәсәниләр вә Аксак ишаннар кул чабып, үрлекырлы сикереп шатланалар, зыялы вә могтәбәранга "нос" күрсәтәләр, Сабир мулла, "Дин вә мәгыйшәт"тә мәкалә язып, һәммә могтәбәран вә зыялыларны "нахал" дип атар дәрәҗәдә көстахлык кыла. Баязидовның, Уфага килеп, Духовное собраниедә хезмәткә керешүе Сабир мулла ишеләрне шул дәрәҗә шаштырган булырга кирәктер ки, алар авызларыннан ни чыкканны белештермиләр. +Авыр штраф салыну сәбәпле, "Тормыш" газетасы мөфтилек хакында сөйләүдән тукталып калды, табигый уларак, башка газеталарда да хәзер бу хакта тынлык хөкем сөрә. Хәзер Уфа газеталарыннан нахак салынган штрафның күтәрелгәнлеге ишетелде. Зан итәмез ки, бу тынлык - вакытлы бер тынлыктыр. Мондый мөһим мәсьәләдә милләт бөтенләй тынып кала алмастыр. Бу кадәр тәэсирләр, шау-шулардан соң да мәсьәләгә кул селтәнсә, татар милләтенең гаҗезе, түбәнлеге вә бичаралыгы дәхи бер кат исбат ителәчәктер. Без уйлыймыз ки, хәзерге тынлык вакытында бу юлда җитди хәзерлек дәвам итә торгандыр, шул сәбәпле, мәсьәләнең дәхи дә җитдирәк рәвештә күтәреләчәгендә шөбһә юктыр. +Соң көннәрдә мәдрәсәи Галия мәсьәләсе күтәрелеп, байтак мөзакәрәләргә сәбәп булды. Газеталарның картрак вә тәҗрибәлерәкләре "Йолдыз" белән "Вакыт", Зыятдин әл-Камали хәзрәтләре ягында калып, "идарәи хариҗия" дип аталган Уфа байлары вә мирзаларының чыгышларын каты тәнкыйть иттеләр. "Вакыт" белән "Йолдыз"да бу хакта имзасыз баш мәкаләләр чыкты. +Һади әфәнде Максуди мәдрәсәи Галияне вә Зыя әфәндене химая итеп мәкалә яздыгы кеби, хәзер мәшһүр голәмамыздан Муса әфәнде Бигиев хәзрәтләре дә "Вакыт"та язган озын мөһим мәкаләләрендә Зыя әфәнде вә мәдрәсәи Галиянең хезмәтләрен - тәкъдир, байлар вә мирзаларның мөгамәләләрен каты тәнкыйть итәдер. Газеталарымыздан "Тормыш", бу мәсьәләдә һәр ике тарафның мәктүб вә изахларын дәрҗ итү белән кифаяләнеп, мәхәлли газета булу сәбәпле, бер як белән дә әчелешле булырга теләмәгәнлектән булырга кирәктер ки, үзеннән бер фикер дә әйтмичә, ике арада лавировать итеп кенә калды. +"Кояш" исә, ачыктан-ачыкка идарәи хариҗия әгъзалары ягын тотып, мәдәрәсәи Галиянең мөәссисе вә мөдире Зыя әфәндегә һөҗүм итте, ләкин "Кояш" бу маневрның яңлышлыгын сизде булырга кирәктер ки, бер һөҗүмнән соң бу мәсьәләдә тынлыкка бирелеп, Зыя әфәнде вә мәдрәсәи Галияне яклап сөйләүчеләр белән моназарәгә керешә алмады, Муса әфәнде тәгъбиренчә, Фатих әфәнде Әмирхан да "прокурор" креслосын ташлады. +Соң көннәрдә матур шигырьләре белән танылган Гыйффәт туташның матбугатка чыгып ата-анасыннан зарлануы, милләттән ярдәм вә химая соравы бер шаулап алуга сәбәп булды. Борһан әфәнде Шәрәф, "мәзлумәне яклап", озын бер мәкалә яздыгы кеби, туташның кызганыч хәленнән мөтәәссир булган кешеләр аңа иганәләр дә җыя башлаганнар иде. Хәзер Муса әфәнде Бигиев "мәзлумәне якламыйча" яза: ул, татар гаиләләрендәге кысынкылык вә караңгылыкны тасдыйк итү илә бәрабәр, туташның ата-анасы өстеннән матбугатка чыгып шикаять итүен, туган йортыннан горбәт илләренә чыгып китүен бер дә мәгъкуль күрми, Гыйффәт туташны "ана кочагына" кире кайтырга димли. Әмма Гаяз әфәнде Исхакый газеталарга язган хаты белән Гыйффәт туташка ваклап иганә җибәрүчеләргә тәнбиһ ясый, бу тарика "садака" җыеп җибәрү шагыйрьнең шанын тәнкыйс итү булачагын аңлатадыр. +Гыйффәт туташ маҗарасында кемнең гаепле булуын тикшерү кешенең гаилә эшләренә катышуны муҗиб булганлыктан, әлбәттә, ул хакта сүз озайту читен. Ләкин хәзерге "күчү дәвере"мездә аталар белән балалар арасында мондый аңлашылмауларның булуын бик табигый зоһур дип карарга тиеш. Бу хәл бездә генә түгел, ватандашларымыз русларда һәм башка милләтләрдә дә булып узган. Бездә исә бер Гыйффәт туташ башына гына түгел, башка бик күп егетләр вә туташларымызның башына да килгән, ләкин аерма шунда гына: алар, матбугатка чыгып, милләттән ярдәм сорамаганнар, ата-аналарын әфкяре гомумия мәхкәмәсенә тартмаганнар. Муса әфәнде туташның мәсьәләгә бу дәрәҗә "игълан" төсе бирүен яратмый, ләкин үзе аны анасы белән килешергә газета битләрендә дәгъвәт итә. Мәсьәләнең асылын-фосылын, аны чолгаган һәммә әхваль вә шәраәтен белми торып, "ана кочагының җылылыгы", "гаилә учагының матурлыгы" кеби поэзияләргә генә таянып, кайтырга дәгъ вәт итү, занымча, бик үк урынлы түгелдер. +Муса әфәнде бу хәлне фаҗига дип атый, Кама суына ташланган Мәрьям туташны каһарманнардан санап, аның фаҗигасында атааналарны вә хәзрәтләрне гаепли. Ләкин Гыйффәт туташ шундый авыр әхваль эчендә "ана кочагы"нда калса, хәзерге фаҗигасыннан да зуррак "Мәрьям фаҗигасы" кеби бер фаҗигага дучар булмавыннан Муса әфәнде иминме икән? +Бер кыз баланың ата-ана йортыннан бу тарика шау-шу белән чыгып китүе бер дә матлуб вә матур эш түгел-түгелен, ләкин нишләмәк кирәк, "күчү дәвере"ендә бик күп нормалар бозыла, ата белән угыл, ана белән кыз идея өчен генә пычакка пычак киләдер. +МАТБУГАТЫ +МӘҮКУТӘМЕЗНЕҢ + 10 +ЕЛЫ +Шималь татарлары телендә газета чыга башлаганга узган 1915 елның сентябрь-октябрендә 10 ел тулып узды. Бу мөһим вакыйганы шул көннәрдә искә төшереп, тантаналы милли бер бәйрәм ясау лазем булса да, сугыш сәбәпле, аның кичектерелүе мәгъкуль табылган иде. +Соңра Казандагы бер җәмәгать тарихымыз вә милли хәятымыздагы ошбу мөһим вакыйганы бер дә искә төшермичә калу ярамаганлыгына вә аны ошбу ел Мәүлүд шәриф бәйрәменә мөсадиф 5 нче гыйнварда яд итеп узу тиешлегенә карар биргән иде. Шул карарга бинаән, бүгенге "Йолдыз"да ул хакта бәгъзе нәрсәләр языла. Идарәдән +Гарби Аурупада гыйлем белән дин көрәшкәндә, дини ислахат мәйданга килгәндә, истибдад белән хөррият чарпышканда, ниһаять, хөррият кояшы балкып, "интибаһ" дәвере килгәндә, шәрыкның ташландык күшәләрендә калган төрк-татар балалары һаман үзләренең иҗтимагый йокыларын дәвам иттергәннәр, кирәк үзләренең мәүкыйг җәгърафияләре, кирәк ысулы хәятлары аларга гаребтәге бөек инкыйлаблардан, зур хадисәләрдән мөтәәссир булырга имкян бирмәгән. XV гасырның ахырыннан игътибарән, безнең белән гарби Аурупа арасында куәтле Мәскәү падишаһлыгы пәйда булып, без гаребтә туган мәдәният вә мәгариф кояшының нурларыннан бөтенләйгә капланып калганмыз. +Безнең ул чактагы дини тәшкилятемез бик зәгыйфь булганлыктан, сәяси истикъляльнең бетүе белән, ул тәшкилятның көле күккә очкан. Сәяси инһизамнар вә муәффәкыятьсезлекләр сәбәпле, татар-болгарларда иҗтимагый әхлак вә интизам бозылган, Русия хакимияте тәмам ныгыганнан соң да, милләте хакимә (тугрысы - аның хөкүмәте) белән милләте мәхкүмә арасындагы аңлашмаулар озак дәвам иткән. Ул вакыттагы риҗале дәүләтнең тәдбирсезлеге вә сәясәтсезлеге, мөселманнарның шул тәдбирсезлек тәэсире илә һәр нәрсәгә шөбһә күзе белән караулары, рус милләте гарби Аурупа белән мөнәсәбәт ясап, аның мәдәният вә мәгарифен шәрыкка күчерә башлаганнан соң да, бу мәдәнияткә татарларның якынлашуларына манигъ булган. Руслар белән татарлар арасында тарихи дошманлыклар тәмам онытылып, татарлар җыелып, рәтләнеп, "русияле" булып яши башлаганнан соң, императрица Олуг Екатерина тарафыннан мөселманнарга махсус идарәи руханияләр нигезләнгәннән соң да, татарларның күзләре гаребтә туган мәдәният кояшына юнәлмәгән, бәлки алар бу кояшның нурларына аркан торып, гыйлем вә мәгарифнең хәрабәләренә оялаган байгыш ояларына (Бохара вә Төркестанга) юнәлгәннәр. Русиядә яшәүче татарлар руслар белән ян-янга яшәсәләр дә, үзләренең искергән ысулы хәятлары, схоластика учагы булган мәдрәсәләре белән гареб вә рус мәдәниятенә мөтәкәббиранә өстенрәк карап, үз алдыларына Аурупа эчендә бер "Азия почмагы" тәшкил итеп, тын гына (мәшһүр Обломов хәятына охшаган бер хәят белән) яши биргәннәр. Без кояшның нурын күрмәскә тырышканмыз, аның шәгъшәсе безнең күзләремезне чагылдырган, сәммел-хәят (энә күзе) аша гына ул нурга, ул хәятка күз салучылар булса да, "зиннәт әл-хәят әд-дөнья" дип, мәгъруранә борылып киткәннәр. Мөселманнарны мәдәнияткә якынлаштыру өчен һичбер мәгъкуль тәдбир кылмаган, булган тәдбирләр, сәясәт катыштырылып, максатның ераклануына гына сәбәп булганнар. Шунлыктан гаребтәге милләтләр мәдәният вә гомран юлында гыйфрит адымнары белән алга киткәндә, Аурупада мәдәни бер дәүләт кул астында яшәүче без, татарлар, XIX гасырның яртысына кадәр бөтенләй гафләт вә золмәт эчендә калганмыз, мәрхүм Исмәгыйль бәк Гаспринский 1883 ел башланган сайхәсе безне дәфгатән уята алмаса да, акрын уянуымызга сәбәп улды, без, "әсхабе кәһәф" йокысы кеби озак йокымыздан уянып, базарга чыктык. Безнең акчаларымыз истигъмальдән чыккан, берәү дә кабул итми, үземезнең кием вә кыяфәтләремез моннан ике-өч йөз гасыр элекке: безне танымыйлар, безгә тәгаҗҗеб күзе белән карыйлар, бездән көләләр, бу безгә шау-шулы вә дәһшәтле мәдәният базарында үз-үземезне кулга алу (ориентироваться итү) гаять читен булды, шул сәбәпле без байтак заман аңгы-миңге булып йөрдек. +Безне гафләт йокысыннан уятучы гареб вә рус мәдәниятеннән истифадәгә дәгъвәт итүче "Тәрҗеман"ны без бик яратсак та, аның дәгъвәт вә нәсыйхәтләренә колак салсак та, ул безнең Волга, Урал хосусындагы татарлар вә аларның киң Русиянең төрле почмакларындагы колонияләре арасында бик үк мәгъруфият (популярность) казана алмый иде, чөнки аның теле безнең гомумемезгә (масса) аңлашылып җитми иде, бу хәлдә мәдәният, голүм вә мәгарифкә дәгъ вәт итүдә "Тәрҗеман"га ярдәмчеләр лазем иде, бөйлә ярдәм өчен шимали татарлары телендә матбугаты мәүкутә органнары мәйданга килү хаҗәт иде, шундый органнарны мәйданга китерү хакында дәртләнүчеләр безнең арамызда табылса да, ул чакта хөкүмәт газета чыгарырга рөхсәт бирми, ягъни шундый мәдәни хезмәткә ирек бирмичә, дәхи бер тәдбирсезлек итә иде. +Менә рус-япон сугышыннан соң мәмләкәтемездә үзгәрешләр, иркенлекләр булды. Безгә дә үз телемездә газета-журналлар чыгарырга рөхсәт бирелә башлады, иң элек Петроградта ахун Гатаулла Баязитов тарафыннан 1905 елның сентябрендә "Нур" газетасы, икенчегә Казанда Сәетгәрәй мирза Алкин тәшәббесе белән "Казан мөхбире", өченчегә Һади Максуди тарафыннан "Йолдыз" газетасы вә соңра ошбу номерда аеруча күрсәтелгән башка газета вә журналлар чыга башлаганнар. +Шималь татарлары арасында матбугаты мәүкутә чыга башлаганга ун ел тулып үтте. Боннан татарларга күп файдалар булдыгы кеби, хөкүмәткә дә һич зарар килмәде. Бәлки, азмы-күпме файда гына булгандыр. +Мәүкыйт цензорный комитет рәисе Пинегин җәнаблары "Көтебханәи исламия"нең ун еллык мәҗлесендә сөйләгән нотыкта әйткән бер сүзе шаян дикъкатьтер. +Цензорный комитет рәисе әйтә: "Казандагы "Көтепханәи исламия"нең нигезләнүенә ун ел тулу икенче бер вакыйганың - Волга буенда татарча газеталар чыга башлауның ун елына да тәсадеф итә. Ун ел буенча дәвам иткән татар газеталары сепаратизм-фәләнгә хезмәт итмиләр, бәлки мәдәният вә мәгарифкә хезмәт итәләр". +Матбугаты мәүкутәмезнең ун елы - үземез өчен бик мөһим вакыйгадыр. Бу ун ел эчендә матбугаты мәүкутәмез халкымызга никадәр файда китергән, милләтемез арасында аң-фикер вә хәятка тугры караш артуга күпме хезмәт иткән? Аны, табигый, газета мәкаләсендә генә бәян кылып бетереп булмый, ләкин бу кәгазь өстендә бәян кылынмаса да, халкымызның ун елгы тәрәккыенда матбугаты мәүкутәмезнең нинди мөһим роль уйнаганлыгы һәрбер бәсыйрәт иясенә дә мәгълүмдер. +БИҺУДӘ +СӘЯХӘЛӘР +"Дин вә мәгыйшәт"нең 45 нче номерында дикъкатьләрне җәлеп итәрлек, М.С. имзасы белән язылган, "Зыяг газыйм" сәрләүхәле, хәзергә тәмам булып та бетмәгән бер мәкалә һәм "Вакытка тәнкыйть" дигән бер протест бар. +Күптән түгел Оренбургта мөселман музыка вә драма җәмгыяте ачылган иде. Бу җәмгыятьнең максаты Русия мөселманнарының музыка вә җырларын һәм сәхнә (театр) эшләрен алга җибәрергә тырышу вә шул юлда төрле тәшәббесләрдә булыну икәнлеге газеталардан мәгълүм булды. Менә хәзер Каргалының унике мелласы ошбу милли җәмгыятьнең ачылуына игътираз (протест) итәләр вә аны нигезләүчеләрне вә аңа әгъза булып язылучыларны "җәһәннәмгә җибәрәләр" вә: "Бу җәмгыятькә кергән кемсәнәләр Кыямәт көнендә ут илән газап кылыначаклардыр", - диләр. Соңра бу җәмгыятькә хатын-кызның әгъза булып язылуларының асла ярамаганлыгыннан, хатын-кызга хиҗабның вөҗүбеннән бәхәс иткәннән соң, "протест" ларының ахырында бик мәһабәт кенә: "Бәс, мондак булса, Оренбург әһалисенә бу кадәрле ничә җәһәттән гөнаһлы булачак эштән манигъланмак лазем буладыр. Әлбәттә, аз гына йөзләрендә хәят әсәре булса, манигъланырлар дип, бу эшкә риза түгеллекләребезне белдерәбез", - дип куялар. +М.С. җәнаблары үзенең мәкаләсен: "Зыяг газыйм" дигәч, ихтимал, сез гыйльмаи диннән берәр мәшһүр кешенең вафатыннан бәхәс итә, дип уйларсыз - юк, ""Зыяг газыйм"нан морад - акрынлык белән дин вә диянәтебезнең югалуы вә иң газиз нәрсәмез булган шәригатебезнең тәхкыйрь ителүе һәм әхкяме шәргыянең тапталуыдыр", - дип башлый да, сөйләп-сөйләп килеп: "Ошбу хәлләрне уйлап караганда, күзләреннән яшь урынына кан агызып егласа, һич гаҗәп түгелдер, вә мосыйбәт, аһ!" - дип сәяхә кыла. Мәкаләнең урта бер җирендә: "Казан вә Оренбургта җомга көн саен мөселман театры вә концертлары ясау лазем эш булды. Гыйбрәт булу бәһанәсе илә театр ясап уйный торган уеннар мәхыз кысык вә фәхешкә өйрәтү яки дин галимнәрен истиһза вә диянәт әһлене тәхкыйрьдән гыйбарәт. Үзләре бу рәвешчә дин вә шәригатьне хәкарәт итүләрен мәдәният вә тәрәккый дип атыйлар. Һәйһат,9 бу мәшьүм гадәтләр илә, бәлки, татарлык тәрәккый итәр, әмма мөселманчылык вә диянәт йөз түбән китәр", - ди, мәкаләнең ахырына таба дәхи бер сәяхә кыла: "Әй мөхтәрәм әсатиз гыйзам вә голәмаи фөхам! Әй карт хәзрәтләр! Сез мөбарәкләр кайда? Ник тавышларыгыз чыкмый? Мөәссәр вә нафиз булган хак сүзләрегез ишетелми? Әтрафыгызда булган хәлләрне күрәсезме? +Кил, зинһар, тавышларыгызны чыгарыгыз, милләтебезнең хәзер кереп бара торган юлы бик куркынычлы заляләт юлы икәнен ачык бәян кылыгыз. Театр вә концертларны эшләү харам булган шикелле, аларны тамаша кылу һәм катгый харам идекен һәм яшь хатыннар илә егетләрнең тотаклашып танцевать итүләре, һич шөбһәсез, бик зур гөнаһ икәнен мөнбәрләрдән кычкырыгыз, мәҗлесләрдә бәян итегез", - дип куя. +"Дин вә мәгыйшәт"тә язылган сүзләр игътибарга алудан бик түбән торсалар да, М.С.ның җәдит белән язган мәкаләсе һәм унике имамның коллективный игътиразлары мөнәсәбәте илә, берничә сүз язып узу мәгъкуль табылды. +"Дин вә шәригать бетә, вә мосыйбәт, аһ!" - дип мәйданга чыккан М.С. һәм: "Музыка вә драма җәмгыятенә кергән кешеләр кыямәттә җәһәннәмгә керәчәкләр", - дип кычкырган унике имам бәни бәшәрнең тәрәккый вә тәкямелендәге һәм тарих вә иҗтимагыятьтәге сарсылмас кануннардан хәбәрдарлармы? Хәбәрдар булсалар, милләтебез арасында дин-диянәтнең зәгыйфьләнә баруына сәбәп итеп, ни өчен татарның башка милләтләрнекенә нисбәттә "ике тиен бер акча тормаган" театр вә концертларын күрсәтәләр? Ни өчен милли музыка вә драма җәмгыяте ачуның ярамавына социолог та, мөәррих тә булмаган "гайни" сүзләрен дәлил итеп китерәләр? +Әгәр ул "кануннар"дан хәбәрдар булмасалар, бу кеби иҗтимагый зоһуратның чын сәбәпләрен аңлауда "профан" булганнары хәлдә, шул зоһурат хакында бәхәс итеп, протест игълан кылып, матбугатка чыгарга ничек җәсарәт итәләр? +Арабызда дин-диянәтнең зәгыйфьләнә баруын мин дә тасдыйк итәм вә бу хәлгә бик кайгырам. Чөнки диннең бөек иҗтимагый әһәмиятенә вә аның милләтне саклауда гаять зур бер гамәл булуына иман итүчеләрдәнмен. +М.С. җәнаблары сүз арасында "милләтебез" дигән сүзне ычкындыра. "Милләт" сүзе бер халыкка итлак әйтелүе җәһәтеннән яңа бер истыйляхдыр. М.С. да бу сүзне, әлбәттә, "дин, намус, шәригать" сүзләре мәгънәсендә алмый, бәлки яңа мәгънәсе белән ала. Алай булса, М.С. җәнабларына мәгълүм булсын ки, бер милләтнең миллиятен саклау өчен кирәк булган гамәл (фактор)лар дин эченә генә кереп бетмиләр. Монда, хосусан, безем кебек милләте мәхкүмәләрдә дин бер зур гамәл булу белән бәрабәр, милли мәктәпләр, милли тел, милли тарих, милли әдәбият, милли музыка, милли театр, милли бәйрәмнәр, гадәт вә йолалар вә башкалар да гаять бөек гамәлләрдер. Әгәр безгә милләтнең бинасы үзлеген саклаганы хәлдә бәкасы матлуб булса, бу бабтагы гамәлләрнең һәммәсенең саклануы, тәрәккый итүе вә чәчәкләнүе өчен тырышу фарыздыр. Бер гамәлнең көчәюе өчен тырышып та, башкасын булдырмау яки бетерү-батыру өчен тырышу - өч дивар белән өенең торырлык өе булуын теләү кабиленнәндер. Бер эшне, бер мөәссәсә (институт)ны тәрәккый иттерү, рәваҗландыру өчен хәзерге заманда яңа чаралар, яңа ысуллар бар. Мәсәлән, мотлакан искелек тарафдары булганыгыз хәлдә, үз мәсләгегезне химая өчен, замана чарасына - журнал чыгарырга тотынгансыз. Милләтне саклауда бер фактор булган милли театр вә музыканы тәрәккый иттерү өчен, мәмләкәтебезнең бәгъзе фәрдләре җәмгыятьләр төзиләр, китаплар язалар, ноталар төзиләр. Мәктәп, тел, тарих вә әдәбият хакындагы тәшәббесләр бар. Бу тәшәббесләр, бу хәрәкәтләр, әлбәттә, бик зәгыйфь әле, әмма милләтнең һәммәбез тарафыннан тасдыйк ителгән мөһим бер гамәле булган динне саклау, тәрәккый иттерү, саглам нигезләргә кору хакында нинди тәшәббес бар? Без моны сездән, дин, шәригать сакчысы булуны дәгъва кылган, хәтта шуны үзләренә монополия итеп алган "голәма"дан көтәдер идек. Тәшәббескяр кешеләр милли музыка вә җырларны тәрәккый иттерү хакында инде сүз белән генә икътифа итмичә, эшкә тотындылар, җәмгыятьләр төзеделәр. Ә сез динне саклау, аны рәваҗландыру өчен җәмгыять төзүне уйлап караганыгыз бармы? Әгәр диннең бәка вә рәваҗы безгә бик матлуб булган кеби сезгә дә матлуб булса, дин вә шәригатьне саклау җәмгыяте төзегез, ләкин, әлбәттә, "шәригать эстәрезләр" яки "сыйрат әл-мөстәкыймчеләр" җәмгыяте кеби кара сәясәткә буялган, әллә нинди алчакларның карьераларына хезмәт итә торган җәмгыять булмасын. Бәлки хәзер дини бер идеальный җәмгыять булсын. Дини журналлар чыгарыгыз, ләкин ул журналларыгыз "Дин вә мәгыйшәт" кеби түбән вә былчырак бер вәрәка булмасын, "әд-Дин вә әдәп" кеби рухсыз вә төссез булмасын, бәлки диннең үзе кеби гали вә пакь, заманыбыз кеби җанлы вә мәгънәле булсын. +Хәзрәтләр, әгәр сез диннең тәрәккый вә тәкямелене кабил бер органический (гозуви) мөәссәсә булганлыгын тасдыйк итсәгез, аны химая вә тәрвиҗ өчен табигый вә нәтиҗәле чараларга тәшәббес итегез; без ул юлда сезгә хәерхаһ вә теләктәш булачакбыз. Әгәр милли музыка, милли сәхнәнең тәрәккый итүе, хатын-кызга хөррият бирү кеби файдалы вә мөһим иҗтимагый эшләрне дин вә шәригатькә хилаф итеп күрсәтсәгез, ул тәкъдирдә сез диннең кабил, тәкямел бер органический мөәссәсә булганлыгын тасдыйк иткән булырсыз. +Хәзер бездә диннең рәваҗдан төшә баруы барлы-юклы татар театры вә концертларыннан килми, бәлки дин голәмасының динне шулай җамид һәм тәкямелне гайре кабил итеп күрсәтүләреннән һәм кирәк гаиләләребездә, кирәк мәктәпләребездә чын дини тәрбиянең юклыгыннан килә. Менә дин голәмасы шундый дини тәрбиянең мәйдан алуы юлында да тырышырга кирәк иде. Минем дини тәрбиядән максатым, - әлбәттә, рух вә калебкә Алланы тәгъзыйм авырлыгы сала торган, кешенең күңелен нечкәртә, үзен гали вә пакь итә торган, әхлаклы итә торган тәрбиядер. +М.С.: "Мөбарәк карт хәзрәтләр, ник тавышларыгыз чыкмый?" - дип истигасә кыла. Иң карт "хәзрәтләр"дән булган Әбүнәҗиб әт-Түнтәринең "Дин вә мәгыйшәт"тә үзенең җен теле белән һәрдаим кычкырып-бакырып торуын, карт Чишмә мелласының да һәрвакыт тавыш биреп торганлыгын М.С. дин-мәгыйшәтче булса да белмиме икәнни? +Мадам ки дин вә шәригатьне саклау юлында мәгъкуль вә мәшруг һәм пакь чараларга керешелми, ул тәкъдирдә "Дин вә мәгыйшәт" сәхифәләрендә Түнтәр, Каргалы, Чишмә, Томский, Бөредән, Уфаның өченче мәхәлләсеннән вә башка урыннардан чыккан тавышларның һәммәсе биһудә сәяхәләр генә булып калачактырлар. " +ЙОЛДЫЗ +" +ДАН +НИГӘ +ЧЫКТЫМ +Берәүнең газета идарәсеннән хезмәттән чыгуы өстән караганда гади вә шәхси бер эш саналып, аны матбугатта игълан кылырга хаҗәт юк кеби күренсә дә, филхакыйкать, моның гомуми җәһәте дә бардыр. Бер газетаның башында тору - мәгънәви җәһәттән һәрвакыт мәсьүлиятле бер эштер. Бу хәлдә минем "Йолдыз" идарәсенең секретарьлык хезмәтеннән чыкканлыгымны игълан кылып, укучы җәмәгатькә белдерүем, мотлакан, тиеш иде. Юкса үзем эшләмәгән эшләрдән мәсьүл булуым, нахактан яманатка калуым бик мөмкин иде. Менә шунлыктан бу хакта милли газеталарымызга бер мәктүб күндердем. Мәсьәләне озайтырга теләмәгәнлегемнән, чыгуымның сәбәбен ике сүз белән генә аңлатып киткән идем. Минем мәктүбем "Кояш"та басылып чыккач, "Йолдыз"да "Идарәдән" бер фикърә язылып: "Батталның чыгуы, үзенең "Кояш"та дәрҗ кылган мәктүбендә язганча, "Йолдыз" мөхәррире белән сәяси нәзарда килешә алмаудан түгел, идарәдә дәвамының шартларында килешә алмаудан, бу шартлар эчендә сәясәткә тәгаллекъле мәсьәлә юктыр", - диелгән. Бу мине матбугатта тәкзиб итү булганлыктан, сүземнең дөреслеген шул ук матбугатта исбат итү миңа лазем булды. +"Йолдыз"ның 5 нче мартта чыккан 1273 нче номерында Һади әфәнде Максуди "Зур үзгәрешләр" сәрләүхәсе белән бөек инкыйлаб вә хөрриятләрнең әһәмиятен бетерерлек бер мәкалә язгач, идарәдә бүтән хезмәтләрнең дә күплегенә карамыйча, мин, "Төшкән Николай Икенче" дигән бер мәкалә язып, бу падишаһның тәхеттән төшүенең нинди бөек, мөһим вә шатлыклы бер вакыйга булганлыгын аңлатмакчы булган идем, максатым - "Зур үзгәрешләр" мәкаләсендәге сүрәнлек вә катгыятьсезлекне бер дәрәҗә каплау иде. Матбугатта очрашкан вакытымызда Һади әфәнде минем мәкаләмне укыган, мәкаләнең катылыгы хакында борчылганлыгын аңлатса да, аны газетадан төшерергә база алмаган иде. Иртәгесен (6 мартта) идарәгә килсәм, Г. Камал әфәнде уенлы-чынлы: "Һади әфәнде, үзе мәсьүл мөхәррир булгач, Сезнең мәкаләне шайтан янына җибәргән", - дип куйды. Газетаны алып карасам, минем мәкаләмнең сәрләүхәсе дә, имзасы да юк, һәм 65 юллык мәкаләнең 28 юлы гына калган иде. Ашмариннар, Миргаяз Иманаевлар цензор булган заманнарда яхшы вә көчле мәкаләнең җанын тартып алалар да мәкаләне үрмәкүч тарафыннан каны эчелеп ташланган чебен гәүдәсе шикелле итеп калдыралар иде, мәкаләнең төшерелгән урынын ак көенчә чыгарырга рөхсәт итмиләр, ул җирне игълан белән булса да каралтып чыгарырга кушалар иде. +Минем "Төшкән Николай Икенче" дигән мәкаләмнең Һади әфәнде "кызыл каләме" белән сызылган урынына да "Йолдыз нәшрияты" дигән зур игълан белән "Мөхтәрәм мөштәриләремездән..." дигән кечкенә игълан куелган иде. Минем мәкаләм Казанга гына бөтен көенчә таралган, башка урыннарга бозылган, эштән чыгарылган рәвештә киткән иде. +Кирәк үзенең "Зур үзгәрешләр" дигән мәкаләсеннән, кирәк минем мәкаләмә цензорлык итүеннән Һади әфәнденең хәзерге инкыйлаб вә хөррияткә минем төсле карамаганлыгына канәгать хасил иттем вә дәрхаль моннан соң "Йолдыз" идарәсендә калуым өчен берничә шартлар язып бирдем. Бу шартлар эчендә газетаның мәсләге хакында да сүз бар иде. Минем ультиматумыма каршы Һади әфәнде катгый җавап бирмәде. Шуннан соңра мин "Йолдыз" идарәсеннән чыкканлыгымны игълан кылдым. Һади әфәнденең "Төшкән Николай Икенче" мәкаләсен бозуын, асыл ихтиляфның шуннан чыгуын онытып, ихтиляфның "шартларыны" сәбәп итеп күрсәтергә тырышуы мохаләтадан башка бер нәрсә дә түгелдер. +Инде минем "Йолдыз"дан чыгуым "идарәдә дәвамның шарт ларында килешә алмаудан" килмичә, Һади әфәнде белән сәяси нәзарда килешә алмаудан килгәнлеге яхшы аңланган булса кирәк. +МӨСЕЛМАН +КОМИТЕТЫНЫҢ +ГОМУМИ +ҖЫЕЛЫШЫ +Төркестанга җибәрелгән һәйәтнең әгъзаларыннан Г. Баттал әфәнде мөселман комитетының гомуми җыенында 11 нче июньдә Төркестан хакында доклад укыды. Берничә сәгатькә сузылган озын докладының хөласасы моннан гыйбарәт: без, Төркестанга барганның соңында, үземезнең эш эшләү максаты белән килгәнемезне белгезеп, төрле газета идарәләренә вә башка җирләргә кереп йөрдек. Алар шатлык белән безне каршыладылар һәм безгә төрле эшләр уйлап карасалар да, ахырдан безне "Шураи ислам" җәмгыят е эченә алып, шул исемдә бер газета чыгарырга вә шул газетага мөхәррирлек итүне - миңа, секретарьлекне Исмәгыйль Габдигә тәкъдим иттеләр. Без кабул иттек. "Туран" матбагасын безгә бирмәкче булдылар. "Туран" газетасының мөхәррире, газетасын туктатып, газетасын безгә бирәчәк булды, газетаның саф дини булмавын, материалларның бөтенесе үзебезнең кулдан үткәрелүен шарт иттек. Ул хатын-кыз вә хиҗаб мәсьәләләре турында газетада бернәрсә дә язмауны шарт итте. Икенче эш эшләргә барсак, идарәнең көле күккә очкан, безнең газета буржуазный газета була дип, матбага хадимнәрен забастовать иттергәннәр. Көч-хәл белән "Шураи ислам" газетасының беренче номерын нәшер иттек. Икенче номерын бастыруга башлаганда, матбаганы русларга сатканнар. Алар Казаннан барган икенче бер Исмәгыйль Габди нам берәү тарафыннан чыгарылачак. +"Тәрәккый" дигән газетаны басабыз, диләр. Безнең газетаны басмаска карар биргәннәр. Икенче номерын мең бәла белән генә бастыра алдык. Өченче номерын басмадылар. Казенный матбагада берничә газета басыла, аларда артык бастырырга мөмкин түгел. "Олуг Төркестан" газетасы кечкенә бер матбага алды исә дә, кечкенәлектән башканы баса алмады. "Шураи ислам" җәмгыя тен безгә мәркәз җәмгыяте дип таныткан булсалар да, ул алай булып чыкмады. Эшләре тәртипкә куелмаган, комиссияләре юк. Анда егерме ике чаклы меллалар кертелгән, алар шулкадәр аңсыз, һәр эшне шәригать исеменнән болгаталар. Бервакыт "Галия" шәкертләреннән Мирхәсән әфәнде "Хөррият булгач, монафикъ меллаларга көн бетәр, мәктәпләр ислах кылыныр, "Шәрхе мелла"лар ташланыр" мәфһүмендә бер мәкалә яза, шуның өчен бөтен Төркестан шаулый, "Шураи ислам" җәмгыяте аны шул мәкаләсе өчен үтерүгә хөкем чыгара. Мәктәп эшләре Садри әфәндегә тапшырылганлыктан, ул түбәнчелек белән аларны мондый эшләрдән тыярга тели, ләкин бу мөмкин булмый, ниһаять, комиссар сыйфаты белән әмер биреп, азрак бастырырга муафыйк була. Ниһаять, Мирхәсән рус ягына качарга мәҗбүр була. 18 нче майда Мирхәсән өенә кайткан икән, аны муллалар тотып алып, казыйга хөкем иттермичә, үзләре унсигез айга хөкем итеп, төрмәгә япканнар. Аны Садри әфәнде өенә кайтарып җибәргән. Мирхәсән вакыйгасы шулкадәр кызган ки, аны съездларда мөзакәрә итәләр, рус газеталары язып үтәләр. +Менә "Шураи ислам" шундый хәлдә икән, без аның ислах мәсьәләсен кузгаттык. Анда кергән егерме ике мелланы: "Сез аерым җәмгыять төзисез икән, баштан сезне монда гына эшлисез дип алган идек", - дип, җәмгыятьтән чыгардык. Моңар меллалар гаять кызганнар. Шул көннәрдә Мирхәсән вакыйгасына "Солдат вә эшче вәкилләре шурасы"ның гаять эче пошып, Күкбаш мәдрәсәсе бинасында митинг ясарга карар бирәләр. Берничә мең халык җыела, меллалар һәммәсе халыкны котыртып киләләр. Мәҗлестә Мирхәсән турында сөйли башлаган һәр кешене куып төшерәләр. Ниһаять, "гыйллә" хакында сөйлим дип, берәү сүз ала. Аны аңламыйлар, бер кеше сөйли башласа, бер мелла торып, кулы белән кизәнә дә, һәммәсе чыгып китә. Шунда каралачак мәсьәләләрнең икенчесе "Шураи исламия"гә ике вәкил сайлау булган. Меллалар шунда ике мелланы үткәреп, "Шураи исламия"нең рәисен төшергәннәр һәм Петроградтагы аңлы вәкилләрен кайтарып, аның урынына меллаларны җибәрүгә карар биргәннәр. Бу вакыйга һәммә сарт яшьләре вә гомум аңлы халык өчен гаять тәәссефле булды. Без, руслар, сарт яшьләре, аңлы меллаларны кертеп, ябык ишектә бер киңәш мәҗлесе ясадык. Шунда контрреволюция башында йөрүче Сәид Рәсүл мелланы, Мирхәсәнне арестовать итүче Таҗиханны арестовать итәргә карар бирелде. "Шураи исламия"не яшьләр тарафыннан төзеп, аны рус ягына күчереп, үзебезнеке игълан итәргә, бу хакта хитабнамәләр таратырга карар бирдек. Ун-унбиш кешенең исемнәрен язып болгатудан туктамасалар, арестовать итүләрен тәнбиһ итәргә ясадык. +Шул ук вакытта меллалар да үз җәмгыятьләрендә җыелганнар, ләкин үзләреннән генә эш килмәячәген аңлап, безнең белән килешү өчен вәкилләр чакырганнар иде. Без вәкилләр җибәрдек. Ләкин шул арада Исмәгыйль Габди дигән берәү (һәйәт әгъзасыннан башка), аларга "Иттифак мөслимин" җәмгыяте тәшкил итеп бирәм дип, тагын аларны канатландырган иде. Меллалар, шуларның җилкендерүе аркасында, безгә берничә шарт куйдылар: +1. Һәр эштә, хәтта ризык башкару эшендә шәригать кушканча йөрергә. +2. Рәислекне икенче берәүгә бирергә. +3. Чыгарылган егерме ике мелланы кире алып, алар янына егерме ике байны алырга. +4. Татарларны җәмгыять әгъзалыгыннан чыгарырга. +Менә шундый вак табигатьле халыкның галәм эчендә без мөмкин кадәр эш эшләргә тырыштык. Газета эше, мәркәз "Шураи ислам" төзү тугрысында чалыштык. Ләкин бу ниһаясез авыр булды. Шулай да калган иптәшләремез моны вөҗүдкә чыгарабыз дип калдылар. +Соңра Төркестаннан алган тәэсоратына күчеп [әйткәндә], мин бөтен Төркестанны йөрмәдем. Шулай да, Ташкент Төркестанның мәркәзе булу җәһәте илә, аңар карап, гомумирәк карап була. Төркестан революция ясамады, ул башкалар ясаган революция аркасында истифадә итәргә хаклы гына булып калды. Ләкин файдаланырга кешеләре юк. Аңлы берничә кешеләре булса да, алар да - җитешсез яшьләрнең бер кыйсеме. Мәсәлән, туранчылар үзләрен социаль дип атыйлар, Төркестанда федерация булса, меллалар безне вә бөтен халыкны хокуктан мәхрүм итәчәкләр, диләр. Төркестанда голәма сыйныфы гаять көчле, үзләре Ходай каргаган рәвештә мөтәгассыйблар, һәр эшкә вә һәр нәрсәгә шәригать күзе белән генә карый беләләр. Яшьләре Учредительное собраниегә сайлауга хатыннарны катнаштырырга теләсә дә, меллалар: "Җәмигъ хокукыбыздан мәхрүм булсак та, аларны катыштырырга ярамый", - дип бакырып яталар. Диннәре гаять тар рамкага кертелгән. Галимнәре гаять надан. Аптыраган мәсьәләләрендә риваятьтән риваятькә тотынып йөриләр. +15 нче майда Төркестан съезды булды, шунда мәктәпләрдә ана теле булсын дип кычкырышалар. Учредительное собраниегә хатыннарның сайлану хокукы бармы-юкмы мәсьәләләрен фәтва китапларыннан эзлиләр. Дарелмөгаллимат ачу мәсьәләсендә: "Аны ачсак, анда татар кызлары алырга кирәк, алар хатыннарыбызны аздырып бетерерләр", - дип, ачтырмаска карар бирделәр. Съездларында кул чабу ярамый, дип карар чыгарганнар иде. Соңыннан үзләре чаба башладылар. Ләкин болардагы кул чабу икенче төрле: иң әүвәл хатыйп үзенең нотыгына, кулын югары күтәреп, үзе кул чаба, аннан ары икенчеләре башлый, ди. +Төркестанлыларның татарларга каршы мәсьәләсенә килгәч, татарларга кара халыкның карашы бик үк начар булмаганы хәлдә, меллаларының котыртуларын, съездда карар бирелгән хатын-кыз мәсьәләсеннән соң тагын да начаррак карый башлаганлыкларын сөйли. Һәм Төркестанга даими рәвештә торыр өчен фидаи кешеләренә вә тиешлеген, шулай булмаганда, вакытлы гына барган һәйәтнең никадәр тырышса да, күп эшли алмаганлыгын бәян кылып үткәч, хазирун тарафыннан бирелгән, аны агартырга гаид сөальләргә җаваплар биреп үткәч, хазирун Баттал әфәндегә рәхмәтен әйтеп тарала. ӨЧ +ТӨРЛЕ +ИДАРӘ +ЫСУЛЛАРЫ + Чикләнмәгән монархия, чикләнгән монархия һәм җөмһүрият 4 нче китап Сүз башы +Беләсез, егерме ике ел падишаһлык иткән Икенче Николай тәхеттән төшерелде. Ул үзенең углын падишаһлыкка бирергә риза булмады: "Минем урыныма энем Михаил утырсын", - диде. Ләкин хәзерге министрлар Михаилның тәхеткә болай гына утыруының ярамаганлыгын аңлаттылар. Шунлыктан Михаил: "Мин болай гына, абзамның күрсәтеп калдыруы белән генә падишаһ була алмыйм. Бәлкем, халык минем падишаһ булуымны теләми торгандыр. Менә Учредительное собрание җыелсын, халык вәкилләре шунда киңәшсеннәр, моннан соң Русиядә нинди форма идарә булырга тиешлекне кисеп әйтсеннәр, әнә шул вакытта күз күрер", - дип җавап бирде һәм шуны бөтен Русиягә язып та таратты. +Хәзергә Русияне Дума әгъзаларыннан һәм земство кешеләреннән вакытлы хөкүмәт идарә кылып тора, аңа Думаның Исполнительный комитеты һәм Петроградтагы Эшчеләр, солдат депутатлары советы булышлык итә. Тиздән Учредительное собрание җыелып, аннан Русиядә идарә формасының ничек булырга тиешлегенә карар биреләчәк һәм шунда мәмләкәтнең төп законнары (Конституциясе) дә төзеләчәк. +Русиянең башка гражданнары белән бергә без дә Учредительное собраниегә делегатлар сайлау эшенә катышачакмыз. Анда сайланырга теләүчеләр күп булыр. Без нинди кешегә тавыш бирергә кирәк? Менә без, сайлау вакытларында аптырап калмас өчен һәм хаталанмас өчен, Учредительное собраниедә каралачак мәсьәләләр белән алдан ук танышып куярга тиеш була. Мислә, ул мәҗлестә мәмләкәт идарәсенең формасы каралачак. Менә без нинди идарә формалары булганлыгын, аларның ничек икәнлекләрен, кайсының безгә файдалырак булачагын хәзердән үк белеп куярга тиеш. Кайсы форма идарәнең бөтен русиялеләргә файдалырак булганлыгын белгәч, Учр. собраниегә шул без теләгән форма идарәне яклаучыларны сайлармыз. +Иске заманнардан бирле мәмләкәт идарәсе өч төрле формада булып килгән. 1) Чикләнмәгән монархия - Апсалютная монархiя, 2) чикләнгән монархия - Конституцiонная монархия, 3) халык идарәсе - Республика, җөмһүрият. Русиядә 300 елдан бирле чикләнмәгән хөкемдарлык булып тордык. 1905-[190]6 елларда япон сугышыннан соң халык, аякка басып, Икенче Николайны кысып, закон төзү эшләрендә аңа бераз чик куйса да, соңыннан падишаһ вә аның хөкүмәте көчәеп, халыкка бирелгән хокуклар (правалар)ны тартып алды, иркенлекләрне бетерде. Русиянең идарәсе бик тиз тагын чикләнмәгән монархия (самодержавие) хәленә кайтты. +Быел февраль азагында Петроградтагы эшчеләр һәм солдатларның егетлекләре аркасында Икенче Николай хөкүмәте егылды. Инде Русиядә чикләнмәгән хөкемдарлыкның кайту ихтималы юк. Учред. собраниядә дә андый идарә формасына карар бирелмәс. Бу ил мәҗлесендә чикләнгән хөкемдарлык белән җөмһүрият турында гына сүз булыр, шулардан берсенә генә карар чыгарылыр. Шулай булгач, безгә шушы ике төрле идарә формасы хакында гына сөйләргә тиеш төсле күренә. Ләкин бер нәрсәне яхшы аңлар өчен, ул нәрсәнең хилафын белү дә зур ярдәм иткәнлегеннән, без бу рисаләдә чикләнмәгән монархия турында да сөйләүне тиеш таптык. Чикләнмәгән монархия +Бер мәмләкәттә нәселдән-нәселгә килгән хөкемдар (падишаһ) булса, бөтен идарә эшләренең башында шул хөкемдар торса, андый мәмләкәтнең идарә формасы "чикләнмәгән монархия" (абсолютная монархия) дип атала. XVIII йөздә Аурупа падишаһлыкларының һәммәсендә шундый идарә формасы хөкем сөрә иде. XVIII йөзнең азагында - XIX йөзнең әүвәлге яртысында халыкның кулына корал тотып кузгалуы аркасында, ул формадагы идарә Русия белән Төркиядә генә калган иде. Югарыда әйтелгәнчә, Русиядә бу идарәнең нигезе 1905-[190]6 елларда какшатылып, хәзер бөтенләй җимерелеп ташланды. Төркиядә 1908 елда гаскәрләр кузгалуы сәбәпле бетерелде. Чикләнмәгән хөкемдарлыклар да мәмләкәт белән бербөтен булып киттеләр. Анда хөкемдар бөтен халык исеменнән бер үзе сөйли, халыкның язмышын бер үзе әйләндерә, үзе сугыш ача, үзе килешә, үзе салымнар (налоглар) сала, үзе законнар чыгара, законнарны төзү, ул законнарны эшкә кертү - икесе дә аның кулында була, үзенең эшләрендә бүтән кешенең фикеренә игътибар итү аңа лязем түгел. Аның ирке, аның теләгәне һәммә ригаягә закон була. Падишаһ, әлбәттә, кайчак (әгәр теләсә, һәрвакыт) башкаларның фикерен сорап узса да узар, ләкин ул фикерне тыңларга аны берәү дә көчли алмый. +Бу замандагы зур падишаһлыкларның хисапсыз күп һәм катлаулы вә читен эшләрен бер падишаһ, ни хәтле акыллы булса да, үзе генә башкарып бетерә алачак түгел. Борын заманнарда, халык аерым-аерым ыруг (кабилә) булып яшәгән чакларда, бер кабиләнең ханы яисә аксакалы үз кабиләдәшләренең барлык эшләренә үзе катыша ала торган булган: үзе идарә кылган, үзе хөкем иткән, үзе сугыш һөнәренә өйрәткән, күрше кабиләләр белән сугышканда, үзе командан булып йөргән. Уйлап караңыз: бу заманда әллә ничә миллион халык яшәгән мәмләкәтләрдә болай итү мөмкинме? Әлбәттә, һич мөмкин түгел. Шунлыктан падишаһ үзе теләгән эшне җиренә җиткерүне үзенә якын торган түрәләргә тапшыра. Менә мәмләкәтне идарә итүчеләр шул түрәләр булалар. Бездә, законнар төзү өчен, карт чиновниклардан оештырылган государственный совет бар иде. Советның әгъзаларын падишаһ билгели иде. Бу советта төрле закон проектлары тикшерелә, дәүләтнең төшем-чыгым сметасы карала, шуннан соң падишаһ карамагына бирелә иде. Совет әгъзалары - киңәшчеләр, ярдәмчеләр генә иделәр, аларның фикерләрен, киңәшләрен падишаһ теләсә тыңлый, теләмәсә тыңламый иде, падишаһ расламаган (тасдыйк итмәгән) проект закон булып чыга алмый иде. Ләкин падишаһ, барча закон проектларын үзе карап чыга алмаганлыктан, теге чиновниклар биргән нәрсәләрнең һәммәсенә диярлек кул куеп тора иде. Күрәсез: падишаһның теләсә нишләргә хаклы булуыннан мәмләкәт чиновниклар кәефенә тапшырылган буладыр. Чиновникларның теләсә нишләүләре законны эшкә куйган вакытта бигрәк ачык күренә. Законнарны төзү генә түгел, аларны урынына китерү дә падишаһ кулында. Падишаһ үзе тасдыйк кылган законнарны урынына китерү, эшкә кую өчен министрлар куя, министрлар бүтән түрәләрне билгелиләр, болар үзләреннән түбән чиновникларны куялар... Шулай итеп, башында падишаһ торган бер чиновниклар гаскәре пәйда була. Бу гаскәр "бюрократия" дип атала. Чиновникларның законнарны җиренә җиткереп-җиткермәүләрен, әлбәттә, падишаһ үзе күзәтә алмый, күзәтү өчен тагын бүтән чиновниклар куя. Дөресен әйткәндә, монда күзәтү бер дә булмый, һәрбер чиновник уена ни килсә, шуны эшли бирә. Әгәр чиновниклардан берсе законга каршы эш эшләсә, аңа тугры хөкем итүне тагын да шундый ук чиновниклардан үтенергә кирәк була. Нигә дисәң, абсолютная монархиядә хөкем эшләре дә чиновниклар кулында буладыр. Кыскасы, мондый мәмләкәтләрдә бар эш чиновник иркенә тапшырыла: ул закон төзи, ул законны эшкә куя, закон бозган өчен ул хөкем итә. +Мондый мәмләкәттә халык нишли, аның кулында ни була? Халык падишаһ чыгарган законга ләм-мим димичә буйсынырга, падишаһ салган салымнарны бер дә рәнҗемичә түләргә, падишаһ сугыш ачса, ни өчен сугышканын белмәсә дә, бер дә карышмыйча китәргә тиеш. Кыскасы, падишаһ вә ул куйган чиновниклар ни кушсалар, "коллык!" дип, шуны эшләп торырга тиеш була. Чикләнмәгән хөкемдарлыкта халык хокукы дигән нәрсәне телгә дә алырга ярамый. Халык үзенең язмышы каралганда катыша алмый, үзенең эшләре хакында тавыш бирә алмый. Закон төзегәндә, законны урынына китергәндә, халык бөтенләй читтә тора. Аңа сүз иркенлеге, язу иркенлеге, җыелу, оешу иркенлеге, тәне вә җанының иминлеге шикелле иң гади хокуклар да бирелми. Сөйләргә, язарга иркенчелек булса, түрәләрнең гаепләре күрсәтелер, бюрократия идарәсенең яраксызлыгы ачып бирелер, яктырак тормыш, яхшырак идарәнең кирәклеге турында сөйләнер, язылыр иде. Бюрократлар хөкүмәте шулардан шайтаннан курыккан шикелле курка, әгәр халык теләгәнчә җыелышлар ясаса, теләгәнчә оешмалар ясаса, ул вакытта халык үзенең хаҗәтләре, кирәкләре хакында сөйләшер, киңәшләшер, үзен кол итеп тотучы чиновникларны урыннарыннан төшерү турында уйлашыр иде. Башка иркенлекләр дә - шулай ук бюрократия хөкүмәте өчен бик куркынычлы нәрсәләр. Шул сәбәпле бюрократия халыкның үз хокукын киңәйтергә теләвенә бар көче белән каршы торадыр. +Мондый формадагы идарә кем өчен файдалы? Идарә тезгенен бөтенләй үз кулында тотарга ияләшкән падишаһ, әлбәттә, ул тезгенне үз ирке белән кулыннан ычкындырырга бер дә теләми. Халыкның язмышын, бөтен эшләрен үз кәефләренә карап йөртергә өйрәнгән түрәләр дә падишаһ белән бергә абсолютизм - чикләнмәгән идарәне сакларга тырышалар. Югарыда да әйтелгәнчә, мәмләкәттә асыл хуҗалык итүче - шул түрәләрдер. Болар ни теләсәләр, шуны эшлиләр, халык акчасын теләгәнчә туздыралар, казнаны теләгәнчә талыйлар... +Абсолютизм булган мәмләкәттә түрәләр теләсәләр ни эшли торган ирекле вә көчле падишаһлар булалар, әмма халык изелгән, надан, кимсетелгән коллар санында көн итәдер. +Зур җир хуҗалары, дворяннар (аксөякләр), зур акчалы байлар да чикләнмәгән идарәне яраталар. Болар әлеге көчле түрәләрне үз кулларында тоталар. Болар үзләренә файдалы шартлар белән казнага бурычка акча бирәләр, үзләренә зур файда китерә торган, ләкин мәмләкәтне бөлгенлеккә төшерә торган эшләрне үз кулларына эләктерәләр. Казнадан подрядлар алалар да аны сатлык түрәләр каравы астында эшләтәләр, түрәләр белән бергә казна акчасын ашыйлар. Шулай булгач, боларга, әлбәттә, бюрократлар хөкүмәтенең саклануы файдалы, һәм алар түрәләр белән бергә шундый хөкүмәтне сакларга бик тырышалар да. Мондый идарә булган мәмләкәт бер дә алга китми, анда золым-җәбер бик күп була. Бер кешенең дә җаны тыныч булмый: өстемнән донос булмагай иде, губернатор судсыз-нисез Себер җибәрмәгәй иде, полиция кешеләре, жандармнар килеп, төн уртасында тентү ясамагайлар иде, дип, һәркем дер калтырап тора. Мондый идарәле мәмләкәттә халыкның иң кирәкле хаҗәтләре дә кайгыртылмый, халыкта эшләргә дәрт сүнә, ихлас бетә. Хөкүмәт халыкны караңгылыкта, наданлыкта тотарга тырыша: укысалар, агарсалар, эшнең төбен тикшерә башларлар дип курка, мәмләкәттәге төрле халыкларны, сыйныфларны бер-берсенә дошман итәргә, аерырга тырыша: үзара кайнашып, хөкүмәтнең кысулары турында уйларга вакытлары булмасын, ди. Мондый идарәле мәмләкәттә михнәтнең иң авыры ярлы халыкларга төшә, чөнки байлар үз эшләрен ничек тә җайлыйлар, үз хаҗәтләрен ничек итеп булса да кулга төшерәләр, фәкыйрьләрнең канын эчәргә аларга хөкүмәт тә ярдәм итә. Кыскасы, абсолютизм халыкны сәяси (политический) хокуклардан мәхрүм итеп тота, байларга ярлыларның җелек майларын суырырга ярдәм итә, ә ярлыларга үз хокуклары өчен көрәшергә һич ирек бирми, аларны төрле юллар белән кыса, изә. Күренә ки, мондый формадагы идарә - түбән сыйныф халыклар өчен бик зыянлы нәрсә. Шуның өчен эшчеләр, крестьяннар бу идарә белән һәрвакыт көрәшеп, сугышып килгәннәр. Чикләнгән монархия +Чикләнгән монархия (идарәи мәшрута) - әле генә сөйләнгән абсолютизм белән җөмһүрият арасында торган бертөрле идарә формасыдыр. Монда хөкүмәт эшләре икегә бүленеп, бер өлеше хөкемдарга бирелә, бер өлеше халыкка бирелә. Халык кулына кергән өлешнең ни дәрәҗәдә булуы халыкның хокук алу өчен көрәшендә уңуының дәрәҗәсенә карап була. Мислә, Германия белән Австриядә императорлар кулында бик зур көч калган: күп вакытта алар халык вәкилләре белән киңәшмәстән яисә бөтенләй аларга каршы килеп эш күрәләр. Әмма Англия белән Бельгиядә, бары бер чикләнгән хөкемдар лык булса да, хөкүмәт эшләренең һәммәсе диярлек парламент (халык вә килләре мәҗлесе) кулына тапшырылган, андагы корольләр (падишаһл ар) үзләренә хәзерләп бирелгән нәрсәләргә кул гына куеп торалар. +Һәрбер дәүләттә хөкүмәт эшләре өч төргә бүленә: закон төзү, законнарны җиренә җиткерү һәм хөкем итү. Закон төзү - бөтен мәмләкәт халкы өчен буйсынырга тиеш булган кагыйдәләр, законнарны билгеләү дигән сүз. Закон төзү эше кем кулында булса, бөтен мәмләкәтнең язмышы да шул кеше кулында буладыр. Нигә дисәң, ул кеше мәмләкәттәге һәрбер кешенең, һәрбер сыйныфның хокукларын, вазифаларын билгели, налоглар сала, чиновникларның власть чикләрен күрсәтә һәм башка эшләрне эшли. Закон төзүче русчада Законодательная власть дип йөртелә. Законны төзү генә җитми, аны гамәлгә дә кую тиеш. Законны урынына җиткерүче аның тиешенчә үтәлеп-үтәлмәвен караучы - Исполнительная власть дип атала. Законны гамәлгә куючы (исполнительная власть) законны төзүчегә бөтенләй башка булырга тиештер. Мислә, налогларны билгеләү белән ул налогларны җыю эшенең бер кулга бирелүе бер дә ярамыйдыр. Налогны җыючы кеше ул - налогны билгеләүченең кушканын эшләүче генәдер. Ул тордыгы законны үзенчә үзгәртергә, аңа үзенчә мәгънә бирергә аның һичбер хакы юктыр. +Абсолютная монархия булган җирдә законадательная власть белән исполнительная власть икесе дә падишаһ кулында булалар, падишаһ исә аларны түрәләргә тапшыра. Әмма түрәләр, бер законны гамәлгә куйганда аз гына уңайсызлыкка очрасалар, законны үз кәефләре белән үзгәртәләр яисә бер циркуляр белән законны бөтенләй юкка чыгаралар. Әмма җөмһүрият булган мәмләкәтләрдә өч төрле властьның өчесе дә халык кулында була, тик кешеләре генә башка-башка булалар. Законны я халык тугрыдан-тугры үзе төзи яисә аның парламентындагы вәкилләре төзи. +Исполнительная власть парламент әгъзалары эченнән билгеләнгән парламент алдында мәсьүл булган министрлар кулында була. Ягъни законны алар урынына җиткерәләр, әгәр законга каршы китсәләр, парламент аларны: "Нигә алай эшләдегез?" - дип, җавапка тарта аладыр. Хөкем эшләре исә халык эченнән сайланган антлы хакимнәр кулында була. Инде карыйк: бу өч төрле власть чикләнгән монархиядә ничек булына икән? Закон төзү эшеннән башлыйк. Монд ый мәмләкәтләрнең Конституцияләрендә: "Һәрбер закон ляихәсе парламент кабул иткәч, падишаһ кул куйгач кына закон булып китә", - диелә. Инде карыйк: әгәр халык вәкилләре бер-икесе законны үзгәртергә, бер налогны бетерергә, бер сыйныф халыкның праваларын киңәйтергә яисә башка бер шундый эш эшләргә теләсәләр, ә падишаһ аны теләмәсә, ул эш һаман иске көенчә кала. Күрәсез, монда да бер падишаһ фикере бөтен халык фикере белән бер дәрәҗәдә йөртелә. Өстәвенә кайбер мәмләкәтләрдә халык вәкилләре палатасыннан (парламенттан) башка тагы икенче бер палата була. Ул палатаның әгъзалары зур җир хуҗалары, акчалы байлар, аксөякләр (дворяннар) булалар. Бу икенче палата беренче палата дәрәҗәсендә үк көчле була. Ягъни аның ризалыгыннан башка бер закон да чыгарып булмый. Болай булгач, хөкүмәт эшләре икегә генә бүленгән булмый, өчкә бүленгән була, халык вәкилләренә өчтән бер өлеше генә тиядер. Югары палатада байлар гына утырганлыкны әле генә әйттем. Түбән палатада (парла ментта) да байларның вәкилләре булганлыкны онытырга ярамый. Болай булгач, чикләнгән монархиядә закон төзү эшендә халык сүзе түгел, байлар һәм падишаһ сүзе күбрәк үтәдер. Падишаһ сарае белән байлар бик дус яшәгәнлекләреннән, монда күбрәк вакытта законнар халык теләгәнчә түгел, байлар белән падишаһ теләгәнчә булып чыгалар. +Янә кайбер чикләнгән монархияләрдә шул да бар: сайлауларга катышу өчен, Имущественный цензъ, ягъни билгеле бер дәрәҗә байлык иясе булу шарт ителә. Болай булганда, түбән палата (парламент) әгъзалары да байлардан гына булалар, безнең Думага сайлау эшенә катышу өчен дә әлегәчә шундый байлык шарт ителә иде. Пруссия белән Австриядә сайлау эшләре шундый нигезгә корылган ки, анда иң аз сыйныф иң күп сыйныф сайлаган микъдарда депутат сайлый ала. Мислә, Пруссиядә халык гөруһларга бүленә. Беренче гөруһка бөтен халыкның йөздән дүрт өлеше (иң бай, иң зур мәртәбәле кешеләр), икенче гөруһка бөтен халыкның йөздән унике өлеше (гадәти байлар), өченче гөруһка бөтен халыкның калган йөздән сиксән дүрт өлеше (бүтән сыйныф әһали) керәдер. Менә шушы гөруһларның һәркайсының ландтагка (Пруссия парламентына) җибәргән депутатларының саны бертигез була. Саксониядә, Румыниядә, башка бәгъзе бер падишаһлыкларда да шундый ук ысул хөкем сөрә. Күренә ки, чикләнгән монархияләрдә (хосусан, анда икенче палата да булса) халык вәкилләренә закон төзү эшенең өчтән бер өлеше генә бирелә, калган ике өлеше үзара бик тату яши торган байлар белән падишаһ кулында каладыр. +Янә шуны да әйтергә кирәк: чикләнгән монархияләрдә дә хөкүмәт машинасы, гаскәр вә башка көчләр падишаһ кулында була, эш башында ул тора. Бер эшнең парламентта үтүенә ышанмаса, падишаһ, үз кулындагы көчләргә таянып, тота да ул эшне үзлегеннән эшләп ташлый. Мислә, Австрия төп законнарының 14 нче статьясында әйтелә: "Парламент җыелмаган чакта, кичектерергә ярамаган бер эш килеп чыкса, аңа парламентның ризалыгын сорамыйча ук, император фәрман чыгарып, ул эшне эшли ала. Тик ул эш төп законнарның нигезенә зыян китерердәй, казнага авырлык төшерердәй, казна милкене кулдан чыгарырдай булмасын. Әмма безнең Русия төп законнарында 87 нче статья бар иде. Бу статья буенча, хөкүмәт, Дума һәм совет җыелмаган вакытта, "ашыгыч" законнар чыгара иде. Бервакыт Столыпин, үзе теләгән бер законны 87 нче статьяга туры китереп үткәрү өчен, эшләп торган Дума белән Советны өч көнгә таратып торган иде. Соң елларда Икенче Николай хөкүмәте бу 87 нче статья белән һәр атнада диярлек бер закон чыгара башлаган иде. Былтыр Дума ачылырга берничә көн генә калгач, 87 нче статья белән "Сәламәтлекне саклау министерствосы" дигән бер министерство ясаганнар иде һәм шул эшне "ашыгыч" эш дип күрсәткәннәр иде. Гадәттә, парламентны җыю һәм тарату падишаһ ихтыярында була. Падишаһ, бер закон проектының парламенттан үтмәячәгенә ышанды исә, парламентны таратып җибәрә дә, ул законны указ (фәрман) белән эшкә кертеп җибәрә. Мондый эш Австриядә бик еш булып тора. Падишаһларның болай кыланулары парламент дигән нәрсәне бөтенләй юкка чыгарадыр. Хөкүмәт эшләре ике кулга бирелгәч, бер якның ничек тә икенче якны җәберләргә, хокукын киметергә тырышачагында шөбһә юк. Чикләнгән монархияләрдә гаскәр һәм чиновниклар падишаһ кулында булгач, байлар аның ягында торгач, көч, әлбәттә, падишаһ ягында була, халык ягында булмый. Дөрес, чикләнгән монархияләрдә халыкның хокукы, иркенчелеге чикләнмәгән монархияләрдәгедән күп артык, ләкин бу хокуклар, бу иркенчелекләр бик аз, бик чамалы, анда идарә хөкүмәт эшләре халык кулында дип әйтеп булмыйдыр. +Чикләнгән монархияләрдә исполнительная власть (законнарны эшкә кую) бөтенләй падишаһ кулында: министрларны ул куя, ул төшерә. Дөрес, министрлар парламент алдында мәсьүл булалар, ләкин күп вакытта бу мәсьүллек аларны парламентта бирелгән "запрослар"га (сораулар) җавап бирүдән еракка китми. Мислә, Германиядә имперский канцлерны (баш министр), башка вәзирләрне император куя һәм, Рейхстаг (парламент) аларга ышанмаганлыгын белдерсә дә, аларның урыннарыннан чыгулары һич лазем түгел. Әмма Англиядә эшләр башкачарак. Анда парламентта нинди партия күпчелеге булса, министрлар да шул партия эченнән куелалар, әгәр парламент ышанмаганлыгын игълан кылса, министрлар шунда ук урыннан чыгалар. Англия хакында шуны әйтергә кирәктер ки, анда король (падишаһ) исемдә генә булып, аның һичбер көче юктыр. Ул һәр эштә парламентка иярәдер. Англия короле хакында: "Падишаһлык итә, ләкин идарә итми", - диләр. Ләкин чикләнгән монархия турында сүз кылганда, Англияне генә күз алдында тотып, зур өметләргә бирелергә ярамый. Англия халкы үзенә ирек вә хокукын 700 ел элек ала башлаган, шул җиде йөз еллар буенча инглиз халкы үзенең хокукын һаман киңәйтә, арттыра барган, идарә формасын һаман төзәтеп, яхшыртып торган. Берьюлы Англиядәге шикелле чикләнгән монархия ясап җибәрү бик читен, хәтта мөмкин түгел дияргә дә ярый. Әмма башка җирләрдәге чикләнгән монархияләр бер дә мактарлык түгелләр. Анда исполнительная власть падишаһ кулына бирелгән. Ә падишаһ, гаскәрләр һәм түрәләргә таянып, күп вакытта ачыктан-ачык парламентка каршы китәдер. Чит дәүләтләр белән хәбәрләшү, сугыш башлау, сугышны туктатып килешү кебек эшләрдә Аурупаның чикләнгән монархияләрендә падишаһларга зур хокук бирелгән. Парламент, әгәр теләсә, падишаһ кузгаткан эш өчен казнадан акча бирмәүне генә булдыра аладыр. Кайчак падишаһ төрле чаралар белән парламентның бу хакын да бозудан тартынмыйдыр. +Хөкем эшләренә килсәк, монда да халыкның катышы ярымйорты гына була: халыктан сайланган антлы хакимнәр янында падишаһ куйган чиновник судьялар утыралар. Бу, әлбәттә, хөкем эшләренә бик уңайсызлый. Халыктан сайланган хакимнәр белән чиновник судьялар арасында сүз башкалыгы чыкканда уңайсызлык тагын да зуррак була. Чын ирекле халык мәхкәмәсе идарә эшләре халык кулында булганда гына мәйданга киләдер. +Мондый идарә (чикләнгән монархия) кемгә файдалы? Байлар (буржуазия) ни өчен аңа теш-тырнаклары белән ябышалар? Менә без бу сөальләргә дә җавап бирергә тиеш. Байлар ничек тә хөкүмәт эшләрендә үз сүзләренең күбрәк үтүенә ярдәм итәрлек, ярлылар тавышын ишеттермәслек идарәнең булуын телиләр. Янә байлар үзләренең кулларында ярлыларның көчләреннән иркенләп файдаланырга ярдәм итәрлек көчнең саклануын телиләр. Чикләнгән монархия байларга андый көчне тәмам бирәдер. Ике палата булгач, парламент сайлауларына катышыр өчен милек иясе булу шарт ителгәч, закон төзү эшендә, әлбәттә, байлар сүзе күбрәк үтәдер. Дөрес, Аурупадагы чикләнгән монархиянең падишаһлары фиргавен дәрәҗәсендә залим булып китә алмыйлар, байларга каршы килеп эш күрә алмыйлар, ләкин байлар белән ярлылар (эшчеләр) арасында чарпышу булган чакта, ул падишаһлар, әлбәттә, байлар ягында торалар, фәкыйрь халык үзләренең хокукын сорап кузгалса, аларны бик тиз басалар. Җөмһүрият +Җөмһүрият булган мәмләкәттә нәселдән-нәселгә килгән падишаһ булмый, чын җөмһүрият булган җирдә халык үзе закон төзи, үзе ул законны урынына җиткерә, үзе хөкем итә, монда бөтен мәмләкәтнең хуҗасы халык була. Дөрес, һәммә җөмһүриятләрдә диярлек халык үзенең вәкилләре аркылы бер рәис (президент) сайлый, исполнительная властьны шул рәискә тапшыра, ләкин бу рәиснең власте белән падишаһ власте арасында җир белән күк арасы хәтле аерма бар. Җөмһүрият рәисе билгеле бер мөддәт белән сайлана, аны халык теләгән вакытта төшерә, әгәр гаепле булса, судка бирә ала. Закон төзүдә ул рәиснең һич катышы булмый, ул парламент кушканны гына урынына җиткереп тора. Тик шунысы бар: рәис исполнительная властьның башында торганлыгыннан, күбрәк җөмһүриятләрдә ул парламент күпчелегеннән министрлар билгели һәм халык белән төзегән законнарны үз исеменнән игълан кыла. +Халык хөкүмәт эшләрен үз кулында ничек тота? Закон төзү эшләреннән башлыйк. Халык законны я тугрыдан-тугры үзе яисә аның парламентындагы вәкилләре төзиләр. Халыкның законны үзе төзүе болай була. +Бер закон ляихәсе төзелә дә, бөтен халыктан тавыш җыела, шул ляихәгә күпчелек тавыш бирсә, ул закон булып китә. Күпчелек тавыш бирмәсә, төшеп кала. Ляихә, тавышка куелмастан элек, газеталарга язылып таратыла, ул турыда газеталарда төрле фикерләр языла, төрле җыелышларда сөйләнә, шулай итеп, халык ляихәне яклаучыларның, аңа каршы торучыларның фикерләре, дәлилләре белән бик яхшы таныша. Законны болай тавышка кую "референдум" дип атала. Референдум Швейцариядән башка җирдә юк әле, шуны әйтергә кирәктер ки, референдум бик яхшы нәрсә булса да, ул парламент урынына тора алмый. Яңа законнар бик еш кирәк булып торалар, аларның барысын да бөтен халык карамагыннан үткәреп булмый. Һәрбер закон бөтен халык карамагыннан үткәрелсә, закон төзү бик озакка сузылыр, кирәк җавапны вакытында алу бик читен булыр иде. Демократическая республика (халык җөмһүрияте) булган җирдә парламент әгъзалары гомуми, тигез, тугры һәм яшерен тавыш бирү юлы белән сайланалар. Гомуми, ягъни 20-21 яшькә җиткән һәрбер граждан, дин һәм милләт аермасына карамыйча, депутат сайлаган вакытта тавыш бирә аладыр. Тигез, ягъни кирәк бай, кирәк ярлы, кирәк укымышлы, кирәк надан, кирәк ир һәм хатын булсын - һәркем бер генә тавышка ия була. Тугры, ягъни элек халык тарафыннан выборщиклар сайланып, депутатлар шул выборщиклар эченнән сайланмый, бәлки депутатларны халык тугрыдан-тугры үзе сайлый. Яшерен, ягъни һәрбер сайлаучы үзе теләгән вәкилнең исемен яшерен (аерым бер бүлмәдә) яза да, берәүгә дә күрсәтмичә, ящикка салып җибәрә. Хәзерге җөмһүриятләрнең һәммәсендә диярлек сайлауның гомумилегенә бер төрле чик куелган. Мислә, Франциядә, Америка Кушма Штатларында һәм Швейцариядә хатын-кыз парламент сайлауларына катыша алмыйдыр. Франциядә депутат булып сайлану өчен - 25 яшьтә булу, сайлауларга катышу өчен, сайлаулардан элекке алты ай буенча бер урында торганлык шарт ителгән. Бу соңгы шарт эшчеләрне бик уңайсыз хәлгә куя, чөнки эшчегә күп вакытта урыннан-урынга күчеп йөрергә тугры килә. Байлар тарафыннан фәкыйрьләрне кысу, аларның хокукын киметү өчен ясалган тагын шундый чикләүләр бар, чын халык җөмһүрияте булган җирдә сайлаулар бер дә чикләүсез-нисез, гомуми булырга тиештер. Һәрбер закон буенча балигъ саналган ир вә хатын граждан, дин, милләт аермасына, байлыгы-ярлылыгына, галимлеге-наданлыгына, кайда торуына вә башкаларына каралмыйча, сайлау эшләренә катышырга хаклы булырга тиештер. Сайлауның гомумилеген аз гына киметә торган эш тә меңнәрчә гражданнарның, бигрәк фәкыйрьләрнең сәяси хокуклардан коры калуларына сәбәп буладыр, хәзерге җөмһүриятләрдә байлар парламент белән рәттән "Сенат" исемле тагын бер палата утыртып куйганнар. Бу Сенатның әгъзалары күбрәк байлар буладыр. Мислә, Франциядә Сенат әгъзаларын халык тугрыдантугры үзе сайламый, бәлки аларны бертөрле вилаять мәҗлесләре сайлыйлар. Бу мәҗлескә шул вилаять (департамент)тан парламентка сайланган депутатлар, шундагы мәхәлли идарәләрнең (безнең шәһәр думасы, земстволар шикелле) әгъзалары керәдер. Бу мәхәлли идарәләрнең әгъзалары картрак, байрак кешеләр булганлыгыннан, Сенат әгъзаларының дә яшьлерәк, байрак кешеләрдән булмый хәле юктыр. Шуны да әйтергә кирәк: Франциядә Сенат әгъзалары тугыз елга сайланалар, яшьләре кырыктан ким булмаска тиеш. Сенат шикелле икенче палаталар һәрвакыт парламент тәгәрмәченә таяк тыгалар, аның халык, фәкыйрь халык өчен эшләргә теләдеге файдалы эшләрен булдырмаска тырышалар. Чын демократическая республикада ике палат булырга һич мөмкин түгел. Парламент берүзе генә булырга, закон төзү эшен үз кулында гына тотарга тиештер. +Халык җөмһүрияте булган җирдә закон ляихәләре ясап күрсәтү хакы халыкка да, парламент әгъзаларына да биреләдер. Шундый ляихәләрнең һәркайсы парламентта мөзакәрә ителә, күпчелек тавыш бирсә, закон булып китә. +Бу законны игълан кылып чыгару хакы җөмһүрият рәисе (президент) кулында була. Ул, әгәр теләсә, парламент аркылы бәгъзе бер поправкалар кертә ала. Әмма бер кабул ителгән законны тасдыйк итү, тасдыйк итмәү аның хакы түгел. Әгәр рәиснең поправкасын парламент кабул итмәсә, рәис ул законны билгеләнгән мөддәт эчендә игълан кылырга тиешледер. Күренә ки, җөмһүрият булган мәмләкәттә закон төзү эше, чикләнгән монархияләрдәге шикелле, бөтенләй падишаһ кулына бирелми. Падишаһ белән халык арасында да бүленми, бәлки бөтенләй халыкның үз кулына биреләдер. Дәхи парламент законнарны төзү белән генә калмый, аларның тиешенчә урынына китерелеп-китерелмәүләрен дә күзәтеп тора. Законнарны урынына китерүче министрлар кабинеты була. Югарыда әйтелгәнчә, җөмһүрият рәисе бу министрларны парламент күпчелеге эченнән билгели. Бу министрлар һәрбер эшләрендә парламент алдында мәсьүл булалар: әгәр депутатлар алардан: "Бу эшне нигә эшләдегез?" - дип сорасалар, министрлар җавап бирергә тиешледерләр. Парламент күпчелеге хөкүмәткә ышанмаганлыгын игълан кылды исә, министрлар урыннарыннан чыгалар. Парламент күпчелегенә таянмаган министрлар эш башында бер көн дә тора алмыйлар. Һәрбер министр үз эшләре хакында гына түгел, үз кул астындагы һәрбер чиновникның эшләре хакында җавап бирәдер. Монда инде чиновниклар теләсәләр ни эшли алмыйлар, чиновникның гаебе бик тиз ачыла, телеграф аркылы бик тиз парламентка мәгълүм була. Депутатлар шунда ук министрга запрос бирәләр, закон бозган чиновник тиешле җәзасын күрә. Хөкүмәт эшләрен идарә бу юлга куелганда, министрлар яисә башка зур түрәләрнең циркуляр чыгарып законны бозулары яки законны төгәлләүләре һич мөмкин түгел. Министрлар кабинеты мәмләкәтне халык вәкилләре теләгәнчә идарә итәргә тиешледерләр. +Монда хөкем эшләре дә халыкның үз кулында була. Анда судьялар халыкның үз эченнән сайланып куелалар, югары дәрәҗә мәхкәмәләрдә дә халык вәкилләре судьялык итәләр. Җөмһүрият булган җирдә һәркем закон кашында тигез була. Крестьяннарга - аерым, байларга - аерым, түрәләргә аерым мәхкәмә булмый. Һәркемгә бер төрле мәхкәмәдә хөкем ителә. Андагы мәхкәмәләр түрәләр катышудан ерак, халыкка бик якын торалар. +Җөмһүрият идарәсе халыкка, сәяси хокуклар бирү белән бергә, төрле гражданский ирекләр дә бирәдер. Мондый мәмләкәтләрдә халык җыелырга, иттифаклар ясарга, ни теләсә, шуны язарга, сөйләргә ирекле була. Эшчеләргә эш ташлау иреге бирелә. Һәрбер кешенең шәхесе, йорты имин була, ягъни берәүне, хөкемгә бирмәстән, түрәләр кулга ала (арестовать итә) алмыйлар, кешенең өенә басып кереп тентү ясый алмыйлар. Һәрбер кешегә мәмләкәт эчендә йөрергә ирек була, ягъни һичбер түрә юлчыдан: "Кайдан киләсең, кая барасың? Нишләп йөрисең? Паспортың бармы? Фәлән?" - дип сорап йөдәтә алмый. Кешегә теләсә нинди дин тотарга ирек була, закон кашында һәркем бертигез була, һәркемгә уку (тәгълим) мәҗбүри һәм буш була. Халыкка тормышны яхшырту юлында көрәшергә тәмам иркенлек була. +Мондый идарә формасы кемгә файдалы? +Бөтен халык өчен файдалы, чөнки җөмһүрият булганда, мәмләкәтнең чын хуҗасы халык була, халык үз язмышын, үз эшләрен үзе башкара, үз язмышын үзе карый. Җөмһүрият фәкыйрь эшчеләр, шәһәр вә авылның фәкыйрь халкы өчен бигрәк тә файдалы. Чөнки җөмһүрият булган мәмләкәттә аларга оешырга, байлар белән көрәшергә киң юл ачыла. Җөмһүрият болар кулына байлар белән көрәшергә зур көч, ягъни сәяси эшләргә катышу хакын бирәдер. +Бу мәмләкәттә җөмһүрият идарәсе ясалса, анда эшче халыкка бөтен тормышын чын тигезлек, чын ирек нигезенә кору, социализм, коллективизм дигән яхшы максатларга җитү өчен көрәшергә юл ачыладыр. Җөмһүрияттән тик халыкның караңгылыкта, тарлыкта торуыннан файдаланган сыйныфлар гына куркадыр. Алар да - байлар, җир хуҗалары һәм зур түрәләрдер. +СӨЕНБИКӘ +МАНАРАСЫ +Казан мөселман хәрби комитеты, революция заманыннан файдаланып, 1917 елның 2 нче сентябрь утырышында Казанда крепость эчендәге, татарлар арасындагы - "Хан мәсҗеде" дип, руслар тарафыннан "Сөенбикә манарасы" дип аталган тарихи манараның башындагы бөркет (орел) сурәтен алып, аның урынына ай куярга карар биргән вә, шул карарына бинаән, сентябрьнең 16 сында Корбан гаетенең өченче көнендә орелны төшергән, ләкин ай куярга өлгерә алмаган иде. Шул мөнәсәбәт белән ошбу манара хакында Казанда төрле кыйль-кальләр, рус голәмалары тарафыннан манараның татар әсәре булмавы хакында сүзләр күтәрелде. Шул рус голәмаларының төрле яктан протестлары явып торган көннәрдә, Казан хәрби комитеты, манара хакында рус матбугатында чыгарыр өчен, бер мәкалә язуны тәклиф итеп, миңа мөрәҗәгать кылды, һәм бер кечкенә генә җыелыш вакытында иптәшләремнән Газиз әфәнде Гобәйдуллин миңа бу манара хакында бер лекция укырга киңәш итте. Лекциядән матбугат өчен мәкалә чыгару һәм мөмкин булачагын игътибарга алып, мин бу киңәшләрдән соңгысын тыңладым; аннан килгән файданың Бөтенрусия мөселман укытучылары берегенең мәркәз бюросына бирелүенә карар кылдык. +Лекция ике бүлек итеп укылды. Ошбу бүлекләрне күрсәтер өчен, I һәм II сурәтендә рәкымнар куелган. Лекциянең әсаслары ошбулардан гыйбарәттер: +I - Сөенбикә манарасыннан бөркетне төшерү мөнәсәбәте илә булган хәлләр: +Асаре гатика җәмгыятенең игътиразы, вилаять комиссарының катышуы, пайтәхет газеталары. Шәһәр думасы, Казан һәм вилаять мөселманнарының карашы. Бабаларыбыздан калган әсәрләрне сагыну. Борынгы Казан шәһәренең урыны, диварлары вә капкалары. Чиркәүгә әйләндерелгән Мөрали мәсҗеде хакында. Сөенбикә манарасы хакында мәгълүмат кайдан алына? Бу манара хакында Шиһаб хәзрәт, Гайнетдин Әхмәров, Зәки Вәлиди вә Һади Атласов фикерләре. Манараның тарихын тикшерүнең читенлеге. Манара хакында рус мөәррихләре: Баженов, Рыбушкин, Платон Заринский, профессор Шпилевский. "Сөенбикә манарасы" - мәсҗед манарасымы яки башка максат белән салынган манарамы? Бу хакта Шпилевский, Мәрҗани, Пинегин, Атласов, Невзоров сүзләре. Бу хакта дәхи бер мәсьәлә. Манара хакында Платон Заринский, профессор Загоскин, папас Невзоров фикерләре. +II - Манараны рус әсәре дип дәгъва кылучылар: профессор Эрдман, академик В. Суслов, Игорь Грабарь, П. Дульский. Манараның рус әсәре булуына китерелгән дәлилләр. Стиль мәсьәләсе. Николай Витзен китабындагы Казан манзаралары хакында. Манараның татар әсәре булуына дәлилләр. Кенәз Курбский сүзе. Авыз риваятьләре. Бу риваятьләр хакында профессор Шпилевский, профессор Загоскин сүзләре. Дәхи Шиһаб хәзрәт. Татар Казанында таш биналарның булуы. Нәтиҗә. +Бу лекциядә Сөенбикә манарасы хакындагы сүзләрнең һәммәсен җыярга тырышылды, һәм бер татар углы тарафыннан ошбу тарихи әсәр хакында җитди бер адым атланды. Әгәр ошбу манара хакында мин күрмәгән мәгълүмат булса, белгән кешеләр өстәрләр. +СӨЕНБИКӘ +МАНАРАСЫ + - +ТАТАР +ӘСӘРЕ +! +Мөхтәрәм ханым вә туташлар вә мөхтәрәм әфәнделәр! +Ничәмә-ничә йөз еллардан бирле татар йөрәгендә кадерле бер урын тотып килгән, үзенең газимәте белән рус Казанына да зиннәт булып торган, сәйяхларның вә асаре гатика мөхибләренең дикъкатьләрен җәлеп иткән, татарларның мазыен вә шәүкәтен искә төшерүче бердәнбер ядкәр булган тарихи бер әсәр хакында башлап лекция уку шәрәфе минем өлешемә төште. Мин, үземә бөек бер ифтихар санап, сүзгә керешәм. +Казан мөселман хәрби комитеты 1917 ел сентябрьнең 2 сендәге утырышта Хан мәсҗеде (Сөенбикә манарасы) башыннан Корбан гаетенең өченче көнендә (16 нчы сентябрьдә) бөркет сурәтен алып, аның урынына ай куярга карар биргән вә бу карарын 10 нчы сентябрьдә Казандагы Асаре гатика, тарих вә этнография җәмгыяте, вилаять комиссары янына, Эшче вә солдат депутатлары советына ирештергән иде. Бөркет сурәтен алырга билгеләнгән 16 нчы сентябрь көнендә "Камско-Волжская речь" газетасында профессор Харламповичның ошбу мәкаләсе басылып чыккан иде: Сөенбикә манарасына сүэ касд +2 нче сентябрьдә Казан мөселман хәрби комитеты Сөенбикә манарасы башындагы бөркет урынына ай куярга карар бирде һәм эшкә дә тотынды инде. 10 нчы сентябрьдә мәзкүр комитет бу хакта бәгъзе бер мәсьәләләрне, шул җөмләдән, Казан дарелфөнүне хозурындагы Асаре гатика җәмгыятен дә агяһләндерде . Бу мәсьәләгә башка мөәссәсәләр ничек караганнардыр - мәгълүм түгел, әмма Асаре гатика җәмгыяте шурасы тарихи бер әсәрнең тышкы сурәтен үзгәртүгә болай сүэ касд кылуга каршы игътираз итәргә бертавыштан карар бирде. Бу игътиразны Казандагы руслар һәммәсе котларга тиешледерләр. Эш менә нәрсәдә: Сөенбикә манарасының исеме татарча булса да, аның татар сәнгатенә вә татар Казаны тарихына һичбер мөнәсәбәте юк. Ул рус мигъмариясенең ядкәредер ки, үзенең стиле белән тәмам Мәскәү Кремленең башняларын искә төшерәдер. Ул XVIII гасырда салынган. Голландияле Витзенның 1692 вә 1705 тә басылган "Гарби вә шәркый Татарстан" дигән китабына өстәлгән ике Казан манзарасында ул манара юк. Димәк, мөселман комитетына ул манараны үзсенергә әсас юк, аның башына мөселман дине галәмәте булган ай куярга исә асла юл юк. +Монда, мигъмари шәкелләре вә тарихи дәверләрне саташтыру өстенә, рус халкының дәүләт хокукына да тәгъриз буладыр. Чөнки бөркет - Русия дәүләтенең гербы бит. Бу дәүләт хозурында төрлечә кимсетелгән вә зәгыйфьләнгән булса да, татар халкына ул дәүләтне ислам диненең җиңү бәйрәмен итәргә иртәрәк әле. Бинаән галәйһи, хәрби комитет үзенең ашыгычлык белән чыгарган рус әһалисенең бер кыйсеме арасында наразыйлык тудырган карарын туктатсын иде. Юкса соңга калынган булыр. Археология җәмгыятенең игътиразы +Шул ук 16 нчы сентябрь көнендә Асаре гатика, тарих вә этнография җәмгыяте тарафыннан Мөселман хәрби комитетына түбәндәге игътираз җибәрелгән иде: +Мөселман хәрби комитетының, быел 10 нчы сентябрьдә 982 нче номерлы кәгазь җибәреп, Сөенбикә манарасындагы бөркет урынына ай кую хакындагы мөрәҗәгате мөнәсәбәте илә, Казан дарелфөнүне хозурындагы Асаре гатика, тарих вә этнография җәмгыятенең советы түбәндәге фикерне әйтүне тиешле таба: +1 - Асаре гатика, тарих вә этнография җәмгыяте Идел-Кама буйларындагы борынгы әсәрләрне күзәтеп торганлыгыннан, комитетның дикъкатен шуңа җәлеп итәдер ки, Казан губерниясендәге борынгы әсәрләрне төзәтү (ремонт ясау), әгәр Петроградтагы Асаре гатика комиссиясеннән махсус рөхсәт алынган булса, Асаре гатика җәмгыятенең рәһбәрлеге астында гына мөмкин. +2 - Сөенбикә манарасы - Казандагы борыннан каләме мәшһүр бер әсәр. Ләкин ул хәзерге рәвешендә әсла татар әсәре түгел. Ул үзенең стиле һәм салыну рәвеше белән Мәскәү Кремленең манараларын, мислә Боровецкая башняны искә төшерә. Шунлыктан, сәнгать тарихын язучылар ул манараны XVII йөзнең ахыргы яртысында салынган дияргә маилдерләр (Грабарьның "Сәнгать тарихы", 2 том, 324 бит; Сусловның "Борынгы рус мигъмарисенең ядкәрләре" дигән китабы 7 җилд, Дульский "Казанның иске заманнан калма ядкәрләре", 1914 тә басылган, 7 вә 8 нче битләр). +Голландияле Витзенның 1692-1705 елларда басылган "Шәркый вә гарби Татарстан" дигән әсәрендәге Казан манзараларында бу манара булмаганлыгыннан, ул манараның салынуы, әлбәттә, 1705 тән соңгы вакытларда буладыр. Шулай да 1767 елдан да соң салынмаган, чөнки шул елны Леспинас тарафыннан тәрсим ителгән Казан рәсемендә ул манара күренә (Дульский, 5 нче бит, Харлампович. Библiограф. замѣтка о книгѣ Дульскаго). Казанның күп яшәгән карты Н.Я. Агафонов бу манараның салынуын XVIII гасырның соңгы яртысына нисбәт бирә. Кайбер мөәррихләр, Анна Ивановна заманында салынган, диләр. Бинаән галәйһи манараның нигезе генә яки, ихтимал, беренче каты гына татар хөкүмәте заманыннан калган дип фараз кылырга мөмкин. +3 - Менә шул әйтелгән сәбәпләр бинаән, Казан татарлары ай куеп вә тәгъмир итеп, ошбу борынгы бинаның тышкы сурәтен үзгәртергә касд итмәскә тиешледерләр. +Игътиразның фәнни вә тарихи кыйсеме шунда бетә. Моннан соң тарих вә асаре гатика галимнәре сәяси сатыхка күчеп әйтәләр: +4 - Манарадан бөркетне алырга комитетка хәзерге революция көннәрендә һичбер әсас юк: бөркет, гомуми дәүләт билгесе булып, империя билгесе түгелдер; ул Романовлар сөляләсе белән дә багланмаган. Революция мәйданга китергән Мәүкыйт хөкүмәтенең зур мөһерендә бөркет сурәте бар (тик таҗ гына юк). Бөркет - дәүләтнең берлеге, газамәте вә кәмаләтенең шигаре . Әгәр татарлар ул берлек вә газамәткә касд кылырга теләмәсәләр, ул шигарь - алар өчен дә лазем нәрсәдер. +5 - Әмма манара башына ай куярга комитетның хакы бигрәк тә юк. Ай татарларның милли шигаре булган тәкъдирдә дә, Сөенбикә манарасы - хәзер дә бит элекке шикелле үк бөтен Казан шәһәренең вә аның аркылы бөтен Русия җөмһүриятенең милкедер. Ай кую Казанның православный рус әһалисендә нинди фикерләр кузгатмас? Бу эш татар тәслите исламның истиля планнары хакында шәигалар күтәрмәсме? Бу хәл ансыз да партияләргә бүленеп беткән Казан шәһәре халкы арасында мөнәсәбәтләрнең начарлануына сәбәп, үзара сугыш кузгатуга сылтау булмасмы? Асаре гатика җәмгыяте советының бу куркулары гражданлык тойгыларыннан гына килми, бәлки халык арасындагы тынычсызлыкларның борынгы әсәрләргә зарар китерү ихтималы да аны хәвефкә төшерәдер, чөнки андый әсәрләрне саклау - Асаре гатика җәмгыяте вазифасы. +Бу мөрәҗәгать Казан вилаять комиссариятына һәм Шәһәр Думасына җибәрелде. +Асаре гатика, тарих вә этнография җәмгыяте рәисе М. Хвостов. +Сөенбикә манарасыннан бөркетне төшерү хәзерлекләре күрелгән чакта, мәсьәләгә вилаять комиссары катышып, Мөселман хәрби комитетын ул эштән туктатырга теләгән иде. Ләкин хәрби комитет бу игътиразлар вә мәддахларның берсенә дә илтифат итмәде, үзенең карарыннан ваз кичмәде. Бөркетнең татар солдатлары тарафыннан нинди батырлык вә гайрәт белән төшерелгәнлеге татар газеталарында мөфассал рәвештә язылып үтте. Бөркетне төшерүдә зур фидакярлек вә батырлык күрсәтүчеләр солдат Габдулла Исмәгыйлев, тупчы Лотфелрахман Габдрахманов, артист Газибәк Салтыковский һәм вәиси Ибраһим Зәйнуллин булды. +Сөенбикә манарасыннан бөркетне төшерү тантанасында хазир булган мөселманнарның рухлары бик күтәренке, алар өчен бүгенге көн бер гадәттән тыш шатлык вә милли бәйрәм көне иде... +Казан руслары мәсьәләгә бик әһәмият бирделәр. "Казан татарларының тарихи Сөенбикә манарасыннан рөхсәтсез-нисез дәүләт гербы булган орелны төшерүләре" хакындагы хәбәр моннан телеграф белән пайтәхет[нең] олуг газеталарына хәбәр ителде. +21 нче сентябрьдә шул ук мәсьәлә Шәһәр Думасы мәҗлесендә дә каралды. Ул мәҗлескә милләтче руслар бөтен гыйльми вә сәяси көчләрен мобилизовать итеп килгәннәр иде. Профессор Хвостов манараның татар әсәре булмавы хакында озын нотык сөйләде, профессор Гольд-Гаммер, податный инспектор Юшков мәсьәләгә сәяси ноктаи нәзардан карап кызу вә отышлы нотыклар сөйләделәр, бу нотыклар тәэсире белән рус милләтче гласныйлары бик кызганнар иде. Боларның атышын мөселман гласные Фоад Туктаровның нотыгы гына басты. Соңра "Р[усское] С[лово]" газетасының 224 нче номерында татарның Сөенбикә манарасыннан орелны алуларыннан, аның башына ай куярга теләүләреннән көлеп бер мәкалә язылган. Шунда "Безнең тавыш"тан күчерелеп, "Кояш" газетасының 1163 нче номерында басылган шигырьнең тәрҗемәсе кертелгән. Мәкаләсенең ахырында "Р[усское] С[лово]" мөхбире "Такъ Каз. татары лягнули рус. государственностъ" дип куя. +Бу мәсьәлә октябрь башларында Археология җәмгыятендә дәхи дә телгә алынды. Җәмгыять рәисе профессор Хвостов татарлар тарафыннан Сөенбикә манарасыннан орел алынган көннәрдә җәмгыять советының ниләр эшләгәнлеге хакында хәбәр бирде. Гарәп Җузе айның мөселман дине галәмәте булмыйча, төрек солтанының гербы булуы, бинаән галәйһи, татарлар, үзләрен бер дәүләтнең садыйк гражданнары санаган хәлдә, икенче бер дәүләтнең галәмәтен алга сөрүләре урынсыз булуы хакында сүз сөйләде. Профессор Харлампович, "Кояш"та басылган шигырьнең русча тәрҗемәсен укып, җәмгыять әгъзаларын хәбәрдар итте. +Сөенбикә манарасыннан бөркетне алуга Русиянең төрле урынындагы мөселманнарның бик яхшы караганлыклары вә аннан шатланганлыклары аңлашыла. Ошбу мөнәсәбәт илә, Мөселман хәрби комитетына түбәндәге урыннардан котлау телеграмы килгән: 1) Баку төрк федералистлары партиясе вә "Мөсавәт" җәмгыяте рәисе Мөхәммәдәмин Рәсүлзадә әфәндедән; 2) Баку мөселман комитеты рәисе Галимәрданбәк Тупчибашевтан; 3) Җидесу вилаятендәге тукмак "Шураи ислам" рәисе Сатыбалдиннан котлау телеграмы белән бер мең сум акча; 4) Сабынчыда "Мөсавәт" җәмгыятеннән; 5) Петропавелдан; 6) Нахичеваньнан төрк федералистларыннан; 7) Кавказ җәмгыятеннән тарихи бер ядкәрләрне яңарту өчен рәхмәт телеграмы вә 300 сум акча; 8) Ташкент төрк федералистларыннан рәхмәт телеграмы; 9) Самар мөселманнары хәрби комитеты котлар өчен махсус кеше вә 621 сум 12 тиен акча җибәргәннәр. +Кирәк Казан татарларының бөркет төшергән көндәге шатлыклары, кирәк вилаятьләрдәге мөселманнарның бу эшкә зур бер вакыйгага караган күз белән караулары күрсәтәдер ки, Русиядәге төрктатарлар үзләренең тарихи әсәрләренә әһәмият бирәләр вә аларга хөрмәт итәләр икән. Һәм, вакыйган, аз гына татарлар тарихыннан хәбәрдар булган, хәзерге Казан губернасында Казан падишаһлыгы вә шул губернаның баш шәһәре урынында ул падишаһлыкның Казан исемле пайтәхете булганлыгын белгән һәрбер татар углы вә кызы үз-үзенә: "Соң ул пайтәхет Казан шәһәре кая киткән, безнең татарыбыздан нигә бер дә әсәрләр, гыймарәтләр-фәләннәр калмаган?" - дигән сөальләр бирә, йөрәгендә бераз гына милли тойгы булган, милләтенең мазые-тарихы белән интересланган һәрбер татар баласы бабаларыннан калган әсәрләрне сагына, шуларны күрәсе килә. Һич булмаса, үзенең иске тарихи исемен саклаган, Казанга читтән килгән аңлы татар баласы һәр нәрсәдән элек бу шәһәрдә татар әсәре, татар ядкәре эзли. +Мин уйлыймын ки, Сөенбикә манарасы хакындагы лекцияне тыңлар өчен ошбу залга җыелган татар балаларының һәркайсының йөрәгендә шул сөальләр саклана торгандыр, алар, әлбәттә, монда шул сөальләргә җавап эзләп килгәннәрдер; бу аудитория, шөбһәсез, миннән шул җавапны көтә. +Менә шул сәбәпле мин, бу көнге лекциянең мәүзугы булган Сөенбикә манарасы хакында сүзгә керешүдән элек, борынгы Казан шәһәре һәм чиркәүгә әйләндерелгән "Мөрали мәсҗеде" хакында бераз сүз кылачакмын. Борынгы Казан шәһәре хакында +Мәгълүмегездер ки, бу ел шушы октябрьнең 2 сендә Казан алынганга 364 ел тулды. Бу мөддәт эчендә Казан шәһәре шулкадәр үзгәргән ки, хәзер борынгы татар Казанының нинди кыяфәттә булуын тасвир итү (күз алдына китерү) дә мөмкин түгел. +Русиядә сәяхәт кылган саксонияле Адам Олеарий дигән кеше 1636 елда Казанның агач диварларын, шәһәр әйләнәсендәге манараларын күргән. +XVIII гасырның 70 нче елларында диварның урынын билгеләү читен булган: шул чорлардан Казан гимназиясенең директоры фон Каниц (Каницъ), мәшһүр "Россиада"ны язучы Херасковның тәклифе белән тәфтишат ясаганда, бу мәсьәләдә читенлеккә очраган. Шул Каниц, ул чактагы эзләр, билгеләр вә аваз риваятьләренә таянып, борынгы Казанның планын ясап калдырган. +Казан рус кулына кергәч тә, аның тышкы кыяфәте үзгәрә башлаган. Казанны алучы Иван Грозный андагы татар гыймарәтләрен, татарларны искә төшерә торган башка әсәрләрне бар гайрәте белән җимерттереп ташлаган. Бу сүз коры бер дәгъвадан гына гыйбарәт булмасын, татарлык тәгассыбы белән генә әйтелгән дип уйланмасын өчен, кайбер рус мөәррихләренең сүзләрен китерәм: профессор Н. Загоскин әйтә: "Татарлардан калган гыймарәт әсәрләренең булмавына килсәк, аның сәбәбе - Казанны 1552 елда мөхасарә иткән чакта, хосусан, 2 нче октябрьдә штурм (һөҗүм) ясаган чакта, шәһәрнең гаять нык җимерелүедер. Казанны алганнан соң да руслар, киләчәк нәселләрнең тарихи интересларын игътибарга алудан бигрәк, тәкъвалыкка зур әһәмият биреп, башта Казанның татар дәверен искә төшерерлек һәммә нәрсәләрне бик дикъкать белән юк итәргә тырыштылар. Дүртенче Иван (Грозный) Казандагы һәммә мәсҗедләрне бетерергә фәрман чыгарды, яңаларын салудан тыйды. Аның бу эше XVI йөзнең ахырында углы Федорның боерыгы белән ныгытылды. +Рыбушкин дигән рус мөәррихе "Исторiя Казани" дигән китабының беренче җилдендә әйтә: "Казанны алучы дәһшәтле патша Казандагы йортларны юк итү белән генә калмады, бәлки гыйбадәтханәләрне, ханнарның каберләренә кадәр туздырып ташларга кушты, шәһәр эчендәге кайбер мәсҗедләрне җимерде, кайсыларын чиркәүгә әйләндерде". +Янә 1856 елгы "Каз. губ. вѣд." газетасында "Какой видѣ имѣла Казань въ XVI вѣкѣ" дигән мәкаләләр язган кеше әйтә: "Шәһәрдән татарларны куып чыгару вә мәсҗедләрне җимереп ташлау, 1555 елда таш крепость, чиркәүләр, татар йортлары урынына рус йортлары салу, бистәләр (слободалар)ның мәйданга килүе - һәммәсе Казанның күренешен үзгәртте". +Монда "бистәләр-слободаларның мәйданга килүе" диелгән. Вакыйган, Казан рус кулына кереп, бераз торгач та, Болакның аръягында Архиеписковская, Ямская, Мокрая дигән слободалар, Проломный урамдагы биек чиркәүнең җәнүбендә, иске татар зираты янында "Кирпичная" дигән слобода, Арча кырында Горшечная, Солдатская, Красная дигән слободалар, хәзерге Пятницкая чиркәү янында Глядкова дигән слобода пәйда була. +Казанда еш булып торган зур янгыннар шәһәрнең үзгәрүенә күп ярдәм иткәннәр. 200 ел эчендә (1552-1757) Казанда гаять зур алты пожарлар булган. XIX гасырның яртысына кадәр, ягъни 300 ел эчендә булган янгыннар [саны] 10 га тула. Ягъни 30 елга бер янгын туры килә. 1742 елда шәһәрнең мәркәз урыннары янып беткән. 1749 елда бөтен шәһәр диярлек янып беткән. +Ниһаять, Пугачев фетнәсе борынгы Казанны искә төшерерлек һәммә әсәрне бәрбад иткән. Пугачев һөҗүме мәзкүр слободаларның да югалуына сәбәп булган, тик кайберәүләренең урамнарга бирелгән исемнәре генә калган. Янып, җимерелеп тар-мар ителгән Казан Икенче Екатерина (Әби патша)ның боерыгы белән бөтенләй яңа план белән торгызылган. Шул кыяфәт аз гына үзгәреш белән әле дә саклана. +Хәзерге Казан Әби патша әсәре саналса, урыны бар. Хәзерге чикләре белән Казан губернасын мәйданга китерү дә аның эше бит. +XVI гасырдагы татар Казаны бөтенләй җир йөзеннән югалган дияргә мөмкин. Хәзер никадәр тырышып эзләсәк тә, татар әсәре табу бик читен. +Борынгы Казан шәһәре хәзерге Казаннан бик күп кечкенә иде. Болакның Казан елгасына кушылган урыныннан башлап, Болакны уң кулда калдырып, аның буйлап, аннан акрын-акрын ераклаша барып, Балык базары мәйданына хәтле килегез дә, аннан сулга борылып, Балык базары урамы белән югары таба китегез, Николайский площадь бакчасыннан чыгып, Державин бакчасын уңда калдырып, почта алдыннан узып, Касаткин урамы белән төшеп, Нижний Федоровский, Засыпкин урамнарын кичеп, крепость асты белән барып, кузгалып киткән урыныгызга, ягъни Болак белән Казан елгасы кушылган урынга барып туктагыз. Мәгълүмдер ки, шул сез әйләнеп чыккан даирә хәзерге көндә шәһәрнең беренче часте дип йөртелә. Борынгы Казан шәһәре менә шул беренче частьнең урынын гына ишгаль итә иде. Шәһәр өч өлешкә бүленеп, беренче өлеше хәзерге крепость урынында булып, калган ике өлешеннән "Таҗик ермагы" дигән тирән чокыр белән аерыла иде. Бу ермак, мислә, Ташаяк ярминкәсе урыннарыннан башланып, Успенский монастырь белән крепость арасыннан, хәзерге Управа алдындагы Александрийский мәйданыннан үтеп, Казан елгасына барып тоташкан. Управа бинасы артында бу чокырның калдыгы әле дә бар. Мәгълүмдер ки, хәзерге крепость бик калку урында тора. Хан сарайлары, ханнарның төрбәләре, шәһәрнең иң шәп мәсҗедләре - һәммәсе шунда иде. Кенәз Курбский әйтүенә бинаән, бу мәсҗедләрнең бише таштан булып, күккә чыккан биек манаралары әллә кайдан ерактан Казанның мөселман шәһәре икәнлеген күрсәтеп торалар иде. Казан Идел буенда чынлап та күрекле вә мәһабәт бер шәһәр иде. Бу һәм татар тәгассыбы белән генә әйтелгән бер сүз дип уйланмасын өчен, бу хакта бер рус мөәррихенең сүзен күчерәм. 1852 елгы "Каз. губ. вѣд" газетасында Казан алынуга 300 ел тулу мөнәсәбәте илә мәкаләләр язган мөәррих әйтә: "Кальга эчендә, хосусан хәзерге Кремль торган тау өстендә, биек таш мәсҗедләр вә хан сарайлары бар иде. Шул мәсҗед вә сарайлар белән бизәлгән Казан, аз вә тынычсыз яшәсә дә, байтак шөһрәт алып өлгергән падишаһлыкның менә дигән нәмаендәсе булып, дикъкатьләрне җәлеп итеп тора иде". +Шәһәрнең икенче өлеше хәзерге Воскресенский урам яктан тау өстендә вакыйг булып, хәзерге Управа, музаханә алдыннан башлана, хәзерге Университетский урамга килеп терәлә иде. Воскресенский урам тавы бер бите белән - Болакка таба, бер бите белән "Черек күл" дип аталган вә рәттән тезелеп киткән күлләргә иңә иде. Бу күлләр хәзерге Николаевский площадь бакчасыннан башлап, хәзерге Управа артларына кадәр сузылалар иде. Воск[ресенский] урам тавының җәнүб як битенең текәлеге хәзерге шикелле Проломный урамда бетми, бәлки Болакка якынрак җиргә бара иде. Болакның үзе хәзерге шикелле җәй көне сасып ята торган бер канау гына булмыйча, аз сулы, сай гына бер елга иде, буйлары үтә алмаслык сазлык иде. +Шәһәрнең өченче өлеше Черек күлләр белән Казан елгасы арасында, ягъни хәзерге көндә Черноозерская, Покровская, Большая Казанская, Нагорная, Попова гора дигән урамнар ишгаль иткән урыннарда вакыйг иде. Беренче өлешнең өч яктан үз алдына дивары булган кеби, шәһәрнең калган ике өлеше дә дивар белән әйләндереп алынган, дивар ташында исә бер якта - баткаклы Болак, бер ягында - бик ярлы Казан елгасы, әмма шәһәрнең кояш чыгышы ягында, хәзерге Рыбнорядская урам, Николайский площадь бакчасы, Театральная урам, Касаткин урамы урыннарында гаять тирән чокыр казылган иде. +Казанның дивары - кальгасы - гаять калын имән бүрәнәләрдән ясалган иде, ясалышы менә бу рәвешчә иде: калын имән бүрәнәләрдән, киңлеге дүрт сажин кадәрле буралар бурап, шул бураларны рәттән тезгәннәр дә, ошбу бураларның куыш калган очлары таш, ком вә балчык белән тутырылган иде. Диварларның өстендә, тышкы кырыенда шәһәрне саклаучыларга ышыкланыр өчен, юка гына агач койма ясалган иде. Агач кальганың тиз януы мөмкин булса да, XVI гасырда шәһәрне сакларга аның да күп ярдәме тия иде. Кальганың өстенә баскыч куймыйча менәргә мөмкин түгел иде, әмма баскыч кую бик читен була иде, чөнки сакчыларның кулында дошманны кальга янына якын җибәрмәскә җитәрлек төрле чаралар күп була иде: диварга якын килгән кешеләрнең өстенә таш, кыздырылган ком, кайнар су, эссе май, күкерт, сумала кебек нәрсәләр явып тора иде. +Кальганың урыны-урыны белән капкалары, манаралары бар иде. Манаралар һәр дивар өстенә җирләштерелгән дүрт почмаклы буралардан гыйбарәт, өсләре дүрт битле текә түбә белән капланган була иде, түбән яклардан тар гына ишекләр булып, югарыларында атар өчен тар гына озынча тәрәзәләр күп иде. +Казан кальгасының менә ошбу капкалары бар иде. +1 - Арча капкасы. Хәзерге почта конторы алдында, Покровский урамының Театр мәйданына чыккан җирендә иде. Ошбу капка мөнәс әбәте илә, Покровский урам, Пугачев килгәнгә кадәр Арская (Арча урамы) дип аталган иде. Себер юлы да XVI гасырда "Арча юлы" дип йөртелгән. +2 - Хан капкасы. Арча капкасының җәнүби гарби ягында, хәзерге Николаевский площадь бакчасының кояш чыгышы читендә булган дип уйлана. +3 - Аталык капкасы. Хәзерге Мало-Проломный урамының Балык базарына чыккан башында булгандыр, диләр. +4 - Нугай капкасы. Хәзерге Проломный урамдагы биек чиркәү (Богоявленская чиркәү) урынында булган. Рус гаскәре элек Казанның шул капкасын ватарга муафыйк булганлыгыннан, руслар ул капканы "Проломная ворота" дип атаганнар, "Проломный урам" исеме дә шуннан калган. +5 - Мөрали капкасы. Хәзерге көндә крепость эченнән Казан елгасы өстендәге күпергә таба чыга торган, хәзерендә Тайницкая ворота дип йөртелгән капка урынында булган. +6 - Алабуга капкасы. Хәзерге Пятницкая чиркәве тирәсендә булган. (Бу чиркәү Большая Казанская һәм Нагорная урамнар барып чыккан мәйданда, Богородицкий кызлар монастыре янында тора.) +7 - Забайлы капкасы. Евдокинский чиркәү якынында булган. (Бу чиркәү Поперечно-Казанская, Нижне-Федоровская, Засыпкина урамнарының кавышкан урыннарыннан вакыйгдыр.) +8 - Кайбат капкасы. Попова гора урамы тирәсендә булгандыр дип уйлана. +Менә борынгы Казанның төрле тикшерүләр нәтиҗәсендә табылган капкалары шулар. Шуны да әйтеп китәргә тиештер ки, бу капкаларның саннары, исемнәре вә урыннары тәкъриби генәдер. Бик мөмкиндер ки, болардан башка да капкалар булгандыр. Бик мөмкиндер ки, болардан башка кайберәүләрнең исемнәре башкарак булгандыр, кайсылары монда күрсәтелгәннән башкарак урында булгандыр. +Кальга тышында, хәзерге Фуксовский бакча янында, Казан елгасының биек яры өстендәге кызлар Федоровский монастыре урынында бер бистә булган, аның дивар-фәләне булмаган. +Үзегезгә мәгълүм: хәзерге көндә диварлар да юк, ул диварларның манаралары да, капкалары да юк, теге бистә дә юк. Соң татарлардан калган нинди әсәрләр бар? Татар әсәре икәнлегендә ихтилаф булмаган бер бина - хәзерге көндә крепость эчендә сабикъ Губернатор сарае белән тоташ булган Дворцовая церковьтыр. Ни өчендер безнең мөәррихләребез чиркәүгә әйләндерелгән бу мәсҗедкә күп әһәмият бирмәгәннәр. Зәки Вәлиди бу әсәрне телгә алмый, Һади Атласов: "Борынгыда аның (Сөенбикә манарасы) янында бер мәсҗед булган, Казан алынгач, аны чиркәүгә әйләндергәнләр, ул мәсҗеднең кайсы мәсҗед булганлыгы ачык мәгълүм булмаса да, Мөрали мәсҗеде дип аталган мәсҗед булучылыгы аңлашыладыр", - дип кенә икътифа итә, Мөрали мәсҗеденең хәзерге Сарай чиркәвенең үзе икәнлеген ачык әйтми. Милли мөәррихләребездән бу турыда ачыграк сөйләгән кеше - Гайнеддин Әхмәровтыр . Ул әйтә: "Шул манарага таш баскыч белән тоташтырылган янә бер иске бина бар, ул әүвәлдә Хан мәсҗеде булып, Казан алынгандан соң кәнисәгә әйләндерелгән, XIX гасыр әүвәлендә ул бинаны кәнисәлектән чыгарып, дары мәхзәне ителгән; шул ук XIX гасырның урталарында ул бинаны төзәттереп, Губернатор сараена махсус кәнисә ителгән, чөнки 1847 елда аның янына Губернатор сарае бина кылынган". +Бу турыда рус мөәррихләре ни әйтәләр? Аларны тыңлап карыйк. Мөрали мәсҗеде - Дворцовая чиркәү +Профессор Загоскин әйтә: "XVI йөзнең өченче чирегендә тәртип ителгән Писц[овая] книгада, Св[ятая] Благовещения (хәзерге Кафедральный собор) каршысында корал складына әйләндерелгән бер мәсҗед булганлык әйтелә. Әмма, 1768 еллар[да] төзелеп, Казан дарелфөнүнендә сакланган иске бер Казан планында хәзерге Дворц[овая] церковь урынында мәсҗедтән әйләндерелгән, ул чакта искергән бер чиркәү күрсәтелә. Бу хәбәрләрне чагыштыргач, аңланадыр ки, монда сүз хәзерге Дворцовый чиркәү хакында бара. Димәк, ул чиркәү электә - мәсҗед, соңрак - корал склады, аннары XVIII гасырның соңгы яртысында искергән чиркәү булган була. XIX гасырның 40 нчы елларында исә тәгъмир ителеп, хәзерге чиркәү халәтенә китерелгән", - дигәннән соң әйтә: "Менә шулай, хәзерге Кремль эчендәге Сарай чиркәвен татар Казаны заманындагы архитектура ядкәрләреннән санарга бик нык әсас бар һәм аның Казан алуны сөйләгән китапларда яд ителгән бер кальга бинасының "Мөрали капкасы" дип аталуына сәбәп булган "Мөрали мәсҗеде"нең үзе булуына бик көчле дәлилләр бар". +С. Шпилевский җәнаблары Виконт де Жульвигур дигән кешегә әснад итеп әйтә: "Сөенбикә манарасы янындагы бинаны Жульвигур "мәсҗед" дип бара һәм ул [әйтә]: бу бина тышкы кыяфәте белән бөтенләй мәсҗедкә охшый һәм аның манара белән бер стильдә булуы вә бер заманда салынуы күренеп тора". +Баженов дигән кеше Каз[анская] история" дигән китабында ошбу чиркәү хакында: "Ул электә баш мәсҗед иде", - ди. +Профессор Шпилевский, бу хакта байтак сүзләр күчергәннән соңра, болай ди: "Димәк, Сөембикә манарасы янындагы хәзерге Сарай чиркәве башта мәсҗед булган, Казан алынгач, православный чиркәвенә әйләндерелгән. XIX гасыр башында аның чиркәүлеге бетерелеп, ул бина дары мәхзәне булып хезмәт иткән. 50 нче елларда электә мәсҗед булган бина дәхи христиан гыйбадәтханәсе булып әверелгән. Менә шул бинаны нәкъ "Мөрали мәсҗеде" дип әйтергә ярый. Шул тирәдәге кальга капкасы да "Мөрали капкасы" дип аталадыр". +Күрәсез, монда мәсҗед, Казан алынгач та, чиркәүгә әйләндерелгән, соңрак дары мәхзәне булган, аннары дәхи чиркәү булган, диелә. Әмма профессор Загоскин элек - корал склады, соңра - гади чиркәү, аннары Сарай чиркәве булган, дигән иде, ләкин ничек кенә булганда да безнең максат чыга: һәр ике профессорның сүзеннән мәсҗеднең чиркәүгә әйләндерелгәнлеге аңлашыладыр. +Шул Дворцовый чиркәүнең папасы П. Невзоров "Исторiя Сююнб[екиной] башни" дигән рисаләсендә әйтә: "Чынлап та, Дворцовый чиркәүгә бер күз салу белән, аның (гәрчә ул берничә янгынга дучар булса да) мәсҗедкә охшавы күренеп тора. Хосусан, түбәсенә кадәр булган урыны. Аның манара белән бер стильдә һәм бер вакытта салынганлыгы да ачык күренә". +П. Дульский үзенең "Памятники Каз[анской] старины" дигән китабында туп-тугры: "Хан сарае белән беррәттән биш мәсҗед бар иде. Шуларның "Мөрали мәсҗеде" дигәне соңыннан Дворцовый чиркәүгә әйләндерелгән, - ди. +Инде ошбу сөйләгәннәрдән хәзерге Дворцовая церковь дип аталган, сабикъ Губернатор сарае белән тоташ, Сөенбикә манарасына күрше булган чиркәүнең бервакытлар "Мөрали мәсҗеде" булганлыгы яхшы аңлашылган булса кирәк. Инде килик Сөенбикә манарасына +Татарларның үзләрендә һичбер язма әсәр калмаган. Мондый әсәрләр я Казанны алганда Иван Грозный тарафыннан яндырылып бетерелгәннәр, яки андый тарихи әсәрләр язып уграшучы булмаган. +Казанның гомум тарихын тикшергәндә, рус летописьлары, сказаниеләре, рус хөкүмәтенең төрле грамоталары, рәсми документлар-фәләннәр, рус мөәррихләре тарафыннан язылган тарихи китаплар гына мәнбәгъ ителеп тотылдыгы кеби, татарлардан калган монументлар, гыймарәт вә әсәрләр хакында тикшергәндә һәм башлыча безгә шул ук мәнбәгълардан мәдад сорарга туры килә. Үз кешеләребез милли тарихыбызны, шул җөмләдән, Казан тарихын да күптән түгел генә тикшерә башладылар. Шиһаб хәзрәт бу манара хакында бер җөмлә генә сүз әйтеп киткән, дәлиле-фәләне юк. Гайнетдин Әхмәров үзенең "Казан тарихы"нда "Хан мәсҗеде" дигән махсус бер баб язса да, ул хакта төпле бер тәхкыйк ясамаган, бәлки күбрәк "Сөенбикә бина кылдырган мәсҗед манарасы, имеш", "Бу урында ханнар зираты булып, манара төбендә бер изге адәм дә күмелгән, имеш", "Хан мәсҗеден кәнисәгә әйләндереп, аның биек манарасын дошман һөҗүменнән саклану өчен һәрдаим менеп, карап торырга булганлыктан, ватмаенча калдырган, имеш" дигән кебек "имеш-мимеш" хәбәрләр белән кифаяләнгән. +Зәки Вәлиди "Төрк вә татар тарихы" дигән әсәрендә Иван Грозныйның Казанны ничек вәйран итүен тасвир кылган урынында, җәяләр эчендә генә (тик дошманнан сакланып торырга уңай булуын зан итеп, Сөенбикә бина иттергән вә бу көнгә кадәр сәламәт калган манараны калдырды) дип киткән. Әмма манараның Сөенбикә бина иттергәнлеген, Иван Грозный ул манараны шул максат өчен калдырганлыгын нинди дәлилләргә таянып сөйләгәнлеген әйтмәгән. Әмма "Кыскача төрк-татар тарихы"нда ул манараны телгә дә алмаган. +Сөенбикә хакында махсус рисалә дә язган Һади Атласов, ул рисаләдә бу манарага махсус бер баб багышласа да, бу мөәллиф беренче мәнбәгъларны тикшерү белән мәгъруф кеше булса да, манараның татар әсәре булуын нык исбат итмәгән вә: "Бу манараның кайчан һәм кем тарафыннан бина ителгәнлеге ачык билгеле булмаса да, татар ханлары тарафыннан бина ителгән булуында шөбһә юк", - дигән дәгъвасына канәгатьләнерлек дәлилләр китерә алмаган; бәлки "алай булырга кирәк", "болай булырга кирәк" дигән гөманнар белән генә икътифа иткән. +Гомумән, безнең соңгы заман мөәррихләре манараның татарлардан калган булуын сабит бер нәрсә итеп алганнар, тик аны салуын[ың] максат[ы], салучының кем булуы, рус тарафыннан ни өчен җимерелми калуы хакында гына төрле тәхминатта булынганнар. +Хәлбуки Казан тарихына мәнбәгъ булган рус язма әсәрләрендә бу хакта күп ихтилаф бар. Бу манара хакында сүз кузгаткан рус мосаннифләренең кайберәүләре аның татар әсәре булуын дәгъва кылган хәлдә, бәгъзеләре рус әсәре булуын исбат итәргә тырышалар. +Ләкин, гомумән, Казан тарихы ни дәрәҗәдә караңгы булса, ошбу газамәтле манараның да тарихы шул дәрәҗә караңгы. Аның рус әсәре булуын исбат итәргә көчле дәлилләр булмаган кебек, татар әсәре булуын әйтү дә уңай бер эш түгел. +Манара хакында мөәррихләр арасында шундый ихтилаф булганлыгы өчен дә, хәзер Археология җәмгыяте әгъзалары: "Туктагыз әле, татарлар, ул бит сезнең бабаларыгыздан калган әсәр түгел!" - дип мәйданга чыгарга батырлык итә алдылар. +Казан хакында тарих язган һәрбер рус мөәррихе "Сөенбикә манарасы татар әсәреме, рус әсәреме?" дигән мәсьәләне күтәргән, һәркайсы төрле тәхминнәр, предположения (фараз)лар белән бер якны куәтләгән. Кайберләре китабының ике басмасында бер-беренә хилаф ике төрле сүз сөйләгәннәр. +Манараны рус әсәре диючеләр кайсы рус патшасы заманында салынуы хакында төрле фаразлар белән уграшалар. Тәхминнәрнең берничәсен бу җирдә күчерәм. +Баженов дигән рус тарихчысы әйтә: "Бу манара - татар әсәре, чөнки ул бөтенләй шәрык ысулында ясалган". Янә: "Русларга кальга эченә манара салырга нинди максат булсын?" - дип куя. +Рыбушкин "Кыскача Казан шәһәре тарихы" дигән китабының беренче басмасында: "Бу манара хакында ихтилаф булса да, аның татарча аталуы тикмәгә түгелдер", - ди, әмма икенче басмасында: "Халык сүзенә караганда, бу манара татар заманыннан калган, әмма, безнең фаразыбызга күрә, ул Анна Ивановна заманында салынган", - дигәннән соң: "Стиленә (салыну рәвеше) карап, бу манараны татар хөкүмәте заманына нисбәт бирү мөмкин булса да, Казанны фәтех иткән кеше йортлар гына түгел, мәсҗедләр һәм ханнарның төрбәләрен җимерткән вакытта, бу манара гына сәламәт калырга мөмкинме соң?" - дигән сөальне биреп, манараның татар әсәре булуын инкяр кылмакчы була. +Әмма Пинегин, бер дә икеләнмичә, "Казан электә һәм хәзердә" дигән китабының бер урынында: "Хәзерге Сөенбикә манарасы - Мөрали мәсҗеде ул", - ди. Икенче бер урында: "Татар ханлыгы заманыннан калган бердәнбер әсәр - Сөенбикә манарасыдыр", - ди. +Икесенең дә әсәрләре Казанда 1877 елда басылган ике мөәррих бу манара мәсьәләсен биннисбә яхшы тикшергәннәр, ниһаять, икесе дә манараның татар әсәре булуы фикеренә килгәннәр. Боларның берсе - "Очерки древней Казани" иясе протоиерей Платон Заринский, икенчесе - археолог, профессор С. Шпилевскийдыр. Болар һәр икесе кенәз Курбскийның сүзенә һәм Писцовая книга сүзенә таяналар. Моны лекциянең икенче кыйсемендә күрербез. +Татар әсәре булуын кабул иткән кешеләр арасында манараның ни максат белән салынуы хакында мәсьәлә күтәрелә. Мәгълүмдер ки, татар риваятьләре аны мәсҗед манарасы диләр. Мөәррихләрдән П. Заринский да аны "мәсҗедкә тәгъликле бина", ди. Шпилевский да шуңа маил. Ул әйтә: "Писцовая книга"да ул манара "мәсҗед" дип йөртелсә дә, филхакыйка, Мөрали мәсҗеде булган бина хәзерге Сарай чиркәве булган бина иде". +Шиһаб хәзрәт "манара" гына дип китә, мәсҗед манарасы булуын әйтми. Гарәпчәдән "манара" русчадагы Башня мәгънәсендә булганлыктан, "манара" дигән сүзнең үзеннән генә мәсҗед манарасы булуы аңлашылмый. +Пинегин да манараның мәсҗедкә тәгъликле бина булуы белән бара. +Профессор Загоскин манараның мәсҗед манарасы булуына хилаф. Ул әйтә: "Мөрали мәсҗеденең манарасы булмастыр. Чөнки мөселман архитектурасында бу формада манараларның булуы һич мәгълүм түгел. Бу гыймарәтнең башка бер назначениесе булырга кирәк. Бәлкем, ул хан йортының баш капкасы булып хезмәт иткәндер, нитәккем соңыннан "Коммендантский дом"га шундый ук капка булып хезмәт иткән иде". +Һади әфәнде Атласов бу манара хакында әйтә: "Бу манара татар телендә "Хан мәсҗеде" аталып йөртелсә дә, вакыйгда, ул мәсҗед түгел һәм булганы да юк; бу манара үзенең ясалуы һәм тормышы белән манарадан бигрәк яу килгәнне карар, ушандак дошман өстенә атар өчен ясалган нәрсә булганлыгыны аңлана. Чынлап та, Казанда шундый нәрсәләр бар иде". +Сөенбикә манарасы хакында аерым рисалә язган, мәзкүр Дворцовый чиркәүнең папасы Невзоров манараның мәсҗед манарасы булуына маил. +Мөәррихләр бу манара хакында дәхи бер мәсьәлә күтәргәннәр: "Манара бөтене белән татар әсәре яки рус әсәреме, әллә түбәнге өлеше татар әсәре булып, югары ягы рус гыймарәтеме?" +Платон Заринский манараның әсасән татар әсәре булуын кабул итә һәм аның үзгәртелгән булуын мөмкин таба, ошбу сәбәпле әйтә: "Манарага күз салу белән күрәбез ки, аның түбәнге өч каты - шөбһәсез, борынгы гыймарәттер, ул катлары башка катлардан үтә аерылып тора". +Профессор Загоскин әйтә: "Манараның түбәнге дүрт почмаклы өч катының Казан рус кулына керүдән элек салынган булуына күп галәмәтләр бар. Әмма югарыдагы сигез кырлы катлары һәм очлы башы соңгырак заманнарда салынган булырга да мөмкин". +Мәзкүр папас Невзоров рисаләсенең дүртенче битендә: "Манараның Анна Ивановна заманында салынганлыгы - бу патша заманында крепость эченә комендант йорты салынып, манараның шуңа баш капка булып хезмәт итүеннән генә таралган фикер", - дисә дә, 8 нче битендә ул сүзне онытып, манараның югары дүрт каты шул Анна Ивановна заманында салынганлыгын яклап сөйли. II +Манара рус әсәре дигән кешеләрнең кайберәүләре (мәсәлән, сабикъ Казан дарелфөнүне профессоры, Казан, Вятка, Оренбург губерналарындагы магул-татар әсәрләрен тикшерүче вә тасвир итүче Эрдман) аны Иван Грозный заманында иске мәсҗед хәрабәләреннән салынган диләр. Кайберәүләре - Алексей Михайлович заманында, кайберәүләре Анна Ивановна заманында булуын дәгъва кылалар. +Бу манараның Иван Грозный заманында салынуына Эрдман бер дәлил китерми. Алексей Михайлович заманында салынуына дәлил итеп менә нәрсәне китерәләр: бу манара белән янәшә торган, гүя манара белән бер нигезгә корылган чиркәүне төзәткәндә, җир астында Михаил Федорович һәм Алексей Михайлович падишаһларның акчалары табылган, ул акчалар гүя йорт нигезенә салынганнар, имеш. Анна Ивановна заманында салынганлыгын гөман итү - бу падишаһ заманында манара башында бөркет сурәте куелудан гына килеп чык кан бер нәрсә. Аңа башка дәлил юк. +XX гасырга кадәр Сөенбикә манарасының татар әсәре булмавын дәгъва кылган рус мөәррихләренең кулында һичбер көчле дәлил юк иде. "Рус падишаһларыннан Фәлән Фәләнеч заманында салынган", - дип әйтүчеләре дә аны җөзафа гына әйтәләр, игътибар итәрлек һичбер дәлил китерә алмыйлар иде. XX гасырдан элекке мөәррихләр өчен манараның татар әсәре булуын исбат итәр өчен дәлил күбрәк, мохаләфләр тарафында ул дәлилләргә каршы куярлык адәм рәтле дәлил юк иде. Манараның татар әсәре булуын алга сөргән кешеләрнең бер дәлилләре - манараның стиле - салыну рәвеше иде. Алар: "Бу манара шәрык стилендә салынган, шунлыктан татар әсәре булырга кирәк", - диләр иде. +ХХ гасырның беренче елында, ягъни 1901 елда, академик В. Суслов, шул ук стильгә таянып, манараның рус әсәре булуын дәгъва кылып мәйданга чыкты. Ул үзенең "Памятники древ[не]русского зодчества" дигән китабында әйтә: "Сөенбикә манарасы Казан кальгасының төньяк өлешендә тора. Аның биеклеге утыз биш сажинга җитә. Үзе алты катлы, түбәсе нечкә, озын. Татар риваятьләре бу манараның салынуын мөстәкыйль Казан падишаһлыгы заманына нисбәт бирәләр вә ул манараны ханбикә Сөенбикә тарафыннан иренең кабере өстенә салынган төрбә манарасы, диләр. Бу манара күп михнәт чиккән, үз ватанының дошман кулына төшүен үз күзе белән күргән патша хатыны гүзәл Сөенбикә хакындагы легендаларга мөнәсәбәтле булганлыгыннан, аны Казан мөселманнары бик ихтирам итәләр. Шул сәбәптән, күп кешеләр ул манараны татар гыймарәте дип беләләр. Янә аны Мөрали мәсҗеденең манарасы дип әйтүчеләр дә бар. Татарларның ядкәр өчен салынган гыймарәтләренең стильләре хакында җитәрлек мәгълүмат булмаганлыктан, Сөенбикә манарасының формасын рус архитектура әсәрләре белән чагыштырып, ул манараны XVII гасырдагы рус мигъмарисе әсәрләреннән санарга тиеш буладыр". +Бу фикердә аңар Игорь Грабарь кушыла. Ул үзенең "Исторiя русскаго искусства" дигән китабында Мәскәүдәге Боровецкая башняны сөйләгәннән соң, әйтә: +I - Ясалу рәвеше белән Боровецкая башняга охшаган , Казандагы Сөенбикә манарасы аңа караганда дикъкать беләнрәк эшләнгән, шулай да крепость манаралары тибыннан ерак тора, ул күзәтү өчен ясалган манаралар җөмләсеннән. +II - В. Суслов аны XVII гасырга нисбәт бирә. Аның татарча "Сөенбикә" дигән исеме электә Ядкәр хан заманында ундүрт манаралы имән кальганың уртасындагы эч кальгадагы бер борынгы манарага исем булгандыр, ихтимал. Эч кальганың Демидов тарафыннан нәшер ителгән шәркый зәвыктагы хәрабәләре күрсәтәдер ки, ул хәрабәләр белән хәзер мәүҗүд манара арасында һичбер мөнәсәбәт юктыр. +Янә П. Дульский дигән казанлы мөәллиф үзенең Казанда 1914 елда басылган "Памятники Каз[анской] старины" дигән китабында мәзкүр Грабарь вә Сусловларның сүзләренә таянып, ягъни манараның стиленә карап, аның рус әсәре булуын куәтләгән кеби, ул яңа бер дәлил китерә: голландияле Витзенның 1705 тә басылган әсәренә өстәлгән Казан манзараларында да ул манара юк, ди. Менә аның бу хактагы сүзләрен укыйм, китабының 17 нче битендә яза: +I - дикъкать җәлеп итә торган һәм ихтилафлы бер борынгы әсәр - Сөенбикә манарасыдыр. Бу әсәрне мигъмари формаларга таянып түгел, бәлки искедән калма авыз риваятьләренә таянып, татар падишаһлыгы дәверенә нисбәт бирәләр. Берничә Казан планын карап, без ул манараны бер планда да тапмадык. Янә Витзенның 1705 тә басылган әсәренә өстәлгән Казан манзарасында да бу манара юк. Казан иске әсәрләрен яхшы белүче Н. Агафонов бу хакта түбәндәге сүзләрне яза: "Кремль эчендәге манараның Сөенбикә манарасы дип аталуы хата, чөнки ул обер-комендант йортының капкасы өстенә XVII йөзнең соңгы яртысында гына салынган". Ихтимал, манараның беренче каты XVII гасырга кадәр иске мәсҗед манарасының кирпечләреннән ясалган бер коббәле капка булып хезмәт иткәндер. Бу манараның нигезенең мөселман Казаны заманыннан калган булуы да мөмкин. Әмма икенче каттан башлап киткән бинасы, мотлакан, XVII гасырның рус гыймарәте булырга гына мөмкиндер". +II - Архитектура тарихын язучылар Сөенбикә манарасының ясалу рәвешен Мәскәү гыймарәтләренең ясалу рәвешенә охшаган дип тапканлыкларыннан, ул манараны XVII гасырга нисбәт бирәләр. Сөенбикә манарасының Мәскәүдәге Боровецкая башняга охшавы да аның салыну вакытын ачык күрсәтә. +Менә болар - Сөенбикә манарасы хакында төрле тарихи фәнни дәлилләр, каринә вә фаразыяларга таянып сөйләгән сүзләр. Монда кадәр сөйләгән сүзләрдән аңлашылуына күрә, манараның рус әсәре булуына ошбу дәлилләр бар: +1 - Манара Алексей Михайлович заманында салынган, чөнки манара белән бер нигезгә салынган Сарай чиркәвен төзәткәндә, җирдән Михаил Федорович вә Алексей Михайлович акчалары табылган. Бу акчалар мәзкүр бинаның нигезләренә салынган булсалар кирәк. +2 - Манара Анна Ивановна заманында торгызылган, чөнки бу падишаһ заманында салынган комендант йортына манара астыннан кереп-чыгып йөргәннәр. +3 - Татар гыймарәтләренең нинди стильдә булганлыклары мәгълүм түгел, әмма Сөенбикә манарасы Мәскәүдәге Боровецкая башняга бик охшый, бәс, Казан манарасы да, Мәскәү манарасы кебек, XVII гасырдагы рус архитектурасы әсәре булырга кирәк. +IV - Сөенбикә манарасы голлландияле сәйях Витзенның 1705 тә басылган әсәренә дә өстәлгән Казан манзараларында юк. Бәс, ул манара 1705 елдан соң гына торгызылган булырга тиеш. +Инде без бу дәлилләрне берәм-берәм тикшереп барыйк: +1 - Бу дәлилләрдән беренчесе - бик зәгыйфь, бәлки бөтенләй төпсез дәлил. Чөнки Сарай чиркәве мәсҗедтән үзгәртелү сәбәпле, аның Сөенбикә манарасы белән бер нигезгә салынуы мөмкин булса да, җирдән табылган акчаларның Алексей Михайлович заманында салынган яңа биналарның нигезләренә салынган булулары һич лязем түгел. Зирә ки , Сарай чиркәвенең нигезе белән үк яңадан салынмаганлыгы, бәлки иске мәсҗедтән генә үзгәртелгәнлеге сабит. Бу хәлдә мәсҗедтән үзгәртелгән чиркәү тирәсендә табылган акчалар Сөенбикә манарасының салыну вакытын ничек тәгаен итә алсын? +2 - Икенче дәлилнең төпсезлеге аерымачык күренеп тора. Сөенбикә манарасының соңыннан салынган комендант йортына капка булуыннан ул манараның комендант йорты белән бер вакытта салынуы нигә лазем булсын? Сөенбикә манарасы астында әзер капка булган, менә шуны тотканнар да комендант йортына капка ясаганнар. Татар таш биналарының Иван Грозный тарафыннан җимерелмичә, тик назначениеләренең генә үзгәртелгәнлеге профессор С.М. Шпилевский сүзеннән мәгълүм булды. +Профессор Загоскин әйтүенә бинаән, хан сараеның кайбер палатлары шул комендант йортына кушылып җибәрелгәч, Сөенбикә манарасы астындагы ачыклыкның комендант йортына капка булып хезмәт итүе бер дә гаҗәп түгел. +3 - Стиль мәсьәләсенә килсәк, югарыда әйтелгәнчә, кайбер рус мөәррихләре (мәсәлән, Рыбушкин) манараның стилен татар әсәре булуына дәлил итеп китерәләр иде. Әмма академик Суслов стильне манараның рус әсәре булуы файдасына хезмәт иттермәкче була. Ләкин аның бу турыдагы сүзе бик алай катгый түгел, югарыда күргәнебезчә, ул бу хакта: "Татар гыймарәтләренең стильләре хакында җитәрлек мәгълүмат булмаганлыгыннан, Сөенбикә манарасының формасын рус архитектура әсәрләре белән чагыштырып, ул манараны XVII гасырдагы рус мигъмарисе әсәрләреннән санарга тиеш буладыр", - дигән иде, әмма Грабарь: "Ул Мәскәүдәге Боровецкая башняга охшаш", - дип өсти. +Манараның татар әсәре булуына башка дәлилләр булып торган вакытта, "Татар гыймарәтләренең стильләре ничек булганлыгы мәгълүм түгел, әмма Сөенбикә манарасы Боровецкая башняга охшый", - дип кенә, манараның рус әсәре булуын исбат итү мөмкинме? Әгәр академик җәнаблары татар гыймарәтләренең Сөенбикә манарасы стилендә булмавын исбат кылган булса иде, без аның дәгъвасына, әлбәттә, мөсәлләм булыр идек. Һәрхәлдә, стиль манараның татар әсәре икәнлегенә дәлил була алмаса да, рус әсәре икәнлегенә дә дәлил булып җитми. +4 - Манараның Витзен манзараларында булмавына килсәк, мин Витзенның китабын күргәнем юк, Казан көтебханәләреннән никадәр эзләсәм дә, таба алмадым. Ләкин аның Казан манзараларын И. Покровскийның Казанда 1906 елда басылган "Казанскiй архiерiскiй домъ" дигән китабында күрдем. Бу китапта Витзен китабындагы ике Казан манзарасы дәрҗ ителгән. Бу манзараларның берсе - хәзерге Бишбалта дамбасы ягыннан карап, берсе Казан елгасы ягыннан карап ясалган. Дөрес, бу манзараларда Сөенбикә манарасы күренми. Ләкин бу манзараларның кем тарафыннан тәрсим ителгәнлеге мәгъл үм түгел. Витзенның үзенең Казанга килүе сабит түгел. И. Покровский "Каз[анский] арх [иерийский] домъ" дигән китапта әйтә: "Былъ ли Витзенъ в Казани или нѣтъ, мы не знаемъ, но достовѣрно известно, что онъ посѣтилъ берега Каспiйского моря..." +Бу хәлдә Казан шәһәрен Витзенга Казаннан тәрсим итеп җибәргәндә, мөсаһәләнең булуы яки татарлардан калган әсәргә әһәмият бирмәү тәгассыбының катышуы мөмкин түгелме? Әгәр бу манзаралар бер археологның яки Витзенның үзенең рәһбәрлеге астында тәрсим ителгән булсалар иде, Сөенбикә манарасы, әлбәттә, калмас иде, безгә бит аларның кем тарафыннан тәрсим ителүе мәгълүм түгел, ихтимал, алар бер мөтәгассыйб христиан руханиеның рәһбәрлеге астында тәрсим ителгәндер, ихтимал, монда да "тарихи интерестан башка Благочестiе (тәкъвалык) зур роль уйнагандыр..." +Дәхи шуны әйтергә кирәктер ки, Витзен китабының һәр ике мәртәбә басылуы Петр Великий заманына туры килә. Әгәр шул заманнарда Сөенбикә манарасы булмаган булса, аның салынуы я Беренче Екатерина, я Икенче Петр, я Анна Ивановна заманында яхуд аннан да соңрак була. Кайбер рус тарихчылары бу падишаһлар арасыннан Анна Ивановнаны яд итәләр, әгәр Анна Ивановна заманында салынган булса, бу хәтле газимәтле бинаның салынуы хакында бер-бер рәсми документта, әлбәттә, сүз булмый калмас иде. Хәлбуки манараның Анна Ивановна заманында салынуын дәгъва кылучылар һичбер андый рәсми документка таянып сөйләмиләр, бәлки төрле фаразлар, предположениеләр буенча гына хөкем итәләр. Шунысы гаҗәп: комендант йортының Анна Ивановна заманында салынуын кисеп әйтәләр, чөнки аның хакында рәсми кәгазьләрдә сүз бар, әмма шул ук рәсми кәгазьләр гүя комендант йорты белән бергә салынган "Сөенбикә манарасы"н нигә яд итмәделәр икән? Әллә бу манара телгә алмаслык дәрәҗәдә кечкенә вә әһәмиятсез бер гыймарәтме югыйсә? Озын сүзнең кыскасы, манараның Анна Ивановна заманында салынуына һичбер игътибар итәрлек дәлил юк, бәлки тарихларда: "Анна Ивановна заманында ул манара башына кош куелды", - дигән сүз бардыр ки, бу - манараның Анна Ивановна заманыннан элек булганлыгын күрсәтәдер. Алай булгач, аннан соңрак салынгандыр? Бу хакта һичбер сүз кузгаткан кеше юк. Петр Великий заманыннан да элек салынмаган, чөнки шул заманда тәрсим ителгән Витзен китабындагы Казан рәсемендә ул манара юк. Бәлки Петр Великий белән Анна Ивановна арасында хөкүмәт сөргән Беренче Екатерина яхуд Икенче Петр заманында салынгандыр? Аңар һәм бер дәлил дә юк, шунлыктан ул турыда сүз кылган кеше дә юк. +Манараның Витзеннан соң салынуына игътибарга алырлык дәлил булмагач, ул, әлбәттә, Витзеннан элек салынган була. Соң ул Витзен манзараларында нигә юк? Моңа җавап шул: Витзен өчен Казан манзаралары тәрсим ителгәндә, Сөенбикә манарасы мөсаһәлә сәбәпле яки дини тәгассыб тәэсире сәбәпле төшереп калдырылган. Витзеннан элек салынган булса, кайчан салынган? Казанның рус дәверендә салынганмы, татар дәверендәме? Рус дәверендә диючеләрнең кайберәүләре - Иван Грозный заманында, кайберәүләре Алексей Михайлович заманында салынган, диләр. Дәгъваларның адәм рәтле һичбер дәлилләре булмаганлыгын югарыда күрдек. Инде манараның татар дәвере заманында салыну ихтималы гына каладыр. +Сөенбикә манарасының татар әсәре булуын без мондый "ихтимал"лар-фәләннәргә таянып кына дәгъва кылмыйбыз. Мин лекциямнең беренче кыйсемендә "Профессор Шпилевский белән протоиерей Платон Заринский манараларның тарихын биннисбә яхшы тикшергәннәр. Ниһаять, һәр икесе манараның татар әсәре булуы фикеренә килгәннәр, икесе дә кенәз Курбский һәм Писцовая книга сүзенә таянып сөйлиләр", - дигән идем. +Казанны алган вакытта Иван Грозныйның команданнарыннан берсе булган кенәзнең Казанны алу хакында язган Сказанiясе бар. Казан кальгасына һөҗүм вакытында Курбский унике мең гаскәр белән Казан елгасы буендагы хәзерге Гривка бистәсе янында торган вә шул яктан һөҗүм кылган. Менә шул хакта ул әйтә: "Унике мең гаскәрне маһир сәргаскәрләр командасы астында хәзерләп, шәһәр диварлары һәм капка алдында тау башында торган олуг манара (башня) янына якынлаштырдык". +Икенче бер урында Курбский: "Шәһәр бик нык иде. Аның таш пулатлары, таш мәсҗедләре биек дивар белән ихата кылынганнар иде", - ди. Икенче бер урында болай ди: "Казан елгасыннан караганда, тау шундый биектер ки, хәтта карап күз җитмәслек, шул тау өстендә кальга, падишаһ сарайлары вә гаять биек таш мәсҗедләр тора". +Шулай дия торып та, аның "теге тау башында, капка алдында торган олуг манара янына" дип әйтүе тикмәгә түгел, әлбәттә. "Гаять биек" дип тәүсыйф ителгән мәсҗедләр, пулатлардан башка тау башында торган, аерып әйтер дәрәҗәдә зур вә биек манараның булуы безнең файдабызга көчле дәлил түгелме? Кенәз Курбский кебек, Казанны үзе алышкан, күргән нәрсәләрен бик дикъкать белән язган мөәллифнең сүзе аннан соңгы мөтәгассыйб рус мөәллифләренең мең, миллион фаразлар, предложениеләреннән дә көчлерәктер, янә Писцовая книгада хәзерге Сөенбикә манарасының Мөрали мәсҗеденең манарасы булуына ишарә бар, менә шул дәлилләргә, бигрәк кенәз Курбский хәбәренә таянып, Платон Заринский әйтә: "Все это доказываетъ существованiе въ татарской Казани высокаго минарета или башни. Очень может быть, что эта башня неправильно носит название Сююмбекиной башни, очень можетъ быть, что ее форма измѣнена, но о пренадлежности ея къ старинной мечети едва-ли можетъ быть сомнѣнiе". +Тәрҗемәсе: "Бу дәлилләрнең һәммәсе күрсәтәдер ки, татар Казанында биек бер мәсҗед манарасы яки гади манара булган икән. Ихтимал, аның "Сөенбикә манарасы" дип аталуы хатадыр, ихтимал, аның шәкеле үзгәртелгәндер, ләкин аның бер мәсҗедкә тәгъликлы бина булуына шөбһә юктыр". +Профессор Шпилевский Рыбушкинның: "Мәсҗедләрне, хан каберләрен җимереп ташлаган Иван Грозный бу манараны ничек бөтен калдырсын?" - дигән бәхәсенә каршы болай җавап бирә: "Бу бәхәснең әһәмияте юк, чөнки Писцовая книга берничә татар пулаты һәм бер-ике мәсҗеднең калганлыгын күрсәтә. Татар таш биналары җимерелмәгәннәр, бәлки алар башка максатлар өчен генә кулланыла башлаганнар. Мислә, Мөрали мәсҗеде чиркәүгә әйләндерелгән вә һакәза". +Манараның татар әсәре булуына иң зур янә дәлил - борынборыннан, буыннан-буынга күчерелеп килгән авыз риваятьләредер. Бу манара татарлар арасында иске-искедән бирле "Хан мәсҗеде" дип аталып килгән. Татарлар аны мөкатдәс бер бина итеп саныйлар, аның янына барып, борынгы заманнарны сагыналар. Әдип Фатих Әмирхан тәгъбиренчә: "Сөенбикә кызлары, аның янына килеп, Ходайга гыйбадәт итәләр, истимдад итәләр , тынычсызлыклар, тормышның фаҗигаларыннан шикаять итәләр, тулган күңелләрен елап бушаталар, җылы күз яшьләре белән баһадирның кызыл итәкләрен чылатып юаныч табалар иде". +Бу риваятьләр, әлбәттә, Казан алынган көннән, ягъни XVI гасырның яртысыннан бирле авыздан-авызга күчерелеп килгәндер. Шулай булгач, бу риваятьләрне, бу игътикадларны илтифатсыз калдыру ярыймы? Асла ярамый. Шунлыктан профессор Шпилевский әйтә: "Бу манараның татар әсәре булуына мөһим дәлил - бу хактагы татар риваятьләредер. Чөнки татарларның үз күз алларында салынган рус манарасын үзләренеке дип дәгъва итүләре, аңа тәкъдис күзе белән караулары асла ихтимал тотмыйдыр. Папас Невзоров та үзенең югарыда мәзкүр рисаләсендә шул ук сүзләрне тәкрарлый. Әмма профессор Загоскин болай ди: "Безнең кулыбызда татар риваятьләре бардыр ки, алар бик мантыйкый иттереп Сөенбикә манарасын мөстәкыйль Казан падишаһлыгы заманына нисбәт бирәләр. Бу манараны Казан мөселманнары бик ихтирам итәләр. Бу манараның төбендә догага тезләнгән татарларны еш-еш күрергә туры килә. Рус әсәре булган бинага шундый ихтирамкяранә мөнәсәбәтнең булуы һич мөмкинме? Бик ачык күренә ки, бу хактагы татар риваятьләре бик иске һәм җитди әсасларга корылганнар". +Бу риваятьләргә яхшы гына мөнәкъкыйд, мөәррих Шиһаб хәзрәт тә зур әһәмият биргән. Чөнки ул икенче кыйсем "Мөстафад әл-әхбар"ының башында, дәлил-фәлән китермәстән, туп-туры: "Бу заманыбызда кадим мөселманнардан калган әсәрдән бер манара, мөселманнар - "Хан мәсҗеде" дип, руслар "Сөенбикә манарасы" дип тәсмия итәләр", - ди. Әгәр ул авыз риваятьләренә зур әһәмият бирмәгән булса, халык хәтере өчен генә аны "кадим мөселманнардан калган манара" димәс иде. Ул бит, "дәлил юк" дип, хәтта мәсҗед манараларындагы айның дини эмблема (галәмәт) булуын да инкяр кылган, шуны "Мөкаддимә вафият әл-әсляф" дигән китабында язудан да курыкмаган иде. +Дәхи бер мәсьәлә Сөенбикә манарасы таштан салынган, татар Казанында таш биналар булганмы соң? Ихтимал, шәһәрнең коймасы агачтан булган шикелле, андагы биналар да гел агачтан гына булгандыр? Юк, шәһәрдә зур таш биналар, таш манаралар булган, Иван Грозный белән бергә Казанны алышкан кенәз Курбский әйтә: "Казан елгасыннан караганда, тау шундый биектер ки, хәтта күз җитмәслек шул тау өстендә кальга, падишаһ сарайлары вә гаять биек таш мәсҗедләр тора, андый мәсҗедләр бишәү. Ул мәсҗедләргә үлгән ханнарын күмәләр. +Профессор Загоскин әйтә: "XVI йөзнең өченче чирегендә тәртип ителгән Казан Писцовая книгасында бер хан сарае яд ителә. Бу книга тәртип ителгәндә, ул сарайның аерым-аерым пулатлары хәрби складка әйләндерелгән булган. XVII гасырда шул иске сарайның кайбер өлешләре шунда торгызылган "Комендант йорты" дигән бинага кушылган. +Профессор Фукс: "1807 елда Казандагы крепость эчендәге хан сараен җимерделәр", - ди. Профессор Загоскин әйтүенчә: "Комендант йортының тузган диварлары 1845 елда хәзерге Губернатор сараен салган чакта җимереп алынган. Комендант йорты шул хан сараен һәм эченә алганлыгыннан, бу хан сараеның калдыклары XIX гасырның 40 нчы елларында туздырылган буладыр". +Протиерей Заринский яза: "Хан сарае, шәһре Болгардагы шикелле, берничә таш пулаттан гыйбарәт иде, ул пулатлар избизле таштан вә кирпечтән салынганнар иде. +Нәтиҗә: менә ошбу лекциядә сөйләнгән сүзләрдән соң мин Сөенбикә манарасы - Казанны Иван Грозный алганнан соңра салынмаган, ул рус әсәре түгел, бәлки ул Казан мөстәкыйль падишаһлык булган заманда салынган татар әсәре, дигән нәтиҗәне чыгарамын. +Бетте. +ТАТАР +ТАРИХЫ + Борынгы төркләр - Болгарлар - Магул-татар дәвере - Болгарлар татар кул астында - Казан падишаһлыгы Мәдхәл Борынгы төркләр Торган урыннары - Тормышлары - Табигать вә әхлаклары - Төстөкләре - Гадәт вә йолалары - Иҗтимагый хәятлары - Диннәре - Зур падишаһлыклар - Мәдәният - Бөек Төрк дәүләте егылгач - Уйгурлар. +Борынгы төркләр. Азиянең диңгезләрдән ерак булган нәкъ урта бер җирендә һәм Аурупаның җәнүби шәркый почмагында көн иткәннәр. Хәзерге Монголиядәге Онон, Кирәүлин, Орхон, Селенг елгалары буйлары, Енисей, Иртеш елгаларының башлары, Алтай, Тянь-Шань таулары, хәзерге Җидесу вилаятендәге Балхаш күле, Ыссык-күл тирәләре вә аларга койган елгаларның тугайлары, хәзерге Төркестандагы Сейхун вә Җәйхун хәүзәләре, хәзерге җәнүби Урал тауларының битләре, Җаек хәүзәсе, Чулман (Кама) белән Иделнең кавышкан урталары, Идел, Дон, Днепр елгаларының түбән агымнары ерып киткән далалар, шимали Кавказ - менә борынгы төркләрнең яшәгән урыннары. +Бу зур йортның төрле урыннарында төркләр күп ыругларга аерылып яшиләр иде. Ыруглар, күчеп-кунып, урыннарын алмаштырып торганлыкларыннан, үзара яхшы танышып, катнашып, берегеп, күршеләренә каршы сизелерлек бер көч булып торганнар. Төркләрнең күршеләре шәрыкта - манҗурлар, тунгуслар, магуллар, төн ягында - фин кабиләләре, көн ягында - кытайлылар, тибетлылар, иранлылар, гаребтә дәхи финнар вә слаулар булган. +Кытайлылар үзләренең төньягында яшәгән күчмә халыкларның барын да "хюнг-ну" ("тынычсыз коллар", "итагатьсез ялчылар") дип атар булганнар. Башта алар төркләрне дә шул гомуми исем белән йөрткәннәр, әмма миладидан V гасырда инде алар төркләрне, аерып, "ту-кю" дип атый башлаганнар. +Тормышлары. Борынгы төркләр, иске заманнарның бүтән халыклары кеби, әле генә сөйләнгән киң ватаннарында күчмә хәят сөрәләр иде. Киермә дип аталган киез өйләрдә яшәп, киң далаларда мал багып көн итәләр, терлекләренең йон-ябагасы, кыл вә тиреләре аларга - киемлек, сөт вә итләре ашамлык вә эчемлек бирә иде. Төрк ыругларының яшәгән урыннары диңгезләрдән ерак, елгалары кыска вә әһәмиятсез булганлыктан, алар тиз генә читләр белән сәүдә мөнәсәбәте ясый алмаганнар. Бүз кырлар, чатнап торган чүлләр, әлбәттә, иген игәргә дә яраксыз булган. Төркләр, яшәгән урыннары вә мохитләренең кушуы сәбәпле күчмә тереклек итсәләр дә, иген игәргә яраклы җир очраганда, дәрхаль таранчы (игенче) булып әвереләләр, утраклану өчен уңайлы урын, әхваль вә сәбәпләр табылганда, бик тиз "уйгурлашып" (мәдәниләшеп) китәләр иде. +Табигать вә әхлаклары. Төрк халкы эре табигатьле, пакь әхлаклы, батыр, тугры, шат вә ачык, сүзгә оста халык булган. Төркнең табигате яшәгән иле кебек киң булган, рухи иркенлек вә өстенлеккә гадәтләнгән, ул ялыну-ялвару, икейөзлелек, ялтаклану, шымчылык итү, угрылык, алдау кеби гаепләрдән бик ерак торган. Төрк кайгы вә сагышка бирелүне белмәгән, озак уйлап фикергә чумып торуны яратмаган. Төркләр ат өстендә йөрергә оста, чыдамлы, булдыклы, җитез вә уяу халык булганнар. Туган илләрен бик сөйгәннәр, үзара тату торганнар. Төрк эшсез һәм тын торуны бер дә яратмаган, яугыр лык вә сугышны бик яраткан, сугыш мәйданында үлү һәр төркнең әмәле булган, авырып үлү хурлык саналган. Аларда "Ир өйдә туа, сугыш мәйданында үлә", дигән мәкаль булган. Тынычлык вакытында бик йомшак, мөлаем вә кунакчыл, әмма сугыш вакытында дошманнарына бик каты булганнар. +Төс-төкләре. Төркләрнең башкалар белән катнашып төс үзгәртмәгәннәренең һәммәсе бер-берсенә охшый. Битләре почмакланганрак шәкелдә булып, чигә сөякләре калкып, маңлайлары чыгып тора. Иякләре очлы, сач вә сакаллары кара, каты вә шома; сакаллары сирәк, гомер укмашмый, бит тиреләре тонык, карачкыл; күзләре кара, атылып, җылтырап тора. Күз чокырлары озынча, күз кабакларының өскесе бик кыска. Чигә сөяге чыгып тору сәбәпле, күз чок ыр лары батып тора. Башлары зур вә түгәрәк, муеннары кыска вә юан, җилкәләре калын, иңсәләре киң вә нык, гәүдәләре таза, эре сөякле. Аяклары нечкә, гәүдәләренә караганда кыскарак. Ат өстендә күп йөрү сәбәпле, дугаланып киткән була. Буйлары уртадан кыскарак. Гаребкә тугры аккан заманнарында җиһанны тетрәткән ошбу җәнгәвәрләр, гомумән, кыска буйлы адәмнәр иде. +Гадәт вә йолалары. Төркләр тирене или, йонны эрли белгәннәр вә шулардан кием теккәннәр. Башларына зур тире бүрек кигәннәр. Кытайлылар киемне сулдан уңга каптыралар икән, әмма төркләр моның киресенчә - уңнан сулга каптырганнар. Сачларын кайсылары кискәннәр, кайсылары баш түбәләренә җыеп, төенләп куйганнар. Үзләре бик мәргән (төз атучы) булганнар. Кораллары мөгездән ясалган җәя белә[н] ук, кылыч вә хәнҗәрдән гыйбарәт булган. Кушакларын (билбау) кабартма нәкышьләр белән бизәкләгәнннәр. Сөңгеләренең башына алтын яки көмештән бүре башы ясап куялар икән. Картларны ул хәтле яратмаганнар, көч вә куәте җирендә булган ирләргә бик игътибар итәр булганнар. Бер- берсе белән могаһәдә ясаганда, бер тактага сөңге очы белән махсус билгеләр сызып куялар икән; үлгән кеше өчен бик кайгырганнар, аның исеменә корбаннар чалганнар. Кабер өстенә ташлар утыртып куйганнар. Соңга таба кабер ташларына үлекнең батырлыкларын, һиммәт вә фазыйләтләрен дә язып куя башлаганнар. Олуглар вә хөкемдарларның яз үлгәнен - көз, көз үлгәнен яз күмәләр икән. Зур падишаһларны (хаканнар) күмү мәрасименә төрле мәмләкәтләрдән, тәәссеф изһар итәр өчен, илчеләр килер булган. Бу илчеләр мәетнең якыннары вә ыругдашлары белән бергә яшь түгәргә, чәчләрен йолкырга, битләрен ертырга тиеш була иде. +Иҗтимагый тормыш. Борынгы төркләрдә язылган кануннар, монтазам мәхкәмәләр булмаган, башлыклары үзе гореф вә гадәткә таянып хөкем итәр вә җәза билгеләр булган. Гореф-гадәтне һәркем яхшы белгән, шул канун урынына торган. Аңа һәр төрк буйсынган. Фетнә чыгаручы вә олугларга сүэ касд итүче, кеше үтерүче, ир хатынын алып китүче үлем җәзасына дучар булганнар. Яшь кызны җилкендерүчедән штраф түләткәннәр вә шул кызны алырга мәҗбүр иткәннәр. Кыйнау вә имгәтү өчен дә штраф түләтәләр икән. Төркләрдә вирасәт ысулы үзенә бер төрле иде: атаның йорт-җире иң кече угылга тия. Бу угыл "тикин" дип атала иде ки, "учак сакчысы" димәктер. Әмма зур угыллар "мал"га (аяклы хайваннар) варис булалар иде. Хан вә шаһзадәләрдә болардан башка дәхи бер мөһим мирас була иде, ул - сугышчы фирка. Хан үзенең "сугышчы фирка"сын балаларына бүлеп бирә, кайчакта моннан кызларга да өлеш тия иде. Бәгъзе вакытта хан бу фирканы бөтенләй үзенең бер сөекле углына бирә. Яки зур углы белән кече углы арасында бүлә иде дә, бүтән угыллары яки уртанчылары кулларындагы ук-җәяләре, кылычлары вә берәр арык атлары белән генә калалар иде. Бу соңгылар, бәхет эзләп, чит илләргә китәләр, бер могтәбәр ят кешегә угыл булып язылалар иде. Илләреннән бизгән бу егетләр элекке атларын (исемнәрен) дә ташлыйлар вә шунлыктан "атсыз" дип аталалар иде. Бу "атсызлар"дан зур вә шәүкәтле дәүләтләр нигезләүчеләр дә чыккалаган. Ике төрле аймакка, ике төрле ыругка мәнсүб ике төрк "ант эчешеп" кардәш булып әвереләләр иде, кулларыннан бер тамырларын кисеп, һәр икесе кымызга яки сөткә бераз каннарын агызып, шуны гуаһлар алдында эчәләр, вә шуннан соң инде алар, "анда" булып әвереләләр иде. Андалар бер-берсе кашында нәсел кардәше хокукы белән файдаланалар иде. Төркләр арасында сыйныф аермалары пәйда була башлагач, атаклы нәселдән булган хатын-кызның түбән нәселдән булган иргә баруы ярамаган. Кызның тиңе сораганда, ата-ананың кызларын аңа бирми калуларын гореф сыйдырмаган. Хан вә башлыкларына салымнарны аяклы туар белән түлиләр икән. Үзләренә баш сайлаганда, киезгә утыртып, тугыз мәртәбә күтәрәләр. Аны гореф-гадәт буенча гамәл кыйлу өчен ант иттерәләр иде. Төркләр табигатьләре белән низам вә тәртипне яраталар икән. Аларда низам вә гомуми тәртипне бозучылар үлемгә хөкем ителгәннәр. Үзләренең мөхтәрәм санаган затларын "ага-ака" дип атаганнар. Төркләрдә бер төрле рөтбәләр баскычы ригая ителгән: агалар - ханга, ханнар каһанга табигъ булганнар; халык агалар вә ханнарның гореф вә гадәтне ригая итеп-итмәгәнлекләрен тикшереп торган, гомуми вә мөһим эшләр хакында "корылтай" исемле мәҗлескә җыелып киңәшләшкәннәр. +Дин. Борынгы төркләр игътикадында күк бик зур урын тоткан, күкне "Тәңре" дип атаганнар. Алар каршында күктән дә галирәк мәгъбүд булмаган. Күк, изгелек чишмәсе дип игътикад ителгәнлектән, явыз рухлар вә һәрбер нәпакь нәрсәләрнең дошманы саналган. Күкне тәкъдис иткәч, күктә булган кояш, ай вә йолдызларны да тәкъдис иткәннәр, алар хөрмәтенә корбаннар китергәннәр. Айны вакыт белдерүе өчен мөкатдәс саныйлар вә ул инсаннарның эшләренә тәэсир итә дип ышаналар икән. Төркләр сугыш сәфәренә ай яртылаш булганда яки бөтенләй тулмаганда гына чыгар булганнар. Зур эшләрне дә шундый вакытларда гына башлаганнар. Җирне дә тәкъдис иткәннәр. Ләкин ул, әлбәттә, күктән түбәнрәк дәрәҗәдә торган. Мозаффариятләрдән соң падишаһ Тәңрегә (күккә) генә шөкерана итәр булган. Күк - ата, җир - ана дип игътикад ителгән. Җирдән бәрәкәт вә фәраванлык сораганнар. Җир хәзинә чишмәсе дип табылганлыктан, аны "алтын җир" дип атыйлар икән. Бу җәнгәвер халыкның кораллары тимердән эшләнгәнлектән, җирдән чыккан мәгъдәннәр арасында бигрәк тимерне ихтирам иткәннәр. "Җир-су"ны "изге" дип сыйфатлаудан төркиләр кашында мөкатдәс урыннар булганлык аңлана. Бу мөкатдәс урыннар - аларның туган илләрендәге урманнар, таулар вә елгалардыр. Төркләрнең үзләренә хас милли "илаһ"лары да булган. Бу хәл аларда милләт тойгысының көчлелеген күрсәтә. Төрк һәм магулларның борынгы диннәре соңгы заманның Аурупа галимнәре тарафыннан "шаманизм" дип аталган. Шаманиларда хисапсыз күп булган икенче дәрәҗә илаһлар арасыннан төркләрдән калган язулы ташларда Умай гына яд ителә. Бу - хатын илаһ булып, балалар сакчысы санала. Төркләр җанны кош яки чебен сурәтендә дип игътикад иткәннәр булырга кирәктер ки, җан хакында "очты" дип язалар. Алар җан күккә аша дип игътикад итәләр икән. Шунда да төркләр артык диндарлык белән мөмтаз булмаганнар. +Зур падишаһлыклар. Төрк ыругларының агалар вә ханнарга буйсынып килгәнлекләре югарыда әйтелгән иде. Агалар яки ханнардан уңганрак, гайрәтлерәк вә батыррагы бәгъзе вакыт тирәяктагы ыругларны да берәм-берәм үзенә буйсындырган. Күп төрк ыругларын яки һәммә төркләрне бер авызга каратып, хәтта күршеләрдән бәгъзеләрен һәм үз кул астына кертеп, зур падишаһлык торгызучы башлыклар булгалаган. Мондый киң мәмләкәт иясе падишаһны "каһан" дип атаганнар. Ләкин андый зур падишаһлыклар озак яши алмаганнар: каһан, борынгы заманның гадәтенчә, үләр алдыннан, үз мәмләкәтен балаларына мирас итеп бүлеп бирә торган булган. Балалар исә бер-берсеннән өстен чыгу нияте белән үзара сугышырга тотынганнар да, бу иттифаксызлыктан күршеләре файдаланып, аларны үзләренә иярткәннәр яки зур дәүләт вакланып, әүвәлге хәленә кайткан. +Шәрыктагы Һун дәүләте. Төркләрнең бабалары булган һуннарның шәрыкта - бер, гаребтә бер дәүләтләре булганлыгы мәгълүм. Югарыда яд ителгән төрк иленең кояш чыгышы ягында (Монголиядә) миладидан ике гасыр элек бер Һун падишаһлыгы булган. Миладидан 48 нче елда бу Һун падишаһлыгы икегә бүленгән. Тянь-Шань таулары тирәсендәге өлеше Кытай кул астына кергән, Монголия вә Алтай тирәсендәге һуннар 93 нче елга кадәр мөстәкыйль яшәп, шул елда кытайларның кысуына чыдый алмыйча, алар тарафыннан җиңелеп, бер өлеше кояш баешка, кыпчак иленә таба качкан, бер өлеше Алтай таулары араларына кул җитмәс урыннарга сыенган. +Гаребтәге Һун дәүләте. Кояш баешы тарафына киткән һуннар Җаек вә Идел елгалары арасындагы калку урынга килеп җир - ләшкәннәр вә андагы фин-угор кабиләләрен шимальгә таба тартылырга мәҗбүр иткәннәр. IV гасырда нидәндер бу "кыпчак һун нары" хәрәкәткә килеп, үз башлыклары Баламир командасы астында җәнүби гарбигә таба йөрделәр һәм Иделнең түбән агымы белән Дон арасындагы далаларда яшәүче асы (алан)нарга һөҗүм кылдылар. Баламир, аланнарны үз кул астына кертеп, 375 тә Дон аркылы кичте вә хәзерге җәнүби Русиядә Ост-гот (Шәркый-гот) падишаһлыгын туздырды. Бу 375 ел тарихта бик мөһимдер: һуннарның гаребкә йөрүләре шәркый вә урта Аурупа халыкларын урыннарыннан кузгатып, гаребкә таба күчәргә мәҗбүр иткән, вә шуның белән тарихта мәшһүр "бөек мөһаҗәрат" башланган. Бундан соң һуннар Дунай белән Идел арасындагы киң уваларда (тигез җирләрдә) яши башлаганнар. Соңрак алар мәмләкәтенең үзәге Панония (хәзерге Маҗарстан - Венгрия) булган. Гарби һун хөкемдарларыннан Аттиланың хөкүмәт сөргән заманы - Һун дәүләтенең иң парлак заманыдыр (433-454). Аттила 451 дә Галлия (хәзерге Франция, Бельгия вә шимали Италия) мәмләкәтенә һөҗүм кылды, бу сәбәптән "икенче мөһаҗәрат" башланды. Мәзкүр елда Аттиланың румалылар вә мөттәфикълары белән хәзерге шимали Франциядәге Марна елгасы буенда Каталон сахрасындагы сугышы - тарих белгән сугышларның иң канлыларыннан. Аттила 454 тә вафат булгач, Гарби Һун дәүләте вакланып тарала башлады, 468 дә бөтенләй бетте. +Бөек Төрк дәүләте. Алтай таулары арасына сыенган һуннар анда 460 еллап яшәп күбәйделәр, көчәйделәр, ниһаять, миладидан 552 елларда башлыклары Ту-Мэн хан, аларны аннан алып чыгып, Төркестанга тугры хәрәкәт итте. Инде боларның "хюнг-ну" дигән исемнәре онытылган иде, боларны кытайлылар "ту-кю" исеме белән таныдылар. Болар "угыз" дип тә йөртеләләр, үзләренчә чын исемнәре "төрк" булганлыгы Орхон буенда табылган "битек ташлардан" (язулы ташлар) анык беленде. Алар төзегән дәүләт "Бөек Төрк дәүләте" дип мәгъруфтер. Ту-Мэн хан Кыпчак илендә торучы кал-ач (ак һун)нарны үз кул астына кертте вә "илхан" гонванын алды. Ту-Мэннан бер хан аша хөкемдар булган Мукан төрк дәүләтенең чикләрен дәхи дә киңәйтте: шәрыкта ул тунгусларны, җиңеп, Байкалның (Байкүл) аръягына чигендерде. Мукан дәүләте ул заманның өч зур императорлыгы булган Чин, Иран вә Тачин (Византия - шәркый Рума дәүләте) арасында ята, Чинның Иран вә Тачин белән хәбәрләшүе ошбу Бөек Төрк падишаһлыгы аркылы була иде. Мукан Кытай, Византия дәүләтләре арасында иттифак ясатырга, үзе уртада торып, һәр ике яктан файдаланырга планнар корды, ләкин Кытайда фетнәләр мәйдан алганлыктан, греклар исә чамадан тыш эрелек күрсәткәнлекләреннән, бу эш булмый калды. 569 да Мукан Византия императоры, Икенче Юстинга сәүдә вә сугыш эшләренә гаид могаһәдә ясауны гарыз кылып илче җибәрсә дә, муаффәкыятькә ирешә алмады. +VII гасыр миладиның башында бу дәүләт шәркый вә гареби исемнәре белән икегә бүленгән, ошбу гасырның соңгы яртысында икесе дә бик зәгыйфьләнгән иде. Бу мәмләкәтнең бер-берсенә нык багланмаган төрле вилаятьләрендән тәртипсезлекләр, башбаштаклыклар хөкем сөрү зәгыйфьләнүнең беренче сәбәбе иде. Дәүләтнең нәкъ шул зәгыйфьләнгән мизгелендә аның җәнүби гарби чигендә яшь вә фөтухатка ашкынып торган бер падишаһлык пәйда булды. Гарәпләр 635 миладида, иранлыларны Кадсия касабәсе янында эзлекле рәвештә җиңеп, Сасаниян сөляләсеннән килгән Иран шаһы Өченче Яздигирдны качырдылар. Шуның белән Иран дәүләтенең мөстәкыйльлеге бетте, бөтен Иран гарәпләр кулына керде. Шул ук хиндә гарәп гаскәрләре, качкан Яздигирдны куып, Җәйхун (Амудәрья) елгасын кичтеләр вә гарәпләрнең - "Мавә раэннәһер", аурупалыларның "Трансоксания" дип атадыклары мәмләкәткә керделәр. Менә шул көннән башлап, Төрк иле Гарәп дәүләте белән күрше булды. Моннан соң хәзрәт Госман һәм Өмәви хәлифәләр заманында гарәпләрнең Төркестанга тәҗавезләре дәвам итеп, миладидан 740 елларга тугры бөтен Төркестан гарәпләр кулына кереп бетте. Бөек Төрк дәүләтенең Орхон елгасы буендагы калдыгы 745 тә Селенг буендагы уйгурлар тарафыннан туздырылды, вә шуның белән дәүләт тәмам егылды. +Борынгы төркләрдә мәдәният. Дөньяның иң иске кавемнәреннән берсе - төркләрдер. Югарыда төркләрнең, үзара могаһәдә ясашканда, сөңге очы белән бер тактага галәмәтләр сызып куйганлыклары әйтелгән иде. Кем белә, бәлки, ул сызыклар язу булгандыр. Төркләрнең үзләренә хас язулары булганлыкны кытай вәкаигънамәләре дә яд итәләр. 1889 елда Шәркый Төрк дәүләтенең мәркәзе булган Орхон елгасы буйларында Билге каһан һәм аның энесе Күлтәгиннең каберләре өстенә куелган "битек ташлар"ның кәшеф ителүе борынгы төрк мәдәниятен тикшерергә яңа юл ачты. Бу ташлар саясендә төркләрнең үз язулары булганлык ачык беленде. Кытайлыларның "ту-кю" дип атадыклары, халыкның үзләренчә исемнәре "төрк" икәнлеген дә бу ташлардагы язулар белдерде. Шул тирәдә яшәгән бүтән халыкларның чын исемнәре дә бу язулардан аңланды. Билге каһан һәм Күлтәгин хөкүмәт сөргән VIII гасыр миладида төркләрдә иген игүнең булганлыгын Орхон һәйкәлләрендәге саф төркчә "игенлек" дигән сүз белдерә. Шул ук һәйкәлләрдә хәзерге Монголиядә балыклар (шәһәр), курганнар (кальга) булганлыгы әйтелә. VIII гасырда төркләрнең мәдәнияттә байтак югары торганлыкларына Орхон язулары - үзләре генә дә зур дәлилләр. Бу язулар монтазам әлифба, билгеле кагыйдәләргә нигезләнгән имла белән язылганнар. Бу хәл төркләрдә язуның күптән булганлыгын күрсәтә, чөнки әлифба вә имланың шулай яхшы эшләнүе күп заманнар узганнан соң гына була. Димәк, төркләр язу белән бик иртә уграша башлаганнар. Бу һәйкәлләрдәге язуларның дөрес вә монтазам имла белән язылган аерым-аерым сүзләре генә түгел, алардагы ифадә, план вә өслүбтә (стиль) язучысының кабилиятен һәм төрк теленең яхшы ук эшләнгәнлеген күрсәтә. Орхон язуы - төрк телләре өчен иң мөнасиб язу. Бу һәйкәлләрдәге язулар һич чит сүз катыштырылмыйча, саф төркчә язылганнар. +Бөек Төрк дәүләте егылгач. Бөек Төрк дәүләте VIII гасырның яртысында егылганлыгын югарыда белдек. Шул көннән башлап XIII гасырның башларына кадәр (490 елдан артыграк) җәмигъ төрк кавемнәрен бер авызга караткан кеше булмады. Төрк иле вак-вак ханлыкларга бүленеп идарә ителеп торды. Бу дәвердә төрк дөньяс ында булган беренче мөһим вакыйга - төркләрнең яңа дингә (исламга) керә вә гарәплек тәэсире астына төшә башлауларыдыр. Төркстандагы төркләр VIII гасырның урталарында ук исламга керә башладылар. Шуннан соң ислам дине төрк иленең һәр күшәсендә таралуын да дәвам итте вә, ислам белән бергә, ялкауланган, әхлак ягыннан йомшаган гарәпнең төрле гадәт вә җолалары да алар арасына кереп урнашты. Бу дәвердә икенче мөһим вакыйга - төркләрнең гаребкә яңа юл белән хәрәкәт итә башлауларыдыр. Кадим заманнарда төркләр, үз илләренең җәнүби гарби чигеннән чыгып хәрәкәт итәргә теләсәләр дә, анда көчле Иран дәүләте ятканлыктан, аны җиңеп, басып узарга муафыйк була алмыйлар иде. Төркләрнең Иран аша агылырга теләүләре тарихта мәшһүр вә телләрдә дастан булган вә берничә гасырга сузылган Иран белән Туран көрәшүен тудырган. Иран бу якта төркләрнең юлын буып торганлыктан, алар шимале гаребкә таба агылалар, Каспий диңгезенең төньягы белән барып, хәзерге җәнүби Русия далаларын таптап узарга мәҗбүр булалар иде. VIII гасырның уртасына тугры, гарәпләр кулы белән Иранга соңгы зарбә төшерелгәч, төркләргә яңа юл ачылды. Бәс, алар Азәрбайҗан, Кавказ арты, Анатулы вә Сүриягә сәфәр кыла башладылар. Анда барган төркләр, хәлифәләр хезмәтенә керделәр вә ислам кабул иттеләр. Өмәви хәлифәләренең соңгылары заманында гарәп гаскәрләре эчендә төркләр булган. Әмма хәлифәт Габ басиларга күчкәч, төркләрнең гаребкә яңа юл белән хәрәкәтләре бигрәк көчәйгән. IX гасырда төркләрнең гарби Азиягә агылулары өзлексез дәвам итеп торган. Хәлифәләр төркләрнең көчләренә бик мохтаҗ булганлыкларыннан, болар Рум җиреннән ни генә кулга төшерсәләр дә, аны хәлифәләр аларның үзләренә багышлаганнар. Бу саядә христиан иле белән ислам йорты арасында - Анатулыда - төрк бәклекләре, яңа "чәтә"ләр (чиктә торган мәмләкәтләр) пәйда булган. Туфрак вә мәртәбә эзләп Анатулыга киткән төркләрнең Мавәраэннәһер вә Иранда бушап калган урыннарын, арттан килеп, икенче төркләр тутырып торганнар. Төрк җәнгаверләре, алган җирләрендә тамыр җәеп, беренче җайлы форсатта мәхәлли хөкүмәтне бетереп, үзләренең гаскәри команданнарын падишаһ итеп игълан кылалар вә бөтен гаскәри мәнсабларны үз кулларына алалар иде. Һиндстанны фәтех иткән газнәвиләр, алардан соң хәлифәтне үзләренә буйсындырган, Анатулыны фәтех иткән сәлҗукыйлар әнә шундый төркләрдән чык каннар. +Уйгурлар. Бөек Төрк дәүләте егылганнан соң, төрк илендә хөкем сөргән падишаһлыкларның иң мөһимнәре - Уйгур, ХәзәрКыпчак падишаһлыкларыдыр. +Төрк. Татар тарихында яхшы гына урын тоткан уйгур төркләренең исемнәре кытай вәкаигънамәләрендә миладиның IV гасырыннан башлап яд ителә. Урта гасырларда уйгурлар Монголиядә күчеп-кунып йөрделәр. VIII гасырның яртысында Орхон буендагы Төрк падишаһлыгы егылгач, алар Монголиядә беренче урынны тоттылар, куәтле дәүләт торгыздылар вә шунда Каракорым яки Карабалгасун шәһәрен салдылар. 1889 да ошбу шәһәрнең хәрабәсе тирәсендә IX гасыр башларына гаид, уйгурлардан калган язулы ташлар да табылды. Бу уйгурлар да, башка төркләр кебек, Кытай белән даимән сугышып торганнар. 840 елларда алар Енисей башындагы кыргызлар тарафыннан җиңелеп туздырылганнар вә шәркый Төркестанга киткәннәр һәм шунда даһи бер мөһим падишаһлык нигезләгәннәр. Бу уйгур падишаһлыгы Тянь-Шань тауларының көньягында Тарим елгасы хәүзәсендә, хәзерге Кашгарда утырган. Аларның Бишбалык, Гаочан, Карахуҗа дигән шәһәрләре булган, падишаһлары "идикут" дип аталалар икән. Болар XII гасырның башларында зур дәүләт төзегән Кара Хитай дигән төркләрнең нөфүзләре астына төшеп, идикутлар Кара Хитай падишаһының вассаллары (табигъ) саналганнар. Әмма XIII гасырда уйгурлар үз ирекләре белән Чыңгыз ханга буйсындылар. +Уйгур төркләренең әһәмиятләре аларның яхшы гына мәдәният вә гомран иясе булуларыннандыр. Орхон буйларында торган чакларында ук, аларның үзләренә хас бертөрле язулары булганлыгы кәшеф (ачыш) ителгән ташлардан беленде. Ошбу уйгур язуын алар шәркый Төркестанда да истигъмаль иткәннәр. Мөселман уйгурлардан уйгур хәрефләре белән язылып калган китап вә рисаләләр эчендә иң дикъкатьне җәлеп иткәне - 1069 да саф төрк теле белән язылган "Котадгу белек" исемле әсәрдер. Бу китап, низам белән язылып, уйгурларның идарә ысулларыннан, төрле сыйныфларның адәб вә ысулы мәгашәрәтләреннән бәхәс итә. Мәдәни уйгурларның телләре күп төрк кавемнәренә әдәби тел булып хезмәт иткән. Язулары да мәкъбүлияткә ашкан. Уйгур мәдәнияте алда сөйләнәчәк магулларга да бик нык тәэсир иткән. Магуллар тарафыннан төзелгән дәүләтләрнең һәммәсендә (хәтта XV гасырларга кадәр) уйгур төркләре нөфүзле урын тотканнар. Магул канцеляриял әренең түрәләре, булганнар. Магул дәүләтендә рәсми кәгазьләр, сәяси мохабәрәләр , хәтта ислам кабул иткәннән соң да, уйгур хаты белән язылыр булганнар. Уйгурларның бер кыйсеме буддизмны кабул иткәннәр, бер өлеше настурилыкка кергән. Ләкин соңыннан, XV гасырдан башлап, ислам акрын-акрын теге диннәрне тыгызлап чыгарган. Болгарлар Болгарның урыны - Болгар халкы - Гадәт вә йолалары - Диннәре, горфи кануннары - Болгар падишаһлыгы - Болгарларның күршеләре - Сәүдә - Һөнәр вә сәнәгать - Авыл көнкүреше - Болгарлар арасында ислам дине - Гыйлем вә мәгариф - Болгарлар вә дошманнары - Магултатар һөҗүме. +Болгарның урыны. Идел, Кама, Ак Идел вә Җаек елгалары арасында вә шул тирәләрдә борын заманнардан бирле безнең бабаларыбыз - болгарлар көн итәләр иде. Болгар иленең чикләре ачык билгеле булмаса да, аның кояш баешы ягында - Идел (Волга) белән, кояш чыгышында - Ак Идел белән, көньягында Җаек елгасының гаребкә таба борылып аккан урыны вә шул тирәләр белән чикләнгәнлеген чамалап була. Әмма төньягында хәзерге Вятка губернасының җәнүби өлеше генә Болгар мәмләкәтенә кергән булырга кирәк. +Болгар җирендә югарыда әйтелгән елгалардан башка да бик күп эреле-ваклы елгалар бар. Боларның мәшһүррәкләре - Казан, Мишә, Нократ (Вятка), Дим, Чирмешән, Сөн, Ык, Зәй, Чишмә, Актай, Майна, Олуг Чирмешән һәм Кече Чирмешән елгаларыдыр. +Болгар халкы. Чикләре әле генә күрсәтелгән йорт "Болгар" дип аталдыгы кеби, бу йортның төркичә сөйләшкән халкы да "болгар" дип аталган. Болгар халкының бу җиргә кайчан урнашканлыгы ачык мәгълүм булмаган шикелле, бу халыкның борын замандагы хәлләре дә бик аз мәгълүм. Тик шунысы билгеле: болгарлар беренче гасыр миладида, һуннар тәҗавезе вакытында икегә аерылып, бер өлеше гаребкә таба китеп, Балкан ярыматавына урнашкан. Алар хәзер дә шунда яшиләр. Ләкин болар анда, слау тәэсире астына эләгеп, телләреннән язганнар вә христианлыкка кергәннәр. Бер өлеше Идел вә Кама буйларында калганнар. Безнең бабаларыбызны, Балкан болгарларыннан аеру өчен, тарихта "ак болгар", "ирекле болгарлар", "эчке болгарлар" дип йөрткәннәр. Болгарларның борын заманнардагы мәгыйшәтләре, әлбәттә, башка төркиләрнең мәгыйшәтләре төсле булгандыр. Исемнәре тарихка керә башлаган XX гасыр милади башында инде алар ярым мәдәни хәят белән яшиләр иде. +Гадәт вә йолалары. Болгарларның, әлбәттә, борын- борыннан килгән үз гадәт вә йолалары булган. Болгарларда танышлар, бер-берсе белән очрашканда, башлары җиргә тигәнче иелеп сәламләшәләр икән. Ашны һәркем аерым савытка бүлеп ашау гадәт булган, сугындыру гадәте дә бар икән. Кунакның үзеннән арткан ашны алып китүе мәкъбүл гадәтләрдән саналган. Эт улаганны яхшыга юрыйлар: "Бу - иркенчелек вә бәрәкәт булуга галәмәт", - диләр икән. Берәүнең йортын яшен сукса, аны янып киткәнче шулай калдыралар вә: "Бу урынга Тәңренең ачуы төшкән", - дип, аннан читтә торалар вә аңа якын булмаска тырышалар икән. Юлда коралларын салмыйча "тышка чыккан" кешенең һәммә коралларын салдырып алалар вә: "Бу кеше корал йөртергә яраклы түгел", - диләр икән. Зур шатлык вә туй-төшем вакытларында җыелган халык өстенә көмеш тәңкәләр чәчү гадәте булган. Болгар хатын-кызлары, башка төркләрдәге кеби, ачык бит белән иректә йөргәннәр. Болгарларда бер генә хатын алу гадәте булган. Хәтта падишаһның да бер генә хатыны булган. +Диннәре вә горфи кануннары. Борынгы болгарлар, башка төрк кавемнәре кебек, күк һәм җирне мөкатдәс санау нигезенә корылган бер садә вә катлаусыз дин тотканнар булырга кирәк. Бервакытлар болгарлар кул астында торган фин кабиләләрендә вә болгарларның кардәшләре чувашларда әле дә булган кирәмәт ясау, келәү итү, агачка нәрсә чалу (бәйләү), суга нәрсә салу, ягмур боткасы пешерү, үлек белән бергә кабергә әйбер күмү кебек дини йолалар борынгы болгарларда да булган. Әмма болгарларның ата-бабадан килгән горфи кануннары бик рәхимсез вә каты булган: угрылар вә алдакчыларны үтергәннәр; уйнаш кылганнарны дүрт урынга кагылган дүрт казыкка бәйләп, муеннарын аякларына хәтле балта белән буйга ярып икегә өзәләр, вә шул ике кисәкне гыйбрәт өчен агач ботакларына асып тоталар икән. +Болгар падишаһлыгы. Болгар иленең бер падишаһлык рәвешенә ни вакыт кергәнлеге беленми. Миладидан X гасырда Болгар яхшы төзелгән, көчле генә бер падишаһлык булган. Дәүләтнең мәркәзе Каманың түбәнге агымында, аның Иделгә кушылган урыннары әтрафында булып, шунда күп, бай сәүдәле вә һөнәрле шәһәрләр корылган. Мәмләкәт төрле вилаятьләргә бүленеп, һәр вилаятьне бер вәли идарә иткән вә ул вәлиләр өстеннән караучы бер олуг падишаһ булган. Ул Болгар исемендәге пайтәхет шәһәрендә тора икән. Бу олуг падишаһның рәсми гонваны "билгевар" булган. Болгар шәһәре Казаннан 123 чакрым чамасы түбән, хәзерге Спас өязендә, бу каладан 25 чакрым җәнүби гарбидә, Спастан Тәтешкә киткән олуг юл өстендә, Иделдән алты чакрым читтә, аның тугайлык (сул) ягында утырган. Борын заманда Идел яки Кама шул җирдән узып, үзенең юлын соңыннан авыштыргандыр, дип уйлана. +Болгар шәһәре вакытында бик зур вә төзек бер пайтәхет булган. Аны әйләнеп алган ур җиде чакрымга сузылган. X гасырның урталарында руслар җимереп киткәннең соңында да, анда ун меңләп торучы булган. Болгар шәһәре инде күптән җимерелгән, халкы тузылып беткән, ләкин шәһәрнең урынында бик күп әсәрләр калган. Әле XVIII гасыр миладида анда кырык бишләп таш бина санаганнар. Каю берләре бу көндә дә торалар. Хәзерге көндә бу шәһәр урынында шул ук исемдә бер рус авылы утыра, янында елга булмаганлыктан, суны казылган коелардан эчә. +Дәхи Болгар мәмләкәтендә менә ошбу зур шәһәрләр булган: Сувар Болгар шәһәреннән кырык чакрым көньягында, Казан вә Самар губерналары чигендә утырган, аның урынында шул ук исемдә бер зур рус авылы бар. Болгар шәһәреннән егерме чакрым югары Кама тамагына каршы Иделнең тау (уң) ягында Кирильская дигән рус авылы урынында Ашлы дигән шәһәр булган. Хәзерге Чистай өязендә бу шәһәрдән кырык биш чакрым чамасы көньягында, Кече Чирмешәнгә койган Биләр елгасы буенда Бүләр исемле шәһәр бар икән. Хәзерге Лаеш өязендә, Каманың уң як ярында бу көндәге Шуран авылы янында Кашан исемле шәһәр булган. Тавы әле дә "Кашан тавы" дип атала. Болгар мәмләкәтендә болардан башка да күп шәһәрләрнең булганлыгы соңгы тикшерү вә казынулардан беленде. +Дошманнан сакланыр өчен, болгар шәһәрләре шушындый ур белән әйләндерелгәннәр: тыштан тирән чокыр казып, тупрагы эчкә өелгән, туфракка ышыкланып, эчтән дошманга каршы ук аталар икән. Зуррак шәһәрләрнең әйләнәсендәге урлар әле дә томаланмаганнар. Кайсы җирләрдә ике рәт ур белән әйләндерелгәннәр. Урлардан эчтә имән бүрәнәләреннән ясалган дивар (кальга) була икән. Бер-ике урында капкалар калдырганнар. Дәхи зур шәһәрләрнең янында, кальга тышында сакчы гаскәрләр торыр өчен, кечерәк кальгалар да булган. Аларны да ур белән әйләндереп алганнар. Янә дошман килгәнне һәрвакыт күзәтеп торырга ясалган манаралар да була икән. Бу манаралардан төнлә ут белән ымлашалар икән. Шундый манараларның берсе шәһре Болгар урынында әле дә бар. Чирмеш, ар, мордва кебек фин кабиләләре дә, болгарлар кеби төрк нәселеннән булган чуваш, мишәр вә башкортларның бабалары да Болгар дәүләте нөфүзе, болгар мәдәнияте тәэсире астында яшәгәннәр, Болгар хөкүмәтенә салым түләгәннәр. Шунлыктан кайчакта боларның барысы да "болгар" исеме белән йөртелгәннәр. Болгарлар да, башка төркиләр кебек, үз падишаһларына салымнарны аяклы хайваннар белән яки үгез тиресе белән түләгәннәр. Болгар хөкүмәте Болгарга килгән чит йортның сәүдә көймәләрендәге малматагларның уннан бер өлешен гөмрүк (пошлина) итеп ала икән. Болгар дәүләтендә никах налогы да булган: берәү өйләнсә, хөкүмәт аннан бер ат ала икән. Миладидан X гасырның яртысында Болгар падишаһлары акча да суктырганнар. Моннан соң Болгар йортына гарәп акчалары күп кереп куллана башлагач, болгарлар акча сугуны туктатканнар булырга охшый. Болгар падишаһы, сакчы вә нәүкәрләр ияртмичә, атка атланып ялгызы гына йөри торган булган. +Болгарларның күршеләре. Болгарларның җәнүб ягындагы күршеләре хәзәр төркләре иде. Болар Иделдән Днепргача сузылган, Каспий вә Кара диңгезгә барып терәлгән далаларда вә шимали Кавказда яшиләр. Идел вә Дон елгалары буенда шәһәрләре дә бар иде. Хакан (падишаһ)лары хәзерге Әстерхан тирәсендә Итил исемле шәһәрдә тора иде. Хәзәрләр, киң далаларда мал багу белән шөгыльләндекләре кеби, Идел вә Дон буйларындагы мәнбәт тугайларда иген игү вә багчуанлык белән дә шөгыльләнәләр, богдай вә дөгене күп игәләр, алма вә йөзем бакчалары мул була иде. Хәзәрләр бик тиз греклар белән катнаша вә алыш-биреш (сәүдә) итә башладылар. Бу катнашу сәбәпле, хәзәрләрнең бер өлеше христиан диненә керде. Миладидан 637 елларда гарәпләр, Кавказ артын фәтех итеп бетергәч, шимальгә таба йөреп, Хәзәр мәмләкәте өстенә килеп чыктылар, вә шул көннән башлап гарәпләр белән хәзәр төркләре арасында күп елларга сузылган сугышлар китте. VIII гасыр миладиның урталарында бу сугыш тукталып, XI гасыр башына кадәр гарәп дәүләтенең шимальдәге вилаятьләре белән Хәзәр мәмләкәте арасында бик кызу сәүдә мөгамәләсе дәвам иткән, вә бу мөгамәлә саясендә хәзәрләрнең күп өлеше ислам диненә кергән. VIII гасырның соңгы яртысында, нәрсәнең тәэсире беләндер, хәзәр хаканы христианлыктан яһүд диненә күчкән. Хәзәр хаканнары яһүд динендә булсалар да, алар мөселманнар дигәнчә йөргәннәр, вәзирләр (министр) мөселманнардан куелганнар, хакан мөселманнар белән сугышканда, мөселман хәзәрләре битараф тору хакына малик булганнар. +Хәзәрләр күп вакытта болгарлар белән тату торганнар. Алар белән сәүдә кылышканнар, кайчакта сугышып та алганнар. XI гас ырның урталарында Төркестаннан кузгалган кыпчаклар хәзәр иленә килеп керделәр вә, боларны җиңеп, хөкүмәтне үз кулларына алдылар. Шул көннән алып бунда "хәзәр" исеме бетеп, "кыпчак" ("коман") исеме дөньяга чыкты. Хәзәрләрдән язма әсәрләр калмаган шикелле, кыпчаклардан да калмаган. Тик бу соңгыларның телендә латин хәрефләре белән язылып калган кечкенә рисаләләр, догалыклар һәм аларның телләре хакында бер лөгать китабы бар. +Болгарларның кояш баешы ягында күршеләре мордваларның мукшы кабиләсе (бортаслар) икән. Болар Иделнең уң ягында, хәзерге Саратов губернасында, Сембер губернасының бер өлешендә, Идел буйлап Казан губернасының бер кыйсемендә, гаребтәрәк Пенза губернасының бер өлешендә (Сура, Мукшы елгалары буйлап Окагача) утырганнар. Мукшылар хәзәр хаканы нөфүзе астында торсалар да, араларындагы дау-җәнҗалларын кисә торган аксакаллары булган. Хәзәр хаканы алардан атлы гаскәр ала икән. Бортаслар да болгарлар белән сәүдә кылышканнар. Алар җиреннән Болгар базарларына иң әгъла төлке тиресе, сусар тиреләре, бал вә балавыз китерелә икән. Алар белән болгарлар арасында сугышлар да булгалаган. +Болгарларның шимале гарби ягыннан күршеләре хәзерге русларның бабалары булган шәрык слаулары (көнчыгыш славяннар) икән. Болар, тату чакта болгарлар белән алыш-биреш итеп торсалар да, Болгар өчен иң тынычсыз күрше булганнар. Слау җирендә ачлык булды исә, аларны болгарлар туйдыра. Аларның һәрбер кирәк-яраклары да Болгар йортында табыла иде. Шулай була торып та, слаулар, илләреннән төркем-төркем күтәрелеп, Болгар мәмләкәтенә юнәләләр. Кечкенә авыл вә шәһәрләрне талыйлар, зур шәһәрләргә ут салалар иде. Әгәр слау сәүдәгәрләре Болгар базарларына килеп сәүдә итсәләр, болгарлар аларга дусларча мөгамәлә итәләр иде. Идел вә Ока буендагы слауларның күбесе үзләренең малларын (мәсәлән, төрле җәнлек тиреләрен) болгарларга китереп саталар вә алардан үз кирәкләрен сатып алып китәләр икән. +Каманың югары агымыннан Урал тауларына хәтле сузылган урыннарда, хәзерге Пермь губернасында, ягъни Болгарның шимале шәркый ягында, болгарлардан элегрәк оешкан Олуг Биармия мәмләкәте бар икән. Анда торучылар төрле фин таифәсеннән җыелган халыклар булган. Болгарлар бу мәмләкәт халкы белән дә сәүдә кылышканнар. Биармия халкы Болгарга Урта Уралның төрле мәгъдәннәрен, җәнлек тиреләрен китереп сатар булганнар. +Сәүдә. Болгарлар мәдәният вә гомран җәһәтеннән ул заманнарда Идел буенда беренче дәрәҗәдә булганнар. Мал багу вә аучылык белән шөгыльләнүдән башканы белмәгән төрле фин кабиләләре арасына мәдәният вә мәгърифәт болгарлар тәэсире белән кергән. Болгар мәмләкәте буйларында күп халыклар яшәгән. Көймә вә кораблар йөрерлек мул сулы булган иделләр янында утырганлыктан, болгарларда сәүдә бик алга киткән. Сәүдә бабында шималь халыклары белән җәнүб халыклары арасында васитачылык итәр өчен Болгарның урыны да бик уңайлы иде. Болгар сәүдәгәрләре Кама белән Биармия (Пермь) иленә, шул ук елга белән һәм Вятка елгасы буенча Йогъра җиренә баралар. Идел белән югары күтәрелеп, слаулар йортына, хәтта Ак күл хәүзәсендә яшәгән весь (вису) таифәсе җиренә җитәләр. Скандинавия ягыннан килгән норманнар белән очрашалар, ошбу халыкларга үз мәтагларын һәм җәнүби ягыннан килгән малларны сатып, аларның һәртөрле мал-мәтагларын алып кайталар иде. Көн ягындагы хәзәрләр, Азиядәге башка төрк кавемнәре, греклар, әрмәннәр, гарәпләр, иранлылар белән дә болгарлар бик зур алыш-биреш итәләр иде. Төн ягы кавемнәре белән көн ягы халыклары арасында мал алмаштырулар, әлбәттә, Болгар базарларында эшләнә иде. Иделнең нәкъ ягасында, шәһре Болгар турында болгарларның "Ага базар" яки "Яга базар" исемле бер эскелеләре, базар вә ярминкә урыны бар иде. Бу эскелегә югарыдан да, түбәннән дә һәрвакыт сәүдә кораблары агылып килеп тора иде. +Скандинавия ярымутравыннан килгән маллар Болгар аша ислам йортларына, Һиндстанга үтә. Гарәп акчалары шул ук Болгар аркылы фин вә норманнар арасына кереп куллана иде. Урал мехлары, Болгар базарында алынганның соңында, Багдад магазиннарында сатыла. Рум (Бизантия) товарлары, Болгар базарларыннан үтеп, Кытайга юллана иде. Олуг Болгар шәһәрендә румнарның (грек) үзләренә махсус сәүдә йортлары булган, Бохара, Харәзем вә Хорасан мәмләкәтләре белән Болгар арасында өзлексез сәүдә кәрваннары йөреп тора иде. +Болгарлар мәдәни булмаган халыклар белән малны - малга, мәдәниятле халыклар белән малны акчага алыштырып сәүдә кылалар икән. Ләкин акчалары булудан элек, акча урынына тиен вә сусар тиреләре йөрткәннәр. Миладидан X гасырның яртысында болгарларның үз акчалары булган. +Болгарларның сәүдә маллары шушылар булган: ас, сусар, төлке, куян, су җофары кебек җәнлек тиреләре, болгари, саурый, сәхтиян күннәре, бүрек, чыпта, балык мае вә җилеме, мамонт тешләре, терлекләр (ат, сыер, сарык), бал, балавыз, чикләвек, каен агачы, сугыш кораллары, сугыш киемнәре. +Кыскасы, болгарлар сәүдә ягыннан бөтен шәркый Аурупада беренче халык булып, аларның ярминкәләре, базарлары вә кәрвансарайлары дөньяның һәр тарафыннан килгән халыклар белән гөр килеп тора иде. Бу көндә Идел буе татарларының сәүдәгә һәвәслелеге - шөбһәсез, болгарлардан калган мирастыр. +Һөнәр вә сәнәгать. Болгарлар һөнәр белән дә бу тирәдәге халыкларның һәммәсеннән өстен булганнар. Алар бүз тукыганнар, тула сукканнар, сабын вә шәм койганнар, болгари (күн), саурый, сәхтиян эшләгәннәр. Төрле сугыш корал вә киемнәре ясаганнар. Фарфор, пыяла вә ахак кебек ташлардан төймәләр, сәдәпләр һәм алка, муенса, беләзек, йөзек, каптырма кебек бизәнү әсбаплары эшләгәннәр. +Бу көндә Болгар шәһәрләре хәрабәләрендә табылган калдыклар бу халыкта һөнәр вә сәнәгатьнең бик югары дәрәҗәгә менгәнлеген күрсәтәләр. Боларның назик вә һәйбәтлегенә хәзерге Аурупа осталары да таң калалар. +Болгарлар башта җәен кырда чатырларда торып, кышын агач өйләрдә торганнар. Соңыннан, гарәп осталары килеп күрсәткәч, таш йортлар да торгызганнар. Олуг Болгар шәһәренең урынында калган таш йортларның стиле вә бизәкләре Багдад гарәпләренекенә охшыйлар. +Болгар шәһәренең урынында җир астыннан су йөртү өчен ясалган чүлмәк көпшәләр (труба) күп очрый. Болар болгарларда җир астыннан су йөртү булганлыкны күрсәтәләр. Дәхи Болгар шәһәрләре хәрабәләрендә таш вә тимердән ясалган сыннар, өсләренә төрле хикмәтле сүзләр беркетелгән акчалар вә каберлекләрендә бик һәйбәт хатты куфи вә хатты сөлс белән язылган нык вә дәү ташлар табыла. +Болгарларда алтын-көмеш белән бизәнү, алтын куллану бик күп булганлыктан, күрше-тирә халыклары Олуг Болгарны "Алтын шәһәр", "Алтын тәхет" дип йөртер булганнар. +Авыл көнкүреше. Болгарларда игенчелек тә бик зур урын тоткан. Алар үз туфракларын бер иген казнасына әйләндергәннәр: ашлыклары үзләреннән артып, аны күрше илләргә дә саталар иде. Төньягындагы вә гаребтәге финнар, Уралдагы башкортлар, болгарларга төрле кыйммәтле җәнлек тиреләре вә мәгъдәннәр китереп, ашлык алып китәләр иде. Болгарлар үз күршеләре слауларны әллә ничә рәт ачлык бәласеннән коткардылар. Иккән ашлыклары богдай, арпа вә тары була икән. Игеннән хөкүмәткә түләнә торган салым (налог) булмаган. Болгарлар йорт хайваннарын да күп асраганнар, атны һәр хайваннан алда тотканнар, үзләре күбрәк атка атланып йөриләр икән. Авыл болгарлары умартачылык белән дә шөгыльләнгәннәр, балдан ясалган бертөрле "сөчү"дигән эчемлекләре булган. +Болгарлар арасында ислам дине. Ислам дине таралып, Гарәп дәүләте нигезләнгәч, гарәпләрнең сәүдәгәр вә галимнәре бай вә мәдәни булган безнең Болгар мәмләкәтенә дә бик иртә килеп җиттеләр. Садә динле вә садә табигатьле болгарларга катлаусыз булган ислам дине вә үзләре кебек ак күңел вә садә булган гарәпләр бик ошадылар да, һиҗрәтнең беренче гасырында ук аларның диннәрен өйрәнә башладылар, күп болгарлар ислам диненә керделәр. +Миладидан 921 елда Болгар падишаһы Алмас Шилки углы , Багдад хәлифәсе Мөкътәдир Билләһ Җәгъфәргә хат язып, дин өйрәтер өчен - галимнәр, мәсҗед салып мөнбәр торгызу, дошманнардан сакланырга курганнар (кальга) салыр өчен осталар җибәрүен үтенде вә хәлифәгә дини җәһәттән буйсынганлыгын белдерде. Хәлифә Алмасның сораган кешеләрен җибәрде. Болар эчендә Ибн Фазлан исемле язучылары булып, ул ошбу сәяхәт хакында бер китап та я зган. +Бу кадерле кунакларны каршы алырга падишаһ үз кул астындагы дүрт әмирне, үз угылларын вә карендәшләрен чыгарган. Болар миһманнарны икмәк вә ит белән каршы алганнар. Шәһәргә якынлашкач, падишаһ үзе дә каршы чыккан вә, атыннан төшеп, миһманнарга башы җиргә тигәнче иелеп сәлам биргән вә, аларны котлап, Болгар гадәтенчә, өсләренә, җиңеннән чыгарып, көмеш тәңкәләр чәчкән. Бу илчеләр Болгарга миладидан 922 ел майның 8 ендә килеп җиткәннәр. Шул сәбәпле падишаһ аларны, махсус киез өйләр тектереп, җәйләвендә кабул иткән. Кадерле мөсафирлар, дүрт көн шул өйләрдә ял иткәннән соң, бишенче көнне Болгар мәмләкәтендәге әмирләр вә олуглар хәлифәнең мәктүбен тыңларга җыелганнар. Шул зур җыелышта илчеләр Болгар падишаһының атын хәлифә чорнап, өстенә габбаси хәлифәләренеке төсле кара кием кидергәннәр. Хәлифәнең һәм вәзиренең хатлары укылганда, Болгар падишаһы, авыр вә симез гәүдәле кеше булса да, хөрмәт йөзеннән аяк үзрә басып торган. Шулчакта илчеләр өстенә дәхи көмеш тәңкәләр чәчкәннәр. Соңра илчеләр падишаһка хәлифәнең ырымганнарын (һәдияләрен) тәкъдим иткәннәр. Падишаһның бикәсе дә үз янында утырган, илчеләр аңа да хилгать кидергәннәр. +Ошбу илчеләрнең киңәше, үзенең теләве буенча, Алмас үз исемен - Җәгъфәргә,3 атасының исемен Габдуллага алмаштырды. Менә безнең бабаларыбыз болгарлар арасында ислам диненә рәсмилек бирүче - ошбу Алмас-Җәгъфәр падишаһтыр. Болгар йортында ислам дине, әлбәттә, моннан элек тә байтак таралган. Хәтта Болгар падишаһы Алмас үзе дә, хәлифә илчеләре килүдән күп элек, ислам диненә кергән иде. Әмма 922 миладида Болгар мәмләкәтенең дини яктан ислам хәлифәсенә ияргәнлеген игълан кыйлу бу мәмләкәттә мөселман руханиларының таралуына вә аларның бар гайрәтләре белән дин таратыр өчен тырышуларына сәбәп булды. Аларның тырышулары бик уңышлы чыкты: йөз ел да үтмәде - Болгар ислам йорты булып әверелде. Болгарларның тәэсире саясендә чирмеш вә чувашлардан күпләр һәм башкортлар ислам диненә керделәр. Ислам Болгар падишаһлыгы чикләренең тышына да чыкты. Шул ук X гасыр миладида бортасларның да бер өлеше ислам кабул иттеләр. Киев шәһәрендә торучы слау (рус) князе Владимир Святослав углы X гасырның ахырына таба яңа дин эзли башлагач, немец, грек вә яһүд руханилары үз диннәрен гарыз кылыр өчен барган чакта, болгар руханилары да, Киевка барып, рус кенәзенә ислам гарыз иткәннәр иде. Владимир, ислам диненең күп җәһәтләрен яратса да, исерткеч эчүдән тыюын яратмаган: "Рус илендә күңелле эш - аракы эчү, без ансыз тора алмыйбыз", - дигән. +Гыйлем вә мәгариф. Болгарларның гарәпләргә аралашудан элек үзләренә хас бертөрле язулары, уку-язу үгрәтә торган йортлары булып-б улмаганлыгы мәгълүм түгел. Әмма гарәпләргә катышып ислам диненә кергәннән соң, алар гыйлем вә мәгарифтә яхшы тәрәккый иткәннәр. Мөселман булгач, башка төркләр кебек, гарәп язуын алганнар. Болгарларда гарәпнең куфи, нәсх вә сөлс хаттлары кулланылган. Болгарлар күп җәһәттән гарәп тәэсире астына төшкәннәр, чөнки болгарларга гарәпләрнең сәүдәгәрләре, руханилары вә шәехләре күп килә торган булганнар. Болгарда өйләр салучы мигъмарлар (архитекторлар) һәм тегүчеләр Багдад гарәпләре булган. Һиҗрәттән IV гасырларда болгарларның киемнәре гарәпләрнеке шикеллерәк булган. Алар арасында гарәп теле дә яхшы ук таралган. Багдадтан гарәп илчеләре килгәндә, Болгар җирендә җомга хотбәләре гарәпчә укыла икән, янә Болгар падишаһы Алмас вә түрәләре хәлифәнең гарәпчә язылган хатын тылмачсыз аңлаганнар. Гарәп телен яхшы белеп, ул телдә китаплар язучы галимнәр болгарларның үзләреннән дә чыккалаган. Һиҗрәттән VI гасырларда Ягъкуб Ногман углы дигән бер мөәррих тә булган. Ул Болгар тарихы хакында бер әсәр язган, ди, ләкин бу әсәрнең әлегәчә табылганы юк. Миладидан X гасырда болгарларда мәсҗедләр генә түгел, ибтидаи мәктәпләр дә булган. Каю бер болгар галимнәре, Болгар шәһәреннән 700 чакрым шимальгә барып, гыйльме хәятка (гыйльми тормышка) гаид тәҗрибәләр ясап йөргәннәр. +Болгарлар вә дошманнары. Болгар шәһәрләренең байлыклары тирә-яктагы күп ярлы, надан вә мәдәниятсез халыкларны кызыктырып торганлыктан, алар һәрвакыт Болгар мәмләкәтенә һөҗүм итеп вә болгарларга бәйләнеп торганнар. Болгарлар, сәүдәгәр вә тыныч торуны яратучан бер халык булсалар да, дошманнарына җим булып торырга риза булмаганнар. Яки үз ватаннарын сакларга һәрвакыт хәзерлекле булганнар. Ләкин алар, башка төркләр кебек үк чын батыр булсалар да, үзләре сугыш кузгатып, башка халыкларны кылыч белән җиңеп алуны теләмичә, аларны икътисади яктан җиңәргә тырышалар иде. Алар, күршеләре бортаслар, хәзәрләр вә руслар белән сугышсалар да, үзләре башлап түгел, бәлки сугышчан вә тынычсыз күршеләренең һөҗүмнәрен кайтару өчен генә сугышалар иде. Болгарлар кайчан сугыш башлангач, күршеләренең бәгъзе бер калаларын алалар, ләкин ганимәт малы алу, тыныч халыкны талау өчен түгел, бәлки сәүдә өчен бер базар арттыру вә сәүдәгә бер яңа юл ачу нияте белән генә алалар иде. Шәһәр вә калаларны алганда да, яндыру, җимерү, үтерү-кыру юлы белән түгел, бәлки бертөрле солых вә иман юлы белә[н] керергә тырышалар иде. +Слаулар (руслар), үзләренә кенәзләр сайлап, бер дәрәҗә көчәеп алгач та, болгарларга беренче дошман булып әверелделәр. Татарлар беренче мәртәбә килгәнгә хәтле, руслар белән болгарлар арасында унбиш-уналты рәт сугышлар булганлыгы мәгълүм. Бу сугышларның иң күп өлешендә башлап һөҗүм итү руслар тарафыннан булды. Бу һөҗүмнәр, әлбәттә, болгарларның сәүдә вә сәнәгатьләренә күп зарар китерде. Аларның мәдәни тормышларының тыныч агымы бозылды. Болгарлар белән русларның соңгы бәрелешләре 1220 елда булган иде, 1226 елда Болгар иленә Субутай батыр командасы астында хәзерге җәнүби Русиядә рус вә кыпчакларны җиңгән бер фирка магул гаскәре килеп, мәмләкәтне тар-мар иткәнлеге хакында да хәбәрләр бар. Ошбу магул һөҗүме вакытында болгарларның ислам йортлары белән сәүдәсе тукталып торган, магуллар киткәч юллар ачылып, сәүдәләр дәхи дәвам итә башлаган. +Магул-татар һөҗүме. Болгар мәмләкәте төрле иделләр буенда булганлыктан, сәүдә өчен уңайлы булса да, дошманнардан сакла ныр га уңайсыз булган. Азиядән килүче сахрави вә сугышчан халыклар гаребкә таба йөргәндә, Болгар мәмләкәтен таптап узарга тугры килгәнлектән, болгарларның башына күп бәлаләр төшкән. +Болгарларның иң нык әлсерәткән вә тормышларын чыгырыннан чыгарган нәрсә магул-татарлар һөҗүме булды. +Миладидан XIII гасырда (1237 елда) Урта Азия якларыннан Аурупага йөргән татарлар, Җаек елгасын кичеп, Болгар мәмләкәтенә керделәр. Бу елга буенда (мәмләкәтнең чигендә) болгарларның сакчы гаскәрләре (чик каравылчылары) тора икән. Болар, магултатарлар урдуларын күргәч тә, куркып, Болгар шәһәренә кайтып киткәннәр вә куркынычлы яуның килүеннән хәбәр биргәннәр. Курыкмаслык та түгел иде шул: магул-татарларның шәркый Аурупага бу юлы һөҗүмнәре беренче һөҗүмнәре кебек аз гаскәр белән табигый тәгәрәү буенча гына булган һөҗүм түгел иде. Бу юлы алар бик чынлап хәзерләнгәннәр, планнарын бик җентекләп корганнар, гаскәрләре гаять күп, урдулары белән машиналары вә инженерлары бар, шәһәрләрне штурм белән алу (кинәт һөҗүм белән алу) һәм аларның планнарына кергән иде. Сугыш көчләре бик аз булган болгарларның шундый дәһшәтле магул урдуларына каршы торулары һич мөмкин булачак түгел иде. Шул сәбәпле, болгарлар каршы тормауны алда тоттылар. Шулай булса һәм магуллар, ул заман гадәтенчә, талау, вату-җимерүдә бер дә кимчелек кылмадылар. Татарлар һөҗүме Болгар мәмләкәтендә зур үзгәреш ясады вә Болгар халкының кирегә китүенә сәбәп булды. Болгарлар - татар баскангача, саглам вә матур яши торган сәүдәгәр, һөнәрле вә эш сөючән бер халык иде. Алар тирә-як халыкның сәүдәләрен үз кулларына төшерергә, тирә-яндагы көчсез вә йомшак милләтләр арасында үз мәдәниятләрен, үз телләрен кертергә тырышалар иде. Магуллар исә болгарларның йөрәкләренә курку салдылар, төзек вә бай шәһәрләрен вәйран иттеләр. Аларның мәдәният вә икътисад бабларындагы эшләрен туктаттылар. Күп болгарлар шунда ук, шәһәр вә авыллардан чыгып, читкә - урман вә кырларга качып беткәннәр иде. Магуллар Болгарны Чыңгыз олуг дәүләтенә ияртеп, эчке эшләрдә мөстәкыйль бер мәмләкәт итеп калдырсалар да, инде Болгарда тынычлык беткән, сәүдә юллары бикләнгән, тыныч кына мәдәни терек лек белән яшәргә өмид калмаган иде. Татарлар рус җиренә кереп киткәч, болгарлар үз илләрендә калдырылган татар гаскәрләренә каршы аякка бастылар. Аларның һәммәсен диярлек кырып бетереп, болгарның бөтенләй мөстәкыйльлеген игълан кылдылар. Бу вакыйганы ишеткәч, магул урдуларының баш команданнарыннан Субутай батыр яңадан кайтты да Болгарны бөтенләй тар-мар әйләде. Шул көннән башлап, Болгар мөстәкыйль бер падишаһлык кыяфәтен югалтты. Буннан соңгы Болгар ханнары Бөек Магул дәүләтенең бер вилаятендәге вәлиләр кебек кенә булып калдылар. Магул-татарлар дәвере 1) Чыңгыз вә аның дәвере Монголия - Магуллар - Ясүкәй батыр - Тимучин яшьлектә - Кабиләләрне берләштерү юлында - Тимучин "Чыңгыз" булды - Шимали Кытайны вә Кореяны алу - Чыңгызның гареб сәфәре - Чыңгызның соңгы еллары - Чыңгызның шәхесе вә дәүләте - Чыңгыз үлгәч. +Монголия. Хәзерге Кытай императорлыгының төньяк өлеше бу көндә Монголия дип атала. Бу мәмләкәт шимальдә - Русиянең Томь, Енисей, Иркут губерналары һәм Забайкал областе белән, гаребтә - Җунгария (Кытайның иле, Син-Цзян вилаятьләре) белән, җәнүбтә - шәркый Төркестан һәм төп Кытай белән, шәрыкта Маньчжурия белән чикләнә. Маньчжуриянең шимале гарби тарафындагы тауларыннан Себернең зур елгалары агып чыга: Енисейның башы Монголиядә булып, бу мәмләкәт эчендә аңа уң яктан - Саян тауларыннан чыккан Бәй-Кәм елгасы, сул яктан Алтайлардан чыккан Камчик елгасы кушыла. Шәркый Себердәге Байкал күленә түгелгән Селенг нәһере хәүзәсенең иң күп өлеше Монголиядә. Моның тармакларыннан иң әһәмиятлеләре: сулда - Эгийн-Гул, уңда - тарихта мәшһүр Орхон елгаларыдыр. Орхонның иң мөһим тармагы - Тула елгасыдыр ки, аның буенда төньяк Монголиянең баш шәһәре Урга утыра. Шимале шәркый Монголиянең иң мөһим елгасы - тарихта мәгърүф Онон елгасыдыр ки, ул Амурның иң мөһим тармагы санала. Монголиянең шәркый чигендә Сунгари ята, бу елганың зур тармакларыннан Нанни да Монголиядән агып чыга. Монголиянең бүтән елгалары кыска елгалар булып, мәмләкәт эчендә калалар, әһәмиятсез кечкенә күлләргә коялар яки тозлыклар, комлыкларга кереп югалалар. Мондый елгаларның иң зуры Кирәүлин булып, Монголиянең эчендә 933 чакрымга сузыла вә мәмләкәтнең эчендәге Далай-Нур күленә түгелә. Бу күлдән исә Амур елгасын ясаучы елгаларның берсе булган Аргын чыгып китә. Монголиянең шимале гарби ягында күлләр дә байтак бар. Мәшһүрләре: Хаса-Гүл, УбсаНур, Кыргыз-Нур, Хара-Нур күлләредер. +Магуллар. Монголиянең борынгы тарихы караңгы. Иске заманнардан бирле падишаһлык вә хөкүмәтләр төзелү Монголиянең шимале гарби өлешендә һәм шәркый вә җәнүби кырыйларында гына булган. Уртадагы Гоби, Шамо далалары һәрдаим буш көенчә калган. Миладидан егерме биш гасыр элек чикләре яңа гына күрсәтелгән Монголиядә күчмә кабиләләр яшәгән. Кытайлар аларның һәммәсен берьюлы "бәй-ди" - төньяк бәрбәрләре дип кенә атасалар да, болар бер генә нәселдән булмаганнар. Монда яшәүче халыкларның берсе - магул [монгол]лардыр. Бу монголларны төркнең бер кабиләсе итеп санаучы галимнәр дә бар. Һәрхәлдә, магуллар - төрк үк булмаганда да, төркләрнең иң якын кардәшләредерләр. Магуллар үзләренең борынгы хәлләрен белмиләр, тик алар үз бабаларының Кирәүлин буеннан алып Нанни, Аргын елгаларына хәтле булган урыннарда күчеп-кунып йөргәнлекләрен сөйлиләр, шуннан соңгы тарихларын төрле әкиятләр белән бизәклиләр. Монголиядә бер-бер артлы Шәркый һуннар, Ту-кюлар, Шәрык уйгурлары дәүләте дигән өч олуг төрк дәүләте төзелгән. Магуллар миладидан IX гасырн ың яртысына кадәр менә ошбу дәүләтләр кул астында торганнар. Уйгурлар гаребкә таба авышканнан соң, магул олыслары вә ыруг лары үзалларына мөстәкыйль яши башлаганнар. XII гасырда шимали Кытайда төзелгән Кара Хитай, Нючи падишаһлыкларының нөфүзләре дә боларга бик аз булган иде. XII гасырның урталарында менә ошбу магул кабиләләреннән бәгъзеләренең башлыгы булган Ясүкәй батырның Улун Әкә исемле хатыныннан 1162 елда бер бала туды, исемен Тимучин куштылар. Соңыннан "Чыңгыз" кушаматы алган ошбу магул, үсеп буйга җитү белән, мәмләкәтләр фәтех итәргә тотынып, төркләрнең иң күп өлешен үз кул астына кертеп бетерде. Аның балалары аталары башлаган эшне дәвам иттерделәр. Боларның гаребкә таба йөргән чактагы урдуларының иң күп өлеше төркләр иде. Төрк дөньясында хөкүмәт сөргән Чыңгыз балалары бик тиз төрк тәэсире астына төштеләр, тәмам төркләштеләр. Чыңгыз - магулларының татар ыругыннан иде. Шул сәбәпле, аның балалары командасы астындагы гаскәрләрнең һәммәсен башлыклары мәнсүб булган кабиләнең исеме белән "татарлар" дип тә атаганнар. +1237 елда Болгар җиренә килгән магул-төрек урдулары Чыңгызның туруны Бату хан командасы астында килгәннәр иде. Шәркый Аурупада торучы халыклар бу урдуларны "татар" исеме белән каршы алдылар. Соңыннан без төрк-болгарлар, магул-татарларны йотып, үзебезгә әверелдереп җибәргәч, дөнья безне "татар" дип атый башлады. +Тимучин яшьлектә. Ясүкәй батыр 1175 елда үлгән чагында, Тимучиннан башка янә дүрт кечкенә углы калды. Тимучин балаларының зурысы булса да, унөч яшендә генә иде. +Ясүкәйнең кул астындагы магул-татар кабиләләренең олуглары үз башлыкларының җеназасына килгәннәр иде. Алар шунда бала Тимучинга буйсынмаячакларын белдереп таралдылар. Ясүкәйнең гаиләсенә тормыш бик авырайды. Тимучин, анасы вә энеләре үләннәр ашап, җәнлек аулап вә балык тотып көн уздыра башладылар. +Бу авыр вә мәшәкатьле тормыш Тимучинны тәрбия итте, чыныктырды, аңа кешеләрне вә дөньяны танытты. Тимучинның анасы да бик уңган вә гакыллы бер хатын иде. Ул иренең күп кабиләләрне авызына каратып торганлыгын онытмый, зур углы Тимучинга атасының урынын кайтарып алырга, аның яраклы варисы булырга тиешлекне әледән-әле аңлатып тора иде. Тимучин, анасының ярдәме белән төрле кабиләләрне үз тирәсенә җыярга тырышып йөргән заманнарында, кытайлылар кулына тоткынлыкка төште. +Кабиләләрне берләштерү юлында. Тимучин Кытайда ун ел торып качып кайтты. Кераит төркләренең ханы, Ясүкәйнең андасы булган Тогрул ханның ярдәме белән, акрын-акрын, магул-төрк кабиләләрен үзенә буйсындырырга кереште. Бу юлда аның алдына зур уңайсызлыклар чыкты. Ул берничә кабиләнең аксөякләрен үз тирәсенә җыеп, көчәеп килгән чагында, җөйрат кабиләсенең башлыгы, Тимучинның балалык иптәше булган Җамука Чичән аңа каршы бар гайрәте белән эш күрә башлады. Җөйратларга тайчут кабиләсе дә кушылды. Тимучин болар белән берничә рәт сугышты. Җиңелеп, далаларга качып китеп, казакъ булып каңгырып йөргән чаклары да булгалады. Ләкин ул бервакытта да өметне өзми, аяктан егылмый, үзенең галиҗәнаблыгыннан, ирлегеннән аерылмый иде. Тимучин үзенең гайрәте, үги атасы Миңликнең вә моның кардәше Күкчәнең дин исеменнән кәвелләүләре, куңграт кабиләсенең теләктәш булып торуы, арлат кабиләсенең булышлыгы саясендә Онон вә Кирәүлин арасындагы урыннарны үз кулыннан ычкындырмады. 1189 елда, Тимучинга 27 яшь тулганда, Кирәүлин болынында арлатлар аны "каһан" күтәрделәр. Тимучин каһан булгач, рухы күтәрелеп китте. Үзендә тайҗут вә җөйратларны тар-мар итәрлек көч сизә башлады. Менә ул Онон елгасының кояш баешы ягында, бу көндә Забайкал областенда калган Ингода елгасының кечкенә бер тармагы булган Балҗуна-булак буенда тайҗут вә җөйратлар белән бик каты сугышып, аларны тар-мар итте. Бу сугышта Тимучинның дошманнарыннан алты мең кеше һәлак булды. Бу магулларның беренче зур мозаффариятләре иде. 1189 дан 1193 кә кадәр Тимучин акрынлык вә сабырлык белән, я сугышып яки аңлашып, яисә кода булышып, Гоби даласы, Кирәүлин, Селенг, Ингода елгалары арасында яшәгән төрк, магул-татар кабиләләрен үз кул астына кертүендә дәвам итте. Соңра аңа Байкалның ике ягында торучы меркит тунгузлары белән озак еллар көрәшергә тугры килде. 1193 елда Тимучин, Тогрул белән берләшеп, Кытайда чыккан фетнәләрне басарга хезмәт итте. Бу хезмәт өчен Кытай падишаһы, күп акчалар бирүе өстенә, Тогрулга "ванг" дигән гонванны, Тимучинга "дай-минг" (хаким) гонванын бирде. Шулай итеп, Тимучин шәүкәтле Кытай падишаһына да үзенең көчен күрсәтте, аның кашында игътибарга керде. Җамука, Балҗуна-болак сугышыннан соң качып китеп, Тимучинга каршы хәрәкәтен дә һаман дәвам итә иде. Җамука үзенең тарафдарлары белән шимале гарбигә, Алтай тауларына таба качты, Тимучин аларны куып барып сугышты да җиңде, Җамука дәхи качып котылды. Моннан соң Тимучин белән Тогрул арасы бозылып, сугышка кадәр барып җитте. 1203 тә Тогрул, җиңелеп, Найман падишаһы Таянга барып сыенырга теләп качып китте. Ләкин аңа барып җиткәнче һәлак булды. Бәс, аның кул астындагы кираит кабиләсе дә Тимучинга буйсынды. Җамука һәм Тогрулның углы Сингун (Сайгун) Алтай һәм Җунгарияне бәйли торган Найман падишаһына барып сыендылар вә Таян ханны Тимучинга каршы сугыш ачарга котырта башладылар. Найман ханы хәзерләнеп тә өлгермәгән иде әле, Тимучин найманнар өстенә сәфәргә чыкты. Бу урдуларның "маңлай"ын 25 яшьлек Җәбә команда итә. Аның могавине 17 яшьлек Субутай иде. Иртәдән кичкәчә сузылган сугышта карт Таян каты яраланып егылды. Найманнар җиңелеп тар-мар ителделәр. Таян үлгәч, найманнар да Тимучин кул астына керделәр. Бу сугышта Таян ханның вәзире Тататунга исемле уйгур Тимучин кулына төшкән иде. Тимучин, аның белеменнән файдаланырга карар биреп, үз балаларына аннан уйгур язуы һәм уйгур кануннары үгрәттерә башлады. Менә шул көннән алып, магуллар уйгур мәдәнияте тәэсире астына төшә, акрын-акрын төркләшә башладылар. Моннан соң магул канцелярияләренең түрәләре, магул шаһзадәләренең мөрәбби вә мөгаллимнәре уйгур төркләреннән була башлады. +Найман ханлыгын алгач, Тимучин кул астындагы җирләр Иртеш елгасына, кыргыз далаларына кадәр озайды. +Найманнар җиңелгәч, Җамука кыргыз сахраларына качып китте. Бервакытта эшне ярым-йорты көенчә калдырырга яратмаган Тимучин Җамуканы кулга төшерергә карар бирде һәм шушы сәфәрендә һәнүз каршылыгында дәвам иткән бу гайрәтле ирне тоткынлыкка төшереп юк итте (1204 елда). +Тимучин "Чыңгыз" булды. Инде Хинган тауларыннан башлап Иртеш вә Алтайга хәтле булган урыннар Тимучин идарәсенә кергән, ул яхшы ук көчле бер падишаһ булып әверелгән иде. Борынгы Һун вә Бөек Төрк дәүләтләреннән хәбәрдар Тимучин бөтен төркмагулларның илханнары булырга тели иде. Ул 1206 елда Онон елгасы буенда корылтай җыйды. Шунда 45 ләп төрк-магул кабилә вә олысларының олуглары Тимучинны илханлыкка күтәрделәр. Ошбу корылтайда Тимучинга "Чыңгыз" кушаматы бирелде. (Бәгъзеләр: бу сүз магулча "иелмәс, бөгелмәс, нык вә мотлак" мәгънәсендә, диләр. Бәгъзе галимнәр, бу сүз шаманилар кашында мөкатдәс саналган бер "җен" - рухның исеме, диләр. Ничек тә бу сүзнең мәгънәсе аерымачык мәгълүм булганы юк әле.) Чыңгыз, шушында Длигүн Болдок түбәсенә менеп, үзен илханлыкка сайлаган төрк-магул ыругларына ошбу кыска вә мәгънәле нотыгын сөйләде: "Минем башыма килгән михнәтләр вә читенлекләргә карамыйча, һәммәгә каршы торып, минем белән бергә булган, шатлык вә кайгы көннәренең икесендә дә үзенең сарсылмас көче белән минем фикерләремне куәтләгән, һәрбер куркынычлыклар эчендә үзенең ихлас вә сәдакате белән миңа юлдашлык иткән, тау бәллүре кебек саф булган ошбу халыкның "күк магул" дип аталуын һәм җир йөзендәге һәммә халыктан өстен булуын телим". +Тимучин, илхан булгач, Монголия белән Тибет арасында яшәгән тангут кабиләсен барып алды. Шулвакыт аларның күршесендә, хәзерге шәркый Төркестанда көн иткән уйгурлар үз ихтыярлары белән Чыңгызга буйсындылар. +Шимали Кытайны алу. Тимучин 1203 ел ук Гоби даласының җәнүбендә, Бөек Кытай диварының нәкъ янында яшәүче онгутларны химаясенә алган, үз нәфүзен (абруй) Кытайның капкасына илтеп терәгән иде. Инде Онон буендагы корылтайда төрк илханлыгын тергезергә, һәммә төрк-магул кавемнәрен берләштерергә карар бирде, нючилар кулында булган шимали Кытай падишаһлыгына сугыш игълан кылырга карар бирү дигән сүз иде. Моны һәркем аңлый иде. 1208 дә нючи падишаһы Чанг-Чунг вафат булгач, аның белән Тимучин арасындагы могаһәдәнең хөкеме бетте. Бәс, Чыңгыз аның урынына утырган углын танымаячагын игълан кылды вә, 1211 дә хәзерләнеп бетеп, Кытай өстенә йөрде. Кытай сәфәренең дә баш команданнары Җәбә белән Субутай булып, Чыңгызның гаскәри киңәшчесе Мухули дигән бер зат иде. Нючилар магулларга бик нык каршы тордылар, гадәттән тыш фидакярлек белән сугыштылар. Чыңгыз гаскәрләре ун айдан соң гына пайтәхет Пекин шәһәрен алдылар вә 1216 елда гына нючиларны тәмам туздырырга муафыйк булдылар. Ул арада Субутай Кореяны барып алды. 1217 дә Чыңгыз, Пекинда 33 мең гаскәр белән Мухулины хаким итеп калдырып, үзе Монголиягә кайтып китте. Инде Чыңгызның били торган җирләре дәхи дә киңәйде. Сары диңгез ярларыннан Алтай таулары итәкләренә, Байкалдан Сары елга буйларына хәтле булган зур мәмләкәт аның кул астына керде. Кытайны да алу белән ул, чынлап та, "Олуг падишаһ" булып әверелде. +Чыңгызның гареб сәфәре. Чыңгыз хәзерге Җунгария һәм уйгур җирләрен үз кул астына керткәч, аның мәмләкәте Харәземшаһлары дәүләте дигән төрк падишаһлыгы белән күрше булган иде. Бу дәүләтнең мәркәзе Харәземдә (хәзерге Хивада) булганлыгыннан, падишаһлары "Харәземшаһлар" дип аталалар иде. Чыңгыз чыккан заманда бу дәүләтнең падишаһы Котб әд-Дин Мөхәммәд исемле бер зат булып, моның заманында ошбу дәүләт шәрык ягында Сырдәрья белән чикләнеп, Мавәраэннәһерне, Фирганәне, борынгы Сагдиан мәмләкәтен, хәзерге Каспий арты областен, шимале шәркый Иранны, хәзерге Әфганстандагы Һират вә Газнә шәһәрләрен эченә ала иде. Бу вакытта Габбасия дәүләте һәр яктан кыркылып беткән, Габбаси хәлифәләрнең дә коры исемнәре генә калган иде ки, аларның барлык эшләре - төрле әмир вә солтаннарга фатиха биреп, алардан бүләкләр алып тору гына иде. Бу чорларда Әндәлес дәүләте исламиясе дә, шимале шәркый Африкадагы Фатыймиләр дәүләте дә егылган, Азиядә ислам йортының төрле урыннары вак-вак әмирләр, солтаннар, атабәкләр-фәләннәр тарафыннан идарә ителәләр иде. Боларның һәркайсы үз мәмләкәтендә мөстәкыйль иде. Ләкин фатиханы Багдад хәлифәсеннән алалар, хотбәләрдә аның исемен яд иттерәләр, әмма үзара талашып вә сугышып торалар иде. Ислам йортында, падишаһлыклар вакланган кеби, мөселманнарның үзләре дә бик вакланганнар иде. Иҗтимагый әхлак бозылган, өмидләр сүнгән, рухлар төшкән, таркаулык вә ялкаулык хәттин ашкан иде. +Чыңгыз зоһур иткән заманнарда Харәземшаһлар дәүләте зур, көчле бер дәүләт иде. Харәземшаһларның алтынчысы булган мәзкүр Котб әд-Дин Мөхәммәд хиффәт, кызу, кире, гаскәри вә сәяси эшләрдә аңсыз бер хөкемдар иде. Чыңгыз шимали Кытайны да алып, көчәеп килгән чакта, ул байтак сәяси хаталар да эшләп ташлады. Мөхетдин исемле бер галимне гөнаһсыз үтереп, үз кул астындагы руханиларның ачуларын кабартты һәм Багдад хәлифәсенең рөхсәтеннән башка бәгъзе бер вак әмирләрнең җирләренә һөҗүм итеп, хәлифәне рәнҗетте. Хәлифә Насыртдинулла аның бу эшенең ярамаганлыгына тәнбиһ кыйлгач, ул хәлифәнең үзе өстенә барырга җилкенә башлады. Хәлифә белән бозылышу Котб әд-Дингә үз кул астындагы мөселманнарның да суынуына сәбәп булды. Чыңгыз үзенең мөселман вәкилләре аркылы бу хәлләрнең һәммәсен дә белеп тора иде. Котб әд-Дингә бик рәнҗегән хәлифә, Чыңгызга илче җибәреп, Харәземгә тизрәк һөҗүм кылуын үтенсә дә. Чыңгыз тиктомалга һөҗүм кылуны үзенең шәэненә лаек күрмәде. Хәлифә өстенә йөрү фикере Котб әд-Диннең башыннан чыкмаса да, ул Кытай чаклы Кытайны җиңгән Чыңгыздан бик курка иде. Шунлыктан ул, Багдад ягына йөрер өчен, Чыңгыз белән могаһәдә ясап, вакытлыча дус торуны тиешле тапты. Бәс, ул Чыңгыз белән сугыш һәм сәүдә эшләре хакында бер иттифак төзеде вә шул хиндә ук Багдад өстенә йөрергә хәзерләнә башлады. Хәлифә үзенә каршы кыям иткән бу падишаһны "багый" санап, аңа ләгънәт укыды вә аның исемен хотбәләрдә телгә алудан тыйды. Бу хәлгә төшү Котб әд-Динне артык усалландырды, гасабиландырды. Әмма мөселман халкы аннан дәхи дә катырак бизде, Чыңгызның мәмләкәткә басып керүен хәлифә теләгән кебек, алар да тели башладылар. +Котб әд-Дин мәмләкәтенең чигендәге бер шәһәрнең Гаир исемле вәлие Харәземшаһ белән Чыңгызның арасы тизрәк бозылуга сәбәп булды. Гаир Чыңгыз кул астындагы Кытайдан үз шәһәренә килгән бер кәрванның малларын талады, сәүдәгәрләрен үтертте. Чыңгыз, үзенә Гаир ханны тапшыруын таләп итеп, Котб әд-Дингә өч илче җибәрде. Котб әд-Дин боларның берсен үтертте, икесен хурлап куып җибәрде. Шул ук хиндә Чыңгыз үзенең гаскәрен Иртеш тирәсенә тарта башлаган иде. Котб әд-Диннең ошбу яман мөгамәләсен ишеткәч тә, ул үз урдуларына Харәзем дәүләте өстенә йөрергә әмер бирде (1219). Котб әд-Дин бу сугышны үзе кузгатса да, аңа хәзерлеге бер дә юк иде. Магул урдуларының хәрәкәтен ишеткәч тә, углы Җәлал әд-Дин командасы астында беркадәр гаскәрен дошманга каршы чыгарды. +1219 елның ахырында булган беренче сугыштан соң Котб әд-Дин Сырдәрьяның аръягына чигенеп китәргә мәҗбүр булды. Ул монда гаскәр җыю белән уграшкан заманда, магуллар, Сырдәрья ның югары агымына таба китеп, Фирганәгә барып керделәр. Хөҗәнд кальгасын Алах исемендәге бер командан биш мең гас кәр белән камап калды, төп куәт ул кальганың төньягыннанрак Сыр дәрьяны кичеп чыкты да Бохарага тугры юнәлде. Чыңгызның Харәзем дәүләте өстенә йөргән урдулары ун меңгә җитә иде. Бохара канлы сугыштан соң 1220 елның апрелендә Чыңгызга бирелде. +Чыңгыз Бохарадан Сәмәркандка китте. Котб әд-Дин бу шәһәрдә кырык меңләп гаскәр калдырып, үзе чыгып качкан, углы Җәлалетдин дә монда юк иде. Сәмәркандның сакчы гаскәрләре егетләрчә сугыштылар, икенче көнне, меллаларның бер капканы ачулары сәбәпле, тәмам җиңелделәр. Сәмәрканд алынды. Чыңгыз, Бохара вә Сәмәркандтан бик күп осталар вә һөнәрмәндләрне җыеп алып, Магулстан вә Кытайга озатты. Аның моннан максаты - алар ярдәме белән үзенең төп мәмләкәтен төзәтү вә мәгъмүрләндерү иде. Моннан соң Җәйхун буендагы шәһәрләр вә курганнар бере артыннан бере алына барды. Биш ай эчендә Чыңгыз бөтен Фирганә, Бохара, Мавәраэннәһер, Харәзем вилаятьләрен үз кулына кертеп бетерде. Мөселманнар динсез санадыклары Чыңгыз кулына керергә күнмәгәннәреннән, шәһәрнең һәммәсе вәйран булды. Мәдәният вә гыйлем әсәрләренең күбесе зур көч астында изелеп тәләф булды. +Харәзем мәмләкәтенең эшен бетергәч, Чыңгыз күп сугышларда чыныккан Субутай вә Җәбәне 25 мең гаскәр белән Кавказ тарафына качкан Котб әд-Дин артыннан җибәрде. Үзе, урдусын (гаскәри мөнзәлен) Харәзем шаһының Сәмәркандның көньягындагы гүзәл җәйләвенә күчереп, шунда бераз ял итте. Җәбә белән Субутай искиткеч бер тизлек белән Хорасан вә Мазәндәран аркылы йөреп Козгон (Каспий) диңгезенең гареб янына барып чыктылар вә Абескон атавында бичара Котб әд-Дин Мөхәммәтнең үле гәүдәсен генә таптылар. Инде боларның вазифалары үтәлгән иде. Алар, кыпчак төркләре җирен фәтех итү хакында рөхсәт сорап, Чыңгызга чабар җибәрделәр. Үзләре, Чыңгыздан фәрман килгәнче, Азәрбайҗанны ала тордылар. Чыңгыздан рөхсәт килгәч, Каспий диңгезенең кояш баешы ягы белә[н] йөреп, Гөрҗи мәмләкәте өстенә барып чыктылар. Гөрҗиләр белән сугышып, аларны җиңеп, Кавказ тауларының шималь тарафына кичтеләр. Шимали Кавказда Кубан елгасы һәм Кара диңгез буенда торучы кыпчаклар Терек вә Кума елгасы буенда аланнар иттифак белән магулларга каршы сугышырга әзерләнеп торалар иде. Магуллар, хәйлә корып, кыпчакларны аерырга муафыйк булдылар да үзләре генә калган аланнарны тар-мар иттеләр. Соңыннан магуллар белән кыпчаклар арасы бозылды, бу соңгылары үзләренең Дон белән Идел арасындагы кырларда, рус иле күршесендә яшәүче кардәшләре янына качтылар. Кыпчак олуглары, рус кенәзләренә илчеләр җибәреп, магул-татарларга каршы алардан ярдәм сорадылар, рус кенәзләре кыпчаклар белән иттифак итеп, сугышка хәзерләнә башладылар. Кыпчакларны үз химаяләренә кабул иткән рус кенәзләренә магулларның да бик ачулары килде. Бәс, алар, русларга бер сабак бирер өчен, гаребкә таба йөрделәр, рус-кыпчак гаскәре аларга каршы китте. 1223 елның 31 нче маенда ике гаскәр Калка елгасы буенда очрашып, каты сугыш булды. Кыпчаклар белән руслар җиңелеп качтылар, магуллар аларны Днепрга куып барып кире кайттылар. Моннан соң Җәбә белән Субутайның Болгар җиренә килеп китүләре хакында да хәбәрләр бар. Һәрхәлдә, бу юлы магуллар Болгар мәмләкәтенең эчке вилаятьләренә үк килмәгән тәкъдирдә дә, мәмләкәтнең бер читеннән узып китүләре дөрестер. Чөнки алар, Чыңгыз янына кайткан чакта, килгән юллары белән түгел, бәлки Иделнең түбән агымыннан күчеп, хәзерге Самар губернасының көньяк өлеше һәм Урал областе аркылы кайтканнар. Субутайлар Кавказ, Идел якларында йөргәндә, Котб әд-Диннең углы Җәлал әд-Дин Харәземдә магулларга каршы ихтилял чыгарды. Анда җиңелгәч, җәнүби Иран, Әфганстан вә Һиндстанга китеп, магуллар белән сугышты, ләкин ахырда җиңелде. +Чыңгызның гареб сәфәре шуның белән тәмам булды. Инде аның кул астындагы җирләр Сары диңгездән Каспий вә Кара диңгезләргә чаклы сузылды. Бөтен Урта Азия (Төркестан), Әфганстан вә Иранның төньяклары аның дәүләтенә кушылды. Инде бөтен Азиядә элеккеге башсызлык, тынычсызлык урынына тынычлык вә низам җирләште. +Чыңгызның соңгы еллары. Чыңгыз 1224 елның кышында Җунгариядә торды. Ул шунда икән, аның янына, Кавказ вә Идел якларыннан күп ганимәтләр алып, Җәбә белән Субутай кайтты. Чыңгыз ошбу ике каһарманның барып тикшереп кайткан җирләрен чынлап фәтех итәргә боерып, күп гаскәр белән углы Җүҗине җибәрде. Үзе 1225 елның февралендә Монголиягә кайтты. Чыңгыз үзенең зур дәүләтен дүрт баласына бүлеп бирде. Борынгы төрк-магул гадәтенчә, төп йорт (Монголия) кече углы Тулига тиде, олуг углы Җүҗигә - Кыргыз сахраларын, Идел-Җаек буйлары (Кыпчак илен); Чыгтайга - Мавәраэннәһер, шәркый Төркестан, Фирганә вә Согуд җирләрен (Бохара вә Сәмәркәнд вилаятьләрен), Үгәдәйгә Җунгария, Алтай тирәләрен вә Иртеш буйларын бирде. Җүҗи Чыңгыздан элек дөньядан кайтты, аңа тигән өлеш углы Батуга мирас булды. Чыңгыз 1227 елда августның 18 ендә 77 яшендә Кытайда вафат булды. Аның гәүдәсен зур тантана белән туган иле Монголиягә Онон буена алып кайтып күмделәр. +Чыңгызның шәхесе вә төзегән дәүләте. Чыңгыз каһан эре гәүдәле, таза, киң маңгайлы, сирәк сакаллы, сүзгә оста вә бик гакыллы, юмарт вә сөйкемле бер кеше иде. Аның бернәрсәгә дә артык исе китмәгән, тәкәллеф вә кыланулар, кәеф-сафа, гыйш-гыйшрәткә бервакытта да бирелмәгән, үлгәнче гади киемдә йөргән вә гади ашлар ашаган. Ул магулчадан башка тел вә укырга-язарга белмәгән. Үзенең теләкләренә ирешү юлында һичбер нәрсә каршысында иелми, бөгелми, бирешми вә максатларын кулга төшерү өчен иң якын, иң файдалы вә иң кадерле нәрсәләрен корбан итүдән тартынмый торган булган. +Ул суык канлы, чыдамлы, түземле, сәбатлы вә эшләрне әзерләүче иде. Иң читен чакларда да үзен югалтмый, киләчәктән вә уңудан өмид өзми вә башлаган эшен бетермичә туктамый иде. Үлем түшәгендә балаларына: "Ахыр чигенә җиткерелмәгән эш - җансыз эш, моны онытмагыз", - дигән иде. Ул кешеләрне бик яхшы таный, үзен вә үзенең истигъдадларын да аңлый иде. Аның идеалы бөтен төрк-магулларны берләштерү иде. Ул Урта вә Гарби Азиягә шушы идеалына җитү өчен йөрде. Бөтен сугыш вә маҗаралар шул максат юлында булды. +Чыңгыз - дөньяның иң олуг фәтехләреннән бере вә бәлки беренчеседер. Атасыннан тик кабилә башлыгы гына булып калганы хәлдә, үзенең гайрәт вә һиммәте аркасында дөньяның иң бөек императорлыгын нигезләде. +Чыңгыз 1225 елда гаребтән Монголиягә кайтканда, Азиядә тынычлык вә интизам урнашкан иде. Азия кыйтгасы Сары диңгездән башлап һиммәте Каспий диңгезенә вә Кавказ тауларына хәтле Чыңгыз каһанның боерыгы астына керде. Кытайлылар, кытайлашкан төркләр, иранлылар, иранлашкан төркләр - һәммәсе магул-төрк хөкеменә буйсындылар. Чыңгыз каһан нигезләгән ошбу магул-төрк дәүләте иң зур, иң көчле, иң шәүкәтле вә мәхәббәтле бер дәүләт иде. Иске заманнардан бирле төрк-магулларның ике төрле горфи кануннары бар иде: "яса", "тура". Болардан әүвәлгесе - гаскәри низам вә тәгълимат, икенчесе - гореф вә гадәт. Чыңгыз, шул горефгадәтләрне нигез итеп, "Яса" исемендә бер мәҗмуга төздергән иде. Дөньяның иң бөек падишаһы булган ошбу зат "Яса"ның һәрбер маддәсенә ләм-мим димичә буйсына. Мәмләкәт идарәсенә гаид эшләрендә "Яса"ның тышына һич чыкмый иде. Чыңгыз бөтен йөрәге белән низам вә тәртипне сөя, тәртип бозган, канунга хилафлык иткән кешене иң каты җәзага дучар итә иде. Сугыш планнарын ихтисас иясе команданнарыннан төздерә, соңыннан аны үзе бик җентекләп карап чыга да тасдыйк итә вә ул планнарны җиренә җиткерүне команданнарның үз ирекләренә тапшыра иде. +Чыңгыз, үзе уку-язу белмәсә дә, балаларын уйгур остазлардан укыттыра, тәрбия иттерә, магуллар арасына белем, һөнәр вә сәнәгать таратырга бар гайрәте белән тырыша иде. +Чыңгыз дәүләтендә һәрбер дин мөхтәрәм иде. Бер халыкның игътикад вә иманына бәйләнүгә әһалинең дә, хөкүмәтнең дә хакы юк иде. +Чыңгыз үзе бөек дәүләтенең битараф хөкемдары булып калды. Ислам, христианлык вә буддилык кебек ул заманда мәгърүф диннәрнең һичберсенә бирелмәде, бәлки ата-бабаларының игътикадында калды. Шулай булса да, үзе һәрбер динне тигез күрә вә һәммәсен ихтирам итә вә балаларына да шулай булырга куша иде. +Чыңгыз үлгәч. Чыңгыз кинәт үлеп киткәнлектән, мәмләкәтнең шаһзадә вә олуглары төрле җирләрдә фөтухат белән шөгыльләнгәнлектән, каһан сайлар өчен корылтай тиз генә җыела алмады. Өч ел буенча утчигин (кече углы) Тули, сайланмыйча гына, каһанлык урынында торды. 1229 елда Кирәүлин болынында корылтай җые лып, ни өчендер, каһанлыкка Чыңгызның өченче углы Үгәдәй сайланды. Тули аның ярдәмчесе булып торды. 1232 дә Тули үлгәч, Үгәдәй бөтенләй Кытай партиясе тәэсире астында торды. Ул 1234 тә Кытайдан осталар китертеп, Орхон елгасының уң ягына Каракорым исемле яңа бер шәһәр салдырды. Аның заманында бөтен Иран вә Кытайда яңа җирләр фәтех ителде. 1235 тә дәхи корылтай җыелып, җәнүби Кытайны, җәнүби шәркый Аурупаны (болгар, рус вә кыпчак илләрен) фәтех итәр өчен гаскәр җибәрергә карар бирелде. Магул-татар гаскәрләренең безем Болгар җиренә килүе, Рус иле вә Польшаны алуы, бөтен гарби Аурупаны тәһдид итүе ошбу Үгәдәйнең каһанлыгы заманында булды. +_________ +Чыңгызның икенче углы Чыгтай бик каты вә көчле зат булып, ул "Яса"ны бик дикъкать белән ригая итә, иске төрк-магул динен бик ихлас белән тота иде. Ул кышларын уйгур илендә (шәркый Төркестанда) уздыра, җәйләргә Или ягасы буена чыга иде. Чыгтайның катылыгы вә дикъкате саясендә аның өлешендә тәмам тынычлык урнашты. Аның вәзире - Чыңгызның киңәшчеләреннән булган Мәхмүд Ялвач дигән мөселман төркнең углы Мәсгуд Ялвач иде. Моның тәэсире сәбәпле Чыгтайның балалары исламга керделәр. Мәмләкәттәге халыкның да күбе мөселман булды, ул йортта ислам көчәйде. Чыгтайның төрк-магуллыкка тәгассыбы аркасында аның мәмләкәтендә төрк теле бик зур игътибар казанды. Соңыннан Төркестанда китап вә әдәбият теле булып киткән тел Чыгтайга нисбәт белән чыгтай теле дип аталып китте. Чыгтай 1242 дә вафат булды. +_________ 2) Батуның гареб сәфәре Бату урдуларының хәрәкәте - Болгарны алу - Шимали рус җирен фәтех итү - Җәнүбкә кайту - Киевны алу. Польша, Маҗарстан вә Балканга керү - Кире кайту - Магул-татарларның гаскәре. +_________ +Чыңгыз каһан зур углы Җүҗигә Иртешнең югары агымының кояш баешы, Арал күленең төньягындагы кыргыз-казакъ далаларын, Урал, Идел, Дон буйларын биргән иде. Менә бу җирләр "Җүҗи олысы" дип аталган. Ләкин бу мәмләкәтнең гареб тарафы әле тәмам алынып бетмәгән. 1223 тә Җәбә белән Субутай киләчәк өчен юл гына хәзерләп кайтканнар иде. Җәбә нойон (генерал) ошбу сәфәрдән кайткач та вафат булды. Чыңгызның соң көннәрендә Субутай батыр Кытайдагы фетнәләрне басу белән шөгыльләнде. Җүҗи гареб сәфәренә чыга алмастан үлеп китте. Аннан алты ай соң Чыңгыз вафат булып, мәмләкәтнең эчендә каһан сайлау кеби эшләр чыкты. Чыңгыз үлгәч, ике елсыз каһан күтәрелмәде. 1229 ел каһан сайлау өчен җыелган корылтайда Болгар, Рус илен фәтех итәр өчен карар бирелгән, бу эш Җүҗинең булдыклы углы Батуга тапшырылган иде тапшырылуын. Ләкин шундый зур вә ерак сәфәргә хәзерләнү күп вакыт теләгәнлектән, бу эшкә биш-алты елсыз керешелмәде. Бату хан урдулары 1236 елның ахырына таба гына Болгар җиренә карап йөреп киттеләр. Магул-татарлар бу сәфәргә мөкәммәл рәвештә хәзерләнгәннәр, планнарын бик дикъкать белән төзегәннәр иде. Бу урдулар белән инженерлар, кальгаларны ватар өчен машиналар бар иде. Команданнар эченә шаһзадәләрдән Гүюк Үгәдәй углы, Мәнгү Тули углы, Байдар Чыгтай углы кердеге кеби, кая барса шунда мозаффариять казанган Субутай батыр һәм атаклы Бурултай батыр да монда иде. +Бату гаскәрләре Болгар мәмләкәтенең чигенә килгәч, болгарларның Җаек (Урал) суы буендагы сакчы гаскәрләре куркып Болгарга кайттылар вә күрелмәгән яуның килүеннән хәбәр бирделәр. +Бату, чиксез күп вә гаять көчле урдуы белән, Болгар мәмләкәтенә һөҗүм итте. Болгарлар татарларга каршы тора алмадылар. Болар Болгар мәмләкәтен үтәли үттеләр. Субутай батыр, Болгар шәһәренә һөҗүм итеп, аны байтак зарарландырды. Болгарлар белән татарлар килешеп, Болгар ханы үз урынында калдырылды. Татарларга билгеле микъдар салым түләп торырга булды. +Бату хан моннан соңгы эшләр хакында шаһзадәләр вә түрәләр белән киңәште вә бирелгән карары буенча, калын кара урманнарны үтеп, рус кенәзләренең җиренә керде вә, аларны үзенә буйсынырга чакырып, илчеләр җибәрде. (Ул заманда рус җирендә ваквак кенәзләр торалар вә бер-берсенә гаять дошман булып яшиләр иде). Батуның бу чакыруына вак кенәзләрнең һәммәсе вә Владимир шәһәрендә торучы олуг кенәз дә каршы торды. +Бату хан иң элек Рязань кенәзлегенә килде. Биш көн буена кан түкмичә, бирелүләрен көтеп торды - булмады. Рязань руслары каршы чыгып сугышырга тотындылар. Сугыш башланыр-башланмас, кайсылары үтерелделәр, кайберләре тоткынлыкка эләктеләр. Калганнары вә бигрәк тә кенәз вә олуглар шәһәргә, кальга эченә кереп бикләнделәр. Бату гаскәре, шәһәрнең кальгасы өстенә баскычлар белән менеп, эчкә агылды. Рязань алынды (1237 ел, декабрьдә). +Коломна шәһәре янында дәхи бераз рус гаскәре татарларга каршы чыксалар да, бик тиз түнкәрелделәр. Аннан соң Бату ул чакта кечкенә генә бер касабәдән (поселок) гыйбарәт булган Мәскәүне туздырып китте. Аннан татар гаскәре, шимале шәркыйга борылып, Суздаль кенәзлегенә таба юнәлде дә 1238 елның 2 нче февралендә аның пайтәхете булган Владимир шәһәре өстенә барып чыкты. Олуг кенәз Икенче Юрий (Өченче Всеволод углы) шәһәрдән чыгып качкан иде. Татарлар: "Великий кенәз мондамы?" - дип сорадылар, руслар уклар белән җавап бирделәр. Бату хан тынычлык белән бирелүләрен сорады. Янә уклар белән җавап кайтардылар. Алтынчы көн дигәндә, февральнең 7 ендә, татар гаскәрләре шәһәрнең төрле ягындагы капкаларын ваттылар да шәһәрне алдылар. +Моннан соң Бату гаскәренең бер өлешен Иделнең аргы (сул) ягындагы Кастрома вә Галич тарафларына җибәрде, үзе Ростов ягына таба китте. Шул февраль эчендә 15ләп шәһәрне кулга төшерде. Великий кенәз Юрий Молога суына төшә торган Ситте елгасы буенда, күп гаскәр әзерләп, татарларга каршы чыккан иде, сугыш вакытында гаскәре белән бергә үзе дә һәлак булды. Бату, Суздаль кенәзлеген кулга төшергәч, Новгород кенәзлегенә аяк басты. +Бату, Новгород җирендәге Тверь, Таржок шәһәрләрен алса да, ул җирдәге сазлык вә баткаклардан куркып, кире борылырга мәҗбүр булды. Аның болай кире китүе Новгород халкының зур бәхетеннән саналды, чөнки бу шәһәр сәүдәле вә һөнәрле булганлыктан, Бату гаскәре хисапсыз ганимәт алачак иде. +Татарлар, Новгород җиреннән борылып, җәнүби шәркыйга таба юнәлделәр. Юлда очраган күп шәһәрләрне алдылар. Татарларга иң нык каршы торган шәһәр - Козельски шәһәре булды, бу шәһәр хакында Бату: "Магу билгун" (мәлгунь шәһәр) икән", - диде. +Инде яз җитеп, бозлар кузгалыр вакытлар җиткән иде. Татарлар Дон елгасы буена кайтып җиттеләр, вә шунда ял итәргә туктадылар һәм тоткынлыкка алган рус руханиларын җибәрделәр. +1240 ел Бату хан җәнүби Русияне кулга төшерергә җыена башлады. Мәнгүне гаскәр белән Киев шәһәренә озатты вә Киев кенәзенә, үз ирке белән бирелүен сорап, илчеләр җибәрде. Кенәз Михаил бу илчеләрне үтертте вә, Мәнгү гаскәре килү белән, үзе шәһәрдән чыгып качты. Бату, илчеләренең үтерелгәнлеген ишеткәч, бик кызды вә гаскәре белә[н] үзе Киев янына килде. Ул гаскәрне, үзе команда итеп, Днепрның уң ягына алып чыкты да шәһәрне камап алды. Бату хан кул астында каһан тарафыннан җибәрелгән шаһзадәләр, олуг батырлар - һәммәсе бар иде. +Киев кенәзе, татар гаскәре каршысында җиңелүендә шөбһә итмәсә дә, халыкның котырынуыннан мәҗбүр булып, гаскәр тәртип итү белән маташа иде. +Бату хан, кальганы ватачак кораллар вә машиналарны әзерләп беткәч, эшкә тотынды вә, күп тә үтмәде, бер капканы җимереп, шәһәрнең эченә керә башлады. Татарларның ук вә сөңгеләренә шәһәр халкы күкрәкләре белән торсалар да, кайтара алмадылар. Кыямәт шикелле сугыш булды: күп каннар түгелде, вә исәпсез башлар киселде, кенәзе әсир алынды. Аны Бату хан янына алып килгәч, илчеләрне үтерүләре вә каршы торырлык көчләре булмаганы хәлдә сугышып, бу хәтле каннар түгелүгә сәбәп булулары өчен шелтәләде дә җанын үзенә багышлады. +Җәнүб тарафындагы рус кенәзләренең Маҗарстан (Венгрия) мәмләкәтенә качуларына вә маҗар падишаһысының аларны кабул итүенә ачуланып, Бату хан маҗар йортына, гаребкә таба йөрергә уйлады вә, команданнарны җыеп, киңәш мәҗлесе ясады һәм план корды. Татар гаскәре кузгалып, гаребкә таба китте дә Волынь кенәзлегенә керде вә аның пайтәхете булган Владимир шәһәрен алды. Аннан Польша падишаһлыгының бер читен таптап узды вә, Галиция кенәзлегенә кереп, пайтәхете Галич шәһәрен алды, Силезияне һәм алып, Венгриягә барып керде. Төрле юл белән ябырылып торган гаскәр фиркалары Сай елгасы буенда кушылдылар, бу елганың Тиссага койган урынында маҗар гаскәрләрен тар-мар иттеләр дә, дәхи гаребкә тугры йөреп, Балкан ярыматавына барып керделәр вә Адриатик диңгезенә җиттеләр. Бату урдуларыннан Аурупаның коты очты, ул чакта Аурупада көчле дәүләт булган Германия аларга каршы чыгарга батырчылык итә алмады. Ләкин аурупалыларның бәхетенә каршы, Каракорымда Үгәдәй каһанның үлү хәбәре килгәнлектән, Бату, тәҗәвезне туктатып, кире борылып, Идел буена кайтып китәргә мәҗбүр булды, чөнки магул-төркләрдә, каһан үлсә, сугыш туктала иде. +Магул-татарларның гаскәре. Төркләр вә аларның якыннары булган магуллар - бик оста мәргәннәр вә ат өстендә йөрүче халыклар иде. Алар кечкенәдән үк ук атарга өйрәнәләр вә ат өстендә үсәләр иде. Ул заманда, әлбәттә, солдат алу ысулы булмаган, бәлки сугышка яраклыларның һәммәсе гаскәр саналган, төрк-магуллар табигатьләре белән гаскәри, сугышчан булганнар. Гаскәр илле кешелек вак фиркалардан төзелә, һәрбер фирка биш рәткә бүленә, вә һәрбер рәттә ун кеше була иде. Һәрбер фирканың алдагы ике рәте мөкәммәл кораллы вә арттагы өч рәт уртача коралланган була иде. Алдагы рәтләр баштанаяк тимер киемнәр кигәннәр, вә бу тимер кием калкытып, бөтәр итеп, һәрбер әгъзага тугры китереп вә бөгелерлек итеп эшләнгән була иде. Кораллары ук, җәя, сөңге, кылыч вә сөңге башына ясалган тозактан гыйбарәт иде. Бу тозак белән дошманнарны муеннарыннан эләктереп, ат өстеннән егып төшерәләр иде. Бу алдагыларның атлары да тимер кием кидерелгән була иде. Арттагы өч рәтнең сөңгеләре кыскарак була. Киемнәре балавыз белән катырылган күн яки челтәрләп эшләнгән тимер кием була, үзләре атларның җиңелрәкләренә һәм киемсезләренә менәләр иде. Илле кешелек фиркалар, биш йөз кешелек уртача фиркалар вә болар ун мең кешелек зур фиркалар ясыйлар иде. Гаскәрдә генерал дәрәҗәсендәге затлар "нойон" дип аталалар иде, бүтән башлыклар "төмәнбашы" (ун мең башы), "меңбашы", "йөзбашы", "унбашы" гонванлы булалар, гаскәрнең һәммәсе атлы була, җәяүлесе булмый иде. Гаскәрнең үзе "чирү" дип атала иде. Өсләрендәге тимер киемнәре, башларындагы тимер калпаклары вә башка әсбаплары бик җиңел эшләнгән була, гаскәрләр башлыкларының командасы вакытында атлары белән бик җитез әйләнәләр иде. Гаскәрнең артыннан саклык өчен ат көтүләре йөртәләр, бер ат үлсә, икенчесенә менәләр, азык бетсә, елкы ите ашыйлар, арган яки авырг ан атны кире кайтаралар иде. Гаскәрнең азыгы каклаган ит вә корт кебек җиңел ашлар була иде. Гаскәрнең һәммәсе сугышның иң кирәкле, иң нечкә кагыйдәләрен беләләр иде. Гаскәр арасында инженерлар хезмәтен үтәүче кешеләр була иде, болар (кальга)лар эченә утлы филтәләр ату, шәһәрнең диварын вату, капкаларны җимерү кебек эшләрне башкаралар иде. +Магул урдуларында низам (дисциплина) бик мөкәммәл вә каты иде: сугышта җиңми торып, мөтарәкә вә солых ясау ярамый, чигенергә һичбер хәлдә рөхсәт ителми иде. Чигенгән, батырлык вә ихласы белән сугышмаган, тоткынлыкка төшеп барган иптәшен коткармаган кеше шунда ук үлем җәзасына дучар була иде. Алдан йөрүче фиркалар "маңлай" дип атала иде, сугыш вакытында алга "маңлай" тезелә. Аннан соңгы сафларның уң канаты "бирангар" дип, сул канаты "җуангар" дип, уртасы (мәркәзе) "кул" дип атала иде, урдуларның алдында байрак (туг-ту) күтәреп йөртәләр иде. +Ничек тә магулларның гареб сәфәрләре сахрави адәм җыентыкларының тәртип вә низамсыз агылулары кабиленнән түгел иде: магул урдулары мөкәммәл вә билгеле план вә ысул белән йөртеләләр иде. Болар мохалифләрен үзләренең күплекләре белән җиңмәделәр, киресенчә, үзләреннән мәдәнирәк халыкларның үзләреннән күбрәк гаскәрләрен низамнары, сугыш сәнгатендәге осталыклары белән җиңделәр. +Чыңгыз каһан вә аның ярдәмчеләре XIII гасырда сугыш сәнгатенең остазлары иде. Бату хан бер миллион чамасы урдуларын кәмал тәртип вә низам белән йөртә иде. Бату хан гаребтән кайткач (Алтын Урда) Сарай шәһәрен салу - Рус кенәзләренең Бату хозурына килүләре - Читтән килгән кешеләрне ни өчен ике ут арасыннан уздырганнар? - Гүюкне каһанлыкка сайлау - Субутай батырның соң еллары - Каһанлыкның Тули балаларына күчүе - Бату ханның тормышы - Сартак вә Улакчы ханнар. +Җүҗи вафат булгач, аның олысы өч углы арасында бүленеп, олысның кояш баешы ягы Батуга тигән иде. Бату әле генә сөйләнгән фөтухаты саясендә, үз мәмләкәтен дәхи дә киңәйтте. Инде бу киң мәмләкәтне яхшылап идарә кылырга тотыну тиеш иде. Менә шул ният белән Бату, гареб сәфәреннән кайткач, 1243 тә пайтәхет итеп Сарай исемле бер шәһәр салды, аның мәмләкәте Алтын Урда яки Кыпчак урдасы дип атала башлады. +Бату кайтып Идел буена урынлашкач, буйсынырга вә кенәзлекләрен тасдыйк иттереп ярлык алырга дип, рус кенәзләре берәмберәм Бату хан хозурына Сарайга килә башладылар. Иң элек кенәз Ярослав Всеволод углы килде. (Владимирда олуг кенәз булып, Ситте елгасы буенда һәлак булган Икенче Юрийның карендәше вә хәләфе). Татар кул астына керми калган Новгородның кенәзе гакыллы вә баһадир Александр Невский Ярослав углы да үзенең боярлары белән Бату хан хозурына килеп буйсынды. Бату рус кенәзләреннән бәгъзеләрен, коллык гарыз кылыр өчен, Каракорымга каһан хозурына да җибәрә иде. +Магуллар, үзләренең диннәре буенча, утны мөкатдәс санаганнар, анда пакьлау хасияте күргәннәр, утның пакьлау хасиятеннән алар һәрвакыт файдаланганнар: пакьларга теләдекләре хайван яки әйберне ике ут арасыннан үткәргәннәр, яки ут өстендә тотып төтәсләгәннәр, бер кеше үлсә, аның йортын ут белән тазартканнар. Ул йорттагы нәрсәләрне ике ут арасыннан уздырыр булганнар. Чөнки ут кешенең усал ниятен бетерә, яман уйларын куәттән төшерә дип белгәннәр. Менә шул сәбәптән, Алтын Урдага барып, хан хозурына керергә теләгән рус кенәзләрен вә башкаларны ике ут арасыннан уздыралар иде. Бу эш кайчакта аңлашмауларга сәбәп булып, күңелсез нәтиҗәләр тудырган: христианнар (мислә, рус кенәзләреннән бәгъзеләре) моны утка табындыру дип белгәннәр дә аннан баш тартканнар, әмма татарлар пакьланудан баш тартучыларны, явыз ниятләреннән ваз кичәргә теләмәүчеләр дип белеп, үлем җәзасына дучар иткәннәр. +Үгәдәй каһан 1241 елның 11 нче декабрендә үлгән иде, әмма аның вафат хәбәре Бату урдаларына 1242 елның мартында гына ирешкән булырга кирәк, яңадан каһан сайлау исә 1246 да гына булды. Ошбу елда гаять зур тантана белән каһанлыкка Үгәдәйның углы Гүюк сайланды, ошбу тантаналы каһан сайлау мәҗлесенә дөньяның мәшһүр падишаһлыкларыннан вәкилләр килгән иде. Магул каһанның хозурына шул вәкилләрнең килүенә сәбәп булган карт Субутай ошбу тантаналы мәҗлестә озак калмады. Ул, Кытайның җәнүбендә эш күрүче магул гаскәрләрен команда итәр өчен, атына менеп, сәфәргә чыгып китте, аның соңгы мозаффариятьләре 1247-[12]48 дә Күк елга буйларында булды. Шуннан соң ул, хезмәттән чыгып, ахыр гомерендә ял итәр өчен, үзенең Тула буендагы авылына кайтып китте. +Гүюк каһанлык мәнсабендә озак тора алмады, ул үлгәч, 1250 дә аның урынына Тули углы Мәнгү сайланды, шуның белән каһанлык Үгәдәй балаларыннан Тули балаларына күчте. +Бату хан һәрвакыт Мәнгү каһанга буйсынып тора, аның фәрманнарын урынына китерә, читтән килгән илчеләрне дә Каракорымга, аның янына җибәрә иде. Бату хан җәйләргә Волга буйлап югары күтәрелә, кайчакта гүзәл Кубан елгасы буйларына чыга, көзгә каршы кышлагына, Сарай шәһәренә кайта иде, Венециядәге дуслары Кырым аркылы аңа Аурупаның тәкәллеф вә зиннәт нәрсәләрен җибәрәләр, үз кул астындагы болгарлар, кыргызлар аңа һәртөрле әгъла җәнлек тиреләре китерәләр, әмма Кавказ артындагы әрмәннәр аркылы ул Багдадның кыйммәтдар малларын ала иде. +Бату хан Сарай шәһәрендә һәйбәт сарайлар салдырган иде. Җыелыш вакытында хан гаять солтанат рәвештә тәхеттә утыра, шаһзадә вә түрәләр аяк өстендә торалар, ханбикәләр урындыкларда утыралар иде. Сарайда музыка уйнала, хан алтын, көмеш тәгәчләрдән кымыз эчә иде. +Бату хан эре гәүдәле, кызыл чырайлы, ачык йөзле бик тоткарлы вә олысымак, сәясәт эшләрендә оста, батыр, тәҗрибәле, сугыш чакларында хәйләле вә тәдбирле, үз тәбәгасына рәхимле вә юмарт иде. Читтән килгән армәганнардан (бүләк) үзенә бернәрсә дә калдырмыйча, башкаларга өләшә иде. Чыңгызның бүтән балалары аның сүзеннән чыкмадылар, аны һәрвакыт олуглап тордылар. Бату үзен бер дингә дә бәйләмәде: бер Аллаһка коллык кыла вә һәр дин әһеленә бер дәрәҗәдә хөрмәт итә иде. Соң вакытларда мәмләкәт эшләрен углы Сартакка тапшырып, үзе эштән бер читтә тора башлаган иде. Бату 1255 миладида Сарай шәһәрендә үлде. Утыз еллап ханлык итте. Сартак Бату вафатыннан соң үлгәч, Улакчы хан булса да, ул һәм тиздән вафат булды. 1) Бәркә хан заманы Ислам кабул итү - Кубылай вә Артыкбуга - Магуллар арасында иттифак бетү - Һүләкүнең Иран вә Гыйракны алуы - Насретдин Туси һәм Бәйбарс - Бәркә вә Һүләкү арасында сугышлар - Кыпчак йортында ислам таралу - Бәркәнең шәхесе вә падишаһлыгы - Вафаты. +Улакчыдан соң Алтын Урда тәхетенә Җүҗинең икенче бер углы - Бүрәкә утырды. Бу зат Бату заманында ук ислам диненә кер гән иде, хан булгач, хатыны Чәчәк, энесе Тука-Тимер вә башка олуглар белән бергә ислам динен кабул иткәнлеген игълан кылды вә үз исемен "Бәркә"гә алмаштырды. Ул арада, 1259 елда, Мәнгү үлеп китте. Каһанлыкка аның энесе Кубылай билгеләнде, кече энесе Артыкбуга, каһанлык тәхетен үзе өмид иткәнлегеннән, Кубылайга каршы сугыш ачты, ләкин ахырда Кубылай җиңеп, Каракорымны тар-мар итте. Ул 1267 дә Кытайга күчеп, Пекин шәһәрен үзенә пайтәхет ясады, Кубылайның каһанлык заманы магул-татар дәүләтенең чикләре иң киңәйгән, шәүкәте иң күтәрелгән заманы булган кебек, шул ук Кубылай заманында Бөек Магул дәүләтен тарата вә җимерә торган сәбәпләр дә пәйда була башлады. Бер яктан, Үгәдәй балалары белән Тули балалары арасында каһанлык мәнсабы өчен үзара сугыш китте. Бу 1264 тә Кубылай белән Артыкбуга арасында башланган иде. Соңра Үгәдәйнең туруны Кайду Кубылай вә аның балалары белән кырык еллап сугышты, бу сугышлар нәтиҗәсендә төркләр Монголиядән чыгарга мәҗбүр булдылар, анда магуллар гына калды. Икенче яктан, XIII гасырның соңгы яртысының башларында магулларның төрле ханнары, төрле дингә кереп, һәркайсы үзе кабул иткән динен яклап, бер-берсе белән сугышырга тотындылар. +Чыңгызның бөек дәүләте каумият нигезенә корылган, магултөрк мәнфәгате дигән бер нык казыкка бәйләнгән иде, яңа диннәргә керү шул берлек нигезен җимерде, борынгы милли ганганәләрне чыгырыннан чыгарды. Бу мөкатдәс ганганәләрне яклап мәйданга чыгарга, яшь-җилкенчәкне салмак бер сүзе белән тындырырга инде гакыллы ханбикәләр, тәҗрибәле вәзирләр, карт команданнар вә киңәшчеләрнең берсе дә дөньяда юк иде. Мәнгү каһан, Иранны магул дәүләтенә ныграк баглау һәм мәзһәб низаглары белән кырылышып яткан ислам йортын тынычландыру өчен, үзенең Һүләкү исемле энесен күп гаскәр белән гарби Азиягә таба җибәргән иде. Һүләкү, Иранны тәмам алып, Гыйракка керде вә 1258 дә Габбасия дәүләтенең пайтәхете Багдадны туздырды, хәлифә Мөстәгъсыйм Биллаһны үтерде вә коточкыч катылыклар эшләде. Ләкин шуны да белергә кирәк: Һүләкү Багдадка я барыр, я бармас иде, аны ул шәһәргә мөселманнар үзләре чакырдылар, Һүләкү тарафыннан эшләнгән вәхшәтләргә дә алар үзләре сәбәп булдылар, бөек Чыңгызның туруны мөселманнарның дини вә сәяси ихтиляфлар сәбәпле бер- берсеннән үч алуларында аларга корал булды. Һүләкүнең иң якын киңәшчесе вә вәзире урынындагы кешесе мөселманнарның олуг галим вә хакимнәреннән Насыйр әд-Дин Туси булып, Һүләкү һичбер вакытта аның сүзеннән чыкмый иде. Һүләкү урдулары Сүрияне алып, Мисырга тугры йөргәндә, аларга каршы гаскәре белән Бәйбарс исемле бер татар команданы чыкты вә Гайн-Җалут исемле җирдә магул гаскәренең команданы Китбуганы җиңеп, чигенергә мәҗбүр итте. Һүләкү, кире кайтып, Иранның шималендә Азәрбайҗанда Мәрага шәһәрен пайтәхет итеп хөкүмәт сөрә башлады вә Илханилар дәүләтенә нигез корды. Һүләкү ата-баба динендә калды вә "Ясак"ны яклады, күп вакыт узмады, Бәйбарс, Мисырдагы Сәйфетдин Кутуз дигән падишаһны үтереп, үзе Мисыр падишаһы булды вә Бәркәгә хат җибәреп, аны, Һүләкү белән сугышып, мөселманнарның үчен алырга тәшвикъ итте. Бәркә белән Һүләкү арасы бозылырга башка сәбәпләр дә табылды. Менә ошбу туганнан-туган кардәшләр "Ясак"ның көрәшүе иде, ахырда шәригать җиңде. Илханиларның өченчесе булган Әхмәд Һүләкү углы ислам динен кабул итте. +Алтын Урда ханнары җан башыннан салым җыялар вә шунлыктан әһалинең хисабын алып тора иде. Менә Бәркә хан заманында Алтын Урда хөкүмәте Русиядә икенче рәт җан хисабын алды, беренчесе Бату заманында булган иде. +Бәркә хан ислам динен кабул итү белән, кыпчак мәмләкәтендәге магул-татарларның күбесе мөселман булдылар. Бәркә хан үзен дине ислам вә Коръәннең хамисе (сакчысы) дип игълан итте вә, ислам динен үгрәтү һәм Кыпчак йортында гыйлем вә мәгърифәт тарату өчен, ислам мәмләкәтенең һәр тарафыннан галимнәр китерде. Мәсҗед вә мәдрәсәләр салдырып, вәкыфлар билгеләде. Шунлыктан аңа "Насретдин", "Әбү әл-Мәгали" дигән мактаулы ләкабьләр куштылар. Бәркә хан кан түгү, шәһәрләрне харап итүдән сакланучы гакыллы, тәдбирле вә батыр бер падишаһ иде. Сарай шәһәрен төзәтеп, бинасын тәмам итүче дә - Бәркә хандыр. +Бәркә хан, ундүрт ел чамасы хөкүмәт сөреп, 1266 елда вафат булды. Яше 60 ларда иде. Бәркәнең баласы булмаганлыктан, Батуның Тукан исемле углының баласы Мәнгү Тимер хан булды. +Мәнгү Тимер, Бәркә хан кебек, Мисырдагы төрк падишаһлары белән хәбәрләшеп торды. 1276 елда өченче мәртәбә бөтен Кыпчак падишаһлыгының җан хисабын алды. Ул 1280 дә үлгәч, урынына энесе Тудан Мәнгү утырды, бу исә соң көннәрендә ханлыкны энесе Теләбугага тапшырып, үзе тәгать вә гыйбадәткә бирелде (1287). Бәркә хан заманыннан бирле Кырым якларындагы киң сахраларда зур нөфүз иясе Нугай исемле бер мирза тора иде. Бу мирза Бәркә, Мәнгү Тимер һәм Тудан Мәнгү ханнарның өчесе заманында да игътибарда булды, ул, Теләбуганың яшьлегеннән файдаланып, ханның фәрманнарына буйсынмый, үзе теләгәнчә эш йөртергә кереште, шул сәбәпле хан белән мирза арасы бозылып, хәйләле вә көчле Нугай Теләбуганы берничә алпавытлар белән үтерде дә ханлыкка үз сүзен тыңларлык дип уйладыгы Туктагу Мәнгү Тимер углын утыртты (1291). Соңыннан Нугай белән Туктагу арасы да бозылып, эш сугышка кадәр барып җитте, болар арасында ике мәртәбә сугыш булып, берсендә хан җиңелгән иде. Соңгысында Нугай гаскәре җиңелеп, мирза үзе дә һәлак булды (1299). +Туктагу хан заманында (1295 тә) Кубылай каһан вафат булып, урынына углы Алҗайту утырды, Кубылайның үлүе белән Бөек Магул дәүләтенең бөтенлеге тәмам бетте, дүрт ханлык бөтенләй мөстәкыйль булып яши башладылар. (Кубылай балалары - Монголия вә Кытайда, Чыгтай балалары - Урта Азия вә Шәркый Төркестанда, Җүҗи балалары - Кыпчак илендә, Һүләкү балалары Иранда хөкүмәт сөрәләр иде). Туктагу хан 1312 елда вафат булып, аның урынына Үзбәк хан утырды. 2) Үзбәк хан заманы Һүләкү балалары белән сугышлар - Рус кенәзләренең дәгъвалары - Тверь фетнәсе - Иван Калитаның күтәрелүе - Мәскәүнең көчәя башлавы - Үзбәкнең падишаһлыгы вә хөкүмәте - Сарай шәһәренең мәгъмүрләнүе вә анда торган халыклар - Илханилар дәүләтенең егылуы. +Үзбәк, Мәнгү Тимернең Тагырлуҗа исемле углының баласы булып, 1312 дә Алтын Урда падишаһы булды. Үзбәк хан, Мисыр падишаһы Мәлик Насыйр Мөхәммәдкә үзенең якын кардәшләреннән беренең кызын биреп, Кыпчак иле белән Мисыр арасындагы мөнәсәбәтне дәхи дә көчәйтте. Һүләкү балалары белән дошманлык Үзбәк заманында да бетмәде. Илханиларның сигезенчесе булган Мөхәммәд Ходабәндә Аргон углы мөселман булса да, мөселман Үзбәк аның белән сугышудан кире тормады. Бу сугышлар инде "дин" өчен түгел, "җир" өчен иде. +Үзбәк тәхеткә утырган чакта, Тверь кенәзе Михаил Ярослав углы белән Мәскәү кенәзе Юрий Данил углы арасында күптән бирле талаш бара иде. Үзбәкнең хөкемдарлыгын котлау һәм дошманы булган Мәскәү кенәзе өстеннән зарлану өчен, Михаил Сарайга килде вә шунда тоташтан ике ел торды. Үзбәк, аңа кенәзлек ярлыгы биреп, Тверьгә озатты (1315). +Аннан соң Юрий, килеп, Сарайда өч ел торды. Ул хан тирәсендәге олуг түрәләргә күп бүләкләр биреп, Михаил өстеннән шикаять итә вә үзен олуг кенәз итеп тасдыйк иттерер өчен ялынып-ялвара иде. +Ниһаять, хан аңа великий кенәзлек ярлыгы бирде вә Сараендагы җарияләрдән Агафья дигән марҗаны хатынлыкка багышлады да Кауг ади атлы кеше командасында гаскәр белән аны Владимирга озатты, әмма Тверь кенәзен урыныннан (великий кенәзлектән) төшерде. +Михаил болар каршысына чыгып сугыш башлаганлыктан, Юрийның зарлануы вә ялалары буенча ике кенәз Урдага судка (хөкемгә) чакырылдылар. Хөкем мәҗлесе Михаилны, гаепле табып, үтерергә хөкем итте. Дәхи Юрийның ялварулары аркасында бу хөкем хан тарафыннан да тасдыйк ителеп, урынына китерелде (1318 дә). Үтерелгән Михаилның углы Дмитрий, 1325 тә Сарайга килеп, Юрий өстеннән зарланды вә атасының гөнаһсыз һәлак булганлыгын сөйләп, ханның күңелен йомшатты, бәс, хан аңа Тверь кенәзлеге өчен ярлык биреп кайтарып җибәрде. +Шул ук елны Юрий күп һәдияләр белән Сарай шәһәренә юнәлде. Моны ишеткәч, Дмитрий да туганы Александр белән Сарайга юл тотты. Хан янына кергәндә, өчесе бергә очраштылар. Кенәз Дмитрий шунда Юрийны кылычы белән чабып үтерде. Дмитрий үзе дә кыйсас өчен үтерелде. Әмма Александрга Тверь кенәзе итеп ярлык бирелде. +1327 дә Үзбәк ханның илчеләрен вә Тверьдәге татар сәүдәгәрләрен, Александрның коткысы сәбәпле, Тверь руслары үтереп бетерделәр. Мәскәү кенәзе Иван Калита Данил углы күптәннән бирле Тверь кенәзләре белән талашта вә аларны изәргә беренче форсатны көтеп йөри иде. Шушы вакыйга чыгу белән, ул Урдага юнәлде дә Үзбәк ханга Тверь фетнәсенең тамырын корыту тугрысында үзенең хезмәтен гарыз кылды. Хан аңа илле мең гаскәр бирде. Фетнәче Александр Псковка качып китте. Калита Тверь, Кашин вә Торжок шәһәрләрен җимерде. Аның кулыннан фетнәчеләрнең урманнарга качканнары гына котылды. +Үзбәк хан Иван Калитаны ошбу хезмәте өчен бөтен Русиягә олуг кенәз итеп ярлык бирде дә Мәскәүгә кайтарып җибәрде. Менә шул көннән великий кенәзлек Владимирдан Мәскәүгә күчте. Ул көнгә хәтле әһәмиятсез булган бу шәһәр зурая вә көчәя башлады. +Хәйләкәр, эшлекле вә исәпчән булган Калита, бер яктан, ешеш Урдага бара, ясакларны вакытында дөрес илтеп җиткерә, хан тирәсендәге олугларны юмалый, үзенең дошманнарын издерергә тырыша, икенче яктан, бөтен русларны бер авызга каратырга, бер ноктага җыярга гайрәт сарыф итә иде. Ул бер мәртәбә хан тарафыннан гафу ителгән Александр Михаил углын 1339 да үтертергә муаффәкъ булды һәм руслар арасына берләшү вә истикълялият орлыклары чәчеп үлде. +Үзбәк хан, бик диндар бер мөселман падишаһы булган хәлдә, үз мәмләкәтендәге халыкларга чын мәгънәсе белән дин иркенчелеге вә тигезлек бирде: рус руханилары, монастырь вә чиркәүләр хакында үзенең тарихта билгеле ярлыгын таратып, аларга зур ирек, хокук вә имтияз багышлады. +Үзбәк ислам диненең өскә чыгуы тугрысында бик һиммәтле булганлыктан, моның заманында бөтен кыпчак илендәге халык ислам диненә керде вә бу мәмләкәттә ислам дине ныгыды. +Үзбәк Батудан соң иң эшлекле, гадел, голәманы ихтирам итүче, Кыпчак йортында ислам вә гыйлем таратучы, халыкларның тынычлык вә рәхәтенә хезмәт итүче бер падишаһ иде. +Сарай шәһәре Үзбәк заманында тәмам зураеп, рәтләнеп вә төзәлеп җитте. Урамнары киң вә төз, йортлар бер-берсенә тоташ булып, араларында җимерелгән вә тузганнары юк иде. Шәһәр халкы татар, чиркәс, кыпчак вә рум (грек)лардан гыйбарәт булып, һәр каюсы аерым мәхәлләләрдә торалар иде. Базарлары бик рәваҗда булып, Гыйрак, Шам вә Мисыр йортларында сәүдәгәрләр күп була иде. Хан сарайлары аерым бер курган белән әйләндерелгән вә биек урынына алтын ай куелган хан сараен "Алтын таш" дип атыйлар иде. +Үзбәк заманында Дәште Кыпчак мәмләкәтендә тынычлык вә иминият тәмам урынлашкан: угрылык юк. Угрылап тотылган кеше малны иясенә кайтарырга вә үзенең малыннан тугыз өлеш өстәп бирергә хөкем ителә иде. Хатын-кызларга бик ихтирам итәләр, вә болар тәмам иректә пәрдәсез йөриләр иде. Үзбәк хозурында сәйяхлар вә галимнәр, кирәк мөселман, кирәк христиан - һәммәсе бер дәрәҗә хөрмәт вә сый күрәләр иде. Үзбәк хан заманында 1336 да Ирандагы Илханилар дәүләте егылды. Андагы җирләрне төрле әмирләр үзара бүлешеп алдылар. Үзбәк хан 1341 елда вафат булды, үзеннән соң Җанибәк, Танибәк вә Хозырбәк исемендә угыллары калды. 3) Җанибәк хан заманы Тәхеткә утыруы - Чиркәү милекләре хакында сөйләшү - Рус кенәзләре арасындагы җәнҗалларны өзү - Әшрәф белән сугышу - Җанибәкнең падишаһлыгы - Рус җире хакындагы сәясәте. +Үзбәкнең углы Җанибәк 1342 дә хан булды вә, үзенең тәхеткә чыкканын белдерер өчен, тирә-як мәмләкәтләргә илчеләр җибәрде. +Җанибәк, тәхеткә утыргач та, рус җирендәге монастырь вә чиркәү милке астына кертелгән хәзинәләрне тикшереп карарга, салым алырга, тиешлеләре белән тиешсезләрен аерырга теләде, шул вакытта бөтен рус иленең митрополиты Сеогност, Урдага барып, бу хакта Җанибәк хан белән сөйләште, аңлашты һәм чиркәү вә монастырьларны мотлакан салым түләүдән азат кылдырырга муаффәкъ булды. Җанибәк заманында, 1353 тә, Иван Калита углы Семенның баласы Иванга олуг кенәзлек ярлыгы бирелде. Дәхи Җанибәк күп кенәзләрне алмаштырып, алар арасында күптән сузылып килгән дау-җәнҗалларны өзде. Илханилар дәүләте егылгач, андагы җирләр төрле әмирләр - түрәләр арасында бүленгән вә Азәрбайҗан яклары Әшрәф Тимерташ углы дигән берәүнең кулына эләккән иде. Бу кеше бик мәрхәмәтсез вә каты кеше булганлыктан, Азәрбайҗандагы халыклар җирләрен ташлап күчә, галимнәр дә як-якка кача башладылар. 1357 дә Әшрәфнең казые (Мөхетдин исемле), Сарай шәһәренә килеп, Әшрәфтән зарланды вә Җанибәк ханнан ярдәм сорады. Җанибәк хан, моннан әсәрләнеп, күп гаскәр җыйды да Азәрбайҗан өстенә йөрде. Ике арада булган сугышта Әшрәф җиңелеп тоткынлыкка төште вә тиешле җәзасын тапты. Җанибәк ошбу сәфәреннән авырды вә, шул авыруыннан сәламәтләнә алмыйча, 1357 дә Сарай шәһәрендә вафат булды. Җанибәк хан, бер галим кулында тәрбия ителгәнлектән, гакыллы, якты фикерле, гыйлем вә голәманы ярата вә сыйлый иде. Аның заманында Сарай шәһәренә төрле яктан галимнәр җыелды, аның исеменә китаплар язылды, Сарай шәһәренең байлыгы вә төзеклеге дәхи дә артты. Җанибәк рус җире хакында барыбер, атасы Үзбәк шикелле, иркенлек вә имтиязлар бирү юлын тотты, кенәзләр низагларында һаман Мәскәүне яклады вә аның көчәюенә ярдәм итте. 4) Башбаштаклык көннәре Бирдебәк хан - Кулпа мирза - Алтын Урданың күп өлешләргә бүленүе - Мамай мирза - Мәскәүне иркәләүнең яман нәтиҗәсе - Куликово сугышы - Мамайның төшүе. +Җанибәк үлгәч, углы Бирдебәк, Тәбриздән кайтып, ханлык тәхетенә утырды. Ул тәхеткә хәерсез аяк белән басты, гаять бозык, тәдбирсез, каты күңелле вә залим бер нәрсә иде. Хан булу белән, үз карендәшләрен вә якыннарын үтереп бетерде вә халыкка күтәрә алмаслык авыр салымнар йөкләтте. Шул сәбәптән Сарайда вә бөтен мәмләкәттә зур ихтилял кузгалды вә шул ихтилял заманында Бирдебәк хан Күлпә атлы бер мирза тарафыннан үтерелде (1360 та). Бирдебәкнең урынына торырлык кешесе калмады, бәс, Күлпә мирза ханлыкны эләктерде. +Күлпә кебек Җүҗи нәселеннән килгән вә ханлыкка аның шикелле үк мөстәхикъ булган шаһзадә вә мирзалар бик күп булганлыктан, һәммәсе дә тәхет даулап, аякка бастылар. Күлпә ханлыктан төшерелде, тәртип вә тынычлык бетеп, һәр якта башбаштаклык күтәрелде. Киң кыпчак мәмләкәтенең төрле ягындагы мирзалар теләгән шаһзадәләрен хан күтәреп, шулар исеменнән бер-берсе белән сугышлар вә бер-берсен көчләп пайтәхеткә керәләр вә кырылышалар иде. 1360 тан 1380 гә хәтле сузылган бу башбаштаклык көннәрендә 14 ләп хан куелган иде. +Шул сәбәптән Алтын Урда дәүләте күп өлешләргә аерылып, шул өлешләрнең берсендә Мамай исемле бер мирза үзе куйган Габдулла атлы хан исеменнән эш йөртә башлаган иде. +Мамай мирза. Фетнәнең эчендә кайнап, иң күп эшләгән кешеләрнең берсе шушы Мамай булды. Ул Кырым вилаятенең хакиме иде. Үзбәк нәселеннән булган Габдулла исемле шаһзадәне хан күтәреп, бөтен мәмләкәт идарәсен үз кулына алырга күп еллар тырышты, ниһаять, Сарайны алып, хөкүмәт эшләрен әйләндерә башлады. Мамай, мәркәзне кулына эләктерсә дә, истикълялият дәгъ ва кылучы ханнарга каршы файдасыз сугышлардан башка күп эш чыгара алмады. Мамай мирза, ярлык биреп, рус җиренә берәүне кенәз итеп билгеләсә, ханлык дәгъва итүче шаһзадәләр шул ук урынга икенче берәүне билгеләп җибәрәләр иде. Шундый тәртипсезлек вә низамсызлык бик күп булганлыктан, халык ханның кем икәнен белмичә, аптырап торалар иде. +1363 тә Икенче Иван үлеп, Мәскәү кенәзлегенә аның углы Дмитрий утырды. Моның иң көчле көндәшләре Тверь кенәзе Михаил Александр углы (бу соңгының үзе дә вә атасы Михаил да Урдада үтерелгән иде) белән Рязань кенәзе Олег Иван углы иде, болар Дмитрийга каршы татар көче белән файдаланырга теләсәләр дә, татарларның үзара кырылышулары моңа манигъ булганлыктан, Дмитрий аларны әлсерәтергә муаффәкъ булды. +Ханнар Калита заманыннан бирле Мәскәү кенәзләрен яклап, иркәләп килгәнлекләреннән һәм, башка кенәзлекләрне алып, җир киңәйтергә аларга тәмам ирек биргәнлекләреннән, Мәскәү кенәзлеге яхшы ук зурайган вә көчәйгән иде. Менә инде Мәскәү кенәзләренең рус җирен бер ноктага җыярга вә бер авызга каратырга тотынуларына кырык еллап вакыт узды. Бу елларда татар фиркаларының рус җиренә кереп, чапкынлык кылып йөрүләре дә беткәнлектән, русларның йөрәкләрендә татардан курку байтак йомшаган, вә алар татарларга ата-бабаларының күзләреннән башкарак күз белән карый башлаганнар иде. Урда дәүләтендә ханлык талашлары вә башбаштаклыклар кузгалгач, руслар кашында татарларның бәһаләре дәхи дә кимеде. +Бу хәлләр Мәскәү боярларына татар муенчагыннан котылу вә бөтенләй истикъляль алу уен кертте. Дмитрий, кенәзлек тәхетенә утыру белән, ханнарга бабалары дәрәҗәсендә хөрмәт итми башлады. Мислә, Михаил Александр углына Владимир олуг кенәзлеге өчен хан исеменнән ярлык бирелеп, ханның бер түрәсе белән озатылганы хәлдә, Дмитрий, аңа каршы торырга батырлык итеп, аны Владимирга кертмәде. Тагын руслар Алтын Урда кул астындагы мордваларны да җәфалыйлар иде. +Мамай мирза русларны тынычландырырга гаскәр фиркалары җибәргәләсә дә, болар адәм рәтле эш күрә алмаганнар. Менә шуннан соң Куликово сугышы килеп чыккан. +Куликово сугышы. Мамай мирза Мәскәүне юашайтырга, русларны тынычландырырга чынлап керешүне уйласа да, мәмләкәттә тынычсызлык, гаскәр фетнәчеләрне басу өчен таралган булу сәбәпле, ике ел түзәргә мәҗбүр булды. Соңра, киңәшчеләренең күрсәтүе буенча, чиркәс, әрмән вә җәнәвиз кеби чит халыклардан, акча белән яллап, гаскәр төзеде вә олуг кенәз Дмитрийга: "Рус җирийә Бату заманындагы хәлне китерәчәкмен!" - дип хәбәр җибәрде. 1380 дә Идел аркылы чыгып хәрәкәт итте вә, Воронеж суы буена килгәндә, Литва кенәзе Ягайло белән бергә рус гаскәренә һөҗүм итәргә сүз бирештеләр. Шушы иттифакка күрә, Мамай гаскәре белән Ягайло гаскәре беренче сентябрьдә кушылырга тиеш иде. +Дмитрий, бу хәлне ишеткәч, гаять куркуга төшеп, рус кенәзләрен дин вә ватан исеменә берләшергә өндәде, папаслар вә монахлар һәр җирдә русларны сугышка димләп йөриләр, вә хәтта үзләре дә гаскәр булып язылалар иде. Шул сәбәпле электән бер-берсенә дошман булып торган кенәзләрнең күбесе бер җиргә җыелдылар вә бергә оештылар. Шушы берләшү аркасында Коломна шәһәре янында йөз илле мең гаскәр җыелды; гаскәрләр: "Җанымызны бирәбез, әмма илемез вә динемезне бирәчәк түгелмез!" - дип кычкырышалар, халык моны күреп еглаша вә: "Татарлар кулында йөз илле ел тордык, инде бу хурлыктан котылырга тиешле!" - дип, сугышчыларны дәртләндерә иде. +Дон елгасы буенда Ягайло гаскәрен көтеп ятучы Мамай, Дмитрийның хәзерләнүен ишетеп, эшне татучылык белән бетерергә тырышса да, Дмитрий күнмәде. Беренче сентябрьдә килеп җитәргә тиешле Ягайло гаскәре килеп җитешмәде, руслар 9 нчы сентябрьгә каршы төнлә Дон суын кичтеләр дә Донга түгә торган Непрядов елгасы янында урнаштылар. Рус гаскәре ун чакрым җиргә җәелде. Куликово кырында сугыш башланды. Башта татарлар җиңделәр, "русларның җәяүле гаскәрләре чабылган үлән кебек авып торалар иде". Дмитрий бераз гаскәрен, шундагы куак арасына кертеп, посуга куйган иде. Эшнең рәте киткәч, аларны чыгарып, татарларга һөҗүм иттерде. Моны күреп, русларның качкан гаскәрләре дә, гайрәткә килеп, кире чаптылар. Мамайның җыентык гаскәре, русларга яңа ярдәм килгән икән дип, куркып качтылар. Мамай каю бер татар түрәләре белән үзе генә калды. +Кенәз Дмитрий: "Татарның җиңелгән көнен дә күрдек", - дип шатланып, 28 нче сентябрьдә Мәскәүгә кайтып керде, үзенә, ошбу җиңү сагынмалыгы итеп, "Донской" ләкабе бирелде. Мамай, сугыштан Сарайга кайтып җиткәч, Туктамыш исемле бер кешенең, Алтын Урда тәхетенә утырып, Сарайдагы һәммә түрәләрне буйсындырганлыгын ишетте. Мамайның кайтканын ишетү белән, Туктамыш хан үзенә буйсындырыр өчен аңа кеше җибәрсә дә, Мамай күнмәде. Бәс, Туктамыш Урда гаскәре белән Мамай өстенә йөрде. Калка елгасы буендагы сугышта Мамай җиңелеп, гаилә вә казнасы белән Кырымда Кәфә шәһәренә барып сыенды. Бу шәһәрдәге җәнәвизләр Мамайны башта хөрмәтләп каршы алсалар да, соңыннан хыян әт итеп, үзен вә бөтен иярченнәрен үтерделәр дә мал-мөлкәтен үзара бүлешеп алдылар. 5) Туктамыш хан заманы Чыгтай илендә инкыйлаб - Аксак Тимернең күтәрелүе - Туктамыш Ак Урдада - Туктамыш Алтын Урда ханы - Туктамышның Мәскәүгә һөҗүме - Аксак Тимернең гареб сәфәре - Туктамышның Мавәраэннәһергә һөҗүме - Аксак Тимернең Алтын Урдага беренче килүе, икенче килүе вә рус җиренә керүе - Туктамыш вә Идегәй мирза - Тимер Котлуг һәм Витовт сугышы - Туктамышның соң көннәре - Ярлыклары - Туктамыштан соң. +Бирдебәк үлгәч, Алтын Урданың төрле әмирләр (мирзалар) кулына төшүен вә шул сәбәпле тәртипсезлек вә башбаштаклыклар хөкем сөрүен яңа гына белдек. Чыгтай олысында бу хәл элегрәк, 1347 дә, Казан хан вафат булганнан соң ук башланган иде. Шул тарихта Чыгтай дәүләте егылган хисаплана вә шуннан соң Чыгтай олысы икегә бүленеп, шәркый кыйсемендә (Шәркый Төркестан, Җидесу вилаяте) - магул мирзалары, гарби өлешендә (Мавәраэннәһер-Төркестан) төрк әмирләре эш күрә башлыйлар. Бу әмирләр, ханнар куеп, шул ханнар исеменнән эш йөрткән булсалар да, ул ханнарның исемнәре генә хан булып, мәмләкәт идарәсендә аларның катышы булмый иде. Алтын Урдада башбаштаклык хөкем сөреп торган көннәрдә Мавәраэннәһердә (Төркестан) шундый әмирләрдән бере зур инкыйлаб хәзерли иде. Бу инкыйлабның каһарманы булган әмирнең исеме - Тимердер. Тимер - төркләшкән магул ыругы баруласка мәнсүб булып, ул чакта Кәш дип аталган, хәзерге Шәһресәбзнең хакиме Тургайның углыдыр. Ул мәзкүр шәһәрдә яки әтрафында 1332 елның 11 нче мартында дөньяга килгән иде, Чыгтай дәүләте аның балачагында егылды. Тимернең атасы үлгәч, Кәш шәһәренә Хаҗи Сәйфетдин исемле берәү хаким булды. 1348 дә Шәркый Төркестандагы магул әмирләре ханлыкка Туглуктимер исемле берәүне куйдылар. Бу хан 1360 та Мавәраэннәһерне килеп алды, шулвакыт Хаҗи Хорасан ягына качты. Тимер, бу форсаттан файдаланып, хан белән мөзакәрәгә кереште вә аның тарафыннан Кәш хакимлегенә куелырга муаффәкъ булды, ләкин магуллар киткәннән соң Хаҗи кайткач, ул урыныннан чыкты. [13]61 дә хан дәхи килде, Хаҗи янә качты вә Хорасанда үтерелде, хан Тимерне тагын Кәш шәһәренә хаким итеп, Мавәраэннәһерне идарә итәргә калдырган углына могавинлеккә дә билгеләде. Ләкин Тимер тиздән, магулларны ташлап, аларның дошманы - Хөсәен дигән каенэнесенең ягына күчте. Болар бер мөддәт "бәхет эзләп", ары-бире сугылгалап йөрделәр, Систандагы бер чарпышу вакытында Тимернең ике кул бармагы өзелде, уң аягы каты яраланды да аксап йөри башлады вә шул сәбәпле Аксак Тимер, Тимерләң дип атала башлады. 1365 тә магуллар Мавәраэннәһердән киттеләр, инде бу мәмләкәткә Хөсәен баш булды. 1366 да Тимер Хөсәенгә каршы фетнә чыгарды, [13]68 дә аның белән килешеп, янә Кәш хакимлегенә кайтты, [13]69 да дәхи кыям итеп, Хөсәен белән сугышты, [13]70 тә бу соңгысы әсир төшеп, Тимернең күз алдында үтерелде, вә шул ук елда Аксак Тимер, Мавәраэннәһердәге түрәләрне үзенә итагатькә ант иттереп, мәмләкәтнең мөстәкыйль хөкемдары булып әверелде, шунда да ул "хан" гонванын алмады, "әмире әкбәр" ("бөек әмир") дигән гонван белә кифаяләнде. Аның заманында Чыңгыз нәселеннән Сөергатмыш (1370-[13]88) вә соңра боның углы Мәхмүд (1388-1406) хан исемен күтәреп тордылар. Аксак Тимер Сәмәрканд шәһәрендә тора башлады вә аны һәйбәт биналар белән бизәде. Тимер беренче елларында үз йортында тәртип вә низамны урнаштыру белән һәм фетнә чыгарган әмирләрне юашыту белә[н] шөгыльләнде. +Җүҗи олысының Сырдәрья буйлары вә аның төньягындагы кыргыз сахралары "Ак Урда" дип атала, бу мәмләкәтнең пайтәхете Сырдәрья буендагы Сыгнак шәһәре иде. Алтын Урдада башбаштаклык хөкем сөргән вакытта, халыкның күбесе, моннан бизәр булып, әнә шул Ак Урдага күчкән. Бу саядә аның әһәмияте арткан иде. Үзенең нөфүзен киңәйтергә ашкынып торган Аксак Тимер Җүҗи олысына керергә бер сылтау гына көтеп торган чакта, Ак Урдадан аның янына Туктамыш дигән бер егет качып килде. Моның качуына сәбәп бу булды: Ак Урдада Арыс исемле бер кеше ханлык итә иде, моның якыннарыннан Түлихуҗа дигән берәүнең Туктамыш исемендә гакыллы вә гайрәтле углы калды. Ак Урдада моны хан күтәрергә теләүче бер партия пәйда булгач, Арыс Туктамышны үтермәкче булды, бәс, бу Сәмәркандка барып сыенды. Менә шуны сылтау итеп, Тимер Арыска каршы сугыш ачты. Бу сугышлар заманында Арыс үлеп, урынына углы Тимер Мәлик утырды, Тимер моның белән һәм сугышып, аны да үтерде, Ак Урдага хан итеп Туктамышны куйды (1377 дә). Аксак Тимер 1379 да Харәземне алды вә [13]80 дә аның гареб сәфәре башланды. Шул ук елның көзендә Туктамыш, Мамай мирзаның Куликово кырында җиңелүеннән файдаланып, Алтын Урдага килде вә Сарайны алып, үзен хан игълан кылды. Кенәз вә мирзаларны үзенә килеп бәйгать итү (буйсыну) өчен чакырып, фәрман җибәрде. Яңа гына Куликово кырында татарларны җиңдем дип горурланып торган Дмитрий Донской Туктамыш илчесенең сүзен тыңламады. 1372 елда Туктамыш Мәскәү өстенә йөрде. Кенәз Дмит рий һәм митрополит Мәскәүдән чыгып качтылар. Туктамыштан куркып, Рязань кенәзе аңа Ока елгасының кичүләрен күрсәтте, Тверь кенәзе дә, аңа буйсынганлыгын белдереп, күп бүләкләр җибәрде. Туктамыш, Мәскәү янына килеп, кальга эченә бикләнгән русларның үз ихтыярлары белән бирелүләрен көтеп, өч көн торды, дүртенче көндә мәскәүлеләр, капканы ачып, ханны зур сый-хөрмәт белән каршы алдылар. Туктамыш киткәч, Донской Мәскәүгә кайтты һәм, великий кенәзлекне үзендә саклар өчен, 1383 елның язында ханнан гафу үтенергә үз углы Василийны Урдага җибәрде. Дмитрий гафу ителде вә үз урынында калдырылды. +Аксак Тимер 1381 дә Һиратны алды, [13]82 дә Хорасанны алып, углы Мираншаһны анда хаким итеп куйды, [13]83 тә Систанны туздырды. 1386 да Иранның кояш баешы ягына барып чыкты. Тимер Туктамыштан тыныч иде һәм аны үзенә вассал (табигъ падишаһ) булып торыр дип белә иде, хәлбуки Туктамыш үзе бер Аксак Тимер булуны тели торган эре табигатьле, зур әмәлле кеше иде, Аксак Тимернең зураюы аңа бер дә матлуб түгел иде. Менә шунлыктан Туктамыш, Җидесу магуллары белән иттифак төзеп, Тимер Иран ягында йөргәндә, Мавәраэннәһергә һөҗүм кылды, шул сәбәпле Тимер 1387 дә Ираннан кайтырга мәҗбүр булды, [13]88 дә ул дошманнарын Мавәраэннәһердән куып чыгарды, Туктамышка хәерхаһлыклары өчен Харәзем халкын җәзалады, [13]89 да магул җирләренә шимальдә - Иртешкә хәтле, шәрыкта Олуг Йолдыз дигән урынга кадәр йөреп, көчен күрсәтеп кайтты, әмма [13]91 дә Алтын Урдага Туктамыш өстенә йөрде. Тимер гаскәренә юлбашчы булып, Кыпчак иленә алып килгән кеше Идегәй исемле бер мирза иде. Ак Урдадагы сугышларда Туктамышның Арыс хан углы Тимер Мәликне үтергәнлеген югарыда белдек. Тимер Мәликтән Тимер Котлуг исемле бер бала калган, Идегәй мирза бу баланың анасы белән бертуган иде. Идегәй Туктамышның якын киңәшчеләреннән булса да, киявен үтергән өчен аңа эченнән кинә саклый вә үч алыр өчен җайлы форсатны көтеп тора иде. Тимер Котлуг буйга җитү белән, Идегәй аны хан күтәрүнең планнарын кора башлады. Туктамыш болардан шөбһәләнгәч, Тимер Котлыг Аксак Тимер янына качты. Идегәй дә үз тарафдарларын котыртып беткәч, Сәмәркандка сыенды. Аксак Тимер үзе дә Туктамыштан үч алырга хәзерләнеп тора иде. Идегәй белән Тимер Котлуг аның бу эшкә тизрәк керешүенә сәбәп булдылар. +Ике гаскәр Болгар җирендә Кондырча дигән урында очрашып сугыштылар, Туктамыш җиңелеп качарга мәҗбүр булды, Аксак Тимер Иделнең шәрык ягын туздырып кайтып китте, әмма Идегәй: "Үз кабиләмне синең яныңа алып киләмен", - дип, Тимердән аерылып китте дә, аның янына дәхи бер кат бармады, бәлки Тимер Котлугны хан күтәреп, бәгъзе кабиләләрне идарә кыла башлады. Әмма Туктамыш, дошманнары киткәч Сарайга кайтып, яңадан ханлык итәргә кереште. +Аксак Тимер Иранның кояш баешы тарафына вә аңа күрше булган җирләргә өч мәртәбә сәфәр кылды, 1392 елдан башланган вә "бишьеллык" дип аталган сәфәрендә ул Каспий диңгезе яннарын, гарби Иранны һәм Багдадны алды, Кавказ арты вилаятьләренә килгәндә, 1395 тә Кавказ тауларын кичеп, кыпчак йортына - Туктамыш мәмләкәтенә керде вә Туктамыш белән Терек елгасы буенда очрашып сугышты, бу сугышта Туктамышны җиңеп, рус туфрагына хәтле куды вә шунда Елец шәһәрен җимерде, әмма гаскәрләре сәүдәле вә бай Азов вә Кәфә шәһәрләрен таладылар, Сарай шәһәрен яндырдылар. Кыпчак йортына Арыс хан балаларыннан Коерчык исемле берәүне хан куеп, Тимер Алтын Урданы да үз нөфүзе астына кертте вә [13]97 дә Сәмәркандка кайтты. Аксак Тимер кулы белән кыпчак йорты туздырылгач, руслар иркен сулыш алдылар, вак-төяк чарпышуларны әйтмәгәндә, унике еллап тәмам тынычлыкта көн уздырдылар. Кыпчак йортының Мәскәү кенәзе ханнар хозурына үзе бару түгел, кеше дә җибәрмәс булды, салым түләү исә күптән беткән иде, хәлбуки татарларга түләнә торган салым дип, халык өстенә салынган налоглар һаман җыелып тора, Мәскәү кенәзе дә бу акча белән мәмләкәт эчен төзәтә иде. +Туктамыш вә Идегәй. Аксак Тимер кайтып киткәч, Туктамыш хан, качкан урыныннан чыгып, гаскәрен җыйды вә Сарай шәһәрен төзәттерде һәм, ян-якка таралган халыкларны җыеп, үзенең олуг хан икәнлеген игълан кылды вә аларны идарә итә башлады, ләкин инде аны Идегәй тынычсызларга тотынып, өзлексез һөҗүм итеп торды. Боларның җәнҗалларыннан бөтен халыкның тәкате корып, бәгъзе кабиләләр икенче урыннарга күчәргә мәҗбүр булдылар. Унбишенче мәртәбә сугышларында Идегәй тәмам җиңелеп качты вә алты ай буенча аннан асла хәбәр булмады, бер матур көндә Идегәй мирза кораллы күп гаскәр белән кинәт Сарайны басты, Туктамыш хан, каршы тора алмыйча, бераз гаскәрен, өй эчен вә казнасын алды да Киев шәһәренә - Литва кенәзе Витовт хозурына барып сыенды. Идегәй мирза исә монда Тимер Котлугны ханлык тәхетенә утыртты (1399 ел). +Туктамышның соң көннәре. Туктамыш хан, үз хөкүмәтен Тимер Котлуг кулыннан алыр өчен, Витовттан ярдәм сорады. Литва кенәзе Туктамыш хан кебек олуг бер падишаһның үз хозурына килеп сыенуыннан бик шатланды вә аңа Кыпчак тәхетен кире алып бирергә ярдәм итәчәген сөйләде. +Идегәй мирза Витовтка Тимер Котлуг исеменнән кеше җибәреп, Туктамышны үзләренә тапшыруны сораса да, Витовт Туктамышны бирмәде вә: "Хан белән күрешергә үзем барам!" - дип, гаскәрен алып, Тимер Котлуг янына юнәлде. Ике гаскәр Днепрның сул тармакларыннан Ворскла елгасы буенда очрашып, сугыш башланды. Витовт гаскәре җиңелеп качты, татарлар аларны Киевка хәтле кудылар, Витовт, Тимер Котлугка күп акча биреп, сарай хөкүмәтенә буйсынып торырга ризалыгын белдерде вә Киевны коткарып калды (140 ел). +Туктамыш хан янында калган гаскәре белән бер якка чыгып китте вә, үзенең иске хөкемдарлыгын кайтарудан өмет өзмичә, дала вә япаннарда йөреп гомер уздырды, кайчакта Сарайда хөкүмәт сөргән ханнарның гаскәр фиркалары белән очрашып сугыша иде. Ләкин максатына ирешә алмады. Ниһаять, 1405 тә Сарайда ханлык итүче Шадибәкнең Идегәй командасындагы гаскәр фиркасы белән сугышканда үтерелде. Аксак Тимер дә шул 1405 елда вафат булды. Дим әк, ике бөек хөкемдарның икесе дә бер ел эчендә дөньядан киттеләр. +Туктамыш хан һиммәтле, гакыллы вә тәдбирле падишаһ иде. Күп михнәт вә бәлаләр күрде, дөньяның ачы вә төчесен татыды, шунлык тан тәмам тәҗрибәле вә пешкән хөкемдар иде, ләкин язмыш аңа ирек бирмәде. Туктамыш ханның 1382 дә Бикхаҗи дигән берәүгә һәм Литва кенәзе Ягайлога биргән ярлыкларының татарчалары әлегәчә сакланып калганнар. Туктамыш ханның вакыйгаларыннан соң угыллары, аптырашып, ян-якка таралдылар: Җәлалетдин белән Кәримбирде - рус җиренә, башкалары Сырдәрья тарафларына киттеләр, Тимер Котлуг хан Витовт белән сугышканнан соң ук вафат булып, Идегәй аның урынына энесе Шадибәкне, соңра аның карендәше Булатбикне хан куйды. Ләкин боларның ханлыклары коры исемнән гыйбарәт булып, бөтен хөкүмәт вә идарә эшләре Идегәй кулында иде. Бу вакытларда фетнә вә җәнҗал басылмады. Төрле якта тәхет даулаучылар баш күтәреп торалар иде. Шул сәбәпле руслар кашында Урданың мәгънәсе тагы да кимеп, кенәзләр Сарайдан килгән фәрманнарга асла илтифат итмәс булдылар. Идегәй мирза, бу хәлне күтәрә алмаганлыгыннан, Мәскәү өстенә йөрергә карар бирде. +Рус җиренең олуг кенәзе Беренче Василий - Дмитрий Донской углы - Урдага һич тә игътибар итми, Урда ханының дошманнары булган Туктамыш балаларын үз химаясендә тота, тиешле салымны күптән түләми, илче вә баскакларга әйләнеп тә карамый иде. Бәс, Идегәй мирза 1481 дә күп гаскәр белән Мәскәү өстенә юнәлде. Василий, моны ишетү белән, Кастрома шәһәренә качты, Идегәй, Мәскәүне егерме бер көн камап торганнан соң, мәскәүлеләргә яхшы сүз белән мөрәҗәгать итте, руслар, шатлык белән чыгып, тиешле хәзинәне түләделәр вә киләчәктә дә түләр өчен вәгъдә иттеләр, Идегәй шунда ук Урдага кайтып китте. +Шул вакытта Тимер Котлуг углы Тимер хан, Сарайга һөҗүм итеп, Пулад хан белән Идегәйне качарга мәҗбүр итте, бу соңгылар Кара диңгез олысына качтылар. Ихтилял һаман да басылып җитмәгәнлектән, Тимер дә ханлык тәхетендә озак яши алмады: аның өстенә Туктамыш хан углы Җәлалетдин һөҗүм итеп, аны Сарайдан куып чыгарды (1411). +Туктамыш хан балалары вә Идегәй. Җәлалетдин заманында да ихтилял басылмады, һәнүз ханлык талашлары бара иде, шунда да Җәлалетдингә рус вә Литва кенәзләре буйсынып тордылар. Мәскәү кенәзе Беренче Василий 1416 елда үзенең боярлары белән бергә, күп бүләкләр алып, Җәлалетдин хан хозурына китте. Ләкин шул чорда Җәлалетдин юк ителеп, ханлык тәхетенә энесе Кәримбирде утырганлыктан, Василий, бүләкләрен аңа тапшырып, аннан зур сыйхөрмәт күреп, киләчәктә дә салымнарны дөрес түләүне вәгъдә итеп кайтып китте. Моннан соң Туктамышның Җаббарбирде, Көбәк, Кадыйрбирде исемле угыллары хан булсалар да, алардан адәм рәтле эш чыкмады. Кадыйрбирде Идел буенда карт Идегәй белән очрашып, аңа бермә-бергә чыкты вә шул вакыт үтерелде. Ул үлгәч, гаскәр башлыклары Тимер Котлуг углы Тимернең Кечек Мөхәммәд атлы углын хан күтәрделәр дә сугышны дәвам иттерделәр, Идегәй гаскәре җиңелде, үзе шунда үтерелде (1419 милади). +Идегәй гакыллы, тәдбирле, батыр вә даһи бер кеше булса да, татар дәүләтенә бик зур зыяннары да тиде. Һәрвакыт талаш-тартыш чыгарып, Кыпчак падишаһлыгының тизрәк егылуына сәбәп булды. +Аксак Тимер хакында бер-ике сүз. Аксак Тимер дөньяның бөек фатихларыннан санала. Чынлап та, ул кая барса, шунда җиңгән, эшләрендә уңган. Тимер башкаларга өстен булуны, мәмләкәтләр фәтех итүне бик яраткан. Ул: "Дөньяның адәм балалары торган урыннарының ике падишаһ кул астында булырлык әһәмияте юк", - ди икән. Тимер, мәмләкәтләрне фәтех итү белән генә канәгатьләнеп, ул мәмләкәтләрнең үз кул астында озак калуына әһәмият бирмәгән вә аның чараларын кайгыртмаган булырга охшый. Тимер, Кыпчак иленнән кайтып бер ел торгач, ягъни 1398 дә Һиндстанга сәфәр кылды. Юлда кяферстан халкын җиңде, Дәһли диварлары янында һинд падишаһының гаскәрләрен тар-мар итте, ул Дәһли шәһәренә кергәндә, аңа каршы торучы булмады, [13]99 да Ганг елгасы буена җитте вә Һиндтан гаять күп ганимәтләр алып кайтты, ләкин ошбу бай мәмләкәтне үз мәмләкәтенә чынлап кушарга әһәмият бирмәде. 1400 дә берьюлы госманлы падишаһы Елдырым Баязид һәм Мисыр падишаһы Фәрәҗ Бәркук углы белән сугыш башлады, шул елда Анатулыдагы Сивасны, Шамдагы Халәбне, 1401 дә Димәшкъны алды, 1402 дә Әнкара янындагы каты сугышта солтан Баязидны җиңеп, үзен тоткын итеп алды, бөтен Анатулы шәһәрләренә кереп чыгып, Урта диңгез буена Измирга барып җитте, 1404 тә Сәмәркандка кайтты вә шул ук елны Кытай өстенә йөреп китте. 1405 тә Утрар дигән шәһәргә җитеп, шунда 15 нче февральдә вафат булды. +Тимер күп җәһәттән Чыңгызга охшый, ул үзе дә күп эшләрендә Чыңгызны күчергеч итеп тота иде, ләкин Чыңгыз аңа караганда төплерәк вә гакыллырак, Тимер исә Чыңгызга караганда галимрәк иде. Тимер мәктәптә укымаган һәм сәвадсыз (укырга-язарга белмәс) булса да, үзенең ана теле төркчәдән башка фарсыча сөйли, галимнәр белән мосахәбә итүне һәм тарихи әсәрләрне тыңларга ярата иде, үзенең тарихындагы белеме белән бөек тарихчы Ибн Халдунны гаҗәбкә калдырган иде. Тарихтагы вә әкиятләрдәге каһарманнарны сөйләп, ул үзенең гаскәрләрен җанландыра, батырландыра иде. Тимер үз ватаны булган Мавәраэннәһерне вә пайтәхете булган Сәмәркандны мәгъмүрләндерергә генә әһәмият бирде. Башка вилаятьләргә күп игътибар итмәде. Сәмәркандта салдырган биналары аның нечкә зәвык иясе булганлыгын күрсәтәләр. Тимернең балалары эчендә Шаһрух кына гакыллы вә булдыклы бер зат булып, башкалары гадәти генә кешеләр иде. Аның балалары вә туруннары эченнән Тимернең эшен дәвам иттерерлек бер кеше дә чыкмады, шуның өчен аның төзегән дәүләте бик тиз таралып бетте. Аннан соң инде төрк-татар дөньясын беравызга каратырлык зат төрекләрнең үзләреннән чыкмады, Төрк йорты парча-парча булып китте, соңра башкалар кул астына кереп бетте. 6) Олуг Мөхәммәд хан заманы Ханлык тәхетенә утыргач, Василий-Юрий низагы - Олуг Мөхәммәд ханның Сарайдан чыгып китүе. +Кечек Мөхәммәд хан Тимер ханның зур углы булган Олуг Мөхәммәд булмаганнан гына ханлыкка сайланган иде. Соңыннан Олуг Мөхәммәд ханлыкны үз кулына алды, әмма Кечек Мөхәммәд качып китте. Олуг Мөхәммәд хан булган елларда (1419 да) мәмләкәт һаман тынычланып җитмәгән иде әле. Ак Урдада хөкүмәт итүче Бәрак хан Олуг Мөхәммәдкә һәрвакыт бәйләнеп, теңкәсенә тиде. Шунлыктан Олуг Мөхәммәд хан мәмләкәтне тәртип вә низамга куярга никадәр тырышса да, муаффәкъ була алмый иде. Ниһаять, ул тынычсыз Бәракны юк итте (1418 дә). Шуннан соң Кыпчак дәүләте бераз рәткә керә башлады, Олуг Мөхәммәд үзенең идарәсе вә тугрылыгы белән бөтен Кыпчак иленең мәхәббәтен кәсеп итте. +Беренче Василий үлеп, урынына углы Икенче Василий Темный (сукыр) кенәз булгач, Дмитрий Донскойның башка углы Юрий, олуг кенәзлекне үзенә даулап, Василийга каршы низаг чыгарды, ахырда 1431 дә Сарайга Олуг Мөхәммәд хан хозурына бардылар. Боларның дәгъваларына татар мирзалары вә Мәскәү боярлары да катышып, һәр ике як ханнан үз файдасына хөкем итүне үтенде. Мислә, татар мирзасы Тигин Юрий ягында иде. 1432 дә боларның дәгъвалары каралып, хан, Василий файдасына хөкем итеп, аңа великий кенәзлек ярлыгы бирде вә, аны тәхеткә утыртыр өчен, бер түрәне Мәскәүгә җибәрде. Шул вакыйгадан соң Мәскәү боярлары Алтын Урда ханнарына даньнәрне һич хыянәтсез вә дөрес түләп торырга сүз бирделәр. Кенәз Василий Олуг Мөхәммәд ханга дуслык күрсәтә иде. Олуг Мөхәммәд хан да, үз нәүбәтендә, рус җиреннән күп тәклифләр төшерде. Инде Кыпчак йорты тыныч вә яхшы хәлгә кайтты, тик өзлексез фетнәләр сәбәпле, көч бик азайган иде. Ләкин бу тынычлыклар озакка бармады: чыккан бер фетнә сәбәпле, Олуг Мөхәммәд хан, казнасын, өй эчен вә үзенең өч мең чамасы иярченнәрен алып, рус иленә таба качарга мәҗбүр булды. Аннан соң Кечек Мөхәммәд хан булды. Ул, сигез еллап ханлык иткәннән соң, 1445 тә үлгәч, урынына углы Әхмәд утырды. 7) Алтын Урданың егылуы Әхмәд хан тәхеткә утыргач, Өченче Иван кенәз булгач, Кырым ханнарының Алтын Урдага дошманлыклары - Алтын Урданың зәгыйфьләнүе - татарларның рус хезмәтенә керүләре - Әхмәд ханның Мәскәү өстенә актык сәфәре - Әхмәд ханның үтерелүе - Рус җиренең татар кул астыннан котылуы - Алтын Урданың егылуы. +Әхмәд, ханлык тәхетенә утыру белән, руслардан алына торган салымнарны төгәл сораячагын, әгәр тапшырылмаса, коралга ябышырга мәҗбүр булачагын Мәскәү кенәзе Икенче Василийга белдергәч, Мәскәү халкы Әхмәд ханнан курка башлады: 1451 дә Әхмәднең углы Мазуфшаһ Мәскәү кенәзләре өстенә гаскәр алып килде. Василий каршы чыгып караса да куркып, Мәскәүгә кире кайтты. Татар гаскәре Мәскәү янына килгәндә, кенәз Василий качып өлгергән иде. Мазуфшаһ, Мәскәү шәһәрен бераз камап торганнан соң, шәһәргә һичбер зыян тигермичә, кире кайтып китте, 1462 дә Василий Темный үлеп, Мәскәү тәхетенә углы Өченче Иван утырды. Алтын Урдага салым түләүче исеме белән торса да түләмәде. Урдадан ярлык сорамады, бәлки үзалдына тора бирде. Әхмәд хан, моңа ачуланып, күп гаскәр белән Мәскәү өстенә юнәлде. Алтын Урдадан бөтенләй аерылып, Кырымда үзалдына хөкүмәт итүче Хаҗи Гәрәй кенәз Иван белән дус иде. Ул, Иванның үтенүе буенча, Әхмәд ханга гаскәр белән каршы чыкты, Дон елгасы башында ике татар ханы дөнья туздырып сугыштылар, мөселман татарлар бер-берсен турадылар. Мәскәү кенәзе бу хәлне читтән тамаша итеп, кәефләнеп торды. Бу юлы Әхмәд хан Мәскәүгә җитә алмаганлыктан, Иван зур бәладән котылды (1465 тә). +Өченче Иван гакыллы, сак вә исәпчән кеше иде. Урда хөкүмәтен зәгыйфьләндереп, татар муенчагыннан котылыр өчен, һәртөрле чаралар эзли вә Мәскәү кенәзлеген көчәйтергә бар гайрәтен сарыф итә иде: ул арада Кырым ханы Хаҗи Гәрәй үлеп, урынына углы Миңнегәрәй утырды. Бу да, атасы кебек, Иван белән үз карендәшләре - Алтын Урда татарларына каршы иттифак ясады. +1472 дә Әхмәд хан дәхи Мәскәүгә карап йөрде. Инде Мәскәү кенәзе тәмам көчәеп вә җыенып җиткәнлектән, бер дә курыкмыйча, бик күп гаскәр белән Әхмәд ханга каршы чыкты. Янә Иван үз хезмәтендә булган берничә татар түрәләрен сакчысыз калган Сарайга җибәрде. Әхмәднең гаскәре дә аз иде, Сарайның вәйран ителүеннән курыкты, бәс, бер эш тә чыгара алмыйча кайтып китәргә мәҗбүр булды. +Бу вакытта Алтын Урда дәүләте гаять зәгыйфьләнеп, төрле вак ханлыкларга бүленеп, кечерәеп беткән иде. Төньяктагы Болгар мәмләкәте үзалдына аерылып, анда Казан ханлыгы корылды. Кырымда Кара диңгез буйлары - "Кырым ханлыгы" исеме белән, Җаек арасында нугай балалары - "Нугай ханлыгы" исеме белән, Идел буйларында Әстерхан тагын үзалдына идарә ителә башлаганнар иде. Кояш чыгышы ягында кыргыз далаларында аерым ханлыклар мәйданга килде. Моның өстенә дәхи бик зур вакыйга: татар шаһзадә, мирзалары, рус кенәзләренә сатылып, рус хезмәтенә кереп, бар көч-гайрәтләрен үз татарларына, үз хөкүмәтләренә каршы кулланалар вә үз тамырларына үзләре балта чабалар иде. Икенче Василий белән Юрий угыллары Кылый Василий вә Дмитрий Шемяка арасында булган сугышларда татарлар Василий Икенчегә ихлас белән ярдәм иттеләр. Шушы Василий Икенче үз хезмәтенә кергән татарларны юмалый, аларга зур хокуклар бирә, хәтта җир-сулар багышлый вә шул җирләрнең халыкларыннан салымнар алырга да ирек бирә иде. Менә шул рәвешчә аның янында ук татарларга каршы хезмәт иттерү өчен, Русия урталыгында Ока суы буенда Касыйм ханлыгы нигезләнде. Бу ханлык, һәр яктан рус кул астында булып, Казан вә Алтын Урда ханлыкларына каршы һәрбер фидакярлекне эшли иде. +Инде Иванның Урда ханыннан куркыр урыны да калмады. Миңлегәрәй белән дә могаһәдә ясап, үзенең көчәйгәнен күргәч, Урда кул астыннан чыкканлыгын вә мөстәкыйль бер падишаһ булганлыгын игълан кылды вә ханның басмасын аяк астына салып таптады. +Әхмәд хан 1480 дә, барлык гаскәрен әзерләп вә Литва кенәзе Казимир белән дә иттифак итеп, рус җиренә карап йөрде. Моны ишеткән мәскәүлеләр сугышка җыена башладылар. Вә мөттәфикълар, Миңлегәрәйгә дә хәбәр биреп, аны, Казимир гаскәре белән Әхмәд хан гаскәрен кушмаска тырышу өчен, Литва өстенә җибәрделәр һәм татар Нурдәүләт мирзаны гаскәрсез калган Сарайга озаттылар. +Әүвәлдән ясалган маршрут буенча Әхмәд хан - Ока елгасы аркылы, Казимир Угра елгасы башыннан басарга тиеш иде. Ләкин Миңлегәрәй каршы торганлыктан, Казимир Мәскәү өстенә йөри алмады. +Әхмәд хан, Мәскәүнең бөтен көче Окага җыелганын вә Казимирдан һичбер хәбәр юклыгын белеп, Литва тарафына китте вә Мәскәүгә Угра суы аркылы үтү фикерен тотты, моны ишетү белән, Иван да шул якка китте. +Әхмәд хан, Угра суының бозы өстеннән йөреп, Мәскәүне басарга вә шуның өчен кышны көтәргә карар бирде. Угра суы туңгач, Иван, татар гаскәреннән куркып вә сугышырга батырлык итә алмыйча, 26 нчы октябрьдә үз гаскәренә чигенергә боерды. Әхмәд хан да Угра янында 11 нче ноябрьгә хәтле торып, гаскәрен артка чигендерде. Сәбәбе - кышның суыклыгы, Казимирның килмәве, русларның чигенүен хәйләгә санау иде. Менә шулай ике зур урда, бер-берсенең каршысында торып та, сугышмыйча таралып кайтып киттеләр. +Әхмәд хан, бу кышны Даниц елгасы буенда уздырырга карар биреп, гаскәрләрен таратты да үз янында аз гына сакчы гаскәр калдырды. +Шулвакыт Себер ханнарыннан Ибак, Нугай мирзалары вә Миңлегәрәй, берләшеп, күп гаскәр белән килеп, Әхмәд ханның лагерен кинәт бастылар, ханны үтерделәр, бөтен мал вә казнасын бүлешеп алдылар һәм: "Дошманыңны бетердек!" - дип, кенәз Өченче Иванга чабар җибәрделәр, менә инде шушы 1480 дә рус җире татар муенчагыннан азат булды. +Әхмәд ханнан соң угылларының бәгъзеләре ханлык мәнсабында булсалар да, боларның хөкүмәтләре борынгы Алтын Урда шикелле көчле бер дәүләт булмыйча, Актүбә тирәсенә вә Иделнең шәрык тарафына кысылган зәгыйфь бер хөкүмәттән гыйбарәт иде. Шулай булса да, Миңлегәрәй хан, боларның бер көн баш күтәрүләреннән вә кыпчак дәүләтен яңартуларыннан куркып, аларның тамырларын корытырга вә бу хөкүмәтне нигезеннән сүтеп ташларга тырыша иде. +Менә көннәрдән бер көндә Миңлегәрәй үз гаскәре белән кинәттән Сарайны басты, андагы барлык мөселманнарны кырып, шәһәрне җир белән тигез итеп ваттырды, үз бабаларының сарайларын, төрбәләрен, мәсҗед вә мәктәпләрне таш өстендә таш калдырмыйча җимереп ташлады. Ничаклы мал вә казна булса, һәммәсен олҗа итеп алып китте вә, Иваннан сөенче алыр өчен, кеше җибәрде (бу вакыйга 1502 дә булды). Әхмәд хан углы Шәех Әхмәд хан үз иярченннәре белән далага качты. +Менә тирә-ягын тетрәтеп торган шәүкәтле Урда дәүләте шулай татарларның үз куллары белән яңадан аякка басмаслык рәвештә егылды. Алтын Урда дәүләтенең барлык гомере 265 ел булды. Алтын Урданың эчке төзелеше +Ханнар - Идарә вә хөкем эшләре - Малия эшләре - Юллар вә хәбәрләшү эшләре - Ханның сарае вә андагы мәнсаблар - Сыйныфлар, төрле мәэмүриятләр - Шәһәрләр - Сәүдә. +Кыпчак иленең беренче ханы Җүҗи Чыңгыз каһанга табигъ иде, Монголиядәге каһанга табигълык Бату белән Бәркә ханнар заманында да дәвам итте. Бу ике олуг хан Үгәдәй, Гүюк вә Мәнгүләргә табигъ булып тордылар. Башта чит дәүләтләр белән хәбәрләшү, сугыш игълан кылу, солых гакыд итү, фәтех ителгән мәмләкәтләр халкыннан алыначак ясакларны билгеләү Монголия каһаннары кулында иде. Ләкин Кыпчак (Алтын Урда) ханы, каһанның бөтен магул дәүләтенә гам булган кануннарын урынына җиткерү белән бергә, үз мәмләкәте эчендә үз каравы буенча идарә эшләрен төрле түрәләргә бүлеп бирергә, аларны урыннарыннан төшерергә хаклы иде. Алтын Урданың Монголиягә бу багланышы акрын-акрын йомшый барды, Бату соң көннәрендә Монголия каһанына үзе нөфүз йөртә иде. Бәркә исә бу багланышны каһанга бүләкләр җибәрү белән генә белдереп торды. Әмма бу ике ханнан соңгы ханнар, дүртенче каһан Кубылай Кытайга күчеп, Монголия элекке көчсез хәленә кайткач, үз Урдаларында тәмам мөстәкыйль хөкемдар булып әверелделәр. Болар "хан" исеме белән тәхеткә утыргач та, "әл-Әгъзам" (олуг), "әс-Солтан әл-гадел" (гадәләтле падишаһ) дигән гонваннар ала башладылар. Бу ханнар туп-тугры үз исемнәреннән сугыш кылу, солых ясау, канун төзү, хөкем итү, үзләренә табигъ мәмләкәтләрнең падишаһлыклары тасдыйк итеп ярлык бирү, ул мәмләкәтләрнең халыкларыннан алыначак ясакларны билгеләү, үз исемнәренә акча сугу, мөселман булгач, хотбәләрдә яд иттерү хакларына ия булдылар. Ханнарның угыллары, карендәшләре я падишаһ сараенда бер мәнсабта торалар яки бер-бер вилаятьне идарә итәләр иде, боларның сәлталәре хан нәселеннән булмаганнарның сәлталәреннән артык булмый иде. +Идарә вә хөкем эшләре. Гомум мәмләкәт "Урда" ("Урду") дип атала. Төп мәмләкәт вә имтиязлы мәмләкәт исеме белән икегә аерыла вә берничә олысларга бүленә иде, Алтын Урда мәмләкәтендә ничә олыс булганлыгы беленмәсә дә, олысларның күп булганлыгы мәгълүм. +Төп мәмләкәт саналган кыпчаклар җирендә, Кара диңгез буйларында, Кавказда, кыргыз вә башкорт җирләрендә олыслар булган кеби, имтиязлы мәмләкәтләр булган Болгар иле белән рус кенәзлекләрендә һәм мордва җирләрендә дә олыслар бар иде. Күп вакытта бу олыслар мөдиренең исеменә кушып атала иде. Бу олысларны идарә итүчеләр "олыс биге" дип аталганнар. Ләкин рус илендәге олыс мөдирләре күбрәк "баскак" дип йөртелгәннәр. Олыслар мәдәни урыннарда - "фәлән-фәлән шәһәрләр" дип, күчмә халыклар арасында "фәлән-фәлән кабиләләр" дип чикләнгәннәр. Баскак торган шәһәр "йорт" дип аталган. Баскак янында билгеле бер микъдар гаскәр торган. Олысның идарә эшләре баскак янындагы кешеләрдән оешкан "диван" исемле канцеляриядә язылып йөртелә, вә анда язу-сызу эшләрен башкаручылар "диван битикче"дип аталалар иде. Олысның кисәкләрен даругалар идарә итә, аларның зурлары вә кечеләре була иде. Идарә эшләренең башы хан кул астындагы гали диванда иде. Зур хөкем эшләре дә шул диванда карала, вилаять диваннарының эшләре ул гали диванга җибәрелеп тора иде. Ошбу гали диванның әгъзалары дәүләтнең иң зур түрәләре саналалар, үзләре "алпавыт" дип аталалар иде, гадәттән тыш тәдбирләрне урынына китерүне хан олыс бикләренә (баскакларга) тапшыра яки, эшне урында бетерер өчен, махсус илче җибәрә иде. +Алтын Урда мәмләкәтендә диндә тәмам иркенчелек иде, бу иркенчелек ханнарның исламга керүләреннән соң да бетмәгән, Алтын Урданың мөселман вә көчле ханнары русларга үз диннәрен теләгәнчә тотарга иркенлек булганлыгын ярлыклар белән беркеткәннәр, христиан динен хурлаучының үлем җәзасына дучар булачагыны игълан кылганнар. +Ханнарның фәрман вә манифестлары "ярлык" дип атала иде, ярлык кайчакта алтын яки көмеш кара белән язылган, гади кара белән язылганда да ханның исеме, мөһере яки тамгасы алтын яки ал кара белән басылган, ярлыкның ахырында кайчан вә кайда язылганлыгы әйтелер булган. Ярлыкларның бәгъзеләре "тарханлык ярлыклары" дип аталган. Мондый ярлык бирелгән кеше кабилә яки мөәссәсә һәртөрле падишаһлык хезмәтләреннән, алым-салымнардан азат булган. Рус руханиларына бирелгән ярлыкларның һәммәсе шундый ярлыклардыр. Рус кенәзләрен кенәзлеккә тасдыйк итү хакындагы ярлыкларның берсе дә сакланмаган. Әмма тарханлык ярлыкларыннан икесенең - үзләре, җидесенең слауча тәрҗемәләре сакланган. Бу ярлыклар мәмләкәтнең рәсми язуы булган уйгур хаты белән язылганнар, соңга таба уйгур хаты астына гарәп хәрефләре дә өстәлер булган. Тарханлык ярлыкларының төзелешләре болай: иң элек нинди хан ярлыгы булганлыгы әйтелә, соңра мәмләкәттәге һәммә түрә (мәэмүрләр), мәнсаб ияләренең рәсми гонваннары саналып, аларга хитаб кылына, аннан соң тарханның исеме әйтелеп, аның нинди салым вә хезмәтләрдән азат булганлыгы яд ителә. Магул-татарлар, гомумән руханилар (христиан папасларын, мөселман муллаларын, буддаһи ламаларын) һәм рухани мөәссәсәләрнең җир-суларын һәрбер падишаһлык хезмәтләр вә салымнардан азат иткәннәр, бәгъзе кешеләр вә кабиләләргә бертөрле зур хезмәтләре һәм һиммәтләре өчен тарханлык бирелер булган. Бер ярлыкның хөкеме шул ханның үзе заманында гына йөргән, яңа хан үз исеменнән ярлык бирер булган, ләкин ул күп вакытта әүвәлге ярлыкның әсасларыннан читкә чыкмаган; без сакланган ярлыклардан Алтын Урдадагы бәгъзе кануннарны, мәмләкәтнең идарә рәвешен беләмез, ошбу ярлыклардан аңланган кануннарның бәгъзеләре менә ошбулар: 1) руханилар күчерелми торган милекләрдән (җир-су, йорт, җир) пошлина һәм салым түләүдән азаттыр, 2) рухани мәнсабтан чыккан кеше, рухани карендәшләрендә торса да, салым түләүдән азат булмый, 3) рус динен тәхкыйрь итүче үлем җәзасына дучар була, 4) тарханның бер-бер нәрсәсен көчләп алган кеше өч өлешен түли, 5) ханның илчесенә каршы кылыч суырган кеше, хаин саналып, җинаи-мәхкәмәдә хөкем ителә, 6) үлемгә хөкем ителгән кешенең мал-мөлкәте талана, 7) үз белдеге белән хөкем иткән, җәза биргән кеше, нинди эш эшләгән булса, үзе дә шуңа дучар ителә, 8) угрылык, уйнаш кылучы үлем җәзасына дучар була. +Кыпчак дәүләтендә идарә вә хөкем ысуллары һәр җиргә гам булса да, рус иленә ул ысуллар бөтенләй кереп бетмәгәннәр. Дөрес, кенәзләрне ханнар тасдыйк итәләр, алар ханның хөкеменә тапшырылалар иде, ләкин һәр кенәз үз җирендә үз ысулы белән идарә кыла. Үз ватанының законнары белән хөкем итә, баскакларга күп илтифат кылмый, үз тәбәгаләреннән үзе салым җыя, үз исеменә акча суга, күрше падишаһлар белән мөнәсәбәттә булына, алар белән үзе теләгәнчә могаһәдә ясый, сугыша, килешә иде. Һәрбер рус кенәзлегендәге татар түрәсе кенәзнең ханга садыйк булып калуын, ясакларны төгәл түләвен, фетнә чыгарырга хәзерләнмәвен генә күзәтеп тора иде, рус кенәзләренең тәхет өчен низагларын я Урданың үзендә хан мәхкәмәсендә карала, яки ул эшне хан баскакка тапшыра иде. Анда, низагның урынында, кенәзләр, руханилар мәҗлесендә баскак хөкем эшенең барышын күзәтә, киңәшләрен бирә иде. Әгәр низаглашучылар хөкемнән риза булмасалар, эш ханга барып җитә алмый иде. Баскаклар, гадәттә, кенәз торган шәһәрдә тормыйлар, шәһәр якынындагы бер авылда гына торалар иде. Зур түрәләргә вә гаскәр башлыкларына, аларга буйсынырга, хөрмәт күрсәтергә тиеш лекне аңлатып, ханнар тарафыннан "пайза" исемле язулы алтын яки көмеш такталар бирелә икән. +Малия эшләре. Кирәк ханның, кирәк түрәләр вә мәэмүрләрнең ала торган билгеле мәгашлыклары булмаган, бәлки кул асларындагы әһалидән җыелган акчалар вә малларның бер өлешен үзләренә алып калыр булганнар. Хан вә хөкүмәтнең беренче варидәт чишмәсе салым вә ясаклар була иде, салымнар чит кабиләләрдән генә түгел, магул-т атарларның үзләреннән дә алынган. Баскак салым җыю эшен дә башкара иде, "исәпче" дигән түрәләр әһалинең хисабын һәм салым алына торган нәрсәләрнең исемнәрен "дәфтәр"гә язып торалар иде. Баскаклар җыйган салымнар ханның казнасына "казначы"га килә, салымнарны җибәргәндә, баскаклар җыелмый калган салымнарның да исәбен язып җибәрә иде: салымнарны яшерү, аларны гадәләтсезлек белән җыю булмасын өчен, дәфтәрнең бер нөсхәсе рус кенәзе кулына да бирелә иде. Салымнар җан хисабыннан алынган кеби, төрле кәсеп-кярдән дә билгеле салымнар алына иде. Мислә, сабан, ау, тегермән, умарта, урман вә бакчадан алына торган пошлиналар булган. Болар "калан" дип аталганнар, хайваннардан алынган салымнар "кубчур" дип аталганнар, йөземнән алынган салым "бурла тамгасы" дип атала иде. Читтән кергән маллардан да пошлина алыр булганнар. Салымнарны җыючы ваграк мәэмүрләр - "салык салган" дип, пошлина алынган малга штемпель сугучылар "тамгачы" дип аталалар икән. Акча сугу падишаһның хас хокукы булган, Алтын Урда ханнарының һәммәсе диярлек үз исемнәренә акчалар сукканнар, болар төрле урыннар вә шәһәрләрдә сугылганнар. +Юллар вә хәбәрләшү эшләре. Алтын Урда киң бер мәмләкәт булган, анда далалар вә урманнар күп булып, юллар булмаганлыктан һәм мәмләкәтнең төрле тарафларын кисеп киткән мул сулы елгалардан кичү кыен булганлыктан, кыпчак ханнары үз мәмләкәтләрендә юлларны яхшырту вә хәбәрләшүне җиңеләйтүгә дә әһәмият биргәннәр. Төрле урыннарда юллар ачтырганнар, бу юлларның тиешле урыннарында ям (станса)лар була, вә шунда кирәк хәтле ат тотыла икән. Түрәләрне йөртү өчен кирәк атларны ямларга халык куярга тиеш була, бу падишаһлык хезмәте "улак" дип атала иде. Стансаны караучы түрә "ямчы" дип аталган. Зур елгаларның билгеле урыннарында юлчыларны кичерер өчен, җәй көннәрендә һәрвакыт кирәк кадәр көймәчеләр тотыла иде. Ярлыкларда яд ителгән "көймәчеләр", менә шул хөкүмәт хезмәтендәге кешеләр булып, гади кәсеп ияләре генә түгелләрдер. +Ханның сарае вә андагы мәнсаблар. Ханның сараенда төрле гаскәри вә милки түрәләр бар иде. Ясаул - хан янындагы гаскәри түрә, хурчы яки укчы - ханның укларын йөртүче, бавырчы - ханның ашханәсен идарә итүче, актачы - ханның аяклы малларын вә менәр атларын идарә итүче, йортчы - ханның өен, җиһазларын караучы, коручы - хан янында кылыч күтәреп торып, ханның шәхесен саклауч ылар, шәгаул - ханның ишек төбендә торучы. +Хан сарае һәрвакыт зиннәтле вә мөкәммәл җиһазланган булса да, чит мәмләкәт илчеләрен, Алтын Урданың вассалларын (табигъ падишаһларын) кабул иткәндә, бигрәк мәһабәтләндерелә иде. Андый вакыт хан бикәсе белән тәхеттә утыра, балалары, кардәшләре, олуг түрәләренең бәгъзеләре - урындыклар, бәгъзеләре келәм өстендә утыралар, ирләр - уңда, хатын-кыз сул якта булалар иде. Хан, чит падишаһның хатын укыганда, кымыз эчә, аның янындагы шаһзадә вә угылларга да кымыз соныла, хан хозурына кабул ителгән затка да, әгәр эчсә, кымыз бирелә иде. Кымыз эчәр алдыннан, ханга баш ию лазем иде, мондый вакытта музыка уйнала вә җыр җырлана иде, тынычлык вакытында ханнарның иң яраткан шөгыльләре ауга чыгу иде, хәтта ханның аучылык эшләрен караучы "кошчы", "барсчы" дигән мәэмүрләре дә бар иде. Хан үзенең хисапсыз күп кешеләре белән ауга чыга, ерткычларны тотуда осталык күрсәткәннәргә мәкяфәтләр бирә иде. Аучылыкта билгеле бер ысуллар, хатты хәрәкәтләр була, шунлыктан ул эш халыкта сугыш рухын сакларга ярдәм итә, аучылык бу замандагы гаскәри маневрлар урынына тора, күп вакытта, дошман өстенә тәҗәвез кылганда, шул аучылык вакытындагы хатты хәрәкәтләрдән файдалана иде. Ауга чыгу зур бер бәйрәм урынында тора, ул чакта һәркем атның иң яхшысына менә, корал-яракның шәбен тота, киемне дә яңасын вә матурын кия иде. Ауга чыкканда, бөтен кыр халык белән тула, ау булгач, киң яланда ут ягып, тантана белән мәҗлес коралар иде. +Сыйныфлар. Төрк-магулларда халыкны "аксөяк", "карасөяк"кә аеру күптән башланган. Аксөякләрнең ата-бабалары үзләренең бертөрле гадәттән тыш эшләре белән имтияз алучы кешеләр була. Аларның яхшы атлары балаларына күчә иде. Падишаһлык эшләре төрләнеп вә катлауланып киткәч, аксөякләргә, хөкүмәт хезмәтендә тоткан урыннарына карап, төрле гонван бирелде. Мислә, ханның падишаһ була алмый торган балалары "углан" дип, хан нәселеннән булган бүтән затлар "бик-би", боларның балалары "мирза" дип аталганнар, аксөяк ыругларның үзләренең хас тамгалары булган, бу тамгалар белән алар бер-берсеннән һәм карасөяк ыруглардан аерылганнар. Кыпчак дәүләтендә кәсеп вә һөнәр җәһәтеннән сыйныфларга аеру булмаган, һәркем үз кабилиятенә карый, сәүдәгәр, рухани һөнәрче вә башкалары ирекле булган. Аксөякләрнең нинди имтиязлар вә хокуклар белән файдаланганлыкларын кисеп әйтү читен, ләкин падишаһлыктагы мәнсабларны күбрәк аларның ишгаль итүләре мәгълүм. +Төрле мәэмүриннәр. Шусунчы - халыкның азык эшләрен караучы түрә, туктаул - курган җирләренең капкаларын караучы түрә, тартынакчы - үлчәү эшләрен караучы вә үлчәүдән салым җыючы, күперче - күперләрне караучы вә алардан үткән өчен салым җыючы, сабанчы - сабан-сукадан салым җыючы, бүкәул - бәһа куючы, анбарчы - казна анбар-келәтләренә ашлык җыючы, базарда торган - базарда тәртип саклап торучы, юлаучы - хәбәр йөртүче, юртар шиланчы - эш белән җибәрелә торган кеше. +Шәһәрләр. Магул-татарлар килгәндә, Болгар илендә Идел вә Дон тамакларында, Кавказ вә Кырымда күп сәүдәле вә бай шәһәрләр бар иде. Сугыш вакытында бу шәһәрләрнең күбе вәйран булды, халыклары азайды, ләкин татарлар үзләре яңа шәһәрләр торгыздылар. Сарай, Яңа Сарай, Әстерхан, Кырым, Кырым җәдид, Сарайчык вә башка берничә шәһәрләр татарлар тарафыннан нигезләнгәннәр. Алтын Урда дәүләте егылгач, бу шәһәрләрнең һәммәсе диярлек харап булганнар. Аларның хәзерге көндә татар заманындагы исеме белән калганнары Кыпчак падишаһлыгы егылганнан соң тергезелгәннәр. Татарлар, ярым мәдәни тереклек сөргәнлекләреннән, шәһәрләргә ул хәтле әһәмият бирмәгәннәр булырга кирәк, чөнки Алтын Урда мәмләкәтендәге шәһәрләр артык ныклык вә мәгъмүрлек белән мөмтаз булмаганнар. Шәһәр торгызуда татарларга Болгар биналары күчергеч булган, кайсы шәһәрләр бик зур булганнар, киң урынга җәелгәннәр. Мислә, Сарай шәһәре хәрабәсенең киңлеге - шәһәрнең күп урын алганлыгын, бәгъзе йортларның нигезләренең зурлыгы ул йортларның бик зур булганлыкларын күрсәтә, аларның иң матур биналары мәсҗедләр була иде, Сарай шәһәрендә мәсҗедләр таштан иде, ханның сарайлары агач вә чәчәкләргә бай бакча эчендә утыралар, шәһәрдә фонтаннар да бар иде. +Сәүдә. Кыпчак мәмләкәте Азия белән Аурупаның кушылган җирендә, борын заманнарда ук бу ике кыйтга арасында сәүдә юлы булган урында ята иде. Кыпчак дәүләте урынында күп чит әйберләр табылу монда сәүдәнең көчле булганлыгын күрсәтә. Магуллар тәҗәвезе вакытында сәүдәләр тукталып торса да, алар үзләре утраклангач, падишаһлары сәүдәне химая итә башладылар. Сәүдәнең беренче каһарманнары Кырымда вә Дон тамагында торучы җәнвизләр булып, аларның Азов һәм Кәфә исемле шәһәрләре мал-мәтагның өелә торган урыннары иде. Рус сәүдәгәрләр татар шәһәрләренә Идел буенча көймәләрдә сәүдә кылырга төшәләр иде, кыпчак татарлары читтән килгән маллардан баҗы (пошлина) алып һәм чит сәүдәгәрләргә үз малларын сатып файдалана иде, Кыпчак йорты халкының төп кәсебе мал асрау булып, алардагы куй, кәҗә, сарык, дөя вә елкының күплегенә сәйяхлар хәйран калалар иде. Аларның сата торган малы да, күбесенчә, шул хайваннар иде. Алтын Урда сәүдәгәрләре Мәскәү, Рязань, Владимир вә башка рус шәһәрләрендә торалар, анда үзләренең аяклы малларын һәм Иран, Төркестан товарларын саталар иде. Болгарлар татар кул астында Магул-татар һөҗүменең телгә тәэсире - Бу һөҗүмнең мәдәни вә икътисади яктан зарары - Болгарда татар фетнәчеләре - Русларның Болгарга һөҗүм кылып торулары - Болгарның тузылуы - Болгарның әсәрләре. +Шәркый Аурупага килгән Бату хан урдуларының иң күп өлеше төркләр булганын югарыда белдек. Шул сәбәпле магул-татар һөҗүме Болгарда тел ягыннан зур үзгәреш ясый, борынгы болгар теле безнең хәзерге телемез белән бу көндәге чуваш теленең уртасындарак бер тел иде. Урта Азиядән килгән төркиләрнең тәэсире белән безнең телемез күп үзгәрде, шаманилыкта калган чувашлар да, фин кабиләләренә аралашып, мөселман булмаганлыктан, башка төркиләрдән читтә калып, үзләренең асыл телләрен үзгәрттеләр вә тел җәһәтеннән бездән ераклаштылар. Магул-татар һөҗүме төрки халыкларын бер-берсенә аралаштыру, таныштыру ягыннан файдалы булып чыкса да, мәдәният вә гомран җәһәтеннән болгарларга зарарлы булып төште. Чөнки, бердән, Болгар магул дәүләтенең иң читтә торган бер вилаяте булып, аның төзәлүенә, күтәрелүенә Монголиядә торган каһаннар, әлбәттә, әһәмият бирә алмыйлар иде. Алтын Урда дәүләте корылгач, Болгарның көньяк халыклары белән төньяк халкы арасында сәүдәдә арачылык итүе дә бетте. Аның сәүдәсе Иделнең түбән ягына, Сарайга күчеп, җәнүб халыклары (грек, әрмән, гөрҗи, гарәп, бохаралы вә әфганилар) Болгарга сәүдә белән бөтенләй килмәс булдылар. Ул чакта гарәп дәүләте тәмам вакланып, парчаланып бетеп, читләргә тәэсир итәрлек хәле калмаганлыктан (һәм ислам йортлары белән Болгар арасында Алтын Урда дәүләте яткан), инде Болгарның ислам иле белән катнашуы да бетте. Гарәп мәдәнияте сүнгәч, инде гарәпнең сәйяхлары вә галимнәре дә беткән иде. Булган кадәресе дә Болгарга килмичә, килсәләр дә анда кызык тапмый китәләр иде. Алтын Урда ханнары Болгардан ясак алуны гына белеп, үз мәмләкәтләренә кырыенда торган ул вилаятьнең мәгъмүрләнүе өчен күп кайгырмадылар. Алтын Урда ханнары нинди ханнар булганлыгы ачык мәгълүм түгел, Болгарның Алтын Урда ханы тарафыннан куелган бәкләре тарафыннан гына идарә кылынып торган булуы да ихтимал, ханнар, булган тәкъдирдә дә, әһәмиятсез булганнардыр. Болар, һәрвакыт үзләренең Алтын Урдага багланышлы булганлыкларын сизеп, үз тәшәббесләре белән бер эш тә эшләмәгәннәр булырга кирәк. Мәмләкәттә тышкы сәүдәләр тукталгач, Болгар көннән-көн сүнде, ярлыланды вә көчсезләнде, үзенең мөстәкыйльлеген югалткач, табигъ булган хөкүмәте тарафыннан яхшы идарә ителмәгәч, тәмам ташландык бер мәмләкәт кебек булып әверелде, бу сәбәпләрдән халыкта дәрт сүнде, һиммәт вә өмет бетте, ялкаулык вә таркаулык хәттин ашты. +Руслар белән болгарлар искедән бирле дошманнар иде, бу дошманлык татар заманында да бетмәде. Руслар болгарларга өзлексез һөҗүм итеп тордылар, рус ушкуйниклары Болгар җирен бу вакытларда да берничә мәртәбә таладылар. Русларның бу һөҗүмнәреннән болгарлар урда хөкүмәтенә шикаять итсәләр дә, күп кенә бу шикаятьләр тыңланмый, вә рус кенәзләре исә бу хәлдән бик яхшы файдаланып торалар иде. Әмма Алтын Урданың үзендә башбаштаклыклар, төрле мирзалар вә ханнарның, партияләргә аерылып, өзлексез талаш-тартышлары башлангач, мәмләкәттә тәртип вә низам бетеп, һәрбер шаһзадә үзен хан итеп игълан кыла башлагач, Болгар иле дә шундый "хан" булырга теләүчеләрнең бер җәнҗал мәйданы булып әверелде, татар ханзадәләренең бәгъзеләре үзләренең ханлыкларын Болгарга килеп игълан кыла башладылар. 1321 елда шундый "хан"нардан Пулад Тимер дигәне Болгар илен шулкадәр туздырган ки, бу вакыйганың ачысы болгарларның хәтереннән бик озак заманнаргача чыкмаган , соңыннан Мөрид, Хәсән исемле ханнар килеп сугышып, Болгарның астын өскә китерделәр. [13]74 һәм [13]75 тә Новгород юлбасарлары Болгарны таладылар. Татар муенчагыннан котылырга теләгән Дмитрий Иван углы, бу мәмләкәтне үз кул астына кертергә теләп, 1372 дә анда көчле гаскәр җибәрде. Бу гаскәр Болгар җирендәге күп авылларны талады вә яндырды, гаскәр башлыклары Болгар әмирләрен күп акча түләргә мәҗбүр иттеләр. Бу Дмитрийның углы Василий 1398 дә үз кардәше Юрийны күп гаскәр белән Болгар җиренә җибәрде. Гаскәрләр Болгар, Җүкәтау, Казан Кирмәнчек дигән шәһәрләрне алдылар вә Болгар мәмләкәтен өч ай таладылар, бу вакыйгадан соң Юрийга "Болгар фатихы" гонваны бирелде. Моннан соң, Казан падишаһлыгы төзелгәнче, русларның Болгар иленә дәхи берничә мәртәбә һөҗүм кылганлыклары мәгълүм, ике яктан өзлексез дәвам итеп торган бу һөҗүмнәр сәбәпле, Болгарның пайтәхете - атаклы шәһре Болгар тәмам вәйран булды, Болгар халкыннан күпләр казакъ булып Җаек тарафларына киттеләр, күбе, русларның Идел, Кама буенча килеп талауларыннан бизәр булып, ошбу елгалар буеннан күчеп, эчкә, урманлы, таулычокырлы җирләргә утырырга мәҗбүр булдылар. +III Казан падишаһлыгы 1) Падишаһлыкның нигезләнүе Казан елгасы - Ике Казан шәһәре - Русларның Казанга һөҗүмнәре - Болгарның хәлдән таюы - Олуг Мөхәммәд хан Алтын Урдадан киткәч, аның Казан падишаһлыгын нигезләве - Мөхәммәд хан Казан җирендә. +Казан - Болгар җирендәге бер елганың исеме булып, төбендә казан кебек казылмалар, өелмәләр күп булганлыктан, бу исем белән аталган. Болгарларның ошбу елга буенда яшәгәннәре "казанлылар" дип тә йөртелгәннәр. Бу елга буена салынган ике шәһәр "Казан" дип исемләнгән. Берсе хәзерге Казаннан кырык биш чакрым югары, Казан елгасының уң ягында булган. Моның кайчан салынганлыгы мәгълүм түгел, тик Болгарның мәркәзендә тынычлык беткәч, бәгъзе бер Болгар бәкләренең шул иске Казанны салып хөкүмәт итә башлау лары хакында хәбәрләр бар. Бу "Иске Казан" дип атала, хәзер аның урыны гына калган инде. Икенчесе хәзерге Казан урынында булып, Казан елгасының сул ягында, Иделдән җиде чакрым читтә берничә түбәләр өстендә утырган. Бу Казанның кайчан корылганлыгы ачык беленми. Руслар, Болгар җиренә һөҗүм кылган вә аны талаган чакта, яңа Казанны да коры калдырмаганнар, бу шәһәр дә аларның берничә дәфга талауларына, яндыруларына дучар булган. 1431 дә Мәскәү кенәзе Василий Темный, күп гаскәр җибәреп, Болгар илен дәхи харап иттерде. Алтын Урданың үзендә эчке низаглар, талаш-тартышлар һаман дәвам иткәнлектән, ерактагы Болгар мәмләкәтен карарга вакыты юк иде. Алтын Урда ханнарының игътибарсызлыклары сәбәпле, безнең Болгар иле, көннән-көн көчәя барган Мәскәү падишаһлыгына тәмле бер локмә булырга хәзерләнә иде. XV гасырда Шәркый Аурупадагы бөтен әхваль тиздән Мәскәүнең өскә чыгачагын, Болгар вә Урданың шул Мәскәү кул астына керәчәген ачык күрсәтә иде. Әгәр Болгар илендә башсызлык һаман дәвам иткән булса, бу мәмләкәткә руслар иртәрәк тә кул салган булырлар иде, ләкин Алтын Урдадан киткән Олуг Мөхәммәд ханның Болгар җиренә килеп, андагы чыгырыннан чыккан эшләрне рәтләве, башсыз калган халыкка баш булып, "Казан падишаһлыгы" дигән яңа бер падишаһлык торгызуы аркасында, Болгар мәмләкәте Василий Темный гаскәре һөҗүменнән соң - 121 ел, Алтын Урда егылгач, 72 ел рус кулына бөтенләй төшми торды. +1437 дә Олуг Мөхәммәд ханның Алтын Урдадан мәҗбүрән чыгып, рус җиренә таба киткәнлеген югарыда белгән идек. Ул Литва кул астында вә Мәскәү чигендә булган Белёв шәһәренә барып туктады, бераз хәл җыеп, төзәлеп, Сарайдагы дус-ишләре белән хәбәрләшеп, үзенең тәхетен яңадан кайтарып алырга уйлый иде. Бу эш тугрысында үзе куйган Икенче Василийдан ярдәм сорады, ләкин бу кенәз, ханның изгелекләрен онытып, аңа кеше җибәрде дә: "Безнең чигемездән китсен!" - дип әйттерде. Хан рус кенәзенең илчесенә һичбер җавап та бирмәде. Үзеннән дә кузгалмады, бәс, Василий, ханны көч белән чыгарыр өчен, аның өстенә күп гаскәр җибәрде. +Олуг Мөхәммәд хан, ошбу күп гаскәргә каршы торуны мөнасиб күрмәгәнлектән, гозерләр күрсәтеп солых сорады, ләкин руслар асла күнмәделәр вә шунда ук шәһәрне бастылар. Иртәгәсен Олуг Мөхәммәд хан Мәскәү кенәзе исеменнән нинди генә шарт куйсалар да риза булачагын вә, шуны ныгыту өчен, үз углы Мәхмүдне әманәт итеп биреп торачагын, Урдага кайтып, хөкүмәтне кулга алырга муафыйк булса, Мәскәү кенәзлегеннән асла ясак алмаячагын гарыз итеп, үз мирзаларын җибәрсә дә, тегеләрне күндерә алмады, иң соңда: "Иртәгә хәтле генә миһләт биреңез!" - дип үтенеп карады - булмады. +Бәс, хан хәзрәтләре Алладан башка һичбер ярдәмчесе юклыгын күреп тәһарәтләнде дә, бер агач күләгәсенә барып, ике рәкәгать намаз укыды вә, озак еглап, Алладан мәдәд вә ярдәм сорады. Соңра атына менеп, үз кешеләре белән тәкбир әйтә-әйтә, кырык меңлек рус гаскәре өстенә хәмлә кылды, Мәскәү гаскәре җиңелеп, эштән чыгып качарга башлады (1438 дә). +Олуг Мөхәммәд хан аз гына гаскәре белән дошманының җире булган Мәскәү кенәзлеге чигендә торуны хәвефле санаганлыктан, мордва җирләре аркылы Идел буена килеп чыкты, русларның чапкынлыкларыннан йөдәп беткән болгарлар вә болар нөфүзе астында яшәүче фин кабиләләре татар ханын шатланып каршы алдылар вә аның идарәсе астына җыелдылар. Менә шул рәвешчә, 1439 елда иске вә тузган Болгар дәүләте урынына яңа Казан падишаһлыгы нигезләнде. +Олуг Мөхәммәд хан Казан җирендә. Олуг Мөхәммәд хан, Казан җирендә урнашып, эшләрне юлга салгач, шул ук [14]39 ел Василийдан үч алу нияте белән Мәскәүгә юнәлде. Василий качып китте, мәскәүлеләр гаять курыктылар. Олуг Мөхәммәд хан, Мәскәүне ун көн камап торганнан соң, аны ала алмыйча, тирә-як шәһәрләрдән күп ганимәтләр алып кайтып китте. +1445 тә Олуг Мөхәммәд хан Мәскәүгә өченче мәртәбә китте. Бу юлы үзе Нижнийда калып, угыллары Мәхмүд белән Ягъкубны Суздаль ягына күндерде. Василий, гаскәр җыеп, шаһзадәләргә каршы чыкты: Юрьев шәһәре янында сугыш башланды, Казан гаскәре җиңеп, рус гаскәрен әйләнеп алдылар да бөтенләй кырдылар вә великий кенәзне байлары белән тоткынлыкка эләктерделәр, Василийның муенындагы хачын, җиңелү вә тоткынлыкка төшү галәмәте итеп, Мәскәүдәге анасына җибәрделәр. +Моны ишеткәч, руслар: "Мәскәүне тагын татар баса", - дип бик курыксалар да, шаһзадәләр, Мәскәүгә килмичә, Нижнийга, аталары янына кайттылар. Олуг Мөхәммәд хан үз гаскәре белән кенәз Василийны да алып, Курмыш шәһәренә килде, соңра Бигеч исемле түрәне Василийның дошманы Юрий углы Дмитрий Шемякага илче итеп җибәрде, әгәр дә хан тарафыннан куелган шартларга риза булса, Мәскәүгә великий кенәз итеп куярга боерды. +Бигеч мирза бу сәфәрендә озак йөрде, хан көткән вакытта кайтып җитмәде. Ул арада бер яктан, Бигеч мирза үтерелгән икән, дигән хәбәр чыкты, вә шул сәбәпле хан, Василийның үзе белән сөйләшеп, аны Мәскәүгә кайтарып җибәрмәкче булды. Василий, шатланып, ханның һәммә шартларын кабул итте вә күп акча түләде. Бу хосуста хан белән кенәз арасында могаһәдә язылды да, кенәз, бөтен иярченнәре белән беренче октябрьдә азат ителеп, Мәскәүгә озатылды. Тоткын кенәзне азат итү хакында ханның угыллары Мәхмүд, Йосыф, Касыйм вә Ягъкуб арасында ихтиляф чыкты. Мәхмүд, үзе тоткын иткән кенәзне җибәрергә риза булмыйча, аны гомер буе тоткынлыкта калдырып, Мәскәүне Казанга ияртү фикерен яклады, әмма тегеләр Василийдан үз файдаларына төрле вәгъдәләр алып, аны җибәртергә тырыштылар. Бу җәнҗал көчәеп, Олуг Мөхәммәд ханның үзе вә углы Йосыф шуның корбаны булдылар (1446 да). Касыйм белән Ягъкуб чиркәс җирләренә качып киттеләр. +Олуг Мөхәммәд хан, гакыллы вә йөрәкле бер кеше булса да, хөкүмәт башына татарларның әхлаклары бозылып беткәннән соң кичкәнлегеннән, күп эш чыгара алмады. Сарайда эшләргә аңа фетнәләр манигъ булды, Казанда руслар белән көрәш дәвам итте. Шунда да тәмам бетеп барган Болгарны терелтеп, аякка бастырып, аның яңадан бер гасырдан артык мөстәкыйль яшәвенә сәбәп булган Олуг Мөхәммәд хан тарихымызның бөек адәмнәреннән саналырга тиештер. +Олуг Мөхәммәд хан Казан җирендә сигез ел хөкүмәт сөрде, аның Казан шәһәрендә торып-тормавы анык мәгълүм түгел. 2) Дүрт мөстәкыйль хан Мөхәммәд хан - Касыйм ханлыгының нигезләнүе - Хәлил хан - Ибраһим хан - Аның руслар белән сугышлары - Нурсолтан бикә - Ибраһимнан соң хан кую хакында ихтиляф - Илһам хан - Ибраһим угыллары Мөхәммәдәмин белән Габделлатыйфның рус хезмәтенә керүләре - Рус гаскәренең Казанга килүе - Илһам ханның гаиләсе белән тоткын ителүе - Михнәт эчендә үлүе - Кардәшләренең чукындырылуы. +Мөхәммәд хан. 1445 дә Олуг Мөхәммәд хан үлгәч, аның углы Мәхмүд, Казан шәһәрен Галимбәк (Гали бәк) дигән бер Болгар шаһзадәсеннән тартып алып, яңа Казанны үзенә пайтәхет ясады. Мәхмүд, Мәскәү кенәзе Икенче Василийга дошман булганлыктан, Шемяка белән хәбәрләшеп торган вә аны яклаган. Русиягә дошман булса да, бер-ике рәт чирмешләр белән берегеп, русларның Устюг вә Муром шәһәрләрен талаудан башка күп эш эшли алмаган, бәлки аның заманында казанлылар руслар белән тату торып сәүдә итешкәннәр, Казан сәяси вә икътисади яктан зураеп, шөһрәт кәсеп иткән. +Мәхмүд хан заманында Касыйм ханлыгы дигән ханлык кисәге нигезләнде. Аның нигезләнүе болай булды: Олуг Мөхәммәд ханның Касыйм вә Ягъкуб исемле угылларының Мәхмүдтән качып киткәнлекләрен югарыда белгән идек, болар Кавказда, чиркәс җирләрендә йөргәннән соң, үз иптәшләре белән Икенче Василий хозурына килделәр вә рус хезмәтенә керергә теләгәнлекләрен белдерделәр. Ул чакта Василий белән Юрий балалары Василий Косой вә Дмитрий Шемяка арасында кенәзлек низаглары бара иде, бу татарлар Дмитрийны Мәскәүдән куып чыгарырга зур ярдәм иттеләр. Боларның ихласлы хезмәтләре бәрабәренә Василий аларга 1452 дә Ока суы буендагы Мещера кальгасын багышлаган. Соңыннан бу кальга, Касыймга нисбәт белән, "Касыймов" дип аталып киткән. Менә шул вакыттан алып, Русия кул астында булган Касыйм ханлыгы башланды. Бу ханлык һәр яктан ике йөз чакрым булып, хәзерге Касыйм, Елатьма, Шацкий вә Темников өязләреннән гыйбарәт булган. +Икенче Василийның, татар шаһзадәләрен хезмәткә алып, аларга җир-су бирүе аларны башка татарларга (бигрәк Казанга) каршы корал итеп тоту өчен булган. Бу татарлар һәрвакыт Русиянең дошманнарына каршы атлы гаскәр булып барырга хәзер торганнар. Касыйм һәрвакыт Казан ханлыгы эченә фетнәләр салып торган: Казандагы нөфүзле түрәләр вә мирзалар белән хат язышып, алар арасына ихтиляф салып, аларны үзара талаштырырга тырыша иде. +Мәхмүд хан. Ун еллап хөкүмәт сөреп 1464 тә үлгән, урынына углы Хәлил утырган, ләкин туганы Ибраһим 1467 дә аңа каршы баш күтәреп, ханлык тәхетен тартып алган. +Ибраһим хан. Казанда бер фирка халык, Ибраһимны яратмаганлыктан, аны төшерүгә тырыштылар, бу хосуста Касыймнан ярдәм сорадылар вә аның үзен хан булырга чакырдылар. Касыйм бу хәбәрне, шатланып, Василийдан соң кенәз булган Өченче Иванга сөйләде вә аннан гаскәр сорады. Иван, бу хәбәрне ишеткәч, шатланып, Касыймны үзенең татарлары белән Казанга җибәрергә әзерләде вә аларга рус гаскәре кушып, кенәз Оболенский командасына тапшырды. +Болар 1467 дә сентябрьнең 14 ендә Казанга юнәлделәр. Касыйм юл күрсәтеп барды. Ибраһим хан боларга каршы чыгып, ике гаскәр Идел буенда очраштылар. Казан гаскәре Касыймга Идел аша чыгарга ирек бирмәде. Чирмешләр дә русларга каршы тордылар. Шул сәбәпле Касыйм вә Мәскәү гаскәре, зур михнәтләргә дучар булып, һичбер эш кыла алмыйча, кире кайтып киттеләр. Боннан соң шул ук 67 дә Ибраһим хан үз гаскәре белән Устюг кальгасына һөҗүм иткән, Вятка, Галич шәһәрләрен алган, ошбу елның ахырында һәм [14]68 ел эчендә Иван Казанга берничә дәфга гаскәр җибәрсә дә, һичберсендә уңмаган, тик аның гаскәрләренең Казанга 1469 дагы бишенче мәртәбә сәфәрләре генә уңышлы булган. Иванның бу юлы җибәргән гаскәрләре майның 21 ендә Казан янына килеп җитеп, халык йоклап ятканда, төнлә һөҗүм итеп, туры килгән бар кешене таларга вә үтерүгә керештеләр: рус тоткыннарын азат итәләр, йортларга ут төртәләр, хатын-кыз вә бала-чагалары белән мәсҗедләргә тулган мөселманнарны ут төртеп яндыралар иде. +Русларның артыннан Ибраһим хан куа чыгып, суда вә корыда зур сугыш булды. Монда рус гаскәре бик яман җиңелеп, кырылып вә тоткынлыкка төшеп, эштән чыкты. +Шушы елның сентябрь аенда кенәз Иван үз энесе Георгийны күп гаскәр белән Казанга җибәрде. Бу гаскәр Казанны камап торып, татарларның су юлларын да кистеләр, ахыр Ибраһим хан аларның теләгәннәрен биреп, солых итәргә мәҗбүр булды. +1478 дә руслар Ибраһим ханның Вятка тарафларына һөҗүм итүенә каршы Нижний белән Казан арасындагы барлык авылларны талап, яндырып йөрделәр. Ибраһим дәхи дә солых кылышты. Ибраһим хан 1478 яки [14]79 да вафат булды. Ибраһим хан Хәлилдән тол калган җиңгәсе Нурсолтан бикәне баш хатынлыкка алган иде. Ул үлгәч, бу бикә Кырым ханы Миңлегәрәйгә барды. +Илһам хан. Ибраһим ханның ике хатыны вә биш углы калды. Яшь хатыны Нурсолтаннан туган угыллары Мөхәммәдәмин, Габделлатыйф исемендә иделәр. Ибраһим урынына хан сайлау хакында Казан олуглары арасында зур ихтиляф чыгып, бер фирка халык олуг хатыны Фатыймадан туган углы Илһамны хан итәргә телиләр, икенче бер партия Нурсолтан углы Мөхммәдәминне куймакчы булалар иде. +Бу талашка Җаек белән Идел арасында күчеп-кунып йөри торган Нугай мирзалары да кушылган, Мәскәү кенәзе дә тыгылган. Нугайлар Илһамны якладылар, чөнки ул аларга кияү иде. Ибраһимның яшь хатыны Нурсолтан Кырым ханы Миңлегәрәйгә барганлыктан вә бу соңгысы белән Мәсәкү кенәзе дус булганлыктан, Мәскәү Мөхәммәдәмин файдасына тырышты. +Ахырда Илһам партиясе җиңеп, Казан ханлыгына ул куелды, бу сәбәптән Өченче Иванның Казанга дошманлыгы бигрәк артты, Мөхәммәдәмин белән энесе Габделлатыйфны Мәскәүгә алдырды да үз хезмәтенә кабул итте вә, моның аркылы Казан эшләренә катышырга юл ачылачагын белеп, Мөхәммәдәмингә Ока елгасы буендагы Кашира каласын багышлады, Габделлатыйфка да җир-су бирде. +Мөхәммәдәмин, Казандагы үз партиясе белән хәбәрләшеп, Казан хәлләрен эзәрләп, форсат күзәтеп тора иде. +Иван белән Мөхәммәдәминнең болгатуы сәбәпле, Казанда һәмишә низаг, талаш-тартыш бара, Иван Мөхәммәдәминне Казанга хан итеп куярга тырыша вә Казан чигендәге рус гаскәре һәр көн сәфәргә әзерләнеп тора иде. +Ахырда, 1487 дә Иван Казанга күп гаскәр җибәрде, Илһам хан да каршы чыгып, Зөя елгасы буенда каты сугыштылар. Татарлар, җиңелеп, Казанга качып киттеләр вә шәһәргә кереп бикләнделәр. 18 нче майда Мәскәү гаскәре Казан шәһәрен камап алды вә өч атна мохасарә хәлендә тотты. Ниһаять, июльнең 9 ында руслар Казанны алдылар. Илһам хан чыгып русларга тоткынлыкка бирелде. Илһам ханны, анасы Фатыйма бикәне, хатынын, ике энесен вә башка түрәләрне Мәскәүгә озаттылар. Тоткынлыкка төшкән ханны күрергә бөтен Мәскәү чыкты вә татар ханының тоткын булуына исләре китте. +Соңыннан Илһам ханны хатыны белән Вологдага, ике энесе, бер сеңлесе белән анасын Белозерскига озаттылар, татар түрәләренең чукынырга күнмәгәннәрен төрмәләргә салдылар, муеннарын өзделәр. Илһамның туганнарыннан Ходайкол атлысын Иван, төрмәдән чыгарып, Мәскәүгә алдырды вә, чукындырып, Петр атады да Евдокия исемле сеңелен бирде. Әмма Миңлетаһир дигәне үлгәнче зинданда, ислам динендә калды, ләкин үзеннән соң хатыны вә балалары бары да чукындылар. +Илһам хан тоткынлыкта каты михнәт вә азап астында торды, аның күргән михнәтләре халык арасында озак заманнар онытылмады, аның горбәт вә михнәт эчендә үлгәнлеген соңгы буындагы балалар да беләләр иде. Иван Илһамга вә анасына мәрхәмәт итмәде вә бу хосуста бәгъзе бер татар мирзаларының үтенечләренә әйләнеп кенә дә карамады. Илһам хан вә анасы шул зинданда вафат булдылар. 3) Истикъляльнең кимүе Мөхәммәдәмин хан - Мамык хан - Габделлатыйф хан - Мөхәммәдәмин хан икенче мәртәбә - Бу юлы аның Мәскәүгә дошманлануы, моның сәбәбе - Мөхәммәдәминнең сугышлары - Авыруы - Шаһгали хан - Сахибгәрәйнең Казанга килүе - Шаһгалинең китүе. +Мөхәммәдәмин хан. Илһам ханның тоткын ителеп алынуы белән, Казан падишаһлыгының истикъляле кимеде, ул Мәскәү нөфүзе астына төште. Илһамнан соңгы ханны (Мөхәммәдәминне) Мәскәү кенәзе Иван үзе куйды. 1487 дә ханлык исемен алган Мөхәммәдәмин бер мөстәкыйль хан түгел, бәлки Мәскәү кенәзенең калгае (наместнигы) хөкемендә генә иде. Ул һич хыянәтсез Русиягә буйсынып торырга ант итте, Мәскәү кенәзе инде Казанны үз кулы астында саный башлады, үзенең рәсми гонванына "Болгар падишаһы" дигән сүзне дә өстәде. +Мөхәммәдәмин хан, һәрвакыт Мәскәү файдасына гына эш кылып, үз халкына бик күп золым вә тарлык китерде, дәхи аның заманында рус сәүдәгәрләре, Казанга кереп, иркенләп, теләсәләр ни кылып йөрделәр. +Казанлылар, бу залимнең кулыннан котылу нияте белән, Шибани (Себер) ханы Мамык Әйбак углын ханлыкка чакырдылар. 1496 да Мамык кинәт кенә Казанга килеп керде дә ханлыкка утырды. Мөхәммәдәмин Мәскәүгә качты. Ул Русиядә калып, кенәз Иван аңа янә Кашира, Серпухов калаларын бирде. Мөхәммәдәминнең ханлыгы тугыз ел булды. +Мамык хан. Мамык Казан тәхетендә озак тора алмады. Чөнки ул, килеп бераз торгач та, сәүдәгәрләрнең мал вә мәтагларын, олуг затларның мөлкәтләрен талап алырга кереште, хәтта үзен ханлыкка куярга тырышкан кешеләргә дә күп җәбер вә золым тигезде. Ахырда аны Казан мирзалары куып җибәрделәр, моннан соң мирзалар, Иванга илчеләр җибәреп, гафу үтенделәр вә ханлыкка Ибраһим ханның кече углы Габделлатыйфны сорадылар. Иван, бу үтенечне кабул итеп, Габделлатыйфны Казанга хан итеп җибәрде. Мамык Казанга 1496 да килгән иде, [14]97 дә куылып китте. +Габделлатыйф хан. Яңа ханны тәхеткә утыртыр өчен, Мәскәүдән Казанга кенәз Холмский вә Палецкий килгән. Моның заманында Мамыкның карендәше Агалак 1499 да мең биш йөз гас кәр белән Казанга килде. Беренче килүендә, Мәскәүдән ярдәм килеп, куып җибәрде, икенче килүендә шәһәрне өч атна камап ятты. Бу юлы да Казандагы руслар шәһәрне бирмәскә күп ярдәмләштеләр. +Габделлатыйф та Казанда озак тора алмаган. Чөнки икейөзле булып, ике якка да (Мәскәү кенәзе вә Казан халкы) риялык белән ярамакчы булган, ләкин бу эш бик тиз сизелгән, тәүге елда ук, Габделлатыйф хан өстеннән зарланып, Мәскәүгә илче барган, аның урынына Мөхәммәдәминне сораганнар. 1502 дә Мәскәү кенәзе аны төшереп, богаулап Мәскәүгә китерер өчен кеше җибәрде. Габделлатыйфны Мәскәүдән Белозерскига илтеп зинданга салдылар. Соңыннан үги атасы Миңлегәрәйнең Иваннан үтенүе буенча зинданнан чыгарылып, читкә китмәү шарты белән Мәскәүдә калдырылды. +Мөхәммәдәмин хан икенче мәртәбә. 1502 дә Иван Мөхәмм әдәминне икенче мәртәбә Казан ханы итеп куйды. Бу Мәскәүдә чагында Илһам ханның тол хатынын алган иде. Бу ханбикә ире белән Вологдага сөргенгә җибәрелгәнлектән, күп михнәтләр чиккән, русларны яхшы сынаган, Мәскәү кенәзенә чын дошман булып әверелгән иде. Гүзәллек вә сүзгә осталык белән дә мөмтаз булган ошбу ханбикә Мөхәммәдәминне бөтенләй үз кулына алды вә аны Мәскәү кенәзенә каршы кыздыра башлады. Мәскәү падишаһының вассалы булып торуга караганда, гади кеше булып йөрү артыграк булганлыгын, хурлыкта яшәүгә караганда, намус белән үлү яхшырак икәнлеген аңлатты, кыкасы, бу ханбикә ире Мөхәммәдәминнең йоклаган тойгыларын уятты, аның сүнгән йөрәгенә ут салды. Ошбуның тәэсире белән Мөхәммәдәмин, Мәскәүдән аерылып, мөстәкыйль патша булу фикерен Мәскәү кенәзенә белдерергә бер форсат эзли башлады. +1505 тә Мөхәммәдәмин, бер мирзасын Иванга җибәреп, бәгъзе бер имтиязлар сорады. Иванның моңар бик ачуы килде вә, бу тугрыда үзенең әмерләрен йөз-бәйөз ирештерер өчен, үзенең Михаил Кляпин исемле бер кешесен Казанга җибәрде. Чөнки Иван Мөхәммәдәминнең төп фикереннән бөтенләй гафил иде. +Мөхәммәдәмин исә Мәскәүгә дошманлыгын ачарга көтеп кенә тора иде. Ул Михаилны зинданга яптырып, Казан ярминкәсенә килгән бик күп рус сәүдәгәрләрен талатып, куып чыгартты. Бу эш 24 нче июньдә булган иде, сентябрь эчендә Мөхәммәдәмин, Казан, Нугай халкыннан алтмыш мең гаскәр җыеп, Мәскәү чикләренә юнәлде, Нижний каласын камады, шул тирәдәге посадларны яндырды. Нижнийда русларның гаскәре аз булганлыктан, каршы тора алмадылар. Сентябрьнең җидесендә хан, каланы алырга фәрман бирде вә хәзерлек башланды. Нижний зинданында байтак Литва тоткыннары бар иде, аларга: "Әгәр дә татарларга каршы сугышсаңыз, сезне азат итәрмез!" -дип, зинданнан чыгарганнар. Болар бик риза булып чыкканнар да тупларны эшкә җибәргәннәр. Шунда бер нугай мирзасы күкрәгенә ядрә тиеп үлгән. Нугай гаскәре аның командасы астында икән, ул үлгәч, гаскәрнең рәте киткән, ул арада нугайлар белән казанлыларның үз араларында җәнҗал чыккан. Шунлыктан Мөхәммәдәмин, артык эш күрә алмыйча, гаскәре белән Казанга кайтып китәргә мәҗбүр булган. +Иван, татарлардан үч алыр өчен, йөз мең гаскәр җибәргән, ләкин бу гаскәр, Мөхәммәдәмин белән сугышырга батырлык итә алмыйча, Муромнан кире кайтып киткән. Иван, шушы күңелсез вакыйгалардан мөтәәссир булып, 1505 елның 27 нче октябрендә үлгән дә. Урынына углы Өченче Василий утырган. +Өченче Иван Мәскәү кенәзләренең иң әһәмиятлеләреннән булып, рус илен Алтын Урда кулы астыннан коткардыгы кеби, Болгар- Казан иле дә аның заманында рус нөфүзе астына төште. Өченче Василий казанлылардан үч алырга, 1506 елның язында зур гаскәр җыеп, Казанга җибәрде. Руслар килгән көнне кәеф-сафа корып яткан татарларны яхшы ук кырсалар да, иртәгәсен татарлар үзләрен тәмам җиңеп, күп гаскәр башлыкларын, бояр балаларын кырып, кайсыларын Черек күлгә батырып бетергәннәр. Шул ук елның 22 нче июнендә Казанга дәхи рус гаскәре килде. Бу юлы да җиңелеп кайтып китте. Моннан соң, Миңлегәрәй димләве буенча, Мөхәммәдәмин белән Василий арасында солых ясалды. Бу солых мүҗибенчә Мөхәммәдәмин Казанның Мәскәү химаясендә булуын тасдыйк итте вә моннан соң Мәскәү кенәзенә каршы фетнә чыгармады. +1516 да Мөхәммәдәмин хан имәнеч вә яман бер авыру белән авырып түшәккә ятты. Ул озак авырып киткәч, Казандагы олуглар кенәз Василийга намә күндерделәр вә Габделлатыйфны хан итеп җибәрүен үтенделәр, ләкин ни өчендер Мәскәү кенәзе Габделлатыйфны Казанга хан итеп җибәрмәде. Габделлатыйф 1517 елның 19 нчы ноябрендә вафат булды. 1518 елның декабрендә Мөхәммәдәмин дә үлде. Боларның икесеннән дә ир бала калмаганлыктан, шулар белән, Казан дәүләтен нигезләгән Олуг Мөхәммәд ханның нәселе бөтенләй киселде. +Мөхәммәдәмин хан бу юлы 17 ел падишаһлык итте. Ул шушы соңгы хөкүмәтендә Мәскәү нөфүзеннән чыкмакчы булып карады, ләкин бу эш аның бер сәяси вә төпле кеше булуыннан килмичә, тик хатыны вә янындагы киңәшчеләренең тәэсире аркасында гына булды. Шуның өчен дә ул Болгар иленең борынгы шәүкәтен кайтарып, Казанның киләчәген саглам казыкка бәйли алмады. +Олуг Мөхәммәд ханның Казанда хөкемдарлык итә башлавыннан Мөхәммәдәминнең үлүенә хәтле 81 ел үтте, Олуг Мөхәммәд сөляләсеннән Казанда җиде хан булды. +Шаһгали хан. Мөхәммәдәмин Казанга икенче дәфга хан булып киткән 1502 елда Әстерханнан Йосыф һәм Шәйхәүлияр исемле кенәз Өченче Иван хезмәтенә керер өчен, Мәскәүгә килгәннәр иде. Болардан Шәйхәүлияр (Аллаһияр) дигәне - Алтын Урданың соңгы ханы Әхмәднең туганы булган Бәхтияр углы иде. Яхшы хезмәтләре өчен Шәйхәүлиярга Касыйм ханлыгы багышланды. Бу кеше Мәскәү кул астындагы шул ханлыкта 1508 дән 1516 гача ханлык итте. Аннан соң Касыйм ханлыгы аның углы Шаһгалигә күчте. Мәскәү казанлыларга үзенең көчен яхшы сиздергәнлектән, Мөхәммәдәминнән соң Казан мирзалары Мәскәү киңәшеннән башка үзләренә хан сайларга да батырчылык итә алмадылар. Мөхәммәдәмин авырып яткан чакта ук, алар Мәскәү кенәзеннән Габделлатыйфны ханлыкк а сораганнар иде, Мөхәммәдәмин үлгәч, казанлылар кенәз Василийга: "Казан җире Аллаһыныкы һәм син падишаһныкы, әмма без Аллаһы һәм сез падишаһның колларымыз. Падишаһ, син безнең хакта һәм бүтән Казан җире хакында уйласаң иде, безгә бер падишаһ җибәрсәң иде", - дип намә күндерделәр. 1519 елның 1 нче мартында кенәз Василий Казанга хан итеп әле генә яд ителгән Шаһгали Шәйхәүлияр углын җибәрде. +Василий каршында Шаһгали Казан ханлыгына иң муафыйк кеше иде. Рус кенәзе кул астында тәрбия кылынганлыктан, Мәскәү өчен бик ышанычлы булган һәм Мәскәү кенәзенә тугры хыянәтсез эш кылып торуны үзе дә вәгъдә иткән. Кенәз Василий Шаһгалины Казанга хан итеп кую белән Кырымга да каршы тормакчы булган, чөнки 1513 тә Миңлегәрәй үлеп, аның урынына углы Мөхәммәдгәрәй утыргач, Кырым белән Мәскәү арасындагы мөнәсәбәт үзгәргән иде. 1519 да Шаһгалине Казанга воевода (гаскәр башлыгы) Карпов китерде. Шаһгали үзе белән байтак татарлар да алып килде. +Ләкин Шаһгали Казанда абруй таба алмады. Һәрвакыт Мәскәү файдасына эш кылганлыктан, казанлылар аны бер дә яратмадылар. Казан олуглары Шаһгалине Мәскәүдән суындырып, Русия белән мөнәсәбәтне бөтенләй өзәргә дә димләп карадылар. Шаһгали аларның киңәшләрен асла тыңламады, бәлки Мәскәүгә каршы тырышкан кешеләрнең күбесен җәзалап, төрмәләргә салдырды, үтертте. Бәгъзе Казан олуглары, Кырым ханы Мөхәммәдгәрәй белән хәбәрләшеп, Казанга хан итеп үз энесе Сахибгәрәйне җибәрүне үтенделәр. Казанда көчле бер Кырым партиясе дә төзелде, ниһаять, Мөхәммәдгәрәй, Казанда ихтилял чыгартып, 1521 елның язында Сахибгәрәйне Кырым гаскәре белән Казанга китереп кертте дә, ханлыкка утыртты. Шаһгалине - рус илчесен - Мәскәүгә кайтарып җибәрделәр. Мәскәүгә кайтып кергән Шаһгалине Василий хөрмәт белән каршы алды вә сәламәт калуы өчен шатланды. 4) Мәскәү белән Кырым көрәше Кырым ханы Мөхәммәдгәрәй хакында - Сахибгәрәй хан - Мәскәү җиренә ике яклап һөҗүм - Мәскәү белән Кырым арасында Казан өчен көрәш башлану - Сахибгәрәйнең Истанбулга китүе - Төркия солтанының илтифатсызылыгы - Сафагәрәй хан беренче мәртәбә - Җангали хан. +Сахибгәрәй хан. 1449 елда Кырым ярыматавында Алтын Урдадан аерым бер ханлык торгызганлыкны югарыда белгән идек. Бу ханлык икенче хан Миңлегәрәй заманында Төркия дәүләте нөфүзе астына төште, вә аннан соңгы ханнар Төркия хөкүмәтенең тасдыйкы белән куела башладылар. Миңлегәрәйдән соң хан булган Мөхәммәдгәрәй, үзенең хамие булган Госманлы падишаһының көченә таянып, Мәскәү кенәзлегенә югарыдан карый башлады вә аның белән көч сынашырга тотынды. Ул, Мәскәү нөфүзе астына төшкән төрк-татар җирләрен кайтарып алып, вак ханлыкларны да Кырымга ияртеп, зур бер татар падишаһлыгы нигезләргә тели иде. Ошбу максатының бер өлешен мәйданга китерер өчен, ул, Казанны үз нөфүзе астына алмакчы булып, энесе Сахибгәрәйне, анда китереп, хан итеп куйды. Үзенең көчен күрсәтер өчен, шул ук елны үзе җәнүб ягыннан Мәскәү өстенә йөрдеге кеби, Сахибгәрәйне Нижний, Владимир якларыннан рус җиренә һөҗүм кылдырды. Кырым гаскәре белән Казан гаскәре Коломна янында килеп кушылдылар. Кинәт булган ошбу ике яклап һөҗүм кенәз Василийны шулкадәр шашындырды ки, ул куркуыннан байтак заман бер печән кибәне астында яшеренеп ятты. Татар гаскәрләре Мәскәү тирәсен талый вә туздыра башладылар. Мәскәү халкы куркуыннан нишләргә белми аптырап калды. Ниһаять, Мәскәү байлары, җыелып киңәшкәннең соңында, Мөхәммәдгәрәй ханга кыйммәтле бүләкләр белән илче җибәреп, мәрхәмәт вә солых сорадылар. Кырым ханы кул астында торып, дань түләячәкләрен гарыз иттеләр. Хан моңа риза булды. Ике арада язышкан гаһеднамәне Василийга җибәрделәр, ул да шатлана-шатлана кул куйды. Моннан соң Казан вә Кырым гаскәре җирле-җиренә кайтып киттеләр. +Мөхәммәдгәрәй хан, бу сәфәрдән кайткач, Әстерхан шәһәрен барып алды, ләкин шунда нугай мирзалары тарафыннан хыянәт ителеп үтерелде (1522 дә), 85 яшендә иде. Шулай итеп, ул, үзенең "Бөек бер татар падишаһлыгы торгызу" дигән әмәленә ирешә алмыйча, татарларның үз куллары белән һәлак ителде, аннан соң Кырым ханлыгына углы Сәгадәтгәрәй утырды. +Казанга Сахибгәрәй куелган көннән алып, Кырым белән Мәскәү арасында Казан өчен көрәш башланды, Казанның эчендә "Мәскәү партиясе", "Кырым партиясе" дигән партия пәйда булды. Боларның әүвәлгесе - Мәскәүдән вә Касыйм ханлыгыннан, икенчесе Кырымнан һәм Нугай урдасыннан куәт ала иде. Мәскәү белән Казанның ошбу көрәше Казан падишаһлыгы егылганчы дәвам итте. Казан ханнарын әле Кырым партиясе, әле Мәскәү партиясе куя иде. Кырымның ошбу көрәше аркасында Казанның Мәскәүгә бөтенләй багынуы байтак кичекте. +1523 тә Өченче Василий, Сахибгәрәй ханнан үч алу нияте белән, Казаннан сөрелгән Шаһгали вә башка берничә рус кенәзләре командасы астында Казанга күп гаскәр җибәрде. Бу гаскәр, Казанга барып җитмичә, Идел буендагы авылларны гына талап вә туздырып йөрде. Дәхи руслар бу сәфәрләрендә Сура елгасының тамагында, Мәскәү кенәзе исеменә төбәп, Василь-Сурский атлы бер кала торгыздылар. Казан җирендә бу каланы торгызудан максат - киләчәктә, Казан белән сугышканда, рус гаскәренә сыеначак бер урын әзерләү иде. +Сахибгәрәй, Мәскәүне Казан өчен куркынычлы дошман санап, үзендә аңа каршы торырлык көч юклыгын белгәч, Төркия падишаһы солтан Сөләйман Канунига илче җибәреп, Казанны үз химаясенә алуын вә аны Мәскәүдән саклавын үтенде. +Солтан Сөләйман ул чакта иң куәтле бер падишаһ иде, "Әгәр дә Истанбулда торып, Василийга бер бармак селкесә", Василий Казанга күз салачак түгел иде. Ләкин ошбу олуг солтан Казанга гаскәр дә җибәрмәде вә җүнләп Казан мәсьәләсенә керешмәде дә. Тик үзенең Мәскәүдәге илчесе бер грекка Казан хакында кенәз Василий белән сөйләшергә әмер бирде, ягъни олуг бер мөселман падишаһы бер ислам падишаһлыгының язмышын әллә нинди грекка тапшырды. Бу грек, Мәскәү кенәзе белән сүз беректереп, солтанга: "Казан мәмләкәте күптән Мәскәү химаясендә, аны Төркиягә бирергә Сахибгәрәйнең хакы юк!" - дип ирештерде. Менә шул рәвешчә Сахибгәрәй вә Казан халкы һичбер химаясез вә ярдәмчесез калдылар. +1524 тә Василий, Казанны бөтенләй Мәскәүгә каратыр өчен, йөз илле мең гаскәр җибәрде, бу гаскәрнең бер башлыгы Шаһгали иде. +Бу хәбәрне ишетү белән, Сахибгәрәйгә дөнья тарайды вә Истанбулга солтан хозурына барып, мәсьәләне үзе аңлатырга карар бирде. Бу фикерен үзенең эч дусларына сөйләсә дә, гомумгә: "Хаҗга китәмен!" - дип игълан кылды вә урынына үз туганы Фатихгәрәй углы Сафагәрәйне калдырып, шул елда яз көне Казаннан чыгып китте. +Сахибгәрәй, Истанбулга барып, мәсьәләне аңлатса да, мәгърур вә тәдбирсез төрек солтаны аның сүзләрен игътибарга алмады. Казан мәмләкәте үз химаясендә икәнлеген игълан кылып, Сахибгәрәйгә фәрман вә гаскәр биреп җибәрү урынына, аны Кырымга хан итеп кайтарды. Казан, хәтерләрдән чыгып, бер читтә калды. Сахибгәрәйнең Казанда ханлык итүе өч ел чамасы булды. +Сафагәрәй хан. Сафагәрәй Миңлегәрәй ханның Фатихгәрәй исемле углының баласы иде. Сахибгәрәй үзе Казаннан китәргә булгач, Кырымдагы Сафагәрәйне Казанда ханлык итәр өчен чакырг ан иде. Сафагәрәй, абакасыннан хәбәр алгач та, Казанга йөреп китте. Казанның олуглары аны Идел буена кадәр барып каршы алдылар. Сафагәрәйнең ханлыкка утыруы Сахибгәрәйнең Истанбулга чыгып киттеге вакытта, 1524 тә булды, яше бары унөчтә генә иде. Аның ханлыкка утырган көннәре Мәскәү белән дошманлыкның иң көчәйгән вакыты иде. Сахибгәрәй куркып качкан көчле рус гаскәрен каршы алу унөч яшьлек Сафагәрәй өлешенә төште. Бу гаскәрләрнең судан килүчеләре шул елның 7 нче июлендә Иделдә Казан каршысындагы бер атауга килеп төште вә, корыдан килүчеләрен көтеп, егерме көн торды. Шул арада бәгъзе бер рус фиркалары Казан шәһәренең кальгасына ут төрттеләр, агач кальга моннан күп зарарланса да, казанлылар аны бик тиз юнәтеп өлгерделәр. Июльнең 28 ендә руслар Иделнең Казан ягына чыгып урнаштылар. Августның 17 сенә хәтле атлы гаскәрне көтеп яттылар. Сафагәрәй хан Казан шәһәренең тышына чыгып җирләште вә русларга өзлексез һөҗүм кылып, аларны каты борчый башлады. Шулвакыт, Шаһгали Сафагәрәйгә хат җибәреп: "Минем пайтәхетем булган Казан шәһәреннән яхшылык белән чыгып, үз илеңә кит, кан түгүгә сәбәп булма!" - диде. Әмма Сафагәрәй аңа: "Әгәр син минем падишаһлыгымны алырга теләсәң, без эшне корал көче белән өзәргә тиешмез, кем җиңә, шул падишаһ булыр", - дип җавап бирде. Руслар Казан янында озак торганлыкларыннан, үзләре белән алып килгән азыклары беткән, Казан җирендәге чирмешләр аларга тирә-яктан азык җыярга һич тә ирек бирмиләр иде. Шул сәбәпле рус гаскәре ачлыктан йөди башлады. Чирмешләр Мәскәү юлын кискәнлекләреннән, рус гаскәрләре үзләренең мөшкел хәлгә төшүләрен пайтәхетләренә дә ирештерә алмыйлар иде. Соңыннан бу гаскәрләргә ярдәм өчен җибәрелгән гаскәрләрнең чирмешләр һөҗүменнән сау калганнары, Казан янына килеп җитеп, 17 нче августта Казанны камарга тотынсалар да, Сафагәрәйнең нык торуы, казанлыларның егетләрчә сугышуы, русларның ачлыктан гаҗиз булулары бу соңгыларны Казан белән килешергә мәҗбүр иткән. Бу сәфәрдә рус гаскәре 180 мең булган дигән сүз бар. Бу килешү буенча, Мәскәү һәм Казанга татулык билгесе булган "олуг илчеләр" куелган, Казан Мәскәү белән дустанә яшәү хакында сүз биргән. Казаннан бәгъзе мирзалар Мәскәүгә илче сыйфаты илә барып, кенәз Василийдан Сафагәрәй исеменнән гафу үтенгәннәр һәм аның Сафагәрәйне ханлыкка тасдыйк итүен сораганнар. Өченче Василий, Казан олугларын Мәскәүгә хыянәт итмәүләре хакында ант иттереп, Сафагәрәйнең ханлыгын тасдыйк иткән. [15]24 ел сәфәре уңышсыз чыккач, Василий, Казанга икътисади яктан зарар китерер өчен, рус сәүдәгирләренә һәр ел июль аенда була торган Казан ярминкәсенә барудан тукталырга, Азия халкы белән мал алмаштыру өчен, Иделнең сул ягындагы Макарьев каласына җыелырга кушкан. Менә шул вакыттан Макарья (Мәкәрҗә) ярминкәсе башланган. Бу эш башта рус сәүдәгирләре өчен һәм зарарлы булса да, соңыннан Казан сәүдәгирләре дә шул Мәкәрҗәгә йөри башлаганнар. +[15]24 ел сугышыннан соң Мәскәү белән Казан арасында биш ел буенча татучылык дәвам иткән. Биш елдан соң, "Сафагәрәй русларга дәхи дошманлана башлаган, имеш, казанлыларны Мәскәүгә каршы котырта башлаган, имеш, Казандагы рус илчесен хурлаган, имеш", дигән хәбәрләр таралгач, Василий 1530 елның апрелендә Казан өстенә янә күп гаскәр җибәрде. Бу гаскәрнең башлыклары эчендә Шаһгали да бар иде. +Сафагәрәй, Казанны саклар өчен, аны мөкяммәл рәвештә ныгыткан вә күп гаскәр җибәреп сугышка хәзерләнгән. Июльнең 10 ында сугыш башланган. Казанлылар үлемнән асла курыкмыйча сугышырга керешкәннәр. Ләкин алар, көндез искиткеч бер гайрәт белән сугышсалар да, төннәрдә игътибарсыз булалар иде. Бер төнне руслар шәһәрнең кальгасына май белән сумала сөртеп ут төрттеләр. Койманың шул җире янып ачылды. Шуннан Мәскәү гаскәре эчкә керде вә йоклап яткан тыныч халыкны, өйләргә кереп, мәрхәмәтсез рәвештә үтерергә тотындылар, төрле җирләргә ут салдылар вә алтмыш меңгә якын мөселманнарны үтереп һәлак иттеләр. Сафагәрәй хан, Казаннан чыгып, Арча каласына качты. Ахырда Казан мирзаларының үтенүе буенча солых ясалды вә: "Мәскәү олуг кенәзенә илчеләр җибәреп, гөнаһларымызның кичерелүен үтенермез, олуг кенәздән һичбер вакытта аерылмамыз. Аның теләвеннән башка үземезгә хан алмамыз, ул күрсәткәнне генә алырмыз", - дигән хурлыклы шартларны урынына китерергә Казан олуглары ант иттеләр. Мәскәү гаскәре тиздән кайтып китте. +Моннан соң Казан мирзаларыннан Тагай вә Тәүкил исемле кешеләр, Василийдан солых вә гафу үтенеп, Мәскәүгә барып җиттеләр. Кенәз Казан халкын ант иттерү, чирмешләрнең ганимәт итеп алган коралларын кайтарып бирүне шарт итте вә теге Казан илчеләрен рәһен санап, Казан халкыннан вә Сафагәрәйдән сүз алыр өчен, Казанга илче җибәрде. +Сафагәрәй кенәзнең куйган шартларын кире какты вә Мәскәү илчесен кулга алды вә Василийга: "Безнең илчеләремезне кайтарыңыз, бездән алынган әсирләрне вә сугыш коралларын һәм үземезгә исән кайтарып җибәреңез, юкса, солых шартларын җиренә китерә алмыймыз", - дип язды. +Моны ишеткәч, Василий вә аның байлары Казан илчеләрен каты сүзләр белән орыштылар, куркыттылар. Моңар каршы Тагай мирза үзләренең Казан халкыннан чын вәкил булганлыкларын, казанлылар Мәскәүгә буйсынырга теләгәнлекләрен, Сафагәрәйдән риза түгеллекләрен, әгәр Мәскәү кенәзе бүтән хан багышласа, Сафагәрәйне урыннан төшереп, Казаннан сөрәчәкләрен вә кенәз куйган шартларның һәммәсен кабул итеп, Мәскәү химаясе астына керәчәкләрен сөйләде вә кенәз һәм боярларының кыставы буенча, Казанга хат язып, Сафагәрәйне төшерергә кереште вә: "Әгәр бу эш булса, Казан әсирләре коткарылыр", - диде. Моны ишетү белән, Казан мирзалары Сафагәрәйне Казаннан кудылар, аның тарафдарлары булган кырымлылар вә нугайларның кайсыларын кырдылар, кайсыларын сөрделәр. Сафагәрәйнең хатыны нугай мирзасы Мамай кызы иде, аны үз иленә кайтарып җибәрделәр (бу вакыйга 1532 дә булды). +Василий Казанга хан итеп Шаһгалине җибәрергә теләсә дә, Казан олуглары: "Әгәр Шаһгали килсә, беренче мәртәбә үзен ханлыктан төшергән кешеләрдән үч алырга тотыныр, шунлыктан, аны җибәрмичә, Җангалине җибәрсәңез икән", - дип, кенәзгә мөрәҗәгать иттеләр. Бәс, Василий Сафагәрәй киткән елны Казанга Җангалине хан итеп җибәрде, әмма Сафагәрәй Казаннан Кырымга кайтып китте. +Җангали хан. Җангали - Шаһгалинең туганы вә Шәйхәүлияр углыдыр. Ул Казан ханлыгына 1532 елның июнь 20 сендә утырды. Аның янында һәрвакыт Мәскәү вәкиле сыйфаты илә кенәз Пеньков торды, шунлыктан аның заманында Казанның эчке эшләре дә рус кенәзе теләгәнчә йөрде. +Сафагәрәй хан, агасы Сахибгәрәйне Мәскәүгә каршы кыздырып, гаскәр белән рус җиренә китеп, Рязань җирләрен таптады вә үзенә каршы чыккан Василий гаскәрен туздырып, кырып бетерде вә Кырымга исәпсез улҗә маллар алып кайтты һәм Мәскәү кенәзенә болай дип язды: "Мин Казанда вакытта синең җиреңә сугыш белән кермәдем, сиңа дошманлык итмәдем, әмма син миңа дошманлык итеп, берничә рәт гаскәр җибәрдең. Ахыр халкым арасына коткы салып, мине ханлыгымны ташлап китәргә мәҗбүр иттең, Аллаһ миңа бу көн ярдәм итте, мин синең күп шәһәрләреңне таптадым вә исәпсез ганимәт маллар алып кайттым". Бу вакытта Василий үлем түшәгендә иде. +1533 тә Василий Җангалигә өйләнергә рөхсәт иткән иде. Бәс, ул нугай мирзаларыннан Йосыф кызы Сөенбикәне алды. Сөенбикә бик гүзәл, гакыллы вә гайрәтле бер хатын иде. Ул Мәскәү кенәзенең һәрбер боерыгына буйсынып торган Җангалинең эшләренә риза булмады вә, иренең юашлыгыннан файдаланып, Казанның сәяси эшләренә катыша башлады. Казандагы Кырым партиясен үз ягындагы нугай фиркасына кушып, көч арттырды, хәтта Кырым партиясенә бөтенләй каршы вә татар фиркасының башлыгы булган Булат мирзаны да нугай вә Кырым партиясе белән беректерергә муаффәкъ булды. Гүзәл бер тәртипкә салырга торганда, 1533 тә Мәскәү кенәзе Өченче Василий үлеп, урынына өч яшьлек углы Дүртенче Иван утырды. Хөкүмәт эшләрен анасы Ялина белән боярлар карый башладылар. Гаһед вә солыхны яңартырга Мәскәүдән адәмнәр килгәндә, Җангали хан, үзенең курыкканлыгыннан, Сөенбикә фиркаларының теләкләренә хилаф рәвештә, Мәскәү теләгәнчә солых вә могаһәдә ясады. Менә шул көннән алып Казанда тынычлык бетте, Булат мирза, астыртын кеше җибәреп, Сафагәрәйне тагын Казан ханлыгына чакырды вә шул мирзаның адәмнәре Җангалине шәһәр тышына алып чыгып юк иттеләр (1535). +Шул ук елда Сафагәрәй килеп җитеп, икенче мәртәбә Казан ханлыгын үз кулына алды. 5) Кырымның җиңелүе Мәскәүнең көчәюе - Сафагәрәй хан икенче мәртәбә - Бу вакытта Казанның эчке хәле - Шаһгали хан икенче мәртәбә - Сафагәрәй өченче мәртәбә - Дүртенче Иванның буйга җитүе - Казан өстенә беренче йөрүе - Сафагәрәй үлүе - Үтәмешгәрәй, Сөенбикә - Хан сорап Кырымга мөрәҗәгать - Казан мәсьәләсендә Төркия, Кырым вә Нугай урдасы - Иванның Казан өстенә икенче сәфәре - Зөя шәһәрен салуы - Тау ягы халкының Мәскәүгә буйсынуы - Кушак вә иптәшләренең качуы вә тотылулары - Казан җиренең икегә бүленүе - Сөенбикә вә Үтәмешгәрәйнең тоткын ителүе - Кырымның җиңелүе. +Мәскәүнең көчәюе. Үткән бабта, Казан ханлыгына Сахибгәрәй куелганнан алып, Мәскәү белән Кырым хөкүмәтләре арасында Казан өчен көрәш башланганлыгын белгән идек. 1524 тә Сахибгәрәй, Өченче Василийның гаскәре белән сугышудан гаҗиз булып, Истанбулга киткән, аннан соң Кырымның Мәскәү белән көрәшен Сафагәрәй дәвам иттерә башлаган иде. Сафагәрәйнең бу көрәшендә аңар Төркия дәүләтенең ярдәме бер дә тимәде, Кырымның да күмәге аз булды. Чөнки Госманлы падишаһы Казанга ярдәм җибәрү түгел, ярдәм сорап барган Сахибгәрәйнең үзен дә җибәрмәде, бәлки 1524 тән [15]33 кә кадәр Истанбулда тотты. Ул Төркиядә торганда, Кырымда Мөхәммәдгәрәй углы Сәгадәтгәрәй ханлык итте. Бу соңгысы Казанга ярдәм итүне кайгырту кая, бәлки үзе шаһзадә Исламгәрәй белән низаглашып, һәр икесе Мәскәү кенәзе Василийның ярдәм вә хөкеменә сыгындылар. Исламгәрәй рус хезмәтенә керде. Әмма Сәгадәтгәрәй [15]32 елның апрелендә, тату торуны үтенеп, Мәскәүгә илче җибәрде. Бу вакытта Мәскәү падишаһлыгы көннән-көн көчәя бара. Аның көчәюе чит вә ерак мәмләкәтләрдә дә сизелә башлаган иде. Өченче Василий заманында Мәскәү падишаһлыгы Аурупада игътибарга кергән кеби, Азиядә дә яхшы танылды. Моның заманында Германия императорлары Мәскәүгә илчеләр җибәргән шикелле, Һинд вә Иран падишаһларыннан да илчеләр килде. Боларның һәркайсы Мәскәүгә дуслык гарыз кылалар иде. Бу хәлдә Казандагы Кырым партиясенең Мәскәү белән көрәшүе, әлбәттә, зәгыйфьнең көчле белән көрәшүе яки үлеп баручының җан ачуы белән тыпырчынуы кабиленнән генә иде. Нәкъ Сахибгәрәй Төркиядән кайтып, Кырым ханы булган 1533 елда тәдбирле вә көчле Өченче Василий үлеп, аның өч яшьлек сабый углы Мәскәү кенәзе итеп игълан кылынды. Менә Мәскәү падишаһының сабый бала булуы, Кырым партиясенә көрәшне дәхи бер мөддәт дәвам иттерергә мөмкинлек бирде. Дүртенче Иванның буйга җитеп хөкүмәт эшләрен үз кулына алганчыга хәтле узган 15-16 ел эчендә форсатны ганимәт белеп, Казанны нык аякка бастыру, Кырым белән иттифак төзеп, Мәскәү истилясына каршы торырлык бер көч пәйда итү һәм бик мөмкин булса да, бу эш эшләнмәде, чөнки Төркия солтаны Мәскәү белән бәйләнмәүне мәгъкуль күргәнлегеннән, Сахибгәрәй аның сүзеннән чыкмады. Әмма "көрәш"нең каһарманы булган Сафагәрәй йөрәкле, батыр вә истикъляльне яратучы булса да, сәясәтле, тәдбирле, истикъбальне күрә алырлык кеше түгел иде. Шунлыктан, Мәскәү белән дус күргән булып, Казан мәмләкәтенең эчен төзәтергә, аны көчәйтеп, кирәк вакытта Мәскәү тәҗавезенә каршы торырлык хәлгә китерергә тырышмады, бәлки барлы-юклы көче белән һаман рус җирләренә чапкынлык итеп, тәнгә инә белән чәнчеп торган кебек, Мәскәүнең ачуын китереп, Казанны юл өстеннән алып ташларга русларның гайрәтләрен кузгатып торды, Казанның эчен тынычландырып, Мәскәү кенәзе тыгыла алмаслык хәлгә дә китерә алмады. +Сафагәрәй хан икенче мәртәбә. Сафагәрәй, 1535 тә Казанга килеп икенче мәртәбә хан булгач та, үзенең Нугай урдасына киткән хатынын алдырды һәм, Казан олугларының киңәше буенча, Җангалидән тол калган Сөенбикәне никахлап алды. Бу вакытта Казан олуглары һаман ике партия булып, берсе - Казанның мөстәкыйль торуы тарафында, икенчесе Мәскәү ягында булып, Мәскәү теләгәнчә хәрәкәт итәләр, зур вә кечкенә эшләрнең һәммәсендә Мәскәү кенәзенә хәбәр биреп торалар иде. Сафагәрәй бу юлы килеп хан булгач, Мәскәү яклы кешеләр Мәскәүгә: "Казанлылар арасында Сафагәрәйне яратмаучылар күп, әгәр хан итеп Шаһгали җибәрелсә, аны кабул итәрләр вә Сафагәрәйне куарлар да Мәскәүгә иярерләр", - дип яздылар. Шуңа таянып, Мәскәү боярлары Шаһгалине Казанга җибәрергә уйласалар да, Сафагәрәйнең Казанны бик нык тотуы вә Мәскәү яклыларга юл калмаганы ишетелгәнлектән, ул уйдан кайттылар, шулай булса да Казанга гаскәр җибәрделәр, ләкин бу гаскәр Казанга җитмәстән, татар гаскәренә очрадылар да, сугышырга батырлык итә алмыйча, куркып качтылар, тик бер өлеше икенче яктан килеп, татар вә чирмешләрдән әсирләр алып кайтып, аларны Мәскәүдә бөтен халык алдында үтерделәр. +Шушыларга каршы Сафагәрәй, 1537 вә 1540 та Муром тирәләренә һөҗүм итеп, улҗа маллар алып кайтты. Бу чорларда Казан олуглары арасында икейөзлелек вә ватан һәм милләткә хыянәт чын мәгънәсе белән көчәйгән иде: һәрвакыт Сафагәрәйгә каршы Мәскәү боярлары белән хәбәрләшеп торалар вә юк-бар сәбәпләрдән Мәскәүгә барып сыеналар иде. Җангалине юк иттергән, Сафагәрәйне чакыртып китергән Булат мирза хәзер Сафагәрәйне дә ханлыктан төшерергә тырыша вә бу соңгысы да казанлыларга каршы Кырым партиясенең файдаларын күзәтергә вә, әгәр төшерелсә, коры кул белән китмәс өчен мал җыярга иҗтиһад итә иде. +1546 да Мәскәү кенәзе Казанга ике фирка итеп гаскәр җибәрде, берсе - Вяткадан, берсе Мәскәү ягыннан килеп, Казан янында кушылдылар, Казан халкының бу эштән һичбер хәбәре юк иде. Бу гаскәрләр Казан әйләнәсен яндырдылар, күп адәмнәрне үтереп, күп улҗа маллар вә тоткыннар алып кайтып киттеләр. +Сафагәрәй хан, бу вакыйгада Казандагы бәгъзе бер татар мирзаларының катышы барлыгын сизеп, шуларның кайсыларын юк иттерде, кайсыларын Казаннан сөрде, бәс, шушы мирзалар ягындагы кешеләр Сафагәрәйгә ачуландылар да, Иван исеменә хат язып, гаскәр сорадылар вә Сафагәрәйне Кырым мирзалары белән тотып бирәчәкләрен вәгъдә иттеләр. Иван, гаскәр җибәрергә вәгъдә итеп, аңа хәтле Сафагәрәйне кулга алып торырга кушты. Сафагәрәй, моны сизеп, үз иярченнәре белән Казаннан чыгып качты. Менә шул вакытта Казан эчендә башбаштаклык вә сугыш күтәрелде. Кырым тарафдарлары белән Мәскәү тарафдарлары ике як булып сугыштылар, вә ике яктан да күп кеше һәлак булды. Шул чакта Казанның олуглары Мәскәү кенәзе исеменә хат язып, үзләренә ханлык өчен Шаһгалине сорадылар вә Русиягә бәндә вә итагатьле тәбәга булачакларына ант иттеләр. Бәс, Мәскәү ярдәме белән килеп, Шаһгали тагын Казанга (икенче мәртәбә) хан булды, ләкин бер айдан соң Казанны ташлап качты. +Сафагәрәй хан өченче мәртәбә. Сафагәрәй, бу юлы Казаннан киткәч, үзенең каенатасы - Нугай мирзасы Йосыф янында тора иде. Казанда башбаштаклык һаман басылмады, казанлылар дәхи Сафагәрәйне чакырдылар, менә Сафагәрәй өченче мәртәбә Казанга килеп хан булды. Чура мирза кебек икейөзле хаиннарны юк иттерде. Боларның иярченнәреннән сиксәнләп кеше качып, Мәскәүгә Иван янына киттеләр вә Казан өстенә гаскәр алып килеп, Казанны бергә алачакмыз, дип, аны кыздырттылар. +Дүртенче Иван 1547 дә 17 нче яшендә таҗ киде, үзенә Мәскәү кенәзләреннән беренче мәртәбә "чар" гонваны алды, үзе башлык итеп, Казан мәмләкәтен алыр өчен, беренче мәртәбә 1548 елның гыйнварында сәфәргә чыкты. Ләкин эше уңмады, төрле мәшәкатьләргә очрап, кайтып китәргә мәҗбүр булды. Шунда да гаскәрен, Бельский командасына биреп, Казанга җибәрде. Касыймдагы Шаһгали дә, үз татарлары белән русларга ярдәм итәр өчен, Бельскийга барып кушылды. +Сафагәрәй боларны Арча кырында көтеп тора иде, русларның алгы гаскәрләре белән очрашып сугыштылар, байтак сугышканнан соң, Сафагәрәй шәһәр эченә чигенде, руслар шәһәрне җиде көн камап торсалар да, алырга хәлләреннән килмәде, кайтып китәргә мәҗбүр булдылар. +Казанлыларның үзләреннән әллә ничә кат күп вә көчле булган русларга шушы көннәргә хәтле бирешми килүләре, үзләренең егетлек вә батырлыклары аркасында гына булды. Руслар белән өзлексез чарпышулар, табигый, аларның көчләрен киметә, гайрәт вә һиммәтләрен какшата иде. Ләкин Казан дәүләтенең төп зәгыйфьлеге вә аны җимергән чын сәбәп бу түгел, бәлки Казан олуглары арасындагы талаш-тартыш, авыз берлек юклыгы, үзләренең кара башларының файдаларын уйлап, гомум ватан вә милләт файдаларын аяк астына салып таптау, үзара фетнә чыгарып, Мәскәү кенәзлегенә сатылу Казан хөкүмәтен тар-мар итте. +Дәхи Казанда тәдбирле, сәясәтле вә истикъбальне күрә алучы, мәмләкәтнең ныгуы, көчәеп саглам казыкка бәйләнүе хакында чынлап кайгыручы бер хан да булмады. +Сафагәрәй 1549 елның март башында вафат булып, хатыны Сөенбикә белән ике яшьлек углы Үтәмешгәрәй калды. Бу юлы ханлыгы ундүрт ел булды. Казандагы барлык хөкүмәт сөрүе - егерме ике ел. Үлгәндә яше кырыкта иде. +Үтәмешгәрәй, Сөенбикә. Сафагәрәй вафат булгач, ике яшьлек углы Үтәмешгәрәй Казан мәмләкәтенә хан итеп игълан кылынды (1549 ел, март аенда). Казанлыларның үз истикъляльләрен озак саклый алуларына Мәскәү кенәзенең сабый бала булуы да ярдәм итте, әмма Иван буйга җиткән вә Казанга каршы нык хәрәкәт итәргә карар биргән чакта, Казан тәхетенә сабый бала утырды. +Бу хан бала булганлыктан, мәмләкәт эшләрен васый - регент сыйфаты илә анасы Сөенбикә карый башлады. Бу хәлдән Иван бик шатланып: "Инде Казанны алырга вакыт җитте", - дип әзерләнергә башлаганын ишеткәч, казанлылар, сабый хан белән торырга ярамаганлыгын аңлап, Кырым ханы Сахибгәрәйгә, Сафагәрәйнең Кырымдагы углы Бүләкгәрәйне Казан ханлыгына сорап, ике Казан олугын илче итеп җибәрделәр вә аларга юлдаш итеп утыз кеше бирделәр. Дон елгасының сул тармакларыннан Медведица тамагына җиткән чакта, бу илчеләр өстенә рус казаклары һөҗүм иттеләр. Казан илчеләреннән күбе кырылды, кайсыберәүләр качып котылдылар. Сахибгәрәйгә язылган хат та казаклар кулына төште, моны алар Иванга җибәрделәр. Качып котылган Казан кешеләрен нугайлар тоткын итеп алдылар, илче һәйәтеннән бер кеше дә Кырымга барып җитә алмады. Кырым ханы белән Төркия солтаны үз тарафыннан Казанны коткару өчен бер эш тә эшләмәделәр, әмма нугайлар Казанны алу юлында Мәскәү кенәзенә ярдәм итүдән дә тартынмадылар. Сафагәрәй үлгән елда, нугайның олуг мирзаларыннан Мамай мирза үлеп, аның урынына Сөенбикәнең атасы Йосыф мирза утырган иде, аның кул астында бик күп нугай булганлыгыннан, ул, әгәр теләсә, Казанга ярдәм итә алачак иде. Әмма ул ярдәм итмәү белән генә калмады, бәлки Иванга ярлык биреп, тол кызы Сөенбикәне Шаһгалигә гарыз кылды вә Иванны Казан өстенә тизрәк йөрергә чакырды. Йосыф мирза углы Юныс Казанда бик (түрә) булырга тели иде. Шул ният белән ул 1547 дә үк Казанга килгән, ләкин кабул ителмичә киткән иде. +Сафагәрәй үлгәч, дәхи килде. Бу юлы да кабул ителмәде. Бу хәл нугайларның ачуын китерде: шул елның көзендә Казан өстенә йөрер гә карар биреп куйдылар. Димәк, Үтәмешгәрәй хан булган елда Казан ике ут арасында калган: аның өстенә бер яктан - руслар, бер яктан нугайлар һөҗүм итәргә хәзерләнәләр иде. +Бу якта казанлылар һаман, кемгә иярергә, кемне хан итәргә дип, үзләренең киләчәкләре өчен куркынычлы булган икеләнүдә дәвам итәләр вә үз араларында дошманлашып, талашып, сугышып торалар иде. Мәскәү хөкүмәте, Казандагы шушы башбаштаклыктан файдаланып, Казанны тизрәк Мәскәү падишаһлыгына кушарга тиеш, дип карар биреп куйды. Сөенбикә [15]49 елның көзендә атасыннан ярдәм сорап илчеләр җибәрсә дә, Йосыф мирза бу илчеләргә ачык йөз күрсәтмәде. Дәхи казанлылар, Үтәмешгәрәй исеменнән солых вә иман сорап, Иванга ярлык җибәрсәләр дә, ул моңа күп-күп илтифат итмичә, гаскәр җыярга кереште. Мәскәү гаскәре әзерләнеп бетү белән, 1549 елның 24 нче ноябрендә Мәскәүдән кузгалып чыкты. Шаһгали, Казаннан качкан мирзалар барысы рус гаскәре белән бергә, үзләренең карендәшләре белән сугышып, Казанны алыр өчен сәфәр иттеләр. 1550 елның 12 нче февралендә Казан янына килеп җиттеләр. Бу гаскәрләр Казанны һәр яктан корап алдылар да шәһәр өстенә туп ядрәсе яудыра башладылар. Рус кенәзе, кальганы җимертер өчен, төрле тәдбирләр корып карады - һичберсеннән файда чык мады. Ахыр, алтмыш мең гаскәр берьюлы кальгага һөҗүм итеп карадылар, ләкин казанлылар русларны шәһәрнең капкаларына җибәрмәделәр, шундый куркынычлы вакытларда Казанның гайрәтле ханбикәсе Сөенбикә, кальга өстенә менеп, үзе команда итеп, боерык вә фәрманнар биреп йөри иде. Казанлылар искиткеч батырлык белән каршы тордылар. +Кенәз Иван унбер көн буе сугышты - һичбер файда чыкмады, менә бервакытны көннәр җылытып җибәрде, яңгыр ява башлады, кар эреп, юллар бозылды. Мәскәү гаскәренең ашарына бетте. Бәс, Иван чарасыз февральнең 25 ендә кайтып китте. Кайтышлый Зөя елгасының Иделгә кушылган урынына якын җирдә бер тау күреп, аны бик яратты вә Шаһгалине бергә алып, шул тауның башына менде. Бу таудан Казан күренеп тора, Иделнең югары вә түбән яклары уч төбендәге кебек җәелеп ята иде. Иван, әйләнәдәге күренешләргә хәйран калып: "Казанны Аллаһы безгә бирер, без аны алырмыз, менә шушында бер шәһәр салырмыз", - диде. Шаһгали вә башка татар мирзалары бик муафыйк күрделәр. Мәскәү гаскәренең болай Казанны ташлап китүеннән Сөенбикә вә Казан халкы тынычланмадылар вә кабаттан киләчәкләрендә шөбһәләнмәделәр. Бәс, килешүне мөнасиб күреп, Сөенбикәнең атасы Йосыф мирзаны Мәскәүгә җибәрделәр. Йосыф мирза, никадәр тырышса да, Иванны күндерә алмады. Иван үзенең боярлары, папаслары, Шаһгали вә Казаннан качып барган мирзалар белән киңәш иткәч, тагын зур гаскәр җибәрде. Шаһгали вә Казан мирзалары да бергә киттеләр, Иван боларга теге тау өстенә бер кала нигезләргә кушты вә, агачтан чиркәү торгызыр өчен, материал биреп җибәрде. +Иванның бу юлы җибәргән гаскәре [15]50 ел 18 нче мартта Казанга килеп җитте вә кинәт һөҗүм кылып, күп мөселманнарны кырдылар, бәгъзеләрен тоткын итеп алып киттеләр. Бу гаскәрнең башлыгы кенәз Петр Серебряный Зөя тамагына кайтты. Китерелгән чиркәүне торгыздылар, өйләр салдылар вә җиде атна эчендә каланың кирәк кадәрен җитештереп, Свияга елгасы өстендә булганлыгыннан, "Свияжский" дип атадылар (татарлар "Зөя" диләр). Яңа шәһәрне идарә кылу Шаһгалигә тапшырылды. Әлегәчә Мәскәүдә качып яткан Казан мирзалары вә олугларының да күбесе Зөягә килеп урнаштылар. Бу яңа шәһәр Казан ханлыгын бетерер өчен русларга иң нык таяныч булачак иде. +Бу хәлләрне күргәч, Казан кул астында торган чуашлар, чирмешләр, Шаһгалигә вәкилләр җибәреп, Мәскәү кул астына керәчәкләрен гарыз кылдылар. Шаһгали боларны Мәскәүгә җибәрде. Иван, бу вәкилләрне илтифат белән кабул итеп, өч елга хәтле бирүләрдән азат булачакларын беркеткән кәгазьләргә алтын мөһер басып бирде. Һәркайсына төрле бүләкләр бирде вә шул көннән алып Иделнең уң (Тау) ягы Мәскәү милкендә исәпләнә башлады. +Иван, Тау ягы халкының вәкилләре сүзе белән генә канәгатьләнмичә, Шаһгалигә бу халыкны ант иттерергә һәм, сәдакатьләренең ни дәрәҗәдә икәнлеген белер өчен, казанлылар белән сугыштырырга кушты. Шаһгали боларның башлыкларын җыеп ант иттергәч: "Бик яхшы, олуг падишаһка сәдакатьле булырга ант иттеңез, инде барыңыз, үзеңезнең сәдакатеңезне ак падишаһка күрсәтеңез, әнә аның дошманнары белән сугышыңыз!" - диде. Ошбу сүзне тыңлап, 1551 елның июнендә Тау ягы халыклары Казан өстенә йөреп киттеләр, менә бервакыт Арча кырында казанлылар күптән түгел генә бертуган кебек яшәдекләре Тау ягы халкы белән сугыша башладылар. Шаһгали вә руслар моңа кәефләнеп торалар иде. Ахырда Тау яклары, казанлыларның туптан атуларына чыдый алмыйча, чигенеп китәргә мәҗбүр булдылар. Шаһгали аларны кире Тау ягына алып чыкты. Иван Тау ягы халкын һаман бүләкләп, сыйлап тора иде. Инде Тау яклары руска бик тырышып хезмәт итәргә тотындылар. Әледән-әле Идел аркылы кичеп, казанлылар белән сугышалар, Казан хәлләрен Шаһгалигә вә рус түрәләренә ирештереп торалар иде, аларның аерылып дошманга булышлык итүләре казанлыларга бик авыр килде, аларның кайгыларын арттырды. Бу вакытта Казан җире һәр яктан руслар белән чолганып алынган, бүтән падишаһлыклар белән хәбәрләшү вә читтән ярдәм алуның юллары киселгән иде. Идел, Кама, Вятка елгаларындагы һәммә кичүләр рус казаклары тарафыннан саклана, Казаннан "очкан кошны" да җибәрмәскә тырышыла иде. +Казан халкы тәмам михнәт вә кыенлык эчендә калдылар, араларында башбаштаклык, икейөзлелек, алдашу күбәйде. Кала тышыннан юл өзелгән, эчтәге гаскәрләр егерме меңләп кенә иде. Күп мирзалар, түрәләр Шаһгали белән хәбәрләшеп торалар, хан һичнәрсәдән хәбәрсез, бишектә ята, әмма Сөенбикә, бердән, углы Үтәмешгәрәй өчен, икенчедән, Казан халкының харап булуыннан куркып, тоташ еглый вә төрле чараларга ябышып карый иде. +Янә Кырым түрәләреннән Кушан исемле углан халыкны кыздыра вә гайрәт бирә иде. Әмма аның дошманнары аңа төрле ялалар ябалар вә халыкны аның сүзен тыңламаска котырталар иде. Казан мирзалары Иванга бирелүне теләгәннәре хәлдә, Кырым мирзалары сугышырг а димлиләр - Кырым, Нугай вә Әстерханнан ярдәм килә дип, вәгъд ә итәләр иде. Кырым мирзаларының Казан халкыннан бөтенләй өмидләре өзелгәч, иттифак белән Казанны ташлап чыгып качтылар, бары өч йөзләп кеше иде. Ләкин котыла алмадылар: Вятка елгасында рус гаскәре белән очрашып сугыштылар, Кушак углан үзенең кырык бишләп иярченнәре белән тоткынлыкка эләгеп, Мәскәүгә озатылды вә шунда үтерелделәр. Ошбу Кушак Сафагәрәйдән соң Казандагы Кырым партиясенең башында торды, Сөенбикәнең иң якын киңәшчесе булды, Казанның руска бирелмәве өчен бар гайрәте белән тырышты. Казанда калган мирзалар, Кушак киткәч, бераз тынычланган кеби булып, Зөядәге Шаһгалигә вә рус түрәләренә илчеләр җибәреп, алар аркылы чар Иванның казанлыларны гафу итүен, Сөенбикә белән Үтәмешгәрәйне Мәскәүгә алып китүен, Казанга хан итеп Шаһгалине җибәрүен үтенделәр. Шаһгали аларга Казан исеменнән чарның үзенә илче җибәреп итагать гарыз кылырга тиешлекне аңлатты. Бәс, Казаннан илче барып, Казан йортының түбәнчелекле ярлыгын чар Иванга тапшырды. Казанны хәзер үк алу мөмкин булса да, Иван, ул эшне икенче вакытка калдырып, әлегә килешергә риза булды, казанлылар теләгәнчә, Шаһгалине хан итеп куячагын белдерде. Ләкин Иван, казанлылар белән килешер өчен, түбәндәге шартларны куйды: 1) Мәскәү кул астына кергән чирмешләр, мордва вә чувашлар һәм аларның җирләре Мәскәү милкендә калыр; 2) Казандагы рус тоткыннары һәммәсе иркенгә җибәрелерләр; 3) Сөенбикә, Үтәмешгәрәй вә боларны яклаучы кырымлылар, аларның балалары вә нәселләре һәммәсе тоткын ителеп җибәрелерләр. +Казан халкы бу шартларга күнде, бу солых буенча Казан мәмләкәте икегә бүленеп, иң шәп вә бай урыннары Мәскәүгә калды. +Сөенбикә вә углының тоткын булуы. [15]51 елның 11 нче августында казанлылар Ходайкол, Морали бик, Аңкилде абыз дигән адәмнәрне Зөягә, Шаһгали янына җибәреп, Сөенбикә белән Үтәмешгәрәйне тапшырачакларын белдерделәр вә аларны алырга кешеләр җибәрүне үтенделәр. Шаһгали, рус түрәләре белән киңәшкәннән соң, Сөенбикә вә углын алырга кенәз Петр Серебряныйны җибәрде, аның белән бергә байтак бояр балалары һәм укчылар да җибәрелде. Казан мирзалары Сөенбикәне руска тапшырырга карар кылып куйган булсалар да, ханбикәнең ул эштән хәбәре юк иде. Кенәз Серебряный, Казан олуглары белән, ханбикәнең сараена барып кергән вә христиан гадәтенчә, тәгъзыйм белән бүркен алып: "Ханбикә, сез хәзерге сәгатьтән Мәскәү падишаһының тоткыны булдыңыз!" - дигән. Сөенбикәне ике ягыннан ике сарай кызы култыктап тотып торалар икән. Сөенбикә калтыраган тавыш белән: "Аллаһның язмышы шулайдыр. Мәскәү падишаһының теләгәне булсын!" - дигән дә ачы тавыш белән еглап җибәргән вә һушсызланып егылган. Бу манзараны күргән кешеләрнең һәммәсе, гаять әсәрләнеп, үз-үзләрен тота алмыйча еглашканнар, еглау тавышы йортка ишетелгәч, андагылар да еглаша башлаганнар. Күңесез хәбәр бөтен шәһәргә таралган, халык хан сарае янына агыла башлаган, урамнарда ва вәйла күтәрелгән. Казан халкының бер гөруһы рус илчеләрен кырып ташламакчы булганнар, ләкин Казанның олуглары аларга ирек бирмәгәннәр. Сарай яныннан күсәкләр белән куып җибәргәннәр. Ханбикәне егылган җиреннән күтәреп торгызганнар, аңар үлек төсе кергән булган. Йөрерлек хәле калмаганлыктан, аны сарайдан да күтәреп чыгарганнар. Сөенбикә ире Сафагәрәй кабере янына барып, аның белән исәнләшергә кенәз Серебряныйдан рөхсәт алган. Кабер янына җитү белән, башындагы алтын таҗын ыргытып бәргән вә, кабер өстенә ятып, каты тавыш белән егларга тотынган. Ире белән хушлашып, ошбу сүзләрне сөйләгән: +"Әй падишаһым, күрәсеңме? Синең сөекле хатының белән углыңны дошманнар тоткын итеп алып китәләр, ник син безне җир өстендә калдырып киттең? Безне Мәскәү падишаһына тотып бирделәр. Минем алар белән сугышырга көчем дә, ярдәмчем дә калмады". +"Әй падишаһым, ач кабереңне, икемезгә дә урын булсын бу кабер! Яшь хатыныңны үз яныңа ал! Кайгымызны кемгә бушатыйм? Балам яшь, әткәм еракта! Казан халкы миңа каршы. Антларын боздылар, әй падишаһым, син миңа җавап кайтармыйсың! Каты күңелле гаскәрләр, мине тотып алырга әзерләнеп, ишек төбендә торалар, әлегәчә мин ханбикә идем, инде кайгылы, ярлы бер кәнизәк булдым. Мин инде җылый да алмыйм, яшем агып, күзләрем кипте. Тавышым карлыкты". +Сөенбикәнең еглавыннан әсәрләнеп, кенәз Серебряный үзе дә еглады. Казанның могтәбәрләре, Сөенбикәне үгетләп: "Мәскәү кенәзе Иван рәхимле кеше ул, күп мөселман ханнары аңа хезмәт итәләр, ул сиңа тиң ир дә табар. Җир-су да бирер!" - кеби сүзләр белән юаттылар. +Сөенбикәне ят илгә, ерак юлга алып китәр өчен хәзерләнгән көймә Казан елгасының тамагында көтеп тора иде, аңа хәтле ханбикә үзенә махсус китерелгән арбада утырып барды, гакылы, юмартлыгы вә мәрхәмәте белән үзен бөтен Казан халкына сөйдергән, үз араларында унсигез ел торган ханбикәләрен тоткынлыкка озату Казан халкы өчен бик кайгылы вакыйга булды. Аны озатыр өчен чыккан халык Казан елгасының ике ягын тутырып бара иде. Кызганыч ханбикә, көймәгә керер алдыннан, бөтен Казан елгасы тамагын каплап алган халык белән башын иеп саубуллашты, аның төсе боз кебек агарган иде. Җыелган халык кычкырып еглый, бәгъзеләр, тәкать тота алмыйча, җиргә йөзтүбән ятып еглыйлар иде. Озатканда күпме яшь түгелгән булса, озатып өйгә кайткан чакта да шулхәтле яшь түгелде. Сөенбикә көймәдән, Казан өстенә карап, яшьле күзләре белән гаять әсәрле, моңлы вә мәгънәле сүзләр сөйләде. Сөенбикә вә Үтәмешгәрәйнең Казаннан китүләре [15]51 елның 11 нче августында булды. Алар белән бергә кырымлыларның Казанда калганнары, шул җөмләдән Кушакның ике углы да озатылдылар. Боларның тоткын итеп алынулары белән, утыз елга сузылган Мәскәү - Кырым көрәше тәмам булды, Кырым яңадан аякка баса алмаслык булып җиңелде. +Үтәмешгәрәй, 1553 елның 8 нче гыйнварында Мәскәүдә чукындырылып, Александр аталды, 1566 елның 11 нче июнендә үлеп, Мәскәүдәге Архангельский соборга күмелде. Әмма Сөенбикәнең Шаһгали белән тормышы бик күңелсез булган, ул соң көннәрен икенче ире Сафагәрәйне сагынып вә диннән чыгарылган углы Үтәмешгәрәй өчен кайгырып уздырган. +Сөенбикә белән Үтәмешгәрәй тоткын ителеп Мәскәүгә җибәрелгәч, Шаһгали өченче мәртәбә 1551 елның август 16 сында Казанда хан исемен алды. Шул көндә үк Казандагы рус тоткыннары азат ителделәр. Инде солых шартлары тәмам урынына килде. Казанда бу шартларга һәнүз риза булмый калган кешеләр бар иде, рус гаскәре боларны Идел вә Кама елгаларына батырып үтереп бетерделәр. +Казанлылар үз мәмләкәтләренең яртысы булган Тау ягының Мәскәүгә бирелүе өчен бик рәнҗесәләр дә, эш узган иде. Шунда да Шаһгали, казанлыларга яхшы атлы булыр өчен, Иваннан Тау ягының Казанга кайтарылуын үтенеп карады. Ләкин кенәз ул тугрыда Шаһгалигә авыз ачарга да ирек бирмәде. +Шаһгали, үз файдасын күздә тотып, Казан халкы белән бераз тыныч торырга уйлый иде. Ләкин бу эш ул чактагы Мәскәүнең корган планнарына тугры килеп бетмәгәнлектән, рус түрәләре Казан халкы белән Шаһгали арасын бозарга бөтен гайрәтләрен сарыф итәләр иде. Боларның Шаһгалигә: "Казанлылар, сине төшереп, читтән хан чакырырга йөриләр", - дип ялганлап сөйләүләренә ышанып, ул үзе шикләнгән җитмешләп олугларны үз сараена мәҗлескә чакырып китерде дә әзерләп куйган рус гаскәрләреннән аларның һәммәсен суйдырды. +Бу вакыйга казанлыларның йөрәкләренә курку салды, тынычлык бетте: урамнарда сугышу, кырылышу падишаһлык сөрә башлады. Ике тәүлек чамасы мөселманнар бугазланып, шәһәр бер касаб хәленә керде. Халык Шаһгалигә нәфрәтләр игълан иттеләр, ләгънәтләр укыдылар. +Шаһгалигә Мәскәүдән кенәз Адашев дигән бер илче "Казандагы фетнәне басар өчен, анда рус гаскәре кертеләчәк" дигән хәбәрне китерде. Шаһгали моңа каршы: "Әгәр кенәз хәзрәтләре Казанның Тау як өлешен кайтарса, мин фетнәне басарга сүз бирәмен. Әгәр кайтармаса, монда тормыймын, бәлки ханлыгымны ташлап, олуг кенәз янына Мәскәүгә кайтамын. Әгәр кенәз хәзрәтләре мәрхәмәтеннән ташламас булса, мондагы сугыш коралларын, дарыларны эшкә яраксыз итеп чыгармын да, Казанны уңай алырсыз", - диде. +Адашев, кайтып, бу хәбәрне Иванга җитештергәндә, Мәскәүдә Шаһгалинең дошманнары булган Казан мирзалары бар иде. Болар, Шаһгалине яманлап, аның урынына Казанга рустан наместник куюны монасыйп күргәнлекләрен сөйләделәр. +Иван илчене кире Шаһгалигә җибәрде вә: "Әгәр Мәскәү гаскәрен Казанга тыныч кына кертә алсаң, великий кенәзнең мәрхәмәтләренә тиенерсең!" - дип әйтергә кушты. Шаһгали, рәхмәт әйтеп: "Инде мин ханлыкны теләмим, минем бәхетем юкмы, идарәм начармы? Белмим. Казанда өч рәт хан булдым, өчесендә дә урнаша алмадым. Хәзер инде җаным да хәвеф эчендә тора. Мәмләкәт түгел, үземне сакларга да көчем юк, Казанда үземнән башка берәүнең хан булуын да күрәсем килми, Казанны сез алырсыз инде, мин дә бу тугрыда кулымнан килгән ярдәмне итәрмен!" - диде. +Шаһгали астыртын гына тупларны бозды, дары сандыкларын, бикләп, Зөя каласына озатты да: "Сунарга чыгам", - дигән булып, Казаннан чыкты (1552 ел, 6 нчы март). Бу юлы ханлыгы бер елдан азрак булды. +Падишаһсызлык көннәрендә. Шаһгали Казаннан гаиләсен дә алдырды. Аннан Иван әмере белән Касыйм каласына китте. Соңыннан аны Иван Мәскәүгә чакырып алып, Сөенбикәне никахландырды (1552 елның маенда). +Шаһгали киткәч, бәгъзе бер Казан мирзаларының теләве буенча, Казан эшләрен башкарырга Зөядә торучы воевода Семён Микулинский билгеләнде. Бу Казанга килгәч, казанлылар аны кабул итмәделәр вә шәһәрнең капкаларын бикләп, коралланып, рус түрәләренә каршы тордылар. Рус түрәләренең гаскәрләре күп булса да, Иванның рөхсәтеннән башка сугышуны килештермичә, Зөягә кайттылар да андагы татар мирзаларын төрмәгә яптылар вә бу эш тугрысында доклад ясар өчен, кенәз Шереметевны Мәскәүгә кайтарып җибәрделәр (1552 ел, 24 нче март). +Иван, бу хәбәрне ишетү белән киңәш мәҗлесе ясап, үзенең Казан хакындагы планнарын сөйләде вә Казанны бөтенләй алыр өчен, гаскәр белән үзе дә бармакчы булды, чөнки инде Мәскәү кенәзе өчен Казанны үз мәмләкәтенә кушарга иң җайлы вакыт җиткән иде. Кенәз Иван Грозный рус җиренең кояш баешы ягындагы падишаһлар белән тынычланып иттифакка килгән, Русиянең көчле дошманы - Кырым ханы Сахибгәрәй үлгән, Нугай мирзалары Русия белән сәүдә итешеп тату торалар. Казанга ярдәм бирүе ихтимал тотылган Төркия солтаны Сөләйман Кануни үзе Казан белән Кырымның кушылып, көчле бер мөселман дәүләте мәйданга чыгуыннан курка вә эченнән Казанның рус кулы белән изелүен тели иде. Өстәвенә Казанның ул хәтле күп булмаган халкы, төрле фетнәләр вә Мәскәүгә качулар сәбәпле, көннән-көн азаеп зәгыйфьләнде. +Инде шушы вакытта гаскәре күп вә көчле, халкы бер генә падишаһка, бер авызга карап көчне беректергән, нык, үзсүзле вә явыз падишаһ кулында булган Русиянең башсыз, эче фетнә вә җәнҗал белән тулган, гаскәре аз булган, берүзе бер читтә калган Казан падишаһлыгын алып, үзенә кушуы бер дә кыен эш түгел иде. +Менә кенәз Иван бөтен рус җиренә: "Христиан динендә булганнарның тынычлыгы өчен Казанны изәргә вә анда христиан динен өскә чыгарырга вакыт җитте!" - дип фәрман таратты. +Киңәш мәҗлесендә Шаһгали вә башка бәгъзе бер кенәзләр, Казан сәфәрен кышка кичектерүне мәгъкуль күреп: "Казан үтә алмаслык сазлар белән, калын урманнар, күлләр вә күлләвекләр белән чорналган, кышын болар катканлыктан, кичү уңай булыр иде", - дисәләр дә, Иван кышны көтәсе килмәде вә: "Гаскәр әзерләнгән, Аллаһыга тапшырып барамыз", - диде дә, бик нык хәзерләнә башладылар, төрле гаскәр башлыкларына төрле юл белән барырга боерыклар бирелде. +Бу якта Казан халкы үз ирекләре белән Мәскәү кулы астына керергә риза булмадылар, русларның Казанны басарга килүләрен күрә торып, башсыз тору да бик уңайсыз булганлыктан, 1552 елның язында Нугай мирзасы мәшһүр Йосыфка ике илче җибәреп, үзләренә хан сорадылар. Йосыф мирза казанлыларга хан итеп Ядкәр Касыйм углын бирде. +Зөядәге рус воеводалары, Ядкәрнең биш йөз нугай белән килә ятканын ишетеп, аны тотар өчен нихәтле күзәтсәләр дә, аны тота алмадылар, ул бер дә манигъсыз Казанга килеп керде (1552 елның апрелендә). +Ядкәр хан. Ядкәр хан - Кече Мөхәммәд хан нәселеннән Әстерхан ханы Касыйм бине Сәид Әхмәд бине Әхмәдҗан бине Кече Мөхәммәд ханның углыдыр. Казанлылар Ядкәргә буйсынырга ант иттеләр, вә ул да үз нәүбәтендә Русия белән ахыргы сулуына кадәр сугышачагына ант итте. +Казанлылар, яңа хан күтәргәч, иркен сулыш алдылар. Күңелләре күтәрелеп китте вә сугыш кирәк-яракларын да әзерли башладылар. Мәскәү ягына буйсынылган Тау ягы чирмеш вә чувашлары да, үзләренең гадел хакимнәре, кардәш вә җирдәшләре булган татарларның хәлләнгәнлекләрен күргәч, Мәскәүгә биргән гаһедләрен бер якка ташлап, казанлылар белән беректеләр. +1552 ел июльнең 3 ендә Иван Грозный алдан җибәргән гаскәрләреннән башка йөз илле меңлек гаскәре белән Коломнадан кузгалып китте вә августның 19 ында Казанга барып җитте дә казанлыларны буйсынырга вә фетнәчеләрне тотып бирергә өндәп хат җибәрде. Ядкәр хан вә Казан олугларының куллары куелып: "Без әзер, сезне көтәмез!" - дигән җавап алынды. Бу якта Шаһгали, җанын фида итәрдәй булып йөреп, Тау ягы халыкларын яңадан Мәскәүгә буйсындырды. +Шул чорда Казан эчендә Камай исемле бер мирза, Иван хозурына килеп, шәһәрдәге бөтен серләрне сөйләп бирде вә казанлыларның сугышка әзерләнүләре хакында: "Казанда утыз мең татар гаскәре бар, бераз гаскәр белән Япанчы мирзаны Арча кырына таба җибәрделәр, Казанда солыхка күнүче берәү дә юк..." - диде. Дөресен әйткәндә, татарларның Казанны саклар өчен төзегән планнары бик осталык белән, сугыш ысулын белеп эшләнгән иде. Камай хаин әйткәнчә, шәһәр эченә менә дигән утыз меңлек гаскәр урнаштырып, батыр Сурай, Япанчы мирза командасы астында бик зур атлылар фиркасын шәһәр якынындагы Арча урманына җибәрделәр, бу атлылар русларның абыз (йөк)ләренә һәм төрле урынга таралган гаскәрләренең аркасыннан вә канатларыннан һөҗүм кылып, тынычсызлап торырга тиеш иделәр. +Иван, әлбәттә, Камайның сүзләреннән бик шатланды, аңа зур хөрмәт күрсәтте һәм үзенең гаскәрләрен рәтләргә тотынды. Беренче атна эчендә рус гаскәрләре бернәрсә дә эшли алмадылар, казанлыларның кальга эчендә искәртмәстән чыгып, хәмләләреннән һәм Япанчы фиркасының өзлексез һөҗүмнәреннән йөдәп беттеләр. Япанчы шәһәрнең кальгасы өстеннән ишарәләр буенча эш кыла иде: кальгадагылар аңа әләмнәр селтәп максатларын аңлаталар иде. Ул замандагы надан руслар бу селтәүләрне җил-давыл чыгару, яңгыр яудыру өчен эшләнгән сихер галәмәте дип аңлаганнар. Русларның хәрби киңәш мәҗлесендә шәһәрне ныграк кысарга вә аны мөхасарә эшенә чынлабрак тотынырга, гаскәрнең яртысын шәһәрнең кальгасы яныннан алып, падишаһ мәнзиле янында резерв (саклык) итеп тотарга карар бирелде. Төрле команданнар кул астындагы рус полклары шәһәрнең төрле турына урнаштырылдылар, кенәз Пронский полкы белән Шәех Гали командасындагы татар фиркасы Казан елгасыннан Болакка кадәр булган урында шәһәрне кояш чыгышы ягыннан камадылар. Йөз иллеләп туптан Казан өстенә ядрә явып торды. Кенәз Горбатый-Шуйскийга Япанчы фиркасын бетерү вазифа[сы] йөкләнде. Ул, 30 мең атлы, 15 мең җәяүле казаклар белән Япанчы фиркасын тәмам җиңде вә туздырды. Иван татар әсирләрен кальгага каршы урында казыкларга бәйләп куйды һәм аларга "русларга бирелегез!" дип, казанлыларга ялварырга кушты. Ул арада ханның әсир төшкән түрәләре, шәһәрнең дивары янына барып, русларга буйсынуны үтенделәр. Казанлылар аларның сүзләрен тын гына тыңладылар да: "Нәҗес христиан кулыннан үлгәнче, үз кешеңез кулыннан үлеңез!" - дип, алар өстенә уклар яудыра башладылар. +Кальганың шәрык ягы бушрак булганлыктан, һөҗүм өчен шул як ихтыяр ителде. Бу якта ике урында кальганың астыннан баз казырга нимес мөһәндисенә тапшырылды. Бу эш өч атнага сузылды. Руслар шәһәрне Казан елгасыннан да өзгәннәр вә шулай итеп казанлыларны сусыз калдырганнар иде. Камай мирза казанлыларның җир астындагы яшерен юл белән барып, Казан елгасы янындагы бер чишмәдән су алганлыкларын хәбәр бирде. Руслар, Болакның тамагы яныннан кальга астына кырык көн буенча бер чокыр казып, шунда алтмыш алты мичкә дары урнаштырдылар вә 5 нче сентябрьдә ут төрттеләр. Ошбу дарыларның шартлавыннан теге яшерен җир асты юлы һәм кальганың бер өлеше җимерелеп күккә очты. Руслар, шул ачылган урыннан кермәкче булсалар да, казанлылар тарафыннан кагылдылар. Иван солых мозакәрәләре башларга теләсә дә, казанлылар буны ишетергә теләмәделәр. Көз килде, өзлексез яңгырлар китте, Казан елгасының тугае сазлыкка әверелде. Рус гаскәрләре арасында йогышлы авырулар көчәеп, алар кырыла башладылар, рухлары да төшә башлады. Гаскәрләрнең дини тойгысын көчәйтү, рухларын күтәрү нияте белән, Мәскәүдән төрле иконалар китерергә мәҗбүр булынган. +Руслар, Казан янында биш атна чамасы торып, ун меңләп казанлыны үтерсәләр дә, шәһәрне ала алмаганнар. Шул биш атна эчендә һәр көн диярлек сугыш булып торган. Казан гаскәре әледән-әле шәһәрдән тышка чыгып та сугышкан вә искиткеч гайрәт, түзем вә батырлык күрсәткән. Көз җитү русларны бигрәк куркытканлыктан, эшне тизрәк бетерергә карар бирелгән. Югарыда әйтелгән шәрык ягында казылган базларның берсенә куелган дарылардан 30 нчы сентябрьдә кальганың Арча капкасы янындагы урыннары җимерелгән вә шул ачыклыктан шәһәргә кергән руслар белән казанлылар арасында коточкыч сугыш булып, шәһәргә өзекле һөҗүм ясарга юл х әзерләнгән. +Октябрьнең беренче көнендә Иван Грозный бөтен гаскәренә: "Я татарларның канын эчәмез, я үземезнең канымызны түгәмез!" - дип, өзекле бер һөҗүмгә әзерләнү өчен әмер бирде. Казанның курганы (крепосте) астына дарылар урнаштырылды. Чокырлар өстенә күперләр салып, күп урыннарына таш вә агач тутырып тигезләделәр. Иван, Камай мирза кебек татарларны казанлыларга җибәреп: "Үз ирекләре белән бирелсеннәр, барын да гафу итәрмен", - дип әйттерде. Казанлылар: "Сугышсыз бер карыш җиремезне дә бирмимез вә Аллаһтан башкадан гафу да сорамыймыз", - дип җавап бирделәр. +Октябрь 2 сендә, кояш чыккан чакта, руслар дарыларга ут төрттеләр, кальганың күп урыннары, шәһәрне саклаучы татарлардан күп кешеләр һавага очтылар. Юл ачылгач, руслар шәһәр эченә агыла башладылар. Татар гаскәре белән рус гаскәре аралашып, кул сугышы китте. Бөтен урамнар кан вә үлекләр белән тулды. Руслар йомшый башладылар, русларга бер адым алга бару өчен чиксез күп корбан бирергә тугры килә иде. Ядкәр хан батырлыкта могҗизалар күрсәтте. Берничә сәгать буенча рус гаскәрләре бер адым да алга китә алмый тордылар, аларга дәхи яңа көч килде вә шәһәрнең яртысы рус белән капланды. Шулвакыт алар магазиннар вә йортларны таларга вә улҗа маллар эләктерергә тотындылар. Шуннан файдаланып, татарлар дәхи һөҗүм иттеләр, руслар кача башладылар. Аларны папаслар, Аллаһ вә дин исеме белән көчкә генә туктаттылар да татарларга дәхи һөҗүм иттерделәр. +Казанлыларның бу көнгә хәтле каршы торулары да үзләренең батырлыклары вә искиткеч егетлекләре аркасында гына иде. Чөнки руслар алардан ике-өч мәртәбә артык иделәр. Дәхи руслар эчендә дин вә милләтен оныткан бик күп татарлар да [җиң] сызганып хезмәт итәләр иде. Янә руслар, чиксез күп булганлыкларыннан, сугыш мәйданында бер фирка арса, икенче фирканы китереп һөҗүм иттерәләр, әмма татарларда, гаскәр бик аз булу сәбәпле, һаман ял итмичә сугышырга тугры килә иде. +Инде шул сәгатьтә руслар дин исеме белән бер ноктага җыелып, хаин татар качаклары белән дә берегеп көчәйгәч, казанлылар аларга каршы торудан вә үзләренең газиз йортларын саклаудан гаҗиз калдылар. +Руслар зур мәсҗед янына килделәр, аның янындагы мәдрәсәдә күп шәкерт бар иде, шундагы голәма вә шәкертләр мәдрәсә түбәсенә менеп каршы тордылар. Руслар аларны түбәдән чәнчеп төшереп, кырып бетерделәр. +Казанлылар хан сараеның кальгасына керделәр дә бикләнделәр вә шунда каршы тордылар. Руслар аның да эченә кергәч, шунда коточкыч сугыш булды, монда йөз меңлек рус гаскәренә каршы бары ун меңләп кенә татар сугышчысы бар иде. +Инде казанлылар русларны җиңүдән өмид өзделәр дә, үлекләрне таптый-таптый, кальга өстенә менеп: "Сугышны туктатып торыңыз!" - дип кычкырдылар. Кенәз Димитрий Палецкий аларның ни әйтергә теләгәнлекләрен сорады, алар: "Без, үземезнең йортымыз, ханнарымызның торагы булган олуг шәһәремез бөтен вакытта, үземезнең ханымыз һәм йортымыз өчен актык чиккә хәтле сугыштык. Инде шәһәр сезнеке булды. Ханымызны тере көе генә алыңыз да үз падишаһыңыз янына илтеңез, әмма үземез киң яланга чыгамыз да сезнең белән актык тамчы канымызга чикле сугышамыз!" - диделәр. +Шул көнне, ягъни октябрьнең 2 сендә Ядкәр хан өч кешесе белән русларга тапшырылды. Аннан ары Казан гаскәре җан аямый сугышырга кереште. +Каршыдагы рус гаскәренә уңлы-суллы һөҗүм итә-итә, Казан елгасы янына төштеләр дә, авыр коралларын ташлап, суның ар ягына йөзеп чыктылар. Каршыларына рус гаскәре килеп чыкты. Мондагы Казан гаскәре биш-алты меңләп кенә иде. Үзләреннән ничә өлеш артык булган дошман гаскәре белән сугышырга тотынып, һәммәсен диярлек кырып салдылар. Каршыларына тагын рус гаскәре килеп чыкты. Казанлылар, аңа карамыйча, рәтләрне ярып алга йөрделәр дә урман эченә барып керделәр. +Бу гаскәр, шәһәр эчендә калган хатын-кыз вә бала-чагаларны тоткынлыктан коткару, дошманнан үч алу өчен гаскәр җыеп килер өчен, авылларга китеп бара иде. +Руслар, әгәр бу гаскәр сау калса, шәһәрнең үз кулларыннан китәчәген белгәнлекләреннән, аларның өстенә йөрделәр, татарлар, моны күргәч яңадан борылып, каты дошманлык ачу вә искиткеч батырлык белән сугышырга тотындылар. Руслардан үзләре чаклы ике-өч өлешне кырып, һәммәсе сөекле йортларын саклау юлында намус вә ак йөз белән дөньядан киттеләр. Берсе генә дә тере көенчә бирелмәде. Ул арада шәһәр алынган вә берничә урында янгын бара иде. Сугыш тукталса да, кан һаман түгелә иде әле: күзләрен кан баскан руслар мәсҗедләргә, өйләргә, чокырларга сыенган һәммә ир затларын суюларында дәвам итәләр, хатын-кыз вә бала-чаганы гына тоткын итеп алалар иде. Шәһәрнең тышында да үлгән вә яраланып егылганнарның исәп-хисабы юк иде. Казан елгасыннан урманга хәтле булган болынлык, урман кырыендагы акланнар, эчендәге аланнар татар мәетләре белән тулган иде. Шәһәрнең эче вә тирәсе куркынычлы бер күренештә булып, урамнарда йөрүчеләр түшәлеп яткан үлекләрне таптап йөриләр, бәгъзе урыннарда үле гәүдәләр өем-өем булып яталар иде. Татарлардан кырылганнар хисапсыз булган шикелле, тоткынлыкка төшкәннәр дә күп булды, ләкин боларның күбесе хатын-кыз вә бала-чага иде. Чөнки Иван Грозный, Казандагы мал-мөлкәтне, хатын-кыз вә бала- чагаларны рус гаскәрләренә өләшеп биреп, ирләрнең һәммәсен үтерергә кушты. Әмма үзенә шәһәрдәге тупларны ханның ту (байрак)ларын, таҗын вә таягын алды. Соңра ул, үлекләр белән тулган бер урамны арчытып, шәһәргә керде, Шаһгали шунда аның белән бергә йөрүчеләрнең эчендә иде. Иван Грозный, кальга эченә кереп, хан йортына туктады, шунда котлау сүзләрен тыңлады. Октябрьнең 4 ендә шәһәрнең һәммә урамнары үлекләрдән тазартылып бетте, шул көнне Иван, Казанда салыначак беренче чиркәүнең урынын билгеләп, шунда үз кулы белән крест кадады. Соңра Казанның алынуын, ханының тоткынлыкка төшүен, Казандагы гыйбадәтханәләрне туздырып, алар урынына чиркәүләр торгызылганлыгын белдерер өчен, Мәскәүгә чабар җибәрде. Казанга наместник итеп Александр Горбатыйны билгеләде дә октябрьнең 11 ендә Мәскәүгә кайтырга чыкты. Ул Казаннан күп ганимәтләр, Ядкәр ханны, бәгъзе бер угланнар, мирзалар вә бикләрне бала-чагалары белән тоткын итеп алып китте. Иван Ядкәр ханны, әлбәттә, үтерәчәк иде, бу хан үзенең хәятын чукынып кына коткарды. Ядкәр христиан динендә Симеон Касаевич дип аталды, бер марҗаны хатынлыкка алды. Нугай мирзалары, Ядкәрнең азат ителүен үтенеп, Иванга байтак мөрәҗәгать итсәләр дә, Грозный аларның сүзләрен илтифатка алмады. +Падишаһлыкның чикләре. Казан падишаһлыгы, борынгы Болгар дәүләте урынында нигезләнеп, бәгъзе якларда Казан чиге Болгарныкына караганда киңәя төшкән. Казан падишаһлыгы төньягында - Вятка, Пермь җирләре белән, шәрыкта - Шәйбан (Себер) җире, гаребтә Сура елгасы белән чикләнә, әмма көньягында хәзерге Самар вә Саратов губерналарының җәнүби чикләренә кадәр сузыла иде. +Халыкның кәсеп-кяре. Казан падишаһлыгында да, Болгар дәүләтендәге кебек, төрле халык яшәгән, монда борынгы болгарларның нәселләре, Бату тәҗавезе вакытында килгән башка төркләр, татарлар һәм чувашлар яшәгән шикелле, чирмеш, мордва, ар кебек фин таифәләре һәм башкортлар да торалар иде. Мондагы халыкларның кәсепләре Казан дәверендә дә болгар заманындагыдан күп үзгәрмәгән: авыл халкы һаман игенчелек, хайван асрау, умартачылык белән шөгыльләнгән. Шәһәр халкының шөгыле сәүдәгәрлек, һөнәр вә сәнәгать булган. Казан падишаһлыгының эчендәге сәяси тынычсызлык сәүдәнең көчәеп китүенә манигъ булса да, Казанда сәүдә булып торган. Казанлыларның сәүдәгирлекләренә ул замандагы Аурупа мөхәррирләре тәхсин итәләр. Сәүдәнең мәркәзе Казан шәһәре булган, монда чит мәмләкәтләрдән килгән сатучыларның да сәүдә йортлары була иде. Хәтта руслар фәтех итәргә дип Казан янына актык мәртәбә килеп туктаган сәгатьтә дә, шәһәр эчендә Бохара, Шәмахы, Төркия вә Әрмәнстаннан килгән биш мең чамасы сәүдәгир бар иде. Казанда Арча кырында елда бер мәртәбә июль аенда зур ярминкә була икән. Бу ярминкәдә алыш-биреш итәр өчен, руслар һәм башка чит халыклар да күп киләләр икән. Казан Мәскәү нөфүзе астына төшкәннән соң, Сафагәрәйнең беренче ханлыгы заманында, 1524 тә кенәз Өченче Василий, Казанга икътисади зарар китерүне теләп, рус сәүдәгирләренә ул ярминкәгә бармаска, Азия халкы белән мал алмаштыру өчен Макарьев шәһәренә җыелырга кушкан иде, соңыннан 1817 дә, император Беренче Александр заманында, бу ярминкә Нижнийга күчерелсә дә, татарлар телендә һаман "Мәкәрҗә" (Макария) исеме белән калды. Димәк, хәзерге атаклы Нижний ярминкәсенең бабасы безнең Казан ярминкәсе буладыр. Һөнәр вә сәнәгатьтә казанлылар артык алга китә алмаганнар, Болгар заманында ук мәгърүф күн эшләү һөнәрен казанлылар да бик ихлас белән дәвам иттергәннәр. +Гыйлем вә мәгариф. Гыйлем вә мәгърифәт ягыннан Казан падишаһлыгындагы болгар-татарлар, әлбәттә, бу мәмләкәттәге башка халыклардан өстен булганнар. Бу - Болгар дәүләте заманында да шулай иде. Ләкин боларның мәгарифләре дини мәгарифтән генә гыйбарәт иде, чөнки алар ислам мәдәниятенең дини ягын гына алганнар. Бу, әлбәттә, мәмләкәт халкының гакыл вә фикере ачылу вә яктыртуына бик аз хезмәт иткән. Мәктәп-мәдрәсәләре булса да, халык дин гыйлеменнән башка фәннәргә әһәмият бирмәгән. Казанлылардан һичбер язма әсәр калмаган, хәлбуки аларда кулъязмалар, әлбәттә, булган, хәтта аларның "Таҗик ермагы" дип аталган урында китапханәләре дә бар икән. Кулъязмаларның һәммәсе Казан алынган вакытта янганнар яки шул чакта Бохарага качкан Казан могтәбәраны тарафыннан алып кителгәндер, дип уйлана. Язма әсәрләр калмагач, Казан падишаһлыгының тарихы да бик караңгылыкта калган. Болгар хакында гарәп голәмалары вә сәйяхлары бәгъзе нәрсәләр язып калдырганнар, әмма Казан заманында гарәпнең мәдәният вә шәүкәте егылганлыктан, гарәптән безнең илгә килеп йөрерлек, мөһим тарихи китап язарлык сәйях вә голәмалар булмаган. Казан заманында иң көчле мөселман дәүләте - Төркия (Госманлы) дәүләте иде, ләкин бу дәүләт төрк илләренә бервакытта да игътибар итмәгән. Шунлыктан Казан бу дәүләтнең нә сәяси вә нә мәдәни тәэсире астына төшмәгән. Төркиядән Казанга бер-бер галим сәйях килеп йөргәнлеге дә мәгълүм түгел. Казан тарихы хакындагы хәбәрләрнең иң күп өлеше рус раһибләре язган вәкаигънамәләрдән алына. Руслар ул заманда казанлыларга бик дошман булганлыкларыннан, раһибләр боларның начар якларын гына язганнар һәм бу мәмләкәтнең тышкы тарихын, ягъни руслар белән сугыш вә чарпышуларын гына язып, мәмләкәтнең эчке төзелеше хакында бернәрсә дә язмаганнар. +Идарә вә хөкүмәт эшләре. Болгар җиренә Алтын Урдадан килеп, Казан падишаһлыгын торгызган татарларны "халык" дип атаудан - "гаскәр" дип атау, ханны "халык падишаһы" дип атауга караганда "гаскәр башлыгы" дип атау муаффәгырак. Чынлап та, Казан ханнары, мәмләкәтнең эчен рәтләүдән бигрәк, сугыш вә яугирлеккә артыграк әһәмият биргәннәр. Алтын Урдада хан идарә эшләрендә мотлак булган. Ягъни һәр эшне үзе теләгәнчә эшли алган, әмма Казанда нөфүзле аристократия (бикләр вә мирзалар) сыйныфы булып, алар хан белән бергә дәүләт идарәсенә катышыр булганнар. Хан аларның киңәшеннән башка эш кылмаган. Монда югары дәрәҗә аксөякләр (задәган)нан һәркем "мирза" дип атала. Әмма "бикләр" мирзаларның иң мәшһүрләре генә була иде. Мондый бикләрнең кайсылары зур хокук вә имтиязларга ия булып, "карачы" дип аталалар икән. Карачылар Алтын Урдадан килгән ширин, аргын, кыпчак вә мангыт кабиләсенә мәнсуб мирзалардан куелалар, болар хөкүмәтнең алышынмас әгъзалары булалар иде. Боларның башында хан тора. Хан янында "углан" исемендәге гвардия гаскәрләре була иде. Бу угланнар үзләре мәмләкәттәге түрәләрнең падишаһ янындагы нөмәяндә вәкилләре булганнардыр дип уйлана. Ләкин мәмләкәттәге мәэмүр (чиновник)лар сыйныфы сарайдагы мирза вә бикләргә караганда көчсезрәк булалар иде. Бу соңгы сыйныф бөтен мәмләкәт идарәсен үз кулында тота, иң зур бай (капиталист)лар да шулар була иде. Падишаһ сайлау да болар кулында булып, аларның үзләренә ошамаган ханнарны куып җибәрергә, хәтта юк итәргә дә хаклары бар иде. Алар бу хак белән еш-еш файдаланып торганнар. Вилаятьләргә нөфүз йөртүче алар булган кебек, күрше падишаһлыклар белән дә алар хәбәрләшәләр, солых ясау, сугыш игълан кылу да алар кулында иде. Һәрбер задәган гаиләсе, үзенең дәрәҗәсенә карап, падишаһлык әмлякеннән билгели бер варидәт белән файдалана иде. +Руханиларның да мәмләкәттә зур нөфүзләре бар иде. Руханиларның башында торган зат "сәид" дип аталып, ул дини эшләрне ханнан мөстәкыйль уларак башкара иде. Бу сәидкә мәмләкәттә зур ихтирам бара иде: падишаһ сәид белән очрашканда, аңа тәгъзыйм белән баш орып каршы бара, сәид ат өстендә торганы хәлдә, падишаһ аягүрә торып, аның кулын үбә, әмма гади халык сәиднең киеменә яки менгән атына кулын тигезү белән генә мөшәррәф була ала иде. Хан сәиднең дини эшләренә катышмаса да, сәид ханның дөньяви- сәяси эшләренә катыша иде. Чит падишаһлыкларга җибәрелгән рәсми кәгазьләрнең башында хан вә бикләр исеме янында сәиднең исеме дә языла иде. Сәидләрнең интригаларга катышканнары, билгеле бер сәяси партияне яклаганнары, хәтта ил-йортны сатарга йөргәннәре дә булгалаган. Мәсәлән, бер сәид Сафагәрәй ханны Мәскәүгә тотып җибәрү хакында кенәз Өченче Василий белән астыртын хәбәрләшкән, бу эше сизелеп, үзенең муены өзелгән иде. +Казан падишаһлыгында болгар-татарлардан башка хәлифәләрнең Болгар заманындагы әмир (кенәз)ләре урынына Казан хөкүмәте тарафыннан азрак хокуклы түрәләр куела башлаган. Теге кенәзләрнең кайсылары сарайда югары мәнсаблар алганнар, кайсылары, үз урыннарында калдырылып, Казан падишаһларыннан ярлык алып торганнар. Бу халыклар Казан хөкүмәтенә билгеле бер микъдар ясак түләгәннәр дә диннәрендә, дөньяларында тәмам иркенлек белән яшәгәннәр. Фин кабиләләре үзләре теләп ислам диненә керсәләр кергәннәр, теләмәгәннәре үзләренең ата-бабадан калган диннәрендә рәхәтләнеп тора биргәннәр. Аларны көчләп исламга кертергә, диннәрен мәсхәрә итәргә һич рөхсәт булмаган. Башкортлар исә, Казанга бер микъдар ясак түләп, үзләренең иркен кырларында күчмә тереклек сөргәннәр. +Казан падишаһлыгында аксөяк (аристократ)лар хөкем сөрсә дә, анда түбән сыйныфлар тарчылык, кысынкылыклар күргән дип [әйтеп] булмый. Казанда хөкүмәт иткән югары сыйныфның түбән сыйныф татарлар вә гайре татарларга золым итмәгәнлеген шуннан да аңлап буладыр ки, Казан падишаһлыгы кул астындагы гайре татарларның бервакытта да фетнә-фәлән чыгарулары мәгълүм түгел, фин кабиләләре һәм түбән сыйныф болгар-татарлар үз хакимнәре булган югары сыйныфлар белән мөнәсәбәтләрен падишаһлык егылганчы өзмәделәр, бәлки падишаһлык яшәгән мөдәттә шатлык вә михнәт көннәренең икесендә дә үз хакимнәре белән бергә булдылар. +Борынгы Казан шәһәре. Казан падишаһлыгының пайтәхте булган Казан шәһәре хәзерге Казаннан бик күп кечкенә иде. Болакның Казан елгасына кушылган урыныннан башлап, Болакны уң кулда калдырып, аның буйлап Кабан күле янындагы күпергә хәтле килеңез дә, сулга борылып, Балык базары урамы белән китеңез, Театр мәйданын узып, Касаткин урамы белән төшеп, Казан елгасына барып чыгыңыз, аннан сулга борылып, Казан елгасы буйлап түбән китегез дә, кузгалып киткән урыныгыздан Болакның Казан елгасына кушылган урынына барып туктагыз. Менә борынгы Казан, һәрхәлдә, шул сез әйләнеп чыккан даирәнең тышына чыкмаган, хәтта ул даирәнең эчен дә бөтенләй тутырмаган иде, бу даирәнең эче таулы-чокырлы икәнлеге хәзерге Казанны күргән кешегә мәгълүмдер. Шәһәрнең мәркәзе хәзерге Воскресенский урам яткан тау өстендә булып, бу тау бер бите белән "Черек күлләр" дип аталган вә рәттән тезелеп киткән күлләргә иңә иде. Бу күлләр хәзерге Николаевский площадь бакчасыннан башлап хәзерге Управа артларына кадәр сузылалар иде. Казан шәһәре дивар белән әйләндерелеп алындыгы кеби, дивар тышында бер якта - баткаклы Болак, бер ягында биек ярлы Казан елгасы ята. Әмма шәһәрнең кояш чыгышы ягында - хәзерге Балык базары урамы, Пушкин урамы, Касаткин урамы урыннарында гаять тирән чокыр казылган иде. Казанның дивары (кальгасы) ифрат калын имән бүрәнәләреннән ясалган, урыны-урыны белән капкалары һәм манаралары бар иде. Дивар болай ясалган иде: калын имән бүрәнәләреннән киңлеге дүрт сажин кадәрле буралар бурап, шул бураларны рәттән тезгәннәр дә ошбу бураларның куыш калган эчләрен ташлар, ком вә балчык белән тутырганнар. Диварның өстендә, тышкы кырыенда, шәһәрне саклаучыларга ышыкланыр өчен, бу ягына агач дивар ясалган. Манаралар һәм дивар өстенә берләштерелгән дүрт почмаклы буралардан гыйбарәт булып, өсләре дүрт битле, текә түбә белән капланган, манараларның түбән ягында тар гына ишек ләр ясалып, атар өчен югарыларында озынча тәрәзәләре булган. Агач кальганың тиз януы мөмкин булса да, XVI гасырда шәһәрне сакларга аның да күп ярдәме тигән: кальганың өстенә баскыч куймыйча менәргә мөмкин булмаган, әмма баскыч кую бик читен булган. Мөдафәгачыларның кулында дошманны кальга янына якын җибәрмәскә җитәрлек төрле чаралар күп булган: диварга якын килгән кешеләрнең өстенә таш, кызган ком, кайнар су, эссе май, күкерт, сумала кебек нәрсәләр явып торалар булган. Казан әйләнәсендәге урлар аркылы шәһәрнең капкалары турында агач күперләр түшәлгән. Хәзерге крепость урыны пайтәхетнең йөрәге булып, аның үз алдына дивары булган һәм шәһәрнең башка өлешләреннән "Таҗик ермагы" дигән бер чокыр белән аерылган. Бу чокыр, Болактан башланып, хәзерге Александрийский мәйдан (Управа алдында) урынында үтеп, Казан елгасына барып тоташкан, Управа артында бу чокырның урыны әле дә бар. Мәгълүмдер ки, хәзерге крепость биек тау өстендә тора. Хан сарайлары, ханнарның төрбәләре, шәһәрнең иң шәп мәсҗедләре - һәммәсе шунда иде. Мәсҗедләрнең бише таштан булып, күккә чыккан биек манаралары әллә кайдан ерактан Казанның мөселман шәһәре икәнлеген күрсәтеп торалар иде. +Иван Грозныйның җимерүләреннән котылып калган татар әсәре - ялгыз "Хан мәсҗеде" дип йөртелгән Сөембикә манарасыдыр. +ТЕКСТЛАРНЫ ГАМӘЛДӘГЕ ЯЗУГА КҮЧЕРҮЧЕЛӘР ҺӘМ ШӘРЕХЛӘҮЧЕЛӘР +Гарипова Л.Ш. - филология фәннәре кандидаты, Г. Ибраһимов исем. Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының Язма мирас үзәге әйдәп баручы фәнни хезмәткәре; +Хәсәнова А.Н. - Г. Ибраһимов исем. Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының Язма мирас үзәге фәнни хезмәткәре; +Ханнанова Г.М. - Г. Ибраһимов исем. Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының текстология бүлеге фәнни хезмәткәре. \ No newline at end of file diff --git "a/ILLA/\320\241\320\260\320\261\320\270\321\202\320\276\320\262\320\260-\321\201\320\273\320\276\320\262\320\260\321\200\321\214-2015.txt" "b/ILLA/\320\241\320\260\320\261\320\270\321\202\320\276\320\262\320\260-\321\201\320\273\320\276\320\262\320\260\321\200\321\214-2015.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..a338af5cc0d184bd5a5ac150fbf6c14a469fb9ee --- /dev/null +++ "b/ILLA/\320\241\320\260\320\261\320\270\321\202\320\276\320\262\320\260-\321\201\320\273\320\276\320\262\320\260\321\200\321\214-2015.txt" @@ -0,0 +1,4969 @@ +И.И. Сабитова +ТАТАР ТЕЛЕНЕҢ СҮЗЬЯСАЛЫШ СҮЗЛЕГЕ "КЕШЕ" ТЕМАТИК ТӨРКЕМЕНӘ КАРАГАН ЛЕКСИКА +ISBN 978‑5‑93091‑172‑5 + +Сүзьясалышы оясының продуктивлыгы грамматик, лексик +һәм стилистик факторларга бәйле. Татар телендә "кеше" тематик төркеменә караган лексика зур сүзьясалыш потенциалына +ия, чөнки бу төркемнең күпчелек сүзләре татар теленең төп +лексик фондына керә, аралашуда еш кулланылалар һәм тотрыклы сүзләр булып саналалар. Сүз төркеме ягыннан алар исемгә +карыйлар һәм стиль ягыннан нейтраль булулары белән характерланалар. +Бу сүзлектә "кеше" темасына караган лексик берәмлекләр +сүзьясалыш ояларына туплап бирелде һәм, шулай итеп бу тематик төркемгә кергән ясалма сүзләрнең сүзьясалыш структурасы күрс әтелде, аларның сүзьясалыш потенциалының бөтен мөмкинлекләрен билгеләргә һәм ачыграк, тулырак итеп +күрсәт ер гә тырышылды. Сүзлекне төзүдә төп принцип сыйфатында тамыр сүз һәм аның нигезендә барлыкка килгән тамырдаш сүзләрне оялап бирү принцибы алынды. Күренекле телче +А.Н. Тихонов тарафыннан сүзьясалышы оялары принциплары +буенча төзелгән һәм лексикография өлкәсендә югары бәя алган +рус теленең ике томлы сүзьясалыш сүзлеге, К.Г. Ишбаев һәм З.К. +Ишкилдина төзегән башкорт теленең сүзьясалыш сүзлеге үрнәк +булды. Татар тел белемендә сүзьясалыш сүзлекләренә караган +ике сүзлек билгеле. Беренчесе - А.М. Ямалетдинова һәм И.А. Латыйпова тарафыннан "Кеше. Кеше тәне (организмы) өлешләре" +дигән тематик төркем материаллары буенча төзелгән "Русчататарча тематик сүзьясалышы сүзлеге" Башкортостанның Туймазы шәһәрендә 2007 елда дөнья күрде. Шул ук елда Ф.С. Сафиуллина, З.Н. Кириллова, Ә.Ш. Юсупова һәм И.Г. Мифтахова +Казан федераль университеты нәшриятендә басылып чыкты. Бу +сүзлекләрнең дә уңай яклары әлеге хезмәттә чагылыш тапты. +Татар телендә сүзьясагыч кушымчалар, гадәттә, нигез сүзне үзгәртмичә, аңа турыдан-туры ялганып, яңа сүзләр ясыйлар. +Сүз лектә кайсы сүзьясалыш нигезенә нинди сүзьясагыч чаралар кулланып, нинди яңа сүзләр ясалганы ачып бирелде. Нигез +сүзләрнең сүзьясалыш оялары эчендә деривацион тара лышы +һәм мөмкинлекләре ачыкланды. +Ояга кергән ясалма сүзләрнең күпчелек өлешен кушымчалау ысулы белән ясалган синтетик сүзләр тәшкил итә. +Бу юл белән күбрәк исемнәр, аннан сыйфатлар, фигыль һәм +рәвешләр дә ясала. Кушымчалаудан тыш, бу төркем кысаларында күпсанлы кушма сүзләр, шул исәптән парлы сүзл әр дә +ясала. Парлы сүзләргә мисал итеп эч-бавыр, эч-баш, эч-карын, +эчәк-бавыр, йөз-кыяфәт һ.б. китерергә мөмкин. Бу ояларда компонентлары кушылып язылган кушма сүзләр дә күп: +икейөзле, керфеккорсаклылар, йөззурлык, үрдәкборын, озынборын, каратүш, тәнкисәр һ.б. +Татар телдә сүзьясалыш системасының тагын бер үзенчәлеге - аналитик конструкцияләрнең күп булуы. Бу үзенч әлек +"кеше" дигән тематик төркемгә караган сүзләрдән ясалган +ояларда да чагыла: бит алмасы, борын канаты, борын яфрагы һ.б. Шул ук вакытта бу төркем кысаларында биология, медицина өлкәләренә караган күпсанлы терминнар да ясала: дагаборынлылар, үрдәкборын, йомшактәнлеләр, карга борыны, +тәнкисәр, кызылтүш, күкрәк куышлыгы һ.б. +Тәкъдим ителә торган әлеге сүзлек ике бүлектән тора. +Сүзьясагыч ояларны тәшкил иткән төп бүлектән соң, ояларга +урнаштырылган ясалма сүзләрнең алфавит тәртибендәге исемлеге дә тәкъдим ителә. Һәрбер ясалма сүз янында ул урнашкан +ояның нумерациясенә туры килгән индекс бирелә. +Сүзлектә барлыгы 3325 сүз туплап бирелде. Шуларның +3147ce ясалма сүз һәм алар 178 ояга урнаштырылды. +Әлеге сүзлек татар теленең сүзьясалышын өйрәнүчеләр +өчен файдалы кулланма булачак. +Сүзлеккә "кеше" лексик-тематик төркеменә караган нигез сүзләр сүзьясалыш оялары белән алфавит тәртибендә туплап бирелде: +АВЫЗ и. анат. +авыз-ландыр(у) ф. +... +АҢКАУ I и. анат. +аңкау-лы с. +... +АРКА и. анат. +арка-даш и. +Деривацион оялар үзләренең сүзьясалыш бәйләнешләрен +саклаган тамырдаш сүзләрне эченә алды. +Кайбер очракларда (мәсәлән, кимерчәк, йоткылык, имчәк, калак +сөяге, калкансыман биз һ.б.) ясалма сүзләрне дә сүзлеккә кертү өчен, +бу сүзләрне ясый торган лексемалар ояның нигез сүзе итеп алынды: +ЙОТ(У) ф. +йот-кылык и. анат. +йот-кыч и. махс. +йот-ма и. гади с. +йот-ым и. +йотым-ла(у) ф. +йот-кылык биз-е и. анат. +йот-кылык гөмбә-з-е и. анат. +Бу нигез сүзләр үзләренең сүзьясалыш оялары белән сүзлек +мәкаләсен тәшкил итә. +сүзьясагыч кушымчалар кара юл хәрефләре, формаясагыч кушымчалар якты курсив белән аерылдылар: +МАҢГАЙ и. анат. +маңгай-лы с. +маңгай-сыз с. +маңгай-ча и. +маңгайча-лы с. +маңгайча-сыз с. +маңгай-га-маңгай рәв. +... +Ояда кушма сүзләр кушымчалау ысулы белән ясалган +сүзләрдән соң бирелде. Аларның өч төре дә (саф кушма, парлы һәм +тезмә сүзләр) компонентлары саны буенча берничә ояга кертелде: +КУЛ I и. анат. +... +кул/баш и. к. баш +кул/баш сөяг-е и. анат. к. баш, сөяк [к//г] +... +БАШ и. анат. +... +кул/баш и. к. кул +кул/баш сөяг-е и. анат. к. кул, сөяк [к//г] +... +СӨЯК и. анат. +... +кул/баш сөяг-е и. анат. к. баш, кул [к//г] +... +Бу бары тик сүзлеккә кертелгән оялар эчендә генә эшләнде. +Сүзьясалыш оясы эчендә кушма сүзләрнең урнашу тәртибе түбәнд әгечә: башта ясаучы нигез (баш сүз) белән барлыкка килгән +сүзләр икенче компонентларның алфавит тәртибендә бирелеше +белән урнаштырыла, алардан соң килгән сүзләр ясаучы нигез +(баш сүз) икенче урында булып, беренче компонентлар алфавит +тәртибендә бирелде. Шушы тәртиптә элек компонетлары парлы, +аннары кушылып, соңыннан аерым язылган сүзләр бирелде: +... +аяк-кул җый. и. к. кул +... +аяг/үрә рәв. [к//г] +аяк/чу җый. и. +аяк бит-е и. к. бит +... +баш-аяк җый. и. к. баш +алтын/сыман каз/аяк и. бот. +баш/аяк рәв. гади с. к. баш +... +агу-лы каз/аяк и. бот. +... +Алынма сүзләр, татар теленең үз сүзьясагыч кушымчалары +кушылып, яңа лексик берәмлекләр ясаган очракта гына баш сүз +итеп китерелде һәм аларның кайсы телдән алынганлыклары тиешле шартлы билгеләр белән күрсәтелде. +БРОНХ и. гр. анат. +бронх-лы с. +бронх-сыз с. +... +Әгәр дә баш сүз татар телендә аерым кулланылмаса, ул сүз ояның баш сүзе ролендә килеп, аңардан соң ике нокта куелды, аннан +шул сүз кергән тезмә, ясалма сүз булып, аерым бер ояга кертелде: +ЧӘКӘЛ: +чәкәл буын-ы и. анат. к. буын +чәкәл сөяг-е и. анат. к. сөяк [к//г] +... +Сүзләрнең кайсы сүз төркеменә каравы грамматик тамгалар +белән күрсәтелде: и. (исем), ф. (фигыль), с. (сыйфат), рәв. (рәвеш), +ан (сан), бәйл. (бәйлек), кис. (кисәкчә): +МУЕН и. анат. +муен-лы с. +муен-нан рәв. +муен-са и. +... +Стилистик яктан нейтраль булмаган сүзләрнең аерым билгеләр белән кайсы стильгә каравы күрсәтелде: +МИ I и. анат. +ми-ле с. +ми-сез с. сөйл. +... +Терминнар тармак билгеләре белән тамгаландылар: +БОРЫН I и. анат. +борын-ла(у) ф. +борын-лач и. зоол. +борын-лаш(у) ф. лингв. +... +Ояның баш сүзе бу тематик төркемгә карамаган икенче бер сүз +белән омонимлашкан очракта, алар бер-берсеннән рим цифрлары +белән аерылып, мөстәкыйль оялар рәвешендә бирелде: +БИТ I и. анат. Йөз +бит-ләү и. +... +БИТ II и. Китап һ.б. бите +бит-ләп рәв. +... +БИТ III кис. +Сүзъясагыч кушымчалар ярдәмендә ясалган сүзләр нигез +сүздән аста, баскычлап артка таба чигерә барып урнаштырылды: +МЫЕК и. анат. +мыек-лач и. зоол. +мыек-лы с. +мыек-сыз с. +мыек-ча и. +мыекча-лы с. +мыекча-сыз с. +мыекчасыз-лар и. күпл. зоол. +мыек-чан с. +... +ФАЙДАЛАНЫЛГАН СҮЗЛЕКЛӘР ИСЕМЛЕГЕ +Аңлатмалы сүзлекләр +Р.Г. Әхмәтьянов. - Бирск: Бирск. гос. пед. ин-т, 2005. - Т. 1: (А-Й). 233 б. +Терминология сүзлекләре +Азбука природы: русско-татарский, татарско-русский словарь биологических терминов: в 6 кн. / сост. А.Б. Халидов, А.С. Казанцева. - Казань: Магариф, 1996. - Кн. 1: Растения, грибы. - 111 с. +Азбука природы: русско-татарский, татарско-русский словарь +биологических терминов: в 6-кн. / сост. А.Б. Халидов. - Ка зань: +Магариф, 1997. - Кн. 2: Насекомые. - 95 с. +Азбука природы: русско-татарский, татарско-русский словарь / +сост. А.Б. Халидов, В.И. Гаранин. - Казань: Магариф, 2001. - Кн. 3: +Птицы. - 95 с. +Азбука природы: русско-татарский, татарско-русский словарь / +сост. А.Б. Халидов, В.И. Гаранин. - Казань: Магариф, 2001. - Кн. 4: +Млекопитающие. - 119 с. +Азбука природы: русско-татарский, татарско-русский словарь / сост. Ф.Г. Ситдикова, А.А. Гайнуллин, Ф.Г. Иштирякова. Казань: Магариф, 2001. - Кн. 5: Человек: анатомия, физиология, +гигиена. +Биологический русско-татарский толковый словарь / под ред. +Ф.Г. Ситдикова, Р.К. Закиева. - Казань: Магариф, 1998. - 664 с. +Закиров Ф.Д. Агулы үсемлекләр / Ф.Д. Закиров. - Казан: Татар. +кит. нәшр., 2010. - 536 б. +Краткий русско-латино-татарский словарь анатомическх терминов / сост.: Р.И. Ситдикова, Н.В. Михайлов, С.А. Сагеева и др. Казань, 2002. - 52 с. +Медицинский русско-татарский толковый словарь / М.М. Гимадеев, Н.Х. Амиров, К.Ш. Зиятдинов; под общ. ред. М.М. Гимадеева. - Казань: Магариф, 2003. - 559 с. +Миннебаев М.М. Краткий русско-татарский словарь медицинских +терминов / М.М. Миннебаев. - Казань: Медицина, 1994. - 260 с. +Руско-татарский словарь биологических терминов / сост.: Р.Г. Минибаев, И.Ш. Макалеев, А.Х.Гарифуллина и др. - Казань: Татар. кн. +изд-во, 1972. - 168 с. +- 10 Ф.Г. Сит диков, Н.А. Бакаеева, А.Х. Гарифуллина, И.Ш. Макалеев, +Р.Х. Файзрахманова. - Казань: Татар. кн. изд-во, 1985. - 198 с. +Русско-татарский словарь медицинских терминов / М.М. Гильманов, Н.Х. Амиров. - Казань: Магариф, 2000. +Русско-татарский словарь-минимум для работников здравоохранения / сост. Р.Р. Шамсутдинова. - Казань: Татар. кн. изд-во, 1995. - 76 с. +Русско-татарский толковый словарь медицинский терминов / сост. +Р.Р. Шамсутдинова. - Казань: Магариф, 2004. - 351 с. +Русско-татарский толковый словарь терминов по ветеринарной +медицине / сост. Ф.Г. Набиев, Р.Г. Госманов, Р.И. Ситдиков и др. - Казань: Магариф, 2004. - 364 с. +Саберова Г.Г. Татарча-русча-латинча үсемлек атамалары сүзлеге / +Г.Г. Саберова. - Казан: Фикер, 2002. - 95 б. +Ямалетдинова А.М. Тематический русско-татарский словообразовательный словарь (на материале тематической группы "Человек. Части человечского тела (организма)") / А.М. Ямалетдинова, +И.А. Латыпова. - Туймазы, 2007. - 119 с. +Башка телләрнең сүзлекләре +Ишбаев К.Ғ., Ишкилдина З.К. Башкорт теленең һүҙьяһа лыш +һүҙлеге / К.Ғ. Ишбаев, З.К. Ишкильдина. - Өфө: Гилем, 2005. 552 б. +Ишбаев К.Ғ., Ишкилдина З.К. Башкорт теленең кыҫкаса +һүҙьяһалыш һүҙлеге / К.Ғ. Ишбаев, З.К. Ишкильдина. - Өфө: Гилем, +2014. - 552 б. +Словарь физиологических терминов / отв. ред. О.Г. Газенко. М.: Наука, 1987. - 446 с. +Тихонов А.Н. Словообразовательный словарь русского языка: +в 2-х т. / А.Н. Тихонов. - М.: Рус. яз. - Т. 1. - 1990. - 856 с.; Т. 2. - 1990. 886 с. +Энциклопедик сүзлекләр +Энциклопедический словарь медицинских терминов: в 3-х т. +/ гл. ред. Б.В. Петровский. - М.: Сов. энцикл., 1982-1984. - Т. 1. 1982. - 404 с.; Т. 2. - 1983. - 448 с.; Т. 3. - 1984. - 512 с. +- 11 анат. - анатомия күч. - күчмә мәгънәдә +астр. - астрономия лат. - латин +әд. - әдәбият лингв. - лингвистика +бәйл. - бәйлек мат. - математика +биол. - биология махс. - махсус +бор. - борынгы (сүз) мед. - медицина +бот. - ботаника неол. - неологизм +бүл. - бүлем (саны) орф. - орфография +гади с. - гади сөйләм рәв. - рәвеш +геогр. - география с. - сыйфат +гар. - гарәп сан - сан +гр. - грек сир. - сирәк кулланышта +диал. - диалекталь сүз сөйл. - сөйләү телендә +җый. и. - җыйма исем тар. - тарихи +зоол. - зоология тәрт. - тәртип (саны) +и. - исем тех. - техника термины +иск. - искергән сүз туп. - тупас сүз +к. - кара ф. - фигыль +кимс. - кимсетеп әйтү физ. - физика +кис. - кисәкчә физиол. - физиология +кит. - китап теле фр. - француз +кулин. - кулинария эвф. - эвфемизм +күпл. - күплек (сан) этногр. - этнография +ТАТАР АЛФАВИТЫ +Аа Дд Зз Мм Пп Үү Чч ь +Әә Ее Ии Нн Рр Фф Шш Ээ +Бб Ёё Йй ң Сс Хх Щщ Юю +Вв Жж Кк Оо Тт Һһ ъ Яя +Гг Җҗ Лл Өө Уу Цц Ыы +ТӨРКЕМНЕҢ СҮЗЬЯСАЛЫШ ОЯЛАРЫ +‑А‑ +1. АВЫЗ и. анат. +авыз-ландыр(у) ф. +авыз-лы с. +авыз-лык и. +авызлык-ла(у) ф. +авызлык‑лы с. +авызлык-сыз с. +авыз-сыз с. +авыз-сын и. +авыз-чык и. бот. +авыз-борын җый. и. к. борын +авыз гармон-е и. +авыз ку‑ыш-лыг-ы и. анат. к. куыш [к//г] +авыз тәмәке+с-е и. +биш/авыз и. зоол. +боҗра/авыз-лылар и. күпл. зоол. +кул/авыз и. тар. к. кул +кулавыз-лык и. к. кул +тамыр/авыз-лылар и. күпл. зоол. к. тамыр +түгәрәк/авыз-лылар и. күпл. зоол. к. тамыр +арыслан авыз-ы и. бот. +ике+н‑чел авыз-лылар и. күпл. зоол. +күкрәк авыз-ы и. анат. к. күкрәк +аңкау-лы с. +аңкау-сыз с. +аңкау ку-ыш‑лыг-ы и. анат. к. куыш [к//г] +аңкау сөяг-е и. анат. к. сөяк [к//г] +ирен-аңкау җый. и. к. ирен +йомша‑к аңкау и. анат. +канат-аңкау чокы-р-ы и. анат. +каты аңкау и. анат. +3. АҢКАУ II и. сөйл. Аңгыра кеше +аңкау-лык и. +4. АҢКА(У) III ф. диал. Хәтерләү +5. АРКА и. анат. +арка-даш и. +аркадаш-лы с. +аркадаш-сыз с. +арка-лан(у) ф. +арка-ла(у) ф. сир. +арка-лаш рәв. +арка-лык и. +арка-н с. +арка-җилкә җый. и. к. җилкә +арка җелег-е и. физиол. к. арка мие [ к//г] +арка канат-ы и. зоол. +арка көбә+с-е и. тар. +арка ми-е и. физиол. к. ми +арка ми-е нерв+ы+с-ы и. анат. к. ми, нерв +арка сөяг-е и. анат. к. сөяк [к//г] +арка сугыш-лы и. +баш/арка-н рәв. сөйл. к. баш +ак арка-лы тукран и. зоол. +кул арка+с-ы и. к. кул +артерия-ле с. +артерия-сез с. +артерия кан-ы и. к. кан +7. АШ I и. Азык +аш-а(у) ф. +аша-л(у) ф. +[аша-м и.] +ашам-лык и. +ашамлык-лы с. +ашамлык-сыз с. +ашамлык зелпе+с-е и. бот. +ашам-сак с. +ашам-чак с. +аша-т(у) ф. +ашат-учы и. +аш/баз и. иск. +аш-ла(у) I ф. +ашла-ма и. +ашлама-лы с. +ашлама-сыз с. +аш-лы I с. +аш-лык I и. +аш-лык II с. +ашлык-лы с. +ашлык-сыз с. +аш-сыз I с. +аш-сын(у) ф. +аш-чы и. +аш-су җый. и. +аш-су-лы с. +аш-лы-су-лы с. +аш-лык-тару җый. и. +аш/казан‑ы и. анат. +аш/казан-ы ас-т-ы биз-е и. анат. к. биз +аш/казан-ы сыек-ча+с-ы и. анат. +аш/казаны-эч-әк авыру-лар-ы и. күпл. мед. к. эч +аш/казан-ы-эч-әк тракт-ы и. анат. к. эч +ашъ/яулык и. +аш арт-ы аш-лар-ы җый. и. +аш бүлмә+с-е и. +аш җәймә+с-е и. +аш мәҗлес-е и. +аш кайна-т(у) биз-е и. анат. к. биз +аш өй-е и. [орф. өе] +аш пешер-үче и. +аш серкә+с-е и. +аш су-ы и. +аш тәм-лә-т-кеч и. +аш тоз-ы и. +аш чана+с-ы и. этногр. +аш юл-ы и. анат. +бал/аш-ар и. зоол. +бөҗәк/аш-ар и. бот. +кабыг/аш-ар-лар и. күпл. зоол. [к//г] +киндер/аш и. бот. +корт/аш-ар и. зоол. +корт/ашар кош-лар и. күпл. зоол. +кош/ашар үрмә-күч и. зоол. +көпшә/аш-ар и. зоол. +күкәй/аш-ар и. зоол. к. күкәй +кырмыска/аш-ар и. зоол. +кырмыска/ашар-лар и. күпл. зоол. +печән/аш-ар-лар и. күпл. зоол. +сары корт/аш-ар и. зоол. +тамыр/аш-ар и. зоол. к. тамыр +тире/аш-ар и. зоол. +үл-әксә/аш-ар и. зоол. к. үлү +үләксә/ашар коңгыз-лар и. күпл. зоол. к. үлү +чәчәк/аш-ар и. зоол. +шөпшә/аш-ар и. зоол. +яфраг/аш-ар-лар и. күпл. зоол. [к//г] +бөҗәк аш-а-у-чылар и. күпл. зоол. +кара үл-әксә/аш-ар и. зоол. к. үлү +кара-су үл-әксә/аш-ар и. зоол. к. үлү +кызыл күкрәк-ле үл-әксә/аш-ар и. зоол. к. күкрәк, үлү +май аш-ы и. кулин. к. май +тон-ык үл-әксә/аш-ар и. күпл. зоол. к. үлү +үл-әксә аш-а-учы и. зоол. к. үлү +8. АШ II и. сөйл. Крахмал +аш-ла(у) II ф. +аш-лы II с. +аш-сыз II с. +9. АШЫК и. анат. диал. к. тубык +ашык-лы с. +ашык-сыз с. +ашык сөяг-е и. анат. к. сөяк [к//г] +ашык үкчә сөяг-е буын-ы и. анат. к. буын, үкчә, сөяк [к//г] +10. АЯК I и. анат. Әгъза +аяк-ла(у) ф. +аяк-лан(у) ф. +аяк-ландыр(у) ф. +аяк-лы I с. +аяклы мал җый. и. +аяк-с(у) ф. +аяк-сыз I с. +аяксыз-лар и. күпл. зоол. +аяксыз амфибия-ләр и. күпл. зоол. +аяк-кул җый. и. к. кул +аяк-лы-кул-лы с. к. кул +аяк-сыз-кул-сыз с. к. кул +аяк-тояк җый. и. +аяг/үрә рәв. [к//г] +аяк/чу җый. и. +аяк бит-е и. к. бит +аяк йөз-е и. к. аяк бите; йөз +аяк кием-е и. +аяк машина+с-ы и. +аяк оч-ы и. к. оч +аяк табан-ы и. к. табан +аяк чолгав-ы и. [у//в] +баш-аяк җый. и. к. баш +баш/аяк-лы моллюск и. зоол. к. баш +баш/аяк-лылар и. күпл. зоол. к. баш +баш-ын-нан-аяк рәв. к. баш +кашык-аяк җый. и. +кул-аяк җый. и. к. кул +кул-аяк-лар и. күпл. анат. к. кул +кул-аяк‑лык и. +кул-лы-аяк-лы с. к. кул +кул-сыз-аяк-сыз с. к. кул +баш/аяг-ы рәв. сөйл. к. баш [к//г] +баш/аяк рәв. гади с. к. баш +баш-тан/аяк рәв. сөйл. к. баш +буын-тыг/аяк-лы и. зоол. к. буын [к//г] +буын-тыг/аяклы‑лар и. күпл. зоол. к. буын [к//г] +ике/пар/аяк-лылар и. күпл. зоол. +ирен/аяк-лылар и. күпл. бот. к. ирен +иш-кәк/аяк-лылар и. күпл. зоол. +каз/аяк-чалар и. күпл. бот. +каз/аяк/сыман җилдәк и. бот. +каз/аяк/сыман кырлыган и. бот. +карын/аяк-лылар и. күпл. зоол. к. карын +каш/аяк и. сөйл. +кашыг/аяк җый. и. [к//г] +койрык/аяк-лар и. күпл. зоол. к. койрык +корсак/аяк-лылар и. күпл. зоол. к. корсак +көрәг/аяк и. зоол. [к//г] +куш/аяк и. зоол. +куш/аяк-ла(у) ф. +куш/аяк-лап рәв. +куш/аяк-латып рәв. +куш/аяк-лылар и. күпл. зоол. +куш/аяк-сыман-нар и. күпл. зоол. +куыг/аяк-лылар и. күпл. зоол. [к//г] +күб/аяк-лар и. күпл. зоол. [п//б] +күб/аяк-лылар и. күпл. зоол. [п//б] +кырг/аяк и. зоол. [кырык+аяк] +мең/аяк и. зоол. +мең/аяк-лар и. күпл. зоол. +мыег/аяк-лылар и. күпл. зоол. к. мыек [к//г] +озын/аяк и. зоол. +озын/аяк-лар и. күпл. зоол. +озын/аяк-лы озын/борын и. зоол. к. борын +саңаг/аяк и. зоол. [к//г] +саңак/аяк-лылар и. күпл. зоол. [к//г] +сигез/аяк и. зоол. +сигез/аяк-лылар и. күпл. зоол. +сөял/аяк-лылар и. күпл. зоол. к. сөял +тамыр/аяк-лар и. күпл. зоол. к. тамыр +тимер/аяк и. +ялан/аяк рәв. +яланаяк-тан рәв. +агу-лы каз/аяк и. бот. +алтын/сыман каз/аяк и. бот. +бер яфрак-лы каз/аяк и. бот. +бизә‑к-ле озын/аяк и. зоол. +боҗра-лы озын/аяк и. зоол. +бүре аяг-ы и. бот. [к//г] +европа каз/аяг-ы и. бот. [к//г] +зәһәр каз/аяк и. бот. +җирән аяк-лы су/коңгыз и. зоол. +ике пар/аяк-лылар и. күпл. зоол. +йөн-тәс аяк-лы ела-к карчыга и. зоол. к. йон +йөн-тәс аяк-лы йөгер-ек и. зоол. к. йон +йөн-тәс озын/аяк и. зоол. к. йон +каз/аяк җилдәк и. бот. +каты яфрак-лы каз/аяк и. бот. +кашуб каз/аяг-ы и. бот. [к//г] +көяз озын/аяк и. зоол. +күз/алда-ш‑лы каз/аяк и. бот. к. күз +күп яфрак-лы каз/аяк и. бот. +кызыл аяк-лы ибис и. зоол. +нечкә аяк и. бот. +нечкә аяк-лы йомран и. зоол. +озын/аяк-лы озын/борын и. зоол. к. борын +саз-лык озын/аяг-ы и. зоол. [к//г] +су кырыг/аяг-ы и. зоол. [к//г] +төк-ле аяк-лы ябалак и. зоол. к. төк +төк-ле аяк-лылар и. күпл. зоол. к. төк +төк-ле яфрак-лы каз/аяк и. бот. к. төк +туфрак күб/аяк-лар-ы и. күпл. зоол. [п//б] +ун/аяк-лы кысла и. зоол. +үр-мәле каз/ аяк и. бот. +чак-кыч каз/аяк и. бот. +ялтыр кара озын/аяк и. зоол. +яфрак/аяк-лар и. күпл. зоол. +11. АЯК II и. Савыт +аяк-лы II с. +аяк-сыз II с. +аяк-чы и. этногр. +җам/аяк и. +өч/аяк и. +сар/аяк и. [сары+аяк] +таш/аяк и. +чын/аяк и. [чин+аяк] +‑Ә‑ +1. ӘВЕРНӘ и. +әвернә-ле с. +әвернә-сез с. +әвернә/чәчәк-леләр и. бот. +әвернә агач-ы и. +әвернә кашыг-ы и. [к//г] +әвернә сөяг-е и. анат. к. сигезкүз сөяге [к//г] +әвернә ут-ы и. бот. +яз-гы әвернә ут-ы и. бот. +‑Б‑ +1. БАВЫР и. анат. +бавыр-га‑лык и. +бавыргалык-лы с. +бавыргалык-сыз с. +бавыр-лан(у) ф. +бавыр-лы с. +бавыр-сак и. +бавырсак-лы с. +бавыр-сыз с. +бавыр-чы и. тар. +бавыр/гөмбә и. бот. +бавыр/сыман гөмбә и. бот. +бавыр агач-ы и. +бавыр им-геч и. зоол. к. имү +бавыр мүг-е и. бот. [к//г] +үпкә-бавыр җый. и. к. үпкә +эч-бавыр җый. и. к. эч +эчәк-бавыр җый. и. к. эч +2. БАЛТЫР и. анат. +балтыр‑ак и. +балтыр-ган и. бот. +балтырган-лык и. +балтыр-дан рәв. +балтыр-лы с. +балтыр-лык и. +балтыр-сыз с. +балтыр мускул-ы и. анат. к. мускул +балтыр сөяг-е и. анат. к. сөяк [к//г] +зур балтыр сөяг-е и. анат. к. сөяк [к//г] +кече балтыр сөяг-е и. анат. к. сөяк [к//г] +су балтыр-ган‑ы и. бот. +3. БАРМАК и. анат. +бармак-ландыр(у) ф. +бармак-лы с. +бармак-сыз с. +бармак-ча I и. +бармак-ча II и. бот. +бармакча-лы с. +бармакча-сыз с. +бармакча-лы үлән и. бот. +бармак сан-аш-лы и. +бармак сөяг-е и. анат. к. сөяк [к//г] +бармак хисаб-ы и. әд. [п//б] +биш/бармак и. кулин. +биш/бармак чәчәк и. бот. +куш/бармак и. +өч/бармак и. зоол. +өч бармак-лы тукран и. зоол. +ат-сыз бармак и. +баш бармак и. к. баш +имән бармак и. +исем-сез бармак и. к. атсыз бармак +урта бармак и. +чәнчә бармак и. +чәнти бармак и. диал. к. чәнчә бармак +4. БАШ и. анат. +баш-ак I и. Үсемлектә +баш-ак II и. бор. Ук, сөңге очлыгы +башак-ла(у) I ф. +башак-ла(у) II ф. +башак-лан(у) ф. +башак-лап рәв. +башак-лы I с. +башаклы кызыл тамыр и. бот. к. тамыр +башаклы каек/кузак и. бот. +башаклы камыш и. бот. +башаклы су чыршы-с-ы и. бот. +башак-лы II с. +башак-лык и. +башак-лылар и. бот. +башак-лылык и. +башак-сыз I с. +баш-ка с. +башка-лан(у) ф. +башка-лык и. +башка-ча рәв. +башкача-лан(у) ф. +баш-лам и. +баш-лан(у) ф. +башлан-гыч с. +башлан-ыш и. +баш-ла(у) ф. +баш-лаш с. +баш-лы с. +башлы‑ча рәв. +башлы кәбестә и. +башлы суган и. бот. +башлы тастымал и. +башлы шикәр и. +баш-лык I и. Баш киеме +башлык-лы I с. +башлык-сыз I с. +башлык/сыман төер/тамыр и. бот. к. тамыр, төер +башлык ут-ы и. бот. +баш-лык II и. Җитәкче +башлык-лар-ча рәв. +башлык-лы II с. +башлык-сыз II с. +баш-сыз с. +башсыз-лан(у) ф. +башсыз-лык и. +баш-так с. +баштак-лык и. +баш-тан рәв. +баш-тан/аяк рәв. сөйл. к. аяк +баш-ча II и. Үсемлектә +баш-чы и. +башчы-лык и. +баш-аяк җый. и. к. аяк +баш/аяк-лы моллюск и. зоол. к. аяк +баш/аяк-лылар и. күпл. зоол. к. аяк +баш-баш-ы и. +баш-күз җый. и. к. күз +баш-лы-күз-ле бул(у) ф. к. күз +баш-лы-күз-ле ит(ү) ф. к. күз +баш-күкрәк җый. и. к. күкрәк +баш-ка-баш-ка с. +баш-ма-баш рәв. +баш-ы-актыг-ы и. [к//г] +баш-ы-ахыр-ы и. +баш-ын-нан-аяк рәв. к. аяк +баш/агач и. этногр. +баш/арка-н рәв. сөйл. к. арка +баш/аяг-ы рәв. сөйл. к. аяк [к//г] +баш/аяк рәв. гади с. к. аяк +баш/бата и. диал. +баш/баш-так с. +баш/баштак-лан(у) ф. +баш/баштак-лык и. +баш/ват-кыч и. +баш/ий-мәс с. [орф. имәс] +баш/кала и. +баш/кат-ыр-гыч с. +баш/кис-әр и. +баш/кода и. +баш/күкрәк и. к. күкрәк +баш/сөяк-сезләр и. күпл. зоол. к. сөяк +башт/ук рәв. [башта+ук] +баш-ы/боз-ык и. тар. +баш арт-ы сөяг-е и. анат. к. сөяк [к//г] +баш бармак и. к. бармак +баш исәб-е и. к. баш саны [п//б] +баш капкач-ы и. анат. +баш килеш и. лингв. +баш куй(у) ф. [орф. кую] +баш күнәк и. тар. +баш күтәр(ү) ф. +баш күтәрү-че и. +баш ми-е и. анат. к. ми +баш ми-е кабыг-ы и. анат. к. ми +баш ми-е кәүсә+с-е и. анат. к. ми +баш өс-т-е и. тар. +баш сан-ы и. +баш сөяг-е и. анат. к. сөяк [к//г] +баш сөяг-е ас-т-ы сүрү-е и. анат. к. сөяк, сүрү [к//г] +баш түбә+с‑е и. анат. +баш төр(ү) ф. +баш хәреф и. +баш чүмеч-е и. анат. +баш чыгар(у) ф. к. башаклану +баш яулыг-ы и. [к//г] +өс-баш җый. и. +төс-баш җый. и. +эч-баш җый. и. к. эч +ак/баш I и. бот. +ак/баш II и. зоол. +алма/баш и. зоол. +алма/баш-чүрәкәй и. зоол. +арпа/баш и. бот. +арыш/баш и. бот. +арыш/баш печән и. бот. +бозау/баш-лар и. күпл. зоол. +вак/баш и. бот. +дөя/баш и. зоол. +дөя/баш-лар и. күпл. зоол. +елан/баш I и. зоол. +елан/баш II и. бот. +җиз/баш и. зоол. +җиз/баш келтә-ләр и. күпл. зоол. +җикән/баш и. бот. +җикән/баш-чалар и. күпл. бот. +зәңгәр/баш и. бот. +иң/баш и. анат. к. иң +иң/баш-лы с. к. иң +иң/баш-сыз с. к. иң +йомры/баш и. зоол. +йомры/баш-лылар и. күпл. зоол. +йон-лы/баш и. сөйл. бот. к. йон +йөз/баш-ы и. тар. иск. к. йөз I +кара/баш и. бот. +каты/баш и. бот. +керпе/баш и. бот. +керпе/баш-чалар и. күпл. бот. +кит/баш и. зоол. +корт/баш и. этногр. +корым/баш и. а. х. +кул/баш и. к. кул +кул/баш буын-ы и. анат. к. кул, буын +кул/баш сөяг-е и. анат. к. кул, сөяк [к//г] +куш/баш и. зоол. +күк/баш и. бот. +кыек/баш и. +кызыл/баш I и. бот. +кызыл/баш II и. тар. +мамык/баш II и. бот. Ластовень, ваточник +мамык/баш-чалар и. күпл. бот. +мең/баш и. бот. +мең/баш үлән и. бот. +мең/баш-ы и. тар. +мөгез/баш и. бот. +мулла/баш и. бот. +надыр/баш и. бот. +нарат/баш и. бот. +нарат/баш/сыман-нар и. күпл. бот. +нарат/баш-чалар и. күпл. бот. +нәдер/баш и. бот. к. надырбаш +орчык/баш и. +сары/баш и. бот. +серкә/баш и. бот. +солы/баш и. бот. +сөм/баш и. зоол. +су/баш-ы и. тар. +суган/баш и. бот. +тара-к/баш и. бот. +таш/баш и. зоол. +таш/баш балык-лар и. күпл. зоол. +томшык/баш-лылар и. күпл. зоол. +торна/баш и. бот. +төймә/баш и. бот. +туз/баш и. зоол. +туз-г‑ак/баш и. бот. +тук-ма‑к/баш и. бот. к. тупыйбаш +тук-ран/баш и. бот. +тумар/баш и. диал. бот. +тумырка/баш, тумыртка/баш и. диал. бот. к. тукранбаш +тупый/баш и. бот. +түндер/баш и. бот. +ун/баш-ы и. тар. +үз/баш рәв. +хорда/баш-лылар и. күпл. зоол. +чал-ма/баш и. бот. +чал-ма/баш-чалар и. күпл. бот. +чәкән/баш и. бот. +чәч/баш-лар и. күпл. зоол. +чукмар/баш I и. бот. к. чукмар +чукмар/баш II и. зоол. к. чукмар +чүк‑еч баш и. зоол. +чүкеч/баш акула-лар и. күпл. зоол. +чүкеч/баш-лылар и. күпл. зоол. +чүм-еч/баш и. зоол. +ыргак/баш-лар и. зоол. +юка/баш с. сөйл. +ябалак/баш и. зоол. +ябыш-как туз-г‑ак/баш и. бот. +ялан/баш рәв. +яланбаш-лы с. +ялтыр-ак/баш и. бот. +ялтыр/баш и. сөйл. +ян/баш и. анат. +ян/баш сөяг-е и. анат. к. сөяк [к//г] +яр-ма/баш, яр-ма-лы баш и. бот. +ярма/баш печән и. бот. +ярма/баш-лы меңь/яфрак и. бот. +яшел/баш и. зоол. +яу/баш-ы и. иск. +альп тук-ран/баш-ы и. бот. +ак баш-лы сип и. зоол. +ак баш-лы таш чыпчыг-ы и. зоол. [к//г] +ак-сыл ялтыр-ак/баш и. бот. +анык-сыз күке/баш и. бот. +балта баш-ак и. +без баш-ак и. +берь/як-лы яр-ма/баш и. бот. +биек яр-ма/баш печән и. бот. +болын арыш/баш-ы и. бот. +болын нарат/баш-ы и. бот. +болын тук-ран/баш-ы и. бот. +вак керпе/баш и. бот. +гади керпе/баш и . бот. +гади таш/баш и. зоол. +гибрид тук-ран/баш и. бот. +дала арыш/баш-ы и. бот. +дала мамык/баш-ы и. бот. +дару-лы кызыл/баш и. бот. +дару-лы мамык/баш и. бот. +елга буй-ы туз-г‑ак/баш-ы и. бот. +җиләк тук-ран/баш и. бот. +җиң-сә-ле мамык/баш и. бот. к. җиңсә +зәңгәр тупый/баш и. бот. +зәһәр вак/баш и. бот. +иг-ү-ле тук-ран/баш и. бот. +ий-енке ярма/баш и. бот. [орф. иенке] +им-и баш-ы и. к. имү +им-чәк баш-ы и. к. имү +йомры баш-лы бака и. зоол. +йомры баш-лы чәнче(ү) үлән-е и. бот. [орф. чәнчү] +йомры баш-лы саз-ла+в-ык ут-ы и. бот. +йомры таш/баш и. зоол. +йомша-к күке/баш и. бот. +ис-ле баш-ак и. бот. к. хуш исле башак +калтыра+в-ык баш-ак и. бот. +камыш/сыман куш/баш-ак и. бот. +канада вак/баш-ы и. бот. +кәбестә баш-ы и. бот. +керпе/баш печән и. бот. +киң яфрак-лы җикән/баш и. бот. +киң яфрак-лы мамык/баш и. бот. +көрән баш-лы песнәк и. зоол. +куян тук-ран/баш-ы и. бот. +күз-баш ал(у) ф. к. күз +күз-ле-баш-лы бул(у) ф. к. күз +күз-гә-баш-ка күр-ен-мә(ү) ф. к. күз +күз-чек-сез дөя/баш и. зоол. к. күз +күп/баш-ак-лы мамык/баш и. бот. +кызыл күркә/баш и.бот. +кызыл серкә/баш и. бот. +кызыл тук-ран/баш и. бот. +кыр нарат/баш-ы и. бот. +кыр ялтыра-к/баш-ы и. бот. +кыргый туз-гак/баш и. бот. +кыш-ла-учы нарат/баш и. бот. +мамык тук-ран/баш и. бот. +маңгай баш-ы и. тар. к. маңгай +мәче баш-лы ябалак и. зоол. +нәфис тукран/баш и. бот. +нечкә мамык/баш и. бот. +оеш баш-ак-лы айравык печән и. бот. +оча баш-ы и. анат. к. оча +оча баш-ы сөяг-е и. анат. к. оча, сөяк [к//г] +оч-лы баш-лы бака и. зоол. к. оч +пәрәвез-ле мулла/баш и. бот. +пәри ак/баш-ы и. бот. +пирамидаль мең/баш и. бот. +рюйш елан/баш-ы и. бот. +саз ак/баш-ы и. бот. +саз нарат/баш-ы и. бот. +су буй-ы нарат/баш-ы и. бот. [орф. буе] +су туз/баш-ы и. зоол. +тар яфрак-лы җикән/баш и. бот. +тар яфрак-лы күке/баш и. бот. +тара-к/сыман арыш/баш и. бот. +тармак-лы нарат/баш и. бот. +тау тук-ран/баш-ы и. бот. +тез баш-ы и. анат. к. тез +тимгел-ле түндер/баш и. бот. +тимер тигәнәк/сыман мулла/баш и. бот. +тон-ык күке/баш и. бот. +төз сары/баш и. бот. +төк-ле ялтыр-ак/баш и. бот. к. төк +төмән баш-ы и. тар. +трансильвания яр-ма/баш-ы и. бот. +тубык баш-ы и. диал. к. тубык +туры керпе/баш и. бот. +түгәрәк баш-ак-лы саз-ла+в-ык ут-ы и. бот. +урман нарат/баш-ы и. бот. +хуш ис-ле баш-ак и. бот. +чабыр чәчәк-ле елан/баш и. бот. +чәйнә-л‑гән сары/баш и. бот. +чәчү-лек тук-ран/баш и. бот. +чүк-еч баш-лы акула и. зоол. +шеббуй/сыман сары/баш и. бот. +шома туз/баш и. зоол. +шу-ыш‑ма тук-ран/баш и. бот. +эвер/сыман мулла/баш и. бот. +эт/баш-лы яр/канат и. зоол. +юл/баш-чы и. +юл/башчы-лык и. +юл/башчылык ит(ү) ф. +ябыш-как туз-гак/баш и. бот. +яшел кыл-лы баш-ак и. бот. +5. БӘБӘК I и. анат. Күз карасы +бәбәк-ле I с. +бәбәк-сез I с. +бәбән-әк и. бот. +бәбәнәк-ле с. +бәбәнәк-сез с. +күз бәбәг-е и. анат. к. күз [к//г] +6. БӘБӘК II и бот. Яшь ботак +бәбәк-ле II с. +бәбәк-сез II с. +7. БӘБЕР: +бәбер сөяг-е и. анат. [к//г] +8. БӘВЕЛ и. гар. физиол. +бәвел-ле с. +бәвел-сез с. +бәвел-чә и. +9. БӘДӘН и. гар. кит. +бәдән-ле с. иск. +бәдән-сез с. иск. +10. БЕЛӘЗЕК и. анат. [беләк + йөзек] +беләзек-ле с. +беләзек-сез с. +беләзек сөяг-е и. анат. к. сөяк +беләзек-тән ары сөяк и. анат. к. сөяк +беләк-беләзек буын-ы и. анат. к. беләк, буын +11. БЕЛӘК и. анат. +беләк-ле с. +беләксә-ле с. +беләксә-сез с. +беләк-сез с. +беләк-беләзек буын-ы и. анат. к. беләзек, буын +беләк сөяг-е и. анат. к. орчык сөяге, сөяк [к//г] +12. БИЗ и. анат. +биз-ле с. +биз-ле ашказан-ы и. анат. к. аш +биз-сез с. +биз-чел с. +аер-ча биз и. анат. +арт юл биз-е и. анат. +ашказан-ы ас-т-ы биз-е и. анат. к. аш +аш кайна-т(у) биз-е и. анат. к. аш +бөер өс-т-е биз-е и. анат. к. бөер +бронхиаль биз и. анат. к. бронхиаль +бугаз биз-е и. анат. к. бугаз +җенес биз-е и. анат. +ияк ас-т-ы биз-е и. анат. к. ияк +йот-кылык биз-е и. анат. к. йоту +калкан/сыман биз и. анат. к. калкан +казна-лык ас-т-ы биз-е и. анат. к. казна +күз яш-е биз-е и. анат. к. күз, яшь +лайла-лы биз и. анат. к. лайла +либеркюн биз-е и. анат. +май биз-е и. анат. к. май +мейбом биз-е и. анат. +мерокрин биз-е и. анат. +миндаль/сыман биз и. анат. +пепсин биз-е и. анат. +простатик биз и. анат. +селәгәй биз-е и. анат. к. селәгәй +тамак биз-е и. анат. к. биз +тәлгәш/сыман биз и. анат. +тел ас-т-ы биз-е и. анат. к. тел +тир биз-е и. анат. к. тир +төкер-ек биз-е и. анат. к. селәгәй бизе; төкерү +тыш-кы секреция биз-е и. анат. к. секреция +черки шәрә биз-лег-е и. бот. +шәрә биз-лек и. бот. +эчке секреция биз-е и. анат. к. секреция +яшь биз-е и. анат. к. яшь +10. БИЛ и. анат. +бил-ле с. +бил-лек и. +бил-сез с. +бил-тер и. +бил/бау и. +бил/бау-ла(у) ф. +бил нерв-ы+с-ы и. анат. к. нерв +табан бил-е и. к. табан +14. БИТ I и. анат. Йөз +бит-ләү и. +бит-ле I c. +бит-лек I и. +битлек-ле с. +битлек-сез с. +бит-сез I с. гади с. +битсез-лән(ү) ф. гади с. +битсез-лек и. +бит алма+с-ы и. +бит нерв-ы+с-ы и. анат. к. нерв +бит оч-ы и. к. бит алмасы; оч +төс-бит җый. и. +аяк бит-е и. к. аяк +бармак бит-е и. к. бармак +15. БИТ II и. Китап һ.б. бите +бит-ләп рәв. +бит-ле II с. +бит-лек II и. +бит-сез II с. +16. БИТ III кис. +17. БОРЫН I и. анат. +борын-ла(у) ф. +борын-лач и. зоол. +борын-лач маймыл и. зоол. +борын-лаш(у) ф. лингв. +борын-лы с. +борын-лы кара елан и. зоол. +борын-лык и. +борынлык-ла(у) ф. +борынлык-лы с. +борынлык-сыз с. +борын-тык и. к. борынчык +борынтык-ла(у) ф. +борынтык-лы с. +борынтык-сыз с. +борын-ча и. +борын-чык и. +борынчык-ла(у) ф. +борынчык-лы с. +борынчык-сыз с. +борын/мөгез и. зоол. к. мөгезборын +борын ку-ыш‑лыг-ы и. анат. к. куыш [к//г] +борын канат-ы и. анат. +борын сөяг-е и. анат. к. сөяк [к//г] +борын тишег-е и. анат. [к//г] +борын юл-ы и. анат. +борын яфраг-ы и. анат. к. борын канаты [к//г] +борын тәмәке+с-е и. +борын яулыг-ы и. [к//г] +авыз-борын җый. и. к. авыз +без/борын и. зоол. +имән/борын и. зоол. +киң/борын и. зоол. +көрәк/борын и. зоол. +мөгез/борын и. зоол. +озын/борын и. зоол. +озынборын-нар и. күпл. зоол. +озынборын-ча и. зоол. +ук/борын и. зоол. +үрдәк/борын и. зоол. +шома/борын-лылар и. күпл. зоол. +без-елдә+в‑ек озын/борын и. зоол. +бизгәк озын/борын-ы и. зоол. +йон-лач мөгез/борын и. зоол. к. йон +карга борын-ы и. бот. +коңгырт эт борын-ы и. бот. +кызыл борын-лы альп карга+с-ы и. зоол. +күркә борын-ы и. бот. +малярия озын/борын-ы и. зоол. +мөгез-ле чыпчык борын-ы и. бот. +озын/аяк-лы озын/борын и. зоол. к. аяк +озын борын-лы чум-га-лак и. зоол. +сары борын-лы (нәфис) ак/кош и. зоол. +чыпчык борын-ы и. бот. +яңгыра+в‑ык озын/борын и. зоол. +18. БОРЫН II и. геогр. +19. БОРЫН III рәв. +борын-гы с. +борынгы-лар и. күпл. +борынгы-лык и. +борынгы-ча рәв. +борынгы баба и. +борынгы буын-нар и. күпл. +борынгы тел и. +борынгы тел-ләр и. күпл. +борынгы татар тел-е и. +борынгы татар әдәбият-ы и. +20. БОТ и. анат. +бот-лап рәв. +бот-лы с. +бот-сыз и. +бот сөяг-е и. анат. к. сөяк [к//г] +оча-бот буын-ы анат. к. буын; оча +21. БӨЕР и. анат. +бөер‑әк и. диал. +бөерәк-ле с. диал. +бөерәк-сез с. диал. +бөер-ле с. +бөер-сез с. +бөер касә+с-е и. анат. +бөер лакан-ы и. анат. +бөер өс-т-е биз-е и. анат. к. биз +бронх-лы с. +бронх-сыз с. +23. БРОНХИАЛЬ с. +бронхиаль биз и. анат. к. биз +24. БУГАЗ I и. анат. +бугаз-ла(у) ф. +бугаз-дан рәв. +бугаз-лы с. +бугаз-сыз с. +бугаз биз-е и. анат. к. биз +бугаз ку-ыш‑лыг-ы и. анат. к. куыш [к//г] +бугаз көпшә+с-е и. анат. +бугаз мускул-ы и. анат. к. мускул +бугаз өс+т-е кимер‑чәг-е и. анат. к. кимерү [к//г] +бугаз төен-е и. анат. к. төен +буш/бугаз с. +буш/бугаз-лан(у) ф. +буш/бугаз-лык и. +куш/бугаз с. +куш/бугаз-лан(у) ф. +куш/бугаз-лык и. +25. БУГАЗ II и. геогр. +26. БУЫН и. анат. +буын-ла(у) ф. +буын-лан(у) ф. +буын-лы с. +буын-сыз с. +буынсыз-лан(у) ф. +буынсыз-лык и. +буынтык-лан(у) ф. +буынтык-лы с. +буын-тык‑лы куга и. бот. +буын-тык‑лы төлке/койрык и. бот. к. койрык +буын-тыг/аяк-лы и. зоол. к. аяк [к//г] +буын-тыг/аяклы-лар и. күпл. зоол. к. аяк [к//г] +буын-тык/аяк-лылар и. күпл. зоол. к. буын‑ +тыгаякл ылар; аяк +буынтык-сыз с. +буын-буын с. +буын-буын-нан рәв. +буын/чәчәк и. бот. +буын кимер-чәг-е и. анат. к. кимерү [к//г] +буын эч-е кимер-чәг-е и. анат. к. эч, кимерү [к//г] +куш/буын и. мат. +куш/буын-лы с. мат. +күп/буын и. мат. +күп/буын-лы с. мат., физ., тех. +кырык/буын и. бот. +өч/буын и. мат. +өчбуын-лы с. +ашык үкчә сөяг-е буын-ы и. анат. к. ашык, үкчә, сөяк [к//г] +әйлән-үче буын и. анат. +беләк-беләзек буын-ы и. анат. к. беләк, беләзек +винт/сыман буын и. анат. +йөнтәс кырык/буын и. бот. к. йон +куб-чөй/сыман буын и. анат. +кул/баш буын-ы и. анат. к. кул, баш +куян буын-ы и. бот. +оча-бот буын-ы и. анат. к. бот, оча +сыйрак-ашык буын-ы и. анат. к. чәкәл буыны; ашык, +сыйрак +тар яфрак-лы кырык/буын и. бот. +терсәк буын-ы и. анат. к. терсәк +тубык буын-ы и. анат. к. тубык +чәкәл буын-ы и. анат. к. чәкәл +чәкәл үкчә сөяг-е буын-ы и. анат. к. ашык үкчә сөяге +буы ны; үкчә, сөяк +чокы-р/сыман буын и. анат. +чыгыр/сыман буын и. анат. +27. БҮКСӘ и. +бүксә-ле с. +бүксә-сез с. +бүксә-ч күгәрчен и. зоол. +кызыл бүксә-ле казарка и. зоол. +28. БҮСЕР и. мед. +бүсер-ле с. +бүсер-сез с. +бүсер кап-чыг-ы и. [к//г] +бүсер таш-ы и. +бүсер үлән-е и. +‑В‑ +1. ВЕНА и. лат. анат. +вена-лы с. +вена-сыз с. +вена кан-ы и. +‑Г‑ +1. ГӘҮДӘ и. +гәүдә-лән(ү) ф. +гәүдәлән-еш и. +гәүдә-ләндер(ү) ф. +гәүдә-ле с. +гәүдә-сез с. +1. ДИАФРАГМА и. гр. анат. +диафрагма-лы с. +диафрагма-сыз с. +диафрагма нерв-ы+с-ы и. анат. к. нерв +‑Җ‑ +1. ҖЕЛЕК / ҖИЛЕК и. анат. +җелек-ле с. +җелек-сез с. +җелек май-ы и. анат. к. май [орф. мае] +арка җелег-е и. анат. к. арка [к//г] +кызыл җелек и. анат. +сары җелек и. анат. +сөяк җелег-е и. анат. к. сөяк [к//г] +умыртка җелег-е и. анат. к. умыртка [к//г] +2. ҖЕП и. +җеп-кер и. махс. +җепкер-лә(ү) ф. +җепкер-т(ү) ф. +җепкер-ү ф. +җеп-ле с. +җеп‑сез с. +җеп-сел и. +җепсел-лә(ү) ф. +җепсел-лән(ү) ф. +җепсел-ләндер(ү) ф. +җепсел-ләт(ү) ф. +җепсел-ле с. +җепсел-ле балдак и. анат. +җепсел-ле кимер-чәк и. анат. к. кимерү +җепсел-ле кыр-лык и. бот. +җепселле-лек и. +җеп-че и. +җеп-бөртек-сез рәв. +җеп/җылган и. зоол. +җеп/сыман с. +җеп/сыман суалчан-нар и. күпл. зоол. +җеп/сыман тиш-мән (ут) и. бот. +нерв җеп-сел-е и. анат. к. нерв +нерв җеп-сел-е тыш-ча+с-ы и. анат. к. нерв, тыш +эфферент нерв җепсел-е и. анат. к. нерв +3. ҖИЛКӘ и. анат. +җилкә-лә(ү) ф. +җилкә-ле с. +җилкә-лек и. +җилкә-сез с. +җилкә ки-ер-геч и. +җилкә сөяг-е и. анат. [к//г] +җилкә тамыр-ы и. анат. к. тамыр +җилкә чокы-р-ы и. анат. +арка-җилкә җый. и. к. арка +4. ҖИҢ и. +җиң‑ле с. +җиң‑сә и. +җиңсә‑ле с. +җиңсәле мамык/баш и. к. баш +җиң‑сез с. +‑И‑ +1. ИМ(Ү) ф. +им-геч I и. Әгъза +им-геч II и. бот. +имгеч-ле с. +имгеч суалчан и. зоол. +имгеч-ле бака-лар и. күпл. зоол. +им-ег(ү) ф. +им-ез(ү) ф. +имез-әк с. +имез-лек и. +имезлек-ле с. +имезлек-сез с. +имез-үче‑ләр и. күпл. зоол. +им-ек-дәш и. бор. к. имчәктәш +им-ел‑дәш и. бор. к. имчәктәш +им-и и. +ими-дәш и. +ими-ле с. +ими‑лек и. +ими-сез с. +ими баш-ы и. к. имчәк башы; баш +ими төб-е и. к. имчәк төбе [п//б] +им-тек и. диал. +имтек-лә(ү) ф. +им-чәк и. +имчәк-ле с. +имчәкле саз-ла+в‑ык ут-ы и. бот. +имчәк-сез с. +имчәк-тәш и. +имчәк‑леләр и. иск. күпл. зоол. к. имезүчеләр +имчәг/ас‑тай и. диал. [к//г] +имчәк ана+с-ы и. +имчәк ас-т-ы и. +имчәк баш-ы и. к. баш +имчәк бозау и. +имчәк сөт-е и. +имчәк тай и. диал. +имчәк төб-е и. [п//б] +имчәк-тән аер(у) ф. +бавыр им-геч и. зоол. к. бавыр +кәҗә им-чәг-е и. бот. [к//г] +түш-умрау-им-чәк/сыман мускул и. анат. к. түш, умрау, +мускул +2. ИҢ I и. анат. +иң-лә(ү) ф. +иңлә-теп рәв. +иң-ле с. +иң-лек и. +иң-сә и. анат. +иңсә-лә(ү) ф. +иңсә-ле с. +иңсә-сез с. +иң-сез с. +иң-буй җый. и. +иң-ләп-буй-лап рәв. +иң-гә-иң рәв. +иң/баш и. анат. к. баш +иң/баш-лы с. к. баш +иң/баш-сыз с. к. баш +3. ИҢ II кис. +иң зур урта-к бүл-үче и. мат. +иң кеч/кенә урта-к кабат-лы и. мат. [кечек кенә] +4. ИРЕН и. анат. +ирен-ләч с. +иренләч ут и. бот. +иренләч балык и. зоол. +иренләч-ләр и. күпл. зоол. +ирен-ле с. +ирен-сез с. +ирен-аңкау җый. и. к. аңкау +ирен/аяк-лылар и. күпл. зоол. к. аяк +ирен/чәчкә и. бот. +ирен/чәчәк-леләр и. бот. +ирен аваз-ы и. лингв. +ирен тарт-ыг-ы и. лингв. [к//г] +ирен-ирен аваз-ы и. лингв. +ирен-ирен тарт-ыг-ы и. лингв. [к//г] +ирен-теш аваз-ы и. лингв. к. теш +ирен-теш тарт-ыг-ы и. лингв. к. теш [к//г] +ирен яр-гыч и. бот. +ас-кы ирен кер-еш-е и. анат. к. керү +китек ирен и. анат. +куян ирен и. анат. +яфрак-сыз ирен-ләч ут и. бот. +5. ИТ и. гади сөйл. +ит-лән(ү) ф. +ит-лә(ү) ф. +ит-ләч с. +итләч-лән(ү) ф. +ит-ләшкә с. сөйл. +ит-ле с. +итле-тән-ле с. к. тән +ит-сез с. +ит-сел с. +ит-че и. +ит-чел с. +ит-май җый. и. к. май +ит/тарт-кыч и. +ит токым-ы и. +ит шешлә(ү) ф. диал. +ит-чел яфрак-лы кан-дала үлән-е и. бот. к. кан +колак ит-е и. анат. к. колак +6. ИЯК и. анат. +ияк-ле с. +ияк-сез с. +ияк ас-т-ы и. анат. +ияк ас-т-ы биз-е и. анат. к. биз +ияк чокы-р-ы и. анат. +ияк чыг-ынты+с-ы и. анат. +‑Й‑ +1. ЙОДРЫК и. анат. +йодрык-ла(у) ф. +йодрык-лан(у) ф. +йодрык-лаш(у) ф. +йодрык-лы с. +йодрык-сыз с. +йодрык-ча и. +йодрыкча-лы с. +йодрыкча-сыз с. +2. ЙОН и. анат. +йон-лан(у) ф. +йон-лач I с. +йонлач-лан(у) ф. +йонлач-лык и. +йонлач бронзак и. зоол. +йонлач гөмбә и. бот. +йонлач карчыга и. зоол. +йонлач күбәләк-ләр и. күпл. зоол. +йонлач мөгез/борын и. зоол. к. борын +йон-лы с. +йонлы-лык и. +йонлы бохар үлән-е и. бот. +йонлы җимеш и. сөйл. +йонлы көпшә и. бот. +йон-сыз с. +йонсыз-лан(у) ф. +йон-тач с. сөйл. +йонтач-ла(у) ф. сөйл. +йонтач-лан(у) ф. сөйл. +йон-ча I и. бот. Үсемлек +йон-ча II и. Төк +йонча-лы с. +йонча-сыз с. +йонча гөл и. бот. +йонча печән и. бот. +йөн-тәй с. диал. +йөн-тәс с. +йөнтәс-лә(ү) ф. +йөнтәс-лән(ү) ф. +йөнтәс-лелек и. +йөнтәс аяк-лы ела-к карчыга и. зоол. к. аяк +йөнтәс аяк-лы йөгер-ек и. зоол. к. аяк +йөнтәс бронзак и. зоол. +йөнтәс гамбәр үлән-е и. бот. +йөнтәс кесә-ле йолдыз-ак и. бот. +йөнтәс кырык/буын и. бот. к. буын +йөнтәс озын/аяк и. зоол. к. аяк +йөн-тәч с. сөйл. +йөнтәч-лә(ү) ф. сөйл. +йөнтәч-лән(ү) ф. сөйл. +йон-мамык җый. и. +йон-ябага җый. и. +йон/канат и. зоол. +йон/кой-ар и. зоол. [орф. кояр] +йон/мамык и. +йон-лы/баш и. сөйл. бот. к. баш +йон аш-а‑учы-лар и. күпл. зоол. к. аш +йон агач-ы и. бот. +йон бет-е и. зоол. к. йонкояр +йон кой(у) ф. [орф. кою] +ак-сыл куян йон-ы и. бот. +берь/ел-лык йон-ча и. бот. +болын йон-ча+с-ы и. бот. +гади йон-ча и. бот. +имән-лек йон-ча+с-ы и. бот. +куян йон-ы и. бот. +күп чәчәк-ле куян йон-ы и. бот. +прескотт йон-лы көпшә+с-е и. бот. +саз йон-ча+с-ы и. бот. +сары йон-ча и. бот. +сирәк йон-ча и. бот. +суган-ча‑лы йон-ча и. бот. +тар яфрак-лы йон-ча и. бот. +тире-йон җый. и. к. тире +тире-йон коңгыз-лар-ы и. күпл. зоол. к. тире +урман йон-ча+с-ы и. бот. +(хуш) ис-ле йон-лы көпшә и. бот. +3. ЙОТ(У) ф. +йот-кылык и. анат. +йоткылык биз-е и. анат. +йоткылык гөмбә-з-е и. анат. +йоткылык өс-лег-е и. анат. [к//г] +йот-кыч и. махс. +йот-ма и. гади с. +йотым‑ла(у) ф. +тел-йот-кылык нерв-ы+с-ы и. анат. к. нерв, тел +4. ЙӨЗ I и. анат. Бит +йөз-лә(ү) I ф. +йөз-лек II и. Битлек +йөзлек-ле II с. +йөзлек-сез II с. +йөз-лек III и. Такта +йөзлек-ле III с. +йөзлек-сез III с. +йөз-сез с. сөйл. +йөзсез-лән(ү) ф. сөйл. +йөзсез-лек и. +йөз-гә-йөз рәв. +йөз-кыяфәт җый. и. +йөз/зур-лык и. мат. +йөз/түбән рәв. +өс-йөз и. мат. иск. +ике/йөз-ле с. +ике/йөзле-лән(ү) ф. +ике/йөзле-лек и. +калкан/йөз-леләр и. күпл. зоол. +аяк йөз-е и. к. аяк +кул йөз-е и. к. кул +5. ЙӨЗ II сан +йөз-әр бүл. саны +йөзәр-ләгән чама саны +йөзәр-ләп бүл. саны +йөзәр-лек и. +йөз-ләгән чама саны +йөз-ләп чама саны +йөз-ләтә рәв. +йөз-е‑нче тәрт. саны +йөз-лек I и. +йөз-че и. иск. +йөз-гә-мең-гә рәв. +йөз/баш-ы и. тар. иск. к. баш +йөзь/ел-лык и. +йөзь/яфрак и. бот. +йөзь/яш-әр I и. бот. +йөзь/яш-әр II с. +6. ЙӨЗ III и. Берәр әйбернең үткен ягы +йөз-лә(ү) II ф. +7. ЙӨРӘК и. анат. +йөрәк-лән(ү) ф. +йөрәк-ләндер(ү) ф. +йөрәк-ле с. күч. +йөрәкле-лек и. +йөрәк-сез с. +йөрәксез-лек и. +йөрәк-сен(ү) ф. +йөрәксен-дер(ү) ф. +йөрәк-се(ү) ф. [орф. йөрәксү] +йөрәк-сет(ү) ф. +йөрәк-чел с. +йөрәк/сыман с. +йөрәк/сыман яфрак-лы юкә и. бот. +йөрәк ал-ды и. анат. +йөрәк букча+с-ы и. анат. +йөрәк-кан тамыр-лар-ы җый. и. анат. к. кан, тамыр +йөрәк карын-чыг-ы и. анат. к. карын [к//г] +йөрәк колак-чыг-ы и. анат. к. йөрәк алды; колак [к//г] +йөрәк ут-ы и. бот. +‑К‑ +1. КАБЫРГА и. анат. +кабырга-н рәв. иск. +кабырга-лы с. +кабырга-сыз с. +кабырга/ара с. +кабырга/ара мускул и. анат. к. мускул +кабырга/ара нерв и. анат. к. нерв +кабырга муен-тыг-ы и. к. муен [к//г] +2. КАЗНА I и. анат. +казна-лы II с. +казна-лык и. +казналык-сызлар и. күпл. зоол. +казналык ас-т-ы биз-е и. анат. +казналык сөяг-е и. анат. к. сөяк [к//г] +казна-сыз II и. +ас-кы казна-лык ас-т-ы и. анат. +өс-ке казна‑лык и. анат. +теш казна+с-ы и. анат. к. теш +төк-ле казна-лык-лылар и. күпл. зоол. к. төк +3. КАЗНА II и. рус Дәүләт милке +казна-лы I с. +казна-сыз I с. +4. КАКЫР(У) ф. +какыр-ык и. +какырык-лы с. +какырык-сыз с. +калак-лы с. +калак-сыз с. +калак он-ы и. +калак сөяг-е и. анат. к. сөяк [к//г] +6. КАЛКАН и. +калкан-лы с. +калканлы кан-дала-лар и. күпл. зоол. к. кан +калканлы көя чәчәг-е и. бот. [к//г] +калкан-сыз с. +калкан/йөз-леләр и. күпл. зоол. +калкан/сыман биз и. анат. к. биз +калкан аяк-лы кысла и. зоол. к. аяк +калкан күкрәк-ле балык и. зоол. к. күкрәк +калкан чәчәк и. бот. +7. КАН и. биол. +кан-а(у) ф. +кан-дала и. +кандала-лы с. +кандала-сыз с. +кандала үлән-е и. бот. +кан-даш и. +кан-лы с. +канлы күке яш-е и. бот. к. яшь +канлы үлән и. бот. к. канлут +кан-су с. +кансу-лан(у) ф. +кансу-ландыр(у) ф. +кан-сыз с. +кансыз-лан(у) ф. +кансыз-лык и. +кан-сыра(у) ф. иск. +кан/еч-кеч с. [кан эчкеч] +кан/эчкеч-ләр и. күпл. зоол. к. эч +канл/ут и. бот. [канлы ут] +кан/тиб-әр и. бот. +кан/тибәр-чәләр и. күпл. зоол. +кан/кой-гыч с. +кан әйлән-еш-е и. +кан басым-ы и. +кан кардәш и. +кан кызыл с. +кан күр(ү) ф. +кан (басым-ы) күтәр-ел(ү) ф. +кан сав(у) ф. +кан тамыр-ы и. анат. к. тамыр +кан тукта-т-кыч печән и. бот. +кан/тукта-т-кыч үлән и. бот. +кан үлән-е и. бот. +аз/кан-лылык и. +ак/кан-лылык и. +артерия кан-ы и. к. артерия +ат кан/эч-кеч-е и. зоол. к. эч +вена кан-ы и. к. вена +зур канл/ут и. бот. [канлы ут] +кызыл кан и. +чәч-ү-ле кан-дала үлән-е и. бот. +чүп-лек кан-дала үлән-е и. бот. +эт кан/эч-кеч-е и. зоол. к. эч +8. КАРЫН и. сөйл. анат. +карын-даш и. +карындаш-лы с. +карындаш-сыз с. +карын-дык и. +карындык-сыз с. +карындык боз и. +карын-лы с. +карын-сыз с. +карын-чык и. анат. +карынчык-лы с. +карынчык-сыз с. +карын-карын с. +карын/аяк-лылар и. күпл. зоол. к. аяк +карын ач(у) ф. +йөрәк карын-чыг-ы и. анат. к. йөрәк [к//г] +ми карын-чыг-ы и. анат. [к//г] +эч-карын җый. и. к. эч +эч-әк-карын җый. и. к. эч +9. КАСЫК и. анат. +касык-лы с. +касык-сыз с. +касык сөяг-е и. анат. к. сөяк [к//г] +касык ут-ы и. бот. +10. КАШ и. анат. +каш-ага и. +кашага-ла(у) ф. +кашага-лы с. +кашага-сыз с. +каш-ка и. +кашка-лак и. зоол. +кашка-лы с. +кашка-сыз с. +каш-лак и. +каш-лан и. +каш-лы с. +каш-сыз с. +каш-күз җый. и. к. күз +каш/бау и. этногр. +каш/кара и. сөйл. +каш/кыр и. иск. зоол. +каш/карый и. бот. +каш/мау и. этногр. к. кашбау +каш ут-ы и. бот. +ак/каш и. бот. +кара/каш и. +ак каш-лы миләш чыпчыг-ы и. зоол. [к//г] +бер бүлбе-ле каш ут-ы и. бот. +каш/карый үлән-е и. бот. +тоз-лак каш/карый-ы и. бот. [орф. кашкарые] +11. КЕНДЕК и. анат. +кендек-ле с. +кендек-сез с. +кендек әби+с-е и. +кендек бав-ы и. анат. [у//в] +12. КЕР(Ү) ф. +кер-деш и. диал. +кер-ем и. +керем-чыг-ым и. [к//г] +кер-енте и. +кер-еш I и. сөйл. +кер-еш II и. анат. +кер-еш III и. Кисәк +кереш-ле I с. Сыешлы +кереш-ле II с. Керә торган +кереш-ли рәв. +кереш сүз и. лингв. +кереш-ү I ф. Эшкә тотыну +кереш-ү II ф. Бер-береңә керү +кереш-ү III ф. Укмашу +кер-тем и. +кер-де-ле-чык-ты-лы с. +кер-енте-ле-чыг-ынты-лы с. [к//г] +ас-кы ирен кер-еш-е и. анат. к. ирен +өс-ке ирен кер-еш-е и. анат. к. ирен +тел кер-еш-е и. анат. к. тел +13. КЕРФЕК и. анат. +керфек-ле с. +керфек-леләр и. күпл. зоол. +керфек-сез с. +керфек/корсак-лылар и. күпл. зоол. к. корсак +керфек/тара-к‑лылар и. күпл. зоол. +керфек-ле инфузория-ләр и. күпл. зоол. +аз/керфек-леләр и. күпл. зоол. +тигез/керфек‑леләр и. күпл. зоол. +төрле/керфек-леләр и. күпл. зоол. +14. КИКЕР(Ү) ф. +кикер-ек и. +15. КИМЕК и. анат. +кимек-ле с. +кимек-сез с. +16. КИМЕР(Ү) ф. +кимер-үче и. зоол. +кимерүче-ләр и. күпл. зоол. +кимер-чәк и. анат. +кимерчәк-ле с. +кимерчәк-сез с. +кимерчәк өс-т-е сүрү-е и. анат. к. сүрү +кимерчәк сүрү-е и. анат. к. сүрү +кимерчәк тукы-м‑а и. анат. к. туку +кимерчәк яры+с-ы и. анат. к. кимерчәк сүрүе; яры +кимерчәк-ле балык-лар и. күпл. зоол. +кимер-ек сөяг-е и. анат. к. сөяк [к//г] +ара-даш кимер-чәк и. анат. +бугаз өс-т-е кимер-чәг-е и. анат. к. бугаз [к//г] +буын кимер-чәг-е и. анат. к. буын [к//г] +буын эч-е кимер-чәг-е и. анат. к. буын [к//г] +җеп-сел‑ле кимер-чәк и. анат. к. җеп +17. КОЙРЫК и. +койрык-ла(у) ф. +койрык-лан(у) ф. +койрык-лап рәв. күч. +койрык-лы с. +койрыклы җир-су хайван-нар-ы и. күпл. зоол. +койрыклы йолдыз и. +койрыклы төш и. анат. +койрыклы чикерткә и. зоол. +койрык-сыз с. күч. +койрыксыз-лар и. күпл. зоол. +койрыксыз-лык и. +койрык-чы и. +койрыкчы-лык и. +койрык-ча и. анат. к. койрык сөяге +койрыкча сөяг-е и. анат. к. сөяк [к//г] +койрык/аяк-лар и. күпл. зоол. к. аяк +койрык сөяг-е и. анат. к. сөяк [к//г] +койрык чөй-е и. [орф. чөе] +койрык тот(у) ф. +ак/койрык бөркет и. зоол. +елан/койрык-лар и. күпл. зоол. +кызыл/койрык и. зоол. +кыл/койрык и. зоол. к. безкойрык +кылыч/койрык и. зоол. +кыс-кыч/койрык и. зоол. +лира/койрык-лар и. күпл. зоол. +сиртмә/койрык и. зоол. +сыер/койрык и. бот. +төлке/койрык и. бот. +тычкан койрык и. зоол. +тычкан/койрык-лар и. күпл. зоол. +челтәр/койрык и. зоол. +эскәк/койрык-лар и. күпл. зоол. +арыслан койрыг-ы и. бот. [к//г] +ат койрыг-ы и. бот. [к//г] +болын төлке/койрыг-ы и. бот. [к//г] +буын-тык-лы төлке/койрык и. бот. +җил-пәзә койрык-лылар и. күпл. зоол. +зур мөгез/койрык и. зоол. +камыш/сыман төлке/койрык и. бот. +кече тычкан/койрык и. зоол. +кыска кыл-чык-лы төлке/койрык и. бот. +озын койрык-лы ябалак и. зоол. +төлке койрыгы/сыман сүсәнәк и. бот. [к//г] +чат-лы койрык-лар и. күпл. зоол. +чаян койрыг-ы и. бот. [к//г] +18. КОЛАК и. анат. +колак-ла(у) ф. +колак-лан(у) ф. +колак-лы с. +колаклы йомры/баш и. зоол. +колаклы ябалак и. зоол. +колакса-лы с. +колакса-сыз с. +колак-сыз с. сөйл. +колак-ча и. +колакча-лы с. +колакча-сыз с. +колак-чык и. анат. +колак-чын и. +колакчын‑лы с. +колакчын-сыз с. +колак ал-ды биз-е и. анат. к. биз +колак алка+с-ы и. +колак бөр-ел‑мә+с-е и. анат. к. колак бөтеркәсе +колак бөтер-кә+с-е и. анат. +колак ит-е и. анат. к. ит +колак йомша-г-ы и. анат. к. колак ите [к//г] +колак мендәр-е и. +колак пәрдә+с-е и. анат. +колак яфраг-ы и. анат. [к//г] +колак/сыман әвернә ут-ы и. бот. +колак теш-ләт(ү) ф. этногр. иск. к. теш +аю/колак и. бот. к. аю колагы +зур/колак и. сөйл. +зур/колак яр/канат и. зоол. +ишәк/колак и. бот. +куш/колак и. +куян/колак и. бот. +тишек/колак с. сөйл. +аю колаг-ы и. бот. [к//г] +диңгез колак-чыг-ы и. зоол. [к//г] +ишәк колаг-ы и. бот. [к//г] +йөрәк колак-чыг-ы и. анат. +күз-колак бул(у) ф. к. күз +тыш-кы колак и. анат. +урта колак и. анат. +фил колаг-ы и. бот. [к//г] +эч-ке колак и. анат. к. эч +19. КОРСАК и. анат. +корсак-лан(у) ф. +корсак-лы с. +корсаклы-лык и. +корсак-сыз с. +корсак/аяк-лылар и. күпл. зоол. к. аяк +корсак бака+с-ы и. +корсак ку-ыш‑лыг-ы и. анат. к. куыш [к//г] +корсак тиф-ы и. +корсак яры+с-ы и. анат. к. карындык; яры +күкрәк-корсак с. к. күкрәк +күкрәк-корсак бүлге+с-е и. анат. к. күкрәк +күкрәк-корсак пәрдә+с-е и. анат. к. күкрәк +алтын/корсак и. зоол. +кап/корсак и. зоол. +керфек/корсак-лылар и. күпл. зоол. к. керфек +ком/корсак и. зоол. к. капкорсак +нечкә/корсак юл чебен-е и. зоол. +сары/корсак и. зоол. +энә/корсак и. зоол. +энә/корсак/сыман-нар и. күпл. зоол. +20. КУЛ I и. анат. +кул-даш и. +кулдаш-лы с. +кулдаш-лык и. +кулдаш-сыз с. +кул-лан(у) ф. +куллан-у-лы с. сөйл. +куллан-учы и. +куллан-ыл-у-чан с. +кулланылучан-лык и. +куллан-ма I и. +кулланма-лы с. +кулланма-сыз с. +куллан-ма II с. +кулланма-лык и. +куллан-ыл-ыш и. +кулланылыш-лы с. +кулланылыш-сыз с. +куллан-ыш и. +кулланыш-лы с. +кулланыш-сыз с. +кулланыш-тагы с. +кул-лап рәв. +кул-лы с. +кул-са и. +кулса-ла(у) ф. +кулса-лы с. +кулса-сыз с. +кул-сыз с. +кулсыз-лык и. +кул-тык и. +култык-ла(у) ф. +култык-лан(у) ф. +култык-лаш(у) ф. +култык-лы с. +култык-сыз с. +култык-са и. +култыкса-лы с. +култыкса-сыз с. +култыкча-лы с. +култыкча-сыз с. +култык-култык с. +култык ас-т-ы и. анат. +култык ас-т-ы чокы-р-ы и. анат. +култык таяг-ы и. [к//г] +кул-тырак и. этногр. +култырак-лы с. этногр. +култырак-сыз с. этногр. +кул-тырмач и. этногр. тар. +култырмач-лы с. этногр. тар. +култырмач-сыз с. этногр. тар. +кул-аяк җый. и. к. аяк +кул-аяк-лар и. күпл. анат. к. аяк +кул-лы-аяк-лы с. к. аяк +кул-сыз-аяк-сыз с. к. аяк +кул-дан‑кул-га рәв. +кул/авыз и. тар. к. авыз +кул/авыз-лык и. к. авыз +кул/алмаш рәв. +кул/алмаш-ка рәв. +кул/бау и. +кул/баш и. к. баш +кул/баш буын-ы и. анат. к. баш, буын +кул/баш пояс-ы и. анат. к. баш +кул/баш сөяг-е и. анат. к. баш, сөяк [к//г] +кул/канат-лылар и. күпл. зоол. +кул/кубыз и. +кул/тамга и. +кул/таяк и. +кул/чаб-ыш и. +кул/чатыр и. +кулъ/ю-гыч и. +кулъ/яз-у и. +кулъ/яулык и. +кул арба+с-ы и. +кул арка+с-ы и. +кул багаж-ы и. +кул граната+с-ы и. +кул йөз-е и. +кул оч-ы и. к. оч +кул пулемет-ы и. +кул стан-ы и. +кул сугыш-ы и. +кул сырт-ы и. +кул тегермән-е и. +кул чуг-ы и. анат [к//г] +кул яссу-ы и. +аяк-кул җый. и. к. аяк +аяк-лы-кул-лы с. к. аяк +аяк-сыз-кул-сыз с. к. аяк +биш/кул-лап рәв. +еш/кул и. бот. +куш/кул-лап рәв. +урта/кул с. +ялан/кул рәв. +басу еш/кул-ы и. бот. +кыр еш/кул-ы и. бот. к. басу ешкулы +чирәм-ле еш/кул и. бот. +21. КУЛ II и. диал. Ерынты +кул-лы II с. Ерынтылы +кул-сыз II и. Ерынтысыз +22. КУЛ III и. тар. Фланг +кул-лы III с. Фланглы +кул-сыз III и. Флангсыз +куыш-ла(у) ф. +куыш-лан(у) ф. +куыш-ландыр(у) ф. +куыш-лы с. +куыш-лык и. +куыш-куыш с. сөйл. +авыз куыш-лыг-ы и. анат. к. авыз [к//г] +аңкау куыш-лыг-ы и. анат. к. аңкау [к//г] +борын куыш-лыг-ы и. анат. к. борын [к//г] +бугаз куыш-лыг-ы и. анат. к. бугаз [к//г] +корсак куыш-лыг-ы и. анат. к. корсак [к//г] +күкрәк куыш-лыг-ы и. анат. к. куыш [к//г] +маңгай куыш-лыг-ы и. анат. к. куыш [к//г] +эч-әк/куыш-лылар и. күпл. зоол. к. эчәк +24. КҮЗ и. анат. +күз-ә(ү) ф. диал. +күз-әлә(ү) ф. +күз-әнә и. +күз-әнәк и. +күзәнәк-ле с. +күзәнәк-леләр и. күпл. зоол. +күзәнәк-чел с. +күзәнәк/ара с. +күзәнәк сүрү-е и. анат. к. сүрү +күз-әт и. +күзәт-ел(ү) ф. +күзәтел-еш и. кит. +күзәт-еш и. кит. +күзәт-че и. +күзәтче-лек и. +күзәт-ү ф. +күзәтү-чән с. +күзәтү-че и. +күз-ег(ү) ф. +күзек-тер(ү) ф. +күз-ел‑дерек и. диал. +күзелдерек-ле с. диал. +күзелдерек-сез с. диал. +күз-лә(ү) I ф. Карау +күз-лә(ү) II ф. Ялгау +күз-лә(ү) III ф. иск., диал. Саплау +күзлә-век и. +күзләвек-ле с. +күзләвек-сез с. +күзлә-геч и. +күз-ле с. +күзле ката и. бот. +күзле үлән и. бот. +күз-лек и. +күзлек-ле с. +күзлекле аю и. зоол. +күзлекле гага и.зоол. +күзлекле елан и. зоол. +күзлек-сез с. +күзлек-че и. +күзлек савыт-ы и. +күз-сез с. +күзсез-лек и. +күзсез кал(у) ф. +күзсез тычкан-нар и. күпл. зоол. +күз-сен(ү) ф. +күз-сендер(ү) ф. +күз-чә и. +күзчә-ле с. +күзчә-сез с. +күзчек-ләр и. күпл. зоол. +күзчек-ле с. +күзчек-сез с. +күзчексез дөя/баш и. зоол. к. күз +күз-күз с. +күз-гә-күз рәв. +күз-ле-күз-ле с. +күз-мә-күз рәв. сөйл. +күз/ал-ла(у) ф. +күз/алма-м и. +күз/ик-мәк и. +күзл/уб и. бот. [күзле уб?] +күзл/ут и. бот. [күзле ут] +күз/сыман с. +күз/ут и. бот. +күз/үлән и. бот. +күз/үлчә-м и. +күз/чәчәк и. бот. +күз агач-ы и. бот. +күз аг-ы и. [к//г] +күз/алда-ш-лы каз/аяк и. бот. к. аяк +күз/алда-ш-лы печән и. бот. +күз алма+с-ы и. анат. +күз бәбәг-е и. анат. к. күз карасы; бәбәк [к//г] +күз бәй-ләш и. +күз кабаг-ы и. анат. [к//г] +күз кара-с-ы и. анат. +күз кар-аш-ы и. +күз койрыг-ы и. к. койрык [к//г] +күз күр-ем-е и. +күз тәбә и. +күз төб-е и. анат. [п//б] +күз ут-ы и. бот. к. күз үләне +күз чокы-р-ы и. анат. +күз ясмыг-ы и. анат. [к//г] +күз яш-е и. к. яшь +күз яш-е биз-е и. анат. к. биз, яшь +күз яш-е юл-ы и. анат. к. яшь +күз-не хәрәкәт-ләндер-үче нерв и. анат. к. нерв +күз-баш ал(у) ф. к. баш +күз-ле-баш-лы бул(у) ф. к. баш +күз-гә-баш-ка күр-ен-мә(ү) ф. к. баш +күз-колак бул(у) ф. к. колак +күз-әләмә ит(ү) ф. +күз-дәй ит(ү) ф. +күз-дәй тул(у) ф. к. күздәй итү +күз-дәй тутыр(у) ф. к. күздәй итү +күз-гә ак төш(ү) ф. +баш-күз җый. и. к. баш +баш-лы-күз-ле бул(у) ф. к. баш +баш-лы-күз-ле ит(ү) ф. к. баш +каш-күз җый. и. к. каш +ак/күз-чек-ләр и. күпл. зоол. +алтын/күз и. зоол. +алтын/күз-ләр и. күпл. зоол. +күк/күз и. бот. +кызыл/күз и. зоол. +тавис/күз-ләр и. күпл. зоол. +тишек/күз с. сөйл. туп. +эре/күз-чек и. бот. +бәрхет-ле кыр-ый күз-чек и. бот. +болан күз-е и. бот. +бүре күз и. бот. +вак күгәрчен күз-е и. бот. +вак төк-ле күз ут-ы и. бот. к. төк +кыр күгәрчен күз-е и. бот. +гади күзл/ут и. бот. [күзле ут] +гади күз-чек-ләр и. күпл. зоол. +елан күз и. бот. +карга күз-е и. бот. +көн-дез-ге тавис/күз и. зоол. +көрән ян-лы ак/күз-чек и. зоол. +куян күз-е и. бот. +күгәрчен күз-е и. бот. +күкәй күз-әнәк и. биол. к. күкәй +ладан күзл/ут и. бот. [күзле ут] +матур алтын/күз и. зоол. +матур күзл/ут-ы и. бот. [күзле ут] +нерв күз-әнәг-е и. анат. к. нерв [к//г] +саз күгәрчен күз-е и. бот. +саз күзл/ут-ы и. бот. [күзле ут] +сарык күз-е и. бот. +сигез/күз сөяг-е и. анат. к. сөяк [к//г] +сирәк күгәрчен күз-е и. бот. +сукыр/күз үлән и. бот. +сыер күз-е и. бот. +сыерчык күз-е и. бот. +тавык күз-е и. +теш-лә+в‑ек алтын/күз и. зоол. к. теш +төк-ле күзл/ут и. бот. [күзле ут] +үгез күз-е и. бот. +фин күз ут-ы и. бот. +чирәм-ле күгәрчен күз-е и. бот. +шома күз ут-ы и. бот. +япония ак/күз-чег-е и. зоол. [к//г] +25. КҮКӘЙ и. биол. +күкәй-ле и. с. +күкәй-лек и. +күкәй/аш-ар и. зоол. к. аш +күкәй аш-а‑учы-лар и. күпл. зоол. к. аш +күкәй күз-әнәк и. биол. к. күз +күкәй сал-гыч и. зоол. +күкәй тәбә+с-е и. +26. КҮКРӘК и. анат. +күкрәк-ле с. +күкрәк-сез с. +күкрәк-чә и. +күкрәкчә-ле с. +күкрәкчә-сез с. +күкрәк-чел с. +күкрәк-чен и. иск. +күкрәк-корсак с. к. корсак +күкрәк-корсак бүл-ге+с-е и. анат. к. корсак +күкрәк-корсак пәрдә+с-е и. анат. к. күкрәк‑корсак +бүлгесе; корсак +күкрәк авыз-ы и. анат. к. авыз +күкрәк авыру-ы и. сөйл. +күкрәк бака+с-ы и. сөйл. +күкрәк бала+с-ы и. +күкрәк зәхмәт-е и. сөйл. к. күкрәк авыруы +күкрәк ку-ыш‑лыг-ы и. анат. к. куыш [к//г] +күкрәк пәрдә+с-е и. анат. +күкрәк сөяг-е и. анат. к. сөяк [к//г] +күкрәк тартма+с-ы и. анат. к. күкрәк читлеге +күкрәк хаста-лыг-ы и. кит. к. күкрәк авыруы [к//г] +күкрәк чит-лег-е и. анат. [к//г] +күкрәк шеш-е и. к. шеш +баш-күкрәк җый. и. к. баш +баш/күкрәк и. к. баш +кызыл күкрәк-ле үл-әксә/аш-ар и. зоол. к. аш, үлү +1. ЛАЙЛА и. физиол. +лайла-лан(у) ф. +лайла-лы с. +лайла-ч и. зоол. +лайла-сыз с. +лайла-лы биз и. анат. к. биз +лайла-лы тыш-ча и. анат. к. тыш +2. ЛЕПКӘ и. анат. +лепкә-ле с. +лепкә-сез с. +лепкә сөяг-е и. анат. к. сөяк [к//г] +3. ЛИМФА и. лат. физиол. +лимфа-лы с. +лимфа-сыз с. +лимфа биз-е и. к. биз +лимфа тамыр-ы и. анат. к. тамыр +лимфа төен-е и. анат. к. төен +‑М‑ +1. МАЙ I и. Матдә +май-ым‑ла(у) ф. [орф. маемлау] +май-ым‑лат(у) ф. [орф. маемлату] +май-ым‑сыр с. сөйл. [орф. маемсыр] +майымсыр-а(у) ф. сөйл. [орф. маемсырау] +майымсырау-лы с. к. маемсыр [орф. маемсыраулы] +май-ла(у) ф. +майла+в‑ыч и. +майлавыч-лы с. +майлавыч-сыз с. +майла-гыч и. +майлагыч-лы с. +майла-учы и. +май-лан(у) ф. +май-лап рәв. +май-лап-җай-лап рәв. +май-лач с. диал. +май-лы с. +майлы-лан(у) ф. +майлы-ландыр(у) ф. +майлы-лык и. +майлы гөмбә и. бот. +майлы йөз-геч и. зоол. +майлы шеш и. к. шеш +майлы яры и. анат. к. май пәрдәсе; яры +май-сыз с. +майсыз-ла(у) ф. +майсыз-лан(у) ф. +майсыз-ландыр(у) ф. +май-чы и. +май/балык и. зоол. +май/канат и. +май/сык-кыч и. +май/сыман с. +май атла(у) ф. +май атла-гыч и. +май аш-ы и. кулин. к. аш +май әби и. этногр. диал. +май биз-е и. анат. к. биз +май җитен и. бот. к. май җитене +май җитен-е и. бот. +май канат-ы и. +май пәрдә+с-е и. анат. +май тән-чә+с-е и. зоол. к. тән +май төш(ү) ф. +май чаб(у) ф. этногр. +ит-май җый. и. к. ит +чәч май-ы и. к. чәч [орф. мае] +2. МАЙ II и. Ай +май/чәчәк и. бот. к. май чәчәге +май гөл/җимеш-е и. бот. +май коңгыз-ы и. зоол. +май чәчәг-е и. бот. [к//г] +май ландыш-ы и. бот. +ике яфрак-лы май чәчәг-е и. бот. [к//г] +3. МАҢГАЙ и. анат. +маңгай-лы с. +маңгай-сыз с. +маңгай-ча и. +маңгайча-лы с. +маңгайча-сыз с. +маңгай-га-маңгай рәв. +маңгай баш-ы и. тар. к. баш +маңгай ку-ыш‑лыг-ы и. анат. к. куыш [к//г] +маңгай мускул-ы и. анат. к. мускул +маңгай сөяг-е и. анат. к. сөяк [к//г] +маңгай чәч-е и. к. чәч +маңгай чокы-р-ы и. анат. +маңгай ял-ы и. +ак маңгай-лы каз и. зоол. +кара маңгай-лы кара/кош и. зоол. +4. МАҢКА и. физиол. +маңка-ла(у) ф. +маңка-лы с. +маңка-сыз с. +маңка авыру-ы и. диал. +ми-ле с. +ми-сез с. сөйл. +мисез-лек и. +ми кабыг-ы и. анат. [к//г] +ми карын-чыг-ы и. анат. к. карын [к//г] +ми сүрү-е и. анат. к. ми тышчасы; сүрү +ми тартма+с-ы и. анат. +ми тартма-сыз‑лар и. күпл. зоол. +ми тыш-ча+с-ы и. анат. к. тыш +ал-гы ми и. анат. +ара-даш ми и. анат. +арка ми-е и. анат. к. арка +арка ми-е нерв-ы+с-ы и. анат. к. ми, нерв +баш ми-е и. анат. к. баш +баш ми-е каб-ыг-ы и. анат. к. баш [п//б, к//г] +баш ми-е кәүсә+с-е и. анат. к. баш +зур ми и. анат. +кече ми и. анат. +кеч/кенә ми и. анат. [кечек кенә] +озын-ча ми и. анат. +сөял/сыман ми и. анат. к. сөял +урта ми и. анат. +6. МИ II и. лат. Нота +7. МИҢ и. +миң-ле с. +миң-сез с. +8. МУЕН и. анат. +муен-лы с. +муен-нан рәв. +муен-са и. +муенса-лы с. +муен-сыз с. сөйл. +муенсыз-лан(у) ф. сөйл. +муен-тык и. +муен-чак и. +муенчак-ла(у) ф. +муенчак-лы с. +муенчак-сыз с. +муенчак-лы кобра и. зоол. +ак/муен и. зоол. +елан/муен и. зоол. +ак муен-лы чебен-че и. зоол. +кызыл муен-лы чомга и. зоол. +кысла муен-ы и. бот. +9. МУСКУЛ и. анат. лат. +мускул-лы с. +мускул-сыз с. +мускул җеп-сел-е тыш-ча+с-ы и. анат. к. җеп, тыш +мускул үс-енте+с-е и. анат. +арт юл мускул-ы и. анат. +арт-кы баскыч/сыман мускул и. анат. +арт-кы зур сыйрак мускул-ы и. анат. к. сыйрак +арт-кы югары-гы теш-теш мускул и. анат. к. теш +балдак мускул и. анат. +балтыр мускул-ы и. анат. к. балтыр +баскыч/сыман мускул и. анат. +бугаз мускул-ы и. анат. к. бугаз +груша/сыман мускул и. анат. +дельта/сыман мускул и. анат. +ике баш-лы мускул и. анат. к. баш +кабырга/ара мускул и. анат. к. кабырга +камбала/сыман мускул и. анат. +маңгай мускул-ы и. анат. к. маңгай +сулыш мускул-ы и. анат. +тез ас-т-ы мускул-ы и. анат. к. тез +тел ас-т-ы мускул-ы и. анат. к. тел +түбән-ге теш-теш мускул и. анат. к. теш +түш-калкан/сыман мускул и. анат. к. түш, калкан +түш-тел ас-т-ы мускул-ы и. анат. к. түш, тел +түш-умрау-имчәк/сыман мускул и. анат. к. түш, умрау, имү +үкчә мускул-ы и. анат. к. камбаласыман мускул; үкчә +чәйнәү мускул-ы и. анат. +чигә мускул-ы и. анат. к. чигә +шома мускул и. анат. +10. МЫЕК и. анат. +мыек-лач и. зоол. +мыеклач балык-лар и. күпл. зоол. +мыеклач коңгыз и. зоол. +мыеклач коңгыз-лар и. күпл. зоол. +мыеклач төн яр/канат-ы и. зоол. +мыеклач чикерткә и. зоол. +мыек-лы с. +мыеклы балык и. зоол. +мыек-сыз с. +мыек-ча и. +мыекча-лы с. +мыекча-сыз с. +мыекчасыз-лар и. күпл. зоол. +мыек-чан с. +мыек-чыл и. зоол. +мыег/аяк-лылар и. күпл. зоол. к. аяк [к//г] +мыек/бай и. +сакал-мыек җый. и. к. сакал +ак/мыек и. бот. +озын/мыек-чалар и. күпл. зоол. +тармак/мыек-лылар и. күпл. зоол. +йорт мыек-лач-ы и. зоол. +калын мыек-лы дөя/баш и. зоол. +кара мыек-ча‑лы кигәвен и. зоол. +көрән чыршы мыек-лач-ы и. зоол. +кызыл түш-ле мыек-лач и. зоол. +нарат мыек-лач-ы и. зоол. +нечкә мыек-лы дөя/баш и. зоол. +тара-к мыек-лы шырт-ла+в‑ык и. зоол. +тырпа ак/мыек и. бот. +чукмар мыек-лы күбәләк и. зоол. +юан мыек-лы яңгыр кигәвен-е и. зоол. +‑Н‑ +1. НЕРВ и. лат. анат. +нерв-лан(у) ф. +нерв-ландыр(у) ф. +нерв-лы с. +нервлы-лык и. +нерв-сыз с. +нерв җеп-сел-е и. анат. к. җеп +нерв җепселе тыш-ча+с-ы и. анат. к. җеп, тыш +нерв күз-әнәг-е и. анат. к. күз [к//г] +нерв система+с-ы и. физиол. +нерв төен-е и. анат. к. төен +нерв тук-ы‑ма+с-ы и. анат. к. туку +нерв үзәг-е и. анат. [к//г] +арка ми-е нерв-ы+с-ы и. анат. к. арка, ми +бил нерв-ы+с-ы и. анат. к. бил +бит нерв-ы+с-ы и. анат. к. бит +бөят нерв-ы+с-ы и. анат. +гиз-үче нерв и. анат. +диафрагма нерв-ы+с-ы и. анат. к. диафрагма +кабырга/ара нерв-лар и. күпл. анат. к. кабырга +күз-не хәрәкәт-ләндер‑үче нерв и. анат. к. күз +күр(ү) нерв-ы+с-ы и. анат. +өстә-мә нерв и. анат. +өч-әр‑ле нерв и. анат. к. өч япьле нерв +өч япь-ле нерв и. анат. +сәйяр нерв и. анат. к. гизүче нерв +секреция нерв-ы+с-ы и. анат. к. секреция +сиз(ү) нерв-ы+с-ы и. анат. +тәм сиз(ү) нерв-ы+с-ы и. анат. +тел ас-т-ы нерв-ы+с-ы и. анат. к. тел +тел-йот-кылык нерв-ы+с-ы и. анат. к. тел, йоту +утрак-са нерв-ы+с-ы и. анат. +үз-әк нерв система+с-ы и. физиол. +чит-кә кара-т‑у‑чы нерв и. анат. +чыгыр/сыман нерв и. анат. +эфферент нерв җеп-сел-е и. анат. к. җеп +‑О‑ +1. ОРЧЫК и. +орчык-лы с. +орчык-лык и. +орчык-сыз с. +орчык-ча и. зоол. +орчык/баш и. к. баш +орчык пальма-лар и. күпл. бот. +орчык сөяг-е и. анат. к. сөяк [к//г] +2. ОЧ I и. +оч-ла(у) ф. +оч-лай(у) ф. [орф. очлаю] +очлай-ма и. +оч-лам и. +оч-лан(у) ф. +оч-лап I рәв. Оч-оч итеп +оч-лап II рәв. Бер-бер артлы +оч-лаш(у) ф. +оч-лы с. +очлы-пый с. диал. +очлы баш-лы бака и. зоол. к. баш +очлы яфрак и. +оч-лык и. +очлык-лар и. күпл. анат. +оч-сыз I с. Тупа +оч-сыз II с. сөйл. Арзан +очсыз-лан(у) ф. +очсыз-лы с. +очсыз-лык и. +очсыз-кыр‑ый‑сыз с. +оч-таш и. +аяк оч-ы и. к. аяк +бит оч-ы и. к. бит алмасы; бит +кул оч-ы и. к. кул +3. ОЧ II и. Төргәк +4. ОЧА и. анат. +оча-лы с. +оча-сыз с. +оча баш-ы и. анат. к. баш +оча баш-ы сөяг-е и. анат. к. баш, сөяк [к//г] +оча-бот буын-ы и. анат. к. бот, буын +оча сөяг-е и. анат. к. сөяк [к//г] +-П‑ +1. ПЛЕВРА и. гр. анат. +плевра-лы с. +плевра-сыз с. +1. САКАЛ и. анат. +сакал-дырык и. этногр. +сакал-лы с. +сакаллы гриф и. зоол. +сакаллы ябалак и. зоол. +сакал-сыз с. +сакал-мыек җый. и. к. мыек +сакал/бай и. +сакал/тай с. диал. +сакал тамыр и. бот. к. тамыр +ата/сакал и. +кәҗә сакал-ы и. бот. +көн/чыг-ыш кәҗә сакал-ы и. бот. [к//г] +пәйгамбәр сакал-ы и. бот. +тәкә сакал-ы и. бот. +чигә сакал-ы и. к. чигә +шайтан сакал-ы и. бот. +шик-ле кәҗә сакал-ы и. бот. +2. СЕКРЕЦИЯ и. лат. физиол. +секреция-ле с. +секреция-сез с. +секреция нерв-ы+с-ы и. анат. к. нерв +эч-ке секреция и. анат. к. эч +эчке секреция биз-е и. к. эч, биз +3. СЕЛӘГӘЙ и. физиол. +селәгәй-лә(ү) ф. +селәгәй-лән(ү) ф. +селәгәй-ле с. +селәгәй-лек и. +селәгәй-сез с. +селәгәй биз-е и. анат. к. биз +сеңер-лән(ү) ф. +сеңер-ле с. +сеңер-лелек и. +сеңер-сез с. +сеңер-чә и. анат. +сеңерчә-ле с. +сеңерчә-сез с. +сеңер-ле бәй-лә+в‑еч и. анат. +дөя сеңер-е и. бот. +тез ас-т-ы сеңер-е и. анат. к. тез +5. СИЙ(Ү) ф. [орф. сию] +си-гәк с. гади с. +сигәк-лә(ү) ф. гади с. +сигәк-лек и. +си-дек и. физиол. +сидек-ле с. +сидек-сез с. +сидек-чә и. +си-дер(ү) ф. +сидер-т(ү) ф. +сидерт-кеч с. +си-дек ку-ыг-ы и. анат. [к//г] +си-дек юл-ы и. анат. +си-дек ач(у) ф. физиол. +6. СӨЯК и. анат. +сөяк-лән(ү) ф. +сөяк-ләч с. к. сөякчел +сөякләч-лән(ү) ф. +сөякләч-лек и. +сөяк-ле с. +сөякле балык-лар и. күпл. зоол. +сөяк-сез с. +сөякчән-лек и. +сөяк-че и. +сөяк-чел с. +сөякчел-лән(ү) ф. +сөяк-санак җый. и. +сөяк-саяк җый. и. +сөяк/ара с. +сөяк җелег-е и. анат. к. җелек [к//г] +сөяк өс-т-е сүрү-е и. анат. к. сүрү +сөяк тукы-м‑а+с-ы и. анат. к. тукыма +баш/сөяк-сезләр и. күпл. зоол. к. баш +киль/сөяк-сезләр и. күпл. зоол. +аңкау сөяг-е и. анат. к. аңкау [к//г] +арка сөяг-е и. анат. к. арка [к//г] +ат-сыз сөяк и. анат. +ашык сөяг-е и. анат. к. ашык [к//г] +ашык үкчә сөяг-е буын-ы и. анат. к. буын, үкчә, сөяк [к//г] +әвернә сөяг-е и. анат. к. әвернә [к//г] +балтыр сөяг-е и. анат. к. балтыр [к//г] +бармак сөяг-е и. анат. к. бармак [к//г] +баш ар-т-ы сөяг-е и. анат. к. баш [к//г] +баш сөяг-е и. анат. к. баш [к//г] +баш сөяг-е ас-т-ы сүрү-е и. анат. к. баш, сүрү [к//г] +бәбер сөяг-е и. анат. к. бәбер [к//г] +беләзек сөяг-е и. анат. к. беләзек [к//г] +беләзек-тән ары сөяк и. анат. к. беләзек +беләк сөяг-е и. анат. к. орчык сөяге; беләк [к//г] +бит сөяг-е и. анат. к. бит [к//г] +борын сөяг-е и. анат. к. борын [к//г] +бот сөяг-е и. анат. к. бот [к//г] +җилкә сөяг-е и. анат. к. җилкә [к//г] +зур балтыр сөяг-е и. анат. к. балтыр [к//г] +ишетү сөяк-чег-е и. анат. [к//г] +казна-лык сөяг-е и. анат. к. сөяк +калак сөяг-е и. анат. к. калак [к//г] +касык сөяг-е и. анат. к. касык [к//г] +кече балтыр сөяг-е и. анат. к. кече сыйрак сөяге, балтыр [к//г] +кече оча сөяг-е и. анат. к. оча [к//г] +кече сыйрак сөяг-е и. анат. к. сыйрак [к//г] +кимер-ек сөяг-е и. анат. к. кимерү [к//г] +койрык сөяг-е и. анат. к. койрык [к//г] +койрык-ча сөяг-е и. анат. к. койрык [к//г] +көймә/сыман сөяк и. анат. к. каексыман сөяк +куб/сыман сөяк и. анат. к. шүре сөяк +кубырык сөяг-е и. анат. [к//г] +кул/баш сөяг-е и. анат. к. кул, баш [к//г] +күкрәк сөяг-е и. анат. к. күкрәк [к//г] +күп/кыр-лы сөяк и. анат. +лепкә сөяг-е и. анат. к. лепкә [к//г] +маңгай сөяг-е и. анат. к. маңгай [к//г] +орчык сөяг-е и. анат. к. орчык [к//г] +оча баш-ы сөяг-е и. анат. к. оча, баш [к//г] +оча сөяг-е и. анат. к. оча [к//г] +өзәңге сөяк и. анат. +сандал сөяк и. анат. +сигез/күз сөяг-е и. анат. к. күз [к//г] +сыйрак сөяг-е и. анат. к. сыйрак [к//г] +сырт сөяг-е и. анат. к. сырт [к//г] +табан сөяг-е и. анат. к. табан [к//г] +танау сөяг-е и. анат. к. танау [к//г] +тел ас-т-ы сөяг-е и. анат. к. тел [к//г] +терсәк сөяг-е и. анат. к. терсәк [к//г] +төрән сөяг-е и. анат. к. төрән [к//г] +тубык сөяг-е и. анат. к. тубык [к//г] +түш сөяг-е и. анат. к. түш [к//г] +умрау сөяг-е и. анат. к. умрау [к//г] +утрак сөяг-е и. анат. к. утракса сөяге; утрак [к//г] +утрак-са сөяг-е и. анат. к. утрак [к//г] +уч сөяг-е и. анат. к. уч [к//г] +үкчә өс-т-е сөяг-е и. анат. к. үкчә [к//г] +үкчә сөяг-е и. анат. к. үкчә [к//г] +чәкәл сөяг-е и. анат. к. чәкәл [к//г] +чәкәл үкчә сөяг-е буын-ы и. анат. к. ашык үкчә сөяге +буыны, к. үкчә, чәкәл, буын +челтәр/сыман сөяк и. анат. +чигә сөяг-е и. анат. к. чигә [к//г] +чөй/сыман сөяк и. анат. +чукмар сөяг-е и. анат. [к//г] +чүк-еч сөяк и. анат. +шак-мак сөяк и. анат. +шүре сөяк и. анат. +ыргак/сыман сөяк и. анат. +ян/баш сөяг-е и. анат. к. баш [к//г] +яңак сөяг-е и. анат. к. яңак [к//г] +яшь сөяг-е и. анат. к. яшь [к//г] +7. СӨЯЛ и. +сөял-лән(ү) ф. +сөял-ле с. +сөял-сез с. +сөял/аяк-лылар и. күпл. зоол. к. аяк +сөял/сыман ми и. физиол. к. ми +8. СҮЛ и. +сүл-лән(ү) ф. +сүл-ле с. +сүл-сез с. +сүл биз-е и. анат. к. биз +9. СҮРҮ и. биол. +сүрү-ле с. +баш сөяг-е ас-т-ы сүрү-е и. анат. к. баш, сөяк [к//г] +йомша-к сүрү и. анат. +канат/сыман сүрү и. анат. +кимер-чәк өс-т-е сүрү-е и. анат. к. кимерү +кимер-чәк сүрү-е и. анат. к. кимерү +күз-әнәк сүрү-е и. анат. к. күз +ми сүрү-е и. анат. к. ми +сөяк өс-т-е сүрү-е и. анат. к. сөяк +үпкә сүрү-е и. анат. к. үпкә +ялган сүрү и. анат. +ярал-гы сүрү-е и. анат. к. яралгы +10. СЫЙРАК и. анат. +сыйрак-лы с. +сыйрак-сыз с. +сыйрак-ашык буын-ы и. анат. к. ашык, буын +сыйрак сөяг-е и. анат. к. сөяк [к//г] +11. СЫРТ и. +сырт-лап рәв. +сырт-лы с. +сырт-лык и. +сырт-сыз с. +сырт-та рәв. +сырт-тан рәв. +сырт-ча и. +сырт йөз-геч-е и. зоол. +сырт сөяг-е и. анат. к. сөяк [к//г] +‑Т‑ +1. ТАБАН I и. анат. +табан-дырык и. диал. +табан-ла(у) ф. +табан-лы I с. +табан-лык II и. анат. +табан-сыз I с. +табан-ча и. +табанча-ла(у) ф. +табанча-лы с. +табанча-сыз с. +табан-табан рәв. +табан ас-т-ы и. +табан бил-е и. к. бил +табан сөяг-е и. анат. к. сөяк [к//г] +каз/табан и. бот. +озын/табан-лылар и. күпл. зоол. +алтын/табан балык и. зоол. +көмеш/табан балык и. зоол. +песи табан и. бот. +аю табан-ы и. бот. +аяк табан-ы и. к. аяк +биек аю табан-ы и. бот. +чөй/сыман яфрак-лы аю табан-ы и. бот. +яссы табан-лылык и. +2. ТАБАН II и. зоол. Балык +табан-лы II с. +табан-сыз II с. +табан/балык и. зоол. к. табан балыгы +табан балыг-ы и. зоол. [к//г] +3. ТАБАН III бәйл. +табан-тын бәйл. диал. +4. ТАЛАК I и. анат. +талак-дар и. бот. +талак-лы с. +талак-сыз с. +алмаш яфрак-лы талак үлән-е и. бот. +5. ТАЛАК II и. Аерылышу +талак-ла(у) ф. +талак ит(ү) ф. +талак кыл(у) ф. +6. ТАМАК I и. анат. +тамак-ай и. +тамакай-лан(у) ф. +тамак-лан(у) ф. +тамак-лы I с. +тамак-лык и. +тамак-са и. этногр. +тамакса-лы с. +тамакса-сыз с. +тамакса-у с. сөйл. +тамак-сыз I с. +тамак-ча и. к. тамакса +тамакча-лы с. +тамакча-сыз с. +тамак ал-ды и. анат. +тамак алма+с-ы и. анат. +тамак ас-т-ы и. анат. +тамак бака+с-ы и. +тамак биз-е и. анат. к. биз +тамак төб-е и. анат. [п//б] +тамак чокы-р-ы и. туп. +тәм-ле/тамак и. +7. ТАМАК II и. диал. Ашамлык +тамак-лы II с. +тамак-сыз II с. +тамыр-даш с. +тамырдаш-лык и. +тамыр-лан(у) ф. +тамыр-лаш(у) ф. +тамыр-лык I и. Урын +тамыр-ча и. +тамырча-лы с. +тамырча-сыз с. +тамыр-чыл с. бот. +тамыр-тобыр җый. и. +тамыр-томыр җый. и. +тамыр/авыз-лылар и. күпл. зоол. к. авыз +тамыр/азык җый. и. +тамыр/ас-т-ы и. мат. +тамыр/аш-ар и. зоол. к. аш +тамыр/аяк-лылар и. күпл. зоол. к. аяк +тамыр/саб-ак и. бот. +тамыр/сабак-лы сар/ут и. бот. [сары ут] +тамыр бет-е и. зоол. +тамыр чир-е и. +тамыр тыш-ча+с-ы и. анат. к. тыш +тамыр ал(у) ф. мат. +тамыр җәй(ү) ф. [орф. җәю] +тамыр җибәр(ү) ф. к. тамырлану +тамыр кайнат(у) ф. +ак/тамыр, ак тамыр и. бот. +ак/тамыр-лык и. +кара/тамыр и. бот. +корыч/тамыр и. бот. +сары/тамыр, сары тамыр и. бот. +төер/тамыр, төер тамыр и. бот. к. төер +төер тамыр-чалар и. күпл. бот. к. төер +чук/тамыр и. биол. +шеш/тамыр и. бот. к. шеш +алтын тамыр и. бот. +арт-кы тамыр-чык и. бот. +баш-ак‑лы кызыл тамыр и. бот. к. баш +баш-лык/сыман төер/тамыр и. бот. к. баш, төер +гади күп/тамыр и. бот. +дару-лы кара/тамыр и. бот. +җилкә тамыр-ы и. анат. к. җилкә +испан тат-лы тамыр-ы и. бот. +канәфер тамыр-ы и. бот. +кан тамыр-ы и. анат. к. кан +коңгырт аю тамыр-ы и. бот. +лимфа тамыр-ы и. анат. к. лимфа +сакал тамыр и. бот. к. сакал +суган тамыр-лы кыңгырау чәчәк и. бот. +тат-лы тамыр и. бот. +тау тамыр-ы и. бот. к. башаклы кызыл тамыр +тере-к‑лек тамыр-ы и. бот. +тимгел-ле төер/тамыр и. бот. к. төер +төче тамыр и. бот. +шәрә төче тамыр и. бот. +шик-ле ачы тамыр и. бот. +шик-ле чак-кыч тамыр и. бот. +яңак тамыр-ы и. к. яңак +9. ТАМЫР II и. этногр. +тамыр-лык II и. этногр. +тамыр-лык ит(ү) ф. +10. ТАНАУ и. +танау-лы с. +танау-сыз с. +танау ас-т-ы и. +танау сөяг-е и. анат. к. сөяк [к//г] +тән-лән(ү) ф. +тән-ле с. +тән-чекләр и. күпл. биол. +тән/дөрес-лек и. +тән/җылы-т‑кыч и. +тән/кис-әр и. бот. к. тәнкискеч +тән/кис-кеч и. бот. +тән/сак-чы и. к. тән сакчысы +тән сакчы+с-ы и. +тән тәрбия+с-е и. +тән төз-ел‑еш-е и. +тән хезмәт-е и. +тән җәза+с-ы и. +ит-ле-тән-ле с. к. ит +анти/тән-чекләр и. күпл. +инә/тән-леләр и. күпл. зоол. +капчык/тән и. зоол. +ут/тән-леләр и. күпл. зоол. +ялан/тән рәв. +гади тән/кис-әр и. бот. +җете кызыл йомша-к/тән и. зоол. +җирән йомша-к/тән и. зоол. +йомша-к/тән-нәр и. күпл. зоол. +йомша-к/тән-леләр и. күпл. зоол. +коңгырт йомша-к/тән и. зоол. +май тән-чә+с-е и. зоол. к. май +чәчәк йомша-к/тән-е и. зоол. +12. ТӘПИ и. +тәпи-лә(ү) ф. +тәпи-чә и. бот. +тәпи-тәпи рәв. сөйл. +тәпи бас(у) ф. +тәпи-гә кит(ү) ф. +ялан/тәпи рәв. сөйл. +аер-ча‑лы тәпи-чә и. бот. +ак тәпи-чә и. бот. +ике аер-ча‑лы тәпи-чә и. бот. +ике өй-ле песи тәпи-чә+с-е и. бот. +каз тәпи-е и. бот. +ком-лык тәпи-чә+с-е и. бот. +коңгырт тәпи-чә и. бот. +кош тәпи-е и. бот. +көмеш/сыман тәпи-чә и. бот. +күгәрчен тәпи-е и. бот. +кыска каз тәпи-е и. бот. +норвег тәпи-чә+с-е и. бот. +туры тәпи-чә и. бот. +төз тәпи-чә и. бот. +тырнак тәпи-леләр и. күпл. зоол. к. тырнак +13. ТӘРӘТ и. физиол. +тәрәт-лә(ү) ф. +тәрәт-ле с. +тәрәт-сез с. +тәрәт ит(ү) ф. +14. ТЕЗ и. анат. +тез-дән рәв. +тез-лән(ү) ф. +тез-ләндер(ү) ф. +тез ас-т-ы и. +тез ас-т-ы мускул-ы и. анат. к. мускул +тез ас-т-ы сеңер-е и. анат. к. сеңер +тез баш-ы и. анат. к. баш +тез буын-ы и. анат. к. буын +тез калкын-чыг-ы и. анат. [к//г] +тез күз-е и. к. күз +тез күмәч-е и. анат. к. тез капкачы +15. ТЕЛ I и. анат. +тел-ә(ү) I ф. +телә-гән‑чә рәв. +телә-к и. +теләк-тәш и. +теләктәш-ле с. +теләктәшле-лек и. +теләктәш-лек и. +теләктәш-сез с. +теләктәшсез-лек и. +теләктәш-че и. +телә-н(ү) ф. +телән-че и. +теләнче-лә(ү) ф. +теләнче-лән(ү) ф. +теләнче-лек и. +теләнү-чән с. +тел-гәч и. иск. +тел-геч и. +тел-дән рәв. +телдән-ге с. неол. +тел-дәр с. +телдәр-лән(ү) ф. +телдәр-лек и. +тел-ем и. +телем-лә(ү) ф. +телем-ләп рәв. +телем-ле с. +телем-сез с. +тел-ен(ү) ф. +теленмә-ле с. +теленмә баллут и. бот. [баллы ут] +тел-лә(ү) ф. +тел-лән(ү) ф. +тел-ләш(ү) ф. +телләшү-чән с. +тел-мә с. +телмә/канат-лылар и. күпл. зоол. +тел-мәкәр, тел-мәкер с. диал. +телмәкәр-лек, телмәкер-лек и. диал. +тел-мәр и. диал. +телмәр-че и. диал. +тел-мәт и. диал. +телмәт-лек и. диал. +тел-сез с. +телсез-лән(ү) ф. +телсез-лек и. +тел-ү ф. +тел-чән с. +телчән-лән(ү) ф. +телчән-лек и. +тел-че и. +телче-лек и. +тел-чек и. анат. +тел-сез-чукрак с. +тел-сез-өн-сез с. +тел-тел с. +тел-ле-тел-ле с. +тел-ем-тел-ем рәв. +тел-мә-тел-мә рәв. +тел-теш җый. и. к. теш +тел-теш-ле с. к. теш +тел-теш-сез с. к. теш +тел-төркем и. гади с. +тел/аз‑ар и. диал. +тел/балык и. зоол. +тел/бизә-к и. +тел/бистә и. +тел/бистә-лек и. +тел/бистә-челек и. +тел аг-ы и. [к//г] +тел ас-т-ы биз-е и. анат. к. биз +тел ас-т-ы мускул-ы и. анат. к. мускул +тел ас-т-ы нерв-ы+с-ы и. анат. к. нерв +тел ас-т-ы сөяг-е и. анат. к. сөяк [к//г] +тел-йот-кылык нерв-ы+с-ы и. анат. к. йоту, нерв +тел бел-геч-е и. +тел бел-ем-е и. +тел бистә+с-е и. +тел гыйлем-е и. +тел кер-еш-е и. анат. +тел тарт-ыг-ы и. лингв. [к//г] +теш-ле‑тел-ле с. к. теш +чукрак‑тел-сез с. +ике/тел-ле с. +ике/телле-лек и. +йомры/тел-леләр и. күпл. зоол. +болан тел-е и. бот. +елан тел-е и. бот. +кайн/ана тел-е и. бот. [каен ана] +кече тел и. анат. +түш-тел ас-т-ы мускул-ы и. анат. к. түш, мускул +үгез тел-е и. бот. +16. ТЕЛ II и. этногр. Дога +тел-әү II и. +тел-әк‑че и. +17. ТЕРСӘК и. анат. +терсәк-лән(ү) ф. +терсәк-ләш(ү) ф. +терсәк-ле с. +терсәк-лек и. +терсәк-сез с. +терсәк-че и. +терсәк буын-ы и. анат. к. буын +терсәк сөяг-е и. анат. к. сөяк [к//г] +18. ТЕШ и. анат. +теш-ә(ү) I ф. Үткенләү +тешә+в‑еч и. +тешәвеч-ле с. +тешәвеч-сез с. +тешә-геч и. +тешәгеч-ле с. +тешәгеч-сез с. +тешә-к с. +тешәү-ле с. +теш-ә(ү) II ф. Тешләр алмашыну +теш-лә(ү) ф. +тешлә+в‑еч и. +тешләвеч-ле с. +тешләвеч-сез с. +тешлә-геч и. +тешләгеч-ле с. +тешләгеч-сез с. +тешлә-к I и. зоол. +тешлә-к II с. +тешләк-лән(ү) ф. +теш-ләш(ү) ф. +теш-ле с. +тешле кит и. зоол. +тешле тәгәр-мәч и. +тешле чебен и. зоол. +теш-сез с. +тешсез-лек и. +тешсез әкәм-төкәм и. зоол. +тешсез әкәм-төкәм-нәр и. күпл. зоол. +тешсез моллюск и. зоол. +теш-чә и. +тешчә-ле с. +тешчә-сез с. +теш-ле-тел-ле с. к. тел +теш-ле-теш-ле с. +теш-тырнак җый. и. к. тырнак +теш-ле-тырнак-лы с. к. тырнак +теш/кара и. иск. +теш агач-ы и. бот. +теш әни+с-е и. этногр. +теш бака+с-ы и. +теш казна+с-ы и. анат. к. казна +теш кара+с-ы и. к. тешкара +теш кариес-ы и. +теш корт-ы и. +теш/сыман кукуруз и. бот. +теш ут-ы и. бот. +теш үзәг-е и. анат. [к//г] +теш-лә+в‑ек алтын/күз и. зоол. к. күз +теш-әү-ле тәкә/мөгез и. бот. +теш камаш(у) ф. +тел-теш җый. и. к. тел +тел-теш-ле с. к. тел +тел-ле-теш-ле с. к. тел +агу/теш и. зоол. +агу/теш-ләр и. күпл. зоол. +ак/теш и. зоол. +ерт-кыч/теш-леләр и. күпл. зоол. +көрән/теш и. зоол. +азау теш и. анат. +акыл теш-е и. анат. +арт-кы югары-гы теш-теш мускул и. анат. к. мускул +арыслан теш-е и. бот. +гади көрән/теш и. зоол. +гади теш-сез әкәм-төкәм и. зоол. +ирен-теш аваз-ы и. лингв. к. ирен +ирен-теш тартыг-ы и. лингв. к. ирен [к//г] +кабан теш и. анат. +каз-ык теш и. анат. +кис-кеч теш и. анат. +ким-челек-ле теш-леләр и. күпл. зоол. к. тулы булмаган +тешлеләр +көз-ге теш ут-ы и. бот. +көпшә/теш-леләр и. күпл. зоол. +мөгез теш-ле балык и. зоол. +нәни көрән/теш и. зоол. +сөт теш-е и. анат. +тулы бул-ма‑ган теш-леләр и. күпл. зоол. +урт теш и. к. азау теш +урта көрән/теш и. зоол. +колак теш-ләт(ү) ф. этногр. иск. к. колак +19. ТИЗӘК и. физиол. +тизәк-лә(ү) ф. +тизәк-ле с. +тизәк-лек и. +тизәг/аш-ар и. зоол. к. аш [к//г] +тизәк суг(у) ф. [к//г] +20. ТИР I и. физиол. +тир-лә(ү) ф. +тирләү-чән с. +тирләүчән-лек и. +тир-ләт(ү) ф. +тирләт-кеч с. +тир-ле с. +тир-лек и. +тир-сез рәв. +тир-чән с. +тирчән-лек и. +тир авыру-ы и. к. тир хастасы +тир биз-е и. анат. к. биз +тир тоз-ы и. +тир хаста+с-ы и. +тир чир-е и. к. тир хастасы +тир кат(у) ф. +тир-лә(ү)‑пеш(ү) ф. +тир-лә‑п пеш(ү) ф. к. тирләп чыгу +тир-лә‑п чыг(у) ф. [к//г] +21. ТИР II и. фр. Махсус бүлмә, бина +22. ТИРЕ I и. анат. +тире-ле с. +тире-сез с. +тире-чә и. +тире-че и. +тире-чек и. биол. +тире-челек и. +тире-йон җый. и. к. йон +тире-яры җый. и. к. яры +тире/аш-ар и. зоол. к. аш +тире/җый-ар и. зоол. к. тиреашар [орф. тиреҗыяр] +тәңкә/тире-леләр и. күпл. зоол. +энә/тире-леләр и. күпл. зоол. +23. ТИРЕ II и. фр. лингв. +24. ТӨЕН и. +төен-лә(ү) ф. +төен-лән(ү) ф. +төенлән-еш и. әд. +төен-ләндер(ү) ф. +төен-ле с. +төен-сез с. +төен-чәк и. диал. +төен-чек и. +бугаз төен-е и. анат. к. бугаз +нерв төен-е и. анат. к. нерв +25. ТӨЕР и. +төер-ел(ү) ф. диал. +төер-ем и. +төерем-лән(ү) ф. +төерем-ле с. +төерем-сез с. +төер-лән(ү) ф. +төер-ле с. +төерле-лән(ү) ф. +төерле-лек и. +төер-сез с. +төер-чек и. биол. +төерчек-лән(ү) ф. +төерчек-ле с. +төерчек-сез с. +төер/тамыр, төер тамыр и. бот. к. тамыр +төер тамыр-чалар и. күпл. бот. к. тамыр +баш-лык/сыман төер/тамыр и. бот. к. баш, тамыр +геморроидаль төер и. физиол. +тимгел-ле төер/тамыр и. бот. к. тамыр +26. ТӨК и. анат. +төк-лән(ү) ф. +төк-ләч с. диал. +төкләч тал и. бот. +төк-ле с. +төкле-гән и. +төкле-ки и. бот. +төкле-лек и. +төкле/тура и. зоол. +төкле аяк-лы ябалак и. зоол. к. аяк +төкле аяк-лылар и. күпл. зоол. к. аяк +төкле вика и. бот. +төкле каек/куз-ак и. бот. +төкле казна-лык‑лылар и. күпл. зоол. к. казна +төкле канат-лы и. зоол. +төкле канат-лылар и. күпл. зоол. +төкле күбәләк и. зоол. +төкле күзл/ут и. бот. к. күз [күзле ут] +төкле күрән и. бот. +төкле кылган и. бот. +төкле кырлак и. бот. +төкле кырлыган и. бот. +төкле миләүшә и. бот. +төкле сар/ут и. бот. [сары ут] +төкле суалчан-нар и. күпл. зоол. +төкле ти-гәнәк‑чек и. бот. +төкле ялтыр-ак/баш и. бот. к. баш +төкле яра/бай и. бот. +төкле яфрак-лы каз/аяк и. бот. к. аяк +төк-сел с. +төксел-лек и. +төк-сем и. +төксем-ле с. +төксем-сез с. +төк-сә II и. к. төкчә +төксә-лә(ү) ф. +төксә-ле с. +төксә-сез с. +төк-чә и. бот. +төкчә-ле с. +төкчәле-лек и. +төкчәле-ләр и. күпл. бот. +төкчә-сез с. +аз/төк-леләр и. күпл. зоол. +ак төк-ле энә караг-ы и. зоол. [к//г] +вак төк-ле күз ут-ы и. бот. к. күз +йомша-к төк-ләч и. бот. +каты төк-ле андыз и. бот. +күп төк-ле суалчан-нар и. күпл. зоол. +27. ТӨКЕР(Ү) ф. +төкер-ек и. +төкерек-лә(ү) ф. +төкерек-ле с. +төкерек-сез с. +төкерек-чән и. зоол. +төкерек биз-е и. анат. к. биз +төкерек үлән-е и. бот. +төкер-т(ү) ф. +күке төкер-ег-е и. бот. [к//г] +28. ТӨРӘН и. +төрән-ле с. +төрән-сез с. +төрән сабан и. +төрән сөяг-е и. анат. к. сөяк [к//г] +төрән такта+с-ы и. +29. ТРАХЕЯ и. гр. анат. +трахея-лы с. +трахея-сыз с. +30. ТУБЫК и. анат. [туп+ык] +тубык-а и. +тубык-лан(у) ф. иск. +тубык-лы с. +тубык-сыз с. +тубык-тан рәв. +тубыл-дырык и. иск. +тубык баш-ы и. диал. к. баш +тубык буын-ы и. анат. к. буын +тубык сөяг-е и. анат. к. сөяк [к//г] +куян тубыг-ы и. бот. [к//г] +31. ТУКЫ(У) I ф. Тукыма ясау [орф. туку] +туку-чы и. +тукучы-лык и. +тукы-л(у) ф. +тукыл-дык и. сөйл. кимс. +тукы-м I и. +тукым-а и. +тукы-р кош и. зоол. +кимер-чәк тукы-м‑а и. анат. к. кимерү +май тукы-м‑а+с-ы и. анат. к. май +нерв тукы-м‑а+с-ы и. анат. к. нерв +сөяк тукы-м‑а+с-ы и. анат. к. сөяк +тот‑аш‑тыр‑гыч тукы-м‑а и. анат. +эпителиаль тукы-м‑а и. анат. +32. ТУКЫ(У) II ф. Еш-еш сугу [орф. туку] +тукы-ш I и. иск. +33. ТУКЫ(У) III ф. диал. Болгату [орф. туку] +туку-выч и. диал. +тукы-ш II и. диал. +34. ТҮШ I и. анат. +түш-ел‑дерек и. диал. +түш-ле с. +түш-лек и. +түш-сез с. +түш/бикә и. +түш бау и. диал. +түш җеп и. бор. +түш-калкан/сыман мускул и. анат. к. калкан, мускул +түш кесә и. +түш сөяг-е и. анат. к. сөяк [к//г] +түш-тел ас-т-ы мускул-ы и. анат. к. тел, мускул +түш-умрау-им-чәк/сыман мускул и. анат. к. умрау, ими, +мускул +түш-ке аел и. +ак/түш и. зоол. +кара/түш и. зоол. +кара/түш-ле чыпчык и. зоол. +күгәрчен түш-е и. бот. +күк/түш и. зоол. к. чуартүш +кызыл/түш и. зоол. +кызыл түш-ле гагара и. зоол. +кызыл түш-ле мыек-лач и. зоол. к. мыек +кызыл түш-ле тургай и. зоол. +сары/түш и. зоол. +чуар/түш и. зоол. +чәч-үле(к) күгәрчен түш-е и. бот. +35. ТҮШ II и. Сандал +36. ТЫРНА(У) ф. +тырна+в‑ыч и. диал. +тырнавыч-лы с. диал. +тырнавыч-сыз с. диал. +тырна-к и. +тырнак-ла(у) ф. сир. сөйл. +тырнак-лы с. +тырнаклы гөл и. к. тырнак гөл +тырнак-лылар и. күпл. зоол. +тырнак-сыз с. +тырнак-тырнак с. +тырнак гөл и. бот. +тырнакгөл-чәләр и. күпл. бот. +тырнак тәпи-леләр и. күпл. зоол. к. тәпи +тырнак тояк-лылар и. күпл. зоол. +тырнак ут-ы и. бот. +теш-тырнак җый. и. к. теш +теш-ле-тырнак-лы с. к. теш +арыслан тырнаг-ы и. бот. [к//г] +биек арыслан тырнаг-ы и. бот. [к//г] +европа арслан тырнаг-ы и. бот. [к//г] +шайтан тырнаг-ы и. [к//г] +эт тырнаг-ы и. к. шайтан тырнагы [к//г] +37. ТЫШ I и. +тыш-кары I рәв. иск. +тышкы почмак и. мат. +тыш-ла(у) ф. +тышла-ма и. +тышлама-лы с. +тышлама-сыз с. +тыш-лы с. +тыш-лык и. +тышлык-лы с. +тышлык-сыз с. +тыш-мак I и. +тыш-мак II с. +тыш-сыз с. +тыш-тан рәв. +тыш-ча и. биол. +лайла-лы тыш-ча и. анат. к. лайла +ми тыш-ча+с-ы и. анат. к. ми +мөгез кат-ла‑у тыш-ча+с-ы и. анат. +мускул җеп-сел-е тыш-ча+с-ы и. анат. к. мускул +нерв җеп-сел-е тыш-ча+с-ы и. анат. к. нерв, җеп +тамыр тыш-ча+с-ы и. анат. к. тамыр +эч-е-тыш-ы и. к. эч +38. ТЫШ II бәйл. +тыш-кары II бәйл. иск. +‑У‑ +1. УМРАУ: +умрау ас-т-ы с. +умрау сөяг-е и. анат. к. сөяк [к//г] +түш-умрау-им-чәк/сыман мускул и. анат. к. түш, ими, +мускул +2. УМЫРТКА и. анат. +умыртка-лы с. +умыртка-лык и. анат. +умыртка-сыз с. +умыртка-сызлар и. күпл. зоол. +умыртка/ара с. +умыртка/ара диск и. анат. +умыртка багана+с-ы и. +умыртка канал-ы и. анат. +умыртка сөяг-е и. к. сөяк [к//г] +умыртка җелег-е и. к. [к//г] +кубырык умыртка+с-ы и. анат. +3. УТЫР(У) ф. +утыр-гыч и. +утыргыч-лы с. +утыргыч-сыз с. +утыр-даш и. +утырдаш-чы и. +утыр-ма I и. Вак кисәкләр +утыр-ма II с. +утыр-ма III и. этногр. +утырма-лы с. +утырма-чы и. +утыр-т(у) ф. +утырт-кыч и. тех. +утырт-ма с. +утыр-у‑чан с. +утыр-ыш и. +утырыш-чы и. +утр-ак с. [утыр-ак] +утрак-лан(у) ф. +утрак-лык и. +утрак сөяг-е и. анат. к. утракса сөяге; сөяк [к//г] +утрак-са и. анат. +утракса сөяг-е и. анат. к. сөяк [к//г] +4. УЧ и. анат. +уч-ла(у) ф. +учла-м и. +уч-лап рәв. +уч-ма и. +учма-ла(у) ф. +учма-р‑ла(у) ф. сир. +уч-уч рәв. +уч сөяг-е и. анат. к. сөяк [к//г] +уч төб-е и. [п//б] +куш/уч и. +куш/уч-лап рәв. +‑Ү‑ +1. ҮКЧӘ и. анат. +үкчә-ле с. +үкчә-сез с. +үкчә арт-ы и. +үкчә мускул-ы и. анат. к. мускул +үкчә өс-т-е сөяг-е и. анат. к. сөяк [к//г] +үкчә сеңер-е и. анат. к. сеңер +үкчә сөяг-е и. анат. к. сөяк [к//г] +ашык үкчә сөяг-е буын-ы и. анат. к. ашык, буын, сөяк [к//г] +2. ҮЛ(Ү) ф. +үл-әксә и. +үләксә-лек и. +үләксә аш-ар и. зоол. к. аш +үләксә/ашар коңгыз-лар и. күпл. зоол. к. аш +үләксә аш-а-учы и. зоол. к. аш +үләксә коңгыз-ы и. зоол. +үләксә кош-лар-ы и. күпл. зоол. +үләт-лә(ү) ф. +үл-гән с. +үлгән-че рәв. +үл-е с. +үле‑к I и. Мәет +үле‑к II и. Эрен +үлек-лә(ү) ф. +үлек-ләндер(ү) ф. +үлек-ләт(ү) ф. +үлек-ле с. +үлек-сез с. +үле-м и. +үлем-сез и. +үлемсез-лек и. +үлем-тек и. этногр. +үлем-бет-ем җый. и. к. үлем‑китем +үлем-җит-ем җый. и. к. үлем‑китем +үлем-кит-ем җый. и. +үле-п рәв. +үле-ш и. +үл-мә с. диал. +үл-мә-с с. +үл-әр-үл-мә-с рәв. +кара үл-әксә/аш-ар и. зоол. к. аш +кара-су үл-әксә/аш-ар и. зоол. к. аш +кызыл күкрәк-ле үл-әксә/аш-ар и. зоол. к. аш, күкрәк +тон-ык үл-әксә/аш-ар и. күпл. зоол. к. аш +3. ҮҢӘЧ и. анат. +үңәч-ле с. +үңәч-сез с. +4. ҮПКӘ I и. анат. +үпкә-ле с. +үпкә-бавыр җый. и. к. бавыр +үпкә авыру-ы и. +үпкә ку-ык‑чыг-ы и. анат. [к//г] +үпкә пәрдә+с-е и. анат. к. үпкә ярысы +үпкә сүрү-е и. анат. к. сүрү +үпкә үлән-е и. бот. +үпкә чир-е и. к. үпкә авыруы +үпкә яры+с-ы и. анат. к. яры +5. ҮПКӘ II и. Хис +үпкә-лә(ү) ф. +үпкә-ләт(ү) ф. +үпкә-ләш(ү) ф. +үпкә-ле с. +үпкә-сез с. +үпкә-чән с. +үпкә-чел с. +үпкә-кинә җый. и. +үпкә-сапка җый. и. +6. ҮТ и. анат. +үт-лә(ү) ф. +үт-ләт(ү) ф. +үт-ләш(ү) ф. +үт-ле с. +үтле гөмбә и. бот. +үт-сез с. +үт кап-чыг-ы и. анат. к. үт куыгы [к//г] +үт ку-ыг-ы и. анат. [к//г] +үт сыек-ча+с-ы и. +‑Ч‑ +1. ЧӘКӘЛ: +чәкәл буын-ы и. анат. к. буын +чәкәл үкчә сөяг-е буын-ы и. анат. к. үкчә, сөяк, буын [к//г] +2. ЧӘЧ и. анат. +чәч-би и. сөйл. +чәч-кер‑че и. иск. к. чәчтараш +чәч-ле с. +чәчле гигрометр и. физ. +чәч/баг и. иск. к. чәчүргеч +чәч/бай, чәч/бәй и. бот. +чәч/баш-лар и. күпл. зоол. +чәч/кап и. этногр. +чәч/кой-ар и. зоол. [орф. кояр] +чәч/тамыр и. бот. к. тамыр +чәч/тара-ш и. иск. +чәч/тараш-лык и. иск. +чәч/тәңкә и. этногр. +чәч/үр-геч I и. Тасма +чәч/үр-геч II и. анат. Сеңер +чәч аер-ма+с-ы и. к. Чәч юлы +чәч ал-учы и. +чәч бөтер-кә+с-е и. +чәч май-ы и. к. май [орф. мае] +чәч пәке+с-е и. +чәч/сыман кылган и. бот. +чәч/сыман су кәбестә+с-е и. бот. +чәч толым-ы и. +чәч үр-геч-е и. к. чәчүргеч +чәч юл-ы и. +чәч ал(у) ф. +чәч җибәр(ү) ф. +чәч өрет(ү) ф. +әби чәч-е и. бот. +венера чәч-е и. бот. +чигә чәч-е и. к. чигә +3. ЧИГӘ и. анат. +чигә-ле с. +чигә-сез с. +чигә сакал-ы и. к. сакал +чигә сөяг-е и. анат. к. сөяк [к//г] +чигә мускул-ы и. анат. к. мускул +чигә чәч-е и. к. чәч +чигә чөй и. +4. ЧУКМАР и. +чукмар-ла(у) ф. +чукмар-лы с. +чукмар-сыз с. +чукмар/баш I и. бот. к. баш +чукмар/баш II и. зоол. к. баш +чукмар сөяг-е и. анат. к. сөяк [к//г] +чукмар үлән и. диал. бот. +чукмар чокы-р-ы и. анат. +‑Ш‑ +1. ШЕШ I и. мед. Кабарынкы урын +шеш-ен(ү) ф. +шешенү-ле с. +шешен-ке с. +шешенке-лән(ү) ф. +шешенке-лек и. +шеш-ек и. +шеш-ке и. сөйл. +шеш-ле I с. +шеш-мә с. +шеш-мәк с. +шешмәк-лән(ү) ф. +шеш-сез I с. +шеш-ү ф. +шешү-ле с. +шеш-тер(ү) ф. +шештер-геч и. зоол. +шеш гөл-е и. бот. +шеш/тамыр и. бот. к. тамыр +зарар-сыз шеш и. мед. +май-лы шеш и. к. май +яман шеш и. мед. +2. ШЕШ II и. Колга +шеш-лә(ү) ф. +шеш-ле II с. +шеш-сез II с. +‑Э‑ +1. ЭЛПӘ и. анат. +элпә-ле с. +элпә-сез с. +элпә/канат-лылар и. күпл. зоол. +элпә/чәчәк-леләр и. күпл. бот. +2. ЭРЕН и. физиол. [эре-н] +эрен-лә(ү) ф. +эрен-ле с. +эрен-сез с. +эрен җый(у) ф. [орф. җыю] +3. ЭЧ и. анат. +эч-әк и. анат. +эчәк-лек и. анат. +эчәк-бавыр җый. и. к. бавыр +эч-ен-дә бәйл. +эч-ен-нән рәв. +эч-кәре рәв. +эч-ке I с. киресе: тышкы +эчке-лек и. сөйл. +эчке авыру-лар и. күпл. мед. +эчке колак и. анат. к. колак +эчке почмак и. мат. +эчке сәүдә и. +эчке секреция и. анат. к. секреция +эчке секреция биз-е и. к. секреция, биз +эчке сөйлә-м и. лингв. +эчке су-лар и. күпл. +эчке ян-у-лы двигатель и. +эч-ке II с. Эчә торган +эчке-лек и. +эчке-че и. сөйл. +эчкече-лек и. +эч-керле с. +эчкерле-лек и. +эч-керсез с. +эчкерсез-лек и. +эч-лә(ү) ф. +эч-ләп рәв. +эч-ле с. +эч-лек и. +эч-сез с. +эч-тә-лек и. +эчтәлек-ле с. +эч-тән рәв. +эч-ү ф. +эчү-че и. +эчүче-лек и. +эч-бавыр җый. и. к. бавыр +эч-баш җый. и. к. баш +эч-карын җый. и. к. карын +эч-әк-карын җый. и. к. карын +эч-е-тыш-ы и. к. тыш +эч йомшар(у) ф. +эч/йомшар-т-кыч и. бот. +эч йомшарткыч җитен и. бот. +эч пош(у) ф. +эч пош-ыр(у) ф. +эч/пошыр-гыч с. +эч пәрдә+с-е и. анат. +эч сыек-лат-кыч җитен и. бот. +эч киб(ү) ф. +эч кит(ү) ф. +эч төш(ү) ф. анат. +эч-ке сын(у) ф. анат. +эч-ке-гә саб-ыш(у) ф. сөйл. +аш/казан-ы-эч-әк авыру-лар-ы и. мед. күпл. к. аш +аш/казан-ы-эч-әк тракт-ы и. анат. к. аш +арык эч-әк и. анат. +ат кан/эч-кеч-е и. зоол. к. кан +ач эч-әк и. анат. к. арык эчәк +кан/эч-кеч-ләр и. күпл. зоол. к. кан +кыршау эч-әк и. анат. +нәзек эч-әк и. анат. к. нечкә эчәк +нечкә эч-әк и. анат. +сигма/сыман эч-әк и. анат. +сукыр эч-әк и. анат. +тук эч-әк и. анат. к. юан эчәк +туры эч-әк и. анат. +ун/ике/илле эч-әк и. анат. +эт кан/эч-кеч-е и. зоол. к. кан +юан эч-әк и. анат. +‑Я‑ +1. ЯҢАК и. анат. +яңак-ла(у) ф. +яңак-лы с. +яңак-сыз с. +яңак калкы-м-ы и. анат. к. яңак чыгынтысы +яңак сөяг-е и. анат. к. сөяк [к//г] +яңак тамыр-ы и. к. тамыр +яңак чыг-ынты+с-ы и. анат. [к//г] +ак яңак-лы акчарлак и. зоол. +ак яңак-лы казарка и. зоол. +соры яңак-лы чомга и. зоол. +2. ЯРАЛ(У) ф. +ярал-гы и. +яралгы кап-чыг-ы и. анат. [к//г] +яралгы сүрү-е и. анат. к. сүрү +3. ЯРЫ I и. анат. Элпә +яры-лы с. +яры-сыз с. +тире-яры җый. и. к. тире +кимер-чәк яры+с-ы и. анат. к. кимерү +корсак яры+с-ы и. анат. к. корсак +май-лы яры и. анат. к. май +үпкә яры+с-ы и. анат. к. үпкә +4. ЯРЫ II и. Билгесез урын +5. ЯШЬ I и. физиол. Сыеклык +яшь-лән(ү) ф. +яшь-сез с. +яшь биз-е и. анат. к. биз +яшь кап-чыг-ы и. анат. [к//г] +кан-яшь җый. и. к. кан +кан-лы күке яш-е и. бот. +күз яш-е и. к. күз +күз яш-е биз-е и. анат. к. биз, күз +күз яш-е юл-ы и. анат. к. күз +күке яш-е и. бот. +тимгел-ле күке яш-е и. бот. +6. ЯШЬ II с. Өлгермәгән +яшь-ләй рәв. +яшь-ләр‑чә рәв. +яшь-ләтә рәв. +яшь-лек I и. +яшь-ли рәв. +яшь-сен(ү) ф. +яшь-сет(ү) ф. +яшь-тән рәв. +яш-е-карт-ы җый. и. +яшь-җил-бәзәк җый. и. к. яшь‑җилкенчәк +яшь-җил-кен‑чәк җый. и. +яшь-ле-карт-лы с. +7. ЯШЬ III и. Ел +яшь-ле I с. +яшь-лек II с. +яшь-тә‑ге с. +яшь-тәш и. +яшьтәш-лек и. +А ак башлы сип Б +авыз А ак башлы таш чыпчыгы Б +авыз-борын А, Б17 акканлылык К +авыз гармоне А аккаш K10 +авыз куышлыгы А, K23 ак кашлы миләш чыпчыгы K10 +авызландыру А аккойрык бөркет K17 +авызлы А аккүзчекләр K24 +авызлык А ак маңгайлы каз М +авызлыклау А акмуен М +авызлыклы А ак муенлы чебенче М +авызлыксыз А акмыек М10 +авызсыз А аксыл куян йоны Й +авызсын А аксыл ялтыракбаш Б +авыз тәмәкесе А актамыр Т +авызчык А актамырлык Т +агулы казаяк A10 ак тәпичә Т12 +агутеш Т18 актеш Т18 +агутешләр Т18 ак төкле энә карагы Т26 +аерча биз Б12 актүш Т34 +аерчалы тәпичә Т12 акыл теше Т18 +азау теш Т18 ак яңаклы акчарлак Я +азканлылык К ак яңаклы казарка Я +азкерфеклеләр K13 алгы ми М +азтөклеләр Т26 алмабаш Б +ак аркалы тукран А алмабашчүрәкәй Б +акбаш I-II Б алмаш яфраклы талак үләне Т +- 117 алтынкүз K24 артерияле А +алтынкүзләр K24 артериясез А +алтынсыман казаяк A10 арткы баскычсыман мускул М +алтын табан балык Т арткы зур сыйрак мускулы М +алтын тамыр Т арткы тамырчык Т +альп тукранбашы Б арткы югарыгы теш-теш мускул +антитәнчекләр Т11 Т18, М +аныксыз күкебаш Б арт юл бизе Б12 +аңкау I А, II А, III А арт юл мускулы М +аңкау куышлыгы А, K23 арык эчәк Э +аңкаулы А арыслан авызы А +аңкаулык А арыслан койрыгы K17 +аңкау сөяге А, С арыслан теше Т18 +аңкаусыз А арыслан тырнагы Т36 +арадаш кимерчәк K16 арышбаш Б +арадаш ми М арышбаш печән Б +арка А аскы ирен кереше И, K12 +аркадаш А аскы казналык асты К +аркадашлы А атасакал С +аркадашсыз А ат канэчкече К, Э +арка җелеге А, Җ ат койрыгы K17 +арка-җилкә А, Җ атсыз бармак Б +арка канаты А атсыз сөяк С +арка көбәсе А ач эчәк Э +аркалану А аш I А, II А +аркалау А ашам А +аркалаш А ашамлык А +аркалык А ашамлык зелпесе А +арка мие А, М ашамлыклы А +арка мие нервысы А, М, Н ашамлыксыз А +аркан I А ашамсак А +арка сөяге А, С ашамчак А +арка сугышлы А ашалу А +арпабаш Б аш арты ашлары А +артерия А ашату А +- 118 ашау А ашъяулык А +ашау-эчү А, Э ашык А +ашбаз А ашыклы А +аш бүлмәсе А ашык сөяге А, С +аш җәймәсе А ашыксыз А +ашказаны А ашык үкчә сөяге буыны А, Ү, +ашказаны асты бизе А, Б12 С, Б26 +ашказаны сыекчасы А аш юлы А +ашказаны-эчәк авырулары аю колагы K18 +А, Э аюколак K18 +ашказаны-эчәк тракты А, Э аю табаны Т +аш кайнату бизе А, Б12 аягүрә A10 +ашлама А аяк I A10, II A11 +ашламалы А аяк бите A10, Б14 +ашламасыз А аяк йөзе A10, Й +ашлау I-II А аяк киеме A10 +ашлы I-II А аяк-кул A10, K20 +ашлык I-II А аякландыру A10 +ашлыклы А аяклану A10 +ашлык сугу А аяклау A10 +ашлыксыз А аяклы I A10, II A11 +ашлык-тару А аяклы-куллы A10, K20 +ашлы-сулы А аяклы мал A10 +аш мәҗлесе А аяк машинасы A10 +аш өе А аяк очы A10, О +аш пешерүче А аяк табаны A10, Т +аш серкәсе А аяк чолгавы A10 +аш-су А аяксу A10 +аш-сулы А аяксыз I A10, II A11 +аш суы А аяксыз амфибияләр A10 +ашсыз I А, II А аяксыз-кулсыз A10, K20 +ашсыну А аяксызлану A10 +аш тәмләткеч А аяксызлар A10 +аш тозы А аяк-тояк A10 +аш чанасы А аякчу A10 +- 119 балтырганлык Б +Ә балтырдан Б +әби чәче Ч балтырлы Б +әвернә Ә балтырлык Б +әвернә агачы Ә балтыр мускулы Б, М +әвернә кашыгы Ә балтыр сөяге Б, С +әвернәле Ә балтырсыз Б +әвернәсез Ә бармак Б +әвернә сөяге Ә, С бармак бите Б, 14 +әвернә уты Ә бармакландыру Б +әвернәчәчәклеләр Ә бармаклы Б +әйләнүче буын Б26 бармак санаш(лы) Б +әрәмә карабашы Б бармак сөяге Б, С +бармаксыз Б +Б бармак хисабы Б +бавыр Б бармакча I-II Б +бавыргалык Б бармакчалы Б +бавыргалыклы Б бармакчалы үлән Б +бавыргалыксыз Б бармакчасыз Б +бавыргөмбә Б баскычсыман мускул М +бавыр имгеч Б, И басу ешкулы K20 +бавырлану Б батынкыбашлылар Б +бавырлы Б баш Б +бавыр мүге Б башагач Б +бавырсак Б башак I-II Б +бавырсаклы Б башаклану Б +бавырсаксыз Б башаклап Б +бавырсыз Б башаклау Б +бавырсыман гөмбә Б башаклы I-II Б +балашар А башаклы каеккузак Б +балдак мускул М башаклы камыш Б +балта башак Б башаклы кызыл тамыр Б, Т +балтыр Б башаклык Б +балтырак Б башаклылар Б +балтыр ату Б башаклылык Б +- 120 башаксыз I-II Б башлам Б +башаркан Б, А башлангыч Б +баш арты сөяге Б, С башлану Б +башаягы Б, A10 башланыш Б +баш-аяк Б, A10 башлау Б +башаяк Б, A10 башлаш Б +башаяклылар Б, A10 башлы Б +башаяклы моллюск Б, A10 башлык I-II Б +баш бармак Б, 3 башлы кәбестә Б +башбата Б башлыкларча Б +башбаштак Б башлыклы I-II Б +башбаштаклану Б башлыксыз I-II Б +башбаштаклык Б башлыксыман төертамыр Б, Т, 25 +баш-башы Б башлык уты Б +башваткыч Б башлы-күзле булу Б, K24 +башимәс Б башлы-күзле итү Б +баш исәбе Б башлы суган Б +башка Б башлы тастымал Б +башка-башка Б башлыча Б +башкала Б башлы шикәр Б +башкалану Б башма-баш Б +башкалык Б баш мие Б, М +баш капкачы Б баш мие кабыгы Б, М +башкатыргыч Б баш мие кәүсәсе Б, М +башкача Б баш саны Б +башкачалану Б баш сөяге Б, С +баш килеш Б баш сөяге асты сүрүе Б, С, 9 +башкисәр Б башсөяксезләр Б, С +башкода Б башсыз Б +баш кую Б башсызлану Б +баш-күз Б, K24 башсызлык Б +баш-күкрәк Б, K26 баштак Б +башкүкрәк Б, K26 баштаклык Б +баш күнәк Б баштан Б +баш күтәрү Б баштанаяк Б, A10 +- 121 баштук Б беләк Б11 +баштүбән Б беләк-беләзек буыны Б11, 10, 26 +баш түбәсе Б беләкле Б11 +баш хәреф Б беләксә Б11 +башча I-II Б беләксәле Б11 +баш чүмече Б беләксәсез Б11 +башчы Б беләксез Б11 +баш чыгару Б беләк сөяге Б11, С +башчылык Б бер бүлбеле каш уты K10 +башы-актыгы Б берьеллык йонча Й +башы-ахыры Б берьяклы ярмабаш Б +башыбозык Б бер яфраклы казаяк A10 +башыннан-аяк Б, A10 биек арыслан тырнагы Т36 +баш яулыгы Б биек аю табаны Т +бәбәк I-II Б, 6 биек ярмабаш печән Б +бәбәкле I-II Б, 6 биз Б12 +бәбәксез I-II Б, 6 бизәкле озынаяк A10 +бәбәнәк Б бизгәк озынборыны Б17 +бәбер сөяге Б, С бизле Б12 +бәвел Б бизле ашказаны Б12, А +бәвелле Б бизсез Б12 +бәвелсез Б бизчел Б12 +бәвелчә Б бил Б13 +бәдән Б билбау Б13 +бәдәнле Б билбаулау Б13 +бәдәнсез Б билле Б13 +бәрхетле кырый күзчек K24 биллек Б13 +без башак Б бил нервысы Б13, Н +безборын Б17 билсез Б13 +безелдәвек озынборын Б17 билтер Б13 +безкойрык K17 бит I Б14, II Б15, III Б16 +беләзек Б10 бит алмасы Б14 +беләзекле Б10 битләп Б15 +беләзек сөяге Б10, С битләү Б14 +беләзексез Б10 битле I Б14, II Б15 +- 122 битлекле Б14 борынлау Б17 +битлексез Б14 борынлач Б17 +бит нервысы Б14, Н борынлач маймыл Б17 +бит очы Б14, О борынлашу Б17 +битсез I Б14, II Б15 борынлы Б17 +битсезләнү Б14 борынлы кара елан Б17 +битсезлек Б14 борынлык Б17 +бит сөяге Б14, С борынлыклау Б17 +бишавыз А борынлыклы Б17 +бишбармак Б борынлыксыз Б17 +бишбармак чәчәк Б борынмөгез Б17 +бишкуллап K20 борын сөяге Б17, С +боҗраавызлылар А борын тәмәкесе Б17 +боҗралы озынаяк A10 борын тишеге Б17 +бозаубашлар Б борынтык Б17 +болан күзе K24 борынтыклау Б17 +болан теле Т15 борынтыклы Б17 +болын арышбашы Б борынтыксыз Б17 +болын йончасы Й борынча Б17 +болын наратбашы Б борынчык Б17 +болын төлкекойрыгы K17 борынчыклау Б17 +болын тукранбашы Б борынчыклы Б17 +борын I Б17, II Б18, III Б19 борынчыксыз Б17 +борын авазы Б17 борын юлы Б17 +борынгы Б19 борын яулыгы Б17 +борынгы баба Б19 борын яфрагы Б17 +борынгы буыннар Б19 бот Б20 +борынгылар Б19 ботлап Б20 +борынгылык Б19 ботлы Б20 +борынгы татар әдәбияты Б19 бот сөяге Б20, С +борынгы татар теле Б19 ботсыз Б20 +борынгы тел Б19 бөер Б21 +борынгы телләр Б19 бөерәк Б21 +борынгыча Б19 бөерәкле Б21 +борын канаты Б17 бөерәксез Б21 +- 123 бөер лаканы Б21 буынсызлык Б26 +бөерле Б21 буынтыгаяклы Б26, A10 +бөер өсте бизе Б21, 12 буынтыгаяклылар Б26 +бөерсез Б21 буынтык Б26 +бөҗәкашар А буынтыкаяклылар Б26, A10 +бөҗәк ашаучылар А буынтыклану Б26 +бөят нервысы Н буынтыклы Б26 +бронх Б22 буынтыклы куга Б26 +бронхиаль Б22 буынтыклы төлкекойрык Б26, K17 +бронхиаль биз Б22, 12 буынтыксыз Б26 +бронхлы Б22 буынчәчәк Б26 +бронхсыз Б22 буын эче кимерчәге Б26, Э, K16 +бугаз I Б24, II 25 бүксә Б27 +бугаз бизе Б24, 12 бүксәле Б27 +бугазга-бугаз Б24 бүксәсез Б27 +бугаздан Б24 бүксәч күгәрчен Б27 +бугаз көпшәсе Б24 бүре аягы A10 +бугаз куышлыгы Б24, K23 бүре күз K24 +бугазлау Б24 бүсер Б28 +бугазлы Б24 бүсер капчыгы Б28 +бугаз мускулы Б24, М бүсерле Б28 +бугаз өсте кимерчәге Б24, K16 бүсерсез Б28 +бугазсыз Б24 бүсер ташы Б28 +бугаз төене Б24, Т24 бүсер үләне Б28 +бушбугаз Б24 +бушбугазлану Б24 В +бушбугазлык Б24 вакбаш Б +буын Б26 вак керпебаш Б +буын-буын Б26 вак күгәрчен күзе K24 +буын-буыннан Б26 вак төкле күз уты Т26, K24 +буын кимерчәге Б26, K16 вена В +буынлану Б26 вена каны В, К +буынлау Б26 веналы В +буынлы Б26 венасыз В +буынсыз Б26 венера чәче Ч +- 124 дөябашлар Б +Г дөя сеңере С +гади алтынкүз K24 +гади йонча Й Е +гади керпебаш Б европа арслан тырнагы Т36 +гади көрәнтеш Т18 европа казаягы A10 +гади күзлут K24 еланбаш I-II Б +гади күзчекләр K24 еланкойрыклар K17 +гади күптамыр Т елан күз K24 +гади ташбаш Б еланмуен М +гади тәнкисәр Т11 елан теле Т15 +гади тешсез әкәм-төкәм Т18 елга буе тузгакбашы Б +гәүдә Г ерткычтешлеләр Т18 +гәүдәләндерү Г ешкул K20 +гәүдәләнеш Г +гәүдәләнү Г Җ +гәүдәле Г җамаяк A11 +гәүдәсез Г җелек / җилек Җ +геморроидаль төер Т25 җелекле Җ +гибрид тукранбаш Б җелек мае Җ, М +гизүче нерв Н җелексез Җ +грушасыман мускул М җенес бизе Б12 +җеп Җ +Д җеп-бөртексез Җ +дала арышбашы Б җепҗылган Җ +дала мамыкбашы Б җепкер Җ +дарулы каратамыр Т җепкерләү Җ +дарулы кызылбаш Б җепкертү Җ +дарулы мамыкбаш Б җепкерү Җ +дельтасыман мускул М җепле Җ +диафрагма Д җепсез Җ +диафрагмалы Д җепсел Җ +диафрагмасыз Д җепселләндерү Җ +диафрагма нервысы Д, Н җепселләнү Җ +диңгез колакчыгы K18 җепселләтү Җ +- 125 җепселле Җ зарарсыз шеш Ш +җепселле балдак Җ зәңгәрбаш Б +җепселле кимерчәк Җ, K16 зәңгәр тупыйбаш Б +җепселле кырлык Җ зәһәр вакбаш Б +җепселлелек Җ зәһәр казаяк A10 +җепселсез Җ зур балтыр сөяге Б, С +җепсыман Җ зур канлут К +җепсыман суалчаннар Җ зурколак K18 +җепсыман тишмән (ут) Җ зурколак ярканат K18 +җепче Җ зур ми М +җете кызыл йомшактән Т11 зур мөгезкойрык K17 +җизбаш Б +җизбаш келтәләр Б И +җикәнбаш Б игүле тукранбаш Б +җикәнбашчалар Б иенке ярмабаш Б +җиләк тукранбаш Б ике аерчалы тәпичә Т12 +җилкә Җ ике башлы мускул Б, М +җилкә киергеч Җ икейөзле Й +җилкәләү Җ икейөзлеләнү Й +җилкәле Җ икейөзлелек Й +җилкәлек Җ икенчел авызлылар А +җилкәсез Җ ике өйле песи тәпичәсе Т12 +җилкә сөяге Җ, С икепараяклылар A10 +җилкә тамыры Җ, Т икетелле Т15 +җилкә чокыры Җ икетеллелек Т15 +җилпәзә койрыклылар K17 ике яфраклы май чәчәге М +җиң Җ имән бармак Б +җиңле Җ имәнборын Б17 +җиңсә Җ имәнлек йончасы Й +җиңсәле Җ имгеч I-II И +җиңсәле мамыкбаш Җ, Б имгечле И +җиңсез Җ имгечле бакалар И +җирән аяклы сукоңгызы A10 имгечсез И +җирән йомшактән Т11 имгеч суалчан И +имегү И +- 126 имезлек И иңбашсыз И, Б +имезлекле И иң-буй И +имезлексез И иңгә-иң И +имезү И иң зур уртак бүлүче И +имезүчеләр И иң кечкенә уртак кабатлы И +имелдәш И иңләп-буйлап И +ими И иңләтеп И +ими башы И, Б иңләү И +имидәш И иңле И +имиле И иңлек И +имилек И иңсә И +имисез И иңсәләү И +ими төбе И иңсәле И +имтек И иңсәсез И +имтекләү И иңсез И +имү И ирен И +имчәгастай И ирен авазы И, А +имчәк И ирен-аңкау И, А +имчәк анасы И иренаяклылар И, A10 +имчәк асты И ирен-ирен авазы И +имчәк башы И, Б ирен-ирен тартыгы И +имчәк бозау И иренләч И +имчәкле И иренләч балык И +имчәклеләр И иренләчләр И +имчәкле сазлавык уты И иренләч ут И +имчәксез И иренләшү И +имчәк сөте И иренле И +имчәк тай И иренсез И +имчәк ташлату И ирен тартыгы И +имчәк төбе И ирен-теш авазы И, Т18 +имчәктән аеру И ирен-теш тартыгы И, Т18 +имчәктәш И иренчәчәклеләр И +инәтәнлеләр Т11 иренчәчкә И +иң I И, II И ирен яргыч И +иңбаш И, Б исемсез бармак Б +- 127 испан татлы тамыры Т йодрыклау Й +ит И йодрыклашу Й +итләнү И йодрыклы Й +итләү И йодрыксыз Й +итләч И йодрыкча Й +итләчләнү И йодрыкчалы Й +итләшкә И йодрыкчасыз Й +итле И йомрыбаш Б +итле-тәнле И, Т11 йомры башлы бака Б +ит-май И, М йомрыбашлылар Б +итсез И йомры башлы сазлавык уты Б +итсел И йомры башлы чәнчү үләне Б +иттарткыч И йомры ташбаш Б +ит токымы И йомрытеллеләр Т15 +ит чапкычы И йомшак аңкау А +итче И йомшак күкебаш Б +итчел И йомшак сүрү С +итчел яфраклы кандала үләне И, йомшактәнлеләр Т11 +К йомшактәннәр Т11 +ит шешләү И йомшак төкләч Т26 +ишәк колагы K18 йон Й +ишәкколак K18 йон агачы Й +ишетү нервысы Н йонашар Й, А +ишетү сөякчеге С йон ашаучылар Й, А +ишкәкаяклылар A10 йон бете Й +ияк И йонканат Й +ияк асты И йон кою Й +ияк асты бизе И, Б12 йонкояр Й +иякле И йонлану Й +ияксез И йонлач I-II Й +ияк чокыры И йонлач бронзак Й +ияк чыгынтысы И йонлач гөмбә Й +йонлач карчыга Й +Й йонлач күбәләкләр Й +йодрык Й йонлач мөгезборын Й, Б17 +- 128 йонлачлык Й йөзгә-йөз Й +йонлы Й йөзгә-меңгә Й +йонлыбаш Й, Б йөзенче Й +йонлы бохар үләне Й йөззурлык Й +йонлы җимеш Й йөз-кыяфәт Й +йонлы көпшә Й йөзләгән Й +йонлылык Й йөзләп Й +йон-мамык Й йөзләрчә Й +йонмамык Й йөзләтә Й +йонсыз Й йөзләү I Й, II Й +йонсызлану Й йөзлек I Й, II-III Й +йонтач Й йөзлекле II-III Й +йонтачлану Й йөзлексез II-III Й +йонтачлау Й йөзсез Й +йонча I-II Й йөзсезләнү Й +йонча гөл Й йөзсезлек Й +йончалы Й йөзтүбән Й +йонча печән Й йөзче Й +йончасыз Й йөзьеллык Й +йон-ябага Й йөзьяфрак Й +йорт мыеклачы М10 йөзьяшәр I-II Й +йоткылык Й йөнтәй Й +йоткылык бизе Й, Б12 йөнтәс Й +йоткылык гөмбәзе Й йөнтәс аяклы елак карчыга Й, A10 +йоткылык өслеге Й йөнтәс аяклы йөгерек Й, A10 +йоткыч Й йөнтәс бронзак Й +йотма Й йөнтәс гамбәр үләне Й +йоту Й йөнтәс кесәле йолдызак Й +йотым Й йөнтәс кырыкбуын Й, Б24 +йотымлау Й йөнтәсләнү Й +йөз I Й, II Й, III Й йөнтәсләү Й +йөзәр Й йөнтәслелек Й +йөзәрләгән Й йөнтәс озынаяк Й, A10 +йөзәрләп Й йөнтәч Й +йөзәрлек Й йөнтәчләнү Й +- 129 йөрәк Й казаяксыман җилдәк A10 +йөрәк алды Й казаяксыман кырлыган A10 +йөрәк букчасы Й казаякчалар A10 +йөрәк-кан тамырлары Й, К, Т казна I К, II К +йөрәк карынчыгы Й, К казналы I К, II К +йөрәк колакчыгы Й, K18 казналык К +йөрәкләндерү Й казналык асты бизе К, Б12 +йөрәкләнү Й казналык сөяге К, С +йөрәкле Й казналыксызлар К +йөрәклелек Й казнасыз I К, II К +йөрәксез Й казтабан Т +йөрәксезлек Й каз тәпие Т12 +йөрәксендерү Й казык теш Т18 +йөрәксенү Й кайнана теле Т15 +йөрәксетү Й какыру К +йөрәксү Й какырык К +йөрәк сүрүе Й, С какырыклы К +йөрәксыман Й какырыксыз К +йөрәксыман яфраклы юкә Й калак К +йөрәк уты Й калаклы К +йөрәкчел Й калак оны К +калак сөяге К, С +К калаксыз К +кабан теш Т18 калкан К +кабыгашарлар А калкан аяклы кысла К, A10 +кабырга К калканйөзлеләр К, Й +кабыргаара К калкан күкрәкле балык К, 26 +кабыргаара мускул К, М калканлы К +кабыргаара нервлар К, Н калканлы кандалалар К, 7 +кабыргалы К калканлы көя чәчәге К +кабырга муентыгы К, М калкансыз К +кабырган К калкансыман биз К, Б12 +кабыргасыз К калкан чәчәк К +каексыман сөяк К, С калтыравык башак Б +казаяк A10 калын мыеклы дөябаш М10, Б +- 130 камышсыман кушбашак Б кан туктаткыч печән К +камышсыман төлкекойрык K17 кантуктаткыч үлән К +кан К кан үләне К +канада вакбашы Б канэчкечләр К, Э +канат-аңкау чокыры А кан-яшь К, Я +канатсыман сүрү С капкорсак K19 +канау К капчыктән Т11 +кан әйләнеше К карабаш Б +канәфер тамыры К каракаш K10 +кан басымы К кара маңгайлы каракош М +кан (басымы) күтәрелү К кара мыекчалы кигәвен М10 +кандала К карасу чәчәкле тукранбаш Б +кандалалы К каратамыр Т +кандаласыз К каратүш Т34 +кандала үләне К каратүшле чыпчык Т34 +кандаш К кара үләксәашар Ү, А +канечкеч К карга борыны Б17 +кан кардәш К карга күзе K24 +канкойгыч К карын К +кан күрү К карын ачу К +кан кызыл К карынаяклылар К, A10 +канлут К карындаш К +канлы К карындашлы К +канлы күке яше К, Я карындашсыз К +канлы үлән К карындык К +кан саву К карындык боз К +кансу К карындыклы К +кансуландыру К карындыксыз К +кансулану К карын-карын К +кансыз К карынлы К +кансызлану К карынсыз К +кансызлык К карынчык К +кансырау К. карынчыклы К +кан тамыры К, Т карынчыксыз К +кантибәр К касык К +- 131 касык сөяге К, С кендек K11 +касыксыз К кендек әбисе K11 +касык уты К кендек бавы K11 +каты аңкау А кендекле K11 +катыбаш Б кендексез K11 +каты төкле андыз Т26 керделе-чыктылы K12 +каты яфраклы казаяк A10 кердеш K12 +каш K10 керем K12 +кашага K10 керем-чыгым K12 +кашагалау K10 керенте K12 +кашагалы K10 керентеле-чыгынтылы K12 +кашагасыз K10 кереш I-II-III K12 +кашаяк K10 кереш җөмлә K12 +кашбау K10 керешле I-II K12 +кашка K10 керешли K12 +кашкалак K10 кереш сүз K12 +кашкалы K10 керешү I-II-III K12 +кашкара K10 керпебаш Б +кашкарый K10 керпебаш печән Б +кашкарый үләне K10 керпебашчалар Б +кашкасыз K10 керү K12 +каш-күз K10, 24 керфек K13 +кашкыр K10 керфеккорсаклылар K13, 19 +кашлак K10 керфекле K13 +кашлан K10 керфекле инфузорияләр K13 +кашлы K10 керфеклеләр K13 +кашлык K10 керфексез K13 +кашмау K10 керфектараклылар K13 +кашсыз K10 кече балтыр сөяге Б, С +кашуб казаягы A10 кече ми М +каш уты K10 кече оча сөяге О, С +кашыгаяк A10 кече сыйрак сөяге С, 10 +кашык-аяк A10 кече тел Т15 +кәбестә башы Б кече тычканкойрык K17 +кәҗә имчәге И кечкенә ми М +- 132 кикерү K14 койрыксызлар K17 +кильсөяксезләр С койрыксызлык K17 +кимек K15 койрык тоту K17 +кимекле K15 койрыкча K17 +кимексез K15 койрыкча сөяге K17, С +кимерек сөяге K16, С койрык чөе K17 +кимерү K16 койрыкчы K17 +кимерүче K16 койрыкчылык K17 +кимерүчеләр K16 колак K18 +кимерчәк K16 колак алды бизе K18, Б12 +кимерчәкле K16 колак алкасы K18 +кимерчәкле балыклар K16 колак бөрелмәсе K18 +кимерчәк матдәсе K16 колак бөтеркәсе K18 +кимерчәк өсте сүрүе K16, С колак ите K18, И +кимерчәксез K16 колак йомшагы K18 +кимерчәк ярысы K16, Я колакка-колак K18 +кимчелекле тешлеләр K16, Т18 колаклану K18 +киндераш К колаклау K18 +киңборын Б17 колаклы K18 +киң яфраклы җикәнбаш Б колаклы йомрыбаш K18 +киң яфраклы мамыкбаш Б колаклы ябалак K18 +кискеч теш Т18 колак мендәре K18 +китбаш Б колак пәрдәсе K18 +китек ирен И колакса K18 +койрык K17 колаксалы K18 +койрыкаяклар K17, A10 колаксасыз K18 +койрыклану K17 колаксыз K18 +койрыклап K17 колаксыман әвернә уты K18 +койрыклау K17 колактан-колакка K18 +койрыклы K17 колак тешләтү K18, Т18 +койрыклы җир-су хайваннары K17 колакча K18 +койрыклы йолдыз K17 колакчалы K18 +койрыклы төш K17 колакчасыз K18 +койрыклы чикерткә K17 колакчык K18 +койрык сөяге K17, С колакчын K18 +- 133 колакчынсыз K18 көрәнтеш Т18 +колак яфрагы K18 көрән чыршы мыеклачы М10 +комкорсак K19 көрән янлы аккүзчек K24 +комлык тәпичәсе Т12 көяз озынаяк A10 +коңгырт аю тамыры Т кубсыман сөяк С +коңгырт йомшактән Т11 куб-чөйсыман буын Б24 +коңгырт тәпичә Т12 кубырык сөяге С +коңгырт эт борыны Б17 кубырык умырткасы У +корсак K19 кул I K20, II K21, III K22 +корсакаяклылар K19, A10 кулавыз K20, А +корсак бакасы K19 кулавызлык K20, А +корсак куышлыгы K19, 23 кулалмаш K20 +корсаклану K19 кулалмашка K20 +корсаклы K19 кул арбасы K20 +корсаклылык K19 кул аркасы K20, А +корсаксыз K19 кул-аяк K20, A10 +корсак тифы K19 кулаяклык K20, A10 +корсак ярысы K19, Я кул-аяклар K20, A10 +корташар А кул багажы K20 +корташар кошлар А кулбау K20 +кортбаш Б кулбаш K20, Б +корымбаш Б кулбаш буыны K20, Б, 24 +корычтамыр Т кулбаш поясы K20, Б +кошашар үрмәкүч А кулбаш сөяге K20, Б, С +кош тәпие Т12 кул башы K20, Б +көзге теш уты Т18 кул гранатасы K20 +көймәсыман сөяк С кулдан-кулга K20 +көмешсыман тәпичә Т12 кулдаш K20 +көмештабан балык Т кулдашлы K20 +көндезге тавискүз K24 кулдашлык K20 +көнчыгыш кәҗә сакалы С кулдашсыз K20 +көпшәашар А кул йөзе K20, Й +көпшәтешлеләр Т18 кулканатлылар K20 +көрәгаяк А кулкубыз K20 +көрәкборын Б17 кулланма I-II K20 +- 134 кулланмалык K20 култык-култык K20 +кулланмасыз K20 култыклану K20 +куллану K20 култыклау K20 +кулланудагы K20 култыклашу K20 +кулланулы K20 култыклы K20 +кулланучы K20 култыкса K20 +кулланылучан K20 култыксалы K20 +кулланылучанлык K20 култыксасыз K20 +кулланылыш K20 култыксыз K20 +кулланылышлы K20 култык таягы K20 +кулланылышсыз K20 култыкча K20 +кулланыш K20 култыкчалы K20 +кулланышлы K20 култыкчасыз K20 +кулланышсыз K20 култырак K20 +кулланыштагы K20 култыраклы K20 +куллап K20 култыраксыз K20 +куллы I K20, II K21, III K22 култырмач K20 +куллы-аяклы K20, A10 култырмачлы K20 +кул очы K20, О култырмачсыз K20 +кул пулеметы K20 кулчабыш K20 +кулса K20 кулчатыр K20 +кулсалау K20 кул чугы K20 +кулсалы K20 кулъюгыч K20 +кулсасыз K20 кулъязма K20 +кул станы K20 кулъязу K20 +кул сугышы K20 кулъяулык K20 +кулсыз I K20, II K21, III K22 кул яссуы K20 +кулсыз-аяксыз K20, A10 кушаяк A10 +кулсызлык K20 кушаяклап A10 +кул сырты K20 кушаяклатып A10 +култамга K20 кушаяклау A10 +култаяк K20 кушаяклылар A10 +кул тегермәне K20 кушаяксыманнар A10 +култык K20 кушбармак Б +култык асты K20 кушбаш Б +- 135 кушбугазлану Б24 күзәләү K24 +кушбугазлык Б24 күзәнә K24 +кушколак K18 күзәнәк K24 +кушкуллап K20 күзәнәкара K24 +кушуч У күзәнәкле K24 +кушучлап У күзәнәклеләр K24 +куыгаяклылар A10 күзәнәк сүрүе K24, С +куыш K23 күзәнәкчел K24 +куышбуын K23, Б26 күзәт K24 +куыш-куыш K23 күзәтелеш K24 +куышландыру K23 күзәтелү K24 +куышлану K23 күзәтеш K24 +куышлау K23 күзәтү K24 +куышлы K23 күзәтүчән K24 +куышлык K23 күзәтүчәнлек K24 +куян буыны Б26 күзәтүче K24 +куян ирен И күзәтче K24 +куян йоны Й күзәтчелек K24 +куянколак K18 күзәү K24 +куян күзе K24 күз-баш алу K24, Б +куян тубыгы Т30 күз бәбәге K24, Б +куян тукранбашы Б күз бәйләш K24 +күбаяклар A10 күзгә ак төшү K24 +күбаяклылар A10 күзгә-башка күренмәү K24, Б +күгәрчен күзе K24 күзгә-күз K24 +күгәрчен тәпие Т12 күздәй итү K24 +күгәрчен түше Т34 күздәй тулу K24 +күз K24 күздәй тутыру K24 +күз агачы K24 күзегү K24 +күз агы K24 күзектерү K24 +күзалдашлы казаяк K24, A10 күзелдерек K24 +күзалдашлы печән K24 күзелдерекле K24 +күзаллау K24 күзелдерексез K24 +күзалмам K24 күзикмәк K24 +күз алмасы K24 күз кабагы K24 +- 136 күз карашы K24 күз төбе K24 +күз койрыгы K24,17 күзут K24 +күз-колак булу K24, 18 күз уты K24 +күз-күз K24 күзүлән K24 +күз күреме K24 күз үләне K24 +күзләвек K24 күзүлчәм K24 +күзләвекле K24 күзчә K24 +күзләвексез K24 күзчәле K24 +күзләгеч K24 күзчәсез K24 +күзләү I-II-III K24 күзчәчәк K24 +күзле K24 күзчек K24 +күзле-башлы булу K24, Б күзчекләр K24 +күзлек K24 күзчекле K24 +күзле ката K24 күзчексез K24 +күзлекле K24 күзчексез дөябаш K24, Б +күзлекле аю K24 күз чокыры K24 +күзлекле гага K24 күз ясмыгы K24 +күзлекле елан K24 күз яше K24, Я +күзлек савыты K24 күз яше бизе K24, Я, Б12 +күзлексез K24 күз яше юлы K24, Я +күзле-күзле K24 күкәй K25 +күзлекче K24 күкәйашар K25, А +күзле үлән K24 күкәй ашаучылар K25 +күзлуб K24 күкәй күзәнәк K25, 24 +күзлут K24 күкәйле K25 +күзмә-күз K24 күкәйлек K25 +күзне хәрәкәтләндерүче нерв K24, күкәй салгыч K25 +Н күкәйсез K25 +күзсез K24 күкәй тәбәсе K25 +күзсез калу K24 күкбаш Б +күзсезлек K24 күке төкереге Т27 +күзсез тычканнар K24 күке яше Я +күзсендерү K24 күккүз K24 +күзсенү K24 күкрәк K26 +күзсыман K24 күкрәк авызы K26, А +- 137 күкрәк бакасы K26 кызыл кан К +күкрәк баласы K26 кызыл койрык K17 +күкрәк зәхмәте K26 кызыл күз K24 +күкрәк-корсак K26, 19 кызыл күкрәкле үләксәашар K26, +күкрәк-корсак бүлгесе K26, 19 Ү, А +күкрәк-корсак пәрдәсе K26, 19 кызыл күркәбаш Б +күкрәк куышлыгы K26, 23 кызыл муенлы чомга М +күкрәкле K26 кызыл серкәбаш Б +күкрәк пәрдәсе K26 кызыл тукранбаш Б +күкрәк сөяге K26, С кызылтүш Т34 +күкрәксез K26 кызыл түшле гагара Т34 +күкрәк тартмасы K26 кызыл түшле казарка Т34 +күкрәк хасталыгы K26 кызыл түшле мыеклач Т34, М10 +күкрәкчә K26 кызыл түшле тургай Т34 +күкрәкчәле K26 кылкойрык K17 +күкрәкчәсез K26 кылычкойрык K17 +күкрәкчел K26 кыргаяк A10 +күкрәкчен K26 кыргый тузгакбаш Б +күкрәк читлеге K26 кыр ешкулы K20 +күкрәк шеше K26, Ш кыр күгәрчен күзе K24 +күктүш Т34 кырмыскаашар А +күпбашаклы мамыкбаш Б кырмыскаашарлар А +күпбуын Б24 кыр наратбашы Б +күпбуынлы Б24 кыршау эчәк Э +күпкырлы сөяк С кырыкбуын Б24 +күп төкле суалчаннар Т26 кыр ялтыракбашы Б +күп чәчәкле куян йоны Й кыска каз тәпие Т12 +күп яфраклы казаяк A10 кыска кылчыклы төлкекойрык K17 +күркә борыны Б17 кыскычкойрык K17 +күрү нервысы Н кысла муены М +кыекбаш Б кышлаучы наратбаш Б +кызыл аяклы ибис A10 +кызылбаш Б Л +кызыл борынлы альп каргасы Б17 ладан күзлут K24 +кызыл бүксәле казарка Б27 лайла Л +- 138 лайлалы Л май коңгызы М +лайлалы биз Л, Б12 майлагыч М +лайлалы тышча Л, Т37 майлагычлы М +лайласыз Л майлагычсыз М +лайлач Л майлавыч М +лепкә Л майлавычлы М +лепкәле Л майлавычсыз М +лепкәсез Л май ландышы М +лепкә сөяге Л, С майлану М +либеркюн бизе Б12 майлап М +лимфа Л майлап-җайлап М +лимфа бизе Л, Б12 майлау М +лимфалы Л майлаучы М +лимфасыз Л майлач М +лимфа тамыры Л, Т майлы М +лимфа төене Л, Т24 майлы гөмбә М +лиракойрыклар K17 майлы йөзгеч М +майлыландыру М +М майлылану М +маемлату М майлылык М +маемлау М майлы шеш М, Ш +маемсыр М майлы яры М, Я +маемсырау М май пәрдәсе М +маемсыраулы М майсыз М +май I М, II М майсызландыру М +май атлагыч М майсызлану М +май атлау М майсызлау М +май ашы М, А майсыккыч М +май әби М майсыман М +майбалык М май тәнчәсе М, Т11 +май бизе М, Б12 май төшү М +май гөлҗимеше М май тукымасы М, Т31 +май җитен М май чабу М +май җитене М май чәчәге М +майканат М майчәчәк М +- 139 мамыкбаш I-II Б миндальсыман биз Б12 +мамыкбашчалар Б миң М +мамык тукранбаш Б миңле М +маңгай М миңсез М +маңгай башы Б мисез М +маңгай куышлыгы М, K23 мисезлек М +маңгайлы М ми сүрүе М, С +маңгай мускулы М, 9 ми тартмасы М +маңгай сөяге М, С ми тартмасызлар М +маңгайсыз М ми тышчасы М, Т37 +маңгайча М мөгезбаш Б +маңгайчалы М мөгезборын Б17 +маңгайчасыз М мөгез катлау тышчасы Т37 +маңгай чәче М, Ч мөгезле чыпчык борыны Б17 +маңгай чокыры М мөгез тешле балык Т18 +маңгай ялы М муен М +маңка М муенлы М +маңка авыруы М муеннан М +маңкалау М муенса М +маңкалы М муенсалы М +маңкасыз М муенсасыз М +матур алтынкүз K24 муенсыз М +матур күзлут K24 муенсызлану М +мәче башлы ябалак Б муентык М +мейбом бизе Б12 муенчак М +меңаяк A10 муенчаклау М +меңаяклар A10 муенчаклы М +меңбаш Б муенчаклы кобра М +меңбаш үлән Б муенчаксыз М +меңбашы Б муллабаш Б +мерокрин бизе Б12 мускул М +ми I М, II М мускул җепселе тышчасы М, +ми кабыгы М Җ, Т37 +ми карынчыгы М, К мускуллы М +миле М мускулсыз М +- 140 мускул үсентесе М нервлы Н +мыегаяклылар М10, A10 нервлылык Н +мыек М10 нервсыз Н +мыекбай М10 нерв төене Н, Т24 +мыеклач М10 нерв тукымасы Н, Т31 +мыеклач балыклар М10 нерв үзәге Н +мыеклач коңгыз М10 нечкә аяк A10 +мыеклач коңгызлар М10 нечкә аяклы йомран A10 +мыеклач төн ярканаты М10 нечкә мамыкбаш Б +мыеклач чикерткә М10 нечкә мыеклы дөябаш М10, Б +мыеклы М10 нечкәкорсак юл чебене K19 +мыеклы балык М10 нечкә эчәк Э +мыексыз М10 норвег тәпичәсе Т12 +мыекча М10 +мыекчалы М10 О +мыекчан М10 оеш башаклы айравык печән Б +мыекчасыз М10 озынаяк A10 +мыекчасызлар М10 озынаяклар A10 +мыекчыл М10 озынаяклы озынборын A10, Б17 +озынборын Б17 +Н озын борынлы чумгалак Б17 +надырбаш Б озынборыннар Б17 +наратбаш Б озынборынча Б17 +наратбашсыманнар Б озын койрыклы ябалак K17 +наратбашчалар б озынмыекчалар М10 +нарат мыеклачы М10 озынтабанлылар Т +нәдербаш Б озынча ми М +нәзек эчәк Э орчык О +нәни көрәнтеш Т18 орчыкбаш О, Б +нәфис тукранбаш Б орчыклы О +нерв Н орчыклык О +нерв җепселе Н, Җ орчык пальмалар О +нерв җепселе тышчасы Н, Җ орчык сөяге О, С +нерв күзәнәге Н, K24 орчыксыз О +нервландыру Н орчыкча О +- 141 оча О өчәрле нерв Н +оча башы О, Б өч бармаклы тукран Б +оча башы сөяге О, Б, С өчбуын Б26 +оча-бот буыны О, Б20, 26 өчбуынлы Б26 +очалы О өч япьле нерв Н +оча сөяге О, С +очасыз О П +очлайма О пәйгамбәр сакалы С +очлам О пәрәвезле муллабаш Б +очландыру О пәри акбашы Б +очлану О пепсин бизе Б12 +очлап I-II О песи табан Т +очлау О печәнашарлар А +очлашу О пирамидаль меңбаш Б +очлаю О пластинкамыеклылар М10 +очлы О плевра П +очлы башлы бака О, Б плевралы П +очлык О плеврасыз П +очлыклар О прескотт йонлы көпшәсе Й +очлыпый О простатик биз Б12 +очлы яфрак О +очсыз I-II О Р +очсыз-кырыйсыз О рюйш еланбашы Б +очсызлану О +очсызлы О С +очсызлык О саз акбашы Б +очташ О саз йончасы Й +саз күгәрчене күзе K24 +Ө саз күзлуты K24 +өзәңге сөяк С сазлык озынаягы A10 +өс-баш Б саз наратбашы Б +өс-йөз Й сакал С +өске ирен кереше И, K12 сакалбай С +өске казналык К сакалдырык С +өстәмә нерв Н сакаллы С +- 142 сакаллы ябалак С сеңерчә С +сакал-мыек С, М10 сеңерчәле С +сакалсыз С сеңерчәсез С +сакалтай С серкәбаш Б +сакал тамыр С, Т сигәк С +сандал сөяк С сигәкләү С +саңагаяк A10 сигәклек С +саңакаяклылар A10 сигезаяк A10 +сарыбаш Б сигезаяклылар A10 +сары борынлы (нәфис) аккош Б17 сигезкүз сөяге K24, С +сары җелек Җ сигмасыман эчәк Э +сары йонча Й сидек С +сары корташар А сидек ачу С +сарык күзе K24 сидек куыгы С +сарыкорсак K19 сидекле С +сарытамыр Т сидексез С +сары түш Т34 сидекчә С +сасы кузаклы сарыбаш Б сидек юлы С +сәйяр нерв Н сидерткеч С +секреция С сидертү С +секрецияле С сидерү С +секреция нервысы С, Н сизү нервысы Н +секрециясез С сирәк йонча Й +селәгәй С сирәк күгәрчен күзе K24 +селәгәй бизе С, Б12 сиртмәкойрык K17 +селәгәйләнү С сию С +селәгәйләү С солыбаш Б +селәгәйле С соргылт чәчбай Ч +селәгәйлек С соры яңаклы чомга Я +селәгәйсез С сөмбаш Б +сеңер С сөт теше Т18 +сеңерләнү С сөяк С +сеңерле С сөякара С +сеңерле бәйләвеч С сөяк җелеге С, Җ +сеңерлелек С сөякләнү С +- 143 сөякләчләнү С сүрүле С +сөякләчлек С сүрүсез С +сөякле С сыеркойрык K17 +сөякле балыклар С сыер күзе K24 +сөяк өсте сүрүе С, 9 сыерчык күзе K24 +сөяк-санак С сыйрак C10 +сөяк-саяк С сыйрак-ашык буыны C10, А, Б26 +сөяксез С сыйраклы C10 +сөяк тукымасы С, Т31 сыйрак сөяге C10, 6 +сөякчән С сыйраксыз C10 +сөякчәнлек С сырт C11 +сөякче С сырт йөзгече C11 +сөякчел С сыртлап C11 +сөякчелләнү С сыртлы C11 +сөял С сыртлык C11 +сөялаяклылар С, A10 сырт сөяге C11, 6 +сөялләнү С сыртсыз C11 +сөялле С сыртта C11 +сөялсез С сырттан C11 +сөялсыман ми С, М сыртча C11 +су балтырганы Б +субашы Б Т +су буе наратбашы Б табан I Т, II Т, III Т +суганбаш Б табан асты Т +суган тамырлы кыңгырау чәчәк Т табан балыгы Т +суганчалы йонча Й табанбалык Т +сукыркүз үлән K24 табан биле Т, Б13 +су кырыгаягы A10 табандырык Т +сукыр эчәк Э табанлау Т +сулыш мускулы М табанлы I Т, II Т +су тузбашы Б табанлык I-II Т +сүл С табан сөяге Т, С +сүлләнү С табансыз I Т, II Т +сүлле С табан-табан Т +сүлсез С табантын Т +- 144 табанчалау Т тамыразык Т +табанчалы Т тамыр алу Т +табанчасыз Т тамырасты Т +тавискүзләр K24 тамырашар Т, А +тавык күзе K24 тамыраяклылар Т, A10 +талак I Т, II Т тамыр бете Т +талакдар Т тамырдаш Т +талак итү Т тамырдашлык Т +талак кылу Т тамыр җәю Т +талаклау Т тамыр җибәрү Т +талаклы Т тамыр кайнату Т +талаксыз Т тамырлану Т +талак үләне Т тамырлашу Т +тамак I Т, II Т тамырлык I Т, II Т +тамак алды Т тамырлык итү Т +тамак алмасы Т тамырсабак Т +тамак асты Т тамырсабаклы сарут Т +тамак бакасы Т тамыр-тобыр Т +тамак бизе Т, Б12 тамыр-томыр Т +тамакай Т тамыр тышчасы Т, 37 +тамакайлану Т тамырча Т +тамаклану Т тамырчалы Т +тамаклы I Т, II Т тамырчасыз Т +тамаклык Т тамыр чире Т +тамакса Т тамырчыл Т +тамаксалы Т танау Т10 +тамаксасыз Т танау асты Т10 +тамаксау Т танаулы Т10 +тамаксыз I Т, II Т танау сөяге Т10, С +тамак төбе Т танаусыз Т10 +тамакча Т таракбаш Б +тамакчалы Т тарак мыеклы шыртлавык М10 +тамакчасыз Т тараксыман арышбаш Б +тамак чокыры Т тармаклы наратбаш Б +тамыр I Т, II Т тармакмыеклылар М10 +- 145 тар яфраклы йонча Й тәрәт итү Т13 +тар яфраклы күкебаш Б тәрәтләү Т13 +тар яфраклы кырыкбуын Б24 тәрәтле Т13 +татлы тамыр Т тәрәтсез Т13 +тау тамыры Т тез Т14 +тау тукранбашы Б тез асты Т14 +ташаяк A11 тез асты мускулы Т14, М +ташбаш Т тез асты сеңере Т14, С +ташбаш балыклар Б тез башы Т14, Б +тәкә сакалы С тез буыны Т14, Б24 +тәлгәшсыман биз 12 тездән Т14 +тәмлетамак Т тез калкынчыгы Т14 +тәм (сизү) нервысы Н тез капкачы Т14 +тән Т11 тез күзе Т14, K24 +тәндөреслек Т11 тез күмәче Т14 +тән җәзасы Т11 тезләндерү Т14 +тәнҗылыткыч Т11 тезләнү Т14 +тәнкисәр Т11 тел I Т15, II Т16 +тәнкискеч Т11 тел агы Т15 +тәнләнү Т11 телазар Т15 +тәнле Т11 тел асты бизе Т15, Б12 +тәнсакчы Т11 тел асты мускулы Т15, М +тән сакчысы Т11 тел асты нервысы Т15, Н +тән тәрбиясе Т11 тел асты сөяге Т15, С +тән төзелеше Т11 теләгәнчә Т15 +тән хезмәте Т11 теләк Т15 +тәнчекләр Т11 теләктәш Т15 +тәңкәтирелеләр Т22 теләктәшле Т15 +тәпи Т12 теләктәшлек Т15 +тәпи басу Т12 теләктәшлелек Т15 +тәпигә китү Т12 теләктәшсез Т15 +тәпи йөрү Т12 теләктәшсезлек Т15 +тәпиләү Т12 теләктәшче Т15 +тәпи-тәпи Т12 теләкче Т16 +тәпичә Т12 теләнү Т15 +- 146 теләнче Т15 телләшү Т15 +теләнчеләнү Т15 телләшүчән Т15 +теләнчеләү Т15 телле-телле Т15 +теләнчелек Т15 телле-тешле Т15, 18 +теләү I Т15, II Т16 телмә Т15 +теләүлек Т16 телмәканатлылар Т15 +телбалык Т15 телмәкәр Т15 +тел белгече Т15 телмәкәрлек Т15 +тел белеме Т15 телмәкер Т15 +телбизәк Т15 телмәкерлек Т15 +телбистә Т15 телмәр Т15 +телбистәлек Т15 телмәрче Т15 +тел бистәсе Т15 телмәт Т15 +телбистәчелек Т15 телмә-телмә Т15 +телгәч Т15 телмәтлек Т15 +телгеч Т15 телсез Т15 +тел гыйлеме Т15 телсезләнү Т15 +телдән Т15 телсезлек Т15 +телдәнге Т15 телсез-өнсез Т15 +телдәр Т15 телсез-чукрак Т15 +телдәрләнү Т15 тел тартыгы Т15 +телдәрлек Т15 тел-тел Т15 +телем Т15 тел-теш Т15, 18 +телемләп Т15 тел-тешле Т15, 18 +телемләү Т15 тел-тешсез Т15, 18 +телемле Т15 тел-төркем Т15 +телемсез Т15 телү Т15 +телем-телем Т15 телчән Т15 +теленмә Т15 телчәнләнү Т15 +теленмә баллут Т15 телчәнлек Т15 +теленмәле Т15 телче Т15 +теленү Т15 телчек Т15 +тел-йоткылык нервысы Т15, Й, Н телчелек Т15 +тел кереше Т15, K12 тереклек тамыры Т +телләнү Т15 терсәк Т17 +- 147 терсәкләнү Т17 тешләм Т18 +терсәкләшү Т17 тешләү Т18 +терсәкле Т17 тешләшү Т18 +терсәклек Т17 тешле Т18 +терсәк сөяге Т17, С тешле кит Т18 +терсәксез Т17 тешле тәгәрмәч Т18 +терсәкче Т17 тешле-телле Т18, 15 +теш Т18 тешле-тешле Т18 +теш агачы Т18 тешле-тырнаклы Т18, 36 +тешәвеч Т18 тешле чебен Т18 +тешәвечле Т18 тешсез Т18 +тешәвечсез Т18 тешсез әкәм-төкәм Т18 +тешәгеч Т18 тешсез әкәм-төкәмнәр Т18 +тешәгечле Т18 тешсезлек Т18 +тешәгечсез Т18 тешсез моллюск Т18 +тешәк Т18 тешсыман кукуруз Т18 +теш әнисе Т18 теш-тырнак Т18 +тешәү I-II Т18 теш уты Т18 +тешәүле Т18 теш үзәге Т18 +тешәүле тәкәмөгез Т18 тешчә Т18 +теш бакасы Т18 тешчәле Т18 +теш казнасы Т18, К тешчәсез Т18 +теш камашу Т18 тигезкерфеклеләр K13 +тешкара Т18 тизәгашар Т19, А +теш карасы Т18 тизәк Т19 +теш кариесы Т18 тизәкләү Т19 +теш корты Т18 тизәкле Т19 +тешләвек алтынкүз Т18, K24 тизәклек Т19 +тешләвеч Т18 тизәксез Т19 +тешләвечле Т18 тизәк сугу Т19 +тешләвечсез Т18 тимгелле күке яше Я +тешләгеч Т18 тимгелле төертамыр Т25, 8 +тешләгечле Т18 тимгелле түндербаш Б +тешләгечсез Т18 тимераяк A10 +тешләк I-II Т18 тимер тигәнәксыман муллабаш Б +- 148 тир авыруы Т20 тонык үләксәашар Ү, А +тир бизе Т20, Б12 торнабаш Б +тире I Т22, II Т23 тоташтыргыч тукыма Т31 +тиреашар Т22, А төен Т24 +тиреҗияр Т22 төенләндерү Т24 +тире-йон Т22, Й төенләнеш Т24 +тире-йон коңгызлары Т22, Й төенләнү Т24 +тиреле Т22 төенләү Т24 +тиресез Т22 төенле Т24 +тиречә Т22 төенсез Т24 +тирече Т22 төенчәк Т24 +тиречек Т22 төенчек Т24 +тиречелек Т22 төер Т25 +тире-яры Т22, Я төерелү Т25 +тир кату Т20 төерем Т25 +тирләп пешү Т20 төеремләнү Т25 +тирләп чыгу Т20 төеремле Т25 +тирләткеч Т20 төеремсез Т25 +тирләтү Т20 төерләнү Т25 +тирләү Т20 төерле Т25 +тирләү-пешү Т20 төерлеләнү Т25 +тирләүчән Т20 төерлелек Т25 +тирләүчәнлек Т20 төерсез Т25 +тирле Т20 төер тамыр Т25, 8 +тирлек Т20 төер тамырчалар Т25, 8 +тирсез Т20 төерчек Т25 +тир тозы Т20 төерчекләнү Т25 +тир хастасы Т20 төерчекле Т25 +тирчән Т20 төерчеклелек Т25 +тирчәнлек Т20 төерчексез Т25 +тир чире Т20 төз сарыбаш Б +тишекколак K18 төз тәпичә Т121 +тишеккүз K24 төймәбаш Б +тозлак кашкарые K10 төк Т26 +томшыкбашлылар Б төкерек Т27 +- 149 төкерекләү Т27 төкле яфраклы казаяк Т26, A10 +төкерекле Т27 төксә II Т26 +төкерексез Т27 төксәләү Т26 +төкерек үләне Т27 төксәле Т26 +төкерекчән Т27 төксәсез Т26 +төкерткеч Т27 төксел Т26 +төкертү Т27 төкселлек Т26 +төкерү Т27 төксем Т26 +төкләнү Т26 төксемле Т26 +төкләч Т26 төксемсез Т26 +төкләч тал Т26 төкчә Т26 +төкле Т26 төкчәле Т26 +төкле аяклылар Т26, A10 төкчәлеләр Т26 +төкле аяклы ябалак Т26, A10 төкчәлелек Т26 +төкле вика Т26 төкчәсез Т26 +төклегән Т26 төлке койрыгысыман сүсәнәк K17 +төкле каеккузак Т26 төлкекойрык K17 +төкле казналыклылар Т26, К төмән башы Б +төкле канатлы Т26 төрән Т28 +төкле канатлылар Т26 төрәнле Т28 +төклеки Т26 төрән сабан Т28 +төкле күбәләк Т26 төрән сөяге Т28, С +төкле күзлут Т26, K24 төрәнсез Т28 +төкле күрән Т26 төрән тактасы Т28 +төкле кылган Т26 төрлекерфеклеләр K13 +төкле кырлак Т26 төс-баш Б +төкле кырлыган Т26 төс-бит Б +төклелек Т26 төче тамыр Т +төкле миләүшә Т26 трансильвания ярмабашы Б +төкле сарут Т26 трахея Т29 +төкле суалчаннар Т26 трахеялы Т29 +төкле тигәнәкчек Т26 трахеясыз Т29 +төклетура Т26 тубык Т30 +төкле шепкән Т26 тубыка Т30 +төкле ялтыракбаш Т26, Б тубык башы Т30 +- 150 тубыклану Т30 түш җеп Т34 +тубыклы Т30 түшелдерек Т34 +тубык сөяге Т30, С түшке аел Т34 +тубыксыз Т30 түш-калкансыман мускул Т34, +тубыктан Т30 К, М +тубылдырык Т30 түш кесә Т34 +тузбаш Б түшле Т34 +тузгакбаш Б түшлек Т34 +тукмакбаш Б түш сөяге Т34, С +тукранбаш Б түшсез Т34 +туку I Т31, II Т32, III Т33 түш-тел асты мускулы Т34, 15, +тукувыч Т33 М +тукучы Т31 түш-умрау-имчәксыман мускул +тукучылык Т31 Т34, У, И, М +тукылдык Т31 тырнавыч Т36 +тукылу Т31 тырнавычлы Т36 +тукым I Т31 тырнавычсыз Т36 +тукыма Т31 тырнак Т36 +тукыр кош Т31 тырнак гөл Т36 +тукыш I Т32, II Т33 тырнакгөлчәләр Т36 +тук эчәк Э тырнаклау Т36 +тулы булмаган тешлеләр Т18 тырнаклы Т36 +тумарбаш Б тырнаклы гөл Т36 +тумыркабаш Б тырнаклылар Т36 +тумырткабаш Б тырнаксыз Т36 +тупыйбаш Б тырнак тәпилеләр Т36, 12 +туры керпебаш Б тырнак тояклылар Т36 +туры тәпичә Т12 тырнак-тырнак с. +туры эчәк Э тырнак уты Т36 +туфрак күбаяклары A10 тырнау Т36 +түбәнге теш-теш мускул Т18, М тырпа акмыек М10 +түгәрәкавызлылар А тычканкойрык K17 +түгәрәк башаклы сазлавык уты Б тычканкойрыклар K17 +түндербаш Б тычкан колагы K18 +түш I Т34 - II Т35 тыш I Т37, II Т38 +- 151 тышкы Т37 уникеилле эчәк Э +тышкы колак K18 урман йончасы Й +тышкы почмак Т37 урман наратбашы Б +тышкы секреция бизе Т37, С, Б12 урта бармак Б +тышлама Т37 урта колак K18 +тышламалы Т37 урта көрәнтеш Т18 +тышламасыз Т37 уртакул K20 +тышлау Т37 урта ми М +тышлы Т37 урт теш Т18 +тышлык Т37 утрак У +тышлыклы Т37 утраклану У +тышлыксыз Т37 утраклык У +тышмак I Т37, II Т38 утракса У +тышсыз Т37 утракса нервысы У, Н +тыштан Т37 утракса сөяге У, С +тышча Т37 утрак сөяге У, С +уттәнлеләр Т11 +У утыргыч У +укбаш Б утыргычлы У +укборын Б17 утыргычсыз У +умрау асты У утырдаш У +умрау сөяге У,С утырдашчы У +умыртка У утырма I-II-III У +умырткаара У утырмалы У +умырткаара диск У утырмачы У +умыртка баганасы У утырткыч У +умыртка җелеге У утыртма У +умыртка каналы У утырту У +умырткалы У утыру У +умырткалык У утыручан У +умырткалылар У утырыш У +умыртка сөяге У, С утырышчы У +умырткасыз У уч У +умырткасызлар У учлам У +унаяклы кысла A10 учлап У +- 152 учма У үлекләү Ү +учмалау У үлекле Ү +учмарлау У үлексез Ү +уч сөяге У, С үлем Ү +уч төбе У үлем-бетем Ү +уч-уч У үлем-җитем Ү +үлем-китем Ү +Ү үлемсез Ү +үгез күзе K24 үлемсезлек Ү +үгез теле Т15 үлемтек Ү +үзәк нерв системасы Н үлеп Ү +үзбаш Б үлеш Ү +үкчә Ү үлмә Ү +үкчә арты Ү үлмәс Ү +үкчәле Ү үлү Ү +үкчә мускулы Ү, М үңәч Ү +үкчә өсте сөяге Ү, С үңәчле Ү +үкчәсез Ү үңәчсез Ү +үкчә сеңере Ү, С үпкә I Ү, II Ү +үкчә сөяге Ү, С үпкә авыруы Ү +үләксә Ү үпкә-бавыр Ү, Б +үләксәашар Ү, А үпкә-кинә Ү +үләксәашар коңгызлар Ү, А үпкә куыкчыгы Ү +үләксә ашаучы Ү, А үпкәләтү Ү +үләксә коңгызы Ү үпкәләү Ү +үләксә кошлары Ү үпкәләшү Ү +үләксәлек Ү үпкәле I Ү, II Ү +үләр-үлмәс Ү үпкә пәрдәсе Ү +үләт Ү үпкә-сапка Ү +үләтләү Ү үпкәсез I Ү, II Ү +үлгән Ү үпкә сүрүе Ү, С +үлгәнче Ү үпкә үләне Ү +үле Ү үпкәчән Ү +үлек I-II Ү үпкәчел Ү +үлекләндерү Ү үпкә чире Ү +- 153 үрдәкборын Б17 чәнти бармак Б +үрмәле казаяк A10 чәнчә бармак Б +үт Ү чәч Ч +үт капчыгы Ү чәч аермасы Ч +үт куыгы Ү чәч алу Ч +үтләтү Ү чәч алучы Ч +үтләү Ү чәчәкашар А +үтләшү Ү чәчәк йомшактәне Т11 +үтле Ү чәчбаг Ч +үтле гөмбә Ү чәчбашлар Ч, Б +үтсез Ү чәчбәй Ч +үт сыекчасы Ү чәчби Ч +чәч бөтеркәсе Ч +Ф чәч җибәрү Ч +фил колагы K18 чәчкап Ч +фин күз уты K24 чәчкерче Ч +чәчкойар Ч +Х чәчле Ч +хордабашлылар Б чәчле гигрометр Ч +хуш исле башак Б чәч мае Ч, М +(хуш) исле йонлы көпшә Й чәч өретү Ч +чәч пәкесе Ч +Ч чәчсыман кылган Ч +чабыр чәчәкле еланбаш Б чәчсыман су кәбестәсе Ч +чаккыч казаяк A10 чәчтамыр Ч, Т +чалмабаш Б чәчтараш Ч +чалмабашчалар Б чәчтарашлык Ч +чатлы койрыклар K17 чәчтәңкә Ч +чаян койрыгы K17 чәч толымы Ч +чәйнәлгән сарыбаш Б чәчүле кандала үләне К +чәйнәү мускулы М чәчүле(к) күгәрчен түше Т34 +чәкәл буыны Ч, Б26 чәчүлек тукранбаш Б +чәкәл сөяге Ч, С чәчүргеч I-II Ч +чәкәл үкчә сөяге буыны Ч, чәч үргече Ч +Ү, С, Б26 чәч юлы Ч +- 154 челтәрсыман сөяк С чыгырсыман нерв Н +черки шәрә бизлеге Б12 чыпчык аягы A10 +чигә Ч чыпчык борыны Б17 +чигәле Ч +чигә мускулы Ч, М Ш +чигәсез Ч шайтан сакалы С +чигә сакалы Ч шакмак сөяк С +чигә сөяге Ч, С шалкантамыр Т +чигә чәче Ч, 2 шайтан тырнагы Т36 +чигә чөй Ч шәрә бизлек Б12 +чирәмле ешкул K20 шәрә төче тамыр Т +чирәмле күгәрчен күзе K24 шеббуйсыман сарыбаш Б +читкә каратучы нерв Н шеш I Ш, II Ш +чокырсыман буын Б26 шеш гөле Ш +чөйсыман сөяк С шешек Ш +чөйсыман яфраклы аю табаны Т шешенке Ш +чуартүш Т34 шешенкеләнү Ш +чукмар Ч шешенкелек Ш +чукмарбаш I - II Ч, Б шешенү Ш +чукмарлау Ч шешенүле Ш +чукмарлы Ч шешке Ш +чукмар мыеклы күбәләк Ч, М10 шешләү Ш +чукмар сөяге Ч шешле I Ш, II Ш +чукмарсыз Ч шешмә Ш +чукмар үлән Ч шешмәк Ш +чукмар чокыры Ч шешмәкләнү Ш +чукрак-телсез Т15 шешмән Ш +чуктамыр Ч шешсез I Ш, II Ш +чүкечбаш Б шештамыр Ш, Т +чүкечбаш акулалар Б шештергеч Ш +чүкеч башлы акула Б шештерү Ш +чүкечбашлылар Б шешү Ш +чүкеч сөяк С шешүле Ш +чүмечбаш Б шикле ачы тамыр Т +чүплек кандала үләне К шикле кәҗә сакалы С +- 155 шомаборынлылар Б17 эч Э +шома күз уты K24 эчәк Э +шома мускул М эчәк-карын Э, К +шома тузбаш Б эчәккуышлылар Э, K23 +шөпшә ашар А эчәклек Э +шуышма тукранбаш Б эчәк-бавыр Э, Б +шүре сөяк С эч-бавыр Э, Б +эч-баш Э, Б +Ы эчендә Э +ыргакбашлар Б эченнән Э +ыргаксыман сөяк С эче-тышы Э, Т37 +эчйомшарткыч Э +Э эч йомшарткыч җитен Э +эверсыман муллабаш Б эч йомшару Э +элпә Э эч-карын Э, К +элпәканатлылар Э эчкәре Э +элпәле Э эчке I-II Э +элпәсез Э эчке авырулар Э +элпәчәчәклеләр Э эчкегә сабышу Э +энәкорсак K19 эчке колак Э, K18 +энәкорсаксыманнар K19 эчкелек Э +энәтирелеләр Т22 эчке почмак Э +эпителиаль тукыма Т31 эчкерле Э +эрекүзчек K24 эчкерлелек Э +эрен Э эчкерсез Э +эрен җыю Э эчкерсезлек Э +эренләү Э эчке сәүдә Э +эренле Э эчке секреция Э, С +эренсез Э эчке секреция бизе Э, С, Б12 +эскәккойрыклар K17 эчке сөйләм Э +этбашлы ярканат Б эчке сулар Э +эт борыны Б17 эчке сыну Э +эт канэчкече К, Э эчкече Э +эт тырнагы Т36 эчкечелек Э +эт эчәге Э эчке янулы двигатель Э +- 156 эч китү Э яланбаш Б +эчләп Э яланбашлы Б +эчләү Э яланкул K20 +эчле Э ялантән Т11 +эчлек Э ялантәпи Т12 +эч пәрдәсе Э ялган сүрү С +эч пошу Э ялтыракбаш Б +эчпошыргыч Э ялтырбаш Б +эч пошыру Э ялтыр кара озынаяк A10 +эчсез Э яман шеш Ш +эч сыеклаткыч җитен Э янбаш Б +эчтәлек Э янбаш сөяге Б, С +эчтәлекле Э яңак Я +эчтән Э яңак калкымы Я +эч төшү Э яңаклау Я +эчү Э яңаклы Я +эчү (эчке мәҗлесе) Э яңак сөяге Я, С +эчү-тарту Э яңаксыз Я +эчүче Э яңак тамыры Я, Т +эчүчелек Э яңак чыгынтысы Я +яңгыравык озынборын Б17 +Ю япмалы сарыбаш Б +юан мыеклы яңгыр кигәвене М10 япония аккүзчеге K24 +юан эчәк Э яралгы Я +юкабаш Б яралгы капчыгы Я +юлбашчы Б яралгы сүрүе Я, С +юлбашчылык Б яралу Я +юлбашчылык итү Б ярмабаш Б +ярмабашлы меңьяфрак Б +Я ярмабаш печән Б +ябалакбаш Б ярмалы баш Б +ябышкак тузгакбаш Б яры I Я, II Я +язгы әвернә уты Ә ярылы Я +яланаяк A10 ярысыз Я +яланаяклы A10 яссы табанлылык Т +- 157 яфрагашарлар А яшьләтә Я +яфракаяклар A10 яшьле I Я, II Я +яфраксыз иренләч ут И яшьлек I Я, II Я +яше-карты Я яшьле-картлы Я +яшелбаш Б яшьли Я +яшел кыллы башак Б яшьсез Я +яшь I Я, II Я, III Я яшьсенү Я +яшь бизе Я, Б12 яшьсетү Я +яшь-җилбәзәк Я яшь сөяге Я, С +яшь-җилкенчек Я яшьтәге Я +яшь капчыгы Я яшьтән Я +яшьләй Я яшьтәш Я +яшьләнү Я яшьтәшлек Я +- 158 Сабитова Ильгамия Исламутдиновна +СЛОВООБРАЗОВАТЕЛЬНЫЙ СЛОВАРЬ ТАТАРСКОГО ЯЗЫКА: diff --git "a/ILLA/\320\241\320\273\320\276\320\262\320\260\321\200\321\214-\320\257\320\267\321\213\320\272 \321\202\320\260\321\202\320\260\321\200\321\201\320\272\320\276\320\263\320\276 \321\204\320\276\320\273\321\214\320\272\320\273\320\276\321\200\320\260-2018 (1).txt" "b/ILLA/\320\241\320\273\320\276\320\262\320\260\321\200\321\214-\320\257\320\267\321\213\320\272 \321\202\320\260\321\202\320\260\321\200\321\201\320\272\320\276\320\263\320\276 \321\204\320\276\320\273\321\214\320\272\320\273\320\276\321\200\320\260-2018 (1).txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..38cce6168147b08e8b48abb1192e8ae171b8b641 --- /dev/null +++ "b/ILLA/\320\241\320\273\320\276\320\262\320\260\321\200\321\214-\320\257\320\267\321\213\320\272 \321\202\320\260\321\202\320\260\321\200\321\201\320\272\320\276\320\263\320\276 \321\204\320\276\320\273\321\214\320\272\320\273\320\276\321\200\320\260-2018 (1).txt" @@ -0,0 +1,25286 @@ +Г. ИБРАҺИМОВ исем. ТЕЛ, ӘДӘБИЯТ ҺӘМ СӘНГАТЬ ИНСТИТУТЫ +К.Р. Галиуллин +ТАТАР ФОЛЬКЛОРЫ ТЕЛЕ МӘКАЛЬЛӘР, КАНАТЛЫ ӘЙТЕЛМӘЛӘР, ҖОР СҮЗЛӘР ҺӘМ ӘЙТЕМНӘР СҮЗЛЕК +Казан +ББК 81.632.3-4:82.3(2=632.3)-4 + +"2014-2020 елларда Татарстан Республикасы дәүләт телләре һәм Татарстан Республикасындагы башка телләрне саклау, өйрәнү һәм үстерү" дәүләт программасы кысаларында нәшер ителә +Фәнни редактор +филология фәннәре докторы, профессор К.М. Миңнуллин +Рецензентлар: +ТӘһСИ ның лексикография бүлеге мөдире, филология фәннәре кандидаты +Р.Т. Сәфәров, +ТӘһСИ ның халык иҗаты бүлеге мөдире, филология фәннәре кандидаты +И.И. Ямалтдинов +Галиуллин К.Р. +Әлеге хезмәт - татар паремияләренең дүрт төре (мәкальләр, канатлы әйтелмәләр, әйтемнәр, җор сүзләр) материалларын системалаштырып тасвирлаучы белешмәлек, хәзерге вакытта төзелеп килә торган татар паремияләре теле белешмәлекләре комплексының мөһим компонентла- рыннан берсе. Басманың төп өлешен конкорданс, сүз формаларының кире һәм ешлык сүзлекләре тәшкил итә. +Белешмәлек филологларга, сүзлекләр һәм уку әсбаплары төзүчеләргә, укытучыларга, студентларга, укучыларга, шулай ук татар халкының авыз иҗаты, аның теле белән кызыксынучыларга тәкъдим ителә. +УДК 811.512.145:398.9:81.374 +ББК 81.632.3-4:82.3(2=632.3)-4 +ISBN 978-5-93091-281-4 +© Галиуллин К.Р., 2018 + +1.1.1. СҮЗ БАШЫ +Лингвофольклористика - хәзерге филология фәненең актив үсештәге +өлкә лә реннән берсе. Бу өлкәдәге тикшеренүләр арасыннан шактый зур +урынны паре мияләр (мәкаль, әйтем һәм башка кече фольклор жанрлары) теленә, аның төрле аспектларына багышланган хезмәтләр алып тора +(к., мәсәлән, татар тел белем ен дә [Нәбиуллина 2003; Мөгътәсимова 2005; +Федорова, 2004; Юсупова һ. б. 2010]). +Хәзерге вакытта фольклор теле сүзлекләрен төзү перспективалы +юнәлеш ләрдән санала [Бобунова 2004]. +Әлеге китап - татар фольклор лингвографиясендә халык авыз иҗаты +әсәрләре теленең сүзлеген тасвирлауның беренче тәҗрибәсе. Ул - төзелеп +килгән татар паремияләре теленә багышланган белешмәлекләр комплексының төп компонентларыннан берсе. +Белешмәлек татар паремияләренең төрле чыганаклардан алынган материалларны (шулар арасында: [Исәнбәт 2010, ТХИ 1987 һ. б.]) туплаган компьютер фонды нигезендә төзелде. Әлеге белешмәлекнең электрон +текстотекасы нигезен татар фольклорының 12 томлык җыелма басмасы, +паремияләргә багыш ланган том [ТХИ 1987] материаллары тәшкил итә. +Текстотекага 174 тематик төркем составына һәм афористик фольклор +әсәрләренең дүрт төренә - мәкальләр һәм канатлы әйтелмәләр, әйтемнәр һәм җор сүзләргә, караган 17 424 паремия (шул исәптән 335 вариант) керде. +Белешмәлекнең төп өлешен конкорданс, кире (инверсион) һәм ешлык +сүзлек ләре тәшкил итә. +Конкорданс - паремия рәвешендәге мисаллар белән китерелгән сүз +формаларының алфавит күрсәткече. Конкорданс төрле типтагы текст +мате риалларын тасвирлаган сүзлекләр арасында үзенә аерым урын +били, Көнбатыш Европа һәм Төньяк Америка илләренең күбесендә ул +гаять популяр [Карпова 1984]. Рус телендәге текстларның да конкорданслары шактый [Русская 2003; Шестакова 2011]. Андый белешмәлекләр +1 Лингвография - тел гыйлеменең дисциплинаара өлкәсе, тел белешмәлекләре, сүзлекләр төзүнең +теориясе һәм практикасы (лингвография турында к. [Компьютерная 1995: 5-9]); аның бүлекчәләре лексикография, фразеография, морфемография, паремиография һ. б. +татар лингвографиясендә дә барлыкка килде (к., мәсәлән, [Галиуллин, +Кәримуллина, Минһаҗева 2006, 2009]). Шулай ук конкорданслар төрле +фольклор жанрлары (шул исәптән мәкаль һәм әйтемнәр) телен тасвирлаганда да файдаланыла [Бобунова 2007; Галиуллин, Мартьянов 2006]. +Кире сүзлектә инверсион алфавит тәртибендә урнашкан сүз формалары бирелә (статистик мәгълүматлар белән). +Ешлык сүзлегендә татар паремияләрендә 10 тапкыр һәм аннан да артыграк очраган сүз формалары китерелә. +Әлеге сүзлекләр татар паремияләренең академик басмасына [ТХИ +1987] белешмәлек-күрсәткечләр булып хезмәт итә алалар. +Автор, фәнни тикшеренүләргә дә, дидактик филологиягә дә материал бирүче әлеге белешмәлек татар фольклоры телен алга таба тагын да +тирәнтенрәк өйрәнергә этәргеч бирер, дип өметләнә. Сүзлек паремияләр +материалларының системалаштырылган җыентыгы сыйфатында филологларга, сүзлекләр һәм уку әсбаплары төзүчеләргә, укытучыларга, шулай ук +татар халкын ың авыз иҗаты, аның теле белән кызыксынучыларга файдалы булачак. +Автор фонд һәм сүзлек концепциясен тикшерүдә катнашкан филологколлегаларга, барлык белгечләргә ярдәмнәре һәм теләктәшлекләре өчен +рәхмәтле. +Материал туплауда һәм татар фольклоры фондын булдыруның +төрле этапларында катнашкан Г.Д. Ибраһимова, Р.Н. Кәримуллина, +Г.Н. Кәримулл ина, А.Н. Кәримуллинага автор тирән рәхмәтен белдерә. +Фәнни редактор К.М. Миңнуллинга, рецензентлар Р.Т. Сәфәров һәм +И.И. Ямалтдиновка аерым рәхмәт. +Татар паремияләре теле сүзлегенең фонды һәм башка компонентлары өстендә эш дәвам итә, аерым алганда, сүзлекнең электрон версиясе +төзелә. +Автор фондның һәм сүзлекнең мәгълүмати мөмкинлекләрен арттыра һәм баета алырдай теләк-тәкъдимнәр көтеп кала. Алар комплекслы +белешм әлекнең алдагы компонентларын эшләгәндә исәпкә алыначак. +E-mail: galiullin.kamil@mail.ru +Лингвофольклористика - одна из активно развивающихся областей современной филологической науки. Значительное место среди исследований +в этой области занимают работы, посвященные языку паремий (пословиц, поговорок и ряда других малых фольклорных жанров), различным его аспектам +(см., например, в татарском языкознании [Нәбиуллина 2003; Мөгътәсимова +2005; Фёдорова 2004; Юсупова и др. 2010]). +В настоящее время к числу перспективных относится направление, связанное с созданием словарей языка фольклора [Бобунова 2004]. +Данная книга представляет собой первый в татарской фольклорной лингвографии опыт словарного описания языка произведений устного народного +творчества. Она является одним из основных компонентов создаваемого комплекса справочников, посвященных языку татарских паремий. +Справочник составлен на основе компьютерного фонда татарских паремий, включающего материалы различных источников (среди которых: +[Исәнбәт 2010, ТХИ 1987 и др.]). В основу электронной текстотеки данного +справочника легли материалы 12-томного собрания татарского фольклора, +тома, посвященного паремиям [ТХИ 1987]. В текстотеку вошли 17 424 паремии (в том числе 335 вариантов), входящие в 174 тематические группы и +относящиеся к четырем видам афористических фольклорных произведений: +пословицы и крылатые выражения, поговорки и присловья. +Основная часть справочника содержит конкорданс, обратный (инверсионный) и частотный словари. +Конкорданс - алфавитный словоформоуказатель с примерами-паремиями. Конкорданс занимает особое место среди словарей, описывающих +материалы текстов различного типа, и пользуется большой популярностью +в национальных лингвографиях многих стран Западной Европы и Северной +Америки [Карпова 1984]. Немало конкордансов и к русскоязычным текстам +[Русская 2003; Шестакова 2011]. Появились эти справочники и в татарской +лингвографии (см., например, [Галиуллин, Кәримуллина, Минһаҗева 2006, +2009]). Используются конкордансы также при описании языка разных жанров +1 Лингвография - междисциплинарная область языкознания, теория и практика создания языковых справочников, словарей (о лингвографии см.: [Компьютерная 1995: 5-9]); ее подразделами являются лексикография, фразеография, морфемография, паремиография и др. +фольклора, включая пословицы и поговорки [Бобунова 2007; Галиуллин, +Мартьянов 2006]. +В обратном словаре словоформы расположены в инверсионном алфавитном порядке (со статистическими данными). +Частотный словарь включает в себя словоформы, которые встречаются +в татарских паремиях 10 и более раз. +Данные словари могут использоваться как справочники-указатели к академическому изданию татарских паремий [ТХИ 1987]. +Справочник содержит материал для научных исследований и для дидактической филологии, автор надеется, что он будет источником, стимулирующим дальнейшее углублённое изучение языка татарского фольклора. В качестве систематизированного собрания материалов паремий он будет полезен +филологам, составителям словарей и учебных пособий, преподавателям, также всем интересующимся устным народным творчеством татарского народа, +его языком. +Автор признателен коллегам-филологам, всем специалистам, принимавшим участие в обсуждении концепции фонда и словаря, за помощь +и поддержку. +В сборе материала и формировании фонда татарского фольклора на +разных этапах участвовали Г.Д. Ибрагимова, Р.Н. Каримуллина, Г.Н. Каримуллина, А.Н. Каримуллина, которым автор выражает свою глубокую благодарность. +Особая признательность научному редактору К.М. Миннуллину, рецензентам Р.Т. Сафарову и И.И. Ямалтдинову. +Работа над фондом и другими компонентами словаря языка татарских паремий продолжается, в частности, создается электронная версия справочника. +Автор с благодарностью примет пожелания, направленные на повышение +информационного потенциала фонда и словаря, которые будут учтены в работе над последующими компонентами комплексного справочника. +E-mail: galiullin.kamil@mail.ru +Белешмәлек кереш, сүзлекләр бүлеге һәм кушымтадан гыйбарәт. +КЕРЕШ +Керешкә (_ 1) ике бүлекчә керә: +● "Сүз башы" (татар телендә _ 1.1.1; рус телендә _ 1.1.2); биредә +белешм әлеккә гомуми характеристика бирелә; +● "Белешмәлекнең төзелеше" (татар телендә _ 1.2.1; рус телендә _ +1.2.2); биредә белешмәлекнең бүлекләре һәм бүлекчәләре тасвирлана. +СҮЗЛЕКЛӘР БҮЛЕГЕ +Сүзлекләр бүлегенә (_ 2) өч бүлекчә керә: +● "Конкорданс"; +● "Кире сүзлек"; +● "Ешлык сүзлеге". +Конкорданс +Конкорданс (_ 2.1) - татар паремияләре рәвешендәге мисаллар белән +ките релгән сүз формалары күрсәткече; ул мәкальләр, канатлы әйтелмәләр, +әйтемнәр һәм җор сүзләрдә теркәлгән 19 269 сүз формасын тасвирлый. Аның +мәкаләләрендә шулай ук сүз форма лары ның ешлыгы күрсәтелә. +Сүзлек мәкаләләре конкорданста алфавит тәртибендә урнаша. +Конкорданста ике төрдәге мәкаләләр бирелә: +a) төп мәкаләләр; +b) башка сүзгә җибәрүче мәкаләләр (сылтамалар). +Төп мәкаләләр +Төп мәкаләләрдә биш зона бар: +1) баш берәмлек; +2) баш берәмлек ешлыгы; +3) баш берәмлек кулланылган паремия; +4) китерелгән паремиянең номеры; +5) баш берәмлек кулланылган башка паремияләрнең номерлары. +Мәсәлән: +АВЫЛДАШ (5) ■ Авылдаш атлар ерактан кешнәшер, якыннан тибешер +○ 2448 ● 6959; 11739; 14165 (2) +1) Баш берәмлек. +Баш берәмлек - паремияләрдә теркәлгән сүз формасы ул; мәсәлән: +ЮЛБАРЫС (5) <...> +Аерым баш берәмлекләр итеп сүзләрнең төрле вариантлары китерелә +(к., мәсәлән, аршин - аршын һ. б.). +Бу белешмәлектә сүзләрнең һәм сүз формаларының омонимнары аерылмый (к., мәсәлән, ал, бар мәкаләләре һ. б.). +Омонимик сүзләрне һәм сүз формаларын аерырга түбәндәге контекстлар +ярдәм итә: +a) конкорданста бирелгән контекстлар; сүз формаларының яртысыннан артыграгы (55,3%) өчен конкорданста аларның татар паремияләрендә +куллануның бөтен мисаллары китерелә; +b) шулай ук [ТХИ 1987] дә китерелгән контекстлар; әлеге контекстлар +белән оператив танышуга конкорданс мәкальләрендә күрсәтелгән паремия +номерлары булышлык итә. +Контекстлар тулысы белән белешмәлекнең электрон версиясендә урын +алачак. +2) Баш берәмлек ешлыгы. +Баш берәмлектән соң (түгәрәк җәяләрдә) абсолют ешлык - сүзнең кулланылыш саны (тексттагы сүзләр саны) турында мәгълүматлар китерелә; +мәсәлән: +КАТЫК (16) <...> +Паремия вариантларында кулланылыш саны турындагы мәгълүматлар +вертикаль сызыктан ( | ) соң китерелә; мәсәлән: +БӘК (2 | 3) <...> +ТУЕЗ ( | 1) <...> +3) Баш берәмлекнең кулланылыш мисалы. +Кулланылыш мисалы - шушы сүз формасы булган паремия; мисал кара +квадраттан (■) соң китерелә; мәсәлән: +ДОРФА (2) ■ Дорфа сүздән дорфа эш яхшы ○ 15831 (2) +4) Китерелгән паремия номеры. +Паремия номерлары татар фольклорының академик басмасындагы [ТХИ +1987] номерларга тәңгәл килә. +Паремия номеры ак түгәрәктән (○) соң бирелә; мәсәлән: +ШАУЛЫ (1) ■ Шаулы яңгыр тиз үтәр ○ 1149 +Паремия вариантының санлы билгесенә әлеге вариантның номеры өстәлә +(ике ноктадан соң); мәсәлән: +АЗЫКСЫЗ (1 | 1) ■ Азыклы ат армас, азыксыз ат бармас ○ 2451:1 ● 8847 +Әгәр сүз формасы паремиядә яки аның вариантында ике тапкыр һәм аннан да ешрак очраса, паремия номерыннан соң түгәрәк җәяләрдә әлеге сүз +формасының кулланылыш саны күрсәтелә; мәсәлән: +КОРАЛАЙ (3) ■ Коралай килми - кыш җитми, коралай китми - яз җитми +○ 859 (2) ● 2226 +5) Баш берәмлек кулланылган башка паремияләрнең номерлары. +Башка паремияләрнең номерлары кара түгәрәктән (●) соң бирелә; паремия номерлары арасында - нокталы өтер, ә вариант номерлары арасында өтер +куела; мәсәлән: +ЮГАРЫГА (8 | 2) ■ Йөзсәң, югарыга йөз ○ 391 ● 695, :1, :2; 696; 709-712; +Башка сүзгә җибәрә торган мәкаләләр (сылтамалар) +Конкорданста икенче тамыр компонентларыннан парлы (дефислы) +сүзләргә җибәрә торган мәкаләләр бар; мәсәлән: +әни → әти-әни +көчек → мәче-көчек +Кире сүзлек +Кире сүзлектә (_ 2.2) ахыргы хәрефләре буенча алфавит тәртибендә урнашкан 19 269 сүз формасы исемлеге урын ала; мәсәлән: +(1) ▪ А (1) ▪ ЯМАНЧЫЛЫК +41/5°(5) ▪ КАБА (1) ▪ ТАРЧЫЛЫК +(1) ▪ САБА (1) ▪ БАГУЧЫЛЫК +42/3°(2) ▪ САВЫТ-САБА 418/92°(44) ▪ ЯХШЫЛЫК +41/55°(55) ▪ ТАБА 41/33153/672°(3) ▪ КЫЮЛЫК +<...> <...> +Кечкенә кара квадраттан сулда статистик мәгълүматлар китерелә: +a) түгәрәк җәяләрдә - сүз формасының ешлыгы; +b-e) өскә күтәрелгән 4, 3, 2, 1 саннарыннан соң - ахырлары әлеге сүз +формасының 4-, 3-, 2-, 1-хәрефле ахырына охшаш булган барлык сүз формаларының саны, шулай ук (кыек сузыктан соң) - әлеге сүз формаларының кулланылыш саны; мәсәлән: +41/1131/1123/99154/381°(11) ▪ ДӘРЬЯ +b c d e a +Ешлык сүзлеге +Ешлык сүзлегендә (_ 2.3) татар паремияләрендә 10 тапкыр һәм аннан да +ешрак очрый торган 1745 сүз формасы бирелә. +Сүз формалары ешлыклары кимү тәртибендә [1259 (1230 | 29) дан 10 га +кадәр] урнаша. Тиң ешлыклы сүзләр алфавит тәртибендә бирелә. +Түгәрәк җәяләр эчендә сүз формаларының абсолют ешлыгы күрсәт елә. +Башта - татар паремияләренең төп өлешендәге сүз формаларының саны, аннары (вертикаль сызыктан соң) вариантлардагы саны турында мәгълүматлар +китерелә; мәсәлән: +ДА (1230 | 29) ЙОДРЫК (12) +БЕЛӘН (1197 | 20) ЙӨРӘГЕ (12) +БЕР (1100 | 21) КАЕНАНА (12) +ДӘ (893 | 19) КАЙТМАС (12) +ЮК (755 | 8) КАЛҖА (10 | 2) +<...> <...> +1 дән 9 га кадәр ешлыктагы баш берәмлекләр конкорданста (_ 2.1) тасвирлана. +КУШЫМТА +Кушымтага (_ 3) өч бүлекчә керә: +● "Шартлы билгеләмәләр һәм кыскартылмалар" (татар телендә _ 3.1.1; +рус телендә _ 3.1.2); +● "Әдәбият" (_ 3.2); +● "Татар паремияләре: тематик классификация планы" (татар телендә _ +3.3.1; рус телендә _ 3.3.2). План 19 тематик бүлек һәм 174 тематик төркемнән +тора һәм түбәндәге мәгълүматны алу мөмкинлеген бирә: +a) татар паремияләре кергән тематик бүлек һәм төркемнәрнең составы +нинди; +b) теге яки бу паремияләр нинди тематик бүлек һәм төркемнәргә керә; +c) теге яки бу паремия паремияләрнең кайсы төренә (мәкальләргә һәм +канат лы әйтелмәләргә яисә әйтемнәр һәм җор сүзләргә) карый. +Справочник состоит из введения, словарной части и приложения. +ВВЕДЕНИЕ +Введение (_ 1) включает два подраздела: +● "Предисловие" (на татарском языке _ 1.1.1; на русском языке _ 1.1.2); +здесь дана общая характеристика справочника; +● "Структура справочника" (на татарском языке _ 1.2.1; на русском языке _ 1.2.2); здесь описаны разделы и подразделы справочника. +СЛОВАРНАЯ ЧАСТЬ +Словарная часть (_ 2) включает три подраздела: +● "Конкорданс"; +● "Обратный словарь"; +● "Частотный словарь". +Конкорданс +Конкорданс (_ 2.1) представляет собой словоформоуказатель с примерами в виде татарских паремий и описывает 19 269 словоформ, зафиксированных в пословицах, крылатых выражениях, поговорках и присловьях. +В статьях конкорданса также даны сведения о частоте словоформ. +Словарные статьи расположены в конкордансе в алфавитном порядке. +В конкордансе представлены статьи двух типов: +a) основные статьи; +b) отсылочные статьи (отсылки). +Основные статьи +Основные статьи имеют пять зон: +1) заголовочная единица; +2) частота заголовочной единицы; +3) паремия, в которой употребляется заголовочная единица; +4) номер приведённой паремии; +5) номера других паремий, в которых употребляется заголовочная единица. +Например: +АВЫЛДАШ (5) ■ Авылдаш атлар ерактан кешнәшер, якыннан тибешер +○ 2448 ● 6959; 11739; 14165 (2) +1) Заголовочная единица. +Заголовочная единица - это словоформа, зафиксированная в паремиях; +например: +ЮЛБАРЫС (5) <...> +Отдельными заголовочными единицами приводятся различные варианты +слов (см., например, аршин - аршын и др.). +Омонимы слов и форм слов в данном справочнике не разграничиваются +(см., например, статьи ал, бар и др.). +Разграничить омонимичные слова и формы слов позволяют контексты: +a) представленные в конкордансе; для более чем половины словоформ +(55,3 %) в конкордансе приведены все примеры употребления их в татарских +паремиях; +b) а также представленные в [ТХИ 1987], оперативному доступу к этим +контекстам помогают номера паремий, указанные в статьях конкорданса. +Вся совокупность контекстов будет приведена в электронной версии +справочника. +2) Частота заголовочной единицы. +За заголовочной единицей (в круглых скобках) приводятся сведения +об абсолютной частоте - количестве словоупотреблений (текстовых слов); +например: +КАТЫК (16) <...> +Сведения о количестве употреблений в вариантах паремий приводятся +после вертикальной линии ( | ); например: +БӘК (2 | 3) <...> +ТУЕЗ ( | 1) <...> +3) Пример употребления заголовочной единицы. +Пример употребления - паремия, в которой представлена данная словоформа; пример приводится за черным квадратом (■); например: +ДОРФА (2) ■ Дорфа сүздән дорфа эш яхшы ○ 15831 (2) +4) Номер приведённой паремии. +Номера паремий соответствуют нумерации, представленной в академическом издании татарского фольклора [ТХИ 1987]. +Номер паремии приводится за светлым кружком (○); например: +ШАУЛЫ (1) ■ Шаулы яңгыр тиз үтәр ○ 1149 +У варианта паремии цифровое обозначение дополняется (после двоеточия) порядковым номером этого варианта; например: +АЗЫКСЫЗ (1 | 1) ■ Азыклы ат армас, азыксыз ат бармас ○ 2451:1 +● 8847 +Если словоформа встречается в паремии или в варианте паремии два раза +и более, то после номера паремии в круглых скобках указывается количество +употреблений данной словоформы, например: +КОРАЛАЙ (3) ■ Коралай килми - кыш җитми, коралай китми - яз җитми +○ 859 (2) ● 2226 +5) Номера других паремий, в которых употребляется заголовочная +единица. +Номера других паремии приводятся за тёмным кружком (●); между номерами паремий стоит точка с запятой, а между номерами вариантов - запятая; +например: +ЮГАРЫГА (8 | 2) ■ Йөзсәң, югарыга йөз ○ 391 ● 695, :1, :2; 696; 709712; 11311 +Отсылочные статьи (отсылки) +В конкордансе содержатся отсылочные статьи к сложным (дефисным) +словам от их вторых корневых компонентов; например: +әни → әти-әни +көчек → мәче-көчек +Обратный словарь +Обратный словарь (_ 2.2) содержит 19 269 словоформ, расположенных +в обратном алфавитном порядке с учётом конечных букв слова, например: +(1) ▪ А (1) ▪ ЯМАНЧЫЛЫК +41/5°(5) ▪ КАБА (1) ▪ ТАРЧЫЛЫК +(1) ▪ САБА (1) ▪ БАГУЧЫЛЫК +42/3°(2) ▪ САВЫТ-САБА 418/92°(44) ▪ ЯХШЫЛЫК +41/55°(55) ▪ ТАБА 41/33153/672°(3) ▪ КЫЮЛЫК +<...> <...> +Слева от маленького чёрного квадрата приведены статистические сведения: +a) в круглых скобках - частота словоформы; +b-e) после выносных цифр 4, 3, 2, 1 - количество всех словоформ, имеющих +4-, 3-, 2-, 1-буквенную финаль, сходную с финалью данной словоформы, а +также (после косой линии) - количество употреблений этих словоформ; например: +41/1131/1123/99154/381°(11) ▪ ДӘРЬЯ +b c d e a +Частотный словарь +Частотный словарь (_ 2.3) включает 1745 словоформ, которые встречаются в татарских паремиях 10 раз и более. +Словоформы расположены в порядке убывания частоты [от 1259 +(1230 | 29) до 10]. Слова с одинаковой частотой располагаются в алфавитном +порядке. +В круглых скобках указана абсолютная частота словоформ. Сначала +приведены сведения о количестве текстовых словоформ в основной части татарских паремий, затем (после вертикальной линии) - в вариантах; например: +ДА (1230 | 29) ЙОДРЫК (12) +БЕЛӘН (1197 | 20) ЙӨРӘГЕ (12) +БЕР (1100 | 21) КАЕНАНА (12) +ДӘ (893 | 19) КАЙТМАС (12) +ЮК (755 | 8) КАЛҖА (10 | 2) +<...> <...> +Заголовочные единицы с частотой от 1 до 9 описаны в конкордансе +(_ 2.1). +ПРИЛОЖЕНИЕ +Приложение (_ 3) включает в себя три подраздела: +● "Условные обозначения и сокращения" (на татарском языке _ 3.1.1; +на русском языке _ 3.1.2); +● "Литература" (_ 3.2); +● "Татарские паремии: план тематической классификации" (на татарском +языке _ 3.3.1; на русском языке _ 3.3.2). План включает 19 тематических разделов и 174 тематические группы и позволяет получить следующую информацию: +a) каков состав тематических разделов и групп, к которым отнесены татарские паремии; +b) к каким тематическим разделам и группам относятся те или иные паремии; +c) к какому виду паремий (к пословицам и крылатым выражениям или +к поговоркам и присловьям) относится та или иная паремия. +2.1. КОНКОРДАНС ○ КОНКОРДАНС +А (1) ■ Аягыннан тотып селкесәң, "а" хәрефе төшмәс ○ 16696 +АБАГА (2) ■ Абага чәчәге ут булыр, атып җиткәнче юк булыр ○ 1247 ● 1352 +АБАЛЫЙ (1) ■ Курыкканны этләр дә абалый ○ 11190 +АБЗАР (8) ■ Ат урлангач абзар ныгытмыйлар ○ 2523 ● 2595; 3290; 5147; 5185; 8591; 8662; 11758 +АБЗАРГА (1) ■ Атны алсаң, абзарга каратып ал, казанга каратып алма ○ 2560 +АБЗАРДА (1) ■ Ат күрмәгән, ат күрсә, абзарда атланып йөрер ○ 2506 +АБЗАРЛАРЫН (1) ■ Бай булсын, абзары тулы тай булсын, ул тайларны симертсен, абзарларын +җимертсен ○ 7519 +АБЗАРНЫ (1) ■ Атны урлаткач, абзарны бикләмиләр ○ 2566 +АБЗАРЫ (1) ■ Бай булсын, абзары тулы тай булсын, ул тайларны симертсен, абзарларын җимерт сен ○ 7519 +АБЗАРЫН (1) ■ Атын алдырган абзарын бикләгән ○ 2605 +АБЗАРЫНА (3) ■ Иш - ишенә тартыр, ишәк - абзарына тартыр ○ 5443 ● 8616; 11991 +АБЗАРЫННАН (1) ■ Абзарыннан саескан оча ○ 4087 +АБЗАРЫҢДА (1) ■ Иртә дә намаз, кич тә намаз, абзарыңда хайван калмас ○ 16919 +АБЗАРЫҢНЫ (1) ■ Атың югалмас борын абзарыңны биклә ○ 2616 +АБЗЫЕҢНЫҢ (1) ■ Абзыеңның сакалы янганын күрсәң, үзеңнекен суга тык ○ 14538 +АБЗЫЙ (2) ■ Һәркем үз өендә абзый ○ 8356 ● 14539 +АБЗЫЙГА (1) ■ Өзәңге бавы, озын булса да, җиргә җитмәс; эне, яхшы булса да, олы абзыйга +җитмәс ○ 14575 +АБРУЕ (1) ■ Әҗәле җиткән бер үләр, абруе киткән көн дә үләр ○ 11336 +АБРУЕҢ (2) ■ Атың арыса - абруең китәр, карының ачса - кадерең китәр ○ 2609 ● 15754 +АБРУЕҢНЫ (1) ■ Алам дип, абруеңны җуйма ○ 8087 +АБРУЙ (1) ■ Абруй - ирнең куәте ○ 11055 +АБРУЙЛЫ (1) ■ Абруйлы егеткә әҗәлле куян юлыга, ди ○ 12815 +АБСЫН (1) ■ Ага-эне тату булса, ат күп булыр; абсын тату булса, аш күп булыр ○ 14543 +АБЫЕҢНАН (1) ■ Абыеңнан алда тәбегә басма ○ 14540 +АБЫЗ (2) ■ Абыз - атасыннан олырак ○ 16458 ● 16459 +АБЫЗНЫҢ (1) ■ Балның үзе тәмле, абызның сүзе тәмле ○ 16474 +АБЫНА (2) ■ Ат дүрт аяклы, алай да абына ○ 2495 ● 2653 +АБЫНГАН (4) ■ Төптән куркып, түмгәккә абынган ○ 1995 ● 2630; 6124; 7764 +АБЫНКЫ (1) ■ Үзе салынкының аты абынкы ○ 6614 +АБЫНМА (2) ■ Яңаны күреп абынма, искене күреп түңелмә ○ 628 ● 12818 +АБЫНМАССЫҢ (1) ■ Алга карасаң, абынмассың ○ 663 +АБЫНМЫЙ (1) ■ Борынын чөйгән абынмый калмас ○ 10558 +АБЫНСА (2) ■ Ат абынса да, ишәк гаепле ○ 2946 ● 6883 +АБЫНУ (1) ■ Аяк белән абынудан тел белән абыну яман ○ 15468 +АБЫНУДАН (1) ■ Аяк белән абынудан тел белән абыну яман ○ 15468 +АБЫНЫП (3) ■ Саламга абынып егылырга тору ○ 6897 ● 11808; 11857 +АБЫНЫР (1) ■ Тел белмәгән теленнән абыныр ○ 15530 +АБЫНЫРСЫҢ (3) ■ Күккә карап йөрсәң абынырсың, җиргә карап йөрсәң җилегерсең ○ 57 +● 82; 14927 +АБЫСТАЕ (1) ■ Өйдә табак-савыт күп булса, абыстае мактала ○ 10003 +АБЫСТАЙ (1) ■ Абыстай бизәнгәнче туй узган ○ 16957 +АВА (1) ■ Багана ауса, койма да ава ○ 8595 +АВАЗ (1) ■ Урманда ни аваз кычкырсаң, шул ишетелер ○ 1872 +АВАМ-АВАМ (1) ■ Авам-авам дигән агач йөз яши ○ 1644 +АВАР (5) ■ Таш төшкән җиренә авар ○ 171 ● 1650; 1755; 9828; 14391 +АВАРГА (2) ■ Тырнак белән чиртсәң аварга тора ○ 11047 ● 11111 +АВУ (1) ■ Җил искән якка аву ○ 1239 +АВЫЗ (54 | 2) ■ Күз өчен яз яхшы, авыз өчен көз яхшы ○ 912 ● 1850; 3701; 3889; 4722; 4808; +5027 (2); 5148; 5715; 6256; 8502; 8512; 9094; 9151; 9158 (2); 9416; 9585; 9818; 9935 (2), :1; +9942; 10530; 10531; 10545; 10546; 10563; 10565; 10566; 10571 (2); 10583; 10594; 10595; 10597; +10620; 10641; 10647; 10650; 10889; 10958:2; 13672; 13695; 13939; 14687; 14913 (2); 15660; +15718; 16053; 16118; 16267; 16449; 16459 +АВЫЗ-БОРЫН (1) ■ Авыз-борын кыйшаймау ○ 10596 +АВЫЗГА (18 | 1) ■ Зәңгелә кач, идел кич, иске авызга яңа аш ○ 1845 ● 7841; 9103; 9726; 9796; +9801; 9889; 9924; 10033; 10550; 10551:2; 10562; 10564; 10572; 10598; 15473; 15508; 15731; 16572 +АВЫЗДА (6) ■ Тыймаган авызда бәла бар ○ 10585 ● 10599; 11267; 15719; 16236 (2) +АВЫЗДАГЫ (1) ■ Авыздагы сүзгә син ия, авыздан чыккач сүз ия ○ 15720 +АВЫЗДАН (15) ■ Миләш дигән җимеш авыздан - су, күздән яшь китерер, имеш ○ 1810 ● 9389; +9592; 9779; 10589; 10757; 15510; 15719-15724; 16103; 16275 +АВЫЗЛАНГАННЫҢ (1) ■ Бал-май белән авызланганның теле татлы була ○ 9159 +АВЫЗЛЫ (2) ■ Ут - авызлы, урак - телле ○ 8497 ● 10651 +АВЫЗЛЫГА (1) ■ Аяклыга юл бирмәс, авызлыга сүз бирмәс ○ 10998 +АВЫЗЛЫГЫ (2) ■ Ат башына көн килсә, авызлыгы белән су эчәр ○ 2485 ● 13465 +АВЫЗЛЫГЫН (1) ■ Серен белмәгән атның авызлыгын салдырма ○ 2677 +АВЫЗЛЫКСЫЗ (1) ■ Акылсыз егет - авызлыксыз ат, юньсез егет - йөгәнсез ат ○ 12820 +АВЫЗНЫ (4) ■ Олы кабартма авызны каплый ○ 9313 ● 10600; 15457; 15476 +АВЫЗЫ (41 | 3) ■ Урман авызы тар булыр ○ 1854 ● 2187; 2837; 3336; 3540; 3659; 3669; 3827; 4524; +5067; 5682; 5773; 6213; 7126-7128; 7262; 8086; 9480; 9519; 9623; 9690; 10532; 10533, :1; 10555; +10601-10605; 10941; 10943; 10944; 12654; 14196; 14215, :1, :2; 14216; 15658; 15700; 16171; 16304 +АВЫЗЫ-БОРЫНЫ (3) ■ Иртә торган карганың авызы-борыны май була ○ 3944 ● 6170; 14457 +АВЫЗЫМ (2) ■ Кулым тулы май булды, авызым тулы тоз булды, күзем тулы яшь булды ○ 11032 +● 16263 +АВЫЗЫМА (1) ■ Алма пеш, авызыма төш ○ 1840 +АВЫЗЫМДА (3) ■ Эшем дә юк, кешем дә юк, авызымда тешем дә юк ○ 6324 ● 9156; 10817 +АВЫЗЫН (14) ■ Карга баласының авызын таш белән томаламасаң, карылдаудан туктамас ○ 3953 +● 4913; 4914; 5007 (2); 5142; 10534; 10606-10608; 13340; 14073; 15266; 16707 +АВЫЗЫНА (26 | 1) ■ Бәрәңге: "Мин патшалар авызына да керәм!" - дип әйтер, ди ○ 1596 ● 3079; +3340; 3451; 3541; 3542; 3543, :1; 3544; 3545; 3760; 4516; 9417; 9921; 10570; 10609-10612; +12404; 14617; 15458; 15576; 15680; 15725; 15949; 16098 +АВЫЗЫН-БОРЫНЫН (1) ■ Эт талашыр, авызын-борынын ялашыр ○ 3632 +АВЫЗЫНДА (11) ■ Эт авызында таш та яньчелә ○ 3546 ● 3770; 9418; 10535; 10613; 10925; +10945; 11843; 12970; 13861 (2) +АВЫЗЫНДАГЫ (1) ■ Авызындагы тешенә бакма, кулыннан килер эшенә бак ○ 6002 +АВЫЗЫНДАГЫН (1) ■ Акылсыз авызындагын алдырыр ○ 11476 +АВЫЗЫНДАГЫСЫН (1) ■ Теле юк авызындагысын алдырыр ○ 15590 +АВЫЗЫННАН (18) ■ Сарымсак ашамаганның авызыннан ис килмәс ○ 1612 ● 2047; 3450; 3547; +3771; 4027; 5766; 6047; 8550; 10614-10617; 10946; 12281; 14267; 15451; 16697 +АВЫЗЫНЫҢ (1) ■ Теленең тупсасы юк, авызының туктасы юк ○ 15703 +АВЫЗЫҢ (18 | 1) ■ Һавадагы торнага авызың ачып торма, ага! ○ 4139 ● 5284; 6089; 8517; +10536-10540; 10548; 10619; 10884; 10885; 12409, :1; 12615; 15602; 15726; 16282 +АВЫЗЫҢА (5) ■ Күккә карама, авызыңа чәүкә кунар ○ 56 ● 9520; 9521; 9627; 16283 +АВЫЗЫҢ-БОРЫНЫҢ (3) ■ Мал арыгын симертсәң, авызың-борының май булыр ○ 2379 +● 14213 (2) +АВЫЗЫҢДА (4) ■ Авызыңда ботка кайнатма ○ 10541 ● 10618; 15659; 16042 +АВЫЗЫҢНАН (3) ■ Авызыңнан артык сүзең чыкканчы тәнеңнән җаның чыксын ○ 15727 +● 15728; 15729 +АВЫЗЫҢНЫ (13) ■ Авызыңны ач та айны әйт, күзеңне ач та көнне әйт ○ 1 ● 9128; 9922; 10439; +10440; 10542-10544; 10549; 10568; 15730; 15984; 16339 +АВЫЛ (22) ■ Авыл башы - манара, акыл башы - замана ○ 746 ● 3431-3436; 3531; 3933; 4197; +5148-5150; 5158; 5163; 5168; 5242; 5276; 5279; 13284; 13593; 16996 +АВЫЛГА (6) ■ Авылга җитә эт узар ○ 3437 ● 3764; 5151; 7841; 15731; 15732 +АВЫЛДА (9) ■ Этсез авылда мулла таяксыз йөрер ○ 3739 ● 5152; 5236; 5244; 13590; 14533; +16938; 16971; 17071 +АВЫЛДАГЫН (1) ■ Савылдан килгән авылдагын куган ○ 5043 +АВЫЛДАН (5) ■ Авылыңда ни барны башка авылдан сора, өеңдә ни барны күршедән сора +○ 5157 ● 8317; 13053; 13114; 13127 +АВЫЛДАШ (5) ■ Авылдаш атлар ерактан кешнәшер, якыннан тибешер ○ 2448 ● 6959; 11739; +14165 (2) +АВЫЛДАШЫҢНЫҢ (1) ■ Агай-энеңнең аты узганчы авылдашыңның тае узсын ○ 14667 +АВЫЛ-КҮРШЕ (1) ■ Агай-эне, авыл-күрше ○ 5259 +АВЫЛНЫ (2) ■ Авылны макта, шәһәрдә тор ○ 5153 ● 8456 +АВЫЛНЫҢ (13) ■ Күрше авылның карчыгасы - үз авылыңның каргасы ○ 4031 ● 4264; 51605162; 5179; 5241; 5247-5249; 5263 (2); 12837 +АВЫЛЧЫ (1) ■ Авылчы хатынның колагы озын, теле аннан да озын ○ 13591 +АВЫЛЫ (3) ■ Авылы барның кавеме бар ○ 5154 ● 5155; 5156 +АВЫЛЫНА (2) ■ Авыл эте авылына таба өрә ○ 3431 ● 5234 +АВЫЛЫНДА (1) ■ Бүген монда, иртәгә кәҗә авылында ○ 3068 +АВЫЛЫҢ (1) ■ Ат алсаң, авылың белән; хатын алсаң, кавемең белән ○ 13123 +АВЫЛЫҢДА (1) ■ Авылыңда ни барны башка авылдан сора, өеңдә ни барны күршедән сора +○ 5157 +АВЫЛЫҢНЫҢ (6) ■ Күрше авылның карчыгасы - үз авылыңның каргасы ○ 4031 ● 4264; 5162; +5248; 5249; 12837 +АВЫР (56) ■ Авыр таш, кузгатсаң, җиңеләя ○ 109 ● 121; 182; 233; 402; 539; 540; 641; 1910; 1921; +2117; 2449; 2464; 2697; 2785; 2913; 2927; 4655; 4795; 5158; 5180; 5358; 5395; 5826; 6003-6006; +6127; 6246; 6261; 6277; 6592; 6732; 6757; 6846; 6876; 7165 (2); 7917; 7975; 8101; 8267; 9543; +10013; 10741; 10742; 10814; 11093; 13436; 13737; 13936 (2); 14449; 14521; 14776 +АВЫРГА (1) ■ Җиңелне эзләгән авырга каба ○ 640 +АВЫРГАН (1) ■ Күп авырган кеше үзе дә табибка әйләнә ○ 15235 +АВЫРГАНГА (1) ■ Сары белән авырганга бар да сары күренер ○ 15245 +АВЫРГАЧ (1) ■ Акчаның дуслыгына ышанма, авыргач та сине ташлый ○ 7712 +АВЫРЛЫГЫ (2) ■ Күренгәннең алыслыгы юк, күтәргәннең авырлыгы юк ○ 692 ● 7931 +АВЫРЛЫК (7) ■ Бураның аскы бүрәнәсенә иң авырлык ○ 8244 ● 10274; 12687; 14777; 14778; +14783; 16476 +АВЫРЛЫКНЫ (1) ■ Тырышлык һәр авырлыкны җиңә ○ 6519 +АВЫРЛЫКТА (1) ■ Дус беленер авырлыкта, ир беленер батырлыкта ○ 5353 +АВЫРМАГАН (2) ■ Авырмаган кеше ыңгырашмас ○ 15155 ● 15156 +АВЫРМАС (2 | 1) ■ Аз ашыйм - авырмас башым ○ 9753 ● 10229:2; 15157 +АВЫРМАСЫН (1) ■ Юлга чыксаң, атың арымасын; өйгә кайтсаң, хатының авырмасын ○ 13763 +АВЫРМЫ (1) ■ Төядән: "Сиңа тау менү авырмы, тау төшүме?" - дип сораганнар. Төя: "Аркаңда йөк булгач, тигез җирне дә шайтан алсын!" - дигән, имеш ○ 2939 +АВЫРМЫЙ (1 | 4) ■ Аңламый сөйләшкән авырмый үләр ○ 15777 ● 15777:1, :2, :3, :4 +АВЫРНЫҢ (1) ■ Авырның азы да күп ○ 541 +АВЫРРАК (4) ■ Ач әйткән: "Тулы капчык ипидән буш корсак авыррак" ○ 9555 ● 11304; 11689; +АВЫРСА (7) ■ Әрекмәнем: кызу капса - яулыгым, баш авырса - саулыгым ○ 1341 ● 5410; 13443 +(2); 15201; 15233 (2) +АВЫРСАҢ (2) ■ Симерү белән авырсаң - такта яр ○ 10802 ● 15158 +АВЫРСЫНА (1) ■ "Минем кызым каенанасына камыр да басып бирә, үз киленем утын ярырга +да авырсына", - дип әйткән ди бер каенана ○ 14639 +АВЫРСЫНГАН (1) ■ Авырсынган азапка очрар ○ 6441 +АВЫРСЫНСАҢ (1) ■ Аз эшне авырсынсаң, күп эшкә тарырсың ○ 6443 +АВЫРТА (12) ■ Эт өрми торса, башы авырта ○ 3668 ● 3736; 4058; 6021; 6603; 9624; 10912; +10917; 11343; 13628; 14937; 16448 +АВЫРТКАН (7 | 1) ■ Башы авырткан елан юлга аркылы яткан ○ 4580 ● 10229, :1; 12663; 15159; +15160; 15345; 15625 +АВЫРТКАНЫН (1) ■ Телеңне тешләмичә авыртканын белмәссең ○ 15607 +АВЫРТКАЧ (1) ■ Тукран башы авырткач "чукымам, чукымам" дисә дә, авыртуы беткәч "чукырмын, чукырмын" дип әйтә, ди ○ 4146 +АВЫРТМАГАН (3) ■ Уйламый эшләгән - авыртмаган башка таяк алган ○ 6143 ● 15161; 15346 +АВЫРТМАС (2 | 1) ■ Анасы типкән колынның тәне авыртмас ○ 2839 ● 5542; 10229:3 +АВЫРТМАСА (2) ■ Пычакны әүвәл үзеңә када, авыртмаса, күршеңә када ○ 5230 ● 9951 +АВЫРТМАСЫН (1) ■ Ана авыртмасын дип суга ○ 14220 +АВЫРТМЫЙ (6 | 1) ■ Атка сукканда камчы авыртмый ○ 2553 ● 10398; 15534; 15867; 16182:1; +16519; 16525 +АВЫРТМЫЙЧА (1) ■ Тукран, башы авыртмыйча, тукылдавын куймас ○ 4147 +АВЫРТСА (7) ■ Менгәшмә, менгәштеңме - артың авыртса да эндәшмә ○ 2671 ● 5226; 10238; +10265; 10438 (2); 15227 +АВЫРТТЫР (1) ■ Суксаң - авырттыр, әйтсәң - ишеттер ○ 15966 +АВЫРТТЫРЫР (4) ■ Кәҗәнең ашамаган әреме башын авырттырыр, имеш ○ 3049 ● 15906; +15933 (2) +АВЫРТУЫ (1) ■ Тукран башы авырткач "чукымам, чукымам" дисә дә, авыртуы беткәч "чукырмын, чукырмын" дип әйтә, ди ○ 4146 +АВЫРТЫР (7) ■ Безгә йодрык белән суксаң, үз йодрыгың авыртыр ○ 5691 ● 6203; 10965; 12459; +14287 (2); 14438 +АВЫРУ (43) ■ "Каен агачы бар җирдә авыру бар микән?" - дип әйтәләр, ди, каен агачы юк +җирләрдә ○ 1733 ● 6442; 7479; 9552; 10894; 12469; 12664; 12687; 13839; 13917; 14469; 15032; +15162-15178; 15194; 15198; 15200; 15204; 15216; 15224; 15332; 15338 (2); 15339; 15347; +15368; 15369; 17074 +АВЫРУГА (12) ■ Елан кабы җитмеш төрле авыруга им ○ 4599 ● 4704; 6621; 11056; 11957; +15179-15182; 15249; 15336; 16187 +АВЫРУДАН (3) ■ Сары мәтрүшкә алтмыш төрле авырудан, көрән мәтрүшкә җитмеш төрле +авырудан дәва ○ 1302 (2) ● 13917 +АВЫРУДЫР (1) ■ Наданлык - дәвасыз авырудыр ○ 16643 +АВЫРУМЫН (2) ■ Җаның сау булса - авырумын димә, тәнең сау булса - ярлымын димә +○ 11352 ● 15308 +АВЫРУНЫ (2) ■ Эчтә булган авыруны куптарып алып булмый ○ 15333 ● 15339 +АВЫРУНЫҢ (4) ■ Авыруның иясе була, даруның киясе була, ди ○ 15183 ● 15184; 15192; 15342 +АВЫРУЫ (2) ■ Һәрбер башның үз авыруы бар ○ 10321 ● 14008 +АВЫРУЫН (2) ■ Байлыгын яшергән бөләр, авыруын яшергән үләр ○ 7237 ● 15209 +АВЫРУЫҢ (1) ■ Авыруың булса булсын, бурычың булмасын ○ 8082 +АВЫРЫ (3) ■ Кирәк ташның авыры юк ○ 134 ● 6157; 12003 +АВЫРЫЙСЫ (1) ■ Авыру караудан авырыйсы җиңел ○ 15169 +АВЫРЫН (1) ■ Йөк авырын нар күтәрер ○ 2925 +АВЫРЫП (1) ■ Авырып яттыңмы, авыру бактыңмы? ○ 15347 +АВЫШКАНЫН (1) ■ Төтеннең кайсы якка авышканын шәйләү ○ 8575 +АВЫШМАС (1) ■ Әҗәл авышыр, вәгъдә авышмас ○ 12623 +АВЫШЧАН (1) ■ Үзе тавышчан да, изгелеккә авышчан ○ 16333 +АВЫШЫР (1) ■ Әҗәл авышыр, вәгъдә авышмас ○ 12623 +АГА (18) ■ Диңгез кайда, чырылдак су шунда ага ○ 362 ● 419; 468; 1653; 4139; 4823; 5535; 11955; +12816; 14541; 14542; 14560; 14567; 14570; 14573; 14574; 14581 (2) +АГА-АГА (1) ■ Су, ага-ага, юлын табар ○ 422 +АГАГЫЗНЫҢ (1) ■ Кортлар, тизрәк бал җыегыз, чебен агагызның ашыйсы килгән! ○ 4784 +АГАЕНЫҢ (1) ■ Колан, кактан җирәнсә, как тапмый чүлдә үләр; үзенең башын зур тоткан, агаеның башын хур тоткан - карендәш тапмый ят та үләр ○ 14566 +АГАЙ (5) ■ Агай, алдан сагай ○ 14544 ● 14545; 14561; 14578; 14579 +АГАЙГА (1) ■ Үлгән агайга югалган тай ○ 14577 +АГАЙЛАР (1) ■ Агайлар булса - аш килер, туганнар булса - ту килер ○ 14554 +АГАЙ-ЭНЕ (5) ■ Агай-эне, авыл-күрше ○ 5259 ● 14546-14548; 14666 +АГАЙ-ЭНЕДӘН (2) ■ Алтын өйдән җан яхшы, агай-энедән мал яхшы ○ 11062 ● 14549 +АГАЙ-ЭНЕЛЕ (2) ■ Кыз - алты агай-энеле, кияү - җиде агай-энеле ○ 13091 (2) +АГАЙ-ЭНЕНЕҢ (2) ■ Агай-эненең кадере аманлыкта беленми, яманлыкта беленер ○ 14550 +● 14551 +АГАЙ-ЭНЕҢ (1) ■ Агай-энең сау булса - әдәм тимәс, кисәвең озын булса - кулың көймәс ○ 14552 +АГАЙ-ЭНЕҢӘ (1) ■ Тауга карап тау булма, агай-энеңә яу булма ○ 14568 +АГАЙ-ЭНЕҢНЕ (1) ■ Агай-энеңне яманлап, туган кайдан табарсың; аргамакны яманлап, толпар +кайдан табарсың ○ 14553 +АГАЙ-ЭНЕҢНЕҢ (1) ■ Агай-энеңнең аты узганчы авылдашыңның тае узсын ○ 14667 +АГАЛАМАГАН (1) ■ Үз агасын агаламаган - кеше агасын якалар ○ 14576 +АГАМ (4) ■ Энем кырлач "агам кырлачтан уздырыйм" дип тырыша, ди ○ 968 ● 969; 14555; 14585 +АГАНЫ (1) ■ Аганы күреп эне үсәр, апаны күреп сеңел үсәр ○ 14556 +АГАНЫҢ (1) ■ Эне яхшы булса, аганың бәхете; бала яхшы булса, атаның бәхете ○ 14569 +АГАР (3) ■ Агар суның кадере юк ○ 335 ● 7144; 9386 +АГАРА (4) ■ Кара тула юган саен карала, ак тула юган саен агара ○ 8685 ● 8728; 10936; 16608 +АГАРДЫ (1) ■ Ике күзем агарды ○ 10476 +АГАРМАС (4) ■ Дегет чиләге агармас ○ 1911 ● 3950; 4664; 14056 +АГАРМЫЙ (2) ■ Кара ташны юсаң да агармый ○ 123 ● 3093 +АГАРТА (4) ■ Су һәр нәрсәне агарта, йөз карасын агарта алмый ○ 439 (2) ● 11206; 14945 +АГАРТЫР (1) ■ Акыллының чәчен ахмак агартыр ○ 11469 +АГАРУ (1) ■ Чәч агару чир түгел ○ 10314 +АГАРЫР (1) ■ Оятлы кызарыр, оятсыз агарыр ○ 11271 +АГАСЫ (9) ■ Каплан - песинең агасы ○ 2328 ● 11431; 12166; 14557; 14558; 14572; 14580; 15035; +АГАСЫЗ (1) ■ Ил агасыз булмас, тун якасыз булмас ○ 4915 +АГАСЫН (2) ■ Үз агасын агаламаган - кеше агасын якалар ○ 14576 (2) +АГАЧ (115 | 5) ■ Каты таш ватылыр, каты агач шарт сынар ○ 126 ● 1178; 1180; 1644; 1645 (2); +1646; 1647 (2); 1648-1660; 1678; 1681; 1685; 1686; 1687 (2); 1689; 1695; 1697; 1699; 1703, +:1; 1706; 1707; 1709-1711; 1713; 1714; 1717; 1719; 1725 (3); 1727; 1732; 1740; 1757; 1774; +1780; 1781; 1804; 1822; 1831; 1834; 1869; 1870; 1879, :1; 1880; 1881; 1886; 1906; 1917; 1931; +1948; 1953; 1956:2; 1963; 1968; 1970; 2145; 2186; 2397; 2735; 3019; 3820; 3843; 3866; 3927:1; +3995; 4042; 4588; 4604; 5389; 6007; 6008; 6455; 8453; 8454 (2); 8546; 8758; 8759; 10895; 10973; +11058; 11111; 11802; 12055; 12096; 12350; 12410; 12893; 13198; 13951; 13964; 14182; 14293; +14470; 14808; 15003; 15660; 15733, :1; 16369; 16570; 17086 +АГАЧАК (2) ■ Агачак кан тамырда тормый, чыгачак акча янчыкта тормый ○ 7653 ● 10743 +АГАЧКА (23) ■ Яшен яшьнәгәндә зур агачка сыенма ○ 1158 ● 1180; 1660; 1661; 1674; 1682; 1700; +1714; 1716; 1778; 1832; 1835 (2); 1836; 1912; 1920; 3045; 3273; 3928; 7801; 10560; 11108; 14309 +АГАЧНЫ (23 | 1) ■ Агачны яшьлектә бөк ○ 1662 ● 1663; 1683; 1684; 1688; 1696; 1705; 1712; +1713; 1782; 1882-1884; 1886; 1891; 1908; 1927; 1976; 3927:1; 4783; 6009; 8455; 12712; 15685 +АГАЧНЫҢ (19 | 3) ■ Тимер - агачның патшасы ○ 295 ● 1661:1, :2, :3; 1664-1670; 1675; 1679; +1680; 1690; 1691; 1694; 1698; 1702; 1783; 4859; 13459 +АГАЧСЫЗ (2) ■ Кәкре агачсыз урман булмас ○ 1853 ● 14779 +АГАЧТА (6) ■ Агачта ботак бетмәс ○ 1671 ● 1676; 1677; 1784; 1814; 1951 +АГАЧТАН (20) ■ Агачтан юкә суелмый ○ 1672 ● 1673; 1708; 1718; 1818; 1851 (2); 1919; 1924; +1928 (2); 1947; 1965; 1975; 5555; 7801; 8455; 8546; 11130; 14083 +АГАЧЫ (11) ■ "Каен агачы бар җирдә авыру бар микән?" - дип әйтәләр, ди, каен агачы юк җирләрдә ○ 1733 (2) ● 1740; 1762; 1766; 1785; 1878; 1967; 6543; 11919; 12579 +АГАЧЫН (4) ■ Алмасын ашарсың - агачын кисмә ○ 1799 ● 1907; 3825; 4551 +АГАЧЫНА (4) ■ Теләмәгән агачына кош та оя ясамый ○ 3871 ● 14265; 14345; 16784 +АГАЧЫНДА (1) ■ Усак агачында алма үсми ○ 1758 +АГАЧЫННАН (2) ■ Алма агачыннан ерак төшми ○ 1787 ● 1790 +АГАЧЫНЫҢ (3) ■ Имән агачының иелгәне - сынганы ○ 1726 ● 1788; 13460 +АГАЧЫҢ (2 | 1) ■ Хур күргән агачың гүр өстеңә күләгә булыр ○ 1704 ● 1704:1; 8465 +АГАЧЫҢНЫҢ (1) ■ Тотынган агачыңның тамыры нык булсын ○ 1701 +АГА-ЭНЕ (2) ■ Ага-эне тату булса, ат күп булыр; абсын тату булса, аш күп булыр ○ 14543 ● 14683 +АГА-ЭНЕҢ (1) ■ Атың яман булса, сатып котылырсың; ага-энең яман булса, качып котылырсың; +хатының яман булса, ничек котылырсың ○ 13613 +АГУ (17) ■ Бер үк чәчәктән корт - бал җыя, елан - агу җыя ○ 1260 ● 1520; 1558; 3194; 4653; +4729; 6598; 9802; 9812; 10189; 11957; 12426; 15229; 15469; 15636; 15734; 16105 +АГУДАН (1) ■ Агу хәтәр, агудан гайбәт хәтәр ○ 15734 +АГУЛАНЫРСЫҢ (1) ■ Елан белән дус булсаң, агуланырсың ○ 4590 +АГУЛЫ (1) ■ Агулы елан өчен агусыз тузбаш еланны үтерәләр ○ 4549 +АГУСЫЗ (3) ■ Агулы елан өчен агусыз тузбаш еланны үтерәләр ○ 4549 ● 4673; 15185 +АГУЫ (10) ■ Елан агуы еланга үтми ○ 4585 ● 4613; 4633; 4651; 12113 (2); 13921; 15480; 15663; +АГЫ (4) ■ Гәрәбәнең агы да гәрәбә, сарысы да гәрәбә ○ 279 ● 4634; 5877; 8974 +АГЫЗУ (1) ■ Иске хәсрәт өчен яңадан күз яше агызу акыллылык түгел ○ 14871 +АГЫЗЫП (1) ■ Телгә чичән телнең маен тамызып, сүзнең балын агызып сөйләр ○ 15569 +АГЫЙДЕЛНЕҢ (2) ■ Агыйделнең аръягында - бер энәгә бер сыер, барып карасаң - чүп тә юк +○ 336 ● 3151 +АГЫЛЫЙ (1) ■ Агылый белән тагылый ○ 5513 +АГЫМ (5) ■ Агым судан чиста булмассың ○ 337 ● 4437-4439; 13436 +АГЫМГА (2) ■ Агымга каршы йөзеп булмый ○ 338 ● 7026 +АГЫМНЫ (1) ■ Балык агымны ярата, бака - тоныкны ○ 4443 +АГЫМЫ (2) ■ Ил агымы белән су агымы бер ○ 4916 (2) +АГЫМЫНА (1) ■ Суның агымына карап йөзәсең ○ 453 +АГЫН (1) ■ Буяучыдан: "Кайсы төсне бигрәк сөясең?" - дигәнгә, - "Алтын сарысы белән +көмеш агын", - дигән ○ 565 +АГЫНА (1) ■ Еланның агына тисәң, карасы коткармас ○ 4635 +АГЫП (3) ■ Су агып китә, ком һаман кала ○ 423 ● 3053; 11481 +АДАНАШ (2) ■ Аданаш аданашка дим бирә, карлыгач карлыгачка җим бирә ○ 14471 ● 14482 +АДАНАШКА (1) ■ Аданаш аданашка дим бирә, карлыгач карлыгачка җим бирә ○ 14471 +АДАШ (2) ■ Адашсаң, ил белән адаш ○ 4860 ● 5098 +АДАШКАН (3) ■ Адашкан кешегә эт өргән тавыш сандугач сайравыннан да ләззәтлерәк тоела +○ 6718 ● 6719; 6810 +АДАШКАНДА (2) ■ Адашканда гаеп юк, кайтып өен тапкан соң; ачылганда гаеп юк, алдан үзе +япкан соң ○ 6720 ● 6721 +АДАШКАННЫ (2) ■ Адашканны артындагы белер, ялгышканны янындагы белер ○ 660 ● 6722 +АДАШКАННЫҢ ( | 2) ■ Адашканның ояты юк, кайтып килеп өен тапкан соң ○ 6720:1 ● 6720:2 +АДАШМАС (2) ■ Суда балык адашмас ○ 447 ● 4507 +АДАШМАСКА (1) ■ Айлы төн адашмаска яхшы ○ 753 +АДАШМАСЛЫК (1) ■ Аның акылы юлдан адашмаслык кына ○ 11765 +АДАШМАСНЫ (1) ■ Адашмасны томан адаштырган, кунмасны караңгы кундырган ○ 6723 +АДАШМЫЙМ (2) ■ Кунмыйм дигәнне караңгы кундырыр, адашмыйм дигәнне буран адаштырыр ○ 861 ● 13437 +АДАШМЫЙМЫН (1) ■ Адашмыймын дигән кеше каш белән күз арасында адашыр ○ 6724 +АДАШСА (1) ■ Йөргән адашса да барып җитәр ○ 6766 +АДАШСАҢ (2) ■ Айга карап адашсаң, атыңны Тимерказыкка бәйлә ○ 18 ● 4860 +АДАШТЫРА (2) ■ Тамак барын да адаштыра ○ 9697 ● 13437 +АДАШТЫРГАН (1) ■ Адашмасны томан адаштырган, кунмасны караңгы кундырган ○ 6723 +АДАШТЫРЫР (2) ■ Кунмыйм дигәнне караңгы кундырыр, адашмыйм дигәнне буран адаштырыр ○ 861 ● 6928 +АДАШУ (1) ■ Ике агач арасында адашу ○ 1719 +АДАШЫР (4) ■ Кулга өйрәнгән кош далада адашыр ○ 3860 ● 6724; 12379; 15937 +АДАШЫРСЫҢ (1) ■ Юлдан чыкма - адашырсың ○ 6853 +АДРЕС (1) ■ Адрес була кыекчаң, егет була мыекчан ○ 12817 +АДЫМ (5) ■ Алтмыш адым атлаганчы, алты тапкыр артыңа кара ○ 672 ● 729 (2); 4754; 6729 +АДЫМ-АДЫМ (1) ■ Адым-адым атласаң, озын юл да үтелә; тамчы-тамчы тамласа, каты таш +та тишелә ○ 6725 +АДЫМЛЫ (1) ■ Адымлы ат - алымлы ат ○ 2450 +АДЫМНАН (2) ■ Ерак сәяхәтләр берәр адымнан башлана ○ 6756 ● 6805 +АДЫМЫН (1) ■ Ат тауга җитсә, адымын кызулата ○ 2517 +АДЫМЫННАН (1) ■ Алырмын дигәннең адымыннан билгеле ○ 8103 +АЕ (7) ■ Урак ае - тавыкларның сусыз ае, балаларның үксез ае ○ 958 (3) ● 996; 1046; 1056; 8150 +АЕК (4) ■ Аек яшәгәннең акылы төгәл ○ 9797 ● 9830; 9835; 12818 +АЕКМАС (1) ■ Тилемзәк җигән аекмас ○ 1314 +АЕКНЫҢ (1) ■ Аекның күңелендә, исерекнең телендә ○ 9798 +АЕЛНЫҢ (1) ■ Түшке аелның батканын иясе белмәс, ат белер; ир егетнең кадерен ага-эне +белмәс, ят белер ○ 14683 +АЕМ (2) ■ Аем туры бакканда йолдызларга йодрык ○ 2 ● 12935 +АЕНДА (2) ■ Март аенда урамда чыпчык эчәрлек су була ○ 917 ● 13444 +АЕҢ-КӨНЕҢ (3) ■ Аең-көнең уртак булсын, малың уртак булмасын ○ 7129 ● 11994; 13438 +АЕРА (8) ■ Ак белән караны аера белмәү ○ 642 ● 646; 1355; 1360; 1499; 3274; 4349; 6944 +АЕРГАН (2) ■ Каз артыннан барам дип, бака ботын аерган, ди ○ 4663 ● 7141 +АЕРМАГАН (1) ■ Нәрсә аермаган кешедән ерак кач ○ 603 +АЕРМАС (2) ■ Дуңгыз ай белән көнне аермас ○ 2876 ● 13881 +АЕРМАСЫ (2) ■ Әйтү белән әйтүнең аермасы бар ○ 16238 ● 16544 +АЕРМЫЙ (1) ■ Ун белән тугызны аермый ○ 8063 +АЕРМЫЙЛАР (1) ■ Кашык-аяк шалтыраган саен хатын аермыйлар ○ 13656 +АЕРСА (1) ■ Байлык аерса, фәкыйрьлек кушар ○ 7239 +АЕРУ (1) ■ Сөткә су кушсаң, аеру кыен була ○ 9335 +АЕРЫ (2) ■ Агач аеры үссә дә тамыры бер ○ 1646 ● 3108 +АЕРЫЛА (2) ■ Товар товар янына килгәч аерыла ○ 7978 ● 15932 +АЕРЫЛАСЫ (1) ■ Коры агачны сындырасы җиңел, коры гыйшыктан аерыласы җиңел ○ 12712 +АЕРЫЛАСЫҢ (1) ■ Дусыңнан аерыласың килсә, бурычка бир ○ 5416 +АЕРЫЛГАН (10) ■ Җирдән аерылган җилгә оча ○ 1485 ● 3104; 3314; 4229; 4376; 4861; 5003; +5041; 5127 (2) +АЕРЫЛГАННЫ (4) ■ Аерылганны аю ашар, бүленгәнне бүре ашар ○ 2067 ● 4862; 4863; 12509 +АЕРЫЛГАННЫҢ (1) ■ Иленнән аерылганның канаты каерылган ○ 4977 +АЕРЫЛГАЧ (1) ■ Туган кадере - аерылгач, тун кадере - ертылгач ○ 14509 +АЕРЫЛГАЧТЫН (1) ■ Бергә чакта талашыр, аерылгачтын ялашыр ○ 5134 +АЕРЫЛМА (4 | 1) ■ Һавадагы торнаны тотам дип, кулыңдагы чыпчыктан аерылма ○ 4141:3 +● 5310; 7591; 10952; 12818 +АЕРЫЛМАС (8) ■ Сөтле куй көтүдән аерылмас ○ 3117 ● 3229; 5285; 5435; 5454; 10962; 14486 (2) +АЕРЫЛСАГЫЗ (1) ■ Аерылсагыз айга җитәрсез, бүленсәгез көндә бетәрсез ○ 5132 +АЕРЫЛСАҢ (1) ■ Илгә кушылсаң - ир буласың, илдән аерылсаң - хур буласың ○ 4961 +АЕРЫЛУ (1) ■ Кушылу уңай, аерылу читен ○ 13182 +АЕРЫЛУДА (1) ■ Берегүдә бәрәкәт, аерылуда һәлакәт ○ 4878 +АЕРЫЛЫП (2) ■ Аерылып чыккан корт кебек ○ 4751 ● 12669 +АЕРЫЛЫР (3) ■ Тиз сөйгән тиз аерылыр ○ 12767 ● 15100 (2) +АЕРЫЛЫРГА (1) ■ Аерылырга алты ишек, кайтып керер бер ишек ○ 13115 +АЕРЫЛЫРДА (1) ■ Утыз көн ут булдың, аерылырда чүп булдың ○ 13255 +АЕРЫЛЫШКАН (1) ■ Берләшкән узар, аерылышкан тузар ○ 4886 +АЕРЫМ (5) ■ Ата бөркет аерым очар, бала бөркет парлап очар ○ 3918 ● 4238; 5143; 5423; 6278 +АЕРЫП (2) ■ Араларын су белән дә, ут белән дә аерып булмас ○ 495 ● 6467 +АЕРЫРГА (2) ■ Аерырга булган хатынның күләгәсе дә кәкре күренер ○ 13592 ● 13593 +АЖГЫРГАН (1) ■ Ажгырган айгырның өерен күр, мин-минләнгән егетнең өен күр ○ 11983 +АЖДАҺА (4 | 1) ■ Акча таш астында, таш аждаһа башы астында ○ 7690 ● 9801; 16714; 16729:1; +АЖДАҺАГА (2 | 1) ■ Еланны аждаһага әйләнгәнче үтереп кал ○ 4626 ● 16729, :1 +АЖДАҺАНЫҢ (1) ■ Аждаһаның эчкән саен сусыны кабарыр, ди ○ 16715 +АҖАГАН (1) ■ Аҗаган кайнаган урын ○ 1212 +АҖАУ (1) ■ Агым суда аҗау йөзәр, салкын суда бәрде йөзәр ○ 4439 +АЗ (126 | 3) ■ Эш күп - күмер аз, оста күп - тимер аз ○ 334 (2) ● 542-546; 620; 743; 903; 1086; +1119; 1320; 2154; 3080; 4233; 4258; 4290; 4864; 4894; 5286; 5385; 5451; 5471; 5853; 6010-6012; +6046; 6120; 6140 (2); 6282 (2); 6346; 6443; 6444 (2); 6632; 7131; 7403; 7772; 7842; 8032; 8083; +8084; 8091; 8118, :1, :2; 8119; 8198; 8303; 8574; 8800; 9095; 9096 (2); 9097; 9098; 9419; 9522; +9523; 9524 (2); 9525-9527; 9599; 9671; 9672 (2); 9753; 10052; 10088; 10470; 11398; 11788; +12262; 12559 (2); 12856; 12934; 13439 (2); 13495; 13520; 13521; 14214:1; 14346 (2); 14780; +15369; 15735; 15736 (2); 15737-15743; 15744 (2); 15745; 15746 (2); 15797; 15924; 15927 (2); +15930; 15935; 15973; 16028; 16127; 16285; 16350; 16420; 16460; 16484; 16561; 16565; +16616 (2); 17012; 17034; 17041 +АЗА (2) ■ Эт картайса аза ○ 3598 ● 12098 +АЗАБЫ (3) ■ Юл азабы - гүр азабы ○ 6832 (2) ● 11487 +АЗАГЫ (2) ■ Юл азагы - юл башы ○ 6833 ● 16508 +АЗАГЫН (1) ■ Азагын күрсәтмәсәң, башын башлама ○ 747 +АЗАГЫНДА (1) ■ Яман белән көлсәң, азагында еларсың ○ 12210 +АЗАЙМАСАК (1) ■ Үлеп азаймасак, туып күбәймибез ○ 15452 +АЗАК (1) ■ Азак килгән алдан китәр ○ 748 +АЗАККА (1) ■ Азакка дигән эш казык башына кала ○ 6013 +АЗАМАТ (4) ■ Азамат ирнең баласы өстенә яу килсә дә моңаймас ○ 5526 ● 13439; 14344; 14346 +АЗАН (3) ■ Саңгырауга ике азан әйтмиләр ○ 15253 ● 16914; 16929 +АЗАНЧЫ (1) ■ Ала карга - азанчы, кара карга - казанчы ○ 3930 +АЗАПКА (1) ■ Авырсынган азапка очрар ○ 6441 +АЗАПЛАРЫ (1) ■ Мужикның җаны - алланыкы, тәне - патшаныкы, аркасы - боярныкы, шуннан калган азаплары - бар да үзенеке ○ 5858 +АЗАПНЫ (1) ■ Азапны тауга биргәннәр - күтәрмәгән, аннары кешегә биргәннәр - күтәргән +○ 14781 +АЗАПСЫЗ (2) ■ Азапсыз килгән мал затсыз була ○ 7132 ● 14782 +АЗАР (10) ■ Ашык уйнаган азар, туп уйнаган тузар, куй багып койрык ашаган барыннан да узар +○ 3081 ● 3559; 4861; 6675; 6796; 11627; 12412; 12533; 15926; 16469 +АЗАТ (3) ■ Эт булып кол булганчы, бүре бул да азат бул ○ 2205 ● 3837; 5754 +АЗАЯ (1) ■ Кешенең, акылы камилләнгәч, сүзе азая ○ 15902 +АЗГА (4) ■ Көнем калды азга, аздан калды тазга ○ 1047 ● 3917; 11779; 11780 +АЗГАН (2) ■ Азган эт үз оясына кереп өрер ○ 3438 ● 12411 +АЗГАНДЫР (1) ■ Телең табаннан азгандыр инде синең ○ 15708 +АЗГАНЫ (3) ■ Үгезнең азганы бозау арасында ○ 3318 ● 4026; 4330 +АЗГЫН (1) ■ Азгын мәченең авызы пешкән ○ 3336 +АЗГЫНГА (1) ■ Азгынга ияргән азар, бозгынга ияргән бозылыр ○ 12412 +АЗГЫНЛЫК (1) ■ Ярлылык яман китерә, азгынлык иман бетерә ○ 7487 +АЗГЫННЫҢ (1) ■ Азгынның тәмгысы тәртә буе ○ 12413 +АЗГЫНЫ (6) ■ Ат азгыны тайга иярер ○ 2465 ● 7138; 15010 (2); 16962 (2) +АЗДАН (7) ■ Аздан күп була, күптән юк була ○ 547 ● 599; 1047; 9108; 11057 (2); 11877 +АЗДЫРА (3) ■ Байлык аздыра, ярлылык туздыра ○ 7238 ● 7244; 7681 +АЗДЫРЫР (2) ■ Яз берәүне аздырыр, берәүне малдан яздырыр ○ 975 ● 10695 +АЗЛАП (2) ■ Азлап капкан җиңел йотыла ○ 9528 ● 9529 +АЗМАС (7) ■ Киңәшле ил азмас, киң кием тузмас ○ 5015 ● 5723; 6920 (2); 8667; 12960; 13559 +АЗМЫЙ (1) ■ Туры юлдан баручы армый да, азмый да ○ 6817 +АЗМЫШ (1) ■ Язмыш микән, азмыш микән ○ 14997 +АЗНАГАН (1) ■ Азнаган айгырны өердә сына ○ 2757 +АЗНЫҢ (5) ■ Азның чиген белмәгән күпнең чиген белмәс ○ 548 ● 7403; 11487; 11781; 15837 +АЗРАК (1) ■ Берәү, азрак шәһәрдә торып кайткач, печән кибәннәрен: "Бу нинди чәүмәлчекләр?" - дип сораган, ди ○ 5164 +АЗСА (7) ■ Патша азса алла булыр ○ 5861 ● 5938 (2); 7731; 15231; 16714; 17013 +АЗСЫНМА (2) ■ Үз малыңны азсынма, кеше малын күпсенмә ○ 7505 ● 12257 +АЗУ (1) ■ Арыслан үлгәннән соң, азу тешен тычканнар кимерә, ди ○ 2051 +АЗЫ (8) ■ Авырның азы да күп ○ 541 ● 5334; 7489; 7862; 12266; 12498; 15788; 15935 +АЗЫГЫ (11) ■ Бүре азыгы - борынында ○ 2126 ● 6834; 7198; 9099; 11260; 13462 (2); 16063; +16192; 16659 (2) +АЗЫГЫҢ (2) ■ Малың мал булсын дисәң, азыгың мул булсын ○ 2396 ● 6747 +АЗЫГЫҢНЫ (3) ■ Яз япанчаңны, кыш азыгыңны онытма ○ 984 ● 5662; 9394 +АЗЫК (19) ■ Көзге катык - көмеш кашык, язгы катык - ярты азык ○ 886 ● 892; 2171; 2403; 2516; +3263; 3408; 3879; 4349; 6794; 6927; 9255; 9294 (2); 9358; 9435; 9738; 15643; 16838 +АЗЫККА (4) ■ Аракы эчкән азыкка интеккән, тәмәке тарткан кәгазьгә интеккән ○ 9810 ● 12247; +12654; 15700 +АЗЫКЛЫ (1 | 2) ■ Азыклы ат арымас ○ 2451 ● 2451:1, :2 +АЗЫКСЫЗ (1 | 1) ■ Азыклы ат армас, азыксыз ат бармас ○ 2451:1 ● 8847 +АЗЫН (1) ■ Азын капмый ярлы үләр, күбен йотмый бай үләр ○ 7130 +АЙ (81) ■ Ай белән кояш берәр генә була ○ 3 ● 4-17; 26; 41; 42; 67; 70; 74; 75; 83-87; 93; 718; +749; 750; 751 (2); 775; 896 (2); 937; 1046; 1056; 1248; 1386 (2); 2876; 2888; 5883; 6633; 6721; +7133; 7328; 8728; 9530; 9662; 9799; 10053; 10072 (2); 10113 (2); 10150; 10224 (2); 10710; 11109; +11554; 11834; 12076; 12097; 12317; 12670; 12818; 12819; 12935; 13076; 13137; 13678; 14054 +(3); 15661; 15677; 16340 +АЙБАТАККА (1) ■ Аса-көсә айбатакка җил-көн үтмәсен ○ 1208 +АЙ-ВАЙ (2) ■ Ай-вай, эшләгән кеше нидән бай ○ 6014 ● 8028 +АЙГА (13) ■ Айга карап адашсаң, атыңны Тимерказыкка бәйлә ○ 18 ● 19; 20; 25; 2031; 2032; +2056; 2080; 3500; 3548; 5132; 6511; 11508 +АЙГА-КӨНГӘ (1) ■ Айга-көнгә сикерү ○ 88 +АЙГЫР (11) ■ Айгыр куйсаң өнледән куй, кучкар куйсаң йонлыдан куй ○ 2758 ● 2759; 2763; +2764; 2766-2769; 2867; 2874; 6962 +АЙГЫРЛЫК (1) ■ Колан коега төшкәндә, гөберле бака айгырлык кылыр ○ 2231 +АЙГЫРНЫ (4) ■ Азнаган айгырны өердә сына ○ 2757 ● 2760; 2765; 2818 +АЙГЫРНЫҢ (2) ■ Айгырның алдыннан, ишәкнең артыннан, ахмакның һәр ягыннан сак бул +○ 11399 ● 11983 +АЙГЫРЫҢ (2) ■ Айгырың ала булса, колының кола булыр ○ 2761 ● 2762 +АЙДА (3) ■ Кыш кояшы айда бер күренер ○ 51 ● 10054; 11066 +АЙДАЙ (1) ■ Җыен йолдыз җыелса да яктылыгы айдай юк ○ 78 +АЙДАН (3) ■ Бай ярлыдан көлгән, бер айдан үзе бөлгән ○ 7196 ● 13412; 14054 +АЙКАМЫЙЛАР (1) ■ Яу узгач, кылыч айкамыйлар ○ 5665 +АЙКЫЙ (1) ■ Дошман теле төерле, айкый гына күңелне ○ 5325 +АЙЛАГАН (2) ■ Айлаган кунак кунак саналмый ○ 10055 ● 11015 +АЙЛАР (1) ■ Айлар да тигез түгел: берсе озын, берсе кыска ○ 752 +АЙЛАРЫ (1) ■ И ураза айлары, сыза йөрәк майлары ○ 16917 +АЙЛЫ (2) ■ Айлы төн адашмаска яхшы ○ 753 ● 12240 +АЙЛЫГЫН (1) ■ Еллыгын уйламаган ирдән биз, айлыгын уйламаган хатыннан биз ○ 13805 +АЙЛЫК (10 | 2) ■ Бакча - байлык бер айлык, тагы да килер гидайлык ○ 1590 ● 2466; 7242:1, :2; +7243; 7507; 9294; 11822; 12833; 14095; 14338; 15195 +АЙНӘСЕ (1) ■ Күз - күңелнең айнәсе ○ 11197 +АЙНЫ (3) ■ Авызыңны ач та айны әйт, күзеңне ач та көнне әйт ○ 1 ● 21; 15683 +АЙНЫГАЧ (1) ■ Исереккә дөнья - җәннәт, айныгач - тәмуг ○ 9833 +АЙНЫЙ (1) ■ Исерек айный, тиле - юк ○ 11575 +АЙНЫК (1) ■ Исерек кеше белән мәҗлестә утырганчы айнык кеше белән чучка көткәнең артык +○ 9831 +АЙНЫМАС (2) ■ Бал айнымас, сары май сасымас ○ 9149 ● 11402 +АЙНЫҢ (10) ■ Айның балкуыннан элек табы күзгә төшә ○ 22 ● 23; 62; 66; 89; 754; 1024; 1248; +3548; 3609 +АЙНЫТА (1) ■ Сүз шәраб кебек: исертә дә, айныта да ○ 16021 +АЙСЫЗ (3) ■ Яманга айлы төн дә бер, айсыз төн дә бер ○ 12240 ● 13594; 13878 +АЙ-ҺАЙ (4) ■ Ай-һай синең йөрешең, бардыр синең бер эшең ○ 6283 ● 8227; 14665; 15662 +АК (88) ■ Кара май ак май ашата ○ 289 ● 549-554; 624; 642; 643; 650; 652; 722; 1029; 1249; 2269; +2348; 2359; 2571 (4); 2623; 2763; 2787; 3067; 3075; 3076; 3085; 3092; 3168; 3439-3441; 3489; +4437; 4438; 4479 (2); 4753; 4865; 5736; 6070; 7654; 7714; 7715; 7995; 8440; 8685; 8760; 8778; +8811; 9100; 9101; 9261; 9326; 9336; 9671; 10042; 10373; 10652; 10653; 10950; 11031; 11059; +11112; 11297; 11452; 11911; 12075; 12106; 12583; 12642; 12989; 13318; 13792; 14348; 14546; +15206; 15818 (2); 15959; 16029; 16384; 16895; 16956 (2); 17010 +ак → ап-ак +АКАЕП (1) ■ Укысаң Гакаид, калырсың акаеп ○ 16939 +АКАЙТЫП (1) ■ Авызын акайтып, күзен йомган ○ 10606 +АКБАЙ (1) ■ Гармунга җырлыйм дип, Акбай да шыңшыган ○ 3477 +АКБАЙГА (1) ■ Акбайга җилдән куркып өрү дә - эш ○ 3442 +АКБҮЗ (1) ■ Акбүз атка җиз камчы ○ 2452 +АКБҮЗАТ (1) ■ Акбүзат йолдыз, Күкбүзат йолдыз, Тимерказык бер ялгыз ○ 24 +АККА (5) ■ Акка кара тиз йога ○ 555 ● 556; 644; 7248; 9420 +АККАН (9) ■ Аккан су кире кайтмас ○ 339 ● 340; 341; 352; 390; 467; 7478; 14755; 15959 +АККАНДА (1) ■ Ага акканда, җиңгә җиккәндә яхшы ○ 14541 +АККАННЫ (1) ■ Учыннан акканны ялаучы ○ 11052 +АККАНЫ (1) ■ Куе суның акканы яхшы ○ 406 +АК-КАРА (1) ■ Күзенә ак-кара күренмәү ○ 10515 +АККОШ (9) ■ Аккош аягына су йокмас ○ 3897 ● 3898-3902; 4120; 4423; 7655 +АКЛАР (1) ■ Тиле үзен-үзе мактар, ялкау үзен-үзе аклар ○ 11650 +АКЛЫГЫ (1) ■ Турылык - йөз аклыгы ○ 12561 +АКМАГАН (1) ■ Акмаган күл кортлый ○ 342 +АКМАС (1) ■ Эшсез кеше - акмас су ○ 6254 +АКМАСА (1) ■ Байдан акмаса да тама ○ 7223 +АКМЫЙ (3) ■ Яткан таш астыннан су да акмый ○ 207 ● 935 (2) +АКНЫ (3) ■ Акны күп таушалдырсаң, карага әйләнер ○ 557 ● 645; 646 +АКНЫҢ (2) ■ Акның аты бар, караның таты бар ○ 558 ● 7715 +АКРЫН (15) ■ Төя, акрын китсә дә, күп юл алыр ○ 2933 ● 4681; 6563; 7005; 11782-11791; 11968 +АКРЫН-АКРЫН (1) ■ Акрын-акрын алтмыш адым дип, бет алтмыш чакрым юл йөрер, ди ○ 4754 +АКСАГАНЫ (1) ■ Күмәк ат арасында бер атның аксаганы беленмәс ○ 2668 +АКСАГЫН (1) ■ Өерле эт аксагын белдермәс ○ 3758 +АКСАДЫ (1) ■ Арба күреп аягы аксады ○ 7097 +АКСАК (24 | 1) ■ Аксак булса да - үз атың ○ 2453 ● 3077-3079; 3103; 3106; 3150; 3174; 34433446; 3524; 3929; 5206; 6792; 12954; 13057:1; 13571; 15186-15188; 15190; 15259; 15263 +АКСАКНЫ (1) ■ Аксакны чатанларга өйрәтмиләр ○ 15189 +АКСАКНЫҢ (2) ■ Аксакның шәүләсе дә аксак ○ 15190 ● 15334 +АКСАКТАН (1) ■ Сукыр аксактан көлмәс, аксак сукырдан көлмәс ○ 15259 +АКСАМАСЫН (2) ■ Ат иясенә килгәч аксамасын ○ 2498 ● 2505 +АКСАРГА (1) ■ Аксак белән йөргән аксарга өйрәнер ○ 15186 +АКСӨЯК (1) ■ Аксөяк эш сөймәс ○ 5716 +АКСЫЙ (1) ■ Эт бүрене күргәнче генә аксый ○ 3583 +АКСЫРГАК (1) ■ Аксыргак бар җирдә ат үлмәс ○ 1250 +АКТА (1) ■ Акта кара юк, карага чара юк ○ 559 +АКТАМЫР (2) ■ Актамыр атка булган үчен сабаннан алыр ○ 1251 ● 1252 +АКТАМЫРНЫ (1) ■ Актамырны ат яратыр ○ 1253 +АКТАР (3) ■ Яхшы күршеңнән сораганчы, яман өеңне актар ○ 5250 ● 6125; 15596 +АКТАРГАН (1) ■ Алдырган - атасы куенын актарган ○ 12417 +АКТАРГАНДА (1) ■ Мактанганда бар, актарганда юк ○ 12018 +АКТАРСАҢ (1) ■ Оясын актарсаң, агусыз елан да тешләр ○ 4673 +АКТЫГЫ (3) ■ Аша, аша, ашның актыгы булмас, ашавыңның актыгы булыр ○ 9760 (2) ● 13680 +АКТЫГЫНА (1) ■ Тон угылга тун тияр, актыгына ат тияр, уртанчыга ук та юк, чук та юк ○ 14139 +АКТЫГЫНДА (2) ■ Котырган эт актыгында үзен-үзе тешли, имеш ○ 3501 ● 14286 +АКТЫГЫННАН (1) ■ Бәла башы бер акча, актыгыннан мең акча ○ 14812 +АКТЫК (5) ■ Байдан хакымны алам дип, ярлы актык кәҗәсеннән язган, ди ○ 7228 ● 7618; 8731; +13306; 17037 +АКТЫКНЫ (1) ■ Артыкны сату түгел, актыкны сату ○ 8027 +АКТЫКТАН (1) ■ Актыктан кем керә, капканы шул ябар ○ 8592 +АКЧА (122 | 2) ■ Вакыт акча түгел, югалтсаң таба алмассың ○ 794 ● 1466; 1628; 2075; 2386; +2417 (2); 2470; 3240 (2); 5159 (2); 5754; 6015; 6332; 6652; 6703; 6929; 7319; 7453; 7455; 7460; +7497; 7653-7655; 7656, :1, :2; 7657-7693; 7694 (2); 7695; 7696; 7777; 7778 (2); 7782; 7783; +7785-7787; 7794; 7804; 7809; 7814; 7817-7820; 7823; 7825; 7826; 7832; 7839 (2); 7843; 7971; +8020; 8050; 8601; 9210; 9802; 11400; 11422; 11582; 11796; 11915; 11927; 12098; 12853; 13116; +13532; 13595; 14133; 14466; 14767; 14812 (2); 14983; 15004; 15044; 15397; 15753; 16344; +16461; 16462; 16853 +АКЧАГА (10) ■ Дуслыкны акчага сатмыйлар ○ 5394 ● 7194; 7697; 7698; 7699 (2); 7812; 7828; +14851; 16555 +АКЧАДА (1) ■ Эш акчада, гөл бакчада ○ 7811 +АКЧАДАН (3) ■ Вакыт акчадан кадерлерәк ○ 795 ● 5348; 11908 +АКЧАДЫР (2) ■ Вакыт акчадыр: гафил булма, качадыр ○ 796 ● 7789 +АКЧАЛЫ (3) ■ Акча - санаулы, акчалы - танаулы ○ 7686 ● 7700; 7721 +АКЧАЛЫК (1) ■ Атың булсын мең тәңкәлек, чыбыркың булсын дүрт акчалык ○ 2614 +АКЧАЛЫНЫҢ (3) ■ Акчалының кулы уйный, акчасызның күзе уйный ○ 7701 ● 7702; 7703 +АКЧАМ (4) ■ Алты акчам бар - ат алырмын, җиде акчам бар - җир алырмын ○ 7730 (2) ● 7821; +АКЧАМНЫ (1) ■ Арзан алдым дип мактанма, акчамны әрәм иттем дип мактан ○ 7857 +АКЧАНЫ (15 | 2) ■ Акча акчаны таба ○ 7656 ● 7656:1, :2; 7704-7710; 7793; 7795; 7819; 7827; +7836; 7867; 17014 +АКЧАНЫҢ (7) ■ Ашлыкның йозагы - салам, акчаның йозагы - саран ○ 1381 ● 7711-7714; +11792; 11910 +АКЧАҢ (13 | 1) ■ Дуслар акчаң барда күп була ○ 5378 ● 5452; 6016; 7724-7727; 7728 (2); 7729; +7806; 7813, :1; 11060 +АКЧАҢНЫ (1) ■ Акчаңны югалтсаң да, акылыңны югалтма ○ 11401 +АКЧАРЛАК (2) ■ Акчарлак килми яз булмый ○ 4211 ● 4212 +АКЧАСЫ (17) ■ Тимерченең балтасы юк, сатучының акчасы юк ○ 315 ● 1893; 2897; 3071; 7456; +7715; 7716 (2); 7717; 7718 (2); 7784; 7815; 7998; 9206; 13271 (2) +АКЧАСЫЗ (6) ■ Акчасыз торып була, икмәксез торып булмый ○ 7719 ● 7720; 7721; 7844; 9102; +АКЧАСЫЗНЫҢ (3) ■ Акчалының кулы уйный, акчасызның күзе уйный ○ 7701 ● 7703; 7722 +АКЧАСЫН (5) ■ Юк кешенең акчасын усал товар бетерер ○ 7434 ● 7457; 7723; 7822; 9829 +АКЫЛ (130 | 3) ■ Авыл башы - манара, акыл башы - замана ○ 746 ● 887 (2); 4874 (2); 5073; +5331; 5550:5, :6; 5664; 6159; 6176; 6235; 6334; 6395; 6590; 6824; 7240; 7242; 7279; 7673; 7698; +7739; 7759; 9581; 9630; 9838; 10756; 10934; 11400; 11402-11405; 11406 (2); 11407-11419; 11429; +11453 (2); 11464; 11480; 11482; 11491-11494; 11515; 11523 (2); 11534 (4); 11535; 11556; 11566; +11573 (2); 11593; 11596 (2); 11602; 11605; 11609; 11611; 11615; 11617; 11652-11655; 11700; +11701; 11714; 11740 (4); 11741 (2); 11742; 11748; 11755-11761; 11769; 11772; 11886; 12035; +12255; 12427; 12428; 12433 (2); 12438 (2); 12440; 12444; 12447; 12630; 13140; 13232; 13614; +14214:1; 14243; 14436; 14542 (2); 14843; 15008; 15138; 15280; 16392; 16499; 16563; 17037 +АКЫЛГА (16) ■ Сакалга карама, акылга кара ○ 10302 ● 11419; 11420 (2); 11495; 11496; 11576; +11599; 11608; 11612; 11620; 11762; 15049 (2); 15747; 15988 +АКЫЛДА (3) ■ Олылык гәүдәдә түгел, акылда ○ 11256 ● 11619; 14970 +АКЫЛДАН (7) ■ Алтынга табынган - акылдан абынган ○ 7764 ● 11421; 11535; 11753; 11766; +14341; 15526 +АКЫЛЛАШУМЫ (1) ■ Акыллашумы бу, такылдашумы? ○ 16264 +АКЫЛЛАШЫР (1) ■ Акылсызлар акыллашыр ○ 11484 +АКЫЛЛЫ (85) ■ Акыллы тычкан ике тишек тишәр ○ 3398 ● 3447; 5287-5289; 5296; 5717; 5718; +7134; 7774; 9814 (2); 10292; 11422-11451; 11509; 11536; 11537; 11539; 11540; 11542; 11545; +11586; 11618; 11632; 11648; 11668; 11675; 11679; 11698; 11702; 11721; 11722; 11729; 11744; +11770; 11771; 11775; 11806; 11984; 12681 (2); 13089; 13440; 13596; 13790; 13807; 14106; +14387; 15392; 15629; 15748-15750; 15841; 15974; 16766 +АКЫЛЛЫГА (17) ■ Намус - акыллыга каты, юләргә - уен ○ 11246 ● 11452-11458; 11481; 11520; +11538; 11543; 11547; 11665; 12420; 14717; 15839 +АКЫЛЛЫДАН (4) ■ Акыллыдан киңәш ал, акылсызның сүзен тыңла ○ 11459 ● 11460; 11461; +АКЫЛЛЫЛАР (3) ■ Акыллылар бәхет артыннан, бәхет юләр артыннан чаба, ди ○ 11462 +● 11463; 12057 +АКЫЛЛЫЛЫК (3) ■ Матурлык дәрья кичтерми, акыллылык - кичтерә ○ 11614 ● 14871; 15738 +АКЫЛЛЫНЫ (5) ■ Авызыңны ябып тор, акыллыны тыңлап тор ○ 10543 ● 11252; 11485; 11562; +АКЫЛЛЫНЫҢ (8) ■ Һөнәрленең кулы алтын, акыллының акылы алтын ○ 6426 ● 11464-11469; +АКЫЛЛЫРАК (1) ■ Бүреге башыннан акыллырак ○ 9022 +АКЫЛЛЫСЫМАН (1) ■ Юләр дисәң - акыллысыман, акыллы дисәң - шыр юләр ○ 11775 +АКЫЛНЫ (9) ■ Эш акылны таба, акыл - эшне ○ 6159 ● 7768; 9803; 10235; 11419; 11470-11472; +АКЫЛНЫҢ (7) ■ Акылның кадере әдәп белән, куәтнең кадере сәләт белән ○ 11061 ● 1147311475; 15529; 16342; 16556 +АКЫЛСЫЗ (22) ■ Акылсыз эт көндез өрә ○ 3448 ● 5289; 5290; 7134; 7135; 10056; 10230-10233; +11425; 11430; 11431; 11476-11480; 12681 (2); 12820; 12821 +АКЫЛСЫЗГА (6) ■ Акыллыга акыл бирсәң, укып белер; акылсызга акыл бирсәң, кычкырып +көлер ○ 11453 ● 11454; 11457; 11480; 11481; 15750 +АКЫЛСЫЗДАН (2) ■ Акылсыздан акыл сорау - иблистән иман сорау ○ 11482 ● 11483 +АКЫЛСЫЗЛАР (1) ■ Акылсызлар акыллашыр ○ 11484 +АКЫЛСЫЗЛЫК (1) ■ Малсызлык ярлылык түгел, акылсызлык ярлылык ○ 11613 +АКЫЛСЫЗНЫ (1) ■ Акылсызны якын итмә, акыллыны ерак итмә ○ 11485 +АКЫЛСЫЗНЫҢ (3) ■ Акыллыдан киңәш ал, акылсызның сүзен тыңла ○ 11459 ● 11468; 11486 +АКЫЛСЫЗЫ (1) ■ Этнең акылсызы коймакка нәфесен сузар ○ 3713 +АКЫЛЫ (45) ■ Көз көне - яшь кияүләр акылы, яз көне - яшь киленнәр акылы ○ 885 (2) ● 888; +4469; 5719; 6426; 7575; 9576; 9797; 10361; 10792; 11487; 11548; 11589-11591; 11598; 11639; +11690; 11695; 11748; 11764; 11765; 11767; 11774; 11778; 11999; 12025; 12322 (2); 12859; +13144; 13725; 13956; 15036; 15047; 15151; 15459; 15463; 15577; 15586; 15635; 15902; 17052; +АКЫЛЫМ (2) ■ Акчам юк - акылым юк ○ 7821 ● 11778 +АКЫЛЫМ-БУЕМ (1) ■ Акылым-буем таман, тик бәхетем яман ○ 14976 +АКЫЛЫН (13) ■ Кешенең акылын үлчи торган үлчәү - аның эше ○ 6080 ● 7758; 9814 (2); 9829; +9855; 11464; 11486; 11488; 11592; 11743; 13958; 15075 +АКЫЛЫНА (3) ■ Аю көченә ышана, кеше акылына ышана ○ 11525 ● 11694; 15106 +АКЫЛЫННАН (2) ■ Алтын дип язган - акылыннан язган ○ 7735 ● 7763 +АКЫЛЫҢ (16) ■ Кеше киңәшен ишет, үз акылың белән эш ит ○ 5011 ● 9816; 9841; 11398; +11489; 11490; 11497; 11560; 11589; 11592; 11626; 11763; 12414; 15600; 15896; 16032 +АКЫЛЫҢА (4) ■ Киемеңә карап каршы алалар, акылыңа карап озаталар ○ 8793 ● 9800; 11491; +АКЫЛЫҢНАН (1) ■ Акылыңнан элек авызың кычкыра ○ 10619 +АКЫЛЫҢНЫ (6) ■ Эчсәң акылыңны эчмә ○ 9859 ● 11401; 11429; 11546; 11597; 12460 +АКЫЛЫҢ-ХОЛКЫҢ (1) ■ Телең-каләмең белән генә әдип булма, акылың-холкың белән дә +әдип бул ○ 16412 +АКЫЛЫ-ҺУШЫ (1) ■ Сылулыктан файда юк, акылы-һушы булмаса ○ 11625 +АКЫРА (2) ■ Чәчкән бакыра, үзе акыра ○ 1506 ● 3326 +АКЫРГАН (1) ■ Акырган башлык түгел, акылы бар башлык ○ 5719 +АКЫРМАГАНЫ (1) ■ Ишәкнең акырмаганы булмас ○ 2984 +АКЫРСА (1) ■ Күпме генә акырса да, сыер сыер инде, ат булмый ○ 3171 +АКЫРЫНГАННАН (1) ■ Акырынганнан курыкма, эндәшмәгәннән курык ○ 15751 +АКЫРЫП (1) ■ Усал сыер акырып уза, юаш сыер кибән боза ○ 3233 +АЛ (95 | 3) ■ Япанга чыксаң, япанча ал ○ 204 ● 560; 624; 634; 661; 711 (2); 892 (2); 1006; 1011; +1213; 1257; 1282; 1383; 1983; 2259; 2470 (2); 2512; 2560; 2787; 3179; 3180 (2); 3181 (2); 3898 +(2); 4692; 4796; 5147; 5251; 5495; 6349; 6794; 6862; 6936 (2); 6979; 6982; 7518; 7709, :1 (2); +7945; 7977; 7980; 8054; 8084; 8128; 8259; 9156; 9430; 9880 (2); 9978:2; 10110; 10138; 10223; +10733; 10791; 11459; 11492; 12282; 12287; 12296; 12348 (2); 12573; 13116 (2); 13125 (2); 13126 +(2); 13136; 13147 (2); 13170; 13175 (2); 13210 (3); 13243; 13253; 14262; 14313 (2); 14559; +14631; 14723; 15139; 15757; 16126; 16368 (2) +АЛА (79 | 3) ■ Ай нурны кояштан ала ○ 8 ● 263; 811; 928; 1007; 1042; 1077; 1293; 2075; 2454; +2512; 2571:1; 2582; 2761; 3371; 3375; 3432; 3930-3935; 3980; 4009; 4316; 4415; 4625; 4797; +4866; 5550:2, :2; 5868 (2); 6733 (2); 7021; 7745; 7828 (2); 8085; 8107; 8203; 8216; 8757; 8887; +8889; 9449; 9814; 10537; 10937; 10946; 12149; 12188; 12465; 12471; 12549; 13083; 13150; +13216 (2); 13392 (2); 13605; 13783; 14170; 14398; 14413 (2); 15120; 15424 (2); 15496 (2); 15749; +16344 (2); 16958 (2); 16994; 17025 (2) +АЛАБАЙ (2) ■ Биредә Алабай, аргы якта ялагай ○ 3774 ● 11794 +АЛАБАЙДАН (1) ■ Эттән әрсез, Алабайдан кадерсез ○ 3801 +АЛАБУГА (1) ■ Алабуга көче җиткәнне йотар ○ 4440 +АЛАБУТА (6) ■ Ак алабута - ачлык елның бодае ○ 1249 ● 1254-1256; 5291; 5959 +АЛАБУТАГА (1) ■ Серне һәркемгә сөйләү - бодайны алабутага алыштыру белән бер ○ 12547 +АЛАЙ (9) ■ Алай диеп бодай булмый, арпа чәчеп бодай булмый ○ 1514 ● 2495; 4657; 5754; 6879; +7094; 7635; 9562; 14647 +АЛА-КОЛА (1) ■ Ала-кола безнең кода ○ 14659 +АЛА-КОЛАСЫ (1) ■ Ахмакның ала-коласы булмас ○ 11518 +АЛАЛАР (4) ■ Атны камытка үлчәп алмыйлар, камытны атка үлчәп алалар ○ 2562 ● 8793; +11599; 12454 +АЛАЛМАССЫҢ (1) ■ Чүп чәчсәң, таза ашлык алалмассың ○ 1464 +АЛАМ (7) ■ Бер колга: "Азат булдың", - дигәннәр. "Алай булгач, акча табам да кол сатып +алам!" - дигән ○ 5754 ● 7228; 7988; 8086; 8087; 8226; 10525 +АЛАМА (10) ■ Алама ат менгәнче, йөгер үзең дигәнчә ○ 2455 ● 2456; 2712; 3449; 6980; 8432 (2); +12147; 13791; 16959 +АЛАМАСЫ (1) ■ Атның аламасы кеше тибеп үтерә ○ 2569 +АЛАМЫН ( | 1) ■ Бирәмен дигән колына чыгарып куяр юлына, аламын дигән колыннан, тартып +алыр кулыннан ○ 16837:1 +АЛАНДА (1) ■ Аланда үскән балан әче була ○ 1786 +АЛАҢГАСАР (1) ■ Алаңгасар алман би, алымсаклы яман би ○ 5720 +АЛАП (1) ■ Алап сугып, ат өркетеп ○ 10021 +АЛАПЛАП (1) ■ Үзләре теләгәнгә алаплап, үзләре теләмәгәнгә калаклап ○ 10014 +АЛАР (2) ■ Алар ат булганчы, үзең эт булырсың әле ○ 2736 ● 10322 +АЛАРДАН (1) ■ Ата-ана да бик якын, алардан да яр якын ○ 12665 +АЛАРНЫ (1) ■ Ерганаклар Идел ясар, аларны Идел ашар ○ 380 +АЛАРНЫҢ (3) ■ Аларның үгезләре дә бозаулаган вакыт ○ 3320 ● 4433; 8640 +АЛАРЫП (1) ■ Кызарып тәнем күренгәнче аларып ямавы күренсен ○ 8869 +АЛАСЫ (5) ■ Көчекнең аласы да, карасы да бер була ○ 3814 ● 7845; 8116; 8134; 14759 +АЛАСЫҢ (6) ■ Ала каргада аласың булсын, курыкма ○ 3934 ● 3935; 4904; 8168; 13627; 13754 +АЛАФА (1) ■ Алданганга алафа бирә, ди ○ 12416 +АЛАФАСЫ (1) ■ Алафасы олы, кабыргасы коры ○ 5689 +АЛАЧА (2) ■ Келәмгә биргесез алача бар, булышканга биргесез арача бар ○ 5583 ● 7657 +АЛАЧАГЫ (1) ■ Байның алачагы күп, ярлының бирәчәге күп ○ 7263 +АЛАЧАГЫМ (1) ■ Алачагым да юк, бирәчәгем дә юк ○ 8212 +АЛАЧАГЫН (1) ■ Мулла алачагын онытмый ○ 17015 +АЛАЧАГЫНА (1) ■ Алачагына - лачын, бирәчәгенә - карга ○ 8213 +АЛАЧАГЫҢ (1) ■ Байга бирәчәгең, ярлыдан алачагың булмасын ○ 7204 +АЛАЧАК (3) ■ Алачак белән бирәчәк бетми ○ 8088 ● 8089; 8090 +АЛАЧЫГЫ (2) ■ Канәгатьсезнең нәфесе тавык алачыгы кебек ○ 11845 ● 11974 +АЛАЧЫГЫМ (1) ■ Кабык алачыгым, туз чиләгем, үз өй генәм булса иде ○ 8269 +АЛАЧЫГЫНА (1) ■ Ислемай кибетенә керсәң, исе йогар; тимерче алачыгына керсәң, корымы +йогар ○ 285 +АЛАША (11) ■ Алаша кибәннән өрекмәс ○ 2770 ● 2771; 2773; 2774; 2775 (2); 2776; 2784; 6865; +9612; 9761 +АЛАШАГА (1) ■ Каруга кару, карт алашага ябу ○ 11846 +АЛАШАМ (1) ■ Бүз алашам арыса, Бүре ханга җиталмам, энем-углым күп туды, күп туса да кол +туды, ханга гарызым әйталмам ○ 5785 +АЛАШАНЫ (3) ■ Алашаны атка санама ○ 2772 ● 2777; 6987 +АЛАШАНЫҢ (1) ■ Тумаган туры алашаның сөяген сындырмыйлар ○ 2778 +АЛАШАҢ (1) ■ Бәхетең булса, алашаң колынлый ○ 14841 +АЛӘТ (1) ■ Аләт барда куәт бар ○ 6335 +АЛБАСТЫГА (1) ■ Җеннән куркып албастыга очраган ○ 16813 +АЛГА (20) ■ Алга бар - артыңа кара ○ 662 ● 663; 702; 729; 2072; 2600; 2773; 2952; 3103; 3256; +6726; 6748; 10878; 11134; 11223; 11423; 11878; 14839; 14857; 16148 +АЛГАН (61) ■ Ай күргән, кояш алган, җил очырып киткән ○ 86 ● 1479; 3441; 3461; 4024; 4436; +4844; 5890; 6143; 6223 (2); 6802; 6846; 7296; 7846 (2); 7847; 7947; 7954; 8050; 8091-8093; +8098; 8115; 8117; 8141; 8143; 8155; 8211; 8395; 8578; 9452; 9496; 9531; 9802; 9843; 10153; +10187; 11496; 11825; 11871; 12415; 13117-13119; 13160; 13226; 13597 (2); 13792; 14248; +14512; 14983 (2); 15357; 15755 (2); 15938; 16463; 16469 +АЛГАНГА (1 | 2) ■ Биргәнгә биш тә күп, алганга алты да аз ○ 8118 ● 8118:1, :2 +АЛГАНДА (10) ■ Бозавын сатып алганда сыеры турында сораш ○ 3255 ● 5515; 5668; 7847; 7936; +8021; 8094; 8193; 8214; 13211 +АЛГАНДАГЫДАЙ (2) ■ Ирем - алгандагыдай, көнем бәйрәмдәгедәй ○ 13527 ● 13633 +АЛГАННЫҢ (1) ■ Чаман атка менгәннең аягы тынмас, яман хатын алганның колагы тынмас +○ 13757 +АЛГАНЧЫ (16) ■ Судан алганчы балтасы да жәл түгел, судан алгач сабы да жәл ○ 1933 ● 2467; +3179; 3341; 3380; 4347; 8095; 11428; 12282; 12287; 12590; 13023; 13136; 13219; 13351; 13783 +АЛГАНЫ (1) ■ Ир-егетнең булганы - талашкан сүзен алганы ○ 13480 +АЛГАНЫМ (1) ■ Менгәнем чаман булды, алганым яман булды ○ 13250 +АЛГАНЫҢ (1) ■ Сатып алганың бүләктән арзанга төшәр ○ 8179 +АЛГАНЫҢНЫ (1) ■ Биргәнеңне аз диген, алганыңны күп диген ○ 8119 +АЛГАЧ (3) ■ Судан алганчы балтасы да жәл түгел, судан алгач сабы да жәл ○ 1933 ● 8214; 13351 +АЛГЫ (1) ■ Алгы көпчәк кайдан тәгәрәсә, арты шуннан тәгәридер ○ 6981 +АЛГЫСЫР ( | 1) ■ Кыдырым хатын өенә җиткәндә алгысыр ○ 13653:1 +АЛДА (23) ■ Алда барганга урын күп ○ 664 ● 665; 723; 939; 1030; 1317; 1521; 3217; 6089; 6783; +6792; 6984; 7970; 10009; 11328; 11809; 11959; 13259; 14540; 15565; 15999; 16168; 16425 +АЛДАВЫ (1) ■ Дус алдавы дошман ялганыннан яманрак ○ 5349 +АЛДАГЫ (3) ■ Дуслар - узганны, гашыйклар алдагы көнне сөйлиләр ○ 5382 ● 6275; 6847 +АЛДАДЫМ (1) ■ Син алдасаң алдадың, мин дә сине алдадым: намазыңны - укыдым, тәһарәтем +алмадым ○ 16933 +АЛДАДЫҢ (1) ■ Син алдасаң алдадың, мин дә сине алдадым: намазыңны - укыдым, тәһарәтем +алмадым ○ 16933 +АЛДАКНЫҢ (1) ■ Алдакның аягы кыска ○ 15752 +АЛДАМАС (2) ■ Йокычан төлке тавык алдамас ○ 2287 ● 14168 +АЛДАМЫЙЛАР (1) ■ Төлкене алдамыйлар, тотып тиресен генә туныйлар ○ 2310 +АЛДАН (57 | 2) ■ Азак килгән алдан китәр ○ 748 ● 755-757; 841; 1159; 1177; 1385 (2); 1525; +2247; 2347; 3134; 3619; 3931; 4009; 4043; 4057, :1, :2; 4230; 4403; 4432; 4809; 5497; 5949; +6720; 6726; 6780; 7013; 7014; 7140; 8102; 8918; 9570; 9665; 10057; 10456; 10468; 10568; 10878; +10981; 11194; 11436; 11793; 12291; 12428; 12822; 13266; 13301; 14544; 14809; 15113; 15143; +15160; 15272; 15759; 16179; 16446 +АЛДАНГАН (1) ■ Алдан барган алланган, соңга калган алданган ○ 755 +АЛДАНГАНГА (1) ■ Алданганга алафа бирә, ди ○ 12416 +АЛДАНМА (2) ■ Алманың кызылына алданма ○ 1798 ● 16789 +АЛДАНМАС (1) ■ Иртә торган белән иртә өйләнгән алданмас ○ 13167 +АЛДАНМЫЙ ( | 1) ■ Карт чыпчык кибәккә алданмый ○ 4171:1 +АЛДАНЫП (2) ■ Чәчкәсенә алданып, чәнечкесенә кадалма ○ 1325 ● 6688 +АЛДАНЫР (2) ■ Акыллы бер тапкыр, акылсыз мең тапкыр алданыр ○ 11430 ● 15931 +АЛДАП (5) ■ Төлке арысланны тәү күргәндә куркуыннан чак җаны чыкмаган, икенче күргәндә "әссәламегаләйкем!" дигән, өченче күргәндә алдап киткән, ди ○ 2293 ● 12028; 16722; +16931; 16994 +АЛДАР (2) ■ Кызыл Хозырны алдар ○ 594 ● 15925 +АЛДАСАҢ (1) ■ Син алдасаң алдадың, мин дә сине алдадым: намазыңны - укыдым, тәһарәтем +алмадым ○ 16933 +АЛДАУ (2) ■ Сату-алу эшенә алдау кермичә калмый, ди ○ 7956 ● 15753 +АЛДАУДАН (1) ■ Чәчәк кыраудан курка, кыз - алдаудан ○ 13045 +АЛДАШСАҢ (1) ■ Алдашсаң - абруең китәр, тиргәшсәң - кадерең китәр ○ 15754 +АЛДАШУ (1) ■ Алышу - алдашу ○ 7856 +АЛДЫ (14) ■ Ай күрде, кояш алды - безгә нәрсәсе калды? ○ 87 ● 666; 758; 1070; 1085; 3140; +5514; 6409 (2); 7264; 11885; 13706; 14760; 14823 +АЛДЫ-АРТЫ (1) ■ Арбаның алды-арты бер эздән барса, атка җиңел була ○ 6996 +АЛДЫЙ (4) ■ Бүрене сөяк белән алдый алмассың ○ 2183 ● 4171; 9817; 12592 +АЛДЫК (1) ■ Ярлылыкның солын алдык - байдан артык торабыз ○ 7536 +АЛДЫМ (14) ■ Игенне иң элек бурага салдым диген, аннары уңыш алдым диген ○ 1403 ● 1977; +7857; 8021; 8022 (2); 8023; 8024; 13179; 13248; 13249; 13352; 13353; 16906 +АЛДЫМДА (1) ■ Күз алдымда күләгәдәй булып торма ○ 10839 +АЛДЫМ-КАЙТТЫМ (1) ■ "Сатсам саттым, сатмасам алдым-кайттым, аллаһе әкбар", - дип +әйтте, ди, бер сатучы мулла намаз ниятләгәндә ○ 16932 +АЛДЫН (3) ■ Байның ишек алдын саклаучы этләр үзеннән усалрак була ○ 7282 ● 9325; +АЛДЫНА (9) ■ Бер алдына, биш артына төшү ○ 730 ● 2782; 2898; 3824; 4396; 9421; 10076; +10137; 15725 +АЛДЫНГЫ (1) ■ Алдынгы эшче - данлыклы кеше ○ 6017 +АЛДЫНДА (28) ■ Елкы елың алдында ○ 1038 ● 2682; 3372 (2); 3425; 3549; 3815; 5068; 5284; +5313; 6437; 9422; 10089; 10497; 10540; 11146; 12448; 13073; 13621; 13627; 13903; 15260 (2); +15875; 15901; 15949; 16094; 17082 +АЛДЫНДАГЫ (3) ■ Таң алдындагы тургай күк тәкелдәдең ○ 4159 ● 11499; 14302 +АЛДЫНДАГЫН (2) ■ Алдындагын алты ай эзләгән ○ 718 ● 3586 +АЛДЫННАН (13) ■ Ишек алдыннан аккан суның кадере юк ○ 390 ● 2288; 2457; 2686; 2710; +3681; 5934; 5935; 8420; 8604; 9721; 10155; 11399 +АЛДЫН-ЮЛДЫН (1) ■ Алдын-юлдын ике ашар, сузылып яткан бер ашар ○ 6445 +АЛДЫҢ (8) ■ Алдың - Казан өлгесе, артың - Мәскәү көзгесе ○ 719 ● 5260; 7178; 7848; 9224 +(2); 13212 (2) +АЛДЫҢА (8) ■ Алдыңа бер карасаң, артыңа биш кара ○ 667 ● 668; 834; 6446; 6727; 9532; 10207; +АЛДЫҢДА (8) ■ Алдыңда - ышанычың, артыңда таянычың булсын ○ 669 ● 670; 678; 720; 3166; +5350; 5488; 11794 +АЛДЫҢДАГЫ (1) ■ Артыңдагы дошманың - алдыңдагы дустың ○ 5294 +АЛДЫҢНАН (4) ■ Алдыңнан артың матур ○ 721 ● 722; 834; 15460 +АЛДЫҢНЫ (1) ■ Ишек алдыңны койма белән тот, телеңне бәйдә тот ○ 15485 +АЛДЫҢНЫ-АРТЫҢНЫ (2) ■ Алдыңны-артыңны белеп йөр ○ 671 ● 6728 +АЛДЫҢНЫҢ (1) ■ Үз капка алдыңның карын күрше капкасына көрәмә ○ 5254 +АЛДЫРА (1) ■ Яхшы ат ерактан алдыра ○ 2714 +АЛДЫРГАН (4) ■ Атын алдырган абзарын бикләгән ○ 2605 ● 12415; 12417; 15071 +АЛДЫРМАСАҢ (1) ■ Йөрәк белән алдырмасаң, тел генә ярдәм итмәс ○ 11131 +АЛДЫРЫР (6) ■ Яман юлдаш яуга алдырыр, яман би дауга калдырыр ○ 5969 ● 6962; 11476; +11663; 12418; 15590 +АЛҖЫТА (2) ■ Карак урлап алҗыта, мулла сорап алҗыта ○ 16995 (2) +АЛКА (1) ■ Алка, нихәтле кыйммәт булса да, колак бәясе тормый ○ 8761 +АЛКЫШ (3) ■ Сөйгәнеңә алкыш, сөймәгәнеңә каргыш ○ 12754 ● 14209; 15755 +АЛКЫШЫН (1) ■ Кунакның алтынын алма, алкышын ал ○ 10138 +АЛЛА (40) ■ Күк күкрәмичә "алла" димиләр ○ 1118 ● 2906; 2945; 3224; 3333; 4550; 4755; 5577 +(2); 5757; 5861; 5862; 7400; 7999; 9103; 10323; 10879; 12660; 13238; 16716; 16717; 1683516842; 16864 (2); 16879; 16884-16886; 16889; 16890; 16892; 16960; 17083 +АЛЛАГА (15 | 1) ■ Бәндәгә бәндә булганчы, аллага бәндә бул ○ 5782 ● 16843-16846; 16847, :1; +16848; 16849; 16862; 16863; 16866; 16880; 16887; 16910; 16966 +АЛЛАДАН (9) ■ Алладан көткән буш калыр, үзенә ышанган яулап алыр ○ 16850 ● 16851-16856; +16865; 16872 +АЛЛАЛАРНЫ (1) ■ Алла кешеләрне түгел, кешеләр аллаларны яраткан ○ 16841 +АЛЛАМ (1) ■ Тапкан анам түгел, яраткан аллам түгел ○ 14251 +АЛЛАНГАН (1) ■ Алдан барган алланган, соңга калган алданган ○ 755 +АЛЛАНЫ (1) ■ Шайтан, акыллы булса да, алланы яратмый ○ 16766 +АЛЛАНЫКЫ (2) ■ Мужикның җаны - алланыкы, тәне - патшаныкы, аркасы - боярныкы, шуннан калган азаплары - бар да үзенеке ○ 5858 ● 5871 +АЛЛАНЫҢ (4) ■ Ул гына алланың кашка тәкәсе ○ 3149 ● 16857-16859 +АЛЛАСЫ (1) ■ Алласы - муллага, мулласы бәндәгә сылтар ○ 16860 +АЛЛАҺЕ (1) ■ "Сатсам саттым, сатмасам алдым-кайттым, аллаһе әкбар", - дип әйтте, ди, бер +сатучы мулла намаз ниятләгәндә ○ 16932 +АЛМА (54 | 1) ■ Бәрәңгене буяу белән алма итеп булмый ○ 1601 ● 1731; 1758; 1787-1789; 1790 (2); +1791; 1792 (3); 1793; 1794; 1801; 1802; 1805; 1812; 1813; 1815; 1821; 1840; 1841 (2); 1844; 2560; +5147; 5216; 5251; 5430; 5495; 6600; 7029; 7895; 8142; 8190; 9280; 9723; 10138; 11492; 12521; +12573; 13121; 13127; 13157; 13170; 13196; 13220; 13839; 14288, :2; 14345; 15191; 15757; 16721 +АЛМАГАН (31) ■ Искә алмаган түмгәк чана аудара ○ 120 ● 272; 2458; 2871; 4265; 4939; 5537; +5538; 5606; 5607; 5647; 6467; 6740; 6742 (2); 6874; 7846; 8050; 9562; 9853; 10948; 13795; +13844; 14131 (2); 14210; 14321; 14474; 14793 (2); 15798 +АЛМАГАНГА (4) ■ Ата алмаганга аң очрар ○ 2008 ● 5607; 5644; 6740 +АЛМАГАННЫ (4) ■ Тимер балта булдыра алмаганны кайчакта юкә чөй булдыра ○ 1942 ● 13759; +16411; 16609 +АЛМАГАННЫҢ (1) ■ Ата алмаганның угы алты колач китәр ○ 5539 +АЛМАГАЧ (6) ■ Имән чикләвеге алмагач төбенә тәгәрәми ○ 1730 ● 1795; 3375; 4299; 13090; +АЛМАГАЧНЫ (1) ■ Алмагачны ашласаң, тәмле алма ашарсың ○ 1794 +АЛМАГАЧТА (1) ■ Таза алмагачта да черек алма булгалый ○ 1815 +АЛМАГЫ (1) ■ Бирмәкнең алмагы бар, алмакның салмагы бар ○ 8125 +АЛМАДЫМ (2) ■ Аягым белән бармадым, кулым белән алмадым ○ 10987 ● 16933 +АЛМАЗ (9) ■ Алмаз таш туфракта ятса да, күргән кеше алмый калмас ○ 254 ● 255-257; 293; +12419 (2); 15756 (2) +АЛМАЗНЫ (2) ■ Алмазны алмаз белән кисәләр ○ 256 ● 257 +АЛМАК (4) ■ Алмак бирмәк белән ярашыр ○ 8096 ● 8097; 13213; 13214 +АЛМАККА (1) ■ Берәү бар: күрмәккә бар, үрнәккә юк; берәү бар: алмакка бар, бирмәккә юк +○ 8109 +АЛМАКНЫҢ (1) ■ Бирмәкнең алмагы бар, алмакның салмагы бар ○ 8125 +АЛМАКЧЫ (1) ■ Чыпчык биреп каз алмакчы була ○ 4185 +АЛМАЛАРЫ (2) ■ Алмалары булмаса, алмагач гаепле түгел ○ 1795 ● 1842 +АЛМАЛЫДА (1) ■ Алмалыда бер көн, салмалыда бер көн ○ 1843 +АЛМАМ (1) ■ Көн күрмәгән көн күрсә, көндез чыра яндырыр; мал тапмаган мал тапса, кешене +күзгә алмам, дир ○ 7372 +АЛМАН (1) ■ Алаңгасар алман би, алымсаклы яман би ○ 5720 +АЛМАНЫ (1) ■ Алманы үстерү кыен, черетү ансат ○ 1796 +АЛМАНЫҢ (3) ■ Алманың асылын аю ашый, чикләвекнең төшен корт ашый ○ 1797 ● 1798; +АЛМАС (40) ■ Суны ут алмас, алтынны тут алмас ○ 451 (2) ● 1345; 2047; 2468; 2817; 2971; 3091; +3107; 3357; 3512; 3526; 3835; 4020; 4162; 4174; 4218; 5035; 5656; 5686; 6032; 6429; 6557; 6611; +7071; 7630 (2); 8149; 9587; 9988; 11509; 11540; 11542; 12592; 12823; 12913; 13094; 14239; +16713; 16948 +АЛМАСА (4) ■ Аксак эт, йөри алмаса, ятып өрер ○ 3443 ● 4594; 12510; 15178 +АЛМАСАҢ (8 | 2) ■ Ялына тотынып кала алмасаң, койрыгына тотынып кала алмассың ○ 2702 +● 7957, :1, :2; 8177; 9104; 10549; 11460; 12124; 13979 +АЛМАСКА (1) ■ Җәй алмаска, кыш бирмәскә ○ 1067 +АЛМАСЛЫК (1 | 1) ■ Кешегә чокыр казысаң, тирәнрәк казы, үзең төшсәң, чыга алмаслык булсын ○ 12000:5 ● 12545 +АЛМАССЫҢ (64 | 1) ■ Кояшны балчык белән сылый алмассың ○ 46 ● 47; 131; 183; 596; 775; +794; 1042; 1146; 1309; 1924; 1956, :2; 2183; 2289; 2702; 3249; 3496; 3706; 3991; 4171; 4172; +4899; 5007; 5075; 5640; 6151; 6378; 6877; 7394; 7488; 7657; 8282; 8519; 8521; 8938; 9072; 9378; +9627; 9817; 9927; 9933; 10290; 10549; 10586; 10908; 10937; 10975; 11021; 11199; 11590; 11726; +12624; 12791; 13730; 14228; 14714; 14798; 15286; 15402; 16018; 16145; 16584; 17051 (2) +АЛМАСЫ (7) ■ Җир алмасы җилектерми ○ 1627 ● 1783; 1785; 1788; 6149; 10498; 14265 +АЛМАСЫН (3) ■ Алмасын ашарсың - агачын кисмә ○ 1799 ● 1809; 12813 +АЛМАУ (3) ■ Гөмбә белән шалканны аера алмау ○ 1355 ● 1360; 1499 +АЛМАУЧЫ (1) ■ Чын кеше гаепне үзеннән эзләр, чынны күрә алмаучы гаепне күзеннән эзләр +○ 12602 +АЛМАШТЫМ (1) ■ Хәзинә таптым - чүпкә аттым, алтын таптым - бакырга алмаштым ○ 7838 +АЛМАШТЫРЫП (1) ■ Унны тугызга алмаштырып йөрү ○ 8065 +АЛМАШЫНА (1) ■ Баланың кулыннан пычак алсаң, алмашына таяк бир ○ 13994 +АЛМАШЫП (1) ■ Заманны бернинди җәүһәргә дә алмашып булмый ○ 817 +АЛМЫЙ (60) ■ Ай яктысы, ни хәтле генә якты булса да, кояшныкына җитә алмый ○ 15 ● 37; +169; 254; 439; 1426; 1494; 1545; 1900; 2199; 2229; 2376; 2804; 3274; 3926; 4071; 4213; 4349; +4423; 4747; 4807; 4812; 5406; 5729; 5951; 6094; 6987; 7073; 7197; 7617; 7795; 8225 (2); 8802; +8826; 9045 (2); 9318; 9380; 9674; 10608; 10840; 10888; 11206; 11249; 11302; 11471; 11537; +11539; 12281; 12536; 12549; 12662 (2); 15364; 15423; 15684; 15946; 16165; 16586 +АЛМЫЙДЫР (1) ■ Байның биек баскычы, менә алмыйдыр ач кеше ○ 7275 +АЛМЫЙЛАР (3 | 2) ■ Атны камытка үлчәп алмыйлар, камытны атка үлчәп алалар ○ 2562 +● 10167; 10551:2; 14058:3; 15407 +АЛМЫЙМ (4) ■ Сарык биреп сөйләтә алмыйм, сыер биреп туктата алмыйм ○ 3126 (2) ● 15633 +(2) +АЛМЫЙСЫҢ (6) ■ Берүзең тау күчерә алмыйсың ○ 4890 ● 8025; 10751; 10824; 11149; 16220 +АЛМЫЙЧА (2) ■ Идел суы да барып алмыйча килми ○ 386 ● 11857 +АЛПАВЫТКА (1) ■ Алпавытка юләр тансык ○ 5721 +АЛПАРЫНА (1) ■ Алпарына күрә тулпары ○ 5527 +АЛСА (10) ■ Ат бер юлга күнеп алса, йоклаган килеш тә йөри ○ 2488 ● 4189; 4405; 10946; 13696; +14555; 14857; 15114; 16989; 16994 +АЛСАМ (1) ■ Күпмегә алсам, шуңа сатам ○ 8053 +АЛСАҢ (45) ■ Аю баласын алга алсаң да иш булмас ○ 2072 ● 2184; 2469; 2470 (2); 2560; 2850; +3180; 3181; 4414; 5295; 6047; 7176; 7924; 7925; 9046 (2); 9247; 9880; 11884; 12593; 12826; +13116 (2); 13123 (2); 13124 (2); 13125 (2); 13126 (2); 13133 (2); 13175 (2); 13215; 13217; 13344 +(3); 13994; 14120; 14501 (2) +АЛСУ (1) ■ Алсу күзлек аша карау ○ 10469 +АЛСЫН (5) ■ Төядән: "Сиңа тау менү авырмы, тау төшүме?" - дип сораганнар. Төя: "Аркаңда +йөк булгач, тигез җирне дә шайтан алсын!" - дигән, имеш ○ 2939 ● 6786 (2); 14316; 14598 +АЛТАУ (3) ■ Алтау ала булса, аулаганы китә ○ 4866 ● 14107; 15392 +АЛТМЫШ (20 | 6) ■ Алтмыш адым атлаганчы, алты тапкыр артыңа кара ○ 672 ● 1302; 1515; +1556; 1885; 2771; 2838; 2910; 4754 (2); 6729; 6730, :1, :2; 8897; 9611, :1, :2, :3; 12577; 13342:1; +13672; 14588; 14599; 15102; 16180 +АЛТМЫШКА (7) ■ Алтмышка җиткән кешегә ханнар нәфесе керә, ди ○ 15005 ● 15009; 15025; +15071; 15075; 15101; 15102 +АЛТМЫШНЫКЫ (1) ■ Алтмышныкы бетә, алтыныкы кала ○ 7849 +АЛТМЫШТА (5) ■ Алтмышта картлыгың каршы алыр ○ 15006 ● 15007; 15008; 15077; 15461 +АЛТМЫШТАГЫ (1) ■ Илледәге ил агасы - алтмыштагы ил атасы ○ 15035 +АЛТЫ (39 | 3) ■ Алтмыш адым атлаганчы, алты тапкыр артыңа кара ○ 672 ● 718; 1032; 1526; +1556; 2771; 2910; 3006; 5539; 6650; 6729; 6730, :1, :2; 7265; 7730; 7893; 7982; 8100; 8118, :2; +8215; 8982; 9145; 9726; 10058; 10072; 10113; 10224; 11332; 11511; 11700; 13091; 13115; 13441; +13598; 13599; 14266; 14320; 15101; 15436; 16697 +АЛТЫГА (4) ■ Алтыга алып бишкә сат, атың булсын сәүдәгәр ○ 7850 ● 7961; 9390; 15075 +АЛТЫДА (2) ■ Алтыда бер дөңгелдек, алтмышта бер дөңгелдек ○ 15007 ● 15461 +АЛТЫДАГЫ (2) ■ Алтыдагы акыл алтмышта ○ 15008 ● 15009 +АЛТЫЛЫ (1) ■ Алтылы да бишле, бездә киндер ишле ○ 8732 +АЛТЫН (158 | 1) ■ Ай - мөгезле, алтын - канатлы ○ 7 ● 38; 188; 190; 195; 258-261; 268; 270; +272; 274; 284; 288; 297; 326; 330; 565; 1255; 1433; 1526; 2904; 2974; 3769; 3853; 3875; 4089; +4093, :1; 4868; 4945; 4951; 5114; 5165; 5291; 5528; 5627 (2); 6018; 6019; 6020 (2); 6149; 6370; +6412; 6426 (2); 6529; 6535; 6571; 6982; 7279; 7540; 7731-7741; 7744-7748; 7749 (2); 77507753; 7754 (2); 7755-7758; 7759 (2); 7760; 7761; 7780; 7796; 7807; 7810; 7816; 7824; 7838; +7845; 7939 (2); 7955; 8762 (2); 8842; 9144; 9391; 9996; 10091; 10232; 10234; 10292; 10695; +10744; 11062; 11063; 11088; 11402; 11406 (2); 11409; 11492-11494; 11763; 11890; 11891; 12099; +12521; 12821; 12936; 13187; 13679; 13708; 14106; 14118; 14388; 14392 (2); 14401; 14783; +14857; 15015; 15179; 15740; 15745; 15757; 15760; 15838 (2); 15977; 16033; 16226; 16248 (2); +16331 (2); 16337; 16464; 16465; 16523; 16718; 16902; 16961 +АЛТЫНГА (14) ■ Алтынга бакыр катнаштырсаң, бозарсың ○ 262 ● 5166; 7762-7764; 7797; +11488; 11495; 11496; 11516; 11666; 12100; 12724; 14589 +АЛТЫНДА (1) ■ Алтында тузан тормас ○ 7765 +АЛТЫН-КӨМЕШ (4) ■ Арпа-бодай аш булды, алтын-көмеш таш булды ○ 1517 ● 4867; 7742; +АЛТЫН-КӨМЕШНЕҢ (1) ■ Алтын-көмешнең искесе булмас, ата-ананың бәһасе булмас ○ 14383 +АЛТЫННАН (7) ■ Вакытның кыйммәте алтыннан артык ○ 801 ● 5624; 9031; 9558; 9569; 12990; +АЛТЫННЫ (12) ■ Алтынны ала белгән бүлә дә белер ○ 263 ● 264; 451; 7738; 7749; 7766-7771; +АЛТЫННЫҢ (3) ■ Алтынның бөтен кадере дә аның аз булуында ○ 7772 ● 7773; 11064 +АЛТЫНЧЫНЫҢ (1) ■ Алтынчының бер органы - тимерченең мең органы ○ 265 +АЛТЫНЫ (2) ■ Алтыны барда җүләрне дә акыллы диләр ○ 7774 ● 16886 +АЛТЫНЫКЫ (1) ■ Алтмышныкы бетә, алтыныкы кала ○ 7849 +АЛТЫНЫН (3) ■ Алтын ияр атка тисә, алтынын ал да утка як ○ 6982 ● 10138; 11488 +АЛТЫНЫҢ (5) ■ Бишнең башы булганчы, алтының аягы бул ○ 4892 ● 7775; 11497; 11560; +АЛТЫСЫ (2) ■ Ирсәкнең җиде чикмәне булыр, алтысы кешедә булыр ○ 13646 ● 14122 +АЛУ (19) ■ Торма ачуын тоздан алу ○ 1640 ● 2739; 4838; 7106; 7113; 7851; 7959; 8144; 10073; +11013; 11046; 11366; 13186 (2); 14737; 15451; 15803; 15969; 16508 +алу → сату-алу +АЛУЧЫ (7) ■ Алучы юк - сатучы нишләсен, сатучы юк - алучы нишләсен ○ 7852 (2) ● 7853; +7881; 7886; 8004; 11838 +АЛУЧЫГА (1) ■ Алучыга - баручы ○ 13120 +АЛУЧЫДАН (1) ■ Базар арзан булса, алучыдан оят кача; базар кыйммәт булса, сатучыдан оят +кача ○ 7868 +АЛУЧЫНЫКЫНА (1) ■ Бурычка бирүченең хәтере алучыныкына караганда үткенрәк була +○ 8145 +АЛУЧЫНЫҢ (1) ■ Нәрсә арзанланган саен алучының инсафы китә, нәрсә кыйммәтләнгән саен +сатучының инсафы китә ○ 7943 +АЛУЫ (1) ■ Коега таш ташлау җиңел, алуы авыр ○ 402 +АЛУЫН (1) ■ Мулла алуын белер, бирүен белмәс ○ 17016 +АЛЧАК (1) ■ Арык кеше - алчак, базык кеше - басымчак ○ 10745 +АЛЫ (2) ■ Алы булды, гөле кирәк ○ 647 ● 5877 +АЛЫЙМ (2) ■ Алыйм дигәннең күзе яман, бирим дигәннең сүзе яман ○ 8099 ● 14756 +АЛЫКМАНЫ (1) ■ Толыкманы тугыз пот, алыкманы алты пот ○ 7982 +АЛЫМЛЫ (1) ■ Адымлы ат - алымлы ат ○ 2450 +АЛЫМСАК (1) ■ Асыл түрә сүзеңә карар, алымсак түрә күзеңә карар ○ 5726 +АЛЫМСАКЛЫ (1) ■ Алаңгасар алман би, алымсаклы яман би ○ 5720 +АЛЫН (2) ■ Аргамак алын бирмәс ○ 2779 ● 2806 +АЛЫНА (1) ■ Килен кайниш туфрагыннан алына ○ 13355 +АЛЫНГАН (2) ■ Исеме телгә алынмаган егеттән исеме телгә алынган төбет артык ○ 12889 +● 16816 +АЛЫНМАГАН (2) ■ Исеме телгә алынмаган егеттән исеме телгә алынган төбет артык ○ 12889 +● 14028 +АЛЫНМАС (1) ■ Бүләк һәркемнән алынмас ○ 8158 +АЛЫНМЫЙ (1) ■ Мәхәббәт алтынга сатып алынмый ○ 12724 +АЛЫП (58) ■ Тымызык елга көймәне алып китәр ○ 473 ● 818; 1022 (2); 1976; 2278; 3515; 3547; +3799; 3931; 3981; 4117; 4143; 4829; 5252; 5529; 5530; 5708; 6564; 6811 (2); 7394; 7400; 7850; +7854; 7936; 7967; 8035; 8100; 8135; 8142; 8184; 8197; 8333; 9063; 9476; 9641; 9805; 10643; +10785; 10888; 11470; 12634; 13156; 13237; 13252; 13427; 14219; 14382; 14851; 15333; 15434; +15706; 16223; 16567; 16657; 16778; 16858 +АЛЫПЛАР (1) ■ Алыплар алышмый танышмас ○ 5531 +АЛЫПТАЙ (1) ■ Алыптай алты малайны кабыктай бер ана асрый ○ 14266 +АЛЫР (54 | 2) ■ Югары ятсаң - җил алыр, түбән ятсаң - сил алыр ○ 708 (2) ● 833; 1251; 1262; +2374; 2789; 2933; 3567; 4716; 5022 (2); 5668; 5920; 5968; 6617; 6647 (2); 6702; 6947; 7007; +7155 (2), :1; 7758; 7874 (2); 7879; 8170; 8189 (2); 10694 (2); 11432; 11782; 11894; 12392; 13108; +13117; 13371 (2); 13520 (2); 13521 (2); 14133; 14504; 14758; 15006; 15178; 15537; 16413; 16593; +16628; 16837:1; 16850 +АЛЫРГА (10) ■ Диңгезгә керсәң, чишмәдән су алырга онытма ○ 367 ● 3892; 7806; 7855; 8101; +10281; 10397 (2); 10645; 16118 +АЛЫРЛЫК (3) ■ Җитен чәчсәң, эт ялап алырлык булсын ○ 1575 ● 6128; 10504 +АЛЫРМЫН (5) ■ Еланны өненә кергәндә койрыгыннан тартып алырмын димә ○ 4631 ● 7730 +(2); 8102; 8103 +АЛЫРСЫҢ (16) ■ Алыска салырсың - якыннан алырсың ○ 674 ● 684; 697; 2275; 2760; 3450; +4420; 6047; 7578 (2); 8111; 8129; 8171; 8666; 10947; 16110 +АЛЫС (1) ■ Алыс булса - кешнәмә, якын булса - тешләмә ○ 673 +АЛЫСКА (3) ■ Алыска салырсың - якыннан алырсың ○ 674 ● 5843; 14085 +АЛЫСЛЫГЫ (1) ■ Күренгәннең алыслыгы юк, күтәргәннең авырлыгы юк ○ 692 +АЛЫСНЫ (1) ■ Ашны тәмләндергән - тоз, алысны юык иткән - кыз ○ 12943 +АЛЫСТАГЫ (1) ■ Алыстагы дошманнан андып йөргән дус яман ○ 5292 +АЛЫСТАН (1) ■ Алыстан арбаланганчы, якыннан дурбала ○ 675 +АЛЫЧА (1) ■ Әүвәл мунча, аннан алыча ○ 8636 +АЛЫШ (1) ■ Кул сугып алыш, чыгарып салыш ○ 8051 +АЛЫШ-БИРЕШ (3) ■ Дус белән аша, эч, итмә алыш-биреш ○ 5354 ● 8104; 11384 +АЛЫШКАН (3) ■ Алышкан яуга аркаңны күрсәтмә ○ 5532 ● 11488 (2) +АЛЫШМЫЙ (1) ■ Алыплар алышмый танышмас ○ 5531 +АЛЫШТЫРА (3) ■ Ялангачка өч учак та бер киемне алыштыра алмый ○ 8826 ● 9380; 14239 +АЛЫШТЫРМА (1) ■ Үзең тапкан картаны үпкәгә алыштырма ○ 9411 +АЛЫШТЫРМАС (2) ■ Бүре йонын алыштырыр, бүрелеген алыштырмас ○ 2146 ● 4380 +АЛЫШТЫРУ (1) ■ Серне һәркемгә сөйләү - бодайны алабутага алыштыру белән бер ○ 12547 +АЛЫШТЫРЫП (2) ■ Ишәкнең иярен алыштырып кына холкын алыштырып булмый ○ 2986 (2) +АЛЫШТЫРЫР (1) ■ Бүре йонын алыштырыр, бүрелеген алыштырмас ○ 2146 +АЛЫШУ (1) ■ Алышу - алдашу ○ 7856 +АЛЫШЫМ (1) ■ Алты алышым юк, биш бирешем юк ○ 8215 +АЛЫШЫП (1) ■ Бикләр белән алышып булмас, тирәк белән көрәшеп булмас ○ 5768 +АЛЫШЫР (1) ■ Җиде атага җиткәч кыз бавыры алышыр ○ 13059 +АМАН (3) ■ Атым чаман булса да, сырты аман ○ 2603 ● 5533; 15755 +АМАНЛЫК (1) ■ Ил теләр аманлык, дошман теләр яманлык ○ 5570 +АМАНЛЫКТА (1) ■ Агай-эненең кадере аманлыкта беленми, яманлыкта беленер ○ 14550 +АМАНЫ (1) ■ Таңның яманы - кичнең аманы ○ 948 +АМБАР (3) ■ Эт амбар саклый, мәче казан саклый ○ 3550 ● 7911; 16341 +АМБАРДАГЫ (1) ■ Кырдагы - ашлык түгел, амбардагы - ашлык ○ 1422 +АМБАРЫ (2) ■ Кырмысканың амбары буш булмый ○ 4800 ● 8663 +АМБАРЫҢ (3) ■ Амбарың белән мактанма, ашлыгың белән мактан ○ 1370 ● 1453; 1488 +АМБАРЫҢДА (1) ■ Амбарыңда булса, кесәңдә булыр ○ 1371 +АМБАРЫҢНЫ (1) ■ Айгырың үлмәс борын амбарыңны биклә ○ 2762 +АМИН (2) ■ Коры табакка амин тотмыйлар ○ 9936 ● 16921 +АНА (73) ■ Кыш - үги ана, яз - үз ана ○ 871 (2) ● 1438 (2); 2030; 3869; 4130; 4230-4232; 4266; +4712; 4731; 4747; 5055; 13517; 14220-14222; 14223 (2); 14224-14230; 14238; 14242; 14243; +14247; 14252 (2); 14256-14259; 14266-14272; 14281; 14283; 14301; 14308; 14384 (2); 1438514387; 14392; 14406-14415; 14461; 14462; 14570; 14645; 14703; 14802 (2); 15461 +ана → ата-ана +АНАГА (5) ■ Атага тартып ул тумас, анага тартып кыз тумас ○ 14416 ● 14442; 14452; 14455; 14459 +анага → ата-анага +АНАДА (2) ■ Һавада болыт бар, анада өмет бар ○ 14246 ● 14439 +АНАДАН (8) ■ Алып анадан туар, аргамак биядән туар ○ 5529 ● 13914-13916; 14219; 14248; +14417; 14460 +анадан → ата-анадан +АНАЛЫ (3) ■ Аналы баланың үзе тук, анасыз баланың күзе тук ○ 14273 ● 14274; 14419 +аналы → ата-аналы +АНАЛЫ-АТАЛЫ (1) ■ Аналы-аталы - алтын канатлы ○ 14388 +АНАМ (4) ■ Тапкан анам түгел, яраткан аллам түгел ○ 14251 ● 14420; 14463; 15487 +АНАНЫ (3) ■ Имә белгән кузы ике ананы имәр, имә белмәгән кузы үз анасын имә алмас ○ 3091 +● 14279; 14421 +ананы → ата-ананы +ананыкы → ата-ананыкы +АНАНЫҢ (9) ■ Ана булмыйча ананың кадерен белеп булмый ○ 14222 ● 14231; 14260; 14261; +14275; 14287; 14434; 14438; 15462 +ананың → ата-ананың +АНАҢ (15) ■ Туган илең - туган анаң, чит ил - үги ана ○ 5055 ● 6241 (2); 7880; 13755; 14004; +14232; 14253; 14254; 14264; 14391; 14431; 14453; 14465; 14466 +анаң → атаң-анаң +АНАҢА (1) ■ Эшләгәнең атаң илә анаңа, өйрәнгәнең - үзеңә ○ 6388 +АНАҢДА (1) ■ Анаңда булса - сорарсың, учыңда булса - яларсың ○ 14233 +АНАҢНЫ (1) ■ Атаңны башыңда тот, анаңны учыңда тот ○ 14432 +анаңны → ата-анаңны +АНАҢНЫҢ (1) ■ Чит кешенең сөюе - үз анаңның йодрык төюе ○ 14241 +АНАСЫ (43) ■ Җир - анасы, мал - баласы ○ 210 ● 1520; 1521; 2839; 3254; 4737; 6597; 9806; +13021; 13121; 13822; 13992; 14180 (2); 14236 (2); 14249; 14250; 14278; 14280; 14282; 1428914292; 14296 (2); 14297 (2); 14298; 14303; 14304; 14309-14311; 14315; 14389; 14422-14425; +14810; 16450 +анасы → ата-анасы, атасы-анасы +АНАСЫЗ (9) ■ Сусыз бакча - анасыз бала ○ 456 ● 4713-4715; 14237; 14273; 14276; 14277; 14427 +АНАСЫЗНЫ (2) ■ Анасызны килен итмә, атасызны кияү итмә ○ 13122 ● 14428 +АНАСЫН (9) ■ Имә белгән кузы ике ананы имәр, имә белмәгән кузы үз анасын имә алмас +○ 3091 ● 4726; 4738; 14244 (2); 14245; 14316; 14426; 14464 +анасын → ата-анасын +АНАСЫНА (8) ■ Анасына өргән эт бүре авызына төшәр ○ 3451 ● 14265; 14286; 14313; 14314; +14317; 14390; 14444 +анасына → ата-анасына +АНАСЫНДА (1) ■ Анасында кызы кайгысы, кызында тезе кайгысы ○ 14312 +АНАСЫННАН (3) ■ Бозау анасыннан алга узып йөрсә, бүре ашар ○ 3256 ● 4036; 13065 +АНАСЫНЫҢ (2) ■ Этнең баласы анасының эчендә өрә ○ 3715 ● 14288 +АНДА (20) ■ Арттан караганда алда, үзе һаман анда ○ 723 ● 1036; 2291; 2352; 2979; 4699; 5261; +6295 (2); 7823; 9252; 10324; 10890; 11006; 11205; 11209; 11833; 12744 (2); 16731 +АНДЫЗЛЫ (1) ■ Иерле җирдә ир үлмәс, андызлы җирдә ат үлмәс ○ 1279 +АНДЫЙ (4) ■ Андый гына хан кызында да була ○ 5985 ● 8410; 15334; 15758 +АНДЫП (1) ■ Алыстагы дошманнан андып йөргән дус яман ○ 5292 +АННАН (40 | 3) ■ Алырсың аннан, куянга койрык үссә ○ 2275 ● 2412 (2); 2745; 4347; 5492; 5573; +6155; 6156; 6337; 6471:1; 6923:1, :3; 6965; 7105; 7885; 8636; 9425; 9426; 10091; 10118; 10128; +10144; 10423; 10935; 11038; 12399; 12407; 12462; 13213; 13287 (2); 13538; 13591; 15063; +15499; 15598; 15715; 16134; 16244; 16278; 16863; 17022 +АННАРЫ (3) ■ Игенне иң элек бурага салдым диген, аннары уңыш алдым диген ○ 1403 ● 8321; +АНСАТ (5) ■ Тауга менүе кыен, төшүе ансат ○ 166 ● 1796; 7341; 8144; 15369 +АНСЫЗ (1) ■ Кар ак булса да, аны ашап булмый; ипи кара булса да, ансыз яшәп булмый ○ 9261 +АНТ (5) ■ Түбәгә салам япсаң, төшмәскә ант итеп менә, ди ○ 8294 ● 12420; 12577; 12659; 16089 +АНТНЫ (1) ■ Антны бирә дә бел, үти дә бел ○ 12421 +АНЫ (26) ■ Кояш бик зур да, аны капларга кечкенә болыт та җитә ○ 36 ● 1246; 3045; 3324; 3673; +3840; 4983; 5403; 7242; 7710; 8886; 9261; 9427; 9805; 9863; 11012; 11501; 11909; 12435; 13823; +13977; 14596; 14836; 14878; 14936; 16655 +"А"НЫ (2) ■ "А"ны әйткәч, "б"не әйтми хәл юк ○ 16466 ● 16694 +АНЫЙ (1) ■ Аша кызыл тиз аный, зәңгәресе яхшырак ○ 563 +АНЫКЫ (4) ■ Сыер кемнеке булса, бозау аныкы; би кемнеке булса, ил аныкы ○ 5886 (2) ● 8785; +АНЫҢ (52) ■ Аның өенә кояшның койрыгы терәлмәгән ○ 90 ● 288; 493; 494; 1727; 2212; 2602; +2870; 2907; 3321; 3322; 3383; 3468; 3910; 4348; 4386; 4387; 5340; 5344; 6080; 6284; 6285; 6574; +7036; 7037; 7095; 7096; 7772; 8026; 8110; 8165; 8357; 8363; 8551; 9423; 9427; 9491; 10719; 11358; +11764; 11765; 11802; 13627; 14304; 14977; 15152; 15437; 16138; 16265; 16450; 16916; 17079 +АНЫСЫ (1) ■ Анысы шулай шулаен, тартып җибәр кураен ○ 16447 +АҢ (1) ■ Ата алмаганга аң очрар ○ 2008 +АҢА (25) ■ Кояшның нуры сиңа җитсә дә, синең кулың аңа җитмәс ○ 49 ● 223; 224; 498; 499; +1557; 1621; 1844; 2667; 3323; 3377; 3637; 3848; 3998; 5411; 5918; 6814; 8656; 9442; 11222; +11285; 13946; 14762; 15496; 16448 +АҢАР (1 | 1) ■ Ярамаган каз ите, аңар тагын куян ите ○ 9507 ● 13679:1 +АҢАРДА (1) ■ Аңарда каз зиһене бар ○ 4256 +АҢАРДАН (2) ■ Кешенең яхшы эшенә көнчелегең килсә, аңардан уздырып эшлә ○ 6084 ● 7832 +АҢАРЧЫ (2) ■ Аңарчы тигез җирләр түмгәккә әйләнер әле ○ 225 ● 10621 +АҢГЫРА (5) ■ Аңгыра тавык көшел өстендә ач йоклый ○ 4267 ● 4268; 11526; 11527; 11704 +АҢГЫРАНЫ (1) ■ Акыллылар янына барсаң, аңгыраны ияртмә ○ 11463 +АҢГЫТ (1) ■ Ил яманы - маңгыт, кош яманы - аңгыт ○ 4948 +АҢКАУ (1) ■ Ялганга ялкау инана, я булмаса аңкау инана ○ 16160 +АҢКЫГАН (1) ■ Гөл янында торган яфрактан гөл аңкыган ○ 1272 +АҢЛА (1) ■ Мин аз әйтсәм, син күбен аңла ○ 16285 +АҢЛАГАН (1) ■ Аңлаган бер кылдан да аңлар, аңламаган бүрәнәдән дә аңламас ○ 11528 +АҢЛАДЫМ (2) ■ "Ишеттем" дип әйтмә, "аңладым" дип әйт ○ 10391 ● 16672 +АҢЛАМАГАН (2) ■ Аңлаган бер кылдан да аңлар, аңламаган бүрәнәдән дә аңламас ○ 11528 +● 11529 +АҢЛАМАГАНГА (2) ■ Аңламаганга туры сүз дә кыйшык булып күренер ○ 11530 ● 15776 +АҢЛАМАС (3) ■ Аңлаган бер кылдан да аңлар, аңламаган бүрәнәдән дә аңламас ○ 11528 +● 11529; 11933 +АҢЛАМЫЙ (2) ■ Аңламый сөйләшкән авырмый үләр ○ 15777 ● 15778 +АҢЛАМЫЙМ (1) ■ Русчаны белмим, татарчаны аңламыйм ○ 15667 +АҢЛАП (1) ■ Кеше сүзен аңлап тыңлау сөйли белүдән яхшырак ○ 15895 +АҢЛАР (2) ■ Аңлаган бер кылдан да аңлар, аңламаган бүрәнәдән дә аңламас ○ 11528 ● 11531 +АҢЛАРЛЫК (1) ■ Сүзең булсын аңларлык, өзелсә дә ялгарлык ○ 16031 +АҢЛАТА (2) ■ Күз каравы сүздән күбрәк аңлата ○ 10416 ● 15543 +АҢЛАТАЛМАГАННЫ (1) ■ Тел белән аңлаталмаганны таяк белән аңлаталмассың ○ 15531 +АҢЛАТАЛМАССЫҢ (1) ■ Тел белән аңлаталмаганны таяк белән аңлаталмассың ○ 15531 +АҢЛАТУ (1) ■ Наданга максатыңны аңлату дәвәне чокыр атлатудан кыендыр ○ 16640 +АҢЛАТЫП (1) ■ Җүләргә мәкаль әйтсәң, мәгънәсен дә аңлатып бирергә кирәк ○ 16443 +АҢЛЫ (2) ■ Аңлы аңлар, ахмак таңлар ○ 11531 ● 11676 +АҢЛЫЙ (2) ■ Бай, ярлыланса, ярлы хәлен аңлый; ярлы, баеса, сәламең дә алмый ○ 7197 ● 14282 +АҢСЫЗЛЫК (1) ■ Аңсызлык иясен һәлак итә ○ 11532 +АҢЫНА (1) ■ Акыллы аңына алганчы, юләр сөйләп бетерер ○ 11428 +АҢЫШМЫЙ (1) ■ Үзенекен ялгышмый, кешенекен аңышмый ○ 12093 +АПАЙ (1) ■ Сыерың булмаса, кәҗәгә дә "апай" әйтерсең ○ 3061 +АП-АК (1) ■ Кап-кара тавык та ап-ак йомырка сала ○ 4279 +АПАМ (1) ■ Агам кемне алса, җиңгәм шул; апам кемгә барса, җизнәм шул ○ 14555 +АПАМДА (1) ■ Аямда булса ялармын, апамда булса кабармын ○ 14562 +АПАНЫ (1) ■ Аганы күреп эне үсәр, апаны күреп сеңел үсәр ○ 14556 +АПАРА (1) ■ Аш пешерсә - апара, бите-кулы кап-кара ○ 9432 +АПАСЫН (1) ■ Апасын күзәт, сеңелесен ал ○ 14559 +АПАСЫНА (1) ■ Җизнәсе белән тынышмаган балдыз апасына да ят ○ 14653 +АПАСЫННАН (1) ■ Чәчен-башын туздырган, апасыннан уздырган ○ 14584 +АППАГЫМ (4 | 5) ■ Аяз-аяз көннәрдә җиләк җыяр аппагым, болыт-болыт көннәрдә урак урыр +аппагым ○ 1073 (2) ● 2223, :1, :2, :3; 3985, :1, :2 +АПРЕЛЬ (3) ■ Апрель кергәч эт биеклеге кар ява ○ 759 ● 760; 938 +АПРЕЛЬДӘ (1) ■ Мартта - шарт, апрельдә - шапырыла ○ 923 +АПТЕКАДА (1) ■ Аптекада тозның кадагы кырык тиен ○ 9105 +АПТЫРА (1) ■ Аптырасаң аптыра, нужа юкны таптыра ○ 14788 +АПТЫРАГАН (9) ■ Аптыраган үрдәк алдына да, артына да йөзәр ○ 4396 ● 4397; 4398; 4551; +14784-14786; 14787 (2) +АПТЫРАМЫЙ (1) ■ Аптырамый ашык, юлың булыр ташлык ○ 6731 +АПТЫРАСАҢ (1) ■ Аптырасаң аптыра, нужа юкны таптыра ○ 14788 +АПТЫРАТА (1) ■ Сентябрьдә син дә бер, мин дә бер, апрель аптырата ○ 938 +АПТЫРАШ (1) ■ Аптыраш белән йөдәш кергәннәр, ди, өйдәш ○ 14789 +АРА (6) ■ Ара өзек булса, дуслык төзек була ○ 5293 ● 6464; 12736; 14472; 16183 (2) +АРАГА (2) ■ Кара көндә дус булган арага кылыч чапса да аерылмас ○ 5454 ● 10460 +АРАДА (7) ■ Тау арада җил тими ○ 151 ● 735; 2999; 3164; 5521; 10930; 14625 +АРАКЫ (22) ■ Авызга кергән аракы әрне сыгып чыгара ○ 9796 ● 9800-9815; 9826; 9827 (2); +9838; 9856 +АРАКЫГА (2) ■ Аракыга сәлам бирсәң, акылың белән саубуллаш ○ 9816 ● 9822 +АРАКЫНЫ (1) ■ Аракыны алдый алмассың ○ 9817 +АРАКЫНЫҢ (2) ■ Аракының биргән көче авыз җимерергә ярый ○ 9818 ● 9820 +АРАКЫСЫ (1) ■ Кистем кискә, аракысы бер мичкә ○ 9865 +АРАКЫСЫН (1) ■ Шайтан үзе керә алмаган җиргә аракысын җибәрә, ди ○ 9853 +АРАЛАРЫН (1) ■ Араларын су белән дә, ут белән дә аерып булмас ○ 495 +АРАЛАРЫНА (1) ■ Араларына кыл да сыймый ○ 2425 +АРАЛАРЫНДА (1) ■ Араларында үлгән мәче ята ○ 3384 +АРАЛАРЫННАН (3) ■ Араларыннан су да үтми ○ 496 ● 1207; 3385 +АРАЛАШ (2) ■ Алтын туфракка аралаш чыгар ○ 259 ● 7750 +АРАНЫ (1) ■ Ашка тәм керткән - тоз, араны бозыштырган - кыз ○ 12942 +АРАҢ (1) ■ Араң өзек булса, кардәшлек якын була ○ 8105 +АРАСЫ (13) ■ Җир белән күк арасы ○ 107 ● 333; 604 (2); 5276 (2); 5534; 8440; 12313 (2); 13467 +(2); 16544 +АРАСЫН (1) ■ Тау-ташны су бозар, ил арасын сүз бозар ○ 16067 +АРАСЫНА (21) ■ Алмазны балчык арасына ташласаң да, алмаз булыр ○ 257 ● 1306; 1546; 2437; +2688; 3125; 3512; 4688; 7118; 8252; 10895; 10919; 10922; 11025; 13814 (2); 13819; 13839; +14599; 14673; 15953 +АРАСЫНДА (23) ■ Тигәнәк арасында үскән чәчәктән саклан ○ 1307 ● 1719; 1985; 2221; 2668; +2719; 3318; 4216; 4538; 4583; 6160; 6724; 7296; 7348; 7740; 8406; 8557; 8579; 9835 (2); 11570; +14708; 15393 +АРАСЫНДАГЫ (2) ■ Күгәрченнәр арасындагы чәүкәләр кебек ○ 4225 ● 5379 +АРАСЫННАН (5) ■ Үлән арасыннан ут йөртмәк ○ 1367 ● 1717; 10643; 11018; 16119 +АРАЧА (1) ■ Келәмгә биргесез алача бар, булышканга биргесез арача бар ○ 5583 +АРАЧЫ (1) ■ Уң кулыңа сул кулың арачы булсын ○ 10970 +АРБА (46) ■ Ерактан арба белән китергәнче, якыннан капчык белән китер ○ 686 ● 929; 1379; +2024; 2469; 2514; 2515; 2596; 2637; 2745; 3297; 3304; 3327; 3328; 5859; 6829; 6880; 6983-6990; +7005; 7009; 7014; 7018; 7039; 7060; 7061; 7063; 7083; 7087; 7094; 7097; 7098; 7111; 7631; +11816; 12207; 13124; 13600; 13810; 14259 +АРБАВЫН (1) ■ Арбавын белсәң, кара елан да карышмый ○ 4552 +АРБАГА (8 | 3) ■ Кыш рәхәт чанага, җәй рәхәт арбага ○ 867 ● 2785; 4214; 6991; 7016, :1, :2, :3; +7017; 7033; 7099 +АРБАДА (3) ■ Бер көн арба көймәдә, бер көн көймә арбада ○ 7009 ● 7990; 16147 +АРБАДАН (2) ■ Беребез арбадан, беребез чанадан сөйли ○ 7101 ● 10886 +АРБАЛАНГАНЧЫ (1) ■ Алыстан арбаланганчы, якыннан дурбала ○ 675 +АРБАЛЫ (3) ■ Оренбур-Каргалы - бар да тимер арбалы ○ 5273 ● 6992; 12618 +АРБАЛЫГА (2) ■ Арбалыга юлдаш булма, юргалыга юлдаш бул ○ 6906 ● 6993 +АРБАМ (1) ■ Арбам сынды дип күчтән калма, башым авырта дип эштән калма ○ 6021 +АРБАНЫ (2) ■ Арбаны дегет тота ○ 6994 ● 6995 +АРБАНЫҢ (7) ■ Игеннең җаен иккән белер, арбаның җаен җиккән белер ○ 1405 ● 6996; 6997; +7011; 13395; 13793; 16859 +АРБАҢ (1) ■ Урта юлда арбаң сынмасын, урта яшьтә хатының үлмәсен ○ 13691 +АРБАҢА (1) ■ Арбаңа карап йөк сал, атыңа карап юлга чык ○ 6999 +АРБАҢНАН (1) ■ Утырган арбаңнан бигрәк көпчәкләрен сакла ○ 7075 +АРБАҢНЫ (1) ■ Җәй көне чанаңны, кыш көне арбаңны әзерләп куй ○ 1010 +АРБАҢ-ЧАНАҢ (2) ■ Аркан ишсәң, бау булыр, арбаң-чанаң сау булыр ○ 7000 ● 11791 +АРБАСЫ (4) ■ Арбасы ватылгач елаган, аты үлгәч көлгән ○ 6998 ● 7100; 7266 (2) +АРБАСЫН (1) ■ Ат - арбасын белми, ата - кызын белми ○ 14347 +АРБАСЫНА (3 | 1) ■ Кем арбасына утырсаң, шуның җырын җырла, кем чанасына утырсаң, +аның чаңын как ○ 7036 ● 7037; 9978:3; 14773 +АРБЫЙ (1) ■ Яманның авызыннан елан чыгар, арбый алмый җаны чыгар ○ 12281 +АРГАМАК (14) ■ Аттан ат тумыйча, эттән аргамак тумас ○ 2584 ● 2779-2784; 2798; 5529; 5535; +13439; 13751; 14219; 14482 +АРГАМАККА (1) ■ Аргамакка авыр булса, арбага җигелер ○ 2785 +АРГАМАКНЫ (2) ■ Агай-энеңне яманлап, туган кайдан табарсың; аргамакны яманлап, толпар +кайдан табарсың ○ 14553 ● 16719 +АРГАМАКНЫҢ (4) ■ Аргамакның билгесе - эчен эчкә тартканы ○ 2786 ● 2805; 12823; 14346 +АРГАМАКТАН (1) ■ Аргамактан ат туса, ал аягы ак булыр ○ 2787 +АРГАНЫН (1) ■ Ишәк арганын белмәс, ир картайганын белмәс ○ 13552 +АРГЫ (3) ■ Биредә Алабай, аргы якта ялагай ○ 3774 ● 13331; 16274 +АРГЫЛ (1) ■ Аргыл ашкан ат яман, хатыны үлгән карт яман ○ 13794 +АРДАКЛЫ (4) ■ Байга мал ардаклы, ярлыга бала ардаклы ○ 7209 (2) ● 12303; 14374 +АРДАКСЫЗ (1) ■ Сабаклы түмә салмаклы, сабаксыз түмә салмаксыз; аталы бала ардаклы, атасыз бала ардаксыз ○ 14374 +АРДАКСЫЗНЫҢ (2) ■ Ардаксызның аркасы туза ○ 11065 ● 14586 +АРЗАН (14) ■ Авызга килгән сүз арзан, авылга килгән бүз арзан ○ 7841 (2) ● 7857-7859; 7868; +7884; 7895; 7932; 8006 (2); 9533; 15731 (2) +АРЗАНАЯ (1) ■ Һәр нәрсәнең бәясе күп булган саен арзаная ○ 8016 +АРЗАНГА (1) ■ Сатып алганың бүләктән арзанга төшәр ○ 8179 +АРЗАНЛАНГАН (1) ■ Нәрсә арзанланган саен алучының инсафы китә, нәрсә кыйммәтләнгән +саен сатучының инсафы китә ○ 7943 +АРЗАНЛЫ (1) ■ Арзанлы итнең тозлыгы татылмый ○ 9106 +АРЗАННЫҢ (4) ■ Арзанның бер сәбәбе була, кыйммәтнең бер хикмәте була ○ 7860 ● 7861-7863 +АРКА (6) ■ Арка ишле эт бүрене җиңәр ○ 3452 ● 5625; 10818; 10819; 10821; 14414 +АРКАВЫН (1) ■ Аркавын атсаң, буен алырсың ○ 8666 +АРКАГА (2) ■ Аркага арка куеп яшәү ○ 10821 ● 15992 +АРКАДА (1) ■ Көнлек азык корсакта, айлык азык аркада ○ 9294 +АРКАДАН (1) ■ Аркадан килеп пычак кадау ○ 10822 +АРКА-ҖИЛКӘ (1) ■ Арка-җилкә тигез килгән, борын тия теңкәгә ○ 10820 +АРКА-ҖИЛКӘҢНЕ (1) ■ Базар - арка-җилкәңне язар ○ 7869 +АРКАЛЫ (1) ■ Аталы бала - аркалы, инәле бала - иркәле ○ 14418 +АРКАМ (1) ■ Атам үлде - аркам сынды, анам үлде - чырагым сүнде ○ 14420 +АРКАМНЫ (3) ■ Эшләгәнемне эт ашый, аркамны бет ашый ○ 3802 ● 6329; 10823 +АРКАН (12) ■ Комнан аркан ишмиләр ○ 138 ● 229; 2353; 7000; 7076; 7091; 7110; 7125; 7338; +8726; 14827; 14845 +АРКАНДА (4) ■ Ат яхшысы - арканда, начарлары - тарханда ○ 2537 ● 2631; 13449; 16362 +АРКАНЛЫ (2) ■ Арканлы ат казыгына уралыр ○ 2459 ● 2460 +АРКАННЫ (1) ■ Арканны җепкә ялгамыйлар ○ 7001 +АРКАНЫ (1) ■ Сусыз мунчала белән арканы ышкыма ○ 10846 +АРКАҢА (1) ■ Аркаңа уклау тыкканмы, бөкерәя алмыйсың ○ 10824 +АРКАҢДА (1) ■ Төядән: "Сиңа тау менү авырмы, тау төшүме?" - дип сораганнар. Төя: "Аркаңда йөк булгач, тигез җирне дә шайтан алсын!" - дигән, имеш ○ 2939 +АРКАҢНЫ (1) ■ Алышкан яуга аркаңны күрсәтмә ○ 5532 +АРКАСЫ (10) ■ Песи аркасы белән җиргә төшми ○ 3369 ● 5858; 7028; 11065; 13463 (2); 14322 +(2); 14586; 15370 +АРКАСЫН (1) ■ Аркасын кеше кашыр, кутырын үзе кашыр ○ 15348 +АРКАСЫНА (1) ■ Кәҗәнең аркасына бакча иясе сәнәк белән суккач, ул: "Һай, хәтерләрем +юклыгы, шушы кеше бакчасына кермәм дип әйткән идем!" - ди икән ○ 3048 +АРКАСЫНДА (8) ■ Кәбестә аркасында суган да су эчә ○ 1610 ● 2127; 2632; 3083; 13636 (2); 16184 (2) +АРКАСЫНДАГЫ (1) ■ Кеше аркасындагы йөк башкаларга җиңел тоела ○ 11992 +АРКЫЛЫ (11) ■ Аркылы яткан агачны буйга алып салмый ○ 1976 ● 2214; 4580; 5213; 7689; +9037; 9605; 10451; 10646; 11519; 13979 +АРКЫЛЫГА (1) ■ Акыллы аркылыга үсә, тинтәк буйга үсә ○ 11424 +АРМАС (2 | 1) ■ Азыклы ат армас, азыксыз ат бармас ○ 2451:1 ● 7752; 11059 +АРМЫЙ (7) ■ Атлының аягы да армый, туны да тузмый ○ 2559 ● 6022; 6739; 6817; 11465; 12327; +АРПА (14) ■ Алай диеп бодай булмый, арпа чәчеп бодай булмый ○ 1514 ● 1515; 1516; 1518; +1519; 1522; 1541; 1576; 1580; 2565; 9032; 9707; 14852; 14983 +АРПА-БОДАЙ (1) ■ Арпа-бодай аш булды, алтын-көмеш таш булды ○ 1517 +АРПА-КӨРПӘ (2) ■ Арпа-көрпә аш булмый ○ 9107 ● 16467 +АРСА (1) ■ Аяк арса да таяк армый ○ 6739 +АРТ (9) ■ Үнәре үргә тарта, арт саны түнгә тарта ○ 745 ● 4510; 6663; 6979; 8259; 8641; 10053; +12223; 16695 +АРТА (2) ■ Ялкау тик ята, аның рыскалы арта ○ 6574 ● 8112 +АРТЕЛЬ (1) ■ Артель ачка үлми ○ 6023 +АРТЕЛЬНЕҢ (1) ■ Артельнең өйрәсе куе ○ 6024 +АРТКА (9) ■ Бер адым алга, ике адым артка ○ 729 ● 774 (2); 1071; 2952; 6792; 10928; 10981; 11878 +АРТКАН (3) ■ Агачта җимеш арткан саен, ботагы күтәрелми ○ 1784 ● 14601; 15090 +АРТКАННЫ (1) ■ Мәчедән артканны эт җыяр ○ 3366 +АРТКАНЧЫ (1) ■ Елгада су артканчы, баканың күзе маңгаена менәр ○ 377 +АРТКАЧ (1) ■ Бала-чага арткач, сәке тактасы тарая ○ 13949 +АРТКЫ (2) ■ Көзге көн - арткы акыл, язгы көн - ярты акыл ○ 887 ● 6732 +АРТЛАТЫП (1) ■ Ындыр артлатып кына йөрү ○ 1507 +АРТМАЙ (1) ■ Сарымай - күп кешегә тарымай, ак май - кунаклардан артмай ○ 9326 +АРТМАС (7) ■ Бер тамчыдан диңгез артмас, бер тамчыдан кимемәс ○ 350 ● 413; 1624; 2828; +3742; 5873; 9596 +АРТМЫЙ (4) ■ Таудан таш артмый ○ 167 ● 3829; 5738; 8070 +АРТСЫН (1) ■ Олылыгың арткан саен кечелегең артсын ○ 15090 +АРТТА (11) ■ Алда барма, артта калма ○ 665 ● 676; 939; 5488; 7970; 10009; 10124; 11328; 11809; +11959; 15565 +АРТТАГЫН (1) ■ Юлга чыксаң алдагы кешене җитәргә тырыш, арттагын көтмә ○ 6847 +АРТТАН (13) ■ Арттан атылган таш тубыкка тия ○ 110 ● 723; 1159; 1177; 3533; 4088; 4230; 5497; +5949; 10057; 12428; 15143; 15759 +АРТТЫРА (1) ■ Дуслар белән ашау ашның ләззәтен арттыра ○ 5380 +АРТТЫРУ (1) ■ Мал арттырудан акыл арттыру яхшырак ○ 11611 +АРТТЫРУДАН (1) ■ Мал арттырудан акыл арттыру яхшырак ○ 11611 +АРТТЫРЫР (6) ■ Эшле килер - эш арттырыр, эшсез килер - эш калдырыр ○ 6201 ● 8807; +11831 (2); 12351 (2) +АРТЫ (34) ■ Сайда йөзгәннең арты күренә ○ 421 ● 666; 758; 1070; 1935; 2188; 3273; 3277; 3351; +3631; 3915; 3946; 4135; 4317; 4397; 4408; 4477; 5185; 5514; 5973; 6981; 7201; 7210; 7264; 7950; +11885; 11946; 12026; 12047; 12429; 12572; 14760; 14823; 14876 +арты → алды-арты +АРТЫГРАК (7) ■ Кошларга иректә очу алтын читлектә торудан артыграк ○ 3853 ● 4498; 5625; +6109; 9138; 14936; 14958 +АРТЫГЫН (1) ■ Чүлмәкне диңгезгә чумырсаң да эченә сыйганнан артыгын алмас ○ 9988 +АРТЫК (104) ■ Дәрья төбендәге энҗедән тау башындагы таш артык ○ 283 ● 318; 363; 801; 837; +838; 2065; 2371; 2678; 2708; 2834; 3267; 4035; 4067; 4131; 4271; 4334; 4372; 4466; 4500; 4510; +4867; 5213; 5289; 5302; 5306; 5453; 5498; 5599; 5657; 5889; 6131; 6176; 6418; 7012; 7134; 7136; +7357; 7422; 7536; 7562; 7593; 7644; 7800; 7808; 7862; 8742; 8914; 9108; 9176; 9554; 9569; 9676; +9730; 9830; 9831; 9868; 10029; 10382; 10811; 11314; 11318; 11478; 11795; 12215; 12285; 12286; +12382; 12422; 12650; 12732; 12738; 12793; 12888; 12889; 12905; 13137; 13172; 13210; 13411; +13532; 13802; 13879; 13899; 14092; 14436; 14513; 14608; 14672; 14728; 14790; 15319; 15390; +15391; 15721; 15727; 15872; 15900 (2); 15983; 16237; 16409; 16751; 16956 +АРТЫКЛЫГЫ (1) ■ Сөйгәнеңнең артыклыгы була, кимчелеге булмый ○ 12751 +АРТЫКНЫ (1) ■ Артыкны сату түгел, актыкны сату ○ 8027 +АРТЫМ (1) ■ Алдым - җәннәт, артым - тәмуг ○ 16906 +АРТЫН (10) ■ Артын кайгырткан арымас ○ 677 ● 4044; 4410; 5017; 8214; 8817; 12899; 14720; +14785; 16889 +АРТЫНА (15) ■ Бер алдына, биш артына төшү ○ 730 ● 2070; 2077; 2895; 3453; 4116; 4306; 4396; +4399; 8552; 8553; 8805; 11423; 11867; 12062 +АРТЫНДА (21) ■ Ай гел болыт артында гына тормый ○ 5 ● 2120; 4112; 4749; 5267; 5333; +5722; 5906; 8311; 8694; 8790; 10624; 11146; 11214; 11758; 11777; 15316; 15606; 15626; 15901; +АРТЫНДАГЫ (4) ■ Адашканны артындагы белер, ялгышканны янындагы белер ○ 660 ● 1855; +3215; 14302 +АРТЫНДАГЫН (1) ■ Танау астындагын күрми, тау артындагын күрә ○ 10642 +АРТЫННАН (59 | 1) ■ Су синең артыңнан бармаса, син суның артыннан бар ○ 429 ● 1160; 1161; +1166; 1964; 2255; 2355; 2457; 2621:3; 2681; 2686; 2710; 2851; 3551; 3619; 3772; 3784 (2); 3807; +4236; 4345; 4663; 5709; 5925; 5934; 5935; 6487; 6560; 6563; 7141; 8604; 9124; 9209 (2); 9667; +11399; 11462 (2); 11785; 11934; 11993; 12043; 12048; 12258; 12971; 13002; 13030; 13601 (2); +13796; 13978; 14820; 14938; 15048 (2); 15375 (2); 15403; 15940; 15986 +АРТЫҢ (8) ■ Алдың - Казан өлгесе, артың - Мәскәү көзгесе ○ 719 ● 721; 722; 2671; 5260; 8282; +9965; 10012 +АРТЫҢА (8) ■ Алга бар - артыңа кара ○ 662 ● 667; 668; 672; 3952; 6729; 9869; 11864 +АРТЫҢДА (7) ■ Алдыңда - ышанычың, артыңда таянычың булсын ○ 669 ● 670; 678; 720; 5350; +11794; 15710 +АРТЫҢДАГЫ (2) ■ Артыңдагы дошманың - алдыңдагы дустың ○ 5294 ● 6722 +АРТЫҢНАН (7) ■ Су синең артыңнан бармаса, син суның артыннан бар ○ 429 ● 724; 3686; +8554; 9073; 14916; 15460 +АРТЫҢНЫ (1) ■ Артыңны уйламыйча югары үрмәләмә: егылып төшсәң, башың ярылыр ○ 679 +артыңны → алдыңны-артыңны +АРТЫР (13) ■ Ай кимендә артыр, тулысында кайтыр ○ 6 ● 431; 586; 4566; 4579; 13618 (2); 13777 +(2); 15102; 15771; 16589; 16603 +АРУ (4) ■ Ару суны куерта ○ 497 ● 5104; 9150; 12840 +АРУЛАНДЫРА (1) ■ Кешене урын аруландырмый, кеше урынны аруландыра ○ 11158 +АРУЛАНДЫРМЫЙ (1) ■ Кешене урын аруландырмый, кеше урынны аруландыра ○ 11158 +АРУЛЫГЫМ (1) ■ Арулыгым - байлыгым, тазалыгым - саулыгым ○ 15349 +АРУЧАН (1) ■ Кайнар ат тиз аручан була ○ 2651 +АРЧА (1) ■ Чәеннән Арча кыры күренә ○ 9504 +АРЧИЛЫК (1) ■ Китәсе киленгә арчилык итмә ○ 13379 +АРЧЫЙ (1) ■ Иртә торган чыпчык тешен арчый ○ 4169 +АРШИН (1) ■ Диңгезне аршин белән үлчәмиләр ○ 370 +АРШИНГА (1) ■ Кәҗәнең сөте агып торган болак, эче тулы ылак, ите тамагыңа бап, тиресе +аягыңа кап, мөгезе пычагыңа сап, эчәгесен аршинга тарт, скрипкачыга сат ○ 3053 +АРШЫН (1) ■ Кая барсаң да, аршын дүрт сөям ○ 7920 +АРШЫНЫ (1) ■ Һәркем үз аршыны белән үлчи ○ 8018 +АРШЫНЫҢ (1) ■ Үз аршының белән үлчәмә ○ 8074 +АРЪЯГЫНДА (2) ■ Агыйделнең аръягында - бер энәгә бер сыер, барып карасаң - чүп тә юк +○ 336 ● 3151 +АРЫ (10) ■ Кешәнле ат кирәгеннән ары йөрмәс ○ 2660 ● 2737; 3926; 9713; 10091; 10128; 10190; +12037; 12370; 16266 +АРЫГАН (1) ■ Арыган атка йөгән дә йөк ○ 2461 +АРЫГЫН (3) ■ Бүре арыгын белгертмәс, эткә сыртын кабартыр ○ 2128 ● 2379; 3552 +АРЫЙ (4) ■ Җилле яңгыр тиз туктый, җирән ат тиз арый ○ 1200 ● 6480; 9716; 16234 +АРЫЙМ (1) ■ Агай эшли - мин арыйм ○ 14579 +АРЫК (20) ■ Ай симерсә йолдызлар арык ○ 9 ● 16; 1337; 2462-2464; 2667; 3004; 3080; 3283; +4461; 8289; 9109; 9110; 10745; 10746; 10800; 10801; 13445; 15350 +АРЫКЛАСА (1) ■ Каз арыкласа да, карга булмас ○ 4237 +АРЫКЛЫГЫ (1) ■ Терлекнең - арыклыгы, кешенең симезлеге гаеп ○ 10805 +АРЫКЛЫК (1) ■ Хайванда арыклык гаеп ○ 2415 +АРЫКЛЫКТАН (1) ■ Арыклыктан ат үлмәс, ярлылыктан ир үлмәс ○ 7137 +АРЫМА (4) ■ Эшкә тарыма, тарысаң арыма ○ 6198 ● 11662; 12249; 13693 +АРЫМАС (7 | 1) ■ Артын кайгырткан арымас ○ 677 ● 2451, :2; 2471; 2484; 2783; 5528; 6854 +АРЫМАСА (1) ■ Ат арымаса, камыт арымас ○ 2471 +АРЫМАСЫН (1) ■ Юлга чыксаң, атың арымасын; өйгә кайтсаң, хатының авырмасын ○ 13763 +АРЫМЫЙ (1) ■ Ашаган ат арымый, күп кешегә тарымый ○ 2622 +АРЫП (1) ■ Акрын барсаң - күп барырсың, кызу барсаң - арып калырсың ○ 11789 +АРЫР (3) ■ Ярсу ат тиз арыр ○ 2709 ● 3768; 11784 +АРЫСА (4) ■ Атың арыса - абруең китәр, карының ачса - кадерең китәр ○ 2609 ● 2610; 5785; +АРЫСЛАН (53) ■ Ана арыслан, баласы өчен, утка керер ○ 2030 ● 2031; 2032; 2033 (3); 2034; 2035; +2036 (2); 2037 (2); 2038-2051; 2054; 2057 (2); 2062-2064; 2273; 2296; 2305; 2966; 3136; 3372 (2); +3406; 3425; 3516; 6336; 7697; 11357; 12862; 12864; 13481; 13588; 13601; 15097; 15626; 16097 +АРЫСЛАНГА (9) ■ Арыслан көче төлкегә хас түгел, төлке хәйләкәрлеге арысланга төс түгел +○ 2043 ● 2052; 2053; 2061; 2121; 2306 (2); 2308; 12852 +АРЫСЛАНДАЙ (3) ■ Дошманың кырмыскадай булса да, арысландай күр ○ 5341 ● 5343; 15108 +АРЫСЛАН-КИЕК (1) ■ Егет булсаң, егет бул, арыслан-киек кебек бул ○ 12846 +АРЫСЛАННАН (5) ■ Арысланнан арыслан туа ○ 2054 ● 2065; 2333; 3527; 12538 +АРЫСЛАННАР (1) ■ Егетләрнең асылы - арысланнар нәселе ○ 12874 +АРЫСЛАННЫ (4) ■ Арысланны - тырнагыннан, куянны колагыннан таныйлар ○ 2055 ● 2066; +2293; 2335 +АРЫСЛАННЫҢ (6) ■ Арысланның, айга менәм дип, биле биртелгән ○ 2056 ● 2057-2060; 13442 +АРЫСЫ (1) ■ Бер көннең ни арысы, ни биресе ○ 776 +АРЫШ (27 | 2) ■ Арыш анасы - агу ○ 1520 ● 1521-1523; 1525-1529; 1530, :1; 1535; 1542; +1544 (2); 1587; 2611; 6225; 7480; 9111-9113; 9456; 9458; 11396; 11796; 13698, :1; 14431 +АРЫШНЫ (1) ■ Арышны көлгә чәчсәң гөл булыр, солыны грәзгә чәчсәң князь булыр ○ 1531 +АРЫШНЫҢ (3) ■ Арышның баш чыгарган җиреннән урак йөри ○ 1532 ● 1533; 1560 +АРЫШТАН (1) ■ Арыш анасы арыштан алда өлгерә ○ 1521 +АРЫШЫ (2) ■ Арышы булсын, басуы табылыр ○ 1524 ● 1534 +АС (1) ■ Кунак килсә, казан ас, кунак ялгыз ашамас ○ 10106 +АСА (1) ■ Күлне күккә аса ○ 516 +АСА-КӨСӘ (1) ■ Аса-көсә айбатакка җил-көн үтмәсен ○ 1208 +АСАЛАР (2) ■ Ак сарыкны да аягыннан асалар, кара сарыкны да аягыннан асалар ○ 3076 (2) +АСАРЛАР (1 | 3) ■ Усал булсаң асарлар, юаш булсаң басарлар, уртача булсаң, ил агасы ясарлар +○ 12166 ● 12166:1, :2, :3 +АСАРМЫН (1) ■ Аскакка куеп асармын, кискәккә куеп кисәрмен ○ 12643 +АСАРСЫҢ (1) ■ Күк чүпрәккә төйнәп күк читенә асарсың ○ 99 +АСАУ (1) ■ Асау ат кебек йөрисең ○ 2738 +АСКА (4) ■ Өскә куйсаң - аз, аска куйсаң - таз ○ 743 ● 1454; 6504; 9140 +АСКАККА (1) ■ Аскакка куеп асармын, кискәккә куеп кисәрмен ○ 12643 +АСКАН (2) ■ Песи, югары аскан итне ала алмагач, "бүген уразамын", дигән ○ 3375 ● 5690 +АСКЫ (3) ■ Тегермәннең аскы ташы тузмый ○ 1449 ● 1664; 8244 +АСЛАМЧЫСЫЗ (2) ■ Асламчысыз базар булмый, ясамыйча товар булмый ○ 7864 ● 13260 +АСМА (1) ■ Эт муенына энҗе асма ○ 3617 +АСМАГАН (2) ■ Атмаган куян, асмаган казан ○ 2276 ● 11413 +АСМЫЙЛАР (2) ■ Чалмаган үгезгә казан асмыйлар ○ 3299 ● 14058 +АСРА (7) ■ Бөләсең килсә, айгыр асра ○ 2764 ● 2874 (2); 3154 (2); 3177; 5219 +АСРАГАН (3 | 1) ■ Кәҗә асраган каргыштан чыкмас ○ 3020 ● 3138; 3860:1; 4678 +АСРАГАНДА (2) ■ Балалар асраганда кош та төксәрә ○ 3828 ● 14071 +АСРАГАНЧЫ (1) ■ Сигез сыер асраганчы симез сыер асра ○ 3177 +АСРАЛГАН (2) ■ Йортта озак асралган кош мәңгегә очалмас ○ 3834 ● 3861 +АСРАМА (3) ■ Аюдан курыксаң - урманга барма, бүредән курыксаң - сарык асрама ○ 2087 +● 2410; 8306 +АСРАМАГАН (1) ■ Мәче асрамаган тычкан асрар ○ 3349 +АСРАМЫЙ (2) ■ Өрмәсә, хуҗа этне асрамый ○ 3763 ● 14448 +АСРАП (4) ■ Кәҗә асрап ни файда, дуңгызга җитү кайда ○ 3021 ● 4198; 12979; 14071 +АСРАР (3) ■ Мәче асрамаган тычкан асрар ○ 3349 ● 4059; 9206 +АСРАРГА (3) ■ Кулыннан килмәгән күркә асрарга керешер ○ 6489 ● 13687 (2) +АСРАСАМ (1) ■ Сатсам - пулым, асрасам - колым ○ 5995 +АСРАСАҢ (4) ■ Бүре баласын бүреккә салып асрасаң да иш булмас ○ 2133 ● 2842; 14213 (2) +АСРАСЫН (1) ■ Баланы кем тапкан шул асрасын ○ 13980 +АСРАУ (3) ■ Эчтә бүре асрау ○ 2219 ● 5764; 13341 +АСРАША (1) ■ Баланың бишесе асраша, берсе асрый ○ 13990 +АСРЫЙ (10 | 1) ■ Иске яңаны асрый ○ 573 ● 2026 (2); 3821; 4327; 4787:1; 13990; 14131 (2); +14266; 14448 +АССАҢ (3) ■ Эт ассаң муеныңа, җиргә тимәс ○ 3785 ● 10357; 16697 +АСТА (5) ■ Югары менү - морат, аста калу - оят ○ 705 ● 716; 8115; 11965; 14476 +АСТАГЫСЫН (1) ■ Өстәгесен уя, астагысын суя ○ 744 +АСТАН (9) ■ Астан кереп, өстән чыккан ○ 725 ● 726; 4517; 8555; 8883; 8949; 9429; 11797; 14105 +АСТАРЛЫ (1) ■ Хәстәрленең оек башы да астарлы ○ 11942 +АСТРАХАНЬДА (1) ■ Астраханьда сыер бер акча, килә-килә мең акча ○ 5159 +АСТЫ (10 | 1) ■ Асты - тәпи, өсте - тәти ○ 727 ● 727:1; 854; 8819; 9430; 10353; 10557; 10622; +14606; 15561; 15677 +АСТЫН (13) ■ Җиде кат җир астын күрү ○ 249 ● 1856 (2); 3733; 9008; 9904; 10553; 10591 (2); +10623; 10991 (2); 15693 +АСТЫНА (18) ■ Тау астына көлеп чаба, үргә таба елап менә ○ 234 ● 243; 250; 375; 1720; 2435; +4044; 4331; 7069; 8509; 10336; 10836; 11045; 11046; 11395; 12373; 14705; 15273 +АСТЫНДА (51) ■ Кара җир астында кара елан да туйган ○ 124 ● 237; 638; 1419; 1820; 2208 (2); +2269 (2); 2990; 3402; 3947; 4421; 4474; 4617 (2); 4657; 4680 (3); 4710; 4758; 5311 (2); 5666 (2); +6380; 7086; 7690 (2); 8472; 10825; 10992; 11214; 11761; 12014; 12053; 12350; 12521; 12587; +13393; 14100; 14811; 15405; 15671 (2); 16374; 16700; 16985; 17044; 17046 +АСТЫНДАГЫ (6) ■ Урман артындагы күренә, борын астындагы күренми ○ 1855 ● 3136; 5072; +10092; 10624; 16538 +АСТЫНДАГЫН (5) ■ Табан астындагын күргәнче танау астындагын күр ○ 10574 (2) +● 10625 (2); 10642 +АСТЫННАН (25) ■ Яткан таш астыннан су да акмый ○ 207 ● 211; 238; 728; 1091; 3269; 3507; +3776; 3947; 6617; 6887; 8047; 8559; 8757; 8963; 10961; 11798; 11799; 12884; 13820; 14610; +14867; 15563; 15775 (2) +АСТЫҢ (1) ■ Астың үлән, өстең су - тагы да сиңа ни кирәк? ○ 1353 +АСТЫҢДАГЫ (1) ■ Кеше күзендәге чүпне күргәнче борын астыңдагы бүрәнәне күр ○ 10399 +АСТЫРМА (1) ■ Ачка казан астырма, туңганга ут яктырма ○ 9559 +АСТЫРТЫН (6) ■ Астыртын эт өрми тешли ○ 3454 ● 3761; 11797-11799; 11945 +АСУ (1) ■ Сакка сагайдак асу ○ 5699 +АСУЛЫ (1) ■ Асулы казан, ягулы ут ○ 10022 +АСЫЛ (36) ■ Асыл таш зур булмас ○ 266 ● 267; 434; 561; 1163; 1674 (2); 3821-3824; 3936; 4189; +4868; 5723; 5724 (4); 5725; 5726; 7865; 7866; 8399 (2); 8667; 8668 (3); 8886; 9522; 11930; 13602; +14382; 15719; 15760 +АСЫЛЛЫГЫ (1) ■ Егетнең асыллыгы кулыннан килгән эш белән ○ 12875 +АСЫЛНЫҢ (1) ■ Арзанның күбеннән асылның азы артык ○ 7862 +АСЫЛСАҢ (3) ■ Асылсаң асыл асыл агачка, егылсаң егыл мамык түшәккә ○ 1674 ● 6634; 8399 +АСЫЛСЫЗ (1) ■ Үтеп киткән яңгырны ямылчы алып куармы; асыл ирнең баласы асылсыз булып туармы ○ 14382 +АСЫЛТАШ (1) ■ Ышкылмыйча асылташ та ялтырамый ○ 317 +АСЫЛЫ (8) ■ Боларның асылы бер, заты башка ○ 648 ● 2348; 12874; 13495; 13542; 13808 (2); +АСЫЛЫН (7 | 3) ■ Агачка асылынсаң, асылын асылына ○ 1661 ● 1661:1, :2, :3; 1665; 1667; 1797; +1833; 5829; 12840 +АСЫЛЫНА (4 | 2) ■ Һәрнәрсә үз асылына кайта ○ 637 ● 1661, :1, :3; 3823; 14478 +АСЫЛЫНГАН (1) ■ Асылынган кеше өендә бау турында сөйләшмиләр ○ 15761 +АСЫЛЫНГАНЧЫ (1) ■ Яман агачка асылынганчы, яхшы агач үзеңне бассын ○ 1714 +АСЫЛЫНМА ( | 1) ■ Асылынсаң асылын агачның асылына, асылынма ботаклысына ○ 1661:3 +АСЫЛЫНСАҢ (1 | 3) ■ Агачка асылынсаң, асылын асылына ○ 1661 ● 1661:1, :2, :3 +АСЫЛЫРГА (1) ■ Асылырга язган суда батмас ○ 14791 +АСЫЛЫРСЫҢ (1) ■ Үтә мут булсаң - муеныңнан асылырсың, үтә җыбыткы булсаң - аяк аста +калырсың ○ 11965 +АТ (397 | 11) ■ Күренмәс түмгәк ат өркетә ○ 142 ● 170; 1200; 1214; 1250; 1253; 1279; 2033 (3); +2278; 2449; 2450 (2); 2451, :1 (2), :2; 2454; 2455; 2458-2460; 2462; 2463; 2465-2474; 2475 (2); +2476; 2477; 2478, :1, :2; 2479-2489; 2490 (2); 2491-2505; 2506 (2); 2507 (2); 2508-2511; +2512 (2); 2513-2517; 2518 (2); 2519-2537; 2538 (2); 2539-2546; 2552; 2564; 2571:1; 2583; 2584; +2622; 2625; 2630; 2631 (2); 2632 (2); 2634-2636; 2638; 2640; 2641; 2644-2649; 2651-2654; +2660; 2661 (2); 2664; 2666; 2667 (2); 2668-2670; 2672 (2); 2676; 2678; 2679; 2683; 2684; 2687; +2688; 2693-2696; 2703; 2704; 2708-2711; 2712 (2); 2713-2721; 2730; 2731; 2734; 2736-2741; +2742 (2); 2743-2746; 2755; 2756 (2); 2780; 2787-2789; 2800; 2815; 2838; 2840; 2842; 2847; +2849; 2852; 2853; 2855; 2859, :1; 2871; 2904; 2946-2948; 2981; 2999; 3001; 3002; 3171; 3186; +3192; 3199; 3249; 3272; 3849; 3879; 4449:1; 4553; 4756-4758; 4782; 4811; 5068; 5079; 5295; +5339; 5413; 5432; 5535; 5536; 5541; 5727; 6185; 6280; 6288; 6414; 6460; 6635 (2); 6642; 6670; +6733; 6734; 6907; 6985; 7002; 7029; 7073; 7094; 7137; 7138; 7356; 7441; 7462; 7730; 7824; +8044; 8487; 8594; 8763; 8778; 8787; 8887; 9534; 9538; 9892; 10021; 10108; 10783; 10931; 10989; +11043; 11066-11070; 11307; 11313 (2); 11325; 11359; 11415; 11790; 11839; 11945; 11953; 12019; +12101; 12153; 12208; 12387; 12460; 12644; 12796; 12820 (2); 12824-12829; 12857, :1; 12858 (2); +12868; 12876; 12903; 12924; 12925; 12937; 12938; 13014, :1; 13049; 13055; 13060; 13077; +13123-13128; 13237; 13262; 13330; 13405; 13419; 13436; 13441; 13443-13451; 13465; 13482; +13503; 13537; 13578; 13600; 13603-13606; 13615; 13704; 13779; 13794; 13810; 13876; 13891; +13901; 13908 (2); 14043 (3); 14072; 14139; 14342; 14347; 14359; 14482; 14543; 14560; 14683; +14846; 14855; 15010; 15029; 15030; 15129; 15762, :1; 15763; 16059; 16198; 16468; 16962; 16985 +ат → ир-ат +АТА (67 | 2) ■ Һәр гөл үз сабагында чәчәк ата ○ 1350 ● 2008; 3918; 4230-4232; 5537-5539; 5567; +7507; 8094; 8479; 10271; 10662; 12423; 12424; 13795; 14167; 14321; 14322; 14323 (2); 1432414328; 14338; 14340 (2); 14347-14353; 14357; 14370; 14371; 14377-14381; 14385-14387; +14392; 14406-14409; 14410 (2); 14411-14415; 14442; 14461; 14462; 14567; 14731, :1, :2; 16298 +АТА-АНА (12) ■ Ата-ана да бик якын, алардан да яр якын ○ 12665 ● 14393-14397; 14436; 14447; +14449; 14454 (2); 14467 +АТА-АНАГА (5) ■ Ир бала - ата-анага таяу ○ 14112 ● 14398; 14399; 14435; 14450 +АТА-АНАДАН (2) ■ Ата-анадан калганчы башсыз кал ○ 14400 ● 14443 +АТА-АНАЛЫ (2) ■ Ата-аналы казга унике бәбкә дә аз ○ 4233 ● 14401 +АТА-АНАНЫ (3) ■ Ватан белән ата-ананы чит җирдә таба алмассың ○ 4899 ● 14402; 14433 +АТА-АНАНЫКЫ (1) ■ Баланың гаебе - ата-ананыкы ○ 14441 +АТА-АНАНЫҢ (4) ■ Алтын-көмешнең искесе булмас, ата-ананың бәһасе булмас ○ 14383 +● 14403; 14451 (2) +АТА-АНАҢНЫ (1) ■ Ата-анаңны тәрбия ит, үзең дә тәрбия күрерсең ○ 14405 +АТА-АНАСЫ (1) ■ Баланың ата-анасы, карга булса, "карр-карр" дияр ○ 14440 +АТА-АНАСЫН (4) ■ Инкубатор чебеше ата-анасын танымас ○ 4273 ● 12163; 13476; 14404 +АТА-АНАСЫНА (3) ■ Ала карга гына ата-анасына ошый ○ 3932 ● 13133; 14437 +АТА-БАБАЛЫ (1) ■ Ата-бабалы кеше - тамырлы имән ○ 14473 +АТА-БАБАСЫН (1) ■ Ата-бабасын искә алмаган кеше игелек күрмәс ○ 14474 +АТАГА (5) ■ Җиде атага җиткәч кыз бавыры алышыр ○ 13059 ● 14354; 14416; 14452; 14459 +АТАГАН (3) ■ Аюга атаган бүрегә була ○ 2083 ● 4207; 12065 +АТАГЫ (1) ■ Атның атагы зур булса да, көтүен ишәк көтәр ○ 2949 +АТАДА (1) ■ Балага мәхәббәт анада туксан тугыз өлеш, атада бер өлеш, ди ○ 14439 +АТАДАН (14) ■ Атадан качкан ул башсыз, хуҗадан качкан кол башсыз ○ 5728 ● 5729; 14107; +14341; 14355-14357; 14358 (2); 14369; 14375; 14417; 14460; 16668 +АТАЙ (2) ■ Җәйләүгә тугай яхшы, киңәшкә атай яхшы ○ 14339 ● 15012 +АТАЙГА (1) ■ Бабай чуманы атайга, атай чуманы малайга ○ 15012 +АТАЙДАН (1) ■ Атайдан яшь калдык, акылдан буш калдык ○ 11766 +АТАККА (1) ■ Атка мендем - атакка мендем ○ 2550 +АТАКЛЫ (1) ■ Уртача акыллы булуга караганда атаклы исәр булуы кыен ○ 11698 +АТАЛАР (4 | 2) ■ Җимешсез агачка балта чабалар, җимешле агачка таш аталар ○ 1835 ● 8408:1, +:2; 14327; 14336; 16342 +АТАЛЫ (3) ■ Сабаклы түмә салмаклы, сабаксыз түмә салмаксыз; аталы бала ардаклы, атасыз +бала ардаксыз ○ 14374 ● 14418; 14419 +аталы → аналы-аталы +АТАМ (2) ■ Атам үлде - аркам сынды, анам үлде - чырагым сүнде ○ 14420 ● 14463 +АТАМАН (1) ■ Чыда, казак, атаман булырсың ○ 5648 +АТАН (1) ■ Алтмыш көн атан булганчы, алты көн бура бул ○ 2910 +АТАНЫ (1) ■ Атаны узып ул сөйләмәс, ананы узып кыз сөйләмәс ○ 14421 +АТАНЫҢ (5) ■ Атадан бала туса - иге, атаның юлын куса - иге; үзенә охшап тумаса, атасының +юлын кумаса, туганнан да тумаганы - иге ○ 14355 ● 14384; 14434; 14438; 14569 +АТАҢ (21) ■ Ат башы белән уйнаганчы, атаң башы белән уйна ○ 2483 ● 3001; 5730; 5731; 6388; +7880; 12585; 13796; 14253; 14254; 14264; 14330-14333; 14335; 14391; 14431; 14453; 14465; +АТАҢА (1) ■ Атаңа ничек булсаң, балаңнан шуны күрерсең ○ 14334 +АТАҢ-АНАҢ (2) ■ Атаң-анаң барда хөрмәт ит, үлсәләр зиярәт ит ○ 14429 ● 14430 +АТАҢНАН (2) ■ Эш сөймәскә эш кушсаң, атаңнан артык акыл өйрәтә ○ 6176 ● 15764 +АТАҢНЫ (4) ■ Яз башының җиле ярдай атаңны егар ○ 974 ● 2210; 14320; 14432 +АТАП (1) ■ Атап алган бүләкне бүлешмиләр ○ 8098 +АТАР (3) ■ Балтасы суга төшкән сабын да атар ○ 1902 ● 5645; 15117 +АТАСЫ (18) ■ Киндер сугуның ние бар, атасы да кагасы ○ 1551 ● 8324; 12417; 14346 (2); 1435914364; 14376; 14389; 14422-14425; 15035 +АТАСЫ-АНАСЫ (1) ■ Бай кешенең кызын алсаң, атасы-анасы белән мактаныр ○ 7176 +АТАСЫЗ (3) ■ Атасыз йорт - батасыз йорт ○ 14329 ● 14374; 14427 +АТАСЫЗНЫ (2) ■ Анасызны килен итмә, атасызны кияү итмә ○ 13122 ● 14428 +АТАСЫН (9) ■ Атка атланган - атасын белмәс ○ 2547 ● 4869; 11477; 14342; 14365; 14366; 14373; +14426; 14464 +АТАСЫНА (6) ■ Ата алмаган атасына үпкәләгән ○ 14321 ● 14345; 14367; 14368; 14390; 14444 +АТАСЫННАН (1) ■ Абыз - атасыннан олырак ○ 16458 +АТАСЫНЫҢ (6) ■ Явыз бала атасының авызын ябар ○ 14073 ● 14355; 14358 (2); 14372; 14784 +АТАУГА (1) ■ Ата сүзен тыңламаганны атауга аталар, ди ○ 14327 +АТАЧ (1) ■ Атач әтәчнең бүксәсе дә сул якта булыр ○ 4363 +АТАЧАК (1) ■ Атачак угын аткан, җәясен чөйгә аскан ○ 5690 +АТКА (73 | 1) ■ Актамыр атка булган үчен сабаннан алыр ○ 1251 ● 1516; 2452; 2456; 2461; 2464 +(2); 2478:3; 2538; 2547-2554; 2562; 2628 (2); 2633; 2637; 2673; 2679; 2685; 2690-2692; 2697; +2705; 2706; 2722 (2); 2723; 2724; 2732; 2735; 2754; 2772; 2792-2794; 2811; 2845; 2853; 2860; +5751; 6982; 6996; 7002-7004; 7050; 7280; 7333 (2); 8211; 8460; 10218; 11363; 11477; 11500; +11832; 12055; 12198; 13225; 13466; 13757; 14289; 14450; 14578; 14628; 15319; 17085 +АТКАН (19) ■ Баткан көннең аткан таңы бар ○ 763 ● 1819 (2); 2235; 4400; 4401; 4917; 5351; +5540; 5690; 5960; 6573; 11512; 12255; 15505; 15765; 16111; 16215; 16216 +АТКАНГА (2) ■ Таш белән атканга аш белән ат ○ 170 ● 9126 +АТКАНДА (1) ■ Абага чәчәк атканда ○ 1352 +АТКАНДАЙ (1) ■ Яхшы белән сөйләшсәң, балга шикәр каткандай; яман белән сөйләшсәң, эткә +сөяк аткандай ○ 12310 +АТКАННЫҢ (2) ■ Әүвәл атканның авызы канар, соң атканның чунтае тулыр ○ 5682 (2) +АТКАНЧЫ (1) ■ Тавык төшенә тары кергән, таң атканчы ашап бетергән ○ 4325 +АТКАЧ (2) ■ Угын аткач, җәясен яшермә ○ 5641 ● 5642 +АТЛАВЫ (1) ■ Толпарның утлавы бер булса да, атлавы башка ○ 2802 +АТЛАГАН (1) ■ Киң сөйләгән кичкә җитмәс, киң атлаган ишеккә җитмәс ○ 15903 +АТЛАГАНЧЫ (3) ■ Алтмыш адым атлаганчы, алты тапкыр артыңа кара ○ 672 ● 6729; 11005 +АТЛАМА (1) ■ Ашлы табактан аша атлама ○ 9136 +АТЛАМАС (1) ■ Еланнан курыккан ала җептән атламас ○ 4625 +АТЛАМЫЙ (2) ■ Аяк атламый баш йөрми ○ 10887 ● 12757 +АТЛАН (1) ■ Болан атланганчы ботак атлан ○ 2113 +АТЛАНГАН (5) ■ Кояш куянга атланган чак ○ 96 ● 2547; 11580; 12055; 13452 +АТЛАНГАНЧЫ (1) ■ Болан атланганчы ботак атлан ○ 2113 +АТЛАНДЫРУ (2) ■ Юкә агачка атландыру ○ 1778 ● 2735 +АТЛАНМА (3) ■ Тумаган тайга атланма, билен сындырырсың ○ 2862 ● 12019; 13608 +АТЛАНМАС (1) ■ Аты бар атланмас, җире бар атланыр ○ 1373 +АТЛАНСАҢ (2) ■ Арысланга атлансаң, камчың кылыч булсын ○ 2052 ● 2825 +АТЛАНЫП (7) ■ Алмаган ат, тумаган тай, атланып билен сындырма ○ 2458 ● 2506; 4601; 7008; +7791; 13535; 14359 +АТЛАНЫР (3) ■ Аты бар атланмас, җире бар атланыр ○ 1373 ● 7002; 11667 +АТЛАП (3) ■ Баскыч башына берәр атлап менеп җитәрсең ○ 8596 ● 8597; 10908 +АТЛАР (4) ■ Авылдаш атлар ерактан кешнәшер, якыннан тибешер ○ 2448 ● 2555; 6469; 12927 +АТЛАС (7) ■ Ишәк, атлас кисә дә, һаман ишәк булыр ○ 2953 ● 5723; 8667; 8669-8671; 16553 +АТЛАСАҢ (2) ■ Адым-адым атласаң, озын юл да үтелә; тамчы-тамчы тамласа, каты таш та +тишелә ○ 6725 ● 6735 +АТЛАТУДАН (1) ■ Наданга максатыңны аңлату дәвәне чокыр атлатудан кыендыр ○ 16640 +АТЛЫ (6) ■ Атлы - батыр, атсыз - ятыр ○ 2556 ● 2557; 2558; 10058; 11498; 13610 +атлы → өйле-атлы +АТЛЫГА (2) ■ Җәяүле атлыга юл бирер ○ 6875 ● 6978 +АТЛЫЙМ (1) ■ Торна күк атлыйм дип, әтәчнең чаты аерылган ○ 4376 +АТЛЫЛАР (1) ■ Атлылар аттан төшеп, җәяүлеләр ятып карарлык түгел ○ 2747 +АТЛЫНЫКЫ (2) ■ Сабан туе - атлыныкы, туй - тунлыныкы ○ 6671 ● 13261 +АТЛЫНЫҢ (2) ■ Атлының аягы да армый, туны да тузмый ○ 2559 ● 6736 +АТМА (10) ■ Кояшка балчык атма, пычрагы үзеңә төшәр ○ 44 ● 162; 4746; 5031; 5617; 5684; +8618; 9126; 12136; 16100 +АТМАГАН (5) ■ Кешегә калган көн - таң атмаган төн ○ 856 ● 949; 2276; 15077; 15099 +АТМАГАННЫҢ (1) ■ Атасы болан атмаганның баласы колан атмас ○ 14362 +АТМАС (3) ■ Мизгеле җитми таң атмас ○ 925 ● 14362; 15077 +АТМАСАҢ (1) ■ Атсаң тидерә ат, атмасаң кулың тарт ○ 5541 +АТМЫЙ (1) ■ Акчаны берәү дә суга атмый ○ 7704 +АТМЫЙЛАР (2) ■ Җимешсез агачка таш атмыйлар ○ 1836 ● 5633 +АТМЫЙМЫН (1) ■ Таң атмыймын дисә дә, көн куймый; көн батмыймын дисә дә, төн куймый +○ 947 +АТНА (5) ■ Атна кичнең килеше чәршәмбедән билгеле ○ 761 ● 1385; 1630; 10208; 13644 +АТНАГА (1) ■ Көн дә туйсаң - бөләрсең, атнага бер туйсаң - үләрсең ○ 9668 +АТНАДА (1) ■ Атнада җиде җомга ○ 1031 +АТНАЛЫК (1) ■ Көнлек юлга чыксаң атналык азык ал ○ 6794 +АТНАНЫҢ (1) ■ Һәр айның аты башка, һәр атнаның көне башка ○ 1024 +АТНАСЫ (1) ■ Кияү атнасы айдан озын ○ 13412 +АТНАСЫНА (1) ■ Атнасына алты ял ○ 1032 +АТНЫ (37 | 2) ■ Атны макта, трактор белән эшлә ○ 1372 ● 1442; 2560-2566; 2567, :1, :2; 2568; +2626; 2634; 2650; 2657 (2); 2665; 2701; 2707; 2708; 2725 (2); 2760; 2809; 2972; 4773; 4894; +6757; 7064; 7618; 9534; 10880; 13050; 13051; 13607; 14278; 15162 +АТНЫҢ (45) ■ Атның киеге - колан, кәҗәнең киеге - коралай ○ 2226 ● 2472; 2569-2577; 2623; +2624; 2627; 2629; 2639; 2655; 2662; 2668; 2674 (2); 2677; 2680-2682; 2686 (2); 2698; 2700; +2726; 2727; 2729; 2781; 2790; 2796; 2812; 2860; 2949; 5934; 8156; 12307; 12308; 12830; 12939; +АТСА (2) ■ Таң атса, Чулпан калкыр ○ 65 ● 5602 +АТСАЛАР (1) ■ Бүреген мәчеткә атсалар да кереп алмас ○ 16948 +АТСАМ (1) ■ Бу куянны атсам, тиресен тунап сатсам, бер тай алып кайтсам, килер көзгә ат +булыр ○ 2278 +АТСАҢ (9) ■ Кешегә таш атсаң, үз маңгаеңа тияр ○ 132 ● 3368; 3691; 3769; 5541; 8618; 8666; +12002; 16339 +АТСЫЗ (8) ■ Атлы - батыр, атсыз - ятыр ○ 2556 ● 2558; 2578; 2579; 8766; 10059; 15192; 16844 +АТСЫН (2) ■ Яшьлеген аның яшен атсын, картлыгым минем чәчәк атсын ○ 15152 (2) +АТТА (8) ■ Атта да гаеп, тәртәдә дә гаеп ○ 2580 ● 2581; 2675; 2699; 2748; 8289; 12044; 16861 +АТТАН (22) ■ Арканлы аттан тышаулы ат су сорамый ○ 2460 ● 2582-2587; 2647; 2663; 2747; +2749; 2750; 2857; 2989; 2994; 3172; 3187; 9131; 11783; 13452; 14072; 14369 +АТТЫМ (2) ■ Каргага аттым - бозауга тиде ○ 4015 ● 7838 +АТУ (3) ■ Кеше бакчасына таш ату ○ 1846 ● 2279; 10844 +АТУЧЫ (1) ■ Халыкны болгатучы - үзенә ук атучы ○ 5080 +АТЫ (59) ■ Акның аты бар, караның таты бар ○ 558 ● 562; 1024; 1373; 2588-2600; 2658; 2751; +2752; 2804; 2870; 3983; 4826; 4859; 5160; 6614; 6737; 6998; 7406; 7441; 7492 (2); 7621; 8593; +8781; 9031; 9878; 10139; 10181; 10188; 11059; 11064; 11360; 11465; 12327; 12508; 12831; +12849; 12929; 13391; 13451; 13479; 13519; 14667; 14694; 15192; 16182; 17042 +АТЫБЫЗ (1) ■ Атыбыз - ирле, буебыз - ярлы ○ 13911 +АТЫЛГАН (2) ■ Арттан атылган таш тубыкка тия ○ 110 ● 15722 +АТЫЛМА (1) ■ Гаугага катышма, белмәгән эшкә атылма ○ 6345 +АТЫМ (7) ■ Атым ач торырга өйрәнгәч кенә үлеп китте ○ 2601 ● 2602-2604; 2689 (2); 13608 +АТЫН (19) ■ Атын алдырган абзарын бикләгән ○ 2605 ● 2606; 2656; 3909; 5280; 5495; 5530; +6600; 11244; 11425; 11426; 11498; 11806; 12005; 12282; 12899; 13872 (2); 16889 +АТЫНА (9) ■ Атына көче җитмәгән тәртәсен кыйнар ○ 2607 ● 2608; 2659; 2728; 2753; 9201 (2); +10085; 15766 +АТЫННАН (2) ■ Ата алмаган атыннан күрер ○ 5537 ● 13795 +АТЫНЫҢ (1) ■ Улың күңелчәк булса - атының бәхетсезлеге, кызың күңелчәк булса - башының +бәхетсезлеге ○ 14161 +АТЫҢ (30 | 2) ■ Атың барда арыш чәч ○ 1535 ● 2453; 2609-2617; 2621:1, :2; 2733; 2763 (2); 5124; +7030; 7850; 11071; 11072; 11314; 11653; 13594; 13609-13613; 13697; 13763; 14335 +АТЫҢА (1) ■ Арбаңа карап йөк сал, атыңа карап юлга чык ○ 6999 +АТЫҢНАН (1) ■ Атыңнан элек йөгәнеңне әзерлә ○ 2618 +АТЫҢНЫ (8 | 1) ■ Айга карап адашсаң, атыңны Тимерказыкка бәйлә ○ 18 ● 2619; 2620; 2621, +:3; 6727; 9264; 16862; 17037 +АТЫҢНЫҢ (2) ■ Ерак юлга чыкмыйча, атыңның яхшы-яманлыгын белмәссең ○ 6758 ● 7015 +АТЫП (10) ■ Таң белән атып, көн белән батып ○ 1057 ● 1247; 1586; 2029; 2220; 3898; 5660; 5697; +14519; 16368 +АТЫР (1) ■ Ятыр корсак ятыр, озакламый таң атыр ○ 9742 +АТЫРЫН (1) ■ Таң атырын тавык белер, көн батарын кәккүк белер ○ 4333 +АУ (7) ■ Арыслан ау тапмый кайтмас ○ 2034 ● 2041; 3455; 3515; 13129; 15463; 16557 +АУГА (11) ■ Аучы үзе йөрмәгән урманны ауга бай саный ○ 2012 ● 2332; 3464; 3521; 3699; 3867; +4198; 4469; 4534; 6487; 12922 +АУГАН (1) ■ Ауган чиләк тәгәрәп капкачын тапкан ○ 9870 +АУДА (2) ■ Бүре колагы ауда ○ 2151 ● 5551 +АУДАРА (4) ■ Искә алмаган түмгәк чана аудара ○ 120 ● 146; 2291; 3371 +АУДАРУ (1) ■ Көннекен көнгә аудару ○ 1050 +АУДАРЫП (2) ■ Һавадагысын аударып, түбәдәгесен түнтәреп ○ 8398 ● 10631 +АУДАРЫР (3) ■ Актамыр сабан аударыр ○ 1252 ● 1882; 3017 +АУДЫ (3) ■ Шәрәле имән ауды ○ 1777 ● 7100; 14333 +АУЛА (1) ■ Һәр җирнең төлкесен үз тозагы белән аула ○ 2318 +АУЛАГАНЫ (1) ■ Алтау ала булса, аулаганы китә ○ 4866 +АУЛАК (4) ■ Аулак күлгә бака хуҗа ○ 343 ● 2901; 4918; 12940 +АУЛАКТА (3) ■ Куркак кеше аулакта батыр була ○ 11169 ● 13614; 16267 +АУЛАКТАГЫ (1) ■ Торлактагы мал - кулдагы мал, аулактагы мал - юлдагы мал ○ 2405 +АУЛАМАС (2) ■ Аучы козгын ауламас, үрдәк аулар ○ 2010 ● 3515 +АУЛАНА (1) ■ Күгәрчен күгәрчен белән аулана ○ 4051 +АУЛАП (1) ■ Авыз белән кош аулап йөрү ○ 3889 +АУЛАР (3) ■ Аучы козгын ауламас, үрдәк аулар ○ 2010 ● 3905; 3921 +АУЛАРГА (1) ■ Үрмәкүчкә дә чебен ауларга тозак кирәк ○ 4835 +АУЛАСА (2) ■ Бөркет бәрән ауласа - өлгесе, тычкан ауласа - көлкесе ○ 3920 (2) +АУЛЫЙ (1) ■ Аучы ау аулый, яучы кыз яулый ○ 13129 +АУЛЫЙЛАР (1) ■ Кошны кош белән аулыйлар ○ 3855 +АУМАС (2) ■ Тимерле чана аумас, таш күперне су алмас ○ 7071 ● 10004 +АУМАСЫН (1) ■ Уңнан-сулдан балта оргач, агач ничек аумасын ○ 1953 +АУМЫЙ (1) ■ Аның чанасы аумый ○ 7096 +АУНАГАН (2) ■ Кичә аунаган кабак бүген капка аша баккан ○ 1608 ● 2473 +АУНАР (2) ■ Боланга ияргән сачәккә аунар, дуңгызга ияргән балчыкка аунар ○ 2114 (2) +АУНАСЫН (2) ■ Көнен күрсен, көлдә аунасын ○ 1049 ● 12826 +АУНАТА (1) ■ Йомшак җәйгән какка ауната белер ○ 8409 +АУНЫ (1) ■ Ерактагы ауны күргәнче, якындагы яуны күр ○ 5566 +АУСА (3) ■ Арба ауса җир тигез күренә ○ 6983 ● 8595; 9871 +АУЧЫ (11) ■ Аучы белән балыкчы беркайчан да баемас ○ 2009 ● 2010-2013; 2026; 2029; 2272; +4166; 13129; 13221 +АУЧЫГА (1) ■ Киеккә үлем сәгате җитсә, туп-туры аучыга чабар ○ 2017 +АУЧЫДАН (1) ■ Дөя кошы башын комга тыгып кына аучыдан яшеренә алмый ○ 4213 +АУЧЫНЫ (1) ■ Әллә аучы этен асрый, әллә эте аучыны асрый ○ 2026 +АУЧЫНЫҢ (2) ■ Уңмаган аучының эте кыек чабар ○ 2022 ● 2025 +АХ ( | 1) ■ Былбылны да алтын читлеккә куйганнар - "Ах, Ватаным!" - дигән ○ 4093:1 +АХ-ВАХ (1) ■ Кәбабен-шәрабен - өф-өф, исәбен-хисабын - ах-вах ○ 7918 +АХИРӘТ (2) ■ Асты ачыткы, өсте бал, ахирәт, син карап ал ○ 9430 ● 13453 +АХИРӘТЕҢДӘЙ (1) ■ Кодаң кордашыңдай булсын, кодагыең ахирәтеңдәй булсын ○ 14633 +АХИРӘТКӘ (3) ■ Дөнья эшен ахирәткә калдырма ○ 14734 ● 16893; 16900 +АХИРӘТНЕҢ (1) ■ Ахирәтнең газабыннан дөньяның намусы көчле ○ 16894 +АХИРӘТТӘ (1) ■ Ахирәттә Әхмәдигә ак тәкә ○ 16895 +АХИРӘТТӘН (1) ■ Дөнья, кыен булса да, ахирәттән күп артык ○ 14728 +АХМАК (45) ■ Акыллы дошманнан курыкма, ахмак дустан курык ○ 5288 ● 5296; 6909; 7665; +10236; 11442; 11446-11448; 11450; 11466; 11469; 11499; 11500; 11501 (3); 11502-11510; 11516; +11531; 11537; 11562; 11595; 11745; 11746; 13130; 13341; 15392; 15974; 15982; 16245 (3); 16247; +16295; 16542; 16963 +АХМАККА (7) ■ Акыллыга бер сүз мая, ахмакка мең сүз зая ○ 11455 ● 11511-11515; 15839 +АХМАКЛЫК (4) ■ Тапмаган малга ышанып, кулдагын бетерү ахмаклык ○ 7418 ● 11503; 11801; +АХМАКЛЫКНЫ (1) ■ Бер акыллы эшләгән ахмаклыкны ун ахмак та эшли алмый ○ 11537 +АХМАКНЫ (2) ■ Ахмакны алтынга мансаң да ахмак ○ 11516 ● 11517 +АХМАКНЫҢ (13) ■ Айгырның алдыннан, ишәкнең артыннан, ахмакның һәр ягыннан сак бул +○ 11399 ● 11437; 11467; 11518-11522; 11539; 11606; 11746; 15725; 16247 +АХМАКТАН (3) ■ Акыллыдан хикмәт чыгар, ахмактан әкәмәт чыгар ○ 11461 ● 11523; 11524 +АХШАМНАН (2) ■ Ахшамнан соң көн тумас ○ 762 ● 11627 +АХЫРЫ (8) ■ Башы барның соңы бар, әүвәле барның ахыры бар ○ 764 ● 6139; 6673; 7142; +12450; 12583; 15092; 16079 +АХЫРЫН (3) ■ Эшне башлаганда ахырын уйла ○ 6236 ● 6245; 6279 +АХЫРЫНДА (1) ■ Ир әүвәлендә җәфа күрми ахырында вафа тапмас ○ 13515 +АҺ (1) ■ Акчаның башы - аһ, соңы - чаһ ○ 7711 +АЧ (102 | 2) ■ Авызыңны ач та айны әйт, күзеңне ач та көнне әйт ○ 1 (2) ● 881; 1490; 2068; 2121; +2122; 2129; 2601; 2835; 3137; 3204; 3337; 3456-3461; 3531; 3686; 4003; 4267; 4434; 4441; 4477; +4554; 5211; 5312; 5732; 5733; 6411; 6417; 6468; 6508; 6564; 7139; 7275; 7531; 7606; 8146; 8848; +9133; 9145; 9216; 9262; 9534; 9535 (2); 9536-9551; 9552, :1; 9553-9556; 9585; 9589; 9651; 9710; +9716; 9754-9757; 9771; 9772; 9795; 9922; 10095; 10110; 10130; 10440 (2); 10534; 11265; 12615; +13307; 13469; 14320; 14645; 14761; 15124; 15984; 16847, :1; 16945; 16974; 17010 +АЧА (9) ■ Игенче орлык чәчә - җирдән ризык юлын ача ○ 1406 ● 2191; 9862; 10053 (2); 14665; +15075; 15457; 16431 +АЧАЛМАГАН (1) ■ Алтын ачкыч ачалмаган йозак юк ○ 7732 +АЧАР (12) ■ Начар - йокыңны ачар ○ 601 ● 3354 (2); 6663 (2); 6855 (2); 8629; 12154; 12684; +15522; 15656 +АЧАРЛАР (1) ■ Каксаң - ачарлар, сорасаң - бирерләр ○ 8163 +АЧАСЫ (1) ■ Ачык йөзне ачасы юк ○ 10657 +АЧКА (24) ■ Бүре ачка түзәр, коллыкка түзмәс ○ 2130 ● 2290; 3101; 3219; 3343; 5083; 5778; +5787 (2); 6023; 6709; 9519; 9557-9563; 9638; 9652; 9717; 9758; 9759 +АЧКАН (7) ■ Көчләп ачкан чәчәкнең исе булмас ○ 1289 ● 6256; 8850; 9158; 10386; 12399; +АЧКАНДА (3) ■ Адашканда йолдыз ай кебек, карын ачканда коры талкан да май кебек ○ 6721 +● 11913; 13946 +АЧКАННАН (1) ■ Бер көн карыны ачканнан кырык көн акыл сорама ○ 9630 +АЧКАНЧЫ (1) ■ Ир битен ачканчы гүр битен ач ○ 13469 +АЧКҮЗ (3) ■ Ачкүз олы кашык эләктерер ○ 9564 ● 9565; 9566 +АЧКҮЗНЕҢ (1) ■ Ачкүзнең кашыгы куенында ○ 9567 +АЧКЫЧ (4) ■ Алтын ачкыч ачалмаган йозак юк ○ 7732 ● 8228; 8233; 8241 +АЧКЫЧСЫЗ (1) ■ Гыйшык - төтенсез ут, ачкычсыз йозак, дәвасыз авыру, савытсыз эчемлек, +йөксез авырлык, туктау урыны билгесез сәфәр ○ 12687 +АЧКЫЧЫ (12) ■ Һәр ишекнең үз ачкычы ○ 8353 ● 10654; 11893; 13200; 15529; 15656; 16388 (2); +16496; 16498; 16576; 16646 +АЧКЫЧЫДЫР (2) ■ Ялкаулык - ярлылыкның ачкычыдыр ○ 6599 ● 9851 +АЧЛЫГЫ (2) ■ Миннәтле аштан карынның ачлыгы яхшы ○ 9308 ● 9536 +АЧЛЫГЫҢНЫ (1) ■ Карының туймастай җирдә ачлыгыңны белдермә ○ 9655 +АЧЛЫК (11) ■ Ак алабута - ачлык елның бодае ○ 1249 ● 1254; 1557; 1863; 2499; 7250; 9101; +9134; 9568; 9746; 15133 +АЧЛЫККА (1) ■ Ачлыкка түзеп була, суыкка - юк ○ 1072 +АЧЛЫКНЫ (1) ■ Туклыкта ачлыкны истә тот ○ 9719 +АЧЛЫКНЫҢ (1) ■ Бер ачлыкның бер туклыгы бар ○ 9628 +АЧЛЫКТА (4) ■ Ачлыкта бай баласы алдан үләр ○ 7140 ● 9569; 9570; 10257 +АЧЛЫКТАН (3) ■ Ачлыктан запас оның булсын, салкыннан запас туның булсын ○ 8888 ● 9571; +АЧМА (1) ■ Авызыңны күккә ачма, карга оялар ○ 10542 +АЧМАГАН (1) ■ Ачмаган ишеге юк, кермәгән тишеге юк ○ 8358 +АЧМАГАННЫ (1) ■ Әйтмәгәнне кем белә, ачмаганны кем күрә ○ 16228 +АЧМЫЙ (2) ■ Авызны пычак ачмый, тел ача ○ 15457 ● 16225 +АЧМЫЙЛАР (1) ■ Бер алучы өчен кибет ачмыйлар ○ 7886 +АЧМЫЙМ (1) ■ Әйтмим - кем белә, ачмыйм - кем күрә ○ 16325 +АЧНЫ (6) ■ Байлар ачны тук санар ○ 7229 ● 9534; 9573-9575; 9653 +АЧНЫҢ (8) ■ Байның бер юклыгы булыр, ачның бер туклыгы булыр ○ 7274 ● 9536; 9576-9580; +АЧСА (3) ■ Атың арыса - абруең китәр, карының ачса - кадерең китәр ○ 2609 ● 10095; 10607 +АЧТА (1 | 2) ■ Арыслан ачта төлке тук ○ 2035 ● 9553:1, :2 +АЧТАН (11) ■ Туфракны җир иткән - изгелек күргән, җирне туфрак иткән - ачтан үлгән ○ 1455 +● 6517; 9460; 9581-9583; 9720; 11499; 13317; 14433; 15175 +АЧТЫР (1) ■ Ачтыр - бүредер, ялангачтыр - шүредер ○ 9584 +АЧТЫРА (1) ■ Акыллы сүз тимер капканы да ачтыра ала ○ 15749 +АЧУ (36) ■ Беткә ачу итеп тунны утка якмыйлар ○ 4766 ● 4840; 5575; 7003; 8373; 8893; 8953; +12414; 12426-12429; 12430 (3); 12431-12437; 12438 (2); 12439-12442; 12462; 12516; 12576; +12582; 12615; 12637; 12645; 16909 +АЧУДАН (2) ■ Бер ачудан коега ташланып була, аннан җиде кат ачу белән дә чыгып булмый +○ 12462 ● 13615 +АЧУЛАНГАННЫ (1) ■ Һәр көлгәнне дусым димә, һәр ачуланганны дошманым димә ○ 5512 +АЧУЛАНДЫРЫП (1) ■ Ачучанны ачуландырып серен алалар ○ 12454 +АЧУЛАНМА (1) ■ Саулыкның кадерен белмәсәң, авыруга ачуланма ○ 15249 +АЧУЛАНМЫЙ (1) ■ Ягымлы сүзгә берәү дә ачуланмый, ачулы сүзгә берәү дә куанмый ○ 16143 +АЧУЛАНУ (1) ■ Кунак алдында кешене ачулану зур холыксызлык ○ 10089 +АЧУЛАНЫШСАҢ (1) ■ Ачуланышсаң да, соңгысын әйтмә ○ 12443 +АЧУЛЫ (7) ■ Ач күп ашар, ачулы күп сөйләр ○ 9547 ● 12444-12447; 12519; 16143 +АЧУЛЫНЫҢ (2) ■ Ачулының алдында торма ○ 12448 ● 12449 +АЧУНЫ (1) ■ Бүгенге ачуны иртәгә саклама ○ 12475 +АЧУНЫҢ (2) ■ Ачуның башы җүләрлек, ахыры үкенеп үләрлек ○ 12450 ● 12451 +АЧУТАШ (1) ■ Ачы сүз әйткәнче, ачуташ яла ○ 15768 +АЧУЧАН (3) ■ Кече казан ташучан, кече кеше ачучан ○ 10763 ● 12452; 12453 +АЧУЧАННЫ (1) ■ Ачучанны ачуландырып серен алалар ○ 12454 +АЧУЫ (11 | 1) ■ Халыкның ачуы яман, күңеле киң ○ 5081 ● 9545; 10673, :1; 10790; 11342; 11507; +12587; 12603; 13088 (2); 14221 +АЧУЫМ (1) ■ "Ып" дияргә ярамый, калка-чыга ачуым ○ 12658 +АЧУЫН (10) ■ Торма ачуын тоздан алу ○ 1640 ● 2062; 2474; 2739; 3553; 4838; 12461; 13387; +13570 (2) +АЧУЫННАН (1) ■ Киленнең уңганын морҗа ачуыннан ук белеп була ○ 13374 +АЧУЫҢ (4) ■ Ачуың килсә, йөзгә хәтле сана ○ 12455 ● 12456-12458 +АЧУЫҢА (2) ■ Акылыңа акыл куш, ачуыңа сабыр куш ○ 11491 ● 12433 +АЧУЫҢНАН (1) ■ Ачуыңнан ташка тип - үз аягың авыртыр ○ 12459 +АЧУЫҢНЫ (1) ■ Ачуыңны ат ит, акылыңны тезген ит ○ 12460 +АЧЫ (63 | 1) ■ Авыр күтәргән ачы кычкырган ○ 540 ● 1588; 1589; 4554; 4765; 4802; 5400; +7436 (2); 7547; 9094; 9111; 9114-9116; 9173; 9189; 9254; 9268; 9297 (2); 9342; 9355; 9424; +9571; 9656; 9673; 9715; 9754; 9783; 12116; 12197 (2); 12228 (2); 12441 (2); 12802; 14212; 14264; +14288:2; 14547; 15464; 15466; 15479; 15523; 15636; 15655; 15668; 15767-15769; 15770 (2); +16063; 16079; 16105; 16106; 16121; 16124; 16142 (2); 16508; 16573 +АЧЫГА (2) ■ Ачыга төче керми ○ 9117 ● 12102 +АЧЫГАННЫҢ (1) ■ Җаны ачыганның теле ачы ○ 15655 +АЧЫДАН (2) ■ Берәүләрнең теше ачыдан камашканда, берәүләрнеке төчедән камашыр ○ 9183 +● 15523 +АЧЫЙ (2) ■ Йокы кәрчемә кебек: биш сәгать эчендә ойый, алты сәгатьтә ачый ○ 6650 ● 9311 +АЧЫК (35) ■ Казанның өсте ачык булса, эткә намус ○ 3487 ● 5393; 5941; 6850; 7954 (2); 82298233; 8253; 8359; 8360; 8594; 9431; 9494; 9585; 10194; 10545; 10620; 10654-10657; 10665; +10675; 10720; 10938; 11031; 11226; 12026; 12679; 15276; 15418 +АЧЫККАН (3) ■ Бал капкан авыз япкан, ачыккан авыз ачкан ○ 9158 ● 9587; 15465 +АЧЫККАНГА (1) ■ Ашны ачыкканга бир, кызны гашыйгына бир ○ 13131 +АЧЫКМЫЙ (1) ■ Өч ел ачлык булса да, аш остасы ачыкмый ○ 9746 +АЧЫКНЫҢ (3) ■ Йөзе ачыкның күңеле ачык ○ 10665 ● 10938; 11226 +АЧЫКСАҢ (1) ■ Ачыксаң да чама белән аша ○ 9586 +АЧЫЛА (3) ■ Кәҗә булса, сарыкка юл ачыла ○ 3025 ● 8637; 8651 +АЧЫЛГАН (2) ■ Вакытсыз ачылган гөл тиз сулар ○ 1266 ● 8254 +АЧЫЛГАНДА (1) ■ Адашканда гаеп юк, кайтып өен тапкан соң; ачылганда гаеп юк, алдан үзе +япкан соң ○ 6720 +АЧЫЛГАНЫН (1) ■ Ишегенең кайсы якка ачылганын белмәү ○ 8368 +АЧЫЛМАГАН (2) ■ Сыерчык теле ачылмаган балага тел алып килә ○ 4117 ● 12898 +АЧЫЛМЫЙ (3) ■ Җил җилләми, томан ачылмый ○ 1191 ● 8270; 16410 +АЧЫЛЫР (5) ■ Читтә йөргән ачылыр ○ 6828 ● 10684; 12111 (2); 12516 +АЧЫМАГАН (1) ■ Ачымаган - төче, пешмәгән - чи ○ 9118 +АЧЫМЫЙ (1) ■ Сыер җиленендә сөт ачымый ○ 3200 +АЧЫНГАН (2) ■ Ачынган йоклар, ачыккан йоклый алмас ○ 9587 ● 15465 +АЧЫНГАННЫҢ (1) ■ Ачынганның теле ачы ○ 15466 +АЧЫНУ (1) ■ Ачу арты - ачыну ○ 12429 +АЧЫНЫ (6) ■ Ачыны күрмиенчә төчене белмәссең ○ 9119 ● 9120-9122; 9343; 9819 +АЧЫП (10) ■ Һавадагы торнага авызың ачып торма, ага! ○ 4139 ● 5204; 5715; 5761; 7242; 8617; +10499; 10568; 10608; 16707 +АЧЫРГАЛАНСА (1) ■ Чаян ачыргаланса, үзен үзе чагар ○ 4690 +АЧЫРЫҢ (1) ■ Җан ачырың булмаса, башым авырта димә ○ 11343 +АЧЫСЫ (2) ■ Ачысы булмаганның төчесе булмас ○ 9123 ● 9292 +АЧЫСЫЗ (1) ■ Ачысыз тоз юк, көнчелексез кыз юк ○ 12941 +АЧЫСЫН (2) ■ Тәмлене яратсаң, ачысын да ярат ○ 9361 ● 13387 +АЧЫСЫН-ТӨЧЕСЕН (1) ■ Дөньяның ачысын-төчесен татыган кеше ○ 14766 +АЧЫТКЫ (1) ■ Асты ачыткы, өсте бал, ахирәт, син карап ал ○ 9430 +АЧЫТУ (1) ■ Татлыны ачыту җиңел, ачыны татлы итү кыен ○ 9343 +АЧЫТЫП (1) ■ Ачыны төче итеп булмый, төчене ачытып булмый ○ 9122 +АЧ-ЯЛАНГАЧ (1) ■ Ач-ялангач бул, фигылең дөрес булсын ○ 12425 +АШ (155 | 3) ■ Таш белән атканга аш белән ат ○ 170 ● 836; 1255; 1374; 1517; 1845; 2499; 3460; +3462; 3824; 5286; 5291; 5297; 5312; 5401; 5509; 5835 (2); 5946; 5959; 6111; 6117; 6138; 6257; +6286-6288; 6295; 6319; 6327; 6344; 6878; 7419; 7481; 7490; 9045; 9095; 9107; 9124-9127; +9130-9134; 9170; 9181; 9186, :1; 9203; 9205; 9221 (2); 9252; 9270; 9310; 9316 (2); 9340; 9344; +9345; 9356; 9367; 9391; 9395; 9402; 9421; 9432-9434; 9439; 9448; 9538; 9542; 9557; 9558; 9560; +9588, :1, :2; 9589; 9590 (2); 9595; 9600; 9606; 9607; 9663; 9691; 9744; 9746; 9750; 9804; 98729875; 9881; 9927; 9943; 10052; 10066; 10087; 10137; 10155; 10189; 10241; 10242; 10757; 11009; +11325; 11504; 11843; 12160; 12224; 12309; 12359; 12779; 12787; 13236 (2); 13261; 13262; +13346; 13371; 13509; 13670; 13772; 13868; 14050; 14118; 14194; 14195; 14198; 14199; 14543; +14548; 14554; 14597; 14621; 14625; 14655; 14780; 14782; 15163 (2); 15336; 15339; 15582; +15771; 15772; 15933; 16055; 16398; 16467; 17031 +АША (56) ■ Урал таудай тау булмас, Урал аша су булмас ○ 194 ● 228; 563; 1608; 1829; 1830; +3712; 4236; 4503 (2); 5118 (2); 5151; 5354; 5978; 6025; 6224; 6276; 6735; 7119; 7877 (2); 8136; +8841; 8950; 9047; 9136; 9208; 9265; 9522; 9523 (2); 9586; 9591; 9616; 9685; 9734; 9760 (2); 9761 +(2); 9774; 10223; 10225; 10228; 10469; 10579; 10626; 11171; 11854; 14587; 14710; 15732; 15900; +15950; 16057 +АШАВЫ (2) ■ Атның яме - ашавы белән дә кашавы белән ○ 2577 ● 9768 +АШАВЫМ (1) ■ Арзан керешермен, ашавым белән кыйммәткә төшерермен ○ 9533 +АШАВЫНА (1) ■ Ашавына карап мал үсәр, ярына карап тал үсәр ○ 2349 +АШАВЫННАН (1) ■ Дәрвиш - ашавыннан, бай - яшәвеннән билгеле ○ 16977 +АШАВЫҢ (1) ■ Качып-посып каз ашаудан тынычлап ачы суган ашавың яхшырак ○ 9656 +АШАВЫҢНЫҢ (1) ■ Аша, аша, ашның актыгы булмас, ашавыңның актыгы булыр ○ 9760 +АШАГАН (67 | 8) ■ Шиңгән үләнне ашаган мал шиңгәк булыр ○ 1334 ● 1363; 1432 (2); 1537; +1594; 1643; 2141; 2350; 2381; 2622-2624; 3081; 3152; 3345; 3390; 3860:2; 4001 (2); 4226; 4335; +4444; 4445; 4483; 4975; 4983; 6065; 6204; 7157; 8764; 9100; 9145 (2); 9350; 9397:1; 9524 (2); +9525 (2); 9530 (2); 9553:1, :2; 9592-9598; 9611, :1, :2, :3; 9626 (2); 9658; 9671 (2); 9727; 9731; +9762; 9767; 9876; 10546; 11263; 11349; 12502; 12648; 13342:1; 14364; 14588; 14652; 15144 +АШАГАН-АШАГАН (1) ■ Аю да балны ашаган-ашаган да артына сылаган ○ 2077 +АШАГАНГА (4 | 2) ■ Ярлының кара бодаен күсе ашагач, ышанмаганнар, байның сука тимерен +ашаганга ышанганнар ○ 7496 ● 9599; 9600; 9632; 14288:1, :2 +АШАГАНДА (14 | 1) ■ Үрдәк, ашаганда, хуҗасының өй кыегына карап ала, ди: "Ашасам, өй +кыегы да бар әле", - дип ○ 4415 ● 4416; 5298; 5390; 6026, :1; 6290; 9601-9603; 9923; 10641; +12087; 14676; 17081 +АШАГАННАН (3) ■ Аша, ашаганнан үлмәссең, Габдулла биясе түгелсең ○ 9591 ● 9604; 14792 +АШАГАННЫ (4) ■ Ач чагында ашаганны тук чагында онытма ○ 9553 ● 9605-9607 +АШАГАННЫҢ (4) ■ Ботка ашаганның буыны нык, өйрә ашаганның буыны сыек ○ 9192 (2) +● 9298; 9608 +АШАГАНЧЫ (5) ■ Тар җирдә тәгам ашаганчы, киң җирдә таяк ашаганың яхшы ○ 615 ● 2203; +3554; 8136; 9657 +АШАГАНЫ (2) ■ Су янына утырып сусыз икмәк ашаганы юктыр әле аның ○ 9491 ● 15062 +АШАГАНЫН (2) ■ Кол ашаганын мактар ○ 5825 ● 16547 +АШАГАНЫҢ (2) ■ Тар җирдә тәгам ашаганчы, киң җирдә таяк ашаганың яхшы ○ 615 ● 6027 +АШАГАЧ (1) ■ Ярлының кара бодаен күсе ашагач, ышанмаганнар, байның сука тимерен ашаганга ышанганнар ○ 7496 +АШАГЫЗ (1) ■ "Бабайныкы - илнеке, әйдә, ашагыз!" - дип әйтте, ди, бер борынгы кияү ○ 13406 +АШАГЫНЫҢ (1) ■ Ашагының аты узганчы, авылның эте узсын ○ 5160 +АШАДЫ (2) ■ Аш ясаучы аш ясады, кемгә боерган, шул ашады ○ 9590 ● 13342 +АШАДЫК (1) ■ Шулай итеп, чат май итеп, суга манып ашадык ○ 9789 +АШАДЫМ (3) ■ Бал белән май ашадым - авызымда юк, ал белән гөл кидем - иңемдә юк ○ 9156 +● 9403; 9526 +АШАДЫҢ (2) ■ Ит ашадың - дәрт алдың, шулпа ашадың - шифа алдың ○ 9224 (2) +АШАК (1) ■ Үләннән ашак, судан тонык ○ 1368 +АШАЛ (1) ■ Сыртланнан ашалганчы арысланнан ашал ○ 2333 +АШАЛГАНЧЫ (1) ■ Сыртланнан ашалганчы арысланнан ашал ○ 2333 +АШАЛМАС (1) ■ Һәр кошның да ите ашалмас ○ 3886 +АШАМА (3) ■ Әлү кагына шикәр төреп ашама ○ 9401 ● 9682; 10129 +АШАМАГАН (6) ■ Елына бер балтырган ашамаган кешенең эче кортлар, имеш ○ 1278 ● 2069; +3049; 7636; 9351; 13883 +АШАМАГАНДА (1) ■ Ашамаганда турама, сорамаганда сөйләмә ○ 15773 +АШАМАГАННЫҢ (1) ■ Сарымсак ашамаганның авызыннан ис килмәс ○ 1612 +АШАМАЙ (1) ■ Туйга барсаң җик кашавай: чана печән ашамай ○ 13314 +АШАМАС (14 | 2) ■ Ашамас җирдә җимеш күп ○ 1800 ● 2088 (2); 2158; 2798; 3624, :1, :2; 4604; +7947; 9120; 9121; 9464; 9478; 10106; 17059 +АШАМАСА (8) ■ Бүренең авызы ашаса да кан, ашамаса да кан ○ 2187 ● 2899; 3063; 3736; 4324; +5956; 9609; 12012 +АШАМАСАҢ (6) ■ Эшләмичә ашап булмый, ашамасаң яшәп булмый ○ 6214 ● 7877; 9104; 9226; +9619; 14561 +АШАМАСЛАР (1) ■ Тавык түгел, йолкып ашамаслар ○ 4359 +АШАМСАК (2) ■ Атың ашамсак булса - уңдың, хатының ашамсак булса - бөлдең ○ 13609 (2) +АШАМЫЙ (18) ■ Бер юлдан йөргән бүреләр берен бере ашамый ○ 2125 ● 3198; 3514; 3589; +3625; 3804; 4728; 5745; 6028; 6073; 6216; 6749; 9610; 9670; 9740; 10117; 10119; 12757 +АШАМЫЙБЫЗ (1) ■ Салада торсак, печән ашамыйбыз ләбаса ○ 5277 +АШАМЫЙЛАР (2) ■ Тавык күкәй салмас борын чебешен ашамыйлар ○ 4313 ● 5778 +АШАМЫЙМ (3 | 4) ■ Ашамыйм дигән алтмыш коймак ашаган ○ 9611 ● 9611:1, :2, :3; 13342, :1; +АШАМЫЙСЫҢМЫ (1) ■ Кунакка "ашамыйсыңмы?" дигәнче "ашама" диген ○ 10129 +АШАП (24) ■ Җәй көне дип яфрак ашап булмый ○ 1012 ● 1630; 3066; 3943; 4325; 4409; 4764; +6214; 7435; 9128; 9261; 9290; 9612-9614; 9629; 9633; 9641; 9763; 10993; 11116; 13308; 13402; +АШАП-АШАП (1) ■ Борчаклы өйрә бер чара, ашап-ашап туймас бай чура ○ 9188 +АШАП-ЭЧЕП (1) ■ Туйга барсаң борын бар, борын барсаң - урын бар; ашап-эчеп туй да кайт, +соңга калсаң - сугыш бар ○ 13305 +АШАР (61) ■ Ерганаклар Идел ясар, аларны Идел ашар ○ 380 ● 1410; 1537; 1665; 1688; 2067 (2); +2098; 2309; 2703; 2930; 3256; 3350; 3358; 3475; 3925; 4416; 4780; 4862 (2); 5797; 5816 (2); +6205; 6445 (2); 6965 (2); 7490; 9207; 9248; 9382; 9441; 9524 (2); 9525 (2); 9547; 9615; 9616; +9618; 9678; 10120; 10124; 11486; 11847; 11954 (2); 12911 (2); 13143; 14118; 14625 (2); 14806; +15582 (2); 16384; 16987 (2); 17017 +АШАРГА (16 | 1) ■ Эресе эре, вагы вак - ашарга нәрсә юк ○ 659 ● 2774; 3586; 3627; 6410; +6413:1; 6547; 6596; 7746; 9163; 9363; 9617; 9747; 9777; 10214; 10547; 11800 +АШАРСЫҢ (20) ■ Җәй эшләсәң, кыш ашарсың ○ 1015 ● 1386 (2); 1411; 1529; 1794; 1799; 2158; +5304; 5827; 6088; 6107; 6220; 6221; 9537; 9620; 9672 (2); 9677; 13645 +АШАРЧЫЛЫКТА (1) ■ Тауда туган колынның ике күзе ташта булыр, ашарчылыкта туган +баланың ике күзе ашта булыр ○ 14048 +АШАРЫНА (2) ■ Эшләренә иренгән - ашарына сөренгән ○ 6548 ● 9618 +АШАСА (10) ■ Бүренең авызы ашаса да кан, ашамаса да кан ○ 2187 ● 2829; 3955 (2); 4638; 7220; +7472; 14854; 17017; 17060 +АШАСАМ (1) ■ Үрдәк, ашаганда, хуҗасының өй кыегына карап ала, ди: "Ашасам, өй кыегы да +бар әле", - дип ○ 4415 +АШАСАҢ (20) ■ Бер уч көнбагыш ашасаң, ике уч кабыгы чыгар ○ 1539 ● 4282; 4404; 6225; +6226; 8832; 9129; 9202; 9225-9227; 9247; 9403; 9435; 9619; 9672 (2); 9673; 9738; 9749 +АШАСЫ (1) ■ Ашасы җирдә аш бар, эчәсе җирдә су бар ○ 9130 +АШАСЫН (3) ■ Танымаган бүре ашаганчы, таныган эт ашасын ○ 2203 ● 2305; 3554 +АШАТ (1) ■ "Йорт башыңны сат та мине ашат!" - дип әйтә, ди, үрдәк ○ 4406 +АШАТА (8) ■ Кара май ак май ашата ○ 289 ● 1375; 4472; 6004; 6410; 9157; 14940; 16494 +АШАТКАН (1) ■ Миргә ашаткан икмәк югалмый ○ 5040 +АШАТКАНГА (1) ■ Ашаганга аз, ашатканга күп ○ 9599 +АШАТКАНДА (1) ■ Эт тә ашатканда койрык болгар ○ 3641 +АШАТМА (2) ■ Бүрене күпме ашатма, һаман урманга таба бага ○ 2182 ● 9622 +АШАТМАСАҢ (1) ■ Ашатсаң ашарсың, ашатмасаң катарсың ○ 9620 +АШАТМЫЙ (2) ■ Көтүче эте ашамый да, ашатмый да ○ 3514 ● 3625 +АШАТМЫЙЛАР (1) ■ Этне ауга барганда гына ашатмыйлар ○ 3699 +АШАТСА (1) ■ Карга күке баласын күпме ашатса да, "кәккүк" дип кычкырыр ○ 3973 +АШАТСАҢ (3) ■ Этне күп ашатсаң, хуҗасын тешли ○ 3705 ● 9620; 14228 +АШАТУ (1) ■ Талымлы дуңгызны ашату кыен ○ 2902 +АШАТЫР (4 | 2) ■ Бал балчык ашатыр, балан камыр ашатыр ○ 9153 (2) ● 9153:1, :3; 15553 (2) +АШАТЫРГА (1) ■ Яз өйләнгән кеше хатынны эшләтергә ала, көз өйләнгән кеше ашатырга ала +○ 13216 +АШАУ (16) ■ Җанны борча ашау ○ 4858 ● 5380; 5986; 6166; 6889; 9234 (2); 9674; 9676; 9709; +9764; 9766; 9776; 10491; 10506; 15725 +АШАУГА (1) ■ "Бу ни гаҗәп, бу ни хикмәт: бер ашауга бөтен икмәк!" - дип әйткән, ди, бер +кеше ○ 9640 +АШАУДАН (4) ■ Сыер ашаудан туймас ○ 3182 ● 4412; 9656; 9676 +АШАУ-ЭЧҮ (2) ■ Ашау-эчү байларча, өстә кием юкарак ○ 7515 ● 9765 +АШКА (38 | 6) ■ Ат суйган көнне ашка итне күп салалар ○ 2510 ● 3271; 3540; 4837; 5297; 6213; +6289; 6325; 6328; 6505; 9135; 9186:2; 9317; 9320; 9392; 9436; 9437; 9588, :1, :2, :3; 9617; 10060; +10061; 10536; 10601; 10889; 11229; 11810; 11815; 12274; 12328; 12942; 13064; 13070; 13308; +14215, :1, :2; 15031; 15540; 15919; 16389; 16792 +АШКАЗАНЫНА (1) ■ Татлы - тешкә дошман, ачы - ашказанына дус ○ 9342 +АШКАН (5) ■ Тәртәдән ашкан айгыр яман ○ 2766 ● 6208; 6790; 6810; 13794 +АШКЫНГАН (1) ■ Артык ашкынган ашсыз калыр ○ 11795 +АШКЫНГАНЫ (1) ■ Явызның ашкынганы ялган ○ 12204 +АШЛАГАН (2) ■ Ашлаган җир аш бирә, ашламаган җир таш бирә ○ 1374 ● 1375 +АШЛАМАГАН (1) ■ Ашлаган җир аш бирә, ашламаган җир таш бирә ○ 1374 +АШЛАСАҢ (1) ■ Алмагачны ашласаң, тәмле алма ашарсың ○ 1794 +АШЛЫ (2) ■ Ашлы табактан аша атлама ○ 9136 ● 16964 +АШЛЫГЫҢ (1) ■ Амбарың белән мактанма, ашлыгың белән мактан ○ 1370 +АШЛЫК (11 | 2) ■ Ашлык - ил байлыгы ○ 1376 ● 1377; 1378; 1388; 1422 (2); 1462, :1, :3; 1464; +1488; 9434; 13797 +АШЛЫКНЫ (2 | 2) ■ Ашлыкны арба өйгә кертә, чана базарга илтә ○ 1379 ● 1424:1, :1; 7927 +АШЛЫКНЫҢ (3) ■ Ашлыкның да отчыгы була ○ 1380 ● 1381; 11792 +АШМА (1) ■ Бар булсаң ашма, юк булсаң шашма ○ 7544 +АШМАЦЫ (1) ■ Ашмацы бармак яласа да туяр ○ 9621 +АШМЫЙ (2) ■ Күпме кыркылдаса да, тавык очып тау ашмый ○ 4291 ● 16922 +АШНЫ (13) ■ Ашны бергә пешерсәң, куе була ○ 4870 ● 5299; 6908; 7399; 9137; 9138; 9277; +9532; 9644 (2); 9902; 12943; 13131 +АШНЫҢ (12) ■ Дуслар белән ашау ашның ләззәтен арттыра ○ 5380 ● 9096; 9139; 9140; 9189; +9331; 9348; 9679; 9760; 9877; 10062; 15774 +АШСА (1) ■ Шатлыгың ашса да - җыр, кайгы басса да - җыр ○ 16417 +АШ-СУСЫЗ (1) ■ Читкә ышанган - ирсез, колга ышанган - улсыз, дошманга ышанган - кулсыз, +байга ышанган аш-сусыз калган ○ 13758 +АШ-СУЫН (1) ■ Ир-ат булса, йорт-җирен макта; хатын-кыз булса, аш-суын макта ○ 13809 +АШСЫЗ (3) ■ Ишәк, ашсыз калса да, эшсез калмас ○ 2954 ● 9141; 11795 +АШТА (3) ■ Аз кулны ашта күр, күп кулны эштә күр ○ 6011 ● 11167; 14048 +АШТАН (8) ■ Аштан олы булып булмый ○ 9142 ● 9308; 9438; 11499; 14469; 14935; 15164; 15175 +АШТЫМ (1) ■ Тырыштым - таудан аштым ○ 6624 +АШУСЫЗ (2) ■ Ашусыз булса - таудан биз, үткелсез булса - судан биз ○ 111 ● 5811 +АШЧЫ (1) ■ Мең кешегә бер башчы, ун кешегә бер ашчы ○ 5598 +АШЪЯУЛЫКТА (1) ■ Кырда эзе булмаганның ашъяулыкта күзе булмас ○ 1421 +АШЫ (46 | 1) ■ Эт ашы - кара боламык ○ 3555 ● 4448 (2); 6029; 6184 (2); 6188 (2); 6189; 6190; +6192; 6640; 7267 (2); 7304; 7466; 7702; 8126, :1; 9066; 9143; 9144; 9182; 9193 (3); 9273; 9284; +9418; 9733; 9878; 10090; 10262; 10359; 10613; 11826; 11920; 11925; 11957 (2); 12887; 13285; +14192; 14570; 14623; 16911; 16927 +АШЫГУ (8) ■ Ашыгу - ахмаклык ○ 11801 ● 11802-11805; 11891; 11893; 11896 +АШЫГЫ (1) ■ Ашыкканның ашыгы чыккан ○ 11813 +АШЫГЫП (3) ■ Җәй бар, кыш бар, ашыгып ни эш бар ○ 1068 ● 11806; 15191 +АШЫГЫР (4) ■ Кичке эш кичегер, иртәнгесе ашыгыр ○ 6085 ● 6286; 14086 (2) +АШЫГЫЧ (1) ■ Ашыгыч эшкә шайтан катыша ○ 11807 +АШЫЙ (75 | 1) ■ Тутык тимерне ашый ○ 316 ● 1092; 1797 (2); 1833; 2156; 2261 (2); 2360; 2527; +2631 (2); 2695; 2881; 2907; 2913; 3104; 3107; 3346; 3379; 3556; 3565; 3802 (2); 4047; 4080:1; +4425 (2); 4591; 4611; 4741 (2); 4777; 4783; 4786; 4851 (2); 6206; 6329 (2); 6768; 7361 (2); 7662; +8222 (2); 9399 (2); 9622; 9791 (2); 10024; 10530; 10823 (2); 11005; 11027; 11427; 11912; 11921; +12170 (2); 12536; 12564 (2); 13046 (2); 13073; 13486; 13532; 13875; 14919 (2); 14950 (2); 16725 +АШЫЙЛАР (2) ■ Вакытсыз кычкырган әтәчне суеп ашыйлар ○ 4366 ● 9945 +АШЫЙМ (6) ■ Ат кебек ашыйм, ат кебек эшлим ○ 2742 ● 4429; 9623; 9745; 9753; 9784 +АШЫЙСЫ (5) ■ Кортлар, тизрәк бал җыегыз, чебен агагызның ашыйсы килгән! ○ 4784 ● 7790; +9624; 9625; 14083 +АШЫЙСЫН (1) ■ Эт ашыйсын бет ашый ○ 3556 +АШЫЙСЫҢ (6) ■ Чикләвек ашыйсың килсә, тешеңне жәлләмә ○ 1763 ● 1828; 4446; 6114; 9264; +АШЫК (9) ■ Ашык уйнаган азар, туп уйнаган тузар, куй багып койрык ашаган барыннан да узар +○ 3081 ● 3446; 6239; 6675; 6731; 9145; 15425; 15595; 16469 +АШЫККАН (16) ■ Ашыккан су диңгезгә җитмәс ○ 344 ● 3463; 6258; 7005; 10373; 11808-11812; +12944; 12945; 12959; 13041; 15467; 16720 +АШЫККАННАН (1) ■ Ашыкмасаң тиз җитәрсең, ашыкканнан узып китәрсең ○ 11817 +АШЫККАННЫҢ (2) ■ Ашыкканның ашыгы чыккан ○ 11813 ● 11814 +АШЫКМА (5) ■ Үгез җиксәң ашыкма, җай йөргәнгә пошыкма ○ 3312 ● 6239; 8122; 11815; 15595 +АШЫКМАГАН (1) ■ Ашыкмаган арба белән куянга җитәр ○ 11816 +АШЫКМАС (1) ■ Йорты янса да ашыкмас ○ 8371 +АШЫКМАСАҢ (1) ■ Ашыкмасаң тиз җитәрсең, ашыкканнан узып китәрсең ○ 11817 +АШЫКМЫЙ (3) ■ Акрын баскан ат булган, ашыкмый йөргән ир булган ○ 11790 ● 12482; 13578 +АШЫКСА (1) ■ Су ашыкса да, таш - ятыр ○ 424 +АШЫКСАҢ (5) ■ Картаерга ашыксаң, карт ит аша ○ 9265 ● 11818; 11819; 11889; 11976 +АШЫКТЫРМАСАҢ (1) ■ Хәерле эшне ашыктырмасаң, шайтан катыша ○ 16762 +АШЫМ (5) ■ Элеккедәй эшем юк, бәйрәмдәгедәй ашым юк ○ 6716 ● 9309; 9419; 9439; 9510 +АШЫН (11) ■ Теләнченең теләгән ашын кем бирсен ○ 5899 ● 6047; 7268; 9767; 10946; 11921; +12677; 14317; 15144; 16946; 17043 +АШЫНА (5) ■ Туйга да шул әтәч башын өзәләр, үлек ашына да ○ 4377 ● 6030; 9146; 9468; 9879 +АШЫННАН (1) ■ Яманның биргән ашыннан яхшының биргән суы артык ○ 12286 +АШЫНЫҢ (1) ■ Кеше ашының тозын татыма ○ 9274 +АШЫҢ (11) ■ Атың барда җир таны, ашың барда ир таны ○ 2613 ● 8350; 9309; 9409; 10061; +10063; 13573; 13633; 14677 (2); 16912 +АШЫҢА (3) ■ Ашыңа ни салсаң, кашыгыңа шул чыгар ○ 9147 ● 9362; 9440 +АШЫҢНАН (1) ■ Ашыңнан бигрәк кашың булсын ○ 10064 +АШЫҢНЫ (5) ■ Дошманга ашыңны бирсәң, башыңа менәр ○ 5326 ● 6965; 9441; 9791; 12170 +АШЫР (1) ■ Яхшылыкны таудан ашыр, яманлыкны аяк астына яшер ○ 12373 +АШЫРА (2) ■ Кыюлык тау ашыра, гайрәт диңгез кичерә ○ 11192 ● 15521 +АШЫРЫР (2) ■ Байның арбасы таудан тауга ашырыр, ярлының арбасы тигез җирдә шашырыр +○ 7266 ● 12683 +АЮ (51 | 3) ■ Алманың асылын аю ашый, чикләвекнең төшен корт ашый ○ 1797 ● 2011; 20672082; 2088; 2096-2099; 2102-2107; 2109-2111; 2223, :1, :2, :3; 4862; 5715; 6161; 6660; 6668; +11073; 11074; 11185; 11525; 12103; 12431; 12437; 13580; 13920; 14718; 15519; 15842; 16470 +АЮ-БҮРЕ (1) ■ Агай-энедән аю-бүре курыккан ○ 14549 +АЮГА (5) ■ Аюга атаган бүрегә була ○ 2083 ● 2084; 2100; 2101; 3809 +АЮДАН (4) ■ Аюдан курыккан бүрегә юлыккан ○ 2085 ● 2086; 2087; 3805 +АЮНЫ (8) ■ Аю урманны саклый, урман аюны саклый ○ 2082 ● 2088-2093; 12461 +АЮНЫКЫН (1) ■ Аюныкын бүрегә ходай язган күрергә ○ 2094 +АЮНЫҢ (3) ■ Аюның йөрәген май басар, майдан йокы басар ○ 2095 ● 2096; 2108 +АЮЧЫ (1) ■ Безнең әти - аючы, эшләмичә баючы ○ 2112 +АЯГАН (10) ■ Ат аяган ат менәр, тун аяган тун кияр ○ 2475 (2) ● 2476 (2); 3849; 5677; 5686; +10374; 11350; 12054 +АЯГЫ (49) ■ Төлкенең тәҗрибәлесе капкынга ике аягы белән эләгер ○ 2316 ● 2351; 2420; 2477; +2487; 2559; 2571 (4); 2615; 2787; 2803; 2976; 3270; 3368; 3387; 3639; 4124; 4672; 4892; 6451; +7097; 8449; 10005; 10006; 10335; 10880; 10881 (2); 10882; 10981-10985; 11004 (2); 11014; +11016; 11043; 12080; 12105; 12226; 13367; 13757; 15370; 15752; 16161 +аягы → башы-аягы +АЯГЫМ (4) ■ Башым эчтә, аягым тышта ○ 10338 ● 10986; 10987; 16448 +АЯГЫН (34 | 1) ■ Арыслан, айга менәмен дип, аягын сындырган ○ 2032 ● 2225; 2478, :1; 2479; +2480; 2805; 3183; 3557; 3558; 3714; 4160; 4586; 4702; 5915; 6726; 6873; 7167; 10878; 10900; +10904; 10977; 10988; 11005 (2); 11012; 11017; 11044; 11820; 11829; 12293; 15334; 16810; 17022; +АЯГЫНА (8) ■ Колан тоягына ком терәк, кош аягына җил терәк ○ 2233 ● 2472; 3097; 3245; 3897; +4122; 8138; 10915 +АЯГЫНДА (2) ■ Аягында итеге барга бөтен җир өсте күн ○ 9028 ● 9075 +АЯГЫННАН (8) ■ Яхшы ат аягыннан калыр ○ 2711 ● 3076 (2); 3822; 4404; 9660; 16696; 16701 +АЯГЫҢ (14 | 2) ■ Түбәң күктә булса да, аягың җирдә булыр ○ 68 ● 1661:2; 2505; 6738; 8171; +8176; 8429:1; 10883-10885; 10907; 10947; 10989; 10990; 12459; 14928 +АЯГЫҢА (7) ■ Кәҗәнең сөте агып торган болак, эче тулы ылак, ите тамагыңа бап, тиресе +аягыңа кап, мөгезе пычагыңа сап, эчәгесен аршинга тарт, скрипкачыга сат ○ 3053 ● 4799; +8899; 10274; 11054; 12209; 16476 +АЯГЫҢДАГЫ (1) ■ Аягыңдагы итегең тар булса, дөньяның киңлегендә ни файда ○ 9029 +АЯГЫҢ-КУЛЫҢ (1) ■ Песием, "перес", аягың-кулың дөрес, тычкан тотарга кереш ○ 3392 +АЯГЫҢНАН (1) ■ Күккә менсәң - аягыңнан тартыр, җиргә керсәң - колагыңнан тартыр ○ 101 +АЯГЫҢНЫ (4) ■ Идел кичмичә аягыңны киптермә ○ 383 ● 8429; 12590; 16339 +АЯЗ (13) ■ Алды болыт булса, арты аяз ○ 1070 ● 1074; 1209-1211; 1286; 1408; 1801; 6857; 8889; +11102; 13616; 13728 +АЯЗ-АЯЗ (2) ■ Аяз-аяз көннәрдә җиләк җыяр аппагым, болыт-болыт көннәрдә урак урыр аппагым ○ 1073 ● 6447 +АЯЗЫ (1) ■ Көн буран дип көенмә, аязы булыр соңында; мулла килде дип сөенмә, ниязы булыр +соңында ○ 17005 +АЯК (57 | 1) ■ Ай да килгәнгә аяк, көн дә килгәнгә таяк ○ 750 ● 1970; 2426; 2571:1; 3786; 4657; +6542; 6707; 6739; 8332; 8887 (2); 9040; 9047; 10054; 10222; 10233; 10244; 10261; 10325; 10708; +10886-10892; 10902; 10908; 10954 (3); 10959; 10973; 10986; 10991-10996; 11006; 11040; +11308; 11965; 12350; 12373; 12521; 12992; 13555; 14127; 14811; 14867; 15468; 15540; 15775 (2) +аяк → баш-аяк, кашык-аяк +АЯККА (20) ■ Көн суыгы - колакка көч, юл бозыгы - аякка көч ○ 1117 ● 1308; 4303; 4767; 5352; +5356; 6767; 8951; 9057; 9071; 10230; 10236; 10250; 10893; 10956; 10997 (2); 11007; 11312; 16682 +АЯКЛАНЫП (1) ■ Шәп мал аякланып туа ○ 2418 +АЯКЛАРЫ (3) ■ Бүрене аяклары туйдыра ○ 2180 ● 4133; 10332 +АЯКЛАРЫН (1) ■ Дуңгызны өстәл артына утыртсаң, аякларын өстәлгә куяр ○ 2895 +АЯКЛАРЫННАН (1) ■ Аякларыннан күккә ассаң да, алты хәреф төшми авызыннан ○ 16697 +АЯКЛЫ (8) ■ Дүрт аяклы хайван да сөртенә ○ 2357 ● 2495; 2641; 4272; 8411; 16152; 16180; 16181 +АЯКЛЫГА (1) ■ Аяклыга юл бирмәс, авызлыга сүз бирмәс ○ 10998 +АЯКНЫ (3) ■ Кар матур да, аякны туңдыра ○ 1095 ● 8762; 10257 +АЯКНЫҢ (1) ■ Сырлы аякның сыры китсә дә сыны китми, ди ○ 9957 +АЯКСЫЗ (1) ■ Елан - аяксыз, ялган - тамырсыз ○ 15856 +АЯКСЫЗНЫҢ (1) ■ Аяксызның җитмәгән җире юк, колакайның ишетмәгән сүзе юк ○ 15193 +АЯКТА (2) ■ Дус күзе башта, дошман күзе аякта ○ 5368 ● 5582 +АЯКТАН (4) ■ Ат аяктан тузмый, тамактан туза ○ 2481 ● 9144; 10894; 15194 +АЯМА (3) ■ Байның малын аяма ○ 7293 ● 14051 (2) +АЯМАГАН (5) ■ Явын аямаган яуны җиңәр, малын аямаган дауны җиңәр ○ 5654 (2) ● 7388; +10716; 11350 +АЯМАС (1) ■ Мал өчен үз җанын аямаган - кеше җанын аямас ○ 7388 +АЯМДА (1) ■ Аямда булса ялармын, апамда булса кабармын ○ 14562 +АЯП (1) ■ Аяп орган авыртмас ○ 5542 +АЯР (2) ■ Яудан аяр җаным юк, судан аяр туным юк ○ 5710 (2) +АЯУЛЫ (1) ■ Ай да килгән аяулы, көн дә килгән кисәүле ○ 749 +АЯУЛЫЛАР (1) ■ Аяулылар аягын сузган ○ 11820 +АЯУНЫ (1) ■ Балта гомер буе баш исә дә, кискәндә аяуны белми ○ 1888 +Ә (8) ■ Көз кычкыра: "Уңдырам", - дип, ә яз әйтә: "Тукта әле, мин нәрсә әйтермен", - дип ○ 884 +● 2145; 2929; 8857; 10608; 14002; 15094; 16319 +ӘБӘТ (1) ■ Тәтәй бара, мин дә барам әбәт чиләк күтәреп ○ 14582 +ӘБҖӘТКӘ (1) ■ Әлхәм белән Әбҗәткә без кермибез әҗәткә ○ 16955 +ӘБИ (5) ■ Әби патшадан калган ○ 6001 ● 14060; 15011; 15134; 15135 +ӘБИДӘЙ (1) ■ Яман кием яшь кызны әбидәй, әбине пәридәй итәр ○ 8829 +ӘБИЕҢӘ (1) ■ Әбиеңә сәлам әйт, бабаң утырмага килсен ○ 15153 +ӘБИЕҢНЕҢ (1) ■ Бабаңның сакалын әбиеңнең иягенә куяр хәл юк ○ 15014 +ӘБИНЕ (1) ■ Яман кием яшь кызны әбидәй, әбине пәридәй итәр ○ 8829 +ӘВӘЛӘНГӘН (1) ■ Ир белән хатын икесе бер камырдан әвәләнгән ○ 13816 +ӘВӘЛӘСӘҢ (1) ■ Комны күпме әвәләсәң дә берекмәс ○ 139 +ӘВЕН (3) ■ Әвен сугып кайту ○ 1510 ● 6582; 16812 +ӘВЕНЕ (1) ■ Әвене янган кеше сымак кылана ○ 1511 +ӘВЕНЕНӘ (1) ■ Әвененә ут капканмыни ○ 8587 +ӘВЕНЕҢ (1) ■ Төсең-битең җир булган, әвенең янды мәллә ○ 10736 +ӘВЕРЕЛӘ (2) ■ Ләйсән суын җиде ел сакласаң, энҗегә әверелә, имеш ○ 1122 ● 16729 +ӘГӘР (6) ■ Әгәр тавышы булса, балык та җырлар иде ○ 4529 ● 5681; 14005; 14511; 16320 (2) +ӘГӘР-МӘГӘР (1) ■ "Әгәр-мәгәр" янында "мәгәр-тәгәре" бар ○ 16203 +"ӘГӘР"НЕ (1) ■ "Әгәр"не чәчкәч, "мәгәр" үскән ○ 16202 +ӘГУЗЕ (1) ■ Әгузе - тана күзе, бисмилла - мулла сүзе ○ 16954 +ӘДӘБЕ (1) ■ Кыз кылыгы белән сөйкемле, ул әдәбе белән сөйкемле ○ 14124 +ӘДӘБИЯТЫ (1) ■ Милләтнең теле - үзенең әдәбияты ○ 16385 +ӘДӘМ (84 | 5) ■ Ибне әдәм кисә торыр - урман халкы үсә торыр ○ 1914 ● 2319; 5483; 5506; 5787; +6007; 6018; 6019; 6461 (2); 6866; 8758; 8776; 9244; 9395; 9396; 9815; 10308:1; 11058; 11066; +11069; 11078, :1; 11115; 11280; 11320-11323; 11324:1; 11389; 11848 (2); 11894; 12096; 12101; +12148; 12189; 12190 (2); 12236; 12334; 12617-12619; 12786; 12918; 13149; 14085; 14086; +14402; 14454 (2); 14470; 14552; 14743; 14808; 14966-14969; 15003; 15026 (2); 15136; 15642; +15650; 15733, :1; 15762, :1; 16068; 16184 (3); 16204; 16205; 16242; 16396; 16470; 16653; 16684; +16685; 16717; 16793; 16794; 16888; 16996; 17008 +ӘДӘМГӘ (4) ■ Әдәмгә кол булганчы, койрык так та эт бул ○ 5977 ● 7439; 9003; 12237 +ӘДӘМЛЕКТӘН (1) ■ Үзе әдәмлектән чыкканның киеме киемлектән чыгар ○ 11341 +ӘДӘМНӘН (3) ■ Бай әдәмнән бәла дә куркыр ○ 7200 ● 11325; 11863 +ӘДӘМНӘР (1) ■ Ил кадерен белмидер ил эчендә яманнар; җир кадерен белмидер җир икмәгән +әдәмнәр ○ 4932 +ӘДӘМНЕ (7) ■ Аракы әдәмне әдәм итмәс, әрәм итәр ○ 9815 ● 10427; 11323; 15339; 15783; +15845; 16206 +ӘДӘМНЕКЕ (1) ■ Елан агуы тешендә, әдәмнеке - телендә ○ 15480 +ӘДӘМНЕҢ (6) ■ Алтын әдәмнең акылын алыр ○ 7758 ● 11324; 11827; 14087; 14970; 16794 +ӘДӘП (10) ■ Акылның кадере әдәп белән, куәтнең кадере сәләт белән ○ 11061 ● 11175; 11253; +11281; 11323; 11376; 11390; 11473; 13777; 15651 +ӘДӘПЛЕ (4) ■ Әдәпле кунак китәр вакытын үзе белер ○ 10197 ● 11326; 13056; 16651 +ӘДӘПЛЕНЕҢ (1) ■ Әдәпленең күлмәге сәдәпле, үзе матур гадәтле ○ 11327 +ӘДӘП-НӘЗАКӘТ (1) ■ Хатын-кызны бизәктән дә бигрәк әдәп-нәзакәт бизи ○ 13724 +ӘДӘПСЕЗ (4) ■ Әдәпсез хуҗага кунак булып килмә ○ 10198 ● 11328; 11393; 13095 +ӘДӘПСЕЗНЕҢ (1) ■ Әдәпле кеше солтан, әдәпсезнең бите олтан ○ 11326 +ӘДӘПТӘ (1) ■ Матурлык күлмәк белән сәдәптә түгел, оят белән әдәптә ○ 10688 +ӘДИП (2) ■ Телең-каләмең белән генә әдип булма, акылың-холкың белән дә әдип бул ○ 16412 (2) +ӘДРӘС (1) ■ Әдрәс бишмәт, теләсә нишләт ○ 8990 +ӘҖӘЛ (9) ■ Байга бөлмәк әҗәл, фәкыйрьгә үлмәк әҗәл ○ 7205 (2) ● 12623; 15375; 15392-15396 +ӘҖӘЛГӘ (1) ■ Һәр әҗәлгә бер сәбәп ○ 15435 +ӘҖӘЛДӘН (4) ■ Бурычтан котылып булса да, әҗәлдән котылып булмый ○ 15374 ● 15397-15399 +ӘҖӘЛЕ (6) ■ Бүренең әҗәле эттән булыр ○ 2189 ● 3055; 3424; 4006; 9811; 11336 +ӘҖӘЛЕҢ (2) ■ Егылсаң нардан - әҗәлең әллә кайдан ○ 2924 ● 14007 +ӘҖӘЛЕҢНЕ (1) ■ Әҗәлеңне нәрсәдән табачагың маңгаеңа язылмаган ○ 15400 +ӘҖӘЛЛЕ (1) ■ Абруйлы егеткә әҗәлле куян юлыга, ди ○ 12815 +ӘҖӘЛНЕҢ (1) ■ Әҗәлнең даруы - кызыл балчык ○ 15401 +ӘҖӘЛСЕЗ (1) ■ Кеше анасыз тумас, әҗәлсез үлмәс ○ 14237 +ӘҖӘТ (4) ■ Әҗәт алганда үпкә юк ○ 8193 ● 8194-8196 +ӘҖӘТКӘ (2) ■ Әҗәткә алып баемассың ○ 8197 ● 16955 +ӘҖЕР (1) ■ Сабыр әдәм сансыз әҗер алыр, сабырсызлык башка кайгы салыр ○ 11894 +ӘЗ (4) ■ Күпчелек әз орса да үтерә, әз бирсә дә тутыра ○ 5037 (2) ● 6904; 8174 +ӘЗЕНӘ (1) ■ Күбенә түзгәнне әзенә түзәрсең ○ 11973 +ӘЗЕР (4) ■ Сөңгеле яуга тимер калканың әзер булсын ○ 5628 ● 7631; 9631; 10213 +ӘЗЕРЛӘ (4) ■ Атыңнан элек йөгәнеңне әзерлә ○ 2618 ● 6916 (2); 9363 +ӘЗЕРЛӘМӘ (1) ■ Иргә барганчы биләүсә әзерләмә ○ 13163 +ӘЗЕРЛӘН (2) ■ Кадерең барда кадерлән, кадерең беткәч үләргә әзерлән ○ 11138 ● 15379 +ӘЗЕРЛӘНСӘҢ (1) ■ Йортта әкренләп әзерләнсәң, юлда иркенләп йөрерсең ○ 6764 +ӘЗЕРЛӘП (3) ■ Җәй көне чанаңны, кыш көне арбаңны әзерләп куй ○ 1010 ● 7435; 15449 +ӘЗЕРЛИ (1) ■ Тычкан да кышка азык әзерли ○ 3408 +ӘЗЕРЛИЛӘР (1) ■ Арбаны - кыш, чананы җәй әзерлиләр ○ 6995 +ӘЙ (4) ■ Хут мартка: "Селәгәең җый, әй селәгәй", - дип әйтә, ди ○ 961 ● 13908; 14774; 14775 +ӘЙБӘТ (1) ■ Кече казанның өресе әйбәт була ○ 9925 +ӘЙБЕР (9) ■ Аннан әйбер алганчы, тавыктан сөт саварсың ○ 4347 ● 7588; 7845; 7895; 8303; +8831; 11857; 12449; 12510 +ӘЙБЕРГӘ (1) ■ Әйберне әйбергә катсаң - заты беленер, ташны ташка чаксаң - уты беленер ○ 631 +ӘЙБЕРЕ (1) ■ Кеше әйбере шырпылы: кулга кермәсә, йөрәккә керә ○ 11997 +ӘЙБЕРЕН (1) ■ Кеше яраткан әйберен күп сөйләр ○ 15898 +ӘЙБЕРНЕ (3) ■ Әйберне тану - файдасын табу ○ 630 ● 631; 8831 +ӘЙБЕРНЕҢ (2) ■ Әйбернең яңасы яхшы, дусның искесе яхшы ○ 5507 ● 8817 +ӘЙДӘ (4) ■ Тәкә тәкәгә: "Барыбер бүген суялар, әйдә сөзешеп калыйк!" - дигән, ди ○ 3144 +● 5269; 6596; 13406 +ӘЙДӘГӘН (1) ■ Алланың үзе әйдәгән сарыклары юк: берәүнекен берәүгә генә алып бирә +○ 16858 +ӘЙДӘП (1) ■ Үләм дигән кодагый үгез әйдәп барадыр ○ 14649 +ӘЙДӘҮГӘ (1) ■ Бүре бәйләүгә күнмәс, дуңгыз әйдәүгә күнмәс ○ 2140 +ӘЙЛӘН (2) ■ Белмәгән атның сыртыннан әйлән ○ 2629 ● 14641 +ӘЙЛӘНӘ (19 | 2) ■ Җидегән йолдыз җиде әйләнә, Тимерказык урынында ○ 76 ● 1391; 2306; +5178; 6586; 7115; 7787; 7974 (2); 8214; 13568 (2); 14725; 14727, :2; 14840; 15235; 15467; 16137; +16197; 16729:1 +ӘЙЛӘНӘСЕНӘ (2) ■ Икмәк әйләнәсенә тычкан да җыела ○ 3401 ● 9215 +ӘЙЛӘНГӘНДӘ (2) ■ Дүрт тәгәрмәч бергә әйләнгәндә генә яхшы ○ 7019 ● 7072 +ӘЙЛӘНГӘНЧЕ (3) ■ Еланны аждаһага әйләнгәнче үтереп кал ○ 4626 ● 6491; 11869 +ӘЙЛӘНГЕЧТӘН (1) ■ Әйләнгечтән юл туры, пычрактан юл коры ○ 6867 +ӘЙЛӘНДЕР (1) ■ Шәһәрне бак, шәһәрне бак, әйләндер дә кесәңне как ○ 5245 +ӘЙЛӘНДЕРӘ (4) ■ Вакыт комны ташка, ташны комга әйләндерә ○ 798 ● 7248; 15470; 16418 +ӘЙЛӘНДЕРГӘН (1) ■ Әйләндергән болыт яумый куймас ○ 1173 +ӘЙЛӘНДЕРСӘҢ (1) ■ Эчәкне күп әйләндерсәң исе чыгар ○ 9388 +ӘЙЛӘНЕП (21) ■ Эчмәм дигән коедан өч әйләнеп су эчәрсең ○ 483 ● 734; 2540 (2); 2541 (2); +2776; 3748; 3933; 4828; 6815; 7837; 7855; 12481; 13450 (2); 13513 (2); 13762; 15122; 15328 +ӘЙЛӘНЕР (3) ■ Аңарчы тигез җирләр түмгәккә әйләнер әле ○ 225 ● 557; 13725 +ӘЙЛӘНЕР-ӘЙЛӘНЕР (1) ■ Ат әйләнер-әйләнер, казыгына бәйләнер ○ 2542 +ӘЙЛӘНЕЧ (1 | 1) ■ Әйләнеч булса да - юл яхшы, сукыр булса да - кыз яхшы ○ 13057 ● 13057:1 +ӘЙЛӘНСӘ (4) ■ Эт, бүрегә әйләнсә, бүредән яман ○ 3581 ● 6792; 16097 (2) +ӘЙЛӘНҮ (2) ■ Кипкән балыкка әйләнү ○ 4541 ● 10517 +ӘЙРӘН (10) ■ Кешегә бәйрәм, хайванга әйрән ○ 6661 ● 7349; 7547; 7642; 8191; 9269; 9397; 9400; +9509; 14636 +ӘЙРӘНЕ (4) ■ Уты сүнгән, әйрәне түнгән ○ 8584 ● 9144; 9518; 13806 +ӘЙРӘНЕН (1) ■ Бер кеше дә үз әйрәнен ачы димәс ○ 9173 +ӘЙРӘНЛЕ (1) ■ Әйрәнле ашым, җылы мич башым ○ 9510 +ӘЙРӘНСЕЗ (1) ■ Җәен әйрәнсез булма, кышын юргансыз булма ○ 9414 +ӘЙТ (25) ■ Авызыңны ач та айны әйт, күзеңне ач та көнне әйт ○ 1 (2) ● 5508; 7213; 9427 (2); +10391; 11457; 12370 (2); 12615; 13454; 14542 (2); 15153; 15741; 15769; 15826; 16201; 16207; +16209; 16211; 16235; 16517; 16672 +ӘЙТАЛМАМ (1) ■ Бүз алашам арыса, Бүре ханга җиталмам, энем-углым күп туды, күп туса да +кол туды, ханга гарызым әйталмам ○ 5785 +ӘЙТӘ (31 | 1) ■ Көз кычкыра: "Уңдырам", - дип, ә яз әйтә: "Тукта әле, мин нәрсә әйтермен", дип ○ 884 ● 920; 922; 959; 961; 1574; 2261; 2771; 3022; 3095 (2); 3362; 3644, :1; 3952; 3986; 4073; +4146; 4179; 4406; 4429; 4460; 6696; 7994; 9607; 9805; 10608; 11479; 15552; 16236 (2); 16411 +ӘЙТӘЛӘР (1) ■ "Каен агачы бар җирдә авыру бар микән?" - дип әйтәләр, ди, каен агачы юк +җирләрдә ○ 1733 +ӘЙТӘМ (5) ■ Акылсыз, чынын әйтәм дип, үзенең серен әйтә, ди ○ 11479 ● 12604; 13113; 16314 (2) +ӘЙТӘСЕҢ (3) ■ "Чыкмый, чыкмый дип әйтәсең, чеметеп-чеметеп саласың, сал бер уч, чыгармын нибуч!" - дип әйтте, ди, чәй ○ 9368 ● 16022; 16952 +ӘЙТЕЛМИ (2) ■ Сылтаусыз мәкаль дә әйтелми ○ 16401 ● 16914 +ӘЙТЕЛСӘ (1) ■ Сүз - вакытында әйтелсә генә сүз ○ 15996 +ӘЙТЕМ (1) ■ Әйтем - сүзнең бизәге, мәкаль - сүзнең җиләге ○ 16426 +ӘЙТЕП (11) ■ Әйтмәсен кеше, әйтеп торсын эше ○ 6264 ● 12363; 12608; 13599; 13721; 14809; +15639; 16062; 16159; 16327; 16931 +ӘЙТЕР (34 | 2) ■ Кыш көне эт тә: "Җәйгә чыксам сөяктән сарай салыр идем", - дип әйтер, ди +○ 866 ● 875 (2); 1519; 1596; 5366 (2); 5766; 6558; 7426 (2); 7486; 7541 (2); 10122; 11664; 11686; +12173 (2); 12193; 12213 (2); 13007:1, :1; 13625; 13892; 15256; 15759; 16151 (2); 16208; 16209; +16321; 16411; 16542 (2) +ӘЙТЕРГӘ (7) ■ Дошманыңа әйтергә ярамаганны дусыңа да әйтмә: аның иртәгә дошман булуы +бар ○ 5344 ● 10618; 15504; 15659; 15851; 16210; 16227 +ӘЙТЕРЕ (1) ■ Аның әйтере бар, кайтыры бар ○ 16265 +ӘЙТЕРЛӘР (3) ■ Куян тиреләре базарда: "Исәнме, менә тагын күрештек", - дип әйтерләр, ди +○ 2257 ● 12294; 15484 +ӘЙТЕРЛЕК (2) ■ Әйтерлек булса әйт, әйтерлек булмаса чәйнә дә йот ○ 16211 (2) +ӘЙТЕРМЕН (2) ■ Көз кычкыра: "Уңдырам", - дип, ә яз әйтә: "Тукта әле, мин нәрсә әйтермен", - дип ○ 884 ● 5508 +ӘЙТЕРСЕҢ (1) ■ Сыерың булмаса, кәҗәгә дә "апай" әйтерсең ○ 3061 +ӘЙТКӘН (58) ■ Энем кырлач әйткән: "Агам кырлачны уздырам, яшь киленнәрнең көянтәсен +сындырам" ○ 969 ● 1599; 1600; 1605 (2); 2304; 2848; 3048; 4045; 4686; 7319; 8192; 9555; +9640; 11481 (2); 11721; 12255; 13172; 13533; 13799; 14294; 14596; 14639; 15460; 15505; 15765; +15771; 15780; 15807; 15853 (2); 15912; 15913 (2); 16094-16096; 16111; 16205; 16212-16224; +16226; 16322; 16323; 16354; 16891 +ӘЙТКӘНГӘ (2) ■ Атасы баз әйткәнгә, угылы кан кояр ○ 14360 ● 16324 +ӘЙТКӘНЕ (1) ■ Борынгыларның әйткәне кыеш китмәс ○ 16356 +ӘЙТКӘННӘН (1) ■ Биткә әйткәннән читтә әйткән яман ○ 15807 +ӘЙТКӘННӘР (1) ■ Куянга күптән койрык әйткәннәр дә, әле дә юк ○ 2264 +ӘЙТКӘННЕ (5) ■ Би әйткәнне кол әйтер, кол авызыннан ишетелмәс ○ 5766 ● 15085; 15601; +15639; 16227 +ӘЙТКӘННЕҢ (2) ■ Теле кызганда әйткәннең соңыннан йөзе кызарыр ○ 15583 ● 16098 +ӘЙТКӘНЧЕ (7) ■ Аңа әйткәнче бер ташка әйтсәң, таш җанланыр иде ○ 224 ● 6050; 15768; +15873; 15900; 16036; 16840 +ӘЙТКӘЧ (1) ■ "А"ны әйткәч, "б"не әйтми хәл юк ○ 16466 +ӘЙТМӘ (20) ■ Аерылмас дустыңа онытылмас сүз әйтмә ○ 5285 ● 5321; 5344; 5407; 7216; 8318; +10391; 12443; 12604; 13475; 14521; 14685 (2); 15258; 15759; 15778; 16035; 16041; 16517; 16672 +ӘЙТМӘГӘН (3) ■ Дуңгызны җизни дип әйтмәгән ○ 2909 ● 16226; 16227 +ӘЙТМӘГӘНЕН (1) ■ Әйткән сүзеңдә тор, әйтмәгәнен сакла ○ 16222 +ӘЙТМӘГӘННЕ (1) ■ Әйтмәгәнне кем белә, ачмаганны кем күрә ○ 16228 +ӘЙТМӘГӘННЕҢ (1) ■ Әйткән сүзнең кайтасы юк, әйтмәгәннең хатасы юк ○ 16224 +ӘЙТМӘДЕҢ (1) ■ Син әйтмәдең, мин ишетмәдем ○ 16291 +ӘЙТМӘК (1) ■ Әйтмәк бар, кайтмак юк ○ 16229 +ӘЙТМӘКНЕҢ (1) ■ Әйтмәкнең танмагы бар ○ 16230 +ӘЙТМӘС (7) ■ Халык әйтмәс, халык әйтсә - хата әйтмәс ○ 5078 (2) ● 13047; 13514; 15515; +16214; 16231 +ӘЙТМӘСӘ (1) ■ Гаделлеге булмаса, ханы корсын, хакка борып әйтмәсә, заңы корсын ○ 5790 +ӘЙТМӘСӘҢ (3) ■ Әйтсәң - сүз, әйтмәсәң тешеңне кысып түз ○ 16233 ● 16234; 16235 +ӘЙТМӘСЕН (1) ■ Әйтмәсен кеше, әйтеп торсын эше ○ 6264 +ӘЙТМӘСЛӘР (1) ■ Яманның тунын әйтмәсләр, үзен әйтерләр ○ 12294 +ӘЙТМИ (5) ■ Борынгыны әйтми соңгы искә төшми ○ 777 ● 5552; 9607; 16225; 16466 +ӘЙТМИЛӘР (2) ■ Дуңгызны җизни дип әйтмиләр ○ 2896 ● 15253 +ӘЙТМИМ (1) ■ Әйтмим - кем белә, ачмыйм - кем күрә ○ 16325 +ӘЙТМИМЕН (1) ■ Беләмен дә әйтмимен: әти салам астында ○ 16700 +ӘЙТМИЧӘ (1) ■ Тел белән әйтмичә бармак белән төртеп булмый ○ 15535 +ӘЙТСӘ (6 | 1) ■ Халык әйтмәс, халык әйтсә - хата әйтмәс ○ 5078 ● 5914; 10539; 13514; 15747; +15861; 16816:1 +ӘЙТСӘЛӘР (1) ■ Сиңа каты сүз әйтсәләр дә, син йомшак сүз белән җавап бир ○ 15964 +ӘЙТСӘМ (1) ■ Мин аз әйтсәм, син күбен аңла ○ 16285 +ӘЙТСӘҢ (33) ■ Аңа әйткәнче бер ташка әйтсәң, таш җанланыр иде ○ 224 ● 3685; 5151 (2); +5903; 10465; 11207; 11660; 11723; 11902; 11934; 12305; 14542; 15732 (2); 15770; 15966; 16038; +16041; 16082; 16101; 16109; 16174 (2); 16197; 16232-16235; 16237; 16287; 16408; 16443 +ӘЙТТЕ (18) ■ Төлке дә йөземгә буе җитмәгәч: "Пешмәгән әле", - дип әйтте, ди ○ 2295 ● 4089; +9368; 13076; 13110; 13389; 13406; 13696; 13796; 13855; 13908; 14054; 14647; 16190 (2); 16326; +16932; 17076 +ӘЙТТЕМ (3) ■ Әйтүен әйттем, аннан телем тарттым ○ 15715 ● 16327 (2) +ӘЙТТЕРӘ (1) ■ Акыллыдан турысын әйттерә алмасаң, тиледән сора ○ 11460 +ӘЙТҮ (5) ■ Акны кара дип әйтү ○ 645 ● 6265; 16237-16239 +ӘЙТҮДӘН (1) ■ Сүзне әйтүдән элек авызыңда чәйнәп җиткер ○ 16042 +ӘЙТҮЕМ (1) ■ Төлке әйткән: "Үзем өчен әйтүем түгел, әмма тавыксыз кетәк утка чыксын!" дигән, ди ○ 2304 +ӘЙТҮЕН (1) ■ Әйтүен әйттем, аннан телем тарттым ○ 15715 +ӘЙТҮНЕҢ (1) ■ Әйтү белән әйтүнең аермасы бар ○ 16238 +ӘЙТҮЧЕ (1) ■ Әйтүче гадел булса, тыңлаучы дана булыр ○ 16240 +ӘЙТҮЧЕНЕ (1) ■ Хатаңны әйтүчене атаң дип бел ○ 12585 +ӘКӘЛӘ (1) ■ Үрдәк, үзенә ышанмаса, әкәлә йотмый ○ 4430 +ӘКӘМӘТ (1) ■ Акыллыдан хикмәт чыгар, ахмактан әкәмәт чыгар ○ 11461 +ӘКБАР (1) ■ "Сатсам саттым, сатмасам алдым-кайттым, аллаһе әкбар", - дип әйтте, ди, бер +сатучы мулла намаз ниятләгәндә ○ 16932 +ӘКЕМИ (1) ■ Әкеми, сиңа кызлар тәтеми ○ 13074 +ӘКИЯТ (3) ■ Белмәгәнгә әкият, белгәнгә чын ○ 16346 ● 16384; 16427 +ӘКИЯТНЕҢ (1) ■ Бу әле әкиятнең баласы, мичтә ята аның анасы ○ 16450 +ӘКМӘЛИ (2) ■ Аяз-аяз көннәрдә өйдә торыр Әкмәли, буран-буран көннәрдә кырга чыгар Әкмәли ○ 6447 (2) +ӘКРЕН (3) ■ Заман әкрен бара, һәр эшен бетереп бара ○ 809 ● 1174; 13578 +ӘКРЕНЛӘП (1) ■ Йортта әкренләп әзерләнсәң, юлда иркенләп йөрерсең ○ 6764 +ӘЛӘК (4) ■ Күзгә кергән тигәнәк яман, күз чыгарган әләк яман ○ 15923 ● 16206; 16241; 16242 +ӘЛӘКЛӘГӘН (1) ■ Әләкче, кеше өстеннән әләклим дип, үзен әләкләгән ○ 16243 +ӘЛӘКЛӘП (2) ■ Ләкләк, гомере үтәр әләкләп ○ 4068 ● 4081 +ӘЛӘКЛИМ (1) ■ Әләкче, кеше өстеннән әләклим дип, үзен әләкләгән ○ 16243 +ӘЛӘКЧЕ (1) ■ Әләкче, кеше өстеннән әләклим дип, үзен әләкләгән ○ 16243 +ӘЛӘКЧЕГӘ (2) ■ Бәлачегә бер таяк, әләкчегә мең таяк ○ 15814 ● 15828 +ӘЛӘМ (1) ■ Каләм белмәгәнгә әләм ○ 16583 +әләм → әтрәк-әләм +ӘЛБӘ (3) ■ Үз илеңдә салма аша, кеше илендә әлбә аша ○ 5118 ● 7790; 9407 +ӘЛЕ (32) ■ Аңарчы тигез җирләр түмгәккә әйләнер әле ○ 225 ● 884; 889 (2); 2264; 2277; 2295; +2309; 2736; 2905; 2929; 4010; 4350; 4409 (2); 4415; 4429; 5711; 6708; 6717; 9463; 9464; 9491; +9511; 10621; 10638; 10876; 13073; 13301; 13335; 14304; 16450 +ӘЛЕГӘ (1) ■ Сау булып тор әлегә, сәлам диген Галигә, бара калсаң Шәлегә ○ 5278 +ӘЛЕГЕ (3) ■ Әлеге дә баягы, шул бер каен таягы ○ 2003 ● 14664; 17088 +ӘЛИМ (1) ■ Мулла аз бирсәң - "газабын әлим"; күп бирсәң - "Гафур-рәхим" ○ 17012 +ӘЛИФ (2) ■ Эчен ярсаң, әлиф чыкмас ○ 10861 ● 16701 +"ӘЛИФ"КӘ (1) ■ "Әлиф"кә бар, "би"гә юк ○ 16708 +"ӘЛИФ"НЕ (1) ■ "Әлиф"не таяк дип, "вау"ны чукмар дип белми ○ 16709 +"ӘЛИФ"ТӘН (2) ■ "Әлиф"тән "би"гә кадәр, йөгердем өйгә кадәр ○ 16710 ● 16711 +ӘЛЛӘ (18) ■ Бүген болай, таңда әллә ничек ○ 1035 ● 2026 (2); 2887; 2924; 3092; 7090 (2); 8980; +9512 (2); 11776 (2); 12088; 13643; 15453; 15709; 16320 +ӘЛҮ (1) ■ Әлү кагына шикәр төреп ашама ○ 9401 +ӘЛХӘМ (2) ■ Әлхәм белән Әбҗәткә без кермибез әҗәткә ○ 16955 ● 16972 +ӘМАН (2) ■ Ил әман булса, без дә әман ○ 4949 (2) +әман → исән-әман +ӘМАНӘТ (1) ■ Әманәт җан саклый ○ 12620 +ӘМАНӘТКӘ (2) ■ Әманәткә хыянәт итмә ○ 12621 ● 12622 +ӘМӘК (1) ■ Әмәк белән Җәмәк, көрәк белән сәнәк ○ 5524 +ӘМӘЛ (4) ■ Аучы ничә әмәл белсә, аю шунча юл белә ○ 2011 ● 6674; 10776; 14758 +ӘМӘЛЕ (2) ■ Мәленә күрә әмәле ○ 926 ● 16545 +ӘМӘЛЕН (1) ■ Коралын тапкан - таш кискән, әмәлен тапкан - су кичкән ○ 6354 +ӘМӘЛЕҢНЕ (1) ■ Хутта ут итә, хәмәлдә әмәлеңне корыта ○ 964 +ӘМӘЛНЕҢ (1) ■ Тол әмәлнең башы көлкенеч, ахыры үкенеч ○ 6139 +ӘМЕР (1) ■ Куразга "кычкыр" дип әмер бирмиләр ○ 4371 +ӘМЕРЕ (2) ■ Патша әмере өч көн йөрер ○ 5870 ● 5880 +ӘМИР (1) ■ Бүген - әмир, иртәгә - фәкыйрь ○ 5784 +ӘММА (3) ■ Төлке әйткән: "Үзем өчен әйтүем түгел, әмма тавыксыз кетәк утка чыксын!" - дигән, ди ○ 2304 ● 4764; 7165 +ӘНӘ (4) ■ Әнә килә трактор, сука бабай карап тор ○ 1474 ● 11037; 11716; 13330 +ӘНДРИ (1) ■ Бездә Әндри казнасы юк ○ 7528 +ӘНИ (3) ■ Үги әни - усал үгез мөгезе ○ 14263 ● 14294; 14307 +әни → әти-әни +ӘНИГӘ (1) ■ Корбан башы - коры баш, әти белән әнигә; чуртан башы - чур җелек, хатын белән +үземә ○ 14446 +ӘНИСЕ (2) ■ Кайгысы юк - үги әнисе өчен кайгырган ○ 14255 ● 14456 +әнисен → әтисен-әнисен +ӘНКӘ (2) ■ Ике әнкә, бер чөнкә, эләбез дә чөябез ○ 9024 ● 14455 +ӘНКӘЕМ (1) ■ Үги ана - яфрак, үз әнкәем яхшырак ○ 14257 +ӘНКӘЙ (1) ■ Әткәй - шикәр, әнкәй - бал ○ 14458 +ӘНКӘНЕ (1) ■ Мең нәнкә дә бер әнкәне алыштыра алмас ○ 14239 +ӘҢКӘ (1) ■ Сыер - ярты әңкә ○ 3196 +ӘПӘЕМ (1) ■ Үзем райда, әпәем крайда ○ 9516 +ӘПӘЕН (1) ■ Еланның тәпиен күрмәссең, байның әпәен күрмәссең ○ 7344 +ӘПӘЙНЕ (1) ■ Ятыр корсак ятыр, ярты әпәйне тартыр ○ 9743 +ӘППӘР (1) ■ Балыкка әппәр итмиләр ○ 4464 +ӘР (1) ■ Әр - битәр, әрдән дә бигрәк наз битәр ○ 11963 +ӘРӘМ (9) ■ Көтүдә куйчы күп булса, куй әрәм үләр ○ 2375 ● 7793; 7857; 9815; 14402; 14454; +16052; 16184; 16588 +ӘРӘМГӘ (2) ■ Хәрәмнән җыелган әрәмгә китә ○ 12601 ● 16615 +ӘРВАК (1) ■ Ат, арык булса, тулак булыр; ир, ярлы булса, әрвак булыр ○ 13445 +ӘРВАХНЫ (1) ■ Аргамакны байтал ияртә, әрвахны шайтан ияртә, ди ○ 16719 +ӘРДӘН (1) ■ Әр - битәр, әрдән дә бигрәк наз битәр ○ 11963 +ӘРЕКМӘН (1) ■ Әдәм фәрештә булмас, әрекмән кәбестә булмас ○ 11321 +ӘРЕКМӘНЕМ (1) ■ Әрекмәнем: кызу капса - яулыгым, баш авырса - саулыгым ○ 1341 +ӘРЕКМӘННӘН (1) ■ Тигәнәк әрекмәннән ерак китми ○ 1310 +ӘРЕМ (4) ■ Әрем төбенә гөл үсмәс ○ 1342 ● 1366; 3066; 11333 +ӘРЕМЕ (2) ■ Кәҗәнең ашамаган әреме башын авырттырыр, имеш ○ 3049 ● 5880 +ӘРЕН (1) ■ Әрләннең әрен кузгатма ○ 2341 +ӘРЛӘН (1) ■ Әрлән урлап киченер, тотсаң биткә сикерер ○ 2340 +ӘРЛӘННЕҢ (1) ■ Әрләннең әрен кузгатма ○ 2341 +ӘРЛЕ (3) ■ Әрле Мәликәгә коры тәлинкә ○ 11329 ● 11330; 14636 +ӘРМӘК (1) ■ Кәҗә кыш көне "әрмәк" кенә дип кычкыра, ди ○ 3033 +ӘРНЕ (1) ■ Авызга кергән аракы әрне сыгып чыгара ○ 9796 +ӘРНЕСӘ (1) ■ Туганыңа авыр сүз әйтмә, йөрәге әрнесә ят булыр ○ 14521 +ӘРНИ (1) ■ Әйтсәң - тел арый, әйтмәсәң - йөрәк әрни ○ 16234 +ӘРСЕЗ (4) ■ Әрсез кәҗә әрем ашап та туеп кайтыр ○ 3066 ● 3801; 4274; 11331 +ӘРСЕЗГӘ (2) ■ Әрсезгә алты көн бәйрәм ○ 11332 ● 11333 +ӘРСЕЗНЕ (1) ■ Әрсезне син ишектән кусаң, ул тәрәзәдән керә ○ 11334 +ӘРСЕЗНЕҢ (1) ■ Әрле уйлап торганчы әрсезнең улы туар ○ 11330 +ӘРЧЕР (1) ■ Суга сусаучы иске чишмәне әрчер ○ 443 +ӘСӘРЕ (1) ■ Сүзнең вакытын ычкындырсаң, әсәре булмас ○ 16046 +ӘСӘРЛЕРӘК (1) ■ Кылыч көченә караганда каләм очы әсәрлерәк ○ 16611 +ӘССӘЛАМЕГАЛӘЙКЕМ (1 | 1) ■ Төлке арысланны тәү күргәндә куркуыннан чак җаны чыкмаган, икенче күргәндә "әссәламегаләйкем!" дигән, өченче күргәндә алдап киткән, ди ○ 2293 +● 14731:2 +ӘСТЕРХАНДА (1) ■ Әстерханда сыер бер акча, килә-килә мең акча ○ 3240 +ӘТӘЛГЕ (1) ■ Әтәлге, мактанса, "тычкан тоттым!" дияр ○ 4221 +ӘТӘЛГЕНЕ (1) ■ Әтәлгене куй, карчыганы чөй ○ 4222 +ӘТӘМБИГӘ (1) ■ Язын иген икмәгән әтәмбигә моң булыр ○ 1470 +ӘТӘМ-СӘТӘМ (1) ■ Әтәм-сәтәм, суган сатам ○ 8073 +ӘТӘЧ (32) ■ Кайчагында тавык та әтәч булып кычкыра ○ 4278 ● 4302; 4308; 4322; 4330; 4335; +4365; 4367; 4369; 4370; 4372; 4374; 4375; 4377-4382; 4385; 4388; 4389; 4391-4393; 4395; 4759; +6187; 11871; 16281; 16636; 17054 +ӘТӘЧЕ (5) ■ Аның әтәче дә кубыз уйный ○ 4386 ● 4387; 5247; 7177; 14850 +ӘТӘЧКӘ (3) ■ Әтәчкә дә чебеш туйдырырга туры килә ○ 4383 ● 4394; 7791 +ӘТӘЧЛӘРЕ (1) ■ Күрше тавыгы күрекле, әтәчләре бүрекле ○ 5193 +ӘТӘЧНЕ (1) ■ Вакытсыз кычкырган әтәчне суеп ашыйлар ○ 4366 +ӘТӘЧНЕҢ (5) ■ Атач әтәчнең бүксәсе дә сул якта булыр ○ 4363 ● 4368; 4373; 4376; 4384 +ӘТӘЧТӘН (1) ■ Әтәч синнән зирәк булмасын, син әтәчтән зирәк бул ○ 4379 +ӘТИ (11) ■ Сентябрьдә әти дә бер, мин дә бер; мартта - әти алда, мин артта ○ 939 (2) ● 2112; +6804; 7936; 8021; 8921; 14337; 14343; 14446; 16700 +ӘТИ-ӘНИ (1) ■ Әти-әни бар булсын, авызы-борыны юк булсын ○ 14457 +ӘТИСЕ (1) ■ Әнисе юкның әтисе күптән юк ○ 14456 +ӘТИСЕН-ӘНИСЕН (1) ■ Әтисен-әнисен тапмадым ○ 14468 +ӘТКӘ (1) ■ Әнкә белән бала калса - анага көч, әткә белән бала калса - балага көч ○ 14455 +ӘТКӘЙ (1) ■ Әткәй - шикәр, әнкәй - бал ○ 14458 +ӘТРӘК-ӘЛӘМ (1) ■ Әтрәк-әләм, чүп салам ○ 7538 +ӘТ-ТӘМӘКЕ (1) ■ Әт-тәмәке - трава, аны тартмак - рава ○ 9863 +ӘТТӘХИЯТ (2) ■ Төрле авылда төрле әттәхият ○ 5236 ● 16938 +ӘҮВӘЛ (8 | 3) ■ Агач башына әүвәл нинди кош кунса, кырына шул кунар ○ 3820 ● 5230; 5682; +6923, :1, :3; 8636; 9951; 13007:1; 15918; 16244 +ӘҮВӘЛГЕ (1) ■ Әүвәлге байлык - бала ○ 14088 +ӘҮВӘЛГЕСЕ (1) ■ Әүвәлгесе - ил йоласы, соңгысы - йөз карасы ○ 13227 +ӘҮВӘЛЕ (1) ■ Башы барның соңы бар, әүвәле барның ахыры бар ○ 764 +ӘҮВӘЛЕНДӘ (1) ■ Ир әүвәлендә җәфа күрми ахырында вафа тапмас ○ 13515 +ӘҮКӘТЕҢ (1) ■ Әүкәтең барда йөреп кал, дәртең барда күреп кал ○ 11335 +ӘҮЛИЯ (4) ■ Үз өеңдә әүлия юк ○ 8351 ● 12078; 12396; 12936 +ӘҮЛИЯДӘН (1) ■ Тотылмаган бур - әүлиядән зур ○ 12554 +ӘҮЛИЯСЕ (1) ■ Әвен әүлиясе, мунча фәрештәсе ○ 16812 +ӘФЛИСУН (1) ■ Җимеш юк җирдә чөгендерне дә әфлисун диләр ○ 1626 +ӘХЛАКСЫЗЛЫГЫ (1) ■ Ананың әхлаксызлыгы - баланың бәхетсезлеге ○ 14275 +ӘХМӘДИГӘ (1) ■ Ахирәттә Әхмәдигә ак тәкә ○ 16895 +ӘХМӘТ (1) ■ Һәммә кеше корт тапкан, безнең Әхмәт тик яткан ○ 6631 +ӘЧӘЧКӘ (1) ■ Әчәчкә дә күз тия, ди ○ 10715 +ӘЧЕ (12) ■ Аланда үскән балан әче була ○ 1786 ● 5199; 6189; 7491; 10199; 11333; 14480; 14511; +14681; 15652 (2); 15698 +ӘЧЕМЕН (1) ■ Борычтан яман әчемен, шикәр сипсәң төчемен ○ 9451 +ӘЧЕТТЕРМИ (1) ■ Ике дөнья - бер морҗа, төтене өйгә керми, күзләрен әчеттерми ○ 14770 +ӘШНӘ (2) ■ Вафасыз карендәштән вафалы әшнә яхшы ○ 14669 ● 16760 +БАБАЙ (11 | 1) ■ Әнә килә трактор, сука бабай карап тор ○ 1474 ● 10313; 13452:1; 13925; 15011; +15012; 15081 (2); 15134; 15135; 15143; 15147 +БАБАЙГА (1) ■ Бабайга таяк кирәк, бәбәйгә сиртмә кирәк ○ 15013 +БАБАЙНЫКЫ (1) ■ "Бабайныкы - илнеке, әйдә, ашагыз!" - дип әйтте, ди, бер борынгы кияү +○ 13406 +бабалы → ата-бабалы +БАБАҢ (1) ■ Әбиеңә сәлам әйт, бабаң утырмага килсен ○ 15153 +БАБАҢНЫҢ (1) ■ Бабаңның сакалын әбиеңнең иягенә куяр хәл юк ○ 15014 +БАБАСЫ ( | 1) ■ Бабасы яшел җимеш ашаганга оныгының теше камашкан ○ 14288:1 +БАБАСЫН (1) ■ Җиде бабасын таныту ○ 14537 +бабасын → ата-бабасын +БАВЫ (5) ■ Юлаучы - юмарт, өзәңге бавы унике кат ○ 6842 ● 7006 (2); 13623; 14575 +БАВЫН (3) ■ Суган бавын үрү ○ 1637 ● 13408 (2) +БАВЫННАН (1) ■ Кусаң тибешә, бавыннан тартсаң буыла ○ 2440 +БАВЫҢ (1) ■ Атаң тырыш булса, камыт бавың каеш булыр ○ 14331 +БАВЫР (11) ■ Ташта тамыр юк, түрәдә бавыр юк ○ 5887 ● 7375; 9346; 10747; 10758; 13358; +13918; 13919; 14033; 14186; 16861 +БАВЫРГА (4) ■ Авыр эш бавырга төшә ○ 6003 ● 9148; 9804; 13975 +БАВЫРСАК (1) ■ Үги ана - бавырсак, кой төбенә сарымсак ○ 14256 +БАВЫРЫ (5) ■ Кыш бавыры бик озын ○ 862 ● 4587; 10746; 13059; 13781 +бавырына → эченә-бавырына +БАВЫРЫҢА (1) ■ Дус хәлеңә керер, дошман бавырыңа керер ○ 5375 +бавырыңны → үпкә-бавырыңны +БАГ (1) ■ Байның түшәге баг мамык, ярлыныкы - кырмавык ○ 7306 +БАГА (3) ■ Бүрене күпме ашатма, һаман урманга таба бага ○ 2182 ● 10099; 14581 +"БА"ГА (1) ■ "Әлиф"тән үткәрмә, "ба"га җиткермә ○ 16711 +БАГАН (1) ■ Тар өйгә таган, биек өйгә баган ○ 8287 +БАГАНА (8) ■ Багана ауса, койма да ава ○ 8595 ● 8631; 8645; 8658; 8660; 10631; 10852; 12697 +БАГАНАГА (4) ■ Берәүгә берәү - баганага терәү ○ 8602 ● 8615; 8642; 10268 +БАГАНАЛАРЫ (1) ■ Капка баганалары бертуган ○ 8652 +БАГАНАНЫ (1) ■ Баланы кыйнаганчы багананы кыйна ○ 13981 +БАГАНАСЫ (3) ■ Аларның капка баганасы белән безнең капка баганасы бер урманда үскән +○ 8640 (2) ● 8661 +БАГАР (3) ■ Бай байга багар, су сайга агар ○ 7144 ● 11508; 12209 +БАГАРДАЙ (1) ■ Баксаң багардай, базардагы товардай ○ 8029 +БАГАСЫ (1) ■ Бармасаң - барасы була, барсаң - баласы була, баласы булгач - багасы була +○ 13134 +БАГЛЫ (1) ■ Баглы күңелдә дәрт юк ○ 11075 +БАГОР (1) ■ Сиңа биргән акчаны багор белән су төбеннән эзләргә ○ 7836 +БАГУ (2) ■ Бала багу - аю уйнату ○ 13920 ● 13944 +БАГУЧЫ (2) ■ Димче диңгез кичерер, багучы өйдән яздырыр ○ 13151 ● 15015 +БАГУЧЫГА (1) ■ Багучыга барма, башыңа кайгы алма ○ 16721 +БАГУЧЫЛЫК (1) ■ Багучылык - ялган эш, күңел алдап юаныч ○ 16722 +БАГУЧЫСЫ (1) ■ Багучысы юк мал уңмас, башлыгы юк ил уңмас ○ 4871 +БАГУЫ (1) ■ Бала багуы - елан агуы ○ 13921 +БАГЫНДЫРА (1) ■ Бурыч багындыра, кылыч табындыра ○ 5562 +БАГЫП (4 | 1) ■ Ашык уйнаган азар, туп уйнаган тузар, куй багып койрык ашаган барыннан да +узар ○ 3081 ● 7957:2; 13132 (2); 13175 +БАДЫМҖАН (1) ■ Аның җаны җан да, минем җаным бадымҗан ○ 11358 +БАДЫРАЙГАН (1) ■ Ит кунмаган авызга пылдыр-пылдыр сүз бирә, ди; мие юк башка бадырайган күз бирә, ди ○ 10564 +БАЕ (6) ■ Ялчы таба, бае каба ○ 5967 ● 5987; 13658; 14517; 16626 (2) +БАЕГАН (4) ■ Кинәт баеган кешегә күрше йорты кетәк булып күренә, ди ○ 7368 ● 7779; 7871; +БАЕГАННАН (2) ■ Байның баеганнан байыйсы килә ○ 7269 ● 8190 +БАЕГАНЧЫ (3) ■ Бай бөлгәнче - кырык ел, ярлы баеганчы - кырык ел ○ 7166 ● 7167; 7442 +БАЕГАЧ (1) ■ Кояшның кадере баегач сизелә ○ 48 +БАЕДЫМ (1) ■ Байгыш туйганчы бер ашаса да баедым дияр ○ 7220 +БАЕМАС (5) ■ Аучы белән балыкчы беркайчан да баемас ○ 2009 ● 8184; 9684; 16166; 16756 +БАЕМАССЫҢ (1) ■ Әҗәткә алып баемассың ○ 8197 +БАЕМАСЫН ( | 1) ■ Бай баемасын, кояш баесын ○ 7516:1 +БАЕМЫЙ (2) ■ Ир хакы иргә керми кеше баемый ○ 13508 ● 15311 +БАЕН-ЯРЛЫСЫН (1) ■ Үлем баен-ярлысын тикшерми ○ 15414 +БАЕР (1) ■ Бәйрәм көнне мулла баер, ярлы ач калыр ○ 16974 +БАЕРАК (2) ■ Күңел - баерак, диңгез - саерак ○ 11203 ● 11858 +БАЕРСЫҢ (3) ■ "Кояш, баерсың да баерсың, мин үлгәч баерсың" ○ 94 (3) +БАЕСА (4) ■ Кеше, баеса, үзеннән күрер, бөлсә - колыннан күрер ○ 5822 ● 7197; 7321; 7443 +БАЕСЫН (1 | 1) ■ Яз киярен кыш кигән - ярлы каян баесын ○ 7438 ● 7516:1 +БАЕСЫНГА (2) ■ Бай баесынга түгел, кояш баесынга ○ 7516 (2) +БАЕТКАН (1) ■ Баеткан да хатын, бөлдергән дә хатын ○ 13617 +БАҖА (7) ■ Баҗа баҗаның көтү көткәнен теләр ○ 14591 ● 14592; 14618 (2); 14637; 14638; 14660 +БАҖАНЫ (1) ■ Җиде баҗаны бер бүре ашаган ○ 14652 +БАҖАНЫҢ (1) ■ Баҗа баҗаның көтү көткәнен теләр ○ 14591 +БАҖАҢА (1) ■ Урамны җиде әйлән дә баҗаңа кер ○ 14641 +БАҖАСЫ (4) ■ Этнең баҗасы күп, кодасы юк ○ 3717 ● 12283; 14590; 14618 +БАҖАСЫҢ (1) ■ Баҗа баҗасың күрсә, теле кычыта ○ 14592 +БАЗ (4 | 3) ■ Кешегә баз казыма, үзең төшәрсең; казысаң, тирәнрәк казы - чыга алмассың ○ 131 +● 12000:2, :3, :4; 14360; 15789; 17041 +БАЗАР (24) ■ Асламчысыз базар булмый, ясамыйча товар булмый ○ 7864 ● 7867; 7868 (2); +7869-7873; 7883; 7887; 7889; 7965; 7966; 7994; 8028; 8031; 12832; 13064; 13260; 13598; 13641; +13969; 17035 +БАЗАРГА (16) ■ Ашлыкны арба өйгә кертә, чана базарга илтә ○ 1379 ● 3228; 7844; 7874-7879; +7930; 7938; 7940; 8030; 8061; 11903; 13237 +БАЗАРДА (13) ■ Куян тиреләре базарда: "Исәнме, менә тагын күрештек", - дип әйтерләр, ди +○ 2257 ● 2277; 7631; 7880-7882; 8001; 8025; 8327; 9196; 10245; 11404; 12828 +БАЗАРДАГЫ (2) ■ Өеңдәге исәпне базардагы хак бозар ○ 8008 ● 8029 +БАЗАРЛЫК (1) ■ Байныкы - базарлык, ярлыныкы - казанлык ○ 7260 +БАЗАРЫ (3) ■ Барлының базары янында ○ 7573 ● 7981; 8026 +БАЗАРЫН (1) ■ Буласы булган, базарын торган ○ 8036 +БАЗАРЫНА (1) ■ Эрбет базарына китте ○ 8071 +БАЗАРЫНДА (3) ■ Куян баласын, "куян базарында күрешербез" дип, ташлап китә, ди ○ 2249 +● 8671; 15129 +БАЗАРЫҢ (2) ■ Игенем күп булды дип куанма, базарың булсын ○ 7900 ● 7939 +БАЗГА (5 | 1) ■ Карның базга салганы да бетә ○ 1105 ● 4558; 6798; 9463; 12000:1; 12719 +БАЗДА (1) ■ Патша килә, патша: кесәңне капша, балаңны базда сакла ○ 5866 +БАЗЫК (3) ■ Тирәк, ни базык булса да, пычкыдан котылмас ○ 1944 ● 10745; 11076 +БАЗЫМСЫЗ (1) ■ Базымсыз базар бозар ○ 7883 +БАЗЫМЧАН (1) ■ Базык булганчы базымчан бул ○ 11076 +БАЗЫНДА (1) ■ Аю - базында батыр ○ 2071 +БАЗЫҢ (1) ■ Кайда базың, шунда казын ○ 8609 +БАЗЫҢА ( | 1) ■ Кешегә баз казыма, казыган базыңа үзең төшәрсең ○ 12000:2 +БАЙ (179 | 4) ■ Җире байның иле бай ○ 214 ● 882 (2); 999; 2012; 4919; 4920; 4928; 5085; 5124; +5214-5217; 5231 (2); 5734-5736; 5814; 5950; 6014; 6090; 6411 (2); 6417; 7126-7128; 7130; +7134; 7139-7142; 7143 (2); 7144-7150; 7151 (2); 7152-7154; 7155, :1, :2; 7156-7165; 7166, :1; +7167; 7168; 7169 (2); 7170-7202; 7287; 7301; 7315; 7319; 7320; 7327; 7328; 7333; 7348; 7351 +(2); 7354; 7360-7362; 7409; 7419; 7426; 7435; 7442; 7444; 7445; 7448; 7458; 7463; 7473-7475; +7477; 7516, :1; 7518-7521; 7530; 7533; 7671; 7874; 7919 (2); 8028; 8234 (2); 9188; 9345; 9574; +10799; 11124 (2); 11242 (2); 11420 (2); 11589; 11628; 11821; 11904; 12566; 12867; 12916; 13231; +13966; 14147 (2); 14328; 14475-14477; 15049 (2); 15174; 15371; 15527; 16320; 16471 (2); 16811; +16953; 16965; 16966; 16977 +БАЙ-БАЙ (1) ■ Бай-бай итсен, байлар итсен, көтү көтсен, йон тетсен ○ 7517 +БАЙГА (31) ■ Байга малай кирәк, малайга ялчы кирәк ○ 5737 ● 5960; 5987; 7138; 7144; 7145; +7193; 7203-7219; 7258; 7316; 7454; 7483; 7493; 13758; 16967 +БАЙГЫШ (8 | 1) ■ Байгыш байгышны яклар ○ 3903 ● 3904-3906; 3907, :1; 7220; 7268; 7355 +БАЙГЫШНЫ (1) ■ Байгыш байгышны яклар ○ 3903 +БАЙГЫШТАН (1) ■ Байгыштан байгыш туар ○ 3906 +БАЙДА (6) ■ Байда күрсә: "Хакы күпме?", ярлыда күрсә: "Кемнеке?" ○ 7221 ● 7222; 7230; 7349; +7484; 16968 +БАЙДАН (19 | 2) ■ Иске дошманга сер салма, яңа байдан бурыч алма ○ 5430 ● 5738; 5811; 5986, +:1, :2; 6565; 7223-7228; 7352 (2); 7374; 7414; 7422; 7536; 11858; 15444 +БАЙКАП (1) ■ Батман алсаң сайлап ал, эчен-тышын байкап ал ○ 9880 +БАЙЛАР (12) ■ Җәй ярлылар өчен, кыш байлар өчен ○ 1016 ● 4448; 5829; 5917; 7229-7234; +7517; 7733 +БАЙЛАРГА (1) ■ Байларга көн дә бәйрәм, көн дә туй, ярлыга көн дә хәсрәт, көн дә уй ○ 7235 +БАЙЛАРНЫҢ (1) ■ Байларның коймасы биек була ○ 7236 +БАЙЛАРЧА (3) ■ Ашау-эчү байларча, өстә кием юкарак ○ 7515 ● 7537; 9765 +БАЙЛЫГЫ (12) ■ Язның байлыгы - кояш, көзнең байлыгы - уңыш ○ 992 (2) ● 1376; 4467; 7340; +10662; 11403; 12972; 13649; 14406 (2); 15527 +БАЙЛЫГЫБЫЗ (1) ■ Байлыгыбыз бик көчле: бер көянтә, бер шөшле ○ 7522 +БАЙЛЫГЫМ (3) ■ Байлыгым булмаса, намусым бар ○ 11361 ● 15247; 15349 +БАЙЛЫГЫН (1) ■ Байлыгын яшергән бөләр, авыруын яшергән үләр ○ 7237 +БАЙЛЫГЫНА (2) ■ Ярлы кеше ямана да куана, бай кеше байлыгына таяна ○ 7463 ● 13132 +БАЙЛЫГЫҢА (1) ■ Көчеңә бийәнмә, байлыгыңа куанма ○ 7373 +БАЙЛЫК (46 | 2) ■ Бакча - байлык бер айлык, тагы да килер гидайлык ○ 1590 ● 4872; 6368; +7136; 7222; 7238-7241; 7242, :1, :2; 7243-7252; 7365 (2); 7451; 7523; 7524; 7615; 7964; 11077; +11403; 11421; 11822 (2); 12833; 14088; 15195; 15206 (2); 15217; 15248 (2); 15295; 16472; 16559; +16578; 16638; 16815 +байлык → дәүләт-байлык +БАЙЛЫККА (2) ■ Байлыкка чама юк, җигәргә чана юк ○ 7525 ● 16815 +БАЙЛЫКНЫ (1) ■ Байлыкны җыйсаң мәшәкать, югалтсаң үкенеч ○ 7253 +БАЙЛЫКНЫҢ (4) ■ Ялкаулык - байлыкның кызы, ярлылыкның анасы ○ 6597 ● 7254; 11473; +БАЙЛЫКТА (1) ■ Әдәмнең бәхете байлыкта түгел, акылда ○ 14970 +БАЙЛЫКТАН (3) ■ Кадерен белмәгән байлыктан кадерен белгән ярлылык артык ○ 7357 +● 14513; 16558 +БАЙМЫН (2) ■ Баймын диеп мактанма, ярлылык бар ○ 7255 ● 8030 +БАЙНЫ (6) ■ Байны басып, ярлыны чәнечкән ○ 7256 ● 7257-7259; 7355; 13867 +БАЙНЫКЫ (3) ■ Байныкы - базарлык, ярлыныкы - казанлык ○ 7260 ● 7261; 7658 +БАЙНЫҢ (72) ■ Җире байның иле бай ○ 214 ● 1176; 1402 (2); 5739-5741; 5937; 5999; 7198; +7262-7312; 7317; 7332; 7344; 7353 (2); 7495; 7496; 11905; 12834; 16968; 17051 +БАЙСЫМАК (1) ■ Бары белән байсымак ○ 7579 +БАЙТАЛ (4) ■ Байтал бия булганчы, башыңа чал иңә ○ 2816 ● 2817; 2818; 16719 +БАЙТАЛЫ (1) ■ Безнең тавык күкәй салганны бөтен мәхәллә ишетә, күршенең байталы колынласа да, һич тавыш чыкмый ○ 5264 +БАЙТИРӘКНЕҢ (1) ■ Байтирәкнең чайкалуы җилдән ○ 1721 +БАЙЫЙ (4) ■ Кара алтын - җир мае, аның белән ил байый ○ 288 ● 7348; 7663; 7968 +БАЙЫЙ-БАЙЫЙ ( | 1) ■ Бай бөлә-бөлә кырык ел, ярлы байый-байый кырык ел үтәр ○ 7166:1 +БАЙЫЙСЫ (2) ■ Байның баеганнан байыйсы килә ○ 7269 ● 7527 +БАЙЫЙСЫҢ (1) ■ Байыйсың килсә - дуңгыз асра, бөләсең килсә - айгыр асра ○ 2874 +БАК (7) ■ Бакма төсенә, бак эченә ○ 564 ● 5245 (2); 6002; 14047; 14478; 15780 +БАКА (53 | 3) ■ Аулак күлгә бака хуҗа ○ 343 ● 409; 2231; 2478, :1, :2, :3; 3209; 4090; 4443; 4550 +(2); 4553; 4555-4576; 4581; 4601; 4658; 4663; 4664; 4671; 4674; 4686; 4700; 4706; 4790; 5814; +6448; 7141; 7146; 8236; 12104; 12691; 12971; 13618; 15779 +БАКАГА (5) ■ Баткак бакага килешер ○ 113 ● 4572; 4577; 4623; 4670 +БАКАДАН (1) ■ Черек каен бакадан да курка ○ 1761 +БАКАЛ (1) ■ Базар күрке - бакал, егет күрке - сакал ○ 12832 +БАКАЛАРГА (1) ■ Бакаларга челән - хан ○ 4578 +БАКАНЫ (1) ■ Баканы күлгә сал, күлнең суы артыр ○ 4579 +БАКАНЫҢ (2) ■ Елгада су артканчы, баканың күзе маңгаена менәр ○ 377 ● 4697 +БАКАСЫ (2) ■ Колан кодыкка егылса, кыр бакасы колагына чыга, имеш ○ 2230 ● 4666 +БАКАСЫЗ (2) ■ Күл бакасыз булмый ○ 408 ● 8890 +БАККАКАУ-БАККАКАУ (1) ■ "Узган эшне кума, хатын, баккакау-баккакау", - дип бака да +әйткән, ди ○ 4686 +БАККАН (10) ■ Кичә аунаган кабак бүген капка аша баккан ○ 1608 ● 2391; 4122; 4992; 6178; +10375; 14268 (2); 15338; 16746 +БАККАНДА (1) ■ Аем туры бакканда йолдызларга йодрык ○ 2 +БАККАННЫ (1) ■ Ир бакканны ил баккан, ир какканны ил каккан ○ 4992 +БАККАННЫКЫ (1) ■ Мал - бакканныкы, ут - якканныкы ○ 2380 +БАКМА (4) ■ Бакма төсенә, бак эченә ○ 564 ● 6002; 14478; 15780 +БАКМАС (1) ■ Кунак кеше ут бакмас, бага торып сүндермәс ○ 10099 +БАКМАСАҢ (1) ■ Бакмасаң - мал китәр, карамасаң - хатының китәр ○ 13619 +БАКМЫЙ (2) ■ Капкасыннан эт бакмый, төнлегеннән җил какмый ○ 3777 ● 8653 +БАКРА (2) ■ Бакра чәчкән бодай урмас ○ 1536 ● 4298 +БАКРАВЫК (3) ■ Сөтсез кәҗә бакравык ○ 3062 ● 3120; 14017 +БАКРАЧ (1) ■ Фәлән җирдә казан бар, барсаң - бакрач табылмас ○ 9973 +БАКРАЧЫ (1) ■ Песнәкнең үзенә күрә бизмәне, бүдәнәнең үзенә күрә бакрачы ○ 4072 +БАКСА (1) ■ Тавис кошы койрыгына баккан - кинәнгән, аягына бакса - җирәнгән, ди ○ 4122 +БАКСАМ (2) ■ Күккә баксам - күк ерак, җиргә баксам - җир каты ○ 100 (2) +БАКСАҢ (4) ■ Яман атны яхшы баксаң, толпар булыр ○ 2707 ● 8029; 15143 (2) +БАКСАЧЫ (1) ■ Бакчачының бакчасы, утап кына баксачы ○ 1629 +БАКСЫН (3) ■ Малны тапкан баксын, утынны чапкан яксын ○ 2390 ● 7398; 14067 +БАКТЫМ (1) ■ Әйттем, әйттем исә кайттым, әйтеп кенә бактым ○ 16327 +БАКТЫҢМЫ (1) ■ Авырып яттыңмы, авыру бактыңмы? ○ 15347 +БАКТЫРЫР (1) ■ Март ишектән бактырыр, сәнәк-көрәк яктырыр ○ 918 +БАКЧА (9) ■ Сусыз бакча - анасыз бала ○ 456 ● 1590; 1591; 1628; 1802; 3022; 3048; 7825; 12725 +БАКЧАГА (4) ■ Төлке саклы бакчага керми ○ 2299 ● 3050; 4019; 4380 +БАКЧАДА (2) ■ Акча бакчада үсми ○ 7659 ● 7811 +БАКЧАДАГЫ (1) ■ Һәммәсе дә бердәй, бакчадагы гөлдәй ○ 1369 +БАКЧАЛЫНЫҢ (1) ■ Акчалының эше күп, бакчалының ашы күп ○ 7702 +БАКЧАМ (1) ■ Яксам мунчам, чыксам бакчам ○ 8665 +БАКЧАНЫҢ (1) ■ Патшаның әмере - бакчаның әреме ○ 5880 +БАКЧАҢНЫ (2) ■ Былбылга бер гөл дә җитәр, үгез бөтен бакчаңны таптар ○ 4092 ● 4830 +БАКЧАСЫ (1) ■ Бакчачының бакчасы, утап кына баксачы ○ 1629 +БАКЧАСЫЗ (1) ■ Бакчасыз йортка былбыл кунмас ○ 4091 +БАКЧАСЫН (1) ■ Җимешен аша, бакчасын сорама ○ 1829 +БАКЧАСЫНА (3) ■ Кеше бакчасына таш ату ○ 1846 ● 3018; 3048 +БАКЧАЧЫНЫҢ (1) ■ Бакчачының бакчасы, утап кына баксачы ○ 1629 +БАКЫЙ (1) ■ Дөнья фани, хакыйкать бакый ○ 14733 +БАКЫЙЛЫГЫ (1) ■ Гомер бакыйлыгы - балада ○ 14016 +БАКЫЛДАВЫН (2) ■ Каз какылдаудан туймас, үрдәк бакылдавын куймас ○ 4240 ● 12104 +БАКЫЛДАМЫЙ (3) ■ Бака бакылдамый тормас ○ 4555 ● 4559; 15782 +БАКЫЛДАП (1) ■ Бака бакылдап туймас, телчән такылдап туймас ○ 15779 +БАКЫЛДЫЙ (1) ■ Сулы җирдә үрдәк бакылдый ○ 450 +БАКЫЛДЫК (1) ■ Бакылдамый торса, бакылдыкның эче поша; кеше бакылдык димиме дип, +үзенең коты оча ○ 15782 +БАКЫЛДЫКНЫҢ (1) ■ Бакылдамый торса, бакылдыкның эче поша; кеше бакылдык димиме +дип, үзенең коты оча ○ 15782 +БАКЫР (21) ■ Алтынга бакыр катнаштырсаң, бозарсың ○ 262 ● 268; 271; 272; 332; 418; 5165; +7270; 7540; 7660; 7733; 7762; 7807; 7839; 8907; 10091; 11763; 13708; 15740; 15753; 16337 +БАКЫРА (3) ■ Коры елгага су керсә, үкерә дә бакыра ○ 405 ● 1506; 3077 +БАКЫРГА (4) ■ Хәзинә таптым - чүпкә аттым, алтын таптым - бакырга алмаштым ○ 7838 +● 11488; 14840; 15977 +БАКЫРГАНДА (1) ■ Ишәк бакырганда сандугач сайрамас ○ 2955 +БАКЫРДАН (2) ■ Бакырдан көмеш чыкмас ○ 269 ● 6031 +БАКЫРМЫЙ (1) ■ Йөк астында ишәк бакырмый ○ 2990 +БАКЫРНЫ (1) ■ Бакырны ни кадәр юсаң да, алтын булмас ○ 270 +БАКЫРУ (1) ■ Бакыру ягымлы булса, ишәктән кадерле хайван булмас иде ○ 15781 +БАКЫРУЫ (1) ■ Ишәкнең үз бакыруы үзенә ямьле ○ 2988 +БАКЫРЫ (1) ■ Өлеш гел көмеш булмый, бакыры да була ○ 8199 +БАКЫРЫНЫП (1) ■ Бакырдан көмеш булмый, бакырынып эш булмый ○ 6031 +БАКЫРЫР (1) ■ Кысыр сарык күп бакырыр ○ 3102 +БАЛ (107 | 10) ■ Күрмәгән җирнең күле - сөт, күмәче - бал ○ 143 ● 385; 1260; 1313; 1326; +1621 (2); 1732; 1766; 1803 (2); 2394; 3687; 3990; 4437; 4713 (2); 4716 (2); 4717-4721; 4724; +4725; 4727; 4728; 4729 (2); 4730; 4735; 4736; 4741; 4742; 4745; 4757; 4784; 4805; 5399; 6543; +6636; 6809; 7231; 7267; 7313; 7433; 7547; 7553; 7554; 7561; 7627; 7633; 7640; 7648; 7884; 9149; +9150; 9151 (2); 9152 (2); 9153, :1, :2, :3; 9154-9158; 9160; 9161, :1, :2, :3, :4; 9162, :1, :2; 9163; +9172; 9256; 9311; 9328; 9347; 9430; 9443; 9444; 9629; 9673; 9715; 11622; 12434; 12946; 12988; +13253; 13274; 13922; 13965; 14013, :1; 14069; 14458; 14547; 14674; 14695; 15041; 15042; +15469; 15553; 15572; 15612; 15677; 15702; 15783; 15882 +БАЛА (202 | 2) ■ Сусыз бакча - анасыз бала ○ 456 ● 889; 2123; 2248; 3815; 3825-3827; 3857; +3918; 4101; 4115; 6502 (2); 6636; 7209; 7257; 7376; 10116; 10318; 11204; 11533; 12101; 1297312978; 13146; 13150; 13183; 13213; 13391; 13489; 13605; 13663; 13738; 13779; 13781; 13890; +13917-13922; 13923 (3); 13924-13939; 13940 (2); 13941-13943; 13944 (2); 13945-13948; 13952; +13953 (3); 13954-13958; 13959 (2); 13960; 13999; 14000; 14003; 14012; 14013, :1, :2; 14018; +14021 (2); 14022; 14024-14028; 14029 (2); 14030; 14031; 14033; 14034; 14036; 14044-14046; +14049; 14051; 14054; 14068; 14069; 14072 (2); 14073; 14075-14078; 14082; 14084-14088; +14090; 14091; 14093; 14094; 14099; 14100 (2); 14112; 14113 (2); 14114 (2); 14115; 14116 (2); +14117; 14121 (2); 14178; 14193; 14206; 14211; 14268-14271; 14277; 14279-14283; 14294; +14299; 14301; 14345; 14348; 14350; 14355; 14358 (2); 14361; 14369; 14370; 14372; 14374 (2); +14378; 14379; 14394; 14401 (2); 14414; 14418 (2); 14434; 14435; 14437; 14438; 14444 (2); 14450; +14455 (2); 14569; 15015-15017; 15080 (2); 16629 +БАЛАБАН (1) ■ Хан баласы ханга охшар, балабан шоңкарга охшар ○ 5921 +БАЛАВЫЗ (6) ■ Тимерче кулында тимер балавыз кебек эрер ○ 308 ● 4714; 4750; 9445; 9488; +БАЛАВЫЗЫН (1) ■ Балын им дә балавызын ташла ○ 9168 +БАЛАГА (21 | 3) ■ Сыерчык теле ачылмаган балага тел алып килә ○ 4117 ● 13961; 13962; 14019; +14035; 14050; 14058, :1, :2, :3; 14059-14061; 14065; 14194; 14195; 14267; 14268; 14352; 14353; +14371; 14439; 14455; 15462 +БАЛАГАН (1) ■ Яумаган яңгырга балаган кору ○ 1233 +БАЛАГЫ (1) ■ Балалы хатынның балагы чыккан ○ 14285 +БАЛАДА (2) ■ Гомер бакыйлыгы - балада ○ 14016 ● 14270 +БАЛАДАН (8) ■ Бал татлы, балдан бала татлы, баладан йокы татлы ○ 6636 ● 13213; 13570; +14027; 14272; 14301; 14403; 16051 +БАЛАДЫР (1) ■ Баладыр - бәладер, янган утка саладыр ○ 13963 +БАЛАК (1) ■ Балак бете башка менсә, әтәч булып кычкырыр ○ 4759 +БАЛАКАЕМ (1) ■ Балакаем, булыр сиңа ала таем ○ 14170 +БАЛАКТАГЫ (1) ■ Балактагы бет башка үрмәли ○ 4760 +БАЛАЛАГАН (1) ■ Авызында эт балалаган ○ 3770 +БАЛАЛАР (6) ■ Балалар асраганда кош та төксәрә ○ 3828 ● 14387 (2); 14396; 14408; 14661 +БАЛАЛАРДАН (1) ■ Бала чакта олылардан курыксаң, олайгач балалардан куркасың ○ 15016 +БАЛАЛАРНЫ (1) ■ Юмартлык дошманны да дус кылыр, саранлык балаларны да дошман кылыр ○ 11956 +БАЛАЛАРНЫҢ (1) ■ Урак ае - тавыкларның сусыз ае, балаларның үксез ае ○ 958 +БАЛАЛАРЫ (5) ■ Мәче әйтә ди: "Хуҗасы сукыр булса иде, балалары күп булса иде", - дип +○ 3362 ● 3995; 10869; 13964; 14393 +БАЛАЛАРЫН (2) ■ Бүре өненә кермичә балаларын тоталмассың ○ 2168 ● 3376 +БАЛАЛАРЫНА (1) ■ Иртә торган - эшенә шатланган, иртә өйләнгән - балаларына ○ 13168 +БАЛАЛАРЫНЫҢ (1) ■ Атасы карлыган ашаган булса, балаларының да теше камашыр ○ 14364 +БАЛАЛАРЫҢА (1) ■ Кешедән көлмә - үз башыңа килмәсә, балаларыңа килер ○ 14906 +БАЛАЛАСА (1) ■ Эте җидене балаласа да, савып эчәр сөт бирмәс ○ 3683 +БАЛАЛЫ (18 | 1) ■ Балалы коштан җим артмый ○ 3829 ● 3937; 4234, :1; 4269; 4402; 10065; +13965-13972; 13993; 14118; 14284; 14285 +БАЛАЛЫЙ (2) ■ Елан, туган баласын ашамас өчен, агач башына менеп балалый икән ○ 4604 +● 8822 +БАЛАЛЫК (2) ■ Балалык - патшалык, егетлек - солтанлык ○ 13973 ● 15062 +БАЛАМ (5) ■ Балам бар дип сөенмә, сау булуына сөен ○ 13974 ● 14177 (2); 14180 (2) +БАЛАН (5) ■ Аланда үскән балан әче була ○ 1786 ● 1803; 1819; 1848; 9153 +БАЛАНГА (1) ■ Үзе кунак чакырган, үзе баланга киткән ○ 10227 +БАЛАНСЫЗ (1) ■ Балан бал белән тәмле, бал балансыз да тәмле ○ 1803 +БАЛАНЫ (22) ■ Юләр белән баланы гаеп итмиләр ○ 11707 ● 12177; 12979; 12980; 12982; +13975-13987; 14067; 14105; 14213; 14278 +БАЛАНЫҢ (39 | 2) ■ Кыз баланың күңеле саф су кебек ○ 12981 ● 13988-13998; 14008; 14020; +14032; 14048; 14065; 14083; 14119 (2); 14122 (2); 14178; 14179; 14196; 14197; 14204:1; 14212; +14215:2; 14273 (2); 14275; 14276; 14286; 14287; 14303; 14440-14442; 14447; 15080 +БАЛАҢ (11 | 1) ■ Балаң булмыйча анаң кадерен белмәссең ○ 14004 ● 14005-14007; 14017; 14089; +14092; 14137:2; 14186-14188; 14208 +БАЛАҢА (1) ■ Үзеңә ир булыр, балаңа ата булмас ○ 14381 +БАЛАҢНАН (2) ■ Баланың тәүге баласы үз балаңнан татлы ○ 14179 ● 14334 +БАЛАҢНЫ (2) ■ Патша килә, патша: кесәңне капша, балаңны базда сакла ○ 5866 ● 14074 +БАЛАСЫ (76) ■ Җир - анасы, мал - баласы ○ 210 ● 2030; 2036; 2123; 2283; 3559; 3715; 3824; +3831; 3839; 3840; 3951; 4036; 4041; 4049; 4417; 4636; 4637 (2); 5526; 5921; 7126; 7140; 7145; +7146; 7147 (2); 7148 (2); 7149; 7277; 12423; 13134 (2); 13822; 13999; 14010 (2); 14096; 1417714179; 14180 (2); 14181; 14185 (2); 14186-14188; 14191; 14208; 14265; 14288-14292; 14300; +14302; 14304; 14344; 14346 (2); 14362; 14363; 14367; 14368; 14380; 14382; 14482 (2); 14557; +14966; 16450; 16473 +БАЛАСЫЗ (11) ■ Һөнәрсез гомер - баласыз кеше кебек ○ 6432 ● 10065; 13744; 13745; 13965; +13968-13970; 14000; 14001; 14293 +БАЛАСЫЗЛЫК (1) ■ Бала - бер җәфа, баласызлык - ике җәфа ○ 13926 +БАЛАСЫЗНЫҢ (1) ■ Баласызның җаны тыныч, ә картлыгы - куркыныч ○ 14002 +БАЛАСЫН (32 | 5) ■ Арыслан киек баласын ау белән тоталар ○ 2041 ● 2072; 2131-2136; 2137 +(2); 2222; 2223 (2), :3 (2); 2249; 2251; 3350; 3560; 3973; 3985 (2), :1 (2), :2; 4059; 4060; 4062; +4157; 4418; 4588; 4604; 4611; 4615; 10065; 14454; 16767 +БАЛАСЫНА (6 | 2) ■ Аю да баласына аппагым дияр, керпе дә баласына йомшагым дияр +○ 2223:1 (2) ● 3904; 3952; 3986; 4775; 10125; 14838 +БАЛАСЫНДА (1) ■ Ата баласында хата була ○ 12424 +БАЛАСЫНЫҢ (1) ■ Карга баласының авызын таш белән томаламасаң, карылдаудан туктамас +○ 3953 +БАЛА-ЧАГА (3) ■ Бала-чага арткач, сәке тактасы тарая ○ 13949 ● 13950; 14397 +БАЛА-ЧАГАГА (1) ■ Бала-чагага ата-ана мал биргәннән акыл биргәне артык ○ 14436 +БАЛА-ЧАГАДА (1) ■ Ата-ана күңеле бала-чагада, бала-чага күңеле тауда-ташта ○ 14397 +БАЛА-ЧАГАДАН (1) ■ Ата-анага кадер күрсәткән бала-чагадан кадер күрер ○ 14399 +БАЛА-ЧАГАЛЫ (1) ■ Бала-чагалы кеше җимешле агач кебек ○ 13951 +БАЛАЧЫЛГА (1) ■ Балачылга - бала, бәлачелгә - бәла ○ 14003 +БАЛГА (10) ■ Бал корты янында балга батарсың, тирес корты янында тирескә батарсың ○ 4719 +● 4720; 4761; 4762; 6459; 8106; 9164; 10595; 12310; 14216 +БАЛДА (2) ■ Колхозың алда булса, авызың балда булыр ○ 6089 ● 11008 +БАЛДАЙ (3) ■ Ачы булсаң, тоздай бул; татлы булсаң, балдай бул ○ 9114 ● 9355; 16301 +БАЛДАК (3) ■ Балдак бармакка күрә ○ 8765 ● 10911; 12666 +БАЛДАКНЫ (1) ■ Балдакны атсыз бармак кия ○ 8766 +БАЛДАН (14 | 2) ■ Тирес кондызының да чәчәккә менеп балдан авыз итәсе килә ○ 4808 ● 6636; +7227; 7548; 9349; 12752; 13939; 14013, :1, :2; 14069; 14177; 14180; 16054; 16185; 16508 +БАЛДЫЗ (2) ■ Балдыз - алтынга манган көмеш ○ 14589 ● 14653 +БАЛКУЫННАН (1) ■ Айның балкуыннан элек табы күзгә төшә ○ 22 +БАЛКЫДЫ (1) ■ Ай кебек калкыды, кояш кебек балкыды ○ 84 +БАЛЛЫ (5) ■ Кабак карбызга әйткән: "Мин олы", - дигән. Карбыз әйткән: "Син олы булсаң, +мин баллы", - дигән ○ 1605 ● 9165; 9935; 10199; 15470 +БАЛ-МАЙ (1) ■ Бал-май белән авызланганның теле татлы була ○ 9159 +БАЛНЫ (3) ■ Аю да балны ашаган-ашаган да артына сылаган ○ 2077 ● 4722; 9166 +БАЛНЫҢ (4) ■ Балның тәмен аю да белә ○ 2097 ● 2098; 15561; 16474 +БАЛПАНДАЙ (1) ■ Егет булсаң, балпандай талпын ○ 12845 +БАЛТА (51 | 6) ■ Агачның тамырына балта чабып, яфрагы белән дус булма ○ 1669 ● 1835; 18861898; 1899, :1, :2; 1900 (2); 1912; 1923; 1931; 1932; 1933:1; 1934; 1942; 1946; 1953; 1964; 1972; +1973; 1974, :1; 1977-1979; 1990; 2001; 2006; 2441:1; 3927:1; 6364; 7081; 9068; 9154; 9681; +9926; 9930; 10895; 10915; 11519; 13906; 14332; 15660; 16584; 16723 +БАЛТАГА (2) ■ Тимерче балтага туймас ○ 307 ● 1901 +БАЛТАДА (1) ■ Гаеп балтада да бар, сапта да ○ 12486 +БАЛТАДАН (2) ■ Агач үлеме балтадан ○ 1881 ● 16865 +БАЛТА-КОРЫЧ ( | 1) ■ Балта-корыч байдан, үлем ходайдан ○ 5986:1 +БАЛТАҢ (1) ■ Чапма ташка, балтаң ватылыр ○ 199 +БАЛТАҢНЫ (3 | 1) ■ Кирәкмәс балтаңны чыгарып ташлама, кирәк булыр ○ 1974:2 ● 2000; +15449; 17065 +БАЛТА-ПЫЧАК (2) ■ Тумырган да сөягән, балта-пычак тимәгән ○ 1993 ● 12645 +БАЛТАСАП (1) ■ Кирәкмәгән балтасап җиде елдан соң кирәк була, ди ○ 1922 +БАЛТАСЫ (9) ■ Тимерченең балтасы юк, сатучының акчасы юк ○ 315 ● 1894; 1902; 1905; 1933; +1980; 1996; 4151; 9049 +БАЛТАСЫЗ (2) ■ Балтасыз, тактасыз кура корып булмый ○ 1903 ● 1904 +БАЛТАСЫН (2 | 1) ■ Идел чыкканчы балтасын бирә, Идел чыккач сабын да тоттырмый ○ 511 +● 1933:2; 1979 +БАЛТАЧЫНЫҢ (2) ■ Балтачының балтасы китек, пыялачының тәрәзәсе ватык ○ 1905 ● 8705 +БАЛТЫРГА (1) ■ Баш җылысы балтырга ○ 10253 +БАЛТЫРГАН (1) ■ Елына бер балтырган ашамаган кешенең эче кортлар, имеш ○ 1278 +БАЛТЫРЫН (1) ■ Киткәннең балтырын кара, кайтканның куенын кара ○ 6788 +БАЛЧЫ (5) ■ Малчы мал карар, балчы бал карар ○ 2394 ● 4722-4724; 4742 +БАЛЧЫК (11 | 2) ■ Кояшка балчык атма, пычрагы үзеңә төшәр ○ 44 ● 46; 189; 257; 7313; 8361; +9153, :1, :3; 10223; 15072; 15079; 15401 +БАЛЧЫККА (1) ■ Боланга ияргән сачәккә аунар, дуңгызга ияргән балчыкка аунар ○ 2114 +БАЛЧЫКНЫ ( | 1) ■ Бал балчыкны ярата ○ 9153:2 +БАЛЧЫКСЫЗ (1) ■ Башмак балчыксыз булмас, арпа кылчыксыз булмас ○ 9032 +БАЛ-ШИКӘР (1) ■ Ачу - агу, йотсаң - бал-шикәр ○ 12426 +БАЛЫ (7) ■ Бал кортының балы бар, балга хәтле назы бар ○ 4720 ● 4733; 9167; 9314; 10199; +14178; 15663 +БАЛЫГЫ (8) ■ Буасы булса, балыгы булыр ○ 357 ● 411; 4478; 4499; 4509; 5023; 5101; 5234 +БАЛЫГЫНА (1) ■ Балыгына күрә кармагы ○ 4442 +БАЛЫК (77 | 5) ■ Бер су белән генә торып булса, балык кармакка капмас иде ○ 348 ● 356; 359; +416; 447; 458; 474; 477; 1382; 1819; 3822; 4425; 4438; 4441; 4443-4448; 4449, :1, :2; 4450-4460; +4482; 4484; 4485; 4487; 4489-4495; 4497; 4501; 4502; 4504; 4505; 4507; 4508; 4510; 4529-4531; +4534-4537; 4540; 4544; 4548; 4556; 4676; 5300; 7597; 7964; 9260:2; 11078, :1, :2; 12121 (2); +12358; 12922; 12947; 13133; 15197; 15578; 16913; 16969 +БАЛЫККА (10) ■ Балыкка - арык, тараканга - ярык ○ 4461 ● 4462-4464; 4472; 4481; 4483; +4541; 16913; 16970 +БАЛЫКЛАР (1) ■ Вак балыклар арасында йөзгән чабаклар түгел без ○ 4538 +БАЛЫКЛАРНЫҢ (1) ■ Сай суны болгатырга вак балыкларның да көче җитә ○ 420 +БАЛЫКНЫ (7) ■ Тимерне кызуында сук, балыкны уйнаганда тот ○ 303 ● 3316; 4465; 4466; +4502; 4513; 4545 +БАЛЫКНЫҢ (10) ■ Балыкның байлыгы - итәк-җиңең кипкәнче ○ 4467 ● 4468-4471; 4498; 4503 +(2); 12105; 13343 +БАЛЫКСЫЗ (1) ■ Мунча пирсез булмый, күл балыксыз булмый ○ 16743 +БАЛЫКЧЫ (12) ■ Игенче - кырда, балыкчы - суда ○ 1407 ● 1409; 2009; 4472-4476; 4492; 5742; +11828; 14361 +БАЛЫКЧЫДАН (1) ■ Диңгез турында балыкчыдан сора ○ 4486 +БАЛЫКЧЫНЫ (1) ■ Балыкчы балыкчыны ерактан күрә ○ 4473 +БАЛЫКЧЫНЫҢ (4) ■ Балыкчының арты юеш, тамагы ач ○ 4477 ● 4478-4480 +БАЛЫН (3) ■ Балчы корт карар, балын корт табар ○ 4723 ● 9168; 15569 +БАЛЫНА (3) ■ Бәрәңге балына чебен җыелмый ○ 1595 ● 9146; 9879 +БАЛЫҢ (2) ■ Кесәңдә малың булмаса, телеңдә балың булсын ○ 7364 ● 15491 +БАП (1) ■ Кәҗәнең сөте агып торган болак, эче тулы ылак, ите тамагыңа бап, тиресе аягыңа кап, +мөгезе пычагыңа сап, эчәгесен аршинга тарт, скрипкачыга сат ○ 3053 +БАПЛАГАНЫҢ (1) ■ Иске киемне баплаганың - яңа киемне саклаганың ○ 8863 +БАР (576 | 7) ■ Җирнең чиге бар, күкнең чиге юк ○ 81 ● 135 (2); 215; 219; 220; 244; 271; 272 (3); +301 (2); 373 (2); 429; 478 (2); 484 (2); 485 (2); 558 (2); 581 (2); 587 (2); 591; 621 (2); 636; +638 (5); 662; 666; 681; 693; 698; 754 (2); 758 (2); 763; 764 (2); 793; 863; 1026; 1027; 1028 +(2); 1034; 1064; 1068 (3); 1087 (2); 1210; 1250; 1280; 1351; 1373 (2); 1402 (2); 1491; 1503 (2); +1551; 1733 (2); 1738 (2); 1838; 1839; 1937; 1939:1; 2027; 2124; 2204; 2268; 2284; 2324; 2350; +2355; 2454; 2502 (2); 2588; 2589 (2); 2590; 2745; 2748 (2); 2752 (2); 2867; 3023; 3088 (2); 3124; +3212 (2); 3219; 3220; 3331; 3440; 3817 (2); 3848; 3856; 3913; 3995; 4066; 4094 (2); 4183; 4184; +4256; 4298:1; 4405; 4413; 4415; 4589; 4610; 4720 (2); 4749; 4877 (2); 4882; 4889 (2); 4904; 4966; +5082; 5154; 5165; 5173; 5263; 5273; 5340; 5344; 5407; 5502; 5518 (2); 5583 (2); 5609; 5634; 5670 +(2); 5719; 5775 (2); 5780; 5829; 5852; 5858; 5864; 5898; 5983 (2); 6005 (2); 6046 (2); 6183; 6335; +6351; 6357; 6365; 6404 (2); 6405; 6406 (2); 6407; 6422 (2); 6498; 6514 (2); 6621; 6744; 6871; +6879; 6913; 7006; 7156; 7255; 7265 (2); 7271; 7359; 7404; 7527; 7540-7552; 7553 (2); 7554 (2); +7555 (2); 7574; 7576; 7584; 7596; 7598; 7601; 7603 (2); 7604-7606; 7619; 7622; 7625-7627; +7629-7631; 7632 (3); 7633-7636; 7647; 7648; 7661 (2); 7730 (2); 7785; 7807; 7855; 7884; 7894; +7922 (2); 7932 (2); 7957, :1, :2; 7958; 8005; 8017; 8025; 8046; 8109 (4); 8125 (2); 8134 (2); 8178; +8200; 8237 (2); 8266; 8283; 8304; 8308 (2); 8311; 8319 (2); 8324 (2), :1, :2; 8326; 8354; 8417; +8421 (2); 8434 (2); 8475; 8491; 8571; 8598; 8619; 8627; 8880 (2); 8917; 8961; 9006; 9061; 9125 (2); +9130 (2); 9143; 9144; 9169 (2); 9178; 9287; 9340; 9385 (2); 9400; 9519; 9557; 9628; 9696; 9722; +9878 (2); 9924; 9946; 9952 (2); 9973; 10019; 10049; 10061; 10074; 10147; 10149; 10178; 10179; +10219; 10301 (2); 10321; 10324; 10411 (2); 10413; 10523 (2); 10585; 10588 (2); 10732 (2); 10768; +10775; 10817 (2); 10827; 10843 (2); 10945; 10982 (3); 11056; 11079; 11129; 11147 (2); 11292; +11347; 11348; 11361; 11365; 11410; 11505; 11544 (2); 11656; 11671; 11828; 11854; 11972 (2); +12018; 12025; 12029 (2); 12087; 12094; 12109 (2); 12284 (2); 12435; 12453; 12486; 12487 (2); +12512:1; 12540; 12572; 12761 (4); 12778; 12843; 12917 (2); 12920; 12931; 12948; 13027; 13072; +13097; 13101; 13124; 13135 (2); 13146; 13193; 13224; 13228 (2); 13231; 13305 (3); 13306 (2); +13307 (2); 13308 (2); 13309 (2); 13310 (2); 13311 (2); 13312 (2); 13328; 13331; 13372 (2); 13474; +13484 (2); 13534; 13608 (2); 13615; 13623 (3); 13668; 13672; 13695; 13806 (2); 13870; 13974; +13978; 14153 (2); 14154; 14246 (2); 14443; 14447; 14457; 14505 (2); 14508 (2); 14557 (2); 14558; +14571; 14689 (2); 14706 (2); 14715; 14724 (2); 14759 (2); 14978; 15038 (4); 15041 (2); 15042 (2); +15065; 15067 (2); 15068 (3); 15198; 15199; 15245; 15277; 15279 (2); 15299 (2); 15331; 15398; +15471; 15482; 15484; 15537 (2); 15571; 15576; 15577 (2); 15579; 15638; 15657; 15658; 15671 (2); +15774 (2); 15784; 16186; 16203; 16229; 16230; 16237 (2); 16238; 16261 (2); 16262; 16265 (2); +16341 (2); 16395; 16434; 16445; 16587; 16594 (2); 16698 (2); 16708; 16741; 16750; 16802; +16857 (2); 16867 (2); 16896; 16897; 16959 (2); 16985; 16990; 17006 (2); 17040 +БАРА (36) ■ Ак белән кара - икесе ике юлдан бара ○ 549 ● 809 (2); 1772; 2291; 2740 (2); 3716; +3933; 4681 (2); 5278; 6436; 6737; 6740-6742; 6863; 7016; 8060; 8151; 9938 (2); 10982; 11285; +11586; 11590; 12869; 13796; 13833; 14582; 14793; 15009; 15995 (2); 16141 +бара → тора-бара +БАРАБАН (9) ■ Булмаган туйга алдан барабан какмыйлар ○ 13266 ● 16343; 16344; 16365; 16374; +16409; 16446; 16455; 16484 +БАРАБАНЧЫ (1) ■ Барабан таяк ала, барабанчы акча ала ○ 16344 +БАРА-БАРА (3) ■ Кош бара-бара төз китәр ○ 3841 ● 6741; 7141 +БАРАДЫР (1) ■ Үләм дигән кодагый үгез әйдәп барадыр ○ 14649 +БАРАЛМАС (1) ■ Җилкәне юк тал каек җилгә каршы баралмас ○ 7093 +БАРАЛМАССЫҢ (1) ■ Хәйлә белән ерак баралмассың ○ 12589 +БАРАМ (5) ■ Каз артыннан барам дип, бака ботын аерган, ди ○ 4663 ● 6742; 6821; 14582; 14793 +БАРАМЫН (2) ■ - Кайгы, кая барасың? - Картайтырга барамын. - Сагыш, кая барасың? - Саргайтырга барамын ○ 14881 (2) +БАРАСЫ (2) ■ Барасы килмәгән ат тәртәгә тибә ○ 2625 ● 13134 +БАРАСЫМ (1) ■ Синең өйләнәсең юк, минем кияүгә барасым юк ○ 13251 +БАРАСЫҢ (4) ■ Печән юлы белән барасың ○ 1358 ● 7875; 14881 (2) +БАРГА (8) ■ Арыслан киек үз каршысында тау барга кайгырмас ○ 2042 ● 2956; 7556; 7557; 7637; +9028; 10568; 14794 +БАРГАН (24 | 1) ■ Батып барган кояш туып килгән айга кырын карый, имеш ○ 25 ● 755; 1996; +2626; 2627; 3515; 5174; 6808; 6815 (2); 7016:1; 8511 (2); 8512; 11782 (2); 11783 (2); 11784 (2); +11785; 11786; 13226 (2); 13672 +БАРГАНГА (1) ■ Алда барганга урын күп ○ 664 +БАРГАНДА (15) ■ Ташу барганда гөрләвек белән дә уйнама ○ 462 ● 502; 1418; 1772; 3699; 5616; +6743; 6745; 7039; 8030; 10209; 11985; 13395; 13908; 15785 +БАРГАНЧЫ (6) ■ Өшеп барганчы пешеп бар ○ 6871 ● 7844; 12241; 13163; 13328; 14565 +БАРГАНЫ (2) ■ Колның куйга барганы - туйга барганы ○ 5845 (2) +БАРГАНЫҢНЫ (1) ■ Алдыңа кара - кая барганыңны белерсең, артыңа кара - каян чыкканыңны +белерсең ○ 668 +БАРГАЧ (2) ■ Белешең булса, баргач бәлеш ашарсың ○ 5304 ● 16950 +БАРДА (59) ■ Кояш барда йолдыз күренми ○ 34 ● 485 (2); 707; 1535; 2454; 2611; 2612 (2); +2613 (2); 4882; 4921 (2); 4999; 5083; 5378; 6098 (2); 6335; 6362 (2); 7025; 7150 (2); 75587560; 7661; 7773; 7774; 7870; 8255; 8470; 8772; 8868; 9025 (2); 9287; 9696; 9885 (2); 10575; +10579 (2); 10580 (2); 10581 (2); 10778 (2); 11138; 11335 (2); 14384; 14429; 15379; 16541 (2) +БАРДАН (8) ■ Төсе бардан түңелмә ○ 619 ● 7561; 7562; 7603; 7625-7627; 10698 +БАРДЫ (1) ■ Өтәргә дип барды, өтелеп кайтты ○ 5714 +БАРДЫК (1) ■ Канат алырга бардык, койрыксыз кайттык ○ 3892 +БАРДЫМ (1) ■ Иргә бардым, имгәк алдым ○ 13248 +БАРДЫҢ (1) ■ Аяк арбадан яхшы - киттең дә бардың ○ 10886 +БАРДЫР (4) ■ Ай-һай синең йөрешең, бардыр синең бер эшең ○ 6283 ● 12057; 14977; 16138 +БАРИС (1) ■ Бер көн Харис белән, бер көн Барис белән ○ 12800 +БАРЛАР (2) ■ Ничә барлар юк булган, ничә юклар бар булган ○ 7596 ● 15578 +БАРЛЫ (7) ■ Ялгыз кеше барлы булса да зарлы ○ 5100 ● 7314 (2); 7447; 7563; 7599; 14670 +БАРЛЫГЫ (2) ■ Хатын белән хатын талашса, яшьлеге белән картлыгын әйтер; бай белән ярлы +талашса, барлыгы белән юклыгын әйтер ○ 7426 ● 7577 +БАРЛЫДАН (1) ■ Ат алсаң, барлыдан ал; хатын алсаң, ярлыдан ал ○ 13125 +БАРЛЫК (9) ■ Карганы патша иткәннәр дә, "кар-р" дип кычкыра белмәгән барлык кошларның +да күзен чукыган, ди ○ 3992 ● 7564-7570; 11601 +БАРЛЫКНЫҢ (1) ■ Барлыкның соңы белән юклыкның соңы бер ○ 7571 +БАРЛЫКТА (1) ■ Барлыкта тарлык юк, киңлектә кимлек юк ○ 7572 +БАРЛЫНЫҢ (1) ■ Барлының базары янында ○ 7573 +БАРМА (30) ■ Биек тауның түбәсен күр дә төбенә барма ○ 119 ● 665; 1679; 1807; 1904; 2018; +2087; 2372; 2692; 3539; 3747; 5315; 5502; 5743 (2); 6744; 7039; 9617; 10130 (2); 12242; 13146; +13245; 13267; 13597 (2); 13611 (2); 15638; 16721 +БАРМАГАН (2) ■ Бармаган җирдә бакыр бар, барсаң тимер табылмас ○ 271 ● 272 +БАРМАГАНДА (1) ■ Бармаганда барырсың, барганда калырсың ○ 6745 +БАРМАГАЧ (1) ■ Аты бармагач, тәртәсен кыйный ○ 2751 +БАРМАГЫ (5) ■ Байның бармагы үзенә кәкре ○ 7272 ● 10896; 10980; 10999; 14287 +БАРМАГЫЛ (1) ■ Барнагыл да барнагыл дип, Барнаулга бармагыл ○ 7776 +БАРМАГЫН (5 | 1) ■ Белгән белгәнен эшләр, белмәгән бармагын тешләр ○ 6338 ● 6472; 6527; +9162:1; 10611; 16477 +БАРМАГЫНА (1) ■ Бармагына ышанган кашыксыз калган ○ 10897 +БАРМАГЫҢ (2) ■ Кыскыч барда утка бармагың тыкма ○ 8470 ● 10237 +БАРМАГЫҢНЫ (4) ■ Бер бармагыңны бөкләсәң, бишесе бөгелер ○ 10909 ● 10964; 12404; 16773 +БАРМАДЫМ (1) ■ Аягым белән бармадым, кулым белән алмадым ○ 10987 +БАРМАК (35 | 1) ■ Бу чакта бияләй эчендә бармак кыймылдатканны беләләр ○ 781 ● 1484; 6277; +8252; 8766; 9037; 9039; 9152; 9161; 9162, :2; 9166; 9444; 9621; 10895; 10898-10900; 10906; +10910; 10919; 10929 (2); 10955; 11000; 11001; 11018; 11039; 11049; 11053; 11706; 15046; 15274; +15535; 16967 (2) +БАРМАККА (8) ■ Балдак бармакка күрә ○ 8765 ● 10911; 10916; 11001-11003; 11767; 12666 +БАРМАКЛАР (1) ■ Бармаклар да барысы да тигез түгел ○ 10901 +БАРМАКНЫ (1 | 4) ■ Бал татлы дип бармакны йотмыйлар ○ 9161:1 ● 9161:2, :3, :4; 10912 +БАРМАКНЫҢ (1) ■ Биш бармакның кайсын тешләсәң дә тигез авырта ○ 10917 +БАРМАКСЫЗ (1) ■ Юаш дип бармагыңны авызына тыкма, бармаксыз калырсың ○ 12404 +БАРМАКТАН (1) ■ Ил белән киселгән бармактан кан чыкмый ○ 4923 +БАРМАМ (4) ■ Эш дигәндә мин бармам, аш дигәндә мин калмам ○ 6319 ● 6328; 9395; 14795 +БАРМАС (9 | 1) ■ Аюдан курыккан урманга бармас ○ 2086 ● 2178; 2451:1; 2515; 3737; 4232; +7876; 9889; 13094; 13319 +БАРМАСА (2) ■ Су синең артыңнан бармаса, син суның артыннан бар ○ 429 ● 10888 +БАРМАСАҢ (2) ■ Чакырганга бармасаң, чакыручыга зар булырсың ○ 10180 ● 13134 +БАРМЫ (3) ■ Ишәккә: "Сине оҗмахка кертәбез", - дигәннәр икән, ишәк: "Анда шайтан таягы +бармы соң?" - дип сораган, ди ○ 2979 ● 16022; 16036 +БАРМЫЙ (6) ■ Бурый буран, елый олан, бармый ат, кыйный карт ○ 1214 ● 3498; 6988; 9540; +9597; 11586 +БАРМЫЙЛАР (4 | 1) ■ Чикләвек җыйганда җиләккә бармыйлар ○ 1764 ● 1868:1; 4463; 5623; +БАРНАГЫЛ (2) ■ Барнагыл да барнагыл дип, Барнаулга бармагыл ○ 7776 (2) +БАРНАГЫЛЫ (1) ■ Байның бар малы ятар, ярлының барнагылы йөгерер ○ 7271 +БАРНАУЛГА (1) ■ Барнагыл да барнагыл дип, Барнаулга бармагыл ○ 7776 +БАРНЫ (6) ■ Җире барны җир тартыр, җир тартмаса ил тартыр ○ 5126 ● 5157 (2); 7574; 12781; +БАРНЫҢ (55) ■ Җире барның җиме бар ○ 215 ● 581 (2); 621 (2); 666; 758; 764 (2); 2589 (2); +2590; 3220; 4749; 5154; 5167; 5658; 6183; 7329; 7404; 7575-7578; 7622; 7716; 7958; 8200; +8308 (2); 8309; 8434 (2); 8533; 8627; 10775; 10945; 11129; 11347; 11348; 11898; 12672; 13027; +14154; 14557 (2); 14558; 14571; 14715; 15068 (3); 15318; 15482; 15579 +БАРСА (16) ■ Ары барса - ат яны, бире барса - бия яны ○ 2737 (2) ● 4682; 4732; 5138; 5725; +6563; 6996; 7874 (2); 11012; 12289; 12944; 14376; 14555; 15296 +БАРСАҢ (61) ■ Кая барсаң да, бер кояш ○ 30 ● 69; 271; 366; 388; 824; 2173; 2262; 4007; 5138; +5165; 5670 (2); 5671 (2); 6759 (2); 6924; 7807; 7855; 7877; 7920; 8365; 9836; 9912; 9973; 10061; +10130-10133; 10160; 10280; 11463; 11787; 11788 (2); 11789 (2); 12333; 13134; 13135; 13305 (2); +13306; 13307; 13308 (2); 13309-13314; 13329; 14798; 14895; 16913 (2); 17065 (2) +БАРСЫН (1 | 1) ■ Алты яшәр юлдан кайтса, алтмыш яшәр күрешә барсын ○ 6730:2 ● 12471 +БАРУ (5) ■ Дөя кәгъбәгә бару белән хаҗи булмас ○ 2917 ● 7938 (2); 10183; 11007 +БАРУЧЫ (3) ■ Туры юлдан баручы армый да, азмый да ○ 6817 ● 13120; 16512 +БАРУЫ-КАЙТУЫ (1) ■ Ил күрүе илле сум, баруы-кайтуы йөз сум ○ 4936 +БАРЧА (2) ■ Барына - барча, югына - юкча ○ 7581 ● 12408 +БАРЧАНЫКЫ (1) ■ Туй - тиешленеке, бәйрәм - барчаныкы ○ 13296 +БАРЫ (10) ■ Менә сиңа тары - хәзинәдә бары ○ 1583 ● 3124; 7315; 7576; 7579; 7580; 7638; +11726; 14517; 15076 +БАРЫБЕР (8 | 1) ■ Ишәк, хөкүмәт казнасын ташыса да, барыбер ишәк булып калыр ○ 2969 +● 3144; 3976; 4249; 6522; 7016:2; 7017; 15598; 16317 +БАРЫБЫЗ (1) ■ Гриш-гриш, барыбыз да бер иш ○ 5516 +БАРЫБЫЗГА (1) ■ Бер пар салды - барыбызга да чабынырга җитте ○ 8643 +БАРЫЙК (1) ■ Ялкауга: "Әйдә эшкә барыйк", - дигәч, "Хәлем юк", - дигән. "Кил ашарга", дигәч, "Кайда минем тәти кашык?" - дигән ○ 6596 +БАРЫМТА (2) ■ Барымта карулы, кире кайтарулы ○ 5543 ● 7203 +БАРЫМТАГА ( | 1) ■ Барымтага - карымта ○ 5543:1 +БАРЫМТАЛЫ (1) ■ Ярлы кеше белән кода булганчы, бай кеше белән барымталы бул ○ 7458 +БАРЫН (17) ■ Артыңда ни барын белмәсәң - тотылырсың, алдыңда ни барын күрмәсәң - егылырсың ○ 678 (2) ● 852; 5564 (2); 6032; 6099; 7161; 7316; 7541; 7648; 9697; 9906; 9989; 11151; +14860; 16475 +БАРЫНА (8) ■ Кояш барына да бертигез карый ○ 35 ● 7581-7583; 7641; 11823; 11824; 15425 +БАРЫНДА (9) ■ Эт барында таяк булмый, таяк булганда эт туры килми ○ 3561 ● 7642; 8229; +9626; 13262 (2); 14294; 14335 (2) +БАРЫННАН (5) ■ Ашык уйнаган азар, туп уйнаган тузар, куй багып койрык ашаган барыннан +да узар ○ 3081 ● 4898; 14357; 14517; 16469 +БАРЫНЧА (4) ■ Бар - барынча, юк - хәленчә ○ 7542 ● 7599; 10066; 11970 +БАРЫН-ЮГЫН (1) ■ Барын-югын белмидер, бал телидер күңелем ○ 7640 +БАРЫҢ (4) ■ Яуга барсаң - барың бар, дауга барсаң - берең бар ○ 5670 ● 5744 (2); 7163 +БАРЫҢНЫ (1) ■ Бер югыңны бар итим дигәнче, бер барыңны юк итәсең ○ 7584 +БАРЫП (29 | 3) ■ Агыйделнең аръягында - бер энәгә бер сыер, барып карасаң - чүп тә юк ○ 336 +● 386; 714; 1463; 1613; 2066; 2323; 2666; 3162; 3228; 3948; 4917; 5414 (2), :1 (2); 5700; 5715; +6766; 6899; 9318; 9406; 9657 (2); 11182; 11285; 12000:3; 13174; 13257; 14924; 15904; 16876 +БАРЫР (17) ■ Төлке никадәр качса да, барыр җире күрекче кибетендә ○ 2298 ● 2959; 3981; 6583; +6811 (2); 7879; 8031; 9820; 11423; 11784; 12227; 13020; 14155; 14590 (2); 16148 +БАРЫРГА (4) ■ Саламда торган ат саламга барырга гына ярый ○ 2676 ● 4708; 6989; 15538 +БАРЫРМЫН (1) ■ Байга сәлам әйт, ярлыга үзем барырмын ○ 7213 +БАРЫРСЫҢ (16) ■ Барырсың узган буш көнгә ○ 1033 ● 6745; 6759 (2); 6770 (2); 7258; 11788 (2); +11789; 11934; 14795; 16514; 16989; 17028 (2) +БАРЫСЫ (5) ■ Барысы да бер чыбыктан сөрелгән ○ 1981 ● 4192; 4287; 10901; 12799 +БАРЫСЫННАН (1) ■ Акча бирсәң - аза, кием бирсәң - туза, яхшылык итсәң - барысыннан да +уза ○ 12098 +БАРЫШ (1) ■ Гаеп иткәннең өенә барыш ○ 12488 +БАРЫШКАН (1) ■ Үзләре табышкан, үзләре барышкан ○ 13258 +БАРЫШЛЫЙ (1) ■ Мал - үтеп барышлый ял итәргә туктаган юлчы ○ 7389 +БАРЫ-ЮГЫ (1) ■ Бары-югы бәрабәр ○ 7639 +БАС (3) ■ Еланның койрыгына басма, башына бас ○ 4647 ● 8523; 13319 +БАСА (16 | 1) ■ Черек агачны корт баса ○ 1705 ● 2062; 2638; 2701; 3184; 3381; 5286 (2); 6885; +8138; 9393; 14349; 14727, :1; 14872; 15335; 15874 +БАСАЛМАССЫҢ (1) ■ Үпкәне - ачу белән, утны май белән басалмассың ○ 12637 +БАСАР (31) ■ Эшләгән тимер ялт итәр, эшләмәгәнен тут басар ○ 323 ● 1088; 1427; 1465; 1684; +1712; 2095 (2); 2335; 2480; 2847; 4422; 4428; 4756; 4863 (2); 4980; 6549 (2); 7257 (2); 7355; +7443; 8235; 12096 (2); 12855; 13143; 13446; 14780 (2) +БАСАРГА (1) ■ Табаны пешкән мәче төсле кая басарга белми ○ 3395 +БАСАРЛАР (1 | 3) ■ Усал булсаң асарлар, юаш булсаң басарлар, уртача булсаң, ил агасы ясарлар +○ 12166 ● 12166:1, :2, :3 +БАСАСЫ (1) ■ Бер басасы җиргә мең баса ○ 6885 +БАСАСЫҢ (1) ■ Бәлале җиргә басма, басасың икән качма ○ 14818 +БАСКАН (13) ■ Баскан эздән су чыгара ○ 500 ● 787; 1354; 1692; 5059; 6528; 6884; 8556; 10883; +10983; 11790; 13578; 15268 +БАСКАНДА (1) ■ Ана каз йомырка басканда, ата каз янында биер ○ 4231 +БАСКАННЫ (2) ■ Ат басканны җир белә ○ 2482 ● 2847 +БАСКАНЧЫ (4) ■ Җир безне басканчы, без җиргә басып калыйк ○ 251 ● 539; 10741; 12004 +БАСКАЧ (2) ■ Тырмавычны белмәсәң, тешенә баскач белерсең ○ 1315 ● 11054 +БАСКЫЧ (6) ■ Баскыч башына берәр атлап менеп җитәрсең ○ 8596 ● 10275; 11405; 12701; +13668; 14719 +БАСКЫЧКА (1) ■ Баскычка берәр атлап менсәң, югары менәрсең ○ 8597 +БАСКЫЧНЫҢ (1) ■ Баскычның ике башы бар ○ 8598 +БАСКЫЧТАН (1) ■ Черек баскычтан менмә - түнәрсең, черек басмага басма - батарсың ○ 8634 +БАСКЫЧЫ (7) ■ Күкнең баскычы юк ○ 60 ● 7275; 10654; 12480; 14688; 15529; 16496 +БАСМА (9) ■ Кәҗә киреләнсә - басма уртасында ○ 3029 ● 4647; 4654; 4661; 6812; 6827; 8634; +14540; 14818 +БАСМАГА (2) ■ Черек басмага басма - батарсың ○ 6827 ● 8634 +БАСМАГАН (3) ■ Аягына сыер басмаган ○ 3245 ● 13781; 14461 +БАСМАМ (1) ■ Бәхетсез ат басмам дигән төшнең уртасына баса ○ 2638 +БАСМАС (7) ■ Канатлы очып җитмәс җир, кайгаклы җитеп басмас җир ○ 226 ● 2472; 3097; +4564; 4597; 15053; 16373 +БАСМАСА (1 | 1) ■ Дөнья - куласа, бер басмаса бер баса ○ 14727:1 ● 16431 +БАСМЫЙ (4) ■ Эт аягын эт басмый ○ 3557 ● 4312; 6339; 8322 +БАСМЫЙЛАР (1) ■ Тармадан тула басмыйлар ○ 1563 +БАСМЫЙМЫН (1) ■ Ат басмыймын дигән җирне өч басар, ир татымыймын дигән тозны өч +татыр ○ 13446 +БАСМЫЙСЫҢ (1) ■ Үз үкчәңә үзең басмыйсың ○ 10976 +БАССА (6 | 1) ■ Типсә тимер өзәрлек, басса бакыр өзәрлек ○ 332 ● 2335; 3184; 4405:1; 4980; +9862; 16417 +БАССАЛАР (1) ■ Сөялеңә бассалар, сөялеп тора алмассың ○ 15286 +БАССАҢ (3) ■ Койрыгына бассаң, тычкан да чыелдый ○ 3403 ● 3422; 4668 +БАССЫН (2) ■ Яман агачка асылынганчы, яхшы агач үзеңне бассын ○ 1714 ● 12004 +БАСТЫ (2) ■ Бүрәнәгә басты бүдәнә, бүдәнәне басты бүрәнә: бүрәнә дә гаепле, бүдәнә дә гаепле +○ 3914 (2) +БАСТЫМ (1) ■ Бастым - киез булды, киердем - киез итек ○ 9030 +БАСТЫРДЫМ (1) ■ Быел итек бастырдым, ул да булды тездән үк, без бай дип үк мактанмыймын, икмәк бетте көздән үк ○ 7530 +БАСТЫРМА (2) ■ Таш астында - кәлтә, кибән астында - тычкан, бастырма астында чыпчык +үлми ○ 4680 ● 9582 +БАСТЫРУ (1 | 3) ■ Кайнар табага бастыру ○ 10031 ● 10031:1, :2, :3 +БАСТЫРЫГЫ (3 | 4) ■ Җир бастырыгы - тау, тау бастырыгы - таш ○ 212 (2) ● 212:1 (2), :2, :3; +БАСТЫРЫЛА (1) ■ Ач - төшендә оча, тук - бастырыла ○ 9549 +БАСТЫРЫП ( | 1) ■ Кызган табага бастырып биетү ○ 10031:4 +БАСТЫРЫР (2) ■ Тавык, бер күкәй салганчы, бөтен мәхәлләне аякка бастырыр ○ 4303 ● 14279 +БАСУ (2) ■ Сыер басу таптаган өчен чөйдәге бозау тиресен кыйнамыйлар ○ 3185 ● 16402 +БАСУГА (1) ■ Басуга сүз чәчеп булмый ○ 15786 +БАСУДА (1) ■ Басуда балык булмас ○ 1382 +БАСУДАН (1) ■ Данны басудан эзлә ○ 1393 +БАСУЫ (1) ■ Арышы булсын, басуы табылыр ○ 1524 +БАСУЫГЫЗНЫҢ (1) ■ "Урыр идем уруын, басуыгызның җае юк", - дип әйтте, ди, бер килен +○ 13389 +БАСУЫННАН (1) ■ Карчыганың очышыннан, ир егетнең аяк басуыннан ○ 13555 +БАСЫЙМ (1) ■ Басыйм дисәң, җир күп ○ 112 +БАСЫЛ (1) ■ Ташкын булсаң - басыл, шашкын булсаң - асыл ○ 11930 +БАСЫЛА (1) ■ Яңгырдан соң тузан да басыла ○ 1171 +БАСЫЛДЫ (1) ■ Кар яуды - эз басылды ○ 1098 +БАСЫЛМЫЙ (2) ■ Җилдерми йөгерек басылмый ○ 2814 ● 16410 +БАСЫЛЫР (1) ■ Каты яңгыр тиз ачылыр, каты ачу тиз басылыр ○ 12516 +БАСЫМЧАК (1) ■ Арык кеше - алчак, базык кеше - басымчак ○ 10745 +БАСЫП (19) ■ Җир безне басканчы, без җиргә басып калыйк ○ 251 ● 296; 2776; 2882; 3925; +4251; 4756; 5377; 5638; 5772; 7256; 9888; 10723; 11007; 11362; 13165; 14639; 14957; 15395 +БАТ (1) ■ Батсаң, таза суга бат ○ 346 +БАТА (3) ■ Бата торган - еланга да тотына ○ 345 ● 7751; 16123 +бата → ката-бата +БАТАЛАР (1) ■ Турыдан барам дип, сазга баталар ○ 6821 +БАТАР (1) ■ Хәйлә сазы сеңгәлек: бер аягыңны алганчы икенчесе батар ○ 12590 +БАТАРСЫҢ (4) ■ Бал корты янында балга батарсың, тирес корты янында тирескә батарсың +○ 4719 (2) ● 6827; 8634 +БАТАРЫН (1) ■ Таң атырын тавык белер, көн батарын кәккүк белер ○ 4333 +БАТАСЫ (1) ■ Балыкның батасы юк ○ 4468 +БАТАСЫЗ (1) ■ Атасыз йорт - батасыз йорт ○ 14329 +БАТАСЫҢ (1) ■ Курку төбе диңгез - батасың да китәсең, тәвәккәл төбе көймә - утырасың да +кичәсең ○ 11178 +БАТКАГЫНА (1) ■ Бака - баткагына, балык - күленә ○ 4556 +БАТКАГЫНДА (1) ■ Бака күпме генә сикерсә дә - үз баткагында ○ 4568 +БАТКАК (1) ■ Баткак бакага килешер ○ 113 +БАТКАКТА (2) ■ Ишәк эзе каткакта калмый, баткакта кала ○ 2970 ● 4574 +БАТКАКТАН (1) ■ Бака баткактан курыкмас ○ 4557 +БАТКАН (7) ■ Баткан тайганнан көлгән ○ 114 ● 440; 763; 3214; 7117; 10902; 11280 +БАТКАНГА (1) ■ Батканга яңгыр куркыныч түгел ○ 1075 +БАТКАНДА (1 | 1) ■ Батканда балта бирмәкче иде, тартып чыгаргач, сабын да кызгана ○ 1933:1 +● 2568 +БАТКАННЫҢ (1) ■ Суга батканның яңгырдан куркуы юк ○ 441 +БАТКАНЫН (1) ■ Түшке аелның батканын иясе белмәс, ат белер; ир егетнең кадерен ага-эне +белмәс, ят белер ○ 14683 +БАТМАН (9) ■ Идел суы илле батман ○ 510 ● 3912; 4177; 4914; 8032; 9172; 9880; 11093; 13214 +БАТМАНДАЙ (2) ■ Кеше йодрыгын күрмәгән үз йодрыгын батмандай санар ○ 10926 ● 13942 +БАТМАНЛАП (2) ■ Батманлап кергән авыру мыскаллап чыгар ○ 15200 ● 16039 +БАТМАНЫ (2) ■ Һәр нәрсәнең үз батманы бар ○ 8017 ● 8078 +БАТМАНЫН (1) ■ Йокының батманын йокласаң, почыгы кала ○ 6657 +БАТМАС (3) ■ Атлас суга батмас ○ 8670 ● 12365; 14791 +БАТМАСТАН (1) ■ Батмастан күбеккә тотыну ○ 501 +БАТМЫЙ (4) ■ Суда батмый, утта янмый ○ 529 ● 6415; 8582; 11280 +БАТМЫЙМЫН (1) ■ Таң атмыймын дисә дә, көн куймый; көн батмыймын дисә дә, төн куймый +○ 947 +БАТРАК (1) ■ Байдан батрак артмый ○ 5738 +БАТСАҢ (1) ■ Батсаң, таза суга бат ○ 346 +БАТСЫН (1) ■ Кыз бала төшкән җирендә таш булып батсын ○ 13183 +БАТТЫ (1) ■ Чулпан калыкты - ай батты ○ 70 +БАТТЫМ (1) ■ Диңгездән чыктым, коега баттым ○ 507 +БАТУЧЫ (1) ■ Суга батучы умарта корты саламга ябышып калган ○ 4743 +БАТУЧЫЛАР (1) ■ Аракы стаканында батучылар диңгездә батучылардан күбрәк ○ 9808 +БАТУЧЫЛАРДАН (1) ■ Аракы стаканында батучылар диңгездә батучылардан күбрәк ○ 9808 +БАТЫП (7) ■ Батып барган кояш туып килгән айга кырын карый, имеш ○ 25 ● 502; 1057; 4761; +9626; 9822 (2) +БАТЫР (73 | 8) ■ Аю - базында батыр ○ 2071 ● 2273:1; 2556; 3127 (2); 3675; 4385; 5123; 55445549; 5550, :1, :2, :3, :4, :5, :6; 5551; 5578; 5586; 5601; 5620; 5649; 5650; 5655; 5661; 5664; 5676; +6522; 6638; 6977; 7181; 8113 (2); 8787; 9740; 10418, :1; 11079-11083; 11084 (3); 11085-11092; +11167 (2); 11169; 11172; 11173; 11180; 11210; 11308; 11386 (2); 11838; 12598; 12625; 12835; +12836; 12901; 13079; 13452; 13798; 15565; 15566 (2); 15644 +БАТЫРА (1) ■ Күп куркыта, тирән батыра ○ 5028 +БАТЫРАЙТА (1) ■ Байлык батырайта, ярлылык кәкрәйтә ○ 7241 +БАТЫРГА (3) ■ Эт батырга өрер, куркакны тешләр ○ 3562 ● 11093; 11094 +БАТЫРДАН (2) ■ Мәйданда еккан батырдан яуда еккан батыр олы ○ 5601 ● 11095 +БАТЫРЛАНМА (1) ■ Мич башында батырланма, кырда курыкма ○ 11245 +БАТЫРЛАНЫР (1) ■ Курыкканны күп кусаң, батырланыр ○ 11189 +БАТЫРЛАР (1) ■ Бозылган илне батырлар төзәтер ○ 11107 +БАТЫРЛЫГЫ (1) ■ Качканның батырлыгы аякта, сугышканның йөрәктә ○ 5582 +БАТЫРЛЫГЫНА (1) ■ Ир батырлыгына таянса, хатын матурлыгына таяныр ○ 13811 +БАТЫРЛЫГЫҢ (1) ■ Матурлыгың белән мактанма, батырлыгың белән мактан ○ 11243 +БАТЫРЛЫГЫҢНЫ (2) ■ Батырлыгыңны мәйданга сынат ○ 6637 ● 11082 +БАТЫРЛЫК (4) ■ Батырлык кыяфәттә түгел, йөрәктә ○ 11096 ● 11168; 11293; 11955 +БАТЫРЛЫККА (1) ■ Ир-егеттә ирлек бар, батырлыкка җирлек бар ○ 13484 +БАТЫРЛЫКТА (2) ■ Дус беленер авырлыкта, ир беленер батырлыкта ○ 5353 ● 11097 +БАТЫРМАС (1) ■ Ата-ана догасы утка-суга батырмас ○ 14395 +БАТЫРМЫН (2) ■ Батырмын дип кем әйтми, яу килгәндә өне юк ○ 5552 ● 10903 +БАТЫРНЫ (1) ■ Батырны яу тудыра ○ 5553 +БАТЫРНЫҢ (2) ■ Батырның ризыгы киң була ○ 11098 ● 11099 +БАТЫРУ (1) ■ Коры елгага батыру ○ 515 +БАТЫРЫ (2) ■ Эш батыры - ил батыры ○ 6162 (2) +БАТЫРЫМ (1) ■ Куян да "батырым", керпе дә "йомшагым" дигән ○ 2252 +БАТЫРЫР (2) ■ Ике койрыкчы бер көймәне батырыр ○ 7022 ● 9700 +БАУ (12) ■ Черек бау белән коега төшмә ○ 479 ● 5534; 7000; 8824; 8919; 8979; 8989; 11657; +11762; 11791; 15761; 16557 +БАУДА (2) ■ Арыслан, бауда торса да эт булмас, арыслан булыр ○ 2037 ● 15605 +БАУДАГЫ (2) ■ Ирекле ат баудагы аттан җим сораган ○ 2647 ● 3464 +БАУЛАМЫЙЛАР (1) ■ Черегән суганны бауламыйлар ○ 1622 +БАУНЫҢ (1) ■ Бауның озыны, сүзнең кыскасы яхшы ○ 15787 +БАҺАДИРЛАНДЫРЫР (1) ■ Музыка җебенне баһадирландырыр, саранны юмартландырыр +○ 16386 +БАҺАДИРЛЫК (2) ■ Куәтнең кадере баһадирлык белән ○ 10771 ● 11473 +БАШ (165 | 2) ■ Күк бер синең баш турында гына түгел ○ 98 ● 130; 174; 198; 881; 1341; 1527; +1532; 1567; 1704:1; 1888; 2033 (2); 2308; 2324; 2352; 2368; 2369; 3016; 3310; 3311; 3549; 3786; +3796 (2); 4280; 4462; 4577; 5192; 5301; 5351; 5401; 5411; 5749; 5805; 5842; 5846; 5869; 5959; +6295; 6326; 6461; 6462; 7148; 7324; 7383; 7454; 7877; 8214; 8261; 8997; 8998; 9001; 9011; +9087; 9091; 9112; 9170; 9181; 9433; 9542; 10230; 10231; 10234; 10236; 10238-10247; 10248 (3); +10249-10253; 10256; 10258; 10267; 10269; 10276; 10278; 10287; 10288 (2); 10298; 10308, :1; +10309; 10310; 10323-10330; 10334; 10347-10349; 10366; 10372; 10376; 10521; 10556; 10757; +10887; 10890-10892; 10920; 10994; 11121; 11287; 11454; 11536; 11935; 12150; 13126; 13148; +13769; 13812; 13899 (2); 14084; 14446; 14496; 14504; 14536; 14662 (2); 14796; 14990; 15026; +15027; 15154; 15172; 15201 (2); 15202; 15284; 15302; 15470-15472; 15548; 15549; 15554; +15562; 15617; 15894; 15906; 15933; 16063; 16085; 16192; 16467; 16845 +баш → эч-баш, башма-баш +БАШАГЫН (1) ■ Бодай чәчсәң, башагын җый, шалкан чәчсәң, тамырын җый ○ 1543 +БАШАК (6) ■ Бер башак - башак кына, йөз башактан капчык тула ○ 1384 (2) ● 1389; 1454 (2); 1540 +БАШАККА (2) ■ Башакка бар, башка юк ○ 1491 ● 1498 +БАШАКЛЫККА (1) ■ Сөйләшә-сөйләшә кызып киттек, башаклыкка менеп киттек ○ 16297 +БАШАКСЫЗ (1) ■ Арыш башаксыз булмас, арпа кылчыксыз булмас ○ 1522 +БАШАКТАН (1) ■ Бер башак - башак кына, йөз башактан капчык тула ○ 1384 +БАШ-АЯК (1) ■ Бәлаңнән баш-аяк ○ 14984 +БАШБАШТАК (1) ■ Башбаштак тәкәгә болын тар ○ 3129 +БАШБАШТАККА (1) ■ Башбаштакка закон юк ○ 5747 +БАШКА (82 | 5) ■ Кое төптә булса да, сусаганны сугара; тау-таш өстә торса да, башка яный +○ 400 ● 562; 648; 1024 (2); 1248; 1491; 1621; 2561; 2802; 4595; 4759; 4760; 5065; 5114; 5119; +5155; 5157; 5161-5163; 5297; 5298; 5352; 5361; 6033; 6143; 6161; 6207; 6265 (2); 6316; 7136; +7534; 7872; 8317; 8725; 8951; 9135; 9588, :1, :3; 9601; 9768; 10229, :1, :2, :3; 10232; 10247; +10254; 10255; 10276; 10311; 10331; 10564; 10889; 10893; 10906; 10997 (2); 11133; 11432; +11894; 12837; 12911; 12983; 14286; 14336; 14443; 14796; 14797; 15063; 15202; 15287; 15398; +15425; 15540; 15628; 16239; 16365; 16406; 16418 (2); 16612; 16747 (2) +БАШКАГА (1) ■ Эт печәнгә ята да, үзе дә ашамый, башкага да ашатмый ○ 3625 +БАШКАЛАР (4) ■ Үз кадерен белмәгән кешенең башкалар каршында да кадере булмый ○ 11340 +● 11964; 12626; 16245 +БАШКАЛАРГА (5 | 1) ■ Тырышканга дәүләт бар, башкаларга гыйбрәт бар ○ 6514 ● 8425; 11433; +11992; 12000:4; 12021 +БАШКАЛАРДАН (3) ■ Аксак карга башкалардан элек очар ○ 3929 ● 6401; 14232 +БАШКАНЫ (4) ■ Арасы башканы яу кушар, өере башканы бау кушар ○ 5534 (2) ● 12396; 12791 +БАШКАНЫҢ (1) ■ Авылы башканың кавеме башка ○ 5155 +БАШКАРЫЛМАГАН (1) ■ Башкарылмаган эш җир каны булып ята ○ 6034 +БАШКАСЫ (1) ■ Өстә кесәбикә бөтен җире бизәк, күлмәк тә юк, башкасы нигә кирәк ○ 8991 +БАШЛА (2) ■ Эшне акыл белән башла, зиһен белән тәмам ит ○ 6235 ● 8341 +БАШЛАГАН (3) ■ Эшен яхшы башлаган кешенең ярты эше эшләнгән дип була ○ 6191 ● 6291; 7332 +БАШЛАГАНДА (2) ■ Эшне башлаганда ахырын уйла ○ 6236 ● 6291 +БАШЛАГАНЧЫ (4) ■ Куянга эт куа башлаганчы гына куркыныч ○ 2265 ● 6237; 8340; 16250 +БАШЛАГАЧ (2) ■ Бака кычкыра башлагач, сандугач телдән калыр ○ 4090 ● 9058 +БАШЛАДЫ (3) ■ Алла булып башлады, дуңгыз булып очлады ○ 2906 ● 10869; 11025 +БАШЛАМА (5) ■ Азагын күрсәтмәсәң, башын башлама ○ 747 ● 4047; 4265; 6238; 9644 +БАШЛАМАГАНЫҢ (1) ■ Эшне ярты юлда калдырганчы башламаганың яхшы ○ 6244 +БАШЛАМЫЙ (1) ■ Акыллы сүзен "мин" дип башламый ○ 11440 +БАШЛАНА (3) ■ Ерак сәяхәтләр берәр адымнан башлана ○ 6756 ● 6805; 15337 +БАШЛАНГАН (3) ■ Башланган эш - беткән эш ○ 6035 ● 6036; 11100 +БАШЛАНМАГАН (1) ■ Башланмаган эш очланмас ○ 6037 +БАШЛАНМАС (1) ■ Башланган гадәт ташланмас, яңадан гадәт башланмас ○ 11100 +БАШЛАП (3) ■ Юлбарыс арысланны басса, тәү башлап басар ○ 2335 ● 4722; 11181 +БАШЛАР (12) ■ Аргамак ат юл башлар ○ 2780 ● 3246; 4039; 5535 (2); 5649 (2); 5650 (2); 10966; +15644 (2) +БАШЛАРГА (2) ■ Козгын юл башларга оста булыр ○ 4040 ● 6239 +БАШЛАРНЫ (1) ■ Алтын үзе чермәсә дә күп башларны чертә ○ 7760 +БАШЛАРСЫҢ (1) ■ Юлда тимерчегә очрасаң, сүзеңне урак-пычактан башларсың ○ 6939 +БАШЛАРЫ (2) ■ Күпер башында күчәр башлары эләгешкән ○ 7108 ● 10332 +БАШЛАСА (1) ■ Чалгы тавышы чыга башласа, яңгыр ява башлый, ди ○ 1321 +БАШЛАСАҢ (5) ■ Егыла башласаң, җиргә ябыш ○ 1394 ● 1870; 6238; 8822; 14752 +БАШЛАУ (4) ■ Эшне башлау яртысын эшләүгә тигез ○ 6240 ● 8651; 8738; 13286 +БАШЛАУДАН (1) ■ Туй башлаудан кул башлау җиңел ○ 13286 +БАШЛАУЧЫ (1) ■ Башлаучы булса, кушлаучы булыр ○ 6038 +БАШЛЫ (5) ■ Таяк ике башлы ○ 1940 ● 5748; 11863; 15880; 16814 +БАШЛЫГА (1) ■ Башлыга баш тиресе маядыр ○ 10256 +БАШЛЫГЫ (1) ■ Багучысы юк мал уңмас, башлыгы юк ил уңмас ○ 4871 +БАШЛЫЙ (6) ■ Чалгы тавышы чыга башласа, яңгыр ява башлый, ди ○ 1321 ● 2412; 4252; 6039; +8107; 10672 +БАШЛЫК (10) ■ Акырган башлык түгел, акылы бар башлык ○ 5719 (2) ● 5745; 5746 (2); 5748; +5789 (2); 6040; 15121 +БАШЛЫККА (1) ■ Башлыкка баш органчы, ике кулыңа башыр ○ 5749 +БАШЛЫКНЫҢ (1) ■ Башлык башлыкның борынын киссә дә, башын ашамый ○ 5745 +БАШМА-БАШ (1) ■ Акча белән башма-баш ○ 8020 +БАШМАГЫ (1) ■ Олы килен башмагы кече киленгә ярамый ○ 13384 +БАШМАК (7) ■ Эт башмак ташый, үзе яланаяк ○ 3563 ● 9031 (2); 9032; 9033; 9056; 9071 +БАШМАКЧЫ (2) ■ Башыңа төшсә, башмакчы булырсың ○ 9034 ● 10272 +БАШНЫ (16) ■ Иелгән башны кылыч кисмәс ○ 5568 ● 5856 (2); 7662; 8235; 9017; 10257; 10258; +10279; 11536; 14704; 14705; 14796; 15525; 15772; 16723 +БАШНЫҢ (4) ■ Акылсыз башның җәзасын аяк татыр ○ 10233 ● 10321; 15788; 16559 +БАШСЫЗ (11) ■ Башсыз илдә бәрәкәт булмас ○ 4873 ● 5728 (2); 5746; 5803; 8235; 8236; 8658; +14356 (2); 14400 +БАШТА (21 | 1) ■ Башта бир фонтан, шуннан соң мактан ○ 273 ● 2285; 2412; 3564; 4481; 5368; +6337; 6923:2; 6965; 7672; 7885; 10140; 10259; 10345; 10513; 11418; 11494; 11986; 12444; 14476; +16080 (2) +башта → өстә-башта +БАШТАК (2) ■ Атасы юкта ул баштак, анасы юкта кыз баштак ○ 14425 (2) +БАШТАН (17) ■ Диңгез баштан болганыр ○ 360 ● 490; 1603; 4447; 7768; 8461; 10067; 10235; +10260; 10261; 10333; 12024; 12765; 13215; 14815; 15165; 15789 +БАШЧЫ (4) ■ Башчы үрдәк алдан очар ○ 4403 ● 5598; 6040; 6048 +БАШЫ (129 | 4) ■ Биек тауның башы - якын, төбе ерак күренә ○ 117 ● 306; 352; 378; 454; +746 (2); 764; 1178; 1186; 1188; 1287; 1523; 1560; 1618; 1910; 2115; 2118; 2131; 2210; 2334 (2); +2483 (2); 2484; 2644; 2726; 2923; 2962; 3090; 3108; 3131; 3132; 3134; 3270; 3282 (2); 3335; +3405; 3429; 3668; 3736; 4057, :1, :3; 4058; 4106; 4146; 4147; 4293; 4294; 4448; 4498; 4544; 4580; +4581; 4638; 4644; 4891; 4892; 5163; 5226; 5490; 5613; 5804; 5819; 6139; 6213; 6246-6248; 6393; +6603; 6673; 6833; 7120; 7444; 7690; 7711; 7786; 8450; 8459; 8598; 9014; 9624; 9813; 10248; +10262-10264; 10277; 10318; 10334 (2); 10335; 10336; 10359; 10681; 10827; 10896; 10929; +11814; 11898; 11942; 12105; 12226; 12331; 12450; 12583; 12783; 13160; 13287; 13348 (2); +13635; 14137:1; 14446 (2); 14812; 14822; 14937; 15196; 15351; 15587; 15651; 15880; 15968 (2); +16043; 16044; 16182:1; 16519; 17080 +башы → очы-башы, өсте-башы +БАШЫ-АЯГЫ (1) ■ Башы-аягы бер казан ○ 2427 +БАШЫДАЙ (1) ■ Ат башыдай алтын бирсәләр дә кирәкми ○ 7824 +БАШЫМ (12) ■ Тыныч башым, тыныч колагым ○ 5706 ● 6021; 7535 (2); 9419; 9510; 9753; 9784; +10317; 10337; 10338; 11343 +БАШЫМА (1) ■ Башыма тай типмәгән ○ 2869 +БАШЫН (71 | 2) ■ Азагын күрсәтмәсәң, башын башлама ○ 747 ● 771; 785; 1092; 1377; 1383; +1389; 1577; 1666; 1753; 1869; 1901; 2570; 2703; 2727; 2877; 2985; 3049; 3092; 3565; 3716; 3720; +3876; 4044; 4157; 4195; 4213; 4377; 4380; 4410; 4482; 4503; 4639-4641; 4696; 4807; 4859; 5358; +5745; 5762; 5780; 5816 (2); 6206; 6286; 7273; 7361 (2); 7445; 7543; 8980; 9774; 10904; 11259; +11554; 11757; 11975; 12826; 13046; 13109; 13464; 13875; 14358 (2); 14566 (2); 15498; 15593; +15733 (2), :1 (2) +башын → чәчен-башын +БАШЫНА (53) ■ Кар башына кар җитәр ○ 1093 ● 1994; 2227; 2312; 2485; 2627; 3608; 3672; +3820; 3964; 4129; 4268; 4311; 4469; 4588; 4604; 4647; 5076; 5188; 5339; 5734; 5759; 5817 (2); +5938 (2); 6013; 6163; 6544; 7392; 8312; 8596; 8648; 9051; 10275; 10339; 11670; 11922; 12283; +12660; 12783; 12812; 12961 (2); 13407 (2); 13410; 13465 (2); 13924; 15458; 16206; 16371 +БАШЫНДА (44 | 1) ■ Тау башында томан күп ○ 152 ● 1327; 1332; 1497; 1611; 2145; 2186; +3356; 3995; 4042; 4474; 4633; 4694; 5599; 6112; 6185; 6277 (2); 6455; 6495; 6601; 7108; 7109; +8378 (2); 8474; 10281; 10340; 10342; 11245; 11405; 12350; 12512:1; 12937; 13321; 13639 (2); +13681; 14370 (2); 14600; 14826; 15810; 15827; 17044 +БАШЫНДАГЫ (4) ■ Дәрья төбендәге энҗедән тау башындагы таш артык ○ 283 ● 363; 425; +БАШЫН-КҮЗЕН (1) ■ Балык бирсәң, бәйләп бир, башын-күзен чәйнәп бир ○ 4451 +БАШЫННАН (20 | 2) ■ Идел башыннан болгана, тамагыннан тона ○ 381 ● 426; 1069; 1344; +1745; 3813; 4449, :1, :2; 4450; 4642; 8475; 9022; 10319; 10341; 12895; 13381; 13823; 14808 (2); +15852; 16045 +БАШЫНЫҢ (3) ■ Яз башының чуагы каты кыздыра ○ 973 ● 974; 14161 +БАШЫҢ (22) ■ Артыңны уйламыйча югары үрмәләмә: егылып төшсәң, башың ярылыр ○ 679 +● 5097; 5587; 5731; 6972; 7974; 10265-10269; 10292; 10318; 10342; 10343; 11101; 11102; +11989 (2); 12311; 15203; 15350 +БАШЫҢА (33 | 2) ■ Башыңа төшсә, түмгәккә дә сәлам бирерсең ○ 115 ● 2816; 3907, :1; 4799; +5008; 5326; 6079; 6877; 7887; 8142; 8999; 9033; 9034; 10270-10273; 10344; 10587; 10949; 11667; +12582; 12627; 13241; 13620; 13839; 14479; 14731:1; 14906; 15161; 15204; 15205; 16110; 16721 +БАШЫҢДА (3) ■ Башыңда миең булмаса, аягыңа авырлык ○ 10274 ● 14432; 16476 +БАШЫҢНАН (1) ■ Көлмә күршеңнән - үтәр башыңнан ○ 5184 +БАШЫҢНЫ (13) ■ "Йорт башыңны сат та мине ашат!" - дип әйтә, ди, үрдәк ○ 4406 ● 6727; +6965; 6976; 9000; 9791; 10237; 10275; 10403; 10960; 11119; 12170; 15148 +БАШЫР (1) ■ Башлыкка баш органчы, ике кулыңа башыр ○ 5749 +БАШЫ-ТОЯГЫ (1) ■ Башы-тоягы бер тиен ○ 2428 +БАЮ (2) ■ Эшләп баю гаеп түгел, көчләп баю гаеп ○ 6227 (2) +БАЮЧЫ (1) ■ Безнең әти - аючы, эшләмичә баючы ○ 2112 +БАЯГЫ (3) ■ Әлеге дә баягы, шул бер каен таягы ○ 2003 ● 14664; 17088 +БАЯЛЫЧТАН (1) ■ Баялычтан ут ал ○ 1257 +БАЯУНЫҢ (1) ■ Даланың бие булганчы, баяуның колы бул ○ 5169 +БӘБӘГЕН (1) ■ Тирескә ишмә, уңайга иш, бәреп бәбәген тиш ○ 7114 +БӘБӘЙГӘ (1) ■ Бабайга таяк кирәк, бәбәйгә сиртмә кирәк ○ 15013 +БӘБИ (2) ■ Кунак - бәби ○ 10094 ● 14015 +БӘБИЛЕ (1) ■ Бәбиле хатын талымсак булыр ○ 14295 +БӘБКӘ (5) ■ Син генә кашка тәкә, мин генә аксак бәбкә түгел ○ 3150 ● 4233; 4235; 4289; 4336 +БӘБКӘСЕ (2) ■ Үрдәк бәбкәсе, тавык астында туса да, суга тартыр ○ 4421 ● 4422 +БӘГЪРЕМ (2) ■ Ай бәгърем, вай бәгърем, малың беткәч юк кадерең ○ 7133 (2) +БӘГЫРЕН (1) ■ Җитен башын җил кисә, егет бәгырен кыз кисә ○ 13109 +БӘГЫРЬ (2) ■ Бала - бәгырь җимеше ○ 13929 ● 14414 +БӘД (1) ■ Асыл асыл булмый бәд асыл асыл булмас ○ 5724 +БӘДДОГАСЫН (1) ■ Ананың бер догасы җиде мулланың бәддогасын җиңә ○ 14231 +БӘЕНДӘ (1) ■ Булыр колын бәендә уйнар ○ 2841 +БӘЗ (2) ■ Асыл асыл булмый, бәз асыл булмас ○ 8668 ● 10341 +БӘЙГЕ (2) ■ Байтал чабып бәйге алмас ○ 2817 ● 2971 +БӘЙГЕДӘ (1) ■ Яхшы ат бәйгедә үләр ○ 2713 +БӘЙДӘ (2) ■ Ишек алдыңны койма белән тот, телеңне бәйдә тот ○ 15485 ● 15605 +БӘЙДӘГЕ (1) ■ Бәйдәге эт явыз була, хуҗасыннан кансыз була ○ 3472 +БӘЙДӘН (1) ■ Сәдакаңны бирмәсәң бирмә, этеңне бәйдән ычкындырма ○ 8185 +БӘЙЛӘ (3) ■ Айга карап адашсаң, атыңны Тимерказыкка бәйлә ○ 18 ● 6522; 16863 +БӘЙЛӘМӘ (1) ■ Авыртмаган башыңа яулык бәйләмә ○ 15161 +БӘЙЛӘМӘГӘН (1) ■ Бәйләмәгән аю биеми ○ 2102 +БӘЙЛӘНӘ (1) ■ Кеше - теленнән, үгез мөгезеннән бәйләнә ○ 15493 +БӘЙЛӘНГӘН (2) ■ Койрыкка таш бәйләнгән ○ 2436 ● 3473 +БӘЙЛӘНЕР (2 | 1) ■ Ат әйләнер-әйләнер, казыгына бәйләнер ○ 2542 ● 13014, :1 +БӘЙЛӘНМӘГӘН (1) ■ Бай баласы байга охшар, бәйләнмәгән тайга охшар ○ 7145 +БӘЙЛӘНМӘС (1) ■ Ике ат бер казыкка бәйләнмәс ○ 2645 +БӘЙЛӘНМИ (1) ■ Төен бер кул белән бәйләнми дә, бер кул белән чишелми дә ○ 8709 +БӘЙЛӘНСӘҢ (2) ■ Юләр белән бәйләнсәң, үзең юләр булырсың ○ 11708 ● 13723 +БӘЙЛӘНҮ (1) ■ Чәчләр чәчкә бәйләнү ○ 10370 +БӘЙЛӘП (5) ■ Тычкан песи бәйләп куйган җепне кимерер ○ 3413 ● 4451; 5388; 10749; 13804 +БӘЙЛӘР (2) ■ Бер тинтәк бер төен бәйләр, кырык акыллы чишә алмас ○ 11540 ● 12684 +БӘЙЛӘСӘҢ (5) ■ Ишәк янына атны бәйләсәң, ишәклеге йогар ○ 2972 ● 4250; 5007; 8921; 14827 +БӘЙЛӘТМӘС (1) ■ Яман атка ял бетсә, янына турсык бәйләтмәс ○ 2706 +БӘЙЛӘҮ (1) ■ Ярлы кешегә юлга чыгу билбавын бәйләү генә ○ 7465 +БӘЙЛӘҮГӘ (4) ■ Сазлык җир - җәйләүгә, кыска җеп бәйләүгә ярамый ○ 149 ● 2140; 4616; 8697 +БӘЙЛЕ (3) ■ Бәйле арысланга куян да ташлана ○ 2061 ● 3089; 3836 +БӘЙЛИ (5) ■ Кап авызын бәйләсәң дә, халык авызын бәйли алмассың ○ 5007 ● 7614; 11949; +13948 (2) +БӘЙЛИЛӘР (2) ■ Куй "кыркырга бәйлиләр" дип әйтә икән, кәҗә "суярга бәйлиләр" дип әйтә +икән ○ 3095 (2) +БӘЙРӘМ (33) ■ Аюга да кырык елга бер бәйрәм була, ди ○ 2084 ● 2544; 3348; 5365; 6588; 6633; +6639-6642; 6661; 6663 (2); 6700; 6708; 6711-6714; 6741; 7208; 7235; 7349; 7580; 7642; 11332; +11553; 11687; 13296; 13775; 14605; 15246; 16974 +БӘЙРӘМГӘЧӘ (1) ■ Бәйрәм-ярәм яратмаган бәйрәмгәчә үлсен ○ 6643 +БӘЙРӘМДӘ (6) ■ Бәйрәмдә ачка үлгән, челләдә катып үлгән ○ 6709 ● 8150; 9654; 9956; 13055; +БӘЙРӘМДӘГЕДӘЙ (4) ■ Элеккедәй эшем юк, бәйрәмдәгедәй ашым юк ○ 6716 ● 12787; 13527; +БӘЙРӘМЕ (5) ■ Кеше бәйрәме чыпчык күк, үз бәйрәмең аю күк ○ 6660 ● 7494; 14205; 16783; +БӘЙРӘМЕН (1) ■ Уразаны мин тотам, бәйрәмен бай итә ○ 16953 +БӘЙРӘМЕҢ (1) ■ Кеше бәйрәме чыпчык күк, үз бәйрәмең аю күк ○ 6660 +БӘЙРӘМ-ЯРӘМ (1) ■ Бәйрәм-ярәм яратмаган бәйрәмгәчә үлсен ○ 6643 +БӘЙСЕЗ (1) ■ Канаты бәйсез азат кош җирдәге тозакка үзе төшәр ○ 3837 +БӘК (2 | 3) ■ Җир бастырыгы - тау, халык бастырыгы - бәк ○ 212:1 ● 212:2, :3; 5781; 5903 +БӘКӘЛ (1) ■ Кешегә бәхетне баш түбәсеннән биргән, безгә бәкәл сөягеннән дә бирмәгән ○ 14990 +БӘКЕДӘН (1) ■ Бәкедән күпме бу чыкса да, казан булмас ○ 358 +БӘЛА (44) ■ Этне илчегә җибәрсәң, илгә бәла китерер ○ 3700 ● 5066 (2); 5228; 5806 (2); 7200; +7556; 7706 (2); 7786; 10577; 10585; 11268; 11502; 13213 (2); 14003; 14021 (2); 14075; 14479; +14679; 14682; 14689; 14794; 14796; 14808-14816; 14947; 14957; 15102; 15455; 15528; 15576; +15628; 15743 +БӘЛАГӘ (6) ■ Акылсыз кеше бәлагә калса гына дусын хәтерли ○ 5290 ● 6645; 6839; 12555; +15860; 16001 +БӘЛАДӘН (5) ■ Тугрылык бәладән коткарыр, хыянәт бәлагә кертер ○ 12555 ● 14817; 15796; +16516; 16975 +БӘЛАДЕР (2) ■ Җәфаны күрмәян гашыйк сафаның кадерене белмәс; мәхәббәт бер бәладер кем, +грифтар улмаян белмәс ○ 12798 ● 13963 +БӘЛАЛЕ (1) ■ Бәлале җиргә басма, басасың икән качма ○ 14818 +БӘЛАНЕ (3) ■ Кактым-суктым кәҗәне, таптым үземә бәлане ○ 3069 ● 11931; 14819 +БӘЛАНЕҢ (2) ■ Акыл белән эш итү - мең бәланең калканы ○ 11407 ● 13634 +БӘЛАҢНӘН (1) ■ Бәлаңнән баш-аяк ○ 14984 +БӘЛАҢНЕ (1) ■ Бәхетле чагында бәлаңне уйла, данлы чагында хурлыгыңнан курык ○ 14844 +БӘЛАСЕ (8) ■ Ак эт бәласе кара эткә ○ 3439 ● 4887 (2); 9820; 11431; 12134; 14680; 14820 +БӘЛАЧЕГӘ (1) ■ Бәлачегә бер таяк, әләкчегә мең таяк ○ 15814 +БӘЛАЧЕЛГӘ (1) ■ Балачылга - бала, бәлачелгә - бәла ○ 14003 +БӘЛӘК (1) ■ Әдәмне әләк белән органчы, башына бәләк белән ор ○ 16206 +БӘЛӘКӘЕ (1) ■ Бәләкәйнең зуры булганчы, зурның бәләкәе булу яхшы ○ 566 +БӘЛӘКӘЙ (13) ■ Кое төбеннән караучыга күк бәләкәй, энә тишегеннән караучыга дөнья бәләкәй ○ 32 (2) ● 2637; 3805; 5695; 6494; 7013; 8151; 8518; 8861; 10795; 14753; 14821 +БӘЛӘКӘЙНЕҢ (1) ■ Бәләкәйнең зуры булганчы, зурның бәләкәе булу яхшы ○ 566 +БӘЛЕШ (14) ■ Миләштән бәлеш салмыйлар ○ 1811 ● 5304; 6172; 7720; 9197; 9198; 9200; 9456; +9473; 9480; 13277; 14643; 17070; 17081 +БӘЛЕШЕ (1) ■ Йокы - ялкауның бәлеше ○ 6654 +БӘЛЕШНЕҢ (1) ■ Бәлешнең төбе, чананың түре ○ 9199 +БӘЛЕШТӘН (1) ■ Тәмле бәлештән калыр идем, шыпырт сүздән калмас идем ○ 16312 +БӘНДӘ (10) ■ Берәү алла колы, берәү бәндә колы ○ 5757 ● 5782 (2); 11108 (2); 12011; 12474; +15375 (2); 16978 +БӘНДӘГӘ (4) ■ Бәндәгә бәндә булганчы, аллага бәндә бул ○ 5782 ● 11108; 11109; 16860 +БӘНДӘДӘН (1) ■ Уңса - алладан, уңмаса - бәндәдән күрәләр ○ 16872 +БӘНДӘНЕКЕ (1) ■ Тәңре эше фәрман белән, бәндәнеке дәрман белән ○ 16871 +БӘНДӘНЕҢ (1) ■ Бәндәнең бәхете алга киткәндә кулына туфрак алса - алтын була ○ 14857 +БӘРАБӘР (1) ■ Бары-югы бәрабәр ○ 7639 +БӘРӘ (1) ■ Бәрә тәртәгә, тия чәркәгә ○ 7103 +БӘРӘКӘТ (24) ■ Башсыз илдә бәрәкәт булмас ○ 4873 ● 4877; 4878; 4895; 5152 (2); 5629; 5840; +6271; 6763; 6795; 6826; 6904; 7359; 7363; 7557; 7582; 8237; 8286; 9125; 11823; 13845 (2); 16959 +БӘРӘКӘТЕ (1) ■ Ашның бәрәкәте кунак белән ○ 10062 +БӘРӘКӘТЕҢ (1) ■ Бәрсәм бәрәкәтең очар ○ 5693 +БӘРӘКӘТЛЕ (1) ■ Бала бәрәкәтле - һәркемгә дә җитә ○ 13930 +БӘРӘН (8) ■ Бүре күзе бәрәндә, бәрән күзе үләндә ○ 2153 ● 3082; 3105; 3108; 3120; 3920; 7187; +БӘРӘНДӘ (1) ■ Бүре күзе бәрәндә, бәрән күзе үләндә ○ 2153 +БӘРӘНЕН (2) ■ Бай, суярга бәрән тапмый, ярлының ялгыз бәрәнен сораган ○ 7187 ● 7296 +БӘРӘНЕНЕҢ (1) ■ Куй үз бәрәненең аягына басмас ○ 3097 +БӘРӘННӘН (1) ■ Акча тиеннән, сарык бәрәннән үсә ○ 7692 +БӘРӘННЕ (1) ■ Бүре бәрәнне кызганган: тотып ашаган ○ 2141 +БӘРӘНЧЕК (1) ■ Өйрәнчеккә - бәрәнчек ○ 6400 +БӘРӘҢГЕ (20) ■ Бәрәңге ашаган тук булыр, тез буыны юк булыр ○ 1594 ● 1595-1600; 1607; +1643; 1792 (3); 4346; 6166 (2); 9193; 9254; 11353; 12087; 15536 +БӘРӘҢГЕГӘ (1) ■ Ач эт ипигә дә килә, бәрәңгегә дә килә ○ 3456 +БӘРӘҢГЕДӘ (3) ■ Күз бәрәңгедә дә бар ○ 10413 ● 15815; 15850 +БӘРӘҢГЕНЕ (2) ■ Бәрәңгене буяу белән алма итеп булмый ○ 1601 ● 6332 +БӘРӘҢГЕСЕ (1) ■ Капкан саен калҗа булмый, бәрәңгесе дә эләгә ○ 9260 +БӘРДЕ (1) ■ Агым суда аҗау йөзәр, салкын суда бәрде йөзәр ○ 4439 +БӘРЕЛӘ (1) ■ Җил иссә, агачка агач та бәрелә ○ 1180 +БӘРЕЛЕР (1 | 2) ■ Үксезнең авызы ашка тисә, борыны ташка бәрелер ○ 14215 ● 14215:1, :2 +БӘРЕЛСӘ (4) ■ Таш чүлмәккә бәрелсә дә, чүлмәк ватыла; чүлмәк ташка бәрелсә дә, чүлмәк +ватыла ○ 173 (2) ● 9986 (2) +БӘРЕП (2) ■ Мөгрәп килгән сыерның мөгезен бәреп сындырма ○ 3173 ● 7114 +БӘРЕРСЕҢ (1) ■ Башыңны бик күтәрмә, баскыч башына бәрерсең ○ 10275 +БӘРМӘЧЛЕКТӘН (1) ■ Бәрмәчлектән йөзем булмас ○ 1723 +БӘРСӘМ (1) ■ Бәрсәм бәрәкәтең очар ○ 5693 +БӘРҮ (1) ■ Наданга сүз сөйләү ташка борчак бәрү белән бер ○ 15944 +БӘРҮДӘ (1) ■ Ташка борчак бәрүдә файда юк ○ 176 +БӘС (1) ■ Кар өстенә бәс ○ 1215 +БӘТИ (2) ■ Ярлының кәҗәсе ялгыз бәти китерер ○ 7498 ● 9018 +БӘХӘС (2) ■ Халык алдында ат койрыгын кисмә: кайсы "озын булды", кайсы "кыска булды" +дип бәхәс чыгарырлар ○ 5068 ● 15816 +БӘХӘСЛӘШЕП (1) ■ Бәхәсләшеп Төмәнгә киткән Теләчедән кире кайтыр ○ 15817 +БӘХӘСЛӘШҮ (1) ■ Надан белән бәхәсләшү - үзе наданлык билгесе ○ 16631 +БӘХӘСТӘ (1 | 2) ■ Батыр - дошман янында, юаш бәхәстә беленә ○ 5550:3 ● 5550:4; 15818 +БӘХЕТ (42) ■ Вәлиәхеткә - тәхет, калганнарга - бәхет ○ 5788 ● 6253; 6409; 6517; 7485; 7872; +11193; 11462 (2); 11861; 12762; 13200; 13745; 13747; 14805; 14816; 14822-14833; 14834 (2); +14835-14837; 14956; 14960; 15217 (2); 15282; 15816; 16496; 16502; 16642 +БӘХЕТЕ (20) ■ Бәхете кире киткәннең эте карак киткәч өрер ○ 3474 ● 5990; 6585; 10104; 10116; +11090 (2); 11194; 12672; 12888; 12980; 13078; 14111; 14378; 14569 (2); 14838; 14857; 14970; +БӘХЕТЕМ (2) ■ Акылым-буем таман, тик бәхетем яман ○ 14976 ● 14987 +БӘХЕТЕН (1) ■ Таң йокысын йоклаган - бәхетен йоклаган ○ 6672 +БӘХЕТЕНӘ (4) ■ Берәүнең бәхетенә таш йомшый, берәүнең бәхетенә май ката ○ 14804 (2) +● 14896; 14974 +БӘХЕТЕҢ (10) ■ Вакытың үтте - бәхетең китте ○ 803 ● 4896; 11230; 14006; 14798; 1483914841; 14931; 14953 +БӘХЕТЕҢӘ (2) ■ Базар барда малың сат, бәхетеңә күрә табыш тап ○ 7870 ● 12673 +БӘХЕТКӘ (1) ■ Бәхеткә ышанма, бәхетсезлектән курыкма ○ 14842 +БӘХЕТЛӘРЕ (1) ■ Кешедән кеше ким булмас, бәхетләре тиң булмас ○ 14904 +БӘХЕТЛЕ (10) ■ Бәхетле чучка борынында бер өем тизәк белән туа, ди ○ 2875 ● 11821 (2); +14444; 14843; 14844; 14958; 15057; 15478; 16497 +БӘХЕТЛЕГӘ (1) ■ Бәхетлегә җил аркан ○ 14845 +БӘХЕТЛЕЛӘР (2) ■ Бәхетлеләр ишәк менсә, ат булыр ○ 14846 ● 14847 +БӘХЕТЛЕНЕ (1) ■ Бәхетлене сөйлиләр, бәхетсезне жәллиләр ○ 14848 +БӘХЕТЛЕНЕҢ (3) ■ Бәхетленең кунагы да дерен-дерен булыр, ди ○ 10069 ● 14849; 14850 +БӘХЕТНЕ (7) ■ Эшчән бәхетне эшендә күрер, ялкау бәхетне төшендә күрер ○ 6550 (2) +● 6551 (2); 14851; 14990; 16539 +БӘХЕТНЕҢ (1) ■ Бәхетнең башы - хатыннан уңу ○ 13635 +БӘХЕТСЕЗ (2 | 1) ■ Бәхетсез ат басмам дигән төшнең уртасына баса ○ 2638 ● 14215:2; 14852 +БӘХЕТСЕЗГӘ (2) ■ Бәхетсезгә - вакытсыз ○ 14853 ● 14854 +БӘХЕТСЕЗЛЕГЕ (3) ■ Улың күңелчәк булса - атының бәхетсезлеге, кызың күңелчәк булса башының бәхетсезлеге ○ 14161 (2) ● 14275 +БӘХЕТСЕЗЛЕКТӘН (1) ■ Бәхеткә ышанма, бәхетсезлектән курыкма ○ 14842 +БӘХЕТСЕЗНЕ (2) ■ Бәхетлене сөйлиләр, бәхетсезне жәллиләр ○ 14848 ● 14855 +БӘХЕТСЕЗНЕҢ (1) ■ Бәхетсезнең итәгенә бодай салсаң, карга чүпләр ○ 14856 +БӘХЕТТӘН (1) ■ Бәла бәхеттән тизрәк йөри ○ 14813 +БӘҺАГӘ (1) ■ Бодай башак биргәнче урак бәһагә чыгар ○ 1540 +БӘҺАСЕ (5) ■ Гөлнең үскән җирендә бәһасе булмас ○ 1276 ● 1916; 2728; 6095; 14383 +БӘҺАСЕН (2) ■ Алтын пычракка төшсә дә бәһасен җуймас ○ 7747 ● 7940 +БӘЯ (4) ■ Йокының поты да, мыскалы да бер бәя ○ 6658 ● 7980; 16442 (2) +БӘЯДӘ (1) ■ Йөктә җиңел, бәядә авыр ○ 7917 +БӘЯЛЕ (1) ■ Сүз нихәтле очсыз булса, эш шул кадәр бәяле ○ 16004 +БӘЯЛЕСЕН (1) ■ Нәрсәне танымасаң, кыйммәт бәялесен ал ○ 7945 +БӘЯНЫ (1) ■ Баласы юк хатын - тол, бәяны юк галим - тол ○ 16473 +БӘЯСЕ (15) ■ Гәүһәр кечкенә булса да, бәясе зур ○ 280 ● 1624 (2); 1937 (2); 6122; 7895; 7944; +8016; 8761; 9872; 11666; 13774; 13885 (2) +БӘЯСЕН (3) ■ Бер тиеннең бәясен белмәгән бер тәңкәне күрмәс ○ 7781 ● 7919 (2) +"Б"ГӘ (1) ■ "А"ны "б"гә куша белмәү ○ 16694 +БЕЗ (36 | 1) ■ Җир безне басканчы, без җиргә басып калыйк ○ 251 ● 1495; 2319; 2754; 4538; +4949; 4957; 5133; 5517; 7526; 7530; 7533; 7819; 9035, :1; 9074; 10322; 10470; 10640; 10905; +11363; 12408 (2); 12799; 12805; 12950; 13067; 13069; 13246; 14979; 15648; 15790; 16698 (2); +16811; 16955; 17083 +БЕЗГӘ (21) ■ Ай күрде, кояш алды - безгә нәрсәсе калды? ○ 87 ● 3072; 4010; 5161; 5262; 5271; +5691; 7102; 7527; 7826; 9074 (2); 9509; 9732; 12700 (2); 13065; 14980; 14981; 14990; 16289 +БЕЗДӘ (13) ■ Инештә су бетмәсә, бездә җыр бетмәс ○ 513 ● 7528; 7817 (2); 7818; 8732; 8958; +9077; 9446; 10345; 12646; 14097 (2) +БЕЗДӘГЕ (1) ■ Бездәге акчаны тавык та чүпләп бетермәс ○ 7827 +БЕЗДӘН (2) ■ Боермак сездән, йөгермәк бездән ○ 5988 ● 11390 +БЕЗЕ (2) ■ Кызның кырык безе булыр ○ 13025 ● 15594 +БЕЗЕЛДӘВЕ (3) ■ Кыш күренгән чебеннең безелдәве дә тансык ○ 4801 ● 4824; 16484 +БЕЗЕЛДӘСӘ (1) ■ Сагызак, күпме безелдәсә дә, бал җыймас ○ 4805 +БЕЗЕҢ (1) ■ Ай-һай телең, тел очыңда безең ○ 15662 +БЕЗЛЕ (1) ■ Килен өчен кызлы өй - безле өй ○ 13370 +БЕЗНЕ (6) ■ Җир безне басканчы, без җиргә басып калыйк ○ 251 ● 1230; 4701; 7819; 9070; 12805 +БЕЗНЕКЕ (1) ■ Акча - сезнеке, мал - безнеке ○ 7843 +БЕЗНЕҢ (14) ■ Безнең әти - аючы, эшләмичә баючы ○ 2112 ● 5263; 5264; 5997; 6631; 6708; +6713; 8640; 13789; 14534; 14618; 14659; 14665; 15484 +БЕЛ (47) ■ Челләдә туның ташлама, кыш үзең бел ○ 970 ● 1941; 4097; 5457; 6039 (2); 6349; 6694; +7399 (2); 7727; 8085; 8107 (2); 8617; 9521; 9714; 9721 (2); 10080; 10273; 10401; 10537; 10733; +11146; 11244; 12001; 12052; 12396; 12421 (2); 12495; 12585; 12613; 13581; 13943; 15181; +15387; 15792; 15924; 16006; 16107; 16488 (2); 16689; 16692 (2) +БЕЛӘ (51) ■ Суга якын торган кеше яхшырак йөзә белә ○ 446 ● 683; 780; 1051; 2011; 2097; 2482; +2922; 3279; 3371; 3380; 3637; 4161; 4253; 4310; 4417; 4648 (2); 4710; 4716; 4732; 5760; 6371; +6566 (2); 7903; 8885; 8968; 9190; 9647; 9915; 10931 (2); 11118; 11149; 11745; 12575; 13661 (2); +14053; 14250; 15032 (2); 15197; 15304; 15345; 15546; 16228; 16325; 16826 (2) +БЕЛӘ-БЕЛӘ (1) ■ Белә-белә бөләсең, бөлә-бөлә беләсең ○ 16530 +БЕЛӘГЕ (6) ■ Кыз беләге ир сыйлый, ир беләге кыз сыйлый ○ 13092 (2) ● 14438; 15064; 16525; +БЕЛӘГЕНӘ (6) ■ Түрә - боерыгына, төлке - койрыгына, ярлы беләгенә ышаныр ○ 5907 ● 7446; +11073; 16470; 16478; 17072 +БЕЛӘГЕНДӘ (1) ■ Йөрәгендә барның беләгендә бар ○ 11129 +БЕЛӘГЕҢӘ (2) ■ Беләгеңә таянма, йөрәгеңә таян ○ 11103 ● 16532 +БЕЛӘГЕҢНЕ (1) ■ Уйламый эшләрсең - беләгеңне тешләрсең ○ 6144 +БЕЛӘЗЕГЕҢ (1) ■ Беләзегең алтын, йөрәгең салкын ○ 8842 +БЕЛӘЗЕК (2) ■ Һөнәр - кулдагы алтын беләзек ○ 6412 ● 14620 +БЕЛӘК (7) ■ Авыр эшкә беләк бар, кыю эшкә йөрәк бар ○ 6005 ● 6199; 10906; 11354; 13813; +14407; 16533 +БЕЛӘККӘ (4) ■ Карама беләккә, кара йөрәккә ○ 11143 ● 13709; 13936; 16495 +БЕЛӘКЛЕ (1) ■ Белгән - беләкле, олы теләкле ○ 16480 +БЕЛӘКТӘ (5) ■ Эш беләктә түгел, теләктә ○ 6164 ● 11195; 13489; 13545; 14832 +БЕЛӘКТӘН (1) ■ Батыр булсаң - йөрәктән, көчле булсаң - беләктән ○ 11083 +БЕЛӘЛӘР (6) ■ Бу чакта бияләй эчендә бармак кыймылдатканны беләләр ○ 781 ● 1533; 6915; +9039; 12139; 13540 +БЕЛӘМ (1) ■ "Җил тегермәне икәнен беләм, суы кайдан керә?" - дим ○ 1512 +БЕЛӘМӘ (1) ■ Үтмәсне беләмә, булмасны сөйләмә ○ 16252 +БЕЛӘМЕН (3) ■ "Җиңги чәнчә, мин тартам, мин дә нәгыш беләмен", - дип әйтте, ди, бер кыз +○ 13110 ● 16515; 16700 +БЕЛӘН (1197 | 20) ■ Ай белән кояш берәр генә була ○ 3 ● 21; 46; 79; 93; 107; 108; 147; 153; +170 (2); 180 (2); 221; 256; 288; 290; 293; 296; 326; 333; 348; 370; 372; 379; 407 (2); 460; 462; +464; 479; 495 (2); 503; 518; 525; 549; 565; 569; 595; 604 (2); 642; 644; 683; 686 (2); 738; 769; 770; +773; 789; 790 (2); 797 (2); 818; 823 (2); 853; 895; 983 (2); 1045; 1057 (2); 1125; 1157; 1166; 1194; +1237; 1258; 1261 (2); 1346; 1355; 1358-1360; 1364; 1366; 1370 (2); 1372; 1387 (2); 1484 (2); +1488; 1542; 1577; 1581; 1601; 1621; 1645; 1647; 1656; 1658; 1669; 1780; 1803; 1841; 1857; 1861; +1867; 1887; 1962; 2006; 2009; 2024; 2038; 2039; 2041; 2050; 2073; 2074; 2090; 2096; 2104; 2118; +2138; 2163; 2179; 2183; 2210; 2250 (2); 2262 (2); 2300 (2); 2316; 2318; 2327; 2336; 2348; 2376; +2403 (2); 2413; 2420; 2483 (2); 2485-2487; 2493 (2); 2531; 2564; 2565 (2); 2567 (2), :1 (2), :2 (2); +2577 (2); 2666; 2693; 2708; 2741; 2866 (2); 2875; 2876; 2878; 2879; 2904; 2917; 2931; 2947; +2958 (2); 2962; 2963; 2999; 3024; 3026 (2); 3048; 3157; 3221; 3273; 3334; 3369; 3370; 3423; 3430; +3434; 3512; 3566-3569; 3570 (2), :1 (2); 3571; 3572; 3573 (2); 3574; 3595; 3602; 3609; 3659; 3691; +3709; 3787-3789; 3809; 3830; 3842 (2); 3852; 3855; 3877; 3879 (2); 3889; 3936; 3953; 3954; 3967; +3970; 3971; 3978; 3983; 3990; 4006; 4029; 4044; 4051; 4077; 4082; 4109; 4119, :1 (2); 4123; 4165; +4206 (2); 4239 (2); 4302 (2); 4308; 4391; 4397; 4398; 4408; 4441; 4453; 4471; 4485; 4542 (2); +4548; 4570; 4573; 4587 (2); 4590; 4605; 4609; 4630; 4644; 4675; 4682; 4689; 4734; 4860; 4888 (2); +4899; 4913; 4916; 4922-4924; 4927 (2); 4928 (2); 4941; 4981 (2); 5008; 5011; 5021; 5023 (2); +5069; 5098; 5133; 5181; 5187; 5205; 5218; 5219; 5222; 5324; 5331 (2); 5332; 5339; 5354; 5355 (2); +5372; 5380; 5392 (2); 5437 (2); 5438 (2); 5439 (2); 5440 (2); 5449 (2); 5457; 5461 (2); 5463 (2); +5511; 5513; 5522; 5524 (2); 5525; 5565; 5633; 5657 (2); 5691; 5711; 5768 (2); 5797; 5842; 5874 (4); +5875 (2); 5888 (2); 5917; 5939; 6008 (2); 6027 (2); 6082 (2); 6091 (2); 6125 (2); 6126; 6150; 6153; +6220 (2); 6235 (2); 6280 (2); 6291; 6434; 6436 (2); 6451 (2); 6612; 6622; 6625; 6649; 6666 (2); +6724; 6755; 6836; 6837 (2); 6869; 6909; 6914; 6933; 6959 (2); 6960; 6964 (2); 6971 (2); 6972 (2); +6973 (2); 7039 (2); 7040; 7045; 7051; 7064; 7081; 7120; 7151; 7152 (2); 7153 (2); 7154 (2); +7155 (2), :1, :2 (2); 7156-7158; 7160 (2); 7163 (2); 7176; 7210; 7222; 7242 (2); 7279 (2); 7288; +7309 (2); 7314 (2); 7338 (2); 7360 (2); 7366; 7376; 7377; 7391; 7394; 7419 (2); 7426 (4); 7444 (2); +7447; 7458 (2); 7488; 7512; 7524; 7571; 7579; 7580; 7663; 7664; 7678 (2); 7724; 7766; 7777; 7787; +7814 (2); 7830 (2); 7836; 7880; 7896 (2); 7936; 7957:1; 7968; 7990-7992; 8018; 8020; 8021; 8063; +8074; 8088; 8092; 8096; 8104; 8137; 8171 (2); 8208; 8216 (2); 8224; 8228 (2); 8259 (2); 8277; +8282; 8336 (2); 8361 (2); 8375; 8381; 8402; 8428; 8445; 8455; 8466; 8467; 8492; 8498; 8499; +8500 (2); 8501 (2); 8515; 8519; 8521; 8540; 8547; 8558; 8569; 8579; 8601; 8640; 8641; 8644; +8655; 8696 (2); 8709 (2); 8710; 8720; 8738; 8742-8744; 8752; 8763 (2); 8769; 8776 (2); 8780; +8795 (2); 8910; 8940; 8964; 8975; 9013; 9015; 9023; 9115 (2); 9116 (2); 9126 (2); 9128; 9132; +9138; 9139 (2); 9151; 9154; 9155 (2); 9156 (2); 9157; 9159; 9163; 9172; 9179; 9228; 9275; 9299; +9319 (2); 9331 (2); 9332; 9346 (2); 9347; 9352; 9359 (2); 9464; 9481; 9533; 9586; 9594; 9643; 9674; +9676; 9679; 9707; 9709 (2); 9736; 9764; 9816; 9831 (2); 9845; 9874; 9881; 9892; 9897; 9911; 9947; +9966; 9992; 10023; 10027; 10039 (2); 10041; 10062; 10081; 10087 (2); 10104; 10116 (2); 10141 (2); +10156 (2); 10157 (2); 10205 (2); 10239; 10267; 10290; 10298; 10308:1, :1; 10324; 10352; 10354; +10367; 10384 (2); 10387; 10401; 10404 (2); 10407 (2); 10437; 10537 (2); 10565; 10592; 10602; +10603 (2); 10627; 10631; 10632 (2); 10644; 10661; 10663; 10688 (2); 10696 (2); 10702; 10704 (2); +10721; 10746; 10753; 10754 (2); 10759; 10761 (2); 10762 (2); 10771; 10775; 10779 (2); 10784 (2); +10802; 10816 (2); 10835; 10846; 10895; 10898; 10899; 10908; 10910; 10913; 10922; 10923; +10927; 10940 (2); 10947 (2); 10968; 10987 (2); 11014; 11026; 11047; 11061 (2); 11077 (2); 11109; +11131; 11147 (2); 11184; 11242 (2); 11243 (2); 11255; 11257 (2); 11293; 11313 (2); 11316 (2); +11384; 11406 (2); 11407; 11408; 11413; 11414; 11429 (2); 11433; 11448 (2); 11467 (2); 11473 (3); +11497 (2); 11502 (2); 11503; 11504 (2); 11549 (2); 11583 (2); 11589 (2); 11590; 11592; 11605 (2); +11607; 11626 (2); 11628-11630; 11631, :1, :2; 11632 (2); 11642 (2); 11654; 11675 (2); 11676 (2); +11677; 11707-11709; 11710 (2); 11711; 11739 (2); 11816; 11852; 11875; 11881 (2); 11906; 11915; +11924; 11932; 11955; 11962; 11994; 12008; 12085; 12101 (2); 12111; 12133; 12155; 12164; +12165; 12177; 12182; 12210; 12211 (2); 12212 (2); 12216; 12218; 12259 (2); 12260; 12277 (2); +12310 (2); 12311 (2); 12312 (2); 12313 (2); 12317; 12324; 12399; 12419 (2); 12432 (2); 12436; +12462; 12506; 12532 (2); 12547; 12550; 12589; 12610; 12616; 12636; 12637 (2); 12699; 12711 (2); +12713; 12726; 12728 (2); 12770 (2); 12773 (2); 12786 (2); 12800 (2); 12801 (2); 12834 (2); 12859; +12870; 12875; 12957 (2); 12991; 13006; 13038 (2); 13123 (2); 13126 (2); 13127; 13167; 13180 (2); +13221; 13238; 13278 (2); 13284 (2); 13292; 13295, :1, :2; 13300; 13337; 13357, :1, :2; 13367; +13425 (2); 13462; 13465 (2); 13466; 13467 (2); 13517; 13582; 13603; 13622 (2); 13626 (2); 13637; +13677; 13713; 13796; 13803 (2); 13814 (2); 13815-13818; 13819 (2); 13820; 13827 (2); 13880 (2); +13906-13908; 13914; 13925 (2); 13955; 13998; 14041; 14055; 14091 (2); 14098; 14124 (2); 14159; +14164 (2); 14165 (2); 14226 (2); 14236; 14240 (2); 14264 (2); 14284; 14330; 14349 (2); 14372; +14377 (2); 14379 (2); 14412 (2); 14442; 14446 (2); 14455 (2); 14492; 14539; 14548; 14603; 14617 +(3); 14622; 14623; 14653; 14679; 14684 (2); 14698 (2); 14703; 14708; 14718; 14742 (2); 14752; +14784; 14789; 14823 (2); 14827 (2); 14877; 14878; 14930; 14957; 14960; 15042 (2); 15047 (2); +15058 (2); 15069; 15076; 15163 (2); 15186; 15222 (2); 15245; 15370 (2); 15384 (2); 15393; 15394; +15407; 15419; 15437; 15468 (2); 15472; 15474 (2); 15485; 15505 (2); 15511 (2); 15531 (2); 1553215534; 15535 (2); 15580 (2); 15595 (2); 15596 (2); 15597; 15598; 15599 (2); 15600 (2); 15601 (2); +15612; 15618; 15639 (4); 15643 (2); 15664; 15673; 15681; 15682; 15683 (2); 15684-15687; 15741; +15756 (2); 15764; 15810; 15816; 15820 (2); 15832; 15867; 15879; 15882 (2); 15887; 15890; 15905; +15911; 15941; 15944; 15964; 15973; 15988 (2); 15990 (2); 15998; 16066 (2); 16145; 16147; +16198 (2); 16206 (2); 16238; 16302 (2); 16303; 16318; 16340 (2); 16347; 16353; 16355; 16363; +16399; 16403; 16404; 16412 (2); 16512; 16544 (2); 16545 (2); 16555; 16561; 16582; 16584 (2); +16595; 16599 (2); 16625 (2); 16631; 16632; 16633 (2); 16653 (2); 16665; 16683 (2); 16724; +16732 (2); 16763; 16768; 16769; 16771; 16791; 16825; 16871 (2); 16874; 16884 (2); 16936 (2); +16955; 16990; 16991; 17001; 17018-17020; 17064 (2) +БЕЛӘСӘҢ (1) ■ Китек пәке беләсәң дә үтмәс ○ 9934 +БЕЛӘСЕ (1) ■ Күп беләсе килгән кеше күп йокламый ○ 16623 +БЕЛӘСЕҢ (11) ■ Үзең беләсең, эт күк өрәсең ○ 3803 ● 5173; 5258; 5418; 5459; 8250; 10071 (2); +13178; 14992; 16530 +БЕЛӘҮДӘН (1) ■ Йомыркадан җөй тапкан, беләүдән тут тапкан ○ 4351 +БЕЛГӘН (57) ■ Алтынны ала белгән бүлә дә белер ○ 263 ● 1041; 1061; 1410; 2270; 2628; 2769; +3091; 3262; 3821; 5301; 6249; 6338; 6339; 6358; 6374; 6385; 6800 (2); 6835; 6854; 7026; 7357; +10443 (2); 10444; 11120; 11339; 11948; 12061; 12575; 12907; 13136; 13354; 13470; 13562; +14052; 15461; 15528; 15611 (2); 15656; 15683; 15983; 16236; 16475; 16477-16481; 16493; +16522; 16589; 16590; 16616; 16624 +БЕЛГӘНГӘ (11) ■ Алла, ишәкнең кем икәнен белгәнгә, мөгез бирмәгән ○ 2945 ● 8207; 16345; +16346; 16350; 16429; 16482-16485; 16619 +БЕЛГӘНЕ (3) ■ Дошманның көлгәне - сереңне белгәне ○ 5335 ● 6348; 16647 +БЕЛГӘНЕН (15) ■ Тавык белгәнен кычкырыр ○ 4301 ● 6338; 8675 (2); 10444; 11434; 13531; +15135; 16477; 16542; 16624; 16684; 16976 (2); 17062 +БЕЛГӘНЕҢ (2) ■ Белгәнең - тугыз, белмәгәнең - утыз ○ 16487 ● 16603 +БЕЛГӘНЕҢНЕ (2) ■ Белгәнеңне сөйләмә, ни сөйләгәнеңне бел ○ 15792 ● 16488 +БЕЛГӘННӘН (4) ■ Сүз белгәннән эш белү яхшырак ○ 6373 ● 16489; 16520; 16618 +БЕЛГӘННӘР (1) ■ Тел дигән дәрья бар, төбендә энҗе-мәрҗән бар, белгәннәр чумып алыр, +белмәгәннәр коры калыр ○ 15537 +БЕЛГӘННЕ (5) ■ Би белгәнне кол белә, кылыйм дисә ирке юк ○ 5760 ● 6785; 7387; 10080; 16486 +БЕЛГӘННЕҢ (2) ■ Ахмак үзе белмәс, белгәннең сүзенә күнмәс ○ 11510 ● 16713 +БЕЛГӘЧ (1) ■ Ашны сеңгәч макта, юлдашны белгәч макта ○ 6908 +БЕЛГЕРТМӘС (1) ■ Бүре арыгын белгертмәс, эткә сыртын кабартыр ○ 2128 +БЕЛГЕРТМИ (2) ■ Яхшы терлек тешәвен белгертми, тешәгәндә ябыкмый ○ 2421 ● 3552 +БЕЛГЕЧ (1) ■ Белмим - ята, белгеч - ерак чаба ○ 16518 +белгечлек → белем-белгечлек +БЕЛДЕМ (3) ■ Күрдем белән түгел, белдем белән ○ 16625 ● 16671; 16702 +БЕЛДЕҢ (2) ■ Ялгыша белдең - төзәтә дә бел ○ 12613 ● 13943 +БЕЛДЕР (1) ■ Белмәгәнне белдер, кулына алтын йөзек элдер ○ 16523 +БЕЛДЕРГӘН (1) ■ Укыткан - белдергән, тормышында юл биргән ○ 16676 +БЕЛДЕРЕР (1) ■ Яхшы таш үзен белдерер ○ 325 +БЕЛДЕРМӘ (2) ■ Карының туймастай җирдә ачлыгыңны белдермә ○ 9655 ● 12363 +БЕЛДЕРМӘС (3) ■ Өерле эт аксагын белдермәс ○ 3758 ● 11839 (2) +БЕЛЕГЕ (1) ■ Картның - белеге, яшьнең - беләге ○ 15064 +БЕЛЕГЕЗ (2) ■ Үзегезне белегез, сәндерәгезгә менегез ○ 8396 ● 12092 +БЕЛЕГЕНӘ (2) ■ Аю беләгенә, әдәм белегенә ышана ○ 16470 ● 16478 +БЕЛЕК (4) ■ Кечесендә әдәп юк, олысында белек юк ○ 11376 ● 16482; 16528; 16533 +БЕЛЕКЛЕ (2) ■ Белексез дустыңнан белекле дошман артык ○ 5302 ● 16699 +БЕЛЕКСЕЗ (6) ■ Белексез дустыңнан белекле дошман артык ○ 5302 ● 5554; 14070; 14464; +16490; 16491 +БЕЛЕМ (26) ■ Акча тарат, белем җый ○ 16462 ● 16465; 16469; 16472; 16476; 16493 (2); 1649416501; 16576; 16578; 16580; 16597; 16600; 16609; 16612; 16661 (2); 16680; 16692 +БЕЛЕМ-БЕЛГЕЧЛЕК (1) ■ Белем-белгечлек патшалыктан югары ○ 16492 +БЕЛЕМГӘ (1) ■ Комсызлык һәр җирдә гаеп, белемгә комсызлык гаеп түгел ○ 16607 +БЕЛЕМДӘ (1) ■ Белемдә - бәхет, белемсезгә дөнья ләхет ○ 16502 +БЕЛЕМЕ (4) ■ Белеме ничек - сүзе шундый ○ 16503 ● 16531; 16582; 16610 +БЕЛЕМЕҢ (2) ■ Киемең белән ис китәрмә, белемең белән ис китәр ○ 16599 ● 16603 +БЕЛЕМЕҢӘ (1) ■ Беләгеңә таянма, белемеңә таян ○ 16532 +БЕЛЕМЛЕ (6) ■ Юлдашың белемле кеше булса, юл кыска булыр ○ 6950 ● 12949; 13620; 16504БЕЛЕМЛЕКНЕ (1) ■ Белемлекне күтәреп йөрмиләр ○ 16507 +БЕЛЕМНӘН (2) ■ Белемнән зур хәзинә юк, наданлыктан начар юлдаш юк ○ 16510 ● 16539 +БЕЛЕМНЕ (1) ■ Белемне алу суганнан ачы, азагы балдан татлы ○ 16508 +БЕЛЕМНЕҢ (2) ■ Тел - белемнең ачкычы, акылның баскычы ○ 15529 ● 16509 +БЕЛЕМСЕЗ (4) ■ Белемле хатын башыңа карый, белемсез хатын яшеңә карый ○ 13620 ● 16501; +16511; 16512 +БЕЛЕМСЕЗГӘ (3) ■ Белемдә - бәхет, белемсезгә дөнья ләхет ○ 16502 ● 16505; 16513 +БЕЛЕН (5 | 1) ■ Эт авызына кергән белен ертылмый чыкмас ○ 3542 ● 9180; 9611:1; 13342; 15134; +БЕЛЕНӘ (21 | 2) ■ Суның кадере чишмә корыгач беленә ○ 455 ● 687; 5367; 5390; 5391; 5419; 5474; +5550:3, :4; 5603; 6007; 6997; 7054; 8860; 11058; 12531; 12877; 13993; 14828; 14883; 15385 (2); 16579 +БЕЛЕНЕҢНЕ (1) ■ Беленеңне белеп из ○ 9171 +БЕЛЕНЕР (28 | 2) ■ Ташны ташка чаксаң, уты беленер ○ 181 ● 607; 612; 631 (2); 2343; 2810; +5108; 5353 (2); 5398; 5550 (2), :1 (2); 6734 (2); 7254; 7336; 7670; 8941; 11466; 11598; 12196 (2); +13503 (2); 14039; 14550; 15034 +БЕЛЕНМӘС (5) ■ Күмәк ат арасында бер атның аксаганы беленмәс ○ 2668 ● 3750; 8316; 13000; +БЕЛЕНМИ (13) ■ Суда көймә эзе беленми ○ 448 ● 849; 5367; 5390; 5603; 6625; 7222; 7524; 7560; +10711; 14550; 14828; 16225 +БЕЛЕННЕ (1) ■ Эт авызыннан беленне алып булмый ○ 3547 +БЕЛЕП (25) ■ Нәрсәнең тышыннан эчен белеп булмый ○ 609 ● 671; 3467; 3773; 4788; 6081 (2); +6340 (2); 6394; 6499; 6728; 6733; 7251; 9171; 9989; 10060; 11415; 12519; 12667; 13374; 14104; +14222; 14357; 14620 +БЕЛЕР (66) ■ Алтынны ала белгән бүлә дә белер ○ 263 ● 327; 660 (2); 1405 (2); 1724; 2391 (2); +2588 (2); 2824; 3190; 3290; 3826; 4105; 4333 (2); 4607; 4678; 5371; 6281; 6722 (2); 6755; 6785; +7301; 7671; 7744; 8409; 8524; 8894; 8931; 9116 (2); 9133 (2); 9593; 10169; 10197; 11120; 11453; +11550 (2); 12121 (2); 12358; 13341; 13488; 13686; 13755; 13931; 14052; 14280; 14303; 14410 (2); +14683 (2); 15623; 16546; 16617; 16620 (2); 16748; 17016 +БЕЛЕРГӘ (3) ■ Акчаны юләр дә таба, аны тота белергә кирәк ○ 7710 ● 16526; 16527 +БЕЛЕРЛӘР (2) ■ Туксан тугыз яхшылыгыңны белмәсләр, бер начарлыгыңны белерләр ○ 12161 +● 15568 +БЕЛЕРСЕҢ (13) ■ Алдыңа кара - кая барганыңны белерсең, артыңа кара - каян чыкканыңны +белерсең ○ 668 (2) ● 1017; 1315; 5056; 5402; 6079; 6917; 6918; 7247; 12318; 12915; 16677 +БЕЛЕШ (3) ■ Бер күргән - белеш, ике күргән - таныш, өченче күргән - кардәш ○ 5307 ● 5492; +БЕЛЕШӘ (1) ■ Ат кешнәшеп белешә, әдәм сөйләшеп таныша ○ 15762 +БЕЛЕШЕ (1) ■ Белеше кайда - йомышы шунда, танышы кайда - табышы шунда ○ 5303 +БЕЛЕШЕҢ (1) ■ Белешең булса, баргач бәлеш ашарсың ○ 5304 +БЕЛЕШКӘ (1) ■ Белгән - белешкә ярый, белмәгән ни эшкә ярый ○ 16479 +БЕЛЕШКӘНЧЕ (1) ■ Кеше белән белешкәнче, белешләре кем икәнен бел ○ 5457 +БЕЛЕШЛӘРЕ (1) ■ Кеше белән белешкәнче, белешләре кем икәнен бел ○ 5457 +БЕЛЕШМИ (1) ■ Белешми эндәшү - сыналмаган бозга керү ○ 5305 +БЕЛМӘ (2) ■ Ак куй күргәч тә, эче тулы май дип белмә ○ 3075 ● 12078 +БЕЛМӘГӘН (87) ■ Алтынны коя белмәгән эретер, тирене или белмәгән черетер ○ 264 (2) ● 392; +548; 717; 1882; 2100; 2372; 2444; 2628; 2629; 2677; 3091; 3764; 3765; 3992; 4407; 4973 (2); +5301; 5622; 6338; 6342; 6343; 6345; 6372; 6380; 6385; 6386; 6402; 6435; 6776 (2); 6840; 6928; +7007; 7357; 7396; 7409; 7770; 7781; 7996; 8448; 8925; 9080; 9323; 9407; 9408; 10368; 10939; +11340; 11781; 12062-12065; 12375; 13136; 13267; 13562; 15528; 15530; 15683; 15758 (2); +15877 (2); 15971; 15983; 15987; 16008; 16016; 16017; 16236; 16351; 16436; 16456 (2); 16460; +16475; 16477-16479; 16481; 16493; 16520; 16629 +БЕЛМӘГӘНГӘ (11 | 1) ■ Асрый белгән кешегә - асыл кош, белмәгәнгә - кара кош ○ 3821 +● 8207; 9622; 16345; 16346; 16350; 16352:1; 16482-16485; 16583 +БЕЛМӘГӘНЕ (1) ■ Китапның белмәгәне юк ○ 16605 +БЕЛМӘГӘНЕН (1) ■ Белмәгәнен сорап өйрәнгән - галим, гарьләнеп сорамаган - үзенә залим +○ 16521 +БЕЛМӘГӘНЕҢ (2) ■ Белгәнең - тугыз, белмәгәнең - утыз ○ 16487 ● 16489 +БЕЛМӘГӘННӘН (1) ■ Илен белмәгәннән игелек көтмә ○ 4974 +БЕЛМӘГӘННӘР (1) ■ Тел дигән дәрья бар, төбендә энҗе-мәрҗән бар, белгәннәр чумып алыр, +белмәгәннәр коры калыр ○ 15537 +БЕЛМӘГӘННЕ (7) ■ Үзен-үзе белмәгәнне үгез сөзеп үтерсен ○ 12066 ● 16486; 16488; 1652216524; 16748 +БЕЛМӘГӘННЕҢ (3) ■ Ора белмәгәннең орысы чыгар ○ 5608 ● 11137; 16525 +БЕЛМӘДЕК (1) ■ Кызлар безне сөйгән икән, без үзебез белмәдек ○ 12805 +БЕЛМӘДЕМ (1) ■ Намаз-ният белмәдем - улым ул, кызым кыз ○ 16951 +БЕЛМӘС (78 | 3) ■ Тау менмәгән тауны белмәс, тау янында тауны күрмәс ○ 158 ● 548; 2046; +2296; 2547; 2957; 2968; 3170; 3190; 3195; 3614; 3682; 3826; 4203, :1, :2; 4531; 4612 (2); 4791; +4833; 5104; 5203; 5473; 5856; 6232; 6344; 6391; 6581 (2); 6913; 7059; 7139 (2); 7396; 7475 (2); +7606 (2); 7784; 9121; 9538 (2); 9552 (2), :1; 9574; 9593; 9877; 10169; 10285; 11154 (2); 11510; +11717; 11781; 11953 (2); 12158; 12231 (2); 12276; 12798 (2); 12819 (2); 13552 (2); 14018; 14323; +14683 (2); 15987; 16108; 16460; 16546; 16617; 16688; 16713; 16727; 17016 +БЕЛМӘСӘ (7 | 1) ■ Песи сөт салып ала белмәсә дә, чүлмәкне аудара белә ○ 3371 ● 8204, :1; +8885; 12121; 12358; 14511; 16543 +БЕЛМӘСӘҢ (26 | 1) ■ Артыңда ни барын белмәсәң - тотылырсың, алдыңда ни барын күрмәсәң - егылырсың ○ 678 ● 1315; 2499 (2); 6387; 6665; 6777; 7027; 7916; 7940; 8204:2; 8768; 9134; +11118; 14748; 15249; 15791; 15875 (2); 15961 (2); 16005; 16528; 16529; 16534; 16742; 16753 +БЕЛМӘСЕН (2) ■ Дошман серемне белмәсен дисәң, дустыңа да сереңне әйтмә ○ 5321 ● 10968 +БЕЛМӘСЛӘР (1) ■ Туксан тугыз яхшылыгыңны белмәсләр, бер начарлыгыңны белерләр +○ 12161 +БЕЛМӘСНЕҢ (1) ■ Сөйли белмәснең сүзе - үтмәс пычакның үзе ○ 15972 +БЕЛМӘССЕҢ (6) ■ Җәяү йөрмичә, ат кадерен белмәссең ○ 2734 ● 3730; 6758; 9119; 14004; 15607 +БЕЛМӘҮ (5) ■ Ак белән караны аера белмәү ○ 642 ● 8368; 16526; 16527; 16694 +БЕЛМИ (31) ■ Уңны белми, кирене куймый ○ 740 ● 1888; 2508; 3279; 3303; 3395; 3467; 4708; +6392; 6394; 8834; 9417; 9647; 10623; 11154; 11434; 12667; 14053; 14104; 14347 (2); 14396; +14462 (2); 14778; 15156; 15170; 16514; 16709; 16712; 16764 +БЕЛМИДЕР (3) ■ Ил кадерен белмидер ил эчендә яманнар; җир кадерен белмидер җир икмәгән +әдәмнәр ○ 4932 (2) ● 7640 +БЕЛМИЛӘР (1) ■ Башлары кайда, аяклары кайда икәнен белмиләр ○ 10332 +БЕЛМИМ (8) ■ Алдым файда итәргә, белмим кайда итәргә ○ 8024 ● 15667; 16453; 16515-16518; +БЕЛМИМНЕҢ (1) ■ Белмимнең башы авыртмый ○ 16519 +БЕЛМИЧӘ (3) ■ Белмичә кылган эшнең файдасыннан зарары күбрәк булыр ○ 6341 ● 16691; +БЕЛСӘ (10) ■ Аучы ничә әмәл белсә, аю шунча юл белә ○ 2011 ● 2973; 3612; 4161; 5476; 8894; +10406; 13940; 14511; 16543 +БЕЛСӘМ (2) ■ Кайда егыласымны белсәм, алдан салам түшәп куяр идем ○ 6780 ● 15431 +БЕЛСӘҢ (29 | 1) ■ Арбавын белсәң, кара елан да карышмый ○ 4552 ● 5775 (2); 6039; 6371; 6387; +6777; 7243; 8085; 8107 (2); 8153; 8204:2; 11705; 12001; 12396; 13486; 13581; 14748; 15432; +15791; 16005; 16528; 16529; 16560; 16621; 16622; 16690; 16753; 16849 +БЕЛСЕН (11) ■ Сарыкның ничә сум торганын бүре каян белсен ○ 2200 ● 2551; 7199; 7500; +10969; 11998; 13826 (2); 13893 (2); 16873 +БЕЛҮ (16) ■ Акны карадан аера белү ○ 646 ● 2892; 5329; 5576; 6373; 6382; 7397; 7959; 11390; +11714; 12003; 12435; 14492; 14860; 16429; 16705 +БЕЛҮДӘН (1) ■ Кеше сүзен аңлап тыңлау сөйли белүдән яхшырак ○ 15895 +БЕЛҮЕҢ (1) ■ Кешегә киңәш ит, үз белүең белән эш ит ○ 16595 +БЕР (1100 | 21) ■ Ай бер тулышканнан соң кире кайтыр ○ 4 ● 24; 26; 30; 51; 73 (2); 91; 95; 98; +116 (2); 153; 193; 195 (2); 208; 220; 224; 233; 265; 274; 336 (2); 347-349; 350 (2); 351; 382; 418; +427; 489; 503; 506; 562; 570 (2); 595; 636; 648; 667; 724; 729; 730; 735; 765-774; 775 (2); 776; +804; 865; 873; 894; 895; 936 (2); 937 (2); 938 (2); 939 (2); 954; 955; 967; 1055; 1076; 1102 (2); +1142; 1213 (2); 1217; 1258-1260; 1278; 1318; 1384; 1385 (2); 1386 (4); 1489; 1523; 1537; 1538, +:1; 1539; 1558 (2); 1576; 1590; 1602; 1604; 1630; 1646; 1648; 1649; 1675-1678; 1706; 1722; +1770 (2); 1804; 1805; 1843 (2); 1851; 1869; 1873; 1885; 1906; 1916, :1; 1946; 1981; 1982; 1986; +2003; 2039 (2); 2084; 2099; 2124; 2125; 2138; 2139; 2148; 2221; 2236-2238; 2239:1; 2271; 2278; +2279; 2286; 2353-2355; 2411; 2417; 2427; 2428; 2488; 2548 (2); 2571 (2); 2612 (2); 2628; 2630; +2631 (2); 2632-2634; 2644; 2645; 2668; 2718; 2722; 2755; 2756; 2765; 2776; 2791; 2797; 2802; +2819; 2848; 2875; 2891; 2911; 2929; 2967; 3000; 3005-3007; 3050; 3051; 3082-3088; 3090; 3118; +3130-3132; 3151 (2); 3153-3155; 3156 (2); 3157-3159; 3162 (2); 3240; 3284 (2); 3285; 3386; +3399; 3405; 3465-3469; 3479; 3541; 3575; 3601; 3616; 3646; 3681; 3760; 3804; 3814; 3830; 3890; +3908 (2); 3910 (2); 3933; 3938; 3942; 3945; 3952; 3996 (2); 4011; 4018 (2); 4024; 4074; 4084; +4089; 4092; 4125; 4131; 4165; 4190; 4294; 4303; 4364; 4372; 4395; 4482; 4489; 4515; 4521; 4544; +4558; 4562 (2); 4573; 4582; 4605; 4725; 4726; 4727 (2); 4728; 4731; 4763; 4874 (2); 4907-4909; +4916; 4943; 4956; 4976; 5000; 5017; 5019; 5027 (2); 5066; 5082; 5097; 5133; 5152; 5159; 5166; +5168; 5183; 5222; 5227; 5229; 5243; 5274; 5306; 5307; 5324; 5340; 5383; 5424; 5451; 5468; +5470-5472; 5506 (2); 5516; 5544; 5555-5558; 5565; 5567; 5576; 5598 (2); 5627; 5750-5756; 5786; +5799; 5801; 5802; 5828; 5831 (2); 5837; 5844; 5856; 5881; 5891; 5893; 5898; 5936; 5941; 5961; +5983; 6040; 6041; 6042 (2); 6043; 6044; 6050; 6060; 6111; 6150; 6283; 6340; 6371; 6379; 6384; +6434; 6442; 6445; 6449; 6490; 6553; 6566; 6618; 6641; 6658; 6669; 6670; 6679; 6686; 6692; 6710; +6736; 6746-6749; 6750 (2); 6760; 6805; 6850; 6869; 6885; 6910; 6954; 6988; 6996; 7008; 7009 (2); +7022; 7181 (2); 7196; 7220; 7242:1, :2; 7243; 7274 (2); 7278; 7296; 7317-7319; 7348; 7397; 7405; +7442 (2); 7447; 7454; 7469 (2); 7507; 7522 (2); 7571; 7584 (2); 7585 (2); 7622; 7703; 7726; 7777; +7778 (2); 7779 (2); 7780; 7781 (2); 7786; 7788; 7790; 7792; 7808 (2); 7817; 7826; 7828-7835; 7837; +7840 (2); 7860 (2); 7886-7891; 7901 (2); 7902; 7904; 7905; 7954; 7990; 8015; 8033; 8038 (2); +8039-8041; 8049; 8058; 8092; 8106; 8108; 8118:1; 8123; 8160 (2); 8204, :1; 8208; 8216; 84008404; 8413; 8449; 8454; 8455 (2); 8456 (2); 8460 (2); 8535; 8554; 8599-8601; 8640; 8643; 8645; +8687; 8709 (2); 8727; 8733; 8734 (2); 8767; 8802; 8826; 8828; 8891; 8897 (2); 8914; 8952; 8957 (2); +9001; 9005; 9024; 9036, :1, :2; 9040-9042; 9058; 9075; 9081; 9152; 9172 (2); 9173-9175; 9176 (2); +9177-9179; 9188; 9200; 9202; 9225; 9239; 9241 (2); 9244; 9295 (2); 9366; 9368; 9374; 9385; 9409; +9427 (2); 9447; 9448 (2); 9449; 9459; 9513; 9536 (2); 9558; 9569; 9580; 9627; 9628 (2); 9629 (3); +9630; 9640 (2); 9668; 9716; 9769; 9805; 9820; 9821; 9822 (2); 9862; 9864; 9865; 9869; 9871; 9881; +9981; 9985; 9991; 10005; 10018; 10019; 10023; 10024; 10068; 10073; 10081; 10141; 10145 (2); +10170; 10222; 10276; 10292; 10306; 10346; 10377-10379; 10380 (2); 10381 (2); 10382, :1; 1038310385; 10387; 10388; 10405; 10441; 10455; 10471; 10474; 10531 (2); 10548-10550; 10551, :1, :2, +:3; 10552; 10571 (2); 10661; 10718; 10746; 10808; 10825; 10879; 10906-10914; 10920; 10921; +10927; 10953; 10964; 11000 (2); 11004 (2); 11005-11008; 11009 (2); 11010; 11016; 11017; 11019; +11080; 11104; 11105; 11123 (2); 11145; 11173; 11204; 11211; 11231; 11291 (2); 11293; 11324; +11336; 11355; 11357; 11364 (2); 11430; 11455; 11489; 11504; 11521; 11526; 11528; 11534-11539; +11540 (2); 11541; 11542; 11543 (2); 11547; 11551; 11552; 11562; 11565 (2); 11566; 11568; 11584; +11585; 11601; 11629; 11639; 11657 (2); 11677; 11711; 11718; 11735; 11751; 11802; 11822; 11857; +11861; 11864 (2); 11872 (2); 11915; 11924; 11955; 11969; 12106 (4); 12107 (2); 12108; 12109 (2); +12110 (4); 12127 (2); 12144; 12150; 12151; 12161; 12240 (2); 12244; 12259; 12262; 12265; 12285; +12291; 12299 (2); 12326; 12357; 12382; 12398; 12415; 12462-12467; 12498 (2); 12530 (2); 12544; +12546; 12547; 12568; 12590; 12636; 12670 (2); 12671; 12678; 12693; 12702; 12727; 12746; 12798; +12800 (2); 12833; 12861; 12878; 12909; 12920; 12950; 13066; 13076; 13098; 13110; 13115; 13137; +13138; 13159 (2); 13172; 13187; 13210; 13213 (2); 13343; 13344 (2); 13345 (2); 13348 (2); 13354; +13389; 13406; 13433; 13494; 13546; 13547; 13598; 13621; 13622 (2); 13623 (2); 13624 (2); 13625; +13626 (2); 13627-13629; 13645; 13696; 13739; 13761 (2); 13780 (2); 13796; 13799; 13800 (2); +13801; 13802; 13816; 13818 (2); 13821; 13843; 13846; 13855; 13908; 13909; 13926; 13944; 13948; +13961; 14008; 14021; 14054; 14108 (2); 14109; 14116; 14120; 14149; 14183; 14231; 14236; 14239; +14266; 14294; 14336; 14338; 14370; 14384; 14439; 14447; 14448; 14525 (2); 14529 (2); 14535; +14596 (2); 14598; 14604 (2); 14639; 14642; 14647; 14652; 14660; 14718; 14720 (2); 14721; 14727, +:1 (2), :2; 14740; 14744; 14749; 14762; 14767-14771; 14797-14799; 14803 (2); 14812; 14823; +14839; 14862; 14865; 14921; 14931; 14934; 14939; 14973; 14982 (2); 15007 (2); 15017; 15018 (2); +15019 (2); 15020 (2); 15021; 15022 (2); 15069; 15080 (2); 15092; 15108; 15138; 15166; 15195; +15218; 15282; 15371; 15415; 15428; 15435; 15446; 15448; 15473; 15508; 15597; 15793; 15794; +15795 (2); 15796-15798; 15799 (2); 15800-15804; 15814; 15828; 15843; 15863; 15873; 15874; +15899 (2); 15917; 15920; 15936; 15938 (2); 15942; 15944; 16101; 16147; 16167; 16173:1; 16186; +16212; 16239; 16245; 16268; 16279 (2); 16287; 16321; 16347; 16348; 16350; 16362; 16399; 16461; +16463; 16511; 16512; 16515; 16526; 16534-16537; 16551; 16575; 16601; 16632; 16673; 16728; +16763; 16803; 16833 (2); 16854 (2); 16866 (2); 16868; 16898; 16907 (2); 16914; 16918 (2), :1 (2); +16932; 16942; 16949; 16958 (2); 16971; 16979, :1 (2); 16980 (2); 16988; 16993; 17001; 17076 (2) +БЕРАЗ (1) ■ Бер-берсен яратышкан кешеләр, мәхәббәтләре сүрелмәсен өчен, бераз аерылып торырга тиешләр, ди ○ 12669 +БЕРӘВЕН (1) ■ Ике кеше сүз әйтсә, берәвен дә ишетмә ○ 15861 +БЕРӘГӘЙЛЕ (5) ■ Бергәнеке - берәгәйле ○ 4875 ● 5557; 6044; 7888; 7902 +БЕРӘГӘЙЛЕНЕ (1) ■ Бер сыер асра, берәгәйлене асра ○ 3154 +БЕРӘМ-БЕРӘМ (1) ■ Бай кунагы дерен-дерен, ярлы кунагы берәм-берәм ○ 7179 +БЕРӘР (10) ■ Ай белән кояш берәр генә була ○ 3 ● 4304; 4305; 4956; 5129; 6756; 7514; 8596; +8597; 14183 +БЕРӘҮ (79) ■ Кичәге гаҗәпкә бүген берәү дә гаҗәпләнми ○ 860 ● 1261 (2); 1387; 1700; 3160; +3286 (2); 4483; 4889; 4912; 5164; 5205; 5308 (2); 5559 (4); 5757 (2); 5904; 6046 (2); 6094; 7321; +7322 (2); 7323 (2); 7704; 7782 (2); 7783 (2); 7855; 8109 (2); 8239; 8490; 8602; 9089; 9185; 9632 (2); +9633 (2); 9634 (2); 9908; 12768; 13156; 13317 (2); 13914; 14009; 14110 (2); 14719 (2); 14800 (2); +15372 (2); 15373 (2); 15392; 15474 (2); 15489 (2); 15784; 15806; 16143 (2); 16173; 16437 (2); 16903 +БЕРӘҮГӘ (21) ■ Берәүгә торма кирәк, берәүгә хөрмә кирәк ○ 1592 (2) ● 3287 (2); 5759; 7324 (2); +8110; 8602; 9181 (2); 9182 (2); 10278 (2); 14801; 14802 (2); 15023 (2); 16858 +БЕРӘҮДӘ (2) ■ Берәүдә бер кайгы, берәүдә бер кайгы ○ 14803 (2) +БЕРӘҮДӘН (2) ■ Берәүдән дәва, берәүдән дога ○ 2912 (2) +БЕРӘҮЛӘР (4) ■ Берәүләр түрә, берәүләр түрә янында көн күрә ○ 5758 (2) ● 9824 (2) +БЕРӘҮЛӘРГӘ (2) ■ Берәүләргә көн дә бәйрәм, көн дә туй, берәүләргә көн дә сагыш, көн дә уй +○ 6639 (2) +БЕРӘҮЛӘРНЕКЕ (1) ■ Берәүләрнең теше ачыдан камашканда, берәүләрнеке төчедән камашыр +○ 9183 +БЕРӘҮЛӘРНЕҢ (3) ■ Берәүләрнең ике тун, берәүләрнең ите тун ○ 8892 (2) ● 9183 +БЕРӘҮНЕ (2) ■ Яз берәүне аздырыр, берәүне малдан яздырыр ○ 975 (2) +БЕРӘҮНЕКЕН (1) ■ Алланың үзе әйдәгән сарыклары юк: берәүнекен берәүгә генә алып бирә +○ 16858 +БЕРӘҮНЕҢ (24) ■ Берәүнең мең куе бар, берәүнең бер өе бар ○ 3088 (2) ● 3253; 4270; 4404; +5759; 6047; 7325; 8851 (2); 8852; 9184 (2); 9185; 9635; 9882; 10748 (2); 11244; 11544 (2); +14804 (2); 15475 +БЕР-БЕРЕБЕЗНЕ (1) ■ Агай-эне ак мыек, бер-беребезне какмыек ○ 14546 +БЕР-БЕРЕҢӘ (1) ■ Өй эчендә ничәүсең, бер-береңә мичәүсең ○ 8328 +БЕР-БЕРЕҢНЕ (1) ■ Бер-береңне яратсаң, тугызны да унга чутлыйсың ○ 12668 +БЕР-БЕРСЕН (3) ■ Арыслан белән юлбарыс бер-берсен ерактан күрсә кире китәр, якыннан +күрсә һөҗүм итәр, имеш ○ 2038 ● 10554; 12669 +БЕР-БЕРСЕНЕҢ (1) ■ Ике карга бер-берсенең каралыгына гаҗәпләнгән ○ 3941 +БЕР-БЕРСЕННӘН (1) ■ Туганнар, бер-берсеннән туйганнар ○ 14514 +БЕРВАКЫТ (1) ■ Карт сыер үзенең бервакыт тана булганын белмәс ○ 3170 +БЕРВАКЫТТА (6) ■ Көтүче белән бүре бервакытта да килешә алмый ○ 2376 ● 6127; 9526; +15855; 16686; 16688 +БЕРГӘ (41 | 2) ■ Ике чишмәне бергә кушсаң, берсе корый, имеш ○ 389 ● 682; 852; 3576; 4238; +4747; 4820; 4864; 4870; 4889; 5134; 5781; 5917; 6909; 7019; 7638; 7894; 7906; 8034; 8035; 8498; +9674; 9845; 9881; 10393; 11414; 11632; 11737; 12713; 12911; 13195; 13388; 13599; 13641 (2), +:1 (2); 13803 (2); 13998; 14483; 14866; 15879 +БЕРГӘ-БЕРГӘ (1) ■ Бергә-бергә юл кыска ○ 6911 +БЕРГӘЛӘП (3) ■ Бергәләп эшләгән эш ырамлы була ○ 6045 ● 6165; 9137 +БЕРГӘНЕКЕ (1) ■ Бергәнеке - берәгәйле ○ 4875 +БЕРДӘ (1) ■ Бердә түгел, илдә көч ○ 4876 +БЕРДӘЙ (5) ■ Һәммәсе дә бердәй, бакчадагы гөлдәй ○ 1369 ● 2429; 11962; 12317; 12324 +БЕРДӘМ (3) ■ Бердәм илдә бәрәкәт бар, гаугалы илдә һәлакәт бар ○ 4877 ● 8237; 14393 +БЕРДӘМЛЕК (1) ■ Кайда бердәмлек - шунда көч ○ 5005 +БЕРДӘМСЕЗ (1) ■ Бердәм өйдә бәрәкәт бар, бердәмсез өйдә һәлакәт бар ○ 8237 +БЕРДӘН (1) ■ Җиләк бердән җыйнала ○ 1825 +БЕРЕ (12) ■ Туксанның бере туса, тулыксаган Идел катар ○ 951 ● 955; 1983 (2); 2125; 2911; +4985 (2); 6945; 7907; 11691 (2) +БЕРЕБЕЗ (4) ■ Беребез путьсез, беребез юлсыз ○ 6886 (2) ● 7101 (2) +беребезне → бер-беребезне +БЕРЕГЕР (2) ■ Авыл эте ала булыр, бүре килсә берегер ○ 3432 ● 5756 +БЕРЕГҮДӘ (1) ■ Берегүдә бәрәкәт, аерылуда һәлакәт ○ 4878 +БЕРЕК (2) ■ Берек булсаң, терек булырсың ○ 4879 ● 13533 +БЕРЕККӘН (2) ■ Береккән көтү бүредән курыкмый ○ 2356 ● 4880 +БЕРЕККӘННӘН (1) ■ Береккәннән яу өреккән ○ 4881 +БЕРЕКМӘС (4) ■ Комны күпме әвәләсәң дә берекмәс ○ 139 ● 3664; 12126; 12128 +БЕРЕКСӘ (6) ■ Ике балык берексә, бер чабак чаклы булыр ○ 4489 ● 4893 (2); 4911; 11563; 12126 +БЕРЕН (6) ■ Бере тукмак, бере чөй, берен ал да берен төй ○ 1983 (2) ● 2125; 6032; 7297; 7320 +БЕРЕНДӘ (1) ■ Дерен-дерен, дерендә, ике көннең берендә ○ 1037 +БЕРЕНЕҢ (1) ■ Бер дөядә ике өркәч, бере шилсә беренең көче юк ○ 2911 +БЕРЕНЧЕ (9) ■ Ялкауга яңгыр иң беренче төшә ○ 6595 ● 8933; 9180; 9823; 10091; 12480; 13021; +13630; 15206 +БЕРЕНЧЕСЕ (1) ■ Хатынның беренчесе - күз карасы, икенчесе - йөз карасы ○ 13740 +БЕРЕҢ (3) ■ Яуга барсаң - барың бар, дауга барсаң - берең бар ○ 5670 ● 8238 (2) +БЕРЕҢӘ (3) ■ Икәү булсаң, береңә киңәш; берәү булсаң, бүркеңә киңәш ○ 4912 ● 9926 (2) +береңә → бер-береңә +береңне → бер-береңне +БЕРЕСЕ (1) ■ Иске дусның бересе - яңа дусның йөзесе ○ 5433 +БЕРКАЙЧАН (3) ■ Аучы белән балыкчы беркайчан да баемас ○ 2009 ● 4374; 12260 +БЕРКАТЛЫ (1) ■ Кәбестә кебек беркатлы инде ул ○ 1635 +БЕРКЕМ (2) ■ Кәҗә тәкәсен беркем дә көтү башы иткәне юк - үзе алдан ○ 3134 ● 16546 +БЕРКЕМГӘ (2) ■ Котырган үгездән качу беркемгә дә оят түгел ○ 3292 ● 14946 +БЕРКЕМНЕ (2) ■ Бүләк биргән өчен бер түрә дә беркемне дә төрмәгә япмый ○ 5786 ● 13941 +БЕРКЕМНЕҢ (2) ■ Беркемнең дә башы ике түгел ○ 10277 ● 10915 +БЕРЛӘ (1) ■ Карга карга берлә очар ○ 3961 +БЕРЛӘШКӘН (1) ■ Берләшкән узар, аерылышкан тузар ○ 4886 +БЕРЛЕ (1) ■ Ике кормас, берле тормас ○ 4910 +БЕРЛЕК (5) ■ Байлык терәк түгел, берлек терәк ○ 4872 ● 4882-4884; 6409 +БЕРЛЕКТӘ (1) ■ Берлектә - көч ○ 4885 +БЕРНӘРСӘ (1) ■ "Ничава" дисәң, бернәрсә булмый ○ 16286 +БЕРНӘРСӘСЕ (2) ■ Бернәрсәсе юкның югалтудан кайгысы юк ○ 7586 ● 15594 +БЕРНЕ (18) ■ Дошман берне биш итә ○ 5314 ● 5692; 6109; 6296; 7173; 7906; 7987; 10412; 11200; +11605; 11609; 11702; 12718; 15805; 15888; 16113; 16531; 16610 +БЕРНЕҢ (4) ■ Утлавыгы бернең көтүе бер ○ 2411 ● 4887; 4888; 7405 +БЕРНИ (7) ■ Яныңдагы чакмасын, читтән чаккан берни түгел ○ 715 ● 4032; 8462; 9736; 15328; +16365; 16475 +БЕРНИНДИ (2) ■ Заманны бернинди җәүһәргә дә алмашып булмый ○ 817 ● 11206 +БЕРСЕ (52) ■ Ике чишмәне бергә кушсаң, берсе корый, имеш ○ 389 ● 418; 731 (2); 752 (2); +1875 (2); 3567; 4717 (2); 4859 (2); 4908; 5298; 5385; 5569; 6644; 7367; 7587 (2); 7881 (2); 8042; +8064; 9601; 10519 (2); 10522 (2); 11006; 11008; 11828 (2); 12082 (2); 12245; 12950 (2); 13512; +13682 (2); 13731 (2); 13988; 13990; 15102; 16216; 16269 (2); 16585; 17045 +берсе → берсен-берсе, берсеннән-берсе +БЕРСЕЗ (1) ■ Икегә ышанган - ирсез, икедән калган - берсез ○ 12703 +БЕРСЕКӨНГӘ (1) ■ Бүген бертуган, иртәгә әче суган, берсекөнгә эттән туган ○ 14480 +БЕРСЕН (6) ■ Ике куян кусаң, берсен дә тотмассың ○ 2240 ● 9631 (2); 13690; 16916; 17023 +берсен → бер-берсен +БЕРСЕН-БЕРСЕ (1) ■ Елан берсен-берсе ашый ○ 4591 +БЕРСЕНЕҢ (1) ■ Ике бүре сугышканда берсенең карыны ача, ди ○ 2191 +берсенең → бер-берсенең +БЕРСЕННӘН (1) ■ Үлем ике кайта килми, берсеннән качып булмый ○ 15417 +берсеннән → бер-берсеннән +БЕРСЕННӘН-БЕРСЕ (1) ■ Ил өстендә илле, берсеннән-берсе җилле ○ 4952 +БЕРТИГЕЗ (1) ■ Кояш барына да бертигез карый ○ 35 +БЕРТУГАН (5) ■ Бай белән бай бертуган ○ 7151 ● 8652; 12182; 14480; 14960 +БЕРТУГАНДАЙ (1) ■ Туган күп тә, бертугандай булмый; таныш күп тә, кардәшеңдәй булмый +○ 14678 +БЕРҮЗЕҢ (1) ■ Берүзең тау күчерә алмыйсың ○ 4890 +БЕРЬЮЛЫ (5) ■ Ике куянны берьюлы кумыйлар ○ 2241 ● 4897; 8005; 11678; 14738 +БЕТ (20) ■ Куян: "Урманга керсәм - бет ашый, кырга чыксам - эт ашый", - дип әйтә, ди ○ 2261 +● 2524; 3556; 3649; 3802; 4754; 4760; 4770; 4771; 4778; 4838; 4851; 6178; 6329; 7378; 7959; +10823; 13142; 13143; 13532 +БЕТӘ (14 | 2) ■ Коеда да су бетә ○ 404 ● 853; 930; 931 (2); 1105; 4864; 5769; 7242:2; 7849; 8425; +9058; 11800 (2); 15502:1; 16170 +БЕТӘР (26) ■ Аз булса җитәр, күп булса бетәр ○ 542 ● 831 (2); 4922; 5110; 5420; 6259; 6545; +6845; 6972 (2); 7823; 9285; 9846; 10547; 10677; 11207; 12311 (2); 12438; 15070 (2); 15497; +15709; 16612 (2) +БЕТӘРГӘ (1) ■ Бетәргә бәхет кирәкми ○ 14805 +БЕТӘРДӘ (1) ■ Иргә дәүләт бетәрдә коладын салса каз алыр, ирдән дәүләт качарда лачын салса +да аз алыр ○ 13520 +БЕТӘРСЕЗ (1) ■ Аерылсагыз айга җитәрсез, бүленсәгез көндә бетәрсез ○ 5132 +БЕТ-БОРЧА (1) ■ Бет-борча ашап бетерми, әмма җанны тындырмый ○ 4764 +БЕТЕ (6) ■ Эте дә баш, бете дә баш ○ 3796 ● 4759; 4833; 4841; 7436; 12228 +БЕТЕН (1) ■ Бетен сыгып, канын эчә ○ 4839 +БЕТЕННӘН (1) ■ Бетеннән бигрәк ябешкәге ачы тешли ○ 4765 +БЕТЕП (1) ■ Бетеп бирсәң, көтеп алырсың ○ 8111 +БЕТЕР (1) ■ Үзең сөйли башлаганчы кеше сүзен тыңлап бетер ○ 16250 +БЕТЕРӘ (10) ■ Сукыр тавыкның төшенә тары кергән, чүпләп бетерә алмагач тагы кергән ○ 4299 +● 5075; 6039; 6311; 7487; 8107; 9166; 13401 (2); 17051 +БЕТЕРӘСЕҢ (2) ■ Үзе фурмы, үзе нурмы - ашыйсың да бетерәсең ○ 9793 ● 11162 +БЕТЕРГӘН (9) ■ Тавык төшенә тары кергән, таң атканчы ашап бетергән ○ 4325 ● 6116 (2); 6260; +6475; 11648 (2); 12608; 13652 +БЕТЕРГЕСЕЗ (1) ■ Тавык чүпләп бетергесез ○ 4360 +БЕТЕРДЕМ (1) ■ "Җилдән җитез булдым, җиде көнгә бер ыштан тегеп бетердем", - дигән, ди, +бер хатын ○ 13780 +БЕТЕРЕП (2) ■ Заман әкрен бара, һәр эшен бетереп бара ○ 809 ● 6291 +БЕТЕРЕР (16) ■ Чирленең хәлен чебен бетерер ○ 4827 ● 5701; 6532 (2); 6572; 7434; 7457; 8002; +8456; 11298; 11428; 11444; 11513; 11968 (2); 16928 +БЕТЕРЕРГӘ (2) ■ Малны бетерергә тәүфыйк кирәкми ○ 7393 ● 13986 +БЕТЕРМӘ (1) ■ Бөтенләй көлеп бетермә, бәйрәмдә көләргә дә калсын ○ 14858 +БЕТЕРМӘС (4) ■ Чыпчык чүпләп бетермәс ○ 4187 ● 7827; 10103; 11806 +БЕТЕРМИ (1) ■ Бет-борча ашап бетерми, әмма җанны тындырмый ○ 4764 +БЕТЕРҮ (4) ■ Мал бетерү - бет үтерү, мал табу - борча тоту ○ 7378 ● 7418; 8738; 11162 +БЕТЕШЕ (1) ■ Бетеше яман камышны су эчендә үрт алыр ○ 1262 +БЕТКӘ (4) ■ Беткә ачу итеп тунны утка якмыйлар ○ 4766 ● 4840; 8893; 8953 +БЕТКӘН (20) ■ Көне беткән көндә үлә ○ 908 ● 1703; 3793; 4620; 6035; 6048; 6260; 7295; 7406; +9316; 9759; 10347 (2); 10348 (2); 10535; 10764; 11854; 13295; 15382 +БЕТКӘНГӘ (5) ■ Акча беткәнгә кайгырма, эш беткәнгә кайгыр ○ 6015 (2) ● 6016 (2); 7724 +БЕТКӘННЕҢ (1) ■ Авызында теше беткәннең кулында көче беткән ○ 10535 +БЕТКӘНЧЕ (1) ■ Йорт салынып беткәнче саилче ишектән керер ○ 5808 +БЕТКӘЧ (20) ■ Тукран башы авырткач "чукымам, чукымам" дисә дә, авыртуы беткәч "чукырмын, чукырмын" дип әйтә, ди ○ 4146 ● 5419; 5620; 6699; 7133; 7254; 7336; 7665; 7670; 7728; +8001; 8486; 9375; 10220; 11138; 11508; 13288; 14071; 15034; 15379 +БЕТЛЕ (1) ■ Үлгән сыер сөтле була, калган сыер бетле була ○ 3243 +БЕТМӘГӘН (3) ■ Алда көн бетмәгән ○ 1030 ● 6049; 7326 +БЕТМӘС (22) ■ Инештә су бетмәсә, бездә җыр бетмәс ○ 513 ● 1671; 2794; 5110; 5420; 5740; 6052; +6083; 6259; 6323; 6589 (2); 8806; 9846; 10240; 11876; 12300; 12631; 13583; 14792; 15497; 15973 +БЕТМӘСӘ (5) ■ Инештә су бетмәсә, бездә җыр бетмәс ○ 513 ● 4925; 6704; 10240; 13583 +БЕТМӘСЕН (1) ■ Акчаң беткәнгә кайгырма, көчең белән эшең бетмәсен ○ 7724 +БЕТМИ (10 | 1) ■ Бүген белән көн бетми ○ 789 ● 3718; 4925; 6179; 7882; 8088; 8466; 9594; 11840; +15300; 15502:1 +БЕТНЕ (1) ■ Бетне таякка җибәр - аякка менәр ○ 4767 +БЕТСӘ (11) ■ Атың арыса чабып кал, утының бетсә ягып кал ○ 2610 ● 2706; 4925; 5509; 7823; +8536; 9402; 10547; 14677; 14701; 15300 +БЕТСЕН (1) ■ Үлгән - бетсен, калган - мескен ○ 15404 +БЕТТӘН (3) ■ Эт ачуын - беттән ○ 3553 ● 4768; 4778 +БЕТТЕ (14) ■ Кыш бетте дип тун сатма, янә кыш бар ○ 863 ● 1354; 1508; 6315; 6316; 7530; 9872; +10349; 10576 (2); 13892; 15307 (2); 16293 +БЕТТЕМЕ (1) ■ Акчаң киттеме дип сорамыйлар, эшең беттеме дип сорыйлар ○ 7729 +БЕТҮ (1) ■ Оят белән алыш-биреш бетү ○ 11384 +БИ (31) ■ Алаңгасар алман би, алымсаклы яман би ○ 5720 (2) ● 5760; 5761; 5762 (2); 57635766; 5791; 5792; 5817; 5827; 5831; 5835; 5853 (2); 5886; 5900; 5923; 5928; 5957; 5965; 5969; +5996 (2); 12893; 12951; 14010; 16270 +БИАГА (1) ■ Биага - бөтен ир, җанага - ярты ир ○ 14593 +БИАТАЙГА (1) ■ Печкәчәм дә баш, мин дә баш, биатайга сан да юк ○ 14662 +БИБИНЕ (1) ■ Бирдек Бибине кияүгә, рәхәтләндек буяуга ○ 13247 +БИГӘ (4) ■ Атаң колы булса да, гадел бигә башың и ○ 5731 ● 5743; 5767; 8114 +"БИ"ГӘ (2) ■ "Әлиф"кә бар, "би"гә юк ○ 16708 ● 16710 +БИГЕ (3) ■ Комы юк су булмас, биге юк ил булмас, якасы юк тун булмас, законы юк йорт булмас +○ 5847 ● 15614; 16574 +БИГРӘК (16) ■ Буяучыдан: "Кайсы төсне бигрәк сөясең?" - дигәнгә, - "Алтын сарысы белән +көмеш агын", - дигән ○ 565 ● 4518; 4642; 4765; 4824; 5681; 7075; 8795; 10064; 10309; 11963; +13211; 13724; 14700; 14745; 15499 +БИДӘ (2) ■ Тугры бидә туган юк, туганлы бидә иман юк ○ 5901 (2) +БИДӘН (2) ■ Ханнан - казык, бидән - тукмак ○ 5933 ● 5974 +БИДӘҮ (1) ■ Бәхете яман егеткә бидәү хатын тап булыр ○ 13078 +БИЕ (2) ■ Даланың бие булганчы, баяуның колы бул ○ 5169 ● 5170 +БИЕГӘН (1) ■ Аргы очта туй бар дип, бирге очта биегән ○ 13331 +БИЕГЕНӘ (1 | 1) ■ Асылынсаң агачның биегенә асылын, аягың җиргә тимәсен ○ 1661:2 ● 1667 +БИЕК (27) ■ Биек тауның башы - якын, төбе ерак күренә ○ 117 ● 118 (2); 119; 159; 163; 222; 680; +681; 1651; 2923; 2931; 3331; 3923; 5862; 6171; 6814; 7010; 7236; 7275; 7343; 8287; 8387; 10654; +10751; 12111; 14688 +БИЕККӘ (3) ■ Балык тирәнгә омтыла, кошлар биеккә оча ○ 4455 ● 6634; 8364 +БИЕКЛЕГЕ (1) ■ Апрель кергәч эт биеклеге кар ява ○ 759 +БИЕКТӘН (2) ■ Биектән дә биек бар ○ 681 ● 3919 +БИЕМ (1) ■ Бием үлде, тыныч булды, чынаяк чокыры чүмеч булды ○ 14594 +БИЕМӘ (1) ■ Сукыр алдында биемә, саңгырау алдында җырлама ○ 15260 +БИЕМӘК (1) ■ Печән чапмак - биемәк, урак урмак - уйнамак, май көбәләмәк - җан бирмәк +○ 1298 +БИЕМӘС (1) ■ Ике биюче бер арканда биемәс ○ 16362 +БИЕМГӘ (3) ■ Көйгән коймак - киленгә, көймәгәне - биемгә ○ 13383 ● 14595; 14598 +БИЕМЕ (1) ■ Үземнең киленем усал, кызымның биеме усал ○ 13399 +БИЕМЕНӘ (1) ■ Суган исенә чыдамаган кыз биеменә чыдамас ○ 13102 +БИЕМИ (3) ■ Ашамаган аю биеми ○ 2069 ● 2102; 2107 +БИЕННӘН (1) ■ Баланың тинтәк булуы өеннән, егетнең тинтәк булуы биеннән ○ 13997 +БИЕП (2) ■ Алда булачак туй өчен хәзердән биеп торма ○ 13259 ● 13301 +БИЕР (1) ■ Ана каз йомырка басканда, ата каз янында биер ○ 4231 +БИЕРГӘ (4) ■ Аюны да биергә өйрәтәләр ○ 2089 ● 2106; 16349; 16434 +БИЕТӘ (3) ■ Заман кубызына биетә ○ 806 ● 15519; 16378 +БИЕТЕП (1) ■ Җилкә биетеп йөрү ○ 10875 +БИЕТМӘГӘ (1) ■ Куркытмага хуҗам юк, биетмәгә бикәм юк ○ 5993 +БИЕТМИ (1) ■ Кубыз биетми, моңы биетә ○ 16378 +БИЕТҮ ( | 1) ■ Кызган табага бастырып биетү ○ 10031:4 +БИЗ (15) ■ Ашусыз булса - таудан биз, үткелсез булса - судан биз ○ 111 (2) ● 2861; 5811 (4); +7374 (2); 13805 (2); 13853 (2); 14423 (2) +БИЗӘ (1) ■ Битеңне бизәмә, акылыңны бизә ○ 11546 +БИЗӘГЕ (3) ■ Егет - йортның терәге, кызлар - йортның бизәге ○ 13082 ● 16086; 16426 +БИЗӘК (8) ■ Ал да - бизәк, гөл дә - бизәк ○ 560 (2) ● 655; 5548 (2); 8768; 8991; 10662 +БИЗӘККӘ (1) ■ Яхшыга иярсәң - бизәккә, яманга иярсәң - тизәккә ○ 12341 +БИЗӘКЛЕ (1) ■ Бизәкле күнәк кыйбат була ○ 9883 +БИЗӘКТӘН (1) ■ Хатын-кызны бизәктән дә бигрәк әдәп-нәзакәт бизи ○ 13724 +БИЗӘМӘ (1) ■ Битеңне бизәмә, акылыңны бизә ○ 11546 +БИЗӘМИ (1) ■ Исем кешене бизәми, кеше исемне бизи ○ 11126 +БИЗӘНӘ (1) ■ Бизәнгән бит - бизәк, бизәнә белмәсәң - тизәк ○ 8768 +БИЗӘНГӘН (3) ■ Ярлы ямаган да куанган, бай ясанган да бизәнгән ○ 7477 ● 8768; 8770 +БИЗӘНГӘНЧЕ (2) ■ Бикә бизәнгәнче туй бетә ○ 5769 ● 16957 +БИЗӘНЕР (2) ■ Бай бикәсе бизәнер, бизәнер дә төзәнер ○ 7159 (2) +БИЗӘНМӘГӘНЕ (1) ■ Тависнең төзәнмәгәне булмас, хатынның бизәнмәгәне булмас ○ 13674 +БИЗӘНҮ (2) ■ Бизәнү белән генә ямьсез чибәр булмый ○ 8769 ● 13622 +БИЗӘР (5) ■ Бикәрдән ил бизәр ○ 6450 ● 10283 (2); 12935 (2) +БИЗӘРМЕН (1) ■ Карт куенында калач бар - калачыннан кан татыр, яшь куенында камчы бар камчысыннан бал татыр; калачыннан бизәрмен, камчысына түзәрмен ○ 15041 +БИЗӘСӘ (2) ■ Агачны яфрак бизәсә, кешене хезмәт бизи ○ 6009 ● 8786 +БИЗГӘК (5) ■ Карт мәхәббәт язгы бизгәк кебек ○ 12708 ● 14512; 15356; 15364; 15365 +БИЗГӘКТӘН (1) ■ Бизгәктән котылган - зыяндашка тотылган ○ 15207 +БИЗГӘН (2) ■ Тәкәббердән тәңре бизгән ○ 12042 ● 14512 +БИЗДЕ (1) ■ Үтә изге, аннан да җан бизде ○ 12407 +БИЗДЕРӘ (1) ■ Карганы каргап биздерә алмассың ○ 3991 +БИЗДЕРГӘН (4) ■ Илдән биздергән дә мал, җиһан гиздергән дә мал ○ 7350 ● 8770; 9855; 15513 +БИЗДЕРЕР (1) ■ Җан күк дустыңнан яланаяклы бала биздерер ○ 14094 +БИЗЕП (1) ■ Җирдән бизеп күккә чыгып булмый ○ 80 +БИЗИ (3) ■ Агачны яфрак бизәсә, кешене хезмәт бизи ○ 6009 ● 11126; 13724 +БИЗМӘ (4) ■ Тышын күреп, эченнән бизмә ○ 618 ● 3172 (2); 14523 +БИЗМӘН (5) ■ Бизмән теле бер генә ○ 7890 ● 7891; 7892; 8094; 13803 +БИЗМӘНЕ (2) ■ Песнәкнең үзенә күрә бизмәне, бүдәнәнең үзенә күрә бакрачы ○ 4072 ● 4184 +БИИ (8 | 1) ■ Аю бии, чегән акча ала ○ 2075 ● 2100; 4048; 13040; 16350 (2); 16351; 16352:1; 16457 +БИИСЕ (2) ■ Биисе килмәгән аюга көй килешми ○ 2101 ● 16352 +БИЙӘНМӘ (1) ■ Көчеңә бийәнмә, байлыгыңа куанма ○ 7373 +БИК (54) ■ Йолдызны күз бик күрә дә, кул җитми ○ 29 ● 36; 154; 352; 862; 955; 1604; 1659; 1727; +1978; 2192; 2602; 3333; 4484; 4733; 4769; 4775; 5138; 5263; 5687; 5778; 5904; 6307; 6308; 6579; +6929; 7522; 7733 (2); 8240; 8365; 8672; 8770; 8771; 10275; 10397; 10559; 10560; 10653; 10737; +10958; 11545; 11561; 12401; 12665; 14624 (2); 14626 (3); 14749; 15017; 15753; 16407 +БИКӘ (1) ■ Бикә бизәнгәнче туй бетә ○ 5769 +БИКӘГӘ (2) ■ Билдәмәсе бикәгә, түшләре түрәгә ○ 5771 ● 5852 +БИКӘЛӘР (1) ■ Бикәләр түр өчен талашыр ○ 5770 +БИКӘМ (1) ■ Куркытмага хуҗам юк, биетмәгә бикәм юк ○ 5993 +БИКӘНЕҢ (1) ■ Бер йортка ике бикәнең тавыгы сыймас ○ 8599 +БИКӘҢНЕ (1) ■ Эчмәм дигән коеңнан өч әйләнеп эчәрсең, кочмам дигән бикәңне үбә-үбә кочар сың ○ 13762 +БИКӘРДӘН (1) ■ Бикәрдән ил бизәр ○ 6450 +БИКӘСЕ (2) ■ Бай бикәсе бизәнер, бизәнер дә төзәнер ○ 7159 ● 14315 +БИККӘ (1) ■ Колга кол дисәң, өлгесе килер, биккә кол дисәң, көлкесе килер ○ 5838 +БИКЛӘ (3) ■ Атың югалмас борын абзарыңны биклә ○ 2616 ● 2762; 16843 +БИКЛӘГӘН (2) ■ Атын алдырган абзарын бикләгән ○ 2605 ● 13710 +БИКЛӘМИЛӘР (1) ■ Атны урлаткач, абзарны бикләмиләр ○ 2566 +БИКЛӘНЕП (1) ■ Үз кабыгына гына бикләнеп яши ○ 12091 +БИКЛӘНЕР (1) ■ Олы кешегә юл бирмәсәң, үз юлың бикләнер ○ 15083 +БИКЛӘР (1) ■ Бикләр белән алышып булмас, тирәк белән көрәшеп булмас ○ 5768 +БИКЛӘРЕ (1) ■ Бу дөньяның бикләре - кыямәтнең этләре ○ 5779 +БИКЛӘҮДӘ (1) ■ Атын урлаткач, сараен бикләүдә файда юк ○ 2606 +БИКЛЕ (6) ■ Бикле сандыкта җәүһәр ятыр ○ 275 ● 5215; 5941; 6381; 9884; 12688 +БИКСЕЗ (1) ■ Биксез йозакка ачкыч кирәкми ○ 8241 +БИКТИМЕР (1) ■ Биктимер байга кергән, бае ялга кергән ○ 5987 +БИЛ (7) ■ Бил астында бер корсагы ○ 10825 ● 12992; 13456; 13804; 14068; 14113; 17009 +БИЛӘГӘН (1) ■ Казиледән килеп казык каккан Биләрдән килеп биләгән ○ 5172 +БИЛӘНГӘНЧЕ (1) ■ Биле биләнгәнче, бисез басып китә ○ 5772 +БИЛӘНЧЕК (1) ■ Биләнчек башы биш тирәк, билге тек тә ил утырт ○ 4891 +БИЛӘР (2) ■ Биргәнне биләр ярата ○ 5774 ● 15649 +БИЛӘРДӘН (1) ■ Казиледән килеп казык каккан Биләрдән килеп биләгән ○ 5172 +БИЛӘҮСӘ (1) ■ Иргә барганчы биләүсә әзерләмә ○ 13163 +БИЛБАВЫН (1) ■ Ярлы кешегә юлга чыгу билбавын бәйләү генә ○ 7465 +БИЛБАУГА (1) ■ Бүзче билбауга ялчымас ○ 8676 +БИЛГӘ (2) ■ Ялангач билгә - каеш бау ○ 8824 ● 8989 +БИЛГЕ (1) ■ Биләнчек башы биш тирәк, билге тек тә ил утырт ○ 4891 +БИЛГЕЛӘ (1) ■ Һәр эшкә аерым вакыт билгелә - шат яшәрсең ○ 6278 +БИЛГЕЛЕ (46) ■ Атна кичнең килеше чәршәмбедән билгеле ○ 761 ● 883; 909; 910; 1271; 1388; +1395; 1806; 2015; 2059; 2539; 2799; 3345; 3483; 3846; 4740; 5501; 5799; 6363; 6457; 6533; 7078; +8103; 8309; 9940; 9976; 10450; 12825; 12827 (2); 12828 (2); 12860; 12876; 12999; 13390; 13606; +13689; 13851 (2); 14045; 14078; 14493; 15463 (2); 16977 +БИЛГЕСЕ (20) ■ Тау билгесе таш булыр ○ 155 ● 857; 1002; 2781; 2786; 5819; 7419 (2); 9345 (2); +12272 (2); 12823 (2); 13439 (2); 13455; 14863; 15840; 16631 +БИЛГЕСЕЗ (2) ■ Билгесез эштә тәвәккәл коткара ○ 11106 ● 12687 +БИЛДӘМӘСЕ (1) ■ Билдәмәсе бикәгә, түшләре түрәгә ○ 5771 +БИЛДӘН (3) ■ Алтын чыккан җирне билдән казы ○ 261 ● 466; 12657 +БИЛЕ (8) ■ Арысланның, айга менәм дип, биле биртелгән ○ 2056 ● 4970; 5772; 9608; 9639; +11383; 15534; 16926 +БИЛЕГЕН (1) ■ Би билеген бирер, кыз намусын бирмәс ○ 12951 +БИЛЕМ (1) ■ Батыр "илем!" диеп ут кичкәндә, куркак "билем" диеп мичкә керер ○ 5547 +БИЛЕН (2) ■ Алмаган ат, тумаган тай, атланып билен сындырма ○ 2458 ● 2862 +БИЛЕНӘ (2) ■ Казанына күрә учагы, биленә күрә кушагы ○ 8775 ● 14357 +БИЛЕҢӘ (3) ■ Эчеңнән елан туса, ал да билеңә бу ○ 4692 ● 5053; 10948 +БИЛЕҢНӘН (1) ■ Билеңнән биек сикерә алмыйсың ○ 10751 +БИЛЕҢНЕ (3) ■ Билеңне биш җирдән бәйләп йөр ○ 10749 ● 10750; 13344 +БИЛЕҢЧӘ (1) ■ Илгә илеңчә кер, суга билеңчә кер ○ 4959 +БИЛЕТЫ (1) ■ Кәҗә билеты бирү ○ 3070 +БИЛИ (1) ■ Җитез килен җиде егет били ○ 13400 +БИЛЛЕ (3) ■ Нечкә билле, эшкә җилле ○ 6300 ● 10841; 12931 +БИЛНЕҢ (1) ■ Бала - билнең куәте ○ 13927 +БИЛСЕЗ (1) ■ Биемгә яраганчы билсез калырсың ○ 14595 +билтерле → бишекле-билтерле +БИЛЧӘН (1) ■ Ялкауның җиренә бодай чәчсәң, билчән үсә ○ 6607 +БИНЕКЕ (1) ■ Би сөйләсә - бинеке, кол сөйләсә - колныкы ○ 16270 +БИНЕҢ (2) ■ Бинең авызы кыек булса да, сүзе туры ○ 5773 ● 5900 +БИР (52) ■ Башта бир фонтан, шуннан соң мактан ○ 273 ● 354; 661; 1516; 2171; 3291; 3323; +3327 (2); 4034; 4451 (2); 4828; 5416; 5418; 5503 (2); 5948 (2); 6564; 8176; 8177; 8182; 8217; +8218; 8933 (2); 9170; 9309; 9329; 9561; 9638; 10189; 10241; 13131 (2); 13185; 13194; 13205; +13994; 14365; 14466; 15442; 15964; 15990 (2); 16875; 16881 (2); 17021; 17033; 17070 +БИРӘ (41 | 3) ■ Идел чыкканчы балтасын бирә, Идел чыккач сабын да тоттырмый ○ 511 ● 1126; +1374 (2); 1654; 1822; 1933:2; 1939; 3232; 3321; 5775; 6467; 7630; 7673; 8085; 8107; 8167; 8216; +8225; 9103; 9490; 9588:2; 9600 (2); 9926; 10039; 10310; 10564 (2); 11539; 11661:1; 12416; +12421; 13238; 14471 (2); 14639; 15556; 16495; 16838; 16852; 16858; 16886; 16960 +БИРӘ-БИРӘ (1) ■ Бирә-бирә бирәнгә сабышырсың ○ 8133 +БИРӘЕМ (1) ■ Биргәнеңә - бирәем, бирмәгәнгә - серәем ○ 8219 +БИРӘЕШ (1) ■ Бирсәләр - бирәеш, бирмәсәләр - серәеш ○ 8220 +БИРӘЛӘР (2) ■ Эткә өргән өчен, икмәк бирәләр ○ 3696 ● 8180 +БИРӘМ (1) ■ Ялгыз тирәк өй булмас, бирәм дигән би булмас ○ 5965 +БИРӘМЕН ( | 1) ■ Бирәмен дигән колына чыгарып куяр юлына, аламын дигән колыннан, тартып +алыр кулыннан ○ 16837:1 +БИРӘН (1) ■ Бирән бирмәгәнеңнән өмет итәр ○ 9636 +БИРӘНГӘ (3) ■ Бирә-бирә бирәнгә сабышырсың ○ 8133 ● 9637; 9638 +БИРӘННЕҢ (1) ■ Бирәннең биле дә биртелми, эче дә ертылмый ○ 9639 +БИРӘСЕ (2) ■ Бирәсе бар онытыр, аласы бар онытмас ○ 8134 ● 13070 +БИРӘСЕҢ (4) ■ Ятсаң ята бирәсең, торсаң бара бирәсең ○ 6863 (2) ● 8168; 12243 +БИРӘЧӘГЕ (1) ■ Байның алачагы күп, ярлының бирәчәге күп ○ 7263 +БИРӘЧӘГЕМ (1) ■ Алачагым да юк, бирәчәгем дә юк ○ 8212 +БИРӘЧӘГЕН (1) ■ Бай бирәчәген мал белән, ярлы тир белән түли ○ 7160 +БИРӘЧӘГЕНӘ (1) ■ Алачагына - лачын, бирәчәгенә - карга ○ 8213 +БИРӘЧӘГЕҢ (1) ■ Байга бирәчәгең, ярлыдан алачагың булмасын ○ 7204 +БИРӘЧӘК (3) ■ Алачак белән бирәчәк бетми ○ 8088 ● 8089; 8090 +БИРГӘН (52) ■ Тәвәгә: "Муеның кәкре", - дигәч, "Ә кай җирем төз соң әле, бер муеным гына +төз булырга!" - дип җавап биргән, ди ○ 2929 ● 4419; 5625; 5786; 7294 (2); 7316; 7822; 7836; +8083 (2); 8091-8093; 8112-8117; 8123; 8141; 8143; 8157; 8160; 8166; 8189; 8192; 8210; 9554 (2); +9818; 10323; 11344; 11512; 11825; 12286 (2); 12482; 13000; 13184; 13264; 13274; 14050; 14990; +15462; 15820 (2); 16676; 16891; 16986 (2) +БИРГӘНГӘ (6 | 2) ■ Биргәнгә биш тә күп, алганга алты да аз ○ 8118 ● 8118:1, :2; 9170; 10241; +11344; 15989 (2) +БИРГӘНДӘ (2) ■ Биргәндә дус, алганда дошман ○ 5515 ● 8094 +БИРГӘНЕ (2) ■ Бүләге кыйммәт түгел, биргәне кыйммәт ○ 8154 ● 14436 +БИРГӘНЕН (2) ■ Барның биргәнен алырсың, юкның ниен алырсың ○ 7578 ● 12213 +БИРГӘНЕННӘН (1) ■ Ходайның биргәненнән бирмәгәне күп ○ 16878 +БИРГӘНЕҢ (3) ■ Бер бирмәсәң, мең биргәнең югала ○ 8108 ● 9637; 11558 +БИРГӘНЕҢӘ (1) ■ Биргәнеңә - бирәем, бирмәгәнгә - серәем ○ 8219 +БИРГӘНЕҢНЕ (1) ■ Биргәнеңне аз диген, алганыңны күп диген ○ 8119 +БИРГӘННӘН (2) ■ Сугышта арка биргәннән күкрәк биргән артыграк ○ 5625 ● 14436 +БИРГӘННӘР (5) ■ Сарымсакны кияүгә биргәннәр, өч көн сасымаган ○ 1614 ● 2975; 5893; +14781 (2) +БИРГӘННЕ (4) ■ Биргәнне биләр ярата ○ 5774 ● 8225; 10947; 16969 +БИРГӘННЕКЕ (1) ■ "Ятим, син кемнеке?" - дип сорасаң, "Аш биргәннеке", - дияр ○ 14199 +БИРГӘННЕҢ (3) ■ Би - биргәннең тешен ачып карамас ○ 5761 ● 7723; 8120 +БИРГӘНЧЕ (8) ■ Ал биргәнче җан бир ○ 661 ● 1540; 8182; 9561; 9638; 10189; 11596; 12290 +БИРГӘЧ (2) ■ Кавынны бушлай биргәч алмаган, кабакны акча түләп алган ○ 8050 ● 8741 +БИРГЕ (1) ■ Аргы очта туй бар дип, бирге очта биегән ○ 13331 +БИРГЕСЕЗ (2) ■ Келәмгә биргесез алача бар, булышканга биргесез арача бар ○ 5583 (2) +БИРДЕ (2) ■ Ай бирде, кояш күпсенде ○ 83 ● 16885 +БИРДЕК (1) ■ Бирдек Бибине кияүгә, рәхәтләндек буяуга ○ 13247 +БИРДЕМ (6) ■ Бирдем бодай, килдем сорай ○ 1578 ● 8131; 8221; 10207; 11722; 13179 +БИРДЕРӘ (2) ■ Корал сәлам бирдерә, башың җиргә идерә ○ 5587 ● 14731 +"БИРДЕ"СЕН (1) ■ "Алла" дигәч тә, "бирде"сен әйткәнче орып үтермә ○ 16840 +БИРЕ (4) ■ Ары барса - ат яны, бире барса - бия яны ○ 2737 ● 12037; 12370; 16266 +БИРЕДӘ (1) ■ Биредә Алабай, аргы якта ялагай ○ 3774 +БИРЕЛГӘН (2) ■ Бирелгән кыз килсә, өйдә бөтен савыт-саба шалтырый ○ 12952 ● 14243 +БИРЕЛМӘ (1) ■ Ярдан очсаң да, яуга бирелмә ○ 5659 +БИРЕЛМӘГӘН (1) ■ Тотылмаган киекнең тиресен мактыйлар, бирелмәгән кызның төсен мактыйлар ○ 13039 +БИРЕЛМӘС (1) ■ Күп соралмаса, әз бирелмәс ○ 8174 +БИРЕМ (1) ■ Бигә бирем яхшы ○ 5767 +БИРЕП (32) ■ Балта биреп, шөшле алдым ○ 1977 ● 2871 (2); 3126 (2); 3203; 3249 (2); 4185; 4436; +6106; 7106; 7829 (2); 7980; 8121; 8124; 8135; 8222; 11346; 11523; 11597; 11604; 11773; 12268; +13254; 14983 (2); 15004; 15397; 16268 (2) +БИРЕР (17) ■ Иске яңага урын бирер ○ 572 ● 1285; 3136; 3300; 5360 (2); 6875; 7032; 7400; +8083 (2); 8101; 11504; 12951; 13721; 15477; 15562 +БИРЕРГӘ (2) ■ Бирергә ашыкма - пошыкмассың ○ 8122 ● 16443 +БИРЕРЕҢНЕ (1) ■ Алганчы биререңне уйла ○ 8095 +БИРЕРЛӘР (1) ■ Каксаң - ачарлар, сорасаң - бирерләр ○ 8163 +БИРЕРСЕҢ (6 | 1) ■ Башыңа төшсә, түмгәккә дә сәлам бирерсең ○ 115 ● 121; 4282; 4414; 10268; +10271; 14731:1 +БИРЕСЕ (1) ■ Бер көннең ни арысы, ни биресе ○ 776 +биреш → алыш-биреш +БИРЕШЕМ (1) ■ Алты алышым юк, биш бирешем юк ○ 8215 +БИРЕШМӘС (1) ■ Бер укымышлы кырык наданга бирешмәс ○ 16537 +БИРЕШСӘ (1) ■ Батыр, бирешсә дә, көрәшми мәйданны бирмәс ○ 6638 +БИРИМ (1) ■ Алыйм дигәннең күзе яман, бирим дигәннең сүзе яман ○ 8099 +БИРКӘ (1) ■ Бирнә биргән биркә килен, бирнә бирмәгән иркә килен ○ 13264 +БИРМӘ (9) ■ Үзеңнекен бирмәсәң бирмә, күршеңнекенә тимә ○ 5257 ● 5413; 5673; 6976; 8130; +8185; 10951; 12614; 15911 +БИРМӘГӘН (13) ■ Төс бирмәгән малны асрама ○ 2410 ● 2905; 2945; 3227; 6372; 8112; 8114; +8123; 8149; 8160; 8189; 13264; 14990 +БИРМӘГӘНГӘ (2) ■ Биргәнеңә - бирәем, бирмәгәнгә - серәем ○ 8219 ● 16836 +БИРМӘГӘНЕ (1) ■ Ходайның биргәненнән бирмәгәне күп ○ 16878 +БИРМӘГӘНЕҢНӘН (1) ■ Бирән бирмәгәнеңнән өмет итәр ○ 9636 +БИРМӘГӘННЕ (2) ■ Бирмәгәнне биреп оялт ○ 8124 ● 16835 +БИРМӘДЕМ (1) ■ Сорап бирмәдем, урлап күрмәдем ○ 12652 +БИРМӘК (9) ■ Печән чапмак - биемәк, урак урмак - уйнамак, май көбәләмәк - җан бирмәк +○ 1298 ● 7379 (2); 8096; 8097; 12776 (2); 13468 (2) +БИРМӘККӘ (1) ■ Берәү бар: күрмәккә бар, үрнәккә юк; берәү бар: алмакка бар, бирмәккә юк +○ 8109 +БИРМӘКНЕҢ (1) ■ Бирмәкнең алмагы бар, алмакның салмагы бар ○ 8125 +БИРМӘКЧЕ (1 | 1) ■ Батканда балта бирмәкче иде, тартып чыгаргач, сабын да кызгана ○ 1933:1 +● 11480 +БИРМӘС (33 | 1) ■ Кечкенә елга ташыса кичү бирмәс ○ 395 ● 486; 1055; 1220; 1715; 1804; 2779; +3204; 3567; 3624, :1; 3683; 4150; 4727; 5523 (2); 6638; 6927; 7161; 9794; 10232; 10236; 10645; +10998 (2); 11557; 11645; 11966; 12653; 12951; 13263; 14283; 16835; 17007 +БИРМӘСӘ (2) ■ Бирмәсә дә бай яхшы, җимәсәң дә май яхшы ○ 7327 ● 8183 +БИРМӘСӘЛӘР (1) ■ Бирсәләр - бирәеш, бирмәсәләр - серәеш ○ 8220 +БИРМӘСӘҢ (7) ■ Очарга ирек бирмәсәң, яхшы карчыга да берни тотмас ○ 4032 ● 5257; 8108; +8185; 8222; 13961; 15083 +БИРМӘСКӘ (1) ■ Җәй алмаска, кыш бирмәскә ○ 1067 +БИРМӘСНЕҢ (3 | 1) ■ Бирмәснең ашы пешмәс, казаны уттан төшмәс ○ 8126 ● 8126:1; 8127; +БИРМӘҮЧЕГӘ (1) ■ Сораганчы сораучыга оят, сораганнан соң бирмәүчегә оят ○ 8181 +БИРМИ (14) ■ Күк ялынып та бирми, җир соратып та тормый ○ 53 ● 941; 2416; 3224; 6106; +6274; 8121; 8167; 10230; 10959; 12795; 15179; 16303; 16638 +БИРМИЛӘР (6) ■ Сукадан тугарып атны бирмиләр ○ 1442 ● 3265; 4371; 8720; 14019; 15965 +БИРНӘ (2) ■ Бирнә биргән биркә килен, бирнә бирмәгән иркә килен ○ 13264 (2) +БИРНӘЛЕ (1) ■ Белемле кыз - бирнәле кыз ○ 12949 +БИРНӘСЕ (1) ■ Бирнәсе булмаса, нергәсе дә булмый ○ 13265 +БИРСӘ (15) ■ Чабышкы алын бирсә, ялын кис ○ 2806 ● 3058; 5037; 5403; 8165; 9560; 10306; +11504; 11966; 14620 (2); 15214; 16836-16838 +БИРСӘЛӘР (3) ■ Ат башыдай алтын бирсәләр дә кирәкми ○ 7824 ● 8128; 8220 +БИРСӘҢ (51) ■ Арпа бирсәң атка бир, катыр-котыр чәйнәсен ○ 1516 ● 2171; 3460; 4034; 4420; +4451; 5326; 5413; 5673; 5894; 5918; 5944; 5947; 6558; 6976; 8032 (3); 8111; 8129-8132; 8171; +8222; 9254 (2); 9268 (2); 9816; 10968; 11125; 11453 (2); 11653; 12098 (2); 12115; 12193; 13185; +13535; 13961; 15256; 15990 (2); 16131 (2); 16773; 17012 (2); 17041 +БИРСЕН (10) ■ Ат кадерен белмәсәң, җәяүлек бирсен җәзаңны; аш кадерен белмәсәң, ачлык +бирсен җәзаңны ○ 2499 (2) ● 3139; 4675; 5109; 5899; 6772 (2); 9134; 15214 +БИРТӘ (1) ■ Бия колынын типсә дә биртә типмәс ○ 2821 +БИРТЕЛГӘН (1) ■ Арысланның, айга менәм дип, биле биртелгән ○ 2056 +БИРТЕЛМИ (1) ■ Бирәннең биле дә биртелми, эче дә ертылмый ○ 9639 +БИРТЕЛСӘ (1) ■ Оялса - үз бите, биртелсә - үз биле ○ 11383 +БИРҮ (17) ■ Шөшле урынына балта бирү ○ 2001 ● 3008; 3070; 6837; 6859; 7211; 8137; 8144; +8164; 8169; 8173; 8642; 11654; 11914; 13186 (2); 15969 +БИРҮДӘН (2) ■ Күп бирүдән тизрәк бирү яхшы ○ 8173 ● 11914 +БИРҮЕН (1) ■ Мулла алуын белер, бирүен белмәс ○ 17016 +БИРҮЧӘН (2) ■ Үзенә дә акылы юк кеше кешегә акыл бирүчән була ○ 11748 ● 13413 +БИРҮЧЕ (6 | 2) ■ Таякка таяк ялгап бирүче ○ 1991 ● 7739; 14214 (2), :1 (2); 15991 (2) +БИРҮЧЕНЕҢ (1) ■ Бурычка бирүченең хәтере алучыныкына караганда үткенрәк була ○ 8145 +БИСЕЗ (1) ■ Биле биләнгәнче, бисез басып китә ○ 5772 +БИСМИЛЛА (4) ■ Шайтан ризыгына бисмилла кирәк түгел ○ 16770 ● 16912; 16946; 16954 +БИСТӘ (1) ■ Кызы - бистә бикәсе, анасы - киндер көлтәсе ○ 14315 +БИСТӘСЕ (1) ■ Тел бистәсе, куян хастасы ○ 15672 +БИТ (18) ■ Булса унбер сентябрь, җәйдән инде бит сыпыр ○ 782 ● 824; 1844; 2213; 6663; 6717; +8768; 9285; 10053; 10105; 10677; 10721; 12089; 14340; 14536; 14708; 16888; 17009 +БИТАРАФ (1) ■ Ике арада битараф ○ 5521 +БИТӘР (4) ■ Әр - битәр, әрдән дә бигрәк наз битәр ○ 11963 (2) ● 12753; 13179 +БИТӘРЛӘМӘ (1) ■ Бирсәң битәрләмә, битәрләсәң бирмә ○ 8130 +БИТӘРЛӘР (1) ■ Бурычка биргән битәрләр, бурычка алган карганыр ○ 8143 +БИТӘРЛӘСӘҢ (1) ■ Бирсәң битәрләмә, битәрләсәң бирмә ○ 8130 +БИТЕ (8) ■ Эт дигәннең бите юк ○ 3584 ● 7276; 10201; 11277; 11326; 11383; 13583 (2) +БИТЕ-КУЛЫ (1) ■ Аш пешерсә - апара, бите-кулы кап-кара ○ 9432 +БИТЕН (7) ■ Мәче битен юа - колак арты кап-кара ○ 3351 ● 10282; 10716 (2); 10719; 13469 (2) +БИТЕНӘ (8) ■ Битенә дуңгыз тиресе каплаган ○ 2908 ● 7962; 8120; 10724; 10725; 12084; 14357; +БИТЕНДӘ (1) ■ Битендә шайтан борчак суккан ○ 10722 +БИТЕННӘН (1) ■ Битеннән басып керү ○ 10723 +БИТЕҢ (2) ■ Җил алдан булса - битең туңдырыр, арттан булса - туның туздырыр ○ 1177 ● 10658 +битең → төсең-битең +БИТЕҢӘ (4) ■ Күккә төкерсәң, битеңә төшәр ○ 59 ● 1192; 1193; 10590 +БИТЕҢНЕ (3) ■ Бай булсаң, барың белән битеңне сөрт, ярлы булсаң җиңең белән тиреңне сөрт +○ 7163 ● 10750; 11546 +БИТКӘ (7) ■ Әрлән урлап киченер, тотсаң биткә сикерер ○ 2340 ● 5356; 9057; 9230; 15422; +15807; 15992 +БИТЛЕГЕН (1) ■ Дус битлеген кигән дошман хәтәр ○ 5357 +БИТНЕ (2) ■ Бер бармак белән битне каплап булмый ○ 10910 ● 10932 +битне → төс-битне +БИТТӘ (1) ■ Биттә ут янмый, мичтә ут яна ○ 8457 +БИТТӘН (1) ■ Суксаң үлә, сукмасаң биттән көлә ○ 5702 +БИЧАРА (1) ■ Ни чарадан бичара ○ 14993 +БИЧАРАНЫ (1) ■ Этнең эше - бичараны талау ○ 3734 +БИЧӘ (2) ■ Хан йорты канчык йорты, би йорты бичә йорты ○ 5923 ● 13653 +БИЧӘСЕНЕҢ (1) ■ Сабанының чөе юк, бичәсенең көе юк ○ 13787 +БИЧУРА (1) ■ Бичура белән пәри дус ○ 16724 +БИШ (41 | 2) ■ Алдыңа бер карасаң, артыңа биш кара ○ 667 ● 730; 774; 1519; 1600; 1663; 2239; +2571; 2837; 3952; 4891; 5166; 5314; 6050; 6650; 6822; 7893; 8118, :2; 8204:1; 8215; 9067; 9864; +10749; 10916; 10917; 11184; 11511; 11547; 13146; 13179; 13454; 13761; 13800 (2); 13892; +14466; 14721; 14862; 15828; 15888; 17040; 17045 +БИШӘР (1) ■ Акыллыга ишарәт, акылсызга бишәр әйт ○ 11457 +БИШЕГЕ (2) ■ Тату гаиләнең бишеге буш булмый ○ 13202 ● 13989 +БИШЕГЕН (2) ■ Кол ишеген теләр, олан бишеген теләр ○ 5830 ● 14037 +БИШЕК (11 | 3) ■ Ил эче - алтын бишек ○ 4945 ● 5114; 13170; 13408; 13953; 13992; 14010; +14058, :1, :2, :3; 14062; 14063; 14105 +БИШЕКЛЕ (1) ■ Акыллы ирнең эчендә бишекле олан ятыр ○ 13440 +БИШЕКЛЕ-БИЛТЕРЛЕ (1) ■ Кыз-хатынның эчендә бишекле-билтерле бала ятыр, ди ○ 13663 +БИШЕКТӘ (1) ■ Кыз - бишектә, җиһаз - сандыкта ○ 12984 +БИШЕКТӘГЕ (1) ■ Бишектәге бишкә төрләнер ○ 14011 +БИШЕКТӘН (2) ■ Тавык - чебештән, бала бишектән билгеле ○ 14045 ● 16662 +БИШЕСЕ (2) ■ Бер бармагыңны бөкләсәң, бишесе бөгелер ○ 10909 ● 13990 +БИШКӘ (6) ■ Бишкә урын табыла, бергә урын табылмый ○ 682 ● 7850; 7894; 8035; 14011; 14012 +БИШЛЕ (1) ■ Алтылы да бишле, бездә киндер ишле ○ 8732 +БИШМӘТ (5) ■ Иш янына ишмәт, тун янына бишмәт ○ 5444 ● 8894; 8990; 11257; 16553 +БИШМӘТЕНЕҢ (1) ■ Бишмәтенең җиңе юк, ыштанының төбе юк ○ 8954 +БИШМӘТТӘ (1) ■ Ачның уе икмәктә, ялангачның - бишмәттә ○ 9579 +БИШНЕ (6) ■ Кулыңнан бер килсә, бишне кыл ○ 6490 ● 8034; 8894; 10953; 12144; 15805 +БИШНЕҢ (1) ■ Бишнең башы булганчы, алтының аягы бул ○ 4892 +БИШТӘН (1) ■ Кунак мунчасы кичтән, киче - биштән ○ 10115 +БИЮ (3) ■ Бию белмәс саз сайлар, акчасы юк кыз сайлар ○ 7784 ● 16339; 16454 +БИЮЕ (1) ■ Уйнавына күрә биюе ○ 16416 +БИЮЧЕ (3) ■ Атасы гармунчы булса, баласы биюче булмый хәле юк ○ 14363 ● 16347; 16362 +БИЯ (18) ■ Октябрь кара бия, ноябрь ала бия ○ 928 (2) ● 2737; 2816; 2819-2823; 2829; 2834; +2835; 3058; 3174; 7224; 12905; 13572; 13985 +БИЯДӘ (1) ■ Гаеп биядә дә бар, тәртәдә дә бар ○ 12487 +БИЯДӘН (8) ■ Ат биядән туа ○ 2815 ● 2828; 2830; 2831; 2833; 2836; 5529; 14219 +БИЯЛӘЙ (8) ■ Бу чакта бияләй эчендә бармак кыймылдатканны беләләр ○ 781 ● 1011; 8515; +9037-9039; 9076; 9093 +БИЯНЕ (4) ■ Карт бияне төпкә җигәләр, яшь бияне кырга җигәләр ○ 2827 (2) ● 2837; 2854 +БИЯСЕ (3) ■ Иясенә күрә биясе ○ 2826 ● 2832; 9591 +БИЯСЕНӘ (2) ■ Биясенә атлансаң, тае үзе ияреп кайтыр ○ 2825 ● 2850 +БИЯСЕНЕҢ (1) ■ Биясенең серен иясе белер ○ 2824 +"Б"НЕ (1) ■ "А"ны әйткәч, "б"не әйтми хәл юк ○ 16466 +БОГ (1) ■ Алла бирсә - бог дает, бирмәгәнгә чүп тә юк ○ 16836 +БОГАУ (1) ■ Богау булмаса да, тышау ○ 12647 +БОГАУЛАГАН (1) ■ Муеныннан богаулаган эт ауга ярамый ○ 3521 +БОГАУСЫЗ (1) ■ Яхшы ат богаусыз йөрмәс, алама ат тышау да күрмәс ○ 2712 +БОГЫЛ (2) ■ Чүп җыйсаң - чүмәлә, чүмәлә җыйсаң - богыл ○ 1331 ● 9250 +БОГЫЛДА (1) ■ Буаз сыер богылда, кысыр сыер саламда ○ 3163 +БОГЫЛЫНА (1) ■ Кызын алдым, богылына ут салдым ○ 13249 +БОГЫЛЫҢ (1) ■ Богылың булса, кош кунар ○ 1263 +БОДАЕ (3) ■ Ак алабута - ачлык елның бодае ○ 1249 ● 4053; 7467 +БОДАЕН (1) ■ Ярлының кара бодаен күсе ашагач, ышанмаганнар, байның сука тимерен ашаганга ышанганнар ○ 7496 +БОДАЙ (33 | 2) ■ Тигәнәк чәчеп бодай ура алмассың ○ 1309 ● 1514 (2); 1515; 1518; 1525; 1536; +1537 (2); 1540-1543; 1544 (2); 1556; 1561; 1576; 1578-1580; 2407; 4001; 4298, :1; 6607; 9111; +10209; 12408; 13698, :1; 13862; 14852; 14856; 14983 +бодай → арпа-бодай +БОДАЙГА (3) ■ Уңган бодайга кырау тими ○ 1569 ● 1572; 8045 +БОДАЙДА (1) ■ Тиле бодайда баш булмас ○ 1567 +БОДАЙНЫ (1) ■ Серне һәркемгә сөйләү - бодайны алабутага алыштыру белән бер ○ 12547 +БОЕКМА (1) ■ Дәүләткә кызыкма, ярлылыкка боекма ○ 7339 +БОЕНДЫРЫККА (1) ■ Үгез боендырыкка муенын үзе бирер ○ 3300 +БОЕРГАН (4 | 1) ■ Боерган кушкан, йөгергән куштан ○ 5776 ● 9186, :2; 9590; 11812 +БОЕРГАННЫ (1) ■ Йөргән боерганны ашый ○ 6768 +БОЕРГАННЫКЫ (1) ■ Йөгергәннеке түгел, боерганныкы ○ 14873 +БОЕРМАГАННЫ (2) ■ Оялмаган боермаганны ашар ○ 9678 ● 11263 +БОЕРМАК (1) ■ Боермак сездән, йөгермәк бездән ○ 5988 +БОЕРСА (3) ■ Дошман боерса - барма, дус боерса - калма ○ 5315 (2) ● 5821 +БОЕРТМЫЙ (1) ■ Боертып кол эшләр, боертмый ир эшләр ○ 5777 +БОЕРТЫП (1) ■ Боертып кол эшләр, боертмый ир эшләр ○ 5777 +БОЕРЫГЫМ (1) ■ Минем боерыгым белән, чуртанның койрыгы белән ○ 4542 +БОЕРЫГЫНА (1) ■ Түрә - боерыгына, төлке - койрыгына, ярлы беләгенә ышаныр ○ 5907 +БОЕРЫК (2) ■ Бирә белсәң, боерык бар, бора белсәң, койрык бар ○ 5775 ● 5809 +БОЕРЫКСЫЗ (1) ■ Елан койрыксыз булмас, би боерыксыз булмас ○ 5792 +БОҖЫР (1) ■ Колак чияңнән боҗыр очар! ○ 10493 +БОЗ (21) ■ Боз ватып, су бир ○ 354 ● 449; 1066; 1076; 1923; 2555; 3208; 3210; 3254; 8803 (2); +9331; 9352; 10318; 10627; 10632; 10762; 11369; 12740; 15702; 15904 +БОЗА (15 | 2) ■ Усал сыер акырып уза, юаш сыер кибән боза ○ 3233 ● 5859 (2); 6169; 6919; 7615; +7696; 8704; 9222; 15542; 15558; 15845 (2), :1 (2); 16066 (2) +БОЗАВЫ (6) ■ Бозавы үлгән сыерда сөт булмас ○ 3161 ● 3169; 3253; 3254; 3266; 7277 +БОЗАВЫН (1) ■ Бозавын сатып алганда сыеры турында сораш ○ 3255 +БОЗАЛАР (2) ■ Ачы белән төзәтәләр, тәмле белән бозалар ○ 9115 ● 9155 +БОЗАР (30) ■ Кыйшык агач төзне бозар ○ 1695 ● 2634; 6379; 6536 (2); 6776 (2); 7087; 7883; 8008; +9267; 11835; 11848 (2); 12207 (2); 13130; 13669 (2); 13830; 15584 (2); 15877 (2); 16067 (2); +16068 (2); 16183; 16666 +БОЗАРСЫҢ (2) ■ Алтынга бакыр катнаштырсаң, бозарсың ○ 262 ● 7762 +БОЗАСЫҢ (1) ■ Баланы бозасың килсә - макта ○ 13976 +БОЗАУ (35) ■ Ат яныннан бозау эзләгән ○ 2746 ● 3168; 3183; 3185; 3197; 3246; 3256-3258; +3260-3264; 3267-3273; 3276 (2); 3277; 3282; 3306; 3318; 5886; 11674; 11974; 12468; 13600; +15993; 15994; 17047 +БОЗАУГА (5) ■ Мөңрәмәгән бозауга имчәк бирмиләр ○ 3265 ● 3274; 3313; 4015; 6467 +БОЗАУДАН (1) ■ Булмаган үгезне көтеп бозаудан мәхрүм калма ○ 3288 +БОЗАУЛАГАН (1) ■ Аларның үгезләре дә бозаулаган вакыт ○ 3320 +БОЗАУЛАГАНГА (1) ■ Сыер бозаулаганга үгез уынып үкергән ○ 3296 +БОЗАУЛАГАНДА (1) ■ Тана сыер җиленләгәндә белми, бозаулаганда белә ○ 3279 +БОЗАУЛАП (2) ■ Җилгә җиленләп, бозга бозаулап ○ 1245 ● 3275 +БОЗАУЛАР (3 | 1) ■ Сыерлар су эчкәндә, бозаулар боз ялый ○ 3208 ● 3210; 3238, :1 +БОЗАУЛАТУ (1) ■ Кысыр сыерны бозаулату ○ 3248 +БОЗАУЛЫЙ (1) ■ Аның үгезе дә тешене бозаулый ○ 3322 +БОЗАУНЫ (2) ■ Бозауны кем сыйпаса, шуның кулын ялар ○ 3259 ● 14213 +БОЗГА (13 | 1) ■ Саламга ышанып бозга утырма ○ 1123 ● 1245; 1424:1; 2433; 3275; 5305; 5560; +10601; 12953; 13430; 15107; 16170; 16472; 16590 +БОЗГАН (2) ■ Башны бозган - балта, түшне бозган - шайтан ○ 16723 (2) +БОЗГЫНГА (1) ■ Азгынга ияргән азар, бозгынга ияргән бозылыр ○ 12412 +БОЗДАЙ (1) ■ Сүзе балдай, күңеле боздай ○ 16301 +БОЗДАН (2) ■ Судан боз булыр, боздан су булыр ○ 449 ● 1231 +БОЗДЫ (2) ■ Кем бозды - мескен бозды ○ 12137 (2) +БОЗДЫРЫР (1) ■ Тинтәккә тиләкә биреп, ярлының учагын боздырыр ○ 11773 +БОЗЛАВЫКТА (1) ■ Бозлавыкта бозау ташлар, җәйләүдә җилен башлар ○ 3246 +БОЗМАС (2) ■ Оста кулын бозмас ○ 6366 ● 9296 +БОЗМЫЙ (2) ■ Карт ат буразнаны бозмый ○ 2654 ● 6919 +БОЗНЫ (1) ■ Язгы бозны кар ашый, кызның башын дус ашый ○ 13046 +БОЗНЫҢ (2) ■ Көзге бозның көзге калынлыгына да ышан, язгы бозның ястык калынлыгына да +ышанма ○ 1115 (2) +БОЗУГА (1) ■ Ахмак бозуга бар, төзүгә юк ○ 11505 +БОЗУЧЫ (1) ■ Халык тынычлыгын бозучы үз башына йөри ○ 5076 +БОЗЫ (2) ■ Кары эресә дә, бозы кала ○ 1107 ● 12503 +БОЗЫГЫ (1) ■ Көн суыгы - колакка көч, юл бозыгы - аякка көч ○ 1117 +БОЗЫК (6) ■ Замана бозык булыр, юллар төзек булыр ○ 813 ● 11300 (2); 12284; 12469; 15581 +БОЗЫКЛЫГЫ (1) ■ Дөньяның төзеклеге дә, бозыклыгы да хатыннардан ○ 13638 +БОЗЫКНЫҢ (1) ■ Теле бозыкның күңеле бозык ○ 15581 +БОЗЫЛА (1) ■ Балык башыннан бозыла ○ 4449 +БОЗЫЛГАН (1) ■ Бозылган илне батырлар төзәтер ○ 11107 +БОЗЫЛМАС (1) ■ Киң кием тузмас, картлар сүзе бозылмас ○ 16377 +БОЗЫЛМЫЙ (1) ■ Шикәр бозылмый, килен кыз булмый ○ 13394 +БОЗЫЛСА (2) ■ Ит бозылса тоз сибәр, тоз бозылса ни сибәр ○ 9233 (2) +БОЗЫЛЫР (2) ■ Иртән сөрән салсаң, төш җиткәнче эш бозылыр ○ 6063 ● 12412 +БОЗЫЛЫШКАН (1) ■ Бозылышкан дус дошманнан яман ○ 5309 +БОЗЫЛЫШЫР (1) ■ Яман кеше иң элек туганы белән бозылышыр ○ 12218 +БОЗЫНА (1) ■ Илнең утына ян, бозына туң ○ 4989 +БОЗЫП (1) ■ Яхшы төзеп куаныр, яман бозып куаныр ○ 12330 +БОЗЫШТЫРГАН (1) ■ Ашка тәм керткән - тоз, араны бозыштырган - кыз ○ 12942 +БОЛАГЫ (2) ■ Болагы булмаса, үзән дә кибә ○ 353 ● 16661 +БОЛАЙ (7) ■ Бүген болай, таңда әллә ничек ○ 1035 ● 5989; 6899; 7094; 7529; 14702; 16449 +БОЛАК (4) ■ Болак суы эчмәгән ○ 504 ● 3053; 6750; 15968 +БОЛАКТАН (2) ■ Суның башы болактан ○ 454 ● 16013 +БОЛАМЫГЫ (1) ■ Изрәгән арыш боламыгы ○ 9458 +БОЛАМЫК (5) ■ Аның дуңгызы да боламык ашый ○ 2907 ● 3555; 9629; 9663; 15062 +БОЛАМЫККА (3) ■ Боламыкка май кирәк, һәрнәрсәгә җай кирәк ○ 9187 ● 9191; 14807 +БОЛАМЫКТАН (1) ■ Бәхете караның боламыктан теше сынар, баласына карамык чыгар ○ 14838 +БОЛАН (8) ■ Болан куган аучы тауны күрми ○ 2013 ● 2113; 10710; 14362; 14373; 14981; 15077; +БОЛАНГА (1) ■ Боланга ияргән сачәккә аунар, дуңгызга ияргән балчыкка аунар ○ 2114 +БОЛАННЫ (2) ■ Үлгән боланның башы белән тере боланны куркытма ○ 2118 ● 2119 +БОЛАННЫҢ (4) ■ Боланның - башы, филнең теше кыйммәт ○ 2115 ● 2116-2118 +БОЛАР (1) ■ Яратканга ябышкан, болар каян табышкан ○ 12807 +БОЛАРНЫҢ (1) ■ Боларның асылы бер, заты башка ○ 648 +БОЛГАГАН (1) ■ Койрык болгаган этне сугарга кул бармый ○ 3498 +БОЛГАМА (1) ■ Кеше пешергән ашны кашык тыгып болгама ○ 9277 +БОЛГАМЫЙ (1) ■ Койрыклы эт тә койрыгын болгамый ○ 3779 +БОЛГАНА (3) ■ Идел башыннан болгана, тамагыннан тона ○ 381 ● 417; 426 +БОЛГАНГАН (1) ■ Болганган су тирән күренер ○ 355 +БОЛГАНМЫЙ (2) ■ Бер болганмый су да тонмый ○ 347 ● 469 +БОЛГАНЧЫК (5) ■ Болганчык суда балык тотарга яхшы ○ 356 ● 4537; 12035; 12954; 14040 +БОЛГАНЫР (3) ■ Диңгез баштан болганыр ○ 360 ● 5046 (2) +БОЛГАП (1) ■ Мәче баласын көлгә болгап ашар ○ 3350 +БОЛГАР (6) ■ Хуҗасы кемне кабул итсә, эт шуңа койрык болгар ○ 3538 ● 3603 (2); 3641; 4582; 10882 +БОЛГАТА (1) ■ Сыер, кайда су эчсә, шунда болгата ○ 3189 +БОЛГАТМА (1) ■ Кымызны эчәсең килмәсә болгатма ○ 9289 +БОЛГАТУЧЫ (1) ■ Халыкны болгатучы - үзенә ук атучы ○ 5080 +БОЛГАТЫП (1) ■ Диңгезне шырпы белән болгатып булмый ○ 372 +БОЛГАТЫР (2) ■ Булган оратор мең авызны каратыр, булмаган оратор болгатыр да таратыр +○ 15476 ● 15821 +БОЛГАТЫРГА (1) ■ Сай суны болгатырга вак балыкларның да көче җитә ○ 420 +БОЛГЫЙ (1) ■ Этнең койрыгы башын болгый ○ 3720 +БОЛДЫР (1) ■ Болдыр ягына кәрниз ясамыйлар ○ 8242 +БОЛДЫРДА (1) ■ Сүзнең башы болдырда, койрыгы ындыр артында ○ 16043 +БОЛТУН (1) ■ Аз сүзле - алтын, күп сүзле - болтун ○ 15745 +БОЛЫН (1) ■ Башбаштак тәкәгә болын тар ○ 3129 +БОЛЫТ (27) ■ Ай гел болыт артында гына тормый ○ 5 ● 36; 50; 1070; 1071; 1077-1079; 1109; +1145; 1173; 1183; 1184; 1216; 1217; 1246; 1834; 4893; 7502; 10329; 13726; 14246; 14477; 14878; +15808; 16538; 16554 +БОЛЫТ-БОЛЫТ (1) ■ Аяз-аяз көннәрдә җиләк җыяр аппагым, болыт-болыт көннәрдә урак +урыр аппагым ○ 1073 +БОЛЫТЛЫ (1) ■ Аяз көнне бар, болытлы көнне юк ○ 1210 +БОЛЫТНЫ (3) ■ Кара болытны кара урман тартыр ○ 1099 ● 1144; 10633 +БОЛЫТНЫҢ (4) ■ Давыллы болытның явымы аз ○ 1086 ● 1119; 7328; 12917 +БОЛЫТСЫЗ (1) ■ Болытсыз яңгыр булмас ○ 1080 +БОЛЫТТАН (3) ■ Бер болыттан боз да явар, кар да, яңгыр да явар ○ 1076 ● 1110; 1175 +БОР (1) ■ Ор, ор да койрыгың бор ○ 5605 +БОРА (2) ■ Бирә белсәң, боерык бар, бора белсәң, койрык бар ○ 5775 ● 13589 +БОРАЕ (1) ■ Төелгән микән борае ○ 9499 +БОРАЙ (3) ■ Бодай буласы җиргә борай булып калган ○ 1579 ● 8221; 10212 +БОРГАЛАНСА (1) ■ Елга күпме боргаланса да диңгезгә төшәр ○ 376 +БОРГАН (2) ■ Ялгыз агачны җил борган, күмәк агач җилне борган ○ 1713 (2) +БОРНАЙ (1) ■ Элек тә борнай иде, инде булыр сорнай ○ 11981 +БОРСА (1) ■ Хуҗасы кай якка мыегын борса, эте шул якка койрыгын борыр ○ 3537 +БОРСАҢ (2) ■ Юләрне уңга борсаң, сулга йөгерер ○ 11730 ● 16339 +БОРТАК (1) ■ Бортак хатын йорт тотар ○ 13631 +БОРЧА (9) ■ Бер борча өчен юрган ярмыйлар ○ 4763 ● 4770; 4858; 7378; 7959; 8140; 8400; +11803; 14806 +борча → бет-борча +БОРЧАГЫҢ (1) ■ Учагыңда борчагың ○ 1585 +БОРЧАК (16) ■ Ташка борчак бәрүдә файда юк ○ 176 ● 1545-1547; 1555; 1581; 1582; 1584; 1586; +8068; 8228; 10172; 10722; 11591; 15885; 15944 +БОРЧАКЛЫ (1) ■ Борчаклы өйрә бер чара, ашап-ашап туймас бай чура ○ 9188 +БОРЧАКНЫҢ (1) ■ Борчакның яхшысы читкә чәчри ○ 1548 +БОРЧАНЫ (1) ■ Бик сикергән борчаны уып ташлыйлар ○ 4769 +БОРЧАСЫ (1) ■ Беттән күреп, борчасы талый ○ 4768 +БОРЧУ (1) ■ Урынсыз ачу - үзеңә борчу ○ 12576 +БОРЧУЛЫНЫ (1) ■ Борчулыны борча ашар ○ 14806 +БОРЧУЫМ (1) ■ Бурычым юк - борчуым юк ○ 8223 +БОРЧЫЙ (1) ■ Ирне намус борчый ○ 13539 +БОРЫЛА (1) ■ Йодрык үзебезгә таба борыла ○ 11022 +БОРЫЛГАНДА (1) ■ Көтү борылганда аксак сарык алга чыга ○ 3103 +БОРЫЛУ (1) ■ Җил кай якка иссә, шул якка борылу ○ 1240 +БОРЫЛЫР (1) ■ Җил кай якка иссә, камыш шул якка борылыр ○ 1182 +БОРЫЛЫШТАН (1) ■ Арба борылыштан алда шыгырдый ○ 6984 +БОРЫН (40) ■ Начарны күрмәс борын яхшының кадере юк ○ 602 ● 1855; 1856; 2092; 2468; +2616; 2762; 3277; 4014; 4047; 4312; 4313; 5835 (2); 6219; 7876; 8819; 9357; 10399; 10411; +10460; 10553-10556; 10591; 10595; 10622-10629; 10820; 13305 (2); 13984; 15149 +борын → авыз-борын, колак-борын +БОРЫНГЫ (1) ■ "Бабайныкы - илнеке, әйдә, ашагыз!" - дип әйтте, ди, бер борынгы кияү ○ 13406 +БОРЫНГЫЛАР (2) ■ Борынгылар сүзен тыңламасаң, борының белән капланырсың ○ 16353 +● 16354 +БОРЫНГЫЛАРНЫҢ (2) ■ Борынгыларның кара сүзе китап белән янәшә ○ 16355 ● 16356 +БОРЫНГЫНЫ (1) ■ Борынгыны әйтми соңгы искә төшми ○ 777 +БОРЫНГЫНЫҢ (3) ■ Борынгының борыны сынган, ди ○ 778 ● 779; 15024 +БОРЫНЛЫ (1) ■ Ат иренле булыр, ир борынлы булыр ○ 13447 +БОРЫННЫ (1) ■ Борынны борып ташлыйсы килә ○ 10630 +БОРЫННЫҢ (1) ■ Борынның өсте күренә, асты күренми ○ 10557 +БОРЫНСЫЗ (2) ■ Кош борынсыз булмас, кыз урынсыз булмас ○ 12968 ● 14030 +БОРЫНЧЫКТАГЫНЫ (1) ■ Борын астын күрмичә борынчыктагыны күрмә ○ 10553 +БОРЫНЫ (18 | 2) ■ Борынгының борыны сынган, ди ○ 778 ● 3271; 3334; 3735; 9665; 9799; +10451; 10601; 10631-10636; 12024; 14215, :1, :2; 14216; 16699 +борыны → авызы-борыны, ирене-борыны +БОРЫНЫН (8) ■ Күл булса, бака борынын тыгар ○ 409 ● 2879; 3540; 3943; 5745; 10558; 10770; +борынын → авызын-борынын +БОРЫНЫНА (2) ■ Фил, күперне борыны белән төртеп, тазалыгын карый: борынына чыдаса, +үзенә чыдый, ди ○ 3334 ● 9450 +БОРЫНЫНДА (3) ■ Бүре азыгы - борынында ○ 2126 ● 2875; 4151 +БОРЫНЫННАН (2) ■ Борыныннан кыссаң, җаны чыгарга тора ○ 10637 ● 15463 +БОРЫНЫҢ (7) ■ Карга белән кунышсаң, борының тизәктән котылмас ○ 3954 ● 10580; 10592; +10762; 14622; 14991; 16353 +борының → авызың-борының +БОРЫНЫҢА (2) ■ Чебенне күп кусаң, борыныңа кунар ○ 4818 ● 10638 +БОРЫНЫҢНЫ (4) ■ Борыныңны бик күтәрмә, егылып канатырсың ○ 10559 ● 10560; 10561; +БОРЫП (2) ■ Гаделлеге булмаса, ханы корсын, хакка борып әйтмәсә, заңы корсын ○ 5790 ● 10630 +БОРЫР (1 | 2) ■ Хуҗасы кай якка мыегын борса, эте шул якка койрыгын борыр ○ 3537 ● 15733:1 (2) +БОРЫЧ (8) ■ Бурыч ашаганчы борыч аша ○ 8136 ● 8139; 9189; 9190; 9374; 9450; 10638; 13236 +БОРЫЧНЫ (1) ■ Тоз өчен борычны мактыйлар ○ 9354 +БОРЫЧТАН (1) ■ Борычтан яман әчемен, шикәр сипсәң төчемен ○ 9451 +БОРЫЧЫ (1) ■ Борычы күп боламыкка сипкән ○ 9191 +БОТ (6) ■ Койрыкны бот арасына кыстыру ○ 2437 ● 2744; 3512; 9249; 11011; 11945 +БОТАГЫ (4) ■ Кечкенә агачның ботагы зур була ○ 1691 ● 1694; 1784; 13964 +БОТАГЫН (2) ■ Җимешен аша, ботагын сындырма ○ 1830 ● 2005 +БОТАГЫННАН (1) ■ Ботагыннан чөй ясап, агачын яралар ○ 1907 +БОТАК (8) ■ Агачта ботак бетмәс ○ 1671 ● 1693; 1742; 1864; 2113; 3833; 10466; 11212 +БОТАККА (6 | 1) ■ Тәбәнәк агач ботакка беткән була ○ 1703 ● 1703:1; 1865; 1889; 2345; 5705; +БОТАКЛАРЫ (1) ■ Агачның аскы ботаклары өскеләрен күтәрешә ○ 1664 +БОТАКЛЫ (2) ■ Ботаклы агачны ышкылаудан ни файда ○ 1908 ● 1929 +БОТАКЛЫСЫНА ( | 1) ■ Асылынсаң асылын агачның асылына, асылынма ботаклысына ○ 1661:3 +БОТАКНЫ (2) ■ Корт баскан черек ботакны кисеп ташлыйлар ○ 1692 ● 11580 +БОТАКНЫҢ (2) ■ Кулың җиткән ботакның алмасын өз ○ 1809 ● 3868 +БОТАКСЫЗ (4) ■ Ботаксыз агачның күләгәсенә барма ○ 1679 ● 1680; 12410; 14293 +БОТАКТА (1) ■ Саескан бер ботакта озак утырмас ○ 4074 +БОТАП (1) ■ Агачны екмыйча ботап булмый ○ 1883 +БОТКА (30 | 1) ■ Бер тарыдан ботка булмас, ботка булса йортка булмас ○ 1538 (2) ● 1538:1; 5461; +9129; 9192-9194; 9293; 9403; 9408; 9416; 9429; 9452; 9453; 9455; 9469; 9476; 9481; 9483; 9508; +9675; 9881; 9885 (2); 10541; 11380; 11726; 13388; 16077; 16972 +БОТКАЛЫДА (1) ■ Өйрәледә бер кич, боткалыда ике кич ○ 9513 +БОТКАЛЫК (2) ■ Боткалык дип тора идем, өйрәлек тә калмады ○ 9454 ● 9517 +БОТКАМ (1) ■ Боткам пешә май белән, эшем бара җай белән ○ 6436 +БОТКАНЫ (1) ■ Май ботканы бозмас ○ 9296 +БОТКАНЫҢ (1) ■ Һәр эшнең дә җае бар, ботканың да мае бар ○ 6404 +БОТКАҢНАН (1) ■ Үзеңнең боткаңнан кешенең өйрәсе тәмле ○ 9412 +БОТКАСЫ (2) ■ Тансыкка тары боткасы ○ 9495 ● 16299 +БОТКАСЫН (1) ■ Боткасын пешергәч маен жәлләмә ○ 9195 +БОТКАСЫННАН (1) ■ Кешенең боткасыннан үзеңнең өйрәң яхшы ○ 9281 +ботлы → чатлы-ботлы +БОТЫ (4) ■ Такы-токы, мәче боты ○ 3396 ● 4826; 9465; 11865 +БОТЫН (8 | 3) ■ Ат аягын дагалатканда бака да ботын сузган ○ 2478 ● 2478:1, :2, :3; 3956; 4130; +4553; 4663; 7141; 14289; 16965 +БОТЫНА (1) ■ Чуан - усалның битенә, яхшының ботына чыга, имеш ○ 15326 +БОТЫННАН (1) ■ Ботыннан тотып селексәң, бете юк ○ 4841 +БОТЫҢНЫ (1) ■ Уң ботыңны чеметсәң, сулы да авыртыр ○ 10965 +БОХАР (1) ■ Бохар ханына: "Халык бик ачка үлә", - дип хәбәр иткәч, "Нигә пылау ашамыйлар?" - дип сораган, имеш ○ 5778 +БОХАРА (1) ■ Бохара җирдә алтын бар, барсаң - бакыр да юк ○ 5165 +БОХАРАГА (2) ■ Бохарага барса, аны аягын җиргә тидермәсләр иде ○ 11012 ● 15296 +БОХАРАДА (5) ■ Бохарада бер энәгә бер сыер, барып карасаң чүп тә юк ○ 3162 ● 5166; 5167; +5275; 7329 +БОХАРАДАН (1) ■ Кенәргә кайту Бохарадан кайтудан авыр ○ 5180 +БОХАРДАГЫ (1) ■ Без күрмәгән аз булыр, Бохардагы таз булыр ○ 10470 +БОХАРИ (1) ■ Түтәнәгә булса - бохари, булмаса - сохари ○ 9724 +БОХАРЫЙ (1) ■ Булса - бохарый, булмаса - сохарый ○ 7645 +БОЯР (1) ■ Бөлгән бояр эчеп үләр ○ 5783 +БОЯРДАН (1) ■ Ат иярдән, кол боярдан качар ○ 5727 +БОЯРНЫКЫ (1) ■ Мужикның җаны - алланыкы, тәне - патшаныкы, аркасы - боярныкы, шуннан калган азаплары - бар да үзенеке ○ 5858 +БӨГӘ (2 | 1) ■ Корыган агачтан дуга бөгә алмассың ○ 1924 ● 1956, :2 +БӨГӘЛӘР (2) ■ Талны чыбык чагында бөгәләр ○ 1751 ● 1958 +БӨГӘРМЕН (1) ■ Март әйтә, имеш: "Көндез-көндез көләрмен, иртә-кичен бөгәрмен" ○ 922 +БӨГЕЛӘ (4) ■ Агач чыбык чакта бөгелә ○ 1655 ● 10928; 10999; 15551 +БӨГЕЛӘСЕ (1) ■ Озынның бөгеләсе килми, кысканың үреләсе килми ○ 10794 +БӨГЕЛЕР (2) ■ Агач яшь вакытында яхшы бөгелер ○ 1657 ● 10909 +БӨГЕЛМӘ (1) ■ Иелмәгәнгә бөгелмә ○ 11988 +БӨГЕЛМӘС (3) ■ Карт агач бөгелмәс ○ 1685 ● 1913; 1919 +БӨГЕЛМИ (3) ■ Җил өрми, камыш бөгелми ○ 1189 ● 10928; 15046 +БӨГЕШЕ (1) ■ Бала - йөрәк җимеше, ирләр - итәк бөгеше ○ 13934 +БӨГҮ (2) ■ Байның башын бөгү кыен ○ 7273 ● 8702 +БӨДРӘ (1) ■ Күпме генә көтсәң дә, тазның чәче бөдрә булмый ○ 15236 +БӨЕДӘН (1) ■ Бөедән куркып дөягә менү ○ 4842 +БӨЕР (1) ■ Бавыр тартмаса да, бөер тарта ○ 10747 +БӨЕРЕННӘН (1) ■ Тавышы бөереннән чыга ○ 16308 +БӨЕРНЕ (1) ■ Алачак ике күзне чыгарыр, бирәчәк ике бөерне чыгарыр ○ 8089 +БӨЙРӘК (1) ■ Май эчендә бөйрәк кебек ○ 9477 +БӨК (1) ■ Агачны яшьлектә бөк ○ 1662 +БӨКЕРӘЯ (1) ■ Аркаңа уклау тыкканмы, бөкерәя алмыйсың ○ 10824 +БӨКЕРЕ (2) ■ Кәкре белән бөкере - икесе дә бер ○ 595 ● 8243 +БӨКЕРЕНЕ (1) ■ Бөкерене кабер генә төзәтә ○ 15210 +БӨККӘН (1 | 1) ■ Чыбык тоткан җирдән сынмый, бөккән җирдән сына ○ 1957 ● 9611:2 +БӨКЛӘП (1) ■ Фәкыйрьлек ялкау кеше өендә аяк бөкләп утыра ○ 6542 +БӨКЛӘСӘҢ (1) ■ Бер бармагыңны бөкләсәң, бишесе бөгелер ○ 10909 +БӨКМӘСӘҢ (1 | 2) ■ Чыбык вакытында бөкмәсәң, зурайгач бөгә алмассың ○ 1956 ● 1956:1, :2 +БӨКМИ (1) ■ Учыңны язсаң бер бармагыңны бөкми калдырма ○ 10964 +БӨКРЕ (4) ■ Кәкре казыкка бөкре тукмак ○ 8623 ● 13632; 14014; 15355 +БӨКРЕСЕН (2) ■ Дөя үз бөкресен күрмәс ○ 2920 ● 4612 +БӨКСӘ (2) ■ Тимерче тимерне бөксә дә ирке, сукса да ирке ○ 311 ● 13464 +БӨКСӘҢ (4) ■ Агачны кинәт бөксәң шарт сынар ○ 1884 ● 13987 (2); 15551 +БӨЛ (1) ■ Дошман көлгәнче син бөл ○ 5319 +БӨЛӘ (2) ■ Берәү баеса, унау бөлә ○ 7321 ● 7332 +БӨЛӘ-БӨЛӘ (1 | 1) ■ Бай бөлә-бөлә кырык ел, ярлы байый-байый кырык ел үтәр ○ 7166:1 ● 16530 +БӨЛӘР (7) ■ Бәк көләр, бергә көлгән бөләр ○ 5781 ● 7237; 8339; 13148; 15002; 16520; 16626 +БӨЛӘРСЕҢ (3) ■ Көн дә туйсаң - бөләрсең, атнага бер туйсаң - үләрсең ○ 9668 ● 15875; 16677 +БӨЛӘСЕ (1) ■ Безгә куркыныч түгел: бөләсе юк, байыйсы гына бар ○ 7527 +БӨЛӘСЕҢ (3) ■ Бөләсең килсә, айгыр асра ○ 2764 ● 2874; 16530 +БӨЛГӘН (10) ■ Атасын югалткан - бөлгән, илен югалткан - үлгән ○ 4869 ● 5783; 7196; 7318; +7509; 7779; 8141; 9530; 14601; 15209 +БӨЛГӘНДӘ (2) ■ Дус көлгәндә беленми, бөлгәндә беленә ○ 5367 ● 7247 +БӨЛГӘНЕ (1) ■ Иске байның бөлгәне, яңа байның көлгәне ○ 7353 +БӨЛГӘННӘН (1) ■ Без бөлгәннән кем көлгән ○ 7526 +БӨЛГӘНЧЕ (4) ■ Бай бөлгәнче - кырык ел, ярлы баеганчы - кырык ел ○ 7166 ● 7167; 7442; 13673 +БӨЛДЕ (1) ■ Егет бөлде, кыз көлде ○ 13111 +БӨЛДЕҢ (1) ■ Атың ашамсак булса - уңдың, хатының ашамсак булса - бөлдең ○ 13609 +БӨЛДЕРГӘН (2) ■ Көлдергән дә ир, бөлдергән дә ир ○ 13560 ● 13617 +БӨЛДЕРЕР (1) ■ Чәй көлдерер, кесәне бөлдерер ○ 9372 +БӨЛДЕРИМ (2) ■ Үрдәк ашаганда: "Бөлдерим, бөлдерим, өй түбәсен төшерим, дранчага калдырыйм", - дип ашар, имеш, ди ○ 4416 (2) +БӨЛЕР (1) ■ Күп йоклаган бөлер, күп сөйләгән алдар ○ 15925 +БӨЛМӘК (1) ■ Байга бөлмәк әҗәл, фәкыйрьгә үлмәк әҗәл ○ 7205 +БӨЛМӘС (2) ■ Бер бөлгән ике бөлмәс ○ 7318 ● 16626 +БӨЛСӘ (1) ■ Кеше, баеса, үзеннән күрер, бөлсә - колыннан күрер ○ 5822 +БӨЛҮГӘ (1) ■ Ике күчү бер бөлүгә тора ○ 6760 +БӨЛҮЕ (1) ■ Берәүнең бөлүе - икенченең көлүе ○ 7325 +БӨРЕР (1) ■ Авызы зур бөрер, күзе зур сөрер ○ 10532 +БӨРЕСЕНӘ (1) ■ Гөл булса, гөлгә куан, гөле булмаса, бөресенә куан ○ 1267 +БӨРЕШӘ (1) ■ Тавык симерсә, арты бөрешә ○ 4317 +БӨРЕШМӘ (1) ■ Бай булдым дип кабарма, ярлы булдым дип бөрешмә ○ 7162 +БӨРЕШМӘС (1) ■ Береккән бөрешмәс ○ 4880 +БӨРКӘНЕР (1) ■ Шикле шикләнер, чикмәнен бөркәнер ○ 11310 +БӨРКӘНҮДӘ (1) ■ Яңгырдан соң кием бөркәнүдә файда юк ○ 1170 +БӨРКЕТ (11) ■ Көчсез кошның оясы бөркет янында булыр ○ 3865 ● 3917; 3918 (2); 3919-3921; +3924; 4006; 5563; 13149 +БӨРКЕТКӘ (1) ■ Тургай котырса бөркеткә чабар, эт котырса иясен кабар ○ 4156 +БӨРКЕТНЕҢ (2) ■ Бөркетнең канаты очканда ныгый ○ 3922 ● 3923 +БӨРМӘ (1) ■ Иске чалбарга яңа бөрмә ○ 8960 +БӨРТЕГЕ (1) ■ Энҗе бөртеге зур булмый ○ 319 +БӨРТЕК (7) ■ Тавык берәр бөртек чүпләп тә тук тора ○ 4304 ● 5952; 7484; 8456; 8767; 9494; 10306 +БӨРТЕКЛӘП (1) ■ Мал бөртекләп җыела ○ 7380 +БӨРТЕКЛЕ (1) ■ Тугыз бөртекле генә булса да, тун булсын ○ 8923 +БӨТЕН (53) ■ Сынык бөтен булмас ○ 614 ● 1722; 1805; 2143; 2197; 3005; 3087; 3153; 4092; 4191; +4303; 4405; 4582; 4726; 4746; 4897; 5168; 5264; 5614; 6076; 6355; 6966; 7772; 7905; 8492; 8716; +8939; 8991; 9028; 9200; 9640; 9779; 9814 (2); 10187; 10267; 10894; 10912; 11231; 12461; 12549; +12952; 13628; 13819; 13962; 14593; 14651; 15194; 15258; 15542; 15987; 16350; 16551 +БӨТЕНЕГЕЗ (1) ■ Бөтенегез бердәй - иләнмәгән күндәй ○ 2429 +БӨТЕНЛӘЙ (4) ■ Атлы атын мактар, юләр хатынын мактар, бөтенләй юләр үзен мактар ○ 11498 +● 14858; 15211; 15819 +БӨТЕРӘЛӘР (1) ■ Ирләр белгәнен мыек очына бөтерәләр ○ 13531 +БӨТЕРЕП (1) ■ Мыек бөтереп кенә тамак туймый ○ 10296 +БӨЯНЕ (1) ■ Бөяне су иясе ашый ○ 16725 +БӨЯСЕ (1) ■ Сүзнең иясе юк, диңгезнең бөясе юк ○ 16047 +БРАТ (2) ■ Брат братның көтү көткәненә рад ○ 14563 ● 14564 +БРАТНЫҢ (2) ■ Брат братның көтү көткәненә рад ○ 14563 ● 14564 +БРИЛЛИАНТ (1) ■ Бриллиант кара таштан чыгар ○ 276 +БУ (39) ■ Бәкедән күпме бу чыкса да, казан булмас ○ 358 ● 779-781; 1848; 2278; 2617; 4692; +5164; 5561; 5779; 5990; 6385 (2); 6717; 6887; 7319; 7785; 8258; 9039; 9511; 9640 (2); 10750; +12271; 12357; 13562 (2); 14013; 14180 (2); 14581; 14706; 14761; 15024; 15150 (2); 16264; 16450 +БУА (1) ■ Кырмыскалар да буа ера ала ○ 4797 +БУАЗ (4) ■ Буаз сыер богылда, кысыр сыер саламда ○ 3163 ● 4926; 13071; 14810 +БУАР (2) ■ Көтүгә ияләшкән бүре бөтен көтүне буар ○ 2197 ● 14068 +БУАРСЫҢ (1) ■ Бер килен алсаң - билеңне бер җирдән, ике килен алсаң - ике җирдән, өч килен +алсаң - өч җирдән буарсың ○ 13344 +БУАСЫ (1) ■ Буасы булса, балыгы булыр ○ 357 +БУГАЗ (1) ■ Бугазга бугаз килү ○ 10350 +БУГАЗГА (2) ■ Ни бугазга, ни хуразга ○ 4390 ● 10350 +БУГАЗЛЫ (1) ■ Тәртә бугазлы, салам сыйраклы ○ 10364 +БУГАЗЫН (1) ■ Юләрнең теле үз бугазын кисәрлек озын булыр ○ 11736 +БУГАЗЫНА (2) ■ Елан бугазына кергән кире чыкмас ○ 4592 ● 10351 +БУГАЙ (3) ■ Ала карга көз көне бер авыл җир очып бара икән дә, "ерак киттем бугай" дип, кире +әйләнеп кайта, ди ○ 3933 ● 15809; 16269 +"БУГАЙ"НЫ (1) ■ "Бугай"ны күпер башында кура белән чәнечкәннәр ○ 15810 +БУЕ (36) ■ Кешегә кое казысаң, үзең буе казы ○ 397 ● 581 (2); 582 (2); 1678; 1888; 2079; 2295; +3303; 3353; 4565; 5707; 6901; 8048; 9148; 10549; 10748; 10843; 10849; 11548; 11638; 11695; +11979; 12270; 12413; 12979; 13137; 13156; 13362; 14583; 15477; 15615; 15688; 15711; 16764 +БУЕБЫЗ (1) ■ Атыбыз - ирле, буебыз - ярлы ○ 13911 +буем → акылым-буем +БУЕН (6) ■ Заман сиңа буен куймас, син заманга буең куй ○ 807 ● 4160; 8666; 13958; 15094 (2) +БУЕНА (3) ■ Һәркем үз буена карап тун печә ○ 8948 ● 15995 (2) +БУЕНДА (2) ■ Юл буенда үскән орлык өлгерми ○ 1469 ● 4565 +БУЕННАН (3) ■ Кәҗә: "Бакча буеннан үтмәсәм, тамагым туймый", - дип әйтә, ди ○ 3022 +● 4670; 11683 +БУЕНЧА (2) ■ Чуртан кушуы буенча ○ 4547 ● 13434 +БУЕҢ (3) ■ Заман сиңа буен куймас, син заманга буең куй ○ 807 ● 10752; 10810 +БУЕҢА (2) ■ Буеңа карап кием кис ○ 8673 ● 9860 +БУЕ-СЫНЫ (1) ■ Буе-сыны килбәтсез, сөйләр сүзе хикмәтсез ○ 10826 +БУЙ (13) ■ Таныган җирдә буй сыйлы, танымаган җирдә тун сыйлы ○ 5478 ● 8695; 8946; 8992; +10753-10756; 10768; 10836; 11408; 11549; 13979 +БУЙГА (6) ■ Аркылы яткан агачны буйга алып салмый ○ 1976 ● 8014; 8936; 11424; 11576; 11749 +БУЙДА (1) ■ Коры буйда хикмәт юк ○ 10769 +БУЙДАГЫ (1) ■ Бөләр йортның буйдагы баш булыр ○ 13148 +БУЙДАК (3) ■ Буйдак, утызга хәтле үзе өйләнмәсә, утыздан соң куркып өйләнмәс ○ 13139 +● 13176; 13219 +БУЙДАККА (1) ■ Буйдакка төш җиткәч акыл керер, төштән соң чыгып китәр ○ 13140 +БУЙДАКНЫҢ (4) ■ Буйдакның гакылы ике күз ○ 13141 ● 13142-13144 +БУЙДАН (1) ■ Файдасыз буйдан файдалы бүрәнә артык ○ 10811 +БУЙЛАМЫЙЛАР (1) ■ Буй белән су буйламыйлар ○ 10753 +БУЙСЫНА (2) ■ Күндәм ат чыбыркы күләгәсенә буйсына ○ 2670 ● 11608 +БУЙСЫНДЫРЫР (2) ■ Явызлар куркытып буйсындырыр, изгеләр оялтып буйсындырыр +○ 12201 (2) +БУЙСЫНЫР (1) ■ Аз күпкә буйсыныр ○ 546 +БУЙЫЙ (1) ■ Гайбәт күмер кебек: көйдермәсә дә буйый ○ 15822 +БУКЕТ (1) ■ Сүз - чәчәк, мәкаль - букет ○ 16405 +БУКЧА (2) ■ Акчаң булса бер букча, җан тынычлыгы юк ла ○ 7726 ● 7817 +БУКЧАСЫ (1) ■ Акчасы булса, букчасы булыр ○ 7717 +БУЛ (106) ■ Заманың төлке булса, син тазы бул ○ 822 ● 882; 1006; 1256; 2205 (2); 2368; 2910; +2932; 3573; 4370; 4379; 4892; 5010; 5085; 5086; 5128; 5169; 5170; 5233 (2); 5247; 5327 (2); +5411; 5679; 5748 (2); 5782; 5810; 5823; 5977; 6417 (4); 6488; 6906; 6926 (2); 6967; 6985; +7284; 7401; 7449; 7458; 7518; 7602; 7813 (2); 8121; 8367 (4); 9114 (2); 9336 (2); 10092 (2); +10093 (2); 10204 (2); 11076; 11159; 11198; 11242; 11320; 11399; 11589; 11612; 11618; 11824; +12150; 12183 (2); 12212; 12295; 12301; 12331; 12425; 12839; 12841; 12846 (2); 12848 (2); +12986; 13639 (2); 13712; 13886; 14164 (2); 14165 (2); 14264; 15072; 15082; 15362; 15820; +16078 (2); 16412 +БУЛА (373 | 2) ■ Ай белән кояш берәр генә була ○ 3 ● 27 (2), :1, :2; 31; 69; 136 (2); 191; 352; 378; +396; 471 (2); 547 (2); 685 (2); 760; 797; 917; 943; 955; 960; 979; 993; 999; 1022; 1072; 1085; 1131; +1154; 1206; 1291; 1324; 1326; 1380; 1428; 1451; 1473; 1487; 1553 (2); 1616; 1691; 1702; 1703; +1742; 1785; 1786; 1922; 2083; 2084; 2149; 2615; 2651; 2724; 2852; 2859 (2); 2868; 2926; 2967; +3023; 3054; 3106 (2); 3120; 3169; 3175; 3223; 3243 (2); 3273; 3310; 3472 (2); 3490; 3494; 3722; +3767; 3811; 3814; 3887; 3944; 3958; 4049; 4057; 4162; 4185; 4300; 4346 (2); 4369; 4423; 4494; +4505; 4515; 4581; 4583; 4762; 4781; 4802; 4831; 4870; 4909; 4927; 5129; 5161; 5189; 5231; 5293; +5378; 5386; 5916; 5940; 5953; 5985; 6045; 6081; 6115; 6120; 6136; 6138; 6191; 6247; 6261; 6312; +6378; 6499; 6601; 6682; 6690; 6732; 6924; 6929; 6996; 7073; 7091; 7132; 7170; 7175; 7222; 7234; +7236; 7278; 7282; 7345; 7351; 7406; 7479; 7514; 7664; 7697; 7719; 7791; 7798 (2); 7860 (2); +7936; 7942; 7976; 8059; 8105; 8145; 8199; 8298; 8300; 8303; 8321; 8411; 8455 (2); 8479 (2); +8485; 8487 (2); 8494; 8533; 8591 (2); 8612; 8633; 8679; 8681; 8684; 8692 (2); 8726; 8797; 8874; +8877; 9050; 9102; 9109; 9137; 9159; 9180; 9197; 9205; 9218; 9266; 9273; 9310; 9312; 9335; +9337; 9351; 9387; 9476; 9673; 9707; 9715; 9821; 9858; 9883; 9909; 9925; 9943; 9994; 10001; +10070; 10084; 10109; 10153; 10161; 10195; 10243; 10262; 10282 (2); 10306; 10315; 10552 (2); +10571; 10584; 10764; 10765; 10792; 11044; 11057; 11098; 11123; 11160 (2); 11169; 11236; 11254; +11266; 11300; 11302; 11315; 11342; 11356; 11458; 11523; 11564 (2); 11588; 11605; 11733; 11748; +11754; 11827; 11926; 11962; 12199; 12259; 12285; 12324; 12398; 12424; 12462; 12482; 12519; +12559; 12582; 12588; 12628; 12672; 12685; 12693; 12707; 12751; 12779; 12817 (2); 12866 (2); +12890; 12964; 12969; 13009 (2); 13010; 13016 (2); 13095 (2); 13134 (3); 13157 (2); 13199; 13273; +13283; 13293; 13326; 13360; 13365; 13366; 13374; 13376; 13470; 13495; 13610 (2); 13660; +13702; 13706; 13801; 13807; 13836; 13837; 13856; 14000; 14044; 14095; 14193; 14254; 14291; +14350; 14394; 14444; 14472; 14628; 14648; 14857; 14973; 15039; 15183 (2); 15238; 15288; +15294; 15399; 15490; 15883; 15904; 15929; 15978; 16028; 16044; 16054; 16127; 16180; 16227; +16236 (2); 16339 (2); 16562; 16597; 16729; 16931; 16942; 16982; 17019; 17074; 17079 +БУЛАДЫР (1) ■ Кара - матур булмаса да, матур - кара буладыр ○ 583 +БУЛАЛАР (3) ■ Кызлар кыланчык булалар ○ 13005 ● 13229; 13916 +БУЛАЛМЫЙ (2) ■ Бака, күпме өрелсә дә, үгез булалмый ○ 4569 ● 12236 +БУЛАЛМЫЙСЫҢ (1) ■ Кеше илендә иш булалмыйсың ○ 5009 +БУЛАМ (1) ■ Сәүдәгәр булам дисәң, көтәргә алып бурычка сат ○ 7967 +БУЛАМЫНИ (1) ■ Артында йөз эт һауламаган бүре бүре буламыни? ○ 2120 +БУЛАСЫ (12) ■ Бодай буласы җиргә борай булып калган ○ 1579 ● 1806; 5310; 8036; 11606 (2); +12894 (2); 12914 (2); 13301; 14085 +БУЛАСЫН (1) ■ Кырмыска кайчан яңгыр буласын белеп эш итә ○ 4788 +БУЛАСЫНЫҢ (1) ■ Бәхетле буласының теле татлы ○ 15478 +БУЛАСЫҢ (7) ■ Илгә кушылсаң - ир буласың, илдән аерылсаң - хур буласың ○ 4961 (2) ● 5117; +6806; 9826; 10592; 12841 +БУЛАТ (3) ■ Булат булатны тишми ○ 277 ● 9886; 9887 +БУЛАТНЫ (1) ■ Булат булатны тишми ○ 277 +БУЛАЧАК (1) ■ Алда булачак туй өчен хәзердән биеп торма ○ 13259 +БУЛАЧАККА (1) ■ Булачакка килгәндә боламыкка теш сына ○ 14807 +БУЛГАЛЫЙ (1) ■ Таза алмагачта да черек алма булгалый ○ 1815 +БУЛГАН (99) ■ Кич караңгы булган саен, йолдыз яктырак була ○ 31 ● 411; 459 (2); 903 (2); 953; +1251; 1304; 1326; 1357 (2); 1362; 1653; 1781; 1998; 3910; 4228; 4388; 4589; 5048 (2); 5212; +5256; 5454; 6451; 6452; 7472 (2); 7588; 7596 (2); 7625 (2); 7626 (4); 8016; 8033 (2); 8036; 8980; +9081; 10342; 10736; 11081; 11147; 11283; 11449; 11458; 11495 (4); 11744; 11790 (2); 11794; +11873; 11986; 12005 (2); 12056; 12068; 12491; 12676; 12709; 12842; 12920; 12921; 13067; +13080; 13455; 13471; 13578 (2); 13592; 13642; 13682; 13718; 13928; 14111; 14402 (2); 15293; +15333; 15476; 15578 (2); 15594; 15899; 16094; 16531; 16998 (2); 17055; 17087 (2) +БУЛГАН-БУЛГАН (1) ■ Булган-булган ботка булсын ○ 9455 +БУЛГАНГА (5) ■ Үзең сарык булгач, көтүчең Сарбай булганга үпкәләмә ○ 3121 ● 4864; 5355; +7891; 8150 +БУЛГАНДА (12 | 1) ■ Ат яхшы булганда юл кыска булыр ○ 2533 ● 3561; 3711; 4927; 5320; 7161; +7634:1; 7643; 9019; 10346; 12271; 13993; 14912 +БУЛГАННАН (3) ■ Кырык ел тавык булганнан бер көн әтәч булганың артык ○ 4372 ● 7644; 11873 +БУЛГАННЫ (4) ■ Өстә булганны аста көт ○ 716 ● 7251; 12236; 15609 +БУЛГАННЫҢ (2) ■ Дөясе булганның капка башы биек булыр ○ 2923 ● 10262 +БУЛГАНСЫҢ (1) ■ Суккан көлтә булгансың ○ 1502 +БУЛГАНЧЫ (73 | 1) ■ Бәләкәйнең зуры булганчы, зурның бәләкәе булу яхшы ○ 566 ● 620; 1256; +2205; 2308; 2368; 2489; 2736; 2816; 2852; 2910; 3258; 3270; 3573; 3811; 4498; 4510; 4892; +5010; 5085; 5086; 5125; 5169; 5170; 5241; 5247; 5296; 5452; 5782; 5823; 5977; 6123; 6985; +7057; 7283; 7284; 7401; 7458; 7602; 7902; 7939; 8121; 8915; 10292; 10810; 10812; 11076; 11159; +11164; 11296; 11320; 11560; 11589; 11695; 12150; 12183 (2); 12189; 12212; 12295; 12301; 12843; +13137; 13571; 13886; 13899; 14136, :1; 14624; 14626; 14686; 14931; 15072; 15081 +БУЛГАНЫ (3) ■ Кара кешенең хан булганы - ходай булганы ○ 5818 (2) ● 13480 +БУЛГАНЫМ (1) ■ Синең бар булганың - минем юк булганым ○ 7647 +БУЛГАНЫН (3) ■ Кыш булганын колагы туңганнан белгән ○ 1041 ● 3170; 12819 +БУЛГАНЫҢ (3) ■ Кырык ел тавык булганнан бер көн әтәч булганың артык ○ 4372 ● 4498; 7647 +БУЛГАЧ (29 | 3) ■ Тау булгач, чокыры булыр ○ 156 ● 994; 1199; 1956:2; 2939; 3121; 4007; 4080:1; +4083; 4581; 5754; 6918; 7985; 8140; 8839; 9387; 9553:2; 9962; 10012; 10266; 10717; 13093; +13098; 13134; 13350; 13593 (2); 13953 (2); 14449; 14722; 16899 +БУЛГАЧТЫН (1) ■ Кода-кодагый булганчы бик эзләш тә бик сораш, кода-кодагый булгачтын, +хәлең булса бик сыйлаш ○ 14626 +БУЛДЫ (33) ■ Ослан тавы хәтле тау җиңел булды, бер уч туфрак авыр булды ○ 233 (2) ● 519; +527; 625; 647; 965; 1517 (2); 5068 (2); 6894; 7125; 7530; 7900; 7983 (2); 8879; 9030; 9459; +10475; 10521; 11032 (3); 13246; 13250 (2); 13433; 14054; 14172; 14594 (2) +БУЛДЫКЛЫ (1) ■ Булдыклы кеше таштан икмәк чыгарыр ○ 6453 +БУЛДЫКСЫЗ (2) ■ Ямьсез - көзгене яманлый, булдыксыз - коралны хурлый ○ 6609 ● 13456 +БУЛДЫКСЫЗГА (1) ■ Тырышка эшең төшсә - "хуп" дияр, булдыксызга йомышың төшсә "юк" дияр ○ 6506 +БУЛДЫКСЫЗДАН (1) ■ Булдыксыздан һөнәр чыкмас, күңелсездән көлке чыкмас ○ 6454 +БУЛДЫКСЫЗНЫ (1) ■ Булдыксызны агач башында эт кабар ○ 6455 +БУЛДЫКСЫЗНЫҢ (1) ■ Ямьсезнең көзгесе начар, булдыксызның коралы начар ○ 10713 +БУЛДЫКСЫЗЫ (2) ■ Бурның булдыксызы кәҗә урлый, ирнең булдыксызы кыз урлый ○ 13145 (2) +БУЛДЫМ (12) ■ Эт булдым, койрык кына кирәк ○ 3790 ● 7162 (2); 8992 (2); 9536 (2); 9867; +13337; 13780; 14619 (2) +БУЛДЫМЫ (1) ■ Ләкләк тә булдымы кош: яз килер дә кыш китәр ○ 4069 +БУЛДЫҢ (9) ■ Муенга тагылган таш булдың ○ 231 ● 5704; 5754; 7099; 12470 (2); 13255 (2); 15356 +БУЛДЫҢМЫ (1) ■ Паңгы булдыңмы - кер кызауга ○ 1296 +БУЛДЫРА (5) ■ Тимер балта булдыра алмаганны кайчакта юкә чөй булдыра ○ 1942 (2) ● 6557; +6619; 13759 +БУЛДЫРГАН (1) ■ Шайтан булдыра алмаганны хатын булдырган ○ 13759 +БУЛДЫРМАУ (1) ■ Янгынны сүндергәнче булдырмау яхшырак ○ 8542 +БУЛДЫРМЫЙ (1) ■ Бакча булдырмый алма булмас ○ 1802 +БУЛДЫРУ (1) ■ Олылык зур эшләр булдыру белән генә табыла ○ 11255 +БУЛМА (51) ■ Тауга карап, тау булма ○ 160 ● 694 (2); 796; 882; 1669; 2206; 3574; 5052 (2); 5338; +5411; 5511; 5679; 5810; 6906; 6914; 6953; 6959 (2); 9278; 9355 (2); 9414 (2); 11198; 11242; +11612; 11618; 11739 (2); 11852; 12184; 12331; 12839; 12863 (2); 14041; 14568 (2); 14573 (2); +14912; 15057; 15820; 16071; 16412; 16471 (2); 16683 (2) +БУЛМАВЫ (1) ■ Булганнан булмавы артык ○ 7644 +БУЛМАГАЕ (1) ■ Үгез булмагае черт булсын, савып эчәргә сөт булсын ○ 3301 +БУЛМАГАН (23) ■ Диңгездә булмаган - куркыныч күрмәгән ○ 368 ● 1557 (2); 3288; 3352; 3577; +5762; 6057; 6193; 6451; 7815; 8946; 11147; 11175; 11268; 11302; 12469; 13067; 13266; 14323; +14590; 15476; 16679 +БУЛМАГАНГА (2) ■ Булмаганга булышма ○ 6456 ● 10010 +БУЛМАГАНДА (5 | 1) ■ Ат булмаганда ишәк тә ярый ○ 2948 ● 6317 (2); 7634:1; 7643; 16298 +БУЛМАГАННЫҢ (4) ■ Кырда эзе булмаганның ашъяулыкта күзе булмас ○ 1421 ● 6457; 9123; +БУЛМАГАНЧЫ (1) ■ Һич булмаганчы кич булсын ○ 1023 +БУЛМАГАЧ (1) ■ Булмагач булмый икән базарда төче күмәч ○ 9196 +БУЛМАГЫ (2) ■ Яшьнең олы булмагы - сүзеннән, олының кече булмагы - үзеннән ○ 15131 (2) +БУЛМАДЫ (2) ■ Чакырып сыйлап булмады, тотып кыйнап булмады ○ 10226 (2) +БУЛМАК (2) ■ Галим булмак җиңелдер, әдәм булмак читендер ○ 11115 (2) +БУЛМАС (418) ■ Бер күктә ике ай булмас ○ 26 ● 128; 141; 157; 188; 189; 194 (2); 203; 206; 213 (2); +255; 266; 267 (2); 270; 286; 290; 293; 326; 358; 437; 495; 571; 578; 579 (2); 591 (2); 613; 614; +639 (2); 691; 769; 773; 897; 949; 1080; 1276; 1289; 1300; 1313 (2); 1336; 1382; 1421; 1431; 1490; +1522 (2); 1538 (2); 1567; 1606; 1625; 1676; 1694; 1709 (2); 1723; 1732 (2); 1757 (2); 1802; 1853; +1858; 1859; 1894 (2); 1897; 1918; 1949; 1968 (2); 1975; 2037; 2072; 2073; 2090; 2133; 2135; 2152; +2155; 2162; 2170; 2348; 2358 (2); 2369; 2473; 2492; 2683; 2717; 2800; 2819; 2838; 2855; 2866 (2); +2904; 2917; 2962; 2964 (2); 2984; 3058; 3161; 3241; 3268; 3412; 3436; 3571; 3658; 3723; 3912; +3968; 3974; 3975; 4077; 4082; 4218; 4237; 4245; 4275; 4308; 4495; 4524; 4602; 4715 (2); 4811; +4873; 4905 (2); 4906 (2); 4911; 4915 (2); 4921 (2); 5012; 5049 (2); 5061 (2); 5095 (2); 5150 (2); +5237 (2); 5291 (3); 5431 (2); 5434 (2); 5460; 5506; 5549 (2); 5724; 5725 (2); 5729 (2); 5750; +5768 (2); 5792 (2); 5803 (2); 5805; 5807 (2); 5834 (2); 5839; 5841; 5846 (2); 5847 (4); 5906; 5908; +5909 (2); 5932; 5957; 5964 (2); 5965 (2); 5981 (2); 6110; 6112; 6358; 6369; 6411 (2); 6419 (2); +6461; 6488; 6513; 6616 (2); 6633 (2); 6668 (2); 6706; 6809 (2); 7004; 7085; 7195 (2); 7330; 7506; +7601 (2); 7736 (2); 7829 (2); 7858 (2); 7865; 8100 (2); 8170; 8243; 8257; 8270; 8286; 8304; +8331; 8496; 8527; 8600; 8628; 8668; 8706; 8721 (2); 8778 (2); 8859; 8862; 8882; 8890 (2); 8946; +8982; 9032 (2); 9074; 9123; 9151; 9272; 9300; 9688; 9698; 9710; 9760; 9804; 9838; 9937; 10002; +10081; 10112 (2); 10249; 10659 (2); 10714 (2); 11209; 11284; 11321 (2); 11518; 11563; 11673 (2); +11734 (2); 11743; 11744; 11842; 12033; 12061; 12103 (2); 12126; 12129 (2); 12131 (2); 12172 (2); +12181 (2); 12284 (2); 12304 (2); 12388 (2); 12492; 12500 (2); 12501; 12593; 12603; 12646; 12692; +12787 (2); 12844; 12892; 12893 (2); 12968 (2); 13087 (2); 13144; 13154; 13221; 13302; 13363 (2); +13364; 13421 (2); 13472; 13499 (2); 13523; 13565; 13573 (2); 13632; 13633 (2); 13674 (2); 13714; +13748; 13835 (2); 13940; 13972; 14014; 14024; 14038 (2); 14050; 14068; 14168 (2); 14210 (2); +14253; 14272; 14381; 14383 (2); 14482 (2); 14528 (2); 14655 (2); 14874 (2); 14904 (2); 15025; +15026; 15028 (2); 15157; 15216 (2); 15303; 15416; 15505 (2); 15514 (2); 15781; 15908; 15934; +16046; 16138; 16268 (2); 16588; 16596; 16679; 16757; 16821; 16921; 16924; 16959 (2) +булмас → булыр-булмас +БУЛМАСА (75 | 1) ■ Болагы булмаса, үзән дә кибә ○ 353 ● 471; 550; 583; 1178; 1267; 1795; 1886; +2327; 2490; 3061; 3131; 3927:1; 4896; 5255; 5681; 5790; 6411; 6568; 6635; 7029; 7037; 7364; +7410; 7485; 7589; 7645; 7725; 8170; 8201; 8631; 9318; 9698; 9724; 10164; 10259; 10274; 10554; +10618; 10644; 10658; 11060; 11220; 11273; 11343; 11361; 11409; 11625; 11665; 12647; 13007; +13265; 13538; 13657; 14005; 14089; 14107; 14171; 14504; 14510; 14798; 14840; 15065; 15203; +15399; 15491; 15512; 15659; 15705; 15706; 15908; 16160; 16211; 16320; 16331; 16476 +БУЛМАСАҢ (7) ■ Сарык булмасаң, бүре дә ашый алмас ○ 3107 ● 8234; 8352; 13222; 14354; +16248; 16471 +булмаска → булыр-булмаска +БУЛМАСНЫ (3) ■ Булмасны эт тә кумас ○ 3470 ● 6458; 16252 +булмасныкы → булыр-булмасныкы +БУЛМАССЫҢ (11) ■ Тауга карап, тау булмассың, түмгәккә карап, уба булмассың ○ 161 (2) +● 337; 1660; 6072; 8352; 9612; 13804 (2); 14729; 16154 +БУЛМАССЫҢМЫ (1) ■ Аша, аша! - булмассыңмы алаша ○ 9761 +БУЛМАСТАЙ (2) ■ Булырдай кечкенәдән "мин баш" дияр, булмастай үлгәнче "мин яшь" дияр +○ 6462 ● 15027 +БУЛМАСТАЙГА (1) ■ Булмастайга төмсенмә дә, көрсенмә дә ○ 6051 +БУЛМАСТАЙНЫ (1) ■ Булмастайны балга буясаң да эт яламас ○ 6459 +БУЛМАСТАЙНЫҢ (3) ■ Булырдайның - сүзеннән, булмастайның - күзеннән ○ 6463 ● 15025; +БУЛМАСЫН (21) ■ Әтәч синнән зирәк булмасын, син әтәчтән зирәк бул ○ 4379 ● 5815; 7129; +7174; 7204; 8082; 8168; 8201; 9800; 9962; 10063; 10979; 11337; 11548; 11704; 12164; 12243; +12656; 13438; 14232; 15437 +БУЛМАСЫНА (1) ■ Җитмәсенә җиң булдым, булмасына буй булдым ○ 8992 +БУЛМАУ (1) ■ Гафу үтенүгә караганда гаебең булмау яхшы ○ 12493 +БУЛМЫЙ (346 | 9) ■ Ай һәрвакыт тулы тормый, чокыр һәрчак сулы булмый ○ 17 ● 21; 40; 80; +296; 319; 338; 351; 372; 408; 412; 416; 452; 561; 609; 616; 634; 767; 770; 797; 817; 818; 843 (2); +847; 895; 924 (2); 935 (2); 1012; 1021; 1022; 1097; 1139; 1143; 1144; 1157; 1181; 1258; 1269; +1450 (2); 1462:1; 1463; 1514 (2); 1538:1; 1560; 1601; 1690; 1696; 1734; 1831; 1883; 1903; 1965; +2091; 2181; 2211; 2225; 2235; 2266; 2325; 2353; 2514; 2522; 2592; 2666; 2882; 2899; 2921; 2981; +2986; 3031; 3032; 3171; 3186; 3315; 3547; 3561; 3621 (2); 3694; 3723:1; 3740; 3760; 3877; 3881; +4018 (2); 4061; 4211; 4374; 4454; 4482; 4589 (2); 4735; 4800; 5090; 5252; 5324; 5446; 5493 (2); +5510 (2); 5565; 5621; 5724; 5763; 5955; 6028; 6031 (2); 6033; 6081; 6127; 6182; 6214 (2); 6291; +6343; 6377; 6378; 6823 (2); 6856; 6931; 7008; 7023; 7045; 7081; 7338; 7371 (2); 7420; 7466; +7492 (2); 7549; 7563; 7587; 7719; 7777; 7780; 7864 (2); 7897; 7914; 7936; 7986; 8006 (2); 8011; +8021; 8159; 8175; 8199; 8268; 8325; 8333; 8401; 8402; 8505; 8508; 8601; 8605; 8622; 8668; +8679; 8719; 8724; 8767; 8769; 8773; 8876; 8886 (2); 8910; 9009; 9047; 9074; 9102; 9107; 9110; +9122 (2); 9142; 9161, :2; 9169 (2); 9196; 9198; 9200; 9216; 9236; 9238; 9260, :1, :2; 9261 (2); +9275; 9293; 9300; 9314 (2); 9352; 9481; 9632; 9745; 9821; 9882; 9897; 9989; 10010; 10018; +10148; 10239; 10250; 10300; 10377; 10551; 10565; 10570; 10643; 10660; 10675; 10704 (2); +10744 (2); 10899; 10910; 10923; 10958, :1; 11079; 11134; 11149:1; 11155; 11175; 11339; 11340; +11346; 11412; 11470; 11523; 11597; 11716; 11733; 11827; 11909; 11964; 12034; 12102 (2); 12177; +12275; 12410; 12462; 12522; 12611; 12634; 12670 (2); 12690; 12717; 12726; 12751; 12777; +12908 (2); 12979; 13085 (2); 13149 (2); 13181 (2); 13201; 13202; 13260 (2); 13265; 13277; 13303; +13394; 13553; 13683; 13711 (2); 13718; 13732; 13907; 14206 (2); 14207 (2); 14222; 14271; 14363; +14678 (2); 14705; 14716; 14738; 14777; 14796; 14801; 14817; 14851; 14866; 14877; 14878; +14884; 14891; 14925; 14930; 14964, :1; 15004; 15221; 15236; 15333; 15343; 15374; 15397; +15403; 15417; 15533; 15535; 15594; 15613; 15786; 15905; 16027; 16219; 16223; 16227; 16286; +16347; 16369 (2); 16467 (2); 16567; 16743 (2); 16778; 16842; 16876 +БУЛМЫЙДЫР (2) ■ Сыер сары булмыйдыр, дөя туры булмыйдыр ○ 3193 (2) +БУЛМЫЙЛАР (1) ■ Би булмый хан булмыйлар ○ 5763 +БУЛМЫЙСЫҢ (1) ■ Киң булсаң, ким булмыйсың ○ 589 +БУЛМЫЙЧА (5) ■ Тарчылык булмыйча, киңчелек булмый ○ 616 ● 858; 5446; 14004; 14222 +БУЛСА (658 | 11) ■ Ай яктысы, ни хәтле генә якты булса да, кояшныкына җитә алмый ○ 15 ● 68; 85; +111 (2); 121; 154; 159; 208; 244; 268 (2); 280; 297; 348; 357; 378; 385; 400; 409; 490; 542 (2); 551; +562; 588; 611 (2); 617; 633; 638; 649; 673 (2); 693; 782; 821; 822; 933; 1063 (2); 1070; 1077; 1081 (2); +1094; 1146; 1160; 1177 (2); 1263; 1267; 1320; 1371; 1487; 1488; 1523; 1534; 1538; 1618; 1650; 1651; +1754; 1785; 1879:1, :1; 1891; 1910; 1916; 1944; 1965; 2014 (2); 2033 (2); 2129; 2144; 2202; 2313; +2331; 2351; 2364; 2375; 2378; 2395; 2397; 2407 (2); 2453; 2490; 2534; 2571 (4); 2591; 2592; 2598; +2603; 2615; 2617; 2743; 2761; 2763 (2); 2785; 2797; 2802; 2822; 2885; 2897; 2901; 2918; 2938; 2941; +2949; 3012; 3025; 3042; 3080 (2); 3165; 3166; 3270; 3335 (2); 3347; 3362 (2); 3367; 3374; 3381; +3434; 3469; 3487; 3566; 3576; 3585; 3615; 3645; 3684 (2); 3729; 3840:3; 3875; 3928; 3981; 4049; +4098; 4112; 4124; 4207; 4227:1, :1; 4247; 4295; 4524; 4529; 4616; 4623; 4652; 4681; 4712; 4715; +4745 (2); 4774; 4830; 4866; 4909; 4918; 4919; 4949; 4965; 4979; 5024; 5027; 5042; 5082; 5100; 5124; +5168; 5206; 5214-5217; 5221-5223; 5231; 5284; 5293; 5304; 5318; 5324; 5340-5343; 5559 (2); 5730; +5731; 5739; 5746; 5762; 5765; 5773; 5791 (2); 5811 (4); 5852; 5863 (2); 5864; 5881; 5886 (2); 5891; +5909 (2); 5928 (2); 5941; 5959; 5974 (2); 6038; 6089; 6090; 6189; 6195; 6199; 6247; 6248; 6260; +6312; 6325 (2); 6340; 6359; 6389; 6526; 6635; 6667; 6736-6738; 6791; 6814; 6829; 6894; 6929; 69506952; 6954; 6969; 7045; 7126-7128; 7146; 7170; 7214; 7262; 7265; 7298; 7303; 7351; 7362; 7410; +7411 (2); 7466; 7469; 7490; 7492 (2); 7501; 7511; 7587; 7589; 7590; 7595; 7598; 7608; 7645; 7666; +7717; 7726-7728; 7737; 7746; 7775; 7791; 7868 (2); 7892; 7932 (2); 7944; 7954; 8048; 8082; 8084; +8090; 8105; 8253; 8269; 8278; 8280; 8285; 8297; 8300; 8316; 8363; 8372; 8423; 8453; 8465; 8482; +8591 (2); 8632; 8710; 8713; 8761; 8774; 8785; 8811; 8814; 8923; 8995; 9029; 9031; 9101; 9127; 9167; +9189; 9190; 9197; 9208; 9218; 9261 (2); 9284; 9297; 9314 (2); 9363; 9369; 9380; 9382; 9427; 9476; +9508; 9588; 9695; 9724; 9746; 9841 (2); 9890; 9906; 9913; 9916; 9949; 9954; 9977; 9979; 10003; +10052; 10097; 10124; 10151; 10175; 10242 (2); 10247; 10263; 10293; 10401; 10405; 10415; 10430; +10534; 10538; 10540; 10571; 10668; 10700; 10739; 10762; 10883; 10949-10951; 10960; 10979; +11043; 11101; 11102; 11122; 11123; 11130 (2); 11160 (2); 11208; 11215; 11216; 11221; 11224; +11230-11232; 11234; 11236; 11284; 11297; 11317; 11322; 11337; 11351; 11352 (2); 11353; 11398; +11410; 11489; 11490; 11704; 11716; 11763; 11770; 11918; 12074; 12235; 12259; 12409, :1; 12414; +12438; 12441 (2); 12583; 12603; 12673; 12688; 12693; 12694 (2); 12727; 12747; 12794; 12840; +12843 (2); 12844; 12886; 12890; 12893 (2); 12919; 12934 (2); 12954 (2); 13035 (2); 13057 (2), +:1 (2), :2 (2); 13079 (2); 13095 (2); 13215; 13242; 13273; 13283; 13375 (2); 13409; 13413; 13438; +13445 (2); 13523; 13532; 13554 (2); 13580 (2); 13590; 13609 (2); 13610 (2); 13611 (2); 13612; +13613 (3); 13645 (2); 13679, :1; 13749; 13750 (2); 13751 (2); 13752; 13753; 13764 (2); 13791 (2); +13807; 13809 (2); 13833; 13836; 13837; 13841; 13850 (2); 13855; 13856; 13864 (2); 13870; 13887; +13892; 13956; 14005; 14007; 14017 (2); 14090; 14161 (2); 14163; 14171; 14221; 14233 (2); 14253; +14254; 14291; 14311; 14325 (2); 14331; 14332; 14336; 14350; 14361; 14363; 14364; 14393; 14394; +14435; 14437; 14440; 14472; 14500; 14520; 14543 (2); 14552 (2); 14554 (2); 14562 (2); 14569 (2); +14570 (2); 14572; 14575 (2); 14585; 14606; 14626; 14635; 14637 (2); 14675; 14677; 14728; +14824 (2); 14841; 14909; 14917; 14926-14928; 14955 (2); 15080 (2); 15110; 15116; 15142; 15198; +15202; 15223; 15308 (2); 15341; 15374; 15490; 15541; 15542; 15550; 15602-15604; 15709; 15726; +15781; 15825; 15897; 15974; 15975; 15977; 16004; 16033; 16044; 16057; 16080 (2); 16129 (2); +16186; 16211; 16240; 16263; 16393; 16399; 16573; 16766; 16774; 16818; 16824; 16912; 16922; +16988; 17000; 17007; 17010; 17024; 17026; 17056; 17067 +БУЛСАЕ (1) ■ Комагай күктә ярты ай күргәч: "Түгәрәк калач булсае", - дигән ○ 9662 +БУЛСАМ (2) ■ Март: "Хут урынында булсам, сыерның мөгезен сындырыр идем", - дип әйтә, +ди ○ 920 ● 14585 +БУЛСАМЧЫ (1) ■ Байның килене булганчы, ярлы кызы булсамчы ○ 7283 +БУЛСАҢ (125 | 12) ■ Кече булсаң - зур булырсың, зур булсаң - хур булырсың ○ 585 (2) ● 589; +1605; 2321; 2931; 3122; 3568; 3570, :1; 3773; 4097; 4370; 4590; 4879; 4912 (2); 4957; 5117; 5295; +5338; 5358; 5468; 5744 (2); 5748; 5885; 6960; 6964 (2); 6970; 6971 (2); 6972 (2); 6973 (2); 6977; +7155 (2), :1, :2 (2); 7163 (2); 7164 (2); 7448 (2); 7449-7451; 7544 (2); 7545 (2); 7630 (2); 7813:1; +7969; 8110; 9114 (2); 9537 (2); 10092; 10093 (2); 10466; 10645; 11082; 11083 (2); 11480; 11502; +11612; 11930 (2); 11950; 11965 (2); 11990; 12166 (3), :1 (3), :2 (2), :3 (2); 12185 (2); 12211 (2); +12311 (2); 12312 (2); 12314 (2); 12315 (2); 12316; 12395 (2); 12452; 12458; 12845-12848; 12985; +12986; 13093; 13243; 13639 (2); 13712; 14264; 14334; 14475 (2); 14542; 14597 (2); 14604; 15082; +15119; 15294; 15320 (2); 15364; 15610; 16337; 17018 +БУЛСАҢЧЫ (1) ■ Юаш әдәм булганчы юкка чыккан булсаңчы ○ 12189 +БУЛСАЧЫ (3) ■ Җир түгәрәк булганчы ил түгәрәк булсачы ○ 5125 ● 8647; 14136 +БУЛСЫН (254 | 5) ■ Туфракка ябышсаң, туфрагың алтын булсын; ташка ябышсаң, ташың көмеш +булсын ○ 190 (2) ● 222; 460; 543 (2); 550; 551; 605; 620; 669; 670 (2); 933; 1023; 1172 (2); 1493; +1523; 1524; 1546; 1575; 1661:1; 1701; 2052; 2143 (2); 2396 (2); 2614 (2); 2733; 2788 (2); 2931; +3080 (2); 3139; 3301 (2); 3302 (2); 3568; 3578; 3697; 3934; 3935; 4560; 4593 (2); 4896; 4920 (2); +5124; 5214; 5215; 5224; 5241; 5255; 5296; 5343; 5359 (2); 5426; 5427 (2); 5429; 5452; 5482 (2); +5559 (2); 5628; 6123; 6128; 6317 (2); 6318; 6693; 6738; 6747; 6791; 6849; 6850; 6937; 6969; 6977; +7030 (2); 7057; 7129; 7131; 7178; 7202; 7333; 7364; 7519 (2); 7589; 7598; 7806; 7813, :1; 7850; +7878; 7888 (2); 7900; 7902 (2); 7939; 7953 (2); 7954; 8082; 8168; 8234; 8278; 8285; 8288 (2); 8292; +8350 (2); 8535; 8814; 8837; 8888 (2); 8915; 8923; 8999; 9097 (2); 9194; 9284; 9455; 9641; 9685; +10063; 10064; 10079 (2); 10164; 10194 (2); 10265; 10269; 10292; 10315; 10457; 10700; 10810; +10903; 10970; 10979; 11060; 11071 (2); 11101; 11102; 11122; 11164; 11233; 11296; 11297; 11317; +11398; 11548; 11560; 11630; 11653; 11695; 11994; 12000:5; 12145; 12235; 12409, :1; 12425; 12529; +12766; 12783; 12843 (3); 12880; 12886; 13071 (2); 13079 (2); 13206; 13217; 13332 (2); 13338; +13359 (2); 13453 (3); 13473 (2); 13525 (2); 13533 (2); 13554 (2); 13571; 13580 (2); 13612; 13657; +13697 (2); 13723; 13749; 14005 (3); 14017 (2); 14136:1; 14140 (2); 14243; 14332; 14457 (2); 14520; +14533; 14604; 14633 (2); 14637 (2); 14686; 14876; 14931; 15057; 15101; 15223; 15350; 15388; +15512; 15635; 15726; 15917; 15974; 16031; 16032; 16248; 16298; 16463 (2); 16999; 17018 +"БУЛСЫН"ГА (1) ■ "Көн үтсен"гә эшләмә, "булсын"га эшлә ○ 6097 +БУЛУ (42) ■ Тереләй җир астына керерлек булу ○ 243 ● 253; 566; 653; 1211; 1497; 2308; 2320; +2346; 2430; 4500; 5826 (2); 6418; 6905; 7134; 7165; 9468; 10472; 10473; 10505; 10507; 10518; +10520; 10729; 10848; 10856; 10992; 11006; 11041; 11148 (2); 11364; 11371; 11374; 12375; +14735 (2); 14843; 14958; 15211; 16274 +БУЛУГА (2) ■ Уртача акыллы булуга караганда атаклы исәр булуы кыен ○ 11698 ● 11836 +БУЛУДА (1) ■ Шәмнәр кыйбат булуда сукырның ни эше бар ○ 15331 +БУЛУДАН (7) ■ Күктә Чулпан булудан суда чуртан булу артык ○ 4500 ● 5355; 6418; 7134; 11089; +14958; 15211 +БУЛУЧАН (2) ■ Кызыл алманың эче кортлы булучан ○ 1808 ● 15561 +БУЛУЫ (9) ■ Дошманыңа әйтергә ярамаганны дусыңа да әйтмә: аның иртәгә дошман булуы бар +○ 5344 ● 5900; 6838; 7165; 11698; 13997 (2); 14119 (2) +БУЛУЫНА (1) ■ Балам бар дип сөенмә, сау булуына сөен ○ 13974 +БУЛУЫНДА (1) ■ Алтынның бөтен кадере дә аның аз булуында ○ 7772 +БУЛУЫННАН (1) ■ Туйның булуыннан "була" дигәне күңелле ○ 13326 +БУЛУЫҢ (3) ■ Сыерның арт саны булганчы, балык томшыгы булуың артык ○ 4510 ● 13137; +БУЛЫГЫЗ (1) ■ Копшангы: "Хуш, сау булыгыз, мин Һиндстанга киттем", - дип очкан икән дә, +тик юлда ат тизәге күргәч, шунда кунып калган, имеш ○ 4782 +БУЛЫЙМ (2) ■ Дус-ишле булыйм дисәң, кинә тотма ○ 5364 ● 7513 +БУЛЫП (109 | 1) ■ Айның йөзе тулы булып күп тормас ○ 23 ● 620 (2); 741 (2); 1216; 1308 (2); +1366; 1528 (2); 1579; 1848; 2162; 2179; 2205; 2280 (2); 2906 (2); 2969; 3406; 3543; 3694; +3793; 3982; 4050 (2); 4079; 4278; 4281; 4292; 4322; 4330; 4335; 4392; 4393; 4759; 4848; 5194; +5278; 5318; 5411; 5827 (2); 6034; 6187; 7110; 7368; 7456; 7520 (2); 7845; 8140; 8146 (2); 8572; +8660; 8878 (2); 9084; 9142; 9445; 9652; 9758; 9801 (2); 10011; 10198; 10351; 10516; 10570; +10725; 10839; 11185; 11187; 11331; 11369; 11372; 11373; 11530; 12010; 12140; 12166:2; 12449; +12562 (2); 12566; 12717; 12843; 12855; 13112 (2); 13183; 14009; 14169 (2); 14175 (2); 14382; +14723; 15319 (2); 15390; 15447 (2); 15627; 15776; 16175; 16890 +БУЛЫР (501 | 19) ■ Түбәң күктә булса да, аягың җирдә булыр ○ 68 ● 155; 156; 159; 257; 284; +318; 357; 403:1; 449 (2); 476; 490; 492 (2); 588; 611 (2); 617; 633; 813 (2); 990; 994; 1077; +1106; 1120; 1128 (2); 1129 (2); 1140; 1159 (2); 1199; 1247 (2); 1264; 1334; 1371; 1388; 1446; +1470; 1471; 1483 (2); 1526; 1531 (2); 1562; 1594 (2); 1618; 1651; 1668; 1704; 1729; 1760 (2); +1817; 1854; 1869 (2); 1880; 1893 (2); 1912; 1915; 1937 (4); 1956:1; 1974:2; 2033 (2); 2036; 2037; +2157; 2189; 2234; 2273:1; 2278; 2285; 2379; 2383; 2393; 2407 (2); 2533; 2575; 2646; 2678; 2698; +2707; 2730; 2761; 2787; 2798; 2813 (2); 2840 (2); 2841; 2844; 2859:1; 2923; 2953; 2993; 2994; +3016; 3105; 3119; 3122; 3140 (2); 3142 (2); 3165; 3166; 3194 (2); 3230; 3258; 3260; 3308 (2); +3374; 3432; 3434; 3674; 3677; 3707; 3723:2; 3738; 3769; 3827; 3831; 3840:3; 3865; 3875; 3907, +:1; 3923; 4005; 4040; 4057:2; 4064; 4112; 4124; 4190; 4212; 4227:1, :1; 4229; 4235 (2); 4241; +4247; 4274; 4295; 4297; 4363; 4365; 4445 (2); 4476; 4489; 4496; 4512; 4565 (2); 4620; 4712; +4793; 4907; 4938; 4943 (2); 4944 (2); 5000; 5012; 5027; 5105; 5217; 5227; 5400; 5417; 5472 (2); +5489; 5501; 5652; 5664 (2); 5681; 5819 (2); 5839; 5855 (2); 5861; 5885; 5906; 5959; 5979; 6038; +6064; 6089; 6090; 6102; 6106 (2); 6189; 6195; 6226; 6248; 6306; 6341; 6358; 6389; 6402; 6461 +(3); 6477; 6479; 6492; 6531 (2); 6600; 6613; 6708; 6717; 6731; 6763; 6769; 6784; 6792; 6829; +6950; 6956; 6966 (2); 6986; 7000 (2); 7082; 7149; 7274 (2); 7354; 7411 (2); 7452 (2); 7469 (2); +7472; 7474; 7580; 7603 (2); 7619; 7627 (2); 7717; 7731; 7933 (2); 7949; 7985; 8032 (2); 8248; +8279; 8280; 8423; 8493; 8541; 8674 (2); 8901; 8920; 8927; 9031; 9099; 9145 (2); 9167; 9249 (2); +9251; 9297; 9341; 9344; 9345 (2); 9536 (2); 9760; 9804; 9836 (2); 9838; 10000; 10052 (2); 10069; +10151; 10190 (2); 10409; 10420; 10430; 10450; 10470 (2); 11043; 11091 (2); 11180; 11215; 11230; +11234; 11353; 11636; 11693 (2); 11736; 11791 (2); 11794; 11943 (2); 11981; 11999; 12027; 12030; +12050; 12056; 12068; 12142; 12190 (2); 12271; 12502; 12514; 12544 (2); 12633; 12732; 12788; +12816 (2); 12826 (2); 12860; 12861; 12888; 12894 (2); 12914 (2); 12916; 12918 (2); 12987; 13024; +13025; 13032; 13078; 13128 (2); 13148; 13234 (2); 13263; 13346 (2); 13393; 13396; 13398 (2); +13409; 13413; 13445 (2); 13447 (2); 13472; 13479; 13481; 13507; 13516; 13517 (2); 13547; +13579; 13629; 13642; 13646 (2); 13664; 13690; 13705; 13792; 13873 (2); 13887; 14032; 14046; +14048 (2); 14111; 14137:2; 14160 (2); 14170; 14171 (2); 14183; 14196; 14204:1; 14212; 14214:1, +:1; 14218; 14276; 14284; 14295; 14300; 14311; 14331; 14381; 14387 (2); 14404; 14437; 14504; +14510; 14521; 14543 (2); 14570 (2); 14572; 14744; 14774; 14846; 14895; 14909 (2); 15026 (3); +15029 (2); 15080 (2); 15081; 15102; 15116; 15142; 15198; 15239; 15292; 15412; 15465 (2); +15506 (2); 15603; 15631; 15737; 15746; 15798; 15887; 15893; 15920; 15989 (2); 15991 (2); +16040 (2); 16070:1, :1 (2); 16079 (2); 16097; 16121; 16131 (2); 16164 (2); 16240; 16255; 16320; +16358; 16420; 16540 (2); 16685; 16761; 16794; 16800; 16823; 16962 (2); 16988; 17005 (2); 17010; +17024; 17033; 17047, :1 +БУЛЫР-БУЛМАС (4) ■ Булыр-булмас ат кеше үтерер ○ 2635 ● 6460; 6912; 15477 +БУЛЫР-БУЛМАСКА (1) ■ Булыр-булмаска ышанма, кулыңа төшкәннән аерылма ○ 7591 +БУЛЫР-БУЛМАСНЫКЫ (1) ■ Булыр-булмасныкы тулыр-тулмас калыр ○ 7592 +БУЛЫР-БУЛЫР (1) ■ Булыр-булыр - "булыр"ның уңган елы быел ○ 7646 +БУЛЫРБЫЗ (2) ■ Без дә кеше булырбыз: атка кешән салырбыз ○ 2754 ● 11363 +БУЛЫРГА (14) ■ Тәвәгә: "Муеның кәкре", - дигәч, "Ә кай җирем төз соң әле, бер муеным гына +төз булырга!" - дип җавап биргән, ди ○ 2929 ● 3111; 3133; 5468; 5519 (2); 5688; 7453; 10286; +11577; 14074; 15174 (2); 15899 +БУЛЫРДАЙ (2) ■ Булырдай кечкенәдән "мин баш" дияр, булмастай үлгәнче "мин яшь" дияр +○ 6462 ● 15027 +БУЛЫРДАЙНЫҢ (2) ■ Булырдайның - сүзеннән, булмастайның - күзеннән ○ 6463 ● 15811 +"БУЛЫР"ДАН (1) ■ "Булыр"дан "юк" артык ○ 7593 +БУЛЫРЛЫК (1) ■ Ярсаң ике, томырсаң өч булырлык ○ 8072 +БУЛЫРМЫН (2) ■ Усалның узаманы мин булырмын ○ 12402 ● 13696 +"БУЛЫР"НЫҢ (1) ■ Булыр-булыр - "булыр"ның уңган елы быел ○ 7646 +БУЛЫРСЫҢ (29) ■ Кече булсаң - зур булырсың, зур булсаң - хур булырсың ○ 585 (2) ● 2736; +4879; 5648; 5744 (2); 6105; 6129; 7925; 8110; 8330; 9034; 9225; 9529; 10160; 10180; 10272; +11655; 11708; 12216; 12333; 13722; 13959; 14354; 15119; 15124; 15819; 16271 +БУЛЫШКАНГА (1) ■ Келәмгә биргесез алача бар, булышканга биргесез арача бар ○ 5583 +БУЛЫШКАЧ (1) ■ Бүре булышкач, черки дә атны җиңгән ○ 4773 +БУЛЫШЛЫК (1) ■ Эт, үзенә булышлык тойса, бүрене ертыр ○ 3678 +БУЛЫШМА (1) ■ Булмаганга булышма ○ 6456 +БУЛЫШТЫК (1) ■ Кода-кодагый булыштык, балалар туасы гына калды ○ 14661 +БУЛЫШЧЫ (1) ■ Сукага балта булышчы ○ 1934 +БУЛЫШЫР (3) ■ Бай бай өчен тырышыр, ярлы ярлыга булышыр ○ 7143 ● 14459 (2) +БУМЫЙ (1) ■ Озын тел авызга сыймас, бер көн иясенең муенын бумый куймас ○ 15508 +БУР (7) ■ Саескан, үзе бур булгач, оясының түбәсен каплаган ○ 4083 ● 12470; 12471; 12553; +12554; 13128; 13971 +БУРА (3) ■ Алтмыш көн атан булганчы, алты көн бура бул ○ 2910 ● 7278; 8591 +БУРАГА (1) ■ Игенне иң элек бурага салдым диген, аннары уңыш алдым диген ○ 1403 +БУРАДАН (1) ■ Куйны курадан, ашлыкны бурадан сат ○ 7927 +БУРАЗНАДАН (1) ■ Аягы буразнадан чыкты ○ 10984 +БУРАЗНАНЫ (1) ■ Карт ат буразнаны бозмый ○ 2654 +БУРАЗНАСЫ (1) ■ Иртә чәчкән уңар, буразнасы тулар ○ 835 +БУРАН (15) ■ Кунмыйм дигәнне караңгы кундырыр, адашмыйм дигәнне буран адаштырыр +○ 861 ● 870; 1081; 1143 (2); 1214; 1229; 1429; 2014; 2165; 4297; 4863; 4894; 4950; 17005 +БУРАН-БУРАН (1) ■ Аяз-аяз көннәрдә өйдә торыр Әкмәли, буран-буран көннәрдә кырга чыгар +Әкмәли ○ 6447 +БУРАНГА (1) ■ Тыштагы буран буран түгел, өйдәге буранга чыдап булмый ○ 1143 +БУРАНДА (3) ■ Үгезем юк урамда, кайгым юк буранда ○ 3329 ● 14174; 17069 +БУРАНЛЫ (2) ■ Томанлы көн төлке узар, буранлы көн бүре узар ○ 2292 ● 3579 +БУРАННАРЫ (1) ■ Сафура бураннары кубару ○ 1225 +БУРАНЫ (1) ■ Җиле булгач, бураны булыр ○ 1199 +БУРАНЫҢ (1) ■ Бураның аскы бүрәнәсенә иң авырлык ○ 8244 +БУРАСЫНА (1) ■ Бурасына күрә түбәсе ○ 8245 +БУРАТКАН (1) ■ Теләвен теләткән, келәтен бураткан ○ 16806 +БУРГА (1) ■ Урланып иргә чыкканчы, урланмыйча бурга чык ○ 13209 +БУРДА (1) ■ Урланган мал бурда тормас, урланган кыз ирдә тормас ○ 13208 +БУРДАН (1) ■ Уттан калмый, бурдан кала ○ 8530 +БУРЗАЙ (1) ■ Куян тотасың килсә, бурзай ал ○ 2259 +БУРЛАККА (1) ■ Бурлакка башын кояштан яшерергә зурат бар ○ 5780 +БУРЛЫКНЫҢ (1) ■ Бурлыкның төбе - хурлык ○ 12472 +БУРНЫ (1) ■ Бурны йөккә җибәрмә, мулланы йортка җибәрмә ○ 16973 +БУРНЫКЫН (1) ■ Бурныкын карак урлаган ○ 12473 +БУРНЫҢ (1) ■ Бурның булдыксызы кәҗә урлый, ирнең булдыксызы кыз урлый ○ 13145 +БУРСЫК (1) ■ Төлке үз өнен тизәкләгәч, бурсык оясына күчә ○ 2307 +БУРЫЙ (1) ■ Бурый буран, елый олан, бармый ат, кыйный карт ○ 1214 +БУРЫЙ-БУРЫЙ (1) ■ Бурый-бурый кар яуса, буран атны үтерер; аз кешене күп кеше ничек тә +җайга китерер ○ 4894 +БУРЫЧ (14) ■ Дусыңның кем икәнен беләсең килсә, бурыч бир ○ 5418 ● 5430; 5562; 6837; +8135 (2); 8136-8140; 8147; 8150; 13502 +БУРЫЧКА (14) ■ Ишәк ишәкне бурычка кашыр ○ 2960 ● 5416; 7967; 8141 (2); 8142; 8143 (2); +8144; 8145; 8190; 9825; 11470; 13147 +БУРЫЧЛЫ (3) ■ Берәүгә бурычлы булсаң, аның колы булырсың ○ 8110 ● 8146; 15208 +БУРЫЧЛЫК (1) ■ Сәүдәдә дуслык юк, сәламдә бурычлык юк ○ 7973 +БУРЫЧЛЫНЫҢ (1) ■ Бурыччы бурычлының исәнлеген тели ○ 8148 +БУРЫЧНЫ (1) ■ Бурычны үтәү - үзе бурыч ○ 8147 +БУРЫЧТАН (1) ■ Бурычтан котылып булса да, әҗәлдән котылып булмый ○ 15374 +БУРЫЧЧЫ (1) ■ Бурыччы бурычлының исәнлеген тели ○ 8148 +БУРЫЧЫ (3) ■ Итек кисәң - кунычы кала, сату итсәң - бурычы кала ○ 7915 ● 9046; 9247 +БУРЫЧЫМ (1) ■ Бурычым юк - борчуым юк ○ 8223 +БУРЫЧЫН (2) ■ Бурычын бирмәгән икенче алмас ○ 8149 ● 15209 +БУРЫЧЫҢ (1) ■ Авыруың булса булсын, бурычың булмасын ○ 8082 +БУРЫЧЫҢНЫ (2) ■ Эт тә куянны "бурычыңны түлә!" дип куган ○ 3643 ● 13147 +БУСА (1) ■ Атадан ул туса - иге, ата юлын куса - иге, биленә садак буса - иге, битенә килер +оятны үзе белеп юса - иге, шушыларны кылмаса, барыннан да югы - иге ○ 14357 +БУСАГА (1) ■ Усалга - уша, явызга - бусага ○ 12175 +БУСАГАМНЫ (1) ■ Бусагамны төшерде инде керә-чыга ○ 8362 +БУСАГАСЫ (1 | 1) ■ Тол хатынга, бусагасы алтын булса да, сәдака тия ○ 13679 ● 13679:1 +БУСАГАСЫННАН (1) ■ Кешедә ашаган - бусагасыннан чыкканчы ○ 9658 +БУТАГАННЫ (2) ■ Шайтан бутаганны алла чишәр, бухгалтер бутаганны кем чишәр ○ 7999 (2) +БУТАУ (1) ■ Бутау мунчаласы ясау ○ 1984 +БУТЫЙ (2) ■ Агач башын җил бутый, әдәм башын сүз бутый ○ 15733 (2) +БУ-У (1) ■ Күгәрчен күгәрченне "гөлдер бу-у" дип мактаган ○ 4052 +БУХГАЛТЕР (1) ■ Шайтан бутаганны алла чишәр, бухгалтер бутаганны кем чишәр ○ 7999 +БУШ (58 | 2) ■ Изге урын буш булмас ○ 691 ● 1033; 1389-1391; 1453; 1454; 1593; 2159; 2441:1; +2636; 3471; 4034; 4800; 6133; 7011; 7043; 7077; 7425; 8043; 8055; 8628; 9421; 9555; 9843; 9882; +9888-9892; 10046; 10137; 10148; 10266; 10918; 11160; 11262; 11337 (2); 11741; 11766; 12022; +12548; 12928; 13202; 14341; 14764; 14772; 15812; 15813; 16138; 16307; 16369; 16847:1; 16850; +16893; 16896; 17014; 17045 +БУШАГАНЧЫ (1) ■ Кесә дусы - кесә бушаганчы ○ 5455 +БУШАМАС (1) ■ Ятыр корсак бушамас, бушаса да сорамас ○ 9739 +БУШАМЫЙ (3) ■ Кулы эштән бушамый, эше эшкә охшамый ○ 6297 ● 14880; 16304 +БУШАСА (1) ■ Ятыр корсак бушамас, бушаса да сорамас ○ 9739 +БУШАТКАЧ (1) ■ Мамыгын бушаткач, юрганым бар дип хыялланма ○ 8417 +БУШАТУ (1) ■ Юкны бушка бушату ○ 7650 +БУШКА (8) ■ Бия эштә тирли, колын бушка тирли ○ 2823 ● 3297; 3895; 4771; 5617; 7650; 8603; +БУШЛАЙ (4) ■ Бушлай килгән мал булмас ○ 7330 ● 7331 (2); 8050 +БУШЛЫК (1) ■ Байлык, бушлык, ялгызлык кешене аздыра, юлдан яздыра, тормышын туздыра +○ 7244 +БУЫЛА (1) ■ Кусаң тибешә, бавыннан тартсаң буыла ○ 2440 +БУЫНСЫЗ (1) ■ Буынсыз җиргә пычак салу ○ 10025 +БУЫНЫ (4) ■ Бәрәңге ашаган тук булыр, тез буыны юк булыр ○ 1594 ● 4445; 9192 (2) +БУЯВЫ (1) ■ Арзанның буявы тиз уңа ○ 7861 +БУЯЛА (1) ■ Тел май кебек буяла, тигәнәк кебек иярә ○ 15547 +БУЯЛГАН (1) ■ Әй дөнья, буялган йонга, буялса иде мамыкка, рәхәт булыр иде халыкка ○ 14774 +БУЯЛСА (1) ■ Әй дөнья, буялган йонга, буялса иде мамыкка, рәхәт булыр иде халыкка ○ 14774 +БУЯНЫП (1) ■ Акыл өләшкәндә кершән буянып калган ○ 11760 +БУЯР (1) ■ Иркә бала итәкне буяр ○ 14025 +БУЯСАҢ (1) ■ Булмастайны балга буясаң да эт яламас ○ 6459 +БУЯУ (3) ■ Бәрәңгене буяу белән алма итеп булмый ○ 1601 ● 7766; 10687 +БУЯУГА (2) ■ Асыл буяуга төшкән белән карга каргалыктан чыкмас ○ 3936 ● 13247 +БУЯУДЫР (1) ■ Яңадыр да буяудыр, искедер дә сипледер ○ 627 +БУЯУЛЫ (1) ■ Буяулы ишкәктән чыпта җилкән артык ○ 7012 +БУЯУЧЫДАН (1) ■ Буяучыдан: "Кайсы төсне бигрәк сөясең?" - дигәнгә, - "Алтын сарысы +белән көмеш агын", - дигән ○ 565 +БҮГЕН (27) ■ Бүген белән көн бетми ○ 789 ● 790; 791; 860; 1034-1036; 1392; 1608; 1925; 3068; +3072; 3144; 3375; 3580; 4352; 5784; 6062; 6292; 6475; 7245; 9148; 9643; 11987; 14480; 14859; +БҮГЕНГЕ (11) ■ Бүгенге хисап иртәгә ярамый ○ 792 ● 837; 838; 840; 858; 4334; 4772; 6052; +6053; 9346; 12475 +БҮГЕНГЕНЕКЕ (1) ■ Бер бүгенгенеке ике иртәгенекеннән яхшы ○ 765 +БҮГЕНГЕСЕ (1) ■ Үткән эшкә салават, бүгенгесе виноват ○ 1003 +БҮГЕННЕҢ (1) ■ Бүгеннең иртәгесе бар ○ 793 +БҮДӘНӘ (7) ■ Бер елны бүдәнә симерсә, икенче елны тартар симерә ○ 768 ● 3908; 3912; +3914 (2); 8207; 11187 +БҮДӘНӘДӘН (1) ■ Ябалактан - йон, бүдәнәдән - май ○ 4204 +БҮДӘНӘНЕ (1) ■ Бүрәнәгә басты бүдәнә, бүдәнәне басты бүрәнә: бүрәнә дә гаепле, бүдәнә дә +гаепле ○ 3914 +БҮДӘНӘНЕҢ (2) ■ Бүдәнәнең унике пот мае бар ○ 3913 ● 4072 +БҮЗ (19) ■ Бүтәгәгә бүз тургай ияләнер ○ 1265 ● 5434; 5510; 5785; 7841; 8227; 8674; 11916; +12074; 13150; 13533; 14206; 14377; 15731; 15820; 15979; 15989 (2); 15991 +БҮЗДӘН (1) ■ Иске бүздән комач чыкмый ○ 8680 +БҮЗЕН (1) ■ Яманның бүзен алганчы, яхшының сүзен ал ○ 12287 +БҮЗЕҢ (1) ■ Атлас кисәң, бүзең онытма ○ 8669 +БҮЗЛӘМИ (1) ■ Тана бозау тумас борын арты бүзләми ○ 3277 +БҮЗЧЕ (3) ■ Бүзче белгәнен тукый, мулла белгәнен укый ○ 8675 ● 8676; 16976 +БҮКӘН (3) ■ Бакча иясенә түтәл юк, өй иясенә бүкән юк ○ 1591 ● 8796; 10466 +БҮКӘНГӘ (1) ■ Типсәң типкәнгә тип, юкса бүкәнгә тип ○ 5632 +БҮКӘННЕ (1) ■ Ак бүкәнне чатыр димә, күчмәлегә утыр димә ○ 4865 +БҮКСӘСЕ (1) ■ Атач әтәчнең бүксәсе дә сул якта булыр ○ 4363 +БҮЛӘ (2 | 1) ■ Алтынны ала белгән бүлә дә белер ○ 263 ● 8153; 8204:1 +БҮЛӘГЕ (8) ■ Бүләге кыйммәт түгел, биргәне кыйммәт ○ 8154 ● 8188; 12674; 12729; 14551; +14620; 15462; 16943 +БҮЛӘК (15) ■ Бүләк атның тешенә карамыйлар ○ 2639 ● 5786; 8151; 8153; 8155; 8156; 8157 (2); +8158; 8166; 8186; 8187 (2); 12392; 15843 +БҮЛӘККӘ (1) ■ Ат бүләккә чабар, эт сөяккә чабар ○ 2491 +БҮЛӘКНЕ (3) ■ Атап алган бүләкне бүлешмиләр ○ 8098 ● 8151; 8166 +БҮЛӘКНЕҢ (1) ■ Бүләкнең кечкенәсе булмый ○ 8159 +БҮЛӘКТӘН (1) ■ Сатып алганың бүләктән арзанга төшәр ○ 8179 +БҮЛДЕРМӘ (1) ■ Олы сүзен бүлдермә ○ 15951 +БҮЛЕНГӘН (1) ■ Бүленгән тавыктан бүленмәгән күкәй артык ○ 4271 +БҮЛЕНГӘННЕ (3) ■ Аерылганны аю ашар, бүленгәнне бүре ашар ○ 2067 ● 4862; 4863 +БҮЛЕНМӘГӘН (1) ■ Бүленгән тавыктан бүленмәгән күкәй артык ○ 4271 +БҮЛЕНСӘГЕЗ (1) ■ Аерылсагыз айга җитәрсез, бүленсәгез көндә бетәрсез ○ 5132 +БҮЛЕП (1) ■ Бер балык башын кырыкка бүлеп булмый ○ 4482 +БҮЛЕШКӘНДӘ (1) ■ Өләшкәндә тартынасың, бүлешкәндә ярсынасың ○ 8205 +БҮЛЕШКӘНЧЕ (1) ■ Бүлешкәнче килешкән яхшы ○ 8152 +БҮЛЕШМӘ (1 | 1) ■ Тиле белән тапма да, бүлешмә дә ○ 11631:1 ● 12165 +БҮЛЕШМИЛӘР (1) ■ Атап алган бүләкне бүлешмиләр ○ 8098 +БҮЛЕШҮ (1) ■ Өләшү белән бүлешү бер түгел ○ 8208 +БҮЛМӘ (2) ■ Кызлы өйдә нур була, тар бүлмә дә киң була ○ 13016 ● 16606 +БҮЛМИЛӘР (1) ■ Эшләмәс борын табыш бүлмиләр ○ 6219 +БҮРӘНӘ (13) ■ Кеше өстендә бүрәнә дә җиңел, үз өстеңдә кура да авыр ○ 1921 ● 2208; 2214; +2215; 3914 (2); 4583; 5978; 8751; 10811; 11187; 13003; 16379 +БҮРӘНӘГӘ (3) ■ Коры борчак бүрәнәгә ябышмый ○ 1555 ● 1943; 3914 +БҮРӘНӘДӘ (1) ■ Коры буй бүрәнәдә дә бар ○ 10768 +БҮРӘНӘДӘН (1) ■ Аңлаган бер кылдан да аңлар, аңламаган бүрәнәдән дә аңламас ○ 11528 +БҮРӘНӘНЕ (5) ■ Бүрәнәне уртасыннан тотма - сындырырсың ○ 1909 ● 8750; 10399; 10411; 10624 +БҮРӘНӘНЕҢ (3) ■ Бүрәнәнең юан башы кем җилкәсендә булса, шуңа авыр ○ 1910 ● 1926; 5358 +БҮРӘНӘСЕНӘ (1) ■ Бураның аскы бүрәнәсенә иң авырлык ○ 8244 +БҮРЕ (145) ■ Аерылганны аю ашар, бүленгәнне бүре ашар ○ 2067 ● 2073; 2088; 2091; 2109; +2120 (2); 2121; 2122 (2); 2123; 2124; 2126-2156; 2157 (2); 2158-2161; 2162 (2); 2163-2170; +2179; 2191; 2193; 2195-2200; 2201 (2); 2202-2206; 2208; 2209; 2211; 2214; 2215; 2218-2221; +2292; 2374; 2376; 2691; 2854; 3026; 3101; 3104; 3107; 3111; 3123-3125; 3236; 3256; 3354; 34323434; 3451; 3475; 3513; 3554; 3566; 3595; 3666; 3679; 3707; 3764; 4773; 4862; 5022; 5311; 5330; +5666; 5785; 5787; 5978; 6167; 6168; 6749; 6913; 6953; 7152; 7195; 7296; 7634; 10040; 10867; +11081; 11087; 13153; 13462; 13510; 13860; 14185; 14191; 14316; 14652; 16384; 16408 +бүре → аю-бүре +БҮРЕГӘ (19) ■ Аюга атаган бүрегә була ○ 2083 ● 2085; 2094; 2171-2175; 3008; 3010; 3099; 3105; +3263; 3552; 3581; 3596; 3597; 3751; 16838 +БҮРЕГЕ (4) ■ Тазның гаебен бүреге каплый ○ 9016 ● 9022; 11733; 12512 +БҮРЕГЕН (2) ■ Карак, урларга әйбер таба алмаса, үз бүреген үзе урлый, имеш ○ 12510 ● 16948 +БҮРЕГЕНЕҢ (1) ■ Яманның, кая барса да, урыны - ишек, бүрегенең түбәсе тишек ○ 12289 +БҮРЕГЕҢ (2) ■ Ярык юк димә бүрәнә астында, бүре юк димә бүрегең астында ○ 2208 ● 10339 +БҮРЕГЕҢНЕ (1) ■ Диңгезгә барсаң, бүрегеңне онытма ○ 366 +БҮРЕДӘЙ ( | 1) ■ Булганда бүредәй, булмаганда шүредәй ○ 7634:1 +БҮРЕДӘН (16) ■ Аюдан курыксаң - урманга барма, бүредән курыксаң - сарык асрама ○ 2087 +● 2176-2178; 2194; 2195; 2294; 2356; 3110; 3141; 3264; 3421; 3581; 3582; 12023; 13590 +БҮРЕДЕР (1) ■ Ачтыр - бүредер, ялангачтыр - шүредер ○ 9584 +БҮРЕК (30) ■ Кантарда калфак кимә, яз көне бүрек кимә ○ 844 ● 2172; 2176; 5311; 5666; 7521; +8951; 8997; 8998; 9002; 9003; 9008; 9011; 9012; 9017; 9018; 9019 (2); 9023; 10232; 10247; +10251; 10311; 10323; 13415; 13584; 13924; 14337; 15202; 15298 +БҮРЕККӘ (8) ■ Бүре баласын бүреккә салсаң, башы тәгәрәр ○ 2131 ● 2132-2134; 9001; 9020; +12349; 14185 +БҮРЕКЛЕ (4) ■ Күрше тавыгы күрекле, әтәчләре бүрекле ○ 5193 ● 9000; 9014; 10681 +БҮРЕКЛЕНЕҢ (1) ■ Бүрекленең сүзе бер ○ 9005 +БҮРЕКНЕ (3) ■ Башыңны бүрекле йөрт, бүрекне күрекле йөрт ○ 9000 ● 9018; 9020 +БҮРЕКНЕҢ (1) ■ Бүрекнең күрке тунның гаебен каплый ○ 9004 +БҮРЕКЧЕНЕҢ (2) ■ Бүрекченең ирке бар кайдан колак чыгарса ○ 9006 ● 9007 +БҮРЕЛӘР (5) ■ Бер юлдан йөргән бүреләр берен бере ашамый ○ 2125 ● 2179; 2216; 2291; 3122 +БҮРЕЛЕГЕН (1) ■ Бүре йонын алыштырыр, бүрелеген алыштырмас ○ 2146 +БҮРЕНЕ (13) ■ Аюны аю ашамас, бүрене бүре ашамас ○ 2088 ● 2180-2185; 2217; 2286; 3452; +3583; 3615; 3678 +БҮРЕНЕКЕ (2) ■ Бүренеке уртак, козгынныкы агач башында ○ 2186 ● 15692 +БҮРЕНЕҢ (10) ■ Бүре тире суя, бүренең дә тиресен суялар ○ 2160 ● 2187-2190; 2192; 2210; +2213; 3567; 6054 +БҮРЕСЕ (2) ■ Ялан җирнең бүресе күп ○ 2207 ● 2212 +БҮРЕСЕЗ (2) ■ Урман бүресез, тау куянсыз булмас ○ 1858 ● 5049 +БҮРКЕ (2) ■ Ике кешенең берсе өстен, бер кешенең бүрке өстен ○ 4908 ● 16857 +БҮРКЕМ (3) ■ Үз бүркем үз күземә төшә ○ 9021 ● 9025 (2) +БҮРКЕН (1) ■ Онытчак бүркен югалтыр, куркак башын югалтыр ○ 11259 +БҮРКЕНӘ (1) ■ Бүркенә карама, бүрек астын кара ○ 9008 +БҮРКЕҢ (1) ■ Башыңа кигән бүркең өстеңә кигәнеңнән яхшы булсын ○ 8999 +БҮРКЕҢӘ (1) ■ Икәү булсаң, береңә киңәш; берәү булсаң, бүркеңә киңәш ○ 4912 +БҮРКЕҢНЕ (1) ■ Заманың ничек булса, бүркеңне шулай ки ○ 821 +БҮСЕРЕ (1) ■ Спекулянт - кытлык елның бүсере ○ 7963 +БҮСЕРЕМ (1) ■ Эшкә кушсаң - бүсерем дә касыгым, аш дигәндә - кая минем кашыгым ○ 6327 +БҮТӘГӘГӘ (1) ■ Бүтәгәгә бүз тургай ияләнер ○ 1265 +БҮТӘН (5) ■ Син бер эшне яхшы белсәң, икенче кеше бүтән эшне яхшырак белә ○ 6371 ● 8372; +12919; 15095 (2) +БЫЕЛ (10) ■ Былтыр кысканга быел кычкырмыйлар ○ 783 ● 784; 785; 3400; 3939; 4195; 4196; +7530; 7646; 8458 +БЫЕЛГА (1) ■ Былтыргы кар быелга калмас ○ 1082 +БЫЛАЗАУ (2) ■ Былазау кузгалганчы эшлекле эшләп ара ○ 6464 ● 6622 +БЫЛАМЫТТАН (1) ■ Быламыттан чәй булыр ○ 1264 +БЫЛБЫЛ (8) ■ Төлке - тиресе белән, былбыл өне белән кадерле ○ 2300 ● 3898; 3899; 4041; +4091; 4206; 11550; 16544 +БЫЛБЫЛГА (1) ■ Былбылга бер гөл дә җитәр, үгез бөтен бакчаңны таптар ○ 4092 +БЫЛБЫЛДАН (1) ■ Кеше үз кадерене белми кадирун кадерене белмәс, былбылдан үзгә кошлар +гөлстан кадерене белмәс ○ 11154 +БЫЛБЫЛНЫ (1 | 1) ■ Былбылны алтын читлеккә япсаң да, үз тал-тирәген сагынып сайрар +○ 4093 ● 4093:1 +БЫЛБЫЛНЫҢ (2) ■ Былбылның өне бар, тургайның тубыр теле бар ○ 4094 ● 4095 +БЫЛТЫР (9) ■ Былтыр кысканга быел кычкырмыйлар ○ 783 ● 784; 785; 3400; 3939; 4195; 4196; +8458; 13067 +БЫЛТЫРГЫ (2) ■ Былтыргы эш - үткән эш ○ 786 ● 1082 +БЫЛТЫРГЫНЫ (1) ■ Былтыргыны кар баскан ○ 787 +БЫЛТЫРНЫ (1) ■ Былтырны шүрәле дә эзләп тапмаган ○ 788 +БЫЛЧЫРАК (3) ■ Бер былчырак сыер бөтен көтүне былчырата ○ 3153 ● 10883; 11762 +БЫЛЧЫРАТА (1) ■ Бер былчырак сыер бөтен көтүне былчырата ○ 3153 +бырдый → ырдый-бырдый +БЫТБЫЛДЫК (4) ■ Бытбылдык үз атын үзе сатар ○ 3909 ● 3911; 3915; 3916 +БЫТБЫЛДЫКНЫҢ (1) ■ Бытбылдыкның төне юк, һәрвакытта: "бытбылдык" ○ 3911 +БЫТБЫЛДЫКТАН (1) ■ Бытбылдыктан бер пот май чыккан да, аның да үзенә күрә бер үлчәве +булган, ди ○ 3910 +ВАГЫ (1) ■ Эресе эре, вагы вак - ашарга нәрсә юк ○ 659 +ВАЕМ (1) ■ Яшь картайтмый, ваем картайта ○ 15105 +ВАЕМСЫЗ (2) ■ Давылсыз көнне дау барын онытма, ваемсыз көндә яу барын онытма ○ 5564 +● 12838 +ВАЙ (10) ■ Ат белән юлга чыккан ишәкнең вай хәленә ○ 2947 ● 7133; 7142; 7448 (2); 9502; 9986; +13299 (2); 15677 +вай → ай-вай +ВАК (10) ■ Диңгез вак елганы да кире какмый ○ 361 ● 420; 659; 1083; 1084; 4485; 4538; 5736; +9190; 12648 +ВАКТАН (1) ■ Вактан эре җыела ○ 567 +ВАКЫТ (11) ■ Вакыт акча түгел, югалтсаң таба алмассың ○ 794 ● 795; 796; 797 (2); 798; 1681; +3320; 6278; 6701; 10326 +ВАКЫТЛЫ (1) ■ Вакытлы эш вакытында яхшы ○ 799 +ВАКЫТНЫ (2) ■ Җәүһәрне сатып алып була, вакытны сатып алып булмый ○ 1022 ● 10133 +ВАКЫТНЫҢ (2) ■ Вакытның дилбегәсе юк ○ 800 ● 801 +ВАКЫТСЫЗ (8) ■ Вакытсыз ачылган гөл тиз сулар ○ 1266 ● 4366; 10070; 11936; 12051; 14853; +16271; 16636 +ВАКЫТТА (12 | 1) ■ Үзең эчәсе коега бер вакытта да чүп салма ○ 489 ● 1819 (2); 2039; 7546 (2); +7954 (2); 9553:1; 10385; 13739; 13936; 16035 +ВАКЫТЫ (4) ■ Һәр нәрсәнең вакыты бар ○ 1027 ● 1807; 6579; 10184 +ВАКЫТЫМ (1) ■ Вакытым узган, туным тузган ○ 8955 +ВАКЫТЫН (3) ■ Вакытын югалткан - малын югалткан ○ 802 ● 10197; 16046 +ВАКЫТЫНДА (14 | 2) ■ Вакытлы эш вакытында яхшы ○ 799 ● 1329; 1424:3; 1657; 1827; 1956, +:1; 3015; 5391; 6276 (2); 6587; 12519; 15191; 15996; 17046 +ВАКЫТЫҢ (1) ■ Вакытың үтте - бәхетең китте ○ 803 +ВАТ (2) ■ Көндез таш ват, төнлә тыныч йокла ○ 905 ● 5265 +ВАТА (4) ■ Су тегермәнне дә вата ○ 433 ● 1545; 3304; 4812 +ВАТАЛАР (1) ■ Ташны таш белән ваталар, тимерне тимер белән игиләр ○ 180 +ВАТАН (5) ■ Ватан барыннан да газиз ○ 4898 ● 4899-4901; 5002 +ВАТАНГА (1) ■ Ватанга хезмәт - үзеңә хезмәт ○ 4902 +ВАТАНЫ (1) ■ Ватаны юк - җыры юк сандугач ○ 4903 +ВАТАНЫМ ( | 1) ■ Былбылны да алтын читлеккә куйганнар - "Ах, Ватаным!" - дигән ○ 4093:1 +ВАТАР (2) ■ Яшь мәхәббәт келәт ватар, карт мәхәббәт пулат ватар ○ 12784 (2) +ВАТКАН (1) ■ Тегермәнне эшләткән дә су, ваткан да су ○ 465 +ВАТМАС (1) ■ Баланы чүлмәкне ватмас борын кыйна ○ 13984 +ВАТМАСТАН (1) ■ Чүлмәкне ватмастан элек сакла ○ 9987 +ВАТСА (2) ■ Би ватса - каза, асрау ватса - җәза ○ 5764 (2) +ВАТУ (1) ■ Үзең ясаган чүлмәкне вату авыр түгел ○ 10013 +ВАТУДАН (1) ■ Ялган сүзне дөресләү таш ватудан авыррак ○ 16157 +ВАТЫК (4) ■ Ватык гәрәбәдән туфрак яхшы ○ 278 ● 1905; 8363; 9893 +ВАТЫЛА (8 | 1) ■ Таш чүлмәккә бәрелсә дә, чүлмәк ватыла; чүлмәк ташка бәрелсә дә, чүлмәк +ватыла ○ 173 (2) ● 7016:2; 7017; 7083; 7094; 9974; 9985; 14831 +ВАТЫЛАСЫ (1) ■ Ватыласы арба кырык көн алдан шыгырдый ○ 7014 +ВАТЫЛГАЧ (2) ■ Арба ватылгач, юл күрсәтүче күп булыр ○ 6986 ● 6998 +ВАТЫЛМЫЙ (2) ■ Ватылмый торган чикләвек ○ 1769 ● 9985 +ВАТЫЛСА (2) ■ Күңел пыяла сарай кебек - ватылса төзәлми ○ 11213 ● 13600 +ВАТЫЛЫР (4) ■ Каты таш ватылыр, каты агач шарт сынар ○ 126 ● 175; 199; 3297 +ВАТЫП (4) ■ Боз ватып, су бир ○ 354 ● 3327; 8232; 9745 +"ВАУ"НЫ (1) ■ "Әлиф"не таяк дип, "вау"ны чукмар дип белми ○ 16709 +"ВАУ"Ы ( | 1) ■ Вәгъдәнең "вау"ы кырылу ○ 12648:1 +"ВАУ"ЫН (1) ■ Вәгъдәнең "вау"ын вак таракан ашаган ○ 12648 +ВАФА (2) ■ Яхшыдан вафа, яманнан җәфа ○ 12345 ● 13515 +ВАФАЛЫ (1) ■ Вафасыз карендәштән вафалы әшнә яхшы ○ 14669 +ВАФАСЫ (2) ■ Малы юкның вафасы юк ○ 7408 ● 14741 +ВАФАСЫЗ (1) ■ Вафасыз карендәштән вафалы әшнә яхшы ○ 14669 +вах → ах-вах +ВӘ (1) ■ Бүре дә юлдашына касд кылмас, яхшы вә яман булса да, ялгыз ташламас ○ 2144 +ВӘБАЛ (1) ■ Мал калса - вәбал кала, гыйлем калса - мал кала ○ 16627 +ВӘГАЗЬ (1) ■ Ач карынга вәгазь сөйләмә ○ 9539 +ВӘГЪДӘ (6) ■ Аз вәгъдә, күп эш ○ 6010 ● 12476-12479; 12623 +ВӘГЪДӘДӘ (1) ■ Вәгъдәдә тормау - ышанычсызлыкның беренче баскычы ○ 12480 +ВӘГЪДӘЛЕ (1) ■ Вәгъдәле үрдәк өч елдан әйләнеп кайтыр ○ 12481 +ВӘГЪДӘНЕҢ (1 | 1) ■ Вәгъдәнең "вау"ын вак таракан ашаган ○ 12648 ● 12648:1 +ВӘГЪДӘСЕН (1) ■ Вәгъдәсен ашыкмый биргән кеше вәгъдәсендә торучан була ○ 12482 +ВӘГЪДӘСЕНДӘ (1) ■ Вәгъдәсен ашыкмый биргән кеше вәгъдәсендә торучан була ○ 12482 +ВӘЗИР (1) ■ Урманда вәзир юк ○ 1871 +ВӘЗИРЕҢ (1) ■ Суда солтан булсаң, вәзирең чуртан булыр ○ 5885 +ВӘЙРАНЫ (1) ■ Ике сыерлының әйрәне бар, ике хатынлының вәйраны бар ○ 13806 +ВӘЛИ (2) ■ Гали үз эшендә, Вәли үз эшендә ○ 6293 ● 12083 +ВӘЛИӘХЕТКӘ (1) ■ Вәлиәхеткә - тәхет, калганнарга - бәхет ○ 5788 +ВИНОВАТ (1) ■ Үткән эшкә салават, бүгенгесе виноват ○ 1003 +ВЛАСТЬ (1) ■ Фәрештәгә власть бирсәң, аңа да мөгез үсә, ди ○ 5918 +ВОЙНА (1) ■ Кемгә - война, кемгә - файда ○ 5584 +ВӨҖДАН (2) ■ Вөҗдан хасталыгы тән хасталыгыннан куркынычрак ○ 11110 ● 14243 +ВӨҖДАНСЫЗ (1) ■ Вөҗдансыз кеше үзәксез агач шикелле: үзлегеннән аварга тора ○ 11111 +ВӨҖДАНЫ (2) ■ Ярлының дәрманы юк, байның вөҗданы юк ○ 7495 ● 11112 +ВӨҖДАНЫН (1) ■ Түрә вөҗданын сатар, мулла иманын сатар ○ 17063 +ВӨҖДАНЫҢ (1) ■ Акчаң булмаса да, вөҗданың булсын ○ 11060 +ВӨҖДАНЫҢНЫ (1) ■ Күңелең рәхәт булсын дисәң, вөҗданыңны саф тот ○ 11233 +ВРАЧ (1) ■ Кояш кермәгән өйгә врач керер ○ 39 +ВЫРЫХЫН (1) ■ Кеше вырыхын суыра, үзенекен җил алмый ○ 1494 +ГАБДРАХМАН (1) ■ Куй кытлыгы вакытында кәҗәгә Габдрахман патша диерләр ○ 3015 +ГАБДУЛЛА (1) ■ Аша, ашаганнан үлмәссең, Габдулла биясе түгелсең ○ 9591 +ГАДӘТ (7) ■ Башланган гадәт ташланмас, яңадан гадәт башланмас ○ 11100 (2) ● 11113; 11253; +11315; 11338; 13952 +ГАДӘТЕ (3) ■ Кабарыну - күркә гадәте ○ 4259 ● 8354; 16273 +гадәте → гореф-гадәте +ГАДӘТЕН (1) ■ Тегермән ташы яларга өйрәнгән эт шул гадәтен ташлый алмас ○ 3526 +ГАДӘТЛЕ (1) ■ Әдәпленең күлмәге сәдәпле, үзе матур гадәтле ○ 11327 +ГАДӘТСЕЗ (1) ■ Кыз тыйнак булса, егет җыйнак була; кыз әдәпсез булса, егет гадәтсез була +○ 13095 +ГАДЕЛ (8) ■ Гадел сакчылыкны эттән өйрән ○ 3476 ● 5299; 5731; 5789; 5853; 12483; 16240; 16540 +ГАДЕЛЛЕГЕ (1) ■ Гаделлеге булмаса, ханы корсын, хакка борып әйтмәсә, заңы корсын ○ 5790 +ГАДЕЛЛЕГЕНӘ (1) ■ Күселәр гаделлегенә калганчы песинең золымы яхшырак ○ 3404 +ГАДЕЛЛЕК (2) ■ Патшалык - гаскәр белән, гаскәр - мал белән, мал - рәгыять белән, рәгыять гаделлек белән ○ 5874 ● 7896 +ГАДЕЛСЕЗ (1) ■ Гаделсез булса, би уңмас, хатынсыз булса, өй уңмас ○ 5791 +ГАЕБЕ (9 | 1) ■ Дус тотсаң, гаебе белән тот ○ 5372 ● 5828; 6720:2; 8314; 10718; 11735 (2); 12745; +14441; 15746 +ГАЕБЕН (12) ■ Юлның гаебен ир ачар, итек гаебен су ачар ○ 6855 (2) ● 7156; 9004; 9016; 12484; +12520; 12523; 12625; 13457; 15298; 15864 +ГАЕБЕНӘ (1) ■ Гаебенә күрә җәзасы ○ 12485 +ГАЕБЕҢ (1) ■ Гафу үтенүгә караганда гаебең булмау яхшы ○ 12493 +ГАЕБЕҢНЕ (2) ■ Кешенең төймәдәй гаебен күргәнче үзеңнең дөядәй гаебеңне күр ○ 12523 ● 15864 +ГАЕП (40 | 1) ■ Хайванда арыклык гаеп ○ 2415 ● 2580 (2); 3455 (2); 5913 (2); 6227 (2); 6231 (2); +6610 (2); 6720 (2); 7423 (2); 9077; 10170 (2); 10805; 11359; 11707; 12486-12489; 12646; 13432; +13452:1; 15850; 15970 (2); 16393; 16526 (2); 16527 (2); 16607 (2); 16916 +ГАЕПКӘ (1) ■ Гаепкә кермәсә, хисапка кермәс ○ 12490 +ГАЕП-КЫЕК (1) ■ Мәкальдә гаеп-кыек юк, гаеп булса - үзеңдә ○ 16393 +ГАЕПЛӘГӘН (1) ■ Үз котырыгына ияргән шайтанны гаепләгән ○ 16797 +ГАЕПЛӘМӘ (1) ■ Йөзең кыек булса, көзгене гаепләмә ○ 10668 +ГАЕПЛӘР (3) ■ Юньсез итекче безне гаепләр ○ 9070 ● 11451; 15261 +ГАЕПЛЕ (12) ■ Алмалары булмаса, алмагач гаепле түгел ○ 1795 ● 2301; 2339; 2514; 2946; +3914 (2); 4200; 5644; 12491; 12527; 13600 +ГАЕПЛИ (1) ■ Ике ахмак бер акыллыны җүләрлектә гаепли ○ 11562 +ГАЕПНЕ (4) ■ Байлык белән акыл теләсә ни гаепне каплый, ярлылык белән наданлык аны ачып +ташлый ○ 7242 ● 10686; 12602 (2) +ГАЕПСЕЗ (5) ■ Гаепсез аш эзләмә - ач калырсың, гаепсез дус эзләмә - ялгыз калырсың +○ 5312 (2) ● 10070; 12492; 12675 +ГАЕТ (4 | 1) ■ Яман кеше гает көнне дә яман ○ 12217 ● 16913; 16916; 16918, :1 +ГАЕТКӘ (1) ■ Балыкка барсаң - гает кала, гаеткә барсаң - балык кала ○ 16913 +ГАЕТТӘ (2) ■ Ярлы булсаң, туеңны гаеттә яса ○ 7450 ● 9642 +ГАҖӘП (2) ■ Бер ярлы кеше әйткән: "Бу ни гаҗәп, бай кесәсенә акча җырлап керә, минем кесәгә +елап керә дә, шундук дулап чыга", - дигән, ди ○ 7319 ● 9640 +ГАҖӘПКӘ (1) ■ Кичәге гаҗәпкә бүген берәү дә гаҗәпләнми ○ 860 +ГАҖӘПЛӘНГӘН (1) ■ Ике карга бер-берсенең каралыгына гаҗәпләнгән ○ 3941 +ГАҖӘПЛӘНМИ (1) ■ Кичәге гаҗәпкә бүген берәү дә гаҗәпләнми ○ 860 +ГАҖИЗ (1) ■ Арыслан сунар тапмактан гаҗиз калмас, карчыга чыпчык авызыннан җим алмас +○ 2047 +ГАЗАБЫН (1) ■ Мулла аз бирсәң - "газабын әлим"; күп бирсәң - "Гафур-рәхим" ○ 17012 +ГАЗАБЫННАН (1) ■ Ахирәтнең газабыннан дөньяның намусы көчле ○ 16894 +ГАЗАП (1) ■ Сөю - бәхет, дошманлык - газап ○ 12762 +ГАЗИЗ (4) ■ Ватан барыннан да газиз ○ 4898 ● 5131; 7512; 14272 +ГАЗИЗРӘК (1) ■ Анаң кем генә булмасын, ул башкалардан газизрәк ○ 14232 +ГАЗРАИЛ (2) ■ Мал малга җиткәнче газраил җанга җитәр ○ 7384 ● 16739 +ГАИЛӘНЕҢ (1) ■ Тату гаиләнең бишеге буш булмый ○ 13202 +ГАЙБӘТ (9) ■ Балалы өйдә гайбәт булмас ○ 13972 ● 15734; 15821-15825; 16152; 16272 +ГАЙБӘТЕ (1) ■ Гайбәте түгел, гадәте ○ 16273 +ГАЙБӘТЕҢНЕ (1) ■ Начар кеше түреңдә ята, түреңнән төшә - гайбәтеңне сата ○ 12156 +ГАЙБӘТНЕ (1) ■ Гайбәтне әйт колакка, ишетелер еракка ○ 15826 +ГАЙБӘТНЕҢ (2) ■ Бер гайбәтнең гомере - икенчесе чыкканчы ○ 15793 ● 15827 +ГАЙБӘТТӘН (1) ■ Намуслы кеше гайбәттән курыкмый ○ 15945 +ГАЙБӘТЧЕГӘ (1) ■ Гайбәтчегә бер таяк, әләкчегә биш таяк ○ 15828 +ГАЙБӘТЧЕНЕҢ (2) ■ Гайбәтченең теле мең колач ○ 15829 ● 16142 +ГАЙРӘТ (2) ■ Гайрәт иткән - таулар тишкән ○ 11114 ● 11192 +ГАЙРӘТЕ (3) ■ Кызыл күрсә, күркәнең гайрәте килер ○ 4260 ● 13713; 14113 +ГАЙРӘТЕҢ (1) ■ Чибәрлеккә бик чибәр, күрсәң гайрәтең чигәр ○ 10737 +ГАЙРӘТЛЕ (6) ■ Ана корт гайрәтле булса, умарта куәтле булыр ○ 4712 ● 13887; 14350; 14394; +14572; 14889 +ГАЙШӘ (1) ■ Гайшә ризыгы - атына, Фатыйма ризыгы - атына ○ 9201 +ГАКАИД (1) ■ Укысаң Гакаид, калырсың акаеп ○ 16939 +ГАКЫЛ (2) ■ Калага барган кешедән өч көнгәчә гакыл сорама ○ 5174 ● 7666 +ГАКЫЛДАН (1) ■ Карыйлыктан яман нәрсә юк - алтмышка килсә гакылдан талдырган; ярлылыктан яман нәрсә юк - эчке серен дошманга алдырган ○ 15071 +ГАКЫЛЛЫ ( | 1) ■ Юләр юкә суяр, гакыллы тәкә суяр ○ 11442:1 +ГАКЫЛЫ (1) ■ Буйдакның гакылы ике күз ○ 13141 +ГАЛӘМӘТЕ (3) ■ Тәкәбберлек - юләрлек галәмәте ○ 12046 ● 15738 (2) +ГАЛӘМГӘ (2) ■ Ай шәүләсе - галәмгә, шәм шәүләсе - төбенә ○ 12 ● 16014 +ГАЛИ (2) ■ Гали үз эшендә, Вәли үз эшендә ○ 6293 ● 12083 +ГАЛИГӘ (1) ■ Сау булып тор әлегә, сәлам диген Галигә, бара калсаң Шәлегә ○ 5278 +ГАЛИМ (25) ■ Патша залим булса - йорт тузар, патша галим булса - йорт узар ○ 5863 ● 7718; +11115; 16464; 16473; 16521; 16535; 16541-16545; 16546 (2); 16547-16550; 16570; 16633; +16639; 16650 (2); 16685; 16698 +ГАЛИМГӘ (1) ■ Бер яхшыга бер яман, бер галимгә бер надан ○ 12110 +ГАЛИМНӘР (1) ■ Картлар сүзен янчыкка җый, галимнәр сүзен кәгазьгә теркә ○ 16591 +ГАЛИМНӘРГӘ (1) ■ Галимнәргә иярсәң, атлас бишмәт киярсең; наданнарга иярсәң, көрән +чикмән киярсең ○ 16553 +ГАЛИМНЕҢ (4) ■ Юләрнең мең гаебе дә кичелә, галимнең бер гаебе дә кичелми ○ 11735 +● 16551; 16552; 16592 +ГАМӘЛ (2) ■ Үтә гомер, гамәл юк, тартып алыр әмәл юк ○ 14758 ● 16561 +ГАМӘЛЕ (2) ■ Һәркем үзенең гамәле өчен җәзасын табар ○ 12641 ● 16545 +ГАМӘЛЕНӘ (1) ■ Гарипнең гамәленә каршы ○ 14985 +ГАМӘЛЕННӘН (1) ■ Мөселманның нияте кылган гамәленнән изге, имеш ○ 16828 +ГАМӘЛСЕЗ (1) ■ Гамәлсез гыйлем - яңгырсыз болыт ○ 16554 +ГАМЕ (1) ■ Малы азның гаме аз ○ 7403 +ГАМЕН (2) ■ Кышның гамен җәй уйла ○ 877 ● 12109 +ГАМЬ (3) ■ Бөтен дөньяны су алса, үрдәккә ни гамь бар ○ 4405 ● 10303; 14908 +ГАРИП (6) ■ Гарип кошның баласы күп булыр ○ 3831 ● 3832; 5146; 15168; 15306; 15368 +ГАРИПКӘ (2) ■ Мал гарипкә тансык ○ 7381 ● 7667 +ГАРИПНЕҢ (1) ■ Гарипнең гамәленә каршы ○ 14985 +ГАРИПСЕЗ (1) ■ Семья гарипсез булмый ○ 13201 +ГАРИПТӘН (1) ■ Тәне гариптән көлгәннең җаны гарип ○ 15306 +ГАРМУН (2) ■ Начар гармун көй бозар, начар хатын өй бозар ○ 13669 ● 16399 +ГАРМУНГА (1) ■ Гармунга җырлыйм дип, Акбай да шыңшыган ○ 3477 +ГАРМУНЧЫ (3) ■ Атасы гармунчы булса, баласы биюче булмый хәле юк ○ 14363 ● 16357; 16358 +ГАРМУНЧЫНЫ (1) ■ Гармунчы гармунчыны күрсә, кулы тетри ○ 16357 +ГАРЫЗЫМ (1) ■ Бүз алашам арыса, Бүре ханга җиталмам, энем-углым күп туды, күп туса да кол +туды, ханга гарызым әйталмам ○ 5785 +ГАРЬЛӘНЕП (1) ■ Белмәгәнен сорап өйрәнгән - галим, гарьләнеп сорамаган - үзенә залим ○ 16521 +ГАРЬЛӘНЕР ( | 1) ■ Бай белән кода булсаң - гарьләнер, ярлы белән кода булсаң - зарланыр +○ 7155:2 +ГАРЬЛЕ (2) ■ Ярлы булсаң да гарьле бул ○ 7449 ● 7535 +ГАРЬЛЕК (2) ■ Арысланга тимер зынҗыр гарьлек түгел ○ 2053 ● 16687 +ГАРЬЛЕЛӘР (1) ■ Гарьлеләр торып торганчы гарьсезләр ашап туяр ○ 11116 +ГАРЬСЕЗ (1) ■ Аталы ятим - гарьсез ятим, аналы ятим - иркә ятим ○ 14419 +ГАРЬСЕЗЛӘР (1) ■ Гарьлеләр торып торганчы гарьсезләр ашап туяр ○ 11116 +ГАРЬЧЕЛ (1) ■ Ятим бала гарьчел була ○ 14193 +ГАСКӘР (2) ■ Патшалык - гаскәр белән, гаскәр - мал белән, мал - рәгыять белән, рәгыять - гаделлек белән ○ 5874 (2) +ГАСКӘРДӘ ( | 2) ■ Батыр - гаскәрдә, акыл иясе җыенда таныла ○ 5550:5 ● 5550:6 +ГАУГА (2) ■ Йорттотмас ауга чыкса - артыннан гауга чыгар ○ 6487 ● 7908 +ГАУГАГА (1) ■ Гаугага катышма, белмәгән эшкә атылма ○ 6345 +ГАУГАЛАМА (1) ■ Ашаганда гаугалама ○ 9602 +ГАУГАЛЫ (2) ■ Балалы тавык - гаугалы халык ○ 4269 ● 4877 +ГАУГАСЫЗ (1) ■ Аз гына ашым, гаугасыз башым ○ 9419 +ГАФИЛ (1) ■ Вакыт акчадыр: гафил булма, качадыр ○ 796 +ГАФЛӘТ (1) ■ Тырышмау - гафләт ○ 6521 +ГАФУ (2) ■ Гафу үтенүгә караганда гаебең булмау яхшы ○ 12493 ● 15830 +ГАФУР-РӘХИМ (1) ■ Мулла аз бирсәң - "газабын әлим"; күп бирсәң - "Гафур-рәхим" ○ 17012 +ГАШЫЙГЫНА (1) ■ Ашны ачыкканга бир, кызны гашыйгына бир ○ 13131 +ГАШЫЙК (5) ■ Колак күздән элегрәк гашыйк булыр ○ 10409 ● 11634; 12676; 12677; 12798 +ГАШЫЙКЛАР (2) ■ Дуслар - узганны, гашыйклар алдагы көнне сөйлиләр ○ 5382 ● 12774 +ГАШЫЙКЛЫК (1) ■ Гашыйклык бер уттыр, кабынса сүндерү юктыр ○ 12678 +ГАШЫЙКНЫҢ (1) ■ Гашыйкның маңгай күзе сукыр, күңел күзе ачык ○ 12679 +ГӘПКӘ (2) ■ Яхшы килер һәр гәпкә, яман килмәс бер гәпкә ○ 12326 (2) +ГӘРӘБӘ (2) ■ Гәрәбәнең агы да гәрәбә, сарысы да гәрәбә ○ 279 (2) +ГӘРӘБӘДӘН (2) ■ Ватык гәрәбәдән туфрак яхшы ○ 278 ● 8767 +ГӘРӘБӘНЕҢ (1) ■ Гәрәбәнең агы да гәрәбә, сарысы да гәрәбә ○ 279 +ГӘРӘЙ (1) ■ Җиде Гәрәй җиде төштә, җидесе дә җиңел эштә ○ 8079 +ГӘРӘНКӘ (1) ■ Кавын утырттым, гәрәнкә үсте ○ 1631 +ГӘҮДӘГӘ (1) ■ Җан гәүдәгә йөк түгел ○ 11345 +ГӘҮДӘДӘ (2) ■ Олылык гәүдәдә түгел, акылда ○ 11256 ● 11619 +ГӘҮДӘДӘН (1) ■ Гәүдәдән баш китмәс, авыздан аш китмәс ○ 10757 +ГӘҮДӘСЕ (1) ■ Гәүдәсе бар, башы юк ○ 10827 +ГӘҮҺӘР (4) ■ Гәүһәр кечкенә булса да, бәясе зур ○ 280 ● 281; 6422; 13562 +ГӘҮҺӘРЛЕ (1) ■ Һөнәрле булу гәүһәрле булудан мең артык ○ 6418 +ГӘҮҺӘРНЕ (1) ■ Гәүһәрне мыскаллап үлчиләр ○ 282 +ГЕЛ (13) ■ Ай гел болыт артында гына тормый ○ 5 ● 1537; 7479; 8199; 9202; 9941; 11085; +13346 (2); 14427; 14723; 14860; 17074 +ГЕНӘ (94) ■ Ай белән кояш берәр генә була ○ 3 ● 15; 348; 804; 1130; 1467; 1545; 1651; 1890; +2310; 2403; 3014; 3150 (2); 3171; 3583; 3872; 3967; 4055; 4142; 4261; 4568; 4699; 4821; 4975; +5405; 5619; 5891 (2); 6074; 6165; 6291; 6299; 6625; 6988; 7019; 7021; 7465; 7488; 7524; 7771; +7890; 7891; 8021; 8769; 8923; 8975; 8985; 9002; 9202; 9371; 9670; 9821; 9838; 9844; 9985; +10513; 11026; 11034; 11050; 11131; 11255; 11646; 11726; 11994; 12069; 12133; 12437; 12546; +12799; 13076; 13240; 13690; 14232; 14277; 14723; 14939; 14943; 15210; 15236; 15542; 15673; +15753; 15954; 15996; 16186; 16330; 16412; 16567; 16650; 16852; 16858; 17021; 17076 +ГЕНӘМ (1) ■ Кабык алачыгым, туз чиләгем, үз өй генәм булса иде ○ 8269 +ГЕНЕРАЛ (1) ■ Һәр солдат генерал булырга тырыша ○ 5688 +ГЕР (1) ■ Бизмән белән гер бергә, хатын белән ир бергә ○ 13803 +ГЕРОЙ (2) ■ Фил колагында черки дә герой ○ 4810 ● 14119 +ГИДАЙ (4) ■ Чит илдә бай булганчы, үз илеңдә гидай бул ○ 5085 ● 7333-7335 +ГИДАЙЛЫК (1) ■ Бакча - байлык бер айлык, тагы да килер гидайлык ○ 1590 +ГИДАЙМЫН (1) ■ Базарга барганда мин баймын, акчам санасам - гидаймын ○ 8030 +ГИЗӘ (1) ■ Теле белән дөнья гизә ○ 15681 +ГИЗӘР (2) ■ Елан бавыры белән ил гизәр, койрыгы белән кое казыр ○ 4587 ● 15928 +ГИЗӘРСЕҢ (1) ■ Ялган белән дөнья гизәрсең, кире кайта алмассың ○ 16145 +ГИЗДЕРГӘН (1) ■ Илдән биздергән дә мал, җиһан гиздергән дә мал ○ 7350 +ГЛАЗА (1) ■ Ураза - три глаза ○ 16941 +ГОМЕР (49) ■ Заман үтми, гомер үтә ○ 812 ● 1678; 1888; 5345; 5493; 6318; 6432; 6434; 7442 (2); +7734; 9854; 10381; 11117; 11214; 11701; 12814; 12979; 13137; 13156; 13528 (2); 14016; 14704; +14707-14714; 14716; 14746; 14754-14758; 15104; 15214; 15380; 15427; 15676; 16216; 16552; +16565; 16661; 16764 +ГОМЕРГӘ (6) ■ Аю белән бүре гомергә дус булмас ○ 2073 ● 2076; 4922; 6496; 11168; 13952 +ГОМЕРДӘ (1) ■ Гомердә бер тилелек терсәгеңне тешләтер ○ 11551 +ГОМЕРДӘН (2) ■ Төбенә кадәр чөмергән мәхрүм калган гомердән ○ 9850 ● 14743 +ГОМЕРЕ (17) ■ Умырзаяның гомере бер көн ○ 1318 ● 1698; 3303; 4068; 4127; 4565; 4693; 5798; +7191; 7208; 13884 (2); 14447; 14715; 15793; 16158; 16419 +ГОМЕРЕМ (1) ■ "Гомерем үтте, ирем бер үпте, аны да каенанам күреп мине сүкте", - дип +әйткән бер хатын ○ 14596 +ГОМЕРЕНӘ (2) ■ Үз-үзен аяган - үз гомеренә яраган ○ 12054 ● 16551 +ГОМЕРЕННӘН (1) ■ Шигырь гомере шагыйрь гомереннән озын ○ 16419 +ГОМЕРЕҢ (6) ■ Үткән эшкә үкенмә, гомерең зая үтәр ○ 6272 ● 6526; 9363; 13242; 14763; 15603 +ГОМЕРЕҢӘ (1) ■ Тугыз көнлек гомереңә ун көнлек азык җый ○ 9358 +ГОМЕРЛЕК (4 | 1) ■ Матурлык - бер көнлек, дуслык - гомерлек ○ 5470 ● 7242:1; 12833; 15195; +ГОМЕРНЕ (6) ■ Ялкаулык - гомерне кыскарта торган агу ○ 6598 ● 9809; 12539; 14942; 15004; +ГОМЕРНЕҢ (2) ■ Күркәм холык - гомернең чәчәге ○ 11202 ● 16574 +ГОМЕРСЕЗГӘ (1) ■ Гомерсезгә гомер ялгап булмый ○ 14716 +ГОРЕФ-ГАДӘТЕ (1) ■ Һәр заманның үз гореф-гадәте ○ 1025 +ГОРЯЧИЙ (1) ■ Горячий, үзе кара, үзе чи ○ 9457 +ГӨБЕРЛЕ (1) ■ Колан коега төшкәндә, гөберле бака айгырлык кылыр ○ 2231 +ГӨБЕСЕНӘ (1) ■ Көймәсенә күрә ишкәге, гөбесенә күрә пешкәге ○ 7055 +ГӨЛ (39) ■ Ал да - бизәк, гөл дә - бизәк ○ 560 ● 624; 634; 656; 1213; 1266-1271; 1272 (2); 1273; +1291; 1308; 1313; 1324; 1342; 1350; 1357; 1483; 1531; 3899; 4092; 7811; 9156; 10659; 10733; +11034; 11146; 11550; 12115 (2); 12692; 12955; 13009 (2); 14723 +ГӨЛГӘ (3) ■ Гөл булса, гөлгә куан, гөле булмаса, бөресенә куан ○ 1267 ● 1268; 13099 +ГӨЛДӘЙ (2) ■ Һәммәсе дә бердәй, бакчадагы гөлдәй ○ 1369 ● 3213 +ГӨЛДӘН (2) ■ Гөлдән - тигәнәк, тигәнәктән гөл чыкмас ○ 1273 ● 1357 +ГӨЛДЕР (1) ■ Күгәрчен күгәрченне "гөлдер бу-у" дип мактаган ○ 4052 +ГӨЛЕ (2) ■ Алы булды, гөле кирәк ○ 647 ● 1267 +ГӨЛЕМ (1) ■ Туган телем - иркә гөлем, киңдер сиңа күңел түрем ○ 15630 +ГӨЛЕН (3) ■ Гөлен яраткач, тикәнен дә ярат ○ 1274 ● 1323; 1793 +ГӨЛЕНӘ (1) ■ Гөленә карама, төбенә кара ○ 1275 +ГӨЛЛӘР (2) ■ Кызлар, чәчен тарап битен юса, гөлләр күк була, хатыннар - кызлар күк була +○ 10282 ● 13866 +ГӨЛНЕҢ (2) ■ Гөлнең үскән җирендә бәһасе булмас ○ 1276 ● 1351 +ГӨЛСТАН (3) ■ Үз илең - гөлстан, кеше иле - гүрстан ○ 5116 ● 11154; 13970 +ГӨЛЧӘЧӘГЕ (1) ■ Кунак - хуҗаның гөлчәчәге ○ 10123 +ГӨМАН (1) ■ Гөнаһлы эшне гуаһ табар, гөнаһсыз эшне гөман табар ○ 12497 +ГӨМБӘ (5) ■ Кардан гөмбә эзләмә ○ 1104 ● 1277; 1343; 1355; 1801 +ГӨНАҺ (5) ■ Балта ни гөнаһ эшләсә, сабы да шуны эшли ○ 1892 ● 5834; 12494; 12495; 12616 +ГӨНАҺЛЫ (2) ■ Гөнаһлы кеше күп дога кыла ○ 12496 ● 12497 +ГӨНАҺНЫҢ (2) ■ Аракы - гөнаһның анасы ○ 9806 ● 12498 +ГӨНАҺСЫЗ (3) ■ Агач - ботаксыз, кеше гөнаһсыз булмый ○ 12410 ● 12497; 12617 +ГӨНАҺТАН (1) ■ Бер гөнаһтан йөз туа ○ 12463 +ГӨНАҺЫ (1) ■ Телнең буе кече, гөнаһы олы ○ 15615 +ГӨНАҺЫН (1) ■ Гөнаһын танган - янган ○ 12499 +ГӨНАҺЫНА (1) ■ Кешенең гөнаһына кереп булмый ○ 12522 +ГӨНАҺЫҢ (1) ■ Үз гөнаһың үзеңә, ике инәгең үзеңә ○ 12661 +ГӨНАҺЫСЫНА (1) ■ Хатын-кызга бәйләнсәң, "гөнаһысына" торырлык булсын ○ 13723 +ГӨРЛӘВЕК (1) ■ Ташу барганда гөрләвек белән дә уйнама ○ 462 +ГӨРЛӘШЕП (1) ■ Пар күгәрченнәрдәй гөрләшеп торалар ○ 4056 +ГРАММ (1) ■ Эшләмәсәң план белән, ашарсың грамм белән ○ 6220 +ГРӘЗГӘ (1) ■ Арышны көлгә чәчсәң гөл булыр, солыны грәзгә чәчсәң князь булыр ○ 1531 +ГРИФТАР (1) ■ Җәфаны күрмәян гашыйк сафаның кадерене белмәс; мәхәббәт бер бәладер кем, +грифтар улмаян белмәс ○ 12798 +ГРИШ-ГРИШ (1) ■ Гриш-гриш, барыбыз да бер иш ○ 5516 +ГУАҺ (2) ■ Гөнаһлы эшне гуаһ табар, гөнаһсыз эшне гөман табар ○ 12497 ● 15847 +ГУБЕРНАТОР (2) ■ Кызлы көтеп ятыр, уллы - губернатор ○ 14129 ● 14296 +ГУБЕРНАТОРЫННАН (1) ■ Патшадан курыкма, губернаторыннан курык ○ 5872 +ГУҖ (1) ■ Гуҗ тамак гаеттә үләр ○ 9642 +ГУРИНЧАСЫ (1) ■ Гуринчасы биеккә карама, үрәсе сыек ○ 8364 +ГҮЗӘЛ (6) ■ Бер гүзәл эш мең гүзәл сүздән яхшырак ○ 6041 (2) ● 8786; 10659; 10660; 12721 +ГҮЛӘВЕННӘН (1) ■ Көчле умарта - гүләвеннән билгеле ○ 4740 +ГҮР (13) ■ Хур күргән агачың гүр өстеңә күләгә булыр ○ 1704 ● 5022; 6832; 8277; 8835; 9699; +13453; 13469; 13498; 13597; 14062; 15413; 15439 +ГҮРГӘ (9) ■ Акчасыз базарга барганчы, кәфенсез гүргә кер ○ 7844 ● 13164; 13328; 13597; 14925; +15125; 15376; 16493; 16667 +ГҮРДӘ (5) ■ Гүрдә ятканчы түрдә ят ○ 8246 ● 11004; 15377; 15438; 15447 +ГҮРДӘН (1) ■ Ирдән иргә йөргәнче гүрдән гүргә йөрсәңче ○ 13164 +ГҮРЕ (1) ■ Изге хатын - оҗмах хуры, яман хатын - дөнья гүре ○ 13640 +ГҮРЕНӘ (1) ■ Кеше гүренә кеше керми ○ 15378 +ГҮРЕНДӘ (3) ■ Байның түрендә, ярлының гүрендә ○ 7305 ● 12288; 12295 +ГҮРСЕЗ (1) ■ Байга бармак янама - эшсез калырсың; муллага бармак янама - гүрсез калырсың +○ 16967 +ГҮРСТАН (2) ■ Үз илең - гөлстан, кеше иле - гүрстан ○ 5116 ● 13970 +ГЫЙБАДӘТ (3) ■ Ахмакка гыйбадәт кылырга кушсаң, маңгаен тишеп бетерер ○ 11513 ● 16536; +ГЫЙБРӘТ (9) ■ Югарыга карап үрнәк ал, түбәнгә карап гыйбрәт ал ○ 711 ● 1006; 4796; 4904; +6514; 11432; 11520; 12348; 16272 +ГЫЙБРӘТЛЕ (2) ■ Ата гайрәтле булса, бала гыйбрәтле була ○ 14350 ● 14394 +ГЫЙЛЕМ (27) ■ Акча, мал - бер көнлек, гыйлем, һөнәр - гомерлек ○ 16461 ● 16536; 16540; +16554-16568; 16577; 16582; 16598; 16615; 16626; 16627; 16660; 16675; 16681 +ГЫЙЛЕМГӘ (1) ■ Гыйлемгә тотынган югалмас ○ 16569 +ГЫЙЛЕМДӘ (1) ■ Тирәнлек - диңгездә, зирәклек - гыйлемдә ○ 16656 +ГЫЙЛЕМЕ (2) ■ Кешенең акылы - эшеннән, гыйлеме сүзеннән беленер ○ 11598 ● 14330 +ГЫЙЛЕМЕН (1) ■ Гыйлемен файдаланмаган галим җимешсез агач шикелле ○ 16570 +ГЫЙЛЕМЛЕ (1) ■ Гыйлемсез бер яши, гыйлемле мең яши ○ 16575 +ГЫЙЛЕМЛЕК (3) ■ Гыйлемлек - нур, наданлык - хур ○ 16571 ● 16572; 16628 +ГЫЙЛЕМЛЕКНЕҢ (1) ■ Гыйлемлекнең тамыры ачы булса да, җимеше татлы ○ 16573 +ГЫЙЛЕМНӘН (1) ■ Гыйлемнән яхшы дус юк, чирдән яман дошман юк ○ 15212 +ГЫЙЛЕМНЕҢ (2) ■ Болыт астындагы кояшның җылысы юк, халыкка төшмәгән гыйлемнең +файдасы юк ○ 16538 ● 16574 +ГЫЙЛЕМСЕЗ (2) ■ Гыйлемсез бер яши, гыйлемле мең яши ○ 16575 ● 16675 +ГЫЙЛЕМ-ҺӨНӘРГӘ (1) ■ Бай булмасаң бай булма, гыйлем-һөнәргә сай булма ○ 16471 +ГЫЙЛЬЛӘТЕ (1) ■ Кыйммәт булса хикмәте бар, арзан булса гыйльләте бар ○ 7932 +ГЫЙРАКТАН (1) ■ Гыйрактан тирьяк килгәнче, елан чаккан ир үләр ○ 15213 +ГЫЙШКЫ (1) ■ Гыйшкы юк - ишәк, дәрте юк - күсәк ○ 12680 +ГЫЙШЫГЫН (1) ■ Гыйшыгын гыйшык, йөрергә ката кыйшык ○ 12809 +ГЫЙШЫК (16) ■ Күке гыйшык тота, баласын карга карый ○ 4060 ● 12664; 12681-12687; 12689; +12704; 12706; 12707; 12772; 12809; 12811 +ГЫЙШЫККА (1) ■ Гыйшыкка ишек бикле булса, тәрәзәдән керер ○ 12688 +ГЫЙШЫКНЫ (1) ■ Гыйшыкны гыйшык китәрер ○ 12689 +ГЫЙШЫКНЫҢ (1) ■ Гыйшыкның карты-яше булмый ○ 12690 +ГЫЙШЫКСЫЗ (1) ■ Дәртсез - дивана, гыйшыксыз - багана ○ 12697 +ГЫЙШЫКТАН (3) ■ Ашыйсы килү - гыйшыктан яман ○ 9625 ● 12691; 12712 +ГЫНА (52 | 2) ■ Ай гел болыт артында гына тормый ○ 5 ● 95; 98; 168; 274; 1508; 2265; 2412; 2441:1; +2676; 2929; 3116; 3149; 3699; 3932; 3949; 4002; 4107; 4115; 4300; 4318; 4350; 5290; 5325; 5985; +6246; 6315; 7232; 7527; 7575; 7651; 7880; 8321; 9059; 9064; 9270; 9419; 9974; 10494; 10634; 10641; +11803; 12089; 12091; 12166:2; 12401; 12906; 13720; 13958; 14398; 14661; 15360; 16648; 17046 +ГЫНАМ (1) ■ Керпе баласын "йомры гынам, йомшак кынам" дип сөя, имеш ○ 2222 +ДА (1230 | 29) ■ Ай якты да, җылытмый ○ 13 ● 15; 30; 35; 36; 42; 63; 68; 73 (2); 75; 78; 93; 94; +118; 121; 123; 124; 129; 140; 154; 159; 179; 187; 207; 208; 211; 219; 223; 244; 254; 255; 257; +268 (2); 270; 279 (2); 280; 286; 297; 306; 311; 318; 345; 347; 358; 361; 373; 376; 378; 385; 386; +400 (2); 404; 420; 424; 427; 458; 461; 465; 489; 490; 496; 511; 538; 541; 550; 551; 560; 562; 578; +583; 624; 627; 634; 649; 690 (2); 693; 739 (2); 749; 750; 752; 852; 869; 896; 933; 952; 993; 994; +999; 1076 (3); 1095; 1096; 1105; 1112 (2); 1115 (2); 1132; 1142; 1146; 1151; 1156; 1160; 1171; +1213; 1226; 1238; 1241; 1268; 1280; 1327; 1337; 1339; 1347; 1353; 1380; 1383; 1426; 1551; 1557; +1562; 1590; 1596; 1604; 1610; 1613; 1615; 1621; 1651; 1727; 1743; 1754; 1761; 1785; 1803; 1815; +1889-1892; 1902; 1916; 1921; 1929; 1933 (2), :1, :2; 1944; 1965; 1981; 1983; 1993; 2009; 2037; +2039; 2061; 2062; 2066; 2072; 2077 (2); 2084; 2089; 2097; 2103; 2123; 2129; 2133; 2134; 2143; +2144; 2148; 2156; 2167; 2187 (2); 2188; 2192; 2205; 2213; 2223:1; 2245; 2251; 2252; 2258; 2268; +2270; 2298; 2313; 2324; 2357; 2359 (2); 2376; 2381; 2425; 2434; 2441, :1; 2453; 2478; 2495; 2508; +2509; 2548 (2); 2559 (2); 2580; 2582 (2); 2598; 2602; 2603; 2671; 2704; 2712; 2716; 2723; 2745; +2748; 2763; 2771; 2773; 2797; 2802; 2820; 2829; 2847; 2848; 2880; 2897; 2904; 2907; 2946; 2949; +2954; 2956; 2969; 2974; 2975; 3042; 3043; 3050; 3076 (2); 3080 (2); 3081; 3085; 3093; 3112; 3152; +3156 (2); 3168; 3171; 3178; 3290; 3313; 3323; 3335 (2); 3363; 3367; 3368; 3374; 3401; 3403; +3408; 3414; 3425; 3440; 3446; 3477; 3514 (2); 3566; 3578; 3586; 3619; 3625 (2); 3660; 3663 (2); +3683; 3721; 3730 (2); 3772; 3814 (2); 3839; 3845; 3848; 3852; 3856; 3875; 3886; 3910 (2); 3928; +3950; 3952; 3955 (2); 3959; 3973-3975; 3990; 3992; 4000; 4001; 4007; 4032; 4036; 4041; 4045; +4049; 4080, :1; 4093, :1; 4097; 4098; 4106; 4120; 4124; 4132; 4133; 4152; 4153; 4180; 4183; 4184; +4192; 4197 (2); 4207; 4214; 4223; 4227:1, :1; 4237; 4244; 4247; 4249; 4250; 4287; 4291; 4298, +:1; 4307; 4370; 4374; 4377 (2); 4396 (2); 4410; 4415; 4421; 4423; 4462; 4515; 4524; 4527; 4552; +4559-4561; 4577; 4593 (2); 4600; 4616; 4619; 4624; 4630; 4634 (2); 4636; 4651; 4652; 4657; 4668; +4673; 4676; 4681; 4682; 4686; 4692; 4710; 4713; 4715; 4732; 4733; 4739; 4745 (2); 4775; 4785; +4787, :1; 4797; 4808; 4830; 4832; 4864; 4898; 5035; 5037; 5042; 5046 (2); 5072; 5082; 5087; 5100; +5106; 5113; 5117; 5119; 5124; 5165; 5206; 5214; 5246; 5249; 5264; 5272; 5273; 5284; 5313; 5321; +5328; 5334; 5338; 5340; 5341; 5343; 5344; 5381; 5386; 5403; 5407; 5454; 5468 (2); 5473; 5479; +5482; 5489; 5516; 5519; 5577 (2); 5580 (2); 5588; 5602; 5605; 5659; 5703; 5722; 5725; 5730; 5731; +5746; 5754; 5755; 5773; 5785; 5837; 5851; 5852; 5858; 5877 (2); 5892; 5897; 5904; 5913; 5918; +5936; 5946; 5985; 5989; 6032; 6058; 6099; 6127; 6253; 6260; 6266; 6304 (2); 6364; 6395 (2); 6404; +6411; 6459; 6501; 6504; 6557; 6563; 6568; 6576; 6585; 6606; 6611; 6626 (2); 6658 (2); 6663; 6680; +6694; 6695; 6708; 6718; 6721; 6725; 6737-6739; 6766; 6781 (2); 6791; 6804; 6814 (2); 6817 (2); +6865; 6879; 6894; 6951; 6977; 6982; 6987; 7016; 7018; 7042; 7045; 7079; 7085; 7102; 7126-7128; +7146; 7220; 7223; 7226; 7262; 7265; 7298; 7302; 7312; 7315; 7338; 7394; 7396; 7410; 7448 (2); +7449; 7463, :1; 7468; 7469; 7477 (2); 7481; 7482 (2); 7485; 7489; 7511; 7529; 7530; 7576; 7598; +7608; 7631; 7633 (2); 7635; 7655; 7661 (2); 7664; 7696; 7709, :1; 7734; 7737; 7746; 7776; 7780; +7785; 7795; 7813:1; 7828; 7832; 7855; 7892; 7902; 7920; 7928; 7936; 7941; 7954; 7957, :1, :2; +8005; 8033; 8048; 8084; 8118, :1, :2; 8199; 8212; 8253; 8278; 8285; 8324, :2; 8342; 8363; 8371; +8372; 8392; 8453; 8454; 8459; 8467; 8471; 8479; 8482; 8494; 8533; 8552; 8595; 8618; 8626; 8631; +8643; 8650; 8656; 8657; 8684; 8713; 8732; 8761; 8797; 8811; 8814; 8816; 8832; 8860 (2); 8867; +8921; 8923; 8958; 8995; 9031; 9039; 9072; 9083; 9104 (2); 9160; 9189; 9190; 9202; 9215; 9261 (2); +9271; 9284; 9297; 9299; 9311; 9330; 9340; 9353; 9361; 9365; 9379; 9380; 9387; 9391; 9403; 9413; +9425; 9426 (2); 9443; 9446; 9476; 9526; 9530; 9562; 9586; 9621; 9629; 9664; 9673; 9675; 9681; +9697; 9715; 9717; 9735; 9738-9740; 9744; 9746; 9793; 9799; 9803; 9805; 9845; 9871; 9890; +9899; 9906 (2); 9914; 9916; 9949; 9952 (2); 9954; 9965; 9981; 9982; 9988; 9992; 10006; 10018; +10029; 10033 (2); 10052; 10053; 10069; 10084; 10122; 10139; 10150; 10195; 10209 (2); 10248; +10271; 10280; 10322; 10326; 10356; 10359; 10396; 10405; 10410; 10423; 10451; 10509; 10533; +10540; 10563; 10567; 10611; 10645; 10666; 10679, :1, :2; 10682 (2); 10700; 10701; 10718; 10733; +10739; 10747; 10762; 10892; 10900 (2); 10901 (2); 10905; 10941; 10958; 10965; 10988; 11015; +11024; 11044; 11060; 11084 (2); 11093; 11094; 11101; 11102; 11117; 11122; 11130; 11178 (2); +11185; 11206; 11252; 11273; 11297; 11317; 11337; 11340; 11358; 11398; 11401; 11465 (2); 11509; +11516; 11519; 11528; 11553; 11566; 11616; 11631, :1, :2 (2); 11657 (2); 11704; 11726; 11763; +11770; 11857; 11903; 11910; 11918; 11942; 11956 (2); 12001; 12010; 12012; 12013; 12034; 12057; +12073-12075; 12090 (2); 12098; 12139; 12165; 12171; 12177; 12220; 12244 (2); 12260; 12262 (2); +12266; 12284 (2); 12289; 12331; 12357; 12362; 12371; 12374; 12407; 12437; 12441 (2); 12443; +12471; 12486 (2); 12498; 12508; 12521; 12531; 12538; 12551; 12559; 12569 (2); 12575; 12579; +12583; 12603; 12647; 12653; 12665 (2); 12668; 12673; 12677; 12691; 12725; 12727; 12731; 12747; +12752; 12760 (2); 12778; 12794; 12799; 12808 (2); 12851 (2); 12853; 12863 (2); 12886; 12893 (2); +12895; 12913; 12919; 12931; 12934 (2); 12944; 12948; 12954 (2); 12971; 12982; 13003; 13012; +13035 (2); 13050 (2); 13057 (2), :1 (2), :2 (2); 13071 (2); 13097; 13124; 13147; 13189; 13210; +13228; 13231; 13299 (2); 13304; 13305; 13318; 13375 (2); 13422 (2); 13438; 13439; 13454; 13520; +13521 (2); 13544; 13554 (2); 13580 (2); 13589; 13591; 13612; 13617; 13623; 13630; 13638; 13649; +13652; 13657; 13679, :1; 13685; 13696; 13712; 13739; 13791 (2); 13822; 13823; 13838; 13841; +13844; 13869; 13882; 13895 (2); 13915; 13940; 13956; 13958; 13996; 14005; 14013; 14017 (2); +14069; 14100; 14104 (2); 14107; 14145 (2); 14146 (2); 14162; 14172; 14173 (3); 14180 (2); 14183; +14185 (2); 14194; 14198; 14201; 14221; 14228; 14250; 14252; 14261; 14264; 14320; 14325 (2); +14336; 14346; 14355; 14357; 14361; 14364; 14417; 14435; 14443; 14493; 14500; 14520; 14561 (2); +14575 (2); 14581; 14585 (2); 14596; 14609; 14637 (2); 14639 (2); 14647; 14653; 14662; 14689; +14718; 14723; 14724; 14726; 14728; 14731, :1; 14735; 14796; 14798; 14827; 14839; 14840; 14854; +14895; 14912; 14920; 14953; 14955 (2); 14956; 14994 (2); 15042 (2); 15063; 15086; 15110; 15114; +15145; 15162; 15172; 15178; 15197-15199; 15223; 15245; 15271; 15296; 15341; 15371 (2); 15374; +15399; 15425; 15429; 15446 (2); 15454; 15469; 15476; 15496; 15520; 15523 (2); 15538; 15539 (2); +15541; 15542; 15550; 15560 (2); 15563; 15571-15573; 15585; 15677 (2); 15684; 15698; 15726; +15749; 15784; 15825; 15833; 15835; 15842; 15855; 15878; 15894; 15897; 15929; 15938 (2); 15952; +15953; 15960; 15975; 15977; 16021; 16054; 16057; 16080 (2); 16186; 16199; 16210; 16236 (2); +16248; 16257; 16331; 16333; 16337; 16349; 16350; 16354; 16387; 16399; 16417 (2); 16431; 16451; +16469; 16475; 16484; 16562; 16573; 16650; 16686; 16688; 16697; 16698 (2); 16735; 16759; 16766; +16769; 16818; 16829; 16839; 16845; 16852; 16854 (2); 16862; 16864 (2); 16869; 16880 (2); 1689616898; 16905; 16916; 16918; 16922; 16931; 16948; 16958 (2); 16975; 16982; 16990; 17006 (2); +17026; 17061; 17079; 17083 +ДАВЫЛ (11) ■ Давыл алды тын була ○ 1085 ● 1108; 1187; 4126; 4897; 7054; 10742; 13284; 13761; +15813; 16915 +давыл → җил-давыл +ДАВЫЛГА (1) ■ Җилнеке - давылга ○ 1202 +ДАВЫЛДА (1) ■ Игенче явымда тынар, балыкчы давылда тынар ○ 1409 +ДАВЫЛДАН (2) ■ Күмәк агач давылдан курыкмас ○ 1697 ● 1699 +ДАВЫЛЛЫ (2) ■ Давыллы болытның явымы аз ○ 1086 ● 1087 +ДАВЫЛНЫ (1) ■ Давылны явым басар ○ 1088 +ДАВЫЛСЫЗ (1) ■ Давылсыз көнне дау барын онытма, ваемсыз көндә яу барын онытма ○ 5564 +ДАВЫЛЫНА (1) ■ Явым теләсәң, давылына да чыда ○ 1151 +ДАГА (2 | 1) ■ Атка дага какканда бака ботын кыстыра ○ 2478:3 ● 2502; 2889 +ДАГАЛАГАНДА (1 | 2) ■ Ат аягын дагалаганда бака ботын кыстырган ○ 2478:1 ● 2478:2; 4553 +ДАГАЛАСАҢ (1) ■ Чучканы алтын белән дагаласаң да, ат булмас ○ 2904 +ДАГАЛАТКАНДА (1) ■ Ат аягын дагалатканда бака да ботын сузган ○ 2478 +ДАГАЛАУ (1) ■ Тумаган тайны дагалау ○ 2873 +ДАГАЛЫ (2) ■ Дагалы ат таймас ○ 2640 ● 2653 +ДАГАСЫЗ (1) ■ Ат дагасыз булмас ○ 2492 +ДАГАСЫНЫҢ (1) ■ Дагасының көмешенә мактанма, атыңның йөрешенә мактан ○ 7015 +ДАЕТ (1) ■ Алла бирсә - бог дает, бирмәгәнгә чүп тә юк ○ 16836 +ДАЛА (3) ■ Йөгерек атка дала кадерле ○ 2792 ● 5405; 14450 +ДАЛАГА (4) ■ Шәһәргә килсә - дустын танымый, далага чыкса - атын танымый ○ 5280 ● 11512; +12255; 13913 +ДАЛАДА (4) ■ Кулга өйрәнгән кош далада адашыр ○ 3860 ● 8454; 14270; 14504 +ДАЛАНЫҢ (2) ■ Даланың бие булганчы, баяуның колы бул ○ 5169 ● 5170 +ДАН (13 | 2) ■ Арыслан айга менмәсә дә, сикерүе дан ○ 2031 ● 2789; 4104; 5550:2, :2; 5657; 5920; +6674; 11068; 11070; 11118; 11282; 12834; 13765; 15496 +ДАНА (3) ■ Күп картның эчендә бер бала булса, дана булыр; күп баланың эчендә бер карт булса, +бала булыр ○ 15080 ● 15528; 16240 +ДАНГА (1) ■ Улы данга чыкса, анасы яшәрер ○ 14298 +ДАНЛЫ (3) ■ Күл - балыгы белән данлы, ил - халыгы белән данлы ○ 5023 (2) ● 14844 +ДАНЛЫГЫ (1) ■ Маллыгыннан данлыгы ○ 2389 +ДАНЛЫКЛЫ (1) ■ Алдынгы эшче - данлыклы кеше ○ 6017 +ДАННЫ (2) ■ Данны басудан эзлә ○ 1393 ● 6055 +ДАННЫҢ (1) ■ Данның төбе - хөрмәт, хөрмәтнең төбе - хезмәт ○ 6056 +ДАНСЫЗ (1) ■ Яхшы ат йөгәнсез йөрмәс, яхшы кыз дансыз йөрмәс ○ 13049 +ДАНЫ (17) ■ Атның даны егет кулында ○ 2572 ● 2573; 6515; 7279; 7632; 11069; 11085; 11671; +12829; 12830 (2); 12858; 14349 (2); 14377 (2); 16425 +ДАНЫН (2) ■ Яхшы ат ирнең данын тарата ○ 2715 ● 4501 +ДАНЫҢ (2) ■ Зур эштә, җаның чыкса да, даның калыр ○ 6058 ● 12314 +ДАНЫҢНЫ (1) ■ Даныңны җуйганчы башыңны җуй ○ 11119 +ДАР (1) ■ Шайтанның дуслыгы дар агачына хәтле ○ 16784 +ДАРУ (15) ■ Мәкнең бер сабагы дару, бер сабагы агу ○ 1558 ● 1766; 3729; 4624; 4704; 6612; +9150; 9189; 11957; 12701; 14603; 15185; 15216; 15636; 16105 +ДАРУГА (1) ■ Имгә эстәсәң, даруга юк ○ 15220 +ДАРУНЫҢ (1) ■ Авыруның иясе була, даруның киясе була, ди ○ 15183 +ДАРУСЫЗ (1) ■ Агусыз дару юк, дарусыз шифа юк ○ 15185 +ДАРУЫ (3) ■ Дуракка доктор даруы дәрман бирмәс ○ 11557 ● 15401; 15936 +ДАРЫ (3) ■ Дары белән ут бер җирдә булмый ○ 5565 ● 8498; 16726 +ДАРЫМ-ШАРЫМ (1) ■ Дарым-шарым, тәңкә ярым ○ 8037 +ДАУ (19) ■ Монда бүреләр өчен дау бара, анда төлке иркенләп кетәк аудара ○ 2291 ● 5546; 5564; +5572; 5664; 5756 (2); 5765; 5928; 5982; 6125; 6966; 7752; 8604; 12185; 12836; 14469; 15164; 15596 +ДАУГА (7) ■ Яуга барсаң - барың бар, дауга барсаң - берең бар ○ 5670 ● 5671; 5969; 6962; 6976; +12922; 13996 +ДАУДА (3 | 2) ■ Батыр яуда беленер, телчән дауда беленер ○ 5550 ● 5550:1, :2; 5551; 12901 +ДАУДАН (1) ■ Егылган көрәштән туймас, яман даудан туймас ○ 12112 +ДАУЛАРЫ (1) ■ Бай ике булса, даулары дүрт була ○ 7170 +ДАУЛАШМА (4) ■ Бай белән даулашма, бүре белән талашма ○ 7152 ● 7153; 7391; 10784 +ДАУЛЫ (1 | 1) ■ Үләнле җирдә мал симерә, даулы җирдә түрә симерә ○ 5980 ● 17077:1 +ДАУНЫ (1) ■ Явын аямаган яуны җиңәр, малын аямаган дауны җиңәр ○ 5654 +ДӘ (893 | 19) ■ Йолдызны күз бик күрә дә, кул җитми ○ 29 ● 33; 49; 52; 115; 119; 128; 139; +173 (2); 209; 250; 258; 263; 291; 298; 311; 353; 373; 405; 417; 433; 462; 463; 465; 481; 495 (2); +560; 595; 597; 600 (2); 627; 681; 696; 749; 750; 766; 788; 817; 860; 872; 879; 890; 896; 936 (2); +937 (2); 938 (2); 939 (2); 947 (2); 955 (3); 959; 986; 1052; 1091; 1107; 1207; 1217 (2); 1226; 1238; +1274; 1303; 1343; 1369; 1391; 1413; 1414 (2); 1424:3; 1428; 1471; 1545; 1553; 1574; 1626; 1646; +1652; 1654; 1661:1; 1700; 1702; 1759; 1888; 1901; 1921; 1926; 1986; 2003; 2031; 2057 (2); 2124; +2135; 2142-2144; 2157; 2160; 2223:1; 2236; 2240; 2252; 2254; 2256; 2260; 2264 (2); 2271; 2284; +2288; 2295; 2303; 2343; 2403; 2461; 2508; 2577; 2580; 2587; 2593; 2665; 2748; 2749; 2754; 2788; +2791; 2821; 2887; 2892; 2933; 2939; 2941; 2953; 2966; 2973 (2); 3009; 3027; 3028; 3058; 3061; +3065; 3107; 3110; 3112; 3134; 3232; 3264 (2); 3292; 3293; 3320-3322; 3332; 3371; 3378; 3379; +3381; 3383; 3406; 3417; 3442; 3456 (2); 3495; 3587; 3611; 3625; 3630; 3633; 3671; 3723, :2; 3781; +3789; 3796 (2); 3813; 3848; 3878; 3914 (2); 3933; 3982; 3992; 3994; 4001; 4010; 4069; 4092; +4116; 4120; 4146; 4177; 4233; 4234:1; 4245; 4363; 4383; 4384; 4386; 4387; 4433; 4460; 4525; +4533; 4544; 4562; 4568; 4569; 4603; 4610; 4613; 4645; 4656; 4721; 4773; 4776; 4782; 4791; 4801; +4805; 4810; 4826; 4833; 4835; 4852; 4911; 4925; 4949; 4958; 4984; 4988; 4997; 5007; 5037; 5050; +5057; 5070; 5071; 5113; 5120; 5163; 5168; 5198; 5204; 5205; 5220; 5245; 5271; 5298; 5317 (2); +5385 (2); 5387; 5410; 5423; 5482; 5526; 5576; 5673; 5676; 5703; 5711; 5745; 5786 (2); 5797; +5893; 5898; 5902; 5904; 5913; 5984; 5990; 5996 (2); 5997; 6032; 6046 (2); 6051 (2); 6065; 6094; +6111; 6151; 6166; 6173; 6225; 6248; 6273; 6282; 6291; 6302 (3); 6310; 6324 (3); 6327; 6346; +6404; 6430; 6431; 6442; 6461; 6488; 6493; 6522; 6579; 6588; 6592; 6603; 6605; 6615; 6619; 6620; +6638; 6639 (4); 6663; 6694; 6698; 6700; 6711 (4); 6713 (4); 6727; 6750; 6784; 6843; 6860; 6877; +6927; 6955; 6976; 6988; 7016:1, :2, :3; 7017; 7056; 7076; 7078; 7148; 7156; 7159; 7169; 7177; +7197; 7200; 7208; 7230; 7233 (2); 7235 (4); 7242:2; 7278; 7281 (2); 7299; 7319; 7327 (2); 7332; +7338; 7350 (2); 7409; 7480; 7504; 7509 (2); 7510 (2); 7576; 7609 (2); 7663; 7697; 7704; 7710; +7747; 7749; 7755-7757; 7760; 7772; 7774; 7790; 7824; 7828; 7835; 7855; 7903; 7936; 7942; 7954; +8021; 8077; 8079; 8080; 8085; 8118:1; 8126:1; 8131; 8170; 8187 (2); 8204, :1; 8212; 8218; 8279; +8320; 8321; 8324, :1; 8357 (2); 8360; 8366; 8443; 8445; 8454; 8475; 8490; 8534; 8622; 8637; +8645; 8656; 8692; 8697; 8709 (2); 8742; 8785; 8786; 8792; 8796; 8817; 8831; 8856; 8885; 8895; +8898; 8913; 8930; 8952 (2); 8968; 8982; 8997; 9024; 9061; 9064; 9096; 9163; 9168; 9173; 9256; +9260; 9312; 9319 (2); 9381; 9473 (2); 9483; 9502; 9530; 9601; 9639 (2); 9668; 9688; 9707; 9713; +9717; 9722; 9770 (2); 9799; 9821; 9827 (2); 9834; 9852 (2); 9871; 9882; 9894; 9934; 9956; 9957; +9978:1; 9986 (2); 9993; 9998; 10053; 10054; 10100; 10150; 10216; 10218 (2); 10277; 10301 (2); +10328; 10343; 10369; 10406; 10410; 10413; 10432:1; 10453; 10454; 10500; 10502; 10512; 10536; +10628; 10660; 10691; 10702; 10703; 10706 (2); 10707; 10715; 10768; 10844; 10876; 10886; +10915; 10917; 10937; 10958:2, :3; 11021; 11079; 11087; 11095; 11118; 11146; 11170; 11182; +11186; 11190; 11196; 11208; 11221; 11222; 11285; 11291 (2); 11300; 11333; 11336; 11353; 11363; +11413; 11441; 11514; 11526; 11528-11530; 11552; 11586 (2); 11615; 11629; 11631, :1; 11639; +11656; 11671; 11686; 11687; 11705; 11706; 11714; 11726; 11727; 11735 (2); 11748; 11752; 11764; +11769; 11772; 11860; 11902; 11919; 11933; 11936; 11938; 11947; 11963; 11966; 12040; 12069; +12079; 12087-12089; 12126; 12165; 12217; 12220; 12240 (2); 12245; 12248 (2); 12264; 12329; +12335; 12391; 12395 (2); 12397; 12421 (2); 12427; 12435; 12439; 12446; 12449; 12453; 12462; +12468; 12487 (2); 12491; 12498; 12503; 12504; 12511; 12529; 12580; 12613; 12628; 12631; +12635; 12639; 12677; 12723; 12728 (2); 12730; 12753; 12755; 12766; 12768; 12796 (2); 12806; +12812; 12856; 12869; 12993; 13004; 13016; 13060 (2); 13076 (2); 13110; 13179; 13195; 13214; +13228; 13265; 13277 (2); 13364; 13372 (2); 13439; 13464; 13470; 13517 (2); 13519; 13545; +13560 (2); 13592; 13617; 13638; 13652; 13665; 13724; 13756; 13778 (2); 13818; 13822; 13849; +13860; 13869; 13871 (2); 13904 (2); 13905; 13914; 13930; 13941; 13943; 13960; 13985; 13986; +13995; 14009; 14018; 14100; 14186; 14187 (2); 14188 (2); 14195; 14239; 14307 (2); 14344; 14346; +14365; 14384; 14405; 14433; 14454 (2); 14529; 14582; 14622; 14641; 14642 (2); 14643; 14648; +14662 (2); 14664; 14675; 14725-14727; 14823 (2); 14827; 14830 (2); 14850; 14858; 14933; 14944; +14946; 14949; 14959; 14990; 14992; 15025; 15026; 15056; 15166; 15180; 15190; 15191; 15235; +15236; 15246; 15275; 15285; 15293; 15300; 15304; 15324; 15409; 15454; 15456 (2); 15479 (2); +15513 (2); 15549 (2); 15552; 15572; 15594; 15653 (2); 15673; 15747; 15769; 15776; 15784; 15801; +15822; 15832; 15841; 15851; 15861; 15899; 15946; 15964; 16006; 16021; 16031; 16082; 16117; +16122; 16126; 16141; 16143 (2); 16163; 16169; 16172; 16173, :1; 16186; 16197; 16211; 16216; +16253; 16287; 16320; 16350; 16354; 16365; 16366; 16395; 16401; 16412; 16429; 16443; 16475; +16484; 16543 (2); 16548 (2); 16561; 16562; 16603; 16616; 16654; 16655; 16690; 16700; 16758; +16763; 16875; 16892 (2); 16901 (2); 16903; 16907; 16919; 16925 (2); 16933; 16993 (2); 16999; +17001; 17023; 17025 (2); 17034 (2); 17041; 17076; 17081 (2); 17083; 17085 (2); 17088 +ДӘВА (13) ■ Сары мәтрүшкә алтмыш төрле авырудан, көрән мәтрүшкә җитмеш төрле авырудан +дәва ○ 1302 ● 2690; 2912; 6621 (2); 11056 (2); 12696 (2); 14947; 15250; 15394; 16187 +ДӘВАЛАУ (1) ■ Холыкны дәвалау җәрәхәтне дәвалаудан авыррак ○ 11304 +ДӘВАЛАУДАН (1) ■ Холыкны дәвалау җәрәхәтне дәвалаудан авыррак ○ 11304 +ДӘВАСЫ (4) ■ Эч пошуның дәвасы - эш ○ 6158 ● 12451; 12469; 15278 +ДӘВАСЫЗ (5) ■ Батыр ярасыз булмас, ярасы дәвасыз булмас ○ 5549 ● 12687; 15028; 15216; 16643 +ДӘВӘНЕ (1) ■ Наданга максатыңны аңлату дәвәне чокыр атлатудан кыендыр ○ 16640 +ДӘВЕР (2) ■ Картлык дәвер кышка охшар, яшьлек дәвер язга охшар ○ 15059 (2) +ДӘГЪВӘКӘР (1) ■ Түрә дәгъвәкәр булса, йөгенеп булмас, түбә тайгак булса, чыгып булмас ○ 5909 +ДӘЛИЛ (1) ■ Шайтанга кирәк булса, коръәннән дәлил китерә ○ 16774 +ДӘЛИЛЕ (1) ■ Дәлиле азның сүзе озын ○ 15837 +ДӘМЕН (1) ■ Аргамакның баласы аз утлар да күп юшар, атасы тарлауның дәмен татканга; азамат ирнең баласы аз сөйләр дә күп тыңлар, атасы йортка киңәш иткәнгә ○ 14346 +ДӘРӘҖӘ (1) ■ Мәхәббәт дәрәҗә белән дә, тәрәзә белән дә исәпләшми ○ 12728 +ДӘРӘҖӘГӘ (2) ■ Мактанчык кеше дәрәҗәгә менсә, баштан борыны уза, ди ○ 12024 ● 16639 +ДӘРӘҖӘНЕҢ (1) ■ Белем - бәхет ачкычы, дәрәҗәнең баскычы ○ 16496 +ДӘРӘҖӘСЕ (2) ■ Эш көне күпнең дәрәҗәсе биек, эш көне юкның һич ние юк ○ 6171 ● 8363 +ДӘРӘҖӘСЕН (1) ■ Үз дәрәҗәсен үзе белгән хур булмый ○ 11339 +ДӘРӘҖӘСЕНӘ (1) ■ Тәрәзәсенә карама, дәрәҗәсенә кара ○ 11294 +ДӘРВИШ (2 | 1) ■ Дәрвиш - ашавыннан, бай - яшәвеннән билгеле ○ 16977 ● 16979, :1 +ДӘРВИШКӘ (1) ■ Зәгыйфь бәндә, шул өчәүнең кулына төшмә: муллага, казыйга, дәрвишкә ○ 16978 +ДӘРМАН (6) ■ Аш дигәндә - җан-фәрман, эш дигәндә - юк дәрман ○ 6287 ● 7309; 11365; 11366; +11557; 16871 +ДӘРМАНЫ (1) ■ Ярлының дәрманы юк, байның вөҗданы юк ○ 7495 +ДӘРМАНЫН (1) ■ Дәртен белгән дәрманын белер ○ 11120 +ДӘРМАНЫНЧА (1) ■ Хәлле - хәленчә, юк - дәрманынча ○ 7600 +ДӘРТ (10) ■ Март чыкмый дәрт чыкмас ○ 921 ● 9224; 11075; 11365; 12671; 12693; 12804; 12811; +12892; 15028 +ДӘРТЕ (8) ■ Аты бар - чанасы юк, дәрте бар - чарасы юк ○ 2752 ● 7622 (2); 11355 (2); 12680; +12694; 12696 +дәртем → исем-дәртем +ДӘРТЕН (1) ■ Дәртен белгән дәрманын белер ○ 11120 +ДӘРТЕНӘ (1) ■ Янган үз дәртенә янар ○ 12775 +ДӘРТЕҢ (1) ■ Әүкәтең барда йөреп кал, дәртең барда күреп кал ○ 11335 +ДӘРТЕҢНӘН (1) ■ Мине күр дә дәртеңнән үл ○ 12806 +ДӘРТКӘ (1) ■ Дәрткә дәрман алу ○ 11366 +ДӘРТЛЕ (1) ■ Дәртле - ялкын, дәртсез - салкын ○ 12695 +ДӘРТЛЕГӘ (1) ■ Дәртлегә дәрте төшкәннән дәва, дәртсезгә ни дәва ○ 12696 +ДӘРТСЕЗ (4) ■ Дәртсез баш карга куркылыгына ярый ○ 11121 ● 12695; 12697; 12698 +ДӘРТСЕЗГӘ (2) ■ Авыруга дәва бар, дәртсезгә дәва юк ○ 11056 ● 12696 +ДӘРЬЯ (11) ■ Дәрья төбендәге энҗедән тау башындагы таш артык ○ 283 ● 7168; 10414; 11196; +11209; 11411; 11614; 14269; 14730; 15537; 16613 +ДӘРЬЯГА (3) ■ Дәрьяга яңгыр яуганнан ни файда ○ 1089 ● 1169; 12358 +ДӘРЬЯДАГЫ (2) ■ Дәрьядагы балык сатылмас ○ 359 ● 4487 +ДӘРЬЯНЫ (1) ■ Төкереп дәрьяны таштыра алмассың ○ 10586 +ДӘРЬЯНЫҢ (1) ■ Һәр эшнең чамасы бар, һәр дәрьяның көймәсе бар ○ 6406 +ДӘРЬЯҢ (1) ■ Анаң үлсә, дәрьяң кибәр; атаң үлсә тавың авар ○ 14391 +ДӘҮЛӘТ (17) ■ Иртәгә аш калса - дәүләт, эш калса - михнәт ○ 836 ● 5244; 5419; 6514; 73367338; 7508; 7534; 7597; 11319; 12351; 13520 (2); 13521 (2); 14494 +ДӘҮЛӘТ-БАЙЛЫК (1) ■ Дәүләт-байлык дус-иш аркасында, яхшы исем хатын аркасында ○ 13636 +ДӘҮЛӘТЕ (5) ■ Кешенең иң зур дәүләте - чын дусы ○ 5458 ● 13773 (2); 14451 (2) +ДӘҮЛӘТКӘ (1) ■ Дәүләткә кызыкма, ярлылыкка боекма ○ 7339 +ДӘШ (1) ■ Ары дәш дисәң, бире ○ 16266 +ДӘШМӘҮ (4) ■ Ачуның дәвасы - дәшмәү ○ 12451 ● 15838-15840 +ДӘШМИ (4) ■ Аңгыра сөйләгәндә хәким дәшми торыр ○ 11527 ● 15841; 15842; 15963 +ДЕГЕТ (7 | 3) ■ Дегет чиләге агармас ○ 1911 ● 6994; 7016, :1, :2, :3; 7017; 7099; 9834; 12839 +ДЕГЕТКӘ (1) ■ Дегеткә тамагы туймаса арба да шыңшый ○ 7018 +ДЕГЕТЛӘР (1) ■ Итеге юк егетләр чабатасын дегетләр ○ 12891 +ДЕГЕТТӘН (1) ■ Арбаның шыгырдавы дегеттән, хатынның лыгырдавы ирдән ○ 13793 +ДЕНСЕЗ (1) ■ Идел төпсез, ирләр "денсез" ○ 13458 +ДЕРЕЛДИ (1) ■ Ярык чүлмәк дерелди ○ 9999 +ДЕРЕНДӘ (1) ■ Дерен-дерен, дерендә, ике көннең берендә ○ 1037 +ДЕРЕН-ДЕРЕН (3) ■ Дерен-дерен, дерендә, ике көннең берендә ○ 1037 ● 7179; 10069 +ДЕРТ (1) ■ Утлы кисәү эләккән эт яшен яшьнәгән саен дерт итәр, ди ○ 3535 +ДИ (235 | 5) ■ Һәркем үз менгән тавын, биек булсын, ди ○ 222 ● 610; 778; 866; 920; 955; 959; 961; +968; 978; 1321; 1564; 1574; 1596; 1645; 1733; 1922; 2051; 2084; 2184; 2191; 2223:2, :2; 2249; +2251; 2257; 2261; 2263; 2293; 2295; 2304; 2306; 2309; 2324; 2655; 2771; 2776; 2875; 2881; 2929; +2979; 3022; 3023; 3033; 3048; 3060; 3144; 3147; 3184; 3188; 3334; 3362; 3535; 3543; 3612; 3642; +3644, :1, :2; 3669; 3677; 3718; 3910; 3933; 3946; 3952; 3959; 3986; 3992; 4045; 4049; 4073; 4089; +4101; 4106 (2); 4122; 4146; 4152; 4178; 4181 (2); 4217; 4219; 4322; 4406; 4409; 4415; 4416; +4427; 4429; 4460; 4561; 4565; 4588; 4663; 4686; 4754; 4775; 4814; 4831; 5164; 5324; 5545 (2); +5567; 5577; 5751; 5842; 5918; 6467; 6558; 7016:1; 7189; 7228; 7276; 7319; 7368; 7455; 7497; +7643 (2); 7685; 7815; 7956; 8195; 8239; 8258; 8294; 8711; 9062; 9368; 9486; 9640; 9652; 9726; +9843; 9844; 9853; 9957; 9958; 10001; 10069; 10564 (2); 10715; 11462; 11479; 12015; 12024; +12149; 12193; 12403 (2); 12406 (2); 12416; 12610; 12669; 12691; 12693; 12698; 12732; 12815; +12936; 13011; 13020; 13076 (3); 13110; 13156; 13172; 13289; 13377; 13389; 13395; 13406; +13494; 13532; 13599; 13625; 13662; 13663; 13667; 13696; 13725; 13761; 13780; 13796; 13823; +13841; 13855; 13908; 14044; 14054; 14116 (2); 14294; 14327; 14439; 14444; 14447; 14599; +14609; 14639; 14647; 14789; 15003; 15005; 15102 (2); 15120; 15183; 15256; 15316; 15422; +15484 (2); 15794; 15832; 15835 (2); 15920; 15956; 16197; 16436; 16715; 16719; 16767; 16852; +16864; 16874; 16898; 16905; 16932; 16960; 17019; 17039; 17076 +ДИВАНА (4) ■ Дивана бер дә юкка куана ○ 11552 ● 12028; 12682; 12697 +ДИВАНАГА (2) ■ Башың диванага калса, баганага сәлам бирерсең ○ 10268 ● 11553 +ДИВАНАДАН (1) ■ Диванадан ай башын сорама ○ 11554 +ДИГӘН (95 | 8) ■ Эчмәм дигән коедан өч әйләнеп су эчәрсең ○ 483 ● 565; 1001; 1599; 1600; +1605 (2); 1621; 1644; 1810; 2158; 2198; 2252; 2268; 2293; 2304; 2309; 2446; 2638; 2848; 2939; +3001; 3044; 3144; 3225; 3289; 3375; 3644:2; 4093:1; 4308; 4559-4561; 4684; 4755; 4775; 5498; +5754; 5893; 5965; 6013; 6032; 6318 (2); 6439; 6596 (2); 6724; 6742 (2); 7034; 7319; 7547 (2); +7632; 8102; 8310; 9385; 9543; 9611, :1, :2, :3; 9643; 9662; 9712; 9898; 9958; 11638; 12030; +12037 (2); 12059; 12397; 12794; 13065; 13073; 13342, :1; 13437; 13446 (2); 13537; 13762 (2); +13780; 14588; 14649; 14793 (2); 14795; 14960; 14980; 15537; 15626 (2); 15809; 15960; 16138; +16516; 16816; 16837:1 (2) +ДИГӘНГӘ (5) ■ Буяучыдан: "Кайсы төсне бигрәк сөясең?" - дигәнгә, - "Алтын сарысы белән +көмеш агын", - дигән ○ 565 ● 8106; 8320; 15430 (2) +ДИГӘНДӘ (19) ■ Карга "кар-кар" дигәндә, тартар да "тар-тар" ди ○ 3959 ● 6286 (2); 6287 (2); +6319 (2); 6327; 8177; 9131; 11040; 11397; 12094; 13289; 13290; 14545; 16319; 16449; 17076 +ДИГӘНЕ (3) ■ Карганың "карык" дигәне үзенә ямь ○ 3997 ● 4466; 13326 +ДИГӘНЕБЕЗНЕҢ (1) ■ Хаҗи дигәнебезнең куеныннан хачы чыкты ○ 16944 +ДИГӘНЕН (1) ■ Чокырны икене казы, үзеңә дигәнен - тирәнрәк ○ 202 +ДИГӘНЕНӘ (2) ■ Байның "юкмын" дигәненә, ярлының "тукмын" дигәненә ышанма ○ 7311 (2) +ДИГӘНЕҢ (1) ■ Җен дигәнең саңгырау сазлыкта оялый ул ○ 16798 +ДИГӘННӘН (1) ■ Ут дигәннән авыз көймәс ○ 8502 +ДИГӘННӘР (5) ■ Кургашны көмеш дигәннәр, эрегән дә төшкән ○ 291 ● 2309; 2979; 5754; 15477 +ДИГӘННЕ (10) ■ Кунмыйм дигәнне караңгы кундырыр, адашмыйм дигәнне буран адаштырыр +○ 861 (2) ● 7668; 8217 (2); 10701; 12152; 15289; 17021 (2) +ДИГӘННЕҢ (10) ■ Эт дигәннең бите юк ○ 3584 ● 8086; 8099 (2); 8103; 8178; 9623; 12031; +13474; 13538 +ДИГӘНЧӘ (1) ■ Алама ат менгәнче, йөгер үзең дигәнчә ○ 2455 +ДИГӘНЧЕ (4) ■ Балта сабын тотам дигәнче, балтасын суга төшергән ○ 1979 ● 7584; 10129; +ДИГӘЧ (18 | 1) ■ Торма: "Мин бал белән тәмле", - дигәч, бал аңа: "Мин синнән башка да +тәмле!" - дигән ○ 1621 ● 2271; 2929; 3001; 3065; 3520; 6596 (2); 9227; 10082; 10213 (2); 10594; +11875; 12512:1; 13272 (2); 13315; 16840 +ДИГЕН (10) ■ Яңгыры булсын димә, шифасы булсын диген ○ 1172 ● 1403 (2); 5278; 8119 (2); +9403; 10129; 16671; 16702 +ДИДЕРМӘС (2) ■ Байлык ни дидермәс, ачлык ни җидермәс ○ 7250 ● 9568 +ДИ-ДИ (2) ■ "Өй-өй" ди-ди өянәкле булырсың ○ 8330 ● 13923 +ДИЕП (9) ■ Алай диеп бодай булмый, арпа чәчеп бодай булмый ○ 1514 ● 1848; 5547 (2); 7255; +8491; 10071 (2); 11880 +ДИЕР (1) ■ Арпа әйтер: "Кырык биш көндә тишелеп чыгармын", - диер ○ 1519 +ДИЕРЛӘР (2) ■ Куй кытлыгы вакытында кәҗәгә Габдрахман патша диерләр ○ 3015 ● 13685 +ДИЛӘР (13 | 1) ■ Җимеш юк җирдә чөгендерне дә әфлисун диләр ○ 1626 ● 3711; 4158:1; +7202 (2); 7774; 9268 (2); 9947; 11252; 12185; 14015; 15982 (2) +ДИЛБЕГӘ (4) ■ Яхшы атка дилбегә кагу да җитә ○ 2723 ● 15477; 15688; 16296 +ДИЛБЕГӘНЕ (1) ■ Дилбегәне үз кулыңа алу ○ 11013 +ДИЛБЕГӘҢНЕ (1) ■ Дилбегәңне тыя төш ○ 7104 +ДИЛБЕГӘСЕ (1) ■ Вакытның дилбегәсе юк ○ 800 +ДИЛБЕГӘСЕЗ (1) ■ Юрга атны дилбегәсез йөртмиләр ○ 2809 +ДИЛБЕГӘСЕН (1) ■ Атыңны аллага тапшырсаң да, дилбегәсен үзең тот ○ 16862 +ДИМ (4) ■ "Җил тегермәне икәнен беләм, суы кайдан керә?" - дим ○ 1512 ● 2535; 13222; 14471 +ДИМӘ (32) ■ Яңгыры булсын димә, шифасы булсын диген ○ 1172 ● 2208 (2); 2519 (2); 4631; +4865 (2); 5311 (2); 5413; 5512 (2); 5666 (2); 7545 (2); 7952; 8131 (2); 8311; 10313; 11343; +11352 (2); 13194; 13979; 14184 (2); 15308 (2); 16671 +ДИМӘГЕЗ (4) ■ Тай ябага димәгез, язга чыкса - ат була, кабык морҗа димәгез, төтен чыгарса +була ○ 2859 (2) ● 8487 (2) +ДИМӘДЕЛӘР (1) ■ Шуны тот дисәләр, йот димәделәр ич ○ 9790 +ДИМӘК (4) ■ Солтан көнне төн дисә, кояшны ай димәк кирәк ○ 5883 ● 9151; 10074 (2) +ДИМӘС (3 | 1) ■ Төшкә ни кермәс, дошман ни димәс ○ 5486 ● 9173; 10121, :1 +ДИМӘҮ (2) ■ Ак димәү, кара димәү ○ 643 (2) +ДИМИ (1) ■ Аю кыш буе йоклый, "йокым туйды" дими ○ 2079 +ДИМИЛӘР (1) ■ Күк күкрәмичә "алла" димиләр ○ 1118 +ДИМИМЕ (1) ■ Бакылдамый торса, бакылдыкның эче поша; кеше бакылдык димиме дип, үзенең коты оча ○ 15782 +ДИМЛӘВЕ (1) ■ Кыз димләве бер алтын ○ 13187 +ДИМЧЕ (5) ■ Димче диңгез кичерер, багучы өйдән яздырыр ○ 13151 ● 13152; 13153; 13191; +ДИМЧЕНЕҢ (2) ■ Димченең дөрес сүзе булмас ○ 13154 ● 13155 +ДИН (4 | 2) ■ Байлык - дингә терәк, дин - байлыкка терәк ○ 16815 ● 16816, :1 (2); 16817; 16818 +ДИНГӘ (2) ■ Байлык - дингә терәк, дин - байлыкка терәк ○ 16815 ● 16824 +ДИНГЕ ( | 1) ■ Дин, дин дип күп әйтсә, динге соравы түгелме? ○ 16816:1 +"ДИНГЕ"ДӘН (1) ■ Дин дигән сүз "динге"дән алынган ○ 16816 +ДИНДӘ (1) ■ Көннән якты нәрсә юк, көндез бар да төнлә юк; меллалыктан яхшы нәрсә юк, +телдә бар да диндә юк ○ 17006 +"ДИ"НЕ (1) ■ "Дыр" белән "ди"не иккәннәр дә, чыкмаган, ди ○ 15832 +ДИНЕ (2) ■ Дине - Мөхәммәт дине, көне - эт көне ○ 16819 (2) +ДИНЕМ (1) ■ Динем өчен түгел, көнем өчен ○ 16832 +ДИНЧЕЛӘР (1) ■ Динчеләр, җинаять кылмыйча, гыйбадәт кылмыйлар ○ 16820 +ДИҢГЕЗ (34) ■ Бер тамчыдан диңгез артмас, бер тамчыдан кимемәс ○ 350 ● 351; 360-365; +393; 463; 498; 505; 1139; 4116; 4486; 4523; 4937; 4983; 7020; 7158; 9832; 10411; 11153; 11178; +11192; 11203; 11411; 11658; 11860; 13151; 13152; 14227; 14765; 16081 +ДИҢГЕЗГӘ (13) ■ Ашыккан су диңгезгә җитмәс ○ 344 ● 349; 366; 367; 376; 1132; 1145; 7211; +9988; 12121; 12371; 12701; 13174 +ДИҢГЕЗДӘ (4) ■ Диңгездә булмаган - куркыныч күрмәгән ○ 368 ● 369; 9808; 16656 +ДИҢГЕЗДӘН (3) ■ Диңгездән бер тамчы ○ 506 ● 507; 14409 +ДИҢГЕЗНЕ (6) ■ Диңгезне аршин белән үлчәмиләр ○ 370 ● 371; 372; 4071; 4666; 11827 +ДИҢГЕЗНЕҢ (4) ■ Диңгезнең дә чиге бар, елганың да яры бар ○ 373 ● 374; 431; 16047 +ДИП (296 | 13) ■ Ярканат яратмый дип, кояш чыкмый тормый ○ 72 ● 174; 460; 625; 645; 863; 866; +884 (2); 920; 959; 961; 968; 978; 1008; 1012; 1400; 1574; 1596; 1733; 2032; 2048; 2056; 2159; +2165; 2222; 2223:3; 2249; 2251; 2257; 2261; 2263; 2295; 2338; 2445; 2503; 2524 (2); 2530; 2604; +2771; 2848; 2859:1; 2867; 2896; 2909; 2929; 2939; 2979; 2982; 3022; 3028; 3030; 3033; 3048; +3060; 3075; 3095 (2); 3172 (2); 3184; 3333; 3343; 3356; 3362; 3477; 3635; 3643; 3644, :1; 3649; +3670; 3904; 3933; 3946; 3952; 3956; 3973; 3977; 3985 (2), :2; 3986; 3992; 4000; 4037; 4044; 4052; +4073; 4079; 4089; 4106; 4127; 4141, :1, :2, :3; 4146; 4179; 4216 (2); 4244; 4371; 4375; 4376; 4406; +4409; 4415; 4416; 4425; 4429; 4452 (2); 4460; 4565; 4663; 4674; 4686; 4754; 4777; 4782; 4821; +4868 (2); 5068; 5164; 5330 (2); 5402; 5407; 5552; 5580; 5662 (2); 5672; 5714; 5778 (2); 5793 (2); +5829; 6021 (2); 6079; 6191; 6332; 6558; 6781; 6821; 6862; 7034; 7069; 7162 (2); 7217; 7228; 7454; +7493; 7530; 7603 (2); 7604 (2); 7705; 7729 (2); 7735; 7776; 7857 (2); 7895; 7900; 7988; 8087; 8258; +8395; 8417; 8576; 8588; 8607; 8844; 8879; 9048; 9057; 9161, :1, :2, :3, :4; 9368 (2); 9394 (2); 9454; +9526; 9536 (2); 9640; 9745; 9805; 10111 (2); 10391 (2); 10394; 10525; 10608; 10618; 10678; 10838; +11232; 11440; 11479; 11506; 12007; 12019; 12034; 12078; 12173 (2); 12193; 12318; 12396 (2); +12404; 12585; 12604; 12915; 13076; 13077 (2); 13084 (2); 13110; 13172; 13252; 13331; 13341; +13389; 13406; 13428 (4); 13454; 13475; 13563 (2); 13608 (2); 13625; 13696; 13761; 13766; 13796; +13855; 13884 (2); 13892; 13908; 13974; 14054; 14199; 14220; 14294; 14484; 14596; 14639; 14647; +14764; 14796; 14964, :1; 14992; 15113; 15256; 15312 (2); 15316; 15440; 15484 (2); 15504; 15659; +15782; 15838; 16190 (2); 16243; 16269 (2); 16319; 16376; 16517 (2); 16672 (2); 16709 (2); 16767; +16816:1; 16903; 16932; 17005 (2); 17039; 17054; 17076 +ДИР (1) ■ Көн күрмәгән көн күрсә, көндез чыра яндырыр; мал тапмаган мал тапса, кешене күзгә +алмам, дир ○ 7372 +ДИРБИЯСЫ (1) ■ Дирбиясы төзек, кайдан тотсаң аннан өзек ○ 7105 +ДИСӘ (10) ■ Кеше "ак" дисә, ул "кара" дияр ○ 650 ● 947 (2); 1222; 4146; 5760; 5883; 8513; +13625; 15093 +ДИСӘЛӘР (5) ■ Шуны тот дисәләр, йот димәделәр ич ○ 9790 ● 12238 (2); 13668; 16702 +ДИСӘҢ (49) ■ Басыйм дисәң, җир күп ○ 112 ● 2109 (2); 2396; 3111; 3253; 3339; 3686; 3791 (2); +3792 (2); 3948 (2); 4219 (2); 5219; 5321; 5364; 5411; 5838 (2); 5843; 6289 (2); 7513; 7605 (2); +7967; 9152; 10712 (2); 10903; 11233; 11285; 11389 (2); 11683; 11775 (2); 11831 (2); 12268; +14756; 15057; 16266; 16286; 16960; 17033 +ДИСӘҢЧЕ (1) ■ Чаман егет дигәнче, яман егет дисәңче ○ 12910 +ДИСБЕ (1) ■ Хаҗ бүләге - сакалсызга тарак, намазсызга - дисбе, исереккә - зәмзәм ○ 16943 +ДИСЕҢ (3) ■ Күперне чыкканчы шайтанга да әти дисең ○ 6804 ● 16295 (2) +ДИЮ (3) ■ Юләрдән дию пәрие дә качкан ○ 11727 ● 13694; 16760 +ДИЮГӘ (1) ■ Диюгә тәмуг юлын күрсәтмәсәң, оҗмах юлын белмәс ○ 16727 +ДИЮЛӘР (1) ■ Сөләйман үлде, диюләр котылды ○ 16752 +ДИЯ (3) ■ Мөгезсез кәҗә үзен: "Мин - куй!" - дия икән ○ 3059 ● 8052; 13418 +ДИЯР (25 | 5) ■ Кеше "ак" дисә, ул "кара" дияр ○ 650 ● 2223 (2), :1 (2); 3353; 3422; 3985:1, :1; +4221; 4378; 6462 (2); 6478; 6506 (2); 7193 (2); 7220; 9148; 10121, :1; 11163; 11722 (2); 12254; +14199; 14440; 15027 (2) +ДИЯРГӘ (2) ■ "Мә" дигәндә алмасаң, соңыннан "бир" дияргә туры килә ○ 8177 ● 12658 +ДИЯРЛӘР (3) ■ Ярлы ат менсә: "Кем аты?", тун кисә: "Кем киеме?" - диярләр ○ 7441 ● 11716; +ДИЯРСЕҢ (3) ■ Заманасына күрә дуңгызны җизни диярсең ○ 816 ● 2900; 3012 +ДОГА (9) ■ Ат дога белән йөрми, дуга белән йөри ○ 2493 ● 2912; 12496; 16742; 16915; 16924; +16936; 16949; 17038 +ДОГАГА (1) ■ Кабул булмас догага амин тотма ○ 16921 +ДОГАҢ (1) ■ Кесәң сай булса, догаң да ашмый ○ 16922 +ДОГАСЫ (3) ■ Эт догасы кабул булса, күктән сөяк явар иде ○ 3585 ● 14231; 14395 +ДОКТОР (1) ■ Дуракка доктор даруы дәрман бирмәс ○ 11557 +ДОРБА (3) ■ Ат дорба төбен искәми туймас ○ 2494 ● 7006 (2) +ДОРФА (2) ■ Дорфа сүздән дорфа эш яхшы ○ 15831 (2) +ДОХОД (1) ■ Халык надан булса, муллага доход ○ 17067 +ДОШМАН (72 | 2) ■ Дошман тегермәненә су кою ○ 1492 ● 3478; 3566; 5284; 5287; 5289; 5291; +5302; 5311; 5313-5325; 5329; 5344; 5349; 5350; 5352; 5355-5357; 5363; 5366; 5368; 5375; 5376; +5383; 5384; 5420; 5421; 5425; 5431; 5434; 5451; 5456; 5460; 5468; 5471; 5475; 5477; 5486; 5494; +5510; 5514; 5515; 5517; 5518; 5520; 5545; 5550:3, :4; 5570; 5586; 5596; 8135; 9342; 9830; 11956; +12433; 12630; 14526; 15212; 16568; 16635; 16742 +ДОШМАНГА (9) ■ Дошманга ашыңны бирсәң, башыңа менәр ○ 5326 ● 5327; 5377; 5408; 5430; +5476; 13758; 14245; 15071 +дошманга → дус-дошманга +ДОШМАНЛЫГЫ (1) ■ Эт белән бүренең дошманлыгы: берсе алыр өчен, икенчесе бирмәс өчен +○ 3567 +ДОШМАНЛЫК (2) ■ Зәңгелә тән җимерә, дошманлык өй җимерә ○ 5422 ● 12762 +ДОШМАНЛЫКНЫҢ (2) ■ Ызгыш - дошманлыкның башы ○ 5490 ● 12524 +ДОШМАННАН (8) ■ Акыллы дошманнан курыкма, ахмак дустан курык ○ 5288 ● 5292; 5309; +5328; 5464; 5498; 6922; 14245 +ДОШМАННЫ (8) ■ Дошманны дус итә белү - һөнәр, дусын дошман ясаган - үләр ○ 5329 +● 5330-5333; 5397; 5466; 11956 +ДОШМАННЫҢ (8) ■ Дошманның азы да күп ○ 5334 ● 5335-5339; 5385; 5423 +ДОШМАНСЫЗ (1) ■ Әдәм бер дуссыз, бер дошмансыз булмас ○ 5506 +ДОШМАНЫ (3) ■ Тырышлыкның иң зур дошманы - ялкаулык ○ 6520 ● 11853; 15622 +ДОШМАНЫМ (2) ■ Һәр көлгәнне дусым димә, һәр ачуланганны дошманым димә ○ 5512 +● 15592 +ДОШМАНЫН (3) ■ Елан, дошманын җиңә алмаса, үзен чагар ○ 4594 ● 4732; 14324 +ДОШМАНЫҢ (8) ■ Еланның башын дошманың өзсен ○ 4640 ● 5294; 5296; 5340-5343; 5473 +ДОШМАНЫҢА (7 | 1) ■ Еланны үтерергә дошманыңа куш ○ 4632 ● 5344; 5345; 5414, :1; 5415; +5465; 8933 +ДОШМАНЫҢНЫ (1) ■ Дошманыңны сөендермә, дусыңны көендермә ○ 5346 +ДОШМАНЫҢНЫҢ (1) ■ Дошманыңның җеназасын күреп сөенмә ○ 5347 +ДӨГЕ (1) ■ Бәлеш! - эче дөге, тышы арыш ○ 9456 +ДӨГЕСЕ-МАЕ (1) ■ Коры сүздән пылау булмас, дөгесе-мае булмаса ○ 15908 +ДӨМБЕРГӘ ( | 1) ■ Туй узгач дөмбергә ○ 13322:1 +ДӨНЬЯ (79 | 2) ■ Кое төбеннән караучыга күк бәләкәй, энә тишегеннән караучыга дөнья бәләкәй +○ 32 ● 4125; 4931; 5420; 6385 (2); 7340-7342; 7376; 7787; 8316; 8492; 9833; 11122; 11881; +12436; 12500; 12596; 12699; 12700; 13562 (2); 13640; 13764; 13774; 14022; 14717-14726; +14727, :1, :2; 14728; 14729 (2); 14730-14734; 14742; 14744; 14745; 14747 (2); 14753; 1476014762; 14764; 14765; 14767-14771; 14774; 14775; 14779; 15048 (2); 15258; 15375; 15455; +15681; 15821; 15843; 16145; 16502; 16576; 16577; 16728; 16907 +ДӨНЬЯГА (6) ■ Ике ерткыч бер яланга сыяр, ике патша дөньяга сыймас ○ 5801 ● 7394; 9200; +11014; 15541; 16903 +ДӨНЬЯДА (23) ■ Мәче, теге дөньяда хуҗасының хөрмәтен танар өчен, күзен йомып ашар, имеш +○ 3358 ● 5487; 6057; 6465; 7340; 7343; 9203; 9826; 11828; 12701; 13637; 14005; 14013; 14443; +14735-14737; 15063; 15217; 15479; 15844; 16578; 16750 +ДӨНЬЯДАН (3) ■ Башны мендәр астына тыгып кына дөньядан качып булмый ○ 14705 ● 14772; +ДӨНЬЯЛАР (2) ■ Бу дөньялар үтәр-китәр, татулыкка ни җитәр ○ 5561 ● 14938 +ДӨНЬЯНЫ (9 | 1) ■ Бөтен дөньяны су алса, үрдәккә ни гамь бар ○ 4405 ● 4405:1; 8716; 14738; +14739; 15029; 15076; 15542; 15845; 16418 +ДӨНЬЯНЫҢ (13) ■ Атың - яхшы булса - бу дөньяның пырагы ○ 2617 ● 5779; 7785; 9029; +13638; 13750; 14706; 14737; 14740; 14741; 14766; 15538; 16894 +ДӨНЬЯСЫ (1) ■ Карганың бар дөньясы агач башында, балалары тирәдә ○ 3995 +ДӨНЬЯСЫН (1) ■ Тора белсәң - тормыш, тора белмәсәң - дөньясын җен ормыш ○ 14748 +ДӨҢГЕЛДЕК (2) ■ Алтыда бер дөңгелдек, алтмышта бер дөңгелдек ○ 15007 (2) +ДӨРЕС (23 | 1) ■ Таш яңлыш тияр, чүлмәк дөрес ватылыр ○ 175 ● 3387; 3392; 5359; 7312; 12425; +13154; 15266; 15767; 15846-15852; 15897; 15953; 15954; 16155; 16173:1; 16253; 16290 (2) +ДӨРЕСЕН (1) ■ Дөресен әйткән котылыр, ялган әйткән тотылыр ○ 15853 +ДӨРЕСЕҢӘ (1) ■ Бер ялган сөйләсәң тугыз дөресеңә дә ышанмаслар ○ 15801 +ДӨРЕСЛӘҮ (1) ■ Ялган сүзне дөресләү таш ватудан авыррак ○ 16157 +ДӨРЕСЛЕК (4) ■ Алмаз алмаз белән киселә, ялган дөреслек белән чишелә ○ 15756 ● 15803; +15854; 16153 +ДӨРЕСНЕ (1) ■ Дөресне ялган бервакытта да җиңмәс ○ 15855 +ДӨРЕСНЕҢ (1) ■ Дөреснең аргы ягында булу ○ 16274 +ДӨЯ (25) ■ Ат - айлык юлын, дөя - еллык юлын уйлый ○ 2466 ● 2496; 2585; 2913-2920; 2926; +2943; 2944; 3035; 3193; 4213; 4214; 5166; 8140; 8714; 8986; 12605; 14281; 15102 +ДӨЯГӘ (2) ■ Бөедән куркып дөягә менү ○ 4842 ● 7828 +ДӨЯДӘ (1) ■ Бер дөядә ике өркәч, бере шилсә беренең көче юк ○ 2911 +ДӨЯДӘЙ (2) ■ Дөядәй алтының булганчы төймәдәй акылың булсын ○ 11560 ● 12523 +ДӨЯДӘН (2) ■ Аттан егылганга - ырым, дөядән егылганга - кабер ○ 2586 ● 3331 +ДӨЯ-ДӨЯ (2) ■ Ерак җиргә кода булсаң, дөя-дөя аш килер, якын җиргә кода булсаң, дөя-дөя сүз +килер ○ 14597 (2) +ДӨЯНЕ (4) ■ Дөяне кесәгә яшереп куеп булмый ○ 2921 ● 4804; 10453; 11514 +ДӨЯНЕҢ (4) ■ Атның даны зур, дөянең табаны зур ○ 2573 ● 2922; 2927; 3112 +ДӨЯСЕ (1) ■ Дөясе булганның капка башы биек булыр ○ 2923 +ДРАНЧАГА (1) ■ Үрдәк ашаганда: "Бөлдерим, бөлдерим, өй түбәсен төшерим, дранчага калдырыйм", - дип ашар, имеш, ди ○ 4416 +ДУАМАЛ (1) ■ Дурак дуамал күтәрер ○ 11555 +ДУАМАЛЧЫГА (1) ■ Тел юмалаучыга да корал, дуамалчыга да корал ○ 15560 +ДУГА (10) ■ Берәү печәнне чалгы белән чаба, берәү дуга белән чаба ○ 1261 ● 1913; 1924; 2493; +2502 (2); 7068; 8702; 10141; 17038 +ДУГАҢА (1) ■ Ояңа карап канат как, дугаңа карап кыңгырау так ○ 7067 +ДУГАСЫ (2) ■ Ханның да бер дугасы җитмәгән ○ 5936 ● 12628 +ДУЕНЫ (2) ■ Уен кебек җиңел эштән соң дуены була ○ 6682 ● 6717 +ДУЛАП (10) ■ Койрык дулап баш булмас ○ 2369 ● 2855; 2914; 3186; 4174; 4807; 4811; 4812; +7073; 7319 +ДУЛАСА (4) ■ Сыер дуласа аттан яман ○ 3187 ● 3257; 3304; 6987 +ДУЛКЫН (2) ■ Дулкын җил астына ята ○ 375 ● 7066 +ДУЛКЫННАН (1) ■ Биек көймә дулкыннан курыкмас ○ 7010 +ДУЛКЫНЫ (1) ■ Ил сүзе - диңгез дулкыны ○ 4937 +ДУЛЫЙ (1) ■ Ярлы кесәсенә кергән акча шешәгә кергән чебен кебек дулый, ди ○ 7455 +ДУМБРА (1) ■ Туйдан соң - думбра ○ 13322 +ДУМБРАЧЫ (1) ■ Яучы телен саклый, думбрачы кылын саклый ○ 13223 +ДУМБРАЧЫГА (1) ■ Кызны үз иркенә куйсаң, думбрачыга барыр, ди ○ 13020 +ДУМБЫРА (3) ■ Думбыра туй төшкән өйгә килешер ○ 16359 ● 16451; 16456 +ДУМБЫРАЧЫ (1) ■ Яучы телен саклый, думбырачы кылын саклый ○ 16424 +ДУҢГЫЗ (28) ■ Эт елының игенен дуңгыз елны урырсың ○ 972 ● 2140; 2874; 2876-2887; 2901; +2906; 2908; 2958; 3258; 3586; 3917; 4612; 4918; 4983; 5437; 9206; 15215 +ДУҢГЫЗГА (6) ■ Боланга ияргән сачәккә аунар, дуңгызга ияргән балчыкка аунар ○ 2114 +● 2888-2890; 2905; 3021 +ДУҢГЫЗДАН (2) ■ Дуңгыздан бер кыл ○ 2891 ● 2892 +ДУҢГЫЗНЫ (9) ■ Заманасына күрә дуңгызны җизни диярсең ○ 816 ● 2880; 2893-2896; 2900; +2902; 2909 +ДУҢГЫЗНЫҢ (4) ■ Дуңгызның ите харам булса да, акчасы хәләл ○ 2897 ● 2898; 2899; 3727 +ДУҢГЫЗЫ (1) ■ Аның дуңгызы да боламык ашый ○ 2907 +ДУРАК (2) ■ Дурак дуамал күтәрер ○ 11555 ● 11771 +ДУРАККА (3) ■ Дуракка акыл кирәкми ○ 11556 ● 11557; 11558 +ДУРАКТАГЫ (1) ■ Дурактагы мал - иләктәге су ○ 11559 +ДУРБАЛА (1) ■ Алыстан арбаланганчы, якыннан дурбала ○ 675 +ДУС (106) ■ Агачның тамырына балта чабып, яфрагы белән дус булма ○ 1669 ● 2073; 3024; +3434; 3568; 3571; 4029; 4590; 5225; 5286; 5292; 5295; 5297; 5298; 5306; 5309; 5312; 5315; +5329; 5348-5354; 5355 (3); 5356-5358; 5359 (2); 5360 (2); 5361-5363; 5365-5370; 5371 (2); +5372-5376; 5411; 5419; 5424; 5431; 5432; 5434; 5435; 5451; 5454; 5460; 5464; 5467-5469; 5471; +5474; 5481; 5485; 5487; 5488; 5489 (2); 5496; 5497; 5499; 5501; 5511; 5515; 5518; 5519; 5675; +7219; 7661; 9342; 9352; 9601; 10380; 11832; 11956; 12129; 12433; 12630; 13046; 13262; 13918; +14324; 14668; 14780; 15212; 16078; 16568; 16724; 17014; 17018 +ДУС-ДОШМАНГА (1) ■ Һөнәрле ир хур булмас, дус-дошманга зар булмас ○ 6419 +ДУС-ИШ (1) ■ Дәүләт-байлык дус-иш аркасында, яхшы исем хатын аркасында ○ 13636 +ДУС-ИШЛӘРЕҢ (1) ■ Атаң-анаң - чын дустың, дус-ишләрең - юлдашың ○ 14430 +ДУС-ИШЛЕ (1) ■ Дус-ишле булыйм дисәң, кинә тотма ○ 5364 +ДУСКА (3) ■ Буласы дуска ышанып иске дустан аерылма ○ 5310 ● 5377; 7486 +ДУСЛАНМА (1) ■ Ут белән шаярма, су белән дусланма, җилгә ышанма ○ 8501 +ДУСЛАР (12) ■ Дуслар акчаң барда күп була ○ 5378 ● 5379-5384; 5436; 5505; 5509; 9402; 14677 +ДУСЛАРНЫҢ (2) ■ Дусларның йөзе дә аз, дошманның берсе дә күп ○ 5385 ● 5386 +ДУСЛАРЫ (2) ■ Дошманың бер булса, унга сана: аның да дуслары бар ○ 5340 ● 11303 +ДУСЛАРЫН (2) ■ Дусларын онытканның үзен дә онытырлар ○ 5387 ● 5388 +ДУСЛАРЫҢ (1) ■ Хатының матур булса, дусларың сукыр булсын ○ 13749 +ДУСЛАШМА (1) ■ Бай белән дуслашма, көчле белән судлашма ○ 7154 +ДУСЛАШСАҢ (1) ■ Эт белән дуслашсаң, таягыңны ташлама ○ 3569 +ДУСЛЫГЫ (3) ■ Эт белән мәче дуслыгы кебек ○ 3787 ● 5398; 16784 +ДУСЛЫГЫНА (2) ■ Дусының хатасын яшергән - дуслыгына тап төшергән ○ 5409 ● 7712 +ДУСЛЫГЫҢНЫ (1) ■ Дус булсаң, дуслыгыңны күрсәт: бүрәнәнең авыр башын күтәр ○ 5358 +ДУСЛЫК (16) ■ Ара өзек булса, дуслык төзек була ○ 5293 ● 5361 (2); 5389-5393; 5461; 5463; +5470; 5484; 7973; 8135; 8194; 14670 +ДУСЛЫКНЫ (2) ■ Дуслар арасындагы шелтәләшү дуслыкны яңарта ○ 5379 ● 5394 +ДУСНЫ (5) ■ Ашны күрсәң кадер тот, дусны күрсәң гадел тот ○ 5299 ● 5395-5397; 5485 +ДУСНЫҢ (7) ■ Дусның дуслыгы өч көннән түгел, өч елдан соң беленер ○ 5398 ● 5399; 5400; +5433 (2); 5504; 5507 +ДУССЫЗ (6) ■ Балык сусыз торалмый, кеше дуссыз торалмый ○ 5300 ● 5401; 5467; 5481; 5493; +ДУСТАН (13) ■ Акыллы дошман надан дустан яхшырак ○ 5287 ● 5288; 5289; 5310; 5316; 5373; +5424; 5425; 5431; 5462; 5500; 5520; 9830 +ДУСТЫ (3) ■ Фәкыйрьнең дусты кояш ○ 7424 ● 12383; 12559 +ДУСТЫМ (1) ■ Дустым күп дип йөрерсең, эшең төшкәч белерсең ○ 5402 +ДУСТЫН (2) ■ Шәһәргә килсә - дустын танымый, далага чыкса - атын танымый ○ 5280 ● 11451 +ДУСТЫҢ (9) ■ Артыңдагы дошманың - алдыңдагы дустың ○ 5294 ● 5296; 5403; 5404; 5426; +5427 (2); 5452; 14430 +ДУСТЫҢА (4) ■ Аерылмас дустыңа онытылмас сүз әйтмә ○ 5285 ● 5321; 5502; 5503 +ДУСТЫҢНАН (2) ■ Белексез дустыңнан белекле дошман артык ○ 5302 ● 14094 +ДУСТЫҢНЫҢ (1) ■ Якын күргән дустыңның атын алма, таен ал ○ 5495 +ДУСЫ (12) ■ Этнең дусы бетми, ди ○ 3718 ● 5405 (2); 5406; 5407; 5455; 5458; 5472; 5494; 9836; +12544; 15588 +ДУСЫМ (2) ■ Дусым дип сереңне әйтмә, дусыңның да дусы бар ○ 5407 ● 5512 +ДУСЫН (3) ■ Акылсыз кеше бәлагә калса гына дусын хәтерли ○ 5290 ● 5329; 5408 +ДУСЫНА (1) ■ Дусның суы - дусына бал ○ 5399 +ДУСЫНЫҢ (2) ■ Дус - дусының көзгесе ○ 5362 ● 5409 +ДУСЫҢ (6) ■ Берәү җан дусың, берәү мал дусың ○ 5308 (2) ● 5410-5412; 5498 +ДУСЫҢА (5 | 1) ■ Дошманыңа әйтергә ярамаганны дусыңа да әйтмә: аның иртәгә дошман булуы бар ○ 5344 ● 5413; 5414, :1; 5415; 5491 +ДУСЫҢНАН (2) ■ Дусыңнан аерыласың килсә, бурычка бир ○ 5416 ● 5473 +ДУСЫҢНЫ (3) ■ Дошманыңны сөендермә, дусыңны көендермә ○ 5346 ● 5417; 5508 +ДУСЫҢНЫҢ (2) ■ Дусым дип сереңне әйтмә, дусыңның да дусы бар ○ 5407 ● 5418 +ДҮКӘЛЕГӘ (1) ■ Дүкәлегә хатын алып гомер буе торган, ди, берәү ○ 13156 +ДҮНДЕРЕР (1) ■ Яхшы юлдаш юлга күндерер, яман юлдаш юлдан дүндерер ○ 6974 +ДҮҢ (1) ■ Тәкә булыр кузының маңгай алды дүң булыр ○ 3140 +ДҮРТ (26) ■ Дүрт ягың - кыйбла ○ 732 ● 2357; 2495; 2571; 2614; 2641; 3368; 3387; 4272; 5337; +6822; 7019; 7170; 7920; 7942; 8411; 8644; 10004; 10377; 10472; 10473; 11020; 12449; 13454; +16236; 16287 +ДҮРТӘҮ (2) ■ Би икәү булса, дау дүртәү ○ 5765 ● 16149 +ДҮРТЕНЧЕ (1) ■ Кунакныкы - ике кич, өченче кич - сәдака, дүртенче кич - оятсызлык ○ 10136 +ДҮРТЕСЕ (1) ■ Бер эт белеп өргән, дүртесе белми өргән ○ 3467 +ДҮРТКӘ (1) ■ Кунакның иң кадерлесе бер кич - ике кич, өчкә китсә - хуҗага көч, дүрткә китсә - дуга белән ыңгырчак, суган белән сарымсак ○ 10141 +ДҮШӘМБЕГӘ (1) ■ Күзләре берсе чәршәмбегә, берсе дүшәмбегә караган ○ 10519 +ДЫМ (1) ■ Тал ком ярата, усак дым ярата ○ 1749 +ДЫМЫ (1) ■ Яңгырсыз болытның җиле бар, дымы юк; уңмаган егетнең теле бар, юне юк +○ 12917 +ДЫҢГЫРЫ (1) ■ Буш арбаның дыңгыры күп ○ 7011 +ДЫР (2) ■ "Дыр" белән "ди"не иккәннәр дә, чыкмаган, ди ○ 15832 ● 16345 +"ДЫР"ГА (2) ■ "Дыр"га чыпчык та кунмый, дырылтый да очып төшә ○ 15833 ● 15834 +"ДЫР"НЫ (2) ■ "Дыр"ны чәчкәнгә илле ел, ди, һаман да тишелмәгән, ди ○ 15835 ● 15836 +ДЫРЫЛТЫЙ (1) ■ "Дыр"га чыпчык та кунмый, дырылтый да очып төшә ○ 15833 +ЕГА (10) ■ Агачны ега белмәгән үз өстенә аударыр ○ 1882 ● 1891; 5842; 10785 (2); 11443; 11644; +12222; 14911; 15162 +ЕГАЛАР (1) ■ Көч белән көрәшәләр, сол белән егалар ○ 6666 +ЕГАР (3) ■ Яз башының җиле ярдай атаңны егар ○ 974 ● 16531 (2) +ЕГӘРЛЕ (1) ■ Егет чак - егәрле чак, арыслан тотып җигәрлек чак ○ 12864 +ЕГЕРМЕ (2) ■ Атның бер аягы ак булса - бер йөз сум, ике аягы ак булса - ике йөз сум, өч аягы +ак булса - өч йөз сум, дүрт аягы ак булса - егерме биш сум ○ 2571 ● 13690 +ЕГЕРМЕДӘ (1) ■ Егермедә тай менмәгән кырыкта ат менмәс ○ 15030 +ЕГЕТ (130 | 1) ■ Атның даны егет кулында ○ 2572 ● 4906; 4909; 4993; 5535; 5536; 5546 (2); +5571; 5829; 6326; 6346; 6962; 7923; 8708:1; 10093; 12053; 12817; 12819; 12820 (2); 1282212830; 12832; 12834; 12835; 12836 (2); 12838-12842; 12843 (2); 12844 (2); 12845; 12846 (2); +12847-12865; 12866 (2); 12867-12870; 12884; 12890; 12893; 12894 (2); 12895; 12898; 12901 (2); +12902-12904; 12907 (2); 12908; 12909; 12910 (2); 12911-12913; 12914 (2); 12915; 12922; 12924; +12926-12933; 13077; 13079-13084; 13089 (2); 13090; 13094; 13095 (2); 13105; 13106; 13108; +13109; 13111; 13158; 13400; 13499; 13553; 14884; 15031; 15070 +егет → ир-егет +ЕГЕТЕ (4) ■ Башка авылның егете - үз авылыңның эте ○ 12837 ● 12886; 12896; 12919 +ЕГЕТЕНӘ (3) ■ Читнең егетенә булганчы, авылның этенә булсын ○ 5241 ● 12923; 13104 +ЕГЕТКӘ (12 | 1) ■ Эткә типсәң, егеткә тия ○ 3693 ● 6720:2; 6956; 12815; 12818; 12821; 12885; +12906; 12920; 12925; 13078; 13100; 13189 +ЕГЕТЛӘР (6) ■ Икмәк илә су - егетләр ашы ○ 12887 ● 12891; 13076 (2); 13229; 15052 +ЕГЕТЛӘРНЕКЕН (1) ■ Картлар сүзен капчыкка сал, яшь егетләрнекен янчыкка сал ○ 16372 +ЕГЕТЛӘРНЕҢ (1) ■ Егетләрнең асылы - арысланнар нәселе ○ 12874 +ЕГЕТЛЕ (2) ■ Егетле өйнең утыны булмый, кызлы өйнең суы булмый ○ 13085 ● 13191 +ЕГЕТЛЕГЕ (2) ■ Егетнең егетлеге ат җигүеннән билгеле ○ 12876 ● 12877 +ЕГЕТЛЕГЕН (1) ■ Егет егетлеген итмәсә, аты корысын ○ 12849 +ЕГЕТЛЕГЕҢНЕ (1) ■ Егет булсаң, егетлегеңне эштә күрсәт ○ 12847 +ЕГЕТЛЕК (6) ■ Байлык - бер айлык, егетлек - гомерлек ○ 12833 ● 12871; 12872; 13973; 15032; +ЕГЕТЛЕККӘ (1) ■ Егетлеккә этлек итмиләр ○ 12873 +ЕГЕТМЕН (1) ■ Сиксәндәге егетмен дисә, сызгырып күрсәтсен ○ 15093 +ЕГЕТНЕ (4) ■ Мин-минләнгән егетне яу килгәндә күрербез ○ 12900 ● 12916; 13086; 13135 +ЕГЕТНЕҢ (27 | 1) ■ Ажгырган айгырның өерен күр, мин-минләнгән егетнең өен күр ○ 11983 +● 12816; 12830; 12831; 12850; 12857:1; 12875-12883; 12888; 12899 (2); 12917; 12918; 12921; +13103; 13459; 13460; 13537; 13555; 13997; 14683 +егетнең → ир-егетнең +ЕГЕТТӘ (1) ■ Йокычан егеттә дәрт булмас ○ 12892 +егеттә → ир-егеттә +ЕГЕТТӘН (4) ■ Ай егеткә абынма, аек егеттән аерылма ○ 12818 ● 12889; 12897; 12905 +ЕГЪЛАМА (1) ■ Ач булдым дип егълама, күп ачның бер туклыгы булыр; тук булдым дип куанма, күп тукның бер ачлыгы булыр ○ 9536 +ЕГЫЛ (1) ■ Асылсаң асыл асыл агачка, егылсаң егыл мамык түшәккә ○ 1674 +ЕГЫЛА (3) ■ Егыла башласаң, җиргә ябыш ○ 1394 ● 1659; 6258 +ЕГЫЛА-ЕГЫЛА (1) ■ Бала егыла-егыла егылмаска белер ○ 13931 +ЕГЫЛАСЫМНЫ (1) ■ Кайда егыласымны белсәм, алдан салам түшәп куяр идем ○ 6780 +ЕГЫЛГАН (11) ■ Югарыдан егылган сау калмый ○ 713 ● 1912; 2691; 3159; 6751; 6872; 11808; +12112; 13485; 14093; 15952 +ЕГЫЛГАНГА (4) ■ Аттан егылганга дөя кирәк ○ 2585 ● 2586 (2); 6752 +ЕГЫЛГАНДА (1) ■ Туган, йыгырганда кирәк булмаса, егылганда кирәк булыр ○ 14510 +ЕГЫЛГАННЫ (2) ■ Егылганны елан чагар ○ 4584 ● 6753 +ЕГЫЛГАНЫ (2) ■ Сарыкның егылганы да күренми, дөянең сөренгәне дә күренә ○ 3112 ● 7280 +ЕГЫЛГАЧ (1) ■ Аттан егылгач: "Мин үзем дә төшә идем!" ○ 2587 +ЕГЫЛМАС (1) ■ Бер чабуда агач егылмас ○ 1906 +ЕГЫЛМАСКА (1) ■ Бала егыла-егыла егылмаска белер ○ 13931 +ЕГЫЛМЫЙ (1) ■ Ялганга егылмый, чынга кагылмый ○ 16316 +ЕГЫЛСА (9) ■ Колан кодыкка егылса, кыр бакасы колагына чыга, имеш ○ 2230 ● 2496 (2); 2782; +2843; 3587; 11857; 12853; 15261 +ЕГЫЛСАҢ (4) ■ Асылсаң асыл асыл агачка, егылсаң егыл мамык түшәккә ○ 1674 ● 2924; 6634; +ЕГЫЛУ (1) ■ Ишәктән егылу аттан егылудан яманрак ○ 2989 +ЕГЫЛУДАН (2) ■ Биек күтәрелгән егылудан курка ○ 680 ● 2989 +ЕГЫЛУНЫ (1) ■ Атка менмәгән егылуны каян белсен ○ 2551 +ЕГЫЛЫП (9) ■ Айга сикермә, егылып төшәрсең ○ 20 ● 679; 6754; 6883; 8399; 8475; 10559; +11712; 16148 +ЕГЫЛЫР (2) ■ Аргамак егылса алдына егылыр ○ 2782 ● 6644 +ЕГЫЛЫРГА (2) ■ Саламга абынып егылырга тору ○ 6897 ● 10857 +ЕГЫЛЫРСЫҢ (2) ■ Артыңда ни барын белмәсәң - тотылырсың, алдыңда ни барын күрмәсәң егылырсың ○ 678 ● 6964 +ЕККАН (3) ■ Мәйданда еккан батырдан яуда еккан батыр олы ○ 5601 (2) ● 11288 +ЕКМАГАН (1) ■ Ишәккә мөгез чыкса, екмаган затын калдырмас иде ○ 2977 +ЕКМЫЙ (1) ■ Үзеңнеке этеп екмый ○ 14530 +ЕКМЫЙЧА (1) ■ Агачны екмыйча ботап булмый ○ 1883 +ЕКСА (1) ■ Бүре екса - эт тә туя, кош та туя, ә козгынныкы агач башында ○ 2145 +ЕЛ (55 | 4) ■ Кырык ел яңгыр яуса да, мәрмәр ташка су үтмәс ○ 140 ● 696; 736; 751; 790; 823 (2); +987; 1001; 1046; 1056; 1122; 1386; 1557; 1615; 1663; 1687; 1768; 1915; 2306; 2444; 3908 (2); +3982; 4372; 4942; 5127; 6309; 6663; 7166 (2), :1 (2); 7167; 7390; 8306; 9080; 9145 (2); 9178; +9746; 9975; 10549; 11616; 12368; 12476; 13721; 13743; 14447; 14599; 15021; 15095; 15835; +16536 (2); 16581 (2); 16729:1 (2) +ЕЛА (2) ■ Чыдасаң чыда, чыдамасаң ела ○ 11980 ● 16875 +ЕЛАВЫК (1) ■ Елавык булса да, балаң булсын; бакравык булса да, кәҗәң булсын ○ 14017 +ЕЛАВЫҢ (1) ■ Уеныңны кайда уйнасаң, елавың шунда булсын ○ 6693 +ЕЛАГАН (10) ■ Арбасы ватылгач елаган, аты үлгәч көлгән ○ 6998 ● 14032; 14035; 14145 (2); +14149 (2); 14290 (2); 14913 +ЕЛАГАНГА (1) ■ Ашаганга аш бирә, елаганга яшь бирә ○ 9600 +ЕЛАГАНДА (1) ■ Ярлы башын тырнап елаганда, бай корсагын сыйпап җырлар ○ 7445 +ЕЛАГАННАН (1) ■ Елаганнан сорама, елмайганнан сора ○ 14861 +ЕЛАГАННЫ (1) ■ Сук - елаганны, орыш - тыңлаганны ○ 5626 +ЕЛАГАННЫҢ (1) ■ Елаганның бер кайгысы, көлгәннең - биш ○ 14862 +ЕЛАГАЧ (2) ■ Чын күңелдән елагач сукыр күздән яшь чыгар ○ 11309 ● 14959 +ЕЛАК (3) ■ Хатыннарның кайгысы - елак бала, чи утын ○ 13738 ● 14046; 14291 +ЕЛАККА (1) ■ Елакка елан сөлтәре ○ 14986 +ЕЛАМА (1) ■ Тапканыңа куанма, җуйганыңа елама ○ 7417 +ЕЛАМАГАН (2) ■ Еламаган бала көлә дә белмәс ○ 14018 ● 14019 +ЕЛАМАС (3) ■ Эт үлгәнгә бүре еламас ○ 3679 ● 6872; 14093 +ЕЛАМАСА (1) ■ Бала еламаса, ана сөт бирмәс ○ 14283 +ЕЛАМЫЙ (2) ■ Теш чыккач бала еламый ○ 14049 ● 15001 +ЕЛАН (97 | 1) ■ Кара җир астында кара елан да туйган ○ 124 ● 1260; 2280; 2995; 3194; 4549; +4552; 4562; 4567; 4573; 4580; 4583-4588; 4589 (2); 4590-4599; 4600 (2); 4601-4606; 4607 (2); +4608-4618; 4634 (2); 4636; 4637; 4648; 4662; 4665; 4667; 4668; 4673; 4675; 4685; 4687-4689; +4692; 4694; 4695; 4699; 4701-4703; 4708; 4709; 4711; 4729; 5421; 5792; 5815; 10862; 11349; +12155; 12281; 12842; 13921; 14180; 14366; 14986; 15180; 15213; 15480; 15510; 15856; 16178; +16257; 16300; 16729, :1 +ЕЛАНГА (8) ■ Бата торган - еланга да тотына ○ 345 ● 4585; 4619-4623; 4698 +ЕЛАНДАЙ (1) ■ Җордай юртак, еландай елдам булу ○ 2346 +ЕЛАННАН (7) ■ Елан еланнан башка ни тудырсын ○ 4595 ● 4624; 4625; 4704; 11863; 15775; +ЕЛАННЫ (17) ■ Җир астыннан йөргән еланны да сизәләр ○ 211 ● 4549; 4596; 4626-4632; 4659; +4660; 4662; 4710; 5072; 14082; 15520 +ЕЛАННЫҢ (38) ■ Карлыгачның койрыгы җәпле, еланның - теле ○ 4021 ● 4597; 4633-4657; +4661; 4672; 4693; 4696; 4707; 5915; 7344; 11829; 12113; 15857; 17043 +ЕЛАНЫ (1) ■ Мечкәйнең эчендә еланы бар ○ 16741 +ЕЛАП (10) ■ Тау астына көлеп чаба, үргә таба елап менә ○ 234 ● 5032; 6840; 6892; 7319; 8195; +13932; 14020; 14989; 16360 +ЕЛАП-СЫКТАП (1) ■ Яшь чактагы нужалар уйнап-көлеп узалар, карт чактагы нужалар елапсыктап узалар ○ 15112 +ЕЛАР (10) ■ Чәчкән - җыяр, чәчмәгән - елар ○ 1461 ● 5127 (2); 6669; 13599; 13655; 13961 (2); +14787; 14921 +ЕЛАРСЫҢ (2) ■ Яман белән көлсәң, азагында еларсың ○ 12210 ● 14859 +ЕЛАСА (1) ■ Дошман алдында, эчең еласа да, тышың көлсен ○ 5313 +ЕЛАСАҢ (3) ■ Иген чәчкәндә еласаң, сукканда шатланырсың ○ 1398 ● 15329; 15858 +ЕЛАТА (4) ■ Кунак "китәм-китәм" дип сыйлата, хаста "үләм-үләм" дип елата ○ 10111 ● 14721; +15312; 15539 +ЕЛАТМА (1) ■ Ятимне елатма ○ 14203 +ЕЛАТЫР (2) ■ Авыру елатыр, гыйшык сайратыр ○ 12664 ● 14159 +ЕЛАУ (1) ■ Елау - көчсезлек билгесе ○ 14863 +ЕЛАУСЫЗ (1) ■ Үлем - елаусыз, туй үпкәсез булмас ○ 15416 +ЕЛАШМА (1) ■ Тереклектә сыйлашмасаң, үлгәннән соң елашма ○ 15386 +ЕЛАШЫП (1) ■ Орышмый аерылган елашып күрешер ○ 5041 +ЕЛАШЫРГА (1) ■ Елашырга үз яхшы, сыйлашырга ят яхшы ○ 14671 +ЕЛГА (21 | 1) ■ Елга күпме боргаланса да диңгезгә төшәр ○ 376 ● 395; 419 (2); 468; 473; 486; 766; +2084; 2236; 2271; 2967; 5567; 5586; 6043; 9820; 11214; 12107; 13496; 13648; 16918, :1 +ЕЛГАГА (2 | 1) ■ Коры елгага су керсә, үкерә дә бакыра ○ 405 ● 515; 1868:2 +ЕЛГАДА (1) ■ Елгада су артканчы, баканың күзе маңгаена менәр ○ 377 +ЕЛГАДАН (1) ■ Күп елгадан Идел дә болгана ○ 417 +ЕЛГАЛАР (1) ■ Кечкенә чишмәләрдән зур елгалар була ○ 396 +ЕЛГАНЫ (2) ■ Диңгез вак елганы да кире какмый ○ 361 ● 7045 +ЕЛГАНЫҢ (3) ■ Диңгезнең дә чиге бар, елганың да яры бар ○ 373 ● 378; 508 +ЕЛГЫР (2) ■ Песи уңган булса, тычкан да елгыр булыр ○ 3374 ● 11830 +ЕЛДА (4 | 1) ■ Бер елда ике яз булмый ○ 767 ● 999; 11066; 12015; 14727:2 +ЕЛДАМ (2) ■ Җордай юртак, еландай елдам булу ○ 2346 ● 13837 +ЕЛДАМЛАНА (1) ■ Кайтыр юлга чыккач ат та елдамлана ○ 2652 +ЕЛДАН (8) ■ Арыш саламы алты елдан алтын булыр ○ 1526 ● 1922; 2935; 5398; 5489; 5799; +12481; 12531 +ЕЛКЫ (5) ■ Елкы елың алдында ○ 1038 ● 2642; 2643; 2844; 6646 +ЕЛЛАГАН (1) ■ Еллаган, айлаган да табанын майлаган ○ 11015 +ЕЛЛЫГЫ (1) ■ Сагызакның җиде еллыгы, чакса, кеше үтерә ○ 4806 +ЕЛЛЫГЫН (1) ■ Еллыгын уйламаган ирдән биз, айлыгын уйламаган хатыннан биз ○ 13805 +ЕЛЛЫК (4) ■ Ат - айлык юлын, дөя - еллык юлын уйлый ○ 2466 ● 13315; 13414 (2) +ЕЛМАГАЙ (1) ■ Ялагай дус елмагай ○ 5496 +ЕЛМАЕП (3) ■ Чырай сытып аш биргәнче елмаеп агу бир ○ 10189 ● 12869; 13494 +ЕЛМАЙГАННАН (1) ■ Елаганнан сорама, елмайганнан сора ○ 14861 +ЕЛМАЮ (1) ■ Йөз матурлыгы - елмаю белән ○ 10663 +ЕЛНЫ (11) ■ Бер елны бүдәнә симерсә, икенче елны тартар симерә ○ 768 (2) ● 972; 1801 (2); +2246; 4104; 8933 (3); 13229 +ЕЛНЫҢ (3) ■ Ак алабута - ачлык елның бодае ○ 1249 ● 1254; 7963 +ЕЛСЫЗ (1) ■ Айсыз атың мактама, елсыз хатының мактама ○ 13594 +ЕЛТЫРАГЫНА (1) ■ Еланның елтырагына ышанма ○ 4643 +ЕЛТЫРАТЫР (1) ■ Зыянчы песи күзен елтыратыр ○ 3338 +ЕЛЫ (2) ■ Безнең авылның көне бик озын, кечкенә авылның елы хәтле бар ○ 5263 ● 7646 +ЕЛЫЙ (9) ■ Бурый буран, елый олан, бармый ат, кыйный карт ○ 1214 ● 1639; 4199; 5696; 13256; +13897; 14800 (2); 14996 +ЕЛЫЙМ (1) ■ Үзем алам, үзем елыйм ○ 8226 +ЕЛЫЙСЫ (1) ■ Елыйсы килгән бала атасының сакалы белән уйнар ○ 14372 +ЕЛЫМНЫҢ (1) ■ Елымның төбе суда ○ 4488 +ЕЛЫНА (5) ■ Елына күрә җылы шулпа ○ 1039 ● 1278; 3188; 9204; 16916 +ЕЛЫНДА (1) ■ Ат аенда сыналыр, ир елында сыналыр ○ 13444 +ЕЛЫНЫҢ (1) ■ Эт елының игенен дуңгыз елны урырсың ○ 972 +ЕЛЫҢ (1) ■ Елкы елың алдында ○ 1038 +ЕЛЫП (1) ■ Елан елып керер, чагып чыгар ○ 4598 +ЕРА (4) ■ Карт бүре көрт ера ○ 2193 ● 4130; 4797; 9935 +ЕРАГРАК (1) ■ Югары менгән саен, алга ераграк карарга кирәк ○ 702 +ЕРАГЫ (1) ■ Усалның ерагы яхшы ○ 12179 +ЕРАК (59 | 2) ■ Күккә баксам - күк ерак, җиргә баксам - җир каты ○ 100 ● 117; 141; 487; 603; +608; 683; 1310; 1652; 1659; 1698; 1787; 2666; 3860:1, :2; 3861; 3933; 4332; 5171; 5793; 5795; +5849; 5862; 6755-6759; 6952; 6967; 6993; 7345; 8529; 9063; 9116; 9924; 10079; 10204; 10211; +10423 (2); 10430 (2); 10431; 10908; 11135; 11236; 11485; 11590; 11787; 11832 (2); 12203; 12267; +12375; 12589; 13407; 14597; 14712; 14902; 16518 +ЕРАККА (5) ■ Еракка куйсаң, якыннан алырсың ○ 684 ● 1783; 4917; 13018; 15826 +ЕРАКЛЫГЫ (1) ■ Мәхәббәтне ара ераклыгы сыный ○ 12736 +ЕРАКТА (5 | 1) ■ Еракта - чап, якында - чак ○ 685:1 ● 733; 10605; 10793; 14898; 16144 +ЕРАКТАГЫ (6 | 4) ■ Ерактагы кояш җылы була, якынга килгәч чак була ○ 27 ● 27:1, :2, :3; 379; +685, :2; 5566; 14672; 16579 +ЕРАКТАГЫСЫН (1) ■ Якындагы хәтәр ерактагысын ышыклый ○ 14965 +ЕРАКТАН (16 | 1) ■ Ерактан арба белән китергәнче, якыннан капчык белән китер ○ 686 ● 687689; 714; 734; 1285; 1661:1; 2038; 2448; 2714; 3775; 4473; 12505; 16343; 16361; 16452 +ЕРАКТЫР (1) ■ Ерактыр да - якындыр, якындыр да - ялкындыр ○ 690 +ЕРГАН (1) ■ Телен тилчә ерган ○ 15701 +ЕРГАНАКЛАР (1) ■ Ерганаклар Идел ясар, аларны Идел ашар ○ 380 +ЕРТА (4 | 1) ■ Ямый белмәсә дә, ерта белә ○ 8885 ● 9935, :1; 11275; 14687 +ЕРТКАН (1) ■ Ачкан ябар, ерткан ямар ○ 8850 +ЕРТКАННЫ (1) ■ Җир ертканны ярата ○ 1478 +ЕРТКЫЧ (4) ■ Ерткыч тырнагыннан билгеле ○ 2015 ● 2023; 3417; 5801 +ЕРТКЫЧЫНА (1) ■ Ерткычына күрә капканы ○ 2016 +ЕРТЛАЧ (1) ■ Юаш әдәм оялчан булыр, ертлач әдәм соранчак булыр ○ 12190 +ЕРТМА (1) ■ Йөзәүнең йөзен ертма ○ 5004 +ЕРТМЫЙ (1) ■ Майлы кашык авыз ертмый ○ 9942 +ЕРТТЫ ( | 1) ■ Эт этлеген итте, тун чабуын ертты ○ 3654:2 +ЕРТЫГЫ (5) ■ Йомырканың җөе юк, җырның ертыгы юк ○ 16367 ● 16438-16441 +ЕРТЫГЫННАН (1) ■ Теләнче оятын кесәсенә салган, ул да ертыгыннан төшеп калган ○ 5892 +ЕРТЫК (15) ■ Суык төлке тунлы кешегә сәлам бирә, ертык тунлы кешенең куенына керә, имеш +○ 1126 ● 7169; 8705; 8853-8859; 8895; 8896; 12298; 12382; 15859 +ЕРТЫККА (2) ■ Тишеккә - тыгын, ертыкка - ямау ○ 8871 ● 8880 +ЕРТЫКЛЫГЫННАН (1) ■ Акчаң булмаса, кесәң ертыклыгыннан ни зыян ○ 7725 +ЕРТЫКНЫ (2) ■ Ертыкны япсаң да күренә, ямасаң да беленә ○ 8860 ● 8861 +ЕРТЫЛА (3) ■ Куян туны эт өрсә дә ертыла, имеш ○ 2260 ● 8865; 8898 +ЕРТЫЛГАН (2) ■ Каз кебек кычкырамын дип, карганың арты ертылган, ди ○ 3946 ● 4135 +ЕРТЫЛГАЧ (1) ■ Туган кадере - аерылгач, тун кадере - ертылгач ○ 14509 +ЕРТЫЛМАС (2) ■ Эт сөяк йотар, арты ертылмас ○ 3631 ● 3634 +ЕРТЫЛМЫЙ (2) ■ Эт авызына кергән белен ертылмый чыкмас ○ 3542 ● 9639 +ЕРТЫЛСА (1) ■ Җырның ертыгы юк, ертылса ямавы юк ○ 16438 +ЕРТЫЛСЫН (1) ■ "Ир" дип әйтмә, ирене-борыны ертылсын ○ 13475 +ЕРТЫЛЫР (3) ■ Киң киңәшеп ертылыр, тар тартышып ертылыр ○ 590 (2) ● 8913 +ЕРТЫП (1) ■ Эт этлеген итәр - итәкне ертып китәр ○ 3654 +ЕРТЫР (2) ■ Тай бияне тыңламаса, бүре ертыр ○ 2854 ● 3678 +ЕРТЫШЫ (1) ■ Агай-эненең тартышы - туй бүләге ертышы ○ 14551 +ЕРЫК (2) ■ Шапырыкның арты ерык ○ 12047 ● 14913 +ЕФӘГЕННӘН (1) ■ Кычыткан чыпчыгы: "Үз өем, үз илем!" - дип сайрый икән. Моның өе кайда дип карап торсалар, кычыткан арасында кычыткан ефәгеннән үргән оясына кереп киткәнен +күргәннәр ○ 4216 +ЕФӘК (9) ■ Тышы ефәк, эче кибәк ○ 657 ● 4124; 7817; 8677; 8684; 12337; 12989; 13318; 15120 +ЕФӘККӘ (1) ■ Шалканны ефәккә төргәннән бәясе артмас, энҗене ыштырга төргәннән бәясе +кимемәс ○ 1624 +ЕФӘКНЕ (1) ■ Ефәкне утка якын куярга ярамый ○ 8678 +ЕФӘКТӘЙ (1) ■ Ирнең күңеле ефәктәй, бер төйнәлсә чишелмәс ○ 13546 +ЕШ (4) ■ Йоны бик еш коелса да, бүренең холкы үзгәрми ○ 2192 ● 5225; 13002; 16369 +ЕШЫП (1) ■ Яманның утырган җирен ешып ал ○ 12296 +ЖАР (1) ■ Җил дә тими, жар да тими ○ 1238 +ЖӘЛ (6) ■ Җилдән килгән жәл түгел ○ 1197 ● 1933 (2); 4246; 10318 (2) +ЖӘЛКЕ (1) ■ Болак күперен чыкканчы - теләнчегә бер тәңкә, чыккач - бер тиен дә жәлке ○ 6750 +ЖӘЛЛӘМӘ (2) ■ Чикләвек ашыйсың килсә, тешеңне жәлләмә ○ 1763 ● 9195 +ЖӘЛЛӘМИ (1) ■ Үлем койтысын ирәми, яхшысын жәлләми ○ 15420 +ЖӘЛЛИЛӘР (1) ■ Бәхетлене сөйлиләр, бәхетсезне жәллиләр ○ 14848 +ҖАВАБЫ (4) ■ Тупка каршы тупның җавабы бар ○ 5634 ● 5991; 16030; 16935 +ҖАВАБЫН (1) ■ Тылмач үз җавабын үзе табар ○ 15634 +ҖАВАБЫНА (1) ■ Сүзенә күрә җавабы, җавабына күрә савабы ○ 16030 +ҖАВАП (16) ■ Тәвәгә: "Муеның кәкре", - дигәч, "Ә кай җирем төз соң әле, бер муеным гына +төз булырга!" - дип җавап биргән, ди ○ 2929 ● 10310; 10759; 11539; 11686; 12660; 13241; +15562; 15815; 15848; 15964; 15965; 16156; 16261; 16641; 16934 +ҖАЕ (8) ■ Эшне эшләргә кем белми, тик җае туры килми ○ 6392 ● 6404; 11348; 11982; 13389; +14742; 15774; 16306 +ҖАЕК (3) ■ Җаек баштан җил иссә, яз булса да кыш булыр ○ 490 ● 3940 (2) +ҖАЕН (4) ■ Игеннең җаен иккән белер, арбаның җаен җиккән белер ○ 1405 (2) ● 2391 (2) +ҖАЕНА (3) ■ Җаена сыпырсаң - юрга булыр, кирегә сыпырсаң - чыгымчы булыр ○ 2813 +● 3940; 13959 +ҖАЕНДА (1) ■ Күңел урынында булса, җан җаенда ○ 11216 +ҖАЕҢНЫ (1) ■ Кашың кара, күзең кара, үз җаеңны үзең кара ○ 10478 +ҖАЙ (9) ■ Үгез җиксәң ашыкма, җай йөргәнгә пошыкма ○ 3312 ● 4920; 5413; 6090; 6408; 6436; +9187; 9300; 13987 +җай → ип-җай +ҖАЙГА (2) ■ Бурый-бурый кар яуса, буран атны үтерер; аз кешене күп кеше ничек тә җайга +китерер ○ 4894 ● 6359 +ҖАЙЛАМЫЙЧА (1) ■ Майламыйча - арба, җайламыйча чана йөрми ○ 7063 +ҖАЙЛАП (1) ■ Атны сыйлап, хатынны җайлап өйрәтәләр ○ 13607 +ҖАЙЛЫ (2) ■ Бака лайлы җир эзли, ялкау җайлы җир эзли ○ 6448 ● 16256 +ҖАЙНЫ (2) ■ Кышкы көннәр җәйне әйтер, җәйге көннәр җайны әйтер ○ 875 ● 4533 +ҖАЙСЫЗЛАНСА (1) ■ Җае килсә - күгәрчен, җайсызланса - ябалак ○ 11982 +ҖАН (74 | 1) ■ Яңа чакта җан күк ○ 626 ● 661; 986; 1019; 1176; 1298; 1899:1; 2365; 2373; 2649; +2699; 4901; 5308; 5360; 5968; 5982; 6440; 7287; 7379; 7511; 7512; 7726; 7831; 8093; 8345; 9787; +10238; 10317; 10506; 10800; 10816; 11062; 11123; 11141; 11201; 11216; 11342-11345; 11358; +11364; 11378; 11395; 11914; 12369; 12407; 12620; 12639; 12772; 12776; 12793; 13186 (2); +13468; 13687; 13815; 13991 (2); 14094; 14531; 14532; 14650; 15178; 15201; 15406; 15849; +16063; 16090; 16192; 16194; 16195; 16256; 16659; 16660 +ҖАНАГА (1) ■ Биага - бөтен ир, җанага - ярты ир ○ 14593 +ҖАНАГАЙ (2) ■ Җан сөйгәнем җанагай, ярты җаным аныкы ○ 14650 ● 14651 +ҖАНГА (10) ■ Мал малга җиткәнче газраил җанга җитәр ○ 7384 ● 10959; 12280; 12411; 13647; +16178; 16193 (2); 16254; 16739 +ҖАНДАЙ (1) ■ Ярлылык, сине кайтаен, җандай дуска ят иттең; карыйлык, сине кайтаен, әйтер +сүзгә мат иттең ○ 7486 +ҖАНЛАНЫР (1) ■ Аңа әйткәнче бер ташка әйтсәң, таш җанланыр иде ○ 224 +ҖАНЛЫ (1) ■ Җанлы мал - ярты мал ○ 2424 +ҖАННАН (7) ■ Шаулап яуган яңгыр яннан үтәр, сибәләп яуган яңгыр - җаннан ○ 1148 ● 7326; +7512; 11247; 12738; 12793; 15177 +ҖАННЫ (7) ■ Җылы сөяк сындырмый, салкын җанны тындырмый ○ 1205 ● 4764; 4858; 7183; +15424; 15960; 17068 +ҖАННЫҢ (4) ■ Байлык кадерен бөлгәндә, җанның кадерен үлгәндә белерсең ○ 7247 ● 10664; +12334; 14034 +ҖАНСЫЗ (5) ■ Малсыз кеше - җансыз кеше ○ 2392 ● 7401; 7892; 11346; 11350 +ҖАН-ФӘРМАН (1) ■ Аш дигәндә - җан-фәрман, эш дигәндә - юк дәрман ○ 6287 +ҖАНЫ (39 | 1) ■ Аю артына чуан чыккан, ялый-ялый җаны чыккан ○ 2070 ● 2293; 2674; 3043; +5658 (2); 5858; 6323; 6515; 6523; 7050 (2); 7185; 7291; 7404 (2); 7405; 7703; 8451; 9376; 10637; +10673, :1; 10809; 11347-11349; 11358; 12281; 12303; 12323; 12640; 12716; 12782; 12802; 13883; +14002; 15275; 15306; 15655 +ҖАНЫЙ (1) ■ Җаның бирми җаный юк ○ 12795 +ҖАНЫМ (10) ■ Ярмам арыш, җаным тыныч ○ 1587 ● 5710; 10363; 11033; 11358; 11396; 12406; +12794; 13784; 14650 +ҖАНЫМНЫ (1) ■ Тамагымны сыйламыйм, җанымны кыйнамыйм ○ 9778 +ҖАНЫН (6) ■ Җанын аяган яу җиңә алмас ○ 5686 ● 7388 (2); 11350 (2); 15364 +ҖАНЫННАН (1) ■ Аз биргән җаныннан бирер, күп биргән малыннан бирер ○ 8083 +ҖАНЫҢ (16) ■ Күршең яхшы булса, җаның тыныч ○ 5223 ● 6058; 8280; 11072; 11316; 11317; +11351-11353; 12314; 12795; 13119; 13203; 13624; 15308; 15727 +ҖАНЫҢА (2) ■ Өйләнү - җаныңа җавап, башыңа - савап ○ 13241 ● 17007 +ҖАНЫҢНЫ (3) ■ Яуга, җаныңны бирсәң дә, сереңне бирмә ○ 5673 ● 11346; 12978 +ҖАНЫҢНЫҢ (1) ■ Эшнең очы - җаныңның тынычы ○ 6250 +ҖӘЕЛ (1) ■ Җәй көне җәел ○ 1014 +ҖӘЕЛӘ (3) ■ Авыздан чыккан сүз - һавага җәелә, түз ○ 15724 ● 16014; 16120 +ҖӘЕЛМӘСӘ (1) ■ Табын җәелмәсә бер гаеп, җәелсә - ун гаеп ○ 10170 +ҖӘЕЛСӘ (2) ■ Табын җәелмәсә бер гаеп, җәелсә - ун гаеп ○ 10170 ● 10963 +ҖӘЕМ (1) ■ Бер җәем токмач белән туй үтми ○ 9179 +ҖӘЕН (8) ■ Җәен өйдә боз киптереп, кышын суган саталар ○ 1066 ● 4498; 4503; 4528; 4532; +4533; 7440; 9414 +ҖӘЕННӘН (1) ■ Көз килеше җәеннән билгеле ○ 883 +ҖӘЕННЕ (1) ■ Йөр инде: тотарсың коры җирдән җәенне ○ 4539 +ҖӘЕҢ (1) ■ Кыйбладан җил торса - карың китәр, төньяктан җил иссә - җәең китәр ○ 1113 +ҖӘЕП (2) ■ Йошак җәеп катыга яткыра ○ 8437 ● 11134 +ҖӘЗА (3) ■ Би ватса - каза, асрау ватса - җәза ○ 5764 ● 6200; 12464 +ҖӘЗАҢНЫ (3) ■ Ат кадерен белмәсәң, җәяүлек бирсен җәзаңны; аш кадерен белмәсәң, ачлык +бирсен җәзаңны ○ 2499 (2) ● 9134 +ҖӘЗАСЫ (3) ■ Патша җәзасы кичекмәс, алланыкы кичегер ○ 5871 ● 12485; 13575 +ҖӘЗАСЫН (3) ■ Яманга юлдаш булсаң, җәзасын үзең күрерсең ○ 6970 ● 10233; 12641 +ҖӘЙ (27) ■ Яшел төс - яз күрке, сары төс - көз күрке, ал да гөл - җәй күрке, ак төс - кыш күрке +○ 624 ● 823; 843; 867; 868; 870; 877; 924; 950 (2); 1008-1016; 1021; 1067-1069; 6995; 7531; +11322; 15079 +ҖӘЙГӘ (6 | 1) ■ Кыш көне эт тә: "Җәйгә чыксам сөяктән сарай салыр идем", - дип әйтер, ди +○ 866 ● 1019; 1020; 3644, :2; 3915; 8996 +ҖӘЙГӘН (2) ■ Йомшак җәйгән какка ауната белер ○ 8409 ● 8687 +ҖӘЙГӘНДӘ (1) ■ Киленне - килгәндә, келәмне җәйгәндә макта ○ 13373 +ҖӘЙГЕ (5) ■ Кышкы көннәр җәйне әйтер, җәйге көннәр җайны әйтер ○ 875 ● 1017; 1018; 1206; +ҖӘЙДӘ (1) ■ Былтыр җәйдә без булмаган, кызлар өч тәңкә булган ○ 13067 +ҖӘЙДӘН (1) ■ Булса унбер сентябрь, җәйдән инде бит сыпыр ○ 782 +ҖӘЙЛӘДЕМ (1) ■ Җәй җәйләдем, кыш кышладым, мич башыннан төшмәдем ○ 1069 +ҖӘЙЛӘМӘС (1) ■ Бүре утлагында ишәк җәйләмәс ○ 2166 +ҖӘЙЛӘР (1) ■ Ничә җәйләр, ничә кышлар ○ 1053 +ҖӘЙЛӘҮГӘ (2) ■ Сазлык җир - җәйләүгә, кыска җеп бәйләүгә ярамый ○ 149 ● 14339 +ҖӘЙЛӘҮДӘ (1) ■ Бозлавыкта бозау ташлар, җәйләүдә җилен башлар ○ 3246 +ҖӘЙМӘ (4) ■ Алдыңнан артың яхшы - юлларыңа ак җәймә ○ 722 ● 8452; 9506; 11134 +ҖӘЙМӘГӘ (1) ■ Коры җәймәгә дога булмас ○ 16924 +ҖӘЙМӘЛЕ (1) ■ Ак җәймәле көн туу ○ 1029 +ҖӘЙМӘҢНЕ (1) ■ Җәяүлек юлга чыксаң, аш җәймәңне калдырма ○ 6878 +ҖӘЙНЕ (3) ■ Кышкы көннәр җәйне әйтер, җәйге көннәр җайны әйтер ○ 875 ● 1020; 11322 +ҖӘЙНЕКЕН (1) ■ Кышлык киемне тектергәнче боз китә, җәйнекен тектергәнче боз тота ○ 8803 +ҖӘЙНЕҢ (4) ■ Җәйнең күрке яр булыр, ярның күрке тал булыр ○ 492 ● 930; 4061; 13401 +ҖӘЙСӘҢ (1) ■ Ишәккә түшәк җәйсәң, тәгәрәп төшәр ○ 2980 +ҖӘЛ (3) ■ Яңгыр яуса бала җәл, таш яуса баш җәл ○ 14084 (2) ● 14343 +ҖӘМАЛ (1) ■ Мәхәббәт җәмал теләмәс ○ 12734 +ҖӘМӘК (1) ■ Әмәк белән Җәмәк, көрәк белән сәнәк ○ 5524 +ҖӘМИЛӘ (1) ■ Җиттек, Җәмилә, Казанга ○ 5283 +ҖӘНҖАЛ (1) ■ Ишектән көндәш керсә, тишектән җәнҗал керә ○ 13651 +ҖӘНЛЕККӘ (1) ■ Һәр җәнлеккә тозак бар ○ 2027 +ҖӘННӘТ (8) ■ Кыш - кыямәт, яз - җәннәт ○ 864 ● 5058; 5244; 9833; 12639; 16630; 16906; 16909 +ҖӘННӘТТӘ (2) ■ Яман белән җәннәттә булганчы, яхшы белән җәһәннәмдә бул ○ 12212 ● 16897 +ҖӘННӘТТӘЙ (1) ■ Якты дөнья җәннәттәй - яхшы булса хатының; тормыш тәмуг утыдай яман булса хатының ○ 13764 +ҖӘПЛӘКӘСЕ (1) ■ Сәнәге кыйбат түгел, җәпләкәсе кыйбат ○ 1305 +ҖӘПЛЕ (2) ■ Карлыгачның койрыгы җәпле, еланның - теле ○ 4021 ● 8639 +ҖӘРӘХӘТ (2) ■ Җәрәхәт урыны җөйсез булмый ○ 15343 ● 16193 +ҖӘРӘХӘТЕ (4) ■ Ачу китсә дә, ясаган җәрәхәте калыр ○ 12439 ● 15516 (2); 15564 +ҖӘРӘХӘТЕН (1) ■ Бер яхшы сүз мең күңелнең җәрәхәтен төзәтә ○ 15804 +ҖӘРӘХӘТЕННӘН (1) ■ Тел җәрәхәте сөңге җәрәхәтеннән яман ○ 15564 +ҖӘРӘХӘТКӘ (1) ■ Җәрәхәткә тоз сибү ○ 15367 +ҖӘРӘХӘТЛӘМИ (1) ■ Уң кул сул кулны җәрәхәтләми ○ 10967 +ҖӘРӘХӘТНЕ (1) ■ Холыкны дәвалау җәрәхәтне дәвалаудан авыррак ○ 11304 +ҖӘҮЗА (2) ■ Кавәс тумый кыш булмый, җәүза тумый җәй булмый ○ 843 ● 1021 +ҖӘҮҺӘР (5) ■ Бикле сандыкта җәүһәр ятыр ○ 275 ● 327; 6936; 9884; 15283 +ҖӘҮҺӘРГӘ (1) ■ Заманны бернинди җәүһәргә дә алмашып булмый ○ 817 +ҖӘҮҺӘРНЕ (3) ■ Җәүһәрне искегә төрмиләр ○ 328 ● 1022; 7767 +ҖӘҮҺӘРНЕҢ (1) ■ Җәүһәрнең кыйммәте зур, үгетнең кыйммәте юк ○ 329 +ҖӘҮҺӘРЧЕ (1) ■ Җәүһәр кадерен җәүһәрче белер ○ 327 +ҖӘФА (5) ■ Яхшыдан вафа, яманнан җәфа ○ 12345 ● 13515; 13926 (2); 14495 +ҖӘФАМНЫ (2) ■ Үтмәс пычак, яман ат икеләтте җәфамны; яман хатын, яшь бала җиделәтте +җәфамны ○ 13779 (2) +ҖӘФАНЫ (1) ■ Җәфаны күрмәян гашыйк сафаның кадерене белмәс; мәхәббәт бер бәладер кем, +грифтар улмаян белмәс ○ 12798 +ҖӘФАСЫ (1) ■ Дөньяның җәфасы җөп, вафасы так ○ 14741 +ҖӘҺӘННӘМ (1) ■ Бар да оҗмахка керсә, җәһәннәм буш калыр иде ○ 16896 +ҖӘҺӘННӘМДӘ (1) ■ Яман белән җәннәттә булганчы, яхшы белән җәһәннәмдә бул ○ 12212 +ҖӘҺӘТРӘК (1) ■ Кулың менә терәк, эшең әнә терәк, тотын җәһәтрәк ○ 11037 +ҖӘЯ (6) ■ Төз агачтан ук чыгар, кәкредән - җәя ○ 1947 ● 5538; 5635; 5713; 9506; 12270 +ҖӘЯДӘН (1) ■ Кәкре җәядән туры ук ○ 5595 +ҖӘЯҢНЕ (1) ■ Җәяңне бик киермә - сындырырсың ○ 5687 +ҖӘЯР (1) ■ Яраусыз кешегә сүз әйтсәң, ярыла-ярыла йортка җәяр ○ 12305 +ҖӘЯРГӘ (1) ■ Җәймә түгел җәяргә, ука түгел чукларга ○ 8452 +ҖӘЯСЕ (1) ■ Ялгызның җәясе дә югалыр, күмәкнең угы да югалмас ○ 5113 +ҖӘЯСЕН (3) ■ Угын аткач, җәясен яшермә ○ 5641 ● 5690; 7616 +ҖӘЯҮ (6) ■ Яман атка менгәнче, җәяү йөре талганчы ○ 2705 ● 2734; 9538; 12044; 15319; 16856 +ҖӘЯҮГӘ (3) ■ Карт атын мактаган кеше кара җәяүгә калган ○ 2656 ● 2750; 6891 +ҖӘЯҮЛЕ (3) ■ Җәяүле атлыга юл бирер ○ 6875 ● 6978; 10058 +ҖӘЯҮЛЕГӘ (2) ■ Җәяүлегә янчык авыр ○ 6876 ● 6905 +ҖӘЯҮЛЕК (3) ■ Ат кадерен белмәсәң, җәяүлек бирсен җәзаңны; аш кадерен белмәсәң, ачлык +бирсен җәзаңны ○ 2499 ● 6877; 6878 +ҖӘЯҮЛЕКТӘН (1) ■ Ат аягын кызганган җәяүлектән котылмас ○ 2479 +ҖӘЯҮЛЕЛӘР (1) ■ Атлылар аттан төшеп, җәяүлеләр ятып карарлык түгел ○ 2747 +ҖӘЯҮЛЕНЕҢ (2) ■ Ялгызның сүзе үтми, җәяүленең туфрагы тузмый ○ 5111 ● 6736 +ҖӘЯҮНЕҢ (3) ■ Җәяүнең сукмагы тар, алай да турылыгы бар ○ 6879 ● 6880; 6881 +ҖЕБЕ (4) ■ Дуслык җебе - ачык йөз ○ 5393 ● 8188; 8722; 13104 +ҖЕБЕГӘН (2) ■ Алдан җилкенгән - соңыннан җебегән ○ 11793 ● 12843 +ҖЕБЕГӘНГӘ (1) ■ Җитезгә йөз өлеш, җебегәнгә бер өлеш ○ 6618 +ҖЕБЕДӘЙ (1) ■ Килгән җире киләп җебедәй, килмәгән җире киле сабыдай ○ 8690 +ҖЕБЕМИ (1) ■ Суга төшкән җебеми чыкмас ○ 445 +ҖЕБЕН (4) ■ Тана күзен сөзсә, үгез җебен өзә ○ 3278 ● 8194; 8756; 9822 +ҖЕБЕНӘ (1) ■ Энәсеннән җебенә кадәр ○ 8753 +ҖЕБЕНГӘН (1) ■ Алдан җилкенгән - соңыннан җебенгән ○ 757 +ҖЕБЕНЛЕК (1) ■ Җебенлек белән саранлык - яман холык ирләргә ○ 13582 +ҖЕБЕННЕ (1) ■ Музыка җебенне баһадирландырыр, саранны юмартландырыр ○ 16386 +җебеңне → энә-җебеңне +ҖЕБЕП (2) ■ Егет булса, җебеп тормас; җебеп торса, егет булмас ○ 12844 (2) +ҖЕГӘРЛӘ (1) ■ Җеп җегәрлә, киндер сук, шуннан башка нәрсә юк ○ 8725 +ҖЕГЕРЛӘР (1) ■ Ата күргән ук юнар, ана күргән җеп җегерләр ○ 14411 +ҖЕККӘ (1) ■ Юлга чыкканда җеккә йөрмә ○ 6934 +ҖЕЛЕГЕН (1) ■ Канын эчеп, җелеген суырган ○ 10834 +ҖЕЛЕК (4) ■ Хайван башта җелек тутыра, аннан ит җыя, аннан соң гына май җыя башлый +○ 2412 ● 12848; 12865; 14446 +ҖЕЛЕККӘ (1) ■ Җил җелеккә үтәр ○ 1190 +ҖЕЛЕКЛЕ (1) ■ Белекле - борыны җелекле ○ 16699 +ҖЕЛЕКСЕЗ (1) ■ Ылак - җелексез, олан - белексез ○ 14070 +ҖЕМ (1) ■ Алтын җем итә, табынганны җен итә ○ 7761 +ҖЕМЕЛДӘГӘН (1) ■ Йолдыз җемелдәгән саен күз йоммыйлар ○ 28 +ҖЕН (8) ■ Алтын җем итә, табынганны җен итә ○ 7761 ● 12411; 14748; 16746; 16747; 16782; +16798; 16799 +ҖЕНАЗА (1) ■ Кеше туй сөйләгәндә ул җеназа сөйләгән ○ 16280 +ҖЕНАЗАНЫ (1) ■ Җеназаны зираттан кире алып кайтмыйлар ○ 15434 +ҖЕНАЗАСЫН (1) ■ Дошманыңның җеназасын күреп сөенмә ○ 5347 +ҖЕНГӘ (2) ■ Төшкә ышанган - тиле, җенгә ышанган - җүләр ○ 16754 ● 16799 +ҖЕНЕ (1) ■ Һәр пәринең җене бар ○ 16802 +ҖЕНЕСЕН (1) ■ Дуңгыз котырса, үз җенесен ашый, ди ○ 2881 +ҖЕНЛЕГӘ (1) ■ Җенлегә якын торма ○ 11750 +ҖЕННӘН (3) ■ Түшәктән тәгәрәмәскә түмгәк, җеннән курыкмаска иптәш ○ 8441 ● 16808; 16813 +ҖЕННӘР (2) ■ Тыныч күлдә җеннәр күп үрчи ○ 475 ● 16801 +ҖЕННЕ (1) ■ Җенне күреп шаккатмасаң, шундук күздән юк булыр ○ 16800 +ҖЕП (24) ■ Сазлык җир - җәйләүгә, кыска җеп бәйләүгә ярамый ○ 149 ● 4616; 4956; 5129; 7338; +7514; 8586; 8672; 8694; 8697; 8711; 8712; 8723-8725; 8730; 8744; 9515; 13500; 14183; 14411; +14827; 15947; 16040 +ҖЕПКӘ (3) ■ Арканны җепкә ялгамыйлар ○ 7001 ● 13910 (2) +ҖЕПНЕ (3) ■ Тычкан песи бәйләп куйган җепне кимерер ○ 3413 ● 7091; 8726 +ҖЕПТӘ (3) ■ Ике тирәк бер төптә, ике төймә бер җептә ○ 1770 ● 8734; 8897 +ҖЕПТӘН (1) ■ Еланнан курыккан ала җептән атламас ○ 4625 +ҖЕТЕ (3) ■ Җете кызыл тиз уңа ○ 632 ● 9351; 11967 +ҖЕТЕРЕР (2) ■ Юньле юнең җетерер, иске исең китәрер ○ 8003 ● 16928 +ҖИБӘР (3) ■ Бетне таякка җибәр - аякка менәр ○ 4767 ● 15052; 16447 +ҖИБӘРӘ (2) ■ Шайтан үзе керә алмаган җиргә аракысын җибәрә, ди ○ 9853 ● 17046 +ҖИБӘРЕП (1) ■ Астан ут җибәреп яту ○ 8555 +ҖИБӘРЕРМЕН (2) ■ Кызыл үгез җибәрермен ○ 3325 ● 9092 +ҖИБӘРМӘ (4) ■ Һавадагы торнаны тотам дип, кулыңдагы чыпчыкны җибәрмә ○ 4141 ● 8710; +16973 (2) +ҖИБӘРМӘС (3) ■ Куркак эт тотканын җибәрмәс ○ 3510 ● 14200; 14902 +ҖИБӘРМИ (3) ■ Күңел ни теләми, язык җибәрми ○ 12541 ● 12639; 14223 +ҖИБӘРМИЛӘР (1) ■ Яхшы кызны авылдан җибәрмиләр ○ 13053 +ҖИБӘРСӘ (1) ■ Йорт эте куянны куып җибәрсә, тоттыга сана ○ 3485 +ҖИБӘРСӘҢ (4 | 1) ■ Этне илчегә җибәрсәң, илгә бәла китерер ○ 3700 ● 4110; 7016:3; 13978; +ҖИБӘРҮ (2) ■ Кызыл әтәч җибәрү ○ 4389 ● 10510 +ҖИГӘ (2) ■ Аты бар җигә белер, җиккәч китә белер ○ 2588 ● 2769 +ҖИГӘЛӘР (3) ■ Карт бияне төпкә җигәләр, яшь бияне кырга җигәләр ○ 2827 (2) ● 4214 +ҖИГӘН (3) ■ Тилемзәк җигән аекмас ○ 1314 ● 4532; 11940 +ҖИГӘР (3) ■ Җигә белгән айгыр җигәр ○ 2769 ● 10783 (2) +ҖИГӘРГӘ (1) ■ Байлыкка чама юк, җигәргә чана юк ○ 7525 +ҖИГӘРЕҢӘ (1) ■ Күршең бай булса да, җигәреңә тай булсын ○ 5214 +ҖИГӘРЛЕК (1) ■ Егет чак - егәрле чак, арыслан тотып җигәрлек чак ○ 12864 +ҖИГЕЛӘ (1) ■ Күндәм ат күп җигелә ○ 2669 +ҖИГЕЛЕР (1) ■ Аргамакка авыр булса, арбага җигелер ○ 2785 +ҖИГЕЛҮ (1) ■ Тормыш арбасына җигелү ○ 14773 +ҖИГҮГӘ (1) ■ Тал дуга талдырып җигүгә яхшы ○ 7068 +ҖИГҮЕННӘН (1) ■ Егетнең егетлеге ат җигүеннән билгеле ○ 12876 +ҖИГҮЛЕ (1) ■ Тилегә акыл бирсәң, атың җигүле булсын ○ 11653 +ҖИДӘҮ (2) ■ Берәү - сука белән, җидәү - кашык белән ○ 1387 ● 9908 +ҖИДЕ (73 | 1) ■ Җидегән йолдыз җиде әйләнә, Тимерказык урынында ○ 76 ● 249; 250; 865; +1031; 1065; 1122; 1348; 1557; 1565; 1765; 1915; 1922; 2286; 2973; 3376; 4364; 4806; 5127; 6736; +6917; 7730; 8015; 8079 (2); 8100; 8590; 8727; 8947; 8982; 9062; 9208; 10072; 10113; 10224; +10874; 11700; 11751; 12227; 12377; 12462; 12693; 12732; 13059; 13091; 13159; 13400; 13441; +13623 (2); 13646; 13725; 13780; 14054; 14095; 14109; 14204, :1; 14231; 14533 (2); 14537; 14641; +14652; 14702; 15094; 15436; 15563; 16294; 16692 (2); 16791; 16814; 16909 +ҖИДЕГӘ (1) ■ Җиңел-җиңел җидегә төйим дә, тугызарлап тырмалыйм ○ 8080 +ҖИДЕГӘН (2) ■ Җидегән йолдыз җиде әйләнә, Тимерказык урынында ○ 76 ● 77 +ҖИДЕЛӘТТЕ (1) ■ Үтмәс пычак, яман ат икеләтте җәфамны; яман хатын, яшь бала җиделәтте +җәфамны ○ 13779 +ҖИДЕНЕ (1) ■ Эте җидене балаласа да, савып эчәр сөт бирмәс ○ 3683 +ҖИДЕНЧЕ (1) ■ Җиденче кат күктә хис итү ○ 106 +ҖИДЕРЕП (1) ■ Татлы җидереп, ачы костыру ○ 9783 +ҖИДЕРМӘС (2) ■ Байлык ни дидермәс, ачлык ни җидермәс ○ 7250 ● 9568 +ҖИДЕСЕ (1) ■ Җиде Гәрәй җиде төштә, җидесе дә җиңел эштә ○ 8079 +ҖИДЕСЕН (1) ■ Ишәк җиде төрле йөзә белсә дә, су янына килгәч, җидесен дә онытыр ○ 2973 +ҖИДЕСЕНДӘ (1) ■ Җидесендә ни булса, җитмешендә шул булыр ○ 15142 +ҖИДЕШӘР (1) ■ Мулла белән ишанның корсаклары җидешәр тиредән тегелгән була, ди ○ 17019 +ҖИЗ (11) ■ Эшләгән җиз ялтырар, эшләмәгән - черер ○ 324 ● 2452; 6617; 7731; 7756; 7770; 8757; +11053; 12821; 13158; 14657 +ҖИЗНӘ (1) ■ Ата - җизнә, ана - казна ○ 14415 +ҖИЗНӘМ (2) ■ Агам кемне алса, җиңгәм шул; апам кемгә барса, җизнәм шул ○ 14555 ● 14654 +ҖИЗНӘСЕ (2) ■ Этнең җизнәсе күп булыр ○ 3738 ● 14653 +ҖИЗНЕ (2) ■ Җизне ялтырату белән алтын булмас ○ 326 ● 7749 +ҖИЗНЕҢ (1) ■ Тилеләргә кыңгырау таксалар, җизнең бәясе алтынга чыгар иде ○ 11666 +ҖИЗНИ (6) ■ Заманасына күрә дуңгызны җизни диярсең ○ 816 ● 2896; 2909; 3012; 4646; 14254 +ҖИК (4) ■ Атның кечкенәсен макта, зурысын җик ○ 2574 ● 2657; 2725; 13314 +ҖИКӘН (3) ■ Җирле - җирендә, җикән - күлендә ○ 218 ● 4175; 4981 +ҖИКЕРМӘ (1) ■ Җилгә каршы төкермә - кире битеңә кайтачак; җилгә каршы җикермә - сүзең +җилгә китәчәк ○ 1193 +ҖИККӘН (6) ■ Игеннең җаен иккән белер, арбаның җаен җиккән белер ○ 1405 ● 2733; 5124; +6470; 11144; 12924 +ҖИККӘНДӘ (1) ■ Ага акканда, җиңгә җиккәндә яхшы ○ 14541 +ҖИККӘННӘН (1) ■ Яман атны җиккәннән яхшы ат белән үлгәнең артык ○ 2708 +ҖИККӘНЧЕ (1) ■ Атасы ат җиккәнче улы атланып чапкан ○ 14359 +ҖИККӘЧ (1) ■ Аты бар җигә белер, җиккәч китә белер ○ 2588 +ҖИКМӘ (1) ■ Ат янына сыер җикмә ○ 2532 +ҖИКМӘСӘҢ (2) ■ Җикмәсәң дә ат яхшы, сөймәсәң дә яр яхшы ○ 12796 ● 13060 +ҖИКСӘҢ (2) ■ Сыер җиксәң, ат йөрешен көтмә ○ 3199 ● 3312 +ҖИКСЕНСӘҢ (1) ■ Кара ипине җиксенсәң, кара көнгә калырсың ○ 9263 +ҖИКСЕТӘ (1) ■ Эш бәрәңге ашау түгел, кайчак бәрәңге дә җиксетә ○ 6166 +ҖИЛ (87 | 2) ■ Ай күргән, кояш алган, җил очырып киткән ○ 86 ● 151; 375; 490; 641; 708; 1084; +1113 (2); 1154; 1157; 1177-1191; 1201; 1207; 1226; 1237-1243; 1429; 1494; 1512; 1713; 2233; +2536; 3079; 3142; 3667; 3777; 3967; 5442; 5854; 5949; 5952; 5976; 7007; 7021; 7092; 8057; +8290; 8509; 8570; 8637; 8638 (2); 8653; 8854; 8924; 8971; 10340; 10725; 11471; 12797; 12851; +13109; 13284; 13564; 13623; 13725; 13761; 14190; 14574; 14845; 14878; 15120; 15718; 15733, +:1; 15845, :1; 15859; 16068 +ҖИЛӘГЕ (4) ■ Кыш уртасында - кура җиләге ○ 1043 ● 1807; 14195; 16426 +ҖИЛӘК (6) ■ Аяз-аяз көннәрдә җиләк җыяр аппагым, болыт-болыт көннәрдә урак урыр аппагым ○ 1073 ● 1772; 1825; 1826; 5128; 8474 +ҖИЛӘККӘ (2) ■ Чикләвек җыйганда җиләккә бармыйлар ○ 1764 ● 1826 +ҖИЛӘКНЕ (1) ■ Җиләкне вакытында җыялар ○ 1827 +ҖИЛӘН (2) ■ Кыш көне җиде җилән кигәнче бер тун ки ○ 865 ● 8947 +ҖИЛӘНЕ (1) ■ Егет җилле, җиләне кыскарак ○ 12932 +ҖИЛӘННӘН (1) ■ Җәйгә чыкса - чикмәннән, кышка керсә - җиләннән ○ 8996 +ҖИЛӘР (1) ■ Җиткән егеткә ни кирәк - менеп җиләр ат кирәк ○ 12925 +ҖИЛӘТӘ (1) ■ Гел бер ипи генә ашасаң, ул да җиләтә ○ 9202 +ҖИЛГӘ (19) ■ Болыт җилгә каршы йөрми ○ 1079 ● 1192; 1193 (3); 1194-1196; 1198; 1245; 1485; +3275; 4263; 7093; 8501; 8637; 12792; 15040; 15052 +ҖИЛГӘНДӘ (2) ■ Юрганың кадере җилгәндә беленер ○ 2810 ● 12196 +ҖИЛГӘРЕРСЕҢ (1) ■ Ничек чәчсәң шулай җилгәрерсең ○ 1430 +ҖИЛ-ДАВЫЛ (1) ■ Бер караганда ал да гөл, бер караганда җил-давыл ○ 1213 +ҖИЛДӘ (1) ■ Ялгыз агач җилдә тиз сына ○ 1711 +ҖИЛДӘЙ (1) ■ Җиккән атың җилдәй булсын ○ 2733 +ҖИЛДӘН (7) ■ Җилдән килгән жәл түгел ○ 1197 ● 1198; 1721; 3442; 5900; 13780; 16365 +ҖИЛДЕРМИ (1) ■ Җилдерми йөгерек басылмый ○ 2814 +ҖИЛЕ (4) ■ Яз башының җиле ярдай атаңны егар ○ 974 ● 1199; 12917; 13880 +ҖИЛЕГЕРСЕҢ (1) ■ Күккә карап йөрсәң абынырсың, җиргә карап йөрсәң җилегерсең ○ 57 +ҖИЛЕК (2) ■ Эттән калган сөяктән җилек көтмә ○ 3741 ● 11602 +ҖИЛЕККӘ (1) ■ Ит - иткә, мае - җилеккә ○ 9229 +ҖИЛЕКТЕРМИ (1) ■ Җир алмасы җилектерми ○ 1627 +ҖИЛЕМ (1) ■ Кайчы белән җилем - белеме сайга гыйлем ○ 16582 +ҖИЛЕН (2) ■ Бозлавыкта бозау ташлар, җәйләүдә җилен башлар ○ 3246 ● 14655 +ҖИЛЕНЕНДӘ (3) ■ Сыер җиленендә сөт ачымый ○ 3200 ● 3216; 3217 +ҖИЛЕНЕННӘН (1) ■ Сыерның сөте җиленендә, җилененнән алда телендә ○ 3217 +ҖИЛЕНЛӘГӘНДӘ (1) ■ Тана сыер җиленләгәндә белми, бозаулаганда белә ○ 3279 +ҖИЛЕНЛӘП (2) ■ Җилгә җиленләп, бозга бозаулап ○ 1245 ● 3275 +ҖИЛЕП (1) ■ Егетлек җилеп үтә, картлык чабып җитә ○ 15033 +ҖИЛКӘ (7) ■ Йорт җилкә өстендә ○ 8264 ● 10856; 10875; 10876; 14434; 15474; 16559 +җилкә → арка-җилкә +ҖИЛКӘГӘ (1) ■ Көянтә суга бара, җилкәгә суга бара ○ 9938 +ҖИЛКӘМ (1) ■ Кияү-кияү дия җилкәм җиргә тия ○ 13418 +ҖИЛКӘН (2) ■ Буяулы ишкәктән чыпта җилкән артык ○ 7012 ● 12851 +ҖИЛКӘНГӘ (2) ■ Җилкәнгә карап җил исми ○ 7092 ● 12851 +ҖИЛКӘНЕ (1) ■ Җилкәне юк тал каек җилгә каршы баралмас ○ 7093 +ҖИЛКӘННЕ (1) ■ Зур җилкәнне каты җил генә өреп тутыра ала ○ 7021 +ҖИЛКӘҢӘ (1) ■ Эшең калса иртәгә, чуан чыгыр җилкәңә ○ 6194 +җилкәңне → арка-җилкәңне +ҖИЛКӘСЕ (4) ■ Яз җиткәнне җилкәсе җылынгач белгән ○ 1061 ● 7308; 10835; 10877 +ҖИЛКӘСЕН (2) ■ Бүре, ач булса да, җилкәсен көдрәйтер ○ 2129 ● 13875 +ҖИЛКӘСЕНӘ (1) ■ Уракчының җилкәсенә карама, көлтәсенә кара ○ 1457 +ҖИЛКӘСЕНДӘ (2) ■ Бүрәнәнең юан башы кем җилкәсендә булса, шуңа авыр ○ 1910 ● 12445 +ҖИЛКӘСЕННӘН (1) ■ Эт этне, җиңсә, җилкәсеннән талар ○ 3657 +ҖИЛКЕНӘ (1) ■ Шомырт чәчәк аткан вакытта кызлар җилкенә, балан чәчәк аткан вакытта +балык сикерә ○ 1819 +ҖИЛКЕНГӘН (2) ■ Алдан җилкенгән - соңыннан җебенгән ○ 757 ● 11793 +ҖИЛКЕНЕП (1) ■ Ашаганда колагың селкенеп торсын, эшләгәндә йөрәгең җилкенеп торсын ○ 6026 +ҖИЛКЕНСӘ (1) ■ Тиле җилкенсә тирәк селкенә ○ 11651 +ҖИЛКЕНСЕН ( | 1) ■ Эшләгәндә йөрәгең җилкенсен, ашаганда колагың селкенсен ○ 6026:1 +ҖИЛ-КӨН (1) ■ Аса-көсә айбатакка җил-көн үтмәсен ○ 1208 +ҖИЛЛӘМИ (1) ■ Җил җилләми, томан ачылмый ○ 1191 +ҖИЛЛӘР (1) ■ Нинди җилләр ташлады? ○ 1223 +ҖИЛЛӘТӘ (1) ■ Җәйге эшләпә җилләтә, кышкы эшләпә тирләтә ○ 1018 +ҖИЛЛЕ (7) ■ Җилле яңгыр тиз туктый, җирән ат тиз арый ○ 1200 ● 4952; 6300; 10841; 12890; +12931; 12932 +ҖИЛЛЕЛЕК (1) ■ Егетлек - җиллелек, яшьлек - тилелек ○ 12871 +ҖИЛЛЕРӘК (1) ■ Карын тирәсендә май җиллерәк була ○ 9266 +ҖИЛНЕ (3) ■ Яландагы җилне кем тоткан ○ 1153 ● 1201; 1713 +ҖИЛНЕКЕ (1) ■ Җилнеке - давылга ○ 1202 +ҖИЛНЕҢ (1) ■ Җилнең эше суырмак, утның эше куырмак ○ 1203 +ҖИЛСЕЗ (4) ■ Сусыз юа, җилсез киптерә ○ 532 ● 1204; 1391; 1759 +ҖИЛ-ЯҢГЫР (1) ■ Җил-яңгыр тидермәү ○ 1244 +ҖИМ (17 | 3) ■ Арыслан сунар тапмактан гаҗиз калмас, карчыга чыпчык авызыннан җим алмас +○ 2047 ● 2366; 2535 (2); 2647; 3829; 3879; 3942; 4190; 4229, :1; 4234, :1 (2); 4452; 4715; 12870; +14471; 17008 (2) +ҖИМӘДЕМ (1) ■ Төядәй кыз биреп, төймәдәй ит җимәдем ○ 13254 +ҖИМӘС (7) ■ Эттән калганны арыслан җимәс ○ 2064 ● 3824; 5835 (2); 9185; 9750; 9794 +ҖИМӘСӘҢ (1) ■ Бирмәсә дә бай яхшы, җимәсәң дә май яхшы ○ 7327 +ҖИМӘСЛӘР (1) ■ Зәхмәтсез бал җимәсләр ○ 4730 +ҖИМГӘ (1) ■ Карга җимгә төшмәс борын ○ 4014 +ҖИМЕ (2) ■ Күкнең кошын җирнең җиме һәлак итә ○ 61 ● 215 +ҖИМЕН (3) ■ Тозакчы күренмәс, җимен күрсәтер ○ 2020 ● 2703; 3872 +ҖИМЕРӘ (7) ■ Тауны тәкә сөзеп җимерә алмый ○ 169 ● 4174; 4807; 5422 (2); 10290; 13844 +ҖИМЕРГӘН (2) ■ Бер кортлы кәҗә бөтен читәнне җимергән ○ 3005 ● 13844 +ҖИМЕРГӘННЕҢ (1) ■ Өй җимергәннең өе булмас ○ 8331 +ҖИМЕРЕК (1) ■ Балта остасының үз йорт тирәсе һаман җимерек ○ 1895 +ҖИМЕРЕЛЕР (1) ■ Бер тай әйткән: "Тагын да ныграк чабар идем, җир җимерелер дип куркам!" - дигән ○ 2848 +ҖИМЕРЕЛСӘ (2) ■ Яр җимерелсә, җәен үлә ○ 4528 ● 7440 +ҖИМЕРЕП ( | 1) ■ Насыйп аш теш җимереп керә ○ 9186:1 +ҖИМЕРЕРГӘ (1) ■ Аракының биргән көче авыз җимерергә ярый ○ 9818 +ҖИМЕРСЕН (1) ■ Кәҗәсе тал кимерсен, егете идән җимерсен ○ 12896 +ҖИМЕРТСЕН (1) ■ Бай булсын, абзары тулы тай булсын, ул тайларны симертсен, абзарларын +җимертсен ○ 7519 +ҖИМЕРҮ (1) ■ Арт белән киртә җимерү ○ 8641 +ҖИМЕТЕНӘ (1) ■ Җиметенә карама, егетенә кара ○ 12923 +ҖИМЕШ (17 | 1) ■ Җимеш юк җирдә чөгендерне дә әфлисун диләр ○ 1626 ● 1782; 1784; 1800; +1804; 1806; 1810; 1814; 1816; 1818; 1820; 1822; 1828; 1847; 1850; 6049; 7491; 14288:1 +ҖИМЕШЕ (21) ■ Җиренә күрә җимеше ○ 217 ● 1628 (2); 1780; 1781; 1817; 1837; 5389; 6008; +6148; 7825 (2); 11802; 11919; 12441 (2); 13929; 13934; 14087; 15866; 16573 +ҖИМЕШЕН (2) ■ Җимешен аша, бакчасын сорама ○ 1829 ● 1830 +ҖИМЕШЕННӘН (2) ■ Агач беленә җимешеннән, әдәм - кылынмышыннан ○ 6007 ● 11058 +ҖИМЕШЕНЧӘ (1) ■ Ире - җиренчә, җире - җимешенчә ○ 13526 +ҖИМЕШЛӘР (1) ■ Томан төшә - җимешләр пешә ○ 1141 +ҖИМЕШЛЕ (4) ■ Җимешле агач зур булмый ○ 1831 ● 1832; 1835; 13951 +ҖИМЕШНЕ (1) ■ Җимешне вакытында аша, эшне вакытында эшлә ○ 6276 +ҖИМЕШНЕҢ (3) ■ Җимешнең асылын эт ашый ○ 1833 ● 1838; 1839 +ҖИМЕШСЕЗ (4) ■ Җимешсез агач - утын, яңгырсыз болыт - төтен ○ 1834 ● 1835; 1836; 16570 +ҖИМЕШТӘН (2) ■ Тирәк, башын югары күтәргән өчен, җимештән коры калган ○ 1753 ● 1849 +ҖИМИ (2) ■ Берен җими ярлы үләр, меңен җими бай үләр ○ 7320 ● 7320 +ҖИМНЕ (1) ■ Ач балык җимне кармагы белән йотар ○ 4441 +ҖИНАЯТЬ (2) ■ Нәфес - җинаять җитәкчесе ○ 11883 ● 16820 +ҖИНАЯТЬЧЕНЕҢ (1) ■ Җинаятьченең җаны уч төбендә ○ 12640 +ҖИҢ (9) ■ Байның кулы сынса - җиң эчендә ○ 7285 ● 8900; 8901; 8946; 8965; 8992; 8994; 10251; +ҖИҢӘ (15) ■ Эт күп булса, бүрене җиңә ○ 3615 ● 4594; 5686; 6519; 7795; 11354; 11838; 14231; +14290; 14889; 15339 (2); 15946; 16610 (2) +ҖИҢӘР (12) ■ Арка ишле эт бүрене җиңәр ○ 3452 ● 3511; 4100 (2); 4794; 4822; 4836; 5654 (2); +6394; 12442; 16533 +ҖИҢГӘ (7) ■ Итәктән тартсаң - җиңгә, җиңнән тартсаң итәккә җитми ○ 8967 ● 13157 (2); +13413; 13424; 14541; 14658 +ҖИҢГӘДӘ (1) ■ Каз ачуы каргада, кыз ачуы җиңгәдә ○ 13088 +ҖИҢГӘМ (1) ■ Агам кемне алса, җиңгәм шул; апам кемгә барса, җизнәм шул ○ 14555 +ҖИҢГӘН (9) ■ Бүре булышкач, черки дә атны җиңгән ○ 4773 ● 5556; 6006; 10448; 11180; 11350; +12461 (2); 16674 +ҖИҢГӘНЕН (1) ■ Галим белгәнен әйтер, ахмак җиңгәнен әйтер ○ 16542 +ҖИҢГӘСЕ (1) ■ Кызы бар өйнең җиңгәсе сөйкемле ○ 13101 +ҖИҢГӘСЕЗНЕҢ (1) ■ Ардаксызның аркасы туза, җиңгәсезнең җиңе туза ○ 14586 +ҖИҢГӘСЕН (1) ■ Ахмак килен җиңгәсен асрау дип белер ○ 13341 +ҖИҢГИ (7) ■ Кирәк булса - кәҗәне җиңги, тәкәне җизни диярсең ○ 3012 ● 13110; 14560; +14636 (2); 14656; 14657 +ҖИҢДЕМ (2) ■ Юләр "җиңдем" дияр, акыллы "юл бирдем" дияр ○ 11722 ● 12173 +ҖИҢДЕРМӘС (1) ■ Батыр ир яуда җиңелмәс, матур хатын ирдән җиңдермәс ○ 13798 +ҖИҢЕ (12) ■ Бишмәтенең җиңе юк, ыштанының төбе юк ○ 8954 ● 8961; 8976; 8982; 8993; 8994; +9045; 10849; 11642; 11673; 12770; 14586 +җиңе → итәге-җиңе, итәк-җиңе +ҖИҢЕЛ (35) ■ Ташны ташлыйсы җиңел, күтәрәсе авыр ○ 182 ● 233; 402; 539; 1682; 1921; 2464; +3473; 5395; 5826; 5931; 6190 (2); 6277; 6682; 6996; 7046; 7917; 7975; 8079; 9343; 9528; 9737; +10428; 10741; 11914; 11992; 12712 (2); 13286; 14628; 14776; 15110; 15169; 16407 +ҖИҢЕЛӘЯ (1) ■ Авыр таш, кузгатсаң, җиңеләя ○ 109 +ҖИҢЕЛГӘН (1) ■ Песине җиңеп, тычканнан җиңелгән ○ 3428 +ҖИҢЕЛДЕР (1) ■ Галим булмак җиңелдер, әдәм булмак читендер ○ 11115 +ҖИҢЕЛЕН (1) ■ Элек җиңелен эшләсәң, соңыннан авыры кала ○ 6157 +ҖИҢЕЛЕР (2) ■ Сөзешкәндә мөгезсез тәкә җиңелер ○ 3135 ● 6394 +ҖИҢЕЛ-ҖИҢЕЛ (1) ■ Җиңел-җиңел җидегә төйим дә, тугызарлап тырмалыйм ○ 8080 +ҖИҢЕЛЛЕК (2) ■ Күршеңә бәла килү сиңа җиңеллек түгел ○ 5228 ● 14777 +ҖИҢЕЛМӘС (1) ■ Батыр ир яуда җиңелмәс, матур хатын ирдән җиңдермәс ○ 13798 +ҖИҢЕЛНЕ (4) ■ Җиңелне эзләгән авырга каба ○ 640 ● 641; 6619; 14972 +ҖИҢЕЛРӘК (2) ■ Кәкре агачны төзәйтүдән төзен кәкрәйтү җиңелрәк ○ 1927 ● 5715 +ҖИҢЕМ (2) ■ Җиңем яман булса да, якам яхшы ○ 8995 ● 14585 +ҖИҢЕН (2) ■ Үз илендә йөри җиңен салып, чит илдә - мескен, гарип ○ 5146 ● 14654 +ҖИҢЕННӘН (2) ■ Егет булган кеше җиңеннән елан чыгарыр ○ 12842 ● 13851 +ҖИҢЕҢ (2) ■ Бай булсаң, барың белән битеңне сөрт, ярлы булсаң җиңең белән тиреңне сөрт +○ 7163 ● 10979 +җиңең → итәк-җиңең +ҖИҢЕП (4) ■ Песине җиңеп, тычканнан җиңелгән ○ 3428 ● 5324; 11605; 12177 +ҖИҢМӘГӘННЕ (1) ■ Беләк җиңмәгәнне белек җиңәр ○ 16533 +ҖИҢМӘС (4) ■ Кичүсез елга юк, батыр җиңмәс дошман юк ○ 5586 ● 12442; 15855; 16294 +ҖИҢМИ (1) ■ Җиңми беләк, җиңә теләк ○ 11354 +ҖИҢМИЛӘР (1) ■ Бәлане кайгырып җиңмиләр ○ 14819 +ҖИҢНӘН (2) ■ Итәктән тартсаң - җиңгә, җиңнән тартсаң итәккә җитми ○ 8967 ● 11010 +җиңне → итәк-җиңне +ҖИҢСӘ (1) ■ Эт этне, җиңсә, җилкәсеннән талар ○ 3657 +ҖИҢҮ (1) ■ Дошманны көч белән җиңүгә караганда акыл белән җиңү файдалырак ○ 5331 +ҖИҢҮГӘ (2) ■ Дошманны көч белән җиңүгә караганда акыл белән җиңү файдалырак ○ 5331 +● 5575 +ҖИР (112 | 3) ■ Күк ялынып та бирми, җир соратып та тормый ○ 53 ● 55; 63; 79; 100; 107; 112; +124; 149; 210; 211; 212, :1, :2, :3; 213; 226 (2); 243; 249-252; 253 (2); 288; 459; 604; 1348; +1374 (2); 1375; 1404; 1425; 1438; 1451; 1455; 1478-1481; 1627; 2283; 2462; 2482; 2511; 2552; +2613; 2788; 2848; 3848; 3933; 4046 (2); 4531; 4617; 4701; 4710; 4888; 4893; 4932 (2); 4935; +4967; 5042; 5048; 5061; 5062; 5072; 5125; 5126 (2); 5981; 5982; 6034; 6448 (2); 6617; 6866; +6874; 6887; 6901; 6983; 7502; 7730; 7814; 8439; 8447; 8507; 8757; 9028; 10367; 10721; 10736; +11090; 11236; 12269; 12313; 12884; 12886; 13467; 13525; 13583; 13871; 14335; 14470; 14622; +15160; 15224; 15405; 15428; 15563; 15671; 16979; 17078 +җир → йорт-җир +ҖИРӘН (3) ■ Җилле яңгыр тиз туктый, җирән ат тиз арый ○ 1200 ● 6430; 12347 +ҖИРӘНӘ (1) ■ Кичә йомыркадан чыкты, бүген кабыгыннан җирәнә ○ 4352 +ҖИРӘНГӘН (6) ■ Чиләктән җирәнгән бия ач калыр ○ 2835 ● 3295; 4122; 12269; 13572 (2) +ҖИРӘНЕР (2) ■ Үгез судан җирәнер, су үгездән җирәнер ○ 3305 (2) +ҖИРӘНСӘ (2) ■ Колан кактан җирәнсә, как таба алмый чүлдә үләр ○ 2229 ● 14566 +ҖИРӘНЧӘК (1) ■ Җирәнчәк аш җимәс ○ 9750 +ҖИРГӘ (100 | 1) ■ Күк үзенең яхшылыгын җиргә төшерә ○ 54 ● 55; 57; 100; 101; 127; 128; +227; 251; 436; 457 (2); 1102; 1150; 1165; 1228; 1284; 1394; 1463; 1472; 1482; 1483; 1566; 1579; +1661:2; 1728; 1936; 1989; 2476; 2502; 2552; 2703; 2940; 3035; 3369; 3785; 3849; 4084; 4779; +4816; 5024; 5047 (2); 5060; 5063; 5587; 5642; 5643; 5919; 6877; 6885; 7447; 7604; 8284; 8463; +8608; 8625; 8632; 8639; 8870; 9853; 10025; 10178; 10237; 10325; 10357; 10595; 10648; 10765; +10787; 10847; 10978; 10985; 10994; 11012; 11070; 11208; 11268; 11280; 11989; 13075; 13190 (2); +13418; 13888; 14079; 14083; 14575; 14597 (2); 14795; 14818; 14920; 15050; 15625; 15922; +15967 (2); 16100; 16468; 17059 +ҖИРДӘ (141 | 8) ■ Түбәң күктә булса да, аягың җирдә булыр ○ 68 ● 129; 135; 168:2; 184; 185; +193; 255; 271; 272 (3); 281; 450; 458; 478; 484 (2); 521; 592 (2); 615 (2); 653; 654; 694 (2); +741; 1250; 1279 (2); 1326; 1462:1, :2; 1626; 1648; 1651; 1733; 1800; 1898; 1949; 1969; 2204; +2473; 2502; 3023; 3282; 3298; 3352; 3577; 3640; 3817; 3844; 4314; 4413; 4460; 4508; 4589 (2); +4676; 4711; 4817; 4884; 4899; 5073; 5087; 5165; 5301 (2); 5478 (2); 5480 (2); 5565; 5609; 5614; +5649 (2); 5980 (2); 6120; 6249; 6397; 7006; 7048; 7266; 7597 (2); 7742; 7743; 7805; 7807; +7922; 7942; 7964; 8319; 8352; 8813; 8922; 9130 (2); 9655; 9973; 10090; 10168; 10766; 11004; +11063; 11175; 11458; 11561; 11656; 11849; 12099; 12239 (2); 12271 (2); 12365; 12389 (2), :1 (2); +12761 (2); 12872; 13267; 13491; 13557; 14508; 14795; 14927; 15447; 15544 (2); 15963; 16049; +16231; 16607; 16959 (2); 16998 (2); 17058; 17077 (2), :1 (3) +ҖИРДӘГЕ (1) ■ Канаты бәйсез азат кош җирдәге тозакка үзе төшәр ○ 3837 +ҖИРДӘГЕН (1) ■ Җирдәген - бармак белән, судагын - кармак белән ○ 1484 +ҖИРДӘЙ (1) ■ Туган җирдәй җир булмас, туган илдәй ил булмас ○ 5061 +ҖИРДӘН (48 | 1) ■ Җирдән бизеп күккә чыгып булмый ○ 80 ● 102; 299; 1102; 1400; 1406; 1485; +1513; 1649; 1945; 1952; 1957 (2); 2767; 2878; 4539; 4687; 4867; 5029; 5062; 5707; 5717; 6582; +7345; 7709:1; 8444; 8528; 8538; 8556; 8723; 9384; 10178; 10223; 10428; 10472; 10749; 12663; +13344 (3); 13563; 13797; 14837; 16109; 16464; 16465; 16512; 16877; 16885 +ҖИРЕ (21) ■ Җире байның иле бай ○ 214 ● 215; 216; 459; 1373; 1486; 2298; 4972; 5058; 5126; +6997; 8031 (2); 8690 (2); 8961; 8991; 13526; 14590; 15193; 15227 +ҖИРЕМ (4) ■ Тәвәгә: "Муеның кәкре", - дигәч, "Ә кай җирем төз соң әле, бер муеным гына төз +булырга!" - дип җавап биргән, ди ○ 2929 ● 4089; 4106; 13574 +ҖИРЕМӘ (1) ■ Хода күген белсен, минем җиремә тимәсен ○ 16873 +ҖИРЕН (8) ■ Куян бала тапкан, куяр җирен тапмаган ○ 2248 ● 2253; 2388; 5038; 8484; 8506; +12296; 15345 +җирен → илен-җирен, йорт-җирен +ҖИРЕНӘ (14) ■ Таш төшкән җиренә авар ○ 171 ● 217; 491; 1837; 2381; 3152; 3418; 3850; 4132; +4814; 6039; 6607; 6997; 11967 +ҖИРЕНДӘ (14) ■ Таш төшкән җирендә мүкләнсен ○ 172 ● 218; 1276; 2164; 3089; 3214; 4168; +5012 (2); 6528; 7753; 7884; 13183; 16549 +ҖИРЕННӘН (4) ■ Арышның баш чыгарган җиреннән урак йөри ○ 1532 ● 5127; 13485; +ҖИРЕНЧӘ (1) ■ Ире - җиренчә, җире - җимешенчә ○ 13526 +ҖИРЕҢ (4) ■ Үз җирең бер карыш булса да яхшы ○ 208 ● 1487; 1488; 5124 +ҖИРЕҢӘ (2) ■ Баскан җиреңә үлән бетте ○ 1354 ● 1452 +ҖИРЕҢДӘ (3) ■ Үз җиреңдә теләсә ни эшләсәң дә ирекле ○ 209 ● 5120; 5128 +ҖИРЕҢНӘН (1) ■ Зыян күргән җиреңнән файда көтмә ○ 7899 +җиреңне → йортыңны-җиреңне +ҖИРЕҢНЕҢ (1) ■ Игенче булсаң, җиреңнең башында бул; хатын булсаң, өеңнең башында бул +○ 13639 +ҖИРЛӘР (1) ■ Аңарчы тигез җирләр түмгәккә әйләнер әле ○ 225 +ҖИРЛӘРДӘ (1) ■ "Каен агачы бар җирдә авыру бар микән?" - дип әйтәләр, ди, каен агачы юк +җирләрдә ○ 1733 +ҖИРЛӘРЕ (1) ■ Өртенә белми өртенгән - ят җирләре күренгән ○ 8834 +ҖИРЛЕ (4) ■ Җирле - җирендә, җикән - күлендә ○ 218 ● 2119; 2274 (2) +ҖИРЛЕК (1) ■ Ир-егеттә ирлек бар, батырлыкка җирлек бар ○ 13484 +ҖИРНЕ (19 | 2) ■ Күккә карап, җирне уйла ○ 58 ● 245; 261; 1102; 1345; 1427; 1445; 1455; 1489; +1490; 2939; 8436; 10107; 10899; 10983; 11078:2, :2; 13446; 15232; 15354; 15699 +ҖИРНЕҢ (13) ■ Күкнең кошын җирнең җиме һәлак итә ○ 61 ● 81; 125; 143; 144; 219; 221; 2207; +2318; 3319; 5983; 8759; 12955 +ҖИРСИ (1) ■ Чит җирдә мал да җирси ○ 5087 +ҖИСӘҢ (1) ■ Берәүнең түшен җисәң, үзеңнең очаңны сайла ○ 9635 +ҖИСЕМЕ (1) ■ Җисеме булса, исеме булыр ○ 633 +ҖИСЕМЕНӘ (1) ■ Нәрсәнең исеме җисеменә муафыйк булсын ○ 605 +ҖИСЕМСЕЗ (1) ■ Исемсез, җисемсез нәрсә булмас ○ 571 +ҖИТ (2) ■ Әйт тә сүзеңә җит, меңгәш тә өеңә җит ○ 16207 (2) +ҖИТАЛМАМ (1) ■ Бүз алашам арыса, Бүре ханга җиталмам, энем-углым күп туды, күп туса да +кол туды, ханга гарызым әйталмам ○ 5785 +ҖИТӘ (30) ■ Ай яктысы, ни хәтле генә якты булса да, кояшныкына җитә алмый ○ 15 ● 36; 420; +696; 775; 2655; 2723; 3437; 3945; 4795; 4864 (2); 5809; 5817 (2); 6874; 6877; 7617; 7818; 11231; +11566; 12020; 12368; 13653; 13930; 15033; 15428; 15999; 16350; 16918 +ҖИТӘК (2) ■ Җитәк белән Тотак ○ 5525 ● 8964 +ҖИТӘККӘ (1) ■ Баланың берсе итәктән җитәккә күчкәнче, икенчесе итәккә менеп утыра ○ 13988 +ҖИТӘКЛӘП (1) ■ Куй күрмәгән куй күрсә, җитәкләп йөреп утлатыр ○ 3096 +ҖИТӘКЛИ (1) ■ Бер төлке җиде бүрене җитәкли ○ 2286 +ҖИТӘКТӘ (1) ■ Бала җитмештә дә җитәктә ○ 13960 +ҖИТӘКЧЕДӘН (1) ■ Начар җитәкчедән яхшыга рәхмәт, яманга нәләт юк ○ 5860 +ҖИТӘКЧЕҢ (1) ■ Алдыңда җитәкчең булсын, артыңда терәкчең булсын ○ 670 +ҖИТӘКЧЕСЕ (1) ■ Нәфес - җинаять җитәкчесе ○ 11883 +ҖИТӘР (26 | 2) ■ Аз булса җитәр, күп булса бетәр ○ 542 ● 1093; 2546; 3284; 4092; 4129; 5361; +5561; 5734; 5793 (2); 6563; 6766; 7384; 9186:2, :2; 11070; 11786; 11812; 11816; 11967; 12961 (2); +15458; 15922; 16186; 16468; 16739 +ҖИТӘРГӘ (1) ■ Юлга чыксаң алдагы кешене җитәргә тырыш, арттагын көтмә ○ 6847 +ҖИТӘРДӘ (1) ■ Иргә дәүләт җитәрдә карга салса да каз алыр, ирдән дәүләт китәрдә лачын +салса да аз алыр ○ 13521 +ҖИТӘРЛЕК (3) ■ Көчең җитәрлек эшне барын да кылма ○ 6099 ● 9194; 10356 +ҖИТӘРСЕЗ (1) ■ Аерылсагыз айга җитәрсез, бүленсәгез көндә бетәрсез ○ 5132 +ҖИТӘРСЕҢ (5) ■ Яхшы белән юлдаш булсаң җитәрсең син моратка, яман белән юлдаш булсаң +калырсың син оятка ○ 6973 ● 8596; 11817; 12211; 12312 +ҖИТӘСЕМӘ (1) ■ Тегеләй иттем, болай иттем - җитәсемә барып җиттем ○ 6899 +ҖИТӘЧӘК (1) ■ Көтәчәк - җитәчәк, узган кайтмый ○ 911 +ҖИТЕЗ (8) ■ Җитез кеше җир астыннан җиз энә табып алыр ○ 6617 ● 11968; 13400; 13623; +13780; 14095; 14136; 14387 +ҖИТЕЗГӘ (2) ■ Җитезгә йөз өлеш, җебегәнгә бер өлеш ○ 6618 ● 11969 +ҖИТЕЗЛЕК (1) ■ Гаделлек белән сәүдә ит, җитезлек белән файда ит ○ 7896 +ҖИТЕН (5) ■ Җитен талкымыйча йомшармас ○ 1573 ● 1574; 1575; 8728; 13109 +ҖИТЕП (1) ■ Канатлы очып җитмәс җир, кайгаклы җитеп басмас җир ○ 226 +ҖИТЕШКӘН (2) ■ Җитешкән җиде җилән кияр ○ 8947 ● 11999 +ҖИТИМ (1) ■ Теләгеңә барып җитим дисәң, аңа бара торган күперне дә үзең сал ○ 11285 +ҖИТКӘН (26) ■ Кулың җиткән ботакның алмасын өз ○ 1809 ● 3424; 3850; 4006; 6333 (2); 6486; +6873; 10347; 10348; 10977; 11144; 11336; 11785; 11808; 11888; 11899; 12924; 12925; 1306113063; 13333; 15000; 15005; 15694 +ҖИТКӘНГӘ (1) ■ Көче җиткәнгә көчек тә ябыша ○ 3808 +ҖИТКӘНДӘ (1 | 1) ■ Кыдырым хатын өенә җиткәндә алгысыр ○ 13653:1 ● 15101 +ҖИТКӘНЕН (3) ■ Төянең койрыгы җиргә җиткәнен кем күргән? ○ 2940 ● 3146; 3613 +ҖИТКӘННЕ (3) ■ Яз җиткәнне җилкәсе җылынгач белгән ○ 1061 ● 4440; 15639 +ҖИТКӘНЧЕ (8) ■ Абага чәчәге ут булыр, атып җиткәнче юк булыр ○ 1247 ● 3506; 6063; 6299; +7041; 7384; 11989; 16739 +ҖИТКӘЧ (7) ■ Вакыт җиткәч агач та чери ○ 1681 ● 4306; 6476; 8480; 13059; 13140; 15141 +ҖИТКЕЗМӘ (1) ■ Ишектә утырып түргә телең җиткезмә ○ 15486 +ҖИТКЕЗМӘС (1) ■ Үткән эшкә үкенмә, үкенсәң дә җиткезмәс ○ 6273 +ҖИТКЕР (2) ■ Ат алганчы сарай җиткер ○ 2467 ● 16042 +ҖИТКЕРӘ (2) ■ Башлый белсәң бетерә бел, эшеңне җиренә җиткерә бел ○ 6039 ● 13826 +ҖИТКЕРГӘНЧЕ (1) ■ Юк әзерләп җиткергәнче бай ашап туя ○ 7435 +ҖИТКЕРЕР (5) ■ Тай атка җиткерер, ат моратка җиткерер ○ 2853 (2) ● 6334 (2); 16130 +ҖИТКЕРМӘ (1) ■ "Әлиф"тән үткәрмә, "ба"га җиткермә ○ 16711 +ҖИТКЕРҮ (1) ■ Йорт җиткерү йон теттерү түгел ○ 8265 +ҖИТМӘВЕ (1) ■ Күз күрә торып кул җитмәве яман ○ 10424 +ҖИТМӘГӘН (14) ■ Атына көче җитмәгән тәртәсен кыйнар ○ 2607 ● 3540; 4393; 5936; 6873; +9085; 9148; 10295; 10777; 10977; 14247; 15085; 15193; 15922 +ҖИТМӘГӘНГӘ (1) ■ Көчең җитмәгәнгә көчәнмә ○ 10780 +ҖИТМӘГӘНЕНӘ (1) ■ Хәзрәтеңә хәзер акча, җитмәгәненә бакыр акча ○ 7839 +ҖИТМӘГӘННЕҢ (1) ■ Авызына көче җитмәгәннең теле башына җитәр ○ 15458 +ҖИТМӘГӘЧ (2) ■ Төлке дә йөземгә буе җитмәгәч: "Пешмәгән әле", - дип әйтте, ди ○ 2295 +● 3353 +ҖИТМӘДЕ (1) ■ Олы телдән үтмәде, кече телгә җитмәде ○ 15666 +ҖИТМӘС (38) ■ Кояшның нуры сиңа җитсә дә, синең кулың аңа җитмәс ○ 49 ● 226; 344; 385; +538; 2546; 3035; 3596; 5643; 5890; 6484; 6593; 8320; 8697; 8806; 8853; 9637; 9664; 9738; 9998; +10369; 10467; 10978; 11070; 11752; 11812; 12959; 13649; 14406 (2); 14575 (2); 14792; 15433; +15903 (2); 15973; 16468 +ҖИТМӘСӘ (3 | 1) ■ Боерган ашка теш җитәр, яз җитмәсә кыш җитәр ○ 9186:2 ● 10776; 12540; +ҖИТМӘСЕНӘ (1) ■ Җитмәсенә җиң булдым, булмасына буй булдым ○ 8992 +ҖИТМӘСНЕҢ (2) ■ Җитмәснең үзенә дә җитмәс ○ 11752 ● 14654 +ҖИТМӘСТӘЙГӘ (1) ■ Буең җитмәстәйгә сузылма ○ 10752 +ҖИТМЕШ (12) ■ Сары мәтрүшкә алтмыш төрле авырудан, көрән мәтрүшкә җитмеш төрле авырудан дәва ○ 1302 ● 1565; 4599; 4665; 4935; 6346; 9150; 11728; 12856; 13342; 14116; 15140 +ҖИТМЕШЕНДӘ (1) ■ Җидесендә ни булса, җитмешендә шул булыр ○ 15142 +ҖИТМЕШКӘ (1) ■ Җитмешкә җиткәч китмеш ○ 15141 +ҖИТМЕШТӘ (1) ■ Бала җитмештә дә җитәктә ○ 13960 +ҖИТМИ (22 | 2) ■ Йолдызны күз бик күрә дә, кул җитми ○ 29 ● 505; 859 (2); 924 (2); 925; 2247; +3071; 3466; 4515; 5809; 6202; 6234; 8805; 8967; 9811; 10502; 10958:2, :3; 11003; 11967; 12264; +ҖИТМИЧӘ (1) ■ Сөтле сыер базарга барып җитмичә кала ○ 3228 +ҖИТСӘ (24) ■ Кояшның нуры сиңа җитсә дә, синең кулың аңа җитмәс ○ 49 ● 870 (2); 986; +1062 (2); 2017; 2517; 3055; 3592; 6461; 6642; 7148 (2); 8697; 9998; 11322; 14165 (2); 14875; +15025; 15026; 15102; 15103 +ҖИТСӘМ (2) ■ Бай, ханга җитсәм, дияр; ярлы, байга җитсәм, дияр ○ 7193 (2) +ҖИТТЕ (4) ■ Покрау үтте - кыш җитте ○ 932 ● 6893; 8643; 14631 +ҖИТТЕК (1) ■ Җиттек, Җәмилә, Казанга ○ 5283 +ҖИТТЕМ (2) ■ Тегеләй иттем, болай иттем - җитәсемә барып җиттем ○ 6899 ● 15037 +ҖИТҮ (3) ■ Кәҗә асрап ни файда, дуңгызга җитү кайда ○ 3021 ● 10597; 11380 +ҖИҺАЗ (1) ■ Кыз - бишектә, җиһаз - сандыкта ○ 12984 +ҖИҺАЗЫН (1) ■ Өенә күрә җиһазын кыл, заманына күрә рәвешен кыл ○ 1000 +ҖИҺАН (1) ■ Илдән биздергән дә мал, җиһан гиздергән дә мал ○ 7350 +ҖИҺАНДА (1) ■ Ач җиһанда нан юк санар ○ 9556 +ҖИЯН (1) ■ Җиян кардәш булмас, җилен аш булмас ○ 14655 +ҖИЯННЕКЕ (1) ■ Җиңги хатын җияннеке ○ 14656 +ҖИЯР (6) ■ Яман сыер ябуын җияр ○ 3237 ● 9946 (2); 11870; 13142 (2) +ҖИЯРСЕҢ (1) ■ Саяк йөрсәң, таяк җиярсең ○ 5044 +ҖОМГА (2 | 1) ■ Атнада җиде җомга ○ 1031 ● 16918, :1 +ҖОН (1) ■ Көтәсенә җон тетәм ○ 8739 +ҖОНЫ (1) ■ Аю дисәң өне юк, бүре дисәң җоны юк ○ 2109 +ҖОРДАЙ (1) ■ Җордай юртак, еландай елдам булу ○ 2346 +ҖОРЛАНМА (1) ■ Улың белән җорланма, җорлансаң улың сине елатыр ○ 14159 +ҖОРЛАНСАҢ (1) ■ Улың белән җорланма, җорлансаң улың сине елатыр ○ 14159 +ҖОТ (2) ■ Җот йортсыз калыр ○ 9751 ● 9752 +ҖОФАРНЫ (1) ■ Җофарны яшерсәң дә исеннән беленер ○ 2343 +ҖӨЕ (3) ■ Җөе күпнең көе күп ○ 8881 ● 16367; 16441 +ҖӨЕН (1) ■ Җөйче җөен җөйләгәндә көйче көен көйләр ○ 8729 +ҖӨЕНӘ (1) ■ Җөенә чөй кагу ○ 2007 +ҖӨЙ (4) ■ Йомыркадан җөй эзләмә ○ 4277 ● 4351; 8721; 14646 +ҖӨЙЛӘГӘНДӘ (1) ■ Җөйче җөен җөйләгәндә көйче көен көйләр ○ 8729 +ҖӨЙЛӘП (1) ■ Авызыңны җөйләп куй ○ 10544 +ҖӨЙЛӘСӘҢ (1) ■ Ертык күлмәкне никадәр җөйләсәң дә эзе кала ○ 8895 +ҖӨЙСЕЗ (3) ■ Җөйсез йомырка була, сөяксез бәрәңге була ○ 4346 ● 8882; 15343 +ҖӨЙЧЕ (1) ■ Җөйче җөен җөйләгәндә көйче көен көйләр ○ 8729 +ҖӨЙЧЕДӘН (1) ■ Җөйчедән җеп сорама, тимерчедән тимер сорама ○ 8730 +ҖӨП (1) ■ Дөньяның җәфасы җөп, вафасы так ○ 14741 +ҖӨЯЛЕ (1) ■ Җөяле сүз җөясен табар, җөясез сүз иясен табар ○ 16258 +ҖӨЯСЕЗ (1) ■ Җөяле сүз җөясен табар, җөясез сүз иясен табар ○ 16258 +ҖӨЯСЕН (1) ■ Җөяле сүз җөясен табар, җөясез сүз иясен табар ○ 16258 +ҖУЕЛГАН (1) ■ Утка барган уелган, суга барган җуелган ○ 8511 +ҖУЕЛМАС (1) ■ Хисаплы мал җуелмас ○ 7427 +ҖУЕЛМЫЙ (1) ■ Хатка язган җуелмый ○ 16678 +ҖУЕЛЫР (1) ■ Ишленең мең хатасы җуелыр, ялгызның бер хатасы мең булыр ○ 5000 +ҖУЙ (1) ■ Даныңны җуйганчы башыңны җуй ○ 11119 +ҖУЙГАНЧЫ (1) ■ Даныңны җуйганчы башыңны җуй ○ 11119 +ҖУЙГАНЫҢА (1) ■ Тапканыңа куанма, җуйганыңа елама ○ 7417 +ҖУЙМА (1) ■ Алам дип, абруеңны җуйма ○ 8087 +ҖУЙМАС (1) ■ Алтын пычракка төшсә дә бәһасен җуймас ○ 7747 +ҖУЮ (1) ■ Астан уеп, өстән җую ○ 726 +ҖУЯ (1) ■ Тиен тәңкәне җыя, тәңкә тиенне җуя ○ 7803 +ҖУЯР (1) ■ Яхшы җыяр, яман җуяр ○ 12336 +ҖУЯРСЫҢ (1) ■ Акыллы белән эш йөртсәң - акыл җыярсың, юләр белән эш йөртсәң - үз +акылыңны җуярсың ○ 11429 +ҖҮЛӘР (7) ■ Акча белән җүләр дә байый ○ 7663 ● 11252; 11565; 11833; 14484; 15841; 16754 +ҖҮЛӘРГӘ (3) ■ Ант - акыллыга каты, җүләргә уен ○ 12420 ● 14717; 16443 +ҖҮЛӘРДӘ (1) ■ Егет күңеле җүләрдә, кыз күңеле көләрдә ○ 13081 +ҖҮЛӘРЛЕК (2) ■ Ачуның башы җүләрлек, ахыры үкенеп үләрлек ○ 12450 ● 12785 +ҖҮЛӘРЛЕКТӘ (1) ■ Ике ахмак бер акыллыны җүләрлектә гаепли ○ 11562 +ҖҮЛӘРНЕ (1) ■ Алтыны барда җүләрне дә акыллы диләр ○ 7774 +ҖҮН (1) ■ Җан биргәнгә җүн биргән ○ 11344 +ҖҮПЛӘР (1) ■ Тиле үз сүзен үзе җүпләр ○ 11647 +ҖЫБЫТКЫ (4) ■ Җыбыткының эше дә җыбыткы ○ 6620 ● 9453; 11965; 13753 +ҖЫБЫТКЫНЫҢ (1) ■ Җыбыткының эше дә җыбыткы ○ 6620 +ҖЫЕГЫЗ (1) ■ Кортлар, тизрәк бал җыегыз, чебен агагызның ашыйсы килгән! ○ 4784 +ҖЫЕЛА (8) ■ Күл тамчыдан җыела ○ 410 ● 567; 1297; 2477; 3401; 4814; 7380; 9215 +ҖЫЕЛГАН (1) ■ Хәрәмнән җыелган әрәмгә китә ○ 12601 +ҖЫЕЛМАС (1) ■ Кардәш-ырулы хатынның түшәге җыелмас ○ 14491 +ҖЫЕЛМЫЙ (3) ■ Печән чабып җыелмый, тарап җыела ○ 1297 ● 1595; 14640 +ҖЫЕЛСА (3) ■ Җыен йолдыз җыелса да яктылыгы айдай юк ○ 78 ● 136 (2) +ҖЫЕЛУ (1) ■ Баш очына болыт җыелу ○ 10329 +ҖЫЕЛЫП (3) ■ Бүре җыелып мең булмас ○ 2170 ● 5846 (2) +ҖЫЕЛЫР (2) ■ Су чокыр җиргә җыелыр ○ 436 ● 3418 +ҖЫЕН (8) ■ Җыен йолдыз җыелса да яктылыгы айдай юк ○ 78 ● 2221; 4395; 4836; 5016; 6536; +11848; 13304 +ҖЫЕНДА (4 | 1) ■ Батыр - гаскәрдә, акыл иясе җыенда таныла ○ 5550:5 ● 6689; 6706; 12243; +ҖЫЕП (5) ■ Алып алты булмас, җыеп җиде булмас ○ 8100 ● 8795; 9026; 10537; 15730 +ҖЫЕРЫЛМАС (1) ■ Башлык булсаң башлы бул, җыерылмас кашлы бул ○ 5748 +ҖЫЕШТЫРЫП (1) ■ Итәк-җиңне җыештырып йөрү ○ 8966 +ҖЫЙ (9) ■ Хут мартка: "Селәгәең җый, әй селәгәй", - дип әйтә, ди ○ 961 ● 1339; 1543 (2); 3924; +9358; 16462; 16591; 16592 +ҖЫЙГАН (4) ■ Чәчәк җыйган чәнечкедән курыкмый ○ 1328 ● 11578; 12359 (2) +ҖЫЙГАНДА (2) ■ Чикләвек җыйганда җиләккә бармыйлар ○ 1764 ● 11772 +ҖЫЙМАК (1) ■ Дөньяда мал җыймак - олы ташны биек тауга мендермәк ○ 7343 +ҖЫЙМАС (11) ■ Аргамак атның билгесе - казылык җыймас, ял җыяр ○ 2781 ● 3532; 3771; +4713 (2); 4805; 7421; 10617; 12823; 13650; 16323 +ҖЫЙМАСАҢ (1) ■ Итәгеңне җыймасаң, аягыңа уралыр ○ 8899 +ҖЫЙМАСЛАР (1) ■ Зәхмәтсез мал җыймаслар ○ 7347 +ҖЫЙМЫЙ (2) ■ Корт үзенә бал җыймый ○ 4736 ● 4757 +ҖЫЙМЫЙМ (1) ■ Мәкаль җыймыйм - акыл җыям ○ 16392 +ҖЫЙНА (1) ■ Һәлак булыйм дисәң, я мал җыйна, я надан кал ○ 7513 +ҖЫЙНАК (2) ■ Кунак булсаң, тыйнак бул, егет булсаң, җыйнак бул ○ 10093 ● 13095 +ҖЫЙНАКСЫЗ (1) ■ Тыйнаксызның эше дә җыйнаксыз ○ 12040 +ҖЫЙНАЛА (1) ■ Җиләк бердән җыйнала ○ 1825 +ҖЫЙСА (1) ■ Анасыз корт бал җыймас, бал җыйса да, мул җыймас ○ 4713 +ҖЫЙСАҢ (8) ■ Чүп җыйсаң - чүмәлә, чүмәлә җыйсаң - богыл ○ 1331 (2) ● 3924; 7091; 7253; +7394; 8726; 14183 +ҖЫЛАВЫ (1) ■ Көзге көннең көлүе, көлүе дә җылавы ○ 890 +ҖЫЛАП (1) ■ Ялган көлеп килер, җылап китәр ○ 16150 +ҖЫЛЫ (15 | 2) ■ Ерактагы кояш җылы була, якынга килгәч чак була ○ 27 ● 27:1, :2; 69; 950; +1039; 1205; 2363; 3606; 8877; 9204; 9510; 9744; 10063; 11830; 14775; 15960 +ҖЫЛЫГА (2) ■ Елан җылыга ияләшә ○ 4618 ● 8937 +ҖЫЛЫДА (1) ■ Башны - салкында, корсакны - ачлыкта, аякны җылыда сакла ○ 10257 +ҖЫЛЫ-ҖЫЛЫ (1) ■ Җылы-җылы сөйләсәң, елан да өненнән чыга ○ 16257 +ҖЫЛЫЙ (2) ■ Көзге көн ул бала кебек: әле көлә, әле җылый ○ 889 ● 11892 +ҖЫЛЫЛЫК (2) ■ Бүрек күрек өчен генә түгел, җылылык өчен ○ 9002 ● 14238 +ҖЫЛЫЛЫККА (1) ■ Тун матурлыкка түгел, җылылыкка ○ 8929 +ҖЫЛЫНГАНЧЫ (1) ■ Олы казанның төбе җылынганчы, кече казанда пешереп ашыйлар ○ 9945 +ҖЫЛЫНГАЧ (1) ■ Яз җиткәнне җилкәсе җылынгач белгән ○ 1061 +ҖЫЛЫНМАС (1) ■ Ялгыз утын янмас, ялгыз куен җылынмас ○ 13218 +ҖЫЛЫНУЫНА (1) ■ Кышкы көннең җылынуына ышанма ○ 874 +ҖЫЛЫНЫ (1) ■ Суыкка туңмаган җылыны кимәс ○ 1127 +ҖЫЛЫНЫП (1) ■ Тун кадерен белмәгән утка җылынып утырыр ○ 8925 +ҖЫЛЫНЫРСЫҢ (2) ■ Кыш туңсаң, җәй җылынырсың ○ 868 ● 8549 +ҖЫЛЫРАК (1) ■ Ана куены туннан җылырак ○ 14224 +ҖЫЛЫСЫ (7) ■ Өйнең җылысы нигезендә ○ 8343 ● 8577; 8864; 10253; 14230 (2); 16538 +ҖЫЛЫСЫН (1) ■ Тун җылысын иясе белер ○ 8931 +ҖЫЛЫТА (2) ■ Тун югында чикмән дә җылыта ○ 8930 ● 15960 +ҖЫЛЫТМАСА (1) ■ "Рәхмәт" дигән җылы сүз тәнне җылытмаса да, җанны җылыта ○ 15960 +ҖЫЛЫТМЫЙ (3) ■ Ай якты да, җылытмый ○ 13 ● 5195; 7232 +ҖЫР (23) ■ Инештә су бетмәсә, бездә җыр бетмәс ○ 513 ● 13340; 14629; 16340; 16345; 16348; +16361; 16363; 16402; 16411; 16417 (2); 16421; 16428; 16429 (3); 16430-16433; 16449; 16949 +ҖЫРГА (1) ■ Эчкә сыймаган җырга чыга ○ 16422 +ҖЫРЛА (1) ■ Кем арбасына утырсаң, шуның җырын җырла, кем чанасына утырсаң, аның +чаңын как ○ 7036 +ҖЫРЛАГАН (1) ■ Ерактан җырлаган җыр матур ишетелә ○ 16361 +ҖЫРЛАГАННЫҢ (1) ■ Җырлаганның биергә исәбе бар ○ 16434 +ҖЫРЛАМА (2) ■ Сукыр алдында биемә, саңгырау алдында җырлама ○ 15260 ● 16435 +ҖЫРЛАМЫЙЛАР (1) ■ Иң яхшы көйне дә рәттән өч кат җырламыйлар ○ 16366 +ҖЫРЛАМЫЙЧА (1) ■ Тамчы төшми чәчәк ачылмый, җырламыйча йөрәк басылмый ○ 16410 +ҖЫРЛАП (3) ■ Кем дә кем иген игә - ул җырлап яши, кем дә кем сату итә - ул чирләп яши +○ 1414 ● 7319; 16360 +ҖЫРЛАР (3) ■ Әгәр тавышы булса, балык та җырлар иде ○ 4529 ● 7445; 13340 +ҖЫРЛАРГА (1) ■ Аңа җырларга кушалар, ул: "Аягым авырта" ○ 16448 +ҖЫРЛАРЛАР (1) ■ Җырлама кеше җыруын, үз җыруың җырларлар ○ 16435 +ҖЫРЛАРСЫҢ (1) ■ Кем арбасына утырсаң, шуның җырын җырларсың, һич булмаса аның +көенә сызгырырсың ○ 7037 +ҖЫРЛАСАҢ (1) ■ Кемнең җырын җырласаң, шуның көен көйләрсең ○ 16375 +ҖЫРЛАШЫП (1) ■ Ярлының кесәсенә акча ыңгырашып керә, җырлашып чыга, ди ○ 7497 +ҖЫРЛЫЙ (8) ■ Мәче: "Мич башында калаем, сәндерәдә сараем", - дип җырлый, имеш ○ 3356 +● 3878; 12691; 13256; 16436; 16437; 16452; 16457 +ҖЫРЛЫЙЛАР (1) ■ Яхшы атны сыйпыйлар да сыйлыйлар, яхшы кызны җырлыйлар да сөйлиләр ○ 13050 +ҖЫРЛЫЙМ (2) ■ Гармунга җырлыйм дип, Акбай да шыңшыган ○ 3477 ● 16376 +ҖЫРНЫ (1) ■ Җырны берәү шатлыктан, берәү кайгыдан җырлый ○ 16437 +ҖЫРНЫҢ (6) ■ Йомырканың җөе юк, җырның ертыгы юк ○ 16367 ● 16425; 16438-16441 +ҖЫРУ (1) ■ Авызыңны борсаң җыру була, аягыңны атсаң бию була ○ 16339 +ҖЫРУЫН (1) ■ Җырлама кеше җыруын, үз җыруың җырларлар ○ 16435 +ҖЫРУЫҢ (1) ■ Җырлама кеше җыруын, үз җыруың җырларлар ○ 16435 +ҖЫРЫ (3) ■ Ватаны юк - җыры юк сандугач ○ 4903 ● 16442; 16445 +ҖЫРЫН (4) ■ Кем арбасына утырсаң, шуның җырын җырла, кем чанасына утырсаң, аның +чаңын как ○ 7036 ● 7037; 16375; 16376 +ҖЫРЫҢНЫ (1) ■ Кеше җырын җырлыйм дип, үз җырыңны онытма ○ 16376 +ҖЫЮДА (1) ■ Байлык хәзинә җыюда түгел, булганны белеп тотуда ○ 7251 +ҖЫЯ (14) ■ Караңгылык барын да бергә җыя ○ 852 ● 872; 1260 (2); 2412 (2); 7322; 7783; 7803; +10549; 10623; 11422 (2); 11927 +ҖЫЯЛАР (3) ■ Чәчәкне вакытында җыялар ○ 1329 ● 1827; 6824 +ҖЫЯМ (1) ■ Мәкаль җыймыйм - акыл җыям ○ 16392 +ҖЫЯР (11) ■ Аяз-аяз көннәрдә җиләк җыяр аппагым, болыт-болыт көннәрдә урак урыр аппагым ○ 1073 ● 1461; 2781; 3366; 11635; 11939; 12232; 12336; 12823 (2); 13827 +ҖЫЯРГА (5) ■ Кеше чикләвек җыярга барганда ул җиләк җыярга бара ○ 1772 (2) ● 1807; 3645; +ҖЫЯРСЫҢ (4) ■ Яңгырда чапсаң, корыда печән җыярсың ○ 1168 ● 1340; 1458; 11429 +ҖЫЯСЫ (2) ■ Эш бетте, көлтә җыясы гына калды ○ 1508 ● 6315 +ЗАИГЪ (1) ■ Үтерекче кешенең чын сүзе заигъ булыр ○ 16255 +ЗАКОН (6) ■ Башбаштакка закон юк ○ 5747 ● 5794; 5888; 5905; 10923; 11607 +ЗАКОНЫ (3) ■ Комы юк су булмас, биге юк ил булмас, якасы юк тун булмас, законы юк йорт +булмас ○ 5847 ● 5964; 5991 +ЗАЛИМ (8) ■ Гадел башлык - халык өчен, залим башлык - тамак өчен ○ 5789 ● 5795; 5853; +5863; 6914; 7718; 12114; 16521 +ЗАЛИМНӘРНЕҢ (1) ■ Яманнарның кулыннан, залимнәрнең теленнән сакласын ○ 12273 +ЗАЛИМНЫҢ (1) ■ Залимның - золымыннан, патшаның хөкеменнән саклан ○ 5796 +ЗАМАН (11) ■ Заман бер төсле генә тормый ○ 804 ● 805-812; 818; 16396 +ЗАМАНА (3) ■ Авыл башы - манара, акыл башы - замана ○ 746 ● 813; 814 +ЗАМАНАГА (1) ■ Заманага оемый хәлең юк ○ 815 +ЗАМАНАСЫНА (4) ■ Заманасына күрә дуңгызны җизни диярсең ○ 816 ● 2900; 8247; 13947 +ЗАМАНГА (3) ■ Заман сиңа буен куймас, син заманга буең куй ○ 807 ● 808; 9012 +ЗАМАНДА (1) ■ Элекке заманда бер хатын: "Яшь чакта җил идем, давыл идем, бер көнгә биш +көлтә ура торган идем", - дип мактанган, ди ○ 13761 +ЗАМАННЫ (2) ■ Заманны бернинди җәүһәргә дә алмашып булмый ○ 817 ● 818 +ЗАМАННЫҢ (3) ■ Заманның ялына ябыш ○ 819 ● 1025; 16444 +ЗАМАНЫ (2) ■ Сакла саламны - килер заманы ○ 1439 ● 9894 +ЗАМАНЫНА (3) ■ Заманына күрә заңы ○ 820 ● 946; 1000 +ЗАМАНЫНДАГЫЛАРНЫ (1) ■ Мамай заманындагыларны белә ○ 1051 +ЗАМАНЫННАН (1 | 1) ■ Нух пәйгамбәр заманыннан ○ 1054 ● 6001:1 +ЗАМАНЫҢ (2) ■ Заманың ничек булса, бүркеңне шулай ки ○ 821 ● 822 +ЗАҢЫ (2) ■ Заманына күрә заңы ○ 820 ● 5790 +ЗАПАС (5) ■ Кышка каршы тиен дә запас җыя ○ 872 ● 7346; 7594; 8888 (2) +ЗАР (4) ■ Һөнәрле ир хур булмас, дус-дошманга зар булмас ○ 6419 ● 7925; 10180; 12709 +ЗАРАР (8) ■ Зарар күрмичә файда күреп булмый ○ 7897 ● 7898; 7928; 7990; 7991; 11751; 12432; +ЗАРАРСЫЗ (1) ■ Арзан зарарсыз булмас, кыйммәт файдасыз булмас ○ 7858 +ЗАРАРЫ (4) ■ Белмичә кылган эшнең файдасыннан зарары күбрәк булыр ○ 6341 ● 7970; 12108; +ЗАРИФ (1) ■ Карга үзенең баласына: "Зариф зирәктән туган", - дип әйтә, ди ○ 3986 +ЗАРЛАНА (1) ■ Карак - каргана, мулла - зарлана ○ 16992 +ЗАРЛАНЫР ( | 1) ■ Бай белән кода булсаң - гарьләнер, ярлы белән кода булсаң - зарланыр ○ 7155:2 +ЗАРЛЫ (2) ■ Ялгыз кеше барлы булса да зарлы ○ 5100 ● 7459 +зарлы → моңлы-зарлы +ЗАРЫН (3) ■ Бар барын әйтер, юк зарын әйтер ○ 7541 ● 14280; 14303 +ЗАРЫҢ (1) ■ Патша - ерак, алла - биек, кемгә зарың сөйләрсең ○ 5862 +ЗАТ (4) ■ Зат затына тарта ○ 568 ● 9243; 14481; 14485 +ЗАТЛЫ (4) ■ Кәҗә үзе затсыз булса да, күне затлы ○ 3042 ● 7953; 7993; 16064 +ЗАТЛЫДАН (1) ■ Татлыдан татлы - яхшы сүз, затлыдан затлы - якты йөз ○ 16064 +ЗАТНЫ (1) ■ Тауны-ташны җил бозар, әдәм затны сүз бозар ○ 16068 +ЗАТСЫЗ (2) ■ Кәҗә үзе затсыз булса да, күне затлы ○ 3042 ● 7132 +ЗАТЫ (5) ■ Аты бер булса да, заты башка ○ 562 ● 631; 648; 11064; 16506 +ЗАТЫН (1) ■ Ишәккә мөгез чыкса, екмаган затын калдырмас иде ○ 2977 +ЗАТЫНА (4) ■ Зат затына тарта ○ 568 ● 9243; 14481; 14485 +ЗАЯ (4) ■ Үткән эшкә үкенмә, гомерең зая үтәр ○ 6272 ● 11455; 12352; 16172 +ЗӘБИДӘ (1) ■ Ашка дисәң - Зәбидә, эшкә дисәң - юк өйдә ○ 6289 +ЗӘВАЛ ( | 1) ■ Илчегә зәвал юк ○ 4991:1 +ЗӘВАЛЫ (1) ■ Һәр кәмальнең бер зәвалы бар ○ 636 +ЗӘВЫК (2) ■ Кара җиргә кар яуса, карны күрү бер зәвык; кара җирдән кар китсә, җирне күрү +бер зәвык ○ 1102 (2) +ЗӘГЪФРАН (1) ■ Ишәк зәгъфран кадерен белмәс ○ 2957 +ЗӘГЫЙФЬ (2) ■ Дошман зәгыйфь күренсә дә хур тотма, көчле күренсә дә курыкма ○ 5317 ● 16978 +ЗӘМЗӘМ (1) ■ Хаҗ бүләге - сакалсызга тарак, намазсызга - дисбе, исереккә - зәмзәм ○ 16943 +ЗӘҢГӘР (2 | 1) ■ Зәңгәр бака үз сазын танымас ○ 4658 ● 8956, :1 +ЗӘҢГӘРЕСЕ (1) ■ Аша кызыл тиз аный, зәңгәресе яхшырак ○ 563 +ЗӘҢГЕЛӘ (2) ■ Зәңгелә кач, идел кич, иске авызга яңа аш ○ 1845 ● 5422 +ЗӘҢКИ (1) ■ Зәңки кешегә гөл бирсәң, гөл корыр ○ 12115 +ЗӘХМӘТСЕЗ (2) ■ Зәхмәтсез бал җимәсләр ○ 4730 ● 7347 +ЗӘҺӘР (8) ■ Еланның тышы йомшак булса да, эче зәһәр ○ 4652 ● 12116; 13562; 15464; 15481; +15572; 16080 (2) +ЗӘҺӘРЕ (2) ■ Еланны сөт белән туендырсаң да, зәһәре кимемәс ○ 4630 ● 16092 +ЗӘҺӘРЕННӘН (1) ■ Еланга төкерсәң, зәһәреннән үләр ○ 4621 +ЗӘҺӘРСЕЗ (1) ■ Тикәнсез гөл булмас, зәһәрсез бал булмас ○ 1313 +ЗИМАГУР (1) ■ Зимагур белән тавык икесе дә, кайда ни тибенеп тапса, шуны ашар ○ 5797 +ЗИМАГУРНЫҢ (2) ■ Зимагурның гомере кәркешен урап үтәр ○ 5798 ● 5799 +ЗИНДАНЫ (1) ■ Имам йорты - хатыннар зинданы ○ 16981 +ЗИННӘТ (2) ■ Иргә корал, хатынга зиннәт йөк түгел ○ 13847 ● 15839 +ЗИННӘТЕ (7) ■ Мал белән бала - дөнья зиннәте ○ 7376 ● 8759; 11201 (2); 12976; 15616; 16598 +ЗИННӘТЛӘҮ (1) ■ Киемне зиннәтләүгә караганда акылны зиннәтләү файдалы ○ 11600 +ЗИННӘТЛӘҮГӘ (1) ■ Киемне зиннәтләүгә караганда акылны зиннәтләү файдалы ○ 11600 +ЗИР (1) ■ Гөл кадерен былбыл белер, зир кадерен зирәкләр белер ○ 11550 +ЗИРАТ (1) ■ Сиңа да бер зират капкасы, миңа да ○ 15446 +ЗИРАТТАН (1) ■ Җеназаны зираттан кире алып кайтмыйлар ○ 15434 +ЗИРӘК (6) ■ Әтәч синнән зирәк булмасын, син әтәчтән зирәк бул ○ 4379 (2) ● 11561 (2); 12884; +ЗИРӘКЛӘР (1) ■ Гөл кадерен былбыл белер, зир кадерен зирәкләр белер ○ 11550 +ЗИРӘКЛЕК (1) ■ Тирәнлек - диңгездә, зирәклек - гыйлемдә ○ 16656 +ЗИРӘКТӘН (1) ■ Карга үзенең баласына: "Зариф зирәктән туган", - дип әйтә, ди ○ 3986 +ЗИРЕК (4) ■ Зирек хәлен зирек белер ○ 1724 (2) ● 13157 (2) +ЗИРЕКТӘН (2) ■ Зиректән дуга бөгелмәс ○ 1913 ● 7074 +ЗИҺЕН (3) ■ Эшне акыл белән башла, зиһен белән тәмам ит ○ 6235 ● 6427; 16388 +ЗИҺЕНЕ (1) ■ Аңарда каз зиһене бар ○ 4256 +ЗИЯРӘТ (2) ■ Һәм зиярәт, һәм тиҗарәт ○ 8081 ● 14429 +ЗОЛОТНИГЫ (1) ■ Көзен купынасы бер тиен, язын золотнигы золотой ○ 894 +ЗОЛОТОЙ (1) ■ Көзен купынасы бер тиен, язын золотнигы золотой ○ 894 +ЗОЛЫМ (1) ■ Бүрегә мәрхәмәт итсәң, сарыкка золым итәрсең ○ 2174 +ЗОЛЫМЛЫК (1) ■ Әгәр кылыч булмаса, золымлык бигрәк күп булыр иде ○ 5681 +ЗОЛЫМНЫҢ (1) ■ Золымның кылычы озын ○ 5800 +ЗОЛЫМЫ (1) ■ Күселәр гаделлегенә калганчы песинең золымы яхшырак ○ 3404 +ЗОЛЫМЫННАН (1) ■ Залимның - золымыннан, патшаның хөкеменнән саклан ○ 5796 +ЗУР (102) ■ Кояш бик зур да, аны капларга кечкенә болыт та җитә ○ 36 ● 154; 266; 268; 280; 319; +329; 396; 561; 569; 585 (2); 1158; 1426; 1604; 1691; 1757; 1831; 1891; 1916; 2397; 2573 (2); +2949; 3119; 3332; 3417; 3488; 3827; 4491; 4494; 4745; 4798; 5002; 5456; 5458; 5695; 5725; +5979; 6058; 6074; 6200; 6368; 6520; 7020; 7021; 7523; 7733; 7736; 7737; 7865; 8591 (2); 8632; +8773; 8861; 8886; 9198; 9276; 9529; 10089; 10188 (2); 10532 (2); 10744; 10777; 10881; 11255; +11421 (3); 11490; 11495; 11503; 11545; 11680; 11693; 11822; 11853; 11986; 12006; 12070; 12554; +12625; 13068; 13263; 14196; 14217; 14566; 14578; 15217; 15248; 15462; 15860; 15870; 16429; +16510; 16540; 16578; 17024; 17055 +ЗУРАЕП (1) ■ Ямьсезгә матур дисәң - зураеп китәр, матурга ямьсез дисәң - черәеп китәр ○ 10712 +ЗУРАЕР (1) ■ Күп сөйләмә, авызың зураер ○ 16282 +ЗУРАЙГАЧ (1 | 1) ■ Чыбык вакытында бөкмәсәң, зурайгач бөгә алмассың ○ 1956 ● 1956:1 +ЗУРАЙСА (1) ■ Ертык зурайса, ямаулык җитмәс ○ 8853 +ЗУРАЙТЫРГА (1) ■ Үз хатасын оныткан кеше башкалар хатасын зурайтырга маташыр ○ 12626 +ЗУРАТ (2) ■ Бурлакка башын кояштан яшерергә зурат бар ○ 5780 ● 11771 +ЗУРАТЛАРЫ (1) ■ Ураклары урылган, зуратлары куелган ○ 1504 +ЗУРЛАГАН (1) ■ Үз анасын зурлаган кеше анасын хурламас ○ 14244 +ЗУРЛАР (2) ■ Үзеңне зур тотма, кешене хур тотма - үзеңнән зурлар чыкса, ике күзең шунда +чыгар ○ 12070 ● 15860 +ЗУРЛЫГЫ (1) ■ Өем дигән - өй зурлыгы таш күтәрә ○ 8310 +ЗУРЛЫЙЛАР (1) ■ Яхшы атны урлыйлар, яхшы кызны зурлыйлар ○ 13051 +ЗУРЛЫЙМ (1) ■ Акчаны зурлыйм дип үзеңне хурлама ○ 7705 +ЗУРЛЫК (3) ■ Тырышлык - зурлык, ялкаулык - хурлык ○ 6518 ● 7246; 16025 +ЗУРНЫҢ (1) ■ Бәләкәйнең зуры булганчы, зурның бәләкәе булу яхшы ○ 566 +ЗУРЫ (1) ■ Бәләкәйнең зуры булганчы, зурның бәләкәе булу яхшы ○ 566 +ЗУРЫНА (1) ■ Аз ялкаулык күпкә китәр, аз кимчелек зурына илтәр ○ 6444 +ЗУРЫСЫН (1) ■ Атның кечкенәсен макта, зурысын җик ○ 2574 +ЗУРЫСЫНА (1) ■ Бәләкәй мәшәкатьтән качкан - зурысына капкан ○ 14821 +ЗЫНҖЫР (1) ■ Арысланга тимер зынҗыр гарьлек түгел ○ 2053 +ЗЫЯН (9 | 2) ■ Биш тиенлек куян, ун тиенлек зыян ○ 2239 ● 2239:1, :2; 3050; 3294; 7725; 7842; +7899; 7921; 10254; 16779 +ЗЫЯНДАШКА (1) ■ Бизгәктән котылган - зыяндашка тотылган ○ 15207 +ЗЫЯНЧЫ (1) ■ Зыянчы песи күзен елтыратыр ○ 3338 +ЗЫЯНЫ (2) ■ Бар нәрсәнең зыяны булмый ○ 7549 ● 8066 +И (7) ■ Атаң колы булса да, гадел бигә башың и ○ 5731 ● 6727; 11768; 16881-16883; 16917 +ИБЕН (1) ■ Ибен тапкан егеткә тәңкә мая ○ 12885 +ИБЕНӘ (1) ■ Идел каргасы Идел ибенә, Җаек каргасы Җаек җаена очар ○ 3940 +ИБЛИС (2) ■ Кайда ил - шунда иблис ○ 5006 ● 16731 +ИБЛИСНЕ (1) ■ Иблисне иманга өндәү ○ 16804 +ИБЛИСТӘН (1) ■ Акылсыздан акыл сорау - иблистән иман сорау ○ 11482 +ИБНЕ (1) ■ Ибне әдәм кисә торыр - урман халкы үсә торыр ○ 1914 +ИГӘ (5) ■ Игә белгән иген ашар ○ 1410 ● 1414; 6466; 12118; 16491 +ИГӘН (3) ■ Балтага имән дә башын игән ○ 1901 ● 11935; 13823 +ИГӘРТЧЕЛЕК (1) ■ Игәчем өенә барганчы игәртчелек он иләрмен ○ 14565 +ИГӘЧЕМ (1) ■ Игәчем өенә барганчы игәртчелек он иләрмен ○ 14565 +ИГЕ (8) ■ Атадан бала туса - иге, атаның юлын куса - иге; үзенә охшап тумаса, атасының юлын +кумаса, туганнан да тумаганы - иге ○ 14355 (3) ● 14357 (5) +ИГЕЗ (4) ■ Сарык игез бәрән тапса, үлән башы аеры үсә, имеш ○ 3108 ● 5363; 13477; 13481 +ИГЕЗӘК (1) ■ Ир белән хатын - игезәк җан ○ 13815 +ИГЕЗНЕ (1) ■ Уңган хатын ул табар, изге хатын игезне табар ○ 13701 +ИГЕЗНЕҢ (1) ■ Икенең бере - игезнең сыңары ○ 7907 +ИГЕЛЕК (10) ■ Синнән игелек күргәнче, еланның тәпиен күрерсең ○ 4707 ● 4974; 10101; 10656; +12394 (2); 14235; 14474; 15074; 15087 +ИГЕЛЕКЛЕ (2) ■ Игелекле эшнең иртә-киче юк ○ 6059 ● 12117 +ИГЕЛЕКСЕЗ (4) ■ Илен белмәгән - игелексез, халкын белмәгән - холыксыз ○ 4973 ● 6466; +6467; 12118 +ИГЕН (21 | 1) ■ Кар күп булса, иген уңар ○ 1094 ● 1395-1400; 1410; 1411; 1414; 1444; 1460; +1462:2; 1470; 2177; 3421; 4825; 4905; 13563; 14864 (2); 16580 +ИГЕНГӘ (1) ■ Тирес түксәң җиреңә, ындырың тулыр игенгә ○ 1452 +ИГЕНЕ (2) ■ Начар чәчүченең игене дә начар була ○ 1428 ● 1471 +ИГЕНЕМ (1) ■ Игенем күп булды дип куанма, базарың булсын ○ 7900 +ИГЕНЕН (1) ■ Эт елының игенен дуңгыз елны урырсың ○ 972 +ИГЕНЕҢНЕ (1) ■ Игенеңне яшел урма, урагыңның теше сынар ○ 1401 +ИГЕНЛЕ (1) ■ Игенле байның исе бар, игенсез байның нисе бар ○ 1402 +ИГЕННЕ (3) ■ Игенне иң элек бурага салдым диген, аннары уңыш алдым диген ○ 1403 ● 1404; +ИГЕННЕҢ (1) ■ Игеннең җаен иккән белер, арбаның җаен җиккән белер ○ 1405 +ИГЕНСЕЗ (1) ■ Игенле байның исе бар, игенсез байның нисе бар ○ 1402 +ИГЕНЧЕ (7) ■ Игенче орлык чәчә - җирдән ризык юлын ача ○ 1406 ● 1407-1409; 1509; 6857; +ИГЕНЧЕДӘН (1) ■ Иренчәк игенчедән илгәзәк мәзәкче узган ○ 1412 +ИГИЛӘР (1) ■ Ташны таш белән ваталар, тимерне тимер белән игиләр ○ 180 +ИГЪТИБАРСЫЗ (1) ■ Телгә ихтыярсыз - илдә игътибарсыз ○ 15567 +ИДӘН (6) ■ Иске себерке идән себерергә ярый ○ 8407 ● 8412; 8448; 12896; 16350 (2) +ИДӘНДӘ (1) ■ Син дигәндә аяк идәндә ○ 11040 +ИДӘНДӘГЕ (1) ■ Идәндәге чүп түргә чыгар ○ 8405 +ИДӘНЕ (2) ■ Идәне җир булса да егете ир булсын ○ 12886 ● 13525 +ИДЕ (44 | 2) ■ Ай - кояш булса, кеше өстенә чыгып карамас иде ○ 85 ● 93; 224; 348; 1886; +1933:1; 2885; 2977; 3347; 3362 (2); 3585; 3927:1; 4529; 5681; 5891; 6579; 7983 (2); 8269; 9382; +9698; 10618; 11012; 11043; 11666; 11716; 11981; 13076; 13094 (2); 13940; 14102; 14223; 14744; +14774 (2); 15440; 15659; 15705; 15706; 15709; 15781; 15884; 16097; 16896 +ИДЕК (1) ■ Тәян фарсит итәр идек, туры килми чамага ○ 6676 +ИДЕЛ (29 | 2) ■ Ерганаклар Идел ясар, аларны Идел ашар ○ 380 ● 380-388; 417; 509; 510; 511 (2); +514; 951; 1845; 1933:2, :2; 3940 (2); 4236; 4478; 4906; 4962; 11578; 12119; 13458; 13858; 14743 +ИДЕЛГӘ (4) ■ Чишмәне Иделгә түккән ○ 536 ● 2554; 11993; 13522 +ИДЕМ (33 | 1) ■ Кыш көне эт тә: "Җәйгә чыксам сөяктән сарай салыр идем", - дип әйтер, ди +○ 866 ● 920; 959; 1505; 1574; 1848; 2158; 2159; 2446; 2587; 2771 (2); 2848; 3048; 3644, :1; 6291; +6780; 9454; 9476; 9508; 12087; 13389; 13623 (2); 13761 (3); 15431; 15440; 16312 (2); 16320; 16321 +ИДЕҢ (3 | 1) ■ Теш корты булсаң, сулыш алырга да ирек бирмәс идең ○ 10645 ● 10958:2; 15364; +ИДЕҢМЕ (1) ■ Төлкегә: "Кыздырган тавык ашар идеңме?" - дигәннәр. "Кешенең көләсен +китермәгез әле", - дигән, ди ○ 2309 +ИДЕРӘ (1) ■ Корал сәлам бирдерә, башың җиргә идерә ○ 5587 +ИДЕРГӘН (1) ■ Авыру - патшаны да баш идергән ○ 15172 +ИЕЛӘ (1) ■ Тук башак аска иелә, буш башак өскә үрелә ○ 1454 +ИЕЛГӘН (5) ■ Иелгән агачка үрмәләү җиңел ○ 1682 ● 1683; 1955; 5568; 10279 +ИЕЛГӘНЕ (2) ■ Имән агачының иелгәне - сынганы ○ 1726 ● 13459 +ИЕЛЕР (1) ■ Агач, җимеше күп булган саен, ныграк иелер ○ 1781 +ИЕЛМӘГӘНГӘ (1) ■ Иелмәгәнгә бөгелмә ○ 11988 +ИЕЛСӘ (3) ■ Халык иелсә дә сынмый ○ 5070 ● 12580; 16122 +ИЕЛҮЕ (1) ■ Имән агачының иелүе - сыну шикелле, ир егетнең ике сөйләве - үлү шикелле ○ 13460 +ИЕРЛЕ (1) ■ Иерле җирдә ир үлмәс, андызлы җирдә ат үлмәс ○ 1279 +ИҖТИҺАД (1) ■ Иҗтиһад иткән - морадына җиткән ○ 6486 +ИЗ (2) ■ Көчсез калып изелгәнче, көчәнеп из дошманны ○ 5466 ● 9171 +ИЗӘЛӘР (1) ■ Хатыннар камырны изәләр кичтән, уңмаса, күрәләр мичтән ○ 13734 +ИЗӘР (1) ■ Күп сөйләгән изәр, күп кыдырган гизәр ○ 15928 +ИЗГЕ (14) ■ Изге урын буш булмас ○ 691 ● 3270; 11145; 11295; 11324; 12119; 12167; 12407; +12893; 13640; 13700; 13701; 13768; 16828 +ИЗГЕГӘ (1) ■ Каләм өйрән, каләм изгегә тартыр, каләм белгән кешенең бәхете артыр ○ 16589 +ИЗГЕЛӘР (2) ■ Явызлар куркытып буйсындырыр, изгеләр оялтып буйсындырыр ○ 12201 ● 16730 +ИЗГЕЛЕГЕҢ (1) ■ Изгелегең тигән кешенең явызлыгыннан саклан ○ 12120 +ИЗГЕЛЕК (12) ■ Туфракны җир иткән - изгелек күргән, җирне туфрак иткән - ачтан үлгән +○ 1455 ● 12121; 12122; 12123 (2); 12124; 12125; 12132; 12162; 12258; 14238; 16777 +ИЗГЕЛЕККӘ (1) ■ Үзе тавышчан да, изгелеккә авышчан ○ 16333 +ИЗГЕСЕ (1) ■ Баланың изгесе - җан сөенече, явызы - җан көенече ○ 13991 +ИЗЕЛГӘНЧЕ (1) ■ Көчсез калып изелгәнче, көчәнеп из дошманны ○ 5466 +ИЗЕЛМИ (1) ■ Тел бәрәңге түгел, изелми, теләсә ни сөйли ○ 15536 +ИЗРӘГӘН (1) ■ Изрәгән арыш боламыгы ○ 9458 +ИКӘН (34) ■ Чулманда икән чурагай ○ 537 ● 967; 978; 1255 (2); 1779; 2268; 2397; 2979; 3048; +3059; 3095 (2); 3933; 4216; 4219; 4604; 4782; 4968; 5893; 9089; 9196; 9514 (2); 9805; 10342; +10343; 12805; 13333; 14818; 14978 (2); 15443; 15838 +ИКӘНЕН (10) ■ "Җил тегермәне икәнен беләм, суы кайдан керә?" - дим ○ 1512 ● 2945; 3380; +4833; 5418; 5457; 6917; 7500; 10332; 15546 +ИКӘНЕҢНЕ (2) ■ Юләр икәнеңне яшерә белү дә акыл ○ 11714 ● 13178 +ИКӘНЛЕГЕҢНЕ (1) ■ Әйт дусыңны - әйтермен кем икәнлегеңне ○ 5508 +ИКӘННЕ (2) ■ Ике сигез уналты икәнне кем дә белә ○ 7903 ● 15197 +ИКӘНСЕҢ (1) ■ Үзең гөмбә икәнсең, туз чиләккә кер дә ят ○ 1343 +ИКӘҮ (6) ■ Икәү булсаң, береңә киңәш; берәү булсаң, бүркеңә киңәш ○ 4912 ● 5765; 6437; 7008; +16149; 16670 +ИКЕ (353 | 6) ■ Бер күктә ике ай булмас ○ 26 ● 306; 389; 512; 549; 570; 729; 735; 737; 765; +767; 829; 1037; 1539; 1602; 1630; 1676; 1706; 1719; 1770 (2); 1804; 1940; 1946; 1985; 2099; +2191; 2234; 2238; 2240-2242; 2279; 2316; 2430; 2525; 2571 (2); 2633; 2644; 2645; 2730; +2755; 2765; 2812; 2818; 2911; 2915 (2); 2999; 3007; 3090; 3091; 3131; 3132; 3164; 3262; 3274; +3386; 3398; 3466; 3479; 3480; 3804; 3890; 3941; 3942; 4025; 4064; 4142; 4190; 4349; 4367; +4489; 4558; 4563; 4731; 4747; 4907-4911; 4975; 4984; 5227; 5307; 5423; 5424; 5521; 5558; +5569; 5749; 5750; 5752; 5801 (2); 5802; 5806 (2); 5844; 5932; 6060; 6353; 6445; 6467; 6469; +6470; 6471, :1, :2; 6472; 6644; 6679; 6692; 6710; 6760; 6954; 7022-7024; 7170; 7218; 7230; +7317; 7318; 7348; 7397; 7703; 7706; 7759; 7778; 7788; 7826; 7829; 7832; 7881; 7901-7905; +7942 (2); 7954; 8038 (2); 8039-8041; 8072; 8089 (2); 8106; 8160; 8248; 8406; 8454; 8459; +8460 (2); 8557; 8558; 8598; 8599; 8734 (2); 8892; 8897; 8957; 8975; 9001; 9024; 9040-9042; +9163; 9205; 9356; 9371; 9421; 9427; 9513; 9627; 9769; 9825; 10026; 10136; 10137; 10141; +10201; 10259; 10276; 10277; 10346; 10383-10385; 10405; 10460; 10472-10476; 10531 (2); +10554; 10828; 10911; 10919-10921; 10930; 10932; 10971; 11010; 11016-11021; 11043; 11104; +11123 (2); 11478; 11534; 11535; 11538; 11541; 11562; 11563; 11564 (2); 11565 (2); 11566; 11678; +11713; 11828; 11863; 12070; 12126; 12127 (2); 12128 (2); 12129 (2); 12245; 12262; 12464; +12466; 12661; 12670 (2); 12671; 12702; 12727; 12765 (2); 12843; 12854; 12878; 12909; 12950; +13066; 13103; 13130; 13141; 13159; 13160; 13161 (2); 13257; 13343; 13344 (2); 13346; 13347; +13348 (2); 13460; 13641, :1; 13642; 13682; 13806 (2); 13843; 13926; 13948; 13961; 14005; +14021; 14022; 14048 (2); 14108; 14384; 14482-14484; 14535; 14598; 14599; 14660; 14673; +14674; 14724; 14762; 14767-14772; 14797; 14865; 14866; 15034; 15104; 15218; 15253; 15254; +15277; 15417; 15473; 15797; 15861-15863; 15880; 16268; 16287; 16362; 16399; 16483; 16515; +16536; 16585; 16673; 16701; 16821; 16868; 16907; 16914; 16916; 16918, :1; 16923; 16949; +16979 (2), :1 (2); 16980 +ИКЕБЕЗ (1) ■ Син дә эштә, мин дә эштә, икебез дә фәрештә ○ 6302 +ИКЕГӘ (2) ■ Берне сугып икегә тию ○ 5692 ● 12703 +ИКЕДӘН (1) ■ Икегә ышанган - ирсез, икедән калган - берсез ○ 12703 +ИКЕДЕР (1) ■ Мөселманлык икедер: комган белән пәкедер ○ 16825 +ИКЕЙӨЗЛЕ (1) ■ Икейөзле дустан дошман яхшы ○ 5425 +ИКЕЛӘТӘ (3) ■ Эшкә киткән көч икеләтә кайтыр ○ 6196 ● 6449; 14954 +ИКЕЛӘТТЕ (1) ■ Үтмәс пычак, яман ат икеләтте җәфамны; яман хатын, яшь бала җиделәтте +җәфамны ○ 13779 +ИКЕЛЕ (1) ■ Ни акыллы, ни тиле, ни булса да икеле ○ 11770 +ИКЕЛЕНЕҢ (1) ■ Икеленең шикелле, өчленеке тамаша ○ 14023 +ИКЕНДЕ (1) ■ Иренчәк икенде җиткәч эшкә тотына ○ 6476 +ИКЕНДЕДӘ (1) ■ Икендедә ил ташлама ○ 6761 +ИКЕНЕ (3) ■ Чокырны икене казы, үзеңә дигәнен - тирәнрәк ○ 202 ● 7173; 7906 +ИКЕНЕҢ (2) ■ Агачның башын киссәң, төбе калыр; икенең берсе үлсә, берсе калыр; ялгызның +үзе үлсә, кеме калыр? Менгән аты, кигән туны ятка калыр ○ 4859 ● 7907 +ИКЕНЧЕ (24 | 3) ■ Бер елны бүдәнә симерсә, икенче елны тартар симерә ○ 768 ● 2293; 6371; +8149; 8933; 9036:2; 9152; 9447; 9449; 10091; 10379; 10471; 10548; 10551:2; 10879; 11005; +11504; 11861; 13621; 13627; 13992; 14567; 15206; 16173:1; 16534; 16601; 16803 +ИКЕНЧЕГӘ (2) ■ Бер өйнең лампасы икенчегә яктыртмый ○ 8404 ● 14801 +ИКЕНЧЕЛӘР (1) ■ Берәү мөгез тота, икенчеләр сыер сава ○ 3160 +ИКЕНЧЕНЕ (1) ■ Кулы берне эшли, теле икенчене сөйли ○ 6296 +ИКЕНЧЕНЕҢ (2) ■ Берәүнең бөлүе - икенченең көлүе ○ 7325 ● 15475 +ИКЕНЧЕСЕ (15) ■ Кәҗәнең бер исеме кәҗә, икенчесе - каза ○ 3051 ● 3082; 3468; 3567; 7367; +8216; 9823; 10378; 12590; 13512; 13625; 13630; 13740; 13988; 15793 +ИКЕНЧЕСЕНӘ (1) ■ Бер чебеш алган карчыга икенчесенә янә кайтыр ○ 4024 +ИКЕНЧЕСЕНДӘ (1) ■ Бер аягында ката, икенчесендә чабата ○ 9075 +ИКЕНЧЕСЕННӘН (1) ■ Тыңлаусызга сүз әйтсәң, бер колагыннан керде, икенчесеннән чыкты +○ 16101 +ИКЕҢӘ (1) ■ Юлдашыңның югын табыш, табылса икеңә дә яхшы ○ 6955 +ИКЕСЕ (17) ■ Ак белән кара - икесе ике юлдан бара ○ 549 ● 595; 1986; 4562; 5266; 5797; 6111; +8645; 9674; 10005; 11629; 11955; 13816; 16399; 16632; 16763; 17001 +ИКЕСЕНӘ (1) ■ Ике баҗа, икесенә бер кәҗә ○ 14660 +ИКЕСЕННӘН (3) ■ Бер иске дус яңаның икесеннән артык ○ 5306 ● 8856; 16907 +ИККӘН (3) ■ Игеннең җаен иккән белер, арбаның җаен җиккән белер ○ 1405 ● 1518; 14852 +ИККӘНГӘ (1) ■ Иген - иген иккәнгә, рәхәт - михнәт чиккәнгә ○ 14864 +ИККӘННӘР (1) ■ "Дыр" белән "ди"не иккәннәр дә, чыкмаган, ди ○ 15832 +ИКМӘ (1) ■ Тургайдан курыксаң, тары икмә ○ 1568 +ИКМӘГӘН (3) ■ Язын иген икмәгән әтәмбигә моң булыр ○ 1470 ● 3421; 4932 +ИКМӘГЕ (13) ■ Алабута - ачлык елның икмәге ○ 1254 ● 1480; 4971 (2); 6468; 7480; 8421; 9112; +9206; 9207; 9275; 9707; 13486 +ИКМӘГЕН (2) ■ Берәү судагы балыкка карап ярты икмәген ашаган ○ 4483 ● 12149 +ИКМӘГЕНӘ (1) ■ Эштән качкан - кеше икмәгенә авыз ачкан ○ 6256 +ИКМӘГЕҢ (5) ■ Җирең нинди булса, икмәгең шундый була ○ 1487 ● 9208; 9282; 9405; 11317 +ИКМӘГЕҢНЕ (1) ■ Үз икмәгеңне үзеңнән урлап ашарга калма ○ 9747 +ИКМӘК (44 | 2) ■ Ашлаган җир икмәк ашата ○ 1375 ● 1598; 3401; 3696; 5040; 5135; 6112; 6453; +6846; 7530; 9111 (2); 9128; 9174; 9176; 9209 (2); 9210; 9212-9215; 9228; 9292; 9459; 9491; +9580; 9582; 9640; 10898; 12887; 12965; 13010; 13165; 13471; 13524; 13643; 13698:1; 13892 (2); +14214:1; 15950; 16219; 16303; 16341; 16659 +икмәк → тоз-икмәк +ИКМӘККӘ (2) ■ Иренгәннең ирене икмәккә тимәс ○ 6473 ● 9262 +ИКМӘКЛЕ (1) ■ Хикмәтле сүз икмәкле ○ 16125 +ИКМӘКЛЕК (1) ■ Байның бура төбендә дә бер икмәклек он була ○ 7278 +ИКМӘКНЕ (2) ■ Икмәкне катыкка манган ач булмый ○ 9216 ● 9380 +ИКМӘКСЕЗ (6) ■ Су янына икмәксез утырганы юк ○ 522 ● 7719; 9102; 9217; 13507; 13873 +ИКМӘКСЕЗНЕҢ (1) ■ Икмәксезнең иманы юк ○ 16822 +ИКМӘКТӘ (2) ■ Ачның күзе икмәктә, тукның күзе хикмәттә ○ 9577 ● 9579 +ИКМӘК-ТОЗ (2) ■ Икмәк-тоз - карулы ○ 9211 ● 11948 +ИКМӘС (4) ■ Чикерткәдән курыккан иген икмәс ○ 1460 ● 2177; 4138; 4825 +ИКМИ (1) ■ Икми иген шытмас, өйрәнми белем йокмас ○ 16580 +ИКСӘҢ (2) ■ Иксәң иген, ашарсың тиген ○ 1411 ● 8129 +ИЛ (153 | 6) ■ Кара алтын - җир мае, аның белән ил байый ○ 288 ● 457; 1376; 1481; 2901; +3481; 4167; 4587; 4715 (2); 4860; 4861 (2); 4867; 4871; 4888; 4891; 4895; 4905; 4906; 4911; +4913-4920; 4921 (2); 4922-4924; 4925 (2); 4926-4931; 4932 (2); 4933-4958; 4967; 4992 (2), +:1 (2), :2 (2), :3 (2); 4994; 5006; 5015; 5022; 5023; 5042; 5045-5047; 5049; 5051; 5055; 5061; +5063; 5064; 5066; 5082; 5093-5095; 5123 (2); 5125; 5126; 5133; 5136; 5137; 5149; 5426; 5570; +5662; 5803; 5804; 5847; 5859; 5886; 5938; 5964; 5981; 5982; 6162; 6175; 6367; 6450; 6507; 6761; +6801 (2); 8249; 8903; 9394; 11085; 11090; 11127; 11431 (2); 11563; 11567; 12126; 12166; 12207; +12483; 12501; 12835; 13121; 13227; 14335; 14470; 15035 (2); 15098; 15656; 15864; 16067; +16094; 16363; 16666 (2); 16731; 17020 +ИЛАУ (1) ■ Иртән көлгән бала кичен илау сала ○ 14026 +ИЛӘ (9) ■ Аю илә сыер туган түгел ○ 2078 ● 6388; 7626 (2); 10393; 11027 (2); 12887; 13604 +ИЛӘГЕ (2) ■ Иләкченең иләге юк, чиләкченең - чиләге ○ 9900 ● 13107 +ИЛӘГЕНӘ (1) ■ Иләгенә күрә кысасы ○ 9896 +ИЛӘГЕННӘН (2) ■ Син иләсәң он иләгеннән, сине иләрләр кыл иләгеннән ○ 9955 (2) +ИЛӘК (16) ■ Ил авызын иләк белән япмассың ○ 4913 ● 7678; 9897; 9898; 9956 (2); 10000; 10027; +10562; 10563; 11654; 11875; 13398; 14724; 15045; 16263 +ИЛӘККӘ ( | 1) ■ Иләктәген чиләккә, чиләкнекен иләккә ○ 10028:1 +ИЛӘКНЕҢ (2) ■ Илдә йөргән иләкнең төбе тиз төшәр ○ 9895 ● 9899 +ИЛӘКТӘ (3 | 1) ■ Иләктә су тормас, чәчмәгән ашлык үсмәс ○ 1462:3 ● 9901; 11572; 15865 +ИЛӘКТӘГЕ (1) ■ Дурактагы мал - иләктәге су ○ 11559 +ИЛӘКТӘГЕН (1 | 3) ■ Иләктәген чиләккә, чиләктәген чүлмәккә ○ 10028 ● 10028:1, :2, :3 +ИЛӘКТӘН (5) ■ Кешене син койсаң чиләктән, кеше сине иләр иләктән ○ 9928 ● 10040; 13153; +13158 (2) +ИЛӘКЧЕНЕҢ (1) ■ Иләкченең иләге юк, чиләкченең - чиләге ○ 9900 +ИЛӘК-ЧҮМЕЧ (1) ■ Он-тоз өйдә, иләк-чүмеч чөйдә ○ 9484 +ИЛӘМӘН (3) ■ Ил иле белән булганда, иләмән үзе белән була ○ 4927 ● 4954; 5137 +ИЛӘМИ (1) ■ Иләми күн булмас, тиресез тун булмас ○ 2358 +ИЛӘНМӘГӘН (2) ■ Бөтенегез бердәй - иләнмәгән күндәй ○ 2429 ● 5996 +ИЛӘП (1) ■ Бодай иләп арпа төшмәс ○ 1541 +ИЛӘР (2) ■ Кешене син койсаң чиләктән, кеше сине иләр иләктән ○ 9928 ● 13158 +ИЛӘРЛӘР (1) ■ Син иләсәң он иләгеннән, сине иләрләр кыл иләгеннән ○ 9955 +ИЛӘРМЕН (1) ■ Игәчем өенә барганчы игәртчелек он иләрмен ○ 14565 +ИЛӘСӘ (1) ■ Егет ягы җиз иләктән иләсә, кыз ягы кыл иләктән иләр ○ 13158 +ИЛӘСӘҢ (3) ■ Каз тиресен иләсәң дә, каеш булмас ○ 4245 ● 9955; 11943 +ИЛӘТЕ (1) ■ Ил - иләте белән, бай - келәте белән ○ 4928 +ИЛГӘ (31) ■ Идел суы, бал булса да, илгә җитмәс ○ 385 ● 1675; 3700; 4904; 4929; 4959-4964; +4994; 4996; 5051; 5052; 5138; 5805; 8249; 8365; 8397; 11231; 11567; 12385; 13842; 13882; +14077; 14079; 14709; 15568; 15864; 15876 +ИЛГӘЗӘК (4) ■ Иренчәк игенчедән илгәзәк мәзәкче узган ○ 1412 ● 5138; 6481; 8365 +ИЛДӘ (28) ■ Эт юк илдә песиләр өрә ○ 3661 ● 4873; 4876; 4877 (2); 4965-4968; 5085; 5086; 5108; +5117; 5139; 5146; 5427; 6713 (2); 7349; 8448; 9895; 11063; 11367; 11568; 11569; 13644; 13799; +ИЛДӘЙ (1) ■ Туган җирдәй җир булмас, туган илдәй ил булмас ○ 5061 +ИЛДӘН (11) ■ Бәхетең, ирдән булмаса, илдән булсын ○ 4896 ● 4961; 4997; 5054; 5135; 5140; +5143; 5900; 7350; 14183; 16464 +ИЛДӘН-КӨННӘН (1) ■ Илдән-көннән иртәрәк ○ 5141 +ИЛДӘТНӘ (2) ■ Илдән кайтмас илдәтнә ○ 5140 ● 13644 +ИЛЕ (17) ■ Җире байның иле бай ○ 214 ● 216; 3726; 4734; 4738; 4748; 4927; 4969-4972; 4981; +4993; 5048; 5116; 5131; 15482 +ИЛЕКМӘС (2) ■ Кеше баласы кештәккә тыксаң да илекмәс, бүре баласы бүреккә салсаң да +илекмәс ○ 14185 (2) +ИЛЕМ (5) ■ Сандугачлар да, - тигәнәк башы, ди, йортлары - "үз илем, үз җирем" дип сайрыйлар, ди ○ 4106 ● 4216; 5114; 5115; 5547 +ИЛЕН (11 | 1) ■ Атасын югалткан - бөлгән, илен югалткан - үлгән ○ 4869 ● 4973-4975; 4976 (2); +5038; 5091; 5121 (2); 5805; 6720:2 +ИЛЕНӘ (2) ■ Иленә кайтканның ояты юк ○ 4978 ● 5806 +ИЛЕНДӘ (7) ■ Чыпчык - илендә, җикән - күлендә ○ 4175 ● 4995; 5009; 5118; 5146; 11744; 16650 +ИЛЕН-ҖИРЕН (1) ■ Илен-җирен сөйгән чыпчык үз җирендә үлмәс ○ 4168 +ИЛЕННӘН (3) ■ Иленнән аерылганның канаты каерылган ○ 4977 ● 5127; 6347 +ИЛЕҢ (3) ■ Туган илең - туган анаң, чит ил - үги ана ○ 5055 ● 5116; 5122 +ИЛЕҢӘ (3) ■ Илдә яшисең икән - илеңә хезмәт ит ○ 4968 ● 4999; 5053 +ИЛЕҢДӘ (6) ■ Илеңдә булса, иренеңә тия ○ 4979 ● 5085; 5086; 5089; 5117; 5118 +ИЛЕҢНӘН (1) ■ Чакмы-чокмы, үз илеңнән чыкма ○ 5084 +ИЛЕҢНЕ (2) ■ Илеңне яу басса, йортыңны кар басар ○ 4980 ● 11663 +ИЛЕҢНЕҢ (1) ■ Чит илнең карчыгасын үз илеңнең каргасы талый ○ 4033 +ИЛЕҢЧӘ (1) ■ Илгә илеңчә кер, суга билеңчә кер ○ 4959 +ИЛЕРТКӘН (1) ■ Илерткән дә аракы, тилерткән дә аракы ○ 9827 +ИЛИ (1) ■ Алтынны коя белмәгән эретер, тирене или белмәгән черетер ○ 264 +ИЛЛА (1) ■ Көчкә илла алла белән, кырык-илле мулла белән ○ 16884 +ИЛЛӘР (1) ■ Телләр белгән - илләр белгән ○ 15611 +ИЛЛЕ (26) ■ Идел суы илле батман ○ 510 ● 1467; 1663; 4515; 4909; 4914; 4935; 4936; 4942; 49514953; 4966; 4981; 4984; 4986; 5142; 5426; 5427; 7941; 10550 (2); 11570; 11571; 11696; 15835 +илле → кырык-илле +ИЛЛЕГӘ (2) ■ Иллегә берсе тулмаган ○ 8042 ● 8052 +ИЛЛЕДӘГЕ (1) ■ Илледәге ил агасы - алтмыштагы ил атасы ○ 15035 +ИЛЛЕДӘГЕНЕҢ (1) ■ Илледәгенең акылы үзендә, тезгене телендә ○ 15036 +ИЛЛЕЛЕК (1) ■ Кем бирсә иллелек - аның сүзе иң элек ○ 8165 +ИЛЛЕНЕ (2) ■ Илгә чыккан иллене кунган ○ 4963 ● 4964 +ИЛНЕ (5) ■ Бер каенның күләгәсе бөтен илне капламас ○ 1722 ● 4982; 5003; 11107; 11541 +ИЛНЕКЕ (2) ■ Илнеке - диңгез, аны ашаган - дуңгыз ○ 4983 ● 13406 +ИЛНЕКЕННӘН (1) ■ Илнекеннән ике илле дә калма ○ 4984 +ИЛНЕҢ (23) ■ Чит илнең карчыгасын үз илеңнең каргасы талый ○ 4033 ● 4888; 4985-4989; +4990 (2); 5056-5058; 5114; 5142; 5144 (2); 11086; 12109 (2); 12334; 12955; 15656; 16738 +ИЛСЕЗ (1) ■ Илдә булса - үлмәссең, илсез көн күрмәссең ○ 4965 +ИЛТ (1) ■ Ишәк йөккә килмәсә, йөкне ишәккә илт ○ 2961 +ИЛТӘ (3) ■ Ашлыкны арба өйгә кертә, чана базарга илтә ○ 1379 ● 8519; 15559 +ИЛТӘР (1) ■ Аз ялкаулык күпкә китәр, аз кимчелек зурына илтәр ○ 6444 +ИЛТЕР (2) ■ Сабырлык куанычка илтер, ашыгу көенечкә илтер ○ 11896 (2) +ИЛТЕРМЕН (1) ■ Бәрәңге әйткән: "Илтүен илтермен, кайтуыңны үзең кайгырт", - дигән ○ 1599 +ИЛТИФАТ (1) ■ Хан хакына этенә илтифат ○ 5930 +ИЛТМИЛӘР (2) ■ Урманга ботак илтмиләр ○ 1864 ● 9237 +ИЛТҮЕН (1) ■ Бәрәңге әйткән: "Илтүен илтермен, кайтуыңны үзең кайгырт", - дигән ○ 1599 +ИЛЧЕГӘ (3 | 2) ■ Этне илчегә җибәрсәң, илгә бәла китерер ○ 3700 ● 4991, :1, :2; 15629 +ИЛЧЕДӘН (1) ■ Ияләштерү илчедән, ялыктыру ялчыдан ○ 5001 +ИЛЧЕМЕН (1) ■ Ир малына илчемен, ул малына ялчымын ○ 13585 +ИЛЧЕСЕ (1) ■ Малчының инчесе булыр, патшаның илчесе булыр ○ 5855 +ИМ (6) ■ Тәкә ите им булыр, кәҗә ите җил булыр ○ 3142 ● 4599; 9168; 12306; 12343; 14234 +ИМАМ (1) ■ Имам йорты - хатыннар зинданы ○ 16981 +ИМАМДА (1) ■ Алтын - имамда, хатын - ишанда ○ 16961 +ИМАМНЫҢ (1) ■ Имамның да имансызы була ○ 16982 +ИМАН (10) ■ Эткә иман юк, койрыгы кәкре ○ 3688 ● 5901; 7487; 11269; 11482; 12477; 16778; +16779; 16833; 16930 +ИМАНА (1) ■ Сарыктан - йон, кешедән - имана ○ 5882 +ИМАНГА (1) ■ Иблисне иманга өндәү ○ 16804 +ИМАНЛЫ (1) ■ Үзем күптән иманлы, күршеләрем өчен кайгырам ○ 16834 +ИМАНСЫЗЫ (1) ■ Имамның да имансызы була ○ 16982 +ИМАНЫ (3) ■ Сәүдәгәрнең иманы акча ○ 7971 ● 16821; 16822 +ИМАНЫН (1) ■ Түрә вөҗданын сатар, мулла иманын сатар ○ 17063 +ИМӘ (6) ■ Имә белгән кузы ике ананы имәр, имә белмәгән кузы үз анасын имә алмас ○ 3091 (3) +● 3262; 6852 (2) +ИМӘН (20) ■ Имән агач - каты агач, каен агач - чырагач ○ 1725 ● 1726-1730; 1735; 1745; 1748; +1777; 1901; 1915; 5450; 8734; 13459; 13460; 13823; 13862; 13863; 14473 +ИМӘНДӘ (2) ■ Имәндә алма үсмәс ○ 1731 ● 1742 +ИМӘНДӘЙ (1) ■ Эшләгән кеше имәндәй, ялкау кеше яфрактай ○ 6546 +ИМӘННӘН (1) ■ Имәннән чикләвек, мулладан кешелек көтмә ○ 16983 +ИМӘННЕҢ (3) ■ Агачның биегенә, имәннең ныгына асылын ○ 1667 ● 1737; 1739 +ИМӘР (3) ■ Авызы йомшак колын биш бияне имәр ○ 2837 ● 3082; 3091 +ИМГӘ (4) ■ Кара елан каны җитмеш төрле имгә ярый ○ 4665 ● 12168; 15219; 15220 +ИМГӘК (12) ■ Эш эшләнгәч - ирмәк, бетми калса - имгәк ○ 6179 ● 6704; 7136; 8674; 11581; +13248; 14867; 14960; 15887; 15989; 16005; 16753 +ИМГӘККӘ (1) ■ Ил телен алмаган имгәккә калыр ○ 4939 +ИМГӘКЛЕ (2) ■ Уен төбе - имгәкле ○ 6684 ● 13477 +ИМГӘКЛЕК (1) ■ Имгә калган - имгәклек ○ 15219 +ИМГӘКНЕҢ (1) ■ Имгәкнең имен эзләми булмый ○ 15221 +ИМГӘКСЕЗ (1) ■ Имгән бозау имгәксез булыр ○ 3260 +ИМГӘН (3 | 1) ■ Имгән бозау имгәксез булыр ○ 3260 ● 3261; 3262; 11324:1 +ИМГӘНСӘҢ (1) ■ Бер имгәнсәң, бер кинәнерсең ○ 6042 +ИМЕЗӘ (2) ■ Сыер үги бозау имезә ○ 3197 ● 15994 +ИМЕЗЕР (1) ■ Сүз бозау имезер, сыртка таяк тигезер ○ 15993 +ИМЕН (2) ■ Алла сакласын, бака чакмасын: бака чакса, имен тапмассың ○ 4550 ● 15221 +ИМЕП (1) ■ Сөтен имеп туйган, күкрәген тешләгән ○ 14306 +ИМЕШ (76 | 3) ■ Батып барган кояш туып килгән айга кырын карый, имеш ○ 25 ● 352; 389; 922; +959; 1122; 1126; 1278; 1810; 2038; 2149; 2161; 2222; 2230; 2260; 2384; 2939; 3036; 3040; 3049; +3108; 3333; 3353; 3356; 3358; 3416; 3501; 3716; 3901; 3977; 3985:2; 4054; 4181; 4217; 4281; +4378; 4416; 4425; 4427; 4777; 4782; 4786; 4809; 4821; 5778; 7069; 7348; 7454; 8728; 8913; 10389; +10792; 12367 (2); 12449; 12510; 12574; 13516; 13623; 14032; 14211; 14282; 14610; 15094; 15326; +15334; 16137; 16180; 16408; 16484 (2); 16726; 16729, :1; 16828; 16838; 17021; 17047, :1 +ИМЕШЕН (2) ■ Үз имешен сөйләгән ахмак - бер ахмак, башкалар имешен сөйләгән - йөз ахмак +○ 16245 (2) +"ИМЕШ"НЕҢ (1) ■ "Имеш"нең җимеше юк ○ 15866 +ИМИЛӘР (1) ■ Эт алдында баш имиләр ○ 3549 +ИМИН (1) ■ Теле татлының башы хәтәрдән имин ○ 15587 +ИММӘС (1) ■ Сөлек сау канны иммәс ○ 4677 +ИМЧӘГЕН (1) ■ Бер бәрән - сарыкның имчәген, икенчесе койрыгын имәр ○ 3082 +ИМЧӘК (2) ■ Мөңрәмәгән бозауга имчәк бирмиләр ○ 3265 ● 14019 +ИМЧЕ (1) ■ Авырсаң, имче күбәер ○ 15158 +ИНАНА (2) ■ Ялганга ялкау инана, я булмаса аңкау инана ○ 16160 (2) +ИНАНМА (1) ■ Байга инанма, суга таянма ○ 7206 +ИНАНЫЧ (1) ■ Ялганчының киртәсенә дә инаныч юк ○ 16169 +ИНӘ (3) ■ Инә күзеннән дөя күрү ○ 2943 ● 14234; 14235 +ИНӘГЕ (1) ■ Инәге булса, чиләге булыр ○ 3165 +ИНӘГЕҢ (1) ■ Үз гөнаһың үзеңә, ике инәгең үзеңә ○ 12661 +ИНӘДӘН (1) ■ Инәдән дөя ясау ○ 2944 +ИНӘЙНЕҢ (1) ■ Үги инәйнең үтен ал ○ 14262 +ИНӘЛЕ (2) ■ Кинәле кеше - инәле кеше ○ 12525 ● 14418 +ИНӘНЕҢ (1) ■ Йөрмәгән-тормаган кеше - инәнең карыныннан тумаган кеше ○ 6779 +ИНӘСЕЗ (1) ■ Инәсез торып була, энәсез торып булмый ○ 8679 +ИНДЕ (22) ■ Булса унбер сентябрь, җәйдән инде бит сыпыр ○ 782 ● 1635; 2432; 3171; 4539; +5704; 6622; 6623; 7099; 8362; 8985; 9774; 10029; 10214; 10636; 10650; 11756; 11981; 13072 (2); +14340; 15708 +ИНДЕРЕР (1) ■ Юньле бала ат мендерер, юньсез бала аттан индерер ○ 14072 +ИНЕШ (1) ■ Шешә суы түгел инеш суы да җитмәс ○ 538 +ИНЕШТӘ (1) ■ Инештә су бетмәсә, бездә җыр бетмәс ○ 513 +ИНКУБАТОР (2) ■ Инкубатор чебеше ата-анасын танымас ○ 4273 ● 4274 +ИННЕК-КЕРШӘННӘН (1) ■ Ир хатынын сөймәсә, иннек-кершәннән ни файда ○ 13840 +ИНСАФ (1) ■ Мөселманлык - туклыкта, инсаф китәр юклыкта ○ 16827 +ИНСАФЛЫ (1) ■ Уйнашчы хатын - күзеннән, инсафлы хатын сүзеннән билгеле ○ 13689 +ИНСАФЛЫНЫҢ (1) ■ Инсафлының теле саф ○ 15483 +ИНСАФЫ (2) ■ Нәрсә арзанланган саен алучының инсафы китә, нәрсә кыйммәтләнгән саен +сатучының инсафы китә ○ 7943 (2) +ИНТЕККӘН (2) ■ Аракы эчкән азыкка интеккән, тәмәке тарткан кәгазьгә интеккән ○ 9810 (2) +ИНТЕКМӘС (1) ■ Эш эшләгән интекмәс, эшләмәгән көн итмәс ○ 6180 +ИНЧЕК (1) ■ Ирләр менгән инчек бүз ир менәргә туп булсын; ирдән ирнең нисе ким, әйткән +сүзе берек булсын ○ 13533 +ИНЧЕСЕ (1) ■ Малчының инчесе булыр, патшаның илчесе булыр ○ 5855 +"ИНШАЛЛА"НЫҢ (1) ■ "Ләхәүлә"нең биле сынган, "иншалла"ның таягы сынган ○ 16926 +ИҢ (42 | 1) ■ Игенне иң элек бурага салдым диген, аннары уңыш алдым диген ○ 1403 ● 2313; +4158:1; 4491; 4628; 4629; 4900; 5002; 5458; 5573; 6200; 6368; 6465; 6520; 6595; 8165; 8244; +9248; 10141; 11087; 11838; 11853; 12003; 12067; 12218; 13171 (2); 13737; 14261; 14371; 14609; +15217 (2); 15462; 15479 (2); 15487; 15870; 16365; 16366; 16578; 16681; 17022 +ИҢӘ (2) ■ Арыш унике көн баш чыгара, унике көн серкәдә утыра, унике көн эч иңә ○ 1527 ● 2816 +ИҢӘР (3) ■ Көчле күккә менгәндә көчсез җиргә иңәр ○ 10787 ● 14719; 16493 +ИҢЕ (6) ■ Иңе барның буе бар, буе барның сыны бар ○ 581 ● 582 (2); 8048; 10940; 15580 +ИҢЕМДӘ (1) ■ Бал белән май ашадым - авызымда юк, ал белән гөл кидем - иңемдә юк ○ 9156 +ИҢЕН (1) ■ Җитмәснең иңен тотканчы җизнәм җиңен тотсамчы ○ 14654 +ИҢЕННӘН (1) ■ Ире яманның иңеннән билгеле, хатыны яманның җиңеннән билгеле ○ 13851 +ИҢЕҢ (1) ■ Кулың белән тукыганны иңең белән күтәрерсең ○ 8696 +ИҢЕП (1) ■ Аттан иңеп, җәяүгә калу ○ 2750 +ИҢКӘЙ (1) ■ Иңкәйгәнгә иңкәй башың җиргә тигәнче, чалкайганга чалкай башың күккә җиткәнче ○ 11989 +ИҢКӘЙГӘНГӘ (1) ■ Иңкәйгәнгә иңкәй башың җиргә тигәнче, чалкайганга чалкай башың +күккә җиткәнче ○ 11989 +ИҢМИ (3) ■ Төшкә ни иңми, күңелгә ни килми ○ 6677 ● 9319 (2) +ИҢСӘНЕ (1) ■ Белгән һөнәр иңсәне басмый ○ 6339 +ИҢСӘСЕ (1) ■ Маңгае киңнән түңелмә, иңсәсе киңгә үрелмә ○ 10289 +ИП (2) ■ Ип белән сөйләгәннең ирене авыртмый ○ 15867 ● 16040 +ИП-ҖАЙ (1) ■ Ип-җай булса, ит-май була ○ 9218 +ИПИ (20) ■ Арыш чәчсәң, ипи ашарсың ○ 1529 ● 6065; 9202; 9219; 9220; 9256; 9261; 9410 (2); +9460; 9563; 9667; 9770; 10017; 10119; 10225; 12957; 13454; 15900; 16409 +ИПИГӘ (1) ■ Ач эт ипигә дә килә, бәрәңгегә дә килә ○ 3456 +ИПИДӘ (1) ■ Минем күңелем Микидә, Мики күңеле ипидә ○ 9479 +ИПИДӘН (2) ■ Ач әйткән: "Тулы капчык ипидән буш корсак авыррак" ○ 9555 ● 11325 +ИПИЕ (1) ■ Ир булсын, ипие булсын ○ 13473 +ИПИЕНЕҢ (1) ■ Арыш ипиенең көче күп ○ 9113 +ИПИЕННӘН (1) ■ Эшләп ашасаң, арыш ипиеннән дә күмәч тәме килә ○ 6225 +ИПИЕҢ (2) ■ Сука тотып кулың кабармыйча, мичкә ягып ипиең кабармас ○ 1441 ● 13645 +ИПИНЕ (2) ■ Кара ипине җиксенсәң, кара көнгә калырсың ○ 9263 ● 13556 +ИПИСЕЗ (1) ■ Иписез, тозсыз аш - ярты аш ○ 9221 +ИПИ-ТОЗ (2) ■ Ипи-тоз, якты йөз ○ 9461 ● 10118 +ИПКӘ (1) ■ Ипкә тартсаң, кушка килми ○ 11971 +ИПЛӘГӘН (1) ■ Ипләгән дә сипләгән ○ 8366 +ИПЛӘП (1) ■ Искене ипләп ки ○ 8866 +ИПЛЕ (7) ■ Ипле кеше иленнән китми ○ 6347 ● 6381; 11564; 11831; 12964; 14111; 15868 +ИПЛЕГӘ (2) ■ Эш иплегә ипле, ипсезгә юлы бикле ○ 6381 ● 11831 +ИПЛЕЛЕГЕН (1) ■ Иплегә "ипле" дисәң - иплелеген арттырыр, тилегә "тиле" дисәң - тилелеген арттырыр ○ 11831 +ИПСЕЗ (1) ■ Ипсез кыз үзенә ир тапмас ○ 12958 +ИПСЕЗГӘ (1) ■ Эш иплегә ипле, ипсезгә юлы бикле ○ 6381 +ИПТӘШ (7 | 1) ■ Иптәш иптәш өчен утка керер ○ 5428 (2) ● 6916; 6923:2; 8441; 9984; 12838; 16808 +ИПТӘШЕ (1) ■ Бәхете барның иптәше үзенә тиң була ○ 12672 +ИПТӘШЕМ (1) ■ Аракы бер стакан эчкәч әйтә икән: "Иптәшем калды, аны да алып кер!" - дип +○ 9805 +ИПТӘШЕҢ (3) ■ Иптәшең үзеңнән яхшы булсын ○ 5429 ● 13206; 14686 +ИПТӘШЕҢНЕ (1) ■ Юлга чыксаң янып чык, иптәшеңне танып чык ○ 6938 +ИПТӘШКӘ (1) ■ Иптәшкә ярамаган ирдән эт яхшы ○ 13461 +ИПТӘШЛӘРЕНӘ (1) ■ Кешенең кемлеген беләсең килсә, иптәшләренә кара ○ 5459 +ИПТӘШЛЕ (1) ■ Эт иярткән - иптәшле ○ 3590 +ИР (256 | 6) ■ Суы булган җир кадерле, җире булган ир кадерле ○ 459 ● 1279; 2578; 2613; 2646; +4906; 4920; 4921 (2); 4925 (2); 4929; 4938; 4940 (2); 4941; 4947 (2); 4961; 4992 (2), :1 (2), :2 (2), +:3 (2); 4993-4995; 5038; 5048; 5353; 5530; 5571; 5777; 5806; 5938; 6419; 6567; 6734; 6855; 6910; +6920; 7025; 7137; 7693; 7814; 9270; 11124; 11431 (2); 11790; 11806; 12367; 12461 (2); 12886; +12958; 13092 (2); 13162; 13436; 13441; 13443-13453; 13456; 13457; 13459; 13460; 13462-13466; +13467 (2); 13468-13475; 13477; 13485-13487; 13488 (2); 13489-13516; 13517 (2); 13518; 13519; +13525; 13533; 13544; 13552-13555; 13558; 13559; 13560 (2); 13561; 13564-13570; 13572; 1357613579; 13581; 13583-13586; 13602; 13790; 13791; 13798; 13799; 13802-13804; 13807; 13808; +13810-13821; 13822 (2); 13823-13830; 13831 (2); 13832-13837; 13840-13846; 13871; 13881; +13884-13890; 13891 (2); 13893; 13894; 13895 (2); 13896; 13897; 13899; 13900; 13906-13909; +13919; 14024; 14112-14119; 14121; 14122; 14381; 14444; 14528; 14593 (2); 14600; 14601 (2); +14643; 14644; 14651 (3); 14683; 14884; 15097; 15098; 15213; 16962 +ИР-АТ (1) ■ Ир-ат булса, йорт-җирен макта; хатын-кыз булса, аш-суын макта ○ 13809 +ИРӘМИ (1) ■ Үлем койтысын ирәми, яхшысын жәлләми ○ 15420 +ИРӘН (1) ■ Туры әйткән ил алдында ирән булган ○ 16094 +ИРГӘ (26) ■ Ил - иргә, ир - илгә таяна ○ 4929 ● 4994; 4996; 12959; 13068; 13163-13166; 13174; +13209; 13248; 13454; 13508; 13520-13522; 13842; 13847-13849; 13854; 13882; 13888; 13894; 14125 +ИРДӘ (5) ■ Урланган мал бурда тормас, урланган кыз ирдә тормас ○ 13208 ● 13523; 13541; +13557; 13835 +ИРДӘН (18) ■ Бәхетең, ирдән булмаса, илдән булсын ○ 4896 ● 4997; 11087; 13164-13166; 13461; +13520; 13521; 13524; 13533; 13563; 13793; 13797; 13798; 13805; 13853; 13896 +ИРДӘҮКӘ (1) ■ Ирдәүкә булса хатының - яу, катынша булса ирең - яу ○ 13850 +ИРЕ (10) ■ Ире ир булсын, идәне җир булсын ○ 13525 ● 13526; 13543; 13792; 13796; 13801; +13851; 13880; 13912 (2) +ИР-ЕГЕТ (3) ■ Ир-егет ата-анасын ташламас ○ 13476 ● 13477; 13478 +ИР-ЕГЕТНЕҢ (5) ■ Ир-егетнең аты - чапкын, пычагы - үткен, хатыны уңган булыр ○ 13479 +● 13480-13483 +ИР-ЕГЕТТӘ (1) ■ Ир-егеттә ирлек бар, батырлыкка җирлек бар ○ 13484 +ИРЕК (8 | 1) ■ Эт печән ашамас, сарыкка ирек бирмәс ○ 3624 ● 3624:1; 3782; 4032; 8348; 10645; +11125; 13535; 14337 +ИРЕККӘ (1) ■ Атаң булса да кол, син иреккә омтыл ○ 5730 +ИРЕКЛЕ (8) ■ Үз җиреңдә теләсә ни эшләсәң дә ирекле ○ 209 ● 2647; 3676; 3885; 4576; 5120; +8461; 13486 +ИРЕКМӘС (1) ■ Ике яхшы ирекмәс, ике яман берекмәс ○ 12128 +ИРЕКСЕЗДӘН (1) ■ Ирексездән - табиб ○ 15352 +ИРЕКСЕЗЛӘП (1) ■ Ирексезләп ачкан күзнең нуры юк ○ 10386 +ИРЕКТӘ (4) ■ Кошларга иректә очу алтын читлектә торудан артыграк ○ 3853 ● 3876; 4102; 4215 +ИРЕМ (6) ■ Ирем - алгандагыдай, көнем бәйрәмдәгедәй ○ 13527 ● 13574; 13800 (2); 13913; 14596 +ИРЕН (7) ■ Кабык ирен, без танау ○ 10640 ● 13544; 13852; 13853; 13901; 13903; 14602 +ИРЕНӘ (4) ■ Ялкау уйларга да иренә ○ 6576 ● 13892; 13904; 14613 +ИРЕНГӘН (6 | 1) ■ Иренгән ике атлар ○ 6469 ● 6470; 6471, :1; 6472; 6547; 6548 +ИРЕНГӘННЕҢ (3) ■ Иренгәннең ирене икмәккә тимәс ○ 6473 ● 6474; 6515 +ИРЕНЕ (6) ■ Иренгәннең ирене икмәккә тимәс ○ 6473 ● 6483; 12801; 12802; 13685; 15867 +ИРЕНЕ-БОРЫНЫ (1) ■ "Ир" дип әйтмә, ирене-борыны ертылсын ○ 13475 +ИРЕНЕН (1 | 1) ■ Эшләмәгән иренен тешләгән ○ 6217 ● 6471:1 +ИРЕНЕННӘН (1) ■ Ирененнән сөте кипмәгән ○ 10639 +ИРЕНЕҢ (1) ■ Иркә хатын иренең сакалына тотыныр ○ 13857 +ИРЕНЕҢӘ (1) ■ Илеңдә булса, иренеңә тия ○ 4979 +ИРЕНЕР (1) ■ Иренчәкне эшкә күндерсәң, туктарга иренер ○ 6482 +ИРЕНЛЕ (1) ■ Ат иренле булыр, ир борынлы булыр ○ 13447 +ИРЕНМӘ (2) ■ Авызыңа кергәнне чәйнәргә иренмә ○ 9520 ● 10202 +ИРЕНМӘГӘН (1) ■ Иренмәгән - иртәгесе эшен бүген бетергән ○ 6475 +ИРЕНМИ (1) ■ Эт түнгәккә чылатырга иренми ○ 3647 +ИРЕННӘН (1) ■ Чиста хатын иреннән күренә ○ 13898 +ИРЕНЧӘК (15 | 1) ■ Иренчәк игенчедән илгәзәк мәзәкче узган ○ 1412 ● 6442; 6471:2; 64766481; 6562; 11832; 12894; 12914; 13854; 15166; 16164 +ИРЕНЧӘКНЕ (1) ■ Иренчәкне эшкә күндерсәң, туктарга иренер ○ 6482 +ИРЕНЧӘКНЕҢ (2) ■ Иренчәкнең ирене коры ○ 6483 ● 6484 +ИРЕҢ (9 | 1) ■ Аең-көнең уртак булса да, ирең уртак булмасын ○ 13438 ● 13571; 13573; 13580; +13850; 13855; 13856; 14136, :1; 15320 +ИРЕҢӘ (1) ■ Каткан ипине иреңә күрсәтмә ○ 13556 +ИРЕШЕР (2) ■ Омтылган ирешер, омтылмаган черәшер ○ 11258 ● 13569 +ИРКӘ (12) ■ Иренчәк иркә булыр ○ 6477 ● 7290 (2); 11833; 13264; 13528; 13857; 14024; 14025; +14027; 14419; 15630 +ИРКӘГӘ (1) ■ Иркәгә ай эссе, көн суык ○ 11834 +ИРКӘГЕ (1) ■ Арысланның иркәге дә арыслан, тешесе дә арыслан ○ 2057 +ИРКӘЛӘГӘННЕ (1) ■ Карт мәче иркәләгәнне яратмый ○ 3342 +ИРКӘЛӘСӘҢ (2) ■ Этне иркәләсәң, авыз ялар ○ 3701 ● 11667 +ИРКӘЛӘҮ (1) ■ Баланы иркәләү аны типкәләүдән яман ○ 13977 +ИРКӘЛӘҮЧЕ (1) ■ Ир булыр, иркәләүче булмас ○ 13472 +ИРКӘЛЕ (1) ■ Аталы бала - аркалы, инәле бала - иркәле ○ 14418 +ИРКӘЛЕК (2) ■ Иркәлек бозар, катылык төзәр ○ 11835 ● 11836 +ИРКӘНЕҢ (1) ■ Иркәнең күзе кипмәс, юрганың тире кипмәс ○ 11837 +ИРКӘСЕ (1) ■ Кыз иркәсе тиле булыр ○ 12987 +ИРКЕ (8) ■ Тимерче тимерне бөксә дә ирке, сукса да ирке ○ 311 (2) ● 4697; 5760; 9006; 13870; +16786; 16857 +ИРКЕН (4) ■ Иле иркеннең көне иркен ○ 4969 ● 5018; 11230; 12829 +ИРКЕНӘ (1) ■ Кызны үз иркенә куйсаң, думбрачыга барыр, ди ○ 13020 +ИРКЕНДӘ (1) ■ Йөгәнсез ат үз иркендә ○ 2648 +ИРКЕНЛӘП (3) ■ Монда бүреләр өчен дау бара, анда төлке иркенләп кетәк аудара ○ 2291 +● 6764; 14115 +ИРКЕНЛЕК (1) ■ Ир табыла, иркенлек табылмый ○ 13504 +ИРКЕННЕҢ (1) ■ Иле иркеннең көне иркен ○ 4969 +ИРКЕҢ (1) ■ Үз түреңдә үз иркең ○ 8346 +ИРЛӘР (17) ■ Эт ирләр янында, мәче хатыннар янында ○ 3588 ● 13458; 13531-13534; 1386113869; 13910; 13934 +ИРЛӘРГӘ (4) ■ Ирләргә ирек бирсәң, атланып чабарлар ○ 13535 ● 13562 (2); 13582 +ИРЛӘРДӘ (1) ■ Дәрт, ирләрдә бер өлеш булса, хатыннарда җиде өлеш була, ди ○ 12693 +ИРЛӘРНЕ (1) ■ Һаваны - йолдыз, ирләрне - сакал, хатын-кызны чәч нурлый ○ 10320 +ИРЛӘРНЕҢ (2) ■ Ирләрнең нужа камытын салдырырга ярамый ○ 13536 ● 13870 +ИРЛЕ (6) ■ Ирле гомер - иркә гомер ○ 13528 ● 13529; 13858-13860; 13911 +ИРЛЕК (3) ■ Һөнәр алды - ирлек, бәхет алды - берлек ○ 6409 ● 13484; 13530 +ИРЛЕКСЕЗ (1) ■ Ир үзеннән күрер, ирлексез юлдашыннан күрер ○ 13518 +ИРМӘК (5) ■ Күмәк эш - ирмәк эш ○ 6103 ● 6179; 6645; 6704; 16005 +ИРМЕН (2) ■ Ирмен дигән егетнең эчендә иярле ат ятыр ○ 13537 ● 13538 +ИРНЕ (16 | 1) ■ Алаша да әйтә ди: "Алтмыш ирне тартыр идем, алты хатынны тартмас идем", дип ○ 2771 ● 5022; 5094; 5793; 6757; 6915; 10283; 12681; 13086; 13437; 13539; 13540; 13558:1; +13871; 13902; 14879 (2) +ИРНЕКЕ (1) ■ Ирнеке ирдә югалмый ○ 13541 +ИРНЕҢ (33) ■ Яхшы ат ирнең данын тарата ○ 2715 ● 4990 (2); 5526; 6260; 7614; 8759; 11055; +12684 (2); 13145; 13439; 13440; 13442; 13455; 13533; 13542-13549; 13741; 13872-13875; +13883; 14344; 14346; 14382 +ИРСӘК (1) ■ Ирсәк иргә китмәс, ашыккан өенә җитмәс ○ 12959 +ИРСӘКНЕҢ (1) ■ Ирсәкнең җиде чикмәне булыр, алтысы кешедә булыр ○ 13646 +ИРСЕЗ (11) ■ Икегә ышанган - ирсез, икедән калган - берсез ○ 12703 ● 12945; 13041; 13550; +13551; 13688; 13758; 13858; 13876-13878 +ИРТӘ (33 | 1) ■ Иртә барсаң ит пешәр, соңга калсаң бит пешәр ○ 824 ● 825-835; 3943; 3944; +4057:3; 4058; 4169; 4368; 5190; 5960; 6604; 6759; 10071; 12888; 13167 (2); 13168 (2); 13169; +14899; 15484; 16919; 16920; 16971 +ИРТӘГӘ (30) ■ Бүгенге хисап иртәгә ярамый ○ 792 ● 836; 1034; 1036; 1392; 1925; 3068; 3252; +3289; 5344; 5784; 6061; 6194; 6292; 6478; 7245; 8693; 9232; 9502; 9643; 11987; 12475; 14480; +14859; 14868; 14869; 15438; 15440; 16888; 16899 +ИРТӘГӘГӘ (2) ■ Иртәгәгә ышанып, бүгенге көнеңне кулдан ычкындырма ○ 840 ● 2243 +ИРТӘГӘГЕ (4) ■ Иртәгәге койрыктан бүгенге үпкә артык ○ 837 ● 838; 839; 6062 +ИРТӘГӘНЕ (1) ■ Иртәгәне алдан киртәлә ○ 841 +ИРТӘГӘСЕН (1) ■ Иртәгәсен исәпләмәгән - тәүбәсез үлгән ○ 842 +ИРТӘГЕ (2) ■ Иртәге өчен ишәк кайгырыр ○ 2950 ● 3580 +ИРТӘГЕНЕКЕННӘН (1) ■ Бер бүгенгенеке ике иртәгенекеннән яхшы ○ 765 +ИРТӘГЕСЕ (2) ■ Бүгеннең иртәгесе бар ○ 793 ● 6475 +ИРТӘГЕСЕН (1) ■ Бүген монда, иртәгә анда, иртәгесен күрербез таңда ○ 1036 +ИРТӘДӘН (1) ■ Яхшы көн иртәдән үк күренә ○ 997 +ИРТӘ-КИЧЕ (1) ■ Игелекле эшнең иртә-киче юк ○ 6059 +ИРТӘ-КИЧЕН (1) ■ Март әйтә, имеш: "Көндез-көндез көләрмен, иртә-кичен бөгәрмен" ○ 922 +ИРТӘН (4) ■ Тукран кич тәүбә итәр, иртән онытыр ○ 4148 ● 6063; 14026; 14870 +ИРТӘНГӘ (1) ■ Бүгенге эшен иртәнгә калдырган кешенең эше һич бетмәс ○ 6052 +ИРТӘНГЕ (5) ■ Иртәнге чыпчык тешен казыр, соңгы чыпчык күзен казыр ○ 4170 ● 4998; 7908; +9644; 11573 +ИРТӘНГЕСЕ (2) ■ Кичке эш кичегер, иртәнгесе ашыгыр ○ 6085 ● 9659 +ИРТӘНЧӘК (1) ■ Ир белән хатын иртәнчәк кыешалар, кичтән сөешәләр ○ 13817 +ИРТӘҢГЕ (1) ■ Иртәңге яңгыр төшкә хәтле ○ 1090 +ИРТӘРӘК (1) ■ Илдән-көннән иртәрәк ○ 5141 +ИРТӘСЕ-КИЧЕ (1) ■ Игелекле эшнең иртәсе-киче юк ○ 12117 +ИРТӘСЕННӘН (1) ■ Көннең киче иртәсеннән билгеле ○ 910 +ИР-ХАТЫН (1) ■ Ир-хатын талашыр, талашыр да ярашыр ○ 13838 +ИР-ХАТЫННЫҢ (1) ■ Ир-хатынның арасына сүз салма, башыңа авыру алма ○ 13839 +ИС (5) ■ Сарымсак ашамаганның авызыннан ис килмәс ○ 1612 ● 5572; 8538; 16599 (2) +ИСӘ (5) ■ Җил кайсы яктан исә, ул да шул яктан кисә ○ 1241 ● 1888; 9782; 13179; 16327 +ИСӘБЕ (2) ■ Кисәге булса, исәбе булыр ○ 588 ● 16434 +ИСӘБЕНӘ (2) ■ Ул комның исәбенә чыга ○ 247 ● 7910 +ИСӘБЕН-ХИСАБЫН (1) ■ Кәбабен-шәрабен - өф-өф, исәбен-хисабын - ах-вах ○ 7918 +ИСӘН (8) ■ Иске кибәнем исән булсын ○ 1493 ● 3124; 4409; 6762; 8367; 15223; 15436; 15441 +ИСӘН-ӘМАН (1) ■ Туганың яман булса да, исән-әман булсын ○ 14520 +ИСӘНДӘ (1) ■ Баш исәндә мал татлы, баш авырса җан татлы ○ 15201 +ИСӘНЛӘШКӘНЕ (1) ■ Этнең ырылдашканы - исәнләшкәне ○ 3731 +ИСӘНЛЕГЕН (1) ■ Бурыччы бурычлының исәнлеген тели ○ 8148 +ИСӘНМЕ (2) ■ Куян тиреләре базарда: "Исәнме, менә тагын күрештек", - дип әйтерләр, ди +○ 2257 ● 9763 +ИСӘП (13) ■ Өйдәге исәп кырга ярамый ○ 1475 ● 6870; 7688; 7909; 7935; 8038; 8043-8045; +11577; 14872; 14942; 15222 +ИСӘПКӘ (3) ■ Өсәккә кермәсә, исәпкә кермәс ○ 1476 ● 7912; 8046 +ИСӘПЛӘ (1) ■ Уйна да көл, исәплә дә бел ○ 6694 +ИСӘПЛӘМӘГӘН (2) ■ Иртәгәсен исәпләмәгән - тәүбәсез үлгән ○ 842 ● 3833 +ИСӘПЛӘМИ (1 | 1) ■ Исәпләми сөйләсәң, авырмый үләрсең ○ 15777:1 ● 16109 +ИСӘПЛӘСӘҢ (1) ■ Яшьлек - юләрлек, исәпләсәң, үләрлек ○ 15123 +ИСӘПЛӘШКӘН (1) ■ Исәпләшкән дуслар орышышмас ○ 5436 +ИСӘПЛӘШМИ (1) ■ Мәхәббәт дәрәҗә белән дә, тәрәзә белән дә исәпләшми ○ 12728 +ИСӘПЛЕ (3) ■ Исәпле дус аерылмас ○ 5435 ● 7428; 13650 +ИСӘПЛЕНЕҢ (1) ■ Исәпленең малы төгәл ○ 7913 +ИСӘПНЕ (2) ■ Өеңдәге исәпне базардагы хак бозар ○ 8008 ● 14872 +ИСӘПСЕЗ (2) ■ Михнәтсез тапкан мал исәпсез китәр ○ 7412 ● 7964 +ИСӘП-ХИСАПСЫЗ (1) ■ Исәп-хисапсыз колхоз - йозаксыз амбар ○ 7911 +ИСӘР (12) ■ Ил эчендә исәр үлмәс ○ 4946 ● 11569; 11576-11580; 11607; 11698; 11749; 14027; 15223 +ИСӘРГӘ (2) ■ Исәргә иш юк, ялкауга эш юк ○ 6485 ● 11581 +ИСӘРЛӘР (1) ■ Чибәрләр дә күп, исәрләр дә күп ○ 10706 +ИСӘРНЕ (1) ■ Юләр белән исәрне чәчеп үстермиләр ○ 11709 +ИСӘРНЕҢ (1) ■ Исәрнең акча түләгәч исенә төшәр ○ 11582 +ИСЕ (16) ■ Ислемай кибетенә керсәң, исе йогар; тимерче алачыгына керсәң, корымы йогар ○ 285 +● 576; 784; 1289; 1351; 1402; 3400; 5130; 7763; 8458; 9388; 9544; 9650; 9679; 9838 (2) +ИСЕМ (9) ■ Байгыш та үз баласына лачын дип исем кушкан ○ 3904 ● 6067; 8611 (2); 11063; +11126; 11318; 13636; 14059 +ИСЕМДӘ (1) ■ Иртәгә үләсем исемдә иде, мондый хәлне күрермен дип уйламаган идем ○ 15440 +ИСЕМ-ДӘРТЕМ (1) ■ Исем-дәртем - Искәндәр ○ 12803 +ИСЕМЕ (8) ■ Нәрсәнең исеме җисеменә муафыйк булсын ○ 605 ● 633; 3051; 3493; 6294; +12889 (2); 16167 +ИСЕМЕМ (3) ■ Эт, өрмәсә, исемем югалыр дип курка ○ 3670 ● 11367; 14987 +ИСЕМЕҢНЕ (1) ■ Исемеңне ташка язма, ил йөрәгенә яз ○ 11127 +ИСЕМНЕ (1) ■ Исем кешене бизәми, кеше исемне бизи ○ 11126 +ИСЕМСЕЗ (1) ■ Исемсез, җисемсез нәрсә булмас ○ 571 +ИСЕН (4) ■ Сарымсакны серкәгә салып тотсаң да, сигез ел исен саклый ○ 1615 ● 4043; 4196; +ИСЕНӘ (4) ■ Исенә төшкәч, Идел кичәр ○ 514 ● 6844; 11582; 13102 +ИСЕНДӘ (1) ■ Куян тауга үпкәләгән, тауның исендә дә юк ○ 2256 +ИСЕННӘН (4) ■ Җофарны яшерсәң дә исеннән беленер ○ 2343 ● 9544; 12380; 16726 +ИСЕҢ (6) ■ Искегә тисәң, исең китәр ○ 575 ● 3391; 4999; 8003; 8958; 9227 +ИСЕҢДӘ (1) ■ Яхшылыкны онытма, яманлыкны исеңдә тотма ○ 12372 +ИСЕП (1) ■ Мал - исеп китә торган җил, түрәлек - күчә торган күләгә ○ 5854 +ИСЕРГӘН (3) ■ Бурычка эчкән - ике исергән ○ 9825 ● 9855; 9864 +ИСЕРГӘННЕ (1) ■ Исергәнне төртәсе юк - үзе авар ○ 9828 +ИСЕРЕК (6) ■ Исерек акчасын эчми, акылын эчә ○ 9829 ● 9830; 9831; 9843; 9866; 11575 +ИСЕРЕККӘ (5) ■ Исереккә диңгез тубыктан ○ 9832 ● 9833; 9834; 9842; 16943 +ИСЕРЕКЛӘР (1) ■ Исерекләр арасында аек - үлекләр арасында терек кебектер ○ 9835 +ИСЕРЕКНЕҢ (3) ■ Аекның күңелендә, исерекнең телендә ○ 9798 ● 9836; 9837 +ИСЕРЕКТӘ (1) ■ Исеректә акыл исе булмас, аракы исе генә булыр ○ 9838 +ИСЕРЕРСЕҢ (1) ■ Искегә тисәң исерерсең ○ 574 +ИСЕРТӘ (1) ■ Сүз шәраб кебек: исертә дә, айныта да ○ 16021 +ИСЕРТКЕЧ (1) ■ Исерткеч яман түгел, исерү яман ○ 9839 +ИСЕРҮ (1) ■ Исерткеч яман түгел, исерү яман ○ 9839 +ИСКӘ (4) ■ Искә алмаган түмгәк чана аудара ○ 120 ● 777; 14474; 15407 +ИСКӘМИ (1) ■ Ат дорба төбен искәми туймас ○ 2494 +ИСКӘН (1) ■ Җил искән якка аву ○ 1239 +ИСКӘНДӘР (1) ■ Исем-дәртем - Искәндәр ○ 12803 +ИСКӘРМӘГӘН (1) ■ Ис китмәгән яу яман, искәрмәгән дау яман ○ 5572 +ИСКӘРМӘС (1) ■ Искәрмәс эт каты тешли ○ 3482 +ИСКЕ (68 | 2) ■ Иске тимерне сакласаң, алтын булыр ○ 284 ● 443; 476; 572; 573; 1493; 1845; +1850; 1971; 5249; 5306; 5310; 5424; 5430-5433; 5434 (2); 5510; 5867; 5994; 7076; 7351-7353; +7833; 7834; 7962; 8003; 8250; 8273; 8367; 8407; 8408, :1, :2; 8646 (2); 8680; 8862-8865; 8867; +8878; 8898; 8958-8960; 9019; 9020; 9043; 9073; 9078; 9222; 9299; 9902; 9903; 10604; 11579; +12649; 12804; 13431; 13647; 14206; 14725; 14871; 16275; 16453 +ИСКЕГӘ (6) ■ Җәүһәрне искегә төрмиләр ○ 328 ● 574-577; 12130 +ИСКЕДЕР (1) ■ Яңадыр да буяудыр, искедер дә сипледер ○ 627 +ИСКЕНЕ (5) ■ Яңа булды дип, искене ташлама ○ 625 ● 628; 8866; 8867; 8879 +ИСКЕҢ (3) ■ Яхшы күргән дустыңа яхшы күргән малың бир: күрә-күрә сөенсен; яман күргән +кешеңә яман күргән искең бир: кия-кия көенсен ○ 5503 ● 8852; 8868 +ИСКЕРГӘН (1) ■ Скрипка искергән саен яхшырыр ○ 16400 +ИСКЕСЕ (4) ■ Искесе юкның яңасы да булмас ○ 578 ● 5507; 8851; 14383 +ИСКЕСЕЗ (2) ■ Искесез яңа булмас, ямансыз яхшы булмас ○ 579 ● 12131 +ИСКЕСЕН (2) ■ Яңа дуслар тап, искесен ташлама ○ 5505 ● 8305 +ИСЛӘНӘ (1) ■ Торган су исләнә ○ 472 +ИСЛӘНГӘН (1) ■ Исләнгән итне чебен табар ○ 9223 +ИСЛЕ (5) ■ Имән күмере исле булыр ○ 1729 ● 4775; 11574; 11606; 15862 +ИСЛЕМАЙ (1) ■ Ислемай кибетенә керсәң, исе йогар; тимерче алачыгына керсәң, корымы +йогар ○ 285 +ИСМИ (2) ■ Җил исми яфрак селкенми ○ 1179 ● 7092 +ИСНӘГӘН (1) ■ Эт иснәгән судан арыслан эчмәс ○ 2063 +ИСНӘМИ (1) ■ Эт этне туктатып иснәми китмәс ○ 3656 +ИСНӘР (1) ■ Ялкау төшкә кадәр йоклар, кичкә хәтле иснәр ○ 6575 +ИСНӘРГӘ (1) ■ Ишәккә иснәргә мәтрүшкә биргәннәр - капкан да чәйнәгән ○ 2975 +ИСНӘШЕП (1) ■ Әдәм сөйләшеп, хайван иснәшеп таныша ○ 16204 +ИСНӘШЕР (1) ■ Эт талашыр-талашыр, иснәшер дә ярашыр ○ 3633 +ИСРАФЧАН (1) ■ Исрафчан бай ярлы булыр ○ 7354 +ИСРАФЧЫ (2) ■ Исрафчы хатын елга утыз пот май чыгарып түгәр ○ 13648 ● 13649 +ИСРАФЧЫНЫКЫ (1) ■ Саранның чыгымы исрафчыныкы белән бер ○ 11924 +ИССӘ (7) ■ Җаек баштан җил иссә, яз булса да кыш булыр ○ 490 ● 1113; 1180; 1182; 1184; 1240; +ИСТӘ (1) ■ Туклыкта ачлыкны истә тот ○ 9719 +ИСТӘН (1) ■ Куян төстән чыга, әйткән сүз истән чыга ○ 15912 +ИТ (102 | 4) ■ Тулган ай - тураган ит ○ 67 ● 600 (2); 695 (2), :1 (2), :2 (2); 824; 903; 2154; 2412; +3308; 3328; 3640; 3642; 3955; 4027; 4444; 4536; 4968; 5011; 6235; 6698; 7098; 7583; 7855; +7896 (2); 7914; 9046; 9169; 9175; 9224-9247; 9265; 9285; 9286; 9337; 9425; 9606; 10105 (2); +10404; 10564; 10677; 10919; 10922; 11489; 11543 (2); 11547; 11592; 11824; 12121; 12123; +12132; 12278 (2); 12353; 12354; 12361; 12378 (2); 12460 (2); 12546; 12659; 12890; 13214; 13254; +13650; 14320; 14405; 14429 (2); 14485; 14486; 14515; 16595 (2); 16690; 16855 +ИТӘ (49 | 2) ■ Күкнең кошын җирнең җиме һәлак итә ○ 61 ● 964; 1414; 1899, :2; 1925; 3145; +3524; 3654:3; 3706; 3931; 4186; 4722; 4788; 5314; 5329; 6232; 7607; 7674; 7761 (2); 7916; +8787 (2); 9391; 9991; 10343; 11532; 11705; 12020; 12124; 12495; 12681 (2); 12682; 13203; +13543; 13968 (2); 15168 (2); 15302; 15322; 15368 (2); 16497; 16663; 16883; 16953; 16997; 17009 +ИТӘГЕ (6) ■ Итәге бар, җиңе юк, сөяп куяр җире юк ○ 8961 ● 8976; 8982; 8993; 8994; 11642 +ИТӘГЕ-ҖИҢЕ (2) ■ Итәге-җиңе тулган ○ 8962 ● 12180 +ИТӘГЕН (3 | 1) ■ Тик торганчы тун итәген уа тор ○ 6134 ● 6471:2; 6554; 12214 +ИТӘГЕНӘ (3) ■ Ярлы кешенең итәгенә салсаң бодае чәчелә ○ 7467 ● 8464; 14856 +ИТӘГЕҢНЕ (3) ■ Искең барда итәгеңне яп ○ 8868 ● 8899; 12223 +ИТӘК (14) ■ Айны итәк белән каплап булмый ○ 21 ● 4490; 4926; 8047; 8519; 8559; 8900; 8901; +8963-8965; 8994; 13827; 13934 +ИТӘК-ҖИҢЕ (2) ■ Ага булыр егетнең итәк-җиңе мул булыр ○ 12816 ● 12918 +ИТӘК-ҖИҢЕҢ (1) ■ Балыкның байлыгы - итәк-җиңең кипкәнче ○ 4467 +ИТӘК-ҖИҢНЕ (1) ■ Итәк-җиңне җыештырып йөрү ○ 8966 +ИТӘККӘ (4) ■ Яман эт итәккә ябыша ○ 3752 ● 8967; 12233; 13988 +ИТӘКНЕ (2) ■ Эт этлеген итәр - итәкне ертып китәр ○ 3654 ● 14025 +ИТӘКТӘ ( | 1) ■ Итәктә чакта сөендерә, итәктән төшкәч көендерә ○ 13945:1 +ИТӘКТӘН (4 | 1) ■ Дошман якадан тотса, эт итәктән тота ○ 3478 ● 5668; 8967; 13945:1; 13988 +ИТӘЛӘР (1) ■ Угрыны урлаган өчен түгел, тотылган өчен хөкем итәләр ○ 12567 +ИТӘЛСӘ (1) ■ Башчы башлык итәлсә, ун көнлек эш бер көндә эшләнер ○ 6040 +ИТӘМ (1) ■ Ахмак кеше ярдәм итәм дип ярдан этәр ○ 11506 +ИТӘР (45 | 5) ■ Күктән ни яуса да, җир кабул итәр ○ 63 ● 323; 2038; 2893; 3364; 3535; 3570; 3654, +:1; 3924; 4148; 4149; 4854, :1 (2); 5039; 5361; 5483; 5966; 6529; 6583; 6676; 7214; 7335; 7770; +8829; 9636; 9815; 10392; 10884; 11328; 11668; 13224; 13506; 13698 (2), :1 (2); 13902; 13903; +14131 (2); 14213 (2); 14602; 15176; 15527 (2); 16788; 17073 +ИТӘРГӘ (9) ■ Ялкауга ял итәргә дә авыр ○ 6592 ● 7389; 8024 (2); 12262 (2); 12264; 12357; 13206 +ИТӘРМЕН (1) ■ Олтырагың булып хезмәт итәрмен ○ 9084 +ИТӘРСЕҢ (5) ■ Бүрегә мәрхәмәт итсәң, сарыкка золым итәрсең ○ 2174 ● 2273; 12191; 15488 (2) +ИТӘСЕ (1) ■ Тирес кондызының да чәчәккә менеп балдан авыз итәсе килә ○ 4808 +ИТӘСЕҢ (1) ■ Бер югыңны бар итим дигәнче, бер барыңны юк итәсең ○ 7584 +ИТЕ (25) ■ Дуңгызның ите харам булса да, акчасы хәләл ○ 2897 ● 2987; 3053; 3142 (2); 3886; +4011; 4777; 6065; 7276; 7375; 8892; 9507 (2); 10829; 10855; 11277; 11349; 11940; 13919 (2); +14033 (2); 14414; 15180 +ИТЕГЕ (9) ■ Ят авылның яңа итеге үз авылыңның иске чабатасына да тормый ○ 5249 ● 6554; +9028; 9044; 9045; 9049; 12214; 12891; 13465 +ИТЕГЕН (5) ■ Юньсез итеген майлар, итеге итәген майлар ○ 6554 ● 9051; 9052; 11682; 12214 +ИТЕГЕҢ (2) ■ Аягыңдагы итегең тар булса, дөньяның киңлегендә ни файда ○ 9029 ● 13750 +ИТЕГЕҢНЕ (2) ■ Су күрмичә, итегеңне салма ○ 428 ● 9055 +ИТЕК (14) ■ Идел күрми итек чишмиләр ○ 384 ● 388; 2882; 6855; 7530; 7915; 8762; 9030; 90469048; 9063; 9247; 13069 +ИТЕКТӘ (1) ■ Кулак белән мулла икесе дә бер итектә ○ 17001 +ИТЕКЧЕ (1) ■ Юньсез итекче безне гаепләр ○ 9070 +ИТЕКЧЕНЕҢ (1) ■ Итекченең итеге сүтек, тимерченең балтасы китек ○ 9049 +ИТЕЛГӘН (1) ■ Вәгъдә ителгән хәлвәдән кулга кергән серкә яхшы ○ 12478 +ИТЕЛЕРСЕҢ (1) ■ Кешене хөкем итсәң, үзең хөкем ителерсең ○ 5824 +ИТЕЛМИ (1) ■ Бер кул белән чәбекәй ителми ○ 10913 +ИТЕМНЕ (1) ■ Аяк итемне ашап кына йөрдем ○ 10993 +ИТЕН (6) ■ Эт итен эт ашамый ○ 3589 ● 4777; 9145 (2); 9777; 10491 +ИТЕНӘ (2) ■ Йөрәк итенә ябышып үсү ○ 11368 ● 12084 +ИТЕНЕШМЕ (1) ■ Итенешме итенә, төкермиләр битенә ○ 12084 +ИТЕНМЕШЕҢ (1) ■ Итенмешең илдән аерым ○ 5143 +ИТЕП (26) ■ Бәрәңгене буяу белән алма итеп булмый ○ 1601 ● 1696; 1987; 2091; 2981; 4766; +4840; 5493; 7003; 8084; 8294; 8425; 8893; 8953; 9122; 9789 (2); 10315; 10487; 13171 (2); +13855 (2); 15148; 15888; 16144 +ИТИМ (4) ■ Алла һәлак итим дигән кырмыскасына канат үстерер ○ 4755 ● 7584; 9501 (2) +ИТКӘ (5) ■ Сөт бирмәгән сыерны иткә суялар ○ 3227 ● 3353; 6372; 9229; 9230 +ИТКӘН (28 | 1) ■ Туфракны җир иткән - изгелек күргән, җирне туфрак иткән - ачтан үлгән +○ 1455 (2) ● 4229:1; 6096; 6486; 7566 (2); 7929; 8957 (2); 11114; 11144; 11253; 11323; 11433; +11808; 11888; 11964; 12122; 12261; 12560; 12943; 13282; 13871 (2); 14454 (2); 14972; 16144 +ИТКӘНГӘ (2) ■ Кәсеп иткәнгә насыйп иткән ○ 6096 ● 14346 +ИТКӘНДӘ (2) ■ Нәрсәнең нәрсәлеге эш иткәндә беленер ○ 607 ● 4186 +ИТКӘНЕ (1) ■ Кәҗә тәкәсен беркем дә көтү башы иткәне юк - үзе алдан ○ 3134 +ИТКӘНЕМ (1) ■ Иткәнем - коллык, күргәнем - хурлык ○ 5992 +ИТКӘННӘР (1) ■ Карганы патша иткәннәр дә, "кар-р" дип кычкыра белмәгән барлык +кошларның да күзен чукыган, ди ○ 3992 +ИТКӘННЕҢ (2) ■ Гаеп иткәннең өенә барыш ○ 12488 ● 12577 +ИТКӘЧ (1) ■ Бохар ханына: "Халык бик ачка үлә", - дип хәбәр иткәч, "Нигә пылау ашамыйлар?" - дип сораган, имеш ○ 5778 +ИТ-МАЙ (1) ■ Ип-җай булса, ит-май була ○ 9218 +ИТМӘ (24) ■ Тузандайны тубалдай итмә ○ 186 ● 5354; 5469; 7793; 8166; 8789; 9384; 9606; 11485 (2); +11547; 12124; 12357; 12381 (2); 12621; 12781; 13122 (2); 13379; 14428 (2); 16052; 16855 +ИТМӘГӘН (4) ■ Азга канәгать итмәгән күбен күрмәс ○ 11779 ● 13939; 15085; 16035 +ИТМӘС (14 | 1) ■ Үшән атка камчы кяр итмәс ○ 2732 ● 4034; 6180; 7574; 7929; 8786; 9815; +10299; 10311; 11131; 11574; 12352; 13432; 13452:1; 14700 +ИТМӘСӘ (4) ■ Эт, тешләргә итмәсә, тешен күрсәтми ○ 3638 ● 3653; 12849; 14700 +ИТМӘСЕН (1) ■ Алла бер кулны икенче кулга мохтаҗ итмәсен ○ 10879 +ИТМИ (5) ■ Сау үгезгә черек салам зыян итми ○ 3294 ● 3652; 5752; 6398; 15303 +ИТМИЛӘР (3) ■ Балыкка әппәр итмиләр ○ 4464 ● 11707; 12873 +ИТМИСЕҢ (1) ■ Гөнаһ кылмый тәүбә итмисең ○ 12494 +ИТНЕ (5) ■ Ат суйган көнне ашка итне күп салалар ○ 2510 ● 3375; 9223; 9231 (2) +ИТНЕҢ (5) ■ Итче итнең муенын үзе ашый ○ 2360 ● 9106; 9109; 9248; 9249 +ИТСӘ (4) ■ Хуҗасы кемне кабул итсә, эт шуңа койрык болгар ○ 3538 ● 8056; 10884; 12916 +ИТСӘҢ (17) ■ Челләдә черем итсәң, кыш рәхәт йокларсың ○ 971 ● 2174; 3707; 4622; 5824; 5842; +6145; 6763; 7619; 7915; 11877; 11889; 12098; 12123; 12142; 12355; 12356 +ИТСЕН (3) ■ Бай-бай итсен, байлар итсен, көтү көтсен, йон тетсен ○ 7517 (2) ● 8789 +ИТТӘН (6) ■ Арык иттән симез котлет пешереп булмый ○ 9110 ● 9250; 9304; 10962; 15869; 16009 +ИТТЕ (1 | 1) ■ Эт этлеген итте, тун чабуын ертты ○ 3654:2 ● 8056 +ИТТЕМ (3) ■ Тегеләй иттем, болай иттем - җитәсемә барып җиттем ○ 6899 (2) ● 7857 +ИТТЕҢ (2) ■ Ярлылык, сине кайтаен, җандай дуска ят иттең; карыйлык, сине кайтаен, әйтер +сүзгә мат иттең ○ 7486 (2) +ИТҮ (14) ■ Җиденче кат күктә хис итү ○ 106 ● 236; 245; 1399; 6434; 7648 (2); 8751; 9343; 11397; +11407; 14709 (2); 14710 +ИТҮДӘ (3) ■ Күп бәрәкәт - күп хәрәкәт итүдә ○ 6795 ● 8000 (2) +ИТЧЕ (4) ■ Итче ак сарыкны да суя, кара сарыкны да суя ○ 2359 ● 2360; 2409; 3483 +ИТЧЕГӘ (1) ■ Ит сөяген итчегә кире илтмиләр ○ 9237 +ИТЧЕДӘ (1) ■ Кәҗәдә җан кайгысы, итчедә май кайгысы ○ 2373 +ИХ (1) ■ Их, татар мунчасы, пары кызу булсачы ○ 8647 +ИХАТАСЫЗ (1) ■ Йорт ихатасыз булмый ○ 8605 +ИХТЫЯРСЫЗ (1) ■ Телгә ихтыярсыз - илдә игътибарсыз ○ 15567 +ИХТЫЯРЫ (1) ■ Агач үз ихтыяры белән урманын ташламый ○ 1658 +ИЧ (1) ■ Шуны тот дисәләр, йот димәделәр ич ○ 9790 +ИШ (19) ■ Аю баласын алга алсаң да иш булмас ○ 2072 ● 2133; 5009; 5291; 5411; 5437-5445; +5516; 6485; 7114; 13159; 14487 +иш → дус-иш +ИШАН (4) ■ Бәладән ишан да кача ○ 16975 ● 16984; 16985; 17075 +ИШАНГА (1) ■ Ишанга кул биргән, шайтанга юл биргән ○ 16986 +ИШАНДА (1) ■ Алтын - имамда, хатын - ишанда ○ 16961 +ИШАННЫ (1) ■ Салават, тәкбир әйтеп ишанны да алдап була ○ 16931 +ИШАННЫҢ (1) ■ Мулла белән ишанның корсаклары җидешәр тиредән тегелгән була, ди ○ 17019 +ИШАРӘ (1) ■ Акыллыга - ишарә, сукырга - таяк ○ 11456 +ИШАРӘТ (1) ■ Акыллыга ишарәт, акылсызга бишәр әйт ○ 11457 +ИШАРӘТКӘ (1) ■ Һәр ишарәткә чапкан эт тиз арыр ○ 3768 +ИШӘ (4) ■ Берсе уңга ишә, берсе сулга ишә ○ 731 (2) ● 7026; 7027 +ИШӘГЕ (2) ■ Иш - ише белән, Хуҗа - ишәге белән ○ 5440 ● 10126 +ИШӘГЕНӘ (1) ■ Ишәгенә күрә тышавы ○ 2951 +ИШӘЙ (1) ■ Ишәй белән кушай ○ 5522 +ИШӘК (52) ■ Иртәгәге өчен ишәк кайгырган ○ 839 ● 2166; 2486; 2946; 2948-2950; 2952; +2953 (2); 2954-2968; 2969 (2); 2970-2974; 2979; 2990; 2991; 2994-2999; 3002; 3706; 5443; +7996; 11583; 12680; 13552; 13566; 13829; 14846; 16732 +ИШӘККӘ (13) ■ Кассапчыга мал кайгы, карт ишәккә җан кайгы ○ 2365 ● 2961; 2974-2980; +2992; 5807; 9288; 12838 +ИШӘКЛЕГЕ (1) ■ Ишәк янына атны бәйләсәң, ишәклеге йогар ○ 2972 +ИШӘКЛЕГЕНӘ (1) ■ Ишәк ишәклегенә барыр ○ 2959 +ИШӘКНЕ (5) ■ Ишәк ишәкне бурычка кашыр ○ 2960 ● 2981-2983; 16863 +ИШӘКНЕҢ (9) ■ Алла, ишәкнең кем икәнен белгәнгә, мөгез бирмәгән ○ 2945 ● 2947; 29842988; 2993; 11399 +ИШӘКТӘН (2) ■ Ишәктән егылу аттан егылудан яманрак ○ 2989 ● 15781 +ИШӘР (1) ■ Иш ишәр, тап табар ○ 14487 +ИШӘРГӘ (1) ■ Ярдан торып ишәргә өйрәтмә ○ 7088 +ИШЕ (15) ■ Ише килмәсә, төсе килми ○ 580 ● 2958; 5437-5440; 5446-5449; 11583; 11734; 13192; +14081; 16732 +ИШЕГЕ (5) ■ Нәрсәнең ишеге ябык, эче караңгы ○ 606 ● 8251; 8358; 13989; 15418 +ИШЕГЕМ (1) ■ Өем читтә, ишегем чыпта ○ 8389 +ИШЕГЕН (5) ■ Кол ишеген теләр, олан бишеген теләр ○ 5830 ● 9862; 11907; 14037; 16909 +ИШЕГЕНЕҢ (1) ■ Ишегенең кайсы якка ачылганын белмәү ○ 8368 +ИШЕГЕННӘН (5) ■ Ярлылык тырыш кешенең, тәрәзәсеннән караса да, ишегеннән керә алмас +○ 6611 ● 7281; 8357; 8570; 12380 +ИШЕГЕҢНЕ (3) ■ Кайтып керер ишегеңне каты япма ○ 8272 ● 10095; 16843 +ИШЕГЕ-ТҮРЕ (1) ■ Кечкенә өйнең ишеге-түре юк ○ 8276 +ИШЕДӘН (1) ■ Көлмә кешедән, көлсәң көл үзең ишедән ○ 14918 +ИШЕК (32) ■ Ишек алдыннан аккан суның кадере юк ○ 390 ● 1365; 3166; 7282; 7789; 8229; +8252-8258; 8270; 8271; 8355; 8359; 8360; 8369; 8604; 10522; 11250; 12289; 12688; 13115 (2); +13170; 13408; 13411; 14600; 14644; 15485 +ИШЕККӘ (7) ■ Арбалы кеше ишеккә сыймас ○ 6992 ● 8230; 8231; 8370; 12187; 14358; 15903 +ИШЕКЛӘР (1) ■ Ачык йөз - ишекләр ачкычы, биек таулар баскычы ○ 10654 +ИШЕКЛӘРНЕҢ (1) ■ Стеналарның - колаклары, ишекләрнең күзләре бар ○ 8283 +ИШЕКНЕ (2) ■ - Ялкау, ач ишекне! - Кисәүне алып бир! ○ 6564 ● 8232 +ИШЕКНЕҢ (1) ■ Һәр ишекнең үз ачкычы ○ 8353 +ИШЕКСЕЗ (1) ■ Учетсыз оешма - ишексез өй ○ 7989 +ИШЕКТӘ (3) ■ Бер ишектә ике теләнче булмас ○ 5750 ● 10529; 15486 +ИШЕКТӘГЕ (2) ■ Ишектәге песигә "перес!" дисәң, түрдәге песигә тияр ○ 3339 ● 14358 +ИШЕКТӘН (16) ■ Март ишектән бактырыр, сәнәк-көрәк яктырыр ○ 918 ● 5808; 8140; 8259; +8260; 9270; 11128; 11334; 11861 (2); 13651; 14825; 14833; 15167; 16552; 16648 +ИШЕЛЕР (1) ■ Өен яхшы өймәгәннең өе башына ишелер ○ 8312 +ИШЕЛҮ (1) ■ Җирдә елан кебек ишелү ○ 4711 +ИШЕН (3) ■ Иш - ишен табар, су - тишеген табар ○ 5441 ● 5442; 5450 +ИШЕНӘ (1) ■ Иш - ишенә тартыр, ишәк - абзарына тартыр ○ 5443 +ИШЕП (1) ■ Бер кылдан аркан ишеп булмый ○ 2353 +ИШЕТ (6) ■ Кеше киңәшен ишет, үз акылың белән эш ит ○ 5011 ● 5267; 10404; 10455; 11592; +ИШЕТӘ (4) ■ Безнең тавык күкәй салганны бөтен мәхәллә ишетә, күршенең байталы колынласа +да, һич тавыш чыкмый ○ 5264 ● 6797; 7668; 15252 +ИШЕТӘСЕН (1) ■ Колагымны саңгыраулатып, күземне сукырайтып, ишетәсен ишетми, күрәсен +күрми яшим ○ 10486 +ИШЕТӘСЕҢ (2) ■ Яхшыны ишетәсең килсә, яман сөйләмә ○ 16200 ● 16249 +ИШЕТЕЛӘ (2) ■ Күңелсез хәбәр тау артыннан ишетелә ○ 15940 ● 16361 +ИШЕТЕЛЕР (5) ■ Урманда ни аваз кычкырсаң, шул ишетелер ○ 1872 ● 2887; 11183; 15826; 16144 +ИШЕТЕЛЕРЛЕК (1) ■ Чебен очканы ишетелерлек ○ 4853 +ИШЕТЕЛМӘС (1) ■ Би әйткәнне кол әйтер, кол авызыннан ишетелмәс ○ 5766 +ИШЕТЕП (1) ■ Ерактан - ишетеп беленә, якыннан - күренә ○ 687 +ИШЕТЕР (15) ■ Җирнең колагы бар: ялгыз калганда да сөйләмә, ишетер ○ 219 ● 5175; 8217; +10405; 10456; 10465; 10539; 12167 (2); 13832; 14909; 15258; 15272; 16072; 17021 +ИШЕТЕРСЕҢ (2) ■ Аз сөйләсәң, күп ишетерсең ○ 15739 ● 15770 +ИШЕТКӘН (5) ■ Ишеткән белән күргән бер түгел ○ 10387 ● 10388-10390; 10448 +ИШЕТКӘНГӘ (1) ■ Чукрак ишетмәс, ишеткәнгә салыныр ○ 15327 +ИШЕТКӘНЕҢӘ (1) ■ Һәр ишеткәнеңә ышанма, һәр ышанганыңны сөйләмә ○ 16259 +ИШЕТКӘННӘН ( | 1) ■ Ун кат ишеткәннән бер кат күргән яхшы ○ 10382:1 +ИШЕТКӘННӘРНЕ (1) ■ Ишеткәннәрне ияк кагу белән уздыру ○ 10352 +ИШЕТКӘНЧЕ (1) ■ Бай рәхмәтен ишеткәнче ярлының җаны чыгар ○ 7185 +ИШЕТМӘ (1) ■ Ике кеше сүз әйтсә, берәвен дә ишетмә ○ 15861 +ИШЕТМӘГӘН (2) ■ Колак ишетмәгән, күз күрмәгән ○ 10492 ● 15193 +ИШЕТМӘДЕМ (1) ■ Син әйтмәдең, мин ишетмәдем ○ 16291 +ИШЕТМӘС (5) ■ Каладагы ишетмәс, саладагы ишетер ○ 5175 ● 8217; 10458; 14909; 15327 +ИШЕТМӘСӘҢ (2) ■ Ишетмәсәң ишет: Кышкар артында Кишет ○ 5267 ● 15920 +ИШЕТМӘССЕҢ (1) ■ "Мин яман" дигәнне һичберәүдән ишетмәссең ○ 12152 +ИШЕТМИ (4) ■ Колагымны саңгыраулатып, күземне сукырайтып, ишетәсен ишетми, күрәсен +күрми яшим ○ 10486 ● 15443; 15784; 17021 +ИШЕТСӘҢ (1) ■ Тутый кош кебек, ни ишетсәң шуны сөйләмә ○ 16099 +ИШЕТТЕМ (1) ■ "Ишеттем" дип әйтмә, "аңладым" дип әйт ○ 10391 +ИШЕТТЕР (1) ■ Суксаң - авырттыр, әйтсәң - ишеттер ○ 15966 +ИШЕТҮ (2) ■ Сөйгәнеңнән битәр ишетү дә татлы ○ 12753 ● 15997 +ИШЕТҮГӘ (1) ■ Күз күрүгә туймас, колак ишетүгә туймас ○ 10422 +ИШЕТҮДӘН (1) ■ Бер тапкыр күрү йөз тапкыр ишетүдән артык ○ 10382 +ИШКӘГЕ (1) ■ Көймәсенә күрә ишкәге, гөбесенә күрә пешкәге ○ 7055 +ИШКӘК (1) ■ Ишә белгән агымга каршы ишкәк салыр ○ 7026 +ИШКӘКНЕ (1) ■ Олы дулкын күргәч тә ишкәкне кулыңнан ташлама ○ 7066 +ИШКӘКТӘН (1) ■ Буяулы ишкәктән чыпта җилкән артык ○ 7012 +ИШКӘН (1) ■ Сөйләсеннәр - сүтелмәбез: ишкән дилбегә түгел ○ 16296 +ИШКӘННЕ (1) ■ Көймә ишкәнне ярдан карап тору җиңел ○ 7046 +ишләрең → дус-ишләрең +ИШЛЕ (6) ■ Арка ишле эт бүрене җиңәр ○ 3452 ● 5449; 5450; 7355; 8732; 14816 +ишле → дус-ишле +ИШЛЕНЕҢ (1) ■ Ишленең мең хатасы җуелыр, ялгызның бер хатасы мең булыр ○ 5000 +ИШМӘ (1) ■ Тирескә ишмә, уңайга иш, бәреп бәбәген тиш ○ 7114 +ИШМӘТ (1) ■ Иш янына ишмәт, тун янына бишмәт ○ 5444 +ИШМИЛӘР (1) ■ Комнан аркан ишмиләр ○ 138 +ИШСӘҢ (2) ■ Аркан ишсәң, бау булыр, арбаң-чанаң сау булыр ○ 7000 ● 11791 +ИШТЕҢ (1) ■ Иштең ишәк чумарын ○ 2997 +ИШҮ (1) ■ Комнан аркан ишү ○ 229 +ИЯ (13) ■ Хаким халыкка ия, халык җиргә ия ○ 5919 (2) ● 7415; 8214; 11495 (2); 12056 (2); +12068 (2); 13052; 15720 (2) +ИЯГЕНӘ (2) ■ Анасыз калган бала үз иягенә генә таяна ○ 14277 ● 15014 +ИЯГЕННӘН (1) ■ Асыл кош иягеннән асылына ○ 3823 +ИЯК (4) ■ Ишеткәннәрне ияк кагу белән уздыру ○ 10352 ● 10353; 16364; 16397 +ИЯЛӘНДЕ (1) ■ Килә дә ява, килә дә ява, ияләнде бер болыт ○ 1217 +ИЯЛӘНДЕРЕП (1) ■ Бүрене кулга ияләндереп булмый ○ 2181 +ИЯЛӘНЕР (2) ■ Бүтәгәгә бүз тургай ияләнер ○ 1265 ● 15323 +ИЯЛӘШӘ (2) ■ Кеше түгел аю да кулга ияләшә ○ 2103 ● 4618 +ИЯЛӘШЕР (1) ■ Талашлы табынга шайтан ияләшер ○ 9339 +ИЯЛӘШКӘН (1) ■ Көтүгә ияләшкән бүре бөтен көтүне буар ○ 2197 +ИЯЛӘШТЕРӘ (1) ■ Бал - чебенне, яхшы сүз әдәмне ияләштерә ○ 15783 +ИЯЛӘШТЕРҮ (1) ■ Ияләштерү илчедән, ялыктыру ялчыдан ○ 5001 +ИЯР (14) ■ Заман сиңа иярмәсә, син заманга ияр ○ 808 ● 1377; 2513; 2664; 2974; 3201; 3251; +6982; 7002; 7004; 7028; 8896; 12338; 15989 +ИЯРӘ (12) ■ Карлыгач сандугачка иярә алмас ○ 4020 ● 7138 (2); 8698; 10683 (2); 10956; 13946; +14820; 15010 (2); 15547 +ИЯРГӘ (1) ■ Бер ияргә икәү атланып булмый ○ 7008 +ИЯРГӘН (12) ■ Боланга ияргән сачәккә аунар, дуңгызга ияргән балчыкка аунар ○ 2114 (2) +● 12246; 12247 (2); 12339 (2); 12340 (2); 12412 (2); 16797 +ИЯРДӘН (1) ■ Ат иярдән, кол боярдан качар ○ 5727 +ИЯРЕ (2) ■ Ат үлсә, ияре калыр ○ 2545 ● 11069 +ИЯРЕН (2) ■ Ишәкнең иярен алыштырып кына холкын алыштырып булмый ○ 2986 ● 12826 +ИЯРЕП (4) ■ Җитен: "Тырмага ияреп тишелеп чыгар идем дә, кешедән оялам", - дип әйтә, ди +○ 1574 ● 2825; 12048; 14836 +ИЯРЕР (15) ■ Җилгә тузан иярер ○ 1195 ● 2465; 2538 (2); 2679; 2845; 2860 (2); 3725; 4039; +10680 (2); 13316; 15503 (2) +ИЯРЛӘГӘН (1) ■ Иске дус - иярләгән ат ○ 5432 +ИЯРЛЕ (3) ■ Ат тапканчы ияр тап - иярле атка атланыр ○ 7002 ● 12387; 13537 +ИЯРЛЕ-ЙӨГӘНЛЕ (2 | 1) ■ Егет кешенең эчендә иярле-йөгәнле ат ятыр ○ 12857 ● 12857:1; 13482 +ИЯРМӘ (1) ■ Сүз биргәнгә иярмә, бүз биргәнгә ияр: сүз имгәк булыр, бүз күлмәк булыр ○ 15989 +ИЯРМӘСӘ (1) ■ Заман сиңа иярмәсә, син заманга ияр ○ 808 +ИЯРМИ (1) ■ Тигәнәк арасына кермәгәнгә тигәнәк иярми ○ 1306 +ИЯРСӘҢ (4) ■ Яхшыга иярсәң - бизәккә, яманга иярсәң - тизәккә ○ 12341 (2) ● 16553 (2) +ИЯРСЕЗ (1) ■ Таныксыз сүз - иярсез ат кебек ○ 16059 +ИЯРТӘ (4) ■ Күрекле - берне, холыклы меңне ияртә ○ 11200 ● 11702; 16719 (2) +ИЯРТКӘН (1) ■ Эт иярткән - иптәшле ○ 3590 +ИЯРТМӘ (3) ■ Этне ияртмә, ияртсәң сукма ○ 3702 ● 8431; 11463 +ИЯРТМӘС (1) ■ Бер сәфәр ир картайтмас, яман юлдашын ияртмәс ○ 6910 +ИЯРТСӘҢ (2) ■ Этне ияртмә, ияртсәң сукма ○ 3702 ● 3703 +ИЯСЕ (22 | 2) ■ Мал иясе - таз торна ○ 2382 ● 2789; 2824; 2832; 2852; 3048; 3258; 3682; 3722; +5550:5, :6; 6146 (2); 6411; 7382; 7432; 8931; 9132; 14278; 14683; 15183; 15998; 16047; 16725 +ИЯСЕЗ (3) ■ Иясез мал - йөгәнсез ат ○ 7356 ● 8261; 12926 +ИЯСЕН (17 | 2) ■ Туар иясен таба ○ 2408 ● 2497; 2965; 3484; 3502; 3591; 3607; 3628, :2, :3; 4156; +7377; 8322; 11532; 12612; 13901; 15654; 16162; 16258 +ИЯСЕНӘ (15) ■ Бакча иясенә түтәл юк, өй иясенә бүкән юк ○ 1591 (2) ● 2383; 2384; 2498; 2684; +2826; 6299; 7413; 8902; 10144; 12939; 15553; 16568 (2) +ИЯСЕНЕҢ (2) ■ Кунак өй иясенең ишәге ○ 10126 ● 15508 +ИЯСЕННӘН (3) ■ Эт үлсә, иясеннән сөйрәтәләр ○ 3680 ● 10231; 15999 +ЙӘ (3) ■ Тешләгән эткә йә таяк, йә сөяк кирәк ○ 3528 (2) ● 16319 +ЙӘТ (1) ■ Акрын барсаң - күп барырсың, йәт барсаң - аз барырсың ○ 11788 +ЙЕГ (1) ■ Һавадагы торнадан кулыңдагы чыпчык йег ○ 4140 +ЙЕТЕРМӘС (1) ■ Ашыгып эшен бетермәс, акыллы ир атын йетермәс ○ 11806 +ЙОГА (1) ■ Акка кара тиз йога ○ 555 +ЙОГАР (11) ■ Ислемай кибетенә керсәң, исе йогар; тимерче алачыгына керсәң, корымы йогар +○ 285 (2) ● 2972; 5462 (2); 6951; 8469; 9912; 12134 (2); 12250 +ЙОГЫШЛЫ (3) ■ Яман гадәт йогышлы була ○ 11315 ● 15224; 15238 +ЙОДРЫГЫН (2) ■ Кеше йодрыгын күрмәгән үз йодрыгын батмандай санар ○ 10926 (2) +ЙОДРЫГЫНДА (1) ■ Законы йодрыгында, җавабы кулында ○ 5991 +ЙОДРЫГЫҢ (1) ■ Безгә йодрык белән суксаң, үз йодрыгың авыртыр ○ 5691 +ЙОДРЫК (12) ■ Аем туры бакканда йолдызларга йодрык ○ 2 ● 5691; 5709; 5935; 8972; 9076; +10923; 10963; 11022; 11181; 14241; 16012 +ЙОДРЫКНЫ (1) ■ Йодрыкны кесәдә йөртү ○ 11023 +ЙОДЫРЫК (1) ■ Егылганга - йодырык ○ 6752 +ЙОЗАГЫ (6) ■ Ашлыкның йозагы - салам, акчаның йозагы - саран ○ 1381 (2) ● 8228; 11792 (2); +ЙОЗАК (5) ■ Алтын ачкыч ачалмаган йозак юк ○ 7732 ● 12687; 13824; 16498; 16576 +ЙОЗАККА (2) ■ Ачык йозакка ачкыч орма ○ 8233 ● 8241 +ЙОЗАКЛЫ (2) ■ Ясаклы - йозаклы ○ 5971 ● 15664 +ЙОЗАКСЫЗ (1) ■ Исәп-хисапсыз колхоз - йозаксыз амбар ○ 7911 +ЙОКЛА (3) ■ Көндез таш ват, төнлә тыныч йокла ○ 905 ● 6632; 12241 +ЙОКЛАГАН (13) ■ Ат бер юлга күнеп алса, йоклаган килеш тә йөри ○ 2488 ● 3344; 4659-4661; +6646; 6647; 6659; 6672 (2); 6702; 8450; 15925 +ЙОКЛАГАНГА (1) ■ Йоклаганга өлеш юк ○ 6648 +ЙОКЛАГАНДА (3) ■ Ул йоклаганда хет туй уйна ○ 6715 ● 6850; 12401 +ЙОКЛАМА (2) ■ Көн күрәсең килсә, көндез йоклама ○ 899 ● 1013 +ЙОКЛАМАГАН (2) ■ Йоклаган йокы тапкан, йокламаган елкы тапкан ○ 6646 ● 6647 +ЙОКЛАМАГАННЫҢ (1) ■ Иртә торганның эше үрчи, төн йокламаганның юлы үрчи ○ 830 +ЙОКЛАМАС (1) ■ Елан йоклар, дошман йокламас ○ 5421 +ЙОКЛАМАСА (1) ■ Ашамаса тамак яман, йокламаса кабак яман ○ 9609 +ЙОКЛАМЫЙ (3) ■ Күршеләр төн йокламый чыкканны туйчылар белмәс ○ 5203 ● 6585; 16623 +ЙОКЛАП (2) ■ Йоклап яткан мәче авызына тычкан үзе килеп керми ○ 3340 ● 6707 +ЙОКЛАР (5) ■ Төлке төнлә йөрер, көндез йоклар ○ 2302 ● 5421; 6575; 9587; 10059 +ЙОКЛАРГА (2) ■ Көн - эшләргә, төн - йокларга ○ 6664 ● 16888 +ЙОКЛАРСЫҢ (1) ■ Челләдә черем итсәң, кыш рәхәт йокларсың ○ 971 +ЙОКЛАСА (2) ■ Мәче, үзе йокласа да, күсене күрә ○ 3363 ● 6585 +ЙОКЛАСАҢ (1) ■ Йокының батманын йокласаң, почыгы кала ○ 6657 +ЙОКЛАСЫН (2) ■ Бер колагың йокласын, икенчесе тыңласын ○ 10378 ● 12826 +ЙОКЛАТА (1) ■ Татлы сүз тыңлата, мәгънәсез сүз йоклата ○ 16060 +ЙОКЛАТМЫЙ (1) ■ Кайгы күзгә күренми, ләкин тыныч йоклатмый ○ 14882 +ЙОКЛАТУ (1) ■ Аяк үрә йоклату ○ 10996 +ЙОКЛЫЙ (8) ■ Аю кыш буе йоклый, "йокым туйды" дими ○ 2079 ● 2138; 4199; 4267; 6577; +9562; 9587; 13906 +ЙОКЛЫЙСЫ (1) ■ Өй салуның ние бар, мүклисе дә чутлыйсы; өйләнүнең ние бар, кочаклыйсы +да йоклыйсы ○ 13228 +ЙОКМАС (5) ■ Аккош аягына су йокмас ○ 3897 ● 4242; 9727; 12147; 16580 +ЙОКМЫЙ (2) ■ Кулы кулга йокмый ○ 11028 ● 15697 +ЙОКЫ (19 | 2) ■ Аюның йөрәген май басар, майдан йокы басар ○ 2095 ● 6549; 6636; 6646; +6649-6654; 6655, :1, :2; 6656; 6659; 9546; 9674; 12704; 12705; 15127; 15994 +ЙОКЫГА (2) ■ Акчасыз ялга туймас, акчалы йокыга туймас ○ 7721 ● 8146 +ЙОКЫДАН (2) ■ "Тор-тор!" дан хәбәр килсә, йокыдан әмәл китәр ○ 6674 ● 8146 +ЙОКЫМ (2) ■ Аю кыш буе йоклый, "йокым туйды" дими ○ 2079 ● 4113 +ЙОКЫНЫҢ (2) ■ Йокының батманын йокласаң, почыгы кала ○ 6657 ● 6658 +ЙОКЫҢ (1) ■ Көндез сөйләшсәң - эшең кала, кич сөйләшсәң - йокың кала ○ 15921 +ЙОКЫҢНЫ (2) ■ Начар - йокыңны ачар ○ 601 ● 12154 +ЙОКЫСЫ (5) ■ Давыллы көннең ышыгы бар, явымлы көннең йокысы бар ○ 1087 ● 4113; 7501; +9624; 14286 +ЙОКЫСЫЗ (1) ■ Аракы эчү, карта уйнау, йокысыз төн - өч агу ○ 9812 +ЙОКЫСЫН (1) ■ Таң йокысын йоклаган - бәхетен йоклаган ○ 6672 +ЙОКЫЧАН (4) ■ Йокычан төлке тавык алдамас ○ 2287 ● 6479; 12892; 16164 +ЙОЛ (1) ■ Иртә кычкырган әтәчнең түбә чәчен йол ○ 4368 +ЙОЛАСЫ (2) ■ Әүвәлгесе - ил йоласы, соңгысы - йөз карасы ○ 13227 ● 13487 +ЙОЛДЫЗ (16) ■ Ай яктыртканда, йолдыз күренми ○ 14 ● 24 (2); 28; 31; 33; 34; 76; 78; 92; 953; +2883; 6721; 10283; 10320; 13106 +ЙОЛДЫЗГА (1) ■ Тол хатын - тулган ай, толлыгын сакламаса, йолдызга турала ○ 13678 +ЙОЛДЫЗЛАР (2) ■ Ай симерсә йолдызлар арык ○ 9 ● 11 +ЙОЛДЫЗЛАРГА (1) ■ Аем туры бакканда йолдызларга йодрык ○ 2 +ЙОЛДЫЗЛАРДАН (1) ■ Кояш йолдызлардан нур алмый ○ 37 +ЙОЛДЫЗНЫ (1) ■ Йолдызны күз бик күрә дә, кул җитми ○ 29 +ЙОЛДЫЗНЫҢ (1) ■ Җидегән йолдызның койрыгы таңга сызылыр ○ 77 +ЙОЛДЫЗЫ (2) ■ Таң йолдызы сүнә, дан йолдызы сүнми ○ 11282 (2) +ЙОЛДЫЗЫНА (1) ■ Нигезен кыек салсаң, түбәсен Тимерказык йолдызына хәтле меңгерсәң дә +кыек булыр ○ 8279 +ЙОЛКА (4) ■ Дуңгыздан кыл йолка белү дә һөнәр ○ 2892 ● 7171; 11394; 17030 +ЙОЛКЫМЫЙЛАР (1) ■ Тотылмаган киекнең йонын йолкымыйлар ○ 2021 +ЙОЛКЫП (1) ■ Тавык түгел, йолкып ашамаслар ○ 4359 +ЙОЛЫКСАҢ (1) ■ Дошманнан төк йолыксаң да файда ○ 5328 +ЙОМ (5) ■ Бөтен авыл сукыр булса, син дә бер күзеңне йом ○ 5168 ● 5221; 5403; 10439; 16459 +ЙОМАКЛАП (1) ■ Йомры телен йомаклап, ясмак телен тасмалап сөйләү ○ 15665 +ЙОМАРЛАГАН (1) ■ Байның кызы бай кебек, өйрәнмәгән тай кебек, ярлы кызы, җан кисәгем, +йомарлаган май кебек ○ 7287 +ЙОМАРЛАМА (1) ■ Юмарт булсаң, учыңа йомарлама ○ 11950 +ЙОМГАКНЫҢ (3) ■ Йомгакның очы була ○ 8681 ● 8735; 8736 +ЙОМГАН (1) ■ Авызын акайтып, күзен йомган ○ 10606 +ЙОМГАНЧЫ (1) ■ Күз ачып йомганчы ○ 10499 +ЙОМДЫРА (1) ■ Күрәсе - күз йомдыра ○ 14923 +ЙОММА (1) ■ Күзеңне йомма, авызыңны йом ○ 10439 +ЙОММЫЙЛАР (1) ■ Йолдыз җемелдәгән саен күз йоммыйлар ○ 28 +ЙОМРАН (2) ■ Йомран койрыксыз булмый ○ 2325 ● 2344 +ЙОМРЫ (5) ■ Керпе баласын "йомры гынам, йомшак кынам" дип сөя, имеш ○ 2222 ● 8043; +15488; 15665; 16236 +ЙОМШАГЫМ (3 | 4) ■ Керпе баласын "йомшагым" дияр, аю баласын "аппагым" дияр ○ 2223 +● 2223:1, :2, :3; 2252; 3985, :1 +ЙОМШАГЫН (2) ■ Агач йомшагын корт басар, әдәм йомшагын сүз басар ○ 12096 (2) +ЙОМШАК (24) ■ Йомшак агачны корт басар ○ 1684 ● 1688; 2222; 2837; 4652; 5386; 5916; 6195; +6568; 7677; 8298; 8399; 8409; 8677; 9717; 15582; 15825; 15871 (2); 15872; 15886; 15964; 16087; +ЙОМШАККА (1) ■ Җитезгә йөз өлеш, йомшакка бер өлеш ○ 11969 +ЙОМШАКЛЫГЫ (1) ■ Курку - йөрәкнең йомшаклыгы ○ 11176 +ЙОМШАРМАС (1) ■ Җитен талкымыйча йомшармас ○ 1573 +ЙОМШАРТА (1) ■ Ут кына тимерне йомшарта ○ 8503 +ЙОМШАРТАЛАР (1) ■ Сугып тимерне генә йомшарталар ○ 5619 +ЙОМШЫЙ (1) ■ Берәүнең бәхетенә таш йомшый, берәүнең бәхетенә май ката ○ 14804 +ЙОМЫК (2) ■ Йомык авыз белән чебен тотып булмый ○ 10565 ● 10620 +ЙОМЫЛСА (1) ■ Уч җәелсә - юмартлык, уч йомылса - йодрык ○ 10963 +ЙОМЫЛЫР (1) ■ Ике күз бер вакытта йомылыр ○ 10385 +ЙОМЫП (2) ■ Мәче, теге дөньяда хуҗасының хөрмәтен танар өчен, күзен йомып ашар, имеш +○ 3358 ● 6954 +ЙОМЫРКА (21 | 2) ■ Бу чакта йомырка тавыктан күп белә ○ 780 ● 838; 4007; 4231; 4252; 4265; +4268; 4275; 4276; 4279; 4285, :1, :2; 4305; 4318; 4334; 4338; 4339; 4346; 4356; 4365; 12593; 16236 +ЙОМЫРКАДАН (8) ■ Йомыркадан җөй эзләмә ○ 4277 ● 4296; 4336; 4350-4352; 4388; 14646 +ЙОМЫРКАНЫ (1) ■ Күп кытаклаган тавык йомырканы аз сала ○ 4290 +ЙОМЫРКАНЫҢ (1) ■ Йомырканың җөе юк, җырның ертыгы юк ○ 16367 +ЙОМЫРКАСЫ (4) ■ Кеше тавыгы каз кебек, йомыркасы баш кебек ○ 4280 ● 4306; 5137; 5192 +ЙОМЫРКАСЫН (1) ■ Үрдәк йомыркасын тавык басар, бәбкәсе суга качар ○ 4422 +ЙОМЫЧКА (2) ■ Балта чапкан чакта йомычка чәчрәми булмас ○ 1897 ● 16236 +ЙОМЫЧКАНЫ (1) ■ Йомычканы йомыш итеп йөри ○ 1987 +ЙОМЫЧКАСЫ (2) ■ Балта остасының йомычкасы күп булыр, тимерченең акчасы күп булыр +○ 1893 ● 5161 +ЙОМЫЧКАСЫЗ (1) ■ Урман кискән җирдә йомычкасыз булмас ○ 1949 +ЙОМЫШ (3) ■ Йомычканы йомыш итеп йөри ○ 1987 ● 3689; 4930 +ЙОМЫШКА (1) ■ Баланы йомышка җибәрсәң, артыннан үзең бар ○ 13978 +ЙОМЫШЛЫГА (1) ■ Ясаклыга ятыш юк, йомышлыга йөреш юк ○ 5972 +ЙОМЫШЫ (5) ■ Ил йомышы - олы йомыш ○ 4930 ● 5303; 5922; 6844; 9007 +ЙОМЫШЫҢ (1) ■ Тырышка эшең төшсә - "хуп" дияр, булдыксызга йомышың төшсә - "юк" +дияр ○ 6506 +ЙОН (24) ■ Көн узсын, йон тузсын ○ 1044 ● 1058; 2361; 2404; 3009; 3419; 4025; 4064; 4188; 4204; +4572; 5882; 7086; 7517; 8172; 8262; 8265; 8698; 8721; 9425; 11370; 11927; 14137; 16283 +ЙОНГА (2) ■ Әй дөнья, буялган йонга, буялса иде мамыкка, рәхәт булыр иде халыкка ○ 14774 +● 16040 +ЙОНЛЫ (1) ■ Сакаллы сабый, йонлы кукы ○ 10360 +ЙОНЛЫДАН (1) ■ Айгыр куйсаң өнледән куй, кучкар куйсаң йонлыдан куй ○ 2758 +ЙОННЫ (3) ■ Йонны ятышына таба сыпырган яхшы ○ 2362 ● 2431; 16040 +ЙОНСЫЗ (3) ■ Йонсыз җылы табылмас ○ 2363 ● 8438; 13576 +ЙОНЫ (7) ■ Бүре тиресе янында сарык тиресенең йоны коелыр, имеш ○ 2161 ● 2192; 3592; +3791; 3927; 4206; 11389 +ЙОНЫН (4) ■ Тотылмаган киекнең йонын йолкымыйлар ○ 2021 ● 2146; 3719; 10818 +ЙОНЫҢ (1) ■ Бала, бала ди-ди, бала йоның коела ○ 13923 +ЙОРТ (43 | 1) ■ Сусыз җиргә йорт корма, утсыз җиргә ил корма ○ 457 ● 1895; 3198; 3455; 3485; +3531; 4406; 4790; 5020; 5150; 5808; 5847; 5863 (2); 6916; 7352; 7828; 8261-8265; 8487; 8605; +10134 (2); 11163; 12008; 13013 (2); 13429; 13631; 13642; 13652 (2); 13743; 13877; 13900; 14137, +:1; 14138; 14236; 14329 (2) +ЙОРТ-ҖИР (1) ■ Уңмаган ат тәртә сындыра, уңмаган хатын йорт-җир туздыра ○ 13704 +ЙОРТ-ҖИРЕН (1) ■ Ир-ат булса, йорт-җирен макта; хатын-кыз булса, аш-суын макта ○ 13809 +ЙОРТКА (21) ■ Бер тарыдан ботка булмас, ботка булса йортка булмас ○ 1538 ● 3236; 4019; 4091; +5954; 8243; 8274; 8281 (2); 8599; 10101; 12227; 12305; 13172; 13173; 13632; 13682; 14014; +14346; 15150; 16973 +ЙОРТЛАРЫ (1) ■ Сандугачлар да, - тигәнәк башы, ди, йортлары - "үз илем, үз җирем" дип +сайрыйлар, ди ○ 4106 +ЙОРТЛЫ (1) ■ Йортлы еланны йортсыз елан куалаган ○ 4662 +ЙОРТНЫ (1) ■ Бик йортны тота ○ 8240 +ЙОРТНЫҢ (10) ■ Иске йортның кадерен яңасында беләсең ○ 8250 ● 8266; 8267; 12983; +13082 (2); 13148; 14408 (2); 16692 +ЙОРТСЫЗ (3) ■ Йортлы еланны йортсыз елан куалаган ○ 4662 ● 4790; 9751 +ЙОРТСЫЗ-СЕМЬЯСЫЗ (1) ■ Бөркет булмый таусыз-кыясыз, әдәм булмый йортсыз-семьясыз +○ 13149 +ЙОРТТА (9 | 1) ■ Терлек-туарның йортта кунганы яхшы ○ 2402 ● 3834; 3860:1; 6764; 7964; 8268; +8286; 10147; 13718; 13928 +ЙОРТТАГЫ (1) ■ Ерак кияүнең башына чатыр корыр, йорттагы кияүнең башына таяк орыр ○ 13407 +ЙОРТТАН (2) ■ Йорттан аерылган илне яу чабар ○ 5003 ● 13682 +ЙОРТТОТМАС (1) ■ Йорттотмас ауга чыкса - артыннан гауга чыгар ○ 6487 +ЙОРТЫ (14) ■ Халыкның бер йорты бар, ул да булса - туган ил ○ 5082 ● 5923 (4); 7265; 7368; +8371; 8378; 11122; 14325 (2); 15002; 16981 +ЙОРТЫГЫЗДА (1) ■ Йортыгызда очкан кош та күренми ○ 3891 +ЙОРТЫМ (1) ■ Йортым читән булса да, сортым бүтән ○ 8372 +ЙОРТЫН (2) ■ Берәү, патша йортын күреп кайткач, үз өенә ут төрткән, ди ○ 8239 ● 9646 +ЙОРТЫНДА (2) ■ Кеше йортында йөреп солтан булганчы, үз йортыңда йөреп олтан бул ○ 5010 +● 7317 +ЙОРТЫҢ (5) ■ Начар булса да, үз йортың булсын ○ 8278 ● 8288; 8292; 13750; 15388 +ЙОРТЫҢА (2 | 1) ■ Яхшы дустыңа барма, яман йортыңа бар ○ 5502 ● 5940; 14137:2 +ЙОРТЫҢДА (2) ■ Кеше йортында йөреп солтан булганчы, үз йортыңда йөреп олтан бул ○ 5010 +● 16925 +ЙОРТЫҢНЫ (1) ■ Илеңне яу басса, йортыңны кар басар ○ 4980 +ЙОРТЫҢНЫ-ҖИРЕҢНЕ (2) ■ Читкә китсәң, йортыңны-җиреңне торгызып кит ○ 5088 ● 8301 +ЙОТ (5) ■ Берсен кап, берсен йот, өченчесен әзер тот ○ 9631 ● 9790; 13345; 14971; 16211 +ЙОТА (5) ■ Малны тота бел, ашны йота бел ○ 7399 ● 8750; 9417; 9521; 12435 +ЙОТАР (11) ■ Кабып йотар алдыннан төлке дә тавыкны мактый ○ 2288 ● 2296; 3631; 4440; 4441; +4502; 9615; 11286; 12109 (2); 16791 +ЙОТАРЛЫК (3) ■ Бер кашык су белән йотарлык ○ 503 ● 10023; 10041 +ЙОТАРСЫҢ (1) ■ Бал белән балта йотарсың ○ 9154 +ЙОТКАН (5 | 1) ■ Бал тоткан - бармак йоткан ○ 9162:2 ● 9645; 9729; 10566; 12517; 16851 +ЙОТКАНГА (1) ■ Янган белән йотканга берни төтмәс ○ 9736 +ЙОТКАНДА (1) ■ Май ашаганда ят яхшы, кан йотканда - карендәш ○ 14676 +ЙОТКАНДАЙ (1) ■ Уклау йоткандай төз каткан ○ 10047 +ЙОТКАНЫҢ (1) ■ Чәйнәгәнеңнән йотканың артык ○ 9730 +ЙОТКЫЛЫК (2) ■ Ашар - тамак, йотар - йоткылык ○ 9615 ● 9645 +ЙОТЛЫК (1) ■ Бай мактанса - бер йотлык, батыр мактанса - бер уклык ○ 7181 +ЙОТЛЫККАН (1) ■ Йотлыккан йортын мактый ○ 9646 +ЙОТЛЫКМАС (1) ■ Җәен койрыгы җигән йотлыкмас ○ 4532 +ЙОТМА (2) ■ Энәдән куркып лом йотма ○ 8717 ● 15778 +ЙОТМАС (2) ■ Тарлан җирне саз йотмас ○ 1445 ● 4522 +ЙОТМЫЙ (2) ■ Үрдәк, үзенә ышанмаса, әкәлә йотмый ○ 4430 ● 7130 +ЙОТМЫЙЛАР ( | 2) ■ Бал татлы дип бармакны йотмыйлар ○ 9161:1 ● 10551:1 +ЙОТНЫҢ (1) ■ Итнең төбе бот булыр, йотның төбе юк булыр ○ 9249 +ЙОТСА (1) ■ Эт башта сөяк йотса, соңыннан кайгыра ○ 3564 +ЙОТСАҢ (1) ■ Ачу - агу, йотсаң - бал-шикәр ○ 12426 +ЙОТТЫҢ (1) ■ Алдың - оттың, саттың - йоттың ○ 7848 +ЙОТТЫРА (1) ■ Май уклау йоттыра ○ 9302 +ЙОТТЫРМА (1) ■ Ашаганны аркылы йоттырма ○ 9605 +ЙОТТЫРЫР ( | 1) ■ Бал балчык ашатыр, май чабата йоттырыр ○ 9153:3 +ЙОТУ (3) ■ Ике кабып бер йоту ○ 9769 ● 12434; 12686 +ЙОТЫЛА (1) ■ Азлап капкан җиңел йотыла ○ 9528 +ЙОТЫЛМАС ( | 1) ■ Бер төкергән төкерек кире йотылмас ○ 10551:3 +ЙОТЫМ (2) ■ Ачлыкта алтыннан бер йотым ярма артык ○ 9569 ● 9820 +ЙОТЫП (6) ■ Җил йотып торып булмый ○ 1181 ● 9161; 10551; 12434; 16223; 16567 +ЙОШАК (1) ■ Йошак җәеп катыга яткыра ○ 8437 +ЙӨГӘН (5) ■ Арыган атка йөгән дә йөк ○ 2461 ● 2468; 2872; 5807; 16985 +ЙӨГӘНЕ (1) ■ Аты булса, йөгәне табылыр ○ 2591 +ЙӨГӘНЕН (1 | 1) ■ Атыңны урласалар, йөгәнен чыгарып ташла ○ 2621 ● 2621:1 +ЙӨГӘНЕННӘН (1) ■ Атны йөгәненнән башка сатмыйлар ○ 2561 +ЙӨГӘНЕҢ (2) ■ Ат югалтсаң, йөгәнең ташла ○ 2529 ● 7029 +ЙӨГӘНЕҢНЕ (1 | 1) ■ Атыңнан элек йөгәнеңне әзерлә ○ 2618 ● 2621:3 +йөгәнле → иярле-йөгәнле +ЙӨГӘНСЕЗ (7) ■ Йөгәнсез ат үз иркендә ○ 2648 ● 7356; 12820; 12903; 13049; 13876; 15121 +ЙӨГЕ (5) ■ Соңгы дөянең йөге авыр ○ 2927 ● 2941; 6732; 8186; 16559 +ЙӨГЕНЕП (2) ■ Куба тал шарт сынар, сары тал йөгенеп калыр ○ 1744 ● 5909 +ЙӨГЕҢ (1) ■ Йөгең авыр булса, комлы тауга да сәлам бирерсең ○ 121 +ЙӨГЕР (4) ■ Алама ат менгәнче, йөгер үзең дигәнчә ○ 2455 ● 2456; 5580; 6781 +ЙӨГЕРӘ (3) ■ Ир кешегә бер елмаеп карасаң, кар өстеннән яланаяк йөгерә, ди ○ 13494 ● 13653; +ЙӨГЕРГӘН (2) ■ Боерган кушкан, йөгергән куштан ○ 5776 ● 11875 +ЙӨГЕРГӘННЕКЕ (1) ■ Йөгергәннеке түгел, боерганныкы ○ 14873 +ЙӨГЕРГӘНЧЕ (1) ■ Йөгергәнче үрмәләп йөрергә өйрән ○ 6765 +ЙӨГЕРДЕМ (1) ■ "Әлиф"тән "би"гә кадәр, йөгердем өйгә кадәр ○ 16710 +ЙӨГЕРЕГЕ (2) ■ Тел йөгереге - башка, аяк йөгереге - ашка ○ 15540 (2) +ЙӨГЕРЕГЕН (2) ■ Эт йөгереген төлке сөйми ○ 3593 ● 15332 +ЙӨГЕРЕК (13) ■ Ат та йөгерек булсын, җир дә тигез булсын ○ 2788 ● 2792-2794; 2814; 2994; +3784; 5809; 7617; 11067 (2); 11839; 11953 +ЙӨГЕРЕККӘ (1) ■ Камчылатып чапкан атның йөгереккә саны юк ○ 2796 +ЙӨГЕРЕП (3) ■ Утырып акыл җыялар, йөгереп куян куалар ○ 6824 ● 11782; 11783 +ЙӨГЕРЕР (5) ■ Уңмаганның эте кырын карап йөгерер ○ 6540 ● 7271; 10336; 11683; 11730 +ЙӨГЕРМӘК (1) ■ Боермак сездән, йөгермәк бездән ○ 5988 +ЙӨГЕРМИЛӘР (1) ■ Яңгыр үткәч, артыннан ябынча белән йөгермиләр ○ 1166 +ЙӨГЕРСӘ (3) ■ Кем боерса, шул солтан; кем йөгерсә, шул куштан ○ 5821 ● 10889 (2) +ЙӨДӘГӘН (1) ■ Аптыраган, йөдәгән, мичкә артын терәгән ○ 14785 +ЙӨДӘТӘ (1) ■ Барлык өйрәтә, юклык йөдәтә ○ 7570 +ЙӨДӘТЕР (1) ■ Эшли белсәң - эш үзеңне өйрәтер, эшли белмәсәң - йөдәтер ○ 6387 +ЙӨДӘШ (1) ■ Аптыраш белән йөдәш кергәннәр, ди, өйдәш ○ 14789 +ЙӨЗ (75 | 3) ■ Элпә йөз кат ялтыраса да, якут нуры артык булыр ○ 318 ● 391; 439; 638; 955 (2); +1384; 1644; 2120; 2571 (3); 2756 (2); 3945; 3982; 4131; 4909; 4936; 5393; 5451; 5452 (2); +5453 (2); 5489; 6618; 6888; 7030; 7217; 7390; 7493; 7791; 7933; 7983; 8044; 8884; 9461; 9975; +10118; 10382; 10654; 10655; 10661 (2); 10662-10664; 10669; 10686; 10726; 10727; 11248; +11275; 11542; 11584; 11969; 12133; 12463; 12561; 12858; 13227; 13414; 13740; 13968; 14202; +15021; 15095; 15873; 15874; 16064; 16070:1; 16245; 16581 (2); 16729, :1 (2) +ЙӨЗӘ (8) ■ Йөзә белмәгән - суга китәр ○ 392 ● 446; 2973; 4399; 4407; 7300; 15875; 16849 +ЙӨЗӘР (4) ■ Аптыраган үрдәк алдына да, артына да йөзәр ○ 4396 ● 4439 (2); 6425 +ЙӨЗӘРГӘ (4) ■ Суга кергәнче йөзәргә өйрән ○ 442 ● 3316; 4418; 4465 +ЙӨЗӘСЕҢ (1) ■ Суның агымына карап йөзәсең ○ 453 +ЙӨЗӘҮНЕҢ (1) ■ Йөзәүнең йөзен ертма ○ 5004 +ЙӨЗГӘ (6) ■ Йөзгә бер тулмаган ○ 8049 ● 10687; 10729; 12455; 15037; 15806 +ЙӨЗГӘН (2) ■ Вак балыклар арасында йөзгән чабаклар түгел без ○ 4538 ● 12848 +ЙӨЗГӘННЕҢ (1) ■ Сайда йөзгәннең арты күренә ○ 421 +ЙӨЗДӘ (1) ■ Туксанда теш төшәр, йөздә яңадан тешәр ○ 15096 +ЙӨЗДӘН (3) ■ Йөздән юрга чыгар, меңнән толпар чыгар ○ 2795 ● 14883; 15489 +ЙӨЗЕ (21) ■ Айның йөзе тулы булып күп тормас ○ 23 ● 638; 888; 4479; 5385; 7539; 7715; 7995; +8077; 8224; 10665-10667; 10676; 11112; 11157; 11264; 12880; 13889; 15583; 16029 +ЙӨЗЕГЕ (2) ■ Йөзеге барда Сөләйман, йөзеге юкта сөмәйгән ○ 8772 (2) +ЙӨЗЕК (8) ■ Йөзек кашы зур булмый ○ 8773 ● 8774; 8843; 9011; 10609; 13004; 14620; 16523 +ЙӨЗЕКТӘН (1) ■ Йөзгә җиттем - йөзектән үттем ○ 15037 +ЙӨЗЕМ (6) ■ Бәрмәчлектән йөзем булмас ○ 1723 ● 9861; 10728; 11031; 11296; 14195 +ЙӨЗЕМГӘ (1) ■ Төлке дә йөземгә буе җитмәгәч: "Пешмәгән әле", - дип әйтте, ди ○ 2295 +ЙӨЗЕН (2) ■ Йөзәүнең йөзен ертма ○ 5004 ● 9854 +ЙӨЗЕНӘ (2) ■ Бакма кешенең йөзенә, бак син әйткән сүзенә ○ 15780 ● 16979 +ЙӨЗЕНДӘ (1) ■ Батыр йөзендә яра - бизәк өстенә бизәк ○ 5548 +ЙӨЗЕННӘН (1) ■ Булырдайның - сүзеннән, булмастайның - йөзеннән ○ 15811 +ЙӨЗЕҢ (4) ■ Эчәрсең йөзем суын, түгәрсең йөзең суын ○ 9861 ● 10063; 10668; 10950 +ЙӨЗЕҢӘ (2 | 1) ■ Күккә төкерсәң, йөзеңә төшәр ○ 59:1 ● 4654; 12209 +ЙӨЗЕҢНЕ (1) ■ Кунак ишегеңне ачса, син йөзеңне ач ○ 10095 +ЙӨЗЕП (3) ■ Агымга каршы йөзеп булмый ○ 338 ● 13174; 14620 +ЙӨЗЕСЕ (1) ■ Иске дусның бересе - яңа дусның йөзесе ○ 5433 +ЙӨЗЛЕ (5) ■ Ачык йөзле кешедән игелек көт ○ 10656 ● 11863; 12909 (2); 14074 +ЙӨЗЛЕК (1) ■ Йөзлек белән туу ○ 14098 +ЙӨЗМИ (1) ■ Эт койрыгына су тими йөзми ○ 3604 +ЙӨЗНЕ (4) ■ Ачык йөзне ачасы юк ○ 10657 ● 10669; 10670; 14945 +ЙӨЗНЕҢ (1 | 1) ■ Никадәр санасаң да, йөзнең яртысы илле ○ 7941 ● 16070:1 +ЙӨЗСӘҢ (1) ■ Йөзсәң, югарыга йөз ○ 391 +ЙӨЗСЕЗ (1) ■ Үзе йөзсез, сүзе тозсыз ○ 11392 +ЙӨЗТҮБӘН (1) ■ Ачуың килсә, йөзтүбән ятып тор ○ 12456 +ЙӨЗҮ (2) ■ Алтын эчендә йөзү ○ 330 ● 9443 +ЙӨК (21) ■ Йөк өстендә куян тотмыйлар ○ 2244 ● 2461; 2697; 2913; 2918; 2919; 2925; 2939; +2990; 3098; 4219; 6843; 6999; 7004; 8045; 9214; 11345; 11992; 13629; 13796; 13847 +ЙӨККӘ (3) ■ Ишәк йөккә килмәсә, йөкне ишәккә илт ○ 2961 ● 8161; 16973 +ЙӨКЛӘГӘН (1) ■ Аз йөкләгән күп ташыр ○ 544 +ЙӨКЛӘМӘГӘН (1) ■ Йөкләмәгән ишәк урыныннан кузгалмый ○ 2991 +ЙӨКЛӘП (1) ■ Учлап чәчсәң, йөкләп җыярсың ○ 1458 +ЙӨКЛӘР (1) ■ Кул теккәнен буй йөкләр ○ 8695 +ЙӨКЛӘТ (1) ■ Атыңны көченә күрә йөкләт ○ 2620 +ЙӨКНЕ (4) ■ Бер черек алма бөтен йөкне черетә ○ 1805 ● 2449; 2685; 2961 +ЙӨКСЕЗ (1) ■ Гыйшык - төтенсез ут, ачкычсыз йозак, дәвасыз авыру, савытсыз эчемлек, йөксез +авырлык, туктау урыны билгесез сәфәр ○ 12687 +ЙӨКТӘ (1) ■ Йөктә җиңел, бәядә авыр ○ 7917 +ЙӨКТӘН (2) ■ Төя качып йөктән котылмас ○ 2934 ● 7031 +ЙӨНДӘҮГӘ (2) ■ Өндәүгә килмәсә, йөндәүгә килер ○ 2419 ● 3235 +ЙӨР (8) ■ Алдыңны-артыңны белеп йөр ○ 671 ● 4539; 5413; 6728; 6836; 10210; 10749; 13219 +ЙӨРӘГЕ (12) ■ Куян, үз койрыгын күргәч, "кудылар, тоттылар!" дип, йөрәге ярылып үлгән, ди +○ 2263 ● 4186; 9298; 11142; 11388; 12851; 14269; 14287; 14409 (2); 14438; 14521 +ЙӨРӘГЕН (4) ■ Җан тынычы яңгыр, байның йөрәген яндыр ○ 1176 ● 2095; 4600; 13532 +ЙӨРӘГЕНӘ (4) ■ Иренгәннең йөрәгенә мүк үсәр ○ 6474 ● 10685; 11073; 11127 +ЙӨРӘГЕНДӘ (3) ■ Йөрәгендә барның беләгендә бар ○ 11129 ● 11467; 15702 +ЙӨРӘГЕНЕҢ (1) ■ Ата-ана йөрәгенең тирәнлеген балалар белми ○ 14396 +ЙӨРӘГЕҢ (5 | 1) ■ Ашаганда колагың селкенеп торсын, эшләгәндә йөрәгең җилкенеп торсын +○ 6026 ● 6026:1; 8842; 11071; 11101; 11130 +ЙӨРӘГЕҢӘ (2) ■ Иң элек йөрәгеңә ышан, аннан коралыңа ышан ○ 5573 ● 11103 +ЙӨРӘГЕҢНЕ (1) ■ Йөрәгеңне югары тотсаң да, борыныңны түбән тот ○ 10567 +ЙӨРӘК (28) ■ Авыр эшкә беләк бар, кыю эшкә йөрәк бар ○ 6005 ● 6277; 7050; 10513; 10709; +11131-11134; 11145 (2); 11368; 12548; 12581; 12804; 13919; 13934; 13965 (4); 14033; 14113; +14407; 14434; 16234; 16410; 16917 +ЙӨРӘККӘ (21) ■ Казгансаң - мал табыла, йөрәккә кан савыла ○ 7358 ● 9332; 11125; 11136; +11143; 11369-11375; 11997; 12666; 13709; 13936; 15878; 15904; 16011; 16175; 16430 +ЙӨРӘКЛЕ (3) ■ Йөргән йөрәкле булыр ○ 6769 ● 13859; 15109 +ЙӨРӘКНЕ (4) ■ Җиргә карар, йөрәкне ягар ○ 13075 ● 14950; 15481; 16348 +ЙӨРӘКНЕҢ (2) ■ Йөрәкнең серен күзнең нуры фаш итәр ○ 10392 ● 11176 +ЙӨРӘКСЕЗДӘН (1) ■ Йөрәксездән ерак кач ○ 11135 +ЙӨРӘКТӘ (13) ■ Качканның батырлыгы аякта, сугышканның йөрәктә ○ 5582 ● 10793; 11096; +11195; 12727; 13489; 13530; 13545; 13937; 14832; 14874; 14898; 16348 +ЙӨРӘКТӘН (5) ■ Суык колактан алыр, сылу йөрәктән алыр ○ 10694 ● 11083; 11136; 15878 (2) +ЙӨРГӘН (41) ■ Йөргән таш шомарыр, яткан таш мүкләнер ○ 122 ● 211; 683; 1970; 2125; 2851; +3430; 4672; 4710; 4931; 4967 (2); 5091; 5292; 6749; 6755; 6766-6771; 6796; 6797; 6800; 6828; +6868; 9116; 9895; 9909; 10155; 10956; 10973; 11790; 12258; 13578; 14625; 15186; 15926; +16549; 16617 +ЙӨРГӘНГӘ (3) ■ Үгез җиксәң ашыкма, җай йөргәнгә пошыкма ○ 3312 ● 6772; 6773 +ЙӨРГӘНДӘ (1) ■ Мыекка үпкәләп йөргәндә сакал чыкты ○ 10297 +ЙӨРГӘНЕҢ (1) ■ Чирле булып атка утырып йөргәнче, таза булып җәяү йөргәнең артык ○ 15319 +ЙӨРГӘННӘН (2) ■ Күп торганнан сорама, күп йөргәннән сора ○ 6799 ● 16618 +ЙӨРГӘННЕҢ (2) ■ Йөргәннең юлы үтә, утырганның көне үтә ○ 6774 ● 6813 +ЙӨРГӘНЧЕ (2) ■ Ирдән иргә йөргәнче гүрдән гүргә йөрсәңче ○ 13164 ● 15319 +ЙӨРГЕЗӘ (2) ■ Һөнәрле - ком өстеннән көймә йөргезә ○ 6420 ● 11798 +ЙӨРДЕМ (1) ■ Аяк итемне ашап кына йөрдем ○ 10993 +ЙӨРЕ (2) ■ Яман атка менгәнче, җәяү йөре талганчы ○ 2705 ● 13601 +ЙӨРЕМ (1) ■ Йөргәнгә йөрем бирсен, калганга түзем бирсен ○ 6772 +ЙӨРЕМНӘН (2) ■ Яман йөремнән яхшы үлем артык ○ 12215 ● 15391 +ЙӨРЕМСЕЗ (2) ■ Йөремсез ат җан кыйнар ○ 2649 ● 6600 +ЙӨРЕМТӘК (1) ■ Йөремтәк атны кешәнлиләр ○ 2650 +ЙӨРЕМЧӘН (1) ■ Малы беткән кешенең эте өрүчән, аты йөремчән була ○ 7406 +ЙӨРЕП (15) ■ Атыңны йөреп торганда камчыла ○ 2619 ● 3096; 3979; 4780; 5010 (2); 5098 (2); +6733; 6762; 6775; 6952; 8171; 11335; 13105 +ЙӨРЕР (30) ■ Бүре бер эздән йөрер ○ 2139 ● 2302; 2506; 3531; 3577; 3666; 3739; 4344; 4601; +4609; 4718; 4754; 5870; 6831; 6979; 7060; 7898; 11194; 11436; 12048; 12870; 13002; 14620 (2); +15108; 15263; 15366; 15431; 16771; 17071 +ЙӨРЕРГӘ (4) ■ Йөгергәнче үрмәләп йөрергә өйрән ○ 6765 ● 9422; 12809; 13933 +ЙӨРЕРСЕҢ (5) ■ Дустым күп дип йөрерсең, эшең төшкәч белерсең ○ 5402 ● 6079; 6764; 12318; +ЙӨРЕТӘ (1) ■ Теле белән күктәге айны йөретә белгән, кулы белән казандагы майны эретә +белмәгән ○ 15683 +ЙӨРЕШ (1) ■ Ясаклыга ятыш юк, йомышлыга йөреш юк ○ 5972 +ЙӨРЕШЕ (2) ■ Кешенең йөреше нинди - эше дә шундый булыр ○ 6784 ● 12307 +ЙӨРЕШЕМ (1) ■ Юлыма күрә йөрешем, үземә күрә өлешем ○ 6903 +ЙӨРЕШЕН (4) ■ Яхшы ат, картайса да, йөрешен куймас ○ 2716 ● 3199; 3979 (2) +ЙӨРЕШЕНӘ (1) ■ Дагасының көмешенә мактанма, атыңның йөрешенә мактан ○ 7015 +ЙӨРЕШЕҢ (2) ■ Ай-һай синең йөрешең, бардыр синең бер эшең ○ 6283 ● 15876 +ЙӨРЕШКӘНГӘ (1) ■ Танышканга тел бирмәс, йөрешкәнгә юл бирмәс ○ 5523 +ЙӨРИ (49) ■ Яз көне ут: "Кая сикереп төшим икән?" - дип кенә йөри, ди ○ 978 ● 1532; 1987; 2413; +2422; 2488; 2493; 3443; 3807; 4409; 4485; 4675; 5076; 5146; 5423; 6776; 6777; 6887; 7291; 7990; +8238; 8444; 8649; 9059; 9209; 9758; 10158 (2); 10631; 12171; 12291; 12428 (2); 13933; 14377 (2); +14808; 14811; 14813; 14815; 14849; 14957; 15160; 15395; 15626; 15877; 16198; 16425; 16436 +ЙӨРИ-ЙӨРИ (1 | 1) ■ Дегет чиләге арбага тагылып йөри-йөри дә барыбер ватыла ○ 7016:2 ● 7017 +ЙӨРИЛӘР (2) ■ Ялган белән яла бер арбада йөриләр ○ 16147 ● 16801 +ЙӨРИМ (1) ■ Карга, саескан йөрүен йөрим дип, үз йөрүен оныткан, имеш ○ 3977 +ЙӨРИСЕ (1) ■ Һөнәрне күтәреп йөрисе юк ○ 6428 +ЙӨРИСЕҢ (1) ■ Асау ат кебек йөрисең ○ 2738 +ЙӨРМӘ (10) ■ Һавага карап йөрмә - абынырсың ○ 82 ● 1586; 6767; 6773; 6934; 7110; 8255; 9279; +13601; 15148 +ЙӨРМӘГӘН (2) ■ Аучы үзе йөрмәгән урманны ауга бай саный ○ 2012 ● 9538 +ЙӨРМӘГӘНГӘ (1) ■ Йөргәнгә йөрмә эләгә, йөрмәгәнгә юкә эләгә ○ 6773 +ЙӨРМӘГӘН-КҮРМӘГӘН (1) ■ Йөрмәгән-күрмәгән - энә күзен үтмәгән ○ 6778 +ЙӨРМӘГӘН-ТОРМАГАН (1) ■ Йөрмәгән-тормаган кеше - инәнең карыныннан тумаган кеше +○ 6779 +ЙӨРМӘС (9) ■ Мондый көндә яхшы кешенең эте дә йөрмәс ○ 1052 ● 2660; 2712; 2720; 6880; +9576; 10261; 13049 (2) +ЙӨРМӘСӘҢ (1) ■ Тик йөрмәсәң, тук булырсың ○ 6129 +ЙӨРМӘСЕН (1) ■ Безне чаккан елан җир өстендә йөрмәсен ○ 4701 +ЙӨРМИ (20) ■ Болыт җилгә каршы йөрми ○ 1079 ● 2336; 2493; 2579; 4345; 6413; 6866; 7063; +7077; 9209; 10312; 10887; 14379; 14808; 14815; 14816; 14836; 15395; 15998; 16427 +ЙӨРМИЛӘР (1) ■ Белемлекне күтәреп йөрмиләр ○ 16507 +ЙӨРМИЧӘ (1) ■ Җәяү йөрмичә, ат кадерен белмәссең ○ 2734 +ЙӨРСӘ (16) ■ Бозау анасыннан алга узып йөрсә, бүре ашар ○ 3256 ● 3297 (2); 3594; 4603; 6860; +6979; 7291; 8238; 8982; 10981; 12446; 13517; 13869; 16198; 16548 +ЙӨРСӘҢ (14) ■ Күккә карап йөрсәң абынырсың, җиргә карап йөрсәң җилегерсең ○ 57 (2) +● 904 (2); 5044; 5056; 6488; 6836 (2); 11993; 12529; 13006; 13030; 15124 +ЙӨРСӘҢЧЕ (1) ■ Ирдән иргә йөргәнче гүрдән гүргә йөрсәңче ○ 13164 +ЙӨРТ (4) ■ Башыңны бүрекле йөрт, бүрекне күрекле йөрт ○ 9000 (2) ● 11626; 15600 +ЙӨРТӘ (4) ■ Атны камчы йөртми, капчык йөртә ○ 2563 ● 11799; 15707; 16629 +ЙӨРТӘДЕР (1) ■ Куян да баласын "Кушколак пәһлеван" дип йөртәдер, ди ○ 2251 +ЙӨРТӘК (1) ■ Йөртәк бичә өенә җитә йөгерә ○ 13653 +ЙӨРТЕР (3) ■ Чебеннән курыккан чыбылдыгын бергә йөртер ○ 4820 ● 5717; 15078 +ЙӨРТЕРГӘ (1) ■ Уңмаган хатын сүз йөртергә уңган булыр ○ 13705 +ЙӨРТЕРЛЕК (1) ■ Уч төбендә генә йөртерлек ○ 11050 +ЙӨРТКӘН (2) ■ Ишек йөрткән тупсадыр, эшне йөрткән акчадыр ○ 7789 (2) +ЙӨРТКӘННЕҢ (1) ■ Хисабын хак йөрткәннең йөзе ак ○ 7995 +ЙӨРТМӘ (2) ■ Телең белән фикер йөртмә, акылың белән фикер йөрт ○ 11626 ● 15600 +ЙӨРТМӘК (1) ■ Үлән арасыннан ут йөртмәк ○ 1367 +ЙӨРТМИ (1) ■ Атны камчы йөртми, капчык йөртә ○ 2563 +ЙӨРТМИЛӘР (2) ■ Юрга атны дилбегәсез йөртмиләр ○ 2809 ● 10697 +ЙӨРТСӘҢ (2) ■ Акыллы белән эш йөртсәң - акыл җыярсың, юләр белән эш йөртсәң - үз +акылыңны җуярсың ○ 11429 (2) +ЙӨРТҮ (3) ■ Итәк астыннан ут йөртү ○ 8559 ● 8963; 11023 +ЙӨРҮ (20) ■ Кара болыт булып йөрү ○ 1216 ● 1227; 1507; 2439; 3393; 3795; 3797; 3889; 6707; +6837; 6889; 8065; 8737; 8966; 9088; 10043; 10875; 13165; 13166 (2) +ЙӨРҮЕН (4) ■ Карга, саескан йөрүен йөрим дип, үз йөрүен оныткан, имеш ○ 3977 (2) ● 4075 (2) +ЙӨРҮНЕ (1) ■ Ялкау өмәгә йөрүне ярата ○ 6584 +ЙӨРҮЧӘН (1) ■ Кияү бирүчән булса, җиңгә йөрүчән булыр ○ 13413 +ЙӨРҮЧЕ (1) ■ Кызлар артыннан йөрүче коемчыга еш йөрер ○ 13002 +ЙӨТКЕРӘСЕҢ (1) ■ Йөткерәсең барга алдан авызыңны ачып куйма ○ 10568 +ЙӨТКЕРЕКНЕ (1) ■ Ютәл йөткерекне баса ○ 15335 +ЙЫГЫРГАНДА (1) ■ Туган, йыгырганда кирәк булмаса, егылганда кирәк булыр ○ 14510 +КАБА (5) ■ Җиңелне эзләгән авырга каба ○ 640 ● 1946; 4452; 5967; 11133 +КАБАГА (2) ■ Туй килде капкага, кыз утырды кабага ○ 13291 ● 14630 +КАБАГАНГА (1) ■ Тибәгәнгә тибәрмә, кабаганга кабарма ○ 5630 +КАБАГЫН (1) ■ Бир дә тизрәк кабагын тык ○ 8218 +КАБАК (6) ■ Кабак баштан ярылыр ○ 1603 ● 1604; 1605; 1608; 9609; 10110 +КАБАККА (2) ■ Ачы кабакка эт тә тими ○ 1588 ● 14630 +КАБАКНЫ (1) ■ Кавынны бушлай биргәч алмаган, кабакны акча түләп алган ○ 8050 +КАБАЛАНА (1) ■ Син ашыксаң, ул кабалана ○ 11976 +КАБАЛАНГАН (1) ■ Ашыккан ашка пешәр, кабаланган сазга төшәр ○ 11810 +КАБАЛАНУ (1) ■ Кече морҗасына ут капкандай кабалану ○ 8561 +КАБАМ (3) ■ Балык кармакны кабам дип капмый, җим кабам дип каба ○ 4452 (2) ● 14617 +кабам → орчык-кабам +КАБАН (1) ■ Кабан кабанның карынын ярмас ○ 2326 +КАБАННЫҢ (1) ■ Кабан кабанның карынын ярмас ○ 2326 +кабаңны → орчык-кабаңны +КАБАР (10) ■ Усал эт арттан килеп өрми кабар ○ 3533 ● 3607; 3628; 3762; 4156; 4499; 6455; +8791; 12153; 15266 +КАБАРА (5) ■ Эт өрмәсә, авызы кабара, ди ○ 3669 ● 5813; 9379; 11507; 14885 +КАБАРГАН (1) ■ Хан кызының кубыз тотып кулы кабарган ○ 5927 +КАБАРМА (2) ■ Тибәгәнгә тибәрмә, кабаганга кабарма ○ 5630 ● 7162 +КАБАРМАС (1) ■ Сука тотып кулың кабармыйча, мичкә ягып ипиең кабармас ○ 1441 +КАБАРМЫЙ (1) ■ Утсыз юка да кабармый ○ 9365 +КАБАРМЫЙЧА (1) ■ Сука тотып кулың кабармыйча, мичкә ягып ипиең кабармас ○ 1441 +КАБАРМЫН (1) ■ Аямда булса ялармын, апамда булса кабармын ○ 14562 +КАБАРСЫҢ (3) ■ Ни эзләсәң - шуны табарсың, ни тапсаң - шуны кабарсың ○ 6113 ● 10536; +КАБАРТА (1) ■ Эт арыгын белгертми, бүрегә каршы сыртын кабарта ○ 3552 +КАБАРТКАН (1) ■ Хатын-кыз мамык түшәк: кабарткан да ир, калҗайткан да ир ○ 13895 +КАБАРТМА (2) ■ Коймак кунак яклы, кабартма хаҗәен яклы ○ 9283 ● 9313 +КАБАРТУ (1) ■ Арка йонын кабарту ○ 10818 +КАБАРТЫР (1) ■ Бүре арыгын белгертмәс, эткә сыртын кабартыр ○ 2128 +КАБАРУ (1) ■ Ачы катык кебек кабару ○ 9424 +КАБАРЫНСАҢ (1) ■ Кабарынсаң чәпчерсең, камыр булсаң күпчерсең ○ 11990 +КАБАРЫНУ (1) ■ Кабарыну - күркә гадәте ○ 4259 +КАБАРЫР (1) ■ Аждаһаның эчкән саен сусыны кабарыр, ди ○ 16715 +КАБАСЫ (1) ■ Кабасы кайда, орчыгы шунда ○ 8682 +КАБАТ (1) ■ Кабат эшләнгән эш сабак булыр ○ 6064 +КАБАХӘТЛЕК (1) ■ Иң зур кабахәтлек - ялганчылык ○ 15870 +КАБЕР (3 | 1) ■ Яратмаган агачың, үлгәч, кабер баш очыңа үсәр ○ 1704:1 ● 2586; 15210; 15432 +КАБЕРГӘ (5) ■ Күз - хайванны казанга, әдәмне кабергә кертә ○ 10427 ● 12384; 12403; 14490; +КАБЕРДӘ (1) ■ Ялчы кабердә ял итәр ○ 5966 +КАБЕРЕН (1) ■ Теренең өен таны, үленең каберен бел ○ 15387 +КАБЕРЕНДӘ (1) ■ Җитмеш яшеңдә курай уйнарга өйрәнгән курайны каберендә уйнар ○ 15140 +КАБЕРЕҢ (5) ■ Бай кешегә каберең якын булмасын ○ 7174 ● 8292; 12164; 15388; 15437 +КАБУ (1) ■ Авызга су кабу ○ 10598 +КАБУЛ (6) ■ Күктән ни яуса да, җир кабул итәр ○ 63 ● 3538; 3585; 12033; 16035; 16921 +КАБУЛЫМ (1) ■ Кайтсаң - кабулым бар, кайтмасаң - сабырым бар ○ 11972 +КАБЫ (4 | 1) ■ Елан кабы җитмеш төрле авыруга им ○ 4599 ● 10679, :1; 10682 (2) +КАБЫГЫ (6 | 1) ■ Бер уч көнбагыш ашасаң, ике уч кабыгы чыгар ○ 1539 ● 1617; 1632; 1642; +1766; 1967; 10679:2 +КАБЫГЫН (5) ■ Елан, кабыгын салса да, елан йөрәген үзенә калдыра ○ 4600 ● 4703; 17059КАБЫГЫНА (1) ■ Үз кабыгына гына бикләнеп яши ○ 12091 +КАБЫГЫННАН (2) ■ Карама кабыгыннан как ясап булмас ○ 1918 ● 4352 +КАБЫЗСА (1) ■ Түрәгә ут төртсә дә гаеп юк, кара кешегә шәм кабызса да гаеп ○ 5913 +КАБЫЗЫР (1) ■ Койрыгыннан ныграк кыссаң, куян да шырпы кабызыр ○ 2245 +КАБЫК (14 | 1) ■ Тышы мамык, эче кабык ○ 658 ● 1242; 1916, :1; 1937; 1988; 2859; 8269; 8388; +8487; 10640; 10734; 13782; 14325; 15134 +КАБЫКТАЙ (1) ■ Алыптай алты малайны кабыктай бер ана асрый ○ 14266 +КАБЫН (1) ■ Каты серкә кабын бозар ○ 9267 +КАБЫНА (3) ■ Сүнәр алдыннан шәм нык кабына ○ 8420 ● 8546; 12694 +КАБЫНСА (1) ■ Гашыйклык бер уттыр, кабынса сүндерү юктыр ○ 12678 +КАБЫНУ (1) ■ Күкерт кебек кабыну ○ 8564 +КАБЫП (8) ■ Кабып йотар алдыннан төлке дә тавыкны мактый ○ 2288 ● 3180; 6292; 7876; 9769; +12321; 13441 (2) +КАБЫРГА (1) ■ Казанга сыймас кабырга ○ 9462 +КАБЫРГАЛАРЫ (1) ■ Кабыргалары күренеп тора ○ 10830 +КАБЫРГАЛЫ (1) ■ Кәкре кабыргалы ○ 10837 +КАБЫРГАНЫ (1) ■ Болай да ярлы, өстенә кабырганы сындырдым ○ 7529 +КАБЫРГАСЫ (2) ■ Алафасы олы, кабыргасы коры ○ 5689 ● 11360 +КАБЫРГАСЫН (1) ■ Белмәгән эшнең кабыргасын ярып булмый ○ 6343 +КАБЫРЧЫГЫНА (1) ■ Ташбака үз кабырчыгына карап: "Үз өем, үз ташпулатым!" - дигән +○ 4684 +КАБЫШ (2) ■ Ит - табыш, тураганда бер кабыш ○ 9239 ● 9241 +КАВӘС (1) ■ Кавәс тумый кыш булмый, җәүза тумый җәй булмый ○ 843 +КАВЕМЕ (2) ■ Авылы барның кавеме бар ○ 5154 ● 5155 +КАВЕМЕҢ (1) ■ Ат алсаң, авылың белән; хатын алсаң, кавемең белән ○ 13123 +КАВЫЗЫ (1) ■ Авызы - иске тегермән кавызы ○ 10604 +КАВЫН (1) ■ Кавын утырттым, гәрәнкә үсте ○ 1631 +КАВЫННЫ (1) ■ Кавынны бушлай биргәч алмаган, кабакны акча түләп алган ○ 8050 +КАВЫШКАН (1) ■ Ат белән ишәк кавышкан, ике арада качыр туган ○ 2999 +КАГА (4 | 2) ■ Күзмә күпер суга, Микула кадак кага ○ 914 ● 4933; 4992:1, :2; 6516; 13490 +КАГА-КАГА (2) ■ Ат менмәгән ат менсә чаба-чаба үтерер, тун күрмәгән тун күрсә кага-кага +туз дырыр ○ 2507 ● 8928 +КАГАЛАР (1) ■ Казыкны кергән җиргә кагалар ○ 8608 +КАГАР (1) ■ Тырышкан табар, ташка кадак кагар ○ 6510 +КАГАРГА (1) ■ Шымчы шына кагарга оста булыр ○ 5652 +КАГАРЛАР (2) ■ Какма кеше капкасын, кагарлар үз капкаңны ○ 8610 ● 8611 +КАГАСЫ (2) ■ Киндер сугуның ние бар, атасы да кагасы ○ 1551 ● 8324 +КАГУ (6) ■ Сыймаган җиргә чөй кагу ○ 1989 ● 2002; 2007; 2723; 7124; 10352 +КАГУГА (1) ■ Ашны кире кагуга караганда таш белән ору артыграк ○ 9138 +КАГЫЙДӘСЕ (1) ■ Картның, куәте булмаса, кагыйдәсе бар ○ 15065 +КАГЫЛГАН (1) ■ Кагылган ишек ачылмый булмас ○ 8270 +КАГЫЛМЫЙ (2) ■ Тик торган пияшкә берәү дә кагылмый ○ 8490 ● 16316 +КАГЫНА (1) ■ Әлү кагына шикәр төреп ашама ○ 9401 +КАГЫП (4) ■ Ил өстенә энә какмакчы булсаң, үз өстеңә без кагып кара ○ 4957 ● 13175; 16409; +КАДА (4) ■ Пычакны әүвәл үзеңә када, авыртмаса, күршеңә када ○ 5230 (2) ● 9951 (2) +КАДАГЫ (1) ■ Аптекада тозның кадагы кырык тиен ○ 9105 +КАДАК (4) ■ Күзмә күпер суга, Микула кадак кага ○ 914 ● 6510; 8633; 16217 +КАДАККА (1) ■ Бер кадакка күп элеп булмый ○ 8401 +КАДАКЛЫ (1) ■ Ясаклының арты кадаклы ○ 5973 +КАДАЛ (1) ■ Тигәнәк булып аякка кадалганчы, гөл булып якага кадал ○ 1308 +КАДАЛА (1) ■ Дөреслек күзгә кадала ○ 15854 +КАДАЛГАНДАЙ (1) ■ Йөрәккә тигәнәк кадалгандай булу ○ 11374 +КАДАЛГАНЧЫ (1) ■ Тигәнәк булып аякка кадалганчы, гөл булып якага кадал ○ 1308 +КАДАЛМА (2) ■ Чәчкәсенә алданып, чәнечкесенә кадалма ○ 1325 ● 1865 +КАДАЛУ (2) ■ Талпан булып кадалу ○ 4848 ● 10351 +КАДАЛЫП (1) ■ Илгә каза теләгән кадалып үләр ○ 4960 +КАДАУ (1) ■ Аркадан килеп пычак кадау ○ 10822 +КАДӘР (27) ■ Бакырны ни кадәр юсаң да, алтын булмас ○ 270 ● 4394; 6575; 8753; 8782; 9850; +10843; 11646; 11974; 13681; 14012; 14490; 15075 (2); 15076; 15091; 15147; 15717 (2); 16004; +16657; 16710 (2); 16729 (2); 17010 (2) +КАДӘРЕ ( | 1) ■ Таудагы таш чокырга кадәре тәгәри ○ 168:1 +КАДӘРЛЕ ( | 1) ■ Дегет чиләген арбага тагып җибәрсәң, кая кадәрле дә өстерәлә ○ 7016:3 +КАДЕР (8) ■ Ашны күрсәң кадер тот, дусны күрсәң гадел тот ○ 5299 ● 8807; 11137; 14399 (2); +14492; 14605; 17055 +КАДЕРЕ (49) ■ Кояшның кадере баегач сизелә ○ 48 ● 322; 335; 390; 455; 602; 2810; 5419 (2); +7025; 7254; 7328 (2); 7336; 7420; 7506; 7550; 7629; 7670; 7737; 7766; 7772; 7773; 7986; 8480; +8941; 9043; 10096; 10771; 11061 (2); 11137; 11340; 11466; 11473 (3); 12196 (2); 13993; 14065; +14156; 14509 (2); 14550; 15034; 15385 (2); 16038 +КАДЕРЕН (51 | 1) ■ Җәүһәр кадерен җәүһәрче белер ○ 327 ● 2499 (2); 2734; 2957; 2968; 3462; +4105; 4932 (2); 5056; 6249; 7139 (2); 7247 (2); 7357 (2); 7606 (2); 7671; 8250; 8925; 9121; +9133 (2); 9134; 9538 (2); 9552:1; 11340; 11550 (2); 11781 (2); 11948; 12158; 12276; 12375; +13488; 14004; 14222; 14323; 14683; 15032 (2); 15156; 15170; 15181; 15249; 16546 (2) +КАДЕРЕНЕ (5) ■ Кеше үз кадерене белми кадирун кадерене белмәс, былбылдан үзгә кошлар +гөлстан кадерене белмәс ○ 11154 (3) ● 12798; 14511 +КАДЕРЕҢ (8) ■ Атың арыса - абруең китәр, карының ачса - кадерең китәр ○ 2609 ● 5404; 7133; +11138 (2); 15379 (2); 15754 +КАДЕРЕҢНЕ (2) ■ Ашка килсәң элек кил, үз кадереңне белеп кил ○ 10060 ● 13267 +КАДЕРЛӘГӘН (1) ■ Туган телне кадерләгән халык кадерле булыр ○ 15631 +КАДЕРЛӘН (2) ■ Кадерең барда кадерлән, кадерең беткәч үләргә әзерлән ○ 11138 ● 15379 +КАДЕРЛЕ (29) ■ Суы булган җир кадерле, җире булган ир кадерле ○ 459 (2) ● 1324; 2300; 2792; +3169; 4065; 4577; 4995; 5048 (2); 5115; 5301 (2); 7277; 7345; 7753; 9923; 10097; 10153; 10161; +11247; 12960; 14450 (2); 14572; 15631; 15781; 16500 +КАДЕРЛЕРӘК (2) ■ Вакыт акчадан кадерлерәк ○ 795 ● 10319 +КАДЕРЛЕСЕ (1) ■ Кунакның иң кадерлесе бер кич - ике кич, өчкә китсә - хуҗага көч, дүрткә +кит сә - дуга белән ыңгырчак, суган белән сарымсак ○ 10141 +КАДЕРСЕЗ (1) ■ Эттән әрсез, Алабайдан кадерсез ○ 3801 +КАДИРУН (1) ■ Кеше үз кадерене белми кадирун кадерене белмәс, былбылдан үзгә кошлар +гөлстан кадерене белмәс ○ 11154 +КАДЫЙЛАР (1) ■ Бакыр зур булса да, комган төбе ямыйлар, алтын кечкенә булса да, күкрәккә +кадыйлар ○ 268 +КАЕК (4) ■ Акыллы карачы кара җирдән каек йөртер ○ 5717 ● 7033; 7047; 7093 +КАЕКЛЫ (1) ■ Көймәле килсә, каеклы качар ○ 7052 +КАЕКЧЫ (1) ■ Каекчы көймәчегә юл бирер ○ 7032 +КАЕМЫ (1) ■ Каемы килсә, каек арбага менә ○ 7033 +КАЕН (14) ■ Җил өрмәгәнче каен башы кыймылдамый ○ 1188 ● 1725; 1732 (2); 1733 (2); 17341736; 1761; 1768; 2003; 8606; 14614 +КАЕНАНА (12) ■ Ир үз сүзе белән йөрсә, үзе дә ир булыр, каенана - ана, килен дә хатын булыр +○ 13517 ● 14603-14607; 14619-14621; 14639; 14646; 14886 +КАЕНАНАГА (4) ■ Килен булдым - каенанага ярамадым, каенана булдым - киленгә ярамадым +○ 14619 ● 14622; 14642; 14647 +КАЕНАНАДАГЫ (1) ■ Каенанадагы кияүдән карганылган эт артык ○ 14608 +КАЕНАНАМ (1) ■ "Гомерем үтте, ирем бер үпте, аны да каенанам күреп мине сүкте", - дип +әйткән бер хатын ○ 14596 +КАЕНАНАМНЫҢ (1) ■ Кайгы юкта кайгыдыр каенанамның кайгысы ○ 14615 +КАЕНАНАНЫҢ (4) ■ Каенананың иң яхшысыннан да козгын тавышы килә, ди ○ 14609 ● 14610; +14611; 14648 +КАЕНАНАСЫ (3) ■ Каенанасы нинди - килене шундый ○ 14612 ● 14616; 14634 +КАЕНАНАСЫН (1) ■ Ирен сөйгән хатын каенанасын хөрмәт итәр ○ 14602 +КАЕНАНАСЫНА (2) ■ Каенанасына яраган - иренә яраган ○ 14613 ● 14639 +КАЕНАТА (1) ■ Ата йорты салам булса да сарай, каената йорты кабык булса да тәмуг ○ 14325 +КАЕНАТАНЫҢ (1) ■ Әлеге дә баягы, каенатаның таягы ○ 14664 +КАЕНГА (4) ■ Ялгыз каенга кош кунмас ○ 1767 ● 1768; 1773; 12147 +КАЕННЫҢ (2) ■ Бер каенның күләгәсе бөтен илне капламас ○ 1722 ● 1737 +КАЕНСАР (1) ■ Каенсар төбендә кар булмас, кайгылы йөрәктә май булмас ○ 14874 +КАЕНСАРДАН (1) ■ Казанга каенсардан юл туры ○ 6890 +КАЕНСЕҢЕЛ (1) ■ Каенсеңел - каен шырпы ○ 14614 +КАЕНЫ (2) ■ Тимере бар тилмермәс, каены бар кайгырмас ○ 301 ● 1738 +КАЕНЫМ (1) ■ Чыпчык "чыбыгым" ди, карга "каеным" ди, имеш ○ 4181 +КАЕРА (1) ■ Борыны болытны каера ○ 10633 +КАЕРГАН (1) ■ Карга, казга охшыйм дип, ботын каерган ○ 3956 +КАЕРМА (1) ■ Тәртәңне зиректән каерма - тиз сынар ○ 7074 +КАЕРМАС (1) ■ Кош канатын үзе каермас, яхшы ир хатын аермас ○ 13881 +КАЕРЫЛГАН (1) ■ Иленнән аерылганның канаты каерылган ○ 4977 +КАЕРЫЛЫП (2) ■ Каракошка ут тигән, каерылып караса үз йоны ○ 3927 ● 15728 +КАЕРЫМСЫЗ (1) ■ Каерымсыз булса - ханнан биз, үткелсез булса - судан биз, ашусыз булса таудан биз, файдасыз булса - байдан биз ○ 5811 +КАЕРЫП (1) ■ Теш арасыннан каерып та алып булмый ○ 10643 +КАЕШ (10) ■ Тумаган тайга - каеш камыт ○ 2864 ● 4245; 7062; 7084; 7085; 7090; 7106; 8824; +8989; 14331 +КАЕШКА (1) ■ Майлаган каешка эт үч ○ 3518 +КАЕШТАН (1) ■ Каештан: "Ничә яшькә тикле чыдыйсың?" - дип сорагач: "Минем яшемне +майдан сора", - дигән ○ 7034 +КАЕШЫ (1) ■ Эт каешы булып беткән ○ 3793 +КАЕШЫН (1) ■ Кешенең юкәсен өзсәң, каешын да өзәрсең ○ 7042 +КАЗ (66 | 4) ■ Бер каз килү белән яз булмас ○ 769 ● 845; 3080; 3946; 3966; 3968; 4012; 4185; +4189; 4218; 4227:1, :1; 4229; 4230 (2); 4231 (2); 4232 (2); 4235-4238; 4239 (2); 4240; 4241, :1; +4242-4248; 4251-4253; 4255-4258; 4280; 4414; 4419; 4420; 4424; 4433; 4435; 4436; 4663; 4777; +5093; 5192; 6065; 8203; 8210; 9507; 9656; 10205; 10231; 10610; 12010; 13061; 13088; 13278; +13520; 13521; 13863; 14731:2 +КАЗА (15) ■ Кәҗә бар җирдә каза була, ди ○ 3023 ● 3051; 4960; 5391; 5764; 7392; 10058 (2); +10102; 10254; 11922; 13729; 14792; 14875; 14909 +КАЗАГА (1) ■ Бер казага ике җәза юк ○ 12464 +КАЗАДАН (2) ■ Ашыкканның башы казадан чыкмас ○ 11814 ● 14869 +КАЗАК (1) ■ Чыда, казак, атаман булырсың ○ 5648 +КАЗАЛЫ (2) ■ Ярлы булыр кешегә казалы мал тап булыр ○ 7452 ● 12502 +КАЗАН (40) ■ Бәкедән күпме бу чыкса да, казан булмас ○ 358 ● 719; 2276; 2427; 3299; 3550; +5260; 8524; 9127; 9559; 9902; 9904-9909; 9918; 9920; 9967; 9973; 9992; 10007; 10022; 10030; +10072; 10097; 10098; 10106; 10242; 10671; 10763; 11140; 13008; 13175; 13699; 13713; 14617; +14732; 16929 +КАЗАНГА (23) ■ Атны алсаң, абзарга каратып ал, казанга каратып алма ○ 2560 ● 2644; 3090; +3131; 3132; 4249; 4493; 5283; 6890; 9462; 9651; 9910-9912; 9958; 9984; 10029; 10427; 11446; +12134; 12403; 13796; 14488 +КАЗАНДА (8) ■ Бар да әзер: камыт Казанда, арба базарда ○ 7631 ● 9881; 9913; 9914; 9943-9945; +КАЗАНДАГЫ (2) ■ Казандагы хәлләрне чүмеч яхшы белә ○ 9915 ● 15683 +КАЗАНЛЫК (1) ■ Байныкы - базарлык, ярлыныкы - казанлык ○ 7260 +КАЗАННЫҢ (7) ■ Казанның капкачы китсә, этнең ояты китә ○ 3486 ● 3487; 9916; 9917; 9925; +9945; 9997 +КАЗАНЧЫ (2) ■ Ала карга - азанчы, кара карга - казанчы ○ 3930 ● 9918 +КАЗАНЫ (6) ■ Бирмәснең ашы пешмәс, казаны уттан төшмәс ○ 8126 ● 8378; 9919; 11254; +11826; 13349 +КАЗАНЫНА (2) ■ Казанына күрә учагы, биленә күрә кушагы ○ 8775 ● 14313 +КАЗАНЫНДА (2) ■ Кеше казанында аш кайната алмассың ○ 9927 ● 10008 +КАЗАНЫННАН (1) ■ Байның бакыр казаныннан үзеңнең чуен казаның яхшырак ○ 7270 +КАЗАНЫҢ (2) ■ Байның бакыр казаныннан үзеңнең чуен казаның яхшырак ○ 7270 ● 14876 +КАЗАНЫҢА (1) ■ Ашка барсаң, казаныңа ашың салып бар ○ 10061 +КАЗАНЫҢНЫ (2) ■ Кунакка барсаң, казаныңны юып кит ○ 10131 ● 13309 +КАЗАСЫ (6) ■ Мал казасы эткә яхшы ○ 2385 ● 3519; 10288 (2); 13575; 14820 +КАЗАСЫНА (1) ■ Кеше казасына көлмә, үзеңнеке түтәлдә ○ 14897 +КАЗГА (6 | 2) ■ Карга, казга охшыйм дип, ботын каерган ○ 3956 ● 4233; 4234, :1; 4249; 10271; +14731, :1 +КАЗГАНГАН (1) ■ Казганган каз ите ашаган, казганмаган кара ипи дә тапмаган ○ 6065 +КАЗГАНМАГАН (1) ■ Казганган каз ите ашаган, казганмаган кара ипи дә тапмаган ○ 6065 +КАЗГАНСАҢ (1) ■ Казгансаң - мал табыла, йөрәккә кан савыла ○ 7358 +КАЗГАНЫР (1) ■ Карга казганыр, тилгән кинәнер ○ 3957 +КАЗДА (1) ■ Кайсы сарыкта, кайсы казда, әле төшмәгән базга ○ 9463 +КАЗДАЙ (1) ■ Күршенең тавыгы - каздай, хатыны - кыздай ○ 5208 +КАЗИЛЕДӘН (1) ■ Казиледән килеп казык каккан Биләрдән килеп биләгән ○ 5172 +КАЗНА (6) ■ Казынган казна табар ○ 6066 ● 6659; 12502; 12995; 13729; 14415 +КАЗНАГА (3) ■ Ирмәк куган - бәлагә, хезмәт куган - казнага ○ 6645 ● 6839; 16001 +КАЗНАДАН (1) ■ Михнәт чигеп тапкан бер тәңкә тиген килгән казнадан яхшырак ○ 14934 +КАЗНАСЫ (2) ■ Бездә Әндри казнасы юк ○ 7528 ● 14225 +КАЗНАСЫН (1) ■ Ишәк, хөкүмәт казнасын ташыса да, барыбер ишәк булып калыр ○ 2969 +КАЗНАСЫНДА (1) ■ Патша казнасында ни юк булса, хәерче капчыгында шул бар ○ 5864 +КАЗНЫ (2 | 1) ■ Таркалган казны тупланган карга җим иткән ○ 4229:1 ● 4250; 16987 +КАЗНЫҢ (2) ■ Ялгыз казның тавышы чыкмый ○ 4254 ● 13048 +КАЗУ (2) ■ Су чыкмаган җирдә кое казу ○ 521 ● 16665 +КАЗУСЫЗ (1) ■ Чакырусыз туйга барганчы казусыз гүргә бар ○ 13328 +КАЗЫ (9 | 1) ■ Кешегә баз казыма, үзең төшәрсең; казысаң, тирәнрәк казы - чыга алмассың +○ 131 ● 202; 261; 397; 2565; 4458; 9169; 9346; 9657; 12000:5 +КАЗЫГА (1) ■ Казыга туйгач, карта сасы булыр ○ 9251 +КАЗЫГАН (3 | 2) ■ Чүлгә кое казыган - бер саваплы, сазга күпер салган - ике саваплы, юлга агач +утырткан - өч саваплы ○ 1706 ● 6801; 6803; 12000:1, :2 +КАЗЫГЫ (6) ■ Чыбыгы тисә иелгән казыгы тисә калкыр ○ 1955 ● 7198; 8650; 11086; 16063; 16192 +КАЗЫГЫЗ (1) ■ Сүз булмаганда сүз булсын: "Ата казыгыз күкәй саламы?" ○ 16298 +КАЗЫГЫН (1) ■ Ат әйләнеп казыгын табар, су әйләнеп ярыгын табар ○ 2540 +КАЗЫГЫНА (2) ■ Арканлы ат казыгына уралыр ○ 2459 ● 2542 +КАЗЫГЫҢ (2) ■ Иртә намаз, кич намаз, каккан казыгың калмас ○ 16920 ● 16925 +КАЗЫДЫҢМЫ (1) ■ Суы чыксын, суы тәмле булсын! - "Энә белән казыдыңмы?" - дип сорамаслар ○ 460 +КАЗЫЙ (6) ■ Энә белән кое казый ○ 8743 ● 12012; 16987-16989; 17028 +КАЗЫЙГА (2) ■ Зәгыйфь бәндә, шул өчәүнең кулына төшмә: муллага, казыйга, дәрвишкә +○ 16978 ● 17028 +КАЗЫЙЛАР (1) ■ Кайда су чыкса, коены шунда казыйлар ○ 394 +КАЗЫЙСЫ (1) ■ Төкермә иске коега, яңасын казыйсы булыр ○ 476 +КАЗЫК (19) ■ Каты җиргә казык кермәс ○ 127 ● 5024; 5172; 5933; 6013; 8378; 8607; 8621; 8625; +8630; 8632; 8639; 8644; 8648; 8649; 8658; 10342; 12660; 14826 +КАЗЫККА (4) ■ Ике ат бер казыкка бәйләнмәс ○ 2645 ● 8623; 8626; 8635 +КАЗЫКНЫ (2) ■ Казык какмаган кеше казыкны үзе үсеп чыккан дип уйлый ○ 8607 ● 8608 +КАЗЫКСЫЗ (1) ■ Куш казыксыз читән дә булмый ○ 8622 +КАЗЫЛЫК (3) ■ Аргамак атның билгесе - казылык җыймас, ял җыяр ○ 2781 ● 3343; 12823 +КАЗЫМА (1 | 2) ■ Кешегә баз казыма, үзең төшәрсең; казысаң, тирәнрәк казы - чыга алмассың +○ 131 ● 12000:2, :4 +КАЗЫМАС (2) ■ Күп аю өн казымас ○ 2105 ● 2342 +КАЗЫМЫЙЛАР (1) ■ Диңгез янында кое казымыйлар ○ 365 +КАЗЫН (1) ■ Кайда базың, шунда казын ○ 8609 +КАЗЫНА (1) ■ Тычкан, казына торгач, мәчене китереп чыгарган ○ 3409 +КАЗЫНГАН (3) ■ Казынган карга кар астыннан калҗа тапкан, казынмаган - кар астында катып +үлгән ○ 3947 ● 6066; 6659 +КАЗЫНМАГАН (1) ■ Казынган карга кар астыннан калҗа тапкан, казынмаган - кар астында +катып үлгән ○ 3947 +казынып → тырнап-казынып +КАЗЫҢ (1) ■ Туйга барсаң туеп бар, актык казың суеп бар ○ 13306 +КАЗЫҢНЫ (1) ■ Кешенең чебешен ашасаң, казыңны бирерсең ○ 4282 +КАЗЫҢНЫҢ (1) ■ Берәүнең үрдәген ашасаң, казыңның аягыннан тотып тор ○ 4404 +КАЗЫП (3) ■ Арык ат, симерсә, җир казып чабар ○ 2462 ● 10899; 15432 +КАЗЫР (4) ■ Иртәнге чыпчык тешен казыр, соңгы чыпчык күзен казыр ○ 4170 (2) ● 4587; 11768 +КАЗЫРГА (2) ■ Ут чыккач кое казырга тотынмыйлар ○ 8510 ● 9689 +КАЗЫСАҢ (4 | 2) ■ Кешегә баз казыма, үзең төшәрсең; казысаң, тирәнрәк казы - чыга алмассың +○ 131 ● 397; 398; 12000, :3, :5 +КАЙ (6) ■ Җил кай якка иссә, камыш шул якка борылыр ○ 1182 ● 1240; 2929; 3537; 12797; 15227 +КАЙВАКЫТ (1) ■ Кайвакыт юләрнең бер сүзе ярап куя ○ 11585 +КАЙГАКЛЫ (1) ■ Канатлы очып җитмәс җир, кайгаклы җитеп басмас җир ○ 226 +КАЙГЫ (52 | 1) ■ Кассапчыга мал кайгы, карт ишәккә җан кайгы ○ 2365 (2) ● 4405:1; 5008; +7324 (2); 8142; 9181 (2); 10278 (2); 11553; 11894; 12465; 13098 (2); 13553; 13775; 14029 (2); +14370 (2); 14615; 14803 (2); 14833; 14868; 14877-14879; 14880 (2); 14881-14888; 14890; +14903 (2); 14915 (2); 14954 (2); 14960; 14961; 14983; 14988; 16417; 16721 +КАЙГЫГА (1) ■ Кайгы кайгыга охшамый, кайгы урыны бушамый ○ 14880 +КАЙГЫДАН (4) ■ Берәүләр кайгыдан саргая, берәүләр - тәмәкедән ○ 9824 ● 14800; 14888; +КАЙГЫДЫР (2) ■ Кайгы юкта кайгыдыр каенанамның кайгысы ○ 14615 ● 14886 +КАЙГЫЛЫ (2) ■ Ашап эчкәндә дус яхшы, кайгылы көндә үз яхшы ○ 14668 ● 14874 +КАЙГЫМ (4) ■ Сыерым юк киртәдә, кайгым юк иртәгә ○ 3252 ● 3329; 12808; 14174 +КАЙГЫНЫ (10) ■ Аз кайгыны аш баса, күп кайгыны дус баса ○ 5286 (2) ● 9862; 14780 (2); +14865; 14889-14891; 16431 +КАЙГЫНЫҢ (2) ■ Эчү бер кайгыны басса, ун кайгының ишеген ача ○ 9862 ● 14948 +КАЙГЫҢ (2) ■ Ялгыз башың - бер кайгың ○ 5097 ● 14898 +КАЙГЫҢНЫ (1) ■ Үз кайгыңны үзең йот ○ 14971 +КАЙГЫР (2) ■ Атың айгыр булса, ят та кайгыр, атың ак та булса, утыр да макта ○ 2763 ● 6015 +КАЙГЫРА (2) ■ Эт башта сөяк йотса, соңыннан кайгыра ○ 3564 ● 11570 +КАЙГЫРАМ (2) ■ Үзем күптән оҗмахлы, күршем өчен кайгырам ○ 5281 ● 16834 +КАЙГЫРГАН (3) ■ Иртәгәге өчен ишәк кайгырган ○ 839 ● 14255; 14616 +КАЙГЫРМА (3) ■ Акча беткәнгә кайгырма, эш беткәнгә кайгыр ○ 6015 ● 6016; 7724 +КАЙГЫРМАС (3) ■ Тимере бар тилмермәс, каены бар кайгырмас ○ 301 ● 1738; 2042 +КАЙГЫРМЫЙ (1) ■ Өй почмагына ут капса да кайгырмый ○ 8392 +КАЙГЫРТ (3) ■ Яз кайгысын кыш кайгырт, кыш кайгысын яз кайгырт ○ 976 (2) ● 1599 +КАЙГЫРТА (2) ■ Чирле - җанны кайгырта, мулла малны кайгырта ○ 17068 (2) +КАЙГЫРТКАН (1) ■ Артын кайгырткан арымас ○ 677 +КАЙГЫРУДА (1) ■ Чарасы юк эш өчен кайгыруда мәгънә юк ○ 6376 +КАЙГЫРЫП (2) ■ Бәлане кайгырып җиңмиләр ○ 14819 ● 14892 +КАЙГЫРЫР (2) ■ Иртәге өчен ишәк кайгырыр ○ 2950 ● 4425 +КАЙГЫСЫ (26) ■ Киләсе көннең билгесе юк, үткән көннең кайгысы юк ○ 857 ● 2373 (2); +5831 (2); 7586; 9776 (2); 13489 (2); 13738; 14255; 14312 (2); 14318 (2); 14615; 14616; 14862; +14886; 14898-14900; 14975 (2); 15226 +КАЙГЫСЫЗ (2) ■ Кайгысыз кара суга симерер ○ 14893 ● 14894 +КАЙГЫСЫН (4) ■ Яз кайгысын кыш кайгырт, кыш кайгысын яз кайгырт ○ 976 (2) ● 5924 (2) +КАЙГЫ-ХӘСРӘТ (1) ■ Яшь чакта кайгы-хәсрәт, булса да, җиңел үтә ○ 15110 +КАЙДА (62 | 3) ■ Диңгез кайда, чырылдак су шунда ага ○ 362 ● 393; 394; 1960; 2228; 3021; 3189; +3726; 3958; 4216; 4257; 4492; 4705; 4774; 4883; 5005; 5006; 5036; 5156; 5303 (2); 5797; 6067; +6295 (2); 6488; 6569; 6596; 6693; 6780; 7215; 7230; 8024; 8067; 8162; 8271; 8609; 8682; 8683; +8708, :1; 9252; 9253; 10098 (2); 10332 (2); 10337; 10415; 10671 (2); 10890; 11078:1, :1; 11139; +11205; 11833; 12095; 12744 (2); 13333; 14190 (2); 16731; 16829 +КАЙДАН (14) ■ Җил кайдан - болыт шуннан ○ 1183 ● 1512; 2924; 4331; 6771; 6979; 6981; 7105; +7333; 9006; 13097; 14553 (2); 16010 +КАЙКАЕП (1) ■ Каенана кайкаеп тормас, килен киерелеп тормас ○ 14607 +КАЙМАК (7) ■ Тәүфыйклы песи дә каймак ашый ○ 3379 ● 3388; 9162; 9254; 9268; 9333; 9334 +КАЙМАКТАН (1) ■ Авыз күнгән ачы катык күнмәгән каймактан яхшырак ○ 9094 +КАЙНА (1) ■ Утыр, кунагым, алты ай; кайна, самоварым, җиде ай ○ 10224 +КАЙНАГАН (5) ■ Аҗаган кайнаган урын ○ 1212 ● 9310; 9943; 9944; 10030 +КАЙНАГАНЧЫ (1) ■ Сөт кайнаганчы түзгән, суынганчы түзмәгән ○ 9493 +КАЙНАМАС (3) ■ Казан капкачын япмыйча кайнамас ○ 9905 ● 9918; 13713 +КАЙНАМАСА (1) ■ Казанчы кайнамаса, казан кайнамас ○ 9918 +КАЙНАМЫЙ (1) ■ Үзең бер кайнап чыкмыйча ашың кайнамый ○ 9409 +КАЙНАП (3) ■ Үзең бер кайнап чыкмыйча ашың кайнамый ○ 9409 ● 9916; 11150 +КАЙНАР (6) ■ Кайнар ат тиз аручан була ○ 2651 ● 9431; 10031; 10113; 10720; 12962 +КАЙНАРГА (1) ■ Салкынга өшетми, кайнарга пешерми ○ 1224 +КАЙНАСА (1) ■ Казанда коры су кайнаса да ямь ○ 9914 +КАЙНАТА (4) ■ Үз өендә селте кайната белмәгән - кеше өендә әлбә пешергән ○ 9407 ● 9927; +13699; 14258 +КАЙНАТМА (1) ■ Авызыңда ботка кайнатма ○ 10541 +КАЙНАТСАҢ (2) ■ Үпкәне күпме кайнатсаң да, өресе чыкмас ○ 9413 ● 10029 +КАЙНАШАСЫҢ (1) ■ Кайнаган казан шикелле кайнашасың ○ 10030 +КАЙНИШ (1) ■ Килен кайниш туфрагыннан алына ○ 13355 +КАЙНЫЙ (5) ■ Саескан сагыз чәйни, карганың күзе кайный ○ 4076 ● 10007; 10072; 10097; +КАЙРАГАН (1) ■ Тары чалгы кайраган тавышка үсә, ди ○ 1564 +КАЙРАК (1) ■ Озак ятса, камыр өсте дә кайрак була ○ 9312 +КАЙРАУ (2) ■ Кара тимер кайрау белән корыч булмас ○ 290 ● 293 +КАЙРЫ (1) ■ Бер агачта ике кайры булмас ○ 1676 +КАЙРЫСЫНДА (1) ■ Кайрысында кипкән агач чатнамый ○ 1917 +КАЙСЫ (14) ■ Буяучыдан: "Кайсы төсне бигрәк сөясең?" - дигәнгә, - "Алтын сарысы белән көмеш агын", - дигән ○ 565 ● 1184; 1241; 1650; 4249; 5068 (2); 5812 (2); 8368; 8575; 9381; 9463 (2) +КАЙСЫН (2) ■ Ике чабата бер кием, теләсәң кайсын киен ○ 9042 ● 10917 +КАЙТ (8) ■ Исең барда илеңә кайт ○ 4999 ● 5674; 10178; 12635; 13305; 13319; 16201; 16209 +КАЙТА (23) ■ Ташыган диңгез дә кайта ○ 463 ● 637; 2381; 2420; 3152; 3933; 4116; 4132; 4137; +5574; 6892; 7413; 7429; 10428; 10888; 12015 (2); 12044; 12595; 14989; 15381; 15417; 16145 +КАЙТАДАН ( | 1) ■ Бер ташлаган чабатаны кайтадан кимиләр ○ 9036:1 +КАЙТАЕН (2) ■ Ярлылык, сине кайтаен, җандай дуска ят иттең; карыйлык, сине кайтаен, әйтер +сүзгә мат иттең ○ 7486 (2) +КАЙТА-КАЙТА (1) ■ Сөйләгән сүзең татлы булса да, кайта-кайта сөйләмә ○ 15975 +КАЙТАР (1) ■ Чабатаны кайтаруын гына кайтар, тезүен кем дә тезәр ○ 9064 +КАЙТАРА (3) ■ Тау, бик зур булса да, үзенә кычкырганны яратмый: тавышны кире кайтара +○ 154 ● 14228; 14725 +КАЙТАРГАН (4) ■ Күмәкләшкән - яу кайтарган ○ 5026 ● 13279 (2); 16189 +КАЙТАРМЫЙ (1) ■ Аның морҗасы төтен кайтармый ○ 8551 +КАЙТАРУ (2) ■ Йөзе белән кайтару ○ 8224 ● 15314 +КАЙТАРУЛЫ (1) ■ Барымта карулы, кире кайтарулы ○ 5543 +КАЙТАРУЫН (1) ■ Чабатаны кайтаруын гына кайтар, тезүен кем дә тезәр ○ 9064 +КАЙТАРЫП (5) ■ Чабата кайтарып йөрү ○ 9088 ● 15803; 16038; 16223; 16227 +КАЙТАСЫ (1) ■ Әйткән сүзнең кайтасы юк, әйтмәгәннең хатасы юк ○ 16224 +КАЙТАСЫҢ (1) ■ Базарга барасың куанып, кайтасың юанып ○ 7875 +КАЙТАЧАК (1) ■ Җилгә каршы төкермә - кире битеңә кайтачак; җилгә каршы җикермә - сүзең +җилгә китәчәк ○ 1193 +КАЙТКАН (8) ■ Куян табыш артыннан киткән, койрыксыз кайткан ○ 2255 ● 2332; 3242; 7345; +7359; 13252; 13257; 13427 +КАЙТКАНДА (4) ■ Кырга барганда мактанма, кайтканда мактан ○ 1418 ● 6743; 11985; 15785 +КАЙТКАННЫҢ (3) ■ Иленә кайтканның ояты юк ○ 4978 ● 6788; 8314 +КАЙТКАНЧЫ (1) ■ Яудан коры кайтканчы, яралы кайт ○ 5674 +КАЙТКАЧ (3) ■ Берәү, азрак шәһәрдә торып кайткач, печән кибәннәрен: "Бу нинди чәүмәл чекләр?" - дип сораган, ди ○ 5164 ● 8239; 13297 +КАЙТКАЧ-СУККАЧ (1) ■ Кырдагы бодай - алтмыш пот, кайткач-суккач - алты пот ○ 1556 +КАЙТМА (1) ■ Сүзне әйтмә, әйтсәң - кайтма ○ 16041 +КАЙТМАК (2) ■ Килмәк - күңел, кайтмак - рәхәт ○ 10078 ● 16229 +КАЙТМАС (12) ■ Аккан су кире кайтмас ○ 339 ● 2034; 5140; 5383; 5540; 7966; 11967; 12862; +13514; 15370; 15765; 16216 +КАЙТМАСА (3) ■ Ала каргада аласың булсын, кыш кайтмаса, яз кайтыр ○ 3935 ● 12015; 14769 +КАЙТМАСАҢ (1) ■ Кайтсаң - кабулым бар, кайтмасаң - сабырым бар ○ 11972 +КАЙТМАССЫҢ (1) ■ Күзең бакага төшсә, күл буеннан кайтмассың ○ 4670 +КАЙТМАСЫН (1) ■ Әдәм шул: әйткән сүзеннән кайтмасын ○ 16205 +КАЙТМЫЙ (7) ■ Заман кош кебек: очып киткәч кире кайтмый ○ 805 ● 911; 6269; 12550; 15122; +15381; 16218 +КАЙТМЫЙЛАР (1) ■ Җеназаны зираттан кире алып кайтмыйлар ○ 15434 +КАЙТСА (5 | 2) ■ Ташкыны кайтса да, юшкыны калыр ○ 461 ● 1613; 6730, :1, :2; 10208; 13912 +КАЙТСАМ (1) ■ Бу куянны атсам, тиресен тунап сатсам, бер тай алып кайтсам, килер көзгә ат +булыр ○ 2278 +КАЙТСАҢ (2) ■ Кайтсаң - кабулым бар, кайтмасаң - сабырым бар ○ 11972 ● 13763 +КАЙТСЫН (2) ■ Сөягем тиягемә кайтсын ○ 5145 ● 10803 +КАЙТТЫ (1) ■ Өтәргә дип барды, өтелеп кайтты ○ 5714 +КАЙТТЫК (1) ■ Канат алырга бардык, койрыксыз кайттык ○ 3892 +КАЙТТЫМ (1) ■ Әйттем, әйттем исә кайттым, әйтеп кенә бактым ○ 16327 +кайттым → алдым-кайттым +КАЙТУ (6) ■ Әвен сугып кайту ○ 1510 ● 2280; 5180; 7837; 13237; 16237 +КАЙТУДАН (1) ■ Кенәргә кайту Бохарадан кайтудан авыр ○ 5180 +КАЙТУЫ (2) ■ Кимнең ташуы бар, ташуның кайтуы бар ○ 587 ● 1002 +кайтуы → баруы-кайтуы +КАЙТУЫҢНЫ (1) ■ Бәрәңге әйткән: "Илтүен илтермен, кайтуыңны үзең кайгырт", - дигән +○ 1599 +КАЙТЫП (9 | 1) ■ Коега төкермә, кайтып су эчәрсең ○ 403 ● 5574; 6720, :1; 8259; 8272; 13115; +13697; 13795; 15729 +КАЙТЫР (22) ■ Ай бер тулышканнан соң кире кайтыр ○ 4 ● 6; 586; 2652; 2825; 3066; 3935; +4024; 5383; 6196; 8302 (2); 10071; 10133; 12356; 12371; 12481; 13174 (2); 13832; 15370; 15817 +КАЙТЫРСЫҢ (2) ■ Куян эзе белән барсаң, тычкан эзе белән кайтырсың ○ 2262 ● 9318 +КАЙТЫРЫ (1) ■ Аның әйтере бар, кайтыры бар ○ 16265 +КАЙТЫРЫП (1) ■ Акча биреп яшь гомерне кире кайтырып булмый ○ 15004 +КАЙЧАГЫНДА (2) ■ Кайчагында тавык та әтәч булып кычкыра ○ 4278 ● 5575 +КАЙЧАК (3) ■ Эш бәрәңге ашау түгел, кайчак бәрәңге дә җиксетә ○ 6166 ● 11586 (2) +КАЙЧАКТА (2) ■ Тимер балта булдыра алмаганны кайчакта юкә чөй булдыра ○ 1942 ● 2653 +КАЙЧАН (6) ■ Дуңгыз әллә кайчан үлсә дә, "хор-хоры" ишетелер ○ 2887 ● 4788; 5837; 7102; +15709; 16320 +КАЙЧАН-КАЙЧАН (1) ■ Капкан саен бал капмыйлар, кайчан-кайчан кара ипи дә ярый ○ 9256 +КАЙЧЫ (1) ■ Кайчы белән җилем - белеме сайга гыйлем ○ 16582 +КАЙЧЫМ (1) ■ Мыяу-мыяу мәчем бар, колак кисәр кайчым бар ○ 10523 +КАЙЧЫСЫ (1) ■ Әҗәт кайчысы дуслык җебен кисәр ○ 8194 +КАК (10) ■ Пешмәгән җимештән катмаган как ○ 1849 ● 1918; 2229; 5245; 7036; 7067; 10831; +11849; 13557; 14566 +КАККА (2) ■ Йомшак җәйгән какка ауната белер ○ 8409 ● 13356 +КАККАН (8) ■ Тавыкка күз салып, сарыктан колак каккан ○ 4361 ● 4992; 5172; 8644; 8650; 9903; +16217; 16920 +КАККАНДА ( | 1) ■ Атка дага какканда бака ботын кыстыра ○ 2478:3 +КАККАННЫ (2 | 2) ■ Ир бакканны ил баккан, ир какканны ил каккан ○ 4992 ● 4992:1, :2; 13490 +КАКЛЫ (1) ■ Каклы чәкчәк хаклы ○ 13268 +КАКМА (4) ■ Сыймас җиргә чөй какма ○ 1936 ● 5186; 8610; 8611 +КАКМАГАН (1) ■ Казык какмаган кеше казыкны үзе үсеп чыккан дип уйлый ○ 8607 +КАКМАКЧЫ (1) ■ Ил өстенә энә какмакчы булсаң, үз өстеңә без кагып кара ○ 4957 +КАКМАС (1) ■ Саран ишеген кунак какмас ○ 11907 +КАКМАСАҢ (1) ■ Минем капкам кыңгыраулы, какмасаң да шалтырый ○ 8657 +КАКМЫЕК (1) ■ Агай-эне ак мыек, бер-беребезне какмыек ○ 14546 +КАКМЫЙ (4) ■ Диңгез вак елганы да кире какмый ○ 361 ● 3777; 5188; 8653 +КАКМЫЙЛАР (6) ■ Дуңгызга дага какмыйлар ○ 2889 ● 4038; 13266; 15254; 15344; 16374 +КАКСА (3) ■ Тавык канат какса да очалмас ○ 4307 ● 4843; 4933 +КАКСАҢ (2) ■ Каксаң - ачарлар, сорасаң - бирерләр ○ 8163 ● 16451 +КАКСЫК (1) ■ Барда - каксык, юкта - таксык ○ 7558 +КАКТАН (2) ■ Колан кактан җирәнсә, как таба алмый чүлдә үләр ○ 2229 ● 14566 +КАКТЫК (1) ■ Төрттек-тарттык - баш саптык, кактык-суктык - олтан кактык ○ 9087 +КАКТЫК-СУКТЫК (1) ■ Төрттек-тарттык - баш саптык, кактык-суктык - олтан кактык ○ 9087 +КАКТЫМ-СУКТЫМ (1) ■ Кактым-суктым кәҗәне, таптым үземә бәлане ○ 3069 +КАКТЫҢ (1) ■ Өй салуның ние бар: өйдең - өй, кактың - чөй ○ 8326 +КАКШАГАН (3) ■ Эшләгән - ашаган, эшләмәгән - какшаган ○ 6204 ● 7035; 10569 +КАКЫЛДАУДАН (1) ■ Каз какылдаудан туймас, үрдәк бакылдавын куймас ○ 4240 +КАЛ (16 | 2) ■ Яңгыр яуганда чиләгеңне тотып кал ○ 1164 ● 2610 (2); 4626; 5660; 6762 (2); 6941; +7513; 7957, :1, :2; 8229; 10267; 11335 (2); 14400; 16015 +КАЛА (72) ■ Ялгыз таш - кала булмас ○ 203 ● 423; 1107; 1303; 1898; 1954; 1968; 1972; 2148; +2702 (2); 2970; 3137; 3228; 3980; 4153; 4515; 4651; 5173; 5231; 5232; 6013; 6157; 6657; 6741; 6742; +7079; 7669; 7847; 7849; 7915 (2); 8462; 8530; 8534; 8626; 8895; 9046 (2); 9247 (2); 9633; 9899; +9982; 10118; 10577; 11057; 12224; 12346 (2); 12945; 13041; 13083; 13463; 13756; 14028; 14322; +14460 (2); 14574; 14793; 14892; 15114; 15310; 15455; 15921 (2); 16294; 16627 (2); 16913 (2) +КАЛАГА (2) ■ Калага барган кешедән өч көнгәчә гакыл сорама ○ 5174 ● 13913 +КАЛАГЫ (2) ■ Ашына күрә табагы, балына күрә калагы ○ 9146 ● 9879 +КАЛАДА (3) ■ Салада бул салача, калада бул калача ○ 5233 ● 5268; 7669 +КАЛАДАГЫ (1) ■ Каладагы ишетмәс, саладагы ишетер ○ 5175 +КАЛАДЫР (1) ■ Син уйлыйсың алтыга, ул каладыр яртыга ○ 7961 +КАЛАЕМ (1) ■ Мәче: "Мич башында калаем, сәндерәдә сараем", - дип җырлый, имеш ○ 3356 +КАЛАЙ (3) ■ Түбәң калай - яңгыр үтми ○ 8382 ● 12013; 16281 +КАЛАЙНЫ (1) ■ Калайны күпме шомартсаң да, көмеш булмас ○ 286 +КАЛАК (1) ■ Калак тотса, хан кызының кулы кабара ○ 5813 +КАЛАКЛАП (1) ■ Үзләре теләгәнгә алаплап, үзләре теләмәгәнгә калаклап ○ 10014 +КАЛАМ (4) ■ Барам дигән бара алмаган, калам дигән кала алмаган ○ 6742 ● 14793; 16903; 17076 +КАЛАНЫ (1) ■ Каланы макта, салада тор ○ 5176 +КАЛАНЫҢ (4) ■ Даланың бие булганчы, каланың эте бул ○ 5170 ● 5177-5179 +КАЛАСЫН (1) ■ Ват каласын, юл өстенә салмасын ○ 5265 +КАЛАСЫҢ (1) ■ Ашыксаң, соңга каласың ○ 11819 +КАЛАЧ (9) ■ Авыр эш калач ашата ○ 6004 ● 9410 (2); 9427; 9662; 10085; 11511; 15041; 15042 +КАЛАЧА (1) ■ Салада бул салача, калада бул калача ○ 5233 +КАЛАЧТАН (1) ■ Ач чагында биргән көлчә тук чагында биргән калачтан артык ○ 9554 +КАЛАЧЫ (3) ■ Ярлының ярты калачы булса, ятып йокысы килмәс ○ 7501 ● 14217; 15042 +КАЛАЧЫННАН (3) ■ Үз икмәгең кеше калачыннан татлырак ○ 9405 ● 15041 (2) +КАЛӘМ (15) ■ Каз канаты каләм булыр ○ 4241 ● 10521; 16583-16588; 16589 (3); 16611; 16613; +16654; 16655 +каләмең → телең-каләмең +КАЛӘМФЕР (1) ■ Каләмфер дә үтми, ярты ипи дә төтми ○ 9770 +КАЛГАН (98 | 3) ■ Артта калган - чаба-чаба талган ○ 676 ● 737; 755; 825; 856; 941; 1059; 1071; +1419; 1579; 1753; 1996; 2324; 2432 (2); 2656; 2745; 2935; 3026; 3060; 3105; 3243; 3263; 3741; +4079; 4081; 4133; 4155; 4296; 4382; 4546; 4743; 4782; 5032; 5099; 5579; 5814; 5858; 5892; 6001, +:1; 6043; 6049; 6061; 6068; 6069; 6678; 6786; 6823; 7521; 8557; 9089; 9255; 9850; 10005; 10046; +10215; 10634; 10836; 10897; 11141; 11261; 11288; 11350; 11758-11761; 11783; 12064; 12503; +12703; 13011; 13117; 13118; 13160; 13688; 13758; 13858; 14103; 14277; 14518 (2); 14658; +14756; 14772; 14869; 14980; 15219; 15342; 15404; 15405; 15436; 15938; 16137; 16380; 16844; +16847, :1 (2); 16893 +калган → төшкән-калган +КАЛГАНГА (3) ■ Соңга калганга сумала ○ 942 ● 6772; 6787 +КАЛГАНДА (1) ■ Җирнең колагы бар: ялгыз калганда да сөйләмә, ишетер ○ 219 +КАЛГАНДЫР (1) ■ Монысы әле аның баласы, пичтә калгандыр анасы ○ 14304 +КАЛГАННАН (1) ■ Дөнья кама кигәннән дә үтә, карап калганнан да үтә ○ 14726 +КАЛГАННАРГА (1) ■ Вәлиәхеткә - тәхет, калганнарга - бәхет ○ 5788 +КАЛГАННЫ (3) ■ Эттән калганны арыслан җимәс ○ 2064 ● 6782; 16278 +КАЛГАНЧЫ (5) ■ Күселәр гаделлегенә калганчы песинең золымы яхшырак ○ 3404 ● 4429; +5660; 14400; 14453 +КАЛГАНЫ (1) ■ Рәхмәт сезгә, калганы безгә ○ 16289 +КАЛГАНЫМ (2) ■ Ике туып бер калганым түгел ○ 14535 ● 15448 +КАЛГАНЫН (2) ■ Булсын ашап туярлык, калганын алып куярлык ○ 9641 ● 10479 +КАЛГАНЫНА (1) ■ Үткән эшкә салават, калганына бәрәкәт ○ 6271 +КАЛГАНЫҢ (1) ■ Акылсыз калудан ике күзсез калганың артык ○ 11478 +КАЛДЫ (13 | 1) ■ Ай күрде, кояш алды - безгә нәрсәсе калды? ○ 87 ● 1047 (2); 1508; 2915; 6315; +9805; 10349; 10363; 14337 (2); 14661; 16755, :1 +КАЛДЫГЫН (1) ■ Акчаны тоту рәхәт, калдыгын санау кыен ○ 7707 +КАЛДЫК (2) ■ Атайдан яшь калдык, акылдан буш калдык ○ 11766 (2) +КАЛДЫМ (2) ■ Атадан яшь калдым, акылдан буш калдым ○ 14341 (2) +КАЛДЫР (4) ■ Күпме дошман булсаң да, дус булырга да бер юл калдыр ○ 5468 ● 9732; 13313; +КАЛДЫРА (3) ■ Елан, кабыгын салса да, елан йөрәген үзенә калдыра ○ 4600 ● 9322; 10709 +КАЛДЫРГАН (4) ■ Иртәгәгә калдырган өчен куянның койрыгы үсмәгән ○ 2243 ● 6052; 9177; +КАЛДЫРГАНЧЫ (1) ■ Эшне ярты юлда калдырганчы башламаганың яхшы ○ 6244 +КАЛДЫРМА (10) ■ Җәй дип колакчын калдырма ○ 1008 ● 1017; 2074; 2173; 5631; 6053; 6848; +6878; 10964; 14734 +КАЛДЫРМАС (4) ■ Ишәккә мөгез чыкса, екмаган затын калдырмас иде ○ 2977 ● 5762; 10708; +КАЛДЫРМЫЙЛАР (1) ■ Алган сыныкны калдырмыйлар ○ 9531 +КАЛДЫРСАҢ (1) ■ Дуслар хәтерен калдырсаң, дошман хәтерен табарсың ○ 5383 +КАЛДЫРЫЙМ (1) ■ Үрдәк ашаганда: "Бөлдерим, бөлдерим, өй түбәсен төшерим, дранчага +калд ырыйм", - дип ашар, имеш, ди ○ 4416 +КАЛДЫРЫР (4) ■ Яман юлдаш яуга алдырыр, яман би дауга калдырыр ○ 5969 ● 6201; 6255; 6962 +КАЛДЫРЫРЛЫК (1) ■ Төлкене көлкегә калдырырлык ○ 2322 +КАЛҖА (10 | 2) ■ Казынган карга кар астыннан калҗа тапкан, казынмаган - кар астында катып +үлгән ○ 3947 ● 9175; 9260, :1, :2; 9276; 9295 (2); 9366 (2); 9384; 16972 +КАЛҖАЙГАН (1) ■ Картайган да калҗайган ○ 15145 +КАЛҖАЙТКАН (1) ■ Хатын-кыз мамык түшәк: кабарткан да ир, калҗайткан да ир ○ 13895 +КАЛҖАСЫ (1) ■ Һәр кашыкның да калҗасы бер булмый ○ 10018 +КАЛҖАСЫН (1) ■ Ала карга алдан кычкырып харап итә, калҗасын төлке алып китә ○ 3931 +КАЛКА (2) ■ Алтын төпкә бата, тирес өскә калка ○ 7751 ● 16123 +КАЛКАДЫР (1) ■ Авыр басканчы, җиңел калкадыр ○ 539 +КАЛКАН (1) ■ Яхшының күкрәге илгә калкан ○ 12385 +КАЛКАНЫ (2) ■ Акыл белән эш итү - мең бәланең калканы ○ 11407 ● 12364 +КАЛКАНЫҢ (1) ■ Сөңгеле яуга тимер калканың әзер булсын ○ 5628 +КАЛКА-ЧЫГА (1) ■ "Ып" дияргә ярамый, калка-чыга ачуым ○ 12658 +КАЛКУНЫҢ (1) ■ Һәр калкуның бер чокыры бар ○ 220 +КАЛКЫДЫ (1) ■ Ай кебек калкыды, кояш кебек балкыды ○ 84 +КАЛКЫР (5) ■ Таң атса, Чулпан калкыр ○ 65 ● 1955; 6522; 10741; 13485 +КАЛКЫТМА (1) ■ Үлгән еланның башын калкытма ○ 4696 +КАЛЛАП (1) ■ Халыкта барда каллап ачка үлмәс ○ 5083 +КАЛМА (17 | 1) ■ Алда барма, артта калма ○ 665 ● 3288; 4141:2; 4984; 5315; 6021 (2); 6266; +6688; 6782; 6941; 8406; 9747; 10844; 12242; 13245; 13659; 14417 +КАЛМАГАН (2) ■ Ач калмаган аш кадерен белмәс, җәяү йөрмәгән ат кадерен белмәс ○ 9538 +● 15389 +КАЛМАДЫ (1) ■ Боткалык дип тора идем, өйрәлек тә калмады ○ 9454 +КАЛМАК (2) ■ Күңел тапмак бер калҗа, күңел калмак бер калҗа ○ 9295 ● 9366 +КАЛМАМ (3) ■ Эш дигәндә мин бармам, аш дигәндә мин калмам ○ 6319 ● 6328; 9395 +КАЛМАС (37) ■ Алмаз таш туфракта ятса да, күргән кеше алмый калмас ○ 254 ● 1082; 1096; +1453; 2047; 2919; 2954; 3652; 3870; 4003; 4456; 4493; 6092; 6268; 6397; 6504; 6508; 6746; +7352 (2); 9585; 9887; 10090; 10280; 10558; 10573; 10990; 11338; 11755; 12099; 12122; 12355; +12872; 16312; 16919; 16920; 16925 +КАЛМАСА (2) ■ Ябу астында ял калыр, ял калмаса йон калыр ○ 7086 ● 8855 +КАЛМАССЫҢ (1) ■ Ир белән хатын - ут белән төтен, арасына керсәң, калмассың бөтен ○ 13819 +КАЛМАСЫН (5) ■ Этеңне, артыңнан калмасын дисәң, ач тот ○ 3686 ● 4828; 9734; 12813; 14764 +КАЛМАУ (2) ■ Таш өстендә таш калмау ○ 239 ● 8747 +КАЛМЫЙ (21) ■ Югарыдан егылган сау калмый ○ 713 ● 2473; 2970; 3551; 3937; 4732; 6036; +6813; 6841; 7956; 8462; 8530; 9944; 10813; 12710; 13323; 13736; 14152 (2); 15389; 16991 +КАЛПАГЫ (1) ■ Купайның калпагы да калай ○ 12013 +КАЛСА (17) ■ Иртәгә аш калса - дәүләт, эш калса - михнәт ○ 836 (2) ● 2954; 3901; 5290; 6179; +6194; 8875; 9232; 10268; 10347; 13890 (2); 14455 (2); 16627 (2) +КАЛСАК (1) ■ Кеше алдында мин оста, икәү калсак ул оста ○ 6437 +КАЛСАҢ (8) ■ Бер көн артка калсаң, биш көн артка калырсың ○ 774 ● 824; 831; 5278; 6266; +13305; 14320; 14417 +КАЛСЫН (9) ■ Дусың дус булып калсын дисәң, аңа баш булма, иш бул ○ 5411 ● 9502; 9920; +10445 (2); 10907; 14453; 14736; 14858 +КАЛТАК (1) ■ Ир көнләмәгән ишәк, хатын көнләмәгән калтак ○ 13829 +КАЛТАҢНЫ (1) ■ Урманга барсаң - балтаңны, муллага барсаң калтаңны онытма ○ 17065 +КАЛТЫРА (1) ■ Караңгыда ялтыраганчы, яктыда калтыра ○ 851 +КАЛТЫРАВЫК (1) ■ Еланга төк беткән саен, калтыравык булыр ○ 4620 +КАЛТЫРАР (4) ■ Эт йоны җитсә калтырар ○ 3592 ● 8804; 8819; 8820 +КАЛТЫРЫЙ (3) ■ Куйны кырыкканда тәкә калтырый ○ 3100 ● 10854; 15054 +КАЛУ (16) ■ Югары менү - морат, аста калу - оят ○ 705 ● 735; 1040; 1985; 2434; 2442; 2750; +6891; 7797; 8579; 9026; 10051; 10073; 10183; 10831; 15441 +КАЛУДАН (2) ■ Батыр ялгыз калудан курыкмас ○ 11092 ● 11478 +КАЛУШНЫҢ (1) ■ Иске калушның кадере юк ○ 9043 +КАЛУЫ (1) ■ Сүзнең сөйләнгән җирдә калуы яхшы ○ 16049 +КАЛФАК (1) ■ Кантарда калфак кимә, яз көне бүрек кимә ○ 844 +КАЛФАКНЫ (2) ■ Калфакны кантарда киеп булмый ○ 9009 ● 9013 +КАЛЫБЫ (2) ■ Закон кирпеч калыбы: һәркемне үз үлчәвенә суга ○ 5794 ● 15766 +КАЛЫЙК (3) ■ Җир безне басканчы, без җиргә басып калыйк ○ 251 ● 3144; 13402 +КАЛЫКТЫ (1) ■ Чулпан калыкты - ай батты ○ 70 +КАЛЫМ (3) ■ Кызыңа тиң кияү килсә, калым димә, тиген бир ○ 13194 ● 13269; 13273 +КАЛЫН (6) ■ Калын сандал чүкечтән курыкмас ○ 287 ● 1106 (2); 1453; 11672; 14505 +КАЛЫНЛЫГЫ (2) ■ Энә калынлыгы ут, җеп калынлыгы төтен ○ 8586 (2) +КАЛЫНЛЫГЫНА (2) ■ Көзге бозның көзге калынлыгына да ышан, язгы бозның ястык калынлыгына да ышанма ○ 1115 (2) +КАЛЫН-ЮАН (1) ■ Калын-юан булса да, ялгыз агач өй булмас; күпме изге булса да, ялгыз егет +би булмас ○ 12893 +КАЛЫП (4) ■ Сыерга тозлы су күрсәтмә: ач калып, сөт бирмәс ○ 3204 ● 5466; 9092; 15397 +КАЛЫР (98) ■ Кояшка күп караган - күзсез калыр ○ 45 ● 75; 461; 599; 641; 717; 1666; 1744; +2545; 2711; 2801; 2807; 2835; 2969; 3493; 4090; 4424; 4521; 4613; 4688; 4859 (4); 4939; +4985 (2); 5020 (2); 5034; 5467; 5635; 6043; 6058; 6702; 6793; 6949; 7006; 7028; 7086 (2); 7340; +7400; 7592; 8812 (2); 8875; 9269 (2); 9285; 9661; 9751; 10171; 10406; 10677; 10883; 11069 (2); +11262; 11782; 11795; 11996; 12059; 12302; 12390 (2); 12439; 12632; 12675; 12738 (2); 12764; +12829 (2); 13117; 13147; 13369; 13451 (2); 13710; 13952; 14504; 14680; 14948 (2); 15537; 15977; +16148; 16312; 16506 (2); 16549 (2); 16593; 16628; 16850; 16896; 16974 +КАЛЫРСЫҢ (27) ■ Бер көн артка калсаң, биш көн артка калырсың ○ 774 ● 881; 5312 (2); 5481; +5912; 6745; 6960; 6973; 9263; 9589; 11265; 11480; 11789; 11877; 11965; 12211; 12312; 12404; +12720; 14595; 14795; 16514; 16773; 16939; 16967 (2) +КАМА (2) ■ Өйнең яме бала белән, күлнең яме кама белән ○ 14091 ● 14726 +КАМАГАННЫ ( | 1) ■ Ир камаганны ил камый, ир какканны ил кага ○ 4992:2 +КАМАР (1) ■ Камар агасы юк, куркыр хуҗасы юк ○ 14580 +КАМАУГА (1) ■ Табышлы бүре өненә керә, табышсыз бүре камауга эләгә ○ 2201 +КАМАША (1) ■ Килдем тау аша, күп сөйләшмим - тешем камаша ○ 228 +КАМАШКАН (1 | 2) ■ Баласы алма капканга анасының теше камашкан ○ 14288 ● 14288:1, :2 +КАМАШКАНДА (1) ■ Берәүләрнең теше ачыдан камашканда, берәүләрнеке төчедән камашыр +○ 9183 +КАМАШЫР (2) ■ Берәүләрнең теше ачыдан камашканда, берәүләрнеке төчедән камашыр +○ 9183 ● 14364 +КАМИЛЛӘНГӘЧ (1) ■ Кешенең, акылы камилләнгәч, сүзе азая ○ 15902 +КАМИЛЛӘШКӘЧ (1) ■ Ир кешенең асылы камилләшкәч сүзе аз була ○ 13495 +КАМИЛЛЕККӘ (1) ■ Надан дәрәҗәгә омтыла, галим - камиллеккә ○ 16639 +КАМКА (1) ■ Кием кисәң, камка ки: эче тузмый тышы уңмас ○ 8689 +КАМЧАТ (2) ■ Кияү - камчат бүрек ○ 13415 ● 16368 +КАМЧЫ (21 | 2) ■ Акбүз атка җиз камчы ○ 2452 ● 2464; 2553; 2563; 2567:1; 2628 (2); 2693; 2721; +2722 (2); 2732; 2793; 3000; 5986:2; 7360; 8289; 10989; 13225; 15041; 15042; 15582; 16793 +КАМЧЫДЫР (1) ■ Ир коралы камчыдыр, кулда барда кадере юк ○ 7025 +КАМЧЫЛА (1) ■ Атыңны йөреп торганда камчыла ○ 2619 +КАМЧЫЛАСАҢ (1) ■ Яман ат, камчыласаң да, үргә чапмас ○ 2704 +КАМЧЫЛАТЫП (1) ■ Камчылатып чапкан атның йөгереккә саны юк ○ 2796 +КАМЧЫҢ (1) ■ Арысланга атлансаң, камчың кылыч булсын ○ 2052 +КАМЧЫСЫ (3) ■ Яман хатын - шайтан камчысы ○ 13767 ● 14385; 15042 +КАМЧЫСЫНА (1) ■ Карт куенында калач бар - калачыннан кан татыр, яшь куенында камчы +бар - камчысыннан бал татыр; калачыннан бизәрмен, камчысына түзәрмен ○ 15041 +КАМЧЫСЫННАН (1) ■ Карт куенында калач бар - калачыннан кан татыр, яшь куенында камчы бар - камчысыннан бал татыр; калачыннан бизәрмен, камчысына түзәрмен ○ 15041 +КАМЫЙ ( | 1) ■ Ир камаганны ил камый, ир какканны ил кага ○ 4992:2 +КАМЫЛЫННАН (1) ■ Иген камылыннан билгеле ○ 1395 +КАМЫР (16) ■ Тимер белән камыр басып булмый ○ 296 ● 9153; 9254; 9257; 9258; 9312; 9315; +9427; 9464; 9482; 9582; 9772; 11990; 13165; 14639; 14771 +КАМЫРГА (1) ■ Камырга - чүпрә, катыкка - оеткы ○ 9259 +КАМЫРДАН (2) ■ Бер пешкән икмәк бер күәшнә камырдан артык ○ 9176 ● 13816 +КАМЫРНЫ (1) ■ Хатыннар камырны изәләр кичтән, уңмаса, күрәләр мичтән ○ 13734 +КАМЫРЫ (1) ■ Ирләр имән тамыры, кызлар бодай камыры ○ 13862 +КАМЫТ (11) ■ Мөгезең зур булса, агач камыт кидерәләр икән ○ 2397 ● 2471; 2503; 2633; 2777; +2864; 3202; 7631; 10293; 10355; 14331 +КАМЫТКА (2) ■ Ат камытка муенын үзе суза ○ 2500 ● 2562 +КАМЫТНЫ (1) ■ Атны камытка үлчәп алмыйлар, камытны атка үлчәп алалар ○ 2562 +КАМЫТЫ (3) ■ Аты булса, камыты булмый ○ 2592 ● 9878; 15766 +КАМЫТЫН (1) ■ Ирләрнең нужа камытын салдырырга ярамый ○ 13536 +КАМЫШ (6 | 1) ■ Җил кай якка иссә, камыш шул якка борылыр ○ 1182 ● 1189; 1280; 1281; 1285; +13558:1; 13654 +КАМЫШНЫ (2) ■ Бетеше яман камышны су эчендә үрт алыр ○ 1262 ● 1282 +КАМЫШТАН (1) ■ Куян үлеме камыштан, ир үлеме намустан ○ 13558 +КАМЫШЫ (2) ■ Камышы күренсә, чишмәсе табылыр ○ 1283 ● 12181 +КАН (34) ■ Бүре туе кан белән ○ 2163 ● 2187 (2); 4776; 4923; 5284; 5657; 5815; 5920; 5925; +6852; 7358; 7653; 8548; 10540; 10743; 10758-10761; 10815; 13510; 13965; 14213; 14360; 14515; +14532; 14676; 14695; 14999; 15041; 15042; 15882; 16195 +КАНАР (3) ■ Үксез бозау ашка тисә, борыны канар ○ 3271 ● 5682; 10844 +КАНАТ (18) ■ Караңгының канат асты киң ○ 854 ● 2327; 3830; 3877; 3890; 3892; 4307; 4755; +5463; 7067; 13880; 13957; 14127; 14392; 14414; 15015; 16563; 16958 +КАНАТЛАНЫП (2) ■ Тулпар, аягы кызса, канатланып очар ○ 2803 ● 12263 +КАНАТЛЫ (6) ■ Ай - мөгезле, алтын - канатлы ○ 7 ● 226; 3148; 3347; 14388; 14401 +КАНАТСЫЗ (5) ■ Атсыз ир - канатсыз кош ○ 2578 ● 3835; 3893; 7402; 16000 +КАНАТЫ (15 | 1) ■ Милчәнең канаты зур да - оча алмый ○ 1426 ● 2589; 2646; 3836; 3837; 3842; +3854; 3922; 4241, :1; 4977; 13180; 13771; 13891 (2); 16597 +КАНАТЫН (3) ■ Карга, ни хәтле канатын кыеп очса да, карчыга булмас ○ 3975 ● 4189; 13881 +КАНАТЫНА (3) ■ Һәр кош канатына күрә оча ○ 3880 ● 3887; 4242 +КАНАТЫННАН (1) ■ Казны канатыннан бәйләсәң, күпме талпынса да очалмас ○ 4250 +КАНАТЫРСЫҢ (1) ■ Борыныңны бик күтәрмә, егылып канатырсың ○ 10559 +КАНӘГАТЬ (5) ■ Барына канәгать кыл, югына сабыр ит ○ 7583 ● 11779; 11780; 11840; 11841 +КАНӘГАТЬЛЕ (2) ■ Канәгатьле кешедә көнчелек булмас ○ 11842 ● 11858 +КАНӘГАТЬЛЕК (1) ■ Байлык - бер айлык, канәгатьлек - зур байлык ○ 11822 +КАНӘГАТЬСЕЗЛЕК (1) ■ Канәгать карын туйдырыр, канәгатьсезлек ялгыз тавыкны суйдырыр +○ 11841 +КАНӘГАТЬСЕЗНЕҢ (3) ■ Канәгатьсезнең авызында аш, күзендә яшь ○ 11843 ● 11844; 11845 +КАНӘФЕР (1) ■ Түтәнәгә алма - шалкан, ком - талкан, чыпчык тизәге - канәфер ○ 9723 +КАНГА (6) ■ Асыл шоңкар, каз алса, канатын канга тигезмәс ○ 4189 ● 5653; 5865; 10759; 10760; +КАНГАНЧЫ (2) ■ Ак кандала кызарганчы эчәр, кызыл кандала канганчы эчәр ○ 4753 ● 13023 +КАНДАЛА (5) ■ Ак кандала кызарганчы эчәр, кызыл кандала канганчы эчәр ○ 4753 (2) ● 4775КАНДАЛАГА (1) ■ Каенана белән кандалага дару юк ○ 14603 +КАНДАЛАДАН (1) ■ Кандаладан бет туа, беттән - эт ○ 4778 +КАНДАЛАНЫ (1) ■ Кырмыска кандаланы кырыр ○ 4789 +КАНДАЛАСЫ (1) ■ Яңа өйнең кандаласы очлы була, ди ○ 4831 +КАНДЫР (1) ■ Ачны туйдыр, сусаганны кандыр ○ 9573 +КАНДЫРА (1) ■ Чык суы матур булса да, сусын кандыра алмассың ○ 1146 +КАНҖЫГАҢНЫ (1) ■ Чөймәгә бирсәң, карчыга бир - канҗыгаңны буш итмәс ○ 4034 +КАНЛЫ (3) ■ Канлы булма, канунлы бул ○ 5810 ● 7304; 14670 +КАНМАС (1) ■ Учлап эчкәннең сусыны канмас ○ 9728 +КАНМЫЙ (1) ■ Ерактагы су белән сусын канмый ○ 379 +КАННЫ (3) ■ Сөлек сау канны иммәс ○ 4677 ● 5812; 10761 +КАНСЫЗ (1) ■ Бәйдәге эт явыз була, хуҗасыннан кансыз була ○ 3472 +КАНСЫЗГА (1) ■ Кансызга кот кунмас, умартасында корт тормас ○ 12135 +КАНТАРДА (2) ■ Кантарда калфак кимә, яз көне бүрек кимә ○ 844 ● 9009 +КАНУН ( | 1) ■ Каз канаты канун язар ○ 4241:1 +КАНУНЛЫ (1) ■ Канлы булма, канунлы бул ○ 5810 +КАНУНЫҢ (1) ■ Кануның кан булмасын, күңелеңдә елан тормасын ○ 5815 +КАНЧЫК (1) ■ Хан йорты канчык йорты, би йорты бичә йорты ○ 5923 +КАНЫ (5) ■ Кара елан каны җитмеш төрле имгә ярый ○ 4665 ● 6034; 7292; 10766; 10858 +КАНЫЙ (1) ■ Үксезнең авызы балга тисә, борыны каный ○ 14216 +КАНЫККАН (1) ■ Ачу белән каныккан зарар белән утырыр ○ 12432 +КАНЫККАННАН (1) ■ Ашыккан каныкканнан яман ○ 11811 +КАНЫМ (1) ■ Яхшыга "җаным" ди, яманга "каным" ди ○ 12406 +КАНЫН (2) ■ Бетен сыгып, канын эчә ○ 4839 ● 10834 +КАНЫҢ (1) ■ Сыек булса да, үз каның ○ 14500 +КАНЫ-СҮЛЕ (1) ■ Яшь йөрәге үзендә, каны-сүле эчендә ○ 11388 +КАҢГЫДА (1) ■ Кыз бала - каңгыда яткан ук ○ 12973 +КАҢГЫЙДАН (1) ■ Бүз бала каңгыйдан кыз ала ○ 13150 +КАҢГЫЛДАМАСА (1) ■ Ана каз каңгылдамаса, ата каз бармас ○ 4232 +КАҢГЫЛДАП (1) ■ Карга каңгылдап каз булмас ○ 3968 +КАҢГЫЛДАСА (1) ■ Карга карылдаса кышны чакырыр, каз каңгылдаса язны чакырыр ○ 3966 +КАҢГЫРА (1) ■ Аңгыра бер дә юкка каңгыра ○ 11526 +КАҢГЫРЫР (1) ■ Яман хатын үлсә, түшәк яңарыр; яхшы хатын үлсә, баш каңгырыр ○ 13769 +КАП (9) ■ Кәҗәнең сөте агып торган болак, эче тулы ылак, ите тамагыңа бап, тиресе аягыңа кап, +мөгезе пычагыңа сап, эчәгесен аршинга тарт, скрипкачыга сат ○ 3053 ● 5007; 9098 (2); 9527; +9631; 9683; 9886; 16231 +КАПИТАЛ (1) ■ Дин капитал саклый, мулла-поп шуны яклый ○ 16817 +КАПКА (24) ■ Кичә аунаган кабак бүген капка аша баккан ○ 1608 ● 2923; 3507; 3776; 5067; +5254; 5941; 8612; 8637; 8640 (2); 8651; 8652; 10570; 11854; 13683; 14099; 14617; 14631; 14645; +15052; 15718; 16371; 16592 +КАПКАГА (3) ■ Туй килде капкага, кыз утырды кабага ○ 13291 ● 13333; 17042 +КАПКАДА (1) ■ Җил капкада җил тормый ○ 8638 +КАПКАДАН (1) ■ Ачык капкадан ат та керә ○ 8594 +КАПКАК (1) ■ Бер илле авызга илле капкак ○ 10550 +КАПКАМ (1) ■ Минем капкам кыңгыраулы, какмасаң да шалтырый ○ 8657 +КАПКАН (24 | 3) ■ Ташына ут капкан ○ 242 ● 1848; 2028 (2); 2975; 5499; 5736; 6809; 6815 (2); +8393; 8567; 9158; 9256; 9260, :1, :2; 9528; 9647; 10533:1; 10610; 10611; 14674 (2); 14821; 15771; +КАПКАНГА (1) ■ Баласы алма капканга анасының теше камашкан ○ 14288 +КАПКАНДАЙ (1) ■ Кече морҗасына ут капкандай кабалану ○ 8561 +КАПКАНМЫНИ (1) ■ Әвененә ут капканмыни ○ 8587 +КАПКАННЫ (1) ■ Ашаган үтми, капканны көтми ○ 9762 +КАПКАНЫ (6) ■ Ерткычына күрә капканы ○ 2016 ● 8592; 8629 (2); 15522; 15749 +КАПКАҢ (3) ■ Тәвәче белән күрше булсаң, капкаң биек булсын ○ 2931 ● 5204; 5215 +КАПКАҢНЫ (2) ■ Какма кеше капкасын, кагарлар үз капкаңны ○ 8610 ● 8611 +КАП-КАРА (3) ■ Мәче битен юа - колак арты кап-кара ○ 3351 ● 4279; 9432 +КАПКАСЫ (4 | 1) ■ Каланың капкасы кырык ○ 5177 ● 7171; 8391; 9978:3; 15446 +КАПКАСЫН (4) ■ Күрше капкасын какма, үзеңнекен сындырырлар ○ 5186 ● 8610; 8611; 8617 +КАПКАСЫНА (5) ■ Үз капка алдыңның карын күрше капкасына көрәмә ○ 5254 ● 8618; 9978; +11142; 13014 +КАПКАСЫННАН (2) ■ Капкасыннан эт бакмый, төнлегеннән җил какмый ○ 3777 ● 8653 +КАПКАЧ (3 | 1) ■ Такта чиләкне такта капкач белән каплыйлар ○ 9966 ● 9978:2; 10019; 12701 +КАПКАЧЫ (5 | 2) ■ Казанның капкачы китсә, этнең ояты китә ○ 3486 ● 7998; 8391; 9977; 9978, +:1, :3 +КАПКАЧЫН (2) ■ Ауган чиләк тәгәрәп капкачын тапкан ○ 9870 ● 9905 +КАПКЫНГА (2) ■ Төлкенең тәҗрибәлесе капкынга ике аягы белән эләгер ○ 2316 ● 3857 +КАПЛА (1) ■ Иләк авызга чиләк капла ○ 10562 +КАПЛАГАН (5) ■ Битенә дуңгыз тиресе каплаган ○ 2908 ● 4083; 4123; 7962; 10729 +КАПЛАМАС (1) ■ Бер каенның күләгәсе бөтен илне капламас ○ 1722 +КАПЛАМЫЙ (1) ■ Зур ертыкны бәләкәй ямау капламый ○ 8861 +КАПЛАН (1) ■ Каплан - песинең агасы ○ 2328 +КАПЛАНЫРСЫҢ (2) ■ Кеше сүзе белән коега капланырсың ○ 15890 ● 16353 +КАПЛАП (2) ■ Айны итәк белән каплап булмый ○ 21 ● 10910 +КАПЛАРГА (2) ■ Кояш бик зур да, аны капларга кечкенә болыт та җитә ○ 36 ● 15802 +КАПЛАУЛЫ (2) ■ Каплаулы казан каплаулы калсын ○ 9920 (2) +КАПЛЫЙ (11) ■ Кызарып чыккан кояшны болыт каплый ○ 50 ● 7156; 7242; 7488; 9004; 9016; +9313; 10401; 10686; 12151; 15298 +КАПЛЫЙЛАР (1) ■ Такта чиләкне такта капкач белән каплыйлар ○ 9966 +КАПМА (2) ■ Капма тәмлене, телеңне тешләрсең ○ 9648 ● 9683 +КАПМАС (3) ■ Бер су белән генә торып булса, балык кармакка капмас иде ○ 348 ● 2519; 6860 +КАПМАСЫН (1) ■ Елан булсын да чакмасын, эт булсын да капмасын! ○ 4593 +КАПМЫЙ (4 | 1) ■ Балык кармакны кабам дип капмый, җим кабам дип каба ○ 4452 ● 4497; +7130; 9260:2; 12772 +КАПМЫЙЛАР (1) ■ Капкан саен бал капмыйлар, кайчан-кайчан кара ипи дә ярый ○ 9256 +КАПРОН (1) ■ Картлар күңеле пыяла - җиргә төшсә уала; яшьләр күңеле капрон - чарт та чорт +○ 15050 +КАПСА (5) ■ Әрекмәнем: кызу капса - яулыгым, баш авырса - саулыгым ○ 1341 ● 3772; 5701; +8392; 8552 +КАПСАҢ (2) ■ Азлап капсаң тук булырсың, зур капсаң тыгылырсың ○ 9529 (2) +КАПТЫ (1) ■ Ни тапты - шуны капты ○ 7532 +КАПТЫМ (1) ■ Таптым исә каптым ○ 9782 +КАПТЫРА (1) ■ Ана балага авызыннан өзеп каптыра ○ 14267 +КАПТЫРГАНДА (1) ■ Бал каптырганда бармак тешли ○ 9444 +КАПТЫРМЫЙЛАР (1) ■ Малың булса, утыртырлар уртага, малың булмаса, каптырмыйлар +шурпа да ○ 7410 +КАПЧЫГЫ (3) ■ Патшаның капчыгы тулмас ○ 5878 ● 5897; 11844 +КАПЧЫГЫН (3) ■ Хәерчегә капчыгын яшереп торасы юк ○ 5942 ● 9903; 11759 +КАПЧЫГЫНДА (2) ■ Патша казнасында ни юк булса, хәерче капчыгында шул бар ○ 5864 ● 7733 +КАПЧЫГЫҢ (1) ■ Үз капчыгың артта, кешенеке алда ○ 10009 +КАПЧЫК (19 | 2) ■ Ерактан арба белән китергәнче, якыннан капчык белән китер ○ 686 ● 1384; +1486; 2563; 2567:1; 5895; 5944; 7322; 7559; 7783; 8684; 8878; 9035:1; 9319; 9555; 9888; 10032; +10545; 11413; 12548; 13375 +КАПЧЫККА (2) ■ Буш сүз капчыкка керми ○ 15812 ● 16372 +КАПЧЫКНЫҢ (1) ■ Капчыкның авызына карама, төбенә кара ○ 9921 +КАПЧЫКТА (2) ■ Без капчыкта ятмас ○ 9035 ● 15790 +КАПША (1) ■ Патша килә, патша: кесәңне капша, балаңны базда сакла ○ 5866 +КАПШАР (1) ■ Күзенә ышанмаган кулы белән капшар ○ 10437 +КАР (68) ■ Апрель кергәч эт биеклеге кар ява ○ 759 ● 787; 1042; 1055; 1076; 1082; 1091; 1092 (2); +1093 (2); 1094-1096; 1097 (2); 1098; 1100; 1102 (2); 1103; 1162; 1215; 1218-1220; 1419; 1425; +1712; 3191; 3947 (2); 3948; 3960; 3969; 3978; 4044; 4155; 4863; 4894; 4980; 5816 (2); 5817 (2); +6069; 7361 (2); 7500; 8273; 9261; 10632; 10762; 12147; 12667; 12961 (2); 13046; 13087; 13269; +13494; 13699; 13703; 14221; 14599; 14874; 15053; 16373 +КАРА (183 | 1) ■ Бер тауга кара, бер ташка кара ○ 116 (2) ● 123; 124 (2); 125; 227; 276; 288-290; +549; 555; 556; 559; 583 (2); 584; 639; 643-645; 650; 662; 667; 668 (2); 672; 771; 846; 928; 953; +1040; 1099 (2); 1100; 1101; 1102 (2); 1216; 1275; 1457; 1852; 1866; 2211; 2320; 2348; 2359; +2656; 2850; 3076; 3085; 3092; 3093; 3167; 3168; 3247; 3385; 3439-3441; 3488; 3489; 3555; 3821; +3930; 3949; 3950; 3952; 4007; 4037; 4552; 4664; 4665; 4709; 4774; 4779; 4843; 4957; 5295 (2); +5454; 5459; 5501; 5717; 5818; 5913; 6065; 6070; 6071; 6141; 6727; 6729; 6788 (2); 6891; 6926; +7049; 7496; 7618:1; 7654; 7796; 7885; 7919; 8067; 8685; 9008; 9255; 9256; 9261; 9262; 9263 (2); +9325; 9457; 9652; 9663; 9906; 9921; 10065 (2); 10100; 10209; 10280; 10302; 10477; 10478 (3); +10479 (2); 10482; 10540; 10652; 10653; 10672; 10673; 10674 (2); 10728; 10796; 10862; 10866; +10904; 11054; 11143; 11151; 11294; 11297; 11314; 11387; 11674; 11694; 12504; 12609; 12642; +12879; 12923; 13133 (2); 13325; 13714; 13792; 13866; 14032; 14056; 14180; 14297; 14426 (2); +14489; 14501 (2); 14893; 14905; 14999; 15049; 15818 (2); 16022; 16036; 16355; 16644; 17050 +кара → кап-кара, кеше-кара, ак-кара +КАРАБОДАЙ (1) ■ Башын карабодай белән япкан ○ 1577 +КАРАВАТ (2) ■ Кечкенә карават та дүрт аяклы була ○ 8411 ● 15179 +КАРАВАТТА (1) ■ Баланы караватта аркылы ятканда тыңлата алмасаң, буй яткач тыңлатырмын +димә ○ 13979 +КАРАВЫ (2) ■ Хуҗаның каравы атка дәва ○ 2690 ● 10416 +КАРАВЫЛ (5) ■ Кәбестә бакчасына кәҗәне каравыл куймыйлар ○ 3018 ● 3364; 5712; 10457; +КАРАВЫЛГА (1) ■ Сукырны каравылга куйсаң, өстеңә яу китерер ○ 15270 +КАРАВЫНДА (1) ■ Егет шул егет була - каравында өмет була ○ 12866 +КАРАГА (3) ■ Акны күп таушалдырсаң, карага әйләнер ○ 557 ● 559; 12106 +КАРАГАЙ (1) ■ Карагай башы ку булыр, хан билгесе ту булыр ○ 5819 +КАРАГАЙНЫҢ (1) ■ Карагайның көле күп, имәннең күмере күп ○ 1739 +КАРАГАН (5 | 1) ■ Кояшка күп караган - күзсез калыр ○ 45 ● 688; 6865; 10519; 12512:1; 14488 +КАРАГАНДА (16) ■ Арттан караганда алда, үзе һаман анда ○ 723 ● 1213 (2); 5063; 5331; 8145; +8146; 9138; 9172; 10276; 11600; 11698; 12493; 13983; 15930; 16611 +КАРАГЫЗ (1) ■ Карагыз сүземә, карамагыз үземә ○ 16276 +КАРАДАН (2) ■ Акны карадан аера белү ○ 646 ● 5820 +КАРАДЫ (2) ■ Хатын иргә карады, ир җиргә карады ○ 13888 (2) +КАРАК (27) ■ Карак мәче син таяк алганчы сизенеп качар ○ 3341 ● 3474; 8462; 11471; 12473; +12505; 12506 (2); 12507; 12508 (2); 12509-12511; 12513; 12569 (2); 13655; 14505; 15311; +16990-16996 +КАРА-КАРШЫ (2) ■ Бәйрәм ашы - кара-каршы ○ 6640 ● 10936 +КАРАККА (2) ■ Хан йомышы каракка төшкән ○ 5922 ● 12507 +КАРАКЛЫГЫН (1) ■ Карак караклыгын куйса да, карак аты онытылмас ○ 12508 +КАРАКЛЫК (1) ■ Хезмәтсез яшәү - караклык белән бер ○ 6150 +КАРАКНЫ (2) ■ Каракны яшергән кеше үзе дә карак ○ 12511 ● 16997 +КАРАКНЫҢ (1) ■ Каракның бүреге яна ○ 12512 +КАРАКОШ (2) ■ Каракош басып ашар ○ 3925 ● 3926 +КАРАКОШКА (1) ■ Каракошка ут тигән, каерылып караса үз йоны ○ 3927 +КАРАКОШНЫҢ (1) ■ Каракошның күзләре үткен булса да, тамыры черегән агачка оя ясый ○ 3928 +КАРАКТАН (1) ■ Бай - көндез уттан, төнлә карактан куркыр ○ 7180 +КАРАКУРА (1) ■ Каргалган йортка каракура үсәр ○ 8274 +КАРАЛА (1) ■ Кара тула юган саен карала, ак тула юган саен агара ○ 8685 +КАРАЛМАС (2) ■ Кояш каралмас, алтын тутыкмас ○ 38 ● 2680 +КАРАЛТА (2) ■ Бай үзе эшне ярата, шикәрне вак тарата, шатырдатып капкан чакта ак чыраен +каралта ○ 5736 ● 12220 +КАРАЛТЫ (3) ■ Каралты салудан элек түбәсен хәзерлә ○ 8613 ● 8614; 8776 +КАРАЛЫГЫ (1) ■ Йөз каралыгы китерү ○ 10726 +КАРАЛЫГЫН (1) ■ Күңел каралыгын бернинди сабын да агарта алмый ○ 11206 +КАРАЛЫГЫНА (1) ■ Ике карга бер-берсенең каралыгына гаҗәпләнгән ○ 3941 +КАРАМА (34) ■ Күккә карама, авызыңа чәүкә кунар ○ 56 ● 703; 1275; 1457; 1740; 1760; 1771; +1918; 5449; 6071; 6141; 7049; 7876; 8120; 8364; 8560; 8889; 9008; 9921; 10133; 10302; 10796; +10904; 11143; 11294; 11694; 12308; 12789; 12879; 12923; 13935; 14489; 16369; 17050 +КАРАМАГЫЗ (1) ■ Карагыз сүземә, карамагыз үземә ○ 16276 +КАРАМАНЫ (1) ■ Карышып үскән караманы турайталмассың ○ 1741 +КАРАМАС (7) ■ Ай - кояш булса, кеше өстенә чыгып карамас иде ○ 85 ● 2227; 5669; 5761; 6958; +11312; 12071 +КАРАМАСАҢ (3) ■ Карасаң - каралты, карамасаң - таралды ○ 8614 ● 12071; 13619 +КАРАМАСЛАР (1) ■ Тиленең башына чиртеп карамаслар, кылган эшенә карарлар ○ 11670 +КАРАМЫЙ (5) ■ Арыслан бер вакытта да юлбарыс белән күсегә бер төсле карамый ○ 2039 +● 7855; 14829; 14847; 15001 +КАРАМЫЙЛАР (2) ■ Бүләк атның тешенә карамыйлар ○ 2639 ● 8156 +КАРАМЫК (1) ■ Бәхете караның боламыктан теше сынар, баласына карамык чыгар ○ 14838 +КАРАНА (1) ■ Таба ялаган мәче шикелле карана ○ 3394 +КАРАНЫ (1) ■ Ак белән караны аера белмәү ○ 642 +КАРАНЫҢ (2 | 1) ■ Акның аты бар, караның таты бар ○ 558 ● 10673:1; 14838 +КАРАҢГЫ (18) ■ Кич караңгы булган саен, йолдыз яктырак була ○ 31 ● 584; 606; 847; 848; 861; +879; 6573; 6723; 10152; 10675; 11152; 12248 (2); 13437; 13491; 13710; 16485 +КАРАҢГЫДА (12) ■ Караңгыда күз кыскан беленми ○ 849 ● 850; 851; 3290; 6860; 8414; 12504; +12506; 12609; 13428; 14493; 15225 +КАРАҢГЫЛЫК (2) ■ Караңгылык барын да бергә җыя ○ 852 ● 853 +КАРАҢГЫЛЫКТАН (1) ■ Наданлык караңгылыктан түбән ○ 16645 +КАРАҢГЫНЫ (1) ■ Бүре караңгыны ярата ○ 2147 +КАРАҢГЫНЫҢ (2) ■ Караңгының канат асты киң ○ 854 ● 855 +КАРАП (87 | 7) ■ Айга карап адашсаң, атыңны Тимерказыкка бәйлә ○ 18 ● 57 (2); 58; 82; 160; +161 (2); 162; 414; 453; 695 (2), :1 (2), :2 (2); 709 (2); 710 (2); 711 (2); 1474; 1557; 1660; 1746; +1821; 1826; 2134; 2349 (2); 2667; 3505; 3884; 4216; 4321; 4415; 4483; 4684; 5052; 6072; 6077; +6540; 6915; 6999 (2); 7046; 7067 (2); 7092; 7161; 7709:1; 7957, :1; 8429; 8673; 8686; 8793 (2); +8794; 8936; 8948; 9054; 9242; 9430; 9649; 9922; 10085 (2); 10312; 10506; 10791; 11149:1; 11238; +11599 (2); 13253; 13540; 13586; 13897; 14313 (2); 14317 (2); 14367; 14390 (2); 14568; 14726; +15094; 15423; 16108; 16330 +КАРАР (26) ■ Бүре баласын бүреккә салсаң, урманга карар ○ 2132 ● 2394 (2); 2476 (2); 3849 (2); +4723; 4742 (2); 5356 (2); 5726 (2); 6511; 9651; 10417; 11144; 11312; 11423; 11751; 12209; 13075; +14085; 14142 (2) +КАРАРАГЫ (1) ■ Ак кәҗә синеке, карарагы минеке ○ 3067 +КАРАРГА (2) ■ Югары менгән саен, алга ераграк карарга кирәк ○ 702 ● 13999 +КАРАРЛАР (1) ■ Тиленең башына чиртеп карамаслар, кылган эшенә карарлар ○ 11670 +КАРАРЛЫ (1) ■ Хатын булсаң да, карарлы бул ○ 13712 +КАРАРЛЫК (1) ■ Атлылар аттан төшеп, җәяүлеләр ятып карарлык түгел ○ 2747 +КАРАСА (6) ■ Югары менми менгән - түбән караса түнгән ○ 704 ● 3927; 6611; 12403 (2); 15328 +КАРАСАҢ (17) ■ Тауга карасаң, тау биек ○ 163 ● 336; 663; 667; 3162; 5943; 8614; 9447 (2); +10339; 11182; 13494; 13586; 14982 (2); 16803 (2) +КАРАСЫ (12) ■ Көчекнең аласы да, карасы да бер була ○ 3814 ● 4634; 4635; 9912; 11140 (2); +11278; 12133; 12134; 13227; 13740 (2) +КАРАСЫН (1) ■ Су һәр нәрсәне агарта, йөз карасын агарта алмый ○ 439 +КАРАСЫҢ (1) ■ Таба казанга: "Син карасың", - дигән, ди ○ 9958 +КАРАТЫП (2) ■ Атны алсаң, абзарга каратып ал, казанга каратып алма ○ 2560 (2) +КАРАТЫР (1) ■ Булган оратор мең авызны каратыр, булмаган оратор болгатыр да таратыр +○ 15476 +КАРАУ (3) ■ Җебен тартып карау ○ 8756 ● 10469; 10626 +КАРАУГА (1) ■ Чатнаган чынаяк чиртеп карауга билгеле ○ 9976 +КАРАУДА (1) ■ Бер карауда кесәңә дә керә, эчеңә дә керә ○ 8952 +КАРАУДАН (1) ■ Авыру караудан авырыйсы җиңел ○ 15169 +КАРАУЛЫ (1) ■ Тик торган караулы тирәккә тимиләр ○ 1752 +КАРАУЧЫГА (3) ■ Кое төбеннән караучыга күк бәләкәй, энә тишегеннән караучыга дөнья +бәләкәй ○ 32 (2) ● 14753 +КАРАЧМАН (1) ■ Карачман кыз - кайнар кыз, сары кыз - салкын кыз ○ 12962 +КАРАЧЫ (1) ■ Акыллы карачы кара җирдән каек йөртер ○ 5717 +КАРАЧЫГА (1) ■ Ханның эше карачыга, байның эше уракчыга төшәр ○ 5937 +КАРБЫЗ (5 | 1) ■ Ике карбыз бер култыкка сыймас ○ 1602 ● 1605; 1632; 1634; 11149, :1 +КАРБЫЗГА (1) ■ Кабак карбызга әйткән: "Мин олы", - дигән. Карбыз әйткән: "Син олы булсаң, +мин баллы", - дигән ○ 1605 +КАРБЫЗДА (2) ■ Буш карбызда орлык күп ○ 1593 ● 1625 +КАРГА (115 | 6) ■ Кар астыннан карга тизәге дә табылмас ○ 1091 ● 1103; 2964; 3929; 3930 (2); +3931-3933; 3936; 3938; 3939; 3941-3943; 3947; 3949; 3951-3960; 3961 (2); 3962; 3963, :1 (2); +3964-3981; 3982 (2); 3983; 3984; 3985, :1, :2; 3986-3988; 3999-4004; 4006-4008; 4010-4014; +4016; 4017; 4039; 4050; 4059; 4060; 4100; 4102; 4104; 4126; 4181; 4220; 4229:1; 4237; 4244; +4316; 4340; 4745; 4953; 5117; 8213; 8649; 8844; 10334; 10542; 10618; 10855; 11121; 12005; +12513; 13521; 14398; 14440; 14856; 15504; 15659; 15705; 15706; 15818 (2); 16544; 16958; +16998; 17066, :1; 17087 +КАРГАГА (9) ■ Йөз каргага бер таш җитә ○ 3945 ● 3948; 4015; 4062; 4182; 4190; 4229; 11587; +КАРГАДА (3) ■ Ала каргада аласың булсын, курыкма ○ 3934 ● 3935; 13088 +КАРГАДАЙ (1) ■ Ала каргадай алдан олы кычкыру ○ 4009 +КАРГАДАН (4 | 1) ■ Балалы каргадан чүп тә калмый ○ 3937 ● 3988; 3989, :1; 4028 +КАРГАЛАР (1) ■ Ирләр - мунчадагы пирләр, хатыннар - кара каргалар, кызлар - кызыл гөлләр +○ 13866 +КАРГАЛГАН (1) ■ Каргалган йортка каракура үсәр ○ 8274 +КАРГАЛЫ (1) ■ Арбалыга Каргалы ерак түгел ○ 6993 +Каргалы → Оренбур-Каргалы +КАРГАЛЫКТАН (1) ■ Асыл буяуга төшкән белән карга каргалыктан чыкмас ○ 3936 +КАРГАМЫНИ (1) ■ Сиңа алла булып, миңа каргамыни ○ 16890 +КАРГАНА (1) ■ Карак - каргана, мулла - зарлана ○ 16992 +КАРГАНЫ (6 | 1) ■ Кара карганы сабынлап юсаң да агармас ○ 3950 ● 3987:1; 3990-3993; 4037 +КАРГАНЫКЫ (3) ■ Карганыкы көн дә каркылдау ○ 3994 ● 4042; 4111 +КАРГАНЫЛГАН (1) ■ Каенанадагы кияүдән карганылган эт артык ○ 14608 +КАРГАНЫҢ (10 | 1) ■ Иртә торган карганың авызы-борыны май була ○ 3944 ● 3946; 3963; 3995; +3996; 3997, :1; 3998; 4005; 4076; 4135 +КАРГАНЫП (2) ■ Карга карганып ышандыра ○ 3962 ● 12513 +КАРГАНЫР (2) ■ Бурычка биргән битәрләр, бурычка алган карганыр ○ 8143 ● 13655 +КАРГАП (1) ■ Карганы каргап биздерә алмассың ○ 3991 +КАРГАСА (4) ■ Карга каргаса - үз башына ○ 3964 ● 5066 (2); 16277 +КАРГАСЫ (4) ■ Идел каргасы Идел ибенә, Җаек каргасы Җаек җаена очар ○ 3940 (2) ● 4031; +КАРГАУ (1) ■ Усал каргау ишетер, изге мактау ишетер ○ 12167 +КАРГЫ (1) ■ Каргы - карчыганың азганы ○ 4026 +КАРГЫШ (9) ■ Эткә каргыш төшми ○ 3690 ● 12754; 15755; 15879; 15880; 15881 (2); 15882; +КАРГЫШТАН (2) ■ Кәҗә асраган каргыштан чыкмас ○ 3020 ● 15884 +КАРГЫШЫ (9) ■ Тычкан каргышы мәчегә төшми ○ 3410 ● 3595; 3596; 3597 (2); 7172; 14223; +14386 (2) +КАРДАН (5) ■ Кара суык кардан яман ○ 1101 ● 1104; 3965; 12143; 15959 +КАРДӘШ (9) ■ Бер күргән - белеш, ике күргән - таныш, өченче күргән - кардәш ○ 5307 ● 14490; +14496 (2); 14638; 14655; 14670; 16818 (2) +КАРДӘШЕ (8) ■ Ашыгу - үкенечнең кыз кардәше ○ 11805 ● 14531 (2); 14600; 14643 (2); 14644 (2) +КАРДӘШЕҢ (1) ■ Җиде авылда җиде кардәшең булсын ○ 14533 +КАРДӘШЕҢДӘЙ (1) ■ Туган күп тә, бертугандай булмый; таныш күп тә, кардәшеңдәй булмый +○ 14678 +КАРДӘШЛӘР (1) ■ Файда белән зарар - кардәшләр ○ 7991 +КАРДӘШЛӘШ (1) ■ Якын белән ярдәмләш, ят белән кардәшләш ○ 14684 +КАРДӘШЛЕК (3) ■ Дуслык - фикердәшлек белән, туганлык - кардәшлек белән ○ 5392 ● 8105; +КАРДӘШЛЕКТӘН (1) ■ Күршелек кардәшлектән якын ○ 5201 +КАРДӘШНЕ (1) ■ Кардәш кардәшне кабергә кадәр ташламый ○ 14490 +КАРДӘШНЕҢ (2) ■ Кардәшнең бае яхшы, хатынның савы яхшы ○ 13658 ● 14493 +КАРДӘШСЕЗГӘ (1) ■ Кардәшсезгә куәт юк, угылсызга дәүләт юк ○ 14494 +КАРДӘШТӘН (2) ■ Ерак кардәштән тату күрше яхшы ○ 5171 ● 15164 +КАРДӘШ-ЫРУЛЫ (1) ■ Кардәш-ырулы хатынның түшәге җыелмас ○ 14491 +КАРЕНДӘШ (9) ■ Җан карендәш булса да, мал карендәш түгел ○ 7511 (2) ● 9560; 14488; 14495; +14504; 14536; 14566; 14676 +КАРЕНДӘШЕ (1) ■ Йокы - үлем карендәше ○ 6656 +КАРЕНДӘШЕҢ (1) ■ Тауда булыр таргыл таш, тарыкса күздән чыгар яшь, тар култыктан ук +тисә, тартып алыр карендәш, карендәшең булмаса, далада калыр ялгыз баш ○ 14504 +КАРЕНДӘШКӘ (1) ■ Карендәш карендәшкә җәфа кылмас ○ 14495 +КАРЕНДӘШЛЕК (1) ■ Ара өзек булса, карендәшлек якын була ○ 14472 +КАРЕНДӘШТӘН (2) ■ Авыру аштан, дау карендәштән ○ 14469 ● 14669 +КАР-КАР (1) ■ Карга "кар-кар" дигәндә, тартар да "тар-тар" ди ○ 3959 +КАРКЫЛДАГАН (1) ■ Козгын каркылдаган саен кауга какмыйлар ○ 4038 +КАРКЫЛДАП (1) ■ Ялгыз карга каркылдап яу китермәс ○ 4004 +КАРКЫЛДАУ (1) ■ Карганыкы көн дә каркылдау ○ 3994 +КАРЛЫГАН (1) ■ Атасы карлыган ашаган булса, балаларының да теше камашыр ○ 14364 +КАРЛЫГАЧ (7) ■ Бер карлыгач белән яз булмый ○ 770 ● 4018-4020; 4023; 5117; 14471 +КАРЛЫГАЧКА (1) ■ Аданаш аданашка дим бирә, карлыгач карлыгачка җим бирә ○ 14471 +КАРЛЫГАЧНЫҢ (1) ■ Карлыгачның койрыгы җәпле, еланның - теле ○ 4021 +КАРЛЫГАЧТАН (1) ■ Карлыгачтан көнне сора, сандугачтан төнне сора ○ 4022 +КАРМАГЫ (2) ■ Ач балык җимне кармагы белән йотар ○ 4441 ● 4442 +КАРМАК (4) ■ Җирдәген - бармак белән, судагын - кармак белән ○ 1484 ● 5832; 11603; 11859 +КАРМАККА (5) ■ Бер су белән генә торып булса, балык кармакка капмас иде ○ 348 ● 4493; +4497; 4499; 4504 +КАРМАКНЫ (1) ■ Балык кармакны кабам дип капмый, җим кабам дип каба ○ 4452 +КАРМАКСЫЗ (1) ■ Балыкка кармаксыз бармыйлар ○ 4463 +КАРМАКТА (1) ■ Балыкчының күзе кармакта ○ 4480 +КАРМАЛА (1) ■ Ятка ялынганчы, ят та яныңны кармала ○ 14692 +КАРМАН (2) ■ Яманга ялынганчы, ят та яныңны карман ○ 12252 ● 12405 +КАРНЫ (1) ■ Кара җиргә кар яуса, карны күрү бер зәвык; кара җирдән кар китсә, җирне күрү +бер зәвык ○ 1102 +КАРНЫҢ (1) ■ Карның базга салганы да бетә ○ 1105 +КАР-Р (1) ■ Карганы патша иткәннәр дә, "кар-р" дип кычкыра белмәгән барлык кошларның да +күзен чукыган, ди ○ 3992 +КАРР-КАРР (1) ■ Баланың ата-анасы, карга булса, "карр-карр" дияр ○ 14440 +КАРСАК (1) ■ Карсак ишәккә һәркем менә ○ 2992 +КАРТ (55 | 1) ■ Бурый буран, елый олан, бармый ат, кыйный карт ○ 1214 ● 1685; 1686; 1768; +1919; 2193; 2194; 2289; 2365; 2654-2656; 2774-2777; 2827; 3169; 3170; 3290; 3342; 3406; 3490; +3811; 4171, :1; 4369; 9265; 11101; 11588; 11846; 12706-12708; 12784; 12785; 13176; 13554; +13794; 15010; 15022; 15028; 15029; 15031; 15038; 15040-15043; 15045; 15080; 15106; 15107; +15111; 15112; 16748 +КАРТА (4) ■ Атны туйдыр арпа белән, сине туйдырыр казы, карта белән ○ 2565 ● 9251; 9264; 9812 +КАРТАДАН (1) ■ Таңдагы казы белән картадан бүгенге үпкә белән бавыр яхшы ○ 9346 +КАРТАДЫР (2) ■ Ит яманы картадыр, зат затына тартадыр ○ 9243 ● 14485 +КАРТАЕР (2) ■ Ат тоз дип картаер, егет кыз дип картаер ○ 13077 (2) +КАРТАЕРГА (2) ■ Картаерга ашыксаң, карт ит аша ○ 9265 ● 15044 +КАРТАЕРСЫҢ (4) ■ Яхшы белән юлдаш булсаң шатланырсың, яман белән юлдаш булсаң картаерсың ○ 6971 ● 8418; 15056; 16622 +КАРТАЙГАН (6 | 1) ■ Кәкре үсеп картайган агачны төз итеп булмый ○ 1696 ● 2962; 3491; 12340; +13190:1; 15145; 15149 +КАРТАЙГАННАН (1) ■ Өйләнми картайганнан акыл сорама ○ 13232 +КАРТАЙГАНЧЫ (3) ■ Кече этнең картайганчы көчек исеме калыр ○ 3493 ● 12709; 13219 +КАРТАЙГАНЫН (2) ■ Күсә картайганын белмәс ○ 10285 ● 13552 +КАРТАЙГАЧ (2) ■ Картайгач бармак бөгелми ○ 15046 ● 16590 +КАРТАЙМАС (3) ■ Гомер картайса да, күңел картаймас ○ 11117 ● 12946; 13036 +КАРТАЙМЫЙ (3) ■ Бер алтын гына картаймый ○ 274 ● 3949; 12988 +КАРТАЙМЫШ (1) ■ Төпчегең - картаймыш көнеңдә ярдәмчең ○ 14066 +КАРТАЙСА (12) ■ Арыслан, картайса, тычкан өнен күзәтер ○ 2040 ● 2148; 2149; 2716; 3598; +3921; 4601; 11117; 12514; 13492 (2); 15136 +КАРТАЙТА (5) ■ Ит күп ашау картайта, катык күп ашау картлыкны туктата ○ 9234 ● 13086; +14879; 14908; 15105 +КАРТАЙТМАС (1) ■ Бер сәфәр ир картайтмас, яман юлдашын ияртмәс ○ 6910 +КАРТАЙТМЫЙ (2) ■ Кешене эш картайтмый, гамь картайта ○ 14908 ● 15105 +КАРТАЙТЫР (3) ■ Яхшы юлдаш ярпайтыр, яман юлдаш картайтыр ○ 6975 ● 13901 (2) +КАРТАЙТЫРГА (1) ■ - Кайгы, кая барасың? - Картайтырга барамын. - Сагыш, кая барасың? +- Саргайтырга барамын ○ 14881 +КАРТАМАН (1) ■ Картаман картайса ялганчы булыр ○ 12514 +КАРТАНЫ (1) ■ Үзең тапкан картаны үпкәгә алыштырма ○ 9411 +КАРТАНЫҢ (1) ■ Карын туйганда картаның исе чыга ○ 9650 +КАРТАҢ (1) ■ Теләп алган картаң ○ 9496 +КАРТАСЫННАН (2) ■ Аша, кода, картасыннан, картасыннан, үзең чыгып тартырсың +тәртәсеннән ○ 14587 (2) +КАРТАЯ (5 | 1) ■ Тимер дә картая ○ 298 ● 3665; 13105; 13190, :2; 15003 +КАРТ-КАРЧЫК (1) ■ Карт-карчык сыйлы була ○ 15039 +КАРТЛАР (21) ■ Бала якланса бер төрле, картлар якланса бик көлке ○ 15017 ● 15032; 1504715055; 15125; 15127; 16341; 16369-16373; 16377; 16591 +КАРТЛАРГА (1) ■ Картларга юл куй, үзең дә картаерсың ○ 15056 +КАРТЛЫГЫ (1) ■ Баласызның җаны тыныч, ә картлыгы - куркыныч ○ 14002 +КАРТЛЫГЫМ (1) ■ Яшьлеген аның яшен атсын, картлыгым минем чәчәк атсын ○ 15152 +КАРТЛЫГЫН (1) ■ Хатын белән хатын талашса, яшьлеге белән картлыгын әйтер; бай белән +ярлы талашса, барлыгы белән юклыгын әйтер ○ 7426 +КАРТЛЫГЫНДА (2) ■ Яшьлегендә яшьнәмәгән картлыгында кала алса да танылмас ○ 15114 +● 15115 +КАРТЛЫГЫҢ (5) ■ Алтмышта картлыгың каршы алыр ○ 15006 ● 15057; 15116-15118 +КАРТЛЫГЫҢДА (1) ■ Яшьлегеңдә мәзәкче булсаң, картлыгыңда такмакчы булырсың ○ 15119 +КАРТЛЫГЫҢНЫ (1) ■ Яшьлегемне кызык уздырам, дип картлыгыңны алдан туздырма ○ 15113 +КАРТЛЫК (9) ■ Егетлек җилеп үтә, картлык чабып җитә ○ 15033 ● 15058-15063; 15133; 16560 +КАРТЛЫКНЫ (1) ■ Ит күп ашау картайта, катык күп ашау картлыкны туктата ○ 9234 +КАРТЛЫКТА (3) ■ Бер картлыкта, бер яшьлектә ○ 15018 ● 15023; 15124 +КАРТНЫ (1) ■ Яшьне яшьлек яхшырта, картны кием яхшырта ○ 15130 +КАРТНЫҢ (6) ■ Бер картның, бер яшьнең сүзен тот ○ 15019 ● 15064-15066; 15080; 16592 +КАРТЫ (2) ■ Карты бар өйнең китабы бар ○ 15067 ● 15068 +КАРТЫМ (1) ■ Картым - убырга тартым ○ 13587 +КАРТЫ-ЯШЕ (1) ■ Гыйшыкның карты-яше булмый ○ 12690 +КАРУ (2) ■ Каруга кару, карт алашага ябу ○ 11846 ● 15957 +КАРУГА (1) ■ Каруга кару, карт алашага ябу ○ 11846 +КАРУЛЫ (2) ■ Барымта карулы, кире кайтарулы ○ 5543 ● 9211 +КАРУЛЫНЫҢ (1) ■ Карулының тозагы корулы ○ 12515 +КАРУН (1) ■ Карун малын күсе ашар ○ 11847 +КАРУЫ (2) ■ Җил каруы - яңгыр ○ 1185 ● 5793 +КАРЧЫГА (15) ■ Арыслан сунар тапмактан гаҗиз калмас, карчыга чыпчык авызыннан җим +алмас ○ 2047 ● 3975; 3989; 4024; 4025; 4027-4030; 4032; 4034; 4067; 4201; 4205; 8093 +КАРЧЫГАДАН (2) ■ Бүре карчыгадан качмас ○ 2150 ● 4035 +КАРЧЫГАНЫ (1) ■ Әтәлгене куй, карчыганы чөй ○ 4222 +КАРЧЫГАНЫҢ (2 | 1) ■ Каргы - карчыганың азганы ○ 4026 ● 4203:2; 13555 +КАРЧЫГАСЫ (2) ■ Күрше авылның карчыгасы - үз авылыңның каргасы ○ 4031 ● 5248 +КАРЧЫГАСЫН (1) ■ Чит илнең карчыгасын үз илеңнең каргасы талый ○ 4033 +КАРЧЫК (6) ■ Хатын - алтын, кыз - көмеш, карчык - бакыр ○ 13708 ● 15015; 15038; 15072; +15079; 15094 +карчык → карт-карчык +КАРЧЫККА (1) ■ Карт күзе карчыкка төшәр ○ 15043 +КАРЧЫКЛАР (1) ■ Карчыклар - өй йозагы ○ 15073 +КАРШЫ (30) ■ Тауга каршы сикерү ○ 235 ● 338; 872; 1079; 1192; 1193 (2); 1194; 1740; 1920; +2536; 2692; 3552; 5052; 5634; 5949; 6285; 7026; 7093; 8793; 9777; 10073; 11599; 11848; 12264; +12636; 12851; 12855; 14985; 15006 +каршы → кара-каршы +КАРШЫДА (1) ■ Каршыда бай булса, языгы ярлыга ○ 7362 +КАРШЫДАГЫ (1) ■ Каршыдагы чөй күзне андый ○ 8410 +КАРШЫЛА (1) ■ Кырмыскадан гыйбрәт ал - яздан кышны каршыла ○ 4796 +КАРШЫНА (1) ■ Язык казык башына, җавап алла каршына ○ 12660 +КАРШЫНДА (1) ■ Үз кадерен белмәгән кешенең башкалар каршында да кадере булмый ○ 11340 +КАРШЫҢА (2) ■ Бүрене телгә алсаң, каршыңа чыгар, ди ○ 2184 ● 9362 +КАРШЫСЫНА (1) ■ Яхшылык ит, каршысына яхшылык көтмә ○ 12353 +КАРШЫСЫНДА (1) ■ Арыслан киек үз каршысында тау барга кайгырмас ○ 2042 +КАРЫ (4) ■ Кара көзнең кары ятмас ○ 846 ● 1106; 1107; 12503 +КАРЫЗ (1) ■ Карыз, карызны бирү - фарыз ○ 8164 +КАРЫЗНЫ (1) ■ Карыз, карызны бирү - фарыз ○ 8164 +КАРЫЙ (19) ■ Батып барган кояш туып килгән айга кырын карый, имеш ○ 25 ● 35; 104; 248; +3334; 4060; 4533 (2); 7665; 10524; 11446 (2); 13620 (2); 14361; 14833; 15069; 15070; 16866 +КАРЫЙ-КАРЫЙ (1) ■ Тыңлаусызга сүз әйтсәң, карый-карый артыннан барырсың ○ 11934 +КАРЫЙЛЫК (1) ■ Ярлылык, сине кайтаен, җандай дуска ят иттең; карыйлык, сине кайтаен, +әйтер сүзгә мат иттең ○ 7486 +КАРЫЙЛЫКТАН (1) ■ Карыйлыктан яман нәрсә юк - алтмышка килсә гакылдан талдырган; +ярлылыктан яман нәрсә юк - эчке серен дошманга алдырган ○ 15071 +КАРЫЙМЫН (1) ■ Мин карыймын кояшка, кояш карый Кодашка ○ 104 +КАРЫК (1) ■ Карганың "карык" дигәне үзенә ямь ○ 3997 +КАРЫЛДАП (1) ■ Карга - карылдап, карак карганып котылыр ○ 12513 +КАРЫЛДАСА (2) ■ Карга карылдаса кышны чакырыр, каз каңгылдаса язны чакырыр ○ 3966 +● 3974 +КАРЫЛДАУ (1) ■ Карга карылдау белән генә җил килмәс ○ 3967 +КАРЫЛДАУДАН (1) ■ Карга баласының авызын таш белән томаламасаң, карылдаудан туктамас +○ 3953 +КАРЫМТА (1 | 1) ■ Барымтага - карымта ○ 5543:1 ● 7203 +КАРЫН (10) ■ Үз капка алдыңның карын күрше капкасына көрәмә ○ 5254 ● 6681; 6721; 8844; +9266; 9367; 9649; 9650; 9659; 11841 +КАРЫНГА (5) ■ Ач карынга вәгазь сөйләмә ○ 9539 ● 9540; 9754-9756 +КАРЫНДА (1) ■ Сау карында балта сабы да сеңә ○ 9681 +КАРЫНДАГЫ (1) ■ Карындагы бала - алынмаган кала ○ 14028 +КАРЫННЫҢ (1) ■ Миннәтле аштан карынның ачлыгы яхшы ○ 9308 +КАРЫНЫ (20) ■ Кара җирнең карыны киң ○ 125 ● 954; 1852; 2191; 3113; 3530; 5167; 5939; +7329; 9630; 9651-9654; 9771; 9799; 10632; 11862; 14204; 17045 +КАРЫНЫМ (1) ■ Кулым камыр, карыным ач ○ 9772 +КАРЫНЫН (1) ■ Кабан кабанның карынын ярмас ○ 2326 +КАРЫНЫНА (1) ■ Җир карынына көл салган, көленнән күмәч алган ○ 1479 +КАРЫНЫННАН (1) ■ Йөрмәгән-тормаган кеше - инәнең карыныннан тумаган кеше ○ 6779 +КАРЫНЫҢ (4) ■ Атың арыса - абруең китәр, карының ачса - кадерең китәр ○ 2609 ● 6025; +9655; 10762 +КАРЫНЫҢА (1) ■ Бәрәңге әйткән: "Кырык биш көндә карыныңа керермен", - дигән ○ 1600 +КАРЫҢ (1) ■ Кыйбладан җил торса - карың китәр, төньяктан җил иссә - җәең китәр ○ 1113 +КАРЫШ (4) ■ Үз җирең бер карыш булса да яхшы ○ 208 ● 873; 1523; 8041 +КАРЫШЛАВЫК (1) ■ Карышлавык карышлап йөреп ашар ○ 4780 +КАРЫШЛАП (1) ■ Карышлавык карышлап йөреп ашар ○ 4780 +КАРЫШЛАР (1) ■ Тегүче - карчык буен карап та чамалый, ә кыз буен җиде карышлар, имеш +○ 15094 +КАРЫШМА (1) ■ Халык белән хаклыкка карышма ○ 5069 +КАРЫШМЫЙ (3) ■ Арбавын белсәң, кара елан да карышмый ○ 4552 ● 6233; 10933 +КАРЫШЫП (1) ■ Карышып үскән караманы турайталмассың ○ 1741 +КАС (4) ■ Шырпылы агач кулга кас ○ 1963 ● 5653 (2); 12129 +КАСД (1) ■ Бүре дә юлдашына касд кылмас, яхшы вә яман булса да, ялгыз ташламас ○ 2144 +КАССАП (1) ■ Кассап күп булса, хайван мордар китәр ○ 2364 +КАССАПТАН (1) ■ Сарыкның үлеме кассаптан ○ 3114 +КАССАПЧЫГА (1) ■ Кассапчыга мал кайгы, карт ишәккә җан кайгы ○ 2365 +КАСТЫ (1) ■ Яхшының дусты күп, яманның касты күп ○ 12383 +КАСЫГЫМ (1) ■ Эшкә кушсаң - бүсерем дә касыгым, аш дигәндә - кая минем кашыгым ○ 6327 +КАТ (25 | 4) ■ Җиденче кат күктә хис итү ○ 106 ● 249; 250; 318; 1489 (2); 1617; 1873; 2238; +3376; 4795; 6842; 8727 (2); 8914; 8975; 9036:2; 9712; 10382:1, :1; 10551:2; 10874; 12462; 15563; +15800; 15873 (2); 16366; 16923 +КАТА (4) ■ Бер аягында ката, икенчесендә чабата ○ 9075 ● 12809; 14804; 16195 +КАТА-БАТА (2) ■ Ката-бата, елап кайта ○ 6892 ● 14989 +КАТАР (1) ■ Туксанның бере туса, тулыксаган Идел катар ○ 951 +КАТАРГЫ (1) ■ Көймә килсә - каек качар, катаргы килсә - көймә качар ○ 7047 +КАТАРСЫҢ (1) ■ Ашатсаң ашарсың, ашатмасаң катарсың ○ 9620 +КАТАУ (1) ■ Мал - кырау, баш - катау ○ 7383 +КАТКАКТА (1) ■ Ишәк эзе каткакта калмый, баткакта кала ○ 2970 +КАТКАН (7) ■ Койрыгы бозга каткан ○ 2433 ● 9282; 9509; 10047; 10899; 12922; 13556 +КАТКАНДАЙ (1) ■ Яхшы белән сөйләшсәң, балга шикәр каткандай; яман белән сөйләшсәң, +эткә сөяк аткандай ○ 12310 +КАТКАН-КОТКАН (1) ■ Бар дигән даны бар, каткан-коткан туны бар ○ 7632 +КАТ-КАТ (2) ■ Кат-кат кигән катып үлгән ○ 8777 ● 13785 +КАТЛАВЫ (1) ■ Алган сабагың бер булсын, катлавы мең булсын ○ 16463 +КАТЛАП (1) ■ Катлап кигән чабата нык була ○ 9050 +КАТЛАСАҢ (2) ■ Чабатаны катласаң ныгыр, сүзне катласаң сүтелер ○ 16128 (2) +КАТЛЫ (1) ■ Кырык катлы чикмәнең булганчы кырык төкле туның булсын ○ 8915 +КАТМА (4) ■ Юлдашың яман булса, ерак йөреп төн катма ○ 6952 ● 9317; 12136; 16100 +КАТМАГАН (1) ■ Пешмәгән җимештән катмаган как ○ 1849 +КАТНАШСАҢ (1) ■ Яман кеше белән катнашсаң, яман булырсың ○ 12216 +КАТНАШТЫРСАҢ (1) ■ Алтынга бакыр катнаштырсаң, бозарсың ○ 262 +КАТСА (1) ■ Сыны катса да, серен бирмәс ○ 12653 +КАТСАҢ (1) ■ Әйберне әйбергә катсаң - заты беленер, ташны ташка чаксаң - уты беленер ○ 631 +КАТУ (3) ■ Итә белмәсәң сату - чыгар эчеңә кату ○ 7916 ● 8660; 15182 +КАТУЫ (1) ■ Сатуы барның катуы бар ○ 7958 +КАТЫ (62) ■ Күккә баксам - күк ерак, җиргә баксам - җир каты ○ 100 ● 126 (2); 127; 973; 1108; +1133; 1338; 1473; 1687; 1688; 1725; 1727; 1728; 1920; 2698; 3457; 3482; 3492; 3775; 5106; 5386; +6148; 6195; 6725; 7021; 7443; 7523; 7613; 8272; 8672; 9203 (2); 9267; 9717; 9755; 9847; 9891; +10309 (2); 11145; 11246; 11270; 11849; 12420; 12516 (2); 13087; 13217; 13557; 13630; 14184; +14218; 15582; 15695; 15885 (2); 15886; 15964; 16044; 16177; 16843 +КАТЫГА (2) ■ Ялкау йомшак урын булмаса катыга ятарга да риза ○ 6568 ● 8437 +КАТЫГЫ-СӨТЕ (1) ■ Катыгы-сөте миңа, сыегы-саркыты сиңа ○ 9466 +КАТЫК (16) ■ Көзге катык - көмеш кашык, язгы катык - ярты азык ○ 886 (2) ● 990; 3778; 9094; +9234; 9268; 9269; 9278; 9332; 9424; 9468; 10724; 13425 (2); 13671 +КАТЫККА (2) ■ Икмәкне катыкка манган ач булмый ○ 9216 ● 9259 +КАТЫКЛЫ (1) ■ Катыклы аш ир кешегә ишектән чыкканчы гына ○ 9270 +КАТЫКНЫ (1) ■ Көзге катыкны кияүдән кызганмыйлар ○ 13426 +КАТЫ-КОТЫ (4) ■ Икмәк югы ямандыр, каты-коты кимертер ○ 9212 ● 9446; 9465; 13643 +КАТЫКТАН (1) ■ Энәне катыктан тотып булмый ○ 8719 +КАТЫЛЫГЫН (1) ■ Җирнең катылыгын үгез үгездән күрә ○ 3319 +КАТЫЛЫК (1) ■ Иркәлек бозар, катылык төзәр ○ 11835 +КАТЫМША (1) ■ Хатын-кыз эшенә катышма, катымша булырсың ○ 13722 +КАТЫНДА (4) ■ Бүре катында үскән эт куй ашар ○ 3475 ● 7328 (2); 14600 +КАТЫНША (1) ■ Ирдәүкә булса хатының - яу, катынша булса ирең - яу ○ 13850 +КАТЫНШАДАН (1) ■ Катыншадан хатын артык ○ 13879 +КАТЫП (6) ■ Челлә чагында катып үлгән ○ 1060 ● 3947; 4790; 6709; 8777; 11288 +КАТЫРА (1) ■ Катыра торган таракан оятсыз була ○ 4781 +КАТЫРАК (2) ■ Тычканга йон чыккан саен катырак чиный ○ 3419 ● 10397 +КАТЫР-КОТЫР (1) ■ Арпа бирсәң атка бир, катыр-котыр чәйнәсен ○ 1516 +КАТЫРЫРЛЫК (1) ■ Таракан катырырлык суык ○ 4849 +КАТЫСЫЗ (1) ■ Ипи катысыз пешми ○ 9219 +КАТЫША (2) ■ Ашыгыч эшкә шайтан катыша ○ 11807 ● 16762 +КАТЫШМА (3) ■ Ике эт талашканда, өченче эт, син катышма ○ 3480 ● 6345; 13722 +КАТЫШМАСАҢ (1) ■ Муллаларга катышмасаң, дога белмәсәң - шайтан сиңа дошман түгел +○ 16742 +КАТЫШМЫЙЧА (1) ■ Туфракка су катышмыйча, балчык булмас ○ 189 +КАТЫШТЫРСАҢ (1) ■ Алтынга бакыр катыштырсаң бозарсың ○ 7762 +КАТЫШЫР (1) ■ Ашыккан эшкә шайтан катышыр ○ 16720 +КАУГА (1) ■ Козгын каркылдаган саен кауга какмыйлар ○ 4038 +КАУГАСЫ (1) ■ Авылы кайда - каугасы шунда ○ 5156 +КАУДАН (2) ■ Каудан җиргә үрт салма ○ 1284 ● 8463 +КАУЛАНГА (1) ■ Кауланга кошың төшмәсен, наданга эшең төшмәсен: кошың табылмый калыр, +надан якаңнан алыр ○ 16593 +КАУЛАУ (1) ■ Барган атны каулау яхшы ○ 2626 +КАУРЫЕ (1 | 1) ■ Тавис - каурые белән матур ○ 4119 ● 4119:1 +КАУРЫЕН (1) ■ Торна каурыен салган - аяклары да томшыгы калган ○ 4133 +КАУРЫЕНА (1) ■ Тутый кош каурыена төренгән карга ○ 4017 +КАУРЫЙ (1) ■ Каурый тоткан хур булмас ○ 16596 +КАУРЫЙЛАРЫ (1) ■ Тавис каурыйлары таккан карга ○ 4016 +КАУШАМЫЙ (1) ■ Түбәгә чыксаң каушамый чык ○ 8295 +КАУШАР (1) ■ Эшләгән ашар, эшләмәгән каушар ○ 6205 +КАФ (2) ■ Карар иткән - үгез җиккән, Каф тавына җиткән ○ 11144 ● 17040 +КАҺӘР (1) ■ Кайгы - күздән, каһәр - йөздән беленә ○ 14883 +КАҺӘРЕН (1) ■ Каһәрен йоткан - пәһлеван ○ 12517 +КАЧ (16 | 1) ■ Нәрсә аермаган кешедән ерак кач ○ 603 ● 1845; 2621:2; 3698; 5795; 5849; 8128; +9535; 10179; 10435; 10534; 11135; 12176; 12223; 12267; 12344; 14645 +КАЧА (9) ■ Кача белү дә бер һөнәр ○ 5576 ● 5954; 7332; 7868 (2); 11087; 15552; 16726; 16975 +КАЧАГАН (2) ■ Качаган мал кашкырга җим ○ 2366 ● 3010 +КАЧАДЫР (1) ■ Вакыт акчадыр: гафил булма, качадыр ○ 796 +КАЧАР (15) ■ Карак мәче син таяк алганчы сизенеп качар ○ 3341 ● 4422; 4427; 5475; 5727; +7047 (2); 7052; 8419; 9338; 9807; 11303; 14739; 15971; 16744 +КАЧАРГА (2) ■ Бүре баласын тотарга өйрәтсә, сарык баласын качарга өйрәтә ○ 2137 ● 11084 +КАЧАРДА (1) ■ Иргә дәүләт бетәрдә коладын салса каз алыр, ирдән дәүләт качарда лачын салса +да аз алыр ○ 13520 +КАЧАСЫ (1) ■ Күрмәгәннең күрәсе килер, күргәннең качасы килер ○ 10452 +КАЧАСЫМ (1) ■ "Кыз" дигәч кочасым килә, "мал" дигәч качасым килә ○ 13272 +КАЧКАН (24) ■ Тамчыдан качкан явымга юлыгыр ○ 1137 ● 1715; 4136; 4494; 5034; 5577-5579; +5728 (2); 6061; 6256; 11524; 11727; 12399 (2); 12963; 13694; 14356 (2); 14821; 16780; 16856; 16864 +КАЧКАНДА (2) ■ Качканда да, куганда да "тота" дип йөгер ○ 5580 ● 6781 +КАЧКАННЫ (1) ■ Качканны кума ○ 5581 +КАЧКАННЫҢ (1) ■ Качканның батырлыгы аякта, сугышканның йөрәктә ○ 5582 +КАЧКЫН (1) ■ Атың качкын булсын, йөрәгең ялкын булсын ○ 11071 +КАЧМА (3) ■ Тәвәгә менеп чокырга качма ○ 2928 ● 8509; 14818 +КАЧМАК (1) ■ Кол кайгысы бер качмак, би кайгысы бер чапмак ○ 5831 +КАЧМАС (5) ■ Арыслан юлбарыстан качмас ○ 2049 ● 2150; 3373; 4427; 6168 +КАЧСА (2) ■ Төлке никадәр качса да, барыр җире күрекче кибетендә ○ 2298 ● 5661 +КАЧСАМ (1) ■ Урман чытырман, качсам тоттырмам ○ 1876 +КАЧСАҢ (1) ■ Дөньяны кусаң - качар, качсаң - куар ○ 14739 +КАЧУ (3) ■ Төлкенең уены күп булса да, иң яхшысы - качу ○ 2313 ● 3292; 5575 +КАЧУДА (1) ■ Дошман күп булганда качуда файда юк ○ 5320 +КАЧЫНЫР (1) ■ Матур ачылыр, ямьсез качыныр ○ 10684 +КАЧЫП (9) ■ Яңгырдан качып, дәрьяга төшкән ○ 1169 ● 1232; 1413; 2934; 5035; 10836; 13613; +14705; 15417 +КАЧЫП-ПОСЫП (1) ■ Качып-посып каз ашаудан тынычлап ачы суган ашавың яхшырак ○ 9656 +КАЧЫР (2) ■ Ат белән ишәк кавышкан, ике арада качыр туган ○ 2999 ● 5807 +КАЧЫРА (1) ■ Кырау яңгырны качыра ○ 1114 +КАЧЫРГА (1) ■ Качырга: "атаң кем?" дигәч, "ат" дигән ○ 3001 +КАЧЫРДАН (1) ■ Качырдан ат та тумас, ишәк тә тумас ○ 3002 +КАЧЫРНЫ (1) ■ Бер камчы мең качырны өркеткән ○ 3000 +КАЧЫРНЫҢ (1) ■ Качырның фамилиясе юк ○ 3003 +КАШ (13) ■ Адашмыймын дигән кеше каш белән күз арасында адашыр ○ 6724 ● 8812; 10066; +10087; 10393; 10394; 10500; 10503; 10505; 10521; 13126; 14708; 15393 +КАШАВАЙ (1) ■ Туйга барсаң җик кашавай: чана печән ашамай ○ 13314 +КАШАВЫ (1) ■ Атның яме - ашавы белән дә кашавы белән ○ 2577 +КАШКА (6) ■ Яхшы атның башы кашка ○ 2726 ● 3149; 3150; 6668; 7534; 12103 +КАШКЫРГА (1) ■ Качаган мал кашкырга җим ○ 2366 +КАШЛЫ (1) ■ Башлык булсаң башлы бул, җыерылмас кашлы бул ○ 5748 +КАШТА (1) ■ Күздә, кашта, йөрәк башта, эшем синдә генә ○ 10513 +КАШЫ (3) ■ Йөзек кашы зур булмый ○ 8773 ● 10960; 12320 +КАШЫГЫ (4) ■ Ашы бар, кашыгы юк ○ 9143 ● 9567; 10020; 14687 +КАШЫГЫМ (1) ■ Эшкә кушсаң - бүсерем дә касыгым, аш дигәндә - кая минем кашыгым ○ 6327 +КАШЫГЫН (3) ■ Бака кашыгын тут басмас ○ 4564 ● 9565; 15266 +КАШЫГЫНА (1) ■ Кашыгына тигән май сабына да тияр ○ 9271 +КАШЫГЫНДА (1) ■ Сабында да бар, кашыгында да бар ○ 9952 +КАШЫГЫҢА (2) ■ Ашыңа ни салсаң, кашыгыңа шул чыгар ○ 9147 ● 9922 +КАШЫГЫҢНЫ (1) ■ Туяр алдыннан туя бел, кашыгыңны куя бел ○ 9721 +КАШЫЙ (3) ■ Эшләгән ашый, эшләмәгән башын кашый ○ 6206 ● 15199; 15354 +КАШЫК (37 | 1) ■ Бер кашык су белән йотарлык ○ 503 ● 886; 967; 1387; 1975; 6596; 7168; +7503 (2); 9162; 9163; 9277; 9558; 9564; 9627; 9868; 9873; 9877; 9885 (2); 9889; 9908; 9911; +9923; 9935 (2), :1; 9942; 10023; 10041; 10042; 10223; 10572; 12224; 12319 (2); 13425 (2) +КАШЫК-АЯК (3) ■ Йортта кашык-аяк шалтырамый булмый ○ 8268 ● 13656; 14722 +КАШЫККА (1) ■ Кашыкка да эләкми, авызга да тими ○ 10033 +КАШЫКНЫ (1) ■ Яхшы аш начар кашыкны да алтын итә ○ 9391 +КАШЫКНЫҢ (2) ■ Аш бетте - кашыкның бәясе төште ○ 9872 ● 10018 +КАШЫКСЫЗ (1) ■ Бармагына ышанган кашыксыз калган ○ 10897 +КАШЫКТАН (1) ■ Кашыктан авызга хәтле ерак юл бар ○ 9924 +КАШЫМА (1) ■ Үз кутырыңны үзең кашыма ○ 15340 +КАШЫМАГА (1) ■ Кашымага тырнак кирәк ○ 10924 +КАШЫМЫЙЛАР (1) ■ Кычытмаган җирне кашымыйлар ○ 15232 +КАШЫНА (1) ■ Егетнең кашына карама, эшенә кара ○ 12879 +КАШЫНСА (1) ■ Ярлы кашынса, мулла сәдака өмет итәр ○ 17073 +КАШЫНЫР (1) ■ Кыш хәстәрен күрмәгән кысылыр да кашыныр ○ 869 +КАШЫҢ (5) ■ Үз өеңдә ашың булсын, кеше өендә кашың булсын ○ 8350 ● 10064; 10395; 10478; +КАШЫҢ-КҮЗЕҢ (1) ■ Кашың-күзең кара, калганын үзең кара ○ 10479 +КАШЫР (4) ■ Ишәк ишәкне бурычка кашыр ○ 2960 ● 6286; 15348 (2) +КАШЫРГА (1) ■ Баш кашырга да вакыт юк ○ 10326 +КАШЫСА (1) ■ Бай ботын кашыса, мулла кулын суза ○ 16965 +КАШЫТЫРЛЫК (1) ■ Хәле җилкә кашытырлык булу ○ 10856 +КАЮЛЫ (2) ■ Каюлы агач озак чыдый ○ 1689 ● 1690 +КАЮЫ (1) ■ Каюлы агачның каюы чыкмый булмый ○ 1690 +КАЯ (32 | 1) ■ Кая барсаң да, бер кояш ○ 30 ● 668; 978; 1791; 2352; 3092; 3395; 3848; 4007; 4257; +4682; 4708; 4737; 5725; 6327; 6893; 7016:3; 7078; 7478; 7920; 8302; 8712; 8980; 10243; 10280; +12289; 13177; 14063; 14775; 14881 (2); 14895; 15551 +КАЯН (10) ■ Алдыңа кара - кая барганыңны белерсең, артыңа кара - каян чыкканыңны белерсең +○ 668 ● 2200; 2551; 2820; 7178; 7438; 7500; 9990; 11094; 12807 +КӘБАБЕН-ШӘРАБЕН (1) ■ Кәбабен-шәрабен - өф-өф, исәбен-хисабын - ах-вах ○ 7918 +КӘБАП (1) ■ Уңган хатын арыш онын кәбап итәр, уңмаган хатын бодай онын харап итәр ○ 13698 +КӘБЕСТӘ (10) ■ Кәбестә аркасында суган да су эчә ○ 1610 ● 1635; 3011; 3018; 3024; 3032; 3034; +3073; 11321; 16370 +КӘВЕШКӘ (1) ■ Ике аяк бер кәвешкә сыймас ○ 9040 +КӘВЕШЛӘРЕ (1) ■ Кәвешләре бер магазинда булган ○ 9081 +КӘГАЗЬ (1) ■ Кәгазь - дәрья, каләм - көймә ○ 16613 +КӘГАЗЬГӘ (4) ■ Аракы эчкән азыкка интеккән, тәмәке тарткан кәгазьгә интеккән ○ 9810 +● 16591; 16614; 16615 +КӘГАЗЬДӘ (1) ■ Белемле үлсә, кәгазьдә хаты калыр; оста үлсә, эшләгән заты калыр ○ 16506 +КӘГЪБӘГӘ (1) ■ Дөя кәгъбәгә бару белән хаҗи булмас ○ 2917 +КӘЕФСЕЗ (1) ■ Яшьлегең үтсә тәртипсез, картлыгың үтәр кәефсез ○ 15118 +КӘҖӘ (69 | 1) ■ Дуңгызны кыйнап кәҗә ясамыйлар ○ 2894 ● 3004-3010; 3013; 3014; 3016; +3017; 3019-3043; 3051; 3058-3060; 3062; 3065-3068; 3070; 3074; 3095; 3115; 3130; 3133; 3134; +3142; 3310; 5219; 6434; 7224; 7934; 11607; 12512:1; 13145; 13330; 13884; 14102; 14618; 14637; +14638; 14660; 16852 +КӘҖӘГӘ (7) ■ Кемгә нәстә, кәҗәгә кәбестә ○ 3011 ● 3015; 3044; 3045; 3061; 3071; 3072 +КӘҖӘДӘ (3) ■ Кәҗәдә җан кайгысы, итчедә май кайгысы ○ 2373 ● 3046; 10301 +КӘҖӘДӘН (1) ■ Сарыктан кәҗә тумый, кәҗәдән сарык тумый ○ 3115 +КӘҖӘЛӘР (1) ■ Тәкәләр сөзешкәндә кәҗәләр ял итә ○ 3145 +КӘҖӘЛӘРЕ (1) ■ Ике дошманның кәҗәләре дә аерым йөри ○ 5423 +КӘҖӘНЕ (6) ■ Кирәк булса - кәҗәне җиңги, тәкәне җизни диярсең ○ 3012 ● 3018; 3047; 3069; +3073; 12280 +КӘҖӘНЕҢ (10) ■ Атның киеге - колан, кәҗәнең киеге - коралай ○ 2226 ● 3048-3055; 3063 +КӘҖӘҢ (1) ■ Елавык булса да, балаң булсын; бакравык булса да, кәҗәң булсын ○ 14017 +КӘҖӘҢНЕ (1) ■ Бер калҗа ит өчен кәҗәңне суйма ○ 9175 +КӘҖӘСЕ (3) ■ Кәҗәсе кыйбат түгел, мәҗәсе кыйбат ○ 3056 ● 7498; 12896 +КӘҖӘСЕН (1) ■ Тинтәк ике кәҗәсен берьюлы суяр ○ 11678 +КӘҖӘСЕНӘ (1) ■ Кәҗәсенә күрә сакалы ○ 3057 +КӘҖӘСЕНДӘ (1) ■ Хикмәт мөгезендә түгел, кәҗәсендә ○ 3064 +КӘҖӘСЕННӘН (1) ■ Байдан хакымны алам дип, ярлы актык кәҗәсеннән язган, ди ○ 7228 +КӘЙЛӘ (1) ■ Кәйлә белән түгел, хәйлә белән ○ 12532 +КӘЙЛӘМ (1) ■ Кәйләм үтмәсә, хәйләм үтәр ○ 12651 +КӘКЕРЕ (1) ■ Һәркемнең бармагы үзенә таба кәкере ○ 10980 +КӘКЕРЕГӘ (1) ■ Туп-турыдан туп пошел, кәкерегә не ходи ○ 6900 +КӘКЕРЧЕК (1) ■ Кәкре агачтан кәкерчек, чатлы агачтан чата ○ 1928 +КӘККҮК (2) ■ Карга күке баласын күпме ашатса да, "кәккүк" дип кычкырыр ○ 3973 ● 4333 +КӘККҮКНЕҢ ( | 2) ■ Алдан кычкырган кәккүкнең башы ярыла ○ 4057:1 ● 4057:3 +КӘКРӘЙГӘН (1) ■ Юкка кәпрәйгән - вакытсыз кәкрәйгән ○ 12051 +КӘКРӘЙТӘ (1) ■ Байлык батырайта, ярлылык кәкрәйтә ○ 7241 +КӘКРӘЙТҮ (1) ■ Кәкре агачны төзәйтүдән төзен кәкрәйтү җиңелрәк ○ 1927 +КӘКРЕ (29 | 1) ■ Кәкре белән бөкере - икесе дә бер ○ 595 ● 597; 1696; 1773; 1853; 1927; 1928; +2929; 3688; 3721; 4603; 5595; 5602; 5635; 5893; 6968; 7044; 7272; 8453; 8471; 8623; 8633; +10837; 10954; 10955; 12147; 12533; 12628; 13057:2; 13592 +КӘКРЕГӘ (1) ■ Кәкрегә бөкре килү ○ 15355 +КӘКРЕДӘН (2) ■ Төз агачтан ук чыгар, кәкредән - җәя ○ 1947 ● 6820 +КӘКРЕМЕ (1) ■ Кәкреме, төзме - бер сүз булсын ○ 15917 +КӘКРЕНЕ (2) ■ Кәкрене турайта алмассың ○ 596 ● 651 +КӘКРЕНЕҢ (1) ■ Кәкренең шәүләсе дә кәкре ○ 597 +КӘКРЕСЕН (1) ■ Елан үз кәкресен белмәс, дуңгыз үз бөкресен белмәс ○ 4612 +КӘЛӘШЕН (1) ■ Көйсез кияү кияүләп ятканчы көйле кияү кәләшен алып кайткан ○ 13427 +КӘЛТӘ (2) ■ Елан теле белән кәлтә теле бер ○ 4605 ● 4680 +КӘЛТӘНЕҢ (1) ■ Кәлтәнең койрыгын киссәң, яңадан үсәр ○ 4669 +КӘЛЯМ (1) ■ Әүвәл сәлам, аннан кәлям ○ 16244 +КӘЛЯМНӘН (1) ■ Кәлямнән әүвәл сәлам кирәк ○ 15918 +КӘМАЛЬНЕҢ (1) ■ Һәр кәмальнең бер зәвалы бар ○ 636 +КӘНДИ (1) ■ Аңа ике дөнья - бер кәнди ○ 14762 +КӘНФИТ (3) ■ Бай белән күрше тору сызлаган тешкә кәнфит ашаган кебек ○ 7157 ● 9290; 9291 +КӘПӘРЕНҮ (1) ■ Кәпәренү күркәгә килешә ○ 12017 +КӘПРӘЙГӘН (1) ■ Юкка кәпрәйгән - вакытсыз кәкрәйгән ○ 12051 +КӘПРӘЙГӘННЕҢ (1) ■ Мактанчыкның өенә бар, кәпрәйгәннең туена бар ○ 12029 +КӘРВАН (4) ■ Кәрван кичәр - ут калыр, халык кичәр - йорт калыр ○ 5020 ● 6792; 6793; 6831 +КӘРВАНГА (2) ■ Этнең табаны кычытса, кәрванга иярер ○ 3725 ● 6835 +КӘРВАНЧЫ (1) ■ Дөянең телен кәрванчы белә ○ 2922 +КӘРЗИН (1) ■ Алтмыш талдан бер кәрзин ○ 1885 +КӘРКЕШЕН (2) ■ Зимагурның гомере кәркешен урап үтәр ○ 5798 ● 6573 +КӘРЛӘ (1) ■ Киберлек - кәрлә сыйфаты, кечелек - бәндә сыйфаты ○ 12011 +КӘРНИЗ (1) ■ Болдыр ягына кәрниз ясамыйлар ○ 8242 +КӘРЧЕМӘ (1) ■ Йокы кәрчемә кебек: биш сәгать эчендә ойый, алты сәгатьтә ачый ○ 6650 +КӘРЧЕ-МӘРЧЕ (1) ■ Кәрче-мәрче, орлык пәрәмәче ○ 9472 +КӘСАСЕ (1) ■ Күңел кәсасе бер түгелсә тулмас ○ 11211 +КӘСАФӘТЕ (3) ■ Яманның кәсафәте бер чакырым алдан йөри ○ 12291 ● 12386; 12389 +КӘСӘРТКЕЛЕК (1) ■ Елан өчкә өзелсә дә, кәсәрткелек хәле бар ○ 4610 +КӘСЕП (2) ■ Кәсеп иткәнгә насыйп иткән ○ 6096 ● 12916 +КӘСЕПНЕҢ (1) ■ Хәләл кәсепнең яманы юк ○ 12597 +КӘФЕН (2) ■ Күлмәк кигән бер кайтыр, кәфен кигән кайтмас ○ 5383 ● 15444 +КӘФЕНЕМНЕ (1) ■ Үләсемне белсәм, кәфенемне муеныма урап йөрер идем ○ 15431 +КӘФЕНСЕЗ (2) ■ Акчасыз базарга барганчы, кәфенсез гүргә кер ○ 7844 ● 7938 +КӘШӘМИР (1) ■ Башың буш булгач кәшәмир яулыктан ни файда ○ 10266 +КВАС (1) ■ Коры квас, сай чүмеч ○ 9470 +КЕБЕК (139) ■ Ай кебек калкыды, кояш кебек балкыды ○ 84 (2) ● 89; 308; 512; 519; 524; 656 (2); +805; 889; 1046 (2); 1211; 1635; 1776; 1841; 2277; 2738; 2742 (2); 2776; 3128; 3388-3390; 3393; +3783; 3787; 3800; 3946; 4079; 4225; 4280 (2); 4353-4355; 4433; 4535; 4616; 4711; 4751; 4752; +4844; 5401; 5405; 5499; 5998; 6088 (2); 6137; 6288 (2); 6432; 6570; 6650; 6682; 6697 (2); +6721 (2); 7111; 7157; 7186 (2); 7287 (3); 7455; 7833; 7837; 8261; 8564; 8577; 8661; 8738; 8744; +9424; 9477; 9488; 10498; 10518; 10710 (2); 10859; 11048; 11204; 11213; 11481 (2); 11512; 11742; +11845; 12220; 12263; 12434 (2); 12469; 12708; 12846; 12904; 12981; 13063; 13087; 13236 (2); +13588 (2); 13670; 13719; 13743; 13877; 13951; 14178; 14719; 14750; 14782; 14786; 14831; +15510; 15547 (2); 15640 (2); 15648 (2); 15696; 15753; 15822; 15885; 15919; 16021; 16059; 16061; +16099; 16170; 16397; 16636 +КЕБЕКТЕР (1) ■ Исерекләр арасында аек - үлекләр арасында терек кебектер ○ 9835 +КЕЗ (1) ■ Яман тел без кебек, яхшы тел кез кебек ○ 15648 +КЕЛӘМ (1) ■ Келәм астында барабан какмыйлар ○ 16374 +КЕЛӘМГӘ (1) ■ Келәмгә биргесез алача бар, булышканга биргесез арача бар ○ 5583 +КЕЛӘМНЕ (1) ■ Киленне - килгәндә, келәмне җәйгәндә макта ○ 13373 +КЕЛӘТ (3) ■ Акыл келәт түгел, яңадан салып булмый ○ 11412 ● 12784; 13824 +КЕЛӘТЕ (1) ■ Ил - иләте белән, бай - келәте белән ○ 4928 +КЕЛӘТЕН (1) ■ Теләвен теләткән, келәтен бураткан ○ 16806 +КЕЛӘТЕННӘН (1) ■ Келәтеннән озын бастырыгы ○ 8654 +КЕЛӘТТӘ (1) ■ Келәттә оның булмаса да, хатының уңган булсын ○ 13657 +КЕЛИНДЕР (1) ■ Аның өчен ике калач бер тиен, бер келиндер өч тиен ○ 9427 +КЕМ (97) ■ Яренгә кем бар, кем юк ○ 1064 (2) ● 1153; 1414 (4); 1415; 1782; 1910; 2940; 2945; +3001; 3146; 3259; 3453; 3587; 3673; 3704; 3722; 3998; 4310; 4627; 4646; 4667; 4748; 4791; 5418; +5457; 5508; 5552; 5676; 5821 (2); 5899; 5924; 5997; 6073; 6230; 6392; 6917; 7036 (2); 7037; +7059; 7441 (2); 7526; 7608; 7903; 7999; 8165; 8513; 8520; 8592; 8615; 8857; 8903; 8968; 9064; +9560; 10218; 10707; 11146; 12088; 12137; 12139; 12200; 12518; 12710 (3); 12798; 13178; 13281; +13980; 14232; 14578; 14581; 14598; 14979; 14992; 15226; 15442; 15747; 16228 (2); 16305; +16325 (2); 16702; 16901; 16993 (2); 16999; 17039; 17085 +КЕМӘЕННӘН (1) ■ Кызның кемлеге кемәеннән күренә ○ 13022 +КЕМГӘ (18) ■ Таякның кемгә төшәсен бел ○ 1941 ● 3011; 3599; 5218; 5584 (2); 5862; 8615; 9056; +9590; 11413; 12710; 13094; 14465; 14555; 16141; 16989; 17028 +КЕМДӘ (1) ■ Ачу кемдә дә бар, аны йота белү кирәк ○ 12435 +КЕМДӘДЕР (1) ■ Зәңгәр төймәм кемдәдер, минем күңелем шундадыр ○ 8956 +КЕМЕ (3) ■ Агачның башын киссәң, төбе калыр; икенең берсе үлсә, берсе калыр; ялгызның үзе +үлсә, кеме калыр? Менгән аты, кигән туны ятка калыр ○ 4859 ● 4985; 16859 +КЕМЛЕГЕ (1) ■ Кызның кемлеге кемәеннән күренә ○ 13022 +КЕМЛЕГЕН (4) ■ Кешенең кемлеген беләсең килсә, иптәшләренә кара ○ 5459 ● 6081; 12519; 15543 +КЕМЛЕГЕҢНЕ (1) ■ Үзеңнең кемлегеңне беләсең килсә, күршеңнән сора ○ 5258 +КЕМНӘН (1) ■ Кемнән туган - шуны куган ○ 14445 +КЕМНЕ (7) ■ Хуҗасы кемне кабул итсә, эт шуңа койрык болгар ○ 3538 ● 12721; 13094; 13643; +14160 (2); 14555 +КЕМНЕКЕ (10) ■ Җир кемнеке - икмәге шуныкы ○ 1480 ● 2501 (2); 5886 (2); 7202; 7221; 8297; +8785; 14199 +КЕМНЕҢ (13) ■ Кемнең тарысы - шуның тавыгы ○ 1549 ● 6917; 6918; 7038; 8275; 8464; 8774; +10925; 12519; 15227; 15490; 16375; 16594 +КЕНӘ (17 | 1) ■ Кечкенә булса да, эче төш кенә ○ 649 ● 978; 2601; 3033; 3188; 3723:1; 3807; 4399; +4469; 4546; 10296; 10315; 12034; 13804; 16319; 16327; 16409; 17079 +КЕНӘРГӘ (1) ■ Кенәргә кайту Бохарадан кайтудан авыр ○ 5180 +КЕНӘРИ (1) ■ Кенәри үзе читлектә, күңеле иректә ○ 4215 +КЕНДЕГЕН (2) ■ Кыз бала үз кендеген үзе кисә ○ 12977 ● 14211 +КЕНДЕГЕҢ (1) ■ Син дә коры калма, ату кендегең канар ○ 10844 +КЕНДЕК (1) ■ Тумаган балага кендек әби кирәкми ○ 14060 +КЕР (23) ■ Пычрак суда кер юа ○ 517 ● 553; 772; 1296; 1343; 1865; 4959 (2); 7207; 7844; 8161; +8253; 8760; 8822; 8823; 9805; 10362; 10481; 10961; 13173; 13814; 13910; 14641 +КЕРӘ (57 | 3) ■ Яз җитсә чебенгә дә җан керә ○ 986 ● 1126; 1512; 2201; 2423; 2502; 3357; 3619; +4324 (2), :1; 6611; 6710; 7210; 7242:2; 7281 (2); 7319 (2); 7497; 8140; 8231; 8357 (2); 8592; 8594; +8828; 8952 (2); 9186, :1; 9226 (2); 9801; 9853; 9913; 9953; 10374; 10896; 11025; 11199; 11276; +11334; 11952; 11997; 13375; 13651; 13841; 14470 (2); 14833; 14899; 15005; 15163; 15167; +15173; 15633; 15878; 16104 (2) +КЕРӘЛӘР (2) ■ Бер тиен белән керәләр, ярты тиен белән чыгалар ○ 7830 ● 8230 +КЕРӘЛЕ (1) ■ Аның акылы керәле дә чыгалы ○ 11764 +КЕРӘМ (2) ■ Бәрәңге: "Мин патшалар авызына да керәм!" - дип әйтер, ди ○ 1596 ● 15316 +КЕРӘН (4) ■ Керән тормадан татлы булмас ○ 1606 ● 1607; 1630; 9272 +КЕРӘСЕ (1) ■ Чыгасы мал чыкмыйча, керәсе мал керми ○ 7431 +КЕРӘСЕҢ (1) ■ Күрәсегә үзең барып керәсең ○ 14924 +КЕРӘСЕҢНЕ (1) ■ Ишектән арт белән чыгып киткәндә ал белән кайтып керәсеңне онытма +○ 8259 +КЕРӘ-ЧЫГА (1) ■ Бусагамны төшерде инде керә-чыга ○ 8362 +КЕРГӘН (47) ■ Җир тишегенә кергән ○ 252 ● 528; 1154; 1950; 2447; 2502; 3125; 3542; 3543; +3776; 4299 (2); 4325; 4560; 4592; 5199; 5987 (2); 6746; 6829; 6921; 7455 (2); 7779; 7921; 8102; +8514; 8608; 8624; 9796; 10507; 10894; 10957; 12478; 13172; 13952; 14240; 15194; 15200; +15376 (2); 15439; 15575; 15904; 15923; 15970; 16118 +КЕРГӘНГӘ (1) ■ Туганнан алып кабергә кергәнгә кадәр өйрән ○ 16657 +КЕРГӘНДӘ (1) ■ Еланны өненә кергәндә койрыгыннан тартып алырмын димә ○ 4631 +КЕРГӘННӘР (1) ■ Аптыраш белән йөдәш кергәннәр, ди, өйдәш ○ 14789 +КЕРГӘННЕ (1) ■ Авызыңа кергәнне чәйнәргә иренмә ○ 9520 +КЕРГӘНЧЕ (7) ■ Суга кергәнче йөзәргә өйрән ○ 442 ● 1866; 5213; 7207; 8161; 13173; 13814 +КЕРГӘЧ (8) ■ Апрель кергәч эт биеклеге кар ява ○ 759 ● 2688; 4399; 5954; 8332; 11128; 12384; +КЕРДЕ (6) ■ Кибәнгә тычкан керде ○ 3427 ● 8477 (2); 10471; 16101; 16940 +КЕРЕ (3) ■ Керне юган саен кере чыга ○ 8779 ● 11207 (2) +КЕРЕМ (1) ■ Керем бар җирдә чыгым бар ○ 7922 +КЕРЕН (1) ■ Киемдәге керне юып бетерәсең, күңел керен бетерү читен ○ 11162 +КЕРЕП (19 | 1) ■ Суга кереп коры чыгар ○ 523 ● 725; 1546; 3438; 4216; 5270; 5282; 5904; 6856; +8229; 8260; 9791; 12170; 12522; 14925; 14964, :1; 15552; 15679; 16948 +КЕРЕР (30) ■ Кояш кермәгән өйгә врач керер ○ 39 ● 1496; 2030; 2196; 4598; 4603; 4609; 4738; +4819; 4834; 5024; 5375 (2); 5428; 5476; 5547; 5808; 6386; 8272; 8463; 8632; 9910; 10365; 12335; +12688; 13115; 13140; 14099; 15549; 16279 +КЕРЕРГӘ (2) ■ Юктан бар булган кеше менәргә тау тапмас, бардан юк булган кеше керергә +тишек тапмас ○ 7625 ● 8370 +КЕРЕРЛЕК (3) ■ Тереләй җир астына керерлек булу ○ 243 ● 253; 10516 +КЕРЕРМЕН (1) ■ Бәрәңге әйткән: "Кырык биш көндә карыныңа керермен", - дигән ○ 1600 +КЕРЕРСЕҢ (2) ■ Күршегә, онга кермәсәң дә, көлгә керерсең ○ 5198 ● 5218 +КЕРЕШ (1) ■ Песием, "перес", аягың-кулың дөрес, тычкан тотарга кереш ○ 3392 +КЕРЕШӘ (1) ■ Кунак килгәнне күрсә, мулла намазга керешә ○ 17002 +КЕРЕШЕҢ (1) ■ Өлешең булмаса, керешең булмасын ○ 8201 +КЕРЕШЕР (2) ■ Кулыннан килмәгән күркә асрарга керешер ○ 6489 ● 14621 +КЕРЕШЕРМЕН (1) ■ Арзан керешермен, ашавым белән кыйммәткә төшерермен ○ 9533 +КЕРЕШМӘ (1) ■ Юкәңне хәзерләмичә чабатага керешмә ○ 9069 +КЕРЕШМИЛӘР (1) ■ Сусагач кына кое казырга керешмиләр ○ 9689 +КЕРЛӘНЕР (1) ■ Күлмәк якасы алдан керләнер ○ 8918 +КЕРЛӘНМӘСЛЕК (1) ■ Керләнмәслек ак булмас, сөренмәслек ат булмас ○ 8778 +КЕРМӘ (7) ■ Урманга себерке белән кермә ○ 1867 ● 2856; 7027; 7604; 10922; 15875; 17000 +КЕРМӘГӘН (11) ■ Кояш кермәгән өйгә врач керер ○ 39 ● 5199; 8277; 8358; 9450; 10335; 10420; +10638; 13682; 14226; 15051 +КЕРМӘГӘНГӘ (1) ■ Тигәнәк арасына кермәгәнгә тигәнәк иярми ○ 1306 +КЕРМӘГӘННЕ (1) ■ Ана сөте белән кермәгәнне тормыш кертә ○ 14703 +КЕРМӘМ (1) ■ Кәҗәнең аркасына бакча иясе сәнәк белән суккач, ул: "Һай, хәтерләрем юклыгы, +шушы кеше бакчасына кермәм дип әйткән идем!" - ди икән ○ 3048 +КЕРМӘС (21) ■ Каты җиргә казык кермәс ○ 127 ● 1476; 4407; 5486; 6466; 7788; 7912; 8625; +8639; 9220; 9546; 9969; 10325; 10994; 11902; 12490; 14226; 14673; 16075; 16313; 16904 +КЕРМӘСӘ (5) ■ Өсәккә кермәсә, исәпкә кермәс ○ 1476 ● 7912; 11997; 12335; 12490 +КЕРМӘСӘҢ (1) ■ Күршегә, онга кермәсәң дә, көлгә керерсең ○ 5198 +КЕРМӘССЕҢ (1) ■ Белеп өрәсең, эт булсаң, урамнан кермәссең ○ 3773 +КЕРМИ (27) ■ Төлке саклы бакчага керми ○ 2299 ● 3280; 3340; 4493; 5197; 5209; 5323; 7431; +7694; 7893; 7960; 8570; 8616; 8630; 9117; 10419; 10774; 11136; 11362; 11991; 13508; 14770; +14896; 15378; 15812; 15878; 15915 +КЕРМИБЕЗ (1) ■ Әлхәм белән Әбҗәткә без кермибез әҗәткә ○ 16955 +КЕРМИЛӘР (2) ■ Ачык ишекне ватып кермиләр ○ 8232 ● 8461 +КЕРМИЧӘ (3) ■ Пәҗи килегә кермичә, мае чыкмас ○ 1559 ● 2168; 7956 +КЕРНЕ (3) ■ Керне юган саен кере чыга ○ 8779 ● 8809; 11162 +КЕРОСИН (1) ■ Утка керосин сибү ○ 8581 +КЕРПЕ (4 | 4) ■ Керпе баласын "йомры гынам, йомшак кынам" дип сөя, имеш ○ 2222 ● 2223, +:1, :2, :3; 2252; 3985, :1 +КЕРПЕНЕКЕ (1) ■ Керпенеке шырпылы ○ 2224 +КЕРПЕНЕҢ (1) ■ Керпенең аягын күреп булмый ○ 2225 +КЕРСӘ (23 | 1) ■ Җиде кат җир астына керсә дә, эзләп табу ○ 250 ● 405; 3644:1; 7460; 7820; +8337 (2); 8462; 8616; 8996; 9807; 10243; 10335; 10896; 11044; 11861; 13386 (2); 13534; 13651; +14133; 14825; 16896; 17014 +КЕРСӘМ (2) ■ Куян: "Урманга керсәм - бет ашый, кырга чыксам - эт ашый", - дип әйтә, ди +○ 2261 ● 8662 +КЕРСӘҢ (12 | 1) ■ Күккә менсәң - аягыңнан тартыр, җиргә керсәң - колагыңнан тартыр ○ 101 +● 285 (2); 367; 1020; 5377 (2); 6377; 8617; 13697; 13819; 14964:1; 15568 +КЕРТ (1) ■ Килгәнне өеңә керт, алдына тоз-икмәк куй ○ 10076 +КЕРТӘ (4) ■ Ашлыкны арба өйгә кертә, чана базарга илтә ○ 1379 ● 4163; 10427; 14703 +КЕРТӘБЕЗ (1) ■ Ишәккә: "Сине оҗмахка кертәбез", - дигәннәр икән, ишәк: "Анда шайтан +таягы бармы соң?" - дип сораган, ди ○ 2979 +КЕРТӘМ (2) ■ Хайванга караса - казанга кертәм, ди, кешегә караса - кабергә кертәм, ди ○ 12403 (2) +КЕРТЕП (2) ■ Акча белән шайтанны да мәчеткә кертеп була ○ 7664 ● 10923 +КЕРТЕР (3) ■ Бер кәҗә тәкәсе мең сарыкны суйгакка кертер ○ 3130 ● 9703; 12555 +КЕРТЕРСЕҢ (1) ■ Көрсенмә - дошманыңа көч кертерсең ○ 5465 +КЕРТКӘН (2) ■ Базар керткән - баеган ○ 7871 ● 12942 +КЕРТМӘКЧЕ (1) ■ Таягы керсә, аягын да кертмәкче була ○ 11044 +КЕРТҮ (2) ■ Тавык кетәгенә кертү ○ 4357 ● 7118 +КЕРҮ (11) ■ Яфрак астына керү ○ 1720 ● 2435; 4845; 5305; 10325; 10723; 10865; 10866; 10994; +11382; 15314 +КЕРҮЕҢ (2) ■ Күршең аркылы оҗмахка кергәнче, туры тәмугка керүең артык ○ 5213 ● 6894 +КЕРҮЕҢНӘН (1) ■ Керүеңнән алда чыгуыңны уйла ○ 6783 +КЕРФЕГЕ (1) ■ Керфеге кер күтәрми ○ 10481 +КЕРФЕК (1) ■ Керфек күзгә терәлеп торса да, күз күрми ○ 10396 +КЕРЧӘН (2) ■ Кеше аты тирчән, кеше киеме керчән ○ 2658 ● 8781 +КЕРШӘН (1) ■ Акыл өләшкәндә кершән буянып калган ○ 11760 +кершәннән → иннек-кершәннән +КЕСӘ (16) ■ Ындыр тулы кибән - кесә тулы акча ○ 1466 ● 5455 (2); 6020; 6822 (2); 7135; 7809; +8028; 8905; 8906; 8969; 11219; 12928; 16307; 16947 +КЕСӘБИКӘ (1) ■ Өстә кесәбикә бөтен җире бизәк, күлмәк тә юк, башкасы нигә кирәк ○ 8991 +КЕСӘГӘ (4) ■ Дөяне кесәгә яшереп куеп булмый ○ 2921 ● 7319; 7363; 8970 +КЕСӘДӘ (5) ■ Кырдагы - кырда, өсәктәге - кесәдә ○ 1423 ● 7672; 7790; 8971; 11023 +КЕСӘДӘГЕ (1) ■ Куендагы - юлдагы, кесәдәге - кулдагы ○ 8911 +КЕСӘДӘН (1) ■ Кесәдән йодрык күрсәтү ○ 8972 +КЕСӘЛЕ (1) ■ Кесәле өйдә, сүге тышта ○ 9467 +КЕСӘМДӘ (1) ■ Чабата кесәмдә берәү калган икән ○ 9089 +КЕСӘНЕ (1) ■ Чәй көлдерер, кесәне бөлдерер ○ 9372 +КЕСӘҢ (4) ■ Акчаң булмаса, кесәң ертыклыгыннан ни зыян ○ 7725 ● 8907; 16922; 17000 +КЕСӘҢӘ (2) ■ Бер карауда кесәңә дә керә, эчеңә дә керә ○ 8952 ● 10270 +КЕСӘҢДӘ (5) ■ Амбарыңда булса, кесәңдә булыр ○ 1371 ● 7364; 7791; 15491; 17018 +КЕСӘҢНЕ (3) ■ Шәһәрне бак, шәһәрне бак, әйләндер дә кесәңне как ○ 5245 ● 5866; 7885 +КЕСӘСЕ (3) ■ Фәкыйрьнең күңеле тулы, кесәсе буш ○ 7425 ● 7444; 9852 +КЕСӘСЕН (1) ■ Акча беткәч, ахмак та кесәсен карый ○ 7665 +КЕСӘСЕНӘ (4) ■ Теләнче оятын кесәсенә салган, ул да ертыгыннан төшеп калган ○ 5892 +● 7319; 7455; 7497 +КЕСӘСЕНДӘ (1) ■ Кунак килсә бетермәс, кесәсендә китермәс ○ 10103 +КЕСӘСЕНДӘГЕ (3) ■ Хәерче кесәсендәге шикәр кебек шомарган ○ 5998 ● 7454; 8785 +КЕСӘСЕНДӘГЕН (1) ■ Үз акчасы булмаган кеше кесәсендәген санар, ди ○ 7815 +КЕТӘГЕН (1) ■ Тавык үз кетәген мактый ○ 4328 +КЕТӘГЕНӘ (1) ■ Тавык кетәгенә кертү ○ 4357 +КЕТӘК (4) ■ Монда бүреләр өчен дау бара, анда төлке иркенләп кетәк аудара ○ 2291 ● 2304; +2315; 7368 +КЕЧЕ (21) ■ Олы ташны кече таш белән оралар ○ 147 ● 585; 2674; 3493; 4502; 6712; 8281; 8561; +9925; 9945; 10763 (2); 13384; 13385; 14029 (2); 15082; 15131; 15148; 15615; 15666 +КЕЧЕГӘ (1) ■ Үзеңнән олыга барма, үзеңнән кечегә калма ○ 13245 +КЕЧЕЛӘРГӘ (1) ■ Олыларга хөрмәт кыл, кечеләргә шәфкать кыл ○ 15088 +КЕЧЕЛЕГЕҢ (1) ■ Олылыгың арткан саен кечелегең артсын ○ 15090 +КЕЧЕЛЕК (1) ■ Киберлек - кәрлә сыйфаты, кечелек - бәндә сыйфаты ○ 12011 +КЕЧЕНЕКЕН (1) ■ Бер олыныкын, бер кеченекен тыңла ○ 15020 +КЕЧЕНЕҢ (1) ■ Бер олының сүзен тот, бер кеченең сүзен тот ○ 15795 +КЕЧЕСЕ (3) ■ Борынгының кешесе - бу көнгенең кечесе ○ 779 ● 11159; 15024 +кечесе → олысы-кечесе +КЕЧЕСЕНДӘ (1) ■ Кечесендә әдәп юк, олысында белек юк ○ 11376 +КЕЧКЕНӘ (40) ■ Кояш бик зур да, аны капларга кечкенә болыт та җитә ○ 36 ● 130; 268; 280; +395; 396; 569; 649; 1130; 1691; 1742; 1891; 2367; 2657; 3332; 3494; 3806; 4098; 4370; 4745; +5263; 5456; 6074; 7733; 7737; 8276; 8411; 8713; 10744; 10764; 10765; 10881; 13361; 13936; +15074; 15217; 15337; 15541; 15542; 15753 +КЕЧКЕНӘДӘН (2) ■ Булырдай кечкенәдән "мин баш" дияр, булмастай үлгәнче "мин яшь" дияр +○ 6462 ● 14078 +КЕЧКЕНӘНЕ (1) ■ Өлкәнне сакла, кечкенәне макта ○ 15137 +КЕЧКЕНӘСЕ (2) ■ Бүренең өлкәне уламыйча кечкенәсе уламый ○ 2190 ● 8159 +КЕЧКЕНӘСЕН (1) ■ Атның кечкенәсен макта, зурысын җик ○ 2574 +КЕШ (1) ■ Кайда эш - анда кеш, кайда аш - анда баш ○ 6295 +КЕШӘН (3) ■ Без дә кеше булырбыз: атка кешән салырбыз ○ 2754 ● 11363; 14186 +КЕШӘНДӘ (1) ■ Кирәкле ат көтүдә, сөекле ат кешәндә ○ 2661 +КЕШӘНЛӘСӘҢ (1) ■ Кеше баласы кешәнләсәң дә тормас, үз балаң типкәләсәң дә китмәс ○ 14187 +КЕШӘНЛЕ (1) ■ Кешәнле ат кирәгеннән ары йөрмәс ○ 2660 +КЕШӘНЛИЛӘР (1) ■ Йөремтәк атны кешәнлиләр ○ 2650 +КЕШЕ (632 | 11) ■ Ай - кояш булса, кеше өстенә чыгып карамас иде ○ 85 ● 93; 254; 446; 534; +650; 904; 1432 (2); 1494; 1495; 1511; 1772; 1776; 1846; 1921; 2103; 2195; 2330; 2392 (2); 2456; +2569; 2635; 2656; 2658 (2); 2659; 2754; 3048; 3211 (2); 3807; 4075; 4162; 4280; 4281; 4364; 4606; +4688; 4806; 4868; 4894; 4907; 4958; 4966; 5008-5012; 5019; 5021; 5100; 5101; 5102 (2); 5116; +5118; 5290; 5300; 5384; 5405 (2); 5457; 5463; 5597; 5656; 5751 (2); 5822; 5823; 5850 (2); 5963; +6008; 6014; 6017; 6075-6078; 6163; 6242; 6254; 6256; 6264; 6318 (2); 6347; 6348; 6371; 6389; +6432; 6433 (2); 6437; 6439; 6453; 6460; 6465; 6468; 6480; 6481 (2); 6488; 6492; 6508; 6509; +6528-6531; 6542; 6546 (2); 6570; 6571 (4); 6615; 6617; 6631; 6660; 6696; 6706; 6724; 6733; +6748; 6779 (2); 6786 (2); 6808; 6851 (2); 6907; 6909; 6913; 6927; 6950; 6992; 7024; 7039; 7040; +7161; 7173; 7275; 7319; 7365 (2); 7366; 7388; 7402; 7433; 7456; 7457; 7458 (2); 7459 (2); 7460; +7461 (2); 7462 (2); 7463 (2); 7464; 7505; 7599 (2); 7625 (2); 7718 (2); 7738; 7771; 7815; 7889; +8166; 8167; 8184; 8209; 8231; 8277; 8311; 8323; 8350; 8403; 8412; 8413; 8548; 8570; 8580; 8607; +8610; 8611; 8616 (2); 8617; 8618; 8755; 8757; 8763; 8780; 8781 (2); 8782; 8783; 8790; 8808 (2); +8917; 8939; 9165 (4); 9173; 9205; 9207; 9273-9280; 9405; 9407; 9408; 9468; 9469; 9490; 9541; +9595; 9640; 9679; 9709; 9710; 9716 (2); 9821 (2); 9831 (2); 9858; 9909; 9926-9928; 10011; 10034; +10099; 10125; 10281; 10304 (2); 10397, :1; 10398-10400; 10483; 10540; 10652 (10); 10672 (2); +10674; 10716; 10744; 10745 (2); 10763-10766; 10770; 10772 (2); 10785; 10795; 10798; 10807; +10815; 10835; 10838; 10926; 11073; 11078:2; 11079; 11111; 11126; 11146 (2); 11147 (4); 11148; +11149, :1; 11150-11156; 11158; 11169; 11170; 11220; 11250; 11264; 11302 (2); 11305; 11307; +11312; 11326; 11331; 11363; 11377; 11379 (2); 11432; 11433; 11434 (2); 11435; 11506; 11525; +11545; 11570 (2); 11571 (2); 11574; 11578; 11589-11595; 11679; 11696 (2); 11729; 11748; 11778; +11798; 11818; 11836; 11838; 11850; 11872 (2); 11875; 11908; 11909; 11928 (2); 11943; 11967; +11984; 11991 (2); 11992-11999; 12024; 12036; 12050; 12060; 12067 (2); 12071; 12072; 12085; +12097; 12114; 12119; 12138; 12143; 12155 (2); 12156; 12168; 12169 (4); 12170; 12186; 12207; +12208; 12216-12222; 12233; 12317; 12318; 12319 (2); 12320 (2); 12321 (2); 12395 (2); 12401; +12410; 12445; 12469; 12482; 12491; 12492; 12496; 12511; 12520; 12521; 12525 (2); 12530 (2); +12534; 12535; 12537 (2); 12552; 12557; 12586 (2); 12588; 12602; 12607; 12625; 12626; 12700; +12711 (2); 12715; 12759; 12789; 12842; 12852 (2); 12853-12855; 12980; 12989; 13014; 13159 (2); +13171; 13181; 13216 (2); 13233 (2); 13244; 13351; 13357 (3), :1 (3), :2 (3); 13358; 13452; 13470; +13471; 13493; 13508; 13529 (2); 13659; 13690; 13715; 13756; 13782; 13783; 13892; 13893 (2); +13902; 13903; 13941; 13951; 13954; 13964; 13966 (2); 13967 (2); 14128 (4); 14147 (2); 14182; +14184-14188; 14208; 14237; 14244; 14371; 14473; 14474; 14576; 14701 (2); 14744 (2); 14766; +14783; 14786; 14896 (2); 14897-14902; 14904; 14914; 14937; 15040; 15075; 15155; 15170; +15222; 15235; 15241; 15288; 15303; 15332; 15348; 15378 (2); 15405 (2); 15419; 15463; 1549215494; 15620 (2); 15761; 15764; 15782; 15791; 15798; 15861; 15862 (2); 15884; 15887-15890; +15891 (2); 15892-15899; 15945; 15952; 15974 (2); 16066; 16070:1; 16133; 16243; 16250; 1627816280; 16315; 16376; 16435; 16436; 16454; 16467; 16475 (2); 16504; 16547 (2); 16548 (2); 16623; +16634; 16635; 16651; 16824; 16959; 16980 (2); 16988 (2); 17029; 17066, :1 +КЕШЕГӘ (118 | 5) ■ Кешегә баз казыма, үзең төшәрсең; казысаң, тирәнрәк казы - чыга алмассың +○ 131 ● 132; 397; 398; 856; 1126; 1467 (2); 2451:2; 2503; 2622; 2756; 3821; 4608; 5598 (2); 5913; +6075; 6173; 6200; 6344 (2); 6346; 6385 (2); 6661; 6700; 6718; 7174; 7368; 7452; 7465; 7673; +7674; 7698; 8166-8169; 8611; 8686; 8711; 8830; 9270; 9326; 9406; 9542 (2); 9543; 9544; 9629; +9657; 9752; 9794; 10306; 10682 (2); 10808; 10836; 10951; 11346; 11378; 11591; 11596; 11597; +11607; 11748; 11769; 11832; 11851; 11941; 11957; 12000, :1, :2, :3, :5; 12001-12003; 12079; +12115; 12140-12142; 12157; 12305; 12397; 12403; 12446; 12453; 12545; 12546 (2); 12622; +12856; 13193; 13494; 14198; 14781; 14899; 14903; 14990; 15005; 15083; 15246; 15321; 15380; +15477; 15638 (2); 15892; 15900; 16036; 16078; 16120; 16186; 16187; 16249; 16287; 16595; +16682; 16690 +КЕШЕДӘ (13) ■ Бер кешедә бер акыл, халыкта мең акыл ○ 4874 ● 7175; 8078; 8390; 9658; 10377; +10675; 11842; 12147; 13646; 14939; 15576; 16135 +КЕШЕДӘН (49) ■ Нәрсә аермаган кешедән ерак кач ○ 603 ● 1574; 2195; 4173; 5129; 5174; 5715; +5882; 5958 (2); 6349; 6552; 6719; 6912; 7514; 9476; 9485; 9517; 10656; 10786; 11157; 11235; +11948; 11964; 12138; 12159; 12203; 12223-12225; 12234; 12375; 12394; 12447; 12663; 14870; +14901; 14904-14907; 14918; 14991; 15084; 15943; 15983; 16688; 16689; 16712 +КЕШЕ-КАРА (1) ■ Кеше-кара күргәнче, кара көчек өргәнче ○ 10482 +КЕШЕЛӘР (3) ■ Бер табактан ашый торган кешеләр ○ 10024 ● 12669; 16841 +КЕШЕЛӘРНЕ (3) ■ Кешеләрне көймәдә чыгарсаң, ярга җиткәнче чыгар ○ 7041 ● 12069; +КЕШЕЛЕГЕ (2) ■ Кешенең кешелеге сүз белән түгел, эш белән ○ 6082 ● 8833 +КЕШЕЛЕГЕН (2) ■ Эш көнендә кешелеген кигән ял көнендә эш киемен кияр ○ 8821 ● 8833 +КЕШЕЛЕК (3) ■ Ике кеше тартылса, бер кешелек урын булыр ○ 4907 ● 12920; 16983 +КЕШЕЛЕКЛЕ (1) ■ Кеше булу кыен түгел, кешелекле булу кыен ○ 11148 +КЕШЕМ (1) ■ Эшем дә юк, кешем дә юк, авызымда тешем дә юк ○ 6324 +КЕШЕМЕН (1) ■ Кешемен дип йөрерсең, башыңа эш төшсә белерсең ○ 6079 +КЕШЕ-МЕШЕ (1) ■ Кеше-меше, эш белгәне - кеше ○ 6348 +КЕШЕНЕ (61 | 1) ■ Бурый-бурый кар яуса, буран атны үтерер; аз кешене күп кеше ничек тә +җайга китерер ○ 4894 ● 5205; 5558; 5637; 5824; 6009; 6169; 6337; 6372; 6402; 6630; 6749; +6823 (2); 6847; 6860; 6919; 7048; 7244; 7372; 7674; 7675; 7738; 8783; 8786; 9371; 9928; 10089; +10299; 10702; 10880; 11126; 11158; 12004-12007; 12036; 12070; 12153; 12564; 12662; 12682; +13999; 14744 (2); 14745; 14776 (2); 14908; 14919; 15450; 15511; 15643; 15845:1; 15901; 15910; +16006; 16066; 16384; 16663; 16691 +КЕШЕНЕКЕ (7) ■ Икесе кешенеке, өчесе күршенеке ○ 5266 ● 8076; 10009; 11852; 12008; 12077; +КЕШЕНЕКЕН (3) ■ Өйлеге юк кешелеген кияр, кешелеге юк кешенекен кияр ○ 8833 ● 12009; +КЕШЕНЕҢ (142 | 1) ■ Мондый көндә яхшы кешенең эте дә йөрмәс ○ 1052 ● 1126; 1278; 2309; +2549; 2870; 4282; 4786; 4908 (2); 5458; 5459; 5818; 6052; 6054; 6071; 6080-6084; 6091; 6191; +6197; 6351; 6452; 6533; 6555; 6611; 6784; 6887; 7042; 7176; 7177; 7248; 7367; 7406; 7434; 7436; +7466-7468; 7792; 8077; 9281; 9282; 9351; 9412; 9518; 9545; 9705; 9768; 9814 (2); 10148; 10570; +10673 (2); 10676; 10792; 10805; 11147 (2); 11157; 11159-11161; 11254; 11260; 11266; 11300; +11340; 11355; 11356; 11432; 11436; 11437; 11507; 11586; 11598; 11602; 11853; 11870; 11876; +11910; 11951; 11962; 12010; 12025; 12116; 12120; 12149; 12171; 12197; 12226-12229; 12307; +12308; 12322-12325; 12367 (2); 12512:1; 12522; 12523; 12559; 12628; 12745; 12857; 13495; +13577 (2); 14111; 14241; 14618; 14688; 14817; 14860; 15385; 15495; 15496; 15543; 15594; +15737; 15780; 15902; 15929; 16016; 16028; 16253; 16255; 16260; 16432; 16445; 16589; 16597; +16636; 16637; 16733 +КЕШЕҢ (1) ■ Сөймәгән кешең ашамый - чапылдый, атламый - тапылдый ○ 12757 +КЕШЕҢӘ (1) ■ Яхшы күргән дустыңа яхшы күргән малың бир: күрә-күрә сөенсен; яман күргән +кешеңә яман күргән искең бир: кия-кия көенсен ○ 5503 +КЕШЕСЕ (5) ■ Борынгының кешесе - бу көнгенең кечесе ○ 779 ● 5823; 11377; 14729; 15024 +КЕШЕСЕН (2) ■ Туңган елан эреткән кешесен чагар ○ 4685 ● 14245 +КЕШЕСЕНӘ (3) ■ Киемне кешесенә карап кисәләр ○ 8794 ● 11142; 16108 +КЕШЕСЕНЕҢ (1) ■ Юл кешесенең юлда булуы яхшы ○ 6838 +КЕШНӘГӘН (1) ■ Эшләгән - тешләгән, эшләмәгән - кешнәгән ○ 6210 +КЕШНӘМӘ (1) ■ Алыс булса - кешнәмә, якын булса - тешләмә ○ 673 +КЕШНӘП (2) ■ Эшләп түгел, кешнәп ярый ○ 6330 ● 13848 +КЕШНӘШЕП (1 | 1) ■ Ат кешнәшеп белешә, әдәм сөйләшеп таныша ○ 15762 ● 15762:1 +КЕШНӘШЕР (2) ■ Еракта - кешнәшер, якында - тешләшер ○ 733 ● 2448 +КЕШНИ (1) ■ Язгы айгыр яткан җирдән кешни ○ 2767 +КЕШТӘККӘ (1) ■ Кеше баласы кештәккә тыксаң да илекмәс, бүре баласы бүреккә салсаң да +илекмәс ○ 14185 +КЕШТӘКТӘ (2) ■ Үзеңнеке үзәктә, кешенеке кештәктә ○ 12077 ● 14208 +КИ (12) ■ Заманың ничек булса, бүркеңне шулай ки ○ 821 ● 865; 4073; 5996; 6228 (2); 8689; 8830; +8841; 8866; 8933; 9054 +КИБӘ (2) ■ Болагы булмаса, үзән дә кибә ○ 353 ● 15858 +КИБӘГЕ (2) ■ Арыш кибәге алдан оча, бодай кибәге төпкә төшә ○ 1525 (2) +КИБӘГЕҢНЕ (1) ■ Кибәгеңне туздырма, күзгә керер ○ 1496 +КИБӘК (7 | 1) ■ Тышы ефәк, эче кибәк ○ 657 ● 1392; 3274; 6467; 9471; 10508; 13698:1; 15689 +КИБӘККӘ (1 | 1) ■ Карт чыпчыкны кибәккә алдый алмассың ○ 4171 ● 4171:1 +КИБӘКЛЕККӘ (1) ■ Килен алдым - кинәндем, кибәклеккә сөялдем ○ 13352 +КИБӘКСЕЗ (3) ■ Орлык кибәксез булмас ○ 1431 ● 4905; 15934 +КИБӘН (9) ■ Күбәдән чүмәлә, чүмәләдән кибән ○ 1290 ● 1466; 3233; 3402; 4680; 5268; 9645; +10454; 17034 +КИБӘНГӘ (3) ■ Чүмәлә көенә кибәнгә үрелмә ○ 1330 ● 1416; 3427 +КИБӘНЕМ (1) ■ Иске кибәнем исән булсын ○ 1493 +КИБӘНЕН (1) ■ Бодай кибәнен арыш саламы белән ябалар ○ 1542 +КИБӘНЕНӘ (1) ■ Күрше кибәненә сәнәк белән күрсәтмә ○ 5187 +КИБӘННӘН (2) ■ Алаша кибәннән өрекмәс ○ 2770 ● 3411 +КИБӘННӘРЕН (1) ■ Берәү, азрак шәһәрдә торып кайткач, печән кибәннәрен: "Бу нинди чәүмәл чекләр?" - дип сораган, ди ○ 5164 +КИБӘР (1) ■ Анаң үлсә, дәрьяң кибәр; атаң үлсә тавың авар ○ 14391 +КИБӘРСЕҢ (1) ■ Хатының яхшы булса, аргамак менәрсең; хатының яман булса, саргаеп кибәрсең ○ 13751 +КИБЕРЛЕК (1) ■ Киберлек - кәрлә сыйфаты, кечелек - бәндә сыйфаты ○ 12011 +КИБЕТ (3) ■ "Көмеш кармакка" кибет балыгы кабар ○ 4499 ● 7886; 7923 +КИБЕТЕНӘ (1) ■ Ислемай кибетенә керсәң, исе йогар; тимерче алачыгына керсәң, корымы +йогар ○ 285 +КИБЕТЕНДӘ (1) ■ Төлке никадәр качса да, барыр җире күрекче кибетендә ○ 2298 +КИГӘВЕН (1) ■ Күзен алган кигәвен кебек ○ 4844 +КИГӘВЕНЕ (1) ■ Ат кигәвене корт түгел, бал җыймый ○ 4757 +КИГӘН (23) ■ Агачның башын киссәң, төбе калыр; икенең берсе үлсә, берсе калыр; ялгызның +үзе үлсә, кеме калыр? Менгән аты, кигән туны ятка калыр ○ 4859 ● 5357; 5383 (2); 7438; 8764; +8777; 8808 (2); 8821; 8836; 8876; 8894 (2); 8903; 8920; 8926 (2); 8999; 9050; 9051; 13339; 13584 +КИГӘНДӘ (3) ■ Ярлының бәйрәме яңа күлмәк кигәндә ○ 7494 ● 14205; 14928 +КИГӘНЕҢНӘН (1) ■ Башыңа кигән бүркең өстеңә кигәнеңнән яхшы булсын ○ 8999 +КИГӘННӘН (1) ■ Дөнья кама кигәннән дә үтә, карап калганнан да үтә ○ 14726 +КИГӘННӘР (1) ■ Кимәгәнне киярсең, кигәннәр өстеңнән төшмәсен ○ 8799 +КИГӘННЕКЕ (1) ■ Ат кемнеке - менгәннеке, тун кемнеке - кигәннеке ○ 2501 +КИГӘНЧЕ (1) ■ Кыш көне җиде җилән кигәнче бер тун ки ○ 865 +КИГЕЗӘ (1) ■ Сүз бозау имезә, йокы козау кигезә ○ 15994 +КИГЕЗМИЛӘР (1) ■ Бер атка ике камыт кигезмиләр ○ 2633 +КИГИЛӘРЕ (1) ■ Көпчәк суга кем белмәс - кигиләре килешмәс ○ 7059 +КИДЕ (3) ■ Бай киде - котлы булсын! Ярлы киде - каян алдың? ○ 7178 (2) ● 8988 +КИДЕМ (2) ■ Итек кидем дип, чабатаны чыгарып ташлама ○ 9048 ● 9156 +КИДЕРӘЛӘР (1) ■ Мөгезең зур булса, агач камыт кидерәләр икән ○ 2397 +КИДЕРГӘЧ (1) ■ Тун кидергәч, түнгәк тә туй кодасы булыр ○ 8927 +КИДЕРЕП (1) ■ Ишәккә йөгән орып качыр булмас, куравычка тун кидереп хатын булмас ○ 5807 +КИДЕРЕР (1) ■ Һөнәр: туйдырыр, ат мендерер, тун кидерер ○ 6414 +КИДЕРМИЛӘР (2) ■ Бүрегә бүрек кидермиләр ○ 2172 ● 3202 +КИДЕРСӘҢ (1) ■ Сарыкка эт тиресе кидерсәң дә, бүредән куркыр ○ 3110 +КИДЕРТМИ (1) ■ Сүз күлмәк кидертми ○ 16002 +КИЕГЕ (3) ■ Атның киеге - колан, кәҗәнең киеге - коралай ○ 2226 (2) ● 11320 +КИЕЗ (9 | 1) ■ Дуңгыз кылыннан киез итек басып булмый ○ 2882 ● 5024; 8632; 8687; 9030 (2); +10397, :1; 10484; 14120 +КИЕЗДЕР (1) ■ Оятсызның бите - киездер ите ○ 11277 +КИЕК (5) ■ Ышанган тауда киек юк ○ 197 ● 2041; 2042; 4400; 13061 +киек → арыслан-киек +КИЕККӘ (1) ■ Киеккә үлем сәгате җитсә, туп-туры аучыга чабар ○ 2017 +КИЕКНЕҢ (2) ■ Тотылмаган киекнең йонын йолкымыйлар ○ 2021 ● 13039 +КИЕКСЕЗ (3) ■ Җир чокырсыз булмас, урман киексез булмас ○ 213 ● 1859; 12501 +КИЕКТӘН (1) ■ Киектән курыксаң, урманга барма ○ 2018 +КИЕКЧЕГӘ (1) ■ Ике карчыга сугышкан, киекчегә йон файда ○ 4025 +КИЕЛМӘГӘН (1) ■ Киелмәгән кием тузмый ○ 8784 +КИЕМ (46 | 1) ■ Көзге юлга кием ал, язгы юлга азык ал ○ 892 ● 1170; 4991:2; 5015; 6320; 7202; +7515; 8432; 8673; 8686; 8688; 8689; 8711; 8759; 8760; 8763; 8776; 8780; 8783-8789; 8807; 8816; +8829; 8862; 8877; 8879; 9041; 9042; 9583; 9765; 11201; 11565; 12098; 12711; 13559; 13773; +15130; 15285; 16377; 16598; 16682; 16899 +КИЕМГӘ (3) ■ Киемгә хезмәт итмә, кием сиңа хезмәт итсен ○ 8789 ● 11599; 15317 +КИЕМДӘ (1) ■ Килбәт - киемдә ○ 8798 +КИЕМДӘГЕ (1) ■ Киемдәге керне юып бетерәсең, күңел керен бетерү читен ○ 11162 +КИЕМЕ (12) ■ Кеше аты тирчән, кеше киеме керчән ○ 2658 ● 7441; 7469; 8434; 8781; 8782; 8790; +8791; 8800; 11341; 11393; 15313 +КИЕМЕН (2) ■ Киемен күр дә хәлен күр ○ 8792 ● 8821 +КИЕМЕҢ (3) ■ Киемең киң булганчы күңелең киң булсын ○ 11164 ● 11379; 16599 +КИЕМЕҢӘ (1) ■ Киемеңә карап каршы алалар, акылыңа карап озаталар ○ 8793 +КИЕМЕҢНЕ (3) ■ Юлга чыксаң, кышкы киемеңне калдырма ○ 6848 ● 11165; 12176 +КИЕМЛЕГӘ (1) ■ Ялангачка яз яхшы, киемлегә көз яхшы ○ 995 +КИЕМЛЕГЕҢ (1) ■ Өскә - киемлегең, тамакка - туемлыгың булсын ○ 8837 +КИЕМЛЕКТӘН (1) ■ Үзе әдәмлектән чыкканның киеме киемлектән чыгар ○ 11341 +КИЕМНЕ (14) ■ Бай капкасы тимерле, өзә, йолка киемне ○ 7171 ● 8783; 8794; 8795; 8803; 8826; +8830; 8838; 8854; 8863 (2); 8873; 11600; 14919 +КИЕМНЕҢ (2) ■ Ертык киемнең ямарлыгы калмаса, үзе ямауга китәр ○ 8855 ● 8864 +КИЕМСЕЗ (1) ■ Эчтән азыксыз, тыштан киемсез ○ 8847 +КИЕН (1) ■ Ике чабата бер кием, теләсәң кайсын киен ○ 9042 +КИЕНӘ (1) ■ Көтүче хатыны кич киенә, ди ○ 13667 +КИЕНГӘН (2) ■ Алдан аягын киенгән алга чыгар ○ 6726 ● 10878 +КИЕНГӘНГӘ (1) ■ Шәһәр кызы киенгәнгә авыл кызы сөенгән ○ 5242 +КИЕНДЕРӘ (3) ■ Киндер ыстаны киендерә, чүпләме күзне сөендерә ○ 1550 ● 8691; 8716 +КИЕНДЕРСӘҢ (2) ■ Киендерсәң, бүкән төбе дә чибәрләнә ○ 8796 ● 8797 +КИЕНДЕРҮ (1) ■ Кыл чабата киендерү ○ 9079 +КИЕНЕР (2) ■ Тавис киенер дә ясаныр, аккош коеныр да сыйпаныр ○ 4120 ● 13912 +КИЕНСӘ (3) ■ Бай, ертык киенсә дә, - бай ○ 7169 ● 13099 (2) +КИЕП (5) ■ Калфакны кантарда киеп булмый ○ 9009 ● 9052; 10043; 13311; 13924 +КИЕРГЕ (1) ■ Кирәкмәгән киерге иртәгә кирәгер ○ 8693 +КИЕРДЕМ (1) ■ Бастым - киез булды, киердем - киез итек ○ 9030 +КИЕРЕЛЕП (1) ■ Каенана кайкаеп тормас, килен киерелеп тормас ○ 14607 +КИЕРЕП (1) ■ Үз өең үзеңә ирек, утыр түшеңне киереп ○ 8348 +КИЕРМӘ (1) ■ Җәяңне бик киермә - сындырырсың ○ 5687 +КИЕРТМӘ (1) ■ Кипкән кисмәккә кыршау киертмә ○ 9931 +КИЕРТМИЛӘР (3) ■ Айга күлмәк киертмиләр ○ 19 ● 10911; 11240 +КИЕРТҮ (2) ■ Чабак колакчын киертү ○ 9027 ● 10487 +КИЗӘК (1) ■ Турбы тулганда кизәк табылды ○ 9968 +КИЗӘНГӘЧ (1) ■ Кизәнгәч - сук ○ 5585 +КИЗӘНСӘҢ (1) ■ Бер бал кортына кизәнсәң, унысы сиңа ташланыр ○ 4725 +КИКЕРГӘН (1) ■ Бер керән ашап, ике атна кикергән ○ 1630 +КИКРЕГЕ (1) ■ Әтәчнең күрке - кикреге дә койрыгы ○ 4384 +КИКРИКҮК (2) ■ Тавык "кикрикүк" дигән белән әтәч булмас ○ 4308 ● 4393 +КИЛ (5) ■ Ялкауга: "Әйдә эшкә барыйк", - дигәч, "Хәлем юк", - дигән. "Кил ашарга", - дигәч, +"Кайда минем тәти кашык?" - дигән ○ 6596 ● 8293; 10060 (2); 10074 +КИЛӘ (79) ■ Каз килсә - яз килә ○ 845 ● 848; 1217 (2); 1474; 2521; 3456 (2); 3520; 3600; 4117; +4243; 4383; 4808; 5662; 5866; 5910; 5925 (3); 6225; 6604; 6785; 7269; 7338; 7678; 7790; 7818; +7930; 8116; 8177; 8195; 8937; 9394; 9674; 10080; 10116; 10155; 10169; 10196; 10630; 11118; +11223; 11224; 11268; 11716; 11947; 12322 (2); 12851 (2); 12963; 13191 (2); 13193; 13272 (2); +13361 (3); 13362 (3); 13405 (2); 14083; 14261; 14606; 14609; 14750; 14814; 14823; 14827; 15191; +15309; 15422; 16555; 16845; 17011 +килә → чаба-килә +КИЛӘ-КИЛӘ (5) ■ Ерактагы чап була, килә-килә чак була ○ 685 ● 2417; 3118; 3240; 5159 +КИЛӘП (2) ■ Килгән җире киләп җебедәй, килмәгән җире киле сабыдай ○ 8690 ● 8737 +КИЛӘСЕ (4) ■ Киләсе көннең билгесе юк, үткән көннең кайгысы юк ○ 857 ● 7369; 10255; 14909 +КИЛӘЧӘГЕНӘ (1) ■ Байлыгына багып чыкма, киләчәгенә багып чык ○ 13132 +КИЛӘЧӘК (1) ■ Киләчәк тавыктан килгән күкәй яхшы ○ 4283 +КИЛӘЧӘККӘ (1) ■ Үткәннәрдән гыйбрәт ал, киләчәккә үрнәк бул ○ 1006 +КИЛБӘТ (1) ■ Килбәт - киемдә ○ 8798 +КИЛБӘТЕ (1) ■ Килбәте нинди - күләгәсе шундый ○ 10767 +КИЛБӘТЕН (1) ■ Килбәтен күргәч, өрәк өркер ○ 10730 +КИЛБӘТЛЕ (2) ■ Килбәтле кыз килен булгач күренер ○ 13350 ● 13359 +КИЛБӘТСЕЗ (2) ■ Буе-сыны килбәтсез, сөйләр сүзе хикмәтсез ○ 10826 ● 13360 +КИЛГӘН (74 | 1) ■ Батып барган кояш туып килгән айга кырын карый, имеш ○ 25 ● 748; +749 (2); 756 (2); 825; 896 (2); 1197; 1198; 3037; 3173; 3313; 3907:1; 4155; 4283; 4344; 4784; +4922 (2); 5043; 5096; 5365; 5464 (2); 5574; 6401; 6895; 7132; 7330; 7331; 7508; 7800; 7841 (2); +8629 (2); 8690; 9712; 10057 (2); 10071 (2); 10075; 10081; 10150 (2); 10161; 10185-10187; 10212; +10820; 11014; 11223; 12436; 12645; 12875; 13097; 13695; 14372; 14782; 14934; 15150; 15573; +15731 (2); 16381; 16505; 16623; 16736 (2); 16916; 16945 +КИЛГӘНГӘ (4) ■ Ай да килгәнгә аяк, көн дә килгәнгә таяк ○ 750 (2) ● 10054 (2) +КИЛГӘНДӘ (17) ■ Дус дус өчен мал бирер, яу килгәндә җан бирер ○ 5360 ● 5552; 5667; 6446; +6997; 7338; 8318; 9735; 10145; 10210; 12437; 12900; 13373; 14783; 14807; 14827; 16015 +КИЛГӘННӘР (1) ■ Былазау белән этләч - пар килгәннәр инде ○ 6622 +КИЛГӘННЕ (6) ■ Тилегә буш килгәнне исерек түләп алган, ди ○ 9843 ● 10076; 15609; 15725 (2); +КИЛГӘННЕҢ (5) ■ Төстән килгәннең төсе башка ○ 5065 ● 9624 (2); 10188 (2) +КИЛГӘНСЕҢ (1) ■ Әйрән сорап килгәнсең - чиләгеңне яшермә ○ 8191 +КИЛГӘНЧЕ (5) ■ Ишек алдыннан дау килгәнче өй артыннан яу килсен ○ 8604 ● 10077; 10673; +13402; 15213 +КИЛГӘЧ (7 | 1) ■ Ерактагы кояш җылы була, якынга килгәч чак була ○ 27 ● 685:2; 2498; 2973; +7978; 10077; 13404; 13416 +КИЛДЕ (13) ■ Ялкауга ял килде ○ 6629 ● 8055 (2); 12230 (2); 13291; 13417 (2); 14627 (2); 14630; +14796; 17005 +КИЛДЕМ (6) ■ Килдем тау аша, күп сөйләшмим - тешем камаша ○ 228 ● 1578; 8131; 8221; +13428 (2) +КИЛЕ (6) ■ Килгән җире киләп җебедәй, килмәгән җире киле сабыдай ○ 8690 ● 9930; 11639; +13800 (2); 15717 +КИЛЕГӘ (5) ■ Килегә салып су төймиләр ○ 399 ● 1559; 9929; 9971; 11668 +КИЛЕН (63 | 3) ■ Көзге көн - кияү акылы, язгы көн - яшь килен йөзе ○ 888 ● 13096; 13112; +13122; 13264 (2); 13341; 13342, :1; 13344 (3); 13345 (2); 13346; 13350; 13351 (2); 13352-13356; +13357, :1, :2; 13358-13360; 13361 (2); 13362 (2); 13363-13371; 13381; 13384; 13386; 13387; +13389; 13390; 13392; 13394-13398; 13400; 13401; 13421; 13517; 13942; 14428; 14598; 14605; +14607; 14619; 14642; 14647 +КИЛЕНГӘ (6) ■ Китек салма - киленгә ○ 13378 ● 13379; 13383; 13384; 14619; 14620 +КИЛЕНДӘ (1) ■ Килендә дә бар, кимпердә дә бар ○ 13372 +КИЛЕНДӘШ (1) ■ Китап - якын сердәш, ялкаулык - яман килендәш ○ 16604 +КИЛЕНДӘШНЕҢ (1) ■ Ике көндәшнең башы бер мендәргә сыя, ике килендәшнең башы бер +мендәргә сыймый ○ 13348 +КИЛЕНЕ (5) ■ Байның килене булганчы, ярлы кызы булсамчы ○ 7283 ● 13349; 13377; 14612; +КИЛЕНЕМ (8) ■ Кызым, сиңа әйтәм, киленем, син тыңла ○ 13113 ● 13385 (2); 13399; 13425; +14138; 14634; 14639 +КИЛЕНЕН (1) ■ Киленен яратмаган каенана аш утыртканда намазга керешер ○ 14621 +КИЛЕНЕҢ (2) ■ Заманы үтсә, таш киленең дә төбе төшә ○ 9894 ● 14160 +КИЛЕНЕҢНЕҢ (1) ■ Кияүнең начарлыгын кызыңнан күр, киленеңнең начарлыгын үзеңнән +күр ○ 13423 +КИЛЕН-КИРТӘ (2) ■ Ашап калыйк үлгәнче, килен-киртә килгәнче ○ 13402 ● 13403 +КИЛЕННӘР (3) ■ Көз көне - яшь кияүләр акылы, яз көне - яшь киленнәр акылы ○ 885 ● 13375; +КИЛЕННӘРНЕҢ (1) ■ Энем кырлач әйткән: "Агам кырлачны уздырам, яшь киленнәрнең көянтәсен сындырам" ○ 969 +КИЛЕННЕ (2) ■ Киленне - килгәндә, келәмне җәйгәндә макта ○ 13373 ● 13404 +КИЛЕННЕКЕ (2) ■ Килен таянып төшкән мал киленнеке була ○ 13366 ● 13382 +КИЛЕННЕҢ (6) ■ Балыкның - ике күзе, киленнең бер күзе сукыр ○ 13343 ● 13347; 13374; +13380; 13393; 14570 +КИЛЕНЧӘК (1) ■ Хатын бала тапмыйча, киленчәк аты китмәс ○ 13391 +КИЛЕП (21 | 1) ■ Бер кара тургай килеп, яз башын китерми ○ 771 ● 1700; 3340; 3533; 3838; +4018 (2); 4266; 5172 (2); 6255; 6720:1; 10822; 11003; 11163; 11601; 13795; 14631; 15460; 15943; +15999; 16856 +КИЛЕР (41) ■ Язган булса язга килер, язмаган булса көзгә килер ○ 1063 (2) ● 1184; 1439; 1590; +2278; 2419; 2898; 3313; 4069; 4260; 4469; 4517; 5743 (2); 5838 (2); 6002; 6201 (2); 6730; 9374; +10100; 10452 (2); 10966; 12043; 12326; 13281; 14357; 14451; 14554 (2); 14597 (2); 14906; +14916 (2); 16150; 16637; 16779 +КИЛЕРМЕН (1) ■ Рәхмәт сыйга-хөрмәткә, кич килермен калган үрдәккә ○ 10215 +КИЛЕСЕ (2) ■ Өй артында килесе, килесе янында тилесе ○ 11777 (2) +КИЛЕСЕНӘ (1) ■ Исәбенә күрә хисабы, килесенә күрә кисабы ○ 7910 +КИЛЕШ (2) ■ Ат бер юлга күнеп алса, йоклаган килеш тә йөри ○ 2488 ● 10406 +КИЛЕШӘ (15 | 2) ■ Көтүче белән бүре бервакытта да килешә алмый ○ 2376 ● 4261; 5591; 9010; +9057; 10679, :1, :2; 10682 (2); 12017; 12906; 13001; 15182 (2); 16056; 16790 +КИЛЕШЕ (3) ■ Атна кичнең килеше чәршәмбедән билгеле ○ 761 ● 883; 909 +КИЛЕШЕН (1) ■ Ләкләкнең килешен сорама, китешен сора ○ 4070 +КИЛЕШЕР (4) ■ Баткак бакага килешер ○ 113 ● 1609; 9548; 16359 +КИЛЕШЕРГӘ (1) ■ Талашсаң килешергә юл калдыр ○ 16058 +КИЛЕШКӘН (2) ■ Сабанда килешкән ындырда сугышмас ○ 1434 ● 8152 +КИЛЕШКӘНДӘ (1) ■ Үткәндә аша, килешкәндә ки ○ 8841 +КИЛЕШМӘГӘН (1) ■ Килешмәгән каенанага борының белән җир сөрсәң дә ярамассың ○ 14622 +КИЛЕШМӘГӘННЕҢ (1) ■ Төсе килешмәгәннең эше килешми ○ 10699 +КИЛЕШМӘС (5) ■ Сыерга ияр килешмәс ○ 3201 ● 3605; 7059; 9691; 16352 +КИЛЕШМИ (5 | 1) ■ Биисе килмәгән аюга көй килешми ○ 2101 ● 3205; 8919; 9015; 10699; +16352:1 +КИЛЕШТЕРҮЧЕ (1) ■ Илне килештерүче - тунга төймә тегүче ○ 4982 +КИЛМӘ (1) ■ Әдәпсез хуҗага кунак булып килмә ○ 10198 +КИЛМӘГӘН (12) ■ Килмәгән болыт, яумаган яңгырга чиләк тотмыйлар ○ 1109 ● 1110; 2101; +2625; 5694; 6356; 6489; 8690; 10101; 15988; 16249; 16945 +КИЛМӘГӘНГӘ (2) ■ Кулыңнан килмәгәнгә телең белән сүз бирмә ○ 15911 ● 16352 +КИЛМӘГӘНДӘ (2) ■ Күрәсең килмәгәндә кибән дә күренми ○ 10454 ● 16052 +КИЛМӘГӘННӘН (1) ■ Бер кеше килмәгәннән базар тукталмый ○ 7889 +КИЛМӘГӘННЕҢ (1) ■ Эшлисе килмәгәннең эче авыртыр ○ 6203 +КИЛМӘК (3) ■ Килмәк - күңел, кайтмак - рәхәт ○ 10078 ● 14907; 15384 +КИЛМӘКЧЕ (1) ■ Чүпрәкчедән күрмәкче чүлмәкче дә килмәкче ○ 9993 +КИЛМӘС (17) ■ Сарымсак ашамаганның авызыннан ис килмәс ○ 1612 ● 2636; 3967; 3970; 6033; +6466; 7369; 7501; 11720; 12031; 12118 (2); 12326; 14635; 15988; 16491; 16637 +КИЛМӘСӘ (13) ■ Ише килмәсә, төсе килми ○ 580 ● 2419; 2961; 5447; 6604; 7930; 9289; 9930; +10254; 11947; 12145; 12357; 14906 +КИЛМӘСӘҢ (1) ■ Син килмәсәң, эчем күгәрә ○ 10845 +КИЛМӘСЕН (1) ■ Кунак килсен, каза килмәсен ○ 10102 +КИЛМӘҮ (1) ■ Чама чамага туры килмәү ○ 8069 +КИЛМЕШӘК (2) ■ Килмешәк эткә хәерче дә хуҗа ○ 3495 ● 11163 +КИЛМИ (30) ■ Идел суы да барып алмыйча килми ○ 386 ● 580; 582 (2); 859; 3561; 4177; 4211; +5447; 6392; 6676; 6677; 7102; 10254; 10794 (2); 10915; 11385; 11971; 12505; 13066; 14809; +14816; 14836; 14887; 15104; 15417; 15419; 15421; 16555 +КИЛСӘ (113 | 2) ■ Иңе килсә - буе килми, буе килсә - иңе килми ○ 582 (2) ● 845; 899; 1103; 1763; +1828; 2259; 2485; 2764; 2874 (2); 3423; 3432; 3433; 3600; 3610; 3969; 4243; 4446; 4458; 4904; +5161; 5173; 5204; 5258; 5280; 5416; 5418; 5459; 5526; 5637; 5756 (2); 6084; 6303 (2); 6326; +6490; 6674; 7033; 7047 (2); 7052; 7056; 7683; 8301; 8419; 9264; 9374; 9826; 9930; 10065 (2); +10079; 10084; 10103-10110; 10195; 10953; 11982; 12144; 12361; 12438; 12455-12458; 12673; +12841; 12952; 13178; 13194; 13205; 13388; 13599; 13627; 13641 (2), :1 (2); 13754; 13777; 13976; +14344; 14483; 14526; 14617 (2); 14643 (2); 14645 (2); 14697 (2); 14792; 14814; 14823; 15031 (2); +15070 (2); 15071; 15678 (2); 15862; 16022; 16200; 17011 +КИЛСӘМ (1) ■ Килсәм кунак, китсәм ерак ○ 10211 +КИЛСӘҢ (5 | 1) ■ Ерактагы кояш җылы була, якын килсәң пешерә ○ 27:2 ● 2457 (2); 10060; +12134 (2) +КИЛСЕН (6 | 1) ■ Тавыкның астына күкәй куймасаң, чебеш кайдан килсен ○ 4331 ● 6730:1; +8604; 10102; 10255; 15153; 15573 +КИЛҮ (8) ■ Бер каз килү белән яз булмас ○ 769 ● 4143; 5228; 9625; 10038; 10350; 15355; 16704 +КИЛҮЕ (1) ■ Кунакның килүе үзеннән, китүе хуҗадан ○ 10142 +КИМ (10 | 2) ■ Ким артыр, тулы кайтыр ○ 586 ● 589; 1937; 9400; 13357, :1, :2; 13375; 13533; +14276; 14904; 16251 +КИМӘ (8) ■ Кантарда калфак кимә, яз көне бүрек кимә ○ 844 (2) ● 8780; 8873; 9057; 12711; +13375 (2) +КИМӘГӘН (1) ■ Тун кимәгән тун кисә, кага-кага туздырыр ○ 8928 +КИМӘГӘННЕ (1) ■ Кимәгәнне киярсең, кигәннәр өстеңнән төшмәсен ○ 8799 +КИМӘС (1) ■ Суыкка туңмаган җылыны кимәс ○ 1127 +КИМЕ (1) ■ Яман-яхшы булса да, беткән эшнең моңы юк, бетергән ирнең киме юк ○ 6260 +КИМЕК ( | 1) ■ Кирәкмәс балта кимек чабарга ярый ○ 1974:1 +КИМЕКЛЕ (1) ■ Ир икмәге - ирекле, ашый белсәң - кимекле ○ 13486 +КИМЕКНЕҢ (1) ■ Кимекнең матурлыгы - җилек, кешенең матурлыгы - акыл ○ 11602 +КИМЕМӘС (4) ■ Бер тамчыдан диңгез артмас, бер тамчыдан кимемәс ○ 350 ● 1624; 3609; 4630 +КИМЕМИ (1) ■ Өмет үлмәсә, ризык кимеми ○ 9404 +КИМЕНДӘ (1) ■ Ай кимендә артыр, тулысында кайтыр ○ 6 +КИМЕР (1) ■ Аш - капкан саен кимер, сүз - әйткән саен артыр ○ 15771 +КИМЕРӘ (3) ■ Арыслан үлгәннән соң, азу тешен тычканнар кимерә, ди ○ 2051 ● 3019; 11273 +КИМЕРЕП (1) ■ Комсыз тау кимереп диңгез суын эчсә дә туймас ○ 11860 +КИМЕРЕР (2) ■ Тычкан песи бәйләп куйган җепне кимерер ○ 3413 ● 3415 +КИМЕРСӘҢ (1) ■ Шикәрне кайсы ягыннан кимерсәң дә тәмле ○ 9381 +КИМЕРСЕН (1) ■ Кәҗәсе тал кимерсен, егете идән җимерсен ○ 12896 +КИМЕРТӘ (1) ■ Икмәк югы ямандыр, каты-коты кимертә; хатын югы ямандыр, әллә кемне +сөйдертә ○ 13643 +КИМЕРТЕР (1) ■ Икмәк югы ямандыр, каты-коты кимертер ○ 9212 +КИМИ (5) ■ Сыерның тубыгына су тисә, сөте кими ○ 3218 ● 6837; 8137; 9152 (2) +КИМИЛӘР (1 | 2) ■ Бер ташлаган чабатаны яңадан кимиләр ○ 9036 ● 9036:1, :2 +КИМЛЕК (2) ■ Барлыкта тарлык юк, киңлектә кимлек юк ○ 7572 ● 12032 +КИМНЕҢ (1) ■ Кимнең ташуы бар, ташуның кайтуы бар ○ 587 +КИМПЕРДӘ (1) ■ Килендә дә бар, кимпердә дә бар ○ 13372 +КИМСЕНМӘ (1) ■ Тимтенсәң дә кимсенмә ○ 14949 +КИМҮДӘН (1) ■ Яшь ай кимүдән курыкмас ○ 74 +КИМЧЕЛЕГЕ (1) ■ Сөйгәнеңнең артыклыгы була, кимчелеге булмый ○ 12751 +КИМЧЕЛЕГЕН (2) ■ Хатыныңның кимчелеген анаң яхшы белер ○ 13755 ● 13825 +КИМЧЕЛЕК (1) ■ Аз ялкаулык күпкә китәр, аз кимчелек зурына илтәр ○ 6444 +КИМЧЕЛЕКСЕЗ (1) ■ Гүзәл дә кимчелексез булмый ○ 10660 +КИНӘ (5) ■ Дөя кинә саклар ○ 2916 ● 5364; 12272; 12524; 12608 +КИНӘЛЕ (1) ■ Кинәле кеше - инәле кеше ○ 12525 +КИНӘНГӘН (4) ■ Тавис кошы койрыгына баккан - кинәнгән, аягына бакса - җирәнгән, ди +○ 4122 ● 4220; 9240; 13169 +КИНӘНДЕМ (2) ■ "Кинәндем дә куандым, тиле улыма кыз алдым". - "Бирдем исә котылдым +синекеннән биш битәр" ○ 13179 ● 13352 +КИНӘНДЕРГӘН (1) ■ Белмәгән эше юк, кинәндергән төше юк ○ 6435 +КИНӘНЕП (1) ■ "Атаң кинәнеп йөк артыннан бара", - дип әйтте, ди, бер хатын, ире төнлә +печән белән Казанга киткәч, үзе тышка чыгып туңып кергәч ○ 13796 +КИНӘНЕР (2) ■ Карга казганыр, тилгән кинәнер ○ 3957 ● 5376 +КИНӘНЕРСЕҢ (1) ■ Бер имгәнсәң, бер кинәнерсең ○ 6042 +КИНӘНЕЧ (1) ■ Иген төбе - кинәнеч ○ 1397 +КИНӘСЕ (3) ■ Энәсе белән кинәсе тел очында ○ 8752 ● 12384 (2) +КИНӘТ (3) ■ Агачны кинәт бөксәң шарт сынар ○ 1884 ● 7368; 13987 +КИНӘЧЕЛ (1) ■ Яман кеше - кинәчел ○ 12219 +КИНДЕР (18) ■ Бер кояшта киндер киптергәннәр ○ 91 ● 1550-1553; 8324; 8691; 8692; 8725; +8728; 8732; 8733; 8797; 8828; 8904; 8908; 12074; 14315 +КИНДЕРАШ (3) ■ Киндердән киндер дә була, киндераш та була ○ 1553 ● 8692; 12786 +КИНДЕРӘ (1) ■ Иске чабатага яңа киндерә үргән ○ 9078 +КИНДЕРӘДӘН (1) ■ Елан чаккан кеше киндерәдән куркыр ○ 4606 +КИНДЕРӘСЕ (1) ■ Чабатасына күрә киндерәсе ○ 9065 +КИНДЕРӘСЕН (1) ■ Ялкау киндерәсен ураганчы, тырыш эшен бетерер ○ 6572 +КИНДЕРДӘН (4) ■ Киндердән киндер дә була, киндераш та була ○ 1553 ● 1554; 8692; 16026 +КИНДЕРЕ (1) ■ Акка тук, печмәгә киндере юк ○ 9420 +КИНДЕРНЕ (1) ■ Киндерне башлау белән бетерү кебек ○ 8738 +КИҢ (54) ■ Кара җирнең карыны киң ○ 125 ● 589-591; 592 (2); 615; 694; 854; 878; 1852; 1937; +4926; 5015; 5081; 5405; 5480; 5879; 6943; 7020; 7057 (2); 7110; 7264; 7334; 7422; 7601; 8227; +8238; 8292; 8688; 8909; 9708; 11098; 11122; 11164 (2); 11208; 11209; 11230-11232; 11237; +11301; 11958; 12918; 13016; 13376; 13559; 14747; 15388; 15903 (2); 16377 +КИҢӘШ (18) ■ Ике киңәш бер булса, илле егет йөз була ○ 4909 ● 4912 (2); 4998; 5013; 5671 (2); +8910; 9561; 11459; 11512; 11543 (2); 11547 (2); 14346; 16595; 16690 +КИҢӘШЕ (1) ■ Хатын киңәше ханга ярый ○ 13716 +КИҢӘШЕН (1) ■ Кеше киңәшен ишет, үз акылың белән эш ит ○ 5011 +КИҢӘШЕҢНЕ (1) ■ Сереңне бер генә кешегә сөйлә, киңәшеңне мең кешегә ит ○ 12546 +КИҢӘШЕП (2) ■ Киң киңәшеп ертылыр, тар тартышып ертылыр ○ 590 ● 15419 +КИҢӘШКӘ (2) ■ Халык күплеге эшкә ярар, киңәшкә ярамас ○ 5074 ● 14339 +КИҢӘШКӘН (1) ■ Киңәшкән үкенмәс ○ 5014 +КИҢӘШЛЕ (5) ■ Киңәшле ил азмас, киң кием тузмас ○ 5015 ● 5016; 12960; 13270; 13559 +КИҢӘШМӘ (1) ■ Ерактан киңәшмә, якыннан сөйләшмә ○ 689 +КИҢӘШСЕЗ (1) ■ Киңәшсез эш тарыкмый ○ 6087 +КИҢӘШТӘ (1) ■ Симез - табакта, дус киңәштә беленә ○ 5474 +КИҢӘШТӘН (1) ■ Акылдан зур байлык, наданлыктан зур ярлылык, киңәштән зур таяныч юк +○ 11421 +КИҢӘШҮ (1) ■ Бүрек белән киңәшү ○ 9023 +КИҢГӘ (2) ■ Маңгае киңнән түңелмә, иңсәсе киңгә үрелмә ○ 10289 ● 14747 +КИҢДЕР (1) ■ Туган телем - иркә гөлем, киңдер сиңа күңел түрем ○ 15630 +КИҢЛЕГЕ (1) ■ Өең тар булса, дөнья киңлеге беленмәс ○ 8316 +КИҢЛЕГЕНДӘ (1) ■ Аягыңдагы итегең тар булса, дөньяның киңлегендә ни файда ○ 9029 +КИҢЛЕГЕННӘН (1) ■ Хатының яман булса, йортың тынычлыгыннан ни файда; итегең тар +булса, дөньяның киңлегеннән ни файда ○ 13750 +КИҢЛЕКТӘ (2) ■ Киңлектә тарлык юк ○ 593 ● 7572 +КИҢНӘН (1) ■ Маңгае киңнән түңелмә, иңсәсе киңгә үрелмә ○ 10289 +КИҢНЕҢ (1) ■ Холкы киңнең тереклеге киң ○ 11301 +КИҢЧЕЛЕК (2) ■ Тарчылык булмыйча, киңчелек булмый ○ 616 ● 7371 +КИПКӘН (6) ■ Кипкән җимеш күк куырылган ○ 1847 ● 1917; 4541; 5101; 9931; 13964 +КИПКӘНЧЕ (2) ■ Балыкның байлыгы - итәк-җиңең кипкәнче ○ 4467 ● 12384 +КИПМӘГӘН (2) ■ Борын асты кипмәгән ○ 10622 ● 10639 +КИПМӘС (4) ■ Уңганнан тир кипмәс, ялкаудан чир китмәс ○ 6534 ● 6561; 11837 (2) +КИПМИ (3) ■ Бер тамчы су, диңгезгә төшсә, кипми ○ 349 ● 6524; 14920 +КИПТЕРӘ (3) ■ Сусыз юа, җилсез киптерә ○ 532 ● 7476; 9085 +КИПТЕРГӘН (2) ■ Күп типтергән - үзен киптергән ○ 9840 ● 10859 +КИПТЕРГӘННӘР (1) ■ Бер кояшта киндер киптергәннәр ○ 91 +КИПТЕРДЕК (1) ■ Чыландык та киптердек, яңгыр безне нишләтсен ○ 1230 +КИПТЕРЕП (1) ■ Җәен өйдә боз киптереп, кышын суган саталар ○ 1066 +КИПТЕРМӘ (1) ■ Идел кичмичә аягыңны киптермә ○ 383 +КИПТЕРҮ (1) ■ Бер кояшта киндер киптерү ○ 8733 +КИРӘГӘГӘ (1) ■ Кәҗә тиресен кирәгәгә тарт, күнчегә сат ○ 3039 +КИРӘГЕН (3) ■ Базарга һәркем барыр, үзенең кирәген алыр ○ 7879 ● 12471; 16565 +КИРӘГЕНӘ (2) ■ Акча бездә күп түгел, кирәгенә юк түгел, килә тора, китә тора, кирәгенә җитә +тора ○ 7818 (2) +КИРӘГЕННӘН (1) ■ Кешәнле ат кирәгеннән ары йөрмәс ○ 2660 +КИРӘГЕҢӘ (1) ■ Кирәкмәсне алсаң, кирәгеңә зар булырсың ○ 7925 +КИРӘГЕҢНЕ (2) ■ Кирәгеңне тырнап-казынып табарга тавыктан өйрән ○ 4284 ● 7924 +КИРӘГЕР (1) ■ Кирәкмәгән киерге иртәгә кирәгер ○ 8693 +КИРӘК (130 | 4) ■ Кирәк таш кулга эләкми ○ 133 ● 134; 165 (2); 403:1; 638; 647; 702; 1353; 1392; +1592 (2); 1663; 1922; 1974:2; 2019 (2); 2469; 2585; 2938; 3012; 3111; 3528; 3790; 4462; 4835; +4914; 5189; 5487; 5639; 5737 (2); 5883; 6395 (2); 6403; 6408 (2); 6431; 6493 (2); 6496; 6497; +7214; 7504; 7510 (2); 7618, :1, :2; 7710; 7935; 8044 (3); 8045 (3); 8273 (2); 8281 (2); 8521; 8620; +8633; 8991; 8994; 9187 (2); 9288 (2); 9442 (2); 9542 (2); 9695; 9956 (2); 10286; 10563; 10641; +10691 (2); 10776; 10924; 11281 (2); 11464; 11493 (2); 11503; 11561; 11596; 11615 (2); 12034; +12271; 12368; 12435; 12723 (2); 12925 (2); 13124 (2); 13204; 13214 (2); 14172; 14510 (2); 14737; +14799 (2); 14843; 14910; 14911; 14943; 15013 (2); 15079 (2); 15360; 15609; 15618; 15629; 15802; +15803; 15851; 15918; 16443; 16770; 16774; 17035 +КИРӘКЛЕ (4) ■ Кирәкле кишер яфрагы ○ 1633 ● 2661; 8303; 11082 +КИРӘКМӘГӘН (4) ■ Кирәкмәгән балтасап җиде елдан соң кирәк була, ди ○ 1922 ● 1923; 7895; +КИРӘКМӘГӘННЕ (1) ■ Кирәкмәгәнне алсаң, кирәгеңне сатарсың ○ 7924 +КИРӘКМӘС (2 | 2) ■ Кирәкмәс балта кимек чабарга ярый ○ 1974:1 ● 1974:2; 2534; 15884 +КИРӘКМӘСНЕ (1) ■ Кирәкмәсне алсаң, кирәгеңә зар булырсың ○ 7925 +КИРӘКМИ (36) ■ Кояш чыккач ай кирәкми ○ 41 ● 2175; 2793; 2808; 4063; 4925; 7393; 7453; +7824; 8241; 8486; 9360; 9392; 11556; 11577; 11652; 12178; 12202; 13225 (2); 13590; 13747 (2); +13752; 14060; 14805; 14824 (2); 15044; 15297; 15847; 16089; 16116; 16776; 16912; 17036 +КИРӘКНЕҢ (1) ■ Кирәкнең кыйммәте юк ○ 7926 +КИРӘМӘТКӘ (1) ■ Тәңрегә әйткән, кирәмәткә биргән ○ 16891 +КИРЕ (39 | 2) ■ Ай бер тулышканнан соң кире кайтыр ○ 4 ● 154; 339; 361; 805; 1193; 2038; 2420; +3474; 3933; 4027; 4408; 4592; 5540; 5543; 6068; 6269; 7429; 8023; 8332; 9138; 9237; 9389; +10551, :1, :3; 11854; 11855; 12015; 14972; 15004; 15376; 15434; 15729; 15765; 15817; 15885; +16145; 16216; 16218; 16219 +КИРЕГӘ (5) ■ Җаена сыпырсаң - юрга булыр, кирегә сыпырсаң - чыгымчы булыр ○ 2813 +● 3361; 6163; 13377; 16749 +КИРЕЛӘНСӘ (2) ■ Яз киреләнсә кыштан яман ○ 977 ● 3029 +КИРЕЛЕК (1) ■ Һәр кешенең сүзенә ышану - ахмаклык, һичкемгә ышанмау - кирелек ○ 16260 +КИРЕНЕ (1) ■ Уңны белми, кирене куймый ○ 740 +КИРЕНЕҢ (1) ■ Күңелләре киренең туннары тире ○ 11879 +КИРЕРӘК (1) ■ Карт юләр яшь юләрдән кирерәк була ○ 11588 +КИРПЕЧ (2) ■ Ялгыз агач урман булмас, ялгыз кирпеч курган булмас ○ 1709 ● 5794 +КИРТӘ (8) ■ Озын булса - киртә булыр, кыска булса - тәртә булыр ○ 611 ● 2558; 4174; 8593; +8641; 11855; 13377; 16642 +киртә → килен-киртә +КИРТӘДӘ (2) ■ Сыерым юк киртәдә, кайгым юк иртәгә ○ 3252 ● 8908 +КИРТӘДӘН (1) ■ Иртәгә калган эш - киртәдән качкан мал ○ 6061 +КИРТӘЛӘ (1) ■ Иртәгәне алдан киртәлә ○ 841 +КИРТӘЛӘГӘН (1) ■ Аты юк абзар киртәләгән ○ 2595 +КИРТӘЛЕ (1) ■ Киртәле кибәнгә мал тими ○ 1416 +КИРТӘЛЕК (1) ■ Иркәлек - кеше булуга киртәлек ○ 11836 +КИРТӘНЕ (1) ■ Куш казык киртәне тота ○ 8621 +КИРТӘСЕ (1) ■ Китәсе малның киртәсе юк ○ 7370 +КИРТӘСЕНӘ (1) ■ Ялганчының киртәсенә дә инаныч юк ○ 16169 +КИРТЕП ( | 1) ■ Колакка киртеп кую ○ 10487:2 +КИРТҮ ( | 1) ■ Колакка киртү ○ 10487:1 +КИС (9 | 3) ■ Агач киссәң озын кис, чаба-килә кыскарыр ○ 1879 ● 1879:1, :1; 2806; 5414, :1; 8015; +8673; 8688; 8727; 9667; 10085 +КИСАБЫ (1) ■ Исәбенә күрә хисабы, килесенә күрә кисабы ○ 7910 +КИСАП (5) ■ Кыл да сыймый, кисап та тукрамый ○ 2441 ● 8038; 9971; 13362; 15717 +КИСӘ (16) ■ Җил кайсы яктан исә, ул да шул яктан кисә ○ 1241 ● 1900 (2); 1914; 2157; 2953; +6452; 7441; 8928; 9406; 11797; 12977; 13109 (2); 14211; 14410 +КИСӘВЕ (1) ■ Уты сүнсә дә кисәве кала ○ 8534 +КИСӘВЕҢ (1) ■ Агай-энең сау булса - әдәм тимәс, кисәвең озын булса - кулың көймәс ○ 14552 +КИСӘГЕ (1) ■ Кисәге булса, исәбе булыр ○ 588 +КИСӘГЕМ (1) ■ Байның кызы бай кебек, өйрәнмәгән тай кебек, ярлы кызы, җан кисәгем, йомарлаган май кебек ○ 7287 +КИСӘК (4) ■ Күпкә кисәк атма ○ 5031 ● 7909; 8828; 9580 +КИСӘ-КИСӘ (1) ■ Кием киссәң, киң кис - кисә-кисә тараер ○ 8688 +КИСӘККӘ (1) ■ Тары ярмасы сөттә җитмеш җиде кисәккә ярыла ○ 1565 +КИСӘЛӘР (6) ■ Алмазны алмаз белән кисәләр ○ 256 ● 5888; 8794; 9347; 10868; 15612 +КИСӘҢ (5) ■ Кышның күзе караңгы: ни кисәң дә ярый ○ 879 ● 7915; 8669; 8689; 8831 +КИСӘР (12) ■ Атның башын нукта кисәр ○ 2570 ● 2727; 5590; 5685; 8194; 10016; 10523; 11579; +11580; 15654 (2); 16087 +КИСӘРГӘ (2 | 1) ■ Агачны үстерергә илле ел, кисәргә биш минут кирәк ○ 1663 ● 10017; 10397:1 +КИСӘРЛӘР (2) ■ Үзең ипи киссәң ипи кисәрләр, калач киссәң калач кисәрләр ○ 9410 (2) +КИСӘРЛЕК (1) ■ Юләрнең теле үз бугазын кисәрлек озын булыр ○ 11736 +КИСӘРМЕН (2) ■ Үңәчеңнән күмәч кисәрмен ○ 10873 ● 12643 +КИСӘҮ (7) ■ Утлы кисәү эләккән эт яшен яшьнәгән саен дерт итәр, ди ○ 3535 ● 8459; 8460; +8465; 8466; 9961; 13735 +КИСӘҮЛЕ (1) ■ Ай да килгән аяулы, көн дә килгән кисәүле ○ 749 +КИСӘҮНЕ (1) ■ - Ялкау, ач ишекне! - Кисәүне алып бир! ○ 6564 +КИСЕК (1) ■ Колагың кисек булса, чәчең белән каплый бел ○ 10401 +КИСЕЛӘ (3) ■ Чикмән буйга карап киселә ○ 8936 ● 15756; 15794 +КИСЕЛГӘН (2) ■ Ил белән киселгән бармактан кан чыкмый ○ 4923 ● 12965 +КИСЕЛЕР (1) ■ Алмаз алмаз белән киселер, угыры угыры белән тотылыр ○ 12419 +КИСЕП (12 | 1) ■ Астыннан кисеп, өстеннән ямый ○ 728 ● 1692; 3496; 3723:1; 8883; 8900; 8965; +10300; 10397 (2); 10489; 11024; 12223 +КИСКАС (1) ■ Кечкенә көчек һаман кискас ○ 3806 +КИСКӘ (2 | 1) ■ Балта чапканчы кискә ял итә ○ 1899 ● 1899:1; 9865 +КИСКӘККӘ (1) ■ Аскакка куеп асармын, кискәккә куеп кисәрмен ○ 12643 +КИСКӘН (19) ■ Урманда агач күп булыр, башын кискән бер булыр ○ 1869 ● 1949; 1986; 4353; +4702; 5282; 5856; 6354; 8369; 8755; 8909; 8910; 9174; 10341; 10490; 14786; 16213; 16219; 16767 +КИСКӘНГӘ (1) ■ Яман эт койрыгын кискәнгә ялыныр ○ 3753 +КИСКӘНДӘ (3) ■ Балта гомер буе баш исә дә, кискәндә аяуны белми ○ 1888 ● 9220; 10398 +КИСКӘННӘР (1) ■ Бер урманда утын кискәннәр ○ 1982 +КИСКӘННЕ (3) ■ Койрыгын кем кискәнне елан онытмас ○ 4667 ● 8707; 14366 +КИСКӘНЧЕ (1) ■ Кызыл ит кыя кискәнче ○ 9286 +КИСМӘ (2) ■ Алмасын ашарсың - агачын кисмә ○ 1799 ● 5068 +КИСМӘГӘН (2) ■ Урманы үсмәгән, агачы кисмәгән ○ 1878 ● 8755 +КИСМӘГЕНӘ (1) ■ Кисмәгенә күрә кыршавы ○ 9932 +КИСМӘК (2) ■ Баш кисмәк бар, тел кисмәк юк ○ 15471 (2) +КИСМӘККӘ (2) ■ Кипкән кисмәккә кыршау киертмә ○ 9931 ● 10044 +КИСМӘКНЕҢ (1) ■ Кисмәкнең ярыгын томалый алмассың ○ 9933 +КИСМӘС (5 | 1) ■ Балта агачны кисмәс иде, агач сабы булмаса ○ 1886 ● 3927:1; 5568; 7741; +9948; 10279 +КИСМӘСЕН (1) ■ Телеңне теш артында тот, колагыңны кисмәсен ○ 15606 +КИСМИ (2) ■ Балта да чапкан төштән генә кисми ○ 1890 ● 8677 +КИСМИЛӘР (7) ■ Караңгыда тырнак кисмиләр ○ 850 ● 1683; 1887; 1952; 8686; 10898; 14061 +КИССӘ (3) ■ Этнең койрыгын кем киссә, иясе шул була ○ 3722 ● 4646; 5745 +КИССӘҢ (11 | 1) ■ Агачның башын киссәң төбе калыр ○ 1666 ● 1879; 3723, :2; 4639; 4669; 4859; +8688; 8700; 9410 (2); 11529 +КИСТЕМ (1) ■ Кистем кискә, аракысы бер мичкә ○ 9865 +КИСТЕРӘ (1) ■ Акча таш кистерә ○ 7691 +КИСТЕРМӘ (4) ■ Ачтан камыр бастырма, туктан икмәк кистермә ○ 9582 ● 9583; 9720; 10403 +КИСҮ (1) ■ Туйда түр башында утыру утын кисү түгел ○ 13321 +КИСҮДӘН (1) ■ Тинтәкне укытуы таш кисүдән авыррак ○ 11689 +КИСҮЧЕ (1) ■ Үзе утырган ботагын кисүче ○ 2005 +КИСҮЧЕГӘ (1) ■ Агач хәтта үзен кисүчегә дә күләгә бирә ○ 1654 +КИТ (8) ■ Качып китсәң дә, чәчеп кит ○ 1413 ● 5088; 8301; 10074; 10131; 10738; 12270; 13410 +КИТАБЫ (1) ■ Карты бар өйнең китабы бар ○ 15067 +КИТАП (10) ■ Борынгыларның кара сүзе китап белән янәшә ○ 16355 ● 16469; 16600-16604; +16608; 16658; 16693 +КИТАПКА (1) ■ Картлар сүзе китапка кермәгән, китаптан чыкмаган ○ 15051 +КИТАПНЫҢ (3) ■ Борынгылар әйткән сүз китапның эчендә дә түгел, тышында да түгел +○ 16354 ● 16562; 16605 +КИТАПСЫЗ (1) ■ Китапсыз өй - тәрәзәсез бүлмә ○ 16606 +КИТАПТАН (2) ■ Картлар сүзе китапка кермәгән, китаптан чыкмаган ○ 15051 ● 16465 +КИТӘ (45 | 1) ■ Яраксыз табылган таш өй почмагына китә ○ 205 ● 423; 598; 966; 2249; 2588; +3486; 3654:3; 3931; 4244; 4491; 4866; 5772; 5854; 6748; 6785; 7331; 7394; 7677; 7678; 7818; +7943 (2); 8010; 8195; 8803; 9227 (2); 10037; 10080; 10169; 10908; 11118; 11140; 11278; 11861; +12044; 12148; 12384 (2); 12601; 14349 (2); 15055; 16038; 17076 +КИТӘМ (4) ■ Ярлы кесәсендәге бер тиен "байга китәм!" дип, баш күтәргән, имеш ○ 7454 +● 10082; 15312; 15449 +КИТӘМ-КИТӘМ (1) ■ Кунак "китәм-китәм" дип сыйлата, хаста "үләм-үләм" дип елата ○ 10111 +КИТӘН (2) ■ Иске китән бүз булмас, иске дошман дус булмас ○ 5434 ● 8908 +КИТӘР (74) ■ Йөзә белмәгән - суга китәр ○ 392 ● 473; 575; 748; 1103; 1113 (2); 1932; 2038; +2355; 2364; 2609 (2); 2662; 3654; 3841; 3969; 4069; 4149; 4517; 4922; 5509; 5539; 6163; 6444; +6491; 6539; 6674; 6816; 6882; 7024; 7335; 7412; 7508; 7683; 8812 (2); 8855; 9402; 10100; 10197; +10618; 10687; 10712 (2); 11113; 11207; 11686; 11804; 11869; 12025; 12438; 12967; 13054 (2); +13140; 13619 (2); 14451; 14752; 15103; 15125; 15516; 15659; 15706; 15754 (2); 15808 (2); 16150; +16381; 16599; 16788; 16827 +китәр → үтәр-китәр +КИТӘРГӘ (1) ■ Чакырмый килгән кунакка рөхсәтсез китәргә ярый ○ 10185 +КИТӘРДӘ (1) ■ Иргә дәүләт җитәрдә карга салса да каз алыр, ирдән дәүләт китәрдә лачын салса +да аз алыр ○ 13521 +КИТӘРЕР (2) ■ Юньле юнең җетерер, иске исең китәрер ○ 8003 ● 12689 +КИТӘРЛЕК (1) ■ Өрсәң очып китәрлек ○ 10870 +КИТӘРМӘ (1) ■ Киемең белән ис китәрмә, белемең белән ис китәр ○ 16599 +КИТӘРНЕҢ (1) ■ Кирегә китәрнең килене киртә сүтәр, ди ○ 13377 +КИТӘРСЕҢ (4) ■ Тик утырып, китәрсең котырып ○ 6135 ● 9129; 11787; 11817 +КИТӘРТЕР (1) ■ Ачу акыл китәртер, көн дә күсәк күтәртер ○ 12427 +КИТӘСЕ (5) ■ Китәсе мал китмичә, киләсе мал килмәс ○ 7369 ● 7370; 13069; 13379; 13380 +КИТӘСЕҢ (2) ■ Читкә китәсең килсә, йортыңны-җиреңне торгызып кит ○ 8301 ● 11178 +КИТӘЧӘК (1) ■ Җилгә каршы төкермә - кире битеңә кайтачак; җилгә каршы җикермә - сүзең +җилгә китәчәк ○ 1193 +КИТЕГЕ (1) ■ Җырның ертыгы юк, көйнең китеге юк ○ 16439 +КИТЕК (7) ■ Балтачының балтасы китек, пыялачының тәрәзәсе ватык ○ 1905 ● 1923; 5092; +9049; 9934; 12319; 13378 +КИТЕЛӘ (4) ■ Ай - тулгач кителә ○ 10 ● 1973; 10015; 14749 +КИТЕП (4) ■ Үзе китеп үзе кайткан сыер - солтан ○ 3242 ● 3757; 10832; 15875 +КИТЕР (4) ■ Ерактан арба белән китергәнче, якыннан капчык белән китер ○ 686 ● 6325; 13754; +КИТЕРӘ (14) ■ Өрә белмәгән эт авылга бүре китерә ○ 3764 ● 6262; 7342; 7487; 10154; 11594 (2); +12465; 13826; 15496 (2); 15628; 16017; 16774 +КИТЕРӘЧӘК (1) ■ Иртәгә кайгы китерәчәк шатлыкның мәгънәсе юк ○ 14868 +КИТЕРГӘН (1) ■ Карга теләген теләшкән тартай үзенә давыл китергән ○ 4126 +КИТЕРГӘНЧЕ (1) ■ Ерактан арба белән китергәнче, якыннан капчык белән китер ○ 686 +КИТЕРЕП (4) ■ Тора-тора да, тагын бер китереп ора ○ 1142 ● 1943; 3409; 12222 +КИТЕРЕР (18) ■ Миләш дигән җимеш авыздан - су, күздән яшь китерер, имеш ○ 1810 ● 3689; +3700; 3765; 4894; 5456; 6517; 7498; 12430 (2); 13700 (2); 14790; 15270; 15758; 15987; +16153 (2) +КИТЕРМӘГЕЗ (1) ■ Төлкегә: "Кыздырган тавык ашар идеңме?" - дигәннәр. "Кешенең көләсен +китермәгез әле", - дигән, ди ○ 2309 +КИТЕРМӘС (2) ■ Ялгыз карга каркылдап яу китермәс ○ 4004 ● 10103 +КИТЕРМИ (1) ■ Бер кара тургай килеп, яз башын китерми ○ 771 +КИТЕРМИЛӘР (1) ■ Чәй эчеп беткәч, шикәр китермиләр ○ 9375 +КИТЕРСӘҢ (2) ■ Аз китерсәң сүгәрләр, күп китерсәң түгәрләр ○ 545 (2) +КИТЕРҮ (2) ■ Йөз каралыгы китерү ○ 10726 ● 14248 +КИТЕРҮНЕ (1) ■ Җир тиресләүне, мулла китерүне ярата ○ 17078 +КИТЕШЕН (1) ■ Ләкләкнең килешен сорама, китешен сора ○ 4070 +КИТКӘЛИ (1) ■ Килгәндә киткәли йөр ○ 10210 +КИТКӘН (37 | 2) ■ Ай күргән, кояш алган, җил очырып киткән ○ 86 ● 700 (2); 1002; 1198; 1875; +2255; 2293; 2332; 4244; 4408; 6115; 6196; 6786; 7763 (2); 8836; 8958; 9598; 9759; 10081; 10227; +11336; 11481; 11855; 12964-12966; 13252; 13327; 13660; 14142:2, :2; 14382; 14972; 15370 (2); +15381; 15817 +КИТКӘНГӘ (1) ■ Киткәнгә юл яхшы, калганга өй яхшы ○ 6787 +КИТКӘНДӘ (7) ■ Кар яуганда салкын булмый, кар киткәндә суыта ○ 1097 ● 2773; 7338; 8259; +10145; 14827; 14857 +КИТКӘНЕН (1) ■ Кычыткан чыпчыгы: "Үз өем, үз илем!" - дип сайрый икән. Моның өе кайда +дип карап торсалар, кычыткан арасында кычыткан ефәгеннән үргән оясына кереп киткәнен +күргәннәр ○ 4216 +КИТКӘННЕҢ (2) ■ Бәхете кире киткәннең эте карак киткәч өрер ○ 3474 ● 6788 +КИТКӘНЧЕ (1) ■ Миннән киткәнче, иясенә җиткәнче генә эшләү ○ 6299 +КИТКӘЧ (11) ■ Заман кош кебек: очып киткәч кире кайтмый ○ 805 ● 3474; 3513; 5663; 7739; +8010; 9675; 10429; 13416; 13796; 14294 +КИТМӘ (6) ■ Килеп кунмыйча, очып китмә ○ 3838 ● 3893; 4997; 6820; 13563 (2) +КИТМӘГӘН (1) ■ Ис китмәгән яу яман, искәрмәгән дау яман ○ 5572 +КИТМӘНДӘЙ (1) ■ Бала сүзе батмандай, килен сүзе китмәндәй ○ 13942 +КИТМӘНЛӘГӘН (1) ■ Киткән кайта, китмәнләгән кайтмый ○ 15381 +КИТМӘС (24) ■ Күктәге айның нуры китмәс ○ 62 ● 3548; 3656; 4402; 4843 (2); 6534; 6561; 7070; +7766; 8823; 10006; 10757 (2); 11113; 12133; 12352; 12959; 13391; 14187; 14188; 15364; 15516; +КИТМӘСЕН (3) ■ Мәче төчкергән саен исең китмәсен ○ 3391 ● 8844; 15526 +КИТМЕШ (1) ■ Җитмешкә җиткәч китмеш ○ 15141 +КИТМИ (16) ■ Коралай килми - кыш җитми, коралай китми - яз җитми ○ 859 ● 1310; 6347; +6524; 9292; 9957; 10449; 11140; 11278; 11385; 12148; 12380 (2); 12503; 12663 (2) +КИТМИЧӘ (1) ■ Китәсе мал китмичә, киләсе мал килмәс ○ 7369 +КИТСӘ (17) ■ Күпкә китсә, чүпкә китә ○ 598 ● 1102; 2933; 3486; 4116; 7078; 9957; 10079; +10141 (2); 10244; 10261; 12439; 12503; 14605 (2); 14839 +КИТСӘМ (1) ■ Килсәм кунак, китсәм ерак ○ 10211 +КИТСӘҢ (3) ■ Качып китсәң дә, чәчеп кит ○ 1413 ● 4997; 5088 +КИТСЕН ( | 1) ■ Углың - Румга, кызың Кырымга китсен ○ 14142:1 +КИТТЕ (13 | 1) ■ Вакытың үтте - бәхетең китте ○ 803 ● 1361; 2601; 6901 (3); 8056; 8071; 13076; +13913; 14125 (2); 16755, :1 +КИТТЕК (3) ■ Киттек әйдә Чиләбегә, ничу монда чиләнергә ○ 5269 ● 16297 (2) +КИТТЕМ (3) ■ Ала карга көз көне бер авыл җир очып бара икән дә, "ерак киттем бугай" дип, +кире әйләнеп кайта, ди ○ 3933 ● 4782; 13913 +КИТТЕМЕ (1) ■ Акчаң киттеме дип сорамыйлар, эшең беттеме дип сорыйлар ○ 7729 +КИТТЕҢ (1) ■ Аяк арбадан яхшы - киттең дә бардың ○ 10886 +КИТҮ (1) ■ Куян булып китү, елан булып кайту ○ 2280 +КИТҮЕ (2) ■ Кунакның килүе үзеннән, китүе хуҗадан ○ 10142 ● 15325 +КИЧ (31) ■ Кич караңгы булган саен, йолдыз яктырак була ○ 31 ● 832 (2); 834; 858; 1023; 1845; +4148; 4934; 6604; 8479; 8514; 9513 (2); 10071; 10136 (3); 10141 (2); 10215; 11166; 13667; +14605 (2); 14870; 14899; 15921; 16767; 16919; 16920 +КИЧӘ (4) ■ Кичә аунаган кабак бүген капка аша баккан ○ 1608 ● 4352; 14015; 15443 +КИЧӘГЕ (3) ■ Кичәге гаҗәпкә бүген берәү дә гаҗәпләнми ○ 860 ● 4772; 5460 +КИЧӘНЕҢ (1) ■ Һәр кичәнең көндезе бар ○ 1026 +КИЧӘР (13) ■ Исенә төшкәч, Идел кичәр ○ 514 ● 2672; 4962; 5020 (2); 6509; 6793; 6803; 11299; +13436 (2); 13465; 13703 +КИЧӘРГӘ (1) ■ Суы юк эчәргә, күпере юк кичәргә ○ 533 +КИЧӘСЕ (2) ■ Айның ундүртенче кичәсе кебек ○ 89 ● 10048 +КИЧӘСЕҢ (1) ■ Курку төбе диңгез - батасың да китәсең, тәвәккәл төбе көймә - утырасың да +кичәсең ○ 11178 +КИЧЕ (3) ■ Көннең киче иртәсеннән билгеле ○ 910 ● 1028; 10115 +киче → иртәсе-киче, иртә-киче +КИЧЕГЕР (2) ■ Патша җәзасы кичекмәс, алланыкы кичегер ○ 5871 ● 6085 +КИЧЕКМӘС (1) ■ Патша җәзасы кичекмәс, алланыкы кичегер ○ 5871 +КИЧЕКСӘ (1) ■ Бурыч кичексә, аягына баса ○ 8138 +КИЧЕКСӘҢ (1) ■ Бер көнгә кичексәң, бер ай куып җитә алмассың ○ 775 +КИЧЕЛӘ (2) ■ Юләрнең мең гаебе дә кичелә, галимнең бер гаебе дә кичелми ○ 11735 ● 12778 +КИЧЕЛЕР (1) ■ Ялгыш әйтсәң кичелер, ялган әйтсәң кичелмәс ○ 16174 +КИЧЕЛМӘС (2) ■ Диңгезнең суы ни эчелмәс, ни кичелмәс ○ 374 ● 16174 +КИЧЕЛМИ (1) ■ Юләрнең мең гаебе дә кичелә, галимнең бер гаебе дә кичелми ○ 11735 +КИЧЕН (5) ■ Көндез чыра яндырган кичен караңгыда утырыр ○ 8414 ● 11508; 13775 (2); +кичен → иртә-кичен +КИЧЕНӘ (1) ■ Кунак килгән киченә борай салган миченә ○ 10212 +КИЧЕНЕР (1) ■ Әрлән урлап киченер, тотсаң биткә сикерер ○ 2340 +КИЧЕП (1) ■ Көймә белән елганы кичеп булса да, туктатып булмый ○ 7045 +КИЧЕРӘ (2) ■ Кыюлык тау ашыра, гайрәт диңгез кичерә ○ 11192 ● 16081 +КИЧЕРГӘН (1) ■ Күпер салган - ил кичергән, кое казыган - ил эчергән ○ 6801 +КИЧЕРЕЛСӘ (1) ■ Үпкә кичерелсә дә, күңелдәге эзе бетмәс ○ 12631 +КИЧЕРЕР (5) ■ Кичке карын кичерер, иртәнгесе кичермәс ○ 9659 ● 13151; 13152; 14358 (2) +КИЧЕРМӘС (1) ■ Кичке карын кичерер, иртәнгесе кичермәс ○ 9659 +КИЧКӘ (8) ■ Бер кичкә кер мичкә ○ 772 ● 4998; 6575; 6759; 8782; 11573; 12526; 15903 +КИЧКӘН (4) ■ Ил кичкән күпердән кич, ул эчкән чишмәдән эч ○ 4934 ● 6354; 12119; 13858 +КИЧКӘНДӘ (2) ■ Күпләр көлеп күл кичкәндә ялгыз елап ярда калган ○ 5032 ● 5547 +КИЧКӘЧ (2) ■ Кичүне кичкәч макта ○ 6789 ● 11578 +КИЧКЕ (6) ■ Көндезге эш кичке эштән көләр ○ 907 ● 6085; 6086; 7908; 9644; 9659 +КИЧЛЕК (2) ■ Төшлек гомерең булса, кичлек тырыш ○ 6526 ● 9363 +КИЧМӘСЛЕК (1) ■ Ир кичмәслек елга юк ○ 13496 +КИЧМИ (1) ■ Идел кичми ил булмас, куркак егет ир булмас ○ 4906 +КИЧМИЛӘР (1) ■ Чулманны чуманга утырып кичмиләр ○ 480 +КИЧМИЧӘ (1) ■ Идел кичмичә аягыңны киптермә ○ 383 +КИЧНЕҢ (3) ■ Атна кичнең килеше чәршәмбедән билгеле ○ 761 ● 948; 1028 +КИЧТӘ (1) ■ Караңгы кичтә күләгә булмый ○ 847 +КИЧТӘГЕСЕ (1) ■ Иртәнге киңәш кичкә ярамый, кичтәгесе һич тә ярамый ○ 4998 +КИЧТӘН (4) ■ Иртә кичтән хәерлерәк ○ 826 ● 10115; 13734; 13817 +КИЧТЕРӘ (1) ■ Матурлык дәрья кичтерми, акыллылык - кичтерә ○ 11614 +КИЧТЕРМИ (1) ■ Матурлык дәрья кичтерми, акыллылык - кичтерә ○ 11614 +КИЧҮ (4) ■ Кечкенә елга ташыса кичү бирмәс ○ 395 ● 486; 6898; 14710 +КИЧҮГӘ (1) ■ Көймәнеке - кичүгә ○ 7053 +КИЧҮЕ (1) ■ Тау нихәтле биек булса да, кичүе булыр ○ 159 +КИЧҮНЕ (1) ■ Кичүне кичкәч макта ○ 6789 +КИЧҮСЕЗ (1) ■ Кичүсез елга юк, батыр җиңмәс дошман юк ○ 5586 +КИШЕР (2) ■ Кишер - эчеңә килешер ○ 1609 ● 1633 +КИШЕТ (1) ■ Ишетмәсәң ишет: Кышкар артында Кишет ○ 5267 +КИШТӘ (1) ■ Киштә артында җеп чермәс ○ 8694 +КИШТӘДӘ (2) ■ Китән күлмәк киштәдә, киндер күлмәк киртәдә ○ 8908 ● 13435 +КИШТӘДӘГЕ (1) ■ Киштәдәге казылык өзелеп төшә дип, песи ачка үлгән ○ 3343 +КИЮ (6) ■ Шалкан кабыгы кию ○ 1642 ● 6231; 8795; 8987; 9013; 10355 +КИЮДӘН (1) ■ Киемне кию белән, киюдән бигрәк җыеп кую белән ○ 8795 +КИЯ (2) ■ Балдакны атсыз бармак кия ○ 8766 ● 13662 +КИЯВЕ (1) ■ Өенә күрә иләге, кызына күрә кияве ○ 13107 +КИЯВЕМ (2) ■ Көзге катык, көмеш кашык киявем белән кызыма; язгы катык, ярык кашык киленем белән улыма ○ 13425 ● 14617 +КИЯВЕҢ (4) ■ Киявең куса, ишек бавын тот, улың куса, бишек бавын тот ○ 13408 ● 13409; +13410; 14160 +КИЯВЕҢНЕҢ (1) ■ Киявеңнең түреннән улыңның ишек төбе артык ○ 13411 +КИЯ-КИЯ (1) ■ Яхшы күргән дустыңа яхшы күргән малың бир: күрә-күрә сөенсен; яман күргән +кешеңә яман күргән искең бир: кия-кия көенсен ○ 5503 +КИЯЛЕГЕ (1) ■ Кызны еракка юллатма - киялеге тияр ○ 13018 +КИЯР (11) ■ Ат аяган ат менәр, тун аяган тун кияр ○ 2475 ● 7334; 8801 (2); 8821; 8833 (2); 8947; +9618; 10881 (2) +КИЯРЕН (1) ■ Яз киярен кыш кигән - ярлы каян баесын ○ 7438 +КИЯРЕНӘ (1) ■ Ашарына юк тәмле ашар, кияренә юк яхшы кияр ○ 9618 +КИЯРСЕҢ (8) ■ Киндер чәчсәң, күлмәк киярсең ○ 1552 ● 8799; 8831; 8872; 9063; 9537; 16553 (2) +КИЯСЕ (2) ■ Үзең киясе киемне үзең сайла ○ 8838 ● 15183 +КИЯҮ (38) ■ Көзге көн - кияү акылы, язгы көн - яшь килен йөзе ○ 888 ● 5206; 7127; 8797; 13091; +13122; 13194; 13252; 13371; 13397; 13405; 13406; 13412-13415; 13416 (2); 13417; 13419-13421; +13427 (2); 13428; 13429; 13431 (2); 13432-13435; 14132; 14314; 14318; 14319; 14428; 14642 +КИЯҮГӘ (11) ■ Сарымсакны кияүгә биргәннәр, өч көн сасымаган ○ 1614 ● 12944; 13069; 13070; +13138; 13242; 13247; 13251; 13422; 13424; 13430 +КИЯҮДӘН (4) ■ Җиткән кыз кияүдән курыкмас ○ 13062 ● 13172; 13426; 14608 +КИЯҮ-КИЯҮ (1) ■ Кияү-кияү дия җилкәм җиргә тия ○ 13418 +КИЯҮЛӘП (1) ■ Көйсез кияү кияүләп ятканчы көйле кияү кәләшен алып кайткан ○ 13427 +КИЯҮЛӘР (1) ■ Көз көне - яшь кияүләр акылы, яз көне - яшь киленнәр акылы ○ 885 +КИЯҮНЕҢ (3) ■ Ерак кияүнең башына чатыр корыр, йорттагы кияүнең башына таяк орыр +○ 13407 (2) ● 13423 +КЛАДИ (1) ■ Яхшы-яман - клади карман ○ 12405 +КНЯЗЬ (1) ■ Арышны көлгә чәчсәң гөл булыр, солыны грәзгә чәчсәң князь булыр ○ 1531 +КОБА (1) ■ Кодагыйга коба җыр ○ 14629 +КОДА (17 | 4) ■ Эт белән кода булсаң, сөяк белән кунак итәр ○ 3570 ● 3570:1; 7155 (2), :1, :2 (2); +7458; 9258; 9763; 11502; 13414; 14587; 14597 (2); 14617; 14623; 14624; 14635; 14659; 14663 +КОДАГЫЕҢ (1) ■ Кодаң кордашыңдай булсын, кодагыең ахирәтеңдәй булсын ○ 14633 +КОДАГЫЙ (6) ■ Эт белән эт булганчы, мәче белән кодагый бул ○ 3573 ● 7651; 14623; 14627; +14628; 14649 +кодагый → кода-кодагый +КОДАГЫЙГА (1) ■ Кодагыйга коба җыр ○ 14629 +КОДАГЫЙНЫҢ (1) ■ Ике кодагыйның арасына алтмыш ел элек кар тавы үсеп куя, ди ○ 14599 +КОДА-КОДАГЫЙ (4) ■ Кода-кодагый аш ашар, арада йөргән ни ашар ○ 14625 ● 14626 (2); 14661 +КОДАЛАР (2) ■ Кодалар килде кабакка, кыз терәлде кабага ○ 14630 ● 14631 +КОДАЛАШКАЧ (1) ■ Кода булганчы бик сынаш, кодалашкач бик сыйлаш ○ 14624 +КОДАНЫКЫ (1) ■ Кодача - коданыкы, тәкъдир - ходаныкы ○ 14632 +КОДАҢ (1) ■ Кодаң кордашыңдай булсын, кодагыең ахирәтеңдәй булсын ○ 14633 +КОДАСЫ (5) ■ Эт кодасы бер ындыр ○ 3601 ● 3717; 8927; 9857; 13301 +КОДАЧА (3) ■ Ашамыйм дигән кодача ашаган алтмыш юача ○ 14588 ● 14632; 14665 +КОДАШКА (1) ■ Мин карыймын кояшка, кояш карый Кодашка ○ 104 +КОДЫККА (1) ■ Колан кодыкка егылса, кыр бакасы колагына чыга, имеш ○ 2230 +КОЕ (20) ■ Кое төбеннән караучыга күк бәләкәй, энә тишегеннән караучыга дөнья бәләкәй ○ 32 +● 365; 397; 398; 400; 521; 1706; 2422; 2828; 4344; 4587; 4666; 6801; 6803; 8510; 8743; 9664; +9689; 14894; 16665 +КОЕГА (17 | 2) ■ Коега су салмыйлар ○ 401 ● 402; 403, :1, :2; 476; 479; 489; 507; 535; 1868; 2231; +3729; 5832; 11603; 11859; 12462; 15890; 16212 +КОЕДА (3) ■ Коеда да су бетә ○ 404 ● 4495; 7823 +КОЕДАН (1) ■ Эчмәм дигән коедан өч әйләнеп су эчәрсең ○ 483 +КОЕЛА (2) ■ Матур чәчәк тиз коела ○ 1292 ● 13923 +КОЕЛГАЧ (1) ■ Чәчәге коелгач, җимеше булыр ○ 1817 +КОЕЛМЫЙ (2) ■ Аш түгел - суынмый, ашлык түгел - коелмый ○ 9434 ● 16572 +КОЕЛСА (1) ■ Йоны бик еш коелса да, бүренең холкы үзгәрми ○ 2192 +КОЕЛЫП (1) ■ Алма ничек пешкән - эргәсенә шулай коелып төшкән ○ 1789 +КОЕЛЫР (2) ■ Бүре тиресе янында сарык тиресенең йоны коелыр, имеш ○ 2161 ● 11088 +КОЕМЧЫ (1) ■ Туй башы сугымчы, аннан коемчы, аннан уенчы ○ 13287 +КОЕМЧЫГА (1) ■ Кызлар артыннан йөрүче коемчыга еш йөрер ○ 13002 +КОЕМЧЫДАН (1) ■ Алтынны саррафтан сора, җәүһәрне - коемчыдан ○ 7767 +КОЕНЫ (1) ■ Кайда су чыкса, коены шунда казыйлар ○ 394 +КОЕНЫҢ (1) ■ Коеның суы салкын, саранның күзе салкын ○ 11856 +КОЕНЫР (1) ■ Тавис киенер дә ясаныр, аккош коеныр да сыйпаныр ○ 4120 +КОЕҢА ( | 1) ■ Су эчкән коеңа төкермә ○ 403:3 +КОЕҢНАН (1) ■ Эчмәм дигән коеңнан өч әйләнеп эчәрсең, кочмам дигән бикәңне үбә-үбә +кочарсың ○ 13762 +КОЕП (1) ■ Коеп куйган кургашын ○ 331 +КОЕСЫННАН (1) ■ Күршең бай булса, коесыннан су алма ○ 5216 +КОЗАУ (2) ■ Үзен-үзе белмәгән - артына козау элмәгән ○ 12062 ● 15994 +КОЗГЫН (12) ■ Аучы козгын ауламас, үрдәк аулар ○ 2010 ● 3988; 4036-4040; 4043; 4238; 7534; +14261; 14609 +КОЗГЫНГА (3) ■ Ике карга талашса, бер козгынга җим төшәр ○ 3942 ● 4041; 17008 +КОЗГЫННАН (1) ■ Каргадан карга туа, козгыннан козгын туа ○ 3988 +КОЗГЫННЫКЫ (3) ■ Бүре екса - эт тә туя, кош та туя, ә козгынныкы агач башында ○ 2145 +● 2186; 4042 +КОЙ (1) ■ Үги ана - бавырсак, кой төбенә сарымсак ○ 14256 +КОЙГАН (2) ■ Үз утына кан койган, кеше утына май коймас ○ 8548 ● 10815 +КОЙГАННАР (1) ■ Тату туганнар таштан койма койганнар ○ 14503 +КОЙКАҢНЫ ( | 1) ■ Ачта ашаган койкаңны тук булгач та онытма ○ 9553:2 +КОЙМА (8) ■ Багана ауса, койма да ава ○ 8595 ● 8600; 11854; 14503; 14574; 14760; 15485; 15626 +КОЙМАК (17 | 1) ■ Этнең тешен майлы коймак сындыра ○ 3728 ● 6641; 6691; 9253; 9283; 9305; +9307; 9611; 9667; 9676; 9726; 10157; 10225; 13342:1; 13383; 14314; 14742; 15638 +КОЙМАККА (1) ■ Этнең акылсызы коймакка нәфесен сузар ○ 3713 +КОЙМАНЫ (1) ■ Маңгаең белән таш койманы җимерә алмассың ○ 10290 +КОЙМАНЫҢ (1) ■ Койманың колагы бар ○ 8619 +КОЙМАС (2) ■ Үз утына кан койган, кеше утына май коймас ○ 8548 ● 10815 +КОЙМАССЫҢ (1) ■ Кайгырып кала коймассың ○ 14892 +КОЙМАСЫ (1) ■ Байларның коймасы биек була ○ 7236 +КОЙРЫГЫ (53) ■ Җидегән йолдызның койрыгы таңга сызылыр ○ 77 ● 90; 2243; 2270; 2311; 2321; +2327; 2433; 2940; 2952; 3035; 3119; 3158; 3389; 3435; 3494; 3522; 3602; 3603; 3688; 3720; 3721; +3759; 3767; 3792; 3842; 3887; 4021; 4085; 4123; 4257; 4353; 4384; 4398; 4453; 4498; 4532; 4542; +4587; 4638; 4639; 4642; 4644; 4645; 4656; 5485; 9717; 11184; 11866; 12331; 16043; 17004; 17046 +КОЙРЫГЫМ (1) ■ Сиртмә койрык: "Минем койрыгым сиксән пот", - ди, имеш ○ 4217 +КОЙРЫГЫН (46 | 2) ■ Ике куянның койрыгын тоталмассың ○ 2242 ● 2253; 2263; 2284; 2434; +2776; 3009; 3027; 3030 (2); 3043; 3082; 3424; 3426; 3461; 3468; 3469; 3496; 3497; 3504; 3506; +3512; 3534; 3537; 3603; 3610; 3673; 3722; 3723, :1, :2; 3745; 3753; 3775; 3779; 3815; 4503; 4641; +4646; 4667; 4669; 5068; 7023; 7024; 10770; 13492; 14366; 16768 +КОЙРЫГЫНА (15) ■ Төлке койрыгына ышаныр ○ 2297 ● 2702; 3031; 3403; 3416; 3422; 3536; +3604; 4121; 4122; 4597; 4647; 4661; 4668; 5907 +КОЙРЫГЫНДАГЫ (1) ■ Су башындагы - саф су эчәр, койрыгындагы - куерык су эчәр ○ 425 +КОЙРЫГЫННАН (5) ■ Койрыгыннан ныграк кыссаң, куян да шырпы кабызыр ○ 2245 ● 2317; +3036; 4631; 7188 +КОЙРЫГЫҢ (1) ■ Ор, ор да койрыгың бор ○ 5605 +КОЙРЫГЫ-ЯЛЫ (1) ■ Балык башы - байлар ашы, койрыгы-ялы - ялчы ашы ○ 4448 +КОЙРЫК (27) ■ Кызыл кар яуса, куянга койрык үссә ○ 1219 ● 2264; 2275; 2308; 2329; 2352; +2368; 2369; 2435; 3081; 3098; 3498; 3538; 3551; 3641; 3733; 3782; 3784; 3790; 3890; 4217; 5775; +5977; 6321; 7156; 11937; 12446 +КОЙРЫККА (5) ■ Орды бүрене койрыкка ○ 2217 ● 2436; 3449; 3651; 3754 +КОЙРЫКЛЫ (3) ■ Койрыклы йолдыз көн дә тумый ○ 33 ● 2430; 3779 +КОЙРЫКНЫ (3) ■ Койрыкны бот арасына кыстыру ○ 2437 ● 2438; 2439 +КОЙРЫКСЫЗ (7) ■ Урманда урынсыз, кырда койрыксыз ○ 1877 ● 2255; 2325; 3892; 4602; 5792; +КОЙРЫКТАН (2) ■ Иртәгәге койрыктан бүгенге үпкә артык ○ 837 ● 4447 +КОЙРЫКЧЫ (1) ■ Ике койрыкчы бер көймәне батырыр ○ 7022 +КОЙСА (1) ■ Бүре, ябагасын койса да, холкын үзгәртми ○ 2167 +КОЙСАҢ (1) ■ Кешене син койсаң чиләктән, кеше сине иләр иләктән ○ 9928 +КОЙТЫ (4 | 1) ■ Үзең койты булгач, көзгене хурлама ○ 8839 ● 10717; 13190:2; 13611 (2) +КОЙТЫСЫН (1) ■ Үлем койтысын ирәми, яхшысын жәлләми ○ 15420 +КОЛ (50) ■ Эт булып кол булганчы, бүре бул да азат бул ○ 2205 ● 5483; 5727-5730; 5734; 5744; +5752; 5753 (2); 5754; 5760; 5766 (2); 5777; 5785; 5817; 5825-5836; 5838 (2); 5839 (2); 5846; 5977; +5984; 6088; 6920; 12894; 13424; 13455; 14037; 14131; 14210; 14354; 14356; 14427; 16270; 16761 +КОЛА (2) ■ Аттан ала да туар, кола да туар ○ 2582 ● 2761 +кола → ала-кола +КОЛАГЫ (16 | 1) ■ Җирнең колагы бар: ялгыз калганда да сөйләмә, ишетер ○ 219 ● 955; 1041; +2151; 2963; 4986; 7623; 8619; 10143; 10397, :1; 10605; 11467; 13591; 13757; 15184; 15272 +КОЛАГЫМ (3) ■ Тыныч башым, тыныч колагым ○ 5706 ● 9757; 10484 +КОЛАГЫМА (1) ■ Колагыма эш ясама ○ 10485 +КОЛАГЫМНАН (2) ■ Кеше сүзе бер колагымнан керер, бер колагымнан чыгар ○ 16279 (2) +КОЛАГЫМНЫ (1) ■ Колагымны саңгыраулатып, күземне сукырайтып, ишетәсен ишетми, +күрәсен күрми яшим ○ 10486 +КОЛАГЫН (7) ■ Колагын яткырган аттан саклан ○ 2663 ● 2687; 5651; 10398; 11529; 13589; +КОЛАГЫНА (7) ■ Колан кодыкка егылса, кыр бакасы колагына чыга, имеш ○ 2230 ● 2843; 3250; +3506; 10487; 10488; 11902 +КОЛАГЫНДА (1) ■ Фил колагында черки дә герой ○ 4810 +КОЛАГЫННАН (4) ■ Арысланны - тырнагыннан, куянны колагыннан таныйлар ○ 2055 ● 2445; +3060; 16101 +КОЛАГЫҢ (12 | 1) ■ Туздырма тузны - колагың чукракланыр ○ 1316 ● 6026, :1; 10378; 10397; +10401; 10407; 10465; 10539; 13217; 14604; 14909; 15920 +КОЛАГЫҢА (2) ■ Колагыңа ышанма, күзеңә ышан ○ 10402 ● 10528 +КОЛАГЫҢНАН (1) ■ Күккә менсәң - аягыңнан тартыр, җиргә керсәң - колагыңнан тартыр +○ 101 +КОЛАГЫҢНЫ (4) ■ Колагыңны кызганып, башыңны кистермә ○ 10403 ● 10472; 10489; 15606 +КОЛАДЫН (1) ■ Иргә дәүләт бетәрдә коладын салса каз алыр, ирдән дәүләт качарда лачын +салса да аз алыр ○ 13520 +КОЛАК (26) ■ Урман - колак, кыр - күз ○ 1860 ● 3351; 4361; 5148; 8761; 9006; 10260; 10383; +10404; 10405; 10406 (2); 10408; 10409; 10422; 10456; 10458; 10491-10494; 10522; 10523; +10531; 14207; 15968 +КОЛАКАЙНЫҢ (1) ■ Аяксызның җитмәгән җире юк, колакайның ишетмәгән сүзе юк ○ 15193 +КОЛАК-БОРЫН (1) ■ Колак-борын кискән күк ○ 10490 +КОЛАККА (5 | 2) ■ Көн суыгы - колакка көч, юл бозыгы - аякка көч ○ 1117 ● 10487:1, :2; 10496; +10597; 15826; 15878 +КОЛАКЛАР (1) ■ Колаклар үрә тору ○ 10495 +КОЛАКЛАРЫ (2) ■ Стеналарның - колаклары, ишекләрнең күзләре бар ○ 8283 ● 10324 +КОЛАКЛАРЫҢ (1) ■ Башың түгәрәк икән дә, колакларың мишәйт итә ○ 10343 +КОЛАКЛЫ (2) ■ Ялган озын аяклы, гайбәт озын колаклы ○ 16152 ● 16181 +КОЛАКНЫ (2) ■ Алтын сырга колакны уяр, алтын итек аякны уяр ○ 8762 ● 10459 +колакны → күз-колакны +КОЛАКНЫҢ (1) ■ Ишеткән колакның языгы юк ○ 10390 +КОЛАКСЫЗ (1) ■ Урам күзсез булмас, урман колаксыз булмас ○ 5237 +КОЛАКТА (1) ■ Авызы - колакта, колагы - еракта ○ 10605 +КОЛАКТАН (11) ■ Алдан чыккан колактан соң чыккан мөгез узар ○ 2347 ● 2370; 2915; +10471 (2); 10694; 14039; 15165; 15885; 15904; 16013 +КОЛАКЧЫН (2) ■ Җәй дип колакчын калдырма ○ 1008 ● 9027 +КОЛАН (12) ■ Җирле боланны тирле колан куалаган ○ 2119 ● 2226-2233; 4648; 14362; 14566 +КОЛАННЫҢ (2) ■ Тауда туган коланның ике күзе ташта булыр ○ 2234 ● 4648 +коласы → ала-коласы +КОЛАЧ (10) ■ Төн карыны бер колач ○ 954 ● 5539; 5828; 10921; 10927 (2); 11274; 15428; 15524; +КОЛГА (5) ■ Бер колга: "Азат булдың", - дигәннәр. "Алай булгач, акча табам да кол сатып +алам!" - дигән ○ 5754 ● 5837; 5838; 8620; 13758 +КОЛДАН (3) ■ Колдан туган кол булмас, яман туган кол булыр ○ 5839 ● 5840; 5974 +КОЛЛАУЧЫГА (1) ■ Коллаучыга кыз ошатып булмас ○ 5841 +КОЛЛЫК (1) ■ Иткәнем - коллык, күргәнем - хурлык ○ 5992 +КОЛЛЫККА (3) ■ Бүре ачка түзәр, коллыкка түзмәс ○ 2130 ● 5787 (2) +КОЛМАК (1) ■ Ир - имән, хатын - колмак, аны сарган да башыннан игән, ди ○ 13823 +КОЛНЫ (2) ■ Колны баш итсәң, тавышы белән таш манара ега, ди ○ 5842 ● 5843 +КОЛНЫКЫ (1) ■ Би сөйләсә - бинеке, кол сөйләсә - колныкы ○ 16270 +КОЛНЫҢ (2) ■ Колның - бер күзе, ялчының ике күзе сукыр ○ 5844 ● 5845 +КОЛХОЗ (1) ■ Исәп-хисапсыз колхоз - йозаксыз амбар ○ 7911 +КОЛХОЗЫҢ (2) ■ Колхозың алда булса, авызың балда булыр ○ 6089 ● 6090 +КОЛЫ (8) ■ Даланың бие булганчы, баяуның колы бул ○ 5169 ● 5731; 5757 (2); 5939; 7284; 8110; +КОЛЫМ (1) ■ Сатсам - пулым, асрасам - колым ○ 5995 +КОЛЫН (11) ■ Ат эзен колын таптар ○ 2526 ● 2820; 2822; 2823; 2831; 2837; 2838; 2841-2843; +КОЛЫНА (2 | 1) ■ Кол дип егет асылын хур тотма, колына тормас байлар бар ○ 5829 ● 16837, :1 +КОЛЫНЛАГАН (1) ■ Табышсыз егеттән колынлаган бия артык ○ 12905 +КОЛЫНЛАСА (1) ■ Безнең тавык күкәй салганны бөтен мәхәллә ишетә, күршенең байталы +колынласа да, һич тавыш чыкмый ○ 5264 +КОЛЫНЛЫ (1) ■ Колынлы биядән кое суы артмас ○ 2828 +КОЛЫНЛЫЙ (1) ■ Бәхетең булса, алашаң колынлый ○ 14841 +КОЛЫННАН (5 | 1) ■ Мал - колыннан, акча - тиеннән ○ 2386 ● 2642; 2844; 5822; 7794; 16837:1 +КОЛЫННЫҢ (4) ■ Анасы типкән колынның тәне авыртмас ○ 2839 ● 2840; 2845; 14048 +КОЛЫНЧАККА (1) ■ Кыз - курчакка, малай - колынчакка ○ 14123 +КОЛЫНЫН (1) ■ Бия колынын типсә дә биртә типмәс ○ 2821 +КОЛЫНЫНА (1) ■ Колан башына эш төшсә, колынына карамас ○ 2227 +КОЛЫНЫҢ (1) ■ Айгырың ала булса, колының кола булыр ○ 2761 +КОМ (17) ■ Ком бар җирдә тал бар ○ 135 ● 136; 387; 423; 724; 1749; 1844; 2233; 5403; 5846; +6284; 6420; 7740; 9723; 10496; 11623; 13543 +КОМАГАЙ (4) ■ Ачлыкта комагай алдан үләр ○ 9570 ● 9660-9662 +КОМАГАЙГА (2) ■ Комагайга кара боламык та аш ○ 9663 ● 9664 +КОМАГАЙЛЫГЫМ (1) ■ Тәмлегә талымым юк, тәмсезгә комагайлыгым юк ○ 9788 +КОМАГАЙНЫҢ (1) ■ Комагайның борыны кырык көн алдан кычытыр ○ 9665 +КОМАЧ (3) ■ Иске бүздән комач чыкмый ○ 8680 ● 8848; 12974 +КОМГА (7) ■ Комга су төтми ○ 137 ● 798; 4213; 4540; 7107; 12253; 13000 +КОМГАН (3) ■ Бакыр зур булса да, комган төбе ямыйлар, алтын кечкенә булса да, күкрәккә +кадыйлар ○ 268 ● 16825; 16833 +КОМГАНГА (1) ■ Комсыз комганга тыгылыр ○ 9666 +КОМКОРСАК (1) ■ Комкорсак комлы суда булыр ○ 4496 +КОМЛЫ (4) ■ Йөгең авыр булса, комлы тауга да сәлам бирерсең ○ 121 ● 378 (2); 4496 +КОМНАН (2) ■ Комнан аркан ишмиләр ○ 138 ● 229 +КОМНЫ (2) ■ Комны күпме әвәләсәң дә берекмәс ○ 139 ● 798 +КОМНЫҢ (1) ■ Ул комның исәбенә чыга ○ 247 +КОМСЫЗ (6) ■ Комсыз ту бия ашаса да туймас ○ 2829 ● 9666; 11857-11860 +КОМСЫЗГА (1) ■ Комсызга коймак артыннан ипи кис ○ 9667 +КОМСЫЗЛЫГЫН (1) ■ Диңгезне күмеп була, әдәмнең комсызлыгын күмеп булмый ○ 11827 +КОМСЫЗЛЫК (3) ■ Комсызлык бер ишектән керсә, бәхет икенче ишектән чыгып китә ○ 11861 +● 16607 (2) +КОМСЫЗНЫҢ (1) ■ Комсызның карыны туяр, күзе туймас ○ 11862 +КОМЫ (2) ■ Комы юк су булмас, биге юк ил булмас, якасы юк тун булмас, законы юк йорт +булмас ○ 5847 ● 14948 +КОМЫРЫГЫМ (1) ■ Бака да: "Комырыгым, томырыгым - оҗмах", - дигән, ди ○ 4561 +КОНДЫЗ (4) ■ Колан - кырда, кондыз - суда ○ 2232 ● 2893; 2900; 13106 +КОНДЫЗГА (1) ■ Кондызга койрык ялганып тора ○ 2329 +КОНДЫЗЫНЫҢ (1) ■ Тирес кондызының да чәчәккә менеп балдан авыз итәсе килә ○ 4808 +КОНФЕТ (1) ■ И ходаем, тәүфикъ бир, чәй эчәргә конфет бир ○ 16881 +КОНЫ (1) ■ Әдәм дисәң - коны юк, хайван дисәң - йоны юк ○ 11389 +КОҢГЫЗ (1) ■ Күчле корт бал ашый, күчмә коңгыз үләксә ашый ○ 4741 +КОПШАНГЫ (1) ■ Копшангы: "Хуш, сау булыгыз, мин Һиндстанга киттем", - дип очкан икән +дә, тик юлда ат тизәге күргәч, шунда кунып калган, имеш ○ 4782 +КОР (1) ■ Кызамыкка кызыл кор ○ 15230 +КОРАБКА (1) ■ Зур корабка - киң диңгез ○ 7020 +КОРАЛ (8) ■ Корал сәлам бирдерә, башың җиргә идерә ○ 5587 ● 6350; 6355; 6393; 6396; 13847; +15560 (2) +КОРАЛАЙ (3) ■ Коралай килми - кыш җитми, коралай китми - яз җитми ○ 859 (2) ● 2226 +КОРАЛДА (1) ■ Коралда кырык кешенең көче бар ○ 6351 +КОРАЛЛЫ (1) ■ Бер кораллы мең коралсызны җиңгән ○ 5556 +КОРАЛЛЫНЫҢ (1) ■ Коралсызның кулы ике, кораллының унике ○ 6353 +КОРАЛНЫ (1) ■ Ямьсез - көзгене яманлый, булдыксыз - коралны хурлый ○ 6609 +КОРАЛСЫЗ (1) ■ Коралсыз кул - сапсыз сәнәк ○ 6352 +КОРАЛСЫЗНЫ (1) ■ Бер кораллы мең коралсызны җиңгән ○ 5556 +КОРАЛСЫЗНЫҢ (1) ■ Коралсызның кулы ике, кораллының унике ○ 6353 +КОРАЛЫ (4) ■ Начар останың коралы үтми ○ 6361 ● 7025; 10713; 10929 +КОРАЛЫН (1) ■ Коралын тапкан - таш кискән, әмәлен тапкан - су кичкән ○ 6354 +КОРАЛЫННАН (1) ■ Оста коралыннан билгеле ○ 6363 +КОРАЛЫҢА (1) ■ Иң элек йөрәгеңә ышан, аннан коралыңа ышан ○ 5573 +КОРАМА (1) ■ Кырык корама, йөз ялгау ○ 8884 +КОРБАН (3) ■ Баш өчен сакал корбан ○ 10252 ● 12369; 14446 +КОРБАНДА (1) ■ Эт буранда котыра, мулла корбанда тутыра ○ 17069 +КОРБАННЫ (1) ■ Корбанны ике кат чалмыйлар ○ 16923 +КОРБАНСЫЗ (1) ■ Сугыш корбансыз булмый ○ 5621 +КОРГАК (1) ■ Сабанчы яңгыр тели, юлаучы - коргак ○ 1437 +КОРГАКСЫК (1) ■ Җире - коргаксык, кулы - коры капчык ○ 1486 +КОРГАН (2) ■ Корган капкан, үзе капкан ○ 2028 ● 8323 +КОРГАННАР (1) ■ Тәмугны да яхшы нияттән корганнар, ди ○ 16905 +КОРДАШ (1) ■ Кордаш тапкан кол азмас, юлдаш тапкан ир азмас ○ 6920 +КОРДАШЫННАН (2) ■ Юрга менгән юлдашыннан аерылыр, күп яшәгән кордашыннан аерылыр ○ 15100 ● 15932 +КОРДАШЫҢДАЙ (1) ■ Кодаң кордашыңдай булсын, кодагыең ахирәтеңдәй булсын ○ 14633 +КОРМА (7) ■ Сусыз җиргә йорт корма, утсыз җиргә ил корма ○ 457 (2) ● 1155; 5047 (2); 7887; +КОРМАГАН (2) ■ Үзең кормаган мылтыкны атма ○ 5684 ● 8397 +КОРМАС (5) ■ Тозагын кормас борын көртлеген ашый башлама ○ 4047 ● 4166; 4910; 13197 (2) +КОРМЫЙЛАР (1) ■ Килмәгән болыттан куркып чатыр кормыйлар ○ 1110 +КОРСАГЫ (7 | 2) ■ Кышның корсагы киң ○ 878 ● 10825; 11027; 13375 (2); 13376; 14204:1; 17047, :1 +КОРСАГЫМ (1) ■ Колагым киез, корсагым тигез ○ 10484 +КОРСАГЫН (1) ■ Ярлы башын тырнап елаганда, бай корсагын сыйпап җырлар ○ 7445 +КОРСАГЫНА (2) ■ Эт корсагына сары май килешмәс ○ 3605 ● 3606 +КОРСАГЫҢ (1) ■ Корсагың белән тыңлама, колагың белән тыңла ○ 10407 +КОРСАК (11) ■ Икмәк корсак артыннан йөрми, корсак икмәк артыннан йөри ○ 9209 (2) ● 9555; +9572; 9707; 9737; 9739-9743 +КОРСАККА (1) ■ Ятыр корсакка җылы су да аш ○ 9744 +КОРСАКЛАРЫ (1) ■ Мулла белән ишанның корсаклары җидешәр тиредән тегелгән була, ди +○ 17019 +КОРСАКНЫ (1) ■ Башны - салкында, корсакны - ачлыкта, аякны җылыда сакла ○ 10257 +КОРСАКТА (2) ■ Корсакта бүреләр улау ○ 2216 ● 9294 +КОРСЫН (4) ■ Гаделлеге булмаса, ханы корсын, хакка борып әйтмәсә, заңы корсын ○ 5790 (2) +● 7589; 15192 +КОРТ (46) ■ Тын сазда корт күп була ○ 191 ● 267; 470; 471 (2); 481; 1260; 1665; 1684; 1688; 1692; +1705; 1797; 4194; 4712-4715; 4721; 4723 (2); 4726-4728; 4731-4736; 4741; 4744; 4748; 4750; +4751; 4757; 4783; 6631; 7433; 8440; 11371; 12096; 12135; 12527; 14236; 14627 +КОРТКА (1) ■ Тәмен сизгән бу кортка, тагын килгән бу йортка ○ 15150 +КОРТЛАГАН (1) ■ Үзе ятып йоклаган, сәке башы кортлаган ○ 8450 +КОРТЛАР (2 | 1) ■ Елына бер балтырган ашамаган кешенең эче кортлар, имеш ○ 1278 ● 4449:1; +КОРТЛЫ (4) ■ Кызыл алманың эче кортлы булучан ○ 1808 ● 3005; 3013; 15674 +КОРТЛЫЙ (2) ■ Акмаган күл кортлый ○ 342 ● 9246 +КОРТНЫҢ (4) ■ Кортның анасы кая кунса, күче шунда сарыр ○ 4737 ● 4738; 4739; 14178 +КОРТЫ (14) ■ Агачның корты эченнән булыр ○ 1668 ● 1838; 4716-4718; 4719 (2); 4729; 4743; +4746; 4749; 4830; 8266; 10645 +КОРТЫНА (1) ■ Бер бал кортына кизәнсәң, унысы сиңа ташланыр ○ 4725 +КОРТЫНЫҢ (1) ■ Бал кортының балы бар, балга хәтле назы бар ○ 4720 +КОРУ (2) ■ Яумаган яңгырга балаган кору ○ 1233 ● 4846 +КОРУЛЫ (1) ■ Карулының тозагы корулы ○ 12515 +КОРЧАҢГЫ (8) ■ Бер корчаңгы ат ун атны бозар ○ 2634 ● 2664; 2665; 2830; 3006; 3014; 3677; +КОРЧАҢГЫНЫ (1) ■ Корчаңгыны кырчын күралмый ○ 15228 +КОРЧАҢГЫНЫҢ (1) ■ Кем кайгысы нәрсәдә, корчаңгының - мунчада ○ 15226 +КОРЪӘНЕН (1) ■ Хәлвә күрсә, мулла коръәнен оныта ○ 9398 +КОРЪӘННӘН (1) ■ Шайтанга кирәк булса, коръәннән дәлил китерә ○ 16774 +КОРЪӘННЕ (1) ■ Мулла, хәлвә күрсә, коръәнне онытыр ○ 17027 +КОРЫ (66 | 2) ■ Коры җиргә никадәр су сипсәң дә, юеш булмас ○ 128 ● 129; 405; 494; 515; 523; +599; 1486; 1555; 1693; 1753; 2246; 2564; 2915; 2935; 3060; 3203; 3446; 4141:2; 4460; 4497; +4539; 5461 (2); 5674; 5689; 6294; 6483; 6721; 6867; 7048; 8467; 8468; 8546; 8655; 8663; 8800; +9470; 9471; 9914; 9935, :1; 9936; 10083; 10768; 10769; 10844; 11329; 11360; 11877; 12143; +12632; 12712 (2); 13659; 13742; 14446; 15376; 15537; 15905; 15906; 15907 (2); 15908; 15909; +16455; 16773; 16924 +КОРЫГА (1) ■ Куркак эт корыга өрә ○ 3508 +КОРЫГАН (3) ■ Корыган камыш ерактан тавыш бирер ○ 1285 ● 1743; 1924 +КОРЫГАЧ (2) ■ Суның кадере чишмә корыгач беленә ○ 455 ● 15385 +КОРЫГЫ (1) ■ Патшаның култыгы киң, корыгы озын ○ 5879 +КОРЫДА (2) ■ Яңгырда чапсаң, корыда печән җыярсың ○ 1168 ● 1340 +КОРЫДАН (2) ■ Барма турыдан, бар корыдан ○ 6744 ● 14849 +КОРЫЙ (4) ■ Ике чишмәне бергә кушсаң, берсе корый, имеш ○ 389 ● 1280; 1745; 2564 +КОРЫКЧЫ (1) ■ Тар җирдә тамаша булма, киң җирдә корыкчы булма ○ 694 +КОРЫЛМАГАН (2) ■ Мәскәү бер көндә корылмаган ○ 5229 ● 5567 +КОРЫМ (2) ■ Корымнан корым йогар, начар дустан сөрем йогар ○ 5462 ● 8469 +КОРЫМАС (1) ■ Аягың калмас, кулың корымас ○ 10990 +КОРЫМНАН (3) ■ Корымнан корым йогар, начар дустан сөрем йогар ○ 5462 ● 8469; 9907 +КОРЫМЫ (2) ■ Ислемай кибетенә керсәң, исе йогар; тимерче алачыгына керсәң, корымы йогар +○ 285 ● 5246 +КОРЫМЫЙ (2) ■ Хаклык агачы ташка утыртсаң да корымый ○ 12579 ● 15518 +КОРЫНЫ (1) ■ Диңгезне макта, корыны тапта ○ 371 +КОРЫП (1) ■ Балтасыз, тактасыз кура корып булмый ○ 1903 +КОРЫР (8) ■ Үлән - башыннан корыр ○ 1344 ● 1686; 3883; 12115; 12577; 13235; 13407; 14523 +КОРЫРГА (2) ■ Үзенә өй кормаган, илгә шәһәр корырга тотынган ○ 8397 ● 8620 +КОРЫРЫН (1) ■ Хатын кеше ул табар - торырын белсен; ир кеше мал табар - корырын белсен +○ 13893 +КОРЫСА (1) ■ Агач корыса, утын булыр ○ 1880 +КОРЫСЫН (1) ■ Егет егетлеген итмәсә, аты корысын ○ 12849 +КОРЫТА (1) ■ Хутта ут итә, хәмәлдә әмәлеңне корыта ○ 964 +КОРЫТКАН (1) ■ Корыткан да күз, терелткән дә күз ○ 10410 +КОРЫТЫР (3) ■ Яфрак корты, ясмыктай булса да, бакчаңны корытыр ○ 4830 ● 15685; 16946 +КОРЫЧ (1) ■ Кара тимер кайрау белән корыч булмас ○ 290 +корыч → балта-корыч +КОРЫЧТАН ( | 1) ■ Тел корычтан үткен ○ 15545:1 +КОРЫЧЫ (1) ■ Ит - әдәм корычы, читән төбендә бер очы ○ 9244 +КОСАР (1) ■ Төя хуҗасына үчексә, өстенә косар ○ 2937 +КОСТЫРА (1) ■ Төлке йотар, арыслан костыра белмәс ○ 2296 +КОСТЫРУ (1) ■ Татлы җидереп, ачы костыру ○ 9783 +КОСТЫРЫР (1) ■ Ир хурламак постырыр, аш хурламак костырыр ○ 13509 +КОТ (11) ■ Мичкә ут керде - өйгә кот керде ○ 8477 ● 9752; 10098; 10135; 11380; 12135; 13345; +14001; 14079 (2); 15038 +КОТАЙМАС (3) ■ Тимерче пычакка котаймас ○ 310 ● 4198; 12565 +коткан → каткан-коткан +КОТКАР (2) ■ Коткар судан этне, үзеңне тешләсен ○ 3499 ● 5417 +КОТКАРА (3) ■ Хыял коткармый, эш коткара ○ 6152 ● 11106; 15796 +КОТКАРМАС (1) ■ Еланның агына тисәң, карасы коткармас ○ 4635 +КОТКАРМЫЙ (2) ■ Хыял коткармый, эш коткара ○ 6152 ● 11179 +КОТКАРСАҢ (2) ■ Еланны коткарсаң, иң элек сине чагар ○ 4628 ● 4629 +КОТКАРЫР (1) ■ Тугрылык бәладән коткарыр, хыянәт бәлагә кертер ○ 12555 +КОТЛЕТ (1) ■ Арык иттән симез котлет пешереп булмый ○ 9110 +КОТЛЫ (3) ■ Бай киде - котлы булсын! Ярлы киде - каян алдың? ○ 7178 ● 7333; 10084 +КОТЛЫК (1) ■ Кыз үссә - кытлык, ул үссә - котлык ○ 14126 +КОТСЫЗ (1) ■ Кошсыз куак - котсыз куак ○ 3858 +КОТЫ (4) ■ Өй артында корты барның өй эчендә коты бар ○ 4749 ● 12014; 12023; 15782 +коты → каты-коты +КОТЫЛ (1) ■ Яманнан тыныйм дисәң, сораганын биреп котыл ○ 12268 +КОТЫЛА (1) ■ Күптән куян да качып котыла алмас ○ 5035 +КОТЫЛАМ (1) ■ Төтеннән котылам дип утка төшү ○ 8576 +КОТЫЛГАН (5 | 1) ■ Эттән котылган куян кебек ○ 3800 ● 9397, :1; 11604; 15207; 16516 +КОТЫЛДЫ (1) ■ Сөләйман үлде, диюләр котылды ○ 16752 +КОТЫЛДЫМ (1) ■ "Кинәндем дә куандым, тиле улыма кыз алдым". - "Бирдем исә котылдым +синекеннән биш битәр" ○ 13179 +КОТЫЛМАС (8) ■ Тирәк, ни юан булса да, пычкыдан котылмас ○ 1754 ● 1944; 2122; 2479; +2934; 3337; 3954; 10244 +КОТЫЛМЫЙЛАР (1) ■ Бүредән бүрек ташлап котылмыйлар ○ 2176 +КОТЫЛУ (1) ■ Уттан котылу, суга төшү ○ 8583 +КОТЫЛЫП (3) ■ Бурычтан котылып булса да, әҗәлдән котылып булмый ○ 15374 (2) ● 15399 +КОТЫЛЫР (5) ■ Олы юлдан барган кеше таюдан котылыр ○ 6808 ● 12513; 15853; 15913; 16095 +КОТЫЛЫРСЫҢ (4) ■ Атың яман булса, сатып котылырсың; ага-энең яман булса, качып котылырсың; хатының яман булса, ничек котылырсың ○ 13613 (3) ● 16155 +котыр → катыр-котыр +КОТЫРА (4) ■ Эт үз башына котыра ○ 3672 ● 3681; 14294; 17069 +КОТЫРАМ (1) ■ Бер бала әйткән, ди: "Кунак барында мин котырам, кунак киткәч әни котыра", +- дип ○ 14294 +КОТЫРГАН (16) ■ Котырган бүре утка керер ○ 2196 ● 3291; 3292; 3500-3506; 3711; 3772; 6132; +11603; 11629; 15842 +КОТЫРГАННАН (1) ■ Котырганнан - ята биреп котылган ○ 11604 +КОТЫРСА (7) ■ Дуңгыз котырса, үз җенесен ашый, ди ○ 2881 ● 3607; 3608; 4156 (2); 5832; +КОТЫРТА (1) ■ Биргән арта, бирмәгән тарта, соңыннан котырта ○ 8112 +КОТЫРТКАН (2) ■ Тай биреп котырткан, ат биреп туктата алмаган ○ 2871 ● 11501 +КОТЫРТУ (1) ■ Бәйләнгән этне котырту җиңел ○ 3473 +КОТЫРЫГЫНА (1) ■ Үз котырыгына ияргән шайтанны гаепләгән ○ 16797 +КОТЫРЫП (2) ■ Эт котырып өрү белән айның яктылыгы кимемәс ○ 3609 ● 6135 +КОТЫРЫР (2) ■ Эт буранлы көндә котырыр ○ 3579 ● 11660 +КОЧ (3) ■ Табагына карап ашын эч, анасына карап кызын коч ○ 14317 ● 14426 (2) +КОЧА (1) ■ Үзе ача, үзе коча, ай-һай безнең кодача ○ 14665 +КОЧАГЫН (1) ■ Хатын ал да утын ал, бер кочагын артык ал ○ 13210 +КОЧАГЫҢА (1) ■ Хатын алдың, кочагыңа утын алдың ○ 13212 +КОЧАК (1) ■ Тимерчедә пычак - унике кочак ○ 314 +КОЧАККА (1) ■ Тимерче - пычакка, хатыннар кочакка туймас ○ 13676 +КОЧАКЛАП (2) ■ Дөньяны берьюлы кочаклап булмый ○ 14738 ● 14891 +КОЧАКЛАТА (1) ■ Мәхәббәт тәпәнне дә кочаклата ○ 12730 +КОЧАКЛЫЙСЫ (1) ■ Өй салуның ние бар, мүклисе дә чутлыйсы; өйләнүнең ние бар, кочаклыйсы да йоклыйсы ○ 13228 +КОЧАРГА (1) ■ Кош түгелсең очарга, яшь түгелсең кочарга ○ 15146 +КОЧАРСЫҢ (1) ■ Эчмәм дигән коеңнан өч әйләнеп эчәрсең, кочмам дигән бикәңне үбә-үбә +кочарсың ○ 13762 +КОЧАСЫМ (1) ■ "Кыз" дигәч кочасым килә, "мал" дигәч качасым килә ○ 13272 +кочкан → үпкән-кочкан +КОЧМАГАН (1) ■ Кыз кочмаган ирнең җаны тыныч, кузгалак ашамаган кузый тыныч ○ 13883 +КОЧМАМ (1) ■ Эчмәм дигән коеңнан өч әйләнеп эчәрсең, кочмам дигән бикәңне үбә-үбә кочарсың ○ 13762 +КОЧМЫЙЛАР (1) ■ Күрекле дип күбәләкне кочмыйлар ○ 10678 +КОЧЫП (1) ■ Карт буйдак мендәр кочып яши ○ 13176 +КОШ (101 | 4) ■ Заман кош кебек: очып киткәч кире кайтмый ○ 805 ● 1163; 1263; 1767; 2127; +2145; 2233; 2476; 2578; 3695; 3743; 3820; 3821 (2); 3822; 3823; 3825; 3826; 3828; 3833; 3834; +3836; 3837; 3839; 3840, :1; 3841-3851; 3855; 3860, :1, :2; 3861; 3863; 3864; 3866-3871; 3873 (2); +3874; 3876; 3878-3885; 3889; 3891; 3896; 3907:1; 3979; 3984; 4017; 4050; 4069; 4098; 4165; +4178; 4194; 4198; 4218; 4219; 4309; 4948; 5463; 10602; 10603; 10614; 11035; 11481; 12968; +13171; 13180; 13497; 13513; 13661 (2); 13771; 13880; 13881; 14030; 14297 (2); 15122; 15146; +15682; 15723; 16099; 16563 +КОШКА (3) ■ Эткә эт ямьле, кошка кош ямьле ○ 3695 ● 3895; 4065 +КОШЛАР (5) ■ Питраудан соң кошлар сайравы бетә, җәйнең яртысы үтә ○ 930 ● 3852; 4455; +11154; 13181 +КОШЛАРГА (1) ■ Кошларга иректә очу алтын читлектә торудан артыграк ○ 3853 +КОШЛАРНЫ (1) ■ Кошларны җыйсаң бөркет җый, кышкы туның төлке итәр ○ 3924 +КОШЛАРНЫҢ (1) ■ Карганы патша иткәннәр дә, "кар-р" дип кычкыра белмәгән барлык +кошларн ың да күзен чукыган, ди ○ 3992 +КОШЛЫ (1) ■ Акчаны чөйгән саен кошлы ягы төшмәс ○ 7708 +КОШНЫ (6) ■ Үзенә качкан кошны куак та бирмәс ○ 1715 ● 3854; 3855; 3862; 10624; 15910 +КОШНЫҢ (12) ■ Асыл кошның баласы алдына куймый аш җимәс ○ 3824 ● 3827; 3831; 3832; +3856; 3857; 3865; 3886-3888; 4192; 6091 +КОШСЫЗ (2) ■ Кошсыз куак - котсыз куак ○ 3858 ● 10249 +КОШТА (1) ■ Атта үт юк, кошта сөт юк ○ 2581 +КОШТАН (2) ■ Эттән эт туа, коштан кош туа ○ 3743 ● 3829 +КОШЫ (8) ■ Кошның кошы бала өчен капкынга эләгә ○ 3857 ● 4073; 4122; 4213; 4219; 7676; +14828; 15463 +КОШЫН (2) ■ Күкнең кошын җирнең җиме һәлак итә ○ 61 ● 4214 +КОШЫНА (1) ■ Кошына күрә тозагы ○ 3859 +КОШЫҢ (2) ■ Кауланга кошың төшмәсен, наданга эшең төшмәсен: кошың табылмый калыр, +надан якаңнан алыр ○ 16593 (2) +КОЮ (3) ■ Дошман тегермәненә су кою ○ 1492 ● 8385; 9498 +КОЯ (4) ■ Алтынны коя белмәгән эретер, тирене или белмәгән черетер ○ 264 ● 5812; 11051; 13756 +КОЯЛМАССЫҢ (1) ■ Тимер сынса эретеп коярсың, дуслык сынса коялмассың ○ 5484 +КОЯР (1) ■ Атасы баз әйткәнгә, угылы кан кояр ○ 14360 +КОЯРМЫН (1) ■ Сиздем эшеңне, коярмын тешеңне ○ 6301 +КОЯРСЫҢ (1) ■ Тимер сынса эретеп коярсың, дуслык сынса коялмассың ○ 5484 +КОЯШ (48 | 4) ■ Ай белән кояш берәр генә була ○ 3 ● 25; 27, :1, :2, :3; 30; 34-43; 69; 72; 73 (2); +83-87; 94-96; 104; 105; 870; 897; 992; 1136; 1396; 2338; 2339; 4200; 5963; 6587; 7424; 7516, :1; +11109; 12244; 13289; 14230; 14238; 14242; 16608; 16888 +КОЯШКА (5) ■ Кояшка балчык атма, пычрагы үзеңә төшәр ○ 44 ● 45; 71; 104; 4521 +КОЯШЛАП (2) ■ Кояшлап яуган яңгырдан түңел ○ 1111 ● 12897 +КОЯШЛЫ (1) ■ Кыз чак - кояшлы көн ○ 12997 +КОЯШНЫ (5) ■ Кояшны балчык белән сылый алмассың ○ 46 ● 47; 50; 93; 5883 +КОЯШНЫКЫНА (1) ■ Ай яктысы, ни хәтле генә якты булса да, кояшныкына җитә алмый ○ 15 +КОЯШНЫҢ (4) ■ Кояшның кадере баегач сизелә ○ 48 ● 49; 90; 16538 +КОЯШТА (3) ■ Бер кояшта киндер киптергәннәр ○ 91 ● 8481; 8733 +КОЯШТАН (5) ■ Ай нурны кояштан ала ○ 8 ● 3926; 4515; 5780; 16564 +КОЯШЫ (2) ■ Кыш кояшы айда бер күренер ○ 51 ● 7232 +КОЯШЫНДА (1) ■ Кояшында мин кызынмадым ○ 97 +КӨБӘЛӘМӘК (1) ■ Печән чапмак - биемәк, урак урмак - уйнамак, май көбәләмәк - җан бирмәк ○ 1298 +КӨДРӘЙТЕР (1) ■ Бүре, ач булса да, җилкәсен көдрәйтер ○ 2129 +КӨЕ (16 | 1) ■ Уракны күп урадыр идем, кырыгызның көе юк ○ 1505 ● 8247; 8308 (2); 8434; +8881; 13006; 13787; 14132 (4); 14706; 16352:1; 16399; 16442; 16444 +КӨЕГЕ (4) ■ Кисәү белән төрткәннең көеге бетми ○ 8466 ● 10497; 11320; 13937 +КӨЕКЛЕ (1) ■ Сөекле бала көекле була, ди ○ 14044 +КӨЕЛТЕ (1) ■ Һәрбер көелте үз сазлыгын мактый ○ 4224 +КӨЕН (5) ■ Кырык мирнең көен көйләгәнче бер сабанның артын чөйләрсең ○ 5017 ● 5412; 8729; +14598; 16375 +КӨЕНӘ (2) ■ Чүмәлә көенә кибәнгә үрелмә ○ 1330 ● 7037 +КӨЕНДӘ (2) ■ Кемнең көймәсендә - шуның көендә ○ 7038 ● 8275 +КӨЕНДЕРӘ (1 | 1) ■ Язгы көн көендерә, көзге көн сөендерә ○ 988 ● 13945:1 +КӨЕНДЕРМӘ (1) ■ Дошманыңны сөендермә, дусыңны көендермә ○ 5346 +КӨЕНЕР (2) ■ Ташкан түгелер, шашкан көенер ○ 11929 ● 13912 +КӨЕНЕЧ (2) ■ Көндәшле өйдә көн дә көенеч ○ 13665 ● 14919 +КӨЕНЕЧЕ (1) ■ Баланың изгесе - җан сөенече, явызы - җан көенече ○ 13991 +КӨЕНЕЧКӘ (2) ■ Ашыгу көенечкә китәр ○ 11804 ● 11896 +КӨЕНМӘ (3) ■ Юк дип көенмә, бар дип сөенмә: бардан юк булыр, юктан бар булыр ○ 7603 +● 16190; 17005 +КӨЕНМИ (1) ■ Барга сөенми, юкка көенми ○ 7637 +КӨЕНСЕН (1) ■ Яхшы күргән дустыңа яхшы күргән малың бир: күрә-күрә сөенсен; яман күргән кешеңә яман күргән искең бир: кия-кия көенсен ○ 5503 +КӨЕҢ (1) ■ Өең нинди, көең шундый ○ 8315 +КӨЕШ (1) ■ Көеш эчендә сөеш ○ 12714 +КӨЗ (19) ■ Яшел төс - яз күрке, сары төс - көз күрке, ал да гөл - җәй күрке, ак төс - кыш күрке +○ 624 ● 823; 882-885; 912; 980; 981; 983; 985; 995; 1424; 1425; 3933; 4341; 4342; 13216; 13968 +КӨЗГӘ (3) ■ Көзгә - хәл үзгә ○ 893 ● 1063; 2278 +КӨЗГЕ (20 | 2) ■ Көзге катык - көмеш кашык, язгы катык - ярты азык ○ 886 ● 887-892; 988; 989; +1115 (2); 1116; 1424:1; 4802; 7957:1; 8817; 8840; 11961; 12107; 13425; 13426; 13726 +КӨЗГЕГӘ (2) ■ Авызың кыек булса, көзгегә үпкәләмә ○ 10538 ● 10658 +КӨЗГЕДӘН (1) ■ Кешедән көлгәнче, үзеңне көзгедән кара ○ 14905 +КӨЗГЕНЕ (5) ■ Ямьсез - көзгене яманлый, булдыксыз - коралны хурлый ○ 6609 ● 8839; 10667; +10668; 10717 +КӨЗГЕСЕ (10) ■ Алдың - Казан өлгесе, артың - Мәскәү көзгесе ○ 719 ● 5362; 10425; 10664; +10713; 12479; 12850; 16003; 16550; 16602 +КӨЗДӘН (1) ■ Быел итек бастырдым, ул да булды тездән үк, без бай дип үк мактанмыймын, +икмәк бетте көздән үк ○ 7530 +КӨЗЕН (1) ■ Көзен купынасы бер тиен, язын золотнигы золотой ○ 894 +КӨЗНЕҢ (2) ■ Кара көзнең кары ятмас ○ 846 ● 992 +КӨЗСЕЗ (1) ■ Әйтер идем бер сүз, онытмассың көзсез ○ 16321 +КӨЙ (9) ■ Биисе килмәгән аюга көй килешми ○ 2101 ● 5240; 5274; 8526; 13669; 16340; 16352; +16379; 16382 +КӨЙГӘН (4) ■ Былтыр көйгән, быел исе чыккан ○ 8458 ● 8538; 9292; 13383 +КӨЙГӘНЧЕ (1) ■ Утның тышында көйгәнче эчендә көй ○ 8526 +КӨЙДЕРӘ (6) ■ Барлык сөйдерә, юклык көйдерә ○ 7564 ● 8506; 10429; 12220; 13945; 16302 +КӨЙДЕРЕП (2) ■ Дус көйдереп әйтер, дошман көлдереп әйтер ○ 5366 ● 13783 +КӨЙДЕРМӘСӘ (1) ■ Гайбәт күмер кебек: көйдермәсә дә буйый ○ 15822 +КӨЙДЕРСӘ (1) ■ Көйдерсә дә, көн яхшы ○ 52 +КӨЙЛӘГӘНЧЕ (1) ■ Кырык мирнең көен көйләгәнче бер сабанның артын чөйләрсең ○ 5017 +КӨЙЛӘНҮ (1) ■ Өйләнү - көйләнү ○ 13239 +КӨЙЛӘП (1) ■ Баланы кыйнап юатма, көйләп юат ○ 13982 +КӨЙЛӘР (3) ■ Җөйче җөен җөйләгәндә көйче көен көйләр ○ 8729 ● 15577; 16453 +КӨЙЛӘРСЕҢ (1) ■ Кемнең җырын җырласаң, шуның көен көйләрсең ○ 16375 +КӨЙЛЕ (2) ■ Тиле өйләгә кадәр генә көйле ○ 11646 ● 13427 +КӨЙЛЕДЕР (1) ■ Эшен белгән кешегә көйледер лә бу дөнья, эшен белмәгән кешегә кыендыр +ла бу дөнья ○ 6385 +КӨЙЛИ (2) ■ Ике биемгә бер килен, көйли алсын кем көен ○ 14598 ● 14967 +КӨЙМӘ (18) ■ Суда көймә эзе беленми ○ 448 ● 6420; 7009; 7010; 7023; 7024; 7044-7046; +7047 (2); 7048; 7049; 7089; 7102; 11178; 15256; 16613 +КӨЙМӘГӘ (4) ■ Ишә белмәсәң, көймәгә кермә ○ 7027 ● 7050; 7122; 11305 +КӨЙМӘГӘНЕ (1) ■ Көйгән коймак - киленгә, көймәгәне - биемгә ○ 13383 +КӨЙМӘДӘ (3) ■ Бер көн арба көймәдә, бер көн көймә арбада ○ 7009 ● 7041; 7051 +КӨЙМӘЛЕ (1) ■ Көймәле килсә, каеклы качар ○ 7052 +КӨЙМӘНЕ (3) ■ Тымызык елга көймәне алып китәр ○ 473 ● 7007; 7022 +КӨЙМӘНЕКЕ (1) ■ Көймәнеке - кичүгә ○ 7053 +КӨЙМӘНЕҢ (1) ■ Көймәнең ныклыгы давыл чыккач беленә ○ 7054 +КӨЙМӘҢ (1) ■ Көймәң киң булганчы, күңелең киң булсын ○ 7057 +КӨЙМӘС (3) ■ Балыкның сырты көнгә көймәс ○ 4470 ● 8502; 14552 +КӨЙМӘСЕ (3) ■ Һәр эшнең чамасы бар, һәр дәрьяның көймәсе бар ○ 6406 ● 7107; 14849 +КӨЙМӘСЕНӘ (1) ■ Көймәсенә күрә ишкәге, гөбесенә күрә пешкәге ○ 7055 +КӨЙМӘСЕНДӘ (1) ■ Кемнең көймәсендә - шуның көендә ○ 7038 +КӨЙМӘЧЕ (2) ■ Көймәдә көймәче белән орышышма ○ 7051 ● 7056 +КӨЙМӘЧЕГӘ (1) ■ Каекчы көймәчегә юл бирер ○ 7032 +КӨЙНЕ (2) ■ Иң яхшы көйне дә рәттән өч кат җырламыйлар ○ 16366 ● 16383 +КӨЙНЕҢ (1) ■ Җырның ертыгы юк, көйнең китеге юк ○ 16439 +КӨЙРӘТӘ (1) ■ Тормыш өйрәтә, өйрәнмәсәң көйрәтә ○ 14751 +КӨЙСЕЗ (4) ■ Өйләнмәгән өйсез булыр, тормышы көйсез булыр ○ 13234 ● 13409; 13427; 13433 +КӨЙЧЕ (1) ■ Җөйче җөен җөйләгәндә көйче көен көйләр ○ 8729 +КӨЛ (17) ■ Тышы гөл кебек, эче көл кебек ○ 656 ● 896; 1048; 1357; 1479; 1483; 4311; 6608; 6694; +6698; 8472; 8554; 9991; 10150; 10581; 13009; 14918 +КӨЛӘ (12) ■ Көзге көн ул бала кебек: әле көлә, әле җылый ○ 889 ● 2048; 2194; 3036; 5702; 8256; +8258; 11706; 14018; 14916; 14996; 15001 +КӨЛӘЛӘР (2) ■ Ат егылса көлмиләр, дөя егылса көләләр ○ 2496 ● 13003 +КӨЛӘР (17) ■ Көндезге эш кичке эштән көләр ○ 907 ● 5781; 6751; 8339; 8856 (2); 8858; 10286; +11104; 11747; 12880; 14787; 14901; 14968; 15002; 15691; 16520 +КӨЛӘРГӘ (1) ■ Бөтенләй көлеп бетермә, бәйрәмдә көләргә дә калсын ○ 14858 +КӨЛӘРДӘ (1) ■ Егет күңеле җүләрдә, кыз күңеле көләрдә ○ 13081 +КӨЛӘРЛӘР (1) ■ Иртән көлсәң кешедән, кич көләрләр үзеңнән ○ 14870 +КӨЛӘРМЕН (1) ■ Март әйтә, имеш: "Көндез-көндез көләрмен, иртә-кичен бөгәрмен" ○ 922 +КӨЛӘРСЕҢ (2) ■ Барганда мактанмасаң, кайтканда көләрсең ○ 11985 ● 14859 +КӨЛӘСЕН (1) ■ Төлкегә: "Кыздырган тавык ашар идеңме?" - дигәннәр. "Кешенең көләсен +китер мәгез әле", - дигән, ди ○ 2309 +КӨЛӘСЕҢ (2) ■ Көләсең дә көләсең, үзеңне кем дип беләсең ○ 14992 (2) +КӨЛӘЧ (2) ■ Мактанчык егетнең атын күр, көләч егетнең артын күр ○ 12899 ● 14031 +КӨЛГӘ (10 | 4) ■ Көз чәчсәң көлгә чәч, яз чәчсәң сазга чәч ○ 1424 ● 1424:1, :2, :3; 1530, :1; 1531; +3350; 5198; 5199; 8544; 9474; 12536; 13195 +КӨЛГӘН (14) ■ Баткан тайганнан көлгән ○ 114 ● 3028; 5781; 5849; 6222; 6998; 7196; 7526; 9530; +11290; 14026; 14860; 14913; 14921 +КӨЛГӘНДӘ (1) ■ Дус көлгәндә беленми, бөлгәндә беленә ○ 5367 +КӨЛГӘНЕ (2) ■ Дошманның көлгәне - сереңне белгәне ○ 5335 ● 7353 +КӨЛГӘНЕНӘ (1) ■ Дошманның көлгәненә ышанма ○ 5336 +КӨЛГӘННЕ (1) ■ Һәр көлгәнне дусым димә, һәр ачуланганны дошманым димә ○ 5512 +КӨЛГӘННЕҢ (2) ■ Елаганның бер кайгысы, көлгәннең - биш ○ 14862 ● 15306 +КӨЛГӘНЧЕ (2) ■ Дошман көлгәнче син бөл ○ 5319 ● 14905 +КӨЛДӘ (1) ■ Көнен күрсен, көлдә аунасын ○ 1049 +КӨЛДӘЙ (1) ■ Сыерлының төсе гөлдәй, сыерсызның төсе көлдәй ○ 3213 +КӨЛДӘН (4) ■ Көлдән гөл булган, гөлдән көл булган ○ 1357 ● 1582; 8562; 14914 +КӨЛДЕ (1) ■ Егет бөлде, кыз көлде ○ 13111 +КӨЛДЕРӘ (1) ■ Сүзе белән көлдерә, күзе белән көйдерә ○ 16302 +КӨЛДЕРГӘН (1) ■ Көлдергән дә ир, бөлдергән дә ир ○ 13560 +КӨЛДЕРЕП (1) ■ Дус көйдереп әйтер, дошман көлдереп әйтер ○ 5366 +КӨЛДЕРЕР (1) ■ Чәй көлдерер, кесәне бөлдерер ○ 9372 +КӨЛДЕРЕРСЕҢ (1) ■ Ашыксаң, кеше көлдерерсең ○ 11818 +КӨЛДЕРСӘ (1) ■ Дөнья, бер көлдерсә, биш елата ○ 14721 +КӨЛЕ (1) ■ Карагайның көле күп, имәннең күмере күп ○ 1739 +КӨЛЕК (1) ■ Белсәң - белек, белмәсәң чыгар көлек ○ 16528 +КӨЛЕНӘ (2) ■ Карама көленә утырту ○ 1771 ● 8560 +КӨЛЕННӘН (1) ■ Җир карынына көл салган, көленнән күмәч алган ○ 1479 +КӨЛЕҢНЕ (1) ■ Көлеңне күккә очырырмын ○ 8563 +КӨЛЕП (11) ■ Тау астына көлеп чаба, үргә таба елап менә ○ 234 ● 5032; 5464; 5943; 7521; 8195; +12897; 13105; 14858; 16150; 16151 +көлеп → уйнап-көлеп +КӨЛЕР (1) ■ Акыллыга акыл бирсәң, укып белер; акылсызга акыл бирсәң, кычкырып көлер +○ 11453 +КӨЛЕШКӘН (1) ■ Үбешкән дә көлешкән, соңыннан башына уй төшкән ○ 12812 +КӨЛКЕ (18) ■ Тычканга үлем, мәчегә көлке ○ 3420 ● 6086; 6106; 6454; 6647; 11241; 11594; +14914; 14915 (2); 14916; 14917; 14922; 14929; 15017; 15332; 15919; 16109 +көлке → уен-көлке +КӨЛКЕГӘ (2) ■ Төлкене көлкегә калдырырлык ○ 2322 ● 12064 +КӨЛКЕНЕЧ (2) ■ Тол әмәлнең башы көлкенеч, ахыры үкенеч ○ 6139 ● 6673 +КӨЛКЕСЕ (9) ■ Тавына күрә төлкесе, заманына күрә көлкесе ○ 946 ● 2149; 2285; 2319; 3920; +5838; 11379; 14901; 16996 +КӨЛМӘ (7) ■ Көлмә күршеңнән - үтәр башыңнан ○ 5184 ● 6608; 13244; 14897; 14906; 14918; +КӨЛМӘК (1) ■ Кешедән көлмәк - үзеңә килмәк ○ 14907 +КӨЛМӘС (3) ■ Сукыр аксактан көлмәс, аксак сукырдан көлмәс ○ 15259 (2) ● 16781 +КӨЛМӘСЕН (2) ■ Улы бар улдан көлмәсен, кызы бар кыздан көлмәсен ○ 14153 (2) +КӨЛМИЛӘР (1) ■ Ат егылса көлмиләр, дөя егылса көләләр ○ 2496 +КӨЛНЕ (2) ■ Көлне үз күмәчең өстенә тартма ○ 8473 ● 8515 +КӨЛСӘҢ (3) ■ Яман белән көлсәң, азагында еларсың ○ 12210 ● 14870; 14918 +КӨЛСЕН (1) ■ Дошман алдында, эчең еласа да, тышың көлсен ○ 5313 +КӨЛТӘ (7) ■ Яз яме чәчкә белән, көз яме көлтә белән ○ 983 ● 1502; 1508; 6315; 13761; 14647; +КӨЛТӘНЕ (1) ■ Буш көлтәне сукмыйлар ○ 1390 +КӨЛТӘСЕ (1) ■ Кызы - бистә бикәсе, анасы - киндер көлтәсе ○ 14315 +КӨЛТӘСЕНӘ (1) ■ Уракчының җилкәсенә карама, көлтәсенә кара ○ 1457 +КӨЛҮЕ (3) ■ Көзге көннең көлүе, көлүе дә җылавы ○ 890 (2) ● 7325 +КӨЛҮЧЕ (1) ■ Күп көлүче үзе көлке ○ 14922 +КӨЛЧӘ (1) ■ Ач чагында биргән көлчә тук чагында биргән калачтан артык ○ 9554 +КӨМЕШ (25) ■ Туфракка ябышсаң, туфрагың алтын булсын; ташка ябышсаң, ташың көмеш +булсын ○ 190 ● 269; 272; 286; 291; 418; 565; 886; 4499; 5852; 5962; 6018; 6031; 6070; 8199; +9011; 10091; 10389; 11039; 12319; 13425; 13708; 14589; 16033; 16226 +көмеш → алтын-көмеш +КӨМЕШЕ (1) ■ Һәркемнең тормыштан өлеше бар, аласы көмеше бар ○ 14759 +КӨМЕШЕНӘ (2) ■ Дагасының көмешенә мактанма, атыңның йөрешенә мактан ○ 7015 ● 8209 +КӨМЕШЕҢ (3) ■ Алтының булса, көмешең табылыр ○ 7775 ● 8162; 8202 +көмешнең → алтын-көмешнең +КӨМЕШТӘН ( | 1) ■ Тол хатынның бусагасы көмештән булса да, аңар хәер тиешле ○ 13679:1 +КӨН (244) ■ Койрыклы йолдыз көн дә тумый ○ 33 ● 43 (2); 52; 237; 696; 749-751; 762; 774 (2); +789; 790; 834; 848; 856; 873; 887 (2); 888 (2); 889; 895 (2); 896; 897 (2); 898 (2); 899-903; +934; 947 (2); 967; 987; 988 (2); 997; 1001; 1029; 1030; 1044; 1057; 1117; 1152; 1221; 1286; +1318; 1385; 1386; 1527 (3); 1614; 1824; 1843 (2); 2237; 2292 (2); 2323; 2485; 2655; 2797; 2888; +2910 (2); 3313; 3347; 3465; 3994; 4155; 4288; 4333; 4372; 4965; 4975; 4976; 5021; 5365 (2); +5755; 5758; 5850; 5851; 5870; 5940; 5975; 5984; 5999; 6097; 6173; 6180; 6202 (2); 6212; 6379; +6424; 6442; 6491; 6493; 6496 (2); 6553 (2); 6588; 6603; 6633; 6639 (4); 6663; 6664; 6700; 6711 +(4); 6713 (4); 6901; 7009 (2); 7014; 7208; 7235 (4); 7372 (2); 7390; 7409; 7504; 7654; 8535; 8831; +9082; 9225; 9293; 9385; 9473 (2); 9530; 9630 (2); 9665; 9668; 9799; 9956; 9985 (2); 9991; 10053; +10054; 10068 (2); 10096; 10128; 10150; 10204; 10216; 10691; 10872; 11163; 11173; 11291; 11332; +11336; 11489; 11615; 11687; 11701; 11834; 11869; 12097; 12148; 12248; 12306; 12342; 12418; +12427; 12534; 12723; 12800 (2); 12997; 13214; 13255; 13277 (2); 13453; 13465 (2); 13561; 13645; +13665; 13666; 13904 (2); 14000; 14143; 14157; 14320; 14379; 14583; 14643; 14697 (2); 14746; +15092; 15138; 15166; 15246; 15372; 15405; 15430; 15456; 15508; 15794 (2); 15920; 16061; +16340; 16505; 16669; 16925 (2); 16942 (2); 16971; 16998 (2); 17005; 17009; 17020 +көн → җил-көн +КӨНБАГЫШ (1) ■ Бер уч көнбагыш ашасаң, ике уч кабыгы чыгар ○ 1539 +КӨНБАТЫШКА (1) ■ Баланың хәле көнчыгыштан көнбатышка таралыр - ата белән анага +беленмәс ○ 14442 +КӨНГӘ (14) ■ Бер көнгә кичексәң, бер ай куып җитә алмассың ○ 775 ● 897; 998 (2); 1033; 1040; +1050; 4470; 6714; 8889; 9263; 13294; 13761; 13780 +көнгә → айга-көнгә +КӨНГӘЧӘ (2) ■ Калага барган кешедән өч көнгәчә гакыл сорама ○ 5174 ● 16414 +КӨНГЕНЕҢ (2) ■ Борынгының кешесе - бу көнгенең кечесе ○ 779 ● 15024 +КӨНДӘ (24) ■ Көне беткән көндә үлә ○ 908 ● 1052; 1209; 1339; 1515 (2); 1519; 1600; 1759; 3579; +5132; 5229; 5454; 5501; 5564; 5636; 6040; 12015 (2); 13428; 13623; 14668; 14670 (2) +КӨНДӘЙ (1) ■ Яхшы кеше ай белән көндәй: яхшылыгы һәркемгә бердәй ○ 12317 +КӨНДӘШ (9) ■ Өйдәш белән торганчы көндәш белән тор ○ 8336 ● 8338; 13146; 13196; 13595; +13651; 13664; 13801; 14121 +КӨНДӘШЕ (1) ■ Явызның юлдашы күп, яхшының көндәше күп ○ 12206 +КӨНДӘШЛЕ (2) ■ Усак яфрагы көндәшле хатыннар шикелле: җилсез көндә дә кыймылдап тора +○ 1759 ● 13665 +КӨНДӘШЛЕГӘ (1) ■ Көнлекчегә көн озын, көндәшлегә төн озын ○ 13666 +КӨНДӘШНЕҢ (1) ■ Ике көндәшнең башы бер мендәргә сыя, ике килендәшнең башы бер +мендәргә сыймый ○ 13348 +КӨНДЕЗ (27) ■ Көн күрмәгән көн күрсә, көндез чыра яндырыр ○ 898 ● 899; 904-906; 913; 1045; +2302; 2339; 3448; 3755; 4821; 7180; 7372; 8414; 9866; 11166; 11508; 12898; 12933; 13775 (2); +15234; 15921; 16384; 16408; 17006 +көндез → көпә-көндез +КӨНДЕЗГЕ (1) ■ Көндезге эш кичке эштән көләр ○ 907 +КӨНДЕЗГЕНЕҢ (1) ■ Караңгының күзе юк, көндезгенең сүзе юк ○ 855 +КӨНДЕЗЕ (1) ■ Һәр кичәнең көндезе бар ○ 1026 +КӨНДЕЗ-КӨНДЕЗ (1) ■ Март әйтә, имеш: "Көндез-көндез көләрмен, иртә-кичен бөгәрмен" +○ 922 +КӨНЕ (59) ■ Айның утыз көне бар, утыз төне бар ○ 754 ● 844; 865; 866; 885 (2); 908; 919; 952; +963 (2); 978; 996; 1009; 1010 (2); 1011 (2); 1012; 1013 (2); 1014; 1024; 1042; 1046; 1220; 3033; +3933; 4657; 4888 (2); 4969; 5263; 5953; 6105 (2); 6170; 6171 (2); 6221 (2); 6531; 6545; 6774; +7288; 7470; 8932; 10144; 12271; 12297; 15079 (2); 15382; 15433; 15591; 16551; 16819 (2); 16869 +КӨНЕМ (5) ■ Февральдә суык: "Сыерның мөгезен сындырыр идем дә, көнем кыска", - дип +әйтә, ди, имеш ○ 959 ● 1047; 1048; 13527; 16832 +КӨНЕН (3) ■ Көнен күрсен, көлдә аунасын ○ 1049 ● 5742; 7294 +КӨНЕНДӘ (5 | 1) ■ Көлгә чәч - көнендә чәч ○ 1424:2 ● 3315; 4285; 8821 (2); 9334 +КӨНЕНЕҢ (1) ■ Яз көненең суыгы яман була ○ 979 +КӨНЕННӘН (1) ■ Хәерченең көне ялчы көненнән яхшырак була ○ 5953 +КӨНЕҢ (10) ■ Көнең бер көн булса да, юрга менеп үт ○ 2797 ● 3221; 3222 (2); 11238; 11851; +13195; 13610; 15307; 16675 +көнең → аең-көнең +КӨНЕҢДӘ (2) ■ Төпчегең - картаймыш көнеңдә ярдәмчең ○ 14066 ● 15133 +КӨНЕҢНЕ (1) ■ Иртәгәгә ышанып, бүгенге көнеңне кулдан ычкындырма ○ 840 +КӨНЛӘМӘГӘН (2) ■ Ир көнләмәгән ишәк, хатын көнләмәгән калтак ○ 13829 (2) +КӨНЛӘСӘ (2) ■ Ир көнләсә өй төзәр, хатын көнләсә өй бозар ○ 13830 (2) +КӨНЛЕ (1) ■ Атлы - көнле ○ 2557 +КӨНЛЕК (13) ■ Матурлык - бер көнлек, дуслык - гомерлек ○ 5470 ● 6040; 6747 (2); 6794; 6917; +9294; 9358 (2); 13242; 13623; 13892; 16461 +КӨНЛЕКЛЕ (1) ■ Көнлекле кеше үлмәс, көнсез кеше көн күрмәс ○ 5850 +КӨНЛЕКЧЕ (1) ■ Балыкчы күлен мактый, көнлекче көнен мактый ○ 5742 +КӨНЛЕКЧЕГӘ (2) ■ Көнлекчегә көн узсын да, чабатасы тузсын ○ 5851 ● 13666 +КӨНЛИ (1) ■ Тамак тамакны көнли ○ 9701 +КӨННӘН (8) ■ Көзге көннән язгы төн яхшы ○ 891 ● 4202; 5398; 10204; 13436; 14746 (2); 17006 +көннән → илдән-көннән +КӨННӘР (2) ■ Кышкы көннәр җәйне әйтер, җәйге көннәр җайны әйтер ○ 875 (2) +КӨННӘРДӘ (4) ■ Аяз-аяз көннәрдә җиләк җыяр аппагым, болыт-болыт көннәрдә урак урыр +аппагым ○ 1073 (2) ● 6447 (2) +КӨННӘРЕҢ (1) ■ Күңелең саф булса, көннәрең шат булыр ○ 11234 +КӨННӘРНЕҢ (1) ■ Яманнар яхшыны эттәй талар һәр җирдә, көннәрнең көне булганда шул +яманга бу яхшы кирәк булыр тар җирдә ○ 12271 +КӨННЕ (19) ■ Авызыңны ач та айны әйт, күзеңне ач та көнне әйт ○ 1 ● 858; 1210 (2); 1211; 2510; +2876; 4022; 5382; 5564; 5883; 6641; 9255; 9460; 10091 (3); 12217; 16974 +КӨННЕКЕН (1) ■ Көннекен көнгә аудару ○ 1050 +КӨННЕҢ (17) ■ Баткан көннең аткан таңы бар ○ 763 ● 776; 857 (2); 874; 890; 909; 910; 957; +1002 (2); 1037; 1074; 1087 (2); 13616; 13728 +КӨНСЕЗ (2) ■ Көнлекле кеше үлмәс, көнсез кеше көн күрмәс ○ 5850 ● 13878 +КӨН-ТӨН (1) ■ Ике яхшы өйләнешсә - уңыш, ике яман өйләнешсә - көн-төн сугыш ○ 13161 +КӨНЧЕ (5) ■ Язгы ябалак, көнче күбәләк ○ 4210 ● 12534-12536; 12715 +КӨНЧЕГӘ ( | 1) ■ Илчегә үлем юк, көнчегә кием юк ○ 4991:2 +КӨНЧЕЛ (1) ■ Көнчел кеше - "мин"чел кеше ○ 12537 +КӨНЧЕЛЕГЕҢ (1) ■ Кешенең яхшы эшенә көнчелегең килсә, аңардан уздырып эшлә ○ 6084 +КӨНЧЕЛЕК (5) ■ Көчсезлек көнчелек тудыра ○ 10789 ● 11842; 12539; 12716; 12733 +КӨНЧЕЛЕКСЕЗ (2) ■ Гөл - чәнечкесез, мәхәббәт көнчелексез булмас ○ 12692 ● 12941 +КӨНЧЕЛЕКТӘН (1) ■ Тимер - күгәрүдән, кеше көнчелектән чери ○ 12552 +КӨНЧЕЛЛЕК (1) ■ Көнчеллек арысланнан да яманрак ○ 12538 +КӨНЧЫГЫШТАН (1) ■ Баланың хәле көнчыгыштан көнбатышка таралыр - ата белән анага +беленмәс ○ 14442 +КӨҢ (3) ■ Көң кулында көмеш бар, ул да булса бикәгә ○ 5852 ● 13424; 14131 +КӨПӘ-КӨНДЕЗ (1) ■ Көпә-көндез фонарь яндырмыйлар ○ 8415 +КӨПЧӘГЕ (1) ■ Арба көпчәге дә бер эздән генә бармый ○ 6988 +КӨПЧӘК (5) ■ Алама көпчәк күп шыгырдый ○ 6980 ● 6981; 7059; 7065; 7069 +КӨПЧӘККӘ (2) ■ Арбага утыр, көпчәккә уралма ○ 6991 ● 7035 +КӨПЧӘКЛӘРЕН (1) ■ Утырган арбаңнан бигрәк көпчәкләрен сакла ○ 7075 +КӨПЧӘКНЕ (1) ■ Күчәрдәге көпчәкне тәртәгә такмыйлар ○ 7058 +КӨР (4) ■ Арык атка камчы авыр, көр атка таш та җиңел ○ 2464 ● 2667; 8849; 10772 +КӨРӘГЕ (2) ■ Булган кешенең көрәге утын кисә ○ 6452 ● 10151 +КӨРӘК (10) ■ Раштуада бер көрәк кар бирмәс ○ 1055 ● 1362; 1896; 5524; 6500; 7186; 8022; 8273; +15546; 15689 +көрәк → сәнәк-көрәк +КӨРӘККӘ (1) ■ Ирек бирсәң йөрәккә - утырырсың көрәккә ○ 11125 +КӨРӘКНЕ (1) ■ Сәнәк белән көрәкне аера алмау ○ 1360 +КӨРӘМӘ (1) ■ Үз капка алдыңның карын күрше капкасына көрәмә ○ 5254 +КӨРӘН (2) ■ Сары мәтрүшкә алтмыш төрле авырудан, көрән мәтрүшкә җитмеш төрле авырудан +дәва ○ 1302 ● 16553 +КӨРӘП (1) ■ Тимерне тимер көрәп чыгара ○ 304 +КӨРӘШӘ (1) ■ Көрәшә белмәсәң көрмәкләшмә ○ 6665 +КӨРӘШӘЛӘР (1) ■ Көч белән көрәшәләр, сол белән егалар ○ 6666 +КӨРӘШЕП (1) ■ Бикләр белән алышып булмас, тирәк белән көрәшеп булмас ○ 5768 +КӨРӘШКӘННЕҢ (1) ■ Ике көрәшкәннең берсе егылыр ○ 6644 +КӨРӘШМӘ (2) ■ Бай белән даулашма, көчле белән көрәшмә ○ 7153 ● 10784 +КӨРӘШМИ (1) ■ Батыр, бирешсә дә, көрәшми мәйданны бирмәс ○ 6638 +КӨРӘШТӘН (1) ■ Егылган көрәштән туймас, яман даудан туймас ○ 12112 +КӨРИ (1) ■ Кеше кулы белән ут көри ○ 12085 +КӨРЛЕГЕ (1) ■ Мал көрлеге көтүчедән ○ 2387 +КӨРЛЕГЕННӘН (1) ■ Көр ат көрлегеннән чапса, арык ат аңа карап чаба ○ 2667 +КӨРЛЕК (1) ■ Берлек юк җирдә көрлек юк ○ 4884 +КӨРЛЕККӘ (1) ■ Көрлеккә түзмәсәң, хурлыкка түзәрсең ○ 10773 +КӨРМӘКЛӘШМӘ (1) ■ Көрәшә белмәсәң көрмәкләшмә ○ 6665 +КӨРМӘКЛЕГӘ (2) ■ Күреклегә күз иярер, көрмәклегә сүз иярер ○ 10680 ● 15503 +КӨРПӘ (2) ■ Күркәмгә күз иярә, көрпә тунга чүп иярә ○ 10683 ● 15503 +көрпә → арпа-көрпә +КӨРСЕНМӘ (2) ■ Көрсенмә - дошманыңа көч кертерсең ○ 5465 ● 6051 +КӨРТ (1) ■ Карт бүре көрт ера ○ 2193 +КӨРТКӘ (1) ■ Көртлек әйткән ди: "Көрткә чумсам да, кышны чыгармын" ○ 4045 +КӨРТЛӘГӘН (1) ■ Балалы хатын белән көртләгән тавык усал булыр ○ 14284 +КӨРТЛЕГЕН (1) ■ Тозагын кормас борын көртлеген ашый башлама ○ 4047 +КӨРТЛЕК (4) ■ Карга кардан курыкмас, көртлек көрттән курыкмас ○ 3965 ● 4044; 4045; 4048 +КӨРТТӘН (1) ■ Карга кардан курыкмас, көртлек көрттән курыкмас ○ 3965 +көсә → аса-көсә +КӨСӘНГӘН (1) ■ Эшләргә иренгән - ашарга көсәнгән ○ 6547 +КӨТ (7) ■ Өстә булганны аста көт ○ 716 ● 3744; 9543; 10132; 10656; 12132; 16865 +КӨТӘ (16) ■ Ярканат төнне көтә, сандугач таңны көтә ○ 2337 (2) ● 3444; 4474 (2); 8157; 8160 (2); +9517; 10072; 12476; 13562 (2); 15055; 16831 (2) +КӨТӘ-КӨТӘ (1) ■ Үлем көтә-көтә, үлем хәтле оят килә, ди, биткә ○ 15422 +КӨТӘЛӘР (1) ■ Кызлар көтәләр санатны, булмаса сөяләр солдатны ○ 13007 +КӨТӘМЕН (1) ■ Мин көтәмен алтыны, алла бирә яртыны ○ 16886 +КӨТӘР (6) ■ Бүре: "Сарыкларны буш көтәр идем", - дип сораган ○ 2159 ● 2378; 2949; 4419; +8210; 10113 +КӨТӘРГӘ (1) ■ Сәүдәгәр булам дисәң, көтәргә алып бурычка сат ○ 7967 +КӨТӘСЕНӘ (2) ■ Көтәсенә йон тетмиләр ○ 8172 ● 8739 +КӨТӘСЕҢ (1) ■ Бер сыерны да бер көтәсең, мең сыерны да ○ 3156 +КӨТӘЧӘК (1) ■ Көтәчәк - җитәчәк, узган кайтмый ○ 911 +КӨТЕЛМӘГӘН (1) ■ Көтелмәгән кунак - караңгы төн ○ 10152 +КӨТЕЛМӘС (1) ■ Чәчәк күрсәтмәгән агачтан җимеш көтелмәс ○ 1818 +КӨТЕП (8) ■ Кырык ел көтү көтеп, чыбыркы шартлата белмәгән ○ 2444 ● 3288; 6782; 6823; +8111; 10153; 11964; 14129 +КӨТКӘН (8) ■ Күктән көткән, җирдән тапкан ○ 102 ● 599; 1001; 9775; 10154; 14036; 16850; +КӨТКӘНЕН (1) ■ Баҗа баҗаның көтү көткәнен теләр ○ 14591 +КӨТКӘНЕНӘ (1) ■ Брат братның көтү көткәненә рад ○ 14563 +КӨТКӘНЕҢ (1) ■ Исерек кеше белән мәҗлестә утырганчы айнык кеше белән чучка көткәнең +артык ○ 9831 +КӨТМӘ (17) ■ Үткән болыттан яңгыр көтмә ○ 1175 ● 1708; 2398; 3199; 3203; 3741; 4974; 6847; +7899; 11887; 12162; 12353; 12394; 12447; 16777; 16865; 16983 +КӨТМӘГӘН (1) ■ Тычканнан курыккан иген икмәгән, бүредән курыккан көтү көтмәгән ○ 3421 +КӨТМӘС (2) ■ Бүредән курыккан көтү көтмәс, тычканнан курыккан иген икмәс ○ 2177 ● 11686 +КӨТМИ (1) ■ Ашаган үтми, капканны көтми ○ 9762 +КӨТМИЛӘР (4) ■ Кулга чалгы тотып аяз көн көтмиләр ○ 1286 ● 1561; 5333; 8254 +КӨТСӘҢ (3) ■ Яңгыр көтсәң, кар явар ○ 1162 ● 15236; 16779 +КӨТСЕН (1) ■ Бай-бай итсен, байлар итсен, көтү көтсен, йон тетсен ○ 7517 +КӨТТЕРЕР (1) ■ Акылсыз баш иясеннән каз көттерер ○ 10231 +КӨТҮ (14) ■ Бүредән курыккан көтү көтмәс, тычканнан курыккан иген икмәс ○ 2177 ● 2356; +2374; 2377; 2432; 2444; 2962; 3103; 3134; 3421; 5022; 7517; 14563; 14591 +КӨТҮГӘ (2) ■ Көтүгә ияләшкән бүре бөтен көтүне буар ○ 2197 ● 3311 +КӨТҮДӘ (3) ■ Көтүдә куйчы күп булса, куй әрәм үләр ○ 2375 ● 2661; 11081 +КӨТҮДӘН (6) ■ Көтүдән аерылган куйны бүре ашый ○ 3104 ● 3105; 3117; 3229; 3263; 12509 +КӨТҮЕ (4) ■ Утлавыгы бернең көтүе бер ○ 2411 ● 3971; 4485; 8699 +КӨТҮЕН (1) ■ Атның атагы зур булса да, көтүен ишәк көтәр ○ 2949 +КӨТҮЕНДӘ (1) ■ Һәр кош үз көтүендә яхшы ○ 3882 +КӨТҮНЕ (4) ■ Көтүгә ияләшкән бүре бөтен көтүне буар ○ 2197 ● 2378; 3087; 3153 +КӨТҮЧЕ (9) ■ Бүре көтүче булмас ○ 2152 ● 2376-2378; 2395; 3109 (2); 3514; 13667 +КӨТҮЧЕДӘН (1) ■ Мал көрлеге көтүчедән ○ 2387 +КӨТҮЧЕНЕҢ (2) ■ Кәҗә, тынычлыктан туйса, көтүченең чыбыркысын чәйни, имеш ○ 3040 +● 3055 +КӨТҮЧЕҢ (1) ■ Үзең сарык булгач, көтүчең Сарбай булганга үпкәләмә ○ 3121 +КӨТҮЧЕСЕН (1) ■ Сыер көтүчесен белер, хуҗасын белмәс ○ 3190 +КӨФЕРЛЕК (1) ■ Шөкерлек килмәсә дә, көферлек килә ○ 11947 +КӨЧ (38) ■ Көч түкми нефть чыкмый ○ 292 ● 831; 1117 (2); 4876; 4883; 4885; 5005; 5036; 5331; +5465; 5476 (2); 6196; 6243; 6666; 7072; 7682; 8009; 8011; 8012; 9220; 10141; 10144; 10190; +10259; 10576; 10774 (2); 10776; 10838; 11195; 11608; 11800; 12540; 14455 (2); 16495 +КӨЧӘНӘ (1) ■ Көчсез көчәнә, көчле күтәрә ○ 10788 +КӨЧӘНЕП (2) ■ Җәйгә чыкса, бытбылдык күкәй сала, тартайның көчәнеп арты тала ○ 3915 +● 5466 +КӨЧӘНМӘ (1) ■ Көчең җитмәгәнгә көчәнмә ○ 10780 +КӨЧЕ (37 | 1) ■ Сай суны болгатырга вак балыкларның да көче җитә ○ 420 ● 1939, :1; 2043; +2050; 2148; 2607; 2729; 2911; 2987; 3613; 3808; 4440; 4795; 5024; 5110; 5448; 6054 (2); 6153; +6183; 6188; 6259; 6351; 7310; 7512; 7787; 9113; 9818; 10535; 10775; 10777; 11292; 12094; +13545; 13717; 15458; 16587 +КӨЧЕГЕ (3) ■ Эте тик тора, көчеге өрә ○ 3819 ● 5823; 11159 +КӨЧЕК (18 | 1) ■ Кече этнең картайганчы көчек исеме калыр ○ 3493 ● 3646; 3804-3812; 38163818; 10482; 10724; 12437; 13357:1; 14133 +көчек → мәче-көчек +КӨЧЕКЛӘРЕ (1) ■ Ашыккан этнең көчекләре сукыр туган ○ 3463 +КӨЧЕКНЕ (1) ■ Көчекне дә башыннан сыйпыйлар ○ 3813 +КӨЧЕКНЕҢ (1) ■ Көчекнең аласы да, карасы да бер була ○ 3814 +КӨЧЕКТӘН (1) ■ Мөгезсез бозау бүредән дә курыкмый, мөгез чыккач көчектән дә курка ○ 3264 +КӨЧЕМ (1) ■ Авызымда тешем бар, күкрәгемдә көчем бар ○ 10817 +КӨЧЕН (2) ■ Очлап чыккан - эшен бетергән, очламаган - көчен бетергән ○ 6116 ● 8524 +КӨЧЕНӘ (4) ■ Атыңны көченә күрә йөкләт ○ 2620 ● 11525; 15106; 16611 +КӨЧЕНДӘ (1) ■ Ил язмышы ир өстендә, ир язмышы күкрәк көчендә ○ 4947 +КӨЧЕҢ (11) ■ Дошманың тычкан булса да, көчең арысландай булсын ○ 5343 ● 6098; 6099; 7724; +10547; 10579; 10581; 10732; 10778-10780 +КӨЧЕҢӘ (1) ■ Көчеңә бийәнмә, байлыгыңа куанма ○ 7373 +КӨЧЕҢНЕ (1) ■ Көчеңне сынамыйча сәнәк күтәрмә ○ 10781 +КӨЧКӘ (5) ■ Өчкә киткәч, көчкә китә ○ 8010 ● 10782; 11420 (2); 16884 +КӨЧЛӘМӘК (1) ■ Кыстамак бар, көчләмәк юк ○ 10149 +КӨЧЛӘП (5) ■ Көчләп ачкан чәчәкнең исе булмас ○ 1289 ● 3515; 6100; 6227; 12717 +КӨЧЛЕ (29) ■ Эт - оясында көчле ○ 3623 ● 4740; 5317; 5463; 5812; 7153; 7154; 7175; 7522; 9994; +10783-10788; 10790; 11074 (2); 11083; 13180; 13564 (2); 13707; 15844; 16610 (2); 16769; 16894 +КӨЧЛЕНЕКЕ (1) ■ Замана - көчленеке ○ 814 +КӨЧСЕЗ (8) ■ Көчсез аю тавышы белән куркытыр ○ 2104 ● 3865; 5466; 6500; 10783; 10787; +10788; 16900 +КӨЧСЕЗГӘ (1) ■ Акча - көчсезгә көч, телсезгә - тылмач ○ 7682 +КӨЧСЕЗЛЕК (2) ■ Көчсезлек көнчелек тудыра ○ 10789 ● 14863 +КӨЧСЕЗНЕҢ (1) ■ Көчсезнең ачуы көчле ○ 10790 +КӨШ (3) ■ Авызыңда "көш!" дип әйтергә телең булмаса, карга күтәреп китәр иде ○ 10618 +● 15504; 15659 +КӨШЕЛ (1) ■ Аңгыра тавык көшел өстендә ач йоклый ○ 4267 +КӨЮ (1) ■ Сөю бар җирдә көю бар, курку бар җирдә кырку бар ○ 12761 +КӨЯ (6) ■ Тимергә көя төшми ○ 302 ● 8520; 14281 (3); 14919 +КӨЯЗ (3) ■ Коры көяз - киеме аз ○ 8800 ● 8804; 10772 +КӨЯЗНЕҢ (2) ■ Көязнең артына кулы җитми ○ 8805 ● 8806 +КӨЯНТӘ (2) ■ Байлыгыбыз бик көчле: бер көянтә, бер шөшле ○ 7522 ● 9938 +КӨЯНТӘСЕН (1) ■ Энем кырлач әйткән: "Агам кырлачны уздырам, яшь киленнәрнең көянтәсен сындырам" ○ 969 +КӨЯР (4) ■ Халык яндырган чыракны сүндерергә өргәннең сакалы көяр ○ 5077 ● 8513; 9245; +КӨЯРСЕҢ (2) ■ Куян белән уйнама - чарчарсың, ут белән уйнама - көярсең ○ 2250 ● 8500 +КРАЙДА (1) ■ Үзем райда, әпәем крайда ○ 9516 +КУ (4) ■ Ку үләнгә үрт салу ○ 1356 ● 2567; 5744; 5819 +КУА (4) ■ Җилне төтен кумый, җил төтенне куа ○ 1201 ● 2265; 14916; 15048 +КУАГЫҢ (1) ■ Өй артында куагың булса, сандугач кунагың булыр ○ 4112 +КУАК (5) ■ Үзенә качкан кошны куак та бирмәс ○ 1715 ● 2269; 3858 (2); 5311 +КУАККА (1) ■ Кош та сайламыйча куакка кунмый ○ 3847 +КУАКТАН (1) ■ Курыккан кош куактан өркер ○ 3864 +КУАЛА (1 | 1) ■ Атны сугу белән түгел, солы белән куала ○ 2567:2 ● 6727 +КУАЛАГАН (2) ■ Җирле боланны тирле колан куалаган ○ 2119 ● 4662 +КУАЛАР (2) ■ Сөт бирмәгән сыерны иткә суялар, эш белмәгән кешене эштән куалар ○ 6372 ● 6824 +КУАН (3) ■ Югарыга карап куан, түбәнгә карап юан ○ 709 ● 1267 (2) +КУАНА (2) ■ Ярлы кеше ямана да куана, бай кеше байлыгына таяна ○ 7463 ● 11552 +КУАНГАН (3) ■ Иртә торган эшеннән куанган ○ 827 ● 5802; 7477 +КУАНДЫМ (1) ■ "Кинәндем дә куандым, тиле улыма кыз алдым". - "Бирдем исә котылдым +синекеннән биш битәр" ○ 13179 +КУАНМА (4) ■ Көчеңә бийәнмә, байлыгыңа куанма ○ 7373 ● 7417; 7900; 9536 +КУАНМЫЙ (1) ■ Ягымлы сүзгә берәү дә ачуланмый, ачулы сүзгә берәү дә куанмый ○ 16143 +КУАНУДАН (1) ■ Кеше белән күргән кайгы ялгыз башыңа куанудан хәерле ○ 5008 +КУАНЫП (1) ■ Базарга барасың куанып, кайтасың юанып ○ 7875 +КУАНЫР (2 | 1) ■ Ярлы яманыр, яманыр да куаныр ○ 7463:1 ● 12330 (2) +КУАНЫЧ (3) ■ Яратып эшләгән эш куаныч китерә ○ 6262 ● 14888; 16433 +КУАНЫЧКА (1) ■ Сабырлык куанычка илтер, ашыгу көенечкә илтер ○ 11896 +КУАНЫЧТАН (1) ■ Кайгыдан соң куаныч яхшы, куанычтан соң кайгы яман ○ 14888 +КУАНЫЧЫ (1) ■ Төннең тынычлыгы - көннең куанычы ○ 957 +КУАНЫЧЫҢ (1) ■ Аз малың, күп куанычың булсын ○ 7131 +КУАР (2) ■ Мәчедән мәче туар, ул да булса сычкан куар ○ 3367 ● 14739 +КУАРМЫ (1) ■ Үтеп киткән яңгырны ямылчы алып куармы; асыл ирнең баласы асылсыз булып +туармы ○ 14382 +КУАРСЫҢ (2) ■ Ни өйрәнсәң, шуны куарсың ○ 6360 ● 16649 +КУӘТ (5) ■ Ала ат барда куәт бар ○ 2454 ● 6335; 13835; 14494; 16153 +КУӘТЕ (5) ■ Абруй - ирнең куәте ○ 11055 ● 12264; 13927; 14113; 15065 +КУӘТЛЕ (6) ■ Тәкә бүредән куәтле түгел, тәкә менгән тау куәтле ○ 3141 (2) ● 4712; 7524; 9709; +КУӘТНЕҢ (3) ■ Куәтнең кадере баһадирлык белән ○ 10771 ● 11061; 11473 +КУБА (2) ■ Куба тал шарт сынар, сары тал йөгенеп калыр ○ 1744 ● 11633 +КУБАР (5) ■ Бер сарык курыкса, мең сарык кубар ○ 3086 ● 4897; 4950; 10742; 11680 +КУБАРУ (1) ■ Сафура бураннары кубару ○ 1225 +КУБАСЫ (1) ■ Иртәгә кыямәт кубасы булгач, кием ни эшкә ○ 16899 +КУБЫЗ (6) ■ Аның әтәче дә кубыз уйный ○ 4386 ● 5927; 7177; 14132; 16378; 16734 +КУБЫЗДАГЫ (1) ■ Кубыздагы кыл моңлы, үксез үскән кыз моңлы ○ 14189 +КУБЫЗЫНА (2) ■ Заман кубызына биетә ○ 806 ● 16454 +КУГАН (18) ■ Болан куган аучы тауны күрми ○ 2013 ● 2214; 3643; 4197 (2); 5043; 5577; 6645 (2); +6839 (2); 10178; 11876; 14445; 14519; 16001 (2); 16864 +КУГАНДА (2) ■ Качканда да, куганда да "тота" дип йөгер ○ 5580 ● 6781 +КУДЫЛАР (1) ■ Куян, үз койрыгын күргәч, "кудылар, тоттылар!" дип, йөрәге ярылып үлгән, +ди ○ 2263 +КУЕ (9) ■ Куе суның акканы яхшы ○ 406 ● 3088; 4870; 6024; 8494 (2); 9137; 11544; 11951 +КУЕЛГАН (1) ■ Ураклары урылган, зуратлары куелган ○ 1504 +КУЕЛМЫЙ (1) ■ Яхшылык күзгә күренми, яманлык күмеп куелмый ○ 12360 +КУЕЛСА (1) ■ Эш башына юньсез кеше куелса, эш кирегә китәр ○ 6163 +КУЕМ (1) ■ Суймыйм дигән уем юк, суяр идем - куем юк ○ 2446 +КУЕН (1) ■ Ялгыз утын янмас, ялгыз куен җылынмас ○ 13218 +КУЕНДА (1) ■ Патша эше баш өстендә, үзеңнеке куенда ○ 5869 +КУЕНДАГЫ (1) ■ Куендагы - юлдагы, кесәдәге - кулдагы ○ 8911 +КУЕННАН (1) ■ Куеннан түгелсә - кунычка ○ 8912 +КУЕНЫ (1) ■ Ана куены туннан җылырак ○ 14224 +КУЕНЫМДА (1) ■ Орыр сүзем күңелемдә, орыр ташым куенымда ○ 16288 +КУЕНЫН (2) ■ Киткәннең балтырын кара, кайтканның куенын кара ○ 6788 ● 12417 +КУЕНЫНА (1) ■ Суык төлке тунлы кешегә сәлам бирә, ертык тунлы кешенең куенына керә, +имеш ○ 1126 +КУЕНЫНДА (7) ■ Куенында таш саклау ○ 230 ● 7261; 9567; 15041 (2); 15042 (2) +КУЕНЫННАН (4) ■ Ялкауның кулы куеныннан чыкмас ○ 6602 ● 9563; 14247; 16944 +КУЕНЫҢА (1) ■ Туйга барсаң туеп бар, куеныңа күмәч куеп бар ○ 13310 +КУЕП (7) ■ Дөяне кесәгә яшереп куеп булмый ○ 2921 ● 10821; 12643 (2); 13307; 13310; 13312 +КУЕРТА (1) ■ Ару суны куерта ○ 497 +КУЕРТУ (1) ■ Сүз боткасы куерту ○ 16299 +КУЕРЫК (2) ■ Су башындагы - саф су эчәр, койрыгындагы - куерык су эчәр ○ 425 ● 3244 +КУЕСЫ (1) ■ Берәүнең куесы, берәүнең сыегы ○ 9184 +КУЗАГЫ (1) ■ Ачкыч - йозагы белән, борчак - кузагы белән ○ 8228 +КУЗАГЫН (1) ■ Борчак үз кузагын оныта ○ 1547 +КУЗГАЛА (1) ■ Авыр кузгалса, авыл кузгала ○ 5158 +КУЗГАЛАК (2) ■ Ярлылыкта яр табылса, кузгалак та аш була ○ 12779 ● 13883 +КУЗГАЛГАНЧЫ (1) ■ Былазау кузгалганчы эшлекле эшләп ара ○ 6464 +КУЗГАЛМЫЙ (1) ■ Йөкләмәгән ишәк урыныннан кузгалмый ○ 2991 +КУЗГАЛСА (1) ■ Авыр кузгалса, авыл кузгала ○ 5158 +КУЗГАТА (1) ■ Бер йөрәктә туган җыр мең йөрәкне кузгата ○ 16348 +КУЗГАТМА (1) ■ Әрләннең әрен кузгатма ○ 2341 +КУЗГАТСАҢ (1) ■ Авыр таш, кузгатсаң, җиңеләя ○ 109 +КУЗЫ (2) ■ Имә белгән кузы ике ананы имәр, имә белмәгән кузы үз анасын имә алмас ○ 3091 (2) +КУЗЫДАН (1) ■ Куй кузыдан үсә ○ 3094 +КУЗЫЙ (1) ■ Кыз кочмаган ирнең җаны тыныч, кузгалак ашамаган кузый тыныч ○ 13883 +КУЗЫНЫҢ (1) ■ Тәкә булыр кузының маңгай алды дүң булыр ○ 3140 +КУЗЫСЫ (1) ■ Күршенең кузысы кучкар хәтле ○ 5207 +КУЙ (44) ■ Заман сиңа буен куймас, син заманга буең куй ○ 807 ● 1010; 2135; 2143; 2375; +2758 (2); 3015; 3016; 3059; 3075; 3081; 3083 (2); 3084 (2); 3094; 3095; 3096 (2); 3097; 31163118; 3475; 3723; 4222; 5204; 5330; 6711; 8189; 8830; 10076; 10137 (2); 10544; 10770; 12895; +13381; 15056; 15449; 15750 (2); 16371 +КУЙГА (3) ■ Куйга койрык йөк түгел ○ 3098 ● 5845; 7195 +КУЙГАН (11) ■ Коеп куйган кургашын ○ 331 ● 3092; 3413; 8170; 8980; 9421 (2); 9486; 9532; +9766; 13301 +КУЙГАННАР ( | 1) ■ Былбылны да алтын читлеккә куйганнар - "Ах, Ватаным!" - дигән ○ 4093:1 +КУЙГАННЫ (1) ■ Сукыр куйганны күзле табалмас ○ 15262 +КУЙГАНЫН (1) ■ Кунак теләгәнен түгел, куйганын ашар ○ 10120 +КУЙГАЧ (1) ■ Ачу йоту - тау кебек, йотып куйгач бал кебек ○ 12434 +КУЙДА (1) ■ Күп куйда аксак та була, туксак та була ○ 3106 +КУЙДАН (3) ■ Бер куйдан ак та туа, кара да ○ 3085 ● 3092; 11387 +КУЙДЫ (1) ■ "Яман үлде" дисәләр - ышан, "яманлыгын куйды" дисәләр - ышанма ○ 12238 +КУЙДЫК (1) ■ Туйдык, яманлыкны куйдык ○ 9786 +КУЙДЫМ (4) ■ Алдым көрәк, куйдым терәп; алдым сәнәк, куйдым сөяп ○ 8022 (2) ● 10207; +КУЙЛЫК (1) ■ Бүре картайса да, бер куйлык көче кала ○ 2148 +КУЙМА (5) ■ Атым яхшы дип, чыбыркыңны куйма ○ 2604 ● 2867; 4615; 8463; 10568 +КУЙМАС (11 | 1) ■ Заман сиңа буен куймас, син заманга буең куй ○ 807 ● 1173; 2134; 2716; +3624:2; 4147; 4240; 9565; 12104 (2); 15508; 17061 +КУЙМАСАҢ (1) ■ Тавыкның астына күкәй куймасаң, чебеш кайдан килсен ○ 4331 +КУЙМЫЙ (4) ■ Уңны белми, кирене куймый ○ 740 ● 947 (2); 3824 +КУЙМЫЙЛАР (5) ■ Кәбестә бакчасына кәҗәне каравыл куймыйлар ○ 3018 ● 9250 (2); 10082; +КУЙНЫ (4 | 1) ■ Куйны бүрегә ышанмыйлар ○ 3099 ● 3100; 3104; 7618:1; 7927 +КУЙНЫҢ (4) ■ Ике куйның башы бер казанга сыймас ○ 3090 ● 3101; 3119; 7156 +КУЙСА (2) ■ Ярлы ярма тапкан, кая куйса шунда аккан ○ 7478 ● 12508 +КУЙСАҢ (11) ■ Еракка куйсаң, якыннан алырсың ○ 684 ● 697; 701 (2); 743 (2); 2758 (2); 11663; +13020; 15270 +КУЙЧЫ (1) ■ Көтүдә куйчы күп булса, куй әрәм үләр ○ 2375 +КУК (2) ■ Әни дә кук, мин дә кук ○ 14307 (2) +КУКЫ (1) ■ Сакаллы сабый, йонлы кукы ○ 10360 +КУЛ (76) ■ Йолдызны күз бик күрә дә, кул җитми ○ 29 ● 407; 1925; 2076; 2403; 3498; 5535; +5588; 5590; 5645 (3); 5649; 5650; 6006; 6092 (2); 6350; 6352; 6421; 7230; 8051; 8115 (2); 8695; +8709 (2); 8710; 8905; 9011; 10016; 10067; 10251; 10417; 10418; 10424; 10467; 10502; 10755; +10888; 10913; 10920; 10928-10931; 10932 (2); 10933; 10934; 10966 (2); 10967; 10972; 10978; +10986; 11010; 11025; 11210; 11605; 11697; 12262 (2); 12663; 13286; 13827; 14106; 14875; +15497; 15574; 15644; 15750; 16482; 16609; 16826; 16986 +КУЛАВЫЗ (2) ■ Явыздан явыз кем явыз - ят явына кулавыз ○ 12200 ● 16734 +КУЛАВЫЗСЫЗ (1) ■ Кулавызсыз юлга кергән юлдан язар ○ 6921 +КУЛАК (1) ■ Кулак белән мулла икесе дә бер итектә ○ 17001 +КУЛАЛМАШКА (1) ■ Кулалмашка кул талмас, эшләгәннән кул калмас ○ 6092 +КУЛАСА (1 | 2) ■ Дөнья - куласа, әйләнә дә бер баса ○ 14727 ● 14727:1, :2 +КУЛАСАСЫ (1) ■ Дөнья куласасы акча көче белән әйләнә ○ 7787 +КУЛГА (23) ■ Кирәк таш кулга эләкми ○ 133 ● 1286; 1963; 2103; 2181; 3860; 5653; 6101; 6386; +6413; 10259; 10511; 10879; 10930; 10935; 11019; 11020; 11028; 11481; 11952; 11997; 12478; 13513 +кулга → кулдан-кулга +КУЛДА (18) ■ Кулда асралган кош ерак очмас ○ 3861 ● 5635; 6355; 6357; 6364; 6365; 6396; +6422 (2); 6498; 7025; 7773; 8192; 11849; 12645; 15054; 15566; 15571 +КУЛДАГЫ (3) ■ Торлактагы мал - кулдагы мал, аулактагы мал - юлдагы мал ○ 2405 ● 6412; +КУЛДАГЫН (1) ■ Тапмаган малга ышанып, кулдагын бетерү ахмаклык ○ 7418 +КУЛДАН (11 | 1) ■ Иртәгәгә ышанып, бүгенге көнеңне кулдан ычкындырма ○ 840 ● 1361; +3860:2; 4172; 4527; 7112; 7676; 10935; 10971; 15120; 15573; 15574 +КУЛДАН-КУЛГА (2) ■ Акча кошы кулдан төшми, кулдан-кулга оча ○ 7676 ● 7801 +КУЛДАШЫ (1) ■ Юлдашы күпнең кулдашы күп ○ 6946 +КУЛКУБЫЗ (1) ■ Кулкубыз тартсаң - көй чыга, бүрәнә тартсаң - өй чыга ○ 16379 +КУЛНЫ (15) ■ Буш кулны эт тә яламый ○ 3471 ● 4622; 6011 (2); 7741; 10879; 10918; 10931; +10932; 10936; 10937; 10967; 14945; 16826; 16831 +КУЛНЫҢ (1) ■ Биргән кулның аласы килә ○ 8116 +КУЛСЫЗ (2) ■ Һөнәрсез кеше - кулсыз кеше ○ 6433 ● 13758 +КУЛТЫГЫ (1) ■ Патшаның култыгы киң, корыгы озын ○ 5879 +КУЛТЫГЫҢА (1) ■ Кояшны култыгыңа яшерә алмассың ○ 47 +КУЛТЫК (2) ■ Башы өзелсә, култык астына кыстырып йөгерер ○ 10336 ● 12014 +КУЛТЫККА (1) ■ Ике карбыз бер култыкка сыймас ○ 1602 +КУЛТЫКТАН (1) ■ Тауда булыр таргыл таш, тарыкса күздән чыгар яшь, тар култыктан ук тисә, +тартып алыр карендәш, карендәшең булмаса, далада калыр ялгыз баш ○ 14504 +КУЛЫ (65) ■ Җире - коргаксык, кулы - коры капчык ○ 1486 ● 2393; 4479; 5793; 5813; 5927; +6296; 6297; 6336; 6353; 6426; 6484; 6535 (2); 6602; 7230; 7285; 7286; 7701; 7722; 8216; 8515; +8520; 8805; 8806; 10213; 10437; 10880; 10938-10942; 10943 (2); 10944; 10981; 10982; 11008; +11026-11030; 11274; 11474; 11504 (2); 11692; 12039; 12085; 12155; 14154; 14234; 15433; 15475; +15584; 15585; 15645; 15683; 15684; 15690; 16357; 16610; 17048 +кулы → бите-кулы +КУЛЫМ (7) ■ Кулым камыр, карыным ач ○ 9772 ● 10986; 10987; 11031-11033; 12810 +КУЛЫМНЫ (2) ■ Һавадагы торнага кулымны тотып тормага ○ 4144 ● 11038 +КУЛЫН (15) ■ Бозауны кем сыйпаса, шуның кулын ялар ○ 3259 ● 6366; 7214; 7614; 9421; 10067; +10137; 10900 (2); 11949; 13948 (2); 15498 (2); 16965 +КУЛЫНА (12) ■ Күзәттә күзең эленсә, дошман кулына үзең эләгәсең ○ 5596 ● 5926; 6529; 7460; +10570; 12290; 14133; 14857; 15273; 16523; 16978; 17014 +КУЛЫНДА (24) ■ Тимерче кулында тимер балавыз кебек эрер ○ 308 ● 2572; 5852; 5991; 6858; +8774; 9448 (2); 10535; 10925; 10945; 11009 (2); 11161; 11617; 11886; 11910; 12830 (2); 13403; +13532; 14447; 14689; 15594 +КУЛЫНДАГЫ (3) ■ Акылсыз кулындагы мал тишек кесә шикелле ○ 7135 ● 9276; 9974 +КУЛЫНДАГЫГА (1) ■ Кеше кулындагыга ымсынган - үз кулындагысы ычкынган ○ 11850 +КУЛЫНДАГЫН (1) ■ Акыллы кеше - кулындагын саклар ○ 11435 +КУЛЫНДАГЫСЫ (1) ■ Кеше кулындагыга ымсынган - үз кулындагысы ычкынган ○ 11850 +КУЛЫННАН (19 | 1) ■ Кыш көне кулыннан кар ала алмассың ○ 1042 ● 4724 (2); 5753; 6002; +6047; 6489; 10703; 10946; 11034-11036; 11088; 12031; 12149; 12273; 12875; 13497; 13994; +16837:1 +КУЛЫҢ (34 | 3) ■ Кояшның нуры сиңа җитсә дә, синең кулың аңа җитмәс ○ 49 ● 1441; 1809; +5541; 6126; 6362; 8171; 8465; 8696; 10537; 10912; 10921; 10947-10951; 10968 (2), :1 (2); 10969; +10970; 10979; 10989; 10990; 11037; 12409, :1; 12452; 14552; 15233; 15599; 15601; 15639; +16541; 16936 +кулың → аягың-кулың +КУЛЫҢА (14) ■ Урман - ярты тун, кулыңа тукмак тотсаң - толып ○ 1862 ● 5749; 7113; 7218; +7591; 7793; 8038; 10110; 10207; 10489; 10952; 10970; 11013; 11021 +КУЛЫҢДА (3 | 1) ■ Юк бул, ярлы бул, кулыңда акчаң булсын ○ 7813 ● 7813:1; 11630; 14332 +КУЛЫҢДАГЫ (4 | 3) ■ Кулыңдагы кошны очырып, һавадагы торнаны эзләмә ○ 3862 ● 4140; +4141, :1, :2, :3; 15229 +КУЛЫҢДАГЫН (1) ■ Кулыңдагын нык тот, күршең белән тату тор ○ 5181 +КУЛЫҢНАН (10) ■ Кулыңнан килмәгән эшкә тотынма ○ 6356 ● 6401; 6490; 7066; 10953; 12144; +12145; 12357; 15911; 16773 +КУЛЫҢНЫ (5) ■ Күзең авыртса - кулыңны тый, эчең авыртса - тамагыңны ○ 10438 ● 10974; +12452; 15499; 15507 +КУМА (5) ■ Атны чыбыркы белән кума, солы белән ку ○ 2567 ● 4686; 5581; 6538; 6825 +КУМАС (2) ■ Булмасны эт тә кумас ○ 3470 ● 6458 +КУМАСА (1) ■ Атадан бала туса - иге, атаның юлын куса - иге; үзенә охшап тумаса, атасының +юлын кумаса, туганнан да тумаганы - иге ○ 14355 +КУМЫЙ (1) ■ Җилне төтен кумый, җил төтенне куа ○ 1201 +КУМЫЙЛАР (1) ■ Ике куянны берьюлы кумыйлар ○ 2241 +КУНА (4) ■ Тавык очса - тамга куна, лачын очса - тауга куна ○ 4315 (2) ● 10135; 10939 +КУНАГЫ (5) ■ Бай кунагы дерен-дерен, ярлы кунагы берәм-берәм ○ 7179 (2) ● 10069; 10176; +КУНАГЫМ (2) ■ Тамагым - кунагым ○ 9694 ● 10224 +КУНАГЫНА (3) ■ Этенә әйтсәң, кунагына тия ○ 3685 ● 10085; 10086 +КУНАГЫҢ (1) ■ Өй артында куагың булса, сандугач кунагың булыр ○ 4112 +КУНАГЫҢНЫ (1) ■ Кунагыңны аш белән сыйлама, каш белән сыйла ○ 10087 +КУНАК (122 | 1) ■ Җәй кунак - Симән көне озата ○ 1009 ● 1420; 3570; 3765; 4777; 6137; 7245; +8254; 9253; 9283; 10052; 10053 (2); 10055 (2); 10056; 10058 (2); 10059; 10062; 10065; 10067; +10070; 10072; 10077; 10079; 10083; 10084; 10088-10105; 10106 (2); 10107-10120; 10121, :1; +10122-10126; 10127 (2); 10128 (2); 10132; 10139; 10147; 10152-10158; 10161; 10166; 10168; +10169; 10171; 10174; 10175; 10182; 10186; 10187 (4); 10193; 10195-10198; 10200 (2); 10203; +10204; 10211; 10212; 10218 (2); 10225; 10227; 10228; 11907; 13292; 13443; 13470; 14294 (2); +14320; 14735; 15312; 16499; 17002 +КУНАККА (14) ■ Бүрегә кунакка барсаң, этеңне калдырма ○ 2173 ● 3610; 7190; 10129-10133; +10172; 10185; 10192; 10199; 10209; 10213 +КУНАК-КУНАК (1) ■ Дус булырга теләсәң, кунак-кунак уйнарбыз; эт булырга теләсәң, тотарбыз да тукмарбыз ○ 5519 +КУНАКЛАРДАН (1) ■ Сарымай - күп кешегә тарымай, ак май - кунаклардан артмай ○ 9326 +КУНАКЛАУ (1) ■ Кунаклау өчен элек колга корырга кирәк ○ 8620 +КУНАКЛЫ (2) ■ Кунаклы йорт - хөрмәтле йорт ○ 10134 ● 10135 +КУНАКНЫ (4) ■ Иртә килгән кунакны кайтыр диеп беләсең, кич килгән кунакны кунар диеп +беләсең ○ 10071 (2) ● 10173; 10214 +КУНАКНЫКЫ (1) ■ Кунакныкы - ике кич, өченче кич - сәдака, дүртенче кич - оятсызлык +○ 10136 +КУНАКНЫҢ (13) ■ Каршы алу, озатып калу - кунакның бер хөрмәте ○ 10073 ● 10075; 1013710145; 10151; 10184 +КУНАКТА (1) ■ Кунакта яхшы, өйдә яхшырак ○ 10146 +КУНАКЧЫЛ (2) ■ Кунакчыл йортта кунак бар ○ 10147 ● 10148 +КУНАР (17) ■ Күккә карама, авызыңа чәүкә кунар ○ 56 ● 706; 1263; 3820; 3825; 3842; 3850; +3868; 3873 (2); 3976; 4019; 4774; 4818; 10071; 14116 (2) +КУНАРГА (3) ■ Кош баласы, күп очса да, кунарга оя тапмас ○ 3839 ● 3866; 3874 +КУНАРЫН (1) ■ Бала кош очарын белер, кунарын белмәс ○ 3826 +КУНАЧАСЫ (1) ■ Куначасы да юк, аңа чебен дә кунмый ○ 8656 +КУНГАН (7) ■ Азга бөркет кунган, күпкә дуңгыз туйган ○ 3917 ● 4963; 5211; 7557 (2); 8514; +КУНГАНДА (2) ■ Саескан җиргә бер кунганда кырык сикерер ○ 4084 ● 14828 +КУНГАНЫ (1) ■ Терлек-туарның йортта кунганы яхшы ○ 2402 +КУНДЫР (1) ■ Кырмысканы аягыңа кундыр - ул синең башыңа менәр ○ 4799 +КУНДЫРГАН (1) ■ Адашмасны томан адаштырган, кунмасны караңгы кундырган ○ 6723 +КУНДЫРМА (1) ■ Сакалыма кер кундырма ○ 10362 +КУНДЫРМАС (1) ■ Уңган эт койрыгына чебен кундырмас ○ 3536 +КУНДЫРМЫЙ (1) ■ Чебен тазны тындырмый, таз чебенне кундырмый ○ 15315 +КУНДЫРЫР (1) ■ Кунмыйм дигәнне караңгы кундырыр, адашмыйм дигәнне буран адаштырыр +○ 861 +КУНМАГАН (2) ■ Кош кунмаган агач юк ○ 3843 ● 10564 +КУНМАС (7) ■ Яңгыр явып яр тулмас, асыл кош талга кунмас ○ 1163 ● 1767; 3999; 4091; 9752; +12100; 12135 +КУНМАСНЫ (1) ■ Адашмасны томан адаштырган, кунмасны караңгы кундырган ○ 6723 +КУНМЫЙ (3) ■ Кош та сайламыйча куакка кунмый ○ 3847 ● 8656; 15833 +КУНМЫЙМ (1) ■ Кунмыйм дигәнне караңгы кундырыр, адашмыйм дигәнне буран адаштырыр +○ 861 +КУНМЫЙЧА (1) ■ Килеп кунмыйча, очып китмә ○ 3838 +КУНСА (4 | 1) ■ Агач башына әүвәл нинди кош кунса, кырына шул кунар ○ 3820 ● 3907, :1; +3971; 4737 +КУНЫ (1) ■ Егет куны - йөз ат хакы, даны - мең ат хакы ○ 12858 +КУНЫП (1) ■ Копшангы: "Хуш, сау булыгыз, мин Һиндстанга киттем", - дип очкан икән дә, тик +юлда ат тизәге күргәч, шунда кунып калган, имеш ○ 4782 +КУНЫЧКА (2) ■ Куеннан түгелсә - кунычка ○ 8912 ● 11017 +КУНЫЧЫ (3) ■ Итек кисәң - кунычы кала, сату итсәң - бурычы кала ○ 7915 ● 9046; 9247 +КУНЫШСАҢ (1) ■ Карга белән кунышсаң, борының тизәктән котылмас ○ 3954 +КУҢЕЛ ( | 1) ■ Күз куркак, куңел батыр ○ 10418:1 +КУПАЙ (3) ■ Үз урманында чупай да купай ○ 4223 ● 8913; 12012 +КУПАЙГАННЫҢ (1) ■ Купайганның коты култык астында ○ 12014 +КУПАЙНЫҢ (1) ■ Купайның калпагы да калай ○ 12013 +КУПМАС (1) ■ Майсыз таба купмас ○ 9306 +КУПМЫЙ (1) ■ Майсыз табадан коймак купмый ○ 9307 +КУПСА (6) ■ Халык купса, син дә тор ○ 5071 ● 10742; 11633; 11680; 15808 (2) +КУПСЫН (1) ■ Мин үлгәч, теләсә кыямәт купсын ○ 16908 +КУПТАРГАНЧЫ (1) ■ Телең белән дау куптарганчы, эшең белән тау актар ○ 6125 +КУПТАРМА (2) ■ Чаңсыз чакта чаң куптарма ○ 200 ● 15596 +КУПТАРЫП (1) ■ Эчтә булган авыруны куптарып алып булмый ○ 15333 +КУПЫНАСЫ (1) ■ Көзен купынасы бер тиен, язын золотнигы золотой ○ 894 +КУПЫҢ (1) ■ Купың яман булса да, эчендә ашы булсын ○ 9284 +КУРА (9) ■ Кыш уртасында - кура җиләге ○ 1043 ● 1204; 1807; 1903; 1921; 8361; 8591; 15810; +КУРАВЫЧКА (1) ■ Ишәккә йөгән орып качыр булмас, куравычка тун кидереп хатын булмас +○ 5807 +КУРАДА (1) ■ Үгез үлгән курада кутырлы кәҗә баш була ○ 3310 +КУРАДАН (1) ■ Куйны курадан, ашлыкны бурадан сат ○ 7927 +КУРАЕН (2) ■ Кураен югалткан - сыбызгыга калган ○ 16380 ● 16447 +КУРАЗ (1) ■ Курыкканга кураз күренә, барып карасаң, чеби дә юк ○ 11182 +КУРАЗГА (1) ■ Куразга "кычкыр" дип әмер бирмиләр ○ 4371 +КУРАЗНЫ (1) ■ Бер куразны җиде кеше суймый ○ 4364 +КУРАЙ (2) ■ Җитмеш яшеңдә курай уйнарга өйрәнгән курайны каберендә уйнар ○ 15140 +● 16423 +КУРАЙДАН (1) ■ Курайдан килгән сорнайга китәр ○ 16381 +КУРАЙНЫ (1) ■ Җитмеш яшеңдә курай уйнарга өйрәнгән курайны каберендә уйнар ○ 15140 +КУРГАН (1) ■ Ялгыз агач урман булмас, ялгыз кирпеч курган булмас ○ 1709 +КУРГАШНЫ (2) ■ Кургашны көмеш дигәннәр, эрегән дә төшкән ○ 291 ● 12146 +КУРГАШЫН (1) ■ Коеп куйган кургашын ○ 331 +КУРКА (25) ■ Биек күтәрелгән егылудан курка ○ 680 ● 1761; 2833; 3264; 3332; 3670; 4343; 6383; +8750; 8973; 10238; 11089; 11095; 11170; 11394; 11439 (2); 12491; 12527; 12895; 12966; 13045; +14146 (2); 17030 +КУРКАК (30 | 1) ■ Куркак эт капка астыннан өрер ○ 3507 ● 3508-3511; 3863; 4906; 5544; 5545; +5547; 6922; 7928; 10092; 10418, :1; 11074; 11080; 11085; 11089; 11091; 11167-11173; 11210; +11259; 12895; 13887 +КУРКАККА (1) ■ Куркакка һәркем хуҗа ○ 11174 +КУРКАКЛАНГАН (1) ■ Куркакланган карга күләгәгә кунмас ○ 3999 +КУРКАКНЫ (1 | 1) ■ Куркакны күп кусаң, батыр булыр ○ 2273:1 ● 3562 +КУРКАМ (2) ■ Бер тай әйткән: "Тагын да ныграк чабар идем, җир җимерелер дип куркам!" дигән ○ 2848 ● 9777 +КУРКАСЫҢ (2) ■ Эч шурпасын, ник куркасың ○ 9505 ● 15016 +КУРКУ (8) ■ Килмәгән яудан курку ○ 5694 ● 11175-11179; 12713; 12761 +КУРКУЧАН (1) ■ Хыянәтле кеше куркучан була ○ 12588 +КУРКУЧЫ (1) ■ "Мин куяннан да куркучы бар икән!" - дигән куян ○ 2268 +КУРКУЫ (1) ■ Суга батканның яңгырдан куркуы юк ○ 441 +КУРКУЫН (1) ■ Куркуын җиңгән батыр булыр ○ 11180 +КУРКУЫННАН (2) ■ Төлке арысланны тәү күргәндә куркуыннан чак җаны чыкмаган, икенче +күргәндә "әссәламегаләйкем!" дигән, өченче күргәндә алдап киткән, ди ○ 2293 ● 3611 +КУРКЫЛЫГЫНА (1) ■ Дәртсез баш карга куркылыгына ярый ○ 11121 +КУРКЫНЫЧ (12) ■ Диңгездә булмаган - куркыныч күрмәгән ○ 368 ● 1075; 2265; 2691; 4761; +5945; 7056; 7527; 7797; 11081; 11139; 14002 +КУРКЫНЫЧРАК (2) ■ Вөҗдан хасталыгы тән хасталыгыннан куркынычрак ○ 11110 ● 15647 +КУРКЫНЫЧЫ (1) ■ Үлгән сарыкка бүре куркынычы юк ○ 3123 +КУРКЫП (10) ■ Килмәгән болыттан куркып чатыр кормыйлар ○ 1110 ● 1995; 3442; 4842; 7929; +8717; 11362; 13139; 14936; 16813 +КУРКЫР (12) ■ Куян - күләткәсеннән дә куркыр ○ 2254 ● 3110; 3582; 4194 (2); 4606; 7180; 7200; +7226; 12060; 13381; 14580 +КУРКЫТА (1) ■ Күп куркыта, тирән батыра ○ 5028 +КУРКЫТМА (3) ■ Үлгән боланның башы белән тере боланны куркытма ○ 2118 ● 2209; 2210 +КУРКЫТМАГА (1) ■ Куркытмага хуҗам юк, биетмәгә бикәм юк ○ 5993 +КУРКЫТУЧЫ (1) ■ Курыкканны куркытучы күп ○ 11188 +КУРКЫТЫП (1) ■ Явызлар куркытып буйсындырыр, изгеләр оялтып буйсындырыр ○ 12201 +КУРКЫТЫР (2) ■ Көчсез аю тавышы белән куркытыр ○ 2104 ● 8809 +КУРКЫТЫРГА (1) ■ Ат куркытырга тибә, тай үтерергә тибә ○ 2504 +КУРМЫ (1) ■ Майдан соң курмы уртак ○ 915 +КУРЧАК (1) ■ Баласыз көн - курчак уены, бала тугач була кыены ○ 14000 +КУРЧАККА (1) ■ Кыз - курчакка, малай - колынчакка ○ 14123 +КУРЫК (10) ■ Шаулаган судан курыкма, шым судан курык ○ 482 ● 1074; 3525; 5288; 5872; +11863; 12528; 13616; 14844; 15751 +КУРЫККАН (29) ■ Чикерткәдән курыккан иген икмәс ○ 1460 ● 2085; 2086; 2177 (2); 2178; +2237; 3101; 3421 (2); 3465; 3512; 3864; 4138; 4410; 4625; 4820; 4825; 5675; 8531; 10786; 11084; +11166; 11181; 11279; 11391; 14549; 14817; 16214 +КУРЫККАНГА (6) ■ Курыкканга кураз күренә, барып карасаң, чеби дә юк ○ 11182 ● 11183-11187 +КУРЫККАННЫ (3) ■ Курыкканны куркытучы күп ○ 11188 ● 11189; 11190 +КУРЫККАНЫМ (1) ■ Синнән курыкканым - кара куйдан өреккәнем ○ 11387 +КУРЫККАНЫҢНЫ (1) ■ Эт, курыкканыңны белсә, ныграк өрер, ди ○ 3612 +КУРЫКМА (15) ■ Шаулаган судан курыкма, шым судан курык ○ 482 ● 2093; 3934; 4446; 5288; +5317; 5872; 11191; 11232; 11245; 11863; 12528; 14842; 14869; 15751 +КУРЫКМАГАН (1) ■ Мактанчык - бүредән курыкмаган, тычканнан коты очкан ○ 12023 +КУРЫКМАС (26) ■ Яшь ай кимүдән курыкмас ○ 74 ● 287; 1167; 1697; 1699; 2936; 3407; 3458; +3582; 3919; 3965 (2); 4028; 4118; 4459; 4557; 5876; 7010; 7226; 9907; 11092; 11641; 12557; +13062; 13381; 16214 +КУРЫКМАСАҢ (1) ■ Син курыкмасаң, дошман качар ○ 5475 +КУРЫКМАСКА (2) ■ Түшәктән тәгәрәмәскә түмгәк, җеннән курыкмаска иптәш ○ 8441 ● 16808 +КУРЫКМАСЛЫК (1) ■ Ат курыкмаслык булса ярый ○ 2743 +КУРЫКМЫЙ (10) ■ Чәчәк җыйган чәнечкедән курыкмый ○ 1328 ● 2356; 3264; 3411; 3529; +3805; 7810; 11250; 15945; 16903 +КУРЫКМЫЙЛАР (1) ■ Сугышканда чыпчыклар кешедән курыкмыйлар ○ 4173 +КУРЫКСА (1) ■ Бер сарык курыкса, мең сарык кубар ○ 3086 +КУРЫКСАҢ (10) ■ Тегермән ташыннан курыксаң, онсыз утыр ○ 1447 ● 1568; 2018; 2087 (2); +2206; 11191; 11199; 15016; 15426 +КУРЫКСЫН (1) ■ Сарыклар курыксын дисәң, бүре булырга кирәк ○ 3111 +КУРЫКТЫ (1) ■ Яманга яхшылык кылсаң, "миннән курыкты" дияр ○ 12254 +КУРЫНА (1) ■ Камыр курына күрә ○ 9257 +КУСА (4) ■ Киявең куса, ишек бавын тот, улың куса, бишек бавын тот ○ 13408 (2) ● 14355; 14357 +КУСАҢ (7 | 1) ■ Ике куян кусаң, берсен дә тотмассың ○ 2240 ● 2273:1; 2440; 2564; 4818; 11189; +11334; 14739 +КУТАНДА (1) ■ Кутанда куй кырылса, кутыр кәҗә баш булыр ○ 3016 +КУТЫР (6) ■ Сукыр атка кутыр ат иярер ○ 2679 ● 3016; 3674; 4774; 10127; 15353 +КУТЫРГА (1) ■ Чебен кутырга ябыша ○ 4813 +КУТЫРЛАР (1) ■ Утка төкермә, авызың кутырлар ○ 8517 +КУТЫРЛЫ (2) ■ Үгез үлгән курада кутырлы кәҗә баш була ○ 3310 ● 13293 +КУТЫРЫН (2) ■ Бар да үз кутырын кашый ○ 15199 ● 15348 +КУТЫРЫҢНЫ (1) ■ Үз кутырыңны үзең кашыма ○ 15340 +КУУ (1) ■ Ат белән чыпчык куу ○ 2741 +КУЧАТ (1) ■ Акыллыга ак кучат, тилегә тирмән орчыгы ○ 11452 +КУЧКАР (4) ■ Айгыр куйсаң өнледән куй, кучкар куйсаң йонлыдан куй ○ 2758 ● 3148; 5207; +КУШ (16) ■ Еланны үтерергә дошманыңа куш ○ 4632 ● 5445; 5487; 5589; 6560; 8621; 8622; +11183; 11184; 11491 (2); 11866; 12150; 12194; 12433; 13818 +КУША (3) ■ Авылга әйтсәң - аша, күршегә әйтсәң - куша ○ 5151 ● 15732; 16694 +КУШАГЫ (1) ■ Казанына күрә учагы, биленә күрә кушагы ○ 8775 +КУШАЙ (1) ■ Ишәй белән кушай ○ 5522 +КУШАЛАР (1) ■ Аңа җырларга кушалар, ул: "Аягым авырта" ○ 16448 +КУШАР (7) ■ Арасы башканы яу кушар, өере башканы бау кушар ○ 5534 (2) ● 6494; 7239; +15406; 15954; 17057 +КУШБАШ (1) ■ Кушбаш балыкның башы булганчы, җәен койрыгы булганың артыграк ○ 4498 +КУШКА (1) ■ Ипкә тартсаң, кушка килми ○ 11971 +КУШКАН (2) ■ Байгыш та үз баласына лачын дип исем кушкан ○ 3904 ● 5776 +КУШКАННАР (1) ■ Юкны юкка кушканнар, тагын юк чыккан ○ 7620 +КУШКАЧ (1) ■ Акылга акылны кушкач чын акыл туа ○ 11419 +КУШКОЛАК (1) ■ Куян да баласын "Кушколак пәһлеван" дип йөртәдер, ди ○ 2251 +КУШЛАУЧЫ (1) ■ Башлаучы булса, кушлаучы булыр ○ 6038 +КУШМА (1) ■ Баласы юк кешене бала карарга кушма ○ 13999 +КУШМЫЙЛАР (1) ■ Тумаган балага исем кушмыйлар ○ 14059 +КУШСА (1) ■ Петербург ни кушса, мулла шуны кушар ○ 17057 +КУШСАҢ (12) ■ Ике чишмәне бергә кушсаң, берсе корый, имеш ○ 389 ● 3249; 3689; 5696; 6176; +6326; 6327; 6590; 9335; 11513; 11515; 13068 +КУШТАН (10) ■ Куштан эт бүре киткәч өрә ○ 3513 ● 5324; 5776; 5821; 11864; 12969; 13882; +14424 (2); 17003 +КУШТАНГА (1) ■ Куштанга таракан боты ○ 11865 +КУШТАННЫҢ (1) ■ Куштанның койрыгы куш ○ 11866 +КУШТАНСЫЗ (1) ■ Түрә куштансыз булмас ○ 5908 +КУШТАНЫ (2) ■ Хатын куштаны иргә яраган, ир куштаны миргә яраган ○ 13894 (2) +КУШУ (1) ■ Бергә бишне кушу ○ 8034 +КУШУЫ (1) ■ Чуртан кушуы буенча ○ 4547 +КУШЫ (2) ■ Кошлар да кушы белән ○ 3852 ● 5446 +КУШЫЛА (3) ■ Су суга кушыла, май майга кушыла ○ 430 (2) ● 967 +КУШЫЛГАН (2) ■ Аерылган ил азар, кушылган ил узар ○ 4861 ● 6940 +КУШЫЛМАС (2) ■ Тау тауга кушылмас, ил илгә кушылыр ○ 5051 ● 6835 +КУШЫЛСА (3) ■ Ярлылыкка дару юк, ялкаулык белән кушылса ○ 6612 ● 11564 (2) +КУШЫЛСАҢ (1) ■ Илгә кушылсаң - ир буласың, илдән аерылсаң - хур буласың ○ 4961 +КУШЫЛУ (1) ■ Кушылу уңай, аерылу читен ○ 13182 +КУШЫЛЫР (2) ■ Тау тауга кушылмас, ил илгә кушылыр ○ 5051 ● 6956 +КУШЫН (1) ■ Ишле ишен табар, имән - кушын табар ○ 5450 +КУШЫП (1) ■ Итек аша аяк кушып булмый ○ 9047 +КУЫГЫ (2) ■ Сабын куыгы тиз шартлый ○ 8810 ● 8845 +КУЫК (1) ■ Коры куык, ярык барабан ○ 16455 +КУЫП (8) ■ Кара җиргә куып чыгару ○ 227 ● 775; 2110; 2247; 2266; 2289; 3485; 14878 +КУЫРГАН (1) ■ Тешсез кунакка куырган борчак ○ 10172 +КУЫРДЫК (1) ■ Куянны тотканчы куырдык ○ 2282 +КУЫРМА (1) ■ Юашны күп куырма, усал итәрсең ○ 12191 +КУЫРМАК (1) ■ Җилнең эше суырмак, утның эше куырмак ○ 1203 +КУЫРУ (1) ■ Майсыз табада куыру ○ 10036 +КУЫРЫЛГАН (1) ■ Кипкән җимеш күк куырылган ○ 1847 +КУЫРЫП (1) ■ Ана хакын уч төбендә тәбә куырып ашатсаң да кайтара алмассың ○ 14228 +КУЫШ (4) ■ Куыш карбыз тибү ○ 1634 ● 5848; 8463; 9994 +КУЫШЫ (1) ■ Ишле - ише белән, карама - куышы белән ○ 5449 +КУЫШЫННАН (1) ■ Бала карама куышыннан төшми ○ 13935 +КУЫШЫҢ (1) ■ Үз куышың - җан тынычың ○ 8345 +КУЫШЫҢА (1) ■ Ышанма дусыңа, ут ягар куышыңа ○ 5491 +КУЮ (4 | 1) ■ Җил ягына кабык сөяп кую ○ 1242 ● 3073; 4435; 8795; 10487:2 +КУЮЫ (1) ■ Йөз чыпчык чырылдавыннан бер торнаның торылдап куюы артык ○ 4131 +КУЯ (6) ■ Карт алаша әйләнеп үз койрыгын күргәч, тай кебек бер тып басып куя, ди ○ 2776 +● 5812; 9721; 11585; 12607; 14599 +КУЯЛАР (1) ■ Җимешле агачка терәк куялар ○ 1832 +КУЯН (70 | 2) ■ Ай ярыкта куян арык ○ 16 ● 766; 2024; 2061; 2066; 2110; 2235-2237; 2239, :1, +:2; 2240; 2244-2248; 2249 (2); 2250-2263; 2268; 2269 (2); 2270-2272; 2276; 2277; 2280; 2281; +2283; 2334; 3383; 3496; 3660; 3740; 3800; 3894; 4203; 5035; 5493; 6824; 7226; 7299; 7930; 8500; +9507; 10679; 11185; 11785; 12815; 13172 (2); 13558; 14340; 15077; 15672; 15912 +КУЯНГА (7) ■ Кояш куянга атланган чак ○ 96 ● 1219; 2264; 2265; 2275; 3698; 11816 +КУЯННАН (1) ■ "Мин куяннан да куркучы бар икән!" - дигән куян ○ 2268 +КУЯННЫ (13 | 1) ■ Арысланны - тырнагыннан, куянны колагыннан таныйлар ○ 2055 ● 2238; +2241; 2258; 2266; 2273; 2274; 2278; 2279; 2282; 3485; 3643; 4683; 13558:1 +КУЯННЫҢ (4) ■ Ике куянның койрыгын тоталмассың ○ 2242 ● 2243; 2267; 17004 +КУЯНСЫЗ (1) ■ Урман бүресез, тау куянсыз булмас ○ 1858 +КУЯНЫННАН (1) ■ Туры юлны кыр куяныннан сорамыйлар ○ 6819 +КУЯР (8 | 1) ■ Куян бала тапкан, куяр җирен тапмаган ○ 2248 ● 2253; 2895; 6780; 8961; 15014; +15432; 16837, :1 +КУЯРБЫЗ (1) ■ Тумаганга ту бишек, туса кая куярбыз ○ 14063 +КУЯРГА (2) ■ Ефәкне утка якын куярга ярамый ○ 8678 ● 12089 +КУЯРЛАР (1) ■ Борыныңны күккә чөймә, чиләк элеп куярлар ○ 10561 +КУЯРЛЫК (1) ■ Булсын ашап туярлык, калганын алып куярлык ○ 9641 +КҮӘСКӘ (1) ■ Ашка түгел, күәскә ○ 9437 +КҮӘШНӘ (1) ■ Бер пешкән икмәк бер күәшнә камырдан артык ○ 9176 +КҮБӘДӘН (1) ■ Күбәдән чүмәлә, чүмәләдән кибән ○ 1290 +КҮБӘЕР (2) ■ Туй беткәч сүз күбәер ○ 13288 ● 15158 +КҮБӘЙМИБЕЗ (1) ■ Үлеп азаймасак, туып күбәймибез ○ 15452 +КҮБӘЙТМӘ (1) ■ Бурыч алып дуслык югалтма, бурыч биреп дошман күбәйтмә ○ 8135 +КҮБӘЛӘК (3) ■ Язгы ябалак, көнче күбәләк ○ 4210 ● 4803; 4834 +КҮБӘЛӘКНЕ (2) ■ Шәм, үзе янмаса, күбәләкне яндырмый ○ 8427 ● 10678 +КҮБӘЯ (3) ■ Урманга кергән саен утын күбәя ○ 1950 ● 5620; 5661 +КҮБЕ (3) ■ Юлдашның күбе яхшы, күбеннән бере яхшы ○ 6945 ● 11873; 12498 +КҮБЕК (2) ■ Сакаллы юләрнең сакалы чүбек, мие - күбек ○ 10305 ● 13063 +КҮБЕККӘ (1) ■ Батмастан күбеккә тотыну ○ 501 +КҮБЕН (3) ■ Азын капмый ярлы үләр, күбен йотмый бай үләр ○ 7130 ● 11779; 16285 +КҮБЕНӘ (1) ■ Күбенә түзгәнне әзенә түзәрсең ○ 11973 +КҮБЕННӘН (2) ■ Юлдашның күбе яхшы, күбеннән бере яхшы ○ 6945 ● 7862 +КҮБРӘГЕ (1) ■ Бәланең күбрәге явыз хатыннан ○ 13634 +КҮБРӘК (13) ■ Ерактан караган күбрәк күрә ○ 688 ● 2331; 2685; 3231; 3346; 6341; 7065; 9172; +9808; 10416; 11952; 14035; 16801 +КҮГӘЛ (1) ■ Күгәл күленә күрә чумар ○ 4411 +КҮГӘРӘ (3) ■ Эт этлеген итмәсә, эче күгәрә ○ 3653 ● 6868; 10845 +КҮГӘРЕР (1) ■ Явым белән җир күгәрер, акча белән ир үңгәрер ○ 7814 +КҮГӘРМИ (1) ■ Ташка яңгыр яуса да, күгәрми ○ 179 +КҮГӘРҮДӘН (1) ■ Тимер - күгәрүдән, кеше көнчелектән чери ○ 12552 +КҮГӘРЧЕН (12 | 1) ■ Тизәк ашаган карга да кыш чыга, бодай ашаган күгәрчен дә кыш чыга +○ 4001 ● 4029; 4049 (2); 4050; 4051 (2); 4052; 4054; 4055; 4203:2; 7337; 11982 +КҮГӘРЧЕННӘР (1) ■ Күгәрченнәр арасындагы чәүкәләр кебек ○ 4225 +КҮГӘРЧЕННӘРДӘЙ (1) ■ Пар күгәрченнәрдәй гөрләшеп торалар ○ 4056 +КҮГӘРЧЕННЕ (1) ■ Күгәрчен күгәрченне "гөлдер бу-у" дип мактаган ○ 4052 +КҮГӘРЧЕННЕҢ (1) ■ Күгәрченнең бодае һәркайда ○ 4053 +КҮГЕН (1) ■ Хода күген белсен, минем җиремә тимәсен ○ 16873 +КҮЗ (109 | 2) ■ Йолдыз җемелдәгән саен күз йоммыйлар ○ 28 ● 29; 849; 912; 1311; 1790; 1860; +2019; 2409; 3050; 3101; 4361; 5148; 5415; 5876; 6724; 6862; 7796; 7828; 7954; 8521; 9669; +10101; 10328; 10330; 10377; 10384 (2); 10385; 10393; 10394; 10396; 10408; 10410 (2); 10411 (2); +10412-10417; 10418, :1; 10419-10428; 10460; 10461; 10473; 10492; 10497 (2); 10498-10500; +10502-10505; 10520; 10530; 10554; 10564; 10566; 10620; 10671; 10680; 10683; 10715; 10839; +11196; 11197; 11205; 11217; 11225; 11609; 12663; 12718; 12722; 12744; 13103; 13126; 13141; +13717; 13740; 14207; 14708; 14871; 14920; 14923; 15277; 15341; 15922; 15923; 15980; 15986; +16070:1; 16140; 16232; 16284; 16287; 16326 +КҮЗӘЕННЕҢ (1) ■ "Күзәеннең морҗасы исән әле, менеп ашап төшим әле", - дип йөри, ди, +үр дәк ○ 4409 +КҮЗӘМИ (1) ■ Күзәми очкан кош кунарга агач тапмас ○ 3866 +КҮЗӘТ (2) ■ Кеше холкын күзәт, үзеңнекен төзәт ○ 11156 ● 14559 +КҮЗӘТЕР (1) ■ Арыслан, картайса, тычкан өнен күзәтер ○ 2040 +КҮЗӘТТӘ (1) ■ Күзәттә күзең эленсә, дошман кулына үзең эләгәсең ○ 5596 +КҮЗГӘ (36) ■ Айның балкуыннан элек табы күзгә төшә ○ 22 ● 1496; 4819; 5209; 5323; 7372; +8416 (2); 9509; 10373-10375; 10379; 10396; 10408 (2); 10451; 10474; 10506-10512; 11177; +11276; 11312; 12360; 14882; 15203; 15854; 15923; 16104; 16313; 16579 +КҮЗДӘ (3) ■ Күздә чакта сөйдерә, күздән киткәч көйдерә ○ 10429 ● 10513; 11267 +КҮЗДӘН (17 | 1) ■ Миләш дигән җимеш авыздан - су, күздән яшь китерер, имеш ○ 1810 ● 10040; +10379; 10409; 10429-10431; 10432, :1; 10462; 11309; 13153; 13606; 14504; 14883; 14959; +15329; 16800 +КҮЗЕ (95 | 2) ■ Елгада су артканчы, баканың күзе маңгаена менәр ○ 377 ● 855; 879; 956; 1421; +1951; 2138; 2153 (2); 2234; 2883; 3113; 3234; 3614; 3724; 3972; 3996 (2); 4059; 4076; 4111; +4134; 4227:1, :1; 4247; 4382; 4480; 4575; 4649; 5072; 5210; 5337; 5368 (2); 5844 (2); 5897; +6667 (2); 6954; 7286; 7701; 7713; 8099; 8970; 9351; 9577 (2); 9771; 9792; 10376; 10423; 1043310435; 10436 (2); 10464; 10475; 10514; 10532; 10943; 10983; 11198; 11212 (2); 11837; 11856; +11862; 11961; 12679 (2); 12737; 12843; 12898; 12937; 13026; 13343 (2); 14005; 14032; 14048 (2); +14273; 14384 (2); 14534; 15043; 15274-15276; 16302; 16738; 16758; 16759; 16954; 17041 +КҮЗЕМ (3) ■ Ике күзем агарды ○ 10476 ● 10529; 11032 +КҮЗЕМӘ (1) ■ Үз бүркем үз күземә төшә ○ 9021 +КҮЗЕМНЕ (1) ■ Колагымны саңгыраулатып, күземне сукырайтып, ишетәсен ишетми, күрәсен +күрми яшим ○ 10486 +КҮЗЕН (16 | 1) ■ Тана күзен сөзсә, үгез җебен өзә ○ 3278 ● 3338; 3358; 3963, :1; 3992; 3998; 4170; +4779; 4844; 6778; 7248; 10525; 10606; 11966; 12399; 15504 +күзен → башын-күзен +КҮЗЕНӘ (10) ■ Чуртан күзенә чүп төшми ○ 4519 ● 4834; 7462; 7714; 9546; 10400; 10437; 10515; +12449; 16764 +КҮЗЕНДӘ (5) ■ Дошманның күңелендә булсаң да, күзендә булма ○ 5338 ● 9418; 10613; 11467; +КҮЗЕНДӘГЕ (2) ■ Кеше күзендәге чүпне күргәнче борын астыңдагы бүрәнәне күр ○ 10399 +● 10483 +КҮЗЕНЕҢ (1) ■ Сүзенең җае юк, күзенең мае юк ○ 16306 +КҮЗЕННӘН (11) ■ Инә күзеннән дөя күрү ○ 2943 ● 6463; 8714; 8715; 8745; 8746; 10376; 12602; +13689; 15646; 17031 +КҮЗЕҢ (23) ■ Карга үстерсәң, күзең чукыр ○ 3987 ● 4670; 5596; 6850; 7679; 7878; 7954; 10380; +10395; 10404; 10438; 10457; 10461; 10463; 10466; 10478; 10480; 11314; 12070; 12111; 14604; +14909; 15233 +күзең → кашың-күзең +КҮЗЕҢӘ (13) ■ Асыл түрә сүзеңә карар, алымсак түрә күзеңә карар ○ 5726 ● 7835; 10380; 10395; +10402; 10457; 10480; 10516; 10526; 10527; 12076; 16075; 16133 +КҮЗЕҢНЕ (11 | 1) ■ Авызыңны ач та айны әйт, күзеңне ач та көнне әйт ○ 1 ● 3987:1; 4326; 5168; +5221; 5881; 6954; 9441; 10439; 10440; 14761; 15705 +КҮЗКӘЛӘКНЕҢ (1) ■ Күзкәләкнең күзе юк, күзе булса үзе юк ○ 6667 +КҮЗ-КОЛАКНЫ (1) ■ Күз-колакны үткен тоту ○ 10501 +КҮЗЛӘР (2) ■ Күзләр күмергә әйләнү ○ 10517 ● 10518 +КҮЗЛӘРЕ (3) ■ Каракошның күзләре үткен булса да, тамыры черегән агачка оя ясый ○ 3928 +● 8283; 10519 +КҮЗЛӘРЕН (1) ■ Ике дөнья - бер морҗа, төтене өйгә керми, күзләрен әчеттерми ○ 14770 +КҮЗЛӘРНЕ (1) ■ Май ашаган мәче кебек күзләрне уйнату ○ 3390 +КҮЗЛЕ (6) ■ Байның улы сыңар күзле булса, ялчысы тома күзсез ○ 5739 ● 12535; 15234; 15262; +16329; 16663 +КҮЗЛЕГЕН (1) ■ Урамдагы ташны күзлеген салып карый ○ 248 +КҮЗЛЕК (3) ■ Һәр нәрсәне алдан күрерлек күзлек ясалмаган ○ 10468 ● 10469; 15251 +КҮЗЛЕКТӘН (1) ■ Кара күзлектән үткәрү ○ 10477 +КҮЗЛЕНЕ (1) ■ Укымаган күзлене укыган сукыр җиңгән ○ 16674 +КҮЗЛИ (1) ■ Кыз акыллы егет эзли, егет матур кыз күзли ○ 13089 +КҮЗМӘ (1) ■ Күзмә күпер суга, Микула кадак кага ○ 914 +КҮЗНЕ (9) ■ Үтә якты күзне ала ○ 1007 ● 1550; 8089; 8410; 8691; 12556; 15958; 16012; 16084 +КҮЗНЕҢ (6) ■ Алтын күзнең явын ала ○ 7745 ● 10386; 10392; 10441; 10450; 11490 +КҮЗСЕЗ (6) ■ Кояшка күп караган - күзсез калыр ○ 45 ● 5034; 5237; 5739; 11478; 15304 +КҮЗСЕЗДЕР (1) ■ Гашыйк булган күзсездер ○ 12676 +КҮЗСЕНЕРСЕҢ (1) ■ Күпне белсәң күзсенерсең, күп сөйләсәң өзлегерсең ○ 16621 +КҮК (57) ■ Кое төбеннән караучыга күк бәләкәй, энә тишегеннән караучыга дөнья бәләкәй ○ 32 +● 53-55; 98; 99 (2); 100; 103; 107; 293; 527; 604; 626; 1056; 1118; 1847; 2218; 3326; 3407; 3529; +3794 (2); 3803; 4114; 4159; 4228; 4376; 4546; 4706; 4893; 5960 (2); 6660 (2); 7158; 7547 (2); +7634 (2); 8447; 8644; 8974 (2); 10282 (2); 10490; 12313; 13467; 14094; 14618 (2); 14732; 15255; +15723; 16767; 17079 +КҮКӘЕ (1) ■ Торна күкәе сымак ике генә ○ 4142 +КҮКӘЙ (22) ■ Җәйгә чыкса, бытбылдык күкәй сала, тартайның көчәнеп арты тала ○ 3915 +● 4130; 4135; 4271; 4283; 4287; 4288; 4294; 4295; 4300; 4303; 4310; 4312; 4313; 4329; 4331; +4354; 4362; 4387; 5264; 14850; 16298 +КҮКӘЙДӘ (2) ■ Өметле кош күкәйдә дә җырлый ○ 3878 ● 4417 +КҮКӘЙДӘГЕ (1) ■ Күкәйдәге бәбкә су сорый ○ 4289 +КҮКӘЙНЕ (1) ■ Күке күкәйне үзе салган, баласын каргага тапшырган ○ 4062 +КҮКБҮЗАТ (1) ■ Акбүзат йолдыз, Күкбүзат йолдыз, Тимерказык бер ялгыз ○ 24 +КҮКЕ (7) ■ Карга күке баласын күпме ашатса да, "кәккүк" дип кычкырыр ○ 3973 ● 4059-4062; +11610; 13197 +КҮКЕГӘ (1) ■ Күкегә оя кирәкми ○ 4063 +КҮКЕНЕҢ (2 | 1) ■ Алдан кычкырган күкенең башы таз була ○ 4057 ● 4057:2; 4058 +КҮКЕРТ (1) ■ Күкерт кебек кабыну ○ 8564 +КҮКЕСЕ (1) ■ Вакытсыз сөйләмә, Питрау күкесе булырсың ○ 16271 +КҮККӘ (25 | 1) ■ Күк җиргә яхшылык яудырса, җир күккә тузан туздыра ○ 55 ● 56-58; 59, :1; +80; 100; 101; 516; 2476; 2914; 3035; 3849; 6208; 6334; 7604; 8563; 10327; 10542; 10561; 10787; +11989; 12063; 12701; 16697 +КҮКНЕ (3) ■ Дуңгыз борынын чөйгән белән күкне чөймәс ○ 2879 ● 10283; 10635 +КҮКНЕҢ (4) ■ Күкнең баскычы юк ○ 60 ● 61; 79; 81 +КҮКРӘ (1) ■ Яумасаң да, күкрә ○ 1156 +КҮКРӘВЕ (2) ■ Яшене алдан булыр, күкрәве арттан булыр ○ 1159 ● 1160 +КҮКРӘГӘН (1) ■ Күкрәгән болытның явымы аз ○ 1119 +КҮКРӘГӘННӘН (1) ■ Тегермәндә туган тычкан күк күкрәгәннән курыкмас ○ 3407 +КҮКРӘГЕ (1) ■ Яхшының күкрәге илгә калкан ○ 12385 +КҮКРӘГЕМДӘ (1) ■ Авызымда тешем бар, күкрәгемдә көчем бар ○ 10817 +КҮКРӘГЕН (1) ■ Сөтен имеп туйган, күкрәген тешләгән ○ 14306 +КҮКРӘК (3) ■ Ил язмышы ир өстендә, ир язмышы күкрәк көчендә ○ 4947 ● 5625; 6153 +КҮКРӘККӘ (1) ■ Бакыр зур булса да, комган төбе ямыйлар, алтын кечкенә булса да, күкрәккә +кадыйлар ○ 268 +КҮКРӘМИ (1) ■ Саңгырауга күк күкрәми, сукырга яшен яшьнәми ○ 15255 +КҮКРӘМИЧӘ (1) ■ Күк күкрәмичә "алла" димиләр ○ 1118 +КҮКРӘР (1) ■ Болыт берексә - күк күкрәр, халык берексә - җир тетрәр ○ 4893 +КҮКРӘҮ (1) ■ Тәэсирсез сүз - яңгырсыз күкрәү ○ 16102 +КҮКРӘҮДӘН (1) ■ Тимерче тимерлегендә үскән эт күк күкрәүдән курыкмый ○ 3529 +КҮКТӘ (9 | 1) ■ Бер күктә ике ай булмас ○ 26 ● 68; 106; 741; 3844; 4227:1; 4500; 9662; 12670; +КҮКТӘГЕ (4) ■ Күктәге айның нуры китмәс ○ 62 ● 9670; 10710; 15683 +КҮКТӘН (11) ■ Күктән ни яуса да, җир кабул итәр ○ 63 ● 102; 103; 3585; 9319; 12041; 12080; +13364; 16877; 16885; 16934 +КҮЛ (29) ■ Ком җыелса - чүл була, су җыелса - күл була ○ 136 ● 342; 408-412; 1120; 1128; 1129; +1131; 2833; 3899; 4565; 4670; 4943; 4944; 5023; 5029; 5032; 5039; 5101; 7798; 8890; 10552; +11875; 13568; 15937; 16743 +КҮЛӘГӘ (4) ■ Караңгы кичтә күләгә булмый ○ 847 ● 1654; 1704; 5854 +КҮЛӘГӘГӘ (2) ■ Куркакланган карга күләгәгә кунмас ○ 3999 ● 8978 +КҮЛӘГӘДӘ (1) ■ Күләгәдә таш та мүкләнә ○ 64 +КҮЛӘГӘДӘЙ (1) ■ Күз алдымда күләгәдәй булып торма ○ 10839 +КҮЛӘГӘДӘН (1) ■ Гаепле булган кеше күләгәдән дә курка ○ 12491 +КҮЛӘГӘҢ (1) ■ Үз күләгәң үлгәнче үзеңнән калмый ○ 10813 +КҮЛӘГӘҢӘ (1) ■ Күләгәңә карап күчергеч ал ○ 10791 +КҮЛӘГӘҢНӘН (1) ■ Күләгәңнән курыксаң, күлгә керә алмассың ○ 11199 +КҮЛӘГӘСЕ (9) ■ Туры агачның күләгәсе дә туры була ○ 1702 ● 1722; 1747; 3635; 7374; 10767; +10832; 11958; 13592 +КҮЛӘГӘСЕНӘ (3) ■ Болыт күләгәсенә таяныч юк ○ 1078 ● 1679; 2670 +КҮЛӘГӘСЕНДӘ (2) ■ Арыслан күләгәсендә тиен туеныр ○ 2044 ● 3635 +КҮЛӘГӘСЕННӘН (2) ■ Куркак кеше үз күләгәсеннән дә курка ○ 11170 ● 11391 +КҮЛӘСӘСЕ (1) ■ Каланың күләсәсе саладан әйләнә ○ 5178 +КҮЛӘТКӘСЕННӘН (1) ■ Куян - күләткәсеннән дә куркыр ○ 2254 +КҮЛГӘ (16) ■ Аулак күлгә бака хуҗа ○ 343 ● 413; 414; 3902; 4397; 4408; 4566; 4571; 4579; 4671; +5814; 11199; 13006; 13618; 16100; 16714 +КҮЛДӘ (10 | 1) ■ Томырык күлдә корт уйнар ○ 470 ● 471; 474; 475; 477; 481; 4227:1; 4247; 4514; +4562; 4575 +КҮЛДӘН (2) ■ Балалы үрдәк күлдән китмәс ○ 4402 ● 5135 +КҮЛЕ (3) ■ Күрмәгән җирнең күле - сөт, күмәче - бал ○ 143 ● 493; 4981 +КҮЛЕМ (1) ■ Бака да: "Кергән күлем тирәнрәк булсын", - дигән ○ 4560 +КҮЛЕН (3) ■ Балыкчы күлен мактый ○ 4475 ● 4706; 5742 +КҮЛЕНӘ (3) ■ Күгәл күленә күрә чумар ○ 4411 ● 4556; 4567 +КҮЛЕНДӘ (5) ■ Җирле - җирендә, җикән - күлендә ○ 218 ● 4175; 4576; 4697; 16786 +КҮЛЕҢӘ (1) ■ Күлеңә күрә чумарсың ○ 415 +КҮЛЕҢНӘН (1) ■ Камышны үз күлеңнән ал ○ 1282 +КҮЛМӘГЕ (3) ■ Тависның күлмәге ефәк булса да, аягы ыштыр булыр ○ 4124 ● 8975; 11327 +КҮЛМӘГЕМ (2) ■ Бер күлмәгем биш киле, ирем сөя, нишләрсең; биш күлмәгем бер киле, ирем +сөйми, нишләрсең ○ 13800 (2) +КҮЛМӘГЕМНЕҢ (1) ■ Күлмәгемнең итәге юк, җиңе юк, рәхәтемнең чиге юк ○ 8976 +КҮЛМӘГЕН (1) ■ Ярлы юеш күлмәген өстендә киптерә ○ 7476 +КҮЛМӘГЕНӘ (1) ■ Хәерчегә көлеп карасаң, күлмәгенә ямаулык сорар ○ 5943 +КҮЛМӘГЕҢ (2) ■ Үз күлмәгең үз тәнеңә якын ○ 8945 ● 14763 +КҮЛМӘК (30) ■ Айга күлмәк киертмиләр ○ 19 ● 201; 1552; 5129; 5383; 5510; 7494; 7514; 8674; +8908 (2); 8917; 8918; 8973; 8977; 8987; 8991; 10688; 11207; 11240; 13339; 13647; 13662; 13914; +14061; 14205; 14206; 14707; 15989; 16002 +КҮЛМӘККӘ (2) ■ Киндер күлмәккә туйган ялангач түгел ○ 8904 ● 8978 +КҮЛМӘКЛЕ (2) ■ Күлмәксездән күлмәкле булган, башын әллә кая куйган ○ 8980 ● 13916 +КҮЛМӘКЛЕК (2) ■ Ил өстеннән берәр җеп - бер ятимгә күлмәклек ○ 4956 ● 14183 +КҮЛМӘКНЕ (3) ■ Ертык күлмәкне никадәр җөйләсәң дә эзе кала ○ 8895 ● 8957 (2) +КҮЛМӘКСЕЗ (2) ■ Ирнең уңмаганы икмәксез булыр, хатынның уңмаганы күлмәксез булыр +○ 13873 ● 13916 +КҮЛМӘКСЕЗГӘ (2) ■ Күлмәксезгә чуклы бау килешми ○ 8919 ● 8979 +КҮЛМӘКСЕЗДӘН (1) ■ Күлмәксездән күлмәкле булган, башын әллә кая куйган ○ 8980 +КҮЛМӘКТӘН (1) ■ Күлмәктән тирлегем якын, тирлегемнән тирем якын ○ 8981 +КҮЛМӘК-ЫШТАННЫ (1) ■ Күлмәк-ыштанны өйдә юган яхшы ○ 8916 +КҮЛНЕ (3) ■ Күлне күккә аса ○ 516 ● 4582; 5025 +КҮЛНЕҢ (5) ■ Яңа күлнең суы суык ○ 488 ● 4501; 4579; 13278; 14091 +КҮЛСЕЗ (1) ■ Күлсез балык булмый ○ 416 +КҮМӘГЕ (1) ■ Шайтан да күмәге белән көчле ○ 16769 +КҮМӘК (14) ■ Күмәк агач давылдан курыкмас ○ 1697 ● 1713; 2668; 3516; 4804; 5024; 5025; +5104; 6006; 6101-6104; 11740 +КҮМӘКЛӘШКӘН (2) ■ Күмәкләшкән - яу кайтарган ○ 5026 ● 13279 +КҮМӘКЛӘШКӘЧ (1) ■ Кырмыскалар зур түгел, күмәкләшкәч тау өя ○ 4798 +КҮМӘКНЕҢ (1) ■ Ялгызның җәясе дә югалыр, күмәкнең угы да югалмас ○ 5113 +КҮМӘР (3) ■ Мәче күмәр - эт ачар, бүре күмәр - төлке ачар ○ 3354 (2) ● 11768 +КҮМӘЧ (9) ■ Җир карынына көл салган, көленнән күмәч алган ○ 1479 ● 6225; 9196; 9280; 9561; +10873; 12536; 13310; 14914 +КҮМӘЧЕ (2) ■ Күрмәгән җирнең күле - сөт, күмәче - бал ○ 143 ● 9474 +КҮМӘЧЕҢ (1) ■ Көлне үз күмәчең өстенә тартма ○ 8473 +КҮМЕЛӘ (1) ■ Яшь чактагы күмелә, карт чактагы күренә ○ 15111 +КҮМЕЛЕП (1) ■ Китеп күләгәсе күмелеп тормады ○ 10832 +КҮМЕЛСӘҢ (1) ■ Көлгә күмелсәң дә, бергә көнең күр ○ 13195 +КҮМЕП (3) ■ Диңгезне күмеп була, әдәмнең комсызлыгын күмеп булмый ○ 11827 (2) ● 12360 +КҮМЕР (17 | 1) ■ Эш күп - күмер аз, оста күп - тимер аз ○ 334 ● 1396; 8488 (2); 8544; 9671; +9939; 10245; 10679:1; 10682; 11218; 12220; 13073; 14713; 14754; 14757; 15427; 15822 +КҮМЕРГӘ (1) ■ Күзләр күмергә әйләнү ○ 10517 +КҮМЕРДӘ (1) ■ Май чүлмәге майда уалыр, күмер чүлмәге күмердә уалыр ○ 9939 +КҮМЕРЕ (2) ■ Имән күмере исле булыр ○ 1729 ● 1739 +КҮМЕРНЕ (1) ■ Тимер эретсәң, күмерне аяма; бала үстерсәң, ризыкны аяма ○ 14051 +КҮМЕРЧЕ (1) ■ Тимерчегә күмерче юлдаш ○ 313 +КҮМЕРЧЕГӘ (1) ■ Тимерче күмерчегә оер ○ 309 +КҮН (6 | 1) ■ Асты - тәпи, өсте - күн ○ 727:1 ● 2358; 7678; 9028; 9051; 9052; 14724 +КҮНӘ (1) ■ Йөргән саен күрә барырсың, күргән саен күнә барырсың ○ 6770 +КҮНӘК (1) ■ Бизәкле күнәк кыйбат була ○ 9883 +КҮНГӘН (1) ■ Авыз күнгән ачы катык күнмәгән каймактан яхшырак ○ 9094 +КҮНДӘЙ (1) ■ Бөтенегез бердәй - иләнмәгән күндәй ○ 2429 +КҮНДӘМ (5) ■ Күндәм ат күп җигелә ○ 2669 ● 2670; 3490; 11874; 13807 +КҮНДЕРӘСЕҢ (1) ■ Баланы җай бөксәң - күндерәсең, кинәт бөксәң - сындырасың ○ 13987 +КҮНДЕРЕР (2) ■ Яхшы юлдаш юлга күндерер, яман юлдаш юлдан дүндерер ○ 6974 ● 12332 +КҮНДЕРСӘҢ (1) ■ Иренчәкне эшкә күндерсәң, туктарга иренер ○ 6482 +КҮНЕ (2) ■ Кәҗә үзе затсыз булса да, күне затлы ○ 3042 ● 11875 +КҮНЕГӘЛӘР (1) ■ Бер өйрәнгәч, тәмугка да күнегәләр, ди ○ 16898 +КҮНЕККӘН (1) ■ Күнеккән кулда һөнәр бар ○ 6357 +КҮНЕП (2) ■ Ат бер юлга күнеп алса, йоклаган килеш тә йөри ○ 2488 ● 16324 +КҮНМӘГӘН (1) ■ Авыз күнгән ачы катык күнмәгән каймактан яхшырак ○ 9094 +КҮНМӘС (4) ■ Бүре бәйләүгә күнмәс, дуңгыз әйдәүгә күнмәс ○ 2140 (2) ● 11510; 16491 +КҮНЧЕГӘ (1) ■ Кәҗә тиресен кирәгәгә тарт, күнчегә сат ○ 3039 +КҮҢЕЛ (65) ■ Күңел биреп эшләгән эш өлге булыр, күңел бирми эшләгән эш көлке булыр +○ 6106 (2) ● 7681; 9295 (2); 9702; 10078; 10376; 10412; 10415; 10419; 10421; 10423; 10428; +10695; 11057; 11067; 11117; 11124; 11141; 11162; 11196; 11203-11222; 11381; 11878; 12037; +12541; 12581; 12679; 12718; 12721; 12722; 12780; 14675; 14843; 14917; 15630; 15938 (2); +15939; 16003; 16132; 16388; 16608; 16658; 16722 +КҮҢЕЛГӘ (13) ■ Ак - күңелгә як ○ 552 ● 4845; 5469; 6677; 10303; 10431; 10692; 11223; 11227; +11382; 12671; 12702; 16104 +КҮҢЕЛДӘ (7) ■ Дус хисабы күңелдә ○ 5374 ● 11075; 11224; 11225; 11475; 12670; 12777 +КҮҢЕЛДӘГЕ (1) ■ Үпкә кичерелсә дә, күңелдәге эзе бетмәс ○ 12631 +КҮҢЕЛДӘН (5) ■ Көйгән икмәк ачысы күңелдән китми ○ 9292 ● 10430; 10432; 11227; 11309 +КҮҢЕЛЕ (61 | 1) ■ Тулган айның күңеле һәрвакыт шат ○ 66 ● 2899; 3616; 4080:1; 4215; 5081; +5386; 5563 (2); 5999; 6132; 7289; 7425; 7624; 8849; 9479; 9566; 10052; 10151; 10433; 10665; +11150-11153; 11198; 11226; 11228; 11229 (2); 11302; 11468; 11873; 12611; 12981; 13008; +13081 (2); 13546; 13719; 13726; 13869 (2); 14197; 14270 (2); 14308 (2); 14397 (2); 15050 (2); +15066; 15276; 15351; 15495; 15581; 15695; 15737; 16301; 16758; 16968 +КҮҢЕЛЕМ (3) ■ Барын-югын белмидер, бал телидер күңелем ○ 7640 ● 8956; 9479 +КҮҢЕЛЕМДӘ (1) ■ Орыр сүзем күңелемдә, орыр ташым куенымда ○ 16288 +КҮҢЕЛЕН (4) ■ Байлык кешенең күңелен ташка, күзен акка әйләндерә ○ 7248 ● 9578; 10145; +КҮҢЕЛЕНДӘ (9) ■ Дошманның күңелендә булсаң да, күзендә булма ○ 5338 ● 7261; 9798; +11357; 11468; 12113; 13727; 15490; 15663 +КҮҢЕЛЕНДӘГЕН (1) ■ Кеше күңелендәген тукмаклап булмый ○ 11155 +КҮҢЕЛЕННӘН (1) ■ Күргәннең күңеленнән китми ○ 10449 +КҮҢЕЛЕҢ (17) ■ Күңелең булса, һәр эш җайга салына ○ 6359 ● 7057; 11102; 11122; 11164; +11230-11236; 11242; 11297; 11337; 12111; 16540 +КҮҢЕЛЕҢӘ (2) ■ Күңелеңә карап - көнең ○ 11238 ● 12789 +КҮҢЕЛЕҢДӘ (2) ■ Кануның кан булмасын, күңелеңдә елан тормасын ○ 5815 ● 12145 +КҮҢЕЛЕҢНЕ (2) ■ Күңелеңне киң тот ○ 11237 ● 15597 +КҮҢЕЛЛӘРЕ (1) ■ Күңелләре киренең туннары тире ○ 11879 +КҮҢЕЛЛЕ (5) ■ Файдасы юк байдан киң күңелле ярлы артык ○ 7422 ● 12557; 13326; 14134 (2) +КҮҢЕЛЛЕГӘ (1) ■ Җыр - күңеллегә куаныч, күңелсезгә юаныч ○ 16433 +КҮҢЕЛЛЕК (1 | 1) ■ Күңеллек түгел, туемлык ○ 9773 ● 9785:1 +КҮҢЕЛЛЕНЕҢ (2) ■ Ак күңелленең аты армас, туны тузмас ○ 11059 ● 12327 +КҮҢЕЛЛЕРӘК (1) ■ Ат су янында сызгырмасаң да эчәдер, ләкин сызгырсаң, күңеллерәк эчәдер +○ 2509 +КҮҢЕЛНЕ (5) ■ Дошман теле төерле, айкый гына күңелне ○ 5325 ● 5370; 11239; 12146; 16431 +КҮҢЕЛНЕҢ (6) ■ Күз - күңелнең көзгесе ○ 10425 ● 11197; 15342; 15804; 16382; 16598 +КҮҢЕЛСЕЗ (2) ■ Хуҗа күңелсез булса, кунак өйгә сыймас ○ 10175 ● 15940 +КҮҢЕЛСЕЗГӘ (2) ■ Күңелсезгә күлмәк киертмиләр ○ 11240 ● 16433 +КҮҢЕЛСЕЗДӘН (3) ■ Булдыксыздан һөнәр чыкмас, күңелсездән көлке чыкмас ○ 6454 ● 11241; +КҮҢЕЛЧӘК (5) ■ Иренчәк кеше - чигенчәк, илгәзәк кеше - күңелчәк ○ 6481 ● 6562; 12894; +14161 (2) +КҮП (373 | 7) ■ Айның йөзе тулы булып күп тормас ○ 23 ● 45; 112; 144; 152; 191; 196; 228; 334 (2); +411; 417; 475; 477; 541; 542; 544; 545; 547; 557; 620; 664; 780; 952; 1094; 1096; 1120; 1505; 1593; +1739 (2); 1742; 1781; 1800; 1801 (2); 1869; 1870; 1893 (2); 1912; 1929; 2105; 2154; 2207; 2246; +2273:1; 2313; 2315; 2364; 2375; 2451:2; 2510; 2622; 2662; 2669; 2724; 2822 (2); 2918; 2933; 3102; +3106; 3344; 3362; 3523; 3615; 3629; 3705; 3717; 3738; 3831; 3839; 4234:1; 4286; 4290; 4314 (2); +4378; 4672; 4728; 4818; 4864; 4894; 5027-5030; 5073 (2); 5098; 5105; 5286; 5298; 5320; 5334; 5342; +5378; 5385; 5402; 5405; 5448; 5451; 5467; 5471; 5472; 5520; 5667; 5681; 5756; 5785 (2); 5853; 5928 +(4); 6010-6012; 6046; 6048; 6105; 6120; 6140 (2); 6184; 6224; 6258 (3); 6282; 6318; 6358; 6379; +6443; 6601; 6632; 6668; 6669; 6795 (2); 6796 (2); 6797 (2); 6798 (2); 6799 (2); 6800 (2); 6825; 6896; +6904; 6946; 6980; 6986; 7011; 7131; 7222; 7263 (2); 7407; 7415; 7489; 7702 (2); 7718; 7736; 7739; +7742; 7746; 7760; 7778; 7818; 7842; 7900; 7944; 8004; 8016; 8032; 8083; 8084; 8090 (2); 8091; 8118, +:1, :2; 8119; 8127; 8173-8175; 8198; 8401; 8418; 8483; 8541; 8574; 8577; 8844; 8881; 9095; 9113; +9191; 9206 (2); 9234 (2); 9304; 9326; 9388; 9446; 9524 (2); 9525; 9527; 9536 (2); 9547 (2); 9589; +9599; 9601; 9604; 9671; 9672 (2); 9673; 9674; 9682; 9836; 9840; 10003; 10088; 10114; 10442 (2); +10443; 10552; 10571; 10706 (2); 10956; 11188; 11189; 11377; 11487; 11788; 11789; 12191; 12206 (2); +12262; 12266; 12283; 12316; 12383 (2); 12438; 12496; 12544; 12719 (2); 12720; 12967; 13024; +13236; 13273; 13439 (2); 13516; 13718; 13864 (2); 14032; 14214, :1; 14221; 14346 (2); 14543 (2); +14570 (2); 14678 (2); 14728; 14780; 14917; 14921; 14922; 15080 (2); 15100; 15151; 15235; 15243; +15252 (2); 15263 (2); 15505 (2); 15588; 15735; 15738-15740; 15742; 15743; 15745; 15797; 15798; +15875; 15893; 15898; 15924; 15925 (2); 15926 (2); 15927 (2); 15928 (2); 15929 (2); 15930; 15931 (2); +15932; 15933 (2); 15934-15936; 15937 (2); 15939; 15977; 15978; 15986; 15991; 16016; 16020; +16028; 16131; 16197; 16282-16284; 16420; 16460; 16489; 16565; 16616; 16617 (4); 16618 (2); +16619 (2); 16620 (2); 16621; 16623 (2); 16816:1; 16869; 16878; 16912; 16971; 17012; 17058 (2) +КҮПЕР (12) ■ Күзмә күпер суга, Микула кадак кага ○ 914 ● 1706; 6185; 6801-6803; 6807; 6812; +7108; 7109; 10451; 15810 +КҮПЕРӘ (2) ■ Чүпрә - кабара да күперә ○ 9379 ● 16020 +КҮПЕРДӘ (2) ■ Чыгымчы ат күпердә таяк ашый ○ 2695 ● 2930 +КҮПЕРДӘН (1) ■ Ил кичкән күпердән кич, ул эчкән чишмәдән эч ○ 4934 +КҮПЕРЕ (1) ■ Суы юк эчәргә, күпере юк кичәргә ○ 533 +КҮПЕРЕН (2) ■ Болак күперен чыкканчы - теләнчегә бер тәңкә, чыккач - бер тиен дә жәлке +○ 6750 ● 14015 +КҮПЕРЕННӘН (2) ■ Саран күпереннән чыкканчы суда ак ○ 11911 ● 12292 +КҮПЕРЕНҮ (1) ■ Күперенү күркәгә генә килешә ○ 4261 +КҮПЕРЕҢНЕ (1) ■ Үз сүзеңне үзең өз, күпереңне үзең төз ○ 16246 +КҮПЕРЕП (1) ■ Хатын-кыз - мамык мендәр: сылап-сыйпап торсаң гына күпереп тора ○ 13720 +КҮПЕРНЕ (6) ■ Фил, күперне борыны белән төртеп, тазалыгын карый: борынына чыдаса, үзенә +чыдый, ди ○ 3334 ● 6804; 6896; 7071; 11285; 16735 +КҮПКӘ (9) ■ Аз күпкә буйсыныр ○ 546 ● 598; 3917; 5031; 6334; 6444; 9675; 11780; 13319 +КҮПЛӘР (1) ■ Күпләр көлеп күл кичкәндә ялгыз елап ярда калган ○ 5032 +КҮПЛЕГЕ (3) ■ Халык күплеге эшкә ярар, киңәшкә ярамас ○ 5074 ● 7279 (2) +КҮПМЕ (28 | 1) ■ Комны күпме әвәләсәң дә берекмәс ○ 139 ● 286; 358; 376; 1545; 1562; 2134; +2182; 3058; 3093; 3171; 3973; 4250; 4291; 4568; 4569; 4805; 5468; 6501; 7221; 7394; 7780; 8867; +8997; 9413; 9965; 10958:3; 12893; 15236 +КҮПМЕГӘ (1) ■ Күпмегә алсам, шуңа сатам ○ 8053 +КҮПНЕ (10) ■ Күпне көткән аздан коры калыр ○ 599 ● 600; 5406; 10406; 10443; 11876; 11877; +15741; 16621; 16622 +КҮПНЕҢ (11) ■ Азның чиген белмәгән күпнең чиген белмәс ○ 548 ● 5033; 5448; 6170; 6171; +6184; 6946; 7407; 8495; 8881; 11781 +КҮПСЕНДЕ (1) ■ Ай бирде, кояш күпсенде ○ 83 +КҮПСЕНМӘ (2) ■ Үз малыңны азсынма, кеше малын күпсенмә ○ 7505 ● 12257 +КҮПТӘН (8) ■ Аздан күп була, күптән юк була ○ 547 ● 2264; 5034; 5035; 5281; 14456; 15706; +КҮПТЕ (1) ■ Сукты да, күпте дә ○ 5703 +КҮПЧЕК (1) ■ Кунак күп ятса, күпчек урланыр ○ 10114 +КҮПЧЕЛЕК (2) ■ Күпчелек кайда - көч шунда ○ 5036 ● 5037 +КҮПЧЕРСЕҢ (1) ■ Кабарынсаң чәпчерсең, камыр булсаң күпчерсең ○ 11990 +КҮР (27) ■ Биек тауның түбәсен күр дә төбенә барма ○ 119 ● 600 (2); 1856; 5341; 5342; 5566; +6011 (2); 8792 (2); 10399; 10574; 11983 (2); 12081; 12520; 12523; 12806; 12899 (2); 13195; +13423 (2); 14163; 14365; 14696 +КҮРАЛМЫЙ (3) ■ Үзе кылалмый, кылган кешене күралмый ○ 6630 ● 12236; 15228 +КҮРАЛМЫЙСЫҢ (1) ■ Кеше күңеле - кара урман, күралмыйсың ни барын ○ 11151 +КҮРӘ (138 | 5) ■ Йолдызны күз бик күрә дә, кул җитми ○ 29 ● 217; 415; 491; 688; 816; 820; 904; +926; 946 (2); 1000 (2); 1039; 1837; 1961; 2016; 2215; 2608; 2620; 2728 (2); 2826; 2900; 2951; 3057; +3311; 3319; 3363; 3859; 3880; 3887; 3910; 4072 (2); 4183; 4184; 4411; 4442; 4473; 4509; 5072; +5191; 5234 (2); 5527; 5758; 5951; 5978; 5997; 6030 (2); 6095; 6122 (2); 6192; 6770; 6820; 6882; +6903 (2); 7055 (2); 7080; 7409; 7630; 7870; 7910 (2); 7981; 7998 (2); 8225; 8245; 8247 (2); 8391 (2); +8429:1; 8765; 8775 (2); 8902; 8903 (2); 9065; 9066; 9146 (2); 9204; 9257; 9879 (2); 9896; 9932; +9964; 9978 (2), :1, :2, :3 (2); 9983; 10086; 10307 (2); 10412; 10424; 10524; 10624; 10625; 10642; +10676; 11142 (2); 11609; 12485; 12602; 12662; 12666 (2); 13104 (2); 13107 (2); 13138; 14265 (2); +15225; 15252; 15278; 15405; 15617; 15766 (2); 16030 (2); 16228; 16325; 16416; 16935 (2); 17020 +КҮРӘЗӘГӘ (2) ■ Күрәзәгә ышанма, күргәнеңә ышан ○ 16737 ● 16761 +КҮРӘЗӘЛЕ (1) ■ Күрәзәле илнең күзе тар ○ 16738 +КҮРӘ-КҮРӘ (2) ■ Яхшы күргән дустыңа яхшы күргән малың бир: күрә-күрә сөенсен; яман +күргән кешеңә яман күргән искең бир: кия-кия көенсен ○ 5503 ● 15506 +КҮРӘЛӘР (2) ■ Хатыннар камырны изәләр кичтән, уңмаса, күрәләр мичтән ○ 13734 ● 16872 +КҮРӘЛӘТӘ (1 | 1) ■ Язмыш дип күрәләтә утка кереп булмый ○ 14964 ● 14964:1 +КҮРӘСЕ (3) ■ Күрмәгәннең күрәсе килер, күргәннең качасы килер ○ 10452 ● 12963; 14923 +КҮРӘСЕГӘ (1) ■ Күрәсегә үзең барып керәсең ○ 14924 +КҮРӘСЕМ (1) ■ Бар икән күрәсем, юк икән үләсем ○ 14978 +КҮРӘСЕН (2) ■ Колагымны саңгыраулатып, күземне сукырайтып, ишетәсен ишетми, күрәсен +күрми яшим ○ 10486 ● 14979 +КҮРӘСЕНЕ (1) ■ Күрәсене күрми, гүргә кереп булмый ○ 14925 +КҮРӘСЕҢ (8) ■ Көн күрәсең килсә, көндез йоклама ○ 899 ● 4964; 10454; 12361; 14926; 14927; +14955 (2) +КҮРӘЧӘГЕҢ (1) ■ Күрәчәгең булса, пима кигәндә аягың сынар ○ 14928 +КҮРГӘЙ (1) ■ Кош баласы, оясында ни күрсә, очканында аны күргәй ○ 3840 +КҮРГӘН (44 | 1) ■ Ай күргән, кояш алган, җил очырып киткән ○ 86 ● 254; 528 (2); 913; 1455; +1704; 2940; 3146; 4924; 4931; 5008; 5307 (3); 5495; 5503 (4); 5876; 6770; 7749; 7899; 90519053; 9854; 10381; 10382:1; 10387; 10389; 10443-10445; 10527; 10566; 11204; 12138; 14410 (2); +14411 (2); 16221; 16624 +КҮРГӘНГӘ (2) ■ Һәр күргәнгә кул җитмәс ○ 10467 ● 14890 +КҮРГӘНДӘ (4) ■ Төлке арысланны тәү күргәндә куркуыннан чак җаны чыкмаган, икенче +күргәндә "әссәламегаләйкем!" дигән, өченче күргәндә алдап киткән, ди ○ 2293 (3) ● 16505 +КҮРГӘНЕ (2) ■ Күзнең күргәне бер, күрмәгәне мең ○ 10441 ● 14403 +КҮРГӘНЕМ (3) ■ Иткәнем - коллык, күргәнем - хурлык ○ 5992 ● 7520; 15445 +КҮРГӘНЕН (8) ■ Күргән күргәнен сөйләр, белгән белгәнен сөйләр ○ 10444 ● 12213; 13938; +15135; 16547; 16624; 16684; 17062 +КҮРГӘНЕҢ (2) ■ Күргәнең - күрешкәнең ○ 10446 ● 10447 +КҮРГӘНЕҢӘ (1) ■ Күрәзәгә ышанма, күргәнеңә ышан ○ 16737 +КҮРГӘНМЕ (1) ■ Минем кызым кияү күргәнме ○ 14319 +КҮРГӘННӘН (2) ■ Дус күргәннән түңелмә ○ 5369 ● 10442 +КҮРГӘННӘР (1) ■ Кычыткан чыпчыгы: "Үз өем, үз илем!" - дип сайрый икән. Моның өе кайда +дип карап торсалар, кычыткан арасында кычыткан ефәгеннән үргән оясына кереп киткәнен +күргәннәр ○ 4216 +КҮРГӘННЕ (5) ■ Ил күргәнне күрербез ○ 5136 ● 10448; 10461; 13170 (2) +КҮРГӘННЕҢ (4) ■ Күршесен яман күргәннең күзе чыгар ○ 5210 ● 10449; 10452; 13196 +КҮРГӘНЧЕ (8) ■ Алама атка менгәнче, йөгер кеше күргәнче ○ 2456 ● 3583; 4707; 5566; 10399; +10482; 10574; 12523 +КҮРГӘЧ (14) ■ Куян, үз койрыгын күргәч, "кудылар, тоттылар!" дип, йөрәге ярылып үлгән, ди +○ 2263 ● 2776; 3075; 4123; 4782; 7066; 7679; 8491; 8522; 9662; 10669; 10730; 12936 (2) +КҮРДЕ (2) ■ Ай күрде, кояш алды - безгә нәрсәсе калды? ○ 87 ● 8451 +КҮРДЕМ (2) ■ Батыр: "Дошман күрдем", - ди, куркак: "Нигә тудым", - ди ○ 5545 ● 16625 +КҮРЕГЕ (1) ■ Гомере барның күреге бар ○ 14715 +КҮРЕК (5) ■ Янгынга күрек белән бармыйлар ○ 8540 ● 9002; 9003; 11128; 11267 +КҮРЕКЛЕ (8) ■ Күрше тавыгы күрекле, әтәчләре бүрекле ○ 5193 ● 9000; 10678; 11200; 14111; +14451 (2); 14913 +КҮРЕКЛЕГӘ (2 | 2) ■ Күреклегә куян кабы да килешә ○ 10679 ● 10679:1, :2; 10680 +КҮРЕКЛЕНЕҢ (2) ■ Күрекленең башы бүрекле ○ 9014 ● 10681 +КҮРЕКСЕЗ (3) ■ Күгәрчен баласы, күрексез булса да, үскәч күгәрчен була, ди ○ 4049 ● 14451 (2) +КҮРЕКЧЕ (1) ■ Төлке никадәр качса да, барыр җире күрекче кибетендә ○ 2298 +КҮРЕМЛЕК (1) ■ Туемлык түгел, күремлек ○ 9785 +КҮРЕНӘ (37) ■ Биек тауның башы - якын, төбе ерак күренә ○ 117 ● 232; 421; 687; 997; 1855; +2729; 3112; 3406; 4281; 4292; 5185; 5194; 6983; 7368; 8764; 8836; 8860; 9504; 9965; 10555; +10557; 10607; 10872; 11182; 11185; 11187; 12010; 12437; 12449; 12721; 12790; 13022; 13898; +15111; 15776; 16579 +КҮРЕНӘСЕҢ (1) ■ Читкәрәк кит: читтән матур күренәсең ○ 10738 +КҮРЕНГӘН (5) ■ Күренгән тау ерак булмас ○ 141 ● 4801; 8834; 9652; 13189 +КҮРЕНГӘННЕҢ (1) ■ Күренгәннең алыслыгы юк, күтәргәннең авырлыгы юк ○ 692 +КҮРЕНГӘНЧЕ (1) ■ Кызарып тәнем күренгәнче аларып ямавы күренсен ○ 8869 +КҮРЕНДЕ (1) ■ Күзгә күренде, кулга тимәде ○ 10511 +КҮРЕНЕП (2 | 1) ■ Асылынсаң агачның асылына асылын, үлсәң дә ерактан күренеп торырлык +булсын ○ 1661:1 ● 10830; 16736 +КҮРЕНЕР (27 | 2) ■ Кыш кояшы айда бер күренер ○ 51 ● 355; 2637; 3848; 4041; 4672; 5318; +7233 (2); 7462; 7845; 9276; 9735; 10011; 11530; 11640; 11729; 12076; 12743, :1, :2; 12760 (2); +12821; 13350; 13592; 14217; 15245; 16407 +КҮРЕНМӘ (1) ■ Өндәүлегә - иренмә, өндәүсезгә - күренмә ○ 10202 +КҮРЕНМӘГӘН (1) ■ Төбе күренмәгән чиләктән су эчмә ○ 9970 +КҮРЕНМӘС (8 | 2) ■ Күренмәс түмгәк ат өркетә ○ 142 ● 2020; 3872; 7556; 12253; 12743, :1, :2; +13000; 14794 +КҮРЕНМӘСӘ (1) ■ Морҗаң күренмәсә, мосафир буласың ○ 6806 +КҮРЕНМӘҮ (2) ■ Күзгә төртсәң дә күренмәү ○ 10512 ● 10515 +КҮРЕНМИ (19) ■ Ай яктыртканда, йолдыз күренми ○ 14 ● 34; 1855; 3112; 3891; 8764; 8836; +9324; 9603; 10454; 10557; 10711; 12073; 12360; 12745; 14882; 15203; 16225; 16736 +КҮРЕНСӘ (4) ■ Камышы күренсә, чишмәсе табылыр ○ 1283 ● 5163; 5317 (2) +КҮРЕНСЕН (1) ■ Кызарып тәнем күренгәнче аларып ямавы күренсен ○ 8869 +КҮРЕП (28 | 1) ■ Идел күреп сусыз үлгән ○ 509 ● 618; 628 (2); 2225; 2505; 3468 (2); 3840:1; +3899 (2); 4160 (2); 4768; 5347; 6762; 7097; 7897; 8239; 10313; 10445; 11335; 12378 (2); +14556 (2); 14596; 15889; 16800 +КҮРЕР (25) ■ Таш астында көн күрер ○ 237 ● 5537; 5822 (2); 6550 (2); 6552 (2); 7301; 10411; +10450; 10520; 12234; 12718; 13518 (2); 13795 (2); 14110 (2); 14399; 14909; 14969; 15263; 15549 +КҮРЕРБЕЗ (4) ■ Бүген монда, иртәгә анда, иртәгесен күрербез таңда ○ 1036 ● 5136; 12900; 13404 +КҮРЕРГӘ (3) ■ Аюныкын бүрегә ходай язган күрергә ○ 2094 ● 10731; 13453 +КҮРЕРЛӘР (2) ■ Байның меңен күрмәсләр, ярлының берен күрерләр ○ 7297 ● 15568 +КҮРЕРЛЕК (1) ■ Һәр нәрсәне алдан күрерлек күзлек ясалмаган ○ 10468 +КҮРЕРМЕН (1) ■ Иртәгә үләсем исемдә иде, мондый хәлне күрермен дип уйламаган идем +○ 15440 +КҮРЕРСЕҢ (9 | 1) ■ Ояда ни күрсәң, очканда шуны күрерсең ○ 3840:2 ● 4707; 6145; 6970; +12239 (2); 14334; 14405; 14963; 15453 +КҮРЕШ (2) ■ Элек күреш, аннан белеш ○ 5492 ● 16134 +КҮРЕШӘ (1 | 2) ■ Алты яшәр юлдан кайтса, алтмыш яшәр күрешә килер ○ 6730 ● 6730:1, :2 +КҮРЕШЕМ (1) ■ Улым - көн күрешем, кызым - сәелем ○ 14157 +КҮРЕШЕР (2) ■ Орышмый аерылган елашып күрешер ○ 5041 ● 5480 +КҮРЕШЕРБЕЗ (1) ■ Куян баласын, "куян базарында күрешербез" дип, ташлап китә, ди ○ 2249 +КҮРЕШКӘНЕҢ (1) ■ Күргәнең - күрешкәнең ○ 10446 +КҮРЕШТЕК (1) ■ Куян тиреләре базарда: "Исәнме, менә тагын күрештек", - дип әйтерләр, ди +○ 2257 +КҮРЕШҮ (1) ■ Дуслык - агач, күрешү - җимеше ○ 5389 +КҮРКӘ (9 | 1) ■ Тутый сөйли белсә, күркә тик тора белә ○ 4161 ● 4259; 4262; 4263; 4281; 4292; +5194; 6489; 10679:2; 14926 +КҮРКӘГӘ (2) ■ Күперенү күркәгә генә килешә ○ 4261 ● 12017 +КҮРКӘМ (12) ■ Күрүк кигән күркәм булыр ○ 8920 ● 10666; 10682; 10799; 11160; 11201 (2); +11202; 11302; 12972; 13292; 14393 +КҮРКӘМГӘ (1) ■ Күркәмгә күз иярә, көрпә тунга чүп иярә ○ 10683 +КҮРКӘМЛӘМИ (1) ■ Кешене кием күркәмләми, киемне кеше күркәмли ○ 8783 +КҮРКӘМЛЕК (1) ■ Сәламәтлек - күркәмлек ○ 15281 +КҮРКӘМЛИ (1) ■ Кешене кием күркәмләми, киемне кеше күркәмли ○ 8783 +КҮРКӘМНЕҢ (1) ■ Йөзе күркәмнең холкы да күркәм ○ 10666 +КҮРКӘНЕҢ (1) ■ Кызыл күрсә, күркәнең гайрәте килер ○ 4260 +КҮРКӘСЕ (1) ■ Күрше авылның күркәсе - үз авылыңның үрдәге ○ 4264 +КҮРКЕ (47 | 5) ■ Җәйнең күрке яр булыр, ярның күрке тал булыр ○ 492 (2) ● 624 (4); 1335; 1680; +1857; 2575; 4384; 4987; 5546 (2); 6683; 8097; 8758 (2); 9004; 9011 (2); 10308 (2), :1 (2); 11593; +12699; 12824 (2); 12832 (2); 12834 (2); 12835; 12836 (2); 12859; 12955 (2); 13037 (2); 13831 (2); +13900 (2); 15098; 16070, :1 (3); 16364 (2) +КҮРКЕМ (2) ■ Күркем барда бүркем юк, бүркем барда күркем юк ○ 9025 (2) +КҮРКЕСЕ (1) ■ Киемең кеше күркесе, фигылең кеше көлкесе ○ 11379 +КҮРМӘ (7) ■ Үрмә, мине күрмә ○ 1236 ● 1856; 8879; 10553; 12831; 13498; 14696 +КҮРМӘВЕНӘ (1) ■ Ярканатның көндез күрмәвенә кояш гаепле түгел ○ 2339 +КҮРМӘГӘН (29) ■ Күрмәгән җирнең күле - сөт, күмәче - бал ○ 143 ● 144; 272; 368; 869; 898; +1717; 1997; 2506; 2507; 3096; 6429; 7372; 9121; 10445; 10451; 10470; 10492; 10591; 10926; +12158; 12276; 13939; 14235; 14778; 14933; 15074; 15170; 16950 +күрмәгән → йөрмәгән-күрмәгән +КҮРМӘГӘНГӘ (4) ■ Ябалак күрмәгәнгә кояш гаепле түгел ○ 4200 ● 9235 (2); 10284 +КҮРМӘГӘНЕ (1) ■ Күзнең күргәне бер, күрмәгәне мең ○ 10441 +КҮРМӘГӘНЕҢ (1) ■ Күргәнең сигез, күрмәгәнең тугыз ○ 10447 +КҮРМӘГӘННЕҢ (1) ■ Күрмәгәннең күрәсе килер, күргәннең качасы килер ○ 10452 +КҮРМӘДЕМ (1) ■ Сорап бирмәдем, урлап күрмәдем ○ 12652 +КҮРМӘК (2) ■ Көн күрмәк кеше белән ○ 5021 ● 5200 +КҮРМӘККӘ (1) ■ Берәү бар: күрмәккә бар, үрнәккә юк; берәү бар: алмакка бар, бирмәккә юк +○ 8109 +КҮРМӘКЧЕ (3) ■ Үрмәкчедән күрмәкче ○ 4857 ● 9993; 10050 +КҮРМӘМЕШКӘ (1) ■ Күрмәмешкә салынсаң, дөяне дә күрмәссең ○ 10453 +КҮРМӘС (31) ■ Тау менмәгән тауны белмәс, тау янында тауны күрмәс ○ 158 ● 602; 1863; 2712; +2883; 2920; 3347; 4526; 5104; 5850; 5984; 6212; 6424; 7781; 7928 (2); 9574; 9854; 10411; 10451; +10520; 11779; 12234; 12534; 12722; 12898; 13904; 14474; 14909; 16669; 16781 +КҮРМӘСӘ (5) ■ Баш күзеннән ни файда, күңел күзе күрмәсә ○ 10376 ● 10421; 11212; 15275; +КҮРМӘСӘҢ (1) ■ Артыңда ни барын белмәсәң - тотылырсың, алдыңда ни барын күрмәсәң егылырсың ○ 678 +КҮРМӘСЕН (1) ■ Уң күзең күргәнне сул күз күрмәсен ○ 10461 +КҮРМӘСЛӘР (1) ■ Байның меңен күрмәсләр, ярлының берен күрерләр ○ 7297 +КҮРМӘСНЕҢ (1) ■ Күзе күрмәснең күңеле сизмәс ○ 10433 +КҮРМӘССЕҢ (14) ■ Илдә булса - үлмәссең, илсез көн күрмәссең ○ 4965 ● 5915 (2); 7344 (2); +9604; 10453; 11829 (2); 15087; 15133; 15456; 17043 (2) +КҮРМӘЯН (1) ■ Җәфаны күрмәян гашыйк сафаның кадерене белмәс; мәхәббәт бер бәладер +кем, грифтар улмаян белмәс ○ 12798 +КҮРМИ (32) ■ Идел күрми итек чишмиләр ○ 384 ● 913; 2013; 2434; 3587; 4666; 7749; 8616; +9051-9053; 10396; 10486; 10624; 10625; 10642; 10876 (2); 10983; 11225; 12114; 12992 (2); +13498; 13515; 13553; 14379; 14729; 14777; 14884; 14925; 15372 +КҮРМИЕНЧӘ (2) ■ Аю күрмиенчә айга сикермиләр ○ 2080 ● 9119 +КҮРМИЛӘР (1) ■ Көртлек, кар астына башын яшергән белән, артын күрмиләр дип уйлый ○ 4044 +КҮРМИЧӘ (5) ■ Су күрмичә, итегеңне салма ○ 428 ● 520; 7897; 10553; 12275 +КҮРСӘ (28) ■ Көн күрмәгән көн күрсә, көндез чыра яндырыр ○ 898 ● 2038 (2); 2506; 2507; 3096; +3840; 3845; 4260; 7221 (2); 7372; 7680; 9398; 10412; 10502; 11609; 13865 (2); 14484; 14592; +15549; 16357; 16718; 16972; 17002; 17027; 17061 +КҮРСӘЛӘР (2) ■ Бай өстендә яңа кием күрсәләр "мөбарәк булсын!" диләр, ярлы өстендә +күрсәләр "кемнеке?" диләр ○ 7202 (2) +КҮРСӘҢ (11 | 1) ■ Ояда ни күрсәң, очканда шуны күрерсең ○ 3840:2 ● 3898 (2); 5299 (2); 10737; +12123; 14538; 14961 (2); 16126; 16368 +КҮРСӘТ (10) ■ Дус булсаң, дуслыгыңны күрсәт: бүрәнәнең авыр башын күтәр ○ 5358 ● 5415; +6119; 11082; 12847; 14202; 15601; 15639 (2); 15873 +КҮРСӘТӘ (1) ■ Дөнья бер алдын, бер артын күрсәтә ○ 14720 +КҮРСӘТЕП (4) ■ Бодай күрсәтеп арпа саткан ○ 1580 ● 7914; 7937; 9236 +КҮРСӘТЕР (8) ■ Умырзая, яфрагыннан алда, чәчәген күрсәтер ○ 1317 ● 2020; 3872; 6154 (2); +10133; 17022 (2) +КҮРСӘТКӘН (6) ■ Сыерны яхшы күрсәткән - артындагы танасы ○ 3215 ● 5094; 14302 (2); +14399; 17039 +КҮРСӘТКӘНЧЕ (1) ■ Сөйләп күрсәткәнче, эшләп күрсәт ○ 6119 +КҮРСӘТКӘЧ (1) ■ Товарны күрсәткәч мактыйлар ○ 7979 +КҮРСӘТМӘ (11) ■ Сыерга тозлы су күрсәтмә: ач калып, сөт бирмәс ○ 3204 ● 5187; 5532; +10162 (2); 11624 (2); 12160 (2); 13556; 16251 +КҮРСӘТМӘГӘН (2) ■ Чәчәк күрсәтмәгән агачтан җимеш көтелмәс ○ 1818 ● 12394 +КҮРСӘТМӘС (4) ■ Котырган эт тешен күрсәтмәс ○ 3503 ● 4586; 11984; 13904 +КҮРСӘТМӘСӘҢ (2) ■ Азагын күрсәтмәсәң, башын башлама ○ 747 ● 16727 +КҮРСӘТМИ (3) ■ Эт, тешләргә итмәсә, тешен күрсәтми ○ 3638 ● 3756; 8817 +КҮРСӘТСӘ (2) ■ Арыслан тешен күрсәтсә, көлә дип уйлама ○ 2048 ● 6927 +КҮРСӘТСӘҢ (1) ■ Юләр бармак күрсәтсәң дә көлә ○ 11706 +КҮРСӘТСЕН (1) ■ Сиксәндәге егетмен дисә, сызгырып күрсәтсен ○ 15093 +КҮРСӘТҮ (5) ■ Аю хезмәте күрсәтү ○ 2111 ● 4705; 6109; 8972; 9076 +КҮРСӘТҮЧЕ (1) ■ Арба ватылгач, юл күрсәтүче күп булыр ○ 6986 +КҮРСӘТҮЧЕГӘ (1) ■ Юл күрсәтүчегә акча булса, юл бик тигез була ○ 6929 +КҮРСЕН (2) ■ Көнен күрсен, көлдә аунасын ○ 1049 ● 14979 +КҮРҮ (9) ■ Җиде кат җир астын күрү ○ 249 ● 1102 (2); 2943; 10382; 10384; 10483; 10500; 12329 +КҮРҮГӘ (2) ■ Ике күз белән күрү бер күз белән күрүгә тиң түгел ○ 10384 ● 10422 +КҮРҮЕ (4) ■ Ил күрүе илле тиен, җир күрүе җитмеш тиен ○ 4935 (2) ● 4936; 10423 +КҮРҮК (1) ■ Күрүк кигән күркәм булыр ○ 8920 +КҮРҮКЧЕГӘ (1) ■ Бүрекченең йомышы күрүкчегә төшәр ○ 9007 +КҮРШЕ (29) ■ Тәвәче белән күрше булсаң, капкаң биек булсын ○ 2931 ● 3017; 3517; 4031; 4264; +4292; 5147; 5171; 5185-5187; 5188 (2); 5189-5197; 5238; 5251; 5254; 6916; 7157; 7368; 11925 +күрше → авыл-күрше +КҮРШЕГӘ (13) ■ Күрше эте күршегә өрми ○ 3517 ● 4292; 5151; 5185; 5189; 5194; 5197-5199; +5270; 7636; 15679; 15732 +КҮРШЕДӘ (1) ■ Күршедә пешәр, безгә дә төшәр ○ 5271 +КҮРШЕДӘН (5) ■ Авылыңда ни барны башка авылдан сора, өеңдә ни барны күршедән сора +○ 5157 ● 5190; 5200; 9485; 11470 +КҮРШЕЛӘР (3) ■ Күршеләр төн йокламый чыкканны туйчылар белмәс ○ 5203 ● 5240; 5272 +КҮРШЕЛӘРГӘ (1) ■ Күршеләргә туй килсә, син дә капкаң ачып куй ○ 5204 +КҮРШЕЛӘРЕ (2) ■ Күршеләре белән тату яшәмәгән кешене берәү дә хөрмәтләми ○ 5205 ● 5206 +КҮРШЕЛӘРЕМ (1) ■ Үзем күптән иманлы, күршеләрем өчен кайгырам ○ 16834 +КҮРШЕЛЕК (2) ■ Күршелек кардәшлектән якын ○ 5201 ● 5202 +КҮРШЕМ (1) ■ Үзем күптән оҗмахлы, күршем өчен кайгырам ○ 5281 +КҮРШЕНЕ (1) ■ Бер кәҗә ике күршене сугыштырыр ○ 3007 +КҮРШЕНЕКЕ (2) ■ Икесе кешенеке, өчесе күршенеке ○ 5266 ● 12082 +КҮРШЕНЕҢ (4) ■ Күршенең кузысы кучкар хәтле ○ 5207 ● 5208; 5209; 5264 +КҮРШЕҢ (13) ■ Кулыңдагын нык тот, күршең белән тату тор ○ 5181 ● 5213-5224 +КҮРШЕҢӘ (6) ■ Күршеңә бер сыер теләсәң, үзеңнеке ике булыр ○ 5227 ● 5228; 5230; 5235; +5239; 9951 +КҮРШЕҢДӘ (2) ■ Үзеңдә булмаса, күршеңдә булсын ○ 5255 ● 17007 +КҮРШЕҢДӘГЕ (1) ■ Өеңдәге хәлне күршеңнән сора, күршеңдәге хәлне башка авылдан сора +○ 8317 +КҮРШЕҢНӘН (6) ■ Көлмә күршеңнән - үтәр башыңнан ○ 5184 ● 5250; 5253; 5256; 5258; 8317 +КҮРШЕҢНЕ (2) ■ Күршеңне дус тот, читәнеңне еш тот ○ 5225 ● 6935 +КҮРШЕҢНЕКЕНӘ (1) ■ Үзеңнекен бирмәсәң бирмә, күршеңнекенә тимә ○ 5257 +КҮРШЕҢНЕҢ (1) ■ Күршеңнең башы авыртса, син эчеңне тот ○ 5226 +КҮРШЕСЕ (1) ■ Кинә - дошманлыкның күршесе ○ 12524 +КҮРШЕСЕН (2) ■ Үзен таныган илен таныр, илен таныган күршесен таныр ○ 5121 ● 5210 +КҮРШЕСЕНӘ (4) ■ Бүре дә күршесенә тими ○ 2142 ● 5211; 5212; 5282 +КҮСӘ (2) ■ Күрмәгәнгә күсә таң, күсәләргә сакал таң ○ 10284 ● 10285 +КҮСӘДӘН (1) ■ Күсәдән көләр өчен үз сакалың яхшы булырга кирәк ○ 10286 +КҮСӘК (5) ■ Чебенгә күсәк күтәрү ○ 4855 ● 5606; 9288; 12427; 12680 +КҮСӘЛӘРГӘ (1) ■ Күрмәгәнгә күсә таң, күсәләргә сакал таң ○ 10284 +КҮСӘМ (2) ■ Йөздән берәү чичән, меңнән берәү күсәм ○ 15489 ● 15506 +КҮСЕ (5) ■ Былтыр үлгән күсе - быел чыккан исе ○ 784 ● 3400; 3426; 7496; 11847 +КҮСЕГӘ (1) ■ Арыслан бер вакытта да юлбарыс белән күсегә бер төсле карамый ○ 2039 +КҮСЕЛӘР (1) ■ Күселәр гаделлегенә калганчы песинең золымы яхшырак ○ 3404 +КҮСЕНЕ (1) ■ Мәче, үзе йокласа да, күсене күрә ○ 3363 +КҮТӘР (1) ■ Дус булсаң, дуслыгыңны күрсәт: бүрәнәнең авыр башын күтәр ○ 5358 +КҮТӘРӘ (21) ■ Ат типкәнне ат күтәрә, тай типкәнне тай күтәрә ○ 2518 (2) ● 3027; 5370 (2); 7048; +7259; 8310; 9373; 10770 (2); 10788; 10948; 11118; 11181; 12545; 13765; 15289; 15641; 15798; 16107 +КҮТӘРӘЛӘР (1) ■ Баланы бавырга кысып күтәрәләр ○ 13975 +КҮТӘРӘМ (1) ■ Күтәрәм дип сыердан бизмә, тибешкәк дип аттан бизмә ○ 3172 +КҮТӘРӘМНӘН (1) ■ Аксак - күтәрәмнән яхшырак ○ 15187 +КҮТӘРӘСЕ (1) ■ Ташны ташлыйсы җиңел, күтәрәсе авыр ○ 182 +КҮТӘРГӘН (12) ■ Су күрмичә чабуын күтәргән ○ 520 ● 540; 785; 1753; 3030 (2); 4195; 5593; +5709; 7454; 14781; 15358 +КҮТӘРГӘННЕҢ (1) ■ Күренгәннең алыслыгы юк, күтәргәннең авырлыгы юк ○ 692 +КҮТӘРЕЛӘ (3) ■ Каракош та кояштан ары күтәрелә алмый ○ 3926 ● 4671; 15585 +КҮТӘРЕЛГӘН (1) ■ Биек күтәрелгән егылудан курка ○ 680 +КҮТӘРЕЛГӘННЕҢ (1) ■ Теле күтәрелгәннең кулы да күтәрелә ○ 15585 +КҮТӘРЕЛМӘСЕН (1) ■ Карга, ни хәтле югары күтәрелмәсен, барыбер үләксәгә кунар ○ 3976 +КҮТӘРЕЛМИ (1) ■ Агачта җимеш арткан саен, ботагы күтәрелми ○ 1784 +КҮТӘРЕП (12) ■ Чәчмәгән җиргә урак күтәреп барып булмый ○ 1463 ● 5695; 6428; 8844; 8921; +10618; 11011; 12446; 14582; 15659; 15706; 16507 +КҮТӘРЕР (11) ■ Җиңелне җил күтәрер, авыр урынында калыр ○ 641 ● 2925; 3469; 3673; 5606; +10777; 10940; 11555; 11945 (2); 15580 +КҮТӘРЕРГӘ (1) ■ Бер сүз күтәрә алмаган кеше күп сүз күтәрергә мәҗбүр булыр ○ 15798 +КҮТӘРЕРСЕҢ (1) ■ Кулың белән тукыганны иңең белән күтәрерсең ○ 8696 +КҮТӘРЕШӘ (1) ■ Агачның аскы ботаклары өскеләрен күтәрешә ○ 1664 +КҮТӘРМӘ (5) ■ Чебенгә чукмар күтәрмә ○ 4815 ● 10275; 10559; 10560; 10781 +КҮТӘРМӘГӘН (1) ■ Азапны тауга биргәннәр - күтәрмәгән, аннары кешегә биргәннәр - күтәргән ○ 14781 +КҮТӘРМӘГӘННЕ (1) ■ Фил күтәрмәгәнне тел күтәрә ○ 15641 +КҮТӘРМӘС (1) ■ Безгә язганны болан күтәрмәс ○ 14981 +КҮТӘРМӘСӘ (1) ■ Эт үз койрыгын үзе күтәрмәсә, аны кем күтәрер ○ 3673 +КҮТӘРМИ (4) ■ Ак нәрсә кер күтәрми ○ 553 ● 9489; 10481; 15289 +КҮТӘРСӘ (1) ■ Күмәк, күтәрсә, күлне күчерер ○ 5025 +КҮТӘРТЕР (1) ■ Ачу акыл китәртер, көн дә күсәк күтәртер ○ 12427 +КҮТӘРҮ (2) ■ Чебенгә күсәк күтәрү ○ 4855 ● 10835 +КҮТӘРҮНЕҢ (1) ■ Өй күтәрүнең ние бар, мүклисе дә чутлыйсы; киндер сугуның ние бар, атасы да кагасы ○ 8324 +КҮЧӘ (8) ■ Нәрсәнең төсе янындагы нәрсәгә күчә, ди ○ 610 ● 2307; 4809; 5239; 5662; 5854; +9394; 15987 +КҮЧӘР (1) ■ Күпер башында күчәр башлары эләгешкән ○ 7108 +КҮЧӘРГӘ (1) ■ Аерырга булгач хатын яман, күчәргә булгач авыл яман ○ 13593 +КҮЧӘРДӘГЕ (1) ■ Күчәрдәге көпчәкне тәртәгә такмыйлар ○ 7058 +КҮЧӘРЕ (1) ■ Кызыл телнең күчәре сынмый ○ 15501 +КҮЧӘРЕНӘ (1) ■ Тәгәрмәч әйләнгәндә күчәренә көч төшә ○ 7072 +КҮЧЕ (1) ■ Кортның анасы кая кунса, күче шунда сарыр ○ 4737 +КҮЧЕН (1) ■ Бер корт анасын тоткан бөтен күчен тотар ○ 4726 +КҮЧЕНСӘ (1) ■ Сүз белмәгән сөйләсә, сүзне үзенә китерер, күчә белмәс күченсә, бөтен малын +үтерер ○ 15987 +КҮЧЕРӘ (1) ■ Берүзең тау күчерә алмыйсың ○ 4890 +КҮЧЕРГЕЧ (2) ■ Кешедән күчергеч ал, эшеңне үзең бел ○ 6349 ● 10791 +КҮЧЕРЕР (1) ■ Күмәк, күтәрсә, күлне күчерер ○ 5025 +КҮЧЕРМӘК (1) ■ Күршедән күрмәк - күчермәк ○ 5200 +КҮЧКӘНЧЕ (1) ■ Баланың берсе итәктән җитәккә күчкәнче, икенчесе итәккә менеп утыра +○ 13988 +КҮЧЛЕ (1) ■ Күчле корт бал ашый, күчмә коңгыз үләксә ашый ○ 4741 +КҮЧМӘ (1) ■ Күчле корт бал ашый, күчмә коңгыз үләксә ашый ○ 4741 +КҮЧМӘЛЕГӘ (1) ■ Ак бүкәнне чатыр димә, күчмәлегә утыр димә ○ 4865 +КҮЧМИ (1) ■ Тау күчсә дә, халык күчми ○ 5050 +КҮЧСӘ (2) ■ Корт күчсә - иле белән ○ 4734 ● 5050 +КҮЧТӘН (1) ■ Арбам сынды дип күчтән калма, башым авырта дип эштән калма ○ 6021 +КҮЧТӘНӘЧ (1) ■ Күчтәнәч күп булмый ○ 8175 +КҮЧҮ (1) ■ Ике күчү бер бөлүгә тора ○ 6760 +КҮШӘГӘНЕ (1) ■ Кигән ыштанны кем күрә, күшәгәне ил күрә ○ 8903 +КҮШӘНЕР (1) ■ Түшәге бар түшәнер, икмәге бар күшәнер ○ 8421 +КҮШӘҮДӘН (1) ■ Ахмак сөйләүдән, сыер күшәүдән, мулла сораудан туймас ○ 16963 +КЫБА (1) ■ Кыз биргән кыба ялангач ○ 13184 +КЫБЫРДАГАН (1) ■ Кыбырдаган кыр ашкан ○ 6790 +КЫБЫРДАМЫЙ (1) ■ Чыпчык кыбырдамый торалмый ○ 4176 +КЫБЫРДАТА (1) ■ Теле белән тегермән тарттыра, кулы кыл да кыбырдата алмый ○ 15684 +КЫБЫРСЫГАН (2) ■ Кыбырсыган тик тормас, артына сукмый утырмас ○ 11867 ● 13662 +КЫБЫРСЫК (3) ■ Кыбырсык әйләнгәнче көн узып китәр ○ 6491 ● 11868; 11869 +КЫДЫРГАН (1) ■ Күп сөйләгән изәр, күп кыдырган гизәр ○ 15928 +КЫДЫРМА (1) ■ Комагай кылкыннан яза, кыдырма аягыннан яза ○ 9660 +КЫДЫРЫМ ( | 1) ■ Кыдырым хатын өенә җиткәндә алгысыр ○ 13653:1 +КЫЕГЫ (2) ■ Үрдәк, ашаганда, хуҗасының өй кыегына карап ала, ди: "Ашасам, өй кыегы да +бар әле", - дип ○ 4415 ● 13044 +КЫЕГЫНА (1) ■ Үрдәк, ашаганда, хуҗасының өй кыегына карап ала, ди: "Ашасам, өй кыегы +да бар әле", - дип ○ 4415 +КЫЕК (31 | 1) ■ Агач кайсы якка кыек булса, шул якка авар ○ 1650 ● 1785; 2022; 2029; 4080, +:1; 4619; 5697; 5773; 6539; 6738; 7126-7128; 7233 (2); 7262; 7298; 8279 (2); 8482; 8573; 9514; +10538; 10668; 12171; 13365; 13554; 14912; 15726; 15913; 16171 +кыек → гаеп-кыек +КЫЕККА (1) ■ Кәкрене кыекка саплау ○ 651 +КЫЕКЛЫ (1) ■ Алар нигә мыеклы да, без нигә кыеклы ○ 10322 +КЫЕКТАН (1) ■ Туры сүз, кыектан әйтсәң дә, туры тия ○ 16082 +КЫЕКЧАҢ (1) ■ Адрес була кыекчаң, егет була мыекчан ○ 12817 +КЫЕН (21) ■ Тауга менүе кыен, төшүе ансат ○ 166 ● 1796; 2902; 3365; 7273; 7397 (2); 7707; +8144; 9335; 9343; 10298; 11148 (2); 11514; 11698; 13944 (2); 13983; 14728; 14912 +КЫЕНДЫР (2) ■ Эшен белгән кешегә көйледер лә бу дөнья, эшен белмәгән кешегә кыендыр ла +бу дөнья ○ 6385 ● 16640 +КЫЕНЛЫК (1) ■ Ирдә кыюлык булса, эштә кыенлык булмас ○ 13523 +КЫЕНРАК (1) ■ Бала авыру үзең авырудан кыенрак ○ 13917 +КЫЕНЫ (1) ■ Баласыз көн - курчак уены, бала тугач була кыены ○ 14000 +КЫЕП (2) ■ Карга, ни хәтле канатын кыеп очса да, карчыга булмас ○ 3975 ● 12634 +КЫЕРСЫТСАҢ (1) ■ Кыерсытсаң, кырмыска да тешли ○ 4785 +КЫЕШ (3) ■ Кыеш агачның ботагы туры булмас ○ 1694 ● 1948; 16356 +КЫЕШАЛАР (1) ■ Ир белән хатын иртәнчәк кыешалар, кичтән сөешәләр ○ 13817 +КЫҖРАГАНДА (1) ■ Чын батыр яу кыйраганда кул башлар, чын чичән теш кыҗраганда сүз +башлар ○ 5650 +КЫЗ (218 | 2) ■ Күршеләре яхшы булса, аксак кыз да кияү табар ○ 5206 ● 5574; 5841; 7784; +11624; 11805; 12709; 12740; 12760 (2); 12934; 12936; 12938; 12940-12946; 12948; 12949 (2); +12950-12952; 12954; 12955; 12957; 12958; 12960; 12961 (2); 12962 (4); 12964; 12965; 1296812999; 13032; 13033 (2); 13034 (2); 13035; 13036; 13038; 13040; 13041 (2); 13042; 13045; +13047; 13049; 13055; 13056; 13057, :1, :2; 13058-13065; 13068 (2); 13069-13071; 13076; 13077; +13079-13081; 13083; 13086-13088; 13089 (2); 13090; 13091; 13092 (2); 13093; 13094; 13095 (2); +13096-13098; 13102; 13103; 13105; 13106; 13109-13112; 13114; 13128; 13129; 13138 (2); +13145; 13150; 13158; 13178; 13179; 13183-13185; 13186 (2); 13187; 13188; 13189 (2); 13190; +13208; 13254; 13271-13273; 13276; 13278; 13282; 13291; 13350; 13363; 13368; 13385; 13394; +13421; 13700; 13708; 13786; 13791; 13808; 13861 (2); 13883; 13884; 14109; 14113; 14114; +14116; 14119; 14121-14126; 14135; 14142; 14166; 14168; 14169; 14171-14173; 14175; 14189; +14296; 14297; 14349; 14365; 14377; 14389; 14412; 14413; 14416; 14421; 14424; 14425; 14444; +14447; 14451 (2); 14459; 14630; 15094; 16734; 16951 +кыз → хатын-кыз +КЫЗАМ (1) ■ Яз җитсә кызам, кыш җитсә сызам ○ 1062 +КЫЗАМЫККА (1) ■ Кызамыкка кызыл кор ○ 15230 +КЫЗАР (1) ■ Тиле тиккә кызар ○ 11637 +КЫЗАРГАНЧЫ (1) ■ Ак кандала кызарганчы эчәр, кызыл кандала канганчы эчәр ○ 4753 +КЫЗАРЫП (2) ■ Кызарып чыккан кояшны болыт каплый ○ 50 ● 8869 +КЫЗАРЫР (3) ■ Оялмаган кеше өчен оятлының йөзе кызарыр ○ 11264 ● 11271; 15583 +КЫЗАРЫРСЫҢ (1) ■ Кызың артыннан йөрсәң, кызарырсың ○ 13030 +КЫЗАУ (1) ■ Кыз урлаган егеткә кызау да кыз күренгән ○ 13189 +КЫЗАУГА (1) ■ Паңгы булдыңмы - кер кызауга ○ 1296 +КЫЗГА (13) ■ Кызыл яулык кызга килешә ○ 9010 ● 12953; 13000; 13001; 13052; 13099; 13274; +13275; 13405; 14144; 14209; 14314; 14406 +кызга → хатын-кызга +КЫЗГАН (3 | 4) ■ Кызыл йомырка кызган чакта кыйммәт ○ 4285:1 ● 10031:1, :4, :5; 13008; +13010; 13011 +КЫЗГАНА (1 | 1) ■ Батканда балта бирмәкче иде, тартып чыгаргач, сабын да кызгана ○ 1933:1 +● 3630 +КЫЗГАНГАН (4) ■ Бүре бәрәнне кызганган: тотып ашаган ○ 2141 ● 2479; 7268; 11870 +КЫЗГАНГАНДА (1) ■ Бай малны кызганганда, ярлы җанны кызганмый ○ 7183 +КЫЗГАНГАННАН (1) ■ Кызганганнан кызыл әтәч алган ○ 11871 +КЫЗГАНДА (1) ■ Теле кызганда әйткәннең соңыннан йөзе кызарыр ○ 15583 +КЫЗГАНМЫЙ (1) ■ Бай малны кызганганда, ярлы җанны кызганмый ○ 7183 +КЫЗГАНМЫЙЛАР (1) ■ Көзге катыкны кияүдән кызганмыйлар ○ 13426 +КЫЗГАНЧАК (1) ■ Иске бай кызганчак булса, яңа бай мактанчык була ○ 7351 +КЫЗГАНЧЫ (2) ■ Табаны кызганчы тай узар, табаны кызгач ат узар ○ 2849 ● 10672 +КЫЗГАНЫП (1) ■ Колагыңны кызганып, башыңны кистермә ○ 10403 +КЫЗГАНЫР (1) ■ Тәңре малын шайтан кызганыр ○ 16870 +КЫЗГАНЫЧ (1) ■ Дөньяда иң кызганыч - эшкә ялкау кеше ○ 6465 +КЫЗГАЧ (1) ■ Табаны кызганчы тай узар, табаны кызгач ат узар ○ 2849 +КЫЗДАЙ (1) ■ Күршенең тавыгы - каздай, хатыны - кыздай ○ 5208 +КЫЗДАН (5) ■ Аем кыздан ай бизәр, яман кыздан яу бизәр ○ 12935 (2) ● 12966; 13387; 14153 +КЫЗДЫРА (2) ■ Читтәге кояш җылы була, уртасына барсаң, кыздыра ○ 69 ● 973 +КЫЗДЫРГАН (1) ■ Төлкегә: "Кыздырган тавык ашар идеңме?" - дигәннәр. "Кешенең көләсен +китермәгез әле", - дигән, ди ○ 2309 +КЫЗДЫРЫП (1) ■ Кыз булсаң, кыздырып сөйлә ○ 12985 +КЫЗДЫРЫР (2) ■ Кыш җитсә, буран туздырыр; җәй җитсә, кояш кыздырыр ○ 870 ● 12978 +КЫЗ-КЫЗ (1) ■ Егет үләр кыз-кыз дип, тәвә үләр тоз-тоз дип ○ 13084 +КЫЗЛАР (25 | 2) ■ Шомырт чәчәк аткан вакытта кызлар җилкенә, балан чәчәк аткан вакытта +балык сикерә ○ 1819 ● 8708:1; 10282 (2); 12774; 12805; 12937; 12947; 12956; 13002-13006; +13007, :1; 13008; 13009; 13067; 13072-13074; 13082; 13099; 13375; 13862; 13866 +КЫЗЛАРГА (3) ■ Кызларга кызган икмәк тә сый була ○ 13010 ● 13011; 14127 +КЫЗЛАРНЫҢ (1) ■ Кызларның кырыкмышы да кырык сум ○ 13012 +КЫЗЛЫ (16 | 1) ■ Кызлы йорт - нурлы йорт ○ 13013 ● 13014, :1; 13015-13017; 13085; 13191; +13370; 13897; 14128-14130; 14146-14148; 14150 +КЫЗНЫ (15) ■ Яман кием яшь кызны әбидәй, әбине пәридәй итәр ○ 8829 ● 12963; 13018-13020; +13050; 13051; 13053; 13108; 13127; 13131; 14131; 14134; 14390; 14462 +кызны → хатын-кызны +КЫЗНЫҢ (22) ■ Атның сере иясенә мәгълүм, кызның сере өенә мәгълүм ○ 12939 ● 12967; +13021-13026; 13037; 13039; 13043; 13044; 13046; 13048; 13054 (2); 13100; 13192; 13263; +13276; 14308; 14452 +кызның → хатын-кызның +КЫЗСА (1) ■ Тулпар, аягы кызса, канатланып очар ○ 2803 +КЫЗСЫЗ (2) ■ Кызлы кызын кыстырганда, кызсыз үзен кыстыра ○ 13015 ● 14151 +КЫЗСЫЗГА (1) ■ Улсызга ул булып, кызсызга кыз булып ○ 14175 +КЫЗСЫЗЛАР (1) ■ Улсызлар урамда калмый, кызсызлар кырда калмый ○ 14152 +КЫЗУ (5) ■ Тимернең ике башы да кызу ○ 306 ● 1341; 5559; 8647; 11789 +КЫЗУЛАТА (1) ■ Ат тауга җитсә, адымын кызулата ○ 2517 +КЫЗУРАК ( | 1) ■ Ерактагы кояш якындагыдан кызурак ○ 27:3 +КЫЗУЫ (2) ■ Кызуы да пешерә, суыгы да пешерә ○ 1112 ● 8495 +КЫЗУЫНДА (2 | 1) ■ Суык тимер сузылмый: тимерне кызуында сугалар ○ 294 ● 303; 4285:2 +КЫЗ-ХАТЫННЫҢ (1) ■ Кыз-хатынның эчендә бишекле-билтерле бала ятыр, ди ○ 13663 +КЫЗЫ (25 | 1) ■ Шәһәр кызы киенгәнгә авыл кызы сөенгән ○ 5242 (2) ● 5926; 6597; 7127; +7283; 7287 (2); 13027; 13101; 13104; 13193; 13318; 14111; 14142:2; 14153; 14155; 14156; 14165; +14309-14312; 14315; 14316; 14423 +кызы → улы-кызы +КЫЗЫГА (1) ■ Күз кызыга, күңел керми ○ 10419 +КЫЗЫГУ (1) ■ Кешенең юлдан чыгуы: берсе - малга кызыгу, икенчесе - теленә салыну ○ 7367 +КЫЗЫГЫ (3) ■ Кызның кызыгы алганчы, суның кызыгы канганчы ○ 13023 (2) ● 13294 +КЫЗЫГЫН (1) ■ Ат, әйләнеп, кызыгын табар; ир, әйләнеп, языгын табар ○ 13450 +КЫЗЫГЫР (1) ■ Кол кызылга кызыгыр ○ 5833 +КЫЗЫДАЙ (1) ■ Үз сөйгәнең үзеңә хур кызыдай күренә ○ 12790 +КЫЗЫК (2) ■ Кымыз барда кызык бар ○ 9287 ● 15113 +КЫЗЫКМА (2) ■ Һәр кызылга кызыкма ○ 635 ● 7339 +КЫЗЫКНЫҢ (1) ■ Кызыкның төбе сызык ○ 6662 +КЫЗЫКСЫЗ (1) ■ Улсыз тормыш уңайсыз, кызсыз тормыш кызыксыз ○ 14151 +КЫЗЫЛ (37 | 2) ■ Аша кызыл тиз аный, зәңгәресе яхшырак ○ 563 ● 594; 632; 1218; 1219; 1808; +2314; 3324; 3325; 4260; 4285, :1, :2; 4389; 4753; 8801; 9010; 9285 (2); 9286; 10652; 10677 (2); +11870; 11871; 12948; 12970; 12974; 12990; 13001; 13662; 13866; 14147; 14158; 14337; 15230; +15401; 15500; 15501 +КЫЗЫЛГА (4) ■ Һәр кызылга кызыкма ○ 635 ● 4262; 5833; 11634 +КЫЗЫЛДА (2) ■ Кызның күзе кызылда ○ 13026 ● 14308 +КЫЗЫЛЛЫГЫ (1) ■ Төлкенең кызыллыгы үз башына ○ 2312 +КЫЗЫЛЫНА (1) ■ Алманың кызылына алданма ○ 1798 +КЫЗЫМ (11) ■ Кызым, сиңа әйтәм, киленем, син тыңла ○ 13113 ● 14157; 14158; 14176; 14181; +14318; 14319; 14617; 14631; 14639; 16951 +КЫЗЫМА (1) ■ Көзге катык, көмеш кашык киявем белән кызыма; язгы катык, ярык кашык +киле нем белән улыма ○ 13425 +КЫЗЫМДА (1) ■ Миндә кызым кайгысы, кызымда кияү кайгысы ○ 14318 +КЫЗЫМНЫҢ (2) ■ Үземнең киленем усал, кызымның биеме усал ○ 13399 ● 14634 +КЫЗЫН (14) ■ Чыпчык та тутый кош кызын сораган, ди ○ 4178 ● 7176; 8606; 13015; 13028; +13029; 13196; 13249; 14313; 14317; 14347; 14426; 16960; 17003 +кызын → улын-кызын +КЫЗЫНА (2) ■ Өенә күрә иләге, кызына күрә кияве ○ 13107 ● 14209 +кызына → улына-кызына +КЫЗЫНДА (4) ■ Андый гына хан кызында да була ○ 5985 ● 14308; 14312; 17079 +КЫЗЫНМА (1) ■ Чыкмаган кояшка кызынма ○ 71 +КЫЗЫНМАДЫМ (1) ■ Кояшында мин кызынмадым ○ 97 +КЫЗЫННАН (1) ■ Берәү улыннан күрер, берәү кызыннан күрер ○ 14110 +КЫЗЫНЫҢ (2) ■ Калак тотса, хан кызының кулы кабара ○ 5813 ● 5927 +КЫЗЫҢ (7 | 1) ■ Кызың артыннан йөрсәң, кызарырсың ○ 13030 ● 13364; 14142:1; 14160-14162; +14164; 14165 +кызың → улың-кызың +КЫЗЫҢА (2) ■ Кызыңа тиң кияү килсә, калым димә, тиген бир ○ 13194 ● 14166 +КЫЗЫҢНАН (2) ■ Яхшы килен үз кызыңнан яхшы, яхшы кияү үз улыңнан яхшы ○ 13397 ● 13423 +КЫЗЫҢНЫҢ (1) ■ Кызыңның төсен мактама, эшен макта ○ 13031 +КЫЗЫП (1) ■ Сөйләшә-сөйләшә кызып киттек, башаклыкка менеп киттек ○ 16297 +КЫЙ (2) ■ Мал кый белән, кунак сый белән ○ 10156 ● 15544 +КЫЙБАТ (17) ■ Диңгездә су кыйбат ○ 369 ● 1305 (2); 3056 (2); 3287 (2); 5624; 7560; 7931; 7980; +9883; 10234; 11454 (2); 15331; 15748 +КЫЙБЛА (1) ■ Дүрт ягың - кыйбла ○ 732 +КЫЙБЛАГА (1) ■ Ике кыйблага оеганның иманы булмас ○ 16821 +КЫЙБЛАДАН (1) ■ Кыйбладан җил торса - карың китәр, төньяктан җил иссә - җәең китәр +○ 1113 +КЫЙБЛАНЫ (1) ■ Торна да кыйбланы ташлап туган җиренә кайта ○ 4132 +КЫЙБЛАСЫ (1) ■ Сәүдәгәрнең кыйбласы Мәкәрҗә ○ 7972 +КЫЙГЫРЫШЫ (1) ■ Аның кыйгырышы бардыр ○ 14977 +КЫЙММӘТ (29 | 2) ■ Аю тора торган урын кыйммәт түгел, тавык тырмаша торган урын кыйммәт ○ 2081 (2) ● 2115; 2116; 4285, :1, :2; 4518; 5348; 6375; 6382 (2); 7858; 7868; 7932; 7945; +8154 (2); 8671; 8761; 9210; 9558; 9873; 9875; 10287 (2); 12674 (2); 12990; 16680 (2) +КЫЙММӘТЕ (5) ■ Җәүһәрнең кыйммәте зур, үгетнең кыйммәте юк ○ 329 (2) ● 801; 7926; +КЫЙММӘТЕН (1) ■ Алтын кыйммәтен сарраф белер ○ 7744 +КЫЙММӘТКӘ (2) ■ Арзан товар кыйммәткә төшә ○ 7859 ● 9533 +КЫЙММӘТЛӘНГӘН (1) ■ Нәрсә арзанланган саен алучының инсафы китә, нәрсә кыйм мәтләнгән саен сатучының инсафы китә ○ 7943 +КЫЙММӘТЛЕ (1) ■ Ир асылы - һиммәтле, кыз асылы - кыйммәтле ○ 13808 +КЫЙММӘТНЕҢ (1) ■ Арзанның бер сәбәбе була, кыйммәтнең бер хикмәте була ○ 7860 +КЫЙМЫЙСЫҢМЫ (1) ■ Ишеккә сыймыйсыңмы, керергә кыймыйсыңмы? ○ 8370 +КЫЙМЫЛДАВЫ (1) ■ Ирнең ирен кыймылдавы да - ир ○ 13544 +КЫЙМЫЛДАГАН (1) ■ Кыймылдаган кыл ярыр ○ 6093 +КЫЙМЫЛДАГАННЫҢ (1) ■ Кулы кыймылдаганның авызы да кыймылдар ○ 10941 +КЫЙМЫЛДАМЫЙ (1) ■ Җил өрмәгәнче каен башы кыймылдамый ○ 1188 +КЫЙМЫЛДАП (1) ■ Усак яфрагы көндәшле хатыннар шикелле: җилсез көндә дә кыймылдап +тора ○ 1759 +КЫЙМЫЛДАР (1) ■ Кулы кыймылдаганның авызы да кыймылдар ○ 10941 +КЫЙМЫЛДАТКАН (1) ■ Тигенгә тел кыймылдаткан - тиле булып саналган ○ 15627 +КЫЙМЫЛДАТКАННЫ (2) ■ Бу чакта бияләй эчендә бармак кыймылдатканны беләләр ○ 781 +● 9039 +КЫЙМЫЛДЫЙ (1) ■ Артына ут капса да кыймылдый торган түгел ○ 8552 +КЫЙНА (2 | 1) ■ Атны камчы белән кыйнама, капчык белән кыйна ○ 2567:1 ● 13981; 13984 +КЫЙНАГАН (1) ■ Ябалак кыйнаган нәрсә ○ 4208 +КЫЙНАГАНЧЫ (1) ■ Баланы кыйнаганчы багананы кыйна ○ 13981 +КЫЙНАЛГАН (2) ■ Читтә кыйналган өенә кайтыр, өендә кыйналган кая кайтыр ○ 8302 (2) +КЫЙНАЛМЫЙ (1) ■ Кыйналмый берәү дә сый алмый ○ 6094 +КЫЙНАМА (1 | 1) ■ Атны камчы белән кыйнама, капчык белән кыйна ○ 2567:1 ● 12279 +КЫЙНАМАГАН (1) ■ Кызын кыйнамаган тезен кыйнар ○ 13028 +КЫЙНАМЫЙЛАР (2) ■ Атны ярга батканда кыйнамыйлар ○ 2568 ● 3185 +КЫЙНАМЫЙМ (1) ■ Тамагымны сыйламыйм, җанымны кыйнамыйм ○ 9778 +КЫЙНАП (7) ■ Дуңгызны кыйнап кәҗә ясамыйлар ○ 2894 ● 2981; 3032; 3706; 10226; 13982; +КЫЙНАР (4) ■ Атына көче җитмәгән тәртәсен кыйнар ○ 2607 ● 2649; 5569; 13028 +КЫЙНАУ (2) ■ Ачудан ат кыйнау бар, хатын кыйнау юк ○ 13615 (2) +КЫЙНЫЙ (3) ■ Бурый буран, елый олан, бармый ат, кыйный карт ○ 1214 ● 2751; 15687 +КЫЙНЫЙЛАР (3) ■ Сыерны баткан җирендә кыйныйлар ○ 3214 ● 3812; 7064 +КЫЙРАГАНДА (1) ■ Чын батыр яу кыйраганда кул башлар, чын чичән теш кыҗраганда сүз +баш лар ○ 5650 +КЫЙШАЙМАУ (1) ■ Авыз-борын кыйшаймау ○ 10596 +КЫЙШЫК (7) ■ Кыйшык агач төзне бозар ○ 1695 ● 11530; 12809; 13382; 13915; 14056; 15776 +КЫЛ (23 | 1) ■ Өенә күрә җиһазын кыл, заманына күрә рәвешен кыл ○ 1000 (2) ● 2425; 2441, +:1; 2442; 2891; 2892; 6093; 6490; 7583; 9079; 9955; 10953; 12144; 12358; 12998; 13158; 13500; +14189; 15088 (2); 15684; 16936 +КЫЛА (8) ■ Кош, оясында ни күрсә, очканда да шуны кыла ○ 3845 ● 8390; 12496; 12662; 14932; +16586; 16609 (2) +КЫЛАЛМАГАН (1) ■ Тәдбирен кылалмаган тәкъдиргә сылтар ○ 14951 +КЫЛАЛМЫЙ (1) ■ Үзе кылалмый, кылган кешене күралмый ○ 6630 +КЫЛАМ (1) ■ Мин кылам утыз, язмыш кыла тугыз ○ 14932 +КЫЛАНА (1) ■ Әвене янган кеше сымак кылана ○ 1511 +КЫЛАНГАН (2) ■ Кыланган кызыл кияр, яранган яшел кияр ○ 8801 ● 12015 +КЫЛАНМАС (2) ■ Языксыз кыз ни кыланмас, сөяксез тел ни әйтмәс ○ 13047 ● 14702 +КЫЛАНМЫШ (1) ■ Кыланган кыланмыш кырык көндә кире кайта, кырык көндә кайтмаса кырык елда кайта, ди ○ 12015 +КЫЛАНСА (1) ■ Баш маймыл ни кыланса, калган маймыллар бар да шуны кыланыр, ди ○ 2324 +КЫЛАНЧЫК (2) ■ Акыллы атын мактар, кыланчык үзен мактар ○ 11426 ● 13005 +КЫЛАНЫГЫЗ (1) ■ Рәхмәт, сыйладыгыз, көн дә шулай кыланыгыз ○ 10216 +КЫЛАНЫР (3) ■ Баш маймыл ни кыланса, калган маймыллар бар да шуны кыланыр, ди ○ 2324 +● 2331; 5191 +КЫЛАНЫРСЫҢ (1) ■ Тамагыңа кирәк булса, тамаша төрле кыланырсың ○ 9695 +КЫЛАНЫШТАН (1) ■ Кыланыштан кылмыш чыга ○ 12016 +КЫЛАНЫШЫ (1) ■ Кыланышы кырга сыймый ○ 12086 +КЫЛГАН (12) ■ Кылган башы юкка кымшанмый ○ 1287 ● 6341; 6630; 11520; 11670; 12058; +12359 (2); 12662; 16522; 16828; 16945 +КЫЛГАННЫ (1) ■ Каләм кылганны кылыч кыла алмый ○ 16586 +КЫЛГАНЫН (1) ■ Мулланың сөйләгәнен тыңла, кылганын кылма ○ 17049 +КЫЛГАНЫҢ (1) ■ Кырда чалыш йөрсәң дә, кылганың туры булсын ○ 12529 +КЫЛДАН (4) ■ Бер кылдан аркан ишеп булмый ○ 2353 ● 11528; 12998; 16428 +КЫЛКЫННАН (1) ■ Комагай кылкыннан яза, кыдырма аягыннан яза ○ 9660 +КЫЛМА (3) ■ Көчең җитәрлек эшне барын да кылма ○ 6099 ● 12397; 17049 +КЫЛМАС (2) ■ Бүре дә юлдашына касд кылмас, яхшы вә яман булса да, ялгыз ташламас ○ 2144 +● 14495 +КЫЛМАСА (1) ■ Атадан ул туса - иге, ата юлын куса - иге, биленә садак буса - иге, битенә +килер оятны үзе белеп юса - иге, шушыларны кылмаса, барыннан да югы - иге ○ 14357 +КЫЛМЫЙ (2) ■ Гөнаһ кылмый тәүбә итмисең ○ 12494 ● 13736 +КЫЛМЫЙЛАР (1) ■ Динчеләр, җинаять кылмыйча, гыйбадәт кылмыйлар ○ 16820 +КЫЛМЫЙЧА (1) ■ Динчеләр, җинаять кылмыйча, гыйбадәт кылмыйлар ○ 16820 +КЫЛМЫШ (1) ■ Кыланыштан кылмыш чыга ○ 12016 +КЫЛМЫШЫНА (1) ■ Кылмышына күрә бәһасе ○ 6095 +КЫЛНЫ (3) ■ Кылны артык нечкәртсәң өзелә ○ 2371 ● 2443; 6530 +КЫЛСАҢ (2) ■ Яманга яхшылык кылсаң, "миннән курыкты" дияр ○ 12254 ● 12495 +КЫЛТАМАККА (1) ■ Комагай кылтамакка калыр ○ 9661 +КЫЛТЫР-КЫЛТЫР (1) ■ Кылтыр-кылтыр кычкырыр, калай әтәч шул торыр ○ 16281 +КЫЛУДАН (1) ■ Бер ел гыйлем өйрәнү ике ел гыйбадәт кылудан хәерле ○ 16536 +КЫЛЧЫК (2) ■ Бал - балчык, мал - кылчык ○ 7313 ● 14854 +КЫЛЧЫКСЫЗ (2) ■ Арыш башаксыз булмас, арпа кылчыксыз булмас ○ 1522 ● 9032 +КЫЛЫГЫ (5) ■ Кыз кылыгы белән сөйдерер ○ 12991 ● 13024; 13038; 14124; 14135 +КЫЛЫГЫН (1) ■ Кылыгын белмәгән малга якын барма ○ 2372 +КЫЛЫЙ (1) ■ Бөтенләй сукыр булудан кылый булу яхшырак ○ 15211 +КЫЛЫЙМ (1) ■ Би белгәнне кол белә, кылыйм дисә ирке юк ○ 5760 +КЫЛЫКЛЫ (2) ■ Улың үссә, өлгеле белән таныш бул; кызың үссә, кылыклы белән таныш бул +○ 14164 ● 14169 +КЫЛЫКТАН (1) ■ Кыз яхшысы кылыктан билгеле ○ 12999 +КЫЛЫН (2) ■ Яучы телен саклый, думбрачы кылын саклый ○ 13223 ● 16424 +КЫЛЫНМЫШЫННАН (2) ■ Агач беленә җимешеннән, әдәм - кылынмышыннан ○ 6007 ● 11058 +КЫЛЫННАН (1) ■ Дуңгыз кылыннан киез итек басып булмый ○ 2882 +КЫЛЫП (1) ■ Яхшылыкны кылып диңгезгә ташласаң да кайтыр ○ 12371 +КЫЛЫР (6) ■ Колан коега төшкәндә, гөберле бака айгырлык кылыр ○ 2231 ● 10716; 11956 (2); +13874 (2) +КЫЛЫРГА (2) ■ Ахмакка гыйбадәт кылырга кушсаң, маңгаен тишеп бетерер ○ 11513 ● 16210 +КЫЛЫЧ (28) ■ Арысланга атлансаң, камчың кылыч булсын ○ 2052 ● 5454; 5533; 5559; 5562; +5568; 5589-5593; 5611; 5643; 5653; 5665; 5681; 5685; 8677; 10279; 13814 (2); 15099; 15502; +15544; 15654; 16586; 16587; 16611 +КЫЛЫЧНЫ (1) ■ Туры сүз тимерне тишәр, йомшак сүз кылычны кисәр ○ 16087 +КЫЛЫЧТАН (4) ■ Кылыч күтәргән - кылычтан үтәр ○ 5593 ● 15545; 16083; 16654 +КЫЛЫЧЫ (2) ■ Золымның кылычы озын ○ 5800 ● 13739 +КЫЛЫЧЫҢА (1) ■ Солых турында сүз барганда сугыш кылычыңа таянма ○ 5616 +КЫЛЫЧЫҢНЫ (1) ■ Яу киткәч, кылычыңны төпкә чап ○ 5663 +КЫМШАН (1) ■ Аллага ышан, үзең кымшан ○ 16846 +КЫМШАНМЫЙ (1) ■ Кылган башы юкка кымшанмый ○ 1287 +КЫМЫЗ (4) ■ Күпме кымыз бирсә дә, кәҗә бия булмас ○ 3058 ● 9287; 14636; 16734 +КЫМЫЗГА (1) ■ Кымызга пешкәк кирәк, ишәккә күсәк кирәк ○ 9288 +КЫМЫЗНЫ (1) ■ Кымызны эчәсең килмәсә болгатма ○ 9289 +КЫМЫЗЫН (1) ■ Үзенең әйрәне юк, кешенең кымызын эзли ○ 9518 +КЫН (1) ■ Берәү кылыч булса, берәү кын булсын, берәү кызу булса, берәү тын булсын ○ 5559 +КЫНА (26) ■ Яңгырдан ышык кына ○ 1235 ● 1384; 1507; 1629; 1718; 2981; 2986; 3790; 4213; +4807; 7866; 8184; 8440 (2); 8503; 8815; 9689; 10217; 10602; 10993; 11765; 13804; 14705; 14957; +16383; 16612 +КЫНАМ (1) ■ Керпе баласын "йомры гынам, йомшак кынам" дип сөя, имеш ○ 2222 +КЫНГА (2) ■ Куш кылыч кынга сыймас ○ 5589 ● 16254 +КЫНДА (2) ■ Кылыч кында килешә ○ 5591 ● 5592 +КЫНСЫЗ (1) ■ Булат пычак кынсыз калмас ○ 9887 +КЫНЫ (4) ■ Казаны нинди - кыны шундый ○ 9919 ● 9948; 10002; 15990 +КЫНЫН (1) ■ Казанына карап кынын ал, анасына карап кызын ал ○ 14313 +КЫНЫСЫН (2) ■ Үткен кылыч кынысын кисәр ○ 5685 ● 15654 +КЫҢГЫР (9) ■ Кыңгыр булса да юл булсын ○ 6791 ● 9012; 9013; 11872; 12530; 12531; 12650; +14435; 15916 +КЫҢГЫРАУ (6) ■ Начар атка кыңгырау такмыйлар ○ 2673 ● 2724; 2753; 7067; 11666; 15251 +КЫҢГЫРАУЛЫ (1) ■ Минем капкам кыңгыраулы, какмасаң да шалтырый ○ 8657 +КЫҢГЫРАУНЫҢ (1) ■ Кыңгырауның эче буш ○ 7043 +КЫҢГЫРАУСЫЗ (1) ■ Яхшы ат кыңгыраусыз булмас ○ 2717 +КЫПТЫР (1) ■ Кырык кат чабадан бер кыптыр тун артык ○ 8914 +КЫР (6) ■ Кыр эшне ярата ○ 1417 ● 1860; 2230; 5148; 6790; 6819 +КЫРА (1) ■ Иртә торган карга ашап туя, соң торганы борынын кыра ○ 3943 +КЫРАЕҢ (1) ■ Ярты булсын кыраең, ачык булсын чыраең ○ 10194 +КЫРАСЫ (1) ■ Урак та урасы бар, тамак та кырасы бар ○ 1503 +КЫРАУ (8) ■ Кырау яңгырны качыра ○ 1114 ● 1293; 1333; 1569; 7383; 10270; 10662; 15205 +КЫРАУДАН (1) ■ Чәчәк кыраудан курка, кыз - алдаудан ○ 13045 +КЫРГА (10) ■ Кырга барганда мактанма, кайтканда мактан ○ 1418 ● 1444; 1475; 2261; 2827; +3509; 6447; 10435; 12086; 14125 +КЫРГАВЫЛ (1) ■ Кызым баласы - кыргавыл ○ 14181 +КЫРГАН (1) ■ Тик торган да юк, эш кырган да юк ○ 6304 +КЫРГАЯК (1) ■ Кыргаяк кешенең миен ашый, имеш ○ 4786 +КЫРГЫН (2) ■ Түрә симерсә, кыргын килә ○ 5910 ● 14635 +КЫРДА (15) ■ Игенче - кырда, балыкчы - суда ○ 1407 ● 1419-1421; 1423; 1877; 2232; 2305; +4967; 5427; 8459; 11245; 12529; 14148; 14152 +КЫРДАГЫ (4 | 1) ■ Кырдагы - ашлык түгел, амбардагы - ашлык ○ 1422 ● 1423; 1556; 3894; 4158:1 +КЫРКУ (1) ■ Сөю бар җирдә көю бар, курку бар җирдә кырку бар ○ 12761 +КЫРКЫЛДАСА (1) ■ Күпме кыркылдаса да, тавык очып тау ашмый ○ 4291 +КЫРКЫРГА (1) ■ Куй "кыркырга бәйлиләр" дип әйтә икән, кәҗә "суярга бәйлиләр" дип әйтә +икән ○ 3095 +КЫРЛАЧ (2) ■ Энем кырлач "агам кырлачтан уздырыйм" дип тырыша, ди ○ 968 ● 969 +КЫРЛАЧНЫ (1) ■ Энем кырлач әйткән: "Агам кырлачны уздырам, яшь киленнәрнең көянтәсен +сындырам" ○ 969 +КЫРЛАЧТАН (1) ■ Энем кырлач "агам кырлачтан уздырыйм" дип тырыша, ди ○ 968 +КЫРЛЫ (3) ■ Йомырка кырлы булмас ○ 4275 ● 12449; 16236 +КЫРЛЫК (1) ■ Чүпле орлык чәчкәннең кырын кырлык басар ○ 1465 +КЫРМА (1) ■ Кырма бүрек - баш күрке, көмеш йөзек - кул күрке ○ 9011 +КЫРМАВЫК (3) ■ Кырмавык үзенә тигән һәркемгә ябыша ○ 1288 ● 3031; 7306 +КЫРМАЗИН (1) ■ Дөнья кырмазин, диңгез тубыктан ○ 14765 +КЫРМЫЙЛАР (1) ■ Өйгә кергәч, кире чыгып аяк кырмыйлар ○ 8332 +КЫРМЫЙМ (1) ■ Тик тә тормыйм, бик тә кырмыйм ○ 6308 +КЫРМЫСКА (18 | 1) ■ Колын егылса, колагына кырмыска өелер ○ 2843 ● 4756; 4758; 4785; +4787, :1; 4788-4795; 4804; 4832; 4836; 5318; 13318 +КЫРМЫСКАДАЙ (2) ■ Дошманың кырмыскадай булса да, арысландай күр ○ 5341 ● 13828 +КЫРМЫСКАДАН (1) ■ Кырмыскадан гыйбрәт ал - яздан кышны каршыла ○ 4796 +КЫРМЫСКАЛАР (2) ■ Кырмыскалар да буа ера ала ○ 4797 ● 4798 +КЫРМЫСКАНЫ (1) ■ Кырмысканы аягыңа кундыр - ул синең башыңа менәр ○ 4799 +КЫРМЫСКАНЫҢ (1) ■ Кырмысканың амбары буш булмый ○ 4800 +КЫРМЫСКАСЫНА (1) ■ Алла һәлак итим дигән кырмыскасына канат үстерер ○ 4755 +КЫРНЫҢ (1) ■ Урман белән су - кырның күрке ○ 1857 +КЫРПАК (1) ■ Бер кырпак белән кыш булмас ○ 773 +КЫРПУЛЫК (1) ■ Кырык өйдән кырпулык ○ 5182 +КЫРТ-КЫРТ (1) ■ Ана тавык "кырт-кырт" килеп торыр ○ 4266 +КЫРТЫЙ (1) ■ Кыртый ат белән ерак барып булмый ○ 2666 +КЫРТЫШ (1) ■ Әле дә яхшы сукмады, кыртыш белән тукмады ○ 5711 +КЫРТЫШЫ (1) ■ Кыртышы чергән бүрәнәнең үзәге дә тиз черүчән ○ 1926 +КЫРЧЫН (2) ■ Дуңгыз сазны яратыр, кырчын тазны яратыр ○ 15215 ● 15228 +КЫРЧЫНЫ (1) ■ Тазы табылды, тагын кырчыны гына кирәк ○ 15360 +КЫРШАВЫ (1) ■ Кисмәгенә күрә кыршавы ○ 9932 +КЫРШАУ (1) ■ Кипкән кисмәккә кыршау киертмә ○ 9931 +КЫРШАУСЫЗ (1) ■ Кыршаусыз мичкә булмас ○ 9937 +КЫРШЫЛГАН (1) ■ Борчак саламы белән кыршылган ○ 1581 +КЫРЫ (2) ■ Кырыклының кыры иркен ○ 5018 ● 9504 +КЫРЫГЫЗНЫҢ (1) ■ Уракны күп урадыр идем, кырыгызның көе юк ○ 1505 +КЫРЫГЫНА (1) ■ Кырыгына бер иман, утызына бер комган ○ 16833 +КЫРЫГЫНДА (1) ■ Утызында ук атмаган кырыгында кылыч чапмас ○ 15099 +КЫРЫЕНА (1) ■ Озын илнең очына, кыска илнең кырыена ○ 5144 +КЫРЫЕНДА (1) ■ Үләсе килгән чебеш кое кырыенда йөрер ○ 4344 +КЫРЫК (85 | 5) ■ Кырык ел яңгыр яуса да, мәрмәр ташка су үтмәс ○ 140 ● 736; 1519; 1600; +1687; 1768; 2084; 2237; 2239:2; 2444; 2655; 2967; 3575; 4084; 4372; 5017; 5019; 5177; 5182; +5183 (2); 5202; 5427; 5751; 5753; 5954; 6043; 6298; 6351; 6641; 7014; 7048; 7166 (2), :1 (2); +7909; 7933; 8373; 8403; 8413; 8802; 8884; 8914; 8915 (2); 9080; 9105; 9178; 9630; 9665; 9820; +10068; 11274; 11540; 11616; 11872; 12015 (3); 12530; 12531; 13012; 13014, :1; 13021 (2); 13025; +13108; 13138; 13193; 13375; 13629; 13721; 13801; 13802; 13821; 13909; 14099; 14144; 14176; +14447; 14635; 14706; 14727:2; 14744; 15794; 15800; 15803; 16537 +КЫРЫК-ИЛЛЕ (1) ■ Көчкә илла алла белән, кырык-илле мулла белән ○ 16884 +КЫРЫККА (8) ■ Кылны кырыкка яру ○ 2443 ● 4482; 6461; 6530; 15026; 15076; 15103; 15147 +КЫРЫККАНДА (1) ■ Куйны кырыкканда тәкә калтырый ○ 3100 +КЫРЫК-КЫРЫК (1) ■ Кырык-кырык дия иллегә тутырды ○ 8052 +КЫРЫКЛЫНЫҢ (1) ■ Кырыклының кыры иркен ○ 5018 +КЫРЫКМЫШЫ (1) ■ Кызларның кырыкмышы да кырык сум ○ 13012 +КЫРЫКСАҢ (1) ■ Итәк, кырыксаң, җиң булыр ○ 8901 +КЫРЫКТА (2) ■ Егермедә тай менмәгән кырыкта ат менмәс ○ 15030 ● 15077 +КЫРЫКТАГЫ (1) ■ Кырыктагы эшен кырып йөртер ○ 15078 +КЫРЫКТАН (3) ■ Кырыктан артык кыңгыр як ○ 12650 ● 15076; 15147 +КЫРЫКТЫР (1) ■ Кызның яры кырыктыр, ише чыкса юлыктыр ○ 13192 +КЫРЫЛГАН (1) ■ Чакырусыз туйга барсаң, кырылган табак-савыт хакын түләрсең ○ 13329 +КЫРЫЛМАС (1) ■ Телеңә хуҗа булсаң, тешең кырылмас ○ 15610 +КЫРЫЛМАСА (1) ■ Кырылмаса - кырык булыр, өзелмәсә - йөз булыр ○ 7933 +КЫРЫЛСА (1) ■ Кутанда куй кырылса, кутыр кәҗә баш булыр ○ 3016 +КЫРЫЛУ ( | 1) ■ Вәгъдәнең "вау"ы кырылу ○ 12648:1 +КЫРЫЛЫП (1) ■ Кырык эш кырылып ята ○ 6298 +КЫРЫМ (1) ■ Кырым чирүе хәтле ○ 5698 +КЫРЫМГА (1 | 2) ■ Угыл туса, уйга карар; кыз туса, Кырымга карар ○ 14142 ● 14142:1, :2 +КЫРЫН (9) ■ Батып барган кояш туып килгән айга кырын карый, имеш ○ 25 ● 1465; 4149; 6540; +7335; 9012; 12558 (2); 16788 +КЫРЫНА (1) ■ Агач башына әүвәл нинди кош кунса, кырына шул кунар ○ 3820 +КЫРЫНДА (1) ■ Аулак өйдә кыз сайлама, урак кырында сайла ○ 12940 +КЫРЫНДАГЫН (1) ■ Кырындагын кырык ел эзләгән ○ 736 +КЫРЫН-КЫРЫН (2) ■ Кырын-кырын ятсаң, кырык кеше бер сәкегә сыя ○ 5019 ● 8413 +КЫРЫП (4) ■ Күзеңә кырып салырга сукыр бер тиен дә юк ○ 7835 ● 10509; 12471; 15078 +КЫРЫР (1) ■ Кырмыска кандаланы кырыр ○ 4789 +КЫРЫРМЫН (1) ■ Кырыкка кадәр дөньяны кырырмын, кырыктан соң бары белән торырмын +○ 15076 +КЫРЫС (1) ■ Кырыс җиңги кымыз пешәр, әрле җиңги әйрән пешәр ○ 14636 +КЫСА (3) ■ Ерактан каты өрә, якыннан койрыгын кыса ○ 3775 ● 3815; 14289 +КЫСАР (2) ■ Тар бүрек башны кысар ○ 9017 ● 11913 +КЫСАСЫ (4) ■ Чананың, табаны тузса да, кысасы кала ○ 7079 ● 9896; 9899; 9982 +КЫСКА (43 | 1) ■ Сазлык җир - җәйләүгә, кыска җеп бәйләүгә ярамый ○ 149 ● 611-613; 752; +959; 996 (2); 1879:1; 1978; 2270; 2533; 2811; 4693; 5068; 5144; 5594; 6911; 6950; 7095; 7722; +8150; 8697; 8905; 8993; 9099; 10361; 10728; 10748 (2); 10979; 13246; 13380; 13603; 14711; +15293; 15586; 15603; 15690; 15752; 15947; 16032; 16158; 16161 +КЫСКАЛЫКТА (1) ■ Кыскалыкта - осталык ○ 15914 +КЫСКАН (2) ■ Караңгыда күз кыскан беленми ○ 849 ● 3497 +КЫСКАНГА (1) ■ Былтыр кысканга быел кычкырмыйлар ○ 783 +КЫСКАНЫКЫ (1) ■ Озынныкы еракта, кысканыкы йөрәктә ○ 10793 +КЫСКАНЫҢ (3) ■ Озынның бөгеләсе килми, кысканың үреләсе килми ○ 10794 ● 11606; 15459 +КЫСКАРАК (1) ■ Егет җилле, җиләне кыскарак ○ 12932 +КЫСКАРМАС (1) ■ Көн озаймый, төн кыскармас ○ 900 +КЫСКАРТА (4) ■ Ялкаулык - гомерне кыскарта торган агу ○ 6598 ● 9809; 12539; 14942 +КЫСКАРТЫР (1) ■ Озын тел гомерне кыскартыр ○ 15509 +КЫСКАРЫР (1 | 1) ■ Агач киссәң озын кис, чаба-килә кыскарыр ○ 1879 ● 1879:1 +КЫСКАСЫ (2) ■ Бауның озыны, сүзнең кыскасы яхшы ○ 15787 ● 16048 +КЫСКЫЧ (1) ■ Кыскыч барда утка бармагың тыкма ○ 8470 +КЫСЛА (3) ■ Сусыз җирдә кысла да - балык ○ 458 ● 4582; 4676 +КЫСЛАНЫҢ (1) ■ Кысланың кайда кышлаганын күрсәтү ○ 4705 +КЫСМАГАН (1) ■ Ана басмаган, ата кысмаган ○ 14461 +КЫСРАК (1) ■ Тумаган тайдан кысрак бия артык ○ 2834 +КЫССА (1) ■ Яшь бала кысса, еланны үтерә ○ 14082 +КЫССАҢ (2) ■ Койрыгыннан ныграк кыссаң, куян да шырпы кабызыр ○ 2245 ● 10637 +КЫСТАГАН (1) ■ Ач теләнчене тук теләнче кыстаган ○ 5732 +КЫСТАМАК (1) ■ Кыстамак бар, көчләмәк юк ○ 10149 +КЫСТАМЫЙ (1) ■ Кунак кыстатмый булмас, хуҗа кыстамый булмас ○ 10112 +КЫСТАР (3) ■ Икмәк юкта теләнче кыстар ○ 9213 ● 9575; 10056 +КЫСТАТМЫЙ (1) ■ Кунак кыстатмый булмас, хуҗа кыстамый булмас ○ 10112 +КЫСТАУ (1) ■ Яхшы ашка кыстау кирәкми ○ 9392 +КЫСТЫР (1) ■ Телеңне тик тоталмасаң, тешеңә кыстыр ○ 15608 +КЫСТЫРА (2 | 1) ■ Атка дага какканда бака ботын кыстыра ○ 2478:3 ● 13015; 15953 +КЫСТЫРАЛАР (1) ■ Сантыйның салпы ягына салам кыстыралар ○ 11621 +КЫСТЫРГАН (1 | 1) ■ Ат аягын дагалаганда бака ботын кыстырган ○ 2478:1 ● 4553 +КЫСТЫРГАНДА (1) ■ Кызлы кызын кыстырганда, кызсыз үзен кыстыра ○ 13015 +КЫСТЫРМЫЙ ( | 1) ■ Ат дагалаганда бака ботын кыстырмый ○ 2478:2 +КЫСТЫРУ (3) ■ Җил ягына салам кыстыру ○ 1243 ● 1500; 2437 +КЫСТЫРЫП (1) ■ Башы өзелсә, култык астына кыстырып йөгерер ○ 10336 +КЫСЫК (1) ■ Мосафир этнең койрыгы кысык ○ 3522 +КЫСЫЛ (2) ■ Яз - языл, кыш - кысыл ○ 982 ● 13093 +КЫСЫЛМА (1) ■ Ясамаган юсыкка кысылма ○ 5970 +КЫСЫЛЫР (1) ■ Кыш хәстәрен күрмәгән кысылыр да кашыныр ○ 869 +КЫСЫП (4) ■ Патшаң сукыр булса, бер күзеңне кысып үт ○ 5881 ● 7677; 13975; 16233 +КЫСЫР (6) ■ Кысыр биядән колын төшертмә ○ 2831 ● 3102; 3163; 3248; 4286; 13786 +КЫТАЙГА (2) ■ Ризыгың булмаса, Кытайга барып та чәй эчә алмый кайтырсың ○ 9318 ● 14798 +КЫТАКЛАГАН (2) ■ Күп кытаклаган тавык йомырканы аз сала ○ 4290 ● 4375 +КЫТАКЛАМАСА (1) ■ Тавык кытакламаса, күкәй саласын кем белә ○ 4310 +КЫТАКЛАР (1) ■ Ике әтәч сугышканда тавыклары кытаклар ○ 4367 +КЫТАКЛЫЙ (4) ■ Йомырка салган тавык үзе кытаклый ○ 4276 ● 4286; 4288; 4375 +КЫТКЫЛДАГАН (1) ■ Кыткылдаган тавыкның барысы да күкәй салмас ○ 4287 +КЫТЛЫГЫ (1) ■ Куй кытлыгы вакытында кәҗәгә Габдрахман патша диерләр ○ 3015 +КЫТЛЫК (2) ■ Спекулянт - кытлык елның бүсере ○ 7963 ● 14126 +КЫТЛЫКТА (1) ■ Руза, намаз туклыкта, иман начар кытлыкта ○ 16930 +КЫТНЫЙ (1) ■ Тавык та йомырка салганчы гына кытный ○ 4318 +КЫТЫ (1) ■ Бар чагында - бал да май, юк чагында - кыты да мыты ○ 7633 +КЫТЫКЛАП (1) ■ Тел очын кытыклап тору ○ 15675 +КЫТЫРЧЫК (2) ■ Киленнәр корсагы - кимә, кимә булса да ким керә; кызлар корсагы - кытырчык, кытырчык булса да - кырык капчык ○ 13375 (2) +КЫЧКЫР (2) ■ Куразга "кычкыр" дип әмер бирмиләр ○ 4371 ● 15852 +КЫЧКЫРА (13) ■ Көз кычкыра: "Уңдырам", - дип, ә яз әйтә: "Тукта әле, мин нәрсә әйтермен", - дип ○ 884 ● 3033; 3955 (2); 3983; 3992; 4090; 4278; 4565; 7456; 10619; 15316; 15421 +КЫЧКЫРАМЫН (1) ■ Каз кебек кычкырамын дип, карганың арты ертылган, ди ○ 3946 +КЫЧКЫРГАН (13 | 3) ■ Авыр күтәргән ачы кычкырган ○ 540 ● 4000; 4057, :1, :2, :3; 4058; 4322; +4366; 4368; 4373; 4674; 5712; 8588; 11571; 16636 +КЫЧКЫРГАНГА (1) ■ Аман кычкырганга кылыч юк ○ 5533 +КЫЧКЫРГАННЫ (1) ■ Тау, бик зур булса да, үзенә кычкырганны яратмый: тавышны кире +кайтара ○ 154 +КЫЧКЫРМЫЙ (1) ■ Күке кычкырмый җәйнең яме булмый ○ 4061 +КЫЧКЫРМЫЙЛАР (1) ■ Былтыр кысканга быел кычкырмыйлар ○ 783 +КЫЧКЫРСА (3) ■ Карга кайда кычкырса, оясы шунда була ○ 3958 ● 4378; 14493 +КЫЧКЫРСАҢ (1) ■ Урманда ни аваз кычкырсаң, шул ишетелер ○ 1872 +КЫЧКЫРУ (5) ■ Эчтә мәче кычкыру ○ 3397 ● 3970; 4009; 4392; 16446 +КЫЧКЫРУЧАН (1) ■ Карт әтәч кычкыручан була ○ 4369 +КЫЧКЫРЫП (6) ■ Ала карга алдан кычкырып харап итә, калҗасын төлке алып китә ○ 3931 +● 4100; 5464; 7508; 11453; 15395 +КЫЧКЫРЫР (8) ■ Карга күке баласын күпме ашатса да, "кәккүк" дип кычкырыр ○ 3973 +● 4301; 4330; 4335; 4365; 4759; 6187; 16281 +КЫЧКЫРЫШКА (1) ■ Кычкырышка яхшы сүз керми ○ 15915 +КЫЧУ (1) ■ Кычу азса - корчаңгы ○ 15231 +КЫЧЫЙ (1) ■ Тәкәнең, тауга менмәсә, тоягы кычый, ди ○ 3147 +КЫЧЫНГАН (3) ■ Кычынган кәҗә күрше читәнен аударыр ○ 3017 ● 6303; 15678 +КЫЧЫТА (2) ■ Баҗа баҗасың күрсә, теле кычыта ○ 14592 ● 15956 +КЫЧЫТКАН (7) ■ Гөл төбенә кычыткан үсми ○ 1270 ● 4216 (3); 10942; 15584 (2) +КЫЧЫТКАНГА (1) ■ Олы сүзен тотмаган - орылган да сугылган, кеше сүзен тотмаган - кычытканга егылган ○ 15952 +КЫЧЫТМАГАН (2) ■ Кычытмаган җирне кашымыйлар ○ 15232 ● 15354 +КЫЧЫТСА (1) ■ Этнең табаны кычытса, кәрванга иярер ○ 3725 +КЫЧЫТЫР (1) ■ Комагайның борыны кырык көн алдан кычытыр ○ 9665 +КЫШ (61 | 1) ■ Кыш кояшы айда бер күренер ○ 51 ● 490; 624; 773; 843; 859; 862; 863 (2); 864871; 924; 932; 935; 970; 971; 976 (2); 982; 984; 1010; 1011; 1013; 1015; 1016; 1041-1043; 1062; +1067-1069; 1220; 1425; 1509; 2079; 3033; 3935; 3938; 4001 (2); 4018; 4069; 4801; 6105; 6221; +6495; 6995; 7438; 7531; 8480; 9186:2; 11322; 15079; 15640; 16277 +КЫШКА (6 | 1) ■ Кышка каршы тиен дә запас җыя ○ 872 ● 990; 1020; 3408; 3644:1; 8996; 15059 +КЫШКАР (1) ■ Ишетмәсәң ишет: Кышкар артында Кишет ○ 5267 +КЫШКЫ (7) ■ Кышкы көн - бер карыш ○ 873 ● 874; 875; 1017; 1018; 3924; 6848 +КЫШКЫСЫ (1) ■ Берәүнең искесе - берәүнең кышкысы ○ 8851 +КЫШЛАГАН (1) ■ Мышнаган - ничә кышны кышлаган ○ 15237 +КЫШЛАГАНЫН (1) ■ Кысланың кайда кышлаганын күрсәтү ○ 4705 +КЫШЛАДЫМ (1) ■ Җәй җәйләдем, кыш кышладым, мич башыннан төшмәдем ○ 1069 +КЫШЛАР (1) ■ Ничә җәйләр, ничә кышлар ○ 1053 +КЫШЛАСЫН (1) ■ Үзеңне чакмаган елан мич башында кышласын ○ 4694 +КЫШЛЫК (2) ■ Кырмыска кышлык йорт салыр, йортсыз бака катып үләр ○ 4790 ● 8803 +КЫШНЫ (8) ■ Кышны кышсынмаган язны язсынмас ○ 876 ● 1020; 3966; 4045; 4796; 6862; +11322; 15237 +КЫШНЫҢ (5) ■ Кышның гамен җәй уйла ○ 877 ● 878-880; 1106 +КЫШСЫНМАГАН (1) ■ Кышны кышсынмаган язны язсынмас ○ 876 +КЫШТАН (2) ■ Кыштан баш тартсаң, ач калырсың ○ 881 ● 977 +КЫШТЫРДАГАН (1) ■ Яфрак кыштырдаган белән җил булмый ○ 1157 +КЫШЫ (1) ■ Азыгы мул хуҗаның кышы кыска булыр ○ 9099 +КЫШЫН (2) ■ Җәен өйдә боз киптереп, кышын суган саталар ○ 1066 ● 9414 +КЫЮ (3) ■ Авыр эшкә беләк бар, кыю эшкә йөрәк бар ○ 6005 ● 11167; 13080 +КЫЮЛЫК (3) ■ Кыюлык тау ашыра, гайрәт диңгез кичерә ○ 11192 ● 11193; 13523 +КЫЮНЫҢ (1) ■ Кыюның бәхете алдан йөрер ○ 11194 +КЫЮСЫЗ (1) ■ Кыюсыз төлке ачка үләр ○ 2290 +КЫЯ (1) ■ Кызыл ит кыя кискәнче ○ 9286 +КЫЯГА (1) ■ Аккош, ярыннан калса, үзен таш кыяга орыр, имеш ○ 3901 +КЫЯГЫ (1) ■ Кыягы бөтен шоңкар юк ○ 4191 +КЫЯК (1) ■ Толпардан - тояк, шоңкардан кыяк калыр ○ 2801 +КЫЯМӘТ (4) ■ Кыш - кыямәт, яз - җәннәт ○ 864 ● 12622; 16899; 16908 +КЫЯМӘТЛЕК (1) ■ Кыямәтлек ата-ана ○ 14467 +КЫЯМӘТНЕҢ (1) ■ Бу дөньяның бикләре - кыямәтнең этләре ○ 5779 +КЫЯР (2) ■ Теләнчегә бер кыяр биргәннәр дә, "кәкре икән" дигән ○ 5893 ● 14768 +КЫЯСЫ (1) ■ Атласаң - тау кыясы аша үтәрсең, утырсаң - таудан тәгәрәрсең ○ 6735 +КЫЯСЫЗ (1) ■ Тау кыясыз булмас ○ 157 +кыясыз → таусыз-кыясыз +КЫЯФӘТТӘ (1) ■ Батырлык кыяфәттә түгел, йөрәктә ○ 11096 +КЯР (1) ■ Үшән атка камчы кяр итмәс ○ 2732 +КЯФЕРНЕҢ (1) ■ Кяфернең ялкавы - монах, мөселманның ялкавы суфи булыр ○ 16823 +ЛА (2) ■ Эшен белгән кешегә көйледер лә бу дөнья, эшен белмәгән кешегә кыендыр ла бу дөнья +○ 6385 ● 7726 +ЛАГУНЫН (1) ■ Дегет лагунын арбага таксаң хаҗга да бара ○ 7016 +ЛАЕКЛЫ (1) ■ Мин дә языклы, син дә языклы: ул оҗмахка кем лаеклы? ○ 16901 +ЛАЕШ (1) ■ Лаеш шулпасы эчмәгән ○ 9475 +ЛАЙ (2) ■ Туры барган лай капкан, әйләнеп барган май капкан ○ 6815 ● 9525 +ЛАЙЛАДАЙ (1) ■ Бай баласы лайладай, ярлы баласы яркадай ○ 7147 +ЛАЙЛАСЫ (1) ■ Җир маеның лайласы җиде төрле сызлауга шифа ○ 1348 +ЛАЙЛЫ (1) ■ Бака лайлы җир эзли, ялкау җайлы җир эзли ○ 6448 +ЛАЙНЫ (1) ■ Һәркем үзенә җайны карый - җәен дә лайны карый ○ 4533 +ЛАКЕЕ (1) ■ Хәерченең лакее булмый ○ 5955 +ЛАМПАСЫ (1) ■ Бер өйнең лампасы икенчегә яктыртмый ○ 8404 +ЛАПШЫК (1) ■ Симез ат, артык туйса, лапшык булыр ○ 2678 +ЛАФ (1) ■ Лаф белән пылау пешмәс ○ 15941 +ЛАЧЫН (10) ■ Һәр кош очып лачын булмый ○ 3881 ● 3904; 4064; 4065; 4207; 4315; 7402; 8213; +13520; 13521 +ЛАЧЫННАН (2) ■ Лачыннан ни файда бар очалмаса ○ 4066 ● 4067 +ЛАШМАН (2) ■ Лашман үгезе күк акыра ○ 3326 ● 6309 +ЛӘ (1) ■ Эшен белгән кешегә көйледер лә бу дөнья, эшен белмәгән кешегә кыендыр ла бу дөнья +○ 6385 +ЛӘБАСА (1) ■ Салада торсак, печән ашамыйбыз ләбаса ○ 5277 +ЛӘГӘННЕКЕ (1) ■ Ауса да, тәгәрәсә дә - ләгәннеке бер тавыш ○ 9871 +ЛӘЗЗӘТ (1) ■ Ватан ләззәте - иң татлы ләззәт ○ 4900 +ЛӘЗЗӘТЕ (1) ■ Ватан ләззәте - иң татлы ләззәт ○ 4900 +ЛӘЗЗӘТЕН (1) ■ Дуслар белән ашау ашның ләззәтен арттыра ○ 5380 +ЛӘЗЗӘТЛЕРӘК (1) ■ Адашкан кешегә эт өргән тавыш сандугач сайравыннан да ләззәтлерәк +тоела ○ 6718 +ЛӘЗЗӘТЛЕСЕ (1) ■ Эшнең иң ләззәтлесе - гыйлем эстәү ○ 16681 +ЛӘЙСӘН (2) ■ Ләйсән - рәхмәт яңгыры ○ 1121 ● 1122 +ЛӘКИН (8) ■ Ат су янында сызгырмасаң да эчәдер, ләкин сызгырсаң, күңеллерәк эчәдер ○ 2509 +● 12401; 12563; 13213; 14882; 15283; 15836; 16000 +ЛӘКЛӘК (2) ■ Ләкләк, гомере үтәр әләкләп ○ 4068 ● 4069 +ЛӘКЛӘКНЕҢ (1) ■ Ләкләкнең килешен сорама, китешен сора ○ 4070 +ЛӘП (1) ■ Аягың "ләп" итсә, авызың "чәп" итәр ○ 10884 +ЛӘПЕЛДӘМӘСӘ (1) ■ Аягың ләпелдәмәсә, авызың чәпелдәмәс ○ 10885 +"ЛӘХӘҮЛӘ"НЕҢ (1) ■ "Ләхәүлә"нең биле сынган, "иншалла"ның таягы сынган ○ 16926 +ЛӘХЕТ (4) ■ Я тәхет, я ләхет ○ 6000 ● 13747; 15449; 16502 +ЛӘХЕТКӘ (1) ■ Уку - бишектән ләхеткә чаклы ○ 16662 +ЛЕБЕРДӘП (1) ■ Хатын-кыз күңеле усак яфрагы кебек лебердәп тора ○ 13719 +ЛОМ (1) ■ Энәдән куркып лом йотма ○ 8717 +ЛЫГЫРДАВЫ (1) ■ Арбаның шыгырдавы дегеттән, хатынның лыгырдавы ирдән ○ 13793 +ЛЫП (1) ■ Янып торган утлы күмер, көлгә салсаң, "лып" сүнәр ○ 8544 +МАВЫККАН (1) ■ Эшкә мавыккан кешенең эче пошмый ○ 6197 +МАГАЗИНДА (1) ■ Кәвешләре бер магазинда булган ○ 9081 +МАЕ (15) ■ Кара алтын - җир мае, аның белән ил байый ○ 288 ● 1559; 2096; 3074; 3913; 6404; +8844; 9229; 9314 (2); 10610; 11508; 14742; 15774; 16306 +мае → дөгесе-мае +МАЕМ (1) ■ Черки: "Көндез маем эри", - дип, төнлә генә чыга, имеш ○ 4821 +МАЕН (3) ■ Боткасын пешергәч маен жәлләмә ○ 9195 ● 15569; 15981 +маен → сөтен-маен +МАЕНА (1) ■ Маена чыдый алмый ○ 10840 +МАЕНЫҢ (1) ■ Җир маеның лайласы җиде төрле сызлауга шифа ○ 1348 +МАЕҢ (2) ■ Ишек алдыңда сыерың булса, табыныңда маең булыр ○ 3166 ● 9194 +МАЗАҢНЫ (3 | 1) ■ Бай белән кода булсаң, телләнеп мазаңны алыр; ярлы белән кода булсаң, +теләнеп мазаңны алыр ○ 7155 (2) ● 7155:1; 16413 +МАЗАР (3) ■ Сәүдәгәр - базар, мулла мазар эзләр ○ 7965 ● 13969; 17035 +МАЗАРГА (1) ■ Малсыз базарга бару - кәфенсез мазарга бару ○ 7938 +МАЗАСЫ (1) ■ Су мазасы боз белән, ашның тәме тоз белән ○ 9331 +МАЙ (99 | 3) ■ Кара май ак май ашата ○ 289 (2) ● 430; 438; 937; 1165; 1298; 1571; 2095; 2373; +2379; 2412; 3075; 3157; 3207; 3345; 3390; 3543; 3605, :1; 3692; 3910; 3944; 4086; 4204; 4437; +6022; 6170; 6408; 6436; 6492; 6721; 6815; 6852; 7156; 7225; 7230; 7287; 7327; 7553; 7554; 7633; +8548; 8763; 9098; 9104; 9149; 9153:3; 9156; 9157; 9187; 9231; 9266; 9271; 9296-9302; 9321; +9326; 9330; 9386; 9397:1; 9423; 9442; 9443; 9476; 9477; 9488; 9502 (2); 9508; 9525; 9652; 9686; +9789; 9939; 9940; 9941 (2); 10011; 10034; 10815; 11032; 11353; 11372; 12637; 12934; 13648; +14213; 14561; 14676; 14804; 14874; 14946; 15547; 15677; 16196; 16231 +май → ит-май, бал-май +МАЙГА (1) ■ Су суга кушыла, май майга кушыла ○ 430 +МАЙДА (6) ■ Малчы кулы майда булыр ○ 2393 ● 7230; 7300; 7992; 9939; 11008 +МАЙДАН (3) ■ Майдан соң курмы уртак ○ 915 ● 2095; 7034 +МАЙКА (1) ■ Җәй көне бияләй, кыш көне майка сатып ал ○ 1011 +МАЙЛА (2) ■ Тауга таба - майла, тау астына - хет майлама, хет майла - көпчәк шулай дип шыгырдый, имеш ○ 7069 (2) +МАЙЛАГАН (4) ■ Майлаган каешка эт үч ○ 3518 ● 7060; 9959; 11015 +МАЙЛАМА (1) ■ Тауга таба - майла, тау астына - хет майлама, хет майла - көпчәк шулай дип +шыгырдый, имеш ○ 7069 +МАЙЛАМАГАН (1) ■ Майламаган арба шыгырдый ○ 7061 +МАЙЛАМАСАҢ (2) ■ Майламасаң каеш та өзелә ○ 7062 ● 9383 +МАЙЛАМЫЙ (1) ■ Майламый пәрәмәч пешми ○ 9303 +МАЙЛАМЫЙЧА (1) ■ Майламыйча - арба, җайламыйча чана йөрми ○ 7063 +МАЙЛАП (3) ■ Юньсезгә майлап бирсәң, "юеш" дип әйтер, ди ○ 6558 ● 9478; 12193 +МАЙЛАР (4) ■ Юньсез итеген майлар, итеге итәген майлар ○ 6554 (2) ● 12214 (2) +МАЙЛАРЫ (1) ■ И ураза айлары, сыза йөрәк майлары ○ 16917 +МАЙЛАСАҢ (1) ■ Юкәне нихәтле майласаң да, каеш булмас ○ 7085 +МАЙЛАУ (1) ■ Салкын су белән майлау ○ 518 +МАЙЛЫ (13) ■ Көзге яңгыр - майлы яңгыр ○ 1116 ● 3728; 6172; 9282; 9293; 9304; 9509; 9675; +9942; 10035; 10949; 14314; 16055 +МАЙЛЫЙЛАР (1) ■ Аюның үзен аю мае белән майлыйлар ○ 2096 +МАЙМЫЛ (3) ■ Баш маймыл ни кыланса, калган маймыллар бар да шуны кыланыр, ди ○ 2324 +● 2330; 2331 +МАЙМЫЛЛАР (1) ■ Баш маймыл ни кыланса, калган маймыллар бар да шуны кыланыр, ди +○ 2324 +МАЙНЫ (4) ■ Мыштым мәче майны күбрәк ашый ○ 3346 ● 3355; 9417; 15683 +МАЙСЫЗ (6) ■ Майсыз чәчәк ярылмас ○ 916 ● 9305-9307; 10036; 12731 +МАКЛЕРГА (1) ■ Телнең озыны яучы белән маклерга кирәк ○ 15618 +МАКСАТЫҢНЫ (1) ■ Наданга максатыңны аңлату дәвәне чокыр атлатудан кыендыр ○ 16640 +МАКТА (25) ■ Диңгезне макта, корыны тапта ○ 371 ● 1372; 1737 (2); 2367; 2574; 2657; 2725; 2763; +3047; 5089; 5153; 5176; 6789; 6908 (2); 7387; 12009; 13031; 13373; 13627; 13809 (2); 13976; 15137 +МАКТАВЫННАН (1) ■ Акыллы кешенең яманлавы ахмакның мактавыннан яхшырак ○ 11437 +МАКТАГАН (4) ■ Карт атын мактаган кеше кара җәяүгә калган ○ 2656 ● 4052; 12055; 16130 +МАКТАГАННЫ (3 | 1) ■ Ир хурлаганны ил хурлар, ир мактаганны ил мактар ○ 4992:3 ● 11715; +13121 (2) +МАКТАЛА (1) ■ Өйдә табак-савыт күп булса, абыстае мактала ○ 10003 +МАКТАЛГАНЧЫ (1) ■ Акылсыздан макталганчы акыллыдан тиргәл ○ 11483 +МАКТАМА (10) ■ Кич булмыйча бүгенге көнне мактама ○ 858 ● 7387; 9055; 12057; 12072; +13031; 13594 (2); 13621; 14390 +МАКТАМАС (1) ■ Чын дус алдыңда мактамас, артта мактар ○ 5488 +МАКТАН (12) ■ Башта бир фонтан, шуннан соң мактан ○ 273 ● 1370; 1418; 6027; 6121; 6698; +6743; 7015; 7857; 10779; 11243; 11497 +МАКТАНА (4) ■ Эт койрыгы белән мактана ○ 3602 ● 3660; 8940; 13623 +МАКТАНГАН (1) ■ Элекке заманда бер хатын: "Яшь чакта җил идем, давыл идем, бер көнгә +биш көлтә ура торган идем", - дип мактанган, ди ○ 13761 +МАКТАНГАНДА (1) ■ Мактанганда бар, актарганда юк ○ 12018 +МАКТАНМА (16) ■ Амбарың белән мактанма, ашлыгың белән мактан ○ 1370 ● 1418; 4258; +6027; 6121; 6743; 7015; 7255; 7366; 7857; 10779; 11243; 11497; 12019; 12087; 13608 +МАКТАНМАС (1) ■ Акыллы кеше башкаларга иткән ярдәме белән мактанмас ○ 11433 +МАКТАНМАСАҢ (1) ■ Барганда мактанмасаң, кайтканда көләрсең ○ 11985 +МАКТАНМЫЙМЫН (1) ■ Быел итек бастырдым, ул да булды тездән үк, без бай дип үк мактанмыймын, икмәк бетте көздән үк ○ 7530 +МАКТАНСА (5) ■ Әтәлге, мактанса, "тычкан тоттым!" дияр ○ 4221 ● 7181 (2); 7182 (2) +МАКТАНСЫН (1) ■ Колны, мактансын дисәң, алыска сат ○ 5843 +МАКТАНУ (1) ■ Мактану хур итә, тыйнаклыкка ни җитә ○ 12020 +МАКТАНУГА (1) ■ Мактанчык кешенең бар акылы мактануга китәр ○ 12025 +МАКТАНЧЫК (12) ■ Иске бай кызганчак булса, яңа бай мактанчык була ○ 7351 ● 12021-12028; +12035; 12050; 12899 +МАКТАНЧЫКНЫҢ (3) ■ Мактанчык, мактанчыкның арты ачык ○ 12026 ● 12029; 12039 +МАКТАНЫП (2) ■ Ишәк мактанып толпар булмас, карга мактанып шоңкар булмас ○ 2964 (2) +МАКТАНЫР (7) ■ Ишәк колагы белән мактаныр ○ 2963 ● 5590; 6350; 6556; 7176; 13766; 13880 +МАКТАП (1) ■ Мактап йөргән кунак аш алдыннан килә ○ 10155 +МАКТАР (20 | 1) ■ Бар төлке дә үз койрыгын мактар ○ 2284 ● 4992:3; 5350 (2); 5488; 5825; +10220; 11328; 11425 (2); 11426 (2); 11498 (3); 11649; 11650; 11682; 11703 (2); 11959 +МАКТАСАҢ (2) ■ Яхшыны мактасаң ярашыр, яманны мактасаң адашыр ○ 12379 (2) +МАКТАСЫН (1) ■ Үзеңне үзең мактама, кеше сине мактасын ○ 12072 +МАКТАУ (5) ■ Аргамак сыйпау сөймәс, алаша мактау сөймәс ○ 2784 ● 2866; 12167; 12277; 12422 +МАКТАУЛЫ (5) ■ Сандугач, кечкенә булса да, мактаулы кош ○ 4098 ● 12067; 12829; 13032; 13451 +МАКТАУНЫ (1) ■ Алла да үзен мактауны ярата ○ 16839 +МАКТЫЙ (13) ■ Кабып йотар алдыннан төлке дә тавыкны мактый ○ 2288 ● 3916; 4224; 4328; +4475; 5742 (2); 6263; 8007; 9646; 11719; 12563; 16964 +МАКТЫЙЛАР (5) ■ Товарны күрсәткәч мактыйлар ○ 7979 ● 9354; 12089; 13039 (2) +МАЛ (175) ■ Татыр, татырда мал ятыр ○ 150 ● 210; 1334; 1337; 1416; 1970; 2349; 2365; 2366; +2379-2388; 2394; 2396; 2401; 2405 (4); 2416-2418; 2420; 2422; 2423; 2424 (2); 3519; 4293; +4742; 4871; 5038; 5087; 5308; 5360; 5370; 5854; 5874 (2); 5875; 5980; 6061; 6549; 6589; 7132; +7135; 7160; 7209-7211; 7257; 7313; 7322-7324; 7330; 7331; 7343; 7345-7347; 7350 (2); 7356; +7358; 7369 (2); 7372 (2); 7375-7377; 7378 (2); 7379-7385; 7386 (2); 7387-7390; 7395; 7412; +7413; 7416; 7427; 7429; 7431 (2); 7433; 7439; 7452; 7504; 7510 (2); 7511-7513; 7794; 7806; +7843; 7874; 7935; 8054; 8325; 9594; 10156; 10240; 10242; 10278; 10287; 10288 (2); 10816; +10973; 11062; 11242; 11454; 11559; 11611; 11675; 11849; 11880; 11914; 11952; 12237; 12570; +12700; 12823; 12824; 12834; 13208; 13272; 13274; 13366; 13557; 13563; 13618; 13619; 13687; +13890; 13893; 14033; 14034; 14343; 14436; 14496; 14531; 14638; 14792 (2); 15178; 15201; +15203; 16461; 16568; 16626; 16627 (2); 16739; 16818; 17008 +МАЛАЙ (14) ■ Байга малай кирәк, малайга ялчы кирәк ○ 5737 ● 14108 (4); 14123; 14132; 14133; +14168; 14459; 15081 (2); 15143; 15147 +МАЛАЙГА (3) ■ Байга малай кирәк, малайга ялчы кирәк ○ 5737 ● 15010; 15012 +МАЛАЙЛАРГА (1) ■ Кызларга канат, малайларга аяк ○ 14127 +МАЛАЙНЫ (2) ■ Малайны табу күңелле, кызны үстерү күңелле ○ 14134 ● 14266 +МАЛГА (17) ■ Кылыгын белмәгән малга якын барма ○ 2372 ● 2956; 5743; 6964; 7363; 7367; +7384; 7415; 7418; 7432; 7934; 10254; 10255; 11612; 12280; 12565; 16739 +МАЛДА (4) ■ Ашаган малда өмет бар ○ 2350 ● 7289; 7359; 16968 +МАЛДАН (5) ■ Яз берәүне аздырыр, берәүне малдан яздырыр ○ 975 ● 7326; 11318; 15177; 16500 +МАЛЛАР (1) ■ Чабата маллар таба ○ 9060 +МАЛЛАРЫ (1) ■ Кем маллары кемгә калмый, кем ярларын кем сөйми ○ 12710 +МАЛЛЫ (5) ■ Маллы кеше - тупланда ○ 5597 ● 7391; 9165; 10784; 13859 +МАЛЛЫГЫ (1) ■ Кәҗәнең маллыгы юк ○ 3052 +МАЛЛЫГЫННАН (1) ■ Маллыгыннан данлыгы ○ 2389 +МАЛЛЫНЫҢ (1) ■ Маллының малына каза, малсызның - башына ○ 7392 +МАЛНЫ (24) ■ Санаган малны бүре алмый ○ 2199 ● 2367; 2374; 2390; 2410; 3532; 5022; 7183; +7393-7400; 7421; 7936; 7937; 8004; 12571; 15424; 16628; 17068 +МАЛНЫҢ (7) ■ Малның җаен баккан белер, утынның җаен яккан белер ○ 2391 ● 2643; 7370; +7420; 7430; 7506; 7986 +МАЛСЫЗ (6) ■ Малсыз кеше - җансыз кеше ○ 2392 ● 7401; 7402; 7938; 12863; 13499 +МАЛСЫЗЛЫК (1) ■ Малсызлык ярлылык түгел, акылсызлык ярлылык ○ 11613 +МАЛСЫЗНЫҢ (1) ■ Маллының малына каза, малсызның - башына ○ 7392 +МАЛТАБАР (1) ■ Малтабар, мал диеп, юлдан язар ○ 11880 +МАЛЧЫ (3) ■ Малчы кулы майда булыр ○ 2393 ● 2394; 4742 +МАЛЧЫНЫҢ (2) ■ Балыкчының кулы ак, малчының йөзе ак ○ 4479 ● 5855 +МАЛЫ (38) ■ Бохарада малы барның карыны тук ○ 5167 ● 7138; 7271; 7290-7292; 7329; 7341; +7342; 7366; 7403; 7404 (2); 7405-7408; 7428; 7471; 7507; 7913; 10264; 11905; 11922; 11954; +12700; 12930; 13269; 13273; 13276; 14326; 14338; 14379; 14412 (2); 14570; 14658; 15409 +МАЛЫДАЙ (1) ■ Алганда ата малыдай, биргәндә бизмән юк ○ 8094 +МАЛЫН (17) ■ Вакытын югалткан - малын югалткан ○ 802 ● 5654; 7184; 7293-7295; 7505; +7969; 8005; 11847; 11870; 11954; 12109; 13142; 13143; 15987; 16870 +МАЛЫНА (4) ■ Маллының малына каза, малсызның - башына ○ 7392 ● 13585 (2); 15171 +МАЛЫННАН (1) ■ Аз биргән җаныннан бирер, күп биргән малыннан бирер ○ 8083 +МАЛЫНЫҢ (1) ■ Малының рәхәтен күрә белмәгән бай көн дә ярлы ○ 7409 +МАЛЫҢ (17) ■ Малың булса, көтүче табыла ○ 2395 ● 2396; 5503; 7129; 7131; 7133; 7364; +7410 (2); 7411 (2); 7870; 7939; 13624; 14637; 14931; 15491 +МАЛЫҢА (1) ■ Башыңа авыру тисә, малыңа талау тияр ○ 15204 +МАЛЫҢНЫ (2) ■ Тәнеңне бет ашый, малыңны эт ашый ○ 4851 ● 7505 +МАЛЫҢНЫҢ (1) ■ Малыңның бәһасен белмәсәң, базарга чыгарма ○ 7940 +МАМАЙ (1) ■ Мамай заманындагыларны белә ○ 1051 +МАМЫГЫ (1) ■ Кәҗә - тауда, мамыгы - сыртында ○ 3038 +МАМЫГЫН (1) ■ Мамыгын бушаткач, юрганым бар дип хыялланма ○ 8417 +МАМЫК (10) ■ Тышы мамык, эче кабык ○ 658 ● 1674; 6553; 7192; 7306; 8388; 10734; 13720; +13782; 13895 +МАМЫККА (2) ■ Исәп кирәк, хисап кирәк: йөз пот мамыкка ничә ат кирәк ○ 8044 ● 14774 +МАМЫКТАН (2) ■ Утны күргәч, мамыктан төтен чыга ○ 8522 ● 14385 +МАН (1) ■ Суга ман, сынык аша - үзеңнеке булсын ○ 9685 +МАНАРА (3) ■ Авыл башы - манара, акыл башы - замана ○ 746 ● 5842; 10704 +МАНАРАГА (1) ■ Мәзин, манарага менсә, үзен әтәч, халыкны тавык дип уйлар ○ 17054 +МАНГАН (2) ■ Икмәкне катыкка манган ач булмый ○ 9216 ● 14589 +МАНДЫРЫП (1) ■ Чибәрлек белән чиркәү салдырып булмый, матурлык белән манара мандырып булмый ○ 10704 +МАНСАҢ (1) ■ Ахмакны алтынга мансаң да ахмак ○ 11516 +МАНТЫМАС (2) ■ Белексез яу мантымас ○ 5554 ● 12944 +МАНТЫМЫЙ (1) ■ Урлаган мал мантымый ○ 12570 +МАНЫП (1) ■ Шулай итеп, чат май итеп, суга манып ашадык ○ 9789 +МАҢГАЕ (1) ■ Маңгае киңнән түңелмә, иңсәсе киңгә үрелмә ○ 10289 +МАҢГАЕН (1) ■ Ахмакка гыйбадәт кылырга кушсаң, маңгаен тишеп бетерер ○ 11513 +МАҢГАЕНА (2) ■ Елгада су артканчы, баканың күзе маңгаена менәр ○ 377 ● 2998 +МАҢГАЕҢ (1) ■ Маңгаең белән таш койманы җимерә алмассың ○ 10290 +МАҢГАЕҢА (3) ■ Кешегә таш атсаң, үз маңгаеңа тияр ○ 132 ● 12002; 15400 +МАҢГАЙ (6) ■ Тәкә булыр кузының маңгай алды дүң булыр ○ 3140 ● 6108; 10291; 10354; 11212; +МАҢГАЙГА (1) ■ Маңгайга язылган язмышыңны тир белән сыпырып төшереп булмый ○ 14930 +МАҢГЫТ (1) ■ Ил яманы - маңгыт, кош яманы - аңгыт ○ 4948 +МАҢЫ (1) ■ Бер хатын мактана, имеш: "Җитез идем, җил идем, җиде көндә бер ыштан тектем, +бавы бар да маңы бар, җиде көнлек тагы бар" ○ 13623 +МАРТ (7) ■ Март аенда урамда чыпчык эчәрлек су була ○ 917 ● 918-922; 12811 +МАРТКА (1) ■ Хут мартка: "Селәгәең җый, әй селәгәй", - дип әйтә, ди ○ 961 +МАРТНЫҢ (1) ■ Март, мартның көне шарт ○ 919 +МАРТТА (2) ■ Мартта - шарт, апрельдә - шапырыла ○ 923 ● 939 +мартта → шартта-мартта +МАРТЫ (1) ■ Алды барның арты бар, февральнең марты бар ○ 758 +МАСАЕР (2) ■ Каен тузына масаер, имән үзенә масаер ○ 1735 (2) +МАСАЙ (1) ■ Тышкы матурлык белән масайма, эчке матурлык белән масай ○ 10696 +МАСАЙМА (1) ■ Тышкы матурлык белән масайма, эчке матурлык белән масай ○ 10696 +МАСАЙМАСЫН (1) ■ Фил бик масаймасын дип, алла тычканны яраткан, имеш ○ 3333 +МАТ (1) ■ Ярлылык, сине кайтаен, җандай дуска ят иттең; карыйлык, сине кайтаен, әйтер сүзгә +мат иттең ○ 7486 +МАТАШЫР (1) ■ Үз хатасын оныткан кеше башкалар хатасын зурайтырга маташыр ○ 12626 +МАТУР (44 | 5) ■ Кара - матур булмаса да, матур - кара буладыр ○ 583 (2) ● 721; 1095; 1146; +1291-1293; 1339; 1656; 1780; 4119, :1 (2); 6107 (2); 8787; 8808; 10652; 10653 (4); 10658; 10684; +10685; 10700; 10708; 10712; 10738; 11327; 12704; 12743:1, :1 (2); 12969; 13079; 13089; 13103; +13171 (2); 13660; 13749; 13798; 15264; 15285; 16361; 16403; 16452 +МАТУРГА (1) ■ Ямьсезгә матур дисәң - зураеп китәр, матурга ямьсез дисәң - черәеп китәр +○ 10712 +МАТУРЛАМЫЙ (1) ■ Бер чәчкә яланны матурламый ○ 1259 +МАТУРЛЫГЫ (7) ■ Кошның матурлыгы төсе белән, кешенең матурлыгы эше белән ○ 6091 (2) +● 10662; 10663; 11602 (2); 15047 +МАТУРЛЫГЫНА (1) ■ Ир батырлыгына таянса, хатын матурлыгына таяныр ○ 13811 +МАТУРЛЫГЫҢ (1) ■ Матурлыгың белән мактанма, батырлыгың белән мактан ○ 11243 +МАТУРЛЫК (18) ■ Матурлык - бер көнлек, дуслык - гомерлек ○ 5470 ● 6493; 10686-10691; +10696 (2); 10704; 10710 (2); 11097; 11614; 11615; 12723; 14824 +МАТУРЛЫККА (2) ■ Тун матурлыкка түгел, җылылыкка ○ 8929 ● 14829 +МАТУРНЫ (3) ■ Күз - матурны, тамак тәмлене ярата ○ 9669 ● 10426; 10692 +МАТУРНЫҢ (1) ■ Һәр матурның да бер гаебе табыла ○ 10718 +МАТЧА (2) ■ Исән бул, иске өеңә түшәм бул, яңа өеңә матча бул, тараканга патша бул ○ 8367 +● 16176 +МАТЧАСЫ (1) ■ Ата - йортның матчасы, ана - йортның өрлеге, балалар - стенасы ○ 14408 +МАҺ (1) ■ "Маһ!" дигәч эт тә килә ○ 3520 +МАЯ (5) ■ Мая башы - бер күкәй ○ 4294 ● 4295; 8906; 11455; 12885 +МАЯДЫР (1) ■ Башлыга баш тиресе маядыр ○ 10256 +МАЯК (1) ■ Таяксызга таяк бул кара төндә, маяксызга маяк бул олы юлда ○ 6926 +МАЯКСЫЗГА (1) ■ Таяксызга таяк бул кара төндә, маяксызга маяк бул олы юлда ○ 6926 +МАЯСЫЗ (1) ■ Тавык та маясыз салмый ○ 4319 +МӘ (6) ■ Мә аягың, бир табагым ○ 8176 ● 8177; 8178; 8217; 9309; 17021 +МӘГӘР (1) ■ "Әгәр"не чәчкәч, "мәгәр" үскән ○ 16202 +мәгәр → әгәр-мәгәр +МӘГӘР-ТӘГӘРЕ (1) ■ "Әгәр-мәгәр" янында "мәгәр-тәгәре" бар ○ 16203 +МӘГЪКУЛЬ (2) ■ Ага булсаң - акыл әйт, акыл әйтсәң - мәгъкуль әйт ○ 14542 ● 16391 +МӘГЪЛҮМ (2) ■ Атның сере иясенә мәгълүм, кызның сере өенә мәгълүм ○ 12939 (2) +МӘГЪНӘ (5) ■ Чарасы юк эш өчен кайгыруда мәгънә юк ○ 6376 ● 10852; 14089; 15743; 16420 +МӘГЪНӘСЕ (2) ■ "Мә" дигәннең мәгънәсе бар ○ 8178 ● 14868 +МӘГЪНӘСЕЗ (1) ■ Татлы сүз тыңлата, мәгънәсез сүз йоклата ○ 16060 +МӘГЪНӘСЕН (3) ■ Эшнең мәгънәсен белеп эшләгән җиңәр, сүзнең мәгънәсен белми сөйләгән +җиңелер ○ 6394 (2) ● 16443 +МӘГЪРИФӘТСЕЗ (1) ■ Мәгърифәтсез халык үз-үзен йөртә белмәгән бала шикелле ○ 16629 +МӘЕЛЕ (1) ■ Хайван мәеле белән йөри ○ 2413 +МӘЕЛЕҢ (1) ■ Мәелең булса - мәйханә, акылың булса - чәйханә ○ 9841 +МӘЕЛЛЕ (3) ■ Мәелле ат су эчәр, мәелсез ат су кичәр ○ 2672 ● 12328 (2) +МӘЕЛСЕЗ (1) ■ Мәелле ат су эчәр, мәелсез ат су кичәр ○ 2672 +МӘЕТ (1) ■ Ялкау кеше тере мәет кебек ○ 6570 +МӘҖӘСЕ (1) ■ Кәҗәсе кыйбат түгел, мәҗәсе кыйбат ○ 3056 +МӘҖБҮР (1) ■ Бер сүз күтәрә алмаган кеше күп сүз күтәрергә мәҗбүр булыр ○ 15798 +МӘҖЛЕС (2) ■ Ашның тәме тоз белән, мәҗлес яме сүз белән ○ 9139 ● 10157 +МӘҖЛЕСЕНДӘ (1) ■ Юләрләр мәҗлесендә акыллы кеше мәзәк күренер ○ 11729 +МӘҖЛЕСТӘ (2 | 1) ■ Батыр - гаскәрдә, акыл иясе мәҗлестә таныла ○ 5550:6 ● 9831; 15507 +МӘЗӘК (6) ■ Илгә барса - илгәзәк, өенә барсаң бик мәзәк ○ 5138 ● 6679; 8365; 11729; 16388; +МӘЗӘКЧЕ (2) ■ Иренчәк игенчедән илгәзәк мәзәкче узган ○ 1412 ● 15119 +МӘЗИН (3) ■ Бер авылда мәзин күп - иртә намазын көн чыккач укыганнар ○ 16971 ● 17054; +МӘЗИНГӘ (2) ■ Кем үлсә дә үлсен - мәзингә фидия булсын ○ 16999 ● 17039 +МӘЗИННЕҢ (1) ■ Мулланың кулы озын, мәзиннең муены озын ○ 17048 +МӘЙДАН (7) ■ Ат булса - мәйдан табыла, ат булмаса - мәйдан ябыла ○ 2490 (2) ● 4193; 4791; +6635 (2); 7349 +МӘЙДАНГА (2) ■ Асылсаң - биеккә, егылсаң - мәйданга ○ 6634 ● 6637 +МӘЙДАНДА (3) ■ Мәйданда еккан батырдан яуда еккан батыр олы ○ 5601 ● 6670; 12860 +МӘЙДАННЫ (1) ■ Батыр, бирешсә дә, көрәшми мәйданны бирмәс ○ 6638 +МӘЙДАНЫ (1) ■ Ат үләр - иркен мәйданы калыр; егет үләр - мактаулы даны калыр ○ 12829 +МӘЙЛЕ (1) ■ Мәйле яман кешене ат өстендә эт кабар ○ 12153 +МӘЙХАНӘ (1) ■ Мәелең булса - мәйханә, акылың булса - чәйханә ○ 9841 +МӘК (1) ■ Мәк җиде ел булмаган да, аңа карап ачлык булмаган ○ 1557 +МӘКАЛЬ (10) ■ Ияк күрке - сакал, сүз күрке - мәкаль ○ 16364 ● 16368; 16390-16392; 16401; +16403; 16405; 16426; 16443 +МӘКАЛЬДӘ (3) ■ Мәкальдә гаеп-кыек юк, гаеп булса - үзеңдә ○ 16393 ● 16394; 16395 +МӘКАЛЬНЕ (1) ■ Мәкальне әдәм чыгармый, заман чыгара ○ 16396 +МӘКАЛЬСЕЗ (2) ■ Мәкальсез сүз - сакалсыз ияк кебек ○ 16397 ● 16398 +МӘКӘРҖӘ (1) ■ Сәүдәгәрнең кыйбласы Мәкәрҗә ○ 7972 +МӘКӘРҖӘГӘ (1) ■ Ничек итсә итте, Мәкәрҗәгә китте ○ 8056 +МӘКЕР (1) ■ Хәйләкәрнең сүзе мәкер ○ 12594 +МӘКНЕҢ (1) ■ Мәкнең бер сабагы дару, бер сабагы агу ○ 1558 +МӘКТӘП (1) ■ Мәктәп юлы - җәннәт юлы ○ 16630 +МӘЛЕНӘ (1) ■ Мәленә күрә әмәле ○ 926 +МӘЛҖЕРЕК (1) ■ Төнлә исерек, көндез мәлҗерек ○ 9866 +МӘЛИКӘГӘ (1) ■ Әрле Мәликәгә коры тәлинкә ○ 11329 +МӘЛЛӘ (1) ■ Төсең-битең җир булган, әвенең янды мәллә ○ 10736 +МӘЛСЕЗ (1) ■ Мәлсез чәчәк ярылмас ○ 1294 +МӘМӘТ (1 | 1) ■ Үзен-үзе белмәгән, үзен Мәмәт атаган ○ 12065 ● 14288:2 +МӘНДИ (1) ■ Мәнди анасы да белә ○ 14250 +МӘҢГӘР (1) ■ Анда түгел, монда эш, Мәңгәр янында Мөндеш ○ 5261 +МӘҢГЕ (3) ■ Илен сөйгән мәңге яшәр, илен саткан бер көн яшәр ○ 4976 ● 9275; 16628 +МӘҢГЕГӘ (2) ■ Йортта озак асралган кош мәңгегә очалмас ○ 3834 ● 12354 +МӘҢГЕЛЕК (2) ■ Байлык - бер айлык, ярлылык, "тота белсәң", - мәңгелек ○ 7243 ● 12465 +МӘРӘЙГӘ (1) ■ Төзәмичә мәрәйгә тидерә алмассың ○ 5640 +МӘРГӘН (3) ■ Батыр - яуда, мәргән - ауда, телчән - дауда ○ 5551 ● 5602; 15505 +МӘРГӘННЕҢ (1) ■ Мәргәннең угыннан беленми, тидерүеннән беленә ○ 5603 +мәрҗән → энҗе-мәрҗән +МӘРҖӘННЕ (1) ■ Күз бар - диңгез төбендәге мәрҗәнне күрер, күз бар - борын төбендәге +бүрәнәне күрмәс ○ 10411 +МӘРМӘР (2) ■ Кырык ел яңгыр яуса да, мәрмәр ташка су үтмәс ○ 140 ● 145 +МӘРТӘБӘ (1) ■ Үзен-үзе белмәгән утыз мәртәбә көлкегә калган ○ 12064 +МӘРХӘМӘТ (1) ■ Бүрегә мәрхәмәт итсәң, сарыкка золым итәрсең ○ 2174 +мәрче → кәрче-мәрче +МӘСКӘҮ (3) ■ Алдың - Казан өлгесе, артың - Мәскәү көзгесе ○ 719 ● 5229; 5260 +МӘТРҮШКӘ (3) ■ Сары мәтрүшкә алтмыш төрле авырудан, көрән мәтрүшкә җитмеш төрле +авырудан дәва ○ 1302 (2) ● 2975 +МӘҮЛАДӘН (1) ■ Колдан хәрәкәт, мәүладән бәрәкәт ○ 5840 +МӘХӘББӘТ (28) ■ Чулпы чылтыравы - мәхәббәт тавышы ○ 8818 ● 12670; 12692; 12705; 12708; +12713; 12723-12734; 12765; 12773; 12784 (2); 12785 (2); 12797; 12798; 14439; 14824 +МӘХӘББӘТЕН (1) ■ Хатын-кыз мәхәббәтен кырык ел саклар, сөймәгәнен сәгатендә әйтеп бирер ○ 13721 +МӘХӘББӘТКӘ (3) ■ Дөньяда өч нәрсә юк: диңгезгә - капкач, күккә - баскыч, мәхәббәткә дару ○ 12701 ● 12735; 12763 +МӘХӘББӘТЛӘРЕ (1) ■ Бер-берсен яратышкан кешеләр, мәхәббәтләре сүрелмәсен өчен, бераз +аерылып торырга тиешләр, ди ○ 12669 +МӘХӘББӘТНЕ (1) ■ Мәхәббәтне ара ераклыгы сыный ○ 12736 +МӘХӘББӘТНЕҢ (2) ■ Көнчелек - мәхәббәтнең җаны ○ 12716 ● 12737 +МӘХӘББӘТСЕЗ (1) ■ Мәхәббәтсез семья - тамырсыз агач ○ 13198 +МӘХӘББӘТТӘ (1) ■ Димченең мәхәббәттә эше юк ○ 13155 +МӘХӘЛЛӘ (2) ■ Безнең тавык күкәй салганны бөтен мәхәллә ишетә, күршенең байталы колынласа да, һич тавыш чыкмый ○ 5264 ● 17055 +МӘХӘЛЛӘГӘ (1) ■ Мулла азса, мәхәлләгә ни сан ○ 17013 +МӘХӘЛЛӘНЕ (1) ■ Тавык, бер күкәй салганчы, бөтен мәхәлләне аякка бастырыр ○ 4303 +МӘХӘЛЛӘСЕ (1) ■ Мулласы нинди, мәхәлләсе шундый ○ 17053 +МӘХЛУК ( | 1) ■ Тургай иң юаш мәхлук диләр, ул хакта кырдагы чебеннәрдән сора ○ 4158:1 +МӘХРҮМ (2) ■ Булмаган үгезне көтеп бозаудан мәхрүм калма ○ 3288 ● 9850 +МӘҺӘР (1) ■ Шәһәр - үзе бер мәһәр ○ 5243 +МӘҺӘРЕ (1) ■ Бирмәс кызның мәһәре зур булыр ○ 13263 +МӘҺӘРЛЕК (1) ■ Кызга мәһәрлек - туена чәй-шикәрлек ○ 13275 +МӘЧЕ (52) ■ Йоклап яткан мәче авызына тычкан үзе килеп керми ○ 3340 ● 3341; 3342; 3346; +3349-3364; 3367; 3381; 3382; 3384; 3385; 3387-3391; 3394-3397; 3417; 3423; 3424; 3550; 3571; +3573; 3588; 3599; 3784; 3787; 3788; 3794; 5497; 9465; 10866; 11768; 11828; 13908 +МӘЧЕГӘ (6) ■ Мәчегә уен, тычканга кыен ○ 3365 ● 3386; 3410; 3420; 3597; 6651 +МӘЧЕДӘ (1) ■ Сакал кәҗәдә дә бар, мыек мәчедә дә бар ○ 10301 +МӘЧЕДӘН (2) ■ Мәчедән артканны эт җыяр ○ 3366 ● 3367 +МӘЧЕ-КӨЧЕК (1) ■ Бала булган йортта мәче-көчек шатлана ○ 13928 +МӘЧЕМ (1) ■ Мыяу-мыяу мәчем бар, колак кисәр кайчым бар ○ 10523 +МӘЧЕНЕ (2) ■ Мәчене түбәдән атсаң да, дүрт аягы өстенә төшәр ○ 3368 ● 3409 +МӘЧЕНЕҢ (2) ■ Куянның өе - урманда, мәченең өе - өйдә ○ 2267 ● 3336 +МӘЧЕҢНЕ (1) ■ Сандугачны өйгә җибәрсәң, мәчеңне читлеккә яп ○ 4110 +МӘЧЕСЕ (2) ■ Аның мәчесе дә куян тота ○ 3383 ● 7299 +МӘЧЕТ (2) ■ Җеннәр күбрәк мәчет тирәсендә йөриләр ○ 16801 ● 17036 +МӘЧЕТКӘ (4) ■ Акча белән шайтанны да мәчеткә кертеп була ○ 7664 ● 16948; 16950; 17086 +МӘШӘКАТЬ (1) ■ Байлыкны җыйсаң мәшәкать, югалтсаң үкенеч ○ 7253 +МӘШӘКАТЬТӘН (1) ■ Бәләкәй мәшәкатьтән качкан - зурысына капкан ○ 14821 +МЕЛЛАЛЫКТАН (1) ■ Көннән якты нәрсә юк, көндез бар да төнлә юк; меллалыктан яхшы +нәрсә юк, телдә бар да диндә юк ○ 17006 +МЕН (1) ■ Бер менсәң дә юрга мен ○ 2791 +МЕНӘ (16) ■ Тау астына көлеп чаба, үргә таба елап менә ○ 234 ● 940; 1583; 2257; 2992; 5751; +6814; 7033; 7275; 8054; 8282; 8294; 9774; 11037; 13330; 14054 +МЕНӘЛӘР (1) ■ Түбәннән югарыга ун ел менәләр, югарыдан түбәнгә ун көн дә җитә ○ 696 +МЕНӘМ (1) ■ Арысланның, айга менәм дип, биле биртелгән ○ 2056 +МЕНӘМЕН (1) ■ Арыслан, айга менәмен дип, аягын сындырган ○ 2032 +МЕНӘР (11) ■ Елгада су артканчы, баканың күзе маңгаена менәр ○ 377 ● 2272; 2475; 4767; 4799; +5326; 9566; 14309; 14719; 15125; 16493 +МЕНӘРГӘ (4) ■ Тауга менәргә сәләт кирәк, төшәр өчен сәбәп кирәк ○ 165 ● 6544; 7625; 13533 +МЕНӘРСЕҢ (3) ■ Колын асрасаң, ат менәрсең ○ 2842 ● 8597; 13751 +МЕНГӘН (14) ■ Һәркем үз менгән тавын, биек булсын, ди ○ 222 ● 702; 704; 2549; 2659; 2783; +3141; 4859; 6958; 7984; 8211; 10556; 13533; 15100 +МЕНГӘНДӘ (2) ■ Бозау агачка арты белән менгәндә була ○ 3273 ● 10787 +МЕНГӘНЕ (1) ■ Байның егылганы - ярлының атка менгәне ○ 7280 +МЕНГӘНЕМ (1) ■ Менгәнем чаман булды, алганым яман булды ○ 13250 +МЕНГӘННЕКЕ (1) ■ Ат кемнеке - менгәннеке, тун кемнеке - кигәннеке ○ 2501 +МЕНГӘННЕҢ (4) ■ Ишәккә менгәннең аягы тынмас ○ 2976 ● 7050 (2); 13757 +МЕНГӘНЧЕ (4) ■ Алама ат менгәнче, йөгер үзең дигәнчә ○ 2455 ● 2456; 2525; 2705 +МЕНГӘЧ (6) ■ Тауга менгәч, сусавыңнан ни файда ○ 164 ● 703; 4322; 6844; 11128; 14342 +МЕНГӘШМӘ (1) ■ Менгәшмә, менгәштеңме - артың авыртса да эндәшмә ○ 2671 +МЕНГӘШТЕҢМЕ (1) ■ Менгәшмә, менгәштеңме - артың авыртса да эндәшмә ○ 2671 +МЕНДӘР (6 | 1) ■ Йокы мендәр сорамый ○ 6655:1 ● 8297; 10201 (2); 13176; 13720; 14705 +МЕНДӘРГӘ (3) ■ Йонсыз мендәргә яткыра ○ 8438 ● 13348 (2) +МЕНДӘРНЕ (1) ■ Мендәрне күп салма, картаерсың ○ 8418 +МЕНДЕМ (2) ■ Атка мендем - атакка мендем ○ 2550 (2) +МЕНДЕҢ (1) ■ Гидай атка менсә: "Кайдан мендең?", бай атка менсә: "Котлы булсын!" ○ 7333 +МЕНДЕРӘ (1) ■ Бәхет тәхеткә мендерә, бәхет тәхеттән төшерә ○ 14834 +МЕНДЕРЕР (2) ■ Һөнәр: туйдырыр, ат мендерер, тун кидерер ○ 6414 ● 14072 +МЕНДЕРМӘК (1) ■ Дөньяда мал җыймак - олы ташны биек тауга мендермәк ○ 7343 +МЕНЕГЕЗ (2) ■ Үзегезне белегез, сәндерәгезгә менегез ○ 8396 ● 12092 +МЕНЕП (18) ■ Атка менгән кешенең тай менеп такымы тулмас ○ 2549 ● 2797; 2928; 3776; 4393; +4409; 4588; 4604; 4808; 8394; 8596; 9487; 11667; 12925; 13282; 13410; 13988; 16297 +МЕНМӘ (1) ■ Черек баскычтан менмә - түнәрсең, черек басмага басма - батарсың ○ 8634 +МЕНМӘГӘН (5) ■ Тау менмәгән тауны белмәс, тау янында тауны күрмәс ○ 158 ● 2507; 2551; +5762; 15030 +МЕНМӘС (3) ■ Дөя дулап күккә менмәс ○ 2914 ● 15030; 16139 +МЕНМӘСӘ (2) ■ Арыслан айга менмәсә дә, сикерүе дан ○ 2031 ● 3147 +МЕНМИ (1) ■ Югары менми менгән - түбән караса түнгән ○ 704 +МЕНМИЛӘР (1) ■ Ат юк дип, сыер менмиләр ○ 2530 +МЕНСӘ (14) ■ Ат менмәгән ат менсә чаба-чаба үтерер, тун күрмәгән тун күрсә кага-кага туздырыр ○ 2507 ● 4759; 5751; 5963; 7333 (2); 7441; 11477; 11500; 12024; 14289; 14309; 14846; 17054 +МЕНСӘҢ (7) ■ Күккә менсәң - аягыңнан тартыр, җиргә керсәң - колагыңнан тартыр ○ 101 +● 2552; 2730; 2791; 2856; 8597; 12111 +МЕНҮ (3) ■ Югары менү - морат, аста калу - оят ○ 705 ● 2939; 4842 +МЕНҮЕ (1) ■ Тауга менүе кыен, төшүе ансат ○ 166 +МЕҢ (115 | 1) ■ Алтынчының бер органы - тимерченең мең органы ○ 265 ● 382; 1528; 1677; +2170; 2239:1; 2417; 2614; 2628; 2632; 2722; 3000; 3083; 3084; 3086; 3088; 3130; 3156; 3158; +3240; 3285; 3335; 3405; 3769; 3974; 4657; 4695; 4874; 5000 (2); 5066; 5159; 5471; 5544; 5556; +5598; 5627; 5856; 5898; 6041; 6340; 6370; 6384; 6418; 6531; 6805; 6885; 6888; 7030; 7064; 7296; +7622; 7706 (2); 7791; 7792; 7955; 8108; 8123; 8455 (2); 9366; 9985; 10292; 10441; 10455; 11080; +11105; 11145; 11407; 11430; 11455; 11521; 11536; 11544 (2); 11728; 11735; 12107 (2); 12108; +12150; 12151; 12259; 12265; 12415; 12546; 12568; 12858; 13052; 13213; 13414; 13944; 14075; +14239; 14370; 14448; 14812; 14931; 15289; 15476; 15524; 15796; 15802; 15804; 15814; 15829; +15942; 16348; 16463; 16516; 16535; 16575; 16577; 16729; 16988 +МЕҢӘҮ (1) ■ Берәү бар - меңгә торыр, меңәү бар - бергә тормас ○ 4889 +МЕҢГӘ (2) ■ Бернең бәласе меңгә, меңнең бәласе төмәнгә ○ 4887 ● 4889 +МЕҢГӘШ (1) ■ Әйт тә сүзеңә җит, меңгәш тә өеңә җит ○ 16207 +МЕҢГЕРСӘҢ (1) ■ Нигезен кыек салсаң, түбәсен Тимерказык йолдызына хәтле меңгерсәң дә +кыек булыр ○ 8279 +МЕҢЕН (2) ■ Байның меңен күрмәсләр, ярлының берен күрерләр ○ 7297 ● 7320 +МЕҢНӘН (2) ■ Йөздән юрга чыгар, меңнән толпар чыгар ○ 2795 ● 15489 +МЕҢНЕ (10) ■ Меңне сөйләгәннән берне эшләп күрсәтү артыграк ○ 6109 ● 10412; 11200; 11605; +11609; 11702; 12718; 16113; 16531; 16610 +МЕҢНЕҢ (2) ■ Бернең бәласе меңгә, меңнең бәласе төмәнгә ○ 4887 ● 11244 +МЕСКЕН (5) ■ Үз илендә йөри җиңен салып, чит илдә - мескен, гарип ○ 5146 ● 9858; 12137; +12149; 15404 +МЕЧКӘЙ (2) ■ Мечкәй - тәңренең убыры ○ 16740 ● 16792 +МЕЧКӘЙНЕҢ (1) ■ Мечкәйнең эчендә еланы бар ○ 16741 +меше → кеше-меше +МИ (2) ■ Башта ми булмаса, ике кулга көч төшә ○ 10259 ● 10345 +МИДӘ (1) ■ Акылның урыны мидә, нуры күңелдә ○ 11475 +МИЕ (7) ■ Карга мие эчкән ○ 4013 ● 4226; 4227; 4358; 10305; 10564; 11467 +МИЕН (1) ■ Кыргаяк кешенең миен ашый, имеш ○ 4786 +МИЕҢ (1) ■ Башыңда миең булмаса, аягыңа авырлык ○ 10274 +МИЗГЕЛЕ (2) ■ Мизгеле җитми таң атмас ○ 925 ● 1839 +МИЗГЕЛСЕЗ (2) ■ Торлаксыз үскән колын мизгелсез юшап, мизгелсез утлар ○ 2846 (2) +МИКӘН (11) ■ "Каен агачы бар җирдә авыру бар микән?" - дип әйтәләр, ди, каен агачы юк +җирләрдә ○ 1733 ● 8449; 9499; 9501 (2); 12811 (4); 14997 (2) +МИКИ (1) ■ Минем күңелем Микидә, Мики күңеле ипидә ○ 9479 +МИКИДӘ (1) ■ Минем күңелем Микидә, Мики күңеле ипидә ○ 9479 +МИКУЛА (3) ■ Күзмә күпер суга, Микула кадак кага ○ 914 ● 924 (2) +МИЛӘШ (2) ■ Миләш дигән җимеш авыздан - су, күздән яшь китерер, имеш ○ 1810 ● 1848 +МИЛӘШТӘН (1) ■ Миләштән бәлеш салмыйлар ○ 1811 +МИЛЕГӘ (1) ■ Бәхет милегә дә тия, тилегә дә тия ○ 14830 +МИЛЛӘТНЕҢ (1) ■ Милләтнең теле - үзенең әдәбияты ○ 16385 +МИЛЧӘНЕҢ (1) ■ Милчәнең канаты зур да - оча алмый ○ 1426 +МИН (82) ■ "Кояш, баерсың да баерсың, мин үлгәч баерсың" ○ 94 ● 97; 104; 884; 936-938; +939 (2); 1596; 1605 (2); 1621 (2); 2158; 2198; 2268; 2321; 2587; 3059; 3150; 3618; 4219 (2); 4782; +5996; 5997; 6290 (2); 6302; 6319 (2); 6437; 6462 (2); 7609; 8030; 9018; 9148; 10037; 10218; +10521; 11038; 11440; 11772; 12004; 12030; 12087; 12088; 12152; 12402; 13068 (2); 13110 (2); +13172; 13696; 13785; 13913; 14294; 14307; 14578; 14579; 14581; 14582; 14662; 14932; 15027 (2); +16278; 16285; 16290; 16291; 16320; 16886; 16901; 16908; 16933; 16953; 17076; 17081; 17085 +МИНДӘ (4) ■ Кул пычкысы бүген миндә, иртәгә синдә хезмәт итә ○ 1925 ● 7245; 9776; 14318 +МИНЕ (8) ■ Үрмә, мине күрмә ○ 1236 ● 2158; 3780; 3781; 4406; 10524; 12806; 14596 +МИНЕКЕ (5) ■ Ак кәҗә синеке, карарагы минеке ○ 3067 ● 11163; 12038; 13782; 16290 +минеке → синеке-минеке +МИНЕКЕНДӘ (1) ■ Синеке - минеке, минекендә синең эшең юк ○ 12038 +МИНЕМ (25) ■ Бүренең туны яхшы да бит, минем өчен тегелмәгән ○ 2213 ● 4217; 4542; 6327; +6596; 7034; 7319; 7647; 8227; 8568; 8657; 8956; 9479; 10522; 10527; 11358; 13251; 13783; +14319; 14539; 14639; 15152; 15362; 15445; 16873 +минләнгән → мин-минләнгән +минлек → мин-минлек +МИН-МИН (1) ■ "Мин-мин" дигәннең кулыннан эше килмәс ○ 12031 +МИН-МИНЛӘНГӘН (2) ■ Ажгырган айгырның өерен күр, мин-минләнгән егетнең өен күр +○ 11983 ● 12900 +МИН-МИНЛЕК (1) ■ Мин-минлек - кимлек ○ 12032 +"МИН-МИН"НЕҢ (1) ■ "Мин-мин"нең тәүбәсе кабул булмас ○ 12033 +МИННӘН (3) ■ Миннән ирек, эттән койрык ○ 3782 ● 6299; 12254 +МИННӘТ (1) ■ Миннәт белән коймак ашаудан миннәтсез таяк ашау артык ○ 9676 +МИННӘТЛЕ (1) ■ Миннәтле аштан карынның ачлыгы яхшы ○ 9308 +МИННӘТСЕЗ (1) ■ Миннәт белән коймак ашаудан миннәтсез таяк ашау артык ○ 9676 +миннең → "мин-мин"нең +МИНУТ (1) ■ Агачны үстерергә илле ел, кисәргә биш минут кирәк ○ 1663 +МИНУТЛЫК (1) ■ Бер минутлык ялгыш мәңгелек кайгы китерә ала ○ 12465 +МИНУТЫНДА (1) ■ Минутында тотмасаң, сәгатендә тоталмассың ○ 927 +"МИН"ЧЕЛ (1) ■ Көнчел кеше - "мин"чел кеше ○ 12537 +МИҢ (1) ■ Кешене "мин" басканчы миң бассын ○ 12004 +МИҢА (17) ■ Миңа дисә: ни эссе түгел, ни суык түгел ○ 1222 ● 9442; 9466; 9768; 10521; 10829; +11987; 12034; 13332; 14316; 14466 (3); 14536; 15446; 16292; 16890 +МИР (3) ■ Ил какса, мир кага ○ 4933 ● 5039; 13490 +МИРАС (3) ■ Ата һөнәре - балага мирас ○ 14353 ● 14560 (2) +МИРАСЧЫЛАР (1) ■ Үлем җанны ала, мирасчылар малны ала ○ 15424 +МИРАСЫ (1) ■ Китап - бер нәселнең икенче нәселгә калдырган мирасы ○ 16601 +МИРГӘ (6) ■ Миргә ашаткан икмәк югалмый ○ 5040 ● 13166; 13849; 13894; 15575; 15876 +МИРДӘН (1) ■ Ирдән иргә йөрү, мирдән миргә йөрү ○ 13166 +МИРЗА (1) ■ Мирза үлеме тамактан, суфи үлеме шәһвәттән ○ 5857 +МИРНЕҢ (1) ■ Кырык мирнең көен көйләгәнче бер сабанның артын чөйләрсең ○ 5017 +МИСЕЗ (2) ■ Иясез йорт мисез баш кебек ○ 8261 ● 12030 +МИХНӘТ (7) ■ Иртәгә аш калса - дәүләт, эш калса - михнәт ○ 836 ● 11458; 12351; 14071; 14864; +14933; 14934 +МИХНӘТЕ (2) ■ Килен чакның рәхәте - кыз чакның михнәте ○ 13368 ● 16016 +МИХНӘТЕН (1) ■ Телнең михнәтен баш күрә ○ 15617 +МИХНӘТЕНӘ (2) ■ Дөньяның ун михнәтенә бер шатлык ○ 14740 ● 14944 +МИХНӘТКӘ (1) ■ Әдәм баласы михнәткә түзә, рәхәткә түзми ○ 14966 +МИХНӘТЛЕ (1) ■ Эшнең башы михнәтле булса, төбе хикмәтле була ○ 6247 +МИХНӘТНЕҢ (1) ■ Һәр михнәтнең бер рәхәте була ○ 14973 +МИХНӘТСЕЗ (5) ■ Михнәтсез эш булмас ○ 6110 ● 6111; 7412; 14935; 14956 +МИХНӘТТӘ (2) ■ Михнәтсез тапкан аштан михнәттә тапкан таш яхшы ○ 14935 ● 14982 +МИХНӘТТӘН (1) ■ Михнәттән куркып торудан аны тату артыграк ○ 14936 +МИЧ (23) ■ Җәй җәйләдем, кыш кышладым, мич башыннан төшмәдем ○ 1069 ● 1611; 3356; +4694; 4807; 5599; 6112; 6495; 6567; 8474-8476; 8479; 9510; 10836; 11245; 11761; 12742; 13073; +13410; 14100 (2); 14225 +МИЧӘҮ (1) ■ Ике учакка бер кисәү, ике атка бер мичәү ○ 8460 +МИЧӘҮСЕҢ (1) ■ Өй эчендә ничәүсең, бер-береңә мичәүсең ○ 8328 +МИЧЕН (1) ■ Мичен яккан, үзе яткан ○ 8565 +МИЧЕНӘ (1) ■ Кунак килгән киченә борай салган миченә ○ 10212 +МИЧКӘ (11) ■ Бер кичкә кер мичкә ○ 772 ● 1441; 5547; 8477-8479; 9020; 9865; 9937; 11909; 14785 +МИЧКӘНЕҢ (1) ■ Буш мичкәнең тавышы шәп булса да, файдасы юк ○ 9890 +МИЧНЕҢ (1) ■ Мичнең кадере кыш җиткәч ○ 8480 +МИЧСЕЗ (1) ■ Ирсез өй - мичсез өй ○ 13551 +МИЧТӘ (6) ■ Бер агач мичтә дә янмас, ике агач далада да сүнмәс ○ 8454 ● 8457; 8481; 9480; +13347; 16450 +МИЧТӘН (1) ■ Хатыннар камырны изәләр кичтән, уңмаса, күрәләр мичтән ○ 13734 +МИШӘЙТ (1) ■ Башың түгәрәк икән дә, колакларың мишәйт итә ○ 10343 +МИЯУ (1) ■ Булганда "мияу" ди, булмаганда "сийау" ди ○ 7643 +МОКЫТ (1) ■ Мокытны хет кырык ел укыт - һаман да мокыт ○ 11616 +МОКЫТНЫ (1) ■ Мокытны хет кырык ел укыт - һаман да мокыт ○ 11616 +МОНАХ (1) ■ Кяфернең ялкавы - монах, мөселманның ялкавы суфи булыр ○ 16823 +МОНДА (7) ■ Бүген монда, иртәгә анда, иртәгесен күрербез таңда ○ 1036 ● 2291; 3068; 5261; +5269; 11006; 13072 +МОНДЫЙ (2) ■ Мондый көндә яхшы кешенең эте дә йөрмәс ○ 1052 ● 15440 +МОННАН (2) ■ Моннан эләкмәсә, тегеннән эләгә ○ 4543 ● 12399 +МОНТАР (1) ■ Аккан суга монтар юк ○ 341 +МОНЫ (1) ■ Аны әйт, моны әйт, камыр булса салма сал ○ 9427 +МОНЫҢ (2) ■ Кычыткан чыпчыгы: "Үз өем, үз илем!" - дип сайрый икән. Моның өе кайда +дип карап торсалар, кычыткан арасында кычыткан ефәгеннән үргән оясына кереп киткәнен +күргәннәр ○ 4216 ● 9481 +МОНЫСЫ (1) ■ Монысы әле аның баласы, пичтә калгандыр анасы ○ 14304 +МОҢ (2) ■ Язын иген икмәгән әтәмбигә моң булыр ○ 1470 ● 2798 +МОҢАЙМАС (2) ■ Азамат ирнең баласы өстенә яу килсә дә моңаймас ○ 5526 ● 14344 +МОҢДАШ (1) ■ Бай ярлыга моңдаш булмас, бүре куйга юлдаш булмас ○ 7195 +МОҢЛЫ (3) ■ Кубыздагы кыл моңлы, үксез үскән кыз моңлы ○ 14189 (2) ● 14937 +МОҢЛЫ-ЗАРЛЫ (1) ■ Барысы да парлы-парлы, без генә моңлы-зарлы ○ 12799 +МОҢСЫЗНЫҢ (1) ■ Моңлы кеше моңын сөйләгәндә, моңсызның башы авырта ○ 14937 +МОҢЫ (6) ■ Чыпчыкның да үзенә күрә моңы бар ○ 4183 ● 6260; 13048; 14948; 16378; 16382 +МОҢЫН (3) ■ Бай малын сөйләр, ярлы моңын сөйләр ○ 7184 ● 13599; 14937 +МОРАДЫНА (6) ■ Иҗтиһад иткән - морадына җиткән ○ 6486 ● 11808; 11888; 13452; 13569; +МОРАТ (4) ■ Югары менү - морат, аста калу - оят ○ 705 ● 7249; 10689; 13118 +МОРАТКА (4) ■ Тай атка җиткерер, ат моратка җиткерер ○ 2853 ● 6973; 12211; 12312 +МОРДАР (1) ■ Кассап күп булса, хайван мордар китәр ○ 2364 +МОРҖА (9) ■ Суга төшсә - тау күргән, өйгә кергән - морҗа күргән ○ 528 ● 2859; 8487; 8496; +13374; 14725; 14769; 14770; 16907 +МОРҖАДАН (4) ■ Мич янмаса, морҗадан төтен чыкмый ○ 8476 ● 8545; 8566; 14825 +МОРҖАҢ (1) ■ Морҗаң күренмәсә, мосафир буласың ○ 6806 +МОРҖАСЫ (4) ■ "Күзәеннең морҗасы исән әле, менеп ашап төшим әле", - дип йөри, ди, үрдәк +○ 4409 ● 7298; 8482; 8551 +МОРҖАСЫНА (1) ■ Кече морҗасына ут капкандай кабалану ○ 8561 +МОРҖАСЫННАН (2) ■ Морҗасыннан чыгып төнлегенә капкан ○ 8567 ● 11951 +МОРЗА (1) ■ Булган ирнең билгесе - тышта морза, өйдә кол ○ 13455 +МОСАФИР (2) ■ Мосафир этнең койрыгы кысык ○ 3522 ● 6806 +МОХТАҖ (4) ■ Бай ярлыга мохтаҗ, ярлы акчага мохтаҗ ○ 7194 (2) ● 7698; 10879 +МӨБАРӘК (1) ■ Бай өстендә яңа кием күрсәләр "мөбарәк булсын!" диләр, ярлы өстендә күрсәләр "кемнеке?" диләр ○ 7202 +МӨГЕЗ (17 | 2) ■ Алдан чыккан колактан соң чыккан мөгез узар ○ 2347 ● 2370; 2399 (2), :1 (2); +2406; 2905; 2915; 2945; 2977; 3060; 3160; 3224; 3264; 3307; 3377; 3637; 5918 +МӨГЕЗГӘ (1) ■ Үгез үгезгә сылтый, үгез мөгезгә сылтый ○ 3309 +МӨГЕЗЕ (17) ■ Боланның мөгезе кыйммәт ○ 2116 ● 2117; 2447; 3026; 3035; 3053; 3131; 3225; +3287; 3289; 3792; 4655; 4699; 9717; 12747; 14038; 14263 +МӨГЕЗЕМ (1) ■ Суда чакта - үгезем, судан чыккач - мөгезем ○ 530 +МӨГЕЗЕН (8) ■ Март: "Хут урынында булсам, сыерның мөгезен сындырыр идем", - дип әйтә, +ди ○ 920 ● 959; 960; 2445; 3146; 3173; 3286; 14373 +МӨГЕЗЕНӘ (2) ■ Сыер мөгезенә кар эләкми ○ 3191 ● 3285 +МӨГЕЗЕНДӘ (1) ■ Хикмәт мөгезендә түгел, кәҗәсендә ○ 3064 +МӨГЕЗЕННӘН (4) ■ Хайван мөгезеннән табар ○ 2414 ● 3330; 15493; 15650 +МӨГЕЗЕҢ (1) ■ Мөгезең зур булса, агач камыт кидерәләр икән ○ 2397 +МӨГЕЗЛЕ (10) ■ Ай - мөгезле, алтын - канатлы ○ 7 ● 2885; 3148; 3241; 3412; 6616; 11716 (2); +12172; 14009 +МӨГЕЗНЕ (1) ■ Чүлмәкче мөгезне теләсә каян чыгара ○ 9990 +МӨГЕЗСЕЗ (4) ■ Мөгезсез кәҗә үзен: "Мин - куй!" - дия икән ○ 3059 ● 3135; 3264; 12904 +МӨГРӘМИ (1) ■ Имгән бозау мөгрәми ○ 3261 +МӨГРӘП (2) ■ Мөгрәп килгән сыерның мөгезен бәреп сындырма ○ 3173 ● 3236 +МӨГРИ (1) ■ Сөтсез сыер күбрәк мөгри ○ 3231 +МӨЛКӘТ (1) ■ Ыланшак - асраганда мөлкәт, асрап беткәч - михнәт ○ 14071 +МӨМКИН (1) ■ Дөньяда мөмкин булмаган эш юк ○ 6057 +МӨНДЕШ (1) ■ Анда түгел, монда эш, Мәңгәр янында Мөндеш ○ 5261 +МӨҢРӘМӘГӘН (1) ■ Мөңрәмәгән бозауга имчәк бирмиләр ○ 3265 +МӨРИТЕ (1) ■ Ишан очмас, мөрите очырыр ○ 16984 +МӨРИТЛӘР (1) ■ Мөритләр булса, мөршитләр табыла ○ 17056 +МӨРШИТЛӘР (1) ■ Мөритләр булса, мөршитләр табыла ○ 17056 +МӨСЕЛМАНЛЫК (2) ■ Мөселманлык икедер: комган белән пәкедер ○ 16825 ● 16827 +МӨСЕЛМАННЫҢ (2) ■ Кяфернең ялкавы - монах, мөселманның ялкавы суфи булыр ○ 16823 +● 16828 +МӨСТӘКЫЙМ (1) ■ Ике Сәкыйм - бер Мөстәкыйм ○ 8040 +МӨХӘММӘДИ (1) ■ Хикмәти хода, Мөхәммәди кода ○ 14663 +МӨХӘММӘТ (1) ■ Дине - Мөхәммәт дине, көне - эт көне ○ 16819 +МӨШКӘ (1) ■ Мөшкә башында булу ○ 1497 +МУАФЫЙК (1) ■ Нәрсәнең исеме җисеменә муафыйк булсын ○ 605 +МУЕН (4 | 1) ■ Муен булса, камыт табыла ○ 10293 ● 10347; 10349; 13812; 14731:2 +МУЕНГА (5) ■ Муенга тагылган таш булдың ○ 231 ● 6687; 10294; 10355; 15510 +МУЕННАН (2) ■ Чыпчыкка - муеннан, каргага - тездән ○ 4182 ● 7158 +МУЕНСА (2) ■ Бер бөртек гәрәбәдән муенса булмый ○ 8767 ● 12320 +МУЕНЫ (3) ■ Арысланның уеннан төлкенең муены өзелә ○ 2058 ● 10246; 17048 +МУЕНЫМ (1) ■ Тәвәгә: "Муеның кәкре", - дигәч, "Ә кай җирем төз соң әле, бер муеным гына +төз булырга!" - дип җавап биргән, ди ○ 2929 +МУЕНЫМА (1) ■ Үләсемне белсәм, кәфенемне муеныма урап йөрер идем ○ 15431 +МУЕНЫН (9) ■ Итче итнең муенын үзе ашый ○ 2360 ● 2500; 2630; 2938; 3300; 7655; 13142; +13143; 15508 +МУЕНЫНА (7) ■ Энҗене эт муенына такмыйлар ○ 321 ● 2503; 2884; 2935; 3617; 10356; 10357 +МУЕНЫНДА (4) ■ Энҗенең эт муенында кадере юк ○ 322 ● 4990 (2); 13500 +МУЕНЫНДАГЫ (1) ■ Эчке матурлык күктәге ай кебек, тышкы матурлык болан муенындагы +энҗе кебек ○ 10710 +МУЕНЫННАН (1) ■ Муеныннан богаулаган эт ауга ярамый ○ 3521 +МУЕНЫҢ (1) ■ Тәвәгә: "Муеның кәкре", - дигәч, "Ә кай җирем төз соң әле, бер муеным гына +төз булырга!" - дип җавап биргән, ди ○ 2929 +МУЕНЫҢА (1) ■ Эт ассаң муеныңа, җиргә тимәс ○ 3785 +МУЕНЫҢНАН (2) ■ Муеныңнан кәҗә мае чыгарырмын ○ 3074 ● 11965 +МУЖИК (3) ■ Мужик бил сындырып, мулла бит сыпырып көн итә ○ 17009 ● 17010; 17076 +МУЖИККА (1) ■ Мужикка үлем килсә, муллага торым килә ○ 17011 +МУЖИКНЫҢ (1) ■ Мужикның җаны - алланыкы, тәне - патшаныкы, аркасы - боярныкы, шуннан калган азаплары - бар да үзенеке ○ 5858 +МУЖИКТАН (1) ■ Мулладан - дога, мужиктан - дуга ○ 17038 +МУЗЫКА (1) ■ Музыка җебенне баһадирландырыр, саранны юмартландырыр ○ 16386 +МУЗЫКАНЫ (1) ■ Музыканы хайваннар да яраталар ○ 16387 +МУЙНАК (1) ■ Кунак өч көн кунак, аннан ары муйнак ○ 10128 +МУЛ (8) ■ Бер тиредән тун тек - мул тек ○ 2354 ● 2396; 4713; 7469; 9099; 11693; 12816; 17018 +МУЛЛА (83 | 1) ■ Ат мулла да, песи дә түгел: яшерә белми ○ 2508 ● 3739; 7479; 7696; 7965; +8675; 9398; 16835; 16884; 16932; 16954; 16958-16960; 16962-16966; 16969; 16970; 16974; +16976; 16980 (2); 16992-16996; 16998; 17001-17003; 17005; 17007; 17009; 17010; 1701217032; 17057; 17062-17064; 17066; 17068; 17069; 17071-17074; 17076; 17077, :1; 17078; +17079; 17081 (2); 17082 (2); 17083; 17084; 17085 (2); 17087 +МУЛЛАГА (21 | 2) ■ Аллага тапшырсаң, муллага да баш орырга туры килә ○ 16845 ● 16847:1; +16856; 16860; 16880; 16910; 16966; 16967; 16978; 16990; 17000; 17008; 17011; 17033-17036; +17055; 17065; 17066:1; 17067; 17070; 17089 +МУЛЛАДАН (6) ■ Ак чалмалы мулладан ак яулыклы хатын артык ○ 16956 ● 16983; 16991; +17037-17039 +МУЛЛАЛАР (2) ■ Ботка - муллалар ашы, үрә - түрәләр ашы, чумара - чуртлар ашы, бәрәңге мылтык ташы ○ 9193 ● 16972 +МУЛЛАЛАРГА (1) ■ Муллаларга катышмасаң, дога белмәсәң - шайтан сиңа дошман түгел +○ 16742 +МУЛЛАЛАРНЫҢ (2) ■ Муллаларның бар яратканы биш "каф" ○ 17040 ● 17041 +МУЛЛАНЫ (4) ■ Мәчеткә баргач, мулланы күрмәгән ○ 16950 ● 16973; 16997; 17023 +МУЛЛАНЫКЫ (1) ■ Байның күңеле малда, мулланыкы байда ○ 16968 +МУЛЛАНЫҢ (14 | 1) ■ Ананың бер догасы җиде мулланың бәддогасын җиңә ○ 14231 ● 16857; +17004; 17042-17046; 17047, :1; 17048-17052 +МУЛЛА-ПОП (1) ■ Дин капитал саклый, мулла-поп шуны яклый ○ 16817 +МУЛЛАСЫ (2) ■ Алласы - муллага, мулласы бәндәгә сылтар ○ 16860 ● 17053 +МУНЧА (11) ■ Бер тиен акча белән мунча салып булмый ○ 7777 ● 8601; 8624; 8636; 8646; 8659; +8664; 12320; 12912; 16743; 16812 +МУНЧАДА (1) ■ Кем кайгысы нәрсәдә, корчаңгының - мунчада ○ 15226 +МУНЧАДАГЫ (1) ■ Ирләр - мунчадагы пирләр, хатыннар - кара каргалар, кызлар - кызыл +гөл ләр ○ 13866 +МУНЧАК (2) ■ Бер үгезгә бер юкә мунчак җитәр ○ 3284 ● 8813 +МУНЧАЛА (3) ■ Акча бездә бер букча, ефәк бездә мунчала ○ 7817 ● 8655; 10846 +МУНЧАЛАСЫ (1) ■ Бутау мунчаласы ясау ○ 1984 +МУНЧАЛАСЫН (1) ■ Ташаяк мунчаласын үзең сүт ○ 1938 +МУНЧАМ (1) ■ Яксам мунчам, чыксам бакчам ○ 8665 +МУНЧАНЫҢ (1) ■ Тол хатынга мунчаның актыгы, түшәкнең ястыгы ○ 13680 +МУНЧАСЫ (2) ■ Их, татар мунчасы, пары кызу булсачы ○ 8647 ● 10115 +МУРДА (1) ■ Балыкка - мурда, халыкка - мулла ○ 16970 +МУРДАГА (1) ■ Үрләгән балык - мурдага ○ 4530 +МУРДАН (1) ■ Тугыз мурдан үткән ○ 15361 +МУРТ (1) ■ Зирек утын якма, җиңгә хатын алма: җиңгә хатын мут була, зирек утын мурт була +○ 13157 +МУТ (5) ■ Тышы мут, эче ут ○ 10735 ● 10853; 11965; 12843; 13157 +МҮК (1) ■ Иренгәннең йөрәгенә мүк үсәр ○ 6474 +МҮКЛӘК (6) ■ Мүкләк кәҗә мөгез сорыйм дип, колагыннан коры калган, ди ○ 3060 ● 31743176; 3223; 3293 +МҮКЛӘНӘ (1) ■ Күләгәдә таш та мүкләнә ○ 64 +МҮКЛӘНЕР (1) ■ Йөргән таш шомарыр, яткан таш мүкләнер ○ 122 +МҮКЛӘНСЕН (1) ■ Таш төшкән җирендә мүкләнсен ○ 172 +МҮКЛӘСЕ ( | 1) ■ Өй салуның ние бар, мүкләсе дә чутласы ○ 8324:1 +МҮКЛИСЕ (2) ■ Өй күтәрүнең ние бар, мүклисе дә чутлыйсы; киндер сугуның ние бар, атасы +да кагасы ○ 8324 ● 13228 +МЫЕГЫ (1) ■ Мыегы җитмәгән сакалыннан урлар ○ 10295 +мыегы → сакал-мыегы +МЫЕГЫМ (1) ■ Түбән төкерсәм - сакалым бар, югары төкерсәм - мыегым бар ○ 10588 +МЫЕГЫН (1) ■ Хуҗасы кай якка мыегын борса, эте шул якка койрыгын борыр ○ 3537 +МЫЕК (6) ■ Мыек бөтереп кенә тамак туймый ○ 10296 ● 10300; 10301; 10358; 13531; 14546 +МЫЕККА (2) ■ Мыекка үпкәләп йөргәндә сакал чыкты ○ 10297 ● 12607 +МЫЕКЛЫ (1) ■ Алар нигә мыеклы да, без нигә кыеклы ○ 10322 +МЫЕКЧАН (1) ■ Адрес була кыекчаң, егет була мыекчан ○ 12817 +МЫЛТЫГЫ (1) ■ Яхшы аучының мылтыгы тутыкмый ○ 2025 +МЫЛТЫГЫҢНЫ (1) ■ Аю белән танышсаң, мылтыгыңны калдырма ○ 2074 +МЫЛТЫК (2) ■ Елга бер тапкыр корылмаган мылтык та ата, ди ○ 5567 ● 9193 +МЫЛТЫКНЫ (1) ■ Үзең кормаган мылтыкны атма ○ 5684 +МЫЛТЫКНЫҢ (2) ■ Кыска мылтыкның шартлавы яман ○ 5594 ● 5600 +МЫЛТЫКТАН (1) ■ Явыз тел мылтыктан куркынычрак ○ 15647 +МЫРАУЛЫЙ (1) ■ Эт кемгә өрә, мәче шуңарга мыраулый ○ 3599 +МЫРЛЫЙ (1) ■ Мәче уңайга сыпырсаң мырлый, кирегә сыпырсаң тырный ○ 3361 +МЫРЫЛДАРГА (1) ■ Атам юк ырылдарга, анам юк мырылдарга ○ 14463 +МЫСКАЛ (1) ■ Алыш-биреш мыскал белән ○ 8104 +МЫСКАЛГА (1) ■ Кыз кеше - мыскалга салынмаган ак ефәк ○ 12989 +МЫСКАЛЛАП (5) ■ Гәүһәрне мыскаллап үлчиләр ○ 282 ● 7866; 15173; 15200; 16039 +МЫСКАЛЫ (2) ■ Һәр эткә таш атсаң, ташның мыскалы мең алтын булыр ○ 3769 ● 6658 +МЫТЫ (1) ■ Бар чагында - бал да май, юк чагында - кыты да мыты ○ 7633 +МЫШ-МЫШ (1) ■ Мыш-мыш килеп сөйләгән кешедән өмет өз ○ 15943 +МЫШНАГАН (1) ■ Мышнаган - ничә кышны кышлаган ○ 15237 +МЫШНЫЙ (1) ■ Ялкау бер эш эшли белә - чалкан ятып мышный белә ○ 6566 +МЫШТЫМ (1) ■ Мыштым мәче майны күбрәк ашый ○ 3346 +МЫШЫК (3) ■ Күп йоклаган мышык тычкан тотмый ○ 3344 ● 3347; 3348 +МЫЯУ-МЫЯУ (1) ■ Мыяу-мыяу мәчем бар, колак кисәр кайчым бар ○ 10523 +НАДАН (31) ■ Акыллы дошман надан дустан яхшырак ○ 5287 ● 7513; 11438; 11451; 12110; +16467; 16543-16548; 16552; 16593; 16631-16639; 16682; 16683; 16698; 16824; 17024; 17026; +17055; 17067 +НАДАНГА (6) ■ Наданга сүз сөйләү ташка борчак бәрү белән бер ○ 15944 ● 16535; 16537; +16593; 16640; 16641 +НАДАНЛЫК (9) ■ Байлык белән акыл теләсә ни гаепне каплый, ярлылык белән наданлык аны +ачып ташлый ○ 7242 ● 15738; 16571; 16631; 16642-16646 +НАДАНЛЫКТАН (2) ■ Акылдан зур байлык, наданлыктан зур ярлылык, киңәштән зур таяныч +юк ○ 11421 ● 16510 +НАДАННАН (1) ■ Сараннан бүз сорама, наданнан сүз сорама ○ 11916 +НАДАННАРГА (1) ■ Галимнәргә иярсәң, атлас бишмәт киярсең; наданнарга иярсәң, көрән +чикмән киярсең ○ 16553 +НАДАННЫҢ (3) ■ Галимнең бер көне наданның бөтен гомеренә тора ○ 16551 ● 16647; 16648 +НАЗ (4) ■ Әр - битәр, әрдән дә бигрәк наз битәр ○ 11963 ● 12691; 12773; 15351 +НАЗАД (1) ■ Әҗәт - назад ○ 8196 +НАЗЛАНУ (1) ■ Ялыну - гашыйклар эше, назлану - кызлар сыйфаты ○ 12774 +НАЗЛАНЫП (1 | 1) ■ Бай белән кода булсаң, назланып мазаңны алыр ○ 7155:1 ● 16413 +НАЗЛАНЫР (1) ■ Уенчыга ялынсаң, өч көнгәчә назланыр ○ 16414 +НАЗЛЫ (3) ■ Нар дөя назлы була ○ 2926 ● 14128; 16358 +НАЗЛЫНЫҢ (1) ■ Көязнең кулы җитмәс, назлының эше бетмәс ○ 8806 +НАЗСЫЗ (1) ■ Гөл чәнечкесез булмас, гүзәл назсыз булмас ○ 10659 +НАЗЫ (2) ■ Бал кортының балы бар, балга хәтле назы бар ○ 4720 ● 13027 +НАМАЗ (14) ■ Акча өчен мулла да намаз боза ○ 7696 ● 16911; 16919 (2); 16920 (2); 16925 (2); +16927; 16928; 16930; 16932; 16940; 17046 +НАМАЗГА (4) ■ Киленен яратмаган каенана аш утыртканда намазга керешер ○ 14621 ● 16914; +16929; 17002 +НАМАЗ-НИЯТ (1) ■ Намаз-ният белмәдем - улым ул, кызым кыз ○ 16951 +НАМАЗНЫ (1) ■ Намаз эшне бетерер, эш намазны җетерер ○ 16928 +НАМАЗСЫЗГА (1) ■ Хаҗ бүләге - сакалсызга тарак, намазсызга - дисбе, исереккә - зәмзәм +○ 16943 +НАМАЗЫН (1) ■ Бер авылда мәзин күп - иртә намазын көн чыккач укыганнар ○ 16971 +НАМАЗЫҢНЫ (1) ■ Син алдасаң алдадың, мин дә сине алдадым: намазыңны - укыдым, тәһарә тем алмадым ○ 16933 +НАМУС (9 | 1) ■ Казанның өсте ачык булса, эткә намус ○ 3487 ● 11140; 11146; 11246; 11247; +11278; 12479; 12867; 13539; 13558:1 +НАМУСЛЫ (4) ■ Намуслы йөз ояла ○ 11248 ● 13565; 15390; 15945 +НАМУСНЫ (1) ■ Намусны су юа алмый ○ 11249 +НАМУССЫЗ (1) ■ Намуссыз ир - ишәк ○ 13566 +НАМУСТАН (1) ■ Куян үлеме камыштан, ир үлеме намустан ○ 13558 +НАМУСЫ (4) ■ Намусы таза кеше ишек шакудан курыкмый ○ 11250 ● 12181; 13474; 16894 +НАМУСЫМ (1) ■ Байлыгым булмаса, намусым бар ○ 11361 +НАМУСЫН (2) ■ Саран, базарга чыкса, намусын да сатачак ○ 11903 ● 12951 +НАМУСЫНА (1) ■ Чибәр кызның үлгәне - намусына тап төшкәне ○ 13043 +НАМУСЫНЫҢ (1) ■ Ир - намусының колы ○ 13501 +НАМУСЫҢНЫ (2) ■ Киемеңне - яңа чагында, намусыңны яшьтән сакла ○ 11165 ● 11251 +НАМЫҢ (1) ■ Яманлык белән намың чыкканчы яхшылык белән җаның чыксын ○ 11316 +НАН (1) ■ Ач җиһанда нан юк санар ○ 9556 +НАР (2) ■ Йөк авырын нар күтәрер ○ 2925 ● 2926 +НАРАТ (3) ■ Нарат - башыннан, имән - төбеннән корый ○ 1745 ● 1746; 1774 +НАРДАН (1) ■ Егылсаң нардан - әҗәлең әллә кайдан ○ 2924 +НАСОС (1) ■ Пожар беткәч насос кирәкми ○ 8486 +НАСЫЙБЫ (2) ■ Яңгыр явып җил иссә, ялчыларның насыйбы ○ 5976 ● 15794 +НАСЫЙП (2 | 1) ■ Кәсеп иткәнгә насыйп иткән ○ 6096 ● 7413; 9186:1 +НАХАК (1) ■ Хак булса да күрәсең, нахак булса да күрәсең ○ 14955 +НАХАКТАН (1) ■ Нахактан тиргәлгәнче хактан тиргәл ○ 12542 +НАЧАР (41 | 1) ■ Начар - йокыңны ачар ○ 601 ● 1320; 1427; 1428 (2); 1444; 1703:1; 2398; 2538; +2673; 4623; 5462; 5793; 5859 (2); 5860; 6361; 6951; 7065; 8278; 8698; 9391; 10713 (2); 11252; +12154-12157; 12321; 12395 (2); 12398; 12901; 13612; 13669 (2); 14642; 15238; 16510; 16744; +НАЧАРДАН (2) ■ Холкы начардан дуслары качар ○ 11303 ● 16744 +НАЧАРЛАРЫ (1) ■ Ат яхшысы - арканда, начарлары - тарханда ○ 2537 +НАЧАРЛАРЫН (1) ■ Яхшыларын бүреккә, начарларын чүбеккә ○ 12349 +НАЧАРЛЫГЫН (2) ■ Кияүнең начарлыгын кызыңнан күр, киленеңнең начарлыгын үзеңнән +күр ○ 13423 (2) +НАЧАРЛЫГЫҢНЫ (1) ■ Туксан тугыз яхшылыгыңны белмәсләр, бер начарлыгыңны белерләр +○ 12161 +НАЧАРЛЫКТАН (1) ■ Начарлыктан тыйган - әдәп, һәлак иткән - гадәт ○ 11253 +НАЧАРНЫ (3) ■ Начарны күрмәс борын яхшының кадере юк ○ 602 ● 9121; 12158 +НАЧАРРАК (1) ■ Күңел ярлылыгы кесә ярлылыгыннан начаррак ○ 11219 +НАЧАРЫ (1) ■ Тайның яхшысы атка иярер, атның начары тайга иярер ○ 2860 +НӘГЫШ (1) ■ "Җиңги чәнчә, мин тартам, мин дә нәгыш беләмен", - дип әйтте, ди, бер кыз +○ 13110 +НӘГЫШЛЕ (1) ■ Нәгышле кыз - ягышлы кыз ○ 13033 +нәзакәт → әдәп-нәзакәт +НӘЗЕК (2) ■ Нәзек сөяк түгел ул ○ 10842 ● 10871 +НӘКЪ (1) ■ Ул нәкъ усак утыны кебек: төтене күп, җылысы юк ○ 8577 +НӘКЫШ (2) ■ Килен белгән - бер нәкыш ○ 13354 ● 13865 +НӘЛӘТ (1) ■ Начар җитәкчедән яхшыга рәхмәт, яманга нәләт юк ○ 5860 +НӘНКӘ (1) ■ Мең нәнкә дә бер әнкәне алыштыра алмас ○ 14239 +НӘРСӘ (38) ■ Ак нәрсә кер күтәрми ○ 553 ● 561; 571; 603; 604 (2); 639; 659; 884; 2211; 4208; +7490; 7548; 7846 (2); 7847; 7943 (2); 7944; 7993 (2); 8725; 8785; 9571; 10649; 11222; 12325; +12453; 12701; 14272; 15071 (2); 15479 (2); 15546; 15844; 17006 (2) +НӘРСӘГӘ (4) ■ Нәрсәнең төсе янындагы нәрсәгә күчә, ди ○ 610 ● 3637; 15284; 15398 +НӘРСӘДӘ (1) ■ Кем кайгысы нәрсәдә, корчаңгының - мунчада ○ 15226 +НӘРСӘДӘН (1) ■ Әҗәлеңне нәрсәдән табачагың маңгаеңа язылмаган ○ 15400 +НӘРСӘЛЕГЕ (1) ■ Нәрсәнең нәрсәлеге эш иткәндә беленер ○ 607 +НӘРСӘНЕ (7) ■ Су һәр нәрсәне агарта, йөз карасын агарта алмый ○ 439 ● 569; 5256; 7945; +10468; 11204; 12329 +НӘРСӘНЕҢ (15) ■ Нәрсәнең исеме җисеменә муафыйк булсын ○ 605 ● 606-610; 1027; 7549; +7550; 7629; 8016; 8017; 9415; 9994; 15034 +НӘРСӘҢ (2) ■ Куйган нәрсәң булмаса, алыр нәрсәң дә булмас ○ 8170 (2) +НӘРСӘСЕ (1 | 1) ■ Ай күрде, кояш алды - безгә нәрсәсе калды? ○ 87 ● 8324:2 +НӘСЕЛ (3) ■ Начар токымнан яхшы нәсел көтмә ○ 2398 ● 14336; 14497 +НӘСЕЛГӘ (2) ■ Нәсел - нәселгә, тилчә - тамырга ○ 14497 ● 16601 +НӘСЕЛДӘ (2) ■ Тирән нәселдә тинтәк бар, калын нәселдә карак бар ○ 14505 (2) +НӘСЕЛЕ (3) ■ Егетләрнең асылы - арысланнар нәселе ○ 12874 ● 14470 (2) +НӘСЕЛЕН (1) ■ Үзе булган егетнең нәселен сорама ○ 12921 +НӘСЕЛЕНӘ (2) ■ Бакма асылына, бак нәселенә ○ 14478 ● 14489 +НӘСЕЛЕҢ (2) ■ Туганыңнан бизмә, нәселең корыр ○ 14523 ● 14637 +НӘСЕЛЛЕНЕҢ (1) ■ Нәселленең сүзе өскә чыгар ○ 14498 +НӘСЕЛНЕҢ (2) ■ Безнең нәселнең күзе яшел ○ 14534 ● 16601 +НӘСЕЛСЕЗГӘ (1) ■ Нәселсезгә сер сөйләмә ○ 14499 +НӘСТӘ (1) ■ Кемгә нәстә, кәҗәгә кәбестә ○ 3011 +НӘҮРӘПКӘ (1) ■ Ачкүз өйдә утырыр, күңеле нәүрәпкә төшеп менәр ○ 9566 +НӘФЕС (7) ■ Нәфес тезгене - акыл кулында ○ 11617 ● 11800; 11878; 11881-11884 +НӘФЕСЕ (4) ■ Канәгатьсезнең нәфесе тавык алачыгы кебек ○ 11845 ● 11853; 11974; 15005 +НӘФЕСЕН (3) ■ Этнең акылсызы коймакка нәфесен сузар ○ 3713 ● 11838; 11943 +НӘФЕСЕНЕҢ (1) ■ Нәфесенең башын япмаган ○ 11975 +НӘФЕСНЕ (1) ■ Нәфесне тыя алсаң, нәфес юаш ○ 11884 +НӘФЕСНЕҢ (3) ■ Акылның кулы нәфеснең тезгенен тотар ○ 11474 ● 11885; 11886 +НӘФИС (1) ■ Нәфеснең алды нәфис, арты фахиш ○ 11885 +НӘФСЕ (1) ■ Бай кешедә нәфсе көчле була ○ 7175 +НЕ (2) ■ Туп-турыдан туп пошел, кәкерегә не ходи ○ 6900 ● 14564 +НЕРГӘСЕ (1) ■ Бирнәсе булмаса, нергәсе дә булмый ○ 13265 +НЕФТЬ (1) ■ Көч түкми нефть чыкмый ○ 292 +НЕЧКӘ (11) ■ Тимер нечкә җирдән сына ○ 299 ● 623; 6300; 7082; 8683; 8699; 8723; 9956; +10812 (2); 10841 +НЕЧКӘРТСӘҢ (1) ■ Кылны артык нечкәртсәң өзелә ○ 2371 +НИ (187 | 3) ■ Ай яктысы, ни хәтле генә якты булса да, кояшныкына җитә алмый ○ 15 ● 63; 164; +209; 270; 374 (2); 407; 481; 678 (2); 737 (2); 776 (2); 879; 901; 929 (2); 1068; 1089; 1222 (2); +1353; 1429; 1754; 1872; 1892; 1908; 1944; 2324; 2330; 2331; 2888 (2); 2978 (2); 3021; 3377; +3380; 3840, :2, :3; 3845; 3975; 3976; 4066; 4390 (2); 4405, :1; 4595; 4826 (2); 4864; 4943; 5120; +5157 (2); 5220; 5262 (2); 5486 (2); 5561; 5797; 5864; 5914; 5990 (2); 6113 (2); 6114; 6221; 6360; +6677 (2); 6800; 7199; 7242; 7250 (2); 7319; 7532; 7595; 7725; 8025; 8055; 8160; 8189; 8281; +8827; 8994; 9029; 9147; 9233; 9482 (2); 9483 (2); 9540; 9568 (2); 9597; 9640 (2); 9677; 9834 (2); +9910; 9949; 9954; 9989; 10266; 10345; 10359 (2); 10376; 10443; 10458; 10465; 10539; 10775; +11147; 11151; 11209; 11409; 11434; 11628; 11665; 11681 (2); 11770 (3); 11771 (4); 11868 (2); +12020; 12541; 12696; 12925; 13047 (2); 13214; 13727; 13750 (2); 13840; 13995 (2); 14089; 14090; +14171; 14466 (2); 14625; 14860; 14993; 14998; 15142; 15331; 15484; 15490; 15500; 15515; +15536; 15549; 15713; 15792; 15957; 16099; 16456 (2); 16479; 16620; 16824; 16887 (2); 16899; +17010; 17013; 17024; 17041; 17057; 17084 (2) +НИБАР (1) ■ Нибар ут минем өскә ○ 8568 +НИБУЧ (1) ■ "Чыкмый, чыкмый дип әйтәсең, чеметеп-чеметеп саласың, сал бер уч, чыгармын +нибуч!" - дип әйтте, ди, чәй ○ 9368 +НИГӘ (7) ■ Батыр: "Дошман күрдем", - ди, куркак: "Нигә тудым", - ди ○ 5545 ● 5778; 8114; +8991; 10322 (2); 16649 +НИГЕЗДӘН (1) ■ Өйне салганда нигездән башла, сүткәндә - түбәдән ○ 8341 +НИГЕЗЕ (3) ■ Ашлык - хуҗалыкның нигезе ○ 1378 ● 15295 (2) +НИГЕЗЕН (3) ■ Нигезен кыек салсаң, түбәсен Тимерказык йолдызына хәтле меңгерсәң дә кыек +булыр ○ 8279 ● 8340; 14167 +НИГЕЗЕНДӘ (1) ■ Өйнең җылысы нигезендә ○ 8343 +НИГЕЗЕҢ (1) ■ Нигезең нык булса, җаның тыныч булыр ○ 8280 +НИДӘН (2) ■ Айгырны нидән салсаң, атны шуннан алырсың ○ 2760 ● 6014 +НИЕ (9 | 1) ■ Киндер сугуның ние бар, атасы да кагасы ○ 1551 ● 3212; 6171; 8324 (2), :1; 8326; +13228 (2); 15299 +НИЕН (1) ■ Барның биргәнен алырсың, юкның ниен алырсың ○ 7578 +НИК (6) ■ Үгез гомере буе сабан сөрә, ник сөргәнен белми ○ 3303 ● 3618; 9505; 14101; 14960; +НИКАДӘР (6) ■ Коры җиргә никадәр су сипсәң дә, юеш булмас ○ 128 ● 2298; 7941; 8895; 8982; +НИКАХ (1) ■ Никах хөкеме - олы хөкем ○ 13280 +НИКЯХ (1) ■ Әҗәл белән никях - каш арасында ○ 15393 +НИКЯХЫ (1) ■ Хәерле булсын Хәмидәнең никяхы ○ 13338 +НИЛӘР (1) ■ Үлмәсәң, әллә ниләр күрерсең ○ 15453 +НИНДИ (23) ■ Нинди җилләр ташлады? ○ 1223 ● 1487; 1651; 2377; 2832; 2941; 3266; 3820; 5164; +5404; 6784; 6807; 8258; 8300; 8315; 8840; 9919; 10767; 13283; 13349; 14064; 14612; 17053 +НИСЕ (4) ■ Игенле байның исе бар, игенсез байның нисе бар ○ 1402 ● 9269; 12390; 13533 +НИХӘТЛЕ (7) ■ Тау нихәтле биек булса да, кичүе булыр ○ 159 ● 1096; 3619; 6814; 7085; 8761; +НИЧАВА (1) ■ "Ничава" дисәң, бернәрсә булмый ○ 16286 +НИЧАКЛЫ (1) ■ Үрдәк, ничаклы ыспайланса да, аккош була алмый ○ 4423 +НИЧӘ (13) ■ Ничә җәйләр, ничә кышлар ○ 1053 (2) ● 2011; 2200; 4544; 4795; 7034; 7596 (2); +8044; 8045; 15237; 16287 +НИЧӘҮСЕҢ (1) ■ Өй эчендә ничәүсең, бер-береңә мичәүсең ○ 8328 +НИЧЕК (17) ■ Заманың ничек булса, бүркеңне шулай ки ○ 821 ● 1035; 1430; 1789; 1953; 2135; +3818; 4894; 6775; 7683; 8056; 8700; 9962; 13613; 14334; 14752; 16503 +НИЧУ (1) ■ Киттек әйдә Чиләбегә, ничу монда чиләнергә ○ 5269 +НИШЛӘ (1) ■ Телең белән теләсәң нишлә, кулың белән уйнама ○ 15599 +НИШЛӘГӘННЕ (1) ■ Уң кулың нишләгәнне сулың белсен ○ 10969 +НИШЛӘР (2) ■ Шундый-шундый эшләр, тора-бара нишләр ○ 6314 ● 6512 +НИШЛӘРСЕҢ (4) ■ Теккәнне сүтәрсең, кискәнне нишләрсең ○ 8707 ● 13645; 13800 (2) +НИШЛӘСЕН (3) ■ Төлке белгән хәйләгә куян да оста, тик нишләсен: койрыгы кыска ○ 2270 +● 7852 (2) +НИШЛӘТ (1) ■ Әдрәс бишмәт, теләсә нишләт ○ 8990 +НИШЛӘТСӘҢ (1) ■ Нишләтсәң дә, ике җирдә ике дүрт була ○ 7942 +НИШЛӘТСЕН (2) ■ Чыландык та киптердек, яңгыр безне нишләтсен ○ 1230 ● 16782 +НИЯЗЫ (1) ■ Көн буран дип көенмә, аязы булыр соңында; мулла килде дип сөенмә, ниязы булыр соңында ○ 17005 +НИЯТ (2) ■ Аз аш, күп ният ○ 9095 ● 11319 +ният → намаз-ният +НИЯТЕ (2) ■ Нияте яман кешенең казаны тишек була ○ 11254 ● 16828 +НИЯТЕҢ (1) ■ Кулыңнан яхшы эш килмәсә, күңелеңдә ниятең яхшы булсын ○ 12145 +НИЯТЛӘГӘНДӘ (1) ■ "Сатсам саттым, сатмасам алдым-кайттым, аллаһе әкбар", - дип әйтте, +ди, бер сатучы мулла намаз ниятләгәндә ○ 16932 +НИЯТТӘН (1) ■ Тәмугны да яхшы нияттән корганнар, ди ○ 16905 +НОКРАТНЫҢ (2) ■ Нократның бер ташы көмеш, берсе бакыр ○ 418 ● 7799 +НОРМАСЫ (1) ■ Егет җилле, чикмәне билле, формасы бар да, нормасы юк ○ 12931 +НОЯБРЬ (1) ■ Октябрь кара бия, ноябрь ала бия ○ 928 +НӨКТӘСЕ (1) ■ "Эһем" дигән буш булмас, бардыр аның нөктәсе ○ 16138 +НӨРКИНЕКЕ (1) ■ Нөркинеке бер көй ○ 5274 +НУЖА (8) ■ Ирләрнең нужа камытын салдырырга ярамый ○ 13536 ● 13875; 14788; 14938 (2); +14939-14941 +НУЖАГА (1) ■ Егетнең яхшысы төрле нужага ярый ○ 12883 +НУЖАЛАР (2) ■ Яшь чактагы нужалар уйнап-көлеп узалар, карт чактагы нужалар елап-сыктап +узалар ○ 15112 (2) +НУЖАСЫЗ (1) ■ Агачсыз урман юк, нужасыз дөнья юк ○ 14779 +НУКТА (4) ■ Атның башын нукта кисәр ○ 2570 ● 2727; 2863; 12937 +НУКТАДА ( | 1) ■ Авызың үпкәдә булса, кулың нуктада булсын ○ 12409:1 +НУКТАСЫ (2) ■ Телләнең тезгене юк, нократның нуктасы юк ○ 7799 ● 17044 +НУКТАСЫН ( | 1) ■ Атың югалса, нуктасын ташлап кач ○ 2621:2 +НУР (9) ■ Кояш йолдызлардан нур алмый ○ 37 ● 8835; 9699; 10655 (2); 13016; 13852; 16540; 16571 +НУРЛЫ (1) ■ Кызлы йорт - нурлы йорт ○ 13013 +НУРЛЫЙ (1) ■ Һаваны - йолдыз, ирләрне - сакал, хатын-кызны чәч нурлый ○ 10320 +НУРМЫ (1) ■ Үзе фурмы, үзе нурмы - ашыйсың да бетерәсең ○ 9793 +НУРНЫ (1) ■ Ай нурны кояштан ала ○ 8 +НУРСЫЗ (1) ■ Ирсез тормыш - нурсыз тормыш ○ 13550 +НУРЫ (7) ■ Кояшның нуры сиңа җитсә дә, синең кулың аңа җитмәс ○ 49 ● 62; 318; 3548; 10386; +10392; 11475 +НУХ (1) ■ Нух пәйгамбәр заманыннан ○ 1054 +НЫГРАК (6) ■ Агач, җимеше күп булган саен, ныграк иелер ○ 1781 ● 2245; 2848; 3612; 7756; +НЫГЫГАН (1) ■ Эшләп үскән - ныгыган, эшләмичә кем уңган ○ 6230 +НЫГЫЙ (1) ■ Бөркетнең канаты очканда ныгый ○ 3922 +НЫГЫНА (1) ■ Агачның биегенә, имәннең ныгына асылын ○ 1667 +НЫГЫР (1) ■ Чабатаны катласаң ныгыр, сүзне катласаң сүтелер ○ 16128 +НЫГЫТ (1) ■ Өйне сала башлаганчы нигезен ныгыт ○ 8340 +НЫГЫТМЫЙЛАР (1) ■ Ат урлангач абзар ныгытмыйлар ○ 2523 +НЫК (22) ■ Тамыры нык агач давылдан курыкмас ○ 1699 ● 1701; 2858; 3176; 4970; 5181; 8280; +8420; 8701; 8713; 9050; 9192; 9608; 10871; 10903; 11643; 11684 (2); 12738; 15265 (2); 15946 +НЫКЛЫГЫ (1) ■ Көймәнең ныклыгы давыл чыккач беленә ○ 7054 +НЫКНЫҢ (1) ■ Иле ныкның биле нык ○ 4970 +ОЕГАННЫҢ (1) ■ Ике кыйблага оеганның иманы булмас ○ 16821 +ОЕГЫҢНЫ (1) ■ Оегыңны карап ки: эчендә чаян ятмасын ○ 9054 +ОЕК (1) ■ Хәстәрленең оек башы да астарлы ○ 11942 +ОЕМЫЙ (1) ■ Заманага оемый хәлең юк ○ 815 +ОЕР (2) ■ Тимерче күмерчегә оер ○ 309 ● 10798 +ОЕТКЫ (1) ■ Камырга - чүпрә, катыкка - оеткы ○ 9259 +ОЕТКЫСЫ (1) ■ Катык түгелсә, оеткысы калыр, әйрән түгелсә, нисе калыр ○ 9269 +ОЕШМА (1) ■ Учетсыз оешма - ишексез өй ○ 7989 +ОҖМАХ (5) ■ Кош читлектән кая очса да, бар җир дә аңа оҗмах күренер ○ 3848 ● 4561; 13640; +13752; 16727 +ОҖМАХКА (5) ■ Ишәккә: "Сине оҗмахка кертәбез", - дигәннәр икән, ишәк: "Анда шайтан +таягы бармы соң?" - дип сораган, ди ○ 2979 ● 5213; 16896; 16901; 16904 +ОҖМАХЛЫ (1) ■ Үзем күптән оҗмахлы, күршем өчен кайгырам ○ 5281 +ОҖМАХТАН (1) ■ Кәҗәгә дигән таяк оҗмахтан чыккан ○ 3044 +ОЗАЕР ( | 1) ■ Тимер булса, кыска кис, агач булса, озын кис: суга-суга озаер, юна-юна кыскарыр +○ 1879:1 +ОЗАЙГАЧ (1) ■ Бәрәңге төн озайгач үсә ○ 1597 +ОЗАЙМЫЙ (1) ■ Көн озаймый, төн кыскармас ○ 900 +ОЗАЙТА (1) ■ Аракы сүзне озайта, гомерне кыскарта ○ 9809 +ОЗАЙТЫР (1) ■ Төягә ут кирәк булса, муенын озайтыр ○ 2938 +ОЗАК (15) ■ Каюлы агач озак чыдый ○ 1689 ● 1698; 1707; 3834; 4074; 6961; 8699; 9310-9312; +9916; 14036; 14712; 15063; 15325 +ОЗАККА (4) ■ Этнең үпкәсе озакка бармас ○ 3737 ● 6115; 12125; 16427 +ОЗАКЛАМЫЙ (1) ■ Ятыр корсак ятыр, озакламый таң атыр ○ 9742 +ОЗАНЛЫ (1) ■ Озанлы җир - үләнле җир ○ 4046 +ОЗАТА (2) ■ Җәй кунак - Симән көне озата ○ 1009 ● 16303 +ОЗАТАЛАР (2) ■ Киемеңә карап каршы алалар, акылыңа карап озаталар ○ 8793 ● 11599 +ОЗАТТЫК (1) ■ Кунакны озаттык, инде ашарга утырыйк ○ 10214 +ОЗАТЫП (1) ■ Каршы алу, озатып калу - кунакның бер хөрмәте ○ 10073 +ОЗАЯ (1) ■ Пычак белән уйнама, пычак озая, диләр ○ 9947 +ОЗЫН (62 | 1) ■ Озын түмгәк чана аудара ○ 146 ● 611; 612; 752; 862; 880; 950; 1747; 1879, :1; +3494; 3767; 5068; 5144; 5263; 5800; 5879; 6578; 6725; 7110; 8048; 8465; 8654; 8993; 10143; +10361; 10456; 10792; 10979; 11606; 11736; 13412; 13448; 13591 (2); 13666 (2); 14552; 14575; +14942; 15459; 15508-15510; 15602-15604; 15635; 15690; 15691; 15837; 15947; 15948; 16032; +16129 (2); 16152 (2); 16181 (2); 16419; 17048 (2) +ОЗЫННЫКЫ (1) ■ Озынныкы еракта, кысканыкы йөрәктә ○ 10793 +ОЗЫННЫҢ (2) ■ Озынның бөгеләсе килми, кысканың үреләсе килми ○ 10794 ● 15586 +ОЗЫНСЫЗ (1) ■ Озынсыз кыска булмас ○ 613 +ОЗЫНЫ (3) ■ Телнең озыны яучыга кирәк ○ 13204 ● 15618; 15787 +ОЙЫЙ (1) ■ Йокы кәрчемә кебек: биш сәгать эчендә ойый, алты сәгатьтә ачый ○ 6650 +ОКТЯБРЬ (2) ■ Октябрь кара бия, ноябрь ала бия ○ 928 ● 929 +ОЛАВЫ (1) ■ Алдында пылавы, йөрергә олавы ○ 9422 +ОЛАЙГАЧ (2) ■ Бала чакта олылардан курыксаң, олайгач балалардан куркасың ○ 15016 ● 15074 +ОЛАКСА (1) ■ Эт олакса - төнгә таба ○ 3620 +ОЛАН (13) ■ Бурый буран, елый олан, бармый ат, кыйный карт ○ 1214 ● 5830; 6537; 12993; +13440; 13953 (3); 14037-14039; 14070; 14366 +ОЛАНЧЫКНЫҢ (1) ■ Оланчыкның эше болганчык ○ 14040 +ОЛАНЫҢ (1) ■ Хатын алсаң баштан тый, оланың булса яшьтән тый ○ 13215 +ОЛАУ (3) ■ Йөрү - олау, ашау - пылау ○ 6889 ● 8045; 16116 +ОЛАУНЫҢ (1) ■ Арткы олауның йөге авыр була ○ 6732 +ОЛАУЧЫДА (1) ■ Төяүчедә дүрт кесә, олаучыда биш кесә ○ 6822 +ОЛАЧЫКТА (1) ■ Тар җирдә тана башы, олачыкта бозау башы ○ 3282 +ОЛГАЙГАНЧЫ (1) ■ Олылар сүзен тотмасаң, олгайганчы игелек күрмәссең ○ 15087 +ОЛТАН (8) ■ Кеше йортында йөреп солтан булганчы, үз йортыңда йөреп олтан бул ○ 5010 +● 7523; 9080; 9087; 11157; 11326; 11943; 13096 +ОЛТАНЫМ (1) ■ Падишаһым, солтаным, иске чабата олтаным ○ 5994 +ОЛТЫРАГЫНА (1) ■ Олтырагына да тормау ○ 9083 +ОЛТЫРАГЫҢ (1) ■ Олтырагың булып хезмәт итәрмен ○ 9084 +ОЛТЫРАК (1) ■ Өлтерәк ир олтырак булыр ○ 13579 +ОЛЫ (80 | 2) ■ Олы ташны кече таш белән оралар ○ 147 ● 1295; 1605 (2); 1618; 1916:1; 2657; +2674; 3812; 3815; 3863; 4009; 4502; 4930; 5601; 5604; 5606; 5689; 6294; 6494; 6712; 6808; +6818; 6894; 6926; 7066; 7343; 8151; 8281; 8363; 8483; 8663; 9142; 9313; 9438; 9564; 9943-9945; +10181 (2); 10298; 10572 (2); 10795; 10935; 11325 (2); 11351 (2); 11360; 11618; 12166:2; 13280; +13384; 13385; 14029 (2); 14158; 14301 (2); 14375; 14567; 14575; 14578; 15082; 15083; 15084 (2); +15085; 15131; 15148; 15615; 15666; 15764; 15949; 15950 (2); 15951; 15952; 16480; 16668 +ОЛЫГА (1) ■ Үзеңнән олыга барма, үзеңнән кечегә калма ○ 13245 +ОЛЫГАЙГАНЧЫ (1) ■ Инә сүзен тотмаган олыгайганчы игелек күрмәгән ○ 14235 +ОЛЫДАН (1) ■ Үзеңнән олыдан сабак ал ○ 15139 +ОЛЫЛАР (3) ■ Бала тел ачканда олылар аңа иярә ○ 13946 ● 15086; 15087 +ОЛЫЛАРГА (1) ■ Олыларга хөрмәт кыл, кечеләргә шәфкать кыл ○ 15088 +ОЛЫЛАРДАН (1) ■ Бала чакта олылардан курыксаң, олайгач балалардан куркасың ○ 15016 +ОЛЫЛАРЛАР (1) ■ Олыласаң олыны, олыларлар үзеңне ○ 15089 +ОЛЫЛАРНЫҢ (1) ■ Кечкенә чагында олыларның сүзен тотмаган - олайгач игелек күрмәгән +○ 15074 +ОЛЫЛАСАҢ (1) ■ Олыласаң олыны, олыларлар үзеңне ○ 15089 +ОЛЫЛЫГЫҢ (1) ■ Олылыгың арткан саен кечелегең артсын ○ 15090 +ОЛЫЛЫК (4) ■ Олылык зур эшләр булдыру белән генә табыла ○ 11255 ● 11256; 11257; 11619 +ОЛЫНЫ (1) ■ Олыласаң олыны, олыларлар үзеңне ○ 15089 +ОЛЫНЫКЫН (1) ■ Бер олыныкын, бер кеченекен тыңла ○ 15020 +ОЛЫНЫҢ (2) ■ Яшьнең олы булмагы - сүзеннән, олының кече булмагы - үзеннән ○ 15131 +● 15795 +ОЛЫРАК (2) ■ Мәкаль сакалдан олырак ○ 16390 ● 16458 +ОЛЫС (1) ■ Ил - башсыз булмас, олыс - хансыз булмас ○ 5803 +ОЛЫСЫ-КЕЧЕСЕ (1) ■ Ахмакның олысы-кечесе юк ○ 11522 +ОЛЫСЫНДА (1) ■ Кечесендә әдәп юк, олысында белек юк ○ 11376 +ОМТЫЛ (1) ■ Атаң булса да кол, син иреккә омтыл ○ 5730 +ОМТЫЛА (2) ■ Балык тирәнгә омтыла, кошлар биеккә оча ○ 4455 ● 16639 +ОМТЫЛГАН (3) ■ Омтылган ирешер, омтылмаган черәшер ○ 11258 ● 11496 (2) +ОМТЫЛМАГАН (1) ■ Омтылган ирешер, омтылмаган черәшер ○ 11258 +ОН (14) ■ Тегермән ташына эләккән он булыр ○ 1446 ● 1450; 2407; 5944; 7278; 8057; 9341; 9385; +9426; 9482; 9903; 9955; 14565; 15598 +ОНГА (1) ■ Күршегә, онга кермәсәң дә, көлгә керерсең ○ 5198 +ОННЫ (1) ■ Бай бул, тегермән сал, онны сатып ал ○ 7518 +ОНСЫЗ (1) ■ Тегермән ташыннан курыксаң, онсыз утыр ○ 1447 +ОН-ТОЗ (1) ■ Он-тоз өйдә, иләк-чүмеч чөйдә ○ 9484 +ОНЫ (2) ■ Оны булса, мае булмый, мае булса, балы булмый ○ 9314 ● 9485 +ОНЫГЫНЫҢ ( | 1) ■ Бабасы яшел җимеш ашаганга оныгының теше камашкан ○ 14288:1 +ОНЫГЫҢ (1) ■ Яшең алтмышка җиткәндә алты яшьлек оныгың булсын ○ 15101 +ОНЫН (3 | 2) ■ Хәерчегә җил каршы: арттан онын туздыра, алдан тезен туңдыра ○ 5949 +● 13698 (2), :1 (2) +ОНЫҢ (2) ■ Ачлыктан запас оның булсын, салкыннан запас туның булсын ○ 8888 ● 13657 +ОНЫТ (2) ■ Һавада болыт, син аны оныт ○ 1246 ● 12354 +ОНЫТА (2) ■ Борчак үз кузагын оныта ○ 1547 ● 9398 +ОНЫТКАН (6 | 1) ■ Эт язга чыксам, сөяктән сарай салырмын дигән, җәйгә чыккач оныткан, ди +○ 3644:2 ● 3977; 3979; 4075; 5700; 12626; 14342 +ОНЫТКАННЫҢ (1) ■ Дусларын онытканның үзен дә онытырлар ○ 5387 +ОНЫТМА (13 | 2) ■ Диңгезгә барсаң, бүрегеңне онытма ○ 366 ● 367; 984; 5564 (2); 5636; 8259; +8669; 9553, :1, :2; 9687; 12372; 16376; 17065 +ОНЫТМАК (1) ■ Яманнарның билгесе - кинә тотмак, яхшыларның билгесе - сүз онытмак +○ 12272 +ОНЫТМАС (10) ■ Мал торган җирен онытмас ○ 2388 ● 4667; 5038; 5094; 8134; 12138; 14366 (2); +14373 (2) +ОНЫТМАССЫҢ (1) ■ Әйтер идем бер сүз, онытмассың көзсез ○ 16321 +ОНЫТМЫЙ (4) ■ Куян тозакны онытса да, тозак куянны онытмый ○ 2258 ● 3453; 12374; 17015 +ОНЫТСА (1) ■ Куян тозакны онытса да, тозак куянны онытмый ○ 2258 +ОНЫТТЫК (1) ■ Өйрәндек чәй эчәргә, оныттык җеп эрләргә ○ 9515 +ОНЫТЧАК (1) ■ Онытчак бүркен югалтыр, куркак башын югалтыр ○ 11259 +ОНЫТЫЛА (1) ■ Сүз онытыла, язма онытылмый ○ 16652 +ОНЫТЫЛМАС (5) ■ Аерылмас дустыңа онытылмас сүз әйтмә ○ 5285 ● 12100; 12489; 12508; +ОНЫТЫЛМЫЙ (1) ■ Сүз онытыла, язма онытылмый ○ 16652 +ОНЫТЫЛЫР (2) ■ Гаеп онытылыр, сабагы онытылмас ○ 12489 ● 16603 +ОНЫТЫР (8) ■ Ишәк җиде төрле йөзә белсә дә, су янына килгәч, җидесен дә онытыр ○ 2973 +● 4148; 8134; 9541; 12138; 12677 (2); 17027 +ОНЫТЫРЛАР (1) ■ Дусларын онытканның үзен дә онытырлар ○ 5387 +ОР (4) ■ Кул тигәндә ор да сук ○ 5588 ● 5605 (2); 16206 +ОРА (5) ■ Тора-тора да, тагын бер китереп ора ○ 1142 ● 5606-5608; 5647 +ОРАЛАР (1) ■ Олы ташны кече таш белән оралар ○ 147 +ОРАТОР (2) ■ Булган оратор мең авызны каратыр, булмаган оратор болгатыр да таратыр ○ 15476 (2) +ОРГАН (1) ■ Аяп орган авыртмас ○ 5542 +ОРГАНГА (1) ■ Балга органга - бер өлеш, "Һуп!" дигәнгә - ике өлеш ○ 8106 +ОРГАННЫ (1) ■ Ходай органны пәйгамбәр таягы белән төртә, ди ○ 16874 +ОРГАННЫҢ (1) ■ Баш органның муены сынмас ○ 10246 +ОРГАНЧЫ (2) ■ Башлыкка баш органчы, ике кулыңа башыр ○ 5749 ● 16206 +ОРГАНЫ (2) ■ Алтынчының бер органы - тимерченең мең органы ○ 265 (2) +ОРГАЧ (1) ■ Уңнан-сулдан балта оргач, агач ничек аумасын ○ 1953 +ОРДЫ (1) ■ Орды бүрене койрыкка ○ 2217 +ОРЕНБУР-КАРГАЛЫ (1) ■ Оренбур-Каргалы - бар да тимер арбалы ○ 5273 +ОРЛЫГЫ (5) ■ Алабута орлыгы булганчы солының саламы бул ○ 1256 ● 1363; 5013; 5275; 9190 +ОРЛЫГЫН (1) ■ Орлыгын ашаган кеше - өметен ашаган кеше ○ 1432 +ОРЛЫК (11) ■ Игенче орлык чәчә - җирдән ризык юлын ача ○ 1406 ● 1431; 1444 (2); 1465; 1469; +1472; 1593; 3972; 9472; 15910 +ОРЛЫКНЫҢ (1) ■ Яхшы орлыкның игене дә яхшы булыр ○ 1471 +ОРМА (1) ■ Ачык йозакка ачкыч орма ○ 8233 +ОРМАС (1) ■ Олы ташка тотынган ормас ○ 5604 +ОРМЫЙ (1) ■ Тик тормый, бик ормый ○ 6307 +ОРМЫШ (2) ■ Ялгыз тормыш - шайтан ормыш ○ 5103 ● 14748 +ОРСА (1) ■ Күпчелек әз орса да үтерә, әз бирсә дә тутыра ○ 5037 +ОРСАҢ (3) ■ Орсаң, таштан ут чыга ○ 148 ● 10258; 14796 +ОРУ (1) ■ Ашны кире кагуга караганда таш белән ору артыграк ○ 9138 +ОРЧЫГЫ (2) ■ Кабасы кайда, орчыгы шунда ○ 8682 ● 11452 +ОРЧЫГЫМ (1) ■ Капка авызына кода килсә - кабам белән орчыгым, киявем белән кызым килсә +- казан белән турсыгым ○ 14617 +ОРЧЫК (1) ■ Карт бар өйдә кот бар, карчык бар өйдә орчык бар ○ 15038 +ОРЧЫК-КАБАМ (1) ■ Туем капкага җиткән, орчык-кабам кайда икән ○ 13333 +ОРЧЫК-КАБАҢНЫ (1) ■ Кодалар капка төбенә килеп җитте, орчык-кабаңны ал, кызым +○ 14631 +ОРЫЛГАН (2) ■ Олылар сүзен тотмаган - орылган да сугылган ○ 15086 ● 15952 +ОРЫМГА ( | 1) ■ Улы киткән Орымга, кызы киткән Кырымга ○ 14142:2 +ОРЫНГАН (1) ■ Күпер башында тәртә очлары орынган ○ 7109 +ОРЫНМЫЙ (1) ■ Тик торган агачка берәү дә килеп орынмый ○ 1700 +ОРЫНУ (1) ■ Тәртә башы белән орыну ○ 7120 +ОРЫНЧАК (1) ■ Орынчак атта ял юк ○ 2675 +ОРЫП (4) ■ Орып - мөгез чыкмый, торып - мөгез чыга ○ 2399 ● 5807; 14796; 16840 +ОРЫР (4) ■ Аккош, ярыннан калса, үзен таш кыяга орыр, имеш ○ 3901 ● 13407; 16288 (2) +ОРЫРГА (1) ■ Аллага тапшырсаң, муллага да баш орырга туры килә ○ 16845 +ОРЫСЫ (1) ■ Ора белмәгәннең орысы чыгар ○ 5608 +ОРЫШ (2) ■ Орыш бар җирдә ырыс тормый ○ 5609 ● 5626 +ОРЫШКА (2) ■ Күңеле яхшы - ашка, күңеле яман - орышка ○ 11229 ● 12328 +ОРЫШКАК (1) ■ Бар тырышкак, юк орышкак ○ 7552 +ОРЫШМЫЙ (1) ■ Орышмый аерылган елашып күрешер ○ 5041 +ОРЫШСА (2) ■ Киявең орышса, өеңнән чыгып кит; улың орышса, мич башына менеп утыр +○ 13410 (2) +ОРЫШТЫРЫР (1) ■ Барлык тырыштырыр, юклык орыштырыр ○ 7567 +ОРЫШУ (1) ■ Нәфес белән орышу дөнья белән сугышудан читенрәк ○ 11881 +ОРЫШЫШМА (1) ■ Көймәдә көймәче белән орышышма ○ 7051 +ОРЫШЫШМАС (1) ■ Исәпләшкән дуслар орышышмас ○ 5436 +ОСЛАН (2) ■ Ослан тавы күренә ○ 232 ● 233 +ОСТА (24) ■ Эш күп - күмер аз, оста күп - тимер аз ○ 334 ● 2270; 3034; 4040; 4750 (2); 5652; +6358 (2); 6362-6366; 6378; 6402; 6437 (2); 7946; 15953; 15954; 16161; 16506; 16541 +ОСТАБИКӘ (1) ■ Мулла хатыны, надан булса да, - остабикә ○ 17026 +ОСТАГА (1) ■ Эшчегә унбиш тиен, остага бер тәңкә ○ 5961 +ОСТАДАН (4) ■ Шәкерт эшне күп бозар, бер көн остадан узар ○ 6379 ● 6383; 6399; 6429 +ОСТАЗ (2) ■ Оста барда кулың тый, остаз барда телең тый ○ 6362 ● 16679 +ОСТАЛЫ (1) ■ Осталы ил узар ○ 6367 +ОСТАЛЫК (2) ■ Осталык - иң зур байлык ○ 6368 ● 15914 +ОСТАНЫҢ (5) ■ Арыслан - тешеннән, останың кулы - эшеннән ○ 6336 ● 6361; 6369; 6370; +ОСТАСЫ (3) ■ Балта үзе кисә алмый, балта остасы кисә ○ 1900 ● 6407; 9746 +ОСТАСЫННАН (1) ■ Эшне остасыннан өйрәнмәгән яхшы белмәс ○ 6391 +ОСТАСЫНЫҢ (3) ■ Балта остасының йомычкасы күп булыр, тимерченең акчасы күп булыр +○ 1893 ● 1894; 1895 +ОТ (1) ■ Унны тот, берне от ○ 7987 +ОТАЛМЫЙМ (1) ■ Иске көйләр белмим, яңаларын оталмыйм ○ 16453 +ОТТЫҢ (1) ■ Алдың - оттың, саттың - йоттың ○ 7848 +ОТЧЫГЫ (1) ■ Ашлыкның да отчыгы була ○ 1380 +ОТЫЛЫР (1) ■ Үз анасын яманлаган ят дошманга тотылыр; үз кешесен яманлаган ят дошманнан отылыр ○ 14245 +ОТЫП (2) ■ Эшләп алган - отып алган ○ 6223 ● 16368 +ОХШАГАН (1) ■ Атаң яхшы, анаң яхшы, кемгә охшаган син шакшы ○ 14465 +ОХШАМАСА (1) ■ Мал, иясенә охшамаса, харам булыр ○ 2383 +ОХШАМЫЙ (2) ■ Кулы эштән бушамый, эше эшкә охшамый ○ 6297 ● 14880 +ОХШАП (2) ■ Көн көнгә охшап тумас, көн саен кояш булмас ○ 897 ● 14355 +ОХШАР (9) ■ Мал иясенә охшар, имеш ○ 2384 ● 5921 (2); 7145 (2); 13947; 14345; 15059 (2) +ОХШАСА (1) ■ Ир бала - анасына, кыз бала атасына охшаса, бәхетле була, ди ○ 14444 +ОХШЫЙ (4) ■ Холыксыз кеше койрыксыз көймәгә охшый ○ 11305 ● 13099 (2); 14398 +ОХШЫЙМ (1) ■ Карга, казга охшыйм дип, ботын каерган ○ 3956 +ОЧ (2) ■ Тәвә кошы, "оч" дисәң - "мин тәвә", "йөк тарт" дисәң, "мин кош" ди икән ○ 4219 +● 12292 +ОЧА (16 | 1) ■ Милчәнең канаты зур да - оча алмый ○ 1426 ● 1485; 1525; 2327; 3835; 3840:1; +3880; 3884; 4002; 4087; 4455; 7655; 7676; 9549; 12263; 15782; 16000 +ОЧАЛМАГАН (1) ■ Очалмаган убыр өендәген убыр ○ 16745 +ОЧАЛМАС (3) ■ Йортта озак асралган кош мәңгегә очалмас ○ 3834 ● 4250; 4307 +ОЧАЛМАСА (1) ■ Лачыннан ни файда бар очалмаса ○ 4066 +ОЧАҢНЫ (1) ■ Берәүнең түшен җисәң, үзеңнең очаңны сайла ○ 9635 +ОЧАР (20) ■ Тулпар, аягы кызса, канатланып очар ○ 2803 ● 3825; 3842; 3867; 3879; 3899 (2); +3918 (2); 3929; 3940; 3961; 4238; 4239; 4403; 4432; 5693; 7471; 10493; 16597 +ОЧАРГА (2) ■ Очарга ирек бирмәсәң, яхшы карчыга да берни тотмас ○ 4032 ● 15146 +ОЧАРЫН (1) ■ Бала кош очарын белер, кунарын белмәс ○ 3826 +ОЧАСЫ (1) ■ Очасы кош ботакның очына кунар ○ 3868 +ОЧКАН (17) ■ Югары очкан түбән кунар ○ 706 ● 3866; 3873 (2); 3874; 3891; 4086; 4192; 4230 (2); +4782; 10624; 12023; 12792; 13318; 15122; 15723 +ОЧКАНДА (4 | 1) ■ Ояда ни күрсәң, очканда шуны күрерсең ○ 3840:2 ● 3845; 3922; 4023; 14828 +ОЧКАНЫ (1) ■ Чебен очканы ишетелерлек ○ 4853 +ОЧКАНЫНДА (1 | 1) ■ Кош баласы, оясында ни күрсә, очканында аны күргәй ○ 3840 ● 3840:3 +ОЧКЫН (2) ■ Очкын - төшкән җирен ягар ○ 8484 ● 8523 +ОЧКЫННАН (1) ■ Очкыннан пожар була ○ 8485 +ОЧКЫР (1) ■ Торымтайдан очкыр кош булмас, тургай ташлап каз алмас ○ 4218 +ОЧЛАДЫ (1) ■ Алла булып башлады, дуңгыз булып очлады ○ 2906 +ОЧЛАМАГАН (1) ■ Очлап чыккан - эшен бетергән, очламаган - көчен бетергән ○ 6116 +ОЧЛАНМАС (1) ■ Башланмаган эш очланмас ○ 6037 +ОЧЛАП (2) ■ Очлап чыккан - эшен бетергән, очламаган - көчен бетергән ○ 6116 ● 12194 +ОЧЛАРЫ (1) ■ Күпер башында тәртә очлары орынган ○ 7109 +ОЧЛЫ (3) ■ Яңа өйнең кандаласы очлы була, ди ○ 4831 ● 8720; 15545 +ОЧМА (2) ■ Яуга төшмим дип ярдан очма ○ 5672 ● 7604 +ОЧМАС (5 | 2) ■ Канаты бәйле кош очмас ○ 3836 ● 3860:1, :2; 3861; 4236; 6670; 16984 +ОЧМЫЙ (1) ■ Талпынган кош очмый калмас ○ 3870 +ОЧРАГАН (2) ■ Сайлаган - сазга, очраган - тазга ○ 12741 ● 16813 +ОЧРАГАНДА (2) ■ Эт очраганда таш булмый, таш очраганда эт булмый ○ 3621 (2) +ОЧРАМАСА (1) ■ Төлке өч ел арысланга очрамаса, арысланга әйләнә, ди ○ 2306 +ОЧРАР (4) ■ Ата алмаганга аң очрар ○ 2008 ● 6441; 6839 (2) +ОЧРАСАҢ (1) ■ Юлда тимерчегә очрасаң, сүзеңне урак-пычактан башларсың ○ 6939 +ОЧРАТМАС (1) ■ Ошатмаса очратмас ○ 12739 +ОЧРАШКАН (2) ■ Агач агач белән очрашкан, ди ○ 1645 ● 2277 +ОЧРАШЫРБЫЗ (1) ■ Базарда очрашкан куян тиреләре кебек очрашырбыз әле ○ 2277 +ОЧРЫЙ (2) ■ Балта да ботакка очрый ○ 1889 ● 16408 +ОЧСА (7 | 1) ■ Кош баласы, күп очса да, кунарга оя тапмас ○ 3839 ● 3848; 3975; 4080, :1; +4315 (2); 4424 +ОЧСАҢ (1) ■ Ярдан очсаң да, яуга бирелмә ○ 5659 +ОЧСЫЗ (7) ■ Очсыз алган тәмле ашамас ○ 7947 ● 7948; 7949; 8625; 8658; 8724; 16004 +ОЧСЫЗНЫҢ (2) ■ Очсызның арты тынычсыз ○ 7950 ● 7951 +ОЧТА (2) ■ Аргы очта туй бар дип, бирге очта биегән ○ 13331 (2) +ОЧТАН (1) ■ Икесе дә бер очтан кискән ○ 1986 +ОЧУ (2) ■ Кошларга иректә очу алтын читлектә торудан артыграк ○ 3853 ● 8572 +ОЧУЫННАН (1) ■ Карчыга очуыннан танулы ○ 4030 +ОЧЫ (13) ■ Эшнең очы - җаныңның тынычы ○ 6250 ● 6692 (2); 7082; 8681; 8711; 8735; 9244; +12387; 14713; 15674; 15956; 16611 +ОЧЫ-БАШЫ (1) ■ Эт эчәгесенең очы-башы булмас ○ 1336 +ОЧЫЛМЫЙ (1) ■ Бер канат белән очылмый ○ 3830 +ОЧЫН (2) ■ Йомгакның очын югалту ○ 8736 ● 15675 +ОЧЫНА (4) ■ Очасы кош ботакның очына кунар ○ 3868 ● 5144; 10329; 13531 +ОЧЫНГАН (2) ■ Телгә килсә очынган, эшкә килсә кычынган ○ 6303 ● 15678 +ОЧЫНДА (4) ■ Уен-уен унике, уен очында бер пике ○ 6686 ● 8752; 15274; 16587 +ОЧЫНМА (1) ■ Шатлык күрсәң очынма, кайгы күрсәң пошынма ○ 14961 +ОЧЫННАН (2) ■ Пычак очыннан сынар ○ 9950 ● 15003 +ОЧЫНЫП (1) ■ Карга чебеш ала, тавык очынып кала ○ 3980 +ОЧЫҢА ( | 1) ■ Яратмаган агачың, үлгәч, кабер баш очыңа үсәр ○ 1704:1 +ОЧЫҢДА (1) ■ Ай-һай телең, тел очыңда безең ○ 15662 +ОЧЫП (12) ■ Канатлы очып җитмәс җир, кайгаклы җитеп басмас җир ○ 226 ● 805; 3838; 3877; +3881; 3893; 3933; 4291; 7677; 7791; 10870; 15833 +ОЧЫРА (3) ■ Кошны канаты очыра ○ 3854 ● 5952; 10614 +ОЧЫРАЕМ (1) ■ Такта чәем - ачык чыраем, бөртек чәем - төртеп очыраем ○ 9494 +ОЧЫРМА ( | 1) ■ Һавадагы торнаны тотам дип, кулыңдагы чыпчыкны очырма ○ 4141:1 +ОЧЫРМАУ (1) ■ Өстеннән кош та очырмау ○ 3896 +ОЧЫРСАҢ (1) ■ Сүз чыпчык түгел, очырсаң тота алмассың ○ 16018 +ОЧЫРТМАСКА (1) ■ Очырырга җил көчле, очыртмаска ир көчле ○ 13564 +ОЧЫРУ (3) ■ Кабык сугып, чәүкә очыру ○ 1988 ● 4088; 8845 +ОЧЫРЫП (3) ■ Ай күргән, кояш алган, җил очырып киткән ○ 86 ● 3862; 8649 +ОЧЫРЫР (2) ■ Эт өрер, җил очырыр ○ 3667 ● 16984 +ОЧЫРЫРГА (1) ■ Очырырга җил көчле, очыртмаска ир көчле ○ 13564 +ОЧЫРЫРМЫН (1) ■ Көлеңне күккә очырырмын ○ 8563 +ОЧЫШЫННАН (1) ■ Карчыганың очышыннан, ир егетнең аяк басуыннан ○ 13555 +ОШАГАЧ (1) ■ Үз күңелеңә ошагач, кеше сүзенә карама ○ 12789 +ОШАК (2) ■ Ошак сөйләгәннең пычагы телендә ○ 15955 ● 15956 +ОШАКЧЫНЫҢ (1) ■ Ошакчының ошак сөйләми торса тел очы кычыта, ди ○ 15956 +ОШАМАСА (1) ■ Баланың анасына башка төше ошамаса, актыгында йокысы ошый ○ 14286 +ОШАМЫЙ (1) ■ Сүзе сүзгә ошамый, авызы сүздән бушамый ○ 16304 +ОШАСА (1) ■ Халыкка ошаса, тәкмәч ат ○ 5079 +ОШАСЫН (2) ■ Йөрешең илгә ошасын, сөйләгән сүзең миргә ошасын ○ 15876 (2) +ОШАТМАСА (1) ■ Ошатмаса очратмас ○ 12739 +ОШАТЫП (1) ■ Коллаучыга кыз ошатып булмас ○ 5841 +ОШЫЙ (4) ■ Ала карга гына ата-анасына ошый ○ 3932 ● 8615 (2); 14286 +ОЯ (9) ■ Кош баласы, күп очса да, кунарга оя тапмас ○ 3839 ● 3871; 3928; 4063; 4312; 11261; +11610; 13197; 14775 +ОЯГА (1) ■ Сыерчык, диңгез артына китсә дә, үзе туган ояга кайта ○ 4116 +ОЯДА ( | 1) ■ Ояда ни күрсәң, очканда шуны күрерсең ○ 3840:2 +ОЯЛА (7) ■ Ябалак оятыннан карчыга ояла ○ 4201 ● 10077 (2); 10530; 10546; 10669; 11248 +ОЯЛАМ (1) ■ Җитен: "Тырмага ияреп тишелеп чыгар идем дә, кешедән оялам", - дип әйтә, ди +○ 1574 +ОЯЛАР (1) ■ Авызыңны күккә ачма, карга оялар ○ 10542 +ОЯЛГАН (3) ■ Оялган кешенең азыгы тар ○ 11260 ● 11261; 11262 +ОЯЛГАННЫҢ (1) ■ Хатыныннан оялганның улы-кызы булмас ○ 13748 +ОЯЛГАНЫ (1) ■ Имән агачның иелгәне - сынганы, ир егетнең оялганы - үлгәне ○ 13459 +ОЯЛМАГАН (5) ■ Оялмаган боермаганны ашар ○ 9678 ● 11157; 11263; 11264; 16210 +ОЯЛМАС (2) ■ Төкәнмәс хәзинәм булганчы оялмас йөзем булсын ○ 11296 ● 16210 +ОЯЛСА (1) ■ Оялса - үз бите, биртелсә - үз биле ○ 11383 +ОЯЛСАҢ (1) ■ Оялсаң, ач калырсың ○ 11265 +ОЯЛТ (1) ■ Бирмәгәнне биреп оялт ○ 8124 +ОЯЛТЫП (1) ■ Явызлар куркытып буйсындырыр, изгеләр оялтып буйсындырыр ○ 12201 +ОЯЛЧАН (6) ■ Оялчан кешенең ризыгы тар була ○ 11266 ● 12190; 12902; 13034; 13885 (2) +ОЯЛЫ (1) ■ Ырулы ил - оялы каз ○ 5093 +ОЯЛЫЙ (2) ■ Чебенле җиргә черки оялый ○ 4816 ● 16798 +ОЯЛЫР (1) ■ Аз сүзле аз оялыр ○ 15744 +ОЯЛЫШ (1) ■ Оялыш - күздә, күрек - авызда ○ 11267 +ОЯМ (1) ■ "Алтын оям, үз җирем!" - дип әйтте, ди, бер сандугач ○ 4089 +ОЯНЫ (1) ■ Ояны ана кош ясый ○ 3869 +ОЯҢА (1) ■ Ояңа карап канат как, дугаңа карап кыңгырау так ○ 7067 +ОЯСЫ (11) ■ Бүре оясы сөяксез булмас ○ 2155 ● 3425; 3832; 3856; 3865; 3923; 3958; 4752; 4846; +8285; 10334 +ОЯСЫЗ (2) ■ Оясыз сандугач сайрамый ○ 4096 ● 13181 +ОЯСЫН (7) ■ Куркак кош оясын олы юл өстенә ясый ○ 3863 ● 3883; 4251; 4255; 4428; 4673; +ОЯСЫНА (9) ■ Төлке үз өнен тизәкләгәч, бурсык оясына күчә ○ 2307 ● 3357; 3438; 3622; 3674; +3884; 4216; 4792; 14481 +ОЯСЫНДА (8 | 2) ■ Арыслан оясында яткан сарыктан саклан ○ 2045 ● 3623; 3675; 3676; 3766; +3840, :1, :3; 3845; 3885 +ОЯСЫНЫҢ (2) ■ Саескан, үзе бур булгач, оясының түбәсен каплаган ○ 4083 ● 4650 +ОЯТ (26) ■ Югары менү - морат, аста калу - оят ○ 705 ● 3292; 7249; 7485; 7868 (2); 8181 (2); +9315; 9807; 10688; 10689; 11268-11270; 11359; 11384; 11594; 12043; 13118; 13835; 14437; +15422; 16091; 16153; 16830 +ОЯТКА (4) ■ Яхшы белән юлдаш булсаң җитәрсең син моратка, яман белән юлдаш булсаң +калырсың син оятка ○ 6973 ● 12211; 12312; 16514 +ОЯТЛАП (1) ■ Торна оятын оятлап, ябалак урман түренә качкан ○ 4136 +ОЯТЛЫ (2) ■ Оятлы кызарыр, оятсыз агарыр ○ 11271 ● 11272 +ОЯТЛЫНЫҢ (1) ■ Оялмаган кеше өчен оятлының йөзе кызарыр ○ 11264 +ОЯТНЫ (1) ■ Атадан ул туса - иге, ата юлын куса - иге, биленә садак буса - иге, битенә килер +оятны үзе белеп юса - иге, шушыларны кылмаса, барыннан да югы - иге ○ 14357 +ОЯТНЫҢ (1) ■ Оятның теше булмаса да кимерә ○ 11273 +ОЯТСЫЗ (6 | 1) ■ Катыра торган таракан оятсыз була ○ 4781 ● 5550:4; 11271; 11274; 12903; +12904; 13670 +ОЯТСЫЗЛЫК (3) ■ Кунакныкы - ике кич, өченче кич - сәдака, дүртенче кич - оятсызлык +○ 10136 ● 11275; 11276 +ОЯТСЫЗНЫҢ (1) ■ Оятсызның бите - киездер ите ○ 11277 +ОЯТЫ (11 | 1) ■ Казанның капкачы китсә, этнең ояты китә ○ 3486 ● 3489; 4978; 5954; 6251; +6720:1; 11356; 12388; 14135; 14452 (2); 16524 +ОЯТЫН (3) ■ Торна оятын оятлап, ябалак урман түренә качкан ○ 4136 ● 5892; 13940 +ОЯТЫННАН (1) ■ Ябалак оятыннан карчыга ояла ○ 4201 +ОЯТЫҢА (1) ■ Эшне эшләп чыксаң - эш, эшләнмәсә - оятыңа көч ○ 6243 +ӨЕ (20) ■ Куянның өе - урманда, мәченең өе - өйдә ○ 2267 (2) ● 3088; 4216; 5898; 7265; 7576; +8247; 8308 (2); 8309; 8312; 8331; 8387; 8388; 8434; 8705; 11228; 12919; 16173 +ӨЕЛЕР (1) ■ Колын егылса, колагына кырмыска өелер ○ 2843 +ӨЕМ (9) ■ Бәхетле чучка борынында бер өем тизәк белән туа, ди ○ 2875 ● 4216; 4684; 8227 (2); +8310; 8311; 8389; 11232 +ӨЕМГӘ (1) ■ "Өч өемгә өчәр-өчәр көлтә урдым, алай да каенанага ярамадым", - дип әйтте, ди, +бер килен ○ 14647 +ӨЕМЕН (1) ■ Ирнең ире ком өемен тау итә ○ 13543 +ӨЕН (6 | 1) ■ Адашканда гаеп юк, кайтып өен тапкан соң; ачылганда гаеп юк, алдан үзе япкан +соң ○ 6720 ● 6720:1; 8312; 11307; 11983; 12831; 15387 +ӨЕНӘ (21 | 1) ■ Аның өенә кояшның койрыгы терәлмәгән ○ 90 ● 1000; 3765; 5138; 8239; 8247; +8302; 8314; 8365; 8391; 9836; 10208; 12029; 12488; 12939; 12959; 13107; 13653, :1; 13852; +14565; 14590 +ӨЕНДӘ (25) ■ Үз өендә кырмыска да - Сөләйман ○ 4832 ● 6542; 8275; 8302; 8313; 8350; 8356; +8390; 8412; 8755 (2); 9406; 9407 (2); 9408 (2); 9469; 10011; 10034 (2); 10166; 11074; 13470; +14449; 15761 +ӨЕНДӘГЕН (1) ■ Очалмаган убыр өендәген убыр ○ 16745 +ӨЕННӘН (2) ■ Баланың тинтәк булуы өеннән, егетнең тинтәк булуы биеннән ○ 13997 ● 17031 +ӨЕҢ (8) ■ Бай булмасаң, бай төшәрлек өең булсын ○ 8234 ● 8285; 8315; 8316; 8348; 8349; 11337; +ӨЕҢӘ (10) ■ Эшләгәнең - өеңә, өйрәнгәнең - үзеңә ○ 6390 ● 8318; 8367 (2); 9657; 9791; 10076; +12170; 14116; 16207 +ӨЕҢДӘ (10) ■ Авылыңда ни барны башка авылдан сора, өеңдә ни барны күршедән сора ○ 5157 +● 5509; 8350-8352; 8832; 9402; 14007; 14089; 14090 +ӨЕҢДӘГЕ (5) ■ Өеңдәге хәлне күршеңнән сора ○ 5253 ● 8008; 8317; 8435; 10011 +ӨЕҢНӘН (1) ■ Киявең орышса, өеңнән чыгып кит; улың орышса, мич башына менеп утыр +○ 13410 +ӨЕҢНЕ (1) ■ Яхшы күршеңнән сораганчы, яман өеңне актар ○ 5250 +ӨЕҢНЕҢ (1) ■ Игенче булсаң, җиреңнең башында бул; хатын булсаң, өеңнең башында бул +○ 13639 +ӨЕРДӘ (1) ■ Азнаган айгырны өердә сына ○ 2757 +ӨЕРЕ (5) ■ Арыслан ат өеренә баш булса, арыслан өере булыр, арыслан өеренә ат баш булса, ат +өере булыр ○ 2033 (2) ● 3664; 4609; 5534 +ӨЕРЕН (3) ■ Айгыр өерен ташламас ○ 2759 ● 6962; 11983 +ӨЕРЕНӘ (2) ■ Арыслан ат өеренә баш булса, арыслан өере булыр, арыслан өеренә ат баш булса, +ат өере булыр ○ 2033 (2) +ӨЕРЕННӘН (1) ■ Өе барның өереннән билгеле ○ 8309 +ӨЕРЛЕ (2) ■ Өерле суыр өн казымас ○ 2342 ● 3758 +ӨЕРМӘ (1) ■ Өермә - шайтан туе ○ 16795 +ӨЗ (5) ■ Кулың җиткән ботакның алмасын өз ○ 1809 ● 10582; 13538; 15943; 16246 +ӨЗӘ (4) ■ Тана күзен сөзсә, үгез җебен өзә ○ 3278 ● 7171; 9378; 9578 +ӨЗӘЛӘР (2) ■ Котырган этнең койрыгын колагына җиткәнче өзәләр ○ 3506 ● 4377 +ӨЗӘҢГЕ (2) ■ Юлаучы - юмарт, өзәңге бавы унике кат ○ 6842 ● 14575 +ӨЗӘҢГЕДӘН (1) ■ Аттан төшсә дә, өзәңгедән төшми ○ 2749 +ӨЗӘР (3) ■ Тинтәк, типсә, тимер өзәр ○ 11685 ● 12698; 12801 +ӨЗӘРГӘ (1) ■ Ай, телен тартып өзәргә ○ 15661 +ӨЗӘРЛЕК (2) ■ Типсә тимер өзәрлек, басса бакыр өзәрлек ○ 332 (2) +ӨЗӘРСЕҢ (2) ■ Чәнечкесенә түзсәң, гөлен өзәрсең ○ 1323 ● 7042 +ӨЗГӘН (1) ■ Түзгән - тимерне дә өзгән ○ 11938 +ӨЗДЕРЕР (1) ■ Усал эт теленнән язар, хәйләкәр төлке койрыгын өздерер ○ 3534 +ӨЗДЕРМӘ (1) ■ Туктан токмач кистермә, ачтан салма өздермә ○ 9720 +ӨЗЕГЕ (1) ■ Хуҗалыкта иске аркан өзеге дә эшкә ярый ○ 7076 +ӨЗЕК (5) ■ Ара өзек булса, дуслык төзек була ○ 5293 ● 7105; 8105; 14472; 16428 +ӨЗЕЛӘ (8) ■ Арысланның уеннан төлкенең муены өзелә ○ 2058 ● 2371; 7062; 7090 (2); 8672; +8683; 10812 +ӨЗЕЛГӘН (1) ■ Өзелгән кылдан өзек җыр чыга ○ 16428 +ӨЗЕЛЕП (4) ■ Пешкән алма үзе өзелеп төшә ○ 1812 ● 3343; 14083; 14698 +ӨЗЕЛЕР (4) ■ Юан сузылганчы, нечкә өзелер ○ 623 ● 8723; 11068; 15126 +ӨЗЕЛМӘС (3) ■ Өзелмәс аркан, сүтелмәс төен булды ○ 7125 ● 8013; 11068 +ӨЗЕЛМӘСӘ (1) ■ Кырылмаса - кырык булыр, өзелмәсә - йөз булыр ○ 7933 +ӨЗЕЛСӘ (4) ■ Елан өчкә өзелсә дә, кәсәрткелек хәле бар ○ 4610 ● 4645; 10336; 16031 +ӨЗЕЛСЕН (1) ■ Тәмәке тартсаң, каты тарт: тизрәк өзелсен ○ 9847 +ӨЗЕП (3) ■ Ач этнең койрыгын тук эт өзеп алган ○ 3461 ● 14267; 16151 +ӨЗЛЕГЕРСЕҢ (1) ■ Күпне белсәң күзсенерсең, күп сөйләсәң өзлегерсең ○ 16621 +ӨЗМӘ (1) ■ Җимеш ашыйсың килсә, чәчәген өзмә ○ 1828 +ӨЗМӘГӘННЕ (1) ■ Үз өендә салма өзмәгәнне, кешегә барып токмач кисә ○ 9406 +ӨЗМӘС (1) ■ Учагыннан ут өзмәс, улын-кызын туйгызмас ○ 14305 +ӨЗМӘСӘҢ (1) ■ Еланның башын өзмәсәң, койрыгын өзүдән файда юк ○ 4641 +ӨЗМИЛӘР (1) ■ Бер абынган өчен ат муенын өзмиләр ○ 2630 +ӨЗСӘҢ (3) ■ Сырланның, үзен өзсәң дә, тамыры кала ○ 1303 ● 7042; 7084 +ӨЗСЕН (1) ■ Еланның башын дошманың өзсен ○ 4640 +ӨЗҮДӘН (1) ■ Еланның башын өзмәсәң, койрыгын өзүдән файда юк ○ 4641 +ӨЙ (103 | 2) ■ Яраксыз табылган таш өй почмагына китә ○ 205 ● 1591; 1757; 1965; 1968; 4112; +4415 (2); 4416; 4749 (2); 5047; 5251; 5422; 5791; 5965; 6787; 6902; 6935; 7989; 8235; 8249; 8269; +8277; 8284; 8299; 8305; 8306; 8310; 8311; 8319; 8320; 8321 (3); 8322; 8323; 8324, :1, :2; 8325; +8326 (2); 8327-8329; 8331; 8344; 8376; 8392-8394; 8397; 8591; 8604; 8662; 10002; 10056; 10109; +10126; 10144; 10150; 11610; 11777; 12893; 12976; 13220; 13228; 13238; 13370 (2); 13505; 13516; +13551 (2); 13554; 13669; 13710; 13711; 13715; 13773; 13830 (2); 13844 (2); 13878 (4); 13962; +13969 (2); 13970 (2); 14089; 14117; 14635; 15073; 15316; 15413; 15852; 16191 (2); 16379; 16606 +ӨЙГӘ (30 | 1) ■ Кояш кермәгән өйгә врач керер ○ 39 ● 528; 1379; 3619; 4110; 5743; 8140; 8249; +8273; 8287 (2); 8293; 8332; 8477; 9551; 9953; 10135; 10175; 10193; 13014:1; 13191 (2); 13361; +13534; 13763; 13897; 14077; 14770; 15376; 16359; 16710 +ӨЙГӘН (1) ■ Синең урагың урган, печәнең өйгән ○ 1501 +ӨЙГӘННӘН (1) ■ Өеңдә балаң булмаса, өй өйгәннән ни мәгънә ○ 14089 +ӨЙГӘЧӘ (1) ■ Күршелек хакы кырык өйгәчә ○ 5202 +ӨЙДӘ (60) ■ Җәен өйдә боз киптереп, кышын суган саталар ○ 1066 ● 2209; 2267; 3268; 4165; +5252; 5571; 5978; 6289; 6447; 6868; 7201; 7657; 8236; 8237 (2); 8248; 8289; 8291; 8304; 8333; +8448; 8916; 8934; 9125; 9467; 9484; 9566; 10003; 10146; 10907; 12940; 12950; 12952; 13016; +13313; 13340; 13398; 13455; 13478; 13493; 13516; 13588; 13597 (2); 13665; 13777; 13845; +13869 (2); 13971; 13972; 14001; 14130 (2); 14606; 15015; 15038 (2); 15566 +ӨЙДӘГЕ (8) ■ Тыштагы буран буран түгел, өйдәге буранга чыдап булмый ○ 1143 ● 1475; 4427; +6851; 6869; 6870; 8334; 12624 +ӨЙДӘГЕЛӘР (1) ■ Юлдагылар май имә, өйдәгеләр кан имә ○ 6852 +ӨЙДӘГЕСЕН (1) ■ Үрдәк: "Ризыгымның өйдәгесен тавык ашый, судагысын балык ашый", дип кайгырыр, имеш ○ 4425 +ӨЙДӘЙ (1) ■ Өеңә килгәндә өйдәй үпкәңне әйтмә ○ 8318 +ӨЙДӘН (12) ■ Кырык өйдән кырпулык ○ 5182 ● 5183; 5848; 8335; 10234; 11062; 13058; 13151; +13845; 14077; 14144 (2) +ӨЙДӘШ (4) ■ Өйдәш белән торганчы көндәш белән тор ○ 8336 ● 8337; 8338; 14789 +ӨЙДЕҢ (1) ■ Өй салуның ние бар: өйдең - өй, кактың - чөй ○ 8326 +ӨЙЛӘГӘ (1) ■ Тиле өйләгә кадәр генә көйле ○ 11646 +ӨЙЛӘДӘН (1) ■ Өйләдән калсаң да, өмәдән калма ○ 6266 +ӨЙЛӘНӘСЕҢ (1) ■ Синең өйләнәсең юк, минем кияүгә барасым юк ○ 13251 +ӨЙЛӘНГӘН (8) ■ Иртә торган белән иртә өйләнгән алданмас ○ 13167 ● 13168; 13169; 13216 (2); +13229; 13230; 15293 +ӨЙЛӘНГӘНДӘ (2) ■ Өйләнгәндә бар да бай ○ 13231 ● 13256 +ӨЙЛӘНГӘНЧЕ (1) ■ Акыллы өйләнгәнче тиленең улы булган ○ 11449 +ӨЙЛӘНГӘЧ (2) ■ Без өйләнгәч төн кыска булды ○ 13246 ● 13256 +ӨЙЛӘНДЕРГӘН (1) ■ Акыллы уйлап торганчы, тиле улын өйләндергән ○ 11445 +ӨЙЛӘНЕШСӘ (2) ■ Ике яхшы өйләнешсә - уңыш, ике яман өйләнешсә - көн-төн сугыш +○ 13161 (2) +ӨЙЛӘНМӘГӘН (5) ■ Өйләнмәгән егет кырык кызны алыр ○ 13108 ● 13137; 13230; 13233; 13234 +ӨЙЛӘНМӘГӘННЕҢ (1) ■ Өйләнмәгәннең тамыры корыр ○ 13235 +ӨЙЛӘНМӘС (1) ■ Буйдак, утызга хәтле үзе өйләнмәсә, утыздан соң куркып өйләнмәс ○ 13139 +ӨЙЛӘНМӘСӘ (1) ■ Буйдак, утызга хәтле үзе өйләнмәсә, утыздан соң куркып өйләнмәс ○ 13139 +ӨЙЛӘНМӘҮ (1) ■ Өйләнмәү - тозсыз аш кебек, өйләнү - күп борыч салган аш кебек ○ 13236 +ӨЙЛӘНМИ (2) ■ Ир өйләнми тәүфыйк тапмый ○ 13162 ● 13232 +ӨЙЛӘНМИЧӘ (1) ■ Үзең өйләнмичә торып, кеше хатыныннан көлмә ○ 13244 +ӨЙЛӘНҮ (6) ■ Өйләнмәү - тозсыз аш кебек, өйләнү - күп борыч салган аш кебек ○ 13236 +● 13237-13241 +ӨЙЛӘНҮНЕҢ (1) ■ Өй салуның ние бар, мүклисе дә чутлыйсы; өйләнүнең ние бар, кочаклыйсы да йоклыйсы ○ 13228 +ӨЙЛЕ (1) ■ Өйле көләр, өйсез бөләр ○ 8339 +ӨЙЛЕ-АТЛЫ (1) ■ Оятлы - өйле-атлы ○ 11272 +ӨЙЛЕГЕ (1) ■ Өйлеге юк кешелеген кияр, кешелеге юк кешенекен кияр ○ 8833 +ӨЙЛЕК (1) ■ Өйлек дип чөйлек алган ○ 8395 +ӨЙМӘГӘННЕҢ (1) ■ Өен яхшы өймәгәннең өе башына ишелер ○ 8312 +ӨЙНЕ (10) ■ Өйне эшләгән балта тышта кала ○ 1972 ● 8290; 8307; 8340-8342; 9141; 11541; +13909; 16964 +ӨЙНЕҢ (20) ■ Ут чыгасы өйнең тараканы алдан күчә, имеш ○ 4809 ● 4831; 8276; 8296; 8343; 8354; +8373; 8377; 8404; 12957; 13017; 13085 (2); 13101; 13401; 13846; 14091; 14229; 14606; 15067 +ӨЙ-ӨЙ (1) ■ "Өй-өй" ди-ди өянәкле булырсың ○ 8330 +ӨЙРӘ (8) ■ Борчаклы өйрә бер чара, ашап-ашап туймас бай чура ○ 9188 ● 9192; 9403; 9408; +9429; 9483; 9904; 11726 +ӨЙРӘЛӘРЕ (1) ■ Өйрәләре сыек икән, түбәләре кыек икән ○ 9514 +ӨЙРӘЛЕДӘ (1) ■ Өйрәледә бер кич, боткалыда ике кич ○ 9513 +ӨЙРӘЛЕК (3) ■ Өендә юк өйрәлек, кешедә кыла түрәлек ○ 8390 ● 9454; 9517 +ӨЙРӘН (14) ■ Суга кергәнче йөзәргә өйрән ○ 442 ● 3476; 4284; 6337; 6430 (2); 6765; 11472; +12347; 16540; 16565; 16581; 16589; 16657 +ӨЙРӘНӘ (5) ■ Тотылган аю биергә өйрәнә ○ 2106 ● 5190; 6429; 12619; 13962 +ӨЙРӘНӘЛӘР (1) ■ Кеше башында чәч алырга өйрәнәләр ○ 10281 +ӨЙРӘНӘСЕ (1) ■ Надан кешенең өйрәнәсе килмәс, өйрәтәсе килер ○ 16637 +ӨЙРӘНГӘН (10) ■ Тегермән ташы яларга өйрәнгән эт шул гадәтен ташлый алмас ○ 3526 +● 3860; 3876; 5683; 6397; 8101; 11338; 15140; 16521; 16904 +ӨЙРӘНГӘНДӘ (1) ■ Биергә өйрәнгәндә егылсаң да ярый ○ 16349 +ӨЙРӘНГӘНЕҢ (3) ■ Эшләгәнең атаң илә анаңа, өйрәнгәнең - үзеңә ○ 6388 ● 6389; 6390 +ӨЙРӘНГӘНЧЕ (1) ■ Бала, йөрергә өйрәнгәнче, үрмәләп йөри ○ 13933 +ӨЙРӘНГӘЧ (2) ■ Атым ач торырга өйрәнгәч кенә үлеп китте ○ 2601 ● 16898 +ӨЙРӘНДЕК (1) ■ Өйрәндек чәй эчәргә, оныттык җеп эрләргә ○ 9515 +ӨЙРӘНЕП (3) ■ Ачка өйрәнеп тә беткән, үлеп тә киткән ○ 9759 ● 11523; 16409 +ӨЙРӘНЕР (4) ■ Тутый сөйләшергә өйрәнер, кеше була алмас ○ 4162 ● 6431; 11450; 15186 +ӨЙРӘНЕРГӘ (1) ■ Яхшылыкка өйрәнергә өч ел кирәк, яманлыкка - өч сәгать тә җитә ○ 12368 +ӨЙРӘНЕРСЕҢ (2) ■ Өйрәнерсең, аягыңа кара сыер баскач ○ 11054 ● 16534 +ӨЙРӘНМӘГӘН (4) ■ Эшләргә өйрәнмәгән хуҗалык итә белмәс ○ 6232 ● 6391; 7287; 11742 +ӨЙРӘНМӘСӘҢ (1) ■ Тормыш өйрәтә, өйрәнмәсәң көйрәтә ○ 14751 +ӨЙРӘНМИ (1) ■ Икми иген шытмас, өйрәнми белем йокмас ○ 16580 +ӨЙРӘНМИЧӘ (2) ■ Өйрәнмичә хезмәт юк, хезмәт итми хөрмәт юк ○ 6398 ● 9617 +ӨЙРӘНСӘҢ (3) ■ Ни өйрәнсәң, шуны куарсың ○ 6360 ● 15133; 16649 +ӨЙРӘНҮ (2) ■ Бер ел гыйлем өйрәнү ике ел гыйбадәт кылудан хәерле ○ 16536 ● 16686 +ӨЙРӘНҮДӘ (1) ■ Өйрәнүдә гарьлек юк ○ 16687 +ӨЙРӘНҮЕҢ (1) ■ Эшең торса бер тәңкә, өйрәнүең - мең тәңкә ○ 6384 +ӨЙРӘНЧЕК (1) ■ Өйрәнчек остадан узган ○ 6399 +ӨЙРӘНЧЕККӘ (1) ■ Өйрәнчеккә - бәрәнчек ○ 6400 +ӨЙРӘҢ (1) ■ Кешенең боткасыннан үзеңнең өйрәң яхшы ○ 9281 +ӨЙРӘСЕ (4) ■ Артельнең өйрәсе куе ○ 6024 ● 8387; 9412; 11926 +ӨЙРӘСЕН (1) ■ Кеше өйрәсен суытып йөрмә ○ 9279 +ӨЙРӘТ (4) ■ Башта үзең өйрән, аннан кешене өйрәт ○ 6337 ● 13986 (2); 14074 +ӨЙРӘТӘ (14) ■ Заман үзе өйрәтә ○ 810 ● 2137; 4362; 6176; 6427; 7565 (2); 7570; 7615; 7851; +14744; 14745 (2); 14751 +ӨЙРӘТӘЛӘР (4) ■ Аюны да биергә өйрәтәләр ○ 2089 ● 13607; 15643; 16486 +ӨЙРӘТӘСЕ (1) ■ Надан кешенең өйрәнәсе килмәс, өйрәтәсе килер ○ 16637 +ӨЙРӘТЕЛМӘГӘН (1) ■ Өйрәтелмәгән аю биеми ○ 2107 +ӨЙРӘТЕР (5) ■ Эшли белсәң - эш үзеңне өйрәтер, эшли белмәсәң - йөдәтер ○ 6387 ● 6590; +9848; 11450; 11515 +ӨЙРӘТЕРГӘ (3) ■ Үзе эш белмәгән кешене өйрәтергә оста булыр ○ 6402 ● 14744; 17036 +ӨЙРӘТКӘН (2) ■ Бүгенге чикерткә кичәге чикерткәне чикылдарга өйрәткән ○ 4772 ● 12203 +ӨЙРӘТМӘ (4) ■ Ярдан торып ишәргә өйрәтмә ○ 7088 ● 7698; 11655; 16691 +ӨЙРӘТМИ (2) ■ Тавыкны күкәй өйрәтми ○ 4329 ● 7851 +ӨЙРӘТМИЛӘР (5) ■ Үгезне сөзәргә, балыкны йөзәргә өйрәтмиләр ○ 3316 ● 4108; 4418; 4465; 15189 +ӨЙРӘТСӘ (4) ■ Бүре баласын тотарга өйрәтсә, сарык баласын качарга өйрәтә ○ 2137 +● 14387 (2); 14744 +ӨЙРӘТТЕ (1) ■ Кем өйрәтте дисәләр, үзем белдем диген ○ 16702 +ӨЙРӘТҮ (1) ■ Ахмакны өйрәтү - үлгәнне терелтү ○ 11517 +ӨЙСӘҢ (2) ■ Өйсәң - күп, өләшсәң - аз ○ 8198 ● 8320 +ӨЙСЕЗ (3) ■ Өй корган уңар, өйсез кеше туңар ○ 8323 ● 8339; 13234 +ӨКЕ (1) ■ Өке - йоны белән, былбыл - өне белән ○ 4206 +ӨЛӘШӘ (2 | 2) ■ Өлешчегә өч өлеш, өләшә белмәсә бер дә юк ○ 8204 ● 8204:2, :2; 8207 +ӨЛӘШКӘНДӘ (6) ■ Өләшкәндә тартынасың, бүлешкәндә ярсынасың ○ 8205 ● 10836; 11758-11761 +ӨЛӘШКӘНЧЕ (1) ■ Өләшкәнче үлешмә ○ 8206 +ӨЛӘШМӘ (2) ■ Тиле белән тапма да, өләшмә дә ○ 11631 ● 11769 +ӨЛӘШСӘҢ (1) ■ Өйсәң - күп, өләшсәң - аз ○ 8198 +ӨЛӘШҮ (1) ■ Өләшү белән бүлешү бер түгел ○ 8208 +ӨЛГЕ (2) ■ Күңел биреп эшләгән эш өлге булыр, күңел бирми эшләгән эш көлке булыр ○ 6106 +● 12107 +ӨЛГЕЛЕ (2) ■ Өлгергән эш өлгеле ○ 6267 ● 14164 +ӨЛГЕРӘ (3) ■ Арпа алтмыш көндә өлгерә, бодай туксан көндә өлгерә ○ 1515 (2) ● 1521 +ӨЛГЕРГӘН (2) ■ Өлгергән өрек сабагында тормый ○ 1823 ● 6267 +ӨЛГЕРЕРСЕҢ (1) ■ Җәй көне йоклама, кыш көне өлгерерсең ○ 1013 +ӨЛГЕРМИ (1) ■ Юл буенда үскән орлык өлгерми ○ 1469 +ӨЛГЕРСӘ (1) ■ Алма вакытында өлгерсә дә, чир ашыгып килә ○ 15191 +ӨЛГЕСЕ (5) ■ Алдың - Казан өлгесе, артың - Мәскәү көзгесе ○ 719 ● 3920; 5260; 5838; 14528 +ӨЛЕШ (16) ■ Иртә торганга ике өлеш ○ 829 ● 6618 (2); 6648; 8106 (2); 8199; 8204; 11969 (2); +12693 (2); 12732; 14439 (2); 16395 +ӨЛЕШЕ (5) ■ Өлеше барның өмете бар ○ 8200 ● 9315; 12633; 13369; 14759 +ӨЛЕШЕМ (1) ■ Юлыма күрә йөрешем, үземә күрә өлешем ○ 6903 +ӨЛЕШЕННӘН (1) ■ Үпкәләгән өлешеннән коры калыр ○ 12632 +ӨЛЕШЕҢ (2) ■ Кайда өлешең, шунда көмешең ○ 8162 ● 8201 +ӨЛЕШЕҢӘ (1) ■ Өлешеңә чыккан көмешең ○ 8202 +ӨЛЕШЕҢНЕ (1) ■ Үз өлешеңне ташлап кеше көмешенә үрелмә ○ 8209 +ӨЛЕШЛЕ (1) ■ Җәйге яңгыр өлешле була ○ 1206 +ӨЛЕШТӘН (1) ■ Яманга ике өлештән берсе дә тими ○ 12245 +ӨЛЕШЧЕГӘ (2 | 1) ■ Өлешчегә ала каз ○ 8203 ● 8204, :1 +ӨЛКӘН (1) ■ Ата йөрәге таудан өлкән, ана йөрәге диңгездән тирән ○ 14409 +ӨЛКӘНЕ (2) ■ Бүренең өлкәне уламыйча кечкенәсе уламый ○ 2190 ● 2930 +ӨЛКӘННЕ (2) ■ Кечкенә малны макта, өлкәнне сакла ○ 2367 ● 15137 +ӨЛКӘННЕКЕНӘ (1) ■ Бер баланың авыруы ун өлкәннекенә тора ○ 14008 +ӨЛТЕРӘК (1) ■ Өлтерәк ир олтырак булыр ○ 13579 +ӨМӘ (2) ■ Башлаганда эшне үзем генә башлаган идем, өмә белән дә бетереп булмый ○ 6291 ● 6583 +ӨМӘГӘ (2) ■ Ялкау өмә итәр, тәмле тамак өмәгә барыр ○ 6583 ● 6584 +ӨМӘДӘН (1) ■ Өйләдән калсаң да, өмәдән калма ○ 6266 +ӨМӘЛЕ (1) ■ Өмәле этнең койрыгы өрә ○ 3759 +ӨМЕТ (19) ■ Ашаган малда өмет бар ○ 2350 ● 3497; 3524; 7326 (2); 9384; 9404; 9636; 11877; +12866; 13538; 14246; 14972; 15177 (2); 15943; 16855 (2); 17073 +ӨМЕТЕ (4) ■ Күршесенә өмете булган шәмсез ятыр ○ 5212 ● 8200; 10434; 11347 +ӨМЕТЕН (1) ■ Орлыгын ашаган кеше - өметен ашаган кеше ○ 1432 +ӨМЕТЕНӘ (1) ■ Акыллы хезмәтенә таяныр, ахмак - өметенә ○ 11447 +ӨМЕТЛЕ (1) ■ Өметле кош күкәйдә дә җырлый ○ 3878 +ӨМЕТСЕЗ (1) ■ Өметсез - шайтан ○ 16796 +ӨН (2) ■ Күп аю өн казымас ○ 2105 ● 2342 +ӨНӘМЛЕ (1) ■ Сөйгән ярның өне өнәмле ○ 12748 +ӨНӘМСЕЗ (1) ■ Өндәүсез кунак өнәмсез ○ 10203 +ӨНГӘ (1) ■ Бер өнгә ике аю сыймас ○ 2099 +ӨНДӘГЕ (1) ■ Өндәге төштә ○ 6705 +ӨНДӘЛМӘГӘН (1) ■ Өндәлмәгән кунак энә өстенә утырыр, чакырылмаган кунак чәнечкегә +утырыр ○ 10200 +ӨНДӘМСЕЗ (1) ■ Күндәм өндәмсез эшләр ○ 11874 +ӨНДӘСӘҢ (1) ■ Ишәкне утка өндәсәң, тирескә чабар ○ 2983 +ӨНДӘҮ (1) ■ Иблисне иманга өндәү ○ 16804 +ӨНДӘҮГӘ (1) ■ Өндәүгә килмәсә, йөндәүгә килер ○ 2419 +ӨНДӘҮЛЕГӘ (2) ■ Өндәүлегә ике мендәр, өндәүсезгә бите мендәр ○ 10201 ● 10202 +ӨНДӘҮСЕЗ (1) ■ Өндәүсез кунак өнәмсез ○ 10203 +ӨНДӘҮСЕЗГӘ (2) ■ Өндәүлегә ике мендәр, өндәүсезгә бите мендәр ○ 10201 ● 10202 +ӨНЕ (11) ■ Аю дисәң өне юк, бүре дисәң җоны юк ○ 2109 ● 2300; 4094; 4095; 4206; 5112; 5552; +6881; 12748; 13048; 14493 +ӨНЕН (2) ■ Арыслан, картайса, тычкан өнен күзәтер ○ 2040 ● 2307 +ӨНЕНӘ (6) ■ Бүре өненә кермичә балаларын тоталмассың ○ 2168 ● 2201; 4603; 4609; 4631; 4654 +ӨНЕНДӘ (2) ■ Төлке өнендә ятканчы, кырда сине арыслан ашасын ○ 2305 ● 11074 +ӨНЕННӘН (2) ■ Татлы тел еланны да өненнән чыгарыр ○ 15520 ● 16257 +ӨНЛЕДӘН (1) ■ Айгыр куйсаң өнледән куй, кучкар куйсаң йонлыдан куй ○ 2758 +ӨНСЕЗ (1) ■ Ашаганда мин телсез, эшләгәндә мин өнсез ○ 6290 +ӨҢ (1) ■ Өң булса да үз өең булсын, аю булса да үз ирең булсын ○ 13580 +ӨРӘ (24) ■ Көндез йөрсәң кеше күрә, төнлә йөрсәң эт өрә ○ 904 ● 3431; 3448; 3468; 3508; 3513; 3576; +3599; 3611; 3661; 3663 (2); 3671 (2); 3715; 3759; 3764; 3765; 3775; 3812; 3818; 3819; 10869; 15983 +ӨРӘК (1) ■ Килбәтен күргәч, өрәк өркер ○ 10730 +ӨРӘМ (1) ■ - Эт, ник өрәсең? - Син өргәнгә мин өрәм ○ 3618 +ӨРӘ-ӨРӘ (1) ■ Этнең, өрә-өрә, борыны шешәр ○ 3735 +ӨРӘСЕҢ (3) ■ - Эт, ник өрәсең? - Син өргәнгә мин өрәм ○ 3618 ● 3773; 3803 +ӨРГӘН (9) ■ Анасына өргән эт бүре авызына төшәр ○ 3451 ● 3467 (2); 3492; 3696; 3760; 3761; +3776; 6718 +ӨРГӘНГӘ (1) ■ - Эт, ник өрәсең? - Син өргәнгә мин өрәм ○ 3618 +ӨРГӘНЕ (2) ■ Ау этенең өргәне гаеп, йорт этенең өрмәгәне гаеп ○ 3455 ● 3750 +ӨРГӘННЕҢ (1) ■ Халык яндырган чыракны сүндерергә өргәннең сакалы көяр ○ 5077 +ӨРГӘНЧЕ (2) ■ Кеше-кара күргәнче, кара көчек өргәнче ○ 10482 ● 13725 +ӨРЕК (1) ■ Өлгергән өрек сабагында тормый ○ 1823 +ӨРЕККӘН (1) ■ Береккәннән яу өреккән ○ 4881 +ӨРЕККӘНЕМ (1) ■ Синнән курыкканым - кара куйдан өреккәнем ○ 11387 +ӨРЕКМӘС (1) ■ Алаша кибәннән өрекмәс ○ 2770 +ӨРЕЛМӘ (1) ■ Бай булсаң өрелмә, ярлы булсаң ярылма ○ 7164 +ӨРЕЛСӘ (1) ■ Бака, күпме өрелсә дә, үгез булалмый ○ 4569 +ӨРЕП (11 | 1) ■ Куркак эт өреп җиңәр ○ 3511 ● 3665; 3694; 7021; 9688; 9690; 10533, :1; 10536; +10548; 11595; 13105 +ӨРЕР (18) ■ Азган эт үз оясына кереп өрер ○ 3438 ● 3443; 3445; 3465; 3474; 3505; 3507; 3548; +3562; 3612; 3648; 3666; 3667; 3749; 3751; 3755; 6831; 13675 +ӨРЕРСЕҢ (1) ■ Эт белән уйнасаң өрерсең ○ 3572 +ӨРЕСЕ (3) ■ Ашның өресе аска төшми ○ 9140 ● 9413; 9925 +ӨРКӘЧ (1) ■ Бер дөядә ике өркәч, бере шилсә беренең көче юк ○ 2911 +ӨРКЕП (1) ■ Ахмак, алдындагы аштан өркеп, ачтан үлгән ○ 11499 +ӨРКЕР (3) ■ Яман эт бүрегә өрер, песидән өркер ○ 3751 ● 3864; 10730 +ӨРКЕТӘ (1) ■ Күренмәс түмгәк ат өркетә ○ 142 +ӨРКЕТЕП (1) ■ Алап сугып, ат өркетеп ○ 10021 +ӨРКЕТКӘН (2) ■ Бер камчы мең качырны өркеткән ○ 3000 ● 6185 +ӨРКЕТМӘ (1) ■ Өркетмә куянны, арыслан итәрсең ○ 2273 +ӨРЛЕГЕ (2) ■ Ана - өйнең өрлеге ○ 14229 ● 14408 +ӨРЛЕКСЕЗ (1) ■ Өрлексез өй салмыйлар ○ 8344 +ӨРМӘГӘН (2) ■ Өрмәгән урынга утыртмас ○ 742 ● 3762 +ӨРМӘГӘНЕ (1) ■ Ау этенең өргәне гаеп, йорт этенең өрмәгәне гаеп ○ 3455 +ӨРМӘГӘНЧЕ (1) ■ Җил өрмәгәнче каен башы кыймылдамый ○ 1188 +ӨРМӘС (5) ■ Ач эт тук эткә өрмәс ○ 3459 ● 3523; 3622; 3629; 8335 +ӨРМӘСӘ (3) ■ Эт өрмәсә, авызы кабара, ди ○ 3669 ● 3670; 3763 +ӨРМӘСЕН (1) ■ Эт булсын да өрмәсен! ○ 3578 +ӨРМИ (9) ■ Җил өрми, камыш бөгелми ○ 1189 ● 3454; 3491; 3517; 3533; 3668; 3746; 5499; 8570 +ӨРСӘ (7) ■ Куян туны эт өрсә дә ертыла, имеш ○ 2260 ● 3468; 3674; 3818; 4950; 8898; 8913 +ӨРСӘҢ (2) ■ Шүре белән өрсәң дә, шуннан артык тазармый ○ 8742 ● 10870 +ӨРТ (1) ■ Кеше гаебен өрт, үзеңнекен күр ○ 12520 +ӨРТЕНӘ (1) ■ Өртенә белми өртенгән - ят җирләре күренгән ○ 8834 +ӨРТЕНГӘН (1) ■ Өртенә белми өртенгән - ят җирләре күренгән ○ 8834 +ӨРҮ (3) ■ Акбайга җилдән куркып өрү дә - эш ○ 3442 ● 3609; 5279 +ӨРҮЧӘН (1) ■ Малы беткән кешенең эте өрүчән, аты йөремчән була ○ 7406 +ӨС (3) ■ Өс - нур, тамак - гүр ○ 8835 ● 9699; 9779 +ӨСӘККӘ (1) ■ Өсәккә кермәсә, исәпкә кермәс ○ 1476 +ӨСӘКТӘГЕ (1) ■ Кырдагы - кырда, өсәктәге - кесәдә ○ 1423 +ӨСКӘ (9) ■ Өскә куйсаң - аз, аска куйсаң - таз ○ 743 ● 1454; 7751; 8568; 8836; 8837; 14498; +14606; 16123 +ӨСКЕЛӘРЕН (1) ■ Агачның аскы ботаклары өскеләрен күтәрешә ○ 1664 +ӨСЛӘТЕРГӘ (1) ■ Эткә өсләтергә этең булсын ○ 3697 +ӨССИ (1) ■ Эткә - өсси, куянга - кач! ○ 3698 +ӨСТӘ (6) ■ Кое төптә булса да, сусаганны сугара; тау-таш өстә торса да, башка яный ○ 400 +● 716; 7515; 8115; 8991; 9765 +ӨСТӘ-БАШТА (1) ■ Ятыш-торыш байларча, өстә-башта юкарак ○ 7537 +ӨСТӘВЕНӘ (1) ■ Болай да хәерче, өстәвенә эт тә тешләде ○ 5989 +ӨСТӘГЕСЕН (1) ■ Өстәгесен уя, астагысын суя ○ 744 +ӨСТӘЛ (1) ■ Дуңгызны өстәл артына утыртсаң, аякларын өстәлгә куяр ○ 2895 +ӨСТӘЛГӘ (1) ■ Дуңгызны өстәл артына утыртсаң, аякларын өстәлгә куяр ○ 2895 +ӨСТӘЛЛӘРЕНЕҢ (1) ■ Өстәлләренең бер аягы түнде микән ○ 8449 +ӨСТӘН (8) ■ Астан кереп, өстән чыккан ○ 725 ● 726; 4517; 8883; 8949; 9429; 11797; 14105 +ӨСТЕ (12 | 1) ■ Асты - тәпи, өсте - тәти ○ 727 ● 727:1; 3487; 6173; 6707; 8848; 8849; 9028; 9312; +9430; 10557; 15561; 15677 +ӨСТЕ-БАШЫ (1) ■ Кара бака судан чыкмас, өсте-башы агармас ○ 4664 +ӨСТЕМӘ (1) ■ Үз өстемә тел сөйләү ○ 15716 +ӨСТЕН (3) ■ Ике кешенең берсе өстен, бер кешенең бүрке өстен ○ 4908 (2) ● 8997 +ӨСТЕНӘ (43) ■ Ай - кояш булса, кеше өстенә чыгып карамас иде ○ 85 ● 93; 105; 1005; 1215; +1641; 1882; 1999; 2004; 2272; 2323; 2535; 2937; 3368; 3863; 4601; 4957; 5265; 5526; 5548; +6242; 6270; 7529; 7554 (2); 7555; 7759; 8424; 8473; 10127 (2); 10200; 10655; 10905 (2); 11854; +12309 (2); 13330; 14344; 14988; 15353; 15363 +ӨСТЕНДӘ (39) ■ Таш өстендә таш калмау ○ 239 ● 1921; 2244; 2283; 2442; 4167; 4267; 4701; +4947; 4951-4953; 4954 (2); 4955; 5137; 5426; 5869; 5891; 6902; 6932; 7202 (2); 7476; 8264; +8749; 9423; 10505; 10804; 12153; 12998 (2); 13040; 13699; 14100; 14201; 14855; 17029 (2) +ӨСТЕНДӘГЕ (2) ■ Печән өстендәге эт кебек ○ 3783 ● 13063 +ӨСТЕННӘН (8) ■ Астыннан кисеп, өстеннән ямый ○ 728 ● 3896; 4956; 6420; 13146 (2); 13494; +ӨСТЕҢ (1) ■ Астың үлән, өстең су - тагы да сиңа ни кирәк? ○ 1353 +ӨСТЕҢӘ (4) ■ Хур күргән агачың гүр өстеңә күләгә булыр ○ 1704 ● 4957; 8999; 15270 +ӨСТЕҢДӘ (1) ■ Кеше өстендә бүрәнә дә җиңел, үз өстеңдә кура да авыр ○ 1921 +ӨСТЕҢНӘН (1) ■ Кимәгәнне киярсең, кигәннәр өстеңнән төшмәсен ○ 8799 +ӨСТЕРӘЛӘ ( | 1) ■ Дегет чиләген арбага тагып җибәрсәң, кая кадәрле дә өстерәлә ○ 7016:3 +ӨСТЕРИ (1) ■ Чуртанны диңгез өстери ○ 4523 +ӨТӘРГӘ (1) ■ Өтәргә дип барды, өтелеп кайтты ○ 5714 +ӨТЕЛЕП (1) ■ Өтәргә дип барды, өтелеп кайтты ○ 5714 +ӨТЕРГЕ (1) ■ Өтерге белән балык тоту ○ 4548 +ӨФ-ӨФ (1) ■ Кәбабен-шәрабен - өф-өф, исәбен-хисабын - ах-вах ○ 7918 +ӨЧ (66 | 2) ■ Эчмәм дигән коедан өч әйләнеп су эчәрсең ○ 483 ● 1001 (2); 1614; 1706; 1824; +2306; 2571 (2); 3188; 3405; 3465; 3982; 5174; 5398 (2); 5870; 5940; 6332; 6553; 6747; 7064; +7504; 8009; 8072; 8204, :2; 8207; 8306; 8826; 8958; 9067; 9427; 9746; 9812; 10004; 10006; +10096; 10128; 10144; 10190; 10204 (2); 11163; 12368 (2); 12467; 12481; 12701; 13067; 13242; +13257; 13294; 13344 (2); 13446 (2); 13641, :1; 13762; 13846; 13962; 14459 (2); 14647; 16366; +16414; 16734 +ӨЧАЯКНЫҢ (2) ■ Өчаякның бер аягы сынса, калган икесе сынмавыннан файда юк ○ 10005 +● 10006 +ӨЧӘРЛӘГӘН (1) ■ Өчәрләгән өзелмәс ○ 8013 +ӨЧӘР-ӨЧӘР (1) ■ "Өч өемгә өчәр-өчәр көлтә урдым, алай да каенанага ярамадым", - дип +әйтте, ди, бер килен ○ 14647 +ӨЧӘҮНЕҢ (1) ■ Зәгыйфь бәндә, шул өчәүнең кулына төшмә: муллага, казыйга, дәрвишкә ○ 16978 +ӨЧЕН (140) ■ Тауга менәргә сәләт кирәк, төшәр өчен сәбәп кирәк ○ 165 ● 756 (2); 825 (2); +839; 902 (2); 912 (2); 1016 (2); 1048; 1753; 2030; 2213; 2243; 2291; 2301; 2304; 2630; 2950; +3109 (2); 3185; 3358; 3380; 3417; 3567 (2); 3580; 3696; 3857; 4103; 4246; 4472; 4549; 4604; +4717; 4763; 4770; 4776; 4901; 4958 (2); 4993 (2); 5281; 5360; 5412 (2); 5428; 5770; 5786; +5789 (2); 6376; 6389 (2); 6431; 6615 (2); 7143; 7365 (2); 7388; 7654; 7696; 7796; 7831; 7886; +8400; 8620; 9002 (2); 9175; 9245; 9280; 9354; 9427; 9616 (2); 10057 (2); 10252; 10286; 10310; +10383; 10405; 10920; 11252; 11264; 11503; 11571; 11701 (2); 11964 (2); 12567 (2); 12641; 12669; +12740; 12980; 13174 (2); 13259; 13370; 13624 (2); 13737; 13954; 14243; 14255; 14269; 14272; +14438; 14616; 14737; 14843; 14871; 14943; 15063; 15218; 15344; 15362 (2); 15392 (2); 15562; +15803; 16140 (2); 16529; 16750; 16832 (2); 16834; 16867 (2) +ӨЧЕНЧЕ (7) ■ Төлке арысланны тәү күргәндә куркуыннан чак җаны чыкмаган, икенче күргәндә +"әссәламегаләйкем!" дигән, өченче күргәндә алдап киткән, ди ○ 2293 ● 3480; 4394; 5307; +8933; 10091; 10136 +ӨЧЕНЧЕСЕ (1) ■ Беренче хатын - тимер, икенчесе - чуен, өченчесе - пыяла, каты тотсаң да +уала ○ 13630 +ӨЧЕНЧЕСЕН (1) ■ Берсен кап, берсен йот, өченчесен әзер тот ○ 9631 +ӨЧЕНЧЕСЕНДӘ (2) ■ Бака бер сикерер, ике сикерер, өченчесендә базга төшәр ○ 4558 ● 4563 +ӨЧЕСЕ (1) ■ Икесе кешенеке, өчесе күршенеке ○ 5266 +ӨЧКӘ (5) ■ Елан өчкә өзелсә дә, кәсәрткелек хәле бар ○ 4610 ● 8010; 8011; 10141; 13487 +ӨЧЛЕНЕКЕ (1) ■ Икеленең шикелле, өчленеке тамаша ○ 14023 +ӨЧТӘ (1) ■ Өчтә көч ○ 8012 +ӨЧТӘН (2) ■ Өч, өчтән соң көч ○ 8009 ● 10190 +ӨШЕГӘН (1) ■ Көлмә кешедән, борының өшегән ○ 14991 +ӨШЕП (2) ■ Өшеп барганчы пешеп бар ○ 6871 ● 13317 +ӨШЕТМИ (1) ■ Салкынга өшетми, кайнарга пешерми ○ 1224 +ӨШИМЕН (1) ■ Туңамын туным юкка, өшимен эшем юкка ○ 8984 +ӨЯ (1) ■ Кырмыскалар зур түгел, күмәкләшкәч тау өя ○ 4798 +ӨЯЛӘП (1) ■ Нарат төз карап үсәр, өянке өяләп үсәр ○ 1746 +ӨЯЛӘР (1) ■ Эшне эшләгән кеше өстенә өяләр ○ 6242 +ӨЯНӘКЛЕ (1) ■ "Өй-өй" ди-ди өянәкле булырсың ○ 8330 +ӨЯНКЕ (1) ■ Нарат төз карап үсәр, өянке өяләп үсәр ○ 1746 +ПАДИШАҺЫМ (1) ■ Падишаһым, солтаным, иске чабата олтаным ○ 5994 +ПАЕН (1) ■ Күршеләр паен да салгансың ○ 5272 +ПАЙГА (1) ■ Байга кергәнче пайга кер ○ 7207 +ПАЙЛАШМЫЙ (1) ■ Ике эт бер сөякне пайлашмый ○ 3479 +ПАЙТӘХЕТКӘ ( | 1) ■ Ике дәрвиш бер паласка сыяр, ике патша бер пайтәхеткә сыймас ○ 16979:1 +ПАКИЗӘ (1) ■ Кыз булсаң, пакизә бул ○ 12986 +ПАКЬ (7) ■ Ак булмаса да, пакь булсын ○ 550 ● 652; 8807; 9336; 10950; 11112; 15959 +ПАКЬЛЕК (1) ■ Пакьлек сөйгән сау булыр ○ 15239 +ПАКЬЛЫЙ (1) ■ Сабын - тышны, турылык - эчне пакьлый ○ 12543 +ПАЛАСКА (1 | 1) ■ Ике дәрвиш бер паласка сыяр, ике патша җир йөзенә сыймас ○ 16979 ● 16979:1 +ПАЛЬТО (1) ■ Пальто белән чалма килешми ○ 9015 +ПАҢГЫ (1) ■ Паңгы булдыңмы - кер кызауга ○ 1296 +ПАР (5) ■ Пар күгәрченнәрдәй гөрләшеп торалар ○ 4056 ● 6622; 7566; 7904; 8643 +ПАРЛАП (2) ■ Ата бөркет аерым очар, бала бөркет парлап очар ○ 3918 ● 9059 +ПАРЛАШКАЧ (1) ■ Парлашу парлашкач була ○ 13199 +ПАРЛАШУ (1) ■ Парлашу парлашкач була ○ 13199 +ПАРЛЫ (1) ■ Салам да парлы казыкка эләгеп кала ○ 8626 +ПАРЛЫ-ПАРЛЫ (1) ■ Барысы да парлы-парлы, без генә моңлы-зарлы ○ 12799 +ПАРОХОД (1) ■ Телең пароход йөртә ○ 15707 +ПАРСЫЗ (1) ■ Ярсыз егет - парсыз мунча ○ 12912 +ПАРЫ (2) ■ Их, татар мунчасы, пары кызу булсачы ○ 8647 ● 12786 +ПАТША (27 | 1) ■ Куй кытлыгы вакытында кәҗәгә Габдрахман патша диерләр ○ 3015 ● 3992; +4381; 5801; 5861; 5862; 5863 (2); 5864; 5865; 5866 (2); 5867-5871; 5877 (2); 7795; 8239; 8367; +13649; 14012; 16650 (2); 16979, :1 +ПАТШАГА (3) ■ Шайтанга туры кешедән файда юк, патшага ярлы кешедән файда юк ○ 5958 +● 16876; 16887 +ПАТШАДАН (3) ■ Патшадан курыкма, губернаторыннан курык ○ 5872 ● 5873; 6001 +ПАТШАЛАР (1) ■ Бәрәңге: "Мин патшалар авызына да керәм!" - дип әйтер, ди ○ 1596 +ПАТШАЛЫК (5) ■ Бер көн патшалык - ул да патшалык ○ 5755 (2) ● 5874; 5875; 13973 +ПАТШАЛЫКТАН (1) ■ Белем-белгечлек патшалыктан югары ○ 16492 +ПАТШАНЫ (3) ■ Артында патшаны да сүгәләр ○ 5722 ● 5876; 15172 +ПАТШАНЫКЫ (1) ■ Мужикның җаны - алланыкы, тәне - патшаныкы, аркасы - боярныкы, +шуннан калган азаплары - бар да үзенеке ○ 5858 +ПАТШАНЫҢ (8) ■ Байның - ызгышы, патшаның сугышы бетмәс ○ 5740 ● 5796; 5855; 58775880; 5990 +ПАТШАҢ (1) ■ Патшаң сукыр булса, бер күзеңне кысып үт ○ 5881 +ПАТШАСЫ (3) ■ Тимер - агачның патшасы ○ 295 ● 2643; 7822 +ПАТШАСЫННАН (1) ■ Кол хуҗасыннан борын аш җимәс, би патшасыннан борын аш җимәс +○ 5835 +ПӘҖИ (1) ■ Пәҗи килегә кермичә, мае чыкмас ○ 1559 +ПӘЙГАМБӘР (2) ■ Нух пәйгамбәр заманыннан ○ 1054 ● 16874 +ПӘКЕ (3) ■ Оста кулда балта да - пәке ○ 6364 ● 9934; 10015 +ПӘКЕДЕР (1) ■ Мөселманлык икедер: комган белән пәкедер ○ 16825 +ПӘКЕҢ (2) ■ Яман юлдашың булса, яныңда пәкең булсын ○ 6969 ● 12235 +ПӘРӘВЕЗ (2) ■ Үрмәкүч пәрәвез сузарга оста, корт балавыз сузарга оста ○ 4750 ● 4846 +ПӘРӘВЕЗГӘ (1) ■ Пәрәвезгә эләккән чебендәй ○ 4847 +ПӘРӘМӘЧ (1) ■ Майламый пәрәмәч пешми ○ 9303 +ПӘРӘМӘЧЕ (1) ■ Кәрче-мәрче, орлык пәрәмәче ○ 9472 +ПӘРДӘ (1) ■ Дәшмәү - акыллыга зиннәт, ахмакка - пәрдә ○ 15839 +ПӘРДӘЛЕ (1) ■ Яфрак астында пәрдәле җимеш торыр ○ 1820 +ПӘРИ (6) ■ Килен килә, килен килә - кечкенә өйгә пәри килә ○ 13361 ● 16724; 16746-16748; 16757 +ПӘРИДӘЙ (1) ■ Яман кием яшь кызны әбидәй, әбине пәридәй итәр ○ 8829 +ПӘРИЕ (2) ■ Юләрдән дию пәрие дә качкан ○ 11727 ● 13694 +ПӘРИЛЕ (1) ■ Ир өйдә күп утырса, өй пәриле булыр, имеш ○ 13516 +ПӘРИНЕҢ (1) ■ Һәр пәринең җене бар ○ 16802 +ПӘҺЛЕВАН (2) ■ Куян да баласын "Кушколак пәһлеван" дип йөртәдер, ди ○ 2251 ● 12517 +ПЕЛӘМӘННИК (1) ■ Пеләмәнник, ярык баш, син бит миңа карендәш ○ 14536 +ПЕЛӘШ (2) ■ Мин теләдем каләм каш, миңа булды пеләш баш ○ 10521 ● 15240 +ПЕЛЕНӘ (1) ■ Пеленә карама, фигыленә кара ○ 10796 +ПЕЛЛӘНМӘГӘН (1) ■ Пелләнмәгән - телләнгән ○ 10797 +ПЕРЕС (2) ■ Ишектәге песигә "перес!" дисәң, түрдәге песигә тияр ○ 3339 ● 3392 +ПЕСИ (20) ■ Ат мулла да, песи дә түгел: яшерә белми ○ 2508 ● 3338; 3343; 3345; 3369-3376; +3378-3380; 3393; 3406; 3413; 12446; 14786 +ПЕСИГӘ (2) ■ Ишектәге песигә "перес!" дисәң, түрдәге песигә тияр ○ 3339 (2) +ПЕСИДӘН (3) ■ Ач песидән тычкан котылмас ○ 3337 ● 3582; 3751 +ПЕСИЕ (1) ■ Уңган хатынның эте симез була, ялкау хатынның - песие ○ 13702 +ПЕСИЕМ (1) ■ Песием, "перес", аягың-кулың дөрес, тычкан тотарга кереш ○ 3392 +ПЕСИЛӘР (1) ■ Эт юк илдә песиләр өрә ○ 3661 +ПЕСИНЕ (1) ■ Песине җиңеп, тычканнан җиңелгән ○ 3428 +ПЕСИНЕҢ (3 | 1) ■ Каплан - песинең агасы ○ 2328 ● 3377; 3404; 4203:1 +ПЕСНӘК (1) ■ Песнәк диңгезне яндыра алмый ○ 4071 +ПЕСНӘКНЕҢ (1) ■ Песнәкнең үзенә күрә бизмәне, бүдәнәнең үзенә күрә бакрачы ○ 4072 +ПЕТЕРБУРГ (1) ■ Петербург ни кушса, мулла шуны кушар ○ 17057 +ПЕЧӘ (1) ■ Һәркем үз буена карап тун печә ○ 8948 +ПЕЧӘН (20 | 2) ■ Яңгырда чапсаң, корыда печән җыярсың ○ 1168 ● 1297; 1298; 1320; 1322; 1340; +1349; 1358; 1364; 3624, :1, :2; 3783; 3797; 5164; 5277; 10218; 13314; 13796; 14578; 14940; 17085 +ПЕЧӘНГӘ (1) ■ Эт печәнгә ята да, үзе дә ашамый, башкага да ашатмый ○ 3625 +ПЕЧӘНЕ (3) ■ Сөймәгән печәне атның алдында торыр ○ 2682 ● 7492 (2) +печәне → урак-печәне +ПЕЧӘНЕҢ (1) ■ Синең урагың урган, печәнең өйгән ○ 1501 +ПЕЧӘННӘН (1) ■ Саламны печәннән аера алмау ○ 1499 +ПЕЧӘННЕ (2) ■ Берәү печәнне чалгы белән чаба, берәү дуга белән чаба ○ 1261 ● 16952 +ПЕЧКӘЧӘМ (1) ■ Печкәчәм дә баш, мин дә баш, биатайга сан да юк ○ 14662 +ПЕЧМӘГӘ (1) ■ Акка тук, печмәгә киндере юк ○ 9420 +ПЕШ (2) ■ Алма пеш, авызыма төш ○ 1840 ● 6326 +ПЕШӘ (6) ■ Югары куйсаң - пешә, түбән куйсаң - төшә ○ 701 ● 1141; 1826; 6436; 10105 (2) +ПЕШӘР (8) ■ Иртә барсаң ит пешәр, соңга калсаң бит пешәр ○ 824 (2) ● 4257; 5271; 11810; +14192; 14636 (2) +ПЕШӘРСЕҢ (1) ■ Әле чисең, пешәрсең, бу хәлеңнән төшәрсең ○ 9511 +ПЕШЕ (1) ■ Чыбыкны пеше чакта бөгәләр ○ 1958 +ПЕШЕП (1) ■ Өшеп барганчы пешеп бар ○ 6871 +ПЕШЕР (2) ■ Илдә юкны пешер, хатын ○ 5139 ● 13799 +ПЕШЕРӘ (12 | 1) ■ Ерактагы кояш җылы була, якын килсәң пешерә ○ 27:2 ● 1112 (2); 9408; +9469; 9902; 10008; 11726; 11978 (2); 13868 (2); 15134 +ПЕШЕРӘЛӘР (1) ■ Тудык, тудыка, бергә килсә, сүздән пешерәләр ботка ○ 13388 +ПЕШЕРГӘН (7) ■ Ике кеше пешергән аш я тозсыз, я тач тоз була ○ 9205 ● 9277; 9407; 9679; +12536; 13346; 15638 +ПЕШЕРГӘЧ (1) ■ Боткасын пешергәч маен жәлләмә ○ 9195 +ПЕШЕРЕП (7) ■ Арык иттән симез котлет пешереп булмый ○ 9110 ● 9200; 9452; 9481; 9486; +9945; 13783 +ПЕШЕРЕР (6) ■ Үз өендә өйрә пешерә белмәгән - кеше өендә ботка пешерер ○ 9408 ● 9476; +9503; 9508; 14914; 16177 +ПЕШЕРМӘ (1) ■ Ут якмыйча юача пешермә ○ 9364 +ПЕШЕРМИ (2) ■ Суга төшерми, утка пешерми ○ 526 ● 1224 +ПЕШЕРСӘ (1) ■ Аш пешерсә - апара, бите-кулы кап-кара ○ 9432 +ПЕШЕРСӘҢ (4) ■ Ашны бергә пешерсәң, куе була ○ 4870 ● 9137; 9194; 9677 +ПЕШЕРТМӘ (1) ■ Ачтан тәгам пешертмә, ялангачтан кием кистермә ○ 9583 +ПЕШЕРҮ (3) ■ Юктан юкамыш пешерү ○ 7652 ● 9258; 9416 +ПЕШЕРҮЕ (1) ■ Казанның, кайнап чыгуы озак булса да, пешерүе тиз ○ 9916 +ПЕШКӘГЕ (2) ■ Көймәсенә күрә ишкәге, гөбесенә күрә пешкәге ○ 7055 ● 10307 +ПЕШКӘК (1) ■ Кымызга пешкәк кирәк, ишәккә күсәк кирәк ○ 9288 +ПЕШКӘН (13 | 1) ■ Пешкән шалкан, төшкән-калган ○ 1636 ● 1789; 1812; 1816; 3336; 3389; 3395; +8515; 9176; 9316; 9317; 9690; 10533, :1 +ПЕШКӘНГӘ (1) ■ Үзең таба булгач, артың пешкәнгә үпкәләмә ○ 10012 +ПЕШКӘНДӘ (1) ■ Аш пешкәндә - кашык, сусаганда чүмеч кыйммәт ○ 9873 +ПЕШКӘНЧЕ (1) ■ Пешкәнче көткән, суынганчы үлгән ○ 9775 +ПЕШКӘЧ (1) ■ Бер авызың пешкәч икенче өреп кабарсың ○ 10548 +ПЕШМӘГӘН (6) ■ Пешмәгән җимештән катмаган как ○ 1849 ● 2295; 6471; 8481; 9118; 9512 +пешмәдем → тирләмәдем-пешмәдем +ПЕШМӘС (7 | 1) ■ Сусыз агачта сусыл җимеш пешмәс ○ 1814 ● 8126, :1; 8481; 11826; 11919; +11920; 15941 +ПЕШМӘСӘ (1) ■ Кунак килсә ит пешә, ит пешмәсә бит пешә ○ 10105 +ПЕШМИ (10) ■ Мич башында шалкан пешми ○ 1611 ● 6049; 7720 (2); 8465; 8474; 9219; 9303; +9881; 15532 +ПЕШСӘ (1 | 1) ■ Бирмәснең ашы пешмәс, пешсә дә чүмечкә чыкмас ○ 8126:1 ● 10536 +ПЕШТЕҢ (1) ■ Кая пештең - шунда төш ○ 13177 +ПЕШҮЕ (1) ■ Чәй - түгел борыч, чәйне салсаң сал бер уч, төшүе килсә, пешүе килер ○ 9374 +ПИКЕ (2) ■ Уен-уен унике, уен очында бер пике ○ 6686 ● 6692 +ПИМА (1) ■ Күрәчәгең булса, пима кигәндә аягың сынар ○ 14928 +ПИРЕ (1) ■ Син сөйлисең пирегә, пире сөйли кирегә ○ 16749 +ПИРЕГӘ (1) ■ Син сөйлисең пирегә, пире сөйли кирегә ○ 16749 +ПИРЕСЕ (1) ■ Файдасыз фәрештәдән әшнә дию пиресе яхшы ○ 16760 +ПИРЛӘР (1) ■ Ирләр - мунчадагы пирләр, хатыннар - кара каргалар, кызлар - кызыл гөлләр +○ 13866 +ПИРСЕЗ (1) ■ Мунча пирсез булмый, күл балыксыз булмый ○ 16743 +ПИТРАУ (1) ■ Вакытсыз сөйләмә, Питрау күкесе булырсың ○ 16271 +ПИТРАУГА (1) ■ Питрауга чаклы үләннең шифасы чәчәктә, питраудан соң - тамырда ○ 1299 +ПИТРАУДАН (3) ■ Питраудан соң кошлар сайравы бетә, җәйнең яртысы үтә ○ 930 ● 931; 1299 +ПИЧ (2) ■ Кунак булсаң, куркак бул, пич астындагы үрдәк бул ○ 10092 ● 13706 +ПИЧТӘ (1) ■ Монысы әле аның баласы, пичтә калгандыр анасы ○ 14304 +ПИЯШКӘ (1) ■ Тик торган пияшкә берәү дә кагылмый ○ 8490 +ПЛАН (3) ■ Эшләмәсәң план белән, ашарсың грамм белән ○ 6220 ● 6280; 6601 +ПЛАНСЫЗ (1) ■ Плансыз эш - тозсыз аш ○ 6117 +ПЛАНЫН (1 | 2) ■ Ябалакның планын куян белмәс ○ 4203 ● 4203:1, :2 +ПОДАУКА (1) ■ Батман бирсәң - күп булыр, подаука бирсәң аз булыр, почык бирсәң тамандыр +○ 8032 +ПОДАУКАГА ( | 1) ■ Иләктәген чиләккә, чиләкнекен подаукага ○ 10028:2 +ПОЕЗД (1) ■ Яхшы хәбәр ат белән йөрсә, яман хәбәр поезд белән йөри ○ 16198 +ПОЖАР (4) ■ Хәерчегә пожар куркыныч түгел ○ 5945 ● 8485; 8486; 8588 +ПОКРАУ (1) ■ Покрау үтте - кыш җитте ○ 932 +ПОЛНЫЙ ( | 1) ■ Ике хатын бергә килсә - сход, өч хатын бергә килсә - полный суд ○ 13641:1 +поп → мулла-поп +ПОРАМ (1) ■ Бар чагында - порам, юк чагында - алай да торам ○ 7635 +ПОРСАЛАНУ (1) ■ Койрыгы пешкән мәче кебек порсалану ○ 3389 +ПОСКЫН (1) ■ Поскын яуны постырыр ○ 5610 +ПОСТАУГА (1) ■ Начар постауга йон иярә ○ 8698 +ПОСТЫРЫР (2) ■ Поскын яуны постырыр ○ 5610 ● 13509 +ПОСЫП (1) ■ Ул анасы - губернатор, кыз анасы посып ятыр ○ 14296 +посып → качып-посып +ПОТ (12) ■ Кырдагы бодай - алтмыш пот, кайткач-суккач - алты пот ○ 1556 (2) ● 3910; 3913; +4217; 4727; 7982 (2); 8044; 8045; 8068; 13648 +ПОТЛАП (1) ■ Авыру потлап керә, мыскаллап чыга ○ 15173 +ПОТЫ (2) ■ Кабак бик зур да, поты бер тиен ○ 1604 ● 6658 +ПОТЫҢ (1) ■ Потың бер тиен ○ 8058 +ПОЧМАГЫНА (3) ■ Яраксыз табылган таш өй почмагына китә ○ 205 ● 8392; 8687 +ПОЧМАК (1) ■ Чәйнең тәмен чебен ала, почмак ямен килен ала ○ 13392 +ПОЧЫГЫ (2) ■ Йокының батманын йокласаң, почыгы кала ○ 6657 ● 8078 +ПОЧЫК (1) ■ Батман бирсәң - күп булыр, подаука бирсәң аз булыр, почык бирсәң тамандыр ○ 8032 +ПОША (1) ■ Бакылдамый торса, бакылдыкның эче поша; кеше бакылдык димиме дип, үзенең +коты оча ○ 15782 +ПОШАРСЫҢ (1) ■ Бала белән уйнама - чәчәрсең, бабай белән уйнама - пошарсың ○ 13925 +ПОШЕЛ (1) ■ Туп-турыдан туп пошел, кәкерегә не ходи ○ 6900 +ПОШКАННАН (1) ■ Эч пошканнан җыр файда ○ 16421 +ПОШМАН (2) ■ Кечкенә дошман зур пошман китерер ○ 5456 ● 5514 +ПОШМЫЙ (1) ■ Эшкә мавыккан кешенең эче пошмый ○ 6197 +ПОШСА (1) ■ Этнең эче пошса, койрык астын ялар ○ 3733 +ПОШУНЫҢ (1) ■ Эч пошуның дәвасы - эш ○ 6158 +ПОШЫКМА (2) ■ Үгез җиксәң ашыкма, җай йөргәнгә пошыкма ○ 3312 ● 12174 +ПОШЫКМАССЫҢ (1) ■ Бирергә ашыкма - пошыкмассың ○ 8122 +ПОШЫНМА (1) ■ Шатлык күрсәң очынма, кайгы күрсәң пошынма ○ 14961 +ПОШЫРА (1) ■ Йон тамакка тормый, эчне пошыра ○ 2361 +ПӨФ (1) ■ Утка кем "пөф" дисә, шуның сакалы көяр ○ 8513 +ПӨХТӘ (1) ■ Пөхтә кигән - матур кеше, шапшак кигән - шапшак кеше ○ 8808 +ПРИКАЗ (2) ■ Эт, түрә булса, сөяк җыярга приказ чыгарыр ○ 3645 ● 17064 +ПРОПАЛ (1) ■ Яңа кияү - янарал, иске кияү пропал ○ 13431 +ПУЛАТ (2) ■ Ашаган тамакка таш пулат киткән ○ 9598 ● 12784 +ПУЛЫМ (1) ■ Сатсам - пулым, асрасам - колым ○ 5995 +ПУМАЛА (1) ■ Киткән кыздан пумала курка ○ 12966 +ПУТАЛАК (1) ■ Путалак тактасы тулмый ○ 8374 +ПУТАЛЫГЫ (1) ■ Путалыгы сары инде - монда кызлар бар инде ○ 13072 +ПУТЬСЕЗ (1) ■ Беребез путьсез, беребез юлсыз ○ 6886 +ПЫЖЛАМЫЙ (1) ■ Артыннан котырган эт капса да пыжламый ○ 3772 +ПЫЖЫТКАН (1) ■ Кулы кычыткан - эшне пыжыткан ○ 10942 +ПЫЛАВЫ (1) ■ Алдында пылавы, йөрергә олавы ○ 9422 +ПЫЛАВЫННАН (2) ■ Туй пылавыннан эт карыны туймас ○ 3530 ● 9282 +ПЫЛАУ (9) ■ Бохар ханына: "Халык бик ачка үлә", - дип хәбәр иткәч, "Нигә пылау ашамыйлар?" - дип сораган, имеш ○ 5778 ● 5946; 6889; 7481; 9297; 14198; 15532; 15908; 15941 +ПЫЛДЫР-ПЫЛДЫР (1) ■ Ит кунмаган авызга пылдыр-пылдыр сүз бирә, ди; мие юк башка +бадырайган күз бирә, ди ○ 10564 +ПЫЛТАРА (1) ■ Ни ылтара, ни пылтара - калган ике уртада ○ 737 +ПЫР (1) ■ Чыпчык пыр иткәндә, йөрәге шыр итә ○ 4186 +ПЫРАГЫ (1) ■ Атың - яхшы булса - бу дөньяның пырагы ○ 2617 +ПЫЧАГЫ (8) ■ Останың пычагы булмас ○ 6369 ● 7300; 9423; 9946 (2); 13479; 13905; 15955 +ПЫЧАГЫНЫҢ (1) ■ Өй пычагының кыны булмас ○ 10002 +ПЫЧАГЫҢА (1) ■ Кәҗәнең сөте агып торган болак, эче тулы ылак, ите тамагыңа бап, тиресе +аягыңа кап, мөгезе пычагыңа сап, эчәгесен аршинга тарт, скрипкачыга сат ○ 3053 +ПЫЧАК (28 | 2) ■ Тимерчедә пычак - унике кочак ○ 314 ● 3283; 5888; 7741; 9886; 9887; 9926; +9947 (2); 9948-9950; 10016; 10017; 10025; 10026; 10038; 10207; 10822; 10843; 11278; 12440; +13779; 13961; 13994; 15457; 15502:1, :2; 15990; 16254 +пычак → балта-пычак +ПЫЧАККА (3) ■ Тимерче пычакка котаймас ○ 310 ● 10038; 13676 +ПЫЧАКНЫ (3) ■ Пычакны әүвәл үзеңә када, авыртмаса, күршеңә када ○ 5230 ● 9160; 9951 +ПЫЧАКНЫҢ (2) ■ Югалган пычакның сабы алтын ○ 9996 ● 15972 +пычактан → урак-пычактан +ПЫЧКЫ (2) ■ Пычкы сораганга - ышкы, ышкы сораганга пычкы тоттырмыйлар ○ 1930 (2) +ПЫЧКЫДАН (2) ■ Тирәк, ни юан булса да, пычкыдан котылмас ○ 1754 ● 1944 +ПЫЧКЫСЫ (1) ■ Кул пычкысы бүген миндә, иртәгә синдә хезмәт итә ○ 1925 +ПЫЧРАГЫ (3) ■ Кояшка балчык атма, пычрагы үзеңә төшәр ○ 44 ● 993; 6252 +ПЫЧРАК (3) ■ Пычрак суда кер юа ○ 517 ● 6472; 15224 +ПЫЧРАККА (2) ■ Алтын пычракка төшсә дә бәһасен җуймас ○ 7747 ● 7766 +ПЫЧРАКНЫ (1) ■ Су бөтен пычракны юа ала, тик хыянәтне юа алмый ○ 12549 +ПЫЧРАКТАН (1) ■ Әйләнгечтән юл туры, пычрактан юл коры ○ 6867 +ПЫЧРАНСА (2) ■ Кул пычранса, су белән юарсың, су пычранса, ни белән юарсың? ○ 407 (2) +ПЫЧРАТКАН (1) ■ Оясын пычраткан каз басып торыр ○ 4251 +ПЫЧРАТМА (1) ■ Кеше капкасына ук атма, ук атсаң да пычратма ○ 8618 +ПЫЧРАТМАС (2) ■ Бер сыер тугай пычратмас ○ 3155 ● 4255 +ПЫЧРАТЫР (1) ■ Бер сыерның койрыгы мең сыерны пычратыр ○ 3158 +ПЫЧРАТЫРСЫҢ (1) ■ Юләрдән ботка да, өйрә дә пешерә алмассың, бары чүлмәгеңне генә +пычратырсың ○ 11726 +ПЫШЛЫККАН (1) ■ Пышлыккан - мич башында кыш чыккан ○ 6495 +ПЫШТ (1) ■ Якында "пышт" иткән еракта "шарт" итеп ишетелер ○ 16144 +ПЫЯЛА (8) ■ Пыяла белән түбә ябу ○ 8375 ● 11039; 11196; 11213; 12993; 13630; 14831; 15050 +ПЫЯЛАЧЫНЫҢ (1) ■ Балтачының балтасы китек, пыялачының тәрәзәсе ватык ○ 1905 +РАВА (1) ■ Әт-тәмәке - трава, аны тартмак - рава ○ 9863 +РАД (2) ■ Брат братның көтү көткәненә рад ○ 14563 ● 14564 +РАЗЫЙ (1) ■ Барына разый бул, югына сабыр ит ○ 11824 +РАЙДА (1) ■ Үзем райда, әпәем крайда ○ 9516 +РАС (1) ■ Рас сүзгә ни кару ○ 15957 +РАСЛЫК (2) ■ Раслык күзне төртә ○ 15958 ● 15959 +РАСЛЫККА (1) ■ Яманлыкка мең юл, раслыкка бер юл ○ 12265 +РАСХОДЫҢНЫ (1) ■ Килеп чыкса бер юләр, барлык расходыңны түләр ○ 11601 +РАШКЫ (1) ■ Тургай, яңгыр тисә, баласын яшерә, рашкы тисә, үз башын яшерә ○ 4157 +РАШТУАДА (1) ■ Раштуада бер көрәк кар бирмәс ○ 1055 +РӘВЕШЕН (1) ■ Өенә күрә җиһазын кыл, заманына күрә рәвешен кыл ○ 1000 +РӘГЫЯТЬ (2) ■ Патшалык - гаскәр белән, гаскәр - мал белән, мал - рәгыять белән, рәгыять гаделлек белән ○ 5874 (2) +РӘТЕ (3) ■ Һәр эшнең рәте бар ○ 6405 ● 8475; 9061 +РӘТЛЕСЕ (1) ■ Рәтлесе килми, рәтсезе китми ○ 11385 +РӘТСЕЗЕ (1) ■ Рәтлесе килми, рәтсезе китми ○ 11385 +РӘТТӘН (1) ■ Иң яхшы көйне дә рәттән өч кат җырламыйлар ○ 16366 +РӘХӘТ (21) ■ Кыш рәхәт чанага, җәй рәхәт арбага ○ 867 (2) ● 971; 1459; 5042; 7707; 8313; 10078; +11233; 11458; 12114; 13745; 14774; 14782; 14864; 14866; 14943; 16061; 16187; 16193; 16959 +РӘХӘТЕ (10) ■ Бака рәхәте су белән ○ 4570 ● 10816 (2); 13368; 13637; 14817; 14973; 16540; 16660 (2) +РӘХӘТЕМНЕҢ (1) ■ Күлмәгемнең итәге юк, җиңе юк, рәхәтемнең чиге юк ○ 8976 +РӘХӘТЕН (2) ■ Малының рәхәтен күрә белмәгән бай көн дә ярлы ○ 7409 ● 14944 +РӘХӘТЕНӘ (1) ■ Эш сөйгән - сөенгән, рәхәтенә тиенгән ○ 6174 +РӘХӘТКӘ (1) ■ Әдәм баласы михнәткә түзә, рәхәткә түзми ○ 14966 +РӘХӘТЛӘНДЕК (1) ■ Бирдек Бибине кияүгә, рәхәтләндек буяуга ○ 13247 +РӘХӘТЛӘНЕП (1) ■ Эшләп акча тап, рәхәтләнеп ят ○ 6703 +РӘХӘТНЕ (2) ■ Авырлык күрмәгән рәхәтне белми ○ 14778 ● 14933 +РӘХӘТТӘ (1) ■ Бер карасаң рәхәттә, бер карасаң михнәттә ○ 14982 +РӘХӘТ-ТЫНЫЧ (1) ■ Ярым да юк, кайгым да юк, рәхәт-тыныч яшимен ○ 12808 +РӘХИМ (2) ■ Алырга барсаң, бар да "рәхим ит", сатканда берәү дә әйләнеп карамый ○ 7855 ● 11887 +рәхим → гафур-рәхим +РӘХИМЛЕ (1) ■ Рәхимсез кешедән рәхимле эт яхшы ○ 12159 +РӘХИМСЕЗ (1) ■ Рәхимсез кешедән рәхимле эт яхшы ○ 12159 +РӘХМӘТ (12) ■ Ләйсән - рәхмәт яңгыры ○ 1121 ● 5860; 6439; 10122; 10215-10217; 15757; +15796; 15905; 15960; 16289 +РӘХМӘТЕН (1) ■ Бай рәхмәтен ишеткәнче ярлының җаны чыгар ○ 7185 +РИЗА (2) ■ Кандала, кан эчәр өчен, ярыкта яшәргә дә риза ○ 4776 ● 6568 +РИЗАЛЫК (1) ■ Дәшмәү - ризалык билгесе ○ 15840 +РИЗЫГЫ (9) ■ Дуңгызның сөймәгән ризыгы алдына килер ○ 2898 ● 9201 (2); 9396; 10116; +11098; 11266; 13955; 17029 +РИЗЫГЫМНЫҢ (1) ■ Үрдәк: "Ризыгымның өйдәгесен тавык ашый, судагысын балык +ашый", - дип кайгырыр, имеш ○ 4425 +РИЗЫГЫН (2) ■ Бүре үз ризыгын үзе табар ○ 2169 ● 9185 +РИЗЫГЫНА (1) ■ Шайтан ризыгына бисмилла кирәк түгел ○ 16770 +РИЗЫГЫҢ (1) ■ Ризыгың булмаса, Кытайга барып та чәй эчә алмый кайтырсың ○ 9318 +РИЗЫК (8) ■ Игенче орлык чәчә - җирдән ризык юлын ача ○ 1406 ● 6028; 6153; 9319; 9327; +9389; 9393; 9404 +РИЗЫКЛЫ (1) ■ Ризыклы - ашка, язулы - яшькә ○ 9320 +РИЗЫКНЫ (2) ■ Алла ризыкны бирә, авызга үзе салмый ○ 9103 ● 14051 +РИЗЫКСЫЗ (1) ■ Кош борынсыз тумас, бала ризыксыз тумас ○ 14030 +РИЯЛЫДАН (1) ■ Риялыдан рәхим көтмә ○ 11887 +РОЗА (1) ■ Роза чәнечкесез булмас ○ 1300 +РӨХСӘТСЕЗ (2) ■ Чакырмый килгән кунакка рөхсәтсез китәргә ярый ○ 10185 ● 15970 +РУЗА (2) ■ Ашы юк руза тотар, эше юк намаз укыр ○ 16911 ● 16930 +РУМГА ( | 1) ■ Углың - Румга, кызың Кырымга китсен ○ 14142:1 +РУСЧАГА (1) ■ Татарчага - таман, русчага - яман ○ 15669 +РУСЧАНЫ (1) ■ Русчаны белмим, татарчаны аңламыйм ○ 15667 +РЫСКАЛЫ (1) ■ Ялкау тик ята, аның рыскалы арта ○ 6574 +САБА (1) ■ Ялгыз биядән саба тулмас ○ 2836 +саба → савыт-саба +САБАГЫ (3) ■ Мәкнең бер сабагы дару, бер сабагы агу ○ 1558 (2) ● 12489 +САБАГЫН (2) ■ Гөл сабагын терәшкән чыра да гөлгә төренә ○ 1268 ● 16695 +САБАГЫНДА (2) ■ Һәр гөл үз сабагында чәчәк ата ○ 1350 ● 1823 +САБАГЫҢ (1) ■ Алган сабагың бер булсын, катлавы мең булсын ○ 16463 +САБАК (3) ■ Кабат эшләнгән эш сабак булыр ○ 6064 ● 14737; 15139 +САБАККА (1) ■ Тиле суган сабакка уңар ○ 1620 +САБАКЛЫ (1) ■ Сабаклы түмә салмаклы, сабаксыз түмә салмаксыз; аталы бала ардаклы, атасыз +бала ардаксыз ○ 14374 +САБАКСЫЗ (1) ■ Сабаклы түмә салмаклы, сабаксыз түмә салмаксыз; аталы бала ардаклы, атасыз бала ардаксыз ○ 14374 +САБАН (6 | 1) ■ Актамыр сабан аударыр ○ 1252 ● 1433; 1530:1; 2807; 3303; 4300; 6671 +САБАНДА (4) ■ Сабанда килешкән ындырда сугышмас ○ 1434 ● 1435; 1436; 2729 +САБАННАН (1) ■ Актамыр атка булган үчен сабаннан алыр ○ 1251 +САБАННЫҢ (1) ■ Кырык мирнең көен көйләгәнче бер сабанның артын чөйләрсең ○ 5017 +САБАНЧЫ (1) ■ Сабанчы яңгыр тели, юлаучы - коргак ○ 1437 +САБАНЧЫГА (1) ■ Сабанчыга җир - ана, ялкауга - үги ана ○ 1438 +САБАНЫНЫҢ (1) ■ Сабанының чөе юк, бичәсенең көе юк ○ 13787 +САБАСЫНА (1) ■ Сакалына күрә эскәге, сабасына күрә пешкәге ○ 10307 +САБЫ (8 | 2) ■ Балта агачны кисмәс иде, агач сабы булмаса ○ 1886 ● 1892; 1933; 1978; 2441:1; +3927:1; 9681; 9996; 10039; 11519 +САБЫДАЙ (1) ■ Килгән җире киләп җебедәй, килмәгән җире киле сабыдай ○ 8690 +САБЫЙ (5) ■ Сакаллы сабый, йонлы кукы ○ 10360 ● 14041 (2); 14042; 15069 +САБЫЙГА (2) ■ Эт сабыйга тимәс ○ 3626 ● 14043 +САБЫН (15 | 2) ■ Идел чыкканчы балтасын бирә, Идел чыккач сабын да тоттырмый ○ 511 +● 1902; 1933:1, :2; 1979; 7081; 8809-8811; 8845; 8846; 9652; 9949; 11206; 11587; 12543; 14945 +САБЫНА (2) ■ Кашыгына тигән май сабына да тияр ○ 9271 ● 13906 +САБЫНДА (1) ■ Сабында да бар, кашыгында да бар ○ 9952 +САБЫНЛАП (2) ■ Кара карганы сабынлап юсаң да агармас ○ 3950 ● 14056 +САБЫННАН (1) ■ Гомер саплаяк түгел, сабыннан тота алмассың ○ 14714 +САБЫР (13) ■ Барына канәгать кыл, югына сабыр ит ○ 7583 ● 11491; 11808; 11824; 1188811894; 11977; 16902 +САБЫРЛЫ (2) ■ Дөньяда ике сабырлы бар: берсе балыкчы, берсе мәче ○ 11828 ● 11895 +САБЫРЛЫК (1) ■ Сабырлык куанычка илтер, ашыгу көенечкә илтер ○ 11896 +САБЫРСЫЗ (2) ■ Сабыр чыдый, сабырсыз җылый ○ 11892 ● 11895 +САБЫРСЫЗЛЫК (1) ■ Сабыр әдәм сансыз әҗер алыр, сабырсызлык башка кайгы салыр +○ 11894 +САБЫРСЫЗНЫҢ (1) ■ Сабырсызның эше тамырсыз ○ 11897 +САБЫРЫМ (1) ■ Кайтсаң - кабулым бар, кайтмасаң - сабырым бар ○ 11972 +САБЫШТЫРА (1) ■ Алтын сарысы сарыга сабыштыра ○ 7748 +САБЫШЫРСЫҢ (1) ■ Бирә-бирә бирәнгә сабышырсың ○ 8133 +САВА (1) ■ Берәү мөгез тота, икенчеләр сыер сава ○ 3160 +САВАБЫ (2) ■ Сүзенә күрә җавабы, җавабына күрә савабы ○ 16030 ● 16935 +САВАП (5) ■ Еланны кем үтерсә, шуңа савап ○ 4627 ● 6802; 13241; 16156; 16261 +САВАПЛЫ (3) ■ Чүлгә кое казыган - бер саваплы, сазга күпер салган - ике саваплы, юлга агач +утырткан - өч саваплы ○ 1706 (3) +САВАРЛАР (1) ■ Син туганчы кәҗә туса, сөтен саварлар иде ○ 14102 +САВАРСЫҢ (1) ■ Аннан әйбер алганчы, тавыктан сөт саварсың ○ 4347 +САВУ (1) ■ Сараннан акча сорау - үгез саву белән бер ○ 11915 +САВЫ (1) ■ Кардәшнең бае яхшы, хатынның савы яхшы ○ 13658 +САВЫГЫР (1) ■ Эшләгән савыгыр, эшләмәгән ябыгыр ○ 6209 +САВЫЛ (1) ■ Савыл арасы түгел, авыл арасы ○ 5276 +САВЫЛА (1) ■ Казгансаң - мал табыла, йөрәккә кан савыла ○ 7358 +САВЫЛДАН (1) ■ Савылдан килгән авылдагын куган ○ 5043 +САВЫМ (2) ■ Сәвердәге явым - савып торган савым ○ 944 ● 3232 +САВЫМСЫЗ (1) ■ Савымсыз туйга кем килер ○ 13281 +САВЫН (1) ■ Кырмыска да савын эчкән ○ 4787 +САВЫНГА (1) ■ Сыер савынга ярый, ат сугымга ярый ○ 3192 +САВЫНЧЫ (1) ■ Балчы кулыннан бал тамар, савынчы кулыннан сөт тамар ○ 4724 +САВЫП (6) ■ Сәвердәге явым - савып торган савым ○ 944 ● 3180; 3301; 3327; 3683; 6434 +САВЫР (1) ■ Ат үлсә, савыр мирас; ага үлсә, җиңги мирас ○ 14560 +САВЫТ (2) ■ Соңгы тамчыдан савыт тулар ○ 1124 ● 9891 +савыт → табак-савыт +САВЫТКА (1 | 1) ■ Һәр савытка бер капкач бар ○ 10019 ● 10028:3 +САВЫТНЫ (1) ■ Иске серкә савытны боза ○ 9222 +САВЫТ-САБА (2) ■ Савыт-саба шалтыраса, өйгә тәртип керә ○ 9953 ● 12952 +САВЫТСЫЗ (1) ■ Гыйшык - төтенсез ут, ачкычсыз йозак, дәвасыз авыру, савытсыз эчемлек, +йөксез авырлык, туктау урыны билгесез сәфәр ○ 12687 +САВЫТЫ (3) ■ Ярлы кешенең ашы булса, салырга савыты булмый ○ 7466 ● 9878; 9954 +САВЫТЫМ (1) ■ Тулды сабыр савытым ○ 11977 +САВЫТЫНА (1) ■ Өенә күрә капкасы, савытына күрә капкачы ○ 8391 +САВЫТЫНДА (1) ■ Үз савытында булмаганга салып булмый ○ 10010 +САВЫТЫҢА (1) ■ Салма савытыңа менеп төшәрмен ○ 9487 +САГАЙ (2) ■ Агай, алдан сагай ○ 14544 ● 14545 +САГАЙДАК (1) ■ Сакка сагайдак асу ○ 5699 +САГЫ (5) ■ Саклының сагы ятыр, саксызның башы юлда ятыр ○ 5613 ● 11898 (3); 14557 +САГЫЗ (4) ■ Саескан сагыз чәйни, карганың күзе кайный ○ 4076 ● 9321; 9322; 15824 +САГЫЗАК (1) ■ Сагызак, күпме безелдәсә дә, бал җыймас ○ 4805 +САГЫЗАКНЫҢ (1) ■ Сагызакның җиде еллыгы, чакса, кеше үтерә ○ 4806 +САГЫЗНЫ (3) ■ Сагызны чәйни белмәгән черетер ○ 9323 ● 9378; 15961 +САГЫНГАН (1) ■ Сагынган белән килмәк юк, саргайган белән үлмәк юк ○ 15384 +САГЫНГАНДА (2) ■ Ярлы тапканда, бай сагынганда ○ 7473 ● 12740 +САГЫНДЫРА (1) ■ Рәхәт булса да торган җир, сагындыра туган ил ○ 5042 +САГЫНУГА (1) ■ Әҗәл белән сагынуга дәва юк ○ 15394 +САГЫНЫП (3) ■ Былбылны алтын читлеккә япсаң да, үз тал-тирәген сагынып сайрар ○ 4093 +● 4101; 10158 +САГЫНЫР (1) ■ Читтә йөргән тарыгыр, туган илен сагыныр ○ 5091 +САГЫШ (9) ■ Иң зур сагыш - Ватан сагышы ○ 5002 ● 6639; 6713; 14790; 14879; 14881; 14945; +14946; 15879 +САГЫШЫ (2) ■ Иң зур сагыш - Ватан сагышы ○ 5002 ● 8627 +САДАК (2) ■ Атадан ул туса - иге, ата юлын куса - иге, биленә садак буса - иге, битенә килер +оятны үзе белеп юса - иге, шушыларны кылмаса, барыннан да югы - иге ○ 14357 ● 14392 +САДАКАДАН (1) ■ Йомшак сүз садакадан артык ○ 15872 +САЕН (58 | 3) ■ Йолдыз җемелдәгән саен күз йоммыйлар ○ 28 ● 31; 411; 702; 897; 953; 1377; +1781; 1784; 1950; 2235; 3391; 3419; 3535; 4038; 4400; 4401; 4504; 4620; 4649; 6633 (2); +6770 (2); 6809; 7342; 7708; 7943 (2); 8016; 8254; 8685 (2); 8779; 8865; 9256; 9260, :1, :2 (2); +9293; 9596; 9903; 9959; 10556; 10883; 11638; 13656; 14750; 15090; 15095 (2); 15268; 15771 (2); +15920; 15962 (2); 16400; 16715; 17055 +САЕРАК (1) ■ Күңел - баерак, диңгез - саерак ○ 11203 +САЕСКАН (17 | 1) ■ Карга, саескан йөрүен йөрим дип, үз йөрүен оныткан, имеш ○ 3977 ● 4018; +4035; 4074-4079; 4080, :1; 4081-4084; 4086-4088 +САЕСКАННАН (1) ■ Дошманга саесканнан сак бул, ябалактан уяу бул ○ 5327 +САЕСКАННЫҢ (1) ■ Саесканның койрыгы үзеннән шәп ○ 4085 +САЗ (8) ■ Алтын саз төбендә дә ялтырый ○ 258 ● 933; 1445; 7784; 13035; 16351; 16484; 16616 +САЗАН (1) ■ Сазан балыкның башын аша, җәен балыкның койрыгын аша ○ 4503 +САЗГА (8 | 1) ■ Көз чәчсәң көлгә чәч, яз чәчсәң сазга чәч ○ 1424 ● 1530:1; 1706; 2423; 6821; +11810; 12741; 13568; 15242 +САЗДА (1) ■ Тын сазда корт күп була ○ 191 +САЗЛЫГЫН (1) ■ Һәрбер көелте үз сазлыгын мактый ○ 4224 +САЗЛЫК (1) ■ Сазлык җир - җәйләүгә, кыска җеп бәйләүгә ярамый ○ 149 +САЗЛЫКТА (1) ■ Җен дигәнең саңгырау сазлыкта оялый ул ○ 16798 +САЗНЫ (1) ■ Дуңгыз сазны яратыр, кырчын тазны яратыр ○ 15215 +САЗЫ (2) ■ Язы булгач, сазы да булыр ○ 994 ● 12590 +САЗЫН (2) ■ Һәр бытбылдык үз сазын мактый ○ 3916 ● 4658 +САИЛЧЕ (1) ■ Йорт салынып беткәнче саилче ишектән керер ○ 5808 +САЙ (12) ■ Сай елга шалтырап ага, тирән елга - тавышсыз ○ 419 ● 420; 8905; 9470; 9680; +11420 (2); 12035 (2); 16471; 16922; 17000 +САЙГА (2) ■ Бай байга багар, су сайга агар ○ 7144 ● 16582 +САЙГАКТАН (2) ■ Берең тар сайгактан йөрсә, берең киң сайгактан йөри ○ 8238 (2) +САЙДА (1) ■ Сайда йөзгәннең арты күренә ○ 421 +САЙЛА (4) ■ Урын сайлама, күрше сайла ○ 5238 ● 8838; 9635; 12940 +САЙЛАГАН (5) ■ Кулы белмәгән куна сайлаган ○ 10939 ● 12709; 12719; 12741; 15242 +САЙЛАМА (4) ■ Урын сайлама, күрше сайла ○ 5238 ● 12940; 13055 (2) +САЙЛАМЫЙ (1) ■ Кол үзенә хуҗа сайламый, хуҗасы сайлый ○ 5836 +САЙЛАМЫЙЧА (1) ■ Кош та сайламыйча куакка кунмый ○ 3847 +САЙЛАНЧЫККА (1) ■ Сайланчыкка сай тустак ○ 9680 +САЙЛАНЫР (1) ■ Акчалы сайланыр ○ 7700 +САЙЛАП (3) ■ Менә сиңа мал - үзең сайлап ал ○ 8054 ● 9880; 13243 +САЙЛАР (5) ■ Ата алмаган җәя сайлар ○ 5538 ● 7127; 7784 (2); 15251 +САЙЛАСАҢ (1) ■ Күп сайласаң, хатынсыз калырсың ○ 12720 +САЙЛЫЙ (2) ■ Урманда агач күп, сайлый башласаң яраклысы юк ○ 1870 ● 5836 +САЙРАВЫ (1) ■ Питраудан соң кошлар сайравы бетә, җәйнең яртысы үтә ○ 930 +САЙРАВЫННАН (2) ■ Кош сайравыннан билгеле ○ 3846 ● 6718 +САЙРАГАН (1) ■ Сандугач шәп сайраган өчен читлеккә эләгә ○ 4103 +САЙРАГАНДА (2) ■ Очканда карлыгач узар, сайраганда сандугач узар ○ 4023 ● 4099 +САЙРАМАС (2) ■ Ишәк бакырганда сандугач сайрамас ○ 2955 ● 3359 +САЙРАМЫЙ (1) ■ Оясыз сандугач сайрамый ○ 4096 +САЙРАП (1) ■ Сандугач сайрап җиңәр, карга кычкырып җиңәр ○ 4100 +САЙРАР (1) ■ Былбылны алтын читлеккә япсаң да, үз тал-тирәген сагынып сайрар ○ 4093 +САЙРАРГА (1) ■ Сандугачны сайрарга өйрәтмиләр ○ 4108 +САЙРАРМЫН (1) ■ Саескан, сандугач кебек сайрармын дип, шыкырдык булып калган ○ 4079 +САЙРАТЫР (1) ■ Авыру елатыр, гыйшык сайратыр ○ 12664 +САЙРАУ (1) ■ Саескан сайрау белән сандугач булмас ○ 4077 +САЙРАУЧЫ (1) ■ Иң матур итеп сайраучы кош - сандугач; иң матур итеп сөйләүче кеше - яучы +○ 13171 +САЙРАШМАСАҢ (1) ■ Сабанда сайрашмасаң, уракта ыңгырашырсың ○ 1435 +САЙРАШЫР (1) ■ Ике туган, бергә килсә, сандугачтай сайрашыр ○ 14483 +САЙРЫЙ (7) ■ Сандугач сайрый дип карга да кычкырган ○ 4000 ● 4097; 4101; 4114; 4115; 4216; +САЙРЫЙЛАР (2) ■ Сандугачлар да, - тигәнәк башы, ди, йортлары - "үз илем, үз җирем" дип +сайрыйлар, ди ○ 4106 ● 4107 +САК (6) ■ Асыл кош - аягыннан, сак балык - саңагыннан ○ 3822 ● 5327; 7623; 11399; 15184; 16078 +САКАЛ (12) ■ Баш өчен сакал корбан ○ 10252 ● 10283; 10284; 10297; 10299-10301; 10320; +11414; 12832; 14055; 16364 +САКАЛГА (4) ■ Сакалга карама, акылга кара ○ 10302 ● 10303; 10312; 11620 +САКАЛДАН (1) ■ Мәкаль сакалдан олырак ○ 16390 +САКАЛЛЫ (4) ■ Сакаллы кеше - санлы кеше ○ 10304 ● 10305; 10306; 10360 +САКАЛ-МЫЕГЫ (1) ■ Арысланның ялы, ирнең сакал-мыегы ○ 13442 +САКАЛСЫЗ (2) ■ Сакалсыз кешегә һәркем үз сакалыннан бер бөртек бирсә, ул сакаллы була +○ 10306 ● 16397 +САКАЛСЫЗГА (1) ■ Хаҗ бүләге - сакалсызга тарак, намазсызга - дисбе, исереккә - зәмзәм ○ 16943 +САКАЛЫ (11) ■ Кәҗәнең туганда ук сакалы була ○ 3054 ● 3057; 5077; 7186 (2); 8513; 10305; +10361; 14372; 14538; 14784 +САКАЛЫМ (1) ■ Түбән төкерсәм - сакалым бар, югары төкерсәм - мыегым бар ○ 10588 +САКАЛЫМА (1) ■ Сакалыма кер кундырма ○ 10362 +САКАЛЫМДА (1) ■ Сакалымда җаным калды ○ 10363 +САКАЛЫН (2) ■ Юньсез бер көн мамык тазартса, өч көн сакалын тазартыр ○ 6553 ● 15014 +САКАЛЫНА (2) ■ Сакалына күрә эскәге, сабасына күрә пешкәге ○ 10307 ● 13857 +САКАЛЫННАН (2) ■ Мыегы җитмәгән сакалыннан урлар ○ 10295 ● 10306 +САКАЛЫҢ (2) ■ Кара сакалың кая барсаң да калмас ○ 10280 ● 10286 +САКАУ (3 | 1) ■ Алдан кычкырган күкенең теле сакау булыр ○ 4057:2 ● 4081; 15188; 15243 +САККА (1) ■ Сакка сагайдак асу ○ 5699 +САКЛА (13) ■ Сакла саламны - килер заманы ○ 1439 ● 1793; 2367; 5866; 7075; 9987; 10257; +11165; 11251; 12009; 12994; 15137; 16222 +САКЛАВЫ (2) ■ Дусны табу җиңел, саклавы авыр ○ 5395 ● 7706 +САКЛАГАНЧЫ (2) ■ Яшерен ачу саклаганчы, авызың ач та үпкәңне әйт ○ 12615 ● 12994 +САКЛАГАНЫҢ (1) ■ Иске киемне баплаганың - яңа киемне саклаганың ○ 8863 +САКЛАМА (3) ■ Акылың булса, ачу саклама ○ 12414 ● 12475; 12526 +САКЛАМАГАН (1) ■ Дусын сакламаган дошманга эләгер ○ 5408 +САКЛАМАСА (1) ■ Тол хатын - тулган ай, толлыгын сакламаса, йолдызга турала ○ 13678 +САКЛАМАСАҢ (2) ■ Күз - дәрья, күңел - пыяла: сакламасаң төшә дә уала ○ 11196 ● 14831 +САКЛАМЫЙ (2) ■ Мәче майны сакламый ○ 3355 ● 12563 +САКЛАН (12) ■ Тигәнәк арасында үскән чәчәктән саклан ○ 1307 ● 2045; 2663; 3761; 5355; 5504; +5796; 12120; 15775 (2); 15907; 16117 +САКЛАНА (2) ■ Кеше бүредән саклана, бүре - кешедән ○ 2195 ● 12624 +САКЛАНГАН (3) ■ Ашыккан - алда, сакланган - артта ○ 11809 ● 11899; 15244 +САКЛАНГАНГА (1) ■ Сакланганга бәла юк, сакланмаска дәва юк ○ 14947 +САКЛАНМАСКА (1) ■ Сакланганга бәла юк, сакланмаска дәва юк ○ 14947 +САКЛАНМЫЙЧА ( | 1) ■ Сакланмыйча сөйләсәң, авырмый үләрсең ○ 15777:2 +САКЛАНУДА (1) ■ Саклануда хурлык юк ○ 11900 +САКЛАНЫР (2) ■ Юньсез мактаныр, юньле сакланыр ○ 6556 ● 8531 +САКЛАП (3) ■ Суны учта саклап булмый ○ 452 ● 8831; 10498 +САКЛАР (8) ■ Дөя кинә саклар ○ 2916 ● 3531; 11435; 13721; 15498 (2); 15593; 16655 +САКЛАРГА (1) ■ Кәҗәне кәбестә сакларга кую ○ 3073 +САКЛАСАҢ (4) ■ Иске тимерне сакласаң, алтын булыр ○ 284 ● 1122; 5473; 11996 +САКЛАСЫН (2) ■ Алла сакласын, бака чакмасын: бака чакса, имен тапмассың ○ 4550 ● 12273 +САКЛАУ (4) ■ Куенында таш саклау ○ 230 ● 12995 (2); 13737 +САКЛАУЧЫ (2) ■ Байның ишек алдын саклаучы этләр үзеннән усалрак була ○ 7282 ● 12571 +САКЛЫ (1) ■ Төлке саклы бакчага керми ○ 2299 +САКЛЫГЫННАН (1) ■ Саескан саклыгыннан үлми, соклыгыннан үлә ○ 4078 +САКЛЫЙ (18) ■ Сарымсакны серкәгә салып тотсаң да, сигез ел исен саклый ○ 1615 ● 2082 (2); +2311; 3462; 3550 (2); 7802; 9534 (2); 11536; 11699; 12620; 13223 (2); 16424 (2); 16817 +САКЛЫЙМ (1) ■ Мөгезен саклыйм дип, колагыннан язган ○ 2445 +САКЛЫНЫҢ (1) ■ Саклының сагы ятыр, саксызның башы юлда ятыр ○ 5613 +САКСЫЗНЫҢ (1) ■ Саклының сагы ятыр, саксызның башы юлда ятыр ○ 5613 +САКЧЫЛЫКНЫ (1) ■ Гадел сакчылыкны эттән өйрән ○ 3476 +САЛ (17) ■ Иясен сыйлаганның этенә сөяк сал ○ 3484 ● 4579; 5388; 6999; 7518; 9368; 9370; 9374; +9427; 10085; 11285; 12121; 12358; 15052; 16372 (2); 16592 +САЛА (19) ■ Җәйгә чыкса, бытбылдык күкәй сала, тартайның көчәнеп арты тала ○ 3915 ● 4252; +4279; 4290; 4305; 4316; 4387; 5231; 5232; 7689; 7828; 8340; 9080; 9449; 10218; 14026; 14850; +16764; 17085 +САЛАВАТ (3) ■ Үткән эшкә салават, бүгенгесе виноват ○ 1003 ● 6271; 16931 +САЛАГА (1) ■ Кала хәлен беләсең килсә, салага бар ○ 5173 +САЛАДА (4) ■ Каланы макта, салада тор ○ 5176 ● 5233; 5268; 5277 +САЛАДАГЫ (1) ■ Каладагы ишетмәс, саладагы ишетер ○ 5175 +САЛАДАН (1) ■ Каланың күләсәсе саладан әйләнә ○ 5178 +САЛАДЫР (1) ■ Баладыр - бәладер, янган утка саладыр ○ 13963 +САЛАЛАР (1) ■ Ат суйган көнне ашка итне күп салалар ○ 2510 +САЛАМ (21) ■ Җил ягына салам кыстыру ○ 1243 ● 1381; 1500; 1513; 3294; 6780; 7538; 8294; +8376; 8381; 8626; 8832; 10364; 11187; 11621; 11792; 11798; 12408; 13625; 14325; 16700 +САЛАМГА (9) ■ Суга баткан - саламга ябышкан ○ 440 ● 502; 1123; 1498; 1560; 2676; 4429; +4743; 6897 +САЛАМДА (3) ■ Саламда торган ат саламга барырга гына ярый ○ 2676 ● 3163; 11796 +САЛАМНЫ (2) ■ Сакла саламны - килер заманы ○ 1439 ● 1499 +САЛАМЫ (5) ■ Алабута орлыгы булганчы солының саламы бул ○ 1256 ● 1526; 1542; 1581; 16298 +САЛАМЫНА (1) ■ Башын ал да, саламына ут төрт ○ 1383 +САЛАСЫ (2) ■ Ашка саласы тоз түгел, базар торасы кыз түгел ○ 13064 ● 13070 +САЛАСЫН (1) ■ Тавык кытакламаса, күкәй саласын кем белә ○ 4310 +САЛАСЫҢ (2) ■ Үзең карга булгач, кая барсаң да кара йомырка саласың ○ 4007 ● 9368 +САЛАЧА (1) ■ Салада бул салача, калада бул калача ○ 5233 +САЛГАН (22 | 1) ■ Ташка тамга салган ○ 240 ● 524; 1479; 1706; 3798; 4062; 4133; 4276; 4504; +5892; 6801-6803; 7521; 9260:2; 9324; 9417; 9460; 10212; 11696; 13236; 13844 (2) +САЛГАНДА (3) ■ Ана торна күкәй салганда, торыллык ботын ера ○ 4130 ● 4135; 8341 +САЛГАННЫ (2) ■ Безнең тавык күкәй салганны бөтен мәхәллә ишетә, күршенең байталы колынласа да, һич тавыш чыкмый ○ 5264 ● 9521 +САЛГАНСЫҢ (1) ■ Күршеләр паен да салгансың ○ 5272 +САЛГАНЧЫ (4) ■ Тавык, бер күкәй салганчы, бөтен мәхәлләне аякка бастырыр ○ 4303 ● 4318; +6916; 6935 +САЛГАНЫ (1) ■ Карның базга салганы да бетә ○ 1105 +САЛГАНЫҢ (1) ■ Тик торганнан ямау салганың артык ○ 6131 +САЛГАЧ (1) ■ Йомран тишегенә су салгач чыккан шикелле ○ 2344 +САЛДЫ (1) ■ Бер пар салды - барыбызга да чабынырга җитте ○ 8643 +САЛДЫМ (2) ■ Игенне иң элек бурага салдым диген, аннары уңыш алдым диген ○ 1403 ● 13249 +САЛДЫРА (1) ■ Яхшы сүз өй салдыра, яман сүз өй туздыра ○ 16191 +САЛДЫРМА (1) ■ Серен белмәгән атның авызлыгын салдырма ○ 2677 +САЛДЫРМАС (1) ■ Корчаңгы ат ияр салдырмас ○ 2664 +САЛДЫРЫП (1) ■ Чибәрлек белән чиркәү салдырып булмый, матурлык белән манара мандырып булмый ○ 10704 +САЛДЫРЫРГА (1) ■ Ирләрнең нужа камытын салдырырга ярамый ○ 13536 +САЛКЫН (22) ■ Аның тирәсендә талкан коры, су салкын ○ 494 ● 518; 519; 967; 1097; 1205; 1228; +4439; 5926; 6535; 8376; 8842; 10001; 10533; 11856 (2); 11923; 12695; 12742; 12962; 15356; 15904 +салкын → сап-салкын +САЛКЫНГА (1) ■ Салкынга өшетми, кайнарга пешерми ○ 1224 +САЛКЫНДА (1) ■ Башны - салкында, корсакны - ачлыкта, аякны җылыда сакла ○ 10257 +САЛКЫННАН (1) ■ Ачлыктан запас оның булсын, салкыннан запас туның булсын ○ 8888 +САЛМА (18) ■ Су күрмичә, итегеңне салма ○ 428 ● 489; 1284; 5118; 5430; 8284; 8418; 9254; +9406; 9427; 9487; 9692; 9720; 12008; 13121; 13220; 13378; 13839 +САЛМАГАН (2) ■ Алмаган тавык, салмаган йомырка, чебешләрне сата башлама ○ 4265 ● 4356 +САЛМАГАННЫ (1) ■ Казанга салмаганны кашык белән эзләмә ○ 9911 +САЛМАГЫ (1) ■ Бирмәкнең алмагы бар, алмакның салмагы бар ○ 8125 +САЛМАК (1) ■ Мәзәк сөйләшмәк - ашка тоз салмак ○ 16389 +САЛМАКЛЫ (1) ■ Сабаклы түмә салмаклы, сабаксыз түмә салмаксыз; аталы бала ардаклы, +атасыз бала ардаксыз ○ 14374 +САЛМАКСЫЗ (1) ■ Сабаклы түмә салмаклы, сабаксыз түмә салмаксыз; аталы бала ардаклы, +атасыз бала ардаксыз ○ 14374 +САЛМАЛЫДА (1) ■ Алмалыда бер көн, салмалыда бер көн ○ 1843 +САЛМАЛЫК (1) ■ Шөкер дигән көн бар: бер салмалык он бар ○ 9385 +САЛМАС (6) ■ Тәкә симергәнче итче күз салмас ○ 2409 ● 4287; 4288; 4312; 4313; 4779 +САЛМАСАҢ (2) ■ Эченә салмасаң, тышына чыкмас ○ 622 ● 9995 +САЛМАСЫ (1) ■ Килен салмасы кыек була ○ 13365 +САЛМАСЫН (2) ■ Ват каласын, юл өстенә салмасын ○ 5265 ● 9734 +САЛМАСЫНА (2) ■ Кеше салмасына катык булма ○ 9278 ● 13353 +САЛМЫЙ (7) ■ Аркылы яткан агачны буйга алып салмый ○ 1976 ● 4319; 8005; 8934; 9103; +10101; 10400 +САЛМЫЙЛАР (7) ■ Коега су салмыйлар ○ 401 ● 1811; 7997; 8344; 8603; 8870; 13524 +САЛМЫЙЧА (2) ■ Яңа өй салмыйча, искесен сүтмә ○ 8305 ● 8325 +САЛПЫ (2) ■ Салпы ягына салам кыстыру ○ 1500 ● 11621 +САЛСА (6) ■ Елан, кабыгын салса да, елан йөрәген үзенә калдыра ○ 4600 ● 12826; 13520 (2); +13521 (2) +САЛСАЛАР (1) ■ Казга кайсы казанга салсалар да барыбер ○ 4249 +САЛСАҢ (29) ■ Бүре баласын бүреккә салсаң, башы тәгәрәр ○ 2131 ● 2132; 2134; 2136; 2760; +2877; 2974; 2985; 6063; 6807; 7467; 8279; 8306; 8516; 8544; 8582 (2); 9147; 9374; 9910; 10451; +12982; 13454; 13915; 14056; 14185; 14856; 15271; 16020 +САЛУ (13) ■ Ку үләнгә үрт салу ○ 1356 ● 2438; 3251; 3799; 4703; 5708; 8589; 10025; 10833; +11375; 11762; 13165; 15919 +САЛУГА (1) ■ Өйләнү белән өй салуга алла юнь бирә ○ 13238 +САЛУДАН (1) ■ Каралты салудан элек түбәсен хәзерлә ○ 8613 +САЛУНЫҢ (2 | 2) ■ Өй салуның ние бар, мүкләсе дә чутласы ○ 8324:1 ● 8324:2; 8326; 13228 +САЛУСЫЗ (1) ■ Чакырусыз килгән кунак салусыз урынга утырыр ○ 10186 +САЛУЫ (1) ■ Кәҗәнең бакчага бер күз салуы да зыян ○ 3050 +САЛЫНА (1) ■ Күңелең булса, һәр эш җайга салына ○ 6359 +САЛЫНГАН (1) ■ Теленә салынган - эшендә абынган ○ 6124 +САЛЫНКЫ (1) ■ Аты салынкының үзе дә салынкы ○ 2593 +САЛЫНКЫНЫҢ (2) ■ Аты салынкының үзе дә салынкы ○ 2593 ● 6614 +САЛЫНМАГАН (1) ■ Кыз кеше - мыскалга салынмаган ак ефәк ○ 12989 +САЛЫНМЫЙ (1) ■ Урманга утын ташылмый, коега су салынмый ○ 1868 +САЛЫНСА (1) ■ Үзеңнеке салынса да күренми ○ 12073 +САЛЫНСАҢ (1) ■ Күрмәмешкә салынсаң, дөяне дә күрмәссең ○ 10453 +САЛЫНУ (1) ■ Кешенең юлдан чыгуы: берсе - малга кызыгу, икенчесе - теленә салыну ○ 7367 +САЛЫНЫП (2) ■ Йорт салынып беткәнче саилче ишектән керер ○ 5808 ● 9592 +САЛЫНЫР (1) ■ Чукрак ишетмәс, ишеткәнгә салыныр ○ 15327 +САЛЫП (21) ■ Урамдагы ташны күзлеген салып карый ○ 248 ● 305; 399; 1615; 2133; 3371; 4361; +5146; 7777; 8601; 9092; 9929; 10010; 10029; 10061; 10697; 11051; 11412; 11668; 13019; 16322 +САЛЫР (12) ■ Кыш көне эт тә: "Җәйгә чыксам сөяктән сарай салыр идем", - дип әйтер, ди +○ 866 ● 3364; 3644; 4268; 4790; 5832; 7026; 9206; 11603; 11859; 11894; 14578 +САЛЫРБЫЗ (2) ■ Без дә кеше булырбыз: атка кешән салырбыз ○ 2754 ● 11363 +САЛЫРГА (4) ■ Ярлы кешенең ашы булса, салырга савыты булмый ○ 7466 ● 7835; 10509; 10847 +САЛЫРЛАР (1) ■ Май чүлмәгенә гел май салырлар ○ 9941 +САЛЫРЛЫК (1) ■ Уймакка салырлык та акылы юк ○ 11774 +САЛЫРМЫН ( | 1) ■ Эт язга чыксам, сөяктән сарай салырмын дигән, җәйгә чыккач оныткан, +ди ○ 3644:2 +САЛЫРСЫҢ (1) ■ Алыска салырсың - якыннан алырсың ○ 674 +САЛЫШ (1) ■ Кул сугып алыш, чыгарып салыш ○ 8051 +САМАР (1) ■ Бер хатын: "Салам яна", - дисә, икенчесе: "Самар яна!" - дип әйтер, ди ○ 13625 +САМОВАР (3) ■ Самовар чәйнең алдын эч, кара чәйнең төбен эч ○ 9325 ● 10082; 10113 +САМОВАРЫ (1) ■ Хуҗасы ыжламый самовары чыжламый ○ 10177 +САМОВАРЫМ (1) ■ Утыр, кунагым, алты ай; кайна, самоварым, җиде ай ○ 10224 +САН (9) ■ Көчләп эшләттергән - эшкә сан түгел ○ 6100 ● 7316; 11378; 11665; 11901; 11902; +14662; 15092; 17013 +САНА (7) ■ Ай үткән соң көн сана, ел үткән соң ай сана ○ 751 (2) ● 3485; 5340; 7906 (2); 12455 +САНАВЫ (1) ■ Сәүдәгәр санавы белән байый ○ 7968 +САНАГАН (2) ■ Түбән җирдә бер түбә үзен тауга санаган ○ 193 ● 2199 +САНАГАННЫ (1) ■ Акча санаганны ярата ○ 7684 +САНАЛГАН (1) ■ Тигенгә тел кыймылдаткан - тиле булып саналган ○ 15627 +САНАЛМЫЙ (2) ■ Ишәк, барга саналса да, малга саналмый ○ 2956 ● 10055 +САНАЛСА (1) ■ Ишәк, барга саналса да, малга саналмый ○ 2956 +САНАМА (6) ■ Яфракка карап, алма санама ○ 1821 ● 2772; 12198 (2); 12280 (2) +САНАМАДЫМ (1) ■ Син акыл җыйганда мин дә таш санамадым ○ 11772 +САНАМАС (1) ■ Тимерче шакылдауны тавышка санамас ○ 312 +САНАМАУ (1) ■ Чүпкә дә санамау ○ 8443 +САНАМЫЙ (1) ■ Эт, туенда аягы сынмаса, ул туйны туйга санамый ○ 3639 +САНАМЫЙЛАР (1) ■ Чебешне яз санамыйлар, көз саныйлар ○ 4342 +САНАМЫЙЧА (1) ■ Санамыйча сигез димә ○ 7952 +САНАП (6 | 1) ■ Ат алсаң сынап ал, акча алсаң санап ал ○ 2470 ● 4850; 5678; 7709, :1; 8379; 13116 +САНАР (11) ■ Эт тау күләгәсендә чабар, тауны үз күләгәсе дип санар ○ 3635 ● 3984; 7229; 7749; +7815; 9328; 9556; 10926; 11500; 11622 (2) +САНАРГА (2) ■ Акча бакыр, санарга такыр ○ 7660 ● 7953 +САНАСАМ (1) ■ Базарга барганда мин баймын, акчам санасам - гидаймын ○ 8030 +САНАСАҢ (2) ■ Никадәр санасаң да, йөзнең яртысы илле ○ 7941 ● 11623 +САНАТКА ( | 1) ■ Кызлар әйтер әүвәл - санатка, соңыннан әйтер - солдатка ○ 13007:1 +САНАТНЫ (1) ■ Кызлар көтәләр санатны, булмаса сөяләр солдатны ○ 13007 +САНАТЫННАН (1) ■ Патшаны күргән күз санатыннан курыкмас ○ 5876 +САНАУ (4) ■ Йолдыз санау ○ 92 ● 4145; 7707; 8384 +САНАУДАН (2) ■ Акча санаудан туймый, ди ○ 7685 ● 13595 +САНАУЛЫ (3) ■ Санаулы көн тиз үтә ○ 934 ● 2156; 7686 +САНГА (1) ■ Исәпкә бар, санга юк ○ 8046 +САНДАЛ (2) ■ Калын сандал чүкечтән курыкмас ○ 287 ● 333 +САНДУГАЧ (31 | 2) ■ Агачтан сандугач кына ясамый ○ 1718 ● 2337; 2955; 3359; 3989:1; 4000; +4019; 4023; 4077; 4079; 4089; 4090; 4096-4105; 4112-4114; 4119:1; 4674; 4903; 6331; 6718; +12005; 13090; 13171 +САНДУГАЧКА (1) ■ Карлыгач сандугачка иярә алмас ○ 4020 +САНДУГАЧЛАР (2) ■ Сандугачлар да, - тигәнәк башы, ди, йортлары - "үз илем, үз җирем" дип +сайрыйлар, ди ○ 4106 ● 4107 +САНДУГАЧНЫ (3) ■ Сандугачны сайрарга өйрәтмиләр ○ 4108 ● 4109; 4110 +САНДУГАЧНЫҢ (2) ■ Питраудан соң сандугачның теле бетә, үләннең тәме бетә ○ 931 ● 4111 +САНДУГАЧТАЙ (1) ■ Ике туган, бергә килсә, сандугачтай сайрашыр ○ 14483 +САНДУГАЧТАН (1) ■ Карлыгачтан көнне сора, сандугачтан төнне сора ○ 4022 +САНДЫГЫ (1) ■ Берәүнең дә сандыгы буш булмый ○ 9882 +САНДЫГЫН (1) ■ Яза-яза сандыгын тутырган, укый белмичә авызын ачып утырган ○ 16707 +САНДЫКТА (3) ■ Бикле сандыкта җәүһәр ятыр ○ 275 ● 9884; 12984 +сандырак → сөяк-сандырак +САНЛАГАН (2) ■ Кешене санлаган - сандугач булган, үз атын санлаган - карга булган ○ 12005 (2) +САНЛЫ (2) ■ Санарга санлы булсын, сыйфатка затлы булсын ○ 7953 ● 10304 +САНЛЫГА (1) ■ Сансызга сан юк, санлыга юл юк ○ 11901 +САНСЫЗ (2) ■ Ялгыз кеше - сансыз кеше ○ 5102 ● 11894 +САНСЫЗГА (2) ■ Сансызга сан юк, санлыга юл юк ○ 11901 ● 11902 +САНТЫЙНЫҢ (1) ■ Сантыйның салпы ягына салам кыстыралар ○ 11621 +САНЫ (6) ■ Һәрнәрсәнең йөзе бар, йөз астында үзе бар, үлчәве бар, саны бар, кирәк булса тагы +бар ○ 638 ● 745; 2796; 4510; 6555; 12229 +САНЫЙ (3) ■ Аучы үзе йөрмәгән урманны ауга бай саный ○ 2012 ● 2303; 11623 +САНЫЙЛАР (2) ■ Чебешне көз саныйлар ○ 4341 ● 4342 +САНЫЙМ (1) ■ Саныйм утыз, була тугыз ○ 8059 +САНЫЙ-САНЫЙ (1) ■ Байның малын саный-саный ярлының шәме янып беткән ○ 7295 +САҢАГЫНА (1) ■ Балык алсаң саңагына кара, хатын алсаң ата-анасына кара ○ 13133 +САҢАГЫННАН (1) ■ Асыл кош - аягыннан, сак балык - саңагыннан ○ 3822 +САҢГЫРАУ (8) ■ Бай - саңгырау, түрә - сукыр ○ 5735 ● 13243; 15251; 15252; 15260; 15344; +16798; 17033 +САҢГЫРАУГА (6) ■ Саңгырауга ике азан әйтмиләр ○ 15253 ● 15254-15258 +САҢГЫРАУЛАТЫП (1) ■ Колагымны саңгыраулатып, күземне сукырайтып, ишетәсен ишетми, +күрәсен күрми яшим ○ 10486 +САҢГЫРАУНЫҢ (1) ■ Сукырның кулына төшмә, саңгырауның астына төшмә ○ 15273 +САП (5) ■ Кәҗәнең сөте агып торган болак, эче тулы ылак, ите тамагыңа бап, тиресе аягыңа кап, +мөгезе пычагыңа сап, эчәгесен аршинга тарт, скрипкачыга сат ○ 3053 ● 9930 (2); 12440; 14038 +САПЛАМЫ (1) ■ Кышның сапламы озын ○ 880 +САПЛАР (1) ■ Ялкау энәне озын саплар ○ 6578 +САПЛАУ (1) ■ Кәкрене кыекка саплау ○ 651 +САПЛАЯГЫ (1) ■ Саплаягы белән бирә, сабы белән төртә ○ 10039 +САПЛАЯК (1) ■ Гомер саплаяк түгел, сабыннан тота алмассың ○ 14714 +САПЛЫ (1) ■ Сапсыз сөңгедән саплы сәнәк яхшырак ○ 5612 +САПЛЫЙ (1) ■ Ипле сүз энә саплый ○ 15868 +САПЛЫК (1) ■ Бер агачтан уклык та чыгар, сөңге саплык та чыгар ○ 5555 +САПМА (1) ■ Чабатага баш сапма ○ 9091 +САП-САЛКЫН (2) ■ Сабыр төбе - саф алтын, ашыгу төбе сап-салкын ○ 11891 ● 16902 +САПСЫЗ (5) ■ Сапсыз балта агач чабарга ярамас ○ 1931 ● 1932; 5611; 5612; 6352 +САПТА (1) ■ Гаеп балтада да бар, сапта да ○ 12486 +САПТАН (1) ■ Сау алма саптан төшми ○ 1813 +САПТЫК (1) ■ Төрттек-тарттык - баш саптык, кактык-суктык - олтан кактык ○ 9087 +САПТЫРЫР (1) ■ Юл юлдашны таптырыр, юлдаш юлдан саптырыр ○ 6930 +САРАЕ (3) ■ Ташбака кая барса да, сарае үзе белән ○ 4682 ● 8627; 11923 +САРАЕМ (3) ■ Мәче: "Мич башында калаем, сәндерәдә сараем", - дип җырлый, имеш ○ 3356 +● 8227; 10337 +САРАЕН (1) ■ Атын урлаткач, сараен бикләүдә файда юк ○ 2606 +САРАЕНЫҢ (1) ■ Патша сараеның яңа хәбәре - урамның иске хәбәре ○ 5867 +САРАЙ (7 | 2) ■ Кыш көне эт тә: "Җәйгә чыксам сөяктән сарай салыр идем", - дип әйтер, ди +○ 866 ● 2467; 3644, :1, :2; 8603; 8628; 11213; 14325 +САРАЙГА (2) ■ Ике айгырны бер сарайга япмыйлар ○ 2765 ● 14865 +САРАЙЛЫДА (1) ■ Яуга барсаң - Тамьянда киңәш тот, дауга барсаң - Сарайлыда киңәш тот ○ 5671 +САРАН (21) ■ Ашлыкның йозагы - салам, акчаның йозагы - саран ○ 1381 ● 5950; 11792; 11832; +11849; 11903-11913; 11927; 11954; 11964; 13557; 16024 +САРАНА (1) ■ Сарана төбендә суган ятыр ○ 1301 +САРАНГА (2) ■ Кешегә көнең төшмәсен, саранга эшең төшмәсен ○ 11851 ● 11914 +САРАНДА (1) ■ Арыш тора саламда, акча тора саранда ○ 11796 +САРАНЛЫК (2) ■ Юмартлык дошманны да дус кылыр, саранлык балаларны да дошман кылыр +○ 11956 ● 13582 +САРАННАН (2) ■ Сараннан акча сорау - үгез саву белән бер ○ 11915 ● 11916 +САРАННЫ (2) ■ Акча саранны таный ○ 7687 ● 16386 +САРАННЫКЫ (2) ■ Саранныкы - тәләфкә ○ 11917 ● 11918 +САРАННЫҢ (12) ■ Еланның аягын күрмәссең, саранның сыен күрмәссең ○ 11829 ● 11856; +11919-11926; 11954; 11957 +САРАНЫ (1) ■ Хатынның - сараны, ирнең юмарты яхшы ○ 13741 +САРБАЙ (1) ■ Үзең сарык булгач, көтүчең Сарбай булганга үпкәләмә ○ 3121 +САРГАЕП (1) ■ Хатының яхшы булса, аргамак менәрсең; хатының яман булса, саргаеп кибәрсең +○ 13751 +САРГАЕР (1) ■ Аңарчы тешләрең саргаер әле ○ 10621 +САРГАЙГАН (1) ■ Сагынган белән килмәк юк, саргайган белән үлмәк юк ○ 15384 +САРГАЙМЫЙ (1) ■ Тирәкнең, тамыры черемичә, яфрагы саргаймый ○ 1756 +САРГАЙТА (2) ■ Кайгы ирне картайта, сагыш ирне саргайта ○ 14879 ● 14945 +САРГАЙТЫРГА (1) ■ - Кайгы, кая барасың? - Картайтырга барамын. - Сагыш, кая барасың? Саргайтырга барамын ○ 14881 +САРГАН (2) ■ Читтә сарган корт иле кем тапса - шуныкы ○ 4748 ● 13823 +САРГАЯ (2) ■ Имән бик каты агач та, аның да яфрагы саргая ○ 1727 ● 9824 +САРКЫТЫ (1) ■ Эркете булгач, саркыты да була ○ 9387 +саркыты → сыегы-саркыты +САРРАФ (1) ■ Алтын кыйммәтен сарраф белер ○ 7744 +САРРАФТАН (1) ■ Алтынны саррафтан сора, җәүһәрне - коемчыдан ○ 7767 +САРЫ (25 | 1) ■ Яшел төс - яз күрке, сары төс - көз күрке, ал да гөл - җәй күрке, ак төс - кыш +күрке ○ 624 ● 935; 1302; 1433; 1744; 3193; 3605, :1; 3692; 4354; 6022; 7796; 8811; 9149; 9330; +9417; 9488; 10652; 10672; 10673; 11890; 12962; 13072; 14946; 15245 (2) +САРЫГА (1) ■ Алтын сарысы сарыга сабыштыра ○ 7748 +САРЫГЫ (1) ■ Байның мең сарыгы арасында ярлының бер ятим бәрәнен бүре алган ○ 7296 +САРЫК (37 | 1) ■ Борчак чәчсәң, арасына сарык кереп ятарлык булсын ○ 1546 ● 2087; 2137; 2157; +2161; 2198; 2218; 2221; 3030; 3036; 3077; 3078; 3080; 3086 (2); 3087; 3089; 3102; 3103; 3107; +3108; 3109 (2); 3115; 3121; 3122; 3124-3126; 3127 (2); 3128; 3723:1; 7692; 11386 (2); 11927; 13297 +САРЫККА (7) ■ Бүре сарыкка: "Мин сине ашамас идем, син мине ашарсың", - дигән ○ 2158 +● 2174; 3025; 3110; 3123; 3624; 4153 +САРЫКЛАР (1) ■ Сарыклар курыксын дисәң, бүре булырга кирәк ○ 3111 +САРЫКЛАРГА ( | 1) ■ Эт печән ашамас, сарыкларга юл куймас ○ 3624:2 +САРЫКЛАРНЫ (1) ■ Бүре: "Сарыкларны буш көтәр идем", - дип сораган ○ 2159 +САРЫКЛАРЫ (1) ■ Алланың үзе әйдәгән сарыклары юк: берәүнекен берәүгә генә алып бирә +○ 16858 +САРЫКНЫ (7) ■ Бүре санаулы сарыкны да ашый ○ 2156 ● 2359 (2); 3076 (2); 3093; 3130 +САРЫКНЫКЫ (1) ■ Теле сарыкныкы, теше бүренеке ○ 15692 +САРЫКНЫҢ (6) ■ Сарыкның ничә сум торганын бүре каян белсен ○ 2200 ● 3079; 3082; 3112САРЫКТА (1) ■ Кайсы сарыкта, кайсы казда, әле төшмәгән базга ○ 9463 +САРЫКТАН (4) ■ Арыслан оясында яткан сарыктан саклан ○ 2045 ● 3115; 4361; 5882 +САРЫЛМА (1) ■ Ач утыр, теләнчелеккә сарылма ○ 5733 +САРЫМАЙ (1) ■ Сарымай - күп кешегә тарымай, ак май - кунаклардан артмай ○ 9326 +САРЫМСАК (4) ■ Сарымсак ашамаганның авызыннан ис килмәс ○ 1612 ● 1613; 10141; 14256 +САРЫМСАКНЫ (2) ■ Сарымсакны кияүгә биргәннәр, өч көн сасымаган ○ 1614 ● 1615 +САРЫНЫҢ ( | 1) ■ Караның ачуы чыкканчы сарының җаны чыгар ○ 10673:1 +САРЫП (1) ■ Киләп сарып йөрү ○ 8737 +САРЫР (1) ■ Кортның анасы кая кунса, күче шунда сарыр ○ 4737 +САРЫСЫ (4) ■ Гәрәбәнең агы да гәрәбә, сарысы да гәрәбә ○ 279 ● 565; 7748; 12593 +САСЫ (2) ■ Эт тә, ит эләкмәгәч, "сасы" ди ○ 3642 ● 9251 +САСЫГАН (2) ■ Былтыр үлгән карга быел сасыган ○ 3939 ● 9774 +САСЫМАГАН (1) ■ Сарымсакны кияүгә биргәннәр, өч көн сасымаган ○ 1614 +САСЫМАС (2) ■ Бал айнымас, сары май сасымас ○ 9149 ● 12946 +САСЫР (3) ■ Балыкның башы сасыр, яманның аягы сасыр ○ 12105 (2) ● 15937 +САСЫТМА (1) ■ Черегән суганны сасытма ○ 1623 +САТ (10) ■ Кәҗә тиресен кирәгәгә тарт, күнчегә сат ○ 3039 ● 3053; 4406; 5843; 7699; 7850; 7870; +7927; 7967; 14120 +САТА (7) ■ Язга чыккач чегән тунын сата ○ 991 ● 4265; 7831; 7923; 7959; 8047; 12156 +САТАЛАР (3) ■ Җәен өйдә боз киптереп, кышын суган саталар ○ 1066 ● 7866; 7937 +САТАМ (2) ■ Күпмегә алсам, шуңа сатам ○ 8053 ● 8073 +САТАР (4) ■ Бытбылдык үз атын үзе сатар ○ 3909 ● 7948; 17063 (2) +САТАРГА (1) ■ Тавыгы йомырка салмаган, чебешләрне сатарга уйлый ○ 4356 +САТАРСЫҢ (1) ■ Кирәкмәгәнне алсаң, кирәгеңне сатарсың ○ 7924 +САТАЧАК (1) ■ Саран, базарга чыкса, намусын да сатачак ○ 11903 +САТАШТЫРЫР (1) ■ Йөз акыллыны бер тинтәк саташтырыр ○ 11584 +САТКАН (4) ■ Бодай күрсәтеп арпа саткан ○ 1580 ● 4976; 7948; 7954 +САТКАНДА (3) ■ Алырга барсаң, бар да "рәхим ит", сатканда берәү дә әйләнеп карамый ○ 7855 +● 7936; 8021 +САТКАННЫ (1) ■ Дусларын сатканны таш бәйләп суга сал ○ 5388 +САТМА (2) ■ Кыш бетте дип тун сатма, янә кыш бар ○ 863 ● 11755 +САТМАС (1) ■ Сатмас товар - мең алтын ○ 7955 +САТМАСАМ (1) ■ "Сатсам саттым, сатмасам алдым-кайттым, аллаһе әкбар", - дип әйтте, ди, +бер сатучы мулла намаз ниятләгәндә ○ 16932 +САТМЫЙ (1) ■ Кибет сатмый, егет сата ○ 7923 +САТМЫЙЛАР (4) ■ Аюны үтермәс борын тиресен сатмыйлар ○ 2092 ● 2561; 4513; 5394 +САТМЫЙСЫҢ (1) ■ Алмыйсың, сатмыйсың - базарда ни эшең бар? ○ 8025 +САТСАМ (5) ■ Бу куянны атсам, тиресен тунап сатсам, бер тай алып кайтсам, килер көзгә ат +булыр ○ 2278 ● 5995; 8057 (2); 16932 +САТТЫМ (2) ■ Алдым тире, саттым кире ○ 8023 ● 16932 +САТТЫҢ (1) ■ Алдың - оттың, саттың - йоттың ○ 7848 +САТТЫРА (3 | 2) ■ Юкны кирәк таптыра, актык атны саттыра ○ 7618 ● 7618:1, :2; 10107; 14941 +САТТЫРЫР (1) ■ Юклык җәясен саттырыр ○ 7616 +САТУ (7) ■ Кем дә кем иген игә - ул җырлап яши, кем дә кем сату итә - ул чирләп яши ○ 1414 +● 7851; 7915; 7916; 8027 (2); 8035 +САТУ-АЛУ (1) ■ Сату-алу эшенә алдау кермичә калмый, ди ○ 7956 +САТУЛАШ (1) ■ Башта кесәңне кара, аннан сатулаш ○ 7885 +САТУЛАША (1) ■ Кәҗәгә акчасы җитми, сыер сатулаша ○ 3071 +САТУЛАШЫР (1) ■ Таз тарак сатулашыр ○ 15290 +САТУЧЫ (7) ■ Иген сугучы кояш сорый, күмер сатучы яңгыр тели ○ 1396 ● 7852 (2); 7881; +7946; 16693; 16932 +САТУЧЫДА (1 | 1) ■ Сатучыда тарак бар - алмасаң да карап кал ○ 7957 ● 7957:2 +САТУЧЫДАН (1) ■ Базар арзан булса, алучыдан оят кача; базар кыйммәт булса, сатучыдан оят +кача ○ 7868 +САТУЧЫНЫҢ (2) ■ Тимерченең балтасы юк, сатучының акчасы юк ○ 315 ● 7943 +САТУЫ (1) ■ Сатуы барның катуы бар ○ 7958 +САТЫЛМА (1) ■ Акчага сат, акчага сатылма ○ 7699 +САТЫЛМАС (2) ■ Дәрьядагы балык сатылмас ○ 359 ● 4487 +САТЫЛМЫЙ (2) ■ Баш күмер чүлмәге түгел, базарда сатылмый ○ 10245 ● 11404 +САТЫП (30) ■ Заманны заман белән сатып алып булмый ○ 818 ● 1011; 1022 (2); 3255; 3898; +4975; 5147 (2); 5251 (2); 5729; 5754; 7518; 7854; 7914; 7936; 7959; 8021; 8179; 9236; 9280; +9626; 12724; 13613; 14133; 14210; 14756; 14851; 15357 +САУ (39) ■ Югарыдан егылган сау калмый ○ 713 ● 1813; 3047; 3294; 3323; 3444; 4153; 4677; +4688; 4779; 4782; 5278; 7000; 7475; 8288; 9552; 9681; 10247; 10809; 11352 (2); 11622; 11791; +13974; 14552; 15174; 15198; 15202; 15203; 15239; 15241; 15246; 15308 (2); 15310; 15350; +15366; 16187; 16757 +САУБУЛЛАШ (1) ■ Аракыга сәлам бирсәң, акылың белән саубуллаш ○ 9816 +САУГА (2) ■ Аксак эт сау эттән сауга көтә ○ 3444 ● 9327 +САУГАН (3) ■ Кәҗә сауганнан сыер сауган сөт сорап килгән ○ 3037 ● 3157; 15959 +САУГАННАН (1) ■ Кәҗә сауганнан сыер сауган сөт сорап килгән ○ 3037 +САУЛЫГЫМ (3) ■ Әрекмәнем: кызу капса - яулыгым, баш авырса - саулыгым ○ 1341 ● 15247; +САУЛЫГЫН (1) ■ Хастаның хәленә керү - ярты саулыгын кайтару ○ 15314 +САУЛЫГЫННАН (1) ■ Тәнгә тән саулыгыннан да яхшырак кием юк ○ 8816 +САУЛЫК (10) ■ Саулык теләсәң, күп ашама ○ 9682 ● 15156; 15195; 15206; 15214; 15217; +15248 (2); 15295 (2) +САУЛЫККА (2) ■ Сакланган саулыкка җиткән ○ 11899 ● 15244 +САУЛЫКНЫҢ (2) ■ Авыруга чыдамасаң, саулыкның кадерен бел ○ 15181 ● 15249 +САУМЫЙЛАР (1) ■ Сыердан май саумыйлар ○ 3207 +САУНЫ (2) ■ Ирләр сөяр сауны, хатыннар сөяр байны ○ 13867 ● 15358 +САУНЫҢ (2) ■ Башы сауның малы төгәл ○ 10264 ● 10809 +САФ (12) ■ Су башындагы - саф су эчәр, койрыгындагы - куерык су эчәр ○ 425 ● 3014; 7797; +11233; 11234; 11284; 11891; 12981; 14843; 15250; 15483; 16902 +САФАНЫҢ (1) ■ Җәфаны күрмәян гашыйк сафаның кадерене белмәс; мәхәббәт бер бәладер +кем, грифтар улмаян белмәс ○ 12798 +САФУРА (1) ■ Сафура бураннары кубару ○ 1225 +САЧӘККӘ (1) ■ Боланга ияргән сачәккә аунар, дуңгызга ияргән балчыкка аунар ○ 2114 +САЯК (1) ■ Саяк йөрсәң, таяк җиярсең ○ 5044 +СӘБӘБЕ (2) ■ Сәбәбе булган - сәнәге сынган ○ 1304 ● 7860 +СӘБӘП (4) ■ Тауга менәргә сәләт кирәк, төшәр өчен сәбәп кирәк ○ 165 ● 6497; 14974; 15435 +СӘБӘПСЕЗ (1) ■ Эш сәбәпсез булмас, ил сәләтсез булмас ○ 5095 +СӘВӘТЕ (1) ■ Кемнең сәвәте бар, шуның сәләте бар ○ 16594 +СӘВӘТЛЕ (1) ■ Сәвәтле кеше әдәпле ○ 16651 +СӘВЕРДӘ (1) ■ Сәвердә сулар сәер була ○ 943 +СӘВЕРДӘГЕ (1) ■ Сәвердәге явым - савып торган савым ○ 944 +СӘГАТЕ (3) ■ Сәгате ай, ае ел күк ○ 1056 ● 2017; 5322 +СӘГАТЕН (1) ■ Бәла алдан сәгатен әйтеп килми ○ 14809 +СӘГАТЕНДӘ (2) ■ Минутында тотмасаң, сәгатендә тоталмассың ○ 927 ● 13721 +СӘГАТЕҢ (1) ■ Дошман сәгате сукканчы үз сәгатең суксын ○ 5322 +СӘГАТЬ (6) ■ Унҗиде сәгать суккач, үләннең шифасы тамырга төшәр ○ 1319 ● 4252; 6498; 6650; +6701; 12368 +СӘГАТЬКӘ (2) ■ Кунакка барсаң, сәгатькә карама: кайтыр вакытны хуҗаның чырае күрсәтер +○ 10133 ● 14847 +СӘГАТЬТӘ (1) ■ Йокы кәрчемә кебек: биш сәгать эчендә ойый, алты сәгатьтә ачый ○ 6650 +СӘДАКА (5 | 1) ■ Сәдака алып кына кеше баемас ○ 8184 ● 10136; 13679; 16937, :1; 17073 +СӘДАКАҢ (1) ■ Мулла белән дус булсаң, сәдакаң кесәңдә мул булсын ○ 17018 +СӘДАКАҢНЫ (2) ■ Сәдакаңны бирмәсәң бирмә, этеңне бәйдән ычкындырма ○ 8185 ● 16875 +СӘДАКАСЫНА (1) ■ Сәдакасына күрә савабы, соравына күрә җавабы ○ 16935 +СӘДӘПЛЕ (2) ■ Әдәпленең күлмәге сәдәпле, үзе матур гадәтле ○ 11327 ● 13056 +СӘДӘПСЕЗ (1) ■ Үзе әдәпсез, киеме сәдәпсез ○ 11393 +СӘДӘПТӘ (1) ■ Матурлык күлмәк белән сәдәптә түгел, оят белән әдәптә ○ 10688 +СӘЕЛЕМ (1) ■ Улым - көн күрешем, кызым - сәелем ○ 14157 +СӘЕР (1) ■ Сәвердә сулар сәер була ○ 943 +СӘҖДА (1) ■ Ханның алдыннан сәҗда, артыннан йодрык ○ 5935 +СӘЙРАН (1) ■ Йөри белсәң - сәйран, белмәсәң - сәргердан ○ 6777 +СӘКЕ (5) ■ Сәкеләре ак кына, сәке арасы корт кына ○ 8440 ● 8442; 8450; 10221; 13949 +СӘКЕГӘ (3) ■ Кырын-кырын ятсаң, кырык кеше бер сәкегә сыя ○ 5019 ● 8413; 12127 +СӘКЕДӘ (1) ■ Тугыз балта бер сәкедә ятыр, ике каба ятмас ○ 1946 +СӘКЕЛӘРЕ (1) ■ Сәкеләре ак кына, сәке арасы корт кына ○ 8440 +СӘКЫЙМ (1) ■ Ике Сәкыйм - бер Мөстәкыйм ○ 8040 +СӘЛАМ (20 | 1) ■ Башыңа төшсә, түмгәккә дә сәлам бирерсең ○ 115 ● 121; 1126; 3008; 3136; 4828; +5278; 5587; 7213; 8642; 9816; 10068; 10268; 10271; 14731, :1; 15153; 15256; 15918; 15969; 16244 +СӘЛАМӘТ (2) ■ Сәламәт тәндә сәламәт акыл ○ 15280 (2) +СӘЛАМӘТЛЕГЕ (1) ■ Фикер сәламәтлеге тән сәламәтлегеннән килә ○ 15309 +СӘЛАМӘТЛЕГЕННӘН (1) ■ Фикер сәламәтлеге тән сәламәтлегеннән килә ○ 15309 +СӘЛАМӘТЛЕК (10) ■ Сәламәтлек бер алтын, тынычлык мең алтын ○ 5627 ● 14843; 15032; +15034; 15170; 15281-15284; 16660 +СӘЛАМӘТЛЕКТӘН (1) ■ Сәламәтлектән дә матур кием юк ○ 15285 +СӘЛАМДӘ (1) ■ Сәүдәдә дуслык юк, сәламдә бурычлык юк ○ 7973 +СӘЛАМЕҢ (1) ■ Бай, ярлыланса, ярлы хәлен аңлый; ярлы, баеса, сәламең дә алмый ○ 7197 +СӘЛАМСЕЗ (1) ■ Сәламсез кергән гаеп, рөхсәтсез чыккан гаеп ○ 15970 +СӘЛӘМӘГӘ (1) ■ Суык белән эт сәләмәгә үч ○ 1125 +СӘЛӘМӘСЕ (1) ■ Сөйгәннең сәләмәсе дә чәчәк ○ 12755 +СӘЛӘТ (2) ■ Тауга менәргә сәләт кирәк, төшәр өчен сәбәп кирәк ○ 165 ● 11061 +СӘЛӘТЕ (1) ■ Кемнең сәвәте бар, шуның сәләте бар ○ 16594 +СӘЛӘТКӘ (1) ■ Сәләткә сәбәп кирәк ○ 6497 +СӘЛӘТЛЕ (1) ■ Сәләтле кулда сәгать бар ○ 6498 +СӘЛӘТЛЕНЕ (1) ■ Сәләтлене сәнәк тотуыннан ук белеп була ○ 6499 +СӘЛӘТСЕЗ (2) ■ Эш сәбәпсез булмас, ил сәләтсез булмас ○ 5095 ● 6500 +СӘМЕР ( | 1) ■ Читтән килгән байгыш, башыңа кунса, сәмер кош булыр ○ 3907:1 +СӘМРУГ (1) ■ Башыңа кунса, байгыш та сәмруг булыр ○ 3907 +СӘНӘГЕ (2) ■ Сәбәбе булган - сәнәге сынган ○ 1304 ● 1305 +СӘНӘК (13) ■ Суга сәнәк белән язылган ○ 525 ● 1194; 1359; 1360; 3048; 5187; 5524; 5612; 6352; +6499; 6500; 8022; 10781 +СӘНӘК-КӨРӘК (2) ■ Март ишектән бактырыр, сәнәк-көрәк яктырыр ○ 918 ● 1361 +СӘНӘКТӘН (1) ■ Сәнәктән көрәк булган ○ 1362 +СӘНДЕРӘГЕЗГӘ (2) ■ Үзегезне белегез, сәндерәгезгә менегез ○ 8396 ● 12092 +СӘНДЕРӘДӘ (1) ■ Мәче: "Мич башында калаем, сәндерәдә сараем", - дип җырлый, имеш ○ 3356 +СӘНДЕРӘДӘН (1) ■ Кулны сузмасаң, сәндерәдән дә ала алмассың ○ 10937 +СӘНИ (2) ■ Сәни килдем кияү дип, яманлык көндә сөяр дип; сәни килдем тамыр дип, караңгыда +таныр дип ○ 13428 (2) +СӘРГЕРДАН (1) ■ Йөри белсәң - сәйран, белмәсәң - сәргердан ○ 6777 +сәтәм → әтәм-сәтәм +СӘҮДӘ (6) ■ Гаделлек белән сәүдә ит, җитезлек белән файда ит ○ 7896 ● 7908 (3); 7929; 8000 +СӘҮДӘГӘР (8) ■ Алтыга алып бишкә сат, атың булсын сәүдәгәр ○ 7850 ● 7928; 7934; 79657968; 8005 +СӘҮДӘГӘРГӘ (2) ■ Сәүдәгәргә юлдаш булсаң, малын сөйләр ○ 7969 ● 17035 +СӘҮДӘГӘРНЕҢ (3) ■ Сәүдәгәрнең зарары алда, файдасы-табышы артта ○ 7970 ● 7971; 7972 +СӘҮДӘДӘ (2) ■ Сәүдәдә дуслык юк, сәламдә бурычлык юк ○ 7973 ● 7974 +СӘҮДӘСЕНӘ (1) ■ Чиләгенә күрә капкачы, сәүдәсенә күрә акчасы ○ 7998 +СӘФӘР (3) ■ Бер сәфәр ир картайтмас, яман юлдашын ияртмәс ○ 6910 ● 7044; 12687 +СӘФӘРГӘ (1 | 1) ■ Сәфәргә чыксаң, әүвәл юлдаш тап ○ 6923 ● 6923:1 +СӘФӘРДӘ (2) ■ Ат чанада беленер, ир сәфәрдә беленер ○ 6734 ● 13503 +СӘФӘРЕ (1) ■ Тавыкның ерак сәфәре - ындыр ○ 4332 +СӘЯХӘТЛӘР (1) ■ Ерак сәяхәтләр берәр адымнан башлана ○ 6756 +СДАЧА (1) ■ Ике тиен - бер акча, аңардан да сдача ○ 7832 +СЕБЕР (2) ■ Безгә Себер ни, Сембер ни ○ 5262 ● 8436 +СЕБЕРӘ (5) ■ Һәркем үз ишек төбен себерә ○ 8355 ● 8433; 8448; 10367; 12471 +СЕБЕРГӘН (2) ■ Өйдә идән себерә белмәгән илдә түшәм себергән ○ 8448 ● 15962 +СЕБЕРЕРГӘ (1) ■ Иске себерке идән себерергә ярый ○ 8407 +СЕБЕРКЕ (4) ■ Урманга себерке белән кермә ○ 1867 ● 8407; 8419; 8433 +СЕБЕРКЕНЕ (1 | 2) ■ Иске себеркене чыгарып ташлыйлар ○ 8408 ● 8408:1, :2 +СЕБЕРКЕСЕ (4) ■ Чүбе булса, себеркесе булыр ○ 8423 ● 8439; 8606; 13393 +СЕБЕРКЕСЕЗ (1) ■ Себеркесез мунча чабындыру ○ 8659 +СЕБЕРМӘ (1) ■ Кеше өендә идән себермә ○ 8412 +СЕБЕРМИ (1) ■ Себеркесе җир себерми ○ 8439 +СЕБЕРҮ (1) ■ Бит белән җир себерү ○ 10721 +СЕЗГӘ (3) ■ Сезгә авыз ашаганда гына кирәк шул ○ 10641 ● 16289; 16888 +СЕЗДӘ (1) ■ Бездә күп каты-коты, сездә ул да такы-токы ○ 9446 +СЕЗДӘН (1) ■ Боермак сездән, йөгермәк бездән ○ 5988 +СЕЗНЕКЕ (1) ■ Акча - сезнеке, мал - безнеке ○ 7843 +СЕЗНЕҢ (2) ■ Чикләвегемнең төше юк, сезнең кебек кеше юк ○ 1776 ● 6713 +СЕЛӘГӘЕҢ (1) ■ Хут мартка: "Селәгәең җый, әй селәгәй", - дип әйтә, ди ○ 961 +СЕЛӘГӘЙ (1) ■ Хут мартка: "Селәгәең җый, әй селәгәй", - дип әйтә, ди ○ 961 +СЕЛЕК (1) ■ Белгәнгә - белек, белмәгәнгә кул селек ○ 16482 +СЕЛЕКСӘҢ (2) ■ Ботыннан тотып селексәң, бете юк ○ 4841 ● 16701 +СЕЛЕКТЕМ (1) ■ Мин аннан сул кулымны селектем ○ 11038 +СЕЛКЕНӘ (1) ■ Тиле җилкенсә тирәк селкенә ○ 11651 +СЕЛКЕНГӘН (1) ■ Селкенгән теш төшми калмас ○ 10573 +СЕЛКЕНЕП (1) ■ Ашаганда колагың селкенеп торсын, эшләгәндә йөрәгең җилкенеп торсын ○ 6026 +СЕЛКЕНЕР (1) ■ Еланның башын киссәң, койрыгы селкенер ○ 4639 +СЕЛКЕНМӘС (1) ■ Җил тими, үлән башы селкенмәс ○ 1186 +СЕЛКЕНМИ (2) ■ Җил булмаса, агач башы селкенми ○ 1178 ● 1179 +СЕЛКЕНСЕН ( | 1) ■ Эшләгәндә йөрәгең җилкенсен, ашаганда колагың селкенсен ○ 6026:1 +СЕЛКЕП (1) ■ Элеп алып, селкеп салу ○ 5708 +СЕЛКЕСӘҢ (1) ■ Аягыннан тотып селкесәң, "а" хәрефе төшмәс ○ 16696 +СЕЛКЕТӘ (1) ■ Йон уңаена сыпырсаң, кәҗә дә койрыгын селкетә ○ 3009 +СЕЛКЕТМӘҮ (1) ■ Мыек та селкетмәү ○ 10358 +СЕЛКЕТМИ (1) ■ Җирдән салам селкетми ○ 1513 +СЕЛКҮ (1) ■ Капчык төбен селкү ○ 10032 +СЕЛТЕ (1) ■ Үз өендә селте кайната белмәгән - кеше өендә әлбә пешергән ○ 9407 +СЕМБЕР (1) ■ Безгә Себер ни, Сембер ни ○ 5262 +СЕМЬЯ (7) ■ Чәй яны - семья җаны ○ 9376 ● 13159; 13180; 13197; 13198; 13200; 13201 +СЕМЬЯДА (1) ■ Тату семьяда җаның ял итә ○ 13203 +СЕМЬЯСЫЗ (1) ■ Кошлар оясыз булмый, кеше семьясыз булмый ○ 13181 +семьясыз → йортсыз-семьясыз +СЕНТЯБРЬ (1) ■ Булса унбер сентябрь, җәйдән инде бит сыпыр ○ 782 +СЕНТЯБРЬДӘ (4) ■ Сентябрьдә син дә бер, мин дә бер ○ 936 ● 937-939 +СЕНТЯБРЬНЕҢ (1) ■ Сентябрьнең ундүртендә чикмән төшә, тун менә ○ 940 +СЕҢӘ (1) ■ Сау карында балта сабы да сеңә ○ 9681 +СЕҢӘР (1) ■ Суны - сеңәр җиргә, сүзне - сыяр җиргә ○ 15967 +СЕҢГӘЛЕК (1) ■ Хәйлә сазы сеңгәлек: бер аягыңны алганчы икенчесе батар ○ 12590 +СЕҢГӘЧ (1) ■ Ашны сеңгәч макта, юлдашны белгәч макта ○ 6908 +СЕҢДЕР (1) ■ Эчсәң буеңа сеңдер ○ 9860 +СЕҢЕЛ (1) ■ Аганы күреп эне үсәр, апаны күреп сеңел үсәр ○ 14556 +СЕҢЕЛЕСЕН (1) ■ Апасын күзәт, сеңелесен ал ○ 14559 +СЕҢМИ (1) ■ Шәп яуган яңгыр җиргә сеңми ○ 1150 +СЕР (10) ■ Иске дошманга сер салма, яңа байдан бурыч алма ○ 5430 ● 5472; 11123; 12544; +12545 (2); 12614; 13737; 14499; 15258 +СЕРӘЕМ (1) ■ Биргәнеңә - бирәем, бирмәгәнгә - серәем ○ 8219 +СЕРӘЕШ (1) ■ Бирсәләр - бирәеш, бирмәсәләр - серәеш ○ 8220 +СЕРДӘШ (3) ■ Кыз бала - сердәш, ир бала - көндәш ○ 14121 ● 16604; 16683 +СЕРДӘШЕҢДӘЙ (1) ■ Яхшы килен сердәшеңдәй булыр ○ 13396 +СЕРЕ (2) ■ Атның сере иясенә мәгълүм, кызның сере өенә мәгълүм ○ 12939 (2) +СЕРЕМНЕ (1) ■ Дошман серемне белмәсен дисәң, дустыңа да сереңне әйтмә ○ 5321 +СЕРЕН (11) ■ Арыслан серен юлбарыс белмәс ○ 2046 ● 2677; 2824; 4648 (2); 5371; 10392; 11479; +12454; 12653; 15071 +СЕРЕҢ (2) ■ Тешең сынса да, серең сынмасын ○ 12551 ● 15858 +СЕРЕҢНЕ (7) ■ Дошман серемне белмәсен дисәң, дустыңа да сереңне әйтмә ○ 5321 ● 5335; +5407; 5473; 5673; 12546; 12604 +СЕРКӘ (6) ■ Иске серкә савытны боза ○ 9222 ● 9267; 9328; 9349; 11622; 12478 +СЕРКӘГӘ (2) ■ Сарымсакны серкәгә салып тотсаң да, сигез ел исен саклый ○ 1615 ● 9172 +СЕРКӘДӘ (1) ■ Арыш унике көн баш чыгара, унике көн серкәдә утыра, унике көн эч иңә ○ 1527 +СЕРКӘСЕ (1) ■ Серкәсе су күтәрми ○ 9489 +СЕРЛӘШЕРГӘ (1) ■ Ят - сыйлашырга, якын серләшергә яхшы ○ 14690 +СЕРЛӘШМӘ (1) ■ Юләр белән серләшмә, усал белән телләшмә ○ 11710 +СЕРНЕ (4) ■ Сер дусы күп булыр, серне тоткан бер булыр ○ 5472 ● 8329; 12544; 12547 +СЕРСЕЗ (1) ■ Серсез йөрәк - буш капчык ○ 12548 +СИБӘЛӘП (1) ■ Шаулап яуган яңгыр яннан үтәр, сибәләп яуган яңгыр - җаннан ○ 1148 +СИБӘР (4) ■ Тавык көл тибәр - үз башына сибәр ○ 4311 ● 9233 (2); 11042 +СИБҮ (3) ■ Утка керосин сибү ○ 8581 ● 11381; 15367 +СИГЕЗ (20) ■ Сарымсакны серкәгә салып тотсаң да, сигез ел исен саклый ○ 1615 ● 1617; 2615; +3177; 3387; 5363; 5517; 6496; 6714; 7903; 7909; 7952; 8039; 9683; 10447; 11691; 12226; 12746; +14136; 15091 +СИГЕЗГӘ (1) ■ Тугызга менгән сигезгә төшмәс ○ 7984 +СИГЕЗЕНЧЕ (1) ■ Җиде уйдан бер карар, сигезенче уй зарар ○ 11751 +СИГЕЗНЕ (1) ■ Сигезне суйганчы симезне суй ○ 2400 +СИЗӘ (1) ■ Сукырның, күзе күрмәсә дә, җаны сизә ○ 15275 +СИЗӘЛӘР (1) ■ Җир астыннан йөргән еланны да сизәләр ○ 211 +СИЗӘР (1) ■ Үләксә исен козгын алдан сизәр ○ 4043 +СИЗГӘН (1) ■ Тәмен сизгән бу кортка, тагын килгән бу йортка ○ 15150 +СИЗГЕР (1) ■ Сизгер кеше - тизгер кеше ○ 11928 +СИЗДЕМ (1) ■ Сиздем эшеңне, коярмын тешеңне ○ 6301 +СИЗДЕРМӘСТӘН (1) ■ Өрмәгән эт сиздермәстән кабар ○ 3762 +СИЗДЕРМИЧӘ (1) ■ Зирәк кызлар сиздермичә сөйдертә ○ 12956 +СИЗЕЛӘ (2) ■ Кояшның кадере баегач сизелә ○ 48 ● 5419 +СИЗЕЛМӘС (1) ■ Ил бай булса, ярлылыгың сизелмәс ○ 4919 +СИЗЕНЕП (1) ■ Карак мәче син таяк алганчы сизенеп качар ○ 3341 +СИЗМӘС (2) ■ Тозның тәмен борын сизмәс ○ 9357 ● 10433 +СИЗМӘСЕН ( | 1) ■ Уң кулың эшләгән эшне сул кулың сизмәсен ○ 10968:1 +СИЗМИСЕҢ (1) ■ Чабатаң тишек - сизмисең, кеше хәлен сөйлисең ○ 16315 +СИЙАУ (1) ■ Булганда "мияу" ди, булмаганда "сийау" ди ○ 7643 +СИКӘЛТӘСЕЗ (1) ■ Сикәлтәсез юл булмас, капкан саен бал булмас ○ 6809 +СИКЕРӘ (8) ■ Шомырт чәчәк аткан вакытта кызлар җилкенә, балан чәчәк аткан вакытта балык +сикерә ○ 1819 ● 3500; 7460; 7801; 9634 (2); 10751; 13320 +СИКЕРГӘН (3) ■ Бик сикергән борчаны уып ташлыйлар ○ 4769 ● 6798; 12971 +СИКЕРЕП (3) ■ Яз көне ут: "Кая сикереп төшим икән?" - дип кенә йөри, ди ○ 978 ● 4515; 4521 +СИКЕРЕР (7) ■ Тукмак тисә - тик торыр, чыбык тисә - сикерер ○ 1992 ● 2340; 4084; 4558 (2); +11638; 15885 +СИКЕРМӘ (1) ■ Айга сикермә, егылып төшәрсең ○ 20 +СИКЕРМӘС (1) ■ Эш аю түгел, башка сикермәс ○ 6161 +СИКЕРМИЛӘР (1) ■ Аю күрмиенчә айга сикермиләр ○ 2080 +СИКЕРСӘ (5) ■ Борчак, күпме генә сикерсә дә, табаны вата алмый ○ 1545 ● 4516; 4563; 4568; 4671 +СИКЕРТӘ (1) ■ Акча кешене сикертә ○ 7675 +СИКЕРҮ (3) ■ Айга-көнгә сикерү ○ 88 ● 235; 7119 +СИКЕРҮЕ (1) ■ Арыслан айга менмәсә дә, сикерүе дан ○ 2031 +СИКСӘН (7) ■ Сиртмә койрык: "Минем койрыгым сиксән пот", - ди, имеш ○ 4217 ● 7960; 8076; +8077; 13076; 15091; 15092 +СИКСӘНДӘГЕ (1) ■ Сиксәндәге егетмен дисә, сызгырып күрсәтсен ○ 15093 +СИЛ (1) ■ Югары ятсаң - җил алыр, түбән ятсаң - сил алыр ○ 708 +СИМӘН (1) ■ Җәй кунак - Симән көне озата ○ 1009 +СИМЕЗ (16) ■ Атың симез булса, аягы сигез була ○ 2615 ● 2678; 3177; 3523; 3627; 4374; 4535; +5474; 7156; 9110; 9683; 10798-10801; 13702 +СИМЕЗЛЕГЕ (1) ■ Терлекнең - арыклыгы, кешенең симезлеге гаеп ○ 10805 +СИМЕЗЛЕККӘ (1) ■ Симезлеккә куй гына түзә ○ 3116 +СИМЕЗНЕ (1) ■ Сигезне суйганчы симезне суй ○ 2400 +СИМЕЗНЕҢ (2) ■ Аты симезнең юлы тигез ○ 2594 ● 10746 +СИМЕРӘ (12 | 3) ■ Бер елны бүдәнә симерсә, икенче елны тартар симерә ○ 768 ● 3019; 3234; +3908 (2); 4263; 5980 (2); 14917; 16194; 17077 (2), :1 (3) +СИМЕРГӘН (1 | 1) ■ Симергән эт иясен тешли ○ 3628:3 ● 4649 +СИМЕРГӘНЧЕ (1) ■ Тәкә симергәнче итче күз салмас ○ 2409 +СИМЕРЕП (1) ■ Бүдәнә симереп батман булмас ○ 3912 +СИМЕРЕР (3) ■ Аксак сарык ятып симерер ○ 3078 ● 3298; 14893 +СИМЕРМӘС (2) ■ Сох симермәс, угыры баемас ○ 9684 ● 16756 +СИМЕРСӘ (12 | 2) ■ Ай симерсә йолдызлар арык ○ 9 ● 768; 2228; 2462; 2965; 3628, :1, :2; 3629; +4177; 4317; 5910; 10770 (2) +СИМЕРТӘ (1) ■ Йокы - симертә, акча - тилертә ○ 6652 +СИМЕРТЕП (1) ■ Үгезне көнендә симертеп булмый ○ 3315 +СИМЕРТЕРГӘ (1) ■ Симертергә ябылган үрдәк ашаудан туймый ○ 4412 +СИМЕРТСӘҢ (1) ■ Мал арыгын симертсәң, авызың-борының май булыр ○ 2379 +СИМЕРТСЕН (1) ■ Бай булсын, абзары тулы тай булсын, ул тайларны симертсен, абзарларын +җимертсен ○ 7519 +СИМЕРТҮ (1) ■ Җил белән симертү ○ 1237 +СИМЕРҮ (1) ■ Симерү белән авырсаң - такта яр ○ 10802 +СИН (78) ■ Су синең артыңнан бармаса, син суның артыннан бар ○ 429 ● 807; 808; 822; 936-938; +1246; 1605; 2158; 2321; 3150; 3341; 3380; 3480; 3618; 4379; 4775; 5045; 5071; 5168; 5204; 5220; +5226; 5319; 5410; 5475; 5730; 5996; 5997; 6118; 6302; 6371; 6559; 6973 (2); 7039; 7609; 7961; +9430; 9823; 9928; 9955; 9958; 10095; 10218; 10844; 10845; 11040; 11334; 11623; 11772; 11976; +12036; 12087; 12088; 12312 (2); 13113; 14102; 14199; 14465; 14536; 14539; 14581; 15484; +15720; 15780; 15964; 16285; 16290; 16291; 16749; 16889; 16901; 16933; 17081; 17085 +СИНДӘ (4) ■ Кул пычкысы бүген миндә, иртәгә синдә хезмәт итә ○ 1925 ● 7245; 9776; 10513 +СИНЕ (22) ■ Җирне бер кат туйдырсаң, ул сине ун кат туйдырыр ○ 1489 ● 2158; 2305; 2565; +2979; 4628; 5195; 6118; 7486 (2); 7712; 9823; 9928; 9955; 10876; 12036; 12071; 12072; 12089; +14159; 15963; 16933 +СИНЕКЕ (5) ■ Ак кәҗә синеке, карарагы минеке ○ 3067 ● 9729 (2); 12038; 16290 +СИНЕКЕ-МИНЕКЕ (1) ■ "Синеке-минеке" дигән - күңел тарлыгы, "ары ят, бире ят" дигән түшәк тарлыгы ○ 12037 +СИНЕКЕННӘН (1) ■ "Кинәндем дә куандым, тиле улыма кыз алдым". - "Бирдем исә котылдым синекеннән биш битәр" ○ 13179 +СИНЕҢ (15) ■ Кояшның нуры сиңа җитсә дә, синең кулың аңа җитмәс ○ 49 ● 98; 429; 1501; +4799; 6283 (2); 7647; 9898; 12038; 13251; 15362; 15445; 15708; 15864 +СИННӘН (6) ■ Торма: "Мин бал белән тәмле", - дигәч, бал аңа: "Мин синнән башка да тәмле!" - дигән ○ 1621 ● 4379; 4707; 5476; 11387; 12057 +СИҢА (35) ■ Кояшның нуры сиңа җитсә дә, синең кулың аңа җитмәс ○ 49 ● 95; 807; 808; 1226; +1353; 1583; 2939; 4675; 4725; 5228; 5417; 6590; 6951; 7836; 8054; 8754; 8789; 9466; 9486; 10524; +10829; 11515; 11987; 13073; 13074; 13113; 14170; 15446; 15630; 15864; 15964; 16292; 16742; 16890 +"СИҢА"СЫ (1) ■ "Миңа" дип кенә булмый, "сиңа"сы да кирәк ○ 12034 +СИПКӘН (3) ■ Салкын су сипкән кебек булды ○ 519 ● 9191; 13000 +СИПКӘНЕҢ (1) ■ Яманга - ярдәмең, комга - сипкәнең күренмәс ○ 12253 +СИПКӘЧ (1) ■ Тоз сипкәч, торма да төчерә ○ 9353 +СИПКЕЛЕ (1) ■ Ягымлының шадрасы күренми, сөйкемленең сипкеле беленми ○ 10711 +СИПКЕЛЛЕ (1) ■ Сипкелле - сөйкемле ○ 10693 +СИПЛӘГӘН (1) ■ Ипләгән дә сипләгән ○ 8366 +СИПЛЕДЕР (1) ■ Яңадыр да буяудыр, искедер дә сипледер ○ 627 +СИПМИЛӘР (1) ■ Балга тоз сипмиләр ○ 9164 +СИПСӘҢ (2) ■ Коры җиргә никадәр су сипсәң дә, юеш булмас ○ 128 ● 9451 +СИРАТ (1) ■ Бәби табучы хатын сират күперен кичә, диләр ○ 14015 +СИРӘГЕ (1 | 1) ■ Ачы торманың сирәге яхшы ○ 1589 ● 1589:1 +СИРӘК (11) ■ Сирәк торма төпле була ○ 1616 ● 1618; 9956; 10040; 10160; 10161; 10647; 11561; +13153; 14744; 16263 +СИРТМӘ (2) ■ Сиртмә койрык: "Минем койрыгым сиксән пот", - ди, имеш ○ 4217 ● 15013 +СИСӘ (1) ■ Бака сисә, күлгә файда ○ 4571 +СИЯ (1) ■ Ир чынласа, бүре кан сия ○ 13510 +СКРИПКА (2) ■ Скрипка белән гармун икесе ике төрле булса да, көе бер ○ 16399 ● 16400 +СКРИПКАЧЫГА (1) ■ Кәҗәнең сөте агып торган болак, эче тулы ылак, ите тамагыңа бап, тиресе аягыңа кап, мөгезе пычагыңа сап, эчәгесен аршинга тарт, скрипкачыга сат ○ 3053 +СОКЛЫГЫННАН (1) ■ Саескан саклыгыннан үлми, соклыгыннан үлә ○ 4078 +СОЛ (1) ■ Көч белән көрәшәләр, сол белән егалар ○ 6666 +СОЛДАТ (3) ■ Бөркет күңеле тауда, солдат күңеле яуда ○ 5563 ● 5688; 5873 +СОЛДАТКА ( | 1) ■ Кызлар әйтер әүвәл - санатка, соңыннан әйтер - солдатка ○ 13007:1 +СОЛДАТНЫ (1) ■ Кызлар көтәләр санатны, булмаса сөяләр солдатны ○ 13007 +СОЛДАТНЫҢ (2) ■ Солдатның ятыр ястыгы бөтен җирдә түшәүле ○ 5614 ● 5615 +СОЛТАН (13) ■ Сулда солтан булса да, уңга бар ○ 693 ● 3242; 4152; 4520; 5010; 5821; 58835885; 11326; 11895; 11943; 13096 +СОЛТАНЛЫК (1) ■ Балалык - патшалык, егетлек - солтанлык ○ 13973 +СОЛТАНЫ (1) ■ Атның солтаны юрга ○ 2790 +СОЛТАНЫМ (1) ■ Падишаһым, солтаным, иске чабата олтаным ○ 5994 +СОЛЫ (7 | 1) ■ Арыш чәчсәң көлгә чәч, солы чәчсәң суга чәч ○ 1530 ● 1561; 2567, :2; 2798; +10085; 10682; 10795 +СОЛЫН (2) ■ Күп эшләгән оста булмас, солын белгән оста булыр ○ 6358 ● 7536 +СОЛЫНЫ (1) ■ Арышны көлгә чәчсәң гөл булыр, солыны грәзгә чәчсәң князь булыр ○ 1531 +СОЛЫНЫҢ (1) ■ Алабута орлыгы булганчы солының саламы бул ○ 1256 +СОЛЫХ (1) ■ Солых турында сүз барганда сугыш кылычыңа таянма ○ 5616 +СОҢ (65 | 3) ■ Ай бер тулышканнан соң кире кайтыр ○ 4 ● 273; 751 (2); 762; 848; 915; 930; +931; 1170; 1171; 1299; 1440 (2); 1922; 1956:1; 2051; 2347; 2412; 2929; 2979; 3077; 3445; 3943; +4373; 5398; 5489; 5676; 5682; 5713; 5799; 5905; 6682; 6704; 6717; 6720 (2), :1; 7716; 7898; +8009; 8181; 8541; 8629; 10144; 10166; 10204; 11627; 11690; 12531; 12629; 13139; 13140; 13144; +13322, :2; 14104; 14775; 14888 (2); 14900; 15076; 15147; 15257; 15386; 15408; 15813; 16686 +СОҢГА (11) ■ Алдан барган алланган, соңга калган алданган ○ 755 ● 824; 825; 831; 941; 942; +1059; 4296; 11819; 13305; 16903 +СОҢГЫ (9) ■ Борынгыны әйтми соңгы искә төшми ○ 777 ● 1124; 2927; 4170; 5617; 13567; +13671; 13687; 14240 +СОҢГЫСЫ (1) ■ Әүвәлгесе - ил йоласы, соңгысы - йөз карасы ○ 13227 +СОҢГЫСЫН (1) ■ Ачуланышсаң да, соңгысын әйтмә ○ 12443 +СОҢГЫСЫНЫҢ (1) ■ Элеккесенең казасы - соңгысының җәзасы ○ 13575 +СОҢЫ (8) ■ Башы барның соңы бар, әүвәле барның ахыры бар ○ 764 ● 5979; 7571 (2); 7711; +16044; 16080 (2) +СОҢЫНДА (2) ■ Көн буран дип көенмә, аязы булыр соңында; мулла килде дип сөенмә, ниязы +булыр соңында ○ 17005 (2) +СОҢЫННАН (16 | 2) ■ Алдан килгән урын өчен, соңыннан килгән тамак өчен ○ 756 ● 757; +2285; 3564; 4481; 6157; 6923:2; 8112; 8177; 11793; 11986; 12322; 12595; 12812; 13007:1; 14065; +15583; 16159 +СОРА (23 | 1) ■ Якындагын ерактан барып сора ○ 714 ● 4022 (2); 4070; 4158, :1; 4486; 5157 (2); +5253; 5258; 6799; 7034; 7414; 7767; 8317 (2); 10442; 11460; 11738; 14861; 15138; 16618; 16689 +СОРАВЫ ( | 1) ■ Дин, дин дип күп әйтсә, динге соравы түгелме? ○ 16816:1 +СОРАВЫНА (2) ■ Бер ахмакның соравына унике акыллы җавап бирә алмый ○ 11539 ● 16935 +СОРАГАН (9) ■ Бүре: "Сарыкларны буш көтәр идем", - дип сораган ○ 2159 ● 2647; 2979; 2982; +4178; 5164; 5778; 7187; 8113 +СОРАГАНГА (6) ■ Балта сораганга көрәк тоттырмыйлар ○ 1896 ● 1930 (2); 8180; 9068; 9500 +СОРАГАННАН (1) ■ Сораганчы сораучыга оят, сораганнан соң бирмәүчегә оят ○ 8181 +СОРАГАННАР (1) ■ Төядән: "Сиңа тау менү авырмы, тау төшүме?" - дип сораганнар. Төя: +"Аркаңда йөк булгач, тигез җирне дә шайтан алсын!" - дигән, имеш ○ 2939 +СОРАГАНЧЫ (2) ■ Яхшы күршеңнән сораганчы, яман өеңне актар ○ 5250 ● 8181 +СОРАГАНЫН (1) ■ Яманнан тыныйм дисәң, сораганын биреп котыл ○ 12268 +СОРАГАЧ (2) ■ Каештан: "Ничә яшькә тикле чыдыйсың?" - дип сорагач: "Минем яшемне майдан сора", - дигән ○ 7034 ● 17039 +СОРАДЫ (1) ■ Дөя ике мөгез сорады, ике колактан коры калды ○ 2915 +СОРАЙ (2) ■ Бирдем бодай, килдем сорай ○ 1578 ● 8221 +СОРАЛМАСА (1) ■ Күп соралмаса, әз бирелмәс ○ 8174 +СОРАМА (30) ■ Җимешен аша, бакчасын сорама ○ 1829 ● 4070; 5174; 5256; 5895; 6215; 6401; +6799; 6912; 7414; 8730 (2); 9581; 9630; 10442; 11235; 11554; 11664; 11738; 11916 (2); 12308; +12840; 12921; 13232; 14861; 15442; 16618; 16853 (2) +СОРАМАГАН (2) ■ Сорамаган сүзгә җавап бирмиләр ○ 15965 ● 16521 +СОРАМАГАНДА (1) ■ Ашамаганда турама, сорамаганда сөйләмә ○ 15773 +СОРАМАС (2 | 1) ■ Йокы түшәк сорамас ○ 6655:2 ● 9739; 16688 +СОРАМАСЛАР (1) ■ Суы чыксын, суы тәмле булсын! - "Энә белән казыдыңмы?" - дип сорамаслар ○ 460 +СОРАМЫЙ (11 | 2) ■ Арканлы аттан тышаулы ат су сорамый ○ 2460 ● 6410; 6413, :1; 6655:1; +7588; 8230; 9960; 10119; 12705 (2); 16543; 16712 +СОРАМЫЙЛАР (3) ■ Адашкан кешедән юл сорамыйлар ○ 6719 ● 6819; 7729 +СОРАНЧАК (1) ■ Юаш әдәм оялчан булыр, ертлач әдәм соранчак булыр ○ 12190 +СОРАП (11) ■ Кәҗә сауганнан сыер сауган сөт сорап килгән ○ 3037 ● 8182; 8191; 8253; 10117; +10159; 10167; 12573; 12652; 16521; 16995 +СОРАР (7) ■ Теләнчегә якты чырай бирсәң, ямаулык сорар ○ 5894 ● 5943; 5944; 12243; 13668; +15484; 17037 +СОРАРГА (2) ■ Бирсәң дә бирдем димә, сорарга килдем димә ○ 8131 ● 10563 +СОРАРСЫҢ (1) ■ Анаңда булса - сорарсың, учыңда булса - яларсың ○ 14233 +СОРАСАҢ (9) ■ Каксаң - ачарлар, сорасаң - бирерләр ○ 8163 ● 9490; 14199; 14464 (2); 16852; +16854 (2); 17037 +СОРАТ (1) ■ Кем икәнеңне беләсең килсә, кыз сорат ○ 13178 +СОРАТУГА (2) ■ Бер соратуга килми, ике соратуга тормый ○ 13066 (2) +СОРАТЫП (1) ■ Күк ялынып та бирми, җир соратып та тормый ○ 53 +СОРАУ (7) ■ Еланнан авыруга дару сорау ○ 4704 ● 8183; 11482 (2); 11915; 16498; 16934 +СОРАУДАН (1) ■ Ахмак сөйләүдән, сыер күшәүдән, мулла сораудан туймас ○ 16963 +СОРАУНЫҢ (1) ■ Белмәгәнне сорауның ояты юк ○ 16524 +СОРАУЧЫГА (1) ■ Сораганчы сораучыга оят, сораганнан соң бирмәүчегә оят ○ 8181 +СОРАШ (5) ■ Бозавын сатып алганда сыеры турында сораш ○ 3255 ● 6935 (2); 14626; 16134 +СОРАШКАН (1) ■ Сорашкан тауны ашкан, сорашмаган юлны адашкан ○ 6810 +СОРАШМАГАН (1) ■ Сорашкан тауны ашкан, сорашмаган юлны адашкан ○ 6810 +СОРАШЫП ( | 1) ■ Ат кешнәшеп табышыр, әдәм сорашып танышыр ○ 15762:1 +СОРНАЙ (1) ■ Элек тә борнай иде, инде булыр сорнай ○ 11981 +СОРНАЙГА (1) ■ Курайдан килгән сорнайга китәр ○ 16381 +СОРТЫМ (1) ■ Йортым читән булса да, сортым бүтән ○ 8372 +СОРЫ (1) ■ Соры куян таш астында, ак куян куак астында ○ 2269 +СОРЫЙ (8) ■ Иген сугучы кояш сорый, күмер сатучы яңгыр тели ○ 1396 ● 4289; 5947; 7853; +8741; 9686; 14090; 16543 +СОРЫЙЛАР (3) ■ Дус турында дустан сорыйлар ○ 5373 ● 7729; 15129 +СОРЫЙМ (1) ■ Мүкләк кәҗә мөгез сорыйм дип, колагыннан коры калган, ди ○ 3060 +СОСКАН (1) ■ Казан соскан берәү, кашык тоткан җидәү ○ 9908 +СОСКЫ (1) ■ Байга ут кирәк булса, ярлының кулын соскы итәр ○ 7214 +СОСКЫДАН (1) ■ Чиләкче суны соскыдан эчә ○ 9980 +СОХ (1) ■ Сох симермәс, угыры баемас ○ 9684 +СОХАРИ (2) ■ Кырык өйдән кырык бер сохари ○ 5183 ● 9724 +СОХАРЫЙ (1) ■ Булса - бохарый, булмаса - сохарый ○ 7645 +СӨБХАНАЛЛАНЫ (1) ■ Сөбханалланы әйтәсең, ник печәнне тартасың ○ 16952 +СӨЕКЛЕ (4) ■ Кирәкле ат көтүдә, сөекле ат кешәндә ○ 2661 ● 10160; 12702; 14044 +СӨЕН (3) ■ Дусың өчен сөен, үзең өчен көен ○ 5412 ● 13974; 14057 +СӨЕНГӘН (2) ■ Шәһәр кызы киенгәнгә авыл кызы сөенгән ○ 5242 ● 6174 +СӨЕНДЕМ (1) ■ Килен алдым - сөендем, салмасына төелдем ○ 13353 +СӨЕНДЕРӘ (3 | 1) ■ Язгы көн көендерә, көзге көн сөендерә ○ 988 ● 1550; 8691; 13945:1 +СӨЕНДЕРМӘ (1) ■ Дошманыңны сөендермә, дусыңны көендермә ○ 5346 +СӨЕНЕП ( | 1) ■ Чиләгенә күрә капкач, сөенеп ал эзләп тапкач ○ 9978:2 +СӨЕНЕР (1) ■ Бер түрәгә дау килсә - түрәләр сөенер, күп түрәгә дау килсә - түрәләр берегер ○ 5756 +СӨЕНЕЧЕ (2) ■ Баланың изгесе - җан сөенече, явызы - җан көенече ○ 13991 ● 15454 +СӨЕНМӘ (6) ■ Дошманыңның җеназасын күреп сөенмә ○ 5347 ● 7603; 13974; 14057; 16190; 17005 +СӨЕНМИ (1) ■ Барга сөенми, юкка көенми ○ 7637 +СӨЕНСЕН (1) ■ Яхшы күргән дустыңа яхшы күргән малың бир: күрә-күрә сөенсен; яман күргән кешеңә яман күргән искең бир: кия-кия көенсен ○ 5503 +СӨЕП (1) ■ Чакырып килгәннең аты зур, сөеп килгәннең хакы зур ○ 10188 +СӨЕШ (1) ■ Көеш эчендә сөеш ○ 12714 +СӨЕШӘЛӘР (1) ■ Ир белән хатын иртәнчәк кыешалар, кичтән сөешәләр ○ 13817 +СӨЕШТЕРЕР (1) ■ Бар сөештерер, юк төештерер ○ 7551 +СӨЗӘ (1) ■ Сөзә торган сыерга алла мөгез бирми ○ 3224 +СӨЗӘМ (1) ■ Сөзәм дигән сыерның мөгезе сынган ○ 3225 +СӨЗӘР (2) ■ Дуңгыз мөгезле булса, һәркемне сөзәр иде ○ 2885 ● 3176 +СӨЗӘРГӘ (1) ■ Үгезне сөзәргә, балыкны йөзәргә өйрәтмиләр ○ 3316 +СӨЗӘСЕ (1) ■ Песинең тычкан сөзәсе юк: аңа мөгез ни эшкә? ○ 3377 +СӨЗГӘН (1) ■ Кызыл үгез аны сөзгән ○ 3324 +СӨЗГЕЧ (1) ■ Сөзгеч сыер мүкләк була ○ 3223 +СӨЗЕП (3) ■ Тауны тәкә сөзеп җимерә алмый ○ 169 ● 3143; 12066 +СӨЗЕШЕП (1) ■ Тәкә тәкәгә: "Барыбер бүген суялар, әйдә сөзешеп калыйк!" - дигән, ди ○ 3144 +СӨЗЕШЕРЛӘР (1) ■ Ике тәкә башы бер казанга сыймас - сөзешерләр ○ 3132 +СӨЗЕШКӘК (1) ■ Мүкләк сыер сөзешкәк, аксак бия тибешкәк ○ 3174 +СӨЗЕШКӘНДӘ (2) ■ Сөзешкәндә мөгезсез тәкә җиңелер ○ 3135 ● 3145 +СӨЗЕШТЕРЕР (1) ■ Бер корчаңгы кәҗә алты тәкәне сөзештерер ○ 3006 +СӨЗМӘСЕ (1) ■ Сүзнең кыскасы яхшы, сөтнең сөзмәсе яхшы ○ 16048 +СӨЗМИ (1) ■ Сөйгән - мөгезе булса да сөзми ○ 12747 +СӨЗСӘ (2) ■ Мүкләк сөзсә нык сөзәр ○ 3176 ● 3278 +СӨЙ (1) ■ Терлекне кул белән генә сөймә, азык белән дә сөй ○ 2403 +СӨЙГӘН (23 | 2) ■ Җирне сөйгән ач булмас ○ 1490 ● 4168; 4976; 6173-6175; 12663; 12699; +12738 (2); 12743, :1, :2; 12744-12748; 12767; 12805; 13852; 13953; 14137; 14602; 15239 +СӨЙГӘНГӘ (3) ■ Сөйгәнгә - сөяк, сөймәгәнгә - сыйрак ○ 12749 ● 12750; 12810 +СӨЙГӘНЕ (1) ■ Ит тураганга - сөйгәне, карап торганга - тигәне ○ 9242 +СӨЙГӘНЕМ (1) ■ Җан сөйгәнем җанагай, ярты җаным аныкы ○ 14650 +СӨЙГӘНЕН (2) ■ Пычагы бар сөйгәнен җияр, пычагы юк тигәнен җияр ○ 9946 ● 10881 +СӨЙГӘНЕНӘ (1) ■ Көнче кеше тешләнер, сөйгәненә үчләнер ○ 12715 +СӨЙГӘНЕҢ (2) ■ Үз сөйгәнең үзеңә хур кызыдай күренә ○ 12790 ● 12793 +СӨЙГӘНЕҢӘ (1) ■ Сөйгәнеңә алкыш, сөймәгәнеңә каргыш ○ 12754 +СӨЙГӘНЕҢНӘН (1) ■ Сөйгәнеңнән битәр ишетү дә татлы ○ 12753 +СӨЙГӘНЕҢНЕҢ (2) ■ Сөйгәнеңнең артыклыгы була, кимчелеге булмый ○ 12751 ● 12752 +СӨЙГӘННЕ (3) ■ Эш сөйгәнне ил сөйгән ○ 6175 ● 12578; 12947 +СӨЙГӘННЕҢ (1) ■ Сөйгәннең сәләмәсе дә чәчәк ○ 12755 +СӨЙДЕРӘ (3) ■ Барлык сөйдерә, юклык көйдерә ○ 7564 ● 10429; 13945 +СӨЙДЕРГӘН (1) ■ Сөйдергән дә тел, биздергән дә тел ○ 15513 +СӨЙДЕРЕР (1) ■ Кыз кылыгы белән сөйдерер ○ 12991 +СӨЙДЕРТӘ (2) ■ Зирәк кызлар сиздермичә сөйдертә ○ 12956 ● 13643 +СӨЙКӘНМӘ (1) ■ Сөймәгәнгә сөйкәнмә ○ 12758 +СӨЙКЕМЛЕ (11) ■ Бала чагында бүре баласы да сөйкемле ○ 2123 ● 7126; 10674; 10693; 10848; +13034; 13101; 14031; 14124 (2); 14435 +СӨЙКЕМЛЕНЕҢ (1) ■ Ягымлының шадрасы күренми, сөйкемленең сипкеле беленми ○ 10711 +СӨЙЛӘ (19) ■ Аз сөйлә, күп эшлә ○ 6012 ● 10455; 10531; 12546; 12985; 14698; 14890; 15609; +15735; 15791; 15863; 15889; 15901; 15916; 15924; 16007; 16037; 16108; 16112 +СӨЙЛӘВЕ (1) ■ Имән агачының иелүе - сыну шикелле, ир егетнең ике сөйләве - үлү шикелле +○ 13460 +СӨЙЛӘГӘН (26) ■ Эшнең мәгънәсен белеп эшләгән җиңәр, сүзнең мәгънәсен белми сөйләгән +җиңелер ○ 6394 ● 15580; 15736; 15737; 15846; 15864; 15871; 15876; 15903; 15925; 15927 (2); +15928; 15929; 15937; 15943; 15962; 15973-15976; 16118; 16245 (2); 16280; 16384 +СӨЙЛӘГӘНГӘ (1) ■ Базарда һәркем үзенекен сөйләгәнгә, тавыш бетми ○ 7882 +СӨЙЛӘГӘНДӘ (8) ■ Бай табышын сөйләгәндә ярлы төшен сөйли ди ○ 7189 ● 11527; 12322; +14937; 15784; 15805; 16280; 16459 +СӨЙЛӘГӘНЕ (1) ■ Егетнең ике сөйләгәне - бер үлгәне ○ 12878 +СӨЙЛӘГӘНЕН (2) ■ Акыллы кеше белгәнен сөйләми, тиле кеше ни сөйләгәнен белми ○ 11434 +● 17049 +СӨЙЛӘГӘНЕҢНЕ (1) ■ Белгәнеңне сөйләмә, ни сөйләгәнеңне бел ○ 15792 +СӨЙЛӘГӘННӘН (3) ■ Меңне сөйләгәннән берне эшләп күрсәтү артыграк ○ 6109 ● 14423 (2) +СӨЙЛӘГӘННЕ (4) ■ Телең сөйләгәнне кулың белән эшлә ○ 6126 ● 15791; 15823; 15889 +СӨЙЛӘГӘННЕҢ (2) ■ Ип белән сөйләгәннең ирене авыртмый ○ 15867 ● 15955 +СӨЙЛӘГӘНЧЕ (3) ■ Анасы сөйләгәнче кызы тәмамлар ○ 14310 ● 14698; 15950 +СӨЙЛӘГӘЧ (1) ■ Сөйләр сүзең алтын булса да, күп сөйләгәч бакырга калыр ○ 15977 +СӨЙЛӘМӘ (27) ■ Ташка язмаганны сөйләмә ○ 178 ● 219; 8329; 9539; 12545; 13222; 14499; +15609; 15773; 15785; 15789; 15792; 15800; 15875; 15889; 15897; 15901; 15975; 16069; 16099; +16112; 16200; 16249; 16252; 16259; 16271; 16282 +СӨЙЛӘМӘК (2) ■ Аз сөйләмәк - акыллылык галәмәте, күп сөйләмәк - наданлык галәмәте +○ 15738 (2) +СӨЙЛӘМӘС (4) ■ Акыллы сөйләмәс, надан сөйләтмәс ○ 11438 ● 14421 (2); 15500 +СӨЙЛӘМӘСӘМ (1) ■ Сөйләсәм "так-так" дисең, сөйләмәсәм "ахмак" дисең ○ 16295 +СӨЙЛӘМӘСӘҢ (4) ■ Сөйләсәң - сүз, сөйләмәсәң - бүз ○ 15979 ● 15982; 16010; 16154 +СӨЙЛӘМИ (5) ■ Акыллы кеше белгәнен сөйләми, тиле кеше ни сөйләгәнен белми ○ 11434 +● 12581; 12854; 15040; 15956 +СӨЙЛӘМИЛӘР (1) ■ Ир кимчелеген хатын янында сөйләмиләр ○ 13825 +СӨЙЛӘНГӘН (1) ■ Сүзнең сөйләнгән җирдә калуы яхшы ○ 16049 +СӨЙЛӘНҮ (1) ■ Өйләнү - сөйләнү генә түгел ○ 13240 +СӨЙЛӘП (3) ■ Сөйләп күрсәткәнче, эшләп күрсәт ○ 6119 ● 11428; 15487 +СӨЙЛӘР (34) ■ Бай малын сөйләр, ярлы моңын сөйләр ○ 7184 (2) ● 7919; 7969; 9547; 10444 (2); +10826; 11168; 11747; 12321 (2); 13188 (2); 13439; 13492; 14346; 14968; 15136; 15227; 15549; +15569; 15577; 15668; 15806; 15864; 15898; 15977; 16547; 16616 (2); 16624 (2); 16655 +СӨЙЛӘРГӘ (4) ■ Эч шулпасын - тик хурласын, аша салмасын - сөйләргә калмасын ○ 9734 +● 13785; 16006; 16294 +СӨЙЛӘРСЕҢ (3) ■ Патша - ерак, алла - биек, кемгә зарың сөйләрсең ○ 5862 ● 6156; 15785 +СӨЙЛӘСӘ (9) ■ Ир ике сөйләсә - үзенә бәла, хан ике сөйләсә - иленә бәла ○ 5806 (2) ● 7233 (2); +14351; 15987; 16270 (2); 16616 +СӨЙЛӘСӘМ (2) ■ Син сөйләсәң синеке дөрес, мин сөйләсәм минеке дөрес ○ 16290 ● 16295 +СӨЙЛӘСӘҢ (16 | 4) ■ Аш янында күп сөйләсәң, ач калырсың ○ 9589 ● 15739; 15777:1, :2, :3, :4; +15801; 15978-15982; 15986; 16007; 16110; 16155 (2); 16257; 16290; 16621 +СӨЙЛӘСЕННӘР (1) ■ Сөйләсеннәр - сүтелмәбез: ишкән дилбегә түгел ○ 16296 +СӨЙЛӘТӘ (1) ■ Сарык биреп сөйләтә алмыйм, сыер биреп туктата алмыйм ○ 3126 +СӨЙЛӘТЕП (2) ■ Бер тиен биреп сөйләтеп булмас, ике тиен биреп туктатып булмас ○ 7829 ● 16268 +СӨЙЛӘТМӘС (1) ■ Акыллы сөйләмәс, надан сөйләтмәс ○ 11438 +СӨЙЛӘҮ (10) ■ Серне һәркемгә сөйләү - бодайны алабутага алыштыру белән бер ○ 12547 +● 12822; 15665; 15716; 15725; 15939; 15944; 16008; 16073; 16311 +СӨЙЛӘҮГӘ (2) ■ Күп сөйләүгә караганда аз эш яхшы ○ 15930 ● 15973 +СӨЙЛӘҮДӘ (1) ■ Белеп сөйләүдә бер хикмәт булса, белеп эшләүдә мең хикмәт ○ 6340 +СӨЙЛӘҮДӘН (1) ■ Ахмак сөйләүдән, сыер күшәүдән, мулла сораудан туймас ○ 16963 +СӨЙЛӘҮЧЕ (6) ■ Иң матур итеп сайраучы кош - сандугач; иң матур итеп сөйләүче кеше - яучы +○ 13171 ● 15931; 15932; 15985; 16072; 16181 +СӨЙЛӘШ (1) ■ Авызыңны җыеп сөйләш ○ 15730 +СӨЙЛӘШӘ (2) ■ Сакау күп сөйләшә ○ 15243 ● 15983 +СӨЙЛӘШӘ-СӨЙЛӘШӘ (1) ■ Сөйләшә-сөйләшә кызып киттек, башаклыкка менеп киттек ○ 16297 +СӨЙЛӘШЕП (4) ■ Сөйләшеп барсаң, юл ырамлы була ○ 6924 ● 11503; 15762; 16204 +СӨЙЛӘШЕРБЕЗ (1) ■ Утыр урынча, сөйләшербез урысча ○ 15714 +СӨЙЛӘШЕРГӘ (2) ■ Тутый сөйләшергә өйрәнер, кеше була алмас ○ 4162 ● 13962 +СӨЙЛӘШКӘН (5) ■ Күп йөргән азар, күп сөйләшкән язар ○ 6796 ● 8512; 12897; 15777; 15926 +СӨЙЛӘШКӘНДӘ (1) ■ Сөйләшкәндә авызыңны үлчәп ач ○ 15984 +СӨЙЛӘШМӘ (4) ■ Ерактан киңәшмә, якыннан сөйләшмә ○ 689 ● 15764; 16283; 16284 +СӨЙЛӘШМӘК (1) ■ Мәзәк сөйләшмәк - ашка тоз салмак ○ 16389 +СӨЙЛӘШМӘСӘҢ (2) ■ Бөтенләй сөйләшмәсәң, телсез булырсың ○ 15819 ● 15887 +СӨЙЛӘШМИЛӘР (2) ■ Пеләш янында тарак турында сөйләшмиләр ○ 15240 ● 15761 +СӨЙЛӘШМИМ (1) ■ Килдем тау аша, күп сөйләшмим - тешем камаша ○ 228 +СӨЙЛӘШСӘҢ (7) ■ Тиле белән сөйләшсәң, кулыңда тимер булсын ○ 11630 ● 12111; 12310 (2); +15858; 15921 (2) +СӨЙЛӘШСЕН (1) ■ Авызы кыек булса да, бай сөйләшсен ○ 7128 +СӨЙЛӘШҮ (2) ■ Чыгымчы ат белән камчы телендә сөйләшү яхшырак ○ 2693 ● 15919 +СӨЙЛИ (32) ■ Тузга язмаганны сөйли ○ 1775 ● 4161; 6296; 6776; 7101; 7189; 12581; 14967; +15011; 15135; 15536; 15548; 15758; 15877; 15888; 15895; 15961; 15971; 15972; 16005 (2); +16008; 16131; 16250; 16269 (2); 16278; 16330; 16332; 16693 (2); 16749 +СӨЙЛИДЕР (2) ■ Күп сөйлидер залим би, аз сөйлидер гадел би ○ 5853 (2) +СӨЙЛИЛӘР (4) ■ Дуслар - узганны, гашыйклар алдагы көнне сөйлиләр ○ 5382 ● 5905; 13050; +СӨЙЛИМ (1) ■ Кеше сөйли ялганны, мин сөйлим аннан калганны ○ 16278 +СӨЙЛИСЕҢ (2) ■ Чабатаң тишек - сизмисең, кеше хәлен сөйлисең ○ 16315 ● 16749 +СӨЙЛИ-СӨЙЛИ (2) ■ Күрә-күрә күсәм булыр, сөйли-сөйли чичән булыр ○ 15506 ● 16293 +СӨЙМӘ (3) ■ Терлекне кул белән генә сөймә, азык белән дә сөй ○ 2403 ● 12711; 12756 +СӨЙМӘГӘН (9) ■ Сөймәгән печәне атның алдында торыр ○ 2682 ● 2898; 4650; 5119; 9120; +11235; 12744; 12757; 13941 +СӨЙМӘГӘНГӘ (3) ■ Сөйгәнгә - сөяк, сөймәгәнгә - сыйрак ○ 12749 ● 12750; 12758 +СӨЙМӘГӘНЕН (1) ■ Хатын-кыз мәхәббәтен кырык ел саклар, сөймәгәнен сәгатендә әйтеп +бирер ○ 13721 +СӨЙМӘГӘНЕҢӘ (1) ■ Сөйгәнеңә алкыш, сөймәгәнеңә каргыш ○ 12754 +СӨЙМӘДЕҢ ( | 1) ■ Кунак туймадым димәс, сөймәдең дияр ○ 10121:1 +СӨЙМӘС (18 | 2) ■ Аргамак сыйпау сөймәс, алаша мактау сөймәс ○ 2784 (2) ● 5119; 5268 (2); +5716; 12759; 12768; 14137, :1, :2; 14138 (2); 15320 (2); 15332 (2); 17023 (2); 17061 +СӨЙМӘСӘ (2) ■ Күңел сөймәсә, күз күрмәс ○ 12722 ● 13840 +СӨЙМӘСӘҢ (6) ■ Эш сөймәсәң, суган суы суырырсың ○ 6177 ● 6241; 12756; 12760; 12796; +СӨЙМӘСКӘ (1) ■ Эш сөймәскә эш кушсаң, атаңнан артык акыл өйрәтә ○ 6176 +СӨЙМИ (5) ■ Эт йөгереген төлке сөйми ○ 3593 ● 10421; 12710; 13800; 17060 +СӨЙРӘЛЕР (1) ■ Баш тел белән сөйрәлер ○ 15472 +СӨЙРӘП (1) ■ Эткә йомыш кушсаң, сөяк сөйрәп китерер ○ 3689 +СӨЙРӘР (2) ■ Чыдамлы - чана сөйрәр ○ 11944 ● 13492 +СӨЙРӘТӘЛӘР (1) ■ Эт үлсә, иясеннән сөйрәтәләр ○ 3680 +СӨЙРИ (1) ■ Һәрбер күсе үз койрыгын үзе сөйри ○ 3426 +СӨЙСӘ (5) ■ Күңел кемне сөйсә, шул гүзәл күренә ○ 12721 ● 13083 (2); 14160 (2) +СӨЙСӘҢ (5) ■ Син эшне сөйсәң, эш тә сине сөяр ○ 6118 ● 6241; 12667 (2); 12760 +СӨЛӘЙМАН (5) ■ Үз өендә кырмыска да - Сөләйман ○ 4832 ● 5704; 8772; 8774; 16752 +СӨЛГЕСЕ (1) ■ Алдың - Казан өлгесе, артың - Мәскәү сөлгесе ○ 5260 +СӨЛЕК (4) ■ Аптыраган сөлек юкә агачын тешләр ○ 4551 ● 4554; 4677; 12848 +СӨЛЕКНЕҢ (1) ■ Сөлекнең телен асраган белер ○ 4678 +СӨЛЕКТӘ (1) ■ Сөлектә сөяк юк ○ 4679 +СӨЛТӘРЕ (1) ■ Елакка елан сөлтәре ○ 14986 +СӨМӘЙГӘН (1) ■ Йөзеге барда Сөләйман, йөзеге юкта сөмәйгән ○ 8772 +СӨМБЕЛӘ (1) ■ Сөмбелә туса, су суыныр ○ 945 +СӨМСЕЗ (2) ■ Сөмсез сыер үз ыруын танымас ○ 3226 ● 10169 +СӨМСЕЗГӘ (1) ■ Сыерга су күрсәтмә, сөмсезгә сый күрсәтмә ○ 10162 +СӨННӘТ (1) ■ Сәлам бирү - сөннәт, алу - фарыз ○ 15969 +СӨҢГЕ (4) ■ Бер агачтан уклык та чыгар, сөңге саплык та чыгар ○ 5555 ● 5707; 15516; 15564 +СӨҢГЕДӘН (1) ■ Сапсыз сөңгедән саплы сәнәк яхшырак ○ 5612 +СӨҢГЕЛЕ (2) ■ Сөңгеле яуга тимер калканың әзер булсын ○ 5628 ● 5704 +СӨР (2) ■ Көз җир сөр, кыш кар сөр ○ 1425 (2) +СӨРӘ (1) ■ Үгез гомере буе сабан сөрә, ник сөргәнен белми ○ 3303 +СӨРӘН (1) ■ Иртән сөрән салсаң, төш җиткәнче эш бозылыр ○ 6063 +СӨРГӘН (1) ■ Начар сөргән җирне чүп басар ○ 1427 +СӨРГӘНЕН (1) ■ Үгез гомере буе сабан сөрә, ник сөргәнен белми ○ 3303 +СӨРДЕРӘ (1) ■ Ерактан әйләнеп сөрдерә ○ 734 +СӨРЕЛГӘН (1) ■ Барысы да бер чыбыктан сөрелгән ○ 1981 +СӨРЕЛМӘГӘН (1) ■ Сөрелмәгән җир өстендә тумаган куян баласы ○ 2283 +СӨРЕМ (2) ■ Корымнан корым йогар, начар дустан сөрем йогар ○ 5462 ● 10333 +СӨРЕНГӘН (1) ■ Эшләренә иренгән - ашарына сөренгән ○ 6548 +СӨРЕНГӘНДӘ (1) ■ Эт бер сөренгәндә кырык сөренер ○ 3575 +СӨРЕНГӘНЕ (1) ■ Сарыкның егылганы да күренми, дөянең сөренгәне дә күренә ○ 3112 +СӨРЕНГӘННӘН (1) ■ Егылган сөренгәннән көләр ○ 6751 +СӨРЕНЕП (1) ■ Су сөренеп юл таба ○ 432 +СӨРЕНЕР (2) ■ Яхшы ат алдыннан сөренмәс, артыннан сөренер ○ 2710 ● 3575 +СӨРЕНМӘС (3) ■ Сөренмәс ат булмас ○ 2683 ● 2710; 10714 +СӨРЕНМӘСЛЕК (1) ■ Керләнмәслек ак булмас, сөренмәслек ат булмас ○ 8778 +СӨРЕНМИ (1) ■ Ат сөренми җир танымас ○ 2511 +СӨРЕР (1) ■ Авызы зур бөрер, күзе зур сөрер ○ 10532 +СӨРЛЕГӘ (1) ■ Яхшы ат та бер сөрлегә ○ 2718 +СӨРМӘ (1) ■ Су китәр, таш калыр; сөрмә китәр, каш калыр ○ 8812 +СӨРСӘҢ (2) ■ Яз сөрсәң, көз урырсың ○ 980 ● 14622 +СӨРСЕГӘН (1) ■ Мәче иткә буе җитмәгәч, "сөрсегән" дияр, имеш ○ 3353 +СӨРТ (3) ■ Бай булсаң, барың белән битеңне сөрт, ярлы булсаң җиңең белән тиреңне сөрт +○ 7163 (2) ● 10949 +СӨРТЕНӘ (2) ■ Дүрт аяклы хайван да сөртенә ○ 2357 ● 2641 +СӨРТЕНМӘС (1) ■ Сөртенмәс тояк булмас, яңылмас тел булмас ○ 15514 +СӨРТКӘЧ (1) ■ Бал сөрткәч пычакны да ялыйлар ○ 9160 +СӨРТМӘ (1) ■ Ашап туйгач икмәк белән авызыңны сөртмә ○ 9128 +СӨРТМӘГӘН (1) ■ Сөртмәгән арба кебек шыгырдый ○ 7111 +СӨРТСӘ (1) ■ Байлар байда, ике кулы майда, ярлыларга май кайда, кул ярыгына сөртсә дә +файда ○ 7230 +СӨРТСӘҢ (2) ■ Катык сөртсәң, эт яламас ○ 3778 ● 10724 +СӨРҮ (1) ■ Әтәч белән сука сөрү ○ 4391 +СӨТ (31 | 1) ■ Күрмәгән җирнең күле - сөт, күмәче - бал ○ 143 ● 2581; 3037; 3139; 3161; 3194; +3200; 3203; 3204; 3227; 3301; 3308; 3321; 3323; 3327; 3371; 3683; 4347; 4630; 4724; 6372; 9101; +9254; 9329; 9332; 9333; 9490; 9493; 11324:1; 14035; 14240; 14283 +СӨТЕ (14) ■ Кәҗәнең сөте агып торган болак, эче тулы ылак, ите тамагыңа бап, тиресе аягыңа +кап, мөгезе пычагыңа сап, эчәгесен аршинга тарт, скрипкачыга сат ○ 3053 ● 3216-3218; 3241; +3247; 3302; 4055; 7697; 10639; 14223; 14226 (2); 14703 +сөте → катыгы-сөте +СӨТЕН (3) ■ Май булса, сөтен кешедән алып була да, ботка пешерер идем, ярма юк ○ 9476 +● 14102; 14306 +СӨТЕН-МАЕН (1) ■ Сыер алсаң савып ал, сөтен-маен кабып ал ○ 3180 +СӨТКӘ (4) ■ Сөткә каймак көнендә утырмый ○ 9334 ● 9335; 9690; 10042 +СӨТЛӘРЕН (1) ■ Анадан алган сөтләрен китерү ○ 14248 +СӨТЛЕ (7) ■ Сөтле куй көтүдән аерылмас ○ 3117 ● 3175; 3228-3230; 3243; 9509 +СӨТНЕ (1) ■ Авызың ашка пешсә, сөтне дә өреп кабарсың ○ 10536 +СӨТНЕҢ (1) ■ Сүзнең кыскасы яхшы, сөтнең сөзмәсе яхшы ○ 16048 +СӨТСЕЗ (3) ■ Сөтсез кәҗә бакравык ○ 3062 ● 3231; 5150 +СӨТТӘ (2) ■ Тары ярмасы сөттә җитмеш җиде кисәккә ярыла ○ 1565 ● 9390 +СӨТТӘН (3) ■ Сөттән ак, судан пакь ○ 652 ● 9336; 15959 +СӨЮ (3) ■ Сөю бар җирдә көю бар, курку бар җирдә кырку бар ○ 12761 ● 12762; 14943 +СӨЮДӘН (1) ■ Акча - санаудан, көндәш сөюдән туймас ○ 13595 +СӨЮЕ (1) ■ Чит кешенең сөюе - үз анаңның йодрык төюе ○ 14241 +СӨЯ (3) ■ Керпе баласын "йомры гынам, йомшак кынам" дип сөя, имеш ○ 2222 ● 13800; 16767 +СӨЯГӘН (2) ■ Тумырган да сөягән, балта-пычак тимәгән ○ 1993 ● 15871 +СӨЯГЕ (2) ■ Ите сиңа, сөяге миңа ○ 10829 ● 15619 +СӨЯГЕМ (3) ■ Сөягем тиягемә кайтсын ○ 5145 ● 10803; 14138 +СӨЯГЕН (5) ■ Тумаган туры алашаның сөяген сындырмыйлар ○ 2778 ● 3630; 3756; 5884; 9237 +СӨЯГЕНӘ (1) ■ Тиресе сөягенә ябышкан ○ 10850 +СӨЯГЕННӘН (1) ■ Кешегә бәхетне баш түбәсеннән биргән, безгә бәкәл сөягеннән дә бирмәгән +○ 14990 +СӨЯГЕҢ (2) ■ Үз сөягең үзеңә авыр түгел ○ 10814 ● 10848 +СӨЯК (38 | 2) ■ Җылы сөяк сындырмый, салкын җанны тындырмый ○ 1205 ● 1974; 2183; 3450; +3466; 3484; 3488; 3528; 3541; 3543, :1; 3564; 3570, :1; 3585; 3594; 3600; 3616; 3631; 3645; 3662; +3689; 3691; 3692; 3742; 4679; 5725; 9337; 10351; 10842; 12310; 12706; 12749; 13114; 15157; +15799 (2); 15815; 15850; 17070 +СӨЯККӘ (2) ■ Ат бүләккә чабар, эт сөяккә чабар ○ 2491 ● 10831 +СӨЯКЛӘР (1) ■ Иртә торгач тел сөякләрдән: "Ни хәлегез бар?" - дип сорар, ди. Сөякләр: "Син +тик торсаң, безнең хәл яхшы", - дип әйтерләр, ди ○ 15484 +СӨЯКЛӘРДӘН (1) ■ Иртә торгач тел сөякләрдән: "Ни хәлегез бар?" - дип сорар, ди. Сөякләр: +"Син тик торсаң, безнең хәл яхшы", - дип әйтерләр, ди ○ 15484 +СӨЯКЛӘРЕ (1) ■ Көяз туңмас - калтырар, сөякләре шалтырар ○ 8804 +СӨЯКНЕ (2) ■ Ике эт бер сөякне пайлашмый ○ 3479 ● 15550 +СӨЯК-САНДЫРАК (1) ■ Ике сөяк-сандырак ○ 10828 +СӨЯКСЕЗ (9) ■ Бүре оясы сөяксез булмас ○ 2155 ● 4346; 4454; 9238; 13047; 15515; 15550-15552 +СӨЯКТӘЙ (1) ■ Эткә салган сөяктәй ○ 3798 +СӨЯКТӘН (6 | 2) ■ Кыш көне эт тә: "Җәйгә чыксам сөяктән сарай салыр идем", - дип әйтер, ди +○ 866 ● 3644, :1, :2; 3741; 9250; 15869; 16009 +СӨЯЛ (1) ■ Сөйгәнгә сөял, сөймәгәнгә сырпаланма ○ 12750 +СӨЯЛӘР (1) ■ Кызлар көтәләр санатны, булмаса сөяләр солдатны ○ 13007 +СӨЯЛДЕМ (1) ■ Килен алдым - кинәндем, кибәклеккә сөялдем ○ 13352 +СӨЯЛЕҢӘ (1) ■ Сөялеңә бассалар, сөялеп тора алмассың ○ 15286 +СӨЯЛЕП (1) ■ Сөялеңә бассалар, сөялеп тора алмассың ○ 15286 +СӨЯЛМӘ (1) ■ Суга сөялмә ○ 444 +СӨЯМ (2) ■ Кая барсаң да, аршын дүрт сөям ○ 7920 ● 8041 +СӨЯН (1) ■ Юкәнең чәчәге - бал, кабыгы - юкә, череге - дару, агачы - сөян ○ 1766 +СӨЯНМӘ (1) ■ Бозга сөянмә, яуга сыенма ○ 5560 +СӨЯП (3) ■ Җил ягына кабык сөяп кую ○ 1242 ● 8022; 8961 +СӨЯР (14 | 2) ■ Аю баласын - аппагым, керпе баласын йомшагым дип сөяр ○ 2223:3 ● 3560; +3985 (2), :2; 6118; 10707; 12483; 12578; 12718; 12740; 13428; 13760; 13867 (2); 16093 +СӨЯРКӘ (1) ■ Сөяркә - бөлгәнче, хатын - үлгәнче ○ 13673 +СӨЯРЛӘР (2) ■ Акчаң булса сөярләр, акчаң беткәч төярләр ○ 7728 ● 12315 +СӨЯРСЕҢ (1) ■ Бәхетеңә туры килсә, таз булса да сөярсең ○ 12673 +СӨЯСЕҢ (1) ■ Буяучыдан: "Кайсы төсне бигрәк сөясең?" - дигәнгә, - "Алтын сарысы белән +көмеш агын", - дигән ○ 565 +СПЕКУЛЯНТ (2) ■ Спекулянт битенә иске ыштыр каплаган ○ 7962 ● 7963 +СТАКАН (3) ■ Бер стакан чәй ярты юлдан калдырган ○ 9177 ● 9805; 9822 +СТАКАННЫ (1) ■ Беренче стаканны син эчсәң, икенчесе сине эчә ○ 9823 +СТАКАНЫНДА (1) ■ Аракы стаканында батучылар диңгездә батучылардан күбрәк ○ 9808 +СТАНЫ (1) ■ Киндер станы киендерә, чүпләме күзне сөендерә ○ 8691 +СТЕНАГА (1) ■ Стенага артың белән менә алмассың ○ 8282 +СТЕНАЛАР (1) ■ Карак керсә стеналар кала, уттан берни калмый ○ 8462 +СТЕНАЛАРНЫҢ (1) ■ Стеналарның - колаклары, ишекләрнең күзләре бар ○ 8283 +СТЕНАСЫ (1) ■ Ата - йортның матчасы, ана - йортның өрлеге, балалар - стенасы ○ 14408 +СУ (227 | 4) ■ Коры җиргә никадәр су сипсәң дә, юеш булмас ○ 128 ● 136; 137; 140; 189; 194; +207; 339; 340; 344; 347-349; 354; 355; 362; 367; 369; 377; 379; 394; 399; 401; 403, :3; 404; 405; +407 (2); 422-424; 425 (3); 426-433; 434 (2); 435-439; 449; 464; 465 (2); 472; 478; 483; 484; 494496; 500; 503; 512; 513; 518-522; 917; 945; 1132; 1262; 1346; 1353; 1462:3; 1492; 1610; 1743; +1810; 1857; 1868, :2; 1887; 2344; 2435; 2460; 2477; 2485; 2509; 2540; 2541; 2555; 2632; 2672 (2); +2973; 2982; 3014; 3083; 3178; 3189; 3194 (2); 3203; 3204; 3208; 3209; 3218; 3244; 3305; 3604; +3606; 3897; 4054; 4220; 4242; 4289; 4321; 4399; 4405, :1; 4428; 4437; 4471; 4505; 4506; 4566; +4570; 4671; 4916; 5046; 5135; 5216; 5441; 5461; 5477; 5847; 6254; 6354; 6855; 7056; 7071; 7144; +7211; 7231; 7307; 7342; 7823; 7836; 8319; 8380; 8499; 8501; 8508; 8521; 8539; 8541; 8579; 8812; +9130; 9317; 9329; 9331; 9335; 9350; 9433; 9439; 9489-9491; 9657; 9708; 9709; 9735; 9744; 9756; +9897; 9901; 9914; 9929; 9969; 9970; 9972; 10011; 10023; 10027; 10044; 10162; 10163; 10598; +10703; 10753; 10761; 11150; 11171; 11249; 11355; 11481; 11559; 11572; 11654; 11723; 11798; +12035; 12160; 12445; 12457; 12549; 12887; 12954; 12981; 12992; 13063; 13465 (2); 13618; 13718; +13777; 13864; 14130; 14750; 14755; 14975; 15865; 16013; 16066; 16067; 16725; 16866 +СУАЛЧАН (1) ■ Балык тотасың килсә, суалчан казы ○ 4458 +СУАЛЧАННЫ (1) ■ Балыкчы балыкка суалчанны файда өчен ашата ○ 4472 +СУГА (71) ■ Аккан суга монтар юк ○ 341 ● 346; 392; 430; 431; 440-446; 466; 499; 523-528; 914; +967; 1100; 1359; 1530; 1842; 1902; 1932; 1979; 1980; 3393; 4355; 4407; 4421; 4422; 4743; 4959; +5388; 5794; 7024; 7059; 7100; 7117; 7206; 7657; 7704; 8511; 8582; 8583; 8670; 9685; 9789; 9822; +9842; 9938 (2); 10125; 12157; 13152; 13252; 13672; 14150; 14220; 14292; 14361; 14538; 14893; +15271; 15875 (2); 16849 +суга → утка-суга +СУГАЛАР (1) ■ Суык тимер сузылмый: тимерне кызуында сугалар ○ 294 +СУГАН (22) ■ Җәен өйдә боз киптереп, кышын суган саталар ○ 1066 ● 1301; 1610; 1617; 1618; +1620; 1637-1639; 6177; 8073; 9492; 9656; 9754; 10141; 13102; 14475; 14480; 14511; 17059-17061 +СУГАННАН (1) ■ Белемне алу суганнан ачы, азагы балдан татлы ○ 16508 +СУГАННЫ (2) ■ Черегән суганны бауламыйлар ○ 1622 ● 1623 +СУГАННЫҢ (1) ■ Суганның татлысы юк ○ 1619 +СУГАР (4 | 1) ■ Аяз көндә яшен сугар ○ 1209 ● 3644:1; 6582; 11684; 15265 +СУГАРА (1) ■ Кое төптә булса да, сусаганны сугара; тау-таш өстә торса да, башка яный ○ 400 +СУГАРГА (1) ■ Койрык болгаган этне сугарга кул бармый ○ 3498 +СУГАРСЫҢ (1) ■ Яхшы сугарсың - яман тияр ○ 5680 +СУГАРЫП (1) ■ Эт сугарып йөрү ○ 3795 +СУГА-СУГА ( | 1) ■ Тимер булса, кыска кис, агач булса, озын кис: суга-суга озаер, юна-юна +кыс карыр ○ 1879:1 +СУГУ (1 | 1) ■ Атны сугу белән түгел, солы белән куала ○ 2567:2 ● 11045 +СУГУГА (1) ■ Бер янау өч сугуга тора ○ 12467 +СУГУДА (1) ■ Чүлмәкче ун көн ясаганны таяк бер сугуда көл итә ○ 9991 +СУГУДАН (1) ■ Сугудан төртү яман ○ 5618 +СУГУНЫҢ (2) ■ Киндер сугуның ние бар, атасы да кагасы ○ 1551 ● 8324 +СУГУЧЫ (1) ■ Иген сугучы кояш сорый, күмер сатучы яңгыр тели ○ 1396 +СУГЫЛГАН (2) ■ Олылар сүзен тотмаган - орылган да сугылган ○ 15086 ● 15952 +СУГЫМГА (1) ■ Сыер савынга ярый, ат сугымга ярый ○ 3192 +СУГЫМЧЫ (1) ■ Туй башы сугымчы, аннан коемчы, аннан уенчы ○ 13287 +СУГЫП (13) ■ Әвен сугып кайту ○ 1510 ● 1988; 3760; 5619; 5692; 5712; 8051; 8182; 8649; 10021; +10159; 11443; 15971 +СУГЫШ (8) ■ Солых турында сүз барганда сугыш кылычыңа таянма ○ 5616 ● 5620; 5621; 5636; +13161; 13305; 13832; 15758 +СУГЫША (5) ■ Көчек аюга ябыша, чеби төлке белән сугыша ○ 3809 ● 4453; 5622; 9992; 13347 +СУГЫШКА (2) ■ Сугышка чукмарсыз бармыйлар ○ 5623 ● 5700 +СУГЫШКАН (1) ■ Ике карчыга сугышкан, киекчегә йон файда ○ 4025 +СУГЫШКАНДА (3) ■ Ике бүре сугышканда берсенең карыны ача, ди ○ 2191 ● 4173; 4367 +СУГЫШКАННЫҢ (1) ■ Качканның батырлыгы аякта, сугышканның йөрәктә ○ 5582 +СУГЫШМА (1) ■ Ике таяк тотып сугышма, берсе үзеңне кыйнар ○ 5569 +СУГЫШМАС (1) ■ Сабанда килешкән ындырда сугышмас ○ 1434 +СУГЫШМЫЙЛАР (1) ■ Яуны санап сугышмыйлар ○ 5678 +СУГЫШСА (1) ■ Ике лачын сугышса, ябалакка йон булыр ○ 4064 +СУГЫШТА (3) ■ Мич башында үлүдән сугышта үлү артык ○ 5599 ● 5624; 5625 +СУГЫШТАН (1) ■ Ир сугыштан кайтыр, сугыш хәлен хатыныннан ишетер ○ 13832 +СУГЫШТЫРЫР (1) ■ Бер кәҗә ике күршене сугыштырыр ○ 3007 +СУГЫШУДАН (1) ■ Нәфес белән орышу дөнья белән сугышудан читенрәк ○ 11881 +СУГЫШЧАН (1) ■ Сугышчан әтәч беркайчан да симез булмый ○ 4374 +СУГЫШЫ (1) ■ Байның - ызгышы, патшаның сугышы бетмәс ○ 5740 +СУГЫШЫР (2) ■ Ач сугышыр, тук килешер ○ 9548 ● 14484 +СУГЫШЫРГА (1) ■ Өйрәнгән яу сугышырга уңай ○ 5683 +СУД (3 | 1) ■ Юкка суд та юк ○ 7610 ● 11724; 13641:1; 15269 +СУДА (31) ■ Болганчык суда балык тотарга яхшы ○ 356 ● 447; 448; 517; 529; 530; 1280; 1407; +1915; 2232; 4212; 4418; 4426; 4438; 4439 (2); 4476; 4488; 4496; 4500; 4507; 4512; 4537; 5885; +6415; 8582; 9390; 11911; 12365; 12848; 14791 +СУДАГЫ (3) ■ Үрдәк: "Судагы качмас, өйдәге качар", - ди, имеш ○ 4427 ● 4483; 4545 +СУДАГЫН (1) ■ Җирдәген - бармак белән, судагын - кармак белән ○ 1484 +СУДАГЫСЫН (1) ■ Үрдәк: "Ризыгымның өйдәгесен тавык ашый, судагысын балык ашый", дип кайгырыр, имеш ○ 4425 +СУДАЙ (1) ■ Ир кырмыскадай ташыр, яман хатын судай чәчәр ○ 13828 +СУДАН (34) ■ Ашусыз булса - таудан биз, үткелсез булса - судан биз ○ 111 ● 337; 449; 482 (2); +530; 531; 652; 1281; 1368; 1750; 1933 (2); 2063; 3295; 3305; 3499; 4446; 4506; 4572; 4664; 5710; +5811; 6151; 8825; 9085; 9336; 11279; 13436; 13654; 14743; 15959; 16787; 16805 +СУДЛАШМА (1) ■ Бай белән дуслашма, көчле белән судлашма ○ 7154 +СУЕЛМЫЙ (2) ■ Агачтан юкә суелмый ○ 1672 ● 15670 +СУЕП (2) ■ Вакытсыз кычкырган әтәчне суеп ашыйлар ○ 4366 ● 13306 +СУЗ (1) ■ Юрганыңа карап аягыңны суз ○ 8429 +СУЗА (3) ■ Ат камытка муенын үзе суза ○ 2500 ● 7655; 16965 +СУЗАЛМЫЙ (1) ■ Анасыз корт балавыз сузалмый ○ 4714 +СУЗАР (3) ■ Эт - авызы җитмәгән ашка борынын сузар ○ 3540 ● 3713; 7167 +СУЗАРГА (3) ■ Үрмәкүч пәрәвез сузарга оста, корт балавыз сузарга оста ○ 4750 (2) ● 12125 +СУЗАРСЫҢ ( | 1) ■ Түшәгеңә күрә аягың сузарсың ○ 8429:1 +СУЗГАН (2) ■ Ат аягын дагалатканда бака да ботын сузган ○ 2478 ● 11820 +СУЗМА (5) ■ Сыер колагына телефон сузма ○ 3250 ● 5643; 10978; 11979; 15711 +СУЗМАСАҢ (1) ■ Кулны сузмасаң, сәндерәдән дә ала алмассың ○ 10937 +СУЗМЫЙ (1) ■ Баштан кул узмый, кунак кулын сузмый ○ 10067 +СУЗСАҢ (3) ■ Бик каты сузсаң, җеп тә өзелә ○ 8672 ● 9330; 16829 +СУЗЫЛА (1) ■ Сузсаң, сары май да сузыла ○ 9330 +СУЗЫЛГАНЧЫ (1) ■ Юан сузылганчы, нечкә өзелер ○ 623 +СУЗЫЛМА (1) ■ Буең җитмәстәйгә сузылма ○ 10752 +СУЗЫЛМЫЙ (1) ■ Суык тимер сузылмый: тимерне кызуында сугалар ○ 294 +СУЗЫЛЫП (2) ■ Алдын-юлдын ике ашар, сузылып яткан бер ашар ○ 6445 ● 10349 +СУЙ (4) ■ Сигезне суйганчы симезне суй ○ 2400 ● 9264; 13297; 13330 +СУЙГАККА (1) ■ Бер кәҗә тәкәсе мең сарыкны суйгакка кертер ○ 3130 +СУЙГАН (2) ■ Тиресен суйган йон үсмәс ○ 2404 ● 2510 +СУЙГАНЧЫ (1) ■ Сигезне суйганчы симезне суй ○ 2400 +СУЙДЫРЫР (1) ■ Канәгать карын туйдырыр, канәгатьсезлек ялгыз тавыкны суйдырыр ○ 11841 +СУЙМА (1) ■ Бер калҗа ит өчен кәҗәңне суйма ○ 9175 +СУЙМАДЫ (1) ■ Кунак туймадым димәс, суймады дияр ○ 10121 +СУЙМАДЫГЫЗ (1) ■ Рәхмәт, сыйладыгыз, тавык кына суймадыгыз ○ 10217 +СУЙМЫЙ (1) ■ Бер куразны җиде кеше суймый ○ 4364 +СУЙМЫЙМ (1) ■ Суймыйм дигән уем юк, суяр идем - куем юк ○ 2446 +СУЙСА (1) ■ Бай кеше берне суйса, ярлы икене суяр ○ 7173 +СУК (7) ■ Тимерне кызуында сук, балыкны уйнаганда тот ○ 303 ● 5557 (2); 5585; 5588; 5626; 8725 +СУКА (7) ■ Берәү - сука белән, җидәү - кашык белән ○ 1387 ● 1441; 1474; 3306; 4391; 7496; 11048 +СУКАГА (1) ■ Сукага балта булышчы ○ 1934 +СУКАДАН (1) ■ Сукадан тугарып атны бирмиләр ○ 1442 +СУКАЛЫЙ (3) ■ Үгез сука сукалый, бозау тырма тырмалый ○ 3306 ● 6280; 10635 +СУКАСЫ (1) ■ Усал кешенең сукасы да кыек йөри ○ 12171 +СУККАН (10) ■ Аяз көнне яшен суккан кебек булу ○ 1211 ● 1502; 2942; 4708; 5695; 10722; +12550; 14422 (2); 16757 +СУККАНДА (3) ■ Иген чәчкәндә еласаң, сукканда шатланырсың ○ 1398 ● 2553; 10930 +СУККАНЧЫ (1) ■ Дошман сәгате сукканчы үз сәгатең суксын ○ 5322 +СУККАЧ (5) ■ Унҗиде сәгать суккач, үләннең шифасы тамырга төшәр ○ 1319 ● 1533; 3048; +4252; 10893 +суккач → кайткач-суккач +СУКМА (1) ■ Этне ияртмә, ияртсәң сукма ○ 3702 +сукмаган → эрләмәгән-сукмаган +СУКМАГЫ (2 | 1) ■ Атлының юлы бер булса, җәяүленең сукмагы - җиде ○ 6736 ● 6879; 8708:1 +СУКМАГЫННАН (1) ■ Җәяүнең сукмагыннан арба йөрмәс ○ 6880 +СУКМАГЫҢ (1) ■ Тукмагың кайда, сукмагың шунда ○ 8708 +СУКМАДЫ (1) ■ Әле дә яхшы сукмады, кыртыш белән тукмады ○ 5711 +СУКМАК (1) ■ Сукмак юлга алып барыр, юл халыкка алып барыр ○ 6811 +СУКМАКЧЫЛ (2) ■ Яман сыер сукмакчыл ○ 3239 ● 12208 +СУКМАСАҢ (1) ■ Суксаң үлә, сукмасаң биттән көлә ○ 5702 +СУКМАУ (1) ■ Бармакка бармак сукмау ○ 11001 +СУКМЫЙ (2) ■ Карт алашаны камыт сукмый ○ 2777 ● 11867 +СУКМЫЙЛАР (3) ■ Буш көлтәне сукмыйлар ○ 1390 ● 2627; 16098 +СУКСА (5) ■ Тимерче тимерне бөксә дә ирке, сукса да ирке ○ 311 ● 4843; 5701; 11684; 15265 +СУКСАЛАР (1) ■ Бирсәләр ал, суксалар кач ○ 8128 +СУКСАҢ (7) ■ Бер үгезнең мөгезенә суксаң, мең үгезнең тоягы шакылдар ○ 3285 ● 5691; 5696; +5702; 8132; 10192; 15966 +СУКСЫН (2) ■ Дошман сәгате сукканчы үз сәгатең суксын ○ 5322 ● 13855 +СУКТЫ (1) ■ Сукты да, күпте дә ○ 5703 +суктык → кактык-суктык +суктым → кактым-суктым +СУКТЫРСА (1) ■ Патша акчаны үзе суктырса да җиңә алмый ○ 7795 +СУКЫР (57 | 1) ■ Сукыр аучы кыек атып туры тидергән төсле ○ 2029 ● 2679; 3362; 3405; 3406; +3446; 3463; 3524; 4296; 4297; 4298, :1; 4299; 5168; 5221; 5735; 5844; 5881; 6954; 7835; 9686; +10450; 11309; 11490; 12679; 12737; 13035; 13057; 13343; 13749; 13784; 13791; 13833; 14036; +14384 (2); 14604; 14959; 15197; 15211; 15225; 15234; 15251; 15252; 15259-15267; 15329; +15341; 16632; 16674; 17088 +СУКЫРАЙТЫП (1) ■ Колагымны саңгыраулатып, күземне сукырайтып, ишетәсен ишетми, +күрәсен күрми яшим ○ 10486 +СУКЫРГА (8) ■ Күзе сукырга юлдаш бул, күңеле сукырга юлдаш булма ○ 11198 (2) ● 11456; +15255; 15268; 15269; 15359; 16664 +СУКЫРДАН (3) ■ Сукыр аксактан көлмәс, аксак сукырдан көлмәс ○ 15259 ● 16634; 16781 +СУКЫРНЫ (2) ■ Сукырны каравылга куйсаң, өстеңә яу китерер ○ 15270 ● 15271 +СУКЫРНЫҢ (8) ■ Сукырның теләгәне ике күз, егетнең теләгәне матур кыз ○ 13103 ● 1527215277; 15331 +СУКЫРЫ (1) ■ Чебеннең сукыры күзгә керер ○ 4819 +СУЛ (13 | 1) ■ Сул ягы белән торган ○ 738 ● 4363; 5645; 10457; 10459; 10461; 10966; 10967; +10968, :1; 10970; 11038; 12452; 12810 +СУЛАГАЙ (1) ■ Уңагайга - сулагай ○ 699 +СУЛАР (5) ■ Тирән сулар болганмый ○ 469 ● 935 (2); 943; 1266 +СУЛАСА (1) ■ Бөтен халык берьюлы суласа, давыл кубар ○ 4897 +СУЛГА (4) ■ Уңга киткән уңар, сулга киткән туңар ○ 700 ● 731; 739; 11730 +СУЛДА (2) ■ Сулда солтан булса да, уңга бар ○ 693 ● 7482 +сулдан → уңнан-сулдан +СУЛДЫРУ (1) ■ Күңелне сындыру тиз, чәчәкне сулдыру тиз ○ 11239 +СУЛУ (2) ■ Киткән кеше юл алсын, калган кеше сулу алсын ○ 6786 ● 14414 +СУЛЫ (3) ■ Ай һәрвакыт тулы тормый, чокыр һәрчак сулы булмый ○ 17 ● 450; 10965 +СУЛЫН (1) ■ Уң күз сулын яратмаганга ике арага борын үсеп чыккан ○ 10460 +СУЛЫҢ (1) ■ Уң кулың нишләгәнне сулың белсен ○ 10969 +СУЛЫШ (2) ■ Теш корты булсаң, сулыш алырга да ирек бирмәс идең ○ 10645 ● 14240 +СУМ (13) ■ Сарыкның ничә сум торганын бүре каян белсен ○ 2200 ● 2571 (4); 3118 (2); 4936 (2); +5452; 7798; 13012; 14466 +СУМАЛА (3) ■ Соңга калганга сумала ○ 942 ● 10612; 11331 +СУМАЛАГА (2) ■ Сумалага утырганның арты сумалага ябышыр ○ 1935 (2) +СУМЛЫК (2) ■ Байга ялынам дип, ярлының йөз сумлык хакы чыккан ○ 7217 ● 7493 +СУНА (1) ■ Янтыклы җирдә суна бар ○ 4413 +СУНАР (3) ■ Буран булса, сунар юк, яңгыр булса тузан юк ○ 1081 ● 2014; 2047 +СУНАРЧЫ (1) ■ Юньсез сунарчы арба белән куян тотар ○ 2024 +СУНАРЧЫГА (1) ■ Сунарчыга эз кирәк, эз танырга күз кирәк ○ 2019 +СУНЫ (14) ■ Сай суны болгатырга вак балыкларның да көче җитә ○ 420 ● 451; 452; 487; 497; +4417; 4457; 9687; 9688; 9690; 9980; 10533; 15511; 15967 +СУНЫҢ (10) ■ Агар суның кадере юк ○ 335 ● 390; 406; 429; 453-455; 13023; 15385; 15968 +СУР (1) ■ Сур мөгезе кергән ○ 2447 +СУРӘТКӘ (2) ■ Турылык сурәткә әйләнсә - арыслан, ялган, сурәткә әйләнсә, төлке булыр иде +○ 16097 (2) +СУСАВЫҢНАН (1) ■ Тауга менгәч, сусавыңнан ни файда ○ 164 +СУСАГАНДА (1) ■ Аш пешкәндә - кашык, сусаганда чүмеч кыйммәт ○ 9873 +СУСАГАННЫ (2) ■ Кое төптә булса да, сусаганны сугара; тау-таш өстә торса да, башка яный +○ 400 ● 9573 +СУСАГАЧ (1) ■ Сусагач кына кое казырга керешмиләр ○ 9689 +СУСАП (1) ■ Судан җирәнгән үгез сусап үләр ○ 3295 +СУСАР (1) ■ Сусар ауга киткән, тиресе кайткан ○ 2332 +СУСАУЧЫ (1) ■ Суга сусаучы иске чишмәне әрчер ○ 443 +СУСЫЗ (18) ■ Сусыз бакча - анасыз бала ○ 456 ● 457; 458; 509; 532; 958; 1443; 1814; 4508; 4676; +5047; 5300; 7597; 7964; 8284; 9491; 10041; 10846 +сусыз → аш-сусыз +СУСЫЛ (1) ■ Сусыз агачта сусыл җимеш пешмәс ○ 1814 +СУСЫН (3) ■ Ерактагы су белән сусын канмый ○ 379 ● 1146; 6859 +СУСЫНЫ (2) ■ Учлап эчкәннең сусыны канмас ○ 9728 ● 16715 +СУФИ (7) ■ Мирза үлеме тамактан, суфи үлеме шәһвәттән ○ 5857 ● 16823; 17058-17061; 17088 +СУЫ (43) ■ Диңгезнең суы ни эчелмәс, ни кичелмәс ○ 374 ● 385; 386; 413; 431; 459; 460 (2); 488; +504; 510; 533; 534; 538 (2); 1146; 1468; 1512; 1607; 1638; 1732; 2828; 4579; 5048; 5058; 5399; +6177; 8533; 9426 (2); 9492; 9664; 9954; 9979; 10001; 10727; 11856; 12286; 12752; 13085; 13087; +13269; 14894 +СУЫГЫ (3) ■ Яз көненең суыгы яман була ○ 979 ● 1112; 1117 +СУЫК (20) ■ Суык тимер сузылмый: тимерне кызуында сугалар ○ 294 ● 488; 959; 1101; 1125; +1126; 1222; 1227; 4849; 5926; 8664; 8771; 9756; 10694; 11834; 12143; 12457; 13671; 15324; 15412 +СУЫККА (2) ■ Ачлыкка түзеп була, суыкка - юк ○ 1072 ● 1127 +СУЫКЛАР (1) ■ Февральдә сыер мөгезен сындырырлык суыклар була ○ 960 +СУЫМ (1) ■ Ашым аш, суым су түгел ○ 9439 +СУЫН (4 | 2) ■ Коега төкермә, суын эчәргә кирәк булыр ○ 403:1 ● 403:2; 1122; 9861 (2); 11860 +суын → аш-суын +СУЫНА (4) ■ Торна торган суына кайта ○ 4137 ● 4509; 5234; 8846 +СУЫНГАНЧЫ (2) ■ Сөт кайнаганчы түзгән, суынганчы түзмәгән ○ 9493 ● 9775 +СУЫНМЫЙ (2) ■ Туган туфракка баскан эз суынмый ○ 5059 ● 9434 +СУЫНЫР (1) ■ Сөмбелә туса, су суыныр ○ 945 +СУЫР (2) ■ Өерле суыр өн казымас ○ 2342 ● 4629 +СУЫРА (1) ■ Кеше вырыхын суыра, үзенекен җил алмый ○ 1494 +СУЫРГАН (1) ■ Канын эчеп, җелеген суырган ○ 10834 +СУЫРМАК (1) ■ Җилнең эше суырмак, утның эше куырмак ○ 1203 +СУЫРУ (1) ■ Суган суы суыру ○ 1638 +СУЫРЫЛЫП (1) ■ Кыз бала суырылып үсәр, ятка төшәр ○ 12975 +СУЫРЫП (1) ■ Сусыз кашык белән суырып йотарлык ○ 10041 +СУЫРЫРСЫҢ (1) ■ Эш сөймәсәң, суган суы суырырсың ○ 6177 +СУЫТА (1) ■ Кар яуганда салкын булмый, кар киткәндә суыта ○ 1097 +СУЫТЫП (1) ■ Кеше өйрәсен суытып йөрмә ○ 9279 +СУЫТЫР (1) ■ Үле туфрагы суытыр ○ 15410 +СУЮ (1) ■ Таштан юкә сую ○ 241 +СУЯ (6) ■ Таштан юкә суя алмассың ○ 183 ● 744; 2160; 2359 (2); 3286 +СУЯЛАР (4) ■ Бүре тире суя, бүренең дә тиресен суялар ○ 2160 ● 3144; 3227; 6372 +СУЯР (5 | 2) ■ Суймыйм дигән уем юк, суяр идем - куем юк ○ 2446 ● 7173; 11442 (2), :1 (2); 11678 +СУЯРГА (3) ■ Куй "кыркырга бәйлиләр" дип әйтә икән, кәҗә "суярга бәйлиләр" дип әйтә икән +○ 3095 ● 7187; 9777 +СУЯСЫ (1 | 1) ■ Суясы сыерга да су эчер ○ 3178 ● 8324:2 +СҮГӘЛӘР (1) ■ Артында патшаны да сүгәләр ○ 5722 +СҮГӘР (1) ■ Ялагай алда мактар, артта сүгәр ○ 11959 +СҮГӘРЛӘР (1) ■ Аз китерсәң сүгәрләр, күп китерсәң түгәрләр ○ 545 +СҮГЕ (1) ■ Кесәле өйдә, сүге тышта ○ 9467 +СҮЗ (297 | 3) ■ Сандугачны сүз белән туйдырмыйлар ○ 4109 ● 5285; 5461; 5616; 5649; 5650; +5914; 6082; 6120; 6317 (2); 6373; 6501; 6569; 6776; 6839; 7188; 7547 (2); 7841; 8337; 8512; 8674; +9139; 9543; 10118; 10564; 10589; 10671; 10680; 10998; 11455 (2); 11481 (2); 11514; 11530; 11572; +11723; 11916; 11934; 12096; 12136; 12147; 12272; 12305; 12309; 12334; 12387; 12744; 12794 (2); +13288; 13386; 13681; 13705; 13839; 14190; 14521; 14522; 14597; 15040; 15070; 15084; 15095; +15503; 15584; 15616; 15644; 15718-15724; 15731; 15733, :1; 15740 (2); 15741; 15742 (4); 15748; +15749; 15760; 15763; 15765; 15768; 15771; 15776; 15783; 15786; 15790; 15797 (2); 15798 (2); +15799 (2); 15804; 15808; 15812; 15820; 15845, :1; 15861; 15865; 15868; 15869; 15872; 15875; +15877; 15878; 15885; 15900; 15904; 15906; 15910-15912; 15915; 15917; 15919; 15920; 15922; +15933; 15934; 15936; 15938 (2); 15942; 15944; 15953; 15954; 15960; 15962; 15964 (2); 15973; +15978-15980; 15986 (2); 15987; 15988; 15989 (2); 15990-15994; 15995 (2); 15996 (2); 1599716010; 16011 (2); 16012-16016; 16017 (2); 16018-16023; 16026; 16059; 16060 (2); 16061; 16062; +16063 (2); 16064; 16066-16069; 16070, :1; 16079; 16080 (2); 16081-16084; 16085 (2); 16086; +16087 (2); 16088; 16100-16103; 16105 (2); 16111; 16113-16115; 16118; 16120; 16121; 16125; +16127; 16129; 16137; 16139; 16140 (2); 16141; 16175-16178; 16183 (2); 16184 (2); 16185-16187; +16188 (2); 16189; 16190 (2); 16191 (2); 16192 (2); 16193 (2); 16215-16220; 16226 (2); 16232; +16233; 16254; 16256; 16258 (2); 16267; 16275; 16287; 16298 (2); 16299; 16310; 16321; 16326; +16328; 16354; 16364; 16391 (2); 16397; 16398; 16402-16405; 16515 (2); 16652; 16682; 16816 +СҮЗГӘ (30) ■ Ярлылык, сине кайтаен, җандай дуска ят иттең; карыйлык, сине кайтаен, әйтер +сүзгә мат иттең ○ 7486 ● 10388; 15720; 15750; 15815; 15847-15849; 15862; 15886 (2); 15957; +15965; 16024; 16040; 16089; 16090; 16116; 16143 (2); 16156 (2); 16194; 16195; 16212; 16221; +16261; 16304; 16322; 16929 +СҮЗДӘ (8) ■ Сүздә мактанма, эштә мактан ○ 6121 ● 6331; 13530; 15850; 16025 (2); 16091; 16300 +СҮЗДӘН (27) ■ Бер гүзәл эш мең гүзәл сүздән яхшырак ○ 6041 ● 10416; 11439; 12827; 13388; +15518; 15743 (2); 15813; 15831; 15844; 15907-15909; 15942; 15947; 15948; 16010; 16026; +16027; 16077; 16117; 16195; 16196; 16209; 16304; 16312 +СҮЗДЕР (1) ■ "Бугай" дигән юк сүздер ○ 15809 +СҮЗЕ (92) ■ Караңгының күзе юк, көндезгенең сүзе юк ○ 855 ● 4937; 5033; 5111; 5323; 5773; +5914; 7188; 7262; 7716 (2); 8099; 8165; 8188; 9005; 10199; 10826; 11392; 11436; 11448; +11521 (2); 11585; 11586; 11746; 12323; 12390; 12391; 12594; 12861; 12881; 12882; 13154; +13359; 13495; 13517; 13533; 13538; 13547; 13548; 13672; 13695; 13709; 13942 (2); 13995; +13996; 14385; 14498; 15051; 15193; 15541; 15689; 15837; 15843; 15890-15894; 15899; 15902; +15972; 16028; 16029; 16170-16172; 16247; 16255; 16279; 16301-16304; 16328; 16331; 16334; +16335; 16342; 16355; 16369; 16370; 16377; 16474; 16503; 16549; 16552 (2); 16636; 16648; 16954 +СҮЗЕМ (4) ■ Авызым иләк булса, сүзем сирәк ○ 16263 ● 16288; 16305; 16336 +СҮЗЕМӘ (2) ■ Ышанма күргән күзеңә, ышан минем сүземә ○ 10527 ● 16276 +СҮЗЕН (35) ■ Ил сүзен тоткан ир булыр ○ 4938 ● 5075; 11440; 11459; 11647; 11966; 12287; +13480; 14235; 14327; 15019; 15052 (2); 15053; 15074; 15086; 15087; 15795 (2); 15860; 15895; +15896; 15951; 15952 (2); 16250; 16323; 16353; 16371-16373; 16591 (2); 16592 (2) +СҮЗЕНӘ (12) ■ Карама кешенең сүзенә, кара эшенә ○ 6071 ● 9819; 11510; 11686; 12789; 15766; +15780; 16030; 16133; 16253; 16260; 17050 +СҮЗЕНДӘ (2) ■ Амбар төбендә икмәк бар, картлар сүзендә хикмәт бар ○ 16341 ● 16420 +СҮЗЕНЕҢ (1) ■ Сүзенең җае юк, күзенең мае юк ○ 16306 +СҮЗЕННӘН (9) ■ Булырдайның - сүзеннән, булмастайның - күзеннән ○ 6463 ● 11598; 12862; +13689; 15131; 15646; 15691; 15811; 16205 +СҮЗЕҢ (18) ■ Җилгә каршы төкермә - кире битеңә кайтачак; җилгә каршы җикермә - сүзең +җилгә китәчәк ○ 1193 ● 8907; 15726-15728; 15838; 15876; 15975-15977; 16031-16034; 16208; +16248; 16337; 16338 +СҮЗЕҢӘ (2 | 1) ■ Асыл түрә сүзеңә карар, алымсак түрә күзеңә карар ○ 5726 ● 16173:1; 16207 +СҮЗЕҢДӘ (1) ■ Әйткән сүзеңдә тор, әйтмәгәнен сакла ○ 16222 +СҮЗЕҢНӘН (1) ■ Үзеңне сүзеңнән ким күрсәтмә ○ 16251 +СҮЗЕҢНЕ (7) ■ Юлда тимерчегә очрасаң, сүзеңне урак-пычактан башларсың ○ 6939 ● 15759; +16035-16037; 16052; 16246 +СҮЗЛӘМӘ (1) ■ Гайбәт сүзне сүзләмә, сөйләгәнне тыңлама ○ 15823 +СҮЗЛӘР (1) ■ Сүзләр хуш, кесә буш ○ 16307 +СҮЗЛӘРЕ (1) ■ Төтен түгел, сүзләре күзгә кермәс ○ 16313 +СҮЗЛЕ (7) ■ Ир бер сүзле, хатын кырык сүзле ○ 13821 (2) ● 14074; 15744; 15745 (2); 16329 +СҮЗЛЕНЕҢ (1) ■ Аз сүзленең гаебе аз булыр ○ 15746 +СҮЗНЕ (34) ■ Аракы сүзне озайта, гомерне кыскарта ○ 9809 ● 10383; 10405; 12608; 15289; +15747; 15800; 15823; 15851; 15852; 15859; 15897; 15946; 15961; 15967; 15987; 16011; 16012; +16038-16042; 16107; 16108; 16126; 16128; 16157; 16197; 16209; 16223; 16227; 16249; 16368 +СҮЗНЕҢ (29) ■ Эшнең мәгънәсен белеп эшләгән җиңәр, сүзнең мәгънәсен белми сөйләгән +җиңелер ○ 6394 ● 15569; 15774; 15787; 15788; 15935 (2); 15936; 15968; 15981; 16043-16054; +16092; 16158; 16224; 16262; 16426 (2); 16440 +СҮЗСЕЗ (1) ■ Судан сүзсез, тигәнәктән тәбәнәк ○ 531 +СҮЗЧӘН (1) ■ Батыр егет - яу күрке, сүзчән егет - дау күрке ○ 12836 +СҮККӘН (1) ■ Сүккән белән суккан кайтмый ○ 12550 +СҮКТЕ (1) ■ "Гомерем үтте, ирем бер үпте, аны да каенанам күреп мине сүкте", - дип әйткән +бер хатын ○ 14596 +СҮКТЕРЕР (1) ■ Усал - ата-анасын сүктерер ○ 12163 +сүле → каны-сүле +СҮЛЛЕ (1) ■ Ит сүлле булса, егет җилле була ○ 12890 +СҮНӘ (3) ■ Утка тисәң - сүнә, күршеңә тисәң - күчә ○ 5239 ● 8536; 11282 +СҮНӘР (2) ■ Сүнәр алдыннан шәм нык кабына ○ 8420 ● 8544 +СҮНГӘН (4) ■ Тиз янган тиз сүнгән ○ 8489 ● 8584; 10434; 14757 +СҮНГӘННЕҢ (1) ■ Күзе сүнгәннең өмете сүнгән ○ 10434 +СҮНГӘЧ (1) ■ Ярма тарттырганда җырлый, ут сүнгәч бии ○ 16457 +СҮНДЕ (1) ■ Атам үлде - аркам сынды, анам үлде - чырагым сүнде ○ 14420 +СҮНДЕРӘ (1) ■ Утны күз яше белән сүндерә алмассың - су кирәк ○ 8521 +СҮНДЕРӘЛӘР (1) ■ Утны бәләкәй чагында сүндерәләр ○ 8518 +СҮНДЕРГӘНЧЕ (1) ■ Янгынны сүндергәнче булдырмау яхшырак ○ 8542 +СҮНДЕРЕР (1) ■ Кеше яндырган чыраны ахмак өреп сүндерер ○ 11595 +СҮНДЕРЕРГӘ (3) ■ Халык яндырган чыракны сүндерергә өргәннең сакалы көяр ○ 5077 ● 8539; +СҮНДЕРМӘС (1) ■ Кунак кеше ут бакмас, бага торып сүндермәс ○ 10099 +СҮНДЕРҮ (1) ■ Гашыйклык бер уттыр, кабынса сүндерү юктыр ○ 12678 +СҮНМӘС (4) ■ Уты сүнмәс, эше үрчемәс ○ 6313 ● 8454; 8547; 8585 +СҮНМИ (2) ■ Таң йолдызы сүнә, дан йолдызы сүнми ○ 11282 ● 15427 +СҮНСӘ (2) ■ Уты сүнсә дә кисәве кала ○ 8534 ● 13512 +СҮРЕЛМӘСЕН (1) ■ Бер-берсен яратышкан кешеләр, мәхәббәтләре сүрелмәсен өчен, бераз +аерылып торырга тиешләр, ди ○ 12669 +СҮС (7) ■ Киндердән сүс чыгар, сүс чыкмаса чүбек чыгар ○ 1554 (2) ● 8740; 14349; 16019; +16026; 16027 +СҮТ (3) ■ Ташаяк мунчаласын үзең сүт ○ 1938 ● 13416 (2) +СҮТӘР (1) ■ Кирегә китәрнең килене киртә сүтәр, ди ○ 13377 +СҮТӘРСЕҢ (1) ■ Теккәнне сүтәрсең, кискәнне нишләрсең ○ 8707 +СҮТЕГЕ (1) ■ Җырның ертыгы юк, сүзнең сүтеге юк ○ 16440 +СҮТЕГЕҢНЕ (1) ■ Сүз уңае килгәндә сүтегеңне ямап кал ○ 16015 +СҮТЕК (1) ■ Итекченең итеге сүтек, тимерченең балтасы китек ○ 9049 +СҮТЕККӘ (1) ■ Һәр ертыкка ямау бар, һәр сүтеккә сылтау бар ○ 8880 +СҮТЕКТӘН (1) ■ Ертык сүтектән көләр, тишек икесеннән дә көләр ○ 8856 +СҮТЕЛЕР (1) ■ Чабатаны катласаң ныгыр, сүзне катласаң сүтелер ○ 16128 +СҮТЕЛМӘБЕЗ (1) ■ Сөйләсеннәр - сүтелмәбез: ишкән дилбегә түгел ○ 16296 +СҮТЕЛМӘС (1) ■ Өзелмәс аркан, сүтелмәс төен булды ○ 7125 +СҮТЕП (2) ■ Сүтеп теккән нык торыр ○ 8701 ● 13732 +СҮТКӘН (2) ■ Үткәндәге сүткән - өстенә үлән үскән ○ 1005 ● 11855 +СҮТКӘНДӘ (1) ■ Өйне салганда нигездән башла, сүткәндә - түбәдән ○ 8341 +СҮТМӘ (1) ■ Яңа өй салмыйча, искесен сүтмә ○ 8305 +СХОД ( | 1) ■ Ике хатын бергә килсә - сход, өч хатын бергә килсә - полный суд ○ 13641:1 +СЧЕТ (1) ■ Счет төймәсеннән төшеп бара ○ 8060 +СЫБЫЗГЫГА (1) ■ Кураен югалткан - сыбызгыга калган ○ 16380 +СЫБЫЗГЫСЫ (1) ■ Акчасын биргәннең сыбызгысы уйнар ○ 7723 +СЫГУ (1) ■ Яшь урынына кара кан сыгу ○ 14999 +СЫГЫЛА (1) ■ Агач урманнан ерак үссә дә, шунда таба сыгыла ○ 1652 +СЫГЫЛГАННЫ (1) ■ Кулыннан сыгылганны ялаучы ○ 11036 +СЫГЫЛМАЛЫ (2) ■ Сыгылмалы тал сынмас, сыгылмас имән сынар ○ 1748 ● 6812 +СЫГЫЛМАС (2) ■ Сыгылмалы тал сынмас, сыгылмас имән сынар ○ 1748 ● 6812 +СЫГЫП (2) ■ Бетен сыгып, канын эчә ○ 4839 ● 9796 +СЫЕ (6) ■ Аты барның канаты бар, сыеры барның сые бар ○ 2589 ● 3212; 3220; 10086; 10118; +СЫЕГАЯ (1) ■ Ай тулса, йолдызлар сыегая ○ 11 +СЫЕГЫ (2) ■ Берәүнең куесы, берәүнең сыегы ○ 9184 ● 13044 +СЫЕГЫ-САРКЫТЫ (1) ■ Катыгы-сөте миңа, сыегы-саркыты сиңа ○ 9466 +СЫЕК (7) ■ Гуринчасы биеккә карама, үрәсе сыек ○ 8364 ● 8387; 9192; 9514; 10652; 11926; 14500 +СЫЕН (3) ■ Байның сыен бай күрер, ярлы хәлен ярлы белер ○ 7301 ● 11829; 16843 +СЫЕНГАН (1) ■ Сарыкка сыенган тургай да сау кала ○ 4153 +СЫЕНДА (2) ■ Сыйлы кунак сыенда, сыеннан соң өендә ○ 10166 ● 13336 +СЫЕНМА (4) ■ Яшен яшьнәгәндә зур агачка сыенма ○ 1158 ● 5560; 7212; 7483 +СЫЕНМАС (1) ■ Бәндә бәндәгә сыенмыйча бәндә агачка сыенмас ○ 11108 +СЫЕНМЫЙЧА (1) ■ Бәндә бәндәгә сыенмыйча бәндә агачка сыенмас ○ 11108 +СЫЕННАН (1) ■ Сыйлы кунак сыенда, сыеннан соң өендә ○ 10166 +СЫЕНСАҢ (1) ■ Аллага сыенсаң сыен, ишегеңне каты биклә ○ 16843 +СЫЕҢ (3) ■ Сыйларга сыең булмаса, сыйпарга телең булсын ○ 10164 ● 10220; 15512 +СЫЕР (93 | 2) ■ Агыйделнең аръягында - бер энәгә бер сыер, барып карасаң - чүп тә юк ○ 336 +● 960; 2078; 2090; 2527; 2530; 2532; 2740; 3037; 3071; 3126; 3151-3155; 3159; 3160; 3162; +3163 (2); 3164; 3167; 3169; 3170; 3171 (2); 3174; 3175; 3177 (2); 3179-3200; 3221; 3223; 3226; +3228-3232; 3233 (2); 3234-3237; 3238, :1; 3239; 3240; 3242; 3243 (2); 3244; 3245; 3249; 3250; +3279; 3280; 3296; 3786; 3792; 4787:1; 5159; 5227; 5886; 7828; 8067; 11054; 11280; 12231; +14501; 16852; 16963 +СЫЕРГА (15) ■ Атка да бер улак, сыерга да бер улак ○ 2548 ● 3178; 3201-3206; 3224; 3251; +6589; 10162; 11624; 12019; 12160 +СЫЕРДА (1) ■ Бозавы үлгән сыерда сөт булмас ○ 3161 +СЫЕРДАН (4) ■ Кара сыердан да ак бозау туган ○ 3168 ● 3172; 3207; 4118 +СЫЕРЛАР (3) ■ Сыерлар су эчкәндә, бозаулар боз ялый ○ 3208 ● 3209; 3210 +СЫЕРЛЫ (3) ■ Сыерлы кеше - сыйлы кеше ○ 3211 ● 3222; 9165 +СЫЕРЛЫНЫҢ (3) ■ Сыерлының сые бар, сыерсызның ние бар ○ 3212 ● 3213; 13806 +СЫЕРНЫ (13) ■ Кәҗәне макта, сыерны сау ○ 3047 ● 3156 (2); 3157; 3158; 3214; 3215; 3227; +3248; 3262; 6372; 14302; 14581 +СЫЕРНЫҢ (12) ■ Март: "Хут урынында булсам, сыерның мөгезен сындырыр идем", - дип +әйтә, ди ○ 920 ● 959; 3158; 3159; 3173; 3216-3218; 3225; 3241; 3247; 4510 +СЫЕРСЫЗНЫҢ (2) ■ Сыерлының сые бар, сыерсызның ние бар ○ 3212 ● 3213 +СЫЕРЧЫК (4) ■ Сыерчык бала чыгарганчы гына сайрый ○ 4115 ● 4116-4118 +СЫЕРЫ (7) ■ Аты барның канаты бар, сыеры барның сые бар ○ 2589 ● 3041; 3219; 3220; 3255; +3266; 13682 +СЫЕРЫМ (1) ■ Сыерым юк киртәдә, кайгым юк иртәгә ○ 3252 +СЫЕРЫҢ (2) ■ Сыерың булмаса, кәҗәгә дә "апай" әйтерсең ○ 3061 ● 3166 +СЫЕШМЫЙ (2) ■ Ярлы белән барлы бер җиргә сыешмый ○ 7447 ● 12713 +СЫЗА (1) ■ И ураза айлары, сыза йөрәк майлары ○ 16917 +СЫЗАМ (1) ■ Яз җитсә кызам, кыш җитсә сызам ○ 1062 +СЫЗГЫР (1) ■ Тешең барда сызгыр, борының барда төчкер ○ 10580 +СЫЗГЫРА (1) ■ Ни думбыра белмәгән, ни сызгыра белмәгән ○ 16456 +СЫЗГЫРМАСАҢ (1) ■ Ат су янында сызгырмасаң да эчәдер, ләкин сызгырсаң, күңеллерәк +эчәдер ○ 2509 +СЫЗГЫРСАҢ (1) ■ Ат су янында сызгырмасаң да эчәдер, ләкин сызгырсаң, күңеллерәк эчәдер +○ 2509 +СЫЗГЫРЫП (2) ■ Сиксәндәге егетмен дисә, сызгырып күрсәтсен ○ 15093 ● 16436 +СЫЗГЫРЫРСЫҢ (1) ■ Кем арбасына утырсаң, шуның җырын җырларсың, һич булмаса аның +көенә сызгырырсың ○ 7037 +СЫЗЛАВЫК (1) ■ Кәҗәгә сызлавык чыкса, ул аны агачка ышкый ○ 3045 +СЫЗЛАВЫННАН (1) ■ Киявең көйсез булса, теш сызлавыннан яман булыр ○ 13409 +СЫЗЛАГАН (1) ■ Бай белән күрше тору сызлаган тешкә кәнфит ашаган кебек ○ 7157 +СЫЗЛАУ (1) ■ Күршең яман булса, теш сызлау белән бер ○ 5222 +СЫЗЛАУГА (1) ■ Җир маеның лайласы җиде төрле сызлауга шифа ○ 1348 +СЫЗМА (1) ■ Бай барда ызан сызма, түрә барда түргә узма ○ 7150 +СЫЗЫК (1) ■ Кызыкның төбе сызык ○ 6662 +СЫЗЫЛЫР (1) ■ Җидегән йолдызның койрыгы таңга сызылыр ○ 77 +СЫЙ (10) ■ Эткә бал сый түгел, үләксә сый ○ 3687 (2) ● 6094; 10119; 10156; 10162; 10191; +13010; 13304; 13332 +СЫЙГА (1) ■ Чөйгә - чөй, сыйга - сый ○ 10191 +СЫЙГАН (1) ■ Уймак хәтле авызга алты таба коймак сыйган, ди ○ 9726 +СЫЙГАННАН (1) ■ Чүлмәкне диңгезгә чумырсаң да эченә сыйганнан артыгын алмас ○ 9988 +СЫЙГАНЫН (1) ■ Аягы зур сыйганын кияр, аягы кечкенә сөйгәнен кияр ○ 10881 +СЫЙГА-ХӨРМӘТКӘ (1) ■ Рәхмәт сыйга-хөрмәткә, кич килермен калган үрдәккә ○ 10215 +СЫЙЛА (3) ■ Кунагыңны аш белән сыйлама, каш белән сыйла ○ 10087 ● 10159; 10205 +СЫЙЛАГАНГА (1) ■ Бер көн сыйлаганга кырык көн сәлам ○ 10068 +СЫЙЛАГАНДА (2) ■ Сыйлаганда су эч ○ 10163 ● 10220 +СЫЙЛАГАННЫ (2) ■ Үрдәк белән сыйлаганны каз белән сыйла ○ 10205 ● 12231 +СЫЙЛАГАННЫҢ (1) ■ Иясен сыйлаганның этенә сөяк сал ○ 3484 +СЫЙЛАДЫГЫЗ (2) ■ Рәхмәт, сыйладыгыз, көн дә шулай кыланыгыз ○ 10216 ● 10217 +СЫЙЛАДЫК (1) ■ Тел дә яңак белән генә сыйладык ○ 15673 +СЫЙЛАМА (3) ■ Кунагыңны аш белән сыйлама, каш белән сыйла ○ 10087 ● 10159; 12279 +СЫЙЛАМАС (1) ■ Токымы яман туганын сыйламас ○ 14507 +СЫЙЛАМЫЙЛАР (1) ■ Кырда кунак сыйламыйлар ○ 1420 +СЫЙЛАМЫЙМ (1) ■ Тамагымны сыйламыйм, җанымны кыйнамыйм ○ 9778 +СЫЙЛАНГАН (1) ■ Сыйланган атның теше каралмас ○ 2680 +СЫЙЛАНЫРСЫҢ (1) ■ Сыйласаң сыйланырсың ○ 10165 +СЫЙЛАП (2) ■ Чакырып сыйлап булмады, тотып кыйнап булмады ○ 10226 ● 13607 +СЫЙЛАРГА (3) ■ Сыйларга сыең булмаса, сыйпарга телең булсын ○ 10164 ● 10173; 15512 +СЫЙЛАСАҢ (2) ■ Карганы бал белән сыйласаң да, тизәк чукымый туймас ○ 3990 ● 10165 +СЫЙЛАТА (2) ■ Кунак "китәм-китәм" дип сыйлата, хаста "үләм-үләм" дип елата ○ 10111 +● 15312 +СЫЙЛАШ (2) ■ Кода булганчы бик сынаш, кодалашкач бик сыйлаш ○ 14624 ● 14626 +СЫЙЛАШКАН (1) ■ Кода ашы белән кодагый сыйлашкан ○ 14623 +СЫЙЛАШМАСАҢ (1) ■ Тереклектә сыйлашмасаң, үлгәннән соң елашма ○ 15386 +СЫЙЛАШЫРГА (2) ■ Елашырга үз яхшы, сыйлашырга ят яхшы ○ 14671 ● 14690 +СЫЙЛЫ (9) ■ Сыерлы кеше - сыйлы кеше ○ 3211 ● 3221; 3222; 5478 (2); 9165; 10109; 10166; +СЫЙЛЫЙ (3) ■ Бар башын сыйлый, юк - яшен ○ 7543 ● 13092 (2) +СЫЙЛЫЙЛАР (3) ■ Этне хуҗасы хакына сыйлыйлар ○ 3708 ● 10140; 13050 +СЫЙМАГАН (6) ■ Сыймаган җиргә чөй кагу ○ 1989 ● 10237; 15576; 15747; 15949; 16422 +СЫЙМАС (26 | 1) ■ Ике карбыз бер култыкка сыймас ○ 1602 ● 1936; 2099; 2644; 3090; 3132; +4731; 5589; 5801; 6992; 8249; 8599; 9001; 9040; 9462; 10175; 10193; 12187; 12671; 12702; +12759; 14077 (2); 15508; 16714; 16979, :1 +СЫЙМАСА (1) ■ Тычкан, тишегенә сыймаса, койрыгына тубал тага, имеш ○ 3416 +СЫЙМАССЫҢ (1) ■ Этне ияртсәң, үзең сыймассың ○ 3703 +СЫЙМЫЙ (9 | 1) ■ Араларына кыл да сыймый ○ 2425 ● 2441, :1; 2918; 12086; 12127; 13348; +14376; 15541; 15680 +СЫЙМЫЙСЫҢМЫ (1) ■ Ишеккә сыймыйсыңмы, керергә кыймыйсыңмы? ○ 8370 +СЫЙНЫ (2) ■ Яхшы сыйны кешегә куй, яхшы киемне үзең ки ○ 8830 ● 10167 +СЫЙПА (1) ■ Этнең йонын уңайга сыйпа ○ 3719 +СЫЙПАГАН (1) ■ Аюны сыйпаган белән сыер булмас ○ 2090 +СЫЙПАГАННЫ (4) ■ Сыер сыйпаганны белмәс ○ 3195 ● 3378; 11717; 12231 +СЫЙПАНЫР (1) ■ Тавис киенер дә ясаныр, аккош коеныр да сыйпаныр ○ 4120 +СЫЙПАП (1) ■ Ярлы башын тырнап елаганда, бай корсагын сыйпап җырлар ○ 7445 +сыйпап → сылап-сыйпап +СЫЙПАРГА (2) ■ Сыйларга сыең булмаса, сыйпарга телең булсын ○ 10164 ● 15512 +СЫЙПАСА (1) ■ Бозауны кем сыйпаса, шуның кулын ялар ○ 3259 +СЫЙПАСАҢ (2) ■ Яхшыны сыйпасаң, исеннән китми; яманны сыйпасаң, ишегеннән китми +○ 12380 (2) +СЫЙПАУ (3) ■ Йонны тискәре якка сыйпау ○ 2431 ● 2784; 2866 +СЫЙПЫЙЛАР (2) ■ Көчекне дә башыннан сыйпыйлар ○ 3813 ● 13050 +СЫЙРАГЫН (1) ■ Сыерлар су эчкәндә, бака сыйрагын тыга ○ 3209 +СЫЙРАК (2) ■ Аш та су, баш та сыйрак ○ 9433 ● 12749 +СЫЙРАКЛЫ (1) ■ Тәртә бугазлы, салам сыйраклы ○ 10364 +СЫЙСА (1) ■ Аяк сыйса, баш сыяр ○ 10891 +СЫЙСЫЗ (1) ■ Сыйсыз җирдә кунак тормас ○ 10168 +СЫЙФАТКА (1) ■ Санарга санлы булсын, сыйфатка затлы булсын ○ 7953 +СЫЙФАТЫ (4) ■ Киберлек - кәрлә сыйфаты, кечелек - бәндә сыйфаты ○ 12011 (2) ● 12045; +СЫЙФАТЫН (2) ■ Маңгай тире эшнең сыйфатын яхшырта ○ 6108 ● 10291 +СЫККАН (1) ■ Тасылын белгән таш сыккан ○ 6374 +СЫКРЫЙ (1) ■ Атасына тисәң - баласы сыкрый, үгезенә тисәң - танасы ○ 14368 +сыктап → елап-сыктап +СЫЛАГАН (3) ■ Хәтерне буран сылаган ○ 1229 ● 2077; 8361 +СЫЛАМАГАН (1) ■ Камыр белән сыламаган - эт ашамас әле ○ 9464 +СЫЛАНЫР (1) ■ Әрсез кеше сумала булып сыланыр ○ 11331 +СЫЛАП-СЫЙПАП (1) ■ Хатын-кыз - мамык мендәр: сылап-сыйпап торсаң гына күпереп тора +○ 13720 +СЫЛТАВЫ (4 | 2) ■ Бирмәснең сылтавы күп ○ 8127 ● 13295, :1, :2; 13337; 14299 +СЫЛТАР (3) ■ Уракчының уңмаганы уракка сылтар ○ 1456 ● 14951; 16860 +СЫЛТАУ (4) ■ Уңмаганга олан сылтау ○ 6537 ● 8880; 16750; 16867 +СЫЛТАУСЫЗ (1) ■ Сылтаусыз мәкаль дә әйтелми ○ 16401 +СЫЛТЫЙ (4) ■ Үгез үгезгә сылтый, үгез мөгезгә сылтый ○ 3309 (2) ● 16966 (2) +СЫЛУ (11) ■ Казан кайда - сүз шунда, сылу кайда - күз шунда ○ 10671 ● 10682; 10694; 10695; +12743 (3); 12760 (2); 13080; 14119 +СЫЛУЛЫКТАН (1) ■ Сылулыктан файда юк, акылы-һушы булмаса ○ 11625 +СЫЛЫЙ (1) ■ Кояшны балчык белән сылый алмассың ○ 46 +СЫМАК (4) ■ Әвене янган кеше сымак кылана ○ 1511 ● 4142; 4540; 4708 +СЫМАН (1) ■ Язгы бизгәк сыман ябышып тора ○ 15365 +СЫНА (8) ■ Тимер нечкә җирдән сына ○ 299 ● 1711; 1957; 2757; 14807; 15646 (2); 15886 +СЫНАГАННЫ (2) ■ Бер сынаганны ике сынасаң, шайтан көләр ○ 11104 ● 11105 +СЫНАЛА (4) ■ Кош һавада сынала ○ 3851 ● 5536; 6907; 14783 +СЫНАЛГАН (1) ■ Сыналмаган фәрештәдән сыналган шайтан артык ○ 16751 +СЫНАЛМАГАН (4) ■ Сыналмаган атның артыннан үтмә ○ 2681 ● 5305; 13419; 16751 +СЫНАЛЫР (6) ■ Алтын утта сыналыр, әдәм эштә сыналыр ○ 6019 (2) ● 11066 (2); 13444 (2) +СЫНАМАК (1) ■ Ир сынамак - бурыч ○ 13502 +СЫНАМЫЙЛАР (1) ■ Бер сынаганны мең сынамыйлар ○ 11105 +СЫНАМЫЙЧА (1) ■ Көчеңне сынамыйча сәнәк күтәрмә ○ 10781 +СЫНАП (2) ■ Ат алсаң сынап ал, акча алсаң санап ал ○ 2470 ● 13116 +СЫНАР (17) ■ Каты таш ватылыр, каты агач шарт сынар ○ 126 ● 1401; 1687; 1693; 1707; 1744; +1748; 1884; 2487; 6812; 7074; 8715; 9950; 10088; 14838; 14875; 14928 +СЫНАСАҢ (1) ■ Бер сынаганны ике сынасаң, шайтан көләр ○ 11104 +СЫНАТ (1) ■ Батырлыгыңны мәйданга сынат ○ 6637 +СЫНАШ (1) ■ Кода булганчы бик сынаш, кодалашкач бик сыйлаш ○ 14624 +СЫНГАН (6) ■ Борынгының борыны сынган, ди ○ 778 ● 1304; 3225; 13771; 16926 (2) +СЫНГАНЫ (2) ■ Имән агачының иелгәне - сынганы ○ 1726 ● 13459 +СЫНДЫ (2) ■ Арбам сынды дип күчтән калма, башым авырта дип эштән калма ○ 6021 ● 14420 +СЫНДЫРА (7) ■ Чыгымчы ат тәртә сындыра ○ 2694 ● 3728; 13704; 15550; 15799; 15825; 16176 +СЫНДЫРАМ (1) ■ Энем кырлач әйткән: "Агам кырлачны уздырам, яшь киленнәрнең көянтәсен +сындырам" ○ 969 +СЫНДЫРАСЫ (1) ■ Коры агачны сындырасы җиңел, коры гыйшыктан аерыласы җиңел ○ 12712 +СЫНДЫРАСЫҢ (1) ■ Баланы җай бөксәң - күндерәсең, кинәт бөксәң - сындырасың ○ 13987 +СЫНДЫРГАН (1) ■ Арыслан, айга менәмен дип, аягын сындырган ○ 2032 +СЫНДЫРГАННЫ (1) ■ Мөгезен сындырганны болан онытмас, атасын хурлаганны углан онытмас ○ 14373 +СЫНДЫРДЫМ (1) ■ Болай да ярлы, өстенә кабырганы сындырдым ○ 7529 +СЫНДЫРМА (3) ■ Җимешен аша, ботагын сындырма ○ 1830 ● 2458; 3173 +СЫНДЫРМЫЙ (1) ■ Җылы сөяк сындырмый, салкын җанны тындырмый ○ 1205 +СЫНДЫРМЫЙЛАР (3) ■ Тумаган туры алашаның сөяген сындырмыйлар ○ 2778 ● 3714; 7003 +СЫНДЫРСАҢ (1) ■ Еланның тешен сындырсаң да, агуы кала ○ 4651 +СЫНДЫРУ (1) ■ Күңелне сындыру тиз, чәчәкне сулдыру тиз ○ 11239 +СЫНДЫРЫП (5) ■ Бүрегә азык бирсәң, тешен сындырып бир ○ 2171 ● 7081; 9186; 16838; 17009 +СЫНДЫРЫР (5) ■ Март: "Хут урынында булсам, сыерның мөгезен сындырыр идем", - дип +әйтә, ди ○ 920 ● 959; 6500 (2); 11307 +СЫНДЫРЫРЛАР (1) ■ Күрше капкасын какма, үзеңнекен сындырырлар ○ 5186 +СЫНДЫРЫРЛЫК (2) ■ Февральдә сыер мөгезен сындырырлык суыклар була ○ 960 ● 16810 +СЫНДЫРЫРСЫҢ (3) ■ Бүрәнәне уртасыннан тотма - сындырырсың ○ 1909 ● 2862; 5687 +СЫНМАВЫННАН (1) ■ Өчаякның бер аягы сынса, калган икесе сынмавыннан файда юк ○ 10005 +СЫНМАС (4) ■ Сыгылмалы тал сынмас, сыгылмас имән сынар ○ 1748 ● 6812; 10246; 16062 +СЫНМАСА (1) ■ Эт, туенда аягы сынмаса, ул туйны туйга санамый ○ 3639 +СЫНМАСЫН (2) ■ Тешең сынса да, серең сынмасын ○ 12551 ● 13691 +СЫНМЫЙ (6) ■ Тоткан җирдән чыбык сынмый ○ 1945 ● 1957; 5070; 12580; 15501; 16122 +СЫНСА (6) ■ Тимер сынса эретеп коярсың, дуслык сынса коялмассың ○ 5484 (2) ● 7285; 10005; +10251; 12551 +СЫНУ (4) ■ Имән агачының иелүе - сыну шикелле, ир егетнең ике сөйләве - үлү шикелле +○ 13460 ● 13957; 14414 (2) +СЫНЫ (4) ■ Иңе барның буе бар, буе барның сыны бар ○ 581 ● 3791; 9957; 12653 +сыны → буе-сыны +СЫНЫЙ (3) ■ Ерак юл атны сыный, авыр юл ирне сыный ○ 6757 (2) ● 12736 +СЫНЫЙМ (1) ■ Көч сыныйм дип кеше үтергән ○ 10838 +СЫНЫК (4) ■ Сынык бөтен булмас ○ 614 ● 9685; 9971; 14197 +СЫНЫКНЫ (1) ■ Алган сыныкны калдырмыйлар ○ 9531 +СЫҢАР (5) ■ Күршең сукыр булса, сыңар күзеңне йом ○ 5221 ● 5739; 7904; 9041; 11217 +СЫҢАРЫ (1) ■ Икенең бере - игезнең сыңары ○ 7907 +СЫПЫР (1) ■ Булса унбер сентябрь, җәйдән инде бит сыпыр ○ 782 +СЫПЫРГАН (1) ■ Йонны ятышына таба сыпырган яхшы ○ 2362 +СЫПЫРСАҢ (5) ■ Җаена сыпырсаң - юрга булыр, кирегә сыпырсаң - чыгымчы булыр +○ 2813 (2) ● 3009; 3361 (2) +СЫПЫРЫП (2) ■ Маңгайга язылган язмышыңны тир белән сыпырып төшереп булмый ○ 14930 +● 17009 +СЫРА (1) ■ Гыйлемлек сыра түгел, авызга коелмый ○ 16572 +СЫРГА (1) ■ Алтын сырга колакны уяр, алтын итек аякны уяр ○ 8762 +СЫРЛАНДЫ (1) ■ Тутый аягын күреп хурланды, буен күреп сырланды ○ 4160 +СЫРЛАННЫҢ (1) ■ Сырланның, үзен өзсәң дә, тамыры кала ○ 1303 +СЫРЛЫ (2) ■ Сырлы күкәй сабан туенда гына була ○ 4300 ● 9957 +СЫРПАЛАНМА (1) ■ Сөйгәнгә сөял, сөймәгәнгә сырпаланма ○ 12750 +СЫРТКА (2) ■ Койрыкны сыртка салу ○ 2438 ● 15993 +СЫРТЛАННАН (1) ■ Сыртланнан ашалганчы арысланнан ашал ○ 2333 +СЫРТНЫ (1) ■ Сыртны җиргә салырга теләмәү ○ 10847 +СЫРТТА (1) ■ Эш хутта, койрык сыртта ○ 6321 +СЫРТЫ (2) ■ Атым чаман булса да, сырты аман ○ 2603 ● 4470 +СЫРТЫН (2) ■ Бүре арыгын белгертмәс, эткә сыртын кабартыр ○ 2128 ● 3552 +СЫРТЫНДА (1) ■ Кәҗә - тауда, мамыгы - сыртында ○ 3038 +СЫРТЫННАН (1) ■ Белмәгән атның сыртыннан әйлән ○ 2629 +СЫРХАВЫ (1) ■ Күңел сырхавы - күп сөйләү ○ 15939 +СЫРХАВЫНА (1) ■ Сырхавына күрә дәвасы ○ 15278 +СЫРХАУ (4) ■ Сорау - сырхау, бирмәсә - үлем ○ 8183 ● 10270; 15357; 15366 +СЫРХАУГА (1) ■ Бал - ару, җитмеш төрле сырхауга дару ○ 9150 +СЫРХАУНЫҢ (1) ■ Сырхауның бар тазасы, тазаның бар үлеме ○ 15279 +СЫРЫ (1) ■ Сырлы аякның сыры китсә дә сыны китми, ди ○ 9957 +СЫРЫШЫР (1) ■ Тырыш эшкә тырышыр, ялкау ашка сырышыр ○ 6505 +СЫТАМ (1) ■ Сыер, басса, сытам дип баса, ди ○ 3184 +СЫТЫЛМЫЙ (1) ■ Ут эчендә тоткан йомырка сытылмый ○ 4339 +СЫТЫП (1) ■ Чырай сытып аш биргәнче елмаеп агу бир ○ 10189 +СЫЧКАН (3) ■ Мәче сычкан оясына керә алмас ○ 3357 ● 3367; 3597 +СЫЯ (8) ■ Ике тәкә башы бер казанга, мөгезе булмаса, сыя ○ 3131 ● 5019; 5445; 8413; 12127; +13348; 15473; 15858 +СЫЯР (6 | 1) ■ Ике ерткыч бер яланга сыяр, ике патша дөньяга сыймас ○ 5801 ● 7555; 8249; +10891; 15967; 16979, :1 +СЫЯСЫҢ (1) ■ Күңел киң булса, тар җиргә дә сыясың ○ 11208 +ТА (137 | 1) ■ Авызыңны ач та айны әйт, күзеңне ач та көнне әйт ○ 1 (2) ● 36; 40; 53 (2); 64; +317; 1133; 1180; 1221; 1230; 1503 (2); 1553; 1681; 1715; 1727; 1959; 2023; 2145; 2441; 2464; +2641; 2652; 2653; 2688; 2718; 2763 (2); 2788; 3002; 3030; 3066; 3085; 3106 (2); 3546; 3828; +3847; 3871; 3891; 3896; 3904; 3907; 3926; 4101; 4178; 4179; 4278; 4279; 4318-4321; 4406; 4529; +4536; 5555 (2); 5567; 5667; 5977; 6480; 6587; 6725; 6925; 7062; 7565 (2); 7610; 7661; 7665; +7668; 7712; 7827; 7828; 8360; 8411; 8516; 8594; 8617; 8633; 8692; 8826; 9318; 9433 (2); 9553:2; +9557; 9604; 9629; 9663; 9844; 10130 (2); 10248; 10328; 10358; 10643; 10725; 10785 (2); 10855; +11000 (2); 11002; 11109; 11471; 11524; 11537; 11745; 11767; 11774; 12241; 12252; 12615; 12779; +13319; 13320; 13323; 13906; 14043 (2); 14047; 14139 (2); 14566; 14692; 14702; 15050; 15094; +15179; 15294; 15496; 15833; 16947 (2) +ТАБА (55) ■ Тау астына көлеп чаба, үргә таба елап менә ○ 234 ● 432; 794; 1652; 2182; 2229; +2362; 2408; 3394; 3431; 3594; 3620; 3655; 4588; 4803; 4899; 5967; 6055; 6159; 6771 (2); 7069; +7395; 7396; 7585; 7656; 7710; 7769; 7782; 8290; 9060; 9182; 9306; 9726; 9958; 9959; 10012; +10035; 10980; 11021; 11022; 11542; 12510; 12853; 12884; 13041; 13614; 13943; 14839; 15538; +15563; 16023; 16545; 16667 (2) +ТАБАБЫЗ (1) ■ Акча безне тапмый, без акчаны табабыз ○ 7819 +ТАБАГА (3 | 5) ■ Майсыз коймак табага ябыша ○ 9305 ● 10031, :1, :2, :3, :4, :5; 10697 +ТАБАГАЧ (2) ■ Табагач урын сорамый ○ 9960 ● 10110 +ТАБАГАЧКА (1) ■ Табагачка кисәү такма ○ 9961 +ТАБАГАЧЫ (1) ■ Берәүгә - таба ашы, берәүгә - табагачы ○ 9182 +ТАБАГАЧЫҢ (1) ■ Табагачың булгач, табаң ничек булмасын ○ 9962 +ТАБАГЫ (7) ■ Көн дә килгән - көл чүмече, ай да килгән - ай табагы ○ 896 ● 6030; 9146; 9874; +9879; 9998; 10150 +ТАБАГЫМ (2) ■ Эшкә булса - уф табаным, ашка булса - китер табагым ○ 6325 ● 8176 +ТАБАГЫН (2) ■ Шулпасын эч, табагын безгә калдыр ○ 9732 ● 9748 +ТАБАГЫНА (1) ■ Табагына карап ашын эч, анасына карап кызын коч ○ 14317 +ТАБАГЫҢА (1) ■ Ашаган табагыңа төкермә ○ 9876 +ТАБАГЫҢДА (2) ■ Табагыңда ашың булса, дуслар яхшы; табагыңда ашың бетсә, туганнар +яхшы ○ 14677 (2) +ТАБАДА (4) ■ Оят өлеше - табада камыр ○ 9315 ● 10036; 13369; 14643 +ТАБАДАН (4) ■ Уеннан - уймак, табадан - коймак ○ 6691 ● 9198; 9307; 13570 +ТАБАК (1) ■ Алдыңа табак куйдым, кулыңа пычак бирдем ○ 10207 +ТАБАККА (10) ■ Бүре баласын салсаң табакка, тәгәрәп төшә тагаракка ○ 2136 ● 2877; 2985; +3716; 6559; 9700; 9936; 10037; 10670; 12195 +ТАБАКНЫКЫН ( | 1) ■ Иләктәген чиләккә, табакныкын савытка ○ 10028:3 +ТАБАК-САВЫТ (3) ■ Табак-савыт шалтырамый тормый ○ 9963 ● 10003; 13329 +ТАБАКТА (2) ■ Симез - табакта, дус киңәштә беленә ○ 5474 ● 9588 +ТАБАКТАН (3) ■ Ашлы табактан аша атлама ○ 9136 ● 10024; 14118 +ТАБАЛАР (1) ■ Бәхет үзе килми, ияреп тә йөрми - аны эзләп табалар ○ 14836 +ТАБАЛМАС (1) ■ Сукыр куйганны күзле табалмас ○ 15262 +ТАБАМ (1) ■ Бер колга: "Азат булдың", - дигәннәр. "Алай булгач, акча табам да кол сатып +алам!" - дигән ○ 5754 +ТАБАН (6) ■ Этнең койрыгы да үзенә табан кәкре ○ 3721 ● 4514; 10574; 11395; 14610; 15693 +ТАБАННАН (3) ■ Тәбәнәк кеше - табаннан тузган ○ 10807 ● 10957; 15708 +ТАБАННАР (1) ■ Табаннар таш булу ○ 11041 +ТАБАНЫ (7) ■ Борчак, күпме генә сикерсә дә, табаны вата алмый ○ 1545 ● 2573; 2849 (2); 3395; +3725; 7079 +ТАБАНЫМ (1) ■ Эшкә булса - уф табаным, ашка булса - китер табагым ○ 6325 +ТАБАНЫН (3) ■ Акча керсә, уч табанын үбүчән ○ 7820 ● 10995; 11015 +ТАБАНЫНА (1) ■ Теле табанына җиткән ○ 15694 +ТАБАНЫҢА (1) ■ Ат чаманына менгәнче ике табаныңа ялын ○ 2525 +ТАБАНЫҢНАН (1) ■ Түбәңнән керер, табаныңнан чыгар ○ 10365 +ТАБАНЫҢНЫ (1) ■ Табаныңны ярып тоз сибәр ○ 11042 +ТАБАҢ (1) ■ Табагачың булгач, табаң ничек булмасын ○ 9962 +ТАБАР (57) ■ Су, ага-ага, юлын табар ○ 422 ● 1970 (2); 2169; 2414; 2540 (2); 2541 (2); 4128; +4723; 4729; 5206; 5441 (2); 5450 (2); 6066; 6510; 6511; 6659 (2); 6830; 7377; 7433 (2); 8854; +9223; 10973 (2); 11172; 12261; 12497 (2); 12560; 12612; 12641; 13450 (2); 13701 (2); 13890 (2); +13893 (2); 14487; 14646; 15234; 15266; 15624; 15634; 15650; 15859 (2); 16258 (2); 17003 +ТАБАРГА (3) ■ Кирәгеңне тырнап-казынып табарга тавыктан өйрән ○ 4284 ● 11596; 15802 +ТАБАРЛЫК (1) ■ Эт белән эзләсәң дә табарлык түгел ○ 3789 +ТАБАРСЫҢ (7) ■ Дуслар хәтерен калдырсаң, дошман хәтерен табарсың ○ 5383 ● 6113; 6503; +14553 (2); 16159; 16877 +ТАБАРЫ (1) ■ Ашына күрә табагы, эшенә күрә табары ○ 6030 +ТАБАСЫНА (2) ■ Табасына күрә тәбәсе, хезмәтенә күрә бәясе ○ 6122 ● 9964 +ТАБАЧАГЫҢ (1) ■ Әҗәлеңне нәрсәдән табачагың маңгаеңа язылмаган ○ 15400 +ТАБИБ (2) ■ Бар да сау булса, табиб авыру булыр ○ 15198 ● 15352 +ТАБИБКА (1) ■ Күп авырган кеше үзе дә табибка әйләнә ○ 15235 +ТАБИГАТЕ (1) ■ Чаян явызлыктан чакмый, табигате шулайга чага ○ 4691 +ТАБИГАТЬ (2) ■ Мәхәббәт - табигать бүләге ○ 12729 ● 16608 +ТАБУ (6) ■ Җиде кат җир астына керсә дә, эзләп табу ○ 250 ● 630; 5395; 7378; 13944; 14134 +ТАБУГА (1) ■ Баланы табуга караганда тәрбияләү кыен ○ 13983 +ТАБУЧЫ (2) ■ Ир - табучы, хатын - туздыручы ○ 13834 ● 14015 +ТАБУЫ (2) ■ Малны табуы бер кыен, тота белү - ике кыен ○ 7397 ● 7706 +ТАБЫ (2) ■ Айның балкуыннан элек табы күзгә төшә ○ 22 ● 15300 +ТАБЫЛА (25) ■ Тимер булса, алтын да табыла ○ 297 ● 682; 1467; 2395; 2490; 2513; 6153; 6591; +6635; 7358; 7575; 9127; 9327; 10288; 10293; 10718; 11255; 11406; 11538; 11568; 12694; 13504; +14443; 16465; 17056 +ТАБЫЛГАН (2) ■ Яраксыз табылган таш өй почмагына китә ○ 205 ● 16407 +ТАБЫЛДЫ (2) ■ Турбы тулганда кизәк табылды ○ 9968 ● 15360 +ТАБЫЛДЫК (1) ■ Табылдык малга ия күп ○ 7415 +ТАБЫЛМАГАН (1) ■ Табылмаган мал тау чаклы ○ 7416 +ТАБЫЛМАС (14) ■ Бармаган җирдә бакыр бар, барсаң тимер табылмас ○ 271 ● 1091; 2363; +5667; 7385; 7807; 8873; 9973; 14081 (2); 14141; 14756; 15816; 16757 +ТАБЫЛМЫЙ (12) ■ Бишкә урын табыла, бергә урын табылмый ○ 682 ● 1467; 6253; 7341; 7385; +7560; 7804; 10288; 11406; 13504; 14956; 16593 +ТАБЫЛСА (5) ■ Эшсез бәхет табылмый, табылса да тагылмый ○ 6253 ● 6955; 12779; 13505; 14956 +ТАБЫЛЫР (22) ■ Камышы күренсә, чишмәсе табылыр ○ 1283 ● 1524; 1534; 2351; 2591; 4698; 5030; +7182; 7666; 7775; 7806; 7935; 9369; 9977; 10242; 10247; 13505; 14141; 14682; 15202; 15413 (2) +ТАБЫН (5) ■ Яхшы айгыр табын ташламас ○ 2768 ● 10157; 10170; 10221; 14644 +ТАБЫНГА (2) ■ Талашлы табынга шайтан ияләшер ○ 9339 ● 10083 +ТАБЫНГАН (1) ■ Алтынга табынган - акылдан абынган ○ 7764 +ТАБЫНГАННЫ (1) ■ Алтын җем итә, табынганны җен итә ○ 7761 +ТАБЫНДА (3) ■ Тар табында чәй эчкәнче, киң табында су эч ○ 9708 (2) ● 15507 +ТАБЫНДАШ (1) ■ Һәр табындаш тугандаш түгел ○ 10206 +ТАБЫНДЫРА (1) ■ Бурыч багындыра, кылыч табындыра ○ 5562 +ТАБЫННАН (2) ■ Тавышлы табыннан фәрештә качар ○ 9338 ● 13114 +ТАБЫНЫ (1) ■ Кунакчыл кешенең табыны буш булмый ○ 10148 +ТАБЫНЫҢДА (1) ■ Ишек алдыңда сыерың булса, табыныңда маең булыр ○ 3166 +ТАБЫП (8) ■ Вакыт белән якут табып була, якут белән вакыт табып булмый ○ 797 (2) ● 6292; +6617; 7697; 8757; 12321; 13135 +ТАБЫР (1) ■ Туган туганны табыр, ятка бәласе калыр ○ 14680 +ТАБЫШ (6) ■ Куян табыш артыннан киткән, койрыксыз кайткан ○ 2255 ● 6219; 6955; 7870; +9239; 9241 +ТАБЫШКАН (2) ■ Яратканга ябышкан, болар каян табышкан ○ 12807 ● 13258 +ТАБЫШЛЫ (1) ■ Табышлы бүре өненә керә, табышсыз бүре камауга эләгә ○ 2201 +ТАБЫШМАК (3) ■ Мәзәк - күңел ачкычы, табышмак - зиһен ачкычы ○ 16388 ● 16406; 16407 +ТАБЫШМАКНЫ (1) ■ Табышмакны көндез әйтсәң, бүре очрый, имеш ○ 16408 +ТАБЫШСЫЗ (2) ■ Табышлы бүре өненә керә, табышсыз бүре камауга эләгә ○ 2201 ● 12905 +ТАБЫШТАН (1) ■ Йөз табыштан йөз таныш артык ○ 5453 +ТАБЫШЫ (1) ■ Белеше кайда - йомышы шунда, танышы кайда - табышы шунда ○ 5303 +табышы → файдасы-табышы +ТАБЫШЫН (1) ■ Бай табышын сөйләгәндә ярлы төшен сөйли ди ○ 7189 +ТАБЫШЫР (1 | 1) ■ Туган туган белән табышыр, ятка бәла ябышыр ○ 14679 ● 15762:1 +ТАВИС (6 | 1) ■ Тавис каурыйлары таккан карга ○ 4016 ● 4119, :1; 4120-4123 +ТАВИСНЕҢ (1) ■ Тависнең төзәнмәгәне булмас, хатынның бизәнмәгәне булмас ○ 13674 +ТАВИСНЫҢ (1) ■ Тависның күлмәге ефәк булса да, аягы ыштыр булыр ○ 4124 +ТАВЫ (5) ■ Ослан тавы күренә ○ 232 ● 233; 246; 9738; 14599 +ТАВЫГЫ (14) ■ Кемнең тарысы - шуның тавыгы ○ 1549 ● 4280; 4281; 4292; 4348; 4356; 51925194; 5208; 5247; 7302; 8599; 12010 +ТАВЫГЫҢ (1) ■ Күршең бай булса, тавыгың тук булыр ○ 5217 +ТАВЫК (88 | 1) ■ Аю тора торган урын кыйммәт түгел, тавык тырмаша торган урын кыйммәт +○ 2081 ● 2287; 2303; 2309; 3980; 4236; 4246; 4265-4270; 4272; 4276; 4278; 4279; 4286; 4288; +4290; 4291; 4293; 4297; 4301-4323; 4324, :1; 4325-4328; 4333; 4335; 4343; 4345; 4353; 43574360; 4372; 4375; 4421; 4422; 4425; 5264; 5797; 7472 (2); 7827; 8285; 8306; 8337; 9774; 9844; +10217; 11845; 12644; 13386; 14045; 14284; 15011; 16406; 16653; 16684; 16866; 17054; 17062 +ТАВЫККА (5 | 1) ■ Сукыр тавыкка бакра да бодай ○ 4298 ● 4298:1; 4349; 4361; 4395; 16998 +ТАВЫКЛАРНЫҢ (1) ■ Урак ае - тавыкларның сусыз ае, балаларның үксез ае ○ 958 +ТАВЫКЛАРЫ (1) ■ Ике әтәч сугышканда тавыклары кытаклар ○ 4367 +ТАВЫКНЫ (6) ■ Кабып йотар алдыннан төлке дә тавыкны мактый ○ 2288 ● 4248; 4329; 4362; +9777; 11841 +ТАВЫКНЫҢ (8) ■ Кыткылдаган тавыкның барысы да күкәй салмас ○ 4287 ● 4299; 4330-4332; +4337; 4340; 4428 +ТАВЫКСЫЗ (1) ■ Төлке әйткән: "Үзем өчен әйтүем түгел, әмма тавыксыз кетәк утка чыксын!" - дигән, ди ○ 2304 +ТАВЫКТАН (8) ■ Бу чакта йомырка тавыктан күп белә ○ 780 ● 838; 4271; 4283; 4284; 4334; +4338; 4347 +ТАВЫМ (1) ■ Тәбәнәк булса да, тавым бар ○ 244 +ТАВЫН (1) ■ Һәркем үз менгән тавын, биек булсын, ди ○ 222 +ТАВЫНА (2) ■ Тавына күрә төлкесе, заманына күрә көлкесе ○ 946 ● 11144 +ТАВЫҢ (2) ■ Атаң үлде - таянган тавың ауды ○ 14333 ● 14391 +ТАВЫШ (8) ■ Корыган камыш ерактан тавыш бирер ○ 1285 ● 5264; 6718; 7882; 9871; 10914; +14643; 15808 +ТАВЫШКА (2) ■ Тимерче шакылдауны тавышка санамас ○ 312 ● 1564 +ТАВЫШЛЫ (5) ■ Тавышлы йортта бәрәкәт булмас ○ 8286 ● 9338; 13835 (2); 16365 +ТАВЫШНЫ (2) ■ Тау, бик зур булса да, үзенә кычкырганны яратмый: тавышны кире кайтара +○ 154 ● 8334 +ТАВЫШСЫЗ (3) ■ Сай елга шалтырап ага, тирән елга - тавышсыз ○ 419 ● 468; 13683 +ТАВЫШЧАН (1) ■ Үзе тавышчан да, изгелеккә авышчан ○ 16333 +ТАВЫШЫ (17 | 2) ■ Чалгы тавышы чыга башласа, яңгыр ява башлый, ди ○ 1321 ● 2104; 3888; +3997:1; 4005; 4119:1; 4254; 4373; 4529; 5842; 8818; 9890; 9994; 13820; 14261; 14609; 16308; +16309; 16343 +ТАГ (1) ■ Яхшы тел таг биләр ○ 15649 +ТАГА (2) ■ Тычкан, тишегенә сыймаса, койрыгына тубал тага, имеш ○ 3416 ● 7782 +ТАГАН (3) ■ Тар өйгә таган, биек өйгә баган ○ 8287 ● 10004 (2) +ТАГАР (1) ■ Куштан үзенә үзе табар, уңганга мулла кызын тагар ○ 17003 +ТАГАРАГЫНДА (1) ■ Сыерның сөте җиленендә түгел, тагарагында ○ 3216 +ТАГАРАК (1) ■ Ярык тагарак янында калу ○ 10051 +ТАГАРАККА (7) ■ Бүре баласын салсаң табакка, тәгәрәп төшә тагаракка ○ 2136 ● 3716; 6559; +9965; 10037; 11279; 12195 +ТАГАРЛАР (1) ■ Какма кеше капкасын - үз капкаңны кагарлар; такма кешегә исем - үзеңә исем +тагарлар ○ 8611 +ТАГУ (2) ■ Аңа тау да тагу түгел ○ 223 ● 653 +ТАГУЧЫ (1) ■ Яхшы атка кыңгырау тагучы күп була ○ 2724 +ТАГЫ (7) ■ Һәрнәрсәнең йөзе бар, йөз астында үзе бар, үлчәве бар, саны бар, кирәк булса тагы +бар ○ 638 ● 1353; 1590; 4299; 4324; 13623; 14735 +ТАГЫЛГАН (1) ■ Муенга тагылган таш булдың ○ 231 +ТАГЫЛГАЧ (1) ■ Артыңа бер тубал тагылгач, тартмый хәлең юк ○ 9869 +ТАГЫЛМЫЙ (2) ■ Эшсез бәхет табылмый, табылса да тагылмый ○ 6253 ● 14956 +ТАГЫЛСА (2) ■ Ат тагылса өзелер, дан тагылса өзелмәс ○ 11068 (2) +ТАГЫЛЫЙ (1) ■ Агылый белән тагылый ○ 5513 +ТАГЫЛЫП (1 | 1) ■ Дегет чиләге арбага тагылып йөри-йөри дә барыбер ватыла ○ 7016:2 ● 7017 +ТАГЫН (13) ■ Тора-тора да, тагын бер китереп ора ○ 1142 ● 2257; 2848; 7620; 8994; 9507; 11043; +11718; 12584; 14799; 15150; 15360; 15802 +ТАГЫП ( | 1) ■ Дегет чиләген арбага тагып җибәрсәң, кая кадәрле дә өстерәлә ○ 7016:3 +ТАЕ (3) ■ Биясенә атлансаң, тае үзе ияреп кайтыр ○ 2825 ● 2870; 14667 +ТАЕМ (1) ■ Балакаем, булыр сиңа ала таем ○ 14170 +ТАЕН (2) ■ Якын күргән дустыңның атын алма, таен ал ○ 5495 ● 12282 +ТАЕҢ (1) ■ Ятның аты узганчы үзеңнең таең узсын ○ 14694 +ТАЕП (3) ■ Хәлдән таеп егылган атка бүре куркыныч түгел ○ 2691 ● 3159; 12646 +ТАҖ (2) ■ Берәүнең башына - таҗ, берәүгә - таш ○ 5759 ● 13768 +ТАҖЫ (1) ■ Гыйлем - башның таҗы, байлык - җилкә йөге ○ 16559 +ТАЗ (20) ■ Өскә куйсаң - аз, аска куйсаң - таз ○ 743 ● 2382; 4057; 7382; 8646; 10470; 11102; +12673; 15218; 15287; 15288; 15289 (2); 15290-15293; 15305; 15315; 15351 +ТАЗА (17) ■ Батсаң, таза суга бат ○ 346 ● 1444 (2); 1464; 1815; 5904; 6860; 8031; 8539; 9207; +9208; 9523; 10652; 11250; 15288; 15294; 15319 +ТАЗАЛЫГЫМ (1) ■ Арулыгым - байлыгым, тазалыгым - саулыгым ○ 15349 +ТАЗАЛЫГЫН (1) ■ Фил, күперне борыны белән төртеп, тазалыгын карый: борынына чыдаса, +үзенә чыдый, ди ○ 3334 +ТАЗАЛЫК (2) ■ Байлыкның башы - тазалык ○ 15196 ● 15295 +ТАЗАНЫҢ (1) ■ Сырхауның бар тазасы, тазаның бар үлеме ○ 15279 +ТАЗАРА (1) ■ Кайгысыз - кое суы эчеп тә тазара ○ 14894 +ТАЗАРМЫЙ (2) ■ Шүре белән өрсәң дә, шуннан артык тазармый ○ 8742 ● 10029 +ТАЗАРТА (1) ■ Теле табан астын тазарта ○ 15693 +ТАЗАРТСА (1) ■ Юньсез бер көн мамык тазартса, өч көн сакалын тазартыр ○ 6553 +ТАЗАРТЫР (1) ■ Юньсез бер көн мамык тазартса, өч көн сакалын тазартыр ○ 6553 +ТАЗАСЫ (1) ■ Сырхауның бар тазасы, тазаның бар үлеме ○ 15279 +ТАЗГА (9) ■ Көнем калды азга, аздан калды тазга ○ 1047 ● 6798; 12719; 12741; 12764; 13568; +15242; 15296; 15297 +ТАЗНЫ (2) ■ Дуңгыз сазны яратыр, кырчын тазны яратыр ○ 15215 ● 15315 +ТАЗНЫҢ (5) ■ Тазның гаебен бүреге каплый ○ 9016 ● 15236; 15298-15300 +ТАЗЫ (5) ■ Заманың төлке булса, син тазы бул ○ 822 ● 9169; 15300; 15360; 15788 +ТАЙ (40 | 2) ■ Таяк бирә тай көче ○ 1939 ● 1939:1; 2278; 2458; 2480; 2489; 2504; 2518 (2); 2531; +2549; 2774; 2776; 2847-2858; 2859, :1; 2868; 2869; 2871; 5124; 5214; 7287; 7437; 7519; 8487; +10331; 11742; 12101; 14369; 14577; 15030 +ТАЙГА (11) ■ Ат азгыны тайга иярер ○ 2465 ● 2538; 2860; 2862-2865; 2872; 7138; 7145; 15010 +ТАЙГАК (2) ■ Түрә дәгъвәкәр булса, йөгенеп булмас, түбә тайгак булса, чыгып булмас ○ 5909 +● 6898 +ТАЙГАКТА (1) ■ Тайгакта таяк та юлдаш ○ 6925 +ТАЙГАН (2) ■ Эштә ашыккан күп тая, күп тайган күп егыла ○ 6258 ● 10649 +ТАЙГАННАН (1) ■ Баткан тайганнан көлгән ○ 114 +ТАЙДАН (3) ■ Тумаган тайдан кысрак бия артык ○ 2834 ● 2861; 11783 +ТАЙКАЛЫ (1) ■ Тайкалы чакны яхшы ата-ана өендә торырга, тастарлы булгач авыр ○ 14449 +ТАЙЛАР (1) ■ Атлар су эчкәндә тайлар боз ялый ○ 2555 +ТАЙЛАРНЫ (1) ■ Бай булсын, абзары тулы тай булсын, ул тайларны симертсен, абзарларын +җимертсен ○ 7519 +ТАЙЛЫ (2) ■ Тайлы биядән күл курка ○ 2833 ● 13337 +ТАЙЛЫЙ (1) ■ Алга киткәндә алаша да тайлый ○ 2773 +ТАЙЛЫККАН (1) ■ Тай артыннан йөргән - тайлыккан ○ 2851 +ТАЙМАС (2) ■ Дагалы ат таймас ○ 2640 ● 10004 +ТАЙМАСЫН (1) ■ Аяк тайса да, баш таймасын ○ 10892 +ТАЙНЫ (2) ■ Тумаган тайны дагалау ○ 2873 ● 3257 +ТАЙНЫКЫ (1) ■ Акча байныкы, янчык тайныкы ○ 7658 +ТАЙНЫҢ (5) ■ Ат белән тибешкән тайның аягы сынар ○ 2487 ● 2860; 7436; 12197; 16142 +ТАЙПА (2) ■ Ир бала - тайпа тармагы, кыз бала - тайпа чәчәге ○ 14114 (2) +ТАЙСА (1) ■ Аяк тайса да, баш таймасын ○ 10892 +ТАЙТ (1) ■ "Һайт" дигәндә тайт итү ○ 11397 +ТАЙЧАНМАС (1) ■ Ялангач судан тайчанмас ○ 8825 +ТАК (4) ■ Әдәмгә кол булганчы, койрык так та эт бул ○ 5977 ● 7067; 12771; 14741 +ТАККА (1) ■ Талымсыз кунак такка калыр ○ 10171 +ТАККАН (6) ■ Ат, кешегә ярыйм дип, муенына камыт таккан ○ 2503 ● 2753; 4016; 7099; 8886; +ТАККАЧ ( | 1) ■ Арбага таккач, дегет чиләге дә хаҗга барган, ди ○ 7016:1 +ТАКМА (3) ■ Какма кеше капкасын - үз капкаңны кагарлар; такма кешегә исем - үзеңә исем +тагарлар ○ 8611 ● 9961; 10948 +ТАКМАК (2) ■ Сөйләсәң - такмак диләр, сөйләмәсәң - ахмак диләр ○ 15982 ● 16409 +ТАКМАКЧЫ (1) ■ Яшьлегеңдә мәзәкче булсаң, картлыгыңда такмакчы булырсың ○ 15119 +ТАКМЫЙ (1) ■ Яманның яла такмый көне юк ○ 12297 +ТАКМЫЙЛАР (4) ■ Энҗене эт муенына такмыйлар ○ 321 ● 2673; 2884; 7058 +ТАКСАЛАР (1) ■ Тилеләргә кыңгырау таксалар, җизнең бәясе алтынга чыгар иде ○ 11666 +ТАКСАҢ (1) ■ Дегет лагунын арбага таксаң хаҗга да бара ○ 7016 +ТАКСЫК (1) ■ Барда - каксык, юкта - таксык ○ 7558 +ТАКТА (9) ■ Такта тар булыр, бәясе бар булыр; кабык киң булыр, бәясе ким булыр ○ 1937 +● 1985; 4429; 7484; 8422; 9494; 9966 (2); 10802 +ТАК-ТАК (1) ■ Сөйләсәм "так-так" дисең, сөйләмәсәм "ахмак" дисең ○ 16295 +ТАКТАСЫ (5) ■ Путалак тактасы тулмый ○ 8374 ● 8379; 9978; 13949; 16350 +ТАКТАСЫЗ (1) ■ Балтасыз, тактасыз кура корып булмый ○ 1903 +ТАКЫЛ (1) ■ Эштә акыл да кирәк, такыл да кирәк ○ 6395 +ТАКЫЛДАВЫН (1) ■ Бака бакылдавын куймас, яман такылдавын куймас ○ 12104 +ТАКЫЛДАП (1) ■ Бака бакылдап туймас, телчән такылдап туймас ○ 15779 +ТАКЫЛДАШУМЫ (1) ■ Акыллашумы бу, такылдашумы? ○ 16264 +ТАКЫЛДЫКТА (1) ■ Иләктә су тормас, такылдыкта сүз тормас ○ 15865 +ТАКЫМЫ (1) ■ Атка менгән кешенең тай менеп такымы тулмас ○ 2549 +ТАКЫР (9) ■ Такыр юлдан йөргәннең эзе калмый ○ 6813 ● 7660; 8612; 8907; 10091; 10221; +11094; 11725; 14352 +такыр → тап-такыр +ТАКЫ-ТОКЫ (2) ■ Такы-токы, мәче боты ○ 3396 ● 9446 +ТАЛ (15) ■ Ком бар җирдә тал бар ○ 135 ● 492; 1732; 1736; 1744 (2); 1748-1750; 2349; 3874; +7068; 7093; 12896; 15886 +ТАЛА (1) ■ Җәйгә чыкса, бытбылдык күкәй сала, тартайның көчәнеп арты тала ○ 3915 +ТАЛАВЫННАН (1) ■ Черкинең талавыннан бигрәк безелдәве яман ○ 4824 +ТАЛАМА (1) ■ Этне үзең талама, эттән талат ○ 3710 +ТАЛАМЫЙ (1) ■ Эт иясен таламый ○ 3591 +ТАЛАН (1) ■ Ялан-ялан ни талан ○ 14998 +ТАЛАНТСЫЗНЫ (1) ■ Талантсызны күпме талкысаң да сүз чыкмас ○ 6501 +ТАЛАП (2) ■ Патша талап ала, хәерче теләнеп ала ○ 5868 ● 14926 +ТАЛАР (3) ■ Эт этне, җиңсә, җилкәсеннән талар ○ 3657 ● 12271; 14855 +ТАЛАТ (1) ■ Этне үзең талама, эттән талат ○ 3710 +ТАЛАТАЛАР (1) ■ Этне эт белән талаталар ○ 3709 +ТАЛАУ (7) ■ Ташка талау тими ○ 177 ● 2890; 3734; 14658; 15171; 15204; 16188 +ТАЛАУЛАГАН (1) ■ Талаулаган тайдан биз ○ 2861 +ТАЛАУЛЫ (1) ■ Талаулы ат - иясенә яу ○ 2684 +ТАЛАШ (2) ■ Талаш - майлы аш түгел ○ 16055 ● 16056 +ТАЛАША (1) ■ Эт күк талаша, мәче күк ялаша ○ 3794 +ТАЛАШКАН (2) ■ Ир-егетнең булганы - талашкан сүзен алганы ○ 13480 ● 15218 +ТАЛАШКАНГА (1) ■ Ике эт талашканга бер теләнче куанган ○ 5802 +ТАЛАШКАНДА (1) ■ Ике эт талашканда, өченче эт, син катышма ○ 3480 +ТАЛАШКАННЫ (1) ■ Талашканны тамырлык аша булса да урап уз ○ 16057 +ТАЛАШКАННЫҢ (1) ■ Бер көн талашканның кырык көн насыйбы киселә, ди ○ 15794 +ТАЛАШКАНЧЫ (1) ■ Дуңгыз белән талашканчы, тамырлык җирдән урап үткәнең хәерлерәк ○ 2878 +ТАЛАШЛЫ (1) ■ Талашлы табынга шайтан ияләшер ○ 9339 +ТАЛАШМА (1) ■ Бай белән даулашма, бүре белән талашма ○ 7152 +ТАЛАШСА (5) ■ Ике карга талашса, бер козгынга җим төшәр ○ 3942 ● 4190; 7426 (2); 14666 +ТАЛАШСАЛАР (1) ■ Дуслар талашсалар да ялашалар ○ 5381 +ТАЛАШСАҢ (1) ■ Талашсаң килешергә юл калдыр ○ 16058 +ТАЛАШТЫРА (1) ■ Байлык яраштыра, ярлылык талаштыра ○ 7252 +ТАЛАШТЫРЫР (1) ■ Барлык яраштырыр, юклык талаштырыр ○ 7568 +ТАЛАШЧЫ (2) ■ Авылда талашчы хатын булса, бүредән эт кирәкми ○ 13590 ● 13675 +ТАЛАШЧЫГА (1) ■ Тиргәшчегә тиңләшмә, талашчыга таңланма ○ 16076 +ТАЛАШЫР (9) ■ Авыл эте талашыр, бүре килсә ярашыр ○ 3433 ● 3632; 3634; 5134; 5770; 7317; +13838 (2); 14526 +ТАЛАШЫР-ТАЛАШЫР (1) ■ Эт талашыр-талашыр, иснәшер дә ярашыр ○ 3633 +ТАЛӘБЕҢ (1) ■ Таудай таләбең булганчы, түмгәктәй эшең булсын ○ 6123 +ТАЛӘП (1) ■ Таләп кирәк, таләптән элгәре әдәп кирәк ○ 11281 +ТАЛӘПТӘН (1) ■ Таләп кирәк, таләптән элгәре әдәп кирәк ○ 11281 +ТАЛГА (2) ■ Яңгыр явып яр тулмас, асыл кош талга кунмас ○ 1163 ● 7934 +ТАЛГАН (1) ■ Артта калган - чаба-чаба талган ○ 676 +ТАЛГАНЧЫ (1) ■ Яман атка менгәнче, җәяү йөре талганчы ○ 2705 +ТАЛДАН (1) ■ Алтмыш талдан бер кәрзин ○ 1885 +ТАЛДЫРА (1) ■ Сагыз яңак талдыра, чикләвек эш калдыра ○ 9322 +ТАЛДЫРГАН (1) ■ Карыйлыктан яман нәрсә юк - алтмышка килсә гакылдан талдырган; ярлылыктан яман нәрсә юк - эчке серен дошманга алдырган ○ 15071 +ТАЛДЫРМАС (1) ■ Читек аяк талдырмас, матур хәтер калдырмас ○ 10708 +ТАЛДЫРЫП (1) ■ Тал дуга талдырып җигүгә яхшы ○ 7068 +ТАЛИГЪ (1) ■ Бәхет булса, талигъ кирәкми; мәхәббәт булса, матурлык кирәкми ○ 14824 +ТАЛКАН (7) ■ Тауны талкан итү ○ 236 ● 494; 1844; 6721; 9723; 9725; 13506 +ТАЛКЫ (1) ■ Күпнең сүзе - тимер талкы ○ 5033 +ТАЛКЫМЫЙЧА (1) ■ Җитен талкымыйча йомшармас ○ 1573 +ТАЛКЫП (1) ■ Сүздән сүс талкып булмый ○ 16027 +ТАЛКЫСАҢ (2) ■ Талкышны күпме талкысаң да, талкыш булыр ○ 1562 ● 6501 +ТАЛКЫШ (2) ■ Талкышны күпме талкысаң да, талкыш булыр ○ 1562 ● 14209 +ТАЛКЫШНЫ (1) ■ Талкышны күпме талкысаң да, талкыш булыр ○ 1562 +ТАЛМА (1) ■ Талымсызга салма тия, талымлыга талма тия ○ 9692 +ТАЛМАС (2) ■ Кулалмашка кул талмас, эшләгәннән кул калмас ○ 6092 ● 6504 +ТАЛМЫЙ (1) ■ Май ашаганның йөрәге талмый ○ 9298 +ТАЛНЫ (1) ■ Талны чыбык чагында бөгәләр ○ 1751 +ТАЛПАН (1) ■ Талпан булып кадалу ○ 4848 +ТАЛПЫН (1) ■ Егет булсаң, балпандай талпын ○ 12845 +ТАЛПЫНГАН (1) ■ Талпынган кош очмый калмас ○ 3870 +ТАЛПЫНСА (1) ■ Казны канатыннан бәйләсәң, күпме талпынса да очалмас ○ 4250 +ТАЛПЫНУЫННАН (1) ■ Толпар - тарбануыннан, шоңкар талпынуыннан билгеле ○ 2799 +ТАЛСА (1) ■ Тырыш талмас, талса да аска калмас ○ 6504 +ТАЛ-ТИРӘГЕН (1) ■ Былбылны алтын читлеккә япсаң да, үз тал-тирәген сагынып сайрар ○ 4093 +ТАЛЫЙ (7 | 1) ■ Корчаңгы атны чебен дә талый ○ 2665 ● 3613; 3628:1; 4033; 4248 (2); 4768; 4829 +ТАЛЫМ (2) ■ Тәмлегә талым кирәкми ○ 9360 ● 9722 +ТАЛЫМЛЫ (2) ■ Талымлы дуңгызны ашату кыен ○ 2902 ● 13036 +ТАЛЫМЛЫГА (2) ■ Талымлыга аш килешмәс ○ 9691 ● 9692 +ТАЛЫМЛЫЛЫК (1) ■ Талымлылык егеткә туйда гына килешә ○ 12906 +ТАЛЫМСАК (1) ■ Бәбиле хатын талымсак булыр ○ 14295 +ТАЛЫМСЫЗ (1) ■ Талымсыз кунак такка калыр ○ 10171 +ТАЛЫМСЫЗГА (3) ■ Талымсызга салма тия, талымлыга талма тия ○ 9692 ● 9693; 12763 +ТАЛЫМЫМ (1) ■ Тәмлегә талымым юк, тәмсезгә комагайлыгым юк ○ 9788 +ТАМА (1) ■ Байдан акмаса да тама ○ 7223 +ТАМАГЫ (15) ■ Елганың башы комлы булса, тамагы да комлы була ○ 378 ● 2576; 3063; 3281; +3726; 4337; 4477; 5741; 5956; 7018; 7468; 8848; 9705; 9998; 16415 +ТАМАГЫМ (3) ■ Кәҗә: "Бакча буеннан үтмәсәм, тамагым туймый", - дип әйтә, ди ○ 3022 +● 9694; 9757 +ТАМАГЫМНЫ (1) ■ Тамагымны сыйламыйм, җанымны кыйнамыйм ○ 9778 +ТАМАГЫН (1) ■ Мулланың тамагын туйдыра алмассың, байның эшен бетерә алмассың ○ 17051 +ТАМАГЫНА (3) ■ Һөнәр тамагына сорамый, кулга ябышып йөрми ○ 6413 ● 7588; 8504 +ТАМАГЫННАН (1) ■ Идел башыннан болгана, тамагыннан тона ○ 381 +ТАМАГЫҢ (1) ■ Туйга барсаң туеп бар, ач тамагың куеп бар ○ 13307 +ТАМАГЫҢА (2) ■ Кәҗәнең сөте агып торган болак, эче тулы ылак, ите тамагыңа бап, тиресе +аягыңа кап, мөгезе пычагыңа сап, эчәгесен аршинга тарт, скрипкачыга сат ○ 3053 ● 9695 +ТАМАГЫҢНЫ (2) ■ Күзең авыртса - кулыңны тый, эчең авыртса - тамагыңны ○ 10438 ● 15233 +ТАМАК (37) ■ Алдан килгән урын өчен, соңыннан килгән тамак өчен ○ 756 ● 825; 1503; 2202; +4327; 5789; 6028; 6077; 6583; 6653; 8835; 9291; 9609; 9610; 9615; 9642; 9643; 9669; 9686; +9696-9704; 9711; 9779; 9787; 10057; 10296; 10426; 13420; 15687; 16997 +ТАМАККА (11) ■ Йон тамакка тормый, эчне пошыра ○ 2361 ● 7190; 8836; 8837; 9301; 9588; +9597; 9598; 9780; 9868; 13332 +ТАМАКНЫ (1) ■ Тамак тамакны көнли ○ 9701 +ТАМАКСАУ (1) ■ Тамаксау кешенең тамагы шешәр ○ 9705 +ТАМАКСАУНЫҢ (1) ■ Тамаксауның үлеме - тамактан, угрыныкы - таяктан ○ 9706 +ТАМАКТАН (5) ■ Ат аяктан тузмый, тамактан туза ○ 2481 ● 2807; 5857; 9340; 9706 +ТАМАН (5) ■ Ат булганчы тай таман ○ 2489 ● 8921; 9071; 14976; 15669 +ТАМАНДЫР (1) ■ Батман бирсәң - күп булыр, подаука бирсәң аз булыр, почык бирсәң тамандыр ○ 8032 +ТАМАР (10) ■ Балчы кулыннан бал тамар, савынчы кулыннан сөт тамар ○ 4724 (2) ● 6525 (2); +7225; 7227; 7561; 15469; 15572 (2) +ТАМА-ТАМА (3) ■ Тама-тама күл булыр, тузан-тузан тау булыр ○ 1128 ● 1129; 1131 +ТАМАША (3) ■ Тар җирдә тамаша булма, киң җирдә корыкчы булма ○ 694 ● 9695; 14023 +ТАМГА (4) ■ Ташка тамга салган ○ 240 ● 3441; 4315; 10487 +ТАМГАЛЫ (1) ■ Тамгалы мал югалмас ○ 2401 +ТАМГАН (2) ■ Тир тамган җир уңдырышлы була ○ 1451 ● 15469 +ТАМГАНЧЫ (1) ■ Аша карының туйганчы, эшлә тирең тамганчы ○ 6025 +ТАМЛАСА (2) ■ Тамчы-тамчы тамласа, каты таш та тишелә ○ 1133 ● 6725 +ТАММЫЙ (2) ■ Тама-тама күл булыр, таммый торса чүл булыр ○ 1129 ● 11034 +ТАМСА (3) ■ Тамчы тамса да, диңгезгә су файда ○ 1132 ● 7225; 14920 +ТАМЧЫ (11) ■ Бер тамчы су, диңгезгә төшсә, кипми ○ 349 ● 506; 512; 1130-1132; 1134; 8289; +9172; 9822; 16410 +ТАМЧЫГА (1) ■ Тамчыга таш чыдамас ○ 1135 +ТАМЧЫДА (1) ■ Тамчыда кояш чагыла ○ 1136 +ТАМЧЫДАН (10) ■ Бер тамчыдан диңгез артмас, бер тамчыдан кимемәс ○ 350 (2) ● 351; 410; +1120; 1124; 1137; 1138; 1152; 1167 +ТАМЧЫСЫЗ (1) ■ Тамчысыз диңгез булмый ○ 1139 +ТАМЧЫ-ТАМЧЫ (3) ■ Тамчы-тамчы тамласа, каты таш та тишелә ○ 1133 ● 6725; 7798 +ТАМЫЗЫП (1) ■ Телгә чичән телнең маен тамызып, сүзнең балын агызып сөйләр ○ 15569 +ТАМЫП (1) ■ Тамчы тамып таш тишә ○ 1134 +ТАМЫР (5) ■ Ташта тамыр юк, түрәдә бавыр юк ○ 5887 ● 9254; 13428; 13918; 14502 +ТАМЫРГА (2) ■ Унҗиде сәгать суккач, үләннең шифасы тамырга төшәр ○ 1319 ● 14497 +ТАМЫРДА (3) ■ Питрауга чаклы үләннең шифасы чәчәктә, питраудан соң - тамырда ○ 1299 +● 7653; 10743 +ТАМЫРЛЫ (1) ■ Ата-бабалы кеше - тамырлы имән ○ 14473 +ТАМЫРЛЫК (2) ■ Дуңгыз белән талашканчы, тамырлык җирдән урап үткәнең хәерлерәк +○ 2878 ● 16057 +ТАМЫРСЫЗ (4) ■ Сабырсызның эше тамырсыз ○ 11897 ● 13198; 14182; 15856 +ТАМЫРЫ (17) ■ Сырланның, үзен өзсәң дә, тамыры кала ○ 1303 ● 1646; 1651; 1698; 1699; 1701; +1756; 3928; 6628; 9781; 11324; 12577; 13235; 13818; 13862; 13863; 16573 +ТАМЫРЫН (1) ■ Бодай чәчсәң, башагын җый, шалкан чәчсәң, тамырын җый ○ 1543 +ТАМЫРЫНА (2) ■ Агачның тамырына балта чабып, яфрагы белән дус булма ○ 1669 ● 1990 +ТАМЫРЫННАН (2) ■ Бала - ананың йөрәк тамырыннан, атаның җилкә тамырыннан ○ 14434 (2) +ТАМЬЯНДА (1) ■ Яуга барсаң - Тамьянда киңәш тот, дауга барсаң - Сарайлыда киңәш тот ○ 5671 +ТАНА (10) ■ Карт сыер үзенең бервакыт тана булганын белмәс ○ 3170 ● 3276-3280; 3282; 3308; +14226; 16954 +ТАНАГА (1) ■ Ана балага баккан, бала танага баккан ○ 14268 +ТАНАЛЫНЫҢ (1) ■ Таналының тамагы тук ○ 3281 +ТАНАР (1) ■ Мәче, теге дөньяда хуҗасының хөрмәтен танар өчен, күзен йомып ашар, имеш +○ 3358 +ТАНАСЫ (3) ■ Сыерны яхшы күрсәткән - артындагы танасы ○ 3215 ● 14302; 14368 +ТАНАУ (4) ■ Табан астындагын күргәнче танау астындагын күр ○ 10574 ● 10640; 10642; 12587 +ТАНАУЛЫ (1) ■ Акча - санаулы, акчалы - танаулы ○ 7686 +ТАНГАН (1) ■ Гөнаһын танган - янган ○ 12499 +ТАНМАГЫ (1) ■ Әйтмәкнең танмагы бар ○ 16230 +ТАНСЫК (16) ■ Качаган кәҗә бүрегә тансык ○ 3010 ● 4005; 4801; 5721; 6651; 7381; 7559; 7595; +7667; 8878; 9235 (2); 10020; 11567; 14046; 15892 +ТАНСЫККА (1) ■ Тансыкка тары боткасы ○ 9495 +ТАНУ (1) ■ Әйберне тану - файдасын табу ○ 630 +ТАНУЛЫ (1) ■ Карчыга очуыннан танулы ○ 4030 +ТАНЫ (5) ■ Атың барда җир таны, ашың барда ир таны ○ 2613 (2) ● 14335 (2); 15387 +ТАНЫГАН (8) ■ Танымаган бүре ашаганчы, таныган эт ашасын ○ 2203 ● 5121 (2); 5478; 12067; +12625; 15029 (2) +ТАНЫГАНЧЫ (1) ■ Меңнең төсен таныганчы берәүнең атын бел ○ 11244 +ТАНЫГЫ (2) ■ Ялганчының таныгы алда ○ 16168 ● 16879 +ТАНЫЙ (3) ■ Ат иясен таный ○ 2497 ● 7687; 7771 +ТАНЫЙЛАР (2) ■ Арысланны - тырнагыннан, куянны колагыннан таныйлар ○ 2055 ● 10702 +ТАНЫК (2) ■ Ике күзгә бер танык ○ 10474 ● 16867 +ТАНЫКСЫЗ (2) ■ Атасын сорасаң - таныксыз, анасын сорасаң - белексез ○ 14464 ● 16059 +ТАНЫЛА (2 | 2) ■ Батыр - гаскәрдә, акыл иясе җыенда таныла ○ 5550:5 ● 5550:6; 6018; 15495 +ТАНЫЛМАС (1) ■ Яшьлегендә яшьнәмәгән картлыгында кала алса да танылмас ○ 15114 +ТАНЫЛЫР (3) ■ Начар егет дауда танылыр, батыр егет яуда танылыр ○ 12901 (2) ● 13542 +ТАНЫМАГАН (5) ■ Танымаган бүре ашаганчы, таныган эт ашасын ○ 2203 ● 4706; 5478; 5805; +ТАНЫМАС (14) ■ Ат сөренми җир танымас ○ 2511 ● 3167; 3226; 4273; 4658; 5479 (2); 6866; +7439; 9653; 11477; 12237; 16490; 17075 +ТАНЫМАСАҢ (3) ■ Ат танымасаң, ала ат ал ○ 2512 ● 3181; 7945 +ТАНЫМЫЙ (4 | 1) ■ Эт симерсә иясен танымый ○ 3628:2 ● 5280 (2); 7695; 14933 +ТАНЫП (5) ■ Сыер алсаң танып ал, танымасаң таргылын ал ○ 3181 ● 6938; 12275; 13135; 14877 +ТАНЫР (9) ■ Илдә йөргән ил таныр, кырда йөргән җир таныр ○ 4967 (2) ● 5121 (2); 7386; 7749; +13428; 14278 (2) +ТАНЫРГА (1) ■ Сунарчыга эз кирәк, эз танырга күз кирәк ○ 2019 +ТАНЫРСЫҢ (1) ■ Башыңа бәла төшкәндә туганыңны танырсың ○ 14479 +ТАНЫСА (1) ■ Кеше үзен үзе таныса, акылы җитешкән булыр ○ 11999 +ТАНЫСАҢ (1) ■ Товарны танысаң, кыйбат бәя биреп ал ○ 7980 +ТАНЫТА (1) ■ Борыч орлыгы, вак булса да, үзен таныта белә ○ 9190 +ТАНЫТУ (1) ■ Җиде бабасын таныту ○ 14537 +ТАНЫШ (5) ■ Бер күргән - белеш, ике күргән - таныш, өченче күргән - кардәш ○ 5307 ● 5453; +14164 (2); 14678 +ТАНЫША (3) ■ Карак карак белән караңгыда таныша ○ 12506 ● 15762; 16204 +ТАНЫШКАН (1) ■ Тар җирдә танышкан киң җирдә күрешер ○ 5480 +ТАНЫШКАНГА (1) ■ Танышканга тел бирмәс, йөрешкәнгә юл бирмәс ○ 5523 +ТАНЫШМАС (2) ■ Эт ырлашмый танышмас ○ 3650 ● 5531 +ТАНЫШМЫЙ (1) ■ Кайгы белән танышмый торып шатлыкны танып булмый ○ 14877 +ТАНЫШСАҢ (1) ■ Аю белән танышсаң, мылтыгыңны калдырма ○ 2074 +ТАНЫШЫ (1) ■ Белеше кайда - йомышы шунда, танышы кайда - табышы шунда ○ 5303 +ТАНЫШЫН (1) ■ Танымас - танышын да танымас ○ 5479 +ТАНЫШЫР ( | 1) ■ Ат кешнәшеп табышыр, әдәм сорашып танышыр ○ 15762:1 +ТАҢ (16) ■ Таң атса, Чулпан калкыр ○ 65 ● 856; 925; 947; 1057; 4159; 4325; 4333; 5814; 6573; +6672; 8479; 9742; 10284 (2); 11282 +ТАҢГА (4) ■ Җидегән йолдызның койрыгы таңга сызылыр ○ 77 ● 6053; 6086; 12107 +ТАҢДА (4) ■ Бүген белән көн узмый, таңда белән ел узмый ○ 790 ● 791; 1035; 1036 +ТАҢДАГЫ (2) ■ Таңдагы тавыктан бүгенге йомырка артык ○ 4334 ● 9346 +ТАҢЛАГАН (1) ■ Таңлаган тазга калыр ○ 12764 +ТАҢЛАНМА (1) ■ Тиргәшчегә тиңләшмә, талашчыга таңланма ○ 16076 +ТАҢЛАР (1) ■ Аңлы аңлар, ахмак таңлар ○ 11531 +ТАҢЛЫЙ (1) ■ Бии белмәгән саз таңлый ○ 16351 +ТАҢНАН (1) ■ Таңнан торган эттән курык ○ 3525 +ТАҢНЫ (1) ■ Ярканат төнне көтә, сандугач таңны көтә ○ 2337 +ТАҢНЫҢ (2) ■ Таңның яманы - кичнең аманы ○ 948 ● 1028 +ТАҢЫ (3) ■ Баткан көннең аткан таңы бар ○ 763 ● 949; 1028 +ТАП (20 | 1) ■ Көтүдән калган бәрән бүрегә тап булыр ○ 3105 ● 5409; 5505; 6703; 6923, :1; 7002; +7452; 7688; 7870; 10145 (2); 10762; 11284; 12583; 13043; 13078; 14047; 14115; 14487; 16071 +ТАПКАН (46 | 2) ■ Күктән көткән, җирдән тапкан ○ 102 ● 145; 300; 2248; 2253; 2390; 3947; +4351 (2); 4729; 6354 (2); 6543; 6631; 6646 (2); 6720, :1, :2; 6920 (2); 7386; 7398; 7412; 7478; +7512; 9411; 9647; 9870; 12885; 12907; 13142; 13143; 13385 (2); 13789; 13980; 14067; 14099; +14251; 14343 (2); 14840; 14934; 14935 (2); 14962; 16851 +ТАПКАНДА (1) ■ Ярлы тапканда, бай сагынганда ○ 7473 +ТАПКАННЫ (1) ■ Мал тапканны мактама, тота белгәнне макта ○ 7387 +ТАПКАНЧЫ (4) ■ Ялгыз йөреп юл тапканчы, күп белән йөреп адаш ○ 5098 ● 7002; 7688; 11675 +ТАПКАНЫ (1) ■ Юлаучының тапканы юлда бетәр ○ 6845 +ТАПКАНЫҢ (1) ■ Такмак өйрәнеп кенә шигырь язганчы, барабан кагып ипи тапканың артык +○ 16409 +ТАПКАНЫҢА (1) ■ Тапканыңа куанма, җуйганыңа елама ○ 7417 +ТАПКАЧ (1 | 1) ■ Чиләгенә күрә капкач, сөенеп ал эзләп тапкач ○ 9978:2 ● 14054 +ТАПКЫР (14 | 1) ■ Алтмыш адым атлаганчы, алты тапкыр артыңа кара ○ 672 ● 5567; 6729; +8015 (2); 10382 (2); 11173; 11430 (2); 12466; 13257 (2); 15254; 16173:1 +ТАПМА (2 | 2) ■ Тиле белән тапма да, өләшмә дә ○ 11631 ● 11631:1, :2; 12165 +ТАПМАГАН (13) ■ Былтырны шүрәле дә эзләп тапмаган ○ 788 ● 2248; 2253; 6065; 6178; 6942; +7372; 7418; 7506; 8313; 9240; 13340; 14099 +ТАПМАГАННЫ (1) ■ Күзле көндез тапмаганны сукыр төнлә табар ○ 15234 +ТАПМАДЫМ (1) ■ Әтисен-әнисен тапмадым ○ 14468 +ТАПМАК (2) ■ Күңел тапмак бер калҗа, күңел калмак бер калҗа ○ 9295 ● 9366 +ТАПМАКТАН (1) ■ Арыслан сунар тапмактан гаҗиз калмас, карчыга чыпчык авызыннан җим +алмас ○ 2047 +ТАПМАС (20) ■ Бала кош очар, кунар агачын тапмас ○ 3825 ● 3833; 3839; 3866; 3874; 7625 (2); +8313; 10208 (2); 12258; 12780; 12902; 12913; 12958; 13515; 13563; 16162; 16267; 16449 +ТАПМАСА (1) ■ Эт, эш тапмаса, авызы белән чебен тотар ○ 3659 +ТАПМАСАҢ (2) ■ Үзең тырышып тапмасаң, ата малы - бер айлык ○ 7507 ● 14338 +ТАПМАССЫҢ (3) ■ Алла сакласын, бака чакмасын: бака чакса, имен тапмассың ○ 4550 ● 8445; +ТАПМЫЙ (7) ■ Арыслан ау тапмый кайтмас ○ 2034 ● 7187; 7323; 7819; 13162; 14566 (2) +ТАПМЫЙЛАР (1) ■ Сине бит тегеләр дә мактыйлар, куярга урын гына тапмыйлар ○ 12089 +ТАПМЫЙЧА (1) ■ Хатын бала тапмыйча, киленчәк аты китмәс ○ 13391 +ТАПСА (10) ■ Сарык игез бәрән тапса, үлән башы аеры үсә, имеш ○ 3108 ● 4748; 5797; 7190 (2); +7372; 11912; 12911 (2); 12913 +ТАПСАҢ (4 | 1) ■ Ат тапсаң, ияр табыла ○ 2513 ● 6113; 7709, :1; 16159 +ТАПСЫЗ (1) ■ Кояш та тапсыз булмый ○ 40 +ТАПТА (1) ■ Диңгезне макта, корыны тапта ○ 371 +ТАПТАГАН (1) ■ Сыер басу таптаган өчен чөйдәге бозау тиресен кыйнамыйлар ○ 3185 +ТАП-ТАКЫР (3) ■ Килгән юлың тап-такыр ○ 6895 ● 8969; 16947 +ТАПТАМЫЙ (1) ■ Сыер аягын бозау таптамый ○ 3183 +ТАПТАР (3) ■ Ат эзен колын таптар ○ 2526 ● 4092; 10220 +ТАПТАУ (1) ■ Яманны мактау белән, тимерне таптау белән ○ 12277 +ТАПТАУДА (1) ■ Үсәсе чәчәк таптауда да үсә ○ 1347 +ТАПТЫ (1) ■ Ни тапты - шуны капты ○ 7532 +ТАПТЫЙ (1) ■ Икесе дә бер багана төбен таптый ○ 8645 +ТАПТЫЙЛАР (1) ■ Тимерне тимергә салып таптыйлар ○ 305 +ТАПТЫМ (4) ■ Кактым-суктым кәҗәне, таптым үземә бәлане ○ 3069 ● 7838 (2); 9782 +ТАПТЫРА (5 | 2) ■ Юкны кирәк таптыра, актык атны саттыра ○ 7618 ● 7618:1, :2; 10107; 14788; +14910; 14941 +ТАПТЫРМАС (1) ■ Әҗәл хәйлә таптырмас ○ 15396 +ТАПТЫРЫР (5) ■ Юк кеше тәхеткә менсә, төнлә кояш таптырыр, ташка тары чәчтерер ○ 5963 +● 6642; 6930; 10108; 13786 +ТАПШЫР (1) ■ Ишәкне элек бәйлә, аннан аллага тапшыр ○ 16863 +ТАПШЫРА (1) ■ Көчсез эшен ахирәткә тапшыра ○ 16900 +ТАПШЫРГАН (2) ■ Күке күкәйне үзе салган, баласын каргага тапшырган ○ 4062 ● 16844 +ТАПШЫРСАҢ (2) ■ Аллага тапшырсаң, муллага да баш орырга туры килә ○ 16845 ● 16862 +ТАПЫЛДЫЙ (1) ■ Сөймәгән кешең ашамый - чапылдый, атламый - тапылдый ○ 12757 +ТАР (50 | 1) ■ Киң киңәшеп ертылыр, тар тартышып ертылыр ○ 590 ● 591; 592 (2); 615; 653; 694; +1854; 1937; 2100; 2637; 3129; 3282; 4125; 5480; 5649 (2); 6879; 6898; 7264; 7265; 7566; 7576; +7598; 7601; 8048; 8238; 8287; 8316; 8910; 9017; 9029; 9707; 9708; 9837; 9967; 10221; 11122; +11208; 11228; 11232; 11260; 11266; 12271; 12389, :1; 13016; 13750; 14504; 14747; 16738 +ТАРА (1 | 1) ■ Дусыңа барып чәч тара, дошманыңа барып тырнак кис ○ 5414 ● 5414:1 +ТАРАВЫН (1) ■ Чәч кенә булсын, таравын төрлечә итеп була ○ 10315 +ТАРАГЫ (1) ■ - Тазның ние бар? - Тимер тарагы бар ○ 15299 +ТАРАЕР (1) ■ Кием киссәң, киң кис - кисә-кисә тараер ○ 8688 +ТАРАЗЫГА (1) ■ Таразыга - җиңел, түләүгә - авыр ○ 7975 +ТАРАК (8 | 2) ■ Сатучыда тарак бар - алмасаң да карап кал ○ 7957 ● 7957:1; 10229:1; 14704; +15218; 15240; 15287; 15290; 15297; 16943 +ТАРАКАН (11) ■ Катыра торган таракан оятсыз була ○ 4781 ● 4807; 4837; 4845; 4849; 4850; +8384; 9436; 11382; 11865; 12648 +ТАРАКАНГА (2) ■ Балыкка - арык, тараканга - ярык ○ 4461 ● 8367 +ТАРАКАННАР (1) ■ Шапшак хатынны тараканнар сөяр ○ 13760 +ТАРАКАНЫ (1) ■ Ут чыгасы өйнең тараканы алдан күчә, имеш ○ 4809 +ТАРАЛГАН (1) ■ Таз таранганчы туй таралган ○ 15291 +ТАРАЛДЫ (1) ■ Карасаң - каралты, карамасаң - таралды ○ 8614 +ТАРАЛЫР (3) ■ Аяктан кергән авыру бөтен тәнгә таралыр ○ 10894 ● 14442; 15194 +ТАРАМЫШЫ (1) ■ Карт атның тарамышы кырык көн чәйнәргә җитә, ди ○ 2655 +ТАРАНГАН (1) ■ Сайлаган - сазга, таранган - тазга ○ 15242 +ТАРАНГАНЧЫ (1) ■ Таз таранганчы туй таралган ○ 15291 +ТАРАП (4) ■ Печән чабып җыелмый, тарап җыела ○ 1297 ● 10282; 10368; 13804 +ТАРАТ (1) ■ Акча тарат, белем җый ○ 16462 +ТАРАТА (3) ■ Яхшы ат ирнең данын тарата ○ 2715 ● 3087; 5736 +ТАРАТЫР (2) ■ Хәерсез ул ата нигезен таратыр ○ 14167 ● 15476 +ТАРАТЫРГА (1) ■ Мал җыярга - йөз ел, таратырга - ярты көн ○ 7390 +ТАРАЮ (1) ■ Борын яфраклары тараю ○ 10629 +ТАРАЯ (1) ■ Бала-чага арткач, сәке тактасы тарая ○ 13949 +ТАРБАНУЫННАН (1) ■ Толпар - тарбануыннан, шоңкар талпынуыннан билгеле ○ 2799 +ТАРГА (1) ■ Тарга тар дөнья, киңгә киң дөнья ○ 14747 +ТАРГЫЛ (1) ■ Тауда булыр таргыл таш, тарыкса күздән чыгар яшь, тар култыктан ук тисә, тартып алыр карендәш, карендәшең булмаса, далада калыр ялгыз баш ○ 14504 +ТАРГЫЛЫН (1) ■ Сыер алсаң танып ал, танымасаң таргылын ал ○ 3181 +ТАРКАЛГАН ( | 1) ■ Таркалган казны тупланган карга җим иткән ○ 4229:1 +ТАРКАЛМАС (2) ■ Киңәшле җыен таркалмас ○ 5016 ● 13270 +ТАРКАЛЫР (1) ■ Хуҗасыз өй таркалыр ○ 8299 +ТАРКАУ (1) ■ Ялкауның эше дә таркау ○ 6605 +ТАРЛАН (1) ■ Тарлан җирне саз йотмас ○ 1445 +ТАРЛАНДАГЫ (1) ■ Тарландагы тартай, кырдагы куян ○ 3894 +ТАРЛАУДА (1) ■ Тана бозау тарлауда, үгез бозау үләндә ○ 3276 +ТАРЛАУНЫҢ (1) ■ Аргамакның баласы аз утлар да күп юшар, атасы тарлауның дәмен татканга; +азамат ирнең баласы аз сөйләр дә күп тыңлар, атасы йортка киңәш иткәнгә ○ 14346 +ТАРЛЫГЫ (3) ■ Барның барлыгы тияр, юкның тарлыгы тияр ○ 7577 ● 12037 (2) +ТАРЛЫК (2) ■ Киңлектә тарлык юк ○ 593 ● 7572 +ТАРЛЫКТАН (2) ■ Ызгыш төбе урын тарлыктан түгел, күңел тарлыктан ○ 16132 (2) +ТАРМАГЫ (1) ■ Ир бала - тайпа тармагы, кыз бала - тайпа чәчәге ○ 14114 +ТАРМАДАН (1) ■ Тармадан тула басмыйлар ○ 1563 +ТАРМАККА (1) ■ Асылсаң асыл асыл тармакка, егылып төшәрсең йомшак түшәккә ○ 8399 +ТАРНЫҢ (1) ■ Күңеле тарның өе тар ○ 11228 +ТАРСЫНМЫЙ (1) ■ Эт дуңгыз алдындагын ашарга да тарсынмый ○ 3586 +ТАРСЫНСА (1) ■ Хуҗасы тарсынса, кунагы тартыныр ○ 10176 +ТАРТ (7) ■ Карт алаша - тарт алаша ○ 2775 ● 3039; 3053; 4219; 5541; 9847; 11415 +ТАРТА (23 | 2) ■ Диңгез чырылдакны тарта ○ 364 ● 568; 745 (2); 1899:1; 2516; 2952 (2); 4992:1; +7201; 8112; 9341; 10747; 10955; 12655 (2); 14481 (2); 14506; 14515; 14529; 14532; 15442; +16011; 16764 +ТАРТАДЫР (2) ■ Ит яманы картадыр, зат затына тартадыр ○ 9243 ● 14485 +ТАРТАЙ (3) ■ Тарландагы тартай, кырдагы куян ○ 3894 ● 3908; 4126 +ТАРТАЙНЫҢ (1) ■ Җәйгә чыкса, бытбылдык күкәй сала, тартайның көчәнеп арты тала ○ 3915 +ТАРТАЛМАГАНГА (1) ■ Ат тарталмаганга арба гаепле булмый ○ 2514 +ТАРТАЛМЫЙ (1) ■ Егет фартавый, атлар тарталмый ○ 12927 +ТАРТАМ (2) ■ Мин тартам табакка, ул китә тагаракка ○ 10037 ● 13110 +ТАРТАМЫН (1) ■ Көнем өчен көл тартамын ○ 1048 +ТАРТАР (4) ■ Бер елны бүдәнә симерсә, икенче елны тартар симерә ○ 768 ● 3959; 4127; 4128 +ТАР-ТАР (1) ■ Карга "кар-кар" дигәндә, тартар да "тар-тар" ди ○ 3959 +ТАРТАРГА (1) ■ Бер тартарга дөнья тар ○ 4125 +ТАРТАРНЫҢ (1) ■ Тартарның теле башына җитәр ○ 4129 +ТАРТАСЫҢ (1) ■ Сөбханалланы әйтәсең, ник печәнне тартасың ○ 16952 +ТАРТКАН (5) ■ Тарткан атка йөкне күбрәк төйиләр ○ 2685 ● 8843; 9810; 14502; 14601 +ТАРТКАННЫ ( | 1) ■ Ир какканны ил кага, ир тартканны ил тарта ○ 4992:1 +ТАРТКАНЫ (1) ■ Аргамакның билгесе - эчен эчкә тартканы ○ 2786 +ТАРТКАНЫНА (1) ■ Брат братның тегермән тартканына не рад ○ 14564 +ТАРТКАЧ (1) ■ Уң колакны сул яктан тарткач яхшырак ○ 10459 +ТАРТМА (1) ■ Көлне үз күмәчең өстенә тартма ○ 8473 +ТАРТМАК (1) ■ Әт-тәмәке - трава, аны тартмак - рава ○ 9863 +ТАРТМАС (1) ■ Алаша да әйтә ди: "Алтмыш ирне тартыр идем, алты хатынны тартмас идем", +- дип ○ 2771 +ТАРТМАСА (6) ■ Ат тартмаса, арба бармас ○ 2515 ● 5126; 10747; 10758; 14515; 14532 +ТАРТМАСЛЫК (2) ■ Ат тартмаслык оят, үгез тартмаслык гаеп ○ 11359 (2) +ТАРТМЫЙ (4) ■ Ташыган су белән тегермән тартмый ○ 464 ● 1443; 2516; 9869 +ТАРТСАҢ (16) ■ Кыштан баш тартсаң, ач калырсың ○ 881 ● 2440; 3716; 6559; 7094 (2); 7338; +8967 (2); 9847; 10997 (2); 11971; 14827; 16379 (2) +ТАРТСЫН (1) ■ Сезгә бит: ходай тегермән тартсын, әдәм йокларга ятсын, иртәгә кояш чыксын +○ 16888 +ТАРТ-ТАРТ (1) ■ Тартар гомере "тарт-тарт!" дип үтәр ○ 4127 +тарттык → төрттек-тарттык +ТАРТТЫМ (1) ■ Әйтүен әйттем, аннан телем тарттым ○ 15715 +ТАРТТЫРА (2) ■ Тел - тегермән: тарттыра бирә ○ 15556 ● 15684 +ТАРТТЫРГАНДА (1) ■ Ярма тарттырганда җырлый, ут сүнгәч бии ○ 16457 +ТАРТУЧЫ (2) ■ Тәмәке белән бергә тартучы да яна ○ 9845 ● 9846 +ТАРТЫЛСА (1) ■ Ике кеше тартылса, бер кешелек урын булыр ○ 4907 +ТАРТЫЛУ (1) ■ Җәя соң чиккәчә тартылу ○ 5713 +ТАРТЫЛЫР (1) ■ Ике кеше сүзгә килсә, исле кеше читкә тартылыр ○ 15862 +ТАРТЫМ (1) ■ Картым - убырга тартым ○ 13587 +ТАРТЫНАСЫҢ (1) ■ Өләшкәндә тартынасың, бүлешкәндә ярсынасың ○ 8205 +ТАРТЫНЫР (1) ■ Хуҗасы тарсынса, кунагы тартыныр ○ 10176 +ТАРТЫП (13 | 2) ■ Батканда балта бирмәкче иде, тартып чыгаргач, сабын да кызгана ○ 1933:1 +● 4631; 7946; 8222; 8756; 12149; 14416 (2); 14504; 14758; 15451; 15533; 15661; 16447; 16837:1 +ТАРТЫР (18) ■ Күккә менсәң - аягыңнан тартыр, җиргә керсәң - колагыңнан тартыр ○ 101 (2) +● 431; 1099; 2449; 2771; 4421; 5126 (2); 5443 (2); 6559; 9743; 10758; 11878; 12195; 12598; 16589 +ТАРТЫРГА (1) ■ Ашарга карт алаша, тартырга - тай ○ 2774 +ТАРТЫРСЫҢ (1) ■ Аша, кода, картасыннан, картасыннан, үзең чыгып тартырсың тәртәсеннән +○ 14587 +ТАРТЫШКАК (1) ■ Арык кәҗә тартышкак ○ 3004 +ТАРТЫШКАН (2) ■ Кәҗә бүре белән тартышкан: мөгезе белән тоягы калган ○ 3026 ● 9100 +ТАРТЫШЫ (1) ■ Агай-эненең тартышы - туй бүләге ертышы ○ 14551 +ТАРТЫШЫП (1) ■ Киң киңәшеп ертылыр, тар тартышып ертылыр ○ 590 +ТАРХАНДА (3) ■ Ат яхшысы - арканда, начарлары - тарханда ○ 2537 ● 2631; 13449 +ТАРЧЫЛЫК (1) ■ Тарчылык булмыйча, киңчелек булмый ○ 616 +ТАРЫ (16 | 1) ■ Арыш уңса ун булып, тары уңар мең булып ○ 1528 ● 1564-1566; 1568; 1583; +4138; 4299; 4324, :1; 4325; 5963; 9495; 12786; 14039; 15165; 16073 +ТАРЫГА (1) ■ Торна күзе тарыга төшкән ○ 4134 +ТАРЫГЫР (2) ■ Читтә йөргән тарыгыр, туган илен сагыныр ○ 5091 ● 8291 +ТАРЫДАН (3 | 1) ■ Тәңре көне тарыдан да күп ○ 952 ● 1538, :1; 16869 +ТАРЫКМЫЙ (2) ■ Киңәшсез эш тарыкмый ○ 6087 ● 14502 +ТАРЫКСА (1) ■ Тауда булыр таргыл таш, тарыкса күздән чыгар яшь, тар култыктан ук тисә, +тартып алыр карендәш, карендәшең булмаса, далада калыр ялгыз баш ○ 14504 +ТАРЫМА (4) ■ Эшкә тарыма, тарысаң арыма ○ 6198 ● 11662; 12249; 13693 +ТАРЫМАЙ (1) ■ Сарымай - күп кешегә тарымай, ак май - кунаклардан артмай ○ 9326 +ТАРЫМАС ( | 1) ■ Азыклы ат арымас, күп кешегә тарымас ○ 2451:2 +ТАРЫМЫЙ (1) ■ Ашаган ат арымый, күп кешегә тарымый ○ 2622 +ТАРЫНЫ (1) ■ Чәчелгән тарыны чүпләү читен ○ 1570 +ТАРЫР (1) ■ Зурлар сүзен тыңламаган зур бәлагә тарыр ○ 15860 +ТАРЫРСЫҢ (1) ■ Аз эшне авырсынсаң, күп эшкә тарырсың ○ 6443 +ТАРЫСАҢ (4) ■ Эшкә тарыма, тарысаң арыма ○ 6198 ● 11662; 12249; 13693 +ТАРЫСЫ (1) ■ Кемнең тарысы - шуның тавыгы ○ 1549 +ТАСМА (2) ■ Йомры телеңне яссы итәрсең, яссы телеңне тасма итәрсең ○ 15488 ● 15517 +ТАСМАЛАП (1) ■ Йомры телен йомаклап, ясмак телен тасмалап сөйләү ○ 15665 +ТАСТАРЛЫ (3) ■ Хәстәрле кыз тастарлы ○ 13042 ● 13856; 14449 +ТАСЫЛ (1) ■ Һәр эшкә тасыл кирәк ○ 6403 +ТАСЫЛЫН (1) ■ Тасылын белгән таш сыккан ○ 6374 +ТАТАР (1) ■ Их, татар мунчасы, пары кызу булсачы ○ 8647 +ТАТАРЧАГА (1) ■ Татарчага - таман, русчага - яман ○ 15669 +ТАТАРЧАНЫ (1) ■ Русчаны белмим, татарчаны аңламыйм ○ 15667 +ТАТКАНГА (1) ■ Аргамакның баласы аз утлар да күп юшар, атасы тарлауның дәмен татканга; +азамат ирнең баласы аз сөйләр дә күп тыңлар, атасы йортка киңәш иткәнгә ○ 14346 +ТАТЛЫ (64 | 7) ■ Керән тормадан татлы булмас ○ 1606 ● 4095 (2); 4900; 6148; 6636 (3); 7547; +7548; 9114; 9151; 9159; 9161, :1, :2, :3, :4; 9342-9344; 9349; 9355; 9783; 9874; 12323 (2); +12441 (2); 12633; 12753; 12794; 12802; 13420; 14013 (2), :1 (2), :2; 14069 (2); 14177; 14179; +14180; 14548; 15201 (2); 15464; 15478; 15487; 15518-15523; 15674; 15695; 15767; 15975; +16044; 16054; 16060-16064; 16124; 16185; 16508; 16573 +ТАТЛЫДАН (2) ■ Татлыдан татлы да тел, ачыдан ачы да тел ○ 15523 ● 16064 +ТАТЛЫЛАНМАС (1) ■ Сарымсак хаҗга барып кайтса да татлыланмас ○ 1613 +ТАТЛЫНЫ (3) ■ Ачыны сөймәгән татлыны ашамас ○ 9120 ● 9121; 9343 +ТАТЛЫНЫҢ (2) ■ Теле татлының башы хәтәрдән имин ○ 15587 ● 15588 +ТАТЛЫРАК (2) ■ Үз икмәгең кеше калачыннан татлырак ○ 9405 ● 12752 +ТАТЛЫСЫ (2) ■ Суганның татлысы юк ○ 1619 ● 15553 +ТАТСЫЗНЫҢ (1) ■ Татсызның теле мең колач ○ 15524 +ТАТСЫЗЫ (1) ■ Тел татлысы иясенә бал ашатыр, татсызы таяк ашатыр ○ 15553 +ТАТУ (10) ■ Ерак кардәштән тату күрше яхшы ○ 5171 ● 5181; 5205; 9344; 13202; 13203; 14503; +14543 (2); 14936 +ТАТУЛЫГЫ (2) ■ Кош - канаты белән, семья татулыгы белән көчле ○ 13180 ● 14513 +ТАТУЛЫК (1) ■ Матурлык туйда кирәк, татулык көн дә кирәк ○ 10691 +ТАТУЛЫККА (1) ■ Бу дөньялар үтәр-китәр, татулыкка ни җитәр ○ 5561 +ТАТУЛЫКТА (1) ■ Татулыкта бәрәкәт ○ 5629 +ТАТЫ (5) ■ Акның аты бар, караның таты бар ○ 558 ● 14695 (4) +ТАТЫГАН (2) ■ Ачы белән төчене татыган белер, ерак белән якынны йөргән белер ○ 9116 ● 14766 +ТАТЫЛДЫККА (1) ■ Татылдыкка тышау юк ○ 16065 +ТАТЫЛМЫЙ (1) ■ Арзанлы итнең тозлыгы татылмый ○ 9106 +ТАТЫМ (1) ■ Бала - бал татым ○ 13922 +ТАТЫМА (1) ■ Кеше ашының тозын татыма ○ 9274 +ТАТЫМАГАН (1) ■ Ачыны татымаган татлыны ашамас, начарны күрмәгән яхшының кадерен +белмәс ○ 9121 +ТАТЫМАС (2) ■ Арзанның шурпасы татымас ○ 7863 ● 7951 +ТАТЫМЫЙМЫН (1) ■ Ат басмыймын дигән җирне өч басар, ир татымыймын дигән тозны өч +татыр ○ 13446 +ТАТЫР (7) ■ Татыр, татырда мал ятыр ○ 150 ● 4437 (2); 10233; 13446; 15041 (2) +ТАТЫРДА (1) ■ Татыр, татырда мал ятыр ○ 150 +ТАУ (75 | 3) ■ Күренгән тау ерак булмас ○ 141 ● 151; 152; 153 (2); 154-157; 158 (2); 159-161; +163; 187; 194; 212 (2), :1, :2, :3; 223; 228; 233; 234; 283; 363; 528; 1128; 1858; 2042; 2939 (2); +3136 (2); 3137; 3141; 3143; 3635; 4291; 4798; 4890; 5049-5052; 5982; 6125; 6509; 6735; 6814; +6844; 7069; 7226; 7416; 7419; 7625; 7689; 9345; 10308; 10642; 10786; 11192; 11214; 11292; +11564; 11657; 11860; 11935; 12434; 12855; 13543; 14568; 15521; 15596; 15940; 16066 +ТАУГА (26) ■ Бер тауга кара, бер ташка кара ○ 116 ● 121; 160-166; 193; 235; 2256; 2517; 3147; +4315; 4322; 5051; 5052; 5715; 6285; 7069; 7266; 7343; 14568; 14781; 14839 +ТАУДА (7) ■ Ышанган тауда киек юк ○ 197 ● 2234; 3038; 5536; 5563; 14048; 14504 +ТАУДАГЫ ( | 1) ■ Таудагы таш чокырга кадәре тәгәри ○ 168:1 +ТАУДАЙ (2) ■ Урал таудай тау булмас, Урал аша су булмас ○ 194 ● 6123 +ТАУДАН (10) ■ Ашусыз булса - таудан биз, үткелсез булса - судан биз ○ 111 ● 167; 168; 5811; +6624; 6735; 7266; 7374; 12373; 14409 +ТАУДА-ТАШТА (1) ■ Ата-ана күңеле бала-чагада, бала-чага күңеле тауда-ташта ○ 14397 +ТАУЛАР (3) ■ Ачык йөз - ишекләр ачкычы, биек таулар баскычы ○ 10654 ● 11114; 12683 +ТАУЛЫ (1) ■ Таулы җирдә бүре бар ○ 2204 +ТАУНЫ (10) ■ Тау менмәгән тауны белмәс, тау янында тауны күрмәс ○ 158 (2) ● 169; 236; 2013; +3414; 3635; 6810; 13506; 13511 +ТАУНЫҢ (6 | 1) ■ Биек тауның башы - якын, төбе ерак күренә ○ 117 ● 118; 119; 2256; 5762; +10308:1; 13037 +ТАУНЫ-ТАШНЫ (1) ■ Тауны-ташны җил бозар, әдәм затны сүз бозар ○ 16068 +ТАУСЫЗ-КЫЯСЫЗ (1) ■ Бөркет булмый таусыз-кыясыз, әдәм булмый йортсыз-семьясыз +○ 13149 +ТАУ-ТАШ (1) ■ Кое төптә булса да, сусаганны сугара; тау-таш өстә торса да, башка яный ○ 400 +ТАУ-ТАШНЫ (1) ■ Тау-ташны су бозар, ил арасын сүз бозар ○ 16067 +ТАУШАЛДЫРСАҢ (1) ■ Акны күп таушалдырсаң, карага әйләнер ○ 557 +ТАХИЛГӘ (1) ■ Тахилгә генә тавык та эчкән, ди ○ 9844 +ТАЧ (1) ■ Ике кеше пешергән аш я тозсыз, я тач тоз була ○ 9205 +ТАЧКА (2) ■ Ипиең тачка булса, бер көн ашарсың; хатының тачка булса, нишләрсең ○ 13645 (2) +ТАШ (155 | 3) ■ Күләгәдә таш та мүкләнә ○ 64 ● 109; 110; 122 (2); 126; 130; 132; 133; 147; 155; +162; 167; 168, :1, :2; 170-175; 180; 184; 198; 203; 205-207; 212; 224; 230; 231; 237; 238; 239 (2); +254; 266; 283; 325; 363; 402; 424; 434; 629; 905; 1130; 1133-1135; 1255; 1374; 1517; 1659; 1835; +1836; 1846; 1915; 1968; 2269; 2436; 2464; 3414; 3546; 3621 (2); 3769; 3901; 3945; 3953; 4008; +4617; 4680; 4746; 4917; 5291; 5351; 5388; 5759; 5842; 5846; 6354; 6374; 6522; 6725; 6936; 7071; +7419; 7690 (2); 7691; 7877; 8310; 8516; 8664; 8812; 9126; 9138; 9203; 9345; 9448; 9598; 9606; +9780; 9804; 9894; 9986; 10239; 10258; 10290; 10308, :1; 10309; 10354; 10462; 10581; 11009; +11041; 11132; 11286; 11287; 11373; 11422; 11504; 11623; 11635; 11676; 11689; 11772; 12002; +12232; 12359; 13037; 13183; 13371; 13768; 14084; 14504; 14796; 14804; 14935; 15294; 15334; +15494; 15525; 15554 (2); 15632; 15886; 15894; 16085; 16100; 16157; 16175; 16309; 16633; 17086 +таш → тау-таш +ТАША (1) ■ Су да бер тулгач таша ○ 427 +ТАШАЯК (1) ■ Ташаяк мунчаласын үзең сүт ○ 1938 +ТАШБАКА (5) ■ Ташбака акрын бара, шулай булса да бара ○ 4681 ● 4682-4684; 12263 +ТАШБАШ (1) ■ Ташлы суда ташбаш булыр ○ 4512 +ТАШБАШНЫҢ (1) ■ Ташбашның томшыгы ташта ○ 4511 +ТАШКА (36 | 2) ■ Бер тауга кара, бер ташка кара ○ 116 ● 140; 173; 176-179; 181; 190; 192; 199; +224; 240; 631; 798; 4456; 5604; 5963; 6213; 6510; 6516; 7248; 8630; 9986; 10258; 11127; 12459; +12579; 14215, :1, :2; 14796; 15107; 15944; 16069; 16073; 16472; 16612 +ТАШКАЛАК (1) ■ Тар казан - ташкалак ○ 9967 +ТАШКАН (1) ■ Ташкан түгелер, шашкан көенер ○ 11929 +ТАШКАНДА (1) ■ Су ташканда балык тәкәббер була ○ 4505 +ТАШКЫН (1) ■ Ташкын булсаң - басыл, шашкын булсаң - асыл ○ 11930 +ТАШКЫННЫҢ (1) ■ Ташкынның комы калыр, кайгының моңы калыр ○ 14948 +ТАШКЫНЫ (1) ■ Ташкыны кайтса да, юшкыны калыр ○ 461 +ТАШЛА (4 | 1) ■ Ат югалтсаң, йөгәнең ташла ○ 2529 ● 2621, :1; 9168; 12290 +ТАШЛАГАН (8 | 2) ■ Көтү ташлаган малны бүре алыр ○ 2374 ● 4540; 5022 (2); 6949; 9036, :1, +:2; 11024; 11757 +ТАШЛАДЫ (1) ■ Нинди җилләр ташлады? ○ 1223 +ТАШЛАМА (14 | 1) ■ Яңа булды дип, искене ташлама ○ 625 ● 970; 1974:2; 3545; 3569; 5505; +6238; 6761; 7066; 9048; 9063; 9394 (2); 9644; 14433 +ТАШЛАМАС (5) ■ Бүре дә юлдашына касд кылмас, яхшы вә яман булса да, ялгыз ташламас +○ 2144 ● 2759; 2768; 13476; 17059 +ТАШЛАМЫЙ (2) ■ Агач үз ихтыяры белән урманын ташламый ○ 1658 ● 14490 +ТАШЛАНА (1) ■ Бәйле арысланга куян да ташлана ○ 2061 +ТАШЛАНМАС (1) ■ Башланган гадәт ташланмас, яңадан гадәт башланмас ○ 11100 +ТАШЛАНЫП (1) ■ Бер ачудан коега ташланып була, аннан җиде кат ачу белән дә чыгып булмый ○ 12462 +ТАШЛАНЫР (2) ■ Ач бүре арысланга ташланыр ○ 2121 ● 4725 +ТАШЛАП (7 | 1) ■ Бүредән бүрек ташлап котылмыйлар ○ 2176 ● 2249; 2621:2; 4132; 4218; 8209; +12176; 13732 +ТАШЛАР (2) ■ Бозлавыкта бозау ташлар, җәйләүдә җилен башлар ○ 3246 ● 4410 +ТАШЛАСАҢ (4) ■ Алмазны балчык арасына ташласаң да, алмаз булыр ○ 257 ● 9435; 9478; 12371 +ТАШЛАУ (3) ■ Коега таш ташлау җиңел, алуы авыр ○ 402 ● 1632; 12636 +ТАШЛЫ (1) ■ Ташлы суда ташбаш булыр ○ 4512 +ТАШЛЫЙ (4) ■ Тегермән ташы яларга өйрәнгән эт шул гадәтен ташлый алмас ○ 3526 ● 7242; +7712; 13730 +ТАШЛЫЙЛАР (3) ■ Корт баскан черек ботакны кисеп ташлыйлар ○ 1692 ● 4769; 8408 +ТАШЛЫЙСЫ (2) ■ Ташны ташлыйсы җиңел, күтәрәсе авыр ○ 182 ● 10630 +ТАШЛЫК (2) ■ Ташлык җиргә тары чәч ○ 1566 ● 6731 +ТАШНЫ (15) ■ Кара ташны юсаң да агармый ○ 123 ● 147; 180-182; 248; 631; 798; 7343; 9203; +12362; 15525; 15555; 15772; 16066 +ташны → тауны-ташны, тау-ташны +ТАШНЫҢ (3) ■ Кирәк ташның авыры юк ○ 134 ● 3769; 7931 +ТАШПУЛАТЫМ (1) ■ Ташбака үз кабырчыгына карап: "Үз өем, үз ташпулатым!" - дигән +○ 4684 +ТАШСЫЗ (1) ■ Тешсез авыз - ташсыз тегермән ○ 10583 +ТАШТА (8) ■ Асыл ташта корт булмас, уч төбендә төк булмас ○ 267 ● 1584; 2234; 3923; 4511; +5887; 11494; 14048 +ташта → тауда-ташта +ТАШТАН (16) ■ Орсаң, таштан ут чыга ○ 148 ● 183; 241; 276; 5106; 6453; 7613; 7768; 8600; +10235; 10309; 12765; 13471; 14503; 14815; 15670 +ТАШТЫРА (1) ■ Төкереп дәрьяны таштыра алмассың ○ 10586 +ТАШУ (3) ■ Ташу барганда гөрләвек белән дә уйнама ○ 462 ● 11654; 16633 +ТАШУНЫҢ (1) ■ Кимнең ташуы бар, ташуның кайтуы бар ○ 587 +ТАШУЧАН (1) ■ Кече казан ташучан, кече кеше ачучан ○ 10763 +ТАШУЫ (2) ■ Кимнең ташуы бар, ташуның кайтуы бар ○ 587 ● 9997 +ТАШЫ (12) ■ Уралның бер ташы тимер, бер ташы алтын ○ 195 (2) ● 418; 1448; 1449; 3526; 5339; +9193; 11676; 12320; 13562 (2) +ТАШЫГАН (2 | 2) ■ Ташыган диңгез дә кайта ○ 463 ● 464; 1868:2 (2) +ТАШЫГАНДА (1) ■ Аш ташыганда чүмеч кыйммәт ○ 9875 +ТАШЫЙ (8) ■ Дөя авыр йөк ташый, үзе чәнечке ашый ○ 2913 ● 3563; 4054 (2); 4745 (2); 10027; +ТАШЫЙЛАР (1) ■ Ачулы кеше җилкәсендә су ташыйлар ○ 12445 +ТАШЫЛМЫЙ (1) ■ Урманга утын ташылмый, коега су салынмый ○ 1868 +ТАШЫМ (1) ■ Орыр сүзем күңелемдә, орыр ташым куенымда ○ 16288 +ТАШЫМЫЙ (1) ■ Идел ташымый ком утырмый ○ 387 +ТАШЫН (1) ■ Чәй тегермән ташын күтәрә ○ 9373 +ТАШЫНА (2) ■ Ташына ут капкан ○ 242 ● 1446 +ТАШЫННАН (1) ■ Тегермән ташыннан курыксаң, онсыз утыр ○ 1447 +ТАШЫҢ (2) ■ Туфракка ябышсаң, туфрагың алтын булсын; ташка ябышсаң, ташың көмеш булсын ○ 190 ● 10292 +ТАШЫП (1) ■ Иләк белән су ташып булмый ○ 9897 +ТАШЫР (3) ■ Аз йөкләгән күп ташыр ○ 544 ● 4340; 13828 +ТАШЫРГАМЫ (2) ■ Ишәкне туйга чакырганнар. Ул: "Утын ташыргамы, су ташыргамы?" дип сораган ○ 2982 (2) +ТАШЫСА (4) ■ Кечкенә елга ташыса кичү бирмәс ○ 395 ● 486; 505; 2969 +ТАШЫТУ (1) ■ Төпсез кисмәккә су ташыту ○ 10044 +ТАЮДАН (1) ■ Олы юлдан барган кеше таюдан котылыр ○ 6808 +ТАЯ (1) ■ Эштә ашыккан күп тая, күп тайган күп егыла ○ 6258 +ТАЯГЫ (16) ■ Шайтан таягы чүплек башында ○ 1332 ● 2003; 2979; 3684 (2); 5400; 6451; 6858; +8797; 11044; 11691; 14664; 16771; 16874; 16926; 17088 +ТАЯГЫН (7) ■ Тик торганга шайтан таягын тоттырган ○ 6130 ● 6873; 10977; 10988; 15261; +16809; 17022 +ТАЯГЫНА (2) ■ Шайтан таягына кырау тими ○ 1333 ● 3055 +ТАЯГЫҢ (2) ■ Эт белән дус булсаң, яныңда таягың булсын ○ 3568 ● 6849 +ТАЯГЫҢНЫ (2) ■ Эт белән дуслашсаң, таягыңны ташлама ○ 3569 ● 10273 +ТАЯК (55 | 2) ■ Тар җирдә тәгам ашаганчы, киң җирдә таяк ашаганың яхшы ○ 615 ● 750; 1939; +1940; 1991; 2695; 2930; 3044; 3341; 3380; 3430; 3528; 3544; 3561 (2); 4698; 4792; 5044; 5569; +5667; 6143; 6207; 6739; 6905; 6925; 6926; 6968; 7116; 9676; 9991; 10054; 10182; 10229, :2, +:3; 10954; 11000; 11287; 11456; 13407; 13994; 14043; 15013; 15359; 15511; 15531; 15553; +15814 (2); 15828 (2); 15988; 15993; 16009; 16344; 16664; 16709 +ТАЯККА (2) ■ Таякка таяк ялгап бирүче ○ 1991 ● 4767 +ТАЯКНЫ (2) ■ Хәлвәне хаким ашый, таякны ятим ашый ○ 9399 ● 16987 +ТАЯКНЫҢ (1) ■ Таякның кемгә төшәсен бел ○ 1941 +ТАЯКСЫЗ (3) ■ Этсез авылда мулла таяксыз йөрер ○ 3739 ● 3747; 17071 +ТАЯКСЫЗГА (1) ■ Таяксызга таяк бул кара төндә, маяксызга маяк бул олы юлда ○ 6926 +ТАЯКТА ( | 1) ■ Таякта тай көче бар ○ 1939:1 +ТАЯКТАН (4) ■ Ач эт таяктан курыкмас ○ 3458 ● 9706; 11439; 15869 +ТАЯН (7) ■ Аңа ышан - суга таян ○ 499 ● 4996; 5053; 11103; 12157; 16532; 16619 +ТАЯНА (5) ■ Ил - иргә, ир - илгә таяна ○ 4929 ● 4994; 7463; 14277; 15106 +ТАЯНГАН (2) ■ Илгә таянган Идел кичәр ○ 4962 ● 14333 +ТАЯНГАНЧЫ (1) ■ Начар кешегә таянганчы суга таян ○ 12157 +ТАЯНМА (12) ■ Атка ышанма, иделгә таянма ○ 2554 ● 4996; 5053; 5616; 7206; 9842; 11103; +12953; 13430; 13522; 16532; 16619 +ТАЯНСА (1) ■ Ир батырлыгына таянса, хатын матурлыгына таяныр ○ 13811 +ТАЯНЫЛМАС (1) ■ Һәр агачка таянылмас ○ 1716 +ТАЯНЫП (2) ■ Эт хуҗасына таянып өрер ○ 3648 ● 13366 +ТАЯНЫР (2) ■ Акыллы хезмәтенә таяныр, ахмак - өметенә ○ 11447 ● 13811 +ТАЯНЫЧ (3) ■ Болыт күләгәсенә таяныч юк ○ 1078 ● 11421; 14952 +ТАЯНЫЧЫҢ (1) ■ Алдыңда - ышанычың, артыңда таянычың булсын ○ 669 +ТАЯР (1) ■ Акча күрсә, фәрештә юлдан таяр ○ 7680 +ТАЯУ (1) ■ Ир бала - ата-анага таяу ○ 14112 +ТӘ (91 | 3) ■ Агыйделнең аръягында - бер энәгә бер сыер, барып карасаң - чүп тә юк ○ 336 ● 866; +1588; 2145; 2194; 2488; 2948; 3002; 3075; 3162; 3249; 3453; 3462; 3470; 3471; 3520; 3641-3643; +3644, :1; 3744; 3766; 3779; 3808; 3816; 3937; 4048; 4069; 4304; 4375; 4385; 4536; 4803; 4864; +4891; 4894; 4998; 5896; 5989; 6118; 6308 (2); 6458; 6680; 6698; 7066; 7617; 8118, :2; 8204:2; +8491; 8672; 8747; 8927; 8974; 8991; 8998; 9141; 9169 (2); 9425; 9454; 9725; 9759 (2); 10101; +10366; 10918; 11581; 11981; 12121; 12354; 12368; 13010; 13290; 13416 (2); 13783; 13985; 14186; +14626; 14678 (2); 14836; 14894; 15151; 16207 (2); 16460; 16511; 16836; 16840; 16919 +ТӘБӘ (1) ■ Ана хакын уч төбендә тәбә куырып ашатсаң да кайтара алмассың ○ 14228 +ТӘБӘНӘК (5) ■ Тәбәнәк булса да, тавым бар ○ 244 ● 531; 1703; 10807; 10808 +ТӘБӘСЕ (2) ■ Табасына күрә тәбәсе, хезмәтенә күрә бәясе ○ 6122 ● 9964 +ТӘБЕГӘ (1) ■ Абыеңнан алда тәбегә басма ○ 14540 +ТӘБИКМӘККӘ (1) ■ Һәрбер эшкә җай кирәк, тәбикмәккә май кирәк ○ 6408 +ТӘВӘ (5) ■ Тәвә кошы, "оч" дисәң - "мин тәвә", "йөк тарт" дисәң, "мин кош" ди икән ○ 4219 (2) +● 11186; 11288; 13084 +ТӘВӘГӘ (2) ■ Тәвәгә менеп чокырга качма ○ 2928 ● 2929 +ТӘВӘДӘЙ (2) ■ Төймәдәйдән тәвәдәй бул ○ 2932 ● 8935 +ТӘВӘКӘЛЛӘ (1) ■ Эшне башлаганчы тәвәкәллә ○ 6237 +ТӘВӘККӘЛ (12) ■ Кырмыска тәвәккәл булыр ○ 4793 ● 11106; 11171; 11178; 11286-11290; +11298; 11299; 13483 +ТӘВӘККӘЛГӘ (1) ■ Тәвәккәлгә көн дә бер, төн дә бер ○ 11291 +ТӘВӘККӘЛДӘ (1) ■ Тәвәккәлдә тау көче бар ○ 11292 +ТӘВӘККӘЛЛЕК (2) ■ Батырның ярты һөнәре - тәвәккәллек ○ 11099 ● 11293 +ТӘВӘККӘЛСЕЗ (1) ■ Тәвәккәл тәвә еккан, тәвәккәлсез катып калган ○ 11288 +ТӘВӘНЕҢ (1) ■ Тәвәнең өлкәне күпердә таяк ашар ○ 2930 +ТӘВӘЧЕ (1) ■ Тәвәче белән күрше булсаң, капкаң биек булсын ○ 2931 +ТӘГАМ (4) ■ Тар җирдә тәгам ашаганчы, киң җирдә таяк ашаганың яхшы ○ 615 ● 9359; 9583; +ТӘГӘРӘГӘН (2 | 1) ■ Таудан тәгәрәгән таш чокырда гына тукталыр ○ 168 ● 168:2; 192 +ТӘГӘРӘМӘСКӘ (2) ■ Түшәктән тәгәрәмәскә түмгәк, җеннән курыкмаска иптәш ○ 8441 ● 16808 +ТӘГӘРӘМИ (1) ■ Имән чикләвеге алмагач төбенә тәгәрәми ○ 1730 +ТӘГӘРӘП (5) ■ Бүре баласын салсаң табакка, тәгәрәп төшә тагаракка ○ 2136 ● 2877; 2980; +2985; 9870 +ТӘГӘРӘР (1) ■ Бүре баласын бүреккә салсаң, башы тәгәрәр ○ 2131 +ТӘГӘРӘРСЕҢ (1) ■ Атласаң - тау кыясы аша үтәрсең, утырсаң - таудан тәгәрәрсең ○ 6735 +ТӘГӘРӘСӘ (2) ■ Алгы көпчәк кайдан тәгәрәсә, арты шуннан тәгәридер ○ 6981 ● 9871 +ТӘГӘРӘТСӘҢ ( | 1) ■ Чиләгенә күрә капкачы, тәгәрәтсәң дә түгелмәс ○ 9978:1 +тәгәре → мәгәр-тәгәре +ТӘГӘРИ (5 | 1) ■ Таудагы таш чокырга кадәре тәгәри ○ 168:1 ● 1659; 6285; 7005; 7013; 14839 +ТӘГӘРИДЕР (1) ■ Алгы көпчәк кайдан тәгәрәсә, арты шуннан тәгәридер ○ 6981 +ТӘГӘРИЛӘР (2) ■ Югарыга үрмәлиләр, түбәнгә тәгәриләр ○ 712 ● 11311 +ТӘГӘРМӘЧ (5) ■ Ал тәгәрмәч кайдан йөрсә, арт тәгәрмәч шуннан йөрер ○ 6979 (2) ● 7013; +7019; 7072 +ТӘГӘРМӘЧЕ (1) ■ Тәгәрмәче шәп әйләнә ○ 7115 +ТӘГӘРМӘЧКӘ (1) ■ Тәгәрмәчкә таяк тыгу ○ 7116 +ТӘГӘРМӘЧЛӘРЕ (1) ■ Тәгәрмәчләре суга баткан ○ 7117 +ТӘГЪЗЫЙМ (2) ■ Кияүгә - торса да тәгъзыйм, утырса да тәгъзыйм ○ 13422 (2) +ТӘДБИРЕН (1) ■ Тәдбирен кылалмаган тәкъдиргә сылтар ○ 14951 +ТӘҖРИБӘ (1) ■ Акыл төбе - тәҗрибә ○ 11416 +ТӘҖРИБӘЛЕСЕ (1) ■ Төлкенең тәҗрибәлесе капкынга ике аягы белән эләгер ○ 2316 +ТӘК (1) ■ "Әй ат, ат, ята мәче белән хатын тәк", - дип әйтте, ди, бер ир юлда барганда ○ 13908 +ТӘКАТЬЛЕГӘ (1) ■ Тәкатьлегә тау баш игән ○ 11935 +ТӘКАТЬСЕЗНЕҢ (1) ■ Тәкатьсезнең үлеме дә вакытсыз ○ 11936 +ТӘКӘ (22 | 1) ■ Тауны тәкә сөзеп җимерә алмый ○ 169 ● 2378; 2409; 3100; 3131; 3132; 3135; +3138-3140; 3141 (2); 3142-3144; 3150; 3311; 9717; 11442, :1; 12904; 13885; 16895 +ТӘКӘББЕР (2 | 1) ■ Су ташканда балык тәкәббер була ○ 4505 ● 12041; 16937:1 +ТӘКӘББЕРГӘ ( | 1) ■ Тәкәббергә тәкәббер сәдака ○ 16937:1 +ТӘКӘББЕРДӘН (1) ■ Тәкәббердән тәңре бизгән ○ 12042 +ТӘКӘББЕРЛЕК (4) ■ Тәкәбберлек артыннан оят килер ○ 12043 ● 12044-12046 +ТӘКӘГӘ (3) ■ Башбаштак тәкәгә болын тар ○ 3129 ● 3136; 3144 +ТӘКӘЛӘР (1) ■ Тәкәләр сөзешкәндә кәҗәләр ял итә ○ 3145 +ТӘКӘНЕ (2) ■ Бер корчаңгы кәҗә алты тәкәне сөзештерер ○ 3006 ● 3012 +ТӘКӘНЕҢ (2) ■ Тәкәнең мөгезен тәңрегә җиткәнен кем күргән? ○ 3146 ● 3147 +ТӘКӘСЕ (4) ■ Бер кәҗә тәкәсе мең сарыкны суйгакка кертер ○ 3130 ● 3133; 3137; 3149 +ТӘКӘСЕН (1) ■ Кәҗә тәкәсен беркем дә көтү башы иткәне юк - үзе алдан ○ 3134 +ТӘКБИР (2) ■ Салават, тәкбир әйтеп ишанны да алдап була ○ 16931 ● 16937 +ТӘКБИРГӘ (1) ■ Тәкбиргә тәкбир - сәдака ○ 16937 +ТӘКЕ (1) ■ Туеңа тәке төзәлер әле ○ 13335 +ТӘКЕЛДӘДЕҢ (1) ■ Таң алдындагы тургай күк тәкелдәдең ○ 4159 +ТӘКМӘЧ (1) ■ Халыкка ошаса, тәкмәч ат ○ 5079 +ТӘКЪДИР (2) ■ Кодача - коданыкы, тәкъдир - ходаныкы ○ 14632 ● 14968 +ТӘКЪДИРГӘ (2) ■ Тәдбирен кылалмаган тәкъдиргә сылтар ○ 14951 ● 14952 +ТӘКЪДИРЕННӘН (1) ■ Әдәм уңса - үзеннән, уңмаса - тәкъдиреннән күрер ○ 14969 +ТӘКЪЛИТ (1) ■ Яманны тәнкыйть ит, яхшыга тәкълит ит ○ 12278 +ТӘЛӘФКӘ (1) ■ Саранныкы - тәләфкә ○ 11917 +ТӘЛИНКӘ (1) ■ Әрле Мәликәгә коры тәлинкә ○ 11329 +ТӘМ (3) ■ Ярык карбызда тәм булмас ○ 1625 ● 9442; 12942 +ТӘМАМ (3) ■ Эшне акыл белән башла, зиһен белән тәмам ит ○ 6235 ● 9849; 15755 +ТӘМАМЛАДЫК ( | 1) ■ Ике гает, бер җомга, тәмамладык бер елга ○ 16918:1 +ТӘМАМЛАНМЫЙ (1) ■ Яманлык беркайчан да яхшылык белән тәмамланмый ○ 12260 +ТӘМАМЛАР (1) ■ Анасы сөйләгәнче кызы тәмамлар ○ 14310 +ТӘМАМЛАРГА (1) ■ Эшне башларга ашыкма, тәмамларга ашык ○ 6239 +ТӘМӘЙТКӘН (2) ■ Алма янында яткан бәрәңге алма тәмәйткән, бәрәңге янында яткан алма +бәрәңге тәмәйткән ○ 1792 (2) +ТӘМӘКЕ (6) ■ Аракы эчкән азыкка интеккән, тәмәке тарткан кәгазьгә интеккән ○ 9810 +● 9845-9849 +тәмәке → әт-тәмәке +ТӘМӘКЕДӘН (1) ■ Берәүләр кайгыдан саргая, берәүләр - тәмәкедән ○ 9824 +ТӘМГЫҢНЫ (1) ■ Тәмгыңны тәртә буе сузма ○ 11979 +ТӘМГЫСЫ (1) ■ Азгынның тәмгысы тәртә буе ○ 12413 +ТӘМЕ (5) ■ Питраудан соң сандугачның теле бетә, үләннең тәме бетә ○ 931 ● 6225; 9139; +9331; 12957 +ТӘМЕККӘ (1) ■ Туры ук тәмеккә тияр, кәкре җәя кулда калыр ○ 5635 +ТӘМЕН (5) ■ Балның тәмен аю да белә ○ 2097 ● 9357; 9877; 13392; 15150 +ТӘМЕНӘ (1) ■ Борыч, ачы булса да, ашның тәменә дару ○ 9189 +ТӘМЛӘНДЕРГӘН (1) ■ Ашны тәмләндергән - тоз, алысны юык иткән - кыз ○ 12943 +ТӘМЛЕ (39) ■ Суы чыксын, суы тәмле булсын! - "Энә белән казыдыңмы?" - дип сорамаслар +○ 460 ● 1621 (2); 1785; 1794; 1803 (2); 4721; 4733; 4988; 6138; 6189; 6226; 6583; 7304; 7736; +7947; 9097; 9115; 9132; 9163; 9273; 9310; 9337; 9380; 9381; 9412; 9530 (2); 9557; 9618; 9943; +10118; 14069; 15546; 15636; 16312; 16474 (2) +ТӘМЛЕГӘ (3) ■ Тәмлегә талым кирәкми ○ 9360 ● 9722; 9788 +ТӘМЛЕНЕ (4) ■ Тәмлене яратсаң, ачысын да ярат ○ 9361 ● 9648; 9669; 10426 +ТӘМЛЕРӘК (3) ■ Ач кешегә чәчәк исеннән чәлпәк исе тәмлерәк ○ 9544 ● 9902; 16077 +ТӘМЛЕСЕН (1) ■ Итнең иң тәмлесен тураучы ашар ○ 9248 +ТӘММӘТ (1) ■ Тәммәт тәмам, тәмәке - хәрам ○ 9849 +ТӘМСЕЗ (5) ■ Арык итнең шулпасы тәмсез була ○ 9109 ● 11693; 12453; 12763; 16334 +ТӘМСЕЗГӘ (1) ■ Тәмлегә талымым юк, тәмсезгә комагайлыгым юк ○ 9788 +ТӘМУГ (11) ■ Тамак барда тәмуг бар ○ 9696 ● 9698; 9833; 12732; 13764; 14260; 14325; 14611; +16727; 16902; 16906 +ТӘМУГКА (4) ■ Күршең аркылы оҗмахка кергәнче, туры тәмугка керүең артык ○ 5213 ● 9703; +16898; 16904 +ТӘМУГНЫ (1) ■ Тәмугны да яхшы нияттән корганнар, ди ○ 16905 +ТӘМУГТЫР (1) ■ Тамак түгел, тәмугтыр ○ 9704 +ТӘН (16) ■ Зәңгелә тән җимерә, дошманлык өй җимерә ○ 5422 ● 8788; 8816; 10243; 10800; +10816 (2); 11110; 11201; 11364; 15206; 15248; 15309; 16658-16660 +ТӘНГӘ (6) ■ Тәнгә тән саулыгыннан да яхшырак кием юк ○ 8816 ● 10851; 10894; 13647; 15194; +ТӘНДӘ (1) ■ Сәламәт тәндә сәламәт акыл ○ 15280 +ТӘНЕ (4) ■ Анасы типкән колынның тәне авыртмас ○ 2839 ● 5858; 10809; 15306 +ТӘНЕМ (1) ■ Кызарып тәнем күренгәнче аларып ямавы күренсен ○ 8869 +ТӘНЕНДӘ (1) ■ Тәнендә карга чукырлык та ите юк ○ 10855 +ТӘНЕҢ (2) ■ Җаның сау булса - авырумын димә, тәнең сау булса - ярлымын димә ○ 11352 +● 15308 +ТӘНЕҢӘ (1) ■ Үз күлмәгең үз тәнеңә якын ○ 8945 +ТӘНЕҢНӘН (1) ■ Авызыңнан артык сүзең чыкканчы тәнеңнән җаның чыксын ○ 15727 +ТӘНЕҢНЕ (1) ■ Тәнеңне бет ашый, малыңны эт ашый ○ 4851 +ТӘНКЫЙТЬ (1) ■ Яманны тәнкыйть ит, яхшыга тәкълит ит ○ 12278 +ТӘННЕ (1) ■ "Рәхмәт" дигән җылы сүз тәнне җылытмаса да, җанны җылыта ○ 15960 +ТӘННЕҢ (3) ■ Тере тәннең ямаулыгы үз өстендә ○ 10804 ● 14034; 16598 +ТӘҢКӘ (16) ■ Филнең башы - тере булса да, үле булса да - мең тәңкә ○ 3335 ● 5961; 6384 (2); +6750; 7803; 7805; 8037; 8958; 9067 (2); 12885; 13067; 14934; 16577 (2) +ТӘҢКӘГӘ (1) ■ Бер тәңкәгә бия булмас ○ 2819 +ТӘҢКӘДӘН (2) ■ Тиген килгән тәңкәдән тир чыгарган тиен артык ○ 7800 ● 7808 +ТӘҢКӘЛЕК (6) ■ Атың булсын мең тәңкәлек, чыбыркың булсын дүрт акчалык ○ 2614 +● 7030 (2); 7064; 14931 (2) +ТӘҢКӘНЕ (3) ■ Бер тиеннең бәясен белмәгән бер тәңкәне күрмәс ○ 7781 ● 7802; 7803 +ТӘҢКӘСЕННӘН (1) ■ Кешенең мең тәңкәсеннән үз бер тиенең яхшы ○ 7792 +ТӘҢРЕ (8) ■ Тәңре көне тарыдан да күп ○ 952 ● 5196; 7626; 12042; 16868-16871 +ТӘҢРЕГӘ (2) ■ Тәкәнең мөгезен тәңрегә җиткәнен кем күргән? ○ 3146 ● 16891 +ТӘҢРЕНЕҢ (1) ■ Мечкәй - тәңренең убыры ○ 16740 +ТӘПӘН (1) ■ Тәбәнәк кешегә бер тәпән чумар ○ 10808 +ТӘПӘНДӘЙ (1) ■ Байның эче тәпәндәй, җилкәсе тумардай ○ 7308 +ТӘПӘННЕ (1) ■ Мәхәббәт тәпәнне дә кочаклата ○ 12730 +ТӘПИ (2 | 1) ■ Асты - тәпи, өсте - тәти ○ 727 ● 727:1; 4143 +ТӘПИЕ (1) ■ Тавис, тәпие ямьсезлеген күргәч, койрыгы белән каплаган ○ 4123 +ТӘПИЕН (2) ■ Синнән игелек күргәнче, еланның тәпиен күрерсең ○ 4707 ● 7344 +ТӘРӘЗӘ (4) ■ Чебен дулап тәрәзә вата алмый ○ 4812 ● 8360; 8369; 12728 +ТӘРӘЗӘДӘН (6) ■ Ишек барда тәрәзәдән йөрмә ○ 8255 ● 8258; 8260; 11334; 12688; 14833 +ТӘРӘЗӘСЕ (2) ■ Балтачының балтасы китек, пыялачының тәрәзәсе ватык ○ 1905 ● 8363 +ТӘРӘЗӘСЕЗ (1) ■ Китапсыз өй - тәрәзәсез бүлмә ○ 16606 +ТӘРӘЗӘСЕНӘ (1) ■ Тәрәзәсенә карама, дәрәҗәсенә кара ○ 11294 +ТӘРӘЗӘСЕННӘН (1) ■ Ярлылык тырыш кешенең, тәрәзәсеннән караса да, ишегеннән керә +алмас ○ 6611 +ТӘРӘШЛЕСЕНӘ (1) ■ Актык тәрәшлесенә ябышкан ○ 8731 +ТӘРБИЯ (2) ■ Ата-анаңны тәрбия ит, үзең дә тәрбия күрерсең ○ 14405 (2) +ТӘРБИЯДӘ (1) ■ Баланы эт тә ярата, бия дә, хикмәт - тәрбиядә ○ 13985 +ТӘРБИЯЛӘСӘҢ (1) ■ Бүре баласын ничек тәрбияләсәң дә, куй булмас ○ 2135 +ТӘРБИЯЛӘҮ (1) ■ Баланы табуга караганда тәрбияләү кыен ○ 13983 +ТӘРБИЯСЕ (1) ■ Анасыз баланың тәрбиясе ким булыр ○ 14276 +ТӘРЕМ (1) ■ Әрем белән тәрем булып яшиләр ○ 1366 +ТӘРИЛКӘ (1) ■ Кәҗәгә тәрилкә, бүген безгә ярминкә ○ 3072 +ТӘРТӘ (18) ■ Озын булса - киртә булыр, кыска булса - тәртә булыр ○ 611 ● 2558; 2688; 2694; +2719; 6901; 7073; 7109; 7118-7121; 10364; 11307; 11979; 12413; 13704; 15711 +ТӘРТӘГӘ (4) ■ Барасы килмәгән ат тәртәгә тибә ○ 2625 ● 7058; 7103; 10731 +ТӘРТӘДӘ (4) ■ Атта да гаеп, тәртәдә дә гаеп ○ 2580 ● 2748; 11677; 12487 +ТӘРТӘДӘН (3) ■ Ат ачуын - тәртәдән ○ 2474 ● 2739; 2766 +ТӘРТӘНЕ (1) ■ Атка ачу итеп тәртәне сындырмыйлар ○ 7003 +ТӘРТӘҢНЕ (1) ■ Тәртәңне зиректән каерма - тиз сынар ○ 7074 +ТӘРТӘСЕ (4) ■ Атына күрә тәртәсе ○ 2608 ● 7080; 7095; 13380 +ТӘРТӘСЕН (2) ■ Атына көче җитмәгән тәртәсен кыйнар ○ 2607 ● 2751 +ТӘРТӘСЕННӘН (1) ■ Аша, кода, картасыннан, картасыннан, үзең чыгып тартырсың тәр тәсеннән ○ 14587 +ТӘРТИП (1) ■ Савыт-саба шалтыраса, өйгә тәртип керә ○ 9953 +ТӘРТИПСЕЗ (1) ■ Яшьлегең үтсә тәртипсез, картлыгың үтәр кәефсез ○ 15118 +ТӘСБИХЕҢНЕ (1) ■ Кем үлгәнне сорама, тәсбихеңне тарта бир ○ 15442 +ТӘТӘЙ (1) ■ Тәтәй бара, мин дә барам әбәт чиләк күтәреп ○ 14582 +ТӘТӘҢ (1) ■ Тәтәң туе көн буе ○ 14583 +ТӘТЕМИ (1) ■ Әкеми, сиңа кызлар тәтеми ○ 13074 +ТӘТИ (4) ■ Асты - тәпи, өсте - тәти ○ 727 ● 6596; 9018; 10852 +ТӘТИЕМ (1) ■ Кандала да үз баласына: "Тәтием, син бик хуш исле", - дигән, ди ○ 4775 +ТӘҮ (2) ■ Төлке арысланны тәү күргәндә куркуыннан чак җаны чыкмаган, икенче күргәндә +"әссәламегаләйкем!" дигән, өченче күргәндә алдап киткән, ди ○ 2293 ● 2335 +ТӘҮБӘ (10) ■ Тездән суга билдән тәүбә ○ 466 ● 4148; 4149; 12494; 12495; 12526; 12629; +12642 (2); 15408 +ТӘҮБӘҢ (1) ■ Тәүбәң тукран тәүбәсе булмасын ○ 12656 +ТӘҮБӘСЕ (5) ■ Тукран тәүбә итәр, тәүбәсе кырын китәр ○ 4149 ● 4150; 12033; 12656; 12657 +ТӘҮБӘСЕЗ (2) ■ Иртәгәсен исәпләмәгән - тәүбәсез үлгән ○ 842 ● 5834 +ТӘҮГЕ (3) ■ Тәүге хатын - мал асрарга, соңгы хатын - җан асрарга ○ 13687 ● 14065; 14179 +ТӘҮГЕДӘГЕДӘЙ (1) ■ Бәйрәмдәгедәй аш булмас, тәүгедәгедәй яр булмас ○ 12787 +ТӘҮДӘ (1) ■ Тәвәккәл тәүдә чыгар ○ 11289 +ТӘҮФИКЪ (2) ■ Алладан тәүфикъ сорама, хатыныңнан акча сорама ○ 16853 ● 16881 +ТӘҮФЫЙК (4) ■ Малны бетерергә тәүфыйк кирәкми ○ 7393 ● 11295; 13162; 14822 +ТӘҮФЫЙКЛЫ (1) ■ Тәүфыйклы песи дә каймак ашый ○ 3379 +ТӘХЕТ (2) ■ Вәлиәхеткә - тәхет, калганнарга - бәхет ○ 5788 ● 6000 +ТӘХЕТЕ (1) ■ Бу патшаның тәхете ни дә, бәхете ни ○ 5990 +ТӘХЕТЕҢ (1) ■ Тәхетең югалса да, бәхетең югалмасын ○ 14953 +ТӘХЕТКӘ (3) ■ Бер кеше тәхеткә менсә, кырык кеше атка менә, ди ○ 5751 ● 5963; 14834 +ТӘХЕТТӘ (1) ■ Бәхет тәхеттә түгел ○ 14835 +ТӘХЕТТӘН (1) ■ Бәхет тәхеткә мендерә, бәхет тәхеттән төшерә ○ 14834 +ТӘҺАРӘТ (1) ■ Явызлыкка тәһарәт кирәкми ○ 12202 +ТӘҺАРӘТЕМ (1) ■ Син алдасаң алдадың, мин дә сине алдадым: намазыңны - укыдым, +тәһарәтем алмадым ○ 16933 +ТӘЭСИРСЕЗ (1) ■ Тәэсирсез сүз - яңгырсыз күкрәү ○ 16102 +ТӘЯН (1) ■ Тәян фарсит итәр идек, туры килми чамага ○ 6676 +ТЕГӘ (4) ■ Берәү мал җыя, берәү капчык тегә ○ 7322 ● 7783; 8938; 10972 +ТЕГӘРСЕҢ (1) ■ Ничек киссәң, шулай тегәрсең ○ 8700 +ТЕГӘСЕ (1) ■ Итек тегәсе без түгел, кияүгә китәсе кыз түгел ○ 13069 +ТЕГЕ (3) ■ Мәче, теге дөньяда хуҗасының хөрмәтен танар өчен, күзен йомып ашар, имеш +○ 3358 ● 7394; 16903 +ТЕГЕЛӘ ( | 1) ■ Туй сылтавы белән тун тегелә ○ 13295:1 +ТЕГЕЛӘЙ (1) ■ Тегеләй иттем, болай иттем - җитәсемә барып җиттем ○ 6899 +ТЕГЕЛӘР (1) ■ Сине бит тегеләр дә мактыйлар, куярга урын гына тапмыйлар ○ 12089 +ТЕГЕЛГӘН (1) ■ Мулла белән ишанның корсаклары җидешәр тиредән тегелгән була, ди ○ 17019 +ТЕГЕЛМӘГӘН (3) ■ Бүренең туны яхшы да бит, минем өчен тегелмәгән ○ 2213 ● 9055; 11682 +ТЕГЕЛМИ (1) ■ Бер тиредән тун тегелми ○ 8891 +ТЕГЕМ (1) ■ Тегем тегү дуга бөгү түгел ○ 8702 +ТЕГЕННӘН (1) ■ Моннан эләкмәсә, тегеннән эләгә ○ 4543 +ТЕГЕНЧЕ (1) ■ Тегенче үзенә текмәс ○ 8703 +ТЕГЕП (2) ■ "Җилдән җитез булдым, җиде көнгә бер ыштан тегеп бетердем", - дигән, ди, бер +хатын ○ 13780 ● 15613 +ТЕГЕРМӘН (21) ■ Ташыган су белән тегермән тартмый ○ 464 ● 1391; 1443; 1446-1448; 3526; +7518; 9206; 9373; 9709; 10583; 10604; 12765; 14564; 15533; 15556; 15598; 15684; 16764; 16888 +ТЕГЕРМӘНДӘ (1) ■ Тегермәндә туган тычкан күк күкрәгәннән курыкмас ○ 3407 +ТЕГЕРМӘНЕ (1) ■ "Җил тегермәне икәнен беләм, суы кайдан керә?" - дим ○ 1512 +ТЕГЕРМӘНЕНӘ (1) ■ Дошман тегермәненә су кою ○ 1492 +ТЕГЕРМӘННӘН (1) ■ Сорау күктән, җавап тегермәннән ○ 16934 +ТЕГЕРМӘННЕ (2) ■ Су тегермәнне дә вата ○ 433 ● 465 +ТЕГЕРМӘННЕҢ (2) ■ Тегермәннең аскы ташы тузмый ○ 1449 ● 1468 +ТЕГЕРМӘНСЕЗ (1) ■ Тегермәнсез он булмый, яргычсыз ярма булмый ○ 1450 +ТЕГЕРМӘНЧЕДӘ (1) ■ Һәр кешенең бер дәрте, тегермәнчедә су дәрте ○ 11355 +ТЕГЕРМӘНЧЕНЕҢ (1) ■ Һәркемнең үз кайгысы, тегермәнченең су кайгысы ○ 14975 +ТЕГҮ (1) ■ Тегем тегү дуга бөгү түгел ○ 8702 +ТЕГҮЧЕ (3) ■ Илне килештерүче - тунга төймә тегүче ○ 4982 ● 8704; 15094 +ТЕГҮЧЕНЕҢ (2) ■ Тегүченең туны ертык, балтачының өе тишек ○ 8705 ● 8706 +ТЕЗ (5) ■ Бәрәңге ашаган тук булыр, тез буыны юк булыр ○ 1594 ● 4445; 5638; 10905; 11045 +ТЕЗӘР (1) ■ Чабатаны кайтаруын гына кайтар, тезүен кем дә тезәр ○ 9064 +ТЕЗГӘ (3) ■ Теләнеп алган тезгә җитмәс ○ 5890 ● 13915; 14056 +ТЕЗГЕН (2) ■ Акыл - тезген, холык - ат, тезгенеңне белеп тарт ○ 11415 ● 12460 +ТЕЗГЕНЕ (8) ■ Телләнең тезгене юк, нократның нуктасы юк ○ 7799 ● 8525; 11467 (2); 11617; +11886; 13448; 15036 +ТЕЗГЕНЕН (2) ■ Акылның кулы нәфеснең тезгенен тотар ○ 11474 ● 13603 +ТЕЗГЕНЕННӘН (2) ■ Кеше - теленнән, хайван тезгененнән эләгә ○ 15492 ● 15642 +ТЕЗГЕНЕҢНЕ (1) ■ Акыл - тезген, холык - ат, тезгенеңне белеп тарт ○ 11415 +ТЕЗГЕННЕ (2) ■ Тезгенне кулдан ычкындыру ○ 7112 ● 7113 +ТЕЗДӘ (1) ■ Бала тездә чакта сөйдерә, тездән төшкәч көйдерә ○ 13945 +ТЕЗДӘН (12) ■ Тездән суга билдән тәүбә ○ 466 ● 2539; 4182; 6322; 7530; 8066; 8248; 10849; +12657; 12827; 13606; 13945 +ТЕЗЕ (1) ■ Анасында кызы кайгысы, кызында тезе кайгысы ○ 14312 +ТЕЗЕМӘ (1) ■ Үз эшем үземә җиткән, ычкырым теземә җиткән ○ 6333 +ТЕЗЕМДӘ (1) ■ Үз акылым үземдә, кеше акылы теземдә ○ 11778 +ТЕЗЕН (3) ■ Хәерчегә җил каршы: арттан онын туздыра, алдан тезен туңдыра ○ 5949 ● 13028; +ТЕЗЕҢ (2) ■ Батырмын дисәң, тезең нык булсын ○ 10903 ● 15728 +ТЕЗЕҢӘ (1) ■ Чабу, озын булса, тезеңә урала; сүз, озын булса, үзеңә урала ○ 16129 +ТЕЗҮЕН (1) ■ Чабатаны кайтаруын гына кайтар, тезүен кем дә тезәр ○ 9064 +ТЕК (6) ■ Бер тиредән тун тек - мул тек ○ 2354 (2) ● 4891; 5060; 13416 (2) +ТЕККӘН (4 | 1) ■ Сүтеп теккән нык торыр ○ 8701 ● 10323; 16851; 17047, :1 +ТЕККӘНДӘ (1) ■ Холыксыз кешегә кием теккәндә җеп очы чуалыр, ди ○ 8711 +ТЕККӘНЕН (1) ■ Кул теккәнен буй йөкләр ○ 8695 +ТЕККӘННЕ (1) ■ Теккәнне сүтәрсең, кискәнне нишләрсең ○ 8707 +ТЕКМӘ (1) ■ Юк акчага янчык текмә ○ 7812 +ТЕКМӘС (1) ■ Тегенче үзенә текмәс ○ 8703 +ТЕКМИ (1) ■ Энә текми, кул тегә ○ 10972 +ТЕКТЕМ (1) ■ Бер хатын мактана, имеш: "Җитез идем, җил идем, җиде көндә бер ыштан тектем, бавы бар да маңы бар, җиде көнлек тагы бар" ○ 13623 +ТЕКТЕРГӘНЧЕ (2) ■ Кышлык киемне тектергәнче боз китә, җәйнекен тектергәнче боз тота +○ 8803 (2) +ТЕЛ (137 | 3) ■ Сыерчык теле ачылмаган балага тел алып килә ○ 4117 ● 5523; 5793; 5912; 8752; +10310; 10569; 10577; 11131; 11937; 12581; 12970; 12998; 13047; 13946; 15159; 15457; 15462; +15464 (2); 15467; 15468; 15470-15473; 15477; 15479 (2); 15481; 15484; 15487 (3); 15497; 15500; +15502, :1, :2; 15508-15511; 15513 (2); 15514-15516; 15518-15522; 15523 (2); 15525; 15526; +15527 (2); 15528 (2); 15529-15544; 15545, :1; 15546-15557; 15558 (2); 15559; 15560; 15561 (2); +15562-15564; 15574; 15625-15628; 15636 (2); 15637; 15640 (2); 15641; 15643; 15647; 15648 (2); +15649; 15651; 15653 (2); 15654; 15656; 15660; 15662; 15664; 15671-15676; 15677 (2); 15716; +15948; 15956; 16070; 16234; 16411; 16654; 16655 +ТЕЛӘ (4) ■ Теләмә озын җәй, телә җылы җәй ○ 950 ● 5345; 12141; 15380 +ТЕЛӘВЕН (1) ■ Теләвен теләткән, келәтен бураткан ○ 16806 +ТЕЛӘГӘН (8) ■ Игенче явым теләгән, чүлмәкче аяз теләгән ○ 1408 (2) ● 4960; 5899; 11349; +12746; 13736; 14379 +ТЕЛӘГӘНГӘ (1) ■ Үзләре теләгәнгә алаплап, үзләре теләмәгәнгә калаклап ○ 10014 +ТЕЛӘГӘНДӘ (1) ■ Үгез теләгәндә мөгез эләгә ○ 3307 +ТЕЛӘГӘНЕ (2) ■ Сукырның теләгәне ике күз, егетнең теләгәне матур кыз ○ 13103 (2) +ТЕЛӘГӘНЕН (2) ■ Кунак теләгәнен түгел, куйганын ашар ○ 10120 ● 16072 +ТЕЛӘГӘНЕҢ (1) ■ Алтын чикмән - теләгәнең, алтын кесә - эшләгәнең ○ 6020 +ТЕЛӘГӘНЧӘ (3) ■ Ыштаны бөтен кеше теләгәнчә чүгәли ○ 8939 ● 16892 (2); +ТЕЛӘГӘНЧЕ (3) ■ Дошманыңа үлем теләгәнче, үзеңә гомер телә ○ 5345 ● 12141; 15380 +ТЕЛӘГӘЧ (1) ■ Рәхәтен теләгәч, михнәтенә дә түз ○ 14944 +ТЕЛӘГЕ (6) ■ Ярканат теләге белән төн йөрми ○ 2336 ● 3978; 11283; 12655; 14227; 15277 +ТЕЛӘГЕН (2) ■ Карга теләген теләшкән тартай үзенә давыл китергән ○ 4126 ● 4428 +ТЕЛӘГЕНӘ (1) ■ Ярлы - беләгенә, мулла теләгенә ышаныр ○ 17072 +ТЕЛӘГЕҢ (1) ■ Теләгең саф булса, тормышыңда тап булмас ○ 11284 +ТЕЛӘГЕҢӘ (1) ■ Теләгеңә барып җитим дисәң, аңа бара торган күперне дә үзең сал ○ 11285 +ТЕЛӘДЕМ (1) ■ Мин теләдем каләм каш, миңа булды пеләш баш ○ 10521 +ТЕЛӘК (4) ■ Эшкә теләк булса, беләк чыдар ○ 6199 ● 11354; 15882; 16753 +ТЕЛӘКЛЕ (1) ■ Белгән - беләкле, олы теләкле ○ 16480 +ТЕЛӘКТӘ (2) ■ Эш беләктә түгел, теләктә ○ 6164 ● 14832 +ТЕЛӘМӘ (1) ■ Теләмә озын җәй, телә җылы җәй ○ 950 +ТЕЛӘМӘГӘН (1) ■ Теләмәгән агачына кош та оя ясамый ○ 3871 +ТЕЛӘМӘГӘНГӘ (1) ■ Үзләре теләгәнгә алаплап, үзләре теләмәгәнгә калаклап ○ 10014 +ТЕЛӘМӘГӘНЕН (1) ■ Теләгәнен сөйләүче теләмәгәнен ишетер ○ 16072 +ТЕЛӘМӘС (3) ■ Йокы ястык теләмәс, гыйшык матур теләмәс ○ 12704 (2) ● 12734 +ТЕЛӘМӘҮ (1) ■ Сыртны җиргә салырга теләмәү ○ 10847 +ТЕЛӘМИ (3) ■ Төрмә бик таза да, берәү дә кереп ятарга теләми ○ 5904 ● 6655; 12541 +ТЕЛӘМИМ (1) ■ Белмим дип әйтмә, теләмим дип әйт ○ 16517 +ТЕЛӘНГӘННӘН (2) ■ Авыз ачып кешедән теләнгәннән тауга барып тере аю тоту җиңелрәк +○ 5715 ● 5889 +ТЕЛӘНЕП (4) ■ Патша талап ала, хәерче теләнеп ала ○ 5868 ● 5890; 5956; 7155 +ТЕЛӘНЕРГӘ (1) ■ Тәмәке теләнергә өйрәтер ○ 9848 +ТЕЛӘНЧЕ (8) ■ Яз - игенче, кыш - теләнче ○ 1509 ● 5732; 5750; 5802; 5891; 5892; 5951; 9213 +ТЕЛӘНЧЕГӘ (4) ■ Теләнчегә бер кыяр биргәннәр дә, "кәкре икән" дигән ○ 5893 ● 5894; 5948; 6750 +ТЕЛӘНЧЕДӘН (1) ■ Теләнчедән капчык сорама ○ 5895 +ТЕЛӘНЧЕЛЕККӘ (1) ■ Ач утыр, теләнчелеккә сарылма ○ 5733 +ТЕЛӘНЧЕНЕ (2) ■ Ач теләнчене тук теләнче кыстаган ○ 5732 ● 5896 +ТЕЛӘНЧЕНЕҢ (3) ■ Теләнченең, капчыгы тулса да, күзе туймас ○ 5897 ● 5898; 5899 +ТЕЛӘП (3) ■ Теләп эшләнгән эш бервакытта да авыр булмый ○ 6127 ● 9496; 9821 +ТЕЛӘР (8) ■ Ил теләр аманлык, дошман теләр яманлык ○ 5570 (2) ● 5830 (2); 7624; 14037; +14591; 16050 +ТЕЛӘСӘ (8) ■ Үз җиреңдә теләсә ни эшләсәң дә ирекле ○ 209 ● 3960; 7242; 8990; 9990; 11628; +15536; 16908 +ТЕЛӘСӘҢ (9) ■ Явым теләсәң, давылына да чыда ○ 1151 ● 1790; 5227; 5519 (2); 9042; 9682; +10732; 15599 +ТЕЛӘТКӘН (1) ■ Теләвен теләткән, келәтен бураткан ○ 16806 +ТЕЛӘҮЛЕККӘ (1) ■ Теләүлеккә терәүлек ○ 16807 +ТЕЛӘҮЧЕ (1) ■ Сүз әйтәсең килсә, элек кара: тыңларга теләүче бармы ○ 16022 +ТЕЛӘЧЕДӘН (1) ■ Бәхәсләшеп Төмәнгә киткән Теләчедән кире кайтыр ○ 15817 +ТЕЛӘШКӘН (2) ■ Карга теләген теләшкән тартай үзенә давыл китергән ○ 4126 ● 4428 +ТЕЛГӘ (19) ■ Бүрене телгә алсаң, каршыңа чыгар, ди ○ 2184 ● 6128; 6303; 10764; 11224; +12889 (2); 15517; 15565 (2); 15566-15570; 15666; 15678; 15679; 15697 +ТЕЛГӘЧ (1) ■ Ялагайның күзе - көзге, теле - телгәч ○ 11961 +ТЕЛГЕЧ (1) ■ Теле телгеч кебек ○ 15696 +ТЕЛДӘ (4) ■ Бака, елан бер күлдә, икесе дә бер телдә ○ 4562 ● 15054; 15571; 17006 +ТЕЛДӘН (13 | 1) ■ Бака кычкыра башлагач, сандугач телдән калыр ○ 4090 ● 10432 (2), :1; 12738; +15469; 15557; 15572-15575; 15666; 15760; 16654 +ТЕЛДӘР (1) ■ Ачыккан - угры булыр, ачынган - телдәр булыр ○ 15465 +ТЕЛЕ (111 | 1) ■ Питраудан соң сандугачның теле бетә, үләннең тәме бетә ○ 931 ● 4021; 4057:2; +4094; 4095; 4117; 4129; 4163; 4524; 4573 (2); 4605 (2); 5324 (2); 5325; 5386; 6296; 7436; 7890; +9159; 10584; 10603; 11029; 11468; 11692; 11736; 11946; 11961; 12039; 12116; 12197; 12228; +12293; 12654; 12801; 12917; 13253; 13362; 13591; 13735; 13905; 14212; 14592; 14610; 15301; +15458; 15459; 15466; 15474; 15475; 15478; 15482; 15483; 15496; 15504; 15524; 15576; 15577; +15578 (2); 15579-15581; 15582 (2); 15583-15591; 15645; 15655; 15658; 15668 (2); 15670; 15671; +15680-15700; 15717; 15829; 15949; 16142; 16146; 16161; 16385; 16670; 16791 +ТЕЛЕМ (7) ■ Йөзем - кара, телем - кыска ○ 10728 ● 15592; 15630; 15632; 15715; 15900; 15950 +ТЕЛЕМДӘ (2) ■ Тилемдәге - телемдә ○ 15712 ● 16293 +ТЕЛЕМНЕ (1) ■ Тугры телемне тыя алмыйм, туганыма керә алмыйм ○ 15633 +ТЕЛЕН (26) ■ Ат эшләр - тирен чыгарыр, эт ятыр - телен чыгарыр ○ 2528 ● 2922; 4081; 4678; +4939; 12684 (2); 13223; 13661 (2); 14282; 14413 (2); 15075; 15498; 15593; 15623; 15656; 15661; +15665 (2); 15701; 15949; 16424; 16692; 16713 +ТЕЛЕНӘ (5) ■ Теленә салынган - эшендә абынган ○ 6124 ● 7367; 15494; 15704; 16789 +ТЕЛЕНГӘН (1) ■ Теләнгәннән теленгән артык ○ 5889 +ТЕЛЕНДӘ (16) ■ Чыгымчы ат белән камчы телендә сөйләшү яхшырак ○ 2693 ● 3217; 9798; +11085; 11468; 12113; 13727; 15036; 15480; 15490; 15594; 15663; 15702; 15713; 15857; 15955 +ТЕЛЕНЕҢ (1) ■ Теленең тупсасы юк, авызының туктасы юк ○ 15703 +ТЕЛЕННӘН (15) ■ Усал эт теленнән язар, хәйләкәр төлке койрыгын өздерер ○ 3534 ● 3677; +4128; 11738; 12273; 15301; 15463; 15492; 15493; 15495; 15530; 15624; 15635; 15642; 15650 +ТЕЛЕҢ (34) ■ Телең белән дау куптарганчы, эшең белән тау актар ○ 6125 ● 6126; 6362; 10164; +10618; 11626; 15460; 15461; 15486; 15512; 15595-15604; 15639 (2); 15652; 15659; 15662; +15705-15709; 15911; 16062; 16541; 16936 +ТЕЛЕҢӘ (3) ■ Эшең каты булса, телеңә йомшак булыр ○ 6195 ● 15609; 15610 +ТЕЛЕҢДӘ (2) ■ Кесәңдә малың булмаса, телеңдә балың булсын ○ 7364 ● 15491 +ТЕЛЕҢ-КАЛӘМЕҢ (1) ■ Телең-каләмең белән генә әдип булма, акылың-холкың белән дә әдип +бул ○ 16412 +ТЕЛЕҢНЕ (13) ■ Капма тәмлене, телеңне тешләрсең ○ 9648 ● 10593; 15485; 15488 (2); 15499; +15507; 15605-15608; 15710; 15711 +ТЕЛЕФОН (1) ■ Сыер колагына телефон сузма ○ 3250 +ТЕЛИ (11) ■ Иген сугучы кояш сорый, күмер сатучы яңгыр тели ○ 1396 ● 1437; 6857 (2); 8148; +11204; 11322 (2); 12639; 16753 (2) +ТЕЛИДЕР (1) ■ Барын-югын белмидер, бал телидер күңелем ○ 7640 +ТЕЛЛӘ (3) ■ Хәерчегә хөллә бир, теләнчегә теллә бир ○ 5948 ● 7919 (2) +ТЕЛЛӘНГӘН (1) ■ Пелләнмәгән - телләнгән ○ 10797 +ТЕЛЛӘНЕҢ (1) ■ Телләнең тезгене юк, нократның нуктасы юк ○ 7799 +ТЕЛЛӘНЕП (1) ■ Бай белән кода булсаң, телләнеп мазаңны алыр; ярлы белән кода булсаң, +теләнеп мазаңны алыр ○ 7155 +ТЕЛЛӘР (1) ■ Телләр белгән - илләр белгән ○ 15611 +ТЕЛЛӘШМӘ (1) ■ Юләр белән серләшмә, усал белән телләшмә ○ 11710 +ТЕЛЛЕ (6) ■ Бизмән туры булганга бер генә телле ○ 7891 ● 8497; 10651; 15638; 16673 (2) +ТЕЛМӘКЕРГӘ (1) ■ Телмәкергә тап булма ○ 16071 +ТЕЛМӘРЧЕ (1) ■ Тиле телмәрче булыр ○ 11636 +ТЕЛНЕ (6) ■ Телне, пычак белән түгел, закон белән кисәләр ○ 5888 ● 9347; 10578; 15612; 15613; +ТЕЛНЕҢ (12 | 1) ■ Телнең озыны яучыга кирәк ○ 13204 ● 15501; 15569; 15614-15619; 15657; +16070:1; 16086; 16585 +ТЕЛСЕЗ (10) ■ Телсез дус эзләсәң, дуссыз калырсың ○ 5481 ● 5912; 6290; 8499; 12684; 13243; +13833; 15620; 15623; 15819 +ТЕЛСЕЗГӘ (1) ■ Акча - көчсезгә көч, телсезгә - тылмач ○ 7682 +ТЕЛСЕЗЛЕК (1) ■ Телсезлек ялганчылыктан хәерлерәк ○ 15621 +ТЕЛСЕЗНЕҢ (3) ■ Телсезнең теле ялганчы теленнән яхшырак ○ 15301 ● 15622; 15623 +ТЕЛЧӘН (5 | 1) ■ Батыр яуда беленер, телчән дауда беленер ○ 5550 ● 5550:2; 5551; 12684; 15624; +ТЕҢКӘГӘ (1) ■ Арка-җилкә тигез килгән, борын тия теңкәгә ○ 10820 +ТЕРӘГӘН (3) ■ Балчык белән сылаган, кура белән терәгән ○ 8361 ● 12063; 14785 +ТЕРӘГЕ (5 | 1) ■ Җир терәге - тау, халык бастырыгы - бәк ○ 212:3 ● 4940 (2); 4941; 11142; 13082 +ТЕРӘК (11) ■ Җимешле агачка терәк куялар ○ 1832 ● 2233 (2); 4872 (2); 8273; 11037 (2); 13813; +16815 (2) +ТЕРӘКЛЕ (1) ■ Ирле хатын терәкле, маллы хатын йөрәкле ○ 13859 +ТЕРӘКЧЕҢ (1) ■ Алдыңда җитәкчең булсын, артыңда терәкчең булсын ○ 670 +ТЕРӘЛӘ (1) ■ Артык кашык тамакка терәлә ○ 9868 +ТЕРӘЛГӘН (1) ■ Көймәсе комга терәлгән ○ 7107 +ТЕРӘЛДЕ (1) ■ Кодалар килде кабакка, кыз терәлде кабага ○ 14630 +ТЕРӘЛЕП (2) ■ Яшь каенга терәлеп, карт каен кырык ел яшәгән ○ 1768 ● 10396 +ТЕРӘЛМӘГӘН (1) ■ Аның өенә кояшның койрыгы терәлмәгән ○ 90 +ТЕРӘП (1) ■ Алдым көрәк, куйдым терәп; алдым сәнәк, куйдым сөяп ○ 8022 +ТЕРӘТҮ (1) ■ Кәкре каенга терәтү ○ 1773 +ТЕРӘҮ (3) ■ Берәүгә берәү - баганага терәү ○ 8602 ● 8615; 8631 +ТЕРӘҮЛЕГЕНӘ (1) ■ Ялкау ир мич терәүлегенә ярар ○ 6567 +ТЕРӘҮЛЕК (1) ■ Теләүлеккә терәүлек ○ 16807 +ТЕРӘШКӘН (1) ■ Гөл сабагын терәшкән чыра да гөлгә төренә ○ 1268 +ТЕРГЕЗӘ (2) ■ Үз күзең үлек тергезә ○ 10463 ● 15402 +ТЕРГЕЗГӘН (2) ■ Үтергән дә хатын, тергезгән дә хатын ○ 13778 ● 15653 +ТЕРГЕЗЕРЛЕК (1) ■ Үлгән кешене тергезерлек ○ 15450 +ТЕРЕ (19) ■ Үлгән арысланнан тере тычкан артык ○ 2065 ● 2118; 2210; 3335; 3527; 4035; 4067; +4088; 4164; 5715; 6416; 6570; 8488; 9710; 10804; 15302; 15303; 15447; 15685 +ТЕРЕГӘ (1) ■ Үлегә дә мал кирәк, терегә дә мал кирәк ○ 7510 +ТЕРЕГЕ (1) ■ Арысланның үлеге - тычканның тереге ○ 2060 +ТЕРЕДӘ (1) ■ Ыру-туган бер үледә, бер тередә ○ 14525 +ТЕРЕК (3) ■ Берек булсаң, терек булырсың ○ 4879 ● 9835; 16548 +ТЕРЕККӘ (1) ■ Үлеккә гүр табылыр, тереккә өй табылыр ○ 15413 +ТЕРЕКЛЕГЕ (5) ■ Үсемлекнең тереклеге су белән ○ 1346 ● 4471; 11160 (2); 11301 +ТЕРЕКЛЕК (3) ■ Кояш юк - көн юк, көн юк - тереклек юк ○ 43 ● 4882; 15302 +ТЕРЕКЛЕКНЕҢ (1) ■ Дөньяда тереклекнең рәхәте - яхшы хатын белән ○ 13637 +ТЕРЕКЛЕКТӘ (1) ■ Тереклектә сыйлашмасаң, үлгәннән соң елашма ○ 15386 +ТЕРЕКТӘН (1) ■ Мулла теректән дә ала, үлектән дә ала ○ 17025 +ТЕРЕЛӘЙ (2) ■ Тереләй җир астына керерлек булу ○ 243 ● 8589 +ТЕРЕЛГӘН (1) ■ Туйга дигәч, тугыз еллык хәстә терелгән ○ 13315 +ТЕРЕЛТКӘН (2) ■ Каен себеркесе хан кызын терелткән ○ 8606 ● 10410 +ТЕРЕЛТҮ (1) ■ Ахмакны өйрәтү - үлгәнне терелтү ○ 11517 +ТЕРЕНЕҢ (1) ■ Теренең өен таны, үленең каберен бел ○ 15387 +ТЕРКӘ (1) ■ Картлар сүзен янчыкка җый, галимнәр сүзен кәгазьгә теркә ○ 16591 +ТЕРЛЕК (2) ■ Яхшы терлек тешәвен белгертми, тешәгәндә ябыкмый ○ 2421 ● 7919 +ТЕРЛЕКНЕ (1) ■ Терлекне кул белән генә сөймә, азык белән дә сөй ○ 2403 +ТЕРЛЕКНЕҢ (1) ■ Терлекнең - арыклыгы, кешенең симезлеге гаеп ○ 10805 +ТЕРЛЕК-ТУАРНЫҢ (1) ■ Терлек-туарның йортта кунганы яхшы ○ 2402 +ТЕРНӘГЕҢ (1) ■ Тернәгең дә булсын, тырнагың да булсын ○ 5482 +ТЕРНӘКЛЕ (3) ■ Тернәкле әдәм түрәне кол итәр ○ 5483 ● 10004 (2) +ТЕРПЕ (1) ■ Терпе өстенә тукмак ○ 2004 +ТЕРСӘГЕН (1) ■ Теләге булган терсәген тешләр ○ 11283 +ТЕРСӘГЕҢНЕ (2) ■ Үз терсәгеңне үзең тешли алмассың ○ 10975 ● 11551 +ТЕРСӘК (1) ■ Терсәк бик якын да, тешләп булмый ○ 10958 +ТЕРСӘКНЕ (1 | 3) ■ Эш үткәч, терсәкне тешләп булмый ○ 6182 ● 10958:1, :2, :3 +ТЕРСӘКТӘН (1) ■ Тездән буе, терсәктән җиңе ○ 10849 +ТЕРТ (1) ■ Тере кеше терт итми булмас ○ 15303 +ТЕТӘМ (1) ■ Көтәсенә җон тетәм ○ 8739 +ТЕТӘР (1) ■ Сөймәс улым йорт тотар, сөйгән улым йон тетәр ○ 14137 +ТЕТМИЛӘР (1) ■ Көтәсенә йон тетмиләр ○ 8172 +ТЕТРӘР (1) ■ Болыт берексә - күк күкрәр, халык берексә - җир тетрәр ○ 4893 +ТЕТРИ (1) ■ Гармунчы гармунчыны күрсә, кулы тетри ○ 16357 +ТЕТСЕН (1) ■ Бай-бай итсен, байлар итсен, көтү көтсен, йон тетсен ○ 7517 +ТЕТТЕРҮ (1) ■ Йорт җиткерү йон теттерү түгел ○ 8265 +ТЕТҮЕ (1) ■ Йорт тотуы - йон тетүе түгел ○ 8262 +ТЕШ (25 | 2) ■ Күршең яман булса, теш сызлау белән бер ○ 5222 ● 5650; 9186, :1, :2; 9290; 9607; +10573; 10575-10578; 10643-10645; 10647; 11800; 13409; 14049; 14807; 15096; 15606; 15614; +15625; 15626; 15710; 16119 +ТЕШӘВЕН (1) ■ Яхшы терлек тешәвен белгертми, тешәгәндә ябыкмый ○ 2421 +ТЕШӘГӘНДӘ (1) ■ Яхшы терлек тешәвен белгертми, тешәгәндә ябыкмый ○ 2421 +ТЕШӘР (1) ■ Туксанда теш төшәр, йөздә яңадан тешәр ○ 15096 +ТЕШЕ (23 | 2) ■ Игенеңне яшел урма, урагыңның теше сынар ○ 1401 ● 2115; 2185; 2623; 2680; +3415; 3636; 3727; 4525; 6375; 9183; 9382; 10534; 10535; 11273; 11674; 11756; 14050; 14288, :1, +:2; 14364; 14838; 15692; 16178 +ТЕШЕМ (3) ■ Килдем тау аша, күп сөйләшмим - тешем камаша ○ 228 ● 6324; 10817 +ТЕШЕН (16) ■ Арыслан тешен күрсәтсә, көлә дип уйлама ○ 2048 ● 2051; 2171; 3503; 3638; 3728; +4169; 4170; 4629; 4651; 5295; 5761; 11913; 12012; 12308; 16838 +ТЕШЕНӘ (5) ■ Тырмавычны белмәсәң, тешенә баскач белерсең ○ 1315 ● 2639; 3636; 6002; 8156 +ТЕШЕНДӘ (3) ■ Бүренең көче тешендә, кешенең көче эшендә ○ 6054 ● 15480; 15857 +ТЕШЕНЕ (1) ■ Аның үгезе дә тешене бозаулый ○ 3322 +ТЕШЕННӘН (2) ■ Арыслан - тешеннән, останың кулы - эшеннән ○ 6336 ● 12825 +ТЕШЕҢ (9) ■ Көчең барда эшлә, тешең барда тешлә ○ 6098 ● 6128; 10547; 10579-10581; 10778; +12551; 15610 +ТЕШЕҢӘ (1) ■ Телеңне тик тоталмасаң, тешеңә кыстыр ○ 15608 +ТЕШЕҢНЕ (4) ■ Чикләвек ашыйсың килсә, тешеңне жәлләмә ○ 1763 ● 5415; 6301; 16233 +ТЕШЕСЕ (1) ■ Арысланның иркәге дә арыслан, тешесе дә арыслан ○ 2057 +ТЕШКӘ (8) ■ Яңа урак тешкә каты була ○ 1473 ● 7157; 9226; 9342; 10569; 15159; 15423; 15637 +ТЕШЛӘ (3) ■ Армый эшлә, сары май тешлә ○ 6022 ● 6098; 10778 +ТЕШЛӘВЕ (1) ■ Үз тешләрең үз телеңне тешләве яман ○ 10593 +ТЕШЛӘГӘН (5 | 1) ■ Тешләгән эткә йә таяк, йә сөяк кирәк ○ 3528 ● 6210; 6217; 6332; 6471:1; +ТЕШЛӘДЕ (1) ■ Болай да хәерче, өстәвенә эт тә тешләде ○ 5989 +ТЕШЛӘМӘ (1) ■ Алыс булса - кешнәмә, якын булса - тешләмә ○ 673 +ТЕШЛӘМӘС (3) ■ Каты өргән эт тешләмәс ○ 3492 ● 6167; 6218 +ТЕШЛӘМИ (3) ■ Акыллы эт юкка тешләми ○ 3447 ● 3761; 10611 +ТЕШЛӘМИЧӘ (1) ■ Телеңне тешләмичә авыртканын белмәссең ○ 15607 +ТЕШЛӘНЕР (1) ■ Көнче кеше тешләнер, сөйгәненә үчләнер ○ 12715 +ТЕШЛӘП (4 | 2) ■ Эш үткәч, терсәкне тешләп булмый ○ 6182 ● 9161:2; 10646; 10958, :1; 12698 +ТЕШЛӘР (18 | 2) ■ Алдыннан килсәң тешләр, артыннан килсәң тибәр ○ 2457 ● 2687; 3424; 3457; +3502; 3562; 3746; 4551; 4554; 4673; 6338; 6472; 6512; 6527; 9161:3; 10578; 10944; 10958:2; +11283; 16477 +ТЕШЛӘРГӘ (2) ■ Эт, тешләргә итмәсә, тешен күрсәтми ○ 3638 ● 10575 +ТЕШЛӘРЕ (1) ■ И ходайның эшләре, шак-шок итә тешләре ○ 16883 +ТЕШЛӘРЕҢ (2) ■ Үз тешләрең үз телеңне тешләве яман ○ 10593 ● 10621 +ТЕШЛӘРСЕҢ (2) ■ Уйламый эшләрсең - беләгеңне тешләрсең ○ 6144 ● 9648 +ТЕШЛӘСӘҢ (3 | 1) ■ Тешләсәң, өз ○ 10582 ● 10912; 10917; 10958:3 +ТЕШЛӘСЕН (1) ■ Коткар судан этне, үзеңне тешләсен ○ 3499 +ТЕШЛӘТЕР (1) ■ Гомердә бер тилелек терсәгеңне тешләтер ○ 11551 +ТЕШЛӘҮЧӘН (1) ■ Көзге чебен ачы тешләүчән була ○ 4802 +ТЕШЛӘШЕР (1) ■ Еракта - кешнәшер, якында - тешләшер ○ 733 +ТЕШЛӘШКӘН (1) ■ Тешләшкән атның артыннан үт, тибешкән атның алдыннан үт ○ 2686 +ТЕШЛИ (11 | 1) ■ Арык ат тешли ○ 2463 ● 3454; 3482; 3501; 3628:3; 3637; 3705; 4765; 4785; +6282; 9444; 10975 +ТЕШНЕ (3) ■ Төенне кул белән чишеп булса, тешне ходка җибәрмә ○ 8710 ● 10646; 15825 +ТЕШСЕЗ (2) ■ Тешсез кунакка куырган борчак ○ 10172 ● 10583 +ТЕШСЕЗГӘ (1) ■ Тавык башка - табышмак, тешсезгә - чикләвек ○ 16406 +ТЕШСЕЗНЕҢ (1) ■ Тешсезнең теле чыгучан була ○ 10584 +ТЕШТӘ (1) ■ Ашасаң - тештә, ашамасаң - төштә ○ 9619 +ТЕШТӘН (2) ■ Сүз утыз тештән чыга, утыз галәмгә җәелә ○ 16014 ● 16120 +ТИ (1) ■ Тисәң ти тиңгә, тимәсәң - читәнгә ○ 12769 +ТИБӘ (4) ■ Ат куркытырга тибә, тай үтерергә тибә ○ 2504 (2) ● 2625; 6284 +ТИБӘГӘНГӘ (1) ■ Тибәгәнгә тибәрмә, кабаганга кабарма ○ 5630 +ТИБӘР (8) ■ Алдыннан килсәң тешләр, артыннан килсәң тибәр ○ 2457 ● 2858; 2965; 2995; 4311; +10731; 11684; 12338 +ТИБӘРМӘ (1) ■ Тибәгәнгә тибәрмә, кабаганга кабарма ○ 5630 +ТИБЕНГЕДӘН (1) ■ Тибенгедән тир китмәс ○ 7070 +ТИБЕНЕП (1) ■ Зимагур белән тавык икесе дә, кайда ни тибенеп тапса, шуны ашар ○ 5797 +ТИБЕНСӘ (1) ■ Тавык тибенсә, чүп чыга ○ 4323 +ТИБЕП (1) ■ Атның аламасы кеше тибеп үтерә ○ 2569 +ТИБЕШӘ (1) ■ Кусаң тибешә, бавыннан тартсаң буыла ○ 2440 +ТИБЕШЕР (1) ■ Авылдаш атлар ерактан кешнәшер, якыннан тибешер ○ 2448 +ТИБЕШКӘК (2) ■ Күтәрәм дип сыердан бизмә, тибешкәк дип аттан бизмә ○ 3172 ● 3174 +ТИБЕШКӘН (2) ■ Ат белән тибешкән тайның аягы сынар ○ 2487 ● 2686 +ТИБЕШСӘҢ (1) ■ Тибешсәң дә, тиң булсын ○ 12766 +ТИБЕШТЕРЕР (1) ■ Байтал яманы ике айгырны тибештерер ○ 2818 +ТИБРӘНӘ (1) ■ Туй дигәндә түмгәк тә тибрәнә ○ 13290 +ТИБҮ (1) ■ Куыш карбыз тибү ○ 1634 +ТИБҮЕ (1) ■ Юаш атның тибүе каты булыр ○ 2698 +ТИБҮЧӘН (1) ■ Яшь тай тибүчән була ○ 2868 +ТИГӘН (5) ■ Кырмавык үзенә тигән һәркемгә ябыша ○ 1288 ● 3927; 9271; 12120; 12225 +ТИГӘНӘДӘН (1) ■ Бер тигәнәдән ике көчек ашамый ○ 3804 +ТИГӘНӘК (16 | 1) ■ Гөлдән - тигәнәк, тигәнәктән гөл чыкмас ○ 1273 ● 1306 (2); 1307-1310; +4106; 7192; 11374; 11638; 11683; 12337; 13357:2; 15547; 15923; 16074 +ТИГӘНӘККӘ (1) ■ Тигәнәккә күз тими ○ 1311 +ТИГӘНӘКЛЕ (1) ■ Тиген тигәнәкле була ○ 7976 +ТИГӘНӘКТӘН (2) ■ Судан сүзсез, тигәнәктән тәбәнәк ○ 531 ● 1273 +ТИГӘНӘЛЕГЕН (1) ■ Сандугач та үзе бала чыгарган тигәнәлеген сагынып сайрый, ди ○ 4101 +ТИГӘНГӘ (1) ■ Тигәнгә - тиен башы, тимәгәнгә - куян башы ○ 2334 +ТИГӘНДӘ (3) ■ Кул тигәндә ор да сук ○ 5588 ● 10595; 10601 +ТИГӘНЕ (1) ■ Ит тураганга - сөйгәне, карап торганга - тигәне ○ 9242 +ТИГӘНЕН (1) ■ Пычагы бар сөйгәнен җияр, пычагы юк тигәнен җияр ○ 9946 +ТИГӘННЕ (1) ■ Тимәгәнгә тимә, тигәнне тиген калдырма ○ 5631 +ТИГӘНЧЕ (1) ■ Иңкәйгәнгә иңкәй башың җиргә тигәнче, чалкайганга чалкай башың күккә +җиткәнче ○ 11989 +ТИГЕЗ (19 | 1) ■ Тәгәрәгән таш тигез җирдә туктый ○ 168:2 ● 225; 752; 2594; 2788; 2939; 6240; +6929; 6983; 7266; 7315; 8039; 10484; 10820; 10901; 10917; 12307 (2); 14927; 16897 +ТИГЕЗЕР (2) ■ Чукмарны ора алмаган үзенә тигезер ○ 5647 ● 15993 +ТИГЕЗЛӘНМИ (1) ■ Ачу килгән белән дөнья тигезләнми ○ 12436 +ТИГЕЗЛӘНСӘ (1) ■ Тормыш, бик тигезләнсә, бер җиреннән кителә ○ 14749 +ТИГЕЗЛЕК (1) ■ Тилегә бар җирдә дә тигезлек ○ 11656 +ТИГЕЗМӘС (1) ■ Асыл шоңкар, каз алса, канатын канга тигезмәс ○ 4189 +ТИГЕН (10) ■ Иксәң иген, ашарсың тиген ○ 1411 ● 5631; 6306; 7800; 7976; 9348; 9349; 13194; +13205; 14934 +ТИГЕНГӘ (1) ■ Тигенгә тел кыймылдаткан - тиле булып саналган ○ 15627 +ТИГЕННЕ (1) ■ Тигенне яратмасаң, хакын түләп ал ○ 7977 +ТИДЕ (2) ■ Каргага аттым - бозауга тиде ○ 4015 ● 10595 +ТИДЕРӘ (3) ■ Атсаң тидерә ат, атмасаң кулың тарт ○ 5541 ● 5640; 5644 +ТИДЕРГӘН (2) ■ Сукыр аучы кыек атып туры тидергән төсле ○ 2029 ● 5926 +ТИДЕРДЕМ (1) ■ Кыек атып туры тидердем ○ 5697 +ТИДЕРЕР (1) ■ Мәргән, кәкре атса да, туры тидерер ○ 5602 +ТИДЕРМӘ (2) ■ Ерак дип ханга тел тидермә, кулы җитәр; начар дип ирне тиргәмә, каруы җитәр +○ 5793 ● 5912 +ТИДЕРМӘС (1) ■ Яхшы ат үзенә камчы тидермәс ○ 2721 +ТИДЕРМӘСЛӘР (1) ■ Бохарага барса, аны аягын җиргә тидермәсләр иде ○ 11012 +ТИДЕРМӘҮ (1) ■ Җил-яңгыр тидермәү ○ 1244 +ТИДЕРҮ (1) ■ Күлмәккә төзәп, күләгәгә тидерү ○ 8978 +ТИДЕРҮЕННӘН (1) ■ Мәргәннең угыннан беленми, тидерүеннән беленә ○ 5603 +ТИЕН (52 | 3) ■ Кышка каршы тиен дә запас җыя ○ 872 ● 894; 1604; 1916, :1; 2044; 2239:2, :2; +2327; 2334; 2428; 2755; 4935 (2); 5961; 6332; 6641; 6750; 7064; 7454; 7777; 7778 (2); 7779 (2); +7788 (2); 7790; 7800; 7801 (2); 7802; 7803; 7808; 7826; 7829 (2); 7830 (2); 7831-7833; 7835; +7837; 7840; 8058; 8601; 9105; 9427 (2); 10760; 11511; 11565; 16268 (2) +ТИЕНГӘ (2) ■ Тисә - тиенгә, тимәсә - ботакка ○ 2345 ● 10760 +ТИЕНГӘН (1) ■ Эш сөйгән - сөенгән, рәхәтенә тиенгән ○ 6174 +ТИЕНДӘЙ (1) ■ Иске бер тиендәй чәчрәп чыгу ○ 7834 +ТИЕНЕ (1) ■ Үз бер тиене бер тиен ○ 7840 +ТИЕНЕҢ (1) ■ Кешенең мең тәңкәсеннән үз бер тиенең яхшы ○ 7792 +ТИЕНЛЕК (4 | 2) ■ Биш тиенлек куян, ун тиенлек зыян ○ 2239 (2) ● 2239:1 (2); 9864 (2) +ТИЕННӘН (3) ■ Мал - колыннан, акча - тиеннән ○ 2386 ● 7692; 7794 +ТИЕННЕ (2) ■ Бер тиенне күпме шомартсаң да алтын булмый ○ 7780 ● 7803 +ТИЕННЕҢ (1) ■ Бер тиеннең бәясен белмәгән бер тәңкәне күрмәс ○ 7781 +ТИЕН-ТИЕН (1) ■ Тамчы-тамчы күл була, тиен-тиен сум була ○ 7798 +ТИЕП (1) ■ Карап торуга - ир, тиеп карасаң - чир ○ 13586 +ТИЕШ (2) ■ Ир белән хатынның тавышы юрган астыннан чыкмаска тиеш ○ 13820 ● 15899 +ТИЕШЛӘР (1) ■ Бер-берсен яратышкан кешеләр, мәхәббәтләре сүрелмәсен өчен, бераз аерылып торырга тиешләр, ди ○ 12669 +ТИЕШЛЕ (1 | 1) ■ Тол хатынның бусагасы көмештән булса да, аңар хәер тиешле ○ 13679:1 +● 15544 +ТИЕШЛЕНЕКЕ (1) ■ Туй - тиешленеке, бәйрәм - барчаныкы ○ 13296 +ТИЕШСЕЗ (2) ■ Тел - кылыч: тиешсез җирдә тый, тиешле җирдә кый ○ 15544 ● 16100 +ТИЕШСЕЗГӘ (1) ■ Тиешсезгә сөйләү - ташка тары чәчү ○ 16073 +ТИҖАРӘТ (1) ■ Һәм зиярәт, һәм тиҗарәт ○ 8081 +ТИЗ (68) ■ Тиз аккан тиз туктар ○ 467 (2) ● 555; 563; 632; 934; 1108; 1149; 1200 (2); 1266; 1292; +1293; 1693; 1707; 1711; 1816 (2); 1926; 1973; 2651; 2659; 2709; 2731; 3297; 3399; 3768; 6029; +6563; 7060; 7074; 7861; 7948; 8211; 8489 (2); 8810; 9503; 9895; 9916; 10015; 10097; 10397; +10428; 10440; 10687; 10690; 11239 (2); 11507; 11786; 11817; 11920; 11978; 12148 (2); 12516 (2); +12767 (2); 14221; 14326; 14831; 15283; 15325; 16170; 16567; 16622 +ТИЗӘГЕ (4) ■ Кар астыннан карга тизәге дә табылмас ○ 1091 ● 3729; 4782; 9723 +ТИЗӘГЕНӘ (1) ■ Бер сыерның тизәгенә ун сыер таеп егылган ○ 3159 +ТИЗӘК (8) ■ Тышы бизәк, эче тизәк ○ 655 ● 2875; 2899; 3955; 3990; 4001; 4817; 8768 +ТИЗӘККӘ (3) ■ Тирес эзләгән чучка тизәккә юлыгыр ○ 2903 ● 3724; 12341 +ТИЗӘКЛӘГӘЧ (1) ■ Төлке үз өнен тизәкләгәч, бурсык оясына күчә ○ 2307 +ТИЗӘКТӘ (1) ■ Сандугачның күзе тирәктә, карганыкы - тизәктә ○ 4111 +ТИЗӘКТӘН (1) ■ Карга белән кунышсаң, борының тизәктән котылмас ○ 3954 +ТИЗГЕР (1) ■ Сизгер кеше - тизгер кеше ○ 11928 +ТИЗЛӘГӘН (1) ■ Тизләгән - бәлане үзе эзләгән ○ 11931 +ТИЗНЕҢ (1) ■ Ашы тизнең эше тиз ○ 6029 +ТИЗРӘК (9) ■ Кортлар, тизрәк бал җыегыз, чебен агагызның ашыйсы килгән! ○ 4784 ● 8173; +8218; 8546; 9535; 9847; 10555; 14813; 15426 +ТИК (52 | 1) ■ Тик торганнан чыкан чакмый ○ 1312 ● 1448; 1700; 1752; 1992; 2270; 3137; 3819; +4099; 4161; 4180; 4744; 4782; 4854; 6129, :1; 6130-6136; 6200; 6234; 6304-6308; 6392; 6438; +6574; 6631; 8490; 9711; 9734; 10687; 11561; 11867; 12518; 12549; 13789; 14976; 15124; 15188; +15484; 15608; 15628; 16033; 16235; 16310; 16641 +ТИКӘНЕН (1) ■ Гөлен яраткач, тикәнен дә ярат ○ 1274 +ТИКӘНСЕЗ (2) ■ Гөл тикәнсез булмый ○ 1269 ● 1313 +ТИККӘ (1) ■ Тиле тиккә кызар ○ 11637 +ТИКЛЕ (2) ■ Каештан: "Ничә яшькә тикле чыдыйсың?" - дип сорагач: "Минем яшемне майдан +сора", - дигән ○ 7034 ● 13766 +ТИКМӘГӘ (1) ■ Этнең аягын тикмәгә сындырмыйлар ○ 3714 +ТИКШЕР (1) ■ Хатын алганда төсеннән бигрәк холкын тикшер ○ 13211 +ТИКШЕРӘ (3) ■ Ертык тишекне тикшерә, ә үзен кем тикшерә ○ 8857 (2) ● 10991 +ТИКШЕРЕЛМӘГӘН (1) ■ Кияү сыналмаган ат, тикшерелмәгән товар шикелле ○ 13419 +ТИКШЕРЕР (1) ■ Үз борын астын күрмәгән урман астын тикшерер ○ 10591 +ТИКШЕРМӘ (1) ■ Син кешене тикшермә, кеше сине тикшерсен ○ 12036 +ТИКШЕРМИ (1) ■ Үлем баен-ярлысын тикшерми ○ 15414 +ТИКШЕРМИЧӘ (1) ■ Аяк астын тикшермичә урман астын тикшерә ○ 10991 +ТИКШЕРСЕН (1) ■ Син кешене тикшермә, кеше сине тикшерсен ○ 12036 +ТИЛӘКӘ (1) ■ Тинтәккә тиләкә биреп, ярлының учагын боздырыр ○ 11773 +ТИЛГӘН (2) ■ Карга казганыр, тилгән кинәнер ○ 3957 ● 4226 +ТИЛГӘННӘН (1) ■ Чебиле тавык тилгәннән курка ○ 4343 +ТИЛЕ (61 | 3) ■ Ындырда илле кешегә эш табыла, тиле кешегә генә эш табылмый ○ 1467 ● 1567; +1620; 3816; 6136; 7222; 7881; 8488; 9821; 10311; 11427; 11434; 11439; 11443; 11445; 11533; +11570; 11571; 11575; 11610; 11627-11630; 11631, :1, :2; 11632-11637; 11638 (2); 11639 (2); +11640-11651; 11655; 11661:1; 11696; 11705; 11753; 11770; 11831; 12987; 13179; 13197; 13282; +15627; 15629; 16310; 16754 +ТИЛЕБӘРӘН (1) ■ Тилебәрән орлыгы ашаган ○ 1363 +ТИЛЕГӘ (17) ■ Бай белән тилегә күк - муеннан, диңгез - тубыктан ○ 7158 ● 9843; 11452; 11587; +11640; 11652-11660; 11662; 11831; 14830 +ТИЛЕДӘН (5) ■ Акыллыдан турысын әйттерә алмасаң, тиледән сора ○ 11460 ● 11641; 11661; +11663; 11664 +ТИЛЕЛӘР (1) ■ Тилеләр булмаса, акыллыга ни сан ○ 11665 +ТИЛЕЛӘРГӘ (1) ■ Тилеләргә кыңгырау таксалар, җизнең бәясе алтынга чыгар иде ○ 11666 +ТИЛЕЛЕГЕН (1) ■ Иплегә "ипле" дисәң - иплелеген арттырыр, тилегә "тиле" дисәң - тилелеген арттырыр ○ 11831 +ТИЛЕЛЕК (2) ■ Гомердә бер тилелек терсәгеңне тешләтер ○ 11551 ● 12871 +ТИЛЕМДӘГЕ (1) ■ Тилемдәге - телемдә ○ 15712 +ТИЛЕМЗӘК (1) ■ Тилемзәк җигән аекмас ○ 1314 +ТИЛЕНЕ (2) ■ Тилене иркәләсәң, башыңа менеп атланыр ○ 11667 ● 11668 +ТИЛЕНЕКЕ (1) ■ Тиленеке тишек ○ 11669 +ТИЛЕНЕҢ (6) ■ Акыллы өйләнгәнче тиленең улы булган ○ 11449 ● 11670-11674 +ТИЛЕҢ (1) ■ Кеше тилесе көлке китерә, үз тилең оят китерә ○ 11594 +ТИЛЕРМИЧӘ (1) ■ Көчек тилермичә үлми ○ 3810 +ТИЛЕРТӘ (2) ■ Йокы - симертә, акча - тилертә ○ 6652 ● 14776 +ТИЛЕРТКӘН (1) ■ Илерткән дә аракы, тилерткән дә аракы ○ 9827 +ТИЛЕСЕ (4) ■ Ил тилесе илгә тансык ○ 11567 ● 11594; 11754; 11777 +ТИЛЕСЕН (1) ■ Халык үз тилесен үзе саклый ○ 11699 +ТИЛМЕРМӘС (4) ■ Мәрмәр тапкан тилмермәс ○ 145 ● 300; 301; 1738 +ТИЛМЕРТӘ (1) ■ Авыр тормыш кешене тилмертә, җиңел тормыш кешене тилертә ○ 14776 +ТИЛЧӘ (2) ■ Нәсел - нәселгә, тилчә - тамырга ○ 14497 ● 15701 +ТИЛЧӘҢ (1) ■ Эшләп ки, эшләмәсәң тилчәң ки ○ 6228 +ТИМӘ (6) ■ Искегә тимә, исе чыгар ○ 576 ● 5257; 5631; 10725; 12756; 15322 +ТИМӘГӘН (5) ■ Тимәгән бүрәнәгә китереп чапмаслар ○ 1943 ● 1993; 4675; 4695; 5504 +ТИМӘГӘНГӘ (3) ■ Тигәнгә - тиен башы, тимәгәнгә - куян башы ○ 2334 ● 3816; 5631 +ТИМӘДЕ (1) ■ Күзгә күренде, кулга тимәде ○ 10511 +ТИМӘС (11 | 2) ■ Кәҗә мөгезе күккә тимәс, дөя койрыгы җиргә җитмәс ○ 3035 ● 3626; 3785; +4234, :1 (2); 5045; 6473; 9384; 10357; 10893; 11581; 14552 +ТИМӘСӘ (7) ■ Тисә - тиенгә, тимәсә - ботакка ○ 2345 ● 3895; 4942; 5705; 10851; 11691; 12299 +ТИМӘСӘҢ (2) ■ Син тимәсәң, ил тимәс ○ 5045 ● 12769 +ТИМӘСЕН (1 | 1) ■ Асылынсаң агачның биегенә асылын, аягың җиргә тимәсен ○ 1661:2 ● 16873 +ТИМӘСНЕ (1) ■ Тимәсне берәү дә сөймәс ○ 12768 +ТИМЕР (41 | 4) ■ Ташны таш белән ваталар, тимерне тимер белән игиләр ○ 180 ● 195; 260; 271; +290; 293-300; 304; 308; 323; 332; 334; 1879:1; 1942; 2053; 2865; 5033; 5273; 5484; 5624; 5628; +7757; 7769; 8730; 10229, :1, :2, :3; 11630; 11685; 12552; 13630; 14051; 15126; 15287; 15299; +15522; 15749; 15946 +ТИМЕРГӘ (2) ■ Тимергә көя төшми ○ 302 ● 305 +ТИМЕРДӘН (2) ■ Йөрәгең тимердән булса, хәнҗәрең агачтан булса да ярый ○ 11130 ● 14385 +ТИМЕРЕ (2) ■ Тимере бар тилмермәс, каены бар кайгырмас ○ 301 ● 1738 +ТИМЕРЕН (1) ■ Ярлының кара бодаен күсе ашагач, ышанмаганнар, байның сука тимерен ашаганга ышанганнар ○ 7496 +ТИМЕРКАЗЫК (3) ■ Акбүзат йолдыз, Күкбүзат йолдыз, Тимерказык бер ялгыз ○ 24 ● 76; 8279 +ТИМЕРКАЗЫККА (1) ■ Айга карап адашсаң, атыңны Тимерказыкка бәйлә ○ 18 +ТИМЕРЛЕ (2) ■ Тимерле чана аумас, таш күперне су алмас ○ 7071 ● 7171 +ТИМЕРЛЕГЕНДӘ (1) ■ Тимерче тимерлегендә үскән эт күк күкрәүдән курыкмый ○ 3529 +ТИМЕРНЕ (16) ■ Ташны таш белән ваталар, тимерне тимер белән игиләр ○ 180 ● 284; 294; +303-305; 311; 316; 5619; 8503; 11938; 12277; 12564; 14950; 16050; 16087 +ТИМЕРНЕҢ (2) ■ Тимернең ике башы да кызу ○ 306 ● 12881 +ТИМЕРЧЕ (9) ■ Ислемай кибетенә керсәң, исе йогар; тимерче алачыгына керсәң, корымы йогар +○ 285 ● 307-312; 3529; 13676 +ТИМЕРЧЕГӘ (2) ■ Тимерчегә күмерче юлдаш ○ 313 ● 6939 +ТИМЕРЧЕДӘ (1) ■ Тимерчедә пычак - унике кочак ○ 314 +ТИМЕРЧЕДӘН (1) ■ Җөйчедән җеп сорама, тимерчедән тимер сорама ○ 8730 +ТИМЕРЧЕНЕҢ (4) ■ Алтынчының бер органы - тимерченең мең органы ○ 265 ● 315; 1893; 9049 +ТИМИ (24) ■ Тау арада җил тими ○ 151 ● 177; 1186; 1238 (2); 1311; 1333; 1416; 1569; 1588; 2142; +2890; 3604; 3816; 4401; 4456; 4608; 6207; 10033; 10985; 12245; 13860; 15317; 16799 +ТИМИЛӘР (1) ■ Тик торган караулы тирәккә тимиләр ○ 1752 +ТИМИЧӘ (1) ■ Кыз олан - пыяла, тимичә дә уала ○ 12993 +ТИМТЕНСӘҢ (1) ■ Тимтенсәң дә кимсенмә ○ 14949 +ТИНТӘК (34) ■ Ике тинтәк, берексә дә, ил булмас ○ 4911 ● 6536; 6959; 11424; 11444; 11538; +11540; 11541 (2); 11563; 11564; 11583; 11584; 11586; 11622; 11675-11682; 11683 (2); 1168411686; 11732; 11739; 11848; 13997 (2); 14505 +ТИНТӘККӘ (5) ■ Илдә бер тинтәккә урын табыла ○ 11568 ● 11624; 11687; 11688; 11773 +ТИНТӘКНЕ (1) ■ Тинтәкне укытуы таш кисүдән авыррак ○ 11689 +ТИНТӘКНЕҢ (3) ■ Тинтәкнең акылы төштән соң төшәр ○ 11690 ● 11691; 11692 +ТИНТӘКСЕЗ (1) ■ Иген кибәксез булмас, ил тинтәксез булмас ○ 4905 +ТИНТЕРӘРСЕҢ (1) ■ Тинтәккә эләксәң, тинтерәрсең ○ 11688 +ТИНТЕРӘТӘ (2) ■ Бер тинтәк өйне тинтерәтә, ике тинтәк илне тинтерәтә ○ 11541 (2) +ТИҢ (17 | 2) ■ Агач белән агач тиң түгел ○ 1647 ● 2800; 6649; 7626 (2); 8277; 10384; 12343; +12672; 12766; 12770; 12783; 12852; 13194; 13357, :1, :2; 13677; 14904 +ТИҢГӘ (1) ■ Тисәң ти тиңгә, тимәсәң - читәнгә ○ 12769 +ТИҢЕ (6) ■ Ишәк - ише белән, тинтәк - тиңе белән ○ 11583 ● 11642; 11673; 12770; 13205; 14081 +ТИҢЛӘШМӘ (1) ■ Тиргәшчегә тиңләшмә, талашчыга таңланма ○ 16076 +ТИҢЧЕЛЕК (1) ■ Киңчелек булмый тиңчелек булмый ○ 7371 +ТИП (3) ■ Типсәң типкәнгә тип, юкса бүкәнгә тип ○ 5632 (2) ● 12459 +ТИПКӘЛӘСӘҢ (1) ■ Кеше баласы кешәнләсәң дә тормас, үз балаң типкәләсәң дә китмәс +○ 14187 +ТИПКӘЛӘҮДӘН (1) ■ Баланы иркәләү аны типкәләүдән яман ○ 13977 +ТИПКӘН (3) ■ Үлгән арысланны куян да барып типкән ○ 2066 ● 2839; 5029 +ТИПКӘНГӘ (1) ■ Типсәң типкәнгә тип, юкса бүкәнгә тип ○ 5632 +ТИПКӘННЕ (3) ■ Ат типкәнне ат күтәрә, тай типкәнне тай күтәрә ○ 2518 (2) ● 3453 +ТИПМӘГӘН (4) ■ Башыма тай типмәгән ○ 2869 ● 2993; 2998; 10331 +ТИПМӘС (2) ■ Ат типмәс димә, эт капмас димә ○ 2519 ● 2821 +ТИПСӘ (8) ■ Типсә тимер өзәрлек, басса бакыр өзәрлек ○ 332 ● 2821; 2857; 2858; 3232; 11684; +11685; 15126 +ТИПСӘҢ (3) ■ Эткә типсәң, егеткә тия ○ 3693 ● 5632; 14188 +ТИПСЕН (1) ■ Типсә дә, чиләк тутырып савым бирә торган сыер типсен ○ 3232 +ТИПТЕРГӘН (2) ■ Күп типтергән - үзен киптергән ○ 9840 ● 15115 +ТИПТЕРГӘНЧЕ (1) ■ Тинтәк белән типтергәнче аңлы белән таш ташы ○ 11676 +ТИПТЕРЕП (1) ■ Типтереп яшәүнең башы көлкенеч, ахыры үкенеч ○ 6673 +ТИР (15) ■ Игенне җир уңдырмый, тир уңдыра ○ 1404 ● 1451; 6137; 6149; 6524; 6525; 6534; +6561; 7070; 7160; 7693; 7800; 10806; 11441; 14930 +ТИРАГЫ (1) ■ Ялкауның тирагы иртә килмәсә кич килә ○ 6604 +тирәген → тал-тирәген +ТИРӘДӘ (1) ■ Карганың бар дөньясы агач башында, балалары тирәдә ○ 3995 +ТИРӘК (18) ■ Корыган тирәк су янында да яшәрмәс ○ 1743 ● 1753-1755; 1770; 1944; 4450; 4891; +5487; 5768; 5900; 5965; 8897; 11644; 11651; 13818; 14348; 16868 +ТИРӘККӘ (1) ■ Тик торган караулы тирәккә тимиләр ○ 1752 +ТИРӘКНЕ (1) ■ Кирәк тирәкне ега ○ 14911 +ТИРӘКНЕҢ (2) ■ Озын тирәкнең күләгәсе төбенә төшмәс ○ 1747 ● 1756 +ТИРӘКТӘ (1) ■ Сандугачның күзе тирәктә, карганыкы - тизәктә ○ 4111 +ТИРӘЛӘП (2) ■ Кыз тирәләп яучы сөйләр, эш тирәләп ялчы сөйләр ○ 13188 (2) +ТИРӘН (10 | 2) ■ Болганган су тирән күренер ○ 355 ● 411; 419; 468; 469; 493; 5028; 11078:2; +12000:3; 14409; 14505; 15248 +ТИРӘНГӘ (1) ■ Балык тирәнгә омтыла, кошлар биеккә оча ○ 4455 +ТИРӘНДӘ (1) ■ Чуртан - тирәндә солтан ○ 4520 +ТИРӘНЛЕГЕН (1) ■ Ата-ана йөрәгенең тирәнлеген балалар белми ○ 14396 +ТИРӘНЛЕК (1) ■ Тирәнлек - диңгездә, зирәклек - гыйлемдә ○ 16656 +ТИРӘННЕ (3) ■ Балык тирәнне эзли, әдәм яхшыны эзли ○ 11078 ● 12947; 16969 +ТИРӘНРӘК (3 | 2) ■ Кешегә баз казыма, үзең төшәрсең; казысаң, тирәнрәк казы - чыга алмассың ○ 131 ● 202; 4560; 11078:1; 12000:5 +ТИРӘСЕ (1) ■ Балта остасының үз йорт тирәсе һаман җимерек ○ 1895 +ТИРӘСЕНДӘ (5) ■ Аның тирәсендә талкан коры, су салкын ○ 494 ● 2422; 4718; 9266; 16801 +ТИРӘСЕНДӘГЕ (1) ■ Сыер үз йорт тирәсендәге чирәмне ашамый ○ 3198 +ТИРӘСЕННӘН (1) ■ Төлкенең хәйләкәрлеге кетәк тирәсеннән күп узмый ○ 2315 +ТИРӘ-ЯГЫҢ (1) ■ Тирә-ягың яу булсын, йортың эче сау булсын ○ 8288 +ТИРБӘНМӘС (1) ■ Җилсез кура тирбәнмәс ○ 1204 +ТИРБӘТӘ (1) ■ Өстән бишек тирбәтә, астан баланы чеметә ○ 14105 +ТИРГӘВЕЧ (1) ■ Ир тиргәвеч булса, хатын үрләвеч була ○ 13836 +ТИРГӘЛ (2) ■ Акылсыздан макталганчы акыллыдан тиргәл ○ 11483 ● 12542 +ТИРГӘЛГӘНЧЕ (1) ■ Нахактан тиргәлгәнче хактан тиргәл ○ 12542 +ТИРГӘМӘ (1) ■ Ерак дип ханга тел тидермә, кулы җитәр; начар дип ирне тиргәмә, каруы җитәр +○ 5793 +ТИРГӘСӘ (1) ■ Акыллы, тиргәсә дә, тир чыгармас ○ 11441 +ТИРГӘҮДӘН (1) ■ Артык мактау тиргәүдән яман ○ 12422 +ТИРГӘШ (1) ■ Төтен күзгә керә, тиргәш күңелгә керә ○ 16104 +ТИРГӘШСӘҢ (1) ■ Алдашсаң - абруең китәр, тиргәшсәң - кадерең китәр ○ 15754 +ТИРГӘШЧЕГӘ (1) ■ Тиргәшчегә тиңләшмә, талашчыга таңланма ○ 16076 +ТИРГЕШ (2) ■ Тиргеш тигәнәк түгел - ябышмас ○ 16074 ● 16075 +ТИРДӘН (1) ■ Бәхет җирдән чыкмас, тирдән чыгар ○ 14837 +ТИРЕ (15) ■ Бүре тире суя, бүренең дә тиресен суялар ○ 2160 ● 2674; 5996; 6108; 6523; 7693; +7992; 8023; 10291; 10806; 11837; 11879; 12197; 16142; 16829 +ТИРЕДӘН (3) ■ Бер тиредән тун тек - мул тек ○ 2354 ● 8891; 17019 +ТИРЕЛӘРЕ (2) ■ Куян тиреләре базарда: "Исәнме, менә тагын күрештек", - дип әйтерләр, ди +○ 2257 ● 2277 +ТИРЕМ (1) ■ Күлмәктән тирлегем якын, тирлегемнән тирем якын ○ 8981 +ТИРЕН (1) ■ Ат эшләр - тирен чыгарыр, эт ятыр - телен чыгарыр ○ 2528 +ТИРЕНЕ (3) ■ Алтынны коя белмәгән эретер, тирене или белмәгән черетер ○ 264 ● 2348; 11943 +ТИРЕҢ (3) ■ Аша карының туйганчы, эшлә тирең тамганчы ○ 6025 ● 8061; 15652 +ТИРЕҢНЕ (1) ■ Бай булсаң, барың белән битеңне сөрт, ярлы булсаң җиңең белән тиреңне сөрт +○ 7163 +ТИРЕС (8) ■ Тирес түксәң җиреңә, ындырың тулыр игенгә ○ 1452 ● 2903; 4719; 4745; 4808; +7751; 9086; 11932 +ТИРЕСЕ (17) ■ Бер елга куян тиресе дә чыдый ○ 766 ● 2161; 2218; 2236; 2271; 2300; 2301; 2332; +2908; 3053; 3110; 3634; 3727; 7930; 10256; 10850; 11672 +ТИРЕСЕЗ (2) ■ Иләми күн булмас, тиресез тун булмас ○ 2358 ● 8721 +ТИРЕСЕН (15) ■ Аюны үтермәс борын тиресен сатмыйлар ○ 2092 ● 2108; 2160; 2162; 2278; +2310; 2404; 2966; 3039; 3185; 3704; 4245; 10819; 10874; 13039 +ТИРЕСЕНЕҢ (1) ■ Бүре тиресе янында сарык тиресенең йоны коелыр, имеш ○ 2161 +ТИРЕСЕННӘН (1 | 1) ■ Мулланың корсагы тугыз бозау тиресеннән теккән булыр, имеш +○ 17047 ● 17047:1 +ТИРЕСКӘ (3) ■ Ишәкне утка өндәсәң, тирескә чабар ○ 2983 ● 4719; 7114 +ТИРЕСЛӘҮНЕ (1) ■ Җир тиресләүне, мулла китерүне ярата ○ 17078 +ТИРЕСЛЕ (2) ■ Кунак килсә - таптыра, тиресле җирне саттыра ○ 10107 ● 13574 +ТИРЕСНЕ (1) ■ Тиресне калын түшәсәң, амбарың буш калмас ○ 1453 +ТИРЛӘМӘДЕМ-ПЕШМӘДЕМ (2) ■ Тирләмәдем-пешмәдем, утыз ел лашман эшләдем ○ 6309 +● 6310 +ТИРЛӘМӘСӘҢ (1) ■ Сабанда тирләмәсәң, ындырда чирләрсең ○ 1436 +ТИРЛӘМИ (1) ■ Мунча кергән тирләми чыкмас ○ 8624 +ТИРЛӘМИЧӘ (1) ■ Тирләмичә акча табылмый ○ 7804 +ТИРЛӘП (1) ■ Тирләп эшләсәң, аш тәмле була ○ 6138 +ТИРЛӘСЕН (1) ■ Ат тирләсен, чирләмәсен ○ 2520 +ТИРЛӘТӘ (1) ■ Җәйге эшләпә җилләтә, кышкы эшләпә тирләтә ○ 1018 +ТИРЛЕ (2) ■ Җирле боланны тирле колан куалаган ○ 2119 ● 10951 +ТИРЛЕГЕМ (1) ■ Күлмәктән тирлегем якын, тирлегемнән тирем якын ○ 8981 +ТИРЛЕГЕМНӘН (1) ■ Күлмәктән тирлегем якын, тирлегемнән тирем якын ○ 8981 +ТИРЛЕКНЕҢ (1) ■ Тиленең тиңе булмас, тирлекнең җиңе булмас ○ 11673 +ТИРЛИ (3) ■ Үшән ат тиз тирли ○ 2731 ● 2823 (2) +ТИРМӘН (2) ■ Бай өйдә ята, арты тирмән тарта ○ 7201 ● 11452 +ТИРЧӘН (2) ■ Кеше аты тирчән, кеше киеме керчән ○ 2658 ● 8781 +ТИРЬЯК (1) ■ Гыйрактан тирьяк килгәнче, елан чаккан ир үләр ○ 15213 +ТИРЬЯККА (1) ■ Кулыңдагы тирьякка ышанып агу эчмә ○ 15229 +ТИСӘ (24 | 5) ■ Чыбыгы тисә иелгән казыгы тисә калкыр ○ 1955 (2) ● 1992 (2); 2345; 3218; 3271; +3895; 4157 (2); 4234:1; 4854 (2), :1 (2); 5705; 6982; 9152; 10851; 14215, :1, :2; 14216; 14504; +15204; 15205; 15769; 17028 (2) +ТИСӘҢ (8) ■ Искегә тисәң исерерсең ○ 574 ● 575; 4635; 5239 (2); 12769; 14368 (2) +ТИСКӘРЕ (2) ■ Йонны тискәре якка сыйпау ○ 2431 ● 11932 +ТИШ (1) ■ Тирескә ишмә, уңайга иш, бәреп бәбәген тиш ○ 7114 +ТИШӘ (7) ■ Тамчы кечкенә генә - таш тишә ○ 1130 ● 1134; 3414; 7809; 10636; 12600; 16084 +ТИШӘР (3) ■ Акыллы тычкан ике тишек тишәр ○ 3398 ● 9441; 16087 +ТИШӘРЛЕК (1) ■ Теле туң җирне тишәрлек ○ 15699 +ТИШЕГЕ (5) ■ Иш - ише белән, тычкан - тишеге белән ○ 5438 ● 8358; 10466; 10545; 11212 +ТИШЕГЕН (2) ■ Иш - ишен табар, су - тишеген табар ○ 5441 ● 5442 +ТИШЕГЕНӘ (5) ■ Җир тишегенә кергән ○ 252 ● 253; 2344; 3416; 15439 +ТИШЕГЕННӘН (5) ■ Кое төбеннән караучыга күк бәләкәй, энә тишегеннән караучыга дөнья +бәләкәй ○ 32 ● 7281; 8357; 14753; 15167 +ТИШЕГЕҢ (1) ■ Иләк чулпыга: "Синең тишегең тугыз", - дигән ○ 9898 +ТИШЕК (30) ■ Акыллы тычкан ике тишек тишәр ○ 3398 ● 3405; 5114; 7123; 7135; 7625; 8258; +8271; 8289; 8290; 8360; 8380; 8705; 8813; 8856; 8870; 9044; 9056; 9711; 10353; 10458; 10522; +10647; 11254; 11669; 12289; 14062; 14190; 15045; 16315 +ТИШЕККӘ (2) ■ Бер тишеккә ышанган тычкан тиз тотылыр ○ 3399 ● 8871 +ТИШЕКЛЕ (4) ■ Тишекле таш җирдә ятмас ○ 184 ● 7805; 7837; 8922 +ТИШЕКНЕ (1) ■ Ертык тишекне тикшерә, ә үзен кем тикшерә ○ 8857 +ТИШЕКНЕҢ (1) ■ Итеге тишекнең чабатасы тишек ○ 9044 +ТИШЕКТӘН (3) ■ Ишек тишектән көлә ○ 8256 ● 8858; 13651 +ТИШЕЛӘ (4) ■ Тамчы-тамчы тамласа, каты таш та тишелә ○ 1133 ● 6725; 9981; 15330 +ТИШЕЛЕП (2) ■ Арпа әйтер: "Кырык биш көндә тишелеп чыгармын", - диер ○ 1519 ● 1574 +ТИШЕЛМӘГӘН (1) ■ "Дыр"ны чәчкәнгә илле ел, ди, һаман да тишелмәгән, ди ○ 15835 +ТИШЕЛСӘ (1) ■ Ат тоягы чабата түгел, тишелсә ямап булмый ○ 2522 +ТИШЕП (1) ■ Ахмакка гыйбадәт кылырга кушсаң, маңгаен тишеп бетерер ○ 11513 +ТИШКӘН (2) ■ Ишек кискән, тәрәзә тишкән ○ 8369 ● 11114 +ТИШМИ (3) ■ Булат булатны тишми ○ 277 ● 7346; 7594 +ТИШҮ (2) ■ Маңгай белән таш тишү ○ 10354 ● 10627 +ТИШҮЧЕ (1) ■ Тугыз өйнең түбәсен тишүче ○ 8377 +ТИЮ (2) ■ Берне сугып икегә тию ○ 5692 ● 10327 +ТИЮЕ (2) ■ Мылтыкның шартлавы шарт түгел, тиюе шарт ○ 5600 ● 15325 +ТИЯ (24) ■ Арттан атылган таш тубыкка тия ○ 110 ● 3489; 3685; 3693; 3948; 4979; 7103; 9692 (2); +10192; 10601; 10715; 10820; 13418; 13679; 14830 (2); 15159; 15171; 15318; 15321; 15637; +16082; 16775 +ТИЯГЕМӘ (2) ■ Сөягем тиягемә кайтсын ○ 5145 ● 10803 +ТИЯГЕН (1) ■ Ат әйләнеп тияген табар, су әйләнеп улагын табар ○ 2541 +ТИЯККӘ (2) ■ Тисә тияккә, тимәсә ботакка ○ 5705 ● 10294 +ТИЯР (27 | 2) ■ Кешегә таш атсаң, үз маңгаеңа тияр ○ 132 ● 175; 3339; 5635; 5680; 6213 (2); +6687; 7227; 7577 (2); 8771; 9271; 11691; 12002; 12108; 12299; 12386; 12389 (2), :1 (2); 13018; +14139 (2); 15204; 15205; 16115; 16284 +ТОВАР (14 | 1) ■ Мал белән товар иясен табар ○ 7377 ● 7434; 7457; 7859; 7864; 7865; 7955; +7957:2; 7978 (2); 8006 (2); 8007; 10674; 13419 +ТОВАРДАЙ (1) ■ Баксаң багардай, базардагы товардай ○ 8029 +ТОВАРНЫ (3) ■ Асыл товарны мыскаллап кына саталар ○ 7866 ● 7979; 7980 +ТОВАРЫНА (1) ■ Товарына күрә базары ○ 7981 +ТОЕЛА (2) ■ Адашкан кешегә эт өргән тавыш сандугач сайравыннан да ләззәтлерәк тоела +○ 6718 ● 11992 +ТОЕЛМЫЙ (1) ■ Яңа ай, тотылса да, тоелмый калыр ○ 75 +ТОЕЛСА (1) ■ Дусларның теле каты тоелса да, күңеле йомшак була ○ 5386 +ТОЕЛЫР (1) ■ Бик зур акыллы кеше юләрсымак тоелыр ○ 11545 +ТОЗ (49) ■ Суга салган тоз кебек югалган ○ 524 ● 1641; 3210; 4335; 7225; 8057; 8660; 9139; 9155; +9164; 9205; 9233 (2); 9331; 9350-9354; 9359 (2); 9426; 9497; 9498; 10833; 11032; 11042; 11381; +11624; 12941-12943; 12957; 12994; 13038; 13064; 13070; 13077; 13086; 13271; 13346; 13363; +13861 (2); 13884; 15367; 15561; 15919; 16389 +тоз → икмәк-тоз, ипи-тоз, он-тоз +ТОЗАГЫ (4) ■ Һәр җирнең үз тозагы белән тоталар ○ 221 ● 2318; 3859; 12515 +ТОЗАГЫН (1) ■ Тозагын кормас борын көртлеген ашый башлама ○ 4047 +ТОЗАГЫНА (1) ■ Үрмәкүч тозагына үрдәк эләкмәс ○ 4431 +ТОЗАК (5) ■ Һәр җәнлеккә тозак бар ○ 2027 ● 2258; 3844; 4166; 4835 +ТОЗАККА (4) ■ Канаты бәйсез азат кош җирдәге тозакка үзе төшәр ○ 3837 ● 6342; 12339; 15910 +ТОЗАКНЫ (1) ■ Куян тозакны онытса да, тозак куянны онытмый ○ 2258 +ТОЗАКЧЫ (2) ■ Тозакчы күренмәс, җимен күрсәтер ○ 2020 ● 3872 +ТОЗГА (2) ■ Ат тозга килә ○ 2521 ● 13405 +ТОЗДАЙ (2) ■ Ачы булсаң, тоздай бул; татлы булсаң, балдай бул ○ 9114 ● 9355 +ТОЗДАН (3) ■ Торма ачуын тоздан алу ○ 1640 ● 13387; 15698 +ТОЗ-ИКМӘК (1) ■ Килгәнне өеңә керт, алдына тоз-икмәк куй ○ 10076 +ТОЗЛАМЫЙЛАР (1) ■ Кызны чапчакка салып тозламыйлар ○ 13019 +ТОЗЛАУ (1) ■ Артык тозлау аздан яман ○ 9108 +ТОЗЛЫ (7) ■ Тозлы җирдә чүп үсми ○ 185 ● 3204; 7342; 9356; 14750; 15197; 16077 +ТОЗЛЫГЫ (2) ■ Арзанлы итнең тозлыгы татылмый ○ 9106 ● 9348 +ТОЗЛЫК (1) ■ Ашыңа тозлык түгелмен ○ 9440 +ТОЗНЫ (1) ■ Ат басмыймын дигән җирне өч басар, ир татымыймын дигән тозны өч татыр ○ 13446 +ТОЗНЫҢ (2) ■ Аптекада тозның кадагы кырык тиен ○ 9105 ● 9357 +ТОЗСЫЗ (15) ■ Дуссыз баш - тозсыз аш кебек ○ 5401 ● 6111; 6117; 9205; 9221; 9693; 11392; +13236; 13346; 13670; 13772; 14782; 15728; 16077; 16398 +ТОЗСЫЗНЫ (1) ■ Тозсызны күзсез дә белә ○ 15304 +ТОЗ-ТОЗ (1) ■ Егет үләр кыз-кыз дип, тәвә үләр тоз-тоз дип ○ 13084 +ТОЗЫ (3) ■ Очсызның тозы татымас ○ 7951 ● 9485; 16036 +ТОЗЫН (1) ■ Кеше ашының тозын татыма ○ 9274 +ТОЙДЫР (1) ■ Бирсәң - туйдыр, суксаң - тойдыр ○ 8132 +ТОЙМАС (2) ■ Акча чыкканны ир тоймас, тир чыкканны тире тоймас ○ 7693 (2) +ТОЙМЫЙ (1) ■ Тир чыкканны тире тоймый ○ 10806 +ТОЙСА (1) ■ Эт, үзенә булышлык тойса, бүрене ертыр ○ 3678 +ТОКМАЧ (6) ■ Үзендә умач умаган, күршесенә кереп токмач кискән ○ 5282 ● 9179; 9406; 9500; +9720; 13382 +ТОКМАЧЫННАН (1) ■ Уңган килен - токмачыннан билгеле ○ 13390 +ТОКМАЧЫҢНЫ (1) ■ Туйда туйган күпкә бармас, кайт та токмачыңны бас ○ 13319 +токы → такы-токы +ТОКЫМ (1) ■ Токым токымга тарта ○ 14506 +ТОКЫМГА (1) ■ Токым токымга тарта ○ 14506 +ТОКЫМНАН (1) ■ Начар токымнан яхшы нәсел көтмә ○ 2398 +ТОКЫМЫ (5) ■ Токымы яман туганын сыйламас ○ 14507 ● 14645 (2); 16013 (2) +ТОЛ (14 | 1) ■ Тол әмәлнең башы көлкенеч, ахыры үкенеч ○ 6139 ● 12709; 13137; 13677; 13678; +13679, :1; 13680-13684; 13686; 16473 (2) +ТОЛЛЫГЫН (1) ■ Тол хатын - тулган ай, толлыгын сакламаса, йолдызга турала ○ 13678 +ТОЛНЫҢ (2) ■ Толның ирене чабырса да, "шайтан үпкән" диерләр ○ 13685 ● 13686 +ТОЛПАР (5) ■ Яман атны яхшы баксаң, толпар булыр ○ 2707 ● 2795; 2799; 2964; 14553 +ТОЛПАРГА (1) ■ Толпарга тиң ат булмас ○ 2800 +ТОЛПАРДАН (1) ■ Толпардан - тояк, шоңкардан кыяк калыр ○ 2801 +ТОЛПАРНЫҢ (1) ■ Толпарның утлавы бер булса да, атлавы башка ○ 2802 +ТОЛЫБЫ (1) ■ Бүре толыбы бар кеше юлдашының туңганын белмәс ○ 6913 +ТОЛЫГЫ (1) ■ Тоз - толыгы белән, кыз - кылыгы белән ○ 13038 +ТОЛЫКМАНЫ (1) ■ Толыкманы тугыз пот, алыкманы алты пот ○ 7982 +ТОЛЫП (5) ■ Урман - ярты тун, кулыңа тукмак тотсаң - толып ○ 1862 ● 8934; 8949; 13677; 13681 +ТОЛЫПТАН (1) ■ Толыптан тун чыкты ○ 8983 +ТОМА (1) ■ Байның улы сыңар күзле булса, ялчысы тома күзсез ○ 5739 +ТОМАЛАМАСАҢ (1) ■ Карга баласының авызын таш белән томаламасаң, карылдаудан туктамас ○ 3953 +ТОМАЛАНА (1) ■ Туй дигәндә кояш томалана, ди ○ 13289 +ТОМАЛЫЙ (1) ■ Кисмәкнең ярыгын томалый алмассың ○ 9933 +ТОМАН (6) ■ Тау башында томан күп ○ 152 ● 1140; 1141; 1191; 6723; 13437 +ТОМАНЛЫ (1) ■ Томанлы көн төлке узар, буранлы көн бүре узар ○ 2292 +ТОМАНЫ (1) ■ Биек тауның томаны да биек ○ 118 +ТОМАУ (1) ■ Мәхәббәткә томау тыгызламый ○ 12735 +ТОМШЫГЫ (4) ■ Торна каурыен салган - аяклары да томшыгы калган ○ 4133 ● 4456; 4510; +ТОМЫРСАҢ (1) ■ Ярсаң ике, томырсаң өч булырлык ○ 8072 +ТОМЫРЫГЫМ (1) ■ Бака да: "Комырыгым, томырыгым - оҗмах", - дигән, ди ○ 4561 +ТОМЫРЫК (2) ■ Томырык күлдә корт уйнар ○ 470 ● 8291 +ТОН (1) ■ Тон угылга тун тияр, актыгына ат тияр, уртанчыга ук та юк, чук та юк ○ 14139 +ТОНА (1) ■ Идел башыннан болгана, тамагыннан тона ○ 381 +ТОНАР (1) ■ Су болганыр да тонар, ил болганыр да тынар ○ 5046 +ТОНГАН (1) ■ Тонган йомыркадан бәбкә чыкмас ○ 4336 +ТОНМАСЫН (1) ■ Акча күргәч күзең тонмасын ○ 7679 +ТОНМЫЙ (1) ■ Бер болганмый су да тонмый ○ 347 +ТОНЫК (2) ■ Тонык күлдә корт була, корт булмаса, чурт була ○ 471 ● 1368 +ТОНЫКНЫ (1) ■ Балык агымны ярата, бака - тоныкны ○ 4443 +ТОПОЛЬ ( | 1) ■ Балык - башыннан, тополь үзәгеннән чери ○ 4449:2 +ТОР (26) ■ Әнә килә трактор, сука бабай карап тор ○ 1474 ● 3744; 3948; 4302; 4404; 5071; 5089; +5153; 5176; 5179; 5181; 5278; 6134; 6954; 8336; 10543 (2); 12140; 12203; 12456; 15429 (2); +16222; 16235; 16947 (2) +ТОРА (43 | 2) ■ Усак яфрагы көндәшле хатыннар шикелле: җилсез көндә дә кыймылдап тора +○ 1759 ● 2081; 2294; 2329; 2399:1; 2441:1; 3559; 3819; 4099; 4161; 4304; 4747; 5607; 6581; 6740; +6760; 7818 (3); 9454; 9975; 10213; 10516; 10637; 10830; 11047; 11111; 11796 (2); 12467; 12913; +13719; 13720; 14008; 14052; 14053; 14109; 14748 (2); 15286; 15365; 16535; 16551; 16577 (2) +ТОРА-БАРА (2) ■ Шундый-шундый эшләр, тора-бара нишләр ○ 6314 ● 13568 +ТОРАБЫЗ (1) ■ Ярлылыкның солын алдык - байдан артык торабыз ○ 7536 +ТОРАЛАР (2) ■ Пар күгәрченнәрдәй гөрләшеп торалар ○ 4056 ● 9670 +ТОРАЛМЫЙ (4) ■ Кортлы кәҗә ышкынмыйча торалмый ○ 3013 ● 4176; 5300 (2) +ТОРАМ (3) ■ Бар чагында - порам, юк чагында - алай да торам ○ 7635 ● 10876; 15430 +ТОРАСЫ (4) ■ Күршегә кереп торасы түгел ○ 5270 ● 5942; 8436; 13064 +ТОРАСЫҢ (1) ■ Тыныч торасың килсә, кешене тыныч тот ○ 5637 +ТОРА-ТОРА (2) ■ Тора-тора да, тагын бер китереп ора ○ 1142 ● 13589 +ТОРБА (1) ■ Буш торба белән ат тотылмас ○ 9892 +ТОРГАН (63 | 1) ■ Бата торган - еланга да тотына ○ 345 ● 446; 472; 738; 827; 828; 944; 1272; +1700; 1752; 1769; 2081 (2); 2323; 2388; 2676; 3053; 3224; 3232; 3525; 3943; 3944; 4137; 4169; +4608; 4781; 5042; 5124; 5854 (2); 6080; 6129:1; 6304; 6377; 6415; 6438; 6598; 8036; 8490; 8529; +8544; 8552; 8580; 8757; 8973; 9490; 10024; 10690; 10982; 11150; 11285; 11840; 12888; 13156; +13167; 13168; 13761; 15427 (2); 15487; 15937; 16418; 16566; 16945 +ТОРГАНГА (4) ■ Иртә торганга ике өлеш ○ 829 ● 6130; 9242; 16619 +ТОРГАНДА (4) ■ Атыңны йөреп торганда камчыла ○ 2619 ● 4744; 6305; 15841 +ТОРГАННАН (6) ■ Тик торганнан чыкан чакмый ○ 1312 ● 6131; 6799; 10442; 11313; 16310 +ТОРГАННЫҢ (2) ■ Иртә торганның эше үрчи, төн йокламаганның юлы үрчи ○ 830 ● 6132 +ТОРГАНЧЫ (8) ■ Тик торганчы буш эшлә ○ 6133 ● 6134; 6306; 8336; 11116; 11298; 11330; 11445 +ТОРГАНЫ (2) ■ Иртә торган карга ашап туя, соң торганы борынын кыра ○ 3943 ● 5906 +ТОРГАНЫН (1) ■ Сарыкның ничә сум торганын бүре каян белсен ○ 2200 +ТОРГАНЫНА (1) ■ Туганына сөенмә, торганына сөен ○ 14057 +ТОРГАНЫҢНЫҢ (1) ■ Дөньяда торсаң, торганыңның эзе калсын ○ 14736 +ТОРГАЧ (5) ■ Тычкан, казына торгач, мәчене китереп чыгарган ○ 3409 ● 8432; 9311; 9341; 15484 +ТОРГЫЗЫП (2) ■ Читкә китсәң, йортыңны-җиреңне торгызып кит ○ 5088 ● 8301 +ТОРЛАКСЫЗ (1) ■ Торлаксыз үскән колын мизгелсез юшап, мизгелсез утлар ○ 2846 +ТОРЛАКТАГЫ (1) ■ Торлактагы мал - кулдагы мал, аулактагы мал - юлдагы мал ○ 2405 +ТОРМА (13) ■ Берәүгә торма кирәк, берәүгә хөрмә кирәк ○ 1592 ● 1616; 1621; 1640; 1641; 4139; +8001; 9353; 10839; 11750; 12448; 13259; 13387 +ТОРМАГА (1) ■ Һавадагы торнага кулымны тотып тормага ○ 4144 +ТОРМАГАН (2 | 1) ■ Тик тормаган тук торган ○ 6129:1 ● 7064; 15628 +тормаган → йөрмәгән-тормаган +ТОРМАДАН (2) ■ Керән тормадан татлы булмас ○ 1606 ● 9272 +ТОРМАДЫ (1) ■ Китеп күләгәсе күмелеп тормады ○ 10832 +ТОРМАНЫҢ (1 | 1) ■ Ачы торманың сирәге яхшы ○ 1589 ● 1589:1 +ТОРМАС (36 | 1) ■ Айның йөзе тулы булып күп тормас ○ 23 ● 1462:3; 4180; 4508; 4555; 4889; +4910; 5829; 7161; 7597 (2); 7765; 7964 (2); 8504; 9588; 9972; 10168; 10743; 11681; 11857; 11867; +12135; 12147; 12844; 13208 (2); 14097; 14173; 14187; 14188; 14607 (2); 15188; 15602; 15865 (2) +ТОРМАСА (1) ■ Ябулы атта ял торыр, ял тормаса, җан торыр ○ 2699 +ТОРМАСЫН (1) ■ Кануның кан булмасын, күңелеңдә елан тормасын ○ 5815 +ТОРМАУ (4) ■ Олтырагына да тормау ○ 9083 ● 11024; 12480; 16025 +ТОРМЫЙ (38) ■ Ай гел болыт артында гына тормый ○ 5 ● 17; 53; 72; 804; 1673; 1823; 2338; +2361; 3046; 5197; 5249; 5609; 6307; 7653 (2); 8631; 8638; 8761; 9592; 9711; 9888; 9901; 9963; +11362; 11572 (2); 12325; 12566; 13066; 14412 (2); 14722; 14723; 14826; 14827; 14939; 15679 +ТОРМЫЙЛАР (2) ■ Җилгә сәнәк белән каршы тормыйлар ○ 1194 ● 15058 +ТОРМЫЙМ (1) ■ Тик тә тормыйм, бик тә кырмыйм ○ 6308 +ТОРМЫШ (20) ■ Ялгыз тормыш - шайтан ормыш ○ 5103 ● 8304; 13206; 13550 (2); 13744 (2); +13764; 13833; 14151 (2); 14703; 14748-14751; 14773; 14776 (2); 16602 +ТОРМЫШЛАНГАН (1) ■ Тормышланган - төпләнгән ○ 13207 +ТОРМЫШНЫ (1) ■ Тормышны ничек башласаң, шул юл белән китәр ○ 14752 +ТОРМЫШНЫҢ (1) ■ Баланың бишеге - тормышның ишеге ○ 13989 +ТОРМЫШТАН (1) ■ Һәркемнең тормыштан өлеше бар, аласы көмеше бар ○ 14759 +ТОРМЫШЫ (3) ■ Өйләнмәгән өйсез булыр, тормышы көйсез булыр ○ 13234 ● 14064; 14972 +ТОРМЫШЫН (2) ■ Җир тормышын балык белмәс ○ 4531 ● 7244 +ТОРМЫШЫНДА (1) ■ Укыткан - белдергән, тормышында юл биргән ○ 16676 +ТОРМЫШЫНЫҢ (1) ■ Иле юкның җире юк, тормышының юне юк ○ 4972 +ТОРМЫШЫҢ (2) ■ Колхозың бай булса, тормышың җай булыр ○ 6090 ● 13610 +ТОРМЫШЫҢДА (1) ■ Теләгең саф булса, тормышыңда тап булмас ○ 11284 +ТОРНА (14) ■ Мал иясе - таз торна ○ 2382 ● 4130; 4132-4137; 4142; 4143; 4145; 4376; 7382; 7456 +ТОРНАГА (3) ■ "Кар" дисәң каргага барып тия, "тор" дисәң - торнага ○ 3948 ● 4139; 4144 +ТОРНАДАН (3) ■ Кәҗә дә торнадан "ыштаның юк" дип көлгән ○ 3028 ● 4138; 4140 +ТОРНАНЫ (2 | 3) ■ Кулыңдагы кошны очырып, һавадагы торнаны эзләмә ○ 3862 ● 4141, :1, :2, :3 +ТОРНАНЫҢ (1) ■ Йөз чыпчык чырылдавыннан бер торнаның торылдап куюы артык ○ 4131 +ТОРСА (23 | 2) ■ Кое төптә булса да, сусаганны сугара; тау-таш өстә торса да, башка яный ○ 400 +● 1113; 1129; 1448; 2037; 2807; 3137; 3668; 5592; 5940; 6384; 7734; 10208; 10396; 11163; 12611; +12844; 13422; 13845; 13846; 15454; 15782; 15956; 16729:1 (2) +ТОРСАК (1) ■ Салада торсак, печән ашамыйбыз ләбаса ○ 5277 +ТОРСАЛАР (1) ■ Кычыткан чыпчыгы: "Үз өем, үз илем!" - дип сайрый икән. Моның өе кайда +дип карап торсалар, кычыткан арасында кычыткан ефәгеннән үргән оясына кереп киткәнен +күргәннәр ○ 4216 +ТОРСАМ (2) ■ Бака да: "Бакылдамый торсам, ярылам", - дигән ○ 4559 ● 9784 +ТОРСАҢ (10 | 1) ■ Иртә торсаң эш бетәр, соңга калсаң көч бетәр ○ 831 ● 6863; 8292; 12166:2; +13720; 13959; 14736; 15021; 15388; 15484; 15842 +ТОРСЫН (4) ■ Ашаганда колагың селкенеп торсын, эшләгәндә йөрәгең җилкенеп торсын +○ 6026 (2) ● 6264; 16208 +ТОР-ТОР (1) ■ "Тор-тор!" дан хәбәр килсә, йокыдан әмәл китәр ○ 6674 +ТОРУ (15) ■ Һава белән туенып тору ○ 108 ● 6200; 6897; 7046; 7157; 10333; 10371; 10495; 10857; +14737; 15675; 16025; 16319; 16322; 16641 +ТОРУГА (3) ■ Эшләсәң эш төтми, тик торуга җитми ○ 6234 ● 8146; 13586 +ТОРУДАН (2) ■ Кошларга иректә очу алтын читлектә торудан артыграк ○ 3853 ● 14936 +ТОРУЧАН (1) ■ Вәгъдәсен ашыкмый биргән кеше вәгъдәсендә торучан була ○ 12482 +ТОРУЫ (1) ■ Ялкауның ятып торуы да эш ○ 6606 +ТОРУЫҢ (1) ■ Сүзең көмеш булса, тик торуың - алтын ○ 16033 +ТОРЫЙМ (1) ■ Күршең белән яман торыйм дисәң, кәҗә асра ○ 5219 +ТОРЫЛА (1) ■ Байлык белән торылмый, холык белән торыла ○ 11077 +ТОРЫЛДАП (1) ■ Йөз чыпчык чырылдавыннан бер торнаның торылдап куюы артык ○ 4131 +ТОРЫЛЛЫК (1) ■ Ана торна күкәй салганда, торыллык ботын ера ○ 4130 +ТОРЫЛМЫЙ (1) ■ Байлык белән торылмый, холык белән торыла ○ 11077 +ТОРЫМ (2) ■ Яманга үлем юк, яхшыга торым юк ○ 12256 ● 17011 +ТОРЫМТАЙДАН (1) ■ Торымтайдан очкыр кош булмас, тургай ташлап каз алмас ○ 4218 +ТОРЫП (30) ■ Бер су белән генә торып булса, балык кармакка капмас иде ○ 348 ● 1181; 2209; +2399; 4732; 4756; 5164; 6072; 6775 (2); 6820; 7088; 7719 (2); 8679 (2); 9102 (2); 9275; 9649; +10099; 10424; 10445; 11116; 13244; 14351; 14423 (2); 14877; 14891 +ТОРЫР (26) ■ Яфрак астында пәрдәле җимеш торыр ○ 1820 ● 1914 (2); 1992; 2682; 2699 (2); +4251; 4266; 4854; 4889; 4942; 6447; 8472; 8701; 8790; 11299; 11527; 11849 (2); 13557 (2); +13846; 15565 (2); 16281 +ТОРЫРГА (6) ■ Атым ач торырга өйрәнгәч кенә үлеп китте ○ 2601 ● 5190; 12669; 13220 (2); 14449 +ТОРЫРЛАР (1) ■ Каш илә күз бергә торырлар ○ 10393 +ТОРЫРЛЫК (1 | 1) ■ Асылынсаң агачның асылына асылын, үлсәң дә ерактан күренеп торырлык +булсын ○ 1661:1 ● 13723 +ТОРЫРМЫН (2) ■ Җилкә чокырымны күрми торам, сине дә күрми торырмын әле ○ 10876 ● 15076 +ТОРЫРСЫҢ (1) ■ Бер төрле торсаң, йөз ел торырсың ○ 15021 +ТОРЫРЫН (1) ■ Хатын кеше ул табар - торырын белсен; ир кеше мал табар - корырын белсен +○ 13893 +торыш → ятыш-торыш +ТОТ (35) ■ Тимерне кызуында сук, балыкны уйнаганда тот ○ 303 ● 3686; 5181; 5225 (2); 5226; +5299 (2); 5372; 5637; 5671 (2); 7987; 9631; 9719; 9790; 10567; 11233; 11237; 13408 (2); 13603; +14432 (2); 15019; 15485 (2); 15597; 15605 (2); 15606; 15795 (2); 15896; 16862 +ТОТА (33) ■ Буш башак башын югары тота ○ 1389 ● 3160; 3286; 3383; 3478; 4060; 4172; 4527; +4537; 5580; 6151; 6781; 6994; 7243; 7299; 7387; 7396; 7397; 7399; 7710; 7727; 7770; 8240; 8621; +8803; 10603; 12907; 13742; 14714; 14718; 15682; 16018; 16220 +ТОТАК (1) ■ Җитәк белән Тотак ○ 5525 +ТОТАЛАР (4) ■ Һәр җирнең үз тозагы белән тоталар ○ 221 ● 2041; 9172; 12139 +ТОТАЛМАГАН (1) ■ Балык тоталмаган суны яманлаган ○ 4457 +ТОТАЛМАСАҢ (1) ■ Телеңне тик тоталмасаң, тешеңә кыстыр ○ 15608 +ТОТАЛМАССЫҢ (3) ■ Минутында тотмасаң, сәгатендә тоталмассың ○ 927 ● 2168; 2242 +ТОТАМ (4 | 3) ■ Балта сабын тотам дигәнче, балтасын суга төшергән ○ 1979 ● 4141, :1, :2, :3; +4466; 16953 +ТОТАР (16) ■ Юньсез сунарчы арба белән куян тотар ○ 2024 ● 2274; 3043; 3659; 4104; 4193; +4726; 4791; 11474; 11643; 13631; 14137; 14138 (2); 15265; 16911 +ТОТАРБЫЗ (1) ■ Дус булырга теләсәң, кунак-кунак уйнарбыз; эт булырга теләсәң, тотарбыз да +тукмарбыз ○ 5519 +ТОТАРГА (6) ■ Болганчык суда балык тотарга яхшы ○ 356 ● 2137; 3392; 3524; 7806; 12155 +ТОТАРЛАР (1) ■ Теләнче бер генә булса, шикәр өстендә генә тотарлар иде ○ 5891 +ТОТАРСЫҢ (2) ■ Йөр инде: тотарсың коры җирдән җәенне ○ 4539 ● 13753 +ТОТАСЫҢ (2) ■ Куян тотасың килсә, бурзай ал ○ 2259 ● 4458 +ТОТАШКАНЫ (1) ■ Җир белән күкнең тоташканы юк ○ 79 +ТОТАШТЫРСАҢ (2) ■ Сүзне сүзгә тоташтырсаң, ип булыр; йонны йонга тоташтырсаң, җеп +булыр ○ 16040 (2) +ТОТКАДА (1) ■ Авызың үпкәдә булса, кулың тоткада булсын ○ 12409 +ТОТКАН (26 | 2) ■ Яландагы җилне кем тоткан ○ 1153 ● 1945; 1957; 2110; 2484; 4228; 4339; +4726; 4938; 5472; 5979; 7749; 7771; 8515; 9162 (2), :1, :2; 9333; 9908; 11986; 12544; 13652; +14328; 14566 (2); 16588; 16596 +ТОТКАНДА (1) ■ Ашыгу борча тотканда гына ярый ○ 11803 +ТОТКАНЧЫ (3) ■ Куянны тотканчы куырдык ○ 2282 ● 4521; 14654 +ТОТКАНЫН (1) ■ Куркак эт тотканын җибәрмәс ○ 3510 +ТОТКАСЫ (1) ■ Ике дөнья тоткасы - бала ○ 14022 +ТОТКАЧ (1) ■ Иң зур балык һәрвакыт тоткач китә ○ 4491 +ТОТЛЫГЫР (1) ■ Озын сүздән тел тотлыгыр ○ 15948 +ТОТМА (11) ■ Бүрәнәне уртасыннан тотма - сындырырсың ○ 1909 ● 5317; 5364; 5829; 12006 (2); +12070 (2); 12372; 14324; 16921 +ТОТМАГАН (6) ■ Тотмаган балыкны сатмыйлар ○ 4513 ● 14235; 15074; 15086; 15952 (2) +ТОТМАК (3) ■ Яманнарның билгесе - кинә тотмак, яхшыларның билгесе - сүз онытмак ○ 12272 +● 12996 (2) +ТОТМАС (4) ■ Очарга ирек бирмәсәң, яхшы карчыга да берни тотмас ○ 4032 ● 8422; 8924; 13429 +ТОТМАСАҢ (2) ■ Минутында тотмасаң, сәгатендә тоталмассың ○ 927 ● 15087 +ТОТМАССЫҢ (1) ■ Ике куян кусаң, берсен дә тотмассың ○ 2240 +ТОТМАСЫН (1) ■ Алдыңнан әйткән телең артыңнан килеп тотмасын ○ 15460 +ТОТМЫЙ (5) ■ Күп йоклаган мышык тычкан тотмый ○ 3344 ● 8760; 10602; 17014 (2) +ТОТМЫЙЛАР (3) ■ Килмәгән болыт, яумаган яңгырга чиләк тотмыйлар ○ 1109 ● 2244; 9936 +ТОТРЫГЫ ( | 1) ■ Җир тотрыгы - тау, халык бастырыгы - бәк ○ 212:2 +ТОТСА (6) ■ Дошман якадан тотса, эт итәктән тота ○ 3478 ● 5813; 8520; 11643; 13628; 15265 +ТОТСАМЧЫ (1) ■ Җитмәснең иңен тотканчы җизнәм җиңен тотсамчы ○ 14654 +ТОТСАҢ (10) ■ Сарымсакны серкәгә салып тотсаң да, сигез ел исен саклый ○ 1615 ● 1862; +2340; 5372; 5903; 7105; 7677 (2); 10567; 13630 +ТОТСЫН (1) ■ Ачучан булсаң, сул кулың уң кулыңны тотсын ○ 12452 +ТОТТЫГА (1) ■ Йорт эте куянны куып җибәрсә, тоттыга сана ○ 3485 +ТОТТЫЛАР (1) ■ Куян, үз койрыгын күргәч, "кудылар, тоттылар!" дип, йөрәге ярылып үлгән, +ди ○ 2263 +ТОТТЫМ (1) ■ Әтәлге, мактанса, "тычкан тоттым!" дияр ○ 4221 +ТОТТЫРГАН (3) ■ Тик торганга шайтан таягын тоттырган ○ 6130 ● 9500; 15359 +ТОТТЫРМАМ (1) ■ Урман чытырман, качсам тоттырмам ○ 1876 +ТОТТЫРМЫЙ (1 | 1) ■ Идел чыкканчы балтасын бирә, Идел чыккач сабын да тоттырмый ○ 511 +● 1933:2 +ТОТТЫРМЫЙЛАР (3) ■ Балта сораганга көрәк тоттырмыйлар ○ 1896 ● 1930; 9068 +ТОТТЫРУ (2 | 2) ■ Төтен тавы тоттыру ○ 246 ● 8956:1, :2; 16664 +ТОТТЫРЫР (2) ■ Очар кош үзен ауга тоттырыр ○ 3867 ● 10489 +ТОТУ (12) ■ Тере тутый тоту ○ 4164 ● 4165; 4548; 5715; 7378; 7707; 7959; 10498; 10501; 12685; +12686; 15710 +ТОТУДА (1) ■ Байлык хәзинә җыюда түгел, булганны белеп тотуда ○ 7251 +ТОТУДАН (1) ■ Эчтә кинә тотудан үпкә сүзне әйтеп бетергән яхшы ○ 12608 +ТОТУЫ (1) ■ Йорт тотуы - йон тетүе түгел ○ 8262 +ТОТУЫННАН (2) ■ Балыкны тотуыннан тотам дигәне артык ○ 4466 ● 6499 +ТОТЫЛГАН (4 | 1) ■ Тотылган аю биергә өйрәнә ○ 2106 ● 9397, :1; 12567; 15207 +ТОТЫЛДЫ (2) ■ Дуңгызга ай тотылды ни, көн тотылды ни ○ 2888 (2) +ТОТЫЛДЫК (1) ■ Ат урладык - тотылмадык, тавык урлап тотылдык ○ 12644 +ТОТЫЛМАГАН (4) ■ Тотылмаган киекнең йонын йолкымыйлар ○ 2021 ● 12553; 12554; 13039 +ТОТЫЛМАДЫК (1) ■ Ат урладык - тотылмадык, тавык урлап тотылдык ○ 12644 +ТОТЫЛМАС (3) ■ Ач бүре тотылмас, тук бүре котылмас ○ 2122 ● 9892; 15763 +ТОТЫЛМЫЙ (1) ■ Итәк чыланмый балык тотылмый ○ 4490 +ТОТЫЛСА (1) ■ Яңа ай, тотылса да, тоелмый калыр ○ 75 +ТОТЫЛЫР (8) ■ Бер тишеккә ышанган тычкан тиз тотылыр ○ 3399 ● 12419; 14245; 15642; +15763; 15853; 15913; 16095 +ТОТЫЛЫРСЫҢ (2) ■ Артыңда ни барын белмәсәң - тотылырсың, алдыңда ни барын күрмәсәң - егылырсың ○ 678 ● 16155 +ТОТЫН (1) ■ Кулың менә терәк, эшең әнә терәк, тотын җәһәтрәк ○ 11037 +ТОТЫНА (3) ■ Бата торган - еланга да тотына ○ 345 ● 6476; 11723 +ТОТЫНГАН (4) ■ Тотынган агачыңның тамыры нык булсын ○ 1701 ● 5604; 8397; 16569 +ТОТЫНМА (1) ■ Кулыңнан килмәгән эшкә тотынма ○ 6356 +ТОТЫНМЫЙЛАР (1) ■ Ут чыккач кое казырга тотынмыйлар ○ 8510 +ТОТЫНСА (2) ■ Кул тотынса, эш карышмый ○ 10933 ● 11644 +ТОТЫНСАҢ (1) ■ Үзеңә ышанып эшкә тотынсаң, эшең юлда калмас ○ 6268 +ТОТЫНУ (2) ■ Батмастан күбеккә тотыну ○ 501 ● 502 +ТОТЫНЫП (2) ■ Ялына тотынып кала алмасаң, койрыгына тотынып кала алмассың ○ 2702 (2) +ТОТЫНЫР (1) ■ Иркә хатын иренең сакалына тотыныр ○ 13857 +ТОТЫП (29 | 1) ■ Узган болытны тотып булмый ○ 1144 ● 1164; 1286; 1441; 2141; 2310; 3740; +4144; 4404; 4841; 5493; 5569; 5926; 5927; 6823; 7023; 7338; 8719; 10226; 10565; 11021; 11759; +12512:1; 12864; 13846 (2); 14453 (2); 16696; 16701 +ТОЯ (1) ■ Убырның күзе күрмәсә дә күңеле тоя ○ 16758 +ТОЯГЫ (10) ■ Аягы булса, тоягы табылыр ○ 2351 ● 2522; 2576; 2624; 2812; 3026; 3147; 3285; +4758; 13448 +тоягы → башы-тоягы +ТОЯГЫНА (2) ■ Колан тоягына ком терәк, кош аягына җил терәк ○ 2233 ● 14501 +ТОЯК (7) ■ Тояк суы эчкән кеше ○ 534 ● 2406; 2426; 2801; 10714; 13451; 15514 +ТӨБӘГӘННЕҢ (1) ■ Төбәгәннең төбен төшерергә кирәк ○ 5639 +ТӨБЕ (58) ■ Биек тауның башы - якын, төбе ерак күренә ○ 117 ● 268; 1140; 1397; 1433; 1666; +4488; 4859; 5114; 5405; 6056 (2); 6147; 6247; 6248; 6662; 6684; 6685; 7077; 7123; 7156; 8043; +8493; 8612; 8796; 8906; 8954; 8969; 9199; 9249 (2); 9894; 9895; 9899; 9945; 9970; 9982; 10049; +11178 (2); 11416; 11890; 11891 (2); 12472; 12788; 13411; 13683; 13818; 15674; 15882 (2); 16132; +16241; 16859; 16902 (2); 16947 +ТӨБЕН (8) ■ Ат дорба төбен искәми туймас ○ 2494 ● 5639; 8355; 8645; 9325; 9854; 10032; 16045 +ТӨБЕНӘ (18 | 1) ■ Ай шәүләсе - галәмгә, шәм шәүләсе - төбенә ○ 12 ● 119; 1270; 1275; 1342; +1670; 1730; 1736; 1747; 1788; 1791; 3654:3; 4650; 8426; 9498; 9850; 9921; 14256; 14631 +ТӨБЕНДӘ (18) ■ Алтын саз төбендә дә ялтырый ○ 258 ● 267; 434; 1301; 4478; 7050 (2); 7278; +9244; 9886; 11050; 11261; 12640; 14228; 14644; 14874; 15537; 16341 +ТӨБЕНДӘГЕ (4) ■ Дәрья төбендәге энҗедән тау башындагы таш артык ○ 283 ● 363; 10411 (2) +ТӨБЕННӘН (5) ■ Кое төбеннән караучыга күк бәләкәй, энә тишегеннән караучыга дөнья бәләкәй ○ 32 ● 1745; 7836; 10555; 14227 +ТӨБЕТ (2) ■ Исеме телгә алынмаган егеттән исеме телгә алынган төбет артык ○ 12889 ● 12926 +ТӨГӘЛ (4) ■ Тулы булса, төгәл булыр ○ 617 ● 7913; 9797; 10264 +ТӨГӘНМӘ (1) ■ Төсе бардан төгәнмә ○ 10698 +ТӨГӘТМӘ (2) ■ Яу килә дип азыгыңны төгәтмә, ил күчә дип утыныңны төгәтмә ○ 5662 (2) +ТӨГЕН (1) ■ Колан кайда симерсә, төген шунда түгәр ○ 2228 +ТӨГЕННӘН (2) ■ Май ашаган песи төгеннән билгеле ○ 3345 ● 3483 +ТӨГЕҢ (1) ■ Белсәң - үзең өчен, белмәсәң - төгең үчсен ○ 16529 +ТӨЕЛГӘН (1) ■ Төелгән микән борае ○ 9499 +ТӨЕЛДЕМ (1) ■ Килен алдым - сөендем, салмасына төелдем ○ 13353 +ТӨЕН (3) ■ Өзелмәс аркан, сүтелмәс төен булды ○ 7125 ● 8709; 11540 +ТӨЕННЕ (2) ■ Төенне кул белән чишеп булса, тешне ходка җибәрмә ○ 8710 ● 11509 +ТӨЕП (1) ■ Тилене килегә салып төеп акыллы итәр хәл юк ○ 11668 +ТӨЕР (1) ■ Сөйли-сөйли телемдә төер бетте ○ 16293 +ТӨЕРЛЕ (3) ■ Дошман теле төерле, айкый гына күңелне ○ 5325 ● 9180; 15637 +ТӨЕРЧЕКТӘН (1) ■ Яман чир кечкенә төерчектән башлана ○ 15337 +ТӨЕШТЕРЕР (1) ■ Бар сөештерер, юк төештерер ○ 7551 +ТӨЗ (15) ■ Төз җирне түмгәк итү ○ 245 ● 1696; 1746; 1947; 1948; 2929 (2); 3841; 4603; 5914; +7188; 10047; 13538 (2); 16246 +ТӨЗӘ (1) ■ Тел төзә, тел боза ○ 15558 +ТӨЗӘЙТҮДӘН (1) ■ Кәкре агачны төзәйтүдән төзен кәкрәйтү җиңелрәк ○ 1927 +ТӨЗӘЛЕР (2 | 1) ■ Туеңа тәке төзәлер әле ○ 13335 ● 13561; 15502:2 +ТӨЗӘЛМӘС (2 | 1) ■ Көн яманы төзәлер, ир яманы төзәлмәс ○ 13561 ● 14056; 15502:2 +ТӨЗӘЛМИ (1) ■ Күңел пыяла сарай кебек - ватылса төзәлми ○ 11213 +ТӨЗӘМИЧӘ (2) ■ Төзәмичә мәрәйгә тидерә алмассың ○ 5640 ● 16111 +ТӨЗӘНЕР (1) ■ Бай бикәсе бизәнер, бизәнер дә төзәнер ○ 7159 +ТӨЗӘНМӘГӘНЕ (1) ■ Тависнең төзәнмәгәне булмас, хатынның бизәнмәгәне булмас ○ 13674 +ТӨЗӘНҮ (1) ■ Бер хатын - бизәнү белән, бер хатын - төзәнү белән ○ 13622 +ТӨЗӘП (1) ■ Күлмәккә төзәп, күләгәгә тидерү ○ 8978 +ТӨЗӘР (3) ■ Иркәлек бозар, катылык төзәр ○ 11835 ● 13830; 16666 +ТӨЗӘТ (1) ■ Кеше холкын күзәт, үзеңнекен төзәт ○ 11156 +ТӨЗӘТӘ (5) ■ Эш кешене төзәтә, ялкаулык боза ○ 6169 ● 8704; 12613; 15210; 15804 +ТӨЗӘТӘЛӘР (2) ■ Ачы белән төзәтәләр, тәмле белән бозалар ○ 9115 ● 9155 +ТӨЗӘТӘМ (1) ■ Каш төзәтәм дип күз чыгарма ○ 10394 +ТӨЗӘТЕР (3) ■ Атлы тәртә төзәтер, атсыз киртә төзәтер ○ 2558 (2) ● 11107 +ТӨЗӘТКӘН (1) ■ Аты юк киртә төзәткән ○ 8593 +ТӨЗЕК (6) ■ Замана бозык булыр, юллар төзек булыр ○ 813 ● 5293; 7105; 11215 (2); 12284 +ТӨЗЕКЛЕГЕ (1) ■ Дөньяның төзеклеге дә, бозыклыгы да хатыннардан ○ 13638 +ТӨЗЕН (1) ■ Кәкре агачны төзәйтүдән төзен кәкрәйтү җиңелрәк ○ 1927 +ТӨЗЕП (1) ■ Яхшы төзеп куаныр, яман бозып куаныр ○ 12330 +ТӨЗЕР (1) ■ Яхшы сүз ара төзер, яман сүз ара бозар ○ 16183 +ТӨЗМЕ (1) ■ Кәкреме, төзме - бер сүз булсын ○ 15917 +ТӨЗНЕ (1) ■ Кыйшык агач төзне бозар ○ 1695 +ТӨЗҮГӘ (1) ■ Ахмак бозуга бар, төзүгә юк ○ 11505 +ТӨЙ (1) ■ Бере тукмак, бере чөй, берен ал да берен төй ○ 1983 +ТӨЙИЛӘР (1) ■ Тарткан атка йөкне күбрәк төйиләр ○ 2685 +ТӨЙИМ (1) ■ Җиңел-җиңел җидегә төйим дә, тугызарлап тырмалыйм ○ 8080 +ТӨЙМӘ (15 | 2) ■ Күктән төшкән күк төймә ○ 103 ● 1770; 4982; 8187; 8562; 8886; 8897; 8922; +8956:1, :2; 8959; 8985; 9713; 10603; 10744; 11026; 11186 +ТӨЙМӘДӘЙ (7) ■ Төймәдәй бүләк - төя йөге хөрмәт ○ 8186 ● 10810; 11560; 11695; 12162; +12523; 13254 +ТӨЙМӘДӘЙДӘН (1) ■ Төймәдәйдән тәвәдәй бул ○ 2932 +ТӨЙМӘДӘН (2) ■ Төймәдән тәвәдәй файда юк ○ 8935 ● 8986 +ТӨЙМӘМ (1) ■ Зәңгәр төймәм кемдәдер, минем күңелем шундадыр ○ 8956 +ТӨЙМӘҢ (1) ■ Күк төймәң күк тә, агы юк ○ 8974 +ТӨЙМӘСЕ (1) ■ Тегүченең төймәсе булмас ○ 8706 +ТӨЙМӘСЕННӘН (1) ■ Счет төймәсеннән төшеп бара ○ 8060 +ТӨЙМИ (2) ■ Төймә генә төйми инде ○ 8985 ● 11026 +ТӨЙМИЛӘР (2) ■ Килегә салып су төймиләр ○ 399 ● 9929 +ТӨЙНӘГӘН (1) ■ Ахмак төйнәгән төенне акыллы да чишә алмас ○ 11509 +ТӨЙНӘЛСӘ (1) ■ Ирнең күңеле ефәктәй, бер төйнәлсә чишелмәс ○ 13546 +ТӨЙНӘП (1) ■ Күк чүпрәккә төйнәп күк читенә асарсың ○ 99 +ТӨК (5) ■ Асыл ташта корт булмас, уч төбендә төк булмас ○ 267 ● 2473; 4620; 5328; 8402 +ТӨКӘНЕР (1) ■ Ата малы тиз төкәнер ○ 14326 +ТӨКӘНМӘС (2) ■ Әдәм үлмичә ризыгы төкәнмәс ○ 9396 ● 11296 +ТӨКЕР (1) ■ Барына шөкер, югына төкер ○ 7641 +ТӨКЕРГӘН (4 | 3) ■ Җилгә төкергән - үзенә төкергән ○ 1196 (2) ● 10551, :1, :2, :3; 15704 +ТӨКЕРЕК (5 | 1) ■ Төкерек җиргә төшмәслек салкын ○ 1228 ● 6311; 10551:3; 10552 (2); 10648 +ТӨКЕРЕККӘ (1) ■ Төкереккә тайган нәрсә ○ 10649 +ТӨКЕРЕКНЕ (1 | 2) ■ Бер төкергән төкерекне кире йотып булмый ○ 10551 ● 10551:1, :2 +ТӨКЕРЕП (3) ■ Күлгә төкереп суы артмас ○ 413 ● 8383; 10586 +ТӨКЕРМӘ (9 | 3) ■ Коега төкермә, кайтып су эчәрсең ○ 403 ● 403:1, :2, :3; 476; 1192; 1193; 5284; +8517; 9876; 10540; 10587 +ТӨКЕРМӘСӘ (1) ■ Ил төкерсә - күл булыр, төкермәсә - чүл булыр ○ 4944 +ТӨКЕРМИЛӘР (1) ■ Итенешме итенә, төкермиләр битенә ○ 12084 +ТӨКЕРСӘ (4) ■ Ил төкерсә - күл булыр, бер төкерсә - ни булыр? ○ 4943 (2) ● 4944; 5039 +ТӨКЕРСӘМ (2) ■ Түбән төкерсәм - сакалым бар, югары төкерсәм - мыегым бар ○ 10588 (2) +ТӨКЕРСӘҢ (4 | 1) ■ Күккә төкерсәң, битеңә төшәр ○ 59 ● 59:1; 4621; 9362; 10590 +ТӨКЛЕ (2) ■ Кырык катлы чикмәнең булганчы кырык төкле туның булсын ○ 8915 ● 13367 +ТӨКСӘРӘ (1) ■ Балалар асраганда кош та төксәрә ○ 3828 +ТӨЛКЕ (44) ■ Заманың төлке булса, син тазы бул ○ 822 ● 1126; 2035; 2043; 2270; 2284; 22862288; 2290-2307; 2317; 2320; 2321; 3354; 3534; 3577; 3593; 3809; 3924; 3931; 5907; 6647; 8887; +15332; 16097; 16109; 16854 +ТӨЛКЕГӘ (3) ■ Арыслан көче төлкегә хас түгел, төлке хәйләкәрлеге арысланга төс түгел ○ 2043 +● 2308; 2309 +ТӨЛКЕДӘ (1) ■ Төлкедә - койрык, юхада - тел ○ 11937 +ТӨЛКЕНЕ (6) ■ Карт төлкене урманнан куып чыгара алмассың ○ 2289 ● 2310; 2311; 2322; 3524; +ТӨЛКЕНЕҢ (7) ■ Арысланның уеннан төлкенең муены өзелә ○ 2058 ● 2312-2316; 2323 +ТӨЛКЕСЕ (3) ■ Тавына күрә төлкесе, заманына күрә көлкесе ○ 946 ● 2285; 16996 +ТӨЛКЕСЕН (1) ■ Һәр җирнең төлкесен үз тозагы белән аула ○ 2318 +ТӨЛКЕЧЕ (1) ■ Без үзебез төлкече, түлке әдәм көлкесе ○ 2319 +ТӨМӘНГӘ (3) ■ Бернең бәласе меңгә, меңнең бәласе төмәнгә ○ 4887 ● 15559; 15817 +ТӨМСЕНМӘ (1) ■ Булмастайга төмсенмә дә, көрсенмә дә ○ 6051 +ТӨН (34) ■ Айлы төн адашмаска яхшы ○ 753 ● 830; 834; 856; 891; 900; 902; 947; 949; 953; 954; +1058; 1065; 1597; 2336; 4202; 5203; 5883; 6573; 6664; 6901; 6952; 9812; 10152; 11152; 11291; +12240 (2); 12248; 13246; 13666; 14379; 15293; 16505 +төн → көн-төн +ТӨНГӘ (1) ■ Эт олакса - төнгә таба ○ 3620 +ТӨНГЕ (1) ■ Төнге кунак төнлек ябуы ○ 10174 +ТӨНДӘ (1) ■ Таяксызга таяк бул кара төндә, маяксызга маяк бул олы юлда ○ 6926 +ТӨНЕ (2) ■ Айның утыз көне бар, утыз төне бар ○ 754 ● 3911 +ТӨНЛӘ (12) ■ Көндез йөрсәң кеше күрә, төнлә йөрсәң эт өрә ○ 904 ● 905; 2302; 4821; 5963; +7180; 9866; 12933; 13796; 15234; 15382; 17006 +ТӨНЛЕГЕНӘ (1) ■ Морҗасыннан чыгып төнлегенә капкан ○ 8567 +ТӨНЛЕГЕННӘН (4) ■ Капкасыннан эт бакмый, төнлегеннән җил какмый ○ 3777 ● 8570; 8653; +ТӨНЛЕК (1) ■ Төнге кунак төнлек ябуы ○ 10174 +ТӨННӘН (2) ■ Караңгы төннән соң якты көн килә ○ 848 ● 16644 +ТӨННЕ (2) ■ Ярканат төнне көтә, сандугач таңны көтә ○ 2337 ● 4022 +ТӨННЕҢ (3) ■ Төннең колагы йөз дә бер, йөз дә бере дә бик үткен була, ди ○ 955 ● 956; 957 +ТӨНЬЯКТАН (1) ■ Кыйбладан җил торса - карың китәр, төньяктан җил иссә - җәең китәр +○ 1113 +ТӨП (3) ■ Төп башына утырту ○ 1994 ● 3951; 8378 +ТӨПКӘ (5) ■ Арыш кибәге алдан оча, бодай кибәге төпкә төшә ○ 1525 ● 2827; 5663; 7751; 16123 +ТӨПЛӘНӘ (1) ■ Агач бер җирдән төпләнә ○ 1649 +ТӨПЛӘНГӘН (1) ■ Тормышланган - төпләнгән ○ 13207 +ТӨПЛӘНЕР (1) ■ Имән каты җиргә төпләнер ○ 1728 +ТӨПЛЕ (2) ■ Сирәк торма төпле була ○ 1616 ● 16691 +ТӨПСЕЗ (13) ■ Төпсез коега төшерү ○ 535 ● 7122; 7949; 9971; 9972; 10044; 10045; 11153; 11909; +13006; 13458; 14730; 16212 +ТӨПТӘ (5) ■ Кое төптә булса да, сусаганны сугара; тау-таш өстә торса да, башка яный ○ 400 +● 1770; 8571; 8734; 8897 +ТӨПТӘН (3) ■ Тирәк төптән авар ○ 1755 ● 1995; 11633 +ТӨПЧЕГЕҢ (1) ■ Төпчегең - картаймыш көнеңдә ярдәмчең ○ 14066 +ТӨРГӘННӘН (2) ■ Шалканны ефәккә төргәннән бәясе артмас, энҗене ыштырга төргәннән +бәясе кимемәс ○ 1624 (2) +ТӨРЕН (1) ■ Ишәк тиресен төрен дә арыслан эшен эшлә ○ 2966 +ТӨРЕНӘ (1) ■ Гөл сабагын терәшкән чыра да гөлгә төренә ○ 1268 +ТӨРЕНГӘН (1) ■ Тутый кош каурыена төренгән карга ○ 4017 +ТӨРЕП (1) ■ Әлү кагына шикәр төреп ашама ○ 9401 +ТӨРКЕМ (1) ■ Карак кем дә, мулла кем - һәммәсе дә бер төркем ○ 16993 +ТӨРКЕНЕ (1) ■ Төркене якын хатынның түшәге җыелмый ○ 14640 +ТӨРКСТАНДА (1) ■ Төркстанда куй бер сум, килә-килә унбер сум ○ 3118 +ТӨРЛӘНӘ (1) ■ Утыз теш арасыннан чыккан утызга төрләнә ○ 16119 +ТӨРЛӘНЕР (1) ■ Бишектәге бишкә төрләнер ○ 14011 +ТӨРЛЕ (27 | 1) ■ Сары мәтрүшкә алтмыш төрле авырудан, көрән мәтрүшкә җитмеш төрле авырудан дәва ○ 1302 (2) ● 1348; 1804; 2973; 4599; 4665; 4966; 5236 (2); 6346; 9150; 9588:3; 9695; +10843; 11728; 12856; 12883; 14706; 15017; 15021; 15102; 16103 (2); 16399; 16692; 16938 (2) +ТӨРЛЕГӘ (1) ■ Хатын-кызның акылы җил өргәнче җиде төрлегә әйләнер ди ○ 13725 +ТӨРЛЕНЕ (1) ■ Шайтан төрлене уйлата ○ 16772 +ТӨРЛЕЧӘ (1) ■ Чәч кенә булсын, таравын төрлечә итеп була ○ 10315 +ТӨРМӘ (1) ■ Төрмә бик таза да, берәү дә кереп ятарга теләми ○ 5904 +ТӨРМӘГӘ (1) ■ Бүләк биргән өчен бер түрә дә беркемне дә төрмәгә япмый ○ 5786 +ТӨРМӘДӘ (1) ■ Төрмәдә төшкә хәтле төш, төштән соң закон сөйлиләр ○ 5905 +ТӨРМӘСЕ (1) ■ Һәр җирнең бер түрәсе бар, һәр түрәнең төрмәсе бар ○ 5983 +ТӨРМИЛӘР (1) ■ Җәүһәрне искегә төрмиләр ○ 328 +ТӨРПӘЙГӘН (1) ■ Яманга ияргән төрпәйгән ○ 12246 +ТӨРСӘҢ (1) ■ Кеше баласы тунга төрсәң дә тормас, үз балаң үзәгенә типсәң дә китмәс ○ 14188 +ТӨРТ (1) ■ Башын ал да, саламына ут төрт ○ 1383 +ТӨРТӘ (4) ■ Саплаягы белән бирә, сабы белән төртә ○ 10039 ● 12556; 15958; 16874 +ТӨРТӘСЕ (1) ■ Исергәнне төртәсе юк - үзе авар ○ 9828 +ТӨРТЕЛӘ (1) ■ Какшаган тешкә тел төртелә ○ 10569 +ТӨРТЕЛЕР (1) ■ Теш авырткан җиргә тел төртелер ○ 15625 +ТӨРТЕП (6) ■ Фил, күперне борыны белән төртеп, тазалыгын карый: борынына чыдаса, үзенә +чыдый, ди ○ 3334 ● 7484; 8588; 9494; 13152; 15535 +ТӨРТЕРГӘ (1) ■ Борын төртергә дә урын юк ○ 10628 +ТӨРТЕРЛЕК (1) ■ Энә төртерлек тә урын калмау ○ 8747 +ТӨРТКӘН (2) ■ Берәү, патша йортын күреп кайткач, үз өенә ут төрткән, ди ○ 8239 ● 14601 +ТӨРТКӘНГӘ (1) ■ Әйткәнгә күнеп, төрткәнгә түнеп ○ 16324 +ТӨРТКӘННЕҢ (1) ■ Кисәү белән төрткәннең көеге бетми ○ 8466 +ТӨРТМӘ (1) ■ Кырмыска оясына таяк төртмә ○ 4792 +ТӨРТСӘ (1) ■ Түрәгә ут төртсә дә гаеп юк, кара кешегә шәм кабызса да гаеп ○ 5913 +ТӨРТСӘҢ (6) ■ Тәртә төртсәң, үсеп чыгарлык ○ 7121 ● 10379; 10512; 12195; 15980; 16232 +ТӨРТТЕК-ТАРТТЫК (1) ■ Төрттек-тарттык - баш саптык, кактык-суктык - олтан кактык ○ 9087 +ТӨРТҮ (1) ■ Сугудан төртү яман ○ 5618 +ТӨС (11) ■ Ак төс - шат төс ○ 554 (2) ● 584 (2); 624 (3); 2043; 2410; 2416; 13841 +ТӨС-БИТНЕ (1) ■ Төс-битне табага салып йөртмиләр ○ 10697 +ТӨСЕ (12) ■ Ише килмәсә, төсе килми ○ 580 ● 610; 619; 621; 3213 (2); 5065; 5130; 5447; 6091; +10698; 10699 +ТӨСЕН (4) ■ Алтын гомер торса да төсен югалтмый ○ 7734 ● 11244; 13031; 13039 +ТӨСЕНӘ (2) ■ Бакма төсенә, бак эченә ○ 564 ● 11694 +ТӨСЕННӘН (3) ■ Бер курыккан куян кырык көн төсеннән чыкмас ○ 2237 ● 6081; 13211 +ТӨСЕҢ (2) ■ Теләсәң - төсең бар, эшләсәң - көчең бар ○ 10732 ● 11297 +ТӨСЕҢ-БИТЕҢ (1) ■ Төсең-битең җир булган, әвенең янды мәллә ○ 10736 +ТӨСЛЕ (7) ■ Заман бер төсле генә тормый ○ 804 ● 2029; 2039; 2124; 3395; 11356; 11371 +ТӨСНЕ (1) ■ Буяучыдан: "Кайсы төсне бигрәк сөясең?" - дигәнгә, - "Алтын сарысы белән +көмеш агын", - дигән ○ 565 +ТӨСТӘН (2) ■ Төстән килгәннең төсе башка ○ 5065 ● 15912 +ТӨТӘМӘГӘН (1) ■ Төтәмәгән морҗа булмас ○ 8496 +ТӨТЕН (27) ■ Төтен тавы тоттыру ○ 246 ● 1201; 1834; 2859; 3614; 5323; 8476; 8478; 8487; 8492; +8493; 8522; 8528; 8551; 8566; 8572; 8586; 9779; 10510; 10615; 11276; 13819; 14725; 16075; +16104; 16313; 16907 +ТӨТЕНЕ (13) ■ Илнең төтене дә тәмле ○ 4988 ● 6140; 7298; 8482; 8494; 8495; 8573; 8574; 8577; +11133; 11951; 14769; 14770 +ТӨТЕНЛӘНӘ (1) ■ Ике кисәү башы кырда да төтенләнә ○ 8459 +ТӨТЕННӘН (3) ■ Уттан курыккан төтеннән сакланыр ○ 8531 ● 8576; 12527 +ТӨТЕННЕ (1) ■ Җилне төтен кумый, җил төтенне куа ○ 1201 +ТӨТЕННЕҢ (1) ■ Төтеннең кайсы якка авышканын шәйләү ○ 8575 +ТӨТЕНСЕЗ (3) ■ Ут төтенсез булмый ○ 8505 ● 12687; 12908 +ТӨТИ (1) ■ Тол хатынның учагы төти ○ 13684 +ТӨТМӘС (3) ■ Күмәк кулга эш төтмәс ○ 6101 ● 6593; 9736 +ТӨТМИ (4) ■ Комга су төтми ○ 137 ● 6234; 9766; 9770 +ТӨҺМӘТТӘН (1) ■ Коры сүздән, коры төһмәттән саклан ○ 15907 +ТӨЧЕ (19) ■ Арыш - ачы икмәк, бодай - төче икмәк ○ 9111 ● 9117; 9118; 9122; 9196; 9254; 9268; +9272; 9819; 12102; 14264; 14547; 14681; 15479; 15638 (2); 15668; 16105; 16106 +ТӨЧЕДӘН (1) ■ Берәүләрнең теше ачыдан камашканда, берәүләрнеке төчедән камашыр ○ 9183 +ТӨЧЕМЕН (1) ■ Борычтан яман әчемен, шикәр сипсәң төчемен ○ 9451 +ТӨЧЕНЕ (3) ■ Ачы белән төчене татыган белер, ерак белән якынны йөргән белер ○ 9116 ● 9119; +ТӨЧЕРӘ (1) ■ Тоз сипкәч, торма да төчерә ○ 9353 +ТӨЧЕСЕ (1) ■ Ачысы булмаганның төчесе булмас ○ 9123 +төчесен → ачысын-төчесен +ТӨЧКЕР (1) ■ Тешең барда сызгыр, борының барда төчкер ○ 10580 +ТӨЧКЕРГӘН (1) ■ Мәче төчкергән саен исең китмәсен ○ 3391 +ТӨЧКЕРГӘНДӘ (1) ■ Ишәк төчкергәндә туу ○ 2996 +ТӨШ (14) ■ Кечкенә булса да, эче төш кенә ○ 649 ● 1840; 5905; 6063; 6142; 7104; 7611; 9131; +12239 (2); 13138; 13140; 13177; 16849 +ТӨШӘ (25 | 1) ■ Айның балкуыннан элек табы күзгә төшә ○ 22 ● 701; 940; 1141; 1525; 1670; +1788; 1812; 2136; 2587; 3343; 5642; 6003; 6595; 7072; 7859; 9021; 9894; 10259; 10270; 10373; +10432:1; 11196; 12156; 15833; 15880 +ТӨШӘР (50 | 1) ■ Кояшка балчык атма, пычрагы үзеңә төшәр ○ 44 ● 59, :1; 165; 376; 1192; 1319; +2406; 2659; 2877; 2980; 2985; 3079; 3368; 3451; 3724; 3837; 3942; 4257; 4558; 4917; 5271; 5937; +6844; 7944; 8179; 8211; 8416; 9007; 9389; 9895; 10432 (2); 10556; 10590; 11582; 11690; 11718; +11810; 11864 (2); 12584; 12975; 13513 (2); 13954; 14223; 14292 (2); 15043; 15096 +ТӨШӘРЛЕК (2) ■ Бай булмасаң, бай төшәрлек өең булсын ○ 8234 ● 10339 +ТӨШӘРМЕН (1) ■ Салма савытыңа менеп төшәрмен ○ 9487 +ТӨШӘРСЕҢ (10 | 4) ■ Айга сикермә, егылып төшәрсең ○ 20 ● 131; 398; 8399; 9511; 11815; +11993; 12000, :1, :2, :3, :4; 13006; 16212 +ТӨШӘСЕ (1) ■ Башыңа төшәсе таягыңны үзең бел ○ 10273 +ТӨШӘСЕН (1) ■ Таякның кемгә төшәсен бел ○ 1941 +ТӨШЕ (7) ■ Чикләвегемнең төше юк, сезнең кебек кеше юк ○ 1776 ● 6435; 6438; 6440; 10795 (2); +ТӨШЕМӘ (1) ■ Ике ятып бер төшемә керә ○ 6710 +ТӨШЕН (2) ■ Алманың асылын аю ашый, чикләвекнең төшен корт ашый ○ 1797 ● 7189 +ТӨШЕНӘ (4 | 1) ■ Сукыр тавыкның төшенә тары кергән, чүпләп бетерә алмагач тагы кергән +○ 4299 ● 4324, :1; 4325; 8828 +ТӨШЕНДӘ (4) ■ Төлке төшендә дә тавык саный ○ 2303 ● 6550; 9549; 16163 +ТӨШЕП (9) ■ Атлылар аттан төшеп, җәяүлеләр ятып карарлык түгел ○ 2747 ● 4086; 5892; 6678; +7797; 8060; 9566; 10046; 11279 +ТӨШЕРӘ (5) ■ Күк үзенең яхшылыгын җиргә төшерә ○ 54 ● 11177; 14834; 15134; 15910 +ТӨШЕРГӘН (3) ■ Балта сабын тотам дигәнче, балтасын суга төшергән ○ 1979 ● 5409; 12536 +ТӨШЕРДЕ (1) ■ Бусагамны төшерде инде керә-чыга ○ 8362 +ТӨШЕРЕП (1) ■ Маңгайга язылган язмышыңны тир белән сыпырып төшереп булмый ○ 14930 +ТӨШЕРЕР (2) ■ Чи пешерер, тиз төшерер ○ 9503 ● 13152 +ТӨШЕРЕРГӘ (1) ■ Төбәгәннең төбен төшерергә кирәк ○ 5639 +ТӨШЕРЕРМЕН (1) ■ Арзан керешермен, ашавым белән кыйммәткә төшерермен ○ 9533 +ТӨШЕРИМ (1) ■ Үрдәк ашаганда: "Бөлдерим, бөлдерим, өй түбәсен төшерим, дранчага калдырыйм", - дип ашар, имеш, ди ○ 4416 +ТӨШЕРМИ (1) ■ Суга төшерми, утка пешерми ○ 526 +ТӨШЕРТМӘ (1) ■ Кысыр биядән колын төшертмә ○ 2831 +ТӨШЕРҮ (2) ■ Төпсез коега төшерү ○ 535 ● 9258 +ТӨШИМ (2) ■ Яз көне ут: "Кая сикереп төшим икән?" - дип кенә йөри, ди ○ 978 ● 4409 +ТӨШКӘ (10) ■ Иртәңге яңгыр төшкә хәтле ○ 1090 ● 5486; 5905; 6575; 6677; 6678; 9226; 11573; +13766; 16754 +ТӨШКӘН (41 | 4) ■ Күктән төшкән күк төймә ○ 103 ● 171; 172; 291; 445; 527; 1169; 1472; +1482 (2); 1483; 1789; 1902; 1980; 3393; 3543:1; 3936; 3972; 4134; 4355; 4567; 4688; 5922; 5960; +7031; 7714; 8484; 8506; 9474; 10428; 10432 (2), :1; 11371; 11718; 12812; 13183; 13190:1, :1; +13366; 13395; 14980; 15575; 16359; 16614 +ТӨШКӘНДӘ (2) ■ Колан коега төшкәндә, гөберле бака айгырлык кылыр ○ 2231 ● 14479 +ТӨШКӘНЕ (1) ■ Чибәр кызның үлгәне - намусына тап төшкәне ○ 13043 +ТӨШКӘН-КАЛГАН (1) ■ Пешкән шалкан, төшкән-калган ○ 1636 +ТӨШКӘННӘН (3) ■ Булыр-булмаска ышанма, кулыңа төшкәннән аерылма ○ 7591 ● 10952; +ТӨШКӘНЧЕ (5) ■ Тешең төшкәнче телгә алырлык эшең булсын ○ 6128 ● 6311; 7611; 7793; 14083 +ТӨШКӘЧ (6 | 1) ■ Исенә төшкәч, Идел кичәр ○ 514 ● 5402; 6877; 9033; 12998; 13945, :1 +ТӨШКЕ (1) ■ Иртәнге акыл төшкә ярамый, төшке акыл кичкә ярамый ○ 11573 +ТӨШЛЕК (2) ■ Төшлек гомерең булса, кичлек тырыш ○ 6526 ● 9363 +ТӨШМӘ (6) ■ Черек бау белән коега төшмә ○ 479 ● 13174; 15273 (2); 16849; 16978 +ТӨШМӘГӘН (3) ■ Кайсы сарыкта, кайсы казда, әле төшмәгән базга ○ 9463 ● 9512; 16538 +ТӨШМӘДЕМ (2) ■ Җәй җәйләдем, кыш кышладым, мич башыннан төшмәдем ○ 1069 ● 13112 +ТӨШМӘС (18) ■ Су язып май төшмәс ○ 438 ● 1541; 1747; 1783; 3597 (2); 3902; 4014; 7172; +7708; 7984; 8126; 8426; 11826; 13356; 13452; 16696; 16701 +ТӨШМӘСЕН (6) ■ Кимәгәнне киярсең, кигәннәр өстеңнән төшмәсен ○ 8799 ● 10587; 11851 (2); +16593 (2) +ТӨШМӘСКӘ (1) ■ Түбәгә салам япсаң, төшмәскә ант итеп менә, ди ○ 8294 +ТӨШМӘСЛЕК (2) ■ Төкерек җиргә төшмәслек салкын ○ 1228 ● 10648 +ТӨШМИ (17) ■ Тимергә көя төшми ○ 302 ● 777; 1673; 1787; 1791; 1813; 2749; 3369; 3410; 3690; +4519; 7676; 9140; 10573; 13935; 16410; 16697 +ТӨШМИМ (1) ■ Яуга төшмим дип ярдан очма ○ 5672 +ТӨШНЕҢ (1) ■ Бәхетсез ат басмам дигән төшнең уртасына баса ○ 2638 +ТӨШСӘ (32 | 1) ■ Башыңа төшсә, түмгәккә дә сәлам бирерсең ○ 115 ● 349; 528; 556; 2227; 2749; +3234; 4566; 4670; 5298; 6079; 6506 (2); 7439; 7747; 8464; 9034; 9601; 10270-10272; 12237; +12318; 12915; 13190 (2); 13364; 13367; 13618 (2); 14701; 14731:1; 15050 +ТӨШСӘҢ (2 | 1) ■ Артыңны уйламыйча югары үрмәләмә: егылып төшсәң, башың ярылыр ○ 679 +● 2552; 12000:5 +ТӨШСЕН (2) ■ Алма - төбенә төшми кая төшсен ○ 1791 ● 13367 +ТӨШТӘ (4 | 2) ■ Өндәге төштә ○ 6705 ● 8079; 9619; 12329; 13190:2 (2) +ТӨШТӘН (11) ■ Төштән соңга калган ○ 1059 ● 1890; 3077; 3445; 5905; 6068; 11690; 13140; +13144; 14900; 15257 +ТӨШТЕ (6) ■ Аның базары төште ○ 8026 ● 8569; 9436; 9872; 10303 (2) +ТӨШҮ (6) ■ Бер алдына, биш артына төшү ○ 730 ● 4837; 8394; 8576; 8583; 11395 +ТӨШҮЕ (2) ■ Тауга менүе кыен, төшүе ансат ○ 166 ● 9374 +ТӨШҮМЕ (1) ■ Төядән: "Сиңа тау менү авырмы, тау төшүме?" - дип сораганнар. Төя: "Аркаңда +йөк булгач, тигез җирне дә шайтан алсын!" - дигән, имеш ○ 2939 +ТӨШҮНЕҢ (1) ■ Мич башыннан егылып төшүнең дә рәте бар ○ 8475 +ТӨЮ (1) ■ Көлдән төймә төю ○ 8562 +ТӨЮЕ (1) ■ Чит кешенең сөюе - үз анаңның йодрык төюе ○ 14241 +ТӨЯ (9) ■ Төя, акрын китсә дә, күп юл алыр ○ 2933 ● 2934-2937; 2939; 8186; 8187; 10603 +ТӨЯГӘ (3) ■ Төягә ут кирәк булса, муенын озайтыр ○ 2938 ● 2942; 13629 +ТӨЯГӘННӘН (1) ■ Төя төягәннән курыкмас ○ 2936 +ТӨЯДӘЙ (4) ■ Төядәй буең булганчы, төймәдәй уең булсын ○ 10810 ● 11695; 12162; 13254 +ТӨЯДӘН (1) ■ Төядән: "Сиңа тау менү авырмы, тау төшүме?" - дип сораганнар. Төя: "Аркаңда +йөк булгач, тигез җирне дә шайтан алсын!" - дигән, имеш ○ 2939 +ТӨЯНЕҢ (2) ■ Төянең койрыгы җиргә җиткәнен кем күргән? ○ 2940 ● 2941 +ТӨЯП ( | 1) ■ Урманга утын төяп бармыйлар ○ 1868:1 +ТӨЯРЛӘР (2) ■ Акчаң булса сөярләр, акчаң беткәч төярләр ○ 7728 ● 12315 +ТӨЯҮЧЕДӘ (1) ■ Төяүчедә дүрт кесә, олаучыда биш кесә ○ 6822 +ТРАВА (1) ■ Әт-тәмәке - трава, аны тартмак - рава ○ 9863 +ТРАКТОР (2) ■ Атны макта, трактор белән эшлә ○ 1372 ● 1474 +ТРИ (1) ■ Ураза - три глаза ○ 16941 +ТУ (5) ■ Комсыз ту бия ашаса да туймас ○ 2829 ● 5819; 14062; 14063; 14554 +ТУА (26 | 2) ■ Тузаннан да тау туа ○ 187 ● 2054; 2399:1; 2418; 2583 (2); 2815; 2875; 3085; 3743 (2); +3988 (2); 4778; 4993; 6690:2; 8718 (2); 10116; 11419; 11932; 12463; 13955; 14036; 14052; 14053; +14143; 15373 +ТУАЛАР (1) ■ Анадан күлмәксез туалар, күлмәкле булалар ○ 13916 +ТУАР (19) ■ Туар булса - тун булыр, бодай булса - он булыр ○ 2407 ● 2408; 2582 (2); 2830; 3367; +3906; 5529 (2); 5571; 6565 (2); 11330; 13478; 14219 (2); 16781 (3) +ТУАРГА (1) ■ Әдәм үләргә ашыгыр, бала туарга ашыгыр ○ 14086 +ТУАРМЫ (1) ■ Үтеп киткән яңгырны ямылчы алып куармы; асыл ирнең баласы асылсыз булып +туармы ○ 14382 +туарның → терлек-туарның +ТУАСЫ (2) ■ "Туган ай, туасы ай - менә булды тугыз ай", - дип әйтте, ди, бер хатын җиде айдан +бала тапкач ○ 14054 ● 14661 +ТУБАЛ (4) ■ Тычкан, тишегенә сыймаса, койрыгына тубал тага, имеш ○ 3416 ● 8569; 9869; 10043 +ТУБАЛАК (1) ■ Туй ашы тубалак ○ 13285 +ТУБАЛГА (2) ■ Кортның анасын эләктер, иле тубалга үзе керер ○ 4738 ● 14518 +ТУБАЛДА (1) ■ Туганныкы - тубалда ○ 14516 +ТУБАЛДАЙ (1) ■ Тузандайны тубалдай итмә ○ 186 +ТУБЫГЫНА (2) ■ Диңгез ташыса, тубыгына җитми ○ 505 ● 3218 +ТУБЫГЫНДА (1) ■ Озын кешенең акылы тубыгында була, имеш ○ 10792 +ТУБЫК (2) ■ Ашык итен ашаган алты ел ач булыр, тубык итен ашаган тугыз ел тук булыр +○ 9145 ● 13567 +ТУБЫККА (1) ■ Арттан атылган таш тубыкка тия ○ 110 +ТУБЫКТАН (5) ■ Аңа диңгез тубыктан ○ 498 ● 7158; 9832; 11658; 14765 +ТУБЫЛГЫ (1) ■ Тубылгы агач зур булмас, тубылгыдан өй булмас ○ 1757 +ТУБЫЛГЫДАН (1) ■ Тубылгы агач зур булмас, тубылгыдан өй булмас ○ 1757 +ТУБЫР (1) ■ Былбылның өне бар, тургайның тубыр теле бар ○ 4094 +ТУГАЙ (3) ■ Бер сыер тугай пычратмас ○ 3155 ● 14339; 16269 +ТУГАЙГА (1) ■ Берсе урманга, берсе тугайга киткән ○ 1875 +ТУГАН (81) ■ Аю илә сыер туган түгел ○ 2078 ● 2234; 2999; 3092; 3168; 3407; 3463; 3566; 3835; +3856; 3986; 4050; 4116; 4132; 4604; 5012; 5038; 5042; 5054; 5055 (2); 5056-5060; 5061 (2); +5062; 5082; 5091; 5839 (2); 5901; 8293; 8977; 14014; 14048 (2); 14054; 14055; 14065; 14080 (2); +14104 (4); 14141; 14445; 14475; 14476 (2); 14480; 14483; 14484; 14486; 14508-14511; 14539 (2); +14553; 14673; 14674; 14678; 14679 (2); 14680-14682; 14691; 14695; 14764; 14960; 15487; +15630; 15631; 15719; 16348 +туган → ыру-туган +ТУГАНГА (2) ■ Ул туганга көн туа ○ 14143 ● 14682 +ТУГАНДА (2) ■ Кәҗәнең туганда ук сакалы була ○ 3054 ● 14056 +ТУГАНДАШ (1) ■ Һәр табындаш тугандаш түгел ○ 10206 +ТУГАНЛЫ (1) ■ Тугры бидә туган юк, туганлы бидә иман юк ○ 5901 +ТУГАНЛЫК (2) ■ Дуслык - фикердәшлек белән, туганлык - кардәшлек белән ○ 5392 ● 14511 +ТУГАННАН (9) ■ Саран белән угыры - туганнан тумача ○ 11906 ● 14355; 14477; 14486; 14512; +14519; 14672; 15138; 16657 +ТУГАННАР (5) ■ Тату туганнар таштан койма койганнар ○ 14503 ● 14513; 14514; 14554; 14677 +ТУГАННЫ (5) ■ Анадан кыйшык туганны тезгә салсаң да тураймас ○ 13915 ● 14056 (2); 14515; +ТУГАННЫКЫ (1) ■ Туганныкы - тубалда ○ 14516 +ТУГАННЫҢ (1) ■ Туганның бары яхшы, барыннан бае яхшы ○ 14517 +ТУГАН-ҮСКӘН (2) ■ Алтын-көмеш яуган җирдән туган-үскән ил артык ○ 4867 ● 5063 +ТУГАНЧЫ (2) ■ Көн туганчы ни тумас ○ 901 ● 14102 +ТУГАНЫ (1) ■ Яман кеше иң элек туганы белән бозылышыр ○ 12218 +ТУГАНЫМА (1) ■ Тугры телемне тыя алмыйм, туганыма керә алмыйм ○ 15633 +ТУГАНЫН (3) ■ Кара сыер туганын танымас ○ 3167 ● 12393; 14507 +ТУГАНЫНА (5) ■ Туганына сөенмә, торганына сөен ○ 14057 ● 14062; 14101; 14518; 16096 +ТУГАНЫҢ (3) ■ Туганың яман булса да, исән-әман булсын ○ 14520 ● 14686; 15320 +ТУГАНЫҢА (4) ■ Туганыңа чапмыйсың, күршеңә чабасың ○ 5235 ● 14521; 14522; 16088 +ТУГАНЫҢНАН (1) ■ Туганыңнан бизмә, нәселең корыр ○ 14523 +ТУГАНЫҢНЫ (1) ■ Башыңа бәла төшкәндә туганыңны танырсың ○ 14479 +ТУГАР (2) ■ Хатын алмак бер бәла, ләкин аннан тугар бер бала, баладан тугар мең бәла +○ 13213 (2) +ТУГАРЫП (1) ■ Сукадан тугарып атны бирмиләр ○ 1442 +ТУГАЧ (2) ■ Баласыз көн - курчак уены, бала тугач була кыены ○ 14000 ● 14282 +ТУГРАК (1) ■ Төлке бүредән туграк тора ○ 2294 +ТУГРЫ (4) ■ Тугры бидә туган юк, туганлы бидә иман юк ○ 5901 ● 15616; 15632; 15633 +ТУГРЫЛЫК (2) ■ Тугрылык бәладән коткарыр, хыянәт бәлагә кертер ○ 12555 ● 12556 +ТУГЫЗ (32 | 1) ■ Тугыз балта бер сәкедә ятыр, ике каба ятмас ○ 1946 ● 4155; 5152; 6496; 6714; +7982; 7983; 8019; 8059; 8062; 8076; 8293; 8377; 8923; 9145; 9358; 9562; 9712; 9898; 10447; +11863; 12161; 12226; 13315; 14054; 14065; 14136:1; 14439; 14932; 15361; 15801; 16487; 17047 +ТУГЫЗАРЛАП (1) ■ Җиңел-җиңел җидегә төйим дә, тугызарлап тырмалыйм ○ 8080 +ТУГЫЗГА (2) ■ Тугызга менгән сигезгә төшмәс ○ 7984 ● 8065 +ТУГЫЗДАН (1) ■ Тугыздан калган тукаби ○ 14103 +ТУГЫЗЛАУ (1) ■ Үз тугызын тугызлау ○ 8075 +ТУГЫЗНЫ (3) ■ Ун белән тугызны аермый ○ 8063 ● 8894; 12668 +ТУГЫЗЫ (2) ■ Тугызы булгач, уны булыр ○ 7985 ● 8019 +ТУГЫЗЫН (2) ■ Үз тугызын тугызлау ○ 8075 ● 13690 +ТУГЫМ (1) ■ Карт агачтан тугым бөгелмәс ○ 1919 +ТУДЫ (5) ■ Хут туды - ут туды ○ 962 (2) ● 965; 5785 (2) +ТУДЫК (1) ■ Тудык, тудыка, бергә килсә, сүздән пешерәләр ботка ○ 13388 +ТУДЫКА (1) ■ Тудык, тудыка, бергә килсә, сүздән пешерәләр ботка ○ 13388 +ТУДЫМ (1) ■ Батыр: "Дошман күрдем", - ди, куркак: "Нигә тудым", - ди ○ 5545 +ТУДЫРА (3 | 1) ■ Батырны яу тудыра ○ 5553 ● 7240; 7656:1; 10789 +ТУДЫРДЫМ (2) ■ Кыз тудырдым - иргә китте, ул тудырдым - кырга китте ○ 14125 (2) +ТУДЫРСЫН (1) ■ Елан еланнан башка ни тудырсын ○ 4595 +ТУДЫРЫР (4) ■ Үсәр ил батыр тудырыр, үчәр ил тузан туздырыр ○ 5123 ● 14915 (2); 15881 +ТУЕ (10) ■ Бүре туе кан белән ○ 2163 ● 2967; 4574; 4700; 6671; 7234; 7303; 13283; 14583; 16795 +ТУЕЗ ( | 1) ■ Кеше колагы - кисәргә киез, үзеңнеке - туез ○ 10397:1 +ТУЕМ (1) ■ Туем капкага җиткән, орчык-кабам кайда икән ○ 13333 +ТУЕМЛЫГЫҢ (1) ■ Өскә - киемлегең, тамакка - туемлыгың булсын ○ 8837 +ТУЕМЛЫК (2 | 1) ■ Күңеллек түгел, туемлык ○ 9773 ● 9785, :1 +ТУЕМНАН (1) ■ Уенга алданып, туемнан калма ○ 6688 +ТУЕНА (3) ■ Тавык та тырнап туена ○ 4320 ● 12029; 13275 +ТУЕНГАН (1) ■ Алмалары суга туенган ○ 1842 +ТУЕНДА (4) ■ Чабышкы, сабан туенда чапмый торса, тамактан калыр ○ 2807 ● 3639; 4048; 4300 +ТУЕНДЫРСАҢ (1) ■ Еланны сөт белән туендырсаң да, зәһәре кимемәс ○ 4630 +ТУЕНЫП (1) ■ Һава белән туенып тору ○ 108 +ТУЕНЫР (2) ■ Арыслан күләгәсендә тиен туеныр ○ 2044 ● 4771 +ТУЕҢ (1) ■ Туең узган, туның тузган ○ 13334 +ТУЕҢА (1) ■ Туеңа тәке төзәлер әле ○ 13335 +ТУЕҢНЫ (1) ■ Ярлы булсаң, туеңны гаеттә яса ○ 7450 +ТУЕП (9) ■ Әрсез кәҗә әрем ашап та туеп кайтыр ○ 3066 ● 9634; 13306-13312 +ТУЗ (2) ■ Үзең гөмбә икәнсең, туз чиләккә кер дә ят ○ 1343 ● 8269 +ТУЗА (7) ■ Ат аяктан тузмый, тамактан туза ○ 2481 ● 11065; 12098; 14586 (2); 14707; 16136 +ТУЗАН (9) ■ Күк җиргә яхшылык яудырса, җир күккә тузан туздыра ○ 55 ● 1081; 1171; 1195; +2014; 5123; 5188; 7765; 9903 +ТУЗАНДАЙНЫ (1) ■ Тузандайны тубалдай итмә ○ 186 +ТУЗАННАН (1) ■ Тузаннан да тау туа ○ 187 +ТУЗАН-ТУЗАН (1) ■ Тама-тама күл булыр, тузан-тузан тау булыр ○ 1128 +ТУЗАНЫ (3) ■ Ялгыз атның тузаны чыкмый ○ 2700 ● 5209; 6670 +ТУЗАР (9) ■ Ашык уйнаган азар, туп уйнаган тузар, куй багып койрык ашаган барыннан да узар +○ 3081 ● 4886; 5064; 5863; 6507; 6675; 7303; 9903; 16469 +ТУЗА-ТУЗА (1) ■ Бай туза-туза, ярлының гомере уза ○ 7191 +ТУЗБАШ (1) ■ Агулы елан өчен агусыз тузбаш еланны үтерәләр ○ 4549 +ТУЗГА (3) ■ Тузга язмаганны сөйли ○ 1775 ● 15305; 16311 +ТУЗГАН (8) ■ Эш узган, кием тузган ○ 6320 ● 8814; 8924; 8955; 8973; 10807; 13334; 14763 +ТУЗДЫРА (6) ■ Күк җиргә яхшылык яудырса, җир күккә тузан туздыра ○ 55 ● 5949; 7238; 7244; +13704; 16191 +ТУЗДЫРГАН (1) ■ Чәчен-башын туздырган, апасыннан уздырган ○ 14584 +ТУЗДЫРМА (3) ■ Туздырма тузны - колагың чукракланыр ○ 1316 ● 1496; 15113 +ТУЗДЫРСАҢ (1) ■ Шөпшәнең оясын туздырсаң, уртага алып талый ○ 4829 +ТУЗДЫРУЧЫ (1) ■ Ир - табучы, хатын - туздыручы ○ 13834 +ТУЗДЫРЫП (2) ■ Көн уздырып, чабата туздырып ○ 9082 ● 15676 +ТУЗДЫРЫР (6) ■ Кыш җитсә, буран туздырыр; җәй җитсә, кояш кыздырыр ○ 870 ● 1177; 2507; +5123; 8928; 11307 +ТУЗМАС (9) ■ Алтын черемәс, тимер тузмас ○ 260 ● 5015; 5723; 8667; 11059; 11403; 12960; +13559; 16377 +ТУЗМЫЙ (12 | 1) ■ Тегермәннең аскы ташы тузмый ○ 1449 ● 2481; 2559; 2576; 2624; 5111; 8689; +8784; 8909; 11465; 12327; 15313; 16182:2 +ТУЗНЫ (1) ■ Туздырма тузны - колагың чукракланыр ○ 1316 +ТУЗСА (6) ■ Чананың, табаны тузса да, кысасы кала ○ 7079 ● 8684 (2); 9063; 9899; 9982 +ТУЗСЫН (3) ■ Көн узсын, йон тузсын ○ 1044 ● 5851; 8788 +ТУЗЫ (1) ■ Каен тузы юеш булмый ○ 1734 +ТУЗЫН (1) ■ Каенның тузын макта, имәннең үзен макта ○ 1737 +ТУЗЫНА (1) ■ Каен тузына масаер, имән үзенә масаер ○ 1735 +ТУЗЫП (1) ■ Телең чыптадан булса, әллә кайчан тузып бетәр иде ○ 15709 +ТУЙ (71 | 4) ■ Иген чәчү - туй итү түгел ○ 1399 ● 3530; 3570:1; 4924; 5204; 5769; 6633; 6639; +6671; 6711-6713; 6715; 7235; 8815; 8927; 9179; 9473; 11502; 11697; 13259-13262; 13270; +13277; 13279; 13282; 13284-13294; 13295, :1, :2; 13296-13298; 13299 (2); 13300-13305; +13322:1; 13324; 13325; 13330 (2); 13331; 13332; 13336; 13337; 13597; 13668; 13773; 13775; +14551; 14717; 15291; 15416; 16280; 16347; 16359; 16449; 16957 +ТУЙГА (26) ■ Ишәкне туйга чакырганнар. Ул: "Утын ташыргамы, су ташыргамы?" - дип сораган ○ 2982 ● 3639; 4377; 5845; 12938; 13266; 13267; 13281; 13305-13316; 13327-13329; +13339; 13597; 13611 +ТУЙГАН (20) ■ Кара җир астында кара елан да туйган ○ 124 ● 1377; 2164; 3640; 3917; 5012; +5038; 5054; 5062; 5063; 5753; 8904; 9262; 9629; 9712; 9792; 13319; 14306; 14519; 15244 +ТУЙГАНДА (1) ■ Карын туйганда картаның исе чыга ○ 9650 +ТУЙГАННАН (1) ■ Туйганнан ары төймә хәтле дә үтми ○ 9713 +ТУЙГАННАР (1) ■ Туганнар, бер-берсеннән туйганнар ○ 14514 +ТУЙГАНЧЫ (4) ■ Аша карының туйганчы, эшлә тирең тамганчы ○ 6025 ● 7220; 9714; 9781 +ТУЙГАНЫҢНЫ (1) ■ Туйганыңны туйганчы бел ○ 9714 +ТУЙГАЧ (4) ■ Ашап туйгач икмәк белән авызыңны сөртмә ○ 9128 ● 9251; 9715; 9763 +ТУЙГЫЗМАС (1) ■ Учагыннан ут өзмәс, улын-кызын туйгызмас ○ 14305 +ТУЙДА (13) ■ Матурлык туйда кирәк, эшчәнлек көн дә кирәк ○ 6493 ● 10691; 11615; 12243; +12723; 12906; 13032; 13317-13321; 13340 +ТУЙДАН (5 | 1) ■ Оялган - туйдан буш калыр ○ 11262 ● 13297; 13322, :2; 13323; 13654 +ТУЙДЫ (1) ■ Аю кыш буе йоклый, "йокым туйды" дими ○ 2079 +ТУЙДЫК (1) ■ Туйдык, яманлыкны куйдык ○ 9786 +ТУЙДЫР (3) ■ Атны туйдыр арпа белән, сине туйдырыр казы, карта белән ○ 2565 ● 8132; 9573 +ТУЙДЫРА (10) ■ Язгы көн ел туйдыра ○ 987 ● 2180; 2185; 2543; 9675; 9906; 10880 (2); 13298; +ТУЙДЫРАЛМЫЙ (1) ■ Күке баласын карга асрар, туйдыралмый күзе чыгар ○ 4059 +ТУЙДЫРМАС (1) ■ Уен карын туйдырмас ○ 6681 +ТУЙДЫРМЫЙ (2) ■ Йокы тамак туйдырмый ○ 6653 ● 9291 +ТУЙДЫРМЫЙЛАР (1) ■ Сандугачны сүз белән туйдырмыйлар ○ 4109 +ТУЙДЫРСАҢ (1) ■ Җирне бер кат туйдырсаң, ул сине ун кат туйдырыр ○ 1489 +ТУЙДЫРЫР (5) ■ Җирне бер кат туйдырсаң, ул сине ун кат туйдырыр ○ 1489 ● 2565; 6414; +9356; 11841 +ТУЙДЫРЫРГА (1) ■ Әтәчкә дә чебеш туйдырырга туры килә ○ 4383 +ТУЙЛАГАНГА (1) ■ Туйлаганга - туй, ясаганга - уй ○ 13324 +ТУЙМАГАН (1) ■ Үзе туйган, күзе туймаган ○ 9792 +ТУЙМАГАННЫ (1) ■ Ашап туймаганны ялап туймассың ○ 9613 +ТУЙМАДЫМ (1 | 1) ■ Кунак туймадым димәс, суймады дияр ○ 10121 ● 10121:1 +ТУЙМАК (1) ■ Хәләлдән туймак юк ○ 12599 +ТУЙМАС (49) ■ Тимерче балтага туймас ○ 307 ● 1277; 1281; 1481; 1750; 2494; 2829; 2886; +3113; 3182; 3530; 3990; 4240; 4506; 5865; 5897; 6580 (2); 7721 (2); 7934 (2); 8507; 9188; 9787; +10422 (2); 11860; 11862; 11882; 11908; 12112 (2); 12654 (2); 13595; 13654 (2); 13676; 14743 (2); +15700 (2); 15779 (2); 16759; 16792 (2); 16963 +ТУЙМАСА (3) ■ Җир туймаса ил туймас ○ 1481 ● 7018; 10122 +ТУЙМАССЫҢ (2) ■ Янмаган чыраның яктысына туймассың ○ 8430 ● 9613 +ТУЙМАСТАЙ (1) ■ Карының туймастай җирдә ачлыгыңны белдермә ○ 9655 +ТУЙМЫЙ (16) ■ Кәҗә: "Бакча буеннан үтмәсәм, тамагым туймый", - дип әйтә, ди ○ 3022 +● 3063; 3558; 4337; 4412; 5956; 6028; 6077; 7685; 9610; 9643; 9649; 10296; 11035; 13497; 15687 +ТУЙНЫ (2) ■ Эт, туенда аягы сынмаса, ул туйны туйга санамый ○ 3639 ● 13325 +ТУЙНЫҢ (2) ■ Күлнең яме каз белән, туйның яме кыз белән ○ 13278 ● 13326 +ТУЙСА (7) ■ Атның, тамагы туйса, тоягы тузмый ○ 2576 ● 2678; 3040; 3254; 3726; 7334; 16759 +ТУЙСАҢ (2) ■ Көн дә туйсаң - бөләрсең, атнага бер туйсаң - үләрсең ○ 9668 (2) +ТУЙСЫН (2) ■ Алты кабып ат туйсын, җиде кабып ир туйсын ○ 13441 (2) +ТУЙЧЫ (1) ■ Барың чарва булсаң, кол булырсың, барың туйчы булсаң, ку булырсың ○ 5744 +ТУЙЧЫЛАР (1) ■ Күршеләр төн йокламый чыкканны туйчылар белмәс ○ 5203 +ТУК (69 | 5) ■ Тук башак аска иелә, буш башак өскә үрелә ○ 1454 ● 1498; 1594; 2035; 2122; 2143; +2202; 3124; 3281; 3459-3461; 3531; 3580; 4082; 4304; 4434; 4445; 4638; 4854:1; 5167; 5217; +5732; 5939; 6072; 6105; 6129, :1; 7139; 7165; 7229; 7329; 7590; 7606; 7608; 7609 (2); 7649; +9145; 9225; 9420; 9529; 9536; 9542; 9548; 9549; 9552, :1; 9553, :1, :2; 9554; 9574; 9578; 9632; +9653; 9707; 9716; 9758; 9771; 9779; 9795; 10084; 10130; 10173; 10195; 10228 (2); 10592; 11918; +11970; 14273 (2); 16415 +ТУКАБИ (1) ■ Тугыздан калган тукаби ○ 14103 +ТУККА (1) ■ Тукка бәрән койрыгы да каты, ачка тәкә мөгезе дә йомшак ○ 9717 +ТУКЛЫГЫ (3) ■ Байның бер юклыгы булыр, ачның бер туклыгы булыр ○ 7274 ● 9536; 9628 +ТУКЛЫГЫН (1) ■ Йөгерек ат туклыгын белдермәс, юмарт юклыгын белдермәс ○ 11839 +ТУКЛЫК (4) ■ Тукран тәүбәсе туклык бирмәс ○ 4150 ● 9568; 9702; 9768 +ТУКЛЫККА (1) ■ Туклыкка түзмәсәң, хурлыкка түзәрсең ○ 9718 +ТУКЛЫКТА (3) ■ Туклыкта ачлыкны истә тот ○ 9719 ● 16827; 16930 +ТУКМАГЫ (4 | 1) ■ Чөе кайда, тукмагы шунда ○ 1960 ● 1961; 6516; 8632; 8708:1 +ТУКМАГЫҢ (1) ■ Тукмагың кайда, сукмагың шунда ○ 8708 +ТУКМАДЫ (1) ■ Әле дә яхшы сукмады, кыртыш белән тукмады ○ 5711 +ТУКМАК (14 | 1) ■ Урман - ярты тун, кулыңа тукмак тотсаң - толып ○ 1862 ● 1983; 1992; 1999; +2004; 4854, :1; 5933; 8623; 9135; 13316; 13320; 13323; 14519; 16110 +ТУКМАККА ( | 1) ■ Туйдан соң тукмакка ○ 13322:2 +ТУКМАКЛАП (1) ■ Кеше күңелендәген тукмаклап булмый ○ 11155 +ТУКМАКТАН (1) ■ Дуңгыз тукмактан туймас ○ 2886 +ТУКМАКЧЫЛ (1) ■ Яман ат - сукмакчыл, яман кеше - тукмакчыл ○ 12208 +ТУКМАП (1) ■ Аюны тукмап бүре итеп булмый ○ 2091 +ТУКМАРБЫЗ (1) ■ Дус булырга теләсәң, кунак-кунак уйнарбыз; эт булырга теләсәң, тотарбыз +да тукмарбыз ○ 5519 +ТУКМАСАҢ (1) ■ Күп тукмасаң, ботаклы утын да ярыла ○ 1929 +ТУКМЫН (2) ■ Байның "юкмын" дигәненә, ярлының "тукмын" дигәненә ышанма ○ 7311 ● 7545 +ТУКНЫҢ (2) ■ Ач булдым дип егълама, күп ачның бер туклыгы булыр; тук булдым дип куанма, +күп тукның бер ачлыгы булыр ○ 9536 ● 9577 +ТУКРАМЫЙ (1) ■ Кыл да сыймый, кисап та тукрамый ○ 2441 +ТУКРАН (7) ■ Тукран башы авырткач "чукымам, чукымам" дисә дә, авыртуы беткәч "чукырмын, чукырмын" дип әйтә, ди ○ 4146 ● 4147-4150; 4152; 12656 +ТУКРАННЫҢ (1) ■ Тукранның балтасы борынында ○ 4151 +ТУКСАК (1) ■ Күп куйда аксак та була, туксак та була ○ 3106 +ТУКСАН (10) ■ Арпа алтмыш көндә өлгерә, бодай туксан көндә өлгерә ○ 1515 ● 7960; 7983; +8062; 8076; 8077; 10843; 12161; 14439; 15092 +ТУКСАНДА (1) ■ Туксанда теш төшәр, йөздә яңадан тешәр ○ 15096 +ТУКСАННЫҢ (1) ■ Туксанның бере туса, тулыксаган Идел катар ○ 951 +ТУКСАНСЫЗ (1) ■ Туксансыз тургай чырламас ○ 4154 +ТУКСАНЫ (2) ■ Үз туксаны туксан, кешенеке сиксән тугыз ○ 8076 ● 8077 +ТУКТА (1) ■ Көз кычкыра: "Уңдырам", - дип, ә яз әйтә: "Тукта әле, мин нәрсә әйтермен", - дип +○ 884 +ТУКТАВЫН (1) ■ Юмарт юклыгын белмәс, йөгерек ат туктавын белмәс ○ 11953 +ТУКТАГАН (1) ■ Мал - үтеп барышлый ял итәргә туктаган юлчы ○ 7389 +ТУКТАЛМЫЙ (1) ■ Бер кеше килмәгәннән базар тукталмый ○ 7889 +ТУКТАЛЫР (1) ■ Таудан тәгәрәгән таш чокырда гына тукталыр ○ 168 +ТУКТАМАС (3) ■ Карга баласының авызын таш белән томаламасаң, карылдаудан туктамас +○ 3953 ● 5477; 16915 +ТУКТАМЫЙ (1) ■ Бүре улый дип буран туктамый ○ 2165 +ТУКТАН (2) ■ Ачтан камыр бастырма, туктан икмәк кистермә ○ 9582 ● 9720 +ТУКТАП ( | 1) ■ Эт этлеген итә, түмгәк төбенә туктап китә ○ 3654:3 +ТУКТАР (4) ■ Тиз аккан тиз туктар ○ 467 ● 1108; 5477; 6893 +ТУКТАРГА (1) ■ Иренчәкне эшкә күндерсәң, туктарга иренер ○ 6482 +ТУКТАСЫ (1) ■ Теленең тупсасы юк, авызының туктасы юк ○ 15703 +ТУКТАТА (4) ■ Тай биреп котырткан, ат биреп туктата алмаган ○ 2871 ● 3126; 3249; 9234 +ТУКТАТЫП (5) ■ Эт этне туктатып иснәми китмәс ○ 3656 ● 7045; 7829; 13675; 16268 +ТУКТАТЫР (1) ■ Вак яңгырны җил туктатыр ○ 1084 +ТУКТАУ (1) ■ Гыйшык - төтенсез ут, ачкычсыз йозак, дәвасыз авыру, савытсыз эчемлек, йөксез +авырлык, туктау урыны билгесез сәфәр ○ 12687 +ТУКТЫЙ (4 | 1) ■ Тәгәрәгән таш тигез җирдә туктый ○ 168:2 ● 1200; 2696; 3671; 17042 +ТУКУ (1) ■ Тирес чабата туку ○ 9086 +ТУКЫГАННЫ (1) ■ Кулың белән тукыганны иңең белән күтәрерсең ○ 8696 +ТУКЫЙ (4) ■ Бүзче белгәнен тукый, мулла белгәнен укый ○ 8675 ● 9072; 16703; 16976 +ТУКЫЛДАВЫН (1) ■ Тукран, башы авыртмыйча, тукылдавын куймас ○ 4147 +ТУКЫР (2) ■ Сукыр үзенекен тукыр ○ 15267 ● 16481 +ТУКЫРСЫҢ (1) ■ Башыңа төшкәч, башмак тукырсың ○ 9033 +ТУЛА (4) ■ Бер башак - башак кына, йөз башактан капчык тула ○ 1384 ● 1563; 8685 (2) +ТУЛАК (2) ■ Ат, авырса - тулак; ир, авырса - кунак ○ 13443 ● 13445 +ТУЛАР (3) ■ Иртә чәчкән уңар, буразнасы тулар ○ 835 ● 1124; 1138 +ТУЛГАК (1) ■ Бер хатынны тулгак тотса, бөтен хатыннарның эчләре авырта ○ 13628 +ТУЛГАН (6) ■ Тулган айның күңеле һәрвакыт шат ○ 66 ● 67; 508; 8962; 13040; 13678 +ТУЛГАНДА (2) ■ Турбы тулганда кизәк табылды ○ 9968 ● 13962 +ТУЛГАНЫН (1) ■ Ай тулганын белмәс, егет булганын белмәс ○ 12819 +ТУЛГАЧ (3) ■ Ай - тулгач кителә ○ 10 ● 427; 15330 +ТУЛДЫ (1) ■ Тулды сабыр савытым ○ 11977 +ТУЛКСЫЗ ( | 1) ■ Тугыз улың булганчы тулксыз ирең булсын ○ 14136:1 +ТУЛКЫТСАҢ (1) ■ Су төбендә асыл таш, су тулкытсаң чыгадыр ○ 434 +ТУЛМАГАН (2) ■ Иллегә берсе тулмаган ○ 8042 ● 8049 +ТУЛМАС (5) ■ Яңгыр явып яр тулмас, асыл кош талга кунмас ○ 1163 ● 2549; 2836; 5878; 11211 +тулмас → тулыр-тулмас +ТУЛМЫЙ (3) ■ Өчкә тулмый көч булмый ○ 8011 ● 8374; 11844 +ТУЛПАР (2) ■ Тулпар, аягы кызса, канатланып очар ○ 2803 ● 2866 +ТУЛПАРЫ (1) ■ Алпарына күрә тулпары ○ 5527 +ТУЛСА (2) ■ Ай тулса, йолдызлар сыегая ○ 11 ● 5897 +ТУЛЫ (22) ■ Ай һәрвакыт тулы тормый, чокыр һәрчак сулы булмый ○ 17 ● 23; 586; 617; 1466 (2); +3053; 3075; 5284; 7425; 7519; 9555; 9969; 9979; 10540; 11032 (3); 11534; 11740; 13706; 16728 +ТУЛЫКСАГАН (1) ■ Туксанның бере туса, тулыксаган Идел катар ○ 951 +ТУЛЫР (3) ■ Тирес түксәң җиреңә, ындырың тулыр игенгә ○ 1452 ● 1488; 5682 +ТУЛЫР-ТУЛМАС (1) ■ Булыр-булмасныкы тулыр-тулмас калыр ○ 7592 +ТУЛЫСЫНДА (1) ■ Ай кимендә артыр, тулысында кайтыр ○ 6 +ТУЛЫШКАННАН (1) ■ Ай бер тулышканнан соң кире кайтыр ○ 4 +ТУМА (1) ■ Эт белән бүре, туган булса да, тума дошман ○ 3566 +ТУМАГАН (19 | 3) ■ Сөрелмәгән җир өстендә тумаган куян баласы ○ 2283 ● 2458; 2778; 2834; +2862-2865; 2872; 2873; 6779; 13065; 13914; 14058, :1, :2, :3; 14059-14061; 14097; 14210 +ТУМАГАНГА (2) ■ Тумаганга ту бишек, туганына гүр тишек ○ 14062 ● 14063 +ТУМАГАНЫ (1) ■ Атадан бала туса - иге, атаның юлын куса - иге; үзенә охшап тумаса, атасының юлын кумаса, туганнан да тумаганы - иге ○ 14355 +ТУМАРДАЙ (1) ■ Байның эче тәпәндәй, җилкәсе тумардай ○ 7308 +ТУМАС (16 | 1) ■ Ахшамнан соң көн тумас ○ 762 ● 897; 901; 2584; 3002 (2); 3277; 3989, :1; +14030 (2); 14173 (2); 14237; 14416 (2); 15149 +ТУМАСА (1) ■ Атадан бала туса - иге, атаның юлын куса - иге; үзенә охшап тумаса, атасының +юлын кумаса, туганнан да тумаганы - иге ○ 14355 +ТУМАЧА (1) ■ Саран белән угыры - туганнан тумача ○ 11906 +ТУМАЧАДАН (1) ■ Тумачадан туры хәбәр ○ 14524 +ТУМРАН (2) ■ Юкә чөй тумран яра ○ 1966 ● 16141 +ТУМЫЙ (10) ■ Койрыклы йолдыз көн дә тумый ○ 33 ● 843 (2); 1021; 3115 (2); 4205; 5729; +13924; 14009 +ТУМЫЙЛАР (1) ■ Туган чакта сакал белән тумыйлар ○ 14055 +ТУМЫЙЧА (1) ■ Аттан ат тумыйча, эттән аргамак тумас ○ 2584 +ТУМЫРГАН (1) ■ Тумырган да сөягән, балта-пычак тимәгән ○ 1993 +ТУМЫШЫ (1) ■ Тумышы нинди - тормышы шундый ○ 14064 +ТУМЫШЫННАН (1) ■ Көннең килеше тумышыннан билгеле ○ 909 +ТУН (60 | 3) ■ Кыш бетте дип тун сатма, янә кыш бар ○ 863 ● 865; 940; 1862; 1873; 2354; 2358; +2407; 2475 (2); 2501; 2507 (2); 3654:2; 4915; 5301; 5444; 5478; 5807; 5847; 5964; 6134; 6414; +7441; 8671; 8887; 8890; 8891; 8892 (2); 8894; 8898; 8909; 8910; 8914; 8923-8927; 8928 (2); +8929-8931; 8937; 8942; 8948; 8949; 8959; 8983; 9133; 12960; 13295, :1, :2; 14139; 14410; 14509; +14528; 15905; 16851; 16854 +ТУНАЛГАН (2) ■ "Йортка кергән кияүдән туналган куян - мин артык!" - дип әйткән, ди, бер +туналган куян ○ 13172 (2) +ТУНАМЫЙЛАР (2) ■ Үтермәгән аюның тиресен тунамыйлар ○ 2108 ● 2238 +ТУНАП (1) ■ Бу куянны атсам, тиресен тунап сатсам, бер тай алып кайтсам, килер көзгә ат +булыр ○ 2278 +ТУНАУ (2) ■ Арка тиресен тунау ○ 10819 ● 10874 +ТУНГА (5) ■ Илне килештерүче - тунга төймә тегүче ○ 4982 ● 10683; 14188; 14573; 15503 +ТУНЛЫ (2) ■ Суык төлке тунлы кешегә сәлам бирә, ертык тунлы кешенең куенына керә, имеш +○ 1126 (2) +ТУНЛЫНЫКЫ (2) ■ Сабан туе - атлыныкы, туй - тунлыныкы ○ 6671 ● 13261 +ТУННАН (3) ■ Бет ачуын туннан алу ○ 4838 ● 8896; 14224 +ТУННАРЫ (1) ■ Күңелләре киренең туннары тире ○ 11879 +ТУННЫ (4) ■ Беткә ачу итеп тунны утка якмыйлар ○ 4766 ● 8893; 14184; 15859 +ТУННЫҢ (3) ■ Бүрекнең күрке тунның гаебен каплый ○ 9004 ● 12228; 14380 +ТУНЫ (16 | 1) ■ Бүре, сарык туны кисә дә, бүре булыр ○ 2157 ● 2213; 2260; 2314; 2559; 4859; +7303; 7632; 8705; 8913; 8921; 8932; 11059; 11465; 12327; 13283; 16755:1 +ТУНЫЙ (1) ■ Этне кем үтерсә, тиресен шул туный ○ 3704 +ТУНЫЙЛАР (1) ■ Төлкене алдамыйлар, тотып тиресен генә туныйлар ○ 2310 +ТУНЫМ (6) ■ Яудан аяр җаным юк, судан аяр туным юк ○ 5710 ● 8950; 8955; 8984; 10228; +ТУНЫН (7) ■ Язга чыккач чегән тунын сата ○ 991 ● 4840; 8953; 8988; 11579 (2); 12294 +ТУНЫҢ (8) ■ Челләдә туның ташлама, кыш үзең бел ○ 970 ● 1017; 1177; 3924; 8888; 8915; +13311; 13334 +ТУНЫҢНЫ (1) ■ Туныңны беренче елны үзең ки, икенче елны улыңа бир, өченче елны дошманыңа бир ○ 8933 +ТУҢ (4) ■ Илнең утына ян, бозына туң ○ 4989 ● 12564 (2); 15699 +ТУҢАМЫН (1) ■ Туңамын туным юкка, өшимен эшем юкка ○ 8984 +ТУҢАР (2) ■ Уңга киткән уңар, сулга киткән туңар ○ 700 ● 8323 +ТУҢАРМЫН (1) ■ Уңсам уңармын, уңмасам туңармын ○ 14995 +ТУҢАСЫҢ (1) ■ Я уңасың, я туңасың ○ 6627 +ТУҢАЯККА (1) ■ Туңаякка бер аяк ○ 10222 +ТУҢГАН (4) ■ Туңган елан эреткән кешесен чагар ○ 4685 ● 7276; 8926; 8934 +ТУҢГАНГА (1) ■ Ачка казан астырма, туңганга ут яктырма ○ 9559 +ТУҢГАННАН (1) ■ Кыш булганын колагы туңганнан белгән ○ 1041 +ТУҢГАНЧЫ (1) ■ Байның бите туңганчы, ярлының "ите" туңган, ди ○ 7276 +ТУҢГАНЫН (1) ■ Бүре толыбы бар кеше юлдашының туңганын белмәс ○ 6913 +ТУҢДЫРА (2) ■ Кар матур да, аякны туңдыра ○ 1095 ● 5949 +ТУҢДЫРЫП (1) ■ Суык туңдырып йөрү ○ 1227 +ТУҢДЫРЫР (1) ■ Җил алдан булса - битең туңдырыр, арттан булса - туның туздырыр ○ 1177 +ТУҢМАГАН (1) ■ Суыкка туңмаган җылыны кимәс ○ 1127 +ТУҢМАС (3) ■ Эшләгән туңмас, эшләмәгән уңмас ○ 6211 ● 8804; 8819 +ТУҢМЫЙ (1) ■ Эшләгән тегермәннең суы туңмый ○ 1468 +ТУҢСА (3) ■ Уңса да үзе, туңса да үзе ○ 6626 ● 12090; 14994 +ТУҢСАҢ (1) ■ Кыш туңсаң, җәй җылынырсың ○ 868 +ТУҢЫП (2) ■ Берәү туеп сикерә, берәү туңып сикерә ○ 9634 ● 13796 +ТУП (5) ■ Ашык уйнаган азар, туп уйнаган тузар, куй багып койрык ашаган барыннан да узар +○ 3081 ● 5633; 6675; 6900; 13533 +ТУПКА (1) ■ Тупка каршы тупның җавабы бар ○ 5634 +ТУПЛАНГА (1) ■ Тай менсәң, тупланга кермә ○ 2856 +ТУПЛАНГАН (1 | 1) ■ Аерылган каз тупланган каргага җим булыр ○ 4229 ● 4229:1 +ТУПЛАНДА (1) ■ Маллы кеше - тупланда ○ 5597 +ТУПНЫҢ (1) ■ Тупка каршы тупның җавабы бар ○ 5634 +ТУПСАДЫР (1) ■ Ишек йөрткән тупсадыр, эшне йөрткән акчадыр ○ 7789 +ТУПСАСЫ (1) ■ Теленең тупсасы юк, авызының туктасы юк ○ 15703 +ТУПСАСЫЗ (1) ■ Ишек тупсасыз булмас ○ 8257 +ТУП-ТУРЫ (1) ■ Киеккә үлем сәгате җитсә, туп-туры аучыга чабар ○ 2017 +ТУП-ТУРЫДАН (1) ■ Туп-турыдан туп пошел, кәкерегә не ходи ○ 6900 +ТУРАВЫ (1) ■ Ит туравы бер табыш, ун турамга бер кабыш ○ 9241 +ТУРАГАН (2) ■ Тулган ай - тураган ит ○ 67 ● 9593 +ТУРАГАНГА (1) ■ Ит тураганга - сөйгәне, карап торганга - тигәне ○ 9242 +ТУРАГАНДА (2) ■ Суган тураганда елый ○ 1639 ● 9239 +ТУРАЙМАС (1) ■ Анадан кыйшык туганны тезгә салсаң да тураймас ○ 13915 +ТУРАЙТА (1) ■ Кәкрене турайта алмассың ○ 596 +ТУРАЙТАЛМАССЫҢ (1) ■ Карышып үскән караманы турайталмассың ○ 1741 +ТУРАЛА (1) ■ Тол хатын - тулган ай, толлыгын сакламаса, йолдызга турала ○ 13678 +ТУРАМА (1) ■ Ашамаганда турама, сорамаганда сөйләмә ○ 15773 +ТУРАМГА (1) ■ Ит туравы бер табыш, ун турамга бер кабыш ○ 9241 +ТУРАП (1) ■ Кәҗә агач кимерә, тычкан турап симерә ○ 3019 +ТУРАР (1) ■ Уң кул урар, сул кул турар, урта кул ук атар ○ 5645 +ТУРАРГА (1) ■ Кәҗә кәбестә турарга оста ○ 3034 +ТУРАУЧЫ (1) ■ Итнең иң тәмлесен тураучы ашар ○ 9248 +ТУРАЯ (1) ■ Елан үлгәч турая ○ 4614 +ТУРБЫ (1) ■ Турбы тулганда кизәк табылды ○ 9968 +ТУРГА (1) ■ Ир әйләнеп кулга төшәр, кош әйләнеп турга төшәр ○ 13513 +ТУРГАЙ (12 | 1) ■ Бер кара тургай килеп, яз башын китерми ○ 771 ● 1265; 3347; 4099; 41534157; 4158:1; 4159; 4218; 16220 +ТУРГАЙДАН (2) ■ Тургайдан курыксаң, тары икмә ○ 1568 ● 4194 +ТУРГАЙНЫҢ (2) ■ Былбылның өне бар, тургайның тубыр теле бар ○ 4094 ● 4158 +ТУРКА (1) ■ Туйга барсаң туеп бар, турка туның киеп бар ○ 13311 +ТУРПЫШАГА (1) ■ Буш турпышага ат килмәс ○ 2636 +ТУРСЫГЫМ (1) ■ Капка авызына кода килсә - кабам белән орчыгым, киявем белән кызым +килсә - казан белән турсыгым ○ 14617 +ТУРСЫК (1) ■ Яман атка ял бетсә, янына турсык бәйләтмәс ○ 2706 +ТУРТЫЙДАН ( | 1) ■ Туртыйдан туры хәбәр ○ 11661:2 +ТУРУНСЫЗ (1) ■ Турунсыз кеше - тамырсыз агач ○ 14182 +ТУРЫ (87 | 3) ■ Аем туры бакканда йолдызларга йодрык ○ 2 ● 1694; 1702 (2); 2029; 2778; 3193; +3561; 4080, :1; 4086; 4383; 5213; 5595; 5602; 5635; 5697; 5773; 5902; 5903; 5958; 6392; 6676; +6738; 6815-6820; 6867; 6890; 6997; 7044; 7233 (2); 7262; 7298; 7891; 8069; 8177; 8453; 8471; +8482; 9674; 10954; 11227; 11530; 11661, :1, :2; 12529; 12533; 12557; 12558 (2); 12628; 12673; +14524; 15726; 15776; 15815; 15913; 15916; 16078-16081; 16082 (2); 16083-16096; 16148; +16156; 16235; 16522; 16704; 16845 +туры → туп-туры +ТУРЫДА (1) ■ Ике арада, бер турыда калу ○ 735 +ТУРЫДАН (5) ■ Турыдан карга гына оча ○ 4002 ● 6744; 6816; 6821; 16093 +турыдан → туп-турыдан +ТУРЫЛЫГЫ (2) ■ Җәяүнең сукмагы тар, алай да турылыгы бар ○ 6879 ● 12559 +ТУРЫЛЫГЫНА (2) ■ Көймә турылыгына карама, юл турылыгына кара ○ 7049 (2) +ТУРЫЛЫГЫҢ (1) ■ Ярлы булсаң, турылыгың - байлык ○ 7451 +ТУРЫЛЫК (5) ■ Сабын - тышны, турылык - эчне пакьлый ○ 12543 ● 12560 (2); 12561; 16097 +ТУРЫЛЫКЛЫ (1) ■ Турылыклы булып үлү ялганчы булып яшәүдән яхшырак ○ 12562 +ТУРЫЛЫКНЫ (1) ■ Турылыкны һәркем мактый, ләкин сакламый ○ 12563 +ТУРЫНДА (13) ■ Күк бер синең баш турында гына түгел ○ 98 ● 3255; 4486; 5122 (2); 5373; +5616; 6695; 11168; 15011 (2); 15240; 15761 +ТУРЫНЫ (1) ■ Туры турыны сөяр, ялган турыдан көяр ○ 16093 +ТУРЫСЫ (1) ■ Сүзнең турысы тимерне теләр ○ 16050 +ТУРЫСЫН (4) ■ Акыллыдан турысын әйттерә алмасаң, тиледән сора ○ 11460 ● 15769; 16051; +ТУСА (27) ■ Апрель туса, яз була ○ 760 ● 945; 951; 2787; 3308 (2); 4421; 4692; 5785; 11090; 13465 (2); +13947; 14063; 14079; 14081 (2); 14102; 14116 (2); 14142 (2); 14173; 14355; 14357; 14358 (2) +ТУСАҢ (1) ■ Атадан алтау тусаң да, үз улың булмаса ялгызсың ○ 14107 +ТУСТАГАНГА (1) ■ Тулы тустаганга су кермәс ○ 9969 +ТУСТАК (2) ■ Ашы юк алтын аяктан әйрәне бар тустак яхшы ○ 9144 ● 9680 +ТУТ (6) ■ Эшләгән тимер ялт итәр, эшләмәгәнен тут басар ○ 323 ● 451; 4351; 4564; 12100; 12564 +ТУТАҢ (1) ■ Синдә ашау кайгысы, миндә тутаң кайгысы ○ 9776 +ТУТЫГА (1) ■ Кылыч кында торса тутыга ○ 5592 +ТУТЫЙ (11) ■ Карга, тутый кош йөрешен йөреп, үз йөрешен оныткан ○ 3979 ● 4017; 4081; +4160-4162; 4164; 4165; 4178; 14297; 16099 +ТУТЫЙНЫ (2) ■ Тутыйны читлеккә теле кертә ○ 4163 ● 14718 +ТУТЫЙНЫҢ (1) ■ Былбылның өне татлы, тутыйның теле татлы ○ 4095 +ТУТЫК (2) ■ Тутык тимерне ашый ○ 316 ● 14950 +ТУТЫКМАС (1) ■ Кояш каралмас, алтын тутыкмас ○ 38 +ТУТЫКМЫЙ (2) ■ Яхшы аучының мылтыгы тутыкмый ○ 2025 ● 13739 +ТУТЫРА (5) ■ Хайван башта җелек тутыра, аннан ит җыя, аннан соң гына май җыя башлый +○ 2412 ● 5037; 7021; 13909; 17069 +ТУТЫРГАН (1) ■ Яза-яза сандыгын тутырган, укый белмичә авызын ачып утырган ○ 16707 +ТУТЫРДЫ (1) ■ Кырык-кырык дия иллегә тутырды ○ 8052 +ТУТЫРМЫЙ (1) ■ Өйне кырык ир тутырмый, бер хатын тутыра ○ 13909 +ТУТЫРУ (2) ■ Колакка ком тутыру ○ 10496 ● 10508 +ТУТЫРЫП (2) ■ Типсә дә, чиләк тутырып савым бирә торган сыер типсен ○ 3232 ● 11909 +ТУТЫРЫР (1) ■ Таза орлык таза иген үстерер, начар орлык кырга чүп-чар тутырыр ○ 1444 +ТУТЫРЫРГА (1) ■ Ил авызын тутырырга илле батман кирәк ○ 4914 +ТУУ (3) ■ Ак җәймәле көн туу ○ 1029 ● 2996; 14098 +ТУФРАГЫ (2) ■ Ялгызның сүзе үтми, җәяүленең туфрагы тузмый ○ 5111 ● 15410 +ТУФРАГЫННАН (1) ■ Килен кайниш туфрагыннан алына ○ 13355 +ТУФРАГЫҢ (1) ■ Туфракка ябышсаң, туфрагың алтын булсын; ташка ябышсаң, ташың көмеш +булсын ○ 190 +ТУФРАК (10) ■ Туфрак алтын булмас ○ 188 ● 233; 278; 1455; 6529; 8385; 8446; 10992; 11222; 14857 +ТУФРАККА (5) ■ Туфракка су катышмыйча, балчык булмас ○ 189 ● 190; 259; 5059; 7750 +ТУФРАКНЫ (1) ■ Туфракны җир иткән - изгелек күргән, җирне туфрак иткән - ачтан үлгән ○ 1455 +ТУФРАКТА (1) ■ Алмаз таш туфракта ятса да, күргән кеше алмый калмас ○ 254 +ТУФРАКТАН (1) ■ Алачак яфрактан күп булса, бирәчәк туфрактан күп ○ 8090 +ТУШЫ (1) ■ Ишәк - ише белән, дуңгыз - тушы белән ○ 2958 +ТУЫМНАН (1) ■ Туымнан калмаган үлемнән калмый ○ 15389 +ТУЫҢ (1) ■ Туган җиргә туың тек ○ 5060 +ТУЫП (3) ■ Батып барган кояш туып килгән айга кырын карый, имеш ○ 25 ● 14535; 15452 +ТУЯ (10) ■ Бүре аркасында кош туя ○ 2127 ● 2145 (2); 3188; 3254; 3943; 7435; 9633; 9679; 9721 +ТУЯР (9) ■ Арыслан үз көче белән туяр ○ 2050 ● 3084; 3113; 3879; 9565; 9621; 9721; 11116; 11862 +ТУЯРЛЫК (2) ■ Бер карга туярлык ите юк ○ 4011 ● 9641 +ТУЯРСЫҢ (1) ■ Яласаң туярсың, ямасаң киярсең ○ 8872 +ТҮБӘ (7) ■ Түбән җирдә бер түбә үзен тауга санаган ○ 193 ● 4368; 5909; 8375; 8379; 8776; 16318 +ТҮБӘГӘ (5 | 1) ■ Ил аулак булса, дуңгыз түбәгә чыгар ○ 2901 ● 4918; 8294; 8295; 8408:1; 12111 +ТҮБӘДӘГЕСЕН (1) ■ Һавадагысын аударып, түбәдәгесен түнтәреп ○ 8398 +ТҮБӘДӘН (3) ■ Мәчене түбәдән атсаң да, дүрт аягы өстенә төшәр ○ 3368 ● 8341; 10957 +ТҮБӘЛӘМИЛӘР (1) ■ Егылганны түбәләмиләр ○ 6753 +ТҮБӘЛӘРЕ (1) ■ Өйрәләре сыек икән, түбәләре кыек икән ○ 9514 +ТҮБӘН (18) ■ Түбән җирдә бер түбә үзен тауга санаган ○ 193 ● 701; 703; 704; 706-708; 741; +1377; 3873 (2); 5279; 8386; 10556; 10567; 10588; 12007; 16645 +ТҮБӘНГӘ (8 | 2) ■ Түбәнгә карап шөкер ит, югарыга карап фикер ит ○ 695 ● 695:1, :2; 696; +709-712; 11311; 13185 +ТҮБӘННӘН (1) ■ Түбәннән югарыга ун ел менәләр, югарыдан түбәнгә ун көн дә җитә ○ 696 +ТҮБӘҢ (2) ■ Түбәң күктә булса да, аягың җирдә булыр ○ 68 ● 8382 +ТҮБӘҢНӘН (1) ■ Түбәңнән керер, табаныңнан чыгар ○ 10365 +ТҮБӘСЕ (6) ■ Үрдәк: "Хуҗаның түбәсе такта, саламга калганчы ашыйм әле", - дип әйтә, ди +○ 4429 ● 8245; 8380; 8381; 8393; 12289 +ТҮБӘСЕЗ (2) ■ Җир түбәсез булмас, ил түрәсез булмас ○ 5981 ● 13877 +ТҮБӘСЕН (8) ■ Биек тауның түбәсен күр дә төбенә барма ○ 119 ● 4083; 4416; 8279; 8342; 8373; +8377; 8613 +ТҮБӘСЕНӘ (1) ■ Өй түбәсенә менеп төшү ○ 8394 +ТҮБӘСЕННӘН (1) ■ Кешегә бәхетне баш түбәсеннән биргән, безгә бәкәл сөягеннән дә +бирмәгән ○ 14990 +ТҮБӘТӘЙ (1) ■ Түбәтәй җыеп калу ○ 9026 +ТҮГӘР (3) ■ Колан кайда симерсә, төген шунда түгәр ○ 2228 ● 5920; 13648 +ТҮГӘРӘК (8) ■ Түгәрәк күлдә балык күп ○ 477 ● 5125 (2); 8296; 9662; 10343; 12449; 16171 +ТҮГӘРЛӘР (1) ■ Аз китерсәң сүгәрләр, күп китерсәң түгәрләр ○ 545 +ТҮГӘРСЕҢ (1) ■ Эчәрсең йөзем суын, түгәрсең йөзең суын ○ 9861 +ТҮГЕЛ (321 | 3) ■ Кояш бер сиңа гына түгел ○ 95 ● 98; 153; 223; 320; 538; 715; 752; 794; 823 (2); +1075; 1143; 1197; 1222 (2); 1305; 1399; 1422; 1628; 1647; 1795; 1933; 1967; 2043 (2); 2053; 2078; +2081; 2103; 2117; 2304; 2339; 2508; 2522; 2535; 2567:2; 2691; 2747; 2753; 3008; 3024; 3056; +3064; 3098; 3109; 3141; 3148 (2); 3150; 3216; 3292; 3687; 3789; 4029; 4192; 4200; 4246; 4309; +4359; 4447; 4536 (2); 4538; 4655; 4757; 4761; 4798; 4852; 4872; 4876; 5133; 5149; 5228; 5261; +5270; 5275; 5276; 5323; 5398; 5600; 5644; 5655; 5719; 5888; 5945; 6055; 6082; 6100; 6161; 6164; +6166-6168; 6172; 6227; 6231; 6330; 6382; 6610; 6846; 6869; 6940; 6978; 6993; 7056; 7165; 7219; +7246 (2); 7249 (2); 7251; 7279; 7365; 7423; 7485; 7511; 7516; 7527; 7657; 7672; 7695; 7797; +7816; 7818 (2); 7825; 8000; 8027; 8031 (2); 8092; 8113; 8117; 8154; 8169; 8208; 8262; 8263; +8265; 8452 (2); 8552; 8702; 8740; 8870; 8878 (2); 8904; 8929; 9002; 9077; 9214; 9262; 9374; +9400; 9434 (2); 9435 (2); 9437; 9439; 9452; 9453; 9482 (2); 9704; 9729; 9768; 9773; 9777; 9785, +:1; 9839; 9984; 10013; 10120; 10206; 10245; 10277; 10287; 10288; 10314; 10334; 10356; 10380; +10384; 10387; 10661; 10688; 10689 (2); 10754; 10814; 10842; 10901; 10927; 11067; 11081; 11093; +11096; 11124; 11132; 11134; 11148; 11149, :1; 11195; 11220; 11256; 11257; 11333; 11345; 11412; +11418; 11490; 11493; 11501; 11549; 11613; 11619; 11821; 11825; 12088 (2); 12180; 12474; 12532; +12553; 12567; 12617 (2); 12674; 12700 (2); 12822; 12907; 12948; 13064 (2); 13069 (2); 13070 (2); +13118 (2); 13165; 13237; 13240; 13321; 13457; 13530; 13584; 13730; 13732; 13785; 13847; 13848; +13950; 13956; 13958; 14092; 14251 (2); 14343 (2); 14488; 14496; 14531; 14535; 14539; 14638 (2); +14710; 14714; 14832; 14835; 14871; 14873; 14878; 14887; 14946; 14970; 15060; 15063; 15122; +15241; 15338; 15366 (2); 15536; 15546; 16018; 16055; 16074; 16075; 16117; 16132; 16220; 16272; +16273; 16296; 16313; 16354 (2); 16383; 16442; 16527; 16567; 16572; 16607; 16625; 16680; 16686; +16742; 16770; 16818; 16832; 16841; 16892 (2); 17083 (2) +ТҮГЕЛЕР (1) ■ Ташкан түгелер, шашкан көенер ○ 11929 +ТҮГЕЛМӘС ( | 1) ■ Чиләгенә күрә капкачы, тәгәрәтсәң дә түгелмәс ○ 9978:1 +ТҮГЕЛМЕ ( | 1) ■ Дин, дин дип күп әйтсә, динге соравы түгелме? ○ 16816:1 +ТҮГЕЛМЕН (1) ■ Ашыңа тозлык түгелмен ○ 9440 +ТҮГЕЛСӘ (4) ■ Куеннан түгелсә - кунычка ○ 8912 ● 9269 (2); 11211 +ТҮГЕЛСЕҢ (5) ■ Аштан олы түгелсең ○ 9438 ● 9497; 9591; 15146 (2) +ТҮГЕП (1) ■ Тир түгеп эшлә, кунак кебек яшә ○ 6137 +ТҮГҮ (2) ■ Байга мал бирү - диңгезгә су түгү ○ 7211 ● 10727 +ТҮЗ (3) ■ Рәхәтен теләгәч, михнәтенә дә түз ○ 14944 ● 15724; 16233 +ТҮЗӘ (3) ■ Чабыш аты чапмый түзә алмый ○ 2804 ● 3116; 14966 +ТҮЗӘР (3) ■ Бүре ачка түзәр, коллыкка түзмәс ○ 2130 ● 5787 (2) +ТҮЗӘРЛЕК (1) ■ Яшь мәхәббәт - җүләрлек, карт мәхәббәт - түзәрлек ○ 12785 +ТҮЗӘРМЕН (1) ■ Карт куенында калач бар - калачыннан кан татыр, яшь куенында камчы бар камчысыннан бал татыр; калачыннан бизәрмен, камчысына түзәрмен ○ 15041 +ТҮЗӘРСЕҢ (3) ■ Туклыкка түзмәсәң, хурлыкка түзәрсең ○ 9718 ● 10773; 11973 +ТҮЗГӘН (4) ■ Сөт кайнаганчы түзгән, суынганчы түзмәгән ○ 9493 ● 11938-11940 +ТҮЗГӘННЕ (1) ■ Күбенә түзгәнне әзенә түзәрсең ○ 11973 +ТҮЗЕ (1) ■ Картлар сүзе - кәбестә түзе ○ 16370 +ТҮЗЕМ (1) ■ Йөргәнгә йөрем бирсен, калганга түзем бирсен ○ 6772 +ТҮЗЕП (1) ■ Ачлыкка түзеп була, суыкка - юк ○ 1072 +ТҮЗМӘГӘН (2) ■ Яхшы көнгә түзмәгән яман көнгә түзмәс ○ 998 ● 9493 +ТҮЗМӘС (4) ■ Яхшы көнгә түзмәгән яман көнгә түзмәс ○ 998 ● 2130; 5787 (2) +ТҮЗМӘСӘҢ (2) ■ Туклыкка түзмәсәң, хурлыкка түзәрсең ○ 9718 ● 10773 +ТҮЗМИ (1) ■ Әдәм баласы михнәткә түзә, рәхәткә түзми ○ 14966 +ТҮЗСӘҢ (1) ■ Чәнечкесенә түзсәң, гөлен өзәрсең ○ 1323 +ТҮЗСЕН (2) ■ Песи белән уйнаган тырнавына түзсен ○ 3370 ● 8788 +ТҮЗҮ (1) ■ Тешне аркылы тешләп түзү ○ 10646 +ТҮККӘН (1) ■ Чишмәне Иделгә түккән ○ 536 +ТҮКМИ (1) ■ Көч түкми нефть чыкмый ○ 292 +ТҮКМИЛӘР (1) ■ Яхшы суны ерак түкмиләр ○ 487 +ТҮКСӘҢ (1) ■ Тирес түксәң җиреңә, ындырың тулыр игенгә ○ 1452 +ТҮЛ (1) ■ Түзгән түл җыяр ○ 11939 +ТҮЛӘ (1) ■ Эт тә куянны "бурычыңны түлә!" дип куган ○ 3643 +ТҮЛӘВЕ (1) ■ Эт түләве - бер көчек ○ 3646 +ТҮЛӘГӘЧ (1) ■ Исәрнең акча түләгәч исенә төшәр ○ 11582 +ТҮЛӘП (4) ■ Тигенне яратмасаң, хакын түләп ал ○ 7977 ● 8050; 9802; 9843 +ТҮЛӘР (4) ■ Мәче урлар, эт түләр ○ 3360 ● 11601; 11713; 16305 +ТҮЛӘРСЕҢ (5) ■ Берәүнең чебешен үтерсәң, тавык түләрсең ○ 4270 ● 7084; 12605; 13147; 13329 +ТҮЛӘҮГӘ (1) ■ Таразыга - җиңел, түләүгә - авыр ○ 7975 +ТҮЛӘҮСЕЗ (2) ■ Түләүсез малның кадере булмый ○ 7420 ● 7986 +ТҮЛИ (1) ■ Бай бирәчәген мал белән, ярлы тир белән түли ○ 7160 +ТҮЛИСЕ (1) ■ Бәйрәмдә бурыч түлисе булганга ураза ае кыска ○ 8150 +ТҮЛКЕ (1) ■ Без үзебез төлкече, түлке әдәм көлкесе ○ 2319 +ТҮМӘ (2) ■ Сабаклы түмә салмаклы, сабаксыз түмә салмаксыз; аталы бала ардаклы, атасыз бала +ардаксыз ○ 14374 (2) +ТҮМӘР (1) ■ Яраклы түмәр җирдә ятмас ○ 1969 +ТҮМГӘК (7 | 2) ■ Искә алмаган түмгәк чана аудара ○ 120 ● 142; 146; 245; 1899:2; 3654:3; 8441; +13290; 16808 +ТҮМГӘККӘ (5) ■ Башыңа төшсә, түмгәккә дә сәлам бирерсең ○ 115 ● 161; 225; 1995; 3611 +ТҮМГӘКТӘЙ (1) ■ Таудай таләбең булганчы, түмгәктәй эшең булсын ○ 6123 +ТҮНӘРСЕҢ (1) ■ Черек баскычтан менмә - түнәрсең, черек басмага басма - батарсың ○ 8634 +ТҮНГӘ (2) ■ Үнәре үргә тарта, арт саны түнгә тарта ○ 745 ● 12655 +ТҮНГӘК (1) ■ Тун кидергәч, түнгәк тә туй кодасы булыр ○ 8927 +ТҮНГӘККӘ (1) ■ Эт түнгәккә чылатырга иренми ○ 3647 +ТҮНГӘН (2) ■ Югары менми менгән - түбән караса түнгән ○ 704 ● 8584 +ТҮНГӘНДӘ (2) ■ Яу түнгәндә батыр булыр, дау түнгәндә акыл булыр ○ 5664 (2) +ТҮНДЕ (1) ■ Өстәлләренең бер аягы түнде микән ○ 8449 +ТҮНДЕРЕР (1) ■ Яхшы юлга күндерер яман, юлдан түндерер ○ 12332 +ТҮНЕП (1) ■ Әйткәнгә күнеп, төрткәнгә түнеп ○ 16324 +ТҮНТӘРӘ (1) ■ Ир чынласа, тауны түнтәрә ○ 13511 +ТҮНТӘРГӘН (1) ■ Аксак сарыкның авызына җил түнтәргән түңгәләк төшәр ○ 3079 +ТҮНТӘРЕП (1) ■ Һавадагысын аударып, түбәдәгесен түнтәреп ○ 8398 +ТҮНТӘРМӘС (1) ■ Тәкә сөзеп тау түнтәрмәс ○ 3143 +ТҮҢГӘЛӘК (1) ■ Аксак сарыкның авызына җил түнтәргән түңгәләк төшәр ○ 3079 +ТҮҢЕЛ (3) ■ Кояшлап яуган яңгырдан түңел ○ 1111 ● 12897 (2) +ТҮҢЕЛМӘ (5) ■ Төсе бардан түңелмә ○ 619 ● 628; 1400; 5369; 10289 +ТҮП (1) ■ Түтәнәгә түп тә талкан ○ 9725 +ТҮР (5) ■ Бикәләр түр өчен талашыр ○ 5770 ● 5804; 8297; 13321; 14600 +ТҮРӘ (36 | 2) ■ Кәҗә тәкәсе түрә булырга яратыр ○ 3133 ● 3469; 3645; 3707; 5086; 5726 (2); 5735; +5758 (2); 5786; 5859; 5906 (2); 5907-5911; 5938; 5968; 5978; 5980; 5997 (2); 7150; 8347; 9800; +10299; 10782; 11500; 11659; 11663; 12166:2; 17020; 17063; 17064; 17077:1 +ТҮРӘГӘ (6) ■ Бер түрәгә дау килсә - түрәләр сөенер, күп түрәгә дау килсә - түрәләр берегер +○ 5756 (2) ● 5771; 5902; 5912; 5913 +ТҮРӘДӘ (1) ■ Ташта тамыр юк, түрәдә бавыр юк ○ 5887 +ТҮРӘДӘН (2) ■ Залим түрәдән ерак кач ○ 5795 ● 5849 +ТҮРӘЛӘР (3) ■ Бер түрәгә дау килсә - түрәләр сөенер, күп түрәгә дау килсә - түрәләр берегер +○ 5756 (2) ● 9193 +ТҮРӘЛЕК (2) ■ Мал - исеп китә торган җил, түрәлек - күчә торган күләгә ○ 5854 ● 8390 +ТҮРӘНЕ (2) ■ Тернәкле әдәм түрәне кол итәр ○ 5483 ● 5911 +ТҮРӘНЕКЕ (1) ■ Ил түр башы - түрәнеке ○ 5804 +ТҮРӘНЕҢ (6) ■ Түрәнең сүзе сүз, ни әйтсә - шул төз ○ 5914 ● 5915-5917; 5979; 5983 +ТҮРӘСЕ (1) ■ Һәр җирнең бер түрәсе бар, һәр түрәнең төрмәсе бар ○ 5983 +ТҮРӘСЕЗ (1) ■ Җир түбәсез булмас, ил түрәсез булмас ○ 5981 +ТҮРГӘ (10) ■ Капка астыннан кергән, түргә менеп өргән ○ 3776 ● 7150; 8405; 9045; 9053; 11128; +14358; 15125; 15486; 16667 +ТҮРДӘ (8) ■ Түрдә утырганы түрә булмас, артында торганы түрә булыр ○ 5906 ● 5917; 8246; +11367; 15377; 15411; 15438; 16336 +ТҮРДӘГЕ (2) ■ Ишектәге песигә "перес!" дисәң, түрдәге песигә тияр ○ 3339 ● 14358 +ТҮРДӘН (2) ■ Уз түрдән, утыр түбән ○ 8386 ● 10223 +ТҮРЕ (3) ■ Түгәрәк өйнең түре юк ○ 8296 ● 9199; 13788 +түре → ишеге-түре +ТҮРЕМ (1) ■ Туган телем - иркә гөлем, киңдер сиңа күңел түрем ○ 15630 +ТҮРЕН (2) ■ Түрәнең түрен күрмәссең, еланның аягын күрмәссең ○ 5915 ● 11645 +ТҮРЕНӘ (2) ■ Торна оятын оятлап, ябалак урман түренә качкан ○ 4136 ● 13282 +ТҮРЕНДӘ (4) ■ Байның түрендә, ярлының гүрендә ○ 7305 ● 8251; 12295; 17020 +ТҮРЕННӘН (2) ■ Утыр урыннан - сәке түреннән ○ 8442 ● 13411 +ТҮРЕҢДӘ (3) ■ Үз түреңдә үз иркең ○ 8346 ● 8347; 12156 +ТҮРЕҢНӘН (1) ■ Начар кеше түреңдә ята, түреңнән төшә - гайбәтеңне сата ○ 12156 +ТҮРНЕ (1) ■ Аягы яман түрне болгар ○ 10882 +ТҮРНЕҢ (1) ■ Түрнең урыны йомшак була ○ 8298 +ТҮТӘЙ (1) ■ Тычканның койрыгына бассаң, "түтәй!" дияр ○ 3422 +ТҮТӘЛ (1) ■ Бакча иясенә түтәл юк, өй иясенә бүкән юк ○ 1591 +ТҮТӘЛДӘ (1) ■ Кеше казасына көлмә, үзеңнеке түтәлдә ○ 14897 +ТҮТӘНӘГӘ (3) ■ Түтәнәгә алма - шалкан, ком - талкан, чыпчык тизәге - канәфер ○ 9723 +● 9724; 9725 +ТҮШ (3) ■ Үзе баш, үзе түш ○ 10372 ● 11940; 13126 +ТҮШӘГЕ (7) ■ Иле юкның икмәге юк, икмәге юкның түшәге юк ○ 4971 ● 5615; 7192; 7306; +8421; 14491; 14640 +ТҮШӘГЕМ (1) ■ Әтәч кычкырса: "Хатыным күп, түшәгем юк", - дияр, имеш ○ 4378 +ТҮШӘГЕҢ (1) ■ Үз өең, үлән түшәгең ○ 8349 +ТҮШӘГЕҢӘ ( | 1) ■ Түшәгеңә күрә аягың сузарсың ○ 8429:1 +ТҮШӘК (9 | 1) ■ Ишәк түшәк кадерен белмәс ○ 2968 ● 2978; 2980; 6655:2; 8376; 8402; 8431; +12037; 13769; 13895 +ТҮШӘККӘ (3) ■ Җиргә төшкән үсәр, түшәккә төшкән үчәр ○ 1482 ● 1674; 8399 +ТҮШӘКНЕҢ (1) ■ Тол хатынга мунчаның актыгы, түшәкнең ястыгы ○ 13680 +ТҮШӘКТӘН (3) ■ Түшәктән тәгәрәмәскә түмгәк, җеннән курыкмаска иптәш ○ 8441 ● 13572; +ТҮШӘМ (3) ■ Исән бул, иске өеңә түшәм бул, яңа өеңә матча бул, тараканга патша бул ○ 8367 +● 8448; 9603 +ТҮШӘМГӘ (2) ■ Түшәмгә төкереп ята ○ 8383 ● 10587 +ТҮШӘМДӘ (1) ■ Түшәмдә таракан санау ○ 8384 +ТҮШӘМНӘН (1) ■ Түшәмнән туфрак кою ○ 8385 +ТҮШӘМНЕ (1) ■ Борыны түшәмне тишә инде ○ 10636 +ТҮШӘНГӘНЕҢ (1) ■ Ястанганың яфрак, түшәнгәнең туфрак ○ 8446 +ТҮШӘНЕР (2) ■ Солдатның ятыр ястыгы юк, түшәнер түшәге юк ○ 5615 ● 8421 +ТҮШӘП (1) ■ Кайда егыласымны белсәм, алдан салам түшәп куяр идем ○ 6780 +ТҮШӘСӘҢ (1) ■ Тиресне калын түшәсәң, амбарың буш калмас ○ 1453 +ТҮШӘҮЛЕ (1) ■ Солдатның ятыр ястыгы бөтен җирдә түшәүле ○ 5614 +ТҮШЕ (3) ■ Ат булыр колынның түше яссы булыр ○ 2840 ● 4653; 5437 +ТҮШЕН (1) ■ Берәүнең түшен җисәң, үзеңнең очаңны сайла ○ 9635 +ТҮШЕНӘ (1) ■ Түшенә карама, эшенә кара ○ 6141 +ТҮШЕННӘН (1) ■ Ат - тешеннән, егет түшеннән билгеле ○ 12825 +ТҮШЕҢНЕ (1) ■ Үз өең үзеңә ирек, утыр түшеңне киереп ○ 8348 +ТҮШКЕ (1) ■ Түшке аелның батканын иясе белмәс, ат белер; ир егетнең кадерен ага-эне белмәс, +ят белер ○ 14683 +ТҮШЛӘРЕ (1) ■ Билдәмәсе бикәгә, түшләре түрәгә ○ 5771 +ТҮШНЕ (1) ■ Башны бозган - балта, түшне бозган - шайтан ○ 16723 +ТЫБЫРСЫКНЫҢ (1) ■ Шаталакның теле уйный, тыбырсыкның арты уйный ○ 11946 +ТЫГА (2) ■ Сыерлар су эчкәндә, бака сыйрагын тыга ○ 3209 ● 9627 +ТЫГАР (7) ■ Күл булса, бака борынын тыгар ○ 409 ● 6873 (2); 10900 (2); 10977 (2) +ТЫГАРГА (1) ■ Илнең авызын тыгарга илле ыштаным юк ○ 5142 +ТЫГАРЛЫК (1) ■ Ике колагыңны дүрт җирдән тыгарлык булу ○ 10472 +ТЫГАСЫ (1) ■ Аягын тыккач, таягын да тыгасы ○ 10988 +ТЫГУ (2) ■ Тәгәрмәчкә таяк тыгу ○ 7116 ● 11017 +ТЫГЫЗ (1) ■ Тыгыз җирдә тыгынчык ○ 654 +ТЫГЫЗЛАМЫЙ (1) ■ Мәхәббәткә томау тыгызламый ○ 12735 +ТЫГЫЛМА (1) ■ Эшең булмаган эшкә тыгылма ○ 6193 +ТЫГЫЛЫП (1) ■ Егылып үлгәнче тыгылып үл ○ 6754 +ТЫГЫЛЫР (1) ■ Комсыз комганга тыгылыр ○ 9666 +ТЫГЫЛЫРСЫҢ (1) ■ Азлап капсаң тук булырсың, зур капсаң тыгылырсың ○ 9529 +ТЫГЫН (1) ■ Тишеккә - тыгын, ертыкка - ямау ○ 8871 +ТЫГЫНЧЫК (1) ■ Тыгыз җирдә тыгынчык ○ 654 +ТЫГЫП (3) ■ Дөя кошы башын комга тыгып кына аучыдан яшеренә алмый ○ 4213 ● 9277; 14705 +ТЫЙ (12) ■ Оста барда кулың тый, остаз барда телең тый ○ 6362 (2) ● 10438; 13215 (2); 15233 (2); +15499; 15507; 15544; 16541 (2) +ТЫЙГАН (5) ■ Начарлыктан тыйган - әдәп, һәлак иткән - гадәт ○ 11253 ● 11943; 15498 (2); 15593 +ТЫЙМАГАН (2) ■ Тыймаган авызда бәла бар ○ 10585 ● 15949 +ТЫЙНАК (2) ■ Кунак булсаң, тыйнак бул, егет булсаң, җыйнак бул ○ 10093 ● 13095 +ТЫЙНАКЛЫККА (1) ■ Мактану хур итә, тыйнаклыкка ни җитә ○ 12020 +ТЫЙНАКНЫҢ (1) ■ Тыйнакның кулы эшләр, мактанчыкның теле эшләр ○ 12039 +ТЫЙНАКСЫЗНЫҢ (1) ■ Тыйнаксызның эше дә җыйнаксыз ○ 12040 +ТЫК (2) ■ Бир дә тизрәк кабагын тык ○ 8218 ● 14538 +ТЫККАН (4) ■ Колагына чүбек тыккан ○ 10488 ● 10900 (2); 16809 +ТЫККАНМЫ (1) ■ Аркаңа уклау тыкканмы, бөкерәя алмыйсың ○ 10824 +ТЫККАЧ (1) ■ Аягын тыккач, таягын да тыгасы ○ 10988 +ТЫКМА (6) ■ Эт авызына таяк тыкма ○ 3544 ● 8252; 8470; 10237; 10895; 12404 +ТЫКМАГАН (2) ■ Кесәгә тыкмаган, күзе чыкмаган ○ 8970 ● 10042 +ТЫКСАҢ (1) ■ Кеше баласы кештәккә тыксаң да илекмәс, бүре баласы бүреккә салсаң да илекмәс ○ 14185 +ТЫЛМАЧ (3) ■ Акча - көчсезгә көч, телсезгә - тылмач ○ 7682 ● 15629; 15634 +ТЫЛМАЧНЫҢ (1) ■ Тылмачның акылы теленнән озын булсын ○ 15635 +ТЫМЫЗЫК (4) ■ Тымызык елга көймәне алып китәр ○ 473 ● 474; 481; 4514 +ТЫН (4) ■ Тын сазда корт күп була ○ 191 ● 1085; 5559; 8291 +ТЫНАР (3) ■ Игенче явымда тынар, балыкчы давылда тынар ○ 1409 (2) ● 5046 +ТЫНГАНЫ (1) ■ Үләр авыруның үлгәне яхшы, калган күңелнең тынганы яхшы ○ 15342 +ТЫНГЫ (1) ■ Ахмак баш аякка тынгы бирмәс ○ 10236 +ТЫНГЫСЫЗ (1) ■ Тынгысыз аяк җанга тынычлык бирми ○ 10959 +ТЫНДЫРГАН (1) ■ Эшләмәгән эше юк, җан тындырган төше юк ○ 6440 +ТЫНДЫРМЫЙ (3) ■ Җылы сөяк сындырмый, салкын җанны тындырмый ○ 1205 ● 4764; 15315 +ТЫНМАС (8) ■ Ишәккә менгәннең аягы тынмас ○ 2976 ● 3481; 6323; 11692 (2); 11868; 13757 (2) +ТЫНМЫЙ (1) ■ Кулым тынса, җаным тынмый ○ 11033 +ТЫНСА (1) ■ Кулым тынса, җаным тынмый ○ 11033 +ТЫНЧЫМАС (1) ■ Аккан су тынчымас ○ 340 +ТЫНЫГА (3) ■ Йөреп чәчәгән торып тыныга, торып чәчәгән утырып тыныга, утырып чәчәгән +ничек тыныга? ○ 6775 (3) +ТЫНЫЙМ (1) ■ Яманнан тыныйм дисәң, сораганын биреп котыл ○ 12268 +ТЫНЫҢ (1) ■ Тының бетте - көнең бетте ○ 15307 +ТЫНЫСЫ (1) ■ Карты барның хаты бар, агасы барның ырысы бар, энесе барның тынысы бар +○ 15068 +ТЫНЫЧ (26) ■ Тыныч күлдә җеннәр күп үрчи ○ 475 ● 905; 1587; 5223; 5636; 5637 (2); 5706 (2); +5718; 8280; 9674; 9757; 10059; 11317; 11353; 11396; 13784; 13883 (2); 14002; 14594; 14882; +15116; 15737; 16100 +тыныч → рәхәт-тыныч +ТЫНЫЧЛАП (2) ■ Чәеңне сал учлап, эчәрсең тынычлап ○ 9370 ● 9656 +ТЫНЫЧЛЫГЫ (2) ■ Төннең тынычлыгы - көннең куанычы ○ 957 ● 7726 +ТЫНЫЧЛЫГЫН (1) ■ Халык тынычлыгын бозучы үз башына йөри ○ 5076 +ТЫНЫЧЛЫГЫННАН (1) ■ Хатының яман булса, йортың тынычлыгыннан ни файда; итегең +тар булса, дөньяның киңлегеннән ни файда ○ 13750 +ТЫНЫЧЛЫК (5) ■ Илнең күрке - тынычлык ○ 4987 ● 5627; 10230; 10959; 17007 +ТЫНЫЧЛЫКТАН (1) ■ Кәҗә, тынычлыктан туйса, көтүченең чыбыркысын чәйни, имеш ○ 3040 +ТЫНЫЧСЫЗ (1) ■ Очсызның арты тынычсыз ○ 7950 +ТЫНЫЧЫ (4) ■ Җан тынычы яңгыр, байның йөрәген яндыр ○ 1176 ● 6250; 12334; 14571 +ТЫНЫЧЫМ (1) ■ Ялгыз башым - җан тынычым ○ 10317 +ТЫНЫЧЫҢ (1) ■ Үз куышың - җан тынычың ○ 8345 +ТЫНЫШМАГАН (1) ■ Җизнәсе белән тынышмаган балдыз апасына да ят ○ 14653 +ТЫҢЛА (9) ■ Корсагың белән тыңлама, колагың белән тыңла ○ 10407 ● 10531; 11459; 13113; +15020; 15735; 15791; 15896; 17049 +ТЫҢЛАГАН (2) ■ Ата-ананы тыңлаган әдәм булган, тыңламаган - әрәм булган ○ 14402 ● 15974 +ТЫҢЛАГАНДА (1) ■ Ерактан тыңлаганда матур җырлый ○ 16452 +ТЫҢЛАГАННЫ (1) ■ Сук - елаганны, орыш - тыңлаганны ○ 5626 +ТЫҢЛАМА (2) ■ Корсагың белән тыңлама, колагың белән тыңла ○ 10407 ● 15823 +ТЫҢЛАМАГАН (3) ■ Ата-ананы тыңлаган әдәм булган, тыңламаган - әрәм булган ○ 14402 +● 15860; 15963 +ТЫҢЛАМАГАННЫ (1) ■ Ата сүзен тыңламаганны атауга аталар, ди ○ 14327 +ТЫҢЛАМАС (1) ■ Тыңламас үтерсәң дә аңламас ○ 11933 +ТЫҢЛАМАСА (1) ■ Тай бияне тыңламаса, бүре ертыр ○ 2854 +ТЫҢЛАМАСАҢ (1) ■ Борынгылар сүзен тыңламасаң, борының белән капланырсың ○ 16353 +ТЫҢЛАП (3) ■ Халык сүзен тыңлап бетерә алмассың ○ 5075 ● 10543; 16250 +ТЫҢЛАР (3) ■ Ике колак бер сүзне тыңлар өчен ○ 10383 ● 13439; 14346 +ТЫҢЛАРГА (1) ■ Сүз әйтәсең килсә, элек кара: тыңларга теләүче бармы ○ 16022 +ТЫҢЛАСЫН (1) ■ Бер колагың йокласын, икенчесе тыңласын ○ 10378 +ТЫҢЛАТА (2) ■ Баланы караватта аркылы ятканда тыңлата алмасаң, буй яткач тыңлатырмын +димә ○ 13979 ● 16060 +ТЫҢЛАТУ (1) ■ Ахмакка сүз тыңлату дөяне чокырдан үткәрүдән дә кыен ○ 11514 +ТЫҢЛАТЫРМЫН (1) ■ Баланы караватта аркылы ятканда тыңлата алмасаң, буй яткач +тыңлатырмын димә ○ 13979 +ТЫҢЛАУ (1) ■ Кеше сүзен аңлап тыңлау сөйли белүдән яхшырак ○ 15895 +ТЫҢЛАУСЫЗ (1) ■ Уңмаган хатынның баласы тыңлаусыз булыр ○ 14300 +ТЫҢЛАУСЫЗГА (2) ■ Тыңлаусызга сүз әйтсәң, карый-карый артыннан барырсың ○ 11934 +● 16101 +ТЫҢЛАУЧЫ (2) ■ Сөйләүче чәчә, тыңлаучы ура ○ 15985 ● 16240 +ТЫҢЛАУЧЫСЫН (1) ■ Сүз үзенең тыңлаучысын таба ○ 16023 +ТЫҢЛЫЙ (2) ■ Кушсаң тыңлый, суксаң елый ○ 5696 ● 16006 +ТЫП (1) ■ Карт алаша әйләнеп үз койрыгын күргәч, тай кебек бер тып басып куя, ди ○ 2776 +ТЫРАКАЙ (1) ■ Тик торганда тыракай ○ 6305 +ТЫРМА (1) ■ Үгез сука сукалый, бозау тырма тырмалый ○ 3306 +ТЫРМАВЫЧНЫ (1) ■ Тырмавычны белмәсәң, тешенә баскач белерсең ○ 1315 +ТЫРМАГА (1) ■ Җитен: "Тырмага ияреп тишелеп чыгар идем дә, кешедән оялам", - дип әйтә, +ди ○ 1574 +ТЫРМАЛЫЙ (1) ■ Үгез сука сукалый, бозау тырма тырмалый ○ 3306 +ТЫРМАЛЫЙМ (1) ■ Җиңел-җиңел җидегә төйим дә, тугызарлап тырмалыйм ○ 8080 +ТЫРМАША (1) ■ Аю тора торган урын кыйммәт түгел, тавык тырмаша торган урын кыйммәт +○ 2081 +ТЫРНАВЫНА (1) ■ Песи белән уйнаган тырнавына түзсен ○ 3370 +ТЫРНАГЫ (1) ■ Дөрес, мәче: дүрт аягы, сигез тырнагы ○ 3387 +ТЫРНАГЫНА (1) ■ Кисеп ташлаган тырнагына да тормау ○ 11024 +ТЫРНАГЫНДА (1) ■ Мәче тырнагында сандугач сайрамас ○ 3359 +ТЫРНАГЫННАН (2) ■ Ерткыч тырнагыннан билгеле ○ 2015 ● 2055 +ТЫРНАГЫҢ (2) ■ Тернәгең дә булсын, тырнагың да булсын ○ 5482 ● 10960 +ТЫРНАК (12 | 1) ■ Караңгыда тырнак кисмиләр ○ 850 ● 5414, :1; 10922; 10924; 10929; 10961; +10962; 11039; 11046; 11047; 11053; 16767 +ТЫРНАКЛАРЫ (1) ■ Тырнаклары сука кебек ○ 11048 +ТЫРНАКТАН (1) ■ Ит тырнактан аерылмас, туган туганнан аерылмас ○ 14486 +ТЫРНАНМАГАН (1) ■ Тырнанмаган тавыкның тамагы туймый ○ 4337 +ТЫРНАП (2) ■ Тавык та тырнап туена ○ 4320 ● 7445 +ТЫРНАП-КАЗЫНЫП (1) ■ Кирәгеңне тырнап-казынып табарга тавыктан өйрән ○ 4284 +ТЫРНАР (1) ■ Җитә алмаган җир тырнар ○ 6874 +ТЫРНАШЫР (1) ■ Сугыша белмәгән тырнашыр ○ 5622 +ТЫРНЫЙ (2) ■ Мәче уңайга сыпырсаң мырлый, кирегә сыпырсаң тырный ○ 3361 ● 5497 +ТЫРЫСТАН (1) ■ Безгә дигән ырыскал төшкән калган тырыстан ○ 14980 +ТЫРЫШ (13) ■ Кайда йөрсәң дә тырыш бул, тырыш кеше хур булмас ○ 6488 (2) ● 6502-6505; +6526; 6572; 6611; 6623; 6847; 14331; 15116 +ТЫРЫША (2) ■ Энем кырлач "агам кырлачтан уздырыйм" дип тырыша, ди ○ 968 ● 5688 +ТЫРЫШКА (1) ■ Тырышка эшең төшсә - "хуп" дияр, булдыксызга йомышың төшсә - "юк" +дияр ○ 6506 +ТЫРЫШКАК (1) ■ Бар тырышкак, юк орышкак ○ 7552 +ТЫРЫШКАН (10) ■ Тырышкан ил узар, тырышмаган - тузар ○ 5064 ● 6507-6513; 6615; 13569 +ТЫРЫШКАНГА (1) ■ Тырышканга дәүләт бар, башкаларга гыйбрәт бар ○ 6514 +ТЫРЫШКАННЫҢ (2) ■ Тырышканның даны чыга, иренгәннең җаны чыга ○ 6515 ● 6516 +ТЫРЫШЛЫК (6) ■ Бер тырышлык - икеләтә уңыш ○ 6449 ● 6496; 6517-6519; 16555 +ТЫРЫШЛЫКНЫҢ (1) ■ Тырышлыкның иң зур дошманы - ялкаулык ○ 6520 +ТЫРЫШМАГАН (4) ■ Тырышкан ил узар, тырышмаган - тузар ○ 5064 ● 6507; 6512; 6544 +ТЫРЫШМАУ (3) ■ Тырышмау - гафләт ○ 6521 ● 16526; 16527 +ТЫРЫШНЫ (1) ■ Тырышны таш бәйлә дә батыр - ул барыбер калкыр ○ 6522 +ТЫРЫШНЫҢ (2) ■ Тырышның тире чыкканчы ялкауның җаны чыгар ○ 6523 ● 6623 +ТЫРЫШТАН (2) ■ Тырыштан тир кипми, ялкаудан чир китми ○ 6524 ● 6525 +ТЫРЫШТЫМ (1) ■ Тырыштым - таудан аштым ○ 6624 +ТЫРЫШТЫРЫР (1) ■ Барлык тырыштырыр, юклык орыштырыр ○ 7567 +ТЫРЫШЫП (4) ■ Күмәк эшләр тырышып, ялгыз эшләр черәшеп ○ 6104 ● 6527; 7507; 14338 +ТЫРЫШЫР (6) ■ Тырыш эшкә тырышыр, ялкау ашка сырышыр ○ 6505 ● 6544; 6615; 7143; +15174 (2) +ТЫЧКАН (53 | 1) ■ Арыслан, картайса, тычкан өнен күзәтер ○ 2040 ● 2065; 2262; 3019; 3337; +3340; 3344; 3349; 3372 (2); 3374; 3377; 3392; 3398; 3399; 3401-3403; 3405; 3407-3418; 3424; +3425; 3427; 3429; 3430; 3920; 3921; 4203:1; 4221; 4589 (2); 4680; 5343; 5438; 6470; 6616; 6829; +6894; 7317; 8491; 9215; 12172; 13588 +ТЫЧКАНГА (5) ■ Мышык югында - тычканга бәйрәм ○ 3348 ● 3365; 3406; 3419; 3420 +ТЫЧКАННАН (6) ■ Бүредән курыккан көтү көтмәс, тычканнан курыккан иген икмәс ○ 2177 +● 3332; 3373; 3421; 3428; 12023 +ТЫЧКАННАР (3) ■ Арыслан үлгәннән соң, азу тешен тычканнар кимерә, ди ○ 2051 ● 3352; 3382 +ТЫЧКАННЫ (1) ■ Фил бик масаймасын дип, алла тычканны яраткан, имеш ○ 3333 +ТЫЧКАННЫҢ (3) ■ Арысланның үлеге - тычканның тереге ○ 2060 ● 3422; 3423 +ТЫШАВЫ (1) ■ Ишәгенә күрә тышавы ○ 2951 +ТЫШАУ (6) ■ Яхшы ат богаусыз йөрмәс, алама ат тышау да күрмәс ○ 2712 ● 7110; 10356; 12647; +14186; 16065 +ТЫШАУЛАМЫЙЛАР (1) ■ Чабышка чыккан аргамакның аягын тышауламыйлар ○ 2805 +ТЫШАУЛЫ (1) ■ Арканлы аттан тышаулы ат су сорамый ○ 2460 +ТЫШКА (5) ■ Этнең тизәге дару булса, коега тышка чыгар ○ 3729 ● 8334; 8832; 12598; 13796 +ТЫШКАРЫ (1) ■ Өйдән чыккан кыз чидән тышкары ○ 13058 +ТЫШКЫ (2) ■ Тышкы матурлык белән масайма, эчке матурлык белән масай ○ 10696 ● 10710 +ТЫШЛАП (1) ■ Коры рәхмәт белән тун тышлап булмый ○ 15905 +ТЫШЛАТКАН ( | 1) ■ Туй сылтавы белән тун тышлаткан ○ 13295:2 +ТЫШЛЫ (1) ■ Әти үлде, ирек калды, кызыл тышлы бүрек калды ○ 14337 +тышлы → эчле-тышлы +ТЫШЛЫК (1) ■ Тышлык биргәч, эчлеген сорый ○ 8741 +ТЫШНЫ (1) ■ Сабын - тышны, турылык - эчне пакьлый ○ 12543 +ТЫШТА (7) ■ Өйне эшләгән балта тышта кала ○ 1972 ● 8934; 9467; 10338; 13455; 13869 (2) +ТЫШТАГЫ (1) ■ Тыштагы буран буран түгел, өйдәге буранга чыдап булмый ○ 1143 +ТЫШТАН (4) ■ Эчтән азыксыз, тыштан киемсез ○ 8847 ● 9506; 10733; 12400 +ТЫШЫ (17) ■ Нәрсәнең тышы якын, эче ерак ○ 608 ● 621 (2); 655-658; 4652; 8689; 9456; 10734; +10735; 10852-10854; 11962; 12324 +ТЫШЫККАЧ (1) ■ Усалга тышыкма, тышыккач пошыкма ○ 12174 +ТЫШЫКМА (1) ■ Усалга тышыкма, тышыккач пошыкма ○ 12174 +ТЫШЫМ (1) ■ Эчем елый, тышым көлә ○ 14996 +ТЫШЫН (1) ■ Тышын күреп, эченнән бизмә ○ 618 +тышын → эчен-тышын +ТЫШЫНА (2) ■ Эченә салмасаң, тышына чыкмас ○ 622 ● 9995 +ТЫШЫНДА (5) ■ Яуның тышында булма, эчендә бул ○ 5679 ● 8526; 10863; 16354; 16562 +ТЫШЫННАН (3) ■ Нәрсәнең тышыннан эчен белеп булмый ○ 609 ● 6492; 9940 +ТЫШЫҢ (1) ■ Дошман алдында, эчең еласа да, тышың көлсен ○ 5313 +ТЫЮ (3) ■ Баккан күзгә тыю юк ○ 10375 ● 14144 (2) +ТЫЯ (4) ■ Дилбегәңне тыя төш ○ 7104 ● 10549; 11884; 15633 +ТЫЯРЫ (1) ■ Тыяры юк туйга киткән ○ 13327 +УА (2) ■ Тик торганчы тун итәген уа тор ○ 6134 ● 9506 +УАЛА (4) ■ Күз - дәрья, күңел - пыяла: сакламасаң төшә дә уала ○ 11196 ● 12993; 13630; 15050 +УАЛСА (2) ■ Үгез үлсә - ит, арба уалса - утын ○ 3328 ● 7098 +УАЛЫР (2) ■ Май чүлмәге майда уалыр, күмер чүлмәге күмердә уалыр ○ 9939 (2) +УБА (1) ■ Тауга карап, тау булмассың, түмгәккә карап, уба булмассың ○ 161 +УБЫР (6 | 1) ■ Убыр булсын - улың булсын ○ 14140 ● 16745 (2); 16755, :1; 16756; 16757 +УБЫРГА (1) ■ Картым - убырга тартым ○ 13587 +УБЫРНЫҢ (2) ■ Убырның күзе күрмәсә дә күңеле тоя ○ 16758 ● 16759 +УБЫРЫ (1) ■ Мечкәй - тәңренең убыры ○ 16740 +УГЛАН (1) ■ Мөгезен сындырганны болан онытмас, атасын хурлаганны углан онытмас ○ 14373 +углым → энем-углым +УГЛЫҢ ( | 1) ■ Углың - Румга, кызың Кырымга китсен ○ 14142:1 +УГРЫ (6) ■ Угры малга котаймас ○ 12565 ● 12566; 15465; 16164; 16166; 16756 +УГРЫДАН (1) ■ Урлаган малны саклаучы угрыдан яман ○ 12571 +УГРЫЛЫК (1) ■ Ирнең яманы угрылык кылыр, хатынның яманы уйнаш кылыр ○ 13874 +УГРЫНЫ (1) ■ Угрыны урлаган өчен түгел, тотылган өчен хөкем итәләр ○ 12567 +УГРЫНЫКЫ (1) ■ Тамаксауның үлеме - тамактан, угрыныкы - таяктан ○ 9706 +УГРЫСЫЗ (2) ■ Тау бүресез булмас, ил угрысыз булмас ○ 5049 ● 12501 +УГЪРЫ (1) ■ Бай - дәрья, угъры - кашык ○ 7168 +УГЫ (4) ■ Ялгызның җәясе дә югалыр, күмәкнең угы да югалмас ○ 5113 ● 5539; 6539; 14527 +УГЫЛ (4) ■ Угыл табылыр, туган табылмас ○ 14141 ● 14142; 14375; 16668 +УГЫЛГА (3) ■ Ияр аркасы угылга калыр ○ 7028 ● 14139; 16638 +УГЫЛСЫЗГА (1) ■ Кардәшсезгә куәт юк, угылсызга дәүләт юк ○ 14494 +УГЫЛЫ (1) ■ Атасы баз әйткәнгә, угылы кан кояр ○ 14360 +УГЫН (2) ■ Угын аткач, җәясен яшермә ○ 5641 ● 5690 +УГЫНДА (1) ■ Ярагы барның җаны урынында, ярагы юкның җаны угында ○ 5658 +УГЫННАН (1) ■ Мәргәннең угыннан беленми, тидерүеннән беленә ○ 5603 +УГЫҢНЫ (1) ■ Соңгы угыңны бушка атма ○ 5617 +УГЫРЫ (4) ■ Сох симермәс, угыры баемас ○ 9684 ● 11906; 12419 (2) +УГЫРЫДАН (1) ■ Өйдәге угырыдан саклана алмассың ○ 12624 +УГЫЧЫННАН (1) ■ Керән угычыннан бәрәңге суы чыкмый ○ 1607 +УДАРНИК (1) ■ Ударник тырышып эшләр, ялкау бармагын тешләр ○ 6527 +УЕ (6) ■ Эт бүген тук, иртәге өчен уе юк ○ 3580 ● 9579; 10748; 10843; 11085; 11544 +УЕЛ (1) ■ Уйчы уйлый торыр, тәвәккәл уел кичәр ○ 11299 +УЕЛГАН (1) ■ Утка барган уелган, суга барган җуелган ○ 8511 +УЕМ (1) ■ Суймыйм дигән уем юк, суяр идем - куем юк ○ 2446 +УЕМДАГЫН (1) ■ Уйнап әйтәм - уемдагын әйтәм ○ 16314 +УЕН (24) ■ Мәчегә уен, тычканга кыен ○ 3365 ● 6536; 6668; 6679; 6680 (3); 6681; 6682; 66846686; 6687 (2); 6697; 11246; 11848; 12420; 13304; 14042; 15127; 16107; 16108; 16469 +УЕНГА (3) ■ Уен уенга, уен тияр муенга ○ 6687 ● 6688; 6701 +УЕНДА (2) ■ Уенда узган җыенда узар ○ 6689 ● 15713 +УЕНДАГЫН (1) ■ Уйнаган кеше уендагын әйтә ○ 6696 +УЕН-КӨЛКЕ (2) ■ Уен-көлке - яшьлек күрке ○ 6683 ● 13300 +УЕННАН (3 | 2) ■ Арысланның уеннан төлкенең муены өзелә ○ 2058 ● 6690, :1, :2; 6691 +УЕННЫҢ (1) ■ Уенның очы - ике, бер очы - пике ○ 6692 +УЕН-УЕН (1) ■ Уен-уен унике, уен очында бер пике ○ 6686 +УЕНЧЫ (2) ■ Туй башы сугымчы, аннан коемчы, аннан уенчы ○ 13287 ● 16413 +УЕНЧЫГА (1) ■ Уенчыга ялынсаң, өч көнгәчә назланыр ○ 16414 +УЕНЧЫК (1) ■ Мактанчык - башкаларга уенчык ○ 12021 +УЕНЧЫНЫҢ (1) ■ Уенчының тамагы тук ○ 16415 +УЕНЧЫСЫЗ (1) ■ Асламчысыз базар булмый, уенчысыз туй булмый ○ 13260 +УЕНЫ (4) ■ Төлкенең уены күп булса да, иң яхшысы - качу ○ 2313 ● 6717; 8527; 14000 +УЕНЫН (1) ■ Ач кеше уенын онытыр ○ 9541 +УЕНЫҢНЫ (1) ■ Уеныңны кайда уйнасаң, елавың шунда булсын ○ 6693 +УЕНЫ-ЧЫНЫ (1) ■ Юләрнең уены-чыны бергә ○ 11737 +УЕҢ (2) ■ Төядәй буең булганчы, төймәдәй уең булсын ○ 10810 ● 15639 +УЕП (1) ■ Астан уеп, өстән җую ○ 726 +УЗ (3) ■ Уз түрдән, утыр түбән ○ 8386 ● 10223; 16057 +УЗА (15) ■ Колактан уза мөгез үсәр ○ 2370 ● 3233; 3257; 6987; 7191; 11128 (2); 12024; 12098; +14707; 14938; 15557; 15574 (2); 16136 +УЗАЛАР (2) ■ Яшь чактагы нужалар уйнап-көлеп узалар, карт чактагы нужалар елап-сыктап +узалар ○ 15112 (2) +УЗАМАНЫ (2) ■ Усалның узаманы мин булырмын ○ 12402 ● 13696 +УЗАР (25) ■ Томанлы көн төлке узар, буранлы көн бүре узар ○ 2292 (2) ● 2347; 2849 (2); 3081; +3437; 4023 (2); 4861; 4886; 5064; 5863; 6367; 6379; 6507; 6689; 7167; 9550; 12533; 14369 (2); +14527; 15047; 16469 +УЗГАН (19) ■ Көтәчәк - җитәчәк, узган кайтмый ○ 911 ● 1033; 1144; 1412; 2870; 4036; 4683; +4686; 6142; 6320; 6399; 6689; 6823; 8955; 11783; 13334; 14763; 16216; 16957 +УЗГАНДА (3) ■ Кешенең аты узганда, аның тае узган ○ 2870 ● 7521 (2) +УЗГАННЫ (1) ■ Дуслар - узганны, гашыйклар алдагы көнне сөйлиләр ○ 5382 +УЗГАНЧЫ (4) ■ Ашагының аты узганчы, авылның эте узсын ○ 5160 ● 13299; 14667; 14694 +УЗГАЧ (1 | 1) ■ Яу узгач, кылыч айкамыйлар ○ 5665 ● 13322:1 +УЗГАЧТЫН (1) ■ Туй узганчы һай да һай, туй узгачтын вай да вай ○ 13299 +УЗДЫРАМ (2) ■ Энем кырлач әйткән: "Агам кырлачны уздырам, яшь киленнәрнең көянтәсен +сындырам" ○ 969 ● 15113 +УЗДЫРГАН (1) ■ Чәчен-башын туздырган, апасыннан уздырган ○ 14584 +УЗДЫРМА (1) ■ Үз кулыңны үзеңнән уздырма ○ 10974 +УЗДЫРУ (2) ■ Ишеткәннәрне ияк кагу белән уздыру ○ 10352 ● 10494 +УЗДЫРЫЙМ (1) ■ Энем кырлач "агам кырлачтан уздырыйм" дип тырыша, ди ○ 968 +УЗДЫРЫП (3) ■ Кешенең яхшы эшенә көнчелегең килсә, аңардан уздырып эшлә ○ 6084 ● 9082; +УЗДЫРЫР (1) ■ Күренми килгән шайтаннан күренеп килгән шайтан уздырыр ○ 16736 +УЗДЫРЫРСЫҢ (1) ■ Ахмак белән кода булсаң, бәла белән туй уздырырсың ○ 11502 +УЗМА (2) ■ Ханның алдыннан, атның артыннан узма ○ 5934 ● 7150 +УЗМАС (2) ■ Ач узар, ялангач узмас ○ 9550 ● 10260 +УЗМЫЙ (4) ■ Бүген белән көн узмый, таңда белән ел узмый ○ 790 (2) ● 2315; 10067 +УЗСЫН (5) ■ Көн узсын, йон тузсын ○ 1044 ● 5160; 5851; 14667; 14694 +УЗЫП (8) ■ Бозау анасыннан алга узып йөрсә, бүре ашар ○ 3256 ● 6491; 11817; 11869; 14421 (2); +15526; 16876 +УЙ (14) ■ Уй бар җирдә су бар ○ 478 ● 6639; 6713; 7235; 8045; 9643; 10754; 11411; 11549; 11751; +12812; 13324; 13775; 14717 +УЙГА (2) ■ Ярлы уйга бай булыр ○ 7474 ● 14142 +УЙДАН (1) ■ Җиде уйдан бер карар, сигезенче уй зарар ○ 11751 +УЙЛА (17) ■ Күккә карап, җирне уйла ○ 58 ● 710; 877; 1020 (2); 5122; 5330; 6060; 6236; 6695; +6783; 8095; 12558; 14844; 15805; 15863; 16045 +УЙЛАГАН (3) ■ Күп сикергән - базга, күп уйлаган - тазга ○ 6798 ● 11696; 11697 +УЙЛАГАНЧЫ (4) ■ Куркак уйлаганчы тәвәккәл су аша үтәр ○ 11171 ● 11443; 11444; 12558 +УЙЛАМА (5) ■ Арыслан тешен күрсәтсә, көлә дип уйлама ○ 2048 ● 5122; 5330; 8491; 12007 +УЙЛАМАГАН (7) ■ Уйламаган җирдән елан чагар ○ 4687 ● 11697; 13805 (2); 14795; 15440; 16109 +УЙЛАМЫЙ (5 | 1) ■ Уйламый очкан кош кунарга тал тапмас ○ 3874 ● 6143; 6144; 11574; +15777:3; 16110 +УЙЛАМЫЙЧА (2) ■ Артыңны уйламыйча югары үрмәләмә: егылып төшсәң, башың ярылыр +○ 679 ● 16111 +УЙЛАП (9) ■ Һәр эшнең ахырын уйлап эшлә ○ 6279 ● 10267; 11298; 11330; 11445; 15851; 16007; +16112; 16383 +УЙЛАР (3) ■ Тинтәк кеше улар, акыллы уйлар ○ 11679 ● 14484; 17054 +УЙЛАРГА (1) ■ Ялкау уйларга да иренә ○ 6576 +УЙЛАТА (1) ■ Шайтан төрлене уйлата ○ 16772 +УЙЛАУ (1) ■ Бер хатын - уйнау белән хатын, бер хатын - уйлау белән хатын ○ 13626 +УЙЛАУЧЫ (1) ■ Эшнең ахырын уйлаучы үкенмәс ○ 6245 +УЙЛЫ (1) ■ Уйлы уйлап торганчы тәвәккәл эшен бетерер ○ 11298 +УЙЛЫЙ (6) ■ Ат - айлык юлын, дөя - еллык юлын уйлый ○ 2466 ● 4044; 4356; 7444; 8607; +УЙЛЫЙСЫҢ (1) ■ Син уйлыйсың алтыга, ул каладыр яртыга ○ 7961 +УЙМАК (5 | 2) ■ Уен төбе - уймак ○ 6685 ● 6690, :1, :2; 6691; 9726; 14453 +УЙМАККА (1) ■ Уймакка салырлык та акылы юк ○ 11774 +УЙНА (4) ■ Ат башы белән уйнаганчы, атаң башы белән уйна ○ 2483 ● 6694; 6695; 6715 +УЙНАВЫН (1) ■ Уйнавын уйна, эшең турында да уйла ○ 6695 +УЙНАВЫНА (1) ■ Уйнавына күрә биюе ○ 16416 +УЙНАГАН (9) ■ Ашык уйнаган азар, туп уйнаган тузар, куй багып койрык ашаган барыннан да +узар ○ 3081 (2) ● 3370; 6669; 6675 (2); 6696; 16469 (2) +УЙНАГАНДА (1) ■ Тимерне кызуында сук, балыкны уйнаганда тот ○ 303 +УЙНАГАННЫҢ (1) ■ Кулы уйнаганның авызы уйнар, кулы уйнамаганның күзе уйнар ○ 10943 +УЙНАГАНЧЫ (1) ■ Ат башы белән уйнаганчы, атаң башы белән уйна ○ 2483 +УЙНАКЛЫЙ (1) ■ Яшь үләндә арык мал да уйнаклый ○ 1337 +УЙНАМА (10) ■ Ташу барганда гөрләвек белән дә уйнама ○ 462 ● 2250 (2); 4689; 8500 (2); 9947; +13925 (2); 15599 +УЙНАМАГАННЫҢ (1) ■ Кулы уйнаганның авызы уйнар, кулы уйнамаганның күзе уйнар ○ 10943 +УЙНАМАК (1) ■ Печән чапмак - биемәк, урак урмак - уйнамак, май көбәләмәк - җан бирмәк +○ 1298 +УЙНАМАС (3) ■ Ач аю уйнамас ○ 2068 ● 8498; 16423 +УЙНАП (5) ■ Хезмәт ит тә мактан, уйнап көл дә шатлан ○ 6698 ● 15764; 16112; 16314; 16383 +УЙНАП-КӨЛЕП (1) ■ Яшь чактагы нужалар уйнап-көлеп узалар, карт чактагы нужалар елапсыктап узалар ○ 15112 +УЙНАР (15) ■ Томырык күлдә корт уйнар ○ 470 ● 474; 2531; 2841; 3382; 4644; 7723; 9856; +10943 (2); 12101 (2); 14372; 14784; 15140 +УЙНАРБЫЗ (1) ■ Дус булырга теләсәң, кунак-кунак уйнарбыз; эт булырга теләсәң, тотарбыз +да тукмарбыз ○ 5519 +УЙНАРГА (2) ■ Эш беткәч, уйнарга ярый ○ 6699 ● 15140 +УЙНАРСЫҢ (1) ■ Уйнарсың - уен кебек, утырырсың - чуен кебек ○ 6697 +УЙНАСАҢ (2) ■ Эт белән уйнасаң өрерсең ○ 3572 ● 6693 +УЙНАТА (1) ■ Ут уйната торган кеше ○ 8580 +УЙНАТУ (3) ■ Май ашаган мәче кебек күзләрне уйнату ○ 3390 ● 10599; 13920 +УЙНАУ (4) ■ Ике ут белән уйнау ○ 8558 ● 8971; 9812; 13626 +УЙНАШ (2) ■ Мәче үзе уйнаш итәр, үзе каравыл салыр ○ 3364 ● 13874 +УЙНАШКА (1) ■ Уйнашка ышанган - ирсез калган ○ 13688 +УЙНАШЧЫ (2) ■ Карак карганыр, уйнашчы елар ○ 13655 ● 13689 +УЙНАШЧЫНЫҢ (1) ■ Уйнашчының юрганы утыз булыр, берсен генә үзе ябыныр, егерме тугызын кеше ябар ○ 13690 +УЙНЫЙ (17) ■ Шартта-мартта ни дә юк, тымызык күлдә корт уйный ○ 481 ● 3423; 4006; 4386; +4642; 7177; 7286 (2); 7701 (2); 8236; 8289 (2); 10340; 10514; 11946 (2) +УЙСЫН ( | 1) ■ Үстер карганы, күзеңне уйсын ○ 3987:1 +УЙЧЫ (1) ■ Уйчы уйлый торыр, тәвәккәл уел кичәр ○ 11299 +УК (37) ■ Төз агачтан ук чыгар, кәкредән - җәя ○ 1947 ● 3054; 3122; 3380; 5080; 5540; 5558; +5595; 5635; 5642-5645; 5960; 6499; 8618 (2); 11512; 12136; 12255; 12973; 13374; 13576; 14139; +14282; 14410; 14411; 14504; 15099; 15722; 15765; 16111; 16113; 16114; 16215; 16216; 16446 +УКА (1) ■ Җәймә түгел җәяргә, ука түгел чукларга ○ 8452 +УКАЗ (1) ■ Түрә - приказ белән, мулла - указ белән ○ 17064 +УКЛАУ (3) ■ Май уклау йоттыра ○ 9302 ● 10047; 10824 +УКЛЫК (2) ■ Бер агачтан уклык та чыгар, сөңге саплык та чыгар ○ 5555 ● 7181 +УКТА (1) ■ Карганың бер күзе укта, бер күзе чүптә ○ 3996 +УКУ (6) ■ Тавык - чуку белән, әдәм - уку белән ○ 16653 ● 16661-16665 +УКЧЫ (1) ■ Укчы тидерә алмаганга ук гаепле түгел ○ 5644 +УКЫГАН (9) ■ Укыган угыл атадан олы ○ 14375 ● 16617; 16620; 16666-16669; 16673; 16674 +УКЫГАННАР (1) ■ Бер авылда мәзин күп - иртә намазын көн чыккач укыганнар ○ 16971 +УКЫГАННЫҢ (1) ■ Укыганның теле икәү ○ 16670 +УКЫДЫМ (3) ■ Укыдым димә, белдем диген ○ 16671 ● 16672; 16933 +УКЫЙ (6) ■ Бүзче белгәнен тукый, мулла белгәнен укый ○ 8675 ● 15135; 16703; 16707; 16972; +УКЫМАГАН (5) ■ Укыган - ил төзәр, укымаган - ил бозар ○ 16666 ● 16667; 16669; 16673; 16674 +УКЫМАСАҢ (3) ■ Китап укысаң белемең артыр, укымасаң - белгәнең дә онытылыр ○ 16603 +● 16677; 16916 +УКЫМЫЙ (1) ■ Укымый мулла булган, чукымый карга булган ○ 17087 +УКЫМЫЙЧА (1) ■ Укымыйча гыйлем юк, гыйлемсез көнең юк ○ 16675 +УКЫМЫШЛЫ (1) ■ Бер укымышлы кырык наданга бирешмәс ○ 16537 +УКЫП (5) ■ Акыллыга акыл бирсәң, укып белер; акылсызга акыл бирсәң, кычкырып көлер +○ 11453 ● 16469; 16488; 16579; 16915 +УКЫР (6) ■ Сукырны суга салсаң да, үзенекен укыр ○ 15271 ● 15305; 16481; 16684; 16911; 17062 +УКЫСАҢ (4) ■ Китап укысаң белемең артыр, укымасаң - белгәнең дә онытылыр ○ 16603 +● 16608; 16677; 16939 +УКЫТ (1) ■ Мокытны хет кырык ел укыт - һаман да мокыт ○ 11616 +УКЫТКАН (1) ■ Укыткан - белдергән, тормышында юл биргән ○ 16676 +УКЫТУ (1) ■ Арт сабагын укыту ○ 16695 +УКЫТУЧЫ (2) ■ Усаллыкка укытучы кирәкми ○ 12178 ● 16693 +УКЫТУЫ (1) ■ Тинтәкне укытуы таш кисүдән авыррак ○ 11689 +УЛ (105 | 1) ■ Ул комның исәбенә чыга ○ 247 ● 650; 889; 1241; 1414 (2); 1489; 1635; 1772; 2982; +3045; 3048; 3149; 3367; 3446; 3639; 3716; 4158:1; 4799; 4934; 5066; 5082; 5417; 5728; 5729; +5755; 5852; 5892; 6312; 6437; 6522; 6559; 6590; 6715; 7519; 7530; 7961; 8577; 8746; 9202; 9383 +(3); 9446; 10037; 10306; 10650; 10842; 11334; 11515; 11664; 11731; 11882; 11976; 12401; 12622; +13385; 13421; 13585; 13700; 13701; 13789; 13893; 14106; 14124-14126; 14135; 14143; 14166; +14167; 14169; 14171 (2); 14172; 14173; 14175; 14210; 14232; 14296; 14297; 14340; 14354; +14356; 14357; 14389; 14412; 14413; 14416; 14421; 14422 (2); 14424; 14425; 14451 (2); 14511 (2); +14708; 14731; 16280; 16448; 16798; 16901; 16918; 16951 +УЛАВЫН (1) ■ Бүре баласын күпме бүреккә салсаң да, урманга карап улавын куймас ○ 2134 +УЛАГЫН (1) ■ Ат әйләнеп тияген табар, су әйләнеп улагын табар ○ 2541 +УЛАК (2) ■ Атка да бер улак, сыерга да бер улак ○ 2548 (2) +УЛАМЫЙ (2) ■ Бүренең өлкәне уламыйча кечкенәсе уламый ○ 2190 ● 2202 +УЛАМЫЙЧА (1) ■ Бүренең өлкәне уламыйча кечкенәсе уламый ○ 2190 +УЛАР (1) ■ Тинтәк кеше улар, акыллы уйлар ○ 11679 +УЛАРСЫҢ (1) ■ Бүреләр белән яшәсәң, бүре булып уларсың ○ 2179 +УЛАУ (2) ■ Корсакта бүреләр улау ○ 2216 ● 10867 +УЛГА (3) ■ Бер яхшы кыз җиде улга тора ○ 14109 ● 14144; 14406 +УЛДАН (1) ■ Улы бар улдан көлмәсен, кызы бар кыздан көлмәсен ○ 14153 +УЛҖАСЫ (2) ■ Качкан яуның улҗасы яуда калган ○ 5579 ● 6948 +УЛЛЫ (9) ■ Кызлы кеше - назлы кеше, уллы кеше - юллы кеше ○ 14128 ● 14129; 14130; 14145УЛМАЯН (1) ■ Җәфаны күрмәян гашыйк сафаның кадерене белмәс; мәхәббәт бер бәладер кем, +грифтар улмаян белмәс ○ 12798 +УЛНЫ (3) ■ Кызны асрый алмаган көң итәр, улны асрый алмаган кол итәр ○ 14131 ● 14390; 14462 +УЛНЫҢ (1) ■ Улның ояты атага, кызның ояты анага ○ 14452 +УЛСЫЗ (4) ■ Читкә ышанган - ирсез, колга ышанган - улсыз, дошманга ышанган - кулсыз, +байга ышанган аш-сусыз калган ○ 13758 ● 14145; 14149; 14151 +УЛСЫЗГА (1) ■ Улсызга ул булып, кызсызга кыз булып ○ 14175 +УЛСЫЗЛАР (1) ■ Улсызлар урамда калмый, кызсызлар кырда калмый ○ 14152 +УЛЫ (17 | 1) ■ Байның улы сыңар күзле булса, ялчысы тома күзсез ○ 5739 ● 7284; 7290; 11330; +11449; 13351; 14111; 14142:2; 14153-14156; 14165; 14298; 14351; 14359; 14376; 14423 +УЛЫЙ (4) ■ Бар бүре дә бер төсле улый ○ 2124 ● 2165; 2188; 2212 +УЛЫ-КЫЗЫ (1) ■ Хатыныннан оялганның улы-кызы булмас ○ 13748 +УЛЫМ (9 | 1) ■ Сөймәс улым йорт тотар, сөйгән улым йон тетәр ○ 14137 (2) ● 14137:1; 14138; +14157; 14158; 14174; 14176; 14184; 16951 +УЛЫМА (2) ■ "Кинәндем дә куандым, тиле улыма кыз алдым". - "Бирдем исә котылдым +синекеннән биш битәр" ○ 13179 ● 13425 +УЛЫН (3) ■ Акыллы уйлап торганчы, тиле улын өйләндергән ○ 11445 ● 14184; 14426 +УЛЫНА (1) ■ Атасын күр дә, улына кыз бир ○ 14365 +УЛЫНА-КЫЗЫНА (1) ■ Иртә өйләнгән улына-кызына кинәнгән ○ 13169 +УЛЫН-КЫЗЫН (1) ■ Учагыннан ут өзмәс, улын-кызын туйгызмас ○ 14305 +УЛЫННАН (1) ■ Берәү улыннан күрер, берәү кызыннан күрер ○ 14110 +УЛЫҢ (15 | 1) ■ Килен алганчы - үз улың, килен алгач - кеше улы ○ 13351 ● 13408; 13410; +13571; 14107; 14136, :1; 14140; 14159 (2); 14160-14165 +УЛЫҢА (3) ■ Туныңны беренче елны үзең ки, икенче елны улыңа бир, өченче елны дошманыңа +бир ○ 8933 ● 14120; 14166 +УЛЫҢ-КЫЗЫҢ (1) ■ Туйга барсаң туеп бар, улың-кызың куеп бар ○ 13312 +УЛЫҢНАН (1) ■ Яхшы килен үз кызыңнан яхшы, яхшы кияү үз улыңнан яхшы ○ 13397 +УЛЫҢНЫҢ (1) ■ Киявеңнең түреннән улыңның ишек төбе артык ○ 13411 +УМАГАН (1) ■ Үзендә умач умаган, күршесенә кереп токмач кискән ○ 5282 +УМАРТА (5) ■ Ана корт гайрәтле булса, умарта куәтле булыр ○ 4712 ● 4740; 4743; 4745; 4752 +УМАРТАГА (2) ■ Ике ана корт бер умартага сыймас ○ 4731 ● 4746 +УМАРТАДА (1) ■ Умартада ике ана бергә тора алмый ○ 4747 +УМАРТАСЫНДА (1) ■ Кансызга кот кунмас, умартасында корт тормас ○ 12135 +УМАЧ (5) ■ Үзендә умач умаган, күршесенә кереп токмач кискән ○ 5282 ● 9500; 9506; 9509; 9693 +УМАЧ-УРТ (1) ■ Умач-урт итим микән, чумар-чурт итим микән ○ 9501 +УМЫРЗАЯ (1) ■ Умырзая, яфрагыннан алда, чәчәген күрсәтер ○ 1317 +УМЫРЗАЯНЫҢ (1) ■ Умырзаяның гомере бер көн ○ 1318 +УН (33 | 3) ■ Түбәннән югарыга ун ел менәләр, югарыдан түбәнгә ун көн дә җитә ○ 696 (2) +● 1489; 1528; 1851; 2239, :2; 2634; 3159; 3469; 4688; 5598; 6040; 6461; 7167; 7636; 7983; 8063; +8118:1; 9241; 9358; 9716; 9862; 9991; 10170; 10382:1; 11537; 13098; 14008; 14021; 14642; +14740; 15026; 15095; 16526; 16577 +УНАЛТЫ (3) ■ Ике сигез уналты икәнне кем дә белә ○ 7903 ● 8045; 13040 +УНАУ (3) ■ Бер агачтан унау үскән, ун агачтан урман үскән ○ 1851 ● 7321; 15806 +УНБЕР (2) ■ Булса унбер сентябрь, җәйдән инде бит сыпыр ○ 782 ● 3118 +УНБИШ (1) ■ Эшчегә унбиш тиен, остага бер тәңкә ○ 5961 +УНБИШКӘ (1) ■ Бай баласы унбишкә җитсә - баш, ярлы баласы утызга җитсә дә яшь ○ 7148 +УНБИШТӘ (1) ■ Ир бала унбиштә - өй хуҗасы ○ 14117 +УНГА (3) ■ Дошманың бер булса, унга сана: аның да дуслары бар ○ 5340 ● 12668; 15806 +УНДҮРТЕНДӘ (1) ■ Сентябрьнең ундүртендә чикмән төшә, тун менә ○ 940 +УНДҮРТЕНЧЕ (2) ■ Айның ундүртенче кичәсе кебек ○ 89 ● 10048 +УНҖИДЕ (1) ■ Унҗиде сәгать суккач, үләннең шифасы тамырга төшәр ○ 1319 +УНИКЕ (16) ■ Тимерчедә пычак - унике кочак ○ 314 ● 1527 (3); 3913; 4233; 5517; 6353; 6686; +6842; 11539; 12535; 13512; 13731; 15448; 16483 +УНИКЕГӘ (1) ■ Ярма суда - алтыга, сөттә уникегә ярыла ○ 9390 +УНИКЕДӘН (1) ■ Уникедән берсе юк ○ 8064 +УНИКЕНЕ (1) ■ Сәгать уникене суккач, каз йомырка сала башлый ○ 4252 +УННЫ (3) ■ Унны тот, берне от ○ 7987 ● 7988; 8065 +УНЫ (1) ■ Тугызы булгач, уны булыр ○ 7985 +УНЫСЫ (2) ■ Бер бал кортына кизәнсәң, унысы сиңа ташланыр ○ 4725 ● 5941 +УҢ (15 | 1) ■ Уң кул урар, сул кул турар, урта кул ук атар ○ 5645 ● 6861; 7716; 10457; 1045910461; 10965-10967; 10968, :1; 10969; 10970; 12452; 15095 +УҢА (2) ■ Җете кызыл тиз уңа ○ 632 ● 7861 +УҢАГАЙГА (1) ■ Уңагайга - сулагай ○ 699 +УҢАДЫР (1) ■ Урынында бар уңадыр, урынында юк югалыр ○ 698 +УҢАЕ (1) ■ Сүз уңае килгәндә сүтегеңне ямап кал ○ 16015 +УҢАЕН (1) ■ И ходаем, үзең китер уңаен ○ 16882 +УҢАЕНА (1) ■ Йон уңаена сыпырсаң, кәҗә дә койрыгын селкетә ○ 3009 +УҢАЙ (3) ■ Өйрәнгән яу сугышырга уңай ○ 5683 ● 12851; 13182 +УҢАЙГА (3) ■ Мәче уңайга сыпырсаң мырлый, кирегә сыпырсаң тырный ○ 3361 ● 3719; 7114 +УҢАЙСЫЗ (1) ■ Улсыз тормыш уңайсыз, кызсыз тормыш кызыксыз ○ 14151 +УҢАЙСЫЗЛЫК (1) ■ Урмансызлык - уңайсызлык ○ 1874 +УҢАЛАСЫҢ (1) ■ "Юк" дисәң югаласың, "бар" дисәң уңаласың ○ 7605 +УҢАЛМАС (1) ■ Кылыч ярасы уңалыр, тел ярасы уңалмас ○ 15502 +УҢАЛЫР (1) ■ Кылыч ярасы уңалыр, тел ярасы уңалмас ○ 15502 +УҢАР (7) ■ Уңга киткән уңар, сулга киткән туңар ○ 700 ● 835; 1094; 1528; 1620; 8323; 14422 +УҢАРМЫН (1) ■ Уңсам уңармын, уңмасам туңармын ○ 14995 +УҢАСЫҢ (1) ■ Я уңасың, я туңасың ○ 6627 +УҢГА (5) ■ Сулда солтан булса да, уңга бар ○ 693 ● 700; 731; 739; 11730 +УҢГАН (27) ■ Уңган игенне уруы рәхәт ○ 1459 ● 1569; 2994; 3374; 3536; 6230; 6528-6533; 6571; +7646; 8926; 13390; 13479; 13657; 13698-13703; 13705; 13837; 13948 +УҢГАНГА (1) ■ Куштан үзенә үзе табар, уңганга мулла кызын тагар ○ 17003 +УҢГАНЛЫГЫ (1) ■ Уңганлыгы ялкаулыгы белән генә беленми ○ 6625 +УҢГАННАН (1) ■ Уңганнан тир кипмәс, ялкаудан чир китмәс ○ 6534 +УҢГАННЫҢ (1) ■ Уңганның кулы алтын, юньсезнең кулы салкын ○ 6535 +УҢГАНЫ (1) ■ Хатынның уңганы чыраны коры тота ○ 13742 +УҢГАНЫН (1) ■ Киленнең уңганын морҗа ачуыннан ук белеп була ○ 13374 +УҢДА (1) ■ Ярлыга уңда да яр, сулда да яр ○ 7482 +УҢДЫҢ (1) ■ Атың ашамсак булса - уңдың, хатының ашамсак булса - бөлдең ○ 13609 +УҢДЫРА (1) ■ Игенне җир уңдырмый, тир уңдыра ○ 1404 +УҢДЫРАМ (1) ■ Көз кычкыра: "Уңдырам", - дип, ә яз әйтә: "Тукта әле, мин нәрсә әйтер мен", дип ○ 884 +УҢДЫРМЫЙ (1) ■ Игенне җир уңдырмый, тир уңдыра ○ 1404 +УҢДЫРЫШЛЫ (1) ■ Тир тамган җир уңдырышлы була ○ 1451 +УҢМАГАН (14) ■ Иртә уңмаган кич уңмас, кич уңмаган һич уңмас ○ 832 (2) ● 981; 2022; 6536; +12917; 13698; 13704 (2); 13705; 13706; 13948; 14299; 14300 +УҢМАГАНГА (1) ■ Уңмаганга олан сылтау ○ 6537 +УҢМАГАННЫ (1) ■ Уңмаганны кума ○ 6538 +УҢМАГАННЫҢ (2) ■ Уңмаганның угы кыек китәр ○ 6539 ● 6540 +УҢМАГАНЫ (4) ■ Уракчының уңмаганы уракка сылтар ○ 1456 ● 13507; 13873 (2) +УҢМАС (14) ■ Иртә уңмаган кич уңмас, кич уңмаган һич уңмас ○ 832 (2) ● 981; 4871 (2); +5791 (2); 6211; 8689; 12484; 13572 (2); 14068; 14422 +УҢМАСА (5) ■ Алган хатының уңса, туйга барма - өйдә туй; алган хатының уңмаса, гүргә барма +- өйдә гүр ○ 13597 ● 13729; 13734; 14969; 16872 +УҢМАСАМ (1) ■ Уңсам уңармын, уңмасам туңармын ○ 14995 +УҢМАСНЫҢ (1) ■ Уңмасның уты янмас ○ 6541 +УҢНАН-СУЛДАН (1) ■ Уңнан-сулдан балта оргач, агач ничек аумасын ○ 1953 +УҢНЫ (1) ■ Уңны белми, кирене куймый ○ 740 +УҢНЫҢ (1) ■ Юлы уңның эше уң ○ 6861 +УҢСА (12) ■ Арыш уңса ун булып, тары уңар мең булып ○ 1528 ● 6626; 12090; 13597; 13729; +13797 (2); 13896 (2); 14969; 14994; 16872 +УҢСАМ (1) ■ Уңсам уңармын, уңмасам туңармын ○ 14995 +УҢУ (1) ■ Бәхетнең башы - хатыннан уңу ○ 13635 +УҢЫЛГАН (1) ■ Уңылган юлны күп кума ○ 6825 +УҢЫНА (1) ■ Яз дип юлга чыксаң, кышны күз уңына ал ○ 6862 +УҢЫШ (4) ■ Язның байлыгы - кояш, көзнең байлыгы - уңыш ○ 992 ● 1403; 6449; 13161 +УПКАН (1) ■ Убыр упкан табылмас, пәри суккан сау булмас ○ 16757 +УР (1) ■ Үз чәчкәнеңне үзең ур ○ 1477 +УРА (3) ■ Тигәнәк чәчеп бодай ура алмассың ○ 1309 ● 13761; 15985 +УРАВЫ (1) ■ Уралның уравы күп ○ 196 +УРАВЫН (1) ■ Юл уравын белмәгән юлда елап утырыр ○ 6840 +УРАГАНЧЫ (2) ■ Ялкау киндерәсен ураганчы, тырыш эшен бетерер ○ 6572 ● 6573 +УРАГЫҢ (1) ■ Синең урагың урган, печәнең өйгән ○ 1501 +УРАГЫҢНЫҢ (1) ■ Игенеңне яшел урма, урагыңның теше сынар ○ 1401 +УРАДЫР (1) ■ Уракны күп урадыр идем, кырыгызның көе юк ○ 1505 +УРАЗА (7) ■ Бәйрәмдә бурыч түлисе булганга ураза ае кыска ○ 8150 ● 9148; 16917; 16927; +16940 (2); 16941 +УРАЗАМЫН (1) ■ Песи, югары аскан итне ала алмагач, "бүген уразамын", дигән ○ 3375 +УРАЗАНЫ (1) ■ Уразаны мин тотам, бәйрәмен бай итә ○ 16953 +УРАЗАНЫҢ (1) ■ Утыз көн уразаның бер көн бәйрәме була ○ 16942 +УРАК (16) ■ Урак ае - тавыкларның сусыз ае, балаларның үксез ае ○ 958 ● 1073; 1298; 1364; +1463; 1473; 1503; 1532; 1540; 1572; 6173; 8497; 10651; 12940; 14431; 15534 +УРАККА (2) ■ Уракчының уңмаганы уракка сылтар ○ 1456 ● 10213 +УРАКЛАРЫ (1) ■ Ураклары урылган, зуратлары куелган ○ 1504 +УРАКНЫ (1) ■ Уракны күп урадыр идем, кырыгызның көе юк ○ 1505 +УРАК-ПЕЧӘНЕ (1) ■ Шайтанның урак-печәне юк ○ 16785 +УРАК-ПЫЧАКТАН (1) ■ Юлда тимерчегә очрасаң, сүзеңне урак-пычактан башларсың ○ 6939 +УРАКТА (2) ■ Сабанда сайрашмасаң, уракта ыңгырашырсың ○ 1435 ● 1495 +УРАКЧЫГА (1) ■ Ханның эше карачыга, байның эше уракчыга төшәр ○ 5937 +УРАКЧЫНЫҢ (2) ■ Уракчының уңмаганы уракка сылтар ○ 1456 ● 1457 +УРАЛ (2) ■ Урал таудай тау булмас, Урал аша су булмас ○ 194 (2) +УРАЛА (3) ■ Озын тел елан кебек: авыздан чыкса, муенга урала ○ 15510 ● 16129 (2) +УРАЛАР (1) ■ Яшьләр яшелли уралар ○ 15128 +УРАЛМА (1) ■ Арбага утыр, көпчәккә уралма ○ 6991 +УРАЛНЫҢ (2) ■ Уралның бер ташы тимер, бер ташы алтын ○ 195 ● 196 +УРАЛЫР (2) ■ Арканлы ат казыгына уралыр ○ 2459 ● 8899 +УРАМ (5) ■ Бии белмәгән аюга урам тар ○ 2100 ● 5237; 10650; 11016; 14710 +УРАМГА (4) ■ Ач урамга чабар, ялангач өйгә чабар ○ 9551 ● 9791; 13588; 14376 +УРАМДА (7) ■ Март аенда урамда чыпчык эчәрлек су була ○ 917 ● 3329; 6708; 8313; 9207; +14152; 14174 +УРАМДАГЫ (1) ■ Урамдагы ташны күзлеген салып карый ○ 248 +УРАМНАН (1) ■ Белеп өрәсең, эт булсаң, урамнан кермәссең ○ 3773 +УРАМНЫ (1) ■ Урамны җиде әйлән дә баҗаңа кер ○ 14641 +УРАМНЫҢ (1) ■ Патша сараеның яңа хәбәре - урамның иске хәбәре ○ 5867 +УРАП (5) ■ Дуңгыз белән талашканчы, тамырлык җирдән урап үткәнең хәерлерәк ○ 2878 ● 5798; +12607; 15431; 16057 +УРАР (1) ■ Уң кул урар, сул кул турар, урта кул ук атар ○ 5645 +УРАРЛЫК (1) ■ Бармакка урарлык та юк ○ 11002 +УРАСАҢ (1) ■ Бармакка урасаң килеп җитми ○ 11003 +УРАСЫ (1) ■ Урак та урасы бар, тамак та кырасы бар ○ 1503 +УРАУГА (1) ■ Кыска җеп, урауга җитсә дә, бәйләүгә җитмәс ○ 8697 +УРГАН (1) ■ Синең урагың урган, печәнең өйгән ○ 1501 +УРГАННЫҢ (1) ■ Тел белән урак урганның биле авыртмый ○ 15534 +УРДАЛЫ (1) ■ Урдалы елан белән уйнама ○ 4689 +УРДАН (1) ■ Урдан урлау хәләл, имеш ○ 12574 +УРДЫКТА (1) ■ Үзем урдыкта, күзем ишектә ○ 10529 +УРДЫМ (1) ■ "Өч өемгә өчәр-өчәр көлтә урдым, алай да каенанага ярамадым", - дип әйтте, ди, +бер килен ○ 14647 +УРЛАГАН (13 | 1) ■ Ак эт урлаган, кара эт тамга алган ○ 3441 ● 12468; 12473; 12512:1; 1256712571; 13114 (2); 13128 (2); 13189 +УРЛАГАННЫҢ (1) ■ Урлаганның арты бар ○ 12572 +УРЛАДЫК (1) ■ Ат урладык - тотылмадык, тавык урлап тотылдык ○ 12644 +УРЛАМЫЙ (1) ■ Акылны җил алмый, карак та урламый ○ 11471 +УРЛАНГАН (2) ■ Урланган мал бурда тормас, урланган кыз ирдә тормас ○ 13208 (2) +УРЛАНГАЧ (1) ■ Ат урлангач абзар ныгытмыйлар ○ 2523 +УРЛАНМЫЙ (1) ■ Гыйлем урланмый торган хәзинә ○ 16566 +УРЛАНМЫЙЧА (1) ■ Урланып иргә чыкканчы, урланмыйча бурга чык ○ 13209 +УРЛАНЫП (1) ■ Урланып иргә чыкканчы, урланмыйча бурга чык ○ 13209 +УРЛАНЫР (1) ■ Кунак күп ятса, күпчек урланыр ○ 10114 +УРЛАП (10 | 1) ■ Әрлән урлап киченер, тотсаң биткә сикерер ○ 2340 ● 3063; 4080:1; 4086; 9727; +9747; 12573; 12644; 12652; 16994; 16995 +УРЛАР (3) ■ Мәче урлар, эт түләр ○ 3360 ● 10295; 12468 +УРЛАРГА (2) ■ Карак, урларга әйбер таба алмаса, үз бүреген үзе урлый, имеш ○ 12510 ● 16985 +УРЛАСАЛАР (1) ■ Атыңны урласалар, йөгәнен чыгарып ташла ○ 2621 +УРЛАСАҢ (1) ■ Энә урласаң, дөя түләрсең ○ 12605 +УРЛАТКАН (1) ■ Урлаган бер языклы, урлаткан мең языклы ○ 12568 +УРЛАТКАЧ (2) ■ Атны урлаткач, абзарны бикләмиләр ○ 2566 ● 2606 +УРЛАТСАҢ ( | 1) ■ Атыңны урлатсаң, йөгәнеңне артыннан ыргыт ○ 2621:3 +УРЛАУ (1) ■ Урдан урлау хәләл, имеш ○ 12574 +УРЛАША (1) ■ Урлаша белгән хурлаша да белә ○ 12575 +УРЛАШКАН (2) ■ Урлашкан песи син таяк алганчы ук ни өчен икәнен белә ○ 3380 ● 12569 +УРЛАШУ (1) ■ Хан янында урлашу җиңел ○ 5931 +УРЛЫЙ (6) ■ Хан урлый, халык юллый ○ 5929 ● 12510; 12566; 13145 (2); 17032 +УРЛЫЙЛАР (1) ■ Яхшы атны урлыйлар, яхшы кызны зурлыйлар ○ 13051 +УРМА (1) ■ Игенеңне яшел урма, урагыңның теше сынар ○ 1401 +УРМАК (1) ■ Печән чапмак - биемәк, урак урмак - уйнамак, май көбәләмәк - җан бирмәк ○ 1298 +УРМАН (36) ■ Җир чокырсыз булмас, урман киексез булмас ○ 213 ● 1099; 1709; 1717; 1851; +1853-1863; 1876; 1914; 1949; 2082; 4136; 4197; 4199; 4833; 5148; 5237; 10249; 10555; 10591; +10624; 10625; 10991; 11151; 11320; 12501; 14779 +УРМАНГА (22 | 2) ■ Урманга ботак илтмиләр ○ 1864 ● 1865-1867; 1868, :1, :2; 1875; 1904; 1950; +1996; 2018; 2086; 2087; 2132; 2134; 2178; 2182; 2261; 6168; 6856; 11524; 14376; 17065 +УРМАНДА (12) ■ Урманда агач күп булыр, башын кискән бер булыр ○ 1869 ● 1870-1872; 1877; +1982; 2267; 3833; 4152; 5487; 8640; 14148 +УРМАНЛЫ (1) ■ Урманлы юл - бер кат тун ○ 1873 +УРМАННАН (2) ■ Агач урманнан ерак үссә дә, шунда таба сыгыла ○ 1652 ● 2289 +УРМАННЫ (3) ■ Урманны үтеп, утын күрмәгән ○ 1997 ● 2012; 2082 +УРМАННЫҢ (1) ■ Кара урманның карыны киң ○ 1852 +УРМАНСЫЗЛЫК (1) ■ Урмансызлык - уңайсызлык ○ 1874 +УРМАНЫ (1) ■ Урманы үсмәгән, агачы кисмәгән ○ 1878 +УРМАНЫН (1) ■ Агач үз ихтыяры белән урманын ташламый ○ 1658 +УРМАНЫНДА (2) ■ Нарат урманында үскән агач ○ 1774 ● 4223 +УРМАС (3) ■ Арпа иккән бодай урмас ○ 1518 ● 1536; 14431 +УРСЫН (1) ■ Кем чәчкән, шул урсын ○ 1415 +УРТ (1) ■ Теш булмаса, урт белән чәйнәрбез ○ 10644 +урт → умач-урт +УРТА (6 | 1) ■ Уң кул урар, сул кул турар, урта кул ук атар ○ 5645 ● 11049; 11703; 12166:2; +13691 (2); 14147 +УРТАГА (2) ■ Шөпшәнең оясын туздырсаң, уртага алып талый ○ 4829 ● 7410 +УРТАДА (1) ■ Ни ылтара, ни пылтара - калган ике уртада ○ 737 +УРТАК (27) ■ Майдан соң курмы уртак ○ 915 ● 2186; 3267; 3532; 4042; 4338; 7129 (2); 7421; 7638; +7872; 8780; 9135; 11994; 12097 (3); 12685; 12711 (2); 13438 (2); 15645 (2); 15883; 16340 (2) +УРТАКЛАШКАН (2) ■ Уртаклашкан шатлык - икеләтә шатлык, уртаклашкан кайгы - ярты +кайгы ○ 14954 (2) +УРТАКТАН (1) ■ Үгезе үлгән уртактан аерылган ○ 3314 +УРТАЛАЙ (1) ■ Урталай суккан елан сымак кая барырга белми ○ 4708 +УРТАНЧЫГА (1) ■ Тон угылга тун тияр, актыгына ат тияр, уртанчыга ук та юк, чук та юк ○ 14139 +УРТАСЫ (3) ■ Җиде төн уртасы ○ 1065 ● 13506; 14771 +УРТАСЫНА (3) ■ Читтәге кояш җылы була, уртасына барсаң, кыздыра ○ 69 ● 2638; 5090 +УРТАСЫНДА (4) ■ Кыш уртасында - кура җиләге ○ 1043 ● 3029; 4895; 5179 +УРТАСЫННАН (1) ■ Бүрәнәне уртасыннан тотма - сындырырсың ○ 1909 +УРТАЧА (2 | 1) ■ Уртача акыллы булуга караганда атаклы исәр булуы кыен ○ 11698 ● 12166, :1 +УРТЫНА (1) ■ Учына салып, уртына коя ○ 11051 +УРУЫ (1) ■ Уңган игенне уруы рәхәт ○ 1459 +УРУЫН (1) ■ "Урыр идем уруын, басуыгызның җае юк", - дип әйтте, ди, бер килен ○ 13389 +УРЫЛГАН (1) ■ Ураклары урылган, зуратлары куелган ○ 1504 +УРЫН (32 | 2) ■ Иске яңага урын бирер ○ 572 ● 664; 682 (2); 691; 707; 756; 825; 1212; 2081 (2); +4306; 4803; 4907; 5238; 6568; 7894 (2); 8432; 8747; 8748; 9588:2, :3; 9960; 10057; 10628; 11158; +11568; 12089; 12920; 13041; 13305; 14214; 16132 +УРЫНГА (2) ■ Өрмәгән урынга утыртмас ○ 742 ● 10186 +УРЫНДА (2) ■ Батыр булсаң, батырлыгыңны кирәкле урында күрсәт ○ 11082 ● 11830 +УРЫННАН (1) ■ Утыр урыннан - сәке түреннән ○ 8442 +УРЫННЫ (1) ■ Кешене урын аруландырмый, кеше урынны аруландыра ○ 11158 +УРЫНСЫЗ (5) ■ Үз урынын белмәгән урынсыз калыр ○ 717 ● 1877; 12576; 12968; 16115 +УРЫНСЫЗГА (1) ■ Урынсызга ант иткәннең алтмыш тамыры корыр ○ 12577 +УРЫНЧА (2) ■ Утыр, кияү, урынча, эскәмия буенча ○ 13434 ● 15714 +УРЫНЫ (14 | 1) ■ Түрәнең урыны йомшак була ○ 5916 ● 5917; 8298; 9588, :1; 11475; 12289; +12687; 14156; 14880; 15343; 15827; 16052; 16262; 16755 +УРЫНЫМ (1) ■ Исемем илдә, урыным түрдә ○ 11367 +УРЫНЫН (3) ■ Үз урынын белмәгән урынсыз калыр ○ 717 ● 4253; 8578 +УРЫНЫНА (10) ■ Урынына куйсаң, урыныннан алырсың ○ 697 ● 1659; 2001; 2426; 4012; 6642; +10108; 10500; 14910; 14999 +УРЫНЫНДА (13) ■ Җидегән йолдыз җиде әйләнә, Тимерказык урынында ○ 76 ● 570 (2); 641; +698 (2); 920; 5658; 7901 (2); 10798; 11030; 11216 +УРЫНЫННАН (2) ■ Урынына куйсаң, урыныннан алырсың ○ 697 ● 2991 +УРЫНЫҢ (1) ■ Ботка пешереп алган урының түгел ○ 9452 +УРЫНЫҢНЫ ( | 1) ■ Ачта ашаган урыныңны тук вакытта онытма ○ 9553:1 +УРЫР (3) ■ Аяз-аяз көннәрдә җиләк җыяр аппагым, болыт-болыт көннәрдә урак урыр аппагым +○ 1073 ● 1440; 13389 +УРЫРСЫҢ (11) ■ Эт елының игенен дуңгыз елны урырсың ○ 972 ● 980; 1187; 1385; 1429 (2); +1544 (2); 7754; 8129; 14963 +УРЫСЧА (1) ■ Утыр урынча, сөйләшербез урысча ○ 15714 +УСАК (6) ■ Тал ком ярата, усак дым ярата ○ 1749 ● 1758-1760; 8577; 13719 +УСАЛ (41 | 3) ■ Ярыктан кергән җил усал була ○ 1154 ● 2689; 3233; 3533; 3534; 7434; 11087; +11710; 12103; 12140; 12163-12165; 12166, :1, :2, :3; 12167-12173; 12180 (2); 12185; 12191; +13399 (2); 13692-13694; 13886; 14263; 14284; 14634 (2); 14642; 15640; 16116; 16117 (2); 16192 +УСАЛГА (2) ■ Усалга тышыкма, тышыккач пошыкма ○ 12174 ● 12175 +УСАЛДАН (2) ■ Күзе усалдан кырга кач ○ 10435 ● 12176 +УСАЛЛЫК (2) ■ Усаллык белән баланы да җиңеп булмый ○ 12177 ● 12357 +УСАЛЛЫККА (1) ■ Усаллыкка укытучы кирәкми ○ 12178 +УСАЛНЫҢ (4) ■ Усалның ерагы яхшы ○ 12179 ● 12180; 12402; 15326 +УСАЛРАК (1) ■ Байның ишек алдын саклаучы этләр үзеннән усалрак була ○ 7282 +УСАЛЫ (1) ■ Хатын-кызның усалы - аяз көннең яшене ○ 13728 +УСАЛЫННАН (1) ■ Аяз көннең яшененнән, хатын-кызның усалыннан курык ○ 13616 +УТ (118) ■ Орсаң, таштан ут чыга ○ 148 ● 242; 451; 484; 495; 906; 962-964; 978; 1247; 1257; 1367; +1383; 2250; 2380; 2938; 3927; 4054; 4339; 4809; 5020; 5491; 5547; 5565; 5913; 6528; 6793; 6884; +7214; 7267; 8239; 8392; 8393; 8457 (2); 8463; 8464; 8468; 8472; 8477; 8491; 8493; 8497-8510; +8536; 8537; 8545; 8547; 8550; 8552; 8553; 8555-8559; 8561; 8568; 8569; 8578-8580; 8586-8588; +8590; 9362; 9364; 9559; 10022; 10098; 10099; 10475; 10514; 10651; 10735; 10853; 11091; 11132; +11375; 11799; 11875; 12085; 12288; 12471; 12564; 12686; 12687; 12772; 12788; 12843; 12908; +12996; 13249; 13255; 13570; 13819; 14005; 14158 (2); 14305; 15604; 16118; 16457; 16851 +УТАП (1) ■ Бакчачының бакчасы, утап кына баксачы ○ 1629 +УТКА (38 | 1) ■ Суга төшерми, утка пешерми ○ 526 ● 1483; 2030; 2196; 2304; 2983; 4766; 4840; +5239; 5428; 6982; 7611; 8461; 8470; 8511-8517; 8576; 8581; 8582; 8589; 8678; 8893; 8925; 8953; +11446; 12636; 12982; 13173; 13695; 13963; 14279; 14292; 14964, :1 +УТКА-СУГА (2) ■ Бала өчен кеше утка-суга төшәр ○ 13954 ● 14395 +УТЛАВЫ (1) ■ Толпарның утлавы бер булса да, атлавы башка ○ 2802 +УТЛАВЫГЫ (1) ■ Утлавыгы бернең көтүе бер ○ 2411 +УТЛАГЫНДА (1) ■ Бүре утлагында ишәк җәйләмәс ○ 2166 +УТЛАК (1) ■ Утлак җирдә үгез симерер ○ 3298 +УТЛАР (5) ■ Торлаксыз үскән колын мизгелсез юшап, мизгелсез утлар ○ 2846 ● 3089; 10616; +13439; 14346 +УТЛАТЫР (1) ■ Куй күрмәгән куй күрсә, җитәкләп йөреп утлатыр ○ 3096 +УТЛЫ (5 | 1) ■ Утлы кисәү эләккән эт яшен яшьнәгән саен дерт итәр, ди ○ 3535 ● 8544; 8987; +10031:3; 12220; 13735 +УТНЫ (8) ■ Су утны үчерер ○ 435 ● 8518-8523; 12637 +УТНЫҢ (6) ■ Җилнең эше суырмак, утның эше куырмак ○ 1203 ● 4834; 8524-8527 +УТСЫЗ (8) ■ Сусыз җиргә йорт корма, утсыз җиргә ил корма ○ 457 ● 5047; 5240 (2); 8528; 9365; +9803; 14754 +УТТА (6) ■ Суда батмый, утта янмый ○ 529 ● 6019; 6415; 6851; 8582; 14783 +УТТАН (12) ■ Бай - көндез уттан, төнлә карактан куркыр ○ 7180 ● 7810; 8126; 8462; 8529-8532; +8583; 10006; 11826; 16177 +УТТЫР (1) ■ Гашыйклык бер уттыр, кабынса сүндерү юктыр ○ 12678 +УТЫ (16) ■ Ташны ташка чаксаң, уты беленер ○ 181 ● 631; 5195; 5240; 6140; 6313; 6541; 7499; +8483; 8533; 8534; 8571; 8584; 8585; 12731; 12732 +УТЫДАЙ (1) ■ Якты дөнья җәннәттәй - яхшы булса хатының; тормыш тәмуг утыдай - яман +булса хатының ○ 13764 +УТЫЗ (26 | 1) ■ Айның утыз көне бар, утыз төне бар ○ 754 (2) ● 6309; 8059; 8512; 12064; 13255; +13571; 13648; 13690; 13695; 13843 (2); 14144; 14149; 14176; 14932; 16014 (2); 16118; 16119; +16120 (2); 16483; 16487; 16942; 17047:1 +УТЫЗГА (3) ■ Бай баласы унбишкә җитсә - баш, ярлы баласы утызга җитсә дә яшь ○ 7148 +● 13139; 16119 +УТЫЗДА (2) ■ Утызда ир - арыслан ○ 15097 ● 15098 +УТЫЗДАН (1) ■ Буйдак, утызга хәтле үзе өйләнмәсә, утыздан соң куркып өйләнмәс ○ 13139 +УТЫЗНЫ (2) ■ Утызны алам дип, унны ычкындырма ○ 7988 ● 13696 +УТЫЗЫНА (1) ■ Кырыгына бер иман, утызына бер комган ○ 16833 +УТЫЗЫНДА (1) ■ Утызында ук атмаган кырыгында кылыч чапмас ○ 15099 +УТЫН (36 | 2) ■ Җимешсез агач - утын, яңгырсыз болыт - төтен ○ 1834 ● 1868, :1, :2; 1880; +1929; 1950; 1952; 1982; 1997; 2982; 3327; 3328; 5161; 6452; 7098; 8467 (2); 8471; 8491; 8504; +8536; 8543; 10868; 12636; 13157 (2); 13210; 13212; 13218; 13321; 13738; 13754; 13770; 13864; +13872; 14130; 14639 +УТЫНА (5) ■ Илнең утына ян, бозына туң ○ 4989 ● 8548 (2); 10815 (2) +УТЫНГА (4) ■ Арба утынга барырга ярамаса, үзе утынга ярый ○ 6989 (2) ● 8307; 14150 +УТЫННАН (2) ■ Ут утыннан туймас, җир - яңгырдан ○ 8507 ● 12732 +УТЫННЫ (3) ■ Малны тапкан баксын, утынны чапкан яксын ○ 2390 ● 7398; 14067 +УТЫННЫҢ (2) ■ Малның җаен баккан белер, утынның җаен яккан белер ○ 2391 ● 8483 +УТЫНЧЫ (1) ■ Атаң утынчы булса, кулыңда балта булсын ○ 14332 +УТЫНЧЫНЫҢ (1) ■ Утынчының күзе агачта ○ 1951 +УТЫНЫ (3) ■ Ярлының утыны юк икәнен кар каян белсен ○ 7500 ● 8577; 13085 +УТЫНЫҢ (4) ■ Атың арыса чабып кал, утының бетсә ягып кал ○ 2610 ● 2612; 14260; 14611 +УТЫНЫҢНЫ (2) ■ Яу килә дип азыгыңны төгәтмә, ил күчә дип утыныңны төгәтмә ○ 5662 ● 9394 +УТЫҢА (1) ■ Үзеңнең яккан утыңа үзең җылынырсың ○ 8549 +УТЫР (17) ■ Тегермән ташыннан курыксаң, онсыз утыр ○ 1447 ● 2763; 4865; 5733; 6991; 8348; +8386; 8442; 10223-10225; 12458; 13410; 13434; 15714; 15916; 15963 +УТЫРА (4) ■ Арыш унике көн баш чыгара, унике көн серкәдә утыра, унике көн эч иңә ○ 1527 +● 6542; 8403; 13988 +УТЫРАСЫҢ (1) ■ Курку төбе диңгез - батасың да китәсең, тәвәккәл төбе көймә - утырасың да +кичәсең ○ 11178 +УТЫРГАН (13) ■ Утырган җирдән утын кисмиләр ○ 1952 ● 2005; 4253; 5978; 6771; 7075; 8934; +10798; 12296; 12458; 13041; 13282; 16707 +УТЫРГАННЫҢ (2) ■ Сумалага утырганның арты сумалага ябышыр ○ 1935 ● 6774 +УТЫРГАНЧЫ (2) ■ Исерек кеше белән мәҗлестә утырганчы айнык кеше белән чучка көткәнең +артык ○ 9831 ● 13403 +УТЫРГАНЫ (2) ■ Су янына икмәксез утырганы юк ○ 522 ● 5906 +УТЫРГЫЧ (1) ■ Ике утыргыч арасында утырып калма ○ 8406 +УТЫРДЫ (1) ■ Туй килде капкага, кыз утырды кабага ○ 13291 +УТЫРМА (4) ■ Югары урын барда түбән утырма ○ 707 ● 1123; 8251; 10905 +УТЫРМАГА (1) ■ Әбиеңә сәлам әйт, бабаң утырмага килсен ○ 15153 +УТЫРМАС (6) ■ Саескан бер ботакта озак утырмас ○ 4074 ● 4180; 11681; 11867; 11868; 15188 +УТЫРМАСА (1) ■ Кодагый утырмаса, атка җиңел була ○ 14628 +УТЫРМЫЙ (3) ■ Идел ташымый ком утырмый ○ 387 ● 9301; 9334 +УТЫРСА (5) ■ Камыш, суда утырса да, бар үләннән элек корый ○ 1280 ● 4180; 13422; 13516; 13869 +УТЫРСАҢ (6) ■ Киң җирдә тар утырсаң, тар җирдә киң утырырсың ○ 592 ● 6735; 7036 (2); +7037; 10905 +УТЫРТ (1) ■ Биләнчек башы биш тирәк, билге тек тә ил утырт ○ 4891 +УТЫРТКАН (2) ■ Агач утырткан ага булган ○ 1653 ● 1706 +УТЫРТКАНДА (1) ■ Киленен яратмаган каенана аш утыртканда намазга керешер ○ 14621 +УТЫРТМАС (1) ■ Өрмәгән урынга утыртмас ○ 742 +УТЫРТМЫЙЛАР (1) ■ Коры табынга кунак утыртмыйлар ○ 10083 +УТЫРТСА (1) ■ Агачны кем утыртса, җимеш шуныкы ○ 1782 +УТЫРТСАҢ (2) ■ Дуңгызны өстәл артына утыртсаң, аякларын өстәлгә куяр ○ 2895 ● 12579 +УТЫРТТЫМ (1) ■ Кавын утырттым, гәрәнкә үсте ○ 1631 +УТЫРТУ (6 | 1) ■ Карама көленә утырту ○ 1771 ● 1994; 7122; 8648; 8846; 10031:5; 10045 +УТЫРТЫРЛАР (1) ■ Малың булса, утыртырлар уртага, малың булмаса, каптырмыйлар шурпа +да ○ 7410 +УТЫРУ (6) ■ Карама көленә утыру ○ 8560 ● 8749; 9780; 11369; 11373; 13321 +УТЫРЫЙК (1) ■ Кунакны озаттык, инде ашарга утырыйк ○ 10214 +УТЫРЫП (19) ■ Чулманны чуманга утырып кичмиләр ○ 480 ● 5252; 5377; 6135; 6480; 6577; +6775 (2); 6824; 8333; 8406; 9491; 10634; 12558 (2); 13697; 13858; 15319; 15486 +УТЫРЫР (14) ■ Безгә дә карга утырыр әле ○ 4010 ● 6840; 8414; 8687; 8925; 9566; 10088; 10186; +10200 (2); 11503; 11660; 12432; 16175 +УТЫРЫРСЫҢ (3) ■ Киң җирдә тар утырсаң, тар җирдә киң утырырсың ○ 592 ● 6697; 11125 +УТЫРЫШУДАН (1) ■ Надан белән утырышудан галим белән таш ташу яхшырак ○ 16633 +УТЫ-ЯЛКЫНЫ (1) ■ Уты-ялкыны бер көн булсын ○ 8535 +УФ (1) ■ Эшкә булса - уф табаным, ашка булса - китер табагым ○ 6325 +УЧ (15) ■ Ослан тавы хәтле тау җиңел булды, бер уч туфрак авыр булды ○ 233 ● 267; 1539 (2); +5405; 7050; 7820; 8043; 9368; 9374; 10963 (2); 11050; 12640; 14228 +УЧАГЫ (2) ■ Казанына күрә учагы, биленә күрә кушагы ○ 8775 ● 13684 +УЧАГЫН (1) ■ Тинтәккә тиләкә биреп, ярлының учагын боздырыр ○ 11773 +УЧАГЫННАН (1) ■ Учагыннан ут өзмәс, улын-кызын туйгызмас ○ 14305 +УЧАГЫҢДА (1) ■ Учагыңда борчагың ○ 1585 +УЧАК (1) ■ Ялангачка өч учак та бер киемне алыштыра алмый ○ 8826 +УЧАККА (1) ■ Ике учакка бер кисәү, ике атка бер мичәү ○ 8460 +УЧАКТАН (1) ■ Усал хатын учактан чыга ○ 13692 +УЧЕТСЫЗ (1) ■ Учетсыз оешма - ишексез өй ○ 7989 +УЧЛАГАН (1) ■ Ике көймә койрыгын учлаган кеше суга китәр ○ 7024 +УЧЛАП (4) ■ Учлап чәчсәң, йөкләп җыярсың ○ 1458 ● 9370; 9728; 11857 +УЧЛАСА (1) ■ Уңган кеше кулына туфрак учласа алтын итәр ○ 6529 +УЧТА (1) ■ Суны учта саклап булмый ○ 452 +УЧТАН (1) ■ Бер учтан тавыш чыкмый ○ 10914 +УЧЫН (1) ■ Саран учын ачканда тешен кысар ○ 11913 +УЧЫНА (1) ■ Учына салып, уртына коя ○ 11051 +УЧЫННАН (1) ■ Учыннан акканны ялаучы ○ 11052 +УЧЫҢА (2) ■ Дустың бирсә ком, аны да учыңа йом ○ 5403 ● 11950 +УЧЫҢДА (2) ■ Анаңда булса - сорарсың, учыңда булса - яларсың ○ 14233 ● 14432 +УЧЫҢНЫ (1) ■ Учыңны язсаң бер бармагыңны бөкми калдырма ○ 10964 +УША (1) ■ Усалга - уша, явызга - бусага ○ 12175 +УЫНЫП (1) ■ Сыер бозаулаганга үгез уынып үкергән ○ 3296 +УЫП (1) ■ Бик сикергән борчаны уып ташлыйлар ○ 4769 +УЯ (1) ■ Өстәгесен уя, астагысын суя ○ 744 +УЯНМАС (1) ■ Думбыра каксаң да уянмас ○ 16451 +УЯР (2) ■ Алтын сырга колакны уяр, алтын итек аякны уяр ○ 8762 (2) +УЯСЫ ( | 1) ■ Өй салуның нәрсәсе бар, уясы да суясы ○ 8324:2 +УЯТМА (1) ■ Йоклаган еланны уятма ○ 4659 +УЯУ (2) ■ Дошманга саесканнан сак бул, ябалактан уяу бул ○ 5327 ● 11941 +ҮБӘЛӘР (1) ■ Кем юашны беләләр, тоталар да үбәләр ○ 12139 +ҮБӘР (1) ■ Ирене белән үбәр, теле белән өзәр ○ 12801 +ҮБӘ-ҮБӘ (1) ■ Эчмәм дигән коеңнан өч әйләнеп эчәрсең, кочмам дигән бикәңне үбә-үбә кочарсың ○ 13762 +ҮБЕШ (2) ■ Уен да уен, юкә үбеш тә уен ○ 6680 ● 12788 +ҮБЕШКӘН (1) ■ Үбешкән дә көлешкән, соңыннан башына уй төшкән ○ 12812 +ҮБҮЧӘН (1) ■ Акча керсә, уч табанын үбүчән ○ 7820 +ҮГЕЗ (49 | 2) ■ Үгез мөгезле сыерның сөте булмас ○ 3241 ● 3258; 3268-3270; 3276; 3278; 3286; +3290; 3295-3298; 3300-3308; 3309 (2); 3310-3312; 3319; 3323-3325; 3327; 3328; 4092; 4569; +7098; 11144; 11359; 11915; 12066; 12468; 14132; 14263; 14649; 14887; 15493; 15758; 16329; +17047:1; 17077, :1 +ҮГЕЗГӘ (7 | 1) ■ Арык үгезгә пычак юк ○ 3283 ● 3284; 3291; 3294; 3299; 3309; 3313; 3624:1 +ҮГЕЗДӘЙ (1) ■ Үзенә дигәндә үгездәй көче бар ○ 12094 +ҮГЕЗДӘН (4) ■ Уртак үгездән ялгыз бозау артык ○ 3267 ● 3292; 3305; 3319 +ҮГЕЗЕ (5) ■ Берәүгә үгезе кыйбат, берәүгә мөгезе кыйбат ○ 3287 ● 3314; 3321; 3322; 3326 +ҮГЕЗЕМ (2) ■ Суда чакта - үгезем, судан чыккач - мөгезем ○ 530 ● 3329 +ҮГЕЗЕНӘ (1) ■ Атасына тисәң - баласы сыкрый, үгезенә тисәң - танасы ○ 14368 +ҮГЕЗЕҢ (1) ■ Берәүнең бозавы үлсен дисәң, үзеңнең үгезең үләр ○ 3253 +ҮГЕЗЛӘРЕ (1) ■ Аларның үгезләре дә бозаулаган вакыт ○ 3320 +ҮГЕЗНЕ (6) ■ Булмаган үгезне көтеп бозаудан мәхрүм калма ○ 3288 ● 3293; 3315-3317; 3330 +ҮГЕЗНЕҢ (4) ■ Бер үгезнең мөгезенә суксаң, мең үгезнең тоягы шакылдар ○ 3285 (2) ● 3289; 3318 +ҮГЕТ (8) ■ Үгет белән ут сүнмәс ○ 8547 ● 9834; 11390; 11587; 12335 (2); 12441; 14214 +ҮГЕТЕ (1) ■ Хатын үгете хатынга ярый ○ 13733 +ҮГЕТЛӘМӘГӘН (1) ■ Кызын үгетләмәгән үкенер ○ 13029 +ҮГЕТНЕҢ (1) ■ Җәүһәрнең кыйммәте зур, үгетнең кыйммәте юк ○ 329 +ҮГИ (24) ■ Кыш - үги ана, яз - үз ана ○ 871 ● 1438; 3197; 5055; 5510; 6241; 10007; 14206; 14207; +14209; 14252-14264; 14802 +ҮГИЕ (1) ■ Ирнең үгие юк ○ 13549 +ҮГИЛӘГӘН (1) ■ Үгиләгән сарык кебек ○ 3128 +ҮҖӘТ (1) ■ Үҗәт, күзен бирсә дә, сүзен бирмәс ○ 11966 +ҮҖӘТЛЕК (1) ■ Әллә юләрлек, әллә үҗәтлек ○ 11776 +ҮЗ (370 | 1) ■ Кешегә таш атсаң, үз маңгаеңа тияр ○ 132 ● 208; 209; 221; 222; 620; 637; 717; 871; +1025; 1282; 1350; 1351; 1477; 1547; 1658; 1659; 1838; 1839; 1882; 1895; 1921; 2042; 2050; 2117; +2169; 2263; 2284; 2307; 2312; 2318; 2420; 2453; 2648; 2689; 2776; 2881; 2920; 2988; 3091; 3097; +3198; 3226; 3376; 3425; 3426; 3438; 3504; 3608; 3635; 3672-3677; 3749; 3766; 3882-3885; 3888; +3904; 3909; 3916; 3927; 3964; 3977; 3979; 3983; 3997:1; 4031; 4033; 4041; 4048; 4075; 4089; +4093; 4105; 4106 (2); 4157; 4168; 4179; 4216 (2); 4223; 4224; 4264; 4311; 4328; 4381; 4385; +4568; 4576; 4611; 4612 (2); 4655; 4658; 4675; 4684 (3); 4697 (2); 4775; 4832; 4957; 5010; 5011; +5076; 5084-5086; 5114-5120; 5130 (2); 5131; 5146; 5162; 5248; 5249; 5254; 5322; 5339 (2); 5510; +5691; 5794; 5884; 6046; 6076; 6241; 6281; 6293 (2); 6333; 6401; 6407; 6660; 6976; 7113; 7388; +7505; 7546; 7792; 7815; 7840; 8017-8019; 8074-8077; 8209; 8227; 8239; 8269; 8278; 8285; 8345; +8346 (2); 8347-8351; 8352 (3); 8353-8356; 8473; 8548; 8610; 8611; 8755; 8945 (2); 8948; 9021 (2); +9173; 9405-9408; 9415; 9747; 9949; 10008-10011; 10020; 10034; 10060; 10286; 10306; 10318; +10321; 10397; 10400; 10463; 10478; 10528; 10587; 10591; 10592; 10593 (2); 10716; 10804; 1081310815; 10915; 10926; 10928; 10974-10976; 10999; 11013; 11030; 11154; 11161; 11170; 11221; +11339; 11340; 11346; 11383 (2); 11391; 11398; 11429; 11589; 11592; 11594; 11597; 11647; 11699; +11736; 11743-11745; 11754; 11778; 11838; 11850; 11954; 11995; 11996; 11998; 12002; 12005; +12052-12054; 12074; 12091; 12293; 12459; 12510; 12582; 12610; 12625; 12626; 12627 (2); 12661; +12775; 12789; 12790; 12830; 12837; 12977; 13020; 13351; 13397 (2); 13470; 13517; 13580 (2); +13599; 13647; 13659; 13955; 14092; 14096; 14107; 14177; 14179; 14186-14188; 14206-14209; +14211; 14241; 14244; 14245 (2); 14257; 14264; 14277; 14500; 14576; 14639; 14668; 14671; 14675; +14697-14699; 14700 (2); 14701; 14898; 14906; 14971; 14974; 14975; 15000; 15083; 15199; 15266; +15340; 15341; 15345; 15634; 15657; 15716; 15721; 15742; 15896; 16133; 16245; 16246; 1632816330; 16376; 16435; 16444; 16445; 16550; 16568 (2); 16595; 16650; 16693; 16786 (2); 16797 +ҮЗӘГЕ (3) ■ Кыртышы чергән бүрәнәнең үзәге дә тиз черүчән ○ 1926 ● 4008; 10871 +ҮЗӘГЕМ (1) ■ Үзем тук, үзәгем ач ○ 9795 +ҮЗӘГЕНӘ (1) ■ Кеше баласы тунга төрсәң дә тормас, үз балаң үзәгенә типсәң дә китмәс ○ 14188 +ҮЗӘГЕННӘН (1 | 2) ■ Балык - башыннан, ат үзәгеннән кортлар ○ 4449:1 ● 4449:2; 4450 +ҮЗӘК (1) ■ Кеше баласы - кешән дә тышау, үз балаң - үзәк тә бавыр ○ 14186 +ҮЗӘКСЕЗ (2) ■ Вөҗдансыз кеше үзәксез агач шикелле: үзлегеннән аварга тора ○ 11111 ● 12059 +ҮЗӘКТӘ (2) ■ Үзеңнеке үзәктә, кешенеке кештәктә ○ 12077 ● 14208 +ҮЗӘКТӘН (2) ■ Ятныкы яннан үтәр, үзеңнеке үзәктән үтәр ○ 14693 ● 16114 +ҮЗӘН (1) ■ Болагы булмаса, үзән дә кибә ○ 353 +ҮЗГӘ (4) ■ Көзгә - хәл үзгә ○ 893 ● 5397; 8352; 11154 +ҮЗГӘГӘ (1) ■ Үзенә буй булмаган үзгәгә җиң булмас ○ 8946 +ҮЗГӘДӘ (1) ■ Үзеңдә юк - үзгәдә юк ○ 7628 +ҮЗГӘНЕ (2) ■ Үзеңнән үзгәне әүлия дип белмә ○ 12078 ● 13581 +ҮЗГӘРМИ (1) ■ Йоны бик еш коелса да, бүренең холкы үзгәрми ○ 2192 +ҮЗГӘРТМИ (1) ■ Бүре, ябагасын койса да, холкын үзгәртми ○ 2167 +ҮЗДӘН (1) ■ Яттан күрмә, үздән күр ○ 14696 +ҮЗЕ (230 | 2) ■ Һәрнәрсәнең йөзе бар, йөз астында үзе бар, үлчәве бар, саны бар, кирәк булса тагы +бар ○ 638 ● 723; 810; 1506; 1812; 1900; 2005; 2012; 2028; 2169; 2360; 2500; 2543; 2593; 2825; 2913; +2941; 3027; 3042; 3134; 3242 (2); 3300; 3340; 3363; 3364 (2); 3426; 3504; 3563; 3625; 3673; 3837; +3872; 3883; 3909; 4062; 4083; 4101; 4105; 4116; 4207; 4215; 4227:1, :1; 4247; 4276; 4525; 4611; +4613; 4645; 4656; 4682; 4690; 4738; 4859; 4927; 4958; 4985; 4993; 5243; 5712 (2); 5736; 5743 (2); +6281; 6402; 6410; 6585; 6614; 6615; 6626 (2); 6630; 6667; 6720; 6803 (2); 6872; 6989; 7196; 7472; +7539; 7760; 7795; 7930; 8147; 8225; 8425; 8427; 8450; 8565; 8588 (2); 8607; 8687; 8716; 8722; 8855; +9038; 9058; 9103; 9382; 9457 (2); 9792; 9793 (2); 9794; 9821; 9828; 9853; 9949; 10197; 10227 (2); +10372 (2); 10400; 10464; 10871; 10915; 11327; 11339; 11341; 11356; 11391-11393; 11394 (2); 11510; +11580 (2); 11647; 11664; 11699; 11731; 11733; 11746; 11747 (2); 11931; 11954; 11964; 11999; 12058; +12090 (2); 12180; 12236; 12302; 12384; 12390 (2); 12391; 12393; 12423; 12510; 12511; 12628; +12662; 12881; 12882; 12920; 12921; 12977; 13076; 13139; 13276; 13282; 13517; 13548; 13602 (2); +13675; 13690; 13788; 13796; 13881; 13904; 13995; 13998; 14093; 14211; 14273; 14357; 14648; +14665 (2); 14744; 14836; 14922; 14974; 14994 (2); 15001; 15002; 15154 (2); 15235; 15282; 15348; +15589; 15634; 15717; 15899; 15935; 15972; 16247; 16331; 16332 (2); 16333-16335; 16342; 16474; +16631; 16635; 16688; 16712; 16713; 16716; 16759; 16858; 17003; 17030 (2); 17032 (2) +үзе → үзеннән-үзе, үзен-үзе +ҮЗЕБЕЗ (2) ■ Без үзебез төлкече, түлке әдәм көлкесе ○ 2319 ● 12805 +ҮЗЕБЕЗГӘ (1) ■ Йодрык үзебезгә таба борыла ○ 11022 +ҮЗЕБЕЗНЕКЕ (1 | 1) ■ Кияү үзебезнеке, гаеп итмәс ○ 13432 ● 13452:1 +ҮЗЕГЕЗДӘН (1) ■ Бездә булмас гаеп, үзегездән чыкмасын таеп ○ 12646 +ҮЗЕГЕЗНЕ (2) ■ Үзегезне белегез, сәндерәгезгә менегез ○ 8396 ● 12092 +ҮЗЕМ (20) ■ Төлке әйткән: "Үзем өчен әйтүем түгел, әмма тавыксыз кетәк утка чыксын!" дигән, ди ○ 2304 ● 2587; 4434; 5281; 6291; 7213; 8021; 8226 (2); 9516; 9795; 10228; 10529; +10594; 12059; 14343; 14585; 16336; 16702; 16834 +ҮЗЕМӘ (9) ■ Кактым-суктым кәҗәне, таптым үземә бәлане ○ 3069 ● 5115; 6333; 6903; 10526; +11378; 14446; 15000; 16276 +ҮЗЕМДӘ (1) ■ Үз акылым үземдә, кеше акылы теземдә ○ 11778 +ҮЗЕМНӘН (1) ■ Үз эшләпәм астында үземнән шәп егет юк ○ 12053 +ҮЗЕМНЕКЕ (1) ■ Өем үземнеке, димә - өй артында кеше бар ○ 8311 +ҮЗЕМНЕҢ (2) ■ Үземнең киленем усал, кызымның биеме усал ○ 13399 ● 14634 +ҮЗЕМЧЕ (1) ■ Үземче кеше үлемнән куркыр ○ 12060 +ҮЗЕН (47) ■ Түбән җирдә бер түбә үзен тауга санаган ○ 193 ● 325; 1303; 1654; 1737; 2096; 2543; +3059; 3512; 3867; 3901; 3984; 4207; 4594; 4690; 5121; 5387; 5979; 8857; 9190; 9328; 9382; 9840; +10065; 11426; 11451; 11498; 11500; 11622 (2); 11648; 11649; 11703; 11954; 11968; 11986; 11999; +12003; 12061; 12065; 12294; 13015; 14404; 16243; 16294; 16839; 17054 +үзен → үз-үзен +ҮЗЕНӘ (61 | 1) ■ Тау, бик зур булса да, үзенә кычкырганны яратмый: тавышны кире кайтара ○ 154 +● 1196; 1288; 1715; 1735; 2117; 2721; 2988; 3334; 3678; 3721; 3888; 3910; 3997, :1; 4072 (2); 4126; +4183; 4184; 4430; 4533; 4600; 4655; 4736; 5080; 5384; 5647; 5806; 5836; 7272; 8167; 8397; 8703; +8946; 10020; 10676; 10955; 10980; 11523; 11748; 11752; 12068; 12083 (2); 12094; 12394; 12471; +12595; 12672; 12958; 14096; 14355; 14489; 15987; 16017; 16521; 16635; 16850; 17003; 17050; 17089 +үзенә → үз-үзенә +ҮЗЕНДӘ (6) ■ Үзендә умач умаган, күршесенә кереп токмач кискән ○ 5282 ● 8078; 9517; 11388; +15036; 16733 +ҮЗЕНЕКЕ (1) ■ Мужикның җаны - алланыкы, тәне - патшаныкы, аркасы - боярныкы, шуннан +калган азаплары - бар да үзенеке ○ 5858 +ҮЗЕНЕКЕН (7) ■ Заман үзенекен ала ○ 811 ● 1494; 7882; 12093; 15267; 15271; 16703 +ҮЗЕНЕҢ (15 | 1) ■ Күк үзенең яхшылыгын җиргә төшерә ○ 54 ● 3170; 3985 (2), :2; 3986; 4833; +7879; 9518; 11479; 11853; 12641; 14566; 15782; 16023; 16385 +ҮЗЕННӘН (16) ■ Үгезне үзеннән чыгарма ○ 3317 ● 4085; 4518; 4795; 5822; 6552; 7282; 10142; +11738; 12602; 13518; 14737; 14969; 15131; 15691; 16425 +ҮЗЕННӘН-ҮЗЕ (2) ■ Карт агач үзеннән-үзе корыр ○ 1686 ● 9246 +ҮЗЕН-ҮЗЕ (11) ■ Котырган эт актыгында үзен-үзе тешли, имеш ○ 3501 ● 8007; 11650 (2); 12028; +12062-12067 +ҮЗЕНЧӘ (2) ■ Үз казанында үзенчә пешерә ○ 10008 ● 11753 +ҮЗЕҢ (105 | 6) ■ Кешегә баз казыма, үзең төшәрсең; казысаң, тирәнрәк казы - чыга алмассың +○ 131 ● 397; 398; 489; 970; 1017; 1343; 1477; 1599; 1938; 2455; 2736; 3121; 3122; 3703; 3710; +3803; 4007; 5412; 5596; 5684; 5824; 6337; 6349; 6389; 6560; 6970; 6977; 7394; 7506; 7507; +7813:1; 8054; 8347; 8436 (2); 8549; 8830; 8838 (2); 8839; 8840; 8933; 9409-9411; 10012; 10013; +10273; 10465; 10466; 10478; 10479; 10528; 10717; 10733; 10975; 10976; 11285; 11480; 11655; +11708; 11763; 12000, :1, :2, :3, :4, :5; 12052; 12071; 12072; 12081; 12095; 12194; 12363; 12395 (2); +12659; 12791; 13243; 13244; 13753; 13917; 13978; 14338; 14405; 14539; 14587; 14918; 14924; +14971; 15056; 15340; 15889; 16034; 16036; 16246 (2); 16248-16250; 16337; 16338; 16529; 1668916691; 16846; 16862; 16882 +ҮЗЕҢӘ (44) ■ Кояшка балчык атма, пычрагы үзеңә төшәр ○ 44 ● 202; 4695; 4902; 4922; 5230; +5345; 6268; 6388; 6390; 8348; 8611; 9951; 10269; 10395; 10480; 10814; 11596; 11755; 11769; +12075; 12076; 12079; 12140-12142; 12356; 12397; 12576; 12661 (2); 12790; 14324; 14381; +14895 (2); 14907; 15380; 15719; 15880; 15976; 16115; 16129; 16848 +ҮЗЕҢДӘ (6) ■ Үзеңдә булмаса, күршеңдә булсын ○ 5255 ● 5256; 7628; 7878; 16208; 16393 +ҮЗЕҢНӘН (26 | 2) ■ Үзеңнән түбәнгә карап шөкер ит, үзеңнән югарыга карап фикер ит +○ 695:1 (2) ● 5224; 5342; 5429; 5511; 6937; 9747; 9748; 10813; 10974; 11390; 12007; 12070; +12078; 13185; 13206; 13245 (2); 13423; 14092; 14163; 14210; 14870; 15138; 15139; 16338; 16855 +ҮЗЕҢНЕ (22) ■ Яман агачка асылынганчы, яхшы агач үзеңне бассын ○ 1714 ● 3499; 4694; 4746; +5569; 6387; 7705; 8589; 10100; 12001; 12006; 12069-12072; 12396; 13581; 14905; 14992; 15089; +15729; 16251 +үзеңне → үз-үзеңне +ҮЗЕҢНЕКЕ (18 | 1) ■ Күршеңә бер сыер теләсәң, үзеңнеке ике булыр ○ 5227 ● 5869; 9685; +10397:1; 10398; 12073-12077; 13956 (2); 14253; 14529; 14530; 14693; 14700; 14897; 15341 +ҮЗЕҢНЕКЕН (6) ■ Күрше капкасын какма, үзеңнекен сындырырлар ○ 5186 ● 5257; 11156; +12009; 12520; 14538 +ҮЗЕҢНЕҢ (12) ■ Берәүнең бозавы үлсен дисәң, үзеңнең үгезең үләр ○ 3253 ● 5258; 7270; 8549; +8852; 9281; 9282; 9412; 9635; 10319; 12523; 14694 +ҮЗЛӘРЕ (4) ■ Үзләре теләгәнгә алаплап, үзләре теләмәгәнгә калаклап ○ 10014 (2) ● 13258 (2) +ҮЗЛЕГЕННӘН (1) ■ Вөҗдансыз кеше үзәксез агач шикелле: үзлегеннән аварга тора ○ 11111 +ҮЗ-ҮЗЕН (4) ■ Яхшы эш үз-үзен мактый ○ 6263 ● 12054; 12055; 16629 +ҮЗ-ҮЗЕНӘ (1) ■ Үз-үзенә ия булган һәммәгә ия булыр ○ 12056 +ҮЗ-ҮЗЕҢНЕ (1) ■ Үз-үзеңне мактама, синнән акыллылар да бардыр ○ 12057 +ҮК (10) ■ Яхшы көн иртәдән үк күренә ○ 997 ● 1260; 4365; 4417; 4650; 7530 (3); 11251; 15027 +ҮКЕН (2) ■ Алып үкенгәнче, сатып үкен ○ 7854 ● 12635 +ҮКЕНӘ (1) ■ Ник туганына үкенә ○ 14101 +ҮКЕНГӘН (1) ■ Яшьлегендә типтергән - картлыгында үкенгән ○ 15115 +ҮКЕНГӘНЧЕ (1) ■ Алып үкенгәнче, сатып үкен ○ 7854 +ҮКЕНЕП (2) ■ Үткәнгә үкенеп файда юк ○ 1004 ● 12450 +ҮКЕНЕР (1) ■ Кызын үгетләмәгән үкенер ○ 13029 +ҮКЕНЕРСЕҢ (2) ■ Сабыр итсәң шатланырсың, ашыксаң үкенерсең ○ 11889 ● 12814 +ҮКЕНЕЧ (3) ■ Тол әмәлнең башы көлкенеч, ахыры үкенеч ○ 6139 ● 6673; 7253 +ҮКЕНЕЧЕ (1) ■ Үлсә дә үкенече юк, торса да сөенече юк ○ 15454 +ҮКЕНЕЧНЕҢ (2) ■ Ашыгу - үкенечнең кыз кардәше ○ 11805 ● 11893 +ҮКЕНЕЧСЕЗ (1) ■ Туй - үпкәсез, үлем үкенечсез булмый ○ 13303 +ҮКЕНЕЧТӘ (1) ■ Ялган сөйләмәсәң үкенечтә булмассың ○ 16154 +ҮКЕНМӘ (3) ■ Башта эләкмәгән балыкка соңыннан үкенмә ○ 4481 ● 6272; 6273 +ҮКЕНМӘС (4) ■ Иртә торган үкенмәс ○ 828 ● 5014; 6245; 12058 +ҮКЕНМӘССЕҢ (1) ■ Аз ашадым дип бервакытта да үкенмәссең ○ 9526 +ҮКЕНСӘҢ (1) ■ Үткән эшкә үкенмә, үкенсәң дә җиткезмәс ○ 6273 +ҮКЕНҮ (3) ■ Соңга калган үкенү файда бирми ○ 941 ● 6274; 11802 +ҮКЕРӘ (1) ■ Коры елгага су керсә, үкерә дә бакыра ○ 405 +ҮКЕРГӘН (1) ■ Сыер бозаулаганга үгез уынып үкергән ○ 3296 +ҮКЕРЕП (2) ■ Үкереп килгән дәүләт кычкырып китәр ○ 7508 ● 14887 +ҮКСЕЗ (7 | 1) ■ Урак ае - тавыкларның сусыз ае, балаларның үксез ае ○ 958 ● 3271; 14189; +14204:1; 14211; 14212; 14213 (2) +ҮКСЕЗГӘ (1 | 1) ■ Үксезгә үгет бирүче күп, урын бирүче юк ○ 14214 ● 14214:1 +ҮКСЕЗНЕҢ (4) ■ Үксезнең авызы ашка тисә, борыны ташка бәрелер ○ 14215 ● 14216-14218 +ҮКСЕП (1) ■ Үксеп, үлекне тергезә алмассың ○ 15402 +ҮКТӘМНЕҢ (1) ■ Үктәмнең аягы күктән ○ 12080 +ҮКЧӘҢ (1) ■ Үшән ат менсәң, ике үкчәң чи булыр ○ 2730 +ҮКЧӘҢӘ (2) ■ Үз үкчәңә үзең басмыйсың ○ 10976 ● 15395 +ҮЛ (6) ■ Бүген үлгәнче таңда үл ○ 791 ● 6754; 11632; 12806; 16034; 16360 +ҮЛӘ (20) ■ Көне беткән көндә үлә ○ 908 ● 2719; 3164; 4078; 4528; 4770; 4993; 5702; 5778; 6423; +7094; 7677; 11173 (2); 15022 (2); 15222; 15310; 15373; 15429 +ҮЛӘКСӘ (4) ■ Эткә бал сый түгел, үләксә сый ○ 3687 ● 3736; 4043; 4741 +ҮЛӘКСӘГӘ (2) ■ Карга, ни хәтле югары күтәрелмәсен, барыбер үләксәгә кунар ○ 3976 ● 3981 +ҮЛӘКСӘСЕННӘН (1) ■ Аюны үтерсәң, үләксәсеннән курыкма ○ 2093 +ҮЛӘЛӘР (1) ■ Ашап үлмиләр, чирләп үләләр ○ 9614 +ҮЛӘМ (6) ■ Үләм дигән кодагый үгез әйдәп барадыр ○ 14649 ● 15312; 15430; 15443; 17076 (2) +ҮЛӘМ-ҮЛӘМ (1) ■ Кунак "китәм-китәм" дип сыйлата, хаста "үләм-үләм" дип елата ○ 10111 +ҮЛӘН (14) ■ Тәгәрәгән ташка үлән үсмәс ○ 192 ● 1005; 1147; 1186; 1295; 1344; 1353; 1354; 1367; +3108; 6270; 7873; 8349; 11799 +ҮЛӘНГӘ (1) ■ Ку үләнгә үрт салу ○ 1356 +ҮЛӘНДӘ (3) ■ Яшь үләндә арык мал да уйнаклый ○ 1337 ● 2153; 3276 +ҮЛӘНЕ (4) ■ Кары калын кышның үләне калын булыр ○ 1106 ● 1248; 4650; 13863 +ҮЛӘНЛЕ (4 | 1) ■ Үләнле җирне үрт алмас ○ 1345 ● 4046; 5980; 17077, :1 +ҮЛӘННӘН (2) ■ Камыш, суда утырса да, бар үләннән элек корый ○ 1280 ● 1368 +ҮЛӘННЕ (1) ■ Шиңгән үләнне ашаган мал шиңгәк булыр ○ 1334 +ҮЛӘННЕҢ (3) ■ Питраудан соң сандугачның теле бетә, үләннең тәме бетә ○ 931 ● 1299; 1319 +ҮЛӘР (68) ■ Колан кактан җирәнсә, как таба алмый чүлдә үләр ○ 2229 ● 2290; 2375; 2422; 2713; +3101; 3253; 3295; 3297; 3681; 3757; 3982; 4621; 4717; 4790; 4814; 4868; 4960; 5329; 5544; 5571; +5783; 6380; 6442 (2); 6562 (2); 7130 (2); 7140; 7237; 7320 (2); 7440 (2); 9570; 9642; 9654; 9811; +9822 (2); 10801; 10930; 11069 (2); 11080 (2); 11336 (2); 11712; 12221; 12829 (2); 13084 (2); +13478; 14566 (2); 15166 (2); 15208; 15213; 15342; 15371; 15777; 16008; 16305; 16549 +ҮЛӘРГӘ (4) ■ Кадерең барда кадерлән, кадерең беткәч үләргә әзерлән ○ 11138 ● 14086; 15379; +ҮЛӘРЛЕК (2) ■ Ачуның башы җүләрлек, ахыры үкенеп үләрлек ○ 12450 ● 15123 +ҮЛӘРСЕҢ (3 | 4) ■ Эшләп үлмәссең, чирләп үләрсең ○ 6229 ● 9668; 15777:1, :2, :3, :4; 15875 +ҮЛӘСЕ (4) ■ Үләсе мал сазга керә ○ 2423 ● 3423; 4344; 4834 +ҮЛӘСЕМ (2) ■ Бар икән күрәсем, юк икән үләсем ○ 14978 ● 15440 +ҮЛӘСЕМНЕ (1) ■ Үләсемне белсәм, кәфенемне муеныма урап йөрер идем ○ 15431 +ҮЛӘСЕҢ (1) ■ Үлемнән курыксаң, тизрәк үләсең ○ 15426 +ҮЛӘСЕҢНЕ (1) ■ Үләсеңне белсәң, кабер казып куяр идең ○ 15432 +ҮЛГӘН (60) ■ Идел күреп сусыз үлгән ○ 509 ● 784; 785; 842; 1060; 1455; 2065; 2066; 2118; +2263; 2995 (2); 3123; 3161; 3243; 3310; 3314; 3343; 3384; 3400; 3418; 3527; 3595; 3939; 3947; +4035; 4067; 4195; 4196; 4382; 4696; 4869; 6709 (2); 7509 (3); 7822; 8777; 9052; 9460; 9731; +9775; 11279; 11313; 11499; 12930; 13317 (2); 13794; 13897; 14460 (2); 14577; 15209; 15382; +15403-15405; 15450 +ҮЛГӘНГӘ (2) ■ Эт үлгәнгә бүре еламас ○ 3679 ● 15406 +ҮЛГӘНДӘ (5) ■ Байлык кадерен бөлгәндә, җанның кадерен үлгәндә белерсең ○ 7247 ● 7479; +12196; 14691; 17074 +ҮЛГӘНЕ (6) ■ Зимагурның үлгәне бер елдан соң билгеле ○ 5799 ● 12878; 13043; 13459; 14403; +ҮЛГӘНЕМ (1) ■ Бай булып күргәнем юк, ярлы булып үлгәнем юк ○ 7520 +ҮЛГӘНЕҢ (3) ■ Яман атны җиккәннән яхшы ат белән үлгәнең артык ○ 2708 ● 5657; 15445 +ҮЛГӘННӘН (4) ■ Арыслан үлгәннән соң, азу тешен тычканнар кимерә, ди ○ 2051 ● 12629; +15386; 15408 +ҮЛГӘННЕ (3) ■ Ахмакны өйрәтү - үлгәнне терелтү ○ 11517 ● 15407; 15442 +ҮЛГӘННЕҢ (1) ■ Ачка үлгәннең куеныннан ипи эзләмә ○ 9563 +ҮЛГӘНЧЕ (15) ■ Бүген үлгәнче таңда үл ○ 791 ● 5127; 5544; 5657; 6462; 6754; 10813; 12882; +13402; 13548; 13673; 15027; 15177 (2); 16034 +ҮЛГӘЧ (7 | 1) ■ "Кояш, баерсың да баерсың, мин үлгәч баерсың" ○ 94 ● 1704:1; 2198; 4614; +5419; 6998; 15385; 16908 +ҮЛДЕ (8) ■ "Яман үлде" дисәләр - ышан, "яманлыгын куйды" дисәләр - ышанма ○ 12238 +● 13076; 14333; 14337; 14420 (2); 14594; 16752 +ҮЛЕ (6) ■ Үле бүренең башы белән тере атаңны куркытма ○ 2210 ● 3335; 15409-15411; 15447 +ҮЛЕГӘ (1) ■ Үлегә дә мал кирәк, терегә дә мал кирәк ○ 7510 +ҮЛЕГЕ (1) ■ Арысланның үлеге - тычканның тереге ○ 2060 +ҮЛЕДӘ (1) ■ Ыру-туган бер үледә, бер тередә ○ 14525 +ҮЛЕК (7) ■ Туйга да шул әтәч башын өзәләр, үлек ашына да ○ 4377 ● 6416; 10463; 12933; 15412; +16548; 17031 +ҮЛЕККӘ (1) ■ Үлеккә гүр табылыр, тереккә өй табылыр ○ 15413 +ҮЛЕКЛӘР (1) ■ Исерекләр арасында аек - үлекләр арасында терек кебектер ○ 9835 +ҮЛЕКЛЕ (1 | 1) ■ Үләнле җирдә үгез симерә, үлекле җирдә мулла симерә ○ 17077 ● 17077:1 +ҮЛЕКНЕ (1) ■ Үксеп, үлекне тергезә алмассың ○ 15402 +ҮЛЕКТӘН (1) ■ Мулла теректән дә ала, үлектән дә ала ○ 17025 +ҮЛЕМ (43 | 3) ■ Киеккә үлем сәгате җитсә, туп-туры аучыга чабар ○ 2017 ● 3420; 4474; 4991, :2; +5122; 5345; 5646; 5837; 5986, :1, :2; 6649; 6656; 7360; 7626; 8183; 11095; 12215; 12256; 12342; +13303; 15055; 15168; 15176; 15368; 15369; 15380; 15390; 15391; 15414-15421; 15422 (2); +15423; 15424; 15430; 15444; 15451; 17011 +ҮЛЕМГӘ (2) ■ Корт, белә торып үлемгә барса да, дошманын чакмый калмый ○ 4732 ● 12869 +ҮЛЕМДӘ (1) ■ Батыр даны ил телендә, куркак уе гел үлемдә ○ 11085 +ҮЛЕМЕ (12) ■ Агач үлеме балтадан ○ 1881 ● 2544; 2993; 3114; 5857 (2); 9706; 11936; 12610; +13558 (2); 15279 +ҮЛЕМНӘН (9) ■ Курку үлемнән коткармый ○ 11179 ● 11270; 11290; 11306; 12060; 12528; 15389; +15425; 15426 +ҮЛЕМНЕ (1) ■ Дус күңелне күтәрә, мал үлемне күтәрә ○ 5370 +ҮЛЕНЕҢ (1) ■ Теренең өен таны, үленең каберен бел ○ 15387 +ҮЛЕП (9) ■ Атым ач торырга өйрәнгәч кенә үлеп китте ○ 2601 ● 9759; 15055; 15403; 15436; +15441; 15448; 15452; 17076 +ҮЛЕШ (1) ■ Ул эш булса, үлеш була ○ 6312 +ҮЛЕШМӘ (1) ■ Өләшкәнче үлешмә ○ 8206 +ҮЛИЕМ (1) ■ Хаста бул минем өчен, үлием синең өчен ○ 15362 +ҮЛМӘК (2) ■ Байга бөлмәк әҗәл, фәкыйрьгә үлмәк әҗәл ○ 7205 ● 15384 +ҮЛМӘС (30) ■ Яз үлмәсә, көз үлмәс ○ 985 ● 1019; 1250; 1279 (2); 2762; 3219; 4168; 4525; 4758; +4868; 4946; 5083; 5850; 5984; 6212; 6421; 6424; 7137 (2); 9519; 9787; 11569; 13452; 14148 (2); +14237; 15208; 16669; 16781 +ҮЛМӘСӘ (3) ■ Яз үлмәсә, көз үлмәс ○ 985 ● 5984; 9404 +ҮЛМӘСӘҢ (2) ■ Үлмәсәң, әллә ниләр күрерсең ○ 15453 ● 15455 +ҮЛМӘСЕН (1) ■ Урта юлда арбаң сынмасын, урта яшьтә хатының үлмәсен ○ 13691 +ҮЛМӘССЕҢ (5) ■ Илдә булса - үлмәссең, илсез көн күрмәссең ○ 4965 ● 6229; 9591; 9604; 15456 +ҮЛМИ (19) ■ Кибән астында тычкан үлми ○ 3402 ● 3810; 4050; 4078; 4167; 4426; 4645; 4656; +4680; 4955; 6023; 6423; 12391; 12610; 13519; 15222; 15311; 15372; 15427 +ҮЛМИЛӘР (2) ■ Ашап үлмиләр, чирләп үләләр ○ 9614 ● 15058 +ҮЛМИЧӘ (1) ■ Әдәм үлмичә ризыгы төкәнмәс ○ 9396 +ҮЛСӘ (39 | 2) ■ Ат үлсә, ияре калыр ○ 2545 ● 2887; 3328; 3680; 4525; 4613; 4656; 4859 (2); +4985 (2); 7098; 12302; 12390 (2); 12391; 13451 (2); 13519; 13600; 13769 (2); 13801; 14391 (2); +14466 (2); 14560 (2); 15454; 15884; 16506 (2); 16548; 16999; 17008 (2); 17066 (2), :1 (2) +ҮЛСӘЛӘР (1) ■ Атаң-анаң барда хөрмәт ит, үлсәләр зиярәт ит ○ 14429 +ҮЛСӘМ (2) ■ Балык әйтә, ди: "Үлсәм дә коры җирдә ятмам", - дип ○ 4460 ● 15443 +ҮЛСӘҢ (5 | 1) ■ Асылынсаң агачның асылына асылын, үлсәң дә ерактан күренеп торырлык +булсын ○ 1661:1 ● 8292; 14433; 15388; 15428; 15455 +ҮЛСЕН (5) ■ Берәүнең бозавы үлсен дисәң, үзеңнең үгезең үләр ○ 3253 ● 6643; 12882; 13548; +ҮЛҮ (9) ■ Балга батып үлү чебенгә куркыныч түгел ○ 4761 ● 5599; 5638; 12562; 13460; 13957; +14414 (3) +ҮЛҮГӘ (2) ■ Бер үлүгә карт үлә, бер үлүгә яшь үлә ○ 15022 (2) +ҮЛҮДӘН (1) ■ Мич башында үлүдән сугышта үлү артык ○ 5599 +ҮЛҮЧЕНЕҢ (1) ■ Үлүченең көне җитмәсә, үтерүченең кулы җитмәс ○ 15433 +ҮЛЧӘ (3) ■ Җиде тапкыр үлчә, бер тапкыр кис ○ 8015 ● 8727; 16039 +ҮЛЧӘВЕ (3) ■ Һәрнәрсәнең йөзе бар, йөз астында үзе бар, үлчәве бар, саны бар, кирәк булса +тагы бар ○ 638 ● 1534; 3910 +ҮЛЧӘВЕНӘ (1) ■ Закон кирпеч калыбы: һәркемне үз үлчәвенә суга ○ 5794 +ҮЛЧӘВЕЧ (4) ■ Искегә яңа үлчәвеч, яманга яхшы үлчәвеч ○ 577 (2) ● 12130 (2) +ҮЛЧӘМӘ (1) ■ Үз аршының белән үлчәмә ○ 8074 +ҮЛЧӘМИЛӘР (1) ■ Диңгезне аршин белән үлчәмиләр ○ 370 +ҮЛЧӘМИЧӘ ( | 1) ■ Үлчәмичә сөйләсәң, авырмый үләрсең ○ 15777:4 +ҮЛЧӘНМИ (1) ■ Акыл буй белән үлчәнми ○ 11408 +ҮЛЧӘП (4) ■ Атны камытка үлчәп алмыйлар, камытны атка үлчәп алалар ○ 2562 (2) ● 15984; +ҮЛЧӘР (1) ■ Оста сатучы тартып үлчәр ○ 7946 +ҮЛЧӘРГӘ (1) ■ Акыллының акылын үлчәргә акыл кирәк ○ 11464 +ҮЛЧӘҮ (2) ■ Кешенең акылын үлчи торган үлчәү - аның эше ○ 6080 ● 9359 +ҮЛЧӘҮСЕЗ (1) ■ Үлчәүсез чабата да тукый алмассың ○ 9072 +ҮЛЧИ (2) ■ Кешенең акылын үлчи торган үлчәү - аның эше ○ 6080 ● 8018 +ҮЛЧИЛӘР (3) ■ Гәүһәрне мыскаллап үлчиләр ○ 282 ● 569; 15511 +ҮНӘРЕ (1) ■ Үнәре үргә тарта, арт саны түнгә тарта ○ 745 +ҮНӘРСЕЗ (1) ■ Үнәрсез этнең койрыгы озын була ○ 3767 +ҮҢӘЧЕҢНӘН (1) ■ Үңәчеңнән күмәч кисәрмен ○ 10873 +ҮҢГӘРЕР (1) ■ Явым белән җир күгәрер, акча белән ир үңгәрер ○ 7814 +ҮП (1) ■ Үп алмасын, хәтере калмасын ○ 12813 +ҮПКӘ (11) ■ Иртәгәге койрыктан бүгенге үпкә артык ○ 837 ● 7914; 8193; 9235 (2); 9236; 9346; +12608; 12630; 12631; 12649 +ҮПКӘ-БАВЫРЫҢНЫ (1) ■ Туйга барсаң, үпкә-бавырыңны өйдә калдыр ○ 13313 +ҮПКӘГӘ (2) ■ Ит тапмаган үпкәгә кинәнгән ○ 9240 ● 9411 +ҮПКӘДӘ (1 | 1) ■ Авызың үпкәдә булса, кулың тоткада булсын ○ 12409 ● 12409:1 +ҮПКӘЛӘГӘН (3) ■ Куян тауга үпкәләгән, тауның исендә дә юк ○ 2256 ● 12632; 14321 +ҮПКӘЛӘГӘННЕҢ (2) ■ Үпкәләгәннең өлеше татлы булыр ○ 12633 ● 12634 +ҮПКӘЛӘМӘ (5) ■ Үзең сарык булгач, көтүчең Сарбай булганга үпкәләмә ○ 3121 ● 10012; +10538; 10658; 12814 +ҮПКӘЛӘП (3) ■ Мыекка үпкәләп йөргәндә сакал чыкты ○ 10297 ● 13371 (2) +ҮПКӘЛӘР (1) ■ Эт үпкәләр, иясе белмәс ○ 3682 +ҮПКӘЛӘСӘ (1) ■ Дус үпкәләсә, дошман кинәнер ○ 5376 +ҮПКӘЛӘСӘҢ (1) ■ Үпкәләсәң үкен дә кайт ○ 12635 +ҮПКӘЛӘҮ (1) ■ Үпкәләүгә каршы үпкәләү - янган утка утын ташлау белән бер ○ 12636 +ҮПКӘЛӘҮГӘ (1) ■ Үпкәләүгә каршы үпкәләү - янган утка утын ташлау белән бер ○ 12636 +ҮПКӘН (1) ■ Толның ирене чабырса да, "шайтан үпкән" диерләр ○ 13685 +ҮПКӘНГӘ (1) ■ Үпкәләмә үпкәнгә, үкенерсең гомер үткәнгә ○ 12814 +ҮПКӘНЕ (2) ■ Үпкәне күпме кайнатсаң да, өресе чыкмас ○ 9413 ● 12637 +ҮПКӘН-КОЧКАН (1) ■ Үпкән-кочкан җилгә очкан ○ 12792 +ҮПКӘҢНЕ (2) ■ Өеңә килгәндә өйдәй үпкәңне әйтмә ○ 8318 ● 12615 +ҮПКӘСЕ (5) ■ Этнең үпкәсе озакка бармас ○ 3737 ● 10607; 12603; 12638; 14218 +ҮПКӘСЕЗ (3) ■ Туй үпкәсез булмас ○ 13302 ● 13303; 15416 +ҮПКӘСЕН (1) ■ Үпкәләгәннең үпкәсен эчтән кыеп алып булмый ○ 12634 +ҮПКӘЧӘН (1) ■ Кыз үпкәчән булса, калым малы күп була ○ 13273 +ҮПКӘЧӘННЕҢ (1) ■ Үпкәчәннең үпкәсе үсәр ○ 12638 +ҮПСӘ (1) ■ Дәртсез, үпсә, тешләп өзәр, ди ○ 12698 +ҮПСЕН (1) ■ "Ирең булса "чалт" итеп суксын, "чут" итеп үпсен!" - дип әйтте, ди, бер хатын ○ 13855 +ҮПТЕ (1) ■ "Гомерем үтте, ирем бер үпте, аны да каенанам күреп мине сүкте", - дип әйткән бер +хатын ○ 14596 +ҮРӘ (9) ■ Кәҗә, җаны чыкса да, койрыгын үрә тотар ○ 3043 ● 9066; 9193; 10368; 10371; 10495; +10996; 12922; 15429 +ҮРӘЛЕ (2) ■ Бер карасаң үрәле, икенче карасаң шүрәле ○ 9447 ● 16803 +ҮРӘСЕ (1) ■ Гуринчасы биеккә карама, үрәсе сыек ○ 8364 +ҮРӘЧӘСЕЗ (1) ■ Үги ана - үрәчәсез арба ○ 14259 +ҮРГӘ (8) ■ Тау астына көлеп чаба, үргә таба елап менә ○ 234 ● 745; 2704; 4321; 6425; 10007; +12655; 14258 +ҮРГӘН (2) ■ Кычыткан чыпчыгы: "Үз өем, үз илем!" - дип сайрый икән. Моның өе кайда +дип карап торсалар, кычыткан арасында кычыткан ефәгеннән үргән оясына кереп киткәнен +күргәннәр ○ 4216 ● 9078 +ҮРДӘ (2) ■ Чыгымчы ат үрдә туктый ○ 2696 ● 16336 +ҮРДӘГЕ (2) ■ Күрше авылның күркәсе - үз авылыңның үрдәге ○ 4264 ● 4433 +ҮРДӘГЕМ (1) ■ Үзем тук, үрдәгем ач ○ 4434 +ҮРДӘГЕН (1) ■ Берәүнең үрдәген ашасаң, казыңның аягыннан тотып тор ○ 4404 +ҮРДӘГЕНӘ (1) ■ Үрдәгенә каз кую ○ 4435 +ҮРДӘК (45 | 2) ■ Сулы җирдә үрдәк бакылдый ○ 450 ● 2010; 4239 (2); 4240; 4248; 4396-4400; 4402; +4403; 4406-4410; 4412; 4414-4432; 4436; 8204:1, :2; 8207; 8210; 10092; 10205; 12481; 15011 +ҮРДӘККӘ (3 | 1) ■ Аткан саен үрдәккә тими ○ 4401 ● 4405, :1; 10215 +ҮРДӘКНЕ (1) ■ Каз үрдәкне талый, үрдәк тавыкны талый ○ 4248 +ҮРЕЛӘ (2) ■ Тук башак аска иелә, буш башак өскә үрелә ○ 1454 ● 9062 +ҮРЕЛӘСЕ (1) ■ Озынның бөгеләсе килми, кысканың үреләсе килми ○ 10794 +ҮРЕЛЕП (2) ■ Белмәгән эшкә үрелмә, үрелеп тозакка эленмә ○ 6342 ● 9058 +ҮРЕЛМӘ (4) ■ Чүмәлә көенә кибәнгә үрелмә ○ 1330 ● 6342; 8209; 10289 +ҮРЕЛМИ (1) ■ Коры сүздән читән үрелми ○ 15909 +ҮРЛӘВЕЧ (1) ■ Ир тиргәвеч булса, хатын үрләвеч була ○ 13836 +ҮРЛӘГӘН (3) ■ Бик югары үрләгән балык чишмәгә эләгер ○ 4484 ● 4530; 12922 +ҮРМӘ (1) ■ Үрмә, мине күрмә ○ 1236 +ҮРМӘКҮЧ (2) ■ Үрмәкүч тозагына үрдәк эләкмәс ○ 4431 ● 4750 +ҮРМӘКҮЧКӘ (1) ■ Үрмәкүчкә дә чебен ауларга тозак кирәк ○ 4835 +ҮРМӘКЧЕДӘН (1) ■ Үрмәкчедән күрмәкче ○ 4857 +ҮРМӘЛӘМӘ (1) ■ Артыңны уйламыйча югары үрмәләмә: егылып төшсәң, башың ярылыр ○ 679 +ҮРМӘЛӘП (2) ■ Йөгергәнче үрмәләп йөрергә өйрән ○ 6765 ● 13933 +ҮРМӘЛӘҮ (1) ■ Иелгән агачка үрмәләү җиңел ○ 1682 +ҮРМӘЛИ (1) ■ Балактагы бет башка үрмәли ○ 4760 +ҮРМӘЛИЛӘР (2) ■ Югарыга үрмәлиләр, түбәнгә тәгәриләр ○ 712 ● 11311 +ҮРМИЛӘР (2) ■ Тумаган тайга нукта үрмиләр ○ 2863 ● 8635 +ҮРНӘК (3) ■ Югарыга карап үрнәк ал, түбәнгә карап гыйбрәт ал ○ 711 ● 1006; 12348 +ҮРНӘККӘ (1) ■ Берәү бар: күрмәккә бар, үрнәккә юк; берәү бар: алмакка бар, бирмәккә юк ○ 8109 +ҮРТ (5) ■ Су эчендә үрт булмас ○ 437 ● 1262; 1284; 1345; 1356 +ҮРТӘП (1) ■ Саескан, кеше йөрүен үртәп, үз йөрүен оныткан ○ 4075 +ҮРТӘСӘҢ (1) ■ Үле малы үртәсәң дә үрчемәс ○ 15409 +ҮРҮ (1) ■ Суган бавын үрү ○ 1637 +ҮРҮНЕҢ (1) ■ Чабата үрүнең дә рәте бар ○ 9061 +ҮРЧЕМӘС (3) ■ Уты сүнмәс, эше үрчемәс ○ 6313 ● 8585; 15409 +ҮРЧЕМЛЕ (1) ■ Күмәк эш үрчемле булыр ○ 6102 +ҮРЧИ (4) ■ Тыныч күлдә җеннәр күп үрчи ○ 475 ● 830 (2); 16730 +ҮСӘ (24 | 1) ■ Чәчәк чүплек башында да үсә ○ 1327 ● 1347; 1564; 1597; 1677; 1703:1; 1914; 3094; +3108; 3754; 4447; 5918; 6607; 7692; 7794; 8998; 11222; 11424 (2); 11731; 11800; 13009; 13932; +13998; 14393 +ҮСӘР (24 | 1) ■ Җиргә төшкән үсәр, түшәккә төшкән үчәр ○ 1482 ● 1704:1; 1710; 1746 (2); +2349 (2); 2370; 2406; 2642; 3449; 4650; 4669; 5123; 6474; 8274; 10263; 11533; 11576; 11749; +12638; 12975; 13230; 14556 (2) +ҮСӘСЕ (1) ■ Үсәсе чәчәк таптауда да үсә ○ 1347 +ҮСЕМЛЕКНЕҢ (1) ■ Үсемлекнең тереклеге су белән ○ 1346 +ҮСЕП (6) ■ Кәкре үсеп картайган агачны төз итеп булмый ○ 1696 ● 7121; 8140; 8607; 10460; 14599 +ҮСКӘН (22) ■ Үткәндәге сүткән - өстенә үлән үскән ○ 1005 ● 1276; 1307; 1469; 1560; 1741; 1774; +1786; 1851 (2); 2846; 3268; 3475; 3529; 4345; 6230; 6270; 8640; 11732; 14189; 15836; 16202 +үскән → туган-үскән +ҮСКӘЧ (2) ■ Күгәрчен баласы, күрексез булса да, үскәч күгәрчен була, ди ○ 4049 ● 13936 +ҮСМӘГӘН (3) ■ Үсмәгән бодайга үтмәгән урак ○ 1572 ● 1878; 2243 +ҮСМӘДЕМ (1) ■ Кыз булып үсмәдем, килен булып төшмәдем ○ 13112 +ҮСМӘС (9 | 1) ■ Тәгәрәгән ташка үлән үсмәс ○ 192 ● 1342; 1400; 1462:3; 1731; 2404; 3206; 7873; +11919; 13563 +ҮСМӘСЕН (1) ■ "Мин үлгәч, сарык үсмәсен", - дигән бүре ○ 2198 +ҮСМИ (9 | 1) ■ Тозлы җирдә чүп үсми ○ 185 ● 1270; 1295; 1462, :2; 1758; 7659; 10919; 11405; 11414 +ҮСМИДЕР (1) ■ Чыксыз үлән үсмидер ○ 1147 +ҮССӘ (13) ■ Кызыл кар яуса, куянга койрык үссә ○ 1219 ● 1646; 1652; 2275; 8997; 8998; 11919; +12955 (2); 14126 (2); 14164 (2) +ҮССЕН (3) ■ Ыгыр-шыгыр көн үтсен, байның күңеле үссен ○ 5999 ● 14169 (2) +ҮСТЕ (1) ■ Кавын утырттым, гәрәнкә үсте ○ 1631 +ҮСТЕР (2 | 1) ■ Үстер карганы, күзеңне уйсын ○ 3987:1 ● 10756; 13958 +ҮСТЕРӘ (4) ■ Сарык йон үстерә, саран акча җыя ○ 11927 ● 13943; 16658 (2) +ҮСТЕРӘСЕҢ (1) ■ Кыз баланы кеше бәхете өчен үстерәсең ○ 12980 +ҮСТЕРГӘН (1) ■ Урман үстергән ачлык күрмәс ○ 1863 +ҮСТЕРГӘНЧЕ (1) ■ Буй үстергәнче акыл үстер ○ 10756 +ҮСТЕРЕП (1) ■ Кәҗә кыйнап кәбестә үстереп булмый ○ 3032 +ҮСТЕРЕР (3) ■ Таза орлык таза иген үстерер, начар орлык кырга чүп-чар тутырыр ○ 1444 +● 4755; 9231 +ҮСТЕРЕРГӘ (1) ■ Агачны үстерергә илле ел, кисәргә биш минут кирәк ○ 1663 +ҮСТЕРМӘС (1) ■ Ит итне үстерер, май итне үстермәс ○ 9231 +ҮСТЕРМИЛӘР (2) ■ Юләр белән исәрне чәчеп үстермиләр ○ 11709 ● 11731 +ҮСТЕРСӘҢ (3) ■ Карга үстерсәң, күзең чукыр ○ 3987 ● 13958; 14051 +ҮСТЕРҮ (5) ■ Ташта борчак үстерү ○ 1584 ● 1796; 13950 (2); 14134 +ҮСҮ (2) ■ Йөрәк итенә ябышып үсү ○ 11368 ● 11370 +ҮТ (7) ■ Атта үт юк, кошта сөт юк ○ 2581 ● 2686 (2); 2797; 3748; 5881; 16861 +ҮТӘ (29) ■ Заман үтми, гомер үтә ○ 812 ● 930; 934; 1007; 1174; 6774 (2); 8380; 8843; 9299; 9595; +11749; 11965 (2); 12407; 13004; 13884 (2); 14470 (2); 14522; 14726 (2); 14746 (2); 14758; 14787; +15033; 15110 +ҮТӘР (26 | 1) ■ Артка калган болыт яумый үтәр ○ 1071 ● 1148; 1149; 1160; 1190; 4068; 4127; +4756; 5184; 5593; 5798; 6272; 6545; 7166:1; 8188 (2); 8671; 11171; 12651; 13905; 14693 (2); +15118; 16009 (2); 16114; 16655 +ҮТӘР-КИТӘР (1) ■ Бу дөньялар үтәр-китәр, татулыкка ни җитәр ○ 5561 +ҮТӘРЛЕК (3) ■ Чебен дә үтәрлек түгел ○ 4852 ● 8746; 10864 +ҮТӘРСЕҢ (2) ■ Атласаң - тау кыясы аша үтәрсең, утырсаң - таудан тәгәрәрсең ○ 6735 ● 6807 +ҮТӘСЕ (1) ■ Олы баш белән ярыктан үтәсе кыен ○ 10298 +ҮТӘСЕННӘН (1) ■ Үтәсеннән көн күренә ○ 10872 +ҮТӘҮ (1) ■ Бурычны үтәү - үзе бурыч ○ 8147 +ҮТЕЛӘ (1) ■ Адым-адым атласаң, озын юл да үтелә; тамчы-тамчы тамласа, каты таш та тишелә +○ 6725 +ҮТЕМЛЕ (1) ■ Кара товар үтемле, кара кеше сөйкемле ○ 10674 +ҮТЕН (1) ■ Үги инәйнең үтен ал ○ 14262 +ҮТЕНГӘНЧЕ (1) ■ Гафу үтенгәнче ызгышмау яхшырак ○ 15830 +ҮТЕНҮГӘ (1) ■ Гафу үтенүгә караганда гаебең булмау яхшы ○ 12493 +ҮТЕП (3) ■ Урманны үтеп, утын күрмәгән ○ 1997 ● 7389; 14382 +ҮТЕР (1) ■ Дошманны шикәр белән үтер ○ 5332 +ҮТЕРӘ (11 | 2) ■ Атып бүре үтерә ○ 2220 ● 2569; 2995 (2); 3516; 4806; 5037; 13558:1, :1; 14082; +15891; 16113; 16335 +ҮТЕРӘЛӘР (1) ■ Агулы елан өчен агусыз тузбаш еланны үтерәләр ○ 4549 +ҮТЕРӘСЕ (1) ■ Этне үтерәсе булганда "котырган" диләр ○ 3711 +ҮТЕРГӘН (3) ■ Көч сыныйм дип кеше үтергән ○ 10838 ● 13778; 15653 +ҮТЕРГӘННЕ (1) ■ Атасын үтергәнне олан онытмас, койрыгын кискәнне елан онытмас ○ 14366 +ҮТЕРЕК (2) ■ Үтерек кешенең дөрес сүзенә дә ышанма ○ 16253 ● 16254 +ҮТЕРЕКЧЕ (1) ■ Үтерекче кешенең чын сүзе заигъ булыр ○ 16255 +ҮТЕРЕП (1) ■ Еланны аждаһага әйләнгәнче үтереп кал ○ 4626 +ҮТЕРЕР (13) ■ Ат менмәгән ат менсә чаба-чаба үтерер, тун күрмәгән тун күрсә кага-кага туздырыр ○ 2507 ● 2635; 4804; 4894; 5701; 6186; 6460; 6517; 14926; 15758; 15987; 16130; 16242 +ҮТЕРЕРГӘ (2) ■ Ат куркытырга тибә, тай үтерергә тибә ○ 2504 ● 4632 +ҮТЕРМӘ (1) ■ "Алла" дигәч тә, "бирде"сен әйткәнче орып үтермә ○ 16840 +ҮТЕРМӘГӘН (1) ■ Үтермәгән аюның тиресен тунамыйлар ○ 2108 +ҮТЕРМӘС (4) ■ Аюны үтермәс борын тиресен сатмыйлар ○ 2092 ● 6181; 14386; 14699 +ҮТЕРМИ (2) ■ Бер ук ике кешене үтерми ○ 5558 ● 16335 +ҮТЕРМИЛӘР (1) ■ Йоклаган еланны үтермиләр ○ 4660 +ҮТЕРСӘ (3) ■ Этне кем үтерсә, тиресен шул туный ○ 3704 ● 4627; 16113 +ҮТЕРСӘҢ (4) ■ Аюны үтерсәң, үләксәсеннән курыкма ○ 2093 ● 4270; 4615; 11933 +ҮТЕРСЕН (1) ■ Үзен-үзе белмәгәнне үгез сөзеп үтерсен ○ 12066 +ҮТЕРҮ (2) ■ Мал бетерү - бет үтерү, мал табу - борча тоту ○ 7378 ● 7959 +ҮТЕРҮЧЕНЕҢ (1) ■ Үлүченең көне җитмәсә, үтерүченең кулы җитмәс ○ 15433 +ҮТЕЧКӘ (1) ■ Үтечкә алган атка менгән тиз төшәр ○ 8211 +ҮТИ (1) ■ Антны бирә дә бел, үти дә бел ○ 12421 +ҮТКӘН (23) ■ Ай үткән соң көн сана, ел үткән соң ай сана ○ 751 (2) ● 786; 857; 1002; 1003; 1175; +3385; 6269; 6270 (2); 6271-6275; 9340; 14755-14757; 15361; 15869 (2) +ҮТКӘНГӘ (2) ■ Үткәнгә үкенеп файда юк ○ 1004 ● 12814 +ҮТКӘНДӘ (1) ■ Үткәндә аша, килешкәндә ки ○ 8841 +ҮТКӘНДӘГЕ (1) ■ Үткәндәге сүткән - өстенә үлән үскән ○ 1005 +ҮТКӘНЕН (1) ■ Ир, картайса, үткәнен сөйләр; эт, картайса, койрыгын сөйрәр ○ 13492 +ҮТКӘНЕҢ (1) ■ Дуңгыз белән талашканчы, тамырлык җирдән урап үткәнең хәерлерәк ○ 2878 +ҮТКӘННӘРДӘН (1) ■ Үткәннәрдән гыйбрәт ал, киләчәккә үрнәк бул ○ 1006 +ҮТКӘННЕ (1) ■ Тычкан теше үткәнне кимерер ○ 3415 +ҮТКӘННЕҢ (2) ■ Энәсе үткәннең җебе үтәр, бүләге үткәннең сүзе үтәр ○ 8188 (2) +ҮТКӘНЧЕ (2) ■ Яманның күпереннән үткәнче ярдан оч ○ 12292 ● 16552 +ҮТКӘРӘ (1) ■ Димче сирәк иләктән үтмәгәнне бүре күздән үткәрә ○ 13153 +ҮТКӘРМӘ (2) ■ Гомер кыска - үткәрмә бушка ○ 14711 ● 16711 +ҮТКӘРҮ (3) ■ Энә күзеннән үткәрү ○ 8745 ● 10040; 10477 +ҮТКӘРҮДӘН (1) ■ Ахмакка сүз тыңлату дөяне чокырдан үткәрүдән дә кыен ○ 11514 +ҮТКӘЧ (4) ■ Яңгыр үткәч, артыннан ябынча белән йөгермиләр ○ 1166 ● 1807; 6182; 8815 +ҮТКЕЛСЕЗ (2) ■ Ашусыз булса - таудан биз, үткелсез булса - судан биз ○ 111 ● 5811 +ҮТКЕН (16 | 1) ■ Төннең колагы йөз дә бер, йөз дә бере дә бик үткен була, ди ○ 955 ● 1973; 3928; +5685; 9949; 10015; 10501; 13479; 15463; 15545, :1; 15654 (2); 16083; 16254; 16654 (2) +ҮТКЕНРӘК (1) ■ Бурычка бирүченең хәтере алучыныкына караганда үткенрәк була ○ 8145 +ҮТЛӘРСЕҢ (1) ■ Үтмәгәнне ашасаң үтләрсең ○ 9749 +ҮТМӘ (1) ■ Сыналмаган атның артыннан үтмә ○ 2681 +ҮТМӘГӘН (2) ■ Үсмәгән бодайга үтмәгән урак ○ 1572 ● 6778 +ҮТМӘГӘННЕ (3) ■ Үтмәгәнне ашасаң үтләрсең ○ 9749 ● 10040; 13153 +ҮТМӘДЕ (1) ■ Олы телдән үтмәде, кече телгә җитмәде ○ 15666 +ҮТМӘС (10) ■ Кырык ел яңгыр яуса да, мәрмәр ташка су үтмәс ○ 140 ● 1974; 2006; 8014; 9934; +10016; 10017; 13779; 15972; 16114 +ҮТМӘСӘ (2) ■ Кәйләм үтмәсә, хәйләм үтәр ○ 12651 ● 13905 +ҮТМӘСӘМ (1) ■ Кәҗә: "Бакча буеннан үтмәсәм, тамагым туймый", - дип әйтә, ди ○ 3022 +ҮТМӘСЕН (1) ■ Аса-көсә айбатакка җил-көн үтмәсен ○ 1208 +ҮТМӘСНЕ (1) ■ Үтмәсне беләмә, булмасны сөйләмә ○ 16252 +ҮТМИ (15) ■ Араларыннан су да үтми ○ 496 ● 812; 1207; 4585; 5111; 6202; 6361; 8382; 8714; +9179; 9713; 9762; 9766; 9770; 10184 +ҮТСӘ (2) ■ Заманы үтсә, таш киленең дә төбе төшә ○ 9894 ● 15118 +ҮТСЕН (2) ■ Ыгыр-шыгыр көн үтсен, байның күңеле үссен ○ 5999 ● 6318 +ҮТСЕНГӘ (1) ■ "Көн үтсен"гә эшләмә, "булсын"га эшлә ○ 6097 +ҮТТЕ (4) ■ Вакытың үтте - бәхетең китте ○ 803 ● 932; 1824; 14596 +ҮТТЕМ (1) ■ Йөзгә җиттем - йөзектән үттем ○ 15037 +ҮТҮ (1) ■ Күперне күп үтү ○ 6896 +ҮТҮК (1) ■ Тегүче боза, үтүк төзәтә ○ 8704 +ҮЧ (8) ■ Суык белән эт сәләмәгә үч ○ 1125 ● 3518; 4262; 12346; 13627; 13754; 16254 (2) +ҮЧӘР (3) ■ Җиргә төшкән үсәр, түшәккә төшкән үчәр ○ 1482 ● 5123; 13230 +ҮЧЕКСӘ (1) ■ Төя хуҗасына үчексә, өстенә косар ○ 2937 +ҮЧЕКТЕРЕРГӘ (1) ■ Мүкләк үгезне дә үчектерергә ярамый ○ 3293 +ҮЧЕН (1) ■ Актамыр атка булган үчен сабаннан алыр ○ 1251 +ҮЧЕРЕР (1) ■ Су утны үчерер ○ 435 +ҮЧЛӘНЕР (1) ■ Көнче кеше тешләнер, сөйгәненә үчләнер ○ 12715 +ҮЧЛЕ (1) ■ Кайсы ыру көчле - ханны шул куя, кайсы ыру үчле - канны шул коя ○ 5812 +ҮЧСЕН (1) ■ Белсәң - үзең өчен, белмәсәң - төгең үчсен ○ 16529 +ҮШӘН (6) ■ Үшән ат менсәң, ике үкчәң чи булыр ○ 2730 ● 2731; 2732; 3244; 4432; 6616 +ҮШӘНГӘ (2) ■ Үгез үшәнгә күрә көтүгә тәкә баш ○ 3311 ● 6586 +ФАБРИК (1) ■ Фабрик даны белән бүз йөри, ата даны белән кыз йөри ○ 14377 +ФАЙДА (56) ■ Тауга менгәч, сусавыңнан ни файда ○ 164 ● 176; 941; 1004; 1089; 1132; 1170; +1908; 2606; 3021; 4025; 4066; 4472; 4571; 4641; 5320; 5328; 5431; 5584; 5958 (2); 6274; 7215; +7230; 7896; 7897; 7899; 7921; 7928; 7929; 7990-7992; 8000; 8024; 8067; 8935; 9029; 10005; +10232; 10266; 10311; 10376; 10703; 11625; 12142; 12162; 12225; 12352; 13750 (2); 13840; +15179; 16159; 16421; 16638 +ФАЙДАГА (1) ■ Кортның чагуы да файдага ○ 4739 +ФАЙДАДАН (2) ■ Аз файдадан күп зыян ○ 7842 ● 7898 +ФАЙДАЛАНМАГАН (1) ■ Гыйлемен файдаланмаган галим җимешсез агач шикелле ○ 16570 +ФАЙДАЛЫ (3) ■ Файдасыз буйдан файдалы бүрәнә артык ○ 10811 ● 11600; 16561 +ФАЙДАЛЫРАК (1) ■ Дошманны көч белән җиңүгә караганда акыл белән җиңү файдалырак +○ 5331 +ФАЙДАСЫ (7) ■ Күләгәсе юк таудан биз, файдасы юк байдан биз ○ 7374 ● 7422; 8066; 9890; +11490; 12283; 16538 +ФАЙДАСЫЗ (6) ■ Каерымсыз булса - ханнан биз, үткелсез булса - судан биз, ашусыз булса таудан биз, файдасыз булса - байдан биз ○ 5811 ● 7858; 10811; 12500; 12596; 16760 +ФАЙДАСЫН (3) ■ Әйберне тану - файдасын табу ○ 630 ● 8067; 11745 +ФАЙДАСЫННАН (1) ■ Белмичә кылган эшнең файдасыннан зарары күбрәк булыр ○ 6341 +ФАЙДАСЫ-ТАБЫШЫ (1) ■ Сәүдәгәрнең зарары алда, файдасы-табышы артта ○ 7970 +ФАКЫР (1) ■ Телгә батыр алда торыр, телгә факыр артта торыр ○ 15565 +ФАЛГА (1) ■ Фалга ышанган күрәзәгә кол булыр ○ 16761 +ФАМИЛИЯСЕ (1) ■ Качырның фамилиясе юк ○ 3003 +ФАНИ (2) ■ Дөнья фани, казан күк кайный ○ 14732 ● 14733 +ФАРСИТ (1) ■ Тәян фарсит итәр идек, туры килми чамага ○ 6676 +ФАРТАВЫЙ (1) ■ Егет фартавый, атлар тарталмый ○ 12927 +ФАРУШ (1) ■ Егет фаруш, кесә буш ○ 12928 +ФАРЫЗ (2) ■ Карыз, карызны бирү - фарыз ○ 8164 ● 15969 +ФАСОНЫҢНЫ (1) ■ Өеңдә салам ашасаң да, тышка чыкканда фасоныңны югалтма ○ 8832 +ФАТЫЙМА (1) ■ Гайшә ризыгы - атына, Фатыйма ризыгы - атына ○ 9201 +ФАХИШ (1) ■ Нәфеснең алды нәфис, арты фахиш ○ 11885 +ФАШ (3) ■ Йөрәкнең серен күзнең нуры фаш итәр ○ 10392 ● 12123; 15176 +ФӘКЫЙРЬ (2) ■ Бүген - әмир, иртәгә - фәкыйрь ○ 5784 ● 10700 +ФӘКЫЙРЬГӘ (3) ■ Һәр кешедән берәр җеп - фәкыйрьгә күлмәк була ○ 5129 ● 7205; 7514 +ФӘКЫЙРЬЛЕГЕМ (1) ■ Саулыгым - байлыгым, хәстәлегем - фәкыйрьлегем ○ 15247 +ФӘКЫЙРЬЛЕК (4) ■ Фәкыйрьлек ялкау кеше өендә аяк бөкләп утыра ○ 6542 ● 7239; 7423; 7524 +ФӘКЫЙРЬНЕҢ (5) ■ Байның малы - фәкыйрьнең каны ○ 7292 ● 7304; 7328; 7424; 7425 +ФӘЛӘН (2) ■ Фәлән җирдә алтын бар, барсаң бакыр табылмас ○ 7807 ● 9973 +ФӘЛӘНЕ (2) ■ Егет яхшы, малы юк, фәләне үлгән, фәләне юк ○ 12930 (2) +ФӘРЕШТӘ (10) ■ Син дә эштә, мин дә эштә, икебез дә фәрештә ○ 6302 ● 7680; 9338; 11321; +12617; 12936; 14116 (2); 16718; 16728 +ФӘРЕШТӘГӘ (1) ■ Фәрештәгә власть бирсәң, аңа да мөгез үсә, ди ○ 5918 +ФӘРЕШТӘДӘН (2) ■ Сыналмаган фәрештәдән сыналган шайтан артык ○ 16751 ● 16760 +ФӘРЕШТӘЛӘР (1) ■ Күктәге фәрештәләр генә ашамый торалар ○ 9670 +ФӘРЕШТӘСЕ (2) ■ Хатын кеше - өй фәрештәсе ○ 13715 ● 16812 +ФӘРМАН (2) ■ Байның эше фәрман белән, юкның эше дәрман белән ○ 7309 ● 16871 +фәрман → җан-фәрман +ФЕВРАЛЬ (1) ■ Февраль микән, март микән - гыйшык микән, дәрт микән ○ 12811 +ФЕВРАЛЬДӘ (2) ■ Февральдә суык: "Сыерның мөгезен сындырыр идем дә, көнем кыска", дип әйтә, ди, имеш ○ 959 ● 960 +ФЕВРАЛЬНЕҢ (2) ■ Алды барның арты бар, февральнең марты бар ○ 758 ● 996 +ФЕТНӘ (1) ■ Алтын-көмеш күп җирдә фетнә чыга ○ 7742 +ФИГЫЛЕН (1) ■ Шөгыльле - шөгылен күрсәтер, шөгыльсез - фигылен күрсәтер ○ 6154 +ФИГЫЛЕНӘ (1) ■ Пеленә карама, фигыленә кара ○ 10796 +ФИГЫЛЕҢ (2) ■ Киемең кеше күркесе, фигылең кеше көлкесе ○ 11379 ● 12425 +ФИДА (3) ■ Ватан өчен җан фида ○ 4901 ● 15849; 16090 +ФИДИЯ (1) ■ Кем үлсә дә үлсен - мәзингә фидия булсын ○ 16999 +ФИКЕР (8 | 2) ■ Күпне күр дә фикер ит, юкны күр дә шөкер ит ○ 600 ● 695, :1, :2; 11626 (2); +12378; 15309; 15600 (2) +ФИКЕРДӘШЛЕК (1) ■ Дуслык - фикердәшлек белән, туганлык - кардәшлек белән ○ 5392 +ФИКЕРЕ (1) ■ Холкы бозык кешенең фикере дә бозык була ○ 11300 +ФИЛ (8) ■ Дөядән биек фил бар ○ 3331 ● 3332-3334; 4810; 4856; 5318; 15641 +ФИЛГӘ (1) ■ Белем белгән филгә менәр, белем белмәгән гүргә иңәр ○ 16493 +ФИЛНЕҢ (3) ■ Боланның - башы, филнең теше кыйммәт ○ 2115 ● 3335; 6375 +ФОНАРЬ (1) ■ Көпә-көндез фонарь яндырмыйлар ○ 8415 +ФОНТАН (1) ■ Башта бир фонтан, шуннан соң мактан ○ 273 +ФОРМАЛЫ (2) ■ Савыты ни формалы булса, суы да шул формалы ○ 9954 (2) +ФОРМАСЫ (1) ■ Егет җилле, чикмәне билле, формасы бар да, нормасы юк ○ 12931 +ФУ (1) ■ Тырыш бала - эх, яхшы; ялкау бала - фу, шакшы ○ 6502 +ФУРМЫ (1) ■ Үзе фурмы, үзе нурмы - ашыйсың да бетерәсең ○ 9793 +ФЫРТ (1) ■ Егет фырт, аты хөрт ○ 12929 +ФЫТЫР (1) ■ Аллага - шөкер, муллага - фытыр ○ 16910 +ХАҖ (2) ■ Хаҗ бүләге - сакалсызга тарак, намазсызга - дисбе, исереккә - зәмзәм ○ 16943 +● 16945 +ХАҖӘЕН (1) ■ Коймак кунак яклы, кабартма хаҗәен яклы ○ 9283 +ХАҖӘТ (1) ■ Тишек башмак кемгә хаҗәт ○ 9056 +ХАҖӘТЕҢНЕ (1) ■ Байга хаҗәтеңне әйтмә ○ 7216 +ХАҖГА (2 | 1) ■ Сарымсак хаҗга барып кайтса да татлыланмас ○ 1613 ● 7016, :1 +ХАҖИ (2) ■ Дөя кәгъбәгә бару белән хаҗи булмас ○ 2917 ● 16944 +ХАҖТАРХАНДА (1) ■ Хаҗтарханда мал бер акча, килә-килә мең акча ○ 2417 +ХАЙВАН (18 | 1) ■ Бер хайван артыннан бар хайван китәр ○ 2355 (2) ● 2357; 2364; 2412-2414; +3791; 11389; 12374; 15492; 15642; 15650; 15781; 16204; 16919; 17066, :1; 17083 +ХАЙВАНГА (2) ■ Кешегә бәйрәм, хайванга әйрән ○ 6661 ● 12403 +ХАЙВАНДА (1) ■ Хайванда арыклык гаеп ○ 2415 +ХАЙВАННАР (1) ■ Музыканы хайваннар да яраталар ○ 16387 +ХАЙВАННЫ (2) ■ Күз - хайванны казанга, әдәмне кабергә кертә ○ 10427 ● 15643 +ХАЙВАННЫҢ (1) ■ Авызына килгәнне сөйләү ахмакның эше, алдына килгәнне ашау +хайванның эше ○ 15725 +ХАЙВАНЫ (2) ■ Кеше абзарына кеше хайваны керми, керсә - яхшылык күрми ○ 8616 +● 11991 +ХАК (11) ■ Эшләмичә хак сорама ○ 6215 ● 7995; 8008; 8068 (2); 12578; 14955; 15415; 15942; +16121; 16682 +ХАКИМ (2) ■ Хаким халыкка ия, халык җиргә ия ○ 5919 ● 9399 +ХАККА (1) ■ Гаделлеге булмаса, ханы корсын, хакка борып әйтмәсә, заңы корсын ○ 5790 +ХАКЛАРЛАР (1) ■ Кеше хакын хакласаң, үз хакыңны хакларлар ○ 11995 +ХАКЛАСАҢ (1) ■ Кеше хакын хакласаң, үз хакыңны хакларлар ○ 11995 +ХАКЛЫ (2) ■ Хаклы нәрсә - затлы нәрсә ○ 7993 ● 13268 +ХАКЛЫК (5) ■ Ачу җиңмәс, хаклык җиңәр ○ 12442 ● 12579; 12580; 16122; 16123 +ХАКЛЫККА (1) ■ Халык белән хаклыкка карышма ○ 5069 +ХАКЛЫКНЫ (1) ■ Хаклыкны тел сөйләми - күңел һәм йөрәк сөйли ○ 12581 +ХАКНЫ (1) ■ Хакны базар әйтә ○ 7994 +ХАКНЫҢ (1) ■ Сүзе хакның йөзе ак ○ 16029 +ХАКСЫЗ (1) ■ Хаксыз ачу үз башыңа була ○ 12582 +ХАКТА ( | 1) ■ Тургай иң юаш мәхлук диләр, ул хакта кырдагы чебеннәрдән сора ○ 4158:1 +ХАКТАН (1) ■ Нахактан тиргәлгәнче хактан тиргәл ○ 12542 +ХАКЫ (13 | 1) ■ Кабык олы, хакы бер тиен ○ 1916:1 ● 5196 (2); 5202; 7217; 7221; 7493; 10181; +10188; 12376; 12858 (2); 13508; 14200 +ХАКЫЙКАТЬ (3) ■ Дөнья фани, хакыйкать бакый ○ 14733 ● 16106; 16124 +ХАКЫЙКАТЬНЕҢ (1) ■ Хакыйкатьнең, башы тап булса да, ахыры ак ○ 12583 +ХАКЫМНЫ (1) ■ Байдан хакымны алам дип, ярлы актык кәҗәсеннән язган, ди ○ 7228 +ХАКЫН (5) ■ Тигенне яратмасаң, хакын түләп ал ○ 7977 ● 8155; 11995; 13329; 14228 +ХАКЫНА (2) ■ Этне хуҗасы хакына сыйлыйлар ○ 3708 ● 5930 +ХАКЫНДА (1) ■ Бер куй хакында мең куй туяр ○ 3084 +ХАКЫҢНЫ (1) ■ Кеше хакын хакласаң, үз хакыңны хакларлар ○ 11995 +ХАЛИ (1) ■ Бәндә хатадан хали түгел ○ 12474 +ХАЛКЫ (1) ■ Ибне әдәм кисә торыр - урман халкы үсә торыр ○ 1914 +ХАЛКЫМ (1) ■ Асыл кеше алтын дип үлмәс, халкым дип үләр ○ 4868 +ХАЛКЫН (2) ■ Илен белмәгән - игелексез, халкын белмәгән - холыксыз ○ 4973 ● 5119 +ХАЛЫГЫ (2) ■ Күл - балыгы белән данлы, ил - халыгы белән данлы ○ 5023 ● 5234 +ХАЛЫЙК (1) ■ Яхшылык кыл, дәрьяга сал: балык белмәсә, халыйк белер ○ 12358 +ХАЛЫК (35 | 3) ■ Җир бастырыгы - тау, халык бастырыгы - бәк ○ 212:1 ● 212:2, :3; 4269; 4893; +4897; 5007; 5020; 5050; 5067-5077; 5078 (2); 5718; 5778; 5789; 5919; 5920; 5924 (2); 5929; +11699; 12121; 12578; 15578; 15631; 16629; 17023; 17067 +ХАЛЫККА (8) ■ Халыкка ошаса, тәкмәч ат ○ 5079 ● 5919; 6811; 14774; 15455; 16538; 16970; +ХАЛЫКНЫ (3) ■ Халыкны болгатучы - үзенә ук атучы ○ 5080 ● 5119; 17054 +ХАЛЫКНЫҢ (3) ■ Халыкның ачуы яман, күңеле киң ○ 5081 ● 5082; 5130 +ХАЛЫКТА (2) ■ Бер кешедә бер акыл, халыкта мең акыл ○ 4874 ● 5083 +ХАН (31 | 2) ■ Бакаларга челән - хан ○ 4578 ● 5763; 5806; 5813; 5814; 5816 (2); 5818-5820; +5920-5924; 5925 (3); 5926-5932; 5982; 5985; 6001:1; 6088; 8606; 12166:1; 13417; 13707 +ХАНГА (7) ■ Барма ханга, үзе килер малга, барма бигә, үзе килер өйгә ○ 5743 ● 5785 (2); 5793; +5921; 7193; 13716 +ХАННАН (3) ■ Каерымсыз булса - ханнан биз, үткелсез булса - судан биз, ашусыз булса - таудан биз, файдасыз булса - байдан биз ○ 5811 ● 5933; 14301 +ХАННАР (1) ■ Алтмышка җиткән кешегә ханнар нәфесе керә, ди ○ 15005 +ХАННЫ (1) ■ Кайсы ыру көчле - ханны шул куя, кайсы ыру үчле - канны шул коя ○ 5812 +ХАННЫҢ (4) ■ Ханның алдыннан, атның артыннан узма ○ 5934 ● 5935-5937 +ХАНСЫЗ (1) ■ Ил - башсыз булмас, олыс - хансыз булмас ○ 5803 +ХАНЫ (1) ■ Гаделлеге булмаса, ханы корсын, хакка борып әйтмәсә, заңы корсын ○ 5790 +ХАНЫНА (1) ■ Бохар ханына: "Халык бик ачка үлә", - дип хәбәр иткәч, "Нигә пылау ашамыйлар?" - дип сораган, имеш ○ 5778 +ХАНЫШ (1) ■ Куыш өйдән ханыш чыгар ○ 5848 +ХАРАМ (4) ■ Мал, иясенә охшамаса, харам булыр ○ 2383 ● 2416; 2897; 2987 +ХАРАП (3) ■ Ала карга алдан кычкырып харап итә, калҗасын төлке алып китә ○ 3931 +● 9867; 13698 +ХАРИС (1) ■ Бер көн Харис белән, бер көн Барис белән ○ 12800 +ХАС (1) ■ Арыслан көче төлкегә хас түгел, төлке хәйләкәрлеге арысланга төс түгел ○ 2043 +ХАСИЯТ (1) ■ Юкәдә җиде хасият ○ 1765 +ХАСТА (7) ■ Эшләки, эшләки, эшләмәсәң хаста ки, дип әйтә ди эшләки кошы ○ 4073 ● 10111; +15310-15312; 15358; 15362 +ХАСТАЛЫГЫ (1) ■ Вөҗдан хасталыгы тән хасталыгыннан куркынычрак ○ 11110 +ХАСТАЛЫГЫННАН (1) ■ Вөҗдан хасталыгы тән хасталыгыннан куркынычрак ○ 11110 +ХАСТАНЫҢ (2) ■ Хастаның киеме тузмый ○ 15313 ● 15314 +ХАСТАСЫ (1) ■ Тел бистәсе, куян хастасы ○ 15672 +ХАТ (1) ■ Ат җитмәс җиргә хат җитәр ○ 16468 +ХАТА (4) ■ Халык әйтмәс, халык әйтсә - хата әйтмәс ○ 5078 ● 6888; 12424; 13744 +ХАТАГА (1) ■ Хатасын танымаган тагын шул хатага төшәр ○ 12584 +ХАТАДАН (1) ■ Бәндә хатадан хали түгел ○ 12474 +ХАТАҢНЫ (1) ■ Хатаңны әйтүчене атаң дип бел ○ 12585 +ХАТАСЫ (5) ■ Ишленең мең хатасы җуелыр, ялгызның бер хатасы мең булыр ○ 5000 (2) +● 12657; 15929; 16224 +ХАТАСЫЗ (2) ■ Кол хатасыз булмас, гөнаһ тәүбәсез булмас ○ 5834 ● 12586 +ХАТАСЫН (5) ■ Дусының хатасын яшергән - дуслыгына тап төшергән ○ 5409 ● 12423; 12584; +12626 (2) +ХАТАСЫННАН (1) ■ Акыллы кеше башка кешенең хатасыннан гыйбрәт алыр ○ 11432 +ХАТКА (1) ■ Хатка язган җуелмый ○ 16678 +ХАТЫ (2) ■ Карты барның хаты бар, агасы барның ырысы бар, энесе барның тынысы бар +○ 15068 ● 16506 +ХАТЫН (258 | 5) ■ "Узган эшне кума, хатын, баккакау-баккакау", - дип бака да әйткән, ди +○ 4686 ● 4940; 4941; 5139; 5578; 5807; 5938; 7426 (2); 12823; 13078; 13087; 13093; 13097; +13098; 13116; 13123-13126; 13133; 13147; 13156; 13157 (2); 13160; 13175; 13210-13215; +13217; 13219; 13220; 13243; 13391; 13517; 13590; 13593; 13596; 13598-13601; 13602 (2); +13605; 13606; 13614; 13615; 13617 (2); 13618; 13620 (2); 13621; 13622 (2); 13623; 13624 (4); +13625; 13626 (4); 13630-13632; 13636; 13637; 13639; 13640 (2); 13641 (2), :1 (2); 13642-13644; +13648; 13650; 13652 (2); 13653:1; 13656; 13660; 13661 (2); 13662; 13664; 13669-13671; 13673; +13675; 13677; 13678; 13687 (2); 13689 (2); 13692; 13696; 13698 (2), :1 (2); 13699; 13700 (2); +13701 (2); 13703 (2); 13704; 13705; 13707-13716; 13729-13733; 13756; 13757; 13759; 13761; +13765-13767; 13768 (2); 13769 (2); 13770-13774; 13775 (2); 13776; 13777; 13778 (2); 13779; +13780; 13783; 13789 (2); 13792; 13796-13799; 13803; 13804; 13807; 13810-13819; 13821; +13822 (2); 13823-13830; 13831 (2); 13833-13837; 13842; 13843; 13844 (2); 13846; 13849; 13854; +13855; 13857; 13858 (2); 13859 (2); 13872; 13875-13877; 13879-13882; 13885; 13887-13894; +13896; 13898-13904; 13906-13909; 13968 (2); 14015; 14054; 14284; 14293; 14295; 14446; +14501; 14596; 14602; 14643-14645; 14656; 14658; 15264; 16473; 16956; 16961; 16980 +хатын → ир-хатын +ХАТЫНГА (14) ■ Картайганчы кыз сайлаган - тол хатынга зар булган ○ 12709 ● 13604; 13649; +13679; 13680; 13693; 13733; 13801; 13841; 13847; 13860; 13886; 14299; 14354 +ХАТЫНДА (1) ■ Ир тавышлы хатында оят булмас, хатын тавышлы ирдә куәт булмас ○ 13835 +ХАТЫНДЫР (2) ■ Ирне ир иткән дә хатындыр, җир иткән дә хатындыр ○ 13871 (2) +ХАТЫН-КЫЗ (10) ■ Хатын-кыз көче - күз яшендә ○ 13717 ● 13718-13722; 13809; 13845; 13869; +ХАТЫН-КЫЗГА (1) ■ Хатын-кызга бәйләнсәң, "гөнаһысына" торырлык булсын ○ 13723 +ХАТЫН-КЫЗНЫ (2) ■ Һаваны - йолдыз, ирләрне - сакал, хатын-кызны чәч нурлый ○ 10320 +● 13724 +ХАТЫН-КЫЗНЫҢ (5) ■ Аяз көннең яшененнән, хатын-кызның усалыннан курык ○ 13616 +● 13725-13728 +ХАТЫНЛЫНЫҢ (1) ■ Ике сыерлының әйрәне бар, ике хатынлының вәйраны бар ○ 13806 +ХАТЫННАН (7) ■ Бер хатыннан үч аласың килсә, аның алдында икенче хатынны макта ○ 13627 +● 13634; 13635; 13694; 13786; 13805; 13853 +ХАТЫННАР (21) ■ Усак яфрагы көндәшле хатыннар шикелле: җилсез көндә дә кыймылдап тора +○ 1759 ● 3588; 10282; 13099; 13654; 13668; 13676; 13734-13737; 13785; 13861; 13863-13868; +13910; 16981 +ХАТЫННАРГА (1) ■ Яхшы ана булсын өчен хатыннарга акыл һәм вөҗдан бирелгән ○ 14243 +ХАТЫННАРДА (1) ■ Дәрт, ирләрдә бер өлеш булса, хатыннарда җиде өлеш була, ди ○ 12693 +ХАТЫННАРДАН (1) ■ Дөньяның төзеклеге дә, бозыклыгы да хатыннардан ○ 13638 +ХАТЫННАРНЫҢ (4) ■ Бер хатынны тулгак тотса, бөтен хатыннарның эчләре авырта ○ 13628 +● 13738; 13739; 13870 +ХАТЫННЫ (9) ■ Алаша да әйтә ди: "Алтмыш ирне тартыр идем, алты хатынны тартмас идем", +- дип ○ 2771 ● 12681; 13216; 13607; 13621; 13627; 13628; 13760; 14302 +ХАТЫННЫКЫ (1) ■ Ир кардәше - ишек катында, хатынныкы - түр башында ○ 14600 +ХАТЫННЫҢ (34 | 1) ■ Тора-тора да хатынның колагын бора ○ 13589 ● 13591; 13592; +13603; 13629; 13658; 13672; 13674; 13679:1; 13681-13684; 13695; 13702 (2); 13706; 1374013742; 13793; 13801; 13802; 13820; 13852; 13872-13874; 13905; 13948 (2); 14285; 14300; +14491; 14640 +хатынның → ир-хатынның, кыз-хатынның +ХАТЫНСЫЗ (7) ■ Гаделсез булса, би уңмас, хатынсыз булса, өй уңмас ○ 5791 ● 12720; 13011; +13743-13745; 13878 +ХАТЫНЫ (12) ■ Күршенең тавыгы - каздай, хатыны - кыздай ○ 5208 ● 13479; 13667; 13746; +13747 (2); 13782; 13783; 13794; 13851; 13897; 17026 +ХАТЫНЫМ (3) ■ Әтәч кычкырса: "Хатыным күп, түшәгем юк", - дияр, имеш ○ 4378 ● 13608; +ХАТЫНЫН (6) ■ Акыллы атын мактар, акылсыз хатынын мактар ○ 11425 ● 11498; 11703; +13790; 13840; 13853 +ХАТЫНЫНА (2) ■ Калган күлгә - бака хан, бай хатынына - ялчы таң ○ 5814 ● 13659 +ХАТЫНЫННАН (4) ■ Үзең өйләнмичә торып, кеше хатыныннан көлмә ○ 13244 ● 13748; 13795; +ХАТЫНЫҢ (27) ■ Бурычка ал да хатын ал, бурычыңны түләрсең, хатының яныңда калыр +○ 13147 ● 13594; 13597 (2); 13609-13613; 13619; 13633; 13645; 13647; 13657; 13691; 13697; +13749; 13750; 13751 (2); 13752; 13753; 13763; 13764 (2); 13850; 13856 +ХАТЫНЫҢНАН (3) ■ Кеше хатынына ышанып, үз хатыныңнан коры калма ○ 13659 ● 13754; +ХАТЫНЫҢНЫ (1) ■ Казый хатыныңны алса, хөкем эзләп кемгә барырсың? ○ 16989 +ХАТЫНЫҢНЫҢ (1) ■ Хатыныңның кимчелеген анаң яхшы белер ○ 13755 +ХАФА (1) ■ Хатынсыз тормыш хата, баласыз тормыш хафа ○ 13744 +ХАФАСЫЗ (1) ■ Хафасыз кеше - хатасыз кеше ○ 12586 +ХАЧЫ (1) ■ Хаҗи дигәнебезнең куеныннан хачы чыкты ○ 16944 +ХӘБӘР (10 | 2) ■ Бохар ханына: "Халык бик ачка үлә", - дип хәбәр иткәч, "Нигә пылау ашамыйлар?" - дип сораган, имеш ○ 5778 ● 6674; 11661, :1, :2; 14524; 15940; 16179-16181; 16198 (2) +ХӘБӘРЕ (3) ■ Патша сараеның яңа хәбәре - урамның иске хәбәре ○ 5867 (2) ● 8327 +ХӘЕР (1 | 1) ■ Хәйләле эштә хәер юк ○ 12591 ● 13679:1 +ХӘЕРЕ (1) ■ Хәрәм малның хәере юк ○ 7430 +ХӘЕРЛЕ (11) ■ Кеше белән күргән кайгы ялгыз башыңа куанудан хәерле ○ 5008 ● 6115; 6248 (2); +7808; 8529; 13338; 14876; 16127; 16536; 16762 +ХӘЕРЛЕРӘК (4) ■ Иртә кичтән хәерлерәк ○ 826 ● 2308; 2878; 15621 +ХӘЕРЛЕРӘКТЕР (1) ■ Ялгызлык яман юлдаштан хәерлерәктер ○ 5107 +ХӘЕРСЕЗ (3) ■ Хәерсез болыт диңгезгә явар ○ 1145 ● 7808; 14167 +ХӘЕРЧЕ (8) ■ Килмешәк эткә хәерче дә хуҗа ○ 3495 ● 5864; 5868; 5940; 5989; 5998; 6565; 9575 +ХӘЕРЧЕГӘ (9) ■ Хәерчегә бер капка бикле булса, унысы ачык ○ 5941 ● 5942-5949 +ХӘЕРЧЕДӘН (1) ■ Саран бай хәерчедән ярлырак ○ 11904 +ХӘЕРЧЕЛӘР (1) ■ Алтын бик кечкенә - байлар янчыгында, бакыр бик зур - хәерчеләр капчыгында ○ 7733 +ХӘЕРЧЕЛӘРНЕҢ (1) ■ Хәерчеләрнең ярлысы - саран бай ○ 5950 +ХӘЕРЧЕНЕ (1) ■ Хәерчене теләнче күрә алмый ○ 5951 +ХӘЕРЧЕНЕҢ (5) ■ Хәерченең бөртек чәен җил очыра ○ 5952 ● 5953-5956 +ХӘЗЕР (3) ■ Хәзрәтеңә хәзер акча, җитмәгәненә бакыр акча ○ 7839 ● 9774; 13756 +ХӘЗЕРДӘН (1) ■ Алда булачак туй өчен хәзердән биеп торма ○ 13259 +ХӘЗЕРЛӘ (1 | 1) ■ Башта иптәш хәзерлә, соңыннан юлга чыгарсың ○ 6923:2 ● 8613 +ХӘЗЕРЛӘМИЧӘ (1) ■ Юкәңне хәзерләмичә чабатага керешмә ○ 9069 +ХӘЗИНӘ (8) ■ Хезмәт төбе - хәзинә ○ 6147 ● 6415; 7251; 7838; 11840; 13596; 16510; 16566 +ХӘЗИНӘДӘ (1) ■ Менә сиңа тары - хәзинәдә бары ○ 1583 +ХӘЗИНӘМ (1) ■ Төкәнмәс хәзинәм булганчы оялмас йөзем булсын ○ 11296 +ХӘЗРӘТЕҢӘ (1) ■ Хәзрәтеңә хәзер акча, җитмәгәненә бакыр акча ○ 7839 +ХӘЙЛӘ (8) ■ Төлкенең хәйлә туны кызыл ○ 2314 ● 11700; 12500; 12532; 12540; 12589; 12590; +ХӘЙЛӘГӘ (1) ■ Төлке белгән хәйләгә куян да оста, тик нишләсен: койрыгы кыска ○ 2270 +ХӘЙЛӘКӘР (4) ■ Хәйләкәр төлке койрыгыннан эләгә ○ 2317 ● 3534; 12592; 15292 +ХӘЙЛӘКӘРДӘН (1) ■ Хәйләкәрдән йомырка алсаң, эчендә сарысы булмас ○ 12593 +ХӘЙЛӘКӘРЛЕГЕ (2) ■ Арыслан көче төлкегә хас түгел, төлке хәйләкәрлеге арысланга төс +түгел ○ 2043 ● 2315 +ХӘЙЛӘКӘРНЕ (1) ■ Хәйләкәр хәйләкәрне алдый алмас ○ 12592 +ХӘЙЛӘКӘРНЕҢ (2) ■ Хәйләкәрнең сүзе мәкер ○ 12594 ● 12595 +ХӘЙЛӘЛЕ (1) ■ Хәйләле эштә хәер юк ○ 12591 +ХӘЙЛӘМ (1) ■ Кәйләм үтмәсә, хәйләм үтәр ○ 12651 +ХӘЙЛӘСЕ (4) ■ Хәйләкәрнең хәйләсе соңыннан үзенә кайта ○ 12595 ● 13629; 13802; 13870 +ХӘЙЛӘСЕЗ (3) ■ Хәйләсез би булмас ○ 5957 ● 12500; 12596 +ХӘЙЛӘСЕН (1) ■ Сүз хәйләсен белмәгән үзенә сүз китерә ○ 16017 +ХӘЙЛӘСЕННӘН (1) ■ Бер хатынның хәйләсе кырык ир хәйләсеннән артык ○ 13802 +ХӘЙРАН (2) ■ Кеше эше кешегә хәйран ○ 6075 ● 7208 +ХӘКАРӘТ (1) ■ Әдәпсез алда мактар, артта хәкарәт итәр ○ 11328 +ХӘКИМ (1) ■ Аңгыра сөйләгәндә хәким дәшми торыр ○ 11527 +ХӘЛ (10 | 1) ■ Көзгә - хәл үзгә ○ 893 ● 965; 966; 2893; 9161:3; 10261; 11668; 15014; 15406; +15484; 16466 +ХӘЛӘЛ (9) ■ Дуңгызның ите харам булса да, акчасы хәләл ○ 2897 ● 2987; 6153; 7429; 12574; +12597; 12598; 15180; 16990 +ХӘЛӘЛДӘН (1) ■ Хәләлдән туймак юк ○ 12599 +ХӘЛВӘ (2) ■ Хәлвә күрсә, мулла коръәнен оныта ○ 9398 ● 17027 +ХӘЛВӘДӘН (1) ■ Вәгъдә ителгән хәлвәдән кулга кергән серкә яхшы ○ 12478 +ХӘЛВӘНЕ (1) ■ Хәлвәне хаким ашый, таякны ятим ашый ○ 9399 +ХӘЛВӘСЕН (1) ■ Базарга бармас борын хәлвәсен кабып карама ○ 7876 +ХӘЛДӘН (1) ■ Хәлдән таеп егылган атка бүре куркыныч түгел ○ 2691 +ХӘЛЕ (4) ■ Елан өчкә өзелсә дә, кәсәрткелек хәле бар ○ 4610 ● 10856; 14363; 14442 +ХӘЛЕГЕЗ (1) ■ Иртә торгач тел сөякләрдән: "Ни хәлегез бар?" - дип сорар, ди. Сөякләр: "Син +тик торсаң, безнең хәл яхшы", - дип әйтерләр, ди ○ 15484 +ХӘЛЕМ (2) ■ Ялкауга: "Әйдә эшкә барыйк", - дигәч, "Хәлем юк", - дигән. "Кил ашарга", дигәч, "Кайда минем тәти кашык?" - дигән ○ 6596 ● 16892 +ХӘЛЕН (11) ■ Зирек хәлен зирек белер ○ 1724 ● 4827; 5173; 7197; 7301; 7475 (2); 8792; 13686; +13832; 16315 +ХӘЛЕНӘ (2) ■ Ат белән юлга чыккан ишәкнең вай хәленә ○ 2947 ● 15314 +ХӘЛЕННӘН (3) ■ Бай ярлының хәленнән ни белсен ○ 7199 ● 16945 (2) +ХӘЛЕНЧӘ (3) ■ Бар - барынча, юк - хәленчә ○ 7542 ● 7599; 7600 +ХӘЛЕҢ (5) ■ Заманага оемый хәлең юк ○ 815 ● 7411 (2); 9869; 14626 +ХӘЛЕҢӘ (1) ■ Дус хәлеңә керер, дошман бавырыңа керер ○ 5375 +ХӘЛЕҢНӘН (1) ■ Әле чисең, пешәрсең, бу хәлеңнән төшәрсең ○ 9511 +ХӘЛЛӘРНЕ (1) ■ Казандагы хәлләрне чүмеч яхшы белә ○ 9915 +ХӘЛЛЕ (2) ■ Хәлле кеше - хәленчә, барлы кеше - барынча ○ 7599 ● 7600 +ХӘЛНЕ (4) ■ Өеңдәге хәлне күршеңнән сора ○ 5253 ● 8317 (2); 15440 +ХӘЛФӘ (1) ■ Кешене хәлфә өйрәтә, хәлфәдән бигрәк дөнья өйрәтә ○ 14745 +ХӘЛФӘДӘН (1) ■ Кешене хәлфә өйрәтә, хәлфәдән бигрәк дөнья өйрәтә ○ 14745 +ХӘМӘЛ (1) ■ Хәмәл туды - хәл булды ○ 965 +ХӘМӘЛДӘ (2) ■ Хутта ут итә, хәмәлдә әмәлеңне корыта ○ 964 ● 966 +ХӘМЕР (1) ■ Хәмер эчмәк - һәрбер явызлыкның ачкычыдыр ○ 9851 +ХӘМИДӘНЕҢ (1) ■ Хәерле булсын Хәмидәнең никяхы ○ 13338 +ХӘНҖӘР (1) ■ Хәнҗәр - ике йөзле, егет - бер йөзле ○ 12909 +ХӘНҖӘРЕҢ (1) ■ Йөрәгең тимердән булса, хәнҗәрең агачтан булса да ярый ○ 11130 +ХӘРАМ (3) ■ Хәрам акча кесә тишә ○ 7809 ● 9367; 9849 +ХӘРӘКӘТ (7) ■ Колдан хәрәкәт, мәүладән бәрәкәт ○ 5840 ● 6763; 6795; 6904; 7363; 11489; 11823 +ХӘРӘКӘТТӘ (1) ■ Хәрәкәттә - бәрәкәт ○ 6826 +ХӘРӘМ (3) ■ Хәрәм малның хәере юк ○ 7430 ● 12598; 12600 +ХӘРӘМНӘН (1) ■ Хәрәмнән җыелган әрәмгә китә ○ 12601 +ХӘРЕФ (2) ■ Аякларыннан күккә ассаң да, алты хәреф төшми авызыннан ○ 16697 ● 16704 +ХӘРЕФЕ (1) ■ Аягыннан тотып селкесәң, "а" хәрефе төшмәс ○ 16696 +ХӘРЕФКӘ (3) ■ Хәрефкә хәреф туры килү ○ 16704 ● 16705; 16706 +ХӘРЕФНЕ (1) ■ Хәрефкә хәрефне ялгый белү ○ 16705 +ХӘСРӘТ (5) ■ Байларга көн дә бәйрәм, көн дә туй, ярлыга көн дә хәсрәт, көн дә уй ○ 7235 +● 14871; 14950; 14957; 14988 +хәсрәт → кайгы-хәсрәт +ХӘСРӘТЕ (2) ■ Аз ашның хәсрәте дә аз ○ 9096 ● 13998 +ХӘСРӘТЕМ (1) ■ Үз хәсрәтем үземә җиткән ○ 15000 +ХӘСРӘТНЕ (1) ■ Яхшы ризык яман хәсрәтне баса ○ 9393 +ХӘСТӘ (3) ■ Ярлы тавык ашаса - яки тавык хәстә булган, яки үзе хәстә булган булыр ○ 7472 (2) +● 13315 +ХӘСТӘЛЕГЕМ (1) ■ Саулыгым - байлыгым, хәстәлегем - фәкыйрьлегем ○ 15247 +ХӘСТӘРЕН (1) ■ Кыш хәстәрен күрмәгән кысылыр да кашыныр ○ 869 +ХӘСТӘРЛЕ (2) ■ Хәстәрле кыз тастарлы ○ 13042 ● 13856 +ХӘСТӘРЛЕНЕҢ (1) ■ Хәстәрленең оек башы да астарлы ○ 11942 +ХӘТӘР (7) ■ Яшене хәтәр булса да үтәр, артыннан күкрәве яман ○ 1160 ● 5357; 6422; 11941; +14965; 15734 (2) +ХӘТӘРДӘН (1) ■ Теле татлының башы хәтәрдән имин ○ 15587 +ХӘТӘРЕН (1) ■ Тыныч көндә сугыш хәтәрен онытма ○ 5636 +ХӘТЕР (10) ■ Хәтер калмак бер калҗа, хәтер тапмак мең калҗа ○ 9366 (2) ● 10708; 10709; +11057; 12649; 14756; 15045; 15107 (2) +ХӘТЕРЕ (3) ■ Бурычка бирүченең хәтере алучыныкына караганда үткенрәк була ○ 8145 ● 9178; +ХӘТЕРЕН (5) ■ Дуслар хәтерен калдырсаң, дошман хәтерен табарсың ○ 5383 (2) ● 9552 (2); +ХӘТЕРЕҢ (1) ■ Кеше хәтерен сакласаң, үз хәтерең калыр ○ 11996 +ХӘТЕРЛӘРЕМ (1) ■ Кәҗәнең аркасына бакча иясе сәнәк белән суккач, ул: "Һай, хәтерләрем +юклыгы, шушы кеше бакчасына кермәм дип әйткән идем!" - ди икән ○ 3048 +ХӘТЕРЛИ (1) ■ Акылсыз кеше бәлагә калса гына дусын хәтерли ○ 5290 +ХӘТЕРНЕ (1) ■ Хәтерне буран сылаган ○ 1229 +ХӘТЕРНЕҢ (1) ■ Калган хәтернең, кары китсә дә, бозы китми ○ 12503 +ХӘТЕРСЕЗ (1) ■ Хәтерсез тавыкның чебиләрен карга ташыр ○ 4340 +ХӘТИФӘ (1) ■ Алла биргән баш, Хәтифә теккән бүрек ○ 10323 +ХӘТЛЕ (35) ■ Ай яктысы, ни хәтле генә якты булса да, кояшныкына җитә алмый ○ 15 ● 233; 1090; +2331 (2); 3975; 3976; 4720; 5192 (2); 5207; 5263; 5698; 5905; 6575; 8279; 8285; 9713; 9726; 9924; +9949; 12387; 12437; 12455; 13139; 14177; 14281 (2); 15102; 15422; 16784; 16824 (2); 17024 (2) +ХӘТТА (2) ■ Агач хәтта үзен кисүчегә дә күләгә бирә ○ 1654 ● 8817 +ХЕЗМӘТ (22) ■ Язгы хезмәт - көзге хөрмәт ○ 989 ● 1925; 4902 (2); 4968; 5752; 6009; 6056; +6145-6147; 6155; 6398 (2); 6531; 6645; 6698; 8425; 8789 (2); 9084; 14709 +ХЕЗМӘТЕ (2) ■ Аю хезмәте күрсәтү ○ 2111 ● 6148 +ХЕЗМӘТЕНӘ (2) ■ Табасына күрә тәбәсе, хезмәтенә күрә бәясе ○ 6122 ● 11447 +ХЕЗМӘТНЕҢ (1) ■ Хезмәтнең яңгыры - тир, алмасы - алтын ○ 6149 +ХЕЗМӘТСЕЗ (2) ■ Хезмәтсез яшәү - караклык белән бер ○ 6150 ● 14956 +ХЕТ (4) ■ Ул йоклаганда хет туй уйна ○ 6715 ● 7069 (2); 11616 +ХИКМӘТ (11) ■ Хикмәт мөгезендә түгел, кәҗәсендә ○ 3064 ● 6340 (2); 9640; 10312; 10769; +11461; 13985; 16341; 16404; 16659 +ХИКМӘТЕ (3) ■ Арзанның бер сәбәбе була, кыйммәтнең бер хикмәте була ○ 7860 ● 7932; 15657 +ХИКМӘТЕН (1) ■ Сүз хикмәтен белмәгән кешенең михнәте күп ○ 16016 +ХИКМӘТИ (1) ■ Хикмәти хода, Мөхәммәди кода ○ 14663 +ХИКМӘТЛЕ (3) ■ Эшнең башы михнәтле булса, төбе хикмәтле була ○ 6247 ● 16125; 16126 +ХИКМӘТСЕЗ (2) ■ Икмәксез эскәтер - хикмәтсез чүпрәк ○ 9217 ● 10826 +ХИКМӘТТӘ (1) ■ Ачның күзе икмәктә, тукның күзе хикмәттә ○ 9577 +ХИС (1) ■ Җиденче кат күктә хис итү ○ 106 +ХИСАБЫ (3) ■ Дус хисабы күңелдә ○ 5374 ● 7407; 7910 +ХИСАБЫН (2) ■ Арышның хисабын суккач беләләр ○ 1533 ● 7995 +хисабын → исәбен-хисабын +ХИСАБЫҢ (1) ■ Дус дус булсын, хисабың дөрес булсын ○ 5359 +ХИСАП (5) ■ Бүгенге хисап иртәгә ярамый ○ 792 ● 7996; 8038; 8044; 16693 +ХИСАПКА (2) ■ Исәпкә кермәсә, хисапка кермәс ○ 7912 ● 12490 +ХИСАПЛЫ (1) ■ Хисаплы мал җуелмас ○ 7427 +ХИСАПЛЫНЫҢ (1) ■ Хисаплының малы исәпле ○ 7428 +хисапсыз → исәп-хисапсыз +ХИСЕ (1) ■ Сүзе күп кешенең хисе аз була ○ 16028 +ХИШ (1) ■ Иш - ише белән, хиш - хише белән ○ 5439 +ХИШЕ (1) ■ Иш - ише белән, хиш - хише белән ○ 5439 +ХОДА (2) ■ Хикмәти хода, Мөхәммәди кода ○ 14663 ● 16873 +ХОДАЕМ (2) ■ И ходаем, тәүфикъ бир, чәй эчәргә конфет бир ○ 16881 ● 16882 +ХОДАЙ (8) ■ Аюныкын бүрегә ходай язган күрергә ○ 2094 ● 2905; 5818; 7360; 10775; 16867; +16874; 16888 +ХОДАЙГА (1) ■ Ходайга сәдакаңны бир дә ела ○ 16875 +ХОДАЙДА (1) ■ Атта үт юк, ходайда бавыр юк ○ 16861 +ХОДАЙДАН (3 | 2) ■ Ашау байдан, үлем ходайдан ○ 5986 ● 5986:1, :2; 15444; 16876 +ХОДАЙНЫ (1) ■ Ходайны күктән эзләмә, җирдән табарсың ○ 16877 +ХОДАЙНЫҢ (2) ■ Ходайның биргәненнән бирмәгәне күп ○ 16878 ● 16883 +ХОДАНЫКЫ (1) ■ Кодача - коданыкы, тәкъдир - ходаныкы ○ 14632 +ХОДАСЫ (1) ■ Ачның ходасы - бер кисәк икмәк ○ 9580 +ХОДИ (1) ■ Туп-турыдан туп пошел, кәкерегә не ходи ○ 6900 +ХОДКА (2) ■ Төенне кул белән чишеп булса, тешне ходка җибәрмә ○ 8710 ● 9129 +ХОЗЫР (1) ■ Хозыр таягын тыккан ○ 16809 +ХОЗЫРНЫ (1) ■ Кызыл Хозырны алдар ○ 594 +ХОЛКЫ (10) ■ Йоны бик еш коелса да, бүренең холкы үзгәрми ○ 2192 ● 10666; 11160 (2); +11300-11303; 12307; 12382 +ХОЛКЫН (4) ■ Бүре, ябагасын койса да, холкын үзгәртми ○ 2167 ● 2986; 11156; 13211 +холкың → акылың-холкың +ХОЛЫК (11) ■ Караңгы чырайлы кешедә ачык холык булмый ○ 10675 ● 11077; 11128; 11201; +11202; 11252; 11415; 12972; 13582; 15009; 15091 +ХОЛЫКЛЫ (1) ■ Күрекле - берне, холыклы меңне ияртә ○ 11200 +ХОЛЫКНЫ (1) ■ Холыкны дәвалау җәрәхәтне дәвалаудан авыррак ○ 11304 +ХОЛЫКСЫЗ (4) ■ Илен белмәгән - игелексез, халкын белмәгән - холыксыз ○ 4973 ● 8711; +11305; 11307 +ХОЛЫКСЫЗЛЫК (1) ■ Кунак алдында кешене ачулану зур холыксызлык ○ 10089 +ХОЛЫКСЫЗНЫҢ (1) ■ Холыксызның ачуы танау астында ○ 12587 +ХОР-ХОРЫ (1) ■ Дуңгыз әллә кайчан үлсә дә, "хор-хоры" ишетелер ○ 2887 +хоры → хор-хоры +ХӨКЕМ (6) ■ Кешене хөкем итсәң, үзең хөкем ителерсең ○ 5824 (2) ● 5975; 12567; 13280; 16989 +ХӨКЕМГӘ (1) ■ Баланың сүзе, хөкемгә ярамаса да, дауга ярый ○ 13996 +ХӨКЕМДАРДА (1) ■ Акыллы хөкемдарда халык тыныч яшәр ○ 5718 +ХӨКЕМДӘ (1) ■ Карый белән сабый бер хөкемдә ○ 15069 +ХӨКЕМЕ (2) ■ Никах хөкеме - олы хөкем ○ 13280 ● 14042 +ХӨКЕМЕННӘН (1) ■ Залимның - золымыннан, патшаның хөкеменнән саклан ○ 5796 +ХӨКЕМНӘН (1) ■ Корт - төтеннән, гаепле - хөкемнән курка ○ 12527 +ХӨКҮМӘТ (1) ■ Ишәк, хөкүмәт казнасын ташыса да, барыбер ишәк булып калыр ○ 2969 +ХӨЛЛӘ (1) ■ Хәерчегә хөллә бир, теләнчегә теллә бир ○ 5948 +ХӨР (1) ■ Кол булу җиңел, хөр булу авыр ○ 5826 +ХӨРМӘ (1) ■ Берәүгә торма кирәк, берәүгә хөрмә кирәк ○ 1592 +ХӨРМӘТ (10) ■ Язгы хезмәт - көзге хөрмәт ○ 989 ● 6056; 6145; 6146; 6155; 6398; 8186; 14429; +14602; 15088 +ХӨРМӘТЕ (2) ■ Каршы алу, озатып калу - кунакның бер хөрмәте ○ 10073 ● 10219 +ХӨРМӘТЕН (1) ■ Мәче, теге дөньяда хуҗасының хөрмәтен танар өчен, күзен йомып ашар, +имеш ○ 3358 +хөрмәткә → сыйга-хөрмәткә +ХӨРМӘТЛӘМИ (1) ■ Күршеләре белән тату яшәмәгән кешене берәү дә хөрмәтләми ○ 5205 +ХӨРМӘТЛЕ (1) ■ Кунаклы йорт - хөрмәтле йорт ○ 10134 +ХӨРМӘТЛЕЛЕГЕ (1) ■ Кешенең хөрмәтлелеге үз кулында ○ 11161 +ХӨРМӘТНЕҢ (1) ■ Данның төбе - хөрмәт, хөрмәтнең төбе - хезмәт ○ 6056 +ХӨРТ (1) ■ Егет фырт, аты хөрт ○ 12929 +ХУДТА (1) ■ Юлдагы кеше - худта, өйдәге кеше - утта ○ 6851 +ХУҖА (19 | 1) ■ Аулак күлгә бака хуҗа ○ 343 ● 3352; 3495; 3763; 5440; 5836; 5940; 9974; 10077; +10084; 10112; 10124; 10175; 10195; 11174; 14137:2; 14735; 15610; 15976; 16499 +ХУҖАГА (6) ■ Бер кол ике хуҗага хезмәт итми ○ 5752 ● 5962; 10141; 10190; 10198; 10199 +ХУҖАДАН (3) ■ Атадан качкан ул башсыз, хуҗадан качкан кол башсыз ○ 5728 ● 10142; 14356 +ХУҖАЛЫ (1) ■ Ике хуҗалы өйдә чүп тездән булыр ○ 8248 +ХУҖАЛЫГЫ (1) ■ Йорт хуҗалыгы чабата ясау түгел ○ 8263 +ХУҖАЛЫК (1) ■ Эшләргә өйрәнмәгән хуҗалык итә белмәс ○ 6232 +ХУҖАЛЫКНЫҢ (1) ■ Ашлык - хуҗалыкның нигезе ○ 1378 +ХУҖАЛЫКТА (2) ■ Хуҗалыкта иске аркан өзеге дә эшкә ярый ○ 7076 ● 8633 +ХУҖАМ (1) ■ Куркытмага хуҗам юк, биетмәгә бикәм юк ○ 5993 +ХУҖАНЫ (1) ■ Акча эт түгел - хуҗаны танымый ○ 7695 +ХУҖАНЫҢ (7) ■ Хуҗаның каравы атка дәва ○ 2690 ● 3234; 4429; 5939; 9099; 10123; 10133 +ХУҖАСЫ (14) ■ Мәче әйтә ди: "Хуҗасы сукыр булса иде, балалары күп булса иде", - дип +○ 3362 ● 3381; 3537; 3538; 3619; 3708; 5836; 10109; 10176; 10177; 13886; 14117; 14580; 16053 +ХУҖАСЫЗ (1) ■ Хуҗасыз өй таркалыр ○ 8299 +ХУҖАСЫН (3 | 1) ■ Сыер көтүчесен белер, хуҗасын белмәс ○ 3190 ● 3628:1; 3705; 10056 +ХУҖАСЫНА (3) ■ Төя хуҗасына үчексә, өстенә косар ○ 2937 ● 3648; 3749 +ХУҖАСЫННАН (2) ■ Бәйдәге эт явыз була, хуҗасыннан кансыз була ○ 3472 ● 5835 +ХУҖАСЫНЫҢ (2) ■ Мәче, теге дөньяда хуҗасының хөрмәтен танар өчен, күзен йомып ашар, +имеш ○ 3358 ● 4415 +ХУП (1) ■ Тырышка эшең төшсә - "хуп" дияр, булдыксызга йомышың төшсә - "юк" дияр ○ 6506 +ХУР (37) ■ Алмаз җирдә ятмас, ятса да хур булмас ○ 255 ● 585; 1704; 4921 (2); 4961; 5317; 5725; +5829; 5979; 6419; 6488; 6513; 8879; 8886; 9826; 10744; 11339; 11495; 11743; 11986; 12006; +12020; 12061; 12070; 12470; 12790; 13032; 13128; 13565; 13903; 13907; 14566; 15390; 16571; +16596; 16997 +ХУРАЗГА (1) ■ Ни бугазга, ни хуразга ○ 4390 +ХУРЛАГАН (3) ■ Козгын карганы "кара" дип хурлаган ○ 4037 ● 14404 (2) +ХУРЛАГАННЫ (1 | 1) ■ Ир хурлаганны ил хурлар, ир мактаганны ил мактар ○ 4992:3 ● 14373 +ХУРЛАМА (5 | 1) ■ Ябага тай дип хурлама, язга чыкса ат булыр ○ 2859:1 ● 7705; 8839; 9532; +10717; 12916 +ХУРЛАМАК (2) ■ Ир хурламак постырыр, аш хурламак костырыр ○ 13509 (2) +ХУРЛАМАС (2) ■ Солтан үз сөяген хурламас ○ 5884 ● 14244 +ХУРЛАНДЫ (1) ■ Тутый аягын күреп хурланды, буен күреп сырланды ○ 4160 +ХУРЛАР ( | 1) ■ Ир хурлаганны ил хурлар, ир мактаганны ил мактар ○ 4992:3 +ХУРЛАСЫН (1) ■ Эч шулпасын - тик хурласын, аша салмасын - сөйләргә калмасын ○ 9734 +ХУРЛАША (1) ■ Урлаша белгән хурлаша да белә ○ 12575 +ХУРЛЫГЫ (1) ■ Бу дөньяның хурлыгы - бар да акча юклыгы ○ 7785 +ХУРЛЫГЫҢНАН (1) ■ Бәхетле чагында бәлаңне уйла, данлы чагында хурлыгыңнан курык +○ 14844 +ХУРЛЫЙ (1) ■ Ямьсез - көзгене яманлый, булдыксыз - коралны хурлый ○ 6609 +ХУРЛЫК (11) ■ Иткәнем - коллык, күргәнем - хурлык ○ 5992 ● 6518; 7246; 8014; 11306; 11900; +12048; 12472; 14403; 15496; 16025 +ХУРЛЫККА (2) ■ Туклыкка түзмәсәң, хурлыкка түзәрсең ○ 9718 ● 10773 +ХУРЛЫКЛЫ (1) ■ Чигенү - хурлыклы үлем ○ 5646 +ХУРЫ (1) ■ Изге хатын - оҗмах хуры, яман хатын - дөнья гүре ○ 13640 +ХУТ (4) ■ Март: "Хут урынында булсам, сыерның мөгезен сындырыр идем", - дип әйтә, ди +○ 920 ● 961-963 +ХУТТА (2) ■ Хутта ут итә, хәмәлдә әмәлеңне корыта ○ 964 ● 6321 +ХУТЫ (1) ■ Аты барның хуты бар ○ 2590 +ХУШ (5 | 1) ■ Һәр кошның үз тавышы үзенә хуш ○ 3888 ● 3997:1; 4775; 4782; 11160; 16307 +ХУШЛЫК (1) ■ Тамак туклык - күңел хушлык ○ 9702 +ХЫЙТЛАНМЫЙЧА (1) ■ Хыйтланмыйча судан этләй дә тота алмассың ○ 6151 +ХЫЯЛ (1) ■ Хыял коткармый, эш коткара ○ 6152 +ХЫЯЛЛАНМА (1) ■ Мамыгын бушаткач, юрганым бар дип хыялланма ○ 8417 +ХЫЯНӘТ (3) ■ Тугрылык бәладән коткарыр, хыянәт бәлагә кертер ○ 12555 ● 12621; 12622 +ХЫЯНӘТЛЕ (1) ■ Хыянәтле кеше куркучан була ○ 12588 +ХЫЯНӘТНЕ (1) ■ Су бөтен пычракны юа ала, тик хыянәтне юа алмый ○ 12549 +ҺАВА (5) ■ Һава белән туенып тору ○ 108 ● 4065; 15250; 15687 (2) +ҺАВАГА (3) ■ Һавага карап йөрмә - абынырсың ○ 82 ● 3505; 15724 +ҺАВАДА (3) ■ Һавада болыт, син аны оныт ○ 1246 ● 3851; 14246 +ҺАВАДАГЫ (6 | 3) ■ Кулыңдагы кошны очырып, һавадагы торнаны эзләмә ○ 3862 ● 4139; 4140; +4141, :1, :2, :3; 4144; 13106 +ҺАВАДАГЫСЫН (1) ■ Һавадагысын аударып, түбәдәгесен түнтәреп ○ 8398 +ҺАВАДАН (2) ■ Һавадан печән чапма ○ 1349 ● 4145 +ҺАВАЛАНМА (1) ■ Атаң гыйлеме белән һаваланма ○ 14330 +ҺАВАНЫ (1 | 1) ■ Һаваны - йолдыз, ирләрне - сакал, хатын-кызны чәч нурлый ○ 10320 +● 15845:1 +ҺАЙ (3) ■ Кәҗәнең аркасына бакча иясе сәнәк белән суккач, ул: "Һай, хәтерләрем юклыгы, +шушы кеше бакчасына кермәм дип әйткән идем!" - ди икән ○ 3048 ● 13299 (2) +һай → ай-һай +ҺАЙТ (1) ■ "Һайт" дигәндә тайт итү ○ 11397 +ҺАМАН (16) ■ Су агып китә, ком һаман кала ○ 423 ● 634; 723; 1895; 2182; 2953; 2974; 3806; +6471; 6748; 9031; 11616; 11800; 11918; 15835; 17076 +ҺАУЛАМАГАН (1) ■ Артында йөз эт һауламаган бүре бүре буламыни? ○ 2120 +ҺӘВӘССЕЗ (1) ■ Дәвасыз дәрт булмас, һәвәссез карт булмас ○ 15028 +ҺӘЛАК (6) ■ Күкнең кошын җирнең җиме һәлак итә ○ 61 ● 4755; 7513; 11253; 11532; 16241 +ҺӘЛАКӘТ (3) ■ Бердәм илдә бәрәкәт бар, гаугалы илдә һәлакәт бар ○ 4877 ● 4878; 8237 +ҺӘМ (5) ■ Һәм зиярәт, һәм тиҗарәт ○ 8081 (2) ● 12581; 14243; 14832 +ҺӘММӘ (2) ■ Һәммә кеше корт тапкан, безнең Әхмәт тик яткан ○ 6631 ● 13789 +ҺӘММӘГӘ (2) ■ Үз-үзенә ия булган һәммәгә ия булыр ○ 12056 ● 12068 +ҺӘММӘСЕ (3) ■ Һәммәсе дә бердәй, бакчадагы гөлдәй ○ 1369 ● 12408; 16993 +ҺӘР (109 | 1) ■ Һәр калкуның бер чокыры бар ○ 220 ● 221; 439; 635; 636; 809; 1024 (2); 1025-1027; +1028 (2); 1350; 1351; 1716; 1838; 1839; 1975; 2027; 2211; 2318; 3148 (2); 3768; 3769; 3880-3888; +3902; 3916; 4657; 4697; 4698; 5129; 5130 (2); 5512 (2); 5688; 5983 (2); 6278; 6279; 6359; 64036405; 6406 (2); 6407; 6519; 6621; 7514; 7629; 7816; 8016; 8017; 8353; 8354; 8880 (2); 9071; 9415; +10018; 10019; 10206; 10467; 10468; 10718; 11173; 11351; 11355; 11356; 11399; 11561; 11753; +11754; 12271; 12326; 12367; 12389, :1; 12398; 12617; 13577; 13584; 14973; 15284; 15398; 15435; +15656; 15657; 16259 (2); 16260; 16261 (2); 16444; 16445; 16607; 16682 (2); 16802 +ҺӘРБЕР (11) ■ Һәрбер кара нәрсә шакшы булмас, һәрбер ялтыраган яхшы булмас ○ 639 (2) +● 3426; 4224; 6280; 6408; 9851; 10321; 14012; 15344; 16262 +ҺӘРБЕРЕСЕ (1) ■ Дөнья тулы фәрештә, һәрбересе бер эштә ○ 16728 +ҺӘРВАКЫТ (7) ■ Ай һәрвакыт тулы тормый, чокыр һәрчак сулы булмый ○ 17 ● 66; 4491; 5189; +11132; 15412; 17045 +ҺӘРВАКЫТТА (1) ■ Бытбылдыкның төне юк, һәрвакытта: "бытбылдык" ○ 3911 +ҺӘРКАЙДА (3) ■ Гарип кошның оясы һәркайда ○ 3832 ● 4053; 16650 +ҺӘРКАЙСЫ (1) ■ Алты хатын бергә килсә, һәркайсы үз моңын әйтеп елар ди ○ 13599 +ҺӘРКЕМ (21) ■ Һәркем үз менгән тавын, биек булсын, ди ○ 222 ● 2992; 4533; 6281; 6882; 7590; +7612; 7879; 7882; 8018; 8355; 8356; 8948; 10306; 11174; 12563; 12641; 14974; 15345; 16108; 16693 +ҺӘРКЕМГӘ (7) ■ Кырмавык үзенә тигән һәркемгә ябыша ○ 1288 ● 5131; 12317; 12547; 13930; +15418; 16395 +ҺӘРКЕМНӘН (1) ■ Бүләк һәркемнән алынмас ○ 8158 +ҺӘРКЕМНЕ (4) ■ Дуңгыз мөгезле булса, һәркемне сөзәр иде ○ 2885 ● 5794; 7892; 12081 +ҺӘРКЕМНЕҢ (9) ■ Һәркемнең үз тугызы тугыз ○ 8019 ● 10020; 10685; 10980; 11357; 12264; +14096; 14759; 14975 +ҺӘРНӘРСӘ (1) ■ Һәрнәрсә үз асылына кайта ○ 637 +ҺӘРНӘРСӘГӘ (2) ■ Арыш икмәге һәрнәрсәгә баш ○ 9112 ● 9187 +ҺӘРНӘРСӘНЕҢ (1) ■ Һәрнәрсәнең йөзе бар, йөз астында үзе бар, үлчәве бар, саны бар, кирәк +булса тагы бар ○ 638 +ҺӘРЧАК (1) ■ Ай һәрвакыт тулы тормый, чокыр һәрчак сулы булмый ○ 17 +ҺИММӘТ (1) ■ Олылык бишмәт белән түгел, һиммәт белән ○ 11257 +ҺИММӘТЛЕ (1) ■ Ир асылы - һиммәтле, кыз асылы - кыйммәтле ○ 13808 +ҺИНДСТАНГА (1) ■ Копшангы: "Хуш, сау булыгыз, мин Һиндстанга киттем", - дип очкан икән +дә, тик юлда ат тизәге күргәч, шунда кунып калган, имеш ○ 4782 +ҺИЧ (12) ■ Иртә уңмаган кич уңмас, кич уңмаган һич уңмас ○ 832 ● 1023; 4998; 5199; 5264; +6052; 6083; 6171; 7037; 8189; 11876; 11909 +ҺИЧБЕРӘҮДӘН (1) ■ "Мин яман" дигәнне һичберәүдән ишетмәссең ○ 12152 +ҺИЧКЕМГӘ (1) ■ Һәр кешенең сүзенә ышану - ахмаклык, һичкемгә ышанмау - кирелек ○ 16260 +ҺӨДҺӨД (1) ■ Һөдһөд тоткан күк булган ○ 4228 +ҺӨҖҮМ (1) ■ Арыслан белән юлбарыс бер-берсен ерактан күрсә кире китәр, якыннан күрсә +һөҗүм итәр, имеш ○ 2038 +ҺӨНӘР (23 | 1) ■ Дуңгыздан кыл йолка белү дә һөнәр ○ 2892 ● 5329; 5576; 6334; 6339; 6346; +6357; 6365; 6409-6412; 6413, :1; 6414; 6415; 6431; 6454; 7575; 12856; 16008; 16429 (2); 16461 +һөнәргә → гыйлем-һөнәргә +ҺӨНӘРЕ (4) ■ Һөнәре юк - тере үлек ○ 6416 ● 11099; 12285; 14353 +ҺӨНӘРЕН (1) ■ Ата һөнәрен тоткан - бай ○ 14328 +ҺӨНӘРЕНӘ (1) ■ Чабатачының ашы үрә, ярый һөнәренә күрә ○ 9066 +ҺӨНӘРЕҢ (1) ■ Мактанма, каз, - һөнәрең аз ○ 4258 +ҺӨНӘРЛЕ (11) ■ Һөнәрле кол үлмәс, үлмәсә дә көн күрмәс ○ 5984 ● 6417-6425; 14169 +ҺӨНӘРЛЕНЕҢ (1) ■ Һөнәрленең кулы алтын, акыллының акылы алтын ○ 6426 +ҺӨНӘРНЕ (5) ■ Һөнәрне зиһен өйрәтә ○ 6427 ● 6428-6431 +ҺӨНӘРСЕЗ (7) ■ Һөнәрле бул - бай бул, һөнәрсез бул - ач бул ○ 6417 ● 6422; 6424; 6432-6434; +ҺУП (1) ■ Балга органга - бер өлеш, "Һуп!" дигәнгә - ике өлеш ○ 8106 +ҺУШЛАНМАС (1) ■ Бала үсәр, тиле һушланмас ○ 11533 +һушы → акылы-һушы +ЦӨБЕР (1) ■ Өсте цөбер, күңеле көр ○ 8849 +ЧАБА (14) ■ Тау астына көлеп чаба, үргә таба елап менә ○ 234 ● 1261 (2); 1338; 2524 (4); 2598; +2667; 3649 (2); 11462; 16518 +ЧАБАГЫ (2) ■ Агым су бал татыр, ак чабагы май татыр ○ 4437 ● 4506 +ЧАБАДАН (1) ■ Кырык кат чабадан бер кыптыр тун артык ○ 8914 +ЧАБАК (7) ■ Ике балык берексә, бер чабак чаклы булыр ○ 4489 ● 4515-4517; 4521; 4546; 9027 +ЧАБА-КИЛӘ (1) ■ Агач киссәң озын кис, чаба-килә кыскарыр ○ 1879 +ЧАБАКЛАР (1) ■ Вак балыклар арасында йөзгән чабаклар түгел без ○ 4538 +ЧАБАКНЫҢ (1) ■ Чабакның үзеннән бигрәк чупырдавы кыйммәт ○ 4518 +ЧАБАЛАР (1) ■ Җимешсез агачка балта чабалар, җимешле агачка таш аталар ○ 1835 +ЧАБАН (1) ■ Чит илдә яшәп түрә булганчы, үз илеңдә яшәп чабан бул ○ 5086 +ЧАБАР (15) ■ Киеккә үлем сәгате җитсә, туп-туры аучыга чабар ○ 2017 ● 2022; 2462; 2491 (2); +2597; 2600; 2848; 2983; 3635; 4156; 5003; 9551 (2); 16179 +ЧАБАРГА (4 | 1) ■ Кирәкмәгән китек балта боз чабарга яраган ○ 1923 ● 1931; 1974, :1; 5611 +ЧАБАРЛАР (1) ■ Ирләргә ирек бирсәң, атланып чабарлар ○ 13535 +ЧАБАСЫ (1) ■ Беркемнең дә үз аягына үзе балта чабасы килми ○ 10915 +ЧАБАСЫҢ (1) ■ Туганыңа чапмыйсың, күршеңә чабасың ○ 5235 +ЧАБАТА (27 | 1) ■ Балта остасының юньле балтасы булмас, чабата ясаучының юньле чабатасы +булмас ○ 1894 ● 2522; 5994; 7874; 8263; 9042; 9050; 9057-9062; 9072; 9073; 9075; 9079; 9080; +9082; 9086; 9088-9090; 9153:3; 9157; 9299; 11565; 13730 +ЧАБАТАГА (5) ■ Юкәңне хәзерләмичә чабатага керешмә ○ 9069 ● 9078; 9080; 9091; 9092 +ЧАБАТАНЫ (5 | 2) ■ Бер ташлаган чабатаны яңадан кимиләр ○ 9036 ● 9036:1, :2; 9048; 9063; +9064; 16128 +ЧАБАТАҢ (1) ■ Чабатаң тишек - сизмисең, кеше хәлен сөйлисең ○ 16315 +ЧАБАТАСЫ (4 | 1) ■ Балта остасының юньле балтасы булмас, чабата ясаучының юньле чабатасы булмас ○ 1894 ● 5851; 9044; 13347; 16182:2 +ЧАБАТАСЫН (3) ■ Күрми күргән чабатасын түргә элгән ○ 9053 ● 9085; 12891 +ЧАБАТАСЫНА (2) ■ Ят авылның яңа итеге үз авылыңның иске чабатасына да тормый ○ 5249 +● 9065 +ЧАБАТАЧЫНЫҢ (1) ■ Чабатачының ашы үрә, ярый һөнәренә күрә ○ 9066 +ЧАБА-ЧАБА (2) ■ Артта калган - чаба-чаба талган ○ 676 ● 2507 +ЧАБА-ЮЫНА (1) ■ Чаба-юына чакка кала ○ 1954 +ЧАБУ (3) ■ Урак белән печән чабу ○ 1364 ● 1990; 16129 +ЧАБУДА (1) ■ Бер чабуда агач егылмас ○ 1906 +ЧАБУЧЫ (1) ■ Егылган агачка балта чабучы күп булыр ○ 1912 +ЧАБУЧЫЛАР (1) ■ Чабучылар начар булса, печән аз чыга ○ 1320 +ЧАБУЫН (1 | 1) ■ Су күрмичә чабуын күтәргән ○ 520 ● 3654:2 +ЧАБЫ (1) ■ Яхшы кызның чабы китәр, яман кызның яманаты китәр ○ 13054 +ЧАБЫЛМЫЙ (1) ■ Чалгысыз печән чабылмый ○ 1322 +ЧАБЫЛЫР (1) ■ Бай мактанса табылыр, юк мактанса чабылыр ○ 7182 +ЧАБЫНДЫРУ (1) ■ Себеркесез мунча чабындыру ○ 8659 +ЧАБЫНЫРГА (1) ■ Бер пар салды - барыбызга да чабынырга җитте ○ 8643 +ЧАБЫП (7) ■ Печән чабып җыелмый, тарап җыела ○ 1297 ● 1669; 2610; 2817; 3797; 6670; 15033 +ЧАБЫРСА (1) ■ Толның ирене чабырса да, "шайтан үпкән" диерләр ○ 13685 +ЧАБЫШ (1) ■ Чабыш аты чапмый түзә алмый ○ 2804 +ЧАБЫШКА (1) ■ Чабышка чыккан аргамакның аягын тышауламыйлар ○ 2805 +ЧАБЫШКЫ (3) ■ Чабышкы алын бирсә, ялын кис ○ 2806 ● 2807; 2808 +ЧАБЫШКЫГА (1) ■ Чабышкыга чабышкы янында чыбыркы кирәкми ○ 2808 +ЧАГА (3) ■ Чаян явызлыктан чакмый, табигате шулайга чага ○ 4691 ● 4721; 4733 +чага → бала-чага +чагага → бала-чагага +чагада → бала-чагада +чагадан → бала-чагадан +чагалы → бала-чагалы +ЧАГАР (11) ■ Үлгән ишәк үтерә тибәр, үлгән елан үтерә чагар ○ 2995 ● 4584; 4594; 4622; 4628; +4644; 4685; 4687; 4690; 4746; 15729 +ЧАГАСЫ (1) ■ Ят баласы - бүре чагасы ○ 14191 +ЧАГУЫ (1) ■ Кортның чагуы да файдага ○ 4739 +ЧАГЫЛА (1) ■ Тамчыда кояш чагыла ○ 1136 +ЧАГЫМ (2) ■ Кыз чагым - солтан чак, килен чагым - олтан чак ○ 13096 (2) +ЧАГЫНДА (25) ■ Челлә чагында катып үлгән ○ 1060 ● 1751; 2123; 7629; 7633 (2); 7634 (2); +7635 (2); 7636 (2); 8518; 8523; 9553 (2); 9554 (2); 10267; 11165; 13097; 13098; 14844 (2); 15074 +ЧАГЫҢДА (1) ■ Егет чагыңда малсыз да булма, ярсыз да булма ○ 12863 +ЧАГЫП (1) ■ Елан елып керер, чагып чыгар ○ 4598 +ЧАЙКАЛСА (1) ■ Тирәк чайкалса - җилдән, бинең би булуы - илдән ○ 5900 +ЧАЙКАЛУЫ (1) ■ Байтирәкнең чайкалуы җилдән ○ 1721 +ЧАЙКАП (1) ■ Яман ат башын чайкап ашар, ярты җимен җиргә чәчәр ○ 2703 +ЧАК (26 | 2) ■ Ерактагы кояш җылы була, якынга килгәч чак була ○ 27 ● 96; 551; 685, :1, :2; 2293; +3430; 4188; 10652; 10653; 12106; 12645; 12771; 12864 (3); 12865 (2); 12997; 13096 (2); 15108 +(3); 15109 (2); 16682 +ЧАККА (1) ■ Чаба-юына чакка кала ○ 1954 +ЧАККАН (5) ■ Яныңдагы чакмасын, читтән чаккан берни түгел ○ 715 ● 4606; 4701; 15213; +ЧАККАННАН (1) ■ Чакырганга бар, чакканнан кач ○ 10179 +ЧАКЛЫ (6) ■ Питрауга чаклы үләннең шифасы чәчәктә, питраудан соң - тамырда ○ 1299 +● 4489; 7416; 13487; 13610; 16662 +ЧАКЛЫК (1) ■ Картлык - чаклык ○ 15061 +ЧАКМА (3) ■ Чакма чакмый ут чыкмас ○ 8537 ● 11132; 12772 +ЧАКМАГАН (1) ■ Үзеңне чакмаган елан мич башында кышласын ○ 4694 +ЧАКМАКТАН (1) ■ Коры чакмактан ут чыгар ○ 8468 +ЧАКМАСЫН (3) ■ Яныңдагы чакмасын, читтән чаккан берни түгел ○ 715 ● 4550; 4593 +ЧАКМЫЙ (7) ■ Тик торганнан чыкан чакмый ○ 1312 ● 4596; 4691; 4732; 4744; 8537; 12772 +ЧАКМЫЙЧА (1) ■ Корт чакмыйча бал булмый ○ 4735 +ЧАКМЫ-ЧОКМЫ (1) ■ Чакмы-чокмы, үз илеңнән чыкма ○ 5084 +ЧАКНЫ (1) ■ Тайкалы чакны яхшы ата-ана өендә торырга, тастарлы булгач авыр ○ 14449 +ЧАКНЫҢ (2) ■ Килен чакның рәхәте - кыз чакның михнәте ○ 13368 (2) +ЧАКРЫМ (1) ■ Акрын-акрын алтмыш адым дип, бет алтмыш чакрым юл йөрер, ди ○ 4754 +ЧАКРЫМНАН (1) ■ Ялмавыз җиде чакрымнан теле белән ялмап йотар ○ 16791 +ЧАКСА (2) ■ Алла сакласын, бака чакмасын: бака чакса, имен тапмассың ○ 4550 ● 4806 +ЧАКСАҢ (2) ■ Ташны ташка чаксаң, уты беленер ○ 181 ● 631 +ЧАКТА (22 | 3) ■ Чаңсыз чакта чаң куптарма ○ 200 ● 530; 626; 780; 781; 1655; 1897; 1956:2; 1958; +4285:1; 5134; 5736; 6762; 8093 (2); 9039; 10429; 13761; 13945, :1; 14055; 15016; 15110; 15441; 16449 +ЧАКТАГЫ (4) ■ Яшь чактагы күмелә, карт чактагы күренә ○ 15111 (2) ● 15112 (2) +ЧАКТАН (1) ■ Бала чактан кергән гадәт гомергә калыр ○ 13952 +ЧАКЫР (1) ■ Яманны ашка чакырсаң чакыр, эшкә чакырма ○ 12274 +ЧАКЫРА (2) ■ Яман сыер мөгрәп йортка бүре чакыра ○ 3236 ● 8151 +ЧАКЫРГАН (2) ■ Чакырган җиргә бар, куган җирдән кайт ○ 10178 ● 10227 +ЧАКЫРГАНГА (2) ■ Чакырганга бар, чакканнан кач ○ 10179 ● 10180 +ЧАКЫРГАННАН (1) ■ Чакырмаса бару юк, чакырганнан калу юк ○ 10183 +ЧАКЫРГАННАР (1) ■ Ишәкне туйга чакырганнар. Ул: "Утын ташыргамы, су ташыргамы?" дип сораган ○ 2982 +ЧАКЫРГАННЫҢ (1) ■ Чакырганның аты олы, чакырмаганның хакы олы ○ 10181 +ЧАКЫРГАНЧЫ (1) ■ Яхшы кунак чакырганчы килә ○ 10196 +ЧАКЫРМА (1) ■ Яманны ашка чакырсаң чакыр, эшкә чакырма ○ 12274 +ЧАКЫРМАГАН (2) ■ Чакырмаган кунак - юынмаган таяк ○ 10182 ● 13339 +ЧАКЫРМАГАННЫҢ (1) ■ Чакырганның аты олы, чакырмаганның хакы олы ○ 10181 +ЧАКЫРМАСА (1) ■ Чакырмаса бару юк, чакырганнан калу юк ○ 10183 +ЧАКЫРМЫЙ (2) ■ Чакырмый килгән кунакка рөхсәтсез китәргә ярый ○ 10185 ● 10187 +ЧАКЫРСА (4) ■ Эшкә чакырса - бармам, ашка чакырса - калмам ○ 6328 (2) ● 9395 (2) +ЧАКЫРСАҢ (1) ■ Яманны ашка чакырсаң чакыр, эшкә чакырма ○ 12274 +ЧАКЫРУСЫЗ (3) ■ Чакырусыз килгән кунак салусыз урынга утырыр ○ 10186 ● 13328; 13329 +ЧАКЫРУЧЫГА (1) ■ Чакырганга бармасаң, чакыручыга зар булырсың ○ 10180 +ЧАКЫРЫЛМАГАН (2) ■ Чакырылмаган кунакның вакыты үтми ○ 10184 ● 10200 +ЧАКЫРЫМ (1) ■ Яманның кәсафәте бер чакырым алдан йөри ○ 12291 +ЧАКЫРЫМЛЫК (1) ■ Мең чакырымлык юл бер адымнан башлана ○ 6805 +ЧАКЫРЫП (4) ■ Сагынып кунак йөри, чакырып эт йөри ○ 10158 ● 10187; 10188; 10226 +ЧАКЫРЫР (2) ■ Карга карылдаса кышны чакырыр, каз каңгылдаса язны чакырыр ○ 3966 (2) +ЧАЛ (2) ■ Байтал бия булганчы, башыңа чал иңә ○ 2816 ● 10303 +ЧАЛА (1) ■ Болыт ала булса, яңгыр чала булыр ○ 1077 +ЧАЛБАР (1) ■ Очсыз чалбар төпсез булыр ○ 7949 +ЧАЛБАРГА (1) ■ Иске чалбарга яңа бөрмә ○ 8960 +ЧАЛГЫ (5) ■ Берәү печәнне чалгы белән чаба, берәү дуга белән чаба ○ 1261 ● 1286; 1321; 1338; +ЧАЛГЫСЫЗ (1) ■ Чалгысыз печән чабылмый ○ 1322 +ЧАЛКАЙ (1) ■ Иңкәйгәнгә иңкәй башың җиргә тигәнче, чалкайганга чалкай башың күккә җиткәнче ○ 11989 +ЧАЛКАЙГАНГА (1) ■ Иңкәйгәнгә иңкәй башың җиргә тигәнче, чалкайганга чалкай башың +күккә җиткәнче ○ 11989 +ЧАЛКАН (1) ■ Ялкау бер эш эшли белә - чалкан ятып мышный белә ○ 6566 +ЧАЛМА (3) ■ Пальто белән чалма килешми ○ 9015 ● 17044; 17046 +ЧАЛМАГАН (1) ■ Чалмаган үгезгә казан асмыйлар ○ 3299 +ЧАЛМАЛЫ (2) ■ Ак чалмалы мулладан ак яулыклы хатын артык ○ 16956 ● 17080 +ЧАЛМАСЫ (4) ■ Ишан чалмасы астында ат урларга йөгән бар ○ 16985 ● 17024; 17044; 17052 +ЧАЛМЫЙ (1) ■ Чын батыр аяк чалмый ○ 11308 +ЧАЛМЫЙЛАР (1) ■ Корбанны ике кат чалмыйлар ○ 16923 +ЧАЛНЫ (1) ■ Чалны күреп бабай димә ○ 10313 +ЧАЛПАЯ (1) ■ Кыз яхшы җиргә төшсә чалпая, яман җиргә төшсә картая ○ 13190 +ЧАЛТ (1) ■ "Ирең булса "чалт" итеп суксын, "чут" итеп үпсен!" - дип әйтте, ди, бер хатын ○ 13855 +ЧАЛЫНГАН (1) ■ Мулланың чалмасы чалынган, акылы чуалган ○ 17052 +ЧАЛЫП (1) ■ Көчле кеше алып та ега, чалып та ега ○ 10785 +ЧАЛЫР (1) ■ Яманның теле үз аягын чалыр ○ 12293 +ЧАЛЫШ (2) ■ Мичтә бәлеш, авызы чалыш ○ 9480 ● 12529 +ЧАМА (4) ■ Байлыкка чама юк, җигәргә чана юк ○ 7525 ● 8069; 8070; 9586 +ЧАМАГА (2) ■ Тәян фарсит итәр идек, туры килми чамага ○ 6676 ● 8069 +ЧАМАДАН (1) ■ Чама чамадан артмый ○ 8070 +ЧАМАЛАГАН (1) ■ Үз акылын чамалаган хур булмас ○ 11743 +ЧАМАЛАП (1) ■ Күзеңне тиз ач, авызыңны чамалап ач ○ 10440 +ЧАМАЛЫ (1) ■ Башы чалмалы, акылы чамалы ○ 17080 +ЧАМАЛЫЙ (1) ■ Тегүче - карчык буен карап та чамалый, ә кыз буен җиде карышлар, имеш +○ 15094 +ЧАМАН (10) ■ Аты чаман - чабар юлы яман ○ 2597 ● 2598 (2); 2602; 2603; 6737 (2); 12910; +13250; 13757 +ЧАМАННЫ (1) ■ Яманны сыйлама, чаманны кыйнама ○ 12279 +ЧАМАНЫ (1) ■ Чаманы чанага салмыйлар ○ 7997 +ЧАМАНЫНА (1) ■ Ат чаманына менгәнче ике табаныңа ялын ○ 2525 +ЧАМАСЫ (1) ■ Һәр эшнең чамасы бар, һәр дәрьяның көймәсе бар ○ 6406 +ЧАНА (13) ■ Искә алмаган түмгәк чана аудара ○ 120 ● 129; 146; 929; 1379; 2579; 7039; 7063; +7071; 7077; 7525; 11944; 13314 +ЧАНАГА (2) ■ Кыш рәхәт чанага, җәй рәхәт арбага ○ 867 ● 7997 +ЧАНАДА (3) ■ Ат чанада беленер, ир сәфәрдә беленер ○ 6734 ● 12828; 13503 +ЧАНАДАН (1) ■ Беребез арбадан, беребез чанадан сөйли ○ 7101 +ЧАНАНЫ (1) ■ Арбаны - кыш, чананы җәй әзерлиләр ○ 6995 +ЧАНАНЫҢ (3) ■ Чананың, кая китсә дә, эзе билгеле ○ 7078 ● 7079; 9199 +чанаң → арбаң-чанаң +ЧАНАҢНЫ (1) ■ Җәй көне чанаңны, кыш көне арбаңны әзерләп куй ○ 1010 +ЧАНАСЫ (4) ■ Яшенә күрә бәһасе, атына күрә чанасы ○ 2728 ● 2752; 7040; 7096 +ЧАНАСЫНА (3) ■ Атына түгел, чанасына кыңгырау таккан ○ 2753 ● 7036; 7080 +ЧАНАСЫНЫҢ (1) ■ Чанасының төбе тишек ○ 7123 +ЧАҢ (3) ■ Чаңсыз чакта чаң куптарма ○ 200 ● 15254; 15344 +ЧАҢСЫЗ (1) ■ Чаңсыз чакта чаң куптарма ○ 200 +ЧАҢЫ (1) ■ Җәяүнең чаңы чыкмый, ялгызның өне чыкмый ○ 6881 +ЧАҢЫН (1) ■ Кем арбасына утырсаң, шуның җырын җырла, кем чанасына утырсаң, аның +чаңын как ○ 7036 +ЧАП (3 | 2) ■ Ерактагы чап була, килә-килә чак була ○ 685 ● 685:1, :2; 2612; 5663 +ЧАПАН (1) ■ Ала канат карга да бер, ала чапан мулла да бер ○ 16958 +ЧАПКАН (14) ■ Балта да чапкан төштән генә кисми ○ 1890 ● 1897; 1898; 2390; 2692; 2744; 2796; +3768; 5574; 7398; 10612; 14067; 14359; 14450 +ЧАПКАНГА (1) ■ Ат чапканга бот чапкан ○ 2744 +ЧАПКАНЧЫ (1 | 2) ■ Балта чапканчы кискә ял итә ○ 1899 ● 1899:1, :2 +ЧАПКАНЫН (1) ■ Этнең чапканын да, юыртканын да белмәссең ○ 3730 +ЧАПКЫН (1) ■ Ир-егетнең аты - чапкын, пычагы - үткен, хатыны уңган булыр ○ 13479 +ЧАПМА (3) ■ Чапма ташка, балтаң ватылыр ○ 199 ● 1349; 2000 +ЧАПМАК (2) ■ Печән чапмак - биемәк, урак урмак - уйнамак, май көбәләмәк - җан бирмәк +○ 1298 ● 5831 +ЧАПМАС (3) ■ Яман ат, камчыласаң да, үргә чапмас ○ 2704 ● 11868; 15099 +ЧАПМАСЛАР (1) ■ Тимәгән бүрәнәгә китереп чапмаслар ○ 1943 +ЧАПМЫЙ (2) ■ Чабыш аты чапмый түзә алмый ○ 2804 ● 2807 +ЧАПМЫЙСЫҢ (1) ■ Туганыңа чапмыйсың, күршеңә чабасың ○ 5235 +ЧАПСА (3) ■ Көр ат көрлегеннән чапса, арык ат аңа карап чаба ○ 2667 ● 3619; 5454 +ЧАПСАҢ (3) ■ Яңгырда чапсаң, корыда печән җыярсың ○ 1168 ● 1339; 1340 +ЧАПТЫРА (1) ■ Кирәк таптыра, эт урынына чаптыра ○ 14910 +ЧАПТЫРЫР (2) ■ Бәйрәм җитсә таптырыр, ат урынына чаптырыр ○ 6642 ● 10108 +ЧАПЧАККА (1) ■ Кызны чапчакка салып тозламыйлар ○ 13019 +ЧАПЫЛДЫЙ (1) ■ Сөймәгән кешең ашамый - чапылдый, атламый - тапылдый ○ 12757 +чар → чүп-чар +ЧАРА (5) ■ Акта кара юк, карага чара юк ○ 559 ● 7590; 9188; 15063; 15398 +ЧАРАДАН (1) ■ Ни чарадан бичара ○ 14993 +ЧАРАСЫ (2) ■ Аты бар - чанасы юк, дәрте бар - чарасы юк ○ 2752 ● 6376 +ЧАРАСЫНА (1) ■ Чарасына керсәң, булмый торган эш юк ○ 6377 +ЧАРВА (1) ■ Барың чарва булсаң, кол булырсың, барың туйчы булсаң, ку булырсың ○ 5744 +ЧАРТ (1) ■ Картлар күңеле пыяла - җиргә төшсә уала; яшьләр күңеле капрон - чарт та чорт +○ 15050 +ЧАРЧАРСЫҢ (2) ■ Куян белән уйнама - чарчарсың, ут белән уйнама - көярсең ○ 2250 ● 8500 +ЧАТ (1) ■ Шулай итеп, чат май итеп, суга манып ашадык ○ 9789 +ЧАТА (1) ■ Кәкре агачтан кәкерчек, чатлы агачтан чата ○ 1928 +ЧАТАНЛАРГА (1) ■ Аксакны чатанларга өйрәтмиләр ○ 15189 +ЧАТКЫ (1) ■ Дәрте булса, шарты табыла; чаткы булса, ялкын кабына ○ 12694 +ЧАТКЫСЫ (2) ■ Үги ананың яхшысы - тәмуг утының чаткысы ○ 14260 ● 14611 +ЧАТЛЫ (1) ■ Кәкре агачтан кәкерчек, чатлы агачтан чата ○ 1928 +ЧАТЛЫ-БОТЛЫ (1) ■ Чатлы-ботлы - карама булыр, шарт-шорт янган - усак булыр ○ 1760 +ЧАТНАГАН (2) ■ Чатнаган чынаяк йөз ел тора ○ 9975 ● 9976 +ЧАТНАМЫЙ (1) ■ Кайрысында кипкән агач чатнамый ○ 1917 +ЧАТНЫЙ (2) ■ Яман күздән таш чатный ○ 10462 ● 15494 +ЧАТЫ (1) ■ Торна күк атлыйм дип, әтәчнең чаты аерылган ○ 4376 +ЧАТЫН (2) ■ Ир өйнең бер чатын тотып торса, хатын өч чатын тотып торыр ○ 13846 (2) +ЧАТЫНА (1) ■ Икмәгең таза булса, җиде юл чатына чыгып аша ○ 9208 +ЧАТЫР (3) ■ Килмәгән болыттан куркып чатыр кормыйлар ○ 1110 ● 4865; 13407 +ЧАТЫРЫ (1) ■ Чатыры нинди булса, ятыры шундый була ○ 8300 +ЧАҺ (1) ■ Акчаның башы - аһ, соңы - чаһ ○ 7711 +ЧАЯН (6) ■ Елан җир астында, чаян таш астында ○ 4617 ● 4637; 4690; 4691; 9054; 15729 +ЧАЯННЫ (1) ■ Җыен кырмыска чаянны җиңәр ○ 4836 +ЧАЯННЫҢ (1) ■ Еланның баласы - елан, чаянның баласы - чаян ○ 4637 +ЧӘБӘК (1) ■ Чәбәк ике кулдан чыга ○ 10971 +ЧӘБЕКӘЙ (1) ■ Бер кул белән чәбекәй ителми ○ 10913 +ЧӘЕ (1) ■ Чәе булса, шикәре табылыр ○ 9369 +ЧӘЕМ (4) ■ Ярлыда: "Такта чәем, якты чыраем", байда: "Бөртек чәем, төртеп эчерәем" +○ 7484 (2) ● 9494 (2) +ЧӘЕН (1) ■ Хәерченең бөртек чәен җил очыра ○ 5952 +ЧӘЕННӘН (1) ■ Чәеннән Арча кыры күренә ○ 9504 +ЧӘЕҢНЕ (1) ■ Чәеңне сал учлап, эчәрсең тынычлап ○ 9370 +ЧӘЙ (22) ■ Быламыттан чәй булыр ○ 1264 ● 9104; 9124; 9177; 9318; 9368; 9371-9376; 9400; +9431; 9515; 9708; 9755; 10190; 10720; 14798; 16567; 16881 +ЧӘЙНӘ (5) ■ Аз кап, күп чәйнә ○ 9527 ● 10581 (2); 15824; 16211 +ЧӘЙНӘГӘН (2) ■ Ишәккә иснәргә мәтрүшкә биргәннәр - капкан да чәйнәгән ○ 2975 ● 9729 +ЧӘЙНӘГӘНЕҢНӘН (1) ■ Чәйнәгәнеңнән йотканың артык ○ 9730 +ЧӘЙНӘГӘНЧЕ (1) ■ Гайбәт чәйнәгәнче сагыз чәйнә ○ 15824 +ЧӘЙНӘМӘ (1) ■ Чәйнәмә сагызны, өзә алмассың ○ 9378 +ЧӘЙНӘМӘГӘ (1) ■ Гайбәт, чәйнәмәгә йомшак булса да, тешне сындыра ○ 15825 +ЧӘЙНӘМИ (2) ■ Чәйнәми ашаган - чәчәләп үлгән ○ 9731 ● 15778 +ЧӘЙНӘМИЛӘР ( | 1) ■ Бал татлы дип бармакны чәйнәмиләр ○ 9161:4 +ЧӘЙНӘП (7) ■ Чүбек чәйнәп май чыкмас ○ 1571 ● 4451; 9321; 10344; 14050; 16036; 16042 +ЧӘЙНӘРБЕЗ (1) ■ Теш булмаса, урт белән чәйнәрбез ○ 10644 +ЧӘЙНӘРГӘ (2) ■ Карт атның тарамышы кырык көн чәйнәргә җитә, ди ○ 2655 ● 9520 +ЧӘЙНӘСӘҢ (1) ■ Ничә чәйнәсәң дә, бер балык башы ○ 4544 +ЧӘЙНӘСЕН (1) ■ Арпа бирсәң атка бир, катыр-котыр чәйнәсен ○ 1516 +ЧӘЙНЕ (2) ■ Чәй - түгел борыч, чәйне салсаң сал бер уч, төшүе килсә, пешүе килер ○ 9374 +● 9377 +ЧӘЙНЕҢ (5) ■ Бер чынаяк чәйнең кырык ел хәтере бар ○ 9178 ● 9325 (2); 13044; 13392 +ЧӘЙНИ (5) ■ Кәҗә, тынычлыктан туйса, көтүченең чыбыркысын чәйни, имеш ○ 3040 ● 3504; +4076; 9323; 15961 +ЧӘЙНИСЕ (1) ■ Чәйне чәйнисе юк ○ 9377 +ЧӘЙХАНӘ (1) ■ Мәелең булса - мәйханә, акылың булса - чәйханә ○ 9841 +ЧӘЙ-ШИКӘРЛЕК (1) ■ Кызга мәһәрлек - туена чәй-шикәрлек ○ 13275 +ЧӘКӘШТЕРӘ (1) ■ Барлык ярәштерә, юклык чәкәштерә ○ 7569 +ЧӘКҮШКӘСЕ (1) ■ Юлда барганда, килен ягыннан арбаның чәкүшкәсе төшкән, ди ○ 13395 +ЧӘКЧӘГЕНӘ (1) ■ Кызга биргән мал - чәкчәгенә яккан бал ○ 13274 +ЧӘКЧӘК (1) ■ Каклы чәкчәк хаклы ○ 13268 +ЧӘЛЕР (1) ■ Карак көтүдән аерылганны чәлер ○ 12509 +ЧӘЛПӘК (1) ■ Ач кешегә чәчәк исеннән чәлпәк исе тәмлерәк ○ 9544 +ЧӘНЕЧКӘН (1) ■ Байны басып, ярлыны чәнечкән ○ 7256 +ЧӘНЕЧКӘННӘР (1) ■ "Бугай"ны күпер башында кура белән чәнечкәннәр ○ 15810 +ЧӘНЕЧКЕ (1) ■ Дөя авыр йөк ташый, үзе чәнечке ашый ○ 2913 +ЧӘНЕЧКЕГӘ (1) ■ Өндәлмәгән кунак энә өстенә утырыр, чакырылмаган кунак чәнечкегә утырыр ○ 10200 +ЧӘНЕЧКЕДӘН (1) ■ Чәчәк җыйган чәнечкедән курыкмый ○ 1328 +ЧӘНЕЧКЕЛЕ (1) ■ Матур гөл чәнечкеле була ○ 1291 +ЧӘНЕЧКЕСЕЗ (3) ■ Роза чәнечкесез булмас ○ 1300 ● 10659; 12692 +ЧӘНЕЧКЕСЕН (1) ■ Мәхәббәт чәчәк эзли, көнчелек чәнечкесен эзли ○ 12733 +ЧӘНЕЧКЕСЕНӘ (2) ■ Чәнечкесенә түзсәң, гөлен өзәрсең ○ 1323 ● 1325 +ЧӘНЧӘ (2) ■ Энә, кечкенә булса да, нык чәнчә ○ 8713 ● 13110 +ЧӘНЧЕР (1) ■ Энә чәнчер урын юк ○ 8748 +ЧӘП (1) ■ Аягың "ләп" итсә, авызың "чәп" итәр ○ 10884 +ЧӘПЕЛДӘМӘС (1) ■ Аягың ләпелдәмәсә, авызың чәпелдәмәс ○ 10885 +ЧӘПЧЕМӘС (1) ■ Чиләк яртылай булса суы чәпчер, тулы чиләк чәпчемәс ○ 9979 +ЧӘПЧЕР (1) ■ Чиләк яртылай булса суы чәпчер, тулы чиләк чәпчемәс ○ 9979 +ЧӘПЧЕРСЕҢ (1) ■ Кабарынсаң чәпчерсең, камыр булсаң күпчерсең ○ 11990 +ЧӘРКӘГӘ (1) ■ Бәрә тәртәгә, тия чәркәгә ○ 7103 +ЧӘРШӘМБЕГӘ (1) ■ Күзләре берсе чәршәмбегә, берсе дүшәмбегә караган ○ 10519 +ЧӘРШӘМБЕДӘН (1) ■ Атна кичнең килеше чәршәмбедән билгеле ○ 761 +ЧӘҮКӘ (3) ■ Күккә карама, авызыңа чәүкә кунар ○ 56 ● 1988; 4227 +ЧӘҮКӘЛӘР (1) ■ Күгәрченнәр арасындагы чәүкәләр кебек ○ 4225 +ЧӘҮМӘЛЧЕКЛӘР (1) ■ Берәү, азрак шәһәрдә торып кайткач, печән кибәннәрен: "Бу нинди +чәүмәлчекләр?" - дип сораган, ди ○ 5164 +ЧӘЧ (18 | 8) ■ Көз чәчсәң көлгә чәч, яз чәчсәң сазга чәч ○ 1424 (2) ● 1424:1 (2), :2 (2), :3; +1530 (2), :1 (2); 1535; 1566; 2611; 5414, :1; 10281; 10308; 10314; 10315; 10320; 10366; 13037; +13804; 15296; 16019 +ЧӘЧӘ (4) ■ Игенче орлык чәчә - җирдән ризык юлын ача ○ 1406 ● 8550; 10616; 15985 +ЧӘЧӘГӘН (3) ■ Йөреп чәчәгән торып тыныга, торып чәчәгән утырып тыныга, утырып чәчәгән +ничек тыныга? ○ 6775 (3) +ЧӘЧӘГЕ (6) ■ Абага чәчәге ут булыр, атып җиткәнче юк булыр ○ 1247 ● 1766; 1817; 1824; +11202; 14114 +ЧӘЧӘГЕН (3) ■ Умырзая, яфрагыннан алда, чәчәген күрсәтер ○ 1317 ● 1828; 4716 +ЧӘЧӘГЕННӘН (1) ■ Буласы җимеш чәчәгеннән билгеле ○ 1806 +ЧӘЧӘК (25) ■ Майсыз чәчәк ярылмас ○ 916 ● 1292; 1294; 1326-1328; 1347; 1350; 1352; 1677; +1818; 1819 (2); 4718; 9544; 10690; 12733; 12755; 12773; 13045; 15117; 15152; 16402; 16405; 16410 +ЧӘЧӘККӘ (2) ■ Тирес кондызының да чәчәккә менеп балдан авыз итәсе килә ○ 4808 ● 12339 +ЧӘЧӘКНЕ (3) ■ Матур чәчәкне кырау тиз ала ○ 1293 ● 1329; 11239 +ЧӘЧӘКНЕҢ (2) ■ Көчләп ачкан чәчәкнең исе булмас ○ 1289 ● 5130 +ЧӘЧӘКТӘ (1) ■ Питрауга чаклы үләннең шифасы чәчәктә, питраудан соң - тамырда ○ 1299 +ЧӘЧӘКТӘН (2) ■ Бер үк чәчәктән корт - бал җыя, елан - агу җыя ○ 1260 ● 1307 +ЧӘЧӘЛӘП (1) ■ Чәйнәми ашаган - чәчәләп үлгән ○ 9731 +ЧӘЧӘР (2) ■ Яман ат башын чайкап ашар, ярты җимен җиргә чәчәр ○ 2703 ● 13828 +ЧӘЧӘРСЕҢ (1) ■ Бала белән уйнама - чәчәрсең, бабай белән уйнама - пошарсың ○ 13925 +ЧӘЧЕ (3) ■ Башы булса, чәче үсәр ○ 10263 ● 10367; 15236 +ЧӘЧЕЛӘ (1) ■ Ярлы кешенең итәгенә салсаң бодае чәчелә ○ 7467 +ЧӘЧЕЛГӘН (1) ■ Чәчелгән тарыны чүпләү читен ○ 1570 +ЧӘЧЕЛЕП (1) ■ Акыл юлда чәчелеп ятмый ○ 11417 +ЧӘЧЕН (4) ■ Иртә кычкырган әтәчнең түбә чәчен йол ○ 4368 ● 10282; 10368; 11469 +ЧӘЧЕН-БАШЫН (1) ■ Чәчен-башын туздырган, апасыннан уздырган ○ 14584 +ЧӘЧЕҢ (4) ■ Үзеңнең чәчең ятның башыннан кадерлерәк ○ 10319 ● 10346; 10369; 10401 +ЧӘЧЕП (8) ■ Тигәнәк чәчеп бодай ура алмассың ○ 1309 ● 1413; 1514; 1561; 10043; 11709; 11731; +ЧӘЧКӘ (4) ■ Яз яме чәчкә белән, көз яме көлтә белән ○ 983 ● 1258; 1259; 10370 +ЧӘЧКӘДӘН (1) ■ Елан агу тапкан чәчкәдән бал корты бал табар ○ 4729 +ЧӘЧКӘЛЕ (1) ■ Чәчкәле гөл кадерле була ○ 1324 +ЧӘЧКӘН (7) ■ Иртә чәчкән уңар, буразнасы тулар ○ 835 ● 1415; 1440; 1461; 1483; 1506; 1536 +ЧӘЧКӘНГӘ (1) ■ "Дыр"ны чәчкәнгә илле ел, ди, һаман да тишелмәгән, ди ○ 15835 +ЧӘЧКӘНДӘ (1) ■ Иген чәчкәндә еласаң, сукканда шатланырсың ○ 1398 +ЧӘЧКӘНЕҢНЕ (1) ■ Үз чәчкәнеңне үзең ур ○ 1477 +ЧӘЧКӘННӘР (1) ■ Юләрне чәчкәннәр, тинтәк үскән ○ 11732 +ЧӘЧКӘННЕ (2) ■ Авызың белән чәчкәнне кулың белән җыеп ала бел ○ 10537 ● 14963 +ЧӘЧКӘННЕҢ (1) ■ Чүпле орлык чәчкәннең кырын кырлык басар ○ 1465 +ЧӘЧКӘНЧЕ (1) ■ Сүз чәчкәнче сүс чәч ○ 16019 +ЧӘЧКӘСЕНӘ (1) ■ Чәчкәсенә алданып, чәнечкесенә кадалма ○ 1325 +ЧӘЧКӘСЕННӘН (1) ■ Гөл чәчкәсеннән билгеле ○ 1271 +ЧӘЧКӘЧ (2) ■ "Дыр"ны чәчкәч, "ләкин" үскән ○ 15836 ● 16202 +ЧӘЧЛӘР (2) ■ Чәчләр чәчкә бәйләнү ○ 10370 ● 10371 +ЧӘЧЛӘРЕ (1) ■ Акыл чәчләре башын ташлаган ○ 11757 +ЧӘЧМӘГӘН (3 | 3) ■ Чәчкән - җыяр, чәчмәгән - елар ○ 1461 ● 1462, :1, :2, :3; 1463 +ЧӘЧМӘСӘ (1) ■ Атаң арыш чәчмәсә, анаң урак урмас ○ 14431 +ЧӘЧМИЛӘР (2) ■ Телгә шалкан чәчмиләр ○ 15570 ● 15834 +ЧӘЧРӘМИ (1) ■ Балта чапкан чакта йомычка чәчрәми булмас ○ 1897 +ЧӘЧРӘП (1) ■ Иске бер тиендәй чәчрәп чыгу ○ 7834 +ЧӘЧРИ (1) ■ Борчакның яхшысы читкә чәчри ○ 1548 +ЧӘЧСӘҢ (24 | 3) ■ Җил чәчсәң, давыл урырсың ○ 1187 ● 1385; 1424 (2), :3; 1429 (2); 1430; 1458; +1464; 1529; 1530 (2), :1 (2); 1531 (2); 1543 (2); 1544 (2); 1546; 1552; 1575; 6607; 7754; 11222 +ЧӘЧСЕЗ (2) ■ Баш - чәчсез, урман кошсыз булмас ○ 10249 ● 13160 +ЧӘЧТЕРЕР (1) ■ Юк кеше тәхеткә менсә, төнлә кояш таптырыр, ташка тары чәчтерер ○ 5963 +ЧӘЧҮ (3) ■ Иген чәчү - туй итү түгел ○ 1399 ● 8590; 16073 +ЧӘЧҮЛЕКНЕ ( | 1) ■ Юкны кирәк таптыра, чәчүлекне саттыра ○ 7618:2 +ЧӘЧҮЧЕНЕҢ (1) ■ Начар чәчүченең игене дә начар була ○ 1428 +ЧЕБЕН (39 | 1) ■ Югын барда чебен бар, чебен барда чирем бар ○ 485 (2) ● 1595; 2665; 3164; +3536; 3659; 4762; 4774; 4779; 4784; 4802; 4811-4814; 4827; 4835; 4843 (2); 4852; 4853; 4854, +:1; 5633; 6186; 7455; 7557; 8656; 9172; 9223; 9822; 10565; 10599; 10930; 13392; 13401; 15315; +15323; 16484 +ЧЕБЕНГӘ (4) ■ Яз җитсә чебенгә дә җан керә ○ 986 ● 4761; 4815; 4855 +ЧЕБЕНДӘЙ (1) ■ Пәрәвезгә эләккән чебендәй ○ 4847 +ЧЕБЕНЕ (1) ■ Балы булса чебене булыр ○ 9167 +ЧЕБЕНЕНӘ (1) ■ Чүплек чебененә сәлам бир, чүпкә әйләнеп калмасын ○ 4828 +ЧЕБЕНЛЕ (2) ■ Чебенле җиргә черки оялый ○ 4816 ● 4817 +ЧЕБЕННӘН (4) ■ Типмәгән ишәкнең үлеме чебеннән булыр ○ 2993 ● 3630; 4820; 4856 +ЧЕБЕННӘРДӘН (1 | 1) ■ Тургайның юашлыгын чебеннәрдән сора ○ 4158 ● 4158:1 +ЧЕБЕННЕ (3) ■ Чебенне күп кусаң, борыныңа кунар ○ 4818 ● 15315; 15783 +ЧЕБЕННЕҢ (2) ■ Кыш күренгән чебеннең безелдәве дә тансык ○ 4801 ● 4819 +ЧЕБЕШ (9) ■ Карга чебеш ала, тавык очынып кала ○ 3980 ● 4024; 4296; 4331; 4344; 4345; 4355; +4383; 13950 +ЧЕБЕШЕ (2) ■ Инкубатор чебеше ата-анасын танымас ○ 4273 ● 4274 +ЧЕБЕШЕН (3) ■ Берәүнең чебешен үтерсәң, тавык түләрсең ○ 4270 ● 4282; 4313 +ЧЕБЕШЛӘРНЕ (2) ■ Алмаган тавык, салмаган йомырка, чебешләрне сата башлама ○ 4265 ● 4356 +ЧЕБЕШНЕ (2) ■ Чебешне көз саныйлар ○ 4341 ● 4342 +ЧЕБЕШТӘН (1) ■ Тавык - чебештән, бала бишектән билгеле ○ 14045 +ЧЕБИ (2) ■ Көчек аюга ябыша, чеби төлке белән сугыша ○ 3809 ● 11182 +ЧЕБИЛӘРЕН (1) ■ Хәтерсез тавыкның чебиләрен карга ташыр ○ 4340 +ЧЕБИЛЕ (1) ■ Чебиле тавык тилгәннән курка ○ 4343 +ЧЕГӘН (2) ■ Язга чыккач чегән тунын сата ○ 991 ● 2075 +ЧЕЛӘН (1) ■ Бакаларга челән - хан ○ 4578 +ЧЕЛЕМЧЕНЕҢ (1) ■ Челемченең эче дә яна, кесәсе дә яна ○ 9852 +ЧЕЛЛӘ (1) ■ Челлә чагында катып үлгән ○ 1060 +ЧЕЛЛӘДӘ (7) ■ Челләдә туның ташлама, кыш үзең бел ○ 970 ● 971; 1017 (2); 6709; 13317; 15324 +ЧЕМЕТӘ (1) ■ Өстән бишек тирбәтә, астан баланы чеметә ○ 14105 +ЧЕМЕТЕП-ЧЕМЕТЕП (1) ■ "Чыкмый, чыкмый дип әйтәсең, чеметеп-чеметеп саласың, сал бер +уч, чыгармын нибуч!" - дип әйтте, ди, чәй ○ 9368 +ЧЕМЕТСӘҢ (1) ■ Уң ботыңны чеметсәң, сулы да авыртыр ○ 10965 +ЧЕПЕРЕ (1) ■ Чепере май, чирек май, иртәгә дә калсын, вай ○ 9502 +ЧЕР (2 | 1) ■ Чебен тисә чер итәр, тукмак тисә тик торыр ○ 4854 ● 4854:1; 15322 +ЧЕРӘЕП (1) ■ Ямьсезгә матур дисәң - зураеп китәр, матурга ямьсез дисәң - черәеп китәр +○ 10712 +ЧЕРӘШЕП (1) ■ Күмәк эшләр тырышып, ялгыз эшләр черәшеп ○ 6104 +ЧЕРӘШЕР (1) ■ Омтылган ирешер, омтылмаган черәшер ○ 11258 +ЧЕРГӘН (3) ■ Чергән борчак атып йөрмә ○ 1586 ● 1926; 10589 +ЧЕРЕГӘН (4) ■ Черегән суганны бауламыйлар ○ 1622 ● 1623; 1687; 3928 +ЧЕРЕГЕ (1) ■ Юкәнең чәчәге - бал, кабыгы - юкә, череге - дару, агачы - сөян ○ 1766 +ЧЕРЕК (11) ■ Черек бау белән коега төшмә ○ 479 ● 1692; 1705; 1761; 1805; 1815; 3294; 6827; +8422; 8634 (2) +ЧЕРЕЛДӘП (1) ■ Черки черелдәп җиңәр ○ 4822 +ЧЕРЕМ (1) ■ Челләдә черем итсәң, кыш рәхәт йокларсың ○ 971 +ЧЕРЕМӘС (4) ■ Алтын черемәс, тимер тузмас ○ 260 ● 5528; 11402; 13500 +ЧЕРЕМИ (1) ■ Кыз картаймый, бал череми ○ 12988 +ЧЕРЕМИЧӘ (1) ■ Тирәкнең, тамыры черемичә, яфрагы саргаймый ○ 1756 +ЧЕРЕР (1) ■ Эшләгән җиз ялтырар, эшләмәгән - черер ○ 324 +ЧЕРЕТӘ (2) ■ Бер черек алма бөтен йөкне черетә ○ 1805 ● 15772 +ЧЕРЕТЕР (2) ■ Алтынны коя белмәгән эретер, тирене или белмәгән черетер ○ 264 ● 9323 +ЧЕРЕТКЕЧ (1) ■ Икмәк череткеч булды бер ○ 9459 +ЧЕРЕТМӘ (1) ■ Эчеңдәген эчеңдә черетмә ○ 12606 +ЧЕРЕТҮ (1) ■ Алманы үстерү кыен, черетү ансат ○ 1796 +ЧЕРИ (7 | 1) ■ Вакыт җиткәч агач та чери ○ 1681 ● 1762; 1816; 4449:2; 4450; 11905; 12552; 15961 +ЧЕРКЕНЛЕГЕ (1) ■ Ата торып улы сөйләсә - черкенлеге ○ 14351 +ЧЕРКИ (6) ■ Бүре булышкач, черки дә атны җиңгән ○ 4773 ● 4810; 4816; 4821; 4822; 9801 +ЧЕРКИГӘ (1) ■ Черкигә ага юк ○ 4823 +ЧЕРКИНЕҢ (1) ■ Черкинең талавыннан бигрәк безелдәве яман ○ 4824 +ЧЕРМӘС (2) ■ Алтын чермәс, дау армас ○ 7752 ● 8694 +ЧЕРМӘСӘ (1) ■ Алтын үзе чермәсә дә күп башларны чертә ○ 7760 +ЧЕРТ (1) ■ Үгез булмагае черт булсын, савып эчәргә сөт булсын ○ 3301 +ЧЕРТӘ (1) ■ Алтын үзе чермәсә дә күп башларны чертә ○ 7760 +ЧЕРҮЧӘН (1) ■ Кыртышы чергән бүрәнәнең үзәге дә тиз черүчән ○ 1926 +ЧИ (11 | 1) ■ Үшән ат менсәң, ике үкчәң чи булыр ○ 2730 ● 8467; 9118; 9457; 9503; 9944; 11324:1; +11943; 11978; 13738; 13754; 16829 +ЧИБӘР (11 | 3) ■ Бизәнү белән генә ямьсез чибәр булмый ○ 8769 ● 10701-10703; 10731; 10737; +11702; 12743:2, :2 (2); 13043; 14958; 15589; 17042 +ЧИБӘРГӘ (1) ■ Җил кай яктан - чибәргә мәхәббәт шул яктан ○ 12797 +ЧИБӘРЕ (1) ■ Кызның чибәре - ярау егеткә ○ 13100 +ЧИБӘРЛӘНӘ (1) ■ Киендерсәң, бүкән төбе дә чибәрләнә ○ 8796 +ЧИБӘРЛӘР (1) ■ Чибәрләр дә күп, исәрләр дә күп ○ 10706 +ЧИБӘРЛЕК (2) ■ Чибәрлек белән чиркәү салдырып булмый, матурлык белән манара мандырып +булмый ○ 10704 ● 11701 +ЧИБӘРЛЕККӘ (1) ■ Чибәрлеккә бик чибәр, күрсәң гайрәтең чигәр ○ 10737 +ЧИБӘРЛЕКНЕҢ (1) ■ Чибәрлекнең чиге юк ○ 10705 +ЧИБӘРНЕ (2) ■ Чибәрне кем дә сөяр ○ 10707 ● 13136 +ЧИБӘРНЕҢ (2) ■ Теле чибәрнең үзе чибәр ○ 15589 ● 15645 +ЧИГӘ (1) ■ Чигә чөй кагу ○ 7124 +ЧИГӘР (3) ■ Хан кайгысын халык чигәр, халык кайгысын кем чигәр ○ 5924 (2) ● 10737 +ЧИГӘСЕ (3) ■ Җир чигәсе - тау, ил чигәсе - хан, дау чигәсе - җан ○ 5982 (3) +ЧИГӘСЕНӘ (1) ■ Чире барның чигәсенә тия ○ 15318 +ЧИГЕ (8) ■ Җирнең чиге бар, күкнең чиге юк ○ 81 (2) ● 373; 8976; 10705; 15062; 16509; 16574 +ЧИГЕН (3) ■ Азның чиген белмәгән күпнең чиген белмәс ○ 548 (2) ● 11998 +ЧИГЕНҮ (1) ■ Чигенү - хурлыклы үлем ○ 5646 +ЧИГЕНЧӘК (3) ■ Иренчәк кеше - чигенчәк, илгәзәк кеше - күңелчәк ○ 6481 ● 12914; 13854 +ЧИГЕҢНЕ (1) ■ Үз чигеңне үзең бел ○ 12052 +ЧИГЕП (1) ■ Михнәт чигеп тапкан бер тәңкә тиген килгән казнадан яхшырак ○ 14934 +ЧИГЕРЕП (1) ■ Әҗәлдән котылып булмаса да, чигереп була ○ 15399 +ЧИГЕШЕДЕР (1) ■ Читегедер өч тәңкә, чигешедер биш тәңкә ○ 9067 +ЧИДӘН (1) ■ Өйдән чыккан кыз чидән тышкары ○ 13058 +ЧИКЕРТКӘ (1) ■ Бүгенге чикерткә кичәге чикерткәне чикылдарга өйрәткән ○ 4772 +ЧИКЕРТКӘДӘН (2) ■ Чикерткәдән курыккан иген икмәс ○ 1460 ● 4825 +ЧИКЕРТКӘНЕ (2) ■ Бүгенге чикерткә кичәге чикерткәне чикылдарга өйрәткән ○ 4772 ● 4794 +ЧИКЕРТКӘНЕҢ (1) ■ Чикерткәнең аты ни дә боты ни ○ 4826 +ЧИККӘНГӘ (1) ■ Иген - иген иккәнгә, рәхәт - михнәт чиккәнгә ○ 14864 +ЧИККӘЧӘ (1) ■ Җәя соң чиккәчә тартылу ○ 5713 +ЧИКЛӘВЕГЕ (1) ■ Имән чикләвеге алмагач төбенә тәгәрәми ○ 1730 +ЧИКЛӘВЕГЕМНЕҢ (1) ■ Чикләвегемнең төше юк, сезнең кебек кеше юк ○ 1776 +ЧИКЛӘВЕК (11) ■ Чикләвек агачы эчтән чери ○ 1762 ● 1763; 1764; 1769; 1772; 1779; 9322; +10795; 12049; 16406; 16983 +ЧИКЛӘВЕКНЕҢ (1) ■ Алманың асылын аю ашый, чикләвекнең төшен корт ашый ○ 1797 +ЧИКМӘН (14) ■ Сентябрьнең ундүртендә чикмән төшә, тун менә ○ 940 ● 6020; 8755; 8926; +8930; 8936; 8938; 8943; 8944; 8968; 10702; 12770; 16553; 16854 +ЧИКМӘНГӘ (1) ■ Исең киткән иске чикмәнгә, яңасы да бездә өч тәңкә ○ 8958 +ЧИКМӘНЕ (3) ■ Иясенә күрә чикмәне ○ 8902 ● 12931; 13646 +ЧИКМӘНЕН (1) ■ Шикле шикләнер, чикмәнен бөркәнер ○ 11310 +ЧИКМӘНЕҢ (1) ■ Кырык катлы чикмәнең булганчы кырык төкле туның булсын ○ 8915 +ЧИКМӘННӘН (1) ■ Җәйгә чыкса - чикмәннән, кышка керсә - җиләннән ○ 8996 +ЧИКЫЛДАРГА (1) ■ Бүгенге чикерткә кичәге чикерткәне чикылдарга өйрәткән ○ 4772 +ЧИЛӘБЕГӘ (1) ■ Киттек әйдә Чиләбегә, ничу монда чиләнергә ○ 5269 +ЧИЛӘГЕ (6 | 2) ■ Дегет чиләге агармас ○ 1911 ● 3165; 7016:1, :2; 7017; 7099; 9900; 9977 +ЧИЛӘГЕМ (1) ■ Кабык алачыгым, туз чиләгем, үз өй генәм булса иде ○ 8269 +ЧИЛӘГЕН ( | 1) ■ Дегет чиләген арбага тагып җибәрсәң, кая кадәрле дә өстерәлә ○ 7016:3 +ЧИЛӘГЕНӘ (2 | 3) ■ Чиләгенә күрә капкачы, сәүдәсенә күрә акчасы ○ 7998 ● 9978, :1, :2, :3 +ЧИЛӘГЕҢНЕ (2) ■ Яңгыр яуганда чиләгеңне тотып кал ○ 1164 ● 8191 +ЧИЛӘК (12) ■ Артыңнан бер чиләк ком ○ 724 ● 1109; 1138; 3232; 8554; 9397; 9870; 9979 (2); +10561; 10562; 14582 +ЧИЛӘККӘ (2 | 3) ■ Үзең гөмбә икәнсең, туз чиләккә кер дә ят ○ 1343 ● 10028, :1, :2, :3 +ЧИЛӘКНЕ (1) ■ Такта чиләкне такта капкач белән каплыйлар ○ 9966 +ЧИЛӘКНЕКЕН ( | 2) ■ Иләктәген чиләккә, чиләкнекен иләккә ○ 10028:1 ● 10028:2 +ЧИЛӘКНЕҢ (1) ■ Яңа чиләкнең суы салкын була, ди ○ 10001 +ЧИЛӘКТӘ (1) ■ Төпсез чиләктә су тормас ○ 9972 +ЧИЛӘКТӘГЕН (1) ■ Иләктәген чиләккә, чиләктәген чүлмәккә ○ 10028 +ЧИЛӘКТӘН (4) ■ Чиләктән җирәнгән бия ач калыр ○ 2835 ● 9928; 9970; 13572 +ЧИЛӘКЧЕ (1) ■ Чиләкче суны соскыдан эчә ○ 9980 +ЧИЛӘКЧЕНЕҢ (1) ■ Иләкченең иләге юк, чиләкченең - чиләге ○ 9900 +ЧИЛӘНЕРГӘ (1) ■ Киттек әйдә Чиләбегә, ничу монда чиләнергә ○ 5269 +ЧИНЛЫ (1) ■ Ирле кеше - чинлы кеше ○ 13529 +ЧИНЫЙ (1) ■ Тычканга йон чыккан саен катырак чиный ○ 3419 +ЧИР (13) ■ Тырыштан тир кипми, ялкаудан чир китми ○ 6524 ● 6534; 6561; 10314; 11113; 13586; +15191; 15205; 15222; 15238; 15316; 15317; 15337 +ЧИРАК (2) ■ Үзе чиракның җебе чирак ○ 8722 ● 14291 +ЧИРАКНЫҢ (1) ■ Үзе чиракның җебе чирак ○ 8722 +ЧИРӘ (1) ■ Какса китмәс кара чебен, сукса китмәс чирә чебен ○ 4843 +ЧИРӘМНЕ (1) ■ Сыер үз йорт тирәсендәге чирәмне ашамый ○ 3198 +ЧИРӘПТӘН (1) ■ Чирәптән - чүлмәк, чүпрәктән - күлмәк ○ 201 +ЧИРДӘН (3) ■ Хатын уңса - ирдән, ир уңса - чирдән ○ 13896 ● 15212; 15997 +ЧИРЕ (1) ■ Чире барның чигәсенә тия ○ 15318 +ЧИРЕК (1) ■ Чепере май, чирек май, иртәгә дә калсын, вай ○ 9502 +ЧИРЕМ (1) ■ Югын барда чебен бар, чебен барда чирем бар ○ 485 +ЧИРКӘҮ (1) ■ Чибәрлек белән чиркәү салдырып булмый, матурлык белән манара мандырып +булмый ○ 10704 +ЧИРЛӘМӘСЕН (1) ■ Ат тирләсен, чирләмәсен ○ 2520 +ЧИРЛӘП (3) ■ Кем дә кем иген игә - ул җырлап яши, кем дә кем сату итә - ул чирләп яши ○ 1414 +● 6229; 9614 +ЧИРЛӘРСЕҢ (1) ■ Сабанда тирләмәсәң, ындырда чирләрсең ○ 1436 +ЧИРЛЕ (8) ■ Һөнәрле үлми, чирле үлә ○ 6423 ● 7461; 7475; 15208; 15319-15321; 17068 +ЧИРЛЕГӘ (3) ■ Чирлегә тимә - чер итә ○ 15322 ● 15323; 15324 +ЧИРЛЕНЕҢ (1) ■ Чирленең хәлен чебен бетерер ○ 4827 +ЧИРНЕҢ (1) ■ Чирнең тиюе тиз, китүе озак ○ 15325 +ЧИРТЕП (3) ■ Чатнаган чынаяк чиртеп карауга билгеле ○ 9976 ● 11149; 11670 +ЧИРТСӘҢ (3) ■ Чиртсәң егылырга тору ○ 10857 ● 10858; 11047 +ЧИРҮГӘ (1) ■ Улы юкның кызы чирүгә барыр ○ 14155 +ЧИРҮЕ (1) ■ Кырым чирүе хәтле ○ 5698 +ЧИСЕҢ (1) ■ Әле чисең, пешәрсең, бу хәлеңнән төшәрсең ○ 9511 +ЧИСТА (3) ■ Агым судан чиста булмассың ○ 337 ● 8433; 13898 +ЧИТ (12) ■ Чит илнең карчыгасын үз илеңнең каргасы талый ○ 4033 ● 4899; 4904; 5055; 50855087; 5117; 5146; 6927; 13358; 14241 +ЧИТӘН (6) ■ Йортым читән булса да, сортым бүтән ○ 8372 ● 8622; 8635; 9244; 12919; 15909 +ЧИТӘНГӘ (3) ■ Әтәч булып җитмәгән, читәнгә менеп: "Кикрикүк!" ○ 4393 ● 10851; 12769 +ЧИТӘНЕН (1) ■ Кычынган кәҗә күрше читәнен аударыр ○ 3017 +ЧИТӘНЕҢНЕ (1) ■ Күршеңне дус тот, читәнеңне еш тот ○ 5225 +ЧИТӘННЕ (1) ■ Бер кортлы кәҗә бөтен читәнне җимергән ○ 3005 +ЧИТЕ (4) ■ Читнең чите юк - уртасына чыгып булмый ○ 5090 ● 5092; 5149 (2) +ЧИТЕГЕДЕР (1) ■ Читегедер өч тәңкә, чигешедер биш тәңкә ○ 9067 +ЧИТЕК (1) ■ Читек аяк талдырмас, матур хәтер калдырмас ○ 10708 +ЧИТЕН (5) ■ Чәчелгән тарыны чүпләү читен ○ 1570 ● 11162; 13182; 14120; 14860 +ЧИТЕНӘ (2) ■ Күк чүпрәккә төйнәп күк читенә асарсың ○ 99 ● 15538 +ЧИТЕНДӘ (1) ■ Каланың уртасында, авылның читендә тор ○ 5179 +ЧИТЕНДЕР (1) ■ Галим булмак җиңелдер, әдәм булмак читендер ○ 11115 +ЧИТЕНРӘК (1) ■ Нәфес белән орышу дөнья белән сугышудан читенрәк ○ 11881 +ЧИТКӘ (11) ■ Борчакның яхшысы читкә чәчри ○ 1548 ● 3757; 5088; 7763; 8301; 8329; 8435; +12170; 13758; 14685; 15862 +ЧИТКӘРӘК (1) ■ Читкәрәк кит: читтән матур күренәсең ○ 10738 +ЧИТЛЕК (2) ■ Читлек, алтын булса да, читлек булыр ○ 3875 (2) +ЧИТЛЕККӘ (8 | 1) ■ Читлеккә эләккәч, ерткыч та юашлана ○ 2023 ● 3876; 3993; 4093, :1; 4103; +4110; 4163; 14718 +ЧИТЛЕКТӘ (4) ■ Читлектә арыслан да ачуын баса ○ 2062 ● 3853; 4102; 4215 +ЧИТЛЕКТӘН (1) ■ Кош читлектән кая очса да, бар җир дә аңа оҗмах күренер ○ 3848 +ЧИТНЕ (1) ■ Читне макта, илеңдә тор ○ 5089 +ЧИТНЕҢ (2) ■ Читнең чите юк - уртасына чыгып булмый ○ 5090 ● 5241 +ЧИТТӘ (9) ■ Читтә сарган корт иле кем тапса - шуныкы ○ 4748 ● 5056; 5091; 6828; 6868; 8302; +8389; 11744; 15807 +ЧИТТӘГЕ (1) ■ Читтәге кояш җылы була, уртасына барсаң, кыздыра ○ 69 +ЧИТТӘГЕЛӘР (1) ■ Ике туган бал капкан, читтәгеләр чүп капкан ○ 14674 +ЧИТТӘГЕНЕҢ (1) ■ Читтәгенең чите китек ○ 5092 +ЧИТТӘН (3 | 1) ■ Яныңдагы чакмасын, читтән чаккан берни түгел ○ 715 ● 3907:1; 6551; 10738 +ЧИЧӘН (10 | 1) ■ Батыр егет - яу күрке, чичән егет - дау күрке ○ 5546 ● 5550:1; 5649; 5650; +10799; 15489; 15505; 15506; 15569; 15644; 15646 +ЧИЧӘННЕҢ (1) ■ Чичәннең теле уртак, чибәрнең кулы уртак ○ 15645 +ЧИШӘ (2) ■ Ахмак төйнәгән төенне акыллы да чишә алмас ○ 11509 ● 11540 +ЧИШӘР (2) ■ Шайтан бутаганны алла чишәр, бухгалтер бутаганны кем чишәр ○ 7999 (2) +ЧИШЕЛӘ (1) ■ Алмаз алмаз белән киселә, ялган дөреслек белән чишелә ○ 15756 +ЧИШЕЛМӘС (1) ■ Ирнең күңеле ефәктәй, бер төйнәлсә чишелмәс ○ 13546 +ЧИШЕЛМИ (1) ■ Төен бер кул белән бәйләнми дә, бер кул белән чишелми дә ○ 8709 +ЧИШЕЛСӘҢ (1) ■ Бик чишелсәң, суык тияр ○ 8771 +ЧИШЕНДЕРӘ (1) ■ Кырык юлбасар бер ялангачны чишендерә алмый ○ 8802 +ЧИШЕП (1) ■ Төенне кул белән чишеп булса, тешне ходка җибәрмә ○ 8710 +ЧИШМӘ (4) ■ Суның кадере чишмә корыгач беленә ○ 455 ● 12992 (2); 15385 +ЧИШМӘГӘ (1) ■ Бик югары үрләгән балык чишмәгә эләгер ○ 4484 +ЧИШМӘДӘН (5) ■ Диңгезгә керсәң, чишмәдән су алырга онытма ○ 367 ● 3014; 4934; +11293; 11955 +ЧИШМӘЛӘРДӘН (1) ■ Кечкенә чишмәләрдән зур елгалар була ○ 396 +ЧИШМӘНЕ (3) ■ Ике чишмәне бергә кушсаң, берсе корый, имеш ○ 389 ● 443; 536 +ЧИШМӘНЕҢ (1) ■ Бик шәп аккан чишмәнең башы якын була, имеш ○ 352 +ЧИШМӘСЕ (4) ■ Идел бер, чишмәсе мең ○ 382 ● 491; 1283; 16600 +ЧИШМӘСЕН (1) ■ Суны эчкәндә чишмәсен онытма ○ 9687 +ЧИШМӘСЕННӘН (1) ■ Байның чишмәсеннән су эчмә ○ 7307 +ЧИШМИЛӘР (1) ■ Идел күрми итек чишмиләр ○ 384 +ЧИЯ (1) ■ Өч көн үтте - чия чәчәге шиңде ○ 1824 +ЧИЯДӘЙ (1) ■ Үз битен аямаган кеше битен чиядәй кылыр ○ 10716 +ЧИЯҢНӘН (1) ■ Колак чияңнән боҗыр очар! ○ 10493 +ЧОБАР (1) ■ Күңел чобар, күз сыңар ○ 11217 +чокмы → чакмы-чокмы +ЧОКЫР (5 | 1) ■ Ай һәрвакыт тулы тормый, чокыр һәрчак сулы булмый ○ 17 ● 436; 12000, :5; +15268; 16640 +ЧОКЫРГА (3 | 1) ■ Таудагы таш чокырга кадәре тәгәри ○ 168:1 ● 2928; 4563; 11718 +ЧОКЫРДА (1) ■ Таудан тәгәрәгән таш чокырда гына тукталыр ○ 168 +ЧОКЫРДАН (1) ■ Ахмакка сүз тыңлату дөяне чокырдан үткәрүдән дә кыен ○ 11514 +ЧОКЫРЛЫ (1) ■ Җилкәсе чокырлы ○ 10877 +ЧОКЫРНЫ (1) ■ Чокырны икене казы, үзеңә дигәнен - тирәнрәк ○ 202 +ЧОКЫРСЫЗ (1) ■ Җир чокырсыз булмас, урман киексез булмас ○ 213 +ЧОКЫРЫ (4) ■ Күрмәгән җирнең чокыры күп ○ 144 ● 156; 220; 14594 +ЧОКЫРЫМНЫ (1) ■ Җилкә чокырымны күрми торам, сине дә күрми торырмын әле ○ 10876 +ЧОРМАГА (1) ■ Яңа бүрек булганда, иске бүрек - чормага ○ 9019 +ЧОРМАДА (1) ■ Чормада кирәкле әйбер аз була ○ 8303 +ЧОРМАЛМА (1) ■ Бер языкка ике тапкыр чормалма ○ 12466 +ЧОРНАРЛЫК (1) ■ Бармакка чорнарлык та акылы юк ○ 11767 +ЧОРТ (2) ■ Картлар күңеле пыяла - җиргә төшсә уала; яшьләр күңеле капрон - чарт та чорт +○ 15050 ● 16775 +ЧОРТКА (1) ■ Шайтаннан качкан - чортка эләккән ○ 16780 +ЧОРЫНЫҢ (1) ■ Галим - үз чорының көзгесе ○ 16550 +ЧӨГЕНДЕРНЕ (1) ■ Җимеш юк җирдә чөгендерне дә әфлисун диләр ○ 1626 +ЧӨЕ (4) ■ Чөе кайда, тукмагы шунда ○ 1960 ● 8434; 13787; 14706 +ЧӨЕНӘ (1) ■ Чөенә күрә тукмагы ○ 1961 +ЧӨЙ (21) ■ Ботагыннан чөй ясап, агачын яралар ○ 1907 ● 1920; 1936; 1942; 1962; 1966; 1971; +1983; 1989; 1999; 2002; 2007; 4222; 6516; 7124; 7186; 8326; 8410; 8422; 10191; 16141 +ЧӨЙГӘ (3) ■ Атачак угын аткан, җәясен чөйгә аскан ○ 5690 ● 10191; 10600 +ЧӨЙГӘН (4) ■ Дуңгыз борынын чөйгән белән күкне чөймәс ○ 2879 ● 4198; 7708; 10558 +ЧӨЙДӘ (3) ■ Он-тоз өйдә, иләк-чүмеч чөйдә ○ 9484 ● 10000; 13398 +ЧӨЙДӘГЕ (1) ■ Сыер басу таптаган өчен чөйдәге бозау тиресен кыйнамыйлар ○ 3185 +ЧӨЙЛӘРСЕҢ (1) ■ Кырык мирнең көен көйләгәнче бер сабанның артын чөйләрсең ○ 5017 +ЧӨЙЛЕК (1) ■ Өйлек дип чөйлек алган ○ 8395 +ЧӨЙЛИ (1) ■ Үзе сөйли, үзе чөйли ○ 16332 +ЧӨЙМӘ (1) ■ Борыныңны күккә чөймә, чиләк элеп куярлар ○ 10561 +ЧӨЙМӘГӘ (1) ■ Чөймәгә бирсәң, карчыга бир - канҗыгаңны буш итмәс ○ 4034 +ЧӨЙМӘС (1) ■ Дуңгыз борынын чөйгән белән күкне чөймәс ○ 2879 +ЧӨЙМИ (1) ■ Суфи суган сөйми, ашаса кабыгын якка чөйми ○ 17060 +ЧӨЙНЕ (2) ■ Чөйне чөй белән чыгаралар ○ 1962 ● 1971 +ЧӨМЕРГӘН (2) ■ Ябалак шулпасы чөмергән ○ 4209 ● 9850 +ЧӨНКӘ (1) ■ Ике әнкә, бер чөнкә, эләбез дә чөябез ○ 9024 +ЧӨЯБЕЗ (1) ■ Ике әнкә, бер чөнкә, эләбез дә чөябез ○ 9024 +ЧУАГЫ (1) ■ Яз башының чуагы каты кыздыра ○ 973 +ЧУАЛГАН (1) ■ Мулланың чалмасы чалынган, акылы чуалган ○ 17052 +ЧУАЛЫР (1) ■ Холыксыз кешегә кием теккәндә җеп очы чуалыр, ди ○ 8711 +ЧУАН (6) ■ Аю артына чуан чыккан, ялый-ялый җаны чыккан ○ 2070 ● 3046; 6194; 10127; +15326; 15353 +ЧУАР (1) ■ Ак кеше - чак кеше, кара кеше - таза кеше, сары кеше - сыек кеше, кызыл кеше матур кеше, чуар кеше - ямьсез кеше ○ 10652 +ЧУЕН (4) ■ Уйнарсың - уен кебек, утырырсың - чуен кебек ○ 6697 ● 7270; 9981; 13630 +ЧУЕННЫҢ (1) ■ Чуенның ундүртенче кичәсе ○ 10048 +ЧУЕР (1) ■ Кеше теленә чуер таш чатный ○ 15494 +ЧУК (2) ■ Тон угылга тун тияр, актыгына ат тияр, уртанчыга ук та юк, чук та юк ○ 14139 ● 15328 +ЧУКЛАРГА (1) ■ Җәймә түгел җәяргә, ука түгел чукларга ○ 8452 +ЧУКЛЫ (3) ■ Күлмәксезгә чуклы бау килешми ○ 8919 ● 8979; 13788 +ЧУКМАР (2) ■ Чебенгә чукмар күтәрмә ○ 4815 ● 16709 +ЧУКМАРНЫ (2) ■ Чукмарны ора алмаган үзенә тигезер ○ 5647 ● 10948 +ЧУКМАРСЫЗ (1) ■ Сугышка чукмарсыз бармыйлар ○ 5623 +ЧУКМАРЫН (1) ■ Сугышка барып чукмарын оныткан ○ 5700 +ЧУКНЫ (1) ■ Үзенә юкны, муллага чукны ○ 17089 +ЧУКРАК (4) ■ "Акча" дигәнне чукрак та ишетә ○ 7668 ● 14604; 15327; 15920 +ЧУКРАККА (1) ■ Чукракка чук, әйләнеп караса - берни юк ○ 15328 +ЧУКРАКЛАНЫР (1) ■ Туздырма тузны - колагың чукракланыр ○ 1316 +ЧУКРАКТАН (1) ■ Шайтаннан үлмәс туар, чукрактан көлмәс туар, сукырдан күрмәс туар ○ 16781 +ЧУКТА (1) ■ Ат башында - нукта, кызлар күзе - чукта ○ 12937 +ЧУКУ (1) ■ Тавык - чуку белән, әдәм - уку белән ○ 16653 +ЧУКЫ (1) ■ Карга баласына: "Бер чукы да, биш артыңа кара", - дип әйтә, ди ○ 3952 +ЧУКЫГАН (4) ■ Карганы патша иткәннәр дә, "кар-р" дип кычкыра белмәгән барлык кошларның +да күзен чукыган, ди ○ 3992 ● 3998; 4003; 4082 +ЧУКЫМАМ (2) ■ Тукран башы авырткач "чукымам, чукымам" дисә дә, авыртуы беткәч "чукырмын, чукырмын" дип әйтә, ди ○ 4146 (2) +ЧУКЫМАС ( | 1) ■ Карга күзен карга чукымас ○ 3963:1 +ЧУКЫМЫЙ (2) ■ Карганы бал белән сыйласаң да, тизәк чукымый туймас ○ 3990 ● 17087 +ЧУКЫП (1) ■ Белгәнеңне укып бел, белмәгәнне чукып бел ○ 16488 +ЧУКЫР (8) ■ Карга баласы төп чукыр ○ 3951 ● 3987; 4008; 10554; 15504; 15705; 16684; 17062 +ЧУКЫРЛЫК (1) ■ Тәнендә карга чукырлык та ите юк ○ 10855 +ЧУКЫРМЫН (2) ■ Тукран башы авырткач "чукымам, чукымам" дисә дә, авыртуы беткәч "чукырмын, чукырмын" дип әйтә, ди ○ 4146 (2) +ЧУЛАК (3) ■ Кунакка дигәч әзер тора, уракка дигәч кулы чулак ○ 10213 ● 15265; 16501 +ЧУЛМАНДА (1) ■ Чулманда икән чурагай ○ 537 +ЧУЛМАННЫ (1) ■ Чулманны чуманга утырып кичмиләр ○ 480 +ЧУЛПАН (4) ■ Таң атса, Чулпан калкыр ○ 65 ● 70; 4500; 12107 +ЧУЛПЫ (1) ■ Чулпы чылтыравы - мәхәббәт тавышы ○ 8818 +ЧУЛПЫГА (1) ■ Иләк чулпыга: "Синең тишегең тугыз", - дигән ○ 9898 +ЧУМ (2) ■ Күлгә чумсаң, карап чум ○ 414 ● 9983 +ЧУМА (1) ■ Кире киткән үрдәк күлгә арты белән чума ○ 4408 +ЧУМАНГА (2) ■ Чулманны чуманга утырып кичмиләр ○ 480 ● 10045 +ЧУМАННЫҢ (1) ■ Чуманның, төбе тузса да, кысасы кала ○ 9982 +ЧУМАНЫ (3) ■ Чуманы бар - төбе юк ○ 10049 ● 15012 (2) +ЧУМАНЫҢА (1) ■ Чуманыңа күрә чум ○ 9983 +ЧУМАР (3 | 1) ■ Аптыраган үрдәк күлгә арты белән чумар ○ 4397 ● 4411; 9611:3; 10808 +ЧУМАРА (1) ■ Ботка - муллалар ашы, үрә - түрәләр ашы, чумара - чуртлар ашы, бәрәңге - мылтык ташы ○ 9193 +ЧУМАРСЫҢ (1) ■ Күлеңә күрә чумарсың ○ 415 +ЧУМАР-ЧУРТ (1) ■ Умач-урт итим микән, чумар-чурт итим микән ○ 9501 +ЧУМАРЫН (1) ■ Иштең ишәк чумарын ○ 2997 +ЧУМСАМ (1) ■ Көртлек әйткән ди: "Көрткә чумсам да, кышны чыгармын" ○ 4045 +ЧУМСАҢ (2) ■ Күлгә чумсаң, карап чум ○ 414 ● 9965 +ЧУМЫП (1) ■ Тел дигән дәрья бар, төбендә энҗе-мәрҗән бар, белгәннәр чумып алыр, белмәгәннәр коры калыр ○ 15537 +ЧУМЫРСАҢ (1) ■ Чүлмәкне диңгезгә чумырсаң да эченә сыйганнан артыгын алмас ○ 9988 +ЧУНТАЕ (1) ■ Әүвәл атканның авызы канар, соң атканның чунтае тулыр ○ 5682 +ЧУПАЙ (1) ■ Үз урманында чупай да купай ○ 4223 +ЧУПЫРДАВЫ (1) ■ Чабакның үзеннән бигрәк чупырдавы кыйммәт ○ 4518 +ЧУР (1) ■ Корбан башы - коры баш, әти белән әнигә; чуртан башы - чур җелек, хатын белән +үземә ○ 14446 +ЧУРА (1) ■ Борчаклы өйрә бер чара, ашап-ашап туймас бай чура ○ 9188 +ЧУРАГАЙ (1) ■ Чулманда икән чурагай ○ 537 +ЧУРАГАЙНЫ (1) ■ Чуртан чурагайны йотмас ○ 4522 +ЧУРТ (3) ■ Тонык күлдә корт була, корт булмаса, чурт була ○ 471 ● 16763; 16764 +чурт → чумар-чурт +ЧУРТАН (11) ■ Күктә Чулпан булудан суда чуртан булу артык ○ 4500 ● 4516; 4517; 4519-4522; +4526; 4547; 5885; 14446 +ЧУРТАННЫ (1) ■ Чуртанны диңгез өстери ○ 4523 +ЧУРТАННЫҢ (3) ■ Чуртанның, авызы булса да, теле булмас ○ 4524 ● 4525; 4542 +ЧУРТЛАР (1) ■ Ботка - муллалар ашы, үрә - түрәләр ашы, чумара - чуртлар ашы, бәрәңге мылтык ташы ○ 9193 +ЧУРТНЫҢ (1) ■ Чуртның юлыннан юырт ○ 16765 +ЧУТ (1) ■ "Ирең булса "чалт" итеп суксын, "чут" итеп үпсен!" - дип әйтте, ди, бер хатын +○ 13855 +ЧУТАЙ (1) ■ Өйне чутай да чутлый, түбәсен ябалмый ○ 8342 +ЧУТЛАСАҢ (1) ■ Син чутласаң атын, алла чутлый артын ○ 16889 +ЧУТЛАСЫ ( | 1) ■ Өй салуның ние бар, мүкләсе дә чутласы ○ 8324:1 +ЧУТЛЫЙ (2) ■ Өйне чутай да чутлый, түбәсен ябалмый ○ 8342 ● 16889 +ЧУТЛЫЙСЫ (2) ■ Өй күтәрүнең ние бар, мүклисе дә чутлыйсы; киндер сугуның ние бар, атасы +да кагасы ○ 8324 ● 13228 +ЧУТЛЫЙСЫҢ (1) ■ Бер-береңне яратсаң, тугызны да унга чутлыйсың ○ 12668 +ЧУТЫР (1) ■ Аз булса да май яхшы, чутыр булса да кыз яхшы ○ 12934 +ЧУЧКА (3) ■ Бәхетле чучка борынында бер өем тизәк белән туа, ди ○ 2875 ● 2903; 9831 +ЧУЧКАНЫ (1) ■ Чучканы алтын белән дагаласаң да, ат булмас ○ 2904 +ЧҮБЕ (1) ■ Чүбе булса, себеркесе булыр ○ 8423 +ЧҮБЕК (6) ■ Киндердән сүс чыгар, сүс чыкмаса чүбек чыгар ○ 1554 ● 1571; 8740; 10305; 10488; +ЧҮБЕККӘ (1) ■ Яхшыларын бүреккә, начарларын чүбеккә ○ 12349 +ЧҮГӘЛИ (1) ■ Ыштаны бөтен кеше теләгәнчә чүгәли ○ 8939 +ЧҮГЕП (1) ■ Тез чүгеп яшәүдән басып үлү яхшырак ○ 5638 +ЧҮКЕЧ (1) ■ Чүкеч белән сандал арасы ○ 333 +ЧҮКЕЧЕ (1) ■ Останың чүкече мең алтын ○ 6370 +ЧҮКЕЧТӘН (1) ■ Калын сандал чүкечтән курыкмас ○ 287 +ЧҮККӘН (1) ■ Чүккән төягә суккан юк ○ 2942 +ЧҮКМӘС (1) ■ Ир, башын бөксә дә, тезен чүкмәс ○ 13464 +ЧҮЛ (3) ■ Ком җыелса - чүл була, су җыелса - күл була ○ 136 ● 1129; 4944 +ЧҮЛГӘ (1) ■ Чүлгә кое казыган - бер саваплы, сазга күпер салган - ике саваплы, юлга агач +утырткан - өч саваплы ○ 1706 +ЧҮЛДӘ (4 | 1) ■ Колан кактан җирәнсә, как таба алмый чүлдә үләр ○ 2229 ● 4227:1; 4247; 4575; +ЧҮЛМӘГЕ (9) ■ Май чүлмәге - тышыннан, булыр кеше - эшеннән ○ 6492 ● 9939 (2); 9940; +10011 (2); 10034 (2); 10245 +ЧҮЛМӘГЕНӘ (1) ■ Май чүлмәгенә гел май салырлар ○ 9941 +ЧҮЛМӘГЕҢНЕ (1) ■ Юләрдән ботка да, өйрә дә пешерә алмассың, бары чүлмәгеңне генә +пычратырсың ○ 11726 +ЧҮЛМӘК (13 | 1) ■ Таш чүлмәккә бәрелсә дә, чүлмәк ватыла; чүлмәк ташка бәрелсә дә, чүлмәк +ватыла ○ 173 (3)● 175; 201; 3179; 7464; 9397:1; 9893; 9974; 9984-9986; 9999 +ЧҮЛМӘККӘ (4) ■ Таш чүлмәккә бәрелсә дә, чүлмәк ватыла; чүлмәк ташка бәрелсә дә, чүлмәк +ватыла ○ 173 ● 9986 (2); 10028 +ЧҮЛМӘКНЕ (5) ■ Песи сөт салып ала белмәсә дә, чүлмәкне аудара белә ○ 3371 ● 9987; 9988; +10013; 13984 +ЧҮЛМӘКНЕҢ (1) ■ Чүлмәкнең эчендә ни барын белеп булмый ○ 9989 +ЧҮЛМӘКЧЕ (4) ■ Игенче явым теләгән, чүлмәкче аяз теләгән ○ 1408 ● 9990; 9991; 9993 +ЧҮЛМӘКЧЕДӘН (1) ■ Чүлмәкчедән күрмәкче ○ 10050 +ЧҮЛНЕҢ (1) ■ Чүлнең камышы булмас, яманның намусы булмас ○ 12181 +ЧҮМӘКЛӘШКӘН (1) ■ Күмәкләшкән - яу кайтарган, чүмәкләшкән - туй кайтарган ○ 13279 +ЧҮМӘЛӘ (6) ■ Күбәдән чүмәлә, чүмәләдән кибән ○ 1290 ● 1330; 1331 (2); 8424; 11771 +ЧҮМӘЛӘДӘН (1) ■ Күбәдән чүмәлә, чүмәләдән кибән ○ 1290 +ЧҮМЕЧ (7) ■ Коры квас, сай чүмеч ○ 9470 ● 9873; 9875; 9915; 9917; 9992; 14594 +чүмеч → иләк-чүмеч +ЧҮМЕЧЕ (2) ■ Көн дә килгән - көл чүмече, ай да килгән - ай табагы ○ 896 ● 10150 +ЧҮМЕЧКӘ (2 | 1) ■ Бирмәснең ашы пешмәс, пешсә дә чүмечкә чыкмас ○ 8126:1 ● 9910; 9913 +ЧҮМКЕ (1) ■ Чүмке балтаңны чапма ○ 2000 +ЧҮП (44 | 2) ■ Тозлы җирдә чүп үсми ○ 185 ● 336; 489; 620; 1331; 1427; 1464; 3162; 3937; 4054; +4314; 4323; 4519; 6046; 7352; 7538; 7602; 8204:2; 8248; 8337; 8405; 8416; 8419; 8424; 8444; +10034; 10374; 10400; 10507; 10683; 10956; 11177; 12183 (2); 12512:1; 13255; 13386; 13393; +13706; 14674; 15321; 15503; 15742; 15962; 16131; 16836 +ЧҮПКӘ (4) ■ Күпкә китсә, чүпкә китә ○ 598 ● 4828; 7838; 8443 +ЧҮПЛӘМЕ (2) ■ Киндер ыстаны киендерә, чүпләме күзне сөендерә ○ 1550 ● 8691 +ЧҮПЛӘНЕП (1) ■ Тавык чүпләнеп тамак асрый ○ 4327 +ЧҮПЛӘП (5) ■ Чыпчык чүпләп бетермәс ○ 4187 ● 4299; 4304; 4360; 7827 +ЧҮПЛӘР (1) ■ Бәхетсезнең итәгенә бодай салсаң, карга чүпләр ○ 14856 +ЧҮПЛӘҮ (1) ■ Чәчелгән тарыны чүпләү читен ○ 1570 +ЧҮПЛЕ (3) ■ Чүпле орлык чәчкәннең кырын кырлык басар ○ 1465 ● 13642; 13788 +ЧҮПЛЕГЕНДӘ (2) ■ Әтәч - үз чүплегендә патша ○ 4381 ● 4385 +ЧҮПЛЕК (6) ■ Чәчәк чүплек башында да үсә ○ 1327 ● 1332; 4268; 4380; 4828; 15827 +ЧҮПЛЕККӘ ( | 1) ■ Иске себеркене чүплеккә аталар ○ 8408:2 +ЧҮПЛЕКТӘ (3) ■ Әтәч үлгән, күзе чүплектә калган ○ 4382 ● 7755; 16126 +ЧҮПЛИ (2) ■ Көлдән борчак чүпли ○ 1582 ● 16131 +ЧҮПЛИ-ЧҮПЛИ (1) ■ Тавык чүпли-чүпли күзеңне чыгарыр ○ 4326 +ЧҮПНЕ (3) ■ Өеңдәге чүпне читкә чыгарма ○ 8435 ● 10399; 10483 +ЧҮПРӘ (3) ■ Камырга - чүпрә, катыкка - оеткы ○ 9259 ● 9379; 16020 +ЧҮПРӘК (3) ■ Агач күрке - яфрак, әдәм күрке - чүпрәк ○ 8758 ● 9217; 13899 +ЧҮПРӘККӘ (2) ■ Күк чүпрәккә төйнәп күк читенә асарсың ○ 99 ● 15467 +ЧҮПРӘКТӘН (1) ■ Чирәптән - чүлмәк, чүпрәктән - күлмәк ○ 201 +ЧҮПРӘКЧЕДӘН (1) ■ Чүпрәкчедән күрмәкче чүлмәкче дә килмәкче ○ 9993 +ЧҮПРӘСЕЗ (1) ■ Кайгы чүпрәсез кабара ○ 14885 +ЧҮПСЕЗ (1) ■ Чүпсез җирдән чүп чыгарып йөри ○ 8444 +ЧҮПТӘ (1 | 1) ■ Карганың бер күзе укта, бер күзе чүптә ○ 3996 ● 4227:1 +ЧҮП-ЧАР (1) ■ Таза орлык таза иген үстерер, начар орлык кырга чүп-чар тутырыр ○ 1444 +ЧЫБЫГЫ (1) ■ Чыбыгы тисә иелгән казыгы тисә калкыр ○ 1955 +ЧЫБЫГЫМ (1) ■ Чыпчык "чыбыгым" ди, карга "каеным" ди, имеш ○ 4181 +ЧЫБЫК (10 | 1) ■ Агач чыбык чакта бөгелә ○ 1655 ● 1751; 1945; 1956, :2; 1957; 1959; 1992; +2564; 5903; 13021 +ЧЫБЫККА (1) ■ Кырмыска үзеннән ничә кат авыр чыбыкка көче җитә ○ 4795 +ЧЫБЫКЛАГАН (1) ■ Чыбыклаган тун җылыга килә ○ 8937 +ЧЫБЫКНЫ (1 | 1) ■ Чыбыкны вакытында бөкмәсәң, зурайгач соң булыр ○ 1956:1 ● 1958 +ЧЫБЫКТАН (2) ■ Барысы да бер чыбыктан сөрелгән ○ 1981 ● 1998 +ЧЫБЫЛДЫГЫН (1) ■ Чебеннән курыккан чыбылдыгын бергә йөртер ○ 4820 +ЧЫБЫРКЫ (10) ■ Чыбыркы юктан чыбык та ярый ○ 1959 ● 1998; 2444; 2534; 2567; 2670; 2808; +7064; 7081; 15992 +ЧЫБЫРКЫНЫҢ (1) ■ Чыбыркының очы нечкә булыр ○ 7082 +ЧЫБЫРКЫҢ (2) ■ Атың булсын мең тәңкәлек, чыбыркың булсын дүрт акчалык ○ 2614 ● 7030 +ЧЫБЫРКЫҢНЫ (1) ■ Атым яхшы дип, чыбыркыңны куйма ○ 2604 +ЧЫБЫРКЫСЫН (1) ■ Кәҗә, тынычлыктан туйса, көтүченең чыбыркысын чәйни, имеш ○ 3040 +ЧЫГА (72 | 3) ■ Кешегә баз казыма, үзең төшәрсең; казысаң, тирәнрәк казы - чыга алмассың ○ 131 ● 148; 247; 834 (2); 1320; 1321; 2230; 2323; 2399, :1; 2674; 3103; 4001 (2); 4323; +4821; 6515 (2); 6690:1; 6884; 7319; 7497; 7742; 8057; 8093; 8337 (2); 8522; 8617; 8779; +9045; 9304; 9367; 9650; 9779; 9801; 10589; 10615; 10971; 12000:5; 12016; 12185; 12376; +12504; 12706; 13692; 14899; 14959; 15163; 15167; 15173; 15326; 15652; 15912 (2); 15962 (2); +15980 (2); 15986 (2); 16014; 16140 (2); 16232 (2); 16257; 16308; 16379 (2); 16422; 16428; +16464; 16907 +чыга → керә-чыга, калка-чыга +ЧЫГАДЫР (1) ■ Су төбендә асыл таш, су тулкытсаң чыгадыр ○ 434 +ЧЫГАЛАР (1) ■ Бер тиен белән керәләр, ярты тиен белән чыгалар ○ 7830 +ЧЫГАЛМЫЙ (1) ■ Бурыч өйгә борча булып керә, үсеп дөя булгач, ишектән чыгалмый ○ 8140 +ЧЫГАЛЫ (1) ■ Аның акылы керәле дә чыгалы ○ 11764 +ЧЫГАР (88 | 1) ■ Алтын туфракка аралаш чыгар ○ 259 ● 276; 523; 576; 1539; 1540; 1554 (2); +1574; 1866; 1947; 2184; 2285; 2795 (2); 2901; 3729; 4059; 4296; 4598; 4918; 5029; 5210; +5555 (2); 5608; 5848; 6447; 6487; 6523; 6726; 7041; 7185; 7750; 7916; 8031; 8061; 8405; 8468; +8896; 9147; 9362; 9388; 10365; 10379; 10673, :1; 10878; 10957; 11289; 11293; 11309; 11341; +11461 (2); 11666; 11854; 11951; 12070; 12192; 12251; 12281 (2); 12314 (2); 14240; 14498; 14504; +14825; 14837; 14838; 14867; 15200; 15329; 15743 (2); 15813; 15981; 16010 (2); 16103; 16109 (2); +16196; 16279; 16283; 16383; 16404; 16528 +ЧЫГАРА (15) ■ Тимерне тимер көрәп чыгара ○ 304 ● 500; 1527; 2289; 6528; 9796; 9990; +13386 (2); 13471; 13872 (2); 16012 (2); 16396 +ЧЫГАРАЛАР (1) ■ Чөйне чөй белән чыгаралар ○ 1962 +ЧЫГАРГА (1) ■ Борыныннан кыссаң, җаны чыгарга тора ○ 10637 +ЧЫГАРГАН (8) ■ Арышның баш чыгарган җиреннән урак йөри ○ 1532 ● 3409; 4101; 4220; 7574; +7800; 10525; 15923 +ЧЫГАРГАНЧЫ (1) ■ Сыерчык бала чыгарганчы гына сайрый ○ 4115 +ЧЫГАРГАЧ ( | 1) ■ Батканда балта бирмәкче иде, тартып чыгаргач, сабын да кызгана ○ 1933:1 +ЧЫГАРЛЫК (2) ■ Тәртә төртсәң, үсеп чыгарлык ○ 7121 ● 10858 +ЧЫГАРМА (6) ■ Үгезне үзеннән чыгарма ○ 3317 ● 4196; 7940; 8334; 8435; 10394 +ЧЫГАРМАС (4) ■ Кеше өстенә ай белән кояшны да чыгармас иде ○ 93 ● 3963; 11132; 11441 +ЧЫГАРМЫЙ (3) ■ Өстенә кояш чыгармый ○ 105 ● 7788; 16396 +ЧЫГАРМЫН (3) ■ Арпа әйтер: "Кырык биш көндә тишелеп чыгармын", - диер ○ 1519 ● 4045; +ЧЫГАРСА (2) ■ Тай ябага димәгез, язга чыкса - ат була, кабык морҗа димәгез, төтен чыгарса +була ○ 2859 ● 9006 +ЧЫГАРСАҢ (1) ■ Кешеләрне көймәдә чыгарсаң, ярга җиткәнче чыгар ○ 7041 +ЧЫГАРСЫҢ (1 | 1) ■ Башта иптәш хәзерлә, соңыннан юлга чыгарсың ○ 6923:2 ● 12184 +ЧЫГАРУ (4) ■ Кара җиргә куып чыгару ○ 227 ● 8556; 8566; 11018 +ЧЫГАРЫП (10 | 2) ■ Кирәкмәс балтаңны чыгарып ташлама, кирәк булыр ○ 1974:2 ● 2621; 8005; +8051; 8408; 8444; 9048; 10503; 11010; 13648; 16837, :1 +ЧЫГАРЫР (12) ■ Ат эшләр - тирен чыгарыр, эт ятыр - телен чыгарыр ○ 2528 (2) ● 3645; 4326; +4501; 6453; 8089 (2); 12842; 14227; 15520; 16805 +ЧЫГАРЫРЛАР (1) ■ Халык алдында ат койрыгын кисмә: кайсы "озын булды", кайсы "кыска +булды" дип бәхәс чыгарырлар ○ 5068 +ЧЫГАРЫРЛЫК (1) ■ Судагы балыкны чыгарырлык ○ 4545 +ЧЫГАРЫРМЫН (1) ■ Муеныңнан кәҗә мае чыгарырмын ○ 3074 +ЧЫГАСЫ (3) ■ Ут чыгасы өйнең тараканы алдан күчә, имеш ○ 4809 ● 7431; 7432 +ЧЫГАСЫНДА (1) ■ Иргә чыгасында - мин зур кыз, эшкә кушсаң - мин яшь кыз ○ 13068 +ЧЫГАЧАК (1) ■ Агачак кан тамырда тормый, чыгачак акча янчыкта тормый ○ 7653 +ЧЫГУ (4) ■ Ярлы кешегә юлга чыгу билбавын бәйләү генә ○ 7465 ● 7834; 8573; 8735 +ЧЫГУЧАН (1) ■ Тешсезнең теле чыгучан була ○ 10584 +ЧЫГУЫ (2) ■ Кешенең юлдан чыгуы: берсе - малга кызыгу, икенчесе - теленә салыну ○ 7367 +● 9916 +ЧЫГУЫҢ (1) ■ Керүең олы юл булса да, чыгуың тычкан юлы булды ○ 6894 +ЧЫГУЫҢНЫ (1) ■ Керүеңнән алда чыгуыңны уйла ○ 6783 +ЧЫГЫМ (1) ■ Керем бар җирдә чыгым бар ○ 7922 +ЧЫГЫМЧЫ (8) ■ Тәртә арасына кергәч, чыгымчы ат та юашлана ○ 2688 ● 2693-2697; 2813; +ЧЫГЫМЫ (1) ■ Саранның чыгымы исрафчыныкы белән бер ○ 11924 +ЧЫГЫП (25) ■ Җирдән бизеп күккә чыгып булмый ○ 80 ● 85; 4198; 4746; 5090; 5909; 7332; +8259; 8332; 8567; 9085; 9208; 9791; 10333; 11660; 11861; 12170; 12462; 13140; 13237; 13410; +13796; 14247; 14587; 14645 +ЧЫГЫР (2) ■ Эшең калса иртәгә, чуан чыгыр җилкәңә ○ 6194 ● 16418 +ЧЫДА (4) ■ Явым теләсәң, давылына да чыда ○ 1151 ● 3065; 5648; 11980 +ЧЫДАГАН (1) ■ Бер елга куян тиресе дә чыдаган ○ 2236 +ЧЫДАМ (1) ■ Этнең - теше, дуңгызның тиресе чыдам ○ 3727 +ЧЫДАМАГАН (1) ■ Суган исенә чыдамаган кыз биеменә чыдамас ○ 13102 +ЧЫДАМАС (2) ■ Тамчыга таш чыдамас ○ 1135 ● 13102 +ЧЫДАМАСАҢ (2) ■ Чыдасаң чыда, чыдамасаң ела ○ 11980 ● 15181 +ЧЫДАМЛЫ (1) ■ Чыдамлы - чана сөйрәр ○ 11944 +ЧЫДАП (1) ■ Тыштагы буран буран түгел, өйдәге буранга чыдап булмый ○ 1143 +ЧЫДАР (3) ■ Каты агач шарт сынар, черегән агач кырык ел чыдар ○ 1687 ● 1707; 6199 +ЧЫДАСА (1) ■ Фил, күперне борыны белән төртеп, тазалыгын карый: борынына чыдаса, үзенә +чыдый, ди ○ 3334 +ЧЫДАСАҢ (1) ■ Чыдасаң чыда, чыдамасаң ела ○ 11980 +ЧЫДА-ЧЫДА (1) ■ Чыда-чыда дигәч, бер елга куян тиресе дә чыдый ○ 2271 +ЧЫДЫЙ (7) ■ Бер елга куян тиресе дә чыдый ○ 766 ● 1689; 2271; 3065; 3334; 10840; 11892 +ЧЫДЫЙСЫҢ (1) ■ Каештан: "Ничә яшькә тикле чыдыйсың?" - дип сорагач: "Минем яшемне +майдан сора", - дигән ○ 7034 +ЧЫЕЛДЫЙ (1) ■ Койрыгына бассаң, тычкан да чыелдый ○ 3403 +ЧЫЖЛАМЫЙ (1) ■ Хуҗасы ыжламый самовары чыжламый ○ 10177 +ЧЫЖЫМ (1) ■ Чыжым баганасы кебек ○ 8661 +ЧЫК (15 | 1) ■ Томан төбе чык булыр ○ 1140 ● 1146; 5377 (2); 5960; 6923:1; 6933; 6938 (2); 6999; +8295; 8889; 12194; 13132; 13209; 13242 +ЧЫКАН (1) ■ Тик торганнан чыкан чакмый ○ 1312 +ЧЫККАН (59) ■ Кызарып чыккан кояшны болыт каплый ○ 50 ● 238; 261; 725; 784; 833; 1019; +2070 (2); 2344; 2347 (2); 2805; 2947; 3044; 3400; 3419; 3910; 4188; 4350; 4751; 4963; 5707; +5820; 6116; 6495; 6829; 7217; 7620; 7753; 7779; 7796; 7921; 8202; 8458; 8607; 9220; 10460; +11141; 11314; 11756; 11813; 12189; 12831; 13058; 14050; 14285; 14852; 15721-15724; 15760; +15775 (2); 15878; 15970; 16119; 16120 +ЧЫККАНГА (1) ■ Өйдән чыкканга эт өрмәс ○ 8335 +ЧЫККАНДА (5) ■ Юлга чыкканда юлдаш белән чык ○ 6933 ● 6934; 8508; 8509; 8832 +ЧЫККАННЫ (7) ■ Авызыннан чыкканны эт җыймас ○ 3771 ● 5203; 5476; 7693 (2); 10617; 10806 +ЧЫККАННЫҢ (2) ■ Төтене куе чыкканның шурпасы да куе була ○ 8494 ● 11341 +ЧЫККАНЧЫ (22 | 2) ■ Идел чыкканчы балтасын бирә, Идел чыккач сабын да тоттырмый ○ 511 +● 1058; 1933:2; 2674; 4388; 6523; 6750; 6804; 6916; 6935; 9270; 9658; 10673:1; 11072; 11314; +11316; 11911; 13209; 15727; 15728; 15793; 16552; 16648; 16735 +ЧЫККАНЫҢНЫ (1) ■ Алдыңа кара - кая барганыңны белерсең, артыңа кара - каян +чыкканыңны белерсең ○ 668 +ЧЫККАЧ (16 | 2) ■ Кояш чыккач ай кирәкми ○ 41 ● 511; 530; 991; 1933:2; 2652; 3264; 3644:2; +6748; 6750; 6917; 7054; 8510; 14049; 15719; 15720; 16971; 17082 +ЧЫКМА (6) ■ Чакмы-чокмы, үз илеңнән чыкма ○ 5084 ● 6853; 6909; 7035; 13132; 13174 +ЧЫКМАГАН (14) ■ Чыкмаган кояшка кызынма ○ 71 ● 521; 2293; 3289; 3877; 7326; 7636; 8970; +10330; 11136; 13682; 15051; 15832; 15878 +ЧЫКМАКЧЫ (1) ■ Чабак кояштан сикереп чыкмакчы була да, бер илле җитми кала ○ 4515 +ЧЫКМАС (41 | 1) ■ Бакырдан көмеш чыкмас ○ 269 ● 445; 622; 921; 1058; 1273; 1559; 1571; +2237; 3020; 3157; 3509; 3542; 3936; 4336; 4572 (2); 4592; 4664; 5112; 6454 (2); 6501; 6602; +6990; 8126:1; 8537; 8624; 9290; 9321; 9413; 9995; 10861; 11241; 11814; 13048 (2); 14837; 14929; +15376 (2); 15598 +ЧЫКМАСА (1) ■ Киндердән сүс чыгар, сүс чыкмаса чүбек чыгар ○ 1554 +ЧЫКМАСКА (1) ■ Ир белән хатынның тавышы юрган астыннан чыкмаска тиеш ○ 13820 +ЧЫКМАСЫН (1) ■ Бездә булмас гаеп, үзегездән чыкмасын таеп ○ 12646 +ЧЫКМЫЙ (33 | 2) ■ Ярканат яратмый дип, кояш чыкмый тормый ○ 72 ● 292; 921; 1607; 1690; +1736; 2338; 2399, :1; 2700; 3280; 3543:1; 4027; 4254; 4923; 5264; 6587; 6746; 6881 (2); 7694; +7893; 8476; 8478; 8528; 8545; 8680; 9368 (2); 10914; 12772 (2); 14020; 15296; 16511 +ЧЫКМЫЙЛАР (1) ■ Ишектән кереп тәрәзәдән чыкмыйлар ○ 8260 +ЧЫКМЫЙЧА (5) ■ Ерак юлга чыкмыйча, атыңның яхшы-яманлыгын белмәссең ○ 6758 ● 7431; +7960; 9409; 10774 +ЧЫКСА (34 | 1) ■ Бәкедән күпме бу чыкса да, казан булмас ○ 358 ● 394; 2859, :1; 2977; 3043; +3045; 3915; 4054; 4235; 4297; 5240; 5280; 6058; 6487; 6613; 8365; 8487 (2); 8996; 11601; +11903; 12070; 13138; 13192; 13534; 13588; 13845; 13912; 14077; 14298; 15510; 15652; +15729; 16608 +ЧЫКСАМ (5 | 1) ■ Кыш көне эт тә: "Җәйгә чыксам сөяктән сарай салыр идем", - дип әйтер, ди +○ 866 ● 2261; 3644, :2; 8662; 8665 +ЧЫКСАҢ (23) ■ Япанга чыксаң, япанча ал ○ 204 ● 834 (2); 1020; 4964; 6243; 6747; 6794; 68476849; 6862; 6878; 6923; 6936-6938; 7878; 8295; 13697; 13763; 15568; 16768 +ЧЫКСЫЗ (1) ■ Чыксыз үлән үсмидер ○ 1147 +ЧЫКСЫН (8) ■ Суы чыксын, суы тәмле булсын! - "Энә белән казыдыңмы?" - дип сорамаслар +○ 460 ● 2304; 8482; 11072; 11316; 15727; 15728; 16888 +ЧЫКТЫ (10) ■ Миләш диеп капкан идем, балан булып чыкты бу ○ 1848 ● 4352; 7493; 8983; +10297; 10471; 10984; 16101; 16940; 16944 +ЧЫКТЫМ (1) ■ Диңгездән чыктым, коега баттым ○ 507 +ЧЫЛАНА (1) ■ Идел янына барсаң, итек чылана ○ 388 +ЧЫЛАНГАН (2) ■ Яңгырга чыланган тамчыдан курыкмас ○ 1167 ● 10902 +ЧЫЛАНДЫК (1) ■ Чыландык та киптердек, яңгыр безне нишләтсен ○ 1230 +ЧЫЛАНМЫЙ (1) ■ Итәк чыланмый балык тотылмый ○ 4490 +ЧЫЛАТА (2) ■ Вак яңгыр чылата ○ 1083 ● 1174 +ЧЫЛАТЫРГА (1) ■ Эт түнгәккә чылатырга иренми ○ 3647 +ЧЫЛПЫГЫН (1) ■ Чылпыгын алам дип күзен чыгарган ○ 10525 +ЧЫЛТЫРАВЫ (1) ■ Чулпы чылтыравы - мәхәббәт тавышы ○ 8818 +ЧЫМЫРДАП (1) ■ Озак торгач бал да чымырдап ачый ○ 9311 +ЧЫМЫРТКЫСЫ (1) ■ Һәр нәрсәнең үз чымырткысы ○ 9415 +ЧЫН (26 | 1) ■ Кешенең иң зур дәүләте - чын дусы ○ 5458 ● 5488; 5489; 5649 (2); 5650 (2); 7810; +11302; 11308; 11309; 11419; 11561; 11703; 12602; 12603; 12857:1; 14430; 14484; 15859; 15874; +16149; 16151; 16172; 16255; 16292; 16346 +ЧЫНАЯГЫ (1) ■ Чәй чынаягы өч булыр, өчтән ары хуҗага көч булыр ○ 10190 +ЧЫНАЯК (4) ■ Бер чынаяк чәйнең кырык ел хәтере бар ○ 9178 ● 9975; 9976; 14594 +ЧЫНГА (1) ■ Ялганга егылмый, чынга кагылмый ○ 16316 +ЧЫНЛАП (1) ■ Чынлап елагач, сукыр күздән дә яшь чыга ○ 14959 +ЧЫНЛАП-ЧЫНЛАП (1) ■ Чынлап-чынлап еласаң, сукыр күздән яшь чыгар ○ 15329 +ЧЫНЛАР (1) ■ Эчкече уйнар, аракы чынлар ○ 9856 +ЧЫНЛАСА (2) ■ Ир чынласа, бүре кан сия ○ 13510 ● 13511 +ЧЫННЫ (1) ■ Чын кеше гаепне үзеннән эзләр, чынны күрә алмаучы гаепне күзеннән эзләр +○ 12602 +ЧЫНЫ (1) ■ Сүз бирсәң - чыны белән бир, пычак бирсәң - кыны белән бир ○ 15990 +чыны → уены-чыны +ЧЫНЫН (1) ■ Акылсыз, чынын әйтәм дип, үзенең серен әйтә, ди ○ 11479 +ЧЫНЫҢНЫ (2) ■ Чыныңны әйтәм дип сереңне әйтмә ○ 12604 ● 14685 +ЧЫПТА (2) ■ Буяулы ишкәктән чыпта җилкән артык ○ 7012 ● 8389 +ЧЫПТАДАН (2) ■ Чыптадан чикмән тегә алмассың ○ 8938 ● 15709 +ЧЫПЧЫГЫ (2) ■ Кычыткан чыпчыгы: "Үз өем, үз илем!" - дип сайрый икән. Моның өе кайда +дип карап торсалар, кычыткан арасында кычыткан ефәгеннән үргән оясына кереп киткәнен +күргәннәр ○ 4216 ● 5248 +ЧЫПЧЫК (30 | 1) ■ Март аенда урамда чыпчык эчәрлек су була ○ 917 ● 2047; 2741; 3905; 4054; +4131; 4140; 4167-4169; 4170 (2); 4171:1; 4174-4181; 4185-4187; 4680; 4955; 6660; 9723; 11187; +15833; 16018 +ЧЫПЧЫККА (3) ■ Аучы чыпчыкка тозак кормас ○ 4166 ● 4182; 4188 +ЧЫПЧЫКЛАР (1) ■ Сугышканда чыпчыклар кешедән курыкмыйлар ○ 4173 +ЧЫПЧЫКНЫ (4 | 1) ■ Һавадагы торнаны тотам дип, кулыңдагы чыпчыкны җибәрмә ○ 4141 +● 4141:1; 4165; 4171; 4172 +ЧЫПЧЫКНЫҢ (2) ■ Чыпчыкның да үзенә күрә моңы бар ○ 4183 ● 4184 +ЧЫПЧЫКТАН ( | 2) ■ Һавадагы торнаны тотам дип, кулыңдагы чыпчыктан коры калма +○ 4141:2 ● 4141:3 +ЧЫР (2) ■ Майлы иттән чыр күп чыга ○ 9304 ● 12898 +ЧЫРА (6) ■ Көн күрмәгән көн күрсә, көндез чыра яндырыр ○ 898 ● 913; 1268; 7372; 8414; +ЧЫРАГАЧ (1) ■ Имән агач - каты агач, каен агач - чырагач ○ 1725 +ЧЫРАГЫ (4) ■ Кыз - башка йортның чырагы ○ 12983 ● 13512; 13731; 16661 +ЧЫРАГЫМ (1) ■ Атам үлде - аркам сынды, анам үлде - чырагым сүнде ○ 14420 +ЧЫРАЕ (1) ■ Кунакка барсаң, сәгатькә карама: кайтыр вакытны хуҗаның чырае күрсәтер +○ 10133 +ЧЫРАЕМ (3) ■ Ярлыда: "Такта чәем, якты чыраем", байда: "Бөртек чәем, төртеп эчерәем" +○ 7484 ● 9494; 10739 +ЧЫРАЕН (1) ■ Бай үзе эшне ярата, шикәрне вак тарата, шатырдатып капкан чакта ак чыраен +каралта ○ 5736 +ЧЫРАЕҢ (1) ■ Ярты булсын кыраең, ачык булсын чыраең ○ 10194 +ЧЫРАЙ (5) ■ Теләнчегә якты чырай бирсәң, ямаулык сорар ○ 5894 ● 8359; 9431; 10189; 10720 +ЧЫРАЙЛЫ (1) ■ Караңгы чырайлы кешедә ачык холык булмый ○ 10675 +ЧЫРАЙСЫЗ (1) ■ Чырайсыз ябалакны урман да куган, авыл да куган ○ 4197 +ЧЫРАК (1) ■ Белем - чырак, белемсез - чулак ○ 16501 +ЧЫРАКНЫ (2) ■ Халык яндырган чыракны сүндерергә өргәннең сакалы көяр ○ 5077 ● 14162 +ЧЫРАКЧЫНЫ (1) ■ Чыракчыны чуртан күрмәс ○ 4526 +ЧЫРАНЫ (2) ■ Кеше яндырган чыраны ахмак өреп сүндерер ○ 11595 ● 13742 +ЧЫРАНЫҢ (2) ■ Бер чыраның яктысына кырык кеше утыра ○ 8403 ● 8430 +ЧЫРЛАМАС (1) ■ Туксансыз тургай чырламас ○ 4154 +ЧЫРСЫЗ (1) ■ Чибәр дигәнне чырсыз да яратыр ○ 10701 +ЧЫРЫЛДАВЫННАН (1) ■ Йөз чыпчык чырылдавыннан бер торнаның торылдап куюы артык +○ 4131 +ЧЫРЫЛДАК (1) ■ Диңгез кайда, чырылдак су шунда ага ○ 362 +ЧЫРЫЛДАКНЫ (1) ■ Диңгез чырылдакны тарта ○ 364 +ЧЫТЫРМАН (1) ■ Урман чытырман, качсам тоттырмам ○ 1876 +ЧЫТЫРЫ (1) ■ Урман чытыры белән ямьле ○ 1861 +ЧЫТЫРЫМ (1) ■ Чыпчык та әйтә "үз чытырым" дип ○ 4179 +ШАБАЗ (1) ■ Ураза керде - намаз, ураза чыкты - шабаз ○ 16940 +ШАГЫЙРЬ (1) ■ Шигырь гомере шагыйрь гомереннән озын ○ 16419 +ШАГЫЙРЬЛӘРДӘН (1) ■ Сүз чыгар шагыйрьләрдән хикмәт белән ○ 16404 +ШАДРА (2 | 1) ■ Шадра йөрәк яндыра, шома хәтер калдыра ○ 10709 ● 11704; 13057:2 +ШАДРАСЫ (1) ■ Ягымлының шадрасы күренми, сөйкемленең сипкеле беленми ○ 10711 +ШАЕ (1) ■ Ишәк ише белән, шайтан шае белән ○ 16732 +ШАЙ (1) ■ Ел белән ел шай түгел, яз белән көз - җәй түгел ○ 823 +ШАЙТАН (55) ■ Шайтан таягы чүплек башында ○ 1332 ● 1333; 2939; 2979; 5103; 6130; 6222; +7400; 7533; 7999; 9339; 9853; 10722; 11104; 11807; 11882; 11895; 12045; 12430; 13685; 13759; +13767; 13844; 15691; 15704; 16628; 16719; 16720; 16723; 16726; 16730; 16732; 16736; 16742; +16744; 16750; 16751; 16762; 16763; 16766-16772; 16793; 16795; 16796; 16810; 16811; 16867; +16870; 16892; 17058 +ШАЙТАНГА (11) ■ Шайтанга туры кешедән файда юк, патшага ярлы кешедән файда юк ○ 5958 +● 6804; 12400; 16734; 16735; 16773-16776; 16790; 16986 +ШАЙТАННАН (6) ■ Күренми килгән шайтаннан күренеп килгән шайтан уздырыр ○ 16736 +● 16777-16781 +ШАЙТАННЫ (4) ■ Акча белән шайтанны да мәчеткә кертеп була ○ 7664 ● 16716; 16782; 16797 +ШАЙТАННЫҢ (4) ■ Шайтанның бәйрәме юк ○ 16783 ● 16784-16786 +ШАЙТАНСЫЗ (2) ■ Күл шайтансыз булмый ○ 412 ● 16842 +ШАЙТАНЫ (3) ■ Алла шайтаныннан әдәм шайтаны яман ○ 16717 ● 16733; 16794 +ШАЙТАНЫННАН (1) ■ Алла шайтаныннан әдәм шайтаны яман ○ 16717 +ШАЙТАНЫҢНЫ (1) ■ Судан шайтаныңны чыгарыр ○ 16805 +ШАККАТМАСАҢ (1) ■ Җенне күреп шаккатмасаң, шундук күздән юк булыр ○ 16800 +ШАКМАК (1) ■ Әйтте сүз, шакмак күз ○ 16326 +ШАКУДАН (1) ■ Намусы таза кеше ишек шакудан курыкмый ○ 11250 +ШАК-ШОК (1) ■ И ходайның эшләре, шак-шок итә тешләре ○ 16883 +ШАКШЫ (4) ■ Һәрбер кара нәрсә шакшы булмас, һәрбер ялтыраган яхшы булмас ○ 639 ● 6502; +12169; 14465 +ШАКШЫСЫ (1) ■ Башка авылның яхшысы - үз авылыңның шакшысы ○ 5162 +ШАКЫЛДАР (1) ■ Бер үгезнең мөгезенә суксаң, мең үгезнең тоягы шакылдар ○ 3285 +ШАКЫЛДАУНЫ (1) ■ Тимерче шакылдауны тавышка санамас ○ 312 +ШАЛКАН (9) ■ Бодай чәчсәң, башагын җый, шалкан чәчсәң, тамырын җый ○ 1543 ● 1611; 1636; +1642; 1844; 9723; 10248; 15570; 15834 +ШАЛКАННЫ (2) ■ Гөмбә белән шалканны аера алмау ○ 1355 ● 1624 +ШАЛТЫРАГАН (1) ■ Кашык-аяк шалтыраган саен хатын аермыйлар ○ 13656 +ШАЛТЫРАМЫЙ (3) ■ Йортта кашык-аяк шалтырамый булмый ○ 8268 ● 9963; 14722 +ШАЛТЫРАП (1) ■ Сай елга шалтырап ага, тирән елга - тавышсыз ○ 419 +ШАЛТЫРАР (1) ■ Көяз туңмас - калтырар, сөякләре шалтырар ○ 8804 +ШАЛТЫРАСА (1) ■ Савыт-саба шалтыраса, өйгә тәртип керә ○ 9953 +ШАЛТЫРЫЙ (4) ■ Алдыңда - ялтырый, артыңда - шалтырый ○ 720 ● 8657; 9891; 12952 +ШАМБЫ (1) ■ Шамбы шома, кулдан тота да шуа ○ 4527 +ШАПШАК (4) ■ Пөхтә кигән - матур кеше, шапшак кигән - шапшак кеше ○ 8808 (2) ● 13393; +ШАПЫЛДАМЫЙ (1) ■ Бияләй үзе шапылдамый ○ 9038 +ШАПЫРЫКНЫҢ (1) ■ Шапырыкның арты ерык ○ 12047 +ШАПЫРЫЛА (1) ■ Мартта - шарт, апрельдә - шапырыла ○ 923 +ШАПЫРЫЛЫП (1) ■ Бәла килсә шапырылып килә ○ 14814 +ШАР (1) ■ Күзләр шар кебек булу ○ 10518 +ШАРТ (10) ■ Каты таш ватылыр, каты агач шарт сынар ○ 126 ● 919; 923; 1687; 1744; 1884; +5600 (2); 15066; 16144 +ШАРТЛАВЫ (2) ■ Кыска мылтыкның шартлавы яман ○ 5594 ● 5600 +ШАРТЛАТА (1) ■ Кырык ел көтү көтеп, чыбыркы шартлата белмәгән ○ 2444 +ШАРТЛЫЙ (2) ■ Утка салсаң, таш та шартлый ○ 8516 ● 8810 +ШАРТТА-МАРТТА (1) ■ Шартта-мартта ни дә юк, тымызык күлдә корт уйный ○ 481 +ШАРТ-ШОРТ (1) ■ Чатлы-ботлы - карама булыр, шарт-шорт янган - усак булыр ○ 1760 +ШАРТЫ (1) ■ Дәрте булса, шарты табыла; чаткы булса, ялкын кабына ○ 12694 +ШАРТЫННАН (1) ■ Аш артыннан - чәй шартыннан ○ 9124 +шарым → дарым-шарым +ШАТ (7 | 1) ■ Тулган айның күңеле һәрвакыт шат ○ 66 ● 554; 6278; 10052; 11234; 17066 (2), :1 +ШАТАЛАК (1) ■ Шаталак - ат күтәрер, астыртын бот күтәрер ○ 11945 +ШАТАЛАКНЫҢ (1) ■ Шаталакның теле уйный, тыбырсыкның арты уйный ○ 11946 +ШАТЛАН (3) ■ Дус белән дус булганга шатлан, дошман белән дус булудан саклан ○ 5355 +● 6016; 6698 +ШАТЛАНА (1) ■ Бала булган йортта мәче-көчек шатлана ○ 13928 +ШАТЛАНГАН (1) ■ Иртә торган - эшенә шатланган, иртә өйләнгән - балаларына ○ 13168 +ШАТЛАНЫРСЫҢ (3) ■ Иген чәчкәндә еласаң, сукканда шатланырсың ○ 1398 ● 6971; 11889 +ШАТЛЫГЫҢ (1) ■ Шатлыгың ашса да - җыр, кайгы басса да - җыр ○ 16417 +ШАТЛЫК (8) ■ Көткән кунак шатлык китерә ○ 10154 ● 14740; 14790; 14954 (2); 14960; 14961; +ШАТЛЫКНЫ (1) ■ Кайгы белән танышмый торып шатлыкны танып булмый ○ 14877 +ШАТЛЫКНЫҢ (2) ■ Сабыр - шатлыкның, ашыгу үкенечнең ачкычы ○ 11893 ● 14868 +ШАТЛЫКТАН (2) ■ Берәү елый кайгыдан, берәү елый шатлыктан ○ 14800 ● 16437 +ШАТЫРДАТЫП (1) ■ Бай үзе эшне ярата, шикәрне вак тарата, шатырдатып капкан чакта ак +чыраен каралта ○ 5736 +ШАУ (1) ■ Коры ярма, шау кибәк ○ 9471 +ШАУЛАВЫ (1) ■ Бер агачның шаулавы илгә яңгыр яудырмас ○ 1675 +ШАУЛАГАН (1) ■ Шаулаган судан курыкма, шым судан курык ○ 482 +ШАУЛАП (1) ■ Шаулап яуган яңгыр яннан үтәр, сибәләп яуган яңгыр - җаннан ○ 1148 +ШАУЛЫ (1) ■ Шаулы яңгыр тиз үтәр ○ 1149 +ШАУЛЫЙ (1) ■ Умарта оясы кебек шаулый ○ 4752 +ШАУ-ШУЫ (2) ■ Төтене күп - уты аз, шау-шуы күп - эше аз ○ 6140 ● 8663 +ШАҺИ (1) ■ Эрләмәгән-сукмаган, Шаһи сиңа ыштанлык ○ 8754 +ШАҺИТЕҢ (1) ■ Мулладан: "Шаһитең кем?" - дип сорагач, мәзингә күрсәткән, ди ○ 17039 +ШАҺИТЫ (1) ■ Казанның шаһиты чүмеч ○ 9917 +ШАШКАН (1) ■ Ташкан түгелер, шашкан көенер ○ 11929 +ШАШКЫН (1) ■ Ташкын булсаң - басыл, шашкын булсаң - асыл ○ 11930 +ШАШМА (1) ■ Бар булсаң ашма, юк булсаң шашма ○ 7544 +ШАШЫНГАН (1) ■ Шашынган куян аучы өстенә менәр ○ 2272 +ШАШЫРЫР (1) ■ Байның арбасы таудан тауга ашырыр, ярлының арбасы тигез җирдә шашырыр ○ 7266 +ШАЯРМА (1) ■ Ут белән шаярма, су белән дусланма, җилгә ышанма ○ 8501 +ШАЯРМАС (1) ■ Шаярмас малай булмас, алдамас кыз булмас ○ 14168 +ШӘЙЛӘҮ (1) ■ Төтеннең кайсы якка авышканын шәйләү ○ 8575 +ШӘКЕРТ (3) ■ Шәкерт булмый оста була алмассың ○ 6378 ● 6379; 16679 +ШӘЛЕГӘ (1) ■ Сау булып тор әлегә, сәлам диген Галигә, бара калсаң Шәлегә ○ 5278 +ШӘМ (10) ■ Ай шәүләсе - галәмгә, шәм шәүләсе - төбенә ○ 12 ● 5396; 5913; 8420; 8425-8427; +8445; 11021; 11508 +ШӘМӘТНЕҢ ( | 1) ■ Мәмәт ачы алма ашаганга Шәмәтнең теше камашкан ○ 14288:2 +ШӘМДӘЛ (1) ■ Шәмнең яме шәмдәл белән ○ 8428 +ШӘМЕ (1) ■ Байның малын саный-саный ярлының шәме янып беткән ○ 7295 +ШӘМНӘР (1) ■ Шәмнәр кыйбат булуда сукырның ни эше бар ○ 15331 +ШӘМНЕҢ (1) ■ Шәмнең яме шәмдәл белән ○ 8428 +ШӘМСЕЗ (1) ■ Күршесенә өмете булган шәмсез ятыр ○ 5212 +ШӘП (10 | 1) ■ Бик шәп аккан чишмәнең башы якын була, имеш ○ 352 ● 1150; 2418; 4085; 4103; +7115; 9890; 11784; 12053; 15225; 17066:1 +ШӘРАБ (1) ■ Сүз шәраб кебек: исертә дә, айныта да ○ 16021 +шәрабен → кәбабен-шәрабен +ШӘРАП (1) ■ Эчтем шәрап, булдым харап ○ 9867 +ШӘРАФӘТЕ (1) ■ Яхшының шәрафәте, яманның кәсафәте тияр ○ 12386 +ШӘРӘ (1) ■ Шәрә агачтан шык көтмә ○ 1708 +ШӘРӘЛЕ (1) ■ Шәрәле имән ауды ○ 1777 +ШӘРИГАТЬ (3) ■ Кул кулны белә, шәригать юлны белә ○ 16826 ● 16829; 16831 +ШӘРИГАТЬТӘ (1) ■ Шәригатьтә оят юк ○ 16830 +ШӘҮЛӘСЕ (4) ■ Ай шәүләсе - галәмгә, шәм шәүләсе - төбенә ○ 12 (2) ● 597; 15190 +ШӘҮЛЕГӘН (1) ■ Шәүлегән су чыгарган, карга кинәнгән ○ 4220 +ШӘФКАТЬ (1) ■ Олыларга хөрмәт кыл, кечеләргә шәфкать кыл ○ 15088 +ШӘФКАТЬЛЕДӘН (1) ■ Сорама байдан, сора шәфкатьледән ○ 7414 +ШӘҺӘР (6) ■ Шәһәр кызы киенгәнгә авыл кызы сөенгән ○ 5242 ● 5243; 5252; 8333; 8397; 13885 +ШӘҺӘРГӘ (2) ■ Шәһәргә килсә - дустын танымый, далага чыкса - атын танымый ○ 5280 ● 12127 +ШӘҺӘРДӘ (4) ■ Авылда бер бәрәкәт, шәһәрдә тугыз бәрәкәт ○ 5152 ● 5153; 5164; 5244 +ШӘҺӘРНЕ (2) ■ Шәһәрне бак, шәһәрне бак, әйләндер дә кесәңне как ○ 5245 (2) +ШӘҺӘРНЕҢ (2) ■ Шәһәрнең корымы да - шикәр ○ 5246 ● 5247 +ШӘҺВӘТТӘН (1) ■ Мирза үлеме тамактан, суфи үлеме шәһвәттән ○ 5857 +ШЕЛТӘЛӘШҮ (1) ■ Дуслар арасындагы шелтәләшү дуслыкны яңарта ○ 5379 +ШЕШ (6) ■ Ит өчен шеш көяр ○ 9245 ● 9799 (2); 15330; 15363 (2) +ШЕШӘ (3) ■ Шешә суы түгел инеш суы да җитмәс ○ 538 ● 9854; 10046 +ШЕШӘГӘ (1) ■ Ярлы кесәсенә кергән акча шешәгә кергән чебен кебек дулый, ди ○ 7455 +ШЕШӘР (2) ■ Этнең, өрә-өрә, борыны шешәр ○ 3735 ● 9705 +ШЕШКӘ (1) ■ Эчтә калган сүз шешкә әйләнә имеш ○ 16137 +ШИГЫРЬ (3) ■ Такмак өйрәнеп кенә шигырь язганчы, барабан кагып ипи тапканың артык +○ 16409 ● 16418; 16419 +ШИГЫРЬНЕҢ (1) ■ Шигырьнең аз сүзендә күп мәгънә булыр ○ 16420 +ШИК (1) ■ Кайда шик - шунда куркыныч ○ 11139 +ШИКӘР (21) ■ Шәһәрнең корымы да - шикәр ○ 5246 ● 5332; 5891; 5998; 6332; 7480; 9324; 9375; +9380; 9401; 9451; 12310; 13363; 13394; 13435; 14069; 14177; 14458; 15464; 16080 (2) +шикәр → бал-шикәр +ШИКӘРЕ (1) ■ Чәе булса, шикәре табылыр ○ 9369 +шикәрлек → чәй-шикәрлек +ШИКӘРНЕ (2) ■ Бай үзе эшне ярата, шикәрне вак тарата, шатырдатып капкан чакта ак чыраен +каралта ○ 5736 ● 9381 +ШИКӘРНЕҢ (1) ■ Шикәрнең теше булса, үзен үзе ашар иде ○ 9382 +ШИКЕЛЛЕ (24) ■ Усак яфрагы көндәшле хатыннар шикелле: җилсез көндә дә кыймылдап тора +○ 1759 ● 2344; 3394; 3788; 4534; 7135; 7402; 10030; 10690; 11049; 11111; 11150; 11222; 11276; +11909; 12081; 13419; 13460 (2); 13726; 14023; 15899; 16570; 16629 +ШИКЛӘНЕР (1) ■ Шикле шикләнер, чикмәнен бөркәнер ○ 11310 +ШИКЛЕ (1) ■ Шикле шикләнер, чикмәнен бөркәнер ○ 11310 +ШИЛСӘ (1) ■ Бер дөядә ике өркәч, бере шилсә беренең көче юк ○ 2911 +ШИҢӘ (1) ■ Матурлык - тиз шиңә торган чәчәк шикелле ○ 10690 +ШИҢГӘК (1) ■ Шиңгән үләнне ашаган мал шиңгәк булыр ○ 1334 +ШИҢГӘН (1) ■ Шиңгән үләнне ашаган мал шиңгәк булыр ○ 1334 +ШИҢДЕ (1) ■ Өч көн үтте - чия чәчәге шиңде ○ 1824 +ШИР (1) ■ Үзеңне ир белсәң, үзгәне шир бел ○ 13581 +ШИРБӘТ (3) ■ Туган илнең җире - җәннәт, суы - ширбәт ○ 5058 ● 6711; 9735 +ШИРБӘТЛЕ (1) ■ Килен килбәтле булсын, сүзе ширбәтле булсын ○ 13359 +ШИФА (3) ■ Җир маеның лайласы җиде төрле сызлауга шифа ○ 1348 ● 9224; 15185 +ШИФАСЫ (3) ■ Яңгыры булсын димә, шифасы булсын диген ○ 1172 ● 1299; 1319 +ШИФАСЫЗ (1) ■ Дәвасыз авыру булмас, шифасыз дару булмас ○ 15216 +шок → шак-шок +ШОМА (4) ■ Шома боздан шуу ○ 1231 ● 4527; 4653; 10709 +ШОМАРА (2) ■ Өйдә яткан күгәрә, читтә йөргән шомара ○ 6868 ● 9959 +ШОМАРГАН (1) ■ Хәерче кесәсендәге шикәр кебек шомарган ○ 5998 +ШОМАРТА (1) ■ Башны тарак шомартмый, гомер шомарта ○ 14704 +ШОМАРТМЫЙ (1) ■ Башны тарак шомартмый, гомер шомарта ○ 14704 +ШОМАРТСАҢ (2) ■ Калайны күпме шомартсаң да, көмеш булмас ○ 286 ● 7780 +ШОМАРТЫР (1) ■ Тешләр ат колагын шомартыр ○ 2687 +ШОМАРЫР (2) ■ Йөргән таш шомарыр, яткан таш мүкләнер ○ 122 ● 11910 +ШОМБАЙ (1) ■ Исемем Шомбай, бәхетем шундай ○ 14987 +ШОМЫРТ (1) ■ Шомырт чәчәк аткан вакытта кызлар җилкенә, балан чәчәк аткан вакытта балык сикерә ○ 1819 +ШОҢКАР (9) ■ Толпар - тарбануыннан, шоңкар талпынуыннан билгеле ○ 2799 ● 2866; 2964; +3148; 4189-4193 +ШОҢКАРГА (1) ■ Хан баласы ханга охшар, балабан шоңкарга охшар ○ 5921 +ШОҢКАРДАН (2) ■ Толпардан - тояк, шоңкардан кыяк калыр ○ 2801 ● 4194 +шорт → шарт-шорт +ШӨГЫЛЕН (1) ■ Шөгыльле - шөгылен күрсәтер, шөгыльсез - фигылен күрсәтер ○ 6154 +ШӨГЫЛЬЛЕ (1) ■ Шөгыльле - шөгылен күрсәтер, шөгыльсез - фигылен күрсәтер ○ 6154 +ШӨГЫЛЬСЕЗ (1) ■ Шөгыльле - шөгылен күрсәтер, шөгыльсез - фигылен күрсәтер ○ 6154 +ШӨКЕР (8 | 2) ■ Күпне күр дә фикер ит, юкны күр дә шөкер ит ○ 600 ● 695, :1, :2; 7641; 7649; +9385; 11780; 12378; 16910 +ШӨКЕРГӘ (1) ■ Юк шөкергә тук шөкер ○ 7649 +ШӨКЕРЛЕК (1) ■ Шөкерлек килмәсә дә, көферлек килә ○ 11947 +ШӨКРАНАСЫЗ (1) ■ Шөкранасыз кешедән икмәк-тоз кадерен белгән эт яхшы ○ 11948 +ШӨПШӘНЕҢ (1) ■ Шөпшәнең оясын туздырсаң, уртага алып талый ○ 4829 +ШӨШЛЕ (6) ■ Балта биреп, шөшле алдым ○ 1977 ● 2001; 7522; 8718; 9068; 9074 +ШӨШЛЕДӘ (1) ■ Гаеп бездә түгел, шөшледә ○ 9077 +ШӨШЛЕДӘН (1) ■ Энәдән энә туа, шөшледән шөшле туа ○ 8718 +ШУА (2) ■ Аптыраган үрдәк койрыгы белән шуа ○ 4398 ● 4527 +ШУАРГА (1) ■ Кеше чанасы белән шуарга яхшы ○ 7040 +ШУК (1) ■ Балаң булса шук булсын, ике күзе ут булсын; әгәр шулай булмаса, дөньяда да юк +булсын ○ 14005 +ШУЛ (65 | 1) ■ Җил кай якка иссә, камыш шул якка борылыр ○ 1182 ● 1184; 1240; 1241; 1415; +1650; 1872; 2003; 2331; 3526; 3537; 3704; 3722; 3820; 3840:3; 3998; 4377; 4646; 5812 (2); +5821 (2); 5864; 5914; 6073; 6531; 6800; 7595; 8281; 8464; 8592; 8774; 9147; 9560; 9590; 9910; +9954; 10443; 10641; 11718; 12271; 12518; 12584; 12721; 12797; 12826 (2); 12866; 13727; 13980; +14160 (2); 14555 (2); 14752; 15142; 15490; 15713; 16004; 16205; 16281; 16620; 16824; 16978; +17010; 17024 +ШУЛАЕН (1) ■ Анысы шулай шулаен, тартып җибәр кураен ○ 16447 +ШУЛАЙ (16) ■ Заманың ничек булса, бүркеңне шулай ки ○ 821 ● 1430; 1789; 3818; 4681; 7069; +7683; 8700; 9383 (2); 9789; 10216; 14005; 14938; 15063; 16447 +ШУЛАЙГА (1) ■ Чаян явызлыктан чакмый, табигате шулайга чага ○ 4691 +ШУЛДЫР (1) ■ Үзе сөйләр, үзе көләр - шулдыр юләр ○ 11747 +ШУЛКАДӘР (1) ■ Сүз - чүпрә: никадәр күп салсаң, шулкадәр күперә ○ 16020 +ШУЛПА (8) ■ Елына күрә җылы шулпа ○ 1039 ● 3138; 9204; 9224; 9230; 9235; 9384; 9688 +ШУЛПАСЫ (4) ■ Куян шулпасының шулпасы ○ 2281 ● 4209; 9109; 9475 +ШУЛПАСЫН (2) ■ Шулпасын эч, табагын безгә калдыр ○ 9732 ● 9734 +ШУЛПАСЫНЫҢ (1) ■ Куян шулпасының шулпасы ○ 2281 +ШУМАЙ (1) ■ Шулай ул, шулай ул, майламасаң шумай ул ○ 9383 +ШУМЫЙ (1) ■ Коры җирдә чана да шумый ○ 129 +ШУНДА (46 | 1) ■ Диңгез кайда, чырылдак су шунда ага ○ 362 ● 393; 394; 1652; 1960; 2228; +2820; 3189; 3726; 3958; 4492; 4737; 4774; 4782; 4883; 5005; 5006; 5036; 5156; 5303 (2); 6067; +6569; 6693; 6893; 7478; 8162; 8609; 8682; 8708, :1; 8712; 9253; 10098 (2); 10243; 10337; 10415; +10671 (2); 11139; 12070; 12095; 13177; 14190 (2); 15551 +ШУНДАДЫР (1) ■ Зәңгәр төймәм кемдәдер, минем күңелем шундадыр ○ 8956 +ШУНДАЙ (1) ■ Исемем Шомбай, бәхетем шундай ○ 14987 +ШУНДУК (2) ■ Бер ярлы кеше әйткән: "Бу ни гаҗәп, бай кесәсенә акча җырлап керә, минем +кесәгә елап керә дә, шундук дулап чыга", - дигән, ди ○ 7319 ● 16800 +ШУНДЫЙ (18) ■ Җирең нинди булса, икмәгең шундый була ○ 1487 ● 2377; 2832; 2941; 3266; +5404; 6784; 8300; 8315; 8840; 9919; 10767; 13283; 13349; 14064; 14612; 16503; 17053 +ШУНДЫЙДАН (1) ■ Нинди күпер салсаң, шундыйдан үтәрсең ○ 6807 +ШУНДЫЙ-ШУНДЫЙ (1) ■ Шундый-шундый эшләр, тора-бара нишләр ○ 6314 +ШУННАН (12) ■ Башта бир фонтан, шуннан соң мактан ○ 273 ● 1183; 2760; 5858; 6717; 6979; +6981; 8271; 8683; 8725; 8742; 10029 +ШУНЧА (1) ■ Аучы ничә әмәл белсә, аю шунча юл белә ○ 2011 +ШУНЫ (24 | 1) ■ Ни чәчсәң шуны урырсың, җил чәчсәң буран урырсың ○ 1429 ● 1892; 2324; +2330; 3840:2; 3845; 5220; 5797; 6113 (2); 6114; 6360; 7532; 9677; 9790; 10465; 10539; 14090; +14334; 14445; 15227; 16099; 16649; 16817; 17057 +ШУНЫКЫ (4) ■ Җир кемнеке - икмәге шуныкы ○ 1480 ● 1782; 4748; 8297 +ШУНЫҢ (11) ■ Кемнең тарысы - шуның тавыгы ○ 1549 ● 3259; 7036-7038; 8275; 8513; 8520; +10925; 16375; 16594 +ШУҢА (4) ■ Бүрәнәнең юан башы кем җилкәсендә булса, шуңа авыр ○ 1910 ● 3538; 4627; 8053 +ШУҢАРГА (1) ■ Эт кемгә өрә, мәче шуңарга мыраулый ○ 3599 +ШУРПА (1) ■ Малың булса, утыртырлар уртага, малың булмаса, каптырмыйлар шурпа да ○ 7410 +ШУРПАСЫ (3) ■ Арзанның шурпасы татымас ○ 7863 ● 8494; 11925 +ШУРПАСЫН (1) ■ Эч шурпасын, ник куркасың ○ 9505 +ШУУ (1) ■ Шома боздан шуу ○ 1231 +ШУШЫ (1) ■ Кәҗәнең аркасына бакча иясе сәнәк белән суккач, ул: "Һай, хәтерләрем юклыгы, +шушы кеше бакчасына кермәм дип әйткән идем!" - ди икән ○ 3048 +ШУШЫЛАРНЫ (1) ■ Атадан ул туса - иге, ата юлын куса - иге, биленә садак буса - иге, битенә +килер оятны үзе белеп юса - иге, шушыларны кылмаса, барыннан да югы - иге ○ 14357 +шуы → шау-шуы +ШУЫША (1) ■ Яманлык канатланып оча, яхшылык ташбака кебек шуыша ○ 12263 +ШҮРӘЛЕ (5) ■ Былтырны шүрәле дә эзләп тапмаган ○ 788 ● 9447; 11053; 16787; 16803 +ШҮРЕ (3) ■ Бар чагында бүре күк, юк чагында шүре күк ○ 7634 ● 8742; 8988 +ШҮРЕДӘЙ ( | 1) ■ Булганда бүредәй, булмаганда шүредәй ○ 7634:1 +ШҮРЕДЕР (1) ■ Ачтыр - бүредер, ялангачтыр - шүредер ○ 9584 +ШҮРЛИ (1) ■ Шүрәле судан шүрли ○ 16787 +ШЫБЫРДАП (1) ■ Түбәсе тишек - шыбырдап су үтә ○ 8380 +шыгыр → ыгыр-шыгыр +ШЫГЫРДАВЫ (1) ■ Арбаның шыгырдавы дегеттән, хатынның лыгырдавы ирдән ○ 13793 +ШЫГЫРДАВЫКЛЫ (1) ■ Шыгырдавыклы агач озак чыдар, шыгырдамаган тиз сынар ○ 1707 +ШЫГЫРДАГАН (1) ■ Бер шыгырдаган агач гомер буе шыгырдый ○ 1678 +ШЫГЫРДАМАГАН (1) ■ Шыгырдавыклы агач озак чыдар, шыгырдамаган тиз сынар ○ 1707 +ШЫГЫРДЫЙ (8) ■ Бер шыгырдаган агач гомер буе шыгырдый ○ 1678 ● 6980; 6984; 7014; 7061; +7065; 7069; 7111 +ШЫК (1) ■ Шәрә агачтан шык көтмә ○ 1708 +ШЫКСЫЗ (1) ■ Маймыл ни хәтле шыксыз булса, шул хәтле күбрәк кыланыр ○ 2331 +ШЫКЫРДЫК (1) ■ Саескан, сандугач кебек сайрармын дип, шыкырдык булып калган ○ 4079 +ШЫМ (1) ■ Шаулаган судан курыкма, шым судан курык ○ 482 +ШЫМЧЫ (3) ■ Шымчы колагын шыңкайтыр ○ 5651 ● 5652; 13664 +ШЫНА (1) ■ Шымчы шына кагарга оста булыр ○ 5652 +ШЫҢКАЙТЫР (1) ■ Шымчы колагын шыңкайтыр ○ 5651 +ШЫҢРАМЫЙ (1) ■ Хуҗа кулындагы чүлмәк шыңрамый гына ватыла ○ 9974 +ШЫҢШЫГАН (1) ■ Гармунга җырлыйм дип, Акбай да шыңшыган ○ 3477 +ШЫҢШЫЙ (2) ■ Ач эткә аш бирсәң, тук эт шыңшый ○ 3460 ● 7018 +ШЫҢШЫМАС (1) ■ Эткә сөяк белән атсаң шыңшымас ○ 3691 +ШЫПЫРТ (1) ■ Тәмле бәлештән калыр идем, шыпырт сүздән калмас идем ○ 16312 +ШЫР (3) ■ Чыпчык пыр иткәндә, йөрәге шыр итә ○ 4186 ● 8033; 11775 +ШЫРПЫ (10) ■ Диңгезне шырпы белән болгатып булмый ○ 372 ● 1045; 2245; 5653; 6386; +8455 (2); 8456; 11231; 14614 +ШЫРПЫЛЫ (3) ■ Шырпылы агач кулга кас ○ 1963 ● 2224; 11997 +ШЫРЫККА (1) ■ Яшең җитсә кырыкка, эшең китәр шырыкка ○ 15103 +ШЫТМАС (2) ■ Карга күзе төшкән орлык шытмас ○ 3972 ● 16580 +ШЫТЫМЫННАН (1) ■ Булыр ашлык шытымыннан билгеле ○ 1388 +ЫГЫР-ШЫГЫР (1) ■ Ыгыр-шыгыр көн үтсен, байның күңеле үссен ○ 5999 +ЫЖЛАМЫЙ (1) ■ Хуҗасы ыжламый самовары чыжламый ○ 10177 +ЫЗАН (2) ■ Һәрбер эш план белән, ат сукалый ызан белән ○ 6280 ● 7150 +ЫЗБА (2) ■ Иттән богыл куймыйлар, сөяктән ызба куймыйлар ○ 9250 ● 13900 +ЫЗГЫТ (1) ■ Мине ызгытканчы этне ызгыт ○ 3780 +ЫЗГЫТКАНЧЫ (1) ■ Мине ызгытканчы этне ызгыт ○ 3780 +ЫЗГЫШ (3) ■ Ызгыш - дошманлыкның башы ○ 5490 ● 8304; 16132 +ЫЗГЫШМАУ (1) ■ Гафу үтенгәнче ызгышмау яхшырак ○ 15830 +ЫЗГЫШСАҢ (1) ■ Күршең белән ызгышсаң, кемгә керерсең? ○ 5218 +ЫЗГЫШЫ (1) ■ Байның - ызгышы, патшаның сугышы бетмәс ○ 5740 +ЫЛАК (3) ■ Кәҗәнең сөте агып торган болак, эче тулы ылак, ите тамагыңа бап, тиресе аягыңа +кап, мөгезе пычагыңа сап, эчәгесен аршинга тарт, скрипкачыга сат ○ 3053 ● 14038; 14070 +ЫЛАНШАК (1) ■ Ыланшак - асраганда мөлкәт, асрап беткәч - михнәт ○ 14071 +ЫЛТАРА (1) ■ Ни ылтара, ни пылтара - калган ике уртада ○ 737 +ЫМСЫН (1) ■ Ымсынганга ымсын ашы ○ 9733 +ЫМСЫНГАН (1) ■ Кеше кулындагыга ымсынган - үз кулындагысы ычкынган ○ 11850 +ЫМСЫНГАНГА (1) ■ Ымсынганга ымсын ашы ○ 9733 +ЫНДЫР (6) ■ Ындыр тулы кибән - кесә тулы акча ○ 1466 ● 1507; 3601; 4332; 5333; 16043 +ЫНДЫРДА (3) ■ Сабанда килешкән ындырда сугышмас ○ 1434 ● 1436; 1467 +ЫНДЫРЫҢ (1) ■ Тирес түксәң җиреңә, ындырың тулыр игенгә ○ 1452 +ЫҢГЫРАШ (1) ■ Дусың авырса, син дә ыңгыраш ○ 5410 +ЫҢГЫРАШМАС (1) ■ Авырмаган кеше ыңгырашмас ○ 15155 +ЫҢГЫРАШЫП (1) ■ Ярлының кесәсенә акча ыңгырашып керә, җырлашып чыга, ди ○ 7497 +ЫҢГЫРАШЫРСЫҢ (1) ■ Сабанда сайрашмасаң, уракта ыңгырашырсың ○ 1435 +ЫҢГЫРЧАГЫМ (1) ■ Абзый, син минем белән үзең туган, ыңгырчагым туган түгел ○ 14539 +ЫҢГЫРЧАК (2) ■ Тумаган тайга - тимер ыңгырчак ○ 2865 ● 10141 +ЫП (1) ■ "Ып" дияргә ярамый, калка-чыга ачуым ○ 12658 +ЫРАЕМ (1) ■ Чыраем яман булса да, ыраем яхшы ○ 10739 +ЫРАМАС (1) ■ Үзе белмәс, кешедән сорамас - бервакытта да ырамас ○ 16688 +ЫРАМЛЫ (2) ■ Бергәләп эшләгән эш ырамлы була ○ 6045 ● 6924 +ЫРАР (1) ■ Юл белән йөрсәң юртып йөр, юртып йөрсәң юл ырар ○ 6836 +ЫРГАК (1) ■ Ыргак тотып атаң калганчы, уймак тотып анаң калсын ○ 14453 +ЫРГЫЛЫР (1) ■ Еланның өненә басма, йөзеңә ыргылыр ○ 4654 +ЫРГЫТ ( | 1) ■ Атыңны урлатсаң, йөгәнеңне артыннан ыргыт ○ 2621:3 +ЫРГЫТЫП (1) ■ Хатын чабата түгел, ыргытып ташлый алмассың ○ 13730 +ЫРДЫЙ-БЫРДЫЙ (1) ■ Ырдый-бырдый баш булса, алабута аш булыр ○ 5959 +ЫРЛАШМЫЙ (1) ■ Эт ырлашмый танышмас ○ 3650 +ЫРУ (2) ■ Кайсы ыру көчле - ханны шул куя, кайсы ыру үчле - канны шул коя ○ 5812 (2) +ЫРУЛЫ (1) ■ Ырулы ил - оялы каз ○ 5093 +ырулы → кардәш-ырулы +ЫРУЛЫНЫҢ (1) ■ Ырулының угы узар ○ 14527 +ЫРУ-ТУГАН (2) ■ Ыру-туган бер үледә, бер тередә ○ 14525 ● 14526 +ЫРУЫ (2) ■ Этнең ыруы юк ○ 3732 ● 14528 +ЫРУЫН (1) ■ Сөмсез сыер үз ыруын танымас ○ 3226 +ЫРУЫНА (1) ■ Сыер алсаң - тоягына кара, хатын алсаң - ыруына кара ○ 14501 +ЫРЫЙ (1) ■ Эш бергәләп эшләгәндә генә ырый ○ 6165 +ЫРЫЛДАГАН (1) ■ Ырылдаган этнең янына барма ○ 3539 +ЫРЫЛДАП (1) ■ Эт баласын ырылдап сөяр ○ 3560 +ЫРЫЛДАРГА (1) ■ Атам юк ырылдарга, анам юк мырылдарга ○ 14463 +ЫРЫЛДАШКАНЫ (1) ■ Этнең ырылдашканы - исәнләшкәне ○ 3731 +ЫРЫМ (3) ■ Аттан егылганга - ырым, дөядән егылганга - кабер ○ 2586 ● 7335; 16788 +ЫРЫМЧЫ (1) ■ Ырымчы ырым итәр, ырымы кырын китәр ○ 16788 +ЫРЫМЫ (2) ■ Гидай ырым итәр, ырымы кырын китәр ○ 7335 ● 16788 +ЫРЫС (2) ■ Орыш бар җирдә ырыс тормый ○ 5609 ● 13776 +ЫРЫСКАЛ (1) ■ Безгә дигән ырыскал төшкән калган тырыстан ○ 14980 +ЫРЫСЫ (2) ■ Яхшы әдәм - илнең ырысы, яхшы сүз - җанның тынычы ○ 12334 ● 15068 +ЫСПАЙ (2) ■ Ыспай туңмас - калтырар, борын асты ялтырар ○ 8819 ● 8820 +ЫСПАЙЛАНСА (1) ■ Үрдәк, ничаклы ыспайланса да, аккош була алмый ○ 4423 +ЫСТАНЫ (1) ■ Киндер ыстаны киендерә, чүпләме күзне сөендерә ○ 1550 +ЫСЫЛДЫЙ (1) ■ Койрыгына бассаң, елан да ысылдый ○ 4668 +ЫЧКЫНГАН (2) ■ Кулдан ычкынган чыпчыкны яңадан тота алмассың ○ 4172 ● 11850 +ЫЧКЫНДЫРМА (4) ■ Иртәгәгә ышанып, бүгенге көнеңне кулдан ычкындырма ○ 840 ● 7988; +8185; 16768 +ЫЧКЫНДЫРСАҢ (1) ■ Сүзнең вакытын ычкындырсаң, әсәре булмас ○ 16046 +ЫЧКЫНДЫРУ (1) ■ Тезгенне кулдан ычкындыру ○ 7112 +ЫЧКЫНМЫЙ (1) ■ Биш бармакка эләккән ычкынмый ○ 10916 +ЫЧКЫНСА (3) ■ Куян алдан ычкынса, эт куып җитми ○ 2247 ● 15763 (2) +ЫЧКЫРЫ (1) ■ Ыштаны юк ычкыры белән мактана ○ 8940 +ЫЧКЫРЫМ (1) ■ Үз эшем үземә җиткән, ычкырым теземә җиткән ○ 6333 +ЫШАН (14) ■ Аңа ышан - суга таян ○ 499 ● 1115; 5573 (2); 10402; 10526; 10527; 11620; 12238; +16133; 16221; 16737; 16846; 16848 +ЫШАНА (4) ■ Аю көченә ышана, кеше акылына ышана ○ 11525 (2) ● 16470; 16824 +ЫШАНГАН (19 | 2) ■ Ышанган тауда киек юк ○ 197 ● 198; 3399; 5211; 6678; 10897; 11721; +12703; 13688; 13758 (4); 16754 (2); 16761; 16847, :1 (2); 16850; 16893 +ЫШАНГАННАР (1) ■ Ярлының кара бодаен күсе ашагач, ышанмаганнар, байның сука тимерен +ашаганга ышанганнар ○ 7496 +ЫШАНГАНЫҢНЫ (1) ■ Һәр ишеткәнеңә ышанма, һәр ышанганыңны сөйләмә ○ 16259 +ЫШАНДЫРА (3) ■ Карга карганып ышандыра ○ 3962 ● 7892; 16165 +ЫШАНМА (31) ■ Кышкы көннең җылынуына ышанма ○ 874 ● 1115; 2554; 4643; 5336; 5491; +7311; 7591; 7712; 8501; 9819; 9842; 10402; 10526; 10527; 11620; 12238; 12953; 13430; 13466; +13522; 13604; 14842; 15517; 15747; 16133; 16221; 16253; 16259; 16737; 16848 +ЫШАНМАГАН (2) ■ Күзенә ышанмаган кулы белән капшар ○ 10437 ● 16173 +ЫШАНМАГАННАР (1) ■ Ярлының кара бодаен күсе ашагач, ышанмаганнар, байның сука тимерен ашаганга ышанганнар ○ 7496 +ЫШАНМАСА (1) ■ Үрдәк, үзенә ышанмаса, әкәлә йотмый ○ 4430 +ЫШАНМАСАҢ (1) ■ Ышанмасаң, үзең ант ит ○ 12659 +ЫШАНМАСЛАР (1 | 1) ■ Бер ялган сөйләсәң тугыз дөресеңә дә ышанмаслар ○ 15801 ● 16173:1 +ЫШАНМАСТАЙ (1) ■ Кеше ышанмастай сүзне дөрес булса да сөйләмә ○ 15897 +ЫШАНМАУ (2) ■ Үз колагыңа үзең ышанмау ○ 10528 ● 16260 +ЫШАНМЫЙЛАР (1) ■ Куйны бүрегә ышанмыйлар ○ 3099 +ЫШАНСА (1) ■ Колак күзгә ышанса, күз күзгә ышаныр ○ 10408 +ЫШАНСАҢ (1) ■ Әйткән бер сүзгә ышансаң, төпсез коега төшәрсең ○ 16212 +ЫШАНУ (1) ■ Һәр кешенең сүзенә ышану - ахмаклык, һичкемгә ышанмау - кирелек ○ 16260 +ЫШАНУЧЫ (1) ■ Ишеткән бер сүзгә ышанучы - ялганчы ○ 10388 +ЫШАНЫП (11) ■ Иртәгәгә ышанып, бүгенге көнеңне кулдан ычкындырма ○ 840 ● 1123; 2935; +5310; 6268; 7035; 7418; 9020; 13659; 15229; 16849 +ЫШАНЫР (10) ■ Төлке койрыгына ышаныр ○ 2297 ● 4121; 5907; 7446; 10408; 11073 (2); +16478 (2); 17072 +ЫШАНЫЧСЫЗЛЫКНЫҢ (1) ■ Вәгъдәдә тормау - ышанычсызлыкның беренче баскычы +○ 12480 +ЫШАНЫЧЫҢ (1) ■ Алдыңда - ышанычың, артыңда таянычың булсын ○ 669 +ЫШКЫ (3) ■ Пычкы сораганга - ышкы, ышкы сораганга пычкы тоттырмыйлар ○ 1930 (2) ● 1964 +ЫШКЫЙ (1) ■ Кәҗәгә сызлавык чыкса, ул аны агачка ышкый ○ 3045 +ЫШКЫЛАУДАН (1) ■ Ботаклы агачны ышкылаудан ни файда ○ 1908 +ЫШКЫЛМЫЙЧА (1) ■ Ышкылмыйча асылташ та ялтырамый ○ 317 +ЫШКЫМА (1) ■ Сусыз мунчала белән арканы ышкыма ○ 10846 +ЫШКЫНМЫЙЧА (1) ■ Кортлы кәҗә ышкынмыйча торалмый ○ 3013 +ЫШКЫНСА (1) ■ Ике сыер ышкынса, арада чебен үлә ○ 3164 +ЫШКЫНЫР (1) ■ Кәҗәнең әҗәле җитсә, көтүченең таягына ышкыныр ○ 3055 +ЫШТАН (5) ■ Эш эздән, ыштан тездән ○ 6322 ● 8755; 8951; 13623; 13780 +ЫШТАНЛЫК (1) ■ Эрләмәгән-сукмаган, Шаһи сиңа ыштанлык ○ 8754 +ЫШТАННЫ (1) ■ Кигән ыштанны кем күрә, күшәгәне ил күрә ○ 8903 +ыштанны → күлмәк-ыштанны +ЫШТАНСЫЗ (1) ■ Ыштансыз билгә каеш бау ○ 8989 +ЫШТАНЫ (2) ■ Ыштаны бөтен кеше теләгәнчә чүгәли ○ 8939 ● 8940 +ЫШТАНЫМ (1) ■ Илнең авызын тыгарга илле ыштаным юк ○ 5142 +ЫШТАНЫННАН (1) ■ Эш тапмаган ыштаныннан бет баккан ○ 6178 +ЫШТАНЫНЫҢ (1) ■ Бишмәтенең җиңе юк, ыштанының төбе юк ○ 8954 +ЫШТАНЫҢ (1) ■ Кәҗә дә торнадан "ыштаның юк" дип көлгән ○ 3028 +ЫШТЫР (3) ■ Тависның күлмәге ефәк булса да, аягы ыштыр булыр ○ 4124 ● 7962; 10729 +ЫШТЫРГА (1) ■ Шалканны ефәккә төргәннән бәясе артмас, энҗене ыштырга төргәннән бәясе +кимемәс ○ 1624 +ЫШЫГЫ (1) ■ Давыллы көннең ышыгы бар, явымлы көннең йокысы бар ○ 1087 +ЫШЫК (2) ■ Яңгырдан ышык кына ○ 1235 ● 14574 +ЫШЫКЛЫЙ (1) ■ Якындагы хәтәр ерактагысын ышыклый ○ 14965 +ЭЗ (7) ■ Кар яуды - эз басылды ○ 1098 ● 1898; 2019 (2); 5059; 6830; 10883 +ЭЗГӘ (1) ■ Дусны - үзгә, дошманны ялган эзгә юлыктыр ○ 5397 +ЭЗДӘН (6) ■ Баскан эздән су чыгара ○ 500 ● 2139; 6322; 6988; 6996; 8066 +ЭЗЕ (11) ■ Суда көймә эзе беленми ○ 448 ● 1421; 2262 (2); 2970; 6813; 7078; 8895; 12631; 14736; +ЭЗЕН (2) ■ Ат эзен колын таптар ○ 2526 ● 4607 +ЭЗЕНӘ (1) ■ Ат аягы эзенә су җыела ○ 2477 +ЭЗЕННӘН (2) ■ Баскан эзеннән ут чыга ○ 6884 ● 12862 +ЭЗЕҢӘ (1) ■ Хәсрәт белән бәла эзеңә басып кына йөри ○ 14957 +ЭЗЛӘ (9) ■ Данны басудан эзлә ○ 1393 ● 5396; 7768 (2); 10235 (2); 10692; 14166; 16539 +ЭЗЛӘГӘН (16) ■ Җиңелне эзләгән авырга каба ○ 640 ● 718; 736; 2746; 2903; 3272; 3849; 5467; +6543; 6830; 7433; 11931; 12675; 12719; 12938 (2) +ЭЗЛӘГӘННЕ (1) ■ Күктән эзләгәнне алла җирдән бирде ○ 16885 +ЭЗЛӘГӘНЧЕ (1) ■ Улыңа кыз эзләгәнче кызыңа ул эзлә ○ 14166 +ЭЗЛӘМӘ (12) ■ Кардан гөмбә эзләмә ○ 1104 ● 2468; 3862; 4277; 5312 (2); 9563; 9911; 10692; +10961; 16539; 16877 +ЭЗЛӘМӘГӘН (1) ■ Дуслар эзләмәгән кеше үзенә дошман ○ 5384 +ЭЗЛӘМИ (2) ■ Алтын кешене эзләми, кеше алтынны эзли ○ 7738 ● 15221 +ЭЗЛӘМИЛӘР (2) ■ Үгез астыннан бозау эзләмиләр ○ 3269 ● 8539 +ЭЗЛӘП (5 | 1) ■ Җиде кат җир астына керсә дә, эзләп табу ○ 250 ● 788; 7560; 9978:2; 14836; 16989 +ЭЗЛӘР (6 | 3) ■ Эшчән бәхетне эштән эзләр, ялкау бәхетне читтән эзләр ○ 6551 (2) ● 7965; +11078:1, :1, :2; 12602 (2); 15251 +ЭЗЛӘРГӘ (1) ■ Сиңа биргән акчаны багор белән су төбеннән эзләргә ○ 7836 +ЭЗЛӘСӘ (1) ■ Күп эзләсә, юк табылыр ○ 5030 +ЭЗЛӘСӘҢ (5) ■ Эт белән эзләсәң дә табарлык түгел ○ 3789 ● 5481; 6113; 8445; 11021 +ЭЗЛӘҮ (2) ■ Көндез шырпы белән эзләү ○ 1045 ● 1365 +ЭЗЛӘҮЧЕ (1) ■ Данны эзләүче түгел, эшләүче таба ○ 6055 +ЭЗЛӘШ (1) ■ Кода-кодагый булганчы бик эзләш тә бик сораш, кода-кодагый булгачтын, хәлең +булса бик сыйлаш ○ 14626 +ЭЗЛИ (14) ■ Тавык, йомыркасы артына җиткәч, урын эзли ○ 4306 ● 5442 (2); 6448 (2); 7738; +9518; 11078 (2); 12733 (2); 13089; 15224; 15264 +ЭЛӘБЕЗ (1) ■ Ике әнкә, бер чөнкә, эләбез дә чөябез ○ 9024 +ЭЛӘГӘ (15) ■ Табышлы бүре өненә керә, табышсыз бүре камауга эләгә ○ 2201 ● 2317; 3307; +3857; 4103; 4543; 4563; 6767; 6773 (2); 9260; 14035; 14065; 14854; 15492 +ЭЛӘГӘСЕҢ (1) ■ Күзәттә күзең эленсә, дошман кулына үзең эләгәсең ○ 5596 +ЭЛӘГЕП (1) ■ Салам да парлы казыкка эләгеп кала ○ 8626 +ЭЛӘГЕР (3) ■ Төлкенең тәҗрибәлесе капкынга ике аягы белән эләгер ○ 2316 ● 4484; 5408 +ЭЛӘГЕШКӘН (1) ■ Күпер башында күчәр башлары эләгешкән ○ 7108 +ЭЛӘККӘН (7) ■ Тегермән ташына эләккән он булыр ○ 1446 ● 3535; 4493; 4534; 4847; 10916; 16780 +ЭЛӘККӘЧ (2) ■ Читлеккә эләккәч, ерткыч та юашлана ○ 2023 ● 4469 +ЭЛӘКМӘГӘН (1) ■ Башта эләкмәгән балыкка соңыннан үкенмә ○ 4481 +ЭЛӘКМӘГӘЧ (1) ■ Эт тә, ит эләкмәгәч, "сасы" ди ○ 3642 +ЭЛӘКМӘДЕ (1) ■ Тәти бүрек эләкмәде, бәти бүрекне мин яратмыйм ○ 9018 +ЭЛӘКМӘС (1) ■ Үрмәкүч тозагына үрдәк эләкмәс ○ 4431 +ЭЛӘКМӘСӘ (1) ■ Моннан эләкмәсә, тегеннән эләгә ○ 4543 +ЭЛӘКМӘСЕН (1) ■ Борыныңны бик күтәрмә, эләкмәсен агачка ○ 10560 +ЭЛӘКМИ (5) ■ Кирәк таш кулга эләкми ○ 133 ● 3191; 4400; 4504; 10033 +ЭЛӘКСӘҢ (1) ■ Тинтәккә эләксәң, тинтерәрсең ○ 11688 +ЭЛӘКТЕК (1) ■ Явымнан качып, яшенгә эләктек ○ 1232 +ЭЛӘКТЕР (1) ■ Кортның анасын эләктер, иле тубалга үзе керер ○ 4738 +ЭЛӘКТЕРЕР (1) ■ Ачкүз олы кашык эләктерер ○ 9564 +ЭЛӘКТЕРҮ (1) ■ Үгезне мөгезеннән эләктерү ○ 3330 +ЭЛГӘН (1) ■ Күрми күргән чабатасын түргә элгән ○ 9053 +ЭЛГӘРЕ (2) ■ Күкәй салмас тавык көн элгәре кытаклый ○ 4288 ● 11281 +ЭЛГӘРЕДӘЙ (1) ■ Элгәредәй ирең булмас, яшьтәгедәй ашың булмас ○ 13573 +ЭЛДЕР (1) ■ Белмәгәнне белдер, кулына алтын йөзек элдер ○ 16523 +ЭЛЕГРӘК (1) ■ Колак күздән элегрәк гашыйк булыр ○ 10409 +ЭЛЕК (31) ■ Айның балкуыннан элек табы күзгә төшә ○ 22 ● 1280; 1403; 2618; 3929; 4628; +4629; 5492; 5573; 6155-6157; 8165; 8613; 8620; 8629; 9987; 10060; 10619; 11489; 11981; 12218; +14104; 14599; 15138; 16022; 16042; 16045; 16134; 16863; 17022 +ЭЛЕККЕ (2) ■ Элекке ирем - тиресле җирем ○ 13574 ● 13761 +ЭЛЕККЕДӘЙ (1) ■ Элеккедәй эшем юк, бәйрәмдәгедәй ашым юк ○ 6716 +ЭЛЕККЕСЕНЕҢ (1) ■ Элеккесенең казасы - соңгысының җәзасы ○ 13575 +ЭЛЕНЕП (1) ■ Бәхет казык башында эленеп тормый ○ 14826 +ЭЛЕНЕР (1) ■ Бавы бар дорба эленер, бавы юк дорба җирдә ятып калыр ○ 7006 +ЭЛЕНМӘ (1) ■ Белмәгән эшкә үрелмә, үрелеп тозакка эленмә ○ 6342 +ЭЛЕНСӘ (1) ■ Күзәттә күзең эленсә, дошман кулына үзең эләгәсең ○ 5596 +ЭЛЕП (4) ■ Элеп алып, селкеп салу ○ 5708 ● 8401; 10561; 10859 +ЭЛҖЕН (1) ■ Элҗен көн суга бер кашык салкын кушыла икән ○ 967 +ЭЛМӘГӘН (2) ■ Күзгә элмәгән чүп күзгә төшәр ○ 8416 ● 12062 +ЭЛМӘК (2) ■ Муенга элмәк - тияккә ялау ○ 10294 ● 13910 +ЭЛМИЛӘР ( | 1) ■ Тумаган балага бишек элмиләр ○ 14058:1 +ЭЛПӘ (1) ■ Элпә йөз кат ялтыраса да, якут нуры артык булыр ○ 318 +ЭЛҮ (2) ■ Авызны чөйгә элү ○ 10600 ● 13910 +ЭНӘ (39) ■ Кое төбеннән караучыга күк бәләкәй, энә тишегеннән караучыга дөнья бәләкәй ○ 32 +● 320; 460; 4957; 5926; 5947; 6316; 6617; 6778; 6843; 8586; 8712-8716; 8718; 8734; 8743-8749; +8757; 10200; 10864; 10972; 12387; 12605; 12950; 13040; 14657; 14753; 15167; 15646; 15868; +ЭНӘГӘ (3) ■ Агыйделнең аръягында - бер энәгә бер сыер, барып карасаң - чүп тә юк ○ 336 +● 3151; 3162 +ЭНӘДӘН (4) ■ Энәдән куркып лом йотма ○ 8717 ● 8718; 8750; 15545 +ЭНӘ-ҖЕБЕҢНЕ (1) ■ Хатының җыбыткы булса, энә-җебеңне үзең тотарсың ○ 13753 +ЭНӘНЕ (4) ■ Ялкау энәне озын саплар ○ 6578 ● 8719; 8720; 8751 +ЭНӘСЕ (2) ■ Энәсе үткәннең җебе үтәр, бүләге үткәннең сүзе үтәр ○ 8188 ● 8752 +ЭНӘСЕЗ (2) ■ Инәсез торып була, энәсез торып булмый ○ 8679 ● 8721 +ЭНӘСЕНӘ (1) ■ Энәсенә күрә җебе, егетенә күрә кызы ○ 13104 +ЭНӘСЕННӘН (1) ■ Энәсеннән җебенә кадәр ○ 8753 +ЭНДӘШМӘ (1) ■ Менгәшмә, менгәштеңме - артың авыртса да эндәшмә ○ 2671 +ЭНДӘШМӘГӘН (1) ■ Эндәшмәгән кешедә ябәлә юк ○ 16135 +ЭНДӘШМӘГӘННӘН (1) ■ Акырынганнан курыкма, эндәшмәгәннән курык ○ 15751 +ЭНДӘШМӘСӘҢ (1) ■ Эндәшмәсәң - уза, эндәшсәң - туза ○ 16136 +ЭНДӘШСӘҢ (1) ■ Эндәшмәсәң - уза, эндәшсәң - туза ○ 16136 +ЭНДӘШҮ (1) ■ Белешми эндәшү - сыналмаган бозга керү ○ 5305 +ЭНЕ (3) ■ Аганы күреп эне үсәр, апаны күреп сеңел үсәр ○ 14556 ● 14569; 14575 +эне → ага-эне, агай-эне +ЭНЕГӘ (1) ■ Яман энегә ага булма, яман тунга яга булма ○ 14573 +энедән → агай-энедән +энеле → агай-энеле +ЭНЕМ (2) ■ Энем кырлач "агам кырлачтан уздырыйм" дип тырыша, ди ○ 968 ● 969 +ЭНЕМ-УГЛЫМ (1) ■ Бүз алашам арыса, Бүре ханга җиталмам, энем-углым күп туды, күп туса +да кол туды, ханга гарызым әйталмам ○ 5785 +ЭНЕНЕҢ (1) ■ Эненең малы күп булса, ага булыр; киленнең ашы күп булса, ана булыр ○ 14570 +эненең → агай-эненең +энең → ага-энең, агай-энең +энеңә → агай-энеңә +энеңне → агай-энеңне +энеңнең → агай-энеңнең +ЭНЕСЕ (3) ■ Энесе барның тынычы бар ○ 14571 ● 14572; 15068 +ЭНҖЕ (7) ■ Энҗе бөртеге зур булмый ○ 319 ● 320; 2884; 3545; 3617; 10710; 13768 +ЭНҖЕГӘ (1) ■ Ләйсән суын җиде ел сакласаң, энҗегә әверелә, имеш ○ 1122 +ЭНҖЕДӘН (2) ■ Дәрья төбендәге энҗедән тау башындагы таш артык ○ 283 ● 363 +ЭНҖЕ-МӘРҖӘН (1) ■ Тел дигән дәрья бар, төбендә энҗе-мәрҗән бар, белгәннәр чумып алыр, +белмәгәннәр коры калыр ○ 15537 +ЭНҖЕНЕ (2) ■ Энҗене эт муенына такмыйлар ○ 321 ● 1624 +ЭНҖЕНЕҢ (1) ■ Энҗенең эт муенында кадере юк ○ 322 +ЭРБЕТ (1) ■ Эрбет базарына китте ○ 8071 +ЭРБЕТКӘ (1) ■ Эрбеткә китәм, ләхет балтаңны әзерләп куй ○ 15449 +ЭРГӘЗЕМБАЙ (1) ■ Эргәзембай - яз күрке ○ 1335 +ЭРГӘСЕ (1) ■ Йортның эргәсе авыр ○ 8267 +ЭРГӘСЕНӘ (1) ■ Алма ничек пешкән - эргәсенә шулай коелып төшкән ○ 1789 +ЭРЕ (4) ■ Вактан эре җыела ○ 567 ● 659; 1643; 12049 +ЭРЕГӘН (3) ■ Кургашны көмеш дигәннәр, эрегән дә төшкән ○ 291 ● 9386; 10589 +ЭРЕЛӘНМӘ (1) ■ Эреләнмә - эре чикләвек диярләр ○ 12049 +ЭРЕЛЕК (2) ■ Акыллы кеше эрелек күрсәтмәс ○ 11984 ● 12048 +ЭРЕМӘССЕҢ (1) ■ Тоз түгелсең - эремәссең ○ 9497 +ЭРЕМЧЕК (1) ■ Бәхетсезгә, эремчек ашаса да, кылчык эләгә ○ 14854 +ЭРЕР (1) ■ Тимерче кулында тимер балавыз кебек эрер ○ 308 +ЭРЕСӘ (1) ■ Кары эресә дә, бозы кала ○ 1107 +ЭРЕСЕ (1) ■ Эресе эре, вагы вак - ашарга нәрсә юк ○ 659 +ЭРЕТӘ (7) ■ Кургашны ялкын эретә, күңелне яхшылык эретә ○ 12146 (2) ● 12362; 15555; 15683; +15772; 16256 +ЭРЕТЕП (1) ■ Тимер сынса эретеп коярсың, дуслык сынса коялмассың ○ 5484 +ЭРЕТЕР (1) ■ Алтынны коя белмәгән эретер, тирене или белмәгән черетер ○ 264 +ЭРЕТКӘН (2) ■ Туңган елан эреткән кешесен чагар ○ 4685 ● 9203 +ЭРЕТСӘҢ (1) ■ Тимер эретсәң, күмерне аяма; бала үстерсәң, ризыкны аяма ○ 14051 +ЭРИ (6) ■ Эт авызына кергән сөяк май булып эри, ди ○ 3543 ● 4821; 14221; 15886; 15961; 16195 +ЭРКЕТЕ (1) ■ Эркете булгач, саркыты да була ○ 9387 +ЭРЛӘГӘННЕ (1) ■ Нечкә эрләгәнне көтүе озак ○ 8699 +ЭРЛӘМӘГӘН-СУКМАГАН (1) ■ Эрләмәгән-сукмаган, Шаһи сиңа ыштанлык ○ 8754 +ЭРЛӘРГӘ (1) ■ Өйрәндек чәй эчәргә, оныттык җеп эрләргә ○ 9515 +ЭРҮ (1) ■ Балавыз булып эрү ○ 9445 +ЭСКӘГЕ (1) ■ Сакалына күрә эскәге, сабасына күрә пешкәге ○ 10307 +ЭСКӘМИЯ (1) ■ Утыр, кияү, урынча, эскәмия буенча ○ 13434 +ЭСКӘТЕР (1) ■ Икмәксез эскәтер - хикмәтсез чүпрәк ○ 9217 +ЭСКЕРТТӘН (1) ■ Эскерттән ишек эзләү ○ 1365 +ЭССЕ (4 | 1) ■ Миңа дисә: ни эссе түгел, ни суык түгел ○ 1222 ● 8664; 10031:2; 11834; 12742 +ЭСТӘМӘС (1) ■ Балык ашаган - ит эстәмәс ○ 4444 +ЭСТӘСӘҢ (1) ■ Имгә эстәсәң, даруга юк ○ 15220 +ЭСТӘҮ (1) ■ Эшнең иң ләззәтлесе - гыйлем эстәү ○ 16681 +ЭТ (384 | 14) ■ Энҗене эт муенына такмыйлар ○ 321 ● 322; 759; 866; 904; 972; 1125; 1336; 1575; +1588; 1833; 2037; 2063; 2120; 2145; 2194; 2203; 2205; 2247; 2260; 2261; 2265; 2274; 2491; 2519; +2524 (2); 2528; 2546; 2583; 2736; 2852; 3110; 3354; 3360; 3366; 3381; 3386; 3437-3439; 3440 +(3); 3441 (2); 3443-3445; 3447-3454; 3456-3462; 3464; 3465; 3467; 3468; 3469 (2); 3470-3472; +3475; 3478; 3479; 3480 (2); 3481; 3482; 3490-3492; 3500-3505; 3507-3513; 3515; 3516; 3518; +3520; 3521; 3523; 3524; 3526; 3527; 3529; 3530; 3531 (2); 3532-3536; 3538; 3540-3542; 3543, :1; +3544-3556; 3557 (2); 3558-3560; 3561 (2); 3562-3564; 3565 (2); 3566-3569; 3570, :1; 3571; 3572; +3573 (2); 3574 (2); 3575-3588; 3589 (2); 3590-3604; 3605, :1; 3606-3620; 3621 (2); 3622; 3623; +3624, :1, :2; 3625-3627; 3628, :1, :2, :3; 3629-3635; 3636 (2); 3637-3643; 3644, :1, :2; 3645-3650; +3651 (2); 3652; 3653; 3654, :1, :2, :3; 3655-3682; 3694; 3695; 3709; 3723:2; 3743; 3745; 3746; 3748; +3749; 3751-3758; 3761; 3762; 3764-3766; 3768; 3770-3773; 3777-3779; 3783-3795; 3802; 3803; +3811 (2); 3815 (2); 3817; 3818; 4156; 4593; 4778; 4851; 5499; 5519; 5668; 5802; 5896; 5903; 5977; +5989; 6288; 6329; 6455; 6458; 6459; 6718; 6831; 6860; 7188; 7421; 7695; 8335; 8653; 8791; 8898; +8913; 9141; 9169; 9464; 9478; 10158; 10357; 10617; 10783; 10823; 10869; 10918; 11005; 11486; +11768; 11870; 11921; 11948; 12149; 12153; 12159; 12233; 12911; 13105; 13142; 13143; 13461; +13492; 13590; 13886; 13985; 14481; 14608; 14855; 14910; 15332; 15983; 16323; 16819; 17069 +ЭТӘР (1) ■ Ахмак кеше ярдәм итәм дип ярдан этәр ○ 11506 +ЭТӘРӘ (1) ■ Яңа чөй иске чөйне этәрә ○ 1971 +ЭТЕ (28) ■ Мондый көндә яхшы кешенең эте дә йөрмәс ○ 1052 ● 2022; 2026; 3431-3434; 3474; +3483; 3485; 3514; 3517; 3537; 3683; 3684 (2); 3796; 3819; 5057; 5160; 5170; 6540; 7332; 7406; +12837; 13017; 13702; 16988 +ЭТЕМНЕ (1) ■ Мине яратсаң, этемне дә ярат ○ 3781 +ЭТЕН (2) ■ Әллә аучы этен асрый, әллә эте аучыны асрый ○ 2026 ● 10140 +ЭТЕНӘ (4) ■ Иясен сыйлаганның этенә сөяк сал ○ 3484 ● 3685; 5241; 5930 +ЭТЕНЕҢ (3) ■ Авыл этенең койрыгы югары ○ 3435 ● 3455 (2) +ЭТЕҢ (1) ■ Эткә өсләтергә этең булсын ○ 3697 +ЭТЕҢНЕ (4) ■ Бүрегә кунакка барсаң, этеңне калдырма ○ 2173 ● 3686; 8185; 15605 +ЭТЕП (1) ■ Үзеңнеке этеп екмый ○ 14530 +ЭТКӘ (37) ■ Бүре арыгын белгертмәс, эткә сыртын кабартыр ○ 2128 ● 2385; 2544; 3439; 3446 (2); +3459; 3460; 3466; 3487-3489; 3495; 3519; 3528; 3651; 3687-3698; 3747; 3769; 3797-3799; +10192; 12310; 16056; 17070 +ЭТЛӘЙ (1) ■ Хыйтланмыйча судан этләй дә тота алмассың ○ 6151 +ЭТЛӘНМИЧӘ (1) ■ Берәү этләнмичә берәү мал тапмый ○ 7323 +ЭТЛӘР (3) ■ Бүре картайса, этләр көлкесе була, имеш ○ 2149 ● 7282; 11190 +ЭТЛӘРЕ (2) ■ Түбән авыл этләре өрү ○ 5279 ● 5779 +ЭТЛӘЧ (1) ■ Былазау белән этләч - пар килгәннәр инде ○ 6622 +ЭТЛЕ (1) ■ Этле кунак өйгә сыймас ○ 10193 +ЭТЛЕГЕН (3 | 3) ■ Эт этлеген итми калмас ○ 3652 ● 3653; 3654, :1, :2, :3 +ЭТЛЕК (2) ■ Эттән этлек көт тә тор ○ 3744 ● 12873 +ЭТНЕ (24) ■ Бәйләнгән этне котырту җиңел ○ 3473 ● 3498; 3499; 3603; 3655-3657; 3699-3711; +3763; 3780; 3812; 13675 +ЭТНЕКЕН (1) ■ Этнекен этчә аша ○ 3712 +ЭТНЕҢ (41 | 2) ■ Ач этнең койрыгын тук эт өзеп алган ○ 3461 ● 3463; 3486; 3489; 3493; 3494; +3506; 3522; 3539; 3713-3722; 3723, :1, :2; 3724-3738; 3750; 3759; 3760; 3767; 5823; 11159 +ЭТСӘ (1) ■ Үзеңнеке бер этсә дә бер тарта ○ 14529 +ЭТСЕЗ (8) ■ Куянны этсез куып булмый ○ 2266 ● 3436; 3658; 3739; 3740; 5150; 5493; 17071 +ЭТТӘ (1) ■ Койрыгын кыскан эттә өмет юк ○ 3497 +ЭТТӘЙ (1) ■ Яманнар яхшыны эттәй талар һәр җирдә, көннәрнең көне булганда шул яманга бу +яхшы кирәк булыр тар җирдә ○ 12271 +ЭТТӘН (20) ■ Эттән калганны арыслан җимәс ○ 2064 ● 2189; 2206; 2583; 2584; 3444; 3476; 3496; +3525; 3710; 3741-3744; 3761; 3782; 3799-3801; 14480 +ЭТЧӘ (1) ■ Этнекен этчә аша ○ 3712 +ЭХ (1) ■ Тырыш бала - эх, яхшы; ялкау бала - фу, шакшы ○ 6502 +ЭҺЕМ (1) ■ "Эһем" дигән буш булмас, бардыр аның нөктәсе ○ 16138 +ЭЧ (19) ■ Арыш унике көн баш чыгара, унике көн серкәдә утыра, унике көн эч иңә ○ 1527 +● 4934; 5354; 6158; 9325 (2); 9505; 9657; 9708; 9732; 9734; 9826; 10163; 12457; 13435 (2); +14317; 15933; 16421 +ЭЧӘ (11) ■ Кәбестә аркасында суган да су эчә ○ 1610 ● 3083; 4321; 4839; 9045; 9318; 9823; 9829; +9980; 14798; 16866 +ЭЧӘГЕ (1) ■ Эчәге биргән куй алыр, һич бирмәгән ни алыр ○ 8189 +ЭЧӘГЕСЕН (1) ■ Кәҗәнең сөте агып торган болак, эче тулы ылак, ите тамагыңа бап, тиресе +аягыңа кап, мөгезе пычагыңа сап, эчәгесен аршинга тарт, скрипкачыга сат ○ 3053 +ЭЧӘГЕСЕНЕҢ (1) ■ Эт эчәгесенең очы-башы булмас ○ 1336 +ЭЧӘДЕР (2) ■ Ат су янында сызгырмасаң да эчәдер, ләкин сызгырсаң, күңеллерәк эчәдер +○ 2509 (2) +ЭЧӘКНЕ (1) ■ Эчәкне күп әйләндерсәң исе чыгар ○ 9388 +ЭЧӘР (17) ■ Су башындагы - саф су эчәр, койрыгындагы - куерык су эчәр ○ 425 (2) ● 2485; +2672; 3014; 3138; 3194 (2); 3244; 3683; 4753 (2); 4776; 6803; 9350; 13465; 13703 +ЭЧӘРГӘ (5 | 1) ■ Коега төкермә, суын эчәргә кирәк булыр ○ 403:1 ● 533; 3301; 9515; 11723; 16881 +ЭЧӘРЛЕК (1) ■ Март аенда урамда чыпчык эчәрлек су була ○ 917 +ЭЧӘРСЕҢ (5 | 1) ■ Коега төкермә, кайтып су эчәрсең ○ 403 ● 403:2; 483; 9370; 9861; 13762 +ЭЧӘСЕ (5) ■ Үзең эчәсе коега бер вакытта да чүп салма ○ 489 ● 7056; 9130; 9735; 14750 +ЭЧӘСЕНЕ (1) ■ Дөнья малы - тозлы су: эчкән саен эчәсене китерә ○ 7342 +ЭЧӘСЕҢ (1) ■ Кымызны эчәсең килмәсә болгатма ○ 9289 +ЭЧ-БАШ (1) ■ Эшкә кушсаң - эч-баш, егет килсә - пеш баш ○ 6326 +ЭЧЕ (40) ■ Нәрсәнең ишеге ябык, эче караңгы ○ 606 ● 608; 621; 649; 655-658; 1278; 1808; 3053; +3075; 3653; 3733; 4652; 4653; 4945; 6197; 6203; 7043; 7308; 8139; 8288; 8388; 8628; 8689; 9456; +9624; 9639; 9852; 9994; 10734; 10735; 10853; 10854; 10860; 11962; 12324; 14020; 15782 +ЭЧЕЛМӘС (1) ■ Диңгезнең суы ни эчелмәс, ни кичелмәс ○ 374 +ЭЧЕМ (2) ■ Син килмәсәң, эчем күгәрә ○ 10845 ● 14996 +ЭЧЕМЛЕК (1) ■ Гыйшык - төтенсез ут, ачкычсыз йозак, дәвасыз авыру, савытсыз эчемлек, +йөксез авырлык, туктау урыны билгесез сәфәр ○ 12687 +ЭЧЕН (3 | 1) ■ Нәрсәнең тышыннан эчен белеп булмый ○ 609 ● 2786; 10861; 11149:1 +ЭЧЕНӘ (6 | 1) ■ Бакма төсенә, бак эченә ○ 564 ● 622; 3605:1; 8393; 9988; 9995; 15954 +ЭЧЕНӘ-БАВЫРЫНА (1) ■ Эченә-бавырына керү ○ 10865 +ЭЧЕНДӘ (53 | 2) ■ Алтын эчендә йөзү ○ 330 ● 437; 781; 1262; 1576; 3715; 4339; 4365; 4709; +4749; 4932; 4946; 5679; 6650; 7285; 8328; 8526; 8917; 8977; 9035:1; 9039; 9054; 9284; 9416; +9443; 9477; 9948; 9989; 10251 (2); 10265; 10852; 10862; 11388; 12325; 12387 (2); 12593; 12714; +12857, :1; 13440; 13481; 13482; 13537; 13663; 14860; 14875; 15080 (2); 16354; 16365; 16562; +16741; 16972 +ЭЧЕНДӘГЕ (4) ■ Күкәй эчендәге сары кебек ○ 4354 ● 8329; 9488; 10863 +ЭЧЕНДӘГЕН (1) ■ Тыштан ал да гөл, эчендәген үзең бел ○ 10733 +ЭЧЕННӘН (6) ■ Тышын күреп, эченнән бизмә ○ 618 ● 1668; 9076; 10864; 13004; 15003 +ЭЧЕН-ТЫШЫН (1) ■ Батман алсаң сайлап ал, эчен-тышын байкап ал ○ 9880 +ЭЧЕҢ (4) ■ Дошман алдында, эчең еласа да, тышың көлсен ○ 5313 ● 9227; 10438; 15233 +ЭЧЕҢӘ (4) ■ Кишер - эчеңә килешер ○ 1609 ● 7916; 8952; 15887 +ЭЧЕҢДӘ (1) ■ Эчеңдәген эчеңдә черетмә ○ 12606 +ЭЧЕҢДӘГЕН (1) ■ Эчеңдәген эчеңдә черетмә ○ 12606 +ЭЧЕҢНӘН (1) ■ Эчеңнән елан туса, ал да билеңә бу ○ 4692 +ЭЧЕҢНЕ (1) ■ Күршеңнең башы авыртса, син эчеңне тот ○ 5226 +ЭЧЕП (6) ■ Бөлгән бояр эчеп үләр ○ 5783 ● 9375; 9855; 9864; 10834; 14894 +эчеп → ашап-эчеп +ЭЧЕР (1) ■ Суясы сыерга да су эчер ○ 3178 +ЭЧЕРӘЕМ (1) ■ Ярлыда: "Такта чәем, якты чыраем", байда: "Бөртек чәем, төртеп эчерәем" +○ 7484 +ЭЧЕРГӘН (1) ■ Күпер салган - ил кичергән, кое казыган - ил эчергән ○ 6801 +ЭЧЕРМӘСКӘ (1) ■ Су эчермәскә сөт бир ○ 9329 +ЭЧКӘ (6) ■ Аргамакның билгесе - эчен эчкә тартканы ○ 2786 ● 10860; 10866; 12598; 16223; +ЭЧКӘН (23 | 1) ■ Су эчкән коеңа төкермә ○ 403:3 ● 534; 2632; 3388; 4013; 4086; 4227; 4358; 4787; +4934; 7231; 7342; 9397; 9400; 9690; 9810; 9811; 9821; 9825; 9844; 9858; 10533; 14750; 16715 +ЭЧКӘНДӘ (6) ■ Атлар су эчкәндә тайлар боз ялый ○ 2555 ● 3208; 3209; 7231; 9687; 14668 +ЭЧКӘННӘН (1) ■ Әйрән эчкән ярлы бар, чәй эчкәннән ким түгел ○ 9400 +ЭЧКӘННЕҢ (4) ■ Учлап эчкәннең сусыны канмас ○ 9728 ● 9799 (2); 9819 +ЭЧКӘНЧЕ (1) ■ Тар табында чәй эчкәнче, киң табында су эч ○ 9708 +ЭЧКӘЧ (1) ■ Аракы бер стакан эчкәч әйтә икән: "Иптәшем калды, аны да алып кер!" - дип +○ 9805 +ЭЧКЕ (5) ■ Эчке дусы - эчке дошман ○ 5494 (2) ● 10696; 10710; 15071 +ЭЧКЕЧЕ (2) ■ Эчкече уйнар, аракы чынлар ○ 9856 ● 9857 +ЭЧКЕЧЕНЕҢ (1) ■ Эчкече - эчкеченең кодасы ○ 9857 +ЭЧЛӘРЕ (1) ■ Бер хатынны тулгак тотса, бөтен хатыннарның эчләре авырта ○ 13628 +ЭЧЛЕ (1) ■ Эчле кеше мыекка урап куя ○ 12607 +ЭЧЛЕГЕН (1) ■ Тышлык биргәч, эчлеген сорый ○ 8741 +ЭЧЛЕ-ТЫШЛЫ (1) ■ Эчле-тышлы бияләй ○ 9093 +ЭЧМӘ (4) ■ Байның чишмәсеннән су эчмә ○ 7307 ● 9859; 9970; 15229 +ЭЧМӘГӘН (3) ■ Болак суы эчмәгән ○ 504 ● 9475; 9492 +ЭЧМӘК (1) ■ Хәмер эчмәк - һәрбер явызлыкның ачкычыдыр ○ 9851 +ЭЧМӘМ (2) ■ Эчмәм дигән коедан өч әйләнеп су эчәрсең ○ 483 ● 13762 +ЭЧМӘС (2) ■ Эчмәс җирдә су бар, якмас җирдә ут бар ○ 484 ● 2063 +ЭЧМИ (1) ■ Исерек акчасын эчми, акылын эчә ○ 9829 +ЭЧНЕ (5) ■ Йон тамакка тормый, эчне пошыра ○ 2361 ● 7346; 7594; 12543; 12600 +ЭЧСӘ (2) ■ Сыер, кайда су эчсә, шунда болгата ○ 3189 ● 11860 +ЭЧСӘҢ (5) ■ Суны өреп эчсәң дә, шулпа булмас ○ 9688 ● 9823; 9859; 9860; 10703 +ЭЧТӘ (10) ■ Эчтә бүре асрау ○ 2219 ● 3397; 10338; 10867-10869; 12608; 15333; 15765; 16137 +ЭЧТӘН (7) ■ Чикләвек агачы эчтән чери ○ 1762 ● 4783; 8820; 8847; 9506; 12400; 12634 +ЭЧТЕМ (1) ■ Эчтем шәрап, булдым харап ○ 9867 +ЭЧТИН (1) ■ Туганда кара туганны сабынлап юсаң агармас, эчтин кыйшык туганны тезгә +салсаң төзәлмәс ○ 14056 +ЭЧҮ (3) ■ Тамыры туйганчы эчү ○ 9781 ● 9812; 9862 +эчү → ашау-эчү +ЭШ (207) ■ Эш күп - күмер аз, оста күп - тимер аз ○ 334 ● 607; 786 (2); 799; 831; 836; 902; 907; +1068; 1467 (2); 1508; 2227; 3442; 3659; 4788; 5011; 5094; 5095; 5261; 5268; 5716; 5962; 6003; +6004; 6010; 6013; 6015; 6018; 6031; 6033; 6034; 6035 (2); 6036; 6037; 6040; 6041; 6043; 6045; +6049; 6057; 6061; 6063; 6064; 6067; 6068; 6074; 6076 (2); 6079; 6082; 6085-6087; 6101; 6102; +6103 (2); 6105; 6106 (2); 6110; 6111; 6115; 6117; 6118; 6120; 6127; 6152; 6158; 6159; 6160 (2); +6161; 6162; 6163 (2); 6164-6170; 6171 (2); 6172-6175; 6176 (2); 6177-6182; 6201 (2); 6221; +6233; 6234; 6243; 6261-6263; 6267; 6269; 6270; 6275; 6277 (2); 6280; 6284; 6286-6288; 6295; +6298; 6304; 6306; 6312; 6315; 6316; 6317 (2); 6318-6322; 6344; 6348; 6355 (2); 6359; 6372; +6373; 6376; 6377; 6380 (2); 6381-6383; 6387; 6402; 6446; 6485; 6544; 6566; 6590; 6593; 6606; +6699; 6704; 7720; 7811; 8000; 8821 (2); 8963; 9322; 10404; 10485; 10835; 10933; 11019; 11020; +11215; 11407; 11429 (2); 11515; 11574; 11592; 11705; 12145; 12194; 12259 (2); 12346; 12531; +12875; 13188; 13737; 13868; 14038; 14908; 15063; 15070; 15584; 15831; 15930; 15995 (2); +16004; 16511; 16513; 16595; 16680; 16722; 16831; 16928 +ЭШЕ (95) ■ Иртә торганның эше үрчи, төн йокламаганның юлы үрчи ○ 830 ● 1203 (2); 3008; +3734; 4990 (2); 5110; 5741; 5869; 5937 (2); 5939; 6008; 6029; 6052; 6075; 6076; 6080; 6083; +6091; 6140; 6183; 6184 (2); 6185-6191; 6259; 6264; 6285; 6294; 6297; 6313; 6323; 6375; 6435; +6438-6440; 6471; 6532; 6545; 6605; 6620; 6700; 6784; 6861; 6966; 7309 (2); 7310; 7702; 8585; +8806; 10699; 10775; 11147 (2); 11448; 11520; 11674; 11734; 11876; 11897; 12031; 12040; +12367 (2); 12609 (2); 12774; 12822; 12967; 13155; 13910 (2); 14038; 14040; 14701 (2); 15054 (2); +15331; 15725 (2); 16427; 16871; 16911; 16927; 17029 +ЭШЕДЕР (2) ■ Яхшылыкка яхшылык - һәр кешенең эшедер, яманлыкка яхшылык - ир кешенең +эшедер ○ 13577 (2) +ЭШЕМ (6) ■ Эшем дә юк, кешем дә юк, авызымда тешем дә юк ○ 6324 ● 6333; 6436; 6716; 8984; +ЭШЕН (29) ■ Заман әкрен бара, һәр эшен бетереп бара ○ 809 ● 2966; 5295; 6047; 6052; 6078; +6116; 6191; 6255; 6281; 6385 (2); 6475; 6532; 6572; 10946; 11298; 11444; 11648; 11806; 11968; +12125; 12677; 13031; 13986; 14734; 15078; 16900; 17051 +ЭШЕНӘ (12) ■ Авызындагы тешенә бакма, кулыннан килер эшенә бак ○ 6002 ● 6030; 6071; +6077; 6084; 6141; 6192; 7956; 11670; 12879; 13168; 13722 +ЭШЕНДӘ (5) ■ Бүренең көче тешендә, кешенең көче эшендә ○ 6054 ● 6124; 6293 (2); 6550 +ЭШЕННӘН (7) ■ Иртә торган эшеннән куанган ○ 827 ● 6081; 6336; 6492; 6533; 11598; 12234 +ЭШЕҢ (34) ■ Дустым күп дип йөрерсең, эшең төшкәч белерсең ○ 5402 ● 6016; 6027; 6076; +6123; 6125; 6128; 6193-6195; 6268; 6283; 6384; 6506; 6695; 6972; 7724; 7729; 7974; 8001; 8025; +10779; 11037; 11351; 11851; 12038; 12311; 12318; 12915; 15103; 15595; 15596; 15921; 16593 +ЭШЕҢНЕ (4) ■ Башлый белсәң бетерә бел, эшеңне җиренә җиткерә бел ○ 6039 ● 6062; 6301; 6349 +ЭШКӘ (63) ■ Үткән эшкә салават, бүгенгесе виноват ○ 1003 ● 3377; 5074; 6005 (2); 6048; 6069; +6070; 6100; 6193; 6196-6199; 6268; 6271-6274; 6278; 6289; 6297; 6300; 6303; 6325-6328; 6342; +6345; 6356; 6403; 6408; 6443; 6465; 6476; 6482; 6494; 6505; 6544; 6555; 6560; 6596; 6701; 7076; +9893; 10841; 11409; 11586; 11705; 11807; 12229; 12274; 13068; 13986; 14068; 15031; 15133; +15678; 16221; 16479; 16720; 16899 +ЭШЛӘ (26) ■ Югарыга карап уйла, түбәнгә карап эшлә ○ 710 ● 1372; 2966; 5220; 6012; 6022; +6025; 6044 (2); 6050; 6060; 6062; 6084; 6097; 6098; 6126; 6133; 6137; 6156; 6276; 6279; 6560; +6632; 10579; 10778; 16936 +ЭШЛӘГӘН (36 | 2) ■ Эшләгән тимер ялт итәр, эшләмәгәнен тут басар ○ 323 ● 324; 1468; 1972; +6014; 6045; 6106 (2); 6143; 6180; 6204-6212; 6242; 6262; 6332; 6358; 6394; 6438; 6471, :1; 6546; +6702; 7083; 7433; 10940; 10968:1; 11537; 12392; 15927 (2); 16506 +ЭШЛӘГӘНДӘ (4 | 1) ■ Дуслык ашаганда беленми, эшләгәндә беленә ○ 5390 ● 6026, :1; 6165; +ЭШЛӘГӘНЕМНЕ (2) ■ Эшләгәнемне эт ашый, аркамны бет ашый ○ 3802 ● 10823 +ЭШЛӘГӘНЕҢ (4) ■ Алтын чикмән - теләгәнең, алтын кесә - эшләгәнең ○ 6020 ● 6388-6390 +ЭШЛӘГӘНЕҢНЕ (1) ■ Яхшылык эшләгәнеңне үзең әйтеп белдермә ○ 12363 +ЭШЛӘГӘННӘН (1) ■ Кулалмашка кул талмас, эшләгәннән кул калмас ○ 6092 +ЭШЛӘГӘННЕ (1) ■ Эшләгәнне эт ашый, аркамны бет ашый ○ 6329 +ЭШЛӘГӘННЕҢ (1) ■ Эшләгәннең авызы ашка тияр, эшләмәгәннең башы ташка тияр ○ 6213 +ЭШЛӘДЕМ (3) ■ Тирләмәдем-пешмәдем, утыз ел лашман эшләдем ○ 6309 ● 6310 (2) +ЭШЛӘКИ (4) ■ Эшләки, эшләки, эшләмәсәң хаста ки, дип әйтә ди эшләки кошы ○ 4073 (3) +● 6331 +ЭШЛӘМӘ (2) ■ "Көн үтсен"гә эшләмә, "булсын"га эшлә ○ 6097 ● 11191 +ЭШЛӘМӘГӘН (14) ■ Эшләгән җиз ялтырар, эшләмәгән - черер ○ 324 ● 6180; 6204-6206; +6209-6212; 6216-6218; 6439; 6440 +ЭШЛӘМӘГӘНЕН (1) ■ Эшләгән тимер ялт итәр, эшләмәгәнен тут басар ○ 323 +ЭШЛӘМӘГӘННЕҢ (1) ■ Эшләгәннең авызы ашка тияр, эшләмәгәннең башы ташка тияр ○ 6213 +ЭШЛӘМӘС (1) ■ Эшләмәс борын табыш бүлмиләр ○ 6219 +ЭШЛӘМӘСӘ (2) ■ Сала эшләмәсә, кала эшләми ○ 5232 ● 10250 +ЭШЛӘМӘСӘҢ (4) ■ Эшләки, эшләки, эшләмәсәң хаста ки, дип әйтә ди эшләки кошы ○ 4073 +● 6220; 6221; 6228 +ЭШЛӘМӘҮ (1) ■ Эшләпә кию гаеп түгел, эшләмәү гаеп ○ 6231 +ЭШЛӘМИ (4) ■ Сала эшләмәсә, кала эшләми ○ 5232 ● 6028; 6073; 10755 +ЭШЛӘМИЧӘ (4) ■ Безнең әти - аючы, эшләмичә баючы ○ 2112 ● 6214; 6215; 6230 +ЭШЛӘНГӘН (3) ■ Кабат эшләнгән эш сабак булыр ○ 6064 ● 6127; 6191 +ЭШЛӘНГӘЧ (1) ■ Эш эшләнгәч - ирмәк, бетми калса - имгәк ○ 6179 +ЭШЛӘНЕР (2) ■ Башчы башлык итәлсә, ун көнлек эш бер көндә эшләнер ○ 6040 ● 6160 +ЭШЛӘНМӘГӘН (1) ■ Эшләнмәгән эштән шайтан көлгән ○ 6222 +ЭШЛӘНМӘСӘ (1) ■ Эшне эшләп чыксаң - эш, эшләнмәсә - оятыңа көч ○ 6243 +ЭШЛӘП (20) ■ Меңне сөйләгәннән берне эшләп күрсәтү артыграк ○ 6109 ● 6119; 6223-6230; +6243; 6311; 6330; 6464; 6703; 13848; 15601; 15639; 15873; 16851 +ЭШЛӘПӘ (3) ■ Җәйге эшләпә җилләтә, кышкы эшләпә тирләтә ○ 1018 (2) ● 6231 +ЭШЛӘПӘМ (1) ■ Үз эшләпәм астында үземнән шәп егет юк ○ 12053 +ЭШЛӘР (18 | 1) ■ Ат эшләр - тирен чыгарыр, эт ятыр - телен чыгарыр ○ 2528 ● 5777 (2); 6104 (2); +6314; 6338; 6350; 6471:2; 6472; 6527; 6579; 10417; 11255; 11874; 12039 (2); 13938; 16477 +ЭШЛӘРГӘ (8) ■ Эшләргә өйрәнмәгән хуҗалык итә белмәс ○ 6232 ● 6392; 6547; 6664; 10547; +11800; 15753; 15803 +ЭШЛӘРЕ (1) ■ И ходайның эшләре, шак-шок итә тешләре ○ 16883 +ЭШЛӘРЕН (1) ■ Хатыннар теләгән эшләрен кылмый калмый ○ 13736 +ЭШЛӘРЕНӘ (1) ■ Эшләренә иренгән - ашарына сөренгән ○ 6548 +ЭШЛӘРНЕҢ (1) ■ Кулы эшләрнең авызы тешләр ○ 10944 +ЭШЛӘРСЕҢ (1) ■ Уйламый эшләрсең - беләгеңне тешләрсең ○ 6144 +ЭШЛӘСӘ (4) ■ Балта ни гөнаһ эшләсә, сабы да шуны эшли ○ 1892 ● 2330; 5220; 6282 +ЭШЛӘСӘҢ (20) ■ Үз җиреңдә теләсә ни эшләсәң дә ирекле ○ 209 ● 1015; 1386 (2); 5120; 5827; +5902; 6088; 6105; 6107; 6114; 6138; 6157; 6233; 6234; 6355; 10732; 11191; 12162; 12504 +ЭШЛӘТӘ (1) ■ Кул эшли, акыл эшләтә ○ 10934 +ЭШЛӘТЕРГӘ (1) ■ Яз өйләнгән кеше хатынны эшләтергә ала, көз өйләнгән кеше ашатырга +ала ○ 13216 +ЭШЛӘТКӘН (1) ■ Тегермәнне эшләткән дә су, ваткан да су ○ 465 +ЭШЛӘТТЕРГӘН (1) ■ Көчләп эшләттергән - эшкә сан түгел ○ 6100 +ЭШЛӘҮ (5) ■ Эшнең кадерен белгән җирдә эшләү яхшы ○ 6249 ● 6265; 6299; 11010; 16239 +ЭШЛӘҮГӘ (1) ■ Эшне башлау яртысын эшләүгә тигез ○ 6240 +ЭШЛӘҮДӘ (1) ■ Белеп сөйләүдә бер хикмәт булса, белеп эшләүдә мең хикмәт ○ 6340 +ЭШЛӘҮЧЕ (2) ■ Данны эзләүче түгел, эшләүче таба ○ 6055 ● 16512 +ЭШЛЕ (2) ■ Эшле кешегә иң зур җәза - тик тору ○ 6200 ● 6201 +ЭШЛЕГӘ (1) ■ Эшлегә көн җитми, эшсезгә көн үтми ○ 6202 +ЭШЛЕКЛЕ (1) ■ Былазау кузгалганчы эшлекле эшләп ара ○ 6464 +ЭШЛЕКЛЕНЕ (1) ■ Эшлеклене мал басар, эшлексезне йокы басар ○ 6549 +ЭШЛЕКЛЕНЕҢ (1) ■ Эшлекленең эше бетәр, эшлексезнең көне үтәр ○ 6545 +ЭШЛЕКСЕЗ (1) ■ Эшлексез кеше мактанчык булыр ○ 12050 +ЭШЛЕКСЕЗНЕ (1) ■ Эшлеклене мал басар, эшлексезне йокы басар ○ 6549 +ЭШЛЕКСЕЗНЕҢ (1) ■ Эшлекленең эше бетәр, эшлексезнең көне үтәр ○ 6545 +ЭШЛЕНЕҢ (1) ■ Эшсез килеп эшленең эшен калдырыр ○ 6255 +ЭШЛИ (28) ■ Балта ни гөнаһ эшләсә, сабы да шуны эшли ○ 1892 ● 2330; 2527; 5960; 6032; 6046 +(4); 6078; 6282; 6296; 6386; 6387 (2); 6396; 6566; 6577; 10755; 10934; 11027; 11029; 11537; +11628; 14579; 15475 (2); 15548 +ЭШЛИМ (3) ■ Ат кебек ашыйм, ат кебек эшлим ○ 2742 ● 6032; 6478 +ЭШЛИСЕ (1) ■ Эшлисе килмәгәннең эче авыртыр ○ 6203 +ЭШНЕ (40 | 1) ■ Кыр эшне ярата ○ 1417 ● 4686; 5736; 5997; 6006; 6053; 6099; 6118; 6159; 62356244; 6276; 6291; 6371 (2); 6379; 6382; 6391; 6392; 6443; 6579; 7789; 10942; 10968:1; 12397; +12497 (2); 12504; 14943; 16039; 16522; 16762; 16928 +ЭШНЕҢ (27) ■ Киңәш - эшнең орлыгы ○ 5013 ● 6059; 6108; 6245-6252; 6260; 6279; 6341; 6343; +6393; 6394; 6404-6407; 10291; 11754; 12117; 12331 (2); 16681 +ЭШСЕЗ (10) ■ Ишәк, ашсыз калса да, эшсез калмас ○ 2954 ● 3745; 6201; 6253-6255; 6344; +13714; 14754; 16967 +ЭШСЕЗГӘ (2) ■ Эшлегә көн җитми, эшсезгә көн үтми ○ 6202 ● 6257 +ЭШСЕЗЛЕКТӘН (1) ■ Кечкенә генә эш зур эшсезлектән яхшырак ○ 6074 +ЭШТӘ (22) ■ Кеше уракта, без эштә ○ 1495 ● 2823; 6011; 6019; 6058; 6121; 6258; 6302 (2); 6331; +6395; 6401; 8079; 11106; 11167; 12591; 12617; 12847; 13523; 13542; 16300; 16728 +ЭШТӘН (14) ■ Көндезге эш кичке эштән көләр ○ 907 ● 6021; 6142; 6222; 6256; 6275; 6297; 6372; +6551; 6580; 6682; 6704; 12528; 16117 +ЭШЧӘН (3) ■ Эшчән бәхетне эшендә күрер, ялкау бәхетне төшендә күрер ○ 6550 ● 6551; 6580 +ЭШЧӘНГӘ (1) ■ Ялкауга ял җитмәс, эшчәнгә эш төтмәс ○ 6593 +ЭШЧӘНЛЕК (1) ■ Матурлык туйда кирәк, эшчәнлек көн дә кирәк ○ 6493 +ЭШЧЕ (2) ■ Эшче эшли аткан ук күк, байга иртә төшкән чык күк ○ 5960 ● 6017 +ЭШЧЕГӘ (2) ■ Эшчегә унбиш тиен, остага бер тәңкә ○ 5961 ● 5962 +Ю (1) ■ Билеңне бу, битеңне ю ○ 10750 +ЮА (10) ■ Пычрак суда кер юа ○ 517 ● 532; 3351; 8811; 8822; 11029; 11249; 12549 (2); 15686 +ЮАЛАР (1) ■ Канны кан белән юмыйлар, су белән юалар ○ 10761 +ЮАН (10) ■ Юан сузылганчы, нечкә өзелер ○ 623 ● 709; 1754; 1910; 1965; 9909; 10812; 12192; +15880; 16531 +юан → калын-юан +ЮАНА (1) ■ Мактанчык - ярты дивана, үзен-үзе алдап юана ○ 12028 +ЮАНАЙГАН (2) ■ Ялкау тамыры юанайган ○ 6628 ● 14962 +ЮАНАЙСА (1) ■ Юаш юанайса, ишеккә сыймас ○ 12187 +ЮАНЫП (1) ■ Базарга барасың куанып, кайтасың юанып ○ 7875 +ЮАНЫЧ (4) ■ Яңгыр артыннан юаныч ○ 1161 ● 14962; 16433; 16722 +ЮАР (3) ■ Кул кулны юар, ике кул битне юар ○ 10932 (2) ● 12423 +ЮАРСЫҢ (2) ■ Кул пычранса, су белән юарсың, су пычранса, ни белән юарсың? ○ 407 (2) +ЮАТ (1) ■ Баланы кыйнап юатма, көйләп юат ○ 13982 +ЮАТА (3) ■ Ялган дус - мәче: алдан юата, арттан тырный ○ 5497 ● 15539; 16303 +ЮАТМА (1) ■ Баланы кыйнап юатма, көйләп юат ○ 13982 +ЮАЧА (3) ■ Юл азыгы юача ○ 6834 ● 9364; 14588 +ЮАШ (24 | 5) ■ Юаш атның тибүе каты булыр ○ 2698 ● 3233; 3235; 3746; 3747; 4158:1; 5550:3; +6977; 11677; 11711; 11884; 12140; 12166, :1, :2, :3; 12182-12184; 12185 (2); 12186-12190; +12400; 12404; 14378 +ЮАШЛАНА (3) ■ Читлеккә эләккәч, ерткыч та юашлана ○ 2023 ● 2688; 15842 +ЮАШЛЫГЫН (1) ■ Тургайның юашлыгын чебеннәрдән сора ○ 4158 +ЮАШНЫ (2) ■ Кем юашны беләләр, тоталар да үбәләр ○ 12139 ● 12191 +ЮАШТАН (1) ■ Юаштан юан чыгар ○ 12192 +ЮБАЛГЫДАН (1) ■ Юртактан тир кипмәс, юбалгыдан чир китмәс ○ 6561 +ЮГАЛА (3) ■ Бер бирмәсәң, мең биргәнең югала ○ 8108 ● 15283; 16615 +ЮГАЛАСЫҢ (1) ■ "Юк" дисәң югаласың, "бар" дисәң уңаласың ○ 7605 +ЮГАЛГАН (7) ■ Суга салган тоз кебек югалган ○ 524 ● 3119; 7031; 9996; 11496; 13226; +ЮГАЛМАС (7) ■ Энҗе энә түгел - югалмас ○ 320 ● 1472; 2401; 2616; 5113; 16504; 16569 +ЮГАЛМАСЫН (1) ■ Тәхетең югалса да, бәхетең югалмасын ○ 14953 +ЮГАЛМЫЙ (5) ■ Акка кара төшсә югалмый ○ 556 ● 5040; 11064; 13541; 16614 +ЮГАЛСА (1 | 2) ■ Атың югалса, йөгәнен ташла ○ 2621:1 ● 2621:2; 14953 +ЮГАЛТ (1) ■ Тинтәк белән мал тапканчы, акыллы белән югалт ○ 11675 +ЮГАЛТКАН (5) ■ Вакытын югалткан - малын югалткан ○ 802 (2) ● 4869 (2); 16380 +ЮГАЛТКАННЫ (2) ■ Куркак югалтканны батыр табар ○ 11172 ● 11542 +ЮГАЛТМА (3 | 1) ■ Бурыч алып дуслык югалтма, бурыч биреп дошман күбәйтмә ○ 8135 ● 8832; +11401; 11631:2 +ЮГАЛТМЫЙ (1) ■ Алтын гомер торса да төсен югалтмый ○ 7734 +ЮГАЛТСАҢ (4) ■ Вакыт акча түгел, югалтсаң таба алмассың ○ 794 ● 2529; 7253; 11401 +ЮГАЛТУ (2) ■ Кешегә бирү - югалту түгел ○ 8169 ● 8736 +ЮГАЛТУДАН (1) ■ Бернәрсәсе юкның югалтудан кайгысы юк ○ 7586 +ЮГАЛТЫР (4) ■ Читлеккә өйрәнгән кош иректә башын югалтыр ○ 3876 ● 8155; 11259 (2) +ЮГАЛЫР (3) ■ Урынында бар уңадыр, урынында юк югалыр ○ 698 ● 3670; 5113 +ЮГАН (6) ■ Асылы кара тирене юган белән ак булмас ○ 2348 ● 8685 (2); 8779; 8814; 8916 +ЮГАРЫ (26) ■ Артыңны уйламыйча югары үрмәләмә: егылып төшсәң, башың ярылыр ○ 679 +● 701-708; 741; 1389; 1753; 3375; 3435; 3873 (2); 3976; 4484; 8597; 10556; 10567; 10588; +10590; 12041; 16139; 16492 +ЮГАРЫГА (8 | 2) ■ Йөзсәң, югарыга йөз ○ 391 ● 695, :1, :2; 696; 709-712; 11311 +ЮГАРЫДАН (2) ■ Түбәннән югарыга ун ел менәләр, югарыдан түбәнгә ун көн дә җитә +○ 696 ● 713 +ЮГЫ (7) ■ Атым бик чаман, аның да югы яман ○ 2602 ● 3124; 7638; 9212; 13643 (2); 14357 +югы → бары-югы +ЮГЫН (3) ■ Югын барда чебен бар, чебен барда чирем бар ○ 485 ● 6955; 7648 +югын → барын-югын +ЮГЫНА (5) ■ Барына - барча, югына - юкча ○ 7581 ● 7583; 7641; 11823; 11824 +ЮГЫНДА (8) ■ Кояш югында ай да яктырта ○ 42 ● 3348; 3660; 7642; 7790; 8930; 9626; 14651 +ЮГЫННАН (1) ■ Булмаганның югыннан билгеле ○ 6457 +ЮГЫНЧА (2) ■ Барынча аш, югынча каш ○ 10066 ● 11970 +ЮГЫҢ (1) ■ Яучы югың бар итәр ○ 13224 +ЮГЫҢНЫ (1) ■ Бер югыңны бар итим дигәнче, бер барыңны юк итәсең ○ 7584 +ЮГЫЧ (1) ■ Капчык тузса югыч була, ефәк тузса югычка да ярамый ○ 8684 +ЮГЫЧКА (1) ■ Капчык тузса югыч була, ефәк тузса югычка да ярамый ○ 8684 +ЮЕШ (6) ■ Коры җиргә никадәр су сипсәң дә, юеш булмас ○ 128 ● 1734; 4477; 6558; 7476; 12193 +ЮЕШЛӘР ( | 1) ■ Иренчәк ике эшләр, итәген юешләр ○ 6471:2 +ЮК (755 | 8) ■ Кояш юк - көн юк, көн юк - тереклек юк ○ 43 (4) ● 60; 78; 79; 81; 134; 176; +197; 216; 315 (2); 322; 329; 335; 336; 341; 390; 441; 481; 522; 533 (2); 547; 559 (2); 570; 591; +593; 602; 659; 692 (2); 698; 739 (2); 741 (2); 800; 815; 855 (2); 857 (2); 956; 1002 (2); 1004; +1034; 1064; 1072; 1078; 1081 (2); 1170; 1210; 1226 (2); 1247; 1491; 1498; 1505; 1591 (2); 1594; +1619; 1626; 1680; 1733; 1776 (2); 1870; 1871; 2014 (2); 2109 (2); 2208 (2); 2256; 2264; 2446 (2); +2530; 2581 (2); 2595; 2596; 2599; 2606; 2675; 2745 (3); 2752 (2); 2796; 2893; 2911; 2942; 3003; +3028; 3052; 3123; 3124; 3134; 3162; 3252 (2); 3283; 3329 (2); 3377; 3446; 3497; 3580; 3584; +3661; 3684 (2); 3688; 3717; 3732; 3791 (2); 3792 (2); 3843; 3911; 4011; 4055; 4104; 4191; +4272; 4378; 4445; 4468; 4641; 4679; 4823; 4833; 4841; 4871 (2); 4884 (2); 4903 (2); 4971 (2); +4972 (2); 4978; 4991, :1, :2 (2); 5027; 5030; 5054; 5090; 5142; 5165; 5298; 5311 (2); 5320; 5405; +5533; 5552; 5586 (2); 5615 (2); 5666 (2); 5710 (2); 5747; 5760; 5847 (4); 5860; 5864; 5887 (2); +5901 (2); 5913; 5939; 5942; 5958 (2); 5963; 5964 (2); 5972 (2); 5975 (2); 5993 (2); 6057; 6059; +6171; 6184-6187; 6188 (2); 6251; 6252; 6257; 6260 (2); 6287; 6289; 6304 (2); 6318; 6324 (3); +6344 (2); 6376 (2); 6377; 6398 (2); 6416; 6428; 6435 (2); 6438 (2); 6439 (2); 6440 (2); 6468; +6485 (2); 6506; 6555; 6579; 6596; 6612; 6621; 6648; 6667 (2); 6700; 6716 (2); 6720 (2), :1, :2; +7006; 7025; 7093; 7133; 7182; 7203 (2); 7315; 7328 (2); 7370; 7374 (2); 7404; 7408; 7422; 7430; +7434; 7435; 7490; 7491; 7495 (2); 7500; 7520 (2); 7525 (2); 7527; 7528; 7540-7547; 7550-7552; +7572 (2); 7575; 7584-7586; 7590; 7593; 7595; 7596; 7600-7602; 7603 (2); 7604-7607; 7610; +7619-7621; 7625; 7626; 7628 (2); 7629; 7630; 7633-7636; 7647; 7649; 7713; 7718; 7726; 7732; +7773; 7784; 7799 (2); 7812; 7813; 7818; 7821 (2); 7835; 7852 (2); 7880; 7894; 7901; 7926; 7931; +7973 (2); 8046; 8064; 8094; 8109 (2); 8193; 8204, :1, :2; 8212 (2); 8215 (2); 8223 (2); 8276; 8296; +8314; 8351; 8358 (2); 8390; 8495; 8525; 8577; 8593; 8650; 8656; 8725; 8748; 8816; 8833 (2); +8864; 8932; 8935; 8940; 8954 (2); 8957; 8961 (2); 8974; 8976 (3); 8991; 9025 (2); 9043; 9101; +9143; 9144; 9156 (2); 9161:3; 9249; 9348; 9377; 9420; 9425 (2); 9426; 9476; 9508; 9517; 9518; +9556; 9571; 9601; 9618 (2); 9788 (2); 9828; 9836; 9869; 9878 (2); 9885 (2); 9890; 9900; 9904; +9946; 10005; 10049; 10074; 10075; 10149; 10183 (2); 10219; 10225; 10316; 10326; 10345 (2); +10375; 10386; 10390; 10436 (2); 10464; 10509; 10552; 10564; 10571; 10575; 10628; 10657; +10705; 10769; 10782; 10827; 10852; 10855; 10997 (2); 11002; 11056; 11075; 11091; 11137; 11182; +11218; 11269; 11325 (2); 11365; 11376 (2); 11377; 11389 (2); 11421; 11505; 11522; 11575; 11576; +11606 (2); 11607; 11625; 11659; 11668; 11724; 11748; 11767; 11769; 11774; 11900; 11901 (2); +11918 (2); 11941; 11960; 12018; 12038; 12053; 12117; 12183; 12229; 12256 (2); 12283; 12297; +12306 (2); 12342 (2); 12343 (2); 12444; 12464; 12591; 12597; 12599; 12609; 12629; 12680 (2); +12701; 12763 (2); 12782; 12795; 12808 (2); 12843; 12891; 12917 (2); 12930 (2); 12931; 12941 (2); +13044 (2); 13155; 13251 (2); 13262 (2); 13327; 13389; 13496; 13534; 13549; 13615; 13745 (2); +13746; 13787 (2); 13864 (2); 13953 (4); 13964; 13999; 14001; 14005; 14090; 14108; 14130 (2); +14135 (2); 14139 (2); 14156 (2); 14174 (2); 14176 (2); 14214; 14255; 14363; 14389 (2); 14424 (2); +14456; 14457; 14463 (2); 14494 (2); 14528 (2); 14580 (2); 14603; 14616; 14662; 14758 (2); +14763 (2); 14779 (2); 14797; 14868; 14947 (2); 14952; 14978; 15014; 15063; 15071 (2); 15092; +15132; 15151; 15168; 15185 (2); 15193 (2); 15212 (2); 15220; 15269; 15285; 15328; 15368; +15384 (2); 15394; 15406; 15408; 15427 (2); 15430 (2); 15445 (2); 15447 (2); 15454 (2); 15471; +15527; 15566 (2); 15571; 15590; 15619; 15622; 15658; 15703 (2); 15809; 15815 (2); 15844; 15848; +15850 (2); 15866; 15991; 16047 (2); 16065; 16091; 16092; 16135; 16139; 16140; 16156 (2); 16169; +16224 (2); 16229; 16306 (2); 16365; 16367 (2); 16393; 16394 (2); 16438 (2); 16439 (2); 16440 (2); +16441 (2); 16466; 16473 (2); 16475 (2); 16509; 16510 (2); 16513; 16524; 16538 (2); 16560; +16574 (2); 16605; 16675 (2); 16687; 16708; 16783; 16785; 16800; 16822; 16830; 16836; 16858; +16859 (2); 16861 (2); 16880 (2); 16911 (2); 16998 (2); 17004 (2); 17006 (4) +ЮКА (1) ■ Утсыз юка да кабармый ○ 9365 +ЮКАМЫШ (1) ■ Юктан юкамыш пешерү ○ 7652 +ЮКАРАК (3) ■ Ашау-эчү байларча, өстә кием юкарак ○ 7515 ● 7537; 9765 +ЮКӘ (20 | 1) ■ Таштан юкә суя алмассың ○ 183 ● 241; 1672; 1766; 1778; 1942; 1966; 1967 (2); +2002; 3284; 4551; 6680; 6773; 6902; 7084; 7090; 7106; 11442, :1; 16141 +ЮКӘДӘ (2) ■ Юкәдә җиде хасият ○ 1765 ● 1779 +ЮКӘДӘН (1) ■ Чабата җиде юкәдән үрелә, ди ○ 9062 +ЮКӘНЕ (1) ■ Юкәне нихәтле майласаң да, каеш булмас ○ 7085 +ЮКӘНЕҢ (2) ■ Юкәнең чәчәге - бал, кабыгы - юкә, череге - дару, агачы - сөян ○ 1766 ● 1967 +ЮКӘҢНЕ (1) ■ Юкәңне хәзерләмичә чабатага керешмә ○ 9069 +ЮКӘСЕН (1) ■ Кешенең юкәсен өзсәң, каешын да өзәрсең ○ 7042 +ЮККА (25) ■ Кылган башы юкка кымшанмый ○ 1287 ● 3447; 3491; 7557; 7559; 7574; 7575; +7590; 7608-7612; 7620; 7637; 7906; 8161; 8984 (2); 11218; 11526; 11552; 12051; 12184; 12189 +ЮКЛАР (2) ■ Ничә барлар юк булган, ничә юклар бар булган ○ 7596 ● 15578 +ЮКЛЫГЫ (4) ■ Кәҗәнең аркасына бакча иясе сәнәк белән суккач, ул: "Һай, хәтерләрем юклыгы, шушы кеше бакчасына кермәм дип әйткән идем!" - ди икән ○ 3048 ● 7274; 7785; 15527 +ЮКЛЫГЫН (3) ■ Хатын белән хатын талашса, яшьлеге белән картлыгын әйтер; бай белән ярлы +талашса, барлыгы белән юклыгын әйтер ○ 7426 ● 11839; 11953 +ЮКЛЫК (14 | 1) ■ Байлык бер айлык, юклык гомерлек ○ 7242:1 ● 7246; 7564-7570; 7613-7616; +11949; 14825 +ЮКЛЫККА (1) ■ Юклыкка йөгерек тә җитә алмый ○ 7617 +ЮКЛЫКНЫҢ (1) ■ Барлыкның соңы белән юклыкның соңы бер ○ 7571 +ЮКЛЫКТА (1) ■ Мөселманлык - туклыкта, инсаф китәр юклыкта ○ 16827 +ЮКМЫ (1) ■ Кесәңдә малың булмаса, телеңдә балың юкмы ○ 15491 +ЮКМЫН (2) ■ Байның "юкмын" дигәненә, ярлының "тукмын" дигәненә ышанма ○ 7311 ● 7545 +ЮКНЫ (13 | 2) ■ Күпне күр дә фикер ит, юкны күр дә шөкер ит ○ 600 ● 5139; 7574; 7585; 7618, +:1, :2; 7619; 7620; 7650; 11225; 13799; 14788; 14941; 17089 +ЮКНЫКЫ (2) ■ Намаз - эше юкныкы, ураза - ашы юкныкы ○ 16927 (2) +ЮКНЫҢ (36) ■ Җире юкның иле юк ○ 216 ● 578; 2599; 4971 (2); 4972; 5658; 6171; 6184; +6188 (2); 7294; 7309; 7404; 7408; 7576-7578; 7586; 7621-7624; 7716; 8932; 10436 (2); 10464; +11898; 12782; 13746; 14155; 14156 (2); 14456; 15504 +ЮКСА (1) ■ Типсәң типкәнгә тип, юкса бүкәнгә тип ○ 5632 +ЮКСЫЗ (1) ■ Сусыз җирдә балык тормас, юксыз җирдә дәүләт тормас ○ 7597 +ЮКТА (16) ■ Шоңкар юкта ябалак мәйдан тотар ○ 4193 ● 5667; 7558; 7560; 7756; 8772; 9210; +9213; 11269; 13953 (2); 14252; 14384; 14425 (2); 14615 +ЮКТАН (9) ■ Чыбыркы юктан чыбык та ярый ○ 1959 ● 4833; 7603; 7625-7627; 7651; 7652; +ЮКТЫР (3) ■ Анда елан мөгезе генә юктыр ○ 4699 ● 9491; 12678 +ЮКЧА (1) ■ Барына - барча, югына - юкча ○ 7581 +ЮЛ (110 | 4) ■ Су сөренеп юл таба ○ 432 ● 833; 1117; 1469; 1873; 2011; 2533; 2780; 2811; 2933; +3025; 3291; 3624:2; 3863; 4040; 4619; 4754; 4954; 5098; 5265; 5468; 5523; 5535; 5575; 5859; +6719; 6725; 6733 (2); 6757 (2); 6776; 6786; 6787; 6791; 6805; 6809; 6811; 6814; 6818; 6832; +6833 (2); 6834; 6835; 6836 (2); 6837-6840; 6864 (2); 6867 (2); 6875; 6888; 6890; 6894; 6898; +6902; 6911; 6912; 6919; 6923:3; 6924; 6927; 6928; 6929 (2); 6930-6932; 6944; 6950; 6961; 6986; +7032; 7049; 7087; 7689; 9208; 9924; 10208; 10998; 11094; 11227; 11410; 11496; 11558; 11722; +11725; 11832; 11901; 12173; 12207; 12265 (2); 12884; 13057, :1, :2; 13226; 14712; 14752; 15056; +15083; 15538; 15750; 15877; 16001; 16058; 16676; 16986 +ЮЛАМАН (1) ■ Ил өстендә иләмән, юл өстендә юламан ○ 4954 +ЮЛАМАНЫҢ (1) ■ Юламаның юл өстендә ○ 6932 +ЮЛАУЧЫ (3) ■ Сабанчы яңгыр тели, юлаучы - коргак ○ 1437 ● 6841; 6842 +ЮЛАУЧЫГА (1) ■ Юлаучыга энә дә йөк ○ 6843 +ЮЛАУЧЫНЫҢ (2) ■ Юлаучының йомышы тау менгәч исенә төшәр ○ 6844 ● 6845 +ЮЛӘР (43 | 1) ■ Алпавытка юләр тансык ○ 5721 ● 7710; 11422; 11428; 11429; 11442:1; 11462; +11498 (2); 11542; 11588; 11601; 11623; 11684; 11693; 11703 (2); 11706; 11707; 11708 (2); 1170911722; 11733 (2); 11744; 11747; 11768 (2); 11775 (2); 12182 +ЮЛӘРГӘ (9) ■ Намус - акыллыга каты, юләргә - уен ○ 11246 ● 11458; 11543; 11547; 11566; +11723-11725; 12186 +ЮЛӘРДӘ (1) ■ Иләктә су тормый, юләрдә сүз тормый ○ 11572 +ЮЛӘРДӘН (4) ■ Акылны юләрдән өйрән ○ 11472 ● 11588; 11726; 11727 +ЮЛӘРЛӘР (1) ■ Юләрләр мәҗлесендә акыллы кеше мәзәк күренер ○ 11729 +ЮЛӘРЛЕК (4) ■ Юләрлек җитмеш мең төрле ○ 11728 ● 11776; 12046; 15123 +ЮЛӘРНЕ (4) ■ Юләр юләрне мактый ○ 11719 ● 11730-11732 +ЮЛӘРНЕҢ (8) ■ Сакаллы юләрнең сакалы чүбек, мие - күбек ○ 10305 ● 11585; 11733-11738 +ЮЛӘРСЫМАК (1) ■ Бик зур акыллы кеше юләрсымак тоелыр ○ 11545 +ЮЛБАРЫС (5) ■ Арыслан белән юлбарыс бер-берсен ерактан күрсә кире китәр, якыннан күрсә +һөҗүм итәр, имеш ○ 2038 ● 2039; 2046; 2335; 3766 +ЮЛБАРЫСКА (1) ■ Эт, бергә булса, юлбарыска өрә ○ 3576 +ЮЛБАРЫСТАН (1) ■ Арыслан юлбарыстан качмас ○ 2049 +ЮЛБАСАР (2) ■ Кырык юлбасар бер ялангачны чишендерә алмый ○ 8802 ● 12205 +ЮЛБАШЧЫ (1) ■ Карга, юлбашчы булса, үләксәгә алып барыр ○ 3981 +ЮЛГА (42 | 1) ■ Көзге юлга кием ал, язгы юлга азык ал ○ 892 (2) ● 1295; 1706; 2488; 2652; 2947; +4297; 4580; 6747; 6748; 6758; 6794; 6811; 6846-6849; 6862; 6870; 6878; 6909; 6916; 6917; 6921; +6923:2; 6933-6938; 6974; 6999; 7035; 7465; 10348; 10935; 11660; 12332; 13611; 13763; 16768 +ЮЛДА (31) ■ Юлда яткан еланның гомере кыска ○ 4693 ● 4782; 5613; 6036; 6244; 6268; 6749; +6764; 6838; 6840; 6841; 6845; 6850; 6865; 6907; 6926; 6939; 6940; 6949; 6960; 8192; 9214; +11417; 12099; 12122; 12355; 13395; 13462; 13691; 13908; 14311 +ЮЛДАГЫ (5) ■ Торлактагы мал - кулдагы мал, аулактагы мал - юлдагы мал ○ 2405 ● 6851; +6869; 8911; 15334 +ЮЛДАГЫЛАР (1) ■ Юлдагылар май имә, өйдәгеләр кан имә ○ 6852 +ЮЛДАН (27 | 2) ■ Ак белән кара - икесе ике юлдан бара ○ 549 ● 2125; 6730, :1, :2; 6771; 6782; +6808; 6813; 6817; 6818; 6853; 6921; 6930; 6941; 6956; 6974; 7244; 7367; 7680; 7709; 9177; +10695; 11765; 11880; 12332; 12936; 16539; 16718 +ЮЛДАШ (56 | 2) ■ Тимерчегә күмерче юлдаш ○ 313 ● 2175; 5969; 6906 (2); 6914; 6918-6920; +6922; 6923, :1, :3; 6925; 6930; 6933; 6935; 6936; 6940; 6942; 6956; 6957; 6959; 6960; 6964 (2); +6965; 6966; 6970; 6971 (2); 6972 (2); 6973 (2); 6974 (2); 6975 (2); 6978; 7195; 7969; 11198 (2); +11295; 11739; 12211 (2); 12311 (2); 12312 (2); 12400; 12411; 12507; 13491; 16510; 16683 +ЮЛДАШЛЫКТА (1) ■ Ат - юлда, кеше юлдашлыкта сынала ○ 6907 +ЮЛДАШЛЫНЫҢ (1) ■ Юлдашлының юлы киң ○ 6943 +ЮЛДАШНЫ (3) ■ Ашны сеңгәч макта, юлдашны белгәч макта ○ 6908 ● 6930; 6944 +ЮЛДАШНЫҢ (1) ■ Юлдашның күбе яхшы, күбеннән бере яхшы ○ 6945 +ЮЛДАШСЫЗ (1) ■ Юл юлдашсыз булмый ○ 6931 +ЮЛДАШТАН (5) ■ Ялгызлык яман юлдаштан хәерлерәктер ○ 5107 ● 6941; 6963; 6967; 6968 +ЮЛДАШЫ (6) ■ Юлдашы күпнең кулдашы күп ○ 6946 ● 6947; 6948; 12206; 13483; 16432 +ЮЛДАШЫН (4) ■ Бер сәфәр ир картайтмас, яман юлдашын ияртмәс ○ 6910 ● 6928; 6949; 6962 +ЮЛДАШЫНА (4) ■ Бүре дә юлдашына касд кылмас, яхшы вә яман булса да, ялгыз ташламас +○ 2144 ● 6915; 6958; 13540 +ЮЛДАШЫННАН (3) ■ Ир үзеннән күрер, ирлексез юлдашыннан күрер ○ 13518 ● 15100; 15932 +ЮЛДАШЫНЫҢ (1) ■ Бүре толыбы бар кеше юлдашының туңганын белмәс ○ 6913 +ЮЛДАШЫҢ (8) ■ Юлга чыксаң, юлдашың үзеңнән яхшы булсын ○ 6937 ● 6950-6952; 6969; +6977; 12235; 14430 +ЮЛДАШЫҢА (1) ■ Юлдашыңа бүре булма ○ 6953 +ЮЛДАШЫҢНЫ (1) ■ Үз башыңны дауга бирсәң дә, юлдашыңны яуга бирмә ○ 6976 +ЮЛДАШЫҢНЫҢ (2) ■ Юлдашыңның бер күзе сукыр булса, ике күзеңне йомып тор ○ 6954 +● 6955 +юлдын → алдын-юлдын +ЮЛЛАМЫЙ (1) ■ Юлтыйның, юлламый торса, күңеле булмый ○ 12611 +ЮЛЛАП (1) ■ Мулла, ашаса, юллап ашар ○ 17017 +ЮЛЛАР (1) ■ Замана бозык булыр, юллар төзек булыр ○ 813 +ЮЛЛАРЫҢА (1) ■ Алдыңнан артың яхшы - юлларыңа ак җәймә ○ 722 +ЮЛЛАТМА (1) ■ Кызны еракка юллатма - киялеге тияр ○ 13018 +ЮЛЛЫ (1) ■ Кызлы кеше - назлы кеше, уллы кеше - юллы кеше ○ 14128 +ЮЛЛЫЙ (2) ■ Хан урлый, халык юллый ○ 5929 ● 17032 +ЮЛНЫ (11) ■ Ерак юлны барсаң - иртә барырсың, якын юлны барсаң - кичкә барырсың +○ 6759 (2) ● 6810; 6819; 6820; 6825; 6854; 10931; 15029; 16826; 16831 +ЮЛНЫҢ (2) ■ Юлның гаебен ир ачар, итек гаебен су ачар ○ 6855 ● 6997 +ЮЛСЫЗ (4) ■ Юлсыз урманга кереп булмый ○ 6856 ● 6886; 6957; 16512 +ЮЛТЫЙ (1) ■ Юлтый үз үлеме белән үлми, ди ○ 12610 +ЮЛТЫЙНЫҢ (1) ■ Юлтыйның, юлламый торса, күңеле булмый ○ 12611 +ЮЛЧЫ (3) ■ Юлчы аяз тели, игенче яңгыр тели ○ 6857 ● 6858; 7389 +ЮЛЧЫГА (1) ■ Юлчыга сусын бирү - юсын ○ 6859 +ЮЛЫ (35) ■ Иртә торганның эше үрчи, төн йокламаганның юлы үрчи ○ 830 ● 1358; 2279; 2594; +2597-2599; 2637; 2662; 4675; 6381; 6736; 6737; 6774; 6829 (2); 6860; 6861; 6887; 6894; 6943; +6956; 9837; 10091; 10436 (2); 10938; 10982; 11226; 12377; 14352; 15579; 15671; 16630 (2) +ЮЛЫГА (1) ■ Абруйлы егеткә әҗәлле куян юлыга, ди ○ 12815 +ЮЛЫГЫР (6) ■ Тамчыдан качкан явымга юлыгыр ○ 1137 ● 2903; 12938 (2); 16001 (2) +ЮЛЫГЫРСЫҢ (1) ■ Яман белән юлдаш булсаң - ярга егылырсың, яхшы белән юлдаш булсаң +- малга юлыгырсың ○ 6964 +ЮЛЫККАН (1) ■ Аюдан курыккан бүрегә юлыккан ○ 2085 +ЮЛЫКСАҢ (1) ■ Яманга юлыксаң, яласы йогар ○ 12250 +ЮЛЫКТЫР (2) ■ Дусны - үзгә, дошманны ялган эзгә юлыктыр ○ 5397 ● 13192 +ЮЛЫМА (1) ■ Юлыма күрә йөрешем, үземә күрә өлешем ○ 6903 +ЮЛЫН (11) ■ Су, ага-ага, юлын табар ○ 422 ● 1406; 2466 (2); 3290; 14355 (2); 14357; 16727 (2); +ЮЛЫНА (4 | 1) ■ Һәркем юлына күрә китәр ○ 6882 ● 7873; 12290; 16837, :1 +ЮЛЫНДА (4) ■ Дөя юлында йөк калмас ○ 2919 ● 6858; 16642; 16693 +ЮЛЫННАН (5) ■ Юлдаш тапмаган юлыннан язар ○ 6942 ● 6990; 7966; 12333; 16765 +ЮЛЫҢ (6) ■ Аптырамый ашык, юлың булыр ташлык ○ 6731 ● 6738; 6829 (2); 6895; 15083 +ЮЛЫҢДА (1) ■ Юлыңда эт ятса, әйләнеп үт ○ 3748 +ЮЛЫҢНЫ (2) ■ Урманга кергәнче чыгар юлыңны кара ○ 1866 ● 10762 +ЮМАГАН (1) ■ Аның битен юмаган ○ 10719 +ЮМАЛАУЧЫГА (1) ■ Тел юмалаучыга да корал, дуамалчыга да корал ○ 15560 +ЮМАРТ (20) ■ Юлаучы - юмарт, өзәңге бавы унике кат ○ 6842 ● 7612; 7614; 8117 (2); 11821; +11825 (2); 11839; 11852; 11918; 11950-11954; 11970; 12841; 13229; 16024 +ЮМАРТЛАНДЫРЫР (1) ■ Музыка җебенне баһадирландырыр, саранны юмартландырыр +○ 16386 +ЮМАРТЛЫК (5) ■ Уч җәелсә - юмартлык, уч йомылса - йодрык ○ 10963 ● 11473; 11955; +11956; 11964 +ЮМАРТЛЫККА (1) ■ Сүзгә юмарт - юмартлыкка саран ○ 16024 +ЮМАРТНЫҢ (3) ■ Юклык юмартның кулын бәйли ○ 11949 ● 11957; 11958 +ЮМАРТЫ (1) ■ Хатынның - сараны, ирнең юмарты яхшы ○ 13741 +ЮМАС (1) ■ Аю гомергә кул юмас ○ 2076 +ЮМАСАҢ (1) ■ Үзеңнеке үзеңә юмасаң да ак ○ 12075 +ЮМЫЙЛАР (1) ■ Канны кан белән юмыйлар, су белән юалар ○ 10761 +ЮМЫЙЧА (1) ■ Юмыйча кер китмәс ○ 8823 +ЮНА (1) ■ Каләм белән язганны балта белән юна алмассың ○ 16584 +ЮНАР (1) ■ Ата күргән ук юнар, ана күргән җеп җегерләр ○ 14411 +ЮНА-ЮНА ( | 1) ■ Тимер булса, кыска кис, агач булса, озын кис: суга-суга озаер, юна-юна +кыскарыр ○ 1879:1 +ЮНГАН (1) ■ Үтмәс балта белән юнган ○ 2006 +ЮНГЫСЫ (2) ■ Мал - җанның юнгысы, бала - тәннең юнгысы ○ 14034 (2) +ЮНЕ (2) ■ Иле юкның җире юк, тормышының юне юк ○ 4972 ● 12917 +ЮНЕҢ (2) ■ Юнь юнең бетерер ○ 8002 ● 8003 +ЮНМЫЙ (1) ■ Пычак, ни хәтле үткен булса да, үз сабын үзе юнмый ○ 9949 +ЮНЫП (1) ■ Юаш юнып ала ○ 12188 +ЮНЬ (2) ■ Юнь юнең бетерер ○ 8002 ● 13238 +ЮНЬГӘ (4) ■ Игелексез игә килмәс, юньсез юньгә кермәс ○ 6466 ● 11720; 12118; 16491 +ЮНЬЛЕ (6) ■ Балта остасының юньле балтасы булмас, чабата ясаучының юньле чабатасы булмас ○ 1894 (2) ● 6552; 6556; 8003; 14072 +ЮНЬСЕЗ (18) ■ Юньсез сунарчы арба белән куян тотар ○ 2024 ● 3087; 3749; 6163; 6466; 65526557; 6619; 9070; 12118; 12820; 13429; 13576; 14072 +ЮНЬСЕЗГӘ (4) ■ Юньсезгә майлап бирсәң, "юеш" дип әйтер, ди ○ 6558 ● 6957; 12193; 12194 +ЮНЬСЕЗНЕ (4) ■ Уңган эшен бетерер, юньсезне эше бетерер ○ 6532 ● 6559; 6560; 12195 +ЮНЬСЕЗНЕҢ (1) ■ Уңганның кулы алтын, юньсезнең кулы салкын ○ 6535 +ЮНЬЧЕЛ (2) ■ Ил терәге - яучыл ир белән юньчел хатын ○ 4941 ● 7562 +ЮРАСАҢ (1) ■ Яманга юрасаң, яхшы чыгар ○ 12251 +ЮРГА (15) ■ Атның солтаны юрга ○ 2790 ● 2791; 2795; 2797; 2809; 2813; 2830; 6958; 7302; 7624; +14311; 15100; 16962; 17082; 17084 +ЮРГАЛАП (2) ■ Ишәк юргалап бәйге алмас ○ 2971 ● 6865 +ЮРГАЛАР (1) ■ Ат юргалар, иясе дан алыр ○ 2789 +ЮРГАЛЫ (3) ■ Юргалы белән юлдаш булма, тинтәк белән авылдаш булма ○ 6959 ● 6960; 11739 +ЮРГАЛЫГА (1) ■ Арбалыга юлдаш булма, юргалыга юлдаш бул ○ 6906 +ЮРГАЛЫЙ (1) ■ Аның тавыгы юргалый ○ 4348 +ЮРГАН (4) ■ Бер борча өчен юрган ярмыйлар ○ 4763 ● 8400; 9562; 13820 +ЮРГАНСЫЗ (1) ■ Җәен әйрәнсез булма, кышын юргансыз булма ○ 9414 +ЮРГАНЫ (2) ■ Ярлының ястыгы җир, юрганы болыт ○ 7502 ● 13690 +ЮРГАНЫМ (2) ■ Мамыгын бушаткач, юрганым бар дип хыялланма ○ 8417 ● 8447 +ЮРГАНЫҢ (4) ■ Көн явым - ят та юрганың ябын ○ 1221 ● 2810; 11837; 12196 +ЮРГАНЫҢА (1) ■ Юрганыңа карап аягыңны суз ○ 8429 +ЮРТАК (3) ■ Җордай юртак, еландай елдам булу ○ 2346 ● 2811; 2812 +ЮРТАКТАН (1) ■ Юртактан тир кипмәс, юбалгыдан чир китмәс ○ 6561 +ЮРТСА (1) ■ Бия каян юртса, колын да шунда ○ 2820 +ЮРТЫП (2) ■ Юл белән йөрсәң юртып йөр, юртып йөрсәң юл ырар ○ 6836 (2) +ЮСА (2) ■ Кызлар, чәчен тарап битен юса, гөлләр күк була, хатыннар - кызлар күк була ○ 10282 +● 14357 +ЮСАҢ (7) ■ Кара ташны юсаң да агармый ○ 123 ● 270; 3093; 3950; 10936; 11207; 14056 +ЮСЫК (1) ■ Юсык кеше аякка карамас, күзгә карар ○ 11312 +ЮСЫККА (1) ■ Ясамаган юсыкка кысылма ○ 5970 +ЮСЫН (1) ■ Юлчыга сусын бирү - юсын ○ 6859 +ЮТӘЛ (2) ■ Ютәл йөткерекне баса ○ 15335 ● 16997 +ЮТӘЛНЕ (1) ■ Мәхәббәт белән ютәлне яшереп булмый ○ 12726 +ЮУ (2) ■ Коры мунчала белән юу ○ 8655 ● 12133 +ЮХА (1) ■ Елан, йөз яшенә кадәр яшәсә, аждаһага әверелә, мең яшькә кадәр яшәсә, юха була, +имеш ○ 16729 +ЮХАГА ( | 1) ■ Елан йөз ел торса - аждаһага, аждаһа йөз ел торса - юхага әйләнә, имеш ○ 16729:1 +ЮХАДА (1) ■ Төлкедә - койрык, юхада - тел ○ 11937 +ЮХАЛЫКНЫ (1) ■ Юньсез юхалыкны да булдыра алмас ○ 6557 +ЮХАНЫҢ (1) ■ Юханың теленә алданма ○ 16789 +ЮШАП (1) ■ Торлаксыз үскән колын мизгелсез юшап, мизгелсез утлар ○ 2846 +ЮШАР (2) ■ Аргамак атның билгесе - аз утлар да күп юшар, азамат ирнең билгесе - аз сөйләр +дә күп тыңлар ○ 13439 ● 14346 +ЮШКЫНЫ (1) ■ Ташкыны кайтса да, юшкыны калыр ○ 461 +ЮЫК (1) ■ Ашны тәмләндергән - тоз, алысны юык иткән - кыз ○ 12943 +ЮЫЛМЫЙ (1) ■ Яшь белән гөнаһ юылмый ○ 12616 +юына → чаба-юына +ЮЫНМАГАН (1) ■ Чакырмаган кунак - юынмаган таяк ○ 10182 +ЮЫНСАҢ (1) ■ Күп юынсаң, карын мае дип, карга күтәреп китмәсен ○ 8844 +ЮЫНТЫК (1) ■ Язгы юынтык кышка катык булыр ○ 990 +ЮЫП (4) ■ Кунакка барсаң, казаныңны юып кит ○ 10131 ● 11162; 13309; 13910 +ЮЫРТ (1) ■ Чуртның юлыннан юырт ○ 16765 +ЮЫРТКАНЫН (1) ■ Этнең чапканын да, юыртканын да белмәссең ○ 3730 +Я (25) ■ Я тәхет, я ләхет ○ 6000 (2) ● 6562 (2); 6627 (2); 7513 (2); 7534 (2); 7974 (2); 9205 (2); +11692 (2); 12243 (2); 13346 (2); 15175 (2); 15932 (2); 16160 +ЯБА (1) ■ Дөнья аю белән тутыйны бер читлеккә тота да яба ○ 14718 +ЯБАГА (7 | 1) ■ Тай ябага димәгез, язга чыкса - ат була, кабык морҗа димәгез, төтен чыгарса +була ○ 2859 ● 2859:1; 7436; 7437; 7462; 8487; 12197; 16142 +ЯБАГАДАН (1) ■ Ялы бар дип ябагадан айгыр куйма ○ 2867 +ЯБАГАЙГА (1) ■ Ябагайга ябага тай ○ 7437 +ЯБАГАНЫ (2) ■ Ябаганы мактау белән тулпар булмас, ябалакны сыйпау белән шоңкар булмас +○ 2866 ● 12198 +ЯБАГАСЫН (1) ■ Бүре, ябагасын койса да, холкын үзгәртми ○ 2167 +ЯБАЛАК (14) ■ Былтыр үлгән ябалак быел башын күтәргән ○ 785 ● 4136; 4193; 4195; 41984201; 4207-4210; 11524; 11982 +ЯБАЛАККА (2) ■ Ике лачын сугышса, ябалакка йон булыр ○ 4064 ● 4202 +ЯБАЛАКНЫ (2) ■ Ябаганы мактау белән тулпар булмас, ябалакны сыйпау белән шоңкар булмас +○ 2866 ● 4197 +ЯБАЛАКНЫҢ (2) ■ Былтыр үлгән ябалакның быел исен чыгарма ○ 4196 ● 4203 +ЯБАЛАКТАН (3) ■ Ябалактан - йон, бүдәнәдән - май ○ 4204 ● 4205; 5327 +ЯБАЛАР (1) ■ Бодай кибәнен арыш саламы белән ябалар ○ 1542 +ЯБАЛМЫЙ (1) ■ Өйне чутай да чутлый, түбәсен ябалмый ○ 8342 +ЯБАР (6) ■ Актыктан кем керә, капканы шул ябар ○ 8592 ● 8629; 8850; 13690; 14073; 15668 +ЯБӘЛӘ (1) ■ Эндәшмәгән кешедә ябәлә юк ○ 16135 +ЯБЕШКӘГЕ (1) ■ Бетеннән бигрәк ябешкәге ачы тешли ○ 4765 +ЯБУ (4) ■ Сыерга ябу килешми ○ 3205 ● 7086; 8375; 11846 +ЯБУЛЫ (2) ■ Ябулы атта ял торыр, ял тормаса, җан торыр ○ 2699 ● 9997 +ЯБУСЫЗ (1) ■ Яхшы ат ябусыз йөрмәс ○ 2720 +ЯБУЧЫ (1) ■ "Ярар" белән түбә ябучы ○ 16318 +ЯБУЫ (1) ■ Төнге кунак төнлек ябуы ○ 10174 +ЯБУЫН (1) ■ Яман сыер ябуын җияр ○ 3237 +ЯБЫГЫР (1) ■ Эшләгән савыгыр, эшләмәгән ябыгыр ○ 6209 +ЯБЫК (4) ■ Нәрсәнең ишеге ябык, эче караңгы ○ 606 ● 3230; 15276; 15602 +ЯБЫККАНЧЫ (1) ■ Симез ябыкканчы арык үләр ○ 10801 +ЯБЫКМЫЙ (1) ■ Яхшы терлек тешәвен белгертми, тешәгәндә ябыкмый ○ 2421 +ЯБЫЛА (3) ■ Ат булса - мәйдан табыла, ат булмаса - мәйдан ябыла ○ 2490 ● 6635; 10594 +ЯБЫЛГАН (2) ■ Симертергә ябылган үрдәк ашаудан туймый ○ 4412 ● 8381 +ЯБЫЛСА (1) ■ Яр җимерелсә җәен үләр, яла ябылса ярлы үләр ○ 7440 +ЯБЫН (1) ■ Көн явым - ят та юрганың ябын ○ 1221 +ЯБЫНГАН (1) ■ Сарык тиресе ябынган бүре күк ○ 2218 +ЯБЫНМА (1) ■ Яумаган яңгырга чикмән ябынма ○ 8944 +ЯБЫНЧА (2) ■ Яңгыр үткәч, артыннан ябынча белән йөгермиләр ○ 1166 ● 8941 +ЯБЫНЧЫК (2) ■ Яумаган яңгырга ябынчык корма ○ 1155 ● 1234 +ЯБЫНЫП (4) ■ Бүре тиресен ябынып бүре булып булмас ○ 2162 ● 8968; 13318; 14120 +ЯБЫНЫР (1) ■ Уйнашчының юрганы утыз булыр, берсен генә үзе ябыныр, егерме тугызын +кеше ябар ○ 13690 +ЯБЫНЫРГА ( | 1) ■ Убыр китте, ябынырга туны калды ○ 16755:1 +ЯБЫП (2) ■ Кеше капкасын ачып керсәң, ябып та чыга бел ○ 8617 ● 10543 +ЯБЫШ (2) ■ Заманның ялына ябыш ○ 819 ● 1394 +ЯБЫША (8) ■ Кырмавык үзенә тигән һәркемгә ябыша ○ 1288 ● 3752; 3808; 3809; 4813; 9305; +12233 (2) +ЯБЫШКАН (9) ■ Суга баткан - саламга ябышкан ○ 440 ● 3386; 5607; 6740; 8731; 10740; 10850; +10860; 12807 +ЯБЫШМАС (2) ■ Бер кискән икмәк ябышмас ○ 9174 ● 16074 +ЯБЫШМЫЙ (2) ■ Коры борчак бүрәнәгә ябышмый ○ 1555 ● 3031 +ЯБЫШСАҢ (2) ■ Туфракка ябышсаң, туфрагың алтын булсын; ташка ябышсаң, ташың көмеш +булсын ○ 190 (2) +ЯБЫШТЫРЫП (1) ■ Әйткән сүз - кискән икмәк: кире ябыштырып булмый ○ 16219 +ЯБЫШУЧАН (1) ■ Балга чебен ябышучан була ○ 4762 +ЯБЫШЫП (5) ■ Суга батучы умарта корты саламга ябышып калган ○ 4743 ● 6413; 11368; +15365; 16706 +ЯБЫШЫР (4) ■ Сумалага утырганның арты сумалага ябышыр ○ 1935 ● 12337; 14679; 15721 +ЯВА (5) ■ Апрель кергәч эт биеклеге кар ява ○ 759 ● 1217 (2); 1321; 8057 +ЯВАР (8) ■ Бер болыттан боз да явар, кар да, яңгыр да явар ○ 1076 (2) ● 1145; 1162; 3585; 3960; +6069; 13852 +ЯВЫЗ (9) ■ Бәйдәге эт явыз була, хуҗасыннан кансыз була ○ 3472 ● 11160; 12199; 12200 (2); +13634; 14073; 14646; 15647 +ЯВЫЗГА (1) ■ Усалга - уша, явызга - бусага ○ 12175 +ЯВЫЗДАН (1) ■ Явыздан явыз кем явыз - ят явына кулавыз ○ 12200 +ЯВЫЗЛАР (1) ■ Явызлар куркытып буйсындырыр, изгеләр оялтып буйсындырыр ○ 12201 +ЯВЫЗЛЫГЫННАН (1) ■ Изгелегең тигән кешенең явызлыгыннан саклан ○ 12120 +ЯВЫЗЛЫК (1) ■ Ит изгелек, көт явызлык ○ 12132 +ЯВЫЗЛЫККА (2) ■ Явызлыкка тәһарәт кирәкми ○ 12202 ● 12203 +ЯВЫЗЛЫКНЫҢ (2) ■ Аракы - явызлыкның башы ○ 9813 ● 9851 +ЯВЫЗЛЫКТАН (1) ■ Чаян явызлыктан чакмый, табигате шулайга чага ○ 4691 +ЯВЫЗНЫҢ (3) ■ Явызның ашкынганы ялган ○ 12204 ● 12205; 12206 +ЯВЫЗЫ (1) ■ Баланың изгесе - җан сөенече, явызы - җан көенече ○ 13991 +ЯВЫМ (7) ■ Сәвердәге явым - савып торган савым ○ 944 ● 1088; 1151; 1221; 1408; 1801; 7814 +ЯВЫМГА (1) ■ Тамчыдан качкан явымга юлыгыр ○ 1137 +ЯВЫМДА (1) ■ Игенче явымда тынар, балыкчы давылда тынар ○ 1409 +ЯВЫМЛЫ (2) ■ Давыллы көннең ышыгы бар, явымлы көннең йокысы бар ○ 1087 ● 1152 +ЯВЫМНАН (1) ■ Явымнан качып, яшенгә эләктек ○ 1232 +ЯВЫМЫ (2) ■ Давыллы болытның явымы аз ○ 1086 ● 1119 +ЯВЫН (3) ■ Явын аямаган яуны җиңәр, малын аямаган дауны җиңәр ○ 5654 ● 7745; 10504 +ЯВЫНА (1) ■ Явыздан явыз кем явыз - ят явына кулавыз ○ 12200 +ЯВЫП (2) ■ Яңгыр явып яр тулмас, асыл кош талга кунмас ○ 1163 ● 5976 +ЯГА (1) ■ Яман энегә ага булма, яман тунга яга булма ○ 14573 +ЯГАДА (1) ■ Елан ягада торган кешегә тими ○ 4608 +ЯГАДАН (1) ■ Ягадан килгән яңалыкта яхшы ○ 5096 +ЯГАЛМАСА (1) ■ Янмаса - утын яман, ягалмаса - хатын яман ○ 13770 +ЯГАМ (1) ■ Җиңем яман булса да, ягам яхшы; үзем яман булсам да, агам яхшы ○ 14585 +ЯГАР (5) ■ Ышанма дусыңа, ут ягар куышыңа ○ 5491 ● 8484; 11508; 13075; 14162 +ЯГАСЫ (1) ■ Агасы барның ягасы бар ○ 14558 +ЯГУЛЫ (1) ■ Асулы казан, ягулы ут ○ 10022 +ЯГУЧЫГА (1) ■ Казан астын ягучыга өйрә юк ○ 9904 +ЯГЫ (14) ■ Сул ягы белән торган ○ 738 ● 7678 (2); 7708; 8028; 8720; 11932; 12398; 13158 (2); +14601 (2); 14724 (2) +ЯГЫЛЫР (1) ■ Туганга туган табылыр, ятка бәла ягылыр ○ 14682 +ЯГЫМЛЫ (2) ■ Бакыру ягымлы булса, ишәктән кадерле хайван булмас иде ○ 15781 ● 16143 +ЯГЫМЛЫНЫҢ (1) ■ Ягымлының шадрасы күренми, сөйкемленең сипкеле беленми ○ 10711 +ЯГЫМСЫЗ (1) ■ Соң кычкырган әтәчнең тавышы ягымсыз ○ 4373 +ЯГЫНА (6) ■ Җил ягына кабык сөяп кую ○ 1242 ● 1243; 1500; 8242; 10999; 11621 +ЯГЫНДА (1) ■ Дөреснең аргы ягында булу ○ 16274 +ЯГЫННАН (3) ■ Шикәрне кайсы ягыннан кимерсәң дә тәмле ○ 9381 ● 11399; 13395 +ЯГЫҢ (1) ■ Дүрт ягың - кыйбла ○ 732 +ягың → тирә-ягың +ЯГЫҢА (4) ■ Кул артка бөгелми, үз ягыңа бөгелә ○ 10928 ● 14574 (2); 15346 +ягыңа → як-ягыңа +ЯГЫП (2) ■ Сука тотып кулың кабармыйча, мичкә ягып ипиең кабармас ○ 1441 ● 2610 +ЯГЫШЛЫ (1) ■ Нәгышле кыз - ягышлы кыз ○ 13033 +ЯЗ (59 | 1) ■ Җаек баштан җил иссә, яз булса да кыш булыр ○ 490 ● 624; 760; 767; 769-771; 823; +844; 845; 859; 864; 871; 882; 884; 885; 903; 912; 933; 935; 973-975; 976 (2); 977-986; 995; 1061; +1062; 1258; 1335; 1424; 1509; 3935; 3974; 4018; 4069; 4211; 4235; 4243; 4342; 6862; 7234; 7438; +9186:2; 11127; 12773; 13035; 13216; 15640; 16277 +ЯЗА (3) ■ Комагай кылкыннан яза, кыдырма аягыннан яза ○ 9660 (2) ● 11753 +ЯЗАР (8 | 1) ■ Усал эт теленнән язар, хәйләкәр төлке койрыгын өздерер ○ 3534 ● 4241:1; 6796; +6921; 6942; 7869; 11880; 15926; 16718 +ЯЗА-ЯЗА (1) ■ Яза-яза сандыгын тутырган, укый белмичә авызын ачып утырган ○ 16707 +ЯЗГА (6 | 2) ■ Язга чыккач чегән тунын сата ○ 991 ● 1063; 1096; 2859, :1; 3644:2; 8487; 15059 +ЯЗГАН (19) ■ Язган булса язга килер, язмаган булса көзгә килер ○ 1063 ● 1359; 2094; 2420; 2445; +7228; 7735 (2); 12936; 14791; 14801; 14895; 15107 (2); 16170; 16472 (2); 16590; 16678 +ЯЗГАННЫ (3) ■ Язганны күрерсең, чәчкәнне урырсың ○ 14963 ● 14981; 16584 +ЯЗГАНЧЫ (1) ■ Такмак өйрәнеп кенә шигырь язганчы, барабан кагып ипи тапканың артык ○ 16409 +ЯЗГЫ (20 | 1) ■ Көзге катык - көмеш кашык, язгы катык - ярты азык ○ 886 ● 887; 888; 891; 892; +987-990; 1115; 1424:1; 2767; 4210; 12708; 13046; 13425; 13430; 14221; 15364; 15365; 16061 +ЯЗДА (1 | 1) ■ Яман сыер язда бозаулар ○ 3238:1 ● 4107 +ЯЗДАН (1) ■ Кырмыскадан гыйбрәт ал - яздан кышны каршыла ○ 4796 +ЯЗДЫРА (1) ■ Байлык, бушлык, ялгызлык кешене аздыра, юлдан яздыра, тормышын туздыра ○ 7244 +ЯЗДЫРМАС (1) ■ Булдыксыз ир бил яздырмас ○ 13456 +ЯЗДЫРЫР (4) ■ Яз берәүне аздырыр, берәүне малдан яздырыр ○ 975 ● 10695; 12418; 13151 +ЯЗМА (2) ■ Исемеңне ташка язма, ил йөрәгенә яз ○ 11127 ● 16652 +ЯЗМАГАН (2) ■ Язган булса язга килер, язмаган булса көзгә килер ○ 1063 ● 9389 +ЯЗМАГАННЫ (4) ■ Ташка язмаганны сөйләмә ○ 178 ● 1775; 15305; 16311 +ЯЗМАК (1) ■ Гыйлем - ау, язмак - бау ○ 16557 +ЯЗМАС (1) ■ Ташка язмас сүз сөйләмә ○ 16069 +ЯЗМЫШ (6 | 1) ■ Бер башка ике язмыш юк ○ 14797 ● 14802; 14932; 14964, :1; 14967; 14997 +ЯЗМЫШЫ (3) ■ Ил язмышы ир өстендә, ир язмышы күкрәк көчендә ○ 4947 (2) ● 12998 +ЯЗМЫШЫҢНЫ (1) ■ Маңгайга язылган язмышыңны тир белән сыпырып төшереп булмый +○ 14930 +ЯЗНЫ (2) ■ Кышны кышсынмаган язны язсынмас ○ 876 ● 3966 +ЯЗНЫҢ (2) ■ Язның байлыгы - кояш, көзнең байлыгы - уңыш ○ 992 ● 993 +ЯЗСАҢ (1) ■ Учыңны язсаң бер бармагыңны бөкми калдырма ○ 10964 +ЯЗСЫЗ (1) ■ Хатынсыз йорт - язсыз ел кебек ○ 13743 +ЯЗСЫНМАС (1) ■ Кышны кышсынмаган язны язсынмас ○ 876 +ЯЗУЛЫ (1) ■ Ризыклы - ашка, язулы - яшькә ○ 9320 +ЯЗУЫ (1) ■ Саран кешенең кулында акчаның язуы да шомарыр ○ 11910 +ЯЗЫ (1) ■ Язы булгач, сазы да булыр ○ 994 +ЯЗЫГЫ (6) ■ Каршыда бай булса, языгы ярлыга ○ 7362 ● 10075; 10316; 10390; 12618; 12655 +ЯЗЫГЫН (1) ■ Ат, әйләнеп, кызыгын табар; ир, әйләнеп, языгын табар ○ 13450 +ЯЗЫГЫҢ (1) ■ Үз языгың - үз башыңа ○ 12627 +ЯЗЫК (5) ■ Ашасаң азык түгел, ташласаң язык түгел ○ 9435 ● 12541; 12612; 12639; 12660 +ЯЗЫККА (4) ■ Яманга ияргән языкка, яхшыга ияргән азыкка ○ 12247 ● 12466; 12654; 15700 +ЯЗЫКЛЫ (6) ■ Алган бер языклы, алдырган мең языклы ○ 12415 (2) ● 12568 (2); 16901 (2) +ЯЗЫКСЫЗ (2) ■ Ут төтенсез булмый, егет языксыз булмый ○ 12908 ● 13047 +ЯЗЫЛ (1) ■ Яз - языл, кыш - кысыл ○ 982 +ЯЗЫЛГАН (3) ■ Суга сәнәк белән язылган ○ 525 ● 644; 14930 +ЯЗЫЛГАНЧЫ ( | 1) ■ Муен язылганчы - әссәламегаләйкем, ата каз! ○ 14731:2 +ЯЗЫЛМАГАН (2) ■ Әҗәлеңне нәрсәдән табачагың маңгаеңа язылмаган ○ 15400 ● 16615 +ЯЗЫЛЫРСЫҢ (1) ■ Кыз булсаң - кысыл, хатын булгач язылырсың ○ 13093 +ЯЗЫН (2) ■ Көзен купынасы бер тиен, язын золотнигы золотой ○ 894 ● 1470 +ЯЗЫП (3) ■ Су язып май төшмәс ○ 438 ● 16371; 16655 +ЯК (4) ■ Ак - күңелгә як ○ 552 ● 2612; 6982; 12650 +ЯКАГА (2) ■ Тигәнәк булып аякка кадалганчы, гөл булып якага кадал ○ 1308 ● 12233 +ЯКАДАГЫ (1) ■ Яхшы кыз - якадагы кондыз, яхшы егет - һавадагы йолдыз ○ 13106 +ЯКАДАН (2) ■ Дошман якадан тотса, эт итәктән тота ○ 3478 ● 5668 +ЯКАЛАР (1) ■ Үз агасын агаламаган - кеше агасын якалар ○ 14576 +ЯКАЛЫ (1) ■ Якалы тун ямарга яхшы ○ 8942 +ЯКАМ (1) ■ Җиңем яман булса да, якам яхшы ○ 8995 +ЯКАҢА (1) ■ Авыздан чыккан артык сүз үз якаңа ябышыр ○ 15721 +ЯКАҢНАН (1) ■ Кауланга кошың төшмәсен, наданга эшең төшмәсен: кошың табылмый калыр, +надан якаңнан алыр ○ 16593 +ЯКАСЫ (7) ■ Комы юк су булмас, биге юк ил булмас, якасы юк тун булмас, законы юк йорт +булмас ○ 5847 ● 5964; 8918; 12298; 12382; 13889; 14380 +ЯКАСЫЗ (2) ■ Ил агасыз булмас, тун якасыз булмас ○ 4915 ● 8890 +ЯКАСЫН (1) ■ Кем дә белә ятасын ябынып чикмән якасын ○ 8968 +ЯКИ (2) ■ Ярлы тавык ашаса - яки тавык хәстә булган, яки үзе хәстә булган булыр ○ 7472 (2) +ЯККА (15) ■ Җил кай якка иссә, камыш шул якка борылыр ○ 1182 (2) ● 1239; 1240 (2); 1650 (2); +2431; 3537 (2); 8368; 8575; 8590; 16199; 17060 +ЯККАН (8) ■ Малның җаен баккан белер, утынның җаен яккан белер ○ 2391 ● 4840; 8549; 8565; +8953; 10687; 13274; 14162 +ЯККАННАРМЫНИ (1) ■ Артына ут якканнармыни ○ 8553 +ЯККАННЫКЫ (1) ■ Мал - бакканныкы, ут - якканныкы ○ 2380 +ЯКЛАНСА (2) ■ Бала якланса бер төрле, картлар якланса бик көлке ○ 15017 (2) +ЯКЛАР (2) ■ Байгыш байгышны яклар ○ 3903 ● 5911 +ЯКЛЫ (4) ■ Коймак кунак яклы, кабартма хаҗәен яклы ○ 9283 (2) ● 10026; 14724 +ЯКЛЫЙ (4) ■ Төлкене койрыгы яклый, дусны дус яклый ○ 5485 (2) ● 12001; 16817 +ЯКМА (3) ■ Беткә ачу итеп тунны утка якма ○ 8893 ● 9020; 13157 +ЯКМАС (1) ■ Эчмәс җирдә су бар, якмас җирдә ут бар ○ 484 +ЯКМЫЙ (1) ■ Мичкә якмый төтен чыкмый ○ 8478 +ЯКМЫЙЛАР (3) ■ Беткә ачу итеп тунны утка якмыйлар ○ 4766 ● 8307; 8815 +ЯКМЫЙЧА (1) ■ Ут якмыйча юача пешермә ○ 9364 +ЯКНЫ (1) ■ Ахмак яучы ике якны бозар ○ 13130 +ЯКСАМ (1) ■ Яксам мунчам, чыксам бакчам ○ 8665 +ЯКСАҢ (1) ■ Мичкә яксаң, мич була, таң ата да кич була ○ 8479 +ЯКСЫН (3) ■ Малны тапкан баксын, утынны чапкан яксын ○ 2390 ● 7398; 14067 +ЯКТА (6) ■ Биредә Алабай, аргы якта ялагай ○ 3774 ● 4363; 11872 (2); 12530 (2) +ЯКТАН (9) ■ Җил кайсы яктан иссә, болыт шул яктан килер ○ 1184 (2) ● 1241 (2); 9449 (2); +10459; 12797 (2) +ЯКТЫ (20) ■ Ай якты да, җылытмый ○ 13 ● 15; 848; 1007; 4202; 5894; 7484; 7499; 7539; 8359; +8426; 9461; 10118; 13610; 13764; 14074; 14202; 16064; 16485; 17006 +ЯКТЫГА (1) ■ Кара эшне караңгыда эшләсәң дә яктыга чыга ○ 12504 +ЯКТЫДА (2) ■ Караңгыда ялтыраганчы, яктыда калтыра ○ 851 ● 12392 +ЯКТЫЛЫГЫ (2) ■ Җыен йолдыз җыелса да яктылыгы айдай юк ○ 78 ● 3609 +ЯКТЫЛЫК (2) ■ Караңгылык яктылык белән бетә ○ 853 ● 14242 +ЯКТЫРАК (3) ■ Кич караңгы булган саен, йолдыз яктырак була ○ 31 ● 953; 16564 +ЯКТЫРМА (1) ■ Ачка казан астырма, туңганга ут яктырма ○ 9559 +ЯКТЫРТА (3) ■ Кояш югында ай да яктырта ○ 42 ● 9255; 12244 +ЯКТЫРТКАНДА (1) ■ Ай яктыртканда, йолдыз күренми ○ 14 +ЯКТЫРТМЫЙ (1) ■ Бер өйнең лампасы икенчегә яктыртмый ○ 8404 +ЯКТЫРЫР (1) ■ Март ишектән бактырыр, сәнәк-көрәк яктырыр ○ 918 +ЯКТЫСЫ (1) ■ Ай яктысы, ни хәтле генә якты булса да, кояшныкына җитә алмый ○ 15 +ЯКТЫСЫНА (2) ■ Бер чыраның яктысына кырык кеше утыра ○ 8403 ● 8430 +ЯКТЫСЫНДА (1) ■ Җитен киндер ай яктысында агара, имеш ○ 8728 +ЯКУТ (3) ■ Элпә йөз кат ялтыраса да, якут нуры артык булыр ○ 318 ● 797 (2) +ЯКЫН (45 | 2) ■ Ерактагы кояш җылы була, якын килсәң пешерә ○ 27:2 ● 117; 352; 446; 608; 673; +685:2; 2372; 3747; 5057; 5063; 5201; 5495; 6759; 6877; 7174; 8105; 8678; 8945; 8981 (2); 9912; +10431; 10765; 10958; 11236 (2); 11485; 11750; 12134 (2); 12164; 12186; 12316; 12381; 12665 (2); +13647 (2); 14096; 14472; 14477; 14597; 14640; 14684; 14690; 16604 +ЯКЫНГА (2) ■ Ерактагы кояш җылы була, якынга килгәч чак була ○ 27 ● 14685 +ЯКЫНДА (2 | 1) ■ Еракта - чап, якында - чак ○ 685:1 ● 733; 16144 +ЯКЫНДАГЫ (4) ■ Ерактагы ауны күргәнче, якындагы яуны күр ○ 5566 ● 14672; 14965; 16579 +ЯКЫНДАГЫДАН ( | 1) ■ Ерактагы кояш якындагыдан кызурак ○ 27:3 +ЯКЫНДАГЫН (1) ■ Якындагын ерактан барып сора ○ 714 +ЯКЫНДЫР (2) ■ Ерактыр да - якындыр, якындыр да - ялкындыр ○ 690 (2) +ЯКЫННАН (10) ■ Алыска салырсың - якыннан алырсың ○ 674 ● 675; 684; 686; 687; 689; 2038; +2448; 3775; 13217 +ЯКЫННЫ (3) ■ Ерак белән якынны йөргән белә ○ 683 ● 6755; 9116 +ЯКЫНЫ (1) ■ Хатыны юкның якыны юк ○ 13746 +ЯКЫНЫН (2) ■ Яман әдәмгә мал төшсә, якынын танымас ○ 7439 ● 12237 +ЯК-ЯГЫҢА ( | 1) ■ Җирдән тапсаң да санап ал, як-ягыңа карап ал ○ 7709:1 +ЯЛ (35 | 1) ■ Көн - эш өчен, төн - ял өчен ○ 902 ● 1032; 1899, :2; 1970; 2575; 2675; 2699 (2); 2701; +2706; 2781; 2794; 3145; 3206; 5104; 5966; 6589; 6591-6593; 6629; 7086 (2); 7385; 7389; 8821; +10250; 10973; 12780; 12823; 12824; 13203; 13968 (2); 16430 +ЯЛА (8) ■ Ялгызга яла күп булыр ○ 5105 ● 7440; 12297; 14689; 15604; 15768; 16146; 16147 +ЯЛАГАЙ (4) ■ Биредә Алабай, аргы якта ялагай ○ 3774 ● 5496; 11794; 11959 +ЯЛАГАЙНЫ (1) ■ Ялагайны яллыйсы юк ○ 11960 +ЯЛАГАЙНЫҢ (1) ■ Ялагайның күзе - көзге, теле - телгәч ○ 11961 +ЯЛАГАН (2 | 1) ■ Таба ялаган мәче шикелле карана ○ 3394 ● 9397, :1 +ЯЛАГАНДА (1) ■ Сыерлар тоз ялаганда, бозаулар боз ялый ○ 3210 +ЯЛАДАН (1) ■ Аяк астыннан чыккан еланнан саклан, аяк астыннан чыккан яладан саклан ○ 15775 +ЯЛАМА (1) ■ Үзеңнән ачның табагын ялама ○ 9748 +ЯЛАМАГАН (1) ■ Анасы яламаган ○ 14249 +ЯЛАМАС (3) ■ Катык сөртсәң, эт яламас ○ 3778 ● 6459; 10724 +ЯЛАМЫЙ (3) ■ Буш кулны эт тә яламый ○ 3471 ● 3558; 10918 +ЯЛАН (2) ■ Ялан җирнең бүресе күп ○ 2207 ● 16682 +ЯЛАНАЯК (2) ■ Эт башмак ташый, үзе яланаяк ○ 3563 ● 13494 +ЯЛАНАЯКЛЫ (1) ■ Җан күк дустыңнан яланаяклы бала биздерер ○ 14094 +ЯЛАНБАШНЫҢ (1) ■ Яланбашның языгы юк ○ 10316 +ЯЛАНГА (1) ■ Ике ерткыч бер яланга сыяр, ике патша дөньяга сыймас ○ 5801 +ЯЛАНГАНДА (1) ■ Ят - яланганда, туган - үлгәндә ○ 14691 +ЯЛАНГАЧ (12) ■ Икмәге юк ач, ялкау кеше ялангач ○ 6468 ● 7531; 8716; 8824; 8825; 8904; 9071; +9133; 9537; 9550; 9551; 13184 +ялангач → ач-ялангач +ЯЛАНГАЧКА (3) ■ Ялангачка яз яхшы, киемлегә көз яхшы ○ 995 ● 8826; 8827 +ЯЛАНГАЧНЫ (1) ■ Кырык юлбасар бер ялангачны чишендерә алмый ○ 8802 +ЯЛАНГАЧНЫҢ (2) ■ Ялангачның төшенә бер кисәк киндер керә ○ 8828 ● 9579 +ЯЛАНГАЧТАН (1) ■ Ачтан тәгам пешертмә, ялангачтан кием кистермә ○ 9583 +ЯЛАНГАЧТЫР (1) ■ Ачтыр - бүредер, ялангачтыр - шүредер ○ 9584 +ЯЛАНДА (1) ■ Өйдә үскән бозау яланда үгез булмас ○ 3268 +ЯЛАНДАГЫ (1) ■ Яландагы җилне кем тоткан ○ 1153 +ЯЛАННЫ (1) ■ Бер чәчкә яланны матурламый ○ 1259 +ЯЛАНЫП (1) ■ Берәү ашап туя, берәү яланып кала ○ 9633 +ЯЛАН-ЯЛАН (1) ■ Ялан-ялан ни талан ○ 14998 +ЯЛАП (3) ■ Җитен чәчсәң, эт ялап алырлык булсын ○ 1575 ● 3254; 9613 +ЯЛАР (4 | 1) ■ Бозауны кем сыйпаса, шуның кулын ялар ○ 3259 ● 3701; 3733; 9162:1; 9333 +ЯЛАРГА (1) ■ Тегермән ташы яларга өйрәнгән эт шул гадәтен ташлый алмас ○ 3526 +ЯЛАРМЫН (1) ■ Аямда булса ялармын, апамда булса кабармын ○ 14562 +ЯЛАРСЫҢ (1) ■ Анаңда булса - сорарсың, учыңда булса - яларсың ○ 14233 +ЯЛАСА (1) ■ Ашмацы бармак яласа да туяр ○ 9621 +ЯЛАСАҢ (2) ■ Яласаң туярсың, ямасаң киярсең ○ 8872 ● 14689 +ЯЛАСЫ (1) ■ Яманга юлыксаң, яласы йогар ○ 12250 +ЯЛАУ (3) ■ Муенга элмәк - тияккә ялау ○ 10294 ● 10995; 16188 +ЯЛАУЧЫ (2) ■ Кулыннан сыгылганны ялаучы ○ 11036 ● 11052 +ЯЛАЧЫ (1) ■ Ялганчының бер исеме ялачы ○ 16167 +ЯЛАЧЫНЫҢ (1) ■ Еланның агуы тешендә, ялачының - телендә ○ 15857 +ЯЛАША (1) ■ Эт күк талаша, мәче күк ялаша ○ 3794 +ЯЛАШАЛАР (1) ■ Дуслар талашсалар да ялашалар ○ 5381 +ЯЛАШЫР (2) ■ Эт талашыр, авызын-борынын ялашыр ○ 3632 ● 5134 +ЯЛВАРГАНЫҢА (1) ■ Яу ялварганыңа карамас ○ 5669 +ЯЛГА (3) ■ Биктимер байга кергән, бае ялга кергән ○ 5987 ● 6580; 7721 +ЯЛГАМА (1) ■ Итәк кисеп җиң ялгама ○ 8900 +ЯЛГАМЫЙЛАР (1) ■ Арканны җепкә ялгамыйлар ○ 7001 +ЯЛГАН (41) ■ Дусны - үзгә, дошманны ялган эзгә юлыктыр ○ 5397 ● 5497; 7846; 12204; 12777; +15756; 15772; 15801; 15802; 15853; 15855; 15856; 15859; 15953; 15954; 16080; 16085; 16093; +16097; 16123; 16124; 16145; 16147-16159; 16174; 16181; 16199; 16292; 16394; 16722 +ЯЛГАНГА (2) ■ Ялганга ялкау инана, я булмаса аңкау инана ○ 16160 ● 16316 +ЯЛГАНЛАГАН (1) ■ Туры әйткән котылыр, ялганлаган тотылыр ○ 16095 +ЯЛГАНЛАСАҢ ( | 1) ■ Бер тапкыр ялганласаң, икенче дөрес сүзеңә дә ышанмаслар ○ 16173:1 +ЯЛГАНЛЫЙ (1) ■ Ялганчы төшендә дә ялганлый ○ 16163 +ЯЛГАННАН (2) ■ Ачы дөрес татлы ялганнан яхшырак ○ 15767 ● 16106 +ЯЛГАННЫ (3) ■ Бер ялганны капларга тагын мең ялган табарга кирәк ○ 15802 ● 15874; 16278 +ЯЛГАННЫҢ (1) ■ Ялганның теле оста, аягы кыска ○ 16161 +ЯЛГАНСЫЗ (1) ■ Яучы белән аучы ялгансыз булмас ○ 13221 +ЯЛГАНЧЫ (13) ■ Юк ялганчы итә ○ 7607 ● 10388; 12027; 12514; 12562; 15301; 15953; 15954; +16162-16166 +ЯЛГАНЧЫДАН (1) ■ Туры кешегә дус бул, ялганчыдан сак бул ○ 16078 +ЯЛГАНЧЫЛЫК (1) ■ Иң зур кабахәтлек - ялганчылык ○ 15870 +ЯЛГАНЧЫЛЫКТАН (1) ■ Телсезлек ялганчылыктан хәерлерәк ○ 15621 +ЯЛГАНЧЫНЫ (1) ■ Ялганчы ялганчыны ышандыра алмый ○ 16165 +ЯЛГАНЧЫНЫҢ (8) ■ Ялганчының бер исеме ялачы ○ 16167 ● 16168-16173; 16879 +ЯЛГАНЫ (1) ■ Байның ялганы да дөрес ○ 7312 +ЯЛГАНЫННАН (1) ■ Дус алдавы дошман ялганыннан яманрак ○ 5349 +ЯЛГАНЫҢНЫ (2) ■ Якынга ялганыңны әйтмә, читкә чыныңны әйтмә ○ 14685 ● 15803 +ЯЛГАНЫП (1) ■ Кондызга койрык ялганып тора ○ 2329 +ЯЛГАП (3) ■ Таякка таяк ялгап бирүче ○ 1991 ● 10300; 14716 +ЯЛГАРЛЫК (1) ■ Сүзең булсын аңларлык, өзелсә дә ялгарлык ○ 16031 +ЯЛГАУ (2) ■ Кырык корама, йөз ялгау ○ 8884 ● 8965 +ЯЛГЫЗ (62) ■ Акбүзат йолдыз, Күкбүзат йолдыз, Тимерказык бер ялгыз ○ 24 ● 203; 219; +1709 (2); 1710-1713; 1767; 1965; 1968 (2); 2144; 2700; 2836; 3120; 3267; 3750; 3900; 4004; +4254; 4338; 4609; 5008; 5032; 5097-5104; 5312; 5655; 5656; 5965; 6104; 7187; 7498; 7936; 8635; +10106; 10317; 11092; 11740; 11841; 12221; 12893 (2); 13048 (2); 13218 (2); 13477; 13765; 14021; +14075; 14076; 14504; 14816 +ЯЛГЫЗГА (2) ■ Ялгызга яла күп булыр ○ 5105 ● 6961 +ЯЛГЫЗЛЫК (7) ■ Ялгызлык таштан да каты ○ 5106 ● 5107; 5108; 5500; 6963; 7244; 16790 +ЯЛГЫЗЛЫКНЫ (1) ■ Ялгызлыкны яуга бирсен ○ 5109 +ЯЛГЫЗНЫҢ (10) ■ Агачның башын киссәң, төбе калыр; икенең берсе үлсә, берсе калыр; +ялгызның үзе үлсә, кеме калыр? Менгән аты, кигән туны ятка калыр ○ 4859 ● 4985; 5000; +5110-5113; 6259; 6881; 9998 +ЯЛГЫЗСЫҢ (1) ■ Атадан алтау тусаң да, үз улың булмаса ялгызсың ○ 14107 +ЯЛГЫЗЫМА (1) ■ Йөз кешегә - йөз ат, ялгызыма - бер ат ○ 2756 +ЯЛГЫЙ (3) ■ Мең башны кискән бер башны ялгый белмәс ○ 5856 ● 15799; 16705 +ЯЛГЫШ (3) ■ Бер минутлык ялгыш мәңгелек кайгы китерә ала ○ 12465 ● 16174; 16209 +ЯЛГЫША (1) ■ Ялгыша белдең - төзәтә дә бел ○ 12613 +ЯЛГЫША-ЯЛГЫША (1) ■ Әдәм ялгыша-ялгыша галим булыр ○ 16685 +ЯЛГЫШКАННЫ (2) ■ Адашканны артындагы белер, ялгышканны янындагы белер ○ 660 +● 6722 +ЯЛГЫШМЫЙ (3) ■ Үзенекен ялгышмый, кешенекен аңышмый ○ 12093 ● 12518; 15846 +ЯЛКАВЫ (2) ■ Кяфернең ялкавы - монах, мөселманның ялкавы суфи булыр ○ 16823 (2) +ЯЛКАУ (50) ■ Көтүче ялкау булса, көтүне тәкә көтәр ○ 2378 ● 2701; 3382; 6448; 6465; 6468; +6494; 6502; 6505; 6511; 6527; 6542; 6546; 6550; 6551; 6563; 6564; 6565 (2); 6566-6586; 6628; +11650; 12913; 13702; 13703; 14163; 14648 (2); 15057; 16160 +ЯЛКАУГА (13) ■ Сабанчыга җир - ана, ялкауга - үги ана ○ 1438 ● 6485; 6587-6596; 6629 +ЯЛКАУДАН (4) ■ Тырыштан тир кипми, ялкаудан чир китми ○ 6524 ● 6525; 6534; 6608 +ЯЛКАУЛАНМА (1) ■ Алдыңа эш килгәндә ялкауланма ○ 6446 +ЯЛКАУЛЫГЫ (1) ■ Уңганлыгы ялкаулыгы белән генә беленми ○ 6625 +ЯЛКАУЛЫК (12) ■ Эш кешене төзәтә, ялкаулык боза ○ 6169 ● 6444; 6517; 6518; 6520; 65976599; 6610; 6612; 7423; 16604 +ЯЛКАУЛЫККА (1) ■ Һәр авыруга дәва бар, ялкаулыкка дәва юк ○ 6621 +ЯЛКАУНЫ (1) ■ Олы ялкау бәләкәй ялкауны эшкә кушар ○ 6494 +ЯЛКАУНЫҢ (11) ■ Тырышның тире чыкканчы ялкауның җаны чыгар ○ 6523 ● 6600-6607; +6654; 11734 +ЯЛКЫН (4) ■ Атың качкын булсын, йөрәгең ялкын булсын ○ 11071 ● 12146; 12694; 12695 +ЯЛКЫНГА (1) ■ Уттан - ялкынга ○ 8532 +ЯЛКЫНДЫР (1) ■ Ерактыр да - якындыр, якындыр да - ялкындыр ○ 690 +ЯЛКЫНСЫЗ (1) ■ Ялгыз калган - ялкынсыз янган ○ 5099 +ЯЛКЫНЫ (1) ■ Төтене күп, ялкыны аз ○ 8574 +ялкыны → уты-ялкыны +ЯЛЛЫЙСЫ (1) ■ Ялагайны яллыйсы юк ○ 11960 +ЯЛМАВЫЗ (1) ■ Ялмавыз җиде чакрымнан теле белән ялмап йотар ○ 16791 +ЯЛМАКАЙ (1) ■ Явыз ялмакай була ○ 12199 +ЯЛМАП (1) ■ Ялмавыз җиде чакрымнан теле белән ялмап йотар ○ 16791 +ЯЛСЫЗ (1) ■ Егет ярсыз - ат ялсыз ○ 12868 +ЯЛТ (1) ■ Эшләгән тимер ялт итәр, эшләмәгәнен тут басар ○ 323 +ЯЛТЫРАГАН (2) ■ Һәрбер кара нәрсә шакшы булмас, һәрбер ялтыраган яхшы булмас ○ 639 ● 7816 +ЯЛТЫРАГАНЧЫ (1) ■ Караңгыда ялтыраганчы, яктыда калтыра ○ 851 +ЯЛТЫРАМЫЙ (1) ■ Ышкылмыйча асылташ та ялтырамый ○ 317 +ЯЛТЫРАР (3) ■ Эшләгән җиз ялтырар, эшләмәгән - черер ○ 324 ● 8819; 8820 +ЯЛТЫРАСА (1) ■ Элпә йөз кат ялтыраса да, якут нуры артык булыр ○ 318 +ЯЛТЫРАТУ (1) ■ Җизне ялтырату белән алтын булмас ○ 326 +ЯЛТЫРАУ (1) ■ Иске бер тиен кебек ялтырау ○ 7833 +ЯЛТЫРЫЙ (8) ■ Алтын саз төбендә дә ялтырый ○ 258 ● 720; 4649; 7755-7757; 10854; 15054 +ЯЛЧЫ (9) ■ Балык башы - байлар ашы, койрыгы-ялы - ялчы ашы ○ 4448 ● 5737; 5814; 5953; +5966; 5967; 13188; 13357; 16776 +ЯЛЧЫДАН (1) ■ Ияләштерү илчедән, ялыктыру ялчыдан ○ 5001 +ЯЛЧЫЛАРНЫҢ (1) ■ Яңгыр явып җил иссә, ялчыларның насыйбы ○ 5976 +ЯЛЧЫМАС (4) ■ Бүзче билбауга ялчымас ○ 8676 ● 14150 (2); 16166 +ЯЛЧЫМЫН (1) ■ Ир малына илчемен, ул малына ялчымын ○ 13585 +ЯЛЧЫНЫҢ (2) ■ Байның эше, ялчының тамагы ○ 5741 ● 5844 +ЯЛЧЫСЫ (1) ■ Байның улы сыңар күзле булса, ялчысы тома күзсез ○ 5739 +ЯЛЫ (2) ■ Ялы бар дип ябагадан айгыр куйма ○ 2867 ● 13442 +ялы → койрыгы-ялы +ЯЛЫЙ (6) ■ Атлар су эчкәндә тайлар боз ялый ○ 2555 ● 3208; 3210; 3745; 9162 (2) +ЯЛЫЙЛАР (1) ■ Бал сөрткәч пычакны да ялыйлар ○ 9160 +ЯЛЫЙ-ЯЛЫЙ (1) ■ Аю артына чуан чыккан, ялый-ялый җаны чыккан ○ 2070 +ЯЛЫКТЫРУ (1) ■ Ияләштерү илчедән, ялыктыру ялчыдан ○ 5001 +ЯЛЫН (3) ■ Ат чаманына менгәнче ике табаныңа ялын ○ 2525 ● 2806; 7218 +ЯЛЫНА (2) ■ Заманның ялына ябыш ○ 819 ● 2702 +ЯЛЫНАЛАР (1) ■ Күперне чыкканчы шайтанга да ялыналар ○ 16735 +ЯЛЫНАМ (2) ■ Байга ялынам дип, ярлының йөз сумлык хакы чыккан ○ 7217 ● 7493 +ЯЛЫНГАНЧЫ (3) ■ Байга ялынганчы ике кулыңа ялын ○ 7218 ● 12252; 14692 +ЯЛЫНМА (1) ■ Ярлыга ялынма, байга сыенма ○ 7483 +ЯЛЫНСАҢ (1) ■ Уенчыга ялынсаң, өч көнгәчә назланыр ○ 16414 +ЯЛЫНУ (1) ■ Ялыну - гашыйклар эше, назлану - кызлар сыйфаты ○ 12774 +ЯЛЫНЫП (1) ■ Күк ялынып та бирми, җир соратып та тормый ○ 53 +ЯЛЫНЫР (1) ■ Яман эт койрыгын кискәнгә ялыныр ○ 3753 +ЯЛЫНЫЧ (1) ■ Ярлы көне - ялыныч ○ 7470 +ЯМАВЫ (5) ■ Кызарып тәнем күренгәнче аларып ямавы күренсен ○ 8869 ● 8873; 13567; 14201; +ЯМАГАН (2) ■ Ярлы ямаган да куанган, бай ясанган да бизәнгән ○ 7477 ● 8865 +ЯМАН (315 | 2) ■ Яман елга ташыса кичү бирмәс ○ 486 ● 977; 979; 998; 1101; 1160; 1262; 1714; +2144; 2597; 2598; 2600; 2602; 2703-2708; 2722; 2725; 2766; 2857; 3187; 3236; 3237; 3238, :1; 3239; +3434; 3581; 3751-3755; 4824; 5081; 5107; 5210; 5219; 5222; 5250; 5292; 5309; 5464; 5498-5500; +5502; 5503 (2); 5511; 5572 (2); 5574 (2); 5594; 5618; 5657; 5680; 5720; 5839; 5968; 5969 (2); 5974; +6737; 6910; 6919; 6922; 6952; 6962 (2); 6963-6969; 6971-6975; 6997 (2); 7087; 7439; 7457; 7487; +8086; 8099 (2); 8121 (2); 8123 (2); 8790; 8829; 8995; 9045 (2); 9108; 9284; 9393; 9451; 9545; +9609 (2); 9623; 9625; 9654; 9839 (2); 9997; 10124; 10424; 10462; 10593; 10739; 10882; 11229; +11254; 11306; 11313-11315; 11342; 11400; 11811; 12104; 12109; 12110; 12112; 12126-12129; 12143 +(3); 12152; 12153; 12197; 12207 (2); 12208 (2); 12209-12215; 12216 (2); 12217 (2); 12218-12227; +12228 (2); 12229-12232; 12233 (2); 12234-12238; 12239 (2); 12304; 12309-12315; 12319; 12320; +12325; 12326; 12328; 12330-12332; 12335; 12336; 12393; 12397; 12408; 12422; 12528; 12571; +12707; 12823; 12910; 12914; 12935; 13054; 13078; 13097; 13161; 13190; 13219; 13250; 13409; +13582; 13593 (2); 13613 (3); 13640; 13698:1; 13750; 13751; 13757; 13764; 13766; 13767; 13768 (2); +13769; 13770 (2); 13775; 13779 (2); 13794 (2); 13828; 13901 (2); 13902-13905; 13977; 14007; 14027; +14076; 14077; 14080; 14081; 14135 (2); 14358; 14437; 14507; 14520; 14573 (2); 14585 (2); 14686; +14697; 14888; 14976; 15071 (2); 15212; 15336; 15337; 15391; 15468; 15525; 15564; 15591; 15648; +15669; 15807; 15869; 15923 (2); 15997; 16146; 16175-16181; 16183; 16184; 16188; 16190; 16191; +16193; 16195; 16198; 16200; 16394; 16604; 16634; 16644; 16683; 16698; 16717; 16792 +яман → яхшы-яман +ЯМАНА (1) ■ Ярлы кеше ямана да куана, бай кеше байлыгына таяна ○ 7463 +ЯМАНАТЫ (2) ■ Яманның үзе үлсә яманаты калыр ○ 12302 ● 13054 +ЯМАНГА (42 | 1) ■ Яхшыга да бер кояш, яманга да бер кояш ○ 73 ● 577; 3663; 5860; 5975; 6970; +8875; 12102; 12130; 12134; 12136; 12150; 12160; 12240-12256; 12271; 12306; 12337; 1233912343; 12406; 13190:1; 13226; 13747; 16197 +ЯМАНДЫР (3) ■ Икмәк югы ямандыр, каты-коты кимертер ○ 9212 ● 13643 (2) +ЯМАНЛАВЫ (1) ■ Акыллы кешенең яманлавы ахмакның мактавыннан яхшырак ○ 11437 +ЯМАНЛАГАН (5) ■ Балык тоталмаган суны яманлаган ○ 4457 ● 13853 (2); 14245 (2) +ЯМАНЛАМАС (1) ■ Акыллы ир хатынын яманламас ○ 13790 +ЯМАНЛАП (2) ■ Агай-энеңне яманлап, туган кайдан табарсың; аргамакны яманлап, толпар кайдан табарсың ○ 14553 (2) +ЯМАНЛАР (2) ■ Йөзе ямьсез көзгене яманлар ○ 10667 ● 12393 +ЯМАНЛАРСЫҢ (1) ■ Байны яманларсың, байга барырсың ○ 7258 +ЯМАНЛАСАҢ (2) ■ Туйны яманласаң, туй ясап кара ○ 13325 ● 14561 +ЯМАНЛЫГЫ (1 | 1) ■ Яманның яманлыгы бер тимәсә бер тияр ○ 12299 ● 12389:1 +ЯМАНЛЫГЫН (2) ■ Кеше кешедән күргән яхшылыгын онытыр, яманлыгын онытмас ○ 12138 +● 12238 +яманлыгын → яхшы-яманлыгын +ЯМАНЛЫГЫННАН (1) ■ Яхшылыгы тимәгән дусның яманлыгыннан саклан ○ 5504 +ЯМАНЛЫГЫҢНЫ (1) ■ Яманлыгыңны азсынма, яхшылыгыңны күпсенмә ○ 12257 +ЯМАНЛЫЙ (1) ■ Ямьсез - көзгене яманлый, булдыксыз - коралны хурлый ○ 6609 +ЯМАНЛЫК (22) ■ Ил теләр аманлык, дошман теләр яманлык ○ 5570 ● 11316; 12124; 12133; +12141; 12151; 12258-12260; 12261 (2); 12262; 12263; 12350-12352; 12359; 12360; 12365; +12366; 13428; 15407 +ЯМАНЛЫККА (6) ■ Яманлыкка каршы яхшылык итәргә һәркемнең дә куәте җитми ○ 12264 +● 12265; 12366-12368; 13577 +ЯМАНЛЫКНЫ (4) ■ Туйдык, яманлыкны куйдык ○ 9786 ● 12370; 12372; 12373 +ЯМАНЛЫКНЫҢ (2) ■ Яманлыкның азы да күп ○ 12266 ● 12364 +ЯМАНЛЫКТА (1) ■ Агай-эненең кадере аманлыкта беленми, яманлыкта беленер ○ 14550 +ЯМАННАН (12) ■ Яманнан ерак кач ○ 12267 ● 12268-12270; 12344-12348; 14080; 14081; 16201 +ЯМАННАР (2) ■ Ил кадерен белмидер ил эчендә яманнар; җир кадерен белмидер җир икмәгән +әдәмнәр ○ 4932 ● 12271 +ЯМАННАРНЫҢ (2) ■ Яманнарның билгесе - кинә тотмак, яхшыларның билгесе - сүз онытмак +○ 12272 ● 12273 +ЯМАННЫ (14) ■ Юлдашы яманны яу алыр ○ 6947 ● 8791; 12274-12280; 12338; 12378-12381 +ЯМАННЫҢ (41 | 1) ■ Ишеге яманның түрендә утырма ○ 8251 ● 12105; 12108; 12113; 12181; +12281-12303; 12322; 12323; 12382-12384; 12386-12388; 12389, :1; 12390; 13851 (2); 15591 +ЯМАНРАК (3) ■ Ишәктән егылу аттан егылудан яманрак ○ 2989 ● 5349; 12538 +ЯМАНСЫЗ (3) ■ Искесез яңа булмас, ямансыз яхшы булмас ○ 579 ● 12131; 12304 +ЯМАНЧЫЛЫК (1) ■ Аннан качкан, моннан качкан, яманчылык белән күзен ачкан ○ 12399 +ЯМАНЫ (18) ■ Таңның яманы - кичнең аманы ○ 948 ● 2531; 2818; 4948 (2); 9243; 12101 (2); +12148 (2); 12301; 12597; 13561 (2); 13605 (2); 13874 (2) +яманын → яхшы-яманын +ЯМАНЫР ( | 2) ■ Ярлы яманыр, яманыр да куаныр ○ 7463:1 (2) +ЯМАН-ЯХШЫ (1) ■ Яман-яхшы булса да, беткән эшнең моңы юк, бетергән ирнең киме юк ○ 6260 +ЯМАП (2) ■ Ат тоягы чабата түгел, тишелсә ямап булмый ○ 2522 ● 16015 +ЯМАР (2) ■ Ачкан ябар, ерткан ямар ○ 8850 ● 11579 +ЯМАРГА (1) ■ Якалы тун ямарга яхшы ○ 8942 +ЯМАРЛЫГЫ (1) ■ Ертык киемнең ямарлыгы калмаса, үзе ямауга китәр ○ 8855 +ЯМАСАҢ (5) ■ Ертыкны япсаң да күренә, ямасаң да беленә ○ 8860 ● 8867; 8872; 8874; 16441 +ЯМАУ (9) ■ Тик торганнан ямау салганың артык ○ 6131 ● 7488; 8861; 8870; 8871; 8880; 8882; +13732; 14658 +ЯМАУГА (2) ■ Ертык киемнең ямарлыгы калмаса, үзе ямауга китәр ○ 8855 ● 8875 +ЯМАУДАН (1) ■ Ямаудан көлмә, ялкаудан көл ○ 6608 +ЯМАУЛЫ (3) ■ Ямаулы кигән ярлы булмый ○ 8876 ● 8877; 8943 +ЯМАУЛЫГЫ (1) ■ Тере тәннең ямаулыгы үз өстендә ○ 10804 +ЯМАУЛЫК (4) ■ Теләнчегә якты чырай бирсәң, ямаулык сорар ○ 5894 ● 5943; 5947; 8853 +ЯМАУСЫЗ (2) ■ Ертык ямаусыз булмас ○ 8859 ● 8862 +ЯМЕ (15) ■ Яз яме чәчкә белән, көз яме көлтә белән ○ 983 (2) ● 2577; 4061; 8428; 9139; 10157 (2); +12957; 13278 (2); 13300; 14091 (2); 14557 +ЯМЕН (3) ■ Чәйнең тәмен чебен ала, почмак ямен килен ала ○ 13392 ● 13401 (2) +ЯМЕҢ (1) ■ Үзең кайда, ямең шунда ○ 12095 +ЯМЫЙ (4) ■ Астыннан кисеп, өстеннән ямый ○ 728 ● 8883; 8885; 11797 +ЯМЫЙЛАР (1) ■ Бакыр зур булса да, комган төбе ямыйлар, алтын кечкенә булса да, күкрәккә +кадыйлар ○ 268 +ЯМЫЙМ (1) ■ Саңгырауга сәлам бирсәң, "көймә ямыйм", дип әйтер, ди ○ 15256 +ЯМЫЛЧЫ (1) ■ Үтеп киткән яңгырны ямылчы алып куармы; асыл ирнең баласы асылсыз булып туармы ○ 14382 +ЯМЬ (4) ■ Карганың "карык" дигәне үзенә ямь ○ 3997 ● 9914; 10208; 14666 +ЯМЬЛЕ (6) ■ Язның пычрагы да ямьле була ○ 993 ● 1861; 2988; 3695 (2); 11640 +ЯМЬСЕЗ (12) ■ Ямьсез - көзгене яманлый, булдыксыз - коралны хурлый ○ 6609 ● 7462; 8769; +10652; 10667; 10684; 10712; 12760 (2); 12763; 13841; 16334 +ЯМЬСЕЗГӘ (1) ■ Ямьсезгә матур дисәң - зураеп китәр, матурга ямьсез дисәң - черәеп китәр ○ 10712 +ЯМЬСЕЗЛЕГЕН (1) ■ Тавис, тәпие ямьсезлеген күргәч, койрыгы белән каплаган ○ 4123 +ЯМЬСЕЗЛЕК (1) ■ Матурлык морат түгел, ямьсезлек оят түгел ○ 10689 +ЯМЬСЕЗНЕ (1) ■ Белмәгән чибәрне алганчы белгән ямьсезне ал ○ 13136 +ЯМЬСЕЗНЕҢ (1) ■ Ямьсезнең көзгесе начар, булдыксызның коралы начар ○ 10713 +ЯН (2) ■ Илнең утына ян, бозына туң ○ 4989 ● 5240 +ЯНА (16) ■ Биттә ут янмый, мичтә ут яна ○ 8457 ● 8464; 8467; 8471; 9845; 9852 (2); 10672; +11133; 11875; 12512; 12731; 12982; 13625 (2); 13731 +ЯНАМА (3) ■ Бияләй аркылы бармак янама ○ 9037 ● 16967 (2) +ЯНАР (7) ■ Утсыз ян, утсыз көй: уты чыкса - күршеләр янар ○ 5240 ● 7499; 8453; 12288; 12775; +13512; 16317 +ЯНАРАЛ (1) ■ Яңа кияү - янарал, иске кияү пропал ○ 13431 +ЯНАСЫҢ ( | 1) ■ Язмыш дип күрәләтә утка кереп булмый, керсәң, янасың ○ 14964:1 +ЯНАУ (1) ■ Бер янау өч сугуга тора ○ 12467 +ЯНӘ (2) ■ Кыш бетте дип тун сатма, янә кыш бар ○ 863 ● 4024 +ЯНӘШӘ (2) ■ Аның белән каберең янәшә булмасын ○ 15437 ● 16355 +ЯНВАРЬНЫҢ (1) ■ Январьның көне кыска, февральнең ае кыска ○ 996 +ЯНГАН (12) ■ Әвене янган кеше сымак кылана ○ 1511 ● 1760; 4008; 5099; 8489; 8538; 9736; +12499; 12636; 12775; 13963; 16173 +ЯНГАНЫН (1) ■ Абзыеңның сакалы янганын күрсәң, үзеңнекен суга тык ○ 14538 +ЯНГЫН (1) ■ Янгын сүндерергә таза су эзләмиләр ○ 8539 +ЯНГЫНГА (1) ■ Янгынга күрек белән бармыйлар ○ 8540 +ЯНГЫННАН (1) ■ Янгыннан соң су күп булыр ○ 8541 +ЯНГЫННЫ (1) ■ Янгынны сүндергәнче булдырмау яхшырак ○ 8542 +ЯНДЫ (1) ■ Төсең-битең җир булган, әвенең янды мәллә ○ 10736 +ЯНДЫМЫ (1) ■ Кызлар үсә - гөл була, гөл яндымы - көл була ○ 13009 +ЯНДЫР (1) ■ Җан тынычы яңгыр, байның йөрәген яндыр ○ 1176 +ЯНДЫРА (5) ■ Песнәк диңгезне яндыра алмый ○ 4071 ● 7232; 9803; 10709; 12791 +ЯНДЫРГАН (3) ■ Халык яндырган чыракны сүндерергә өргәннең сакалы көяр ○ 5077 ● 8414; +ЯНДЫРМАСАҢ (1) ■ Яндырмасаң утын янмас ○ 8543 +ЯНДЫРМЫЙ (1) ■ Шәм, үзе янмаса, күбәләкне яндырмый ○ 8427 +ЯНДЫРМЫЙЛАР (2) ■ Көндез ут яндырмыйлар ○ 906 ● 8415 +ЯНДЫРЫП (2) ■ Дусны шәм яндырып эзлә ○ 5396 ● 8455 +ЯНДЫРЫР (4) ■ Көн күрмәгән көн күрсә, көндез чыра яндырыр ○ 898 ● 913; 7372; 11166 +ЯНМАГАН (1) ■ Янмаган чыраның яктысына туймассың ○ 8430 +ЯНМАС (4) ■ Уңмасның уты янмас ○ 6541 ● 8454; 8543; 13218 +ЯНМАСА (4) ■ Шәм, үзе янмаса, күбәләкне яндырмый ○ 8427 ● 8476; 13731; 13770 +ЯНМАСАҢ (1) ■ Үзең янмасаң, башканы яндыра алмассың ○ 12791 +ЯНМЫЙ (4) ■ Суда батмый, утта янмый ○ 529 ● 6415; 8457; 8582 +ЯННАН (2) ■ Шаулап яуган яңгыр яннан үтәр, сибәләп яуган яңгыр - җаннан ○ 1148 ● 14693 +ЯНСА (1) ■ Йорты янса да ашыкмас ○ 8371 +ЯНТАЙМАС (1) ■ Ятыр корсак янтаймас ○ 9741 +ЯНТАУ (1) ■ Ялкауга - янтау ○ 6594 +ЯНТЫК (1) ■ Ялгыз агач янтык үсәр ○ 1710 +ЯНТЫКЛЫ (1) ■ Янтыклы җирдә суна бар ○ 4413 +ЯНЧЫГЫ (1) ■ Ярлы кешенең тамагы да янчыгы ○ 7468 +ЯНЧЫГЫНДА (1) ■ Алтын бик кечкенә - байлар янчыгында, бакыр бик зур - хәерчеләр капчыгында ○ 7733 +ЯНЧЫГЫҢА (1) ■ Башыңа чир тисә, янчыгыңа кырау тияр ○ 15205 +ЯНЧЫК (6) ■ Җәяүлегә янчык авыр ○ 6876 ● 7658; 7782; 7812; 9319; 12022 +ЯНЧЫККА (3) ■ Картлар сүзен капчыкка сал, яшь егетләрнекен янчыкка сал ○ 16372 ● 16591; +ЯНЧЫКТА (2) ■ Агачак кан тамырда тормый, чыгачак акча янчыкта тормый ○ 7653 ● 15790 +ЯНЫ (3) ■ Ары барса - ат яны, бире барса - бия яны ○ 2737 (2) ● 9376 +ЯНЫЙ (2) ■ Кое төптә булса да, сусаганны сугара; тау-таш өстә торса да, башка яный ○ 400 ● 12001 +ЯНЫНА (13) ■ Идел янына барсаң, итек чылана ○ 388 ● 522; 2532; 2706; 2972; 2973; 3539; +5444 (2); 5445; 7978; 9491; 11463 +ЯНЫНДА (52 | 2) ■ Тау менмәгән тауны белмәс, тау янында тауны күрмәс ○ 158 ● 365; 612; 1272; +1743; 1792 (2); 1948; 2161; 2509; 2808; 3127 (2); 3381; 3382; 3588 (2); 3662; 3865; 4231; 4719 (2); +5261; 5550:3, :4; 5758; 5931; 6018 (2); 6288 (2); 7553 (2); 7573; 7757; 9589; 9595; 9909; 10051; +10450; 11386 (2); 11466; 11777; 13825; 14238 (2); 14242 (2); 14271; 14644; 15240; 16203; 16730 +ЯНЫНДАГЫ (3) ■ Нәрсәнең төсе янындагы нәрсәгә күчә, ди ○ 610 ● 660; 9337 +ЯНЫННАН (4) ■ Ат яныннан бозау эзләгән ○ 2746 ● 3272; 9535; 10494 +ЯНЫҢА (1) ■ Юлга чыксаң, юлдаш ал, яныңа җәүһәр таш ал ○ 6936 +ЯНЫҢДА (5) ■ Үзең сарык булсаң, бүреләр яныңда ук булыр ○ 3122 ● 3568; 6969; 12235; 13147 +ЯНЫҢДАГЫ (2) ■ Яныңдагы чакмасын, читтән чаккан берни түгел ○ 715 ● 6722 +ЯНЫҢНАН (2) ■ Өеңдә аш бетсә, яныңнан дуслар китәр ○ 5509 ● 9402 +ЯНЫҢНЫ (2) ■ Яманга ялынганчы, ят та яныңны карман ○ 12252 ● 14692 +ЯНЫП (4) ■ Юлга чыксаң янып чык, иптәшеңне танып чык ○ 6938 ● 7295; 8425; 8544 +ЯНЫР (1) ■ Төн кара булган саен йолдыз яктырак яныр ○ 953 +ЯНЬЧЕЛӘ (1) ■ Эт авызында таш та яньчелә ○ 3546 +ЯНЬЧЕЛДЕ (1) ■ Эш бетте, энә башка яньчелде ○ 6316 +ЯНЬЧЕЛМИ ( | 1) ■ Эт авызына төшкән сөяк яньчелми чыкмый ○ 3543:1 +ЯҢА (59) ■ Яңа ай, тотылса да, тоелмый калыр ○ 75 ● 488; 577; 579; 625; 626; 999; 1338; 1473; +1845; 1850; 1971; 2729; 4350; 4831; 5249; 5424; 5430; 5431; 5433; 5505; 5867; 7202; 7351-7353; +7494; 8190; 8305-8307; 8367; 8433; 8831; 8863; 8874; 8878; 8879; 8959; 8960; 9019; 9020; +9078; 10000; 10001; 11165; 11579; 12130; 12131; 12649; 12804; 13398 (2); 13431; 14205; 14380; +15049; 15920; 16275 +ЯҢАГА (1) ■ Иске яңага урын бирер ○ 572 +ЯҢАГЫ (1) ■ Яңагы яңакка ябышкан ○ 10740 +ЯҢАДАН (7) ■ Кулдан ычкынган чыпчыкны яңадан тота алмассың ○ 4172 ● 4669; 9036; 11100; +11412; 14871; 15096 +ЯҢАДЫР (1) ■ Яңадыр да буяудыр, искедер дә сипледер ○ 627 +ЯҢАК (5) ■ Сагыз яңак талдыра, чикләвек эш калдыра ○ 9322 ● 9745 (2); 10714; 15673 +ЯҢАККА (1) ■ Яңагы яңакка ябышкан ○ 10740 +ЯҢАЛАРЫН (1) ■ Иске көйләр белмим, яңаларын оталмыйм ○ 16453 +ЯҢАЛЫК (1) ■ Яңалык таш яра ○ 629 +ЯҢАЛЫКТА (1) ■ Ягадан килгән яңалыкта яхшы ○ 5096 +ЯҢАНЫ (2) ■ Иске яңаны асрый ○ 573 ● 628 +ЯҢАНЫҢ (1) ■ Бер иске дус яңаның икесеннән артык ○ 5306 +ЯҢАРА (1) ■ Кояш чыкса - табигать яңара, китап укысаң - күңел агара ○ 16608 +ЯҢАРТА (1) ■ Дуслар арасындагы шелтәләшү дуслыкны яңарта ○ 5379 +ЯҢАРЫР (1) ■ Яман хатын үлсә, түшәк яңарыр; яхшы хатын үлсә, баш каңгырыр ○ 13769 +ЯҢАСЫ (3) ■ Искесе юкның яңасы да булмас ○ 578 ● 5507; 8958 +ЯҢАСЫН (1) ■ Төкермә иске коега, яңасын казыйсы булыр ○ 476 +ЯҢАСЫНДА (1) ■ Иске йортның кадерен яңасында беләсең ○ 8250 +ЯҢАСЫННАН (1) ■ Берәүнең яңасыннан үзеңнең искең яхшы ○ 8852 +ЯҢГЫР (56) ■ Кырык ел яңгыр яуса да, мәрмәр ташка су үтмәс ○ 140 ● 179; 393; 935; 10751077; 1080; 1081; 1083; 1089; 1090; 1116 (2); 1148 (2); 1149; 1150; 1161-1166; 1174-1176; 1185; +1200; 1206; 1226; 1230; 1321; 1339; 1396; 1437; 1675; 2014; 3960; 3970; 4157; 4235; 4788; 5976; +6595; 6857; 8057; 8382; 8827; 10318; 11090; 12516; 13777; 14079; 14084; 15808 +яңгыр → җил-яңгыр +ЯҢГЫРАГАН ( | 1) ■ Иртә кычкырган кәккүкнең башы яңгыраган ○ 4057:3 +ЯҢГЫРГА (6) ■ Килмәгән болыт, яумаган яңгырга чиләк тотмыйлар ○ 1109 ● 1155; 1167; 1233; +1234; 8944 +ЯҢГЫРДА (5) ■ Яңгырда чапсаң, корыда печән җыярсың ○ 1168 ● 1340; 8941; 8943; 13055 +ЯҢГЫРДАН (10) ■ Суга батканның яңгырдан куркуы юк ○ 441 ● 1111; 1169-1171; 1235; 1277; +4459; 8507; 12897 +ЯҢГЫРНЫ (3) ■ Вак яңгырны җил туктатыр ○ 1084 ● 1114; 14382 +ЯҢГЫРСЫЗ (4) ■ Җимешсез агач - утын, яңгырсыз болыт - төтен ○ 1834 ● 12917; 16102; 16554 +ЯҢГЫРЫ (3) ■ Ләйсән - рәхмәт яңгыры ○ 1121 ● 1172; 6149 +ЯҢЛЫШ (2) ■ Таш яңлыш тияр, чүлмәк дөрес ватылыр ○ 175 ● 13865 +ЯҢЛЫША-ЯҢЛЫША (1) ■ Әдәм яңлыша-яңлыша өйрәнә ○ 12619 +ЯҢЛЫШЫР (1) ■ Аз сөйләгән аз яңлышыр ○ 15736 +ЯҢЫЛМАС (2) ■ Яңылмас яңак булмас, сөренмәс тояк булмас ○ 10714 ● 15514 +ЯП (3) ■ Сандугачны өйгә җибәрсәң, мәчеңне читлеккә яп ○ 4110 ● 8868; 10344 +ЯПАНГА (1) ■ Япанга чыксаң, япанча ал ○ 204 +ЯПАНЧА (1) ■ Япанга чыксаң, япанча ал ○ 204 +ЯПАНЧАҢНЫ (2) ■ Яз япанчаңны, кыш азыгыңны онытма ○ 984 ● 8889 +ЯПКАН (5) ■ Башын карабодай белән япкан ○ 1577 ● 6720; 8393; 8644; 9158 +ЯПКАННАР (1) ■ Ачка тугыз юрган япканнар, алай да йоклый алмаган ○ 9562 +ЯПМА (1) ■ Кайтып керер ишегеңне каты япма ○ 8272 +ЯПМАГАН (2) ■ Нәфесенең башын япмаган ○ 11975 ● 13340 +ЯПМАС (2) ■ Аулакта авыз япмас, җыенда сүз тапмас ○ 16267 ● 16449 +ЯПМАССЫҢ (1) ■ Ил авызын иләк белән япмассың ○ 4913 +ЯПМЫЙ (1) ■ Бүләк биргән өчен бер түрә дә беркемне дә төрмәгә япмый ○ 5786 +ЯПМЫЙЛАР (3) ■ Ике айгырны бер сарайга япмыйлар ○ 2765 ● 3993; 14865 +ЯПМЫЙЧА (1) ■ Казан капкачын япмыйча кайнамас ○ 9905 +ЯПСАҢ (3) ■ Былбылны алтын читлеккә япсаң да, үз тал-тирәген сагынып сайрар ○ 4093 +● 8294; 8860 +ЯР (26) ■ Җәйнең күрке яр булыр, ярның күрке тал булыр ○ 492 ● 1163; 4474 (2); 4528; 5666; +7440; 7482 (2); 7661; 10802; 12665-12667; 12675; 12699; 12700; 12711; 12717; 12776; 12779; +12781; 12787; 12796; 12902; 12913 +ЯРА (14) ■ Ышанган таш баш яра ○ 198 ● 629; 1966; 5548; 10632 (2); 11287 (2); 15554 (2); +16085 (2); 16141; 16309 +ЯРАГАН (9) ■ Кирәкмәгән китек балта боз чабарга яраган ○ 1923 ● 8114 (2); 12054; 13849; +13894 (2); 14613 (2) +ЯРАГАНЧЫ (1) ■ Биемгә яраганчы билсез калырсың ○ 14595 +ЯРАГЫ (2) ■ Ярагы барның җаны урынында, ярагы юкның җаны угында ○ 5658 (2) +ЯРАК (2) ■ Яу юкта ярак күп, яу килгәндә таяк та табылмас ○ 5667 ● 15884 +ЯРАКЛЫ (1) ■ Яраклы түмәр җирдә ятмас ○ 1969 +ЯРАКЛЫСЫ (1) ■ Урманда агач күп, сайлый башласаң яраклысы юк ○ 1870 +ЯРАКСЫЗ (1) ■ Яраксыз табылган таш өй почмагына китә ○ 205 +ЯРАЛ (1) ■ Чак яралсаң ярал, так яралма ○ 12771 +ЯРАЛА (1) ■ Дошман дустан ярала ○ 5316 +ЯРАЛАГАН (1) ■ Уйлаган туй ясаган, уйламаган кул яралаган ○ 11697 +ЯРАЛАР (1) ■ Ботагыннан чөй ясап, агачын яралар ○ 1907 +ЯРАЛМА (1) ■ Чак яралсаң ярал, так яралма ○ 12771 +ЯРАЛСАҢ (1) ■ Чак яралсаң ярал, так яралма ○ 12771 +ЯРАЛЫ (2) ■ Яудан коры кайтканчы, яралы кайт ○ 5674 ● 5677 +ЯРАЛЫЙ (1) ■ Зәһәр тел йөрәкне яралый ○ 15481 +ЯРАМ (1) ■ Таш ярам дип, баш ярма ○ 174 +ЯРАМАГАН (3) ■ Ярамаган каз ите, аңар тагын куян ите ○ 9507 ● 13461; 16096 +ЯРАМАГАННЫ (1) ■ Дошманыңа әйтергә ярамаганны дусыңа да әйтмә: аның иртәгә дошман +булуы бар ○ 5344 +ЯРАМАДЫМ (3) ■ Килен булдым - каенанага ярамадым, каенана булдым - киленгә ярамадым +○ 14619 (2) ● 14647 +ЯРАМАС (6) ■ Сапсыз балта агач чабарга ярамас ○ 1931 ● 3464; 5074; 5611; 13882; 16088 +ЯРАМАСА (2) ■ Арба утынга барырга ярамаса, үзе утынга ярый ○ 6989 ● 13996 +ЯРАМАССЫҢ (2) ■ Туры эшләсәң дә, түрәгә ярамассың ○ 5902 ● 14622 +ЯРАМЫЙ (23 | 1) ■ Сазлык җир - җәйләүгә, кыска җеп бәйләүгә ярамый ○ 149 ● 792; 1475; +3293; 3521; 3605:1; 3627; 4616; 4998 (2); 6870; 7746; 8678; 8684; 9163; 9893; 11109; 11573 (2); +12125; 12446; 12658; 13384; 13536 +ЯРАНГАН (1) ■ Кыланган кызыл кияр, яранган яшел кияр ○ 8801 +ЯРАП (3) ■ Кайвакыт юләрнең бер сүзе ярап куя ○ 11585 ● 13220 (2) +ЯРАР (5) ■ Халык күплеге эшкә ярар, киңәшкә ярамас ○ 5074 ● 6567; 13849; 16317; 16318 +"ЯРАР"НЫҢ (1 | 2) ■ "Ярар"ның аты армый ○ 16182 ● 16182:1, :2 +ЯРАСА (2) ■ Куштан хатын, иргә яраса да, илгә ярамас ○ 13882 ● 14316 +ЯРАСЫ (7 | 4) ■ Батыр ярасыз булмас, ярасы дәвасыз булмас ○ 5549 ● 11278; 12300; 15497 (2); +15502 (2), :1 (2), :2 (2) +ЯРАСЫЗ (1) ■ Батыр ярасыз булмас, ярасы дәвасыз булмас ○ 5549 +ЯРАСЫНА (1) ■ Күңел ярасына тоз сибү ○ 11381 +ЯРАСЫНЫҢ (1) ■ Ятим ярасының ямавы да өстендә ○ 14201 +ЯРАТ (4) ■ Гөлен яраткач, тикәнен дә ярат ○ 1274 ● 3781; 9361; 12069 +ЯРАТА (24 | 2) ■ Кыр эшне ярата ○ 1417 ● 1478; 1749 (2); 2147; 3378; 4443; 5736; 5774; 6584; 7656:2; +7684; 7867; 9153:2; 9371; 9669; 10426; 11715; 12155; 12947; 13985; 15127 (2); 16839; 16969; 17078 +ЯРАТАЛАР (2) ■ Музыканы хайваннар да яраталар ○ 16387 ● 16486 +ЯРАТКАН (9) ■ Фил бик масаймасын дип, алла тычканны яраткан, имеш ○ 3333 ● 6078; 11925; +12777; 14251; 15898; 16445; 16716; 16841 +ЯРАТКАНГА (2) ■ Яратканга бар да кичелә ○ 12778 ● 12807 +ЯРАТКАНЫ (1) ■ Муллаларның бар яратканы биш "каф" ○ 17040 +ЯРАТКАЧ (1) ■ Гөлен яраткач, тикәнен дә ярат ○ 1274 +ЯРАТМА (2) ■ Үзеңне генә яратма, кешеләрне дә ярат ○ 12069 ● 12079 +ЯРАТМАГАН (4 | 1) ■ Яратмаган агачың, үлгәч, кабер баш очыңа үсәр ○ 1704:1 ● 6261; 6643; +10125; 14621 +ЯРАТМАГАНГА (1) ■ Уң күз сулын яратмаганга ике арага борын үсеп чыккан ○ 10460 +ЯРАТМАГАННЫ (1) ■ Үзеңә яратмаганны кешегә дә яратма ○ 12079 +ЯРАТМАСАҢ (1) ■ Тигенне яратмасаң, хакын түләп ал ○ 7977 +ЯРАТМЫЙ (9) ■ Ярканат яратмый дип, кояш чыкмый тормый ○ 72 ● 154; 2338; 2880; 3342; +5896; 9141; 13941; 16766 +ЯРАТМЫЙМ (1) ■ Тәти бүрек эләкмәде, бәти бүрекне мин яратмыйм ○ 9018 +ЯРАТСА (1) ■ Алган ире яратса, кара хатын ак булыр ○ 13792 +ЯРАТСАҢ (5) ■ Алма яратсаң, гөлен сакла ○ 1793 ● 3781; 9361; 12668; 16006 +ЯРАТУ (1) ■ Майлы таба ярату ○ 10035 +ЯРАТУЫ (1) ■ Бүләге кыйммәт түгел, яратуы кыйммәт ○ 12674 +ЯРАТЫП (1) ■ Яратып эшләгән эш куаныч китерә ○ 6262 +ЯРАТЫР (5) ■ Актамырны ат яратыр ○ 1253 ● 3133; 10701; 15215 (2) +ЯРАТЫШКАН (2) ■ Бер-берсен яратышкан кешеләр, мәхәббәтләре сүрелмәсен өчен, бераз аерылып торырга тиешләр, ди ○ 12669 ● 13906 +ЯРАУ (1) ■ Кызның чибәре - ярау егеткә ○ 13100 +ЯРАУСЫЗ (1) ■ Яраусыз кешегә сүз әйтсәң, ярыла-ярыла йортка җәяр ○ 12305 +ЯРАШ (2) ■ Кайда аш, анда яраш ○ 9252 ● 12344 +ЯРАШКАН (1) ■ Аты юк арба ярашкан ○ 2596 +ЯРАШТЫРА (1) ■ Байлык яраштыра, ярлылык талаштыра ○ 7252 +ЯРАШТЫРЫР (1) ■ Барлык яраштырыр, юклык талаштырыр ○ 7568 +ЯРАШЫР (9) ■ Авыл эте талашыр, бүре килсә ярашыр ○ 3433 ● 3633; 8096; 9228; 12379; 13838; +14526; 16929 (2) +ярәм → бәйрәм-ярәм +ЯРӘШТЕРӘ (1) ■ Барлык ярәштерә, юклык чәкәштерә ○ 7569 +ЯРГА (5) ■ Атны ярга батканда кыйнамыйлар ○ 2568 ● 6964; 7041; 12222; 13225 +ЯРГАНДА (1) ■ Кара бодай ярганда да, кунакка барганда да ○ 10209 +ЯРГЫЧСЫЗ (1) ■ Тегермәнсез он булмый, яргычсыз ярма булмый ○ 1450 +ЯРДА (3) ■ Яман сыер ярда бозаулар ○ 3238 ● 5032; 7089 +ЯРДАЙ (1) ■ Яз башының җиле ярдай атаңны егар ○ 974 +ЯРДАН (9) ■ Ярдан очсаң да, яуга бирелмә ○ 5659 ● 5672; 7046; 7088; 7460; 7471; 11506; 12292; +ЯРДӘМ (7) ■ Еланга ярдәм итсәң - кулны чагар ○ 4622 ● 6401; 10968; 11131; 11235; 11506; 14508 +ЯРДӘМГӘ (1) ■ Уң кул башлар, сул кул ярдәмгә килер ○ 10966 +ЯРДӘМЕ (1) ■ Акыллы кеше башкаларга иткән ярдәме белән мактанмас ○ 11433 +ЯРДӘМЕҢ (1) ■ Яманга - ярдәмең, комга - сипкәнең күренмәс ○ 12253 +ЯРДӘМЛӘШ (1) ■ Якын белән ярдәмләш, ят белән кардәшләш ○ 14684 +ЯРДӘМЧЕҢ (1) ■ Төпчегең - картаймыш көнеңдә ярдәмчең ○ 14066 +ЯРДӘМЧЕСЕ (1) ■ Явызның ярдәмчесе юлбасар ○ 12205 +ЯРЕНГӘ (1) ■ Яренгә кем бар, кем юк ○ 1064 +ЯРКА (1) ■ Бай баласы бака булса да ярка ○ 7146 +ЯРКАДАЙ (1) ■ Бай баласы лайладай, ярлы баласы яркадай ○ 7147 +ЯРКАНАТ (5) ■ Ярканат яратмый дип, кояш чыкмый тормый ○ 72 ● 2336-2338; 14379 +ЯРКАНАТКА (1) ■ Ярканатка көн юк, яманга им юк ○ 12306 +ЯРКАНАТНЫҢ (1) ■ Ярканатның көндез күрмәвенә кояш гаепле түгел ○ 2339 +ЯРЛАРЫН (1) ■ Кем маллары кемгә калмый, кем ярларын кем сөйми ○ 12710 +ЯРЛЫ (128 | 4) ■ Яңа елда ярлы да бай була ○ 999 ● 5907; 5958; 6565; 7130; 7134; 7138; 7139; +7143; 7147-7149; 7155, :2; 7160-7164; 7166, :1; 7167; 7173; 7178; 7179; 7183; 7184; 7186; +7189; 7190; 7193; 7194; 7197 (2); 7198; 7202; 7219; 7228; 7231; 7233; 7259; 7283; 7287; 7288; +7301 (2); 7314 (2); 7319; 7320; 7348; 7354; 7361; 7409; 7422; 7426; 7436; 7438; 7440-7462; +7463, :1; 7464-7479; 7520; 7521; 7529; 7533; 7535; 7539; 7563; 7813, :1; 7874; 8876; 9400; +11589; 11612 (2); 11858; 12867; 12894; 12914; 13445; 13911; 14475; 14476; 15174; 15177; +15241; 15320; 15371; 16811; 16974; 17072-17074 +ЯРЛЫГА (15) ■ Бай бай өчен тырышыр, ярлы ярлыга булышыр ○ 7143 ● 7172; 7194; 7195; 7203; +7209; 7213; 7215; 7235; 7362; 7480-7483; 7503 +ЯРЛЫГЫ (2) ■ Хан ярлыгы ике булмас ○ 5932 ● 13707 +ЯРЛЫГЫННАН (1) ■ Хан ярлыгыннан хатын ярлыгы көчле ○ 13707 +ЯРЛЫДА (3) ■ Байда күрсә: "Хакы күпме?", ярлыда күрсә: "Кемнеке?" ○ 7221 ● 7349; 7484 +ЯРЛЫДАН (7) ■ Ялкау байдан ярлы туар, ялкау ярлыдан хәерче туар ○ 6565 ● 7196; 7204; 72247226; 13125 +ЯРЛЫК (1) ■ Үтмәс ярлык буйга хурлык ○ 8014 +ЯРЛЫКАМАС (1) ■ Үз үтермәс, ят ярлыкамас ○ 14699 +ЯРЛЫКАСА (1) ■ Каргаса - кыш, ярлыкаса - яз ○ 16277 +ЯРЛЫЛАНСА (1) ■ Бай, ярлыланса, ярлы хәлен аңлый; ярлы, баеса, сәламең дә алмый ○ 7197 +ЯРЛЫЛАР (2) ■ Җәй ярлылар өчен, кыш байлар өчен ○ 1016 ● 14460 +ЯРЛЫЛАРГА (1) ■ Байлар байда, ике кулы майда, ярлыларга май кайда, кул ярыгына сөртсә дә +файда ○ 7230 +ЯРЛЫЛЫГЫ (1) ■ Күңел ярлылыгы кесә ярлылыгыннан начаррак ○ 11219 +ЯРЛЫЛЫГЫННАН (1) ■ Күңел ярлылыгы кесә ярлылыгыннан начаррак ○ 11219 +ЯРЛЫЛЫГЫҢ (1) ■ Ил бай булса, ярлылыгың сизелмәс ○ 4919 +ЯРЛЫЛЫК (16) ■ Ярлылык гаеп түгел, ялкаулык гаеп ○ 6610 ● 6611; 7238; 7241-7243; 7249; +7252; 7255; 7357; 7485-7487; 11421; 11613 (2) +ЯРЛЫЛЫККА (2) ■ Ярлылыкка дару юк, ялкаулык белән кушылса ○ 6612 ● 7339 +ЯРЛЫЛЫКНЫ (1) ■ Ярлылыкны ямау белән генә каплый алмассың ○ 7488 +ЯРЛЫЛЫКНЫҢ (6) ■ Ялкау акрын барса да, ярлылыкның артыннан тиз җитәр ○ 6563 ● 6597; +6599; 7489; 7536; 16646 +ЯРЛЫЛЫКТА (1) ■ Ярлылыкта яр табылса, кузгалак та аш була ○ 12779 +ЯРЛЫЛЫКТАН (4) ■ Арыклыктан ат үлмәс, ярлылыктан ир үлмәс ○ 7137 ● 7490; 7491; 15071 +ЯРЛЫМЫН (2) ■ Җаның сау булса - авырумын димә, тәнең сау булса - ярлымын димә ○ 11352 +● 15308 +ЯРЛЫНЫ (4) ■ Байны басып, ярлыны чәнечкән ○ 7256 ● 7257; 9574; 17075 +ЯРЛЫНЫКЫ (4) ■ Бай түшәге - тигәнәк, ярлыныкы - мамык ○ 7192 ● 7260; 7261; 7306 +ЯРЛЫНЫҢ (40) ■ Кәҗә - ярлының сыеры ○ 3041 ● 7185; 7187; 7191; 7198; 7199; 7208; 7214; +7217; 7263; 7266; 7267; 7271; 7276; 7277; 7280; 7284; 7286; 7290; 7291; 7295-7297; 7303; 7305; +7310; 7311; 7492-7502; 11773; 16946 +ЯРЛЫРАК (1) ■ Саран бай хәерчедән ярлырак ○ 11904 +ЯРЛЫСЫ (3) ■ Хәерчеләрнең ярлысы - саран бай ○ 5950 ● 11400; 15132 +ярлысын → баен-ярлысын +ЯРЛЫСЫННАН (1) ■ Акча ярлысыннан акыл ярлысы яман ○ 11400 +ЯРМА (9) ■ Таш ярам дип, баш ярма ○ 174 ● 1450; 7478; 9390; 9471; 9476; 9508; 9569; 16457 +ЯРМАМ (2) ■ Ярмам арыш, җаным тыныч ○ 1587 ● 11396 +ЯРМАС (1) ■ Кабан кабанның карынын ярмас ○ 2326 +ЯРМАСА (2) ■ Тел таш яра, таш ярмаса баш яра ○ 15554 ● 15894 +ЯРМАСЫ (1) ■ Тары ярмасы сөттә җитмеш җиде кисәккә ярыла ○ 1565 +ЯРМАСЫЗ (1) ■ Акчасыз эш пешми, ярмасыз бәлеш пешми ○ 7720 +ЯРМИНКӘ (2) ■ Кәҗәгә тәрилкә, бүген безгә ярминкә ○ 3072 ● 13641 +ЯРМИНКӘСЕ (1) ■ Чабата ярминкәсе ясау ○ 9090 +ЯРМЫЙ (1) ■ Дус аткан таш баш ярмый ○ 5351 +ЯРМЫЙЛАР (2) ■ Бер борча өчен юрган ярмыйлар ○ 4763 ● 8400 +ЯРНЫҢ (2) ■ Җәйнең күрке яр булыр, ярның күрке тал булыр ○ 492 ● 12748 +ЯРПАЙГАН (1 | 1) ■ Яхшыга ияргән ярпайган, яманга ияргән картайган ○ 12340 ● 13190:1 +ЯРПАЙТЫР (1) ■ Яхшы юлдаш ярпайтыр, яман юлдаш картайтыр ○ 6975 +ЯРПАЯ ( | 1) ■ Яхшы төштә ярпая, койты төштә картая ○ 13190:2 +ЯРСАҢ (2) ■ Ярсаң ике, томырсаң өч булырлык ○ 8072 ● 10861 +ЯРСУ (1) ■ Ярсу ат тиз арыр ○ 2709 +ЯРСЫЗ (6) ■ Гаепсез яр эзләгән ярсыз калыр ○ 12675 ● 12780; 12863; 12868; 12912; 13499 +ЯРСЫЙ (2) ■ Туры әйтсәң бәк ярсый, чыбык тотсаң эт ярсый ○ 5903 (2) +ЯРСЫНАСЫҢ (1) ■ Өләшкәндә тартынасың, бүлешкәндә ярсынасың ○ 8205 +ЯРТЫ (52) ■ Көзге катык - көмеш кашык, язгы катык - ярты азык ○ 886 ● 887; 1598; 1862; 2424; +2703; 3196; 4483; 6076; 6191; 6244; 6355; 6571; 6864; 7390; 7501; 7503; 7830; 9177; 9221; 9662; +9737; 9743; 9770; 9814 (2); 10058; 10187; 10194; 10348; 11099; 11193; 11317; 11534; 11740; +12028; 12224; 12461; 12794 (2); 13233; 13776; 13967; 14192; 14274; 14593; 14650; 14651; +14903; 14954; 15314; 15620 +ЯРТЫГА (1) ■ Син уйлыйсың алтыга, ул каладыр яртыга ○ 7961 +ЯРТЫЛАЙ (1) ■ Чиләк яртылай булса суы чәпчер, тулы чиләк чәпчемәс ○ 9979 +ЯРТЫНЫ (1) ■ Мин көтәмен алтыны, алла бирә яртыны ○ 16886 +ЯРТЫСЫ (4) ■ Питраудан соң кошлар сайравы бетә, җәйнең яртысы үтә ○ 930 ● 7941; 14122; +ЯРТЫСЫН (1) ■ Эшне башлау яртысын эшләүгә тигез ○ 6240 +ЯРУ (1) ■ Кылны кырыкка яру ○ 2443 +ЯРЫ (6) ■ Диңгезнең дә чиге бар, елганың да яры бар ○ 373 ● 508; 12700; 12781; 12782; 13192 +ЯРЫГЫН (2) ■ Ат әйләнеп казыгын табар, су әйләнеп ярыгын табар ○ 2540 ● 9933 +ЯРЫГЫНА (1) ■ Байлар байда, ике кулы майда, ярлыларга май кайда, кул ярыгына сөртсә дә +файда ○ 7230 +ЯРЫГЫННАН (2) ■ Бүрәнә ярыгыннан бүре күрә ○ 2215 ● 13003 +ЯРЫЙ (44 | 1) ■ Кышның күзе караңгы: ни кисәң дә ярый ○ 879 ● 1959; 1974, :1; 2676; 2743; +2905; 2948; 3192 (2); 4665; 6330; 6699; 6989; 7076; 7954; 8407; 9066; 9232; 9256; 9509; 9818; +10017; 10185; 11121; 11130; 11705; 11803; 12168; 12883; 13716; 13733; 13842 (2); 13996; 14769; +15474 (2); 15753; 16199; 16349; 16479 (2); 16648; 16829 +ЯРЫЙМ (1) ■ Ат, кешегә ярыйм дип, муенына камыт таккан ○ 2503 +ЯРЫЙСЫҢ (1) ■ Иргә, эшләп түгел, кешнәп ярыйсың ○ 13848 +ЯРЫК (12) ■ Ярык карбызда тәм булмас ○ 1625 ● 2208; 4461; 7089; 7464; 7503; 9999; 10051; +13425; 14536; 16423; 16455 +ЯРЫКТА (2) ■ Ай ярыкта куян арык ○ 16 ● 4776 +ЯРЫКТАН (2) ■ Ярыктан кергән җил усал була ○ 1154 ● 10298 +ЯРЫЛА (6 | 1) ■ Тегермән тик торса, ташы ярыла ○ 1448 ● 1565; 1929; 4057:1; 9390; 10258; 14796 +ЯРЫЛАМ (1) ■ Бака да: "Бакылдамый торсам, ярылам", - дигән ○ 4559 +ЯРЫЛА-ЯРЫЛА (1) ■ Яраусыз кешегә сүз әйтсәң, ярыла-ярыла йортка җәяр ○ 12305 +ЯРЫЛМА (1) ■ Бай булсаң өрелмә, ярлы булсаң ярылма ○ 7164 +ЯРЫЛМАГАН (1) ■ Ярылмаган таш булмас ○ 206 +ЯРЫЛМАС (2) ■ Майсыз чәчәк ярылмас ○ 916 ● 1294 +ЯРЫЛМЫЙ (3) ■ Ачлыктан корсак ярылмый ○ 9572 ● 10258; 14796 +ЯРЫЛСА (2) ■ Җир ярылса, җир тишегенә керерлек булу ○ 253 ● 10251 +ЯРЫЛЫП (2) ■ Куян, үз койрыгын күргәч, "кудылар, тоттылар!" дип, йөрәге ярылып үлгән, ди +○ 2263 ● 10330 +ЯРЫЛЫР (2) ■ Артыңны уйламыйча югары үрмәләмә: егылып төшсәң, башың ярылыр ○ 679 ● 1603 +ЯРЫЛЫРЛЫК (1) ■ Тычкан башы ярылырлык ○ 3429 +ЯРЫМ (7) ■ Ярлы кеше, кулына ярым акча керсә, ярдан сикерә ○ 7460 ● 7905; 8037; 8068 (2); +11319; 12808 +ЯРЫМЛЫ (1) ■ Туксан тугыз ярымлы ○ 8062 +ЯРЫНА (1) ■ Ашавына карап мал үсәр, ярына карап тал үсәр ○ 2349 +ЯРЫННАН (1) ■ Аккош, ярыннан калса, үзен таш кыяга орыр, имеш ○ 3901 +ЯРЫҢ (1) ■ Алган ярың - җаның ○ 13119 +ЯРЫП (9 | 1) ■ Белмәгән эшнең кабыргасын ярып булмый ○ 6343 ● 9367; 10239; 10762 (2); +11042; 11149:1; 11696; 12706; 15294 +ЯРЫР (8) ■ Кечкенә таш баш ярыр ○ 130 ● 4410; 6093; 6530; 15525 (2); 15632; 15894 +ЯРЫРГА (1) ■ "Минем кызым каенанасына камыр да басып бирә, үз киленем утын ярырга да +авырсына", - дип әйткән ди бер каенана ○ 14639 +ЯРЫШМАС (1) ■ Ат белән ишәк ярышмас ○ 2486 +ЯСА (1) ■ Ярлы булсаң, туеңны гаеттә яса ○ 7450 +ЯСАГАН (4) ■ Дошманны дус итә белү - һөнәр, дусын дошман ясаган - үләр ○ 5329 ● 10013; +11697; 12439 +ЯСАГАНГА (1) ■ Туйлаганга - туй, ясаганга - уй ○ 13324 +ЯСАГАННЫ (1) ■ Чүлмәкче ун көн ясаганны таяк бер сугуда көл итә ○ 9991 +ЯСАДЫ (1) ■ Аш ясаучы аш ясады, кемгә боерган, шул ашады ○ 9590 +ЯСАКЛЫ (1) ■ Ясаклы - йозаклы ○ 5971 +ЯСАКЛЫГА (1) ■ Ясаклыга ятыш юк, йомышлыга йөреш юк ○ 5972 +ЯСАКЛЫНЫҢ (1) ■ Ясаклының арты кадаклы ○ 5973 +ЯСАЛМАГАН (1) ■ Һәр нәрсәне алдан күрерлек күзлек ясалмаган ○ 10468 +ЯСАМА (1) ■ Колагыма эш ясама ○ 10485 +ЯСАМАГАН (1) ■ Ясамаган юсыкка кысылма ○ 5970 +ЯСАМАС (3) ■ Бер карга кыш ясамас ○ 3938 ● 11610 (2) +ЯСАМЫЙ (2) ■ Агачтан сандугач кына ясамый ○ 1718 ● 3871 +ЯСАМЫЙЛАР (2 | 1) ■ Дуңгызны кыйнап кәҗә ясамыйлар ○ 2894 ● 8242; 14058:2 +ЯСАМЫЙЧА (1) ■ Асламчысыз базар булмый, ясамыйча товар булмый ○ 7864 +ЯСАНГАН (1) ■ Ярлы ямаган да куанган, бай ясанган да бизәнгән ○ 7477 +ЯСАНЫР (1) ■ Тавис киенер дә ясаныр, аккош коеныр да сыйпаныр ○ 4120 +ЯСАП (5) ■ Ботагыннан чөй ясап, агачын яралар ○ 1907 ● 1918; 8455; 9080; 13325 +ЯСАР (2) ■ Ерганаклар Идел ясар, аларны Идел ашар ○ 380 ● 3405 +ЯСАРЛАР (1 | 2) ■ Усал булсаң асарлар, юаш булсаң басарлар, уртача булсаң, ил агасы ясарлар +○ 12166 ● 12166:1, :2 +ЯСАРСЫҢ ( | 1) ■ Эт белән кода булсаң, сөяк белән туй ясарсың ○ 3570:1 +ЯСАУ (10) ■ Бутау мунчаласы ясау ○ 1984 ● 2872; 2944; 4700; 4856; 8263; 8986; 9090; 10503; +ЯСАУЧЫ (1) ■ Аш ясаучы аш ясады, кемгә боерган, шул ашады ○ 9590 +ЯСАУЧЫНЫҢ (1) ■ Балта остасының юньле балтасы булмас, чабата ясаучының юньле чабатасы булмас ○ 1894 +ЯСМАК (1) ■ Йомры телен йомаклап, ясмак телен тасмалап сөйләү ○ 15665 +ЯСМЫКТАЙ (1) ■ Яфрак корты, ясмыктай булса да, бакчаңны корытыр ○ 4830 +ЯССЫ (4) ■ Ат булыр колынның түше яссы булыр ○ 2840 ● 13448; 15488 (2) +ЯСТАНГАНЫҢ (1) ■ Ястанганың яфрак, түшәнгәнең туфрак ○ 8446 +ЯСТЫГЫ (4) ■ Солдатның ятыр ястыгы бөтен җирдә түшәүле ○ 5614 ● 5615; 7502; 13680 +ЯСТЫГЫМ (1) ■ Ястыгым җир, юрганым күк ○ 8447 +ЯСТЫК (6) ■ Көзге бозның көзге калынлыгына да ышан, язгы бозның ястык калынлыгына да +ышанма ○ 1115 ● 2978; 6655; 8451; 12704; 12705 +ЯСТЫККА (1) ■ Ястыкка түшәк ияртмә ○ 8431 +ЯСЫЙ (5) ■ Койрыгын кисеп эттән куян ясый алмассың ○ 3496 ● 3863; 3869; 3928; 12725 +ЯСЫЙЛАР (1) ■ Еланнан да дару ясыйлар ○ 4624 +ЯТ (62) ■ Көн явым - ят та юрганың ябын ○ 1221 ● 1343; 2763; 4005; 4302; 5108; 5248; 5249; +6703; 6706; 7486; 7546; 7674; 8246; 8834; 10420; 11220 (2); 11221 (2); 12037 (2); 12200; 12241; +12252; 12381; 12458; 13772; 14115; 14120; 14191; 14245 (2); 14482; 14521; 14566; 14653; +14671-14673; 14675 (2); 14676; 14681; 14683; 14684; 14687-14692; 14697-14699; 14701; +14702; 15346; 15377; 15719; 16947 (2) +ЯТА (20) ■ Дулкын җил астына ята ○ 375 ● 3384; 3625; 4709; 6034; 6298; 6574; 6581; 6863; 7201; +8383; 10862; 11011; 11604; 12156; 12518; 13908; 16011; 16450; 16518 +ЯТАГАН (1) ■ Ятаган чыкса яу булыр ○ 6613 +ЯТАМ (1) ■ Яман хатын мактаныр, төшкә тикле ятам, дип ○ 13766 +ЯТАР (1) ■ Байның бар малы ятар, ярлының барнагылы йөгерер ○ 7271 +ЯТАРГА (2) ■ Төрмә бик таза да, берәү дә кереп ятарга теләми ○ 5904 ● 6568 +ЯТАРЛЫК (1) ■ Борчак чәчсәң, арасына сарык кереп ятарлык булсын ○ 1546 +ЯТАСЫН (1) ■ Кем дә белә ятасын ябынып чикмән якасын ○ 8968 +ЯТИМ (28) ■ Байның мең сарыгы арасында ярлының бер ятим бәрәнен бүре алган ○ 7296 +● 9399; 13771; 14190; 14192-14201; 14271; 14274 (2); 14389 (2); 14419 (4); 14427 (4); 16987 +ЯТИМГӘ (4) ■ Ил өстеннән берәр җеп - бер ятимгә күлмәклек ○ 4956 ● 7503; 14183; 14202 +ЯТИМНӘР (1) ■ Үлгән атадан ярлылар кала, үлгән анадан ятимнәр кала ○ 14460 +ЯТИМНӘРНЕҢ (1) ■ Ятимнәрнең бәйрәме - яңа күлмәк кигәндә ○ 14205 +ЯТИМНЕ (1) ■ Ятимне елатма ○ 14203 +ЯТИМНЕҢ (1 | 1) ■ Ятимнең карыны җиде ○ 14204 ● 14215:1 +ЯТКА (8) ■ Агачның башын киссәң, төбе калыр; икенең берсе үлсә, берсе калыр; ялгызның үзе +үлсә, кеме калыр? Менгән аты, кигән туны ятка калыр ○ 4859 ● 12198; 12975; 14666; 14679; +14680; 14682; 14692 +ЯТКАН (21) ■ Йөргән таш шомарыр, яткан таш мүкләнер ○ 122 ● 207; 1792 (2); 1970; 1976; +2045; 2767; 3340; 4580; 4693; 6136; 6445; 6582; 6631; 6868; 8565; 10973; 12973; 13789; 15338 +ЯТКАНДА (1) ■ Баланы караватта аркылы ятканда тыңлата алмасаң, буй яткач тыңлатырмын +димә ○ 13979 +ЯТКАНЧЫ (4) ■ Төлке өнендә ятканчы, кырда сине арыслан ашасын ○ 2305 ● 8246; 13427; 15377 +ЯТКАНЫННАН (1) ■ Арысланның ятканыннан билгеле ○ 2059 +ЯТКАЧ (2) ■ Яткач - урын алама, торгач - кием алама ○ 8432 ● 13979 +ЯТКЫРА (2) ■ Йошак җәеп катыга яткыра ○ 8437 ● 8438 +ЯТКЫРГАН (1) ■ Колагын яткырган аттан саклан ○ 2663 +ЯТЛАР (1) ■ Үзеңнеке үз итмәсә, ятлар бигрәк үз итмәс ○ 14700 +ЯТЛАРГА (1) ■ Ятларга сер бирмә ○ 12614 +ЯТМАГАННЫ (1) ■ Күңелгә ятмаганны дус итмә ○ 5469 +ЯТМАМ (1) ■ Балык әйтә, ди: "Үлсәм дә коры җирдә ятмам", - дип ○ 4460 +ЯТМАС (23) ■ Тишекле таш җирдә ятмас ○ 184 ● 255; 281; 846; 1100; 1946; 1948; 1969; 3662; +4817; 7743; 7805; 8813; 9035; 10766; 11063 (2); 12099; 12365; 12387; 13493; 13971; 15765 +ЯТМАСЫН (1) ■ Оегыңны карап ки: эчендә чаян ятмасын ○ 9054 +ЯТМЫЙ (9 | 1) ■ Бүре туйган җирендә ятмый ○ 2164 ● 3481; 8922; 9035:1; 9886; 11417; 13017; +15411; 15790 (2) +ЯТНЫКЫ (1) ■ Ятныкы яннан үтәр, үзеңнеке үзәктән үтәр ○ 14693 +ЯТНЫҢ (3) ■ Үзеңнең чәчең ятның башыннан кадерлерәк ○ 10319 ● 14694; 14695 +ЯТСА (8) ■ Алмаз таш туфракта ятса да, күргән кеше алмый калмас ○ 254 ● 255; 1915; 3748; +6581; 9312; 10114; 12521 +ЯТСАМ (1) ■ Торсам ашыйм, ятсам башым ○ 9784 +ЯТСАҢ (7) ■ Югары ятсаң - җил алыр, түбән ятсаң - сил алыр ○ 708 (2) ● 5019; 6863; 8413; +12239 (2) +ЯТСЫН (1) ■ Сезгә бит: ходай тегермән тартсын, әдәм йокларга ятсын, иртәгә кояш чыксын ○ 16888 +ЯТТАН (1) ■ Яттан күрмә, үздән күр ○ 14696 +ЯТТЫҢМЫ (1) ■ Авырып яттыңмы, авыру бактыңмы? ○ 15347 +ЯТУ (6) ■ Таракан санап яту ○ 4850 ● 8146; 8379; 8555; 11372; 15182 +ЯТУГА (1) ■ Авыруга яту килешә, ятуга кату килешә ○ 15182 +ЯТУЧЫ (1) ■ Хәрефкә ябышып ятучы ○ 16706 +ЯТЫ (1) ■ Яхшының яты булмас, яманның ояты булмас ○ 12388 +ЯТЫК (1) ■ Сөт белән катык - йөрәккә ятык ○ 9332 +ЯТЫП (18) ■ Атлылар аттан төшеп, җәяүлеләр ятып карарлык түгел ○ 2747 ● 3078; 3443; 4771; +5660; 6112; 6566; 6577; 6606; 6710; 7006; 7490; 7501; 8450; 9738; 12456; 13906; 14698 +ЯТЫР (42 | 1) ■ Татыр, татырда мал ятыр ○ 150 ● 275; 424; 1301; 1946; 2528; 2556; 3640; 4514; +5212; 5613 (2); 5614; 5615; 6883; 7089; 7740; 9739; 9740 (2); 9741; 9742 (2); 9743 (2); 9744; +9884; 10685; 11357; 11898 (2); 12387; 12857, :1; 13440; 13482; 13537; 13663; 13709 (2); 14129; +14296; 15366 +ЯТЫРГА (1) ■ Ярты корсак ятырга җиңел ○ 9737 +ЯТЫРНЫ (1) ■ Матурны эзләмә, күңелгә ятырны эзлә ○ 10692 +ЯТЫРЫ (1) ■ Чатыры нинди булса, ятыры шундый була ○ 8300 +ЯТЫШ (1) ■ Ясаклыга ятыш юк, йомышлыга йөреш юк ○ 5972 +ЯТЫШ-ТОРЫШ (1) ■ Ятыш-торыш байларча, өстә-башта юкарак ○ 7537 +ЯТЫШЫНА (1) ■ Йонны ятышына таба сыпырган яхшы ○ 2362 +ЯУ (61) ■ Талаулы ат - иясенә яу ○ 2684 ● 4004; 4039; 4881; 4980; 5003; 5026; 5052; 5360; 5406; +5526; 5528; 5534; 5546; 5552-5554; 5564; 5572; 5574; 5650; 5655; 5656; 5661-5666; 5667 (2); +5668; 5669; 5683; 5686; 5709; 5875 (2); 5928; 6613; 6947; 6966; 8288; 8499; 8604; 9394; 11350; +11564; 12230; 12836; 12900; 12935; 13279; 13703; 13850 (2); 14344; 14568; 15270; 16189; 16490 +ЯУГА (19) ■ Козгын яу башлар, яуга карга иярер ○ 4039 ● 5109; 5532; 5560; 5578; 5628; 5659; +5670-5673; 5675; 5969; 6962; 6976; 11663; 12225; 12855; 12938 +ЯУГАН (7) ■ Кояшлап яуган яңгырдан түңел ○ 1111 ● 1148 (2); 1150; 4867; 12897; 15959 +ЯУГАНДА (6) ■ Кар яуганда салкын булмый, кар киткәндә суыта ○ 1097 ● 1164; 1218; 1339; +10318 (2) +ЯУГАННАН (1) ■ Дәрьяга яңгыр яуганнан ни файда ○ 1089 +ЯУГАЧ (1) ■ Кар яугач көрәк кирәк, иске өйгә терәк кирәк ○ 8273 +ЯУДА (14 | 2) ■ Алтын - таш булмас, алабута - аш булмас, дошман яуда иш булмас ○ 5291 +● 5536; 5550, :1, :2; 5551; 5563; 5571; 5579; 5601; 5657; 12877; 12901; 13478; 13798; 15566 +ЯУДАН (7) ■ Яудан коры кайтканчы, яралы кайт ○ 5674 ● 5675; 5676; 5694; 5710; 12143; 14076 +ЯУДЫ (1) ■ Кар яуды - эз басылды ○ 1098 +ЯУДЫРА (1) ■ Тәңре бер яудырса, тирәк ике яудыра ○ 16868 +ЯУДЫРМАС (1) ■ Бер агачның шаулавы илгә яңгыр яудырмас ○ 1675 +ЯУДЫРСА (2) ■ Күк җиргә яхшылык яудырса, җир күккә тузан туздыра ○ 55 ● 16868 +ЯУЛАП (1) ■ Алладан көткән буш калыр, үзенә ышанган яулап алыр ○ 16850 +ЯУЛЫГЫМ (1) ■ Әрекмәнем: кызу капса - яулыгым, баш авырса - саулыгым ○ 1341 +ЯУЛЫЙ (1) ■ Аучы ау аулый, яучы кыз яулый ○ 13129 +ЯУЛЫК (5) ■ Кызыл яулык кызга килешә ○ 9010 ● 10265; 12384; 15161; 15206 +ЯУЛЫКЛЫ (1) ■ Ак чалмалы мулладан ак яулыклы хатын артык ○ 16956 +ЯУЛЫКТАН (1) ■ Башың буш булгач кәшәмир яулыктан ни файда ○ 10266 +ЯУМАГАН (5) ■ Килмәгән болыт, яумаган яңгырга чиләк тотмыйлар ○ 1109 ● 1155; 1233; 1234; 8944 +ЯУМАСАҢ (1) ■ Яумасаң да, күкрә ○ 1156 +ЯУМЫЙ (3) ■ Артка калган болыт яумый үтәр ○ 1071 ● 1173; 3978 +ЯУНЫ (5) ■ Ерактагы ауны күргәнче, якындагы яуны күр ○ 5566 ● 5610; 5654; 5677; 5678 +ЯУНЫҢ (2) ■ Качкан яуның улҗасы яуда калган ○ 5579 ● 5679 +ЯУСА (14) ■ Күктән ни яуса да, җир кабул итәр ○ 63 ● 140; 179; 1096; 1102; 1165; 1219; 4235; +4894; 11090; 13777; 14079; 14084 (2) +ЯУЧЫ (14) ■ Чыгасы малга иясе яучы ○ 7432 ● 13129; 13130; 13171; 13188; 13191; 13193; +13221-13225; 15618; 16424 +ЯУЧЫГА (1) ■ Телнең озыны яучыга кирәк ○ 13204 +ЯУЧЫЛ (1) ■ Ил терәге - яучыл ир белән юньчел хатын ○ 4941 +ЯФРАГЫ (8) ■ Кирәкле кишер яфрагы ○ 1633 ● 1656; 1669; 1670; 1727; 1756; 1759; 13719 +ЯФРАГЫННАН (1) ■ Умырзая, яфрагыннан алда, чәчәген күрсәтер ○ 1317 +ЯФРАК (13) ■ Җәй көне дип яфрак ашап булмый ○ 1012 ● 1157; 1179; 1673; 1720; 1820; 4830; +6009; 8446; 8758; 14083; 14257; 14348 +ЯФРАККА (2) ■ Яфракка карап, алма санама ○ 1821 ● 2798 +ЯФРАКЛАРЫ (1) ■ Борын яфраклары тараю ○ 10629 +ЯФРАКТАЙ (1) ■ Эшләгән кеше имәндәй, ялкау кеше яфрактай ○ 6546 +ЯФРАКТАН (2) ■ Гөл янында торган яфрактан гөл аңкыган ○ 1272 ● 8090 +ЯФЫРАК (1) ■ Кеше колагы киез, кисеп алырга бик тиз, үз колагың яфырак, кисеп алырга катырак ○ 10397 +ЯХШЫ (453 | 9) ■ Көйдерсә дә, көн яхшы ○ 52 ● 208; 278; 325; 356; 406; 487; 543; 566; 577; 579; +615; 639; 722; 753; 765; 799; 891; 912 (2); 995 (2); 997; 998; 1052; 1471 (2); 1472; 1488; 1589, +:1; 1657; 1714; 1822 (2); 2025; 2144; 2213; 2362; 2385; 2398; 2402; 2421; 2533; 2534; 2535 (3); +2536; 2552 (2); 2604; 2617; 2626; 2697; 2707; 2708; 2710-2727; 2768; 3215; 3235; 3519; 3756; +3757; 3882; 3998; 4032; 4255; 4283; 4338; 4623; 5062; 5096; 5171; 5206; 5223; 5224; 5250; 5425; +5429; 5498; 5500-5502; 5503 (2); 5507 (2); 5680; 5711; 5767; 5820; 5974; 6067 (2); 6078; 6084; +6142; 6191; 6244; 6249; 6263; 6371; 6391; 6396; 6502; 6616; 6668; 6787 (2); 6818; 6838; 6854; +6864; 6865; 6937; 6945 (2); 6948; 6955; 6963; 6964; 6971-6975; 7019; 7040; 7068; 7327 (2); 7490; +7546 (2); 7553 (2); 7792; 8004; 8005; 8006 (2); 8007; 8152; 8173; 8312; 8545; 8817; 8830 (2); 8852; +8916; 8942; 8943; 8995; 8999; 9104 (2); 9144; 9281; 9282; 9308; 9346; 9391-9393; 9537 (2); 9618; +9915; 10146; 10173; 10195; 10196; 10286; 10382:1; 10739; 10886; 11062 (2); 11063; 11078:2; +11222; 11229; 11302; 11313; 11318; 11319; 11873; 11948; 11962; 12097; 12102; 12103; 12109; +12111; 12127-12131; 12145 (2); 12159; 12169 (2); 12172; 12173; 12179; 12209; 12211-12213; +12215; 12239 (2); 12251; 12271; 12304; 12307 (2); 12308 (2); 12309-12328; 12329 (2); 1233012332; 12333 (2); 12334 (2); 12335; 12336; 12375; 12395 (2); 12396; 12401; 12408; 12478; 12493; +12608; 12740 (2); 12742; 12796 (2); 12915; 12930; 12934 (2); 12954 (2); 13035 (2); 13049 (2); +13050 (2); 13051 (2); 13052-13054; 13057 (2), :1 (2), :2 (2); 13060 (2); 13080; 13097; 13106 (2); +13161; 13190, :2; 13206; 13225 (2); 13396; 13397 (4); 13461; 13610; 13612; 13618; 13636; 13637; +13658 (2); 13697 (2); 13698:1; 13741; 13751; 13752; 13755; 13764; 13769; 13773 (2); 1377413777; 13791 (2); 13833; 13841; 13881; 13902; 13907; 14074; 14078-14081; 14109; 14165 (2); +14243; 14252; 14302 (2); 14339 (2); 14358; 14380; 14449; 14465 (2); 14517 (2); 14541; 14561 (2); +14569 (2); 14574; 14575; 14585 (2); 14642; 14668 (2); 14669; 14671 (2); 14676; 14677 (2); 14686; +14690; 14697 (3); 14735; 14888; 14935; 15063; 15212; 15336; 15342 (2); 15391; 15441; 15456; +15484; 15640; 15648; 15649; 15783; 15787; 15788 (2); 15804; 15831; 15915; 15930; 15935 (2); +15942; 15947; 16011; 16048 (2); 16049; 16052; 16064; 16079; 16106; 16183-16199; 16338 (2); +16343; 16366; 16425; 16522 (2); 16698; 16760; 16905; 17006 +яхшы → яман-яхшы +ЯХШЫГА (24 | 1) ■ Яхшыга да бер кояш, яманга да бер кояш ○ 73 ● 3663; 5860; 5975; 12106; +12108; 12110; 12150; 12244; 12247; 12256; 12278; 12337-12344; 12406; 13190:1; 13226; 13747; +ЯХШЫДА (1) ■ Мәкальдә ялган юк, яхшыда яман юк ○ 16394 +ЯХШЫДАН (7) ■ Яманга барма, яхшыдан калма ○ 12242 ● 12345-12348; 14080; 14081 +ЯХШЫЛАРНЫ (1) ■ Исән чакта йөреп кал, яхшыларны күреп кал ○ 6762 +ЯХШЫЛАРНЫҢ (1) ■ Яманнарның билгесе - кинә тотмак, яхшыларның билгесе - сүз онытмак ○ 12272 +ЯХШЫЛАРЫН (1) ■ Яхшыларын бүреккә, начарларын чүбеккә ○ 12349 +ЯХШЫЛЫГЫ (3 | 1) ■ Яхшылыгы тимәгән дусның яманлыгыннан саклан ○ 5504 ● 12317; +12389, :1 +ЯХШЫЛЫГЫН (2) ■ Күк үзенең яхшылыгын җиргә төшерә ○ 54 ● 12138 +ЯХШЫЛЫГЫҢНЫ (2) ■ Туксан тугыз яхшылыгыңны белмәсләр, бер начарлыгыңны белерләр +○ 12161 ● 12257 +ЯХШЫЛЫК (44) ■ Күк җиргә яхшылык яудырса, җир күккә тузан туздыра ○ 55 ● 8616; 9604; +11316; 12098-12100; 12107; 12141; 12142; 12144; 12146; 12254; 12259; 12260; 12262-12264; +12350-12352; 12353 (2); 12354-12356; 12357 (2); 12358-12360; 12361 (2); 12362-12366; +12367 (2); 12392; 13577 (2); 14242 +ЯХШЫЛЫККА (5) ■ Яхшылыкка - яхшылык, яманлыкка - яманлык ○ 12366 ● 12367-12369; +ЯХШЫЛЫКНЫ (6) ■ Мең яхшылыкны бер яманлык каплый ○ 12151 ● 12370-12374 +ЯХШЫЛЫКНЫҢ (3) ■ Яхшылыкның кадерен белмәгән кешедән ерак булу яхшы ○ 12375 +● 12376; 12377 +ЯХШЫНЫ (11) ■ Алучы яхшыны сорый ○ 7853 ● 11078; 12198; 12271; 12275; 12378-12381; +16200; 16201 +ЯХШЫНЫҢ (28 | 1) ■ Начарны күрмәс борын яхшының кадере юк ○ 602 ● 6948; 9121; 11064; +12158; 12196; 12206; 12276; 12282; 12284; 12286; 12287; 12290; 12295; 12301; 12382-12388; +12389, :1; 12390; 12391; 12398; 12603; 15326 +ЯХШЫРАК (42 | 1) ■ Суга якын торган кеше яхшырак йөзә белә ○ 446 ● 563; 2693; 3404; 3527; +5287; 5424; 5612; 5638; 5953; 6041; 6074; 6275; 6371; 6373; 6968; 7270; 8146; 8542; 8816; 9094; +9656; 10146; 10276; 10459; 11078:1; 11313; 11437; 11535; 11558; 11611; 12562; 14257; 14735; +14934; 15187; 15211; 15301; 15767; 15830; 15895; 16558; 16633 +ЯХШЫРТА (4) ■ Маңгай тире эшнең сыйфатын яхшырта ○ 6108 ● 10291; 15130 (2) +ЯХШЫРЫР (1) ■ Скрипка искергән саен яхшырыр ○ 16400 +ЯХШЫСЫ (26 | 1) ■ Борчакның яхшысы читкә чәчри ○ 1548 ● 2313; 2537-2539; 2571:1; 2845; +2860; 5162; 8887 (2); 12301; 12827 (2); 12828 (2); 12883; 12999; 13449 (2); 13606 (2); 13842 (2); +14260; 14611; 16054 +ЯХШЫСЫЗ (1) ■ Ямансыз яхшы булмас, яхшысыз яман булмас ○ 12304 +ЯХШЫСЫН (2) ■ Балның яхшысын аю ашар ○ 2098 ● 15420 +ЯХШЫСЫННАН (2) ■ Үги ананың иң яхшысыннан да козгын тавышы килә ○ 14261 ● 14609 +ЯХШЫ-ЯМАН (1) ■ Яхшы-яман - клади карман ○ 12405 +ЯХШЫ-ЯМАНЛЫГЫН (1) ■ Ерак юлга чыкмыйча, атыңның яхшы-яманлыгын белмәссең ○ 6758 +ЯХШЫ-ЯМАНЫН (1) ■ Кемнең яхшы-яманын юлдаш булгач белерсең ○ 6918 +ЯШӘ (5) ■ Тир түгеп эшлә, кунак кебек яшә ○ 6137 ● 6224; 9522; 16540; 16581 +ЯШӘВЕ (1) ■ Ил яшәве - җыр белән ○ 16363 +ЯШӘВЕННӘН (1) ■ Дәрвиш - ашавыннан, бай - яшәвеннән билгеле ○ 16977 +ЯШӘГӘН (10) ■ Яшь каенга терәлеп, карт каен кырык ел яшәгән ○ 1768 ● 4975; 6800; 9671 (2); +9767; 10443; 15100; 15144; 16620 +ЯШӘГӘННЕҢ (1) ■ Аек яшәгәннең акылы төгәл ○ 9797 +ЯШӘГӘНЧЕ (2) ■ Тиле белән яшәгәнче акыллы белән бергә үл ○ 11632 ● 16360 +ЯШӘМӘ (1) ■ Ашар өчен яшәмә, яшәр өчен аша ○ 9616 +ЯШӘМӘГӘН (2) ■ Ил өчен яшәмәгән кеше үзе өчен дә яшәми ○ 4958 ● 5205 +ЯШӘМӘС (1) ■ Аккош ялгыз яшәмәс ○ 3900 +ЯШӘМИ (1) ■ Ил өчен яшәмәгән кеше үзе өчен дә яшәми ○ 4958 +ЯШӘП (4) ■ Чит илдә яшәп түрә булганчы, үз илеңдә яшәп чабан бул ○ 5086 (2) ● 6214; 9261 +ЯШӘР (9 | 4) ■ Саескан, туры очса да, кыек яшәр ○ 4080 ● 4976 (2); 5718; 6730 (2), :1 (2), :2 (2); +9616; 11145; 14943 +ЯШӘРӘ (1) ■ Агач бер җирдә яшәрә ○ 1648 +ЯШӘРГӘ (1) ■ Кандала, кан эчәр өчен, ярыкта яшәргә дә риза ○ 4776 +ЯШӘРЕР (1) ■ Улы данга чыкса, анасы яшәрер ○ 14298 +ЯШӘРМӘС (1) ■ Корыган тирәк су янында да яшәрмәс ○ 1743 +ЯШӘРСЕҢ (1) ■ Һәр эшкә аерым вакыт билгелә - шат яшәрсең ○ 6278 +ЯШӘСӘ (4) ■ Карга өч йөз ел яшәсә дә, карга булып үләр ○ 3982 ● 11145; 16729 (2) +ЯШӘСӘҢ (3) ■ Бүреләр белән яшәсәң, бүре булып уларсың ○ 2179 ● 7504; 12483 +ЯШӘСЕН (1) ■ Үзеңә тимәгән елан мең яшәсен ○ 4695 +ЯШӘҮ (7) ■ Алма белән алма кебек яшәү ○ 1841 ● 6150; 6434; 9764; 10821; 15063; 15664 +ЯШӘҮДӘН (3) ■ Тез чүгеп яшәүдән басып үлү яхшырак ○ 5638 ● 12562; 15390 +ЯШӘҮНЕҢ (1) ■ Типтереп яшәүнең башы көлкенеч, ахыры үкенеч ○ 6673 +ЯШЕ (12) ■ Байның тәмле ашы - фәкыйрьнең канлы яше ○ 7304 ● 8521; 9418; 10613; 12783; +13040; 13843 (2); 14871; 14902; 14920; 15151 +яше → карты-яше +ЯШЕЛ (4 | 2) ■ Яшел төс - яз күрке, сары төс - көз күрке, ал да гөл - җәй күрке, ак төс - кыш +күрке ○ 624 ● 1401; 8801; 8956:2; 14288:1; 14534 +ЯШЕЛЛИ (1) ■ Яшьләр яшелли уралар ○ 15128 +ЯШЕМНЕ (1) ■ Каештан: "Ничә яшькә тикле чыдыйсың?" - дип сорагач: "Минем яшемне майдан сора", - дигән ○ 7034 +ЯШЕН (11) ■ Яшен яшьнәгәндә зур агачка сыенма ○ 1158 ● 1209; 1211; 3535; 7543; 9767; 12308; +15117; 15144; 15152; 15255 +ЯШЕНӘ (3) ■ Яшенә күрә бәһасе, атына күрә чанасы ○ 2728 ● 12783; 16729 +ЯШЕНГӘ (1) ■ Явымнан качып, яшенгә эләктек ○ 1232 +ЯШЕНДӘ (2) ■ Булыр әдәм ун яшендә баш булыр, булмас әдәм кырыкка җитсә дә яшь булыр +○ 6461 ● 13717 +ЯШЕНЕ (3) ■ Яшене алдан булыр, күкрәве арттан булыр ○ 1159 ● 1160; 13728 +ЯШЕНЕННӘН (2) ■ Аяз көннең яшененнән курык ○ 1074 ● 13616 +ЯШЕННӘН (3) ■ Куйның күз яшеннән курыккан бүре ачка үләр ○ 3101 ● 12557; 15026 +ЯШЕҢ (4) ■ Яшең алтмышка җиткәндә алты яшьлек оныгың булсын ○ 15101 ● 15102; 15103; +ЯШЕҢӘ (1) ■ Белемле хатын башыңа карый, белемсез хатын яшеңә карый ○ 13620 +ЯШЕҢДӘ (1) ■ Җитмеш яшеңдә курай уйнарга өйрәнгән курайны каберендә уйнар ○ 15140 +ЯШЕҢНЕ (1) ■ Дусыңа - күз яшеңне, дошманыңа тешеңне күрсәт ○ 5415 +ЯШЕР (2) ■ Изгелек итсәң яшер, изгелек күрсәң фаш ит ○ 12123 ● 12373 +ЯШЕРӘ (8) ■ Кояшны култыгыңа яшерә алмассың ○ 47 ● 2508; 3376; 3512; 3610; 4157 (2); 11714 +ЯШЕРГӘН (10) ■ Көртлек, кар астына башын яшергән белән, артын күрмиләр дип уйлый +○ 4044 ● 5409; 7237 (2); 10609; 12484; 12511; 13457; 15209 (2) +ЯШЕРЕЛСӘ (1) ■ Авыру яшерелсә, үлем фаш итәр ○ 15176 +ЯШЕРЕН (2) ■ Яшерен эшләгән яхшылык яктыда бүләк алыр ○ 12392 ● 12615 +ЯШЕРЕНӘ (1) ■ Дөя кошы башын комга тыгып кына аучыдан яшеренә алмый ○ 4213 +ЯШЕРЕНЕР (1) ■ Күбәләк тә яшеренер урын таба ○ 4803 +ЯШЕРЕП (5) ■ Койрыкны яшереп йөрү ○ 2439 ● 2921; 5942; 11912; 12726 +ЯШЕРЕРГӘ (1) ■ Бурлакка башын кояштан яшерергә зурат бар ○ 5780 +ЯШЕРМӘ (3) ■ Угын аткач, җәясен яшермә ○ 5641 ● 8191; 15838 +ЯШЕРМӘС (1) ■ Алып ир атын яшермәс ○ 5530 +ЯШЕРСӘҢ (1) ■ Җофарны яшерсәң дә исеннән беленер ○ 2343 +ЯШЕРҮ (1) ■ Курыккан эт койрыгын бот арасына яшерү белән үзен яшерә алмас ○ 3512 +ЯШИ (9) ■ Кем дә кем иген игә - ул җырлап яши, кем дә кем сату итә - ул чирләп яши ○ 1414 (2) +● 1644; 4657; 12091; 12727; 13176; 16575 (2) +ЯШИБЕЗ (1) ■ Туй сыенда яшибез ○ 13336 +ЯШИЛӘР (1) ■ Әрем белән тәрем булып яшиләр ○ 1366 +ЯШИМ (1) ■ Колагымны саңгыраулатып, күземне сукырайтып, ишетәсен ишетми, күрәсен +күрми яшим ○ 10486 +ЯШИМЕН (1) ■ Ярым да юк, кайгым да юк, рәхәт-тыныч яшимен ○ 12808 +ЯШИСЕҢ (1) ■ Илдә яшисең икән - илеңә хезмәт ит ○ 4968 +ЯШЬ (66) ■ Яшь ай кимүдән курыкмас ○ 74 ● 885 (2); 888; 969; 1337; 1657; 1768; 1810; 2827; +2868; 6461; 6462; 6525; 7148; 8546; 8829; 9600; 10379; 11032; 11101; 11309; 11388; 11588; +11741; 11742; 11766; 11843; 12616; 12705; 12784; 12785; 12916; 13068; 13430; 13761; 13779; +13962; 14082; 14083; 14303; 14341; 14504; 14959; 14999; 15004; 15022; 15026; 15027; 15041; +15042; 15095; 15104-15112; 15146; 15154; 15329; 16372; 17031 +ЯШЬКӘ (5) ■ Каештан: "Ничә яшькә тикле чыдыйсың?" - дип сорагач: "Минем яшемне майдан +сора", - дигән ○ 7034 ● 9320; 15091; 16729; 16792 +ЯШЬЛӘР (10) ■ Картлар - акылы белән, яшьләр матурлыгы белән узар ○ 15047 ● 15048-15050; +15054; 15055; 15125-15128 +ЯШЬЛЕГЕ (1) ■ Хатын белән хатын талашса, яшьлеге белән картлыгын әйтер; бай белән ярлы +талашса, барлыгы белән юклыгын әйтер ○ 7426 +ЯШЬЛЕГЕМНЕ (1) ■ Яшьлегемне кызык уздырам, дип картлыгыңны алдан туздырма ○ 15113 +ЯШЬЛЕГЕН (2) ■ Әдәм картайса яшьлеген сөйләр ○ 15136 ● 15152 +ЯШЬЛЕГЕНДӘ (2) ■ Яшьлегендә яшьнәмәгән картлыгында кала алса да танылмас ○ 15114 +● 15115 +ЯШЬЛЕГЕҢ (3) ■ Яшьлегең тырыш булса, картлыгың тыныч булыр ○ 15116 ● 15117; 15118 +ЯШЬЛЕГЕҢДӘ (2) ■ Картлыгың бәхетле булсын дисәң, яшьлегеңдә ялкау булма ○ 15057 ● 15119 +ЯШЬЛЕК (13) ■ Уен-көлке - яшьлек күрке ○ 6683 ● 12871; 14459 (2); 15034; 15058; 15059; +15101; 15120-15123; 15130 +ЯШЬЛЕКТӘ (4) ■ Агачны яшьлектә бөк ○ 1662 ● 15018; 15023; 15124 +ЯШЬНӘГӘН (1) ■ Утлы кисәү эләккән эт яшен яшьнәгән саен дерт итәр, ди ○ 3535 +ЯШЬНӘГӘНДӘ (1) ■ Яшен яшьнәгәндә зур агачка сыенма ○ 1158 +ЯШЬНӘМӘГӘН (1) ■ Яшьлегендә яшьнәмәгән картлыгында кала алса да танылмас ○ 15114 +ЯШЬНӘМИ (1) ■ Саңгырауга күк күкрәми, сукырга яшен яшьнәми ○ 15255 +ЯШЬНӘТСӘ (1) ■ Яшьлегең яшен яшьнәтсә, картлыгың чәчәк атар ○ 15117 +ЯШЬНЕ (2) ■ Яшьне ат базарында сорыйлар ○ 15129 ● 15130 +ЯШЬНЕҢ (4) ■ Бер картның, бер яшьнең сүзен тот ○ 15019 ● 15064; 15131; 15132 +ЯШЬТӘ (3) ■ Акыл яшьтә түгел, башта ○ 11418 ● 13076; 13691 +ЯШЬТӘГЕ (1) ■ Сигез яшьтәге холык сиксән яшькә кадәр ○ 15091 +ЯШЬТӘГЕДӘЙ (1) ■ Элгәредәй ирең булмас, яшьтәгедәй ашың булмас ○ 13573 +ЯШЬТӘН (6) ■ Киемеңне - яңа чагында, намусыңны яшьтән сакла ○ 11165 ● 11251; 13215; +14039; 15027; 15133 +2.2. КИРЕ СҮЗЛЕК ○ ОБРАТНЫЙ СЛОВАРЬ +2.2. Обратный словарь 479 ...ЙГА - ...РГА +...РГА - ...АДА 480 2.2. Кире сүзлек +2.2. Обратный словарь 481 ...АДА - ...НДА +...НДА - ...ККА 482 2.2. Кире сүзлек +2.2. Обратный словарь 483 ...ККА - ...ЕЛА +...ЙЛА - ...ТМА 484 2.2. Кире сүзлек +2.2. Обратный словарь 485 ...ТМА - ...ЫНА +...ЫНА - ...ЫРА 486 2.2. Кире сүзлек +2.2. Обратный словарь 487 ...ЫРА - ...РСА +...РСА - ...ЫТА 488 2.2. Кире сүзлек +2.2. Обратный словарь 489 ...ЫТА - ...ЕГӘ +...ЕГӘ - ...НГӘ 490 2.2. Кире сүзлек +2.2. Обратный словарь 491 ...НГӘ - ...МДӘ +...МДӘ - ...ККӘ 492 2.2. Кире сүзлек +2.2. Обратный словарь 493 ...ККӘ - ...ЕЛӘ +...ЕЛӘ - ...ЕНӘ 494 2.2. Кире сүзлек +2.2. Обратный словарь 495 ...ЕНӘ - ...РПӘ +...АРӘ - ...ӘТӘ 496 2.2. Кире сүзлек +2.2. Обратный словарь 497 ...ӘТӘ - ...БӘД +...ЕЗД - ...ЛДЕ 498 2.2. Кире сүзлек +2.2. Обратный словарь 499 ...НДЕ - ...НЛЕ +...НЛЕ - ...ЕНЕ 500 2.2. Кире сүзлек +2.2. Обратный словарь 501 ...ЕНЕ - ...ҢНЕ +...ҢНЕ - ...ЕРЕ 502 2.2. Кире сүзлек +2.2. Обратный словарь 503 ...ЕРЕ - ...ӘТЕ +...ӘТЕ - ...ЕШЕ 504 2.2. Кире сүзлек +2.2. Обратный словарь 505 ...ЕШЕ - ...СЕЗ +...СЕЗ - ...СЫЗ 506 2.2. Кире сүзлек +2.2. Обратный словарь 507 ...СЫЗ - ...ҢМИ +...ҢМИ - ...ТАЙ 508 2.2. Кире сүзлек +2.2. Обратный словарь 509 ...ТАЙ - ...МЫЙ +...МЫЙ - ...НЫЙ 510 2.2. Кире сүзлек +2.2. Обратный словарь 511 ...НЫЙ - ...САК +...ТАК - ...ЛЕК 512 2.2. Кире сүзлек +2.2. Обратный словарь 513 ...ЛЕК - ...ДЫК +...ДЫК - ...ТЫК 514 2.2. Кире сүзлек +2.2. Обратный словарь 515 ...ТЫК - ...ЛАМ +...ЛАМ - ...ЛЕМ 516 2.2. Кире сүзлек +2.2. Обратный словарь 517 ...ЛЕМ - ...ДЫМ +...ДЫМ - ...ГАН 518 2.2. Кире сүзлек +2.2. Обратный словарь 519 ...ГАН - ...ГАН +...ГАН - ...ДАН 520 2.2. Кире сүзлек +2.2. Обратный словарь 521 ...ДАН - ...МАН +...МАН - ...НАН 522 2.2. Кире сүзлек +2.2. Обратный словарь 523 ...НАН - ...ЧАН +...ЧАН - ...ГӘН 524 2.2. Кире сүзлек +2.2. Обратный словарь 525 ...ГӘН - ...КӘН +...КӘН - ...НӘН 526 2.2. Кире сүзлек +2.2. Обратный словарь 527 ...НӘН - ...ГЕН +...ГЕН - ...РЕН 528 2.2. Кире сүзлек +2.2. Обратный словарь 529 ...РЕН - ...КӨН +...ТӨН - ...МЫН 530 2.2. Кире сүзлек +2.2. Обратный словарь 531 ...МЫН - ...СЫН +...СЫН - ...САҢ 532 2.2. Кире сүзлек +2.2. Обратный словарь 533 ...САҢ - ...СӘҢ +...СӘҢ - ...НЕҢ 534 2.2. Кире сүзлек +2.2. Обратный словарь 535 ...НЕҢ - ...НЕҢ +...НЕҢ - ...ШЕҢ 536 2.2. Кире сүзлек +2.2. Обратный словарь 537 ...ШЕҢ - ...НЫҢ +...НЫҢ - ...НЫҢ 538 2.2. Кире сүзлек +2.2. Обратный словарь 539 ...НЫҢ - ...РЫҢ +...СЫҢ - ...ЛАП 540 2.2. Кире сүзлек +2.2. Обратный словарь 541 ...ЛАП - ...ӨЕП +...ӨЕП - ...РЫП 542 2.2. Кире сүзлек +2.2. Обратный словарь 543 ...РЫП - ...ЛАР +...ЛАР - ...НАР 544 2.2. Кире сүзлек +2.2. Обратный словарь 545 ...НАР - ...ЛӘР +...ЛӘР - ...ДЕР 546 2.2. Кире сүзлек +2.2. Обратный словарь 547 ...ДЕР - ...ҖИР +...ҖИР - ...НЫР 548 2.2. Кире сүзлек +2.2. Обратный словарь 549 ...НЫР - ...МАС +...МАС - ...МӘС 550 2.2. Кире сүзлек +2.2. Обратный словарь 551 ...МӘС - ...СӘТ +...УӘТ - ...ТАУ 552 2.2. Кире сүзлек +2.2. Обратный словарь 553 ...ТАУ - ...ЕГҮ +...ӨГҮ - ...ТАЧ 554 2.2. Кире сүзлек +2.2. Обратный словарь 555 ...ГӘЧ - ...КОШ +...КОШ - ...АГЫ 556 2.2. Кире сүзлек +2.2. Обратный словарь 557 ...АГЫ - ...СКЫ +...ТКЫ - ...ТЛЫ 558 2.2. Кире сүзлек +2.2. Обратный словарь 559 ...ТЛЫ - ...АНЫ +...АНЫ - ...ННЫ 560 2.2. Кире сүзлек +2.2. Обратный словарь 561 ...ННЫ - ...СНЫ +...СНЫ - ...ЯРЫ 562 2.2. Кире сүзлек +2.2. Обратный словарь 563 ...ЯРЫ - ...РТЫ +...РТЫ - ...УЧЫ 564 2.2. Кире сүзлек +2.2. Обратный словарь 565 ...УЧЫ - ...РЬЯ +2.3. ЕШЛЫК СҮЗЛЕГЕ ○ ЧАСТОТНЫЙ СЛОВАРЬ +2.3. Частотный словарь 567 55-30 +30-21 568 2.3. Ешлык сүзлеге +2.3. Частотный словарь 569 21-16 +16-13 570 2.3. Ешлык сүзлеге +2.3. Частотный словарь 571 13-11 +11-10 572 2.3. Ешлык сүзлеге +3.1.1. ШАРТЛЫ БИЛГЕЛӘМӘЛӘР ҺӘМ КЫСКАРТЫЛМАЛАР +■ "кара квадрат" - аннан соң кулланылыш мисалы - баш берәмлек булган паремия +китерелә _ 2.1 +○ "ак түгәрәк" - аннан соң китерелгән паремиянең номеры күрсәтелә _ 2.1 +● "кара түгәрәк" - аннан соң баш берәмлек очраган паремияләрнең номерлары +күрсәтелә _ 2.1 +▪ "кечкенә кара квадрат" - аның алдыннан статистик мәгълүматлар китерелә _ 2.2 +_ "уңга күрсәткән калын ук" - сүзлекнең тиешле бүлек һәм бүлекчәләренә җибәрә _ 1; 3 +→ "уңга күрсәткән нечкә ук" - башка сүзгә җибәрә торган мәкаләләрдә кулланыла _ 2.1 +| "вертикаль сызык" - аннан соң паремия вариантларында кулланылыш саны турындагы мәгълүматлар китерелә _ 2.1; 2.2; 2.3 +/ "кыек сызык" - a) ахырлары охшаш булган сүз формаларының саны һәм b) әлеге сүз +формаларының кулланылыш саны турындагы мәгълүматлар арасында тора _ 2.2 +, "өтер" - паремия вариантларының номерлары арасында тора _ 2.1 +; "нокталы өтер" - паремия номерлары арасында тора _ 2.1 +: "ике нокта" - паремия номерларында вариант номеры алдында тора _ 2.1 +<...> "почмаклы җәяләрдә күп нокта" - текстның кыскартылган урыннарын күрсәтә _ 1 +[ ] "квадрат җәяләр" - анда әдәбиятка сылтамалар китерелә _ 1 +( ) "түгәрәк җәяләр" - анда сүз формаларының бөтен паремияләрдә яки бер паремиядәге +кулланылыш ешлыгы турындагы мәгълүматлар китерелә _ 2.1; 2.2; 2.3 +" " "куштырнаклар" - анда шартлы билгеләмәнең исеме китерелә _ 3.1 +1 ... 17089 "ак яки кара түгәрәктән соң 1 дән 17089 га кадәрге саннар" - паремияләрнең +номерын күрсәтә _ 2.1 +1 ... 3; 1.1.1 ... 3.3.2 "номерлар (гадәттә, күп баскычлы)" - бүлек һәм бүлекчә исемнәре +башында торалар яисә, уктан _ соң килгәндә, сүзлекнең бүлек һәм бүлекчә номерларын күрсәтәләр _ 1; 2; 3 +(1) ... (1230 | 29) "түгәрәк җәяләрдә 1 дән 1230 | 29 га кадәрге саннар" - сүз формасының +бөтен паремияләрдә яки бер паремиядәге кулланылыш ешлыгын күрсәтәләр _ 1, 2, 3 +1, 2, 3, 4 "өскә күтәрелгән 1 дән 4 кә кадәрге саннар" - сүзләрнең ахыргы өлешендәге хәреф +санын күрсәтәләр _ 2.2 +к. - карагыз +ТХИ - Татар халык иҗаты: мәкальләр һәм әйтемнәр. - Казан: Татар. кит. нәшр., 1987. - 592 б. +НЕЧКӘ БАШ ХӘРЕФЛӘР белән сүз формаларының кире һәм ешлык сүзлекләрендә баш +берәмлекләр басыла _ 2.2; 2.3 +Калын юл хәрефләре белән башка сүзгә җибәрә торган мәкаләләр (сылтамалар) басыла +_ 2.1 +КАЛЫН БАШ ХӘРЕФЛӘР белән конкорданстагы баш берәмлекләр басыла _ 2.1 +■ "тёмный квадрат" - за ним приводится пример употребления - паремия, в которой +представлена заголовочная единица _ 2.1 +○ "светлый кружок" - за ним указывается номер приведённой паремии _ 2.1 +● "тёмный кружок" - за ним указываются номера паремий, в которых встречается заголовочная единица _ 2.1 +▪ "маленький чёрный квадрат" - перед ним приводятся статистические данные _ 2.2 +_ "толстая стрелка вправо" - отсылает к соответствующим разделам и подразделам +словаря _ 1; 3 +→ "тонкая стрелка вправо" - используется в отсылочных статьях _ 2.1 +| "вертикальная линия" - после неё приводятся сведения о количестве употреблений +в вариантах паремий _ 2.1; 2.2; 2.3 +/ "косая линия" - стоит между сведениями a) о количестве слов, имеющих определённую финаль, и b) о количестве употреблений данных слов в татарских паремиях _ 2.2 +, "запятая" - стоит между номерами вариантов паремий _ 2.1 +; "точка с запятой" - стоит между номерами паремий _ 2.1 +: "двоеточие" - в номерах паремий стоит перед номером варианта _ 2.1 +<...> "многоточие в угловых скобках" - обозначает места сокращения цитируемого текста +_ 1 +[ ] "квадратные скобки" - в них приводятся ссылки на литературу _ 1 +( ) "круглые скобки" - в них приводятся сведения о частоте употребления словоформ во +всех паремиях или в одной паремии _ 1, 2, 3 +" " "кавычки" - в них приводится название условного обозначения _ 3.1 +1 ... 17089 "числа от 1 до 17089 за светлым или тёмным кружком" - указывают на номера +паремий _ 2.1 +1 ... 3; 1.1.1 ... 3.3.2 "номера (обычно многоуровневые)" - стоят в начале заголовков разделов и подразделов или, когда идут за стрелкой _, указывают на номера разделов и +подразделов словаря _ 1; 2; 3 +(1) ... (1230 | 29) "числа от 1 до 1230 | 29 в круглых скобках" - сообщают о частоте употреб ления словоформы во всех паремиях или в одной паремии _ 1, 2, 3 +1, 2, 3, 4 "выносные цифры от 1 до 4" - указывают на количество букв в финальной части +слов _ 2.2 +см. - смотрите +ТХИ - Татар халык иҗаты: мәкальләр һәм әйтемнәр. - Казан: Татар. кит. нәшр., 1987. - 592 б. +СВЕТЛЫМИ ПРОПИСНЫМИ БУКВАМИ набраны заголовочные единицы в обратном и +частотном словарях _ 2.2; 2.3 +Полужирными строчными буквами набраны отсылочные статьи (отсылки) _ 2.1 +ПОЛУЖИРНЫМИ ПРОПИСНЫМИ БУКВАМИ набраны заголовочные единицы +в конкордансе _ 2.1 +Бобунова М.А. Фольклорная лексикография: становление, теоретиче ские и практические результаты, перспективы / М.А. Бобунова. - Курск: Изд-во Курск. гос. ун-та, 2004. 240 с. +Бобунова М.А. Конкорданс русской народной песни / М.А. Бобунова, А.Т. Хроленко. Т. 1-4. - Курск: Изд-во Курск. гос. ун-та, 2007. - Т. 1. - 255 с.; Т. 2. - 315 с.; Т. 3. - 187 с.; +Т. 4. -174 с. +Галиуллин К.Р. Муса Җәлил. "Моабит дәфтәрләре" теле: сүзлек = Муса Джалиль. +Язык "Моабитских тетрадей": словарь / К.Р. Галиуллин, Р.Н. Кә римуллина, Л.С. Минһаҗева. - Казан: Мәгариф, 2006. - 255 с. +Галиуллин К.Р. Словарь языка русских пословиц и поговорок конца XVII - первой +половины XVIII века: сборник пословиц Петровской галер еи / К.Р. Га лиуллин, Д.А. Мартьянов. - Казань: Казан. гос. ун-т, 2006. - 188 с. +Галиуллин К.Р. Габдулла Тукай: шигърият теле: сүзлек = Габдулла Тукай: язык поэзии: +словарь. 2 китапта / К.Р. Галиуллин, Р.Н. Кәримулл ина. - Казан: Мәгариф, 2009. - 1 кит. 503 б.; 2 кит. - 527 б. +Исәнбәт Н.С. Татар халык мәкальләре: мәкальләр җыелмасы: 3 томда / Н.С. Исәнбәт. - 2 нче басма. - Казан: Татар. кит. нәшр., 2010. - Т. 1. - 622 б.; Т. 2. - 748 б.; Т. 3. 799 б. +Карпова О.М. Словари языка писателя / О.М. Карпова. - М.: Изд-во Моск. полигр. +ин-та, 1989. - 108 с. +Компьютерная лингвография / науч. ред. Н.К. Замов, К.Р. Галиуллин. - Казань: Изд-во +Казан. ун-та, 1995. - 119 с. +Нәбиуллина Г.Ә. Татар халык мәкальләрендә кушма җөмлә синтак сисы / Г.Ә. Нәбиуллина. - Казан: Школа, 2003. - 207 б. +Мөгътәсимова Г.Р. Татар халык мәкальләренең лексикасы: искергән сүз ләр, диалектизмнар һәм рус-европа алынмалары / Г.Р. Мөгътәсимова. - Казан: Казан дәүләт ун-ты, +2005. - 191 б. +Русская авторская лексикография XIX-XX веков: антология / сост. Е.Л. Гинзбург +и др. - М.: Азбуковник, 2003. - 511 с. +ТХИ - Татар халык иҗаты: мәкальләр һәм әйтемнәр. - Казан: Татар. кит. нәшр., +1987. - 592 б. +Фёдорова Э.Н. Татар халык мәкальләрендә гарәп һәм фарсы алынмалары (Н. Исәнбәтнең өч томлык "Татар халык мәкальләре" җыент ыгы буенча) / Э.Н. Фёдорова. - Казан: +Казан дәүләт ун-ты, 2004. - 249 б. +Шестакова Л.Л. Русская авторская лексикография: теория, история, соврем енность / +Л.Л. Шестакова. - М.: Языки славянской культуры, 2011. - 461 с. +Юсупова Ә.Ш. Татар паремияләренең теле / Ә.Ш. Юсупова, Г.Ә. Нә биул лина, +Э.Н. Ден мөхәммәтова, Г.Р. Мөгътәсимова. - Казан: Ихлас, 2010. - 320 б. \ No newline at end of file diff --git "a/ILLA/\320\242\320\276\320\274\321\201\320\272-2017.txt" "b/ILLA/\320\242\320\276\320\274\321\201\320\272-2017.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..fafbcf0d54f46f93d648efaf468a032886a24120 --- /dev/null +++ "b/ILLA/\320\242\320\276\320\274\321\201\320\272-2017.txt" @@ -0,0 +1,2218 @@ +Фәнни экспедицияләр хәзинәсеннән МИЛЛИ-МӘДӘНИ МИРАСЫБЫЗ +Томск өлкәсе татарлары +ISBN 978-5-93091-216-6 + +СЕБЕР ТАТАРЛАРЫНЫҢ ТОМ ДИАЛЕКТЫ +Дария Рамазанова +Соңгы елларда тюркологиядә төрки телләр һәм аларның диалектларын өйрәнүгә игътибар аеруча көчәеп китте. Чөнки гомум төрки тел белеменең аерым мәсьәләләрен хәл иткәндә бөек тюркологларның әлегә кадәр язылган хезмәтләрендәге материалларга гына таянып эш итү кайбер очракларда көтелгән нәтиҗә ләргә китерә алмый. Шуңа күрә төрки тел белемендә аерым төрки телләрнең диалект яки сөйләшләрендәге материалларны өйрәнү мәсьәләсе килеп басты. Диалекталь лексика ның байлыгын мөмкин кадәр тырышыбрак өйрәнү, семантик нюансларга тирәнрәк игътибар итү, тарихи юнәлешләрдә генетик катламнарны, тарихи лексикологиягә кирәкле фактларны бөртекләп җыю һ.б. гаять әһәмиятле бурычлардан санала. +Менә шушы аспектлардан чыгып фикер йөртү өчен татар теленең диалект телен өйрәнү көчәйтелергә һәм бу юнәлеш даими өйрәнелеп торырга тиеш. Җирле сөйләш һаман да хәрәкәттә, анда яңалыклар, тормыш-көнкүреш үзгәрә бару, иҗтимагый үсеш барышында синхрон рәвештә яки башка үзгәрешләр белән бергә, яңа үзенчәлекләр туа тора. Соңгы еллардагы хәрәкәт аеруча мәгънә үзгәрешләрендә чагыла. Моны аңлау өчен 1971, 1979, 1981 елларда чыккан һәм хәзер төзелә торган аңлатмалы сүзлекләрне янәшә куеп карау да җитә. +Себер татарлары 300 еллар буе галимнәрнең, ориента листларның, тарихчыларның игътибарын үзенә җәлеп итеп килгән. Биредә аеруча Г.Ф. Миллер (аның портфельләре Мәскәүдә борынгы Үзәк архивта саклана), А.П. Дульзон, М.А. Абдрахманов (алар 1950-60 елларда Том пединститутында чыга торган "Гыйльми язмалар" һ.б. журналларда күп санлы мәкаләләр бас тырып чыгаралар, фәнгә бай материал кертәләр) һ.б.ның хезмәтләре игътибарга лаек. +Татар тел белемендә бу өлкәдә Д.Г. Тумашева аеруча зур эш башкара. Көнбатыш Себердә таралган барлык татар сөй ләшләрен үзе йөреп өйрәнеп чыга, бай материал туплый. Шунысы әһәмиятле, галимә тел күренешләрен табылган урыннарына теркәп бара. Мондый ысул себер диалектларын гына түгел, сөйләшләрне дә дифференциацияләү өчен ышанычлы җирлек була. +Икенчедән, гаять әһәмиятле момент итеп авторның тарихны тирән өйрәнүен санарга кирәк. Төрле тарихи шартлар, ничә йөз ел буена сузылган төрле этник катнашулар, күрше һәм җирле халыклар белән тыгыз мөнәсәбәтләр себер диалектлары формалашуга катлаулы ситуация тудырдылар. +Себер татарларының формалашуында борынгыдан килә торган төп җирле компонент, II меңьеллык башларыннан яшәп килгән борынгы кыпчаклар, Урта Азиядән килгән халык, сатучылык һәм башка шөгыльләр белән килгән бохарлык компоненты зур роль уйный. Идел буе татарларының төрле төбәкләрдән кил гән булуы, Себер җирләренә килгәч әлеге этносларның төр ле мө нә сә бәтләрдә урнашулары Көнбатыш Себердәге этник ситуациянең гаҗәп катлаулануына китерә. +Д.Г. Тумашева шушы гаять катлаулы шартларны тирәнтен өйрәнеп, Себердә формалашкан сөйләшләр системасын билгеле бер тәртипкә сала алган. +Әлбәттә, бу эшне ул тел күренешләренә нигез ләнеп кенә чишә ала. Үзенчәлекләргә бай булган себер диалектларын җентекләп тикшерә. Бу эштә аңа җирле сөйләшләрне яхшы бе лүе белән бергә, тел системасының теоретик мәсьә ләләрен тирән аңлап эш итүе дә ярдәм итә. +Д.Г. Тумашева себер диалектларын тарих белән бәйләп тикшерүгә зур урын бирә. Себер татарларының килеп чыгышы, төп нигезе өч этник тамырга барып тоташуын ачыклый, диалект ларның формалашуында әлеге өч нигез тамырларның төп роль уйнавын раслый. Ә соңгы гасырлар әлеге өч тармакның Идел буе татарлары йогынтысында уртак сәяси, икътисади һәм административ шартларда бер юнәлештә үсеш-үзгәреш кичергәннә рен һәм тарих, һәм тел фактлары белән раслый. Нәтиҗәдә, Көнба тыш Себер татарларында өч диалект килеп чыгуын фәнни дәлилли. +Шунысы әһәмиятле, әлеге диалектларның дифференциаль билгеләре телнең һәр ярусында да табыла. Диалектларның бүленешен нигезләгәндә бу бик әһәмиятле факт (кара: Д.Г. Тумашеваның 1961, 1968, 1977, 1992 елларда чыккан моногра фияләре һәм күпсанлы мәкаләләре). +Танылган галимнәр Л.В. Дмитриева, Г.Х. Әхәтов, Х.Ч. Алишина, А.Р. Рәхимова, А.Х. Нәсибуллина, Г.М. Сөнгатов, Ф.Ю. Юсупов һ.б. галимнәрнең хезмәтләрендә Себер ареалы диалектлары төрле яклап өйрәнелгән. 1992 елдан башлап Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты диалектологлары да бай тарихлы, үзенчәлекле себер татарлары телен өйрәнә башлыйлар (Ф.С. Баязитова, Д.Б. Рамазанова, Т.Х. Хәйретдинова, З.Р. Садыйкова, Р.С. Барсукова һ.б.), 31 китапта һәм күп санлы мәкаләләрдә себер татарлары теленә хас бай һәм татар теле тарихы өчен гаять әһәмиятле күренешләр турында фәнни чыгышлар ясыйлар, 1990 елларда туган телне торгызу, саклау, үстерү юнәлешендә Себер татарлары тарафыннан оештырылган 100 гә якын чараларда актив катнашалар. +Галимнәр том диалекты вәкилләре берничә төркемнән тора дип карыйлар. Мәсәлән, А.П. Дульзонның түбәндәгечә бүлүе билгеле: 1) әүштәләр (Том шәһәре эченә кереп калган), 2) чатлар, 3) Обь татарлары, 4) калмаклар. Шул ук вакытта бу төркемнәрнең бер-берсенә якын торуларын да искәртәләр. Мәсәлән, Г.Ф. Миллер һәм М.А. Габдрахмановлар әүштәләр һәм чатлар бер-берсенә аеруча якыннар дип күрсәткәннәр. Кызылкаш, Умавыл, Абытай, Калтай авыллары вәкилләренең сөйләше чат сөйләшенә караса, Әүштә авылында әүштә сөйләшендә аралашалар. Болардан тыш, чат сөй ләше вәкилләре Новосибирск өлкәсенең Колыван районы Акбалык, Оры (Умар) авылларында яшиләр. +Калмак сөйләше вәкилләре Кемерово өлкәсе Юрга районының Тумаел (Константиновка), Кышлау, Искедим авылларында яшиләр. +Том диалекты тубыл-иртеш (Төмән, Омск өлкәләре) һәм бараба (Новосибирск өлкәсе) диалектлары белән шактый уртаклык күрсәтә. Аларның якын бәйләнештә булулары турында фактлар теркәлгән. Мәсәлән, чат сөйләшенә карый торган авылларның берсен татарча Умавыл дип, русча Барабинка дип атыйлар. Сөй ләүләренә караганда, бу авыл кешеләре Бараба ягыннан килгән. Аларның сөйләшендә бараба диалектына хас сүзләр яки күренешләр дә очрый. Шул ук вакытта Бараба ягында Омаул (чаг.: Ом) исемле авыл бар. +Калмак сөйләше исә алтай теленә якынлык күрсәтә (бу турыда түбәндә кара). +Әүштә-чат сөйләше +Әүштә-чат сөйләшенең тубыл-иртеш диалекты һәм татар теленең урта диалекты белән күпмедер дәрәҗәдә уртаклыгы бар. Тубыл-иртеш диалекты белән якын лык ның нигезендә озак еллар дәверендә бер географик территориядә яшәү торса, татар теленең урта диалектына якынлыгын татар әдәби теленең йогынтысы (беренче чиратта, мәктәп һәм матбугат чараларының тәэсире) белән аңлатып була. +Сузык авазлар +Сөйләшкә киң әйтелешле, иренләшү төсмере булмаган а авазы характерлы. Ул төрле позицияләрдә күзәтелә: йак - як, чанак - чана, карабакцай - сыерчык һ.б. Кайбер очракларда бу авазның тирән тел арты варианты да күзәтелә. Аʹ авазының Себер татарларының том диалекты 85 бу вариантлары тагын керәшен, нократ, пермь, касыйм һ.б. сөйләшләргә дә хас. +е - уртача күтәрелешле, иренсезләшү төсмере булмаган аваз, борынгы төрки i авазына якын, күбесенчә беренче иҗектә яисә бер иҗекле сүзләрдә, нигездә, өлкән буын сөйләшендә күзәтелә: мен - мин, кел - кил, ягъни хәзерге татар телендәге и авазына туры килә. +ә - киң әйтелешле, татар телендәге ә авазына тәңгәл килә: әкә - абый, әйбәт, йәш - яшь, мәрзән - мәрҗән, кәзә - кәҗә һ.б. +Кайбер сүзләрдә, бигрәк тә сүз тамырында - ә~е~и тәңгәллекләре күзәтелә. +Киресенчә, әдәби телдәге э (е) авазы урынына и әй телергә дә мөмкин: ит - эт, иш - эш, силер < слер < сезләр - әд. сез, инә - ене - әни - әд. әни. +ы - бу авазның әйтелеше, нигездә, әдәби телдәгечә: чык - чык, мышык - песи, сары һ.б. +Әүштә-чат сөйләшендә ы авазына а сузыгы тәңгәл килү очр аклары, башка сөйләшләр белән чагыштырганда, ешрак күзәтелә. +Мәсәлән: соңгы ачык иҗектә: тура - әд. туры, тамча - тамчы, суwак - суык, тагайа - такыя. +Сорау кисәкчәсендә: барба-йокба - бармы-юкмы, көрдөн бә - күрдеңме. +Инфинитив кушымчасында: баргала керәк - диал. баргалы кирәк - барырга кирәк, сурагалы - сорагалы - әд. сорарга кирәк. +Фигыль кушымчаларында: куркый - курка, утрар - утырыр, барар - барыр. +ы ~ а: йаңы - яңа, ылак-салак - алак-салак, кайткынчы - кайтканчы һ.б. +о - иренләшкән, арткы рәт сузыгы, нигездә, тамыр иҗектә күзәтелә, еш кына у авазы урынына әйтелә, ягъни борынгы төрки сузыклар шкаласын чагылдыра: йок - йук - әд. юк, конак - кунак, отыра - утыра, соу бойында - су буенда һ.б. +ө әлеге авазның алгы рәт пары, кулланылыш законча лыклары да шундый ук: өр - үр (үрә), көмiр - күмер, көрсәт - күрсәт һ.б. +о - ө авазларының кулланылышында бер үзенчәлекне күрсә теп үтәргә кирәк: тамырдагы иренләшкән о - ө сузыклары беренче булмаган иҗекләрдәге яки кушымчалардагы ы - е сузыкларына да тәэсир итәргә, иренләштерергә мөмкин: болодогон - була торган, төлө гө лө - тү ләгәле - түләргә һ.б. Бу типта иренләштерү күре не ше күрше бараба диалектында актив. Мондый иренләш терү алтай телләренә дә хас. +у, ү сузыклары да үзләренең кулланылышында борынгы төрки тел үзенчәлекләре белән уртаклык күрсәтәләр. Беренчедән, алар борынгы төрки телдәгечә, татар әдәби телендәге о - ө авазлары урынында әйтеләләр: кут - кот, мус - боз, кул - кол; көс - күз, өс - үс, куңус - коңгыз һ.б. Икенчедән, тамырдагы у, ү авазлары беренче булмаган иҗекләрдә дә әйтелергә мөмкин: күгүән - кигәвен, оdук - итек, кузук - косык - чикләwек һ.б. +Өченчедән, у - ү сузыклары әүштә-чат сөйләшендәге кебек, сыйфатларның азагындагы ы - е сузыкларына тәңгәл киләләр: шакмакту - шакмаклы, йапракту - яфраклы, йылу - җылы, олу - олы, күстү - көчле, иссү - эссе, кецү - кече. +Күрсәтелгән тәңгәллекләр әүштә-чат сөйләшендә системалыкларын югалтканнар. Нәтиҗәдә, сөйләштә керек/кәрәк/ кирәк, итин/идән, мишкә/мәшкә - гөмбә, себергәлә/сiбергәлi - себерергә, ит - эт, келди - килде кебек янәшәлекләр, аерым лыклар кулланыла. +Гомумән, әүштә-чат сөйләшендә үзенчәлекле күренешләр, борынгы формалар сакланып килә. Себер татар диалектларының барысы өчен дә уртак булган күренешләр том диалектында да күзәтелә. Билгеле, соңгы еллардагы тикшеренүләр саңгыраулану күренешенең системалылыгы шактый җимерелгән икәнен күрсәттеләр. Ике сузык арасындагы саңгырауларның яңгыраулашуы системалылыгы йомшаган. +Сөйләштәге сузык авазлар өлкәсендә үзенчәлекләр төрле тәң гәллекләргә, комбинатор һәм позицион үзгәрешләргә кайтып кала. Аларны татар әдәби теле белән чагыштырып күрсәтеп үтик. +а ~ ә, ә ~ а тәңгәллекләре алгы рәт һәм арткы рәт сузыкларын алмашып куллануда чагыла: айт/әит - әйт, әкә/ака/акка - абый, йаш/йәш - йәш (яшь), йәжә/йаша - йәшә (яшә), чәйә - чайа (чая), мынаң/менәң - белән; әрзән - арзан; йәнекәйем - җаныкаем, хийәли - хыйалый (хыялый), кәлпәк - калфак, пү дер - пудра, кәрәлкә - корольки (ритуаль камыр ашы), әцкец - ачкыч, мерас - мирас, бәребер - барыбер; сәкәлүк - скалка. +Кайбер сүзләр сөйләштә ике вариантта кулланыла: чөрөш/ чырыш - җыерчык, бөк/бок - болын, балтә/бәлтә - пальто. +ә ~ е бер төркем сүзләрдә (күгәмай/күгемәй - күк җиләк), тамырларында р булган фигыль формаларында (өлгөрәр - өлгерер, тийәрсес- дийерсез (диерсез), йөрәр - йөрер һ.б.), сорау кисәкчәсендә (көрдеңбә - күрдеңме) табыла. +э (е) ~ ә: көйәнте - көйәнтә (көянтә); хәл фигыль кушымчаларында: пешкенце- пешкәнче, килгенцек- килгәнче, көргенце - күргәнче һ.б. +и ~ э (е): илеке - элек, исү - эссе, тигермән - тегермән. +э (е) ~ н: эгес - игез, эшек - ишек, керпец - кирпеч, мерәс - мирас, мейә - диал. мийә - ми. +Аерым сүзләрдә генә күзәтелә торган тәңгәллекләр. а ~ у: апсак - усак; ы ~ у: чардыван - чардуган; ә ~ и: сәксан - сиксән; и ~ ә: кибәч - диал. кәпәч - түбәтәй; и ~ ү: сирәт - сүрәт - сурәт; и ~ у: бийак - бу йак (як); у ~ а: кину - диал. кина - кино. +ō ~ у. Өлкән буын сөйләшендә борынгы төрки озын сузык ō саклана: орак - урак, отыс - утыз, токта - тукта, бойында - буенда, бола - була, koнak - кунак, ōpay - урау, согыш - сугыш, koй - куй (сарык) һ.б. +у ~ о: мус - боз, куңус - коңгыз, кузук - диал. косык - чикләвек, куш - кош, тура (< тора) - шәһәр һ.б. Бу типтагы тәңгәллек азрак күзәтелә. +Күзәтүләргә караганда, бу үзенчәлек системалылыгын югалткан. Шуңа күрә борынгы төрки у, о авазларына сөйләштә еш кына татар әдәби теленә хас о, у тәңгәл килә: бул, кул, ун, утырт, су цума - су коена, шулпа, укыта, туган, кошкайак - кошчык һ.б. +ө ~ ү тәңгәллеге дә сөйләштә борынгы төрки ө озын сузык авазының сакланып килүе белән бәйле: көмер - күмер, өскэн - үскән, көр - күр, көп - күп, цөпрәк - чүпрәк, көнбәс - күнмәс, төрт - дүрт, өлцә - үлчә һ.б.; шулай ук: бөгөн - бүген, төгөл - түгел (сирәк). +Әлеге үзенчәлек, нигездә, өлкән буын сөйләм телендә кү зәтелә. Туплаган материаллар ө һәм ү авазын әдәби телдәгечә куллануның шактый актив булуын күрсәтте. Үз заманында Д.Г. Тумашева да мондый фактны ассызыклап үткән иде. Нәти җәдә, сөйләштә: күс - күз, үләрдә - үлгәндә, сүзеңне, бүләм, күр гән, үзенеке, түшәм, күлмәк, күтәргән дип сөйләү актив күзәтелә. +о - е ~ у - ү тәңгәллекләре бер үк сүзнең ике вариантта кулланылуында да чагылыш таба. Мәсәлән, XX гасыр урталарында ук Д.Г. Тумашева күс/көс, түк/төк, түлә/төлә, бога/ буга - үгез, торбак/турбак - бозау, козок/кузук - чикләвек кебек параллельләрне күрсәтеп үткән. +Шулай итеп, әүштә-чат сөйләшендә о - ө һәм у - ү авазлары тәңгәлләшү күренеше шактый актив күзәтелә. Бу авазларны татар әдәби телендәгечә куллану тенденциясе җиңеп килә. +Әүштә-чат сөйләшендә тагын әдәби телдәге и сузыгына, касыйм, темников сөйләшләрендәге кебек, ү авазы тәңгәл килү күренеше бар: күгүwөн - кигәwен (кигәвен), үтек/өтүк - итек, үкмэк/үкмөк/өкмөк - икмәк. +Иренләшү гармониясе. Тамырдагы борынгы ō, ө авазлары башка иҗекләрдәге ы, е авазларын да иренләштерү очраклары күзәтелә: болодогон - була торган, көшөгө (диал. күшәгә) - пәрдә, сөзмөкөр (диал. сүзмәкәр) - сөйләшүчән, төлө гөлө (< түләгәле) - түләргә, контос - кондыз, koзok (< косык) - чикләвек һ.б. +о - ө авазларыннан соң килгән иҗектәге а - ә авазлары та рая лар һәм иренләшү гармониясенә дучар булалар: сөйлөшкөле < сөйләшкәле - сөйләшергә, болгон < болган - булган. +Әүштә-чат сөйләшендә палаталь гармония бозылу очраклары да бар: айнәк (диал. әйнәк) - күзлек, әстаган - кура җиләге, чачәк - чәчәк, циган - чегән, сәксан - сиксән, булби - булмый, баради < барады - бара, канди - нинди, шонди - шундый, каймәләп - кайма тотып, көрдеңба - күрдеңме, кайнанәсенә - каенанасына һ.б. +Аваз өстәлү: үсемер - үсмер; керет - керт, йөрө - йөр; мейә - ми. +Аваз төшү: әшке - әшәке; баган - багана. +Дифтонглар. Әдәби телдәге -ый/-ий дифтонгына әүштәчат сөйләшендә дә, бөтен себер диалектлары һәм күп кенә урта диалект сөйләшләрендәге кебек, -ай/-әй дифтонгы тәңгәлләшә: эшләй - эшли, мыйлай - мияулый, калтырамай - калтырамый һ.б. Сөйләштә III зат хәзерге заман хикәя фигыльләрнең -а/-ә кушымчасы да -ай/-әй дип әйтелә: әйтәй - әйтә, ашай - ашый, сатай - сата, көтәй - көтә, парай - бара һ.б. +Аерым сүзләрдә: үгәй. +-ай/-әй дифтонгы тарая һәм аңа -ый/-ий/-ей дифтонгы тәңгәл килә: мелей < бийәләй (бияләй), пестийләргә - бездәйләргә: Бицәл баланыңкы кул да йептий (җептәй), айак та йептий (җептәй). +-өй дифтонгы үзе кулланыла: өй, сөйләй - сөйли, сөйәк - сөяк һ.б. +Шуның белән бергә, -өй дифтонгына ө авазы тәңгәл килү очраклары бар: сөләшәсең - сөйләшәсең. +Ачык иҗек оештыра торган и авазына -ей дифтонгы тәңгәл килә; ниндей - нинди, кейем - кийем (кием), дей - ди, күс тейгән - күз тигән, +Ачык иҗек оештыра торган у, ү авазларына -ыw/-ew дифтонгы туры килә: йыwып - йуwып (юып), сыwак - суwык (суык), быwылу - буwылу (буылу). +Тартыклар. Әүштә-чат сөйләшендә тартык авазларның әйтелешләре һәм ясалышлары әдәби телдәгечә. Бары тик ч авазының кушык аваз булуын гына истә тотарга кирәк, ләкин сөйләштә аның кулланышы бик чикле, чөнки аңа ц авазы тәңгәл килә. Д.Г. Тумашева хаклы рәвештә әүштә-чат сөйләшендә ч//ц, әмма ц беренчел булган булырга тиеш, дип яза. +Сөйләшкә хас фонетик үзенчәлекләр аваз тәңгәллекләренә һәм башка фонетик күренешләргә кайтып кала. +Сүз башындагы б авазы саңгыраулык элементы белән әйтелә: пбара - бара. Мондый үзенчәлек татар теленең Башкортстанда, Оренбург өлкәсендә таралган сөйләшләрдә дә күзәтелә.2 +Сузыклар яки саңгырау белән сузык арасындагы б ава зының шартлаулыгы кимүе (бw) яки бөтенләй w соноры белән тәңгәлләшүе күзәтелә: цыбwы/ цыwы - чыршы, цубацак/цубwацак/ цуwацак - әби, карчык һ.б. +Чагыштырыгыз: саз ягы сөйләшендә б > wб күренеше системалы рәвештә кулланыла. +п ~ б сүз башында шактый системалы характерда: пес - без, паради - бара, палык - балык, пал - бал. +Татар теленең үз сүзләрендә борынгы п саклана: йапрак - йафрак (яфрак), кәлпәк - калфак, керпек - керфек. +Бер төркем сүзләрдә исә б авазы, нигездә, саклана: бога - үгез, бала, байлан/пайлан - ак чыршы, бок - болын һ.б. +б ~ п алынма сүзләрдә системалы характерда: бахыт - wакыт (вакыт), бәйшәмбе - пәнҗешәмбе, бумала - пумала, байук - паек, бахта < пахта - мамык, балʹтә/бәлтә - пальто, былау < плов - пылау, бәдер - диал. пәтер - әд. төче күмәч. +п ~ ф алынмаларда да күзәтелә: Сапийа - Сафия, Аскапийа - Аскафия, партук < фартук - алъяпкыч, кәмпит - конфет, зәгыйплек - зәгыйфьлек. +м ~ б: цемен < чебен - озынборын, моз/мус - боз, мелей - бияләй, могол - диал. богол - чүмәлә, мынаң/менәң - белән, мөр мәле - бөрмәле, таман - табан, тумык - тубык. Шулай ук: сапса/самса - бөккән. +з ~ с: ике сузык уртасында күзәтелә: күрәзең - күрәсең, теләзә - теләсә, пазып - басып, пулмаза - булмаса. Мондый күренеш алтай телләренә хас. +Киресенчә күренеш, ягъни с ~ з да булырга мөмкин: Касан - Казан, төсәт - төзәт, үсем - үзем, кысылгат - диал. кызылгат - кызыл карлыган. +с авазыннан соң килгән кушымчалар һәрвакыт саңгырау тартыкка башлана: пескә - безгә, отыскалы < отызгалы - утыртырга, коскын - козгын. Төмән сөйләшендә һәм бараба диалектында да шулай ук. +д ~ т: бәдер - диал. пәтер - төче күмәч, дурда - турта һ.б. +ж ~ ш ике сузык арасында: пажы - башы, кыжын - кышын, пежер - пешер, кеже - кеше, эжек - ишек һ.б. +ш ~ ч: бышкы - пычкы. +ң ~ н төрле сүзләрдә сүз азагында: менәң/мынаң - белән, чыгыш килеше кушымчасында: кайтаң - кайдан, анаң - аннан, калатаң - каладан һ.б.; сунаң - соңыннан, әзерләгәненнәң - әзерләгәненнән, катыныннаң - хатыныннан. +қ ~ х: бакыркай < бахыркай - мескенкәй, тәсбик - тәсбих, паркет - бәрхет, акмак - ахмак. +Татар теленең үз сүзләрендә қ саклана: йакшы - йахшы (яхшы), кәрендәш < карындаш - кардәш. +н ~ ң аерым сүзләрдә (ин - иң: ин әwәл), II зат хикәя фигыль кушымчасында (ашарсын - ашарсың, ташырсын - ташырсың, төртәсен - төртәсең), иялек килеш кушымчасында (минен < минең - минем) күзәтелә. +Аерым сүзләрдә генә очрый торган тәңгәллекләр. б ~ м: иске-боскы - иске-москы; м ~ н: тырмак - тырнак; н ~ л: тешни - тешли; ч ~ с: ситча - ситсы; ч ~ җ: чыназа - җеназа; й ~ д: Мөршийә - Мөршидә; й ~ т: йомырт - шомырт; ғ ~ қ: тагайа < такыя - бүрек; қ ~ ғ: йуркан - йурган (юрган); к ~ г: йекет - йегет; х ~ к: әрәхмән - әрекмән; нд ~ мг: түндәк - түмгәк; ңл ~ ңг: йаңлыш - йалгыш (ялгыш); нт ~ нд: ышантың - ышандың; минтәwәц (менә мондый кечкенә генә) < мондый. +Аваз төшү. Әүштә-чат сөйләшендә икеләтелгән тартыклар ның берсе кыскара: элеке - элекке, анан - аннан, минән - миннән, кырбасыңба - кырмассыңмы; әлә - әллә, туның - тунның, артан - арттан, исү - эссе. +л төшү: йугатты - йугалтты; р: йәшенеп - яшеренеп, бөкәйү - бөкрәйү; н: асат - ансат; асын - анысын, икә - икән; й: иләшү - ияләшү; ла: балай - балалай - балалый; ң: сунаң - соңыннан; й: йәтим-өтөм - йәтим-йөтем (ятим-ятимә). +Аваз өстәлү. т өстәлү: себертке - себерке; л: лунты - унты (аяк киеме); к: басмак - басма, чанак - чана. +Кушымчадагы башлангыч л авазы үзеннән алда килгән тартыкларга (п, қ/к, т, с, ш, ц, ч) охшашлана. Күплек кушымчалары: себерәктәр < сибиряки - себер татарлары, таныштар - танышлар, малайактар - малайлар - бала-чага, сүстәр - сүзләр, циттәр - читләр, болгондор - булганнар. Цәцтәренә ишәди тәңкәне, өцтө, иккене - Чәчләренә ишә тәңкәләр, икене, өчне. +Сүзъясагыч -ла/-лә кушымчасында: йыкта - йокла, эшти - эшли. +Сүзъясагыч -лык/-лек кушымчасында: көстек - күзлек, агицтык - урман. +Сыйфат ясагыч -лу/-лү (тат. әд. -лы/-ле) кушымчасында: йапракту - яфраклы, көцтү - көчле, истү май - ислемай. +Рәвеш ясагыч -лап/-ләп кушымчасында: йөстәп - йөзләп. +Исемнәрдә: йестә - җизнә. +Тартыклардан (п, с, қ/к, ш, т, ц) соң килгән юклык (-ма/-мә) һәм сорауны (-ма/-ма; әд. -мы/-ме) белдерә торган кушымчалардагы м авазы п авазына күчә: цыкпады - чыкмады, көппә - күпме, пешпәгән - пешмәгән, эшетпәде - ишетмәде. +Сонор (р, л, ң) авазлардан соң килгән шушы ук кушымчаларда: б ~ м: болбос - булмас, болбоспо - булмасмы, аңгарбадым - аңламадым, албаганнар - алмаганнар, көрдеңба - күрдеңме һ.б. +Уңай ассимиляция. с, қ/к, р, п, т, ш, ц тартыкларыннан соң килгән төшем һәм чыгыш килеш кушымчаларындагы н авазы т (сонорлардан соң) яки д авазы белән тәңгәлләшә: халыкты - халыкны, цәйнекте - чәйнекне, пестең - безнең, селәртең - сезнең, трактордың - тракторның һ.б. +Чишү сүзендә ш авазы ч авазына охшашлана һәм ц-лаштыру нәтиҗәсендә цицү дип әйтелә. +Кире ассимиляция: цөцө - төче, мим булдым - мин булдым, кәмпит - конфет һ.б. +Диссимиляция: кылбагыш - көнбагыш; бер ләт - бер рәт һ.б. +Грамматик үзенчәлекләр +Исемнәр. Әүштә-чат сөйләшендә исемнәрнең категорияләре, аларны белдерү ысуллары, нигездә, әдәби телдәгечә. Шуның белән бергә, кайбер аерымлыклар да күзәтелә. +Иркәләү-кечерәйтү формалары -ак/-әк, -цак/-цәк, -ац/-әц, -кацак/-кәцәк кушымчалары ярдәмендә ясала: малайак - кечке нә малай, пер ибәцек - аз гына, улак - кечкенә балакай, улкаем, чанак - кечкенә чана, чаначык, орацак - кечкенә чокыр, иркәцәк - иркәчек, иркә, берәүцәк - бердәнбер, кысцак - кызчык, ба лацак - кечкенә бала, балачык, улагац - улчык, кечкенә малай, кошкацак - кошчык, бакырцагым < бахыркаем - мескенкәем. Бәбәй майына (туена) сөлгөчәк а (алып) кердем. +Бу формалар барлык себер диалектлары өчен уртак. Болар белән беррәттән, татар әдәби теленә хас -кай/-кәй кушымчасын куллану очраклары да бар: Бакыркай (мескенкәй), кайынсеңлем үлде умпиш йәшәр (яшьлек). Әтекәләре (< әтекәй) йуг иде. +Кеше исемнәрен кыскартып, кайбер очракларда аларга -ук/-үк, -ш иркәләү-кечерәйтү кушымчалары кушып сөйләү күре нешләре күзәтелә: Шәхүл - Шәйхулла, Хәйрук - Хәйрулла, Нәсрук - Насертдин, Гайнук - Гайниҗамал, Фәйзүк - Фәйзулла, Көлчи/Көлчүк - Гөлчирә, Көмәй - Гөлменәвәр, Ситуш - Ситдика, Майнуш - Маһинур, Кәтәш - Хәтирә, Кәмиләш - Ками ләбану һ.б. +Әүштә-чат сөйләшендә дә -ау/-әү эндәшү килеше формасы күзәтелә: Кайынсеңлем пар иде умпиш йәшәр, йенгәү (җиңги) генә тип йөртә иде. Абау (апа), мин балыкка баргам. Инәү (әни), атау (әти) тип цакырадаган (чакырабыз). +II зат күплектә тартым кушымчасының диалекталь (-ыңнар/-еңнәр) һәм әдәби (-ыгыс/-егес) формалары параллель кулланыла: килүwеңнәр//килүегес - килүегез, пакцаңнар//пак цагыс - бакчагыз, әйбереңнәр//әйберегес - әйберегез һ.б. Мисаллар: Үсеңнәрнең әйберегес барба? - Үзегезнең әйберегез бармы? Пабаңа сиксән йәш. Селәрнең бакцаңнарның (сезнең бакча гызның) балцыгы әйбәт һ.б. +Тартым кушымчалы исемнәрнең юнәлеш килешендә икеләтелгән кушымча алу очрагы теркәлгән: Өстөңәргә (өстеңә) кийеңнәр, сыwакта йөрөйләр. +Тартым кушымчалы исемнәр төшем килешендә угыз тибында да, кыпчак тибында да формалашырга мөмкин: эшеңе/эшеңне, телеме/телемне һ.б. Мәсәлән: Түшмәктәреме (түшмәк - сырып теккән җиңсез өс киеме) салминча йөредем ийүнгә чак (хәтле). Балаңы карагынцык, коромга күзе төшә. +I һәм II зат тартым кушымчалары алган исемнәрнең төшем килешендә килеш күрсәткечләре кулланылмаска мөмкин: Мин үс телем (телемне) дә белмим. Кәбәцең (диал. кәпәчеңне - түбәтәеңне) кимәдең пажыңа. Тамца-тамца йаңгыр йawa, Бөркән шәлең (шәлеңне), тамганцы (халык җыры). +Килеш кушымчаларының әүштә-чат сөйләшендә ассимиля циягә дучар булуы үзенчәлекле: палның/палдың, палны/ палды һ.б. +Чыгыш килеш кушымчаларында ң ~ н тәңгәллеге күзәтелә: балдан/балдаң, Уралдан/Уралдаң, калатан/калатаң һ.б. +Иялек килеше, әдәби -ның/-нең кушымчасы белән беррәттән, -ныкы/-неке кушымчасы белән дә ясала: Инамнеңке (әниемнең) йеңсес камзуллары бар. Кийәүнеңке туганнары, быраты килә сауцы (яучы) булып. Аныңкы баллары - апалар - Аның балалары укымышлылар. Үсемнеңке улымныңкы катыны тора - Үземнең улымның хатыны тора. +Киресенчә, -ның/-нең иялек килеш кушымчасы хәбәрлек оештырырга һәм шул рәвешле әдәби телдәге -ныкы/-неке кушымчасына тәңгәл килергә мөмкин. Бу бигрәк тә сөйләүченең яки тыңлаучының кайдан, ничәнче елгы булуы турында әйт кән дә күзәтелә: Казанның үзенеңме (үзенекеме)? Уникенце йылның (елгы) мин һ.б. +Хәрәкәтне белдерә торган фигыльләр юнәлеш пунктын белдерә торган сүзләрне, юнәлеш килешендә түгел, баш килештә башкару очраклары күзәтелә: Халык Себер (Себергә) кил (килеп) тулды, өрц (өрцеп) китте. Сату белән кала (калага) китеп бара идем. Мондый күренеш татар теленең Урал төбәге сөйләшләрендә актив күзәтелә. +Компонентлары нисбәтлек мөнәсәбәтендә торган исем-исем сүзтезмәләрне (әнинең шәле, бакча капкасы һ.б.) кушымчасыз куллану: Касан кала - Казан каласы, пес йакка - безнең якка һ.б. Сес йакта ниндей тормошлар? Кысты алып киттеләр, йекет йакта (егет ягында) той боло гой (була бит). +Алмашлыклар. Әүштә-чат сөйләше, аларның төркемнәре һәм грамматик категорияләре, функцияләре буенча, әдәби телдән, нигездә, аерылмый. Шул ук вакытта, себер диалектларына хас үзенчәлекләр дә чагылыш таба. +Зат алмашлыклары: мин/мэн, бес/пес, сэн/син, селэр, у/ул, алар. Мәсәлән: Бик телле у, аны йиңәлмисең дә. +II зат алмашлыкларының күплек формасы, әдәби телдән һәм татар теленең башка сөйләшләреннән аермалы буларак, күплек кушымчасы ярдәмендә ясала: селәр/сэлер - сез (чагышт.: шулай ук бараба диалектында да). Мәсәлән: Селәр (сез) йасып алгалы (аларга) та өлгөрепсес (өлгергәнсез). Селәрдә ү дийәңнәрме? - Сездә өй дияләрме? +I һәм II зат алмашлыкларының юнәлеш килеше мәңа/ мага/ маңа/миңә, сәңа/сага/саңа/сиңә формаларында ясала: Саңа (сиңа) килдек. Сага (сиңа) сокыр майган (үрдәк) керек. Маңа пирәй. Миңә өйләнде. Ул Мөнәwәрә миңа килендәш. +Икеләтелгән кушымчалы форма да теркәлгән: Дәптәреңнәр йетбәс иде, сийәргә (сиңа) сөйләгәле. Чагыштырыгыз: бөре, златоуст һәм, өлешчә, минзәлә белән стәрлетамак сөйләшләрендә дә шулай ук. +Иялек килешендә кушымчаларның ассимиляцияләнүе күзә телә: Пестең (безнең) инәйлар элеккецә килгәннәр. Селәрдеке (сез нең) пабаңнар (бабайларыгыз - әд. ирләрегез) парба ( бармы)? +I зат мин алмашлыгы иялек килешендә минең/минем/минен формаларында ясала: Минең (минем) өц малай, кыслар та шулай ук. Минең (минем) әле оло пицем дэ пар урамта. Аның малайы әкәм (абыем) инте минен (минем). +Иялек килеше кушымчасы төшәргә дә мөмкин: Үзебес (үзебезнең) туганнар Йәwештәдә (ав. ис.). Пес (безнең) йакта мөрмәле көйнәкләр кигәннәр. +Күрсәтү алмашлыклары: бу, у/ул, теге, анди (андый), мынди (мондый), шул, шонди (шундый), алый/алий (алай), анау, монау, әнәкә (әнә), менәкә - менә, анча - андый. Мисаллар: Ацка тороп эшләдек, менәкә тормош! Менәкә капказы да. Әпләп (алай-болай гына) салганнар да йешерелеп төшкән анча йаңгырларда. Менә у (менә ул) бакырцак йөзгә йакын (яшьтә). Мона уңдый (менә мондый) кайыш. У (ул) кешегә йагым (ягымлы), матур күренер. +Үз алмашлыгы II зат күплектә -еңнәр кушымчасы белән формалаша: Периданны үзеңнәр беләсеңнәр (үзегез беләсез). +Шулай ук: береңнәр - берегез. Мәсәлән: Сес береңнәр (берегез) дә кайтпайсыс. +Чыгыш килеш формасында сүз азагындагы н авазына ң тәңгәл килә: монаң - моннан һ.б. +III зат тартым кушымчасы алган алмашлыклар аергыч функциясендә кулланылырга мөмкин: Йетәр инде ансы йыр (ул җыр). +Шул алмашлыгы мөнәсәбәтле сүз буларак кулланылмый: Инәм бик йарлы калган, аңа күрә (шуңа күрә) пес укый алмадык. +Сорау алмашлыклары: кем, ни - нәрсә, кандый/канди/ кани - ничек, нинди, кайтаң - кайдан, кайсы, канца - ничә, ниндей - нинди. Мәсәлән: Әлә канди (нинди) исем!? Кандий сөләшәсең? Айу канди (ничек) йата? Канца (ничә) палаң полты? +Кайсы сорау алмашлыгы икеләтелгән тартым кушымчасы ала: Кайсысының (кайсының) өйе богорак (пычрак, җыештырмаган), дийә. +Саннар. Бу сүз төркеменең төп категорияләре ясалышы һәм кулланылышы белән дә әүштә-чат сөйләше әдәби телдән, нигездә, аерылмый. Бары тик кайбер саннарның фонетик яктан берникадәр үзенчәлекләре булуын гына күрсәтеп үтәргә кирәк: пер/бер, өч/өц, төр(т)/түрт, йете/йеде, отыс - утыз, сиксан/ сәксан - сиксән һ.б. +Җыю саннарын микъдар саны функциясендә куллану очраклары теркәлгән: перәүсе - берсе һ.б. +Сыйфатлар. Әүштә-чат сөйләшендә сыйфатка хас грамматик категорияләр, сыйфатларның ясалу үзенчәлекләре, нигездә, әдәби телдәгечә. Шуның белән бергә, -лы/-ле кушымчалы сыйфатларның ясалышында үзенчәлекле күренешләр күзәтелә. +-лы/-ле кушымчасы үзеннән алда торган тартыкларга охшашлана. Шул ук вакытта -ы/-е сузыкларына -у/-ү сузыклары тәңгәлләшә: атту кеже - атлы кеше, күштү аш (күшт - ит) - итле аш, пашту укучы - башлы укучы, йапракту себерке - яфраклы себерке, цукты/цукту - чуклы, ташту (беләзек) - ташлы - әд. кашлы, тәңкәлү күкрәкцә - тәңкәле. +Сыйфатлар азагындагы -ы/-е сузыклары да -у/-ү белән тәңгәлләшә: кецү - кече, иң олу - иң олы, кату - каты, үлү - үле, исү - эссе. +Рәвешләр. Ел фасылларын һәм тәүлек вакытларын белдерә торган сүзләрдән вакыт рәвешләре төрле чаралар ярдәмендә ясала. +Әдәби телгә хас формалар: Йәй көне кайта торган. Өйөм дә бар, эспүшкәм (кечкенә өй, алачык) дә бар, кәзә тыра анта кыш, йәй пес торайпыс. Кышын цана, шыңгырактар (кыңгы раулар) мынан алып китәләр кысны. Мин иртәсе мән киләмен. Кышы-йәйе пима (киез итек) кийә. Кышкысын сауцы килгән бер-ике йома алгарак. Көннөң озон анда булдым. Йәй wахытларда да суйалар. Хәзер йасый алмыйсың аны, йаз мәлләрендә кирәк. +Сөйләштә -дый/-дий (-дай/-дәй) кушымчасы белән рәвешләр ясау актив: Ратной баладий (үз баласы кебек) карый баланы. Кежедий (кешедәй) ыцканып (тын алып) йата инде ул. +Фигыльләр. Затланышлы фигыль формалары. Хи кәя фигыль. Әүштә-чат сөйләшендә хәзерге заман ның берничә формасы бар. +-а/-ә/-ый/-и кушымчалы хәзерге заман, нигездә, әдәби телдәгечә: барам/ барамын, киләм/киләмен; барасың, киләсең; бара, килә; барабыс, киләбес; барасыс//барасыңнар; бара(лар). Мисаллар: Суак су менәң (белән) эцеп куйам. Пес калада эшлибес. Паганага йүкәлеп торазың (сөялеп торасың). Клупта йырлыйсыңнар бит. Анди гошлар килә оцоп пес йакка. Тәңкәли кукрәкцәне күрсәтәсеңнәрбә (күрсәтәсезме)? Йеп менән өлчи белбимен (үлчи белмим). +Көнчыгыш диалектларга хас -ты/-те кушымчалы хәзерге заман хикәя фигыль күбесенчә -ди формасында кулланыла: аладим, юклыкта - албайдим; алайдиң - албайдиң; алади/алаты/ алат, күплектә аладиләр/аладылар/алаттар. +Шунысы характерлы, бу очракта III заттагы нигез форма (ала, курка, бара) -ай кушымчасы белән дә ясалырга мөмкин (алай - ала, куркай - курка, парай - бара һ.б.) һәм аңа -ди күрсәткече ялгана. Берлектә - алайди, күплектә - алайдиләр. Юклык формасы: пелбәй - белми, пөтөрбәй - бетерми, албай - алмый һәм шуларга -ди күрсәткече ялгана: пелбәйди, пөтөрбәйди, албайди. Мисаллар: белбәйдем (белмим). Торага парайдиләр - Шәһәргә баралар. Алар калада эштидиләр (эшлиләр). Палык эләгәйдиме (эләгәме)? Өц йәше тулай. Мос агай - Боз ага. Бестең (безнең) тел аңлашылай. Килен, балам, гына дийәде (ди) кайнам пакыр (бахыр - мескен). +Чат урынчылыгында II зат күплектә -сыңнар кушымчасына -ңнар/-ңдар кушымчасы тәңгәл килергә мөмкин: Селәрдә ү дийәңнәрме? - Сездә өй диясезме? Ни әйт+утыраңдар? - Ни сөйләп утырасыз? Пахриныкы кызы цыкты, кайтыб уты раңнарба, дийәди (кайтып киләсезме, ди). +-ай формасы әүштә урынчылыгында активрак, ә чат урынчылыгы өчен күбесенчә -т (алат) кушымчасын куллану ха рактерлы. +Бу формаларның мәгънә аерымлыкларын сиземләве авыр, һәм алар, еш кына, бер үк вакытта бер үк кеше тарафыннан бер үк мәгънәдә кулланылалар, нәтиҗәдә аларның контаминацияләре дә барлыкка килгән. +Шушы мизгелдә, сөйләү барышында башкарыла торган эшне белдерә торган хәзерге заман -п + утыр/отыр ярдәмче фигыле белән ясала. Әүштә-чат сөйләшендә исә ярдәмче фигыль утыр вариантында гына кулланыла һәм аның төрләнеш парадигмасы да үзенчәлекле: утырым/утырмын, утырсың/утырзың, утыр/утыры (соңгысы сирәк); утырбыс, утырзыңнар, утыр/ утырылар. Мәсәлән: - Әй, кайтаң кайтып утырзыңнар (кайтып киләсез)? - Мен охотадан (аудан) кайтып утырмын (кайтып киләм). Нишләп утырсың (нишлисең)? Килеп утырылар (киләләр). +Шушы ук хәзерге заманның катлаулы формаларын да куллану очраклары бар. Алар йади/йаты, йадыр/йадар < ят-, торярдәмче фигыльләре белән ясалалар: Окып йадарзыңнар? - Укыйсызмы? Ул кил йаты - Ул килә. Йогысы кел тор - Йокысы килә. Тис-тис базып йестәм килеп йата - Тиз-тиз басып җизнәм килә. Йатып йатам - Ятып торам. Тор- ярдәмче фигылен куллануны Д.Г. Тумашева калмак сөйләше йогынтысы дип саный. +Билгеле үткән заман, әдәби телдәгечә, -ды/-де, -ты/ -те кушымчасы белән ясала. Төрләнеше буенча да бары II зат күп лектә генә аермасы бар: алдыңнар/алдыгыс (формасы) / алдыңыс (ягъни иске татар әдәби телендәгечә). Мисаллар: Анда булдыңысма? Бескә кунакка килдеңнәрба (килдегезме)? Барабинкада кемдә булдыгыс? Кицә калага бардык. +Билгесез (нәтиҗәле) үткән заман, әдәби телдә ге кебек, -ган/-гән кушымчасы белән ясала, тик төрләнеш парадигмасында аерымлыклар күзәтелә: алган/алгам; алгансың, алган; алган/алгабыс/алганбыс; алган/алгансыңнар/алгансыс, алган/алганнар. Мисаллар: Түккәм (түккәнмен) дә а (алып) кереп куй гам (куйганмын) чиләкне. Кысыңны ашатпагансың. Бигрәк йакшы әдәмнәр икәнсеңнәр. Беснеңке калыкны чат калык дип атаганнар. Отыс тогыс йәшемтә калгам бабайдан. Тугабыс, үскәбес. +II зат берлек һәм күплек санда икеләнүне, фараз итүне белдерә торган -дыр/-дер кисәкчәсе зат кушымчасыннан алда ялгана: Син дә килгәндерсең (килгәнсеңдер) әле. +Нәтиҗәле үткән заманның -ып/-еп формасы да әүштә-чат сөйләшендә актив кулланыла: Онытыпмын (онытканмын икән) куштанлы (балитәкле) күлмәкләр дә төймәле була иде. Сабырланган хәзер, өйгә догалык куйып (куйган). +Күптән үткән заманның ике формасы күзәтелә. Беренчесе, әдәби телдәге кебек, -ган/-гән/-кан/-кән + иде формасында ясала. Аның төрләнеше дә әдәби телдәгедән аерылмый: алган идем, алган идек, алган идең, алган идегес, алган иде, алган(нар) иде. Мәсәлән: Пескә батинкылар, шакмак күлмәктәр апкайткан иде. +-даган сыйфат фигыль һәм ите ярдәмче фигыле белән ясала, эш яки хәлләрнең гадәти булуын, кабатланып торуын белдерә, әдәби телдәге -а торган иде формасына туры килә: Бабай пастушит кыладаган ите (көтү көтә торган иде). Өйгә кайтканда икедә кайтадаганнар ите (кайта торганнар иде). +Галимнәр әүштә-чат сөйләшендә тагын гадәти үткән заман формасын күрсәтәләр. Ул -адаган/-отогон (-а торган) формалы хәзерге заман сыйфат фигыльгә нигезләнеп ясала. +М.А. Абдрахманов: Д.Г. Тумашева: +берлектә +баратагам баратагам/мин баратаган +баратагазың баратаганзың +баратаган баратаган +күплектә +баратагабыс баратаганбыс, бес баратаган +баратаганзынгар баратаганзыңнар/ баратагансыс +баратаганнар баратаганнар +Бу форма үткән заманда даими булып торган, гадәти булган эшне белдерә. Мисаллар: Пес анда барадаган. Боронго заманны мин кайдан беләдогон. Барбыйдагансыңдыр? Син бес кә ке рәдәгәнсең, ник йугал (югалып) киттең? Мамайлар (карчыклар) бөреге булатаган киң контослы (камалы). Әүүәл сау цыга баратаганнар, килешеп кайтадаганнар. Әйкүлдә (хәси тә) көмеш тәңкәләр, ташлар (кашлар) була торган. Сару аwы ру га тәблитке йасыйдыганнар. Йортцом (каенем) көн дә су койадаган (сибә). Инәм сөлидегән, куллары талып беткән. Ыштанны пес кийә тыгамбыс балакту, оцонда куштан, ыцңыр дийәләр, озон бау, төбө киң. Пашниктар бар иде, колагы озын, башка кийә тоганнар. Наза-наза уйныйдагамбыс. Кашыгыс кара цийә, дип йырлап куйадагамбыс. Йорцо дийәдәгәм. Татар уйыннары әй бәт буладогон, кыруг уйный идек. +Тәмамланмаган үткән заман, әдәби телдәге кебек, -а/ -ә + иде (сөйләштә: ите) формасында ясала: тик ярдәмче фигыль саңгыраулашкан вариантта да була. Мисаллар: Атам ба лык көтөнә ите. Кецкенә цакта угомадым, сумканы карга көм (күм еп) куйа итем, әйдә уйнарга. Элек була ите куштанны күл мәк тәр, матур ите, мин кидем аны. Цәц толымын линтылаб ишә итек. +Билгесез киләчәк (хәзерге-киләчәк) заман, әдәби телдәгечә, -ыр/-ер кушымчалы сыйфат фигыльгә ни гез лә неп ясала, юклыгы: -мас/-мәс. Төрләнешендә I зат берлек сан тулы (алырмын) һәм кыска (алырым) вариантларда кү зәте лә; II зат күплек сандагы формасы да аерыла: алыр сыңнар (юклыкта - алмассыңнар). Мисаллар: Сөйли дә белбәс. Әй, күкәм (сеңел), син кайан кайтырзың? Пабам эшләп бөтөр бәгән эшне мин эшләп бөтөрмәм. Курам (кичен) барарым. Анда барсаңнар, йазарсыңнар әле. Мин селәргә сөйләрмен. Әйтер сең нэр, Цәләй пабай йебәрте тийәрсес. Өлгөрмәссес йасып алгалы та (алырга да). Уйладым, гел йәш кенә йөрәрменме. Утыр тарсың белбәсә. Йулда ашарсыннар (ашарсыз), исән булсаң. +Сөйләштә -галаң/-гәләк формасын куллану очраклары күзәтелә: Әле хәзер баргалак мин - Әле хәзер барырмын мин. Бөгөн кицкесен күргәләк (күрермен). +Фигыль дәрәҗәләре. Әүштә-чат сөйләшендә эшнең кабатлануы әдәби чаралар (-гыла/-гелә,-штыр/-штер) һәм кайбер очракларда -ыкла/-еклә кушымчасы белән белдерелә: Ой, анийым, дийә, йөгерекли. Мән имнәштергәм һ.б. +Юнәлешләр. Төп юнәлешкә кайтым юнәлеше тәңгәл килү очраклары бар: Палык тотонам - Балык тотам. Атам балык көтөнә иде - Әтием балык тоту белән шөгыльләнә иде. Базарда сатынып (сату итеп) кайтам. +Бер юнәлеш урынына икенче юнәлеш формасын куллану: Калага китешеп (китеп) калайлар (калалар) пөтөнесе. Әйбер көп килсә, ул көнне сатышпас (сатмас). Хәйерне бала-чагага өли (өләшә) дә чыга. Суwыды - Суынды. Суwымаган (суынмаган) әле саңзасы (камыр ашы, пәрәмәч), кайнар. +Йөкләтү юнәлешендә -с авазына беткән тамырларга -кыр/кер кушымчасы ялгану: Инәсе үскерде (үстерде), атазы үлте дә. Чагыштыр.: үскерде, сизгерде һ.б. татар теленең урта диалекты пермь сөйләшендә дә. +Мендерү: Сунаң (соңыннан) өй башына мендереп куйалар икә курчактарын, курчак көтәр булганнар. +Боерык фигыль. II зат берлек сан -гыл/-гел кушымчасы ярдәмендә ясала, ул әдәби вариант белән параллель кулланыла: Кулың белән биргел мәңа. Укыдык, дигел, хатыңны. +II зат күплек сан -ыңнар кушымчасы белән ясала: Алар йанына парып килеңнәр (килегез). Арбыйча эштәңнәр (армыйча эшләгез). Кайтсаңнар (кайтсагыз) сәләм әйтеңнәр (әйтегез). Әйдәңнәр, кереңнәр (әйдәгез, керегез). +-ың/-ең кушымчасы, хөрмәтләп мөрәҗәгать иткәндә, II зат берлек санда да кулланылырга мөмкин: Айшәгә әйткән идем, ницек булса да килең, дип. +Теләк фигыль. Әүштә-чат сөйләшендә әдәби телгә хас теләк формалары кулланыла. +I зат, әдәби телдәге кебек, -ыйм/-им, күплектә -ыйк/-ик һәм тагын -ыйклар/-икләр кушымчалары белән ясала: Мин бар (барып) кайтыйм. Чәй эчеп алыйклар. Тынанып (ял итеп) алыйк. +Сөйләштә каргау формасы да, әдәби телдәгечә, -кыры/-гере кушымчасы белән ясала: Ай, муйының цыккыры. +Эчке теләк -гы/-ге + кил- формасы белән белдерелә: Аша гым (ашыйсым) килә. Сөйләшкесе (сөйләшәсе) килми. Сөйлә гебес (сөйлиәсебез) килми. Кысны байга биргесе кели (бирәсе килә). Синең үлгең килми (үләсең килми). Уха ашагым килеп (ашыйсым килеп) йөргән идем. +-асы/-әсе + килә: Үләсе килми дә инде, тагы бераз йәшәсәм иде. +Әүштә-чат сөйләшендә ният -галы/-гәле + итә (яки йады) формасы белән белдерелә: Йаскалы итә (язмакчы була). Эцемә сикергәле йады (эчемә сикермәкче була). Мәчет салгалы иттеләр (салмакчы булдылар). +Затланышсыз фигыль формалары. Инфинитив. Әүштә-чат сөйләшенә инфинитивның, барлык себер диалектларындагыча, -галы/-гәле формасы хас: Кер йугалы (юарга) кирәк, ийне актагалы (акларга) кәрәк. Кул себергәле (сөртергә) цөпрәк барба (бармы)? Пер йыл дигәнце суга цумгалы (чумарга - су коенырга) йарамый. Нишләгәле кирәк? - Торгалы кирәк. Сару аwыруга соло сыwы эцергәлү кэрэк (эчерергә кирәк). +-галы/-гәле формасы әүштә-чат сөйләшендә әдәби телгә хас -ырга/ -ергә кушымчасы белән параллель кулланыла. Мәсәлән: Тынанырга кирәк. +Сөйләштә инфинитивның -yғa/-үгә формасы да бар: Селәр йөрүгә (йөрергә) цыккан. +-мак/-мәк: Йар бирмәк - йан бирмәк. +Исем фигыль әүштә-чат сөйләшендә дә әдәби телдәге кебек үк -у/-ү кушымчасы белән ясала: Килүwеңнәргә (килүегезгә) ничә көн? Айылдан айылга йөрү икән. Сеңел йук дип әйтү йук. +Сыйфат фигыль. Әүштә-чат сөйләшендә сыйфат фигыльнең түбәндәге формалары кулланыла. -ган/-гән (үткән заман сыйфат фигыль): Сыктамаган палага пирбэйделәр (бирмиләр). +-ыр/-ер: Малайлар да анта, кыстар да анта, бармак төртөр урын калбой. Кайтыр бахыт йетте. Йупкысының йамар йере дә йук. +Бу форманың исемләшүе күзәтелә: Андый атай булайбы (буламы) дип, үләрдә (үлгәндә) балаларына әйткән. +Күргәнебезчә, мондый очракларда -ыр/-ер формасы -ган/-гән формасына туры килә. +-адаган/-атаган/-аткын - әд. -а торган: Аж пыжыратаган чугун - Аш пешерә торган чуен. Пецән цабадаган карттар - Печән чаба торган картлар. Кату аwырды, сөйлидәгәнем бик күп. Өйләре сап-сары йыwып куйатыгын. Бу догалык цәцкә тагадыгын. +Хәл фигыль. Әүштә-чат сөйләшендә дә хәл фигыль формалары, нигездә, әдәби телдәгечә. Аларның формалашуында исә кайбер аерымлыклар да күзәтелә. +Тезмә фигыльләрдә -ып/-еп кушымчалы хәл фигыльләрнең грамматик күрсәткече төшә: Ни әйт утыраңдар? - Ни әйтеп (сөйләп) утырасыз? Калыктың эштәп йатканы көрүн тора (күренеп тора). Син бескә керәдәгәнсең, ник йугал киттең (югалып киттең)? Аwыр китте - Авырып китте. Аал кил - Алып кил. Пүгрәпкә майлар төшөр куйдым - Базга май төшереп куйдым. Пыйыл ашлыктарны иртә цәц куйдык (чәчеп куйдык). Циткә парып кар торам (карап торам). Мәйсә мама (әби) өйдәбә, йукпа, белмим, хәзер а килерләр (алып килерләр). Кер (кереп) китәмен дә көләмен. Аны да а (алып) кердек. Йөгер (йөгереп) йөргәндә күргән. Саwытка тутыр (тутырып) куйасың. +-ганчы/-гәнче формалы хәл фигыль сөйләштә -гынцы/-ген це, -гынцык/-генцек вариантларында кулланыла: Аш пешкенце (пешкәнче) тынанып алың (ял итеп алыгыз). Конактан кайт кынцык малайы аwырган. Маңгайына күмер сөртә, балаңы карагынцык, коромга күзе төшә. +Мондый диалекталь вариантлар бигрәк тә татар теленең мишәр диалектына хас. +Бу формаларның юклыгы -мый/-ми/-бый/-би, -мыйца/-мицә; -быйца/-бицә, -мыйцы/-мице, -быйцы/-бице кушымчалары белән формалаша: Анча йырың булып йаздырбай утырасың. Басалбыйцы утыра биг озак. Эшләмиче тормыш пулбай. Пимасын салминча йөрөте. +-гач/-гәч кушымчалы хәл фигыльнең төрле фонетик һәм аналитик вариантлары күзәтелә: Алтын бырошкалар була иде, сугыш башталгац ыздайт иттек. Цабынган соң (чабынганнан соң) аwырасың ахырысы. Атам мынан инәм биреп куйгац, ыризамын, дигән. Курыккансең (курыккач) ул цәцрәп төшкән иде. +Ярдәмлек сүз төркемнәре. Бәйлекләр. Әүштә-чат сөйләшендә әдәби телдә кулланыла торган бәйлекләрнең барысы да табыла. Тик аларның фонетик яктан аерымлыклары күзәтелә. Мәсәлән, мынаң/менәң/ ман/бән/пән/белән - белән, чак/цак - чаклы, табатан - таба, хәтлек - хәтле, сайы/сайын - саен һ.б. Монда тагын татар сөйләшләрендә еш очрый торган була бәйлеге дә теркәлгән. +Кайбер мисаллар: Касанга табатан (таба) пер калата тора иде, шунда үл калты (үлеп калды). Йәйгә чак (чаклы, хәтле) аwырды. Иртә бән (белән) үлеп тә куйды. Тын (беренче) цәчен алалар кырыгына хәтлек. Күз йәше менән үлде, атазы кырык пиштә генә үлде. Кеше сайын өләп (өләшеп) йөри. Былафкыны энә йагы ман аска куй. Кайнанәсенә килә бакчаларына була (бакчасы хакына). +Кисәкчәләр. Сорау кисәкчәсе ба/бә/ма/мә/бы/бе/мы/ме вариантларында күзәтелә: Кәлбәйсеңбә? - Килмисеңме? Көрдөңнәрбе? - Күрдегезме? Йаулык кызылба, йәшелбә? - Яулык кызылмы, яшелме? Йәтим үскән баласыма (баласымы) бу? Калпак тар болодогон, селәр күргәнмә? - Калфаклар була торган булган, сез күрдегезме? +Әүштә-чат сөйләшендә дә гой/гуй/кой/куй раслау кисәкчәсе кулланыла: Тегенцеләр теккәннәр гой толоп тоннорны - Толыпларны тегүчеләр теккәннәр бит. Элек була иде куй (бит) куштанны (бала итәкле) күлмәктәр, мин кидем аны. +Лексик үзенчәлекләр +Әүштә-чат сөйләшенең үзенчәлекле лексик-семантик системасы формалашкан. Биредә диалекталь лексиканың кайбер тематик төркемнәрен кыскача гына күрсәтеп үтик. +Рухи мәдәният һәм йолалар белән бәйле сүзләр: сауцы - яучы, бау тоду - килен төшергәндә ат юлына аркылы бау сузу һәм бүләк алу, чакыртуга йөрү (чагышт.: стрл., минз. - чакыруга бару - кыз ягына туй көнен билгеләргә бару) - коръән ашына йөрү, кырыклау - үлгән кешенең 40 ын уздыру, кыз йыйылышы - аулак өй, кыз бикләү - кыз куенына керү, теләүле аш өсте - ант итү сүзе, бәбәй майы - бала тугач уздырыла торган мәҗлес, сип - туйда кода-кодагыйлар тарафыннан кара-каршы бирелә торган бүләк, йыйылыш - мәҗлес, курчак тиргәү - курчакка табыну (алар курчак тиргәп гомер иткәннәр), үбә - өрәк һ.б. +Туганлык-кардәшлекне белдерә торган сүзләрдән түбәндәгеләрне күрсәтергә мөмкин: аба - апа, малайак - яшь бала, мама - үзеннән олырак булган кыз туган яки чит хатынкыз, тәтә - әти, күкә - 1) эне яки сеңел, 2) үзеннән кече теләсә нинди кешегә эндәшү сүзе, 3) иренең сеңлесе; абалы-күкәле - апалы-сеңелле, йорцо - иренең яки хатынының энесе, балдыс - иренең яки хатынының сеңлесе, йестә - җизни һ.б. +Кешене сыйфатлый торган сүзләр: йегет - уңган, булдыклы (катын йегет иде, бөтөрәсен эшләй), гырижа кыцкыру - бүсер өянәге, бүсернең авыртуы, сүзмәкәр - сөйләшүчән, пицәл - рахит, нәкәс - гамьсез (бала турында), йүткерек - туберкулез; кип - кыяфәт (үлгәч тә кибе позылмады), тынану - ял итү, тезә - тез, йабыз - тәбәнәк, цыганак - буын, тартылу - тотлыгу, терсәк - арпа (күздә), тангай - аңкау, тилә - үкчә, үкчә асты, тумык - тез капкачы; тубык сөяге; ныжы - кәчеркә, цымца бармак - чәнчә бармак, табац - уч төбе, төндөр - чукрак һ.б. +Хуҗалык эшләре: йорок - кәтүк, тап - йомычка, кап - капчык, могол - чүмәлә, нәҗүм - тирес, герәдә - 1) яшелчә бакчасы, 2) түтәл; гөрсемән - ишкәк, цадырык - чардуган һ.б. +Йорт-җир, каралты-кура: аран - абзар, шыңгырак - кыңгырау, типше - җәенкерәк күәс, төйөз - туз савыт, көпкә - (җылы) абзар, сәке - киштә (полка) (сәке йасап йугары куйасыц әйбер-караны), күшәгә - чаршау, сәкәлүк - уклау, аш тактасы - куна тактасы, чара - җилпуч, кәзүңке - чолан, көликә - кисәү агачы, табатан - таба, күмер кайгысы - кыскыч, синәк - веранда, аграт - ишегалды (чагышт.: урта диалектның пермь сөйләшендә дә шулай ук) һ.б. +Аш-су белән бәйле сүзләр: былау - плов, лүпсә - кипкән шомыртны иттарткычтан чыгарып, шикәр кушып ясалган ашамлык, шөпшәрә - пилмән, цамца//саңза - торпоча, аш - токмач, орбак - көрпә, пирәженик - ярты таба зурлыгындагы пирог, хәлвә - камырын токмач рәвешендә кисеп ясалган чәкчәк, чемелдек - сызык (хәзер туйымнык, чемелдекне ашамыйлар), бәдер - төче күмәч, черек бәрәңге күмәче, пыштак - эремчек, туража - чүпрә, чуwәлә - пирог, бөккән һ.б. ясау өчен, кунага куеп чыккан камыр кисәге һ.б. +Кием-салымны белдерә торган сүзләр: кибәц - түбәтәй, тагайа - бүрек, күгезмәк - жилет, байбак - оек, арты йырмачлы - арты ерык (юбка), лунтай галуш - тукыманы сырып эшләнгән һәм галош белән киелә торган аяк киеме, чәрки - күн аяк киеме, уйыклы пима - чуар итек, әйкәл - хәситә, эцкор - билбау, миләй - бияләй, куштанлы көйнәк - балитәкле күлмәк һ.б. +Терек һәм терек булмаган табигать белән бәйле сүз ләр: бок/бөк - кыр, басу, каган - вак агачлы алан, утырац - әрәмәлек (тойок йәй йөрдөләр сыйырлар утырацта), койо - бәке; апсак - усак, этпорон - гөлҗимеш, йоморт - шомырт, күгемә - кара җиләк, мәшкә/куй - сарык, йола - кикрик, мыжык - песи, бога - үгез, торбок - тана бозау, чалгай - кычыткан, каштак - пешмәгән (җиләк, карлыган һ.б. турында), кызык - кедр (агачы һәм чикләвеге), пыйас - суган һ.б. +Сөйләү үрнәкләре +Тормыш-көнкүреш. Бездийләр кайа мал тотабыс. Ат сойсалар казы йасаганнар, кем тутыра күшне (ит) тостыйсың, арт эцәгенә тыгасың, сарымсак саласың, казылыгын бергә тыгасың, күппә кәрәк йасыйсың та өй башына эләсең. Итмәктеңке азыткызын алып каласың, агац куwашна, ләгән тә тибес, апсактан (усак) йасаган. Олу пичне йагасың, бумала ман, себертке мән себерәсең ике кат, элеке пиц сукма (балчыктан сугылган) булган, төрт калац, төрт кәрәлкә (кош рәвешле кабартма) тыгасың. Калацны аунатып табада күптерәсең. Кызартка койасың (куясың, калдырасың), көмереңне тартып, итмәк бешби. +Сөтне әйләндерәм, тыварук йасыйм, әчеки (корт, кызарганчы кайнаткан эремчек) кайнатам. +Чиган итәктү (киң, озын итәкле) көйнәк кигәнем йук, куштанну (бала итәкле) көйнәкләрне көргән. Палларым берсе корсакта калды, йер чокоп ашатып үскердем, йестәм (җизни) тә боулышты. Кәсер йакшы. Һәрберсеннән аwыз итеңнәр, кайсысын йаратсагыс ашагыс. Инәмнеңке элек целтерли-целтерли (тәңкәле) йеңсес камзуллары бар иде, целтерәктү. Уйыклыуйыклы (каюлы) иңече (инеч) әле дә тора, атуны (мәсех читеге) мамамнар кейә, мәсик үтеге (итек) була ату, таманы (табан) йока гына ицектеңке (читекнең). +Әлкой (хәситә) болодогон кыйык, монта аста догалыгы, инәмнеңке дә бар иде, мамамныңкы (әбием) да, кыйыкка тора ул көйнәк өсөндә. Кыйык (косынка) та була, кыйыкты бәйләп йийа да цац көргәзбәскә, анан йаулыкты бәйли, кыйык тибес, өц мөйөштү (почмаклы). Калпак пәркеттән, төрлүцә энзеләр тек кән. Пес тий ләргә ләкмәде, соугыш цыгып, аwырцылыкка ләк кән без. Кара йебәк шәл була торган. Партук, түшле партук бәйләгән, камзул кигән. Кышын тун кийә дә кара кор (билбау) бәйләп куйа лар иде кара таwардан. Ирәннәр тагайа (бүрек), сырма цалбар. Мамай, бакыр, өстөңәргә кийеңнәр дийә иде, сыwакта (суык) йөрөйләр. Калага барса - толоп тон, аны теген целәр теккән нәр. Минең бабайның атасы кайнатам кийә иде толоп тоннардан. Поцкак тун була тийен койырыгыннан, төлке айакларыннан корап теккән. Йакасы утырма йака түгел, кайырма. Кайырма йакалар да булган. Кыйыш йака кийәләр иде бит элек, ирләрнең ке көйнәктә, цигеп каптырып куйалар иде. Шәлләр төмән төрле, цуклы шәл, йебәк шәл, мамык шәл, күптермәләрдә (ефәк шәлнең бер төре, бәйләгән, бизәкләре кабарып-кабарып тора) байларда була торган,зур шәлне кышын кайа булса барса, йабынып цанага оутырып. Аwылда бөтен кешедә дә йук ол. Бишмәтне бахта (мамык) ман сырганнар, Рәwефтеңке бишмәтен күрсәтәйен кәзер. Наски, бийәли, пирцәткә сес йакта да бар булыр. Байбакны бер инә менәе бәйләсәң йылы була, ишшу пима да кейәсең, өстеннән чуни кидек эшкә барганда. Быйылгы эш изәнгә (иртәгә, киләчәккә) калмый, эшләгәле кирәк. +Сөйләүче: Аванеева Нурия +Шәрәфи кызы (1928 елгы), +Умавыл +Йәй бахыт цебен оторган колагына, цыкпай дей, аwыста теш йок, йырла сиңә. Сабийа абай (апай) йырлап пирәрсең әле таwышың булбаса да. Куркыйм, алты балаң белә күз йәшендә торарсың, айагы имгәнде атка атланып, төшкәндә. Нәнәү, үләм тей, чалбарын кисеб алдык, гүш (ит) цыккан айакныңкы. Машинә килде, кеем барай тагын? Тезәсе, балтыры, күше (ите) айырылып тора. Кәсер йөрей инте. Мин казанныкца (казаннарча) йырлыйм. Морат бит хәрендәшең йакын. Син кемгә йакын монда? Сәкинә тужы казаннык. +Картлар укый кор'ән. Тугацлар (кечкенә кабартма) беже рәләр, самза (чәкчәк), урама (торпыча). Аш ашыйлар, ипи куйалар. Куй иттән дә, сыйыр иттән дә бежерәләр, аш (токмач) кисәләр, озон аш та (токмач) кисәләр, шакмаг аш (салма) та кисәләр. Хәйерне бала-чагага өли (өләшү) дә чыга. +Аулак өйләр болган. Кыз йортында атайнәләр китеп калса, малайлар да анта, кыслар да анта, бармак төртер оурын калбый, пәличләрне араннан кереб алалар малайлар. +Эрәгәтем (рәхәтем) килеп торай үзегезгә, йаратам мин кешене. Инәм, бакырым (мескенем), әйтә иде: И балам, кем генә ишегең ацып керсә, итмәк-тозоң, йөзөн йакты болсын, цәйең кайнап торсон, дийә иде мәркүм. Күз йәжем менән үлде, атазы кырык биштә генә үлде. +Инәм сили дегән. Тон (беренче) цәцен алалар кырыгына хәтлек. Инәм унбер йыл күзе йук (сукыр) утырды. Абзыйым бар иде, бер суткәнең эцендә йан бирде, йеңәмнеңке дә кәле аwыр, зур әкәмне цакыртыб алдым кайтар (үләр) wахыт. Асат аwыру, асат үлем бир, бер Аллам, дийә иде. Шундый сүсләр сөйли иде, бакырцагым. Йөрәкәм, хәзер әйтәм. Избушканы (ишек алдында кечкенә өй) эшләргә итәләр, ой, анийем дийә, йөгерекли. Кендегәц әби дә килеп йетте. Иң беренче кызымның малайын кырыкладык (бәби туе ясау, ул, гадәттә, балага 40 көн булгач уздырыла торган булган), беренче вынугымны кырыкладык. Артыарты ике бала булып куйды. +Бозомны карауцылар (дәвалаучы) бар. Мәйетнең сабынын урлыйлар икә, сугышкан ирне йуwындырсаң сугышмый икән. +Төш күреп калдым, ди, азау тешем төште ди, әтисе үлгән икән. +Боларны да кунак итәсе килә, бик аларга иләшкән. Алта әзерләп-әзерләп куйган мин барысына да, байбагын (носки), йаулыгын. Алдан этен, алдан этенмәсәң цыга күтеңнән төтен. +Элеке баш аwыртса тиң йасаганнар (баш ауса, аны үл чәү). Мин анан-монан гына беләм. Йыгылганда тиң була, башы аwышып китә, йеп менән бәйләйләр дә буйайлар ике йак ци гәдән, маңг лайда борын турыннан, йеңсә (җилкә) цыкырыннан. Йепне алалар да өлчәйләр, кайсы йак озынрак, шул йакка ауган була баш. Мин йеп менән өлчи белбимен, баш тайганын күппәте белә ләр. Анан озын цөпрәк мән бәйләп, оцларын борып-порып сугалар. +Кешенеңке үбәсе (өрәк) була бит. Мин ул мамайның (карчык) үбәсен күргән идем. Эштән кайтканда үлгән, аның үбәсен тужы күргәннәр. Ул шул кеше кебек, ул сөйләшмәс, тиз-тиз бара гына. Кату аwырды. Сөйлидәгәнем (сөйләр сүзем) бик күп. +Кәсер инде пескә көлгө кәрәк, көлә-көлә йыгылып куйганны сиспи. Көлгән кеше картайбый. Өй урыныбыс киң булган, йеде эшег иде эцендә. Өйләре кырма булган, сап-сары кырып йыwып куйа тыгын. Саулыкка булсын бу көлүләр. +Куйны күс тидебе, ни дип сойдык. Күс тейсә ыстаканга көл саласың, име шундый: эт ацы, әдәм ацы, сыйыр ацы, Айшә Патима кулы. Алты рәт итәсең, палаң йоклый. +Пала туwа, тороп калсын тип түбәсендә цәц калдыралар ницәдер йәшенә кәдәр. Фәйзүг әкә нәзер бала (нәзер әйтеп, алладан сорап тапкан бала) булган, түбәсентә цәц калдырганнар. Тормышы аwыр була нәзер баланыңкы. +Йыруны башладым да тотылдым (карлыгу) йырлап петпи. Күң елемә тийә, каймакты да ашабыйм, йөрәк болганай. Инәм йаратайы лүпсә (кипкән шомыртны иттарткычтан тартып әзер ләнгән он), каймак салып, писүк салып. Тәптәреңнәр йетмәс йазарга. +Айагыма сыwыг үтә, +Сары сандал кисәм дә; +Кошлар сайрап сагындыра, +Сабыр итим дисәм дә. +Кулйаулыгым төшеп калды +Кылуп айырмасында, +Йакын күргән дусларымдин +Килми айрыласым да. +Сөйләүче һәм җырлаучы: +Мамышева Маһирә (1912 елгы), +Умавыл +Аныкы баллары - апалар (укыган кеше, укытучы), калада торайлар, укытайлар. Мәчет салгалы иттеләр, урны да бар. Мулинәбес (абыстай) тә бар. Быратым ылы калада торай, йегермә дүртенче йылныкы. Үсемнеңке улымныңкы хатыны да калада торай. Кызымныңкы малайы Казанга баргылай, ул анда угыган. Минеңке сыродный систырамныңкы малайы Омскийда укыган, инжәнир булып эшләй Сивырныйда. Нишләгәле кәрәк? Торгалы кәрәк, вритный заwат булса да эшләй, Әсма абага (апа) йөс мәртәбә әйттем, аwылга кайтыгыз тип. Китешеп калайлар бөтенесе. Хаҗиәхмәт әкә (абый) үлде, Әскап мамай (әби, ләлкин карчык) йаңкыс калды, Әскап мамайныңкысын (эшләрен) эшлим. Без неңке әбийем булган Хәйат мамай. Хәйат мамам минең әти йем неңке әнисе ул, бабайым иртә үлде. Сез йакта ниндей тормышлар, йәнекәйем? Инәм Абытайның (ав. ис.), бер абасы бар иде, мамай булып, йөз дә дүрттә үлде. Инәмнеңке инәсе иртә белән йыгылды, төшкә хәтле йан да бирде. Инәмнеңке бер әкәсе, ике быраты бар иде. Себерәк пес, эне йук пестә. Кецү быратым булса, кецү систырам булса, күкәм дийәсең, алар безгә абам диләр. Әтинең систырасы абам да туксанда үлде, аныңкы малайы әкәм инде минен. Иремнеңке өч быраты бар иде, Шәйхул әкәм иремнең олы быраты, кецерәкләргә исеме белән әйтәсең, Кәйрүк, алар мине йеңг дийәләр. Кәйнә, кайыным пар ите. Кайын эне, кайын сеңел була иреңнеңке кечү быратлары, систыралары булса, балдыз ир кешегә синең кечү систыраң була, синең абаң аңа кайнегәц, әкәң - кайнага. Пес йакта кайын әби дә болодогон, кайнананың олу туганнары, ире кайын бабам болотогон. Кайынсеңлем пар иде унпиш йәшәр, йенгәү генә тип йөртә иде бакыркай. +Кайнәсе таза иде күрше киленцәкнеңке, сур көйнәк кийә иде. Кәсер киленгә бик йакшы инде кайнаналар. Ул киленцәкнеңке әтекәләре йуг иде өскәнтә. +Элгәре йәрәшәләр, малайны күрмисең дә. Шәхүл әкәне шулай өйләндергәннәр. Энесе миңә өйләнде. Килендәшләр бар, миңә Мөнәwәрә килендәш, без өц килендәшбес. Кацып киттем мин. Соугыштан суң, аwырцылык wахыт. Икең сөйләшәсең дә кицен, ат йегә дә күрше аwылга алып китә. Икенце көнне атларны гөлләп (бизәп), күцендереп апкайталар монда, аннан туй йасайлар. Кайнанам бик гайәр, уңган хатын иде. Йырак түгел тора идек, ирем йәшлий үлде, алты бала калды. Кысларны кийәүгә бирдем, малайларым да әйбәт. Кайнанамныңкы да абасы, әкәсе бар иде. Үсемнеңке бабам йитмеш дүрттә, мамам йөз дә икедә үлде. Алар казаннык (казанлы), пес сиберәк инте. Эгесәк паллар да тыудым: Зөрийә, Хөрийә. Эгеснең персе исән. Үгәй ата, үгәй инә була, сурас бала була, ирсес тыуса. Көп пулсалар иң олу, уртанцы, кецү бала дип әйтәсең. Минең өц малай, кыслар да шулай ук өцәү. Яңа туган бала, айакка басты, айактан китте, үсеп йитәләр. +Сөйләүче: Шаһивәлиева Диләфрүз (1929 елгы), +Кызылкаш авылы +Авырулар. Мин тужы томауладым кицен утырып капка алдында. Төнө буйы аwырдым. Илеке (элек) герип йуг иде, томау аwыруwы дийә торгамбыс. Пискәк элеке булган ул, кара им белән имнәп күрәсең (карау). Терсәк (арпа) цыга күскә, уңда булса сул кулга, суңда булса уң кулга бармакка цалыштырып, йеп пелән бәйләп куйасың, ырым полган инте. Култыг астыта ниндей шеш поло догон, эт имцәге цыккан тийәнне эшеткәнем бар. +Паллар кысамык цыгаралар иде, эгеснеңке персе кыса мыктан үлте. Сыразы сукырайды, йуwаш (тыныч) пала иде, икенцесе усал, гар'ачийне усал диләр бестә. +Элеке пицәл (рахит) булган, айагыннан пасалмагынцы оутыра биг осак, атлап китсә айагы кыйыш пола, пицәл бола. +Ныжылу (кәчеркәле) бала была иде, ныжысы бола аркасында, йоклай алмай. Аны (әнә) минең кайсыдыр балада бар иде, нәрсә белән цыгардым суң? Уwыб-уwыб цыгардым аны. Үсем цыгартым ныжыларын. +Рахит пала ул айаксыс утыра, корсагы зур булып. Баланы төрлө-төмән (төрле-төрле) ашатмаса рахит полодогон. +Үлгән кешенең исемен кушкалы куймыйлар иде бестә. +Очан аwыруwы болган. Очан тип паланыңкы тиләсен арт нийенә куйып йылатып имнәгәннәр тип эшеткәнем генә бар. +Минеңке бер колагым тона төште. +Минеңке тыным кыса, йәш йекет wахытлар петте. +Син тә күргәндерсен әле очанны, йазып торбасыннар дип оныттым тейсеңдер әле. Ысбайланып оутырган кешене йаратпаймын. +Кызылкаш авылы. +1996 елгы экспедиция язмасы +Кием-салым. Көйнәкне итәкләрен пөрөп-пөрөп теккәннәр, ыштанны озон балаклы итеп. Йаулыкны йәйгән көйгә бәйлиләр иде, кәшәмир йаулык, ситча йаулыклар болган. Пухоwой шәлләр була тогон, осон цукту шәлләр. Муйынга каталар кәрәбәләр эреләрне, уwакларны энче диләр. Калпакларым пар ите, энчесенә була сүтеп петерделәр. Кәпәц (түбәтәй) кебек түгәрәген кәлпәк тийәләр иде. Кәпәцне беләмесес? Ирләр гел кейеп йөрәйләр. Катыннар кәлпәкне генә кийә дә шәл йабына. Ирәнләр (ирләр) паштарына такайа (бүрек) кейгән, түгәрәге генә була торган, ците тотылган, теләсә нинтей мих менән тотылган. Колакчын пүрек тә булган. Катын кыстар шәл эценнән түгәрәк пүрек кейә торганнар. Күкрәкчә - изү (бизәнү әйбере) өстән кейә тоган, төрле тәңкәләр саплы (тегеп яки тагып куяр өчен махсус сабы булган), муйынка артка элеп куйа торган. +Элеке согып йасаган көйнәктәр, партыктар (алъяпкыч), л'онны (җитен) эрләгәннәр йеб итеп. Шакмакту көйнәктәр кей дек өскәнтә. Көйнәкне төрлүцә тегәләр иде, мөрмәле, күт тән мөрмәле, икешәр куштан (бала итәк) булайде. Күттән мөр мәле көйнәк тип аерым сөйләделәр. Катламаны (катлы-катлы бала итәк) көйнәкнеңке өстөгә бөрөп-пөрөп үз матирйасыннан, мәрзәнне муйынга тезеп элгәннәр. Сләртә калбаганба? Күр сә тәсеңнәрбә? Апакта ату (читек), ирләрнеңке кара, катын нарныңкы уйыкту (каюлы), батинкы үзләре салган (күн эшләү) күннән катынкысларга, пашмак тушы күннән, артсыс. Сары туннар, кара тун, толып болган. Пишинә менән пәйләп кийә идек ойыкларны. +Кара матирйа, пелүш камсул кыйбатту (кыйбатлы), мих менән тегелеңгән. Бишмәтнеңке итәкләре биллү булып тора торган. Питкә алсу иннекләр, пүдерләр сөрткәннәр, кашына кара тарткан ди тогоннар ите. Көмөшләр төмән төрлү: алка, кашлу йөсөк, балдак, көмөш беләзеге, тезеп куйылган ташлары, пеләзек койдортыб алдым тип сөйләшәләр ите. Сипүшкә боло тогон пайларта гына, осон сәленеп төшкән, көмештән, кашлар оцларынта, муйында каптырмасы бар. +Сөйләүчеләр: Нәҗметдинова Әскап, +Акумбатова Зөбәйдә. +Кызылкаш авылы. +1996 елгы экспедиция язмасы +Менәкә аларныңкы капказы да. Ай чубачагым (бәбекәем), цай куймагам. Кыслары Нурзийә, Мәрзийә, икесе йогаш (охшаш, рифмалы) икән. Әнийем йәшләй үлгән. Кода, кода гый рәттән торалар. Бестеңке бабайлар Иван Гырозный цагын та кадзып килгәннәр. Мансур бабай, Пономарь тиб алыштыр ганнар. Анда оутырбаганнар икән, монта оутырганнар. +Йолалар. Аураганнар элеке тә, кәсер тә, карттар да, паллар та. Диф йөрөгән, үпкә аwыруwы да булган, сару (сары, авыру исеме). Лихараткы (бизгәк) менән эүсем тә аwырганым бар. Тәблиткысын йасыйдыгыннар. Көцөк (эт) майын эцергәннәр. Сары аwыруга солы сыwы эцергәлү гирәк. Мәтрүшкә кайнатып, шоморт цәцәге эцереп имни торган. Йаман-йоман аwырулар болодагон. Коурыкса әнәү (әнә) инде кургашин койодогон. Өц катар (мәртәбә, тапкыр) кирәк. Коурыккан сең (соң) ул цәцрәп төшкән иде. Инәсе табибцы иде, ул имнәде. +Күс тейгән элгәре, уртаңгы малайга күс тейгән иде. Маңгайына күмер сөртәсең, балаңы карагынцык коромга күзе төшә гой (бит). +Нийәтлек суйайлар, кайсыбер бала сөйләшпәй бит, тартылып (тотлыгып) сөйлөй дип, нийәтлек суйып, кор'ән цыгартып... +Кайсысыныңкы айактан баспый. Йә анадан сәгыйп тыwа. Озак база алмый, базып китсә хайер бирәләр. Минеңкеләр түжем нән цыкты да (имидән аерылу) йәслегә бардылар. +Мыжылы (кәчеркә) була кайсы бала. Итмәкнеңке нисе, йомшагы мынан уwып-уwып цыгаралар. +Оцан (эч авыруы) булган ул, аны мамайлар күтәрәләр дә эце китә. +Бичәл (рахит) бала йөри әлми, утыра да утыра. Карый алмаганныңкы бицәл була. Кул да йептий, айак та йептий, корсагы көптий. +Каршыланып торды, йома көннө йарамый эшләгәле. Агым сулар туктап торор игән йома көнне. +Туй турында. Син баштусын (син башлы), син сөйлә. Элгәре кацырып китәләр иде. Суратыб алганда әти-әнидән кил+сурый (килеп). Көйөүнеңке тоуганнары, быраты килә сауцы (яучы) булып. Зур йомыш ман (белән) килдек ти. Әңкәйләр ыриза булбай, ыризамасес, йукма, анаң (аннан) бирәләр. Бестә көйөүләп йөргәннәр. Кайсысы кызын байга биргесе кели. Әле туй булды, цын элеке шикелле булды. Кәлбәне дә бежерәләр, паwырсак та самса камыры шикелле камырдан. Сауцылар керәйләр, ылаксалак (әтәк-сәтәк) сөйләйбес. Ыштан балагын цыгарып куйган бабай. Сулар кицеп цыктык, селәрнеңке Мәймүнә дигән кы зыгыс пар икән. Сөйләшә-сөйләшә тойларны да салышып (килешү) китәләр. Периданны өзеңнәр беләсеңнәр. Сип падарык ансы, перидан төгөл. Мал да бирәбез, йә булса бер тай. Нүгәрләр (кияү егетләре) киләләр, эжек шиленнән (ярык) йегетне күрә кыс. Әтийем буйлы, бийек булган, инәй инде, атам мынан инәм биреп куйгац, ыризамын, дигән. Кайынинәсе йакшы катын булган. Кысны күцереб алып кайтайлар. Кызрак ашы булган, йә бога (үгез), йә тана сойганнар. Цәй ашлары болгон тойда, шөпшәрә (пилмән) болгон, шондый-шондый. Кысты алып кит теләр, йекет йакта той боло гой. Телем дә килби казанныкца (казаннарча) сөйләшкәле. Кышын цана, шаңгырактар (кыңгыраулар) мынан алып китәләр кысны күцереп. Кодацалар ашатай, апкерәйләр. Озон ак көйнәк, озон чачактуларны (чуклы) шәлләр, бәлтә өстә. Йекетләрдә пизун (хром) үтек, кыста - ату (читек), Мәрсийә абада (апа). Кәсер күкәсе - (иренең яки хатынының эне-сеңелләре) кем менән тора? Кызыныңкы кызы мынан торама, бакырым? Ике туган гына калдыклар. Әкәү (абый) айаксыс, зур абыйым кайтты (үлде), икенце йедесен (җидесен) оугыталар бөгөн. Ирнеке туганнарыннан балтыс (иренең сеңлесе) кына кал ды. Әле әнинеке туганнаң туганнары бар, ике туган баласы. Карттар энте. Менә бу бакырцак (мескенкәй) йөзгә йа кын, мескенкәйем, көр'әнгә кайсылый а+килерләр. Өйдәбә, йук па, белмим, Мәйсә мама (әби; карчык) миңә кодагый ул. Йәтим үс кән мин, мин анамнан өч кенә йәштән калган. Минең кайын сең лем Казанда, ул бакчасында көн дә су койадаган, күкәм ул ми нең. Кайнанамныңкы әнисе мамам күзе йугалып (сукыраю) үлде. +Сөйләүче: Шәйдуллина Сәкинә (1929 елгы). +Умавыл. +1996 елгы экспедиция язмасы +Тормыш-көнкүреш. Тискәре кеше кандий (гел, һаман) үзе не кен кыла. Йамгыр да үземнекен кылыйм ди, йаwа. Тырнаwыцлар йетешми кала, йамкыр килә башласа, моголлап (зур булмаган чүмәлә ясау), моголлар йасап китәләр тиз-тиз. Ат белә тарттырасың, кибән салырга. Озон-озон синәкләр була кәбән ыргыта торган. Йынак (җыйнак) кына кәбәннәрем, бер сыйыр саwам, йитә. Тезәләнеп (тезләнү) саусам да үземнеңке инәгем (сыер), өч бутилкы апкерәмен дә инәйгә, бер йомага (атна) йетә. Сан-сирәк (сирәк-мирәк) тирә-күрше дә керала (кереп ала). Кырлар көп бестә, Утырац, Мулла каганы, Чаршауник, элек урыслар картопка утысканнар Чаршауникта. Кырларны кайсысын урта бөк дигәннәр, бөк тужы кыр интәе, басу. Тагын Нәстеркүле, Бүтән төбө бар. Каган тип зур түгел генә бүләкне әйтәләр, ачык йер, wak агацлы. Каган ул зуррак, казаннар болын тиләр. Утырацта тойок (тоташ вакыт) йәй йөрдөләр каслар, соу буйында була ул, әрәмәлек инте. Соуга төшәләр, унар йул төшә идек соуга көйәнтә белә. Кышкысын пешнә белә койо (бәке) йасыйлар тишеп. +Сөйләүче: Корбанбаев Әбүбәкер (Әүбә бабай). +Әүштә авылы. +1996 елгы экспедиция язмасы +Билләрем аwырта, бөкәйә алмыйм. Элек богарак (җыймаган, пычрак) өйнө йаратмый ийем. Күшәгәләрем (чаршаулар, пәрдәләр) дә керле, идәннәрем дә керле. Эчем бошып йерим. Картинәм үлде, үз инәм үлде, абам үлде, йермәсегезнең (1928 елгы) ийе. Йирдән бөкәйеб алсам, йөрәкне кыса. Тиз-тиз басып йезнәм килеп йата. Пилүрә күкәмә (эне яки сеңел) алыргайттем эүләрен, Зиннур күкәмә завищайт иткән, шулай итеп бик каугалаштым. Кәзер исәттерә (уйландыра), йәш wахытта уйламыйсың, бирештем. Үз инәм озаг аурады, моннан ара уттый йана диде, калган (соңгы) сүзе шул булды. Кара сару белән үлде, цирроз диләр. Үләсе килми дә инде, тагы бераз йәшәсәм иде. Мөршидә мамай (әби, карчык) сиксәннәң артык. У кешегә йагым, матур күренер. Бик телле у, аны йеңәлмисең дә. Өч йыл сыйыры йук (сыерсыз) тордым, пима тектем, табанный идек пиманы, итекләр тектем, сийыр тиресен илиләр иде, бозау тиресе кунычка әйбәт. Быратымныкы челлә (җәй, җәйнең җылы, эссе вакыты) wахытларда малайы йатты, килене йатты, печәне калды. Сийыр тотпасаң тормыш па? Челлә диләр бездә, челлә керсә су чумарга йарый, челлә кермичә җәй булмас. Моңну итеп кәwекләр (кәккүк) кыцкыра, бөктә (болын) эштиләр ницә ай, гөллү-гөллү йасалган аш тигәце (савыт) була иде, итмәк кәритәсе (җилпуч, күәс) итпәк баса торган, гөбө май йаза торган, кәзер калак белән генә болгайбыз, иртәгә күргәләк (күрерсез) сез аны, китмәсәгез. Аргы кибеттә абалы-күкәле (апалы-сеңелле) сатышалар, балларын мин дә карыйм. Кечүсенә аркасына биреп-биреп алдым, аwырыкцан төгөлләр алай. Пицәл дә була кайсы бала. Бестең Пилүрә пицәл иде, ана кандий йүгерә. Бицәл булса корсагы зур була, айаклар нәзек була, рахит инде ул. Кыз баласының теле йеңелрәк цыга, Рамил лапаг иде, озак басып китте, үзе таза, үзе әкрен. +Биш бала мынан калдым. Атта да менеп йөрдем, төмән төрлө (төрле-төрле, мең төрле) эштә эштәдем. Бер кызым зур түгел генә йорт салды Абытайда. Килбәсәләр, әйтәм: исән цакта бер-береңне күрәргә кәрәк. Онотам, цай эцәсем килгән цакта түккәм дә акер (алып кереп) куйган өйдә цәйнүкне. Биш балага кем бер тәгам ыризык бирде. Эштәйбес, таң атканцы төнибес (төн куну). Аурамадылар. Йүткереккә (үпкә чире, туберкулез) им-том йук. Саwык тисә кулымның йөзе (аркасы) белән баланы йыwындырам. Күз тисә ишекнеңбә, капканыңкы цыганагынама (күгән) койам суны, йыwындырам. Йел тигәмбә, ни тигән, зәхмәт кагылып кайткамба. Йел белән бушаткан кеше бар. Бәләкәй цагында эт талады да сөйләшә алмады, тартылайды (тотлыгу). Күз тийү генә түгел, тел тийү дә бар. Тел тигәннән дә аwырыйлар баллар гына төгөл, сийырлар да. Балам тагын тартыла башлады, тел тийә аларга. Ацуландым да аңа, тезәләнде дә "әнекәү, парасти мине" дийә, телцән үзе, эт таласа, эт йонон кисеп, төтәстәп башын әйләндереп, тешләгән йеренә йабасың. +Корсаклы идем, сәгәт биштә тумалы да киттем. Әбилекләр бар иде, икене әбилек белән тудым, Фәрзаман мамай (әби, карчык) бар иде. Тулгак тота, ачы (кара әле), көчәңке дә килә баштады. Башта үлү бала туган идем. Кызымны тудым, соңгылыкны күмәләр бездә чиста йергә. +Бес күргәнне йасып парсаң иде. Айакта лунтай галуш, чәрки ийе әле. Лунтайны сукналардан сырып-сырып аласың да, кунцысы да була, аның эстенә галуш кийәсең. Кәсергедий йалтырак галушлар түгел иде, шактур галуш тийәләр, йәмсесләр була торган. Чәркине күннән тегәсең, итектән кыскарак кунцысы. Эрзиңке итекләр йуг иде. Ойокно калын итеп бәйләсәң тула йоктий (оектай) була инде, йон ойок, йон наски, түрт энә белә. Пер энә белен миләй (бияләй) бәйлиләр калын булсын, йылы булсын өцөн. Чәркиләр куныцлы да була. Йук кәсер, силәргә күрсәтәр ийем. Әйтәдегән, әй берас кына тыныц йәшәсәм иде. Әтийем урынына калган абыйым, килбәсеңнәрбә (килмәссезме) ти, үлсәм тенәргә керәрсең, күршем кергән дийәрмен ти Мөршийә мамага. Укул сайап (кадау) киткәннәр систыралар. Пы балага әйтәм, йатпа йанында аныкы, дийәдәгәм (ди торган идем). Минеңке улактар (балалар) әтиләрен үбепүбеп каладаган эшкә киткәндә. Мин Барнаулда тугам, димнәп керетеп кийәүгә бирделәр, палтыс (иренең яки хатынының сеңлесе) та, йорцо (иренең яки хатынының энесе) да бар ите, кәсер үлеп беттеләр инте. Инәләрен, кәйнәмне пер йыл буйы күрдем (карау). Паш паламны тыугац бәбәй майына (ашына) сөлгөчәкләр, акцалар акергән ийе, йыруwы да исемтә калган: +Ишектән кердем, түр (сәке) күрдем, +Түргә мендем, гөл күрдем; +Сезнең нурлы йөзөгесне +Бөгөн төшөмтә күртем. +Йазына торган хәләм кебек +Күз өстөңдә кашларың; +Кырукларда йөргән цакта +Әйләнбибе башларың. +Монсы наза йыруwы, наза-наза, наза бакыр (мескен) кыс пала, тип йырлайдыган уйыннарда. +Элгәре эш нык булган. Инәсе сыразу аш (токмач) йасарга кушкан килененә, коймакпа, кабартмаба пешерткән, сынаган. Бестә айырыла куй: аш тактасы (куна), илгәк (иләк) пелә илиләр, ор багы (көрпә) кала, чара (табак) булган тик-түгәрәк (түп-түгә рәк), типте (тагарак) әйтәдегән кер йыwа дыганны. Кааба (кая булса да) барсам сурашам, пелгесе килә циттәге телләрне дә. +Кием-салым. Көйләккә йелкә (инеч) тегелә иде тиргә тиз тузмас өцөн, уйым пелән бергә уйылып, пергә тегеләдеген. Йака да, ирәнләр йакасы буладыгын, утызма йака ирләрдә буладыган, кәсер цыкты ул ацылмалы йака. Ыштанны ыцкырлар белә, балаклар белә тегәдегәннәр, ыцкырын баудан йасыйлар, балаклары киң булыр ыйы. Калага барырга булса сырма чалбарын әзерләп куйа иде. Чабата бес йакта кимәделәр. Чикмән кигәннәр, бик калын сукнолардан, бөрмәләп, ирәнләрнеке салдат шиниле кебек. Пилбау да, кор да дийәдеген, эц кор. Инәмнеңке әнисенеңке эце төлкө, тышы пелүш тун булган. Сипкә (туйда кода-кодагыйлар тарафыннан кара-каршы бирелә торган бүләк. Гадәттә, кием-салым, тукыма һ.б.) китергәннәр, кодагый миңа сип китерә минең йакын-йакын туганнарыма. Пес тә шулай апбарабыс йакын тыуганнарына, кодагый белән әле йыйылышта (мәҗлестә) бергә булган ийек. Инәм бик йарлы калган, аңа күрә бес укый алмадык. Көфөр бәндәләр аркылы бездийләргә күр сәтпәсен. Кәсер тә сиб әкилде, йекет күмәце дип итмәг апарабыс, тос. Элег инде пастил әйбере була торган, йурканы булар. Элек тотон-кабын (савыт-саба) алып килә торган. Йәштә йырлыйдагым, кәсер онтоп петкәм. Йитәрбә, күппә (күпме) йыр йырлап куйдым. Тугабыс, үскәбес, инте картайдык. +Әле ул корткайактың тештәре тезелеп тора. Питләрендә бер дә чөрөш (җыерчык) йуг иде. Энә күсти (саплый) күстексес. +Нимәләр кийептеләр? Ирәнләр тагайа, кәбәч кийгәннәр. Бес айакка чолок, казаннар пазар ойок тиләр, пима кийәбес, майбак (йон оек), озон ойок ул. Ул элек утырарбыс, бәйләнәбес, мендәр аwызын бәйләп, пирастина итәкләрен пәйләйбес. Пиманыкы куныцы белән йамаганнар пима тишелсә. Сукунный бурки катын-кысларныңкы, бурки ирләрнең ак, оссон куныцлы. Бестә чарык йук, батинка йока боронзиттан (брезент) була, галушлы. Бийек үкчәле туфләләр байларда гына була. Сыргалар, беләзекләр, кәпәч булган катын-кыс пашында, күгелтерем энзеләр теккән, ак йебәк шәл, осон цацаклы йабынганнар. Билле бишмәт кигәннәр. Кыйык тиләр ийе, аны башларына йабып кунакка бара торган ийек, кыйык өстән кәбәц шигеллене кийәләр, түбәсе ачык. Матур чигелгәннәре дә була иде, хәситә ул сестәге йанчык кебек, догалык үсенә ул. Әйбәт торган кызларга җиңсес камзул, ату (каюлы читек) бик йомшак, асты табансыс, үкчәле булганын читек диләр иде, байбакны (к. майбак) кулаша былан кийәләр, тула килгән кешеләрдә булган ул. +Сөйләүче: Фәйзуллина Мәүлия Габдрахман +кызы (77 яшьтә). Абытай авылы. +2004 елгы экспедиция язмасы +Озон килгәннәр кыстар да, бестең инәйләр элеккецә кейгәннәр. Камзул йеңсез, пелүштән (к. майбак), инәмнәр үскәндә килде микән. Моннан каймәләп тегелгән итәге. Озон йеңле күлмәк, түш йабык, йакалары каптырылган, түшең ацык булбасын. Өйрәңгәле тырышапыс, пестән тә әбиләр бик йәмсес пулган. +Йебәк шәл. Озон цукту (чуклы), күптермә-күптермә иде. Минең күгелчемрәг иде, күптермәле (кабарып тора торган). Калфакны энҗесенә була сүтеп бетерделәр. Кәпәц кебек түгәрәген кәлпәк тийәләр иде. Кәлпәкне генә кийә дә шәл йабына. +Элек була иде куштанны (бала итәк) күлмәктәр, матур иде, мин килдем аны, кайсы өц була торган. Онытыпмын, төймәле була иде, каптырмалы. Алтын бырошкалар була иде, согыш башталгац ыздайт иттек, йук хакка бирдек, ташы йанып тора иде йөзөкнең, ирләрнеке балдак. Беләзекне мамайлар (әби, карчык кеше) кигән, көмөш булган, таштулары (ташлылары) да була иде, тезелеп-тезелеп киткән ташту була торган. Цәц толымын линтылаб ишә идек, тәңкәләр wak кысцакларда (кыз балалар, яшь кызлар) була иде. Зур түгәрәк алкалар иде мамайларда, дутый (өрдерелгән юка пыяладан эшләнгән мәрҗән). Калфак паркет (бәрхет), төрлүцә энзеләр теккән. +Күкрәкцә (борынгы бизәнү әйбере: тукымага тәңкәләр, асылташлар тегеп эшләнә, муенга тагып күкрәк турысына киелә) өстән кийә торган, төрле тәңкәләр сапту (саплы), муйынга арт ка элеп куйа торган. Әйкүл (әлкой - хәситә; тәңкәләр, асылташлар тезеп ясалган, бер иңбашыннан икенче култык астына кие лә торган бизәнү әйбере) булган, ука белән, киң генә, аңа тужы матур көмөш тәңкәләр, акцалар, ташлар тезә торган, урта халык кийә торган кайа булса барганда. Әлкой, монта догалыгы инәм нең ке дә бар иде, маныңкы да, кайыш пула. Догалыклар тыгып куйа торган, кушып тегелецгән, төрлөцә итеп цигелеңгән, өстө матур. Көн дә кийә торган, астан йөри торган күкрәкцә дә була торган. +Цәцкә үрәләр иде тәңкәләр сабакту, бер-берсенә йалганып, кем өцне, кем дүртне. Цулпысы бар иде әбийемнең, цулпы wak кына тәңкәле, уртада агыйык (ахак). +Сөйләүче: Шаһивәлиева Диләфрүз (1929 елгы), +Кызылкаш авылы +Курчакка табыну турында. Иң әwәл өц бырат булган, Кур банбаевлар калган шулардан. Алар курчак тиргәп бәйрәм иткәннәр, курчакка табынганнар себерәкләр. +Курчакларны тегеп, кийендереп, кайа кәритәгәме утыртканнар. Сунаң (соңыннан) өй башына мендереп куйалар икә. Бәй рәм йетсә аптешеп кийендергәннәр, тегеннәр теккәннәр. Себе рәк халыкы курцак калыкы тийәләр. Курцакның бөтөн йерен тегәләр иде, цәцне тунның йөнөн кисеб алалар, курцакның башына тегәләр. Курцакны кайа бала-цага уйный, шунда сак лыйдыгын, түр (сәке) озон, өй эце буйына, анда курцак түрдә тора. +Туйлар. Песнең саманта кацырып китәләр иде. Соратып алганда әти-әнидән килеп сорый. Кийәүнең туганнары, быраты килә сауцы булып. Зур йомыш ман (белән) килдек, ти. Әңкәйләр ыриза булбай, ыризабасын, йукпа - бирәләр, байга (иргә) биргесе кели. Цын элеке шикелле булды, кәлбәне дә пешерәләр. Мин үзем тә бардым сауцы булып. Икәү киттек. Син баштусын, син сөйлә, тимен. Керәйләр, ылак-салак сөйлибез, теге ыштан цыгарып куйган. Серләрнеңке (сезнең) Мәймүнә дигән кызыгыз бар икән. Тойларны да салышып китәләр. Сип - подарок ансы, сип - бар нәрсәне бергә сип тиләр. Периданны үзеңнәр беләсеңнәр. Салымга йә булса бер тай бирәрбез, тиләр. Нүгәрләр (кияү егетләре) киләләр, кыз ишек шиленнән (ярык) генә йегетне күрә. Атам мынан инәм биреп куйгац ыризамын дигән. +Кызны күцереб алып кайталар. Кызрак ашы булган, йә бога (үгез), йә таны суйганнар, цәй ашлары пешерә торган. +Кысты алып киттеләр. Йегет йакта той боло гой (бит). Телем дә килби казанныкца сөйләшкәле. Кышын цана, шыңгырактар (кыңгыраулар) мыннан алып китә. Кодацалар әпкерәләр. Озон көйнәк, озон цацактуларны шәлләр бәйләп, бәлтә, айакта ату (читек), кейәүдә пизун (хром) үтек... +Сөйләүче: Әбдрәшитова Зәйнәп (1917 елгы), +Кызылкаш авылы. +1996 елгы экспедиция язмасы +Калмак сөйләше +Фонетик үзенчәлекләр +Сузыклар, а авазы, мишәр һәм күпчелек себер сөй ләшл әр ендәге, урта диалектның дөбъяз, нократ, пермь, керәшен сөй ләшләрендәге кебек, иренләшү төсмере булмаган, ачык аваз булып әйтелә: ат, агач - урман, баш бала - гаиләдә беренче бала һ.б. +Сузыклар өлкәсендәге башка үзенчәлекләр аваз тәңгәл лекләренә, төрле комбинатор үзгәрешләргә кайтып кала. +Бер төркем сүзләрдә һәм фигыль формаларында әдәби телдәге ы авазына а сузыгы туры килә: суwак - суwык (суык), барба - бармы, кыргыссыңба - кыргызсыңмы, утыртарга - утыртырга, барарсыз - барырсыз, алар идем - алыр идем, күрәр - күрер - әд. карар һ.б. +ы ~ а түбәндәге очракларда теркәлгән: йаңы - йаңа (яңа), кызылчы - диал. кызылча - чөгендер; баргынчы - барганчы, чыккынчы - чыкканчы, кызаргынчы - кызарганчы һ.б. +Тамырларында у, о иренләшмә сузыклары булган сүзләрдә аннан соң килгән иҗектә о~а: туксон - туксан, тускон - тузган, ойнойдо - уйнайды - уйный. +ы ~ у: бы - бу һ.б. +Сөйләш өчен характерлы үзенчәлекләренең берсе - сузыкларның гомумтөрки системасы, нигездә, сакланып килү. Бу исә түбәндәге тәңгәллекләрдә чагыла. +Әдәби телдәге киң әйтелешле ә авазы урынына сөйләштә аның таррак әйтелешле, әдәби ә һәм и авазлары арасында торган варианты кулланыла (биредә без аны шартлы рәвештә э хә рефе белән күрсәтәбез). Бу вариант әйтелеш ягыннан бераз дифтонгоид характерда булуы һәм озынрак яңгыравы белән дә үзенчәлекле: инэм - инәм, эртэрэк - иртәрәк, йэлэклэр - җиләкләр, бэлгэ - билге, нэ менэ кэлдеңэр - нәрсә белән килдегез, белгэнемде - белгәнемне һ.б. +Шунысы характерлы, ә авазы тамырдагы и сузыгына да тәңгәл килә, шуның белән бергә, еш кына әдәби вариант үзе дә әйтелә: мэн/ мин - мин, эр/ир - ир, кэленчэк - киленчәк, йэңдү - җиңле һ.б.; бәйләгэн - бәйләгән, мэлэй < мәләй - бияләй, үткэзип - үткәзеп - үткәреп; +э (е)~и: керпеч - кирпеч, кебит/кэбит - кибет һ.б.; +и ~ э (е): тигермән - тегермән, әйбир - әйбер һ.б.; +и ~ ә: эйбит - әйбәт, бәйлиген - бәйләгән, иртигэ - иртәгә, бетергин - бетергән, бәйримнир - бәйрәмнәр, әйбирлирне - әйберләрне, кердиңэрмү - кердеңнәрме - кердегезме һ.б. (татар теле урта диалекты касыйм сөйләшендә дә шулай ук); +э (е) ~ ә: күгеwен - кигәвен, күкрәкче - күкрәкчә, менен - белән һ.б.; +ә ~ э (е): күпмә - күпме, әйләндерәгә - әйләндерергә һ.б.; +ә ~ и кайбер сүзләрдә, фигыль формаларында күзәтелә: йөрәсез - йөрисез, мән - мин һ.б. +Калмак сөйләшендә хәзерге татар әдәби телендәге у, ү авазларына - уо, үо, ә о, ө авазларына у, ү сузыклары тәңгәл килә. Бу күренеш шактый системалы характерда: +уо/о ~ у: куой - куй - сарык, куол - кул, зор - зур, бога - буга - үгез, алабода - алабута, йока - йука (юка), уорлау - урлау, ойнойдо - уйный һ.б.; +үө/ө ~ ү: куөп - күп, бөгөн - бүген, түөштек - түшлек, чөбрөк - чүпрәк; +у ~ о: сурату - сорату, куңгыз - коңгыз; +у ~ ау: шулау - шаулау һ.б.; +ү ~ э(е): чәйнүк - чәйнек һ.б.; +ү ~ ө: йүткерү - йөткерү һ.б.; +ү ~ ә: чебрүк - чүпрәк, йәйү - йәйәү (җәяү), үлүн - үлән һ.б. +Сөйләш өчен характерлы үзенчәлекләрнең берсе - 2 һәм 3 нче иҗекләрдәге ә - а сузыклары урынына ә - о ирен сузыклары әйтелү (чагышт.: о ~ а тәңгәллеге): көрәк - көрәк, йөрәк - йөрәк, үкчө - үкчә, сөйлөп - сөйләп, көбрөк - күбрәк, кийөн тө - көйәнтә (көянтә), албомнор - альбомнар, кугүзмөк - күгезмәк - әд. камзул, күркө - күркә. +ө ~ ә, о ~ а күренешләре беренче иҗектә иренләшмә авазлар килмәгәндә, соңгы иҗектә генә дә булырга мөмкин: бездекенчө - безнекенчә, кирөк - кирәк, сийлөжөм - сөйләшәм, кийнок - күлмәк, сийлөр - сөйләр һ.б. +Мисаллардан күренгәнчә, аларның күпчелегенең чыганак формасы тамырында ирен-ирен сузыклары булган. +Сыйфатлар азагындагы һәм -лы/-ле кушымчасындагы ы - е сузыкларына у - ү авазлары тәңгәлләшә: олу - олы, кечү - кече, кату - каты, ачу - ачы, сазу - сасы, изү - эссе, табанну - табанлы - үкчәле һ.б. +Иренләшү гармониясе. Бу күренеш, беренче чиратта, 2 нче, 3 нче һ.б. иҗекләрдәге сузыкларның иренләшүе һәм тамырдагы иренләшмә авазларга охшашлануында чагыла: көпрөк - күбрәк, чөгөн (чагышт.: пермь. чөгин) - чуен, сокмо - сукма - әд. килесап, өлчөйткөн - үлчи торган (булган), сөй лөр - сөйләр, көкөм - күкәм (үзеннән кечерәкләргә, эне яки сеңелгә эндәшү сүзе), бол гондор - булгандыр, коноктор - кунаклар, болгон - булган, торо < тура - әд. туры, молло - мулла, токозно бөтергән көрөс өң - тугызны бетергән күрәсең, коштонно - куштанлы - киң бала итәкле, туктодомо - туктадымы, ойнойдо - уйнайды - әд. уйный һ.б. +Билгеле бер төркем сүзләрдә ы-е авазлары иренләшә (кире ассимиляция булса кирәк): кошко көн - кышкы көн. +Аңкау гармониясе. Алгы рәт сузыклары урынына арткы рәт сузыкларын куллану: быжырадык - пешерәбез, кукай - күкәй, тадау - диал. тәтәү - әти, тыт - диал. тет - карагай, кычу чанак - кечкенә чана, йунату - йүнәтү (юнәтү), чынча - чәнчә (бармак) һ.б. +Түбәндәге сүзләрдә киресенчә күренеш, ягъни арткы рәт сузыклары урынына алгы рәт сузыклары кулланыла: чөгөн - чуйын, мәркүп < морковь - кишер, әрзән - арзан, сүкрәнү - сук рану һ.б. +Рәт гармониясенең бозылу очраклары табыла: эшл'эды - эшләде, кийнок - күлмәк, иноу - инәү - әни һ.б. +Авазлар төшү. ы - е авазлары төшә: тороснан - турысыннан, эжегнән - ишегеннән һ.б.; аузын - аwызын (авызын); +а: баллар - балалар һ.б. +Сузыклар өстәлү. ә: тезә - тез, +е: керетмичә - кертмичә. +Дифтонглар. -өй дифтонгы, татар әдәби телендәге кебек үк, үзе әйтелә: көйәнтә - көянтә, төйәп - төяп, өй, сөйәк - сөяк, сөйләжәм - сөйләшәм төймә һ.б. Шул ук вакытта: өрәтү - өйрәтү. +Фигыльләрдә әдәби -ый/-и(й) дифтонгының борынгырак -ай/ -әй варианты кулланыла: белмәйем - белмим, йасайдык - йасыйбыз (ясыйбыз), ашайсын - ашыйсың, болмайчы - булмыйча һ.б. +Әдәби телдәге у - ү авазларына калмак сөйләшендә -оу, -өү дифтонглары тәңгәл килә; бу очракта киләсе иҗекләрдәге ы - е сузыклары иренләшү гармониясенә бирелми: оукытты - укытты, өүтек - үтүк, оурус - урыс һ.б. +Ачык иҗек оештыра торган и авазына -эй дифтонгы тәң гәл килү очраклары күзәтелә: әней - әни, дейдең - дидең, әтей - әти һ.б. +Тартыклар. Күпчелек себер сөйләшләреннән аермалы буларак, калмак сөйләше ч-лаштыручы сөйләш булып тора, ч авазы шартлау элементы булган кушык аваз булып әйтелә: тчилэк - чиләк, тчәтчә - чәчә, баргатч - баргач, тчанак - чана, тчардык - чардуган, пэлетч - бәлеш, петчэн - печән, кунытч - куныч, кызылтчы - чөгендер, тадартча - татарча һ.б. +ч авазының яңгырау пары җ авазында да шартлау элементы күзәтелә, тик бу күренеш, ассызыклап үтәргә кирәк, нигездә, сүз башында, аерым сүзләрдә генә урын ала һәм бик сирәк очрый. +Башка үзенчәлекләр тартыклар арасындагы тәңгәллекләргә, төрле комбинатор күренешләргә һ.б.га кайтып кала. +Билгеле бер төркем сүзләрдә һәм формаларда б ~ м: искебоскы - иске-москы; салбаган - салмаган, калбады - калмады, бирбэйте - бирми, бэрбэделэр - бирмәделәр, кибэдек - кимәдек һ.б. (саңгыраулардан соң юклык кушымчасы -па/-пә вариантында кулланыла: чэчпәделәр - чәчмәделәр, чыкпас - чыкмас һ.б.); барба? - бармы? Шулай ук: итпәк - икмәк. +Түбәндәге сүзләрдә м~б: муз - боз, мэлэй - бияләй, мелен/ менен - белән. +Бер төркем төрки-татар сүзләрендә п авазы борынгы әйтелеш не чагылдыра: керпек - керфек, йапрак - йафрак (яфрак) һ.б. +Алынма сүзләрдә исә п ~ ф: зэгыйп - зәгыйфь, мәркүп < мәркүф < морковь - кишер, партук < фартук - алъяпкыч, сапер - сәфәр, Чәпар - Жәгъфәр (Ягъфәр). +Алынмалардагы һәм пешерү сүзендәге п авазының яңгыраулашу очраклары бар: Wапа - Вафа, Бәркийа - Фәрхия (ф > п > б), быжырадык - пешерәбез һ.б. +н ~ ң (II зат хикәя фигыльләрдә кушымчадагы этимологик н саклана): йәшсен - яшьсең, ашайсын - ашыйсың, тыгасын - тыга сың, аузын тотасын - авызын тотасың һ.б.; иялек килеше кушымчасында: анын - аның, песнен - безнең, абаудын - апамның һ.б. +Алмашлыкларның чыгыш килешендә сүз азагында ң~н: анаң - аннан, минәң - миннән, тегенәң - тегеннән һ.б. Шулай ук: суwынаң - соңыннан. +ч авазы сүз башында й (> җ) авазына тәңгәлләшә: Чәкпәр < Җәгфәр (Ягъфәр), чан - җан һ.б.; Гөлчан - Гөлҗиһан, арчак < арҗак - арйак (аръяк) һ.б. Мондый күренеш сирәк. +Калмак сөйләшенә дә й-лаштыру хас: йаулык - яулык, йәйәү - җәйәү (җәяү), йәйен - җәйен (җәен), йөрү, йийыштырды - җыйыштырды (җыештырды) һ.б. +Татар теленең үз сүзләрендә қ авазы үзе саклана: кан - хан, катын - хатын, йакшы - яхшы һ.б. Гарәп-фарсы алынмаларында еш кына қ ~ х, ә сүз азагында х бөтенләй төшә: кәбәр - хәбәр, ника - никах һ.б. қ ~ х чагыштырмача сирәк очрый. +Шуның белән бергә, калмак сөйләшенә дә, башка күпчелек сөйләшләрдәге кебек үк, қ/к авазларын спирантлаштыру хас: Орхийә - Оркыя, тырах < тырак - тракт, тахйа - такыя - бүрек һ.б. +Татар теле һәм аның сөйләшләре өчен дә ят фарингаль һ авазы төшә: аман - һаман, аwа - һава, Әдийә - Һәдия, уш - һуш, Зөрә - Зөһрә, тәрәт - тәһарәт, Гөлчан - Гөлҗиһан, Майсипә - Маһизифа һ.б. +Аерым сүзләрдә генә күзәтелә торган тәңгәллекләр: б ~ ч: биркану - чиркану; м ~ н: тырмак - тырнак; мд ~ мн: имдәргә - имнәргә, белгәнемде - белгәнемне һ.б.; н ~ л: тешнәү - тешләү; з ~ д: изән - идән; й ~ ң: мийә - миңа, сийә - сиңа; ч ~ ш: пәлеч - бәлеш; й ~ ш: йоморт - шомырт; ш ~ с: Шэмши - Шәмси (Шәмсетдин) һ.б.; ш ~ к: кыйыш - кыйык (кыек); қ ~ у: чолгак - чолгау; к ~ б: көдрә - бөдрә. +Калмак сөйләшендә яңгырау тартыкларның кулланылышы, башка себер диалектларыннан аермалы буларак, нигездә, әдәби телдәгечә: Зөрә - Зөһрә, зәгыйп - зәгыйфь, бәйрим - бәйрәм, белгәнемде - белгәнемне һ.б. +Шулай да, сүз уртасында бик сирәк кенә, яңгыраулар ның саңгыраулашу очраклары теркәлде: токоз - тугыз, пестеңке - безнең, йуркан - йурган (юрган), Көлчийан - Гөлҗиһан, анта - анда, кәбәч/кәпәч - түбәтәй, Майсипә - Маһи зифа һ.б. +Ике сузык уртасындагы с, ш, т саңгырау тартыкларын яңгыраулаштыру актив: +с: сазу - сасы, изү < исеү - эссе, козок - диал. косок - эрбет чикләвеге, кайзы - кайсы, йазау - йасау (ясау) һ.б.; +ш: шежә - шешә, пежерү/быжыру - пешерү, кыжын - кышын, йомжак - йомшак, тырыжадык < тырышадык - тырышабыз, сөйләжәм - сөйләшәм, йәжел - йәшел (яшел) һ.б.; +т: тадарча - татарча, кадын - хатын, бырады - браты - энесе, тадау - диал. тәтәү - әти, йарадам - йаратам (яратам), алабода - алабута, аду - диал. ату - читек һ.б.; +к/қ: күгерт - күкерт - күк күкрәү, йогы - йокы һ.б. +Ике сузык уртасындагы ғ/г авазлары редукцияләнә яисә аларга w соноры тәңгәлләшә: уwыз - угыз, тәwермән - тегермән, тее/теге - теге һ.б. +Авазларның охшашлануы (ассимиляция). Тел очы н тартыгы үзенең алдындагы авазларга өлешчә охшашлана: бездеңке - безнеке, көштөңкө - көштнеке - итнеке һ.б. +Саңгырау (w, к) тартыклардан соң килгән күплек һәм башка кушымчалардагы л соноры үзеннән алдагы саңгырау авазларга охшашлана; сонорлардан соң - яңгырау д авазына күчә: кийнөктөр - күлмәкләр, йәштәр - яшьләр, чәчкәндәр - чәчкәннәр, йалдыйлар - яллыйлар, сыстай - сызлый, эштэдек - эшләдек, корсакту - корсаклы, йэңдү - җиңле, ништәй - нишли, тукту < диал. туклы - туклыклы һ.б. +Кире һәм тулы ассимиляция очраклары түбәндәге сүзләрдә теркәлгән: менен - белән, чөчө - төче, шулай ук: бессең - безнең, колосса < колодец (кое) һ.б. +Авазларның охшашсызлануы (диссимиляция): бер ләт - бер рәт, кылбагыш - көнбагыш, чөмөш/чүмеш - чүмеч, чычкан - тычкан, орыччы - русча һ.б. +Тартыкларның төшүе. л, н: исәгән - исләгән - абайлаган, хәтердә тоткан, муча - мунча, күптә йук - күптән юк - күптән түгел, йугату - йугалту (югалту) һ.б.; т: асында - астында; тырах < тракт, сирбан - сервант; ғ: йома- җомга; w: күгөөн - кигәwен (кигәвен); й: чинак - чынайак (чынаяк). +Икеләтелгән авазлар кыскара: минән - миннән, араснан - арасыннан, анан - аннан, аwзынан - авызыннан, килгәнәр - килгәннәр, әлә - әллә, изү < исү - эссе һ.б. +Тартыклар өстәлү. с: сәwәләп - әwәләп (әвәләп), г: илгэк - иләк. т: йелткә - җилкә, к: экке - ике. қ/к: хәтлек - хәтле, чанак - чана. йеткенчек - җиткәнче, кайткынчык - кайтканчы. +Этимологик л саклану: толтырба - тутырма, өлтөргөн - үтергән. +Авазларның урыны алмашыну (метатеза) очраклары бар: чолок < чолка - оек, курч'ук < кр'учок - рус. крючок, чөпчәрә - диал. чөчпәрә - пилмән, бала-барка - бала-чага һ.б. +Морфологик үзенчәлекләр +Исемнәр. Исем сүз төркеменең грамматик категорияләре, аларны белдерә торган чаралар, нигездә, әдәби телдәгечә. Шулай да, калмак сөйләшендә бу өлкәдә дә характерлы үзенчәлекләр табыла. +Иркәләү-кечерәйтү сөйләштә татар әдәби теленә хас -кай/ -кәй, -чык/-чек кушымчалары белән белдерелә: Мәрхүмкәй, инәм сүли иде. +Бу кушымча ярдәмендә диалектизмнар да ясалган: әчегәй/ иҗекәй - корт (кызарганчы кайнаткан эремчек), саргай - сарана, эшләкәй - тел кереше, чалкай - кычыткан һ.б. +Кеше исемнәренең кыскаруы һәм аларга -й, -ук/-үк, -кай/-кәй, -ч, -ш иркәләү-кечерәйтү кушымчалары ялгану күренеше бар: Сибай - Сибгатулла, Баркай - Барый, Wәсүк - Вәсимә, Мәтүк - Мәдинә, Файзуш - Файзулла һ.б. +Мөрәҗәгать итү, эндәшү формасы, тау ягы керәшеннәре һәм себер сөйләшләрендәге кебек, -ау/-әү кушымчасы белән ясала: бабау - бабай, мамау - әби, абау - апай, тәтәү/тадау - әти, инәү/инау - әни һ.б. Гәйшә мамау дийәдек без - Без Гайшә әби дибез. +Нисбәтлелек белән бәйле үзенчәлекләр. Калмак сөйләшендә гомуми нисбәтлелекне белдерә торган -ныкы/-неке кушымчасы, әдәби һәм тарихи тулы вариантта да кулланыла. Әдәби тел дән аермалы буларак, ул хәбәрлек составында түгел, бәлки аергыч булып килә. Мәсәлән: Кандыкныңкы төбен ашайлар - Кандыкның (Себер ягында үсә торган үлән) тамырын ашыйлар. Чын калмактардыңкы сөзләрен өжөтөп - Чын калмакларның сүзләрен ишеткән. +-ныңкы/-неңке/-ныкы/-неке кушымчалы аергычлар еш кына инверсияләнәләр: Уйыклы-чийыклы кунычы атуныкы - Читекнең кунычы каюлы-каюлы. +Сан категориясе. Калмак сөйләшендә бу категориянең ясалышында үзенчәлекле күренешләр бар. Әдәби телдәге кебек, ул -лар/-ләр, борын авазларына беткән сүзләрдән соң -нар/-нәр кушымчасы белән ясала. Шунысы характерлы, күплек кушымчалары иренләшү гармониясенә буйсыналар һәм, еш кына, иренләшкән вариантта (-тор/-төр/ -нор/-нөр һ.б.) да кулланылалар. Традицион сөйләштә аның ассимиляцияләшкән вариантлары да күзәтелә. Мәсәлән, саңгырау авазларга беткән сүзләргә күплек кушымчасының -тар/-тәр/-тор/-төр вариантлары ялгана: ал'бомнор - альбомнар, коноктор - кунаклар, йэлэктөр - җиләкләр, йәштәр - йәшләр (яшьләр), аттар - атлар һ.б. +Сонор яки яңгырау авазларга беткән сүзләргә әлеге вариантның яңгырау төре ялгана: өлөндөр - үләннәр, балдар - баллар (бал - мёд). +Икенче иҗектәге киң әйтелешле авазлар тарая, мондый очракларда бу сүзләргә ялганган күплек кушымчалары да тар вариантта әйтелә: бәйримнир - бәйрәмнәр, әйбирлир - әйберләр, балылыр/баллыр - балалар һ.б. +Килеш категориясе. Иялек һәм төшем килешләре, әдәби -ның/-нең, -ны/-не кушымчасы белән беррәттән, -тың/-тең, -ты/-те (саңгырау авазлардан соң), -дың/-дең (сонор яки яңгырау авазлардан соң) вариантлары ярдәмендә ясалырга мөмкин, тик бу күренеш, нигездә, өлкән буын вәкилләре сөйләшендә күзәтелә: Әле пичте бозадык - Әле мичне сүтәбез. +Юнәлеш килештә саңгырау авазга беткән исемнәргә яңгырау варианттагы кушымча ялганырга мөмкин: Абасы (апасы) көйөүгә урысга (руска) чыкты. +I һәм II зат берлек сандагы тартымлы исемнәр төшем килешендә кыпчак тибында да (ны/-не), угыз тибында да (-ы/-е) формалашырга мөмкин, тик мондый күренеш сирәк очрый: йоломо/йоломны - йулымны (юлымны). Күземе кан йәйде - Күземне кан басты. +Алмашлыклар. Аларның составы, төркемчәләренең ясалышы- төрләнеше калмак сөйләшендә дә, нигездә, әдәби телдәгечә. Шул ук вакытта кайбер аерымлыклар да бар. +Нисбәтлелек кушымчасы алмашлыкларда да -ныңкы/-неңке/ -ныкы/-неке/-дыңкы/-деңке/-тыңкы/-теңке вариантларында күзәтелә, бу кушымчаны алган алмашлыклар, әдәби телдәгечә хәбәрлек составында түгел, ә бәлки аергыч ролендә киләләр. Мисаллар: Аныкы (аның) кызы Алабугада тора. Мэнеңке адаминэм оукыганнар - Минем ата-анам - укыган кешеләр. Сәнеңке инәң калмакма? - Синең әниең калмакмы? Бездеңке ал'бомнор бар - Безнең альбомнар бар. +Зат алмашлыклары: мэн /мән /мин - мин, сэн/сән/син - син, ал/ул - ул, пес/бес/бесләр/без - без, сез/сезләр/сләр - сез, улар/ алар - алар. Мәсәлән: Мән ләчинкәле тугач йарадам - Мин эчле кабартма яратам. Сезләр (сез) килү алнында гына туктады йамгыр. Уларга барганда мамауга да кердем - Аларга барганда әбигә дә кердем. Сләр коноктор болодоларма? - Сез кунаклар буласызмы? Мән сурадым анан - Мин аннан сорадым. +Алмашлыкларның төрләнеше. Мин, син алмашлыкларының иялек килешендә тамырдагы -н- төшә һәм түбәндәге вариантлар барлыкка килә: мийең/мийң/минең - минем; сийең/сийң/синең - синең, аның/ааң/аң - аның. Мәсәлән: Мийең әтийем аwылдыңкы (авылныкы). Минең инәм дә эштәде (эшләде). Сэнең дә баллар алтаума (алтымы)? Мийң (минем) бер малайым да киткәне йук. Минең тәтәм анда эштеды, күрөзен - Минем әтием анда эшләде, күрәсең. Мийң кийнок коштонно - Минем күлмәк балитәкле. Аң (аның) йанына калык йөрөткән (йөри торган) иде. +Иялек килешендә сөйләшкә хас охшашлану күренеше чагыла: Сездеңкеләр алар - Сезнекеләр алар. Бессең мамау ника оукытты - Безнең әби никах укытты. +Мин, син зат алмашлыклары юнәлеш килешендә мэңэ/миңә/ мийә, сэңэ/сиңә/сийә формаларында кулланыла: Эреңә (иреңә) мамау (әби) булгач, мийә дә мамау (миңа да әби) була. Сэңә дә кэрөкпө әпәй? - Сиңа да кирәкме ипи? Иртән көн болбасба сиңә (булмасмы сиңа). +Ул зат һәм күрсәтү алмашлыгы юнәлеш килешендә аныңа формасында да ясала (чагышт.: пермь сөйләшендә мондый форма барлык зат һәм күрсәтү алмашлыкларында күзәтелә): Аныңа (аңа) бардым, айаклары шешкән. +Күрсәтү алмашлыклары. Калмак сөйләшендә аларның составы, нигездә, әдәби телдәгечә, аерымлыклар исә аларның фонетик яңгырашларында чагыла: бу/бы/би - бу, ол/ул/у - ул, менәкә/менә - менә, теге/тее/ти - теге, мондый; андый - андый, шундый; монча - моның хәтле һ.б. Мисаллар: Аурыб алдым менәкэ кату - Менә каты авырып алдым. Бы сыу чумган - Бу су коенган. Бу куркай (курка) икән, бармаган. Әле тее wak (черки) чыкты, мөшкә. Үремнәре монча иде - Толымнары моның хәтле иде. Бусага аша әйбер алырга да йарамый, бийагына (бу ягына) чыгыб аласың. Ол тау башка кэттек, соу чәчештек. - Шул тау башына киттек, су сибештек. Анауны айыр ды икегә - Әнә аны икегә бүлде. Теге дөнйада (коймаклар) пежерәлмәссең (пешерә алмассың). Майга салган соң, ул кабара. Ти + йагын (теге ягын) әйләндерәгә түгел аның. Бу йәш әле минән (миннән). +Традицион сөйләшкә шул һәм аның нигезендә ясалган шундый, шулай һ.б. алмашлыклар хас түгел. Мәсәлән: Песнеңке тәтәү ол йактан - Безнең әти шул яктан. Кэбиттэ безнеке андый, йомжак - Безнең кибеттә шундый (икмәк), йомшак. Марда (балык тоту җиһазы) йасаганнар талдан өреп, эwеннәр булган, көлтә (көлтә) коротканнар, элек андый (шундый) булган. +Алмашлыкларның төрләнеше әдәби телдәгечә. Шулай да кайбер аерымлыкларны күрсәтеп үтәргә кирәк. +Белән, кебек бәйлекләре алдында килгән иялек килештәге алмашлыкларның азагында ң авазы кыскара: Мырмашовка диләр, аны (аның) белән балык тоталар. Мине (минем) белән бер йәшле кызлары үлде. Безне кебекләр (безнең кебекләр) барысы да китте соугышка. +Чыгыш килешендә ике н (-нн-) авазының берсе кыскара, азакта ң ~ н: Минәң бәләкәйе - Миннән кечкенәсе. Анаң кәтте - Аннан китте. Өч бала калган анаң (аннан). Анаң сун (аннан соң) инде өй салдылар. Минәң олу әwәм (апам) Минусинискида. Капкасы тегенәң (тегеннән). +Сорау алмашлыклары: кем, нэ/ни//нәрә/нәстә - нәрсә, канча - ничә, күпме, кандий - нинди, ничек; каа/кайа - 1) кая; 2) кайда; кайчан һ.б. Мәсәлән: Канча йэштә? - Ничә яшьтә? Бозау кандый була, тай да андый - Бозау нинди була, тай да шундый (ягъни, тай колын дигән сүз). Кайа аптырады икән - Кая ашыкты икән. Шәлем каадыр (кайдадыр). Кызны бирмәгәннәр, буш кандый (ничек) кайтырга кирәк. Нәстә теләдем, аны ашадым. Канди әле? - Ничек әле? Әллә кандийрәк бо пичә - Әллә ничегрәк бу хатын. +Кайчан сорау алмашлыгы "кайвакыт" мәгънәсендә дә кулланыла: Күкрәге белән бергә озон партык (алъяпкыч) кигәннәр, кайчан (кайвакыт) йакасы да булган. +Билгеләү алмашлыклары: бөтенесе/бөтөрәсе - бөтенесе, әр - һәр, әммә йугы - барысы, бөтенесе; өйсө/өсө/үзе - үзе. Мәсәлән: Әммә йугымны орлап ташладылар - Барысын урладылар. Ашны (токмачны) үзе йасай ул. Нәрсә тели, бөтөрә сен (бөтенесен) йасайлар туйга. Без сэгез кыз, барыбыз да теребез. +Юклык алмашлыклары, әдәби телдәге кебек, сорау алмашлыклары алдына бер яки һич сүзләре ялганып ясала: бернәс тә - бернәрсә, беркем/ичкем - һичкем, ичкаа/ беркаа - беркая, беркайда һ.б. Мәсәлән: Кайтып төштек, бернәстәбез йук. Ичкем белбәгән, ичкем көрбәгән - Һичкем белмәгән, һичкем күрмәгән. +Калмак сөйләшендә билгесезлек алмашлыклары да әдәби тел дә ге чә ясала: Нэдэр болгон, сөйләшбәй - Нәрсәдер булган, сөй ләш ми. Каадыр аныкы агачы булады - Кайдадыр аның агачы була. +Сыйфатларның грамматик категорияләре, семантикасы һәм синтаксик функцияләре әдәби телдәгечә. Бары тик -лы/-ле ку шымчасының -лу/-лү, -ту/-тү вариантларында әйтелүе генә калмак сөйләшенә үзенчәлекле төсмер өсти: Корсакту болгон - Корсаклы булган. Малды-кожту кэлде килен - Килен маллыкошлы (мал-туарлы) килде. +Рәвешләр. Әдәби телдәге -дай/-дәй кушымчасы калмак сөйләшендә тар вариантта кулланыла: Чәчләре камыштий. Самза (чәкчәк) чәчәктий матур була. +-лай/-ләй рәвеш ясагыч кушымча сөйләштә шулай ук актив: Акчалай (акчалата) да бирделәр, ипи дә бирделәр. Әтийем йәшләй үлде. +Ел фасылларын һәм тәүлек вакытларын белдерә торган сүзләрдән вакыт рәвешләре әдәби формалар белән дә (кышын, йәйен - җәен һ.б.), башка чаралар ярдәмендә дә ясала. +-ын/-ен: Йәйен чачадылар, печән чабадылар - Җәен чәчәләр, печән чабалар. Йәйен арба, кышын чанак кулдан төшмәде. Иртән кайтасыз. +-гылык/-гелек, -кылык/-келек: Кышкылык иликтр йанмады. Кышкылыкка оутын кертәм. Йәйгелек өчен эспүшкә (кечкенә өй) салдылар. +-кыда/-кедә: Кар төрлечә була кышкыда (кышын). +-кы/-ке/-ко + көндә: Кошко көндә йаулыктан, мамык шәлем дә йук. +Бәйлек сүзләр белән: Кыш wахытны (кышын) кычу чанак (кечкенә чана) белә китеп кала иде. Көм буйына (көн буена) йагып тора идек пичте. Кайтты иртәсе белә (иртә белән). Кар белән йаңгыр йаз-көз wахытта. +Фигыльләр. Бу сүз төркеменә хас категорияләр (зат, сан, вакыт һ.б.) әдәби телдәгечә. Сөйләштә аларның формалашуы белән бәйле кайбер аерымлыклар да бар. +Юклык категориясе калмак сөйләшендә -ба/-бә/-па/-пә (-ма/-мә) кушымчасы белән ясала: оукытпады - укытмады, белбәйем - белмим, болбасба - булмасмы, тотпаган - тотмаган, эш пөтпәй - эш бетми һ.б. Мәсәлән: Песнеңкеләр чәчпәделәр микән. Кэлбэсен (килмәсен) дип йазган. Албайдым - Алмыйм. Конбойсоңмо? - Кунмыйсыңмы? +Затланышлы фигыль формалары. Хәзерге заман хикәя фигыль нең әдәби формасы I зат берлек санда тулы һәм кыс ка вариантларда күзәтелә (чагышт.: әдәби телдә һәм күп кенә сөйләшләрдә дә шулай ук): Мән оукытамын - Мин укытам. Мән сөйләжәм тадарча - Мин татарча сөйләшәм. Су ийәсе тарта, мин куркаймын (куркам). +Кушымчаларда әдәби телдәге -ый/-ий урынына -ай/-әй әйтелергә дә мөмкин, тик ул системалы түгел. Мондый хәл калмакларга катнашкан этник компонентларның йогынтысы көчле булу белән аңлатыла булса кирәк: Тадарча йырлайбыз (җырлыйбыз). Тешем сыстай, азаwы сыстайды (сызлый). +II зат берлек сан кушымчасында тарихи н саклана: Казы тыгасын (тыгасың - тутырасың) ат суйсан, анан ашайсын (ашыйсың). +II зат күплек сан берлек формасына (-сың/-сең) өстәмә рәвештә -ар/-әр (< -лар/-ләр) кушымчасы ялганып ясала: Бы йакка барасыңар (диал. барасыңнар) - Бу якка барасыз. Күрсәтергә апкайтасыңар (алып кайтасыңнар > алып кайтасыз). +Хәзерге заман хикәя фигыльнең калмак сөйләшенә хас традицион формасы -ады/-әде/-ыйды/-иде кушымчасы белән ясала һәм 2 нче төркем зат кушымчалары ярдәмендә төрләнә: аладым, аладың, алады, аладык, аладыңыс, алады(лар). Мисаллар: Самза пыжырадык, йеде-сэгез кадын - 7-8 хатын чәкчәк пешерә без. Без аларны чакыртадык, тырыжадык, өстәлләр йасай дык - Без аларны (өлкәннәрне) чакыртабыз, тырышабыз, өс тәл ләр ясыйбыз. Чабата болгон, каадыр аныкы агачы булады - Чабата булган, кайдадыр аның агачы була. Кырык көн булады (була). Бырады аныңкы монда торады - Аның энесе монда тора. Акча бэрбэйте (бирми). Эжек ачык, анта таwыктар, кой лор торото - Ишек ачык, анда (ул абзарда) тавыклар, сарыклар тора. Пөү гөн китөдө алар - Алар бүген китә. Өн салып сык тайды - Кычкырып елый. Белбидем, каа китт+икән - Белмим, кая китте икән. Әле пичте бозадык (мичне сүтәбез). +-ды/-де кушымчасы саңгырау вариантта да әйтелә, тик ул си рәгрәк. Бу исә калмак сөйләшендә саңгыраулаштыру күре нешенең пассив булуы, чикләнгәнлеге һәм ике сузык арасында т авазының яңгыраулашуы белән аңлатыла. +Көнчыгыш диалектларның башка сөйләшләрендәге кебек үк, әлеге сөйләштә дә -ты/-те кушымчасы башка сүзләргә, сорау алмашлыкларына да ялгана: Әнийемте (әнием) инде минеңке йәшләй калган. +Хәзерге заманның аналитик формалары. Калмак сөйләшендә эшнең гадәтилеген, даимилеген белдерә торган -ткан/-ткән (-а торган/-ә торган) формасы бар: Өлчөйткөн бездеңке тадау - Безнең әти гадәттә үлчи. Йәйен тачок була торган, былафкы уйный идек - Җәй көне гадәттә кичке уен була, йөзек салыш уйный идек. Силос салатканбыз өлөннәң - Үләннән гадәттә силос салабыз. Ураган дип койоткомбыс - Ураган дип куябыз (көчле җил иссә). +Эшнең шушы мизгелдә башкарылуын белдерә торган -ып/ -еп + утыра яки йата төзелмәсе: Ана, Көлчийаның кэлеб утыра - Әнә, Гөлҗиһаның килә. Мин барганда мамайы кайтыб утыра (әбисе кайтып килә). Сез өй сайын йөреп йатасыз (йөрисез). +Үткән заманнар. Билгеле үткән заман, әдәби телдәге кебек, -ды/-де/-ты/-те кушымчасы белән ясала, төрләнеше дә әдәби телдәгечә: Ул молло болдо айылда - Ул мулла булды авылда. Кийноктөр тектеләр йәжел - Яшел күлмәкләр тектеләр. Чабата болган, без кибәдек - Чабата булган, без кимәдек. Печинд + эштәдек, берг + өстөк - Печәндә эшләдек, бергә үстек. +II зат күплек сан -(н/ң)ор/-н(ң)өр (< -нар/нар) кушымчасы белән ясала: Көрдөңөрбә? - диал. көрдөңнәрме? - күрдегезме? Барка бабага кердиңэрмү? - Барка бабага кердегезме? +Билгеле үткән заман функциясендә -ган/-гән формасы кулланыла, ул I затта тартым кушымчалары да ала: Без анда торганбыз - Без анда тордык. Тайгага (ав. ис.) күчеп киткәнебез (киткәнбез). +Күптән үткән заман, әдәби телдәге һәм татар теленең күпчелек сөйләшләрендәге кебек, -ган/-гән һәм иде ярдәмче фигыле белән ясала: Монан көлгән идем - Моннан көлгән идем. Көп килгөйнилэр, бийүлөрө көп болды - Күп килгәннәр иде (артистлар), биюләре күп булды. +Нәтиҗәле үткән заман, әдәби телдәге кебек үк, -ган/гән кушымчасы белән ясала: Бер бала тыwгансың (тапкансың), чачың аппак. Терәнгән килеш калкып киткән - Сөялгән килеш йоклап киткән. Өчөрөп (сүндереп) куйгансыз тилебизырны. Инәсе көрбөгөн - Әнисе күрмәгән. +II зат күплектә зат кушымчасы (сыс/-сес<-сыз/-сез) кыскара: Беркемдә дә чай эчмәгәндерес (эчмәгәнсездер). +Калмак сөйләшендә дәвамлы үткән заманның түбәндәге формалары күзәтелә: +-а + иде: Киндераш, дары бырын чәчәләр иде - Элек киндер, тары чәчәләр иде. Тадарча кырук уйный идек - Татарча түгәрәк уен уйный идек. Каш карайталар иде. +Бу конструкциядә зат кушымчасын төп фигыльгә ялгау очраклары да бар, тик бу күренеш сирәк: Сугып сукмада ашыйбыз иде киндерашны - Киндер орлыгын киледә төеп ашый идек. +-а/-ә торган/-аткан/-эткән: Көләч казып, көләчтән алаткан идек тәмне соу - Чишмә казып, чишмәдән ала торган идек тәмле су. Элек зор алтын сырга (алка) бар иде, дутый дип куйа торган ийек. Токмок йазый торган идек - Тукмак ясый торган идек. Калыктан җийштырып йөрөткөн идек (йөри торган идек). Айыл аркылы Йургага (ав. ис.) барат иде - Авыл аркылы Юргага бара торганнар иде. +-ыр/-ер иде (бу форма бик сирәк): Йәйен одордык - Җәен утар идек. +Билгесез киләчәк заман кушымчаларында фонетик үзгәрешләр күзәтелә. Иренләшү: Сийлөр сезгә көп - Сезгә күп сөйләр. +Киң авазларның тараюы яисә, киресенчә, тар авазларның киңәюе: Анда барарсыз (барырсыз). Басмыйм дисәң дә ба сарсың, тормош булгач. Малдарын күрәр - Малларын карар. +II зат күплектә -лар/-лар күплек кушымчасы өстәлә: Карт бабайлардан сорарсызлар (сорарсыз). Бала-баркаңа (балачагаңа) сәләм әйтерсезләр. +Юклык формасы -пас/-пәс/-бас/-бәс, сирәк: -мас/-мәс кушымчасы белән ясала: Ул тиз чыкпас (чыкмас). +I затта кыскарган вариантлар да күзәтелә: Алдыйлар аны, йарар, барымын (барырмын) тип. Ничек кайтырым (кайтырмын) дип кайгырып торам. +I зат күплек сан -ык/-ек кушымчасы белән ясала: Бара рык адаларына дигән - Аталарына барырбыз дигән. Конокко чакырды, барарык - Кунакка чакырды, барырбыз. +Боерык фигыльнең II зат берлек саны, әдәби форма белән беррәттән, керәшен һәм мишәр сөйләшләрендәге кебек, -гын/ -ген кушымчасы ярдәмендә дә ясала: Ашлык алгын, ти, акча бэрбэйте - Ашлык ал, ди, акча бирми. Ачкын, ачкын кы йарларыңы - Ач, ач кыярларыңны. +II зат күплек сан -ың/-ең кушымчасы белән ясала. Шуның белән бергә, калмак сөйләшендә бу форма тагын да үзенчәлеклерәк, чөнки аңа өстәмә күплек кушымчасы (-нар/-нәр/ -ар/-әр) да ялгана: Анта барып тороңар (торыгыз) ти. Тайгага (ав. ис.) бармаңнар (бармагыз) дейде бабай. +Теләк фигыльләрнең калмак сөйләшендә әдәби һәм диалекталь формалары кулланыла: Сләргә чәй койобалыйк - Сезгә чәй ясыйк. Хәзер әйтәйен - Хәзер әйтим әле. Түгәрәккә пешеримме кукай? - Йомырканы йомрылата пешеримме? Сөлөп бирийем - Сөйләп бирим. +Эчке теләк (-асы/әсе + кил-) калмак сөйләшендә дә, мишәр һәм барлык себер диалектларындагы кебек үк, -кы/-ке/ -гы/-ге/-ак/-әк + кел-/кил- төзелмәсе белән белдерелә, зат, сан кушымчалары - төп фигыльгә, юклык кушымчасы яр дәмче фигыльгә ялгана: Айылда берәү дә йәшәгесе килми - Берәүнең дә авылда яшисе килми. Кем саwаб + алгысы килә, чәйнүктә соу биреп тора, йиде чәйнүк - Кемнең саваплы буласы килә, комган белән су биреп тора, җиде комган (мәетне юганда). +Әдәби форманы куллану очраклары да бар: Аwылны сагынып (сагынганмын), анда торасым килмәде. +Ният, әдәби телдәге кебек үк, -макчы/-мәкче кушымчасы белән белдерелә: Тумга бармакчы була балыкларга - Томга (елга исеме) бармакчы була балык тотарга. +Татар теленең күпчелек сөйләшләрендә таралган инфинитив + итә ярдәмче фигыленнән торган төзелмә дә күзәтелә: Әwә, Пәридә мамау аны имдәргә йтә - Апа, Фәридә түтәй аны имләмәкче була. +Юнәлешләр. Йөкләтү юнәлешен -гыр/гер, -кыр/кер, -газ/-гәз/ -гыз/-гез кушымчалары белән ясау әдәби тел белән чагыштырганда киңрәк күләмдә күзәтелә: Алты баланы үзем үскердем (үстердем). Күземе кан йәйде, кызым балнисага йөр гөзде - Күземне кан басты, кызым больницага йөртте. Тешле баранасы (тырмасы) бар, тот та йөргез (йөрт), сука белән сөрдек. Өйгә чит тенне керкезмәң тигән - Өйгә чит динне кертмәгез, дигән. Суwак үткэзип бетергин - Суык тидереп бетергән. +Бер юнәлеш урынына икенче юнәлеш формасы куллану очраклары бар: Йыwышың коллорогоздо - Кулларыгызны юыгыз. Сезнең халык бик бәйләнә (бәйли) бит. Бераз эшләрне эшләнделәр (эшләделәр) дә, кэтеп калды. Әйтешкәннәрдер (әйткәннәрдер), мин белмәйем. +Затланышсыз фигыль формалары. Инфинитив. Калмак сөйләшенә инфинитивның әдәби формасы (-ырга/-ергә) хас. Шулай итеп, сөйләш себер диалектлары системасындагы башка сөйләшләрдән аерылып тора һәм зур үзенчәлеккә ия. Мисаллар: Су чумарга керәсең, coy йып-йылы анта - Су коенырга керә сең (суга), су җып-җылы анда. Дусларымның кәтре калган, Ничек бәкилләтергә (халык җыры). Әни бирмәскә тырышты, бармассың тип. Аның кешесе кирәк йунатып (юнәтеп) йөрергә. Ничек барбаска керөк. +Урал һәм Себер төбәкләрендә таралган татар сөйләш ләрендәге кебек үк, инфинитив белү, башлау фигыльләре белән бәйләнешкә керә һәм әдәби телдәге -ып/-еп, -а/-ә кушымчалы хәл фигыль функциясен башкара: Йәштәр йырларга (җырлый) белмиләр. Мән бәйләнергә белбәйдем - Мин бәйли белмим. +Исем фигыль. Калмак сөйләшендә дә, әдәби телдәге кебек, исем фигыль -у/-ү кушымчасы белән ясала: Баллар кайтуwына пәлеч пешердек. Элек (эшкә) соңга калу йок иде. Элке көдрә йазау йок - Элек бөдрә ясау (чәч бөдрәләтү) юк (иде). +Билгеле бер төркем сүзләрдән -мыш/-меш кушымчалы формалар ясала: Әйтмеш (әйтү) буйынчы гына пежерәлмәссең (пешерә алмассың). +Сыйфат фигыльләр, нигездә, әдәби телдәгечә. Сөйләшкә хас үзенчәлекләр аларның фонетик вариантларында чагыла. +Хәзерге заман сыйфат фигыльнең -ткан /-ткән /-а торган/-ә торган формалары актив кулланыла: Кой кыраткан кайчы - Сарык йоны ала торган кайчы. Йыwышаткан комган - Юына торган комган. Өй түбәгә чыга торган бачкыч - Чормага менә торган баскыч. +-ыр/ер, -ар/-әр: Бу йерләр су басар болоннар - Бу җирләр - су баса торган болыннар. Йебәрәр ойо йок - Җибәрергә исәбе юк. Майга салыр чакта камырны тартып-тартып йибәрергә кэрәк. +Үткән заман сыйфат фигыль: Абаудың чыккан бәрәңге чөбөн кактык. - Апаның бәрәңге (арасына чыккан) чүбен утадык. Бәйлиген көчөк өрдө. - Бәйләгән эт өрде. +Хәл фигыльләр. -ып/-еп кушымчалы хәл фигыльнең семантик функцияләре әдәби телдәгечә: Мамайлардан соражып йазалар - Әбиләрдән сорашып язалар. Ашык уйный идек, coy бойынан таш йийып - Су буеннан таш җыеп, бишташ уйный идек. Айаклары йеңел болып (булып), йаңгыр йауды алар килгәч. +Сөйләштә бу форманың юклык кушымчасы -майчы/-мәйче, -мыйча/-мичә вариантларында күзәтелә: Йамгыр болмайчы короп калды йелэктэр - Яңгыр булмыйча, җиләкләр корыдылар. Кышын артлы кашаwайда күчергәннәр киленчәкне, йәш малайлар аркан тотканнар, керетмичә капкада. +Калмак сөйләшенең специфик үзенчәлекләреннән берсе -ып/-еп кушымчасының төшүе: Тагы лә + китте (эләгеп китте). Нәгыйм кайт + китте (кайтып китте). А + кайтып сандыгына баскан - Алып кайтып сандыгына тыккан. Әкип (< әпкилеп) койдо - Алып килеп куйды. +Мондый күренеш әүштә-чат сөйләшендә аеруча актив, калмак сөйләшендә ул чагыштырмача сирәк очрый. +-гач/-гәч кушымчасының түбәндәге вариантлары һәм эквивалентлары бар: +-гач/-гәч, -кач/-кәч (әд. вариант): Мән эчмәгәч белмимен әрем не. Менәкә мән чэрлэп киткәч кэлде инде. Мән кэлгэч зак тормады; +-гачын/-гәчен, -качын/-кәчен: Алар Җиләдәйдә (ав. ис.) булган нар, coy баскачын (баскач), тайгалыкка (урманлыкка) бу йак ка чыкканнар. Ол әйткәчен (әйткәч) кебиткэ кердем кайтышлый; +-гансын/-гәнсен: Минән олуwы үлде, үлгәнсен (үлгәч) монда ал + кэлеп (алып килеп) күмделәр; +-ганчы/-гәнче, -канчы/-кәнче кушымчалы хәл фигыль кушым часының -гынчы/-генче, -кынчы/-кенче, -гынчык/-генчек, -кынчык/-кенчек вариантлары күзәтелә: Кэбиткэ йеткенчек бер өй бар. Кысылып тормагыз, кайткынчык чай эчеңәр - Уңайсызланып тормагыз, киткәнче чәй эчегез. Айгүл килгенче дорамын (килгәнче торам). +Ярдәмлек сүз төркемнәре. Бәйлекләрнең составы белән калмак сөйләше әдәби телдән, нигездә, аерылмый, тик кайбер бәйлекләрдә фонетик үзгәрешләр чагыла: менән/менен/мелен/ белән/белә/белән - белән, хәтлек - хәтле, шикелле/шигелле - шикелле; кебек/күк/күwек - кебек, аша, сайын - саен һ.б. Мисаллар: Бусага аша әйбер алырга да йарамый, теләнче булдыңмы диләр. Нүгәрләр йегетне кыз йанына озаталар, кыз күчергәндә сакчы шикелле озаталар, кәwеп-кәтәр булмасын дип. Арчак менен (аръяк белән) кайтып китте. +Кисәкчәләр. Сорау кисәкчәсе тар (-мы/-ме, ягъни әдәби) һәм киң (-ма/-мә) вариантларда әйтелә, сөйләшкә хас үзенчәлекләр белән бәйле рәвештә, аның күптөрле вариантлары бар: -ба/бә, -ма/-мә, -бы/-бе, -мы/-ме, бо/-бө, -мо/-мө, -му/-мү, -бу/-бү. Мәсәлән: Барба? - Бармы? Мамаwың кэлэбэ? - Әбиең киләме? Бер йәшле тайның йалына бер кэртмэ кәсәләр йәшен белер өчен, ике йәшлегә - ике кэртмэ (киртек), табунда күпмә (күпме) тай барын белер өчен. Коноктор болодолормо? - Кунаклар буламы? Кердиңэрмү? - Кердегезме? Көрдөңөрбә? - Күрдегезме? Конбойсоңмо? - Кунмыйсыңмы? Журналиссыңарбы? - Журналистлармы сез? +Татар теленең Урал һәм Себер төбәкләрендә таралган сөйләшләренә хас кой/куй раслау кисәкчәсе калмак сөйләшендә дә күзәтелә: Перг + өстөк кой, бергө+ штәдек - Бергә үстек бит, бергә эшләдек. Пес кошмодок кой (бит) аны. +Калмак сөйләшендә чы, ачы кисәкчәсе кулланыла, ул раслауны, җөпләүне белдерә: Кар белән йаңгыр, йаз-көз wакытта чы сл'акот' инде (карлы-бозлы бит инде). А-чы, Сәрийэ, кэбит ачык кой - Әйе шул, Сәрия, кибет ачык бит. +Синтаксик үзенчәлекләр +Сүзтезмәләр. Исем-исем сүзтезмәләрдә, компонентлары нис бәтлелекне белдерсә, бәйләнеш бернинди кушымчасыз да була. Материаллар күрсәтүенчә, кушымчасыз бәйләнеш аеруча бәйлек сүзләр булганда күзәтелә: Без йакта (безнең якта) бернәстә дә йугыйде. Үзебез телдә сөйлөшөбез - Үзебезнең телдә сөйләшәбез. Үзебез телдә төгел, Казан телдә йырлайбыз - Үзебезнең телдә түгел, Казан телендә җырлыйбыз. Өй түбәгә (түбәсенә) шипер кэрэк. Зират тау башта (тавы башында) соу чәчештек (сибештек). Бес йакта айу йук - Безнең якта аю юк. +Фигыль сүзтезмәләр. Кайбер фигыльләр башка килешне таләп итәләр: Нигә аны (аңа) тийәсез сез? Айылыма сагынгам кой, кызым көүчереп алган - Авылымны сагындым бит, кызым алып килде. +Исем-сыйфат сүзтезмәләрендә билгесез килештәге аерымланган аергычлар килеш кушымчасы алалар: Мамайлар түгә рәк не кийеп куйа бүрек (түгәрәк бүрек), өстеннән йаулык бәйлиде. +Хәбәрлек. Исем хәбәрләр, татар теленең күпчелек сөй ләшләрендәге кебек, калмак сөйләшендә дә зат кушымчалары ала: Йәшсез әле - Сез яшь әле. Мән сурадым кой анаң, казаксыңба, кыргыссыңба - Мин аннан, син казакмы, кыргызмы, дип сорадым бит. Син сөйлә, син беләрсең. +Билгесезлек, фараз катыш сорау нәтиҗәле үткән заман формасы ярдәмендә дә белдерелергә мөмкин, бу аеруча II затта күзәтелә: Wапа абзыйда булмагансыз (булмагансыздыр)? Чай эчмәгәнсес? - Чәй эчмәдегезме? +Аналитик төзелешле гади яки кушма җөмләләр күзәтелә: Койаш кайа әйләнә, ул анда әйләнә, анын өчен келбагыш әйткәннәр. Аwырмасын, сызламасын өчен, әбиләр шыпшыйлар (пыш-пыш укыйлар). Нәрсә тели, бөтөрәсен (бөтенесен) йасыйлар туйга. Кем саwаб алгысы килә, чәйнүктә соу биреп тора, йиде чәйнүк. Кандий (ничек) әтерсең, андий күмәрләр - Ничек әйт сәң, шулай күмәрләр. +Лексик үзенчәлекләр +Калмак сөйләшенә үзенчәлекле лексика хас. Әмма төп лексик-семантик төркемнәрдәге нигез лексика татар теле белән уртак. Бер төркем диалектизмнар себер диалектлары өчен гомуми характерда. Биредә калмак сөйләшенә хас диалекталь сүзләрнең кайбер төркемнәрен берникадәр яктыртып үтәбез. +Йолалар, гореф-гадәтләр: сеп - бирнә (кыз әйберсе), сеп салышу - бирнә әзерләшү, нүгәр - кияү егете, имдәү - имләү, тачок - кичке уен, былафкы уйнау - йөзек салыш уйнау, тадарча кырук - әйлән-бәйлән, түгәрәк уен, бичыринка - аулак өй, ашык уйнау - бишташ уйнау, догалык - бөти һ.б. +Корбанныкка үгөз алып суйдылар, пешереп сарандылар йамгыр, азан әйттеләр. Кийәү йулы дип күчтәнәч биргәннәр. Кумдыйда (сандыкта) булыр кызныкы приданнары. Киштем - җирле халык атамасы. +Туганлык атамалары: ада-инә - ата-ана, тәтәү - әти, мамау - әби, әти-әнидән олы, кардәш яки чит хатын-кыз, көкөм - эне яки сеңелгә, каене яки каенсеңелгә, балдызга эндәшү сүзе, картәнәй - әби, картәтәй - бабай, әкә - абый, йорчы - 1) каене, 2) каениш, тон бала - беренче бала, канинә - каенана һ.б. Картопко отостык (утырттык), абамнар (абыйлар) олулар эде, алар эштәделәр. +Кеше һәм аны тасвирлый торган сүзләр: чыганак - беләзек, төндер - чукрак, калкып китү - йоклап китү, чынча бармак - чәнчә бармак, эшлэкэй - тел кереше, пичәл - рахит, тискәре - кире, кәс - әшәке, явыз (кеше), өн салып йылау - кычкырып елау, тезә - тез, тагым - тез асты һ.б. +Йорт-җир, хуҗалык эшләре һ.б.ны белдерә торган сүзләр: айыл - авыл, ызба - өй, синек - өйалды, кәсәнкә - чолан, түр - сәке, түр асты - идән асты, күшәгә - сәкегә, караватка корган чаршау, тәрәзә, ишек пәрдәләре, чыбылдык, тыгым - түшәм, түшәм тактасы, тәwермән - тегермән, тешле барана - тырма, чау - су чүмече, стайка - җылы абзар, алны - тышкы абзар, тап - йомычка, одоу - утау, колосса (< колодец) - кое, ургыч - урак, балчы - умартачы, чырак - нечкә агач, кулга кадала торган шырпы), сукмо/сукма - киле, тырмаwыч - кул тырмасы, тартмагач - каба, кол'ко - кисәү агачы, табадан/ табадын - таба, кәләсә - тәгәрмәч, чанак - чана, тушник - күмер чүлмәге, тотко - табагач, сәкәлүк - уклау, туголок - чынаяк чокыры һ.б. Балыкка каткан калтыларын тотолар до китәләр. Каймәл йамгыр - болбойда кайвакыт, яңгыр булмый. +Аш-су белән бәйле сүзләр: самза - чәкчәк, пиреженик - ачы камырдан, эченә җиләк-җимеш салып, табадагы майда әйләндермичә генә пешерелә торган камыр ашы, кош(т)/ көш(т) - ит, пыштак - сыр, йураганга - төчегә (камыр турында), лә чинкәле тугач - эчле кабартма, пәлеч - бәлеш, аш/озон аш - токмач, көрөч - дөге, мишкә май - ак май, лүпсә - иттарткычтан чыгарылган кипкән шомырт, чөпчәрә/шөшпәрә - пилмән, сөртмәч - юка (камыр ашы), арма - куырмач, әчекәй/иҗекәй - корт һ.б. +Кием-салым атамалары: артсалма - жилет, кәбәч/кибәч - түбәтәй, чарык - чүпрәктән, тиредән яисә күннән теккән аяк киеме, мәләй/мэлэй - бияләй, кийнөк/кинок - күлмәк, әйнек - догалыклар салу өчен ясалган бәрхет янчык, култык астына асып куела, пима - киез итек, өүтек - итек, йышым - йон оек, кашник - беләзек (җиң очында), китән - киндер (тукыма), чолок - оек, носки, күгезмөк - сырган жилет, коштон - балитәк, төштөк - түшлек (бизәнү әйбере), кип - кыяфәт (Кипләре дә, төсләре дә шул ук) һ.б. +Терек һәм терек булмаган табигать. Җир-су һәм рельефны белдерә торган сүзләр: тайгалык - урманлык, койо - бәке, көлөч - чишмә, бөк - болын, су баса торган болын һ.б. +Хайваннар дөньясы белән бәйле диалектизмнар: тайчак - тай, кончак - колын, ләчкә - колын, бога - үгез, кой - сарык, сазу горт - кандала, сипкә - комбаш (пескарь), коча - тәкә, майган - үрдәк, турбак - бозау (ана булганы), кышлак - кыш чыккан бозау, тана, чагwан - шөпшә һ.б. +Үсемлек атамалары: кандык - татлы тамырлы үсемлек, эт борно - гөлҗимеш, тыт - карагай, карагат - карлыган, кызыл карагат - кызыл карлыган, агач - урман, калба - кыргый юаның бер төре, чучка йапрагы - әрекмән, саргай - сарана, чалкай - кычыткан, кызылча/кызылчы - чөгендер, мәркүп - кишер, киндераш - киндер (үсемлеге), әлән - җитен, көгөмәй - кара җиләк, көпөрөц - кара кура җиләге, сайганаклы - чәнечкеле, йоморт - шомырт, каштак - пешмәгән җиләк, йамбас - җир җиләге, кыйтмыр - гөлҗимеш: Кыйтмыр йуwып саттыган итек - Гөлҗимеш җыеп сата торган идек. һ.б. +Сөйләү үрнәкләре +Аш-су турында. Пес йакта кыстыбый камырын пич өстендә (каршында) быжыраткан. Уwыс куйы, сап-сары, быжрыб ашайткан, сап-сары, тәмнү. Сыйыр посаулаб алса кәйер бирәм перәр карчыкка. Йырак йулга болса, пер кисәк итмәк кисә ген бала бер тешнәп алып, салып куйасың, паланың эризыгы өзелмәсен өйдән тип. Кайткак йомшартып эткә бирәсең кә йергә, балам сау сәләмәт кайтсын дип пер кизәк итмәкне алай тыгып куйасың. +Пашына чипчик зур түгел, ак җылан башы тагып куйалар ыйы баланыкы. Бишеккә туwалык мендәр астына баланыңкы (салалар), айу тырнагы бола мендәр аста, балага шайтан килм әсен дип. +Пиреженик ачыга кой, йарты (литр) соу, экке кукой, сары май, мишкә май да әйбит, йомшак итеп кенә куйасың, күпкәч ка гып (он өстәп яңартып) кабартасың, сәwәләп (әвәләп) таы кабар тасың, анаң эченә әз генә йиләк салып каплайсың, өстө артып рак торсын, табаданга саласың майга, асты кызаргач, әләндермәйсен, майын өсөнә чәчеп-чәчеп кенә торасың. +Әнийемнеңке сеп отыс тәңкә, сондок, электә сеп салышк аннар, йастык, төшәнчек, чыбындык, сөлгө. Кызныңкы ратн 'алары сеп салышалар. Сепкә салалар кодагыйлар. Сондок ка төйәп күчертәләр кызныкы әйбирлирен, аны нүгәрләр алып чы гып чанага утыталар. Минеке адам (әтием) инәйне көүчереп алган. Нүгәрләр - йәш малайлар, аркан тотканнар, керетмичә торалар капкада. Мән табак менән wак канфит тотып торам. Козок (эрбет чикләвеге) койалар иде киленнеке түбәсенә, бал менән май каптыралар ийе, йәймә йәйәләр. Кайнәнисе, йахшымы килдегез, ди. Бусага аша атлап керәсен. Бусага аша әйбер алырга да йарамый, теләнче булдыңмы диләр, бийагына чыгыб аласың. Каршалганда бал-май каптыралар, йастыкка йә сөлгегә бастырганнар, килен килеп баса йастыкка. Бала-барка (бала-чага) талашып, йуллашып, үзенә тарталар. Эжек баwы сатып алады нүгәрләр. Каралwатка күшәгә тартканнар тыйыклап ( томалап). +Сөйләүче: Айнагулова Гайшә (1921 елгы). Тумаел +Тормыш-көнкүреш турында. Өйәңкеләр йаңган күрерсез, шулар төбөндә курчаклар булган. Әрберсенең курчагы булган. Өй төбәсендә дә шүрлекләртә курчаклар булган. Майчамал маманыңкы (әби) да полган. Мотыйгулла бабайларны угыткан, тингә керткән. Курчаклы кешеләр калмады инте. Wәли бабай бик куwатлы мулла булган, парсын да денгә күчереп петергән. +Сөйләүче: Мәүлетов Робинзон Рәхмәтулла улы. Тумаел +Пес кечечәк калтык, Сибертә торган итек. Әтәбесне согышка алп кәттелер. Пес аилга көчтек. Инәм корсакту калта. Картопко отосток. Абамнар олулар эде, алар эштәделәр. Энэм тегүче иде, байбак (тиредән тегелгән аяк киеме, унты) тегәткән ите, кечек аиллардан кэлэ тыганнар иде. Орос аиллары да бар, бестән йырак имэс. Алар килә тоганнар итек тектергәле, кийнөк, бэш мэт, чарык тектергәле. Чарыкны пайбак пэлэн кийэлэр. Ки нөк лөр йагалу, энечлү булган, астан ич тимэ тэ (һични дә) коймойтолар. Ыштан озоннү кейгэндэр. Пицәт ителә йок кой бес тең тел (безнең тел белән китап басмыйлар бит). Элке кара гат (кара карлыган) йудык (җыйдык), сата тогон итек. Wаринй а ажабый тыгын (ашамый торган) итек, пестә көпөрөц (яр бөр ле гәне) тә йуwалар, көгөмәй (кара җиләк), кыйтмыр (гөлҗим еш) йуwып саттырган итек, астыган (кура җиләге), тырнакүс (мүк җиләге) пес йакта үспэй (үсми). Инәм сыйыр саwа тыган те, налук сала тыгыннарте (торганнар иде). Кабыста чәчә ты гын итек, кызылча (чөгендер), тыква. Йазын сыу йәйә, кап чык лап кыр суган йыйа тыгамбыс. Киндерашны төйөп сала тырган ыйык тәрки (ачыга пешерелгән кабартма) быжырганта (пешергәндә). +Йәш wахытны бишеккә китап (догалык, иске китап) йазып салалар шайтан алыштырмасын дип. Йылан башы кебек нимә була торган ите, ак, тешләре дә көрөнөп торадыр ите, чипчигенә тегеп койодогон. Балага күс тисә, әби өшкөрәдер ите. Кәҗә бәкәйебес пар иде, Сәрби мама өшкөрдө дә бетте. Белемчеләр булган (им-томчылар) элек, хәзер йок кой. Арпа чыкса та тис бетә, бәләкәй генә. Терсәк була, ансы зур булып чыга. Арпакөрпө, мә кукыш тип, тфу-тфу тип төкөрәбес. +Корбанныкка үгез алып, суйып, быжырып, сорандылар йамкыр, азан әйттеләр. Зур казанлар, шунда пыжыртылар, ажаттылар, сыу белән уйнап, берсен-берсе чәчрәп. Алланың эрәхмәте, йауды, кәзер бит йук менәкә. Өйдән табаклар, кажыклар китер (биредә: китереп). Пала-барка (бала-чага) йаланайак. Үгесне йыгытып суйдылар, элек аwылыбыста бәрәкәт пар иде. +Йома көннө агым су да туктап торор ди, бер эш эшләргә йарамаган. +Сөйләүче: Вәлиева Мәмдүхә Ахунҗан кызы (1918 елгы), +Новосибирск өлкәсенең Колывань районы Акбалык авылы +Чын калмактардыңкы сөзлөрөн огоп, сөйлөп бирийем. Бәйлиген көчөк, куркымаң. Сөйлөп пирәрек (бирәбез), конокко чакырдылар, таңда барарык (барабыз). +Йәйен тачок (уеннар) боло торгон, былафкы (йөзек салыш уены) уйный идек, тадарча кырук уйный идек, парлу кешене чакырасың, йырлыйлар: +Икегез бергә торасыз, +Буйларыгыз бер икән; +Икегез дә пар килгәнсез, +Уйларыгыз бер икән. +Вичеринка болодогон, аулак өй. Ашык уйный идек, соу бойоннон таш йийып. Йэштэр йырларга та белпәйделәр. Йэштэр йок кәзер. бер табач (әз генә; бер уч) халык калды монда кәзер. Мең баш мал иде, аты да бар, тайчагы (колын) да бар иде, йегеп өрәткәннәр (җигәргә өйрәткәннәр) ләчкәсен (тай). Боганы җигеп, сыйыр тотоп баранит кылтым, тешле баранасы бар, тот та йөргез сука белән. +Карт әбиләр акчалар такканнар, догалык болгон. Догалыкны укымышлы халык йазып бирә. Күз тигәнен белсәләр, аның догасы да бар, шул кешедән аwызынан соу чайкатырыб ал ганнар, баланыңкы айак-кулын йүwешләгәннәр, башында чипчик зур түгел, ак жылан башы тагып куйалар ыйы, бишеккә догалык, мендәр астына баланыкы айу тырнагы, балага шайтан килмәсен дип. Йә кызыл чебрүк тагып куйа баласыныңкы муйнына. +Урманның, соуныңкы ийәсе бар бит, кыш wахытны кычу (кечкенә) чанак белә китеп кала иде агачка (урманга), көм буйына йагып тора торган идек. Минеке абам (апам) суга барган, су чумарга кергэн wахытта, озон чачы, утыра ди, тарагы алтын, тараб утыра ди, суга төшөп киткэн, абам корокоп кайткан. Су ийәсе тарта, мин куркыймын. Тынычсыз ызбалар да бар ул. Бусага аша әйбер алырга да йарамый, теләнче болдоңпу диләр, бийагына чыгыб аласың. +Әнийем атасыз-әнәсез үсеп. Әнийемнеңке периданы бу сондок. Электә сеп салышканнар (бүләк бирешкәннәр), ратн'ала ры сеп салышалар. Сепкә салган диләр ике йаклап, берсе бе рсенә салалар, сеп салышу хәзер йаңадан чыкты. Йастык, түшәк, чаршау, сөлгеләр биреп, сондокка төйәп күчертәләр, аны нүгәрләр алып чыгып чанага утырталар. Нүгәрләр - йегетнең иптәшләре, нүгәрләр йегетне кыз йанына озаталар, кыз күчергәндә сакчы шилле (шикелле) озаталар кәwеп-кәтәр булмасын дип. Каршалганда бал-май каптыралар, йастыкка йә сөлгегә бастырганнар. Килен килеп баса йастыкка. Сөлгене бала-барка (бала-чага) талашып-йуллашып үзенә тарталар. Ишек баwы сатып алуларны да чала (аз, чак кына) беләм. Бессең мамау (әби) ника оукытты, ника дип койоткамбыс (куябыз, дибез). +Тормыш-көнкүреш, туганлык атамалары һ.б. Мәнеңке адам-и нэм оукыганнар. Абыстай (1) әд.; 2) апа) өйләрен йийыштыр ды, эштеды. Инэм оукытпады. Абыстамныңкы озур ызба (өй), аныкы кызы Алабугада торады, бесгэ килэт (килә). Без аларны чакыртадык кырык көн булады да. Тырыждык, саңзалар (торпыча) йазадык. Бырады (абый) аныңкы монда торады. Мәнең Ала бугада болганым йок. Песнең тәтәү (биредә: бабай) ол йактан полпто, тәтәү (әти) аwылдыңкы, бабаулар, мамау да өлөп пөтк әннәр. Абый - олу, брат - кечү. Нәчек әйтешкәннәрдер, мән пелмәйем. Мэн сийләжәм тадарча. Паллар көпрөк (күбрәк) эде, артсалма (сырган жилет), кәбәч (түбәтәй) кейгесәделәр. Ороччо (киле сап) пөснөкө, кийөнтөлү (көянтәле) өлчәү былы. Без тә өүзе бэйлэгэн мэлэйне (бияләйне). Кийнөктөр (күлмәк ләр) тектеләр йәжел. Адазы бездеңке айылдан, безнен тороснан китап та йаздылар. Адазы (атасы) токсон эке, токсон өч йәш тә, молло болдо айылда. Сләр тагы мамайлардан соражып паг ың. Гәйшә мамау дийәдек без. Баркайак саз йанында, көп сөй лөр иде. Көкөм (үзеннән кечерәкләргә эндәшү сүзе), оугыганны йарадам. +Бездеке тормош нейчекмә? Тартмагач (каба) былы үwерәбез (эрләү), мэлэйне (бияләй) бэйлэгэн, көрөк (кирәк) нимәне эштедык, кол'ко (кисәү агачы), монда йыwынаткан комгон, монда табадан (таба). Карт бабайлардан да сорарсызлар. Чарада (ит тагарагы) кош (ит) чапкан, чапкычы бар, чөгөн (чуен) былы пыжыратык кошно, кәртүкне. Сумза (ит сумсасы) пыжырадык мал сойгач. Пиреженик чөчөдән ол, кукай, йомжак камыры. Минем инәм дә пежерә, эштэде-эштэде, йетмеш бэшкэ йетте. Камырды сәwәләп-сәwәләп(әвәләү) йайып (җәю), эженә йиләк салып пыжырасың майда, айландырмайсың, майны сэбеп- сэбеп кенә торалар. Чәчәктин болады, читләре кытырмак полады. Ачыганга өрөжөп (кабарып) чыгады, йураганга (төче камыр) өрөшмәй. Мэн соуганны йарадам. Ойлы (Олейна - май сорты) әйбәт самсага. Ләчинкәле (начинкалы) тугач (кабартма) та пыжырабыслар. Пәлеч ул көштөңке, балыкныкы - пирок. +Эрем (ирем) соугышка барбады, зәгыйп полпто. Аурыб алдым менәкә кату. Алты баланы өүзөм өскәрдөм. Олу кызым ире йук (ирсез) калды, чәчләре камыштий. Сэнең дә алтаумы? Сэн пер бала тыугансын, чачың аппак. Ана, Көлчийаның кэлеб утыра, калач әкилеб утыра, кебиттэ болгондор. +Сыйырлар йаңы тоуды (бозаулады), берсе бога (үгез) тоуды, берсе теше (тана (бозау) тоуды. Койлары (сарык) көп, бәрәннәгәне дә бар, тыубаганы (бәрәнләмәгән) да бар. +Әтей, әнәй өлөп кэйткэн, анда чатырык (чардуган) көргөнсес, мэйне картәтәй (бабай) өскөргәннәр. Кышкылыкка суwак (суык) бестә. Анта икенче әби-бабайга барып тороңар (торыгыз), ти картәнәү, бы йакка барасыңармы ти. Беркемдә дә чай эчмәгәндерес? Бестеңке айыл (авыл) озор. +Аш (токмач), шорбога салган камырны аш дибез, озон аш (токмач), шакмаг аш. Дөмәләгән (парга пешкән) көрөчне (дөге) йарадам, майда дөмәләп кенә, парлап кына алып май салып, йемеш салып бәйрәмнәрдә пежерәбез, ул кәдерле аш. Бәлечләр, шурба, пылау, соңгарак чай бирәбез, катемнәр дә андый. +Уwыз куйы, сап-сары, пежереб ашайдылар. Сыйыр посаулаб алса, хәйер бирәм берәр карчыкка. +Ачы (карале), Сәрийә минән бәләкәйе. Адам (атам) йәшләй өлдө, суwаг алдырган, әнийемнеңке әнийе - мамау көптән өлгән, Пайдулла әкәм (абыем) катыны йиңә була, ул катын Көлчийан абам (апам) белә ике туган балалары. Мамамныңкы ике систырасы үлде. Соугыш йылларда аwырчылык булды. Йәйен кыр үләне белән тамакландык, балтырган, саргай (сарана), кандык (юаның бер төре), күбергән (юа). Сай күбергәне, таш күбергәне (кыргый суган), чалкай (кычыткан), алабода (алабута). +Сөйләүчеләр: Басимова Шәфика Корбан кызы, Садыйкова Бәнат +Мингали кызы, Айнагулова Гайшә (1921 елгы).Тумаел +Авыл тарихы, йолалар һ.б. Айылдыңкы (авыл) тарихны силәргә кем бар? Мийең әтийем - адам (әтием) энде - айылдыңкы, минеңке инәм дә калмак. Алар Җиләдә, Тум арйакта булганнар. Соу баскачын, тайгалык (урманлык) тип бу йакка чыкканнар. Айыл зор болпто. Бер табач (уч) калык калды монда кәзер. Мең баш мал, анда анчы ук, ике зор пастук, бер күс (бөртек) калмады кәзер. Ашлык чәчкәннәр, балык балык лаганнар: чуртан, чабак, кәрәс, карабалык, сипкә (пескарь), нәлим. Мырмашовка әйтәделәр, аны белән балык тоталар. Кышын койо тишэделәр. Кәрчәшкә, марда диләр талдан үреп, алый да тотканнар (балыкны). Сләргә чәй койоб алыйк? Йылкы ите, йылкы майы дигәннәр, элек андый булган, бийә, айгыр, тай (колын). Бозау кандый була, тай да андый. Казы тыгасын, анан йәйгедә ашайсын, өй башында коротадылар. +Соуны көлдөн, тоз ташыйлар соу буйыннан, йомасына (атна) бер ләтпә, икемә барады. Монда тайга булган. Көлөч (кое) казып, көлөчтән алаткан идек тәмне соу. +Кышкыта пима (киез итек) басадылар, өүтекне (итек) дә үсләре тегэделәр. Чабата болган, бес кибәдек, каадыр аныкы агачы булады. +Суwак (суык) бестеңке йак, Сибирийә, аның өчөн йуртыларда торганнар. Бөк (тугай, болын) полпты кәң, Карасу дигән пыротока болпты. Мәнәкә соу чоумарга керәсен, бы йакта кара соу, Курйа инде ул. +Тупсада (киле) исесең (тою) бәдер (төче күмәч) булады сукма (киле сабы) белән, кул тигермәнендә йарадылар, идергәннән (суктыру) калган башакны суктырып ала да. +Бер кисәк итпәк кисәген бала бер тешнәп алып салып куйасың, баланыңкы эризыгы өзөлмәсен өйдән. Кайткач йомшартып эткә бирәсең хәйергә, балам сау сәләмәт кайтсын дип тешнәтеп каласын да. +Сөйләүчеләр: Абзалимов Фәрит, Абзалимова Минзифа, +Тартыкова Вәсимә, Садыйков Сөнгат Мөҗәй улы. Тумаел +Үсемлекләр турында. Мэн эчпэгэч белмәймен әремне. Әрәхмән йафрагын йабам, бездә кән (күп) ол. Киндераш, дары (тары) бырын чәчәләр иде. Сазу үләнне (әрем) дә эчэлэр. Менэкэ мэн чирләп киткәч кэлде инде абам (апам), укул сайа (казау) өүз-өүзөнө. +Ашлык чэчкэндәр, бодай, арыш, соло, арпа. Песнеңкеләр чәчпәделәр микән. +Айылда берәү дә эшлэгесе килбәй. Мән бер гырада (түтәл) пыйас (суган), бер гырада кәбестә оутызамын (утыртам). Кәзер әйтәйен: тайгада (урман) карагай (нарат), кайын, шишка агачы (эрбет, кедр), косок (эрбет), миләш, этборно (гөлҗимеш), шоморт, карагат (карлыган), кызыл карагат өүсәде. Тыт, сазүлән (әрем), агачта (урман) төмөн-төрлө (мең төрле) өүсәде. Ачу кымыз ак чәчәклү, ашлык арада үсәде. Чучка йапрагыныңкы (әрекмән) кырмаwыгы (тигәнәк) йәбешеп кала торган. Саргайныңкы (сарана) төбө суган фурмасына, кат-кат. Ашлыг алгын, бөгөн әкилдем. Акча бэрбэйте эшлэгэнгэ, ашлыг әкиләте, мөн дө өч йөз тородо. +Без йакта бернәстә дә йуг ыйде. Тукмакбашлар үсәде, алабода, чалкай (кычыткан) бар. Бәрәңге, гырадада үсәде мәркүп, кызылчы (чөгендер), пыйас (суган), кабак утыртарга йарадам. +Сөйләүчеләр: Әминова Миңнехәят, Садыйкова Рәйхәнә +Фәхри кызы, Садыйков Барый Корбангали улы. Тумаел +Кием-салым турында. Көнәк (күлмәк) ыскыладлап, төй мәле, кашниклы (беләзек). Кайсы куштанлы (бала итәкле) тегелгән, бэленнән бөрмә йасап, кәң кыска йәң. Партыклар (алъяпкыч) пойаслу (билле), күкрәге белән бергә озон партык, кайсы йарты гына. +Көнакныңкы (күлмәк) кайчан йакасы булады. Ситса йаулык байлап йөриделәр, кашамир йаулыклар полпто. Кошко көндө йаулыктан, шәл, мамык шәл, зур шәлләр (кышын юл йөргәндә ябына торган шәл) йабынып йөриделәр. Байларда ак йебәк шәл болпты, оссон чачәкле (чуклы). Әбиләр түгәрәкне кийеп куйа бүрек, өстөтән йаулык, ак булып. Картлар кыска кунычлы галуш пима (киез ката) кейәте. Боронкы атулар (киез ката) болпты, йомышак кунычлу, кайсы уйыклы (каюлы), казан йаклар читеге. Күбесе кейтәнне (киндер (тукыма) кейгән көнәген (күлмәк) дә, ирләр чалбарын да. Кейтәнне эләннәң (җитен) эшләгәннәр, киндераштан да. +Элек зур алтын сырга (алка), дутый дип куйа тоганнар иде. Акчалар такканнар карт әбиләр. Чачны ишәделәр толомга, чачка үргәнне тәңкә дигәннәр ийе, йөзөк, беләзекләр катканнар, кәзер дә андый ук. Догалыкны угымышлы калык йазып бирә. Элгәре артсалма (жилет) эченә мамык салып тегеп куйа торганнар ите. +ТОМ ДИАЛЕКТЫНДА +ХАЛЫК ТРАДИЦИЯЛӘРЕ ҺӘМ ФОЛЬКЛОР +(этнолингвистик аспект) +Флера Баязитова +Россия Федерациясенең Азия өлешендә, Көнбатыш Себернең көньяк-көнчыгышындагы Том һәм Кемерово өлкәләрендә яши торган татарларның сөйләше том диалектына карый. +Том диалекты өч сөйләшкә бүленә: +1. Әүштә сөйләше +2. Чат сөйләше +3. Калмак сөйләше. +Том диалектын күп галимнәр өйрәнгәннәр. А.И. Дульзон, А.М. Абдрахманов, Д.Г. Тумашева хезмәтләрендә беренчеләрдән булып том диалекты этнолингвистик яктан тикшерелгән. Соңгы берничә дистә ел дәвамында диалектологлар Ф.С. Баязитова, Д.Б. Рамазанова, Т.Х. Хәйретдиновалар да бу төбәкләрдә экспедицияләрдә булып күп материаллар тупладылар һәм аларны фәнни әйләнешкә керттеләр. +Том диалекты сөйләшләренең формалашуында өч этник +"Из проживающих сейчас по нижнему течению Томи тюркоязычных групп эуштинцы, сохранившиеся теперь только в деревне Эушта были отмечены в 1526 г. С. Герберштейном. Об их прежних местах жительства нет точных данных. +Чаты, проживающие в ряде деревень вблизи г. Томска, в начале XVII в. кочевали еще на р. Чик - левом притоке Оми. +Калмаки, живущие вблизи г. Юрга, являются потомками телеутов, которые осели по р. Томи в начале второй половины XVIII в.". +Том өлкәсе Том районында әүштә-чат сөйләше таралган авыллар түбәндәгеләр: Әүштә (Эушта), Абытай (Черная Речка), Калтай (Калтай), Умавыл (Барабинка), Кызылкаш (Тахтамышево). +Кемерово өлкәсе Юрга районында калмак сөйләше таралган авыллар: Кышлау (Зимник), Тумаел (Юрта Константиновка), Искедим (Большой Улус). +Биредә төрки халыклар әле VI гасырда ук Алтай ягынәнан үтеп кергәннәр, ІХ-XII гасырларда Обь елгасының югары өлешләреннән кимак-кыпчак кабиләләре, XII гасырда Енисей кыргызлары, XIII гасырда монгол яулары вакытында төркиләр үтеп керә. XVI-XVII гасырларда инде Көнбатыш Себернең җирле төрки халкы формалаша, алар арасында күпмедер дәрәҗәдә угорлар, самоедлар, селькуплар да катнашып, үз булып, тел һәм көнкүрештә берникадәр эз калдыра. +Том елгасы ярының кыя ташлары өстендә борынгы кешеләрдән истәлек булып калган рәсем-язулар турында галимнәр тикшеренүләр уздырып торалар, үз фикерләрен белдерәләр. Алар фәндә "томская писанина", "тутальская писанина", "никольская писанина" исемнәре белән билгеле. Бу рәсем-петаучылар сурәтләнгән. Шундый серле рәсемнәр Том елгасының ике як яры буйлап сузылган текә кыяларда табылып тора икән. Күрәсең, борынгы заманнарда ул урыннар һәм Том елгасы үзе дә ниндидер бик серле ритуаллар белән тыгыз бәйләнгән як булган. Аларны археологик планда да өйрәнеп тору зарур. Әлеге рәсем-язулар кыяның көньякка, кояшка каршы урынында, кешеләргә үтеп керү мөмкинлеге булмаган яшеренрәк урыннарда сакланганнар. Ул табылдыклар шушы җирдә яшәгән борынгы халыкларның йола үтәү, кояшны, табигатьне олылау, урман җәнлекләренең үрчемен теләү, урман хуҗаларына табыну һ.б.ны чагылдыра торган истәлекләр булу ягыннан кызыклы. +XVII гасырда Том шәһәре төзелә башлый. Кемерово өлкәсенең Юрга шәһәре тирәсенә руслар һәм җирле төркиләр килеп утыра. Кемерово өлкәсендәге себер татарлары сөйләше фәндә том диалектының калмак сөйләше буларак билгеле. +Кемерово өлкәсен еш кына Кузбасс дип атап йөртәләр, чөнки биредә Россиядәге иң зур ташкүмер бассейны ята. +Кемерово өлкәсе Көнбатыш Себер тигезлегенең таулар белән очрашкан урынына туры килә. Өлкәнең күпчелек өлешен Алатау, Салаир тау сыртлары, таулы Шория алып тора, таулардан күп кенә зур һәм кечкенә елгалар агып чыга. Су артерияләренең иң зурлары: Том, Кия, Яя, Иля. +Кемерово өлкәсендә себердәгечә континенталь климат, ягъни биредә озын һәм тирән карлы кыш, эссе һәм кыска җәй. Тауларның һәм тигезлекләрнең күп өлеше урман белән капланган. +Өлкәнең тарихы гаять кызыклы. Моннан 30 мең еллар элек биредә аучы кабиләләре яшәгән. Бу турыда курганнарның археологик казылмалары, борынгы кешеләрнең яшәү урыннары һәм кыя ташларына уеп ясалган борынгы рәсемнәр күрсәтеп тора. +Кемерово өлкәсе Себернең кешеләр иң тыгыз урнашкан төбәгеннән исәпләнә. Төп халкы шәһәр һәм бистәләрдә яши. Шахталарда һәм рудникларда шахтерлар күмер һәм руда чыгара. Биредә яшәүче җирле төрки халык элек-электән рудадан тимер ясауның серләрен белгән. Шуның өчен аларны борынгы рус язмаларында тимерчеләр (кузнецы) дип, яки "кузнецкие татары" дип атаганнар. +XVI гасырдан бу җирләргә руслар күчеп утыра башлаган. Халык бер-берсе белән аралашкан, тәҗрибә уртаклашкан, көнкүреш үзенчәлекләренә төшенгән. +Авылларда яшәүче халык бирегә төрле сәбәпләр аркасында килеп урнашкан. Соңгырак чорларда килеп төпләнгән авылларда шулай ук татар теленең урта һәм мишәр диалектына караган сөйләшләре дә сакланган. +Өлкән буын кешеләренең сөйләвенчә, бу якларга Столыпин реформасы чорында, ягъни 1906-1907 елларда, иркен буш җирләр эзләп килеп утыручылар булган. Мәсәлән, Юрга районы Сарсаз авылы шундыйлардан. Шулай ук, репрессияләнеп яки кулак итеп сөрелгән, күп җәфалар чиккән халыклардан оешкан авыллар да бар. Мәсәлән, Анжир районы Теплая Речка - Җылы Елга авылы. Әлеге авылның халкын "спецпереселенецлар" дип тә атап йөрткәннәр. Бу авылның сөйләше урта диалектның минзәлә сөйләшенә якын. Биредә шулай ук сугыш елларында Идел буеннан сөрелгән немецлар да күп. Алар аеруча татар авылларында урнашып калырга тырышканнар. Хәзер алар барысы да татарча сөйләшә. Альма исемле әби хәтта татарча имтомнарны да яхшы белгән. Авыл халкы аны олылап "үзебезнең духтыр" дип йөрткән. Шуннан ерак түгел генә урнашкан икенче авылны "Яңа авыл" (русча Нижегородка) дип атыйлар. Бу авылның сөйләше исә мишәр диалектының Пенза өлкәсендә таралган сөйләшенә якын, бик матур сакланган татар сөйләше булып тора. +Экспедиция вакытында безгә калмак сөйләшенә караган, борынгы җирле үзенчәлекләр нык сакланган Кышлау, Искедим, Тумаел авылларында материаллар туплау насыйп булды. +Кышлау (Зимник) авылы Юрга районындагы бик борынгы авыллардан санала. Аның барлыкка килүенең төгәл генә датасы билгеле түгел. Тарихчылар һәм этнографлар (мәсәлән, Кемерово университеты галиме В.М. Кимеев) фикеренчә, бу авыл XVII га-и сырда оешкан булырга мөмкин. Ләкин археологлар, һәртөрле торак калдыкларын өйрәнеп, аларның тагын да борынгырак чорлардан калган булуы турында язалар. +1995 елда Кышлау авылында Кемерово университеты галим нәре археологик казылмалар ясап, фәнни тикшеренү эшләре алып барганнар. Авыл янындагы Искедим елгасы буенда, аның сул кушылдыгы Кожановка янында бик борынгы курган-каберлек табылган. Ул каберлектән каен тузына салып күмелгән кеше калдыклары чыккан. Аның аяк очына аю табаны үрнәкләре төше реп ясалган балчык савытлар да куелган булган. Шундый ук "серле" курганнарның Кышлау (Зимник) авылының тирәягында берничә урында булуы билгеле. +Югарыда искә алынган Кышлау, Искедим, Шалай, Тумаел (< Тум + аел; аел сүзе биредә авыл мәгънәсендә кулланыла) авылларындагы җирле халыкны калмаклар дип атап йөртәләр. Шалай һәм Искедим авылларындагы җирле халыкның бер өлеше, христиан динен кабул итеп, урыслаша, ә бер өлеше исә керәшен булып кала. +Калмаклар, Кемерово өлкәсендә яшәүче төрки халык - телеутлар белән бер тамырдан булып, хайван асраучылык һәм аучылык белән шөгыльләнгәннәр һәм күченеп йөргәннәр. Соңыннан шушы тирәләрдә төпләнеп, утрак тормышка ияләнгән өчен булса кирәк, аларны ак калмаклар яки калмаклар дип йөртә башлаганнар (калмак - "калу" сүзеннән). 1734 елда Себерне өйрәнүче галим Г.Ф. Миллер: "Том елгасының көнчыгыш ярында Константиново (Тумаел) авылында татар-телеутлар яши", - дип язып калдырган. +Кышлау авылын биредәге җирле төркиләрнең кышкы торак урыны булган дип саныйлар. XIX гасырда Кышлау авылысна Идел буе татарлары һәм Урта Азия төркиләре килеп утыра. Җирле калмаклар һәм аларның сөйләше ассимиляцияләнә, татар сөйләшләре белән якыная. Биредәге халык ислам динен, гарәп графикасын, татарның рухи һәм матди мәдәниятен кабул итә. +Кышлау авылында ярты авыл - калмак, ярты авыл - мишәр. Калмак очы, мишәр очы, дип әйтәләр. +Лингвистик яктан калмак теле биредә яшәүче Том өлкәсе татарларының том диалекты калмак сөйләше дип таныла. 19301950 елларда биредәге мәктәпләрдә татарча укыганнар. Татар мәктәпләре ябылу сәбәпле хәзерге авыллар урыслашып бара. Яшьләр рус телендә генә сөйләшәләр. 1990 еллардан авылларда татар теле факультатив дәрес буларак кына укытыла башлаган. +Калмак сөйләше бигрәк тә фонетик яктан кызыклы һәм үзенчәлекле. Биредә алтай теле йогынтысында иренләшү гармониясе көчле: болодогон - була торган, сөзмөкөр - сүзмәкәр, сүзчән; өзүм - үзем, көстүгүм - күзлегем, мончо - мунча, үкмөк - икмәк һ.б. Морфологик үзенчәлекләрдән берничәсен күрсәтеп китәбез: I һәм II зат күплек сандагы киләчәк заман формалары: без аларык - без алырбыз, сез барсаңар - сез барсагыз; хәзерге заманда: нәк мәа кыйгыртырсын - ник миңа кычкырасың; кабатлаулы үткән заман: сөйләшеп утырткан идек - сөйләшеп утыра идек һ.б. +Том һәм Кемерово өлкәләрендәге җирле себер сөйләшенә казан татарлары сөйләшенең йогынтысы зур булган. Моны алар элегрәк мәктәпләрдә татарча уку һәм бер үк авылда берләшеп, аралашып яшәү нәтиҗәсе дип аңлаталар. +Лексикада җирле сөйләш өчен хас булган сүзләрдән берничәсен күрсәтеп китәргә мөмкин: инау - әни, адау - әти, әкәү - абый, абау - ана, мамау - әби, бабау - бабай, күкәм - үзеңнән кече туганыңа эндәшү, бога - үгез, майган - үрдәк, пияз - суган, кызылча - чөгендер, мәркүп - кишер, тогом - йомырка, түбө - түшәм, сирәңкә - шырпы, күш - ит, сонма - киле, тырып - торма, сырга - алка, чалкай - кычыткан, карагат - карлыган, мишкә - гөмбә, дүләнә - камыр җиләге, гөреч — дөге, козок - кедр чикләвеге, самза — урама, сөртмәч - юка, күзикмәк, төштөк - түшәк, әйкүл - хәситә, сак - пальто, артсалма - җиңсез камзул, кәбәч - түбәтәй, тагайа - бүрек, мөйеш - почмак һ.б. +Туйлар +Саучы +Саучы - яучы; кыз димләргә килгән кеше. +- Ата-инәсе малайныкы өйләндергесе килә, өйләнергә wахыт йиткән. "Саучылагалы кирәк, өйләндергәле кирәк", - тиләр. Барайлар бу йактан ата-инәсе, туганы. Саучылап баралар. Кызга барып кергәч хәбәр бирәләр. +"Менә, кода-кодагый килә сиңа саучылап". +"Өрөхсәтме, кергәле буламы?" "Була, була". +Каршылайлар, өстәлгә тастырхан (ашъяулык) йәйеп йибәрәләр, дога кылайлар. Өстәл йанына утырып чәй эчеп алайлар, сөйләшәйләр. +"Без бик зур йомыш белән килдек. Менә синең кызың бар, минем малайым бар. Синең кызыңны саучылап килдек. Йакшы йер, йакшы кешенең баласы". +Малай кызны белми, кыз малайны белми әле. Бер генә кил мәй инде, өч катар баралар саучыга. Өченче катта инде ыриз а лык бирәләр. Элек ай башы белән баралар ыйы бит. Айның унб ишенә, йә йегермесенә, ыризалашалар инде. Туйлары була иде (Кызылкаш). +Саучы бер ыштан балагын чыгарып килә: +- Бер балагын чыгарып киләдегән саучылар. +"Хуш килдеңез, әйдә, үтеңез". +- Бик элеке заманда саучы булып килгән кеше бер балагын төшереп куйа икән, бер ыштан балагын күтәреп куйа икән. Исәнләшеп, сәләм биреп, кадер-хөрмәт кылып килешеп куйг аннар. +- Инәмә уналты йәш булган. Саучы килгән бер ыштан балагын чыгарып. Дүрт кызлары булган икән. +"Кайсы кызыбызга килгәннәр икән", - дигәннәр. Бу уртанчы кызны сорарга килгән. Өрөхсәт белән кергәннәр, сәламләшкәннәр. +"Без Тум суwы аша килдек. Мәймүнә дигән кызыңна йаучыылап килдек". +"Хуш килдегез". +"Мәһәрен ни сорасагыз да бирәбез, туйны салышыйык", - дигәннәр (Умавыл). +"Бәрәкәтле тормыш булсын, маллы булсын", - дигәннәр. +Саучы килгәч, һәр ике якның нәсел-нәсәбен тикшерәләр, сорашалар: +- "Кызга саучы килде", кардәш-туганнары килде", - диләр ийе. Йакын туганнары килгәннәр кыз сорашып. Бу үзе йактан йиган кардәш-туганнарын. Бик каты тикшергәннәр. Нинди кеше ләр алар. Бөтен нәселен, туганнарын йийганнар. Ул нинди кеше, нинди бәндәләр, нәселе нинди, бик каты сорашканнар. Нәселендә бер бозык күңелле кеше булса, кызны бирмәгәннәр. Бик каты тикшерү була иде кызны биргәндә (Әүштә). +- Бер килүдә ыриза булмаганнар әле, сырук (< рус. срок) куйганнар кызның әтиләре. Тирә-яктан, кардәш-туганнардан сүз иштырып йөриләр, тотып кына кызны биреп йибәрмиләр. +Киңәшеп, килешеп сөйләшеп, ыриза булып килешеп туйлар йасап кызны биргәннәр (Әүштә). +Сорату +Сорату - кызны яучылау. +- Кызны соратып куйганнар икән, бөтен сипне (бирнәне) кыз әзерләп утыра (Әүштә). +Качып бару +Качып бару - ата-ана белән сөйләшмичә, аларның ризалыгыннан башка гына кияүгә китү. +- Кызлар качып та бардылар. Мин дә качып бардым. Кыз өйендә бийедем бер малай белән. Ул миңә күз кыса. Икенче көнне хат килә. Хат өстенә хат килә. +"Качам инде", - дийәм. Инәм өйдә йук. Күршеләргә керәм, "утыргалы", - дийәм. +Чыгып киттем. Зур йакшы ат бәйләүдә тора. Атка утырып кийәү өйенә киттем. Ул мине күтәреп кертте синәк (< рус. сени) ишек алдына. Арттан быратлар килә мылтыклар белән. Мине йәшеренделәр, күрсәтмиләр. +"Үзең килдеңме, әллә көчләп алып киттеләрме?" "Йук, йук, үзем килдем", - дийәм (Кызылкаш). +Кыз өйе +Кийәүгә китә торган кызның өендә, кияү килгәнче, авылның барлык кызларын чакырып, күңел ачу мәҗлесе оештыралар. Ул шулай "кыз өйе" дип атала. Кыз өендә егетләр чәчәкләр тотып килгәннәр. Кызлар исә аларга бүләкләр әзерләп торалар. Кыз өендә уен-көлке, җыр яңгырап тора. +- Туй алдында йасайлар кыз өйе. Кызлар кара-каршы йырлашалар, бийешәләр. Ирләр, йегетләр бичуркага (кич утырырга) керәләр. Кызны калфак кийертеп, шәл бөркәп утырталар. Каракаршы бийиләр кызлар-йегетләр. Гармушка була. +- Кыз өйендә кызларны төшереп бийетәйләр. Кыз кийенеп басып торай. Кызлар күп булай. Нүгәрләр тип малайларны кертәйләр. +- Кыз өйендә уйын була, бийү. Кийәү йактан килә йегетләр, нүгәрләр. Анда кызны йәшереп куйайлар, күрсәтмиләр. Кыз - кийәүне күрмәде, кийәү - кызны күрмәде. Кыз өйенә малайлар да килә, күкерәгенә чәчәкләр кадап. Чәй эчәләр. Малайлар чәчәкне кызларның күкерәгенә кадыйлар. Кызлар бүләк бирергә тийеш ул малайларга. +- Кызлар бийегәле төшәбез түрдән. +- Йәшләрне, кызларны чакыралар кыз өйенә. Кем чакырган, шунда барганнар. Анда малайлар бүләк биргәннәр кызга. +Кыз өйендә йырлашабыз: +Йөзегезгә, йөзегезгә Сандугач кунган имәнгә, +Йөз карадым, туймадым. Имән башын игәнгә. +Сезне нурдан йаратылган Йырламыйм, йырла дигәнгә, +Микән дийеп уйладым. Йырлыйм, сине сөйгәнгә. +Гөл арасында йөрисең, Сандугачлар килер әле, +Гөлләргә үреләсең. Килер дә китәр әле. +Ачык йөзләрегез нурлы, Сак белән Соктан да үткән, +Күркәмле күренәсез. Бездән дә үтәр әле. +Алмагачның ботагына +Баулар бәйләсәк иде. +Йинаулашып, бергәләшеп +Җәйләр җәйләсәк иде (Әүштә). +Чакырту +Чакырту, чакыртуга йөртү - ярәшелгән кызны мәҗлескә йөртү. +- Кыз бер йыл утыра. Чакырту дип туганнары чакыртуга йөретәләр туйга (Кызылкаш). +Никә, неге +Никә - никах. +- Никәгә барганда йегет күмәче дип, икмәк алып барганнар. Йегет күмәченә тоз утыртасың, әйбәтләп тастарханга бәйләп алып барасың (Әүштә). +Неге ашы - никах ашы. +- Неге ашларын калтага салып алып барганнар (Умавыл). +Туй хатым +Туй хатым - туй көннәрендә уздырыла торган дини мәҗлес. +- Никәдән суң туй хатым. Әрwахларны искә алып коръән укытатлар. Туй хатымга әркем ошлап килә салым. Кыс йак та, кейәү йак та туй хатымга килә. Буш кул бармыйсың. Акча, ит, каз, каймак, тугац (төче күмәч) пешереп бардым (Кызылкаш). +Кыз йылату +Кыз йылату - кызны кияү йортына озатканда моңлы көй белән җырлау. +- Кызны күчереп акиткәндә кыз утырып йылый башлый. Кызлар йырлый: Әткәйемнең мунчасы Пайкәл йылга балыклы, Тау башында булсачы. Йанкәй мамык йаулыклы. Әткәм-әнкәм кулларында Пайкәл сулары комлырак, Тагын бер-ике йыл торсамчы. Песнең башлар моңлырак. Ал пилбауларың атлас, Кыс палакайның йаткан урны Сыуларга салсаң да батмас. Касанкынай йакта пер такта. Кулыгыздан киткән кыслар Шул такталарны кысганып Сагынсагыз да кайтмас. Сатып йебәрәләр пер йатка. +Тотонышалар кыслар йыларга. Шундый йырлар йырлап алып киттеләр (Кызылкаш). +Аталык, инәлек, үкел ата +Аталык, инәлек, үкел ата - туйда кияү белән кәләшкә икенче ата, икенче ана итеп билгеләп куелган кешеләр. +- Аталык, инәлек куйайлар, ыризалык сорыйлар кыздан. +- Аталык бер олу кеше инде. Кийәү йагыннан була аталык. Аталык дигән кешесе караwыллый кийәүне. +- Малай йактан абыйсы бар - ул аталык була тоган. Үкел ата дигәннәр. +- Аталык мына хәрендәше. Аталык утызайлар, кыз өчен ул җаwап бирәй: +- Берәр йакын кешесен аталык итәләр. Әкәм дип йөриләр аталыкны. +"Бардыңба - бардым", +"Алдыңба - алдым". +Малайдан да, кыздан да сорайлар өч катар. Аталыкны кыз йактан куйайлар. Зурлайлар инде. Аталык ул күптән түгел генә өйләнгән йәш кеше була (Кышлау). +Кызны күчереп килү +- Кызны күчереп килгәндә бау тотайлар, атларга бау тотайлар. Аларга акча, козок сибәйләр. +Кызны аттан төшереп, уң йакка бастырайлар, бал белән май каптырайлар. +Барлу кеше каптыра: +"Балда-майда торсоннар", - дип. +Камфит, козок (чикләвек) сибәләр, балалар талашайлар. Йәймә йәйеп сибәләр козокны, калын йәймә йәйәләр. Кызның башыннан сибәләр (Абытай). +Кыз бикләү +Кыз бикләү - никахтан соң егет белән кызны кавыштыру. +- Бүген кыз бикләргә инде дип йөриләр. Пирбуй көнне никахтан суң кыз биклиләр. Кыз белән малай икесе кала. Түшәкне кызныңкы йакыннары җәйә. Пастилне карыйлар иртәгәсен. Үзе урынын иштырмасын, кергән йеңгә иштыра. Ул белә малай хәлен. +- Аулак өйгә бикләйләр. Кыс йактан әкәләре алып бара аулак өйгә. Теге йактан да нүгәрләр (кияү егетләре) бара мылтык мынан. Кыс мына йегет күрештеләр инде, аларга чәй куйасың, комган, тас, суwын, пастилын әзерләп бикләп китәсең инде. Монда туй бара. Икенче көнне кыс йактан әкәсе-абасы (абыйсы-анасы), малай йактан әкәсе-йеңгәсе (абыйсы, җиңгәсе) барып, ишекне ачайлар, чәй куйайлар. Кода-кодагыйлар, хәрендәш-туганнары килә. Никахта бикләгәндә генә бер-берсен күргәннәр (Кышлау). +Куйын канфиты +Куйын канфиты - кияү күчтәнәче; аны, кыз куенында кунып чыкканнан соң, кияү күчтәнәче итеп өләшәләр. +- Килен белән кийәүне айырым өйгә биклиләр. Анда кунып чыккач, кийәү куйын канфиты калдырып чыга. Аннан мунчага баралар. +- Куйын канфиты өләшкәннәр кийәү белән кыз кунып чыккан сун. Балалар җыйылып киләләр. Аwылдагы бөтен бала килә куйын канфиты алырга (Әүштә). +Сип, сипне алып бару +Сип - кызның бирнәсе. +- Икмәк-тоз белән сипне алып бардылар. Алдан тозны алып бардылар, аның артыннан икмәкне алып бардылар тезелешеп. Сипне ак чеберәкләргә бәйләп, гөлләп, тезелешеп алып б ардылар. +Кодаларына, кодаларга көйнәкләр, йаулыктар куйайдар. Сип тип атала. Тоз-тугачлар мән барайлар (Әүштә). +Кызга малай йактан бирәләр: +- Без кызны бирәбез, йөз тәңкә бирегез, - диләр. Бер йәш кенә турбак тойокка бирегез, кысырак диләр. Суйарга инде. Бер пот бал, чәкчәк йасарга. Барын да бирделәр. Бөтен радн'алары көйнәк бирделәр. Бер зур сандык тутырдылар. Без кечү ийек әле. Барын да тутырып алып бардылар кызга малай йактан. Бал күп, умарта күп ийе. +- Кызның атасы кийәү йактан акча сорый, байтак ит сорыйлар, гөрөс (дөге), сары май, шикәр китереп китәләр туйга кәдәрлек. Кыз йагы кода сорый, кийәү йагы китерә (Кышлау). +Килен хезмәте +- Кәйнинәм әйтә: +"Килен, чык йилтеккә (келәткә). Ачкыз ал да кер. Чапчак (кисмәк) эчендә орбак (көрпә, кибәк) бар. Ул орбакны ал да турбакка (танага) сал". +- Казан йагына себерәктән (себердән) килен алганнар. Инәсе аш йасарга (токмач) кушкан килененә, минем күкәмә (апага). Ул камырны баскан, йәйәргә кирәк. +"Инәм, сәкәлүк кайа?" - дип сорый икән. "Нәстә ул сәкәлүк?" Ул себерәкчә сәкәлүк, ә казанча - уклау. Сөйләп-сөйләп аң ла тып биргән. +- Инәм себерәкчә әйткән: +"Таплар иштырып алып кер әле". Бу бакыр кергән дә сораган "Нәрсә табарга?" Ә ул тап - йомычка. Пичкә йагарга. +- Коймак пешерәбес. +"Тап алып кер әле". Мин чыктым тышка. Тордым, тордым. Ни табыйм? Белмим, ни тапкалы. Кердем. +"Инәм, нәстә ул тап?" Йомычканы тап дийәләр себерәкләр. +- Кийәү Казан йакныкы булган. +"Хөсәйен, син састөп китер әле!" +Әтийем сазга барып, нәрсәдер эзләгән, белмәгән ни китергәле. Ә инәм себерәк иде. +"Карчык, миңа саз төбе табып бир әле", - дигән. +Инәм көлгән: "Састөп - ул көрәк", - дигән. +- Йилгәктә (иләктә) оннар иләйләр киленнәр, орбагы кала. Сыйыр шәйкәсенә салабыз орбакны, типшегә (тагарак). +- Икмәкне ачыткы белән пешерәсең. Элеке "куwашна" (ипи күәсе) диләр ийе. Кайсы кеше "кушана" дийә. Аусак (усак) агачтан була куwашна. Олу мичтә пешерәләр. +- Элеке пичне йагасың. Пумала белән себерәсең ике кат. Элеке сукма пич булган балчыктан. Калачны аунатып табакта күптерәсең (күпертәсең) (Кышлау). +Туй атлары +- Туй атларын көллиләр (гөлли, ягъни бизи), шыңгыраклар (кыңгыраулар) тагалар. +- Утызар пар ат йигеп баралар. Умбиш-йегерме хәзәин бара йакшы атлар йигеп. +- Кыз алырга барган йирдә кода булган кеше, киленнең кайнатасы йакшы ат алып бара. Урамның бер йагыннан икенче йагына аркан сузган була. Йиккән ат сикереп чыксын шул арканны. Шундый иде. Сикереп чыга алмый икән, түли, акча бирә. Аннан суң арканны чишеп куйалар, кертәләр. Йакшы атлар сикереп чыга торган ыйы арканнан (Умавыл). +Туйда җырлашулар +Туйда кайын инәм безгә җырлады: +Алтын балдак, көмеш каш, +Кирәк булса, сандык ач. +Сезнең кебек булса булыр +Сәхрәләрдә сандугач. +"Аwылның беренче кызын малайыма алдым", - дип мактанды. +Кийәwем җырлады: +Без андый малай түгел, +Без мондый малай түгел. +Төрле кулларга йарыйбыз +Күгәргән калай түгел (Әүштә). +Кыруг уйнау +- Кыруг уйныйлар кызлар. Йөргәнең белән кыругта йөреп чыгасың. Бийергә төшерсәләр, йөргәнең белән төшерәләр. Кыругларда уйнаганда Кылупларга килеп керсәң, Әйләнмиме башларың? Салып кер галушыңны, Күз өстендә хәләм кебек Бер кычкырып җырлап җибәр, Синең кара кашларың. Йаратам таwышыңны. Тумыски дип йөретәләр Бийек тауга менмә, дустым, Үзебезнең каланы. Бийек тауда җил-даwыл. Карурманнар, бийек таулар Булма матур, бул бәхетле? Каплый безнең араны. Бәхетсезлек бик аwыр (Әүштә). +- Баш кашында (тау башында) йинала идек, йәшләр белән тотынышып кыруг уйный идек. "Ал Зәйнәбем" уйный идек (Кызылкаш). +Аш-сулар +Том һәм Кемерово өлкәләрендә элек-электән атларны күп асраганнар. Шушы якның кырыс табигатенә җайлашкан атлар кыш көне дә җирдән тояклары белән карны казып, үзләренә ашарга азык таба торган булганнар. +Ат ите - иң күп кулланыла торган ашамлык. Ат итеннән казылык тутыру да гадәти күренеш. Әле хәзерге чорда да күп өйләрдә казылыкны затлы ризык итеп кунаклар алдына куялар. +Куллама - ит белән токмачтан әзерләнгән ашамлык. +- Кулламаны ат суйгач баш итеннән пешерәбез. Баш ите йомшак була. Токмачны күкәйгә генә басып, шакмаклап кисәбез, итнең шулпасына салып, токмачны кайнатып алабыз. Шулпаның өстен җыйып алып, суган, борыч салып, ит белән токмач өстенә сибәбез. Менә сиңа куллама! (Әүштә). +Күш, кож +Күш - ит: ат күше - ат ите; +майган күше - үрдәк ите; +бога күше - үгез ите. +- Күшне күп ашаганнар. Бер кышка дүрт-биш ат суйганнар. Зур-зур сөйәкләр җыйылып калган, әле дә чыгалар бакчадан. +Куй күше - сарык ите. +- Куй күшеннән шулпа, пылау пешерәләр. +Ат күше - ат ите. +- Ат күшеннән казы тәмле була. Симез күш кирәк. +Күш бәлеше - ит бәлеше. +- Ат суйганда, бога суйганда күш бәлеше пешерәбез ( Кышлау). +Казы тутыру +Казы - казылык. +- Итне туңырып элеп куйалар келәткә. Йаңа йылдан соң казы ту тыралар, җәй буйы казы ашыйлар. +- Күшнең (итнең) йомошагын, казысын бергә турыйсың. Казы - самый симез җире. Тоз белән борыч салып бер атна тотасың. Пийаз (суган) салмыйсың. Аннан туңырасың да тышка апчыгып эләсең караңгы җиргә. +- Казы - ат кожыннан (итеннән) була. Симез булсын кож. Кыр сөргәндә казы ашый, тамак тук була. +- Ат итен эчәккә тутыралар да ызба башына меңгереп эләләр. Ит бөгелеп тормаса, казы әзер була. Хәзер ул заннар (гадәтләр) бетте инде. +- Йаз мәлендә тутыралар казыны. Итне зур кәстрүлдә тозлыйсың. Сугы-нийе белән тора. Инәм бога (үгез) итеннән дә тутырды казы. +- Ат итен нәзек кенә кисеп, йакшы гына тослайсың. Тос сеңә. Майы белән бергә тослайсың. Март айында казыга тыга башлыйсың, ат эчәгесенә. Өй башына (чормага) эләсең. Ул кибә. Утыс, кырык, илле була. Аш-шулпа йасайбыз, пешереп тә, кыздырып та ашайсың. Йыл да йасайбыз казы. +- Сугымны суйабыз да арт санын алабыз. Ике кәстрүлгә тозладым. Өстенә су салам, саллафан куйып калдырам. Кыш буйы утыра, йил сукмый. +- Ат эчәгесен йуwып киптерәм. Карт атныкы кирәк, йәшнеке тетелә. Тозлаган итне шунда тутырасың. Кәзәнкәдә тора йилдә. Кибә, өлгерә. Җәй буйы казы ашыйбыз. +- Казы турап пылау да пешерә, аш пешерә. Кырыгар казы тутыралар кайсы кеше (Әүштә). +Балык шулпа +- Җәйен балыктан балык шулпа пешерәбез, туйга да шулай йаратабыз (Сарсаз). +Бәтер, пәтер +Бәтер, пәтер - төче күмәч. +- Бәтер пешерәбез чөчедән. Майга салабыз да пешерәбез. Ул бәтер була, хәйергә бирәбез (Тумаел). +Ипи, ипекәй +- Матча, матча йанында агач киштә кадаклаган. Ипиләр шунда йугарыда торган. Сорамыйча җайлы-җайсыз алып ашама ганнар. Ипекәйләр бик кадерле булган элек (Куркули). +Кейәү өкмөге, кийәү икмәге +Кейәү өкмөге - кияү ягыннан китерелә торган күчтәнәч калач, ак күмәч. +- Кейәү өкмөге дип калач салайлар, телемләп-телемләп өләйлэр. Кейәүнең инәсе пешереп аппара (Кышлау). +Кийәү икмәге: +- "Аwыз итеңләр, кийәү икмәге", - диләр. Йемешләр кушып пешерәләр. +Никага (никахка) барганда кийәүнең инәсе пешерә кийәү икмәген (Әүштә). +Кийәү чөпчәрәсе +Кийәү чөпчәрәсе - кияү пилмәне. +- Камырны күкәй салып басасың да төйгән ит саласың да кийәү чөпчәрәсе пешерәсең. Кийәү кысты алгалы килгәндә пешерәсең инде аны (Кызылкаш). +- Дүрт читкелле чөпчәрә йасыйлар (ягъни дүрт почмаклы пилмән ясыйлар) (Кышлау). +Озын аш, шакмак аш +Озын аш - озын итеп киселгән токмач. +Шакмак аш - шакмаклы итеп кисеп әзерләгән токмач. - Туй-ашка шакмак аш уңай. +Умач +Умач < ума+аш: +- Озын ашка караганда, умач ашы тәмлерәк. Сөтлү ашка, балтырган ашына умач уwып салабыз. +Чумар +- Чумарны инде тогомга (йомыркага) чиләсең (басасың). Без шулай "чиләбез" дип әйтәбез. +"Кайа чумар, кеше башына унар", - дип пешерә идеге. Балтырган белән чумар пешерәбез (Тумаел). +Сөртмәч +Сөртмәч - юка итеп җәеп, казанга салып, майда пешерелгән күзикмәк. +- Сөртмәчне элек коръән ашларына пешергәннәр, хәзер аны белмиләр инде. Күкәйгә камыр басып, аны йука итеп җәйәләр дә, зур казаннарда май кайнатып, майда пешерәләр. +Сөртмәчләрне тугызар-тугызар итеп тугыз җиргә өйеп куйганнар. Ник тугызарны пешергәннәр, анысын әйтә алмыйбыз (Кышлау). +Шәңгә +Шәңгә - бәрәңге пәрәмәче. +- Шәңгәне ачу камырдан пешерәләр. Бәрәңгедән дә, туаруктан да әйбәт була шәңгә. Оло мичкә йагалар да тыгалар шәңгәне (Сарсаз). +Шишара +Шишара - кечкенә ипи. +- Ипи камырыннан шишара салабыз. Ипи пешкәнче бу шишара йарты сәгәт эчендә пешеп чыга. Шул шишара белән чәй эчәргә күрше әбине эндәшәбез: +"Әйдә кер, шишара белән чәй эчеп алыйк". +Шишара озынча була. Ике-өч сыр ясап куйалар. Шишараны мич төбендә пешерәләр, ә көлчә табада пешә (Куркули). +Пиреженник +Пиреженник [< рус. пирожки] - кечкенә бөккән. +- Камыр кабарып чыккач та җәйәсез дә, эченә кара кар лыганмы, маланмы салып, бер ун ыштук йасап куйасың да табаданга салып пешерәсең майда. Аны ике йаклап пешермисең, бер йаклап кына пешерәсең, өстенә майны сибеп торасың. +Карагат (карлыган) күп үсә бездә. Бер чиләк карагат җыйып алабыз. Аны кайнатасыңмы, коротасыңмы. Ул менә пиреженник эченә салырга да бик әйбәт була карагат (Кышлау). +Самза, самса +Самза, самса - әче камырдан пешерелгән кабартма. +- Самза - әче камырдан була. Күкәйгә камыр басып кабартабыз да, кискеч белән кисәбез. Казанда майда пешерәбез Элек самзаны сөртмәч өсләренә өйеп куйа торган булганнар. Тас тархан йәмле булып тулып торган. Камырың уңса, самза бик кабарып пешә (Әүштә). +Баwырсак +- Бавырсак; инде күкәйгә генә изеп түгәрәк-түгәрәк итеп, вак кына итеп май эчендә пешерәбез. Ачы камырдан була. Өстәлгә куйарга матур, сарыга манган күкәй кебек тора ул. +Кырык кат +- Төче камырны йука гына итеп җәйәсең дә камыр өстенә мәкне пешереп җәйәбез шикәрләп. Мәкне әз генә кайнатып алабыз шикәрләп. Шуны камырга җәйәбез дә төрәбез, аннан кисәбез. Шул кырык кат була. Ачы камырга да шулай ук мәк йагып пешерәбез. +Киндер орлогы төшен дә җагабыз кырык катка. Инәки шулай пешерәдерийе киндер орлогы белән. Тимер кәйләдә чичти майлангынчык төйәдерийе шул киндер орлогын. Тукмач камырына җәйәдерийе (Сарсаз). +Балтырган +- Кырны җаратканга күрә кырга барамын, балтырганга барамын. Балтырган җыйып алып кайтам. Менә сезгә дә пешерәм балтырган. Күкәйләр салып, каймаклар алып пешерсәң, куwырсаң да була балтырганны. Бик тәмле. ул балтырган. Мин җаратам аны. Урманга барырдай карчыклар җук хәзер. +Балтырганлы умач: +- Әле беркөн генә балтырган турап, умач уwып аш пешерндем. Балалар балтырган алып кайтып бирде. +Ачы катык катып былтырганлы умач пешерү: +- Менә әле дә инәки умач уwарга онны иләп өстәлгә куйган да үзе чыгып киткән. Ачы катык катып балтырганлы умач ашарга килегез. +Чалкай +Чалкай - кычыткан. +- Чалкай - бик файдалы нәстә ул. Элеке картлар аннан аш быҗырган, чалкайлы аш ашаганнар. +Чалкай белән айакларын чапканнар мончага кереп, айак сызлаганда чапканнар. Быҗырып ашаганнар картлар. Чалкай бөтөн йирдә үсә ул (Кышлау). +Шишка +Шишка - кедр (эрбет) чикләвеге. +- Шишка күп була. Кидрачлыкта була шишка. Айулар да шишканы йарата. Шишка булмаса, җиләк булмаса, айулар малларга да ташланалар (Әүштә). +Күбүргән +Күбүргән - юа. +- Күбүргән тумар җирдә үсә ул. Пучуклап җыйасың. Күбүргән дип әйтәләр. +Сай күбүргәне - сазлык юасы. +Таш күбүргәне - ташлык җирдә үскәне. +- Кышлауга барсаңар, Кышлауда күп үсә ул. Табанлап (учлап) җыйасың, табачка җыйасың да өзеп-өзеп, пучоклап бәйләп куйасың билеңә (Тумаел). +Канба +Канба - русча черемша диләр. +Тозлап та куйалар канбаны, каймаклап та ашыйлар. +- Көн туса, шушы канбага җыйылып китәбез аwыл бала-у лары. Урман эчендә капчыкны тутырып, шушы канбаны алып кайтабыз да, шуны аш та итәсең, ботка да итәсең. Күп булып үсә ул канба. Урып барасың да барасың. +Айу йөри урманда, ә без канба җыйып йөрибез (Җылы Елга). +Саргай +Саргай - андыз. +- Саргайның чәчәкләре салынып тора. Аның төбендә күкәй шикелле нәрсә үсә икән. Аннан бутга йасап, сөт салып ашаганнар (Кышлау). +Кемерово өлкәсе +Юрга районы Кышлау авылы: Әбдрәшитов Рәшит, Әбдрәшитова Мәрвәрит, Әбдрәшитова Мәрвәрия, Әбдрәшитова Фәридә, Батталова Гафифә, Зариева Хәерниса, Кармушакова Заһидә, Кармушакова Мөхәррәмә, Кәшифә апа (Кәшей), Кинҗәгулова Мәрьям, Кин җә гулова Суфия, Кусов Рафис, Кусова Мөршидә, Кусова Флера, Мазитова Мәстүрә (Мамай), Садыйкова Майнур, Селиванова Рәхимә, Сираҗетдинов Фәрит, Тартыкова Галия, Фәйзуллина Галия, Фәйзуллина Фәрхиямал, Фәйзуллина Хөллә, Хисаметдинов Кәбирҗан, Хөснетдинова Кәшифә, Шахманова Лилия. +Юрга районы Сарсаз авылы: Батталов Мәлик, Бикчәнтәев Камалетдин, Гыйләҗетдинова Мәрф уга, Кусов Абдулхак, Фәйзуллина Сафура, Хабышева Мәхмүзә, Шаһабиев Рәшит, Шаһабиева Сания. +Мариин районы Куркули авылы: Абякова Тәслимә, Вәли мөхәммәтова Камилә, Гафурова Хәлимә, Ибраһимова Гөлнур, Кәлимуллина Рәхилә, Фусаинова Гарифә. +Ижмор районы Яңа авыл: Алеева Зәйнәп, Алимова Хәлимә, Әхмәтова Гайшә, Әхсәнов Әюп, Гобәйдуллина Зәлидә, Ризванова Сания, Ходайбирдин Морат, Ходайбирдин Сөнгат, Ходайбирдина Зәбидә, Ходайбирдина Зөбирә, Ходайбирдина Рәшидә, Ходайбирдина Яуһәр, Юнысова Фәһимә. +Яшкин районы Тумаел авылы: Айнагулова Нурия, Атнагулова Кәйшә, Басимова Шәфика, Кәримова Әкълимә, Лазерова Наилә, Пасимова Шәфика, Пономарева Майбәдәр, Садыйков Бари, Садыйков Сөнгать, Садыйкова Гөлҗиһан, Садыйкова Рәйхана, Сәвәргулова Зияфә, Тартыкова Фәрәзә. +Анжир районы Җылы Елга авылы: Алеева Фәүзия, Алиев Нурулла, Алтынбаева Фатыйма, Биккулова Бәгыймә, Бикмулла (Бикүш), Газизә (Газүш), Галиева Әсма, Гарифә (Гәрфүк), Латыйпова Асия, Латыйпова Фәния, Маййәмәл (Маюк), Мөслимова Суфия, Мусина Даирә, Мусина Мөслиха, Ризванова Мәрьям, Рамазанова Фәния, Сәйфулла (Сәкүк), Хәкимова Рәшидә, Хәкимова Сания, Шабаева Мөршидә, Шабаева Рәшидә, Шабаева Яүһәрия. +ТОМСК ТАТАРЛАРЫНЫҢ +ТЕЛ ҮЗЕНЧӘЛЕКЛӘРЕ ҺӘМ РУХИ МӘДӘНИЯТЕ +Миңнира Булатова +Том буйлары, Том буйлары, +Борылып аккан аның сулары. +Том буйлары, Том буйлары, +Сызылып аткан алсу таңнары. +Җырларда данланган Том елгасы тирәли сибелеп утырган Абытай, Казан, Калтай, Кирек, Кызылкаш, Умавыл, Яңавыл, Әүштә исемле татар авылларына һәм Томск шәһәренең "Татар Бистәсе"енә фәнни сәфәребез милләттәшләребезнең горефгадәтләрен, көндәлек һәм мәдәни тормышларын яктырткан материаллар тупларга һәм тел үзенчәлекләре җәһәтеннән фәнни нәтиҗәләр ясарга мөмкинлек бирде. +Томск шәһәренең "Татар бистәсе" XVII гасыр башында ук барлыкка килгән. Аның төп урамы "Татарская" дип атала. Бу урам, башыннан ахырына кадәр, искиткеч матур итеп бизәкләп эшләнелгән, агачтан салынган ике катлы йортлардан тора. 1914 елга кадәр бистәне шәһәрдән Исток дип аталган кечкенә ерганак аерып торган. Хәзер бу Исток җир астыннан агып, Том елгасына килеп кушыла. Аның шушы өлешен Заисток дип атаганнар. +Татар бистәсенең М. Горький урамындагы 35 нче йортта татарларның төп җыелу урыны - "Татар мәдәни үзәге" бар. Ул 1906-1910 елларда ук салынган һәм ерактан ук күз явын алып торырлык зәңгәрсу төстәге "Кәрим бай йорты"нда урнашкан. Заманында сәүдәгәр, хәйрияче, җәмәгать эшлеклесе Кәрим Хәмитов аны үз гаиләсе өчен салдырган булган. Бай атлар үрчетү белән шөгыльләнгән, рус-япон сугышы чорында патша гаскәрен дә атлар белән тәэмин итеп торган. 1919 елда, бай үлгәч, гаиләсе башка урынга күченә. Йорт дәүләткә кала һәм биредә 1920 елдан Төрки-татар укыту семинариясе, ә 1930 елдан Төрки-татар педагогия техникумы вакытлыча эшләп алалар. Кәрим байның үз проекты буенча төзелгән бу йорт хәзерге көндә федераль дәрәҗәдә сакланыла торган архитектура һәйкәле дип санала. Боларны безгә Татар мәдәни үзәге хезмәткәре Сафиуллина Елена Шәүкәт кызы сөйләде. Татар мәдәни үзәгенең барлыкка килүенә 20 ел, ә Кәрим бай йортына алар 1996 елда килеп урнашалар. 1994-2005 елларда үзәкне Әбдрәшитов Йосып Якуп улы, ә 2005 елдан Сабирова Флюра Гафур кызы җитәкли. Мәдәни үзәкнең гөрләп алга китүенә 1970 елда оешкан "Халкым моңнары" вокаль ансамбле ныклы этәргеч була. Коллектив белән җыр-моң яратучы, мандолинада өздереп уйнаучы Әнвәр Шәйдулла улы Зиннәтов җитәкчелек иткән. Хәзер бу ансамбль эшчәнлеге, олы яшьтәге әби-бабайлар саны кимү сәбәпле, сүлпәнәя төшкән. Биредә тагын зур уңышлары белән сөендереп "Нур" хор ансамбле эшләп тора. Быел алар Новосибирскида ике елга бер уздырыла торган "Себер йолдызлары" дигән конкурста катнашып беренче урынны яулаганнар. Үзәккә 4 яшьтән башлап 80 яшькә кадәр күпләп кеше йөри. Төрле яшьтәге балалар татар җырларын, шигырьләрен, биюләрен, кул эшләрен бик теләп өйрәнә. Бу йортта татар мәдәниятен саклау белән шөгыльләнә торган 15 тән артык берләшмә эшли. Өлкәннәр өчен "Замандашлар" ретро-клубы, "Ялкын" вокаль-инструменталь ансамбле, яшьләр өчен "Айнур" бию төркеме, "Дуслык" клубы һ.б. бар. +Кәрим бай йортына кушылып ук урнашкан бинада Себер, Томск, Заисток районы тарихына караган төрле материалларга бик бай "Заисток" музее бар. 30 елдан артык музейны җитәкләүче Лидия Васильевна Муравьева Татар Бистәсе һәм Кәрим бай турында бик күп мәгълүмат бирде. Аның Заисток районы тарихына багышланган "Моя малая родина (из истории Заистока)" исемле китабы (автордашы - Н.Г. Савельева) басылып чыккан. Бу хезмәттә Кәрим байның килеп урнашуыннан алып, бөтен гомер юлы, яшәеше, ул үлгәннән соң бу йортта ниләр булуы турындагы мәгълүматлар һәм байның балалары, оныклары сөйләгән истәлекләр урын алган. +Томск шәһәренең Татар бистәсендә ике мәчет тә бар: ак мәчет һәм кызыл мәчет. Халык әйтүенчә, татарларның күпчелеге кызыл мәчеткә йөрсә, башка милләттәге мөселманнар ак мәчеткә агыла. +Том авыллары халкы безне ачык йөз белән каршы алдылар. Хәтта Татар мәдәни үзәгенә 10-15 ләп "Нур" (берничәсе "Халкым моңнары"ннан) ансамбле апалары җыелышып безне көтеп утыралар иде. Алар үзләренең туган якка мәхәббәтләрен көймоңнары, җыр-биюләре аша җиткерделәр. Ярымтүгәрәк итеп тезелешеп утырып, Себер ягы, аның халкы, көнкүреше турындагы төрле хәлләрне, легенда, бәетләрне сөйләп ишеттерделәр. +Гомумән, фәнни экспедиция вакытында бай һәм бик кызыклы материал тупланды. Җирле сөйләш үзенчәлекләрен яктырткан, традицион культура, авыллар тарихы, гореф-гадәт, йолаларга караган этнолингвистик материаллар һәм күпләгән лексик берәмлекләр җыелды. Җирле сөйләш үзенчәлекләренә килгәндә, аралашу, әңгәмә алып бару вакытында шул күзгә ташланды: 60 яшьтән түбәнрәк информантларыбыз әдәби телдәрәк сөйләшә һәм рус сүзләрен рәхәтләнеп кулланалар, тәрҗемәсен әйтә дә алмыйлар. Өлкәнең тел үзенчәлекләрен беренчеләрдән булып ныклы өйрәнүче тел белеме галимәсе Д.Г. Тумашева һәм аннан соңгы буын фән докторлары Д.Б. Рамазанова, Ф.С. Бая зитова, биредә том диалектының әүштәчат һәм калмак сөйләшләре таралган дип исбатлыйлар. Д.Б. Рамазанова әүштә-чат сөйләшен Д.Г. Тумашева хезмәтләренә таянып һәм үзе 1996, 2005 елларда уздырылган экспедиция вакытында туплаган материалларына нигезләнеп "Татар халык сөйләшләре" дип аталган китапта тасвирлый. Шунда ук Т.Х. Хәйретдинова, Ф.С. Баязитова белән берлектә 2003 елда уздырылган экспедиция материаллары нигезендә аның тарафыннан калмак сөйләше дә тәфсилләп языла. Әлеге сөйләшләрдәге үзенчәлекләр күб рәк өлкәнрәк яшьтәге әбибабайлар сөйләмендә сакланган. Күрәсең, сөйләш вәкилләренең үзара аралашып яшәве, татар әдәби теленең совет чорында күчеп килгән татарлар сөйләше борынгыдан себер җирендә көн күргән "себерәкләр" сөйләшенә ныклы тәэсир иткән. Алар Татарстаннан башлап көнбатышка таба территорияне "Казан як" дигәннәр. "Безнеңке мамау- бабаулар (әби-бабайлар) Казан йактан (ягыннан) килгәннәр" дип сөйлиләр. Монда Түбән Новгород, Пенза, Сергач якларыннан күпләп мишәрләр дә килгән һәм алар себер сөйләше йогынтысына бик бирелмәгән. Мәсәлән, Мөхәррәмов Фәсхетдин Кәлимулла улы сөйләвенчә, башта киржаклар яшәгән Кирек авылына Сергач районының Парчалы (хәзер Тукай дип атала) һәм Бозлау авылларыннан мишәрләр гаиләләре белән күченеп килеп утырганнар (авыллар тарихы турында мәгълүмат сөйләм үрнәкләре бүлекләрендә тулырак бирелә). +Фонетик үзенчәлекләр +Сузыклар. Әүштә-чат сөйләше сузык авазлар составы ягыннан әдәби телдән, нигездә, аерылмый. Ә калмак сөйлә шен дә а авазы мишәр, себер һәм урта диалектның кайбер сөйләшләрендәге кебек иренләшмәгән: катыштыру - әдәби каотыштыру (чагыш.: тевриз сөйләшендә, ягъни янәшәдәге Омск өлкәсе татарларында, сүз башындагы а авазына, әдәби телдән аермалы буларак, бик көчле иренләштерү хас, ул о , хәтта о рәвешендә дә әйтелә: коапка - әд. каопка). +Сузыклар өлкәсендәге үзенчәлекләр төрле тәңгәллекләргә, комбинатор үзгәрешләргә кайтып кала. а ~ ы (ы авазы урынына а авазын куллану): суwак - әд. суwык (суык), аwырап йатты - авырып ятты; ы ~ а: туйгынча - туйганчы, йаңы - йаңа (яңа); ө ~ о: йөн - йон; о ~ у: тогыс - тугыз, зор - зур, коанды - куанды; ө ~ ү: көптән - күптән, өскәрү - үзгәрү; ү ~ и: күгүwөн - кигәвен, үтек - итек һ.б. +Әдәби телдәге -ый/-ий дифтонгына -ай/-әй дифтонгы тәңгәлләшә: сөйләй - әд. сөйли, теләй - тели, барлай - барлый. +III зат хәзерге заман хикәя фигыльләрнең -а/-ә кушымчасы да -ай/-әй дип яңгырый: төшәй - әд. төшә, үсәй - үсә, күре нәй - күренә һ.б. +Тартыклар. ц ~ ч: мәцет - әд. мәчет, кецкенә - кечкенә, ацык - ачык, перенце - беренче, цыпцык - чыпчык; п ~ б: пийыл - быйыл (быел), пала - бала, поронгы - борынгы; б ~ п (алынма сүзләрдә): былау < плов - пылау; м ~ б: малан - балан, йарабый - йарамый, әйбә - әйеме; з ~ с (ике сузык арасында): кизеп - кисеп, баразың - барасың; с ~ з: касылган - казылган, барабыс - барабыз; й ~ җ: йеләк - җиләк, йыр - җыр; ж ~ ш (ике сузык арасында): тажы - ташы, кыжын - кышын, быжырак - пычрак; қ ~ х: катын - хатын, бәркет - бәрхет һ.б. +Кушымчадагы башлангыч л авазының үзеннән алда килгән тартыкларга (п, к/қ, т, с, ш, ц, ч) охшашлануы: +а) күплек кушымчалары: кунактар - әд. кунаклар, орыстар - урыслар, коштар - кошлар, кирпецтәр - кирпечләр; +ә) сүзъясагыч -ла/-лә, -лык/-лек кушымчаларында: баштаган - әд. башлаган, көстек - күзлек; +б) сыйфат ясагыч -лу/-лү (-лы/-ле) кушымчасында: терәстү - әд. тәрәзәле, ике йаташту - ике йаташлы (ике катлы) һ.б. +Уңай ассимиляция күренеше: с, қ, к, р, п, т, ш, ц тартыкларыннан соң килгән төшем һәм чыгыш килеш кушымчаларындагы н авазы т, ә сонорлардан соң д авазы белән тәңгәлләшә: сөт те - әд. сөтне, мәктәпте - мәктәпне, бестеке - безнең, тамырдың - тамырның һ.б. Йәштәргә кирәк клупты эшләткә ле - Яшьләргә клубны эшләтергә кирәк. +Морфологик үзенчәлекләр +Иялек килеше, әдәби -ның/-нең кушымчасы белән беррәттән, -ныкы/-неке кушымчасы ярдәмендә дә ясала: Калхустыкы (әд. колхозның) ысклат иде. Бу атамныңкы (әтиемнең) бер туган сестрасы. Бы орысларныңкы (урысларның) заимкасы. Ишмәй бабамныкы (бабамның) өйөндә ул. Менә бу Тумавылныңкы (Тумавылның) халыгы - инәмнеңке туган йере. +Компонентлары нисбәтлек мөнәсәбәтендә торган исем-исем сүзтезмәләрне (әбинең күлмәге, урам коесы һ.б.) кушымчасыз куллану: Касан йак - Казан ягы һ.б. Сез йакта (әд. сезнең якта) сөйләйләр инде. Анда Воронин йактан (ягыннан) килеп урлаганнар. Аwыл йанында Казанцево заимка (заимкасы) булай. Икенце атнада тегендә туй, йегет йакта (егет ягында) туй. +I һәм II зат алмашлыкларның юнәлеш килеше мәңа/мага/ маңа/миңә, сәңа/сага/саңа/сиңә формаларында ясала. Син баштай (әд. башла), мин сиңә (сиңа) булышырым (булышырмын). Син миңә (миңа) әйт кенә сүзләрен. Миңә һәм сиңә формалары Башкортстанда яшәүче татарлар сөйләшләрендә, бигрәк тә курмантау сөйләшендә, бик актив. +Сорау алмашлыклары: кем/ни/нимә - әд. нәрсә, кандый - ничек, нинди, кайсы, канца - ничә, кацан - кайчан. Кандый (әд. ничек) әйтим инде. Әйтәй син монда килен булып килденмәле, урлап килгәннәрмә, нимәй итеп, кандый (нинди) булгансың, сөйлә. +Анца - 'шуннан бирле, шул чаклы, шул хәтле' рәвешен куллану: Алтмышынцы йылда тормошка цыгып, анца (аннан < шуннан бирле, ул чаклы) торам инде. Анца (шул хәтле) казлар, ике ат, өцәр сыйыр буладаган. +Сыйфатлар азагындагы -ы/-е сузыклары -у/-ү белән тәң гәлләшә: терлү - әд. төрле, йәмнү - ямьле, йарлу - ярлы, сикем нү - сөйкемле һ.б. +Сөйләштә -дый/-дий (-дәй/-дай) кушымчасы белән рәвешләр ясау актив: Элеккеләрдә генә сандык булган, бездий (әд. безнең кебек) халыкта булбаган. Әнийемнеңке күлмәкләр бөдрә-бөдрә итеп, халадай (халат кебек) йеңнәре киң, итәкләре каткат, куштанлы (бәбәй итәк) итеп тегелгән. +-а/-ә/-ый/-и кушымчалы хәзерге заман, нигездә, әдәби телдәгечә: сизәм/сизәмен, сизәсең, сизә; сизәбес, сизәсес/сизәсеңнәр, сизәләр. Мисаллар: Мин китәмен циткә, йыракларга. Бесне ташлап китәсес (әд. китәсез). Вечерга урыс аwылыннан да кызлар киләләр. Шулай итеп донйа көтәбес (көтәбез). Ул аwылга да барасыңнарба (барасызмы)? +Чат урынчылыгында II зат күплектә -сыңнар кушымчасына -ңнар/-ңдар кушымчасы тәңгәл килергә мөмкин: Йәш wа кытта кандай (әд. нинди) уйындар уйнаганды искә төшөрәң дәрбә (искә төшерәсезме)? - Яшь вакытта нинди уеннар уйнаганыгызны искә төшерәсезме? Сес кайа бараңнар, дийеп әйтәй - Сез кая барасыз дип әйтә (сорый). Нигә корога эцәңнәр (эчә сез)? Йетешегез, ашаңнар (ашагыз), эцеңнәр (эчегез), тип кыстайбыс кунактарды. +Көнчыгыш диалектларга хас -ты/-те кушымчалы хәзерге заман хикәя фигыль күбесенчә -ди формасында кулланыла: борадим - әд. борам, юклыкта - борбайдим - бормыйм; борайдиң - борасың, борбайдиң - бормыйсың; боради/бораты/ борат - бора, күплектә борадиләр/борадылар/бораттар - боралар. +III заттагы нигез форма (күрә, килә) -әй кушымчасы белән дә ясалырга мөмкин (күрәй - күрә, киләй - килә) һәм аңа -ди күрсәткече ялгана. Берлектә - күрәйди, күплектә - күрәйдиләр. Юклык формасы: күрбәй - күрми, һәм шуларга -ди күрсәткече ялгана: күрбәйди. Мисаллар: Килбәйдем - килмим. Минзифага булышай (әд. булыша). Кунакка киләйдиләр (киләләр). Оцрашуга килбәйди (килми). +Күптән үткән заманның ике формасы күзәтелә: -ган/-гән/ -кан/-кән + иде формасында (барган иде) һәм даган сыйфат фигыль + ите ярдәмче фигыле ярдәмендә (барадаганнар ите - бара торганнар иде). Минем атам бик матур йырлыйдаган ите (әд. җырлый торган иде). Урамда, су буйында йәйен йөридаганнар, уйныйдаганнар иде (йөри, уйный торганнар иде). +Ул -адаган/-отоган (-а торган) формалы хәзерге заман сыйфат фигыльгә нигезләнеп тә ясала. Үткән заманда даими булып тора торган, гадәти булган эшне белдерә: Лисичканы, груздасын йыштырма (җыеп) кайтып, тостап кышкыга әзерлидәгәнбес. Фронтовикларга дип бәйлидәгәнбес бийәлий, наски. Өцәр сутый ашлыкка йер казыйдаганнар көнөнә. +Бер юнәлеш урынына икенче юнәлеш формасын куллану: Мамаwына (әд. дәү әнисенә) барышып (барып) килделәр. С ал кын мунцага кереп тә йуыша (юына) идем. Цәйе суымаган (суынмаган). Көлөшләнәбес (көлешәбез) шулай. Хәйер өләп (өлә шеп), мулла цакырайлар. Тотондым йылашкалы (< йылагалы - еларга). Кецкенә цакта мунцада мине инәм йуыша (юындыра) торган иде. Мат' мачеха йыштыра (җыя) идем. +Әдәби телдәге -ырга/-ергә формасындагы инфинитив бе лән беррәттән барлык себер диалектларындагыча -галы/-гәле формасы хас: Сөйләйгәле кушай сиңә - Сиңа сөйләргә куша. Тыңна галы (әд. тыңнарга) гына йаратам. Мин мишкә (гөмбә) йыштыргалы (җыярга) йөрим. Көйөм дә йук йырлагалы (җырларга). Гыйлмима мамай (әби) ике сәгәткә кәдәр йомга көннө йу wашкалы (юарга) йарабый, мондой эште эшләгәле (эшләргә) йарый дийә ите. Кайа уңай саткалы (сатарга) - барадаганмын. Ышкулга килгәле (килергә) тийеш. +Сыйфат фигыль: -адаган/-атаган/-аткын (әд. -а торган): Он саладаган саwыт - Он сала торган савыт. Чәчкә тагадаганнары йук. Элек әнийемнең әйберләр, кийемнәрде саладаган сандыгы калган иде. Пецән цабадаган (чаба торган) йергә китәй. +-ганчы/-гәнче формалы хәл фигыль сөйләштә -гынцы/-генце, -ганцак/-гынцык/-генцек вариантларында кулланыла: Догалыкты ышкулга барганцак (әд. барганчы) йөрәдаганнар тагып. Мин килгенце (килгәнче) кайтып киткән. +Бәйлекләр: менән/мынаң/менәң/белән - әд. белән: Аның ме нән (белән) күгемәйгә йөрөй дәгәнбес. Циләк менәң йөгөреп-йөгө реп су ташыйдаганбыс. Мин абам (апам) мынан вечерга йөрбәйдем. +Сорау кисәкчәсе -ба/-бә/-ма/-мә/-бы/-ме вариантларында күзәтелә: Хәер куйдым, дога кылырсыс, әйебә (әйеме)? Синең элекке әйберләрең барма (әд. бармы), фотога төшөргәле? Кызың бар түгелбә (түгелме) инде? +Сөйләштә гуй/гой/куй (рус. ведь) раслау кисәкчәсе кулланыла: Циккән цепрәкттәрде музейга бирдем гуй - Чиккән чүпрәкләрне музейга бирдем бит. Күршеләр куй (бит), кереп күрәрбес. Омск өлкәсе татарлары белән чагыштырганда, әүштә-чат сөйләшендә бу сирәк күренеш. +Синтаксик үзенчәлекләр +Исем-исем сүзтезмәләрдә, компонентлары нисбәтлекне белдерсә, бәйләнеш бернинди кушымчасыз да була: Сез йакта (әд. сезнең якта) пешергәле осталарма (осталармы)? Кызылкаштан (авыл исеме) урлады иртән корбан бәйрәм көн (көнне). Бестә Черна Речка мулла (мулласы) йөрәй көбесенцә. Менә тиз (тиздән) булай Ураза бәйрәм (бәйрәме). +Сыйфат-исем сүзтезмәләрдә сыйфатның кушымчасын төшер еп калдыру: Ул ал урамда (әд. алгы урамда) торай иде, без арт урамда (арткы урамда) торай идек. Цийган (чегән) каш (тау) пашында ал урамда (алгы урамда) торадаган ите. Пестеке Садо wай а, ал (алгы) урамныкы - Берегоwайа, анан ар (ары) урыс аwыллары. +Хәрәкәтнең төшем яки урын-вакыт ноктасын белдерә торган исемнәрне баш килештә куллану очраклары да бар: Бабайым ишегалды (әд. ишегалдында) нәрсәдер йасап тора икән. Ишегалды (ишегалдын) йабабыс бит - ул сарай. +Кайбер фигыльләр башка килешне таләп итәләр: Бала берас айактан (әд. аякка) баса башласа, утыра башласа, агац крават инде. Аwылда (авылны) пычратмаңнар (пычратмагыз), күл йанына килмәңнәр. Чигү белән ун йәшләрне (яшьләрдә) булгандыр. Без бәләкәй булганда Рәхим бабай безне (безгә) әйтәй иде: "Кеменәр йакшы йөгерәр, айылны (авылны) түгәрәккә әйләнеп кем алдан чыкса, аңа бер камфит" тип. +Җөмләдә туу, тудыру сүзендәге аермалыклар: Ә мин бер бала менән икенце балам, икене тудым (тудырдым/таптым) Байазитовтан. Бу аwылда туылып (туып), монда үстем. Пала тудым (тудырдым), кайнинә сем'асын карадым. Тетка дүрттебиште туган (тудырган), ул белә инде. +"Син ничәнче елгы?" дигән сорауга, -гы кушымчасы урынына -ныкы кушымчасын куеп әйтү: Мин кырык беренце йылныкы (елгы). Минеке әби белән бабай 1887 йылныкы (елгы) берсе. 1931 елныкы (елгы) мин булган. +Лексик үзенчәлекләр +Затларны белдерә тогрган сүзләр: баба - авыл бабайлары, баба/бабау - дәү әти, мамай - әби, карчык, мама/мамау - дәү әни, нәнәм/нәнә/инәй/инә - әни, тәтә/тәтәм/әттә/ата - әти, күкәм/күкәләр - энем, сеңлем, аба/абам - апа, әкә - абый, инә/ әни - ирнең әнисенә дәшү, ата/әти - ирнең әтисенә, кендегәц әби - кендек әби. +Тормыш-көнкүреш белән бәйле сүзләр: тора - шәһәр, йаташту/йаташлы йорт - катлы (этажлы) йорт, сарай - ишегалды, ябык йорт алды, аран - сарай, синек - ишегалды, веранда, көпкә - кечкенә җылы абзар (тавыклар, бозау асрар өчен), кәзүнкә/кәзүңке - чолан, кәтәк - кетәк (рус. курятник), әцәлдек - туалет, басмак - күперчек, пиц - мич, кәцәк - тәрәзә кырые (эчке яктан), терәстү - тәрәзәләр, чанак - кечкенә чана, табатан - таба, шимовка/чимовка/цимовка - күмер ала торган соскыч, келүкә/кыйчаугач/кәкре тимер - кисәү агачы (кочерга), цумец - чүмеч, сукма - киле, сәкәлүк/цәкәлүк/ыклау - уклау (рус. скалка), тукмак - төйгеч, типшә - он иләр өчен агач савыт, түбә - түшәм, цәй тәринкәсе - чынаяк тәлинкәсе, шама - чәй чүбе (рус. остатки заваренного чая, чаинки), шәрәмнек - сукыр лампа, өстәл - урындык, зур өстәл - өстәл, себерке - миллек, тырмаwыц - тырма, могол - чүмәлә. +Кием-салым, чүпрәк-чапрак: пима - киез итек, сырга - алка, куштаклы итәк - бала итәкле, мәрцән - мәрҗән, кибәц - кәпәч, түбәтәй, байбак - оек, тагыйа - бүрек, коршау - тәрәзә пәрдәләре, күчәгә - чаршау, йастык - мендәр, фәрдә - пәрдә. +Аш-су: казы - казылык, күч/күшт - ит, чегелдәк - бавырсак, туач - паштет, лүпсә - киптереп төелгән шомырт, яисә шуңа шикәр кушылып ясалган ашамлык, бәдер - черек бәрәңге күмәче, хәлвә - камырын токмач рәвешендә кисеп ясалган чәкчәк. +Терек һәм терек булмаган табигать: бога - үгез, кәзә - кәҗә, песи/мыжык - мәче, көцек - эт, куй/мәшкә - сарык, әтәц - әтәч, цебен - черки, майган - үрдәк, цыцкан - тычкан, цалца - талпан, утрац - утрау, эт борны - гөлҗимеш, күгәмәй - кара җиләк, күк йеләк - кара бөрлегән, карлыган/карагат - карлыган, малан - балан, таш - төш (рус. косточка), күбергән - кыр суганы, ләпләк - чөгендер, кы(з)цылца - кызыл чөгендер, мәшкә/ мишкә - гөмбә, пыяс - суган, мәркүп - кишер. +Эш-хәрәкәтне белдерә торган һ.б. сүзләр: йетешегес - ашагыз, йыштыргалы - җыярга, әкиләләр - алып киләләр, кырсый - кисә, тиргәү - җыю, әзерләү, бизәү (мәсәлән, бирнә әзерләү, йортны кирәкле әйберләр белән бизәү), куркыган - курыккан, туган - тудырган, йаман - начар, төнен - төнлә. +Себер татарларының фонетик, грамматик, лексик үзен чәлекләре һәм аларга хас булган гореф-гадәт, йола һ.б.лар сөйләү үрнәкләрендә аеруча тәэсирле яңгырый. Җирле халыктан тупланган материалның (сөйләү үрнәкләре) беренче яртысында әүштә-чат сөйләшендәгечә язылса, икенче яртысында мишәр диа лекты сөйләшләрендәгечә (бигрәк тә сергач сөйләше) бирелгән. Текстларда сүзләрнең әйтелеше транскрипциядә бирелә. Я, ю, е хәрефләре урынына [йа], [йә], [йу], [йы], [йы], [йе] авазлары, өстәмә билгеләрдән [w] - ирен-ирен өрелмәле тартык аваз һәм [қ], [ғ] - тирән тел арты тартык авазлары кулланылды. Кыскартылмалар: әд. - әдәби, рус. - русча, һ.б. - һәм башкалар. +Авыллар тарихыннан +Умавыл/Омайыл (Барабинка) авылы. Мен Омаил торысында силәгәле итәм (әд. сөйләргә телим). Орысца ул Барабинка, ә татарца - Омаил (Умавыл) дип аталадый. Аилның (авылның) исеме Ом-судан цыккантыр, ул порон заманнан су буйында торадый. Ом-су Том-суга Кафтан аилдан йыракта төгел агып батай (төшә). Омаил бек поронгы аил. Аны 1575 йылда Поно ма ревтарың (муәзин ул булган) бабайларныкы бабайлары баштаган дип әйтәдийләр. Аныкы (аның) токомнары аилда бестеке заманга кәдәр торадыйлар. "Йарти Омаил - Пономаревтар, йарти - Абанейлар", - дип келеп әйтеп куйабыс. Цыннап, Абанейлар, дересцә Абаниевтар, көптән бестеке аилда йәши диләр, йедебә-сигеспә бойын санап цыгарасың. Алардан башка аилда көп (күп) "килгән кешеләр": Измайловтар, Камалов тар, Сайдашевтар Казан йактан (ягыннан), "тоболоктар" Абанейлар, Орта Азийадан - Хайровтар, аннан соң Муксуновтар Томаулдан (авыл исеме), Айбаттар, Сайфамлүковтар. Бик көп Үтәгәновтар, Мамашевтар һәм башкалар. Аилдагы йорттар бетеннәй электән үк агацтан салынганнар. "Тора (Томск шәһәре) булбаган әле, ә бестеке Омаил булган", - андый бабайлар бескә сөйлидиләр. ХХ гасырныкы башында, Омаил бек зор, йәмнү (зур, ямьле) аил болган: ике йаташту (катлы) йорттар, зор матур терәстү (тәрәзәле), йалт иткән тимердән өй баштары - бай аил! 1929 йыл дан соң аилыбыс йарлу булды. "Раскулачивание", "саботаж", "колхоз", "сослать" - йаңы сөстәр (сүзләр), йаңы кеже ләр (кешеләр), йаңы рәистәр аилыбысты йелгә тараттылар. Мәцет те йаптылар. Мәцеттеке кәләмнәренә (келәмнәрен), циккән кийестә ренә, паластарны, кораннәрнә арбаларга тийәп исполкомга әкиттеләр. Аил өскәрде (үзгәрде). Хәзер аилда көп орыстар, цит илләрдән килгән кешеләр торадыйлар (торалар). Аилда йеде урам: ике урам - Советская, Береговая "Иске Омаилда", биш урам - "Йаңы Омаилда" - "монолиткада". Бәребер минеке аилым иң матур, йәмлү, йанга, күскә (күзгә) сикемнү (сөйкемле). Табигатебес әле бай - урманнар, болоннар, колләр (күлләр), цишм әләр, терлү цыпцыктар һәм коштар коандырайлар (куандыралар) халыкты. Омаилда хәзер мәктәп, клуб йок, бар бер кибет. Балалар да әзәйде. Алар Кафтанга (авыл исеме) укыгалы беренце класстан ук тогызынцыга йә онберенцегә кәдәр йеридиләр. +Сөйләүчеләр: Абанеева Әминә. +Умавыл. +Әбдрәшитова Зөмәрә Минһаҗ кызы (1936 елгы). +Кызылкаш авылы +Абытай (Черная речка) авылы. Мин Аудайылныкымын (авыл исеме), Абытай тип тә әйтәйләр. Ул цакта бестең аwылда үзебестең халык кына торадаган. Урыстар булбыйдаган. Бес урысца сөләшә (әд. сөйләшә) дә пелбәй идек. Бакца утыртпый идек. Аттар күп тотай иде атамнар. Йәйен пецән цабай иделәр. Кышын ул пецәнне торага (шәһәргә) алпарып сатадаганнар. Кацан- кацан урыстар килеп аwылдагы ирләрне обоска йаллыйлар иде. Өркеткә (Иркутскка), Нарыймга обостар аwылдан үткән дә, карлар шыгыр-шыгыр итеп торадаган. Кыштар ул цакта бик суак булай иде. Айакка кигәле пималар (киез итекләр) барыбыска да йетпәгәц, өйдә сәкедә генә утырып ашык уйныйдаганбыс. Ногыт таш булай даган. Аларны сикертеп бер кулга сәкедәге ногытты алып өлгәргәле кирәк. Бик кызык уйын ул. Кицен, кәрәсин лампасы байырактарда гына булгац, бес шәрәмнек (сукыр лампа) йактысында, йә тимер пиц йактысында йыйылышып, куркыныц хикәйәләр сөйлидәгәнбес. +Калтай авылы. Бу аwылга 1964 йылны килдем. Мин Ба шкор тостанның Дәүләкән районы Чуенчы дигән татар аwы лын нан килен булып төштөм. Ике улым, бер кызым бар. Сый ыр саwычы булып эшләдем. Иртән китәм, кичен кайтам. Мин килгән йылны, 62 йылны, йартысы Ленин йулы колхоз иде. Йартысы урыс. Бүленгән иде. Матур иде Калтай. Әби-бабайлар бар иде, йәш'ләр. Әле 85 йәш Калтайга. Монда бөтөнесе дә килгән калык (халык). Сугыш wакытында да. +Сөләүләр буйынча, Калтай теге очта булган, өченчегәме күчкән ул. Монда безнең ферма иде. Молоканка бар иде - сөт кабул итү, сепарат чыгару урыны. Урманга, покоска йөрөдек. Печән чаптык. Калмакский утрачы (утрау) йанында су бар. Күл бар иде, беткән дә инде. Гыйляҗев күле бар монда, анда Гыйляҗев Гәзиз абый тора иде. Светлый дигән бар. Ум бар - ул Барабинка (авыл исеме) йылгасы, зур түгел генә. Томның протогы дип атала. Утрачта бер күл бар. Аны Төпсез күл диләр иде. Аннан без баланга бара идек. +Сөйләүче: Фәхретдинова Рәйхана +Фәйзрахман кызы (1938 елгы). +Калтай авылы +Туктамыш/ Тахтамыш (легенда). Борон заманда бестең бабаларыбыс йы рак йерләрдән күцкилгәннәр (әд. күчеп килгәннәр). Йахшы йерләр эстәгәннәр (эзләгәннәр). Анда-монда туктап кара ган нар. Ошаган урын таппаганнар. Ту йере йәмсес, ту суы тәм сес булган. Зур, киң сулар буйлап та барганнар, күлләрне дә үткән нәр. Бара торгац, бер матур урынга кил'еткәннәр. Бер йак та зур су агай (ага) икән, аңа чип-чиста кецкенәрәк суның тамагы төшәй икән. Шул кецкенә суга Ауды дип исем биргәннәр дә, аның тамагыннан үргә киткәннәр. Бик матур, бийек йарлу урынга килеп йеткәц, шунда туктаганнар. Су буйлап йеләктәре пешкән шоморттар, кызарган эт борно (гөлҗимеш) үсәй икән. Суы бик циста да, тәмнү (тәмле) дә икән. Бийек йардан тирейактар ап-ацык күренторай икән. Бестең татарлар белән кала урысы килгән булган. Ул сораган: "Где дома будете ставить?". Болар әйткәннәр: "Бу йердә туктамышбыс". Шуннан урыс кала башлыгына "Юрты Туктамышевы (Тахтамышевы)" дип йаскан. Бу аwылның исеме булкалган (булып калган). +Сөйләүче: Әбдрәшитова Зөмәрә +Минһаҗ кызы (1936 елгы). +Кызылкаш авылы +Умавыл/Омайыл (Барабинка) авылы. Теге йактан, Булгарийа йактан килгәндә тегүцеләре килгән. Икеме-өцме семйа гына килгән. Чукындырганнан кацып килгәннәр беснеңке (әд. безнең) Умавылга. Скрипачи килгәннәр. Бай кешеләре килгән: Сөләймановлар, Исмәгыйлевлар... Анан инде Сөләймановлар Понамаревка әйләнгән. Мәзем булып эшләгән мәчеттә. Исмәгыйлевлар Измайловка әйләнгән. Урыслар әйләндергәннәр. Аннан инде кушылганнар. Курчаклар килгән. Курчак уйнауцы лар менә Барабинскийда. Цепрәктән матур курчаклар йасап уйнаганнар. Башта чучелодан, агацтан йасауцылар булган. Монда килбәгәннәр алар. Мәчет салганар. Тахтамышта булган оногы, Чиңгизханның оногын озаткан. Тыңнамаган күрәсең. Йасак түләгәннәр мондагылар Тахтамышка. Тахтамыш ханы булган. Мангуллар нимәгә (нәрсәгә) табынганнар. Чучело йаса ганнар. Безнеңкеләр кушыла башлаганнар алар менән. 605 йыл аларга. Безгә дә еде йөзме йыл, Умавылга. +Безнекеләр килгәндә алар матур бүрәнәлү йорттар салганнар. Алар зоны йердән килгән. Ә болар йурты булган. Шул Тахтамыш ханнары. Ә тегеләр инде йорт салганар тиз генә. Монда барып, Тахтамышка каршы урнашкан булганнар. Костерлар-ниләр, монда матур йер. Мәчет, Том (елга) күренә матур йердән - йарда - бийек йердә. Цүпләр, әллә ниләр чүбәннәргә атып-атып киткәннәр. Болар булган инде. Болар монда йеннәр икән дип, тегендә киткәннәр, Умавылга түбәндәрәк. Скрипачлар, музыкантлар, тегүчеләр булган. Орыслар (урыслар) соңрак килгән. Килә-килә килеп йеткәннәр монда. Мәскәүдән, Казан йактан килгәннәр. Матур калык (халык) булган безнеңкеләр. Зәңгәр күслү (күзле), бийек. Ә болар өләнешкәннәр, Томныңкы теге йагында инде Кемеревский област'тән. Берсе инде калмаклар. Алар да төркөй гуй (төрки бит). Берас йәшелрәк күслү. Рыжоватый. Матур төгелләр. Алар бер-берсе белән кушылганнар. Ә черкеслар матурлар. Минең бабамныңкы хатыны үлгән. Ул аны алган. Өләнгән. Шул черкесларныкы. Шул токомга мин киткәнмен. +Сөйләүче: Әгъләмова Шәрфүк +Рәҗәп кызы (1933 елгы). +Умавыл +Казан авылы (Казанка). Аwылда хәзер дачниклар. Өц урам. Артта дөртенчесе - йаңы урам. Пестеке Садоwайа, ал (әд. алгы) урамныкы - Берегоwайа. Пестеке йартысы урысца, йартысы - татарца. Хәзер монда йартысы орыс (урыс). Сугыштан соң, Томскийныкылар алар орыслар. Элек дачалар йук иде. Пес тең аwыл зор төгел. Кандый (ничек) булган, шундый инде. Калароwага (авыл исеме) хадәр дачниктар. Гызылгаш, Умавыл, Калтай - татар аwыллары. Анан ар (ары) урыс аwыллары. Әнийем Тумаwылдан (рус. Константиновкадан) килде. Атам мондагы. Бес - себерәктәр. Минеңке бабайымныкы туганнары килгән. Алар йүргә йакныкы (ягыннан), Йүргәдән. Аларны сорап урыннарын алганнар. Лагер ачканнар анда. Йүргә ул Тайгадан ары. +Сугыш башланганда миңә (миңа) унйеде йәш булган. Әнә уннан тотонганнар песте кугалы эшкә. Кайа гына кумадаганнар песте. Аwылда ферма бар иде, зор (зур) иде. Урманнан кайтма дык, агац кистерделәр, лесзаготовка. Тум (елга исеме) аша йә йәү (җәяү) барабыс, йәйәү кайтабыс. Кайтып ике генә көн булмайбыс, бесте тагын куалар. Без 15 йәшлү кыс палалары. Калтайдан, аннан урыс аwылыннан урманга кереп китәдәгәнбес эцкә, заготовкага. +Узбәк, кыргыз, казах эшкә киләләр, килеп эшләйттәр. Көтүцебес бестнеңке - казах. Башта кыргыз көткәле (көтә) иде. Хәзер кибет тә йук, халык та йук. Дачниклар йәйен генә торай (тора), кыжын (кышын) алар китеп калалар. +Кызылкаш авылы. Каш - калку урын (рус. возвышенность). Төс түгел, матур булганга - кызыл. XVI гасырның 1 нче йартысында барлыкка килгән. 1500 дә ничәнче йыллар була инде. Казаковларның шәҗәрәсен укыган wакытны, анда шулай дип әйтеп йазганнар. Мәскәү тракты буйлап казаклар анда торганнар. Азыктарын саклыйдаган урыннарын барлыкка китергәле тийеш булганнар. Холотник дип әйтәй торган идек. Менә сез монда килгән wакытта Черная Речканы үттегес. Ауды аwыл и Абытай дип тә әйткәле инде бес аны. Аны беснеңке себерәктәр шулай дип әйткәндер инде. Но бу йылганың исеме Ауды. Ул агачлар ауды микән инде. Ул йакта хутор кебек бер урын бар. Күпер. Ул йагында уйсулык. Менә шуннан өстә, бийегрәк урында. Кышын карлар салып, йазын бозлар салып, менә шунда агызып саклыйдаган (саклый торган) өлөш. Ул йерләрне саттылар. Казаклар сакчылар булганда Казаковлар менә шуннан соң аwыл үсә башлаган. Шулай итеп сөйләйләр. Патша арми сендә хезмәт иткән солдат күп пулган. Монда йәшәгән халыкны инородецы дип әйткәннәр. Инородецларны армыйага албаганнар. Минең әтийемнеңке әтисе Казан губернийасының Саба йакларыннан булса кирәк дип әйтәйләр. Ә без урысча сөйлибез хәсер. Хәсер монда килгән халык. Менә минем әнийем йактан да әтийем йактан да җемтөп себерәкләрдән беркем дә йук. Алар инде аралашып беткән бестең туган тумачалар. Шуңа күрә сөйләмдә дә себерәк сүстәре дә, кыргыз сүстәре дә бар. Мәктәп салып укыта башлагац, Татарийадан килгән укытучылар менә шул әдәби телдә өйрәтә башлаганнардыр. Минем апам 1943 йылны бетергән иде ул Томскидагы татар педучилище дип әйтеп. Татарский педучилище булган 1925-56 йыллардама. Бу аwылда татар теле берас укытылды. 1990 йылдан 2000 йылларга кәдәр. Бер ун йыл тирәсе. Педучилище бетергән менә без укыттык та инде. +Яңавыл (Березовая Речка). Йаңаwылга күбрәге Татарстанның Саба районыннан килгәннәр. Ике бабай да Казан йактан (ягыннан) килгән. Менә минеке (минең) әбейләр килгән Казаклар дигән аwыл булган. Анан Тәкәнеш дигән аwылдан. Менә Биби әбиләр иде. Хасановлар Мәтәскә дигән аwылдан. Алар революцийәгә кәдәр килгәннәр. Бабайның абыйсы моннан сугышка киткән 1914 йылны. Олы Шомар дигән аwылдан. Сәгыйт бабай. Неграмотный сем'йа булган. +Урманчылык менән шөгылләндем, агачлар утырттык. Йәнәшә Кирәк аwылы. Аwыл тирәли 13 заимка булган. Килгәннәр дә утырганнар урыслар. Килгәннәр анда кайа биш кеше, кайа ун кеше. Шулай калганнар тороп. Аwыл йанында Казанцево заимка (заимкасы). Белоруслар булган и пол'аклар. Бәрхет менә донской казак булган ул. Качып йаткан. Заимка Йакимово (Якимово заимкасын) күңел ачу өчөн салган. Алар байлар булган Томскида. Аннан сыйырлар тоткан, рабочийлары, кибетләре булган. Малиновский булган аның артында. Бәрхет (заимка) - казах булган, качып йәшәгән, мал тоткан. Йасап май сатканнар урысларга те гендә. 25 чакрым бездән Об' (елга исеме) бит. 1885 йылда заимка салынган. 5-6 йыл торып Казанкага барганнар. Кривошечный, Куз'мины, Нижные Озера дигән заимкалар да бар. Атамалары хуҗаларының фамилийәләре буйынча әйтелә. Алар алышынганнар. 20 йылдан йаңалар килгәннәр и икенче исемнәр. Дубровинада киржаклар иде. Алышынды. +Березова Речка йанында Муса йылгасы, ике тау арасында. Йы рак күл, Зур күл бар. Сара әби йорты йанында күл. Аwыл йангыннан соң барлыкка килгән. Кедрач булган. Аучылар йандырганнар. Шунда килгән татарлар. Анда кыругом урыс басып алган булган. Боларның печәнлекләре дә - бернәстә булмаган. Бишмәт кийем теккәннәр урысларга. Урыска эшләп йөргәннәр. Аннан кышын Могильникка (авыл исеме) барып, печән сатып аладаганнар. Кругом аwыл булгач, болар соңгыдан гына аwылны төзегәннәр. Шуңа Йаңаwыл. +Башта урыс аwылы булган ул Кирәк, анда киржаклар торган. Татарлар киләй. Аннан әкрен генә урыслар ычкынганнар аннан. Киржаклар - старообрядцы. Тәмәке тартмый, аракы эчми алар, сүгешмиләр. Бездә аларның чиркәүләре дә бар. Алар әле дә бар. Алар элекке колхозга да кермичә качканнар. Безгә бер киржагы кереп йөрәй иде. Үзенең кашыгы, крушкасы белән. Кешене ашатмыйлар, үзләре шуннан гына ашыйлар иде. Керсәң аларга, аларның посуда айырым иде. Кышын катып үләсең, өйөнә кертмәйләр. Бездә бар кушамат: кеше кире (рус. упрямый) икән, "киржак" дийәйләр иде. Алар айырым торганнар. +Революцийәгә кәдәр йарты аwыл карак булган Йаңаwылда. Алар гаиләләре белән Барнаул йакка киткәннәр. Ат җигеп утыртып бара икән хатыннарын, сандыкларын. "Куда едете?" дип сорасалар, "В Барнаул" дигәннәр. Цыптыралар берәр табунны анда. Ул wакытта крест'аннар, атлар күп булган. Ирләре ат алып кача, хатыннары боролып йаңадан кайта. Анда Воронин йактан (ягыннан) килеп урлаганнар. Йаңаwылга килеп алыштырганнар алар мондагы атны, тегеләре теге. Бу 1920 йылларда. Йулда кайберләре урлаганнар. Аwылга килеп кыйнаганнар каракларны, сел'советтан килеп. +Сөйләүче: Фәхретдинов Сәйфулла +Сабит улы (1950 елгы). +Яңавыл +Кызылкаш (Тахтамышево) авылы. Мин Кызыл Кашта торам. Бестең аwыл бик матур урсында салынган. Бер йакта Тум - зур су, ә икенце йакта бәләкәй Ауды (елга исемнәре). Өйебес озон күл йанында торай. Йазын күлдәгә (әд. күлдәге) су ишек алдына кәдәр керәй (керә). Басмактар (күперчек) салабыс йөргәле (йөрергә). Өй тәрәсеннән трак күренәй. Мамам (дәү әни) тәрәс төбендә машиналар үткәнен озак карап утырай. Йәйен ишек алдыбыста йәшел үләннәр үсәй. Су цумгалы Аудыга төшәбес, йә Тумга барабыс. Көс (көз) килсә, мишкәгә йөрибес. Мин мишкә (гөмбә) йыштыргалы (җыярга) йаратам. Калага аппарып та сатабыс, үзебес тә ашайбыс, кунактарга да бирәбес. Бескә йәйен кунактар көп (күп) киләй. Матур йер дийәйләр. Минең күкәләрем (эне-сеңелләрем) дә урманга йөрәйләр, тол'ко хәзер цалца (талпан) көп, куркып кына, кийенеп йөрибес. Ну көзөн цалца булбый, ә урманда чиста, матур урыннар күп. Әле мамам күгемәйгә (кара җиләк) дә аппарган иде. Үткән йәйне күп шоморт йыйдык. Шоморт бик уңган иде. Мамам шоморттан лүпсә (киптереп төелгән шомырт) йасай. Кыжын (кышын) лүпсәдән пирошкилар пешерәй. Мамамның пирошкилары гел тәмне булай. Кыжын мәктәпкә йөргәле (йөрергә) йырак. Буран булса, бигрәк тә йаман (начар): кар тирән, сүктәп бара-бара хәл бетәй. Шкулда шәп, йылу, йакту. Анда уйнагалы да булай. Бестең аwылда торгалы әйбәт. +Сөйләүче: Әбдрәшитова Зөмәрә +Минһаҗ кызы (1936 елгы). +Кызылкаш авылы. +Тормыш-көнкүреш турында +Элек төз-цәй, шикәр сорап йөридәгәннәр күршеләргә. Хәзер йомошка йөрү йук. Хәзер бигрәк тә йеңел, йәштәргә рай. Афтобус киләй, утырап китәй. Кайтып төшәй өйөнә. Элек калага эшкә йәйәү йөредек. Көйәнтә менән сөт ташый итек. Сатадаган (әд. сата торган) әйбереңне апарасың. Палык апара итек. Сөт, кем бәрәңге апарадагын, ике циләген койып. Нийе бар сатка лы (сатарга) - апара иде. Нижнийга кәдәр ике цакырым. Нижнийдан соң тагын калага кәдәр. Биш цакырым була инде. Баткыцты (баскычны, күперне) тагын менгеле әле. Туксан бацкыцларын санагаидем, менгәндә. Тумнан (елга исеме) суны ташыйдаганбыс. Элек хайwаннарга былай-былай тишәйләр иде. Осон (озын) итеп. Ә үсепескә эцкәле (эчәргә) берас циттәрәк буладагын, агымныкы быйагындарак инде. Циләк менән йөгөреп-йөгөреп су ташыйдаганбыс йәйен дә кышын да. Хәзер инде казыдылар бит. Йазын үсебестә су киләй башласа, йөрик тибес кайа малларны апчыккалы дийеп. Бестә бит су басырай (баса). Бакцаны басты. Быйыл су зур, соңгы су булды. Баштагы су бик булмады, бос менән. +Сөйләүче: Сәйфетдинова Мөнирә +Мифтахетдин кызы (1925 елгы). +Әүштә авылы +Мин йеде классты бетергәндә сугыш башталды (әд. башланды). Инәм (әнием) олу (олы) йәштә иде инде гуй. Атам (әтием) үгәй. Ул колхос фермасында караwылцы иде. Мине дә фермага учетчик итеп эшкә алдылар. Сыйырлар йәй пуйы утрацта (уртау) торайлар иде. Сөтте битоннар менән көймәдә Тум аша цыгарып, ат арбасына төйәгәле (төяргә) туры киләй иде. Аннан шул сөтте маслобойга аппарабыс. Утыс-кырык литрлык битоннарны үсебес арбага күтәреп төйәйбес. Арбадан төшөреп маслобойга керетәбес. Иртәге биштән кицке унга кәдәр эшти идек. Түләү булбый иде. Эшкә цыккан көннө кагаска сысык сыскуйа (сызык сызып куя) торганнар. Бу трудоден' иде. Шуңа эштәдек, сысыкка. +Сөйләүче: Назмутдинова Кәүсәр. +Кызылкаш авылы +Монда унйеде йәшемтә килделәр урлап. Урлама килделәр. Мин Тахтамышеwадан килен булып төштөм. Әтисе-инәсе йук, йеңгәсендә үскән малайга. Калхуста 12 йәшемтән эштәттеләр. Әтийем, әкәм (абыем) служит итәйе. Аларга йәрдәм иткәле тип. Wәт эштәгән биш йыл. Ни генә эштәмәдек. Урак та урдык, молотилкада да пулдык. Кыжын (кышын) маллар йанында да. Тел'атник куйадаганнар. Анандый эшти-эшти, эштәдем әлегә кәдәр. Ул калхуста эштәгән. Төнгөсенә китерәйләр: "Синең икәү фронтовигың, даwай в'азай" дип. Фронтовикларга дип бәйлидәгәнбес бийәлий, наски. Мине инәм (әнием) беркайа йебәрмәде уйнагалы клупка. Бәйлидәгәнбес. Ә икенце көнне бит эшкә баргалы кирәк тагы. Таң атуга. +Бакцада кыйарлар үстергәле (үстерергә) мине йөрөттеләр. Куйларның (сарыкларның) йөнөн алгалы булса, мине килеп акитәйләр. Син остасың дип. Анандый йөрөттеләр. Өцәр сутый ашлыкка йер казыйдагынбыс көнөнә. Бәрәңгегә казыйдаганбыс. Көзен урасын утыткан ашлыгыңны. Эштәмәгән эш калмады. Торф иттерәдәгәннәр бушырак wакытың булса. Парахутларга йаккалы. Пален кирпец дип аны кисәдәгәнбес. Ике мең сигес йөс кирпец ике кешегә. Кирпецең алтмыш ыштук өйәсең дә, тачка менән болотадан апцыгасың. +Сөйләүче: Сәйфетдинова Мөнирә +Мифтахетдин кызы (1925 елгы). +Әүштә авылы +Умавылда чатлар торган. Әти-әнийем Умавылдан. Монда күл булган. Күл киткән. Бөктә (урман/болын) тегендәрәк өц күл. Түгә рәк күл - ул бик тирән, түгәрәк. Аны күл дип кенә йөртәләр. Чербашка күле - озон күл. Тот күле - ул да озон күл. Мәцет бар. Муллаб ыс Казанка дигән аwылдан. Аwылда ике урам. Иске аwыл - бу иске Барабинка. Йаңасы - Барабинка. Тумавыл дигән аwыл бар (русчасы: Константиновка Кемеровский область), моннан 40-50 км. +Аwылны цыккац тегендә бөк (урман) инде андый. Бу йакта урман - йалан, теге йакта урман бөк дип әйтелә. Түгәрәк күл йанында дачалар. Тум ташса йасын (язын), аларны батырай. Аwылны батырган иде гуй, сугыш башланган йылны. Тагын бер өц йылны булды су. Черная Речканы батырды Тум суы. Элек зур фермалар иде, маллар торадаган. Мал, сугым суйган хардәшләрең килеп булыша иде суйышкалы. Йылы wакыт булса, йылгада йуа идек эцәкләрен. Хәзер ашамыйлар эцәкләрен. +Элек мәктәп дүрткә хадәр бар иде. Йаптылар. Биг элек укыттылар (татар телен). Без укыганда татар иде, татарца укыдык. Кафтан - рус аwылы. Кафтанга йөрим. Урысца белмим. Эй укыйсым киләй. Сөйләшәй беләм берас. Но укыганны сөйләй белмим. "Анда укый алмыйм. Калага барам", дим. "Анда баргалы иртә сиңә", ди. Монда укыдым. Безнең аwылда тоже урыслар татарца укыдылар. Тумавылдагы калмакларның телләре дә, йөзләре дә айырылай. Без чатлар. Калмаклар Тумавылда. +Мин Йаңаwылдан (рус. Березовая Речкадан). Бабамныкы ба балары Лаиш районы, Казаклар дигән аwылдан. Алар монда килгәнннәр и беснеңке аwылны барлыкка китергәннәр. Бу тайга уртасында йылга булган, родник суwак (суык). Минеке әби белән бабай 1887 йылныкы берсе. Хәсән бабай белән Мәмдуха әби өйләнешәләр. Алар революцийәгә кәдәр килгәннәр. Томскийдан 75 км шул аwылга барганнар. Килгәц карабодай, иген чәчкәннәр. Әбин ең карабодай келәте бар иде. Мин үскәндә карабодайлар йук иде инде. Сугышка бабай пиш паласын калдырып кит кәц, йаңа өйгә күцкәннәр. Аwылда йортты Касандагы кебек сал ганнар. Печка и казан эчкә кертелеп куйылган. Бестең бүлмәдә бар иде. Аннан килгән ул андый бүлем анда, йәйен йөрәй итек. Хәдийәба йахшы беләй. Безнеңке әни Кирәкнеке, әти - Йаңаулныкы. +Кирәк - аларныкы анда күл. Родниклары бик тә кецкенә инде анда. Менә бу аwыллар: Барабинка, Черна Речка - алар чурныйлар. Ә без рыжийлар. Ә Кирәктә мишәрләр. Тирән йылга - тирән булганга. +Бездә заимкалар булган: Бәрхет, Заимка (исемсез) һ.б. 3 км бестең аwылдан. Заимка - анда болоннар. Бәрхет - ул урыслардан калган ул. Безнекеләр килгәндә руслар булган дип сөйләмәйделәр. Симаков заимкасы. Анда кедрачлар үсәй. Йакимов, Казак заимкалары. Аларның даже зиратлары да бар ите. Казак заимкасында Томскийлар булган. Әби Казактан, Лаишевский районның. Казаклар беркайа да булмаган. Казак заимкасы урысларныкы бит ул, татарларга катнашы йук. Никита заимка. Ә татарларныкы кеше исемнәре генә. +Йылга бер генә. Без аны йылга гына дийәй идек. Пецән цабадаган йер - Лугин, әпәт заимка. Бәләкәй күл йәйен кибә иде. Йырак күл бар тагын. +Берницә семйа килгәннәр. Земл'аклар да бар иде. Төп фамилийәләр: Хабибуллиннар, Гайнетдиновлар, Фахрудтиновлар, Валитовлар, Әбдрәшитовлар (ә Сафиннар земляк кына). +Минеке кыз фамилийәм Бикулова иде, хәсер фамилийәм Әмирханова. Әмирханов Казаннан килгән бабайым булган. Мин Галиәскар кызы. Галиәскарның атасы Казанныкылар (ягъни Татарстаннан). Галиәскарның атасы Тухтамыш Әхтәмович. +Бу аwылда туылып (әд. туып), монда үстем. 1941 йылда 13 йәш. Сугыш башланды, эшләгәле (эшләргә) куштылар. 1946 йылда заготовкада сугыштан кайткан ирләр менән. Безнеңке әтийебес сугышта калды, кайтбады. Бес алту (алты) бала, мин воспитат' итттем әкәм менән икебес. Әбийем дә исән иде әле. Эшләттеләр дә эшләттеләр. +Мин кийәүгә бардым. Минем ирем Байазитов. Бала тудым (тудырдым), сем'асын карадым, йәйәү сөт ташып. Мин пер пала (бала) менән икенце палам, икене тудым (таптым) Байазитовтан. Ә бу инде алар Кемеровский област'тә Юрт Константиновкада тордылар. Алар берwахытта сосланный булганнар бит. Монда тимәсеннәр тип, күлнең теге йагына цыгабыс тип казанныкылар килгәннәр дә анда торганнар. Анда тороп, Кызыл Кашка килеп, өйләнә менә бу иремнең әнисенә. Алар Казаннан килгән булганнар. Төп казанныкылар. Аныкы (аның) бабасы менә быйыл гына үлде. 93 йәшендә Казанда үлде. Вәлүттекен (Вәлитнекен) әйтәм. Казаннан бит алар. Аталары Әмирханов Әбзәл булган. +Әбийем пик укымышлу ите. Гыйлмимага керәбес дә, ул 12 сәгәттән ике сәгәтка кәдәр йомга көнне йуашкалы (юарга) йарамый, мондый эште эшләгәле (эшләргә) йарый дийә ите. Уйнап-көлеп аның йанында утырып безгә укыйдаган ите. Миңә (миңа) ул wакытта недо этого (мин дә укыгалы өйрәнгән булыр идем). Алты пала карадаганмын. Ун йыл аwырады әкәм (абыем). Өч-алты аwылга собранйа йасап йөрдем. Трижды депутат булдым. Сыйыр саудым, передаwайа идем. Депутат звеновой бултым савхуста. +Монда 1954 йылны килдем, кийәүгә цыктым. Бер күрештем, икенце атнада өйләнештек. 27 йыл тордык. "Нур" коллективында эшлим. Коллективка ун йыл. "Халык моңнары" ансамбле туктап тора. Җитәкчесе аныңкы Надия. "Нур"ныңкы җитәкчесе Рәифә Бородихина исемле. Аwылларда булабыс, сабантуйларда йырладык. Томск өлкәсендә Старокороткина аwыл бар. Анда керәшеннәр торайдилар. Анда да концерт куйдык. +Сөйләүче: Мөрсәлимова Маямәл +Шәйхулла кызы (1937 елгы). +Томск шәһәре +Урманнан цыбыкларны, агацларны чанак (әд. чана) белән ташыйдагамбыс. Сугыш wакытында күкәм (сеңлем) белән ташый итек. Керәбес урманга, йыгытабыс, кырсыйбыс (кисәбез), апцыгабыс. Пила белән кырсыйдагамбыс. Чанак (чана) зур тартып йөртәдаган. Бес (безнең) йакта урманда карлыган, шоморт үсәй. Күгемәй, тау йеләге, кайын йеләге дә бар. +Суны күлдән ташый идек. Кыш буйы Тумнан монда хадәр көйәнтә белән ташыйдаган итек суны. Хәзер эжик (ишек) алдында. +Безнең аwылга айу кергән йук. Төлке көп (күб) иде. Куйан ашый идек. Хәзер төлке дә, куйан да петте. Майган (үрдәк) ашый идек. Хәзер аның тәме йук. Ашатырга бодай да йук. Элек кыр тулы бодай, соло иде. +Аранда (сарайда) сыйыр, маллар торай. Аран әнә урамда (йорт алдында). Көпкәдә (кечкенә җылы абзар) таwык, сарык, бозау тота идек. Пице бар иде. Сыйыр бозауласа, пиц йага идек. Суwак булса өшөмәсеннәр дип. Хәзер дә анда йәйен бозау торай. Бу бәләкәй өй безнеке (бу безнең бәләкәй өй). +Сөйләүче: Гобәйдуллина Гашурә +Исмәгыйль кызы (1928 елгы). +Казан авылы +Минеңке әтийемнәр дә, мин дә, палаларым да биредә үскән. Калтайда тудым. Мин Калтайдан монда тормошка цыктым. Томскка кәдәр 20 цакрым. Аннан тагы 20 цакрым. Монда кәдәр (ике аwыл арасы). Клупта "Зилем-зилем" уйынын уйныйдаган быс. Круг итеп тотонып йырлыйдаганбыс. Иремнеке (әд. иремнең) энесе бестә Калтайда иде. Клупта алар инде таныштырдылар бесте. Ирнеңке әни-әтисенә әни-әти дип әйтәм. Кемнеке нәрсәсе бар әсерләдек кийәүгә цыккалы. +Унйеде йыл калада тордом. Монда мәктәп бар иде. Башта өц, анан дөрт. Аннан сәвсим бетте. Батуринага, Каларовага (авыл исемнәре) китте. Калтайда сигезгә кәдәр. Үзем татар телендә ике класс укыйдаган. Бу аwылда да татар теле бар иде. Минеке (минең) балаларым укыдылар ике класска кәдәр татар, ә аннан киттеләр Батуринга. Мәктәпне йапкац. +Маллар тора аранда (сарайда). Көпкә йук хәсер. Элек бар иде. Көпкәдә бәләкәй босау, йаңы туган, таwыклар бергә тор ганнар. Ул бәләкәйрәк. Йердән казылган. Өстә монандый палатка кебек нитеп таwыклар тотайдамбыс. Сарык булмаганда таwыклар гына тора иде. Таwыклар булмаганда сарыклар гына. Хәзер көпкәләр бетте. +Сөйләүче: Казакова Фәүзия +Фәхри кызы (1938 елгы). +Казан авылы +Мин өц кенә класс бетергән кешемен. Өц класс менән хәзер көрән (әд. Коръән) дә укыйм, аллага шөкөр. Намазны укыйм, уразаны тотам. Кийәүгә бардым. Минеке сигез балам булды. Оныктарым бар. 28 йыл сыйыр саwучы (булып) эштәдем. Соңыннан мин ун йыл телятница эштәдем. Передоwой булдым. Аннан садикта ун йыл эштәдем. Уналтыдан кийәүгә цыктым. Мине урлап алкиттеләр (алып киттеләр). Әтийем утыра икән самавыр кайнатып. Соңыннан сөйләйди: "Синең өцөн, кысым, ой переживайт итттем". Иптәшемне армийага алдылар. Бес кат (хат) алыштык. Бес заготовкаларга йөрәбес. Силсәүит персидәтеле, милиция менән эшкә куганнар элек. Ә бестең ни кигәле йук сугыш wакыттан соң. +Йөзәр таwык тотадаган итек. Каз, үрдәктәребес, таwыкта рыбыс булды. Анца (шул хәтле) казлар. Өцәр сыйыр. Өцәр сийырныкы бысаулары буладаган. Ике ат буладаган ите. Бестеке бик мал күп ите. Анда атларныкы конюшн'а иде. +1931 йылныкы найабрыныкы мин булган. Паспортта башка. Абам әйтәй: "Син ништәп сорамыйца барып паспортыңа куйтың" дийәй. Элек бит йаздырмаганнар. Алар әйтәләр иде: "Менә карлыган wакытында тудык, пецән өстендә" дип. Кибән күренгәндә туганнар. Шундай әйткәннәр бит элек. Силсәүиткә барбаганнар, урысца белбәгәннәр. Урыстарны күрбәгәннәр, урыстарны белбәгәннәр. Коттары цыккан урыстарны күргәле (күрер гә). Бер урыс килсә, каца торган булганнар. Безнең аwылда бер урыс кеше булбаган. Бер марйа булбаган. Абкай әкәне Абдулла дийәбес инде. Ә менә Кызылкашта йартысы урыс, йартысы татар. Айакка цитектәр кийгәннәр. Минеке дә цитегем бар әле. Бес чабаталарны белбәдек. +Бес Алды дибес речканы. Агым су Ауды. Анан су ташый идек эчәдаган (эчә торган). Йуына торганны күлдән ташыйбыс. Мунцага сыйырларыңа эцәсең (эчерәсең). +Сөйләүче: Юнысова Зөрия +Гали кызы (1931 елгы). +Абытай авылы +Йорт салу, йорт-җир турында +Өйне өйгәндә өмә буладаган. Туганнар киләдырган, алар булышкалы, өйөшкәле бүрәнәләрне. Эшләшкәле киләдәгәннәр. Кем йаллый. Безнеке тоже андый ук күтәрдек. Маткага акца куйадаганнар. Өй урынын основайт иткәндә куйадаганнар. Уголларына һәм маткага күтәргәндә акца сала даганнар. +Сөйләүчеләр: +Курбаева Румәнә Әхмәтвәли кызы (1950 елгы), +Касанова Тәнзилә Сәрвәретдин кызы (1941 елгы). +Әүштә авылы +Төнен (әд. төнлә) йоклаганнар пиц пашында. Байыраклар ның ике бүлмәле булган. Мамауымның (дәү әниемнең) ике бүл мәле. Аныңкы кайнанасы бай кызы булган. Өйөн тиргәгән (кирәкле әйберләрне җыйган, йортын бизәгән). Сәгәте, матур сәке, зор (зур) өстәл иде. +Монда да кәтәк диләр, таwыкка йасалган абзарда (абзарны). Өстә таwыклар. Аста өстәл инде. Уголда утыра иде. Өй эцендә булбай. Монда сәке. Монда зур пиц (мич). Ипи пешерәдаган (пеше рә торган). Аның пашында бес йоклайдык. Дүртәү сыйа иде. +Сөйләүче: Әгъләмова Шәрфүк +Рәҗәп кызы (1933 елгы). +Умавыл +51 йыл менә бу өйдә торабыс. Теге өйдән бу өйгә чыктык. Күршебездәге мулла менән маткага акча салдык. Монет акча. Чакырып көрән укыттык. Мулла Абытайда (авыл исеме) торай. Мулла хәзер аннан киләй, монда хәзер мулла йук. Мәцет бар иде. Мәцетте саттылар. Минеке бабайныкы братыныкы алып салдылар. Уголда. Кайтканда күрерсес. Мәцет өйе. Мәцет йук. Бер хатын йөрөде мәцет салам дип. Анда кем барсын, Баргалы мамай да йук, баба (авыл әби-бабайлары) да йук. +Сөйләүче: Гобәйдуллина Гашурә +Исмәгыйль кызы (1928 елгы). +Казан авылы +Өйне салсаң, кешеләр йаллыйсың. Акца түләгәннәр. Өмә йасатып, аларны ашатып-эцереп өйә торган булганнар. Бес монау йортны дүрт айның эцендә күтәреп, сылап, буйап монда цык тык. Кору (коры) өй генә утырды әле. Анда капка-ни йук, стайкалар да йук әле. Стайкалар йасаттык. Монау йортка кырык пиш йыл. Зур пицтә пешеренә идем. Улым аларны базды (сүтте, җимерде). Безнеңке сылаган бүрәнәләр кердем-цыктым иделәр. Су керде. Бездә 2010 йылда су басу булды бик көцлү (көчле). Тәрәсәгә хәтле. Ун көн эцендә кипте ул. Халадил' никтар актарылган. Мин йөрәм (йөрим) Рәмзийәдә. Йөрәмйөрәм, аннан минем кызым киләй, су керде дийәй. Өц машина Камаз озон агацтар иде. Алары вис агып китте. Ананда (әнә анда) тулган. Клуп мынан. Хранилище бит колхостыкы, шунан гына суны туктатайлар да. Андый көцлү бестең аwылда гына булды. Калган аwыллларда кырыйдан гына. Халыктыкы үгездәр, аттар агып китте, бетте. Суны туктатайлар да инде, шунан гына. +Сөйләүче: Юнысова Зөрия +Гали кызы (1931 елгы). +Абытай авылы +Гореф-гадәтләр, йолалар, бәйрәмнәр, +ырымнар, ышанулар +Яңа туган бала белән бәйле йолалар +Аwылда бәбәйләйтүце әбиләр бар иде. Әби булып йөри иде минем бабайымныкы әнисе. Бала тугац, өстәл әзерләнәй, мулланы цакырабыс. Мулла баланыңкы колагына исем кыцкырай. Аракы эцү йук көрән (әд. Коръән) укытканнан соң. Аш пешерәләр, цәй эцәләр. Бала тугац, бишек бар иде, тибрәтәсең. Агац краватлар аннан соң. Догалар йук иде. +Сөйләүче: Гобәйдуллина Гашурә +Исмәгыйль кызы (1928 елгы). +Казан авылы +Кырыгына кәдәр дип баладың үзен генә калдырмаска. Бишектә йаткан wакытны, әнисенә цыгып йөрөп керергә кирәк бит, кайцы куйалар. Одеал өстенәме баланыкы. Мендәр астына төгел. Шайтан килмәсен дип әйтеп. Ә башына кийеп йата торганына төрлө төймәләр, кабырцыклар. Шайтаннан куркып, баланы алыштырмасын дип. Колагына татарца әйтеп, азан әйтеп исем кушалар. +Кырыгына хәтлем цәцен кырапыс. Теше цыкты дип бү ләк бирәләр. Кем первый күрде, бирәй. Бишеккә догалык салада ганнар. Күс тимәсенгә догалык йасдырып элеп куйадаган итек. Бау менән күлмәкнеңке эценнән, цепрәк эцендә. Ышкулга барганцак (әд. барганчы) йөрә даганнар тагып. Менә тиз (тиздән) булай Ураза бәйрәм (бәйрәме). +Сөйләүче: Мөхәммәтшина Фәүзия +Сәйфи кызы (1930 елгы). +Умавыл +Исем куштыралар. Мәҗлес йыйалар. Күс тимәсен өцөн маңгайына кором сөртеп куйайдилар. Шепчикларына төймәләр тегәйдиләр. Беснең балалар бишектә үстеләр. Бишекте үсебес тектек. Шәл барма (әд. бармы), капчык барма - шулардан тегеп-тегеп куйасың. Материал йук бит. Догалыктар салып куйай итек. Әтү пәриләр күстәренә көренә (күренә) кайсыларныкына. Өй ийә се кайсы кешегә өйөнә керәй икән. Кеше булып керәй икән. +Сөйләүче: Үтәгәнова Мәрзия +Хөсәен кызы (1937 елгы). +Умавыл +Баланы тәрәзә аша чыгару. Менә дөртенце кысым. Гел мамайлар (әбиләр) кендегәц әбиләр (кендек әби) менән бәбәйләдем. Ике рәт игезәкләр булды. Менә Сабирҗанны алладан сорап башка әбидән китердем. Тәрәсәдән кысымны. Бәбәйләгәц тәрәзәдән алып. Ишектән алды тәрәсәдән бабайым. Менә теләп алган балам. Торбай балаларыбыс. Бәбәйлим дә дөрт ай йарымда, пиш ай торайлар. Йәш тә еде көн тордо Кадиморат исемле малайым. Аннан ике игезәк малайларым булды. Көйәнтә менән кайттым да базардан аwырап. Менә бер кысымны бәбәйләдем дә, икенцесен бабайыма куйды апкитергә инде мине. Мунцага кертә. Әбилек кертә, баланы йуындыра, мине дә йуындыра. Өц мәртәбә дә кертә, бер мәртәбә дә кертә. +Бәби туйы шул исем куштырабыс инде анда. Бер атнаданма (атнаданмы), ике атнаданма. Хәйер өләп (өләшеп), мулла цакырайлар. +Сөйләүче: Кабеева Факизә +Абдулла кызы (1923 елгы). +Әүштә авылы +Балаларны имнәү. Күз тимәсен дийеп мин үсем имним. Дарулыйм үсемцә. Им-том үткәрәм, килешә дә. Кором сөртөп ку йайлар күс тимәсен дип. Энәләр, йалтыр-йолтыр бырушкалар тагып куйалар. Бала бишегенә ысак (әд. усак) агацы тагып куйа идек. +Сөйләүче: Кабеева Факизә +Абдулла кызы (1923 елгы). +Әүштә авылы +Элгәре бес күз тигәннән өстәлнеңке почмакларын йуып, 3-4 суга бисмилла итеп ишекнең баwын нитеп баланың башына, күкрәгенә, кулларына сөртөп бисмилла әйтеп, ишекне ачып кыстырадырыйыйк. Суны түгәсең. Ишекне кыстырасың. +Сөйләүче: Фәхретдинова Рәйхана +Фәйзрахман кызы (1938 елгы). +Калтай авылы +Өйләнешү, туй йолалары +Туй йакшы үтәй (әд. үтә). Нивисталар кийенәйдиләр. Йаулыклар, фоталар кийәйдиләр, күлмәкләр алайдилар. Приданны бирнә дип әйтмәдек, просто пүләк. Мин кийәүгә барганда минеке әнийем бер босау китерде. Босаwының муйынына бер лента пәйләте дә кысылны, аны китерде. Йурганым бар иде, мендәрем бар и все. Йастыгым. Элеккеләрдә генә сандык булган. Бездий +Нәнәм (әд. әнийем) унйеде йәшендә кийәүгә барган, сурап (сорап) алганнар. Күрше аwылныкы. Ә мине инде урлап, аннан сөйләште, килде. Никах булды. Никах укырга мулла килбәгән. Иҗап кабул дип бер бабай гына цакырганнар. Иҗап кабул гына дигәннәр. Ул никах шикелле була икән. Аннан туй йасадык үзебескә күрә инде. +Сөйләүче: Мөхәммәтшина Фәүзия +Сәйфи кызы (1930 елгы). +Умавыл +Бабайым утыра менә мондой мескенем: +"Кәкре бөкрө карагай +Балта цабына йарамай. +Бабайы да мамайы да +Бер эшкә дә йарамай", дисәм, әйләнеп мондой утырып куйадагын. Ацуланадагын. Анан: +"Мой миленок татарёнок +Я его татарочка. +Урлап кайткан Абытайдан +Мирауайа татарочка", тисәм, бийегән булып китәдагын. Ике йыл хат йасыштым. Базарда бер күрдем дә, кацырып килде. Кырык еде йыл бергә йәшәдек. +Чурна речкадан (авыл исеме) урлады иртән корбан бәйрәм көн (көнне). Әтийем намазга китте. Нукайга барам дип киткән. "Әнийем, мин анда әллә кемгә кереп цыгам әле" - дип, йөгөреп цыгып киттем дә, кийендем дә, бәйләгән сарык йөнөннән (йоныннан) шәл иде. Жикет кидем. И кацтым да килдем. Соратып барсалар мине, әтийем йасый туй. Әтийем никах укыта. Ә кацырып китсәләр, бу йакта йегет йакта никах укыттылар. Әтийем пресидәтел иде, әтийем туй йасады. Монда туй йасарлык хәл йук иде. Бабайым үзе генә. Йәтим өц бала үстергән унөц йәшеннән. +Сөйләүче: Кабеева Факизә +Абдулла кызы (1923 елгы). +Әүштә авылы +Таныштык, хаттар йазыштык. Ирем Казан йакныкы (Казан ягыннан). Монда килгән Почтоwога. Офицер иде, сугыш wакытында Йапонийада катнашкан. 1943 йылда аны укыгалы йебәрделәр Чиләбегә. Анан соң анда калган. 1945 тә япон сугышы цыкты. Кытайда служит итеп монда Почтоwойга килгән. Йарасы бар иде. Солдатлар белән килгән дә. Йазыша башладык. Монда калды. Матур кеше иде ул. Йук, мин әйтәм, бармыймын. Себерәк халкына да барбаймын. "Дом офицеров" дигән помещение бар иде. Минем осон кара цәц, атласоwый бантик иде. Икенчегә цәцте кистердем дә, челкалар йасадым да килдем аны күргәле. Нигә цәцегезне кистегес, ди. Йөрөшеп киттек. Анан балаларым берас матур булсыннар тип, аңа бардым гуй. Кийәүгә цыккалы әзерләгәндә бер нимә дә йук. Бер малай, бер кыс үстердем. +Сөйләүче: Әгъләмова Шәрфүк +Рәҗәп кызы (1933 елгы). +Умавыл +Мамауныңкы (әд. дәү әниемнең) матур әкәсе (абыйсы) булган. Өләнергә (өйләнергә) кирәк гой (бит). Ә өйләнергә баргалы үзләре танышмай. Әнисе-әтисе барып сорашай. Үстәре дә бай. Байырак кирәк дигәннәр. Күзләгәннәр. Бу байның ике кызы бар дигәннәр. Шулай булган электә. Болай танышу йук. Инәй-аталар барып күрә. Кызларын күрсәткәннәр матуррагын. Сөләшәләр (сөйләшәләр). Аннан сон (соң) малайына әйтәйләр. Малайны китерәйләр. Сөләшеп куйалар. Никахка киләйләр. Ә олосы шад ра икән. Малай күрбәй әле аны. Халык инде белә кемне биререн. Бер-берсен күрмичә (егет белән кыз) свидетели йаwап бирәй: "Ризама?" "Риза". Аннан суң бикләп куйалар кызны. Кызлар башта киләй. Кийендереп утыртып куйалар. Монда бите йабылган. Йегетләр гармошка менән киләләр, йырлайлар. Йегетне калдырып цыгып китәләр. Бу килгән дә, йөзөңне күрсәт инде, катыным, дигән. Ачса, шадыра рыжий нивиста утыра... +Аннан соң икенце көннө кийендергәннәр инде. Алйапкыц менән. Самавар артында утырай, цәй салып торай килен. "Инде әйдә, - ди, әбийем сөйли, - киленегезнең кулыннан цәй эцегес". Әйдәгес, дийә. Кердек, битемнән как будто ошпарили дийә. Утыра шадыра кыз дийә. Менә шул. Йегеткә ошамай инде. Ә йарамый кире боролгалы. Апкайтып китәләр. Икенце атнада тегендә туй, йегет йакта (егет ягында) туй. Придан менән кыз килә. Болар инде апкиттеләр придан менән. Аннан икенце килгәндә кодалар киләдаган. Ә монда йоклау йук. Болар килә. Туй була. Әпкитәләр кызны йегет менән теге йакка, кунак ка. Кунактан кайталар - син мин любов' аларның бик була. Бабай балыкчы иде. Алдан үлде. Калада торалар иде. Сугыш wакы тында киткән. Кийәwе киткән иде, балалар калган. Кызлар аwырап киткән иде. Анда йырак түгел тора идем. Аларга киләм. Каждый килә көйәнтәләр менән теге аwылдан. Шылтыр-былтыр. Аларга керәләр. Цәй кайнап торай. Бабай пич йага. "Ах-ха-ха - ба-хаха" көләләр. Күңеллеләр. Йеде бала туды (тудырган). Аwылда торганда кайнанасы сүгә икән: "Туасың да туас ың (тудырасың)". Ә ул: "Синең өцөн булбасын. Нәби мине йарата. Нәбийемне йаратам", дип әйтәдаган. Без аны йараттык әби wакытында. Әйбәт иде ул. Матур бабай иде. Матур-матур балалары туа. Шадра балалар булбый. Йегет кеше (бабайыбыз) карарак иде. Бу йакка тарткан. Әби дигән шадра ак-рыжоватый кыз - калмак иде. +Сөйләүче: Әгъләмова Шәрфүк +Рәҗәп кызы (1933 елгы). +Умавыл +Унтогыста кийәүгә цыктым. Элек урлау иде бит. Элек сорау йук иде. Никах, аннан туй. Сөйләштек икәү, урамга кицен цыктым да, аңа киттек. Ул ал урамда (алгы урамда) тора иде, бес арт урамда (арткы урамда) тора идек. Анан (аннан) тәтәминәм (әти-әнием) бардылар цакырып никахка. Анан инде туй. Кыржуалар бәйлийдаганым. Миңә хадәрге сандык иде. Минем бабайымныкы сандыгы әле анда утыра, теге йакта, менә күрсәтерем (күрсәтермен) әле. Сандык приданга бара иде. +Сөйләүче: Гобәйдуллина Гашурә +Исмәгыйль кызы (1928). +Казан авылы +Ураза гаете, Корбан гаете +Скоро ураза бәйрәме була унйедесе. Ураза бәйрәмендә монда намазга барырлар мәцеткә. Бестә мәцет тә бар гой (бит). Кем ни пешерә, шуны апара инде. Кем самса, бәрәңге, кем тугач (пәштит) инде апара. Мәшкә (сарык) суйдылар. Мәцетне ацканда кеше күб иде. Мулла азан кыцкырды. Мулла кандый (нинди/шундый) инде: Әхтәм мулла каладан килеп йөрит, анда торат. Бестә Черна Речканы (Черная речканың) мулла (мулласы) Гали мулла йөрәй күбесенцә. +Сөйләүчеләр: +Касанова Тәнзилә Сәрвәретдин кызы (1941 елгы) +һәм Курбаева Румәнә Әхмәтвәли кызы (1950 елгы). +Әүштә авылы +Бездә корбан бәйрәменә цыгалар бала-цага, тәгбир әйтеп зи йаратка кәдәр. Кереп цыгайлар. Конфит әзерләп куйасың инде бәйрәмегес котту (котлы) булсын дип, керәйләр бәләкәйебәләкәйе. Табун-табун киләләр. Бер оцтан бер оцка йөрийләр. Бер-берсенә бәйрәм цәйен эцкәле йөрийләр. +Сөйләүче: Әгъләмова Шәрфүк +Рәҗәп кызы (1933 елгы). +Умавыл +Корбан бәйрәме, 19 ында ураза бәйрәме була. Мәүлет Гашура бәйрәме бар. Үткәрә идек. Элек халык күп иде. Өц мәртәбә өстәлгә утырадаган. Перенце бабайлар. Аннан мамайлар. Аннан йәшләр. Ә хәзер ике-үц (ике-өч) кеше өстәл артында. Мантый, цәкцәк хәзер йасыйлар. Икмәкне бетүдән бетүгә сала идем бик тәмнү (тәмле) итеп. Элек икмәк камырыннан калдыралар иде (әчетке итеп). Өйгә бәрәкәт керсен өцөн догалык элдек. Элек догалар күп иде. +Сөйләүче: Гобәйдуллина Гашурә +Исмәгыйль кызы (1928). +Казан авылы +Көрән укытканда җиде партия укытып чыгаралар иде. Алдан бабайлар укыйдаган иде. Элекке wакытта монда мөселман зираты булган. Калтайга 385 йыл инде. Бакчаларны сөргәндә кешеләрнең баш сөйәкләрен таwып (табып) күмеп куйдылар аны. Бездә бит монда бөтөнесе дә татарлар торалар иде бит. Аwылның мәчете булган. Аныкы Мостафа (Сафа) бабай мулла булган. +Сөйләүче: Фәхретдинова Рәйхана +Фәйзрахман кызы (1938 елгы). +Калтай авылы +Хайраннарга мин калам, +Бисмиллә әйтә белмәсәм дә +Корән ашына мин барам. +Корән ашына барып, +Битемне сыйбап утырамын. +Өйгә кайтып керү белән +Русца сөйләгәле тотынамын. +Бер әби цакыра-цакыра күршеләрен. "Wакыт йук, wакыт табалбайым", тиләр. Үлеп китте әби. Мал бүлешәләр балалар. Анан соң калык йыйнаталар та, кеше ашаталар. Йылыйлар корән ашында. Мин дә бардым инде. Чакырдылар аwылда. Миңә әйтә. Эх, минәйтәм (....) әби бу бананнарны ашаса иде. +Аналары аwырап йатса, +Рәнҗетәләр ананы. +Үлгәннән соң халык йыйып +Ашаталар бананны. +(.....) аба аwырап йатты +Туганнары килмәде. +Үлгәннән соң халык йийылып +Рухы аның шатланды. +Эй, туганнар, шуны әйтәм: +Көймәне кире борыйк. +Аwырап йаткан туганнарның +Барып хәлләрен белик. +Зур итеп йазып йебәрдем. Нийә кирәк мин әйтәм бананнар ашап утырабыс. Үсен сыйлыйлар, анагызны сыйлагыс тере цакта. +Сөйләүче: Әгъләмова Шәрфүк +Рәҗәп кызы (1933 елгы). +Умавыл +Яңгыр теләү. Су буйында койынганнар. Киң йер. Су сибешәләр иде циләк менән. Йамгыр теләп. +Сөйләүче: Гобәйдуллина Гашурә +Исмәгыйль кызы (1928). +Казан авылы +Догалыклар. Бай торгалы (торырга) ишек өстенә куйалар монандый әйбер. Менә буны миңә (миңа) 1989 йылны бүләк иткәннәр иде. Акчасы да, тары йармасы да бар анда. Ишек пашында догалык. +Монда туйда суга бару йук. Монда шишмә йук. +Яшьләр көне. Монда йәшләр көне үткәзәләр иде. Хәзер йук инде. Клуб булмаган. +Изге урын. Рәшит Измайлович килә изге урынга - су буйына. Томның шифа суы ага. Шуннан ирләрне фронтка җибәргәннәр. Ул шулай дип әйтә иде. +Кием-салым, бизәнү әйберләре +Ойык кисәк инде, ойыкты байбак дийә иделәр. Бүректе тагыйа дийәйләр иде элеккеләр. Элекке хатыннар монда матур энҗеләр менән шапкалар кийәйләр иде. Оцон цуклы ак шәлләр йабыналар иде. Күкрәк күренмәцен өцөн күкрәкнәмә кийгәннәр. Цәцләренә үреп тәңгәләр тагалардаган. Түгәрәк кенә. Алар Сөләйкә (әд. Зөләйха) маманыкы (карчыкныкы) буладаган иде. Алар йөзәр йәштә үлделәр. Ишеткәнем бар иде аның "Кайнинәмнеке (кайнанамның) тәңкәләре миндә әле һаман бар", дип сийләнгәнен. +Сөйләүче: Юнысова Зөрия +Гали кызы (1931 елгы). +Абытай авылы +Ашагалы да йук кебек кигәле дә булбаган. Мәрцән (әд. мәрҗән) әйтәдек. Такыйа цәцәктән үргәннәрдәген, башка кийәсең бит. Цуклы зур шәлләр кигәннәр кышын. Внучкам цигәдәген төрлү, паласлар да. Элек әнийемнең сандыгы калган иде. Әйберләр, кийемнәрде саладаган. +Сөйләүче: Мөхәммәтшина Фәүзия +Сәйфи кызы (1930 елгы). +Умавыл +Бишмәт бар иде. Музейга бирдем гуй. Минең йеңле. Муйынца тагадаган. Монда цигелгән. Әнийемнеңке бишмәте булган. Ул придан белән килгән. Аныкы асты колонок, сары ул. Күлмәкләр бөдрә-бөдрә итеп. Халадай (әд. халат кебек) йеңнәре киң. Итәкләре кат-кат, куштанлы (бәбәй итәк). Сугыш wакытында. Әбийемнең сандыгыннан бишмәт алып, колонокларын сүттем. Ике кулны тыгып йөрә (йөри) торган муфта тегеп утырайлар иде. Ә бу бархат. Монда мех белән. Собол' йәнлегенеңке. Мин теккәле (тегәргә) өйрәнгән идем шапкалар. Башлары кала, мәрцәннәр куйып ансамбл' менән йырлаганда кийеп йөрә идем. Башларга мех менән эшләтелгән бүрекләр. Калфак, түбәтәй циктем. Оста цигәйдем. Катыннар шәлләр, йаулыклар йабынадаган. Шәлләр кәзә, сарык йөненнән (йоныннан). Кәзә тотучы булбады. Бер әбей генә оста тотто. Сез (сезнең) йакта кәзәләр тоталар. Шәлләр йахшы. Киндер утыртылган. Теге йактан, Булгария йактан килгәндә цигүцеләре килгән. Икеме-өцме сем'йа гына килгән. Цукындырганнан кацып килгәннәр бестеке Умавылга. Бездә лапти кигән кеше булмады. Пима (киез итек), галош кигәннәр. Сестә тула ойок. Бестә йук тула ойок. +Сөйләүче: Әгъләмова Шәрфүк +Рәҗәп кызы (1933 елгы). +Умавыл +Инәмне (әд. әниемне) белмим, но мамам (дәү әнием) чәченә үреп тәңкә тагай иде. Безнең чәчебес осон (озын) буладаган. Хәзер кайчы алам да, кырц(ш)ыйм-кырц(ш)ыйм (кисәм) да атам. Колакка сыргалар кийәләр иде. Мәрцән (мәрҗән) бар иде. Батинкы, түфлә, үтек (итек) кийә идек. Үтекне йәй, йаз, көс кигәннәр, кыжын (кышын) - пима (киез итек). Ыштан кийәйләр иде. Ойык дийә идек. Мамайлар осон күлмәкләр кийәдаган ите. Башка түбәтәй кийәдаган ителәр. Йаулык бәйләп. Кыш көнө ирләр тун кийәдаганнар, без - тиләгрейкә, бишмәт. Сарык йөнөнән үсем (үзем) эрли идем. Йөн наскиләр кидек. Орцык менән эштәп. Тәрәзәгә коргалы фәрдә, түл'. Кыржуалар бәйлий идем. Минеңке инәм (минем әнием) пал'то тегә иде ул. Пал'то тегеп сатып, бесте ашатты. +Сөйләүче: Гобәйдуллина Гашурә +Исмәгыйль кызы (1928 елгы). +Казан +Иске чүпрәкләрне чигелгәнне орлаганнар (әд. урлаганнар). Безнең аwылда да чигәләр, шәл бәйлиләр иде. Үзем дә чиктем. +Сөйләүче: Фәхретдинова Рәйхана +Фәйзрахман кызы (1938 елгы). +Калтай авылы +Дорожкалар, чүпрәкләр бар иде. Бәйли, чигә идем: камут өсләренә, тәрәсәләргә, караwат өстөнә, тәрәс фәрдәсе. Минеке Бибинисабам чигә иде. Анан өрәндем (әд. өйрәндем). Чигү белән ун йәшләрне (яшьләрдә) булгандыр. Аннан инде алар кирәкмәс булдылар. Модада иде чигү. Хәсер бетеп китте. Кирәкмәс булдылар алар. +Сөйләүче: Казакова Фәүзия +Фәхри кызы (1938 елгы). +Казан авылы +Аш-сулар +Бәйрәмнәрдә самса пешерелә. Уратылган. Зур пәлеш пешерәләр иттекен, бәрәмәц, пирошкилар. Йә цәк-цәк кемдер пешерә инде. Хәлвә катыралар. Цәк-цәкне кандый (әд. ничек) пежерәсен (пешерәсең), хәлвәне дә. Хәлвәгә, например, пиш күкәйгә мондый кружоктар йасыйсың да, аны йәйәсең дә, әз генә корытасын. Аннан кисеп-кисеп лапша кебек, майны жарит' иттеләр. Хәлвә пер майда гына пешерелә. Ә цәк-цәк өц майда пешерелә. Перенце ак майга саласың, аннан суң әз эссүгә (эссегә<кызуга) саласың, аннан инде бик эссүгә саласың. Өц майда пешерелә. Ә хәлвә пер майда гына. Пер майны жарит' итеп алсаң, лапшасын да кисеп-кисеп әзерләп аласың да, сал да сал, сал да сал. Озонлыкта тотбыйцы (тотмыйча) гына. Палды (балны) кайнатасың да петерә пешереп алгац, палга бутыйсың, саwытка саласың да, тапап-тапап куйасың. Пер чәшкегә пер чәшке шикәр саласың икән, пер паллитрга пер паллитр шикәр саласың. Палны кайнатасың. Суwак (суык) суга салып. Күрәсең, суwак суда нителсә (оешса), өстенә паливат' иткәле. Кайнамаган палны койсаң, таралып торай. Йәбешбәй (ябышмый) пер-персенә. Палны каладан алабыс. Алтайскины. +Сөйләүчеләр: +Курбаева Румәнә Әхмәтвәли кызы (1950 елгы), +Касанова Тәнзилә Сәрвәретдин кызы (1941 елгы). +Әүштә авылы +Элек церек бәтер (әд. черек бәрәңге күмәче) ашаганнар. Көзөн калган бәрәңгене йыwасын, әрчисен. Тосын-нийен саласын да, менә сиңә (сиңа) бәтер. Аны табатанда (табада) бешерәсең. Бер өц бәрәңгене кырадаган, аннан икесен бергә басып, каладаган. Балык каптит итәдаган. Бабайым балыкцы иде. Аппарып сатасың. Калага да апаргаладым. Городокка да апаргалый даган. Кайа уңай саткалы (сатарга). Анда бит тотайлар. Кацыпкотып сатайлар. Элек разрешенйы булмыйдаган. Сөт битонына тутырадаган да, көйәнтәләп барадаган, йәнәсе сөт апарадаган. Аны сатадаган. Кысларым бәләкәй буладаганнар. Икесен биктәп китәдәгән идем өйдә. Цәнецкене, пыцакны калдырмыйдаган. Куркыйдаган. Мин кайткынцы көтеп утырайлар, тәрәс төбенә утырып. Бабай балык тотадаган, мин каптит итәдаган. Ул эштәгәц, берни эштәй албайдим (берни эшли алмый идем). Фермада скотник иде бабайым. Кайта да миңә калдырай (балыкны), үзе эшкә китәй. Мин инде монда балыкны йә тостыйм, йарит' итәм, каптит' итәм. Шундый йәшәдек инде. Ацтан үлмәстән (үлмәс өчен/үлмәскә). +Минем абам (апам) бар иде. Аның менән клюквага йөрөйдәгәнбес. Кышкыга әзерләйдәгәнбес азык. Мишкә (гөмбә) тоздыйдаганбыс. Ул wакытта кеше мишкәгә йөремийдәгән, бес икебес генә йөрейдәгәнбес. Лисичканы, груздасын йыштырма (җыеп) кайтып, тостап кышкыга әзерли дәгәнбес. Ә клюкваны саткалы. Кәрәсин, сабын - андый ниләр алгалы. Ул бакытта бит бернимә (бернәрсә) йуг иде. Шоморт бар, ләкин кортлар покой бирмәйләр. Күбәләкләре. Йәйнең уртасы йетсә, шомыртты ашап китәй. Шоморттан лүпсә (киптереп төелгән шомырт ) йасый идек. Саткалы аны. Лүпсә кышкыга пешергәле. Хет пирошки йаса. Лүпсәгә элек сукма (киле) булалган. Элек сукма мынан лупсаны йасаган. Шомортты мисарубкадан крутит итә дәгәннәр сөйәкләре (төшләре) калсын өцөн. Wak булалган. Сугып ала торган. Шомортка, карлыганга йөрәдәгәннәр. Аларны калага саттык. Ә акцасына рам йасаткалы, ике-бер тәңкәлек ашыйдаганбыс да. +Гөбәдийә пешермиләр бестә. Тукмачлы аш төрлөчә иттереп пе шерәләр. Касыберсе тыкмачлы ашка таwык итене пешер гән wакытны то кәбестә салалар, тәм керсен дип әйтеп. Пәрә мәч, урамалар йасайлар. Төчө камырдан, әче камырдан. Пәрәмәчләрне төрле начинкалар белән йасайлар. Төрлү (әд. төрле) бәлешләр пешергәннәр. +Сөйләүче: Әбдрәшитова Зөмәрә +Минһаҗ кызы (1936 елгы). +Кызылкаш авылы +Иттән аш, пәрәмәц пешерәләр. Хәзер өцпоцмак. Әнийем цамца, цәкцәк пешерә иде. Зур пицтә бәлештәр пешерә торган идек. Мин дә пешерәдаган, минем дә зур пицем бар иде. Онны иләп, салып. Типшә - он иләр өцен агачтан саwыт. Инәмнең бар иде андый. +Сөйләүче: Мөхәммәтшина Фәүзия +Сәйфи кызы (1930 елгы). +Умавыл +Йарлылык. Церек бәрәңге ашап үскән кешемен. Урамалар пешерәләр. Цәкцәк, пылаулар. Сез йакта (сезнең якта) катык. Монда катык пешергән кеше йук. Тәбикмәк, пәрәмәч, өчпочмак. +Кыр суганы, кандык җийалар. Кандык - теге пучка дийәләр. Аның нәзеге дә, зуры да бар. Айу кандыгы да бар. Аның цачәге (чәчәге) ата. Ак цачәк ата, сарырак була башлана. Цачәге йарма кебек. Саласың сөттү (сөтле) ашка. Умач диләр инде болай итеп галошка шикелле. Лапша галушкалар. Йәйен сөтле аш пешерәләр иде. Кишерне ботагы белән wak кына турап. Цөгөндер, йаңы бәрәңгене турап. Аннан иде тосту (тозлы) гына итеп пешереп алалар да кайнаган сөтне салалар. Йомырканы салалар. Тәмнү овощной аш булып чыга. Дачада барсы да бар. Турадым турадым да. Тимер пиц анда. Утырттым. Сөт, күкәй, укроп, суган салып. Сугыш wакытында әбийем кандыкны апкайта да, wak кына турый да, күкәйне сөтне, аш булып чыга. +Галушкалар. Күкәйне он белән бутыйсың-бутыйсың да, тосту суны камырны, аннан галушка итәсең. +Әнийем: "Киттеңме Мичуринга?! Кычыткан апкайт!" дийәй. Первым долгом кычыткан ашы иде. Шпарит' итеп ала да wak кына рубит итәй. +Аwгуст айында арыш китәй. Бирәләр бер умацлык. Умац диләр. Галушкалык. Бер тәринкә (тәлинкә) кала инде. Аны бескә бүлеп-бүлеп бирәй. Исе чыгай. Көтеп ала идек инде шуны. +Суганның исеме күбергән. Күбергән дийәбес кыр суганы кебек. Аны апкатасың, ашыйсың-ашыйсың. Мамау (дәү әнием) аны творогка нитеп нәрсәдер пешерә иде. +Сөйләүче: Әгъләмова Шәрфүк +Рәҗәп кызы (1933 елгы). +Умавыл +Урама пешерәләр. Аны майда пешерәләр. Ун күкәйгә 150 грамм май саласың. Каймак. Шикәр әз генә. Тозын, әчетке саласың әз генә, кабартасың. Бер кабарып чыктымы, аннан әwәләп, җәйеп-кисеп. Көрәк шикелле тайак белән урыйсың. Шуның белән кайнап торган майга төшөрәсең. Менә бес инде ураза бәйрәменә пешерәбес, алла бирса. Аны монда гына пешерәләр. Пәрәмәч, пылау пешерәләр. +Сөйләүче: Фәхретдинова Рәйхана +Фәйзрахман кызы (1938 елгы). +Калтай авылы +Сугыш wакытында урманда үлән йыйып йөрдек. Ачка. Кандык, саргантай ашый идек. Саргантай - тамыры чиснук шикелле. Кандык - үлән, зур үсә иде. Кандыгы бик тәмнү (тәмле) иде. Йердән казып, сөттә пешерәйдек. Прәме бек тәмнү иде. Йәйен үсә дә, үләннәрдән аш пешерәдаган. Бәрәңге кырып. Галубцилар, бәрәңге коймагы. Он, икмәк йук. Тормош аwыр булды сугышта, күпме халык үлде ачтан. Инәм (әнием) бәрәңге пешерә иде. Өчәр-төртәр күстән мондый гына. Совхоз булмаган. Ашлык чәчкәннәр үстәре, мал тотканнар үстәре. Шундый торганнар. Шуннан калхуз йыйып вис. Даже сыйырларны да йыйдылар. Инәм пал'то тегеп сатып, бесте ашатты. Лапша йасыйбыз сәкәлүк (уклау) менән. +Сөйләүче: Гобәйдуллина Гашурә +Исмәгыйль кызы (1928 елгы). +Казан авылы +Тау җиләге менә бездә йырак түгел. Аннан шоморт булса шоморт. Карлыган, балан. Бәлешләр пешерәбес. Балан бәлеше. Шоморт булса, әйләндереп шоморт пирогы дийәбес. Карлыган туже. Wакыт булганда пешерәбес. +Сөйләүче: Казакова Фәүзия +Фәхри кызы (1938 елгы). +Казан авылы +Догалыклар да белми идек. Үзебес инде монандый белгәнебесте, әтийем өйрәтә иде. Бәләкәйемнән үк сәхәр ашап үстем әти-әнийемнәр менән. Коймактар, пәрәмәц, пилмән баребер йасап. Ит (мал) суйганнар. Базарга барасың сату йасап. Аннан инде икмәк алып кайтайлар иде. Тигермәнгә йөрә идек, онны тигермәнгә тартып акайта идек. Кисил йасый идек. Солоны тарттырасың да, аны цыгып кисел йасыйсың. Ул ап-ак сөттий (сөттәй) була инде. Әнийләр эшлидаган, бес ашый идек. Мат' мачеха йыштыра (җыя) идем. Зверобой. Матрүшкә урманда болотада ул. Анда йеләккә барганда, әнийем сындырып-сындырып апкайтып, себеркене сындыра иде дә, мәтрүшкәне бәйләй иде. Мунца керсәләр, мунцада цабыналар мине йуыша (юындыра) торганнар иде. Себерке (миллек) дийә идек. Кайын себеркесе. Салкын мунцага гына кереп йуыша (юына) идем. Шундый хәлдәр. Пицтә пешертек. Пицләрне йасауцылар бар. +Шәңкәләр (рус. шаньга) пешерәбес. Эремцектән дә пешерәсең. Пәрәмәц кебек ацык була. Цәкцәк тә пешерәбес. Анан "Нигә корыга эцәңнәр (эчәсез)? Йетешегес, йетешегес. Ашаңнар (ашагыз). Эцеңнәр (эчегез)" тип кыстайбыс кунактарды. +Сөйләүче: Үтәгәнова Мәрзия +Хөсәен кызы (1937 елгы). +Умавыл +Карлыган, кара карлыган, кызыл карагат үсәй иде бестә. Кара карагат миндә үсәй. Күренәйбә (күренәме) тәрәстән? Урманда күк йеләк, күгемәй, малан, малина үсәй. Йеләкләр үсәй. Алардан төрлүсен пешерәдаган. Бакцаны да карый алмайым - йәш зурайды (олыгайдым). Мәтрүшкә йыйып кайтайдек. +Сөйләүче: Мөхәммәтшина Фәүзия +Сәйфи кызы (1930 елгы). +Умавыл +Туганлык атамалары +Иремә исеме менән әйтәй идем. Кечерәкләргә дә исеме белән әйтәм. Фәүзийә - ул минеке иремнеке сеңлесе. Хәмиттән бәләкәй булгац, Фәүзия генә дийәм. Олорак булса, абам, әкәм дийәм. Ирнеке абый-апасы - аба-әкә, кеце булса, исеме белән әйтәсең. Ирнең әти-әнисен - инә-ата. Без йакта күкәм, күкәләр дип тә әйтәләр энем-сеңлемне. +Минем әтийем Казанныкы кешеләр. Әнийем себерәк. Сибирский областныкы булган. Әнием себерәкцә сөйләшә иде. Ә әтийем үз ницек, казанца сөләште. +Тумавыллар (авыл исеме) бик кату сөлийләр. Себерәкцә дә төгел. Йөзләре инде хәзер кушылды инде. Йәүштәләр (авыл исеме) булалар иде бүтән төстә. Күзләре кысык, битләре зур була иде. Ә хәзер кушылып, йәшәрде бит халык. Халык матурайды хәзер. Урыс белән дә кушылып. Элекке Йәүештәләр бик йәмсезләр иде, матурайдылар. Кушылып-кушылып беттеләр. +Күбрәге монда Хөснетдиновлар, Фәйрутдиновлар. Мамай тип әбийләргә әйтәләр. Мамау - казанца була дәү әни. Бабау - бабай. Балдыз, энекәш дип әйтү бик йук. Исеме белән әйтәйләр. Шундый исемнәр бестә: Рәмил, Рәхимулла, Маһинур, Маһира, Зәйнәп, Зөхрә, Маһикамал, Минзифа, Әминә һ.б. Элек кушаматлар булган, хәзер әйтбәйләр (әйтмиләр). +Сөйләүчеләр: +Үтәгәнова Мәрзия Хөсәен кызы (1937 елгы). +Умавыл. +Фәхретдинова Рәйхана Фәйзрахман кызы (1938 елгы). +Калтай авылы +Ышанулар +Адаштыру. Бер бабай әйткән иде: "Кисловка (авыл исеме) таба барганда адаштыра", дийәй. Усаклык, усак йафраклар үсләре шаулап тора. "Аларныңкы йафраклары әйләнгән wакытта, йафраклары башларны әйләндерә дип әйтәләр. Ул йакка йөрмәңнәр, балалар", дип әйтәләр иде. Wak-wak усаклар иде. Адашканбыс инде. +Сөйләүче: Әбдрәшитова Зөмәрә +Минһаҗ кызы (1936 елгы). +Кызылкаш авылы +Суныңкы ийәләре йәшәй. Әйтәләр иде, ышанбай идем. Берwакыт Е(и)патоwага шышкага киттек. Безнең каблацок бар иде, утырдык өцебес киттек тә. Калароwага йетеп утырганда, суда безнең көймәне бер нәрсә йебәрми. Мин ишетә идем элек су анасы бар дигәнне. Настоящий белдем су анасы барын. Без килеп йеттек Калороwога. Казанаулга безгә төшкәле кирәк. Йебәрми. Фәхри әйтә: "Менә монда йегерме тийенгә йөзөк йасаган идем", дийә. Алды да мондый терп (иттереп) төшөргән иде, киттек тә калдык - су анасы бесне йебәрде. Ату әйтәй иделәр, мин ышанбай идем. Су инәсе бар. Менә анандый будык, орехка бардык. Ипатоwо йырак бит. Өц цакрым тау пашына мендек. Көймәне куйдык та Нуриман безне апкитте. Йәйәү апкитте, анда мендек. Быйактан анда безне бәйрәмгә дә апарганнар иде. Савхузлар кушылышканда. 1953 йылда Иптоwада булдык бәйрәмдә. Менә Линнур күрде микән су анасын. Аннан телсез булып кайтты, су анасы тотты дип кайтты берwакытны. Аннан суң аны мат' воды дийә атый башладылар. Тоткан. Ул анда йатып сөйләшәлмичә. Анандый кайтты. Анда сәннәр карады. Барган булган. Су анасы тотып, нишләгән. Андый кайтты бит. +Урман ийәсе адаштыра. Адаштык. Киттем теге нигә. Эшләп йөргән wакытыбыс иде әле. Нәрсәгәдер ойоштыргалы бардык. Кафтаннан ары киттем. Хәмидәләр кайтып китте. Мин барам. Билцән күленә йетәм. Анда су анасы бар дип тә әйтәйләр иде. Билцәндә адаштыра. Мин тагын китәм дә, Умауыл артына кәдәр барып йетәмен. Өц мәртәбә көн буйына адашып йөрдөм. Аннан соң әйттеләр. Билцән бик йенле, йаман диделәр. Билцәнгә йетәм. Тагын башым әйләнеп, бер минуттан тагын китеп калам өц мәртәбә. +Йаман юл. Безнең эценце зират бар иде бит, анда йул йасадылар и күпме үлем. Күпме халык үлде ул йаман йулда. Анда хәзер Сабирныкы бакцацы. Ул йулга кыран (корьән) укыдылар. Бер йегет өйләндә дә, анда китеп утырганда басылды да. +Сөйләүче: Әмирханова Гафифә +Галиәскар кызы (1928 елгы). +Кызылкаш авылы +Өй ийәсе дә бар икән. Өйдә берәү дә йук. Бабайым ишегалды (ишегалдында) нәрсәдер йасап тора икән. "Бер ак йаулыклы катын өйгә кереп китте", дийә. Бабай бу нинди катын керде, дип, артыннан кергән өйгә. Эзләгән-эзләгән - өйдә берәү дә йук. Ул әйтте миңә: "Монда өй хуҗасы катын кеже (кеше)". Ир кеже бестеңке бәләкәй өй бар ишегалда. Анда тордык. Бәләкәй бала күп булгац, бабайы бу өйне салды. Ир кеже анда калды. Өй хуҗасы бар барын. Кеше үлсә, өйдә кеше булбаса, озак торса, өй ийәләнә. Аннан тыныцлык бирмий кешегә. Безнең монда бер әйбәт ир бар иде. Әйбәт йәшәп йаткан йереннән марйа моны тартып алды. Ул айырылып, бу марйага өйләнде. Бу катын эцеп, ирен дә эцереп үлгәц, аннан соң барды бер йегеткә. Матур малай иде. Ә үлгән ире покой бирмәгән, өйдә йөрөгән. Аннан өйдә кунмыйча, бүтән өйгә барып кунып йөргәннәр. Менә өй хуҗасы бар. Муллалар цакыртып укыткалы (укытырга) кирәк. +Сөйләүче: Гобәйдуллина Гашурә +Исмәгыйль кызы (1928 елгы). +Казан авылы +Су иясе. Йыш элек-электән адаштыра. Анда безнеке йыш уртасында бер күл булган. Йыланлы күл бар. Элек анда йыланнар булган. Әйтәләр таудан төшкән. Көймәбес туктайды да куйды, дийәбес. Көймәдән йырак түгел генә чыкты озон цәцлү (әд. чәчле) кыз дийә. Чәчен тарый, ди. Аннан төшеп киткән. Йәш' wакыт та суда цума идек. Урман кырыны белән урманга кереп йугал ды дийәйләр йенде. Су буйына барсам, минеке әнийем: "Тирән суга кермәңнәр (кермәгез), батып китерсеңнәр (китерсез)", дийә таган. Суныкы ийәләре бар. Керсәң суныкы ийәсе тартып ала икән. +Мунца ийәсе дә бар дийәләр. Мунцага кергәндә әйтәм: "Рөхсәт барма (бармы), рөхсәт барма? Әйбәт кенә йуышып (юынып) чыгарга насыйп ит". Аннан чыкканда тоже. Мунчаның эчендә рәхмәт әйтергә кушбайлар дийәләр элек-электән. Цыккац кына. "Бик зур рәхмәт, хуҗа, рөхсәт иттереп йуындырдың. Рәхмәт Сиңә!". Шундый итеп цыгам. Өйгә дә, мунцага да тыныцлык сорагалыы кирәк. Маллар тотканда абзарныкы хуҗасына да. Үсем белгәнемне укып инде. +Сөйләүче: Казакова Фәүзия +Фәхри кызы (1938). +Казан авылы +Су инәсенә эләгәләр иде. Баталар иде. Йазын су басадырыйы. Ташкын ташканда. Кичен белән суга йөремәйләр. Без көнөн генә йөрөдек. +Тәрәсәдән койаш байыганда урамга карарга йарамай - бәхетең булмас. Тыштан да. Элек мин балаларны куркыта ды рыйым. Карамагыс, каз бәбкәләре чыкмый, дийеп, тыштан өйгә карасаң. Әйе каз (т)утырган wакытта гел әйтәдерейем. +Сөйләүче: Фәхретдинова Рәйхана +Фәйзрахман кызы (1938 елгы). +Калтай авылы +Уеннар +Беснеке заманда клуб бар иде. Каш (әд. тау) башында. Менә монанда. Анда первый круг уйныйдаганбыс. Аннан суң "Алды сулар"ын уйныйдаганбыс. "Третий лишний". Утырадаган клубта Вәсимаба (Вәсимә апа), Кафийаба... - андый карт хатыннар инде. Клуб әле дә эшләй. Быйыл бестә сабантуй булды йакшы менә. Анда төрлү уйыннар булды. +Сөйләүчеләр: +Касанова Тәнзилә Сәрвәретдин кызы (1941 елгы) +һәм Курбаева Румәнә Әхмәтвәли кызы (1950 елгы). +Әүштә авылы +Минем заманда клупка йөрийләр иде. Аулак өйләр булба ган. Урамда уйнаган балалар. Күкәй тәгәрәтеп диләр иде. "Ка чырмак" дип әйтеп уйныйлар иде. Качырмак - ул куышу. "Әбәп" (салки) дийәләр себерәкләр. Йәшеренеп уйнаганда шипалки әйтеп бетергәннән соң бер төркөм балалар. Алып баручы бер-ике-өч әйтешкәннән соң таралып йөгөрешәләр. Алып баручы кем дә булса тотоп алгалы тийеш. Ансы "әбәп" дип әйтелә инде. Әбәп - тоттом сүзен аңнатадыр. "Йөгөрек туп" дип әйтеп уйныйлар иде. +Күкәй тәгәрәтәләр иде. Кемнең ойасында туктый туп, шуныңкы ойасына. Пиш бала уйный икән, шуның кәдәр ойа йасайлар. Зур төгел генә туп. Кемне ойасында туктай, шуңа майа салалар. Урамда уйный идек. Өйдә булсак, сәкедә утырышып уйный идек. "Йөзек салыш" уйный иде олураклар. +Зур клуп буладаган. "Алды су" уйыны уйныйдаганбыс. Круг мән тотынасың да. Ике пары менән цыгып уртада йырлатып, тапанып йөрәсен. Синеке йырыны йырлап куйгац, син башканы сайлыйсын. +"Третий лишний" дип ике кеше монандый тотынайлар. Монандый халык күп. Тоже круг әйләнеп, әкертен генә төртеп, этеп цыгарып, китәй йөреп. Андай йырлай даганбыс. +Бу "Ал Зәйнәбем"неке йыры: +Ал Зәйнәбем, гөл Зәйнәбем, +Йетте матур йәйләрем. +Кылубларга килеп керсәң, +Салып кер галушыңны шул. +Салып кер галушыңны. +Бер кыцкырып йырлап йебәр, +Йаратам таwышыңны. +Круг көйенеке сүзләре: +Кыругларда ла уйнаганда лә +Әйләнбәйме башларың шул. +Йаза ла торган кәләм кебек +Күс өстөндә лә кашлары. +Йәүештә йыры: +Йәүештәгә ат туктаган, +Эшлиәсен чуклаган. +Бер икесе йырлап тора, +Калганнары йоклаган. +Тагы да була йырлагалы. Әнә гызым дәште дә: "Әбей йырлале. Беләй, беләй ул. Син баштай, мин сиңә булышырым. Үзең генә әкертен генә йырлап утырасың. Чек кенә утырганда көйләп утырттыра мамаң (әби). Йырла тагы берәр кандыйны (ниндине), әйбәтерәкте" тип. +"Вечерлар" уздыру +Элек клуптар, шкуллар булбаган. Шкулларны кешеләрнеңке өйләрендә укытканнар. Өйләрен биргәннәр. Йугары өйнеке йортында шкул була торган. Без анда укыдык инде. Вечер үткәрергә дә өйләрен биргәннәр мамайлар (әбиләр). Утын китерсәләр, биргәннәр, вечер итеп уйыннарны кышкы wакытта уздыргалы (әд. уздырырга). Йәш балаларга әйтәләр: "Улым, бар пер ат менән урманга барып утын китер". Бирсәләр, ул сиңә өйен бирәй даган. Исмай бабаңныкы әнисе Фәрхияба гел өйен бирә иде. Вечер йасатай. Бес, бәләкәй балалар, вечерга цакырып йөрә бес. Кемдә булай? Ишмәй бабамныкы өйөндә. Менә өй сайын бес цакырып йөрәй идек. +Элекке мамайлар кыйландырганнар инде. Йук торганнар инде мескеннәр. Утыннар биреп, утын китереп өйләрен биреп, вечерлар йасаткан. Мамай утырып торай. Шыр-шыр, шыр-шыр. Ишекте ацып торай, йабып торай. Ул мамайым әйтәй: "Үзем андый ницек утырган". Балалары нийе бергә уйнайлар. Әбей карап утыра инде, ташлап цыкмай өйөн. Әбейләр кереп, тезелешеп, йәшләрнең уйнаганын, күреп утырган. Алар вечер уйнайлар иде. Тотын куйып (тотынышып), йырлап, йыр мынан, йыр мынан. Танцалар. Бию көйөн уйнасалар, төшөп китәрләр. Ике кеше кара-каршы бийерләр. Күпер уйнайлар. Аннан сугып "Третий лишний" дип уйнайлар иде. Клупта түгел. Миңзифалар йанында тауга бара идек тә, хәзер Миңнулланың өйө урынында вечер уйныйдаган йәш цагыбыста. +"Күпер" уйыны. Ике йактан икебес тотынып куйабыс та, каждый тотынай, бер-икәү ацтан цыгай да инде, анандый уйнайлар иде. Кызлар, малайлар йыйылышканнар. Кем йөргәннәр, кем танышканнар. Цигүләр цигеп, бәйләнеп утырганнар. Мендәр аwыстарын бәйләп, кидереп ак материалга, простын'ага бәйләп. Кружыуалар бәйли идек. +Сөйләүче: Юнысова Зөрия +Гали кызы (1931 елгы). +Абытай авылы +Рәшидә йеңгәгә йөрөгәннәр йәшләр. Кем цигү цигә, кем бәйләү бәйлит. Караwат цикләре, йастык аwыстары бәйлидә гәннәр. Мин бийәлий бәйләгән бик күп. Мин аулак өйгә йөрбәйдем. Абам (әд. апам) мынан гына. Аларны катыштырмадык та. Көп (күп) йөрәдәгәннәр андый. Аулак өй дип аталмаган бестә. Байтак йастык куйдык. +Сөйләүче: Сәйфетдинова Мөнирә +Мифтахетдин кызы (1925 елгы). +Әүштә авылы +Беснеңке wакытта күпер, кругка нитеп йырлар, йырлый идек. Уртада парочка цыгай. Йырлашасың. Ручийокны йырлапмын (җыр лаганмын). +Күперләрне уйный идек. Бер-берсенә парлап. Миңә кем ошай. Йегетне тартып китәм дә, күпер астыннан цыгып тороп куйам. Берәү кала да сайлап ала да үзенә, монан цыгып китәдаган. Парлашып, кругка басып йырлашасың (җырлыйсың). +Өмәле йук инде хәзер. Йөргәннәр кызлар бер-берсенә. Бү ген, бу йулы атнада берсенең эшен эшлийләр. Икенце атнада икенцесенең бәйләп. Кич утырганнар инде. Йыралышып, хикәйә сөйләп. Бигрәк тә бәйеткә бай булганнар. Бабам да бәйетце иде куй (бит). Минең wакытта рукоделье белән заниматса итмәгәннәр. Йарлу иде. Сату белән генә йөргәннәр күбесе. Кручок менән бәйләгәннәр. Пәрдә - тәрәсә корорга. Йептән бәйлиләр иде. Покрывал читенә бәйләгәннәр. Эрләгәне эрләгән. Рукодел'йы белән бек шөгөлләнмәгәннәр. Ацлык wакытта Татарийадан күп халык килгән. Алар осталар иде. Калфак, түбәтәйне үзем оста цигәйдем. +Клублар, гармуннар була иде. Уйный идек. Йәшләр. Круглар уйный идек. Йырлый идем: +Китәм дисең, китәм дисең, +Китәм дисең кайларга. +Нигә син сабыр итмәдең +Тагын берәр айларга. +Минем атам бек матур йырлыйдаган ите. Тумавылда (Тумавылга) кунакка барса, анда өй сайын йөрткәннәр. Анандый иде элек. Аулак өй дигән йук иде, вечер гына. Йыйылып утырып, цигү цигү йук иде. Гармун менән, йыр менән. Просто урамда, су буйында йәйен йөридаган идек, уйныйдаган. Вечерларда кругларда йәштәр йегеттәр дә, кызлар бар да. +Сөйләүче: Гобәйдуллина Гашурә +Исмәгыйль кызы (1928). +Казан авылы +Җырлар, шигырьләр +Мин элек йырлый идем: +Иртә белән тышка цыккан цакта +Бергә идек әле, дусларым. +"Айырылабыс" дигән сүзләр +Кабатлана иде сүз сайын. +Цылтыр-цылтыр тышта йамгыр йаwа, +Бөркән шәлең тамцы тамганцы. +Мин китәмен циткә йыракларга, +Озатып кал күзең талгынцык. +Мин китәмен циткә йыракларга, +Маллар урлап түгел - Себергә. +Исән булса минем бу күкрәгем, +Кайтырмын мин, булырбыс бергә. +Үткен кайным чаба таш күмерем, +Чапкан күмерем кери көрәгем. +Исән булса минем йәш йөрәгем, +Кайтырмын мин, булырбыс бергә. +Даһида гармун уйный иде, ә бес йырлый идек. Йырладым да, "Зәңгәр"не дә йырладым. Бик йырладык. +Сөйләүче: Әмирханова Гафифә +Галиәскар кызы (1928 елгы). +Кызылкаш авылы +Том суы җыры +Туган аwылым бигрәк матур, +Бийек үскән ак кайыннары. +Тум (Том) буйлары, Тум буйлары, +Бигрәк текә аның йарлары. +Аwылымны ташлап циткә киттем, +Күз алдымнан бер дә китмисең. +Тормош дулкыннары кайда киң, +Туган аwылым истән цыкмыйсың. +Тум буйлары, Тум буйлары, +Боролып аккан аның сулары. +Тум буйлары, Тум буйлары, +Сызылып аткан алсу аңнары. +Сөйләүче: Әгъләмова Шәрфүк +Рәҗәп кызы (1933 елгы). +Умавыл +Ай йактылары микән, +Көн йактылары микән. +Актык күрүләрем микән, +Тагы да күрермен микән. Сөйәм сине, сөйәм сине, Сөйәм сине, цачагем. Сөйәмен сине, цачагем. Гөмөрлек сөйәчәгем. +Сөйләүче: Го +Исмә +Себер җыры Мин йаратам салкын Себеремне: Куйы урман, иркен далалар. Бөдрә таллар йәшел наратлары Күз алдымнан китми торалар. Себер, Себер, Матур туган илем. Мәңгелеккә сине ташламам. Безнең себер халкы киң күңелле, Һәрwакытта ишек ачармын. Себер, Себер, матур туган илем, Мәңгелеккә сине ташламам. Дуслар, Себер дийеп куркмагыс, Чиста һаwа, иркен йеребес. Ачык йөзлү безнең себер халкы, Һәрwакытта безгә килегес. +Сөйләүче: +Рәҗә Иртә тордым таң аткац, Йегеткә дип күз аткац. Базарда бер күрдем, килдем, Бабайымны йараткац. Һаwадагы йакты йолдыс - Ул бит минем йолдысым. Бабайым йәлләмәде, Калдырды бит йалгызым. Балалар, мин сезгә бер сүз әйтәм дидем. Гөмөремнең буйына булды минем тугыз бала Үстердем мин тол'ке өц бала. Өц балага кушылдылар тагын өц бала, Булды мине алты бала. Ышанамын шул алты балага Цыгарып ташламаслар дип уйлыйм безне далага. Эй, балаларым, киләсес дә Китәсес, атка аwыр итәсес. Атка аwыр, йатка йеңел, Бесне ташлап китәсес. Кәзер йәшләр байлык диләр, Байлык саулык түгел дим. Әҗәлең җитсә, туганым, Байлык алып калбай, дий. Самаwар куйдым цәй эцәргә Әстерханнан килгән кешеләргә. Исәпләсәм исем китә Пашларымнан үткән хәлләргә. Агыладыр болыт, агыладыр. Таудин тауга каладыр. Кайгырмагыс, дуслар, йук-бар өцөн Баш сау булса, маллар табыладыр. Матур ла иде, ай, бу бакцам, Серле цәцәкләрем бар цакта. Кадерле лә иде бу башкайым Әткәйем-әнкәйем исән цакта. Туганнарым, йәш гөмөрне Нужалар менән үттек. Килде йахшы заманалар, Саулыкларыбыс бетте. +Фатыйма апама +(бабайымның апасы) Абамны мин йакын күрдем Родной туганым кебек. Исәннәшкән wакытында да Исәннәшә иде көлөп. Абам белән йәшәдек, Отыс (утыз) сигес йыл үтте. Отыс сигес йыл, туганнар, Бөгенге кебек килеп китте. * * * Аккош оцар, йөнен койар, Аның йөнен кем йыйар. Хәзер картлар бетеп бара, Ченаза укып кем йыйар. Кара бүрек кара күн Бай баласы башында. Нинди җаwаплар бирербес Хак тәгәлә каршында. Дөнйаларга мәңге килгән кебек Шулай итеп донйа көтәбес. Үтәй айлар, үтәй йыллар, Ахры бер көн үлеп китәрбес. Бакцадагы гөлләремә Көн дә су сибим микән. Картайгачтын бабаларга Ник кирәкмибес икән. Балаларның була төрлөләре Йөрәк йанганында биздерә. Тормош көткән цакта төрле хәл бар, Кайсылары бигерәк көйдерә. Ана бәгырләре йомшак бит ул, Барысын да гафу итәй ул. Аwырлыкмы, әллә йеңеллекме, Балалар өцөн ана дөнйа көтәй ул. +Сөйләүче: +Абдулла к +Сугыш Табигатнең матур бер кицендә Су буйында икәү утырдык. Йәйге йылы җилләр исте, Күккә карап без дә сокландык. Кызык икән беренце мәхәббәт, Сәгәт сайын йөрәк ашкынай. Йегереп-йегереп килеп җитәйдем, Йөрәгемә сөйү кабынай. Эх, сөйгән йарым, Ниләр сөйлим инде үзеңә. Әгәр инде мине аңнасаң, Серләр сөйлим үзеңә. Нидер минем күңел сизә - Нинди дошман безне айыртыр. Күз алдымнан китмәс гәүдәң Томаннарга китеп йугалыр. Шул сүзләрне әйтеп бетерүгә Нидер күктә йаңгырады. Күк йаңгыратып немец самолетлары Бомбаларын җиргә төшөрде. Сөйгән йәрем, китәм инде Сызылып алсу таңнар атканда. Шул цагында мине искә алырсың Иртә-кицен койаш батканда. Беренце көн сугыш көцтү (көчле) булды, Әсәрле булып мин пленга эләктем. Сәгәт сайын үлем көтеп йатам, Сау бул инде, йакын дускайым. Сугыш цыкты дип хәбәр килде, Салкын йәйде минең тәнемә. 19 йәшем, көцтү матур цагым, Ут ташладың минем илемә. Сау бул, атам, сау бул, анам. Сау бул, туган, сөйгән йаркайым. Сау бул, урман, сау бул, кырлар, Сау бул, туган илкәйем. Сугыш, сугыш, дошман көцтү Йерне кара болыт каплады. Мин дә сафка бастым - Алга, алга, алга. +Авыл тарихы. Безнең тамырлар Нижегородскидан. Без Сергач мишәрләре. Түбән Новгород өлкәсендәге Сергач районының Парчалы (хәзер Тукай дип атала) һәм Бозлау аwылларыннан кил гәннәр Кирек аwылына. Күле бар аның. Күле йанында тчашкы (рус. чашка > тат. әд. чынаяк, йомры) кебек аwылы бар иде. Шул аwылда безнең мишәрләр килеп урнашканнар. Килеп төшкәннәр. Ә Кирәктә утырганнар киржаклар. Өч сем'йа киржак торган анда. Берничә гаилә килгәннәр. Килгәч кар'илар (карыйлар): күле бар, бар кедралары. Җиләкләр бар. Бай тайга дип ол'илар (уйлыйлар). Шуңа күрә урнашырга җийилалар. Земл'анка каз'илар (казыйлар). Өстенә бүрәнәләрне йасилар да. Шунда килеп тора башлилар. Аннан суңгыдан (соңыннан) киржаклар әйтәләр: "Сез малларыгызны тирмәндә (тирмән артында), әнә тегендә, барып суйыгыз. Аwылда (авылны) пычратмагыз, күөл (күл) йанына килмәгез". Татарларны җәберләгәннәр. Пычрак кеше дип уйлаганнар татарларны. Безнең анда дәртле татарлар булган. Безнекеләр җийыла барганннар, берсе килгән, икенче, өчөнче килгән. Суңгыдан, күбрәк булгач инде, тегеләргә теш кага башлыйлар: түзгәннәр-түзгәннәр дә, йагып җибәрәләр кибәннәрен киржакларыныкын. Печәннәрен йакканнар. Кышкылыкка инде әзерләгәннәр булган тегеләр печән, ашатырбыз дип малны. Хәзер малларга ашатырга йук. Шуннан соң алар күтәреләләр дә китәләр. Шулай итеп, киржакларны куалар. Үзләре ийә булып калалар анда. Алар килгәннәр революцийәгә хәтлек. Чөнки безнең әби сүли булган. Шуннан безнекеләр урнашканнар шул Кирэктә берничә 3-4 гаилә. Аннан ишеткәннәр: "Сибирда ризык бар, ит тә бар, куйан да бар". Ризык табырга була дигәннәр. Күрәсең, Сергач районында ашарга ризык белән начар булгандыр. Ризык эзләп килгәннәр дип ол'им (уйлыйм) мин. Җир булмаган. Кысканнар татарларны. Берсе киткән, икенчесе хәбәр җибәргән ничектер. Алар тимерйул белән килгәннәр Болотныйга хәтлек дип ол'им мин, безнең боронгы бабалар. +Әти сүләгән иде: в чест' Кирилла аwылны Кирэк дип атаганар. Тау башында урыс каберләре иде. Аннан җийилганнар күп халык. Аннан берничә халык килгән Рәсәйдән. Сибирны айырып. Әле дә әйтәләр Рәсәйдән килгәннәр. Нижегородский төбәкне Рәсәй диләр. "Кайа барасың?". "Рәсәйгә барып кайтырга кирәк", - дийәләр иде. Ә бу Сибирны үзенең дәүләте дип ол'илар иде микән. Безнең бабамның бабасы бик динле кеше булган. Аwылның мулласы - Садыйк мулла. Революцийәгә кәдәр ул булган. Аныкы булган зур йорты. Анан сун ул йорты аларныкын конфесковат' итеп, шкул итәләр. Ул шкулда без укыдык. Йаңаwылга алып киттеләр йортны. +Шул wакытта безнең бик иске мәчет бар иде. Ул ауды, череде. 1993 йылны без аны сүтеп, икенчене куйдык. Ул аwылда йәшәмим. Ул аwыл 1971 йылны тузылган. Башта шкулны сүтеп Йаңаwылга (авыл исеме) күчерделәр. Шкулны күчергәч, халыкка бит укытырга кирәк балаларын, эш тә бетте. Пилорама бар иде, аны да алып киттеләр. Халык вынужденно күчтеләр. Күөбесе килде менә Томскига, Калтай татар аwылына килделәр. Тузылды аwыл. Суңгыдан тагын да бер тапкыр күтәрелгән кебек булды, дачный булып. Бәрәңге утыртты халык, килделәр, йортларын бас тырдылар. Кем анда башта сарайын. Анда безнең бит сосновый бор бигрәк тә йахшы. Күөл кырыйында. Карандаш кебек наратлары. Аларны кисеп йортлар бурадык. Дачный поселок йасадык. Халык анда соңгы йылларда әзрәк йөри башлады. Кибайтайды (кыйбатланды) бензинмы. Хәзер йәшибез Томск шәһәрендә. Кирэк аwылыннан күченеп Томск каласына килгәндә бе згә алты-ун йәшләр иде. Безнең аwылның күөле кәкере "Г" кебек. Кырыйы наратлык. Ә өстә аwыл. Тау башында и тау астында бер урам. Матур урыны. Хәзер Кирәкнең урамнарында айулар йөриләр йәйен. +Кузни арты йылга дийәләр иде. Су Йаңаwылдан (авыл исеме) килә иде. +Кирәк күленнән "лечебный грязь" табалар, чыгаралар. +Сөлек күл бар. Аwылдан алты-җиде чакрымда. Бәләкәй чакта тотток сөлекләр. Сөлекне аwырткан йергә салалар. Балаларыма әйтә идем: айакларыгызны төшереп утырыгыз. Әлләнишәшәр йәбешеп менә иде. Әбинең башлары аwыртыр булган. Әбигә гел сөлек куйганнар. Сөлекләр хәзер йук. +Чорен берег бар. Анда койона идек. Хатын-кызлар гына. Урыслар торалар иде, Подсочка дийа идек. Әрҗән таwы. Без кешенең торган урыны белән әйтә идек. Кирәк күөлен (күлен) бик тирән, даже икенче төбе да бар дийәләр иде. +Сазлыклар. Урыс болотасы, татар болотасы бар иде. Шишка суга иде безнең аwылныкылар. Шишкалык бар иде. Күл артыннан йулы иде аның. Җиде чакырым бара идек, кидрач иде безнең. Пихтачка да керәләр иде. Күгәмәй җиарга йөри идек. Косой болотада клюква җийа идек. +Ак балчык. Сугыш wакытында үөгезләр (үгезләр) белән городка китерә булганнар. Томның кырыйыннан балчык алып, аны урыслар аwылына итә идек. Аны бодайга алыштырып. Бер чиләк балчыкка бер чиләк бодай алыштырдык. Алар өй агартканнар ак балчык белән. Могил'никтан Уртанга (авыл исемнәре) керә идек. Уртаннан Чирговкага. Анда урыс аwыллары күөп (күп) иде. Уртаннан узып игенгә алыштыра булганнар ак балчыкны. +Сөйләүче: Мөхәррәмова Нәгыймә +Ибраһим кызы (1929 елгы). +Кирек авылы +Минеке туганнарым Пенза йагыннан. Бабам Пензадан. Әти туган монда, Томск каласының, Береговая урамында. Бу Томск шәһәренең Заисток районы. Бабам купец иде. Алар ике брат иде. Бабайым Хөсәин, әбийем Мәликә. Анненкова нәселе Болгариядан килә - бабамның бабамнары. Бабамнар Пензинский төбәктән килгеннәр. Монда 1967 йылда килдем, 18 йәш'тә. Эрем (ирем) минеке (Зиннатов Әнwәр Шагидуллович) 22 йәшкә миннән олырак. Мандолинда уйный иде, музыка йарата иде. Әнwәрнең бабалары Татарстаннан Малый Кушман аwылыннан килгеннәр. +Бабам борынгы китапларны йәшергән. Беркем дә белми иде. Без таптык 15 йыл элек иске китапларны. Бабамны 1937 йылда атып үтерәләр, китапларны саклап йәшереп калган үчен (өчен). +Киң танылган Кәрим бай йортында урнашкан Татар мәдәни үзәгенә 20 йыл. Элек без йөри идек "Халык моңнары" исемле ансамбл'-хорга. 1970 йылларда ойошты. 2014 йылларга кадәр дәwам итте. "Халык моңнары"нда хәзер ике-үч кеше генә калган. Мин хәзер йөрим "Нур"га. "Нур" коллективында 15-16 кеше. Йәш'ләр килә, бийергә, вокал үрәтәләр. Шушы бинага (Кәрим бай йортына) йөриләр. Новосибирскийда ике йыл аша "Себер йолдызлары" дигән конкурс бар. Быйыл йегерме кешедән артык дөрт (дүрт) йәш'тән башлап барганнар иде. Беренче урын алганнар. Кәрим Камалетдинов Томский вал'с йазды. Йегер медән артык бала йырлап йөри. +Сөйләүче: Анненкова Эльза +Фәттахетдин кызы (1948 елгы). +Томск шәһәре +Мәчет. Аwылда мәчет булган. Бик динлы кешеләр булган. Дин бигрәк тә каты булган безнең аwылда. Подземелйедә торганнар, ә мәчет бурап куйганнар. Мең тугыз йөз туксан ничәнчедер йылны без аны сүттек. Безнең анда Идрис абый бар иде. "Әйдәгез сүтәбез мәчетне, - ди. - Складчина йасыйбыз да, йаңа мәчет бастырабыз", - дий. Хәзер аwылы йук, ә мәчете басып тора. Безнең әтиләр элекке 1960-1950 йылларны воскресенйыны признават' итмәгәннәр. "Сез, урыслар, воскресенйы йал итегез" дигәннәр, без җомгада йал итә булганнар. Аннан суң йәкшәмбе эшкә чыгалар, җомга йал итәләр. Әкерт-әкерт кенә (әд. акрын гына) кысалар. Мәчетне йабалар. Исемдә, ул мәчет тузан гына иде, эшләмичә торды ул. Аwыл тузылды, мәчет кәкерәйде. Бала чакта мәчетнең эчен, стеналарын йывып йөргән әни. Бер 10-12 шәр йәш булгандыр анда. Сеңелләре белән. 1996 йылларны йаңы (яңа) мәчет төзелде. +Сөйләүчеләр: +Мөхәррәмов Фәсхетдин Кәлимулла улы (1959 елгы), +Мөхәррәмова Хәлимә Зәйнетдин кызы (1960 елгы). +Кирек авылы +Аш-су. Казы (әд. казылык) һәрwакыт булды бездә. Әни тутыра иде, зур итеп. Чердакка эләләр иде әниләр. Без бәләкәй чакта, әни өйдә булмаганда, менә идек үзебез. Хәзер бәләкәй генә тутыралар. Элек прәме шундый зур. Пангаларны (гөмбәләрне) бочками тозлый иде. Сипараты белән каймаклар йасый иде. Сыйыр лар, казлар тоттык. Элек сипарат бер-ике кешедә генә булган. Җи йыла булган анда, бөтен хатыннар, әбиләр килә булганнар анда. +Сөйләүче: Әйбәтова Рәмзия +Кәлимулла кызы (1968 елгы). +Кирек авылы +Туй. Аби (әд. әби) сүли иде. Кийәү белән йегет бер-берсен күрмәгәннәр элек. Битләрен йабып йөри булган, күрсәтергә йарамаган йегетләргә. +Безнең аби белән бабай дуслар булган. Бабай йәш'рәк булган абидән. Берwакытны башкода җибәрә безнең бабай. Безнең аби аwылда бик видный кыз була. Аның артыннан күп йөрүчеләр була. Ибраһим бабай - мулланың улы, тоже достойный кеше булган. Элек йөрешеп түгел, әти-әниләре сөләшүwе буйынча. Безнең әти-әни дә шулай. +Элекке запискалар галушларда йөреткәннәр икән алар. Кийәү һәм киленнең әниләреме, әтиләреме киләләр. Запискалар тотоп йегетенә китерсен: менә записка. Галушларда запискалар йөртә булганнар. Аби сүли иде. Алар стелка астына куйалар запискаларны. Өйгә кайталар да, салалар галушны. Ә малай белә инде анда нәрсә барын. Галушка салып "смс йебәрәләр". Әнийемә дә хатлар йазып йебәрә булганнар. +Туйларда бик тә каты бизәклиләр (бизиләр) иде атларны. Ленталар белән. Аwыл буйлап йөри идек. Кийәү бүтән аwылдан булса, капка тоталар ийы. Бүрәнә белән йабып куйалар иде йулны. Кийәү килә инде тегеннән. Йебәрмиләр. Пока откупитса итми, "Капка тоту" дийәләр иде. Аракы бирәләр, ачалар иде. +Туйлар үткәндә. Мәсәлән, без туй үткәрәбез. Абыйларыгыз икенче көнен могли туйны үзләренә алырга. Бер йортта гына булмый иде. Чиратлап туйларны кертә булганнар. Күршеләр, туганармы анда. Башта кызның өйөндә туй була иде. Туганарыңны, дусларыңны дәшәйдең. Икенче көнне кийәү йагында зур туй була иде шулай ук. Өченче көнне якынарың килә иде тагын. Бер родственник ат'а (әйтә) иде, туйны үләренә (өйләренә) кертә булган, туганнарга. Чиләкләр, күәнтәләр (көйәнтәләр) бе лән койога суга бару безнең йакта йук! Бездә андыйлар йук иде. +Сөйләүче: Төхвәтуллина Румия +Кәлимулла кызы (1957 елгы). +Кирек авылы +Кич утыру. Сугыш wакытында Борханнан киләләр иде. Урыс аwылыннан, кызлар киләләр иде вечерларга. Әни миңа сүләгәй (әд. сөйләгән) иде, андагы частушкаларны йазгай идем, оноттым. +Кич утырырга йөри булганнар. Кичен җийыла булганнар. Кем бәйләгән, кем йырлаган. Әни безнең комик булган, бик каты көлдөрә булган безнең хатыннарны. Әти безнең йырчы иде. Бөтөн йәшләр аның йанына җийыла иде. Сәрмәнне йырларга йарата иде. Менә бер йыры: +Мәңге сөнми (сүнми) утлар йана Тайга вокзалларында, +Бер йебәрми тотар идем сезне күз алларымда. +Мәңге сөнмәс утлар йана Ленин каберләрендә, +И, дусларым, сез генә бит йөрәк бәгерләремдә. +Уеннар. Без урамда уйный идек. "Солдат" уйыны. Ике кеше тотына идек. Алдагы ике кеше, аннан ике кеше тотына. Алып чыгалар иде. +Ломка сыйыр йоннарыннан эшләп, тәгәрәтеп туп белән уйный идек. +"Городки" уйный идек малның сүwәкләреннән (сөяклә реннән) эшләп. Бастырасың да, сугасың городки белән. +"Йәдәч" уйнаганнар. Таwык ашыйсың, грудкасын рогатка кебек. Исемдә дип өлгермәсәң, нәрсә булса да сындырып бирәсең, "мә, ал", дисең. Ул ала, но "йәдәч" дийә. Ә если йәдәч димәсә или исемдәме дисә, көн буйы сине слугаң була, йесли ул кеше проиграт' итсә. Йәдәч - сүwәк исеме. +"Чычыкай". Пыйала саwыт wатыклары җийа идек. Кемнеке күбрәк чычыкай и матурырак. Чынаяк wатыклары балчыктандамы. И пыйала белән йаба идек. Тау башында карлыгач ойалары. Аларны тикшереп тора идек. +Сөйләүчеләр: +Әйбәтова Рауза Кәлимулла кызы (1964 елгы). +Әхмәтхуҗина Динә Кәлимулла кызы (1961 елгы). +Кирек авылы +Йолалар +Корбан бәйрәме. Корәннәр укыттык, берен дә калдырмый идек. Бәйрәм котлап йөрдек. Ураза, корбан бәйрәмнәре. Әни кисетлар бәйли иде. Анда конфетлар сала идек. Һәр өйгә кереп. Иртүк керә идек тә, ача идек тә, бәйрәмегез котлы булсын дип, конфетмы, чегелдәкме салалар иде. Чәкчәк, баwырсак кебегрәк иде. Конфетлары булмагандыр, йарлырак шуны салалар иде. Көтөп өлгерәлмый идек, уйанып-уйанып. Обоздат' итмәдекме дип. Төне буйы көтөп йата идек иртүк барырга. Әни үзе күл мәкләр, йәнчекләр тегеп куйа иде. Бәйрәмгә йаңгы күлмәк инде. +Кендек әбиләр. Фатима әби бәби таптырган. Кендек әби дийәләр иде. Барып дәшәләр, киләләр аннан. Аннары мынча кертә булганнар. Чәй эчертәләр. Бүләк бирәләр иде. Грыжаларны лечит' итә иде әбиләр. Хәзер йук андыйлар. +Исем куштыру, сөннәткә утырту. Исем куштырганнар мулла чакырып. Колагына азан кычкыралар. Мулла бабайлар йөр гәннәр, сөннәткә утыртканнар. +Курчакка табыну. Кайбер себерәкләр чүпрәктән курчак лар эшләп табынганнар. Курчак каwымы дийәләр иде аларны. Ишеткән бар аларны. +Ышанулар +Мунча пәрие. Мынча пәрийе дип куркыталар ийы. Саимә әйтә: Киләм Ибраһим абзыйлар турысында. Әндерҗән таwы йанында. Күрәм, дир (әд. ди), кыз-хатын сүләшәләр, дир, кычкырып. Бу төнен (төнлә). Төнен элек йәш'ләр җийыла иде костерлар белән. Килеп җиттем - бер кемдә йук, дир. Хатыннар ак әйберләрдә диде ул. Келешеп-келешеп килэлэр алар. Килеп җиттем. Беркем дә йук дир. Курктым дир. +12 дән соң мынчага керергә ярамый, йарамый йуышырга (юынырга) и күрмисең мынча пәрийен. +Көчле йаңгыр булса, кучерга бәрәләр. +Кичен идән йуарга, себерергә йарамый - таwыш чыга. +Кырдагы умырзайа чәчәген өзәргә йарамый. Аның гүмере кыскара булгандыр. Гүмерең зайа була, дир. +Су анасы. Кирәк күлен бик тирән, даже икенче төбө дә бар дийәләр иде. Ике катлы. Бер кеше баткай (баткан) иде, аны йарты йылдан гына таптылар. Каладан килгән бер студент. Браты белән бик каты көрәшкән. Күрәсең йөрәгенә йарамаган, батып үлгән. Элек суга бату йук дийә иде әби. Су тарта дийәләр иде. Элеккеге әби су анасын күрә булганнар дип сүли иде. Утыра булган, чәчен тарый булган. +Абзар ийәсе. Әби ат'а (әйтә) иде, безнең атыбыз бар дийә иде. Эртә (иртә) белән торып карасак сарайга, атныкы койрыклары үрелгән. Кемдер үрә булган. +"Гаданйы". Әби сүләгәй (сөйләгән) иде гаданийылар дип. Сарыкларны кереп тота булганнар. Тәкәне тоталар. Значит эргә (иргә) чыга. Әгәр тотмый, то чыкмый. Бер эр кереп тулупны әйләндергән дә, кереп качкан. Берсе килеп тоткан и шуңарга чыккан. +Сөйләүчеләр: +Әхмәтхуҗина Динә Кәлимулла кызы (1961 елгы), +Әйбәтова Рәмзия Кәлимулла кызы (1968 елгы). +Кирек авылы +Йаңа туган балага бер ай - кырык кенсез (көнсез) карарга йарамый. +Балага беренче тапкыр күрергә килгәндә күөчтәнәчсез килергә йарамый. Күзтегәчтен (күз тигәч < тисә) күлмәк итәгеңә эчке йагына төкереп өч тапкыр бала битен сыйпарга. +Бала тугачтын, аны йарамый кырык кен бер секунтка да үзен генә калдырырга. Шайтаннар алыштыргылы килә икән. +Коран ашыннан песигә бирергә йарамый. Коран ашын узгарасың. Аннан нәрсә дә булса калган, шуны песигә бирергә йарамый. +ТОМСК ТАТАРЛАРЫ ХАЛЫК ИҖАТЫ +Илсөяр Закирова +Себер татарлары фольклоры шактый ук өйрәнелгән булса да, Томск өлкәсендә яшәгән татарларның авыз иҗаты тикшерүчеләр игътибарыннан читтәрәк калып килә иде. Бу, беренче чиратта, Томск өлкәсенең ераклыгы белән аңлатыла торгандыр. Икенче сәбәбе - Томск өлкәсе татарлары фольклоры В.В. Радловның "Халык әдәбияты үрнәкләре" күптомлыгының Себер татарларының халык иҗатын һәм тел үзенчәлекләрен туп лаган дүртенче томында чагылмавында түгел микән?.. Себер татарлары фольклоры антологиясе ролен үтәүче бу хезмәт инде гасырдан артык фольклорчы галимнәр өчен гаять әһәмиятле материал гына түгел, алга таба материал туплау өчен юл күрсәткеч ролен дә уйный. +Шул ук вакытта, тирәнрәк тикшерә башласаң, Томск өлкәсендә яшәүче татарларның фольклорын тупланмаган һәм өйрәнелмәгән дип тә әйтеп булмый. +Томск татарларының этногенезы шактый катлаулы. Алар формалашуда телеутлар яки теленгитлар, чатлар, чулым татарлары, Күчем татарлары, Урта Азиядән килгән бохаралылар, Россиянең төрле төбәкләреннән килгән татарлар катнашкан. Һәм, әлбәттә, бу төрлелек күпмедер дәрәҗәдә фольклорда да чагылыш таба. +Информантлар үз бабаларының калмаклар (телеутлар), чатлар, чулым татарлары булуларын, яисә (читтән күчеп килгән очракта) Пенза, Пермь, Түбән Новгород яки Татарстанның кайсы районыннан, авылыннан килүләренә кадәр җентекләп сөйләп бирә алалар. +Күп халыкларның синтезын хасил иткән Томск татарлары бүгенге көндә әдәби татар телендә сөйләшә. Җирле татарларның икенче бер өлеше тулысынча руслашкан. +Томск татарлары бүгенге көндә князь Тоян вакытында XVII йөз урталарында нигез салынган Томск шәһәрендә һәм аның тирәсендә урнашкан авылларда яшиләр. Томск каласын ике өлешкә бүләргә мөмкин - иске һәм яңа кала. +Шәһәрнең борынгы өлешендә ике катлы агач йортлар тезелеп киткән. Аларның агач челтәр тәрәзә йөзлекләре, йорт кәрнизләре үзләренең нәфислеге һәм купшылыгы белән таң калдыра. Йортлар, кагыйдә буларак, буялмаган. Сирәк кенә бары тәрәзә челтәрләре генә буялган йортлар да очрый. Шунысы да игътибарга лаек, тәрәзәләр бик биек, зур. Ике ягында сирень, балан куаклары, чия, юкә, миләш агачлары утыртылган, чәчәккә күмелгән бу урамнарда йөргәндә ерак Себердә булуыңны да онытасың. Чөнки мондый зур тәрәзәле йортларны җылырак өлкәләрдә күрергә гадәтләнгәнбез. +Шәһәрнең агач корылмаларга бай иске үзәгенең сакланып калуын информантларыбыз җирле администрациянең бер карары белән бәйләп аңлаттылар. Архитектура истәлеге булып торган бу йортларны сүтү, алар урынына бина төзү тыелган. Берәр сәбәп белән юкка чыккан очракта йорт урыны буш калырга тиеш икән. Карар чыккан көннән бу тирәдә янгын чыгулар да туктаган, башка табигый бәла-казалар да йортларны җимермәгән. Чынлап та мондый карар булганмы, әллә бу чорыбыз фольклоры гынамы, билгесез. Әмма Томск урамнары шул кадәр гүзәл, бер поезддан икенчесенә күчә-күчә, аларны күрер өчен генә дә килергә була бирегә. +Томск каласы тирәсендә аның кырыена сыенып сакланып калган татар авыллары урнашкан. Томскида татар мәчетләре, мәдрәсәләре булу, Бөек Ватан сугышына кадәр Татар педагогия училищесы эшләү, милләтен һәм шәһәрен кайгыртып яшәгән татар меценатлары - болар барысы да берничә гасыр дәвамында әлеге шәһәрнең татарның ерак Себердәге бер мәдәни мәркәзе булып торуына китергән. Хәзерге вакытта да Томск татарлары үзләрен татар халкы гына түгел, Татарстан халкы итеп тә саныйлар. Татарстанның һәр уңышы өчен сөенеп яшиләр алар. "Татарстан көчле булганда, без көчле! Татарстанга булган хөрмәт безгә карата, Томск татарларына карата да хөрмәт бит ул", - диләр. Шулай да, Томск белән Казан спорт командалары очрашканда хәлләре мөшкелләнә икән. Кем өчен җан атканнарын сораучыларга "үзебезнекеләр өчен!" дип җавап бирсәләр дә, үзләре кем өчен күбрәк җан атуларын төгәл генә аңлатып бирә алмаслар иде. +Экспедиция Томск татарлары яши торган Әүштә (Эушта), Абытай (Черная Речка), Тахтамыш яки икенче исеме Кызылкаш (Тахтамышево), Умавыл (Барабинка), Казан авыл (Казанка), Калтай авылларында һәм Томск шәһәрендә эшләде. Аталып киткән авыллардан тыш, Кирек, Исламгөл авылларында туып-үскән информантлардан да материал тупланды. +Совет дәверендә миллионер булган колхозлар таралган, халык, нигездә, калага йөреп эшли. Шәһәрнең якын булуы, автобуслар сәгать саен йөреп тору нәтиҗәсендә, анда барып эшләү мөмкинлеге бу авылларның сакланып калуына ярдәм иткән. Авыллар төзек, чиста, йортлар зур. Юллар яхшы. Авылларның күпчелеге Том елгасы буенда урнашкан. Капка төбенә чыгуга Том ярына чыгасың. Аның утраулар ясый-ясый боргалануы гаҗәеп манзара тудыра. Биредә чит галәмнәргә үтә торган капка - "инопланетный портал" урыны булуын сөйлиләр. Башка дөньяларга яки параллель вакытка эләккән кешене очратмадым, әмма кеше, бу матурлыкта сокланып беразга фани дөнья мәшәкатьләрен онытып торса да, начар түгел. +Томскиның татарлар яшәгән урыны Заисток дип аталган. Бире дә вакыт туктап калган кебек. Тып-тыныч урамнарның берсендә Кәрим бай йорты урнашкан. Ачык зәңгәр төскә буялган бу йорт хәзерге вакытта да шәһәрнең иң матур биналарының берсе. Шәһәр астында әйләнеп-йөреп чыкмаслык җир асты юллары булган. Кәрим байның пар атларда шул юллардан чыгып киткәнен легенда итеп сөйлиләр. Кәрим бай да, башка татар байлары да атлар үстерү белән шөгыльләнгәннәр, ул атларда кешеләр һәм товар ташытканнар. Патша армиясен атлар белән тәэмин итеп тә торганнар. +Яңадан В.В. Радловка әйләнеп кайтабыз. Галим Том елгасы буенда төрки халыклар - телеутлар, шорлар, карагаслар, саян төркиләре һ.б. яшәгән бик күп авылларны йөреп чыга. Кызганычка каршы, ул Томск янында ук урнашкан татар авылларын игътибарсыз калдыра. "Образцы народной литературы"ның Алтай халыклары иҗатын һәм тел үзенчәлекләрен өйрәнүгә багышланган беренче томында В.В. Радловның Кузнецк (Новокузнецк) шәһәреннән ерак түгел урнашкан телеут авылларында язып алган берничә тексты бар. Шуларның икесе игътибарны җәлеп итә. Беренчесе "Идегәй" дастаныннан өзек. Татар халкының иң күренекле дастаны телеутларда да билгеле булганмы икән? Бу күренешкә артык гаҗәпләнеп тә булмый. "Идегәй" дастаны күпчелек төркиләрнең уртак мирасы санала. Ул телеутларга татарлардан да, казак халкыннан да күчәргә мөмкин. Себер татарлары белән телеутлар бик якын аралашып яши. "Кузы Көрпә белән Баян-сылу" дастанының телеут версиясе белән татар версиясе дә бер үк әсәрнең вариантларын тәшкил итәләр. Әмма шушы ук томда икенче бер текст бар. Сүз телеут халкының беренче галиме М. Чибалков язып алып В.В. Радловка җибәргән өзек турында. М. Чибалков аны "Осип җыры" дип атый - "Мән Осиптың җүрүмин сарынга кидиргәним, паштапкы сөстөр пу туру". Ягъни "Мин Йосыфның җырын ... китергән идем, баштагы сүзләре бу булыр". Сүз "Йосыф кыйссасы" турында бара. В.В. Радловта бу әсәрнең халыклашкан бер өзеге басылган. +Якоп тәгән кижи полгон, +Яткан җәри Канаган полгон. +Аның улдары ун әки полгон, +Артык сүгәни Осип полгон. +Якуп дигән кеше булган, +Яшәгән җире Кәнган булган. +Аның уллары унике булган, +Артык сөйгәне Йосыф булган. +Кол Галинең "Кыйссаи Йосыф" поэмасы, нигездә, Идел буенда таралган. Әсәр, басма китап буларак та, йөзләгән кулъязмаларда да, татар халкында бик популяр була. Аның халыклашып, телдән башкарыла торган күпсанлы вариантлары да билгеле. Әлбәттә, бу өзек телеутларга бары татарлардан гына керә алган. Ул Идел буе татарлары белән Том ягына килгән, биредә дә башка халыклар өйрәнеп-отып алырлык популярлык казанган. Икенче фаразыбыз да бар. М. Чибалков бу әсәрне телеутлардан түгел, нәкъ менә Томск тирәсендә яшәгән татарлардан язып алган булырга да мөмкин. Чөнки телеутларның теле себер татарлары теленә никадәр генә якын булса да, гарәп-фарсы алынмалары бе лән баетылган Идел буе татарларының теле һәм ислам идеологиясе белән сугарылган язма әдәбияты алар өчен җиңел була алмый. +Бу әсәрләр, Томск татарлары этногенезында урын тоткан телеутларның татарлар белән тыгыз мөнәсәбәтен күрсәтәме, яки телеутларның татар халкына кушылып бетмәгән этабына ишарәләүче бер ядкәрме, бу киләчәктә галимнәргә тикшерү өчен бер ачык мәсьәлә булып кала. Әмма бу өзекләр, иң беренче язып алынган фольклор үрнәкләре буларак, Томск ягы татарларының фольклор мирасы булырга дәгъва кыла ала дип уйлыйбыз. В.В. Радлов "Томские губернские ведомости"дан алган космогоник легенда да Томск татарлары фольклоры үрнәге түгелме икән әле? +Бүгенге фольклорга әйләнеп кайтабыз. Биредә татар фольклорының күпчелек жанрларына караган әсәрләр бар. Әкиятләр, дастаннар кебек күләмле әсәрләрне хәтер ләгән информантлар очрамаса да, топонимик һәм тарихи риваятьләр, легендалар, мифологик хикәятләр, кыска җырлар, бәетләр, мөнәҗәтләр, ышанулар һәм йола фольклоры үрнәкләре шактый тупланды. +Бәетләр һәм мөнәҗәтләр бу якка Казан татарлары белән килгән булырга тиеш. Шулай ук информантларның әбиләреннән калган дәфтәрләрдә сакланган бәетләр дә язып алынды. Биредә язма әдәбиятның халыклашу күренеше дә очрады. Умавыл авылында туып-үскән Әгъләмова Шәрфүк ападан язып алынган "Мужик бәете" һәм "Теләнче бәете" язма әдәбиятның халыклашкан үрнәкләре. Информант бу әсәрләрне көйләп башкара, аларны борынгы бәетләр дип аңлата. Шәрфүк апа үзе дә шигырьләр яза, бик күп җырлар белә, бүгенгә кадәр "Халык моңнары" татар хорында җырлый. +Әлеге хорга йөргән апалар башкаруында "Сак-Сок" бәетен язып алдык. Татар халкының иң киң таралган бәетен биредә дә яратып башкаралар. "Ялгыз ана", "Әфган бәете" кебек бәетләрне дә яхшы беләләр. +"Халык моңнары" хоры Томск шәһәрендә яшәүче татарларны берләштергән үзәк тә. Биредә озак еллар җырлаган Надия апа Сәмитова, Эльза апа Анненкова, Хаҗиморат абый Алимов, Нурия апа Ибраһимова, Флүрә апа Урманчеева, Майямал апа Мөрсалимова башкаруында күп җырлар язып алдык. Алар татар халык җырларын да, татар композиторлары әсәрләрен дә яхшы беләләр. Әлбәттә, иң популяр жанр - ул кыска җырлар. Аларны һәр информант белә. Алар үз чорының җырларын гына түгел, әниләре яки әби-бабалары җырларын да хәтерләргә мөмкин. Шул ук вакытта, нәкъ менә кыска җырларны төрле регионнарда яшәгән татар халкын берләштереп торган жанр дияргә була. Татар халкының популяр "Ал, Зәйнәбем", "Сарман" җырлары белән бергә бу якларда гына җырлана торган җырлар да очрады. Мәсәлән, туйларда җырлана торган "Городок" җырын мин башка җирдә очратканым булмады. Информантлар: "Бу "Городок" җырын туйларда җырлыйлар. Туйга килгән халык авыл буенча шушы көйне җырлап килә. Кыз ягы җырлый. Егет ягы каршы җырлый. Кодаларны мактап җырлыйлар" дип аңлаттылар. +1927 елда П.Г. Иванов "Труды Общества изучения Томского края" җыентыгында Томск татарларына багышланган мәкалә бастыра. Бу мәкаләдә Томск татарларының бер җыр үр нәге дә китерелә. "Нам рассказывали, что некоторые из стариков, когда выпивали, пели непонятные приезжим татарам песни. Вот одна из них", - дип яза П.Г. Иванов: +И Полатбе, Полатбей, +Кайда киттең, Полатбей? +Ун эшн бар ашказар улым бар, +Алтын чачле кызм бар. +Бу мисалдан күренгәнчә, бу юллар хәзерге татар теленә бик якын телдә һәм анда аңлашылып бетмәгән юллар бары язып алучының татар телен белмәвен генә күрсәтә булса кирәк: +И Полат (Булат) би, Полат би, +Кайда киттең, Полат би? +Ун эшем бар (яки ни эшең бар) +Ашказар улым бар, +Алтын чәчле кызым бар. +Шулай да, бу юллар кыска җыр булмыйча, берәр дас тан кыйпылчыгы түгелме икән дигән сорау да туа. Борынгы дастаннарның аерым юллары кыска җыр булып йөрү күренеше фольклорда билгеле. +Хәзерге вакытта Томск татарларында, халык җырлары белән бергә, татар композиторларының җырлары да бик популяр. Гомумән, халык татар җырларын да җырларга да бик ярата. Биредә булган вакытта бер күңелле күренешнең шаһитлары булдык. Кич белән кафеда ял итеп утырган яшьләрнең популяр татар җырлары җырлаганын күреп шаккаттык. Нәкъ шушы җыр аркасында танышып китеп, алардан Себер һәм Россия символы - Аю турында күп кенә хикәятләр дә ишеттек. Аю - гаять акыллы, искиткеч җитез, бернәрсәдән курыкмый торган куркыныч ерткыч. Аңардан йөгереп тә, агачка менеп тә качып котылып булмый. Баскач дүрт метрга җитә торган аюлар бер сугуда үгезне үтерә, дип сөйлиләр. Шуңа күрә аю белән очрашу күпчелек очракта фаҗига белән тәмамлана икән. Берәр җирдә аю күргән очракта тизрәк ул җирдән китәргә ашыгалар. Озак вакыт ул җиргә бармый торалар. Шул ук вакытта хәзерге вакытта аю атуның бары вәхшилек булуына, ау булмыйча, күңел ачу өчен үтерү булуына да ачына яшьләр. Элек заманда, аучылык төп шөгыльләренең берсе булган халык та аюны сирәк үтергән. Хәзерге вакытта Себер аюлары турындагы аучы хикәяләрендә аны хөрмәтләү, олылау, аңардан курку гына түгел, яңа бер мотив өстәлгән. Бу - аучылар һәлак иткән аюларны кызгану, табигатьне сакларга өндәү. +Дөресен әйткәндә, җирле халык, чын Себер халкы бервакытта да табигатьне кыерсытып яшәмәгән. Һәр гамәлендә табигать белән гармониягә омтылган. Бу Томск татарларының ышану һәм табуларында да ачык чагылыш тапкан. Ышанулар җирне һәм табигатьне җанландыруга корылган. Табигатьтә, агач-үсемлекләрдә, туфракта җан һәм акыл, тою сәләте күрү аларны сакларга, алар дөньясының чикләрен бозмаска тырышуга китергән. Агачлар да, үләннәр дә, җир-туфрак та кояш баю белән йокыга тала, шуңа күрә аларга кояш баеганнан алып кояш чыккан вакытка кадәр тияргә ярамый. Агач кисәргә бары көндез генә рөхсәт ителә. Кышын, алар йокыга талган вакытта да агачларга кагылырга ярамый. Урманнарга кергәндә исәнләшеп, рөх сәт сорап керәләр. Агачларны кисәр алдыннан, алардан гафу сорыйлар, ихтыяҗны аңлаталар. +Гомумән алганда, биредә тыюлар шактый күп. Аларның беренчеләре ышанулар белән бәйле рәвештә формалашса, икенчеләрендә тәрбия мәсьәләсе алга чыга. Мәсәлән, "урам уртасында басып сөйләшеп торырга ярамый" дигәнне бүгенге көндә тәрбиялелек, этикет нормалары белән аңлатып булыр иде. Әлбәттә, бу төр тыюларның да мифологик ышанулар белән бәйле нигезе булган. Урам уртасында һәрвакыт юл үтә, юл икенче дөнья белән бәйли торган урын. Аннан икенче дөнья вәкилләре дә узып йөри, ваемсызланып юлда сөйләшеп торган кешегә аларның зыяны тияргә дә мөмкин. +"Кояш баткач су керергә ярамый", "кояш баткач агач кисәргә ярамый" кебек табулар бер яктан, урман, су ияләреннән курку, аларның тынычлыкларын саклау белән бәйле булса, шул ук вакытта, үзләренең тынычлыгын саклауга да юнәлтелгән. +Җирнең тынычлыгын бозу да тыела. Кояш баеганнан соң җиргә көрәк тыгарга да рөхсәт ителми. Томск татарларының төп шөгыле балыкчылык, аучылык һәм терлекчелек булып, күпчелек авыллар XIX йөз ахырына гына игенчелек белән шөгыльләнә башлый. Икенче яктан, бу тыю Тибет, Монголия халыкларының җиргә казык кагу да гөнаһ дигән ышанулары белән бәйле булырга да мөмкин. Җир эшләренә караган табуны өлешчә саклап булса да, халык ата-бабаларыннан традицияне сакларга омтылган. +Мифологик хикәятләрдә Хозыр Ильяс, Су анасы, Шүрәле, Урман иясе, җеннәр, ияләр турында сүз бара. Информантлар бөтен вакыйгаларны да чынбарлыкта булган хәл итеп тасвирлый. Бу, гомумән, мифологик хикәятләргә хас алым. Мифологик әсәрләрдә вакыйга, чынбарлыктан никадәр ерак булмасын, һәрвакыт реалистик тонда сурәтләнә һәм сөйләүче тарафыннан да, тыңлаучы тарафыннан да булган хәл дип кабул ителә. Монда ярдәмгә "шаһит" күрсәтмәсе килә. Сөйләүче исә "үзем күрдем" ди, яки икенче бер кешенең авторитетына таяна. +Хозыр Ильясны ак сакаллы, ак киемле карт буларак тасвирлыйлар. Ул хәер сорап, кунар урын сорап керергә мөмкин булган. Шуңа күрә, риваятьләр хәер эстәп килгән картларга шәфкатьле булырга чакыра. +Татар халкының иң популяр мифологик образы, әлбәттә, Су анасы. Татарлар яшәгән бөтен регионнарда Су анасы яки су ияләре турындагы мифологик хикәятләр еш очрый. "Су иясез булмый" дигән ышану да бар. Бу хикәятләр, Су анасын күргән кешеләргә сылтама белән, чынбарлыкка дәгъва белдерәләр. +Су анасы турында мифологик хикәятләр биредә дә күп. Ул елга-күлләрдә яши. Габдулла Тукайның шул ук исемдәге поэмасындагы кебек үк сурәтләнә, ул еш кына басмага чыгып алтын тарагы белән чәчен тарый. Кайбер сулыкларда ак киемле Су иясе дә күренә. Кагыйдә буларак, алар вакытсыз йөргән кешеләргә очрый. Вакытсыз ара - кояш баеганнан алып кояш чыкканга кадәр вакыт. Кояш чыгып иң беренче нурлары су өстенә төшкән вакытта күз тиюдән, төрле авырулардан дәвалау һәм өшкерер өчен таң суы алалар. Су иясен таң суы алырга баручылар да күрә торган булган. Су иясенең корбан сорап көймәне тотуы турында да хикәятләр бар. Анда, суга йөзек салгач, Су иясе көймәне тотып торган җиреннән җибәрә. +Яңгырсыз коры елларда су буенда авыл картлары Коръән сурәләре укыганнар. Элегрәк елларда яңгыр сорарга хатын-кызлар да кушылган. Хатын-кызлар төнлә суның аргы ягына чыгып коенганнар. Алар суны алып өскә - күккә чөйгәннәр, яңгыр сораганнар. Информантлар бу йоланың бөтен элементларын да белмиләр. Нык коры елларда су буенда корбан чалынган. Хәзерге вакытта бу йолалар онытылган. +Икенче популяр персонаж - Урман иясе яки Шүрәле. Урман иясе урманның иминлеген-тынычлыгын саклый торган зат. Урманга кергәндә Урман иясе белән исәнләшәләр: "Сәлам, Хуҗа, сә лам!" дип керәләр. Урманга баручылар Урман иясенә икмәк алып бара, аны урманга кергәндә агачларга элеп калдыралар. Урманга керү ләре турында аны кисәтеп керәләр, урманда йөрергә рөхсәт сорый лар. Урман иясе, кеше начар ният белән килсә, аны адаштыра. +Йорт иясе, абзар иясе турындагы сюжетлар да башка регионнарда яшәүче татарларныкы белән аваздаш. Биредә дә Абзар иясенең яраткан атының ялын үрүен бәян итәләр, ул яратмаган малына каныга, аңа көн күрсәтми, ялын-койрыгын кисә дип сөйлиләр. +Биредә Идел буе татарларында онытылган Тау ияләре образлары да сакланган. Аерым тауларның ияләре һәр юлаучыга бүре булып, сакаллы карт булып күренгән, куркып юлларыннан кире кайтучылар да булган имеш. Тау иясе - тауларны җанландыру һәм изгеләштерү белән бәйле борынгы ышануларның эзен саклаган образ. Борынгы төркиләр тауларны изге санаган, аларга табынган. Таулар илне саклаучы рух буларак күзалланган. Бу Алтай төркиләреннән килгән ышану булырга мөмкин. Татар халкының иң үзенчәлекле дастаннарының берсе булган "Түләк" дастанында да тауларга табыну эзләре саклана. Шулай ук, тауларны җанландыруның бер эзе булып, тауларга мөнәсәбәттә соматизмнар куллануны күрсәтеп була. Тауларның кеше кебек башы, кашы, бите, сырты һ.б. бар. +Томск татарларының календарь йола иҗатында яңа ел бәйрәме Әмәл дип атала. Ул Иран-фарсы халкының Нәүруз бәйрәменең варианты, язгы көн белән төн тигезләшкән 21 мартка туры килә. Әмәл бик таралган бәйрәм булып, аны бөтен кеше көтеп алган. Бәйрәмнең үз такмаклары да булган. Әмәлгә бодай бүрттереп, аның ярмасыннан ботка пешергәннәр. +Боз озату йоласы бу якларда бәйрәм төсен алмаса да, боз озатканда бөтен кеше "Яманлык китсен, яхшылык булсын!" дип теләк теләгән, догалар укыганнар. +Язын "Каргатуй" ягъни "Карга туен" бәйрәм иткәннәр. "Карга боткасы" бәйрәме бөтен авыл белән бәйрәм ителгән. Карга туе башка бик күп мәҗүси йолалардан аермалы буларак, егерменче йөзгә кадәр яхшы сакланып, йола элементларын да күпләп саклавы белән үзенчәлекле. +Каргалар килгәч, җир кардан ачыла төшкәч, сукмак төшә башлагач, карга туеның көне билгеләнгән. Язгы бәйрәмнәрнең барысына да хас булганча, бу көнне яшьләр, үсмерләр йорттан йортка кереп ботка пешерер өчен азык - төрле ярмалар, май, йомырка җыйган. +Бу яшьләр, беренчедән, бәйрәм җитүен бөтен кешегә хәбәр итсә, икенчедән, берәү дә бәйрәмнән читтә калырга тиеш булмаган. Шулай бәйрәм турында бөтен халыкка белдергәннән соң, авылдан ерак түгел, тау бите, су-елга буе кебек җиргә юнәлгәннәр. Һәр йорттан җыелган ярма, ит-май, йомыркалардан зур казанда ботка пешергәннәр. Ботка пешеп өлгергәч, иң беренче өлешне җиргә сибәләр, чишмә яки елга суына салалар. Бу җир-су ияләренә корбан бирү, аларның күңелен күрү булган. Елның уңышлы килүен, вакытында яңгыр явуны, җир-су ияләренең мәрхәмәтле булуын сораганнар. +Ботканы илгә-көнгә иминлек теләп бөтен кеше авыз иткән. Бер өлешен авылга алып кайту мәҗбүри булган. Авылда калган өлкән яшьтәгеләргә, килә алмаучыларга да ботканы авыз иттергәннәр. Халык карга боткасы ашаган кешегә хаста-авырулар килми, ул ел буе сау-сәламәт була дип ышанган. Бәйрәмнең асылында кара каргаларның җиргә яз, җылы алып кайтуларына ышану ята. Борынгылар җирнең салкын кардан арынуын, кыш бетеп яз башлануын кара каргалар белән бәйләнештә караган. Көзен кара каргалар иң соңгы кошлар булып җылы якларга китәләр. Алар җирнең җанын да үзләре белән алып китә, каргалар китү белән җир "йокыга тала". Халык каргалар кайтуын көтеп яшәгән. Кара каргалар яз көне җирнең җанын кире алып кайта, алар кайткач җир "уяна". +Шул рәвешле кара каргалар кыш белән җәй арасында, ә мифология буенча - яшәү белән үлем арасында медиатор ролен үтиләр. Томск татарлары этногенезында селькуплар да бар. Ә селькупларда карга изге кош санала. Алар, кеше үлгәч, аның җаны карга булып очып китә, дип ышанганнар. Шуңа күрә "Каргатуй" бу якларда ике халыкның да ышануларын искә алып үткәрелгән булырга мөмкин. +Гаилә-көнкүреш йолаларының иң күңеллесе, әлбәттә, туй йолалары. Никахлар ике төрле булган. Беренче очракта, алдан кызны сорап, никахлашканнар. Бу очракта, бөтенесе алдан сөйләшенгән. Икенчесендә исә туй йолалары, кызны "урлап китү" белән башланып киткән. Дөресрәге, егет белән кыз берберсен яратканга алдан ук урлау турында сөйләшеп куя торган булганнар. Кызларны атта урлаганнар. Мәсәлән, Әүштә яшьләре урланган кызны Нижний Айылга алып барып, анда танышларында яки туганнарында калдырган. Шул ук көнне кызның атаанасына кызларын урлау турында хәбәр ителгән. Икенче көнне кызны атлар белән барып алып, шул көнне никах укытканнар. Туй көнне атларга кыңгыраулар такканнар, туй арбалары төрле төстәге тасмалар белән бизәлгән. Туй мәҗлесе мул табынлы сый-хөрмәт, җыр-бию белән аралашып барган. Туйга килүче кунаклар (туй егет ягында булса, кыз ягы һәм, киресенчә, кыз ягында булса, егет ягы) авыл буенча җырлап килгәннәр. Гадәттә, кода-кодагыйларны, кияү-кәләшне, кунакларны мактап "Городок" җырын җырлаганнар. +Егетләр белән кызлар ачыктан-ачык очрашып йөрмәсә дә, аралашып, бер-берсен ошатып өйләнешкән. Егет һәм кызларның бер-берсенә хат язу йоласы булган. Бу хатларны, арадашчы булуларын үзләре дә белмәгән килеш, әбиләр "йөрткән". Яшьләр үзләренең хатларын, авыл буйлап кунактан кунакка йөрергә ярата торган әбиләрнең аяк киемнәренә куеп җибәрә торган булганнар икән. Шул рәвешле хат тиешле адресатка барып ирешкән. +Экспедиция вакытында шактый гына риваятьләр һәм легендалар да язып алдык. Риваятьләрдә Томск татарларының тарихы, авыллар тарихы бәян ителә. Һәрбер информант ата-бабаларының кайдан килеп урнашуын, алар тормышына бәйле төрле вакыйгаларны белә. Кайбер риваятьләрдә чынбарлык белән фантазия яки халыкның хыялы, тормышны күзаллавы кушылып китәргә дә мөмкин. Мәсәлән, Тахтамыш авылы исеменең килеп чыгуын Алтын Урданың соңгы ханы Туктамыш хан исеме белән бәйләү, әлбәттә, чынбарлыктан ерак. Шулай да, Туктамыш исеме бу якларда XX йөзгә кадәр шактый таралган исем булуын искә алсак, авыл аңа нигез салган Туктамыш исемле башка кеше хөрмәтенә аталуы дөреслеккә туры килә. Бу якларда яшәгән ат караклары да риваятьләргә кергән. Татар халкында ат каракларына карата ниндидер аңлатып булмый торган хөрмәт бар. Бу риваятьләрдә дә ат каракларының хәйләләре бәян ителә. +Элегрәк бу якларда өчәр метрлы кешеләр - Алыплар күрүләре турында да легендалар сакланган. Аларда Алыпларның елганы атлап кына чыгулары, ике ярында торып туп уйнаулары, елганың бер ярыннан икенчесенә балта атып күңел ачулары бәян ителә. Олы гәүдәле кешеләр турындагы риваятьләр һәм легендалар дөньяның күп халыкларында таралган. Кешеләр соң гы гасырга кадәр, чынлап та, җирдә кайчандыр шундый кешеләр яшәгән дип ышанганнар. Биредә Алыплар турындагы легендалар соңгы елларда күпмедер дәрәҗәдә трансформация дә кичергән. Аларны кар кешесе турындагы легендалар белән кушып сөйлиләр. Аның кеше яныннан бер тавышсыз үтеп китеп күздән югалуы, зур эзләр калдыруы әйтелә. +Космогоник характердагы легендаларда җир, күкләр, дөнья төзелеше бәян ителә. Тахтамыш авылында язып алган легендаларда Айда яши торган Зөһрә кыз турында сүз бара. Бу легенда бөтен татарларга да яхшы таныш. Биредә аның селькупларда да популяр булуына инандык. Икенче космогоник легендада җир белән болытларның бер-берсенә бик якын торулары турында сүз бара. Космогоник легендалар буенча борын заманда җир белән күк бер-берсенә бик якын булган. Кешеләрнең берәр тиешсез эшенә үпкәләп күк җирне ташлап киткән. Бу легенданың күп санлы вариантлары бар. Томск татарлары вариантында бер хатын юган керен кая эләргә белмичә, болытларга элеп куя. Болытлар бик үпкәләп һәм ачуланып өскә менеп китәләр. Җир ялангач кала. Шунда этләр өрә башлый. Аллаһы Тәгалә этләрне кызганып болытларны бераз кире төшерә. Шуңа күрә, биредә яшәүчеләр үзләре ашаганчы этләргә ризык бирә торган булалар. +Дөнья бетү турындагы легендалар эсхатологик легендалар дип атала. Алар һәрбер халыкта бар. Алдарак В.В. Радлов "Томские губернские ведомости"дан алып үзенең I томына керткән легенданы искә алган идек. Ул дөнья яратылуны һәм дөнья бетүне тасвирлаган космогоник әсәр. Безгә дә ахырзаман турында легендалар очрады. Ул татар халкында "Ахырзаман китабы" дип аталган әсәрнең халыклашкан версиясе. "Ахырзаман китабы" "Тәкый гаҗәб китабы" исеме белән дә мәгълүм. Аны Сөләйман Бакыргани язган дип санала. Китап урта гасырлар суфичылык әдәбияты традицияләрендә, башлыча, Ә. Ясәви хикмәтләре тәэсирендә язылган. Әсәрдә Ахырзаман көне (Кыямәт), бакый дөньядагы тормыш тасвирлана. +Бу легенда буенча, Төньяк боз океаны эреп, дөньяны су басачак дип ышаналар. Бу ышануның бер чагылышы белән Омск өлкәсендә узган экспедиция вакытында очрашкан идек. Төньяк боз океанын алар Мәңге (Мәңке) бабай, Мәңгелек дип атадылар. Ягъни бөтен дөнья беткәндә дә Мәңгелек калачак. Омск өлкәсе информантлары язын боз киткәндә "Мәңге (Мәңке) бабайга (яки Мәңгелеккә) сәлам!" дип калалар. +Томск өлкәсендә язып алынган материал да бу ышануны тулыландыра. Шул ук вакытта бик борынгы йоланың эзе тү гел микән ул?... Информант әбисенең, мәчесе үлгәч, аны чүпрәккә төреп, эчкәрәк кереп боз өстендә калдырырга кушуын сөйләде. Әби "боз кирәк җиргә илтер" дигән. Бу да җаннарны Мәңгелеккә озатуның эзләрен күрсәткән йола булырга мөмкин. +Томск татарлары ислам динен шактый соң кабул иткән. Аңа кадәр алар потларга табынган. Агачтан ясалган потлар урманда торган. Һәр өйдә гаиләне саклаучы пот - курчак булган. Курчакларны чүпрәктән ясаганнар. Үзенең вазыйфаларын үтәмәгән курчаклар юк ителгән, алар урынына яңаларын ясаганнар. Курчакларга табыну хәзерге вакытта риваятьләрдә сакланган. Риваятьләрдә курчакларның сөйләшүе, кешеләр белән аралашуы бәян ителә. +Йомгак ясап әйткәндә, Томск өлкәсендә яши торган татарларда халык иҗатының матур үрнәкләрен язып алып кайттык. Бу әсәрләр безнең бер халык булуыбызны тагын да тирәнрәк раслый. +Кыска җырлар Әүштә урамнары, Сандугачлар су дип эчә Уйный җил бураннары. Урмандагы чыкларны. Сагынганда сөйләшергә Сагынганда биш уйларсың Юк телег(ы)рамнары. Бергә булган чакларны. Әүштәгә килгән чакта +Су буенда үсә торган Күтәрелде томаннар. +Яшел тирәк булсагыз шул, Дөнья хәлен белеп булмый +Яшел тирәк булсагыз. Сау булыгыз, туганнар. +Кайлар дип эзләп табармын Туганнарга кердегез, Әгәр кирәк булсагыз. Исәнләшә белдегез. Мәкнең ак сачкәсе кебек Уйна, туган, гармуныңны, Күземә күрендегез. Без җырлаган көйләргә. +Шул без җырлаган көйләргә Болар кемнәр килгәннәр, +Сез уйнаган, без җырлаган Җиңсез камзол кигәннәр. +Калсын саг(ы)нып сөйләргә. Болар безнең ятлар түгел, Үзебезнең туганнар. +Сандугачым да сайрамый, Ал булам сезнең өчен, Сандугачым да сабыр. Гөл булам сезнең өчен. Уртаклашыгыз кайгымны. Лагерь тауларына менеп, Берүземә бик авыр. Югалам сезнең өчен. +Кайгыра белми кайгырдым, Басмыйм дисәң дә, басарсың, +Кайгыларым юк чакта. Баскычлары сынмагач. +Хәзер инде тарата алмыйм Төшмим дисәң дә, төшәрсең, +Төрлесен төрле якка. Туганкаең сыйлагач. Тәрәзә дип, тәрәзәгә Әүштәнең капкасы Исле гөлләр күчерәм. Ачыла да ябыла. Сагынам сезне, бик сагынам, Төннә йөргән егетләргә Сагынып гомер кичерәм. Матур кызлар табылыр. +Кыз урлау йоласы +Кыз белән егет бер-берсен белгәннәр, яратышканнар. Кызны атта урлаганнар. Урлау турында кыз белән сөйләшенгән була. Кызны Нижний аелга алып барып татарларда (туганнар танышлар булган) калдыра. Шул ук көнне кызның әти-әниләренә барып әйтәләр. Икенче көнне инде кызны атлар белән алырга киләләр. Шул көнне никах укыйлар. +Бала багу +Баланы мунча керткәндә мондый сүзләр әйткәннәр: +Куяндай йөгерек бул, +Аюдай таза бул, +Картны күрсәң - каткырма (көлмә), +Яшьне күрсәң - чакырма! +Баланы мунчада чабындырганда мондый сүзләр әйткәннәр: +Истый, бристый, +Куяндай йөгерек бул, +Аюдай таза бул! +Әгәр урманда адашсаң аяк киемен алыштырып уңын сулга, сулын уңга кигәннәр. Аннары Аллаһы Тәгалә алып чыккан. +Әүштә авылында +Корбанбаева Нурҗиян Бәдретдин кызыннан (1940 елгы), +Низаметдинова Фәния Бәдретдин кызыннан (1948 елгы) +язып алынды +Су иясе +Черная Речкада су иясе булган. Иртән дә баргач, кич тә баргач, күргәннәр. Бу су иясе ак киемле булган. Малик һәм Мингач күлендә күренгән булган. +Мингач күленең исемен Мингач исемле бабай (мулла) исеменә багышлап атаганнар. Ул мулла бик итагатьле булган, барысы да аны яратканнар. Аңа хәер биргәннәр һәм ул хәерләрне балаларга тараткан. Мингач картның йорты күл янында булган, шунда балык тоткан. +Иртән Мингач күленә таң суын авырганнарны өшкерергә дип алырга барганнар. Шул вакыт су иясе күренгән. +Таң суы алу +Таң суын күз тиюдән, авырудан коткару өчен алынган, яки өшкерергә дип. Таң суын таңга керүгә 1-2 сәгать калгач алган булганнар. +Курчаклар +Кызылкаш авылында бер әби булган. Алар чүпрәктән курчак лар ясаганнар. Аларны уйнатканнар. Аларны уйнатып, сикертеп, сөйләтеп уйнатканнар. Аларны ашатканнар да. Курчакларны бала дип йөреткәннәр. +Боз озату +Боз киткән вакытта укынганнар. Яманлык китсен, яхшылык булсын, дип. +Кыска җырлар +Абытай урамнары, +Уйный телег(ы)раммнары. +Сагынганда сөйләшергә +Юк телег(ы)раммнары. +Йөгертеп җитәлмәдем, +Сикертеп җитәлмәдем. +Ни булды икән телләремә +Сау бул, дип әйтә алмадым. +Болар кемнәр килгәннәр +Җиңсез камзол кигәннәр. +Болар безгә ятлар түгел, +Үзебезнең туганнар. +И туганым, китәм дисең, +Киткән юлың еракмы? +Киткән юлларың еракмы, +Әллә Ленинг(ы)радмы? +Кругларга кергән чакта +Салып кер галушыңны. +Кычкырып җырлап җибәр, +Яратам тавышыңны. +Абытай авылында +Тактабаева (Әминева) Саҗидә Ибраһим кызыннан (1927 елгы), +Әминова Сәрвәр Гыйззәт кызыннан (1948 елгы) +язып алынды +Кызылкаш +Ни өчен авыл Кызылкаш дип аталган? Чөнки Том буенда урнашкан. Комак тукаш дип әйтә идек бит, анда комлык, төбе дә ком, яры да комлык, шуңа күрә шулай атаганнар. +Ни өчен Тахтамыш дигәннәр? Чөнки монда Алтын Урданың соңгы ханы - Туктамыш хан күмелгән дип сөйлиләр. Аны Тамерлан үтергән. Мең сигез йөз ничәнчедер елда казыганнар бу җирләрне. Картлар белгәннәр, әйтмәгәннәр кайда икәнен. Таба алмаганнар. Зират буенда, революция булган вакытта, Коръән китапларын яшергән булганнар. +Авылга 1636 елны нигез салганнар. +Авыл исеменең килеп чыгуының ике версиясе бар: хан Тахтамышны монда күмелгән дип әйтәләр. Һәм тагын бер версия бар, урын эзләп йөрегәннәр дә, монда килеп туктаганнар. Тукталган урын. Бәләкәй чакта ишеткән бар, Тахтамыш хан Туктамыш исеменнән түгел, а туктау (место стоянки) сүзеннән. +Кызылкашта бүгенге көндә 600-700 кеше яши. Җирле халык - чатлар. Шулай ук бараба якларыннан килгәннәр дигән версия дә бар. +Курчакларны төрле чүпрәк кисәкләреннән ясаганнар. Төрле размерда ясаганнар. Нинди максат белән ясалганына карап. Балаларга уйнар өчен дә ясаганнар. +Бер апа сөйләвеннән: бер хатын үзенең базына төшәргә кушмый икән. Аш уздырганда беренче ашны шул курчакларга төшереп куя торган булганнар. +- Без сорый идек, - ди. - Алар зурмы соң, - дип. +- Менә теземә хәтле булдылар инде, - дигән. +Балаларга уйнар өчен бәләкәй курчакларны балалар әниләре белән бергә ясаганнар. Төрле киемнәр киерткәннәр, яулыклар бәйләткәннәр. +Ул курчакларны урманда да куя торган булганнар икән. Өйдә түгәрәк урынга утыртканнар. +Кызылкаш авылында +Әбдрәшитова Зөмәрә Минһаҗ кызыннан (1936 елгы) +язып алынды +Легенда +Элек заманда болытлар җиргә якын булган. Бер хатын юган керен алып чыккан да, эләргә башка урын тапмагач, болытка элеп куйган. Болытлар бу эшкә бик ачуланып өскә менеп киткәннәр. Шуннан соң этләр эрә башлаган. Аллаһы Тәгалә этләрне жәлләп, болытларны кире төшергән. Шуңа күрә, үзебез ашаганчы этләргә ризык бирәбез. +Вәлиев Шәйхулла Габдулла улыннан (1948 елгы) +язып алынды +Су иясе +Су иясе көймәне тота. Шулай корбан сорый. Корбан биргәч көймәне җибәрә. Йөзек салгач җибәрә. +Круг уены +Круг уены уйнаганнар. Яшьләр җыелып круг буенча әйләнеп йөрегән, круг эчендә ике кеше кулга-кул тотынышып йөри, кругны әйләнгән яшьләр бу ике кешене җырлата, круг үзенә җырлап йөри. +Круг эчендәге җыр: +Кругларда йөрегән чакта +Әйләнмиме башларың? +Яза торган каләм кебек +Күз өстеңдә кашларың. +Су анасы +Кояш баткач су керергә ярамаган. Су анасыннан курыкканнар. Бер көтүче малай сөйләгән, йоклап киткәч судан бер озын чәчле кыз чыккан. Алтын тарагы да булган. +Курчаклар турында +Курчак уйнатканнар. Бәләкәй чагымда, күршедә бер ялгыз гына әби яши иде. Олы апа күршесенә куна кергән. Бераз торгач, кунмыйча өенә кайткан. Аңарда курчаклар бар, карчык курчак уйный, дигән. Карчык өендәге тавык кетәгенә килеп: - Шик булыгыз, бездә кунак бар, - дигән. Апа, кемгә әйтә икән, карчыкның тавыгы да юк, дигән. Аннан караса, анда әллә нәрсәдер селкенә икән. +Золовкам кияүгә барган икән Тахтамыш авылына. Аннан куркып кайткан. Анда да курчак уйнатканнар. Мин: +- Суфия, ник кайттың соң? - дидем. +- Мин курыктым, - диде. +Бабайлары исән булган. Ул бабайның исеме дә Курчак бабай булган. Караватта утырганда бабай, тәрәзә чыбылдыгын тарта икән. Курчак селкенеп тора икән. Суфия моны күреп курыккан. Бабай курчакка: +- Әнә, җиңгәң чыгып китте, - дигән. +Чыгып барганда өй башыннан берәү: +- Җиңгәй, кайда киттең, кайда барасың? - дигән. Беркем юк ди, курчаклар сөйләшә икән. +Ул курчакарны агач төпләрендә яшереп тотканнар. Аларны ашатканнар. +Бер кеше карчыкка куна кергән булган. Чәчен тарап утырганда кулыннан тарагы төшкән. +- Әй, тарагым кая, - дигән. +Бу әби әйтә икән: +- Мин сиңа әйттем, бездә бүген кунак куна, дип, тимә ке шегә, дип. +Бу кеше әбидән куркып чыгып киткән. Әби бу курчакны сүгеп өй башына ыргыткан. +Бу курчакларны кешеләр үзләре чүпрәктән ясаган. Өйдә тавык кәтәгендә биктә тотканнар. Әгәр курчакларны ашатмасаң, эчермәсәң, алар ачуланган. Кеше кунганны да яратмаганнар. +Кендегәч әби +Балаларны кендегәч әби таптырган. Кендегәч әбиләрне пәри балаларын таптырырга да чакырганнар. +Берзаман кендегәч әбине бала таптырырга чакырганнар. Әби барган, ди. Өйдә бер хатын бәбәйләргә, ята ди. Бу бер таныш булмаган кеше булган. Кендегәч әби бала таптыргач, хуҗа: +- Әби чәй эчеп ал, әби, чәй эчеп ал, - дип, өстәл янына чакырган. +Әби: +- Юююк, чәй эчмим, өйдә үзем генә, кайтам, - дигән. +Бу җеннәр булган икән. Әбине җеннәр алып киткән булган. +Җеннең ире: +- Әби, алып кайтып куям, әби, алып кайтып куям, - дигән. +Әби: +- Үзем генә кайтам, - дигән дә, һәм укынып кайтып киткән. +Элек әбиләрне җеннәр еш кына алдаштырып алып киткән булганнар. +Риваять +Кафтан татарлар авылы булган, Понамарев һәм безнең бабаларыбызның бабалалары авылга җирле татарлар янына яшәргә килгәннәр. Ә монда даими авыл булмаган. Утлау гына булган. Авыл булган Кафтанда. Текә һәм комлы тау булган. Шуңа күрә анда авыл урнашкан. Шундый тарих булган. Бу урында Понамаревлар килгән (аларның үз фамилияләре Понамарев булмаган, алар үзләренең исемнәрен яшергән), алар татарлар белән сыешмаганнар. Кем сез? Кайдан килдегез? дип сораганнар. Соңыннан инде, Понамаревларның һәм безнең бабаларыбыз монда килеп авылга нигез салганнар. Шушы вакыттан инде Барабинка авылы килеп чыккан. +1575 елда чатлар торган, һәм шушындый версия бар: Томск шәһәренең университетының бер белгече Галина Ивановна Перех ошбу гипотезаның авторы: Себер авылларының татарлары ул селькуплар һәм чатлардан килеп чыккан, дип әйтә. +Селькуплар, татарлар, алар исламга кергән. Бу күренеш хан Кучум белән бәйле булган. Шулай Себер татарлары барлыкка килгән. +Безнең авылның исеме Калтай. Колта авыл. Селькуплар үзләрен Колта дип атыйлар, урман кешесе дигән сүз. Колта авыл дигән сүз. Кәнскәй айыл Канский татарлары, Канско-Качинский татарлары белән бәйләнештә булган. Безнең бер бабабызның беренче хатыны Качинский татарлардан була, Качи мама дип йөрткәннәр. Касыйм бабай Казанга барып икенче хатын китерә - казанлык. Ак тәнле, зәңгәр күзле була. Казан кызы монда килгәч бабайның хатынын, балаларын күргән дә хушы китеп егылган. Ияләшкән, нишләсен - татар кызы бит ул! +Татарлар ике төрле халык биредә. Бер ишләре - ак тәнле, икенчеләре - кара-кучкыл, кара күзле. +Кафтанда татарлар да, урыслар да яшәгән. Урыслар татарларны окончательно куар өчен бөтен җиргә дуңгыз башлары элеп куй ганнар. Шуннан татарлар бирегә күчкән. +Курчаклар +Курчаклар булган. Размерлары зур һәм кечкенә булырга мөмкин. Агачтан һәм чүпрәктән ясалган. Йөзен күмер белән төшер гәннәр. +Бу курчакларны ясау һәм уйнату хатын-кызлар эше булган. Аларны сандыкта тотканнар. +Кыш көнне өй башында бер беглый (беженец из каторги) яшеренгән булган. Анда сандык эчендә курчак яшәгән һәм ул ашый башлаган, яшеренеп кенә. Һәм ул кеше (исеме булган) өй хуҗасына килеп: +- Курчаклар пәтер ашый башладылар, курчаклар пәтер ашый башладылар, - дип әйтә. +Аларның ашый башлавы ул яхшы примета булган. Сандык ка, өй башына куйганнар ул пәтерне. +Елына бер-ике тапкыр ул курчакларны яңартканнар, җилләткәннәр. Ул курчакларны урманга алып барып түгәрәк түкмәчкә утыртканнар. Ул түкмәч түп-түгәрәк булырга тиеш булган. Бөтен яклап түгәрәк ясап ул курчакларны утыртканнар. +Ул вакытта курчаклар нәрсә эшләгәннәр? Көч алганнармы? +Элек балалар бик үлгән. Балаларны саклауны, үзләрен саклау ны, исәнлек-саулык алардан сораганнар. +Хатын-кызларның урманга баруын беркем дә күрергә тиеш булмаган. Ул курчакларга урманда әкрен генә, беркемгә дә ишетерлек булмасык итеп җырлар җырлаганнар. Кояш буенча түгәрәкләп йөрегәннәр. Аннары курчакларны алып кайтып кире сандыкка салганнар. +Әгәр курчак кешенең үтенечен эшләмәсә, аны утка якканнар, яндырганнар. +Өй хуҗасы +Әгәр ашаганда азык идәнгә төшсә, аны кире күтәрергә ярамаган, ул өй хуҗасының өлеше булган. +Яңгыр сорау +Яңгыр булмаганда бабайлар яланга җыелып Коръән китабыннан сүрәләр укыганнар. Ә аннары мәҗүси йолалар башлаганнар. Ә төннә хатын-кызлар суны аргы яктан чыгып нәрсәдер эшләгәннәр. Суны алып өскә, күккә таба бәргәннәр. Яңгыр теләгәннәр. +Әгәр нык корылык булса корбан суйганнар. Итен кешеләр ашаганнар, ә сөяген суга бәргәннәр. Хәзерге вакытта да корбанлыкның сөяген суга ташлыйлар. +Каргатуй +Карга туен сукмак төшә башлагач үткәргәннәр. Кошлар кайтсын өчен үткәргәннәр. Ботка пешергәннәр, үзләре ашаганнар, балалар уйнашып, сикерешеп, җырлап калган ботканы үләнгә сипкәннәр. Өйдән өйгә йөрегәннәр. +Селькупларда карга изге кош булган. Чөнки кешенең душасы, кеше үлгәннән соң, селькуплар уйлавынча, карга булып очып йөрегән. +Әмәл +Әмәл бәйрәмен бөтен халык бәйрәм иткән. Хәзерге вакытта онытылган. Әмәлгә башта зерно проращивали, затем высушивали, перемалывали, һәм казанда озак итеп болгатканнар, һәм ул ак төстәге сыек боткага әйләнгән. Аны бөтен кеше ашый алган. Шушындый сүзләр әйткәннәр: +Әмәл, әмәл, +бер аягыңа бер кәлцә, +икенче аягыңа ике кәлцә. +(переход от кольца зимы к кольцу весны и лета). +Сабантуй +Сабантуйлар булган байлар булганда гына. Чөнки бәйрәмне үткәрергә акча кирәк булган. +Риваять +Борынгы заманда авылга килгән бер ком гарәбе. Ул ком гарәбе бу җирне белгән һәм аларга әйткән: - Мин монда үләргә килдем, мине монда җирләрсез, - дигән. Бу егет әллә җылы яклардан килгән, тәне кап-кара булган. Ул бөтен кешене дингә өйрәткән. Бу авылны ул изге урында урнашкан, место медитаций дигән. Так как примета есть: река должна плыть на север, и в эту реку попадает другая речка, и между ними появлялась излучина, т.е. место медитации. Ул бөтен кешене дингә өйрәткән, южные страны турында тарих сөйләгән. Үлгәннән соң аны авыл зиратында күмгәннәр. Кабер ташы ярым түгәрәк булган һәм анда XVII саны язылган, бәлки XVII гасырда туганы, үлгәне язылгандыр. Андый ярым түгәрәк ташларны гарәпләр ясаган. Хәзерге көндә ул таш югалган. +Авыл халкы башка кабергә барып йөри. Бездә Астана бар. Анда мулла күмелгән. Зур кеше. Бу урынга табыналар. Икенче җирдә бродящий мулла күмелгән. Ул каберне бабайлар чыбыклар белән киртәләгәннәр. Хәзерге көндә караучысы юк. +Тыю, ышанулар +Әнә, кара атка утырган кара егет сине килеп үзе белән алып китәр. Баланы караңгы төшкәч урамда йөремәсен дип куркытканнар. (Кояш баеган вакытта куркытканнар.) +Әгәр китеп барган җирдә егыласың икән: зәхмәт кит, зәхмәт кит, зәхмәт кит (3 тапкыр) дип әйтергә кушканнар. Аягың авыртмас, сызлаулар бетәр. +Риваять +Асия исемле кызга Барабинка авылында бер егет ошаган. Ул кызга бу егеткә кияүгә чыгарга ризалык булмаган. Асия Средний Азияга китеп шунда кияүгә чыккан. Бервакыт авылга кайткан. Кайтыр вакыт җиткәч, урамда дөм караңгы икән. Умайылдан Калтайга чаклы юллар сикәлтәле булган. Шушы ике авыл арасында тирәнцәт булган. (Ул тирәнцәтнең кайсы урында урнашканын белмәгәннәр). Тирәнцәттә һәрвакыт странные вакыйгалар булган. Йә бу урында странные люди, существа килеп чыккан, йә югалган. Тирәнцәт янына житкәч Асия курка башлаган, калтыранган, бисмиллаларын укынган. - Инде өемә исән-сау кайтыйм дигәндә, алдында бер ирнең басып торганын күрә. Кыз бераз тынычланып бу егет артыннан китә. Карый, үз авылларыныкы түгел икәнен күрә. Приглядеться итеп караса, егет Средний Азия киемнәренә киенгән. Өстендә чапан, йомшак аяк киеме. Бу егетнең йөзен ничек карарга тырышса да, карап булмаган. Калтайга барып җиткәч бу егет юкка чыкты ди. Бу кыз әйбәт кенә өенә кайтып җиткән. Аннары Асия бу егетне Хызыр Ильясы булгандыр дип уйлаган. +Нәнәм белән тәтәм арбага утырып Калтайдан Умайылга кайтып барганнар. Аннары нәнәсе: - Зәки, Зәки кара, артыбыздан кара эт йөгерә, дигән. Тәтәсе карый икән, ул эт күренми һәм юлларын дәвам итәләр. Нәнәсе тагын артка борылып карый икән, бу эт артларыннан йөгерә икән, һәм бу тирәнцәтне үткәнче бу эт артларыннан йөгергән. Авылларында берсендә дә мондый эт булмаган. +Умавылда +Абанеева Әминә Закир кызыннан (1948 нче елгы) +язып алынды +Җир асты юллары +Томск астында шәһәр булган. Бик күп тоннельләр булган анда. Алар хәзер дә сакланганнар да. Купецлар бу юлларны бик яхшы белгән. Кәрим бай үз өеннән чыгып, өч ат җиккән карета белән, полноводье вакытында да, коры, булмаган килеш башка авылларга барып чыккан. +Абытайда роща булган. Анда табынганнар курчакларга. Изге роща булган. +Тыю һәм ышанулар +Өстәл астында аякны селкергә ярамый, җеннәр чакырасың. +Утка төкерергә ярамый, авызыңа кутыр чыга. +Тәрәзә аша чыгарга ярамый. +Тәрәзә аша авырган баланы кире кайтаралар. +Бусагадан башлап идән юарга ярамый, алдагы юлыңны бетерәсең. +Кеше үлгәч, янына килеп, өч тапкыр "Без ач, без ач, без ач" дип әйтәләр. +Урман иясе, кеше начар ният белән килсә, адаштыра. +Агач йоклаганда, аны кисәргә ярамый. Ул кичен йоклый. Ки сәргә туры килсә, агачка мөрәҗәгать итә, кисәргә туры килә, дип. +Юкә агачы авыруларны ала. Артыш куагы чистарта. Каенны өй каршына утыртмыйлар. +Томск шәһәрендә +Сафиуллина Елена Шәүкәт кызыннан +(Татарстанның Саба районында туып-үскән, 1961 елгы) +язып алынды +Экспедиция барышында шактый гына җыр, бәет текстлары язып алынды. Аларны безгә Томск шәһәренең "Халык моңнары" ансамбленә йөрүче милләттәшләребез җиткерде. Әлеге ансамбльдә җырлаучылар: Сәмитова Надия Габдулла кызы (1938 елгы, Томск шәһәре), Анненкова Эльза Фәттах кызы, Әгълә мова (Понамарева) Шәрфүк Рәҗәп кызы (1933 елгы), Алимов Хаҗиморат Әхмәдулла улы (1935 елда Умавылда туган), Ибраһимова Нурия Шәйхетдин кызы (1942 елгы), Урманчеева Флүрә Габделгани кызы (1933 елда Яңа Исламгөл авылында туган), Мөрсәлимова Майямал Шәйхулла кызы. Бу җырларны матур итеп башкарып та күрсәттеләр. +Кыска жырлар +Биек икән тавыгыз да, +Каршы тауга карагыз. +Без килдек тә +Кунак булдык, +Инде үзегез барыгыз. +* * * Бөрлегәннәр, төрле үләннәр Юл буйларында гына. Матур сүзләр, якты йөзләр Сез дусларымда гына. +* * * Өстәлләрдә тальян-гармун, Уйныйлар тартып-тартып. Сандугачым беренче кош, Сез алардан да артык. +* * * Салкыннарда сөйгән ярның Ике бите кызара. Иреннәре кызыл миләш, Шомырт күзләр чакыра. +* * * Җилләргә без карамыйбыз, Салкынга карамыйбыз, Салкын, иркен Себер(е)бездә Рәхәтләнеп яшибез. +* * * Безнең авыл түгәрәк, Чорнап алган күбәләк. Чорнап алган күбәләктәй Яшик, дуслар, бергәләп. +* * * Без үскәндә үскән идек, Гөл тамырлары кебек. Үсеп җиткәч таралаштык, Кош балалары кебек. +Мужик бәете +(1915 елгы) Кайта мужик, чыланган, Лап-лып басып урманнан. Өсте ертык, туңган мескен, Кызганырлык моңланган. Балтасы да билендә, Бер азыгы җиңендә, Тәне күренә бичараның, Кырык ямау киемендә. Әнкәм карчык карт инде, Көтә торгандыр мине. Ашарга да бер нәрсә юк, Нишләтим дөньясын. Тәрәзәдә карындык, Идән чүпле абынырлык, Өй үтәле җилләр исә, Ходай бирсен сабырлык. Китте мужик муллага, Әнкәм карчык үлде, - дип, Әнкәм яхшы кеше иде, Файдалары күп иде. Йөзе нурлы, кабере рушан, Бичараның булса иде. - Фидиягә ни бирәсең, Муллага ни диясең, Ахирәтнең газабын Нәрсә белән җуясың. - Кайда кәҗәң бар иде. Мал тапмаслык син мени. Малым юк, дип лыгырдыйсың, Син кешедән ким мени. +* * * +Авырлыктан түзәлмичә, +Килсә теләнче капкаңа, +Авыр сүзләр белән әйтеп, +Күңелләрен таптама. +Булса - бир, булмаса исә, +Ипләп сөйлә булмаслыгын. +Белми калма, аксакаллы карт - +Хозер Ильяслыгын. +Әйләнә көпчәк кебек, +Вафалы бит дөнья. +Син бүген бай, +Шайтаннан да ярлы син иртәгә. +Җир асты юллары +Томский астында, җир асты юллары бар. Репрессия елларында кешеләрне алып киткәннәр дә, аларны шунда алып төшкәннәр. Алар берсе дә кире кайтмаган. НКВД аларны аткан. +Анда Кәрим бай атларын яшергән, дип сөйлиләр. +Зур кешеләр +Урманда 3 метрлы кешеләр йөргән. Аяклары бик зур булган. Бу революциягә кадәр булган. Алар Кызылкаш астындагы Бичән күленә төшеп югала торган булганнар. Бу кешеләр бер кешегә дә игътибар итмәгәннәр. Үз юллары белән йөрегәннәр. +Легенда +Уршай дигән егет Тома исемле кызга гашыйк булган. Томаның атасы аны Уршайга бирергә теләмәгән. Кыз суга баткан. Аннары Уршай да батып үлгән. +Зәйнәбем +(халык җыры) +Бакчадагы гөлләремнең +Тамырлары бер генә шул, Зәйнәбем. +Ал Зәйнәбем, гөл Зәйнәбем, +Рәхәт үтсен җәйләрең. +Ал Зәйнәбем, гөл Зәйнәбем, +Рәхәт үтсен җәйләрең. +Кайчан да бер күрешербез, +Белмим көннәрен генә шул, Зәйнәбем. +Ал Зәйнәбем, гөл Зәйнәбем, +Рәхәт үтсен җәйләрең. +Ал Зәйнәбем, гөл Зәйнәбем, +Рәхәт үтсен җәйләрең. +Һавадагы йолдызларны +Нигәдер санамадым шул, Зәйнәбем. +Ал Зәйнәбем, гөл Зәйнәбем, +Рәхәт үтсен җәйләрең. +Ал Зәйнәбем, гөл Зәйнәбем, +Рәхәт үтсен җәйләрең. +Уракчы кыз (Н. Исәнбәт сүзләре, татар халык көе) +Ай урагын салып иң башыңа, +Кояш нурларыннан нур алдың; +Кояш нурларыннан нур алдың да +Салкын чишмәләрдән су алдың. +Басма өстендә басып су алганда +Кулъяулыгың кемгә болгадың? +Талир тәңкәләрең чыңлаганда +Кем исеменә җырлар җырладың? +Рәҗәп бабай турында +Безнең авылда Рәҗәп бабай бар иде. Вәт әкиятләрне күп сөйли иде ул. Кич белән килә, чәй эчәсең бергә, шуннан әкият сөйл и башлый. Сөйли-сөйли дә, до конца сөйләми, туктап кала. Озын әкиятләре. Туктап кала да: Балалар, караңгы икән, кайткалы кирәк, ди. Икенче көнне ашамыйча аның килгәнен көтеп утырасың. +Талы, талы +(уен җыры) +Тал әйләнә, тал әйләнә, +Талга ефәк бәйләнә. +Күргәнче сүзем күп була, +Күргәч телләр бәйләнә. +Талы, талы, +Талы бөгелеп тора; +Тагын бер күрәсе килеп +Үзәк өзелеп тора. +Тал-тирәкләр утыртканнар +Агыйдел читләренә. +Алсу алма суы тамган, +Бәгырем, битләренә. +Талы, талы, +Талы бөгелеп тора; +Синең өчен ярларыңның +Үзәге өзелеп тора. +Былбыл булсам бакчаларда +Бер тирәк сайлар идем. +Шул тирәктә сине мактап +Иртә-кич сайрар идем. +Талы, талы, +Талы бөгелеп тора; +Бер генә минут исеңнән +Чыгамы диеп сора. +Чәй җыры Әбиләр дә, бабайлар да Гомер буе чәй эчкән, Шуңа күрә борынгылар Туксан яшенә җиткән. Әбиләр дә, бабайлар да Гомер буе чәй эчкән, Шуңа күрә борынгылар Туксан яшенә җиткән. Иртә торып чәйләр куеп Зәңгәр газ өсләренә Тәмле итеп чәйләр эчә Һәм төшә исләренә. Әбиләр дә, бабайлар да, Гомер буе чәй эчә. Шуңа күрә борынгылар Туксан яшенә җиткән. Әбиләр дә, бабайлар да Гомер буе чәй эчә, Шуңа күрә борынгылар Туксан яшенә җиткән. Мәтрүшкәләрне өзәмен Ислесен сайлап кына. Әбиләр дә, бабайлар да Гомер буе чәй эчә, Шуңа күрә борынгылар Туксан яшенә җиткән. Әбиләр дә, бабайлар да Гомер буе чәй эчә, Шуңа күрә борынгылар Туксан яшенә җиткән. Тәмле итеп чәй эчик Әбиләрнең, бабайларның Йоласын дәвам итик. Әбиләр дә, бабайлар да Гомер буе чәй эчә, Шуна күрә борынгылар Туксан яшенә җиткән. Шуңа күрә борынгылар Туксан яшенә җиткән. +* * * Әй, яшьлегем, яшьлегем, Әй, яшь чагым бар иде, Дим урамнар тар иде. Киң урамны парлы итеп Йөргән чаклар бар иде Әй, яшь чагым, яшь чагым, Яшь чагым матур чагым. Очып киткән кошлар түгел, Әйләнеп кайтмас тагын, Очып киткән кошлар түгел, Әйләнеп кайтмас тагын. +* * * Әй, дусларым, дусларым, Дусларым бәгырьләрем. Уза икән яшь вакытлар Белмибез кадерләрен. Узып китте яшь чакларым, Белмәдем кадерләрен. +* * * Кулъяулыгым күлгә төште, Күлгә төште күмелде. Әй, дусларым, бергә яшик, Бергә яшәү күңелле. Әй, дусларым, бергә яшик, Бергә яшәү күңелле. +* * * Йөгереп чыктым урамга, Әйтер сүзем булганга. Әйтер сүзем әйтә алмадым, Күңелләрем тулганга. Әйтер сүзем әйтә алмадым, Күңелләрем тулганга. +* * * Сандугачым син кечкенә, Син кечкенә бит әле. Сагыну түгел, саргаерсың, Чит жирләргә кит әле. +* * * Эх ма, Михайла, Михайлама, хоть майла, Майласаң да, юк файда. +* * * Сез дусларны кемгә охшатыйм, Кемгә охшаган, кем белсен. Виног(ы)рад бакчасында Чәчкә аткан гөл төсле. Виног(ы)рад бакчасында Чәчкә аткан гөл төсле. Җил булмаса да, селкенә Олы юлның әреме, Сезне күрмичә басылмый Йөрәкләрнең әрнүе. +"Городок" җырлары +Бу городок җырларын туйларда җырлыйлар. Егет яки кыз ягындагы халык, кунаклар авыл буенча җырлап килә бу көйләрне. Егет яклап каршы җырлыйлар. Кодаларны мактап җырлый лар. Кияүне, киленне мактап җырлыйлар. +Городокның тавы биек +Утырып чана шуарга. +Городокта бер матур бар +Ничек алып чыгарга. +Городокта бер матур бар, +Ничек алып чыгарга. +* * * +Берәү, икәү, өчәү, дүртәү, +Сигез, тугыз, унике +Шул унике арасында +Барысы да сөйкемле. (2 тапкыр) +* * * +Уйна, дустым, гармуныңны, +Син матур уйнатасың. +Гармуныңны матур уйнап +Күңлемне юатасың. +* * * +Өстәлләрдә тальян-гармун, +Уйный белмибез икән. +Бергә чакта бик күңелле, +Кадерен белмибез икән. +* * * +Әй, дусларым, сезнең белән +Шат минем күңелләрем. +Шатлык белән үтсен иде +Алдагы гомерләрем. +* * * +Ерлашыйк, дуслар, ерлашыйк, +Сызылып таңнар атса да. +Үткән гомер кире кайтмый, +Сулар кире акса да. +* * * +Яшь гомерне үтә диләр, +Үткәнен күрсәң иде. +Үткән чакта тотып алып, +Кирәген бирсәң иде. +* * * +Том суының аккан суы +Аракы булса иде. +Агып барган бүрәнәсе +Колбаса булса иде. +* * * +Аракыны, пивоны +Бик яратам мин аны. +Бер эчкәндә бер бид(е)рә +Бер таз эчәм мин аны. +* * * +Аракыны, водканы +Эчә егет үткене. +Эчә егетнең үткене +Аракыны мескенне. +Сак-Сок бәете Мәдрәсәләрдә китап киштәсе, Сак белән Сокның бәетен ишетәсе. Мәдрәсәләрдә пыяла ишек, Сак белән Сокның бәетен ишет. Әнкәй орышты тимер ук өчен, Әнкәй каргады бигрәк юк өчен. Әткәй калдырды, өйдә торсын, дип, Әнкәй каргады, Сак-Сок булсын, дип. Бардык урманга, җыйдык карлыган, Без ятимнәрне әнкәй каргаган. Төшкәндер безгә әнкәй каргышы, Үзебез туганчы тәкъдир язмышы. Әнкәй каргагач, Сак-Сок булдык без, Бу дөньялардан гыйбрәт алдык без. Чыктык басуга, урак урырга, Ходай язгандыр шулай булырга. Урыныбыз урман, икебез туган, Кавышу юк безгә, әнкәй каргаган. Өйгән кибәнне җилләр тарата, Кавышабыз дигәч, хәзер таң ата. Кояш чыкканда кан тула күзгә, Кыямәт көнсез кавышу юк безгә. Әнкәй елыйдыр, ник каргадым, дип, Сак-Сок йөридер, харап булдык, дип. Болай булдык без: каргыш тәдбире. Елама, әнкәй, - Ходай тәкъдире. Мамык эшләпәм җилгә очырдым, Ике баламны каргап очырдым. Мендем ботакка, карадым як-якка, Ике баламны каргадым юкка. Җәйгән җәймәмнең калды яртысы, Ике баламның калмады берсе. +Мәрьямкәй бәете +(Минем әнкәй сөйли иде) +Агуланган Мәрьямкәйне +Алдылар больницага, +Салдылар кроватька. +Ике доктор, бер сестра +Йөриләр коткарырга. +Коткармагыз, коткармагыз, +Мин барыбер үләмен. +Ике рәхәт, бер михнәтне +Каберемдә күрәмен. +Шул Мәрьямкәйнең янында +Сөйгәне дә суела, +Мәрьямкәй белән икесе +Бер кабергә куела. +Такмак +Әтәч менгән киртәгә, +"Кукареку" итәргә. +Әтәчкә повестка килгән +Армиягә китәргә. +Әтәч әйтә, бармыйм, ди, +Тавык әйтә, калмыйм, дип, +Әтәчемне алсагыз, +Бүтән күкәй салмыйм, дип. +* * * +Хәзерге вакытта Томск шәһәрендә яшәүче информант Фәхретдинов Сәйфулла абый Яңавылда туып үскән. Аның сөйләве буенча, әби-бабалары Яңавылга Татарстаннан күчеп килгәннәр. Бу авылга Татарстанның Казаклар, Тәкәнеш, Олы Шыңар, Мәтәскә дигән авылларыннан революциягә кадәр, 1914 елларда килүчеләр нигез салган. +Киржаклар +Урысларны "киржак"лар дип атаганнар - старообрядцы. +Ул киржакларның яшәү рәвеше башкача булган. Алар тәмәке тартмый, эчмиләр, сүгенмиләр. Бездә аларның чиркәүләре дә бар. Хәзер дә киржаклар бар. Алар элеке колхозларга кермичә шулай качканнар. +Безгә бер киржак кереп йөри иде: калагы да, кружкасы да үзе белән иде. Кешене ашатмыйлар. Үзләре генә шуннан ашыйлар иде. Аларга кеше керсә, кунакларга посуда аерым иде. +Әгәр кеше тискәре була икән, аңа "киржак" дигән кушамат кушканнар. +Алар авылдан аерым торганнар. +Ат караклары +Элек Яңавылда ярты авыл ат караклары булган. Бу революциягә кадәр була. Алар атлар җигеп бөтен семьяларын утыртып я Новосибирский, я Барнаул якларына киткәннәр, күчеп барган кебек. Берәр табуннан атларны урлыйлар да, ирләре атланып качкан, ә хатыннары кире кайтканнар. Аннары Воронин авылы ат караклары белән урланган атларны алмашканнар, сатканнар ул атларны. Березкинода бер татар малае була председатель сельсовета. Ул атларга ялган паспортлар ясый. Аны тотканнар аннары. +Күбесе кием теккәннәр кышын. +Томск шәһәрендә Фәхретдинов +Сәйфулла Сабит улыннан (1950 елгы) +язып алынды +Авыл турында +Казан авылында элек төп булган Башкортстаннан килгән татарлар. Безнең әтиемнең әтисе монда килгән кешеләр. Казаннан килгән кешеләр дә бар. Яши-яши телләре Себер теленә әйләнгән. Ә менә минем әбиемнең теле бер дә үзгәрмәгән. Төп халык калмаклар. Чәчләре кап-кара. Йөзләре белән аерылмыйлар. Телләре инде бик каты: барадыкъ, киләдек. Авылның төп кешеләре Зәйнәп мамай, Корбан бабай. +Якында гына Том елгасы бар. Менә шушы елга буена авыл салынган. Кайчандыр сөйләгәннәр, авылны бетереп, күчендерәләр (Новосибирское море ясаганнар, шулай ясыйбыз дигәннәр). +Ияләр турында +Урман эчендә бер күл бар. Урманны Еш дигәннәр, берсен Бөк дигәннәр. Урман (еш) эчендә агачлар пихты, карагайлар, имән - караңгы агачлар үсә. Ул урман эчендә бер күл бар. Ул күл янына кеше керсә, адашып йөри. Адаштыра торган күл. Кешеләр анда барып адашып йөргәннәр. Ул күлне берсе дә күрми, ялгыш кына кергән кешеләр адаша. Суы чип-чиста. +Кешеләр анда адашкач, бәлки су анасы бардыр. Элек анда избушка да булган. Озеросы бик зур дигәннәр. Сәлам-сәлам (исәнләшеп) дип урман эченә кергәннәр. +Ипат тавы бар. Анда уголь казыганнар (но өлгермәгән). Казыганнар, шул килеш калдырган. +Ике тау бар, берсе Туры тау, икенчесе Ипат тавы. Туры тауның иясе булган. Йә бүре булып, йә сакаллы бабай булып күренгән булган. Тау аша шәһәргә йөргәннәр. Һәрвакыт йөргән чакта үтүче кешеләрнең күзенә күренгәннәр. Аларны җен дип атаганнар. Тауга барганда яки урманга кергәндә кешеләр үзләре белән икмәк алганнар һәм керер алдыннан бу икмәкне агачка куеп калдырганнар. +Ахырзаман +Әбием сөйли торган иде. Менә шундый вакыт килеп җитәр, бөтен дөньяны тимер урап алыр. Менә шундый вакыт килеп җитәр - ахырзаман алдыннан дөньяны су батырыр, җир яна башлар. Тимер кошлар очарлар. Ахырзаман алдыннан чыгар начар авыру, ирләрне кырып салыр, дөньяда хатын-кыз калыр. Уйлаганнар: каян су чыга башлар? - ледовитый океан эри башлар. +Менә дөрестән дә, безнең авылда ирләр алтмышка җиткәч бер-бер артлы китеп бардылар. +Әбием бик укымышлы иде, һәм бөтен китапларны җыеп зыяратка кереп нәрсәгәдер урап-урап күмеп куйган. Бер китабы да калмаган. +Боз киткәндә Мәгъдия әбинең песәе үлгәч, малайларга хәер биреп, песәйне чүпрәкләргә төреп, урап Том елгасына алып барып, боз алып китер дигән. +Мәгъдия әби әйткәннәрдән +Әгәр урам уртасында торып сөйләшсәң, зур язык була икән. +Суны алып чыгып урамга түгү - зур язык. +Тышкы як тәрәзәдән өй эченә карарга ярамый - авыру кертәсең. +Бусагада утырырга ярамый. +Бусага аша исәнләшергә ярамый. +Кояш батканнан соң бакчага чыгып җирне казырга ярамаган. Бөтен җир йокларга яткан. +Кояш батканнан соң "Әгузе" әйтеп капка, ишекләрне бик ләргә кирәк булган. +ШӘРФҮК ӘБИ ҖЫРЛАРЫ +Гөлнара Яхшисарова +Татарлар Россиянең төрле төбәкләрендә сибелеп яши. Томск өлкәсе халкыбызның тарихи мәркәзеннән еракта булуына карамастан, андагы милләттәшләребез гасырлар буе рухи кыйблабызны югалтмыйча яшәп киләләр. Бабаларыбыздан калган халык иҗатын онытмыйча, буыннан буынга тапшырып, үзләре дә актив рәвештә иҗат итәләр әле. +Томск өлкәсе татарларының халык иҗатын туплау һәм өйрәнү, язып алынган материалларны халкыбызның әлегә кадәр билгеле булган фольклор әсәрләре белән чагыштырып карау безгә бу төбәккә хас җирле үзенчәлекләрне билгеләргә, халык иҗатының традицияләрен ачыкларга мөмкинлек бирде. Халык иҗаты үрнәкләре Әүштә, Абытай, Кызылкаш, Умавыл, Казан, Калтай авылларында язып алынды. Тикшерүгә, информантлардан алынган мәгълүматлар белән беррәттән, мәктәп музейларында сакланган материаллар да җәлеп ителде. +Томск шәһәрендәге Татар бистәсе безне үзенең матурлыгы белән җәлеп итте. Монда вакыт туктап калган кебек тоелды. Чөнки карагай агачыннан салынган йортларга, ким ди гәндә, 100-150 яшь. Узган гасырда Томск татарларының күбесе шундый агач йортларда яшәгән. Татар бистәсенең матур йортларының берсе - шәһәрнең бай сәүдәгәре Кәрим бай Хәмитовныкы булгандыр. Бүгенге көндә анда "Татар җәмгыяте" үзәге эшли. Монда ата-бабаларының рухи мәдәниятен, горефгадәтләрен буыннан буынга тапшырып килүче "Халык моңна ры" һәм "Нур" коллективлары белән очрашу оештырылды. Коллектив, Себер татарларының халык иҗаты белән кызыксынудан тыш, аларны җыю, саклап калу белән дә шөгыльләнә. Алар ның җырларында Себернең табигате, туган якка мәхәббәт чагыла. +Шәрфүк әби Әгъләмова белән дә шушы очрашу вакытында таныштык. Аны коллективның йөзек кашы дип атарга була. Ул - шагыйрә дә, үзе бәетләр, көйләр дә яза, халык җырларын бик матур җырлый, такмаклар әйтә. Шул ук вакытта Шәрфүк әби милли киемнәр тегә һәм калфаклар чигү белән дә шөгыльләнә. +Әгъләмова (Понамарева) Шәрфүк Рәҗәп кызы 1932 елның 24 августында Томск өлкәсенең Умавыл авылында дөньяга килә. Әтисе Рәҗәп Габделхәсән улы Понамарев 1894 елда, әнисе Гайшә Нәби кызы Понамарева 1905 елда туган. Гаиләдә 8 бала туа, тик икесе генә исән кала. Берсе - Шәрфүк, икенчесе - Рауза. Шәрфүк Әгъләмованың ата-бабалары Себергә Явыз Иван идарә иткән вакытта христианлаштырудан качып килгәннәр. Һәм, акрынлап, җирле халыклар белән туганлашып беткәннәр. Әнисенең атасы, Нәби бабай бәетче булган. Авыл балалары аның җыр-риваятьләрен тыңлап үскәннәр. Нәби бабай исә, башта үз бабаларыннан тыңлап үскән бәетләрне сөйләсә, соңрак үзе дә чыгара башлый. Ул гарәп графикасын яхшы белгән, Корьән укыган. Шәрфүк әби дә бу бәетләрне мәңгелеккә исендә калдыра. "Әнием дә, бабасы кебек, бәетләр чыгарырга оста иде", - дип сөйли Шәрфүк Рәҗәп кызы. Шәрфүк апа бабаларының традициясен дәвам итә. Ул тормыштагы төрле вакыйгалар турында бәетләр яза. Аның бәетләре дә халыкның тарихын, аның тормышында булган зур һәм катлаулы вакыйгаларны реаль җир лектә, халык идеаллары нигезендә яктырта. Һәм, һичшиксез, алар биредәге халыкның рухи байлыгын чагылдыра. +Бүгенге көндә Шәрфүк Әгъләмова бу төр жанрны саклап килә һәм бәетче ата-бабаларының дәвамчысы булып тора. Бәетләрне ул мелодик һәм тематик структураларын саклап яза. Мәсәлән "Афган" (1985 ел) бәетеннән өзек: +Күпме безнең батыр улларыбыз +Афган илендә башын иделәр. +Кемнең ялгыш эшләре өчен +Безнең балалар әрәм булдылар. +Нәрсә өчен сугышканын белми, +Миңа балам хатлар язасың. +Әнкәй, бәгърем, дошман көчле диеп, +Төшләремә көн дә керәсең... +Шәрфүк апаның әти-әнисе дә бик укымышлы булганнар, мәдрә сәдә укыганнар. Октябрь инкыйлабы башлангач Рәҗәп абый большевиклар партиясенә керә, коллективлаштыруда һәм кулакларны атуда катнаша. Соңрак аны колхоз председателе итеп куялар. "Халык дошманы" дип Рәҗәп абый белән Гайшә апаны Нарымга сөргенгә җибәрәләр. Көч-хәл белән сөргеннән качып котылып, гаилә Красноярск шәһәренә урнаша. Бу коточкыч вакыйгалар хәзер дә Шәрфүк Рәҗәп кызының хәтерендә әле. Авыр булса да гаилә тиз арада яңа урынга күнегә. Монда алар җир алып бәләкәй генә булса да йорт салып чыгалар. Әти-әнисе аны еш кына циркка йөрткәннәр, хәтта цирк түгәрәгенә дә биргән булганнар. +Ләкин 1938 елны гаилә башлыгын тагын алып китәләр. Гайшә тиз арада йортны сатып, туган авылына - Умавылга кайта. Бер елдан Рәҗәп абый да туганнары янына кайта. Шәрфүк балачактан ук "халык дошманы" кызы дигәннән куркып яши. Яшь чактагы хәсрәт, кимсенү һәм куркулар Шәрфүк әбине гомер буе озата килгән күрәсең. Әлеге чорның йөрәк әрнүләре аның башлангыч иҗатында да чагылыш таба. +Том суларын эчтем мин. +Умавылда тудым мин. +Күп тормадым авылыбызда +"Враг народа" булдык без. +Тигез туры юлга куябыз дип +Тигез җирне бүлделәр. +Җиң сызганып эшли башлагач, +Кунак дип озаттылар. +Су өстендә яфрак +Агып килә ялтырап. +Совет илендә яшәдем +Куркып, качып, калтырап, - дип яза соңрак ул үзенең балачагын искә төшереп. +Беренче сыйныфка Шәрфүк 9 яшьтә генә бара. Бу - фашистлар Германиясе илебезгә каршы сугыш ачып, Бөек Ватан сугышы башлаган чор. Гаилә Томск шәһәренә күченгәч, кызны 20 нче санлы татар мәктәбенә бирәләр. Шәрфүк өчен татар һәм рус теле бик җиңел бирелә. +7 нче сыйныфны тәмамлагач Шәрфүк келәм тукырга өйрәнү өчен укырга керә, 6 айдан эшли башлый. Кул белән келәмнәр тукый. Шәрфүк Рәҗәп кызының йортында бу келәмнәрне хәзер дә күрергә була. Бу бик күп көч таләп итә торган эш. Җитмәсә, эш хакы яшь кыз өчен бик аз була. Нәкъ шул елларда Шәрфүк рус хорына йөри башлый, җырлап коллектив төрле призлы урыннар да яулап өлгерә. +Бервакыт кызга Мияссар исемле егеттән хат килә. Кемдер Мияс сарга Шәрфүкнең адресын биргән була. Яшь егетнең татар кызы белән танышасы килгән. Хат аша аралашу башлана. Беренче очрашу офицерлар йортында бию кичәсендә була. Яшьләр беренче күрешүдән бер-берсенә гашыйк була. Һәм 1953 елны Мияссар Мөбәрәк улы Әгъләмов һәм Шәрфүк Рәҗәп кызы Понамарева язылышалар. Яшь гаиләгә тиз арада квартира бирәләр. Мияссар төрле музыка коралларында - мандолинада, гармунда, фортепианода уйный. Гаиләдә 2 бала - малай һәм кыз туа. +1958 елны Шәрфүк яңа гына ачылган "Эмальпровод" заводына эшкә урнаша. Бу елларны татар халык коллективлары булмауга карамастан, татарлар барыбер бер-берсендә җыелып җыр җырлап, туган телдә сөйләшеп, кичәләр уздырганнар икән. +1960 елларның урталарында Томск шәһәренең татар бистәсен дә Ситек Понамарева йортында татар коллективы оеша. Алар татар авылларында концерт куеп йөри башлыйлар. Коллектив җырлап, биеп, спектакльләр куеп йөри. Ситек апа концертларның алып баручысы була. Ул Муса Җәлил һәм башка татар шагыйрьләренең шигырьләрен сәхнәдә укый. Бу коллектив, ни сәбәпледер, бер елдан таркала. +Бүгенге көндә Шәрфүк Рәҗәп кызы "Халык моңнары" ансамбленә йөри. Ансамбль Томск өлкәсе халкын татар халык җырларына, матур шигырьләргә бай чыгышлары белән куандырып тора. +Шәрфүк Рәҗәп кызының репертуарында халык җырлары бик күп. Бөтен татар халкы яратып җырлый торган "Ашказар", "Ай урагым", "Зөләйлүк", "Сарман буе" һ.б. +Элек әби-бабайларыбыз "истәлек (көндәлек) дәфтәрләре" ачып, үзләре ишеткән җырларны һәм сөйгәннәре язган мәхәббәт шигырьләрен теркәп барганнар. Шәрфүк әбинең да шундый дәфт әр е бар. Анда җырлар, бәетләр, шигырьләр, хат җырлары тупланган. +Шул дәфтәрдән язып алган җыр үрнәкләрен сезгә дә тәкъдим итәбез. +Күк күгәрчен +Күк күгәрчен, бик чибәрсең, +Хат тагам канатыңа, +Күк күгәрчен, оч еракка, +Биек таулар артына. +Күк күгәрчен, бар еракка, +Җилләр искән якка бар. +Партизаннар каннар түгеп, +Сугыш үткән җиргә бар. +Бар, күгәрчен, бар еракка, +Кояш чыккан җиргә бар. +Батыр егет, данлы егет +Постта торган җиргә бар. +Кич утырып хатлар язам +Батыр егет өчен мин. +Күк күгәрчен, алып барып +Минем якты сәламемне сөйләрсең. +Чистай көенә Һаваларда очкан ак кошларның Карап калдым очып китүен, Авыр булды сине озатуы Тагын да авыр сагынып көтүе. Том сулары буе яшел чирәм, Мин аларны бик күп таптадым. Чын күңелемнән өзлеп сөйдем сине, Аңлашырга сүзләр тапмадым. Һаваларда очкан ак кошларның Каурыйлары җиргә коела. Сугыш кырларында үлеп калгач, Үле гәүдәләрең кем алган. Күптән инде синең хатларыңны Почтальоннар миңа китерми. Күпме генә сагынып еласам да, Ул елаулар сиңа ишетелми. Җәйге көннең алсу иртәсендә Тал кошлары сайрый өзлексез. Үлгән хәбәреңне ишетсәм дә, Кайту көнең көтәм түземсез. Һаваларда очкан ак кошларның Каурыйлары коела күлләргә. Хаты да юк, җылы сүзе дә юк Сагнып кына калды сөйләргә. +Ике егет - ике кыз 1 нче егет: +Алай итәбез, давай, +Болай итәбез, давай. +Әнә килә ике гүзәл, +Кайсын сөябез, малай. 2 нче егет: +Әнә килә автомобиль, +Төягәннәр патрон. +Үзем ямьсез булмаганга, +Сөям кызның матурын. 1 нче кыз: +Алай итәбез, давай, +Болай итәбез, давай. +Берсе агай, берсе малай, +Кайсын сөябез, малай. 2 нче кыз: +Дустым, синең күңлең кемдә? +Минем күңлем гел синдә. +(егеткә) +Әгәр күңлең миндә булса +Салма күзең һичкемгә. 2 нче егет: +Өсләрендә аклы күлмәк, +Башларыңда ефәк шәл. +Берүземә ике гүзәл - +Берсен сөйсәм, берсе жәл. 1 нче егет: +Карале, малай, карале, +Таң чулпаны күренә инде. +Берсе сиңа җитәр инде, +Берсен миңа бир әле. 2 нче егет: +Китче моннан, монда йөрмә, +Онга төшкән таракан. +2 нче кызга: +Зинһар, дустым, үпкәләмә, +Сине генә яратам. 2 нче егет: +Биек тауның башларында +Бата торган талым бар. +1 нче егеткә: +Синең яр таба алмаганыңа +Минем ни кайгым бар? 1 нче егет: +Нигә болай акырасың, +Сиңа тагын ни җитми? +Берүзеңә ике ярны +Закон позволять итми. 1 нче кыз: +Җаныкаем, җәйгә чыксаң, +Җәй келәткә урныңны. +2 нче егеткә: +Миндин артык яр тапмадың, +Бик күтәрмә борыныңны. 2 нче егет: +Дустым, синең йөзкәйләрең +Күзләрне чагылдыра. +2 нче кызга: +Әйдә китик исполкомга, +Исполком кавыштыра. 1 кыз: +Сикереп-сикереп пешә +Бәләкәй генә чүлмәктә. +1 нче егеткә: +Бәләкәй булсын, матур булс +Үсәр әле яшь чакта. 2 нче егет: +Ике ат җиктем, арбасын +Алты ат тарта алмаганга. +Ярымны подарить итәм, +Яр таба алмаганга. 1 нче егет: +Дустым, синең йөзкәйләрең +Күзләрне чагылдыра. +1 нче кызга: +Әйдә китик исполкомга, +Исполком кавыштыра. +Сәрмән буе Сәрмән буйкайлары бигрәк матур, Урманында сайрый сандугач. Сәрмән көйләренә җырлар җырлыйм, Сез дусларны өзлеп сагынгач. Сәрмән яланнары бик зур ялан, Печәннәре җитәр бер заман. Бергә яшәүләре бик күңелле, Аерым яшәүләре бик яман. Сәрмән буйкайларына барырсыңмы, Тыңларсыңмы җырлар җырласам? Күзләреңне тутырып карарсыңмы, Зәңгәр таудан яулык болгасам? Сәрмән буйларында бик күп йөрдем, Ләкин суын эчеп туймадым. Әйтер сүзләремне әйтә алмадым, Тагын да күрешербез дип уйладым. Сәрмән буйлары тугай-тугай, Тугаенда сайрый бер тургай. Иртәсен дә сайрый, кич тә сайрый, Саргаеп үлсен ди бугай. Сәрмән буйкайлары киртләч-киртләч, Киртләчләре бетәр яз җиткәч. Ир балалар кайта хезмәт иткәч, Кыз балалар кайтмый бер киткәч. Сандугачлар гына боегып сайрый Сәрмән буйларында тирәктә. Сиңа булган яшьлек мәхәббәте Үрелеп сачәк атадыр йөрәктә. Сәрмән буйкайларын буйлаганда Каралыдан күлмәк кимәдем. Яшьлегемне сиңа бүләк итәм, Синнән башкаларны күрмәдем. Сәрмән буйкайлары бик зур ялан, Печәннәре җитми атларга. Эчкәйләрем тулы кайгы хәсрәт, Белдерәсем килми ятларга. Сәрмән буйларына бергә барыйк, Бергә төшеп бергә йөзәрбез. Бергә тумасак та, бергә үстек, Аерылышкач ничек түзәрбез. Иртә торып бер сызгырдым, Печән покосларым кипсен дип. Бер әйтмәсә әнкәй, бер әйткәндер, Гомерләрең читтә үтсен, дип. Сәрмән буйларында бик күп йөрдем, Кулларымны юдым суында. Синең өчен тудым, синең өчен үстем, Синең өчен яшимен дөньяда. +Дусларга +ЕРАК ЕЛЛАР КАЙТАВАЗЫ +Томск өлкәсендә яшәүче татарларның милли-мәдәни мирасы элеккеге елларда да туплана килә. 1993 елда халык иҗаты бүлегенең фәнни хезмәткәрләре Ким Миңнуллин белән Салават Мө хәммәтнуров төрле авылларда йөреп бик күп җыр текстлары, шигырьләр язып алып кайталар. Аларның кайберләрен сезнең игътибарга тәкъдим итәбез. Алар Умавыл, Кызылкаш, Яңа Исламбул, Абытай һ.б. авылларда Нурлыхәят Гайнетдинова, Миңнекамал Гыйззәтуллина, Мәгъсүмә Фәйзуллина, Шәрфүк Әгъләмовалардан язып алынган. +Эльвира Сафина +Шигырь +Яшьлек җиле исеп, йөрәкләрнең +Тибрәнәләр нечкә кыллары. +Җүләр уйлар белән чуарланып +Ишетелгәли дуслык сүзләре. +Хыялларның матур шатлык тавы +Мәңге җимерелмәскә нигезле. +Шул таудагы серләр калкуланган +Яшьлек мәхәббәтен нигезли. +Мин күбәләк булсам, җитез итеп, +Кунар идем сезнең гөлләргә. +Аңласагыз, сезгә сөйләр идем +Мәхәббәтне серле телләрдә. Аңлыйм сезнең матур яшьлек уен, Ләкин белмим, ни дип язарга. Тасвирларга сезнең яшь күңелне Мөмкин түгел сүзләр табарга. Күбәләктәй сезнең матур яшьлек, Хуҗа бит ул чәчәк сайларга. Юл, бер чәчәк төркемнәре буйлап Китү өчен әллә кайларга. Әгәр теләгегез сайлау булса, Чәчәкләрнең матур тезмәсен. Яратыгыз берсен һәм нурлысын Матураеп күзгә бәрелсен. Беләм сезнең яшьлек фикерегезнең Читтәлеген минем уйлардан. Серләр сезгә сөйләсәм дә шикле, Бармау мөмкин бердәм юллардан. Читлектәге ялгыз кошчык кебек, Ялгыз хис итмәгез яшь җанны. Иң беренче сезнең тимер бурыч Саклау җиңелмәслек вөҗданны. Әйтер идем сезгә мактанычлы Яшьлек дәрте җирдә калмаса. Кояш нуры кебек алтын уйны Сезнең караш утка салмаса. Язам, ләкин сезгә сер түгел бу, Тик очкыны яшьлек уемның. Көләм, анса юк итәргә телим Күңелләрнең яшьлек тутыгын. Бурыч түгел миңа яшь күңелне Чәчәк сайлар өчен димләргә. Сез хокуклы минем язган сүздән Тикшеренеп серләр эзләргә. Куе томан аша күрәм сезнең Уегызның төбе чуарын. Килешә алмас сезнең теләк белән Киләчәктә минем уйларым. Мин хаклымын сезнең уегызның Матур якларына карарга. Рөхсәт итәсезме уйларымны Тезеп-тезеп сезгә язарга? Яшьлек хыяллары күзне буа, Яшьлек өчен дөнья тарая. Сезгә язар өчен матур сүзләр Яшеренделәр әллә кайларга. Матур яшьлек әллә сусыз гөлдәй, Ялгызлык көннәре кызганыч. Юк. Дөньядан ваз кичмим әле мин, Алда терәк - ныклы ышаныч. Шик юк миндә сезнең яшьлек белән Тикшерергә төпле уйларны. Ышаныгыз, юл киң ачык безгә, Бергә кую өчен кулларны. +Истәлек өчен Сине якын итеп, шуның өчен генә, Язамын мин шушы шигырьне. Бөгелеп-сыгылып үскән ал чәчәкләр Бизәсеннәр синең юлыңны. Үтәр яшьлек, үтәр ямьле көннәр, Калыр сагынып-сагынып сөйләргә: Кайда минем белән бергә булган, Бергә булган дуслар дияргә. Бергә булган көннәр онытылырмы, Юк... онытылмас алар мәңгегә. Алар мәңге миндә сакланырлар, Тик онытырсың бары син генә. Үтәр еллар, яшьли сагынырсың, Яшьлек истәлегең язарсың. Шул вакытта иске дусларыңнан Берсе итеп мине санарсың. Былбыл балалары җиргә төшә, Тагын алар китә кагынып. Бергә йөргән көннәр бар иде дип Сөйләрсеңме, дустым, сагынып. Дустым, сиңа шигырь язар өчен, Алдым кулга зәңгәр каләмем. Укыганда тыңлаучылар булса, Аларга да яшьлек сәламем. Сахраларга чыгып аяк бассаң, Төрле гөлләр эзләп өзәрсең. Әкрен генә салмак җилләр иссә, Безнең яктан сәлам көтәрсең. Укысаң да шунда истәлекне Искә алырсың бергә йөрегәнне. Һәрвакытта булганбыз шат күңелле, Бергә уйнап, көлеп йөргәнне. Эх!... Җәй ямьле, чәчкә аланнары, Исерәмен чәчкә исенә. Менә, дустым, шуны язам, Алыр өчен мине исеңә. Иртә торсам, таң җилләре белән Китә еракларга уйларым. Киләчәккә соңгы сәлам итеп, Шигырь язды минем кулларым. +Шигырь Сиңа бу шигырем язар өчен Матур сүзләр эзләп карадым. Чөнки сине матур чәчәкләрдән дә мин Матурырак итеп санадым. Дуслык хисе яна йөрәгемдә, Ни өчендер, белә алмыймын. Якын дустым, сиңа шигырь язам, Шигырь язам, оныта алмыймын. Тормыш мине синнән аерса да, Еракларга алып китсә дә, Сөйләшербез, дустым, хатлар аша, Очрашырбыз, тормыш очратса. Һәрбер нәрсә зәңгәр сирень кебек Чәчәк ата исмер язында. Аңлыйсыңмы минем серләремне Язып булмый монда барсын да. Менә, дустым, сиңа истәлегем - Кулыңа алып укып карарсың. Әгәр аерылгач та онытмасаң, Канат алып хатлар язарсың. +Дустыма Син бит минем, дустым, иртә таңнан Йөрәгемнән утлар кабыздың. Иртә таңнан утлар кабыздың да Күзләремнән яшьләр тамыздың. Мәхәббәт башы син булганга, Өзелеп сөйдем сине, яраттым. Яшьлек җүләрлеге белән янган чакта, Яшь күңелне үзеңә караттың. Башта һичкем кирәк түгел иде, Бары сине генә күзләдем. Синең күңелеңә ошый торган Матур-матур сүзләр эзләдем. Яшьлек тармагымда беркемне дә Сине сөйгән кебек сөймәдем. Сиңа әйткән кебек беркемгә дә "Мәңгелеккә булам" димәдем. Сиңа теләгем, дустым, кайгы күрмә Көндезен дә, төнен дә. Чәчәк кебек яшьлек гомереңне Үткәр, дустым, шатлык эчендә. +Сәлам дустыма Таңнар атып кояш чыккан чакта, Елы яктан җилләр исәрләр. Исәрләр дә, сине иркәләрләр, Миннән сәлам сиңа диярләр. Аерылулар бигрәк кыек була, Яшь йөрәктә гөрләп ут яна. Гәүдәләрең китми күз алдымнан, Күзләремнән кайнар яшь ага. Күкрәгемдә булган серле уйлар Хәзер алар бар да сүнгәннәр. Мин яраткан алсу йөзләреңне Белмим, дустым, кемнәр сөярләр. Серле матур алсу йөзләреңне Икенче кат бәлки очратмам. Сиңа карап сөйләшә алмамын, Бер аерылгач, бәлки күрмәмен. Айлар, еллар үтәр, бәлки сагынырсың, Язган хатларымны укырсың. Укыган чакта шушы шигырь чыкса Укырсың да, исеңә алырсың. Дус бул, дустым, күпләр белән Карама син матур сүзләргә. Вәгъдә бир син, дустым, мин үлгәндә, Каберемә гөлләр чәчәргә. +Ялгызлыкта Мин ялгызым барам урманнарга, Уйлап йөрим синең турыңда. Мин бәхетле булыр идем, дустым, Син дә булсаң минем янымда. Тукталам да, карыйм чәчәкләргә, Алар шундый-шундый сөйкемле, Яшь йөрәкне мәңге сагынырлык иткән Синең зәңгәр күзләр шикелле. Син якында булсаң, күкрәгеңә, Ал чәчәкләр кадар идем мин. Күзләреңә, төпсез күзләреңә Бер сокланып карар идем мин. Мин һәр таңда йөрим куе урманнарда, Зәңгәр чәчәкләргә талпынып. Моңлы тавыш ишетәм, кемдер җырлый, Яшьли сөйгән ярын сагынып. Мин һәр таңда шулай тын урманда Сине уйлап йөрим һәрвакыт. Кайда соң син, дустыкаем, Мәхәббәт һәм якты йолдызым. +Шигырь Салкын таң җилләре искән чакта Сәлам язам сиңа, дускаем. Сәлам синең нурлы йөзләреңә, Сәлам сиңа, нурлы дускаем. Таңнар атып, кояш чыккан чакта, Безнең яктан җилләр исәрләр. Исәрләр дә, сине иркәләрләр, Миннән саләм сиңа диярләр. Таң җилләре ашыгып искән чакта Сандугачлар башын иярләр. Сөйгән дустың ерак чит илләрдә, Күрү өчен сапна диярләр Сахраларга чыгып аяк бассаң Чәчәк булып үсәрмен юлыңа. Болай йөрү күпкә бармас, Истәлегем бирим кулыңа. Күкрәгеңә када зәңгәр чәчәк, Үз кулымнан сиңа чын бүләк. Рәхәт яшә, дустым, тормышыңда Миннән булыр сиңа чын бүләк. +Җавап хаты Аерылырбыз, дустым, вакыт җитәр, Син китәрсең ерак илләргә. Син китәрсең, дустым, мине ташлап, Кошлар очып җитмәс җирләргә. Китәрсең дә, мине онытырсың, Исләреңдә синең мин булмам. Ни кадәрле өзелеп сагынсаң да, Синең күз алдыңда мин булмам. Шул кадәрле миндә кайгы булгач, Ул чагында кайда булырсың, Я булмаса, башым өзеп ташлап, Үз җанымны үзем алырмын. +Җырлар Сагыну чишмәсеннән кайнап чыккан Бер җыр язам сиңа, тыңларсың. Алсу таңнар аткан чакта Минем җырым итеп җырларсың. Сахраларга чыгып хәл җыйсам да, Исерәмен чәчәк исенә. Сандугачлар чут-чут итеп сайрый, Төшерәмен сезне исемә. Дустым, синең күкрәгеңә Чәчәк кадар идем, шиңәрләр. Минем монда язган сүзләр Йөрәк серләремне сөйләрләр. Онытмамын сине мәңге-мәңге, Миңа әйткән синең сүзләрең. Киләчәктә син миңа яз Йөрәгеңнең барлык серләрен. Сине уйлыйм, дустым, мәңге уйлыйм, Яшь йөрәгем әрнеп шиңгәнче. Оныта алмам инде, дустым, сине, Тормышыңның гөле сүнгәнче. +Шигырь Агыйделкәй ага, алга бара, Айлы кичтә матур юл ала. Яшь гомер дә шулай, аккан судай, Дулкыннарга кереп югала. Сагынам сине көннәр-төннәр, Мин кайтырмын микән тиз генә. Мин оныта алмам сине еллар буе, Онытырсың бәлки син генә. Әгәр күрсәм нурлы йөзләреңне, Карар идем нурлы йөзеңә. Сөйләр идем барлык серләремне, Карап янып торган күзеңә. Сау бул инде, минем яшьлек дустым, Сау бул инде, минем сөйгәнем. Сагынып, өзелеп сезгә хатлар яза Яшьлек уты - синең сөйгәнең. Сиңа язам, дустым, бу җырларны, Сиңа булсын, миңа калмасын. Чөнки син бит минем йөрәгемдә Мәңге сүнмәс урын алгансың. +Дустыма Их, дускаем, син бит минем Исләремдә мәңге калырсың. Шушы җырларны укырсың да, Бәлки мине дә исеңә алырсың. Чәчәкләргә кунсаң, син сайлап кун, Күп кызыкма матур гөлләргә. Ямьсез булсын, төссез булсын, Якты булсын алгы көннәрдә. Сагынам, дустым, сагынам сине, Минем кебек беркем сагынмас. Кайтып синең белән күрешмичә Шат минутлар миңа табылмас. Исемә төшерәм сине, дустым, Сызылып алсу таңнар атканда. Исләремнән сез чыкмассыз инде, Язгы гөлләр чәчәк атканда. +Вәгъдәм Биргән вәгъдәм кире кайтмас, Кире кайту өчен бирмәдем. Ташламамын сине мәңгелеккә, Ташлар өчен сине сөймәдем. Биргән вәгъдәм минем аткан уктай, Мәңгелеккә, кире кайтмый ул. Син дип китек минем күңелләрем, Үзенә тиңне һич тә тапмый ул. Сөям сине, дустым, ташламаска, Гомерлеккә бирәм кулымны. Син дә бирче миңа вәгъдәңне, Мәңгелеккә, сөям дигән сүзеңне. +Якын дустыма Сәлам сиңа миннән күзләреңә, Сәлам сиңа миннән, дускаем. Таң җилләре әкрен искән чакта Хатлар язам сиңа, дускаем. Сиңа, дустым хатлар язам, Кулларымда минем каләмем. Исеңә төшсә, бәгърем, бер укырсың, Шушы булыр минем саламем. Бакчаларда бер гөл ал чәчәкле, Былбыл кунып сайрый шул гөлгә. Соңгы сүзем, дускай, син онытма, Мин онытмам сине гомергә. +Шигырь Хатлар өчен, дустым, сиңа шигырь язам, Сагынганда, бәлки, укырсың. Әгәр, дускай, күңелең саф булмаса, Якын дуслар тапсаң, онтырсың. Матур сәхрәләрдән киткән чакта Алларыңа чәчәк кадармын. Сине сагыну билгесе иттереп Матур итеп хатлар язармын. Дустыкаем, бергә булмасак та, Мин сөярмен гомергә сине. Онытмамын сине мәңгелеккә, Ул ташламас иде, - дип мине. Сиңа, дустым, кайнар сәлам язам, Озын гомер теләп каламын. Ялгыз башым моңлы уйлар уйлап, Өзелеп сагынып хатлар язармын. Сине онытмам, дустым, хәтерләрмен, Җәйге матур таңнар атканда. Таңнар атып, айлар батканда, Кошлар сайрап канат какканда. Исәр җилләр, агар салкын сулар, Үтәр көннәр, сизми калырсыз. Үткән көннәр исеңә төшкән чакта Шунда мине дә искә алырсыз. Иртән кояш чыккач, кошлар сайрар Йомшак җилләр исәр шул чакта. Искән җилләр сиңа сәлам әйтер, Исеңә алырсың мине шул чакта. Былбыл балаларын карап тордым, Очып киткәннәрен кагынып. Бергә йөргән чаклар бар иде, дип Мин сөйләрмен сине сагынып. Язгы матур кошлар сайраганда Сәхрәләргә чыгып җырларсың. Шунда сандугачның моңлы тавышларын Минем тавышым итеп тыңларсың. +Шигырь Иртән кояш чыккач кошлар сайрар, Йомшак җилләр исәр шул чакта. Искән җилләр сезгә барып сәлам әйтер, Искә алыгыз мине шул чакта. Сөйгән дустым, кулга каләм алып, Саләм язам сиңа күңелемнән. Серләр язам сиңа чын күңелдән, Урын булса күңел түреннән. Хатлар язам кагәз битләренә, Тал чыбыктай бөгелә каләмем. Сиңа бүләк итәм күкрәгемне Кайнап чыккан дуслык сәламем. Саләм язам, дустым, сиңа, Ал, кадерлем, минем сәламем. Сиңа өзелеп, дустым, хатлар язам Аңларсыңмы икән сәбәбен? Сәбәбе шул, дускай, якын күрү, Онытмаслык итеп ярату. Күккә караганда, якты йолдыз, Сезне күрү өчен җан ату. Көтмәгәндә тормыш дулкыннары Алып китә кая булса да. Шул вакытта минем бу шигырьләр Уйлатырлар нәрсә булса да. Язлар җитәр, дускай, карлар эрер, Чәчәк атар алсу гөлләрем. Шул чәчәкләр арасында йөреп Сезне уйлап үтәр көннәрем. Җәй көненең шунсы матур аның, Алсуланып матур таң ата. Хатлар язу белән генә түгел, Шигырь күбрәк серне аңлата. "Дустым" дигән сүзгә ачуланма, "Дустым" сүзе сезгә карата. "Дустым" сүзе һичбер вакытта да Истән чыгармауны аңлата. Минем теләк шушы булсын сиңа: Башларыгыз моңнар күрмәсен Тормышыңда шат һәм рәхәт яшә Йөзләреңдә нурлар сүнмәсен. Телим сиңа шуны, дускай Чәчәк атсын сөйгән гөлләрең Тиңдәш гөлләреңне шуннан табып Шат күңелле үтсен көннәрең Ярар, дустым, хуш, исән бул Йомшак кулың кысып каламын Шигыремнең иң соңгысы итеп Җавап хаты көтеп каламын +* * * * * * Ак алъяпкычлар тектердем Стенада ике сәгать, Ике метр сатиннан. Берсе суга унберне Бәхетсез кеше аерыла Дустыкаем, сезнең белән Яшьтән сөйгән ярыннан. Яшәр идем гомергә. +* * * * * * Җем-җем кара чәчләреңне Биек тауның башларына Уникедән үрәсең. Күгәрчен төшә уйнап. Синең ярларыңны сөймим Күз алларыма китерәм Нигә дошман күрәсең. Күңелем белән уйлап. +* * * * * * Өйгә керсәм, тышка чыксам, Ерак микән, ерак микән, Өшим, пиджак кимәсәм. Ерак микән Исламбул? Дәфтәреңә язмас идем, Җырларымны тәмам итәм, Син дустымны сөймәсәм. Хуш, дускаем, исән бул. +* * * * * * И, дускаем, айга кара, Сандугачлар күккә оча Мин дә айга карармын. Сайраган чакларында. Синең нурың айга төшсә, Суларга төшәрдәй булдым, Шуннан эзләп табармын. Сагынган чакларымда. +* * * * * * Иртә торып сулар сибәм, Кулымдагы йөзегемнең Алмалы гөлләремә. Исемнәре Мәймүнә. Рәхәт яшәвеңне телим Сезнең белән дуслыкларны Алдагы көннәреңдә. Онытмамын мәңгегә. +* * * * * * Бакчаларда үсәр әле Сандугачлар сайрар инде, Парал дигән гөлләрем. Талларга басып кына. Бер айрылгач, булмас инде, Безнең сүзләр бетмәс инде Сине күрер көннәрем. Хатларга язып кына. +* * * * * * Уйладым уй, уйладым уй, Сандугачның аягына Булмады бер уйларым. Яшел ефәк бәйләнгән. Күзем йомсам, күз алдымда Кая барсам да син генә, Синең зифа буйларың. Күңелем сиңа бәйләнгән. +* * * * * * Ятсам төшләремдә күрәм, Аннан җиләкнең чәчәген Сандугач тотканыңны. Таптап китәрсең әле. Яшерсәң дә, беләм инде, Шул җиләк чәчәге кебек Нинди уй тотканыңны. Ташлап китәрсең әле. +* * * * * * Биек тауның башларына Биек тауның башларында Минем менәсем килә. Алмалар пешкән кебек. Чын күңлеңнән сөясеңме? Бөтен дөнья кайгылары Шуны беләсем килә. Өстемә төшкән кебек. +* * * * * * Сездә, дустым, җигәләрме, Бу дөньяда иң кадерле Мәскәвский атларны. Ике нәрсә бар диләр: Кабул итеп аласыңмы, Аның берсе - яшьлек гомер Мин җибәргән хатларны? Берсе - сөйгән яр, диләр. +* * * * * * Сүтмә, дустым, гөлләреңне, Өстәлләрдә пар тарелка, Сүтәрсең, үрәлмәссең. Эчләрендә май микән. Дусларым, хурлап йөрмәгез, Безгә көннәр бик ямансу, Китәрмен, күрәлмәссез. Сезгә дә шулай микән. +* * * * * * Бакчадагы гөлләр кебек Сандугачлар матур сайрый Дус күрәмен үзеңне. Су буенда җәй көне. Кайнар сәламнәрем белән Кая барсам да онытмам, Бетерәмен сүземне. Алсу чәчәгем, сине. +* * * * * * Калды инде, калды инде Биек тауның башларында Томский калалары. Ай түгәрәк шикелле. Хатларымны илтер микән Кара урманда Сак белән Сок, Сандугач балалары? Без дә шулар шикелле. +* * * * * * Кулъяулыгымны алдырдым Сандугачым сайрар әле, Җилләрдә, бураннарда. Америка күлләрендә. Йолдыз булып калкыр идем Юк канатым, очар идем, Син булган урыннарда. Сагынган көннәремдә. +* * * * * * Борылып киткән, сузылып киткән, Матур яз җитәр инде, Өй артында юлыгыз. Кар эреп бетәр инде. Җырларымны тәмам итәм, И, дускаем, яшь гомерем Хуш, исән-сау булыгыз! Сине уйлап үтәр инде. +* * * * * * Дәфтәреңне алгансыңдыр Аклы ситса күлмәгемнең Иптәшләрем язсын дип. Җиңенә ал кыстырам. Мин дә сиңа җырлар язам, Кешедән калган ярларны Гомерлеккә калсын дип. Сөюләре страм. +* * * * * * Биек тауның башларында - Аклы ситса күлмәгемне Куш карама, куш каен. Кисәң ни, кимәсәң ни. Истәлегем начар булды, Кешедән калган ярларны Үпкәләмә, дускаем. Сөйсәң ни, сөймәсәң ни. +* * * * * * Ак пирчаткаңны ки, дустым, Кара пальто, кара яка Кулларың тирләмәсә. Минем киясем килә. Сөймә, дустым, сөй, дип әйтмим, Дустым синең йөзләреңне Җаннарың теләмәсә. Минем күрәсем килә. +* * * * * * Яшь вакытта шунсы рәхәт - Безнең лампа якты яна, Бергә гомер итәргә. Пыяласы кызганга. Тормыш мине мәҗбүр итте Сагынганда хат яз, дустым, Сезне ташлап китәргә. Кулларыңны кызганма. +* * * * * * Җиде ятам, җиде торам, Кара бөдрә чәчләреңне Җиде төн уртасында. Кипкә белән сыйпап ки, Дустыкаем, ташлаштык бит, Чәчкәләрдән чәчкәләргә Дошманнар аркасында. Үрелмәслек булсаң, сөй. +* * * * * * Тәрәзәңнең фәрдәләре Фуражкаңны күтәреп куй, Нинди фәрдәләр икән? Кара чәчең күренсен. Йөриләр дә, кавышалар Сөймәс булсаң, әйт тизрәк, Нинди бәндәләр икән? Күңелләрем сүрелсен. +* * * * * * Алъяпкычым киң генә, Ефәк яулык башта тормый, Ике бавы тиң генә. Булавка кадамасаң. Кара кашым карлугачым, Син минеке, мин синеке, Дөньяда бит син генә. Ятларга карамасаң. +* * * * * * Кулымдагы йөзегемнең Ишек алдым сары салам, Исемнәре Әнүәр. Илтеп сарайга салам. Йөрәгемнең януына Җитәр инде, тәмам итәм, Син салдың бит әрнүләр. Чын бәхет теләп калам. +Кемгә сөйлим +Кемгә сөйлим серләремне, +Йөрәгем ялкын кебек. +Ялкынланган йөрәгемә +Берәү бик якын кебек. +Иделкәем, суың бигрәк җылы, +Эссе көндә чумып йөзәргә. +Синең белән үткән айлы кичләр, +Калды ахры сагынып сөйләргә. +Кулларыма чәчәк җыйдым, +Аллы-гөллесен генә. +Исләремдә гел син генә, +Бәгърем, белмисең генә. +Безнең янда болота бар, +Гарәбә эри торган +Бер сандугач булсын иде, +Арада йөри торган. +Ал, дими күңелләрем, +Гөл, дими күңелләрем. +Синнән башка бүтәннәрне +Теләми күңелләрем. +Оныта алмыйм Күзләремне тутырып карап калам Син ерактан үтеп киткәндә, Оныта алмыйм, бәгърем, оныта алмыйм, Күзем төшми синнән бүтәнгә. Синең яктан искән җилләр белән Килер сыман миңа бер хәбәр. Бергә булган чакның минутларын Ник сагынам икән бу кадәр?!. +Таң алдыннан моңлы кошлар сайрый +Бакчадагы яшел тирәктә. +Син дә минем сөйгән кошым булып +Сакланасың мәңге йөрәктә. +Бик сагындым Иртә торып тышка чыксам, Тәрәзәмнең төпләрендә Ай күренә күземә. Бадиян дигән гөлләр бар. Яктылыгын сиңа охшатам Сиңа охшатып сөяр идем, Ялгызлыгын - үземә. Сиңа охшаган кемнәр бар. Агыйделдә ал кораб, Җилләр исеп чәчәк исен Утырдым алга карап. Тарата болыннарга. Бер генә сүз әйтер идем, Кошлар булсам, барыр идем, Нурлы йөзеңә карап. Син булган урыннарга. Сандугач, кая барасың, Сандугачым талга басып Канат очын талдырып? Сайраганы юк иде. Очкан кошлар сайрап үтә, Бер кеше өчен бу кадәре Йөрәгемне яндырып. Саргайганым юк иде. Тал бөгелә, тал бөгелә. Алты метр ал тасма, Таллар тамырсыз икән. Җиде метр гөл тасма. Сандугачлар булып барсам, Сөям дисәң, бир вәгъдәңне, Дустым, танырсың микән? Сөймәс булсаң, алдашма. Ак иделдән үтә-үтә, Биек тауга менгән чакта Аягым талып бетә. Таптым ал кашлы йөзек. Синнән хатлар көтә-көтә, Агыйделләргә төшсәң дә, Йөзем саргаеп бетә. Алып чыгармын йөзеп. Урам аша чыккан чакта Энҗеләр тезим әле, Абындым чылбырларга. Сайлап эресен генә. Күгәрчен дисәң, күк түгел, Янам синең утларыңда, Ошатам былбылларга. Бәгърем, белмисең генә. Капка төпләренә чыгып Сандугачлар су эчәләр, Кулъяулыгым киптерәм. Ак иделгә тезелеп. Серле күз карауларыңны Син дә шулай сагынасыңмы, Күз алдыма китерәм. Минем кебек өзелеп? Аклы ситса күлмәгеңне Кызыл батис яулыгым, Әллә сабыннадыңмы? Җилферди җилдә генә. Киләсең дә, китәм, дисең, Күңелләрем күтәрелә, Әллә сагынмадыңмы? Син булган җирдә генә. Алма өзсәң, җепкә тезсәң Ак альяпкычлар тектердем, Балавызлы җепкә тез. Каралар кыйммәт булгач. Син юк җирдә, мин дә түзәм, Сагынсам да, түзәм инде, Мин юк җирдә, син дә түз. Аралар ерак булгач. Кара сатин ситсалардан Шәлем көрән, шәлем көрән, Күлмәк кистердем әле. Кулъяулыкларга төрәм. Сиңа охшатып, балконнарда Хатлар белән сөйләшмәсәк, Гөлләр үстердем әле. Мин сине кайчан күрәм. Түгәрәк күл эчләрендә Сандугачлар сайрамаса, Эчертәм атларымны. Ничек уяныр идем? Җаннарымнан артык күрәм, Сагынганда хатың булса, Җибәргән хатларыңны. Укып юаныр идем. Көмеш йөзек сына диләр, Өстәлләрдә буй-буй такта, Сынмый да, бөгелми дә. Гөлләрем урам якта. Гыйшык уты сүнә диләр, Якты йолдызларга карыйм Сүнми дә, сүрелми дә. Сине сагынган чакта. Яшел чирәм өсләреннән Урындыкка мендәр куйдым, Эзләдем эзләреңне. Кил, дускаем, син утыр. Таба алмадым эзләреңне, Җаным, бәгърем, дигәннәргә Онытмам сүзләреңне. Серләреңне бирми тор. Ал тасмалар алдым әле, Ак иделнең талларына Чәчләремне үрергә. Таяна торган идем. Бу хат миннән бәхетлерәк, Нурлы йөзләреңә карап, Бара сине күрергә. Юана торган идем. Кына гөлләре күп чәчтем, Тәрәзә ачып җимнәр сиптем Чәчә алмадым ислесен. Ак канатлы таулыкка. Җаныкаем, бик сагынам, Сөймәдем түгел, бик сөйдем, Ник җил булып исмисең. Белдермәдем халыкка. Иртә торып тышка чыксам, Ак иделгә төшәрсең, Күзем төшә күлләргә. Колач салып йөзәрсең. Минем кебек саргаймасын, Кычкырган чакта кәккүкләр Су сибегез гөлләргә. Ничек инде түзәрсең? Аллы-гөлле чәчәк ата Аклы ситса күлмәгемне Бакчадагы әфлисун. Кисәм каралыр микән? Сагынмыйм түгел, сагындым, Искән җилгә сәлам бирсәм, Сагынсам да, нишлим соң. Алып баралыр микән? Уйлыйм чәчәк атканда, Аллы-гөлле чиләгеңнән Җырлыйм кояш батканда. Суларың түгелмәсен. Син дустымны бик сагынам, Дошман сүзләренә карап, Сызылып таңнар атканда. Күңелең сүрелмәсен. Су сип, дустым, гөлләреңә, Тукта поезд, тукта поезд, Су сипмичә корытма. Тукта, кеше утырсын. Бергә булган минутларны Яшьләй сөйгән ярым бит ул, Аерылгач та, онытма. Ничек итеп онтырсың. Алма бакчасына кереп, Алма бакчасына кереп, Хат язарга исәбем. Чәчәк өздем мин илдән. Хатка язып сүзләр бетми, Гөлдән өзгән чәчәк кебек, Сау бул, алма кисәгем. Аерылдым бит мин сездән. Ал матурмы, гөл матурмы, Ишек алдым сары чәчәк, Кайсысын яратасың? Сарысын сабын итәм. Эч серемне аласың да, Сагынмый дип йөрмә, дустым, Ятларга таратасың. Сагынып сабыр итәм. Аклы ситса күлмәгемнең Аерылганда кулың бирдең, Җиңе тар беләгемә. Син миңа салкын гына. Сандугачларның сайравы, Салкын кулың йөрәгемә Ял була йөрәгемә. Тутырды ялкын гына. Җир җиләге җыя-җыя, Ак иделгә туры бар, Кульяулыгым тулды инде. Ике ягы кызыл яр. Син дустымны күрмәгәнгә Онытыла, дип әйтә күрмә, Бик күп көннәр булды инде. Онытылмый сөйгән яр. Алсу, алсу диләр иде, Алма бакчасына элдем, Алсуга кызыл тамган. Башымдагы шәлемне. Былбыллар аерылмый икән, Бармы җаның, юкмы җаның, Былбыл буласым калган. Ник белмисең хәлемне? Камадай кара кашларың, Иртә торып тышка чыксам, Карлыгандай күзләрең. Бар матурлык айда икән, Йөрәгемне яндырадыр, Әй, бәгърем, бергә булган, Өзелеп әйткән сүзләрең. Көннәребез кайда икән? Җем-җем кара чәчләремне Иртә торып тышка чыксам, Сүтсәм, үрәлмәм инде. Гөрли күгәрченнәрем. Җаным, нурлы йөзләреңне, Бик сагынам, бәгырькәем, Китсәң, күрәлмәм инде. Килә күрәселәрем. Без барабыз Кырымнан, Усак яна, усак яна, Кырым иле кырыннан. Яна да, күмерләнә. Минем иркәм булса таныр, Онытырлык ярым түгел, Җырлап килгән җырымнан. Оныта алмыйм гомергә дә. +Бәлки син дә сөярсең Эчтә тулып-тулып хисләр ята, Телим сиңа әйтеп бирергә. Хәзер әйтәм-әйтәм дигән чакта Тотлыгам да китәм кирегә. Күктә якты-якты йолдыз яна, Иң яктысы син күк тиясең. Сине уйлый-уйлый мин юанам, Бәлки әле син дә сөярсең. +Урам җырлары Бөгелмәле, сыгылмалы Көянтәң бардыр әле. Кара кашлы, зәңгәр күзле, Сөяркәң бардыр әле. Ак иделнең ар ягында Күлләр түгәрәк кенә. Бер чәчәк тиң икенчегә, Җырлый күбәләк кенә. Биек тауның башларында Гөлҗимеш матур агач. Уйлый күңелем, сезне эзли, Елыймын аптырагач. Уйнап җибәр гармуныңны Без җырлаган көйләргә. Без җырлаган, сез уйнаган Калсын сагынып сөйләргә. Биек тауның башларында Гөлҗимеш матур агач. Елыймын да, яман сулыйм, Җырлыймын аптырагач. И, дускаем, озата алмадым, Авыллар күмелгәнче. Бигрәк читен була икән, Күңелләр сүрелгәнче. Егетләрнең перчаткасы, Ак мамыктан аркавы. Кояш баегач ятып йоклый, Егетләрнең ялкавы. Аргы якның кыр казларын Бирге яктан карыйбыз. Егетләрнең ничеклеген, Бер карауда таныйбыз. Тальян гармун, тальян гармун Уйнап узып китәргә. Уңган, зирәк егет белән Озак гомер итәргә. Урам аша елгалардан, Су ала торган идем. Авыр сүзләр әйтергә дә Кызгана торган идем. Урам аша елгалардан Су ала торган идем. Синнән башка бер минутта Торалмам, дигән идем. Телеграм баганасын Кемнәр утырта икән. Яннарың бизәрлек итеп, Кемнәр котырта икән. +Җырлар Ак иделдән агып килә Без китәрбез, сез калырсыз, Фонарь яндырып көймә. Талдан күпер салырсыз. Сау бул, дигән минутларың Талдан күперләр тар булыр, Күз алларыма килә. Бер күрешүләр зар булыр. Биек тауның башларында Дустым, сиңа бүләгем юк, Йөгереп йөри бер бәрән. Виноградлар пешмичә. Әйдә, дустым, безнең якка, Айлар, еллар үтеп китте Син ул якларга әрәм. Бер күреп сөйләшмичә. Казан кооперативында Тальянский гармуннарны Алтын ләгәннәр бар. Уйныйлар тартып-тартып. Әйдә, дустым, безнең якка, Сандугачым - беренче көй, Яның теләгәннәр бар. Син алардан да артык. Җәйгә чыксам, тузан куба, Тальянский гармуннарны Атымның тоягына. Уйный белсәң уйнама, Син дустымны охшатамын, Үзең ничек мин дә шулай, Зәйтүн гөл кыягына. Ялыныр дип уйлама. +Алма бакчасын чабыгыз, +Үткен булса чалгыгыз. +Су өстендә дулкын ничек, +Безнең шундый чагыбыз. +Кыска җырлар Стаканым тулы түгел, Китәм дисең, китәм дисең, Тулы диеп түкмәгез. Син бер китәрсең әле. Җырлый белеп җырламыймын, Син бер китеп башларымны Дуслар, гаеп итмәгез. Кайгылы итәрсеңме. Стенада сәгать суга, Сандугачлар сайрый, сайрый, Минутын белеп кенә. Ничек түзә кагынмый. Төшләремә син керәсең, Күз карауларың ягымлы, Елмаеп, көлеп кенә. Ничек түзим сагынмый. Аклы яулык юар идем, Җәйге көндә, матур көндә, Ишек төбем күл булса. Атлар көтәм ялгызым. Яныгызга барыр идем, Сез дусларга ошатамын, Җир астында юл булса. Күктә чулпан йолдызым. Башка гөлләр арасында Биек тауга менгән чакта, Яратам мин кынаны. Ябышам үләннәргә, Яратмас идем кынаны, Үләннәр дә зикер әйтә, Сезгә охшатам мин аны. Сез матур гүзәлләргә. +Кулымдагы йөзегемнең +Исемнәре Разия. +Сезгә ошаган гөлләр үсә +Средний Азияда. +* * * +Кеше гомерен аерып алып +Сөймәм, Аллам сакласын. +Кеше яры диеп тормам +Яры булса, сакласын. +Сандугачны ничек тотыйм, +Ничек көйләрен отыйм. +Син бит минем якын дустым, +Сине ничек онытыйм. +Йөгердем, җитә алмадым, +Сикердем читәннәрен. +Ни булды икән телләремә, +Сау бул, дип әйтә алмадым. +Кызыл-сары күлмәгеңнең +Кара тамган түшенә. +Сагынсам да, саргайсам да, +Сөйләп булмый кешегә. +Истәлек өчен. +Туганыма. +И.Ф.К.дан +Истәлеккә җырлар Аклы ситса күлмәгеңне Сандугачым, ник сайрыйсың, Яшел белән сырларсың. Ни зарың бар Ходайда. Әгәр мине исеңә алсаң, Мин дә синең кебек, Җырларымны җырларсың. Сабыр итәм шулай да. Ай яктысы бигрәк якты, Кулымдагы йөзегемнең Көн яктысы яртысы. Исемнәре Миңзифа. Сезнең белән бергә йөри Идел камышлары кебек Күңелемнең яртысы. Синең буйларың зифа. Кара атка шул килешә: Өй артында миләшем, Кара каеш, дилбегә. Берәү дә әйтми балан дип. Бу җырларны сиңа язам, Чит җирләрдә ялгыз башым, Онытмаска, билгегә. Берәү дә әйтми "балам" дип. Алларым да син идең, Өй артында баланым, Гөлләрем дә син идең. Көн дә чыгып аламын. Утларын да син кабыздың, Әникәем, сине уйлап, Суларын да сип үзең. Көн дә елап аламын. Безнең капка каен такта, Биек тауда йөрим мин, Гөлләре урам якта. Карлар яуса, көрим мин. Аккош балалары кебек Сез булмагач бер ямь дә юк, Төрлебез төрле якта. Ямансулап йөрим мин. Бу яфраклар ник саргайган? Яшел саплы урак белән, Көзге кыраулар алган. Урак урасым килә. Безнең йөзләр ник саргайган? И, туганым, сезнең белән Кайгы-хәсрәтләр алган. Бергә буласым килә. Телефонда йөз чыбык, Без барасы, юл арасы Иң кечесе кыл кебек. Сайрый былбыл баласы. Сезне уйлап үткән гомер Безнең кебек аерым тора Бер минутлы җыр кебек. Кырларда кош баласы. Акбүз атны эчерергә Яңа өйнең шкафларында Юлымда кое булды. Лимон калды кап белән. Бергә чакта рәхәт иде Безгә Ходай язган икән Аерылгач кыен булды. Сөйләшергә хат белән. Минем сөеп җиккән атым Нинди машина баса икән Кара белән тимер күк. Ак сатинга бизәкне. Бик сагынсам, айга карыйм, Сез дуслардан аерым торгач, Ай да ялгыз минем күк. Өзә икән үзәкне. Ике метр сатин алдым, Кызарып кояшлар чыга Мендәр тышларга гына. Кавказ тавы артыннан. Сагынганда күрешә торган Очарга дип өч талпындым, Канат кошларда гына. Язган хатым артыннан. Иртән торып чия ашыйм, Сандугач төшкән такырга Йөрәгем уйнаганга. Канат кагып ятарга. Йөрәккәем шуңа уйный, Сандугачтан канат алып, Гел сезне уйлаганга. Их, сөйләшеп кайтырга. Ак машина, көмеш энә, Ай да ялгыз, мин дә ялгыз, Яшел юрган сырырга. Ләкин ай яшен түкми. Безгә Ходай язган икән Айга карап ялварсам да Аерылышып торырга. Сагынуларым бетми. Бәйлим, сүтәм, бәйлим сүтәм, Сандугачның балалары, Килешерлек булмагач. Йөри камышны сайлап. Мин сагынып хатлар язам, Өзә үзәкне сандугач, Күрешерлек булмагач. Мин сагынганда сайрап. Иртән торып тышка чыксам, Биек тауның башларында Ишек алларым томан. Арыш үсә бөгелеп. Шул томаннар арасында Син сагынмый торгансыңдыр, Син басып торган сыман. Мин сагынам өзелеп. Сәгать суга, сәгать суга Кулъяулыгым икәү иде, Стена буйларында. Берсе суларга акты. Ятсам, торсам, ни уйласам, Төрлебезне төрле якка Син генә уйларымда. Дөнья дулкыны какты. Дустым, өзелеп җырлар язам, Җәй көннәре иртә белән, Сандугач кагынганда. Күгәрчен кагынганда. Утка якма, суга салма, Синең карточкаңа карыйм, Укырсың сагынганда. Өзелеп сагынганда. +Агыйделгә басма салдым, +Берсе сиңа чыгарга. +Бергә булган вакытларны +Исләреңнән чыгарма. +"Шахта көе" +Аклы ситса күлмәгемә +Ал саласым калмаган. +Үз башыма хәсрәт итеп +Яр сөясем калмаган. +Аклы күлмәк ник тектердем +Көн саен кимәгәч. +Яшь күңлемне ник аздырдың +Ихлас белән сөймәгәч. +Урамнардан узаем да +Ал тасмалар сузаем. +Ал тасмалар җитмәс җиргә +Бер җыр җырлап узаем. +Җырлар Ал да чибәр, гөл дә чибәр Кара каешлар килешә, Көзгедән карап җибәр. Нечкә билкәйләреңә. Матур кызлар арасында Кайтасың килә торгандыр, Иң матуры син, диләр. Туган илкәйләреңә. Кашың кара, кашың кара, Утырган урыннарымнан Минеке дә карамы? Бүтән тора алмам инде. Минем йөрәккәем яна, Сабыр канатларым сынды, Синеке дә янамы? Сабыр итә алмам инде. Кашың кара, кашың кара, Утыр, диеп урын бирде, Кашыңнан күзең кара. Ник утырмадым икән? Керфегеңнән нурлар тама, Сау бул, диеп кулын бирде, Күрсәм, йөрәгем яна. Ник кул бирмәдем икән? Кара елганың буенда, Кулымдагы йөзегемнең, Карлыган пешәр әле. Исемнәре Асия. Без ятларны сөйгән чакта, Гөлләр - маяк, сандугачлар Исеңә төшәр әле. Юлдаш булсыннар сиңа. Карлыганнар пешкән, дидең, Җәй көнендә су коендым Кайда карлыганнарың? Матур үрдәк күлендә. Болай булгач, билгеле инде, Гомеремдә дә онытмамын, Ятка калдырганнарың. Торырсың күңелемдә. +Яз җиткәнне беләләр бит +Казлары да коена. +Көнләшкәннең көне бетсен, +Шөгер Безнең егет әйткәләде, Шөгерләрдә ташкын кунды, Сөйгән ярын чакырып: Шөгер суы тәмлегә. Синнән башка берәүгә дә Бир кулыңны, мин дә бирим, Күзем төшми, матурым. Аерылмаска мәңгегә. Тальян гармун уйнаталар, Без дә бүген теләктә лә, Безнең Шөгер буенда. Күңлем изге теләктә. Ятсам, торсам, керсәм, чыксам, Мәхәббәтем гөлләр булып Гел син генә уемда. Чәчәк аткан йөрәктә. +20.11.1954 +Әтнә көе Җырлыйк Әтнә көйләренә, Кызарып кояш чыкмыйча, Җырчыларга таралсын. Уйсу җирдә су кипми. Мул уңышлар үстерүдә, Көлемсерәп карауларың, Безнең Әтнә дан алсын. Күз алларымнан китми. Матур итеп кошлар сайрый, Шушы көйне матур итеп, Әтнә су буйларында. Җырлыйлар Әтнәләрдә. Ятсам - төштә, торсам - истә, Үзәкләремне өзәләр, Син генә уйларымда. Исемең әйтәләр дә. +Зөя Зөя ямьле, Зөя ямьле, Зөя буйлап агып килә Зөянең суы тәмле. Ап-ак каз канатлары. Зөя ямьле, суы тәмле, Мәңге ядкәр булып калыр Безнең дуслар бик ямьле. Серле күз карашлары. Зөянең матур суында Аргы яктан бирге якка Вак балыклар дуенда. Басма салдым киң итеп. Алма кебек матур кызлар, Гомерлеккә яр булсын, дип, Үсә Зөя буенда. Сине сөйдем тиң итеп. +Зәңгәр күлмәк Казан сөлгеләре бигрәк матур, Сабан туйларына эләргә. Безнең теләкләр дә шундый матур иде: Бергә яшәп, бергә үләргә. Салкын чишмәләрдән су алганда Зәңгәр чиләкләрем тулмады. Ни кадәрле яратып йөрсәк тә, Кавышырга насыйп булмады. Һаваларда очкан кошлар кебек, Ярсый-ярсый канат кагынып шул. Туган илемә кайттым мин талпынып, Күз нурларым, сезне сагынып. Һаваларда очкан аккошларның Канатлары җилдә кайрылмый. Яшәр идем туган илем синдә Якын дусларымнан аерылмый. Һаваларда очкан аккошлардан Коела җиргә мамык тузаны. Туган илдә йөргән дуслар белән, Сизелми лә гомер узганы. Һаваларда очкан аккошлардан Каурыйлары коела җилләргә. Туфрагына алтын чәчсәләр дә, +Ялгыз агач Яшел яфрак яргач, Шаулый җилдә агач. Ял итәргә чакыра ул мине. Хуш исле ягыма, Туган туфрагыма Тарта мине яшел якташым. Гомер җиле исә Агач ялгыз үсә. Айлар, кышлар, кичә ялкыным. Күңел һаман тарта Туып үскән якка, Агачыма кайтам ашкынып. +* * * Матур яза, шома яза Комсомоллар каләме. Тиздән Кытайда да балкыр Ленинизм әләме. Томскиның урамнары - Эреле-ваклы тап кына. Безне якты көнгә чыгарды Ленин - пеләш баш кына. Атларны матур күрсәтә Томски дугалары. Кайда барсам, шунда кирәк Ата-ана догалары. Кызылкашның урамнары Уйный җил-бураннары. Бик сагынсам, сөйләр идем, Юк телеграммнары. Кызылкаштан Абытайга Үрмә үрсәләр иде. Күкрәгемдә бер каты бар, Ярып күрсәләр иде. +* * * Сандугачның сайравына Күңелләрем боега. Әйтегез шул сандугачка, Сайрамасын быелга. Яшьлегем чәчәк атканда Мин аны сөйгән идем. Бәлки мине бу көннәргә Калдырмас, дигән идем. Сандугачлар сайраганда Килә елыйсылары. Төшләремә дә кермәде Болай буласылары. Чәчләремне тарап куйдым Урал кызлары кебек. Күкрәгемдә бер төер бар, Урал бозлары кебек. Әйдә, дустым, су буена, Кулъяулыгың юарсың. Син юарсың, мин җырлармын, Күңелең тулса, еларсың. +Сайлау җыры +Бөек эштә, зур көрәштә +Кем җиңеп алга бара? +Шул кеше бездә мактаулы, +Данлы булып санала. +Кем бөек, даһи Ленинның +Чүп төшерми юлына. +Шул кеше данлы санала, +Күркәм кеше шул гына. +Кем халык дошманнарына +Каршы көрәш алып бара. +Шул кеше илдә мактаулы, +Данлы булып санала. +Кем ил өчен, халкы өчен, +Сталинча эшли ала. +Шул кеше бездә мактаулы, +Данлы булып санала. +* * * * * * Урманнарга баргансың, Аягыма сулар үтә, Нигә нарат кисмәдең? Сары сандал кисәм дә. Аркылыга җәелгәнсең, Кошлар сайрап сагындыра, Нигә буйга үсмәдең? Сагынмыймын дисәм дә. +* * * * * * Мин ал идем, гөл идем, И, алым бул, гөлем бул, Мин болай түгел идем. Көн дә күз алдымда бул. Сайрамаган сандугачны Җәен шомырт чәчәге бул, Сайраттырган мин идем. Кышын кышлау гөле бул. +* * * * * * Ике аккош, бер тутый кош Сандугачым, былбылым, Йөзә тирән елгада. Кичә кайларда булдың? Бер аерылгач күрешеп булмый.Бөтен дөнья малын биреп, Айга түгел, елга да. Сатып алырдай булдым. +* * * * * * Синең кашың кара булса, Сандугачымны җибәрдем Минем күзем сөрмәле. Тыңларга сүзегезне. Синең бәхетләрең булса, Ул да барып, кире кайтты, Мин дә хур булмам әле. Күрмәгән үзегезне. +* * * * * * Аккош, былбыл атсам да, Җәйләрнең җитүенә, Сазга кереп батсам да, Кышларның үтүенә. Онытмам сез туганнарны, Исәпләсәм исем китә, Мич башында ятсам да. Яшь гомер үтүенә. Авторлар турында кыскача белешмә Миңнуллин Ким Мөгаллим улы - филология фәннәре докторы, профессор, ТР Фәннәр академиясенең мөхбир әгъзасы, ТР ФА Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты директоры. Баязитова Флера Сәет кызы - филология фән нәре докторы, ТР ФА Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдә бият һәм сәнгать институтының лексикология һәм диалектология бүлеге баш фәнни хез мәткәре. Борһанова Алсу Фәһим кызы - Казан (Идел буе) федераль университеты Филология һәм мәдәниятара багланышлар институтының Л.Н. Толстой исемендәге милли сәнгать һәм дизайн кафедрасы магистры. Булатова Миңнира Рәхим кызы - филология фән нәре кандидаты, ТР ФА Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдә бият һәм сәнгать инсти ту тының лексикология һәм диалектология бүлеге фәнни хез мәткәре. Волков Владимир Генннадьевич - Томск дәүләт педагогика университеты хезмәткәре. Закирова Илсөяр Гамил кызы - филология фән нәре докторы, ТР ФА Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдә бият һәм сәнгать институтының халык иҗаты бүлеге баш фәнни хез мәткәре. Иванов Павел Григорьевич (1890) - тарихчы, тюрколог, педагог. Томск университетында, Себер татар педагогика техникумында, Себер фармацевтика техникумында укыткан, Том карагасларын өйрәнгән. Үлгән елы билгесез. Рамазанова Дария Бәйрәм кызы - филология фәннәре док торы, профессор, ТР ФА Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сән гать институтының лексикология һәм диалектология бүлеге баш фәнни хез мәткәре. Хаҗиева-Демирбаш Гүзәлия Сәйфулла кызы - филология фәннәре кандидаты, ТР ФА Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының лексикология һәм диалектология бүлеге өлкән фәнни хезмәткәре. Хисамов Олег Ришат улы - филология фәннәре кандидаты, ТР ФА Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты директорының фән буенча урынбасары. Яхшисарова Гөлнара Рәшит кызы - ТР ФА Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының халык иҗаты бүлеге фәнни хезмәткәре. +ЭЧТӘЛЕК +СҮЗ БАШЫ = ПРЕДИСЛОВИЕ ТЮРКО-ТАТАРСКАЯ ТОПОНИМИЯ ТОМСКОЙ ОБЛАСТИ +Олег Хисамов ТЮРКИ ТОМСКОГО ПРИОБЬЯ В XVII - НАЧАЛЕ XVIII В. +В.Г. Волков +СЕБЕР ТАТАРЛАРЫНЫҢ ТОМ ДИАЛЕКТЫ +Дария Рамазанова +ТОМ ДИАЛЕКТЫНДА ХАЛЫК ТРАДИЦИЯЛӘРЕ +ҺӘМ ФОЛЬКЛОР +Флера Баязитова +ТОМСК ТАТАРЛАРЫНЫҢ +ТЕЛ ҮЗЕНЧӘЛЕКЛӘРЕ ҺӘМ РУХИ МӘДӘНИЯТЕ +Миңнира Булатова +ИМЯ ЧЕРЕЗ ВЕКА +Гузелия Хазиева-Демирбаш +ТОМСК ТАТАРЛАРЫ ХАЛЫК ИҖАТЫ +Илсөяр Закирова +ШӘРФҮК ӘБИ ҖЫРЛАРЫ +Гөлнара Яхшисарова +МАТЕРИАЛЬНАЯ КУЛЬТУРА, РЕМЕСЛА +И ДЕКОРАТИВНО-ПРИКЛАДНОЕ ИСКУССТВО +СИБИРСКИХ ТАТАР ТОМСКОЙ ОБЛАСТИ +Алсу Бурганова +ТОМСКИЕ ТАТАРЫ (Материалы по обследованию Томских карагассов летом 1927 г.) +П.Г. Иванов +ЕРАК ЕЛЛАР КАЙТАВАЗЫ +Научно-популярное издание +Серия "Из сокровищницы научных экспедиций" +Четырнадцатая книга +Национально-культурное наследие +ТАТАРЫ ТОМСКОЙ ОБЛАСТИ +Фәнни-популяр басма +"Фәнни экспедицияләр хәзинәсеннән" сериясе +Ундүртенче китап +Милли-мәдәни мирасыбыз +ТОМСК ӨЛКӘСЕ ТАТАРЛАРЫ +Редакторлар: Я.М. Абдулкадыйрова, А.А. Мартьянова +Компьютерда биткә салучы Н.Т. Абдуллина Китапта О.Р. Хисамов, И.Г. Гомәров, И.Г. Закирова, А.Ф. Борһанова, +М.Р. Булатова, Г.Р. Яхшисарова фоторәсемнәре файдаланылды +Басарга кул куелды 12.12.2016 +Форматы 60*84 1/ . Офсет кәгазе. Times New Roman гарнитурасы. +Офсет басма. Нәшер-хисап табагы 17,2. Шартлы басма табагы 25,1. +Тиражы 500 д. Заказ +Оригинал-макет +Г. Ибраһимов исем. Тел, әдәбият һәм сәнгать институтында эшләнде +420111, Казан, К. Маркс ур., 12 \ No newline at end of file diff --git "a/ILLA/\320\242\321\203\320\272\320\260\320\270\314\206 \320\266\320\270\320\267\320\275\321\214 \320\270 \321\202\320\262\320\276\321\200\321\207\320\265\321\201\321\202\320\262\320\276 \320\272\320\275.1.txt" "b/ILLA/\320\242\321\203\320\272\320\260\320\270\314\206 \320\266\320\270\320\267\320\275\321\214 \320\270 \321\202\320\262\320\276\321\200\321\207\320\265\321\201\321\202\320\262\320\276 \320\272\320\275.1.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..69753582c83b11cacf985d0ffe958bd58e797788 --- /dev/null +++ "b/ILLA/\320\242\321\203\320\272\320\260\320\270\314\206 \320\266\320\270\320\267\320\275\321\214 \320\270 \321\202\320\262\320\276\321\200\321\207\320\265\321\201\321\202\320\262\320\276 \320\272\320\275.1.txt" @@ -0,0 +1,1214 @@ +ГАБДУЛЛА ТУКАЙНЫҢ ТОРМЫШ ҺӘМ ИҖАТ ХРОНИКАСЫ ӨЧЕН +МАТЕРИАЛЛАР +Өч китапта +Беренче китап +1886-1907 +УДК 821.512.145 ББК 83.3(2Рос=Тат) +ISBN 978-5-93091-381-1 + +Татарстан Республикасы Фәннәр академиясенең Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты Гыйльми советы карары нигезендә нәшер ителә +Редакцион коллегия +Д.Ф. Заһидуллина, К.М. Миннуллин, М.И. Ибраһимов, +Л. Р. Надыршина, Г.М. Ханнанова +Фәнни редактор +М.И. Ибраһимов + +Китапта бөек татар шагыйре Г. Тукайның 1886-1907 еллардагы тормыш һәм иҗат юлы күзәтелә. Төрле чыганаклар (шагыйрьнең бу чорда язылган әсәр ләре, замандашларының хатирәләре, газета һәм журналларда басылган материаллар, рәсми документлар) нигезендә Г. Тукайның Казан арты һәм Уральс ки да гы тормышы һәм иҗаты яктыртыла. Китап татар әдәбияты һәм мәдәнияте белән кызыксынучыларга тәкъдим ителә. + +2021 елның апрелендә бөек Тукаебызның тууына 135 ел тулды. Бу бәйрәмне без илебездә генә түгел - бөтен дөньяда яшәгән төрки кардәшләребез, Тукай иҗатын яраткан башка милләт шигырь сөючеләре белән бергә уздырдык. +Бөек шагыйребез иҗаты, вакыт сынавын үтеп, бүген дә заманча яңгырый. Моның нигезендә, беренче чиратта, Тукай иҗатының халыкчан булуы ята. Шуңа күрә аның шигырьләре ХХ гасыр башында ук бөтен төрки дөньяга тарала, һәм ул тугандаш халыкларның да үз шагыйренә әйләнә. +Габдулла Тукай иҗаты үзе яшәгән гасыр кысаларыннан чыгып, безне һәрдаим киләчәккә алып бара. Тукай һәрвакыт янәшәбездә! +Бу яктан без - бәхетле буын кешеләре. Без бу дөньяны сабый чактан ук Тукай шигырьләре аркылы күреп-белеп, ул язганча кабул итеп үстек. "Яшьләй тырышырга" кирәклеге, "эш беткәч кенә уйнарга яравы" һәм башка үгет-нәсыйхәт күңелләребезгә Тукай аша үзеннән-үзе сеңеп барган, күрәсең. +Минем гомер буе Тукайга мөкиббән булуым да шуннан киләдер, мөгаен. Хәтерлим, без, укырга дип, беренче тапкыр Казанга, Тукаебыз әйткәнчә, "И Казан! Дәртле Казан! Моңлы Казан! Нурлы Казан!" дип барып кердек, "Монда хикмәт, мәгърифәт һәм монда гыйрфан, монда нур" дип, тырышып-тырышып белемгә, мәдәнияткә, сәнгатькә тартылдык. +Даһи Тукаебыз, үз язмышы бик ачы булгангамы, дөньяны бик иртә һәм бик тирән аңлаган. Шуңа күрә киләчәктә милләт каршында килеп туачак хәлиткеч сорауларга җавапларны да алдан әзерләп куйган кебек тоела. Сүз дә юк, моны аңлар өчен тормыш тәҗрибәсе кирәк! +XX гасырның 90 нчы еллары башындагы сәяси давылларны гына искә төшерик. Алардан исән-имин генә түгел, уңга-сулга тайпылмыйча, чыныгып, көчәеп чыгуыбызда да Тукайның роле зур дип саныйм. Ул чорда мәйданнарда гына түгел, рәсми трибуналардан фикерләрен кыю җиткерә белгән зирәк язучы- шагыйрьләребезгә, галимнәребезгә рәхмәтлебез. Алар, Тукайга ияреп: +Рус җирендә без әсәрле, эзле без, +Тарихында бер дә тапсыз көзге без, - дип белдерде. +Милләтләр арасына чөй кагарга теләүчеләргә дә төгәл җавапны Тукай бирде: +Һич бетәрме тарихи бу бергәлек? - +Без туган бер җепкә бергә теркәлеп... +Беренче татар конгрессында, шыгрым тулы зур залда, аягүрә басып, сөенечле күз яшьләрен яшермичә, "И туган тел, и матур тел", дип җырлавыбыз хәзер дә күз алдымда... Җир шары буйлап сибелеп яшәгән милләтебезне Тукайның "Туган тел"е әнә шулай яңадан берләштереп куйды! +Ә инде "кара йөзләр" безнең халыкны чит илләргә куалый башлагач, Тукаебызның түбәндәге юллары искә төште: +Монда тудык, монда үстек, мондадыр безнең әҗәл; +Бәйләмеш бу җиргә безне Тәңребез (Гыйззе вә Җәл)... +Ап-ачык бу бер җаваптыр, сүздә түгел, басмада: +- Если лучше вам, +Туда сами пожалте, господа! +Аллага шөкер, ХХI гасырга да Тукай белән күчтек. +2010 елда Болгарны тергезү белән шөгыльләнә башлагач, Тукай томнарын актардык. Һәм өметебез акланды. +2014 елда Болгар тарих-археология комплексы ЮНЕСКО Бөтендөнья мирасы исемлегенә керде. Бөек Тукаебыз, әлеге истәлек ле вакыйганы алдан күргән шикелле, 110 ел элек болай дип язып калдырган: +Бу шигъри юлларны үзебезгә фатиха дип тә, васыять дип тә, нәсыйхәт дип тә кабул итәбез. 2022 елда Идел буе Болгар дәүләтенең ислам динен үз ирке белән кабул итүенең 1100 еллыгын ил һәм дөнья күләмендә зурлап бәйрәм итәргә җыенуыбыз - моның бер күркәм чагылышы. +Шунысы да бик мөһим: Габдулла Тукайның 100 еллыгы ЮНЕСКОның халыкара һәм бөтендөнья бәйрәмнәре календарена кертелгән. 1986 ел ЮНЕСКО карары белән Габдулла Тукай елы дип игълан ителде. +Җыеп әйткәндә, Тукай иҗаты - милләтебезне саклау һәм киләчәккә җиткерү юлында, мәдәният, сәнгать, әдәбият әһелләренә генә түгел, һәркайсыбызга бетмәс-төкәнмәс илһам чишмәсе булып тора. Һәм, иманым камил, ул киләчәк гасырларга да ирешәчәк. +Бөек татар шагыйре Габдулла Тукайның иҗаты галимнәрнең, язучыларның, тәнкыйтьчеләрнең, мәдәният эшлеклеләренең, Россия һәм чит илләрдәге күпсанлы укучыларның инде гасырдан артык игътибарын җәлеп итеп тора. Иң катлаулы, иң четерекле сораулар туганда да, күңеле илһамланган яки борчылган, өзелергә җитеп нечкәргән вакытта да татар укучысы Тукай шигырьләренә, аның фикерләренә мөрәҗәгать итә, аның иҗатыннан яшәргә көч ала. +Мәгълүм ки, аның вакытсыз өзелгән тормышы һәм татар мәдәниятен тамырдан үзгәрткән иҗаты XX гасыр дәвамында галимнәр, язучылар, тәнкыйтьчеләр, сәнгать әһелләренең, Россиядә һәм чит илләрдә яшәүче күпсанлы укучыларның, әдәбият сөючеләрнең һәрдаим игътибар үзәгендә торды. Г. Тукайның әсәрләрен, биографиясеннән фактларны төрлечә бәяләүләр һәм шәрехләүләр пәйда булды, аерым бер дәверләрдә, хәтта мондый бәяләрнең бер чиктән икенчесенә ташлану очраклары да күзәтелде. Узган гасырда Тукайга мөнәсәбәтнең төрлелеге еш кына идеологик чикләүләр, язучы биографиясенә, әсәрләренә нисбәтле алар китереп чыгарган стереотиплар белән аңлатылуына да күз йомып булмас. +ХХI гасырда илебездә иҗтимагый-сәяси вазгыять, мәдәни хәлхаләт үзгәрсә дә, Тукайның бөеклеге алдында баш ию, аның иҗатын ярату, әдипнең гражданлык батырлыгына ихтирам һич кимеми, тагын да ныгый бара. Чөнки Тукай - татар дөньясын берләштерүче символ, кыйбла итеп милләтнең үсешен билгеләү үрнәге дә, милли үзаңны үстерү һәм әдәбиятның максатын һәм вазифасын аңлау юлы да. +Бүген Тукайны өйрәнү фәненең перспективалары шагыйрь нең тормыш юлын, аның шигъриятен күптөрле мәгънәләргә ия булган ачык текст итеп карау белән бәйле. Заман укучысы "Тукай кем булган?" (гуманистмы, пессимистмы, интернационалистмы, шагыйрьромантикмы, реалистмы, я булмаса, татар әдәбиятын яңартуның чишмә башында торган модернистмы) дигән сорауга да бертөрле җавап белән канәгатьләнә алмас. Аңа күптөрле фактик мәгълүматларга таянып, язучының тормышы-иҗаты хакында үз фикерен, үз күзаллавын тудырырлык ачкыч, "үз Тукаен" табу-ачыклау мөмкинлеге бирергә кирәк. +2017 елны Татарстан Фәннәр академиясенең Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институтында "Габдулла Тукайның тормыш һәм иҗат хроникасы" проекты нәкъ менә шушы максатны күз алдында тотып тормышка ашырыла башлады. +Әлеге проектка керешү өчен нигез хезмәтен 2003 елны басылып чыккан "Габдулла Тукай: Тормыш һәм иҗат елъязмасы" китабы үтәде. Аны төзүчеләр (Ә.Х. Алиева һәм Ф.И. Ибраһимова), төрле чыганакларга (архив материалларына, ХХ гасыр башы вакытлы матбугатында сакланган мәгълүматларга, хатларга, шагыйрьнең үзе исән вакытта нәшер ителгән әсәрләренә һәм иҗатына багышланган язмаларга, замандашларының истәлекләренә) нигезләнеп, Г. Тукай тормышы һәм иҗатының кыскача хронологиясен тупладылар. Бу хезмәт шагыйрьнең кыска гына тормышын бер җепкә тезәргә һәм иҗатының мәңгелеккә юнәлү серен ачыкларга омтылып әзерләнде. +Шушы изге эш-гамәлнең тукталмаганлыгын хәбәр иткән өр-яңа проектны тормышка ашырганда, "А.С. Пушкинның тормыш һәм иҗат хроникасы"н язу тәҗрибәсе әһәмиятле роль уйнаганлыкны да әйтергә кирәк. Аның авторлары, "Хроника"ны - "А.С. Пуш кин ның тормыш һәм иҗат елъязмасы"ның (беренче басма - 1951 ел, икенчесе - 1991 ел) дәвамы дип билгеләп, укучыга яңа басманың күп кенә үзенчәлекләрен дә әйтеп узалар. Болар: текстларны файдалану киңлеге-масштабы (үз заманына караган документлар, матбугат, үзара язышулар, хатирәләр һ.б.), шагыйрь иҗатына мөрәҗәгать итүнең колачлылыгы, заманга, мәдәни-т арихи контекстка игътибарның зурлыгы. "Пушкин, - дип язылган керештә, - тарихи вакыйгалар, иҗтимагый һәм мәдәни тормыш чолганышында, көнкүреш фонында, тарихи шәхесләрнең, замандашларының эш-гамәлләре һәм язмышлары янәшәсендә, рус культурасы һәм рус теле мохитендә күрсәтелә". +Фәнни тикшеренү жанры буларак хрониканың, һичшиксез, бүген аеруча кыйммәткә ия шактый гына өстенлекләре бар: анда вакыйгаларны бәяләү һәм шәрехләүләр юк, ул укучыда әдип тормышына һәм иҗатына карата аерым бер караш ноктасы булдыру яки аны билгеле бер позициягә алып килү белән шөгыльләнми. Анда китерелгән документаль материалның төрлелеге (замандашлар белән үзара мөнәсәбәтләр, язышу-хәбәрләшүләр, көндәлекләр, истәлекләр, журнал һәм газета публикацияләре, төрле оешма һәм ведомстволарның рәсми документлары) шагыйрь яшәгән һәм иҗат иткән дәверне, шул чорның аерым бер мөһим якларын күрергә-аңларга ярдәм итә. +Хроникаль хикәяләү тупланган мәгълүматларга карата укучыда билгеле бер кабул итү рәвеше, мөнәсәбәт формалаштырырга сәләтле, чөнки материаллар вакыт ягыннан бер сызыклы, еш кына төгәл яки якынча (вакыйгаларның төгәл вакытын ачыклау мөмкин булмаганда) дәвамчанлыкта урнаштырыла. +Шул ук вакытта, Тукай тормышында булган вакыйгаларны аңлар өчен, аларның кайда, нинди мәдәни җирлектә булуын да күз алдына китерү зарур. Белгәнебезчә, Г. Тукайның тормыш юлыиҗаты шактый күп локуслар белән бәйләнгән. Алар арасында шагыйрь яшәгән яки булган шәһәрләр (Уральск, Казан, Әстерхан, Уфа, Санкт-Петербург, Троицк), балачагы узган Казан арты авыллары (Кушлавыч, Өчиле, Кырлай, Сасна Пүчинкәсе), билгеле бер урыннар (шагыйрь яшәгән кунакханәләр, ул эшләгән газета һәм журнал редакцияләре, ял итәргә яраткан театрлар, клуб лар, китапханәләр һ.б.) бар. +Боларның һәркайсы - Г. Тукай иҗатына этәргеч биргән; алар тикшеренүчеләр өчен - үзенчәлекле чыганак, укучылар өчен "хәтер-хатирә урыны" булып торалар. +"Хроника"да Г. Тукайның тормыш юлы-иҗаты төрле кешеләр тарафыннан, төрле күзлектән, төрлечә хикәяләнә: шагыйрьнең автобиографиясе, юлъязмалары, хатлары да, аның тормышы һәм иҗатына кагылышлы журнал, газета публикацияләре, замандашлары истәлекләре дә бар биредә. Соңгылары, Г. Тукай биографиясе буенча кыйммәтле чыганак булудан тыш, мөстәкыйль әһәмияткә дә ия: укучы алардан милли тормышның көнкүреш һәм мәдәни үзенчәлекләре хакында мәгълүмат ала (Г. Тукай мондый хикәяләүләрдә көнитеш тарихы үзәгендә калкулана). +"Габдулла Тукайның тормыш һәм иҗат хроникасы" өч китаптан гыйбарәт. Беренчесендә шагыйрьнең Казан артында узган балалык еллары (1886 - 1904 елның ахыры), Уральск белән бәйле канат ныгыту дәвере (1894 елның ахырыннан - 1907 елның ахырына кадәр) турында сүз алып барыла. +Икенче һәм өченче китаплар шагыйрьнең Казан чоры тормышына (1907 елның ахыры - 1913 елның апреле) багышлана. +Мондый структура, гомумән алганда, Г. Тукайның иҗатын фәндә урнашкан төркемләү белән тәңгәл килә. Шагыйрьнең иҗатын өч дәвергә (1) 1905-1907 еллар; 2) 1908-1910 еллар; 3) 19111913 еллар) аеру кабул ителгән. Шул ук вакытта китапларда Г. Тукай иҗаты, аның әсәрләренең XXI гасыр күзлегеннән, заман фәне казанышларына таянып, гыйльми югарылыкта анализлануын һәм бәяләнүен дә искәртергә кирәк. +Проектта Г. Тукай мохитенә, ул аралашкан шәхесләргә: иҗат кешеләре, наширләр, татар мәдәнияте әһелләренә, язучы тормышында мөһим роль уйнаган руханилар, эшмәкәрләр, зыялылар га (Мотыйгулла һәм Камил Төхфәтуллиннар, Галиәсгар Госманов, Фатих Әмирхан, Сәгыйть Рәмиев, Галиәсгар Камал, Вафа Бәхтияров, Сәгыйть Сүнчәләй, Әхмәтгәрәй Хәсәни һ.б.) махсус игътибар бирелә. Авторлар Тукай тирәлегенә карата урнашкан стереотиплардан, аерым алганда, кадимчеләрне (консерваторлар) һәм җәдитчеләрне (алгарыш, уку-укыту системасын үзгәртү, татар мәдәниятен яңарту яклылар) капма-каршы куюдан арынырга омтылдылар. Аерым алганда, Г. Тукай тарафыннан "Матбага берлә уйнаган бер байга" шигырендә Уральскидагы "Фикер" газетасы, "Уклар" һәм "Әл-гаср әл-җәдит" журналларын яптыруда гаепләнгән сәүдәгәр Мортаза Гобәйдуллинның, асылда, шәһәрдә уку-укыту йортларын төзүгә һәм төзекләндерүгә зур суммада акчалар тоткан хәйрияче булуын мисалга китерергә мөмкин (Уральскида нәкъ менә аның хисабына рус классы өчен ике катлы бина сатып алына, "Мотыйгыя" мәдрәсәсе шәкерте Г. Тукай да шунда рус телен өйрәнә, русча белем ала). Г. Тукай тарафыннан ачы тәнкыйтьләнгән сәүдәгәр һәм "Бәян әл-хак" газетасын чыгаручы Әхмәтҗан Сәйдәшев турында да шуны ук әйтергә мөмкин. Авторлары арасында язучы һәм тарихчы Касыйм Бикколов, прозаик һәм педагог Ризван Алуши, тарихчы Гайнетдин Әхмәров, җәмәгать эшлеклеләре, әдипләр Гаяз Исхакый һәм Гайсә Еникиев, язучы Галиәсгар Гафуров-Чыгтай кебек билгеле, абруйлы шәхесләр булуга карамастан, Г. Тукайның тискәре мөнәсәбәте басманың озак вакытлар кадими дип бәяләнеп килүенә сәбәп була. +Г. Тукайның тормыш юлы һәм иҗатыннан күпсанлы фактлар проектта ХХ гасыр башы иҗтимагый һәм мәдәни тормышы контекстында тәкъдим ителә, бу укучыга шагыйрь биографиясен милли тормыш белән төрледән-төрле бәйләнешләрдә (көнитеш, мәгариф, дин, сәнгать, әдәбият) күзәтү мөмкинлеге бирә. Шулай итеп, Г. Тукай иҗаты турында гына түгел, татар әдәбияты һәм мәдәнияте хакында да күзаллаулар киңәя. +"Хроника" ике телдә - татар һәм рус телләрендә әзерләнде. Икетелле формат укучы аудиториясен киңәйтә, Г. Тукайның тормыш юлын һәм иҗатын рус һәм татар мәдәниятләре диалогы мәйданына куя. +Басманың Татарстан Республикасында "Туган телләр һәм халыклар бердәмлеге елы" дип игълан ителгән 2021 елда басылып чыгуы да символик мәгънәгә ия. Ул тагын бер тапкыр шагыйрь иҗатына игътибарның кимемәвен, әсәрләренең татар теленә һәм мәдәниятенә, милли үзаң үсешенә хезмәт итүен, гомумкешелек кыйммәтләренә, кешене камилләштерү аша дөньяны үзгәртүгә ышаныч, һәркемнең зур максатлар куеп яшәргә тиешлеген раслау белән сугарылуын дәлилли. +I бүлек +ТУКАЙ ҺӘМ КАЗАН АРТЫ +(1886-1894) +"ХОДАЙ ШУНДА ҖАН ИҢДЕРГӘН, +МИН ШУНДА ТУГАН..." +Географик әдәбиятта Казан арты дип Кама елгасыннан төньяктарак, Идел белән Нократ аралыгындагы Татарстан территориясен атыйлар. Аның үзәге Ашыт һәм Казансу елгалары бассейнында, хәзерге Арча, Әтнә һәм Биектау районнарына кергән территорияләрдә урнашкан. +Казан артында үткәрелгән археологик эзләнүләр аның төньяк районнарына халыкның инде борынгыдан ук килеп утыруы турында сүз алып барырга мөмкинлек бирә. Тарихчы Р.Р. Салихов язуынча, борынгы заманнарда биредә халык аз яши һәм, монда төпләнүчеләрнең төп шөгыле аучылык һәм балык тоту булганга, бу фактны раслаучы табылдыклар да күп түгел. Галимнәр фикеренчә, Казан арты территориясен болгарлар тарафыннан үзләштерү XII гасырга карый һәм Идел Болгарының сәяси һәм икътисади үсеше (һәм шуның нәтиҗәсе буларак, үз территорияләрен киңәйтүе) белән бәйле. Ә инде XIV гасырның икенче яртысыннан Казан арты территорияләренә күченүләрнең активлашуы сәбәбе Кама арты (Болгар, Биләр, Җүкәтау) шәһәрләренең бетүгә таба йөз тотуы белән бәйле. +Билгеле ки, әлеге төбәктә яшәүче татарлар этногенезында нугай- кыпчак һәм фин-угор компонентлары да эз калдырган. Бу факт, әле Казан арты территориясенә татарлар килгәнче үк, монда фин- угор кабиләләре яшәгәнен раслый. +Казан артында татар авыллары төрле вакытта оешкан. "Соңгы вакыттагы фәнни эзләнүләр, - дип яза Р.Р. Салихов, - булачак Мәмсә һәм Олы Мәңгәр волостьлары территориясендәге татар авылларының XVI гасыр ахыры - XVII гасырларда формалаша башлавын расларга мөмкинлек бирә. Аларның тарихы Казан ханлыгы чорында ук яшәп килгән авылларга тоташа. Халык риваятьләре аларны Алат кенәзлеге составына кергән борынгы авыллар һәм шулай ук Казан ханнары һәм татар аксөякләре биләмәләренә кергән авыллар белән бәйли (Түбән Бәрәскә, Иске һәм Олы Мәңгәр)". +Казан арты халкының күпчелек өлешен ясаклы крестьяннар, бер өлешен йомышлылар тәшкил иткән. Р. Салихов язуына караганда, "XVIII гасыр уртасында Адмиралтействога теркәлгән йомышлы татар авылларының күпчелеге, гасыр башында әле ясаклы дип саналган". Ләкин эшчеләр җитмәү сәбәпле (1748 елгы Указ буенча христиан диненә күчкән татарлар лашман эшеннән азат ителгән) ясаклы татарлар берничә елга йомышлы катлауга күчерелеп, аларга да лашманчылык вазифасы йөкләнгән. +Ләкин, чынлыкта, татар крестьяннарын йомышлыларга һәм ясаклыларга бүлү юкка чыкса да, Х.З. Баһаветдинова сүзләренә караганда, ул рәсми статистик һәм салым документларында яшәвен дәвам иткән. Галимә язганча, татар крестьяннарының ике катлауга бүленүе 1830-1840 елларда дәүләт милке министры П.Д. Киселев тарафыннан үткәрелгән дәүләт авыл реформасы нәтиҗәсендә генә юкка чыга: бу вакыттан алып авылда яшәгән татар халкы дәүләт крестьяннары категориясенә кертелә. +1860 елларда буржуаз реформалар нәтиҗәсендә Казан арты татар авылларында яңа социаль катлаулар - сәүдәгәрләр һәм мещаннар барлыкка килә. +1860 еллар аграр реформалары нәтиҗәсендә, татар крестьяннары җир милкен югалта. Ф.Г. Зәйнуллина язганча, реформа гамәлгә ашырылганнан соң, татар крестьяннары шактый җир биләмәләреннән мәхрүм калалар. +Реформалар чорында татар авылындагы социаль-икътисади үзгәрешләр сәүдә итеп һәм читкә китеп эшләп яшәүчеләрне барлыкка китерә. +Казан арты крестьяннары күпчелек очракта вак сәүдә белән шөгыльләнгән, алар арасында шул кәсеп белән баеп, соңрак эре сәүдәгәр булып киткәннәре дә булган. Х.З. Баһаветдинова мәгълүматларына караганда, ХХ йөз башында Иске Ашыт авылыннан чыккан Габдрахман һәм Габделвәли Басыйровлар Казанда бакалея һәм чәй кибетләре тоткан; Мәмсә авылыннан күренекле сәүдәгәр нәселләре Вәлитевләр, Бикмөхәммәтевләр, Галикәевләр чыккан. +Аеруча Түбән Оры авылы игътибарга лаек. Монда ачылган туку фабрикаларында, XVIII гасыр ахыры - XIX гасырның беренче яртысында, Россиядәге комачның яртысы диярлек җитештерелгән. XIX гасырда әлеге авылда кырыктан артык гильдия сәүдәгәре яшәгән. +Казан арты татар халкының рухи тормышында да мөһим урын тота. Биредә, төрле елларда, күренекле галимнәр һәм әдипләр (Ш. Мәрҗани, Г. Курсави) яшәгән, данлыклы мәдрәсәләр эшләгән . Алар арасында иң зурысы һәм атаклысы - XVIII гасырның икенче яртысында сәүдәгәр Баязит әл-Кышкарый тырышлыгы белән ачылган Кышкар мәдрәсәсе. Күп еллар дәвамында бу мәдрәсә Баязит Госманов һәм аның варислары акчасына тәэмин ителгән. +Кышкар мәдрәсәсенә Казан, Оренбург, Пенза, Рязань губерналарыннан укырга килгәннәр. Татарлардан башка монда башкорт һәм казакъ яшьләре дә белем алган. Шәригать фәннәреннән тыш биредә мантыйк, бәлягать, гарәп һәм фарсы телләре укытылган. Әлеге мәдрәсәне тәмамлаучылар арасында татар дөньясының танылган шәхесләре - шагыйрь Габделҗәббар Кандалый, Петербургта "Нур" татар газетасы нашире Гатаулла Баязитов, беренче татар мәгърифәтче драматургы Фатих Халиди, дин һәм җәмәгать эшлеклесе, нашир һәм журналист Габдерәшит Ибраһимов, мәгъ рифәтче педагог Таип Яхиннар бар. +Габдулла Тукайның әтисе, Кушлавыч авылы мулласы Мөхәм мәдгариф бине Мөхәммәдгалим дә Кышкар мәдрәсәсен тәмамлаган. +Булачак шагыйрь нәкъ менә Кушлавычта (Казан өязе Олы Мәңгәр волостенә кергән) 1886 елның 14 (26) апрелендә дөньяга килә. +1834 елның ревизия мәгълүматларына караганда, Кушлавыч авылында 62 гаиләдә 595 кеше яшәгән (306 ир-ат, 289 хатынкыз". Уналты елдан соң бу сан сиксән кешегә арта: 9 нчы ревизия документлары буенча авылда 674 кеше яшәгән (358 ир-ат, 326 хатын-кыз". +Унсигез елдан бу сан тагы да арта - 712 кеше (370 ир-ат, 342 хатын-кыз". +1885 елдагы статистик мәгълүматларга караганда, Кушлавыч авылында 794 кеше яшәгән (411 ир-ат, 383 хатын-кыз); шуларның уналтысы руханилар гаиләсеннән. +Авылның 1886 елгы метрика дәфтәрендә шагыйрьнең исеме Габдуллаҗан; атасыныкы - Мөхәммәдгариф Мөхәммәдгалим улы, анасыныкы - Миңсафа дип күрсәтелгән. +Ата-ананың да, яңа туган баланың да фамилиясе күрсәтелмәгән, чөнки Октябрь революциясенә кадәр имамнар тарафыннан тутырылган метрика дәфтәрләрендә, гадәттә, яңа туган баланың атасы исеме генә языла торган булган. Ләкин инде XIX гасыр азагыннан яшүсмер Габдулла үзенең фамилиясен "Тукаев" дип күрсәтә башлый. Уральскидагы "Мотыйгыя" мәдрәсәсендә һәм рус классында Тукай белән бергә укыган Ярулла Моради хатирәләрендә шагыйрьнең рус классында беренче уку көнендә үз фамилиясен белмәве турында бәян ителә (Тукай, имеш, моны Морадига үзе сөйләгән). Рус классында укыткан Әхмәтша Сираҗетдиновның "Синең фамилияң ничек?" дигән соравына Тукай (ул вакытта "фамилия" сүзенең мәгънәсен белмәү сәбәпле) каушап калган һәм җавап бирә алмаган. Бу бәянны тәмамлап, Моради Тукайның сүзләрен китерә: "Инде менә бу вакытларда гына әтинең язуларын табып, чын фамилиямезнең Тукаев икәнен белдем дә Тукаев дип яза б ашладым". +Бу мәсьәләгә бәйле тагын бер документ игътибарга лаек: Г. Ибраһимов исем. Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының Язма һәм музыкаль мирас үзәгендә "Тетрадь для списывания ученика 1-го класса А.М. Тукаева" дигән дәфтәр саклана. Бу дәфтәргә татар халык җырлары текстлары тупланган. Дәфтәрнең тышлыгында исә аерым сүзләр ("списывания", "А.М. Тукаева") Тукай кулы белән язылган. Кайбер безгә билгеле хатларда да Тукай үз фамилиясен "Тукаев" дип куя. +"Тукаев" фамилиясенең кайдан килеп чыгуына карата төрле фикерләр бар. Мәсәлән, Хөсәен Зәбиров (Мөхәммәдгариф кызы Газизәнең улы), М. Мәһдиевнең "Тукаев"ны псевдоним гына итеп санавына каршы килеп, ""Тукай" - шагыйрьнең фамилиясеме, псевдонимымы?" исемле мәкаләсендә "Тукаев"ны фамилия итеп күрсәтә. Аныңча, моңа ышанычлы дәлил - әнисе Бибигазизәнең Габдрахман Зәбировка кияүгә чыгуын теркәү язуында кыз фамилиясе графасына "Тукаева" дип язылу. Сүзен дәвам итеп, автор: "Тукай нәселендәгеләр үзләренең җиде бабаларын белгәннәр. Безгә, үзенең балаларына, әни шулай ди торган иде: "Һәрбер кеше җиде бабасын белергә тиеш. Сезнең бабагыз Мөхәммәдгариф (Тукай ның атасы), Мөхәммәдгарифның атасы - Мөхәммәдгалим, Мөхәммәд галимнең атасы - Шәмсетдин, Шәмсетдиннең атасы - Мортаза, Мортазаның атасы - Туктулы". Шуннан килеп чыккан Тукай", - дип яза. Уральск шәһәренә озатылып, анда кияүгә чыккан, Мөхәммәдгарифның беренче хатыны Гафифәдән туган Газизә (Бибигазизә) Зәбирова истәлекләрендә дә Габдулла җиде буын мулла булып торган нәселнең дәвамчысы итеп күрсәтелә (әмма ул муллаларның исем-шәрифләре аталмый". +Ә инде шагыйрь турында документаль повесть авторы Ибраһим Нуруллин, картлардан ишеткән риваятьләргә таянып: "Берәүләр әйтә: шагыйрьнең ерак бабаларыннан берсе Туктаргали исемле булган, һәм, аның исемен кыскартып, Тукай дип йөрткәннәр. Икенчеләре Кушлавычтагы Тукый тавын Тукайның бабасы белән бәйлиләр", - дип яза. +Тукайның әнисе ягыннан нәсел шәҗәрәсе күбрәк буынны чагылдыра. Дөрес, Зәкия Рәсүлева төзегән "Тукай шәҗәрәсе"ндә Мәмдүдә - Зиннәтулла - Зәйнелбәшәр - Әмирхан рәвешендә генә күрсәтелә. Марсель Әхмәтҗанов, Нурания Хәмидуллина биргән (1982 ел, 11 август) мәгълүматларга таянып, әлеге Әмирханның атасы Тәүкил, аның атасы Бәгъдан исемле морза булуы хакында яза. Мәмдүдәнең өченче дәрәҗә туганы Габделҗәлилнең оныгы Рәфикъ Акманаев Зиннәтулланы хәзерге Пермь крае Барда районы Коҗамакты авылында туган дип, Бәгъданның 1540-1560, Зәйнелбәшәрнең 1803-1853, Әмирханның (Әмировның) исә 17691817 елларда яшәве турында яза. +Әлеге шәҗәрәдә нәселнең төп бабасы булып күрсәтелгән Бәгъдан исемле морзага нисбәтле фаразларда бу нәсел беренче кат XVI йөздә искә алына. "Ул дәвердә Бәгъдан (Богдан) морза Янгалычев һәм Богдан Енговатов исемнәре урыс тарихи чыганакларында да очрый. Татар тарихи чыганаклары системасына аны археограф И.Р. Габдуллин беренче булып кертеп җибәрә. Аның мәгълүматлары буенча, Богдановлар иң беренче мәртәбә XVI йөздә, Кадом өязендә телгә алынганнар". +Тукайга әнисе ягыннан якын кардәшләр: Мәмдүдәнең башка анадан (Латыйфадан) бертуганнары - Бибисаҗидә (18771956), Гандәлиб (бала чакта үлә), Гөлчәһрә (1879/80-1938), Кәшфелкәбир (1885-1938), Кәшфинур (1887-1919), Шәмсемөнир (1890-1914". +Тукайга әнисе ягыннан туганнан-туган - Мөхәммәдвафигъ, Мәсрүрә, Өммеһани, Солтанәхмәт, Фатыймабикә, Нурдидә, Әкълимә (барысы да Саҗидә балалары), Әхәт, Дияр, Гандәлиб, Һава (Гөлчәһрә балалары), Нурания, Мәсгудә, Габделфәрт (Кәшфелкәбир балалары). +Казан өязе Яңа-Кишет волосте составына кергән Тукайның әнисе туган Өчиле (Кече Бирәзә) авылында XIX йөз азагында 405 кеше яшәгән (191 ир-ат, 214 хатын-кыз". +Саҗидә Хәбибуллина истәлекләренә караганда, Мөхәм мәдгариф "күп вакытлар якшәмбе көн кич белән Арча базарына каршы Өчилегә килә торган булган. Кайвакытларда Мәмдүдә белән дә килгән". С. Хәбибуллина әйтүенчә, бервакыт, Мөхәммәдгарифның Арча базарыннан эчеп кайтканын сизгән Зиннәтулла Мәмдүдәнең китап тышына: "Әллә, кызым, моннан аерыласыңмы? Аерылып кайтсаң да, миннән сүз булмас", - дип яза. Моны укыган Мәмдүдә әлеге китапның тышына: дип, шигырь белән җавап кайтара. Саҗидә истәлегендә Мөхәммәдгарифның "буе уртача булып, төсе коңгырт, күзе зәңгәрсу, борыны җәенке, ...сүзгә оста һәм мәзәкчән булып, киенергә купшы, башына кара кама бүрек киеп, аны кырын салып җибәрә торган булган"лыгы әйтелә. +Кызганычка каршы, Габдуллага Кушлавычта - туган туфрагында (җиде буын бабасы гомер кичереп бакый дөньяга күчкән якта) - әти-әниле, рәхәт, тигез тормышта үсәргә насыйп булмый: дөнья га килүенә дүрт ай ярым чакта ук әтисе Мөхәммәдгариф кинәттән, каты авырып китеп, 1886 елның 29 августында 44 нче яшендә бакыйлыкка күчә. +Мөхәммәдгарифның кинәттән үлеме нәтиҗәсендә, беренче хатыны Гафифәдән (ул 1885 елның 28 апрелендә бала тапканда вафат була) туып, 13 яшенә җиткән беренче баласы Мөхәммәтшәриф (кызганычка каршы, ул, Казанда Җамали харчевнигында буфетчы булып эшләгәндә авырып, авылга кайта һәм 1890 елда ютәлдән вафат була) һәм 9 яшендәге Газизә (озак еллар Уральскида яшәп, 1963 елда үлә) тома ятим, ә Габдулла исә әтисез кала. +Егерме ике яшендә тол калган Мәмдүдә имчәк баласы Габдулланы кулына тотып, Өчилегә - атасы Зиннәтулла йортына кайтырга мәҗбур була. Газизә Зәбирова истәлегендә: "Әти үлгәндә, Габдулла биш айлык бала иде. Мин исә сигез тулып, тугызга караган идем. Әтидән соң бер кыш Габдулланың анасы белән тордым. Яхшы гына тәрбияләп үз итәргә тырышты. Ләкин шул елның язында әтинең энесе Шакирҗан абзыйның хатыны Хәерлебанат җиңги, ко тыр тып, үзләренә алды. Миңа кызыккан сәбәпләрен аңлый алмыйм: үзләре фәкыйрьләр иде; миңа килә торган сәдакахәергә кызыктылар ахры. Анда чыкканыма бик үкендем. Елап та йөрдем...", - диелә. +Берара Габдуллага (якынча 1887 елның языннан алып 1888 елның 22 декабре ахырына кадәр) Өчиледәге бабасы Зиннә тулла гаиләсендә торырга туры килә. Әлбәттә, имчәк балалы анага монда яшәү җиңел булмаган (Зиннәтулланың шактый кырыс холыклы хатыны Латыйфа ишле гаиләнең тагы да артуына, әлбәттә, шатлык белдермәгән). Зиннәтулла һәм үги анасы, Мәмдүдәне яңадан кияүгә бирүдән тыш, бу мәсьәләне башкача чишү юлын тапмыйлар һәм тиз арада аны хәл итеп тә куялар. +Ул елларда, руханилар гаиләсендә туып үскән балаларны башлы-күзле иткәндә, кияү яисә киленнең нинди нәселдән булуына нык игътибар бирелгән. "Муллалар, бер-берсенә тыгыз бәй ләнгән ныклы бер катлау - сословие тәшкил иткәннәр. Бу сословиечелек кыз бирү, кыз алу белән дә ныгытылган. Тол калган остабикәләргә дә тиз ия чыккан... Хөрмәтле хәзрәт кызы, тирә-якта билгеле Гариф мулла җәмәгате яшь һәм чибәр Мәмдүдәне читтә калдыралармы соң!" - дип яза бу турыда И. Нуруллин. Шулай итеп, тол Мәмдүдәне озакламый үзеннән күпкә олы - 69 яшьтәге Мөхәммәдшакир исемле Малмыж өязе Сасна авылы мулласына кияүгә бирәләр. +Никах язуында (ул 1888 елның 22 декабре): "Казан өязе, Яңа Кишет волосте, Малый Бирәзә илендә имам Зиннәтулла Зәйнелбәшәр углының тол кызы Мәмдүдәне Малмыж өязе, Сасна авылының мулла Мөхәммәдшакир мулла Фәйзулла углына никях ителде. Кияү - 40 яшендә, кыз - 23 тә" диелгән. +Сасна мулласы Шакир (Фәйзулла улы Фәйзуллин) Мәмдүдәне сорап яучы җибәргән вакытларда, тол хатынның бәләкәй баласы барлыгы яшерелмәгән, әмма Мәмдүдә Габдулласын шунда ук үзе белән алып китәргә уңайсызланган, күрәсең (Саснада Шакир мулланың ике кызы да бар бит әле, яңа гаиләдә Мәмдүдәнең бала белән килен булып төшүе ничек кабул ителер?). Атасы Зиннәтулла гаиләсендә баланы калдыру мөмкинлеге булмавын исәпкә алып, Мәмдүдә кечкенә Габдулласын вакытлыча карап торырлык кеше табу юлын сайлый. +"Исемдә калганнар"да Тукай Шәрифә исемле бер фәкыйрь карчыкта вакытлыча асрауда торуын якынча 1888 елның 22 декабреннән - 1889 елның март-апрельләренә кадәр дип билгели (моны Тукай авылдашлары сөйләгәннәргә таянып яза, чөнки Шәрифә карчык йортында "тәрбияләнә" башлаганда аңа өч яшь тә тулып өлгермәгән була). Мондагы яшәеше турында шагыйрь: "Мин үзем ул карчыкта үткән заманның ничеклеген белмим", дип искәртеп, сүзен "Хазир авылда минем вакъты сабавәтемне (сабый вакытымны) күргән карчык вә хатыннар мөрәббия (тәрбияче) карчыгымның минем илә бик начар мөгамәләдә булганлыгын үземә хикәят итәләр", дип дәвам итә. Авылдашлары тарафыннан шагыйрьгә аның балачак тормышы хакында бирелгән мәгълүматка караганда, Шәрифә карчык сабый Тукайны рәхим-шәфкатькә тиендермәгән. Андый бәяннарның ни сәбәпле барлыкка килүен әйтүе читен, чөнки Шәрифә карчык турында Тукай сүзләреннән ("Мин бу карчык ханәсендә кадерсез, артык бер бала булганлыктан, ул мине, әлбәттә, тәрбияләмәгән; тәрбияләү түгел, яшь балаларның иң мохтаҗ булдыклары ачык йөзне дә күрсәтмәгән") һәм аерым истәлекләрдәгеләрдән тыш, бүтән мәгълүмат сакланмаган. Күптән түгел генә бу юлларның авторы, Кушлавычның метрика кенәгәләрен өйрәнеп утырганда, 1895 елгы бер язмага юлыкты. Анда Кушлавычның бу елдагы имамы Габделхәер Габделкәрим углы Шәрифелҗәмал Бикмөхәммәд кызының 17 ноябрьдә 77 яшендә картлыктан вафат булуын яза. +Саснада яши башлап берникадәр вакыт узгач, йөрәк парәсе өчен борчылып торган Мәмдүдә, Габдулланы үзләре янына алып килү турында сүз күзгата, һәм, Шакир мулланың ризалыгын алып, тиз арада баласын Саснага китертә. +"Исемдә калганнар"да Тукай Саснага китүен болай итеп тасвирлый: "Мин бу карчыкта торган мөддәтдә (вакыт эчендә) анам да теге муллага үзләшеп йиткән булырга кирәк; ул бервакыт мине үзе янына Саснага алдырырга атлар җибәрткән. +Мине бу атлар, әлбәттә, Саснага алып киткәннәр. +Хәер, алып киткәннәр генә түгел, шул атка утырып киткән дәкыйкаләрдән (минутлардан) миндә, бала булсам да, бер нәүгы шөгур (бер төсле сизенү) хасил булганмы, нидәндер, мин хазирдә дә атда утырып Саснага барганымны, үземне бер киң вә рәхәт галәмдә хис иткәнемне, юлда барганда күз алдымда әллә нинди нурлар уйнаганыны онытмаган шикелле булам. Саснага барып җиткәнмен ничек, ни рәвеш бардым, мине кемнәр каршылады - анысын белмим, ләкин үги әтиемнең мине сөюе, миңа чәй янында кәрәзле балны ак күмәчкә ягып бирүе, минем шунда куанганнарым биш минутлык төш шикелле генә әле дә булса хәтеремдә". +Саснага килеп, әнисе үлеменә кадәр узган унбер-унике айлык тормышы турында "Ләкин бу рәхәт бик озакка бармаган" дип язуыннан, Тукайның бу авылда яшәеше чыннан да рәхәттә узган дип уйларга була: Шакир мулланың тормышы җитеш, әнисе - янында, үги әтисе дә ят күрми шикелле, ул вакытка инде теле дә ачылып җиткән булырга тиеш. Ләкин Габдулланың Саснада яшәве озакка сузылмый - 1890 елның 18 гыйнварында 26 яшендә Мәмдүдә кинәттән үлеп китә. +Моңа кадәр үз тормышында очрап торган вакыйгаларны кешедән ишеткәннәр буенча язып килгән булса, әнисе үлеме һәм аны соңгы юлга озату вакытларын Тукай инде үз хәтерендә калганнарга таянып сурәтли: "...мин монда әнкәмнең җеназасын күтәреп киткәннәрен сизгәч, яланаяк хәлемдә, капка астыннан үкереп җылыйҗылый җөгереп чыгып: "Әнкәйне кайтарыгыз, әнкәйне бирегез!" - дип, шактый гына җир мәет күтәрүчеләрдән калмый барганымны хазир дә тәхаттыр иткәнемне (хәтергә төшерүемне) язамын". +Саҗидә Хәбибуллина истәлекләрендә Шакир мулланың, Мәм дүдәнең сырхаулавын хәбәр итеп, Зиннәтуллага хат язуы, әмма хатның тапшырылмавы әйтелә. "Шуннан соң, - дип яза С. Хәбибуллина, - әти (Зиннәтулла), Саснага үзе барып, боларның хәлләрен белеп кайтмакчы була. Барса, Мәмдүдә апай вафат булган, шуны белгәч, әтинең хушы китеп егыла". +Нурания Әмирова-Хәмидуллина истәлекләренә караганда, Зинн әтулла Мәмдүдәнең вафатына бәйле мәрсия рухында шигырь чыгара: +Пур газизәбезең төрбәседер - бу мәзар; +Әйләмеш назик вөҗүден хакь дәүре рузекяр. +Исме - Бибимәмдүдәдер, гакыйлә ирде гаян; +Дыңлар ирде гыйшкыйлә вәгазь, мөсаил һәм мәган. +Ни сәбәбтер, и Ходая, ризкы аз, гомре тәмам; +Күрмәдем күзем туйганчы, улды мәңа кәл мәнам. +Мөргы рухы тән кәфәсеннән тайран иткән дәм мәдам +Акты яшем ни кыйлаем әмре хәййүләйәнам. +Даре михнәт, даре хәсрәт, даре залим - бу мәкам, +Шунча мәхбүбә мөрәссагы дөрне кыйлды инкыйзам". +Аһ дәрига, исте гомере багына бары хәзан +Җисме паки набуд улды булды дөньядан ниһан. +Бу шигырь Зиннәтулланың бердәнбер иҗат җимеше түгел. "Туган илем Коҗамакты карьяседер..." исемле китап авторы Р. Акманаев Зиннәтулланың Солтанай мәдрәсәсендә укуы, Кышкар мәдрәсәсен тәмамлавы турында язып, нәсел шәҗәрәсен шигъри юллар белән белдергәнен дә хәбәр итә: +Зиннәтулладан сакланып калган кулъязмаларны һәм басма әдәбиятны өйрәнгән М. Әхмәтҗанов Тукай бабасының киң карашлы һәм дин белеме белән генә чикләнмәгән зат булуы турында яза: "Кулъязмалар арасында гарәп, фарсы һәм иске татар телләрендә язылган шигъри әсәрләр, прозаик әйберләр, дини әдәбияттан хәдис (ягъни пәйгамбәр сүзләре) җыентыклары бар. "Төхфәтелмөлек", "Тәфсире Котыб", "Тәфсире Казый", "Рисаләи-мәүләви әл-Габаин" кебек татар мәдрәсәләрендә укылып йөргән дәреслек күчермәләре, Шиһабетдин Мәрҗани хезмәтләре хакында язмалар, Болгар галиме Хәсән Болгарига Дамаск һәм Шам мөфтиенең җаваплары, "Мәрсияи дамелла Фәхретдин Норлатый", "Исмәгыйль Кышкарый мәрсиясе", "Каргалы Әхмәди мәрсиясе", "Рисаләи сәясәт", "Гаҗаибел-мәхлүкат" кебек татар әдәбиятына караган дистәләрчә әсәрләрнең күчермәләре бар", ди. +Бабасы белән кайткан тома ятим калган Габдулланы (Р. Якупов язуынча, бу вакыйганың 1890 елның февраль-март айларында булуы ихтимал) Өчиледәге Зиннәтулла мулла өендә шатланып каршы алмаганнар. "Үги әбинең алты күгәрченнәре эчендә мин бер чәүкә булганга, мине, җыласам - юатучы, иркәләним дисәм - сөюче, ашыйсым-эчәсем килсә, кызганучы бер дә булмаган, мине эткәннәр дә төрткәннәр", - дип яза шагыйрь "Исемдә калганнар"да. Бу елларда Идел буендагы ачлык сәбәпл е, Зиннәтулланың гаиләсе дә фәкыйрьлеккә төшә. Мулланың, Г. Тукай язуына караганда, тирә- яктагы баерак авыллардан теләнеп йөргән чаклары да булган. +Тукай хатирәләрендә сурәтләнгәнчә, Зиннәтулла гаиләсендә ул шәфкатьле мөнәсәбәтне иң өлкән кыз Саҗидәдән генә тоя ("Исемдә калганнар"да Тукай аны "ап-пак саф бер фәрештә" дип атый; соңрак, Уральскидан язган хатларының берсендә: "Мөшфика (шәфкатьле) апаем! Синең сабый вакытта һәм хәзер дә иткән изгелекләреңне кабердә ятсам да онытмам. Анам дарелбәкая рихләт иткәч (вафат булгач), бабайлар өендә бәңа мәрхәмәт күзе илән караучы юк иде, мәгәр син бар идең", - дип яза). +Бабасы гаиләсенә сыймаган Габдулланы озакламый (1891 елның урталарында), авылдаш ямщикка утыртып, 60 чакрымдагы Казанга озаталар. Тукайның үз әсәрендә озатылу елы һәм фасылы да, ямщикның исеме дә аталмый. Истәлекләрдә исә бу "ямщикның" Гыйльфан Сабитов (?-1936) исемле кеше икәнлеге к үрсәтелә. +Тукай үзе Казанга җибәрелү вакыйгасын нечкәләп язмый (бер җөмлә белән генә чикләнә). Бу уңайдан Өчиле авылы урта мәктәбенең татар теле һәм әдәбияты укытучысы Фәрхәт Зыятовның "Тукай Өчиледә" исемле мәкаләсе игътибарга лаек. Өлкән авылдашлары - Миңлекамал әби һәм Җиһангир бабай сөйләгәннәргә нигезләнеп, ул Тукайны Казанга озатуларның әзерлекле рәвештә булуын ассызыклый. Ф. Зыятов язуына караганда, халык җитештергән әйберләрне Казанга алып барып сатучы Гыйльфан, калада Әхмәт исемле, балалары булмаган бер байда туктала икән. Бер килүендә ул үз авылларында бер ятим бала яшәвен, аның мулла нәселеннән икәнлеген сөйләгәч, теге бай Габдулланы үз тәрбиясенә алырга теләк белдергән, имеш, һәм Гыйльфан, авылга кайткач та, Зиннәтулла ризалыгы белән Габдулланы Казанга алып килә (ләкин, гөнаһ шомлыгына каршы, бай хатыны белән башка бер шәһәргә киткән була, ә өйдә калган асрау Габдулланы байның рөхсәтеннән башка алып калырга кыймый). Алып килгән товарларын сатарга Печән базарына барган Гыйльфан, Габдулланың ачы язмышын сөйләп, теләгән кешегә әлеге ятим баланы биреп калдырырга риза икәнен белдерә. Нәтиҗәдә, Яңа бистәдә яшәүче Мөхәммәдвәли исемле һөнәрче баланы үз өенә алып китә. Ф. Зыятов әйтүенә караганда, базарда Гыйльфан "Асрамага бала бирәм, кем ала?" дип кычкырып йөрмәгән. +Бу вакыйганың тагын бер версиясе 1944 елда Мөхәммәт Гали тарафыннан Тукайның замандашы, Өчиле кешесе, Тукайдан 9 яшькә олы Минһаҗ Йөзлекәевтән язып алынган. Анда: "Карт мулла кушуы буенча, минем әнием Зөләйха, Казанга барып, башта аны тәрбиягә алырлык затларны белеште, соңыннан олаучыга утыртып, аны үзе Казанга алып барып бер байга тәрбиягә биреп кайтты", - диелә. +Мөхәммәдвәли һәм аның хатыны Газизә гаиләсендә торган вакытта Габдулла зур шәһәр тормышын якыннан күрә. Ками лә Аитова истәлегендә әнисенең (1884-1968 елларда яшәгән Шәмсетдинова Гайниҗамал Хисаметдин кызы) Тукай турында сөйләгәннәре китерелә. Ул: "Газизә Габдулланы бик ярата иде. Аны бик тәрбияләп, бик чиста йөртте. Габдулла өстендә һәрчак ак күлмәк, җиңсез кара камзул белән чалбар, матур кара кәләпүш була иде", - дигән. Тукай Казанда чакта аның апасы Газизә Мөхәммәдгариф кызы Зәбирова үзенең истәлегендә: "Әни белән бертуган апам - "солдатлар мулласы" дигән Гариф мулла җәмәгате Хәдичә апайда асыралып тора идем... Беркөнне, кулыма төшкән тиеннәремне җыйнап, Габдулла янына бардым. Юлда алма сатып алдым. "Апаең килгән" дип, анасы (Мөхәммәдвәли җәмәгате) Габдулла белән күрештереп, чәй белән кунак итеп җибәрде... Аның яхшы торганына куанып кайттым", - дип яза. +Кызганычка каршы, Тукайның бу җайлы тормышта көн уздыруы озакка бармый. "Мин бу ата-анамда ике елмы, күпмедер торгач, әти дә, әни дә икесе берьюлы авырый башлаганнар", - дип яза шагыйрь "Исемдә калганнар"да. Г. Зәбирова истәлегендә исә, Тукайның кире Зиннәтулла йортына кайтарылуы башкача бәян ителә: "Мөхәммәдвәли белән хатыны Газизә атасы белән бертуган агасы барлыгын, аның "эчкече, бозык кеше" икәнен ишетәләр. Тәрбияләп үстергәч кенә алып китәр, дигән сүзләрне дә әйтәләр, имеш. Шул сүзләрнең тәэсире белән, ахры, үзләренә бала булып калмаслыгыннан куркып, кире бабасына озаталар, дигән хәбәр дә бар иде". +Гыйльфан хатирәләрендә Тукай күңелендә якты истәлек калдырган Казаннан янә Өчилегә кайтару вакыты төгәл күрсәтелмәгән. Бу 1892 елның язына кадәр булырга мөмкин. Әлбәттә, бу юлы да Зиннәтулла бабасы һәм үги әбисе Латыйфаның ишле гаиләсе аны кочак җәеп каршы алмаган. "Инде миннән мәңгелеккә котылдык дип уйлаган бу семьяның мине ничек каршы алганлыгын уйлап белергә мөмкин", - дип яза шагыйрь "Исемдә калганнар"да. Биш яшьләрдәге бу баланы урнаштыру мәсьәләсе яңадан килеп баса, һәм бу юлы Зиннәтулла белән Латыйфа, Габдулланы шәһәргә илтүдән баш тартып, аны якындагы берәр авылга асрамага бирергә у йлыйлар. +"ДӨНЬЯГА ИҢ ЭЛЕК КҮЗЕМ АЧЫЛГАН УРЫНЫМ..." +Ия елгасы (Казансуның уң кушылдыгы) буенда урнашкан Яңа Кырлай авылы XVII йөзнең беренче яртысында салынган. +Болгар ханлыгы заманында ук Алат юлы өстендә Кырлай исемле авыл булуы билгеле. Казан ханлыгы Мәскәү тарафыннан яулап алынгач, көчләп чукындырудан качкан татарлар, туган нигезләрен ташлап китәргә мәҗбүр була. Алар Себер юлындан читкәрәк китеп (Түбән һәм Югары Мәтәскә авылларын узып), куе урманнары һәм киң кырлары булган Ия ярларына урнашканнар. Соңрак бу авыл ишәеп, бер төркем кешеләр күчеп, Ия суы башындагы Яңа Кырлай авылына нигез салганнар. +Кырлай авылы турында мәгълүматлар "Писцовая книга Казанского уезда 1602-1603 годов" дип исемләнгән китапта сакланган. Биредә Кырлай авылында ясаклы татарлар белән бергә (8 хуҗалык) Тәүкил Әлкиев һәм Чапай Худяков исемле йомышлы татарлар да яшәве күрсәтелә. +1834 елгы ревизия мәгълүматларына караганда, Яңа Кишет волостенә кергән Яңа Кырлай авылында 9 гаиләдә 80 кеше яшәгән (37 ир-ат; 43 хатын-кыз". +1850 елгы 9 нчы ревизия мәгълүматлары буенча, әлеге сан шактый арткан: 252 кеше (120 ир-ат; 132 хатын-кыз". +Тукай Яңа Кырлайга килгән вакытта, бу авылда имам булып Фәтхерахман Гатаулла улы Гобәев (1857-1937) тора. Фәтхерахман хәзрәт тарихка Г. Тукайның беренче укытучысы булып кереп к алган. +Нәфисә Әхмәтшина истәлекләренә караганда, ул балачак дус ты Мәмдүдәнең ятим калган улы Габдулланың хәлен белешеп йөри, аның Зиннәттула йортында тилмереп яшәвен күреп бик кызгана һәм, Кырлайга кайткач, әле күптән түгел бердәнбер уллары үлгән Сәгъди абзыйларга Габдулланы уллыкка алырга тәкъдим итә. +Сәгъди абзый Г. Тукайны Өчиледән, бабасы Зиннәтулла йортыннан, 1892 елның июнь урталарында алып китә. Кайбер истәлекләрдә, мәсәлән, Хәлилрахман Гобәйдуллин истәлегендә, Тукай ның Кырлайга килү вакыты 1894 ел дип күрсәтелсә дә, бу мәгъ лүмат дөреслектән ераграк. Р. Якупов архив материаллары, мет рика кенәгәсе язуларына нигезләнеп, Г. Тукайның Кырлайга килү вакыты 1892 ел икәнен исбатлый. +Сәгъдетдин Шәмсетдин улы Салихов (1837-1904) - Яңа Кырлай авылы дәүләт крестьяны. Бу вакытта Сәгъдинең гаиләсе (үзе белән) дүрт кешедән гыйбарәт: хатыны - Зөһрә (Бибизөһрә) Габделгани кызы Габделхаликова (?-?), олы кызы - Сабира (1869-1892) һәм кечесе - Саҗидә (1879-1894). Уллары Садретдин Габдулла килгәнче ике ел алдан, 1890 елны эч авыруыннан үлгән була. +Кайбер истәлекләрдә Габдулланы Кырлайга Нәфисә Әхмәтшина белән Зөһрә алып кайтуы, кайберләрендә Саҗидә апасының Кырлайга хәтле озата баруы хакында да мәгълүматлар очрый. Г. Тукай үзенең "Исемдә калганнар" автобиографик повестенда исә Кырлайга аны Сәгъди абзый алып китүе хакында яза: "Бабай лар өеннән чыгып, Сәгъди абзыйның арбасына утырдым... Арба кузгалды. Сәгъди абзый белән без янәшә утырып киттек. Ул юлда миңа: менә хәзер Кырлайга кайтып җитәбез, анда әниең (Зөһрә - Г.Х.) каршы чыгып көтеп тора торгандыр. Алла боерса, бездә катык, сөт, ипи күп, теләгәнчә ашарсың, - дип, миңа барып җитәргә ике-өч чакрым калган бәхетләр илә мине җуатып бара иде". +Сәгъди әтисе сөйләгәнчә, капканы ачып, ачык йөз белән аларны яңа әнисе Зөһрә каршылый һәм, өйгә кергәч, ашата-эчертә. Тамагы туйгач, әнисеннән рөхсәт алып, Габдулла урамга чыгып китә. Габдулланың Кырлайдагы сабакташы Сафа Мөхәммәтшин Тукай белән беренче очрашуны болай тасвирлый: ""Сәгъди абзый тәрбиягә чит авылдан бала алып кайткан" дигәч, авыл балалары белән җыйнаулашып аны карага бардык. Ул - шәһәрчәрәк киенгән, ак чырайлы, кечкенә гәүдәле, бик ябык, чандыр малай иде. Беренче күрүдә үк ул малай миңа ошады. Мин аның белән бик тиз үзләшеп киттем". Билгеле, Габдулланы бөтен авыл балалары бер күрүдә үз итеп, тиз генә үз араларына кертмәгәннәр: аның битендәге шадрасы да, күзенә төшкән агы да үткен малайлар күзеннән читтә калмаган (соңгысы "Чагыр" кушаматы тагарга сәбәп булган). +Кырлайга кайтканның беренче көнендә Зөһрә әнисе Габ дулланы "тазарак гәүдәле, кызыл йөзле, күк күзле" Сабира апасы һәм "арык кына, сары йөзле, култыгындагы агач таякларга таянган" аксак Саҗидә апасы белән таныштыра. Габдулла Кырлайга килгәндә, Сабира апасы - 23 яшендә, ә Саҗидә апасы 13 яшьләрдә була. +Габдулланың Кырлайдагы беренче җәе мәшәкатьсез, уен белән уза. Иптәш малайлары белән ындыр артындагы кечкенә инешкә төшеп су коену, күлмәк-ыштаннар белән балык сөзү, урак вакытында өй сакларга дип калган әбиләрдән кача-поса, бакчаларга кереп суган йолку дисеңме, - берсе дә калмый. +Әлеге вакытлар Тукайның "Исемдә калганнар"ында да иркен, бәхетле чаклар итеп тасвирлана: "Мин барып бер аймы, күпмедер торгач, урак вакыты йитде. Әти, әни вә ике апай уракка китә башладылар. Мин исә уракка бармый идем. Иптәш малайлар илә авыл буенда җөгерә вә болынлыкларда көн буе ауный идем. Әгәр көндез кайвакыт уен арасында карыным ачса, тиз генә өйгә кайтып җан тәрәзәдән генә өйгә кереп, әнинең минем өлешкә калдырган бер җамаяк бәрәңгесе илә бер телем икмәген ашый идем". +Әмма тиздән Сәгъдиләр йортына кайгы килә: кинәттән Сабира апасы үлеп китә. Р. Якупов китергән ЗАГС архивындагы мәгълүматларга караганда, анда: "Шәмсетдин угълы Сәгъдетдин кызы Бибисабира 30 июльдә 23 нче яшендә җен зәхмәте илә вафат һәм Кырлай авылында күмелде" дип язылган. Тукай сүзләренә караганда, әнисе Зөһрә, бу фаҗигалы вакыйгадан соң хорафатка бирелеп, иренә "Менә, үксез бала асрасаң, авызың-борының кан итәр; үксез бозау асрасаң, авызың-борының май итәр" кебек сүзләрне еш кабатлый торган була. +Көз җитеп, бакча эшләре башлангач, Габдуллага уйнап йөрергә туры килми. Аңа казылган бәрәңгеләрне җыеп, капчыкка тутыру эше йөкләнә. +Шул ук көзне Габдулланы Фәтхерахман хәзрәтнең хатыны Маһруйбикә абыстайга укырга бирәләр. Хәзрәтнең улы Хәлилрахман Гобәйдуллин: "Көз көне Зөһрә тәтәй аны безнең әнигә укырга китерде. Аңарчы әле мин дә укымый идем. Шул елны без аның белән, аш өебездә, кыз балалар янында, бергәләп, әнидән сабак укый башладык. Һәр көн иртән аны таякка таянып йөри торган аксак Саҗидә апасы безгә укырга китерә торган иде" - дип искә ала. +Биредә Габдулла гарәп телендә язылган догалардан торган "Иман шарты" китабын үзләштерүгә керешә. +Габдулланың Кырлайда яшәгән чорында онытылмаслык тәэсир калдырган вакыйгаларның берсе итеп авылда уздырылган Сабантуйны атарга мөмкин. Аның турында шагыйрь: "Авыл халкы тегеләй дә иртә торучан булса да, бүген Сабан туе бәйрәме көне булганга, бигрәк тә иртә торганнар, вә һәр өйдә, һәркемдә көләч йөз, тәмле сүз иде. Мин кайсы гына өйгә керсәм дә, минем ятим калган мулла баласы икәнемә игътибарән, миңа, башка малайларга биргән кеби, кәнфит, бер-ике перәннек кенә бирмичә, һәр йорт иясе дә буялган күкәй бирәләр иде. Шунлыктан минем капчыгым буялган күкәйләр илә бик тиз тулып, өйгә дә кайтып кердем. Башка малайлар һаман йөреп калдылар шикелле", - дип яза. +Замандашлары истәлекләренә караганда, Габдулла сүзгә тапкырлыгы, юморга бай һәм сизгерлеге белән аерылып тора. +Язга чыгар алдыннан, Сәгъдиләр гаиләсендә куанычлы вакыйга була: көтеп алган ир балалары дөньяга килә һәм аңа да Садри дип исем кушалар (үлгән малайлары да Садри исемле була). Хәзер инде Габдуллага, үткән җәйдәге кебек, көннәрен уйнап үткәрергә җай калмый: әнисе эштә чагында, ул, бала юатып, тирбәтеп утырырга тиеш була, урак вакыты җиткәч, Габдуллага Садрины тартып уракка да төшергә туры килә. Иптәше Хәлилрахман хатирәләренә караганда, аның әнисе дә шул елны бер ир бала тапканлыктан, ике дусның тормышы шул балаларны карауга кайтып кала. Бу турыда Хәлилрахман: "Зөһрә тәтәй үзенең кечкенә баласын, ике тәгәрмәчле кабык арбага салып, Габдуллага карарга бирә, әни минем кечкенә энемне, читәннән үргән дүрт тәгәрмәчле арбага салып, миңа бирә иде. Без җәй көне урам буенча Габдулла белән шул балаларны тартып йөри идек. Аларны ташлап китеп, иркенләп уйнап йөри алмый идек", - дип искә ала. +Көз җитү белән Габдулланы мәдрәсәгә бирәләр. Мәдрәсәгә кил гәч, башта Хәбри хәлфәгә (Хәбибрахман Гатаулла улы Гобәев; (1869-?) тапшыралар. Хәбри хәлфә үзенең хатирәсендә Тукайның мәдрәсәдә укуы турында: "Мәктәпкә йөри башлаганда ул бик кечкенә иде. Укырга кергәч, башта аны мин укыттым. Соңыннан гына ул муллага күчте. Укуга һәм язуга бик зирәк, ятлау куәсе көчле, табигате басынкы, дәртле иде. Башка балалар белән тәрбиясезләнеп, шаярып йөргәнен хәтерләмим. Шаярган яки сабак белмәгәне өчен минем тарафтан башка балаларга кыен эләккәләсә дә, аңар тырнак белән дә чиртмәдем. Башта ул мәктәпкә йөреп кенә укыды, соңыннан кунып укый башлады. Сабагын белмәсә, хурланып елый иде", - дип яза. +Габдулланың укуда шактый алга китүе сабакташлары күзен ә дә ташлана, билгеле. Тукайның шәриге Ахун Сабирҗанов (1886-1960) аның мәдрәсәдә укуы хакында: "Ул авыл балаларына охшамаган, бик юка гәүдәле һәм чандыр. Укырга искиткеч зирәк иде, Беренче кышны ук "Һәфтияк" иҗеген, сүрәсен укып, "Коръән"гә керде. Ул вакытта безнең мәктәптә укырга зирәклекләре белән танылг ан Җәббар Гарифы (Гариф Җәббаров (1887-?) - Г.Х.) белән Әһл ин е (Әһлиулла Хәлиулинны (1886-1937) - Г.Х.) һәм аннан берәр ел элек укый башлаган башка малалайларны узып китте", дип искә ала. +Габдулла мәдрәсәдә укытыла торган китаплар белән генә чикләнеп калмый. "Бәдәвам", "Кисекбаш"лар белән беррәттән "Йосыф китабы", "Бүз егет", "Таһир илә Зөһрә кыйссасы", "Рисаләи Газизә" һ.б. китапларны яратып укый. +Габдулланың укуга һәвәслеген күреп алган хәзрәт күпмедер вакыттан соң аны үзе укыта башлый. Бу турыда, бераз көнләшү хисе белән, Тукайның якын дусты һәм сабакташы Сафа Мөхәммәтшин (1879-1951) үзенең хатирәләрендә яза: "Мәктәпкә кергәч тә, озак тормыйча, Фәтхерахман мулла аны үзе укыта башлады. Безнең күбебез Хәбри хәлфәдән генә укый иде. Мәктәпкә кергән елны ук Фәтхерахман мулланың Габдулланы шулай аерып укытуына без көнләшә башладык. Аның тиз арада, "Һәфтияк" сүрәсен бетереп, сүрәгә керүе һәм язга кадәр "Һәфтияк" сүрәсен бетереп, "Коръән" укырга башлавы безне бераз кытыкландыра иде. Чөнки башка балаларга моның өчен ике-өч ел кирәк була. Габдулланың тиз арада зур укып китүен без аның зирәклегеннән дип түгел, мулла укытканлыктан дип белә идек". +Фәтхерахман хәзрәт, чыннан да, Габдулланы якын иткән булса кирәк. Хәзрәтнең улы Хәлилрахман Гобәйдуллин истәлекләренә караганда, аның әтисе: "Ул минем белән бергә Кышкарда укыган Гариф абзый улы булырга кирәк, атасы дус кеше иде, улын да күрер гә кирәк", - дип, Габдулланы, Кырлайга килү белән, үзләренә кунакка чакырган. Г. Тукай хәтерендә хәзрәтнең атна саен аңа 5 тиен акча бирүе дә сакланган. +Кырлайда яшәгән чорда Габдуллага авыл кешесе тормышында үзәк урын тоткан җир эше белән танышырга, аның авырлыгын азмы-күпме татырга да туры килә. Мәсәлән, яз көне авыл халкы сабанга чыккач, Сафа Мөхәммәтшин сүзләренә караганда, Сәгъди абзый Габдулланы да сабан эшенә җәлеп итә. Сафа: "Язын сабанга чыккач, Сәгъди абзый миңа Габдулланы тырмага өйрәтергә кушты, мин аны ике көн үзем белән алып барып, тырмага өйрәттем. Кайткач, Сәгъди абзый безне бик сыйлый, "Өйрәнәме минем малай?" - дип соравына каршы: "Өйрәнә", дигәч, бик шатлана иде. Берничә көн бергәләп тырмалагач, Сәгъди абзый, туры алашасын җигеп, Габдулланың үзен генә җибәрде. Шулай да мин, аның янына барып, бераз булышкаладым", - дип искә ала. +1894 ел башында, яз айларында, Сәгъдиләр йортына ике бәхетсезлек килә. Култык таягы белән йөргән Саҗидә апасы 30 апрельдә, 15 яшендә "чахоткадан" (туберкулёздан) үлеп китә. Бу инде моңарчы ике баласын җирләгән Сәгъди белән Зөһрә өчен бик зур тетрәнү була. Озак та үтми Сәгъдине паралич суга һәм ул гомеренең азагына хәтле чатанлап йөрүчән булып кала. +Кырлай авылына килен булып төшкән Нәфисә Әхмәтшина истәлекләренә караганда, ул Өчилегә кунакка кайтканда, Габдулланы да үзеннән калдырмыйча, бабасы Зиннәтуллаларга алып кайткалаган. Тукайның Кырлайда яшәгән вакытта Өчилегә кайтуы аның Уральскидан апасы Саҗидәгә язган хатында искә алына: "Бервакыт, Кырлайдан Өчилегә җыенга килгән вакытымда, бабайларда җизнәмнең яңа кияү вакыты иде. Исеңездәме, мин икеңезнең хәлвәт бүлмәсенә (кыз белән кияү бүлмәсенә) кереп чәй эчдем, әмма яшьлегемнән бернәрсә фәһемләмәдем". +1894 елның көзге бер көнендә, өйләдән соң, Сәгъдиләр капкасы төбенә арбалы бер кеше килеп туктый. Атын куеп өйгә кергәч, Габдулладан әти-әнисен чакыруын сорый. Бу вакытта ындырда эш белән мәшгуль Сәгъди белән Зөһрәне Габдулла тиз арада чакырып алып кайта. Әтисе, әлеге мосафир белән күрешкәч, чәй янында, аның нинди йомыш белән килүен сорый. Мосафир үзенең Кушлавыч авылы кешесе Бәдри (Бәдретдин Хисаметдин улы Хисаметдинов; 1859-1934) икәнен, Габдулланың Уральскидагы апасы һәм җизнәсе үтенече белән малайны Уральскига алып китәргә дип килгәнен әйтә. Сәгъди белән Зөһрә, бу хәбәргә кәефләре китеп: "Ярар менә, без икмәкнең поты фәләнчә кадәр кыйммәт вакытта аны 3-4 ел ашатып торыйк да (дөресрәге, ике ел. - Г.Х.), хәзер, эшкә ярар вакыты җиткәч, сиңа биреп йибәрик, имеш. Юк, булмас. Әгәр ул кардәше булса, ник аны әүвәлдә күрмәгән?" - дип, ризасызлык белдерәләр. Бәдри абзый Сәгъди белән Зөһрәне, кеше баласын тотып торырга хокуклары юклыгын кисәтеп, кесәсеннән рус телендә язылган ниндидер кәгазьләр чыгарып, үрәдниккә әйтү, судка бирүләр белән куркыткач кына, бичара әти-әнисе Габдулланы иске бишмәтләрен, киез каталарын кидереп, Бәдри арбасына утыртып, елап, озатып калалар. +Г. Тукайның Кырлай авылында тагын бер тапкыр 1907 елның октябрь айларында (17 октябрьдән соң) булуы мәгълүм. Туган авылы Кушлавычка кайтышлый ул иң элек Каенсарга, апасы Саҗидә янына кереп чыга, аннары Кырлайга юл тота. Кырлайда остазы Фәтхерахман мулла өенә кереп чәй эчүе билгеле. Кырлайдагы сабакташы Хәлилрахман Гобәйдуллин: "1907 елда призывка кара лырга кайтканда, Габдулла Кырлайга килгән. Ул вакытта әткәй мине призывка каралу өчен Арчага алып киткән иде. Габдулла Әтнәдә каралган булган. Ул, әни янына кереп, чәй эчеп чыккан. Өстенә яхшы пальто, башына кепка, аягына штиблет кигән булган. Үзе бик таза иде, ди. Әни аны ул кыяфәттә күреп аптырап калган" - дип искә ала. +Г. Тукай "Исемдә калганнар" автобиографик повестенда: "Кырлай авылы - минем дөньяга иң элек күзем ачылган урыным", - дип яза. Мондый сүзләр, әлбәттә, нигезсез түгел. +Беренчедән, Кырлайга килгәндә Габдулла 6 яшьләрдә булып, үзе күргән, үзе белән булган хәлләрне инде фәһемли. +Икенчедән, Г. Тукай нәкъ Кырлайда мәдрәсәгә укырга йөри башлый, үзе өчен беренче тапкыр белем ишекләрен ача. +Өченчедән, биредә гади, авыл халкы тормышы (табигате, гореф- гадәтләре, җир хезмәте) белән якыннан таныша һәм болардан алынган тәэсирләр киләчәктә Тукай иҗатындагы образ һәм мотивларда чагылыш табачак. +Җәүдәт Нуриев (1838-1922 елларда яшәгән Мөхәммәд гариф ның бертуган апасы Фаизәнең оныгы) сүзләренә караганда, Габдулланың Уральскига күчүендә Фаизәнең катнашы бар. Әлеге чорда Фаизә ире Җәлалетдин мулла белән Югары Масра авылында ишле гаиләдә яшәгәннәр (үзләре дүрт җан булып, алар янына икешәр балалы тол калган ике сеңелләре өстәлгән). Билгеле, андый яшәеш шартларында алар Габдулланы үзләре янына сыйдыра алмаганнар. Шуңа күрә, Фаизә, мәсьәләне аңлатып, Уральскида бай җиргә кияүгә чыккан бертуган сеңлесе Газизә Госмановага, ятим Габдулланы уллыкка алуларын үтенеп, хат яза. +Ул заманнарда Казаннан Уральскига юлның озынлыгы 600 чак рымнан да артып киткән. Мондый ерак җирләргә баланы озатып җибәрү һич тә җиңел булмагандыр, билгеле. Бәдри абзый, Габдулланы Кушлавычта үз өендә калдырып, Казанга барып, Уральскига китүче юлаучыны эзләргә керешә. Шулай итеп, Тукай бер ай чамасы туган авылында яшәп кала. +Авыл халкы 8 ел элек вафат булган Мөхәммәдгарифны, әлбәттә, онытмаган һәм сабый Тукайга - мәхдүмгә (мулла улына) - тиешле хөрмәт белән караган. "Кая барсам да, мине мулла баласы дип, халык башка малайлардан аерганга, хәтта җыеннарга яшьдәш кызларым илә "так-каравыл" уйнау да миңа гаеп булганга, мин үзем дә үземне һәрвакыт мулла баласыча тотарга вә укыган китапларым илә гамәл итәргә тырыша идем", - дип яза шагыйрь "Исемдә калганнар"да. +Үз истәлекләрендә Тукай, моңа дәлил буларак, Кушлавычтагы бер эпизод турында яза: "Мәсәлән, берзаман, Бәдри абзыйларга килгәч, минем илә күрешергә Ситдикъ исемле, авылымызның шактый могтәбәр кешесе килде, үзе исерек иде. Миңа килеп сәлам бирде - сәламен кайтармадым, кулын сузды - кулын алмадым. Сәбәбен сорадылар. Мин шул вакыт "Бәдәвам"ның: +Исереккә сәлам бирмә, +Ул бирсә, һәм син алма... - дигән бәетен ярдым да салдым. Моңар бөтен Бәдри абзый гаиләсе гаҗәпләнүдән башка, минем бу диндарлыгым авылга да җәелде". +Ниһаять, Бәдри абзый Казанда Тукай өчен сатып алынган яңа киемнәр белән (бүрек, киез ката, бишмәт) Кушлавычка әйләнеп кайта, һәм тиз арада алар икесе Казанга юл тоталар. +Берничә көннәң соң, Казанның Печән базары тирәсендә, Тукай, көтмәгәндә, үги әтисе Мөхәммәдвәли белән очраша. Бу очрашуга куанып ("Әле син теремени?! Анаң әле кичә генә сине төшендә күргән иде; әйдә, өйгә алып барыйм; чәй эчәрсең, бездә кунарсың"), Мөхәммәдвәли Габдулланы үзләре яшәгән яңа урынга (Иске татар бистәсенә) алып кайта. Казандагы әнисе Газизә белән очрашуны Тукай: "Өйгә барып кердем. Анда әни каршы алды. Бичара, сагынган икән, ул да егълады. +Минем өчен хәзер чәй куелды. Әти хәрчәүнәдән пилмән алып чыкты; сыйландык. Миннән моңар кадәр ниләр күргәнемне сораштылар. Мин дә онытмаган кадәрене сөйләдем. +Бу ата-анамның мин аерылып торган мөддәттә (вакытта), әтинең сакалы агаруы вә әүвәл Яңа бистәдә булып, хәзер Иске бистәгә күчүләреннән бүтән үзгәреш күренми иде. +Ул кичне шунда кундым. Иртәнге чәйне эчкәч, әни мине ләгәнгә утыртып җуындырды. Яхшы кәләпүш һәм кыш көне барачак минем озын сәфәрем өчен кирәкле булган бер тире чалбар кидерде. +Ул мине нумиргә Бәдри абзый янына озатканда, тагы сагынмалык итеп, тәсбихләр вә "Мәрьям ана"лар бирмәкче булса да, мин: "Кирәкми, берсе дә кирәкми, мин бай җиргә барам", - дип, нидәндер кабул итмәдем", - дип искә ала. +Бу очрашудан соң ике атна үткәч, Габдулла үзен алырга килүче Алты-биш Сапый кушаматлы Сафиулла Мәҗитов исемле кеше белән Уральскига китә. +II бүлек +ТУКАЙ УРАЛЬСКИДА +(1894-1907) +"ИДЕЛ - ҖАЕК АРАСЫ - ЕЛКЫ БЕЛӘН ТУЛГАН ЙОРТ, +КАЗАН - БОЛГАР АРАСЫ - КАЛА БЕЛӘН ТУЛГАН ЙОРТ" +("Идегәй") +XVI гасырда Җаек һәм Чаган елгалары кисешендә казаклар тарафыннан салынган һәм озак еллар Җаек исемен йөрткән шәһәргә 1775 елда, Екатерина II фәрманы белән, Уральск исеме кушыла. Әлбәттә, Әби патшаның бу әмере юкка гына булмаган: шулай итеп, ул халык хәтереннән 1773-1775 елда Җаек буйларында башланып киткән һәм Русия тарихында Пугачев фетнәсе исеме белән калган вакыйгаларны сызып ташларга тырышкан. +1614 елда үз ихтыярлары белән Мәскәү дәүләтенә кергән Җаек казаклары, патша Михаил Федоровичтан Җаек елгасы байлыкларын үз ихтыярлары белән файдалануны рәсмиләштергән "Милек грамотасы" ("Владенная грамота") алып, озак еллар дәвамында Рус дәүләте чикләрен саклый башлыйлар. +Рус дәүләтенә керүгә карамастан, казаклар иҗтимагый тормышл арын республика принциплары нигезендә оештырып яшәгәннәр: аларның барлык сәяси, иҗтимагый мәсьәләләрен "Круг" дип аталган үзидарә органы хәл иткән. +Әлбәттә, мондый мөстәкыйльлек Россия хөкүмәтен борчыган, чөнки Русиянең эчке төбәкләрендә михнәт чигеп яшәгән крестьяннар, Җаек буйларындагы иркенлек турында ишетеп, үз алпавытларыннан Җаекка качканнар. Алар гына түгел - Мәскәүдә Петр I гә каршы чыккан укчылар да, патриарх Никон реформалары белән килешмәгән раскольниклар да һәм башка күптөрле кимсетелгән, яисә газап чигүчеләр дә бирегә юл тоткан. +Төрле елларда хөкүмәт тарафыннан качкыннар кабул итүне тыйган фәрманнар чыгарылса да, Җаек казаклары бу фәрманнарга күп очракта игътибар бирмәгәнгә күрә, биредә яшәүчеләрнең саны елдан ел арта бара. 1695 елда - Петр I заманында уздырылган халык санын алу мәгълүматлары буенча, Җаек гаскәрендә 2600 казак исәпләнгән, ә инде 1717 елда Хивага оештырылган поход вакытында аларның саны 5000 гә җиткән була. +Казаклар, читтән килгән качкыннарны кабул иткәндә, үз мәнфәгатъләрен дә онытмаганнар: атаманнар һәм старшиналар, алар яши торган җиргә кимсетелгән халык белән бергә төрле юлбасарлар һәм хәерчеләр дә килүен бик яхшы аңлап, кайбер очракларда, монда качучыларны, эчке Русиягә кире кайтару белән куркытып, үз файдаларына эшләткәннәр. +Җаек казаклары гаскәрендә башка милләт вәкилләре дә хезмәт итүе билгеле. Аларның шактый зур төркемен төрки халык вәкилләре, Казан һәм Әстерхан ханлыкларыннан чыккан татарлар, мишәрләр, нугайлар тәшкил иткән. Шул чордагы тарихи чыганакларда боларның барысын да "татар" дип йөрткәннәр. Э.М. Гыйбадуллина язганча: "Идел буе татарларының Казакъ даласына күчүләре, бу төбәкнең империя составына керү чорына кадәр үк башлана, һәм ул Рус дәүләтенең эчке һәм тышкы сәясәтен чагылдыр ган төрле сәбәпләр белән бәйле". +1765 һәм 1772 еллардагы халык санын алу мәгълүматлары буенча, Җаек шәһәрчегендә хезмәт иткән 32 җөзнең (казакларның йөз кешедән торган гаскәри бәрәмлеге) берсе татарлардан гына төзелгән була, ә казакларның ике хәрби станицасында (Илецк һәм Сакмарда) 85 (898 казактан) һәм 52 (617 казактан) татар хезмәт иткән. +А.Д. Рябинин китергән мәгълүмат буенча, 1862 елда, Уральск казак гаскәрендә 4168 татар хезмәт иткән (барлык санның 5% ы". +Казак гаскәрендә хезмәт иткән татарлардан тыш, Җаек өлкәсендә шактый күпсанлы татар сәүдәгәрләре һәм руханилары да яшәгән. +1769 елда Җаек шәһәрчегендә булып киткән П.С. Паллас монда сәүдә итүче күпсанлы татарлар турында яза. Аның хәбәрләренә караганда, татар сәүдәгәрләре казакълардан сарыклар сатып алып, аларны Идел буйларына җибәреп эш иткәннәр; шулай ук биредән күн һәм эч мае алып, аларны Казан, Ярославль, Арзамас шәһәрләрендәге күн һәм сабын җитештерү завод-фабрикаларына тапшырганнар. +Гомумән, татар сәүдәгәрләре казакъ даласындагы сату эшләрен дә алдынгы позицияләрне яулаган. Моның сәбәбен Петр I заманыннан башланган казакъларны Рус дәүләте кулы астына кертү сәяс әт ендә күрергә мөмкин. 1744 елда Урта Азия, Кытай, гарәп илләре белән сату эшләрен үстерү өчен Оренбург янында Сәет бистәсе төзелә. Биредә Казан губернасыннан чыккан сәүдәгәрләр сату итә. С.Г. Ры баков язуынча, "Казакълардагы сату эшләре күбесенчә татарлар кулында булган. Алар казакъ даласында күчеп йөреп, вак сәүдә белән эш иткәннәр һәм беррәттән ислам динен дә таратканнар". +XIX гасыр уртасында, казакъ даласында сату эшләре алып барган татар сәүдәгәрләре арасында 1 нче һәм 2 нче гильдия сәүдәгәрләр дә булган: Н. Биктимеров, Р. Дәүләткилдиев, И. Баязитов, А. Акчурин, Хәмзә һәм Солтан Сүтүшевләр, Ш. Ибраһимов, Г. Әбсәләмов, Ю. Шакиров һ.б.1 "Татар сәүдәгәрләре һәм приказчиклары, далага чыгып, бик отышлы бәягә (10 тиеннән башлап 3 сумга кадәр) казакълардан төлке, бүре һәм башка хайван тиреләре сатып алганнар", - дип яза В. Шкунов. Сатып алган малларны Урта Азия, Кытай базарларына, Эрбет ярминкәсенә алып барганнар. Шуннан зур табышларга ия булып, казакъ урдаларына мануфактура товарларын ташыганнар. Г. Колмогоров мәгълүматларына караганда, "татар сәүдәгәре, 1850 елда сәүдә эшенә ун сум көмеш акча тоткан булса, дүрт елдан 150 сум чиста табыш алган...". Татар сәүдәгәрләренә зур табыш китергән әйбер - терлек-туар белән сату итү. Казакълардан арзан бәягә зур сарык көтүләре һәм мөгезле эре терлек сатып алып, татар сәүдәгәрләре аларны Урта Азия (Бохара, Ташкент, Куканд), Кытай (Голҗа), Семипалат, Кызылъяр (Петропавловск), Эрбет ярминкәләренә алып барганнар. Г. Колмогоров хәбәрләренә караганда, ел саен казакъ далаларыннан 150 мең ат, 100 мең үгез, 3 миллионга якын сарык сатып алынган (барысы 8 миллион сумга якын". +Татар сәүдәгәрләренең казакълар белән уңышлы сәүдә итүләре татар һәм казакъ телләренең якын булуы белән дә бәйле. Оренбург хәрби губернаторы П.К. Эссен: "Казакълар белән сату итү беркайчан да рус сәүдәгәрләре кулында булмаган", дип яза (чөнки моның өчен казакъ телен һәм яшәү рәвешен әйбәт белү кирәк". +Әлбәттә, Уральск һәм Гурьевның бай базарлары да татар сәүдә гәрләрен кызыксындырмый калмаган. Э. Гыйбадуллина язганча, Гурьевтагы базарларга Әстерхан, Саратов, Казан, Самара, Минзәлә һәм башка шәһәрләрдән чәй, тукыма, йомшак күн, савыт-саба һ.б. белән сату иткән күпсанлы сәүдәгәрләр арасында, татар сәүдәгәрләре (С. Әхмәтов, И. Кушаев һ.б.) дә зур активлык күрсәткән. +Уральск базары турында этнограф һәм язучы А.И. Левшин 1821 елда болай дип яза: "Уңышлы елларда Уральскида елына 2000000 сумлык балык, уылдык, җилем һ.б. сатыла. Сатылган эшк әр телмәгән күннең саны ел саен йөз меңнән ике йөз меңгә кадәр җитә. +Уральскидан сатып алынган 150000 сарыкның күбесе Арзамас, Муром, Сембер һәм Саратов губерналарында сатыла. Мөгезле эре терлекне сатуга Казанга алып баралар". +Татарларның казакъ даласындагы роле сәүдә эшләре белән генә чикләнми. А. Добросмыслов мәгълүматларына караганда, татарлар һәм мәчетләр казакъ - рус мөнәсәбәтләрендә дә гаять зур роль уйнаган. +Екатерина II, Русиянең казакъ даласында алып барылган сәясә те өчен мөселман дин әһелләренең файдалы булуын аңлап, шуңа нисбәтле фәрманнар да чыгарган. Мәсәлән, 1780 елда мәчетләр салу турындагы фәрманның максаты - Русия чикләрендә күчмә тормыш белән яшәгән халыкларны үз янына тарту һәм шулай ук казакъ ыруларын татар муллалары белән тәэмин итү дип билгеләнә. "XIX гасыр уртасында Эчке Урданың хан ставкасында 600 татар яшәгән (бу сан урдада яшәүчеләрнең яртысын тәшкил иткән), Яңа Казанкада - 500 (шулай ук гомум санның яртысы), Таловкада - 200 (өчтән бер өлеше). А. Алекторов фикере буенча, бу татарлар күбесенчә Эчке Урдада таралып яшәгән указсыз муллалар булган", - дип яза Г. Солтангалиева. +Казакъ даласында яшәгән татар муллалары дини белем тарату белән генә чикләнмичә, мәгариф өлкәсендә дә зур тырышлык күрсәткән. Г. Солтангалиева китергән мәгълүматка караганда, XIX гасыр уртасында Эчке Урдада 38 мөселман мәктәбе булып, анда 400 укучы белем алган (аларның 350 се - татар һәм казакъ балалары). "Гомумән, - дип яза галимә, - казакълар арасында "белемле" дип, татарча яза һәм укый алган кешеләрне таныганнар". +Татар муллалары казакъларның метрика кенәгәләрен дә алып барганнар, мәчетләр төзегәннәр. Шәригатъ буенча мәхкәмә эшләрен башкару да алар кулында булган. +XIX гасырның уртасыннан башлап Русия хөкүмәтенең татар руханиларына мөнәсәбәте үзгәрә, һәм патша хөкүмәте татар дин әһеллә ре нең казакъларга тәэсирен киметү өчен төрле чаралар эзли башлый. Мәсәлән, "Оренбург губернасы белән идарә итү турында вакытлы положение" дип исемләнгән рәсми документ буенча, казакъларның дин белән бәйле мәсьәләләре Оренбург Диния нәзарәте карамагыннан алынып, Эчке эшләр министрлыгы карамагына тапшырылган. +1876 елда Эчке эшләр министрлыгының махсус комитеты утырышында, Оренбург генерал-губернаторы Н. Крыжановскийның "мөселм ан фанатизмын киметү" буенча тәкъдимнәре каралып, нәтиҗә дә, татар мәдрәсәләре каршында рус класслары ачу һәм муллалыкка указ алу өчен рус теленнән имтихан бирү турында фәрман чыгарыла. +1891 елның 25 мартында "Дала генерал-губернаторлыгы белән идарә итү положениесе" дип исемләнгән документ Уральск, Тургай, Акмулла, Семипалат өлкәсендәге муллалар җирле мохиттән сайланырга һәм өлкә хәрби губернаторы тарафыннан расланырга тиешлеген рәсмиләштерә. Әлеге документта бер волостьтә бер генә мулла булу, муллаларны метрика кенәгәләрен алып бару, никах һәм гаилә мәсьәләләрен хәл итүләрдән тыю турында да әйтелә. Шул ук Положениедә мәчетләр төзү тәртибе билгеләнә. +Хөкүмәт тарафыннан татар руханиларының эшчәнлегенә төрле чикләүләр булса да, татар муллалары далада яшәүче казакълар арасында үз абруйларын саклап калган. +Казакъ даласында яшәгән халыклар тарихын һәм мәдәниятен өйрәнүгә Оренбург чик комиссиясе һәм Оренбург губерна канцеляриясендә эшләүче татар хезмәткәрләре зур өлеш керткән. Алар тарафыннан җыелган мәгълүмат (сәүдә маршрутлары, хокук, башка халыклар белән аралашу нормалары һ.б.) казакъларның яшәеше һәм иҗтимагый тормышы турында күзаллауларны киңәйткән. Бу өлкәдә зур тырышлык күрсәткән М.-Ш. Аитов, Салих Биглов, Шаһимәрдан Ибраһимов, Искәндәр һәм Сөләймән Батыршиннар эшчәнлеге игътибарга лаек. Мәсәлән, Искәндәр һәм Сөләймән Батыршиннар Рус география җәмгыяте белән дә хезмәттәшлек иткәннәр. +Татар муллалары, мөгаллим һәм сәүдәгәрләренең хезмәте казакъ аксөякләре тарафыннан югары бәяләнгән. Җангир хан Бүкәй Урдасы белән идарә иткән чорда, биредә 400 татар мулласы яшәгән. Әлеге муллалар хан ярдәме белән казакъ балаларын укыту өчен 55 мәк тәп, ә 1841 елда Хан урдасында беренче дөньяви белем бирү мәктәбе ачуга ирешкәннәр (бу мәктәптә укыту татар телендә алып барылган). +Оренбург губернасының күп шәһәрләрендә татар бистәләре салына. 1769 елда, Җаек шәһәрчегендә булып киткән галим-с әяхәтче П.С. Паллас, моңа игътибар итеп: "Аннары шул ук урамда татар бистәсе башлана, анда татарлар яши һәм аларның агартылган мәчетләре бар", - дип яза. Р. Вафиев язуына караганда, 1826 елда Ак мәчет мәхәлләсе 816 кеше тәшкил иткән (бу мөселман ир- атларның саны гына). "Ак мәчетнең шул елларда шәһәрдә бердәнбер мәчет булуын исәпкә алсаң, Уральскида яшәүче татарларның (хатыннар һәм бала-чагалар белән) саны 1700-1800 кеше булуы ихтимал", - дип яза Р. Вафиев. XIX гасыр азагына бу сан икеләтә арта: 1897 елдагы халык санын алу мәгълүматлары буенча Уральскида 3460 татар яшәгән. +П. Паллас телгә алган татар бистәсе уйсулыкта урнашканга күрә, ташу вакытында аны Җаек сулары баса торган була. Шуңа күрә XIX гасырның икенче яртысыннан татарлар шәһәрнең калкурак җирендә урнашкан базар ягына күченә башлый. 1870 елларда монда кирп ечтән яңа мәчет төзелә һәм яңа татар бистәсе барлыкка килә. +1897 елда Уральск сәүдәгәре Мортаза Гобәйдуллин Никольская урамында яңа мәчет салдыра, һәм шулай итеп шәһәрдә тагын бер татар мәхәлләсе оеша. +Р. Вафиев мәгълүматы буенча, XX гасыр башында Уральскида яшәүче татарлар өчен махсус дүрт кибет эшләгән, 1905 елдан шәһәрнең "Казан" мәйданында, элеккеге Коммерция клубы бинасындагы "Казан" кунакханәсендә татар чәйханәсе ачылган. +Уральскидагы татар сәүдәгәрләренең эшчәнлеге сәүдә эшләре белән генә чикләнмәнгән: татар эшмәкәрләре хәйриячелеккә дә зур өлеш керткән. Алар арасыннан искә алынган Мортаза Гобәйдуллин белән бертуган Гаделшиннарны (Хәйрулла, Җиһанша һәм Гайнулла), Шакир Абдүшевне, Хәмидулла Фәткуллинны атап китәргә мөмкин. Хәйрия эшчәнлеге өчен сәүдәгәр Хәйрулла Гаделшинга 1900 елда "Уральскиның мактаулы гражданины" исеме бирелә. +1906 елның 4 ноябрендә "Уральск мөселманнары җәмгыяте хәйрия"се оештырыла. Аның рәисе итеп Вәлиулла Хәмидуллин сайлана (сәркатибе - Камил Мотыйгый). Әлеге җәмгыять Уральскида яшәүче мөселманнарга, мәдрәсәләргә ярдәм күрсәтә. +Шулай итеп, XIX гасыр азагында Уральск татар халкының бер мәдәни үзәге булып, монда яшәүче татарлар шәһәрнең һәм төбәкнең икътисади, иҗтимагый һәм мәдәни тормышында зур роль уйнаганнар. +Уральскида төрле вакытта мәшһүр рус язучыларының булуы, яшәве билгеле. Алар арасында А.С. Пушкин, В.И. Даль, В.А. Жуковский, Т.Г. Шевченко, Н.С. Лесков, Л.Н. Толстой, В.Г. Коро ленколарны атарга мөмкин. +1833 елның көзендә "Пугачев тарихы" өчен материал җыю максаты белән Уральскига А.С. Пушкин килә һәм Пугачев фетнәсе вакыйгаларының исән калган шаһитлары белән очраша. +"Пугачев тарихын" язганда, Пушкин мәшһүр рус мәсәлчесе И.А. Крылов истәлекләреннән дә файдаланган: билгеле ки, Крыловның балачагы Жаек шәһәрчегендә, нәкъ казаклар күтәргән фетнә вакытында узган. +1837 елның июль аенда булачак император Александр II белән Уральскига В.А. Жуковский да килә. Аның көндәлегендә казак лар көнкүрешенә бәйле язулар сакланган. Үз язмаларында В.А. Жуковский казакларның "плавня", "учуг", "багренье", "бударка" кебек балык тотуга бәйле булган сүзләргә аңлатмалар китерә. +1862 елның июнь аенда Уральскида Л.Н. Толстой булып китә. Әдипнең Уральскига килүенең төп сәбәбе - Севастопольдә хәрби хезмәттә бергә булган иптәше Аркадий Дмитриевич Столыпин (соңыннан Уральскига наказлы атаман итеп билгеләнә) белән очрашу булса да, кайбер галимнәр әдипнең Уральскига килүен "Казаклар" повестен язу вакыты белән бәйлиләр. "Казаклар иленә сәяхәт кылу, безнеңчә, язучының казаклар тормышы турында онытылып барган тәэсирләрен яңарту теләге белән бәйле... Идел арты сәяхәтенә җыенганда, Толстой ял һәм кымыз белән дәвалану турында гына уйламаган, ә "Казаклар" повесте өстендә эшләргә дә ниятләгән", - дип яза Н. Щербанов. +1900 елда Уральскига Е. Пугачев турында язылачак "Набеглый царь" исемле роман өчен материал җыю нияте белән В.Г. Коро ленко килә. Уральскида әдип архивта эшли, казак риваятьләрен, легендаларын, җырларын язып ала, Пугачев белән бәйле урыннарга сәяхәт кыла. +Китерелгән фактлар рус әдипләренең Уральск шәһәре һәм монда яшәүче казаклар тормышы белән һаман кызыксынып торуларын күрсәтә. Әлбәттә, төрле елларда Уральскига килеп киткән язучылар турында истәлекләрне шәһәр халкы сакларга тырышкан. +Мәсәлән, 1899 елда А.С. Пушкинның тууына 100 ел тулу уңае белән шәһәрдә "Пушкин халык йорты" ачыла һәм "Уральск казак гас кәрендә башлангыч белем бирүгә ярдәм җәмгыяте" карамагына тапшырыла. +"Пушкин йорты" 26 май көнне (яңа стиль буенча - 6 июнь), Пушкин туган көндә, меңнән артык кеше җыелган тантанада ачыла. Анда шәһәрнең барлык уку йортларыннан бик күп укучы яшьләр катнаша. Г. Тукай укыган рус классы укытучысы Әхмәтша Сираҗетдинов та үз укучыларын бирегә алып килми калмагандыр. +XX гасыр башында "Пушкин йорты" Уральскиның мәдәни үзәге булып тора. Монда китапханә, уку залы оештырыла, концертлар үткәрелә, халык өчен төрле лекцияләр укыла, юбилей кичә ләр е, үзешчән артистлар тарафыннан куелган спектакльләр уза. Н. Чесноков китергән мәгълүматларга караганда, 1899 елда "Пушкин йорты" китапханәсендә ике меннән артык китап тупланган була, бер ел дәвамында гына китапхәнәдән 22 мең кеше китап ала. +"Пушкин йорты" сәхнәсендә еш кына рус классикларының әсәрләре буенча спектакльләр куела. Мәсәлән, 1902 елның 22 февралендә биредә Гогольнең "Өйләнү", "Май төне" әсәрләре сәхнәләштерелә. Бу турыда газеталар да хәбәр итә: "Пушкин халык йортында узган Гогольне искә алу тантанасы әйбәт узды, һәм бөек рус язучысы яшь буын һәм халык хәтерендә калачак". +Г. Тукайның бу чараларда катнашуы бик ихтимал. "Уралец" типографиясендә хәреф җыючы булып эшләгән А. Гладышев Тукай турында истәлекләрендә шагыйрьнең Гогольне югары бәяләгәнен әйтә: "Бервакыт ул миңа Н.В. Гогольнең рус телендәге әсәрләренең тулы җыелмасын бүләк итте һәм укып чыгарга кушты. "Бу - яхшы язучы", - диде". +Уральскида яшәүче татарлар да Пушкин йортында төрле мәдәни чаралар үткәргән. 1907 елгы "Фикер" газетасының 8 март санында: "Прогрессив яшьләр мөселманча театр куярга әзерләнәләр. Пушкин йортында алар инде бик тырышып беренче репетицияне үткәргәннәр", - дип хәбәр ителә. +Г. Кариев истәлекләреннән күренгәнчә, бервакыт берничә кеше (К. Мотыйгый, Тукай, Г. Кариев һ.б. шәкертләр) күренекле тө рек драматургы Нәмык Кәмалның (1840-1880) дүрт пәрдәле "Гыйшык бәласе" әсәрен сәхнәләштерергә уйлыйлар. "Шул кышны (1907 ел), - дип яза Г. Кариев, - Камил әфәнде, Тукаев, мин һәм тагы берничә егет спектакль куярга уйладык һәм "Народный дом"да өчдүрт көн репетиция дә ясадык. Габдулла әфәнде "Гыйшык бәласе"ндә Габдессамат хәлфә ролен алган иде. Мине бер хатын ясаганнар иде. Хәтеремдә калмаган, ни сәбәптәндер уйный алмыйча калдык". +"Пушкин халык йорты"нда үткән чаралар турында мәгълүмат Тукай язмаларында да чагыла. Мәсәлән, "Фикер" газетасының 1906 елгы 25 июнь санында "Уральск хәбәрләре" бүлегендә "*** (Пушкинский домда...")" дип исемләнгән имзасыз язмада ике хәбәр басылган. Беренчесендә "Пушкин йорты"нда митинглар булып торуы һәм аларда ораторларның Уральск халкына һәм Дәүләт Думасына бәйләнешле файдалы чыгышлар ясавы турында әйтелә. Икенчесендә исә татар кадимчеләре җыелышларында күтәрелгән мәсьәләләр турында сүз бара. Автор бу татар җәмгыяте төркеменең юк-бар мәсьәләләр (мәсәлән, хатыннарның качу-качмау мәсьәләсе) белән баш ватуыннан көлемсереп яза. +Шул ук елда "Фикер"нең 13 декабрь санында "Уральскида сайлаулар" исеме белән имзасыз чыккан мәкаләсендә Г. Тукай "Пуш кинский дом"да булган эшчеләр җыелышы турында яза. Автор К. Мотыйгыйның "яндыргыч сүзләре каты тавыш вә чын ихлас илә" яңгыравын хәбәр итә. +Уральскида Г. Тукай еш йөргән урыннарның берсе - халык телендә "Ванюшиннар йорты" дип йөртелгән "Коммерция клубы" бинасы. +Соңрак "Коммерция клубы" Уральскидагы бүтән бинага - 1900 елда Большая Михайловская урамындагы сәүдәгәр Александр Тимофеевич Карев төзегән өч катлы зур йортка күчә. +Ванюшиннар йорты каршысында, халык телендә "Каржинный клуб" дип тә йөртелгән "Приказчиклар клубы" бинасында җыелыш лар залы һәм бай китапханә була. +Приказчиклар арасында Тукайның дуслары да була. Мәсәлән, Тукайның Уральскидагы фотографияләре арасында, 1906 елның июнь аенда төшкән бер фоторәсеме сакланган. Анда ша гыйрь үзенең иптәшләре: буфетчы Нәҗип Нигъмәтуллин, бухгалтер Григорий Курушкин, приказчик Рәхмәтулла Хәйруллин, шәкерт Сираҗетдин Белюков белән төшкән. +Тукай белән фотода сурәтләнгән кайбер танышларының истәлекләре дә сакланган. Мәсәлән, Рәхмәтулла Хәйруллин истәлегенә караганда, алар Габдулла белән 1900 елдан ук, Тукай "Мотыйгыя"га күчеп яши башлагач та танышып, аралашып йөргәннәр: "Без бер үк мәдрәсәдә укымасак та, бер-беребез белән бик дус булып үстек. Габдулланың тормыш урыны мәдрәсәдә иде. Ул минем янга еш килә иде. Ул килгәч, минем әнкәй дә аны үз баласы кебек үк күрә иде". +Уральскига Әтнә районы Югары Бәрәскә авылыннан килеп, Мортаза Гобәйдулинның "Казан" чәйханәсе һәм нумирларына йомышчы малай булып урнашкан Нәҗип Нигъмәтуллин истәлекләрендә: "Габдулла, җизнәсенең йомышы белән булса кирәк, миһманханәгә еш кереп йөри иде. Ә инде Тукай, Казан миһманханәсендә тора башлагач, хуҗам Садыйк Гобәйдуллин, мине укытып кеше итү нияте беләнме яки берәр башка миңа мәгълүм булмаган сәбәп беләнме, Габдулла Тукаевка айга 10 сум түләп, мине русча укытырга бирә. Мин, шулай итеп, Тукаевтан 4-5 ай русча укып, хуҗам мине шул нумердагы буфетка буфетчик итеп куя. Мин буфетчик булу белән, Тукай белән безнең арада якынлык тагы да артып китте", - дип язылган. +Р. Хәйруллин үз истәлекләрендә приказчикларның Тукайга Казанга китү өчен акча җыюлары турында да яза: "Тукайның Казанга кайтырга акчасы юк иде, без приказчиклар - мин, Габделгани Гобәев, Григорий Курушкин, Хикмәтҗан Бариев һәм Габдулла Исхаковлар, үзара акча җыйнап, Тукайны Казанга озаттык". +Билгеле ки, Казанга китәр алдыннан Тукай бер ел чамасы "Казан" кунакханәсендә яши. Габдулла Кариев үзенең "Габдулла Тукаевның Уральскидагы тормышы" дигән истәлегендә болай яза: "1906 елның кышында бервакыт Тукаевлар мәдрәсәсенә барган идем, иттифакый аларның мәҗлесенә туры килдем. +Без җиде кеше, әкренләп кенә, хозурланып, "Мөхәммәдия" җырлап, төн буенча утырдык. Шунда бик күп сүзләр булып, без (Тукаев, мин, Сираҗетдин Беляков дигән бер шәкерт) өчәү мәдрәсәдән чыгарга, мин үзем икенче мәдрәсәдә булсам да, бер номерда, бергә торырга уйлап, бер көнне извозчикка төянеп "Казан" миһманханәсе (кунакханәсе) дигән номерга килеп төштек. Сираҗетдин дигән иптәшебез "парикмахерский" ачмакчы булып чыккан иде, ләкин бәхетенә каршы, аңар шул көндә үк урын табылды: ул шул ук номерга (кунакханәгә) кантурщик булып керде. Без Габдулла әфәнде белән 7 нче номергамы, 15 сумга кердек. Бу вакыт Габдулла әфәнде "Фикер"дә хезмәт итә иде". +XX гасыр башында Уральск шәһәре татарлары иҗтимагый тормышында "Казан" кунакханәсе мөһим роль уйнаган. XIX гасыр азагында төзелгән бу бик зур һәм матур ике катлы таш йорт "Казан" мәйданы почмагында "Приказчиклар клубы" янәшәсендә урнашкан. Карев йортына күчкәнче, бу йортта вакытлыча "Коммерция клубы" була. +Рөстәм Вафиев китабындагы мәгълүматка караганда, "1905 елның азагында, "Казан" мәйданында урнашкан элеккеге "Коммерция клубы" бинасына "Казан" миһманханәсе күченә. Шунда ук татар чәйханәсе ачыла. Мондагы хезмәт күрсәтүчеләр бары тик татар приказчиклары була һәм алар бары тик татар телендә хезмәт күрсәтә". +"Казан" миһманханәсе читтән килгән коммерсантлар өчен вакытлы яшәү урыны булса, Уральскида яшәгән татарлар өчен ул мәдәни һәм иҗтимагый тормыш үзәге ролен дә үти. Миһманханәдә еш кына әһәмиятле чаралар, җәмәгатьчелек җые лышл ары, төрле мәдәни кичәләр оештырылган. +"Казан" миһманханәсен ачкан байларның берсе - Садыйк (Мөхәммәтсадыйк) Әмиров (Тукайның Зиннәтулла бабасы ягыннан кардәше) - Уральскидагы татарларның җәмәгать эшендә актив катнашкан татар сәүдәгәре. +Кайчандыр Уральскиның 2 нче гильдия сәүдәгәре Ларион Ме зиновта приказчик булып хезмәт башлаган Садыйк Әмиров, 1905 елның ахырында Мортаза Гобәйдуллин, Вәлиулла Хәмидуллиннар белән берлектә Уральскидагы "Коммерция клубы" урнашкан бинаны арендага алып, анда "Казан" миһманханәсен ачалар. +Әлеге вакыйгаларны тасвирлап, Р. Вафиев "1905 елның җәендә Большая Михайловская урамында Каревның яңа гына төзелгән доходный домында бизәү эшләре тәмамлана. 1 октябрьдә бу бинаның икенче катына "Коммерция клубы" күченә. Бер үк вакытта "Казан" мәйданындагы бу клубның элеккеге бинасы бушап кала, һәм аны тиздән Мортаза Гобәйдуллин компаниясе сатып ала. Монда "Казан" исемле мөселманнар өчен миһманханә һәм ресторан ачыла... "Казан"га идәрә итүче булып Тукайның туганы һәм К. Төхфәтуллинның яхшы танышы Мөхәммәтсадыйк Әмиров куела". +"Уралец" газетасы "Казан" миһманханәсе ачылу турында игълан бастыра: ""Казан" мәйданында урнашкан элеккеге "Коммерция клубы" бинасында тиз арада мөселман чәйханәсе һәм нумерлар ачылачак. Биналар ашыгыч рәвештә ремонтланалар..." +Уральск мөселманнары өчен махсус мәдәни үзәк булдыру идеясе белән яшәгән Камил Төхфәтуллин әлеге үзәкнең "Казан" миһманханәсендә ачылуын мәслихәт күрә. Аның фикере буенча, бу үзәктә типография һәм китапхәнә урнашырга тиеш. К. Төхфәтуллин ниятләре турында "Уралец"та да хәбәр урнаштырыла: "Элеккеге "Коммерция клубы" бинасында безнең газетаның нашире тарафыннан, уку залы һәм китапханә булдыру өчен эшләр башланды. Газеталар һәм журналлар рус һәм татар телләрендә булачак... Аста татар типографиясе урнашачак. Китапханә, кирәкле рөхсәтне алгач та, эшли башлаячак. Бу файдалы нияткә чын күңелдән уңышлы булуын теләргә генә кала". +Гомумән, "Уралец" газетасы "Казан" миһманханәсендә ремонт эшләрен, анда булган вакыйгаларны даими яктыртып бара. Газетаның 1905 елгы 234 нче номерында "Казан" миһманханәсендә мөселман чәйханәсе ачылуы турында әйтелә: "Шушы көннәрдә "Казан" мәйданында урнашкан элеккеге "Коммерция клубы" бинасында мөселманнар өчен чәйханә ачылды. Чәйханә шактый матур итеп җиһазландырылган; андагы иркен уку залында рус һәм татар газеталарын укырга мөмкин. Астагы этажда гади халык өчен аерым чәй бүлмәсе урнашкан. Ризыклар һәм чәй бәясе рус чәйханәләрендәге кебек". +Г. Тукай белән Г. Кариев, аена 15 сум түләп, 7 нче номерлы бүлмәдә 1907 елның октябренә кадәр, Тукай Казанга күчеп киткәнче яшиләр. "Фикер" газетасының 1907 ел 6 гыйнвар санында Тукай үзенең адресын күрсәтеп игълан урнаштыра: "Мин бу көннәрдә генә "Мәдрәсәи "Мотыйгыя""дан чыктым. +Бинаән галәйһи, дусларыма һәм якыннарыма игълан итәмен ки, бу көннән ары миңа язачак мәктүбләренә адресын болай язсыннар: +Уральск. +Гостиница "Казань" +А. Тукаеву. +Бакый ихтирам: Г. Тукаев". +Г. Тукайның "Казан" кунакханәсендә яшәгән чоры иҗат ягыннан бик нәтиҗәле була: ул "Әл-гаср әл-җәдит", "Фикер" басмаларында эшли (алар өчен үзе мәкаләләр, шигырьләр яза, корректура эшен башкара, килгән материалларны басмага әзерли), Казанда чыккан матбугат органнары белән дә бәйләнешкә керә. "Тавыш", "Бәян әл-хак", "Казан мөхбире", "Йолдыз", Петербургта чыккан "Өл фәт", "Нур" газеталарында шигырьләре, мәкаләләре дөнья күрә. +Г. Кариев истәлегендә Тукайның "Казан" номерында яшәгәндә "чәй яныннан торып, идән буенча йөри-йөри" шигырь язуы турында әйтелә. "Мин дә бик ихлас берлә тыңлый һәм күңелемә бик ошаганнарын бикләп тә аладыр идем", - дип яза Г. Кариев. +Шул ук вакытта Тукай К. Мотыйгый белән җәмәгать эшләрендә дә катнаша, аларны (Уральскида 1906 елның октябрендә оешкан җәмгыяте хәйрия утырышлары, төрле әдәби-музыкаль кичәләр) газета һәм журнал сәхифәләрендә яктырта. Бу чараларның күбесе шулай ук "Казан" миһманханәсендә уздырылган. +Мәсәлән, 1906 елның 1 октябрендә "Казан" миһманханәсендә 200 дән артык кеше (татарлар һәм тирә-як авыллардан килгән казакълар) катнашында Уральскида дарелмөгаллимин (югары уку йорты, институт) ачу мәсьәләсенә багышланган җәмәгать җыелышы була. Җыелышның рәисе итеп "Фикер"нең редколлегия әгъзасы Госман Коләхмәтов сайлана. Иң әүвәл Камил Мотыйгый хәзерге мәдрәсәләрнең пычраклыгын, шәкертләрнең ач вә ялангачлыгын әйтә. Уральскида дарелмөгаллимин ачуның бик кирәклеген сөйләп аңлата. Бу хәерле эшкә һәр мөселманның кулдан килгәнчә ярдәм итәргә тиешлеген әйтеп, үзенең - бер мең тәңкә, Мортаза байның 20 мең тәңкә бирергә вәгъдә кылганын белдерә. +Тукай язмасына караганда, җыелышта дарелмөгаллимин булдыру идеясенә каршы чыгучылар да булган. Мәсәлән, Г. Тукай сәү дәгәр Фатыйх Шәриповның "безгә шул борынгы мәдрәсәләр дә җитә" дигән сүзләрен китереп, аңа каршы әйтелгән үз сүзләрен дә терки: "Юк, Фатыйх абзый! Безнең ул мәдрәсәләребез генә җитми, башка милләтләрдәге кеби, безгә 3-4 этажлы мәдрәсәләр кирәк. Син Фатыйх абзый, әле күптән түгел генә ярлы идең, син шул ярлылыгым җитәр дип тормадың, кибет ачтың, сәүдә иттең, һәрничек баерга тырыштың. Инде мәдрәсә ачу хосусына килгәндә, җитәр дип әйтәсең. Вәхаләнки, мөселман кешегә милләт файдасын үз файдасыннан өстен тотарга кирәк. Юк, җитмәс. Җитәр дип әйтмә. Безнең мәдрәсәләребез рус мәдрәсәләренең тәрәтханәсеннән дә шакшырак. Китәбез, алга китәбез, канәгать итмибез бу мәдрәсәләргә! Син, Фатыйх абзый, тәрәккыйга каршы килмә. Әгәр анаң сине, тугач та, угылымның шул буе да җитәр әле дип, сине бер карыш озынлыгы тимер сандыкка салып үстерсә, яратыр идеңме?" +"Фикер" газетасы бу мәсьәләне системалы рәвештә яктыртып тора. Дарелмөгаллимин ачу өчен фондка акча җыюны оештыра, башка газета редакцияләренә, тирә-яктагы казакъ авылларына да бу эштә ярдәм сорап мөрәҗәгать итә. +Тукай "Казан" миһманханәсе хуҗаларының берсе Садыйк Әмировның укытучылар институтын ачып җибәрү өчен "Казан" миһманханәсе бинасының яртысын бүлеп бирергә әзер икәнен дә газетада язып чыга ("Фикер", 1906, 10 октябрь, 38 нче сан). +Әлеге институтның бер бинасын, Гайнулла Гаделшинның (1898 елда вафат була) 3 нче мәчетне мәхәллә файдасына вәкыф итеп калдырган бер бинасында урнаштырырга ниятлиләр һәм, моның өчен ризалык сорап, Диния нәзарәтенә мөрәҗәгать язалар (гаризага кул куйган 40 кеше арасында Тукай да булган). Ләкин, соңыннан кайбер кул куючылар, "Шәригатьтә вәкыфне бер нәрсәнең файдасыннан икенче нәрсә файдасына күчерергә ярамый" дип, бу фикердән кире кайтып, моның турында Диния нәзарәтенә хат юллыйлар. +1906 елның 6 октябрендә "Казан" миһманханәсендә татар җәмгыятенең 2 нче мәҗлесе уздырыла, һәм анда катнашкан ике йөздән артык кеше, К. Мотыйгыйның Уральскида хәйрия җәмгыятен оештыру идеясен хуплап, әлеге җәмгыятнең уставын төзү өчен төркем дә сайлыйлар. +Әйтергә кирәк, әлеге җыелышлар турында "Фикер" генә түгел Уральскидагы кайбер рус газеталары да яза. +1906 елның октябрендә "Казан" миһманханәсендә К. Мо тыйгый, Г. Кариев, Г. Тукай оештырган әдәби-музыкаль кичә үткәр елә. Бу турыда "Уральский дневник"та да игълан басылган: "Җирле мөселман яшьләре "Казан" миһманханәсендә, яки "Коммерция банкы" бинасында музыкаль кичә уздырырга ниятлиләр". +Бу әдәби кичә турында Тукай "Фикер"дә, "Әдәбият ахшамы яки литературно-музыкальный вечер" дигән мәкаләсендә яза: "Әдәбият ахшамы, карт аталарыбызның чын йөрәгеннән чыккан "Тәфкилев", "Әллүки", "Сакмар суы" көйләрен үлгән җиреннән яңадан терелтеп, туган һәм туачак балаларыбызның күңеленә яңгаяңга милләт хисләре, истикъбаль (якты киләчәк) дәртләре салырга хезмәт итеп, милләт балаларының үлгән күңелләренә саба җиле шикелле рух өрәчәктер. +Әдәбият ахшамы үзебезнең көйләребез, үзебезнең моңлы мотивларыбызны үзебезнең яшь зыялыларыбыз авызыннан, алар башкаруында ишеттерәчәктер. +...Үзебезнең бәхетле киләчәк хөрмәтенә ясалачак әдәбият ахшамнарына катнашу иҗтимагый үсешебез, алга китешебез өчен мөһим булган чара". +1907 елның 11 мартында "Казан" миһманханәсе залында рус һәм мөселман яшьләре берләшеп, әдәби-музыкаль кичә ("Әдәби ахшам") оештыралар. Бу чарада Тукайның турыдан-туры катнашуы, хәтта оештыручыларның берсе булуы һәм үзенең дә чыгыш ясавы турында Г. Кариев яза: "Бервакыт кыш көне "Казан" миһманханәсендә русларның ниндидер бер вечерлары булды. Шул вечерда Тукаев, бер Хәкимҗан исемле иптәшен хәерче киемнәренә киендереп, үзе шуңар хитабән "Теләнче" нам шигырен театральләштереп укый. Шигырьне бик җитди итеп, көлмичә, нәсер шикелле итеп, җөмләләрне аерып, калын тавыш белән шигырьдәге вакыйгаларны сәхнәдә гәүдәләндерә. Җыелган халык бик яратып кабул итә". +Билгеләп әйтергә кирәк: мондый кичәләрдә татар яшьләре белән бергә казакъ яшьләре дә катнашкан. Мәсәлән, "Фикер"нең шул ук 11 март санында басылган игъланда: "Бүген "Казан" миһманханәсендә беренче мәртәбә русча-мөселманча концерт булачак. Концертта катнашучыларның кайберләренең фамилияләре дә аталган. Алар - К.М. Төхфәтуллин һәм тагын дүрт кеше, казакъ яшьләре - Ш. Уралбаев, М. Байсынгәрәев, А. Касибулатов, А. Дүсемгалиев", дип хәбәр ителә. +Уральскидагы мәдәни тормыш музыкаль кичәләр белән генә чикләнмәнгән. Тукай Ф.И. Макаров театрына дә бик яратып йөргән. Бу театрда, Н. Чесноков язуынча, үзешчән спектакльләр куелган, якын шәһәрләрдән һәм башкаладан килгән артистларның чыгышлары уздырылган. +Димәк, XIX йөз азагында - XX йөз башында, Уральск мәдәният ягыннан шактый үсеш алган, үз эченә төрле милләт мәдәниятләрен (рус, татар, казакъ) сыйдырган шәһәр була, һәм, һичшиксез, Уральскидагы мәдәни мохит Тукайның әдип һәм шәхес буларак үсешенә, иҗатының күпкырлылыгына уңай тәэсир иткән, дип уйларга нигез бар. +МИЛЛӘТ ТӘРӘККЫЯТЕНӘ ЮЛ ТОТЫП... +Язмыш юллары яшүсмер Тукайны Уральскига китермәсә, әти сенең сеңлесе Газизә һәм аның ире Галиәсгар Госманов интегеп яшәгән Габдулланы үз тәрбиясенә алмаса, Мотыйгулла һәм Камил Төхфәтуллиннар, ярдәм кулын сузып, Уральскида нәшер итә башлаган татарча газета һәм журналларда катнаштырмасалар, шәкерт Габдулла шагыйрь Тукай булып үсеп җитәр иде микән? Ихтимал, 18 тәүлек юл кичеп, Җаек елгасы буенда урнашкан шәһәр гә килмәгән булса, Тукайның тормышы башка юлдан китәр иде. +Тукай, шагыйрь буларак, төрле мәдәниятләрне үз эченә сыйдырган Уральскида формалаша, монда ул шигърияттә дә, журналистикада да тәүге адымнарын ясый. Әлбәттә, Тукайның иҗади үсешендә дә, шәхес буларак формалашуында да Уральски даирәсенең роле гаять зур. Әлеге даирә төрле милләт (татарлар, руслар, казакълар), катлау (шәкертләр, руханилар, эшмәкәрләр, типография эшчеләре һ.б), сәяси һәм иҗтимагый карашлардан торган кешеләрдән гыйбарәт булган. +Совет чорында Тукайга багышланган хезмәтләрдә күп очракларда шагыйрь даирәсенә һәм, гомумән, Уральскидагы татар мохитенә социаль караш өстенлек хөкем сөрде. Андый хезмәтләрдә демократик рухлы, татар җәмгыятен үзгәртергә тырышкан зыялылар һәм үзгәрешләргә каршы торган татар консерваторлары аерып күрсәтелде. +Әлбәттә, беренче рус революциясе (Тукайның шигърияттә һәм журналистикада беренче адымнары нәкъ менә шул катлаулы елларга туры килә), татарларның иҗтимагый тормышына тәэсир итеп, социаль каршылыкларны да көчәйтә, ләкин Тукайның Уральскидагы татар мохите белән мөнәсәбәтен шушы каршылыклар белән генә бәйләп булмый. +Мәсәлән, Г. Тукайның Галиәсгар Госманов белән мөнәсәбәтләрен күрсәткәндә, белгечләр еш кына аның апасы Г. Зәбированың истәлегеннән бер өзек китерәләр: "Җизнинең (Г. Госмановның) үлгән хәбәрен безгә Габдулла килеп әйтте. Җәйге иртә иде. Габдулла килеп уятты да җизнинең үлгән хәбәрен әйтте. Мин елый башладым. Минем елавыма каршы Габдулла: "Аңа ник елыйсың, ул минем үлгән атама: "атаңа нәләт" дип тел тигезә торган иде", - диде". "Кимсетелүгә гаять сизгер булган балага бу җитә кала: җизнәсе белән Габдулла арасында үтеп чыга алмаслык киртә калкып чыга", дип яза И. Нуруллин. Галим, моның белән гына чикләнми һәм Тукай белән Г. Госмановка багышланган өлешне болай тәмамлый: "Өстән аска күчүен дә гадәти урын алыштыру итеп кенә карарга ярамый. Аның моңа кадәрге тормышы, кулдан-кулга күчеп, гади кешеләр, хезмәт кешеләре арасында узган булса, биредә дә, ярыйсы гына бай сәүдәгәр гаиләсенә килүенә карамастан, шул ук юнәлештә бара башлый. Язмыш абыстай, әйтерсең лә, абайлап алган да хатасын төзәтергә ашыккан: синең урының, балакай, өске каттагылар арасында түгел, астагылар арасында булырга тиеш". Мондый шәрехләүләр Тукайга багышланган хезмәтләрдә аз түгел. Күп очракларда алар шагыйрьнең үз сүзләреннән чыгып бирелә (шигырьләрдә, публицистик мәкаләләрдә, хатларда). Ләкин шуны да онытмаска кирәк: Тукай да күп нәрсәләргә һәм кешеләргә карата субъектив фикер йөрткән һәм күп очракларда үз исеменнән генә түгел, ә үзе эшләгән газета һәм журналлар исеменнән дә чыгыш ясаган. +Мәсәлән, Тукайның Уральскидагы төрле язмаларында шәһәрнең абруйлы сәүдәгәре Хәйрулла Гаделшинга карата тискәре мөнәсәбәте чагыла. Тукай Хәйрулла Гаделшинның үз мәнфәгатьлә рен генә кайгыртып, милләт ихтыяҗларын санга сукмаган кеше икәнлегенә ишарә ясый: "Безнең Уральскида да бәгъзе үзләренең интересларыны саклап йөри торган затлар дәрелмөгаллимин вә әлмөгаллимат мәдрәсәләренең булуына каршы төшмәсәләр ярар иде". +Ләкин, Г. Тукайның Хәйрулла Гаделшинга карата әйтелгән сүзләренә генә таянып, бу зат турында фикер йөртү дөрес булмас. Гаделшин - Уральскиның мактаулы граҗданины, һәм бу исем аңа юкка гына бирелмәгән: татар сәүдәгәре Уральскиның иҗтимагый тормышында актив катнашкан, хәйриячелекне дә онытмаган. +Икенче яктан, Тукайның Хәйрулла Гаделшинга каршы чыгуы К. Төхфәтуллин белән дус булуына да бәйле. Әлбәттә, К. Төхфәтуллин ачкан нәшриятта, ул чыгарган газета-журналларда эшләгән, Мотыйгулла хәзрәт мәдрәсәсендә укыган Тукай Төхфәтуллиннар гаиләсе һәм Х. Гаделшин (һәм аның тарафдарлары) арасында булган ызгышлардан читтә кала алмаган. +Мотыйгулла хәзрәт, Г. Тукай укыган мәдрәсәнең мөдәррисе булып, үзенең шәриге Мөхәммәтгарифның улын укыту өчен күп көч куйган булса, улы - Камил Мотыйгый - Уральскида татар вакытлы матбугатын булдыручы һәм шул эшкә Тукайны да тартып, аның журналист буларак үсүенә шартлар тудырган шәхес. +Ләкин шуны да онытмаска кирәк: "Мотыйгыя" мәдрәсәсенә дә, Уральск мәдрәсәләре каршында ачылган рус классына да Тукайны аның җизнәсе (Мөхәммәтгарифның сеңлесе Газизәнең ире) Галиәсгар Госманов укырга бирә. +Чынлыкта, нәкъ Г. Госманов һәм аның җәмәгате Газизә ярдәме һәм миһербанлыгы белән Тукай иҗади яктан да, рухи яктан да камилләшү өчен мөмкинлек ала. +Казан губернасында, Мәңгәр волосте Түбән Сәрдә авылында (Кушлавыч янәшәсендә) туып үскән Галиәсгар Госманов, Тукайның әтисе Мөхәммәдгарифның бертуган сеңлесе Газизәгә (Бибигазизәгә) өйләнеп, XIX гасырның соңгы чирегендә Уральск шәһәренә килеп урнаша. Уральскида Госмановлар (гаиләдә барысы дүрт бала: өч кыз (Зөһрә, Фатыйма, Мәрзия) һәм Гобәйдулла исемле уллары) шәһәр үзәгендәге Почиталин урамында урнашкан ике катлы йортта яшәгәннәр. +1892 елда бу ишле гаилә ерак Казаннан, Тукайның 14 яшьлек Газизә исемле ятимә апасын да (ана башка) тәрбиягә ала. Әмма бераздан (ике ел тулмастан) Госмановлар гаиләсенә ике кайгы килә: кинәт кенә авырып, Мәрзия белән Гобәйдулла бер-бер артлы дөнья куялар. Госмановлар бердәнбер улларын югалтуны аеруча авыр кичерәләр. Госмановларда тәрбияләнгән Газизә апасы, үзенең кайдадыр нәүмиз булып яшәгән энесен телгә алып: "Минем Казандагы энем Габдулла да Гобәйдулла күк бик зирәк, акыллы бала", - дип әйтә торган булган. Аның белән киңәшкәндәй, олы Газизә: "Казаннан Габдулланы чакыртыйк мәллә? Ишегалдыбызда бер ир бала уйнап йөрсә, бәлки җизнәңә дә уңай булыр иде" дип әйтү белән чикләнмичә, тиздән иренә дә: "Казанда Гариф абыйның баласы бар. Кеше кулында тора. Алдыбызда уйнап йөрсә, Гобәйдулла шикелле булмас микән?", дип бу фикерен җиткергән. +Хатынының туганнары арасында Мөхәммәдгарифны аеруча хөрмәт иткән, Габдулланың вафат булган улы урынына нәселен дәвам иттерүче булачагына, үзләрен соңгы юлга дога белән озатачагына өметләнгән Галиәсгар Госмановның ризалыгы белән, Тукай 1894 елның азагында Уральскига килә. +Кышкы юлда, чанада 18 тәүлек үткәргән Габдулланы җизнәсе белән апасы ачык чырай белән каршы алалар һәм йортның икенче катына, кече Газизә апасы янәшәсенә урнаштыралар. Озак та үтми, Габдулланы "Мотыйгыя" мәдрәсәсенә, бераздан, баланың укуга һәвәслеген белеп алып, Әхмәтша Сираҗетдинов укыткан рус классына бирәләр. +Билгеле, мәдрәсәләр мәчетләр каршында ачылганнар. Тарихи ватаннарыннан читтә яшәгән татарларның мәдәни тормышында мәчетләр, гыйбадәтханә булу белән чикләнмичә, бер үк вакытта иҗтимагый вазифалар да үтәгән: монда, мәсәлән, мөселманнар хакимият карарлары белән дә танышкан. +Мәчет каршындагы мәдрәсәдә гарәп, фарсы телләре, фәлсәфә, пәйгамбәрләр тарихы, Коръән тәфсире буенча белем бирелгән. Мәдрәсәләр, гадәттә, татар байлары, сәүдәгәрләр хисабына яшәгән һәм имам исеме белән йөртелгән. +Мәдрәсәләр эшчәнлеге турында рәсми статистик мәгълүмат ХIХ гасыр урталарында гына барлыкка килә. Эчке эшләр министрлыгының Дини эшләр департаментына Оренбург Диния нәзарәте тарафыннан җибәрелгән мәгълүматларга караганда, 1856 ел башында аның карамагында 3478 мәчет, 934 мәдрәсә һәм мәктәп, 5607 дин әһеле (алардан 260 мөдәррис) булган. Оренбург губернасында исә 1695 мәчет, 418 мәдрәсә, 3226 дин әһеле (90 мөдәррис) исәпләнгән. +Р. Вафиев язуына караганда, Уральскидагы татар бистәсенең үзәге булып, шәһәр янгыннарыннан соң яңадан торгызылган Ак мәчет саналган (бу исем тыштан агартылган булганга бирелә). 1759 елда Җаек шәһәрчегендә булып киткән П.С. Паллас үз китабында нәкъ шушы мәчетне искә алып: "Аннары бу урамнан агартылган агач мәчетле, татарлар яши торган татар бистәсе башлана", - дип язган. +1821 елда Уральскида чираттагы янгыннан соң, татарларның бер өлеше "Кайран" дип йөртелгән урынның көньяк-көнчыгышына күченеп, шунда яңа бистә оештыралар. 1826 елда монда агачтан икенче мәчет төзелә. Н. Савичев мәгълүматларына караганда, ул мәчет Бүкәй урдасы старшинасы Караул Бабаҗанов тырышлыгы белән төзелгән. Эчке Урда ханы Җангир яңа мәчет төзү турында Оренбург чик буе комиссиясенә мөрәҗәгать итеп, рөхсәт бирелгәч кенә, шәһәрдә яңа мәчет салына. +Беренче таш мәчет, Р.А. Әбүзәров тикшеренүләре буенча, Ураль скида 1807 елда гына төзелә. 1826 елда аның мәхәлләсе 1700-1800 кешедән торган . 1869 елда, Уральск өлкәсенә нигез салыну белән бәйле тантаналы чаралар вакытында, Оренбург генерал- губернаторы Крыжановский бу мәчеттә үткәрелгән гыйбадәтне күреп, Уральск мәчете ахуны Сапараевка тырышып хезмәт иткән өчен көмеш медаль бүләк итә. Бу хәбәрне "Уральские войсковые ведомости" газетасы үз сәхифәсендә бастырган: "Генералгубернатор, Александр-Невский соборында литургия тыңлаган нан соң, Җамигъ мәчетенә керде. Анда күпсанлы кеше катнашында (алар арасында кыргызлар да күп иде) яңа өлкәгә нигез салыну уңае белән догалар укылды". +Казаклар катлавына кермәгән татар мәхәлләсе, 1870 елларда Яңа Татар бистәсендә төзелгән 3 нче Җамигъ мәчете тирәсенә оеша. Диварлары сурик (кызыл төстәге буяу) белән буялганга, аны халыкта Кызыл мәчет дип йөрткәннәр. Кызыл мәчетнең беренче имам-хатибы һәм мөдәррисе Габдеррәкыйп Тулбаев булган. +Шул чор Уральск газеталары мәгълүматларына караганда, Кызыл мәчет зур булмаса да, гает көннәрендә 440 кеше сыйдырган: " нче Җамигъ мәчете, иң күбе 440 гыйбадәт кылучыны сыйдыра. 8 рәт сыйдырган беренче бүлмәдә алтысы - 17 кешелек һәм икесе - 15 кешелек (барысы 132 кеше), икенче бүлмәдә 17 кешелек биш рәттә - 85 кеше, галереяда өч ярым рәттә - 59 кеше, түбәндәге этажда 17 кешеле сигез рәттә - 136 кеше һәм палаткада 25-30 кеше урнаша ала". Зур мөселман бәйрәмнәрендә, мәчеткә, гыйбадәт кылырга, якын-тирә авыллардан күпсанлы татарлар һәм казакълар килә торган булган. "Уралец" газетасы хәбәр иткәнчә: "Сишәмбе көнне, 2 февральдә, Корбан бәйрәме уңае белән Царицынская урамындагы мәчеткә шуның кадәр күп гыйбадәт кылучы мөселман җыелган ки, хәтта алар, мәчеткә сыймыйча, ишегалдында дога кылганнар. Форпостлардан килгән татарлар, якын-тирә авыллардан килгән кыргызлар да күп булган". +Уральскида яшәүче татарларның саны бик тиз арту нәтиҗәсендә (1897 елдагы халык санын алу мәгълүматлары буенча, татарлар сан буенча Уральскида руслардан кала икенче урынны тоткан), яңа мәхәллә барлыкка килә. 1890 елда шәһәр мөселманнары Оренбург Диния нәзарәте алдында тагын бер таш мәчет төзергә теләк белдергәннәр. Моның өчен 1896 елда 2 нче гильдия сәүдәгәре Мортаза Гобәйдуллин Николаевская урамында (мөселманнар сату иткән шәһәрнең бердәнбер базары янында) бер урын һәм төзү өчен рөхсәт алып, 1897 елда мәчет төзи. +Тукай Уральскига килгәндә, шәһәрдә өч мәдрәсә булган: Кызыл мәчет имам-хатибы һәм мөдәррисе Габдеррәкыйп Тулбаев исемен йөрткән "Рәкыйбия" мәдрәсәсе , 4 нче мәчет имамы Гайнетдин Җәлалетдиновның (1855-1937) "Гайния" мәдрәсәсе һәм Мотыйгулла Төхфәтуллинның "Мотыйгыя" мәдрәсәсе. +Уральскидагы мәдрәсәләрнең өчесе дә кадими булсалар да, "Мотыйгыя" башка ике мәдрәсәдән аерылып торган. Бу, әлбәттә, аның мөдәррисе Мотыйгулла хәзрәт Төхфәтуллинның эшчәнлеге белән бәйле. Тукайның күпкырлы шәхес (шагыйрь, публицист, редактор) булып җитешүендә Мотыйгулла хәзрәт һәм аның гаиләсенең роле гаять зур. +Мотыйгулла Төхфәтулла улы Төхфәтуллин (1846-1920) Казан губернасының Кече Кайбыч авылында мулла гаиләсендә дөньяга килә. Тугач та әнисе, бераздан әтисе дә үлеп, ул апасы тәрбиясендә кала. Мотыйгулла яшьтән үк бик зирәк, зиһенле булып, иртә укыр га өйрәнә (биш яшендә ул инде Коръән аятьләрен укый). Әтисе урынына килгән мулла аны данлыклы Кышкар мәдрәсәсенә укыр га җибәрә. +1770 елда, Кышкарда туган Казан сәүдәгәре Баязит бине Госман Габделкадыйр әл-Кышкари акчасына төзелгән бу мәдрәсә, XVIII гасыр азагында - XIX гасырның беренче яртысында Россия дәге ин абруйлы мәдрәсәләр рәтендә торган. Озак еллар Кышкар мәдрәсәсе Баязит Госманов һәм аның варислары хисабына яшәгән. Ләкин, Ш. Мәрҗани "Мөстәфадел-әхбар фи әхвали Казан ва Болгар"ында китергән мәгълүматларга караганда, 1877 елдан соң Госмановлар туплаган капитал кими. Моңа өстәп, Ш. Мәрҗани Мортаза Госмановның нәсел дәвамчысы булмавы турында да яза. +Кышкар мәдрәсәсенә төрле төбәкләрдән: Казан, Оренбург, Пенза һәм Рязань губерналарыннан укырга килгәннәр. Монда башкорт һәм казакъ яшьләре дә белем алган. Бу мәдрәсәне төрле вакытта татарның атаклы шәхесләре Габделҗәббар Кандалый, Гата Баязитов (Петербургтагы "Нур" татар газетасы нашире), Фатыйх Халиди (беренче татар драматургы һәм мәгърифәтчесе), Габдерәшит Ибраһимов (җәмәгатъ эшлеклесе һәм журналист), Таип Яхин (мәгъ рифәтче һәм фольклорчы) тәмамлаган. +Мәдрәсәдә укыган чакта Мотыйгулла Кушлавычтан килгән Мөхәммәдгариф исемле шәкерт белән дуслаша. Мотыйгулла ятим бала булганлыктан, Мөхәммәдгариф аңа ярдәм күрсәтергә тырыша, җәйге айларда (мәдрәсәдә укулар беткәч) үзе белән Кушлавычка да алып кайта. Билгеле инде, мәдрәсәне тәмамлагач, дусларның юллары аерыла: Мөхәммәдгариф Кушлавыч авылында мулла булып хезмәт итә башлый. Мотыйгулла исә Мисырга белемен камилләштерергә китә һәм Каһирәнең атаклы "Әл-Әзһәр" университетына укырга керә. +Мисырда ун ел чамасы (1867-1877 еллар) яшәгәннән соң, Мотыйгулла туган ягына кайтырга чыга һәм юлда Уральскида яши торган кыз туганы Газизә янына туктала. Монда аның укымышлыгына сокланган Ак мәчет мәхәлләсе аксакаллары, Гайни байга (мәчетне төзегән кеше) мөрәҗәгать итеп, Мотыйгулланы шул мәчеттә икенче имам итеп калдыралар (беренче имам булып бу мәчеттә ишан Мәһди Ишмөхәммәтов торган". +Күпмедер вакыт узганнан соң, имамнар арасында каршылык чыга, һәм моны хәл итү өчен мәхәллә хәзрәткә агачтан яңа мәдр әсә төзи. "Мотыйгыя" мәдрәсәсе ачылган вакытта (1883 елда) Мотыйгулла хәзрәт инде ике ел 3 нче Җамигъ мәчетендә икенче имам вазифасын башкарган була (беренче имамы - Рәкыйп Тулбаев". +Мотыйгулла Төхфәтуллин Габдулланы аеруча якын күргән. Аңа: "Синең әтиең мәдрәсәдә мине бик карады, якын итте. Бәйрәмнәрдә мине үзе белән Кушлавычка гел алып кайта иде. Синең дәү әниең безнең кайтуыбызны тәмле кыстыбыйлар пешереп көтеп тора иде" 4, - дип әйтә торган булган. +Мотыйгулла Төхфәтуллин, үз мәдрәсәсендә шәкертләр белемен арттыру белән бергә, аларның иҗади сәләтләрен үстерү өчен дә шартлар тудырган. Татар театрына нигез салучыларның берсе, артист һәм режиссер Габдулла Кариев - бу хакта болай яза: "Соңгы вакытларда Габдулла әфәнде гомуми дәрескә дамелла Мотыйгулла хәзрәткә утырадыр иде. Габдулла әфәнде мәдрәсәдә иң галим, иң үткен, зирәк шәкертләрдән хисаплана иде. Дамелла Мотыйгулла хәзрәт Мисырда укыган бер галим, фазыйль кеше булганлыктан, аның мәдрәсәсендә башка мәдрәсәләрдәге кебек вак-төяк кысынкылыклар булмый иде. Ул заманнарда иң хөр мәдрәсә алар мәдрәсәсе иде. +Мотыйгулла хәзрәт мәдрәсәсендә "Шәркый рус", "Тәрҗеман" вә төрек газеталары булган кебек, гарәп газеталарыннан "Траблис" та килә иде. Ихтимал, бу газеталар Мотыйгулла хәзрәтнең үзенә килгәннәрдер, ләкин шәкертләргә файдаланырга, укырга хәзрәт тарафыннан һичбер манигъ булмый торган иде". +"Мотыйгыя" мәдрәсәсенең дәрәҗәсе елдан-ел үсә барып, XIX гасыр азакларында даны инде күрше-тирә якларга да таралып, аңа башка губерналардан да белем алырга килгәннәр. +Мөдәррис вазифасын башкару белән чикләнмичә, Шәрык әдәбиятларын да яхшы белгән, үзе дә шигырьләр язган Мотыйгулла хәзрәт югары сыйныфларда тарих һәм әдәбият укыткан, сәләтле шәкертләргә өстәмә дәресләр дә биргән. Шулай итеп, Мотыйгулла хәзрәт Тукайга да көнчыгыш телләре һәм әдәбияты, шигырь төзелеше (гаруз) турында мәгълүмат бирә. Тукайның иҗади сәләтен күреп һәм аның атасы - сабакташ дусты Мөхәммәтгарифны да искә алып, хәзрәт Габдуллага төрлечә ярдәм итәргә тырыша. Мәсәлән, ул, беркадәр акча түләп, аңа метрика дәфтәрләре тутыруны йөкли. +Тукай Мотыйгулла хәзрәтнең өендә дә булгалый, аның гаиләсе белән таныша. Мотыйгулланың хатыны Гыйзеннас абыстай кыз балалар өчен махсус ачылган "Мәктәбеннас" мәктәбендә сабак б иргән. +Мотыйгулла хәзрәтнең алдынгы карашлы булуы аның хатынкызга мөнәсәбәтендә дә чагыла. Мәсәлән, мөселман хатын-к ызлары хокукларын саклау тарафдары булып, Мотыйгулла хәзрәт Мортаза Гаделшинның хатыны үтенече буенча, аны иреннән аера. Бу карар белән риза булмаган Уральск кадимчеләренең хәзрәт өстеннән Оренбург Диния нәзарәтенә шикаять җибәрүләре дә билгеле. +Мотыйгулла хәзрәтнең үз балалары да бик сәләтле, талантлы булган. Улы Камил Мотыйгый (Камил Мотыйгулла улы Төхфәтуллин, 1883-1941) - Уральскида берничә ел дәвамында "Әлгаср әл-җәдит", "Уклар" журналлары, "Фикер", рус телендә "Уралец" (1906 елдан "Уральский дневник") газеталарын чыгарган нашир, журналист. Соңрак ул беренче профессиональ татар җырчысы буларак та таныла. Кызы Галия Кайбицкая (1905-1993) - совет чорында татар операсының примадоннасы булып дан казана. Кече уллары Әдһәм, пианист-аккомпаниатор булып, бертуганы Камил белән гастрольләрдә йөри. +Мотыйгулла хәзрәт 1920 елда вафат була. Уральск мөселманнары аны, бик хөрмәт иткәнгә, Кызыл мәчет ишегалдындагы бакчада җирлиләр. +Мәдрәсәдә уку белән параллель рәвештә, Тукай 1878 елда мөселман балалары өчен махсус ачылган рус классында да белем ала. 1895 елдан Оренбург укытучылар мәктәбен тәмамлаган Әхмәт ша Си раҗетдинов укыта торган бу классларның назыйры булып Мортаза Гобәйдуллин торган. 1895 елда "Уральский листок" газетасында да (35 нче санда) Гобәйдуллинның бу өлкәдә эшчәнлеге искә алына: "1878 елда Халык мәгарифе министрлыгы татар яшьләрен рус теленә өйрәтү һәм гомуми белем бирү учреждениеләренә керүне җиңеләйтү өчен Уральскида мәдрәсәләр каршында рус классы ачты. Эшли башлаганның беренче елларында җирле татар җәмәгатьчелеге әлеге класска уңай мөнәсәбәтен белдермәде, чөнки, кызганычка каршы, татарлар арасында бу учреждениенең максатына карата каршы фикерләр таратучы кешеләр дә булды (шунлыктан бу елларда мондагы укучылар саны бик аз күзәтелде)... Вакытлар узу белән, татар җәмәгатьчелеге дә рус классларына карашын әкренләп үзгәртте һәм фанатикларча уйлаган затлар тарафыннан бу классларга бәйле таратылган имеш-мимешләрнең мәгънәсезлегенә төшенә башлады... Мәсәлән, җирле мөселманнар арасында зур абруй казанган Мортаза Гобәйдуллин, мактаулы күзәтүче буларак, бу уку йортына матди ярдәм күрсәтергә теләк белдерде. Шуңа бәйле, халык мәгарифе министры тарафыннан бу елның июнь аенда классның мактаулы күзәтчесе вазифасы булдырылды, һәм әлеге урынга Уральск өлкәсе хәрби губернаторы тарафыннан Гобәйдуллин әфәнде расланды... +Гобәйдуллин әфәнденең һәм диндәшләренең мәгариф эшенә кайгыртулы мөнәсәбәте классның үз бинасын булдыру мәсьәләсендә дә чагыла. Аллаһ ярдәм итсен аның бу хәерле эшенә! Вакытлыча файдалануга алынган бинаның кысынкылыгы рус классына укырга килгән балаларны кабул итүдән баш тартырга мәжбүр итә. Хәзерге вакытта рус классында 33 бала укый һәм ул бу сандан артыгын сый дыра алмый". +1897 елда М. Гобәйдуллин рус классы өчен Петропавловск урамында ике катлы йорт сатып ала. Нәкъ менә шунда яшь Габдулла Тукай да рус телен үзләштерә башлый, беренче мәртәбә рус мәдәнияте һәм әдәбияты белән таныша. +Рус классында белем алган укучыларның саны төрле елларда төрлечә булган. Класс һәм укытучылар бүлмәсе бинаның икенче катында урын алган, түбәнге катта аш бүлмәсе һәм укытучының фатиры урнашкан. Ишегалдында, сүтелгән иске корылмалар урынында укучылар өчен бакча ясалган. "Уралец" газетасы хәбәр иткәнчә: "Бу бинаны мәктәпнең үз мөлкәте итеп алу - ел саен була торган, бер бинадан икенче бинага күчеп йөрүләрдән коткарыр... Хәзерге вакытта класста, өч бүлеккә бүленеп, 40 укучы белем ала. Яшьләре буенча - 8-14 яшьтәгеләр. Уку курсы - 3 еллык. Программасы - башлангыч училищеларныкы. Русларга да Гобәй дуллин әфәндедән үрнәк алырга кирәк, чөнки Кирилл-Мефодий чиркәү-мәхәллә мәктәбен санамаганда, башлангыч рус мәктәпләренең уку өчен җайлаштырылган үз биналары юк (шуңа күрә алар бина өчен өчләтә түләргә мәҗбүрләр)". +Рус классына махсус бина булдыру Гобәйдуллинның милләттәшләре ихтыяҗлары өчен эшләнгән бердәнбер эше түгел. Аның хисабына, мәсәлән, 1897 елда "Рәкыйбия" мәдрәсәсе өчен таштан ике катлы бина да төзелгән. +Мәдрәсәдә укыганда, Тукай Мотыйгулла хәзрәтнең улы Камил Төхфәтуллин (1883-1941) белән якыная. +Башлангыч белемне әтисе мәдрәсәсендә алган Камил Мо тыйгый башта, Казанга китеп, "Касыймия" мәдрәсәсендә укый, аннары (бер елдан соң), 1900-1902 елларда, чит илдә - Каһирәнең "ӘлӘзһәр" университетында белемен арттыра. +Иң яхшы мөселман университетларының берсендә белем алу, Шәрык фәлсәфәсе белән якыннан танышу, бай китапханәләрдә эшләү Камил Мотыйгыйның дөньяга карашын киңәйткән һәм бер үк вакытта татар мәдәнияте һәм мәгариф системасын үзгәртеп кору кирәклеге турында фикерен ныгыткан. +Уральскига кайткач, Камил әтисе мәдрәсәсендә биш ел буе (1902-1907) дәресләр бирә. Шәкертләр белән эшләгәндә, ул чит илдә укыганда тупланган тәҗрибәсен куллана. Мәсәлән, "ӘлӘзһәр" университетыннан үрнәк алып, "Гыйльми мәҗлес" исемле әдәби түгәрәк оештыра. Схоластикадан котылып, үз шәкертләренең иҗади сәләтен үстерергә омтылган яшь хәлфә мәдрәсәдә әдәби- музыкаль кичәләр оештыра (бу кичәләрдә Уральскиның башка мәдрәсәләрендәге шәкертләр дә катнашкан). Замандашлары истәлекләренә караганда, халык алдындагы беренче чыгышларын Тукай нәкъ менә монда уздырылган түгәрәк утырышларында һәм әдәби-музыкаль кичәләрдә ясаган. +1903 елда мәдрәсә шәкертләре белән бергә К. Мотыйгый "Мәгариф" кулъязма газетасын, ә бер елдан "Әл-гаср әл-җәдит" кулъязма журналын да чыгара башлый. Аларда К. Мотыйгыйның үз материаллары (әдәби-фәлсәфи парчалар, яңа китапларга рецензияләр, фельетоннар, хикәяләр) белән бергә Габдулла Тукайның да беренче шигъри тәҗрибәләре урын алган. +Камил Мотыйгыйның истәлекләренә караганда, Г. Тукай аның иң яраткан укучысы булган: "Габдулла әфәнде шул вакытларда минем иң сөекле вә миңа иң артык ихлас баглаучы шәкерт булып китте. Мин мәдрәсәдә вакытта ул даимән минем янда гына утыра иде. Минем агыздан ни чыкса, шуны хәзер отып алырга вә хифыз кылыр га (хәтердә тотарга) тора иде. Миннән ул, ялгызы гына, дәрескә утырып тәфсире "Җәлаләен" вә "Хәдисе сәхыйхел-Бохари" һәм дә әдәбияты гарәбия укыды. Боларга башка мәдрәсәдәге әткәй хәзрәтнең дәресләренә вә мәдрәсәбездә карт хәлфә улан мәрхүм Сираҗетдин хәлфә дәресләрендә утыра иде. Әткәем хәзрәт гыйльме гаруз китапларында дәрес бирә вә боларга Габдулла әфәнде бик иҗтиһад илә дәвам итә иде. Бу дәресләр илә генә кифаяләнмичә (канәгатьләнмичә), Габдулла әфәнде минем өйгә йөреп, миннән гыйльме кыйраэт вә Мисыр мәкаме дә өйрәнде. +Шул вакытта минем төркичә вә гарәпчә җырлар җырлаганымны да бик ихлас берлә тыңлап тора иде. Һәм дә миңа килә торган һәртөрле гарәпчә вә төркичә язылган газета вә журналларны укып файдалана иде". +Шәкертләр белән бергә кулъязма журнал чыгарганда, Камил Мотыйгый Уральскида татар телендә басма журнал нәшер итүгә рөхсәт алу турында да кайгырта башлый. +Габдулла Тукайның шигъри таланты үсешенә Мотыйгулла хәз рәт һәм Камил Мотыйгыйдан тыш Мирхәйдәр Чулпаный һәм Габделвәли Әмрулла да тәэсир иткән. +Кайчандыр "Мотыйгыя" мәдрәсәсендә укыган Мирхәйдәр Чулпаный Оренбург губернасының Бозаулык шәһәреннән ерак булмаган Хөсәен авылында мулла вазифасын башкарган. Шагыйрь турында мәгълүматлар 1990 елда Оренбургта Б.А. Бреслин нәшриятында басылган "Гарәбидән мәнзумә мәүледеннәби тәрҗемәсе" дип исемләнгән китабында чагылган. Ел саен ул, үзе укыган мәдрәсәгә килеп, анда озаклап яши торган булган. Чулпаный Тукайны якын күргән, аның белән әңгәмәләр кылган, үз шигырьләрен укыган һәм аларның төзелешен аңлаткан. Бу исә шактый дәрәҗәдә Тукайның шигырь белеме өлкәсендә мәгълүматын арттырган. +И. Нуруллин язуына караганда: "Шигырьләрен ул (Мир хәйдәр), остазлары Әбелманих Каргалый, Һибәтулла Салихов, Шәмсетдин Зәки кебек үк, "югары стильдә", ягъни авыр аңлаешлы корама телдә язган". +Төркиядән килгән Истанбул университеты студенты Габделвәли Әмрулла, "яшь төрекләр" хәрәкәте тарафдарлары арасында булып, хөкүмәткә каршы чыгышлары өчен төрек хакимиятенең эзәрлекләвеннән качып, ХХ гасыр башында Уральскига очраклы килеп чыгып, беркадәр вакыт "Мотыйгыя" мәдрәсәсендә укый. Шушы вакытларда ул Тукай белән якынаеп китеп, төрек әдәбияты һәм шагыйрьләре турында сөйли, аларның шигырьләрен укый, төне буе нинди дә булса бер француз романының эчтәлеге белән таныштыра. +Гыйльметдин Шәрәф истәлегенә караганда, Тукай Габделвәли Әмрулла белән танышуы турында: "Елларның берсендә Уральскига Габделвәли Әмрулла углы исемле бер яшь кенә төрек килеп чыга. Ул төрекнең чуен юл станцияләренең берсендә фәлән абзый... аптырап йөргәнен күргән дә, Уральскида бер хезмәт табарбыз дип, чуен юлга билет акчаларын үз кесәсеннән түләп алып килгән. Габделвәли әфәнде Уральскига килгәч, безнең мәдрәсәдә тора башлады. +Үзе гали табигатьле, бик күп француз әдәбияты укыган, төрек чә язган байтак шигырьләре дә бар. Кәмал, Габделхак Хәмид вә башка мәшһүр төрек шагыйрьләре шигырьләренең бик күбесен күңелдән белә һәм күп вакыт шуларны укып йөри иде. Үзе Истанбул университетында укыган вакытта, солтанга хилаф хәрәкә тләре сизелеп, төрмәгә ябылырга булгач, Россиягә качып чыккан да, көтмәгәннән, Уральскига килеп төшкән иде", - дип сөйләгән. +Г. Шәрәф сүзенә караганда, Тукай аңа Гәбделвәли Әмрулланың төрек әдәбияты һәм ХIХ-ХХ гасырлар чигендә аңа тәэсир иткән француз әдәбияты белән таныштырганы өчен бик рәхмәтле булуы турында сөйләгән. Иранда кузгалышлар булуын белгәч, Г. Шәрәф язганча (Тукай сүзләреннән), Габделвәли Әмрулла Иран хөкүмәтенең золымына каршы чыгучылар сафына керү нияте белән Уральскидан китеп бара. +Әлбәттә, Уральскидагы Тукай даирәсе бу бүлектә искә алынган кешеләр белән генә чикләнмәнгән. Анда типография эшчеләре дә, шәкертләр дә, татар приказчиклары да, аерым сәүдәгәрләр дә, "Фикер", "Әл-гаср әл-җәдит", "Уклар"ның корреспондентлары да бар. Уральскидагы Тукай даирәсен тәфсилләп барлау һәм өйрәнү хәзер дә Тукай иҗатын һәм тормышын өйрәнүчеләр өчен актуаль максат булып кала. +Татар вакытлы матбугаты туу датасы итеп 1905 елның 19 сентябре, Санкт-Петербургта Гатаулла Баязитов наширлегендә һәм мөхәррирлегендә "Нур" газетасының беренче саны чыгу көне санала. Ләкин татар зыялылары арасында вакытлы матбугат тудыру омтылышы инде XIX гасырның беренче яртысында ук күренә башлый. Шунысы кызык: беренче булып бу фикер рус интеллектуалларында туа, "либераль карашлы рус зыялылары җәмгыятькә татар дөньясын бәйләү һәм шул ук вакытта халыкара бәйләнеш функцияләрен үтәүче чараларга ихтыяҗ сизгәннәр һәм аңлаганнар". +Алар арасында русча чыккан "Казанские известия" газетасын татарчага тәрҗемә итеп тә бастыру идеясе белән Казан губернаторы Б.А. Мансуровка мөрәҗәгать иткән Казан университеты профессоры И.И. Запольский (1773-1810), "Бәхрел-әхбар" исемле мөстәкыйль татар газетасы чыгару проектын тудырган М.Г. Никольский, "Чулпан" исемле татар газетасын чыгару проектын төзегән көнчыгыш мәдәниятен өйрәнүче П.И. Пашино бар. Кызганычка каршы, патша хөкүмәте тарафыннан бу проектларга карата ризалык булмау сәбәпле, алар дөньяга чыга алмый калганнар. +Соңрак зыялы татарлар үзләре дә вакытлы матбугат барлыкка китерү юлында эш итү фикеренә киләләр. Атаклы татар мәгърифәтчесе, этнограф, тел белгече, тарихчы, әдип, галим Каюм Насыйри 1862 елда (Мөхәммәтвәли Яхин белән берлектә) татарча "Таң йолдызы" исемле газета чыгару үтенече белән Казан губернасы хәрби губернаторына рәсми мөрәҗәгать итә (ләкин үтенеч Россиянең эчке эшләр министры П.А. Валуев тарафыннан кире кагыла). +ХХ гасыр башында татарча газета булдыру омтылышы тагын да көчәя бара һәм 1905 елда "Нур" газетасы артыннан империянең төрле шәһәрләрендә бер-бер артлы татар газеталары чыга башлый: Казанда - "Казан мөхбире", Петербургта - "Өлфәт", Уральскида - "Фикер". +1906-1907 елларда Казанда, Оренбургта, Әстерханда, Уфада, Уральскида гомуми санда 29 татар газеты һәм журналы чыга башлый. Нәкъ менә Уральскида 1906 елның 15 октябрендә беренче татар журналы - "Әл-гаср әл-җәдит"нең беренче номеры дөнья күрә. +Әйтергә кирәк, басма "Әл-гаср әл-җәдит"не чыгару өчен рөхсәт алганчы, К. Төхфәтуллин, мәдрәсә шәкертләре белән берлектә, 1903 елда кулъязма "Әл-мәгариф" газетасы, ә соңрак "Әл-гаср әл-җәдит" исемле кулъязма журналны чыгаруга керешә. Кулъязма газетада кечкенә фельетоннар, хикәяләр, яңа китапларга аннотацияләр, мәгърифәткә караган мәкаләләр һәм төрле язмалар урын ала. +Кулъязма журналның беренче саны 1904 елның июнь аенда дөнья күрә, соңгысы - 1905 елның 12 маенда. Журналда текстлар матур язу белән язылган. "Әл-мәгариф"тә К. Мотыйгый күбрәк үз язмаларын урнаштырган булса, кулъязма "Әл-гаср әл-җәдит"тә шул чор әдипләренең хатлары, язмалары, әдәби әсәрләре урын алган. Г. Тукайның да беренче әсәрләре укучыларга шушы журнал аша килеп ирешә. Мәсәлән, журналның 1904 елгы 3 нче санында "Әхмәтсафа әфәнде - фазыйль әдибтер кәнде..." дип башланган шигыре урын алган. Аның алдыннан: ""Мотыйгыя" мәдрәсәсе шәкертләреннән Габдулла Тукай исемле яшь шәкерт Әхмәтсафа әфәнде хакында язган тезмә әсәрен "Әл-гаср әл-җәдит"кә кертүне үтенгәнлектән, рәхмәт белән кабул ителеп, төп нөсхәсеннән күчереп алынды", дигән искәрмә бирелгән. Шигырь "Мотыйгыя" мәдрәсәсендә Тукай белән укыган дусларының берсе, шагыйрь, мөгаллим Әхмәтсафа Байтирәковка (?-1921) багышланган. +Журналның шул ук елгы 11 нче санында "Каилел хак" псевдонимы (бу псевдонимны әдәбият галиме Ф. Яхин К. Мотыйгыйныкы дип саный) белән Тукайның "Җәһаләт вә сәфаләт" ("Наданлык һәм түбәнлек") исемле мәкаләсе бастырылган. Аның эчендә "Орен бург мөхәммәдәнский Духовный собраниенең дәүләтле казыйларына" юнәлтелгән хаты урын алган (әлеге хат артыннан Мотыйгулла хәзрәт, К. Мотыйгый һ.б.ның хатлары да тәкъдим ителә". +"Мотыйгыя" мәдрәсәсенең элеккеге назыйре миллионер Мортаза Гобәйдуллин урынына килгән Вәлиулла Хәмидуллинга мәдхия рәвешендә язылган "Тугъды, көн туар кеби, бер сахибе һиммәте гани..." сүзләре белән башланган Г. Тукай шигыре кулъязма журналның 1904 елгы 15 нче санында "Мәҗлесе гыйльмия" исемле мәкалә эчендә китерелә. +Г. Тукай әлеге журналның эшен оештыру, журналны кулдан күчереп тарату эшендә дә актив катнаша. Хөкүмәт рөхсәтеннән башка чыгарылган журналны стенага элеп кую куркыныч булганлыктан, ул шәкертләр тарафыннан бер-берсе аркылы ышанычлы кулларга тапшырылып, кулдан-кулга йөртелеп укыла. +Нәкъ шушы вакытларда К. Мотыйгый басма журнал нәшер итүгә рөхсәт алу һәм булачак журналның эшен оештыру артыннан йөри башлый. Татар җәмәгатьчелегенең алдынгы вәкилләре белән бәйләнешкә кереп, аларның фикерләрен сораша, алга таба журналда хезмәттәшлек итәргә чакыра. Басма журнал булдыру эшендә аңа "Уралец" газетасында эшләүче рус журналистлары Л.Н. Ядринцев һәм И.И. Ульяновның да ярдәм итүләре билгеле. Мәсәлән, "Уралец" газетасының 1904 елгы 23 сентябрь санында "Җирле хроника" рубрикасында, Уральск шәһәрендә татар телендә "Әл-гаср әл-җәдит" исемле айлык әдәби-иҗтимагый журнал булдыруга тырышлык эшләре алып барылуы хакында хәбәр бирелә. Журналның максаты - русларны башка милләт вәкилләре белән якынайту, татар мәдәниятен үстерү дип күрсәтелә. +1904 елның 16 ноябрендә К. Мотыйгый, Уральск өлкә идарәсе вице-губернаторы П.П. Шиловский (1871-1957) белән очрашудан соң, Петербургка, матбугат эшләре Баш идарәсенә, журналны чыгарырга рөхсәт сорап, гариза җибәрә. Анда ул Уральск төбәгендә яшәгән күпсанлы мөселманнарның рухи омтылышларын канәгатъләндерү һәм мәдәни халыкларга якынаю өчен вакытлы матбугат кирәк булуы турында яза. +Кулъязма "Әл-гаср әл-җәдит" битләрендә бастырылган хат алышуларга караганда, К. Мотыйгый, басма журнал бастыру өчен рөхсәт алганчы, аның авторлары турында кайгырта башлый. Мәсәлән, журналның шул елгы 20 нче санында бирелгән белдерүдә Г. Тукайның да киләчәктә журнал авторларының берсе булачагы турында әйтелә һәм аны Оренбургка, Ф. Кәрими (1870-1937) матбагасына, мөрәттиблеккә (хәреф җыю эшенә) өйрәнү өчен җибәреләчәге турында хәбәр ителә. 1904 елгы 22 нче санда (22 декабрь) киләсе елда журнал белән хезмәттәшлек итәргә ризалыгын белдергән авторларның исемлеге китерелә. Алар арасында Габдерәшит Ибраһ имов (1857-1944), Р. Фәхретдинов (1859-1936), Г. Буби (1871-1922), Ә. Максуди (1868-1941), Ә. Ширвани, М. Айдаров, М. Чул паный, М.-Г. Исхакый (1878-1954), Ә. Байтирәков (?-1921) һ.б. әдипләр атала. Шул исәптән, журналның 1905 елгы 4 нче санында (24 февраль) Камил Мотыйгыйның Гаяз Исхакый белән язышкан хатлары урын алган. Наширнең хезмәттәшлек итәргә, үз әсәрләрен журнал битләрендә бастырырга чакырган тәкъдименә Г. Исхакый: "Башладыгыңыз эш бик яхшы. Фәкать вөҗүдкә чыгарга (тормышка ашырырга) насыйб булсын. Әгәр минга журналыңыз сәтырларындан (юлларыннан) урын булса, мин әдәби кыйсемендә язарга разыймын. "Нинди шартлар?", фәләнләргә һич җавабым юк, башкаларга ничек булса, минга да шулай булыр. Үземнең хикәяләрем, романларымны вә бәгъзан (кайбер) әдәбиятә гаид (әдәбияткә караган) тәнк ыйдләремне эстәсәгез (теләсәгез), җибәрермен. Эстәсәгез, "Теләнче кыз" исемле бер романымы җибәрермен, кыскасы гына, әгәр мәйданга чыкса, мин язачакмын", - дип, үзенең ризалыгын б елдерә. +Г. Тукайның шигъри талантын ачуга зур ярдәм иткән, аның беренче иҗат үрнәкләрен урнаштырган кулъязма "Әл-гаср әл-җәдит" журналы 1905 елның 12 май саны белән тукталып кала. Уральск вакытлы матбугатында татар әдәбияты мәсьәләләрен һәм кулъязма "Әл-гаср әл-җәдит" журналын өйрәнгән әдәбият галиме Ф. Яхин әлеге кулъязма журнал турында: "Уральск шәһәрендә татар вакытлы матбугатының оешуы, аның каршылыклары һәм үз алдына куйган мәсьәләләрен яктырткан бу басма тарихи документ буларак үз кыйммәтен саклый", - дип яза. Галим журналның Г. Тукайга ясаган йогынтысын ассызыклап: "Бу кулъязма журнал Г. Тукайның башлангыч иҗат чорындагы иҗатын теркәп калуы, Тукайның әдәби мохитен чагылдыруы белән әһәмиятле. Тукай, иң беренче, шушы кулъязма журнал белән укучылары каршысына чыга, үзе дә журналны чыгаруда якыннан катнаша. Талантының билгеле бер юнәлештә формалашуында шушы кулъязма журналның йогынтысы шөбһәсез", дип яза. +Шул ук елның май аенда К. Мотыйгый "Уралец" газетасы типографиясен арендага алганнан соң, Г. Тукай, К. Мотыйгый тәкъдиме белән басмаханәгә өйрәнчек булып эшкә кереп, типография эшчесе Александр Гладышевтан хәреф җыю серләренә өйрәнә башлый. +1905 елның 9 июнендә "Әл-гаср әл-җәдит" журналын нәшер итергә рөхсәт бирелә һәм 4 июльдә журналның цензоры итеп Н.И. Аш марин (1870-1933) билгеләнә. Уральскида рус телендә чыккан "Уральский листок" исемле газетаның 1905 елның 10 нчы санында яңа журнал ачылуы турында хәбәр урнаштырылган: ""Уралец" газетасының наширенә, К.М. Төхфәтуллинга, Матбугат эшләренең Баш идарәсе тарафыннан "Әл-гаср әл-җәдит" исемле, татар телендә, айлык журнал чыгарырга рөхсәт бирелде. Журналның юнәлеше хәзерге тормыш ихтыяҗларына туры килергә һәм аның максаты хәзерге заман рус җәмгыятенең прогрессив омтылышларының мөһимлеген мөселманнарга җиткерүдән гыйбәрәт булырга тиеш. Яңа журналның нашире һәм бер үк вакытта редакторы К.М. Төхфәтуллин, үз басмасының киң таралуына өметләнә (Уральск өлкәсе мөселманнары арасында гына түгел). Беренче саны чыгу 1906 елның гыйнвар аена билгеләнгән. Аның өчен Төхфәтуллин сатып алган "Уралец" газетасы типографиясе мөселман хәрефләре белән тәэмин ителәчәк. Цензура өчен журнал Казан цензура комитетына җибәреләчәк". +1905 елның 15 сентябрендә, Оренбургта, Ф. Кәрими матбагасында, "1906 сәнә башында чыкмая башлаячак "Әл-гаср әл- җәдит" журналының мөфассал игъланы" ("1906 елда чыга башлаячак "Әл-гаср әл-җәдит" журналының тәфсилле игъланы") реклама брошюрасы нәшер ителә. Биредә булачак басма журналның нашире К. Мотыйгыйга юлланган Р. Фәхретдинов, Ә. Максуди, М.-Ф. Кәрими, М.-Г. Исхакый һ.б.ның хатлары белән беррәттән "Уральскидә мәдрәсәи "Мотыйгыя"дән" исеме белән Г. Тукайның хаты һәм ике шигыре ("Голүмең бакчасында дулашалым, идәлем сәйран...", "Чөнанча бездә Камил әл-Мотыйгый") басылган. Хатта шагыйрь "Әл-гаср әл-җәдит" журналын бастырырга бирелгән хөкүмәт рөхсәтен шатланып каршы ала һәм алга таба аның битләрендә үзе кебекләргә дә тезмә һәм чәчмә әсәрләрен урнаштырырга мөмкинлек булыр дигән өмет баглый. +1906 елның 15 гыйнварында Уральскида басма "Әл-гаср әл-җәдит" журналының беренче саны дөнья күрә. Журналның титул битендә "Русиядә беренче әдәби һәм сәяси вә гомумә файдалы (халыкка, җәмгыятькә файдалы) яңа журнал" дип язылган. +Журналда урын алган язмаларның тематикасы шактый төрле. Биредә әдәби әсәрләр һәм әдәби тәрҗемәләр белән беррәттән, дини мәсьәләләргә караган хезмәтләр, сәяси мәкаләләр, мәгариф, уку-укыту проблемалары белән бәйле язмалар, Русия эчендәге һәм Уральск хәбәрләре, шәхси хатлар, төрле газеталардан алынган мәгъл үматлар, игъланнар, әдәби тәнкыйть һ.б. язмалар урын алган. +Журналда даими рәвештә эшләгән матур әдәбият бүлегендә рус һәм чит телле әдәбият әсәрләре тәрҗемәдә укучыларга тәкъдим ителә. Алар арасында, Гаяз Исхакый тәрҗемәсендә Н.В. Гогольн ең "Борынгы алпавытлар" (1906, № 1, 2), Л.Н. Толстойның "Карма" (1906, № 3), Г. Загатов тәрҗемәсендә А.С. Пушкинның "Саран Пәһлеван" (1906, № 4), Б. Юскаев тәрҗемәсендә И.Я. Франконың "Урманлар һәм утлавыклар" (1906, № 6) әсәрләре, Г. Тукаев тәрҗемәсендә "Мәҗмугаи мөфидә" ("Файдалы җыентык") дип аталган җыентыкка кергән И.А. Крылов мәсәлләре (1906, № 2, 3, 7, 10; 1907, № 2" дә бар. +А.С. Пушкинның "Саран пәһлеван" (1906, № 4) әсәренең тәрҗемәсен бастыруы белән редакция, татар драматургиясен үстерү максатын куеп ("Журналның бу нумирында "Саран Пәһлеван" риваясене дәрҗ идәрәк (кертеп) бондан соңра без журналымызның һәр номерында театр фасылы (бүлеге) тәгъйин әйләдек (билгеләдек). Бездә театрулар булынмадыгы бөек бер муҗәбе әсәфе хәлдер (үкенеч хәл нәтиҗәседер) без боны зоһур итдермәя (мәйданга чыгарырга) әлемездән килгәнчә (кулыбыздан килгәнчә тырышып), шимдидән (моннан) театруларда уйланмая ярарлык, театральный янгы әсәрләри журналымызда дәреҗә карар вирдек (урнаштырырга карар бирдек)"), сәхнә әсәрләрен язучы авторлар өчен махсус премия дә булдыра: "Журналымызда гүзәл театру әсәрләре язган мөәллифләрә (авторларга) яхшы мөкяфәт (премия) һәдияләр (бүләкләр) виреләчәкдер". +"Әл-гаср әл-җәдит" журналы битләрендә Г. ГафуровЧыгтайның "Тутам" повестеның икенче өлеше ("Галимә ханым" псевдонимы белән басылган), М.-Ф. әл-Кәриминең "Асрау кыз", Х. Зәби ри нең "Гыйлем вә җәһел, яхуд Нури әфәнде илә Мөхәммәдҗан карт", Әхмәдҗан Биктимеровның "Ачу нәтиҗәсе" хикәяләре дөнья күрә. +Журнал иҗтимагый-сәяси проблемаларны да читтә калдырмый. Алар Г. Загатовның "Автономия, ягъни идарәи мохтарият" (1906 ел, № 2), "Русиядә хөррият юлында хәрәкәт идәнләрә яңа аркадашлар" (1906 ел, № 3), Ф. Әмирханның " ел коммунасы" (Марек Конколь брошюрасының тәрҗемәсе) язмаларында чагыла. +Г. Тукай - "Әл-гаср әл-җәдит"нең җаваплы сәркатибе булып эшләү белән беррәттән журналда иң актив авторларның берсе. Журналның беренче санында ук аның "Алла гыйшкына" һәм "Хәзерге хәлемезгә даир" исемле ике шигыре басыла. Әйтергә кирәк, шагыйрьнең журналдагы күп язмалары төрле псевдонимнар белән басылган: "Г. Тукаев", "Сахибе әсәр Г. Тукаев", "Габдулла Тукаев", "Уральскидә Габдулла Тукаев", "Г.Т." 1. +Уральскидагы рус классында белем алган вакытта Г. Тукай рус әдәбияты белән кызыксынып, соңрак А.С. Пушкинның һәм М.Ю. Лермонтовның шигырьләрен ирекле тәрҗемә итеп, тәрҗемәләрнең күбесен "Әл-гаср әл-җәдит" сәхифәләрендә бастыра. К. Мо тыйгый да үз истәлекләренә караганда, Г. Тукай рус классикларның китапларын аның (К. Төхфәтуллинның) "Прогресс" исемле китап кибетеннән ала торган була. +Тукайның "Әл-гаср әл-җәдит"тә бастырган тәоҗемәләре арасында әдәби әсәрләр генә түгел - иҗтимагый-сәяси язмалар да булган. Мәсәлән, журналның 1906 елгы 4 нче һәм 5 нче саннарында "Сахибе әсәр Г. Тукаев" имзасы белән "Мөхарәбә вә Государственная Дума" исемле Л. Памирцевның "Война и Дума" брошюрасының ирекле тәрҗемәсе нәшер ителә. +Тукайның "Әл-гаср әл-җәдит"тә басылган иҗтимагый-сәяси проблематикалы текстларыннан "Царь-Голод, яхуд Ачлык-Падишаһ" дип аталган тәрҗемәсен дә искә алмыйча булмый. Әлеге язма 1883 елда язылган һәм 1906 елда гына "С. Бах" псевдонимы белән басылып чыккан Алексей Николаевич Бахның (1857-1946) "Царь-Голод, экномические очерки" дигән китабының баштагы дүрт бүлегенең иҗади тәрҗемәсе. +Тукайның "Әл-гаср әл-җәдит"тәге тезмә тәрҗемәләре арасында "Кемне сөяргә кирәк?", "Хур кызына", "Үз-үземә", "Кичке азан", "Бишектәге бала" шигырьләре, чәчмә тәрҗемәләрдән "Бик кыйбат" дип исемләнгән әсәре игътибарга лаек. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1906 елгы 10 нчы санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган әлеге әсәр Л.Н. Толстойның 1890 елда француз язучысы Ги де Мопассанның "Су өстендә" әсәренең ирекле тәрҗемәсенең тәрҗемәсе (Тукай Толстойдан алып тәрҗемә итә). +Билгеле ки, Тукайның "Әл-гаср әл-җәдит" журналындагы эшчәнлеге аның шигъри талантының үсешендә зур роль уйнаган. Нәкъ менә "Әл-гаср әл-җәдит" сәхифәләрендә шагыйрьнең аны татар укучысына таныткан һәм шөһрәт китергән "Сорыкортларга" (1906, № 7), "Мөридләр каберстаныннан бер аваз" (1906, № 4), "Көз" (1906, № 10), "Хөрриятә" (1907, № 2), "Син булмасаң" (1907, № 3), "Пар ат" (1907, № 5), "Хәзерге хәлемезә даир" (1906, № 1), "И каләм" (1906, № 3), "Борадәранә нәсыйхәт" (1906, № 9), "Әдәбият ахшамы ясаучы яшьләремезгә" (1906, № 12), "Мәдрәсәдән чыккан шәкертләр ни диләр" (1907, № 1) һәм башка шигырьләре басыла. +Г. Тукайның журнал битләрендә киң чагылыш тапкан шигър и таланты замандашлары, каләмдәшләре игътибарыннан читтә калмый билгеле. Мәсәлән, шагыйрь, публицист Насретдин әл-Х уҗаши "Әл-гаср әл-җәдит" журналы хакында" ("Фикер", 1906, № 49) исемле мәкаләсендә, Г. Тукайның журналда урын алган иҗатына югары бәя биреп, "иң дәртле, иң монтазам, иң гүзәл шигырьләр дәхи Тукаевның агызыннан сөйләнде", дип яза. +Шагыйрь Кәшшаф Патии "Әл-гаср әл-җәдит" журналына" ("Әл-гаср әл-җәдит", 1907, № 1) исемле шигырендә Тукай талантына мәдхия укый: +Кызганычка каршы, 1907 елның 22 февраленнән К. Мотыйгый наширлек һәм мөхәррирлек хокукыннан читләштерелү сәбәпле, 1907 елның май азагыннан "Әл-гаср әл-җәдит" журналы чыгудан туктый. Журналның соңгы санында (25 май, 5 нче сан) Г. Тукайның "Пар ат", "Ләззәт вә тәм нәрсәдә?", Г. Исхакыйга багышланган "Кем ул?" шигырьләре, "Царь-Голод, яхуд Ачлык-Падишаһ" исемле тәрҗемә мәкаләсенең дәвамы дөнья күрә. +"ФИКРЕҢЕЗГӘ ЮЛ ВИРЕРМЕЗ, +ДӘРҖ ИДӘРМЕЗ "ФИКР"Ә БЕЗ..." +Инкыйлаби 1905-1907 елларда Уральскида Камил Мотыйгый наширлегендә һәм редакциясендә татар телендә туган вакытлы периодик басмалар арасында "Фикер" "әдәби, сәяси, синзурасыз гәзитә"се аерым урын тота. "Әл-гаср әл-җәдит" һәм "Уклар" журналлары Габдулла Тукайны шагыйрь, публицист, юмор-сатира остасы итеп танытуга юл ачса, "Фикер" газетасы битләре исә яшь әдипнең актив җәмәгать эшлеклесе дә булып җитешүе турындагы күпсанлы фактларны чагылдыра. Бу гаҗәп тә түгел: журналлар айга бер мәртәбә генә чыкканнар, ә газета атна саен диярлек укучы кулына килеп керергә тиеш булган. +Газета өчен материал табу К. Мотыйгый һәм Тукай өчен зур проблема булмаган, чөнки Уральскиның үзендә һәм Уральск өлкәсендә иҗтимагый вакыйгалар "куерган" инкыйлаби елларда андый газета өчен "ризык" җитәрлек. +Инде үзен "мәдрәсәнең беренче шагыйре" итеп тә күрсәтеп өл гергән Г. Тукай, К. Мотыйгый башлаган эшкә актив катнашып, тиз арада "Фикер" газетасында редакторлык хезмәтен үтәүгә керешә (гәрчә газетаның рәсми редакторы дип К. Мотыйгый саналса да). +"Әл-гаср әл-җәдит" журналын гамәлгә куйган К. Мотыйгый, 17 октябрь манифесты биргән сүз ирегеннән файдаланып, рәсми рөхсәт алмыйча, кинәттән диярлек, татарча "Фикер" газетасы чыгара башлый. Моңа кадәр Русиядә ике татар газетасы инде дөнья күргән була: беренчесе - Петербургтагы "Нур", икенчесе - "Казан мөхбире". Димәк, "Фикер" Русиядә чыга башлаган татар газеталарының өченчесе булып санала. +Р. Вафиев фикеренчә, газетаны оештырган вакытта К. Мотыйгый Уральскида казакъларның биш өлкәсе зыялыларының корылтае әзерләнүен дә истә тоткан (соңрак әлеге корылтайда оешкан казакъ конституцион-демократик партиясенең программасы газетаның беренче саннарында басылган). +Газетаның беренче санындагы идарәгә (редакциягә) мәктүп (хат) игътибарга лаек. Аның авторы, Закир әл-Хуҗа Әхмәди, Камил Мотыйгыйны тәбрик итеп, "Һич әүвәлдән хәбәр вирмәеп вә игълан итмәеп, бөйлә гүзәл гәзитә чыгармасына тәшәббес итдекеңез шаян тәхсиндер, бу фәүкыльгадә тәрәккыйдер; бу эшеңездән Америка тәрәккыйсенең исе килә. Сөбханалла, ничек һәммәсенә дә йитешәсез, яшәңез, әфәндем. Милләт киләчәктә наме галиеңезне әл-әбәд яд итәр", - дип язган була. +Газетаның тиздән чыгачагы турында "Уралец"ның 1905 елның 23 ноябрь (236 нчы) санындагы "Җирле хроника" бүлегендә хәбәр ителә: "Шимбә көнне безнең шәһәрдә туган "Татар газетасы" исемле газетаның беренче саны чыгачак. Баштан газета атналык булачак, соңыннан атнага өч тапкыр һәм, ниһаять, көн саен чыгачак. +Газета "Уральские областные ведомости" газетасының кушымтасы булып чыгачак, ләкин эчтәлеге һәм юнәлеше якларыннан әлеге газеталар арасында бернинди уртаклык булмаячак". Әлеге хәбәрдән күренә ки, газетаны чыгаручы К. Мотыйгый баштан аны "Татарская газета" исеме белән генә тәкъдим итәргә уйласа да, газетаның беренче саны ук "Фикер" исеме белән чыга. +1905 елның азагына кадәр газетаның биш саны чыгып өлгер ә. 1906 ел дәвамында - 50, 1907 елның беренче яртысында 18 саны дөнья күрә. +Газетаның беренче санында "Мөтәрҗим Габдулла Тукаев" исеме белән Тукайның "Мужик йокысы" шигыре басылган. Гадәттә, яңа матбугат органы беренче мәртәбә укучыга тәкъдим ителгәндә, аның мәсләге, юнәлеше беркадәр аңлатыла торган була. "Фикер"нең беренче санында андый аңлатма юк (бу факт, бәлки, газетаның кинәттән чыгуы белән бәйледер). +Тукайның А. Кольцов шигыреннән ирекле тәрҗемәсе, бәлки, журналда, яисә китап битләрендә басылырга тиеш иде. Күрәсең, Тукайның махсус беренче санга дип язган тексты булмаганга күрә, ул анда үзенең "Мужик йокысы"н урнаштырган. Ләкин, К. Мотыйгый истәлекләренә караганда, Тукайның "иң беренче тәрҗемә вә тәхрире" (Тукай сүзләре) баштан ук "Фикер" өчен әзерләнгән була. +Газетаның нинди юнәлеш тотачагы турындагы фикерен Тукай ""Фикер" гәзитәсенә генә махсус түгел" дигән шигырендә соңрак язып чыга. Ун строфадан торган бу шигырь имзасыз гына газетаның биш санында, бүлеп бастырыла. +Бу шигырьнең лейтмотивы булган фикер мотивы һәрбер строфада төрлечә чагыла. Автор фикерләшүгә, фикерләрне газетада язып чыгарга, фикерләрнең яңаруына һәм искечә фикерләүдән котылуга өнди: +Чөн тәвәллед итсә әфкяр, юлланыр һәр кяремез, - +Фикремез будыр безем, мәгълүмеңез, дәркяреңез. +Та әзәлдән бирле безләр фикремез мәхбүс идек, +Кем капамышдыр бези? Мәхбүс идек, мәэюс идек. +... Фикеремез тәфрикы өммәт йилләрен исдермәсен, +Исдереб, тәэхиде милләт юлларын кисдермәсен. +Газетаның табылган саннарын җентекләп тикшерү Г. Тукайның анда иң актив автор булуын күрсәтә. Дөрес, ул үз язмаларын һәрвакытта да "Габдулла Тукаев", "Г. Тукаев", "Мөтәрҗим Г. Тукаев" имзалары белән генә бастырмый, псевдонимнар (тәхәллүсләр) белән дә имзалый: "Шүрәле", "Бииик усал", "Уральск кешесе", "Берничә кешенең үтенүе буенча Уральск кешесе", "Идарә", "Һәйьәте идарә", "Уральск җәмгыяте хәйриясенең бик усал бер члены", "Ш.", "Мөсафир", "Тиктормас", "Бер фикерче", "Татар угълы", "Гъ". Алар белән шигырьләр дә, мәкалә һәм фельетоннар да басылган. +"Фикер" газетасы битләрендә "Сөемсез" имзалы текстлар да очрый. Мәхмүт Һади (Мәхмүт Бөдәйли) төзеп бастырган татар әдипләренең псевдонимнары сүзлегендә Тукай имзалары исемлеге дә китерелә. Анда Тукайның 22 имзасы күрсәтелә һәм арада "Сөемсез" дигәне дә бар. Әдәбиятчы галим Фәрит Яхин "Сөемсез" имзасы белән кем язган?" исемле мәкаләсендә, шактый ышанычлы дәлилләр китереп, әлеге имза белән "Фикер" газетасында басылган "Яман кала Орскида бәгъзе гадәтләр" (1906 ел, 8 май), "Зыяфәт - мәҗлес - аш" (1906 ел, 17 май), "Ташлану мәкаләсе" (1906 ел, 26 ноябрь), "Әл-гаср әл-җәдит" журналында чыккан "Без ни бетерәбез?" һәм "Эшсезләр тугърысында безгә ни кирәк?" (1906 ел, декабрь саны) исемле мәкаләләрнең авторы Тукай дигән фикергә килә. +"Фикер" газетасының күптән түгел табылган 1907 елгы 13 нче санында "Бозаулыкта имам Галиәсгар" имзасы белән басылган "Имзалар тугърысында" исемле бер язма урын алган. Әлеге псевдоним белән Галиәсгар Гафуров-Чыгтайның кайбер язмаларын бастыруы мәгълүм (аның "Чыгтай" имзасы белән газетаның шул ук санында "Гаеп кимдә?" дигән тагын бер мәкаләсе дә урнаштырылган). +"Имзалар тугърысында" исемле язмада ике урын игътибарны җәлеп итә. Беренчесе - язманың башы: "Бән бу көнгәчә гәзитәләргә вирдекем мәкаләләргә "Саип", "Сөемсез", "Чыгътай" дию имзалар кыйлдым вә "Вәкилә" ханым мәктүпләренә каршу язган "Вәкил" дә - бәнем". +Икенчесе - ахыры: "Атам Могыйнетдиннең атасы - Әхмәдҗан, аның атасы - Габделгафур, аның атасы - Габдерәхим, аның атасы - Җәгъфәр, аның атасы - Мансур, аның атасы - Хәсән, аның атасы - Исмәгыйль Чыгътаевдыр". +Бер үк матбугат органында, бер үк вакытларда ике автор бер үк имза белән чыгыш ясавы мөмкин микән? Чыгтай язганнарга таянып, Тукайның "Сөемсез" имзасын кулланмавын, аның белән нәкъ менә Чыгтай файдаланганын әйтергә мөмкин. +"Фикер" газетасында күп кенә текстлар имзасыз да урнаштырылган (кайбер аноним текстларның авторларын ачыклау юнәлешендә дә эш алып барырга кирәк булыр). +Яшь шагыйрьнең газета өчен махсус язылган, "Габдулла Тукаев" имзасы белән басылган "Хөррият хакында" исемле шигыре патшаның 17 октябрь Манифесты игълан ителү уңае белән иҗтимагый тормышта хасил булган күңел күтәренкелеген, гомуми шатлык хисләрен чагылдыра: +Кайда китте цензурлык, +Коллык, тарлык, ким-хурлык? +Артка карасак борылып, +Ерак анлар калдыя. +...Шәкерт, студент - бары, +Дарга асылганнары, - +Сез бу арысланнарый +Онытмагыз тидия. +...Инде китте элгәре +Зынҗырланган телләре, +Милләтнең былбыллары +Сайрап-сайрап тордыя. +Газета ел ярым эчендә Тукайның егермеләп шигырен тәкъдим итә. Әйтергә кирәк, аларның һәммәсе дә революциягә кадәрге Россиядәге самодержавие чынбарлыгын бу кадәр кискен гаепләп, нәфрәтләнеп инкяр итү белән генә сугарылмаган. Самодержавиегә тәнкыйди мөнәсәбәтне белдереп тору ("Чиновниклар безнең канны бик күп имде, / Имәлмәсләр, җитәр инде, җитәр инде!") белән янәшәдә, Тукай "Дустларга бер сүз" шигырендә патша манифестының кадерен белергә, килеп туган мөмкинлекләрдән җәһәт файдаланып эш итәргә, йокыдан уянып, башка милләтләр кебек Думага депутатлар сайларга өнди: +"Иттифакъ хакында" шигырендә исә, автор бердәмлекнең халкыбыз яшәеше өчен иң мөһим фактор булуын күрсәтә. +Газета битләрендә басылган башка әсәрләрдә дә авторның уй-фикере, хис-кичерешләре публицистик рух белән сугарыла. 1906 елның 22 октябрендә, башта Дәүләт Думасына зур өмет баглаган Тукай, илдә революция хәрәкәтләренә репрессив чаралар уздырган һәм, ниһаять, Думаны куып тараткан хакимияткә үз мөнәсәбәтен белдереп, "Государственная Думага" шигырен бастыра. +Тукайның "Фикер" газетасында чыккан барлык шигырьләре дә диярлек публицистик рухта. Тик икесендә - "Яз галәмәтләре" белән "Пар ат"та гына, чын мәгънәсендә, лирик эчтәлекле образсурәтләр өстенлек итә. +Тукайның "Фикер" газетасында дөнья күргән чәчмә әсәрләренең гомуми саны төгәл билгеле түгел. Чөнки ул аларны, югарыда әйткәнебезчә, төрле псевдонимнар белән бастырган. Әле имза куелмыйча гына дөнья күргәннәре дә шактый. +Тукайның "Фикер" газетасындагы мәкаләләрендә илдә барган олы вакыйгалар да, Уральскиның үзендә булган хәл-әхвәлләр дә чагылыш таба. Шунысы мөһим: ул аларга иҗтимагый күзлектән чыгып бәя бирә, революция китереп чыгарган иҗтимагый-сәяси үзгәрешләргә татар милләте вәкиле буларак мөнәсәбәт белдерә. Мәсәлән, Думага сайлауларда катнашып, Петербургта татар милләтеннән дә депутатлар булдыруны алга сөрә, шул ук вакытта Уральскида яшәгән русларның һәм казакъларның активлыкларына сөенеп, алардан үрнәк алырга өнди. +Революция вакыйгалары тәэсирендә татарларның тормышыяшәеше ни рәвешле дәвам итүе мәсьәләсе бу чор татар вакытлы матбугаты сәхифәләрендә зур урын алып торган, бәхәсләр тудырган. "Фикер" газетасы, хөр фикер тарафдары буларак, татарның тәрәккыятенә киртә булып торган сәбәпләрне ачып сала. +Мәсәлән, "Алай-болай" исемле фельетонында Тукай, "Фикер" не динсезлектә гаепләгән һәм аны чыгаручыларны "кяфер", "дәһри", "мөртәт"ләр дип атаган "Бәян әл-хак" газетасы редакторы Әхмәтҗан Сәйдәшевны тәнкыйтьләп, аңа каршы һөҗүви эчтәлекле мәкалә бастыра. +"Фикер"дә даими рәвештә бериш муллаларның ашлы мәҗлесләргә йөрү белән мавыгулары, мәдрәсәләрендә укытуның гаять начар куелганлыгы, заман ихтыяҗларына җавап бирмәве тәнкыйть ителә. +К. Мотыйгый чыгарган вакытлы басмаларның тоткан юлы ислам диненә каршы килә дип тапкан бер төркем дин эшлеклеләре, алар яклы татар эшмәкәрләре, фикердәшләре (миллионер Хәйрулла Гаделшин, сәүдәгәр Шәрәфетдин Каниев һ.б.) 1906 елның 5 июлендә редакция каршында митинг уздыралар һәм анда катнашучыларны К. Мотыйгый чыгарган басмаларны туктатырга һәм типографияне тар-мар итәргә чакыралар. Бу турыда Тукай "Фикер"нең 1906 елдагы 10 июль санында "Погром" ("Уральск кешесе" имзасы белән басылган) һәм "Уральск имамнарына ачык хат" ("Идарә" имзалы) мәкаләләрендә язып чыга. +Тукайның милли шагыйрь, публицист һәм милләтпәрвәр җәмәгать эшлеклесе булуы газетадагы барлык чыгышларында диярлек күренә. "Безнең милләт үлгәнме, әллә йоклаган гынамы?" (1906. 17 апрель. 14 нче сан), "Хиссияте миллия" (1906. 17 сентябрь. 34 нче сан), "Җәмгыяте хәйрия" (1906. 17 һәм 31 декабрь. 48, 50 нче саннар), "Шигырьләребез" (1907. 22 апрель. 15 нче сан) исемле мәкаләләре аеруча тирән эчтәлекле, аларда авторның төп фикерләре һәрчак дәлилләнеп китерелә. +5000 данәле тираж белән чыккан газета, әллә ни озын гомерле булмаса да, тиз арада укучылар арасында үзен алдынгы фикерле басма итеп таныта, аерым шәхесләр, матбугат органнары белән хәбәрләшеп, хатлар алышып тора, читтән килгән мә калә, әдәби әсәрләргә дә урын бирә. Аның сәхифәләрендә Габде рахман Хәмидуллинның ("Новая Казанка" авылыннан) алты тезмә әсәре, Габдешшөкүр Әминов, Мирхәйдәр Чулпаный, Дауд Бики, Зариф Бәшири, Нәҗип Думави, Габделгазиз Монасыйпов (Голҗадан), Маһирә Шакирҗанова, Фазыл Туйкин, Х. Әмирханов, Мәхмүд Алмаев, Йосыф Шәркый-Дәүликамов шигырьләре, Бәдретдин Нәзиров (Уфадан), Ярулла Моради, Фәрхәнә Алушева, Ризаэддин Фәхреддин, Әхмәтҗан Биктимеров мәкаләләре, төрле характердагы язмалары урын алган, кайбер мәгълүм иҗади шәхесләр турында хәбәрләр китерелгән. Мәсәлән, газетаның 1906 елгы 12 ноябрь санында (42 нче сан) "Төрле хәбәрләр" рубрикасында ул вакытка татар дөньясында танылып өлгергән Гаяз Исхакый турында мәгълүмат бирелә. Анда "Таң йолдызы" газетасында Г. Исхакыйның "Теләнче кыз"ы әсәре басылачагы, язучының 3 ноябрьдә (1906 ел) төрмәдән чыгарылуы, ватанына кайтып китүе, 1907 ел башында яңадан кулга алынуы хәбәр ителә. "Гаяз әфәндене нәфи иткәнгә (сөрелгәненә) чын күңелдән кайгырсак та, каләме сынмый, авызы пичәтләнми калганына бик шатландык", - дип яза "Фикер" (1906. 12 ноябрь. 42 нче сан). +Газетада, күләмлерәк мәкаләләр, язмалардан тыш, кыскакыска хәбәрләр дә урнаштырылган. Алар "Төрле хәбәрләр", "Шәһәр хәбәрләре", "Чит шәһәр хәбәрләре", "Идарәгә мәктүпләр", "Эчдәге хәбәрләр", "Төрле гәзитәләрдән", "Рус эчендәге хәбәрләр", "Сәяси хәбәрләр" һәм шуларга охшаш исемнәр белән басылганнар һәм газетага укучылар игътибарын тарту көчен арттырганнар. Аның нәшер ителү вакыты 1905-1907 елгы революция вакыйгалары чорына туры килгәнлектән, чын мәгънәсендә демократик эчтәлекле газетадагы барлык шигырь, мәкалә, язма, хәбәр, Тукайча әйтсәк, "үлмәгән дә, йокламаган да, бары һушы китеп егылган" ("Фикер"дә 1906 елның 17 апрелендә "Безнең милләт үлгәнме, әллә йоклаган гынамы?" исемле мәкәләсеннән өзек) татар милләтенең сәяси һәм милли аңы үсешенә хезмәт иткән. +Шунысы да хак: газетада тугандаш милләт - казакълар тормышына, яшәешенә, иҗтимагый хәрәкәтләренә дә багышланган материаллар басылып бара. "Фикер"нең казакъ бүлеген күренекле казакъ җәмәгать эшлеклесе Бахытжан Каратаев җитәкли. +1907 елның гыйнвар башында "Мотыйгыя" мәдрәсәсеннән чыгып, "Казан" кунакханәсендә яши башлагач, Габдулла Тукай аеруча күп яза. Ләкин, аңа карамастан, бер ай үтүгә, көтмәгәндә, Тукай эштән чыгарыла. К. Мотыйгый үзенең бу гамәлен Тукайның "шул елларда модада булган, эшчеләрне забастуфкага котыртучылар мәзһәбенә (юлына) дә кереп китеп, матбагада булган барча эшчеләрне жалунйә арттыруны сорап, эш ташларга котырту"ы белән аңлата. Ибраһим Нуруллин, К. Мотыйгыйның 1930 елларда язылган бер истәлегенә нигезләнеп, Тукайның эштән куылу сәбәбенә нисбәтле икенче юраманы да тәкъдим итә. Галим язганча, Тукай эш ташлау хәрәкәтенә чакыруы өчен чыгарылмый: эштән чыгарылуының сәбәбе - Тукайның эшкә йөрмәве. +Р. Вафиев фикеренчә, К. Мотыйгый Тукайны 8 февральдә шәһәрнең "Казан" мәйданында (Тукай күчеп яши башлаган "Казан" кунакханәсе нәкъ шул мәйданда урнашкан) узган митингта самодержавиегә каршы листовкалар тараткан өчен эштән чыгара. К. Мотыйгый, әлеге листовкаларның аның типографиясендә, Тукай катнашы белән бастырылуында шикләнеп, моның өчен үзенең җавапка тартылуыннан куркып, Тукайны газета һәм журнал чыгарудан, типографиядәге эшеннән читләштергән. +1907 ел башында хакимият тарафыннан К. Төхфәтуллин наширлек эшеннән азат ителә. Моның сәбәбе - 1905 елда Матб угат эшләре буенча баш идәрәгә җибәрелгән документларда К. Мо тыйгыйның үз яшен дөрес күрсәтмәве. +1907 елның 12 ноябре суд карары белән К. Төхфәтуллин, наширлек эшеннән мәхрүм ителеп - ел ярымга, атасы - Мотыйгулла Төхфәтуллин - 5 айга ирекләреннән мәхрүм ителәләр. Суд карары белән килешмичә, Төхфәтуллиннар кассациягә бирәләр һәм, озак вакыт барган мәхкәмә процессы нәтиҗәсендә, 1908 елда акланалар. +К. Төхфәтуллин наширлектән мәхрүм ителсә дә, үзе тудырган журнал һәм газеталар турында кайгыртуын дәвам итә. Аның тәкъдиме белән типографияне (газета һәм журналларны чыгарудан туктатмау шарты белән) сәүдәгәр Мортаза Гобәйдуллин сатып ала һәм редактор буларак Вәлиулла Хәмидуллин билгеләнә. +Шулай итеп, Тукай газетаның берникадәр вакыт узганнан соң чыккан санындагы (1907 ел, 8 март) "Кабергә киткән "Фикер" яңадан терелеп кайтты" исемле мәкаләсендә укучыга үз өметләрен җиткерә. +Кызганыч, шагыйрь өметләре акланмый. Мортаза Гобәйдуллин, матбугат эшенең борчулы булуын һәм зур табыш китермәячәген аңлап, тиздән матбагачылык эшеннән баш тарта. Тукайның "Ана мәктүпләре", "Думаның хәле" исемле мәка ләләре басылган газетаның соңгы саны 13 майда чыга. Яратып, күп көч куеп эшләгән эшеннән аерылуны авыр кичергән Тукай, М. Гобәйдуллинны чамадан тыш каты гаепләп, "Матбага белән уйнаган бер байга" исемле шигырен яза һәм Мортаза Гобәй дуллинның Уральск мөселманнары өчен зур тырышлыгын искә алмыйча, аны әлеге шигырендә төрлечә каһәрли. +Шунысын да әйтергә кирәк: К. Мотыйгый белән Габдулла Тукай бу вакыйгадан соң да Уральскида татарча вакытлы матбугат эшен дәвам итү уеннан кире кайтмыйлар һәм, өчәүләшеп (Мөхәм мәтгали Мусин белән берлектә) бер җәмгыять төзеп, "Яңа тормыш" исемле газета чыгарырга уйлыйлар. Тукай Казанга киткәннән соң, газетаның беренче саны дөнья күрә (1907 ел, 11 нояб рь). Кызганычка каршы, бу газетаның гомере кыска була: 1908 елның 20 мартында ул чыгудан туктый. +"ШАЯРСАҢ КҮРСӘТЕР "УКЛАР" +ЯҢАК ТӨПТӘН УТЛАРНЫ" +"Әл-гаср әл-җәдит" журналында һәм "Фикер" газетасында шагыйрь үзен публицист буларак танытса, 1906 елның 15 июнендә чыга башлаган "Уклар" журналында укучыларга сатирик буларак та таныла. +Үзбәк Гыймадиевнең "Сатира коралы белән" исемле хезмәтендә Камил Мотыйгыйның Уральск өлкәсе хәрби губернаторына мөрәҗәгать итүе һәм үтенечендә журналның программасын да билгеләве әйтелә. Ул түбәндәге пунктлардан торган: +") гомуми мәсьәләләр буенча һәм башлыча мөселманнар тормышыннан сатирик мәкаләләр; +2) мөселманнар тормышыннан карикатуралар; +3) юмористик хикәяләр һәм шигырьләр; +4) эчке һәм тышкы политика турында карикатуралар белән бирелгән күзәтү (һәрбер карикатура астында аңа аңлатма кыскача рус телендә язылачак)". +1905 елның 17 октябрендә патша манифесты белән сүз иреге дә игълан ителүгә карамастан, газета яисә журнал чыгаруга рөхсәт алу бу вакытларда да җиңел генә хәл ителмәгән. 1905 ел башларыннан бирле нәшер-басмачылык эшендә шактый тәҗрибә туплаган Камил Мотыйгыйга бу юлы да актив хәрәкәт итәргә кирәк була. Нәтиҗә уңай була, "Фикер" газетасының 1906 елгы 23 апрель санында "Яңа журнал" исемле белдерүдә ("Идарә" исеменнән басылган) "Киләчәк май аеның ахырында Уральскида мөселманча "Ук" нам айлык сатирический, рәсемле журнал чыгармасының чарасына шөругь улынды (керешелде)" диелә. +Ай ярым үтүгә, журнал чыгаруга рөхсәт алына, һәм моның турында мәгълүмат "Фикер"нең 1906 елның 8 май санында бирелә. Әлеге игъланның ахырында яңа гына туып килгән журнал белән хезмәттәшлек итәчәк авторларның псевдонимнары дә атала: "Шүрәле", "Сөемсез", "Ишан мөнкире", "Каилелхак вә ма әшбәһе залик". Күренә ки, алар арасында Тукайныкы булганнары да бар. +Әлеге игъланнан соң газетада ""Уклар" журналында мөхбир +Озак вакыт үтми, "айлык, рәсемле, сатирический журнал"ның беренче саны (1906 елның 15 июнендә) дөнья күрә. +Тиздән журнал Казанга да килеп җитә. "Казан мөхбире" газетасының 18 июнь санында аңа беренче бәя дә бирелә: ""Ук лар" исемендә айлык мәсхәрә, көлке журналы чыга башлады. Мөхәррире Уральскида "Фикер", "Әл-гаср әл-җәдит" сахибе Камил Төхфәтуллин. "Уклар"ның беренче номерасы 16 сәхифәле улып, 12 рәсем дәреҗ иделмештер. Беренче номерада татарларның мәгыйшәте яхшы осталык илән тәнкыйть иделмештер. Татарга аңлатыйм дип, әдәбтән чыгып киткән урыннары да бар. Казанда мөселман урамнарының, хосусән Печән базарының, сасы һәм пычрак булганын рәсем илән һәм язып күрсәткән". +1906 елда журналның алты саны дөнья күрә. Бу вакытларда Камил Мотыйгый "Фикер" газетасы, "Әл-гаср әл-җәдит" журналлары, шулай ук рус телендәге "Уральский дневник" газетасы нашире һәм редакторы булу сәбәпле, "Уклар"дагы төп эшне Габдулла Тукайга башкарырга туры килә. +"Уклар"ның беренче саны тышлыгында аңа язылу бәяләре искәртелә: бер ел өчен - 2 сум; ярты ел өчен - 1 сум, өч ай өчен - 60 тиен. Бер номерның бәясе - 20 тиен. +Журналның беренче ике битендә (аның һәр саны 16 битле булып нәшер ителгән) басманың программасы рәвешендәге "Дугры" имзасы белән "Сүз башы" урнаштырылган. +Рашат Гайнанов фикеренчә, "Татарда сатира-юмор әдәбияты яңа гына аякка баскан чорда журналга яраклы материаллар бирүчеләр бик аз булганлыктан, журналны (аеруча баштагы саннарын) Тукай үзе язып тутыра. Шунлыктан ул күптөрле яшерен имзалар кулланган. Р. Гайнанов "Сүз башы"ның Тукайныкы булуын ышанычлы дәлил белән раслап, тексттагы кайбер гыйбарә-фикерләрнең Тукайның башка әсәрләрендә очравын да күрсәтә (мәсәлән, милләтне уянырга чакыру, Русиянең ирекле гражданнары булуы кирәклеге, хәзрәтләрнең бәлеш ашауга хирыслыклары). +Журналның эчтәлеге турында сөйләгәндә, "Сүз башы"ның авторы мөселман кардәшләр тормышындагы тискәре якларга төртеп күрсәтә һәм, мәгърифәтчел карашлардан чыгып, бу хәлдән котылу юлларын барлый: гафләт йокысыннан уяну, башка милләтләрдән гыйбрәт алу, тырышлык күрсәтү, "надан ишаннарның фатихасына вә мөтәгассыйб (фанатик) хәзрәтләрнең череп беткән бәддогасына" алданмау, "ялган ишанство"ларга кол булып яшәмәү. "Сүз башы"ның авторы "Уклар"ның максатын "мөселман карендәшләремези укларымыз илә атып вә санчеп, тизрәк гафләт йокысыннадан уйгату вә сикертеп торгызу" итеп билгели. +Журналның барлык саннары белән танышканда, Тукайның сатирага хас күптөрле алымнардан, образ-сурәтләрдән бик иркен, оста, уңышлы файдаланганын күрәсең. +Журналда урын аласы материаллар, нигездә, өч рәвештә бирелә: +- рәсемнәр, карикатуралар белән; +- авторлары (псевдонимнары) куелган "коры" текст белән; +- рәсемнәр, карикатуралар һәм авторлары күрсәтелгән күләмлерәк текстлар рәвешендә. +Шул сәбәптән "Уклар"ны гамәлгә куючылар журнал өчен иллюстрацияләр ясаучыны эзли башлыйлар, һәм озакламый әлеге эзләнүләр үз нәтиҗәсен бирә. +Мәгълүм ки, мөселман татарларда кеше рәсемен ясау бары ХХ гасыр башларында гына күренә башлый. Бу чорда профессиональ сынлы сәнгать әле формалашып җитмәгән. Шуңа күрә Уральск шәһәрендә яшәгән мөселманнар арасыннан "Уклар"га рәсем ясаучыны табу шактый катлаулы проблема була. Шунлыктан, Камил Мотыйгый белән Тукайның андый рәссамны бүтән милләт вәкилләре арасыннан эзләве бер дә гаҗәп түгел. Тиз арада андый кеше табыла: ул - казак сословиесендә торган Николай Калентьев. +1905 елда Уральск шәһәренең бу үзешчән рәссамы (скульпторы) Уральскидагы Рус сәүдә-сәнагать банкының порталын берничә казак скульптурасы белән бизәүче буларак танылган була. 1905 елда бу банкның ишегалдында (монда К. Мотыйгыйның "Уралец" газетасы редакциясе һәм "Прогресс" исемле китап кибете дә урнашкан була) Н. Калентьевның скульптуралары күргәзмәсе дә уздырыла. +Журналдагы рәсемнәр һәм карикатуралар төрле форматта урнаштырылган. Унбишкә кырык сантиметр зурлыгындагы журналның сәхифәләрендә алар күләм ягыннан артык зур урын алып тормаска тиеш булган: кайчак битнең яртысына гына басылган, кайчак бер биткә тематикасы уртак ике рәсем урнаштырылган. Кайбер рәсемнәр хәтта ике битне тулысы белән били. Мәсәлән, 72-73 бит ләрдә "Духовный собраниядә хәзерге вакытта имтихан сурәте иҗрасы (тапшыру күренеше)" исеме белән карикатура урнаштырылган. Рәсемдә - алты кеше сурәте (бишесе - ике мөгезле, сарык башлы). +Карикатуралар астында бирелгән аңлатма-текстлар сатирик эчтәлекләрне чагылдыралар. Бу аңлатмалар күләмнәре ягыннан да, төзелеше ягыннан да төрле. Күбесе карикатурада кемнәр һәм ни өчен сурәтләнүен кыскача гына әйтеп бирүгә корылган, диалоглар рәвешендә төзелгәннәре дә очрый. +Ә менә журналның 4 нче санында (56-57 битләрдә) исә дис тәгә якын тармаклы бер хәшәрәт рәсеме урнаштырып, аны "Ушбуның кеби хорафаты игътикад (ышану) астында" диеп аңлату белән чикләмничә, журналны нашир итүчеләр бу текстка өстәмә итеп Тукайның "Шүрәле" имзалы махсус шигырен биргәннәр: +Карикатураларга аңлатмалар ике телдә (рус һәм татар) биреләләр. "Бу, бер яктан, татар укучыларын алдынгы рус культурасына тартуга булышлык итсә, икенче яктан, русларга да журналның рәсемнәре белән танышу мөмкинлеген тудыра, аларда татар матбугаты белән кызыксыну уята", - дип яза Ү. Гыймадиев. +Аңлатмалары бик кыска, ике-өч җөмләдән торганнарында авторлар күрсәтелми (аларны да Тукай, бәлкем, рәсми редактор К. Мотыйгый формалаштырганнардыр дип уйларга кирәк). Кайбер карикатураларның өсләрендә кулдан гына матурлап язылган сүзләр бар. Мәсәлән, 39 биттәге (3 нче санда) карикатураларда татар телендәге вакытлы матбугат органнарына үзенчә бәя бирелә: чалмалылар төркемен сурәтләгән карикатура янына кулдан "ялган һәм караңгылык" дип; европача киенгән затларның сурәте өстенә (әлеге сурәт астына "Борһане тәрәккый", "Вакыт", "Фикер", "Азат халык", "Уклар", "Әл-гаср әл-җәдит", "Таң йолдызы" журнал исемнәре бирелгән) - "Хаклык һәм яктылык". +Журналның һәрбер санына, югарыда әйтелгәчә, рәсем-карикатуралар белән бәйләнештә булмаган сатирик эчтәлекле текстлар да урнаштырылган. Алар күләмнәре буенча аерыла: өч-дүрт юллылардан башлап, бит ярым - ике битлеләргә кадәр бар. Мәсәлән, "Й.М." имзалы "Ишаннар хакында мосахәбә" исемле язма 5 нче сандагы 69-70 битләрне алып тора: +"Шәкерт илә мөриднең мөсәхәбәләре (сөйләшүләре) шөйлә: мөрид әфәнде шәкертнең кулында көлкеле "Уклар" журналы күрәрәк диер ки: "Синең бу кулыңдагы "Уклар" журналы бер дә кирәкмәгән нәрсә, аны язган кәгазь исә кара исрафдыр, син шәкерт минем мәслихәтемне тотсаң, мондыйлар берән чуалма!" +Шәкерт: "Әфәндем, нигә алай әйтәсез? Мин "Уклар" журналының бер дә зарарлә нәрсә тапмыйм. Бу журналның максуды бәгъ зе бер тиешсез гадәтләремези ук илә атып бетермәкдер". +Мөрид: "Нигә зарарлы нәрсә табылмасын? Баштан аякка чаклы ислам динен хурлыйдыр. Менә икенче номерында төпсез мичкә сурәтен төшергән. Мондан максуды голямәне вә ишан хәзрәтләрене хурлау гына. Моны язган кешедә дин юк дип уйлыйм". +XX йөз башында татар журналистикасында сатирик басмалар әле яңа гына туып килүгә карамастан, "укчылар" төрле сатирик жанрларның мөмкинлекләрен оста кулланганнар. Традицион сатирик жанрлар (фельетоннар, памфлетлар) белән бергә "Уклар"да оригиналь жанрлар да очрый, мәсәлән, телеграмма ("Дөрест телеграм хәбәрләре" (1906, № 1), "Тимер чыбыксыз телеграм хәбәрләре" (1906, № 3), "Телеграмнар" (1906, № 6), инструкцияләр ("Шәкерт ничек булырга?" (1906, № 3)), сүзлекләр ("Яңа камустан берничә лөгать (өзек)" (1906, № 3), игъланнар ("Таяк сатучыларга игълан" (1906, № 4)), киңәшләр ("Җиңел кәсеп турында муллалар киңәше" (1906, № 4)). +Хәрби губернаторга бирелгән программада аерым пунктта юмористик шигырьләр дә басылачагы әйтелгән булса да, алар күп түгел. +"Фикер" газетасының 1906 елгы 8 май санында киләчәктә "Уклар" да басылачак авторларның дүрт тәхәллүсе күрсәтелгән булса да, чынлыкта, аларның саны шактыйга артык. Моның төп сәбәбе - журналның актив хәбәрчеләре булмау. Шуңа күрә төп авторларга бер үк санга кайбер очракта дистәгә якын язмаларны бирергә туры килгән. +Иң еш кулланылган яшерен имза (тәхәллүс) - "Шүрәле" (24 мәр тәбә очрый). Г. Тукайның "Уклар"дагы язмалары "Тәртә башы", "Дугъры", "Хәйләсез", "Чапансыз", "Кырмыска", "Һөдһөд", "Адвокат", "Догачы", "Хәсрәт", "Җен", "Хәйләсез", "Шәкерт угы", "Чурт", "Мылтык", "Сөңге" имзалары белән дә басылган. +Журналда "Күгәрчен", "Приказчик", "Г.С.", "Гаиб ирәнләрнең берсе", "Нәгузе билләһи залик", "Й/Я. М.", "Әф." имзалы текстларның авторлыгы әле ачык итеп билгеләнмәгән. "Шушма угы" һәм "Башкорт угы" имзаларын Тукайныкы итеп санарга мөмкин. Беренчесе "Күрәсем килә" исеме белән басылган текст ахырында тора (исеме алдыннан "Малмыждан язалар" дип искәртелгән): +"Уклар" журналының 3 нче санында (38 биттә) "Башкорт угылы"ның тексты да Тукайның сатирасына шактый охшаш стильдә язылган: +Ашка чакыру +Аш хәзерләү - ишанлыкның шарты чыгар, +Башакласаң - сыкрындан күп сөт чыгар; +Башакламый сауганда - бер эчәрлек, +Ашдан соң янчыкдан да алтын чыгар. +Андан соң фатиханы үтенәләр, +Оҗмахның ачкычына үреләләр; +Хәзрәт түбән караю бән дога кыйлгач, +Оҗмах ишке ачылды диеп сәвүнәләр. +Бу эшдән ишанлар зур файда итә, +Мөридләр күп-күп акча куеп китә; +Ул акчаны мәхдүмнәр җыеп алып, +Мәгълүм ханәгә барып фарсит итә. +Тукай, еш кына, редакциягә килгән хат-хәбәрләрдән файдаланып, бик нык үзгәртеп, үз текстларын да тудырган. +Журналда ачык имза белән бер генә текст басылган: "З. Насыйри" имзалы "Кадин нәсел улмалы" шигыре. Р. Гайнанов аны Уфада яшәгән шагыйрь, прозаик, сәясәтче, мөгаллим, юлъязмалар авторы итеп идентификацияләгән иде. +"Уклар" авторлары даими рәвештә ишаннарның, кайбер хәзрәтләрнең кыйланышлары яңа заманга туры килмәвен, сәдака, зәкят, корсак коллары булуын кискен тәнкыйтьлиләр. Мәсәлән, 3 нче сандагы бер карикатурада имән бармагына карап уйга чумган мулла сурәте ясалган. Ул, сәдака җыйнау максаты белән ашларга йөри-йөри, инде кемнәргә барганын да оныткан, шуны уйлап сөйләнә: "Кемгә дәхи ашка барырга икән? Ни чара, барчасын да йөреп бетергәнмен, ахрысы". +Журналның күп сәхифәләрендә татар халкын искелеккә ябышып ятмаска, башка милләтләрдән гыйбрәт алып, алга карап эш итүгә өндәүләр чагылыш таба. Шулай ук шәһәрдә яшәүче татар кешеләре арасында барлыкка килгән әхлаксызлык (эчкечелек, фахишәлек) фаш ителә. +Журнал битләрендә үз чорының иҗтимагый проблемаларына, Русия империясендә, дөньяда барган каршылыклы вакыйгаларга мөнәсәбәт тә чагылмый калмаган. Имзасыз "Сөаль"дә (8 б.) патша генералы Куропаткин турында ачы иронияле сорау бирелә: "Гәзитләрнең язганына караганда, зур хәвеф-хәтәрләргә сабыр итүче Куропаткин государственный банкыдан 204 500 000 тәңкә акча алган. Тагы да акча салучының үтенече буенча бу акчалар Куропаткинга саф алтындан гына бирелгән. Сугышка киткәндә, 2 вагон тулы тәре һәм берничә сыерлар алып киткән иде. Имди белергә тырышалар: бу кадәр акчаны табар өчен Куропаткин кайсы тәрегә чукынып, нинди сыерларны сауды икән?". +Хәбәрләр бүлекләрендә Фас, Төркия, Хиҗаз, Ирандагы кайбер вакыйгаларга көлке рәвештә сурәтләү журнал хезмәткәрләренең рус, төрек һәм башка телләрдә чыга торган матбугат органнары белән танышып баруларын дәлилли. +Карикатураларда, сатирик текстларда Казан шәһәре еш күрсәтелә: Печән базары, Черек күл кебек урыннар, "Таң йолдызы", "Азат", "Азат халык", "Йолдыз", "Әд-дин вә әдәп", "Бәян әл-хак" (соңгысын Тукай "Бәян әл-корсак", "Шатыр-потыр-апчыхи" дип тә исемли) газеталары искә алыналар. +Журналда аеруча "Бәян әл-хак" газетасы редакторы һәм наширләре Мөхәммәтҗан белән Әхмәтҗан Сәйдәшевларга гаять үткен очлы сатира угы атыла (күп очракларда Тукай аны "Ахмакҗан" дип кенә атый). +Журналның соңгы - ноябрь санындагы "Шартлар" памфлеты үзенең сәяси үткенлеге белән аерылып тора. Патша Русиясендә дәвам иткән инкыйлаби вакыйгалар, татарларның, гомумән, мөселманнарның да иҗтимагый активлыклары ("Иттифак әл-м өслимин" фиркасы эшчәнлеге, икенче яктан, татар эсерлары газетасы "Таң йолдызы"ның илдәге режимга каршы позициясе, "Азат халык" кебек демократик позициядәге газеталарның эшчәнлеге һ.б.) Тукайга тәэсир итми калмаганнар. +"Иттифак әл-мөслимин" үзенең эшчәнлеген, аның фикеренчә, ") байлык, 2) җирлелек, 3) алпавытлылык, 4) кәләпүшлелек, 5) Истанбул эчендәге форма илә һәр мөтәкәббирнең [высокомерный, гордый кеше] ригаять итеп тормаклык, 6) җизнилек, 7) кодалык-кодачалык, 8) туганлык-тумачалык, 9) кияүлек, кайнагалык, 10) баҗалык" иман китерүгә нигезләп алып бара. Ул һәр җирдә капитал шомлыгын күрә, капитал өчен исламият, инсаният читкә ташлана дип саный. Памфлетның ахырында (6 нчы сан, б. 93.) моның турында аерата кискенлек белән әйтелә: +"Капиталистичекий строй бетеп, дөньяга социалистический тормыш чыкмыйча, капиталның һәр хакыйкатькә пәрдә булып тотуы бетмичә, мин үзебезне мөселман дип йөрүдә бер мәгънә дә тапмыйм. +Бу тормышка кальбән разый булган кеше мөселман да түгел, мөэмин дә түгел, инсан да түгел диясем килә. +Бу тормыш бар вакытта үзләрен мөселман дип йөрүчеләр, түгел Коръәннең эчендәге әмерләренә буйсыну, бәлки катыргысы арасына язылган сүзләрен дә ишетмиләр. +Шулай булгач, социализмның рәваҗы [таралуы] өчен үзеңнең бил баглап эшкә керешергә гайрәтең җитмәсә дә, һич булмаса, сүкмәскә вә күңелдән дошман булмаска кирәк". +"Уклар" журналының соңгы 6 нчы саны 1906 елның ноябрендә чыга. Бу санда "Шүрәле"нең "Уклар" исемле шигыре басылган: +Бик үткен журнал тарала: +Исме ничек? "Уклар"мы? +Иске-москы муллаларны +Һич кызганмый чукмарлый. +Аталар да ваталар, +Кирәк җирне күзлиләр; +Аткач, атылмышка чаклы +Ук бармыйча туктармы? +Хәзрәтләр, хәддин узмагыз! +Онытмагыз "Уклар"ны. +Шаярсаң, күрсәтер "Уклар" +Яңак төптән утларны. +Тукайның журналист буларак формалашуына Уральскидагы һәм Оренбург губернасында рус телендә чыккан газета һәм журналлар да тәэсир иткән. Әлеге басмалар төбәктәге һәм, гомумән, Русиядә яшәүче татарлар тормышын үз сәхифәләрендә даими яктыртып барганнар. Мәсәлән, "Оренбург газетасының" 1905 елгы 25 август санында басылган "Татар матбугаты турында" ("О татарской прессе") мәкаләсендә билгесез автор 1905 елда "Слово" газетасындагы Т. Ардовның "Тәэсирләр. Чиркәү яки газета?" ("Впечатления. Церковь или газета?") мәкәләсенә үз мөнәсәбәтен белдерә. +"Оренбург газетасы"нда басылган мәкаләсендә аның авторы Русиядә яшәүче татарларның үз газета-журналларын оештыру хокукын яклап чыга: "Мөселманнар күптәннән бирле туган телләрендәге газета-журналларга мохтаҗлар. Андый газета- журналлар безнең мөселманнарда күбрәк булса, хезмәтче булып эшләгән татарлар да мәдәни булырлар иде. Петербургта яшәүче зыялы татарлар Баязитов газетасына теләктәшлек белдерәләр. Бары тик аларның ихтыяҗларын гына искә алып, ул газетаны нашир итүдән баш тартмады, гәрчә аны бастыру өчен рөхсәт алу аның өчен күп мәшәкатьләр китерсә дә". +Шагыйрьнең Уральск чоры иҗатын рус вакытлы матбугаты чыганаклары ярдәмендә өйрәнгән профессор Р. Нәфыйков билгеләвенчә, Тукайның кайбер мәкаләләре "Уральский дневник" газетасында да басылган. Галим, Тукайның 1906 елда "Фикер"дәге кайбер мәкаләләрен һәм "Уральский дневникта"гы язмаларын чагыштырып, алар арасында уртаклыкка игътибар итә. Сүз Тукайның "Фикер"дә басылган "Кызыкка очрау", ""Казан" миһманханәсендә мәҗлес", "Уральскида "Казан" миһманханәсендә икенче мәҗлес", "Уральскида дарелмөгаллимин", "Погром", "Уральскида Дума членын вә тәвабигын нагайкалау", "Дәхи бер фетнә" мәкаләләре һәм "Уралький дневник" газетасының 1906 елгы октябрь, ноябрь, декабрь саннарында "Ш." "К.", "К-в", "Кур-в", "Не мусульманин" имзалары белән дөнья күргән материаллар турында бара. +Мәсәлән, 19 ноябрьдә "Фикер"дә басылган "Кызыкка очрау" фельетоны ("Фикер", 1906, № 43) шул ук көндә рус телендә "Уральский дневник" газетасында басыла. +Газета сәхифәләрендә (1906 елның 4 октябрь саны) 1 октябрьдә "Казан" кунакханәсендә узган Уральск мөселманнарының җые лышы яктыртыла. Әлеге язма Тукайның "Фикер"дә басылган ""Казан" миһманханәсендә мәҗлес" исемле язмасы белән аваздаш. +Берничә көннән соң газетада (8 октябрь санында) "Казан" кунакханәсендә Уральск мөселманнарының икенче җыелышы узу турында хәбәр бирелә: " октябрьдә, җомга көнне, кичке сәгать тугызда "Казан" кунакханәсенең ресторанында мөселманнарның Уральскида укытучылар мәктәбен ачу мәсьәләсенә багышланган икенче мәҗлесе узды. Әлеге мәҗлескә 200 дән артык татар һәм тирәяктагы авыллардан 10-15 кыргыз (казакъ) кешесе җыелган иде". +Бу язмаларның "Уральский дневник" газетадагы әлеге чараларны яктырткан материалларына аваздаш булуы, Р. Нәфыйков фикере буенча, аларның Тукай каләме белән язылуы мөмкин икәнен күрс әтәләр, ләкин Тукай рус газетасы өчен русча үзе язганмы, әллә татарча язып, кемдер русчага тәрҗемә иткәнме - анысы билгесез. +Кайбер рус газеталарында басылган язмаларның Г. Тукай иҗатына тәэсир итүе турында да әйтергә мөмкин. Мәсәлән, Г. Тукайның "Государственная Думага" шигыренең И. Жилкинның "Уральский дневник" газетасында басылган "Тормыш сәхифәләре" исемле лирик хикәясе белән аваздашлыгы игътибарга лаек. Әлеге хикәядә мондый юллар очрый: "Халыкта ниндидер сәер моңсу иронияле елмаю бар. Әлеге елмаю зур җиңүләрдән соң да, олы җиңелүләрдән соң да югалмый. Бар иде Дума - безнең мәхрүм милләтебезнең бер куанычы. Бетте Дума... Һәм халык менә инде аның кабере янында моңсулык һәм шул ук вакытта көлке һәм ирония хисләре белән сугарылган җырлар чыгара...". +Шуннан соң хикәядә сукыр гармунчылар пәйда була, һәм алар халыкның шатлыклары һәм кайгылары турында җыр башкара. Алар арасында "яшерен эч пошу, ачыктан-ачык көлү, ачы үпкәләү" хисләре белән сугарылган Дәүләт Думасына багышланган юллар бар: +К. Хисаметдинов истәлекләрендә Тукайның "Уралец" газетасы өчен язылган шигыре турында мәгълүмат бар: "Бервакыт Тукай миңа: "Русны мактап, японнарның җиңелгәнен әйтеп, шигырь яздым, шуны газетаның редакторына бирдем", - диде. Редактор аңардан: "Моны кем язды?" - дип сораган. "Бер шәкерт язды", - дигән Тукай. Редактор әйткән: "Моны язган кеше үзе килсен". Тукай барган икән дә, ишек янында торучы рус кертмәскә теләгән. Тукайның үзе әйтүенчә, бердән, малай саный, икенчедән, кием начар. Шулай да кергән. Редактор: "Бу шигырьне син яздыңмы?" - дип сорагач, Тукай: "Мин яздым", - дигән. Шуннан соң редактор болай дигән: "Мондый шигырьләрне син һәрвакыт язып тор. Без сиңа һәр юлына 5 тиен түләрбез"". +Габдулла Тукай әдәбият мәйданында каләм сынаган еллар татар поэзиясе зур яңарышка әзерләнгән чорга туры килә. Дини-суфичыл шигърияттә зур казанышларга ирешкән милли сүз сәнгате заман таләбенә җавап бирерлек, тормышны һәм киләчәккә барыр юлларны күрсәтә алырлык дөньяви әдәбият тудырыр өчен мая туплаган, мәгърифәтчелек хәрәкәте исә борынгыдан килгән рухи- гыйльми куәтне фикри көчкә әйләндергән. Татар дөньясы, әйтерсең лә, шушы мөмкинлекләрне бергә үреп җибәрерлек, күп гасырлар буе чарланган эстетик матурлык-камиллекне һәм тормыш-я шәешне үзгәртерлек хөр фикерне яңгыратырлык зур талантның килүен көтә... +Һәм шулай булып чыга да. Поэзия күген якты йолдыз кебек балкытачак Тукай үзенең әлегә ныгып җитмәгән, әмма саф, чагыштырмача камил яңгырашлы, мәгънәви тирәнлеге белән игътибарны җәлеп итәрлек тәүге тезмәләрен ак кәгазьгә сыза, бик тиз ачылачак һәм югарырак күтәреләчәк илһамлы каләм иясенең инде фани дөньябызда икәнен хәбәр итә. Габдулла Тукайның Уральск чоры шигърияте ул - менә шушы хәбәрне татар иленә җиткерү, кыска гына вакыт эчендә һәм бик яшь килеш табигать биргән сәләтнең, әдәби тәҗрибә баскычын узып, зур талантка әверелү вакыты. +Тукайның берничә еллык иҗатын үз эченә алган Уральск шигъриятен аңлау өчен, шушы чорда татар сүз сәнгатенең торышын, гомуми кыйбласын, таяныч нокталарын ачык күзаллау сорала. +ХIХ-ХХ гасырлар чиге татар әдәбияты ерак гасырлардан килгән шәркый традицияләрдә үсеп бара. Аңа ризык бирүче чыганаклар, иҗат чишмәләре - төрки-татар авыз иҗаты (фольклор), татар язма мирасы, гарәп-фарсы шигърияте. Бу чорда төрки әдәбиятлар арасында әдәби багланышлар көчле булып, аларның язма яки сөйләм формасында яшәгәннәре дә, гаять камил һәм серле Урта гасырлар фарсы әдәбияты йогынтысында үз юнәлешен булдырганнары да, бу йогынтыдан читтәрәк торганнары да бар. Әмма шигъри калыплар, образлар һәм шуларны чагылдырган сүзләр шагыйрьләребез өчен уртак хәзинә булып хезмәт итә. Мирасханәбездә фарсыча- гарәпчә, саф яисә катнаш телле әсәрләр, чичәнлек үрнәкләре саклана. Шул ук вакытта XIX йөз башыннан иҗтимагыймәдәни фикердә активлашкан үзгәрешкә омтылыш чаткылары шигъ рияттә дә күренә. Әмма яшь буын, мәдрәсә шәкертләре арасында "Мөхәммәдия", "Бакырган", "Бәдәвам" үлчәм-көйләрендә язу традициясе дә көчле. Һәр укымышлы татар кешесе танышып барган Исмаил бәй Гаспралының "Тәрҗеман" газетасы, бу яктан, мәдәни атмосфераның көзгесе булып тоела: бер яктан, төрки халыкларны яңарышка, үзгәрешкә өндәү, икенче яктан, һәр төрки ха лык ка аңлаешлы булсын өчен, борынгылыкны саклаган катлаулы уртак төрки телне алга алу традицияләр белән яңачалыкны тоташтыра. Мондый төрлелекнең чагылышы һәм тәэсире Г. Тукайның Уральск чоры иҗатында да аермачык. +Истәлекләрдән билгеле булганча, Тукай Уральскида Мотыйгулла хәзрәттән гаруз гыйлеме, ягъни гарәп, фарсы, төрки, татар классик поэзиясендә кулланылган шигырь төзелеше буенча дәрес ләр ала, шул үлчәмдәге гарәп-фарсы әдәбияты белән ныклап таныша. Тукайның тәүге әсәрләренең күпчелеген гаруз вәзеннәрендә язуы әнә шуңа күрә табигый да: ул теоретик мәгълүмат үзләштереп кенә калмый, әлеге белемнәрне гамәлдә дә сыный. Бу чорда шагыйрьгә төрекчелеккә күпмедер бирелгән татар әдәбиятының, сүз сәнгатен карендәш халыкларга да аңлашылырлык уртак телдә үстерик дигән карашларның һәм үзе белән дуслашкан, солтанга каршы хәрәкәттә катнашкан төрек мөһаҗире, шагыйре Габделвәли Әмрулланың тәэсире дә сизелерлек. Тукай Европа әдәбиятлары, бигрәк тә француз әдәбияты йогынтысына кереп барган, аны тәрҗемә итеп һәм стильләштереп киңәйгән яңа заман төрек шигъриятен дә яхшы белә. Әлеге йогынтылар Тукай каләменнән төшкән әсәрләрнең телендә аермачык чагылыш таба. Сүзебез дәлилле булсын өчен, Тукайның Камил Мотыйгый өчен Пирмөхәммәт Ниязовка 1904 елның 11 декабрендә язган хатын мисалга китерик: +Хат, шул чор төрек телендә язылышына гына түгел, Уральск янындагы Сеҗе авылы имамы Әхмәтфәрит Ширванский китабының исеменә ("Мәдәниләшү, яки Ислам мәгарифе") дә игътибарны юнәлтә. ХХ йөз башы Уральск вакытлы матбугатында актив хәбәрче булган мәгърифәтче Ә. Ширванскийның әлеге китабы, рус халкы белән туганнарча яшәүнең, рус телен белүнең мөһимлеген аңлатса да, башка милли телләрнең, шул исәптән татар теленең рус теле тарафыннан ассимиляцияләнеп юкка чыгу куркынычын әйтеп кисәтә. Әлеге китап хакында сүз алып бару факты Тукайның мәдрәсә чорында нинди эчтәлектәге китаплар белән танышуы, Камил Мотыйгый белән берлектә Уральскида алып барган эшчәнлегенең юнәлеше турында да сөйли. +Әдәби йогынтылар Тукайның үз шигъриятендә дә күзгә ташланып тора. Мәсәлән, Уральскида "Мотыйгыя" мәдрәсәсендә үзе белән бер чорда укыган дусларыннан Әхмәтсафа Байтирәковка (?-1921) багышланган "Әхмәтсафа әфәнде..." (1904" шигыренең тәүге строфасында Тукай фарсы сүзләрен һәм изафәсен рифма ясалышында бик отышлы куллана: +Алынма сүзләр яисә сөйләм калыплары һәр чорда татар шигъриятенең эчтәлегенә, хис-кичерешләр бирелешенә төрле үзгәрешләр алып килгән. Чит лексика әсәрнең гомуми яңгырашына зыян сала, әмма укучы игътибарын җәлеп итә, аерым бер фикерләрне алга чыгара. Бигрәк тә фарсы калыплары шигырьгә серлелек өсти, әйтелешне көчәйтә, яңгырашны үзгә аһәңнәр белән баета. Тукайда да шулай. "Әхмәтсафа әфәнде"нең икенче юлында басымнарны татар теленә туры китереп куйганда, ритмик яңгыраш бозыла, көчсезләнә. Ә инде фарсыча интонацияне, әйтелешне саклаганда, әйтик, "могыйне милләт" гыйбарәсен, бигрәк тә аның тәүге лексемасын аеруча ассызыклаганда һәм басымны икенче иҗегенә ясаганда, беренче юлга чираттагысы матур ялгана, милләткә хезмәт идеясе калкулана, "хезмәт" сүзе өстенлекле позиция ала, яңгыраш та үзгәрә. +"Әхмәтсафа әфәнде..."нең икенче строфасы гади укучы теленә якынрак, фикерен төгәл җиткерү өчен яшь Тукайның тезмәдән - чәчмәгә күчүе тоемлана, текст көйләмнән - сөйләм шигыренә әверелә. Әйтерсең лә, автор укучыга түгел, киң аудиториягә, тамаша залына мөрәҗәгать итә, алар белгән шәхесне хәтергә төшереп, аның аша милләт киләчәге белән бәйле хыял-теләкләрен җиткерә: +Фамилиясе - Байтирәк, мисле дөньяда сирәк; +Бундый инсанлар кайда? - Безнең милләткә кирәк. +Аннан соң килгән икеюллыклар юмор-сатира рухындагы фольклор әсәрләре белән аваздаш һәм халык сөйләменә хас сүзләр ярдәмендә иҗат ителгән: +Чук яшәсен Сафамыз - шулдыр безнең хафамыз, +Ишанларга кимертелде безнең калын кафамыз. +Бундый әдибләр күбәйсә, сынар ишан тешләре; +Теше сынгач, онытылыр пылау һәм бәлешләре. +Тарихта дини йогынтының кимүе, суфичылык тарикатьләренең эшчәнлеге йомшару я булмаса аларның таркалуы, зыялыларның һәм дин әһелләренең яшәү рәвешләрен үзгәртүләре, беренче чиратта, мәгърифәтчелек хәрәкәте, шуның нәтиҗәсендә мәгариф үсеше, иҗтимагый-мәдәни реформалар, илләрнең сәяси- икътисади алга китеше белән бәйләп карала. Халыкның тормышы-яшәеше өчен дин башлыклары, зыялылар җаваплы дигән Тукайның да шулай уйлаганлыгы күренә. Милләт мәнфәгатьләрен кайгыртып, каләме белән туры юлны сызып баручылар - тормышны яхшы якка үзгәртүчеләр, киләчәкнең нинди булырын алар билгели, ди ул. +"Әхмәтсафа әфәнде..." Тукайдагы фикер юнәлешен ачык күрсәтсә дә, яшьлеге, тәҗрибәсезлеге, стилистик тотрыксызлыкларның шигырьнең сәнгатьчә бөтенлегенә зыян китергәнлеген тоймавы хакында да сөйли. Соңгы өлештә ул мәдрәсә белеме булган кешеләргә генә аңлаешлы телдә яза башлый: +Ишан да, милләт, ди башлар, утка якыб тәсбихен, +Инсафына кәлүб, ташлар мөрид җыйнау тәшвишен. +Җенсән бу зат - мишәрдер, димәк, хәйрелбәшәрдер; +Бу затны мәкруһ күрәнләр барча - шәррелбәшәрдер. +Шигырьдә тасвирлау объекты булган "Әхмәтсафа әфәнде"нең иң мөһим сыйфатлары калкуландырылган һәм идеаллаштырылган, бу вакытта юмор, аңа каршы көчләргә нисбәтле - сатира алымнары кулланылган. Шунысы да игътибарга лаек: әсәрне бүгенге көн теленә күчергәндә, кайбер сүзләрне тәрҗемә иткәндә, шаянлык сыйфаты кими. Сәбәбе шул: оригиналда охшаш төзелешле, яңгырашлы, әмма капма-каршы мәгънәле "хәйрелбәшәр - шәррелбәшәр" алынмаларының соңгы рифма булып килүе юморны, яңгырашны югарырак ноктага күтәреп, көтелмәгәнчә һәм кискенрәк тәмамларга ярдәм итә. +Тукай кулланган лексик хәзинәдә гарәби төшенчәләр булса да, аларның күбесе татар әдәбиятына фарсы шигърияте аша кергәннәр. Шул сәбәпле шагыйрьнең өйрәнчек әсәре "Әхмәтсафа әфәнде..." мисалында ХХ гасыр башы татар шигъриятендә, шул исәптән Тукайның Уральск чоры иҗатындада фарсылашу күренешенең шактый көчле булуын билгеләргә мөмкин. +Әлбәттә, сөйләм дөньяны сурәтләүдә катнаша торган хисфикер байлыгы белән турыдан-туры бәйләнештә тора. "Әхмәтсафа әфәнде..." шигырендә дә аерым тезмәләрнең гади укучыга да аңлаешлы итеп язылуы Тукайның, яшь булуына карамастан, матур әдәбият теленең киләчәктә үзгәреш юлын, шигъриятнең вазифасын тоемлавын, халыкка якын торуын, аның ихтыяҗ-теләкләрен яхшы белүен күрсәтә. +Тәҗрибәсез каләм ияләре еш кына әсәрләренә тормыш материалын турыдан-туры кертә, прототипларның үз исемен куллана. Тукайның тәүге шигырьләрендә дә шулай. Әмма юмор-сатира өчен табигый күренеш булган детальләр тәгаенлеге, геройларның тормыштагы исемнәре белән күренүе шагыйрь иҗатында алга таба да саклана һәм әсәрләрдә иҗтимагый-мәдәни атмосфераны тергезү чарасы буларак Тукайның һәр чор әсәрләрендә күзәтелә, аның иҗат алымына, стиль элементына әйләнә. ХХ гасырга тормышны да, сүз сәнгатебезне дә камилләштерү омтылышы белән аяк баскан Тукай өчен укучыга тормыш фактларын җиткерү Көнчыгыш әдәбиятлары тәкъдим иткән гомуми тасвир схемаларыннан мөһимрәк. Нәкъ менә милли чынбарлыкны сурәтләү алга таба аның иҗатын - халыкка, сөйләмен - халык теленә якынайтачак та. Шул рәвешле, үз иҗатында фактларны мул кулланып, Тукай татар халык авыз иҗатындагы һәм әдәбиятыбыздагы күргәнне тасвирлау традициясен тагын да үстерә, әдәбиятта татар тормышы-яшәешенең үткәнен-бүгенгесен тергезә, әйтерсең лә, үзе яшәгән чорны һәм шул заманда халкыбызның иҗтимагыйсәяси һәм мәдәни хәлен мөмкин булганча тулы теркәп калдырырга омтыла. +Шагыйрьнең беренче шигырьләреннән булган "Әхмәтсафа әфәнде..."нең жанрын билгеләү кыенлык тудыра. Шигырьнең беренче өлеше көнчыгыш мәдехләре рухында һәм җитди башланып китсә дә, мактау рухындагы өченче строфа шаян халык такмакларына охшатылган. Аннан соңгы тезмәләр эшлексез ишаннарны, аларның мөритләрен, комсыз муллаларны тәнкыйтьләп, ачы сатира белән иҗат ителгән шигъри мирасыбыз контекстында укыла (бу урында Г. Утыз Имәнинең (1754-1834) "Төхфәт әл-горәбаэ вә ләтаиф әл-гыйззә" ("Горбәтлектә йөрүчеләргә бүләк һәм аларның хурлыкка калу вакыйгалары") поэмасындагы "Хикайәте гаҗиб" ("Гыйбрәтле хикәя") бүлеген, Г. Кандалыйның (1797-1860) "Мулла белән абыстай" шигырен, М. Акмулланың (1831-1895) "Дамелла Шиһабеддин хәзрәтнең мәрсиясе"н искә төшерергә мөмкин). Соңгы строфа исә - Әхмәтсафа әфәндене ярымшаярып мактау рухында. Бер караганда, мондый төрлелек шаян рухтагы әсәрдә аклана да, аны шигърияттәге тәҗрибәсезлек чагылышы дип кенә түгел, шулай ук әдәби алым сыйфатында да аңлатырга мөмкин. "Әхмәтсафа әфәнде..."не мәдех жанр модификациясе яссылыгында юмористик яисә юмористик-сатирик мәдхия дип тәгаенләү дөрес булыр. +"Әхмәтсафа әфәнде..."не хәзерге дусларча шаржларга да тиңләп була. Әмма аның язылу максаты күпкә киң: алдынгы карашлы шәкерт Әхмәтсафа Байтирәковка адресланса да, анда сорыкортларча яшәгән ишаннарны тәнкыйть итү зур урын ала. Шигырь аларның яшәү рәвешен кире кагу һәм җәмгыятьне фикри-рухи үзгәртү мотивларына нигезләнә, ә инде анда сурәтләнгән герой шул эшләр, өметле үзгәрешләр алдында торган бер зат булып күз алдына килә. +Шигырьдә киләчәктә Тукай иҗатында, бигрәк тә иҗтимагый лирикасында төп алым булачак капма-каршы куеп тасвирлау бар. Дөрес, әлегә шагыйрь каләме кискен контрастлар тудырмый. Беренче әсәрләрендә ул үзенең элгәреләре булган мәгърифәтчеләрчә фикер йөртә: кеше холкындагы, уендагы, яшәү рәвешендәге үзгәрешләргә - "пылау һәм бәлеш" кенә ашап, тәсбих тартып, мөрит җыеп яшәгән ишаннарның да инде башкача яши башлаячагына, милләтне алга җибәрү уе белән яначагына өметләнә. Әмма беренче шигырьләрендә үк, мәгърифәтчелек карашлары үзәгеннән, Тукай иҗатының төп мотивы - милләтне үстерү, алга җибәрү, алдынгы милләтләр белән бер сафта күрү, ягъни милләт язмышы мотивы калкып чыга. +Тукай каләме өчен, үзе язганча, "зәгыйфь"рәк тәүге әсәрләренең берсе - "Тугъды, көн тугар кеби..." (1904" - "Мотыйгыя" мәдрәсәсендә назир (попечитель), Уральск мөселманнарының җәмг ыяте хәйрия рәисе Вәлиулла Хәмидуллинга багышлап иҗат ителгән. Әлеге текст та фарсы шигъриятендә еш очраган рифмалар, изафәләр, дини терминнар белән чуарланган. Борынгы әдәбиятта көн туу, уяну, яңгыр яву, кояш чыгу кебек мотивлар бигрәк тә шәхеснең, дөньяның рухи-әхлакый яңарышын чагылдыралар. Ул мотивның тәүге строфага ук килеп керүе, кеше тууны (дөресрәге, аның эшкә алынуын) кояш туу белән тиңләү текстны мәдхия кебек кабул итәргә мөмкинлек бирә. Шигырь традицион мәдехләр кебек башлана да: тәүге өлешендә дөньяга бөек зат килү турында әйтелә, әлеге затның исеме атала, эшләре санала. Бу хакта иҗек саннары (15-15), китап теле, дини әдәбиятка хас китаби образлар ярдәмендә сөйләнә: +Шул рәвешле, шагыйрь героен мәдрәсә ашханәсен, юыну бүлмәсен яңарткан, килбәтсез урыннарны төзәткән, хәтта Камил Мотыйгый (мәхдүм) өчен бер бүлмә әзерләгән өчен дә мактый. +Шигырьнең икенче кисәге унбергә-унбер вәзенендә сюжетлы лиро-эпик әсәрләргә, бәетләр яисә башка фольклор әсәрләренә тартым, халык авыз иҗатына хас алымнарны мул кулланып иҗат ителгән. Анда В. Хәмидуллин образына мәдрәсәне төзеткән, әмма җиренә җиткереп карый алмаган Мортаза-бай (Мортаза Гобәйдуллин) образы каршы куелып тәнкыйтьләнә. Шунысын да әйтергә кирәк: "Мотыйгыя" мәдрәсәсенең бинасын нәкъ менә Мортаза бай төзетә. Хәмидуллинның сәүдәдә күтәрелешенә дә ярдәме тия, халыкка игелек кылуның да төрле юлларын таба миллионер. Тукай да аны текстта, мәдрәсә бинасы исеменнән, "хуҗам-бай" дип атый. Әмма байның үзе төзеткән бинага җитәрлек игътибар бирмәвен дә шактый ук усал итеп ассызыклый. Мәдрәсә образы җанландырылып, аның Ходайга ялварулары В. Хәмидуллинның дөньяга килүенә сәбәп кебек тасвирлана. Шагыйрьнең киләчәккә булган өметләре мәдрәсә тормышы белән генә чикләнми, ул, милләтнең бәхетле гасырга атлавын теләп, шигырен "Алла мондыйларның санын арттырсын, / Әйдә, яңа гасыр бәхетле булсын!" дигән сүзләр белән төгәлли. +"Мәгариф мәйданында без, татарлар, уйнаталым ат" +Тукайны киң җәмәгатьчелек алдында шагыйрь сыйфатында таныта башлаган беренче әсәрләр 1905 елда иҗат ителә. "Голумең бакчасында..." ягъни "Гыйлемнәр бакчасында" дигән исем белән мәгърифәтчелек рухында язылган шигырь жанр формаларына, тел-сөйләм, шигъри төзелеш, жанр, поэтик чараларга фарсы әдәбиятының тәэсире зур булуны күрсәтә. Фарсы, шулай ук гарәп шигърияте йогынтысында иҗат ителүенә карамастан, әсәрдә күтәрелгән тема, мотивлар заманның иҗтимагый вазгыяте белән билгеләнә: +Шактый авыр укылышлы текстта төрле телләрдән алынган төшенчәләр татар сүзләре янәшәсендә синонимнар кебек кулланыла. Әйтик, бер үк мәгънәдәге җәннәт-оҗмах, бәхет-сәгадәт, җәһаләт-наданлык; мәңгелек һәм соңы булмаган заманны белдергән әбәд-сәрмәд; кайгыны аңлаткан хәзән-хәсрәт сүзләрен тәңгәл мәгънәле синонимнар, шартладымы-бөлдеме һәм башкалар эмоциональ-э кспрессив синонимнар булып килә. +Элгәреге каләм ияләрен дә гасырлар дәвамында борчыган халык язмышы мәсьәләсенә мөрәҗәгать итеп, кавемдәшләрен бәхеткә чыгаруның бердәнбер юлы - гыйлем алу, белем туплап алгарышка омтылу дигән шагыйрь милли шигарь (девиз), һәр татар кешесенең күңелендәге Илаһи ялваруы, догасы булып хезмәт итәчәк тезмәләрен формалаштыра: +Татарларның бөеклеге, даны сигез кат күкләргә китсен; +Мәңгелек-чиксезлек бу милләтне, Ходаем, бәхетле итсен. +Бу юллар Тукайның Уральск чоры иҗатына карата Г. Ибраһи мов тудырган карашның дөрес түгеллеген дә билгеләргә ярдәм итә. "Мәгънә ягына килсәк, күренә ки, ул вакытта Тукаев әле "Һәр тараф мөслимләре", - дип кайгыра... Анда әле милләт "татар" түгел, мөселман иде. Һәм тәдәнни вә тәрәккыйнең бердәнбер сәбәбе дин нең бозылуы һәм, төзәлеп, әүвәлге сафлыгына кайтуыннан вә шуңа багъланган гыйлем вә җәһаләттән дип кенә ышаныла - шуңа күрә дә тәрәккый сүзе белән бергә үк бәйләп: сез динне боздыңыз дип, голяманы шелтәлиләр, безем динемезне асыл хәленә кайтару гына кирәк, дип фәлсәфә сатулар һәммә телләрдә тәсбих урынына йөр тел мәк тә иде", дип язган иде заманында татар тәнкыйтьчесе. Шагыйрьнең бу чор шигърияте аның милләт язмышын иҗтимагыймәдәни юллар белән үзгәртү омтылышын алга куеп язуы турында сөйли. +Тарихка мөрәҗәгать итеп, Тукай дәүләт тоткан болгар бабаларыбызны искә ала, шул заманнардагы кебек, бүген дә мәгърифәтле халык булып, бүтән милләтләргә дә үрнәк биреп яши алабыз дигән фикер уздыра. Монда тарихи тамырларыбызга ишарә дә, узгандагы дан-шаныбыз белән горурлану да аңлашыла. Әлегә ша гыйрь сүз ирегенең билгеле чикләре эчендә мәдәни алгарыш турында гына сүз йөртә. Әнә шуңа күрә ул татарның милләт сыйфатында яшәп калу шартын аның күзен ачачак, үзаңын ныгытачак һәм үз ара тыгыз бәйләячәк вакытлы матбугат, әдәбият, мәгариф үсешендә күрә. Тырышырга, активлашырга, наданлыкка каршы көрәшергә, газета-ж урналларны күбәйтергә, каләм көче белән милләттәшләрен белем-мәгърифәт тупларга чакырып, Тукай татарларның башка дәүләтләр, башка милләтләр арасында тигез хокуклы булуын алгарыш ярдәмендә генә исбат итеп булганлыкны да искәртә: +Хәятны дәгъва итсәк, мөддәгани идәлем исбат; +Дәлилләр күстәреб, бу кяинати идәлем искят. +Шигырьдә алга таба Тукай иҗатында символга әйләнеп, ХХ йөз башы татар әдәбиятының лейтмотивы булачак йокы, наданлык гаскәре, мәгърифәт гасыры, милләтнең яшь каһарманнары образлары бар. Алар татар җәмгыятенең, озак йокыдан-т оргынлыктан соң, инде уяна башлаганын, әмма бу хәрәкәтнең әле зур тырышлык лар таләп иткәнлеген аңлата. +"Голумең бакчасында..." татар шигъриятенең зур үзгәрешләр, күчешләр алдында торганлыгыннан хәбәр бирә. Камил яңгырашлы, образларга бай Шәрык поэзиясе гасырлар дәвамында үзенә бәйләп тотса да, хәзер инде милли сүз сәнгате Көнчыгыш эстетикасы эчендә генә үсә алмый, иске калыплар аның яңара башлаган эчтәлегенә тар булып тоела. Мәсәлән, шигырьнең тәүге строфасындагы "...идәлем сәйран" гыйбарәсе, "сәгадәт-бәхетебезгә җеннәр дә хәйран калсын" җөмләсе белән бер-берсенә гашыйк кыз белән егет яисә Аллага мәхәббәт турындагы суфичылык шигырьләрен искә төшерә, аннан соң исә "безем парлак бәхет" дию белән чикләнә. Шулай баштан ук "голумең бакчасында" гыйбарәсе белән мәгърифәт-а лгарыш темасын билгеләгән Тукай бу мотивы аша үзгә тәэсирләр дә кузгата: шәркый әдәбияттагы традицион мәхәббәт аңлату чараларын милләткә нисбәтле куллану омтылышы ясый. +Мәдрәсә белемле, укымышлы даирәдә аралашкан Тукай, чит сүзләрдән, грамматик калыплардан тиз генә арынып, Көнчыгыш шигъриятенең тәэсиреннән котыла алмый. Әмма моның белән бергә шагыйрьнең Гареб һәм рус әдәбиятләре белән кызыксынуы да сизелә. Бердән, шул сәбәпле, икенчедән, татарның уяну хәрәкәте шартларында таралыш алган идеяләрне кабул иткәнлектән дә, Тукай "Голумең бакчасында..." шигырендә мәгарифне һәм мәгърифәтчелекне үстерү карашын алга сөрә: "Безез - әсхабе, әүляде бу гасры мәгърифәт хәсрың", ягъни "Бездер - бу мәгърифәт гасырының замандашлары, балалары". +Мәгърифәт гасыры, яңача яшәү заманы килү мотивы Тукайның иң беренче әсәрләрендә үк чагыла. "Әл-гаср әл-җәдит" журналында басылып килгән һәр әсәрендә диярлек әлеге мотив күренә. "Яңа гасыр" мотивның эчтәлеге "чираттагы гасыр" мәгънәсе белән чикләнми: аның эчтәлеген кешеләр башкача яшәгән, мәгърифәтле, алдынгы карашлы ягъни "яңа эчтәлекле гасыр" дип аңларга кирәк. +Тукайның "Чөнанча бездә Камил әл-Мотыйгый" шигыре (1905" Камил Мотыйгыйның журнал чыгаруына мәдхия укып язылган. Әлеге шигырендә дә Тукай традицион әдәби канун кысалары эчендә фәләк, тәкъдир, Хода, голум мәнбәгы (гыйлемнәр чыганагы), хәблел-мәдид (озын җеп), Аллаһның хәбле (Алла белән бәйләнеш, Аллаһ җебе) кебек дини-суфичыл поэзиягә хас образлар-төшенчәләрне, монкат (буйсынучы), мотыйгый (баш июче), шәрмәндәсе (мәсхәрәләнгәне) кебек сүзләрне, Ходай әмере, Алла бәндәсе, иҗтинаф әз ихтиляф (каршылыкка керүдән саклану), һәр нә нурлану, хәмед итә (мактап сөйли) былбыл да ай тулганын кебек мәгълүм гыйбарә-җөмләләрне мул кулланып, мәгърифәтчелек идея ләрен тарата, бәхетле мәгърифәт гасыры белән кызыктыра. +Мәгърифәт темасын күтәргәндә, шул рәвешле, дини тәгълимат алу, Аллага якынаю кирәклеге хакындагы әсәрләрнең структурасыннан һәм сөйләм үзенчәлекләреннән, образлар системасыннан, лексик байлыгыннан, фикер калыпларыннан файдалана. Әмма монда инде һәр гыйбарә заман вазгыятенә тәңгәл мәгънә йөген ала. Тукай фикеренчә, элек укучы белемне дини китаплардан алырга мөмкин дип инанган булса, хәзер аның чыганагы дип вакытлы матбугатны, башка төр әдәбиятны санарга, димәк, гыйлем дигәндә дөньяви белемнәрне күзалларга тиеш. Автор һәр адәм баласының яшәешнең мәгънәсенә гыйлем ярдәмендә төшенүен яклый: +Аллаһың хөбле дидекем иэтиляф, +Димәк, улыр иҗтинаб әз ихтиляф. (...) +Милләтә сәрмая һәм зур мал ирер, +Әүвәл уларак чыкан журнал ирер! +Һәр кимә үз дилилә тәфһим идәр, +Һәр лөзүмле шәйләри тәкъдим идәр. +Тукай каләменә дини-суфичылык сүз сәнгатенең тәэсире зур бу луга да карамастан, моны, беренче чиратта, татар әдәбиятында ныгыган традицияләр чагылышы дип уйлау дөресрәк булыр. Бу Тукайн ың "Алла гыйшкына" (1905) исемле әсәрендә дә ачык күренә: +Шигырьдә кешенең һәм милләтнең эшләре Аллага якынаюга юнәлтелергә тиеш дигән фикер сызылып бара. Алар нинди эшләр соң? Милли бердәмлек, милли алгарыш юлында тырышлык кую, белемнәр һәм һөнәрләр үзләштерү, булганына гына канәгать итеп ятмау. Күрәбез, Тукай "татарның бүгенге хәлен" үзгәртү өчен, моңарчы үзләштергән "һөнәребезгә канәгать булмыйк", югарыга омтылыйк, без дә бердәм, "бер кешедәй дус булыйк", наданлыкка каршы көрәшик, җанланыйк, милләтне бергәләп күтәрик дип эндәшә. Шулай итеп, автор милләт киләчәге өчен борчылуын, ваемын, омтылышларын мөселманнар кавемдәшләре өчен аңлаешлы итеп күрсәтә: милләт өчен тырышу, белем һәм һөнәр үзләштерү - Алла хуплаган эшләр, Аллага якынаю - әхлакый сыйфатлар, дини гамәлләр белән генә бәйле түгел дип белдерә. Бу урында шунысын да искәртеп үтәргә кирәк: алга таба иҗатында, бигрәк тә Казан чорында, Г. Тукай татар җәмгыятенең төрле катлауларына: сәүдәгәрләргә, шәкертләргә, иске карашлы муллаларга, авыл хатыннарына, өйләнмәгән егетләргә, каләм тибрәтүчеләргә һ.б. социаль катлам кешеләренә атап әсәрләр иҗат итәчәк. +Тукайның тезмә формада язылган "Алла гыйшкына" шигырен чәчмә формада иҗат ителгән "Кыямәт көне" (1906" тексты белән уртак максат-бурычлар берләштерә. Шигырьдә барлык уңай гамәлләрне Алла хакына, аның кушуы буенча, аның сөйгән колы булу өчен дип шәрехләгән әдип чәчмәдә, мөселманнарның изге китабы Коръәнгә таянып, әлеге гамәлләрне үтәмәгән вакытта, Кыямәт көнендә, ягъни ахырзаман җиткәч, кешеләрне ни көткәнне сурәтләп бирә. +"Кыямәт көне" Тукайның Коръәнгә нигезләнеп язылган тәүге әсәре дип санала: андагы "һәр абзац, һәр җөмлә һәм гыйбарәнең яки образлы сүзнең чыганагын Коръән аятьләреннән табарга мөмкин". Автор Кыямәт көнне Аллаһы Тәгалә җәзасына барган кешеләрне ике төркемгә аера. Беренче төркем кешеләрен - галимнәрне танымаган, "шәкертләрне иң түбән теләнчедән дә яман күргән"нәре Илаһи көч җәһәннәмгә күндерә. Икенче төркемдәгеләргә исә - "Алланың сөйгән колларының, ягъни дөньяда вакытта кул берләме, тел берләме дине исламның, милләте Мөхәммәдиянең алга баруына тырышучылар, мәктәп-мәдрәсәләр алып та, шәкертләрен үзләренә габид ясарга теләмәгән байлар"га - оҗмах ишек ләрен ача. Шулай итеп, шигырьдәге кебек үк, монда да гыйлемгә, мәгърифәткә омтылучылар, мәрхәмәтлеләр Алланың рәхмәтенә лаек була дигән фикер үткәрелә. +Д.М. Абдуллина бу фикернең, Коръәндәге 3 нче сүрә, 30 нчы аять белән аваздаш булуын күрсәтеп: "Әлбәттә, Коръән буенча караганда, гөнаһның да, изге гамәлләрнең дә төрләре бик күп. Ләкин Тукай биредә максатына яраклыларын гына сайлый. Аның җәһәннәмгә китәчәк гөнаһлы затлары - ялганчылар, нәфселәрен тыймыйча, үз рәхәтләре өчен генә яшәүчеләр, Коръән сүзен түбәнсетүчеләр, динне хурлаучылар, мөселманлыктан көлүчеләр, галимнәрне танымаучы, тугры сүзне (демократияне) кысучылар - "тәрәккыйгә дошманнар". Ә оҗмахлык затлары - "кул берләме, тел берләме дине исламның, милләте Мөхәммәдиянең алга баруына тырышучылар", - дип яза. +Әйтергә кирәк, Уральск чорында Тукай, дини чыганаклардан файдаланып, башка әсәрләрен дә яза. "Татар диненчә мөселман булу" (1906" әнә шундыйлардан. Биредә Тукай, Коръәндәге "Әнгам" ("Терлек") сүрәсенең 19 аятендә әйтелгән иман китерү шарты хакындагы кәлимәгә нигезләнеп, ишаннарның тискәре сыйфатларын күрсәтә: +Имане иҗмали: "Амәнте билишани вә биҗәмитый ма ати мин фәммиһи вә җәмигый ма җаэ вә салә мин сәбилиһишшәриф". +Имане тәфсийли: "Амәнте булмәҗүсияти вә җәмигый гадатиһил- кабихияти вә кәләпүшиһи, вә бишбилле-бишмәтиһи, вә җиләниһи, вә чапаниһи, вә читегиһи, вә кәвешиһи, вә каләнсәвәтелкадимәти, вә фалиһи, вә мәгъҗүниһи, вә әфиуниһи, вә "Бәдәвам"иһи, вә "Тиш екбаш"иһи, вә моракабәтиһи, вә ханәкаһиһи, вә вирдиһи, иләх". +Тукайның Уральск чоры иҗатында дини мотивлар, дини символлар, төшенчәләр, легендаларда яшәгән геройлар, реминисценцияләр, аллюзияләр яки цитаталар еш очрый. +Әйтик, "Бер манигы тәрәккыйга" ("Алгарышка каршы торучыга", 1907" шигырендә Алладан көнләшкән Нәмруд тиран белән Җәбраил фәрештә арасында булган көрәшүгә ишарә бар: +"Яһүдләр булды мәгъзуб та кыямәт, / Карышып, күз йомып Инҗилгә каршы" юлларында исә Тукай яһүдләрнең Инҗилне кабул итмәүләренә ишарә ясый. Әлеге аллюзияләрне Тукай яңалыкка каршы торуның файдасызлыгын раслау өчен китерә. Автор шулай ук, гомумбилгеле афоризмнарга, төрле халыклар фольклорыннан ук сакланып килгән образлы гыйбарәләргә мөрәҗәгать итеп ("Батарсың, дим, йөгермә Нилгә каршы"; "Кире кайтыр - төкермә җилгә каршы", "Батыр дип мактамаслар - чикмә зәһмәт"; "Көчек! Зинһар, дим, өрмә филгә каршы"), алгарышка, яңалыкка каршы тору мөмкин булмавын раслый. Шулар белән янәшәдә үк Коръәннән реминисценцияләр куллана. Аерым алганда, Коръәннең өч - "Һуд" (82 нче аять), "Хиҗер" (74 нче аять), "Фил" (4 нче аять) сүрәләрендә чагылыш тапкан "җәһәннәм утында кыздырылган ташлар" гыйбарәсен искә төшереп, Алла котыртучыларны, аздыручыларны шулар белән җәзалар, дип белдерә. +"Борадәранә нәсыйхәт" ("Туганнарча үгетләү", 1906" һәм "Юаныч" (1907" шигырьләрләрендә дә Г. Тукай Коръәннән цитаталар кертә. Беренче шигырьдә: +Кемсәнең әфкярене һич кемсә мәхбүс әйләмәз; +Матлабындан газими һич кемсә мәэюс әйләмәз. +Тәңремезнең әмредер йа безләрә: "Ля тәйәсү!" +Яшь төрек, бәс, мөстәбид йәд иснәмәз, пус әйләмәз. +Парласын шәмсең сәнең; күрмәзсә - әгъма күрмәсен; +Кәүкәбеңне хак сәнең, хәүфитмә, мәнхус әйләмәз. +"Юаныч"та шул ук гыйбарә очрый: +Ике шигырьдә дә Коръәннең "Йосыф" сурәсенең 87 нче аятендәге Аллаһы Тәгаләнең "Ля тәйәсү", ягъни "Өметсезләнмәгез" дигән мөрәҗәгате телгә алына. +Беренче шигырьдә шагыйрь яшь төрекләргә, ягъни 1889 елда Госманлы империясендә оешкан "Иттихад вә тәрәккый" партиясе тарафдарларына эндәшә һәм аларны өмет өзмәскә, Габделхәмит солтанның залимиятенә каршы көрәшне дәвам итәргә чакыра. +Тел-сөйләм ягыннан саф татарча, татар халык җырлары вәзенендә иҗат ителгән икенче шигырьдә киләчәктә милләтнең мәгъ рифәт ярдәмендә яктылыкка, бәхеткә ирешәчәгенә ышаныч белдерелә: +Алда көннәр дә бар әле; +Укып, милләт, агар әле; +Бер көн килер, ия чыгар, +Бу хәлең мөстәгар (яшерен) әле. +Тукайның белем, мәгърифәт, милләтне алгарышка өндәү мотивлары үзәктә торган күп кенә шигырьләрендә Корьәни мотивлар, дини гыйбарәләр кулланыла. Боларга мөрәҗәгать итүнең максаты шул чор укучыларга милләтне яңарыш юлына алып чыгу кирәклеген мөмкин кадәр ачыграк, төгәлрәк итеп җиткерүне күз уңында тота. +Тукайның Уральск чоры шигъриятендә, хәтта форма ягыннан шәркый шигърият традицияләрен дәвам итеп язылган әсәрләрендә дә, милләт язмышы мотивы үзәктә тора. +Бу яктан, шагыйрьнең "Дустларга бер сүз" (1905" шигыре игътибарга лаек. Фикердәшләрен белем-мәгърифәт алырга чакырган шигырь XII-XIII гасыр Идел буе Болгар дәүләте шагыйре Кол Галинең "Кыйсса-и Йосыф" поэмасы вәзенендә иҗат ителгән. Әйтерсең лә халыкка үгет-нәсыйхәт биргән дини-дидактик китаплар телендә шагыйрь үзенең милләттәшләренә, диндәшләренә эндәшә. Аның нәсыйхәте милләт хәлен, язмышын кайгыртып иҗат ителгәнен беренче тезмәләрдә үк күренә. Биредә шагыйрь үзен милләт хәлен кайгыртып бер сүз сөйләүче дип атый: +Кавемдәшләрен алга барырга, бердәмлеккә, "мәдәният мәйданында" урын алырга, гыйлем тупларга чакырып, традицион шәркый образ-сурәтләргә мөрәҗәгать иткән ("Диңгез якасында торып, без сусамыйк") шагыйрь тарихи шартларга бәйле татар халкы өчен мөһим эшләрне дә бик төгәл күрсәтеп уза: +Һәр милләтләр максудларын хасил итә: +Депутатлар ясап, Петербурга китә; +Инде нәүбәт без бичараларга җитә, - +Җылый-җылый, депутатлар сайлыйк имди. +Шигырьдә татарларга Русиядәге иҗтимагый-сәяси хәрәкәткә катнашу, үзләренең мәнфәгатьләрен кайгыртырлык депутатлар сайлау, 1905 ел Манифесты биргән демократик ирекне халык проблемаларын хәл итү өчен куллану турында сүз алып барыла: +Бездә күзе ачык кешеләр дә бардыр, +Бу заманда гафилләргә дөнья тардыр; +Бу хөррият - Манифесте государьдыр, - +Кадрен белеп, кирәкләрне сорыйк имди. +Шагыйрь бу эшләрдә муллаларга түгел, белемле яшьләргә таянырга кирәклекне ассызыклый: +Бу эшләрдә зәхмәтләмик муллаларны, +Дин эшендә башчы иттек без аларны; +Яхшы булыр тапшырсак без дөньяларны +Абразауный егетләргә тәмам имди. +Халыкка якын телдә, борынгы әдәбиятка охшатып, динидидактик әсәрләрдән таныш образ-сурәтләргә мөрәҗәгать итеп язуы, Тукайга нәрсә эшләргә кирәклеген укучыга аңлаешлы итеп җиткерергә мөмкинлек бирә. +Әлеге шигырь белән бер вакытта диярлек язылган "Иттифакъ хакында" (1905" әсәрендә дә Тукай милләттәшләрен якты киләчәк хакына берләшергә чакыра: +Итик, дустлар, иттифакъ, +Бетсен, кадалсын нифак; +Тәнемез айрым булса да, +Бер җан булыйк, бәдәвам. +Шигырь төрки-татар шигъриятендәге дини-дидактик характерлы "Бәдәвам" әсәре вәзенендә иҗат ителгән. Шагыйрь халык авыз иҗатыннан килә торган образлы гыйбарәләрне оста файдалана ("Бүлик без бер алманы / Биш кисәккә, бәдәвам", "Киләчәктә бәхетләр / Көтә безне, бәдәвам"). Әсәрдә ике тапкыр кабатланган йокы мотивы ("Тырышыйк, и хас вә гам,/Һәр көн үзгәрә заман;/ Җитәр, йокламыйк һаман, / Таңнар атты, бәдәвам; "Кайчанга чаклы татар / Ушбу уйкуда ятар") халыкның якты киләчәк өчен активлашуы кирәклеген күрсәтә. +Әлеге мотив Тукайның иң билгеле язмаларыннан булган "Безнең милләт үлгәнме, әллә йоклаган гынамы?" (1906" мәкаләсенең үзәгендә тора. Биредә автор "Вакыйгъдә, безнең милләт үлгән үкме, әллә йоклаган гынамы?" дигән сорау куеп, ахырда "Бәс, безнең милләт үлмәгән дә, йокламаган да,һушы гына киткән", дип җавап бирә. Халыкны һушсызлыктан чыгару һәм алгарышка йөз тоткан башка милләтләр белән тигез баскычка күтәрү өчен, автор фикеренчә, татар мәдәниятен үстерергә ("...без ул милләткә әдәбият гөл-сулары сибик, гәзитә мәрвәхәләре (веерлары) илә йомшак җил истерик һәмавызына иттихад вә иттифакъ сулары салыйк; җан рәхәте булган музыкалар илә дәртләндерик, хәтта рәсемнәр илә милләтнең үз сурәтен үзенә күрсәтик..."), халыкны иске карашлы дин әһелләренең йогынтысыннан араларга ("...милләтнең һушы китеп, гакылсыз ятканда,милләтне ашаган, кабыргаларын тишкән оятсыз ак башлы каргаларны, кәкре башлы, яшел яки сары гәүдәле Бохара козгыннарыны куып җибәрик") кирәк. Биредә татар укучысына Шәрык әдәбиятларыннан таныш булган ике образлы гыйбарә игътибарны җәлеп итә: һушы киткән кешенең йөзенә гөл суы сибү - әдәбият, матбугат, рәсем һәм музыка сәнгате ярдәмендә аңга китерү; милләткә каршы кешеләрне Бохара козгыннары дип атау, ягъни Бохарада белем алып кайткан иске карашлы муллаларның кадимчелекне башлап йөрүчеләр булуын күрсәтү. +"Хөррият хакында" (1905" шигыре цензураны бетергән һәм матбугат органнарына сүз иреге биргән "Дәүләттәге тәртипләрне камил ләштерү турындагы Югары Манифестны" ("Высочайший Манифест об усовершенствовании государственного порядка") һәм "Вакытлы басмалар хакындагы кагыйдәләр"не ("Временные правила о повременных изданиях") хуплап языла. Әлбәттә, "вакытлы кагыйд әләр" кыска вакытлы булып чыга, ләкин аңа карамастан, каләм ияләрен иҗатка дәртләндереп, сүз ирегенә өметләрен көчәйтеп җибәрергә өлгерә. Тукай да Манифестны алкышлап каршы ала, милләт ләр арасына тигезлек алып килер, дөрес сүзгә юл ачылыр дип чын күңелдән ышана. Әлеге уңай үзгәрешләргә үз өлешләрен керткән, бу юлда корбан булган яшьләр горурланып һәм сызланып телгә алына: +Шәкерт, студент - бары, +Дарга асылганнары, +Сез бу арысланнарый +Онытмагыз тидия. +Бу каһарманнарны арысланнарга тиңләгән шагыйрь милләт өчен янган замандаш-фикердәшләрен "милләтнең былбыллары" дип атый. Вәзене белән Урта гасырлар суфиларының нәсыйхәтчел характердагы әсәрләрен ("Диван-и хикмәт" (XI йөз ахыры - 1166), "Бакырган" (XII гасыр) хәтерләткән әсәр шагыйрьнең хәсрәтле вакытлар артта калганлыгын, каләмгә ирек килгәнлеген, "хөррият" заманы башлануын зур күтәренкелек белән хәбәр итә һәм боларның һәммәсе дә күпләрнең тырышлыгы белән яулап алынуын ("Боларның ах-ухлары / Хөрриятне бирдия") ассызыклый. Димәк, бу шигырьдә дә борынгы традицион төрки-татар әдәби калыбына яңа эчтәлек салыну күзәтелә. +"Каләм гали, каләм сами каләмдер..." +"Хәзерге хәлемезә даир" (1906" шигырендә, Тукайның алга таба иҗатындагы төп символлардан булачак каләм образы калкуландырыла. Татар җәмгыятенең хәленә усал тәнкыйди бәядән ("Хәсәд, кинә илә тулган татарлык, / Төяб илтеп Мәкәрҗәдә сатарлык") башланып киткән әсәрдә мөхәррирләргә, каләм ияләренә хөрмәт булмау мәсәләсе ("Мөхәррирләр өчен хөрмәтләре юк, / Бу динә зәррәчә хөзмәтләре юк") үзәккә куела. Коръәннән реминисценция рәвешендә (алтынчы тезмәдә "Нун" ("Каләм") сүрәсе, Изге китап үзе дә искә алына: "Язучысыз язылдымы бу Коръән, / Язучысыз төзелдеме бу Форкан?") автор каләмне, иҗади сүзне, язу чылык хезмәтен олылый, аның сакраль булуын күрсәтә: +Мөхәррирләр сәбәб диндә сәбатә, +Ике дөнья җәхименнән нәҗатә. +Болардыр дине исламның гыймады, +Боларга итмәлиез игътимады. (...) +Каләм гали, каләм сами каләмдер; +Ходаның каүледә къәссәмдер. +Шул рәвешле, милләт язмышы мотивы үзәктә булган, татар җәмгыятенең хәл-халәтен тәнкыйтьләгән шигырьдә Сүзне изгеләштерү, каләм әһелләренең бөек миссиясен аңлату алга чыга. Урта гасырлар төрки-татар әдәбиятындагы кебек үк (Мөхәммәдьярның "Нуры содур", "Төхфәи мәрдан" поэмалары), каләм Аллаһы Тәгалә белән кешеләр арасындагы арадашчы, илаһи сүзне кешеләргә ирештерүче дип шәрехләнә. "Алла гыйшкына" шигырендәге кебек үк, бу әсәрдә дә "каләмгә, язучыларга хөрмәт Аллага хөрмәт буларак конкретлаша". +Бу мотив Г. Тукайның "И каләм!" (1906" шигырендә тагын да үстерелә. Каләмгә эндәшеп, шагыйрь аңа зур бурычлар йөкли: белемгә өндәү ("Чакырып яз укырга, уку кыйммәтен тәкъдир ит;/ Аңлат наданлыкның начарлыгын, аңлат агу икәнен"), хакыйкатьне ялганнан аеру ("Яз караны "кара" дип һәм акны "ак", / Җөпне "җөп" дип һәм шулай ук такны "так"), милләткә хезмәт итү ("Һәр кеше күңелен күрмә, милләт авыруына бак!"). +Әлеге өндәүләр белән янәшә милли җәмгыятьне аңлы, белемле Европа белән чагыштырудан туган сызлану сиземләнә: +Рәфгыйдеп Аурупаи сән гарше әгъләйә кадәр, +Нә ичүн безне дөшердең фәрше әднәйә кадәр? +Милләтең бу хале мәктүбме китабы хикмәтә? +Монхасыйрмы ане гомре хәле мәхзүниятә??Антиномияләр, градацияләр, фигыльнең боерык формалары, риторик эндәшләр һәм башка стилистик фигуралар, интонация күчешләре "И каләм!"нең гражданлык пафосын, яңгырашын көчәйтә. Шигырьдә милләткә хезмәт итү мәсьәләсен мәгърифәтчел, иҗтимагый яссылыкларда гына түгел, хәтта фәлсәфи гомумиләштерү омтылышы ясала. "Бакма һич кәс хәтеринә, милләтең дәрденә бак!" дип, шагыйрь бер кеше мәнфәгатен түгел, бәлки милләт мәнфәгатен алга алырга чакыра. Шул рәвешле, Тукай иҗатында гомум милли мәнфәгатенең - шәхси бәхеттән, язмыш-тормыштан өстенлеге фикере татар укучысына тәкъдим ителә. Бу фикер ХХ йөз башы дөньяви татар әдәбиятында өр-яңа сүз булып яңгырый һәм алга таба шагыйрьнең башка әсәрләрендә кабатлана. +Тукайның Уральск чоры иҗатында Көнчыгыш әдәбиятларында үсеш алган мәдех традицияләре көчле булу сәбәпле, әлеге төр шигырьләрне шагыйрь бик киң куллана. Тукай иҗатында мактауларының адресатлары шактый күп. Мәсәлән, үзе дә хәреф җыю белән дә шөгыльләнгән Тукай хәтта бу һөнәр ияләренә дә мәдхия укый, чөнки милли матбугатны үстерүдә аларның да өлеше зур дип саный. "Гәзитә мөрәттибләренә"дә ("Газетаның хәреф җыючыларына", 1906) традицион тел-сурәтләү чаралары, гомумбилгеле образлы гыйбарәләр ("энҗе кебек сүзләр", "авыруга дәва табучылар", "матурлыгыннан хәбәрсез бер гүзәл бала", "сез милләт юлында","шигырем - хыял җимеше") ярдәмендә матбугат, әдәбият эшенең мөһимлеге ассызыклана. "Мондый шигырьләрдә югары художестволылыкны публицистик сүз-фикернең эмоциональ- шәхси башлангыч белән кушылуы шәхси тәҗрибә аша үзенең милләт язмышына береккән булуына төшенгән кеше тәҗрибәсен җиткерә алуныы тәэмин итә", дип яза Н. Лаисов. +"Шагыйрь һәм Һатиф" шигырен автор гомумиләштерелгән образлар - Шагыйрь һәм Һатифның (Яшерен тавыш) әңгәмәсе буларак оештыра. Бу шартлы сөйләшү татар тормышы- җәмгыятенең торышына тәнкыйди бәя бирә, шагыйрьнең шәхсән күзаллауларын, идеалларын, омтылышларын да ача. Һатифка җавапларында Шагыйрь дин исеме белән кешене мескенлектә тотуны милләтнең артта калу сәбәпләреннән берсе дип күрсәтә: +Шагыйрьнең күңеле, намусы Һатифның позициясен ("Сәңа лязимме агъламак, - ул динне башчылар баксын; / Тарикы мөстәкыйм шәмгын аңа юлбашчылар яксын") кабул итә алмый. Ул Һатифның борчылып яшәмәскә өндәүләре белән килешми: +Әвәт шөйлә, әвәт шөйлә! Фәкать чук ачыер җаным; +Җәхиме дөньяда булдырды инсафымла вөҗданым. +Шагыйрь, милләтнең хәле авыр булганда, вөҗданлы, иманлы, намуслы кеше сызланмыйча яши алмый, дип җавап бирә. Шигырь, шул рәвешле, кешенең актив тормыш позициясен яклап һәм шуны фәлсәфи яктан аңлатып языла. Чын кеше, бигрәк тә каләм әһеле, милләт язмышыннан, халык хәл-халәтеннән читтә калырга, битараф карап торучы булырга тиеш түгел. Д.М. Абдуллина "Тукай күңелендә яшәгән ике фикер көрәшен (берсе - милләтне тәрәккыятле һәм динне камил хәлендә яшәтү теләге, икенчесе - бу өлкәдә ялгыз гына нәтиҗәгә ирешә алмавын тану) гәүдәләндерә", дип язып, шул ук вакытта "Һатиф авызыннан да мөһим фикер яңгыратыла" дип ассызыклый һәм шигырьдәге "һәркем билмәли кәнди нәдер шәэненә ляикъне" гыйбарәсен шәрехли һәм аерым шәхесләр (бу очракта шагыйрь) борчылуы гына милләтне дә, динне дә саклап кала алмый, бу күмәк кайгыртучанлык нәтиҗәсе генә була ала", дип яза. Шулай итеп, Тукайның Уральск чоры шигъриятендәге халыкны берләшергә, гыйлем-һөнәр үзләштерергә, хөррият өчен көрәшергә туктаусыз өндәүләре әлеге әсәрдә дә ассызыклана. +Тукайның бу чор иҗатында тәнкыйди фикернең шигырьдәншигырьгә көчәя баруын да әйтергә кирәк. "Мөридләр каберстаныннан бер аваз" (1906" шигырендә ул ишаннарны милләтнең төп дошманы, җәллады рәвешендә тасвирлый: +"Әсәрнең өлгесе Һ. Салиховның "Тәндә җаным" ("Тәндә җаным ничә көн миһман икәндер, белмәдем...") шигыреннән алынган. Күңел лирикасы үрнәге булган әсәр калыбын Тукай аяусыз сатира өчен файдалана", дип яза Н. Хисамов. Төрек сүзләре (чук, иштә), төрек теленә хас грамматик формалар (шунлара, хатырлыйордым) мул кулланылган шигырьдә традицион яхшылык-явызлык антиномиясе тудырыла: ишаннар һәм аларга иярүчеләр, яклаучылар - явызлык ягына, аларга каршы көрәшүчеләр, аларны кире кагучылар яхшылык ягына чыгарыла. Әмма шушы намуслы, милләт өчен тырышучы, ишаннарга каршы каләм күтәргән, туры юлга чыгарган милләтпәрвәрләр арасында Тукай шәхес идеалы итеп Гаяз Исхакыйны күрсәтә: +Дәрсе гыйбрәт вирде безгә "Инкыйраз" нам бер әсәр; +Аһ, боны язган кеше инсан икәндер, белмәдем. +1905 елдан ташкын кебек күп һәм төрле агым булып мәйданга чыккан татарча газета-журналлар, башка халыклар матбугаты Тукайның үз иҗатына, күзаллаулары киңәюгә дә гаять зур йогынты ясый. Күп әсәрләрендә яшь шагыйрьнең матбугат үсеше, аның халыкны агартуда гаять зур роль уйнаганы тасвирлана. "Шигырь" (1905), ""Фикер" гәзитәсенә генә махсус түгел" (1906), "Уклар" (1906), ""Әл-гаср әл-җәдит"тә матдәтән вә мәгънән иштиракъ иданләрең лисане хале нә диер?" (""Әл-гаср әл-җәдит"кә матди һәм мәгъ нәви катнашкан кешеләрнең күңеле нәрсә әйтә?", 1906) һәм башка әсәрләрендә Тукай татар дөньясындагы уңай якка үзгәрешләрне - яңа газета-журналлар ачылу, аларның халыкка мәгариф һәм мәдәният тарату, милләткә хас җитешсезлекләрне күрсәтү белән бәйли. Тукайның Уральскида язган төрле жанрдагы күпсанлы әсәрләре бу вакытлы матбугат органының эчтәлеген, мәсләген, шул исәптән, оештыручыларның иҗтимагый тормыштагы кыйбласын да билгели. Мәсәлән, "Кыямәт якын килде..." (1906", ""Тәрбиятел әтфаль"гә" (1907" - шундыйлардан. Беренчесендә Тукай 1906 елның 4 июленнән 12 сентябренә кадәр чыгып килгән "Азат халык" исемле татар иҗтимагый-сәяси газетасының ябылуына мөнәсәбәт б елдерә. +Шигырьнең беренче тезмәләрендә автор кыямәт көне сурәтен тергезә: +Кыямәт якын килде - җир сораучы ярылды; +Галимнәр тәүбә кыйлды, "Аллаһ", дигел бәдәвам. +Замана ахры булды - хәятләр мәмат булды; +Көлгәннәр йөзтүбән китте, "Аллаһ", дигел бәдәвам. +Икенчесендә исә "Азат халык"ның ябылуы ирония белән сугарылган: +"Фикер" дән көлгән иде - һич сәбәпсез бер "Азад"; +Инде ул китте назад, "Аллаһ" дигел, бәдәвам. +Икенче шигырь Мәскәүдә бары биш сан гына чыгып калган "Тәрбиятел әтфаль" ("Балаларны тәрбия кылу") журналының ябылуына нисбәтле иҗат ителә. Шигырьнең исеме астына "Бер мөселман баласы теленнән" дип куелган һәм ул бала исеменнән "шәфкатьле атасына" - журналга мөрәҗәгать рәвешендә язылган. "Кальбемә гайбүбәтең тагълар кадәр вирди кәдәр" (ягъни күңелемә тау кадәр кайгы салды) сүзләре белән бала басманың ябылуын, үзенең яклаучысын, бәхеткә һәм якты киләчәккә алып баручысын югалтканлыгын әйтә. Гаять эмоциональ язылган шигырьдә гүя бала журналның кайда булуын белергә тели, аһ ора ("Зате пакен, нәрдәдәдер? - дәрьядамы, сахрадамы? / Нәрдәсе, аһ, нәрдәсең: дөньядамы, охрадамы?"), ахыр чиктә, теләкләрен Аллага җиткерү өчен, Тур тавына яки Гайсә пәйгамбәр янына киткәндер, дигән фикергә килә: +Халкымыздан иштикая киттеңезме Тәңрия? +Бөйлә:"И Хәллакъ! Халыкың әйләмәзләр тәэдия +Фарзыңи - әүлядләрене әйләмәзләр тәрбия. +Нәйләем, каумем бәнем рәэсән гадудерн һәр нәйә, +Һәр ишә (һәр фигъле хәйрә) "мардән бәдтәр!" дия, +Әйләдем әмреңлә дәгъват карьяттән, шәһрән дә бән; +Итмәде тәэсир, чалышдым хәфьятән, җәһрән дә бән. +Максадым тәнвир иде бу милләтең әтфалене, +Анлара каршы ачыб җәннәтләрең әкъфалене". +Бала исеменнән сөйләү укучыга психологик тәэсир итү чарасына әверелә, шигырьдәге хис-кичерешләрне киеренкеләндерә. Шигырьнең төп фикерен үзенә туплаган соңгы юлларында шагыйрь үзенчәлекле образ тудыра: балаларына журнал да чыгара алмаган ата-бабалар - үзләре сакаллы сабыйлар, алар әле чын кеше булып җитмәгәннәр дип белдерә. Бу тезмәләрдә, ирония яки сарказмнан бигрәк, тирән сызлану чагылыш таба. +Тукайның Уральскидагы язылган кайбер фельетоннарына, публицистик мәкәләләренә еш кына шигъри текстлар кушылган була. Андыйлардан, мәсәлән, "Бәян әл-хак" газетасының мөхәррире Әхмәтҗан Сәйдәшевнең Уфадагы "Галия" мәдрәсәсен оештыручы Зыя Камалига һәм Камил Мотыйгыйга каршы чыгуларына җавап итеп язылган "Алай-болай" (1906" фельетоны эченә кертелгән шигыре: +Бәгъзеләремез бик суфи, +Көн дә биш намаз укый; +Бурычка йөз мең алгач, +Аны кесәгә салгач...3 +Биредә: Ә. Сәйдәшевнең, Мәскәү сәүдәгәрләре белән исәпхисап ясамас өчен, үзен банкрот дип игълан итүенә ишарә бар. +Тукайның аерым бер шигырьләре теге яки бу матбугат органына, анда эшләүчеләргә багышлап языла. Мәсәлән, ""Уклар" журналында мөхбир уланлара тәнбиһ" (""Уклар" журналында хәбәрче булганнарга кисәтү", 1906", "Уклар" шигырьләрендә Тукай ярымшаярту белән журналның сатирик юнәлешен хуплап һәм мактап уза: +Бик үткен журнал тарала: +Исме ничек? "Уклар"мы? +Иске-москы муллаларны +Һич кызганмый чукмарлый. +""Әлгасрелҗәдид"тә матдәтән вә мәгънән иштиракъ иданләрең лисане хале нә диер?" (""Әл-гаср әл-җәдит"кә матди һәм мәгъ нәви катнашкан кешеләрнең күңеле нәрсә әйтә?", 1906" шигырендә, барлык алдынгы карашлы кешеләр исеменнән чыгыш ясап, автор бу басмага мәдхия укый, фикерен тагын да дәлиллерәк яңгыратыр өчен, Коръән аллюзиясен - Исрафилнең сур өрүе сурәтен кертеп җибәрә: +Караңгылыкта нур тараттык без; +Бу үлгән милләтне тергездек без. +Һәм, Исрафил кебек, сур өрдек без; +Бу, шаять, җиңүче бер сур булыр. +Милләткә тереклек суы агыздык; +Үлем ишеген бикләтеп куйдык. +Әлеге аллюзия аша шагыйрь журнал чыгаручыларны Аллаһы Тәгаләнең дүрт фәрештәләреннән берсе булган Исрафилга тиңли (ислам мифологиясе буенча, Исрафил, сур (быргы) кычкыртып, фани дөньяның бетүе, ахирәт дөньясының башлануны турында хәбәр итә). +К. Мотыйгыйга багышлап язылган мәдех формасындагы "Мөхәрриргә" (1906" шигырендә Тукай, К. Төхфәтуллинны "Бәян әл-хак" газетасы тарафыннан алласызлыкта гаепләүләргә җавап биреп, бергә хезмәт иткән фикердәшен сайлап алган юлдан кире кайтмаска өнди: +Дөресне сөйлә, дөресне яз - беркемнән дә курыкма; +Сабыр бул, чөнки сиңа эшнең җиңеле йөкләнмәгән. +Булганы белән канәгатьләнмә, тәрәккый ит, алга бас; +Гыйлем диңгезләренең иң тирәне сиңа кояр. +"Күрдегезме?" шигырендә исә "Дөнья вә мәгыйшәт" журналы ачы тәнкыйть утына тотыла. Инвектива жанрында язылган бу шигырьдә автор, әлеге басманы һәм аның мөхәррирен бәяләп, гади сөйләмдәге сүзләрне дә куллана ("Яшерми әйтегез миннән, китерми шөбһәне, шикне: / Мөхәррир, нашире кемдер - сыермы әллә ишәкме?"). Х.Й. Миңнегулов фикеренчә, "Бу, мөгаен, "Дөнья вә мәгыйшәт" журналының теленә, төп адресатка нисбәтән дә шулай эшләнгәндер". +"Матбага берлә уйнаган бер байга" (1907) шигырен дә инвектива үрнәге дип санарга мөмкин. Анда Тукай Уральскида татар вакытлы матбугатына ярдәмне туктаткан Мортаза Гобәйдуллинга тискәре мөнәсәбәтен белдерә: +Гыйльмә нашир булды бу, яхшы кеше булды, дисәм, - +Нәйләем ки, бик кабих, шахшы икәнсең син һәнүз! +Бу сәхи, бер бай кеше тәкмил итәр барын, дисәм, - +Бер хәсис, мәгърур икән, карун икәнсең син һәнүз. +"Әл-гаср әл-җәдит" өчен шигырләр иҗат итү, шуның белән бергә "Фикер" һәм "Уклар"га да фельетон-мәкаләләр язу шагыйрьдән җитез булуны таләп итә. Тукай Уральскида яки аннан читтә булган һәр вакыйгага диярлек мөнәсәбәт белдерә. Татар кунакханәсе ачылу, татар яшьләренең әдәбият кичәсе оештыруы, татарча газеталар нәшер ителү, I Дәүләт Думасының таркалуы һ.б.лар - боларның барысы да Тукай иҗатында чагылыш таба. +Уральск иптәшләре белән спектакльләр куеп йөргән, дөнья драматургиясе уңышларына таң калган шагыйрь халыкны дөрес юлдан атлатуга ярдәм иткән әдәбият, матбугат янәшәсендә театрны да күрә. Тоташ мактаудан гына торган "Театр" шигырендә (1906) театр халыкка гыйбрәт бирә, җанын дәвалый, холкын камилләштерә, үз-үзен аңларга ярдәм итә, кимчелекләрен күрсәтә, алардан арынырга булыша, дигән фикерләр уздырыла. Тукай әлеге сәнгать төрен, илнең төрле төбәкләрендә халык алдында тамашалар күрсәтү эшенә тотынган труппаларны, театрларны пропагандалый. +Тукайның сәяси вакыйгага мөнәсәбәтле иң көчле әсәрләреннән берсе, "ХХ гасыр башы татар әдәби хәрәкәтендә зур иҗтимагый яңгырашка ия булган әсәрләрнең иң күренеклесе" - "Китмибез!" шигыре ΙΙΙ Дәүләт Думасының 1907 ел 18 майда узган сессиясендәге җәнҗалга бәйле язылган. Анда мөселман фракциясе әгъзасы, Уфа депутаты Кәлимулла Хәсәнев Русиядәге мөселман мәктәпләре һич тә хөкүмәт яклавын күрмиләр, дип чыгыш ясый. Уң карашлы депутатлардан карагруһчылар В. Пуришкевич, И. Сазонович, А. Кле повский, бу чыгышка ачулары килеп: "Русиядәге тәртипләр ошамаса, әнә Төркиягә китегез!" дип кычкыралар. "Россиядә барган сәяси вакыйгаларга бик тә сизгер Тукай Думадагы шовинист депутатларның гаугалы чыгышына татар халкының гражданлык хокукларын яклаган публицистик эчтәлекле "Китмибез!" памфлеты белән җавап бирә", - дип яза Р. Ганиева. +Шигырь татарларны туган җиреннән куган депутатларны "кара йөзләр", "гөруһе русияһ" сүзләре белән тамгалый һәм төп фикерен соңгы тезмәләрдә русча яңгырата: +Ап-ачык бу бер җаваптыр, сүздә түгел, басмада: +- Если лучше вам, +Туда сами пожальте, господа. +Шагыйрь Русия белән Төркияне чагыштырып, аларның икесендә дә ирек булмауны ("Мондагы төслүктер анда һәм казаклар гаскәре"), халыкның җәберсетелүен ("Анда бит бардыр хәзинәне талаучылар, шөкер; / Ач мужиктан соң кисәкне тарткалау чы бар, шөкер") һәм хокуксызлыгын ("Мондагы ун урынына ул җирдә унбиш шпион") үзәккә куя. Татарны үзе яшәгән җирдән сөрергә теләүчеләргә Тукайның таләпләре бар: безнең шәһәрләребез күчсен ("күчсен безем әмсарыбыз"), үткән елларыбыз кайтсын ("кайт сын монда үткәргән безем әгъсарымыз"). Әлеге тезмәләрдә тарихи вакыйгаларга сызланулы бәя дә күренеп китә. +Р.К. Ганиева фикеренчә, "Китмибез!" шигырендә "памфлет жанрына хас көйдереп алучы тәнкыйть белән бергә, инкыйлабисоциаль рух та гәүдәләнгән, "Иң бөек максат безем: хөр мәмләкәт - хөр Русия!" дигән уңай идеал да бирелә. Тукай татар халкының үткәненә, бүгенгесенә тарихи-фәлсәфи караш ташлый, аны олы тарихлы (әгъсарлы), шәһәрләре (әмсарлы), үз гореф-гадәтләре, үз дине булган, шанлы вә кодрәтле Тәңре тарафыннан туган җиргә мәңге береккән милләт итеп сурәтли". +"Бән шәһидем дар мәхәббәт, дәр бәлаем..." +Г. Тукайның Уральск чоры шигърияте тематик яктан төрле. 1906 елны дөнья күргән "Гыйшык бу, йа!..", "Ифтиракъ соңында" ("Аерылышу соңында"", "...Сәгадәт юк, фәкать наме сәгадәт..." ("...Бәхет юк, аның тик исеме генә бар"", "Дәрдемәнд дәгелмием?" ("Дәрдемәнд түгелме мин?"", "Мәхвидәрмесән?" ("Юк итәрсеңме?"", "Хур кызына", "Сөеклемен кабер ташында" шигырьләрендә шагыйрь мәхәббәт темасына мөрәҗәгать итә. +Г. Тукайның мәхәббәт лирикасында Шәрык шигъриятенең тәэсире аеруча көчле сизелә. Бу йогынты образлар бирелешендә дә, поэтик үзенчәлекләрдә дә күренә. Әсәрләрдә лирик герой - мәхәббәттән акылын җуйган Мәҗнүн, мәхәббәткә бөтен вөҗүден багышлаган ("Дәрдемәнд мәсьүл улырмы? Мөбтәлаем, нәйләем? / Җисме жанымлә бәрабәр бер бәлаем, нәйләем"), сөйгәненнән үзенә мәрхәмәтле булуын ялварып сораучы ("Җаным ул, фазлит бәңа сән, улма җани җаныма; / Бән үләрсәм, шөбһәсез, сәнсең җинаять фагыйли") зат булып гәүдәләнә. Мәхәббәттән газап чигү, аерылу-сагыштан үлем чигенә җитү кебек гадәттән тыш көчле кичерешләрне шагыйрь традицион шәркый чагыштырулар һәм метафоралар ярдәмендә белдерә: "Пәрдәи фөркатьлә өртелмеш безем ма бәйнемез; / Ирфәгъ, Аллаһөммә, ганна бу караңгы хаили" ("Мәхвидәрмесән?"); "Яр улыб әгъярә сән, әгъдая көлдерден бези; / Мөхтәрикъ улдым да яндым наре һиҗраныңла бән" ("Ифтиракъ соңында"); "Бер гидае җан фидаем, гыйшкыңа пәрванаем; / Кәл, гүзәл, гарз ит җәмалең: янаем, кил янаем" ("Гыйшык бу, йа!.."); "Юк тәгали гашыйка бәйнәл-әһали та әбәд, / Санки бән тәхтессәрада бер сәраем, нәйләем?" ("Дәрдемәнд дәгелмием?"). Алар белән янәшә, текстта традицион булмаган чагыштырулар да бар. Мәсәлән, "Дәрдемәнд дәгелмием?" шигырендә шагыйрь аллюзия ярдәмендә лирик геройның мәхәббәтен исламдагы шәһитлек белән чагыштыра ("Тәңре гыйшкында шәһадәт итсәләр дәр Гәрбәла , / Бән шәһидем дәр мәхәббәт, дәр бәлаем, нәйләем?"). +"Сөеклемнең кабер ташында" шигырендә шагыйрь сөеклесен югалту белән бәйле хис-кичерешләрен җиткерә. Беренче тезмәдә үк лирик герой мәхәббәтнең гомерлек булуын, аны хәтта үлем дә күңелдән җуеп ташлый алмауны ("Үлмәде, үлсәң дә, күңелемдә сәнең дәрдең һәнүз") хәбәр итә. Сагышлы, аерылу ачысыннан чарасызлык чигенә җиткән ("Аһ, насыл! Без яр идек: сән бән идең, бән сән идем", ягъни "Аһ, ничек! Без яр идек: син мин идең, мин син идем") лирик герой сөеклесенең сурәтен күзаллап юана: "калды мәгәр шәүкың һәнүз". Әлеге кичерешләрне киеренкеләндереп, шагыйрь тәэсирле образ тудыра: сөйгән ярын югалткан кешенең, җисмән яшәп тә, рухи үлемгә дучар ителүен белдерә: +Бел ки, мәүтең, шөбһәсез мәүтем дорыр, и нурлы йөз; +Сурәтең - чәшмемдәдер, өзнемдәдер - саутең һәнүз. +Һәр строфада "һәнүз" (һаман) сүзенең кабатлануы, шигырьнең инде фани дөньядан кичкән сөеклесенә риторик эндәш итеп язылуы, яшәү һәм үлем төшенчәләренең уйнатылуы (син үлдең - мин дә рухи үлдем; син минем хәтеремдә яшисең - мин исән вакытта яшәячәксең), гарузның рәмәл төре шигырьнең яңгырашында сагыш хисен тагын да тирәнәйтә. +"Гыйшык бу, йа!" шигырендә беренче планга лирик геройның Аллага мәхәббәте чыга. Бу шигырьне Р.К. Ганиева "Тукайның башлангыч иҗатындагы суфичылыкка нисбәтле шигырьләренең берсе" дип атый һәм аның Уральск шәһәрендәге сөеклесе - укытучы Бибигайшә Белюковага багышланган булу мөмкинлеген дә фараз итә. +Шигырьдә Тукай Шәрык суфи әдәбияты өчен традицион алымнарга мөрәҗәгать итә, мәсәлән, гыйшыктан башын югалткан лирик геройны акылын җуйган дивана ("И Ходаем, вир гакыл, чөн хәбсәмәхбүсулмыям; / Бу кызың гыйшкындабән диванаем, диванаем"), мәхәббәт колы ("Әл-аяк багълы, мөхаль кортылмакым, мәсхүреңем; / Та әбәд дәрдең иләәүвараем, әүвараем"), мәхәббәт хисләреннән исерүче ("Юк ифакать та кыямәт, шөйлә бер мәхмүреңез; / Күз вә кашыңдан сәнең айланаем, айланаем") белән чагыштыра. Гомумбилгеле парлы суфи образ - ут янында әйләнгән күбәләк ("гыйшкыңа пәрванаем") һәм экстаз халәтенә килгән әйләнү- бөтерелү ("хәүлеңдә сәнең дәүранаем, дәүранаем", ягъни "әйләнәңдә әйләнием, әйләнием"), йөздән пәрдәне алу ("Ач никабыңны йөзеңдән (...) Бән дә әнварең илә парланаем") әлеге гыйшыкның гадәти булмавын, илаһи табигатен тагын бер кат ассызыклый. +Әлеге шигырь белән чагыштырганда, шулай ук сөйгәненә мөрәҗәгать итеп ("И фәрештә!", "И гүзәл кыз!"), үзен кызгануын үтенеп язылган "Мәхвидәрмесән?"дә, шагыйрь традицион парлы суфи "сандугач һәм гөл" образына ("Кадре гөл былбыл шинас һәм кадре җәүһәр җәүһәри / Итмә тәрҗих бән кеби мәфтүнеңә бер җаһили"), шәркый сурәтләргә мөрәҗәгать итсә дә, ярату объекты - җир кызы икәнлеге аңлашыла. Шушы тәэсирне ныгытыр га теләгәндәй, шагыйрь берничә үзенчәлекле образ куллана. Яраткан кешесеннән мәрхәмәт өмет итеп, ул аңа "Сән дәгелсең анларың җанлар алан Газраили", ягъни "Син бит аларның җан алучы Газраиле түгел" дип эндәшә. Сөйгәненең гыйшкын - чиркәү, үзен - аның чаңы белән чагыштыру ("Санки гыйшкың - бер кәлисә, бән - аның накусием") шулай ук дини дөнья сурәтенә сыешмый. Шигырь ахырында, аерылышу пәрдәсен күтәрүне сорап, лирик геройның Аллага мөрәҗәгате дә сөюнең кыз белән егет арасында булуын раслый. +Мәхәббәт лирикасына караганда, Тукайда пейзаж лирикасы азрак. 1906 елда ул ике - "Яз галәмәтләре" һәм "Көз", 1907 елда бер - "Яз" шигырен яза. +"Яз галәмәтләре"ндә Тукай язгы табигать сурәтен тергезә, бер үк вакытта лирик геройның шуларга нисбәтле кичерешләрен ача: +Кышлар үтеп, яз көннәре килер исә, +Сәхраларда йомшак саба җиле исә; +Аһ, бу көннәр гамькин күңелләрне кисә, +Үткән гомер бер-бер искә төшә имди. +Дәрьяларда бозлар ага тау-тау булып, +Һаваларда кошлар оча болыт-болыт; +И Ходаем, фазлың берлә көнне җылыт, +Үлгән дөнья яңа җаннар алсын имди!!Шыксыз итеп тасвирланган көзге көндә (шигырьгә саргайган урман, ялангач кырлар, салкын җилләр сурәтләре кертелә) лирик герой яз килүе турында хыяллана: +Шигырьнең икенче өлешендә яшерен мәгънә булуы тоемлана: баштагы "көз - яз" капма-каршылыгы милләтнең хәзергесен һәм киләчәген аңлата: +Качан соң, и фәкыйрь милләт, бәһарең! +Качан китәр кичең, килер нәһарең? +"Яз" (1907) шигырендә язгы табигать сурәте ("Эрергә башлады бозлар вә карлар, / Томаннар чыктылар җирдән вә парлар"), боз китү ("Кисәктән җанланып, бозлар агалар; / Чабалар, берсене берсе кагалар") шагыйрь аңында кыямәт көне белән ассоциацияләр уята: +Белерсең син боларның мәхшәре дип, +Бу бозларны -үлекләр гаскәре дип; +Өрелмеш дип белерсең санки мөгез, +Вә яки мөгезен селкеткән үгез. +Болар әллә бара дәһшәтле судка, +Беленми: кайсы - җәннәт, кайсы - утка. +Әйтерсең лә, лирик герой ике дөнья (фани һәм ахирәт) чигендә кала. Ләкин әле генә язгы ташу тәэсиреннән барлыкка килгән ахыр заман сурәте язгы табигатьне тасвирлау белән алмашына: +Бераздан күрсәтәдер чын төсен җир, +Чәч орлык, сөр сабан инде, бу - чын җир. +Кояш та җып-җылы нурлар сачадыр, +Күңелсез җир йөзе күңлен ачадыр. +Китә, саубуллаша кыш зәмһәрире, +Чыга җиргә яшел чирәм хәрире. +Ахыр чиктә, бу үзгәреп торучы сурәтләр яшәеш хакындагы фәлсәфи фикер белән йомгаклана: +Әйтергә кирәк, Г. Тукайның бу чор шигъриятендә фәлсәфи әсәрләр күп түгел. "Сөальләр" һәм ""Дөньяда торыйммы?" - дип киңәшләшкән дустыма"- шундыйлардан. +Төшенкелек халәтен тасвирлаган "Сөальләр"не Тукай "Мотыйг ыя" мәдрәсәсеннән "Казан" кунакханәсенә күчеп яши башлагач иҗат итә. Биредә шагыйрьнең, матди һәм рухи кыенлыклар кичергән вакытындагы хис-кичерешләре чагыла: дөнья ыгызыгысыннан тую, кимсенү, өметсезлек. Лирик герой, Аллаһыга мөрәҗәгать итеп, мондый сораулар бирә: +Йа Ходая! Нигә төрле-төрле кыйлдың бәндәни? +Ни сәбәб соң җөмлә әдна бәндәләрдән бән дәни? +Ник бәни шад идмәдең, ник әйләдең гамь һәм дәми? +Юхса бәхре гамь мәсиле, мәнсабе дә, бәндәми. +Кешенең авыр, кайгылар белән тулы яшәешеннән сүз башлап, алга таба иҗатның асылы булган кайгы-сызлануның сәбәпләре хакында сорау куела: +Наре дүзәхдер, хәкыйкать, шагыйрең кальбендәми? +Бу сөаләтең җавабын эстәрем бән Сәндә, ни!!Тормышын - башы да, ахыры да булмаган кайгы диңгезе, күз яшен - кайнар агулы су, тәнен - җәһәннәм, киләчәген һәм бәхетен каралардан кара дип атаган лирик герой, чарасызлыктан, хәсрәтенең зурлыгыннан, тирәнлегеннән, үз-үзенә риторик сорау белән эндәшә: дөньяга тумасам, кем белә, яхшырак булмас идеме ("Дугъмамыш улсам җиһанда, кем белер, улмазды шәб")? Әлеге сорауга җавап юк, җавап таләп ителми - шуның белән шагыйрь бу сорауның һәрдаим үз күңелендә калкып чыгып торуына ишарә ясый. Сорау кую исә - яшәешнең нигезләрен, канун-кагыйдәләрен эзләү, асылына төшенергә омтылу, танып белү фәлсәфәсе булып аңлашыла. +""Дөньяда торыйммы?" - дип киңәшләшкән дустыма" шигырендә әйтерсең лә, шагыйрьнең тормыш-яшәеш турында уйланулары дәвам итә. Монда ул җәмгыятьттә хөкем сөргән принциплар (ялган, байлыкка омтылу, яраклашу, икейөзлелек, мин-минлек, акча хакимлеге) турында уйлана. Бу дөньяда намус, иман белән торып булмавы, яраклаша белгән кешеләрнең генә рәхәт яшәве искәртелә. Шагыйрьнең дустына ирония белән юллаган "киңәшләре" нәсыйхәтнең киресе булып чыга: ялган сөйлә, башкалар ихтыяҗын кайгыртма, әхлаклы булма, вөҗданыңны сат - шул вакытта гына "дөнья җәннәт"кә әйләнер. Әгәр кеше шушы кагыйдәләрне кабул итә алмый икән, аңа бер генә юл кала - дөньядан китү: +Үл! Туфрак бул, кайт аслыңа, - аслың яхшы; +Хәнҗәр берлән күкрәгеңә касдың яхшы; +И җир шары! Нидән, белмим, хак сөйгәнгә +Мең кат синең өстеңнән дә астың яхшы. +Хаклык астка күмелгән шул, өсттә түгел, +Шуның өчен астка табан тарта күңел; +Хаклык берлән мәхшәргәчә бергә булыр +Өчен, син дә - тиз бул, тиз бул, - җиргә күмел!!Әмма дөньядан китү бу очракта - үлем генә түгел: ул үз-ү зең, ягъни кеше булып калуны, хаклык белән яшәүне үз эченә ала. Тормышта болай яшәү - авыр, хәтта үлемгә тиң, дигән шагыйрь шартлы образ итеп тудырылган "киңәшләшкән дустын" да, укучыларын да нәкъ шулай - хаклык белән, иман һәм вөҗдан белән яшәргә өнди. "Үзеңнең дөньядагы бурычыңны үтәү - "Хаклык берлән мәхшәргәчә бергә" булу өчен яшәргә кирәк. Бу иҗади йөкләмә идеалдан фаҗигаи дәрәҗәдә ераклашкан әйләнә-тирә чынбарлыкка каршы тору чарасына әверелә. Бу юлда өмет хаклыкка баглана. Ул тормышны яхшы якка үзгәртүдә ниндидер абсолют, әзер һәм өстенлекле таяну ноктасы итеп күзаллана", дип яза галимә В.Р. Әминева. +Гомумән, Г. Тукай күп кенә шигырьләрендә аерым язмышлардан, аерым шәхесләрдән - зур иҗтимагый гомумиләштерүгә килә. Мәсәлән, "Шәкерт, яхуд Бер тәсадеф" ("Шәкерт, яки Бер очрашу", 1906" шигырендә автор ярлы шәкерт белән очрашуы турында сөйли, хәерче кыяфәтенә карап, аны кызгануын белдерә. Текстның беренче өлешендә шагыйрь әлеге үзе очраткан шәкерткә эндәшсә, икенче өлештәге нәсыйхәт, шушы ярлы шәкерт кебек үк, гыйлем юлында зур авырлыкларга тап булган һәркемгә юнәлтелә: +Атаңыз, анаңызның шатлыгы сез, +Ике дөньяда йөзләр аклыгы сез. +Каму мөслимләрең уртаклыгы сез, +Безем дине мотаһһар пакьлеге сез. +Голүм әкъфаленең сез ачкычысыз, +Тәрәккый күкләренең баскычысыз. +Мәгариф бакчасында әйлә тайран, +Ризык чөн янмасын кальбеңдә ниран. +Шул рәвешле, конкрет тормыш ситуациясеннән Тукай социаль гомумиләштерүгә килә: ярлы шәкерт белән очрашу белемнең мөһимлеген ассызыклау өчен сәбәп була. Әгәр беренче шигырьләрендә (мәсәлән, "Голумең бакчасында..."да) бу идея үгет-нәсыйхәт кебек яңгыраса, хәзер инде шагыйрь тормыш күренешләреннән - аларга иҗтимагый анализ ясауга кадәр күтәрелә. Бу, бигрәк тә, "Теләнче" (1907" шигырендә ачык күренә. +Шигырьнең беренче тезмәләрендә мәчет янында хәер сорашкан сукыр картны сурәтләп ("Кичә-көндез ушбу җирдә, Тәңренең язмыш көне, / Капчыгын тоткан, сорана җәй вә көз, яз, кыш көне"), шагыйрь аны кызгануын ("Кызганыч хәл, кызганыч хәл, бик кыен бит, бик кыен, / Бирсәңезче бер тиен тик, тәңкә түгел бит, тиен!") гына түгел, бәлки бөтен тормышын тергезә: бай заманнарын, дуслар әйләнәсендә яшәвен сөйли. Шигырьнең соңгы тезмәләре - "Ә шулаймы? Акча барда бар да дуст шул, бар да яр, / Акча исе чыкмый торса, бар да яныңнан таяр!" - әлеге хәлгә гомумиләштереп бәя бирә. Димәк, Тукай лирикасына хас булган гомумиләштерү һәм үз фикерен җыйнак итеп әйтеп бирү сәләте инде Уральск чоры иҗатында ук аермачык билгеләнә. +"Шикләнмибез дошманнарның көчендин без, +Бүгенге көн Гали, Рөстәмнәргә тиң без" +Г. Тукайның Уральск чоры шигъриятендә сәнгати аң үзгәреше ачык күренеп тора. Әгәр беренче шигырьләрендә шагыйрь гыйлем- мәгърифәткә, алгарышка чакыру, үгет-нәсыйхәт укуны алга куйса, соңгырак иҗатында (1906-1907) татар җәмгыятендәге милли алгарышны тоткарлый торган тискәре күренешләрне тәнкыйть утына тотучы булып чыгыш ясый. Тукайның иҗади фикере милләтпәрвәрләрчә булып калса да, ул инде мәгърифәтчеләрчә кавемдәшләрен милләткә хезмәт итәргә өндәү белән чикләнми, бәлки яңа кыйммәтләрне раслауга каршы торган иҗтимагый күренешләрне һәм көчләрне фаш итә яки уңай идеалларны раслап чыга. Соңгы төркемдәге шигырьләр фәлсәфилек белән сугарыла. +"Милләтә" шигыре Г. Тукай яратып куллана торган риторик эндәш формасында иҗат ителгән. Үзенең милләтенә эндәшеп, шагыйрь аны "Сән мөкаддәс, мөхтәрәм гыйндемдә варлык нәрсәдән", ягъни "бар нәрсәдән дә изге һәм хөрмәтле" дип атый, милләт өчен янып, аның хыялы белән яшәвен раслый: +Шигырьнең беренче өлешендә (5 строфаны берләштерә) гомумиләштереп, милләтпәрвәрләр исеменнән сөйләгән лирик герой алтынчы строфада үз исеменнән сөйләүгә күчә һәм милләтенә каләм көче белән хезмәт итәргә теләве хакында әйтә. Бу өлештә эндәшү адресаты да үзгәрә: ул инде лирик геройның Аллаһыга мөрәҗәгате (бу очракта ике төрле мөрәҗәгать - "Тәңрем" һәм "И фәләк", соңгысы язмыш, күк мәгънәсендә, кулланыла), аңа үзенең хыялларын бәян итүе төсен ала: "Әйлә шагыйрьлекдә сабит вә әбәд, Тәңрем, бәни; / Бу сәбатә мөнхәсыйр мәфтүн вә мәҗлүбиятем", ягъни "Мине шагыйрьлектә мәңге тугры ит, Тәңрем; / Шунда гына - күңелемнең бөтен теләк-омтылышы". Шигырьдә Тукай яшәү мәгънәсен, үзенең миссиясен милли үзбилгеләнүен саклап калуда һәм милләткә хезмәт итүдә таба. +Әлеге мотив "Ләззәт вә тәм нәрсәдә?" шигырендә дәвам итә. Текстта шагыйрь сәүдәгәр, хөкемдар, ишан, гаскәр башлыгы, гашыйк кеше, иҗат кешесе күзлегеннән яшәүнең максаты нидә, дигән сораулар куя. Шигырь ахырында, аларга җавап итеп, болай дип белдерә: +Бәнчә, бу дөньяда һич чын төс тә юктыр, ямь дә юк; +Һичберендә бунларың ләззәт тә юктыр, тәм дә юк. +Тик фәкать милләткә хезмәткә мәхәббәт бәндә бар, - +Бәнчә, бунда ямь дә бар, ләззәт тә бардыр, тәм дә бар!!Шул рәвешле, шагыйрь, шактый кискен итеп тормышның вактөяк ямьнәрен кире какканнан соң, тормышның мәгънәсе - милләткә хезмәт итүдә, дигән нәтиҗә ясый. +Тукайның әлеге шигыре әдәбиятыбызда яшәү мәгънәсе хакында башка әсәрләр язылуга (мәсәлән, З. Бәшири аңа охшатып "Ләззәтле хәят" шигырен яза), хәтта газета-журналларда бәхәсләр башлануга китерә. +Тукайның әлеге шигырьләрендә яңгыраган милләткә каләм көче белән хезмәт итү теләге-омтылышы аның А.С. Пушкинның "Про себя" шигыренә назыйрә итеп язылган "Үз-үземә" шигырендә дә чагыла . Пушкиндагыча итеп, бөек кеше булырга, туктаусыз югары күтәрелергә телим ("Телим булырга мин инсане гали, / Тели күңелем тәгали биттәвәли") дип белдергән лирик герой моны, рус шагыйреннән аермалы буларак, милләткә хезмәт белән бәйли: +Күңел берлән сөям бәхтен татарның, +Күрергә җанлылык вактын татарның. +Татар бәхте өчен мин җан атармын: +Татар бит мин, үзем дә чын татармын. +Мондый әсәрләрдә Тукайның тормыштагы, әдәбияттагы кыйбласы билгеләнә һәм татарларның сөекле беренче шагыйре буларак язмышы чагыла. +Уральск чорында Тукай тәнкыйтенең угы, иң беренче чиратта, кадими дин әһелләренә каршы юнәлтелә ("Японияне мөселман итәчәк галим-голяма кайда?", "Хатирәи "Бакырган"", "Сорыкортларга", "Мактанышу","Дөнья көенә"). +"Дөнья көенә" шигыре татар халык шаян җыры "Дөньяда" мотивына татар музыка фольклорында киң таралган такмакларга охшатып иҗат ителгән. Һәр тезмә шаян такмаклардагы кебек "дөньяда" һәм "вай дөнья" сүзләре белән тәмамлана. Шигырьнең эчтәлеге аның формасына тәңгәл килә: ул ишанның ишәк белән сөйләшүе кебек язылган. Ишәк - ишаннан, аның белән бергә - барлык ишаннардан көлә: +"Хатирәи "Бакырган"" шигыре татарлар арасында популяр булган "Бакырган" вәзенендә иҗат ителгән. Бай балаларының, ишаннарның кәеф-сафа корып үз рәхәтләре өчен яшәүләрен җентекләп тасвирлаганнан соң ("Кулда бильяр, карталары, / Эчеп сыра, тарта бары"; "Кулларында "Дюшес"лары"; ишаннар исә "Тапкан бунлар җиңел һөнәр: / Көн дә ашка бара унар; / Ярлызарлы димәс, тунар..."), Тукай шигырьне дин әһелләренең тискәре йогынтысыннан котылырга чакыру белән төгәлли: +Дустлар, тугъры юлдан китик, +Ишаннарга һөҗүм итик; +Тозакларын вәйран итик: +Тагы бер кәррә кормасын!!Сигез строфаның җидесен "Бакырган"нан цитата булган "Бән егъламай, кем егьласын" тезмәсе төгәлли. Әлеге рәдиф елау, сызлану мотивын хасил итә: автор татар җәмгыятенең әхлакый яктан түбәнлеккә төшүе өчен елаучы, сызланучы, әрнүче кеше булып күренә. +"Мактанышу" шигыренең исеме астындагы ""Бакырган"нан" дигән аңлатма шулай ук аны (шигырьне) әлеге дини-дидактик китап белән бәйли. "Дөнья көенә" шигырендәгечә, ул да ишанның ишәк белән сөйләшүе кебек язылган. Ишәк "Миндә нукта, җөгән бар" дип мактанса, ишан болай дип җавап бирә: +Без халыкны алдыйбыз, +Агуны без "бал" дибез; +Корсак тулгач, милләткә: +- Син аш-сусыз кал, - дибез. +Татарларны мин җигәм, +Минем кулымда җөгән; +Ник җикмәскә, татарлар +Җебегән бит, җебегән. +Әлеге ике шигырьдә сөйләшүнең ишан һәм ишәк арасында баруы ук көлке тудыра: чөнки дини дөнья сурәтендә ишан - Аллаһы Тәгалә белән "сөйләшә-аңлаша" ала торган, Аның сүзен халыкка җиткерергә тиеш дин әһеле. Аның бары тик ишәк белән генә мактанышып утыруы - акыл-белем дәрәҗәсен бәяләү критериена әйләнә, ишаннарның урыны һәм роле турындагы күзаллауны да җимерә. +"Сорыкортларга" шигыре аяусыз, ачы сатирик памфлет жанрында иҗат ителсә дә, әдәбият кичәләрендә аның музыкага салынып җырланганы хакында вакытлы матбугатта мәгълүматлар сакланган . +Сурәтләү һәм тәнкыйть объекты итеп башкалар хисабына көн күрүчеләр куела. Р.К. Ганиева "Зур гомумиләштерү көченә ия булган "Сорыкортлар" метафорасы ярдәмендә Тукай Россия империясенең өстен сыйныфларын, югары катлауларын, идарәче даирәләрен, аристократларын, губернаторларын гәүдәләндерә; аларны халыкны талаучылар, кеше хакын ашаучылар, "безем икъбалемезне" йотучылар дип тамгалый", - дип яза. Шигырьнең башында аларны комсызлык сыйфаты берләштерсә, икенче өлештә сорыкортлар ишаннар буларак күренә. Аларга каршы көрәшне шагыйрь динне яклап көрәшү буларак шәрехли, чөнки ишаннар - диннең сафлыгын, исламны бозучылар, мәҗүсиләр диненә әйләндерүчеләр. +Шигырьнең соңгы, йомгаклау өлешендә Тукайның үз иҗтимагый-с әяси кыйбласы, мәсләге, юлы турында да искәртү бар: +Чебен җанымны чын юлда бирәм бең кәррә, кызганмыйм, +Минем чөн мәсләгем-юлым бөтенләй социаллардай. +Бу мәзһәб - бер зәһәб мәзһәб: фәляхи эстәсәң, фәзһәб; +Моның саликләре, үлгәнче, ялганнарга алданмай. +"Тукай гасыр башында бик тә киң таралган социалистик идеягә - "таңчы"ларга (татар эсерлары) теләктәшлек белдерә, алар сайлаган юлны сорыкортлардан котылуның иң дөрес юлы, "зәһәб мәзһәб" - "алтын юл" дип саный", - дип яза Р.К. Ганиева. +Бу нисбәттән Тукайның "Бер татар шагыйренең сүзләре" (1907" шигырендә 1909 елда язылган вариантыннан төшереп калдырылган икенче строфа игътибарга лаек: +Курыкмаслыкта күңлем мисле "эс-әр" минем, +Күңлем дузәх (җәһәннәм), авызымнан ут чәчрәр минем. +Дошман бозмый фикрем, уем җәмгыятен, +Аңар каршы керпекләрем гаскәр минем. +Бу строфаның беренче тезмәсендә "Кыюлыкта күңелем эсерларныкы кебек" диеп, социалист-революционерларның тәвәккәллеген билгеләгән шагыйрь болай дәвам итә: "Күңелем тәмуг, авызымнан ут чәчәр минем". Икенче тезмә мәгънәне үзгәртә, эсерларга карата ирония һәм сарказм хасил була. +Гомумән алганда, шигырь гаять тәэсирле, көйле, фикер көче белән сокландыра һәм Тукайның үзенең киләчәк тормышына юнәлтелгән программ әсәр булып кабул ителә. Лирик герой - шагыйрь булып гәүдәләнә, һәм шагыйрь образында берничә сыйфат калкуландырыла: яхшыны яманнан аера белү ("Яхшылыкка эреп китәм - балавыз мин, / Мактап сөйлим изге эшне - бал авыз мин. / Бер яманлык күрсәм, сүгәм, мактый алмыйм! - / Ул тугърыда бик явыз, ай-һай, явыз мин!"), үз фикер-карашларын якларга әзер булу ("Җырлап торам, торган җирем тар булса да, / Куркъмыйм, сөйгән халкым бу татар булса да; / Күкрәк биреп каршы торам, миңа милләт, / Хәзерге көн мылтык-ук атар булса да"). Алар иҗат турындагы уйланулар белән үрелеп китә: +Ачы булгач күңлем, шигърем ачы чыга, +Бәгъзан пешкән дип уйласам да - чи чыга; +Очырмакчы булсам былбыл күкрәгемнән, +Әллә ничек! - Мыр-мыр итеп мәче чыга. +Әмма шагыйрьнең икеләнү-борчылуларыннан өмет-ышаныч өстенлек ала. Ул үзенең кыйбласы - дөрес, барыр юлы ышанычлы, максатына ирешү мөмкин дип саный: +Тел-сөйләме ягыннан саф татарча булган, "сөйгән халкым татар" дип белдерелгән шигырьдә Тукайның Шәрык әдәбиятлары йогынтысыннан арына барганлыгы күзгә ташлана. Шушы фикерне расларга теләгәндәй, шагыйрь Пушкин һәм Лермонтовны үзенең идеаллары дип атый: +Пушкин илә Лермонтовтан үрнәк алам, +Әкрен-әкрен югарыга үрләп барам. +Уральски чоры иҗатында Тукай әлеге рус шагыйрьләре иҗатына еш мөрәҗәгать итә. Бигрәк тә назыйрә итеп эшләнгән "Пушкиннән", "Шагыйрьгә","...га" ("И матур! Иренмәче, еш-еш кына көзгегә бак"", "Хур кызына", "Кемне сөяргә кирәк", "Үзүземә" шигырьләре моңа мисал була ала. +"Пушкин илә Лермонтовтан үрнәк алам" +Г. Тукай назыйрәләрендә оригиналь текстлар сизелерлек мәгънәви-с тилистик үзгәрешләргә дучар булалар. Әйтик, М.Ю. Лермонтовның "Г(ну) Павлову" һәм Г. Тукайның "Ша гыйрьгә" шигырьләрен чагыштырганда, тәрҗемә ителгән текстта тезмә ләрнең сан ягыннан оригиналдан аерылып торуы күзгә ташлана: Лермонтов тексты ике дүртьюллыктан гыйбарәт булса, Г. Тукайныкы - алты бәет (икеюллык) формасында. Г. Тукай шигырь исеменнән соң "Михаил Юрьевич Лермонтов хәзрәтләренең бер нәсыйхәте" дигән шәрехләү китерә. +Мәгълүм булганча, Лермонтовның әлеге шигыре төрле эчтәлекле 17 шигырьне берләштергән "Новогодние мадригалы и эпиграммы" циклына керә. Шигырьне "Нәсыйхәт" дип атап, Г. Тукай, күрәсең, аны татар укучысы кабул итүенә якынайта, бер үк вакытта дидактиканы көчәйтә: +Итәм тәнбиһ: кызыкма бу исемгә, +Бу тәнбиһне төшер һәрдәм исеңгә: +Гомердә син бу ат берлән аталма, +Торып җирдән, сәмалардан ат алма. +Соңгы строфада Тукайдагы яла ягу мотивы (Лермонтовта: "Пускай никто про вас не скажет: / Вот стихотворец, вот поэт; / Вас этот титул только свяжет/ И будет целью всех клевет; / С ним привилегий вовсе нет") гарәп-фарсы алынмалары ярдәмендә күтәренке яңгыраш ала: +Сине күрсәтмәсен һичкем дә, дип: "Бу +Менә шагыйрь, мөхәррир бу, әдип бу". +Явар өстеңгә бөһтаннар, хәсәдләр, +Корылыр юлыңа һәртөрле сәдләр. +Шундый ук жанр үзгәрешенә Г. Тукайның "Вәгазь" шигыре (Лермонтовның "Опасение" шигыренә назыйрә итеп язылган) дучар була. +Лермонтов иҗатын тикшерүчеләр бу шигырьнең стилистик үзенчәлекләренә (бер яктан, элегиягә хас булган мотивлар һәм фразеология, икенчедән, картайган гашыйклар образларын тудырганда махсус сөйләм лексикасын куллану) игътибар итәләр. Мондый стилистик үзенчәлек Г. Тукай тәрҗемәсендә сакланмый: аның эмоциональ янгырашы башка, кызгану-жәлләү төсмере өстенлек ала: +Бераздан син түшәккә дә егылдың; +Җыерчыклы йөзенә карчыгыңның +Карарсың тилмереп, мәэюс булып син; +Еларсың мөлдерәп, мәхзүн булып син. +Лермонтовның "безобразные черты" гыйбарәсе "җыерчыклы йөз" дип тәрҗемә ителә, "докучливая старушка" - төшереп калдырыла. Лирик герой кичерешләрен тасвирлаганда, Тукай елау, сызлану мотивын кертә һәм югары стильгә хас булган сүзләр куллана: +Карарсың тилмереп, мәэюс булып син; +Еларсың мөлдерәп, мәхзүн булып син. +Автор лирик герой кичерешләрен фаҗигалылык чигенә җиткерә, моның өчен текстка ислам динендә үлем фәрештәсе булган Газраил образын кертә: +Күңеллерәк әҗәлгә баш ияргә +Вә Газраилгә: "Мин ялгыз!" - дияргә. +Шигырьнең исемен ("Опасение") Тукайның "Вәгазь" дип тәрҗемә итүе үзе үк әлеге үзгәрешләргә ишарә ясый. Лермонтов сайлаган исем рус шагыйре әсәрендәге төп мотивка туры килә: мәх әббәтнең вакытлыча булуы һәм кайчанда булса сүлпәнәюе турында кисәтү. Әмма Лермонтовның шигырендә Г. Тукай назый рәсенең беренче өлешендә чагылыш тапкан үгет-н әсыйхәт юк: +Лермонтовтагы "страшись!" дип бирелгән кисәтүне Тукай "сөймә!", "яратма!", "күзеңне тый!", "күңелне биклә!" кебек гыйбәрәләр белән шәрехли. +Шулай итеп, Тукайның назыйрәләрендә Лермонтов шигырьләрендә булган стилистик үзенчәлек юкка чыга, "түбән" стильгә хас компонентлар югала, алар урынына автор татар укучысына якын семантик-стилистик берәмлекләр кертеп җибәрә. +"Пушкиннән" шигыре рус шагыйренең "Пока супруг тебя, красавицу младую..." әсәренә назыйрә итеп эшләнгән. Оригинал белән чагыштырганда, Тукай тексты риторик фигураларга баерак. Беренче строфада (оригиналда ул юк) автор яшь кызга аның киләчәге хакындагы сорау белән мөрәҗәгать итә: +Синең зәүҗең сән, и яшь кыз, матурны, +Белеп кадрең, тәмең татып ятырмы??Гаремда ябылып яшәү мотивы Тукайда детальләштерелә (биредә кызга насыйп булачак ир образы гәүләндерелә: "Тагы алты хатын алыр, тагын да / Алыр, - туймас, алыр җан бар чагында"). Автор, кызның язмышын бәяләп, ("хәл начар"), гади сөйләм телдәге сүз белән, аңарга мәрәҗәгать итә: +Була калсаң җиденче, хәл начар, кыз! +Шуңар чаклы йөгер фонтанга, бар, сыз. +Шигырьнең йомгак өлешендә китерелгән чибәр кыз сүзләре хис-кичерешләр ягыннан тагын да көчлерәк яңгырыйлар: +Бетәм, гаиб булам, калмый эзем дә; +Бәхил бул, и кичәм һәм көндезем дә! +Пушкиндагы "В гареме так исчезну я" тезмәсе Тукайда градациягә ("Бетәм, гаиб булам, калмый эзем дә") әйләнә, оригиналда булмаган тормыш белән хушлашу мотивы ("Бәхил бул, и кичәм һәм көндезем дә!") хасил була. +Тукай Пушкинга үзенең оригинал шигырьләрендә дә эндәшә. Мәдхия жанры традициясендә язылган "Пушкинә" шигырендә ул рус шагыйрен тиңе булмаган талант дип атый: "Нәзыйрсыз шагыйрь улдың (афәрин!), Пушкин Александр!" ("Тиңдәшсез шагыйрь булдың (афәрин!), Пушкин Александр!) һәм иҗатларындагы аваздашлыкка игътибар итә: "Бәнем дә дәрде шәүкым һәм сәнең дәрдеңлә якьсандыр" ("Минем дә дәртем-теләгем нәкъ синең дәртең белән бер"). Шигырь тулысынча югары стильдә иҗат ителгәне, бу риторик эндәшүләр, образлар системасы һәм мотивлар аша да чагыла. Автор Пушкинны кояшка тиңли: "Нә чөн рәкъс итмәсен, шигърең мисале шәмсе рәхшандыр" ("Якты кояшка тиң шигырь алдында ник биемәсен"), аның шигъриятенең нур чәчүен әйтә: "Касавәт кәлмәйер кальбә: сәнең шигърең мөнафиһа / Нәчек кем шәмсә каршы парлайыр дөнья вә мафиһа" ("Күңелгә күләгә төшми, - шигырьләрең якты шундый / Гүя бөтен дөнья балкый алтын кояш яктысында"). Бу образлар һәм мотивлар, бишенче һәм алтынчы строфаларда пәйда булган бакча, былбыл образлары ("Кыйраәт әйләдем, әзбәрләдем бән җөмлә асарың; / Кереп гөлзарыңа, бән дә тәнавел иттем әсмарың. // Сәнең бакчаңда гиздем, йөредем һәм әйләдем тайран; / Күрүбән гандәлибаны, тамаша әйләдем сәйран", ягъни: "Һәммә әсәрләрең укып, күңелемә ныклап беркеттем, - / Гөлбакчаңа кереп, җимеш ләреңнән мин авыз иттем // Синең бакчаңда мин гиздем, гүя анда очып йөрдем / Сайрар кошларыңны күреп, шунда күңел ачып йөрдем") шәркый шигърият традиция ләрендәге, әмма башка эчтәлек белән сугарылганнар. +Пушкин һәм Лермонтовка назыйрәләр белән янәшә, Тукай А. Кольцовның "Сон мужика" шигыренә мөрәҗәгать итә. Соңрак әлеге әсәрен ул үзенең беренче тәрҗемәсе дип тә атый. Әлеге шигырьдә Тукай татар теленең әдәби чараларын, татар фольклорына хас алымнарны файдалана. Әсәрнең теле гарәп-фарсы алынмаларының булмавы, гадилеге белән аерылып тора. Андагы "Тор, уян, күтәрел!" кебек өндәүләр XX гасыр башы татар җәмгыятендәге иҗтимагый-мәдәни хәлгә туры килеп, татар дөньясын уянырга, күтәрелергә чакыру булып аңлашылалар. +Г. Тукай текстында оригиналны үзгәртү күзгә ташлана. 13 дүрть юллыктан гыйбарәт А. Кольцов шигыреннән аермалы буларак, Г. Тукай шигыре 19 дүртьюллыкны үз эченә ала. Тукай, бер яктан, хәерчелек күренешләрен тирәнәйткән юллар өсти ("Хаты ның, балаң ач, / Ашарга булмагач; / Бу көнне күргәнче, / Өеңне ташлап кач"), моннан тыш, шәркый әдәбиятлар өчен традицион үгет-нәсыйхәт бирә: +Тик яткач, Ходаем +Бирми мал сәбәпсез: +Бишмәтең таланган, +Күлмәгең сәдәпсез. +Хак сүзне әйткәнгә, +Киң күңлең тарайса, +Урныңнан кузгалма, +Йоклый күр, алайса. +Г. Тукай иҗатында рус поэзиясенә мөрәҗәгать итү назыйрәләр белән генә чикләнми. Традицион шигырь формаларын кулланса да, Тукай бер үк вакытта татар поэзиясенең вәзен-яңгырашын үзгәртү юлларын эзли. Бу яктан аның "Кичке азан" (1906" шигыре игътибарга лаек. Аңлатма сүздә шагыйрь Лермонтов шигыренә мөрәҗәгать иткәнлеген күрсәтә: "Русларда вә башка мөтәмәддин милләтләрдә һәр сәтыры ике сүздән гыйбарәт, ләкин гаять мәгънәле шигырьләр вардыр. Мин, монда нәмунә өчен Лермонтовның бер шигырен алып, шул ук мотивка "Кичке азан" сәрләүхәсилә гаҗизанә бер шигырь яздым". Күрәсең, ул М.Ю. Лермонтовның "Звезда" ("Вверху одна горит звезда...") шигырен күздә тота. Бераз соңрак үзенең "Уянгач беренче эшем" чәчмәсендә Тукай бу шигырен уңышсызлык үрнәге дип билгеләп уза: "...Һу, монда чүп-чар! Монда әллә нинди "американизировать" ителгән "Кичке азан"нар, бозайдан ахмак төрек шыгырдаучыларына ишәкдән тиле тәкълидләр, "Шәкерт, яхуд Бер тәсадеф" кеби инсан авызындан чыкмаган диярлек тәркибләр...". +М.Ю. Лермонтовның шигыре мәхәббәт темасына караган булса, Тукай татар тарихы, узган заманнар, югалтулар хакында уйлана. Азан тавышы шагыйрьгә халкыбызның бер-бер артлы ханлыкларын югалтуын, патшаларсыз калу тарихын хәтерләтә: +- Китте Касим, +Китте Казан. +Бетте татар, +Кырылды хан, +Бохар, Хуканд +Һәм Әстерхан. (...) +Җылый-җылый +Бирделәр җан +Сөембикә +Дә Чыңгыз хан. +Нә дәүләт кал +Ды да, нә шан! +Шаннан нишан, +Калды дингә +Дошман ишан!!Биш кисәктән торган шигырьнең ике кисәгендә шушы узган фаҗигалар тарихын тергезгәннән соң, өченче кисәктә шагыйрь бу хәлнең сәбәпләре хакында сорау куя һәм дүртенче кисәктә аңа җавап бирә: бердәм булмаганга, киңәшеп яшәмәгәнгә дип белдерә ("Юк бергә-бер- / гә берләшмәк; / Юк бергә-бер- / гә гөрләшмәк, / Бер җан, бер тән / Булып, һәр неч- / кә серне бер- / гә серләшмәк"). Бишенче, соңгы кисәктә кабат сызланулы-фаҗигалы аһәң кайта, хушлашу мотивы пәйда була: +Г. Тукайның Уральски чорында кече шигъри формадагы әсәрләр күбрәк. Шагыйрьнең бу чорда язылган күләмле әсәрләреннән "Кечкенә генә бер көйле хикәя"сен, "Мәдрәсәдән чыккан шәкертләр ни диләр" шигырен һәм "Шүрәле" исемле әкият-поэмасын атарга мөмкин. Күләмле әсәрләрнең аз булуы, бәлки, Г. Тукайның вакытлы матбугат органнарында күп эшләвенә бәйледер. Вакытлы матбугатта эшләү шагыйрьнең шигъри жанрларына да тәэсир иткән. Моны "Уклар" журналының сентябрь санында карикатураларга шәрехләмә текст итеп язылган "Пыяла баш" һәм "Рәсемгә даир" шигырьләре дәлиллиләр. Беренче карикатура астында русча текст бирелгән: "Квартиранты в черепе некоего "благомыслящего" татарина. Больше "Стрелы" при исследовании пока никаких предметов не могли найти, но... все-таки открыли там еще и изрядное пустое пространство...". Икенчесенә мондый аңлатма китерелә: "В тисках предрассудка, суеверия и невежества". +Әлеге шигырьләрне һәм карикатураларны бербөтен текст итеп кабул итәргә кирәк. Моны шигырьдәге кайбер сүзләр дә күрсәтә (беренче шигырьдә - "Карагыз сез безем хәзрәт миенә..." - "карагыз" сүзе, икенчесендә - "Күрәмсез: бу кырык башлы чаян бит" - "күрәмсез"). Бу әсәрләргә карата шигъри карикатура атамасын кулланырга мөмкин. +Г. Тукайның Уральски чоры шигърияте бай һәм күп юнәлеш ле, күптөрле булуы белән аерылып тора. Бу төрлелек әсәрләрнең тематик, стилистик, жанр үзенчәлекләрендә чагылыш таба. Анда Шәрык шигърияте традицияләре дә, рус поэзиясенә хас назыйрәләр дә, Урта гасырлар төрки-татар дини-дидактик әдәбияты үрнәкләренә ("Бакырган", "Кыйсса-и Йосыф", "Бәдәвам", "Мөхәммәдия") һәм фольклорга охшатулар да, югары китаби лексикага һәм гади сөйләм сүзләренә мөрәҗәгать тә урынлы кулланыла. "Идеяэстетик яктан катлаулы система хасил иткән Тукай шигъриятендә төрле дәрәҗәләрдә, төрле формаларда шәркый-милли, рус-европа һәм халык әдәбияты традицияләренең диалогы, әңгәмәсе гамәлгә ашырыла. Бу әңгәмә татар шагыйре иҗатында мәгънәви һәм структур яссылыкларда һәрвакыт саклана", - дип яза галимә В.Р. Әминева. +Тукай иҗатының үзенчәлекле ягы, актуальлеге, үз чорында да, бүген дә җәмгыятьтәге төрле кешеләр, төрле катламнар өчен якын булуы шуның белән аңлатыладыр да. Шагыйрь төрле әзерлек дәрәҗәсендәге татарларга атап иҗат итә, һәр катлау укучысы белән аларның үз телендә, алар күзаллауларына туры китереп сөйләшә. Шул ук вакытта шигырьләрне уртак тематика, кабатлана торган мотивлар һәм образлар берләштерә. Әйтик, Тукай иҗатының лейтмотивы булган милләт язмышы мотивы гыйлем- мәгърифәткә, милләтнең алгарышына омтылуны да, милли җәмгыятьтәге кимчелекләрне тәнкыйтьләү аша үзгәрергә чакыруны да, татар тормышы- яшәешенең үткәнен-бүгенгесен тергезүне дә үз эченә ала. Тукайның лирик герое - милләтпәрвәр, ягъни милләткә хезмәт итүне максат иткән кеше. "Татар бәхте өчен мин җан атармын: татар бит мин, үзем дә чын татармын" диюче лирик герой татар дөньясыннан, әлеге сүзләрне үз телендә укыган татар укучысыннан аерылгысыз, аның фикердәше, мәсләктәше, кавемдәше-кардәше булып тоела. Тукайның беренче шигырьләрендә, Уральск чоры иҗатында ук шундый лирик геройны булдыруы, үз милләтенең йөрәгенә, бәгыренә үтеп керерлек әсәрләр тудыра алуы - талантының зурлыгы, фикер көче, иҗатының халыкчанлыгы турында сөйли. Г. Тукайның Уральск чорында иҗат ителгән +әсәрләре исемлеге + +КУШЫМТА +Г. Тукайның Уральск чорында иҗат ителгән +әсәрләре исемлеге +(1904–1907) +I. Шигырьләр +1. *** («Әхмәтсафа әфәнде – фазыйль әдибдер кәнде...»). Кулъязма «Әлгаср әл-җәдит» журналының 1904 елгы 3 нче санында урнаштырылган. +2. *** («Тугъды, көн тугар кеби, бер сахибе һиммәт гани...»). Кулъязма «Әл-гаср әл-җәдит» журналының 1904 елгы ноябрь (15 нче) санында урнаштырылган. +3. *** («Голүмең бакчасында дулашалым, идәлем сәйран...»). «1906 нчы сәнә башында чыкмая башлаячак «Әл-гаср әл-җәдит» журналының мөфассал игъланы»нда («1906 елда чыга башлаячак «Әл-гаср әл-җәдит» журналының тәфсилле игъланы) басылган. +4. *** («Чөнанча бездә Камил әл-Мотыйгый...»). «1906 нчы сәнә башында чыкмая башлаячак «Әл-гаср әл-җәдит» журналының мөфассал игъланы»нда («1906 елда чыга башлаячак «Әл-гаср әл-җәдит» журналының тәфсилле игъланында) «Голүмең бакчасында дулашалым, идәлем сәйран...» шигыреннән соң «Г. Тукаев» имзасы белән басылган. +5. Мужик йокысы. «Фикер» газетасының 1905 елгы 26 ноябрь санында «Мөтәрҗим Габдулла Тукаев» имзасы белән басылган. +6. Шигырь («Шималь яктан...»). «Нур» газетасының 1905 елгы 6 декабрь санында басылган. +7. *** («Бу көндә сарай ачды әһали...»). Беренче тапкыр икетомлыкның 1 нче томында (1943) басылган. (Г. Тукай. Академик басма: Ике томда. 1 т. Казан: Татарстан дәүләт нәшр., 1943). +8. Хөррият хакында. «Фикер» газетасының 1905 елгы 11 декабрь (3 нче) санында басылган. +9. Дустларга бер сүз. «Фикер» газетасының 1905 елгы 18 декабрь (4 нче) санында «Габдулла Тукаев» имзасы белән басылган. +10. Иттифакъ хакында. «Фикер» газетасының 1905 елгы 25 декабрь (5 нче) санында «Габдулла Тукаев» имзасы белән басылган. +11. Алла гыйшкына. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1906 елгы 15 гыйнвар (1 нче) санында "Габдулла Тукаев" имзасы белән басылган. +12. Хәзерге хәлемезә даир. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1906 елгы 15 гыйнвар (1 нче) санында "Уральскида Габдулла Тукаев" имзасы белән басылган. +13. *** ("Рөшде вар, кауле гүзәл, наме - Рәшид..."). "Фикер" газетасының 1906 елгы 1 гыйнвар (1 нче) санында "Төрле хәбәрләр" бүлегендә имзасыз басылган. +14. *** ("Мәгатыйль кыйлды милләтне..."). "Фикер" газетасының 1906 елгы 1 гыйнвар (1 нче) санында имзасыз басылган. +15. Шәкерд, яхуд Бер тәсадеф. "Фикер" газетасының 1906 елгы 22 гыйнвар (3 нче) санында "Габдулла Тукаев" имзасы белән басылган. +16. Яз галәмәтләре. "Фикер" газетасының 1906 елгы 12 март (10 нчы) санында "Габдулла Тукаев" имзасы белән басылган. +17. И каләм! "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1906 елгы 15 март (3 нче) санында басылган. +18. Иттифакъ соңында. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1906 елгы 15 март (3 нче) санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +19. Шагыйрь вә Һатиф. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1906 елгы 15 март (3 нче) санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +20. *** ("Сәгадәт юк, фәкать наме сәгадәт..."). "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1906 елгы 15 март (3 нче) санында имзасыз басылган. +21. "Фикер" гәзитәсенә генә махсус түгел. "Фикер" газетасының 1906 елгы 24, 31 март, 9, 17, 23 апрель (11-15 нче) саннарында, һәр санда икешәр бәйтле итеп, газетаның исеме астында "сәрләүхәсез" (исемсез) һәм имзасыз килеш басылып чыккан. +22. Мөридләр каберстанындан бер аваз. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1906 елгы 15 апрель (4 нче) санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +23. Гыйшык бу, йа! "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1906 елгы 15 апрель (4 нче) санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +24. Пушкинә. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1906 елгы 15 апрель (4 нче) санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +25. "Уклар" журналында мөхбир уланлара тәнбиһ. "Фикер" газетасының 1906 елгы 8 май санында "Шүрәле" имзасы белән басылган. +26. Кечкенә генә бер көйле хикәя. "Фикер" газетасының 1906 елгы 17 май санында "Гъ" имзасы белән басылган. +27. Дәрдемәнд дәгелмием? "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1906 елгы 20 май санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +28. Гәзитә мөрәттибләренә. "Фикер" газетасының 1906 елгы 30 апрель, 8, 17 май һәм 3 июнь (16-21) саннарында, һәр санда икешәр бәйтләп, имзасыз басылган. +29. Японияне мөселман идәчәк голяма нәрәдә? "Фикер" газетасының 1906 елгы 3 июнь (20 нче) санында "Г. Тукаев" имзасы белән б асылган. +30. Хатирәи "Бакырган". "Уклар" журналының 1906 елгы 1 июнь санында "Шүрәле" имзасы белән басылган. +31. Бәет ("Бәгъзеләремез бик суфи..."). "Фикер" газетасының 1906 елгы 21, 24 һәм 27 саннарында "Биик усал" имзалы "Алай-болай" фель е тоны эчендә бирелгән. +32. Сорыкортларга. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1906 елгы 20 июль (7 нче) санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +33. Кемне сөяргә кирәк? "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1906 елгы 20 июль (7 нче) санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +34. Татар кызларына. "Уклар" журналының 1906 елгы июль (2 нче) санында "Шүрәле" имзасы белән басылган. +35. Мөхәрриргә. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1906 елгы 15 август (31 нче) санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +36. Мәхвидәрмесән? "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1906 елгы 15 август (8 нче) санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +35. Пушкиннән. "Уклар" журналының 1906 елгы август (3 нче) санында "Шүрәле" имзасы белән басылган. +36. Борадәранә нәсыйхәт. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1906 елгы 15 сентябрь (9 нчы) санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +37. Хур кызына. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1906 елгы 15 сентябрь (9 нчы) санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +38. Пыяла баш. "Уклар" журналының 1906 елгы сентябрь санында "Шүрәле" имзасы белән басылган. +39. Рәсемгә ишарә. "Уклар" журналының 1906 елгы сентябрь санында "Шүрәле" имзасы белән басылган. +40. *** ("Кыямәт якын килде - җир сораучы ярылды..."). "Ук лар" журналының 1906 елгы октябрь санында "Хәсрәт" псевдонимы белән б асылган. +41. Көз. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1906 елгы 15 октябрь санында "Г.Т." имзасы белән басылган. +42. Государственная Думага. "Фикер" газетасының 1906 елгы 22 октябрь һәм 5 ноябрь (бераз үзгәртелеп) саннарында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +43. Милләтә. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1906 елгы 15 октябрь санында "Гъ.Т." имзасы белән басылган. +44. Дөнья бу, йа! "Уклар" журналының 1906 елгы октябрь санында "Шүрәле" имзасы белән басылган. +45. "Мөхәммәдия" көе. "Уклар" журналының 1906 елгы октябрь санында "Тәртә башы" имзасы белән басылган. +46. Сөеклемең кабер ташында. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1906 елгы 15 ноябрь (11 нче) санында "Гъ.Т." имзасы белән басылган. +47. "Уклар". "Уклар" журналының 1906 елгы ноябрь (6 нчы) санында "Шүрәле" имзасы белән басылган. +48. Үз-Үземә. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1906 елгы 15 ноябрь (11 нче) санында "Гъ.Т." имзасы белән басылган. +49. Кичке азан. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1906 елгы ноябрь (11 нче) санында, "Фикер" газетасының шул ук елгы 26 ноябрь (44 нче) санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +50. Мактанышу. "Фикер" газетасының 1906 елгы 19 ноябрь (43 нче) санында имзасыз басылган. +51. "Дөнья" көенә. "Фикер" газетасының 1906 елгы 3 декабрь (45 нче) санында имзасыз басылган. +52. Әдәбият ахшамы ясаучы яшьләремезгә. "Әл-гаср әл- җәдит" журналының 1906 елгы 5 декабрь (12 нче) санында "Гъ.Т." имзасы белән басылган. +53. "Әлгасрелҗәдид"ә маддәтән вә мәгънән иштиракъ идәнләрең лисане хале нә диер? "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1906 елгы 5 декабрь (12 нче) санында "Гъ.Т. имзасы белән басылган. +54. Мәдрәсәдән чыккан шәкертләр ни диләр? "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1907 елгы 25 гыйнвар (1 нче) санында, шулай ук "Фикер" газетасының 27 гыйнвар санында басылган. +55. Сөальләр. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1907 елгы 25 гыйн вар (1 нче) санында "Габдулла Тукаев" имзасы белән б асылган. +56. Шагыйрьгә. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1907 елгы 15 февраль (2 нче) санында "Г. Тукеав" имзасы белән басылган. +57. Хөрриятә. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1907 елгы 15 февраль (2 нче) санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +58. Татар кошы сайрый. "Фикер" газетасының 1907 елгы 11 март (10 нчы) санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +59. Теләнче. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1907 елгы 15 март санында басылган. +60. Син булмасаң! "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1907 елгы 15 март (3 нче) санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +61. "Тәрбиятел әтфаль"гә. " нче дәфтәр"дә (1907) басылып чыккан. +62. Күрдегезме? "Фикер" газетасының 1907 елгы 2 апрель (13 нче) санына кушымтада "Шүрәле" имзасы белән басылган. +63. Яз ("Тыныч торма, каләм, дәртеңне яз, яз!"). "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1907 елгы 15 апрель (4 нче) санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +64. Бишектәге бала. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1907 елгы 15 апрель (4 нче) санында басылган. +65. Шиллердән. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1907 елгы 15 апрель (4 нче) санында басылган. +66. Мөтәшагыйрьгә. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1907 елгы 15 апрель (4 нче) санында "Г.Т." имзасы белән басылган. +67. Пар ат. "Фикер" газетасының 1907 елгы 6 май санында басылган. +68. Тавыш хакында. "Тавыш" газетасының 1907 елгы 14 май (4 нче) санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +69. Ләззәт вә тәм нәрсәдә? "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1907 елгы 25 май санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +70. Кем ул? "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1907 елгы 25 май (5 нче) санында "..." имзасы белән басылган. +71. "Тавыш" хакында. "Тавыш" газетасының 1907 елгы 14 май (4 нче) санында "Тавыш" дип, "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +72. Ләззәт вә тәм нәрсәдә? "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1907 елгы 25 май санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +73. Кем ул? "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1907 елгы 25 май (5 нче) санында "..." имзасы белән басылган. +74. Дөньяда торыйммы? - дип киңәшләшкән дустыма. "Таң мәҗмугасы" журналының 1907 елгы (1 июнь) 2 нче санында басылган. +75. Юаныч. "Бәян әл-хак" газетасының 1907 елгы 24 июль (197 нче) санында кыскартылып басылган. +76. Шүрәле. " нче дәфтәр"дә (1907) басылган. +77. Бер манигы тәрәккыйгә. "Әл-ислах" газетасының 1907 елгы 5 ноябрь (5 нче) санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +78. Театр. "Әлислах"ның 1907 елгы 26 ноябрь санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +79. "Алтынга каршы". " нче дәфтәр"дә (1907) басылган. +80. Бер татар шагыйренең сүзләре. " нче дәфтәр"дә (1907) басылган. +81. Утырышу. " нче дәфтәр"дә (1907) басылган. +82. Сөткә төшкән тычкан. " нче дәфтәр"дә (1907) басылган. +83. ...га ("И матур! Иренмәче..."). " нче дәфтәр"дән (1907) басылган. +84. Авыл хатынының бала тирбәткәндә өмидләре. " нче дәфтәр"дә (1907) басылган. +85. Туган җиремә. " нче дәфтәр"дә (1907) басылган. +86. Безне урынсыз яманлыйлар. "Әл-ислах"ның 1907 елгы 10 декабрь (10 нчы) санында "Шүрәле" имзасы белән басылган. +87. Китмибез! " нче дәфтәр"дә (1907) басылган. +88. Матбага берлән уйнаган бер байга. " нче дәфтәр" дә (1907) басылган. +89. Мәхбүс. "Әхбар" газетасының 1907 елгы 12 декабрь санында басылган. +90. Вәгазь. "Әл-ислах"ның 1907 елгы 17 декабрь (11 нче) санында "Г.Тукаев" имзасы белән басылган. +91. Бер гәзитә идарәсе хәленнән. "Әл-ислах"ның 1907 елгы 24 декабрь (12 нче) санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +92. Ишек бавы. " нче дәфтәр"дә (1907) басылган. +93. Байроннан. " нче дәфтәр"дә (1907) басылган. +94. Гыйлавә. Шигырь " нче дәфтәр"дә (1907) "Байроннан" шигыре артыннан ук, кушымта буларак басылган. +95. Охшату. " нче дәфтәр"дә (1907) басылган. +96. Ислахчыларга. " нче дәфтәр"дә (1907) басылган. +II. Мәкаләләр. Хикәяләр. Фельетоннар +1. Җәһаләт вә сәфаләт. Кулъязма "Әл-гаср әл-җәдит"нең 1904 елгы 11 нче (14 октябрь) санында "Каилел хак" псевдонимы белән урнаштырылган. +2. Кыямәт көне. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1906 елгы 4 нче (15 апрель) санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +3. Мөхарәбә вә Государственная Дума. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1906 елгы 4 нче һәм 5 нче (15 апрель һәм 20 май) саннарында "Сахибе әсәр Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +4. Безнең милләт үлгәнме, әллә йоклаган гынамы? "Фикер" газетасының 1906 елгы 17 апрель (14 нче) санында баш мәкалә урынында "Габдулла Тукаев" имзасы белән басылган. +5. Мөкяләмә, яхуд Мөсарәгате фикрәйн. "Фикер" газетасының 1906 елгы 23 апрель (15) санында "Габдулла Тукаев" имзасы белән басылган. +6. Граф Лев Толстой җәнабләре язадыр. "Фикер" газетасының 1906 елгы 25 май (19 нчы) санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +7. Мөхәммәтгали бабай. "Фикер" газетасының 1906 елгы 10 һәм 18 июнь (21 һәм 22 нче) саннарында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +8. Сүз башы. "Уклар" журналының 1906 елгы 1 нче (июнь) санында журналның программ мәкаләсе рәвешендә "Дугъры" дигән псевдоним белән басылган. +9. Шәкерт илә надан ишан. "Уклар" журналының 1906 елгы 1 нче (июнь) санында "Тәртә башы" имзасы белән басылган. +10. Сөаль. "Уклар" журналының 1906 елгы 1 нче (июнь) санында имзасыз басылган. +11. Ялкаулык, яхуд Җиңел кәсеп. "Фикер" газетасының 1906 елгы 25 июнь (23 нче) санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +12. *** ("Пушкинский домда"...). "Фикер" газетасының 1906 елгы 25 июнь (23 нче) санында "Уральск хәбәрләре" рубрикасында имзасыз басылган. +13. Тугьры җавап. "Фикер" газетасының 1906 елгы 25 июнь (23 нче) санында имзасыз басылган. +14. Алай-болай. "Фикер" газетасының 1906 елгы 3 һәм 21 июль (24 һәм 27 нче) саннарында имзасыз басылган. +15. Погром. "Фикер" газетасының 1906 елгы 10 июль (25 нче) санында "Уральск кешесе" имзасы белән баслыган. +16. Уральск имамнарына ачык хат. "Фикер" газетасының 1906 елгы 10 июль (25 нче) санында "Идарә" имзасы белән б асылган. +17. Гайниҗамал хәзрәтнең дәхи бер ялганы. "Фикер" газетасының 1906 елгы 14 июль (26 нчы) санында имзасыз басылган. +18. Төрле хәбәрләр (Оренбург). "Уклар" журналының 1906 елгы 2 нче (июль) санында "Чапансыз" имзасы белән басылган. +19. Уйламаган җирдә орган. "Уклар" журналының 1906 елгы 2 нче (июль) санында "Шүрәле" имзасы белән басылган. +20. Урамда. "Уклар" журналының 1906 елгы 2 нче (июль) санында "Шүрәле" имзасы белән басылган. +21. Хакны белеп инкяр кылу. "Фикер" газетасының 1906 елгы 21 июль (27 нче) санында "Уральск кешесе" имзасы белән басылган. +22. Шәһәремездәге зур тәмгылы муллаларә бер-ике сүз. "Фикер" газетасының 1906 елгы 21 июль (27 нче) санында б асылган. +23. Пётр бабайның хикәяте. "Фикер" газетасының 1906 елгы 28 июль (28 нче) санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +24. Идарәдән. "Фикер" газетасының 1906 елгы 28 июль (28 нче) санында баш мәкалә рәвешендә имзасыз басылган. +25. [Ф Әмирханга җавап]. "Фикер" газетасының 1906 елгы 4 август (29 нчы) санында "Идарәдән җаваплар" бүлегендә имзасыз басылган. +26. "Тәрҗеман"ның кязибе. "Фикер" газетасының 1906 елгы 11 август (30 нчы) санында имзасыз басылган. +27. Гүзәл бер хакыйкать. "Фикер" газетасының 1906 елгы 11 август (30 нчы) санында "Һәйьәте идарә" имзасы белән басылган. +28. Тугъры сүз. "Фикер" газетасының 1906 елгы 11 август (30 нчы) санында имзасыз басылган. +29. Тамыг бәласы. "Уклар" журналының 1906 елгы 3 нче (август) санында "Мәхүб прахуды кантуршигы" имзасы белән басылган. +30. Алырга ашыгыңыз! "Уклар" журналының 1906 елгы 3 нче (август) санында "Һөд-һөд" имзасы белән басылган. +31. Ишан кәрамәте. "Уклар" журналының 1906 елгы 3 нче (август) санында "Җен"псевдонимы белән басылган. +32. Бюрократлар нәсыйхәте. "Уклар" журналының 1906 елгы 3 нче (август) санында "Шәкерт угы" имзасы белән басылган. +33. Ахун хәзрәтләрнең сатылулары. "Уклар" журналының 1906 елгы 3 нче (август) санында "Шәкерт угы" имзасы белән басылган. +34. Фатиха базары, яки Макарья ярминкәсе. "Уклар" журналының 1906 елгы 3 нче (август) санында "Гъ.Т." имзасы белән басылган. +35. Тиешсез эш. "Уклар" журналының 1906 елгы 3 нче (август) санында "Шәкерт угы" псевдонимы белән басылган. +36. Казый кем була? "Уклар" журналының 1906 елгы 3 нче (август) санында "Шәкерт угы" псевдонимы белән басылган. +37. Тәҗрибәле сүзләр. "Уклар" журналының 1906 елгы 3 нче (август) санында "Кырмыска" имзасы белән басылган. +38. Яна дәгъва. "Уклар" журналының 1906 елгы 3 нче (август) санында "Адвокат" псевдонимы белән, текстның соңгы абзацы "Идарә" имзасы белән басылган. +39. Тимерчыбыксыз телеграм хәбәрләре. "Уклар" журналының 1906 елгы 3 нче (август) санында имзасыз басылган. +40. Царь-Голод, яхуд Ачлык-Падишаһ. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1906 елгы 8, 9 һәм 11 нче (15 август, 15 сентябрь һәм 15 ноябрь) 1907 елгы 4 нче һәм 5 нче (15 апрель һәм 25 май) саннарында "Габдулла Тукаев" һәм "Г. Тукаев" имзалары белән б асылган. +41. "Өлфәт"кә җавап. "Фикер" газетасының 1906 елгы 18 август (1 нче) санында "Идарә" имзасы белән басылган. +42. "Заманымызның әдиб вә мөхәррирләренә гаид" мәкаләсенә гаид. "Фикер" газетасының 1906 елгы 18 август (31 нче) санында "Габдулла Тукаев" имзасы белән басылган. +43. Уральскидә хөррият бәйрәме. "Таң йолдызы" газетасының 1906 елгы 2 сентябрь (37 нче) санында "Г. Тукаев" имзасы белән б асылган. +44. Уральскидә Дума членын вә тәвабигын нагайкалау. "Фикер" газетасының 1906 елгы 3 сентябрь (32 нче) санында имзасыз басылган. +45. Алданмаңыз! "Фикер" газетасының 1906 елгы 11 сентябрь (33 нче) санында "Һәйьәте идарә" имзасы белән басылган. +46. Габдерәкыйп хәзрәтнең вәгазе. "Фикер" газетасының 1906 елгы 11 сентябрь (33 нче) санында имзасыз басылган. +47. Таяк сатучыларга игълан. "Уклар" журналының 1906 елгы 4 нче (сентябрь) санында "Чурт" имзасы белән басылган. +48. Казанда хатыннар мәслихәте. "Уклар" журналының 1906 елгы 4 нче (сентябрь) санында "Тәртә башы" имзасы белән басылган. +49. Җиңел кәсеп хакында надан муллалар киңәше. "Уклар" журналының 1906 елгы 4 нче (сентябрь) санында "Мылтык" имзасы белән б асылган. +50. Адәмләр хәйваннардан ни илә аерылалар? "Уклар" журналының 1906 елгы 4 нче (сентябрь) санында "Сөңге" имзасы белән басылган. +51. Самар. "Уклар" журналының 1906 елгы 4 нче (сентябрь) санында "Тәртә башы" имзасы белән басылган. +52. Жандармский офицер хатыны илә. "Уклар" журналының 1906 елгы 4 нче (сентябрь) санында "Тәртә башы" имзасы белән б асылган. +53. Бай кызы илә кучер Мәүлид. "Уклар" журналының 1906 елгы 4 нче (сентябрь) санында "Тәртә башы" имзасы белән басылган. +54. Камыт бавы илә мулла корсагы. "Уклар" журналының 1906 елгы 4 нче (сентябрь) санында имзасыз басылган. +55. Татар диненчә мөселман булу. "Уклар" журналының 1906 елгы 4 нче (сентябрь) санында "Шүрәле" имзасы белән басылган. +56. Яңа камустан берничә лөгать. "Уклар" журналының 1906 елгы 3 нче (август) санында "Шәкерт угы", 4 нче (сентябрь) санында "Җен" имзасы белән басылган. +57. "Җаваб"ә җаваб. "Фикер" газетасының 1906 ел 17 сентябрь (34 нче) санында "Габдулла Тукаев" имзасы белән басылган. +58. Хиссияте миллия. "Фикер" газетасының 1906 елгы 17 сентябрь (34 нче) санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +59. Муллалар. "Фикер" газетасының 1906 елгы 24 сентябрь (35 нче) санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +60. "Казан" чәйханәсендә голяма жәмгыяте. "Фикер" газетасының 1906 елгы 24 сентябрь (35 нче) санында имзасыз б асылган. +61. Уральскидә Думага сайлаулар. "Фикер" газетасының 1906 елгы 1 октябрь (36 нчы) санында баш мәкалә сыйфатында имзасыз басылган. +62. Уральскидә дарелмөгаллимин. "Фикер" газетасының 1906 елның 1 октябрь (36 нчы) санында баш мәкалә рәвешендә имзасыз бас ылган. +63. Хаҗи. "Фикер" газетасының 1906 елгы 6 октябрь (37 нче) санында "Г. Тукеав" имзасы белән басылган. +64. Дәхи бер фетнә. "Фикер" газетасының 1906 елгы 6 октябрь (37 нче) санында имзасыз басылган. +65. Уральск хәбәрләре (1) ("Уральскидә мәшһүр Мортаза бай..."). "Фикер" газетасының 1906 елгы 6 октябрь (37 нче) санында имзасыз б асылган. +66. Бик кыйбат. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1906 елгы 10 нчы (15 октябрь) санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +67. [Уральск хәбәрләре]. "Фикер" газетасының 1906 елгы 15 октябрь (38 нче) санында имзасыз басылган. +68. Игълан. "Фикер" газетасының 1906 елгы 15 октябрь (38 нче) санында имзасыз басылган. +69. Чит мәмләкәт хәбәрләре. "Фикер" газетасының 1906 елгы 15 октябрь (38 нче) санында имзасыз басылган. +70. Уральскидә җәмгыяте хәйрия башлануы. "Фикер" газетасының 1906 елгы 15 октябрь (38 нче) санында "Уральск җәмгыяте хәйриясенең бик усал бер члены" имзасы белән басылган. +71. Дәхи ниләр күрермез икән? "Фикер" газетасының 1906 елгы 15 октябрь (38 нче) санында "Мөсафир" имзасы белән басылган. +72. Яңа гәзитә вә журналлар һәм мәкаләләр. "Фикер" газетасының 1906 елгы 15 октябрь (38 нче) санында имзасыз басылган. +73. Макариядә җыелыш. "Уклар" журналының 1906 елгы 5 нче (октябрь) санында "Тәртә башы" имзасы белән басылган. +74. Казан хәбәрләре. "Уклар" журналының 1906 елгы 5 нче ( октябрь) санында "Тәртә башы" имзасы белән басылган. +75. Телсез телеграф хәбәрләре. "Уклар" журналының 1906 елгы 5 нче (октябрь) санында имзасыз басылган. +76. Авылда. "Уклар" журналының 1906 елгы 5 нче (октябрь) санында "Шүрәле" имзасы белән басылган. +77. Куркынычлы хәбәр (Кыямәт). "Уклар" журналының 1906 елгы 5 нче (октябрь) санында "Шүрәле" имзасы белән б асылган. +78. Тимерче. "Уклар" журналының 1906 елны 5 нче (октябрь) санында "Шүрәле" имзасы белән басылган. +79. Гаҗаиб! "Уклар" журналының 1906 елгы 5 нче (октябрь) санында "Шүрәле" имзасы белән басылган. +80. Ике кеше арасында. "Уклар" журналының 1906 елгы 5 нче (октябрь) санында "Шүрәле" имзасы белән басылган. +81. Әдәбият ахшамы, яки Литературно-музыкальный вечер. "Фи кер" газетасының 1906 елгы 22 октябрь (39 нчы) санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +82. Аю һәм Ссыльный. "Фикер" газетасының 1906 елгы 5 ноябрь (41 нче) санында "мөтәрҗим Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +83. Габдулла карый. "Фикер" газетасының 1906 елгы 12 ноябрь (42 нче) санында "Уральск хәбәрләре" бүлегендә имзасыз басылган. +84. Шәкерт илә мажик. "Уклар" журналының 1906 елгы 6 нчы ( ноябрь) санында "Тәртә башы" имзасы белән басылган. +85. Шөбһә. "Уклар" журналының 1906 нчы елгы 6 нчы (ноябрь) санында "Шүрәле" имзасы белән басылган. +86. "Чүкеч"тән. "Уклар" журналының 1906 елгы 6 нчы (ноябрь) санында "Шүрәле" имзасы белән басылган. +87. Ике пьянчук. "Уклар" журналының 1906 елгы 6 нчы (ноябрь) санында "Шүрәле" имзасы белән басылган. +88. Җен берлә Убыр. "Уклар" журналының 1906 елгы 6 нчы ( ноябрь) санында "Шүрәле" имзасы белән басылган. +89. Фатыйма берлә Хатимә. "Уклар" журналының 1906 елгы 6 нчы (ноябрь) санында "Шүрәле" имзасы белән басылган. +90. Гаҗәп түгелме? "Уклар" журналының 1906 елгы 6 нчы (ноябрь) санында "Шүрәле" имзасы белән басылган. +91. Мосаләхә. "Уклар" журналының 1906 елгы 6 нчы (ноябрь) санында "Шүрәле" имзасы белән басылган. +92. Телеграмнар. "Уклар" журналының 1906 елгы 6 нчы (ноябрь) санында "Шүрәле" имзасы белән басылган. +93. Шартлар. "Уклар" журналының 1906 елгы 6 нчы (ноябрь) санында "Шүрәле" имзасы белән басылган. +94. Казанда никях мәҗлесе. "Уклар" журналының 1906 елгы 6 нчы (ноябрь) санында имзасыз басылган. +95. [Фемида]. "Уклар" журналының 1906 елгы 6 нчы (ноябрь) санында рәсем белән имзасыз басылган. +96. *** ("Уклар" гали фикерле"). "Уклар" журналының 1906 елгы 6 нчы (ноябрь) санында рәсем белән имзасыз басылган. +97. Сәдәхә. "Уклар" журналының 1906 елгы 6 нчы (ноябрь) санында "Уклар"ның лөгать мөтәфтише" имзасы белән басылган. +98. Ләтыйфә. "Фикер" газетасының 1906 елгы 19 ноябрь (43 нче) санында имзасыз басылган. +99. Кызыкка очрау. "Фикер" газетасының 1906 елгы 19 ноябрь (43 нче) санында "Тиктормас" имзасы белән басылган. +100. "Тәрҗеман"ның татарларга галякәсе. "Фикер" газетасының 1906 елгы 26 ноябрь (44 нче) санында "Шүрәле" имзасы белән басылган. +101. [Лично-почетный потомственный]. "Фикер" газетасының 1906 елгы 26 ноябрь (44 нче) санында "Уральск хәбәрләре" бүлегендә имзасыз басылган. +102. Янә "Тәрҗеман"га. "Фикер" газетасының 1906 елгы 3 декабрь (45 нче) санында "Ш." ("Шүрәле" сүзендәге баш хәреф) имзасы белән басылган. +103. Уральск хәбәрләре (2). "Фикер" газетасының 1906 елгы 3 декабрь (45 нче) санында баш өлеше - "Ш.", соңы (ике хәбәр) "Партия" имзасы белән басылган. +104. Мөселманнарны ни өчен особый группага бүләләр? "Фикер" газетасының 1906 елгы 10 декабрь (46 нчы) санында баш мәкалә рәвешендә имзасыз басылган. +105. Мөһим эш - имамнар җәмгыяте. "Фикер" газетасының 1906 елгы 10 декабрь (46 нчы) санында баш мәкалә рәвешендә имзасыз басылган. +106. Уральскидә сайлаулар. "Фикер" газетасының 1906 елгы 13 декабрь (47 нче) санында баш мәкалә рәвешендә имзасыз басылган. +107. Театруның файдасын халыкка ничек төшендерәмез һәм хәзрәтләрдән ничек дөрестләтәмез? "Фикер" газетасының 1906 елгы 17 декабрь (48 нче) санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +108. Җәмгыяте хәйрия. "Фикер" газетасының 1906 елгы 17 һәм 31 декабрь (48 нче һәм 50 нче) саннарында "мөтәрҗим Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +109. Һәркимиң кәндинчә вардыр ля мөхаль әндишәси. "Фикер" газетасының 1906 елгы 31 декабрь (50 нче) санында "Бер "Фикер"че" имзасы белән басылган. +110. Төш күрдем. "Фикер" газетасының 1907 елгы 6 гыйнвар (1 нче) санында "Шүрәле" имзасы белән басылган. +111. Игълан. "Фикер" газетасының 1907 елгы 6 гыйнвар (1 нче) санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +112. Тәшәккер. "Фикер" газетасының 1907 елгы 28 гыйнвар (4 нче) санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +113. Выборлар. "Карчыга" журналының 1907 елгы 5 нче (февраль) санында "Тәртә башы" имзасы белән басылган. +114. Уральск хәбәрләре. "Фикер" газетасының 1907 елгы 4 февраль (5 нче) санында имзасыз басылган. +115. "Дөнья вә мәгыйшәт" журналына даир. "Фикер" газетасының 1907 елгы 18 фераль (7 нче) санында "Татар угылы" имзасы белән б асылган. +116. Икенче Дума вә халык. "Фикер" газетасының 1907 елгы 22 февраль (8 нче) санында "Татар угылы" имзасы белән басылган. +117. Кабергә киткән "Фикер" яңадан терелеп кайтты. "Фикер" газетасының 1907 елгы 8 март (9 нчы) санында имзасыз басылган. +118. Ай.бат! (Кавказ тормышыннан). "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1907 елгы 3 нче һәм 4 нче (март һәм апрель) саннарында "Г. Тукаев" имзасы белән язылган. +119. Идарәдән. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1907 елгы 3 нче (15 март) санында имзасыз басылган. +120. Тәкрар әйтәмез. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1907 елгы 4 нче (15 апрель) санында басылган. +121. Башланды. "Карчыга" журналының 1907 елгы 7 нче (апрель) санында "Тәртә башы" имзасы белән басылган. +122. Шигырьләребез. "Фикер" газетасының 1907 елгы 22 апрель (15 нче) санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +123. Бюджет. "Карчыга" журналының 1907 елгы 8 нче (май) санында "Тәртә башы" имзасы белән басылган. +124. Ана мәктүбләре. "Фикер" газетасының 1907 елгы 4, 6, 13 май (16, 17, 18 нче) саннарында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +125. Партияләр. "Фикер" газетасының 1907 елгы 6 май (17 нче) санында баш мәкалә рәвешендә имзасыз басылган. +126. Думаның хәле. "Фикер" газетасының 1907 елгы 13 май (18 нче) санында баш мәкалә итеп имзасыз басылган. +127. 4 нче май - җомга. "Фикер" газетасының 1907 елгы 13 май (18 нче) санында имзасыз басылган. +128. Тәнкыйть - кирәкле шәйдер. "Әл-ислах" газетасының 1907 елгы 17 октябрь (3 нче) санында "Габдулла Тукаев" имзасы белән басылган. +III. Мәсәлләр +1. Мөхәррир һәм Карак. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1906 елгы 2 нче (15 февраль) санында басылган. +2. Хикмәтле хикәя. "Фикер" газетасының 1906 елгы 8 май (17 нче) санында "Габдулла Тукаев" имзасы белән басылган. +3. Мөһәндис. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1906 елгы 7 нче (20 июль) санында басылган. +4. Рәхәт йокы. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1906 елгы 7 нче (20 июль) санында басылган. +5. Мөсафирләр һәм Этләр. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1906 елгы 10 нчы (15 октябрь) санында басылган. +6. Җылан. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1907 елгы 2 нче (15 февраль) санында басылган. +7. Локман Хәким сүзләре. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1907 елгы 2 нче (15 февраль) санында басылган. +8. Мөрид. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1906 елгы 3 нче (15 март) санында басылган. +9. Аю мәҗлесе. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1906 елгы 10 нчы (15 октябрь) санында басылган. +10. Вагыйз. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1906 елгы 2 нче (15 февраль) санында басылган. +11. Мирон. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1906 елгы 10 нчы (15 октябрь) санында басылган. +12. Бәхет. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1906 елгы 3 нче (15 март) санында басылган. +13. Җил илә Кояш. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1907 елгы 2 нче (15 февраль) санында басылган. +14. Бер Гөл. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1906 елгы 2 нче (15 февраль) санында басылган. +15. Мот илә Карлыгач. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1906 елгы 3 нче (15 март) санында басылган. +16. Ишәк. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1906 елгы 7 нче (20 июль) санында басылган. +17. Ике бала. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 190 елгы 7 нче (20 июль) санында басылган. +18. Оракул. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1906 елгы 2 нче (15 февраль) санында басылган. +19. Көтүче. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1906 елгы 3 нче (15 март) санында баслыган. +20. Кәгазь Змея. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1906 елгы 10 нчы (15 октябрь) санында басылган. +21. Вәзир. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1906 елгы 3 нче (15 март) санында басылган. +22. Казлар. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1906 елгы 3 нче (15 март) санында басылган. +23. Мактанчык Куян. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1907 елгы 2 нче (15 февраль) санында басылган. +24. Умарта корты вә Чебеннәр. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1907 елгы 2 нче (15 фераль) санында басылган. +25. Черки изгелеге. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1906 елгы 7 нче (20 июль) санында басылган. +26. Җылан илә Куй. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1906 елгы 7 нче (20 июль) санында басылган. +27. Ташбака илә Куян. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1907 елгы 2 нче (15 февраль) санында басылган. +28. Арыслан ауда. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1906 елгы 7 нче (20 июль) санында басылган. +29. Файдасыз җумардлык. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1906 елгы 10 нчы (15 октябрь) санында басылган. +30. Бүре этләр оясында. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1907 елгы 2 нче (15 февраль) санында басылган. +31. Каз. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1907 елгы 2 нче (15 фераль) санында басылган. +32. Тиен. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1906 елгы 10 нчы (15 октябрь) санында басылган. +33. Куйлар вә Этләр. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1906 елгы 7 нче (20 июль) санында басылган. +34. Дуңгыз. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1906 елгы 10 нчы (15 октябрь) санында басылган. +35. Аю. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1906 елгы 7 нче (20 июль) санында басылган. +36. Арыслан илә Төлке. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1907 елгы 2 нче (15 февраль) санында басылган. +37. Тимерче вә Эте. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1907 елгы 2 нче (15 февраль) санында басылган. +38. Алмас. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1906 елгы 7 нче (20 июль) санында басылган. +39. Тычкан илә Күсе. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1907 елгы 2 нче (15 февраль) санында басылган. +40. Ике Эт. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1906 елгы 7 нче (20 июль) санында басылган. +41. Җегет сайлаучан Кыз. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1906 елгы 3 нче (15 март) санында басылган. +42. Тавыклар һәм Каракош. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1906 елгы 7 нче (20 июль) санында басылган. +43. Мәрхәмәтле Төлке. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1906 елгы 2 нче (15 февраль) санында басылган. +44. Картайган Арыслан. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1906 елгы 7 нче (20 июль) санында басылган. +45. Батыр Кырмыска. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1906 елгы 7 нче (20 июль) санында басылган. +46. Тәүбә иткән Төлке. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1906 елгы 7 нче (20 июль) санында басылган. +47. Фил. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1906 елгы 7 нче (20 июль) санында басылган. +48. Сәүдәгәр. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1906 елгы 7 нче (20 июль) санында басылган. +49. Әтәч илә Күке. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1907 елгы 2 нче (15 февраль) санында басылган. +50. Мәче илә Сандугач. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1906 елгы 7 нче (20 июль) санында басылган. +51. Роща илә Ут. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1906 елгы 7 нче (20 июль) санында басылган. +52. Бүре илә Сычкан. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1906 елгы 7 нче (20 июль) санында басылган. +53. Бытбылдык. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1906 елгы 7 нче (20 июль) санында басылган. +54. Күке. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1907 елгы 2 нче (15 февраль) санында басылган. +55. Бала караучы. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1906 елгы 7 нче (20 июль) санында басылган. +56. Чүлмәк илә Казан. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1906 елгы 10 нчы (15 октябрь) санында басылган. +57. Нәүхәчеләр. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1906 елгы 10 нчы (15 октябрь) санында басылган. +58. Аш пешерүче. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1907 елгы 2 нче (15 февраль) санында басылган. +59. Чабак. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1906 елгы 10 нчы (15 октябрь) санында басылган. +60. Кыр кәҗәләре. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1907 елгы 2 нче (15 февраль) санында басылган. +61. Этләрнең дуст булышуы. "Әл-гаср әл-җәдит" журналының 1907 елгы 2 нче (15 февраль) санында басылган. diff --git "a/ILLA/\320\242\321\203\320\272\320\260\320\270\314\206 \320\266\320\270\320\267\320\275\321\214 \320\270 \321\202\320\262\320\276\321\200\321\207\320\265\321\201\321\202\320\262\320\276 \320\272\320\275.2.txt" "b/ILLA/\320\242\321\203\320\272\320\260\320\270\314\206 \320\266\320\270\320\267\320\275\321\214 \320\270 \321\202\320\262\320\276\321\200\321\207\320\265\321\201\321\202\320\262\320\276 \320\272\320\275.2.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..fefde8fa00b218ae5272e4b7746c8ee66a58e46b --- /dev/null +++ "b/ILLA/\320\242\321\203\320\272\320\260\320\270\314\206 \320\266\320\270\320\267\320\275\321\214 \320\270 \321\202\320\262\320\276\321\200\321\207\320\265\321\201\321\202\320\262\320\276 \320\272\320\275.2.txt" @@ -0,0 +1,805 @@ +ГАБДУЛЛА ТУКАЙНЫҢ ТОРМЫШ ҺӘМ ИҖАТ ХРОНИКАСЫ ӨЧЕН МАТЕРИАЛЛАР +Өч китапта +Икенче китап +1908-1910 +УДК 821.512.145 ББК 83.3(2Рос=Тат) +ISBN 978-5-93091-382-8 + +Татарстан Республикасы Фәннәр академиясенең Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты Гыйльми советы карары нигезендә нәшер ителә +Редакцион коллегия +Д.Ф. Заһидуллина, К.М. Миннуллин, М.И. Ибраһимов, +Л. Р. Надыршина, Г.М. Ханнанова +Фәнни редактор +М.И. Ибраһимов + +Китапта бөек татар шагыйре Г. Тукайның 1908-1910 еллардагы тормыш һәм иҗат юлы күзәтелә. Күптөрле чыганаклар нигезендә Тукайның Казандагы тормышының беренче чоры яктыртыла. Шагыйрьн ең даирәсе, милли матбугаттагы эшчәнлеге, тормышы һәм иҗаты белән бәйле урыннар, шигъриятенә хас үзенчәлекләр турында тәфсилле мәгълүмат бирелә. Китап татар әдәбияты һәм мәдәнияте белән кызыксынучыларга тәкъдим ителә. + +I бүлек +"И КАЗАН! ДӘРТЛЕ КАЗАН! +МОҢЛЫ КАЗАН! НУРЛЫ КАЗАН!" +1907 елның 6 маенда "Фикер" газетасында Г. Тукайның "Пар ат" шигыре дөнья күрә. Егерме көн узгач, шагыйрь аны "Әл-гаср әл-җәдит" журналының соңгы (1907 елгы 25 май) санында да бастыра. Шигырьнең үзәгендә - яшь шагыйрьнең гомер иткән шәһәре белән аерылышу сагышлары, ерак Казанда таныш булмаган, ят кешеләр арасында үтәчәк киләчәге турында кайгыруы һәм шул ук вакытта татар дөньясының үзәге, мәркәзе белән тиздән очрашуны дулкынланып көтүе: +И Казан! Дәртле Казан! Моңлы Казан! Нурлы Казан! +Мондадыр безнең бабайлар түрләре, почмаклары; +Мондадыр дәртле күңелнең хурлары, оҗмахлары. +"Пар ат" шигырен Г. Тукай Казанга китәргә ярты ел чамасы кала иҗат иткән. Шигырь басылып чыкканда, "Әл-гаср әл- җәдит" журналы һәм "Фикер" газетасына ябылу куркынычы яный ("Фикер"нең соңгы саны 1907 елның 13 маенда дөнья күрә). Тагын да элгәрерәк, 1906 елның ноябрендә, Тукайны юмор һәм сатира остасы буларак таныткан "Уклар" сатирик журналының эше туктатылган була. Камил Мотыйгый һәм Мөхәммәтгали Мусин белән берлектә нәшер итәргә ниятләгән "Яңа тормыш" газетасы да шагыйрьне артык кызыксындырмый: газетаны оештыруга 100 сум пай акчасын сарыф итсә дә, Тукай наширлек эшләрендә катнашмый (гомумән, газета 1907 елның 11 ноябреннән 1908 елның 20 мартына кадәр генә чыгып кала). +Димәк, хронология ягыннан "Пар ат" шигырен автобиографик дип атап булмый: әсәр шагыйрь әле Уральскида яшәгән чакта дөнья күрә. Шулай да шигырь эчтәлегеннән Тукайның үзен шагыйрь, журналист, җәмәгать эшлеклесе буларак таныткан бу шәһәрдән тиздән китәчәге аңлашыла. +Казанга Тукай 1907 елның октябрендә генә кузгала. Сәяхәтенең рәсми сәбәбе хәрби хезмәт комиссиясе узу өчен Олы Әтнә авылына бару булса да, Казан вакытлы матбугатында шигырьләре дөнья күреп килгән, матбагачы Гыйльметдин Шәрәф белән "Шигърият көтепханәсе" сериясендә шигырьләр җыентыгын нәшер итү турында килешү төзегән шагыйрь иҗади тормышын нәкъ менә Казанда дәвам итү турында хыяллана. Моны раслаган мәгълүматлар замандашларының истәлекләрендә дә, Тукайның үз хатларында да бар. Мәсәлән, шагыйрьнең дусты, беренче татар театр труппасының артисты һәм җитәкчесе Габдулла Кариев үз истәлекләрендә: "Габдулла әфәнде шул вакытта ук Казанны бик яратып сөйли иде. Казанга барырга бик тели иде. Кайсы вакытларда бүл мәбездә чәй янына кара-каршы утырып, Казанны, андагы мәгълүмрәк кешеләрне сөйли вә Казанга барып торырга төрле уй вә фаразлар кылып, төннәр кичерә торган идек. Габдулла әфәнде Казанда бер эш кыла алачагына, үзенең шагыйрьлегенең дә анда танылачагына ышанадыр иде", - дип яза. Г. Кариев истәлекләренә караганда, якынча шул ук вакытта (Г. Шәрәф Тукайга аның шигырьләрен аерым китап итеп бастыру турында мәрәҗәгать иткәндә ) шагыйрьгә Оренбургта Мөхәммәтшакир һәм Мөхәммәтзакир Рәмиевләр акчасына күренекле журналист һәм язучы Фатих Кәрими мөхәррирлегендә нәшер ителгән "Вакыт" газетасына эшкә керергә тәкъдим ясала. Бу хакта Г. Тукай 1908 елның 27 мартында Уральскидагы апасы Газизәгә җибәргән хатында болай дип яза: "Әлхасыйль, хәлем яхшы, әлхәмделиллаһ. Әле Оренбургтан да мине чакырып хат килде; "Вакыт" гәзитәсендә, "Шуражурналларында эшләргә; 40 тәңкә айга жалуние бирәләр. Ләкин мин хәзергә анда бара алмыйм. Оренбург язучылары илә гәзитә аркылы бераз чәкәләшеп алган идек. Шуңа күрә алар, хатны минем үземә язмыйча, бер иптәшемә язып, мине чакырганнар" . Тукайның апасына язган хатыннан күренгәнчә, шагыйрь һәм Оренбург наширләре арасындагы каршылык инде онытылган, димәк, теләгән очракта, Тукай иҗат эшен Оренбургта да дәвам итә алган булыр иде. Тукайга тәкъдим ителгән 40 сумлык жалование, артык зур акча булмаса да, шагыйрьнең Казанда алган хезмәт хакыннан күбрәк. Уральскида К. Мотыйгый оештырган газета-журналларда алган акча белән чагыштырганда (К. Мотыйгый истәлекләреннән Г. Тукайның баштарак типографиядә наборщик булып айга 8 сумга эшләве, соңрак, "Әл-гаср әл-җәдит", "Фикер", "Уклар" басмаларының фактик мөхәррире вазифасына күчкәннән соң, 25 сум алуы мәгълүм), Тукайның Казандагы керемнәре берникадәр күбрәк булган. Шулай да губерна башкаласында яшәү дә Уральскидан чыгымлырак бит. Апасы Газизә Госмановага язган хатында Тукай, шигырь җыентыклары өчен алган акчалар турында әйткәннән соң: "Ләкин расхуд күп. Укырга кирәк, һәртөрле китаплар алырга, номерга, керләргә, ашарга, киемгә - һәммәсенә акча кирәк - дип искәртә. Гомумән, Казанда да Тукайның керемнәре мактанырлык булмый. "Әл-ислах" газетасындагы хезмәте өчен (1908 елның ахырына кадәр Тукай башта газетаның әдәбият бүлеген, соңрак "хатын-кыз" бүлеген җитәкли) ул акча алмый: атналык миллидемократик газетаның Оренбургтагы "Вакыт" һәм "Шура"ныкы кебек иганәчеләре булмый, ул зур кыенлыклар белән шәкертләр акчасына нәшер ителә. Бертуган Шәрәфләрдән килеп торган акчалар да (Тукайның Казанда басылып чыккан әсәрләрнең күбесе Шәрәфләр оештырган "Матбагаи Шәрәф" матбагасында нәшер ителә) шаг ыйрьгә зур байлык китерми. Беренчедән, Тукай, наширләр белән эш иткәндә, алар куйган шартларга каршы килеп тормаган. Үз мәнфәгатьләрен кайгырта алса, Казанда яшәү дәверендә төрле нәшрият һәм басмаханәләрдә (бертуган Шәрәфләр, И.Н. Харитонов бас маханәләре, "Сабах", "Үрнәк", "Милләт", "Мәгариф", "Өмет") меңләгән тиражлар белән 32 китабын бастырган Г. Тукай акчага кытлык кичермәс иде. Икенчедән, шагыйрьнең матди якка мондый илтифатсызлыгы аның иҗат дөньясына бирелүе, тормыш ваклыкларына битарафлыгы белән дә бәйле булса кирәк. Җ. Вәлиди бу мәсьәләдә үзгәрәк караш та белдерә: "Тукай Казанга килгәч, гомумән, тормышны бер тәртипкә - низамга салмады. Эшен тәсадефкә, вак-төяк тәэсирләргә ияреп эшләде Казанга төрле ниятләр белән (әйтик, югары уку йортларына укырга керү) килгән замандашларыннан аермалы буларак, Тукай, күрәсең, андый максатлар куймаган. Җ. Вәлиди бу турыда Тукай, "шәкердлектән котылгач та, яңадан сызганып шәкерд булырга, кешедән укырга, үз-үзендән укырга, җитди сурәтлә гыйлем вә әдәбият тәхсил юлына керергә тиеш иде", - дип яза. "Ләкин, - дип дәвам итә ул үз фикерен, - Казан аңа үзенең бер ягы белән гаять начар тәэсир итде. Ул, үзе дә яратмадыгы бер такым (төркем) эшсезләр, көчсезләргә катнашып, гомерне юк-бар белән уздыра башлады +Шулай итеп, Казанда шагыйрьнең матди халәте әлләни алга китми (1907 елның кышында ул Габдрахман Дәүләтшинның "Китап" нәшриятына экспедитор булып эшкә урнаша һәм, чыгымнарын киметү өчен, берара, "Болгар"дан күчеп, нәшриятның склад бүлмәсендә дә яшәп ала ). Тормышының көнкүреш ягы да җайланмый: Казанда үткәргән биш елдан артык вакытын Тукай төрле кунакханәләрдә яши. Шагыйрьнең дуслары һәм замандашлары аның көнкүрештә талымсыз булуын искәртәләр. Вафа Бәхтияров истәлекләренә караганда, 1908 елның апрель тирәләрендә, Тукайның матди ягын кайгыртып, дуслары аны бер фатирга күчерәләр ("Болгар" номерына айлык түләү 8 сум булса, Кабанның уң як ярындагы Дурандин йортындагы фатир өчен аның хуҗасы 5 сум сораган). Күченеп 2-3 көн дә үтмәстән, Тукай, бу йорттан ерак түгел җәйге фатирда яшәгән Вафа Бәхтияров белән Фатих Әмирхан янына килеп, шунда берничә көн торып кайта (Вафа Бәхтияров истәлегендә әйтелгәнчә, Тукай белән Әмирхан көннәрен туктаусыз кәрт сугып үткәрәләр). Кире әйләнеп кайтканнан соң, Тукай үз бүлмәсенә керә алмый: фатир хуҗасы аның барлы-юклы малын (алар арасында шагыйрь кадерләп саклаган Пушкин һәм Лермонтов җыентыклары да була) урлап юкка чыга, ләкин Тукай бу хәлгә борчылмый: кабат үз иптәшләренә кайтып, аларның җәйге фатирларында "агач кроватьта коры такталар өстендә" берничә ай яшәп ала. +Шагыйрьнең матди якка илтифатсызлыгын күрсәтә торган тагын бер фактны атап үтик. 1908 елның көзендә Тукай үзенең атаклы "Печән базары, яхуд Яңа Кисекбаш" поэмасын иҗат итә. Әсәр 14 октябрьдә "Купеческое собрание" бинасында үткән әдәби кичәдә укылганнан соң (кичәдә катнашучылар аның бик зур уңышка ия булуын искәртәләр), "Яшен" журналының мөхәррире Галиәсгар Камал поэманы "Яшен"дә бастырырга уйласа да, күпчелек бу поэманы аерым китап итеп чыгарырга кирәк дип таба. "Шул вакыт Тукай янына Г. Шәрәф керә, ул аңарга аны укып та чыга һәм аңарга сатып га куя, мин авыз күтәреп калам. Шәрәф аны бик кызу тотып бастырып та чыгара һәм китап тиз арада сатылып та бетә", - дип яза Тукай турындагы истәлегендә Г. Камал. +1890 еллар башында ике елга якын вакытын Казанның Яңа Татар бистәсендә һөнәрче Мөхәммәтвәли һәм аның җәмәгате Газизә гаиләсендә уздырган Габдулла (балачагының бу дәверен искә төшергәндә, шагыйрь аны бәхетле һәм гамьсез вакыт дип телгә ала), билгеле, аны яратып тәрбияләгән үги әнисен онытмаган. 1908 елның 27 мартында Уральскидагы апасы Газизәгә җибәргән хатында ул Казандагы үги әнисе Газизә белән очрашуы турында бик җылы итеп яза: "Без әни белән кара-каршы утырып чәй эчә идек. Шул заманда әни мине: "Угылым, саклан, тәүфикъле бул, Казан бик бозык, сиңа мин әйтмичә кем әйтер", - дип үгетли иде Бу үгет-нәсыйхәтләр юкка гына әйтелмәгән. Апасы Газизәгә язылган бер хатында Тукай Казанда дус-ишләре күп булу белән мактана: "Мин Казаннан, әүвәл язганча, бик разый. Тагын әйтәм, дус-иш күп. Күңелле, укыган кызлар берлә дә танышырга туры килде. Гәзитәләр күп. Китаплар һәр көн яңадан-яңа чыгып тора. Укыймыз, үземез дә язамыз Билгеле, Тукайның Казандагы дуслары арасында төрле кешеләр булган. Иң якыннары - әлбәттә, зыялылар. Һичшиксез, Тукайны Казанга китергән төп сәбәп тә яңа мохиткә, даирәгә омтылыш булган. Ш. Шәрәф белән бер әңгәмәсендә ул моны үзе дә ассызыклый: "Казанда "кеше" бик күп, мин Уральскида үземә иптәш, утырдаш булырлык кешеләр таба алмый башлаган идем. Монда һәртөрле мәсләктә кеше бик күп, кайсы мәсләк кешеләре берлә күрешсәм дә, үземнән артык әллә ничә кеше таптым; шунлыктан тәрәккый итүем, гыйлем арттыруым өчен, мотлака (әлбәттә), Казанда калырга кирәк дип карар бирдем +"Монда күңелле. Дус-иш, зыялылар күп..." +1907 елның азагында дусты Г. Кариевка язган хатында Тукайның үз даирәсен ике төркемгә (дус-ишләргә һәм зыялыларга) бүлүе күзгә чагыла. Күрәсең, иҗади һәм фикри үсешкә омтылган шагыйрь Казан зыялылары белән танышуны үзенә бер максат итеп куйган. +Ш. Шәрәф истәлекләрендә Тукайны кызыксындырган әдәбият турында мәгълүмат бар. Ш. Шәрәф шагыйрьнең Шәрык әдәбияты белән кызыксынуын ассызыклый, ләкин шул ук вакытта әлеге мавыгуның тиз үтүе турында яза. Ш. Шәрәф истәлегендәге кайбер юлларга да игътибар итмичә булмый: "Тукай, үзенең табган (табигате белән) шагыйрь булып яратылуына, үзендә шагыйрьлек таланты фәүкылгадә (гадәттән тыш) куәтле булуына бик нык иманлы иде. Бервакыт 1909 ел "Вакыт" газетасының бер нумирасында Сәгъ ди имзасы берлә Тукайның шигырьләре вә шагыйрьлеге хакында озын бер фельетон язылган иде. Миңа очрашканда, шул газет яңа гына килгән, Тукай да яңа гына укыган иде. Мин: "Бу фельетонны укыгач, берәр вершок үсеп киткәнсең", - диюемә каршы Тукай, бер дә исәпләп тә тормаенча гына: "Балыкка "син йөзәргә оста" дисәләр, күтәрелеп китәр идеме?" - диде... Соңра шул сүзләрне гыйлавә итте (өстәде): "Мин шагыйрьлекне күп иҗтиһад итеп (тырышып), күп вакытлар сарыф итеп тәхсил иткәнем (хасыйл иткәнем) юк. Бу шагыйрьлек - миңа Алла тарафыннан бирелгән бер куәт. Шунлыктан аның берлә мактанырга хакым юк", - диде +Шагыйрь турындагы күпсанлы истәлекләрдә ул тыйнак, оялчан кеше итеп күрсәтелә. Ш. Шәрәф истәлекләреннән алынган өзек тә Г. Тукай иҗатта үз дәрәҗәсен бик яхшы аңлаган шәхес буларак гәүдәләндерелә. Моны исбатлаган тагын бер мисалны китерергә мөмкин. Мәгълүм булганча, Г. Тукайның "Әл-ислах" газетасы өчен беренче язылган язмасы "Тәнкыйть - кирәкле шәйдер" мәкаләсе була. Ф. Әмирханның истәлекләренә караганда, ул мәкаләне "бер-ике җөмләне төшереп калдыру шарты белән генә дәрҗ итәргә муафыйк" тапкан, ләкин "Әл-ислах" та хезмәт итүчеләр бу нияткә мөнәсәбәтле "Тукаев моңар рази булмас", - диешәләр Һәм наширләр Тукай фикерен һәрвакыт игътибарга алганнар да. +1905-1907 елгы инкыйлаб дулкыннарына карамастан, Уральскидагы иҗтимагый тормыш Казанныкы белән чагыштырырлык булмаган билгеле. Шагыйрьнең иҗтимагый-сәяси карашларын өйрәнгән Р.И. Нәфыйков Тукайның Уральскида яшәгәндә социалдемократик идеяләр белән кызыксынуы турында яза, ләкин, Уральскида иҗат иткән "Бер татар шагыйренең сүзләре" (1907) шигыренә игътибар итсәк, шагыйрьнең социал-революционерларга хәерхаһлы булуы турында да нәтиҗә ясарга мөмкин: +Курыкмаслыкта күңлем мисле "эс-әр" минем, +Күңлем дузәх (җәһәннәм), авызымнан ут чәчрәр минем. +Дошман бозмый фикрем, уем җәмгыятен, +Аңар каршы керпекләрем гаскәр минем. +Тукайның эсерлар идеяләре белән кызыксынуын татар эсерларының лидеры Гаяз Исхакыйга багышлап язылган "Кем ул?" шигыре дә раслый. Шунысын дә әйтергә кирәк: Уральскида яшәгәндә, Тукай, академик С. Бахның "Царь-Голод" исемле икътисади очеркын татарчага тәрҗемә итеп, 1906 елда аны өлешләп "Әл-гаср әл-җәдит" журналында бастырган. Башта шагыйрь үз тәрҗемәсен Казанда чыккан "Таң йолдызы" газетасына җибәргән булган (ниндидер сәбәпләр аркасында, бу язма газетада басылмый калган). Тукай белән беренче тапкыр очрашуларын искә төшереп, С. Рәмиев шагыйрьнең Казанга килүенең бер сәбәбе - нәкъ менә үзе һәм Гаяз Исхакый белән танышу теләге иде дип яза. Бу фактларга карамастан, Тукайның Казанга килгән вакыттагы сәяси мәсләген төгәл билгеләве кыен, чөнки әлеге вакытта Казан мөселманнары арасында сәяси төркемнәр оеша гына башлый әле. "Таңчы"лардан тыш, "Урал" газетасы тирәсендә җыелган "уралчы"лар төркемен (лидерлары - Хөсәен Ямашев һәм Гомәр Терегулов) аерып була. Тарихчы Д. Госманова билгеләвенчә, бу төркемнәрнең җәмгыятькә йогынтысы чикле була, эшчәнлекләре тиз арада туктатыла. +1905-1906 елларда Бөтенроссия мөселманнар корылтае карары нигезендә "Иттифак әл-мөслимин" фиркасе оештырыла (юлбашчылары: Ә. Әхтәмов, Й. Акчура, С. Алкин, И. Гаспринский, Р. Ибраһимов, Һ. Максуди). Либераль юнәлеш тоткан бу фирка Казанда "Казан мөхбире" һәм "Әхбар" газеталары чыгара башлый. Г. Шәрәф истәлекләрендә Тукайны "Әхбар"га эшкә чакырулары турында мәгълүмат бар, ләкин шагыйрь "Китап"та экспедитор хезмәтен сайлый. Тукайның бу тәкъдимнән баш тартуын Г. Шәрәф болай аңлата: Тукайга газетаның һәр санына редакция кирәк дип тапкан 2-3 йөз юлны русчадан тәрҗемә итү шарт итеп куелган булган, ләкин шагыйрь: "Ни бирсәләр, аны тәрҗемә итәргә үземдә икътидар (көч) хис итми идем", - дип, ризалашмаган. +Тукайның сәяси мәсләге турында фикер йөртүнең фаразлау рәвешендә генә мөмкин булуына карамастан, шагыйрьнең җәдитчелек тарафдары булуы шик тудырмый. Моны Г. Тукайның мәдрәсә шәкертләренең "Ислах" хәрәкәте юлбашчылары - Фатих Әмирхан һәм Вафа Бәхтияров белән якынаюы да дәлилли. Дусты Сәгыйть Рәмиевкә 1911 елның 4 мартында язган хатында: "Мин бит синең шикелле саф, коеп куйган поэт кына түгел, мин дипломат, политик, общественный деятель дә бит - дип искәрткән шагыйрь, билгеле, "сәясәтче" сүзен киң мәгънәдә аңлаган: аның шигырьләрендә дә, публицистик әсәрләрендә дә татарлар һәм, гомумән, Россия тормышындагы әһәмиятле иҗтимагый-сәяси вакыйгалар зур урын алып тора. Казанда яшәгәндә Тукайның "Әл-ислах", "Яшен", "Ялт-йолт", "Йолдыз", "Аң" кебек газета-ж урналларда төрле сәяси һәм иҗтимагый вакыйгаларга мөнәсәбәтле күпсанлы язмалары дөнья күрә. Аның Казандагы якын дуслары - демократик карашлы татар зыялылары: Ф. Әмирхан, Галиәсгар Камал ("Мөхәммәдия" мәдрәсәсендә белем алган күренекле драматург, мөхәррир), Сәгыйть Рәмиев (Оренбургтагы "Хөсәения" мәдрәсәсендә белем алган, шәкертләр хәрәкәтендә актив катнашкан шагыйрь); Әхмәтгәрәй Хәсәни ("Мөхәммәдия"не тәмамлап, милләткә хезмәт юлын сайлаган шәхес: 1907 елда ул Казанда "Гасыр" басмаханәсе ача, 1912 елда "Аң" журналын нәшер итә башлый); С. Рахманколый (ХХ йөз башында тәрҗемәче буларак дан казанган бу шәхес А. Пушкин ("Дубровский", "Борис Годунов", "Цыганы"), И. Тургенев ("Дым", "Отцы и дети") әсәрләрен тәрҗемә итү белән генә түгел, сүзлекләр төзү өлкәсендә дә таныла: 1911 елда Г. Кәрам белән бергә "Русча-татарча тулы сүзлек", тагын бер елдан исә 3000 нән артык сүз теркәлгән "Учебник-самоучитель разговорного языка для русских" бастырып чыгара). Болар - Тукайның якын даирәсен тәшкил иткән татар зыялыларының кайберләре генә. Аларның барысын да милли тәрәккыять, татар мәдәниятенең үсеше, аның рус һәм Европа мәдәниятләре белән багланышлары идеяләре берләштерә. +"Монда бай байбәтчәләр дә гомумән диярлек русча +укыган вә һәр җәһәттән аз-күп мәгълүматлылар" +Казанда Тукайны чолгап алган тагын бер даирәне дә искәртми мөмкин түгел - бу хакта Тукай үзенең хатларында да еш кына искә ала. Гомумән, хатлар шагыйрьнең күңел халәте ни рәвешле үзгәрүен күзалларга мөмкинлек бирә. Баштарак ул дустуганнарына Казандагы мохиттән канәгать булуы турында яза, ләкин күп тә үтми, шагыйрьнең үз мохитенә мөнәсәбәте үзгәрә башлый. 1908 елның 23 июнендә Серноводск шәһәренә Фатих Әмирханга язган хатында ул болай ди: "...Торам-торам да: "Ярабби! Ятимлекләр, фәкыйрьлекләр, ачлыклар, авылдан авылга сатылып йөрүләр, рәхимсез татар байларында хезмәт итүләр, татар мәдрәсәсендә черүләр арасында да саклап килдекем истигъдад очкыны шушы исереклекләр, исерек иптәшләр арасында бер дә кабынмаслык булып сүнәрмени инде?" - дим Моңа якын хис-кичерешләр шагыйрьнең 1911 елның 15 ноябрендә Сә гыйть Сүнчәләйгә язган хатында да чагыла: "Сине мин һәр тугърыда садәдил кеше таптым. Мин үзем дә, Казанга килмәс борын: "Гаяз Исхаков ашый-эчәме икән?" - дигән кызык бер шөбһәле фикердә идем. Ләкин Казанга килгәч, бөтен милләтчеләрне күреп, хәлләрен аңладым. Мәгаттәәссеф, алар минем колагыма: "Синең шигырьләр халыкка үтә, фәлән хакка гына саткансың икән, без фәләнне биргән булыр идек", - кеби ачкүзле сүзләре илә мине мыскыллый башладылар. "Киләчәкне тәэмин итәргә кирәк-фәлән", - дип лыгырдадылар. Миңа, һәрвакыт милләт вә миллият фикере белән рухланып, илһамланып торган шагыйрьгә, табигый, ул сүзләр тәхкыйрь иде. Мин нишлим аларның киләчәкләре белән? Минем һәр минутым бөтен дөнья бәһасенә тора. Миңа хәзерге вакыт кадерле. Хәзерем шулай мәгънәле булганда, миңа киләчәкне-миләчәкне уйлау хәрәм иде..." . Биредә үзе өчен төп кыйммәтнең милләт булуын ассызыклаган Тукай, милләтчеләрне монафикълыкта һәм бары тик үз мәнфәгатьләрен кайгыртуда гаепли. +Тукайның 1909 елның 13 мартында Уральскидагы иптәше Гайнетдин Туприевка язган тагын бер хатына мөрәҗәгать итик: "...Казан күңелле. Мөхәррирләрдән, укучы яшьләрдән гыйбарәт дустларым күп. +Монда бай байбәтчәләр дә гомумән диярлек русча укыган вә һәр җәһәттән аз-күп мәгълүматлылар. Шул сәбәпле аларга да катышам. Бәгъзан Казанның иң бай вә иң могтәбәр гаиләләре эченә дә кереп утырырга тугъры килгәли +Хатта телгә алынган байбәтчәләр Тукайның Казан даирәсенең тагын бер төркемен тәшкил иткән. Г. Шәрәф истәлекләреннән күренгәнчә, баштарак Тукай татар яшьләре арасында үзен уңайсыз хис итә, алар аңа укымышлы, рус классиклары әсәрләреннән генә түгел, хәтта тәнкыйтьчеләрнең (Белинский, Писарев) хезмәтләреннән дә хәбәрдар булып тоелалар. Әмма, озак та үтми, шагыйрьгә бу "укымышлылык"ның чын йөзе ачыла: "Алар минем алда учительдән алып кайткан шул көндәге сабакларын сөйләшеп йөргәннәр икән... Алар "аттестатчылар", берничәсе шул ук "аттестатчылар"ның мәҗлесендә йөреп, "аграрный вопрос", "эффектный" дип, урынлы-урынсыз модный сүзләр кыстырып сөйләүче ябалаклар булып чыктылар +"Ни өчен соң Тукай нәкъ менә шушы "чиле-пешле" кешеләр арасына эләккән һәм, үзләрен танып алгач, ник алар белән арасын өзмәгән?", - дип уйлана И. Нуруллин һәм түбәндәге фаразын җиткерә: "Бу егетләр Габдуллага башта Казанның алдынгы яшьләре булып күренгән. Күп беләләр, тәкәллефлелек белән "авырмыйлар", күңелләрендәге - телләрендә. Уен-көлке. Тормышка җиңел караш. Габдулланың да күңелендә бәйрәм настроениесе. Үзләрен эре тота торган могтәбәр затларның мәҗлесләрен җаны-тәне белән сөйми торган Тукайга бу компания гаять кулай +Казанга 21 яшендә килеп төшкән Тукай баштарак, күрәсең, күп әйберне идеаллаштырып кабул иткән. Ләкин югарыда китерелгән хатлар һәм замандашларының истәлекләре шагыйрьнең тиз арада хакыйкатькә төшенүен ачыклыйлар. +1914 елда дөнья күргән "Габдулла Тукаев мәҗмугаи асәре" исемле җыентыкка язган кереш сүзендә Җамал Вәлиди Тукай үлеменнән соң беренче елларда әдәби һәм иҗтимагый даирәдә киң таралган фикер турында болай ди: имеш, шагыйрьнең фаҗигасында аны чолгап алган мохит һәм бөек даһины саклап кала алмаган милләт гаепле. Бу фикер тарафдарларына Җ. Вәлиди мондый җавап кайтара: "Ләкин, безнеңчә, бу ике фирканең икесенә дә зур гаеп инсад итеп булмый. Беренчеләр Тукаевны батырмадылар, Тукаев үзе анлар арасына кереп батты, Тукаевның күзен бумадылар, кая гына зынҗыр салмадылар. Ул күреп, аңлап эшләде. +Тукаевка үзләренчә ярдәм кул сузгалаучылар да булмады түгел. Ләкин Тукаев бундый кулларны кабул итәрлек бер табигатьтә, мәсләктә түгел иде. Ул һәр һиммәтнең астында бер миннәт күрә вә аның табигате тузан кадәр бер миннәтне күтәрә алмый иде. Шуның өчен ул кайдсыз, интизамсыз, түбән вә ярлы булган шул мөстәкыйль (вә разгульный) тормышыны берәүнең һимаясендә, тәрбиясендә рәхәтдә, иркенлекдә яшәү илә алышдырырга разый булачак түгел иде +Җ. Вәлидинең фикере шагыйрь замандашларының күпсанлы истәлек язмаларында да раслана: алар Тукайның Казанда яшәгән алты елга якын гомерендә татар зыялылары арасында үз кеше булып китә алмавын ассызыклыйлар. Мәсәлән, И. Рәмиев Тукайның байлар мәҗлесләренә чакыруларны кире кагуы турында яза: "Аның байлар, муллалар, ягъни "өлкәннәр" мәҗлесенә йөрмәве гомумән билгеле. Аларның аш-су мәҗлесенә түгел, рәсми чакырылган утырышларына да катнашмый иде. Бәлкем, чакырмаганнардыр дигән сорау килүе мөмкин. Чакырмыйлар түгел, чакыралар иде... Тукай холкындагы бу сыйфатны шагыйрьне якыннан белгән журналист, җәмәгать эшлеклесе Ф. Туктаров та искәртә: "Казанның зыялы фамилияләрендә вә могтәбәр милләтпәрвәр байлар мәҗлесендә бер мәртәбә дә булмады дисәк, хата булмас +Г. Тукай турында истәлекләрендә Г. Камал шагыйрьнең 1909 елда фабрикант Хәсән Акчурин чакыруы белән Гурьевкага (Сембер губернасы) сәяхәт кылуын телгә ала. Г. Камал Тукайның бу сәяхәттән канәгать калмавы турында яза: "Сыйлавын шартлаганчы сыйладылар, шулай да үземнең кроватымны сагынып кайттым әле, безгә кул кешеләр түгелләр алар, әллә ничә горничный нәнке шикелле ашаталар, нәнке шикелле эчертәләр, үзең теләгәнчә йокларга ирек тә юк. Сыйлары да коньяк та шампанский, безнең шикелле кара корсакка кул нәрсәләрмени алар И. Нуруллин Тукай сүзләрен болай шәрехли: "Бу сәфәр либераль буржуазиянең иң мактаулы вәкилләрендә милләт интересының ташып торганлыгын, демократлар белән либераллар арасындагы каршылыкны ачыграк күрергә ярдәм иткән дигән фикергә китерә Шул ук вакытта 1913 елда (Тукай үлеменнән соң) Акчуриннарга сәяхәт кылган Ф. Әмирхан танылган татар фабриканты турында башка фикер әйтә: Хәсән Акчуринны ул укымышлы, гарәп теле һәм ислам дине тарихы буенча тирән белемле шәхес итеп бәяли. +Тукайның Казандагы атаклы байлар даирәсеннән читләшүен иҗ тимагый сәбәпләр белән генә аңлату бу мәсьәләне тулысынча ачык лап бетерми, әлбәттә. Шагыйрьнең Әхмәтгәрәй Хәсәни (Казанн ың абруйлы сәүдәгәрләрнең берсе Сибгатулла Хәсәнинең улы) белән дуслашып китүенә социаль тигезсезлек комачауламаган бит?! +В. Бәхтияров Тукайның туры сүзле булуын, һәртөрле икей өзле лекне өнәмәвен искәртә. Шуңа бәйле шагыйрь башка кешеләр белән авыр якынайган, ят кешеләргә, үзенә ошамаганнарга якты чырай күрсәтмәгән. Шул ук истәлегендә В. Бәхтияров: "Тукайда үз-үзен сөю үзенең татар арасында зур урын тотуын аңлый, язган шигырьләренә зур бәһа бирә иде. "Мин-минлеге" зур һәм көчле икәне кайбер шигырьләреннән, Пушкин, Лермонтовлар рәтенә үзен куюыннан ук билгеле. Замандашлары шагыйрь Сәгыйть, шагыйрь Дәрдемәнд һәм Мәҗит Гафурилардан үзен бик өстен икәнен тыштан белдермәсә дә, эчтән үзенең өстенлеген аңлата иде", - дип яза. +Замандашлары истәлекләре, шагыйрьнең шәхси хатлары аны каршылыклы шәхес итеп күз алдына китереп бастыра. Бер яктан, Казанга килгәч, ул рухына якын зыялылар арасында үзенә дуслар таба (Ф. Әмирхан, Г. Камал, В. Бәхтияров, С. Рәмиев), икенче яктан, төрле бушбугазлар белән дә аралашып китә. С. Сүнчәләйгә 1911 елның 1 гыйнварында юлланган хатында Тукай болай дип яза: "Казанның "Болгар" атлы номерында торам. 33 нче номер. Көндез Галиәсгар Камал, Галимҗан Ибраһимов вә бәгъзан Фатих Әмирхан вә башка да интеллигентлар белән катышам. Кич белән, күрше мәйханәгә кереп, тиречеләр, итчеләр, извозчиклар, жуликлар белән катышам +Шагыйрьнең кайбер замандашлары аның табигатендә оялчанлык, тыйнаклык белән бергә ниндидер тәкәбберлек булуы турында да язалар. Әлеге каршылыкның сәбәпләре төрле: шагыйрьнең катлаулы балачагы, шәхси тормышының җайланмавы, кыюсызлыгы һ. б. Бәлки, Тукайның холык-табигатенә хас булган бу сыйфатлар аңа югары катлау арасында үзен иркен тотарга комачаулагандыр. Шул ук вакытта Тукайны иҗтимагый-милли тормыштан читләшкән дип тә әйтеп булмый: вакытлы матбугатта зур эшчәнлек күрсәтүдән тыш, ул Казанның әдәби-мәдәни тормышында да актив катнаша. Мәсәлән, алда әйтелгәнчә, 1908 елның 14 октябрендә Купеческое собрание бинасында уздырылган кичәдә ул үзенең атаклы "Печән базары, яхуд Яңа Кисекбаш" поэмасын халыкка укый. 1910 елның 15 апрелендә "Шәрык клубы"нда "Халык әдәбияты" лекциясе белән чыгыш ясый. +Тукай театр тамашаларын да яраткан. Татар драматургларын ың әсәрләре белән беррәттән рус классиклары иҗаты буенча куелган спектакльләрне дә (А. Островский, А. Чехов, Н. Гоголь) әйбәт кабул иткән. Шунысы да мәгълүм: Тукай "Сәйяр" труппасында башта - актер, соңрак труппаның җитәкчесе булып торган Габдулл а Кариев белән дә дус була. 1911 елда "Сәйяр" труппасы "Шәр ык клубы" штатына кертелә, коллектив кышкы сезонда да даими хезмәт хакы алып эшләү мөмкинлеген ала, ә иң мөһиме - труппаның үз бинасы була. Тукай "Сәйяр" артистлары уенын бик яратып тамаша кыла. +Уральскида яшәгәндә үк, Тукай театр сәнгатенә игътибарлы була. Моны раслаган бер факт - аның "Фикер" газетасында дөнья күргән "Театрның файдасын халыкка ничек төшендерәмез һәм хәзрәтләрдән ничек дөрестләтәмездип аталган сатирик мәкаләсе. Казанда иҗат иткән "Театр" шигырендә дә Г. Тукай театрның милли хәятта уйнаган ролен мәгърифәтчелек идеаллары яктылыгында ачыклый: +Халыкка дәрсе гыйбрәттер театр, +Күңелдә йоклаган дәртне уятыр. +Театр яктылыкка, нурга илтә, +Кире юлга җибәрми, уңга илтә. (...) +Вә ул дарел-голүм, дарел-әдәптер, +Холыкларны төзәтмәккә сәбәптер. +Тукайның 1909 елда Панаев бакчасында (казанлылар яратып ял итә торган бу паркта театр кичәләре еш үткәрелә торган булган) уйналган театр тамашасына багышланган рецензиясе дә бар. +Публицист һәм сатира остасы Тукайның аерым җәмәгать эшлек ле ләреннән көлеп язган мәкаләләре шактый. Аның сатира уты астына Ишми ишан, "Бәян әл-хак" газетасының нашире Әхмәтҗан Сәйдәшевләр генә эләкмәгән, кайчакта үз даирәсендәге якын танышлары да һөҗүм объектына әйләнгән. Мәсәлән, шагыйрьн ең "Бәян әл-хак"ка эшкә кергән дусты Сәгыйть Рәмиевне тән кыйтьләп язган сатирик әсәрләре бар. ХХ йөз татар вакытлы матбугатында әдипләрнең бер-берсенә карата төрткеле язмалар бас ты руы табигый хәл. Әйтик, Оренбургта нәшер ителгән сатирик юнә лешле "Чүкеч" журналында Зариф Бәшири Тукай иҗатына мөнәсә бәтле "Мөтәрҗим шагыйрьгә" памфлетын бастырып чыгара (анда ул Тукайны бары тик Пушкин һәм Лермонтовтан тәрҗемәләр ясаучыга әйләндереп калдыра): +Син дә Пушкин, Лермонтовның +Бозгалап шигырьләрен, +Шатланасың түшне киереп +Мин дә бит шагыйрь диеп. +Моңа каршы язган "Җавап" шигырендә Тукай, үзен Пушкин һәм Лермонтов белән янәшә куеп, Зариф Бәширигә кискен бәя бирә: +Шигъре Лермонтов вә Пушкин - олугъ саф диңгез ул, +Хәзрәти Пушкин вә Лермонтов, Тукай - өч йолдыз ул. +Син дә шул диңгез ярында, и агу йоткан көчек! +Телләрең сузган буласың, - җитми, җитми, кит күчеп. +Кит хәзер, ләкин китәрдә сал колак бу сүзгә бер: +Барчы, эт, гомрең буе шул күктә өч йолдызга өр! +Беренче карашка, Зариф Бәшири белән Тукайның үзара дошманлыкта булулары хакында фикер туарга мөмкин. Чынлыкта, инде 1907 елның октябреннән бирле таныш булган шагыйрьләр, үзара шундый шигырьләр язышуларына карамастан, бер-берсенә нәфрәт сакламаганнар. Әйтик, Зариф Бәширинең "Балалар теләге" шигырен Тукай үзе төзегән "Мәктәптә милли әдәбият дәресләре" дип аталган хрестоматиясенә дә кертә. +М. Мәһдиевнең бер мәкаләсендә Тукай һәм әсәрләрен "Чыгтайтәхәллүсе белән бастырган язучы, журналист Галиәсгар Гафуров мөнәсәбәтләренә бәйле кызыклы факт телгә алына. Мулла указыннан коры калмас өчен үзенең "Исабәт" хезмәтендәге фикерләреннән баш тарткан Чыгтайдан көлеп, Тукай "Мәҗрух указшигырен яза. М. Мәһдиев Чыгтайның "Безнең юл" газетасында Тукай үлеменнән соң 12 ел үткәч бастырган мәкаләсенә игътибар итә. Анда шагыйрьнең шушы сатирик әсәренә карата мондый фикер әйтелгән: "Минем Тукай тарафыннан һөҗү (мәсхәрәләү) ителүемә килгәндә - Тукай ул исерткеч эчкәли иде. Ул Җаек шәһәрендә милләтчелек дошманы иде. Ләкин Казанның Печән базары "зыялылары" арасына килеп баткач, аның каләме үзгәрде. Шагыйрь, бичара, анда илле пилмән белән ике стакан аракыга карап каләм тибрәткәли башлады. Аның Чыгтай турында язган һөҗүе кемнәр пилмәне, кемнәр закускасы бәрабәренә икәне миңа билгеле. Моның өстенә ул, бичара, артык көнче, түземсез иде... Бер үткенрәк каләм күрсә, шуны сындырырга, кырырга кызыга иде. Аның бу хәлен үзеннән артыграк бер шагыйрьгә һәм бөтен татар дөньясы каршында танылган бер әдипкә карап язган нәрсәләре дә күрсәтә... Мәсләк ягыннан Тукай йөзсез, битсез чыкты. Ул сәяси мәсләк ала алмады. Ул үзенең мөэминлеге белән җылап, Коръән укуы белән мактана. Сәяси балалыктан чыга алмады" . Тукай үлеменнән соң бер ел тулганда, Чыгтайның аның иҗатына югары бәя бирүен исәпкә алсак, "Безнең юл" журналындагы язма икейөзлелек булып күренә, ләкин 1920 еллар тәнкыйтендә Тукайга карата формалашкан карашка нигезләнсәк (бу караш буенча, Тукай иҗаты иҗтимагый-сәяси яктан нигезсез дип билгеләнә), Чыгтайның әлеге фикере аңлашыла кебек. Алман галиме М. Фридерих Тукайның Казанда язылган шигырьләренә карата мондый фикерне уздыра: "Чыннан да, Тукайның Казанга килгәннән соң иҗат ителгән шигырь-мәкаләләрендә чагылган карашлар ачык, бербөтен дөньяны күзаллауны тәшкил итми. Бу елларда шагыйрь иҗат иткән әсәрләр шәхси кичерешләр, фикерләр төрлелеге белән аерылып торалар, һәм аларны ниндидер бер идея һәм идеология белән бәйләү мөмкин түгел Бер яктан караганда, бу фикер нигезсез түгел: Тукайның Казан чоры иҗаты тема һәм мотивлар төрлелеге белән аерылып тора. Шул ук вакытта аның иҗаты (шигырьләре, публицистик һәм тәнкыйди язмалары) үзәгендә булган миллилек идеясен (милли тәрәккыять, милләткә хезмәт итү мотивлары) инкяр итү мөмкин түгел. Бу идеямотивлар аеруча шагыйрьнең 1908-1910 еллар иҗатында урын ала. Шул исәптән, Чыгтайның "Безнең юл"дагы мәкаләсендә Тукайның сәяси җитлекмәгәнлек билгесе итеп күрсәтелгән Коръән уку да - миллилекнең бер чагылышы ул. Моңа мөнәсәбәтле Ш. Шәрәф үз истәлекләрендә китергән бер фактка игътибар итик: вафатына кырык көн калган Тукай, үз иҗатына күзәтү ясап: "Яшьлек берлә әллә нәрсәләр язылган, кайсыбер шигырьләремне күрәсем дә килми, халыкның дини яки милли шогурларына (аңнарына) тукына торган нәрсәләрне бер дә яратмыйм, шуңарга күрә "Исабәт" чыгаручыга каршы да бер шигырь язып ташлаган идем", - дип, Ш. Шәрәфкә үзенең аерым бер әсәрләре белән кәнәгать булмавын белдерә . "Син милли шагыйрь бит, дини хисләргә дә шул дәрәҗәдә әһәмият бирәсеңме?" - дигән сорауга, Ш. Шәрәфнең истәлегенә караганда, Тукай мондый җавап биргән: "Дөньяда динсез бер милләт тә юк, бөтен милләтләр динле булганда, без генә динсез булып кала алмабыз. Халкымызда миллиятләре сакланган мөддәттә (вакытта), диннәре дә сакланачагына ышанам. <...> Мин һәрвакыт дин берлә миллиятнең һәр икәвесенә тигез әһәмият бирү тарафындамын +Бу сүзләрдә шагыйрьнең үз иҗатына бәя-мөнәсәбәте дә, "дин" һәм "милләт" төшенчәләренә карашы да чагыла. Мәгълүм ки, 1905-1907 еллардан алып миллият мәсәләсе татар зыялылары өчен иң мөһим мәсьәләләрнең берсенә әйләнә. Аермачык күренеп торган сәяси мәсләге булмаса да, Тукайның бу мәсьәләгә карашлары аның иң якын даирәсен тәшкил иткән татар зыялыларының (Ф. Әмирхан, С. Рәмиев, В. Бәхтияров, Ә. Хәсәни һ.б.) фикерләре белән аваздаш. Болар - Тукайның фикри үсешендә дә, әдәбиятчы булып җитлегүендә дә гаять зур роль уйнаган шәхесләр. +"МӘ, ТУКАЙ, АЛ МИНЕМ ТАЗА ҮПКӘЛӘРЕМНЕҢ +БЕРСЕН, БЕРӘР ҮПКӘ БЕЛӘН ДӨНЬЯДА +ТОРЫРМЫЗ ӘЛЕ" +(Габдулла Тукай һәм Фатих Әмирхан) +ХХ гасыр башында татар әдәбияты үсеш-яңарышына зур өлеш керткән классик әдипләребезнең гомер сәхифәләре һәм иҗат эшчәнлекләре халкыбызның мәдәни пайтәхете - Казан белән тыгыз бәйләнгән. Аларның кайберләре (Фатих Әмирхан, Галиәсгар Камал, Хөсәен Ямашев) Казанда туып үсеп, атаклы мәдрәсәләрдә белем алгач, әдәбият барышында һәм иҗтимагый хәрәкәттә актив катнашканнар. Икенчеләре (Габдулла Тукай, Галимҗан Ибраһимов, Сәгыйть Рәмиев, Гафур Коләхмәтев, Мәҗит Гафури, Миргазиз Укмасый), татар халкының рухи мәркәзенә ашкынып килеп, шәһәрнең әдәби һәм мәдәни тормышында үз урыннарын табалар (күбесе Казанда нәшер ителгән газета-журналларда эшли башлыйлар). Холык-фигыльләре, иҗтимагый-сәяси карашлары белән аерылып торган бу шәхесләрнең бер-берсенә мөнәсәбәте дә төрле булган. Шул чор вакытлы матбугат битләрендә дөнья күргән язмаларыннан, замандашларының хат һәм истәлекләреннән, кайчак әсәрләреннән дә бу әдипләр арасында тулы аңлашу атмосферасы хөкем сөреп, эчкерсез дуслык хисләре генә түгел, төрле каршылыклар туып торуы да күренә. Мәсәлән, Г. Тукай белән Г. Ибраһимов, Г. Тукай белән С. Рәмиев, Г. Исхакый белән Г. Ибраһимов арасында фикер каршылыклары, кайчак үпкә-ачу саклау да булмаган түгел. Әмма бер нәрсә күзгә ташлана: ике бөек әдип - Габдулла Тукай һәм Фатих Әмирхан - беркайчан да бер-берсенең күңелләренә тия, шәхсиятләрен каты рәнҗетә торган сүз-гыйбарәләр кулланмаган. Холык-фигыльләрендә нинди генә аермалыклар, үзенчәлекле яклар булмасын, күпсанлы фактлар, хәбәр-мәгълүматлар аларның чыннан да эчкерсез, ихлас дуслар булганлыгы хакында сөйли. +Икесе дә 1886 елда туган (Тукай - Казан артында, шәһәрдән 60 чакрымнардагы Кушлавыч авылында, Әмирхан - Казанның Яңа Бистәсендә). Бу ике шәхеснең бер-берсенә рухи якынаюы 1907 елның октябре башларында, Тукай Уральскидан Казанга килгәч башлана. +Сабый Тукайның 1891 елның урталарыннан 1892 елның язына кадәр Яңа Бистәдә Мөхәммәтвәли һәм Газизә гаиләсендә тәрбияләнүен истә тотсак, аның бистәнең Кече Сембер (хәзер - Мәҗит Гафури) урамында торган яшьтәше Ф. Әмирхан белән күрешүен дә фаразлап була, әмма бу турыда нинди дә булса мәгълүмат сакланып калмаган. +Әлбәттә, алар бер-берсе турында әле Казанда танышканчы ук ишетеп белгәннәр. Тукай турындагы истәлекләрендә Ф. Әмирхан: "Бу фамилия миңа "Әл-гаср әл-җәдит" журналында чыккан кайбер шигырьләр аркылы таныш иде", - дип яза. Уральскида чыккан "Фикер" газетасының 1906 елгы 4 август санында "Идарәдән җаваплар" рубрикасында дөнья күргән "ачык хат" та Тукайның, читтән торып булса да, Ф. Әмирхан язмаларыннан хәбәрдарлыгын күрсәтә. Хатта Фатих Әмирхан тәрҗемә иткән, нәшер итү өчен "Әл-гаср әл-җәдит" журналына җибәрелгән "табгы вә интишары (басылуы һәм халык арасында таралуы) гаять мөһим бер әсәр" - нче ел Коммунасы (Париж эшчеләренең 1871 ел күтәрелүләренең кыскача тарихчасы)" исемле мәкалә-очерк турында сүз бара. Газетадагы "ачык хат"та, мәкаләнең кулъязмасы "бер бозып, бер сызып язган черновой" хәлендә генә редакциягә килеп кергәнлектән, аны аңлавы кыен булуы, "мөрәттибләр (хәреф җыючылар) өчен бик мөшкел"леге әйтелә һәм "беловой"га язып җибәрү үтенече җиткерелә. Ф. Әмирханга бу хатның барып ирешүе билгесез (хәер, Уральскида татар телендә чыккан газета-журналлар Казанга килеп торган, бәлки, газетаның әлеге хат-җавап урнаштырылган саны белән Ф. Әмирхан да танышмый калмагандыр), ләкин, ни сәбәпледер, бу мәкалә-очерк бик тиз (ун көн үтүгә үк) "Әл- гаср әл-җәдит" журналының 15 август санында дөнья күргән (Ф. Әмирханның "беловое" көтеп торылмаганга охшый Бу очерк - Фатих Әмирханның татар матбугатында дөнья күргән беренче язмаларыннан (моңа кадәр аның берничә мәкаләсе Мәскәүдә нәшер ителгән "Тәрбиятел-әтфаль" журналында дөнья күргән була, беренче әдәби әсәре - "Гарәфә көн төшемдә" хикәясе исә "Әл-ислах" газетасының 1907 елгы 25 октябрь (4 нче) санында бастырыла). +Ф. Әмирхан истәлекләрендә күрсәтелгәнчә, Тукай белән алар беренче тапкыр 1907 елның азагында Зариф хәзрәт Әмирханов (Ф. Әмирханның атасы) йортында очраша (шагыйрьне бирегә Борһан Шәрәф ияртеп килгән була Баштарак әңгәмә әлләни оешып китә алмый ("яңа кунакның җаваплары бик кыска булганлыктан, аның белән сөйләшеп китү авыр" була), соңрак җанлана төшсә дә, ике сәгатькә сузылган бу гәпләшү Әмирханда "Тука ев хакында бер билгеле бер тойгы калдыра" алмый: "Минем сөальләремә каршы берәр генә җөмләле, өзек-өзек җаваплар бирде. Аның берсе бераз зәгыйфьрәк күзләренең карашындагы үткенлек һәм караган нәрсәсеннән рәнҗетелгән сымаклык аз гына дикъкать кешегә дә сизелерлек куәтле иде +Берничә көн үткәч, Әмирхан белән Тукай "Әл-ислах" газетасы редакциясендә яңадан очраша: ул шагыйрь Вафа Бәхтияров үтенече буенча язылган "Тәнкыйть - кирәкле шәйдер" мәкаләсен китергән була. Шушы көннән Тукай редакциядә үз кеше булып китә. 19071909 еллар аралыгында "Әл-ислах" битләрендә аның 54 шигыре һәм 4 мәкаләсе ("Тәнкыйть - кирәкле шәйдер, 1907, 17 октябрь; "Бәйрәм, без вә руслар", 1908, 1 гыйнвар, "Корымлы мунчалар", 1908, 1 гыйнвар, "Иске мәдрсәләр өчен лөгатьләр", 1908, 17 һәм 25 июнь) дөнья күрә. +ХХ йөз башында иҗат иткән иң талантлы тәнкыйтьчеләрнең берсе булган Ф. Әмирхан - Тукай иҗаты хакында җитди фикер әйтүче дә. Тукай шигъриятенә бәяләмәләрен ул "Әл-ислах" битләрендә һәрдаим бастыра килә. Әйтик, газетаның 9 нчы санында (1907 ел, 3 декабрь), "Дамелла" тәхәллүсе астында, Тукайның беренче шигырь җыентыгына рецензиясе дөнья күрә. Бу мәкаләдә ул төп игътибарын әсәрләрнең теленә юнәлтә. Ф. Әмирхан "Габдулла әфәнденең халис (саф) татарча - һәр татар рәхәтләнеп укырлык язылган бик гүзәл шигырьләре вә халис татар мәгыйшәтеннән алынган тасвирлар" булуын әйтә, шул ук вакытта "иске төрек теле белән язылып, гарәпчә, фарсыча, азәрбайҗанча, тагы әллә нәрсәчә телләреннән корылган шигырьләр күп"леген дә искәртә . "Шүрәле", "Пар ат", "Теләнче", "Кемне сөяргә", шигырь ләрнең "һәр җәһәтләрендән тәкъдир ителергә шаяндырлар (лаеклар)" булуын күрсәтеп, тел җәһәтеннән уңышсыз әсәрләр рәтендә "Хур кызы" шигырен атый. +Тукайның икенче җыентыгына язган рецензиясендә дә (мәкалә "Әл-ислах"ның 1908 елгы 2 февраль санында басыла) Ф. Әмирхан үзен объектив карашлы тәнкыйтьче буларак таныта. Ул шагыйрьнең "Китмибез!", "Хөррият хакында", "Мәдрәсәдән чыккан шәкертләр ни диләр", "Көз" һ.б. шигырьләрен хуплый, әмма Тукай каләменә хас аерым уңышсызлыкларны да искәртеп үтә. Шундыйлардан Ф. Әмирхан А. Кольцов шигыреннән ирекле тәрҗемә булып торган "Мужик йокысы"ндагы "Мал юк дип зарланма, үзеңнән күр аны" дигән сүзләргә игътибарын юнәлтә һәм аларның Россиядәге җирбиләүчелек тарихын һәм җир сәясәтен белгән укучыны канәгатьләндермәячәген ассызыклый. +1908 елның маенда рус матбугатында татар әдәбияты турында берничә мәкалә дөнья күрә. Шуларның берсе - "Волжско-Камская речь" газетасында (1908 ел, 21 май) басылган "Очерки новейшей татарской литературы" мәкаләсе. Аның авторы - цензор, педагог, Казан татар укытучылар мәктәбе мөгаллиме Альберт Пинкевич - болай дип яза: "У Тукаева много истинной поэзии, но морализм, проповедь сводит на нет его произведения. Он касается всех сторон татарского быта и диктует правила жизни Ике татар шагыйре - Тукай һәм Мәҗит Гафури иҗатларын үзара чагыштырып, А. Пинкевич Гафурины милләтче итеп күрсәтә: "Это яркий националист, в глубоком значении этого слова и поэтому большой популярности не имеет". Г. Тукай тәрҗемәләрен бәяләп, мәкалә авторы: "У Тукаева много подражаний Байрону, Лермонтову, Пушкину. <...> Точных переводов нет. Даже такие стихотворения, как "Что ты спишь, мужичок" он переделывает на свой лад, применяя его к татарскому быту", - дип билгели. 1908 елның 10 июнендә "Волжский листок" газетасында "Касим Уралец" имзасы белән "О татарских поэтах" дигән мәкалә басылып чыга. Аның авторы, А. Пинкевич карашын яклап, шагыйрьнең иҗади сәләтен кире кага, аны уңышсыз тәрҗемәләр язучы итеп кенә таный: "Мы со своей стороны заметим, что эти "томики" не более, как две тощие книжонки, заключающие в себе 10-15 оригинальных стихотворений, а в остальном заполненных неудачными переводами из Лермонтова и Пушкина Татар шагыйрьләре арасында М. Гафурига беренчелекне биреп, аның шигъриятен Америка шагыйре Уитмен иҗаты белән янәшә куярлык дип бәяли. Ун көннән "Волжско-Камская речь" газетасының 1908 елгы 12 нче санында "Татарин" имзасы белән "Невежество или глупость" мәкаләсе дөнья күрә. Язма авторы, Касим Уралец бәясе белән килешмичә, Тукайны чын шагыйрь дип игълан итә. +Әлеге бәхәсләрне игътибар белән күзәтеп барган Ф. Әмирхан да битараф кала алмый, бу мәсьәләгә карата матбугатта үз фикерен җиткерә. "Әл-ислах"та басылып чыккан (1908 ел, 17 июнь һәм 13 июль) "Татар шагыйрьләре" исемле мәкаләсендә ул Касим Уралецның татар әдәбиятын начар белүен һәм эстетик зәвыгы түбән булуын фаш итә: "Уралец, Тукаевның шигырьләре муаффәкыятьсез тәрҗе мәләрдән гыйбарәт, ди. Ул әфәнде рәхим итеп менә шушылар арасыннан муаффәкыятьсезлекләр күрсәтсен иде: "Шагыйрьгә", "Би шек тәге бала", "Вәгазь", "Шиллердән", "Мәхбүс" һәм "Әл-ислах" сәхифәләрендә чыккан икътибаслары (ияреп язулары) "Алай булгач, ни өчен соң ул (Касим Уралец. - З.Р.) рус матбугатында, хосусән, демократический бер газета ("Волжский листок". - З.Р.) сәхифәләрендә, бу мәкалаи галиясен (бөек мәкаләсен) язарга да мәҗб үр булган? - диярсез. Мин дә: "Ла лихобби Галиин, бәл либогзый Мога вия тин" , дим", - дигән сүзләр белән төгәлли мәкаләсен Ф. Әмирхан. +Вакытлы матбугатта Тукай иҗатына игътибарның зурлыгы аның, Казанга килү белән, әдәби мохит үзәгендә кайнавын күрсәтә. Хатларыннан, аерым алганда, Уральскида яшәүче апасы - әтисенең сеңлесе Газизә Госмановага язган хатыннан - бу мохит Тукайның күңе ленә якын булган дигән фикер туа. Әмма аны үз даирәсеннән тулаем канәгать булган дип әйтү дә дөреслеккә туры килмәс. Ф. Әмирхан үзенең истәлекләрендә билгеләп үткәнчә, Тукай бу хактагы борчулы уйларын аның белән дә уртаклаша. " "Мин үзем килеп эләккән кругымнан разый түгел, мин Казанга килгәннән бирле соң дәрәҗәдә эшлексезләндем. Минем бүлмәмдә көне-төне буе вакытларыны кайда куярга белмәгән кешеләр җыелып яталар... - мәф һүмендәге (мәгънәсендәге)" игълан белән бу башланган бу нотыкны Тукай, бер дә тукталмыйча, бер дә өзмичә, миннән һичбер җавап көтмичә, ярты сәгать микъдары (чамасы) сөйләп барды, үзе нең хосусый тормышыннан бер кыйсьмен әллә нинди бер усал истихкар (хурлау) белән сөйләде. Шул вакытта аны чолгап алган кешел әрдән бик күбесен икешәр генә сүзле җөмләләр белән бәгъзан көлке вә бәгъзан ачы сурәттә тәгъриф итте (сөйләп бирде.) хатимәсендә (ахырында) үзенең "эш эшлисе" килгәнен, бу эшсез, "идеалсыз", "чиле-пешле" кешеләр тирәсеннән котылырга теләгәнен, ләкин үзендә анлык куәт юк икәнлеген әллә нинди бер кыяфәт, үзен мыскыл иткән, үз-үзен әллә нинди гөнаһлар өчен җәзалаган кыя фәт белән бәян итте", - дип искә ала Ф. Әмирхан бу с өйләшүне. +Тукайның икенче җыентыгына ("Шигърият көтепханәсе" сериясеннән дүртенче китап) язган рецензиясен Ф. Әмирхан әлеге китаптан соң укучы Тукайдан саф татар телендә язылган поэма көтүен әйтеп төгәлли: "Татар теленең (дикъкать итеңез - төрек түгел!) аз булса да алга атлавы өчен, мотлак куәи шигъриятле ( шагыйрьлек таланты булган) затларымызның тәссаныгыз (табигый) татар булып калулары ляземдер ХХ йөз башында татар вакытлы матбугатында матур әдәбият теле турында бәхәсләр тынып тормый, бу мәкаләдән күренгәнчә, Ф. Әмирхан татар теленең чисталыгы өчен көрәшкән мәдәният эшлеклеләреннән була. +Тукай дустының өметен аклый, дисәк, ялгыш булмас. Ф. Әмир хан аның атаклы "Печән базары, яхуд Яңа Кисекбаш" поэмасын хуплап каршылаган: "...бу әсәр татар әдәбиятында шигырь белән язылган көлкеләрнең иң мөкәммәл вә максудына иң муафикъ чыкканыдыр". Поэма турындагы сүзен ул: "... аңар татар галәменең иң оста юмористы диясем килә башлады", - дип тәмамлый. +Тукайның бер генә китабы да Ф. Әмирханның игътибарыннан читтә калмый. Шагыйрьнең өченче китабы - "Үрнәк" типографиясендә дөнья күргән "Габдулла Тукаев диваны"на да ул уңай бәяләмә яза. Рус әдәбиятында А.С. Пушкинның иҗат юлын Тукайның татар сүз сәнгатендәге эшчәнлеге белән янәшә куеп, Пушк инның "чын, милли шагыйрь булып җитешүенә кадәр берничә "шәкертлек" баскычларыннан үткәнен" ("җиңел табигатьле француз шагыйрьчекләренә", Байронга, Шекспирга иярүен) искәртә һәм Тукайның да, "шәкертлек" баскычларын үтеп, озакламый "камил мөстәкыйль татар шагыйре булачагын" әйтә. Ф. Әмирхан язуы буенча, "мөстәкыйль шагыйре булган бер әдәбият - бәхетле ә дәбияттыр +1909 елның 27 июлендә "Әл-ислах" газетасының соңгы (68 нче) саны дөнья күрә, шуның белән ике әдипнең газета кысаларында актив хезмәттәшлеге дә туктала. 1909 ел урталарыннан Ф. Әмирханның газета-журналларда публицистик һәм тәнкыйди мәкаләләре дә сирәк күренә башлый, әмма шунысы ачык: 19091912 еллар эчендә ул үзен күренекле прозаик һәм драматург итеп таныта, унике хикәя, "Урталыкта" романын, "Фәтхулла хәзрәт" һәм "Хәят" повестьларын, "Яшьләр" пьесасын язып бастыра. Тукай хезмәт куйган "Яшен" һәм "Ялт-йолт" сатирик журналларында да язмалары сирәк булса да басылып тора. Өчиле авылыннан Әхмәт Урманчиевкә җибәргән хатында (1912, 1 гыйнвар) Тукай: "Фатихтан, бер дә ялыкмыйча, "Ялт-йолт"ка язгалаштыруын просить ит. Колагын тондырганнан соң, гаҗиз калып, бер-ике нәрсә язса да файда", - дип яза. 1912 елга кадәр "Ялт-йолт"та Ф. Әмирханның 3 публицистик мәкаләсе дөнья күрсә, 1912 елда журналның 44 нче санында (13 октябрь) аның "Т-д" тәхәллүсе астында "Кияүне сайладык" фельетоны басылып чыга. +"Әл-ислах" ябылганнан соң, Ф. Әмирхан белән Г. Тукай әлләни еш очрашып-күрешеп тора алмасалар да, араларындагы үзара хөрмәт хисе һич тә кимемәгән. Мәсәлән, 1909 елның җәендә Сембер фабриканты Хәсән Акчурин Тукайны үзләренә чакырып кунак итәргә ниятләгәч, Ф. Әмирхан әлеге сәфәрне оештыруда катнашкан. Хәсән Акчурин башта, Тукайны Гурьевкага барырга күндерүне үтенеп, Казан сәүдәгәре, дин һәм җәмәгать эшлеклесе Бәдретдин Апанаевка мөрәҗәгать итә. Апанаев исә, Тукайның үзенә сүз кушарга уңайсызланып, шагыйрьнең дусты Ф. Әмирханга үтенечен җиткерә. Әдип, юмалап, үгетләп кенә ("әйдә, бу даирәне дә күрсен, тәэсирләре артсын, карашы киңәйсен, Тукайны бу сәфәргә күндерә алган. Гурьевкадагы сукно фабрикасы мөгаллиме Кыяметдин Кадыйрига шагыйрьнең үзе аша тапшырыласы хатында Ф. Әмирхан: "Байлар мәҗлесендә утырырлык итеп киендереп җибәрдек. Күлмәкләрен, киемнәрен киендерү-чишендерү, Тукайны матур итеп күрсәтү, Тукайны кунакта рәхәтләндереп тоту, йөртү, озату эшләре сиңа йөкләнә", - дип яза. +1909 елның җәендә ("Әл-ислах" газетасы эшчәнлеге тукталган вакытлар) Кабан күле буенда Ф. Әмирхан алып торган дачада дусларның чираттагы очрашуы үтә. Моның шаһиты Каюм Мостакаев язып калдырган истәлектә Тукайның бу очрашуда әле яңа гына иҗат иткән "Эштән чыгарылган татар кызына" шигырен Ф. Әмирханга укырга бирүе һәм Фатихның бу әсәр турында: "Гаять халыкчан килеп чыккан бу!.. Минем уемча, синең бу шигырең шушы темага язылачак әйберләрнең беренчесе генә бит әле, мин моның иптәшләре дә күбәюен телим!" - диюе китерелә. Моңа каршы Тукай исә: "Мин дә үзеңне мактап алыйм әле, алай булгач, "Татар кызы" исемле китабыңны зур дәрт һәм тирән ихтирам белән укып чыктым. Үзең әйтмешли, бу китабың өр-яңа бер стильдә язылган. Шуның өчен кулыңны кысып котларга рөхсәт ит!" - дип җавап бирә. +Ф. Әмирханның әдәбият нәзариясе өлкәсендәге эшчәнлеген дә Тукай югары бәяли. Сәгыйть Сүнчәләйгә 1911 елның 4 мартында язган хатында ул, Ф. Әмирханның күптәннән "теория словесности язып маташуын", үзенең дә бу юлда файдалы эш күрсәтергә теләвен, аерым алганда, аның белән икәүләшеп "шигырь вәзеннәре хакында бер кагыйдә вә тәртип чыгарырга" уйлауларын хәбәр итә. Шагыйрьнең сәламәтлеге көннән-көн начарая баруы аркасында булса кирәк, нияте тормышка ашмый кала. +Ике әдип арасындагы иҗади һәм шәхси мөнәсәбәтләр тарихы Ф. Әмирханның Тукай вафатыннан соң басылган истәлекләрендә дә ачыла. Мәсәлән, ул, Тукайның балалар белән "бик кәефләнеп" кузна уйнавы турында язып, шагыйрьнең башка замандашлары язмаларында да еш телгә алынган сыйфатын - балаларча самимилеген ачып бирә. Шагыйрьнең вафатына биш ел тулу көннәрендә бастырган истәлегендә, Тукайның хатын-кыздан качуы мәсьәләсенә тукталып, кызыклы ике вакыйга турында язып үтә. Беренчесе - 1912 елның җәендә Әхмәтгәрәй Хәсәни дачасына кунакка бару белән бәйле. Дачада Әхмәтгәрәйнең җәмәгате Зәйнәп Хәсәния дә булачагын белеп алган Тукайны бу очрашуга күндерү бик кыен була, бу ханым белән бер өстәл артында утырмаячагына инангач кына, шагыйрь барырга ризалык бирә. "Чәй эчәрмен дә поезд белән шәһәргә кайтып китәрмен" дип ниятләгән шагыйрь беренче чәй табынында ук уңайсызлык сизми, соңга таба ияләшә, үзен шактый иркен тота, хуҗабикә белән сөйләшеп утыра башлый. +Икенче вакыйга шагыйрь вафаты алдыннан була: чит шәһәрдән килгән берничә курсистка туташ Ф. Әмирханнан үзләрен Тукай белән таныштыруны үтенәләр. Дусты никадәр тырышса да, Тукай очрашу буласы урыннан качып чыгып китә. Ф. Әмирхан шагыйрьнең мондый "качулар"ының сәбәбен аның "гаять гыйззәте нәфесле (үз-үзен сөя торган) бер кеше" булуы белән, "үзенә нинди дә булса бер яктан кимсетелеп карауны вә хәтта шул карау ихтималын гына да тәхәммел итә (күтәрә) алмавы" белән аңлата. +Ф. Әмирхан шагыйрьнең Клячкин хастаханәсенә кереп ятар алдыннан булган сөйләшүләрен аеруча бер җылылык, моң-сагыш белән искә төшерә. Аның истәлекләрендә мондый мәгълүмат бар: "Тукай 1913 елда (март башына кадәр) "Амур" номерларында торды. Аның номеры белән минеке күрше иде. Аның көне вә төне буе "горык-горык" йөткергәне миңа аермачык ишетелеп тора иде Әдип шундый төннәрнең берсендә Тукайның үз янына керүен ("Үлемнән качып синең янга кердем әле! Юк, үлемнән түгел, ялгызлыкта үлемнән качып..."), шагыйрьнең авыр хәлен күреп тетрәнүен искә ала: "Йөрәк сикеренде, җан куркынды, бугазга яшьләр тыгылдылар. "Мә, Тукай, ал минем таза үпкәләремнең берсен, берәр үпкә белән дә дөньяда торырмыз әле" дип кычкырасы килгән шикелле булды Бу төннән соң "Амур"да озак тормаган, ә инде иртән Клячкинга китәсе төндә "сабыйларча шат йөз белән" үзе янына саубуллашырга кергән Тукайның "Моннан соң күрешмәсәк ... хуш инде" диюенә истәлек авторы: "Тиз терелеп чык, тиз күрешик", - кебек тынычландырырдай сүзләрен дә әйтеп карый. Тукайның Ф. Ә мирхан бүлмәсеннән чыгып баргандагы соңгы сүзләре аеруча тәэсирле: "Юк, тиз күрешмик әле, син озаграк яшә!Тукайның Клячкин хастаханәсеннән Ф. Әмирханга язган ике хаты сакланган. Февральдә язган беренче хатында Тукай: "Больница хадимләре миңа: "Ник алданрак больницага кермәдеңез?" - диләр. Мин аларга: "Без больницаны үлемнең әүвәлге станциясе дип беләмез. Аз булса да дөньяда торып калыйм" дип әйттем - дип хәбәр итә. +1913 елның 18 мартында язган икенче хатында Тукай Ф. Әмирхан тарафыннан нәшер ителгән "Кояш" газетасында бастырган "Уянгач беренче эшем" мәкаләсе турында сүз йөртә. Мәкаләне бастырган өчен дустына рәхмәтен белдереп, шагыйрь киләсе мәкаләсе турында уйлана һәм Шиһабетдин Мәрҗанинең 1870 елда язылган, Болгарда сакланып калган манара турындагы бәетен җибәрүен үтенә. +Тукай вафатыннан соң "Кояш" газетасының 1913 елгы 4 апрель санында Ф. Әмирханның "Иннә лилләһи вә иннә иләйһи раҗигун" дигән мәкаләсе дөнья күрә. "Тукаев - кайгы-хәсрәт баласы, моңнар шагыйре, авыр тойгылар, авыр мәшәкатьләр җырчысы иде. Ул шуларны җырлап үскән, шуларны җырлап торды, шуларны җырлый-җырлый вафат та итте. Милләтемезнең бөтен халык җырларындагы төп аһәң, кайгы, хәсрәт, авыр моң аһәңе аның шигырьләрендә дә төп көе, әсас (нигез) иде. Менә шуңа күрә аны халык бик яшьләй үз шагыйре итеп таныды; аны тыңлады, ул җыр лаган нәрсәләрнең үз рухындагы нәрсәләр икәнен тойды - дип яза әдип. +"КАЗАНГА КИЛҮЕМНӘН БЕР МАКСАДЫМ +СЕЗЛӘРНЕ КҮРҮ ӨЧЕН ГЕНӘ ИДЕ..." +(Габдулла Тукай һәм Сәгыйть Рәмиев) +Әдәбият галимнәре һәм тәнкыйтьчеләр ХХ йөз башы шигъриятенең үсеш юлларын сызучы шагыйрьләр рәтендә, Тукай белән беррәттән, Сәгыйть Рәмиев, Дәрдемәнд, Мәҗит Гафури исемнәрен дә атый. Хаклы рәвештә яңа милли поэзиягә нигез салучылар сафында аталган Сәгыйть Рәмиев (1880-1926) - әдәбият мәйданына "яшәештәге гаделсезлеккә каршы баш күтәргән, үзе риза булмаган дөньяны җимереп, яңаны төзүне, шәхес азатлыгын, рухи хөрлекне максат итеп куйган гыйсъянчы герой алып килүче һәм романтизм юнәлешенең бер агымы булган гыйсъянчылык әдәбиятына идеяэстетик яктан нигез салучы шагыйрь +Сәгыйть Рәмиев, беренче рус революциясеннән соң, алдынгы карашлы бер төркем шәкертләр белән бергә, үзе белем алган "Хөсәения" мәдрәсәсендә укуын ташлый. 1906 ел башларында Оренбургтан Казанга килеп, тиз арада, "Таң йолдызы" газетасы тирәсендә берләшкән татар зыялылары - "таңчы"лар хәрәкәтенә кушыла, газета чыгаруны оештыру эшендә катнашып, унынчы саныннан аның җаваплы мөхәррире була. Шушы басмада эшләү дәверендә С. Рәмиевнең шигъри таланты ачыла, үткен фикерле сәяси эчтәлектәге публицистик язмалары дөнья күрә. +"Таң йолдызы", халык мәнфәгатьләрен кайгырткан, иҗтимагый һәм милли азатлык проблемаларын күтәргән, көрәш идеясен яңгыраткан басма буларак, цензура күзәтүе астына эләкми кала алмаган. Нәтиҗәдә, 1906 елның 16 ноябрендә "Таң йолдызы"ның соңгы - 65 нче саны дөнья күрә, күп кенә номерлары конфискацияләнә. С. Рәмиев тә эзәрлекләнә башлый, тентүләр үткәрелеп, кулга алына һәм бер ай чамасы ялгыз камерада утырып та чыга. "Таң йолдызы"ның 1906 елгы 1 ноябрь санында бу вакыйгаларга бәйле мондый хәбәр бар: "Өченче көн, 30 октябрьдә, гәзитәмезнең редакторы Сәгыйть Рәмиевнең квартирында тентү булып, Сәгыйть әфәнде һәм гәзитәмезнең беренче язучыларындан һәм татарларның беренче мәшһүр мөхәррирләрендән Мөхәммәтгаяз Исхакый җәнаплары арестовать ителеп, төрмәгә ябылып куелдылар. Сәгыйть әфәндене исә бераз торгач та чыгардылар. Шуның өчен сишәмбе көн чыгачак номерымыз кичегеп бу көн чыкты Казан губернаторы М.В. С трижевский күрсәтмәсе белән "Таң йолдызы" ябыла (дөр есрә ге, революцион юнәлештәге әлеге һәм башка газеталар нәшер ителә торган И. Ермолаева типографиясенең эше туктатыла). Шуннан соң, 1907 елда, "таңчы"лар "Таң мәҗмугасы" журналын, "Тавыш" газеталарын чыгарып карыйлар, әмма бу басмалар да, чыккан бер саны конфискацияләнеп, тиз арада ябыла тора: "Таң мәҗмугасы" 1906 елның 18 декабреннән 1907 елның 1 июненә кадәр нәшер ителә, атналык "Тавыш" газетасы нибары 1907 елның 23 апрель - 5 июнь аралыгында гына чыгып өлгерә. Нәтиҗәдә, С. Рәмиев 1907 елның уртасыннан эшсез кала, өстәвенә, һәрдаим жандармерия күзәтүен тоеп яшәргә мәҗбүр була. +Тукай Казанга килгәндә, С. Рәмиев нәкъ менә шушы хәлләргә бәйле гаять тирән рухи төшенкелек халәтендә була, бу аларның беренче очрашуларында да күренә. Вафа Бәхтияров истәлекләреннән мәгълүм булганча, 1907 елның көзендә Казанга килгәч тә, Тукай үзен Фатих Әмирхан, Галиәсгар Камал, Сәгыйть Рәмиев белән күрештерүне сорый. Сәгыйть Рәмиевнең "Икенче апрель көне" исемле мәкаләсендә (мәкалә "Ил" газетасының 1914 елгы 2 апрель санында басылып чыккан) ике шагыйрьнең Казанда беренче очрашуы турында хатирәләр урын ала. +Истәлектән күренгәнчә, баштарак шактый коры, салкын гына башланган сөйләшү (моны Сәгыйть Рәмиев үзе газетадагы эшчәнлегенә бәйле кыенлыклар, эзәрлекләнүләр белән бәйләп аңлата: "Гаяз әфәнденең Казан төрмәсендә тоткын чагы, шул мөнәсәбәт белән безнең дә бик кайгылы көннәремез иде ике фикердәшнең якыннан танышуы, дуслашуы, әдәбият, иҗат турында эчтәлекле әңгәмә, эч серләрен бүлешүләре белән тәмамлана. Очрашу вакытында Тукай газетага бастырырга җибәргән "Царь-Голод, яхуд Ачлык- Падишаһ" тәрҗемәсенең язмышы белән дә кызыксына. Сәгыйть Рәмиев билгеләвенчә, шушы очрашуның икенче көнендә үк солдатка каралырга дип Олы Әтнә авылына кайтып киткән Тукай, ун-унбиш көннән кире Казанга килү белән, дустын күрергә ашкына, С. Рәмиевтән бу вакытта сөргендә булган Гаяз Исхакый язмышы турында сораша, уңай үзгәрешләр юклыгын ишеткәч кәефе төшә: "Казанга килүемнән бер максадым сезләрне күрү өчен генә иде. Әле авылда үткәргән минутларымны да мең бәла белән генә үткәреп, тизрәк сезнең яныгызга килергә ашыктым. Инде, Сә гыйть әфәнде, бергә-бергә торсак иде - дип белдерә. Шул рәвешле, ике шагыйрь арасында вакыты белән шактый каршылыклы булган дуслык җебе сузыла. Бу вакыйга С. Рәмиевнең күңелен канатландырып җибәрә, тирән рухи кризистан чыгарга ярдәм итә, шулай ук Ф. Әмирхан җитәкчелегендә дөнья күреп килгән "Әл-ислах" газетасында язышу, ислахчылар белән бергә әдәби кичәләр оештыру, аларда үзенең шигырьләрен уку да шагыйрьне тәэсирләндерә. Әдипн ең "Юк, үлмим! Торам әле!" дигән мәкаләсе шушы үзгәр ешләр тәэсирендә язылган булса кирәк. Ике шагыйрь арасындагы шәхси һәм әдәби бәйләнешләрне өйрәнүче галимнәрнең берсе М. Гайнетдинов әлеге мәкаләне Г. Тукайның "Дөньяда торыйммы? - дип киңәшләшкән дустыма" (1907) шигырендә "Үл, туфрак бул, - кайт аслыңа, аслы, яхшы..." дигән сүзләренә җавап буларак карый. +Замандашлары истәлекләреннән күренгәнчә, Тукай үзе Сәгыйть Рәмиевне шәхес һәм иҗатчы буларак хөрмәт иткән, аңа ихтирамлы карашта торган. Мәсәлән, артист Габдулла Кариев язмасында - башка шагыйрьләрнең иҗатын беркайчан да югары күтәреп мактамаган Тукайның бары С. Рәмиев шигырьләрен генә яратып укуы хакында искәртелә. Шагыйрь С. Рәмиевнең җырлавын бик яратып тыңлый торган булган, аны "татарның Шаляпины" дип атаган, "Милли моңнар" шигыренең язылу тарихы да С. Рәмиев белән бәйле, дип аңлатыла. М. Гали бу турыда махсус мәкаләсендә телгә ала: "Көннәрнең берсендә Тукай, "Болгар" номерларында үз бүлмәсендә утырганда, бик матур бер җыр тавышы ишетә. Үзенең халык җырларына һәм халык көйләренә булган зур мәхәббәте аркасында ул чыдый алмый, коридорга чыга. Җыр тавышы тагын да якынрак һәм тагын да ачыграк ишетелә. Ирексез, ул шул тавыш килгән якка китә. Ул вакытта бик сирәк җырланган көй булганлыктан, Тукай бу көйнең нинди көй булганлыгын да тиз генә аңлап җитә алмый. Ишеге ярык кына калдырып ачылган бер бүлмәгә килеп туктый һәм, аның ишек яңагына башын куеп, тирән уйларга калып, бүлмә эченнән килә торган җыр тавышын тыңларга керешә. Ул бүлмә Сәгыйть Рәмиев бүлмәсе булып чыга һәм кроватьта ятып моңлы калын тавыш белән "Әллүки" көенә җырлаучы кеше дә Тукайның иң яраткан җырчысы - шагыйрь Сәгыйть Рәмиев була. Башка вакытта Сәгыйть белән күбрәк шаярып сөйләшергә яраткан Тукай бик җитди кыяфәт белән аның бүлмәсенә керә дә: +- Әйт, туган, нинди көй җырлыйсың син? Синең бу җырың минем аяк буыннарыма китте, - ди. +Сәгыйть, бер дә исе китмәгән кыяфәт белән: +- Нигә, белмисеңмени, "Әллүки" ич, - ди. +Шуннан соң Тукай үзенең "Милли моңнар" шигырен язып, аны Сәгыйтьтән "Әллүки" көенә җырлата һәм үзе дә аны шул көйгә яки "Зиләйлүк" көенә салып җырлап йөри +С. Рәмиевне замандаш шагыйрьләре арасында аерып куйса да, Г. Тукай дустының иҗатына тәнкыйди күзлектән дә караган, аның әсәрләренә шактый үткен пародияләр дә иҗат иткән. Мәсәлән, "Әл-ислах"ның 1908 елгы 4 май санында С. Рәмиевнең үзен аңлаучы булмавына, матбугат битләрендә төрлечә каһәрләнүенә ачыну хисләре белән сугарылган "Алданган" шигыре басылып чыга. Әсәр үзәгендә - җәмгыятьне дошман тойган, бөтен нәрсәне кире кагу халәтенә җиткән лирик герой кичерешләре: +Ике атнадан соң, "Әл-ислах"ның 19 май санында Тукай бу шигырьгә "Саташкан" пародиясе белән җавап кайтара. Алга таба ул С. Рәмиевнең "Уку" шигыренә пародия итеп, 1908 ел 30 сентябрендә "Йокы" шигырен иҗат итә. +Әлбәттә, мондый үзара төрттерү, пародияләр язу - ХХ йөз башы татар әдәбиятында еш очрый торган күренеш, бу пародияләрне дә Тукайның С. Рәмиевкә тискәре мөнәсәбәте чагылышы итеп карау дөрес булмас. Әмма алар арасында аңлашылмаучанлыклар белән бәйле бәхәсле чор да булып ала. Ике фикердәш, дус ша гыйрь арасында каршылык ни сәбәпле килеп чыга соң? Әлеге киеренкелекнең сәбәбе - С. Рәмиевнең "Бәян әл-хак" газетасында языша башлавы, ә бу газетаны, мәгълүм булганча, шагыйрь әле Уральскида ук сатирик әсәрләрендә еш телгә ала, Казанга килгәч, "Әл- ислах" газетасы битләрендә дә "Бәян әл-хак"ка һөҗүм иткәли. "Бәян әл-хак" та җавапсыз калмый, билгеле. Мәсәлән, аның 1908 елгы 20 гыйнвар санында Казан юристы, журналист һәм драматург Н.Ф. Юшковның "Письмо Н.Ф. Юшкова по поводу грубой бестактности "Аль-ислаха"" дигән язмасы дөнья күрә, биредә ул "әл-ислах"чыларны бала-чагалыкта, тәҗрибәсезлектә гаепли: "В № 15 журнала "аль-Ислах" участвующая в нем молодежь позволила говорить о моих театральных заметках, печатаемых мною в газете "Баян аль-Хак", в которой я состою специальным хроникером по театральному отделу. Свою бестактность "аль-Ислаховская молодежь" доводит до некрасивой выдумки, называя мои статьи не самостоятельным трудом, а заимствованным из других газет. <...> Прежде чем писать про меня такие вещи, гораздо лучше и тактичнее было бы "аль-Ислаховской молодежи" спросить у кого-либо из старших, красиво ли помещать в газете заведомый вымысел, не роняет ли это имя самой газеты... Хатка өстәп, "Бәян әл-хак" редакциясе дә үз искәрмәсен бирә: "әл-ислах"чыларның мондый үткенлеге бөтен мөселман яшьләренә тап төшерә торган гамәл дип бәяләнә, даими авторлары Николай Фирсовичтан түбәнчелек белән гафу үтенеп, "Әл-ислах"ның киләчәктә төзәләчәгенә өмет б елдерелә. +1908 елның 28 февралендә "Бәян әл-хак"та Зариф Бәширинең Тукайны "фаш итү" рәвешендә уйланылган шигыре басыла. Анда ул Тукайның чуар тел белән язылган шигырьләрен һәм аларга карата әйтелгән тәнкыйтькә шагыйрьнең мөнәсәбәтен игътибарга алып, үзенең киңәшләрен җиткерә: +Оял! Дустым, кызыкма син: татарның телен сатма! +Күсәк белән бәреп, сугып, аңардан алма син үчне! +Шигырьне матур итәм дип фикерләп син, туган, үлмә! +Төзәтәм каш, диеп, күзне чыгарган бер җүләр төсле. +Нәкь шул чорда якын итеп йөргән, җан сердәше, фикердәше күргән дустының "Бәян әл-хак"та языша башлавы Тукай өчен көтелмәгән бер хәл була, ул аны кыйбланы үзгәртү, идеалга хыянәт итеп кабул итә. "Яшен"нең 1908 елгы 10 сентябрь санында "Бәян әл-хак"ның наширләре һәм мөхәррирләре Әхмәтҗан һәм Мөхәммәтҗан Сәйдәшевләр белән беррәттән Рәмиевне дә мин-минлектә, тәкәбберлектә гаепләп, төрттереп яза: "Кайвакыт бала үзенең кәгазьдән ясалган кечкенә уенчык өен иптәш балаларының берсенә тотып торырга биреп, бераздан андан алып, икенчесенә янә шул ук өйне, андан да алып өченче, дүртенче, бишенчесенә биреп уйнаса, анасы: "Бу бала, шөбһәсез, "Бәян әл-хак" нашир вә мөхәррире булыр", - дия кисеп куя иде. Әгәр кайвакыт бала иптәш балаларына яисә үзендән берничә яшь зуррак кыз балаларга: "Мин тәти бит, ә?" - дип сөальләр бирсә, апасы шундук: "Бу энем, Алла боерса, Сәгыйть Рәмиев кеби поэт булыр", - дип, алдан хәбәр бирә иде. 1909 елның февраленнән С. Рәмиев "Бәян әл-хак"та рәсми рәвештә эшли башлый. Г. Тукай белән С. Рәмиев арасында менә шул чорда үпкәле-низаглы мөнәсәбәт көчәя, киеренкеләнә. Ике шагыйрь матбугатта бер-берсен көлү утына тота, сатирик рухта язылган язмалар бер-бер артлы дөнья күреп тора, элекке дуслар үзара шигъри юллар аша үпкәле сүзләр әйтешә. +1909 елның 18 март саныннан "Казан мөхбире"ндә "Уен-к өлке музее" дип аталган махсус сатирик рубрика ачыла, соңрак ул "Без" исемле сатира бите рәвешендә үк чыгарыла башлый. Бу эшнең башлап йөрүчесе Мөхәммәтҗан Сәйдәшев була, ул сәхифәне алып баруны "Музей сторожы" тәхәллүсе белән язышкан С. Рәмиевкә тапшыра. Сәхифәдә "Яшен" белән бәхәскә шактый зур урын бирелә, төрттерүле язмалар һаман чыга килә. 1909 елның 6 май санында Тукайның "Кара карга..." эпиграммасы китерелә һәм аңа җавап рәвешендә С. Рәмиевнең "Фахирмен тик үзем берлән..." дигән сигезьюллыгы урын ала, Тукайга карата үтә дә кискен, хәтта мыскыллы сүзләр ташлана. Тукай аңа каршы "Музей сторожы"ннан көлеп язган эпиграммасын бастыра. +Кичәге дуслар, шулай итеп, бер-берсен кимсетерлек эчтәлекле фельетоннар языша, каршылык әдәби бәхәс чикләреннән чыга. Бу кара-каршы ызгышлы язмалар әле 1910 елда да дөнья күрә. Мәсәлән, шул елның көзендә Л.Н. Толстой үлеменә бәйле чыккан мәкаләләргә мөнәсәбәтле, Тукай "Толстой хакында мәшһүр татарларның фикерләреһәм "Фәлсәфәдип аталган фельетоннарында Печән базары әһелләре, Мөхәммәтҗан Сәйдәшев һәм Һади Максудиның рус язучысы хакындагы фикерләрен көлү объекты итеп ала, инде бу вакытта Әстерханда яшәүче С. Рәмиевкә дә төрттерә: аның романтик идеяләр белән сугарылган мәкаләсенә һәм шул мәкаләдә китерелгән шигыренә пародия рәвешендә түбәндәге юлларны яза: "Сәгыйть Рәмиев: "Толстой - мин, мин - Толстой. Дөньяга ләгънәт көле чәчәм. Һәм шуның өчен мин - Толстой шикелле вә Толстой - минем шикелле; дәлил кирәк булса, менә шигырь: Бәрдем, суктым - ачылды, ләгънәтләре чәчелде... Әлхасыйль: мин - Толстой, Толстой - мин... Ул да үлмәде - мин дә үлмим" Тукай биредә С. Рәмиевнең Әстерхандагы "Идел" газетасының 1910 елгы 31 декабрь санында дөнья күргән "Лев Толстой наменә" шигыренә ишарәли. Икенче яктан, "Ул да үлмәде - мин дә үлмим" гыйбарәсе С. Рәмиевнең элегрәк язылган "Юк, үлмим, торам әле!мәкаләсенә аллюзия рәвешендә яңгырый. +"Кеше-хайваннар" дигән фельетонында Г. Тукай С. Рәмиев шәхесенә янәдән төрттерүле бәя бирә: "Эт - С.Р. Кыйнасалар да, суксалар да, ач тотсалар да, хуҗалары - бөлгән байларга рәнҗемәс әрсез хайвандыр. Хуҗалары калган вә яланган сөякне ташласалар, ул шуңар һәр заман койрыгын селкеп, рәхмәт әйтүдән ялыкмас +Ике шагыйрь арасында мондый каршылыклы бәхәсләрнең төп сәбәбенә - С. Рәмиевнең "Бәян әл-хак"ка эшкә керүенә аңлатма биреп китү сорала. "Таңчы"ларның барлык басмалары ябыла торгач, эшсез һәм иҗатын танытыр мөмкинлектән мәхрүм калган шагыйрь "Бәян әл-хак"ка чарасызлыктан барып кергән булса кирәк. Бу хакта Вафа Бәхтияров болай дип искә ала: "1907 елда Казан яшьләреннән булган "таңчылар"ның "Таң мәҗмугасы" һәм "Тавыш" газетлары туктатыла. "Таң"чылар төрлесе төрле якка китеп таралалар. С. Рәмиев кенә Казанда кала. Казанда ул бик авыр хәлгә төшә. Һичбер җирдә эш табылмагач, ахыр чиктә "Бәян әл-хак" газетына айга 15 сум жалованье белән тәрҗемәче булып керергә мәҗбүр була. Тукай Сәгыйтьнең "Бәян әл-хак"ка керүен бер дә яратмады Зариф Бәширинең "Замандашларым белән очрашулар" дигән китабында язылганча, С. Рәмиев үзенең бу адымын вакытлыча бер чор дип кенә кабул итә: "Нигә күңелне төшереп торырга? Заманасы, дәвере шулай булгач, барысын да күрергә, барысын да тыныч кан белән баштан үткәрә алырга кирәк... Аннары, бу бит вакытлы бер хәл! М. Гайнетдинов "таңчы"ларның бу адымны "коллектив рәвештә" ясауларын ассызыклый, әйтик, Х. Әбүзәрев хәтта газета идарәсенә кертелә . Сүз уңаеннан, Уральскида вакытта Тукайның да "Бәян әл-хак"ның 1907 елгы 24 июль санында үзенең "Юаныч" шигырен бастырып чыгаруын искәртеп үтик. +Чыннан да, зур тырышлык белән даулап алынган, югары идеаллар белән рухланып чыгарылган газеталарның бер-бер артлы ябылуы, милли азатлык, алгарыш турындагы фикерләрне җиткерү мәйданын югалту нәтиҗәсендә, "таңчы"ларның икенче бер вакытлы матбугат битләрендә күренә башлаулары гайре табигый хәл түгел. Тикшерүчеләр шуны ассызыклый: "таңчы"лар үзләренең кыйблаларын үзгәртмиләр, бу чорда "Бәян әл-хак"ның эчтәлеге үзгәрә (1908 елның февраленнән анда ачыктан-ачык "Гаяз" имзасы белән сөргендәге Исхакыйның әдәби тәнкыйть мәкаләләре басылып килә: "Татар матбугаты" (1908, 7 февраль, 2 март); "Үги балалар" (1908, 5 июнь), ""Яшь гомер". Г. Коләхмәтов әсәре" (1908, 19 июнь) һ.б.). +Ике олуг шагыйрь арасындагы каршылык турында сөйләгәндә, әдәби көндәшлекне дә күз алдыннан төшерү ярамас: ике әдип тә ХХ йөз башы татар шигъриятендә күренекле урын алып торган һәм үз чорының иң олы шагыйре исеменә дәгъва кылган. Г. Ибраһимов үз чорында бәхәс уяткан "Татар шагыйрьләре" хезмәтендә (аның С. Рәмиевкә багышланган беренче өлеше 1912 елда "Идел" газетасында басылып чыга) С. Рәмиев иҗатын "Безнең шагыйрьләремез эчендә чын вә куәтле, шигърият ягыннан караганда иң алгысы вә иң куәтлесе улып, аның язганнары үз бабында иң беренче урын алып, әһали тарафыннан ирексез ятланылмакта, телләрдә зикер вә вирд урынына йөртелмәктеррәвешле бәяләп, "С. Рәмиев - чын шагыйрь, аның яздыклары - куәтле шигырьләрдән", - дип нәтиҗә ясый. Әмма аның әсәрләренең халыкка таралмавын ассызыклап: "Гавам аны укый алмый; укыганнар эчендә аны тәкъдир итүчеләр бик аз; матбугатымызда исә, ул шагыйрь аталып, башы-аягы белән бер-ике тапкыр зикер ителде. Безнең зәвыксыз наширләремез дә аны аңлап, барлык шигырьләрен җыеп бастырырлык тәмйиз куәсе хасил итә алганнары юк", дип яза. Дөрестән дә, Тукайдан аермалы буларак, иҗатына лаеклы игътибарны тоймаган, шул ук вакытта матди кыенлыклар кичергән С. Рәмиевнең ачынулы күңел халәте дусты белән мөнәсәбәтләргә дә тәэсир итми кала алмагандыр. +Ике арада нинди генә каршылыклар булса да, дустының шигъри талантын Тукай беркайчан да шик астына куймаган. 1911 елда Сәгыйть Сүнчәләйгә язган хатында ул болай ди: "Сәгыйть Рәмиев - тумыштан ук голувият аралаш үзсүзле булып туган кеше +1910 елда Әстерханга киткән С. Рәмиев белән Тукайның хат алышуы алар арасындагы аңлашылмаучанлыкларга нокта куелуы турында сөйли. Үзенең бер хатында Тукай, Буби мәдрәсәсе мөгаллимнәрен эзәрлекләүне оештыручыларның берсе Ишми ишанга нәфрәте белән уртаклашып, соңында Рәмиевне шагыйрь генә дип сыйфатлап, үзен дипломат, сәясәтче, җәмәгать эшлеклесе буларак күрсәтә. Хәер, С. Рәмиев эшчәнлеген шагыйрьлек кысаларына гына кертү бик үк дөрес булмас иде. Аерым алганда, без аны, мәсәлән, татар язуын гарәп гарфикасыннан латин алфавитына күчерү кирәклеге турында башлап әйтүче буларак та беләбез. +Тукайның 1911 елның 4 мартында С. Сүнчәләйгә язган хатында мондый сүзләр бар: "Җитәрлек акча табып булса, җәен түгел, язын беренче пароход илә Әстерханга Сәгыйть Рәмиевкә кунакка китмәкче булам, вә андан икәүләшеп кыргыз арасына кымызга бармакчы булабыз... Димәк, бу вакытка инде Тукай белән Рәмиев арасында аңлашылмаучанлыклар калмаган була. +Авыруын җиңеләйтү теләге белән Әстерханга дәвага килгән Тукайны нәкъ менә С. Рәмиев каршылый һәм дәвалау чараларын күрә. Ул вакыйгаларның шаһиты булган Габдерәхим Утабалиев, Хәнәфи Гайнетдинов һәм Вәлит Алиев истәлекләрендә С. Рәмиевнең Тукайны бик җылы каршы алуы, якын итүе, аңа зур хөрмәт күрсәтүе турында сүзләр урын ала. Сәгыйть Рәмиев белән җылы дустанә мөнәсәбәтләрнең яңаруын Тукайның "Идел" реакциясендә еш кунак булуыннан да аңларга мөмкин. +Тукай Әстерханга килгән вакытта С. Рәмиев Даут Мөхәммәдевләрдә яшәгән була. Аның кызы Гөлсем Мөхәммәдова истәлегеннән мәгълүм булганча, Тукайның Әстерханга килүе һәм кунакханәдә яшәвен белүгә, Даут әфәнде аны үзенә күчерү хәстәрен күрә. Тукай аларга күчеп килгәч, С. Рәмиев белән бергә вакытларын бик җылы, җанлы итеп үткәрәләр, аларның көлешә-көлешә уен-көлкеле сөйләшүләре, гамьле әңгәмәләре Даут әфәнденең кызы Гөлсем күңеленә аеруча кереп кала. Ул болай дип тә искәртә: "Габдулла Тукай чарлактагы ике бүлмәне яратса да, анда торырга теләмәде. Сәгыйть абый янына урнашты +С. Рәмиев, Тукай Әстерханда булган көннәрдә, үзенең бөтен буш вакытын шагыйрьнең ялын һәм дәвалануын оештыруга багышлый. Аны Даут Мөхәммәдев белән бергәләп күренекле доктор Нариман Наримановка да С. Рәмиев күрсәтә. Ул кадерле кунагы Тукайны төрле мәдәни чараларга, очрашауларга алып бара, сәяхәтләрендә юлдашы була, кымыз эчеп дәваланырга озатып куя. Бу фактлар барысы да, һичшиксез, Тукай белән С. Рәмиев арасындагы үпкә-ы згышларның үткәндә калуын раслый. Шушы вакыйгаларның шаһиты булган замандашлары Тукайның әлеге чаралардан канәгать калуы, күңеле булуы турында язып калдыралар. Шагыйрьнең Әстерханнан "Ялт-йолт" журналы мөхәррире Әхмәт Урманчиевка язган хатындагы "үземдә җисмән вә рухан бер көч хис итә башладым" дигән сүзләре дә аның бу ялыннан канәгать булуын раслый. +1913 елда С. Рәмиев "Тукаев үлгән" мәкаләсендә Тукайны олуг хөрмәт белән искә ала, аның вакытсыз үлеменнән туган хәсрәтле-газаплы уйлануларын бәян итә: "Бу хәсрәт бер сөекле анаңның, я атаңның вә яхут сөекле бер дустыңның үлгәндәге хәсрәт кебек түгел, бу хәсрәт - үзенә башка аерым бер хәсрәттер. Бу хәсрәт - гел санигы, тиңдәшсез бердәнбер шагыйрьнең үлгәненнән күңелгә җимерелеп төшкән бер хәсрәттер. Күтәрүе бик авыр. Ләкин... Тукай-җан! Эшләп калдырган зур вә гали эшләрең синең һичбер вакытта да үләчәк түгелләрдер. Эшләп калдырган гали эшләрең синең һичбер вакытта да үләчәк түгелләрдер. Эшләп калдырган гали эшләрең синең әдәби, намың әбәдидер. Ул эш вә намың синең идеалларыңны әлбәттә вөҗүдкә китерергә һәрдаим хезмәт итәчәкләрдер. Шуның белән без мөтәсәлли булабыз Әмма югарыда аталган "Икенче апрель көне" мәкаләсендә инде С. Рәмиев Тукайны "татар хәятенең бер корбаны" дип атап, "русларның Пушкиннары, Лермонтовлары дәрәҗәсендә һәм татар галәме өчен чын иҗатчы шагыйрь булырга туган иде, әмма... була алмый үлде дип бәяли. +Татар халкының ике бөек шагыйре - Г. Тукай һәм С. Рәмиевнең язмышлары төрле. Вакытсыз вафат булган дустыннан соң тагын 13 ел яшәп, С. Рәмиев 1926 елның 16 мартында үпкә авыруыннан үлеп китә. Шагыйрьгә күп авырлыклар кичерергә туры килә: Уфа жандармериясе хезмәткәрләре исемлегендә аның фамилиясенең дә аталуы (1916 елның гыйнварында аны яшерен агент итәргә омтылулары билгеле) җәмәгатьчелеккә мәгълүм булганнан соң, кайбер әдәбият әһелләре (аерым алганда, Г. Ибраһимов) аңа провокатор ярлыгы тагалар. +Инкыйлабтан соң С. Рәмиев Урал һәм Башкортстанның төрле совет оешмаларында хезмәт итә. Әдәби иҗатында инкыйлабка кадәрге ялкын сүрелә, гомеренең соңгы елларында инде шагыйрь, нигездә, тәрҗемәләр белән генә шөгыльләнә: "Интернационал"ны, шулай ук Р. Джованьолиның "Спартак" романын, Софоклның "Эдип патша" трагедиясен татарчага күчерә. +XX йөз башы татар иҗтимагый һәм мәдәни тормышында әһәмиятле роль уйнаган, үзәк фигураларның берсе булган, энциклопедик характердагы эшчәнлеге белән аерылып торган Галиәсгар Камал - күпкырлы талант иясе. Ул нашир-мөхәррир дә, милли сәхнә әдәбиятына нигез салучыларның берсе буларак дан казанган драматург та, прозаик, публицист, шагыйрь дә, хәтта үзе чыгарган журналларга иллюстрацияләр ясаган рәссам да. +Галиәсгар Галиәкбәр улы Камалетдинов 1879 елның 6 гыйнварында Казанда камчатчы Галиәкбәр гаиләсендә дөньяга килә. Балачагы әнисенең туган авылы Түбән Масрада (хәзерге Арча районы) уза, Казанның "Госмания" мәдрәсәсендә, соңрак "Мөхәммәдия"дә белем ала. Нәкъ шушы вакытларда егеткә матбугат "җене" кагыла, газета чыгару теләге туа. Үзенең "Яза башлавым тарихы" исемле истәлегендә бу хакта ул: "...Борһан Шәрәф белән бергәләп, юка кәгазь астына копировка кәгазьләре куеп, мәдрәсәдәге хәлләренең җитмәгән якларыннан көлеп, "Телескоп", "Мәнзарател-галәм" ("Дөньяга күзәтү") дигән газеталар чыгарып, төнлә белән җәмәгать сәкеләренә ташлыйбыз", - дип искә ала. Яңалыкка омтылу, фикерләрен, язмаларын үзе кебек алдынгы татар яшьләренә матбугат аркылы җиткерергә ашкынуы белән Г. Камал замандашы, алга таба фикердәше, хезмәттәше һәм якын дусларының берсе булып китәчәк Г. Тукайны хәтерләтә. +Мәдрәсә тәмамлаган Галиәсгар мулла булудан баш тарта, 1901 елда, хатынының атасы Садыйк хаҗи ярдәмендә, китап сәүдә се ача. Башта аның ширкәте "Китапчы Галиәсгар Галиәкбәр улы Камалетдинов" исеме белән йөрсә, алга таба "Мәгариф көтепханәсе" дип атала башлый. 1908 елда Шәрәфләр кулына күчкәч, "Мәгариф" нәшрияты дип исемләнеп, үзенең эшен 1922 елга кадәр дәвам итә. Г. Тукай әсәрләренең шактый өлеше шушы нәшрият басмасында дөнья күрә. +1905 елның 29 декабрендә "Казан мөхбире" - Казан шәһәрендә басылган беренче татар газетасы дөнья күрә (нашире һәм мөхәррире - Сәетгәрәй Алкин, фактик редакторы - Йосыф Акчура). Г. Исхакый, Ф. Туктаровлар кебек алдынгы фикерле шәхесләр белән беррәттән Г. Камал да бу газетада языша башлый, әмма "Иттифак әл-мөслимин" партиясе органы булган газетаның либераль юнәлеше Камалның иҗтимагый мәсләгенә туры килеп бетми, һәм шул сәбәпле әдип "Казан мөхбире"ннән читләшә. +1906 елның 1 февралендә мөгаллим һәм җәмәгать эшлеклесе Габдулла Апанаев (1862-1919) наширлегендә һәм мөхәррирлегендә (фактик мөхәррире - Г. Камал) "Азат" газетасы чыга башлый. Биредә Камалның язмалары башлыча "Г. К." , "З. Г-ва", "Саип", "Һади" имзалары белән басыла. Басманың гомере озын булмый: газета редакциясендә мәсләк ягыннан бердәмлек булмавы, либераль һәм демократик юнәлешләр, төрле идеяләр бәрелешүе сәбәпле, газетаның 56 нчы саны дөнья күргәннән соң аның эшчәнлеге туктатыла. "Азат" газетасының ябылуын Г. Тукай үз иҗатында берничә тапкыр искә ала ("***Кыямәт якын килде - җир сораучы ярылды...", "Озын колак хәбәрләре" һ.б.). Мәсәлән, "Озын колак хәбәрләре" (1906) исемле язмасында, газетаның сәламәтлекне саклауга караган озын мәкаләләр бастыруыннан көлеп, үз сәламәтлеген саклый алмыйча вафат булуы турында яза. Озак та үтми, Г. Камал "Азат халык" исемле газета чыгарырга рөхсәт ала. Кызганычка каршы, бу газета да озак яшәми: "Социал-демократлар нәрсә өйрәтәләр!" (1906, № 9-13) кебек үткен сәяси язмалар өчен цензура тарафыннан гаепләнеп, унбиш саны чыкканнан соң, "Азат халык" ябыла. Г. Камал хөкемгә тартыла, әмма адвокат ярдәмендә тоткынлыкны йөз сум штраф белән алыштыруга ирешә. +Г. Камал яңадан "Казан мөхбире"нә урнашып карый, ләкин монда да озак эшләми, китәргә мәҗбүр була һәм күренекле мәгърифәтче, педагог Һади Максудиның (1868-1941) "Йолдыз" газетасына сәркатип булып эшкә керә. Бу хакта Уральск шәһәрендә чыгып килгән "Фикер" газетасында: "Галиәсгар Камалетдинов тарафыннан нәшер улына торган "Азат халык" газетасы ни сәбәптәндер туктатылган. Хәзер инде Һади Максудов берлә Галиәсгар әфәнде икесе берләшеп, "Йолдыз" исемле газета гына чыгарачаклардыр - дип хәбәр ителә. +Бу вакытта Уральск шәһәрендә яшәп иҗат итүче, үзе дә матбугат эшләрендә "кайнаган" Тукай Казан вакытлы матбугатын зур кызыксыну белән күзәтеп бара һәм Г. Камалның "Йолдыз" газетасына эшкә керүен игьтибарсыз калдырмый. Моңарчы социалдемократлар йогынтысында булган әдипнең либераль юнәлештәге газетага күчүен хупламый һәм үзенең "Дөнья бу, йа" (1906) исемле шигырендә бу хакта: +Социал "Азат халык"ны черносотенный ясап, +Һади абый мәсләген мәсләк дидерткән дөньядыр, - дип яза. +Үз чиратында, Г. Тукайның Уральскидагы "Фикер" газетасында, "Әл-гаср әл-җәдит" журналында дөнья күргән әсәрләре Г. Камалда да кызыксыну уята. Үзенең бер истәлегендә ул бу турыда: "...шул газета һәм журналларда Г. Тукай имзасы белән җитмешсиксән проценты гарәпчә-төрекчә, калганы татарча сүзләрдән төзелгән шигырьләр басылып чыга башлады. Ул чакларда яңа темалар да, бик саф булмаса да, татарча язылган шигырьләр булганлыктан, Тукайның шигырьләре бик тиз күзгә бәрелде. Мин шул килгән газета һәм журналлардан Тукайның шигырьләрен эзләп барып укый башладым - дип искә ала. +1907 елның көзендә Г. Тукай Казанга килә һәм, Г. Камал хатирәләренә караганда, аларның шагыйрь белән беренче очрашулары "Йолдыз" газетасы редакциясендә була. Бу турыда Г. Камал үзенең "Габдулла Тукай турында истәлекләр"ендә: "Көннәрнең берендә кечкенә генә гәүдәле, иңбашлары төшеп тора торган кием кигән <...> бер күзенә бераз ак та төшкән <...> бер малай редакциягә керде дә, тәкәллефсез-нисез генә редактор өстәле янындагы урындыкка утырып, өстәл өстендәге гәзитәләрне дә актара башлады - дип искә ала. Бу ят малайның үзен бик иркен тотуы Г. Камалны бераз аптырашта калдыра. Үз-үзен тотышы һәм теленең шактый шома булуы аның гади авыл малае түгеллеген сиздерә. Сораша торгач, аның Уральск шәһәреннән булуы ачыклана. Г. Камалның, кызыксынып: "Алай булгач, сез анда газета-журналларда шигырьләр яза торган Габдулла Тукайны да бик яхшы белән торгансыз?" - дигән соравына малай: "Ул Апуш мин булам", - дип җавап кайтара. Үзенең иҗаты белән татар җәмәгатьчелегенә инде таныш һәм халык тарафыннан яратылып өлгергән Тукайны Г. Камал, күрәсең, башкачарак күз алдына китергән: "Солидный гәүдәле Тукай турында исәпләп йөргән миңа аның бу сүзе бик начар тәэсир итте. Ирексездән гарәпнең "Төсмеге бил Мөгайди, хәйран мин ән тәраһе" ("Мөгайди турында ишетүең аны күрүеңнән хәерлерәк дигән мәкале уемнан узып китте. Шулай да бу яңа Тукай белән бик тиз үзләшеп алдым +Тукай Казанга килгән вакытта Г. Камал инде драматург буларак танылып өлгергән була, пьесалары "Сәйяр" труппасы тарафыннан сәхнәләштерелә, бигрәк тә "Бүләк өчен" спектакленә тамашачы аеруча яратып йөри. Тукайның замандашы һәм якын дусларының берсе В. Бәхтияров үзенең истәлекләрендә: "Тукай Казанда ике ай чамасы торгач, 1907 елның ноябрь аеның ахырларында "Сәйяр" труппасы тарафыннан Г. Камалның "Бүләк өчен" комедиясе уйнала. Шуны карар өчен "ислахчы"лар Тукайны да алып баралар. Бу уен Тукайның киң күләмдә татар театрын беренче тапкыр күрүе була. Бу уен шагыйрьгә бик ошый, яратып кайта. Шул тәэсир астында Тукай үзенең "Театр" исемендәге шигырен яза", - дип хәбәр итә. Әлеге мәгълүмат дөреслеккә туры килеп бетми, чөнки Г. Камалның "Бүләк өчен" пьесасы 1909 елда гына языла. Тукайның "Театр" шигыре исә "Әл-ислах"ның 1907 елгы 8 номерында (26 ноябрьдә) басылып чыга, һәм бу әсәре шагыйрьнең гомумән театр сәнгатенә соклануы, аның белән илһамлануы тәэсирендә язылган дип уйлау дөреслеккә якынрак булыр. Замандашлары истәлекләренә караганда, Тукай, Казанга килгәч, чыннан да, театр сәнгате белән кызыксына, спектакльләргә йөри, "Сәйяр" труппасы артистлары һәм Г. Камал белән якыннан аралаша, репетицияләрдә катнаша. Шагыйрьнең замандашы, артист Касыйм Шамил бу турыда: "Кичләрен "Сәйяр" номерына керә, анда, Галиәсгар Камал һәм артистлар белән бергә шаярып, төрле көлке сүзләр сөйләп вакыт үткәрә. Ә кайбер вакытта кичләрен, "Сәйяр" номерына кереп, кроватька ятып, артистлардан әкият сөйләтә, шуны бик ләззәтләнеп тыңлый, ә кайвакыт үзе дә берәр әкият сөйли", - дип искә ала. Шулай итеп, театр сәнгатенә булган мәхәббәт, уртак фикерләр Г. Тукай белән Г. Камал арасындагы мөнәсәбәтләрне ныгыта, аларны үзара якынайта. +Г. Камалның "Йолдыз" газетасында дөнья күргән күпсанлы язмалары арасында еш кына тәнкыйть мәкаләләре дә күренә. Журналның "Яңа әсәрләр", "Яңа китаплар" рубрикасында әдипнең дистәләрчә рецензиясе басыла. +1907 елның 15 ноябрендә Казанда Шәрәфләр матбагасында Тукайның беренче шигырь җыентыгы - "Г. Тукаев шигырьләре" ("Шигырьләр көтепханәсе"ннән 3 нче дәфтәр) дөнья күрә. Г. Камал бу җыентыкны да зур кызыксыну белән кабул итә, һәм, китап басылып чыгуга ук, "Йолдыз" сәхифәләрендә аның "Габдулла Тукаев шигырьләре" исемле рецензиясе дөнья күрә. Рецензиянең беренче юлларында ук әлеге җыентыкка: "Мәзкүр әсәр (искә алынган китап. - Г.Х.) әдәбияты җәдидәбездә (яңа әдәбиятыбызда. - Г.Х.) күрелгән әсәрләрнең яхшыларыннан саналырга яраклы.... бу әсәр әдәбиятбызның гүзәл баласыдыр" - дип, гаять җылы һәм уңай бәяләмә бирелә. Әдип Г. Тукайның татар әдәбиятындагы урынын түбәндәгечә билгели: "Минем каршымда Габдулла әфәнде илә Габделмәҗит (Мәҗит Гафури. - Г.Х.) әфәнделәр алга чыктылар. Хәзерге көндә шагыйрь исемен итлак кылыргә (бирергә. - Г.Х.) шул икесе лаектыр. Габдулла әфәнденең язган нәрсәләре арасында хакыйкатән (чыннан да. - Г.Х.) шигырь итлакына мөстәхикъ булган (шигырь дип аталырга лаек булган. - Г.Х.) гали тасвирлар, гүзәл тәрсимнәр (сурәтләүләр. - Г.Х.) күренәдер +1908 елның 3 августында, татар җәмәгатьчелеге тарафыннан көтеп алынган, Казанда нәшер ителгән сатирик журналларның беренчесе - "Яшен" дөнья күрә. Журнал Г. Камалның зур тырышлыгы, Г. Тукай һәм Ф. Әмирханнар булышлыгы белән оеша. Журналның нашире һәм мөхәррире - Г. Камал, секретарьлек эшен Г. Тукай алып бара. "Яшен"нең беренче санында ук Тукайның шигырь һәм мәкаләләре урын ала, шулар арасында журнал чыга башлау уңае белән язылган "Август башы" мәкаләсе һәм ""Яшен" журналы хакында" исемле шигыре, "Сыбызгы", "Тотса мәскәүләр якаң!", "Ысуле кадимче" әсәрләре. Шагыйрьнең замандашы Г. Шәрәф әйткәнчә, журналның беренче номерында "башынннан ахырына кадәр Тукайның каләме йөри +Журналда уртак хезмәттәшлек Г. Тукай белән Г. Камал арасындагы дуслыкны тагын да ныгыта. Тукай "Яшен" журналында бик яратып эшли, һәр номерга кызыклы яңа материаллар кертергә тырыша, Камал белән берлектә рәсем асларына язмалар әзерли. Уральскидагы танышы Гайнетдин Туприевка язган хатында шагыйрь бу хакта: ""Яшен"нең секретаре мин булганга, анда бик күп язарга туг ры килә. Шул сәбәпле төрле-төрле мөстәгар (яшерен) имзалар артына яшеренәм", - ди. Журналдагы рәсемнәр, карикатураларның шактый өлеше Г. Камал кулы белән ясала. Моның сәбәбе - ХХ йөз башында татарлар арасыннан рәссамнар табуның кыен булуы. Тукай үзе исән вакытта ук балалар өчен язылган әсәрләренең шактый өлеше рәсемнәр белән нәшер ителә. Бу эшкә шагыйрь бик җитди караган. Х. Зәбири китергән мәгълүматларга караганда, рәссам Зверевка шагыйрьнең берничә әсәренә ("Су анасы", "Безнең гаилә") рәсем ясарга заказ бирелгәч: "Урыс бит ул безнең рухны белми, күңел дигәнчә барып чыкмас шул - дип, бераз үкенү һәм канәгатьсезлек хисе белдерә, ягъни татар телендә һәм татар тормышы турында язылган әсәрләрне татар рәссамы гына аңлый ала дигән фикердә тора. Х. Зәбири истәлекләрендә Тукайның рәссам Зверев рәсемнәре белән канәгать булмавы әйтелә, бигрәк тә ул "Безнең гаилә" шигыренә ясалган иллюстрацияне тәнкыйтьли: "Кара инде, шул да булдымы песи, рәсемнең иң мөһим ноктасы безнең песи икәнлеген аңлата алмадык шул. Йә инде, татарлар чәй эчәргә ярата дигәч тә, ун чиләкле самавыр ясап куймыйлар бит. Моның самавыры нәкъ бабай кадәрле Тукай үзенең "Шүрәле" (1907) поэмасының ахырында бирелгән искәрмәсендә: "...ихтимал, бара торгач, үз арабыздан маһир рәссамнар чыгып, шүрәленең кәкре борын, озын бармак, мөгезле башларын һәм дә кулы кысылуларын, шул тасвир кылынган урманнарны - һәммәсен тәрсим кылып (сурәтләп. - Г.Х.) чыгарлар - дип, татарлардан да бөек рәссамнар үсеп чыгачагына өметен белдерә. Г. Камал да шушы хыял белән яши. Казанда 1909 елның февраль айларында узган атаклы матбагачы Иван Николаевич Харитоновның юбилей кичәсенә мөнәсәбәтле "Яшен" (1909, 10 нчы сан) журналында Г. Камалның мәкаләсе басылып чыга. Биредә кыскача гына кичәнең барышы, И.Н. Харитоновның тәрҗемәи хәле һәм эшчәнлеге яктыртыла. Г. Камал китергән мәгълүматларга караганда, кичә ахырында, татар матбугаты вәкилләре тарафыннан бер мөселман шәкертенә стипендия билгеләнеп, аны сәнаиге нәфисә мәктәбендә укыту мөмкинлеген булдыру турында карар кабул ителә. Әлеге стипендия өчен "Йолдыз", "Вакыт" газеталары идарәсе тарафыннан, "Сабах" китепханәсенннән беркадәр акча да күчерелгән була. +"Йолдыз" газетасы мөдире һәм сәркатибе вазифаларын башкарган Г. Камал һәр номерны яңа хәбәрләр, кызыклы материаллар белән тәэмин итәргә тырыша. Берничә тапкыр аңа, хәбәрче буларак, Түбән Новгородтагы Мәкәрҗә ярминкәсенә сәяхәт кылып, андагы вакыйгалар турында язма бирергә туры килә. Шул сәяхәтләренең берсенә ул үзе белән Тукайны да чакыра, һәм 1908 елның 5 августында алар икәүләп Мәкәрҗәгә юл тоталар. Бу турыда "Әл-ислах" газетасының игъланнар бүлегендә: "Гәзитәмезнең даими язышучыларыннан Г. әфәнде Тукаев август 5 еннән бирле Нижнийда торып, августның 18 ләрендә Казанга кайтачак", - дип хәбәр ителә. Мәкәрҗәдә алар Тимерша Соловьев идарәчелек иткән "Двухсветная" кунакханәсенә урнашалар. Тукай башта ярминкәне зур кызыксыну белән карап йөри, соңрак, игътибары сүрелгәч, бу вакытта Мәкәрҗәдә булган "Сәйяр" труппасы артистлары һәм Г. Кариев белән аралаша, репетицияләрдә катнаша, спектакльләренә баргалый. Тимерша Соловьев тәкъдиме буенча, "Сәйяр" труппасы артистлары белән "Двухсветная" кунакханәсе залында концертлар куюда катнаша. Бу концертларда милли шигырьләр, җырлар яңгырый, Тукай аның программасын төзи, репетицияләрдә катнаша, хор белән милли җырлар башкаручы артистларга булышлык итә. Габдулла Кариев бу турыда: "...Габдулла әфәнде Тукаев, җырлаган вакытта, безнең алда халыкка арты, безгә алды берлә, капельмейстер (дирижер. - Г.Х.) шикелле, куллары берлә болгап торадыр иде", - дип искә ала. Концертлар башта уңышлы гына бара, халык бик теләп йөри, кунакханә идарәчәсе дә канәгать була, әмма, Г. Камал әйтүе буенча, бервакыт ниндидер гармунчы мишәр абзые килеп чыгып, "...сәхнәгә менеп, гармунны әйттерә, үзе уйнаганда, хатыннар тавышы белән мишәрчә әллә нинди урам җырлары җырлый...һәм тамашачының игътибарын үзенә җәлеп итә. Соңыннан Тукай Тимерша Соловьев оештырган әлеге "кәмит"тә катнашып, ресторан сәхнәсенә менеп, тук сәүдәгәрләр каршында кул болгап, баш иеп йөрүләренә үкенә. Г. Камал бу турыда: "...Тукайның бик хәтере кала. Эшнең шулай булачагын алдан әйтеп төшендермәгән өчен, миңа бик нык үпкәли. Шуннан, Мәкәрҗәдән аның ихласы кайтып, без кайтып китәбез", - дип яза. +Мәкәрҗәдән кайткач, Тукай Камал белән берлектә яңадан "Яшен" журналына материаллар әзерләү эшенә керешә. Нәкъ шушы вакытта, август ахырларында, бертуган Никитиннар циркына Карәхмәт исемле төрек көрәшчесе килә, ул катнашкан тамашалар "Печән базары" тирәсендә әйләнүчеләр арасында зур кызыксыну уята. Г. Камал, шуларны күздә тотып, Тукайга, Карәхмәт белән бәйле, Казан базарчыларыннан көлеп берәр әсәр язарга тәкъдим итә. Тиз арада Г. Тукай "Печән базары, яхуд Яңа Кисекбаш" поэмасын иҗат итә, ләкин аны "Яшен"дә бастырмый - Гыйльметдин Шәрәфкә тапшыра. Поэма 1908 елның 22 октябрендә 5000 данә тираж белән басылып чыга һәм бер ай эчендә таралып та бетә. +Г. Камал, тәнкыйтьче буларак, Тукайның яңа чыккан һәр китабына диярлек игътибарлы була. Әйтик, 1908 елның 8 ноябрендә Г. Тукайның "Җуаныч" исемле китабы басылып чыга. Г. Камал әлеге вакыйганы игътибардан читтә калдырмый һәм "Йолдыз" газетасы битләрендә бу турыда: "...Г. Тукаевның әсәрләреннән "Җуаныч" нам бер китап нәшер ителеп, китап базары тәзәйен ителмеш (бизәлгән. - Г.Х.) иде", - дип хәбәр бирә. 1908 елның 14 ноябрендә Казанда "Сабах" көтепханәсе, И.Н. Харитонов матбагасында Г. Тукайның "Алтын әтәч" исемле китабы басыла. Китапның тышлыгында "Пушкин хикәясеннән алынды" дип искәртелгән. 1909 елның февраль аенда исә шул ук матбагада әлеге әкият-поэманың икенче басмасы дөнья күрә, һәм Г. Камал "Йолдыз" газетасында китап чыгу уңае белән язылган кыскача бәяләмәсендә: "Ошбу көннәрдә китапчылык галәмендә ике гүзәл әсәр күзгә күренде. Берсе - Габдулла Тукаев тарафыннан назым илә язылган "Алтын әтәч" нам бер хикәядер", - дип хәбәр итә. +Матди кыенлыклар, цензура кысулары нәтиҗәсендә "Яшен" тиздән (1909, июнь) нәшер ителүдән туктый, Казан сатирик журналдан мәхрүм кала. Г. Тукай һәм Г. Камалның мавыгып, бик яратып башкарган эшләре туктала. Әлеге вакыйгадан соң сигез ай үтк әч, Г. Тукай һәм аның фикердәшләре тырышлыгы белән Әхмәт Урманчиев "Ялт-йолт" исемле сатирик журнал чыгаруга рөхсәт ала (журналның беренче саны 1910 елның 15 мартында дөнья күрә). Секретарь вазифаларын һәм төп эшне Г. Тукай алып бара. Журналдагы күпчелек рәсемнәр һәм карикатуралар Г. Камал тарафыннан эшләнә. +1910 елның 5 ноябрендә дуслары, фикердәшләре тарафыннан Г. Камалның әдәби эшчәнлегенең 10 еллыгы билгеләп үтелә. Юбилей кичәсе "Новый клуб" залында үтә, биредә Тукай да катнаша. Кичәдә "Сәйяр" труппасы артистлары тарафыннан Г. Камалның "Бәх ет сез егет" драмасы һәм "Бүләк өчен" комедияләре куела. Тукай, юбилей кичәсендә тәэсирләре белән уртаклашып, "Галиәсгар әфән де Камалның 10 еллык юбилейсы" исемле мәкаләсен яза ("Йолд ыз"ның 1910 елның 22 ноябрь санында дөнья күрә). Тукай дустының иҗаты турында: "Минем күңелемдә Галиәсгар әфәнде әсәр ләренә моннан әллә ничә еллар элек, ярты сабый вакытымда ук мәхәббәт орлыклары чәчелгән иде", - дип яза. Татар тормышын, Казан мещаннарының яшерен почмакларын сәхнә аркылы күрсәтә алган әдипне "татар Островские" дип атый, "Бәхетсез егет" һәм "Бүләк өчен" пьесаларында чын татар тормышы тасвирлануын күрсәтә. +Тукай замандашлары истәлекләрендә Г. Камал шагыйрьнең хезмәттәше һәм фикердәше генә түгел, ә аның хәл-әхвәлләрен белешеп, өс-башын һәм матди ягын аталарча кайгыртып торучы бик якын иптәше итеп тә искә алына. Мәсәлән, ул вакытларда "Йолдыз" газетасында хисапчы булып эшләгән Галимҗан Әмирхан китергән мәгълүматларга караганда, Г. Камал тарафыннан "Болгар" кунакханәсе буфетының официант малайларына, Г. Тукай ашарга төшмәгән вакытларда, аның исенә төшереп, шагыйрьнең ашауэчүен кайгыртып торырга дигән күрсәтмә бирелгән була. Шулай ук 1910-1911 елларда "Болгар" номерлары ресторанында официант булып эшләгән Вилдан Гобәйдуллин Г. Камалның Тукайны гел кайгыртып яшәве, авырган вакытларында аңа матди ярдәм оештыруы турында хәбәр итә. +1912 елның көзендә Төркия белән Балкан дәүләтләре (Болгария, Греция, Сербия, Черногория) арасында тарихка Беренче Балкан сугышы буларак кереп калган низаг башлангач, "Йолдыз" газетасы мөхәррире Һади Максуди Г. Камалны Төркиягә махсус хәбәрче итеп җибәрә. Бу турыда "Йолдыз" газетасында: "Мөхәррирләребездән Галиәсгар Камал әфәнде Балкан вакыйгалары хакындагы хәбәрләрне тәхкыйк кылу (яктырту) өчен Төркия вә Болгария мәмләкәтләренә сәяхәткә китте", - дип хәбәр ителә. Шулай итеп, Г. Камал, Казаннан 1912 елның ноябрь ахырларында китеп, 1913 елның февраль башларына кадәр Истанбулда яши, Төркия хөкүмәтенең эчке һәм тышкы сәясәте, сугыш чоры вазгыяте, халкының тормыш-көнкүреше, сугышка мөнәсәбәте һ.б. турында "Йолдыз" газетасына күләмле мәкаләләр рәвешендә хәбәрләр җибәреп тора. +Истанбулда салкын тидереп, нерв авыруы белән чирләп киткән Г. Камал 1913 елның февралендә Казанга кайтып, авыруы көчәю сәбәпле, больницага керергә мәҗбүр була. Дусты Г. Тукайның да туберкулёз авыруы көчәеп, докторлар һәм дуслары киңәше белән Клячкин хастәханәсенә керергә җыенып йөргән вакыты була бу. Г. Камал үзе бу турыда: "...февраль ахырында нерв авырулары клиникасына кердем. Тукайны актык күрүләрем шул вакытларда булды. Тукай бөтенләй ябыккан, хәлсезләнгән иде. Күп тә үтмәде Тукайны Клячкин больницасына урнаштырдылар" - дип искә ала. +Г. Камал белән Г. Тукайның авыруы һәм хәлләренең торышы турында "Кояш" газетасы даими кыскача мәгълүматлар биреп барды. Мәсәлән, 24 март санында дөнья күргән "Авыруларымыз янында" исемле язмада "Берәү" башта Клячкин хастәханәсендә ятучы Г. Тукайның хәле, аннары клиникада дәваланучы Галиәсгар әфәнденең сәламәтлеге турында хәбәр бирә: "...Галиәсгар һаман иске Галиәсгар, Камал шул ук Камал, шат, кайгырмый. Уен-көлке арасында үзенең авыруы арту, кимүне сөйли. Тукайның кәефе ничек? Кызулыгы ничә градус? Үзен ничек хис итә? дип аны сораша +1913 елның 2 апрелендә мәңгелеккә күчкән якын дусты белән Г. Камал хушлаша алмый: бу вакытта ул үзе авыр хәлдә клиникада ята. Ел ярым дәвамында авыру белән көрәшеп, көч-хәл белән аякка басканнан соң гына, атаклы драматург Г. Тукай каберенә барып, дустына актык сәламен бирүгә ирешә. +"ТУКАЙ БЕЛӘН ӨЧ ЕЛГА ЯКЫН ИПТӘШЛӘРЧӘ, +ТУГАННАРЧА ЯШӘДЕМ" +(Габдулла Тукай һәм Вафа Бәхтияров) +Габдулла Тукай Казанга килгәч, аны якын итеп, дустанә мөнәсәбәт күрсәткән зыялыларның берсе - журналист, педагог, җәмәгать эшлеклесе, "Әл-ислах" газетасының нашире һәм мөхәррире Әхмәтвафа Гали улы Бәхтияров (1881-1960) була. +Вафа Бәхтияров Саратов губернасы Хвалын өязе Зимничә авылында мулла гаиләсендә туа. Уку яшенә җитүгә, авыл мәдрәсәсендә укып, башлангыч белем ала. Аннан соң, Казанга килеп, 18921894 елларда Яңа Татар бистәсендәге "Әмирхания" мәдрәсәсенд ә Фатих Әмирханның атасы - Мөхәммәдзариф Әмирхановта укый. +Яңа Татар бистәсенең "Иске Таш" мәчетенең имамы, алдынгы карашлы мулла, татар телендә беренче Коръән тәфсире авторларыннан берсе Мөхәммәдзариф Әмирханов, традицион гадәтләрне саклау белән беррәттән (ул балаларын, шул исәптән язучы, журналист Фатих Әмирханны да, дини таләпләр буенча тәрбияли), милли тормыштагы яңарышка хәерхаһлы мөнәсәбәте белән аерылып торган. +1895 елдан Ф. Әмирхан белән В. Бәхтияров үз заманында иң атаклы мәдрәсәләрнең берсе булган "Мөхәммәдия"гә - дин галиме, педагог Галимҗан Баруди җитәкләгән күренекле җәдиди уку йортына күчәләр. 1882 елда Г. Баруди тарафыннан нигезләнгән "Мөхәммәдия" мәдрәсәсе үз дәверендә Россия мөселманнарының иң алдынгы уку йорты дәрәҗәсенә ирешә. Биредә тирән дини белем бирелә, Көнчыгыш әдәбияты, тарих буенча укыту уңышлы алып барыла, шул ук вакытта рус теле һәм дөньяви фәннәргә игътибар ителә. ХХ гасыр башында "Мөхәммәдия" мәдрәсәсендә рус теле, арифметика, матур язу, рәсем (сызым), санау, география, физика (табигать белеменә кереш), геометрия, Россия тарихы, гомуми тарих, төрки халыклар тарихы, фән тарихы, этика, гигиена (медицина), метрика, риторика, психология, логика, философия, гарәп һәм фарсы телләре, гарәп әдәбияты, юриспруденция укытыла. 36 ел эчендә җәдитчелек юнәлешендә белем биргән "Мөхәммәдия" мәдрәсәсен халкыбызның горурлыгы булган күп татар зыялылары тәмамлый: язучы һәм шагыйрьләр Г. Камал, Ф. Әмирхан, М. Гафури, Ф. Бурнаш, К. Тинчурин, З. Бәшири, М. Укмасый, Ә. Исхак, Ә. Камал, Ф. Әсгать, Ф. Туйкин, Н. Исәнбәт; галимнәр һәм җәмәгать эшлеклеләре Г. Ногайбәк, Г. Шәрәф, Х. Бәдигый, Г. Рәхим, Г. Гобәйдуллин; журналист һәм наширләр Б. Шәрәф, Ә. Хәсәни; дипломатлар Х. Биккенин, И. Әмирхан; артистлар З. Солтанов, Габдрахман һәм Габдулла Камаллар; композиторлар С. Сәйдәшев, С. Габәши; рәссам-скульптор Б. Урманче һ.б. Хәзерге күзлектән караганда, "Мөхәммәдия" мәдрәсәсе уку-укыту комплексы буларак күзаллана: Тукай Казанга килгән вакытка ул өч зур таш корпустан торган, үзенең ашханәсе, хастаханә, аяк киеме тегү һәм ремонтлау, агач эшкәртү остаханәләре булган. +ХХ гасыр башы иҗтимагый тормышындагы үзгәрешләр шәкертләргә дә нык тәэсир иткән. Мәгариф системасын реформалаштыруны таләп итүче шәкертләр арасында "Мөхәммәдия" мәдрәсәсендә укучылар гаять зур роль уйнаганнар. Нәкъ менә аларның тырышлыгы белән "ислахчылар" хәрәкәте барлыкка килгән, соңрак аларга Казанның башка уку йортларыннан да шәкертләр килеп кушылган. 1904 елның 20 февралендә Фатих Әмирханның мәдрәсәдәге дусты, мөгаллим, журналист Ризван Алушига (18831938) язган хатында мондый юллар бар: "Хәзердә бөтен мәдрәсә шәкертләреннән мөрәккәб (торган. - Г.Т.) бер җәмгыять тәшкил ителде. Хәзер дә 75 кадәр әгъзасы бардыр (яшерен тотылсын) Ф. Әмирхан һәм В. Бәхтияровлар бу хәрәкәтнең идеологлары, төп җитәкчелекне алып баручылар була. "Ислахчылар" 1905 елның ноябреннән алып 1907 елның башларына кадәр җилем басмада, ягъни гектография ысулы белән, яшерен рәвештә "Әл-ислах" газетасын чыгаралар. "Урал (Зайцев) урамындагы Фатих Әмирханның атасы Зариф хәзрәт мәдрәсәсенең ишегалдындагы бер катлы йортта Фатих Әмирхан, Вафа Бәхтияров, Габдрахман Мостафин, Фатих Сәйфи, Хөсәен Ямашев җитәкчелегендә гектографта басылган беренче проклама цияләр не, Фатих Сәйфи, Габдрахман Мостафин һәм Хөсәен Ямашев тарафыннан тәрҗемә ителеп, Ямашев (хәзерге Мехчылар) урамы 37 нче йорт, Дулат Алинең атасы Вахит мәзин мунчасында бастырып таратканнар", - дип искә ала бу турыда Разия Б әхтиярова. +"Ислахчылар"ның татар мәдәнияте офыгын киңәйтү, Европа һәм рус мәдәниятенә тартылу юнәлешендәге эшчәнлеге нәтиҗәсез калмый. Шәкертләр хәрәкәтендә иң актив катнашучыларның мәдрәсәләрдән куылуына карамастан, "ислахчылар" уку-укыту процессын үзгәрүтүдә шактый зур нәтиҗәләргә ирешәләр: мәд рәсәләрнең көнкүреш шартлары яхшыра, махсус уку, торак һәм гыйбадәт бүлмәләре барлыкка килә, ашханә һәм китапханәләр оеша; уку бүлмәләре үзгәрә (алар парта, өстәлләр, карта, кара такта, глобуслар белән җиһазландырыла +Разия Бәхтиярова истәлекләреннән мәгълүм булганча: "Фатих Әмирхан Москвадан кайткач, Вафа Бәхтияров белән "Әл-ислах" газетасы чыгару турында хәзерлек алып баралар. Һәм йөрүләре бушка китми: чыгарырга рөхсәт алып чыгара башлыйлар. Шул елның август аенда Фатих кинәт каты итеп авырый башлый. Аякларына, кулларына һәм бер күзенә паралич булып больницада яткан. Кулларындагы һәм күзендәге авыру бетеп, аяклар белән йөри алмаслык булып кала. Кечкенә арбада гына йөртәләр иде. Шул хәлдә булса да, алар Вафа Бәхтияров белән һәрвакыт, һәр җирдә бергә булганнар +В. Бәхтияров истәлекләреннән күренгәнчә, ул, 1907 елның 25 апрелендә Казан губернаторыннан "Әл-ислах" газетасын чыгарырга рөхсәт алынгач, шул елның май-июнь айларында Уралськида чыккан "Фикер" газетасы, "Әл-гаср әл-җәдит" һәм "Уклар" журналлары аркылы танылган Г. Тукайга "Әл-ислах" газетасында катнашырга чакырып хат яза. Г. Тукай исә: "Берничә номер гәзитәгез чыкмыйча торып, берни дә әйтә алмыйм. Үзем көзгә таба Казанга барып чыгачакмын, шунда сезнең белән сөйләшермен - дип җавап бирә. +В. Бәхтияров белән Г. Тукай 1907 елның 10 октябрендә "Әлислах" редакциясендә (ул "Болгар" кунакханәсенең 12 нче бүлмәсендә урнашкан була) танышалар. Бу турыда В. Бәхтияров болай дип искә ала: "Менә шул ук елның (1907) октябрьнең 10 ында иртә үк "Әл-ислах" идарәсендә берничә кеше белән сөйләшеп утырганда, ишектән бер кеше килеп керде. Ул өстенә пальто сыман бернәрсә кигән. Бу кеше шул көн генә чыккан "Әл-ислах"ның икенче номерын алып, утыргычка килеп утырды. Берничә минут укып утырды да: "Бу номер газетны мин алып чыгам, мин "Болгар"ның 40 нчы номерында торам. Укыгач та төшерермен, мин Казанда озак торам әле", - дип чыгып китте В. Бәхтияров күңелендә Тукай кечерәк буйлы, ябык, аз сүзле ("сүзне бик үлчәп кенә сөйли"), уйланучан ("уен беркемгә дә белдерми") кеше булып калган. "Яратмаган кешеләре белән яки бер дә таныш булмаган кешеләргә сөйләү түгел, якты йөз дә күрсәтми иде. Тукай белән танышып, сөйләшер өчен килгән кешеләр аның сүзсезлегенә, салкын каравына аптырыйлар, күңелсезләнәләр иде", - дип яза В. Бәхтияров. +Ф. Әмирханга язган хатларыннан күренгәнчә, В. Бәхтияров "Әл-ислах"та оештыру эшләрен алып бара. Мәсәлән, 1908 елның 29 июнендә бу вакытта Серноводскида дәваланган Ф. Әмирханга ул газетаның финанс ягы белән бәйле шөбһәләрен җиткерә: "Ибдәш! Хәзер дә безнең эш орлыкда, атна ярым булды, почтадан бер тиен килгәне юк. Андан-мондан алгалап кына маркага һәм Кәримевләргә бирдем. Менә 36 нчы "Нур" өчен Кәримевләргә кайдан да алып булмады. Атна уртасында бирәчәкмен дип, конторына әйтеп килдем. Нишләргә инде? "Сабах - Мәгариф"дән әллә ничә мәртәбә сорадым. Алар да безнең кеби фәлән көнне, фәлән вакытда бирербез дип йөртәләр +Озак та үтми, 1908 елның 9 июлендә, В. Бәхтияров кабаттан хезмәттәшенә хат яза. Анда да аның "Әл-ислах" газетасының матди хәлен кайгыртуы, мәкаләләр туплау белән шөгыльләнүе күренә: "Хәзергә кемдән дә акча алганым юк. 36 нчы номер өчен Кәримевләргә бирдем. Киләчәк көнләрендә юнәйтсәм кирәк. Ягкубдан 7 сум алачак бар иде. Шуны бер көн сораган идем. Шундый кызулап җаваб бирде. Исең дә китәр. Менә, кардәш, "Әл-мөкяфәт" (бүләк, яхшылыкка каршы эшләнгән яхшылык. - Г. Т.), син ут йотып йөр дә, йөр. Килгәч, сиңа да хатын күстәрермен. 37 нче номер өчен кәгазьгә дә алдым. Башкача язардай хәл хәзергә юк. 37 нче номерда яхшы булачак та, синең баш мәкалә һәм тәнкыйд, кечкенә фельетон керәчәк. Тукаевның ике шигыре, Кәбирнең "Аңлы ханым" нам мәкаләләр керер. Ничек булса да, 35 нче номер кебек булмаячак. 38 нче номер өчен материаллар бар +Г. Тукай белән В. Бәхтияров, "Әл-ислах" газетасында хезмәттәшлек итүдән башка да, күп вакытларын бергә уздыралар, театр га йөриләр, әдәби-музыкаль кичәләрдә катнашалар. Мәсәлән, 1908 елның 28 мартында Купеческое собрание залында үткәрелгән әдәби кичәдә В. Бәхтияров Г. Тукайның "Теләнче" шигырен укый (бу кичәдә Тукай да катнаша: үзенең "Утырышу" шигырен укый "Мин Тукай белән өч елга якын иптәшләрчә, туганнарча, ни тапканыбыз бергә булып <...> яшәдем", - дип яза соңрак журналист. +В. Бәхтияров истәлекләренә караганда, 1907 елның декабреннән 1908 елның гыйнвар аена кадәр алар Г. Тукай белән бергә "Кәрвансарай" номерларының ишегалдына караган ягында 2 катта 9 нчы бүлмәдә (кайбер истәлекләрендә 14 нче бүлмә дип күрсәтә) яшиләр. +1908 елның җәендә Г. Тукай, Ф. Әмирхан һәм В. Бәхтияров Литовченко йортында торалар. "Бу фатир ислахчыларның һәм башка шул чор яшьләренең бердәнбер җыела торган урыннары, клубы урынын тота торган иде. Иртәдән кичкә чаклы яшьләрнең килү-китүләре һич өзелми иде... Иртәдән кичкә, төн уртасына чаклы самавыр кайнаудан туктамый", - дип искә ала бу вакытны В. Бәхтияров. +1909 елда июнь аенда Кәбир Бәкер дә алар белән бергә яши, ә 1910 елның җәендә дачада Г. Тукай, Ф. Әмирхан, В. Бәхтияровка шул елларда гына Казанга килеп, татар матбугатында әдәби тәрҗ емәләр белән катнаша башлаган Якуб Байбурин да килеп кушыла. +В. Бәхтияров истәлекләрендә Г. Тукайның "Бер манигы тәрәккый" (1907), "Пар ат" (1907), "Бер гәзитә идарәсе хәленнән" (1907), "Тәүлек" (1908), "Улмы? - Ул..." (1908), "Алтынга каршы" (1907), "Театр" (1907), "Бер шәехнең мөнәҗәте" (1908), "Ишан" (1909) һ.б. шигырьләрендә сурәтләнгән вакыйгалар җанлана. Мәсәлән, "Бәян әл-хак" газетасы чыгарган "Мәгълүмат" (1908) исемле игълан-рекламалар җыентыгында "Кәрван" чәй фирмасының рекла масы рәвешендә имзасыз басылган "Тәүлек" шигыре турында Вафа Бәхтияров түбәндәгечә яза: "Тукай үзенең тормышындагы кайбер хаталарны искә төшереп... шул вакыттагы "Караван" чәй фирмасының чәйләрен мактап язган шигырен күрсәтә иде. ...Бу шигырь өчен Тукай "Бәян әл-хак" идарәсе аркылы егерме биш сум акча да алды +Дустыннан соң ярты гасырга якын гомер кичергән В. Бәхтияров (ул 1960 елда вафат була) Тукай мирасын өйрәнүгә зур өлеш кертә. Казанда Тукай белән бәйле истәлекле урыннарны туплаган фотоальбом төзи, экскурсия текстлары әзерли. Аларда "Болгар" номерлары, "Аң" журналы редакциясе урнашкан бина, "Әл-ислах" газетасы редакциясе бинасы, Г. Камал йорты, "Сарай" һәм "Амур" кунакханәләре, "Китап" нәшрияты, шагыйрьнең соңгы көннәре үткән Клячкин хастаханәсе турында мәгълүмат һәм фотоматериаллар урын алган. +II бүлек +"ҖИТДИ ВӘ КӨЛМИЧӘ ЯЗГАН НӘРСӘЛӘРНЕ "ӘЛ-ИСЛАХ"КА БИРӘМ. ҺӨҖҮВИ ВӘ КӨЛКЕ НӘРСӘЛӘРЕМНЕ "ЯШЕН"ГӘ БИРӘМ" +(Габдулла Тукайның Казан вакытлы матбугатындагы эшчәнлеге) +Уральскидагы татар газета-журналларында эшләгән Г. Тукай, билгеле, татар матбугаты белән кызыксынган. "Фикер", "Әл- гаср әл-җәдит" сәхифәләрендә аның Казандагы татар матбугатына мөнә сәбәтле язылган шигырьләре, мәкалә-фельетоннары еш күренә. +1906-1907 елларда Казанда дистәгә якын газета-журнал нәшер ителә. Аларның күпчелеге цензура кысулары аркасында тиз арада эшен туктатырга мәҗбүр була. Мәсәлән, "Азат" һәм "Азат халык" газеталары өч ай гына чыгып кала: "Азат" 1906 елның 1 февраленнән 30 маена кадәр басылса, "Азат халык" - шул ук елның 4 июленнән 12 сентябренә кадәр. "Таң йолдызы" газетасының да гомере кыска була: ул 1906 елның 18 маеннан 16 ноябренә кадәр басыла. Башка татар газета журналларының язмышлары шул дәрәҗәдә үк аянычлы булмаса да, алар да цензура эзәрлекләвеннән котыла алмаганнар. +Әле Казанга килгәнче үк, Г. Тукайның Казан мөхәррирләре һәм наширләре белән мөнәсәбәтләре төрле була. Аларның кайберләрен ул даими рәвештә тәнкыйтьләгән, сатира утына тоткан. Тукайның һөҗүм объектлары арасында "Бәян әл-хак" газетасы һәм аның нашире Ә. Сәйдәшев аерым урын алып тора. Нәкъ менә Тукайның бу газетага һәм аның наширенә кискен тискәре карашыннан чыгып, шул чор матбугатын өйрәнүче галимнәр "Бәян әл-хак"ка карата "консерватив", "искелекне яклаучы", "кадимчелек оясы" һәм башка шундый төрдәге бәяләмәләрне кулланганнар. Ләкин шуны да истә тотарга кирәк: Тукай аерым газета-журналларга һәм аларның наширләренә карата үз бәяләмәләрендә һәрвакыт объектив булмаган, шуңа күрә, бу газета-журналлар турында шагыйрьнең субъектив карашларына гына таянып фикер йөртү дөрес булмас. Югарыда телгә алынган "Бәян әл-хак" газетасына килсәк, Л.А. Мөхәммәдиева сүзләре буенча, "Совет чорында "Бәян әл-хак" нигезсез тәнкыйтькә дучар була. Газетаны тәнкыйть итүчеләр үз фикерләрен төрлечә нигезлиләр: газетада реклама игъланнарының күплеге, наширләре һәм мөхәррирләренең белемсезлеге, газетада кадими карашлы авторларның мәкәләләре басылу һ.б. Л.А. Мөхәммәдиева исә "Бәян әл-хак" газетасының тематик яктан киңлеген ассызыклый. Аның фикеренчә, "басма, Россия татарлары тормышыннан алынган вакыйгалар белән генә чикләнеп калмыйча, дөнья киңлегендәге мәсьәләләргә зур игътибар биреп барган. Язмалар татар (гарәп графикасында) һәм рус (кириллицада) телләрендә басылган. Татар телендә рус мәдәниятенә кагылышлы (аерым алганда, Л.Н. Толстой, А.М. Горький, Н.В. Гоголь һ.б. турында) мәкаләләр дә даими рәвештә басылып килгән +Тукайның бу газетаны һәм аның наширләрен тәнкыйть утына тотуы ни белән аңлатыла соң? Монда, билгеле, Тукайның матбугат дөньясына кереп китү вакытын исәпкә алмый булмас: 19061907 елгы инкыйлаб тәэсирендә революцион идеяләр белән мавыккан татар яшьләренең бу идеяләрне кабул итмәгән кешеләргә, башка сәяси-иҗтимагый фикердә булучыларга карата тискәре мөнәсәбәттә булулары ихтимал. Ләкин шул ук "Бәян әл-хак"та төрле вакытта үз язмаларын урнаштырган авторлар исемлегенә карасаң (язучы һәм тарихчы Касыйм Бикколов, прозаик һәм педагог Ризван Алуши, җәмәгать эшлеклеләре һәм язучылар Гаяз Исхакый һәм Гайсә Еникиев, язучы Галиәсгар Гафуров-Чыгтай һ.б.), бу фикер дә бәхәсле тоела. +Билгеле, демократик карашлы Тукай Казанда басылган демократик юнәлешле газета-җурналларга хәерхаһлы булган. Мәсәлән, "Таң йолдызы" газетасына ул, әле Казанга килгәнче үк, үзенең бер тәрҗемә язмасын - "Царь-Голод, яхуд Ачлык Падишаһ" очеркын җибәргән (очерк авторы - Алексей Николаевич Бах. Аның "Царь-Голод" дип аталган икътисади очерклары беренче тапкыр 1883 елда басыла). Тукайның "Таң йолдызы"на хәерхаһлыгы газетаның фактик мөхәррире Гаяз Исхакый (ул "Таң йолдызы"нда үз язмаларын Чыңгыз һәм Япанчы имзалары белән бастыра) булу белән дә бәйле: Тукайның Исхакыйны язучы һәм җәмәгать эшлеклесе буларак хөрмәт итүе шиксез, ул аңа багышлап берничә шигырь дә иҗат иткән (Кем ул?", 1907; "Мөхәрриргә", 1913; "Даһигә", 1913). +Тукай Казанга килгәндә, күпчелек демократик эчтәлекле газеталар инде ябылган була. Шагыйрьне "Әхбар" газетасына эшкә чакырсалар да, ул бу тәкъдимне кабул итми. Шулай да шагыйрь яраткан эшеннән озакка мәхрүм калмый: Казанга килүенә күп тә үтмәстән, Тукай "Әл-ислах" газетасында, соңрак "Яшен" журналында эшли башлый. +""ӘЛ-ИСЛАХ"КА ЯРДӘМ ИТИК ҺӘММӘМЕЗ ДӘ..." +(Габдулла Тукайның "Әл-ислах" газетасындагы эшчәнлеге) +Уральскидан Казанга күчеп, яңа тормыш сәхифәләрен ачарга хыялланган Г. Тукай, билгеле, үзенең "Фикер", "Әл-гаср әлҗәдит", "Уклар"да эшләү вакытында җурналистика өлкәсендә туплаган тәҗрибәсен истә тотып, Казанда чыккан газета- журналлар наширләре тарафыннан хезмәттәшлеккә өметен баглагандыр. Әлбәттә, моның нигезе юк түгел: Казандагы татар редакторлары Тукай белән шәхсән таныш булмасалар да, Уральскида чыккан газета-ж урналлар аша аның иҗатын яхшы белгәннәр. +Нәкъ менә Тукай Казанга җыенган вакытларда, 1907 елның 25 апрелендә, В. Бәхтияров белән Ф. Әмирхан Казан губернаторыннан "Әл-ислах" исемле яңа газета чыгаруга рөхсәт алалар. Газета мөхәррире Вафа Бәхтияров үзенең ачык хатында каләмнәре белән мәгълүм булган язучыларга, шул исәптән Тукайга да, газетада язышырга тәкъдим ясый. Газетаның мәсләге белән таныш булмаган Тукай ризалашырга ашыкмаган һәм: "Берничә номер газетаңыз чык мыйча торып, берни дә әйтә алмыйм, үзем көзгә таба Казанга барып чыгачакмын, шунда сезнең белән сөйләшермен", - дип җавап биргән. +Тукай Казанга килгәндә, газетаның ике номеры инде чыгып өлгергән була. 1907 елның 3 октябрендә чыккан беренче санда урын алган "Казан, 3 нче октябрь" дигән баш мәкәләдә (авторы - Ф. Әмирхан) газетаның мәсләге һәм аның игътибар үзәгендә булачак татар җәмгыятендәге җитди проблемалар билгеләнә: "Татарның мәгыйшәтене асылыннан сүтеп төзәтергә кирәк! Безгә аның урынына яңа мәгыйшәт кирәк: әүвәлдәге наданнар урынына галим вә зыялылар, әүвәлдәге мөтәгассыйблар урынына ачык фикерле вә яңа хәрәкәтләрне алып баручылар, әүвәлдәге үз кулларында булган нәрсәләрне ычкындыручылар урынына һөнәр вә сәнәгатьле, мәгыйшәт сугышында мәгълүб булмаслык (җинелмәслек) татарлар кирәк!.. Әүвәлдәге гайрәт вә эшкә икътидарны бөтереп сукыр мөтәгассыйблар чыгара торган мәктәп-мәдрәсә, тәртип, фән вә мөдәррисләре урынына эшкә икътидарлы, гайрәтле, зыялы татарлар чыгара торган мәктәп-мәдрәсә тәртибе, фәне, мөдәррисләре кирәк! Газетаның сәяси мәсләге хакында Ф. Әмирхан: "Гыйлем юлларны һәрбер сыйныфка бертигез ачык итә торган сәяси вә икътисади сәбәпләрне үзләренә мәкъсуд иткән сәяси хизебләр - безнең дустларымыздыр", - дип яза һәм мәкаләнең азагында аның лозунгын билгели: "Гыйлем-мәгарифнең милләтемез арасына интишаре (таралу) вә сәгадәте гомумиядер (бөтен кешеләр өчен уртак бәхет) Билгеле ки, Тукай өчен бу караш һәм гомумән газетаның мәсләге якын була. +"Әл-ислах" газетасы тирәсенә тупланган, аның юнәлешен яклаган яшь татар зыялыларын "ислахчылар" дип атап йөртү гадәткә кергән. Әйтергә кирәк, бу демократик матбугат органы кинәттән генә пәйда булмый, аны гамәлгә кую юлында беренче адым 1905 елда ук ясала: 29 ноябрьдә яшерен рәвештә гектографик ысул белән әзерләнгән кулъязма "Әл-ислах" газетасы чыга башлый. Ул 1904 ел ахырларында Казандагы атаклы "Мөхәммәдия" мәдрәсәсендә барлыкка килгән, татар шәкертләренең иҗтимагый, мәдәни мәнфәгатьләрен чагылдырган "ислахчылар" төркеменең матбугат органы буларак уйланыла. "Яшерен газета катлаулы шартларда эшли. 1906 елның язында газетаның меңгә якын әзер экземпляры жанд армнар тарафыннан конфискацияләнә. Шуңа да карамастан, ул эшен дәвам итә, хәтта "Әл-ислах"та хезмәт куючыларны кулга алулар да газетаны туктата алмый: ул әле 1906 ел дәвамында һәм 1907 елның башында да укучыга таратылып килә", - дип яза Р. Әмирханов. +Ике ел үткәннән соң, "ислахчылар"ның лидерлары - В. Бәхтияров һәм Ф. Әмирхан тырышлыгы белән, "Әл-ислах"ны легаль рәвештә чыгару өчен рөхсәт алына. Газета 1907 елның 3 октябреннән 1909 елның 22 июленә кадәр, Вафа Бәхтияров мөхәррирлегендә һәм наширлегендә Казанда чыга, барлыгы 68 саны дөнья күрә. Газета зур булмаган тираж белән (700-1000 данә) бертуган Кәримовлар типографиясендә басыла. Уналты битлек газетаның эчтәлеге күпк ырлы була. Газетада басылган күпчелек материаллар мәгариф мәсьәләләренә багышланган (татарларда гына түгел, чит илләрдә дә мәгарифнең куелышы, хатын-кызлар, мөгаллимнәр, дәреслекләр, уку йортлары һ.б.). Цензор Пинегин сүзләре буенча, "Әл-ислах" газетасы "үзенең укучыларына, Европадагы шикелле, дини белем белән генә чикләнмәгән аң-белемгә тартылу фарыз булуын җиткерә +Газета редакциясе чит илләрдә мәгариф системасының торышы, уку йортлары һәм анда белем алучылар турындагы тәфсилле язмалар да һәм статистик характердагы гына кыскача мәгълүматлар да биреп барган. Бу җәһәттән газетаның 1907 елгы 12 нче санында дөнья күргән "Нимсә мәктәпләре" исемле мәкалә игътибарга лаек. Мәкалә авторы - мөгаллим Шиһаб Әхмәров - Германиядәге уку-укыту системасы турында язып, аның, урта белем бирү белән генә чикләнмичә, балаларга әхлакый тәрбия бирүенә дә игътибар итә. Уку-укытуның, милли рух белән сугарылып, укучыларда миллият хисе, Ватанга мәхәббәт тәрбияләүгә корылган булуын билгели. Укучы һәм ата-аналар алдында куелган таләпләр турында: "Мөгаллим һәр көнне балаларның мәктәпкә килеп-килмәдекләрен тикшереп тормакта. Килми калган балаларны язып алып һәр һәфтәдә (атнада) мәктәпләрнең нәзарәт (күзәтү) комиссиясенең рәисенә тапшырмактадыр. Комиссия рәисе дә тиешле йиренә гарыз итеп (җиткереп), баланың ни өчен мәктәптән калдыгыны тәфтиш иттермәктә (тикшермәктә), әгәрдә бер гозерсез (сәбәпсез. - З.Р.) калган булса, баланың аталарына һәр калган дәрес өчен утыз тиен микъдарында җәзаи нәкъдия (акчалата җәза) салмакта, әгәр дә аны түләмәс булса, мәгълүм бер микъдарга хәбес иттермәктәдер (кулга алмактадыр)" - дип, мәкалә авторы Германиядә уку-укыту, белем бирүгә мөнәсәбәт бик җитди булуына, андагы һәр гамәлнең закон кысаларында каралуына игътибар итә. +Газетаның һәр санында диярлек, "Мәдрәсә хәбәрләре" рубрикасында, татарлар яшәгән төрле төбәкләрдә урнашкан мәдрәсәләр һәм, шул исәптән, Казан мәдрәсәләре турында да төрле характердагы мәгълүмат бирелә. Мәсәлән, газетаның 1907 елгы 25 октябрь санында Казан мәдрәсәләренең берсендә (мәкалә авторының исеме күрсәтелмәгән) шәкертләрнең, кичке тугыздан соң карта уйнап, кәеф китерә торган нәрсәләр кулланып, тәртип бозулары хакында хәбәр ителә. "Мәдрәсә" дип аталып йөргән андый "гаҗизханәләрне (имгәкләр йортын) бетереп, аларга сарыф ителә торган милләт акчасын файдалырак җиргә истигъмаль итәргә (кулланырга) вакыт түгелме икән?" дип, газета редакциясе мондый "уку йортлары"на тискәре мөнәсәбәтен белдерә. +"Әл-ислах"та урын алган язмалар тематик һәм эчтәлек ягыннан шактый киңкырлы, хәтта медицинага караганнары да очрый. Мәсәлән, газетаның 1908 елгы 8 февраль санында "Тәмәке истигъмале һәм шәкертләр" исемле мәкалә дөнья күргән. Мәкалә авторы тәмәке тартуның зарары, аның кеше тәненә һәм рухына зыян салуы, күбрәк кайсы әгъзаларның зәгыйфьләнүенә китерүе турында яза. Америка уку йортларында тәмәке тартучы студентларның сәламәтлеген күзәткән табибларның нәтиҗәләре белән таныштыра. Тәмәке тарту яшь кешеләрнең сәламәтлеген бигрәк тә нык какшата икән. Мәкалә авторы: "Кеше яшьрәк булса, тәмәке истигъмале (куллану) аңар шулкадәр яман тәэсир итәдер. Шуңар күрә дә бәгъзе (кайбер) мәмләкәтләрдә яшь балаларга тәмәке тарту закон белән манигъ ителәдер (тыеладыр)" - дип, укучыларны бу гамәлдән тыелып калырга өнди. +Әдәбият һәм сәнгать мәсьәләләре "Әл-ислах"та зур урын алып тора. Газетада матур әдәбият әсәрләре белән бергә әдәби-тәнкыйть язмалары, рецензияләр басылган. Л. Толстой, И. Тургенев, Н. Гоголь кебек рус язучыларының иҗаты һәм алар белән бәйле вакыйгалар да газета битләрендә чагылыш тапкан. Мәсәлән, 1908 елны газетада, Л. Толстойга 80 яшь тулу уңаеннан, берничә мәкалә дөнья күрә. +Шул чор татар зыялыларын борчый торган проблемалар (тел, милли сәнгать, иҗтимагый хәрәкәт, хатын-кыз мәсьәләсе), Россия һәм чит илләрдә булган сәяси вакыйгалар, дин, тарих, фәлсәфә, фән мәсьәл әләре газета сәхифәләрендә даими рәвештә яктыртылып барган. +"Әл-ислах"ның әдәби бүлегендә Ф. Әмирхан, М. Гафури, С. Рәмие в, Г. Ибраһимов, М. Укмасый, шагыйрә М. Мозаффария һ.б. әдип һәм шагыйрьләрнең әсәрләре дөнья күрә. Ф. Әмирхан, Г. Ибраһим овның матур әдәбияттә тәүге адымнары нәкъ менә "Әл-ислах"та ясала (Ф. Әмирханның "Гарәфә кич төшемдә" хикәясе һәм Г. Ибраһимовның "Зәки шәкертнең мәдрәсәдән куылуы" повесте күздә тотыла). +"Әл-ислах"та әсәрләре басылган авторлар даирәсен күздән кичергәндә, аның сәхифәләрендә Тукайның 53 әсәрен очраттык. Аларның күбесе - шигырьләр. Тукай ""Ислах"ның һәр номерында үзенең бер шигырене булдырырга тырыша, берәр сәбәп белән шигыре булмаса, шуңа эче поша, "Ислах"ны үз газетасы итеп карый", - дип яза Г. Шәрәф. Шигырьләрдән гайре, "Әл-ислах"та Тукайның тагын дүрт язмасы дөнья күрә. Болар: "Тәнкыйть кирәкле шәйдер" (1907, 17 октябрь); "Бәйрәм, без вә руслар" (1908, 1 гыйнвар); "Корымлы мунчалар" (1908, 1 гыйнвар); "Иске мәдрәсәләр өчен лөгатьләр" (1908, 17 һәм 25 июнь). +Г. Тукайның "Әл-ислах"ка ни рәвешле эшкә урнашуы турында төрле мәгълүматлар бар. Мәсәлән, В. Бәхтияров истәлекләренә караганда, Тукай беренче очрашуда ук аларның Ф. Әмирхан белән берлектә чыгарып килгән газеталары турында бик кызыксынып сораша. Бу турыда истәлек авторы: "Ул чәй янында "Әл-ислах" турында, газетага каләмнәре белән катнашучылар турында сораша башлады. Мин: "Хәзергә Фатих Әмирхан белән икәү генә алып барабыз, язышырга сүз бирүчеләр бар", - дигәч, - "Алай булганда, мин сезнең өченчегез булам инде", - диде. Мин, аның бу сүзенә рәхмәт укып, "Әл-ислах"ның чыгачак өченче номерына берәр нәрсә язуын үтендем. Ул язарга сүз бирде", - дип искә ала истәлек авторы. Тукай биргән вәгъдәсенә тугры булып кала, газетаның өченче санында (1907, 17 октябрь) әдипнең "Тәнкыйть - кирәкле шәйдер" исемле мәкаләсе дөнья күрә. Әдәбиятчы галим Д. Заһидуллина фикеренчә, бу мәкәләсендә Г. Тукай "әдәби әсәр бәяләү критерийлары эшләнмәүнең тискәре нәтиҗәләргә китерүеннән кисәтә. Аныңча, нәфис, гүзәл әсәр укучыга да шифалы тәэсир ясаса, тәкъдим ителгән тупас әдәбият әхлаксызлык чәчү коралына әйләнеп китү куркынычлыгы бар +Алга таба да, газетаның һәр санында диярлек Тукайның язмалары басылып килә, аларда шагыйрь җәмгыятьтәге әһәмиятле проблемаларны күтәрә. Әйтик, "Иске мәдрәсәләр өчен лөгатьләр" мәкаләсендә Тукай, үзенчәлекле сүзлек формасында, татар мәдрәсәләренә бәя бирә. Мәсәлән: "Иске мәдрәсә - эшсезлекләрне ерткыч хайван чыгарыр өчен дарелгаҗизә (картлар йорты)"; "Дәрес - мөдәррис хәзрәтләренең дәресханәдә җен телендә дә укый торган әфсене. Ике юлдан артык булмый"; "Дәресханә - румалиларның цирклары урынына тора торган җирдер; мөдәррис-хәзрәте бу урынга шәкертләрне җыеп, җеннәр телендә бер әфсен укып өрә, дәрхаль шәкертләр дә бер-берсе белән хәкарәт идешергә (хурлашырга) тотыналар +Үзенә бернинди керем китермәвенә карамастан, әдип газетага тугры булып кала. Гомумән, татар байлары арасында аерым иганәчеләре булмыйча, газета басманың язмышына битараф булмаган миһербанлы кешеләр, даими укучылары һәм абунәчеләр хисабына бастырылган. Болары да, нигездә, шәкертләр булганлыктан, алардан, әлбәттә, зур матди ярдәм көтәргә туры килмәгәндер. Әдәбият галиме И. Нуруллин газетаның матди хәле, аңа финанс ярдәме күрсәтүчеләр хакында: "Исмәгыйль Аитов, Газиз Гобәйдуллин һәм Хәкимов фамилияле бер бай малаеның, мәсәлән, "Әл-ислах" фондына шактый акча керткәнлекләре мәгълүм", - дип яза. Газетаның матди ягын кайгырту күп очракта Ф. Әмирхан җилкәсенә төшә. 1908 елның 17 апрелендә дусты Исмәгыйль Аитовка язган хатында ул: "Газиз һәм Габделкадыйр (Гобәйдуллиннар - З.Р.) аталарыннан йөз сум вә үзләре артыграк бирергә ышандыралар. Башка бәгъзе җирләрдән дә акча бераз табылыр төсле. Әлхасил, "Әл-ислах" әлегә бар", - дип яза. Гобәйдуллиннар гаиләсенең "Әл-ислах" газетасына матди ярдәм күрсәтүе турында Ф. Әмирханның дусты И. Аитовка язган тагын бер хатында (1908, 26 апрель) хәбәр ителә. +1907 елның ноябрендә Тукай "Әхбар" газетасына даими эшкә чакырыла, ләкин ул бу хезмәттән баш тарта. Г. Шәрәф истәлекләренә караганда, шагыйрьгә төрле эчтәлектәге рус телле язмаларны татарчага тәрҗемә итү тәкъдим ителгән була. Тукай бу эштән баш тартуын үзендә тәрҗемәчелек сәләтенең әле җитәрлек дәрәҗәдә булмавы белән аңлата. Моның сәбәбе шулай ук Тукайның яраткан газетасы "Әл-ислах"тан аерылырга теләмәвендә дә булгандыр. Аның "Әл-ислах"та чын ихластан эшләве дусты Г. Кариевка язган хатында да ачык чагыла. "Мин, - дип яза Тукай, - үзем теләп кенә "Әл-ислах"ка хезмәт итәм. Жалуние (жалование. - З.Р.) башка җирдән алам Тукай 1908 елның 23 июнендә Серноводскига дусты Ф. Әмирханга язган хатында да: "Монда "Әл-ислах" ходка китсә, көлке журналы да чыкса, үземнең кальбән (чын күңелдән) сөйгән гәзитә вә идеямә хезмәт итәр идем", - дип, газетаны чын күңелдән үз итүен, яратуын белдерә. +"Әл-ислах"та даими рәвештә матбугатта яңа чыккан китаплар турында игъланнар басылып килә, шулар арасында Тукай китапларына да игътибар зур була. Мәсәлән, Казанда Шәрәф матбагасы "Шигырьләр көтепханәсе" сериясенең 3 нче һәм 4 нче "дәфтәр"ләре буларак Г. Тукайның шигырь җыентыклары чыгу белән бәйле дә игъланнар басыла (1907 елның 8-12 саннары; 1908 елн ың 15-18 саннары). Әлеге сериядән 7 нче китап итеп бастырылган "Печән базары, яхуд Яңа Кисекбаш" әсәренең дөнья күрүе уңаеннан, газетада түбәндәге мәгълүмат урнаштырыла: ""Шигырь ләр китапханәсе"ннән 7 нче дәфтәр. "Печән базары яхуд Яңа Кисекбаш" мәшһүр шагыйрьләремездән Габдулла Тукаевның әсәре бу көнләрдә басылып чыкты. Бәһасе 8 тиен, почта илә 10 тиен. Казанда, башка шәһәрләрдә мәшһүр китапчыларның һәр каюсында сатыла. Күпләп сатучыларга адрес: Казань, Сенная, Шараф Ике ай үтүгә, газетада шагыйрьнең "Габдулла Тукай диваны" исемле җыентыгы чыгуга бәйле реклама игъланы басыла: "Басылып чыкты: "Шигырьләр китапханәсе"ннән 8 нче дәфтәр. Габдулла Тукаев диваны. Берәмләп 12 тиен, почта илә 14 тиен. Һәммә мәшһүр китапчыларда сатыла. Күпләп алучыларга адрес: Казань, "Үрнәк". Нәзек вә гали хисләр җырлаучы шагыйремезнең иң соңгы гүзәл шигырьләре бу мәҗмугададыр +"Әл-ислах"та, яңа китаплар турындагы игъланнар белән беррәттән, газетага үз язмаларын җибәргән укучыларга редакция тарафыннан бирелгән җаваплар да урын алган. Мәсәлән, "Юлчы" исеме астында газетага үз мәкаләсен җибәргән укучыга "Мәкалә бик озын булганлыктан басылмый. Киләчәктә шул темага кыскарак итеп язсаңыз, басылыр", дип җавап бирелә. Яки үз шигырьләрен "Әл-ислах" битләрендә күрергә теләгән "В.Х." әфәндегә юлланган җавапта: "Шигырьләреңез дәреҗ ителерлек (бастырырлык) түгел. Үз шигырьләреңезне "Әл-ислах"та дәреҗ ителә торган Г. Тукаев һәм Сәгыйть әфәнде Рәмиев шигырьләре белән чагыштырып карасаңыз, үзеңез дә ачык күрерсез - дип, газета редакциясе әле җитлегеп бетмәгән, әдәби кыйммәте булган әсәрләрне бастырудан баш тарта. Оренбургтан Фатих Кәрими әфәнде хакында язып, язмасын газета битләрендә күрергә теләгән хат язучыга юлланган җавапта исә: "Кешенең хосусый эшләре вә тормышына катышырга берәүнең дә хакы юк, гомум эшендәге кешеләрне эшләре белән тәнк ыйть итәргә кирәк. Андый нәрсәләрне башка кешеләр хакында язсаң, "Чүкеч"тә биреңез - дип, "Әл-ислах" төрле шәхси шикаятьләр, кеше өстенә яла ягу, гайбәт кебек язмаларга газетада урын юк икәнен турыдан-туры һәм ачык итеп белдерә. +Газетаның һәр санында диярлек төрле китапларга рецензияләр басылып килгән. Аларның күбесе Ф. Әмирхан тарафыннан язылып, "Дамелла", "Ташмөхәммәд" псевдонимнары белән дөнья күргән. +Газета, кыска гомерле булуына карамастан, укучылар даирәсендә, беренче чиратта, татар яшьләре, студентлар арасында популярлык казанган. +Кызганычка каршы, "Әл-ислах" газетасы, 1909 елның 22 июлендә соңгы - 68 нче саны чыгу белән, "цензура кысу һәм акча кытлыгы сәбәплетукталып кала. Аның битләрендә хикәяләре, шигырьләре, мәкаләләре, бәяләмәләре әледән-әле басылып тору ике әдипне бер-берсенә бик тә якынайткан. Әсәрләрен укучылар игътибарына тапшыру мөмкинлеге икесе өчен дә кинәттән чикләнеп куйса да, бу хәл озакка бармаган: тиздән Г. Камал һәм Тукай катнашлыгында "Ялт-йолт" журналы чыга башлый, аның битләрендә Ф. Әмирхан язмалары да урын ала. +"ЯЛТЫРЫЙ МИЛЛИ БОЛЫТЛАРНЫҢ +АРАСЫННАН "ЯШЕН"..." +(Габдулла Тукай "Яшен" журналында) +ХХ йөз башында татар телендә беренче сатирик журналлар дөнья күрә. Россиядә алар төрле шәһәрләрдә нәшер ителә: Оренбургта ("Чикерткә", "Чүкеч", "Карчыга", "Яз"), Уральскида ("Уклар"), Әстерханда ("Туп"). Татарларда сатирик матбугатның үсеше рус телендә дөнья күргән сатирик басмалар ("Жупел", "Свобода", "Пчела", "Застенок", "Казанский раешник" һ.б.) йогынтысы белән дә аңлатыла, шулай ук татарлар арасында Тифлис һәм Баку шәһәрләрендә нәшер ителгән "Мелла Насретдин" һәм "Бахлул" журналлары да бик популяр булган. +Татарның мәдәни үзәге булган Казанда да бу өлкәдә җанлану күзәтелә. Журналистика өлкәсендә инде тәҗрибә туплаган, "Казан мөхбире"ндә каләм уйнаткан, "Азат", "Азат халык" газеталарында мөхәррирлек вазифасын алып барган, "Йолдыз" газетасы секретаре булып хезмәт иткән Г. Камал 1906 елның азагыннан Казанда сатирик җурнал оештыру идеясе белән яши. Моны "Йолдыз" газетасының 1906 елгы декабрь санында дөнья күргән игъланнан да күреп була: "Хәзердән еллык акчасыны түләп язылган мөштәриләргә (язылучыларга. - Г.Х.) "Йолдыз"ның мөхәррире санисы (икенче мөхәррире. - Г.Х.) Галиәсгар Камал әфәнде идарәсендә айда бер микъдарында нәшер кылыначак "Яшен" исемендә көлке вә мотаябә (күңел күтәрү) журналы буш юлланачакдыр 1907 елга планлаштырылса да, "Яшен" журналын нәшер итү ниндидер сәбәпләр аркасында тоткарлана. Шунысы да игътибарга лаек: көлке журналын бастыру нияте белән янып йөргән Камал нәкъ шушы вакытларда үзенең язмаларын "Яшенче" имзасы белән бастыра башлый. +Тиз арада "Яшен"нең беренче саны чыгуын көткән укучылар "Йолдыз" редакциясенә, яңа журналның тоткарлануына кайгырып, хатлар яза башлый. Газета "Яшенче" исеменнән: ""Яшенче" үзе сәламәт һәм хезмәтендә хазирдер (хезмәтендәдер). "Яшен"не яшьнәтмәк өчен хәмлә кылып (тырышып) караса да, һәнүз (әле дә) муаффәкъ була алганы (эше барып чыкканы) юктыр. Һавада кара болытлар күп булса да, "Яшен" дә яшьнәмидер, хәерле ягъмурлар да яумыйдыр. Бер көн килеп, шаяд, һавалар үзгәрер... Шул заман "Яшен" дә ялтырар. Ничә еллардан бирле ачлыкка тәхәммел кылып (түзеп) килгән халык хәзергә "Яшен"сез әдәбият ягъмурлары илә кяфияләнеп (канәгатьләнеп) торсалар да, яраса кирәк. Мөхәррире нәшер кыла башласа, еллык алучыларның һәрберсенә "Яшен"не юлламага хәзермез", - дип, алга таба көлке журналының нәшер ителәчәгенә өмет белдерә. +1907 елның көзендә Тукай Казанга килә. Казаннан Уральскига, Габдулла Кариевка язган хатында үзенең мондагы тормышыннан бик канәгать булып, зыялылар белән аралашуы, фикер алышуы, үзе теләп "Әл-ислах" газетасына эшкә урнашуы турында яза. Г. Камал кебек үк, татар иҗтимагый-мәдәни тормышының эчендә кайнаган Г. Тукай, Ф. Әмирхан да Казанда көлке журналы булдыру хыялы белән янып йөри. "Әл-ислах" газетасының 1908 елгы бер санында: "Якын заманда "Әл-ислах" идарәсе һәфтәлек (атналык) көлке журналы нәшер итәргә рөхсәт алачактыр, һөҗүви (сатира) журнал мәдрәсә мәгыйшәтенә генә хас булмыйча, татар мәгыйшәтенең һәр тарафыны тәнкыйть итәчәктер", - дип игълан ителә . Шуңа өстәп: "...бу журнал өчен мөселманнар күп тора торган шәһәрләрдә мөхбирләр кирәк булдыгыннан, идарәсе бар әфәнделәр бу көннән идарәгә хәбәр биреп, үзенең язган нәрсәләреннән берәр нәмунә (үрнәк) җибәрүләре үтенеләдер", - дип, редакция журналда киләчәктә үз каләмнәрен сынап карарга төләүчеләргә мөрәҗәгать итә. Ләкин, Ф. Әмирхан тарафыннан инде проекты эшләнгән булуына карамастан, журнал нәшер ителми кала. +Уральскида яшәгән вакытта ук "Уклар" исемле сатирик журналның фактик мөхәррире булып торган һәм шушы журнал аша үзен үткен сүзле сатирик итеп таныткан Г. Тукай Казанда чыгачак көлке журналын зур түземсезлек белән көтә. Ф. Әмирханга язган хатында (1908, 23 июнь): "Монда "Әл-ислах" ходка китсә, көлке журналы да чыкса, үземнең кальбән (чын күңелдән) сөйгән гәзитәмә вә идеямә хезмәт итәр идем", - дип, яраткан эше белән шөгыльләнәчәгенә өметләнүен җиткерә. +Г. Камал 1908 елның май башында Казан губернаторы канцеляриясенә, үз мөхәррирлегендә татар телендә рәсемле "Яшен" журналы чыгарырга рөхсәт сорап, гариза (прошение) яза: "Покоронейше прошу Вашего Превосходительства разрешить мне издавать в г. Казани под своим отвественным редакторством иллюстрированный журнал на татарском языке под названием "Яшен" ("Молния") +Ниһаять, 1908 елның 1 июлендә Г. Камалга Казанда татар телендә рәсемле "Яшен" журналын нәшер итәргә рәсми рөхсәт бирелә, һәм "Йолдыз" газетасының 31 июль (1908) санында тиздән "Яшен" журналы чыгачагы һәм аңа язылу мөмкинлеге турында хәбәр ителә: "Көләсеңез киләме? Килсә, "Яшен" журналына мөштәри булып язылыңыз! Бәһасе бер елга өч сум. Беренче номеры 3 августта чыгачак. Адрес: Казань, редакция "Яшинъ" +Журнал редакциясе Г. Камалның фатирында (Большая Мещанская урамында (хәзер - Нариманов ур., 48) Хәйбуллин йортында урнаша. Басманың нашире, мөхәррире һәм рәссамы - Г. Камал, сәркатибе - Г. Тукай. +"Яшен"нең беренче номерында ук Тукайның, журнал программасы рәвешендә, "Август башы" мәкаләсе урнаштырыла. ""Яшен"нең ялтыравы һәркем өчен бертигез булган шикелле, сугуы да һәрбер явыз җанлы өчен бертигездер. "Яшен"нең сугуыннан милләт җилкәсене кимерүче профаннар, үзене шәп кеше итеп йөрүче саламторханнар, җәмәгать хакына кул сузган куштаннар, һәрбер сорыкорт дошманнар, мәктәп-мәдрәсәләрне бикләп, ялкауланып ятучы муллалар, эшсез ятучы мирзалар, хыянәтче байларның һичберсе әмин дәгелләрдер", - дип яза биредә Г. Тукай. Мәкаләне ул шигьри юллар белән төгәлли: +Ялтырый милли болытларның арасыннан "Яшен"; +Бәлки рәхмәт яңгырыдыр - яшьнәсен ул, яшьнәсен. +Юл табар золмәттә калганнар - төшерсен шәүләсен; +Таш йөрәкләр һәм яшен күргәч укыр "ләхәүлә"сен. +Шул ук номерда шагыйрьнең "Тотса мәскәүләр якаң", "Ысулы кадимче" шигырьләре дә дөнья күрә. Беренче номерда басылган Тукай әсәрләре хакында Г. Шәрәф: "Тукайдагы һөҗүви куәтне аңкыталар вә журналга хакыйкый "Яшен" төсе бирәләр иде", - дип искә ала. +"Яшен"нең беренче номеры дөнья күрү белән, "Әл-ислах" газетасының 14 август санында (1908) журналга карата язылган рецензия басыла. "Сәгъди" имзасы белән билгесез автор тарафыннан язылган мәкаләдә журналның беренче санында урын алган язмаларга, рәсем-карикатураларга кыскача күзәтү, бәяләмә бирелә. Биредә язма авторының "көлү", "көлкелек" турында фикерләре игътибарны җәлеп итә: "Көлү, мәсхәрә итү - зәгыйфь адәм балаларына бирелгән иң үткен коралларның берседер. Мескен адәм баласы бишектән кабергәчә мыскыл (мәсхәрә)ны кешелеге дәрәҗәсендә сизә, аңлый. Аңа каршы үзенең калтырап торганын беләдер Мәкалә авторы "Казан матбугатының бер кимчелеге бетеп, көлке журналы һәм чыга башлавына куанып, Тукай әфәнденең "Яшәсен ул, яшәсен!" дия догасын тәкрар итәм (кабатлыйм. - Г.Х.)", - дип, журналга озын гомер теләп кала. +Тукай "Яшен" журналында бик яратып эшли, журналның һәр номерын әзерләүгә зур көч куя, кызыклы материаллар табарга тырыша. Г. Камал белән берлектә ул рәсем асларына язмалар да әзерли. Казаннан Уральскига Гайнетдин Туприевка юлланган хатында: ""Яшен"нең секретаре мин булганга, анда бик күп язарга тугры килә. Шул сәбәпле төрле-төрле мөстәгар имзалар артына яшеренәм", - дип яза. Журналда Тукайның алтмыштан артык язмасы урын алган, аларның шактый өлеше "Г. Тукаев", "Гөмберт" ("Гөмберрт", "Гөмберррт"), "Шүрәле", "Кырмыска", "Сәгыйть ""Хәятел хайван"нан күчерүче", "Тәртә башы", "Мин язмадым" имзалары белән дөнья күрә. Шулай ук журналның төрле саннарында гомуми рубрикалар астында шагыйрьнең имзасыз язмалары да очрый. Мәсәлән, журналның сигезенче санында "Һөҗүвият" дигән исем астында Тукайның "Нумирга төшкән искеләр", "Дәүре галәм", "Ишан", "Хәзерге өйләнүчеләр", "Булмый", "Һинди Минһаҗ", "Гласный" кебек язмалары имзасыз дөнья күргән. +Журналда басылган язмалар "Чыбыксыз телеграм хәбәрләре", "Казан хәбәрләре", "Кирәкле игъланнар", "Мөһим игъланнар", "Яңа әсәрләр", "Ачы хакыйкатьләр", "Латыйфәләр", "Көлдергечләрдән ишеткәнем" һәм башка рубрикаларга бүлеп бирелгәннәр. +"Яңа әсәрләр" рубрикасында еш кына Тукай рецензияләре басылган. Мәсәлән, 1909 елгы 8 нче санда Фатих Сәйфи-К азанлының (язмада ул "бер школьник" дип атала) "Безнең заман" (Казан, 1909, нашире Харис Фәхретдинов) исемле пьесасына бәя бирелә, Тукай әсәрнең әдәби эшләнешенең йошмак булуыннан, авторның әдәби-эстетик зәвыгының түбәнлегеннән көлеп: "Бу школьникның яшьләрдән көләм дип азаплануы нинди көлке булып чыкканлыгын күрер өчен, бу көлке бер пәрдәдә, "мәнзум" (тезмә белән язылган) комедияне алып укырга эшсез кешеләргә тәүсыя итәмез (киңәш бирәбез)", - дип, бу әсәр белән "танышырга" тәкъдим итә. +Г. Тукайның замандашлары хатирәләреннән күренгәнчә, шагыйрьнең "Печән базары, яхуд Яңа Кисекбаш" поэмасы "Яшен" журналы өчен языла башланган була, әмма Г. Шәрәф сүзләре буенча: ""Яшен"нең бер номерына дип яза башлаган нәрсәсе озаеп китә. Бүлеп чыгарса, тәме кими, бер номерда чыкса, бик күп була, дип, "Яшен"дә бастыру-бастырмауда уйга кала +Г. Тукай башка милләтләр нәшер иткән сатирик журналларны даими күзәтеп бара, аларда урын алган язмалар белән таныша, якын күргәннәрен тәрҗемә итеп, "Яшен"дә бастыра. Мәсәлән, әдипнең Уральскида яшәгәндә үк азәрбайҗан телендә чыгып килгән "Мелла Насретдин" журналын яратып укуы билгеле. "Мелла Насретдин" журналының, җирле материаллар белән генә чикләнмичә, Россиядә яшәгән төрки халыкларның тормышлары белән дә кызыксынуы билгеле. Тукай азәрбайҗан әдәбияты классигы Сабирның "Мелла Насретдин" журналында дөнья күргән "Шикаять" дигән сатирик әсәрен "Мулланың зары" исеме белән "Яшен"дә урнаштыра (1908, № 2). +"Яшен"дә басылган аерым ирекле тәрҗемәләр Г. Тукайның рус сатирик матбугатын да зур кызыксыну белән күзәтеп баруын раслый. Мәсәлән, журналның 9 нчы санында шагыйрьнең "Шүрәле" имзасы белән бирелгән "Вөҗдан зарары" исемле шигыре дөнья күрә. "Ачы хакыйкатьләр" рубрикасында урын алган бу шигырь "Будильник"тан алынган дип искәртелә. Шагыйрь, "вөҗдан белән яшәү бу тормышта бик авыр" дигән ачы хакыйкатьне яңгыратып, вөҗдансызлыкны кире кага һәм вөҗдан белән сыешмаган тормышны фаш итә. Рус сатирик матбугатыннан тәрҗемә ителгән әсәрләрнең тагын берсе - шагыйрь В.В. Князевнең (18871937) "Сатириконжурналында (1908, № 24) дөнья күргән "Либерал средней руки перед банкетом" дигән шигыре. Тукай бу әсәрне татар мохитенә яраклаштырып "Хатыннар хөррияте" исеме белән бастыра (1909, № 7). Үзенең бу шигырьгә бирелгән искәрмәсендә шагыйрь: ""Сатирикон" журналында берәү, хатыннар тарафдары булып, идән буенда: "Хатыннар! Атлагыз алга!" - дип гайрәтләнеп йөри торган бер кешенең, фәкать чалбарын тазартмаган өчен, үз хатынын эт итеп сүккәненнән көлә. +Миңа килгәч ул шигырь, табигый, миллиләште. Күп кешеләр бу шигырьдән морат (теләк) нәрсә икәнен аңлап җитмәгәнгә, азрак изах (искәрмә) иттем", дип яза. +"Яшен" журналында күренекле татар әдәбиятчыларының язмалары дөнья күрә: Ф. Әмирханның ("Татар әдәпләре (хороший тон)", 1909, № 8, 10; "Япанда (Япониядә) сәяхәт", 1909, № 8; "Япанда (Япониядә) сәяхәт, яки Хыялы дәүре галәм", 1909, № 9), Миргазиз Укмасыйның ("Буржуа фикере", 1908, № 3; "Безнең милләттә ни эшлиләр?", 1909, № 6), Шәриф Саттаровның ("Мин - хак мөселман", 1908, № 4; "Ничек ишан булырга, булгач нишләргә?", 1908, № 5); Ибраһим Кулинең ("Тимербай Хаҗига ачык хат", 1908, № 2; "Трагедия", 1908, № 3) һ. б. +Г. Камал, журналда мөхәррирлек вазифасын алып бару, редакциядәге башка эшләр белән мәшгуль булуына карамастан, үзе дә төрле жанрларда иҗат ителгән язмаларын урнаштырырга мөмкинлек таба. Аның журналның беренче санында урын алган ""Яшен" сукмасын өчен" шигыре Тукайның шул ук номерда дөнья күргән "Август башы" мәкаләсе белән аваздаш. Журналда Иван Николаевич Харитоновның матбагачылык хезмәтенә кырык ел тулу уңае бе лән басылган мәкалә (1909, № 10) дә Г. Камал каләме белән язылган. +"Яшен" журналының яртысын (төгәлрәк әйтсәк, 1, 4-5, 8-9, 12-13 битләрен) рәсемнәр һәм карикатуралар алып тора. Шул чор җәмгыятенең актуаль сәяси-иҗтимагый һәм мәдәни проблемаларын сатирик планда сурәтләгән бу рәсемнәрнең барысы да диярлек Г. Камал кулы белән эшләнгән. Мәсәлән, журналның беренче саны тышлыгында урын алган рәсемдә халык мәнфәгатьләрен хәл итәргә тиешле татар депутатларының ваемсызлыгы, эшлексезлеге тәнкыйть ителә (рәсемдә Казан шәһәре думасы утырышында үзара бәхәсләшеп, фикер алышып утыручы рус гласныйлары арасында бер йоклап утыручы татар гласные сурәтләнгән. Рәсем астына: "Руслар эш күрәләр, мөселманнар төш күрәләр" дип язылган). Күренекле татар галиме Нәкый Исәнбәт язучынча, "...кайбер номерлары баштанаяк дип әйтерлек аның (Тукайның. - Г.Х.) каләме белән язылган. Шулай булгач, журналның беренче номеры ның тышлыгындагы карикатура астына язылган беренче сүз - мәкальшигырь формасындагы бу ике юл да - аныкы булырга туры килә +Шул ук санның дүртенче битендә татар матбугатында көлү объекты буларак еш телгә алынган Һинди Минһаҗга (Минһаҗетдин Кадермәтевкә) карикатура урын алган. Билгеле булганча, Һинди Минһаҗ, Һиндстанда укып кайтканнан соң, Саратов губернасы Хвалын шәһәрендә Һиндстан мәдрәсәләре тибында уку йорты салдырам дип, халыктан акча җыя (бу хакта Һинди Минһаҗ "Вакыт" газетасының 1906 елгы 21 ноябрь санында басылган " Хвалындагы мәдрәсәи Галия" мәкаләсендә яза). Нәтиҗәдә, уку йорты салынмый, акчалар Минһаҗ әфәнденең үз кирәгенә тотылып бетә. Тукай Һинди Минһаҗны үз иҗатында берничә тапкыр сатирик рәвештә телгә ала: "Авыл җырлары"ның беренче һәм дүртенче көлтәләрендә, "Минһаҗ" шигырендә ("Яшен", 1909, № 8), "Акыллы башлар" фельетонында (1910). "Яшен"дәге карикатурада тау башындагы шәһәр уртасында ак колонналы зур бина, аның уртасыннан калкып торган Һинди Минһаҗның фәсле башы (башыннан тирә-якка нурлар сибелгән) сурәтләнгән. Рәсем астына: "Хвалынский тавы башында Минһаҗетдин Йосыф тарафыннан салынган университет" дип язылган. +Дөньякүләм сәяси проблемалар да "Яшен" журналының игътибар үзәгеннән читтә калмый. Билгели ки, 1878 елда рус-төрек сугышы тәмамланганнан соң, Берлин конгрессында "Бөек дәүләтләр" Балкан ярымутравын бүлгәли башлый. "Кырмыска" имзасы белән сорау-җавап рәвешендә язылган "Нәрсәдән?" (1908, № 5) исемле шигырендә Г. Тукай бу дәүләтләр арасында булган сәяси каршылык ларга мөнәсәбәтле үз фикерен белдерә: +Ни сәбәптән өрмиләр этләр, тынычланган җиһан? - +Боснияне йотканда, Австрия тончыккан бүген. +Журналның бишенче санында урын алган "Сәясәт ашханәсе" исемле карикатурада Австриянең Сербия, Босния, Герцеговина кебек дәүләтләрне ботарлавы сурәтләнә. +"Яшен"дә Тукайның С. Рәмиевкә багышланган сатирик шигырьләре дә урын ала. Мәсәлән, "Хайлыйм, хайлыйм, хайларга" (1909, № 8) шигырендә ул Әхмәтҗан Сәйдәшев наширлегендә дөнья күргән "Бәян әл-хак" газетасына эшкә кергән дусты С. Рәмиевтән көлеп яза: +Бу шигырьдә Г. Тукай 1907 елның июнь башыннан эшсез калган С. Рәмиевне "Бәян әл-хак" газетасына эшкә керүе өчен һөҗү утына ала. Шигырьдәге "сторожлыкка ялландык" дигән сүзләр исә С. Рәмиевнең "Бәян әл-хакның" кушымтасы - "Казан мөхбире" газетасында "Музей сторожы", "Музей сторожы Тимербулат" тәхәллүсләре белән язышуына ишарә булып тора. +Журналның соңгы битен, традицион рәвештә, реклама игъланнары били. Биредә "Яшен", "Йолдыз", "Әл-ислах", "Чүкеч" газета-ж урналларының рекламалары да урнашып барган. +Казан губернасында чыгып килгән газета-журналларны күзәтеп баручы Матбугат эшләренең Казан вакытлы комитеты яңа нәшер ителгән "Яшен" журналын да игътибарсыз калдырмый. Мәсәлән, Тукай турында язылган истәлекләрдән мәгълүм булганча, бу вакытта татар телендәге вакытлы матбугат өстеннән күзәтеп торучы цензор Николай Ашмарин күп очракларда журнал саннарын кире борган. Тукайның иптәше Каюм Мостакаев истәлегендә Тукайның, көннәрнең берендә, иртән үк "Яшен" эшләре белән чыгып, кичен күңелсезләнеп әйләнеп кайтуы турында әйтелә. Шагыйрьнең төшенке халәте, К. Мостакаев сүзләренә караганда, журналга әзерләнгән язмаларның цензор тарафыннан шактый "талануы" белән бәйле булган: "...Барып карасам, Г. Камалның шактый гына озын сатирик заметкасы, Тукайның бер-ике заметкасы белән беррәттән "Авыл халкына ни җитми?" дигән шигыре аркылы-торкылы сызылып ташланганнар иде... +Кыска гомерле булуына карамастан (1908 елның август аеннан 1909 елның июленә кадәр журналның 10 саны чыга), журнал укучылар арасында популярлык казана. Ү. Гыймадиев китергән мәгълүматларга караганда, ул шул заман өчен шактый зур тираж белән басылган: аерым саннарның тиражы 2000 данәгә җиткән. "Яшен"не татар укучысы гына түгел, ә башкортлар, үзбәкләр, казакълар, азәрбайҗаннар да яратып укыган. Аны Кавказ, Төркестан, Якутия төбәкләреннән, Россиянең төрле өлкәләреннән яздырып алганнар. +Һичшиксез, "Яшен" журналы Г. Тукайның иҗади язмышында зур роль уйнаган. Уральскида яшәгән чакта ук үзен сатира остасы итеп таныткан шагыйрьнең "Яшен"дә һөҗү осталыгы тагын да көчәя, камилләшә. Соңрак бу тәҗрибәне Г. Тукай "Ялт-йолт" журналында нәтиҗәле итеп кулланачак. +III бүлек +"МОНДАДЫР БЕЗНЕҢ БАБАЙЛАР ТҮРЛӘРЕ, +ПОЧМАКЛАРЫ..." +(Казанда Габдулла Тукай белән бәйле урыннар) +Татар халык шагыйре Габдулла Тукайның тормышы һәм иҗаты белән бәйле урыннарның күбесе Казанның тарихи үзәгендә - Иске Татар бистәсендә урнашкан. Аның тарихи-мәдәни һәм шәһәр төзелеше традицияләре Идел-Урал төбәгендәге Х-XVI гасыр мөселман дәүләтләренә (Идел буе Болгар дәүләте, Алтын Урда, Казан ханлыгына) барып тоташа. +Иске Татар бистәсендәге XVIII гасыр ахыры - XIX гасыр башында күренекле архитекторлар тарафыннан төзелгән биналар Казанның үзенчәлекле архитектура бизәге булып торалар. Биредә татар байларының (Шамил, Юнысовлар, Апанаевлар, Бәхтиевләр), зыялылар һәм дин эшлеклеләренең (Мәрҗани, Насыйри, Максудовлар) йортлары, мәчет (Мәрҗани, Апанай, Әҗем, Зәңгәр, Иске-таш һ.б.) һәм мәдрәсәләр ("Мәрҗани", "Мөхәммәдия", "Мозаффария"), сәүдә һәм җитештерү биналары (Печән базары, Петцольд һәм Крестовниковлар заводлары), кунакханәләр ("Болгар", "Амур", "Мәскәү номерлары" һ.б.) урнашкан. +XVII-XIX гасырларда Иске Татар бистәсе татар һөнәрчеләре һәм сәүдәгәрләре белән дан тота, зәркән осталары, чигүче, күнче, тимерчеләр тарафыннан җитештерелгән товарлар Россия, Якын Көнчыгыш, Европа илләрендә сатыла. XIX гасыр ахырына бистә татарларның мөһим сәяси, икътисади, әдәби, мәдәни, дини, иҗтимагый үзәгенә әверелә. ХХ гасыр башында монда урнашкан типографияләрдә ("Милләт", "Матбагаи Кәримия"", бертуган Шәрәфләр басмаханәсе) күпсанлы тиражлар белән татар телендә газета-журналлар, китаплар нәшер ителә һәм дөньяның төрле почмакларына тарала. +1907 елда Уральскидан Казанга килгәч, Г. Тукай Казанның Иске Татар бистәсендәге "Болгар" номерларына урнаша. Мәскәү һәм Евангелистлар урамнары чатындагы бу бина 1866 елда архитектор Петр Романов проекты буенча эклектика стилендә мануфактура белән сату итүче беренче гильдияле сәүдәгәр Ибраһим Апаков акчасына табыш йорты буларак салына. ХIХ гасыр ахырында бина почмагындагы зур булмаган манара төзелә. Казан шәһәренең империя чорындагы гербы - канатлы аҗдаһа кыяфәтендәге флюгер шул вакытта куела. 1897 елның октябрендә И. Апаковның варисы - кызы Бибимәрьямбану Шамил (отставкадагы генерал-майор Мөхәммәтшәфи Шамилнең җәмәгате) йортны Оренбургтан Казанга күчеп килгән беренче гильдияле сәүдәгәр, иганәче Әхмәт Хөсәеновка сатып җибәрә. 1906 елда бина Казанның танылган сәүдәгәре, күренекле иганәче Мөхәммәтшакир Казаков кулына күчә. +1906 елда сәүдәгәр Фәтхулла Әхмәдуллин, йортның бер өлешен арендалап, "Болгар" кунакханәсе ача. 1910 елның 1 декабреннән кунакханә бертуган Мөхәммәтша һәм Гаделша Рамазановлар идарәсенә күчә. +"Болгар", мөсафирлар йорты булудан бигрәк, тиз арада татарның сәүдә һәм мәдәни үзәгенә әверелә. ХХ гасыр башында татар мәдәни тормышы җанланып китә һәм төрле очрашулар, чаралар оештыру өчен аерым урыннарга, биналарга ихтыяҗ туа, тик махсус мәйданнар булмаганлыктан, бу вазифаны еш кына табыш йортлары һәм кунакханә номерлары башкара. Узган гасыр башында "Болгар" номерларында "Йолдыз", "Әл-ислах", "Азат халык" газеталары, "Ак юл", "Тәрбия" журналлары нәшер ителә. +1906 елда "Болгар"да Ә. Максуди нигез салган беренче милли татар китапханәсе - "Көтепханәи исламия" (1906) эшли башлый. Иң алдынгы татар зыялыларын берләштергән иҗтимагый "Шәрык клубы" (1907-1917) да башта кунакханә номерларында урнаша. +Шул ук елны оешкан "Гавам дарелфөнүне" ("Халык университеты") тәүге лекцияләрен "Болгар" чәйханәсе залында үткәрелә, бинаның беренче катында нашир һәм журналист Әхмәт Урманчиев белән педагог, журналист, нашир Ягъкуб Хәлили оештырган "Юл" китапханәсе урнаша. +Язучы, журналист, тәрҗемәче Мәхмүт Галәү истәлекләреннән күренгәнчә, Г. Тукай көтепханә бүлмәсенә махсус исем дә таба: "чебенханә" дип атый. Китаплар аз булганлыктан, кешеләр монда бик йөрми, шуңа күрә Г. Тукай әлеге бүлмәне бик ярата, барлык очрашуларын шунда билгели һәм, көткән кешесе килгәнче, китап сатучы малай белән берәр уен уйнап юана. +"Сәүдә хезмәткәрләре җәмгыяте" дә "Болгар" номерларында урнаша, беренче катта галантерея һәм мануфактура товарлары кибетләре эшли. +"Болгар"да төрле елларда шагыйрь С. Рәмиев, революционер М. Вахитов, тарихчы галим Г. Баттал, "Сәйяр" труппасы артистлары һ.б. яши. Ул чорда фатир яллауның кыйммәтлеге һәм, алда әйтелгәнчә, кунакханәләрнең татар иҗтимагый-мәдәни үзәге ролен башкаруын исәпкә алсак, бу шәхесләрнең биредә туплануы гаҗәп түгел. +Г. Тукай "Болгар" номерларында 1907 елның октябреннән 1912 елның декабренә кадәр (беркадәр өзеклекләр белән) тора. Уральскидан Казанга килеп төшүгә, кунакханәнең өченче катында чаттан, ягъни Мәскәү урамы ягыннан Кабан күленә таба карап торган почмактан 3 нче тәрәзә - тәүлегенә 40 тиенлек номерга - 40 нчы бүлмәгә урнаша. Кунакханәнең бу бүлмәсе Г. Тукайның Казандагы тормышын һәм иҗатын чагылдырган символ булып кала . М. Галәү истәлекләрендә әлеге бүлмә хакында мондый сүзләр бар: нчы номер - Тукай яшәгән бүлмә. Ул аны тыныч чакта яланбаш, жилеттан килеш, һәр ике кулын чалбар кесәләренә тыгып, озын коридорның бер башыннан икенче башына тик уйланып йөри. Син аш ашап утырган чакта, ишекнең югары пыяла өлеше аркылы кыска чәчле баш түбәсе, җыерчыклы маңгай һәм елтыраган күзләр күреп каласың. Бик яхшы беләсең: бу - Тукай "Тукай, гадәттә, иртә, бөтен номер тормышы башланганга кадәр, күп элек тора, ике кулын чалбар кесәсенә тыгып озак уйланып коридор буйлап йөри, аннан соң бикләнеп көндезге сәгать 12 ләргә кадәр укый-яза. Көненә бер тапкыр номер столовоенда аш ашый. Кичләрен "Сәйяр" номерына керә...", - дип искә ала актер, режиссер, педагог Касыйм Шамил. +Театр тәнкыйтьчесе Барый Әминев сүзләренә караганда, шагыйрьнең тагын бер яраткан гадәте була - ул "Болгар" парадныена чыгып, урамдагы хәрәкәтне күзәтә: "Анда да аның йөзендә буш карап тору гына түгел, бәлки җитди, җентекле карап тору сизелә +Татарстан Милли музее фондында ""Тукай яшәгән бүлмә" тарихи һәйкәле паспорты" дип исемләнгән документ саклана. Анда бүлмә түбәндәгечә сурәтләнә: нчы бүлмә кунакханә бинасының мәнең зурлыгы: 2*3,28 метр, биеклеге: 2,95 метр. Агач җиңел ишек, ишектән югары тәрәзә уелган. Тәрәзә пыяласы ватык булганга, такта белән кадакланган. Бүлмә диварлары зәңгәрсу төстәге майлы буяуга буялган, идәне - сары төскә Артист Касыйм Шамил истәлегендә болай дип язылган: "Бүлмәгә кергәч, уң якта бер кешелек карават тора. Сул якта өстенә ак эскәтер җәелгән кечкенә генә өстәл куелган. Аның өстендә "Ялт-йолт" журналы, төрле газеталар һәм Пушкин шигырьләре китабы ята. Өстәл астында төрле китаплар тутырылган иске, җимерек бер кәрҗин күренә Истәлекләргә караганда, Г. Тукай Уральскидан Казанга әлеге кәрҗин белән кайткан һәм сәяхәтләре вакытында һәрвакыт үзе белән алып йөргән. +"Болгар" номерлары- XVIII гасыр ахырыннан Иске Татар бистәсенең сәүдә үзәге саналган Печән базары янында урнашкан була. 1768 елгы регуляр план буенча формалашкан һәм 18601910 елларда тулысынча үсеш-үзгәреш кичергән Печән базарының мәйданы озынча турыпочмакны хәтерләткән, шул вакыттагы Дәрбәнт, Бохара, Хива иҗтимагый-сәүдә үзәкләренә охшатып, тирә-ягында сәүдә кибетләре, торак йортлар, кабымлык урыннары һәм мунчалар тезелеп киткән була. +Печән базарында җаның ни теләсә, шуны сатып алырга мөмкин булган. Биредә күренекле татар сәүдәгәрләре сату итә: Б. Апанаев, С. Гобәйдуллин, А. Ишморатов, бертуган Юнысовлар, А. Сәйдәшев, И. Апаков һ.б. Печән базары шулай ук үзенчәлекле татар биржасы да булып тора: монда сату-алу килешүләре төзелә, күпчелек сәүдәгәрләрнең эшчәнлеге шушында башлана. +"Печән базары, яхуд Яңа Кисекбаш" (1908) исемле сатирик поэмасында Г. Тукай Печән базарын түбәндәгечә сурәтли: +Иртә берлән кайнамакта бу базар, +Кайда баксаң, анда тулган сәүдәгәр. +Кайсысы сатмактадыр, кайсы ала, +Берсе алдый, шунда берсе алдана. +Печән базары мәйданында Г. Тукай эзләрен саклаган дистәгә якын бинаны күрергә мөмкин: казылык сатучы Габдулла Килдишев кибете, "Яктылык" кинематограф бинасы, Җамали хәрчәүнәсе, кунакханәдән ерак түгел урнашкан рестораннар. +Печән базарында Г. Тукай тормышы белән бәйле биналарның тагын берсе - "Кәрвансарай" номерлары. Биредә ул В. Бәхтияров белән 1907 елның декабреннән 1908 елның гыйнвар-февраль айларына кадәр яшәп ала. Өч катлы кунакханә бинасы XIX-ХХ гасырлар чигендә сәүдәгәр Исхак Үтәмешев варислары тарафыннан төзелгән. Биредә җәмәгать һәм дин эшлеклесе Габдулла Апанаев җитәкләгән демократик юнәлештәге "Азат" газетасы редакциясе дә урнаша. +1907 елның ноябрь аеннан Г. Тукай экспедитор булып эшләгән, китапларны почта аша тарату белән шөгыльләнгән "Китап" ширкәте дә иң элек Печән базары янында, Мәскәү урамында урнашкан була. Габдерахман Дәүләтшин-Хөсәинов тарафыннан ачылып, башта китап сату белән шөгыльләнгән бу ширкәт, Казанның төрле типографияләренә заказлар биреп, китаплар да нәшер итә башлый. +Уральскида яшәүче апасы Газизә Госмановага 1908 елның 27 мартында юллаган хатында Тукай болай дип яза: "Без хәзер Әхмәт байның угылы илә бергә "Китап" нәшрияты исемле бер ширкәт ясадык. Һәртөрле яңа китаплар сатып алып, үземез бастырып сатабыз. Һәр көн һәр тарафларга җибәрәбез. Мин китапларның хаталарын төзәтәм. Хак куям. Сораган кешеләргә җибәрәм. Контора минем номерымдадыр. Бу эштән дә яхшы гына акча алам "Контора минем номерымдадыр" дигәндә, Тукай нәшриятның шул вакытларда үзе яшәгән бүлмәсен күздә тота (хат башында кире адрес итеп "В гор. Казань, книгоиздательство "Китап", Абдулла Тукаеву" дип язуы да шуның белән аңлатыла). +Китап ширкәте оештыручы Габдерахман Дәүләтшин-Хөсәинов турында бүгенге көндә мәгълүмат бик аз. Аны асрамга алган Әхмәт бай Хөсәинов 1896 елда Оренбургтан Казанга күчеп килә һәм сәүдәгәр Рәхмәтуллинның Кабан күле буенда урнашкан ике катлы йортында яши башлый. Ул Казанның иң бай һәм данлыклы сәүдәгәрләренең берсе була, энеләре белән бергә Сырдәрья, Семипалатинск, Маргелан, Ташкент, Сәмәрканд, Чимкент, Токмак, Түбән Новгород, Әстерхан, һ.б. шәһәрләрдә сәүдә эшләрен җәелдерә. Үз чорының башка бик күп сәүдәгәрләре кебек үк, хәйриячелеккә зур игътибар биргән Әхмәт бай, Казан губернасы балалар йортлары попечительлегенең мактаулы әгъзасы итеп сайлана, 1898-1901 елларда Казан шәһәр думасы әгъзасы булып тора. Аның акчасына Казан һәм Оренбург губерналарының төрле шәһәр һәм авылларында 30 дан артык мәчет, 50 дән артык мәдрәсә төзелә, ул энеләре белән бергә мәшһүр "Хөсәения" мәдрәсәсен тота. Балалары булмау сәбәпле, ул хатынының ятим калган энесен - Габдерахманны уллыкка ала. +ХХ гасыр башында Г. Дәүләтшин - Казанда китап сату һәм нәшрият өлкәсендә шактый билгеле шәхес. "Китап" нәшриятын оештыру белән бергә, ул 1908 елдан эшли башлаган "Сабах" ширкәте белән дә тыгыз бәйләнештә тора. "Китап" ширкәте башлангыч чорда кыска вакыт аралыгында берничә бина алыштыра. В. Бәхтияров билгеләвенчә, ул Киров (элеккеге Мәскәү) урамы белән Г. Камал (элеккеге Поперечно-Тихвинская) урамнары чатындагы 52/15 нче йортның ишегалдына урнашкан. Г. Шәрәф истәлекләрендә күрсәтелгәнчә, соңрак ширкәт юл аркылы гына булган "Мәскәүский нумерлар"га күчә. +Г. Тукай яратып хезмәт иткән "Әл-ислах" газетасы идарәсенә килгәндә, ул 1908 елның 2 мартында Екатерининская (хәзерге Г. Тукай) урамында урнашкан Габделшәкүр Апаков йортына күчә. В. Бәхтияров истәлекләрендә түбәндәге юлларны укыйбыз: "Бу йортта редакциядә иртәдән кичкә кадәр "Проферанс", "Тысяча" һәм "Шестьдесят шесть" уйнаулар була иде. Җәй көне ишегалдына чыгып, капканы бикләп, ишегалды түрендә кузна һәм ашык уйнаулар да булгалый иде +Җәйне Г. Тукай "Әл-ислах" газетасы редколлегиясе әгъзалары белән дачаларда үткәрергә ярата. 1908-1909 елларда Г. Тукай, К. Бәкер, Ф. Әмирхан һәм Ф. Бәхтияров Архангельская (хәзерге Һади Такташ) урамындагы Ботаника бакчасы каршында урнашкан Литовченко йортында яшиләр. "Тукайның үзенчә бик "рәхәтләнеп", үзе дигәнчә яшәгән вакыты шул "дача"да торган вакыты булды. Ул анда яланаяк, яланбаш, күлмәк-штаннан гына тирләппешеп, "ду күчереп", малайлар белән кузна уйный", - дип яза бу вакытлар турында Г. Камал. +Г. Тукай Евангелистлар (хәзерге Татарстан) һәм Олы Мещанская (хәзерге Сара Садыйкова) урамнары чатында урнашкан Аитовлар йортында да еш була. Эшмәкәр һәм хәйрияче Сөләйман Аитов һәм аның җәмәгате - беренче татар кызлар мәктәбен оештыручы Фатыйха Аитоваларның уллары Исмәгыйль һәм Ибраһим янына яшьләр җыела торган була, җырлы-музыкалы кичәләр оештырыла. +Тукай педагог, журналист, "Сабах" нәшриятының баш мөхәррире Шиһаб Әхмәров йортында да булырга ярата (гаилә корганчы, Ш. Әхмәров "Болгар" кунакханәсендә, Тукай белән күрше бүлмәдә яши). Тукай биредә булачак композитор Салих Сәйдәшев белән таныша. "Яшьләрендә булган зур аермага карамастан (бу вакыт Салихка - 12, Тукайга 26 яшь), бер-берсен бик хөрмәт итәләр +Тукайның Казандагы дуслары арасында журналист Мәхмүт Дулат-Алиев тә була, аның Яңа татар бистәсендәге Большая Симбирская (хәзерге Мехчылар) урамындагы 37 нче номерлы йортында Тукай вакыт-вакыт яшәп тә ала. Күренекле татар әдәбиятчысы Н. Исәнбәт сүзләренә караганда, М. Дулат-Алиев "Мөхәммәдия" мәдрәсәсендә белем ала, Ф. Әмирхан белән берлектә "Әл-ислах комитеты" оештыру эшендә катнаша, революцион карашлы Х. Ямашев һәм Г. Коләхмәтовларның фикердәше була. Н. Исәнбәт үзенең мәкаләсендә Тукай язган бер дүртьюллыкның тарихын китерә. Галим билгеләвенчә, бервакыт, М. Дулат-Алиев йортына Тукай кунакка килгәч, табынга күчтәнәчкә килгән гөбәдия чыгаралар (аны шагыйрь белән танышырга хыялланган бер кыз пешергән була). Гөбәдиянең өстенә камырдан Габдулла Тукай һәм йорт хуҗасы Мәхмүт Дулат-Алиев исемнәренең баш хәрефләре (гарәп хәрефләре белән "Г.Т" һәм "М.Д.") калкытып язылган була. Түбәндәге дүртьюллыкны Тукай шул язуны укып иҗат иткән булса кирәк. +Бүләк килде гөбәдия капкачында. +Бисмилла дип керә торган капкасында. +Ике исем нәкышләнгән камыр белән, +Әйтерсең лә язган алтын тамыр белә. +Г. Тукай төрле клубларда оештырылган әдәби-музыкаль кичәләрдә дә катнаша. Мәсәлән, 1908 елның 7 мартында Новый клуб бинасында (хәзер Кәрим Тинчурин исемендәге Татар дәүләт драма һәм комедия театры бинасы) халык университеты оештырган Шәрык музыкасы кичәсе була. Бу кичә турында язган "ВолжскоКамская речь" (1908, № 141) хәбәрчесе тамашачыларның Гликерия Трейтер ханым башкаруында борынгы татар җырларын тыңлап әсәрләнүләрен билгели. Мәскәү филармония җәмгыятенең музыкадрама училищесын тәмамлап, 1907 елда Казанга күчеп килгән Г.А. Трейтер (Шумакова) Л.Р. Степанова-Шумакованың шәхси гимназиясендә музыка укыта һәм кызлар хоры оештыра. Татар җәмәгатьчелеге аның татар-башкорт көйләрен башкару осталыгын югары бәяли. "Волжско-Камская речь" (1908, № 153) газетасы редакциясенә шул хакта рәхмәт хаты да язып җибәрәләр. Әлеге хатка кул куйган 24 татар зыялысы арасында Тукай, Г. Камал, С. Рәмиев тә була. Хат авторлары (В. Апанаев һәм Ф. Агиев) җырчының онытылган милли моңнарны яңартуын ассызыклап, җырчы ханымга олы рәхмәтләрен җиткерәләр. +Г. Тукай Большая Проломная (хәзерге Бауман) урамындагы Казан сәүдә биржасында (ике катлы бу бина 1874 елда сәүдәгәр Н.И. Соболев тарафыннан махсус салдырылган) үткәрелгән кичәләрдә дә катнаша, кайчак шул кичәләрдә үзенең шигырьләрен дә укый. Әйтик, 1908 елның 29 мартында әдәбият ахшамында яңгыраган "Утырышу" шигыре тамашачы тарафыннан яратып кабул ителә. "Әсәре, матур гына язылганга күрә, халыкка ошады", - дип яза "Казан мөхбире" газетасы бу хакта. +Яшьләр өчен кичәләр Купеческое собрание бинасында да уза. 1861 елда сәүдәгәр Тихонов йортында (Большая Проломная урамында) ачылган Казан сәүдәгәрләр клубы ХХ йөз башында Вознесенская урамындагы Журавлевлар йортына күчә (хәзер биредә, Островский һәм Кави Нәҗми урамнары киселешендә, Яшь тамашачы театры урнашкан). +Оешманың максаты аның уставында түбәндәгечә аңлатыла: "Казанское Купеческое собрание имеет целью сближение членов Общества для полезного и приятного препровождения времени, заключающегося в обмене мыслей и коммерческих сведений, в чтении газет, журналов и книг, в дозволенных играх в карты, шахматы, домино и на биллиарде; сверх сего, с той же целью в Собрании бывают чтение публичных лекций, литературные, музыкальные, танцевальные, семейные и другие вечера, маскарады и обеды +Купеческое собрание залында татар яшьләре төрле кичәләр оештырган, спектакльләр куелган. Аларны Тукай да тамаша кылырга яраткан. Мәсәлән, К. Шамил истәлекләреннән шагыйрьнең 1908 елда "Сәйяр" труппасы тарафыннан төрек язучысы Нәмык Кәмал драмасы буенча Г. Камал тәрҗемәсендә куелган "Кызганыч бала" спектаклен каравы билгеле. 1908 елның 2 гыйнварында шәкертләр катнашында әдәбият кичәсе була. Кичәнең икенче бүлегендә Г. Тукайның "Безне урынсызга яманлыйлар" исемле шигыре укыла. ""Безне урынсызга яманлыйлар" шигыре дә бик акрын тавыш вә бөтенләй бер генә төрле тон вә жестларсыз, вә хәтта бәгъзе галәмәтләргә дә игътибарсыз укылып, бөтен хөсненнән гари (матурлыгын югалткан) булып чыкты, дияргә мөмкиндер", - дип яза бу турыда Ф. Әмирхан. +1908 елның 14 октябрендә Купеческое собрание залында "Әл-ислах" газетасы файдасына оештырылган әдәби- музыкаль кичәдә Г. Тукай беренче тапкыр үзенең "Печән базары, яхуд Яңа Кисекбаш" сатирик поэмасын укый. Бу кичәдә катнашкан Ф. Әмир хан 1908 елның 26 октябрендә Оренбургта яшәүче дусты Исмәгыйль Аитовка язган хатында болай дип яза: "Әдәбият кичәсендә Тукаевның "Кисекбаш"ы укылды (үзе укыды). Халыкның көлә-көлә эчләре катты һәм Тукаевны да бүлә-бүлә кул чабу белән сыйладылар Ф. Әмирхан әлеге фикерен үзенең "Әлислах"та бастырг ан бәяләмәсендә дә дәвам итә: "Тукаев бу әсәрен ислахчыларның соңгы әдәбият кичәләрендә укыганда, халык, җөмлә тәмам булганын да көтә алмыйчан, самими бер көлкегә тотылып, бөтен залны тутырып кул чабалар һәм, укучыны бүлеп, әллә никадәр вакытлар туктап торырга мәҗбүр итәләр иде. Вакыйган да, бу әсәр татар әдәбиятында шигырь белән язылган көлкеләрнең иң мөкәммәл вә максудына иң муафыйк чыкканыдыр. Тукаев монда Печән базары мәгыйшәтенең иң садә вә иң горфи генә эшләрен дә шулкадәр көлкеле итеп тасвир итә ки, укучы ихтыярын кулыннан җибәрә <...> Тукаевның бу әсәрен һәм "Яшен""дә көлке шигырьләрен укый торгач, аңар татар галәменең иң оста юмористы диясем килә башлады +Г. Тукай поэмада тормышының һәм иҗатының аерылгысыз юлдашы булган серле Кабан күлен тасвирлауга да зур урын бирә: +Сүз рәте килгәч, итәм әзрәк бәян, +Таки яшьрен күл төбе булсын гаян. +Анда һәртөрле гаҗәпләр бар да бар: +Кып-кызыл алтын шәһәр, җиз карьяләр; +Мөгезе мәрмәр боланнармы кирәк, +Алты йөз башлы еланнармы кирәк. +Су анасы - бик явыз, йөзе кара - +Ел да бер угланны йә кызны ала. +"Болгар" номерларында Габдулла Тукай яшәгән бүлмәнең тәрәзәсе татар халкының риваятьләренә кергән Кабан күленә караган. Кабан күле Казанны икегә - татарлар һәм руслар яшәгән өлешләргә аерып торган. Күлнең аргы ярында "Аркадия" бакчасы (Тукай яратып ял итеп йөри торган урыннарның берсе) урнашкан, теләгән кешегә анда кечкенә пароходта оркестр уйнавы белән хозурланып бару мөмкинлеге дә булган. +Иске Татар бистәсендәге татар мәдәнияте үзәкләренең берсе, һичшиксез, - "Шәрык клубы". 1906 елның 21 декабрендә Казан вице-губернаторы тарафыннан клубның уставы раслана. Клуб советының беренче рәисе итеп педагог Ибраһим Терегулов сайлана. Идарәдә Борһан Шәрәф, Габдулла Юнысов, Гайнетдин Әхмәров, Габделхәмит Казаков, Габдулла һәм Шакир Апанаевлар, Әхмәтгәрәй Хәсәни һ.б. катнаша. "Шәрык клубы"нда оештырылган чараларда татар кызлары да күренә (бигрәк тә рус гимназияләрендә укучылар). Мөселман даирәсендә яшь кызларның мондый кичәләрдә катнашуы хупланмаса да, алар, тыю-кисәтүләргә карамастан, кайчак әле ата-аналарына да сиздермичә, клубта үткән кичәләргә, спектакльләргә килә торган булалар. +Башта "Болгар" кунакханәсендә урнашкан "Шәрык клубы" 1908 елның 1 ноябреннән элекке Сул Кабан урамында урнашкан Сабитовлар йортына (хәзерге Ш. Мәрҗани ур., 8 йорт) күчә. Ике катлы кирпеч йорт һәм ярымташ флигельне XIX гасырның икенче яртысында мануфактура товарлары һәм баш киемнәре белән сәүдә итә башлаган сәүдәгәр Хәмит Сабитов салдырган. Клуб биредә 1910 елга кадәр эшли, Габдулла Тукай аның шәрәфле әгъзасы була. Нәкъ менә шушы бинада 1910 елның 15 апрелендә шагыйрь үзенең "Халык әдәбияты" лекциясен укый. "Йолдыз" газетасында "Казан хәбәрләре" бүлегендә бу лекция турында хәбәр дә басыла: "Пәнҗешәмбе көн 15 нче апрельдә шагыйрьләремездән Габдулла Тукаев җәнабләре "Халык әдәбияты һәм милли көйләр вә шигырьләр хакында" лекция укыды. Лекциядә нинди хикәя вә шигырьләрнең халык әдәбияты дип аталганлыгын, татар көйләрендән бәгъзыларының ни мөнәсәбәт илә чыкканлыгын, татарлар арасында һәртөрле кайгылы вә фаҗигалы вакыйгалар тугрысында бәет чыгаруларга һәвәс барлыгын һәм халык арасында сөйләнә торган хикәяләрнең, әдәбият вә шагыйрьләр тарафындан төзәтелеп язылгандан соңра, халык әдәбияты җөмләсендән чыкганлыгы мисаллар илә күрсәтде. Анлар <...> лекция укылып беткәч, кул чабып, Тукаев җәнабларын тәбрик кыйлдылар Мандолиначы Җ. Мәҗитов истәлекләреннән күренгәнчә, "Йомшак кына аваз белән, җылы гына җөмләләр белән башланган бу лекция бара-бара эзгә төшә, һәм Г. Тукай үзе дә (су коеныр алдыннан чирканчык алган кеше кебек) иркенләп сулу ала һәм сөйли торган сүзен киңәйткәннән-киңәйтә бара. Халык лекцияне бик яратып тыңлый...Шул ук елда шагыйрьнең бу лекциясе "Сабах" көтепханәсе тарафыннан И.Н. Харитонов матбагасында аерым китап булып басылып чыга. +1910 елның 1 ноябреннән "Шәрык клубы" Проломная (хәзерге Бауман) урамында урнашкан Кузнецов йортындагы фатирга күченә, ә 1911 елның 23 ноябрендә инде Евангелистлар урамындагы Мәрьямбану Баһаветдинова-Апанаева йортын (хәзерге Татарстан ур., 8) арендага ала һәм 1917 елга кадәр үз эшчәнлеген шунда дәвам итә. +XIX гасыр ахырында төзелгән бу бинада клубның 150160 кеше сыярлык залы, җыйнак кына сәхнәсе, йөз кеше утырырлык лото бүлмәсе, татар, рус, азәрбайҗан, төрек телләрендәге китапларны туплаган китапханәсе, ашау-эчү урыны урнашкан иде. "Шәрык клубы"нда, спектакльләр куелган (шул исәптән рус телендә дә) бәйрәмнәр, әдәби-музыкаль кичәләр уздырылган. Беренче профессиональ татар театр труппасы - "Сәйяр" дә биредә эшли. Клубта беренче татар халык кыллы оркестры һәм хатын-кызлар хоры репетицияләре, чыгышлары үтә. Г. Тукай биредә еш була. Мәсәлән, "Йолдыз" газетасында шагыйрьнең "үзе тәэлиф иткән шигырьләрен" уку кичәсе оештырылуы хәбәр ителә. +Тукайның Казанда тагын бер яраткан урыны - Панаев бакчасы. 1887 елда Лиодор Панаев тарафыннаң салынган бу бакча соңыннан аның улы Ахиллеска мирас булып күчә. Биредә ресторан, театр, павильоннар, шахмат клубы, 755 тамашачы өчен ябык театр, фонтан эшләп торган. Электр белән яктыртыла торган бакча төрле катлау кешеләре өчен ачык була, бирегә студентлар да күпләп йөри. Федор Шаляпин нәкъ шушы театрда беренче мәртәбә чыгыш ясый. Г. Тукай да Панаев бакчасында булырга ярата. Мәсәлән, 1909 елда "Йолдыз" газетасында басылган рецензиясе шул турыда сөйли. "Татарча театр" дип исемләнгән бу язмада Тукай Гариф Богдановның "Хуҗа һәм приказчик" пьесасы буенча "Сәйяр" артистлары куйган спектакльгә бәя бирә: июньдә җомга көн кич Панаевский бакчаның ябык театрында "Хуҗа һәм приказчик" пьесасы тамашага куелды. Кич бик аяз вә бик матур булып, выставкага килгән мосафирлар да күп булганга, халык бик күп иде. Театр сафыннан тәрәккый иттерүне үзләренә идеал итеп алган бу труппа артистлыктан башка эш илә шөгыльләнмәгәнгә, табигый инде, эч пошканнан гына театр уйнарга керешкән любительләргә кыяс итәрлек дәрәҗәдән күптән үткән вә үзенә тамашачы күңелен җәлеп иткәндер +1911 елның декабрь урталарында кунакханә номерындагы салкынлыктан туеп, шагыйрь Өчиле авылына кайтып китә һәм биредә абзасы (әнисенең энесе) Кәшфелкәбир Әмиров йортында ике айга якын торып килә. 1912 елның февралендә авылдан Казанга кайткач, Тукай башта Овражная урамында бер йорттан аена сигез тәңкәлек бүлмә таба. Әмма монда да хәлләр мактанырлык булмый. "Айга 8 тәңкә, эчендә аш пешерү дә бар. Итне җумыйлар. Чи иттереп китерәләр. Ашның тозы юк, тозы күп. Чәйнең чүбе тәүлекләп тора. Чынаяк сарыга каткан. Өстәлең чүплек төсле. Кергән көнне: "Иртәгә карават кертәбез", - диделәр. Бер атна, буш бутылка төсле, идәндә аунадым, һаман карават юк", - дип зарлана Г. Тукай үзенең "Казанга кайтыш" язмасында. Ахыр килеп, шагыйрь Гостинодворская (хәзерге Чернышевский) урамындагы "Свет" кунакханәсенә күчә. Затлы җиһазларга күнекмәгән шагыйрь баштарак шакката: "Ул җиһаз! Караватның дүрт читендә - дүрт ялтыраган гөмбәз. Көзгесе дисәң, кыргыз сахраларында ком арасында ярсыз гына җәелгән саф күл шикелле. Ишек ак сәдәфтән ясалган кеби. Җуынгыч - мәрмәрнең нәгызе. Язу өстәле бордовый төсле сукнолы, әллә ничә тартмалы. Паркет идәннәре адәм угылы аяк белән басарга оялып, күкрәге белән генә шуарлык Ләкин биредә аны башка бәла көтә: "Бу нумердагы күселәр мине йөдәтеп бетерделәр, "чи-ми" киләләр. Алардан куркып, төн буе йоклый алмыйм. Күсе тавышларын бераз басу өчен, песи булып кычкырып утырам Биредә Шагыйрь Уфа-Петербург-Троицк сәяхәтенә киткәнче (14 апрельгә кадәр) яши. +Клячкин хастаханәсенә кергәнче, Г. Тукай "Амур" кунакханәсендә тора (1912 елның декабрь аеннан 1913 елның 26 февраленә кадәр). Бүгенге көнгәчә сакланган әлеге бина 1869 елда татар сәүдәгәрләре Ибраһим һәм Исхак Юнысовлар тарафыннан төзелә башлый (бина проекты 1844 елда ук архитектор Петр Аникин әзерләгән була). 1906 елда әлеге бина Габделкәрим Юнысовка күчә, һәм ул төзелеш эшләрен дәвам итә: 1912 елда Г. Юнысов шәһәр хакимиятеннән өченче катны төзүгә рөхсәт сорый. Шул ук елны йорт сәүдәгәр М. Рамазановка "Амур" кунакханәсе оештыру өчен арендага бирелә. +Абыйлы-энеле Юнысовлар Россиядә генә түгел, аннан читтә дә үзләренең завод-фабрикаларында җитештерелгән товарлар (сабын, шәм, кәгазь) белән сату итәләр. 5 таш йорт, 2 завод, 48 таш һәм 12 агач кибет тоткан бертуган Юнысовлар хәйриячелеккә дә зур акчалар сарыф иткәннәр. Мәсәлән, 1844 елда алар, Екатерининский урамында (хәзерге Г. Тукай урамы, 89) ике катлы таш бина салдырып, Казанда беренче мөселман балалар приюты (ятимнәр йорты) ачалар. Печән базарында Җиденче җамигъ мәчете (хәзерге "Нурулла" мәчете) дә алар акчасына төзелә (Биредә 1890-1908 елларда күренекле җәмәгать эшлеклесе һәм сәясәтче, "Азат" газетасы нашире Габдулла Апанаев имам булып тора). +Вафа Бәхтияров истәлекләренә караганда, Г. Тукай "Амур" номерлары урнашкан бинада беренче тапкыр 1909-1910 елларның кыш-яз айларында (4-5 ай чамасы) өченче каттагы 33 нче бүлмәдә яши . Г. Тукай хезмәттәшлек иткән "Ялт-йолт" журналы да "Амур" кунакханәсендә урнашкан булган ("Ялт-йолт"ның 48 санында "журнал өчен материаллар "Амур" кунакханәсенең 9 бүлмәсенә җибәрелсен" дигән игълан басылган). +Бу кунакханәдә 1912-1913 елларда Ф. Әмирхан, татар артистлары Г. Кариев һәм С. Гыйзәтуллина-Волжская да яшәгән. Нәкъ менә шушы бинадан 1913 елның 26 февралендә Г. Тукайны Клячкин шифаханәсенә озатканнар. Бу -фани дөньяда шагыйрьнең соңгы яшәү урыны. +Тукай белән саубуллашу мәрасиме ХХ гасыр башының иҗтимагый, мәдәни яктан әһәмияткә ия булган Юнысовлар мәйданында уза. Казанның тарихи үзәгендә, Иске Татар бистәсендә, Екатерининская (хәзерге Габдулла Тукай) һәм 2 нче Аркылы (хәзерге Фатих Кәрим) урамнары чатында урнашкан бу мәйданның исеме сәүдәгәр һәм фабрикант Юнысовларга бәйле. +Сәүдә урыны буларак уйланылган Юнысовлар мәйданы кыска вакыт аралыгында шәһәрнең татарлар яшәгән өлешенең мәдәни үзәгенә әверелә: биредә рәсми тантаналар, төрле чаралар үткәрелә. Мәсәлән, 1913 елда Романовлар идарәсенең 300 еллыгын шәһәр мөселманнары тарафыннан бәйрәм итүнең төп дәүләт чаралары биредә уза. Мәйдан бистә халкы өчен көндәлек ял итү урыны да булып торган. +XIX гасыр ахырында мәйданда уку йортлары ачыла: Мөстәкыймовлар йортының флигелендә "Халидия" мәдрәсәсе, элеккеге Апаковлар йортында Татар укытучылар мәктәбе, ХХ гасыр башында С.Ш. Алкин йортында кызлар өчен рус-татар училищесы. +Мәйданда төрле җыеннар уздырылган, шуның өчен махсус таш трибуналар да төзелгән. 1913 елның 4 апрелендә, меңләгән кеше катнашында, Тукайның җеназа мәрасиме дә шушында үткәрелгән. +IV бүлек +"ҺӘР МИНУТ МИННӘН ТЕЛИ ДӨНЬЯ +КҮҢЕЛ ҖИМЕШЛӘРЕН" +(Габдулла Тукайның 1908-1910 еллар шигърияте) +Тормышының Казан чоры - Габдулла Тукай иҗатының яңа тема-мотивлар белән баеган, лирик кичерешләр тирәнлегенә борылган дәвере. Әлбәттә, бу күчеш кинәт кенә булмый, Тукай иҗатында сизелерлек сыйфат үзгәрешләре әле Уральскида яшәгәндә үк, 1907 елда башлана. Нәкъ менә шул елның башында иҗат ителгән, татар халкының рухи-мәдәни мәркәзе булган Казанга ашкыну турындагы сагышлы-моңсу, шул ук вакытта өмет-куанычлы уйхисләрен гәүдәләндергән "Пар ат" шигырендә лирик-эмоциональ, романтик аһәңнәргә борылыш ачык чагылыш таба. +Лирик геройның торган җиреннән аерылу мотивын үзәккә куйган, катлаулы хис-тойгылар бәйләмен тасвирлаган әлеге әсәрдә строфадан строфага хисләр күчеше үзенчәлекле экспрессия тудыра, образлы сурәтләү чараларына иркен мөрәҗәгать итү, психологик кичерешләр тезмәсе шигырьнең романтик аһәңен нигезли, лирик геройның күңел халәте Казан белән бәйле киләчәгенә олы өметләр баглаган шагыйрьнең эчке дөньясы белән тәңгәл килә. Тормышындагы һәм иҗатындагы үзгәрешләрнең символик яңгырашы буларак укылган юлларда (Монда хикмәт, мәгърифәт һәм монда гыйрфан, монда нур) без өметләр белән янган лирик геройның Казанда кайнап торган рухи-мәдәни тормышка ашкынуын күрәбез. +"Мәгърифәт эстәр, иренмәс һич - кеше булган кеше" +Галимә Р. Ганиева "Тукай гомеренең соңгы көннәренә кадәр югары әхлакый идеаллар ярдәмендә дөньяны пакьләү турында хыялланды, үлгәнче бөек мәгърифәтче булып калды" дип белдерә. Казанга килгәч тә, беренче дәвердә Тукай иҗаты, нигездә, мәгърифәтчелек традицияләре кысаларында үсә. "Ислахчыларга "Алтынга каршы "Ата илә балашигырьләрендә шагыйрьнең башлангыч чор әсәрләренә ("Дустларга бер сүз", "Хөррият хакында", "Иттифак хакында", "Алла гыйшкына", "Голүмең бакчасында дулашалым...") хас әдәби-сәнгати фикерләү үзенчәлекләре ачык тоемлана, мәгърифәтчелек идеясе үгет-нәсыйхәт шәкелендә бирелә, гыйлем-мәгърифәткә өндәү мотивы алга чыга, мәгариф - милли тәрәккыятькә илтердәй төп юл дип билгеләнә: +Өч наданга алмашынмас - бер язу белгән кеше; +Мәгърифәт эстәр, иренмәс һич - кеше булган кеше. +Соңрак шагыйрьнең мәгърифәтчелек идеяләре белән сугарылган әсәрләрендә пафос үзгәрә: патетик рухка алмашка вакыйгаларга лирик герой мөнәсәбәтен күрсәтү, проблемаларны психологик кичерешләр яктылыгында ачу кебек үзенчәлекләр килә. Бу үзгәреш ләрне җәмгыятьтә хатын-кыз темасына нисбәтле язылган әсәрләр мисалында ачык күрергә мөмкин. Алар арасында шагыйрьнең лирик хис-кичерешләр чагылышы белән аерылып торган "Эштән чыгарылган татар кызына" шигыре аерым игътибарга лаек. +Реаль вакыйгага (Казанның зур сәүдәгәрләреннән булган Гыйльметдин хаҗи Ибраһимовның үз өендәге бер асрау кызны хурлавы) нигезләнеп язылган бу шигырьне Тукайның замандашы Кәбир Бәкер "Тукаевның иң муаффәкыятьле вә тәкъдир ителергә тиеш ле булган" әсәрләреннән санап, "без бу шигырьләрне укып, бөтен татар дөньясындагы укучылар белән хиссиятләремезне уртак лаша аламыз" дип билгели. Шунысы да мөһим: Г. Тукай шигырьнең исеме астына ""Зиләйлүк" көенә" дип өстәгән; димәк шагыйрь әлеге әсәренә хас булган аһәңне халык моңы белән тагын да көч әйткән. Әсәрдә алгы планга "яфрак төсле сары йөзле" татар кызы түгел, ә, бәлки яның язмышына битараф булмаган һәм мескеннең фаҗигасын күңеленнән уздырган шагыйрь образы чыга: +Сизмисең бит син дә - синең яннан +Нечкә күңел шагыйрь узганын, +Синең болай мескинләнгән хәлең +Аның күңлен ничек өзгәненШул ук вакытта, аерым татар кызының трагедиясен күрсәткән Г. Тукай, моның белән генә чикләнеп калмый: гомумиләштереп, бу ямьсез күренешнең гадәттән тыш булмавын, байларның әхлаксызлыгын ассызыклый: +Аз шул бездә байлар - кайсысы кем +Фәрештәдән канат каермас; +Алсын гына шәйтан иманыңны, +Җәһәннәмлек бу дип кайгырмас! +Мәркәзгә килүенең беренче айларыннан ук Тукай матбугат дөнья сында кайный: "Әл-ислах", "Яшен" кебек татар басмаларында хезмәт куя. Үз чиратында, тормышындагы бу үзгәрешләр шагыйрь иҗатында да чагылыш тапмый калмый: иҗтимагый лирикада матбугат темасы әледән-әле калка тора. Әйтик, аның ""Яшен" журналы хакында "Нәрсәдән?һ.б. шигырьләре шушы юнәлештә иҗат ителгән. Милләтнең киләчәген мәдәният, сәнгать үсеше белән бер үремтәдә күргән шагыйрьнең матбугатның халыкны караңгылыктан алып чыгарлык көч булуы турындагы фикерләре ХХ йөз башы татар иҗтимагый-мәдәни идеаллары контекстында укыла: +Казанга килеп ике ай чамасы торгач, 1907 елның ноябрь ахырларында "Сәйяр" труппасы тарафыннан уйналган спектакль тәэсирендә иҗат ителгән "Театршигырендә дә эчтәлеккә шушы идея салына: +Халыкка дәрсе гыйбрәттер - театр, +Күңелдә йоклаган дәртне уятыр. +Театр яктылыкка, нурга илтә, +Кире юлга җибәрми, уңга илтә. +Гомумән, шагыйрьнең беренче чор әсәрләрендә үк аерылып чыккан һәм иҗатының төп лейтмотивына әйләнгән милләтне үстерү, милли тәрәккыять, милләт язмышы мәсьәләсе Казан чоры шигъриятендә дә әдипнең иҗади кыйбласын билгеләүче төп күренеш булып тора. Тукай шигырьләрендә урын алган матбугат, театр, сәнгать темалары, шушы әдәби-мәдәни мохит белән алшартланган образлар галереясы милләтнең үсеш юнәлешен, киләчәккә барыр юлын ачыклау-аныклау максатына буйсындырыла. +Югарыдагы мисалларда нәкъ менә шушы яссылыкта шәрехлән гән юл сайлау мотивы шагыйрь әсәрләрендә, нигездә, мәгърифәтчелек идеясенә мөнәсәбәтле кулланыла. Мәсәлән, "Ике юлшигырендә ике юл образы - капма каршы куелган ике яшәеш моделе буларак гәүдәләндерелә: +Ике юл бар бу дөньяда: бере булыр - бәхет эстәү; +Икенче шул: гыйлем гыйшкында булмак - мәгърифәт эстәү. +Синең кулда: теләрсең - мәгърифәтле бул, бәхетсез бул; +Вә яки бик бәхетле бул, ишәк бул, мәгърифәтсез бул. +Шигырьдә мәгърифәтчелек әдәбияты өчен традицион булган мәгърифәтле һәм мәгърифәтсез яшәеш каршылыгы үзенчәлекле хәл ителә: татар әдәбиятында һәрвакыт бәхетле-сәгадәтле хәят белән бер бәйләмдә килгән мәгърифәтлелек бу әсәрдә бөтенләй капма-каршы эчтәлектә ачыла, шәхси бәхетсезлекне алшартлаган фактор буларак бирелә. Бу - аң-белем юлының катлаулылыгы, тәрәккыятькә омтылган милли зыялыларның һәрьяклап изү-кысу шартларында хезмәт куярга, мәгърифәтле, милли җанлы кешенең һәрвакыт борчулы-гамьле кичерешләр дөньясында яшәргә дучарлыгы белән аңлатыла. Шушы каршылыклы фикер сөрешеннән шагыйрьнең шәхси позициясе ачык тоемлана: ул укучысын, нинди генә авыр, катлаулы булса да, гыйлемгә, мәгърифәткә илтәчәк юлны сайларга өнди (текстта бу фикер мәгърифәтсез кешене ишәк белән чагыштыру ярдәмендә аерымлана). +Бу елларда шагыйрь иҗатында тәнкыйди юнәлешнең позициясе ныгый бара. Шагыйрь тәнкыйте, нигездә, кешелек яшәешендәге тискәре сыйфатларны фаш итүгә юнәлдерелә. Әйтик, "Күрсәтәшигырендә кешенең икейөзле табигатен ачып бирү эчтәлекне хасил итә: +Ай кеше! Тыштан үзендә изге хасләт күрсәтә, +Яхшыга - рәгъбәт, яман эшләргә нәфрәт күрсәтә. +Тик Ходай хәзер урынны сайлый ул азмак өчен, - +Әһле дөньяга тышыннан истикамәт күрсәтә. +Һәр строфаны шушы рәвешле капма-каршы төшенчәләрне янәшә кую рәвешендә формалаштырып, Тукай аерым кешегә хас ялагайлык, монафыйклык, үз файдаңны гына кайгырту кебек сыйфатларны, гомумиләштереп, бөтен җәмгыятькә бәя рәвешендә яңгырата. Соңга таба шагыйрьнең мондый иҗтимагый карашы фәлсәфи уйлануларга да алып килә. Аерым алганда, бер елдан иҗат ителгән "Ачы тәҗрибә авазышигырендә яшәештә ялган, икейөзлелек, кешелексезлек хакимлеген аңлау белән бәйле фәлсәфи уйланулар сызланулы хиссият сәбәбенә әйләнә: +"Чын вә Ялган" шигырендә символик образлар аша шаг ыйрь яшәештә хакыйкать белән ялган көрәшенең мәңгелек булуына ишарә ясый: +Әүвәле дөньяда җир юк, су гына булган, диләр; +Анда йөзгәннәр, имеш, тик Чын белән Ялган, диләр. +Бу ике дошманга Тәңредән бирелгән бер көймә, +Бәс, утырганнар көймәгә берсе каршы берсенә. +Шигырьнең соңгы строфасында җиткерелгән фикер заманга нисбәтләнә, шагыйрьнең иҗтимагый-сәяси хәяткә бәя-мөнәсәбәте булып аңлашыла: +Көчле кулы берлә Ялган Чынны бер суккан, ди дә, +Чын батып киткән, ди, чыкмаска җиһанга мәңгегә! +Тукай тәнкыйтендә татар халкын алгарышка өндәү, милләтне артка сөйрәүче сыйфатларны фаш итү идеясе һәрвакыт әйдәп бара. 1908 елда Тукай: "Руслар эш күрәләр, / Мөселманнар төш күрәләр", - дип яза. Бу икеюллыкта милләт хәленә борчылу, ачыну алгы планга чыга. Ироник рухта язылган булса да, әлеге эш һәм төш төшенчәләрен каршы куюга нигезләнгән шигырендә без шагыйрьнең милләтнең сәяси пассивлыгына, иҗтимагый мәсьәләләргә битараф булуына мөнәсәбәтен күрәбез. Шунысын да искәртергә кирәк: төш мотивының мондый мәгънәсе Тукайның публицистикасына да хас. Аерым алганда, бер хәйрия оешмачындагы җыелыш уңаеннан язылган "Төш күрдемфельетонында да төш мотивы аша шагыйрь милләтнең аерым бер катлавына хас булган наданлык һәм гамьсезлекне фаш итә. +ХХ йөз башы татар әдәбиятындагы йокы мотивы белән бер семантик үремтәдә килгән төш мотивы шагыйрьнең сатирик лирикасында да үстерелә. Р. Ганиева фикеренчә, Мөхәммәд Чәләбинең "Мөхәммәдия" китабына назыйрә булып торган "Ысулы кадимчешигырендә Тукай, төш мотивын кулланып, тышкы яктан үзен камил дин әһеле итеп күрсәтергә тырышкан, ә асылда бозыклык, кәеф-сафа сөюче кадимчеләрне сатира уты астына алган. Шигырьнең трактирда эчү мәҗлесендә иптәшләре белән дин, җәдитчелек, театр, биюнең хәрәмлеге турында сафсата корып утырган герое, ахыр чиктә, йоклап китеп төш күрә. Төштә торгызылган оҗмах манзарасы дини күзаллаулардан ерак: алар эчү-сыйлану, күңел ачуга кайтып кала, бу күренешләр геройның яшәеш кыйммәтләрен ачып бирә: +Пичәтләнгән шәрабләр алга килгән, +Афисиантлар - бары вилдан вә гыйльман. +Эчемлекләр бөтенләй бесплатный, +Берәү дә бер тиен акча түләтми. +Вакыйганың абсурдлыгы оҗмах сакчысы белән әңгәмәдә иң югары ноктасына җитә. Биредә без геройның нинди гамәле өчен Аллаһның рәхмәтенә лаек булуын аңлыйбыз: +Оҗмахлысың, син чөнки динле, - +Химайәт әйләдең пивнойда дине. +Уянып киткән герой чынбарлыкка әйләнеп кайта: дус дип санаган юлдашлары аны бер тиенсез ялгызын калдырганнар, официант та төштәгедәй алдында тәлинкә тотмый, ахыр чиктә, аны полиция часте көтә, герой "Төшлегемнең растлыгын шунда күрдем" дип, үзирония белән нәтиҗә ясап куя. Димәк, төш мотивы аша автор милли тәрәккыятькә каршы торучыларның чын йөзен ача. +Гомумән, Казан чорында әдипнең сатирик иҗаты яңа баскычка күтәрелә, моңа, һичшиксез, Тукай турыдан-туры хезмәт куйган рәсемле сатирик "Яшен" журналы нәшер ителә башлау да зур этәргеч ясый. Бу журнал ябылганнан соң, шагыйрь халык арасында гаять популяр булган "Ялт-йолт" журналында эшли. Шагыйрь иҗатының башлангыч чорында өстенлек иткән искелеккә, схоластикага каршы чыгу, шуңа мөнәсәбәтле кадими фикерле дин әһелләрен, яңалыкка каршы шәхесләрне фаш итү белән бәйле юнәлешкә (Казан чорында бу юнәлеш "Ишан "Муллалар "Габделхәмид "Нумирга төшкән искеләрһ.б. әсәрләрдә дәвам иттерелә) реакция елларында көн кадагында торган мәсьәләләр килеп өстәлә. Тукай җәмгыятькә хас кимчелекләрне һөҗү утына тота, чоры өчен әһәмиятле иҗтимагый проблемаларга укучының игътибарын юнәлтә ("Тотса мәскәүләр якаң "Бәгъзе зыялыларымыз "Гласныйһ.б.). Холкына хас кискенлек, туры сүзлелек Тукай сатирасын гаҗәеп үткен, үтемле итә, сатирик сәләте җәмгыятьтә көн кадагында торган мәсьәләләргә җәһәт тәнкыйть белән җавап бирергә мөмкинлек тудыра. +Мәсәлән, кыска җырлар шәкелендә иҗат ителеп, биш көлтәдән гыйбарәт булган "Авыл җырлары"нда шагыйрь вакытлы матбугаттагы, әдәби-мәдәни яшәештәге җитешсезлекләрне, көнкүрешнең тискәре якларын, иҗтимагый кимчелекләрне чеметеп ала. Әйтик, "Яшен"нең 1908 елгы 2 сентябрь санында басылган беренче көлтәдә үк "Нур", "Әхбар", "Тәрҗеман", "Әл-ислах", "Бәян әл-хак" һ.б. газеталар белән бәйле җитешсезлекләр, фикер каршылыклары тәнкыйтькә алына, аерым иҗтимагый-сәяси мәсьәләләргә кагылып үтелә. Мәсәлән, Петербург ахуны Гатаулла Баязитов (1847-1911) тарафыннан нәшер ителгән "Нур" газетасының патша хөкүмәте карарлары, татар милли буржуазиясе идеологлары һәм Баязитовның үзенең бик озын язылган дини эчтәлектәге мәкаләләре белән тутырылган булуыннан көлеп, Тукай болай ди: +Җанкай, сачең бер көлтә, җиккән атны өркетә; +Баязитов "Нур" гәзитен ничек язып өлгертәКазанда 1906-1914 елларда сәүдәгәр Әхмәтҗан һәм Мөхәммәтҗан Сәйдәшевләр тарафыннан чыгарылган "Бәян әл-хак" газетасында реклама, игъланнар, хәбәрләрнең зур урын алып торуына төрттереп тә ала Тукай: +Эскерипкәм тарый-тарый, тарый булса да ярый; +Мөштәриләр юк, ди, - инде игълан булса да ярый. +Соңыннан, шушы биш көлтәне берләштереп, редакцияләп, шагыйрь аларны "Яшен ташлары" дигән җыентыгында бастырып та чыгара. Әйтергә кирәк: Тукайның "Авыл җырлары"на ияреп язылган шундый рухтагы әсәрләре чор матбугатында шактый очрый. Троицк шәһәрендә нәшер ителгән "Акмулла" журналының 1915 елгы 48 нче һәм 49 нчы саннарында "Җырчы" псевдонимы белән басылган "Авыл җырлары"на турыдан-туры "Тукайга тәкълид" дип куелган. +Тукайның үткен каләме, сатирик куәте замандашларына җавап-пародияләрендә дә ачыла. Мәсәлән, "Мөхәммәдиядәншигырендә дусты Камил Мотыйгыйның эш-гамәлләре көлү объекты итеп алына. "Бәян әл-хак" нашире Әхмәтҗан Сәйдәшев белән фикер каршылыгында булган К. Мотыйгый реакция елларында, үзенең карашларыннан беркадәр чигенеп, "Бәян әлхак"та мәкаләләр бастыра башлый. Әлбәттә, туры сүзле Тукай бу фактны игътибарсыз калдыра алмый. Моннан тыш, "Бәян әл-хак"та рәсми рәвештә эшли башлаган дусты Сәгыйть Рәмиевкә багышланган эпиграммалар, пародияләр, шактый кискен фикерләр яңгыраган әсәрләр дә бастырып чыгара. Мәсәлән, "Саташкан" , "Йокы"ны Тукай Сәгыйть Рәмиевнең "Алданган" һәм "Уку" шигырьләренә пародия буларак иҗат итә. "Җавапшигыре исә Оренбургта нәшер ителгән "Чүкеч" мәҗмугасында Зариф Бәширинең Тукайга мөнәсәбәтле төртмәле-пародик язмаларына каршы ("Мөтәрҗим шагыйрьгә" дигән шигырендә Бәшири Тукайны фәкать тәрҗемәче итеп кенә таный, мөстәкыйль шагыйрь булмавын күрсәтергә тырыша) язылган: +Шигъре Лермонтов вә Пушкин - олугъ саф диңгез ул, +Хәзрәти Пушкин вә Лермонтов, Тукай - өч йолдыз ул! +Син дә шул диңгез ярында, и агу йоткан көчек! +Телләрең сузган буласың, - җитми, җитми, кит күчеп. +Кит хәзер, ләкин китәрдә сал колак бу сүзгә бер: +Барчы, эт, гомрең буе шул күктә өч йолдызга өр! 4 +Тукайның ХХ йөз башы милли яшәешен фаш итеп, сатира уты астына салган "Печән базары, яхуд Яңа Кисекбашпоэмасы XIII йөз шигъри ядкярләреннән саналган "Кисекбаш китабы"на назыйрә рәвешендә язылган. Фантастик сюжет ярдәмендә шагыйрь үз чоры татарлар тормышының аерым якларын сатирик планда гомумиләштереп күрсәтә. Шул ук вакытта поэма персонажларының прототиплары булуы әсәрнең сатирик көчен тагын да арттыра. +Мәгълүм булганча, әлеге поэма 1908 елның сентябрендә Казанга, Никитин циркына Карәхмәт дигән көрәшче килү вакыйгасына мөнәсәбәтле языла. Цирктагы батырларны җиңгән Карәхмәт Печән базары халкын шаулата. Өстәвенә әле ул "Болгар" номерларында Тукайдан берничә номер аркылы гына урнаша. Карәхмәт вакыйгасына мөнәсәбәтле Тукай "Кисекбаш" сюжетын яңадан эшкәртү эшенә тотына, үзенең фантазиясенә беркадәр ирек бирә. +Поэмадагы Кисекбаш образын тудырганда Г. Тукай гротеск алымын куллана. Шул ук вакытта галимә Р.К. Ганиева Карәхмәт, Кисекбаш, Дию, Камчылы ишан һ.б. образларының төп җыелма образ - "Печән базары" образының - төрле вариацияләре булуын күрсәтә. Чыннан да, Кисекбашка карата бирелгән характеристиканы (Чөнки бер мең тәгассыб бу мидә. / Бу мидә йөзләп гыйнад амбары бар, / Бу мидә мең пот сыраның пары бар. / Бу мидә бардыр җәһаләт ун вагон, / "Минбеләмлек" дәгъвасы - бер мең вагон. / "Иске - изге" фикре бардыр ун келәт, / "Һәр җәдит - кяфер" - егерме склад...) татар дөньясындагы иске карашлы, фанатик, милләтне артка сөйрәүче кешеләр катлавына карата кулланып була. "Печән базары" төшенчәсе астында тупланган сәүдәгәрләр, шәкертләр, байлар, иске карашлы руханилар Тукай тарафыннан кискен тәнкыйтьләнә. Яшәешкә бәя бирүдә ирония юлын сайлап, шагыйрь татар милләтенә "ат кәмите" атамасы белән бәя бирә: милләт кайгысын уйлап, алгарыш идеяләрен тормышка ашырасы урында, халыкның көлке-кәмит, алдау, наданлык, искелек белән гомер кичерүе турындагы фикер әсәрне иңләп үтә. Шул рәвешле, әсәрнең типиклаштыру, гомумиләштерүгә йөз тотуы аның реализмга каравын дәлилли. +Гомумән, Тукайның сатирасы иң беренче чиратта, милләт яшәеше белән бәйле. Галимә Р. Ганиева фикерен кабатлап әйтсәк, "авыр, катлаулы язмышлы халык язмышы, тормышка ашмаган идеаллар белән бәйле хәсрәт катыш көлү - 1907-1910 еллар Тукай иҗатының иң төп үзенчәлекләреннән берсе +Мәсәлән, "Хасиятшигырендә лирик герой татар халкының һәрберсе югары үсешкә ирешкән һәм нинди дә булса алдынгы сыйфаты, үзенчәлеге белән дан алган милләтләр янәшәсендә да үз урынын табуын тели, әмма шанлы госманлылар, кораллы немецлар, гаять җитез һәм эшкә җайлы яһүдләр, гүзәл һәм яхшы чәйле кытайлар, һөнәрмәнд һәм дә җанлы французлар, бик иҗтиһадлы һәм дә маллы инглизләр янәшәсендә татарларның мактанырлыгы юк икәнлеге турында үкенечле рухтагы нәтиҗә ясала: +Ни дирсең, сүз татар тугърысында булса? +Табалмый сүз, диерсең: "ул - сакаллы +Шул рәвешле, иҗатының беренче дәвереннән үк килгән милләт темасы Тукайның Казан чоры иҗатында да әйдәп бара: "татар халкының яшәеше, киләчәге, теле, мәгърифәте шагыйрьнең бәгырен телгәли, иҗатының төп юнәлешен миллилек, милли идея, татарлык билгели Милләт темасы бу чорда, лирик-психологик кичерешләр сәбәбенә әйләнгән төп темаларның берсе булып, шәхси хиссият яссылыгында ачып бирелә. Шагыйрьнең лирик герое милләт язмышын уйлап сызланучы, борчулы гамьнәр белән яшәүче шәхес буларак күз алдына килә, аның "фаҗигалы кичерешләре халык тормышы, милләт тарихы белән бәйләнгән Мәсәлән, "Милли моңнар "Милләтчеләркебек шигырьләрдә татар халкы язмышы үткән - бүгенге - киләчәк чылбырына тезелә, лирик герой ның психологик кичерешләре милләт белән бәйле гамьнәрдән оеша. +Беренче әсәрдә милли тарих, халык язмышы сызлану, моңлану хиссиятенең төп сәбәбенә әйләнә, шигырьдә бу кичерешләр "зарлы, моңлы" көй образы ярдәмендә чагылдырыла: +Милләтнең изелүе (Өзлеп-өзлеп кенә әйтеп бирә / Татар күң ле ниләр сизгәнен; Мескин булып торган өч йөз елда / Тәкъдир безне ничек изгәнен), михнәт чигү, күз яшьләре түгү (Күпме михнәт чиккән безнең халык, / Күпме күз яшьләре түгелгән) мотивларын бер бәйләмгә туплап, шагыйрь хис дәрәҗәсен көчәйтә. Шигырьгә килеп кергән Болгар һәм Агыйдел образлары (Күз алдымда күргән төсле булдым / Болгар һәм Агыйдел буйларын) автор уйлануларында үткән һәм бүгенгене кисештерә, сызланулы, сыкраулы хиссиятне милли тарихтан хәзергегә кадәр суза. +Шагыйрьнең бу әсәре лирик ситуация ягыннан Уральск чорында иҗат ителгән "Кичке азан" (1906) шигыренә якын тора. Милли дөнья сурәтенең мөһим рухи кыйммәтләреннән булган азан һәм моң образлары һәм алар тудырган лирик хисләр укучыга аваздаш булып тоела. +Инкыйраз алдында калган милләткә мөрәҗәгать рәвешендә иҗат ителгән "Милләтчеләр" шигыренең беренче строфасында ук татар халкының киләчәге өметсез икәнлеге искәртелә: +Татар халкы! Син үләргә мәхкүм инде, +Дару үтмәс дәрәҗәдә мәсмүм инде. +Милләтне инкыйразга китерүчеләр - ялган милләтчеләр дигән фикер шигырьне иңләп уза, шушы хакыйкатьне аңлаудан туган өметсезлек хисе әйдәп бара, лирик геройның милләтен алданмаска өндәп гасабиланулары психологик кичерешләрне тирәнәйтә. Коръән сюжетына мөрәҗәгать итеп, дини-мифологик аллюзияләр ярдәмендә шагыйрь милләтне алгарыш юлына чыгарырлык көчле шәхесләр кирәклегенә басым ясый: +Милләтнең киләчәген шагыйрь яшьләр - аң-белемле, яңалыкка омтылган зыялы буын белән турыдан-туры бәйләп карый. Ләкин реакция вакытында яшьләрнең күбесе инкыйлаб дулкынында барлыкка килгән идеалларны югалта, төшенкелеккә бирелә башлый. "Яшьләршигырендә Тукай нәкъ менә шул яшь буынны чолгап алган рухи кризисны сурәтли: +Бара милләт зәгыйфь, абныр-абынмас, +Сүнә яшьләрдә ут кабныр-кабынмас. +Кичә якты вә милли бер күңелдән +Бүген тычкан утыдай нур табылмас. +Күргәнебезчә, шигырьдә автор традицион символик образны (нур образын) кулланып, милләтнең киләчәгенә пессимизм белән карый. Шул ук вакытта Тукай милли гамьне юкка чыгаручы, милләт тәрәккыятенә киртә булган сыйфатларны (байлыкка табыну, акча колы булу һ.б.) фаш итә, мондый юлның милләт алгарышына китермәячәген ассызыклый: +Тотып милләт ливасын, юлга чыктык: +"Бу куллар мәңге, дип, җиргә салынмас". +Җыгылдык без ике-өч чакрым да китми, - +Җегетләр! Бездә көч юк, - ахры, булмас! +"Кая барсам, кайда торсам, нишләсәм дә, +Хәтеремдә мәңге калыр туган җирем" +Казан чорында шагыйрнең иҗат дөньясы романтик аһәңнәр хисабына киңәя, катлаулана. Г. Халит сүзләре белән әйтсәк, "публицистик рух лирик-психологик сурәткә урын бирә Милли тематикага язылган әсәрләрдә бу күренеш шәхсиләштерү, психологик кичерешләргә игътибар арту рәвешендә бара (югарыда каралган "Милли моңнар" шигыре - шуның бер мисалы). Күңел лирикасының эчтәлеген исә туган җир, туган тел, мәхәббәт темаларына романтик һәм сентименталь кичерешләр аша якын килү, табигать образларына мөрәҗәгать итү, лирик геройның хис-кичерешләрен үзәккә кую били. +Г. Тукайның туган җир, туган авыл образын үзәккә куйган әсәрләрендә һәрвакытта да туган якны сагыну белән алшартланган хәтер мотивы калка. Мондый төр шигырьләрдә балачакны сагыну, туган җирне искә төшерү мотивлары алгы планга чыга. +Уральски чорында иҗат ителгән "Туган җиремә" (1907) шигырендә ачык күзәтелгән бу үзенчәлек Казан чорында язылган "Туган авылшигыренә дә үтеп керә. Әлеге әсәрендә шагыйрь үзенең сабый чоры үткән якларның гаҗәеп бер матурлыгын, күңел кылларын тибрәтердәй хатирәләргә байлыгын, җанга якын бизәкләрен сәнгатьчә гәүдәләндерүгә ирешә. Туган авыл - кешенең кендек каны тамган, шәхес буларак формалаша башлаган, аң-белем алган изге урын булып сурәтләнә: +Ходай шунда җан биргән, мин шунда туган, +Шунда әүвәл Коръән аятен укыган; +Шунда белдем рәсүлемез Мөхәммәдне, +Ничек михнәт, җәфа күргән, ничек торган. +Туган җирдә үткән гамьсез-вафасыз сабыйлык елларын сагыну лирик геройның сентименталь кичерешләре аша күрсәтелә: +Истән чыкмый монда минем күргәннәрем, +Шатлык белән уйнап гомер сөргәннәрем; +Абый белән бергәләшеп кара җирне +Сука белән ертып-ертып йөргәннәрем.. +Шигырьнең соңгы строфасында бу кичерешләр тәкъдир мотивына нисбәтле итеп бирелә: +Димәк, язмыш юллары кая гына илтсә дә, туган җир белән бәйле якты истәлек-хатирәләр кешенең җанын җылытырдай төп кыйммәт булып калачак. +Гомумән, шагыйрьнең лирик герое еш кына күңел юанычын нәкъ менә үткәннәрдән таба, "үткәнне искә төшереп сагышлану, идеалны үткәннән эзләү мотивы шагыйрьнең романтик иҗатын, фәлсәфи шигырьләрен әйдәп бара Хатирәләр тудырган сызлану мондый шигырьләрдәге дөнья сурәтенең үзәгендә тора. Шушы юнәлештә иҗат ителгән "Исемдәшигырендә, мәсәлән, кеше гомеренең иң гүзәл бер дәвере - самимилек, гамьсезлек, бәхет көтү белән бәйле балачак еллары, яшүсмерлек чоры - лирик геройның күңелен еллар үткәч тә җылытып тора: +Исемдә курка-курка төрле уйлар уйлаган чаклар, +Гафифанә вә мәгъсуманә көлгән, уйнаган чаклар; +Исемдә һәм эчемнән көткәнем якты бәхетләрне, +Теләп яшьрен генә рәхәт, сәгадәтле вакытларны. +Шигырь гомернең узуы, вакыт агышы кебек фәлсәфи мотивлар белән тулыландырыла, рәхәт, гамьсез чакларның үтүен табигый канун кебек кабул итү идеясе җиткерелә, вакыт агышын туктатып булмаганлыгын аңлаудан туган халәт моңаю мотивы аша тәгъбир ителә: +Тыныч калды йөрәк, шау-шу вә гаугадан тәмам тынды; +Моңаеп тибрәнә тик бер тәхаттырдан гына инде. +Лирик геройның балачак истәлекләреннән рухи җылылык алуы белән бәйле мотив шагыйрьнең башка әсәрләрендә дә урын ала. Әйтик, яшь буынга мөрәҗәгать кебек иҗат ителгән "Гомер юлына керүчеләргә" шигырендә лирик герой түбәндәге нәтиҗәгә килә: +Нигә, - дим, - изге мәктәптән, сабый чаклардан айрылдым? +Нигә мин кечкенә Апуш түгел, зуп-зур Тукай булдымБалачакны идеаллаштыру, үткәннән гармония эзләү омтылышы, күрәсең, Тукайның бу елларда балалар өчен иҗатка зур тырышлык белән тартылуының бер сәбәбе була. Җамал Вәлиди шагыйрь иҗатында балалар әдәбиятына якынаюны "Әл-ислах" һәм "Яшен" газеталары эшчәнлеге туктау белән бәйләп аңлата, аратирә "Йолдыз", "Вакыт", "Шура"да шигырьләрен бастыргалау белән генә чикләнеп калырга теләмәгән Тукай "мәктәп һәм балалар галәменә якынлаша башлый 1911 елның 22 гыйнварында Сәгыйть Сүнчәләйгә язган хатында Тукай балалар өчен китапларында, нигездә, русчадан тәрҗемә ителгән әсәрләр урын алуын билгели: "Мин язган китапларымда (әлбәттә, хрестоматия) русларның Пушкины, Лермонтовы, Аксаковы, Майковы, Плещеевы вә башка бик күбе булып являться итәм. Мин иттифакый гына тәрҗемә иткән вә икътибас ителгән шигырьләрем татар мәктәбендә беренче урынны алачак булды Шул ук вакытта бу шигырьләрне, Җ. Вәлиди билгеләвенчә, "читдән бер копия дип тә әйтә алмыйбыз": "Тукаев, анларны тәрҗемә иткәндә, шөбһәсез, үз сүзе илә бергә үз мәгънәсен, үз хисен дә катышдырган. Аның башка тәрҗемәләре кеби, бунлар да аның күңелендән чыккан +Мәгърифәтчел-дидактик юнәлешне алга куеп, шул контекстта аң-белем, хезмәт сөючәнлек, максатка ирешүдә тырышлык кебек сыйфатлар зурланган ("Эш "Эш беткәч уйнарга ярый "Имтияз алган бала "Кызыклы шәкерт, әхлакыйтәрбияви эчтәлектә язылган ("Кышкы кич", "Бәхетле балаһ.б.), табигать, тирә-як дөнья белән таныштырган ("Кошларга", 1909; "Кошчык", 1909; "Бала белән күбәләк", 1909; "Бичара куян", 1910; "Күгәрчен", 19105 һ.б.) шигырьләрдә шагыйрь, кешене бизәүче рухи кыйммәтләрне калкытып, кечкенә укучысын кешелеклелек, мәрхәмәтлелек, шәфкатьлелек турында уйландыра. Балалар өчен иҗатының гүзәл үрнәкләре булган, "табигать матурлыгына соклану мотивы өстенлек иткән, туган җир табигате идеаллаштырыла торган һәм гадәти күренешләрдәге матурлык ассызыкланган пейзаж лирикасында табигатькә милли караш үзенчәлеге билгеләнә("Ай һәм кояш "Кышка бер сүз "Җәйге таң хатирәсеһ.б.). +Гомумән, шагыйрьнең 1908-1910 еллар иҗатында шигырьләрне гаҗәеп нәфис сурәтлелек белән баеткан милли-халыкчан бизәкләр игътибарны җәлеп итә. Татар укучысына якын мотивдетальләр, тел-сурәт чаралары, халыкчан сюжетлар лиро-эпик әсәрләрдә дә зур урын алып тора. "Су анасы "Кәҗә белән Сарык хикәясекебек күренекле әсәрләрдә халык күзаллаулары, милли менталитет үзенчәлекләре, этнографик детальләрдән оешкан милли дөнья сурәте инде гасырдан артык татар укучысын битараф калдыра алмый. +1 "Балалар күңеле" җыентыгының (Казан: "Сабах" көтепханәсе, И.Н. Ха ритонов матбагасы) 1910 елгы басмасында дөнья күргән. +2 "Күңелле сәхифәләр"дә (Казан: "Сабах" көтепханәсе, "Милләт" матбагасы, 1910) басылган. 1909 елда язылганлыгы әйтелгән. +3 "Күңелле сәхифәләр"дә басылган, 1909 елда язылганлыгы әйтелгән. +4 Шигырьләрнең икесе дә "Балалар күңеле"нең 1910 елгы басмасында дөнья күргән, язылу еллары 1909 дип күрсәтелгән. +5 Бу шигырьләр "Балалар күңеле"нең 1909 һәм 1910 елгы басмаларында дөнья күргән. +6 Заһидуллина Д.Ф. Габдулла Тукай шигъриятендә төп мотивлар: халыкка багышланган гомер // Габдулла Тукай мирасы һәм милли-мәдәни багланышлар: Габдулла Тукайның тууына 125 ел тулуга багышланган Халыкара фәнни-конференция материаллары. Казан, 2011. Б. 23. +7 "Балалар күңеле"ндә (1909) басылган. +8 "Балалар күңеле"ндә (1909) басылган. +9 Йолдыз. 1910. 23 март. +10 "Җуаныч" исемле җыентыкта (1908) басылган. +11 "Балалар күңеле"ндә (1910) басылган. +"Кайда Фәрһад берлә Мәҗнүн! - +мин аларның таңчысы!" +"Көнчыгыш шигъриятенең газәл һәм Көнбатышның элегия жанрлары үзенчәлекләрен табигый итеп үргәнмәхәббәт лирикасында шагыйрь гыйшык утында яну, мәхәббәт газабы, сөюдән акылны җую, мәхәббәттән күккә ашу, сөйгән ярны идеаллаштыру кебек мотивлар бәйләменнән гыйбарәт гаҗәеп хисчән шигырьләр иҗат итә. "Мәхәббәт "Гашыйк "Соңра "Төшһ.б. әсәрләрдә мәхәббәт темасы "сөю - кешене яшәтүче, яшәешне мәгънәле итүче көч" дигән идея яссылыгында ачыла: +Файдасыз бер ит кисәгеннән гыйбарәттер йөрәк, +Парә-парә кисмәсә гыйшык-мәхәббәт кайчысы. +Сөйгән ярны тасвирлауда, хис-кичерешләрне ачуда шагыйрь шәркый традицияләрдә кулланылган сурәтләү алымнарына, образларга мөрәҗәгать итә: +Барча әхраре мәхәббәт миннән уңда, зан итәм, - +Кайда Фәрһад берлә Мәҗнүн! - мин аларның таңчысыШагыйрь үзе Гёте әсәренә ияреп иҗат ителгән дип күрсәткән "Төш" шигырендә дә без традицион сурәтләр нигезендә ачып бирелгән романтик кичерешләр дөньясын күрәбез. Шигырьнең исеменә чыгарылган төш мотивы бу очракта чынбарлыкка каршы куелган үзгә реальлек мәгънәсендә кабул ителә. Төп мотив шигырьнең композициясен билгели: аның беренче өлеше лирик геройның хыялый хәятын чагылдырган төш рәвешендә корылса, икенче өлештә инде герой реаль чынбарлык белән күзгә-күз кала. Сөю утында янган лирик герой (әсәрдә ул - шагыйрь) төшендә үзен "бер зур шаһ", дәүләт иясе итеп күрә. Төштәге романтик кичерешләр чынбарлык белән кисешә, лирик геройның күңел халәте традицион мотивлар аша ачып бирелә (сөйгән яр каршында баш ию, яну/көю): +Таҗлы башым хозурыңда иям, имеш, +"Җанашым, мин сине сөям", - диям, имеш; +Нәрсә генә әйтер сөйгәнем дип, +Эчемнән бик янам, имеш, көям, имеш. +Сөйгәненнән тын да алмый җавап көткән шаһ-шагыйрь уянып китә һәм кичереш-халәтенең иллюзия генә булуын аңлый, ягъни өзелгән төш лирик геройны чынбарлыкка кайтара, "явыз язмыш" метафорик эпитеты белән ачыкланган бу чынбарлык ялгызлыгын аңлаган геройның әрнүле-ачынулы халәтен тудыра. Лирик геройның психологик кичерешләр бәйләме романтик әдәбиятта киң очраган елау мотивы белән үстерелә. Соңгы строфада инде хис-кичерешләр дөньясы бөтенләй башка эчтәлектә ачыла: лирик геройның психологик халәте үзгәрә һәм елау мотивы шатлык белән алмашына, мәхәббәттә юану табу рухи яшәешнең матди кыйммәтләрдән өстенлеген раслауга алып килә: +Бераздан соң килде аңар шатлык янә: +Егъласам мин, егъладым, ди, шашып кына. +Мәхәббәтем һаман иске мәхәббәт ич, +Югалтсам мин, югалттым, ди, шаһлык кына. +"Шәйтанның муенына "Кызык гыйшык "Егет илә кызкебек шигырьләрдә мәхәббәт темасы берникадәр уен-көлке төсмере алса да, Тукайның мәхәббәт лирикасында Шәрык әдәбияты традицияләренә нигезләнгән романтик рух өстенлек итә. +Шундый рух шәкелендә язылган "Актык тамчы яшьшигырендә Тукай, мәхәббәт газаплары чигү мотивы аша, лирик геройның "яшьрен сөюдән җан көю" халәтен күрсәтә. Романтик омтылышларның тәкъдир тарафыннан кире кагылуы шигырь эчтәлеген язмыш фәлсәфәсе белән тулыландыра, мәхәббәттә бәхетсезлекне язмышы итеп кабул иткән лирик геройның тәкъдиргә буйсынуы соңгы строфада үлү/бетү мотивына китерә: +Үлде рух яшьрен мәхәббәттән, - хафа юк үлсә дә, - +Нишлим, иркәм кәйфенә килгәч шулай бер җан кыю"Шат яратса да, җиһанга ят яраткан Раббысы" +Казан чорында Тукай әсәрләре фәлсәфи яктан да тирәнәя, шагыйрь еш кына шигырь эчтәлегеннән үсеп чыккан фәлсәфи фикергомумиләштерүләрен җиткерә, уйлану-гамьнәре белән уртаклаша. +Мәсәлән, төрле буыннарны берләштергән, татар халкының милли гимнына әйләнгән "Туган телшигырендә тема шәхеснең үзен һәм дөньяны танып белү омтылышын алшартлый, шагыйрь милли-мәдәни кыйммәтләрне (нәсел җепләре, бишек җыры, әкият, дини-әхлакый кыйммәтләр һ.б.) бер бәйләмгә туплый, һәм алар арасында кешенең милли асылын, тамырларын, дөньяга карашларын билгеләүче төп кыйммәт итеп туган телне билгели. +Иҗат һәм шагыйрьлек темасы үзәктә торган шигырьләрдә ("Шагыйрь "Пәйгамбәрһ.б.) XX йөз башы татар әдәбиятында үсеш алган шагыйрь-пәйгамбәр образы үзәктә тора. Шушы рәткә Тукайның "..гә" ("Ядкяр"шигырен дә кертеп була. Биредә дә шагыйрь образы илаһилаштырыла, һәм шул ук вакытта Тукай үз әсәрендә шагыйрь һәм җәмгыять мәсьәләсенә дә кагыла. "Дөньяның буш шау-шуы шагыйрьгә чит, шагыйрьгә ят" дип белдергән автор шагыйрьне "вак мәгыйшәт, вак тормыш"тан азат булырга өнди, каләм иясен югары күтәрә, падишаһ дип игълан итә: +Шагыйрь иҗатында ислам тәгълиматына бәйле язмыш-тәкъдир турысында да уйланулар бар. Рус әдибе Н.И. Позняков әсәре тәэсирендә язылган "Киңәш" ("Чикмә гамь..."шигыренең беренче һәм икенче строфаларындагы тормыш агымына буйсыну, үткәнне кайтарып булмау, вакыт агышын яшәешнең табигый кануны итеп кабул итү мотивлары (Чикмә гамь шул нәрсәгә: синнән гомернең еллары / Алган аны бер дә бирмәскә - очырган җилләре. // Тормышыңның агымында инде ул киткән агып; / Кайгырудан файда юктыр - булмый инде кайтарып) соңгы строфада Аллаһка таяну мотивы һәм өметне югалтмаска, алга омтылырга өндәүләр белән алмашына: +Түкмә күз яшь: ярдәмендә һәр заманда Алла бар; +Ал җәсарәт, алга омтыл, һич ялыкмый алга бар! +Шунысын да әйтергә кирәк: Г. Тукай иҗатында "өмет/өметсезлек" каршылыгы зур урын алып тора. Мәсәлән, "Өмидшигырендә үз-үзен адашкан, "бетү чокрында", караңгы дөньяда "тотныр нәрсә юктыр" дип хис иткән лирик герой (Мин караңгыда хәзер; үтсен бу таң атмас кичәм; / Таш йотам, икмәк белеп, һәм зәһр эчәм, саф су дисәм) өметсезлеккә бирелми, "фикер кояшы"ның чыгачагына, "вөҗданны җанландырачагына", җанның яратылышыннан ук бөек булуына ышана: +Юк! Түбән булмас бу җан: фитьрәттә гали булган ул, +Кисмәк өстендә каракош - иттифакый кунган ул. +Шагыйрьнең "Күңел йолдызыәсәре "Өмид" шигыренә аваздаш рухта иҗат ителгән: яшәеш ямьсезлеген тәкърарлаган лирик герой (Минем гомрем караңгы төн - кояшым һәм аем тугъмас ) һәр күренештә яктылык күрә, өметен җуймый (Шуңар да шөкер итәм мин: бу төнем йолдызлы, йолдызлы). Яшәешкә "мәлгунь көч", "кара көчләр", "караңгы төн" символик образлары аша бирелгән бәя "якты, һаман нурлы" күңел йолдызы образына каршы куела. Галимнәр тарафыннан бу образның символик мәгънәләре күрсәтелә: беренчедән, йолдыз - шагыйрь күңелендәге иҗат уты белән бәйләп аңлатсылса, икенчедән, ул - милли идеал, лирик геройның халкына мәхәббәте һәм милләтнең киләчәгенә бәйле өметләре булып төгәлләшә. Шигырьдә кешенең дөньяда үз эзен калдырырлык итеп яшәргә тиешлеге турындагы фәлсәфи фикер дә (Җиһанда калдырып китсәм икән, йа Раб, гүзәл эзне, һичшиксез, милли яссылыкта укыла. +1905-1907 елгы инкыйлаб дулкыннары тынгач, илдә башланган кара реакция елларын, аның милли мәдәният үсешенә китергән зыянын анык татыган, тормышыннан, яшәү шартларыннан канәгать булмаган, рухи тынычлык таба алмаган Тукай шигырьләрендә экзистенциаль мотивлар көчәя. Тукайның дусты, сердәше Ф. Әмирхан истәлекләрендә әйтелгәнчә, бер очрашканда шагыйрь Казанга килгәннән бирле соң дәрәҗәдә эшлексезләнүе, эшсез, идеалсыз, чиле-пешле кешеләр тирәсеннән котылырга теләве, ләкин үзендә шуңа көч таба алмавы турында ачынып сөйли. Җамал Вәлиди Тукай иҗатында "сызлану, зарлану һичбер вакыт бетеп тормады" дип билгеләп, 1910 елдан бу сыйфатларның тагын да тирәнәюен күрсәтә, шагыйрьнең күңел халәтендәге бу үзгәрешләрнең сәбәпләрен түбәндәгечә шәрехли: "...Яңа иптәшләр ясау, яңа планнар кору, яңа гәзитә чыгару, әлхасил, яңа тормыш кызыгы белән ике ел үтеп тә китте. Инде Тукаевка артка әйләнеп карарга вакыт җитә. Әүвәле эшләгән, хакыйкатән бер "менә!" диеп күрсәтерлек тәрәккый бармы? Халык аны күтәрә, аны үзенең Пушкины, тагын әллә кеме итеп таный. Ул аны күтәрерлекме? Менә бу сөальләр аны чынлап борчый. Ул үзенә "Нәрсә күрдем бу җиһанда, ни бетердем?.." сөален бирә һәм: +Һәр минут миндән тели дөнья күңел йимешләрен, +Нәрсә пешсен, булса ялкынсыз күңел, сүнгән күңел, - дип әйтергә мәҗбүр була +Бу рухи гасабилык, шагыйрьнең авыруы белән дә көчәйтелеп, аның иҗатында экзистенциаль тоемлауны барлыкка китерә. Төшенкелек, өметсезлек, чарасызлык хисләреннән гыйбарәт "Өзелгән өмид "Өмидсезлек "Үкенеч "Тәләһһефкебек шигырьләр моңа дәлил булып торалар. +Әйтик, "Тәләһһеф" шигырендә - җәмгыятьтә хөкем сөргән ялган, икейөзлелек (Мәлганәт, пычрак вә ялган берлә тулган безнең эч; / Бар начарлыктан, бозыклыктан гыйбарәт безнең эш. / Шаккатабыз тышкы зиннәтләр, киемнәргә карап; / Җан сатабыз әллә нинди вак "тиен"нәргә карап), шуны үзгәртә алмаудан туган психологик халәт үзәккә куела. Шушы ачы хакыйкатьне аңлап сызланган лирик геройның күңел газабы риторик сорау шәкелендә формалашып, кешенең яшәеш ямьсезлеге каршында көчсезлеген, җәмгыять кануннарын үзгәртүнең кыенлыгын күрсәтә: +Керләнә өст-өстенә рух, һич хозур вөҗданга юк; +Ни сәбәптән җир йөзендә тәнгә - мунча, җанга - юк?Эчтәлегендә яшәешкә экзистенциаль мөнәсәбәт өстенлек иткән "Сәрләүхәсезшигыре Н.И. Позняковның "Если в сердце человека..." шигыреннән өлешчә файдаланып язылган (рус шагыйренең ике строфалы шигыренә Тукай тагын ике строфа өстәгән). Чыганак әсәрдәгечә, биредә дә хәсрәт мотивы шигырьнең идеясен билгели. Әсәрдә хәсрәт яшәешнең бер кануны, кеше табигатен били торган рухи халәт буларак күрсәтелә: +Эчтәлегендә сызланулы хиссият алга чыккан "Теләү бетте" шигырен шагыйрь үзе "Пушкиннән мокътәбәс" дип шәрехләгән. Бу әсәр А.С. Пушкинның "Я пережил свои желанья..." (1821) шигырен иҗади файдаланып язылган. Тукай шигырендә лирик геройның күңел халәтен авыр хәсрәт, ачы кайгы эпитетлары аныклый: +Фәкыйрь калдым хәзер: тормыш үзенең биргәнен алды; +Күңел буш: анда калды тик авыр хәсрәт, ачы кайгы. +Бар нәрсәнең дә язмыш-тәкъдир тарафыннан билгеләнгән булуы мотивы градация алымы ярдәмендә көчәйтелә, лирик геройның ачынулы хисләре бөтен тирәнлеге белән ачыла: +Бетердем шиңдереп төрле гүзәл чәчкәмне барсын да +Явыз тәкъдир, каты тәкъдир, суык тәкъдир астында. +Кеше яшәешендәге һәр сынауның алдан язылганлыгы, язмыштан качып булмавы турындагы идея татар әдәбиятына дини тәгълиматлар йогынтысында үтеп кергән, һәм ул ХХ йөз башында экзистенциаль дөнья сурәте кысаларында бик киң кулланыла. Бу шигырьдә язмыш тарафыннан изелгән, төшенкелеккә бирелгән лирик геройның өметләре сүнгән, ул, тәкъдиргә буйсынып, үлемен генә көтә: +Өмидсезмен: фәкать актык дәкыйкамне көтәм инде, +Көтәм: кайчан тавыш-тынсыз гына бер көн бетәм инде? +Шагыйрьнең "Өмидсезлек" шигыре илдә 1905-1907 еллар инкыйлабыннан соң башланган реакция чорына мөнәсәбәтле язылган. Реакция (Тукай шигырендә - истибдад) тудырган төшенкелек рухы лирик геройның ачынулы-гасабилы халәтен билгели. Бу халәт дөньядан ваз кичү, яшәеш кануннарын кире кагу мотивлары ярдәмендә ачыклана: +Лирик геройның истибдадка мөнәсәбәтле күңел халәтен яшәешкә (шул ук вакытта милли хәяткә дә) мәгънә һәм ямь биргән кыйммәтләрдән ваз кичү хисе били: +Яз башы дип, башны калкытмагыз, и гөл-ганҗәләр! +Бел, янарсыз: җир хәзер ялкынлы истибдад җире! (...) +Тәрке хезмәт әйләгез, үткен гакыллар, сез дәхи, +Бер дә тугъмаслык булып бет син дә, истигъдад, кире; (...) +Гыйш-гыйшрәтләр, музыка, тансалар, уйнау-көлү - +Барчасы бетсен хәзер, җир чөнки тик фөрьяд җире. +Шигырьнең соңгы строфасында үз иҗатында һәрвакыт халык җырын җырлаучы, туры, үткен сүзле шагыйрьнең каләмен юк-бар язарга өндәве, бердән, җәмгыятьтән, чынбарлык ямьсезлегеннән гайрәт чигү, ваз кичүнең иң югары дәрәҗәсе буларак кабул ителә, икенчедән, бу юлларда реакция елларында сүз иреге кысылуга да ишарә бар: +И каләм, син хакны язма, күз буя, юк-барны яз, +Бумыни соң тугры әшгарны язып иншад җире?! +Шунысын искәртик: иҗатының беренче чорында язылган "И каләм!шигырендә каләм образын сакральләштергән, иҗатны милләтне туры юлга чыгаручы көч дип санаган (И каләм! Китсен газап, ит син безне шат; / Без дә синең аркаңда туры юлга басыйк аяк), аны дөреслек, хакыйкать төшенчәләре белән бәйләгән (Яз караны "кара" дип һәм акны ак, / Җөпне "җөп" дип һәм шулай ук такны так) Тукай "Өмидсезлек"тә бу фикерләрдән баш тарта, һәм бу - әдипнең дөньядан ваз кичү дәрәҗәсен күрсәтә. +1910 елның 9 ноябрендә С. Сүнчәләйгә язган хатында Тукай "Мин үзем лично тормыштан, аны тасвирдан, аның хакында уйлаудан тәмам биздем. Менә шул бизү сәбәбендән менә шушылай дип бер шигырьчек яза башладым", дип белдерә һәм "Өзелгән өмид" шигыренең беренче өч строфасын китерә. "Вакыт" газетасының 1910 елгы 29 ноябрь санында инде бу шигырь тулысынча басылып чыга. Тукайның үкенечле-пессимистик карашларын чагылдырган әлеге әсәрдә сызлану фәлсәфәсе иң көчле яңгыраш ала. Өметсезлек лейтмотивы үзе төрле аспектларда гәүдәләндерелә: яшьлекнең узуы (Күз карашымда хәзер үзгәрде әшьялар төсе; / Сизлә: үтте яшь вакытлар, җитте гомрем яртысы), иҗат утының сүнүе (Нинди дәрт берлән каләм сызсам да кәгазь өстенә, / Очмый әүвәлге җүләр, саф, яшь мәхәббәт чаткысы. // И мөкаддәс моңлы сазым! Уйнадың син ник бик аз? / Син сынасың, мин сүнәмен, айрылабыз ахрысы), җиһанда үзеңне ят тою, читләшү (Очты дөнья читлегеннән тарсынып күңлем кошы, / Шат яратса да, җиһанга ят яраткан Раббысы), ялгызлык (Булмадың, алтын ярым - салкын ярым, син дә минем / Бер тәбәссем берлә дә тормыш юлым яктырткычы!). Галимнәр билгеләвенчә, бу мотивлар бер-берсенә якын: аларның эчтәлеген кире кайтарып булмаслык югалту мәгънәсе били. Барлык кыйммәтләрне югалткан лирик герой өчен юаныч булган бер генә мөкатдәс әйбер бар - күптән вафат булган әнисенең кабере: +Бар күңелләрдән җылы, йомшак синең кабрең ташы, - +Шунда тамсын күз яшемнең иң ачы һәм татлысыГалимә Р. Ганиева фикеренчә, "ул үзенә рухи юанычны, җанын сафландыручы изге урынны бары тик сөекле Анасының кабер ташына ачы һәм татлы күз яшьләре койган мизгелдә генә таба М. Ибраһимов билгеләвенчә, кабер ташы, дөнья әдәбиятындагы кебек үк, изге, сакраль урын, тормышның үзәге кебек аңлашыла башлый, символга әверелә: яшь агызырлык изге урын булган ана кабере образы лирик геройның яшьлек узу, иҗат дәрте сүнү, милләтнең киләчәгенә булган өметнең өзелүе кебек хис-кичерешләрен берникадәр йомшарта, катарсис (рухи чистарыну) вазифасын үти. Чөнки кабер ташы - яшәешнең беркайчан да өзелмәсен, анадан - балага күчеп, дәвам итәчәген, тормышның хәрәкәтен дәлилли. +Шулай итеп, Тукайның 1908-1910 еллар шигъриятендә мәгърифәтчелек кысаларындагы дөнья сурәтеннән тәнкыйди реализмга күчеш төгәлләнә, социаль сатирага борылыш ачык тоемлана, шагыйрьнең лирик иҗаты психологик кичерешләр белән баетыла. Шул ук вакытта милли традицияләр, халыкчанлык Тукайның иҗат стилен билгеләгән әһәмиятле күренеш булып кала бирә. Шагыйрьнең әдәби офыгы башка милли әдәбиятлар йогынтысы тәэсирендә дә киңәя: аның иҗатында көнчыгыш, рус һәм көнбатыш әдәби традицияләре үзенчәлекле үрелеп яши. Шагыйрьнең әдәби тәрҗемәләре дә берникадәр үзгәрә: иҗатының икенче чорында рус һәм Европа шагыйрьләренең иҗатларына мөрәҗәгать иткән чакларда да, Тукай, аларның шигырьләрендәге төп идеяләрне ирекле рәвештә үстереп, яңа әсәрләр тудыра ("Сәрләүхәсез"; "Теләү бетте", "Газаптап соң "Мәҗлес "Җәй көнендә "Җәйге таң хатирәсе" һ.б.). Р.К. Ганиева сүзләре белән әйтсәк, "элгәредән - төрки нигездән һәм Шәрыктан килгән тамырларның нык булуы, аны Европа һәм рус әдәбиятлары йогынтысында яңа хасиятләр белән баетып җибәрү Тукайга ХХ йөз башы татар Яңарыш әдәбиятының нигез ташларын салу, аны чын мәгънәсендә милли әдәбият итеп үстереп җибәрү өчен зур иҗади мөмкинлекләр ачты Габдулла Тукайның 1908-1910 елларда +язылган әсәрләре 13. Бер кайгы көнендә. "Әл-ислах"ның 1908 елгы 27 апрель (28 нче) санында "Шүрәле" имзасы белән "Күңелсез минутта" исеме астында басылган. + +КУШЫМТА +Габдулла Тукайның 1908–1910 елларда язылган әсәрләре +I. Шигырьләр +1. Фөрьяд. «Әл-ислах»ның 1908 елгы 1 гыйнвар (13 нче) санында «Феакут» анограммасы белән басылган (гарәп хәрефләре белән бирелгән «Тукаеф»ны сулдан уңга укыганда шулай килеп чыга). +2. Бәйрәм вә сабыйлык вакыты. «Әл-ислах»ның 1908 елгы 1 гыйнвар (13 нче) санында «Гъ. Т.» имзасы белән «Габдулла Тукаев диваны»на кертелгән. +3. Бер шәехнең мөнаҗате. «Әл-ислах»ның 1908 елгы 8 гыйнвар (14 нче) санында «Шүрәле» имзасы белән басылган. +4. Төрекчәдән («Тән үстерсәң...»). «Әл-ислах»ның 1908 елгы 21 гыйнвар (16 нчы) санында «Хәкиманә сүзләр (Төрекчәдән)» исеме белән басылган. +5. Янә («Бераз йолдызчылар бардыр ки...»). «Әл-ислах»ның 1908 елгы 21 гыйнвар (16 нчы) санында «Төрекчәдән» шигыреннән соң йолдызчыклар (***) белән басылган. +6. Тәәссер. «Әл-ислах»ның 1908 елгы 21 гыйнвар (16 нчы) санында «Г. Тукаев» имзасы белән басылган. +7. Урланган мәгънә. Шигырь «Әл-ислах»ның 1908 елгы 23 февраль (20 нче) санында «Шүрәле» имзасы белән басылган. +8. Егет илә Кыз. «Әл-ислах»ның 1908 елгы 23 февраль (20 нче) санында «Кыз илә Егет (Авылда)» исеме белән басылган. +9. Шәйтанның муенына. «Әл-ислах»ның 1908 елгы 17 март (23 нче) санында «Гъ. Т.» имзасы белән басылган. +10. Шагыйрь. «Әл-ислах»ның 1908 елгы 17 март (23 нче) санында «Г. Тукаев» имзасы белән басылган. +11. Чын вә Ялган. «Әл-ислах»ның 1908 елгы 27 апрель (28 нче) санында «Г. Тукаев» имзасы белән басылган. +12. Тәүлек. «Бәян әл-хак» газетасы чыгарган «Мәгълүмат» (1908) исемле игълан-рекламалар җыентыгында «Караван» чәй фирмасының рекламасы рәвешендә имзасыз басылган. +13. Бер кайгы көнендә. «Әл-ислах»ның 1908 елгы 27 апрель (28 нче) санында «Шүрәле» имзасы белән «Күңелсез минутта» исеме астында басылган. +14. Саташкан. "Әл-ислах"ның 1908 елгы 19 май (30 нчы) санында "Шүрәле" имзасы белән басылган. +15. Үпкә. "Әл-ислах"ның 1908 елгы 27 май (31 нче) санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +16. Мәддахе Истамбул шагыйрьләре. "Әл-ислах"ның 1908 елгы 27 май (31 нче) санында "Г. Тукаев" имзасы белән "Истамбул шагыйрьләре" исеме куелып басылган. +17. Шекспирдән ("Китә рәхәт..."). "Әл-ислах"ның 1908 елгы 27 май (31 нче) санында "Г. Тукаев" имзасы белән "Шекспирдән дә бер сүз" исеме куелып басылган. +18. ...га ("Син дисең..."). "Әл-ислах"ның 1908 елгы 3 июнь (32 нче) санында "Шүрәле" имзасы белән "...гә (Мәслихәт)" исеме куелып басылган. +19. ...гә ("Бай баласы бит..."). "Әл-ислах"ның 1908 елгы 3 июнь (32 нче) санында "Шүрәле" имзасы белән басылган. +20. ...гә ("Очраган юлда..."). "Әл-ислах"ның 1908 елгы 3 июнь (32 нче) санында "Шүрәле" имзасы белән басылган. +21. Алдандым. "Әл-ислах"ның 1908 елгы 10 июнь (33 нче) санында,- "Шүрәле" имзасы белән "Лермонтовка тәкълид" дигән искәрмә белән басылган. +22. Кызык гыйшык. "Әл-ислах"ның 1908 елгы 17 июнь (34 нче) санында "Мәҗнүн" имзасы белән басылган. +23. Өмид. "Әл-ислах"ның 1908 елгы 2 июль (36 нчы) санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +24. Тормыш. "Әл-ислах"ның 1908 елгы 13 июль (37 нче) санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +25. Җавап. Беренче тапкыр Ф. Бурнаш тарафыннан төзелгән "Г. Тукай шигырьләре" (Казан, "Гажур" нәшере, 1926) җыентыгында басылган. Тукайның "Җавап" шигыре үзенең эчтәлеге белән З. Бәширинең "Мөтәрҗим шагыйрьгә" ("Чүкеч", 1908, 21 июнь) шигыренә турыдантуры җавап дип санаганда, аның язылу датасы итеп 1908 елның июнь - июль айлары күрсәтелә ала. +26. Тешләре ямьсез матурга. "Әл-ислах"ның 1908 елгы 13 июль (37 нче) санында "Шүрәле" имзасы белән, "Тормыш" шигыреннән соң, "Тешләре ямьсез бер кызга" исеме астында басылган. +27. Кулың. "Әл-ислах"ның 1908 елгы 20 июль (38 нче) санында "Гъ.Т." имзасы белән басылган. +28. "Мөхәммәдия"дән. "Әл-ислах"ның 1908 елгы 20 июль (38 нче) санында "Шүрәле" имзасы белән басылган. 136 Г. Тукайның тормыш һәм иҗат хроникасы өчен материаллар (1908-1910) +29. Күк сыер. Шигырь "Әл-ислах"ның 1908 елгы 27 июль (39 нчы) санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +30. "Яшен" журналы хакында. "Яшен" журналының 1908 елгы 1 август (3 нче) санында мәҗмуга чыга башлавына багышлап язылган. "Август башы" исемле мәкаләнең ахырына урнаштырылган. +31. Тотса мәскәүләр якаң. "Яшен"нең 1908 елгы 1 нче санында (3 август) "Гөмберррт!" имзасы белән басылган. +32. Ысуле кадимче. "Яшен"нең 1908 елгы 1 нче санында (3 август) "Шүрәле" имзасы белән басылган. +33. *** ("Руслар эш күрәләр..."). "Яшен"нең 1908 елгы 1 нче саны (3 август) тышлыгында рәсем астында имзасыз басылган. +34. Кемнән ярдәм эзләргә? "Әл-ислах"ның 1908 елгы 6 август (40 нчы) санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +35. Бер рәсемгә. "Әл-ислах"ның 1908 елгы 8 сентябрь (44 нче) санында "Шүрәле" имзасы белән басылган, "Төрекләргә тәкълид" дип куелган. +36. Мулланың зары. "Яшен"нең 1908 елгы 2 нче санында (10 сентябрь) "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +37. Авыл җырлары (беренче көлтә). "Яшен"нең 1908 елгы 2 нче санында (10 сентябрь) "Шүрәле" имзасы белән басылган. +38. Авыл җырлары (икенче көлтә). "Яшен"нең 1908 елгы 3 нче санында (30 сентябрь) "Шүрәле" имзасы белән басылган. +39. "Нәҗип Ломовой шигырьләре". "Яшен"нең 1908 елгы 3 нче санында (30 сентябрь) "Бичура" имзасы белән басылган. +40. Киңәш ("Якын дустым..."). Шигырь "Әл-ислах"ның 1908 елгы 15 сентябрь (45 нче) санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +41. Шатлык вә хәсрәт. "Әл-ислах"ның 1908 елгы 23 сентябрь (46 нчы) санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +42. Улмы? - Ул... "Әл-ислах"ның 1908 елгы 23 сентябрь (46 нчы) санында "Шүрәле" имзасы белән басылган. +43. Йокы. "Яшен"нең 1908 елгы 3 сентябрь (30 нчы) санында "Сәгыйть" имзасы белән басылган. +44. Мәхәббәт. "Әл-ислах"ның 1908 елгы 30 сентябрь (47 нче) санында "Г. Тукай" имзасы белән басылган. +45. Төлке һәм йөзем җимеше. "Әл-ислах"ның 1908 елгы 13 октябрь (48 нче) санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +46. Бәйрәм бүген. "Әл-ислах"ның 1908 елгы 13 октябрь (48 нче) санында "Төлке һәм Йөзем җимеше" исемле мәсәл белән бергә "Г. Тукай" имзасы астында басылган. +47. Печән базары, яхуд Яңа Кисекбаш. 1908 елда язылган һәм шул ук елда аерым китап булып басылган. (""Шигырь көтепханәсе"ннән 7 нче дәфтәр". Казан, И.Н. Харитонов лито-типографиясе; тышлыкның 4 нче битендә "Шәрәф типографиясе, 1908" дип язылган). +48. "Кисекбаш"ка гыйлавә. "Әл-ислах"ның 1908 елгы 5 ноябрь (50 нче) санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +49. Ата илә Бала. "Җуаныч" исемле җыентыкта ("Сабах" көтепханәсе, И.Н. Харитонов матбагасы. "Мәктәп мөкяфәте"ннән беренче китап. Казан, 1908.) басылган. +50. Яхшы хәбәрләр. "Җуаныч"та (1908) басылган. +51. Таз. "Җуаныч"та (1908) басылган. Әсәрнең исеме астына җәя эчендә "Бер авыл малае авызыннан" дип куелган. +52. Алтын әтәч. 1908 елда аерым китап итеп басылган (Казан, " Сабах" көтепханәсе, И.Н. Харитонов матбагасы. "Мәктәп мөкяфәте", икенче китап). +53. Соңра. "Әл-ислах"ның 1908 елгы 24 ноябрь (52 нче) санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. "Лермонтовтан үзгәртелгән" дип куелган. "Габдулла Тукаев диваны"на (1908) кертелгән. +54. Нәрсәдән? "Яшен"нең 1908 елгы 5 санында (17 декабрендә) "Кырмыска" имзасы белән басылган. +55. Фәләннең фәләне. "Яшен"нең 1908 елгы 5 декабрь (17 нче) санында "Гөмберрт" имзасы белән "Нәрсәдән?" шигыреннән соң басылган. +56. Мәрхүм Мөхәммәдзаһир әфәндегә. "Габдулла Тукаев диваны"нда (1908) басылган. +57. Милләтчеләр. "Габдулла Тукаев диваны"нда (1908) басылган. +58. Вак-төяк. "Әл-ислах"ның 1908 елгы 27 май (31 нче) санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +59. Төрекчәдән. ("Кайсы тир кем..."). "Габдулла Тукаев диваны"нда (1908) басылган. +60. *** ("Сөю шигъре агач аттыр "Вакыт"ча..."). "Габдулла Тукаев диваны"нда (1908) басылган. +61. *** ("Яшь бала ул нәрсә белсен - бер тиенгә ат ала..."). "Габдулла Тукаев диваны"нда (1908) басылган. +62. Булмаса. - "Габдулла Тукаев диваны"нда (1908) басылган. +63. ...гә (Ядкяр). "Габдулла Тукаев диваны"нда һәм "Әл-ислах"ның 1909 елгы 8 гыйнвар (56 нчы) санында басылган. +64. Күңел. "Әл-ислах"ның 1909 елгы 10 февраль (60 нчы) санында "Гъ. Т." имзасы белән басылган. +65. Васыятем. "Әл-ислах"ның 1909 елгы 10 февраль (60 нчы) санында "Гъ. Т." имзасы белән басылган. +66. Тәрәддөд вә шөбһә. "Әл-ислах"ның 1909 елгы 18 февраль (61 нче) санында "Тукаев Гъ." имзасы белән басылган. +67. Хатыннар хөррияте. "Яшен"нең 1909 елгы 2 март (7 нче) санында "Шүрәле" имзасы белән басылган. 138 Г. Тукайның тормыш һәм иҗат хроникасы өчен материаллар (1908-1910) +68. Авыл җырлары ( Өченче көлтә). - "Яшен"нең 1909 елгы 2 март (7 нче) санында "Шүрәле" имзасы белән басылган. +69. Сәфилгә каршы язарга теләгән каләмгә. "Яшен"нең 1909 елгы 7 нче (2 март) санында идарәдән "Җаваплар" эчендә имзасыз һәм исемсез басылган. +70. Пәйгамбәр. "Әл-ислах"ның 1909 елгы 29 март (65 нче) санында "Тукаев Гъ." имзасы белән басылган. +71. Исемдә. "Әл-ислах"ның 1909 елгы 21 апрель (66 нчы) санында "Тукаев Гъ." имзасы белән басылган. +72. Нумирга төшкән искеләр. "Яшен"нең 1909 елгы 8 нче (29 апрель) санында басылган. +73. Дәүре галәм. "Яшен"нең 1909 елгы 8 нче (29 апрель) санында "Һөҗүвият" дигән гомуми баш астында имзасыз басылган. +74. Ишан. "Яшен"нең 1909 елгы 8 нче (29 апрель) санында "Һөҗүвият" дигән гомуми баш астында имзасыз басылган. +75. Хәзерге өйләнүчеләр. "Яшен"нең 1909 елгы 8 нче (29 апрель) санында "Һөҗүвият" дигән гомуми баш астында имзасыз басылган. +76. Булмый. "Яшен"нең 1909 елгы 8 нче (29 апрель) санында "Һөҗүвият" дигән гомуми баш астында имзасыз басылган. +77. Минһаҗ. "Яшен"нең 1909 елгы 8 нче (29 апрель) санында "Һөҗүвият" дигән гомуми баш астында "Һинди Минһаҗ" исеме белән имзасыз басылган. +78. Гласный. "Яшен"нең 1909 елгы 8 нче (29 апрель) санында "Һөҗүвият" дигән гомуми баш астында имзасыз басылган. +79. *** ("Хайлыйм, хайлыйм хайларга..."). "Яшен"нең 1909 елгы 8 нче (29 апрель) санында рәсем асты рәвешендә имзасыз басылган. +80. *** ("Бунларның берсе - үз анасы..."). "Яшен"нең 1909 елгы 8 нче (29 апрель) саны тышлыгының беренче битендә рәсем асты рәвешендә имзасыз басылган. +81. Күрсәтә. "Әл-ислах"ның 1909 елгы 30 апрель (67 нче) санында "Тукаев Гъ." имзасы белән басылган. +82. Габделхәмид. "Яшен"нең 1909 елгы 9 нчы (21 май) санында "Ачы хакыйкатьләр" дигән гомуми баш астында "Шүрәле" имзасы белән басылган бәйләмгә кергән. +83. Муллалар ("Йөриләр бу кешеләр..."). "Яшен"нең 1909 елгы 9 нчы (21 май) санында "Ачы хакыйкатьләр" дигән гомуми баш астында басылган. +84. Вөҗдан зарары. "Яшен"нең 1909 елгы 9 нчы (21 май) санында "Ачы хакыйкатьләр" дигән гомуми баш астында басылган. +85. Ике юл. "Яшен"нең 1909 елгы 9 нчы (21 май) санында "Ачы хакыйкатьләр" дигән гомуми баш астында басылган. 86. *** ("Ничек тормак тиеш, дустым? - дисеңме..."). "Яшен"нең 1909 ел 9 нчы (21 май) санында "Ачы хакыйкатьләр" дигән гомуми баш астында басылган. +87. Гаилә тынычлыгы. "Яшен"нең 1909 елгы 9 нчы (21 май) санында "Ачы хакыйкатьләр" дигән гомуми баш астында басылган. +88. Киңәш ("Ялангач калдыйсәң..."). "Яшен"нең 1909 елгы 9 нчы (21 май) санында "Ачы хакыйкатьләр" дигән гомуми баш астында басылган. +89. Ике кояш. "Мәдхия" исеме белән бу шигырь беренче тапкыр өчтомлыкның II томында (1929) басылган. Тукайның үз кулы белән язылган әлеге кулъязмасында шигырь "Ике кояш" дип атала, язылу датасы 19 09 дип күрсәтелгән. +90. Эштән чыгарылган татар кызына. "Яшен"нең 1909 елгы 10 нчы (24 июнь) санында "Ачы хакыйкатьләр" дигән гомуми баш астында басылган. +91. Бәгъзе зыялыларымыз. "Яшен"нең 1909 елгы 10 нчы (24 июнь) санында "Ачы хакыйкатьләр" дигән гомуми баш астында басылган. +92. Гомер хакында. "Яшен"нең 1909 елгы 10 нчы (24 июнь) санында "Ачы хакыйкатьләр" дигән гомуми баш астында басылган. +93. Ачы хакыйкать."Яшен"нең 1909 елгы 10 нчы (24 июнь) санында "Ачы хакыйкатьләр" дигән гомуми баш астында "Татар бае" исеме белән басылган. +94. Төрекчәдән ("Сөйгәнеңне мин кочам..."). "Әл-ислах"ның 1909 елгы 21 июль (68 нче) санында "Гъ. Т." имзасы белән басылган. +95. Гашыйк. "Әл-ислах"ның 1909 елгы 21 июль (68 нче) санында "Гъ. Т." имзасы белән басылган. +96. Вакъты гаҗезем. "Әл-ислах"ның 1909 елгы 21 июль (68 нче) санында "Гъ. Т." имзасы белән басылган. +97. Шекспирдән ("Күрәм кайчакта..."). "Әл-ислах"ның 1909 елгы 21 июль (68 нче) санында "Шекспирдән бер мәфһүм" исеме һәм "Гъ.Т. 26 июнь, 1909 сәнә" датасы белән басылган. +98. Китап. "Йолдыз" газетасының 1909 елгы 3 октябрь (453 нче) санында басылган. сентябрь, 1909 сәнә" дигән дата куелган. +99. Мөкаддимә. Әсәр Г. Ибраһимов исем. Тел, әдәбият һәм сәнгать институты Мирасханәсендә саклана (9 фонд, 1 тасв., 1 эш). Ул "Мәктәп шигырьләре. Г. Тукаев" дип исемләнгән, исем астына "1909 сәнә, 12 октябрь" диелгән, Тукайның үз кулы белән язылган сигез битле кулъязма дәфтәргә кертелгән. +100. Сөбханалла, сөбханалла. "Әдәбият"та ("Шигырьләр көтепханәсе"ннән 10 нчы дәфтәр, 1909) басылган. +101. Эш. "Әдәбият"та ("Шигырьләр көтепханәсе"ннән 10 нчы дәфтәр, 1909) басылган. 140 Г. Тукайның тормыш һәм иҗат хроникасы өчен материаллар (1908-1910) +102. Әнә - менә. "Әдәбият"та ("Шигырьләр көтепханәсе"ннән 10 нчы дәфтәр, 1909) басылган. +103. Могъҗиза. "Әдәбият"та ("Шигырьләр көтепханәсе"ннән 10 нчы дәфтәр, 1909) басылган. +104. Туган авыл. "Әдәбият"та ("Шигырьләр көтепханәсе"ннән 10 нчы дәфтәр, 1909) басылган. +105. Чыршы. "Әдәбият"та ("Шигырьләр көтепханәсе"ннән 10 нчы дәфтәр, 1909) басылган. +106. Яңгыр илә Кояш. "Әдәбият"та ("Шигырьләр көтепханәсе"ннән 10 нчы дәфтәр, 1909) басылган. +107. Милли моңнар. "Әдәбият"та ("Шигырьләр көтепханәсе"ннән 10 нчы дәфтәр, 1909) басылган. +108. Яратырга ярый. "Әдәбият"та ("Шигырьләр көтепханәсе"ннән 10 нчы дәфтәр, 1909) басылган. +109. Япун хикәясе. "Әдәбият"та ("Шигырьләр көтепханәсе"ннән 10 нчы дәфтәр, 1909) басылган. +110. Күңел йолдызы. "Йолдыз"ның 1909 елгы 29 ноябрь (472 нче) санында басылган. +111. Киңәш ("Чикмә гамь шул нәрсәгә..."). "Йолдыз"ның 1909 елгы 29 ноябрь (472 нче) санында басылган. +112. Сәрләүхәсез. "Йолдыз"ның 1909 елгы 29 ноябрь (472 нче) санында басылган. +113. Теләү бетте. "Йолдыз"ның 1909 елгы 20 декабрь (481 нче) санында басылган. +114. Туган тел. "Балалар күңеле"нең беренче (1909) һәм икенче (1911) басмаларында басылган. +115. Ана догасы. "Балалар күңеле"ндә (1909) басылган. +116. Таян Аллага. Беренче тапкыр "Яңа кыйраәт"тә (1909) басылган. +117. Бабай. "Балалар күңеле"ндә (1909) басылган. +118. Уянмас йокы. "Балалар күңеле"ндә (1909) басылган. +119. Ай һәм Кояш. "Балалар күңеле"ндә (1909) басылган. Кулъязмада язылу вакыты "1909, октябрь 15" дип куелган. +120. Җир йокысы. "Балалар күңеле"ндә (1909) басылган. Кулъязмада язылу вакыты "1909, октябрь" дип бирелгән. +121. Кышка бер сүз. "Балалар күңеле"ндә (1909) басылган. Кулъязмада бу шигырь "Кыш белән бәхилләшү" дип исемләнгән, ә язылу вакыты "1909" дип куелган. +122. Кошларга. "Балалар күңеле"ндә (1909) басылган. +123. Сабыйга."Балалар күңеле"ндә (1909) басылган. Кулъязмасында язылу вакыты: "1909, октябрь 21" дип куелган. +124. Карлыгач. "Балалар күңеле"ндә (1910) басылган. Кулъязмасында язылу датасы "1909, үктәбер 21" дип күрсәтелгән. 125. Кышкы кич. "Балалар күңеле"ндә (1910) басылган. Кулъязмасында язылу вакыты "1909, үктәбер 21" дип күрсәтелгән. +126. Кошчык. "Балалар күңеле"ндә (1910) басылган. +127. Бишек җыруы. "Балалар күңеле"ндә (1910) басылган. +128. Бәхетле бала. "Балалар күңеле"ндә (1910) басылган. +129. Бала белән Күбәләк - "Балалар күңеле"ндә (1910) басылган. +130. Мәктәптә. "Балалар күңеле"ндә (1910) басылган. Кулъязмасында "1909, үктәбер 25" дип искәрмә бирелгән. +131. Эш беткәч уйнарга ярый. "Балалар күңеле"ндә (1910) басылган. +132. Арба, Чана, Ат. "Балалар күңеле"ндә (1910) басылган. +133. Кярханәдә. "Балалар куңеле"ндә (1910) басылган. Шигырь 1909 елның 31 октябрендә язылган. +134. Кәҗә белән Сарык хикәясе. "Балалар күңеле"ндә (1910) басылган. +135. Татар мөхәрриренә. "Йолдыз"ның 1910 елгы 3 гыйнвар (486 нчы) санында басылган. "Г. Тукай. 1910 сәнә, беренче гыйнвар" дип куелган. +136. Нәсыйхәт. "Йолдыз"ның 1910 елгы 7 гыйнвар (488 нче) санында "Г. Тукай" имзасы белән басылган. +137. Мәҗрух указ. "Йолдыз"ның 1910 елгы 7 февраль (501 нче) санында "Шүрәле" имзасы белән басылган. Язылу датасы нче февраль, 1910 сәнә" дип куелган. +138. Кәҗә тугърысында. "Ялт-йолт"ның 1910 елгы 1 нче (15 март) санында "Шүрәле" имзасы белән басылган. +139. Зур бәшарәт! "Ялт-йолт"ның 1910 елгы 1 нче (15 март) санында "Гөмберррт" имзасы белән басылган. +140. Җәйге таң хатирәсе. "Йолдыз"ның 1910 елгы 23 март (518 нче) санында Г. Тукаев имзасы белән басылган. +141. Авыл җырлары (Дүртенче көлтә). "Ялт-йолт"ның 1910 елгы 2 нче (1 апрель) санында "Шүрәле" имзасы белән басылган. +142. Күңелле сәхифәләр. "Күңелле сәхифәләр" (Казан, "Сабах" көтепханәсе, "Милләт" матбагасы, 1910. "Мәктәп мөкяфәте", 4 нче китап) исемле җыентыкта басылган. +143. Имтияз алган бала. "Күңелле сәхифәләр"дә (1910) беренче шигырь булып басылган. 1909 елда язылганлыгы әйтелгән. +144. Һәр ялтыраган алтын түгел. "Күңелле сәхифәләр"дә (1910) 1909 елда язылганлыгы күрсәтелеп басылган. +145. Безнең гаилә. "Күңелле сәхифәләр"дә (1910) басылган. +146. Гали белән Кәҗә. "Күңелле сәхифәләр"дә (1910) басылган. +1 Мөкяфәт - бүләк. 142 Г. Тукайның тормыш һәм иҗат хроникасы өчен материаллар (1908-1910) +147. Фатыйма белән Сандугач. "Күңелле сәхифәләр"дә (1910) басылган. +148. Һәркемнең ашыйсы килә. "Күңелле сәхифәләр"дә (1910) басылган. +149. Ялкау Маэмай. "Күңелле сәхифәләр"дә (1910) басылган. +150. Шаян Песи. "Күнелле сәхифәләр"дә (1910) басылган, 1909 елда язылганлыгы искәртелгән. +151. Кызыклы Шәкерт. "Күңелле сәхифәләр"дә (1910) басылган, 1909 елда язылганлыгы искәртелгән. +152. Бичара Куян. "Күңелле сәхифәләр"дә (1910) басылган, 1909 елда язылганлыгы искәртелгән. +153. Ак Бабай. "Күңелле сәхифәләр"дә (1910) басылган, 1909 елда язылганлыгы искәртелгән. +154. Кичә һәм бүген. "Күңелле сәхифәләр"дә (1910) басылган, 1909 елда язылганлыгы искәртелгән. +155. Мигъраҗ. "Йолдыз"ның 1910 ел 13 апрель (527 нче) санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +156. Ике иптәш арасында. "Ялт-йолт"ның 1910 елгы 3 нче (15 апрель) санында "Һөҗүвият" дигән рубрика астында "Шүрәле" имзасы белән басылган. +157. Ник? Нигә? "Ялт-йолт"ның 1910 ел 3 нче (15 апрель) санында имзасыз басылган. +158. Катиле нәфескә. "Йолдыз"ның 1910 елгы 15 апрель (528 нче) санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +159. Газаптан соң. "Йолдыз"ның 1910 елгы 19 апрель (529 нчы) санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +160. Ачы тәҗрибә авазы. "Йолдыз"ның 1910 елгы 21 апрель (530 нчы) санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +161. Җәй көнендә. "Йолдыз"ның 1910 елгы 25 апрель (531 нче) санында "Яз хәбәре" шигыреннән соң "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +162. Мәҗлес. "Йолдыз"ның 1910 елгы 25 апрель (531 нче) санында басылган. +163. Яз хәбәре. "Йолдыз"ның 1910 елгы 25 апрель (531 нче) санында, "Русчадан" дип искәртелеп, имзасыз басылган. +164. *** ("Ике хатын берлә тормыш"). "Ялт-йолт "ның 1910 елгы 4 нче (1 май) санында рәсем асты рәвешендә имзасыз басылган. +165. Кайчакта. "Йолдыз"ның 1910 елгы 2 май (534 нче) санында, "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +166. Гомер юлына керүчеләргә. "Йолдыз"ның 1910 елгы 16 май (540 нчы) санында, "Позняковка тәкълид" икәнлеге күрсәтелеп, "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. Язылу датасы нче май, 1910 сәнә" дип куелган. 167. Өмидсезлек. "Вакыт"ның 1910 елгы 22 май (620 нче) санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +168. Хале хазир. "Йолдыз"ның 1910 елгы 10 июнь (550 нче) санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +169. Үкенеч. "Йолдыз"ның 1910 елгы 1 июль (558 нче) санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган, июнь, 1910 сәнә" дип куелган. +170. Хасият. "Йолдыз"ның 1910 елгы 6 июль (560 нчы) санында "Шүрәле" имзасы белән басылган, июль, 1910 сәнә" дип куелган. +171. Яшьләр. "Ялт-йолт"ның 1910 елгы 9 нчы (15 июль) һәм "Йолдыз"ның шул ук елгы 25 июль (567) саннарында басылган. +172. Танса. "Ялт-йолт"ның 1910 елгы 10 нчы (1 август) санында "Шүрәле" имзасы белән басылган. +173. Иссез чәчәк. "Йолдыз"ның 1910 елгы 22 август (578 нче) санында "Русчадан" дип күрсәтелеп, "Г. Т." имзасы белән басылган, август, 1910 сәнә" дип куелган. +174. Сибгатуллин. "Ялт-йолт"ның 1910 елгы 11 нче (15 август) санында "Шүрәле" имзасы белән басылган. +175. Күгәрчен. "Йолдыз"ның 1910 елгы 15 август (575 нче) санында Тукайның "Т" имзасы белән басылган. +176. Баскыч. "Йолдыз"ның 1910 елгы 22 август (578 нче) санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +177. Бер мән. "Вакыт"ның 1910 елгы 22 сентябрь (671 нче) санында "Гъ. Т." имзасы белән басылган. "Казан, 23 август" дип куелган. +178. Мөбарәк тәсбих өзелде. "Ялт-йолт"ның 1910 елгы 13 нче (15 сентябрь) санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +179. Актык тамчы яшь. "Вакыт"ның 1910 елгы 22 сентябрь (671 нче) санында "Гъ. Т." имзасы белән басылган. +180. Граммофонда татар җырлары. "Ялт-йолт"ның 1910 елгы 14 нче (1 октябрь) санында "Шүрәле" имзасы белән басылган. +181. Ит базарында тәрәккый. "Ялт-йолт"ның 1910 елгы 14 нче (1 октябрь) санында "Шүрәле" имзасы белән (югарыдагы шигырь белән икесенә бер имза) басылган. +182. *** ("Сәгатьләр келт-келт итәдер, төн уртасы җитәдер..."). "Ялт-йолт"ның 1910 елгы 14 нче (1 октябрь) санында, "Гаилә сәгадәте" дип исемләнгән рәсем-карикатура асты итеп, имзасыз басылган. +183. Елның дүрт фасылы. "Яңа кыйраәт"тә (1910) басылган. Рус телендәге дәреслекләргә кертелгән "Четыре времени года" исемле шигырьдән файдаланып язылган. +184. Төш. "Вакыт"ның 1910 елгы 20 ноябрь (696 нчы) санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +185. Өзелгән өмид. "Вакыт"ның 1910 елгы 29 ноябрь (700 нче) санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. 144 Г. Тукайның тормыш һәм иҗат хроникасы өчен материаллар (1908-1910) +186. Кайда? Кем? "Ялт-йолт"ның 1910 елгы 18 нче (1 декабрь) санында "Шүрәле" имзасы белән басылган. +187. Тәләһһеф. "Ялт-йолт"ның 1910 елгы 18 нче (1 декабрь) санында "Шүрәле" имзасы белән басылган. +188. Өйләнү - түгел сөйләнү. "Ялт-йолт"ның 1910 елгы 19 нчы (15 декабрь) санында "Шүрәле" имзасы белән басылган. +189. ...га ("Бул кеше..."). Тукай вафатыннан соң, кулъязмалары арасыннан табылып, беренче тапкыр өчтомлыкның II томына (1930) кертелгән. +190. *** ("Кушмый ишан хилкасендә..."). "Ялт-йолт"ның 1910 елгы 19 нчы санында (15 декабрь), рәсем-карикатура асты итеп, имзасыз басылган. +II. Мәкаләләр. Хикәяләр. Фельетоннар +1. Бәйрәм, без вә руслар. "Әл-ислах"ның 1908 елгы 1 гыйнвар (13 нче) санында "Шүрәле" имзасы белән басылган. +2. Корымлы мунчалар. "Әл-ислах"ның 1908 елгы 1 гыйнвар (13 нче) санында "Тәнкыйдь сөюче" имзасы белән басылган. +3. Иске мәдрәсә өчен лөгатьләр. "Әл-ислах"ның 1908 елгы 17 һәм 25 июнь (34 һәм 35 нче) саннарында имзасыз басылган. +4. Август башы. "Яшен"нең 1908 елгы 1 нче (3 август) санында имзасыз баш мәкалә булып басылган. "1908 ел, август" дип куелган. +5. Гәзитәләрдән (1). "Яшен"нең 1908 елгы 1 нче (3 август) санында имзасыз басылган. +6. Яңа гәзитәләр. "Яшен"нең 1908 ел 1 нче (3 август) санында "Казан хәбәрләре" бүлекчәсендә имзасыз басылган. +7. Казанда базар бәһаләре. "Яшен"нең 1908 елгы 1 нче (3 август) санында имзасыз басылган. +8. Төрлечә дөнья тану. "Яшен"нең 1908 елгы 2 нче (10 сентябрь) санында имзасыз басылган. +9. Хикәя. "Яшен"нең 1908 елгы 2 нче (10 сентябрь) санында имзасыз басылган. +10. Кирәкле игъланнар. "Яшен"нең 1908 елгы 2 нче (10 сентябрь) санында имзасыз басылган. +11. Кирәкле нәсыйхәтләр. "Яшен"нең 1908 елгы 2 нче (10 сентябрь) санында имзасыз басылган. +12. Лөгатьләр. "Яшен"нең 1908 елгы 3 нче (30 сентябрь) санында имзасыз басылган. +13. Чыбыксыз телеграм хәбәрләре. "Яшен"нең 1908 елгы 3 нче (20 сентябрь) санында имзасыз басылган. +14. Кемнәрнең ни дисәң котлары чыга? "Яшен"нең 1908 елгы 3 нче (30 сентябрь) санында "Шүрәле" имзасы белән басылган. +15. Төрле хайваннар тугърысында бераз мәгълүмат. "Яшен"нең 1908 елгы 4 нче (5 ноябрь) санында "Хәятел хайван"нан күчерүче" имзасы белән басылган. +16. Мин шушылар илә милләтче. "Яшен"нең 1908 елгы 4 нче (5 ноябрь) санында "Милләтче" имзасы белән басылган. +17. Төшемдә күргәннәрем. "Яшен"нең 1908 елгы 4 нче (5 ноябрь) санында "Шүрәле" имзасы белән басылган. +18. Мәкальләр. "Яшен"нең 1908 елгы 4 нче (5 ноябрь) санында имзасыз басылган. +19. Словарьдан фал ачу. "Яшен"нең 1908 елгы 5 нче (17 декабрь) санында "Гөмберрт" имзасы белән басылган. +20. Төркестан вилаяте. "Яшен"нең 1908 елгы 5 нче (17 декабрь) санында "Тәртә башы" имасы белән басылган. +21. Гәзитәләрдән (2). "Яшен"нең 1908 елгы 5 нче (17 декабрь) санында имзасыз басылган. +22. Хәзерге заманча сөйләшүләр. "Яшен"нең 1908 елгы 5 нче (17 декабрь) санында имзасыз басылган. +23. Бывший укучы нәрсә ди? "Яшен"нең 1909 елгы 6 нчы (13 гыйнвар) санында "Кырмыска" имзасы белән басылган. +24. Ахыр күрешүләр. "Яшен"нең 1909 елгы 6 нчы (31 гыйнвар) санында баш мәкалә урынында имзасыз басылган. +25. Актык сүзләр."Яшен"нең 1909 елгы 6 нчы (31 гыйнвар) санында "Гөмберрт" имзасы белән басылган. +26. Ну-ну-ну! "Яшен"нең 1909 елгы 6 нчы (31 гыйнвар) санында "Актык сүзләр"дән соң имзасыз басылган. +27. Килештерүче. "Яшен"нең 1909 елгы 6 нчы (31 гыйнвар) санында "Шүрәле" имзасы белән басылган. +28. Гучков. "Яшен"нең 1909 елгы 6 нчы (31 гыйнвар) санында "Мин язмадым" имзасы белән басылган. +29. Кем төшендә ниләр күрә. "Яшен"нең 1909 елгы 7 нче (2 март) санында "Мөгаббәр" имзасы белән басылган. +30. Матбугат каһарманнары. "Яшен"нең 1909 елгы 8 нче (29 апрель) санында "Мин язмадым" имзасы белән басылган. +31. "Яшен" озак чыкмаганлыкдан соралмый калган сөальләр. "Яшен"нең 1909 елгы 9 нчы (21 май) санында "Шүрәле" имзасы белән басылган. +32. "Безнең заман". "Яшен"нең 1909 елгы 8 нче (29 апрель) санында "Яңа әсәрләр" рубрикасында имзасыз басылган. +33. Татарча театр. "Йолдыз"ның 1909 елгы 21 июнь (413) санында ... имзасы белән басылган. +34. Милләтче. "Яшен"нең 1909 елгы 10 нчы (24 июнь) санында "Шүрәле" имзасы белән басылган. 146 Г. Тукайның тормыш һәм иҗат хроникасы өчен материаллар (1908-1910) +35. "Безнең заман" вә Сәгъди абзый. "Яшен"нең 1909 елгы 10 нчы (24 июнь) санында "Гөмберрт" имзасы белән басылган. +36. Сабын ашаганнар. "Ялт-йолт" журналының 1910 елгы 1 нче (15 март) санында "Шүрәле" имзасы белән басылган. +37. Ике хәзрәт вә извозчик. "Ялт-йолт"ның 1910 елгы 1 нче (15 март) санында "Шүрәле" имзасы белән басылган. +38. Гаҗәп талантлар. "Ялт-йолт"ның 1910 елгы 1 нче (15 март) санында имзасыз басылган. +39. "Яшен" мәрхүм. Ялт-йолт"ның 1910 елгы 2 нче (1 апрель) санында "Догачы: Шүрәле" имзасы белән басылган. +40. Чүп-чар. "Ялт-йолт"ның 1910 елгы 3 нче (15 апрель) санында имзасыз басылган. +41. Кеше-хайваннар. "Ялт-йолт"ның 1910 елгы 5 нче (15 май) санында "Гөмберрт" имзасы белән басылган +42. Керешү хотбәсе. "Ялт-йолт"ның 1910 елгы 5 нче (15 май) санында "Яңа хотбә" исеме астында "Имам хатиб" имзасы белән басылган. +43. Акыллы башлар. "Ялт-йолт"ның 1910 елгы 6 нчы (1 июнь) санында "Гөмберт" имзасы белән басылган. +44. Фәлсәфи сүзләр. "Ялт-йолт"ның 1910 елгы 8 нче (1 июль) һәм 9 нчы (15 июль) саннарында басылган. +45. Гыйшык уты. "Ялт-йолт"ның 1910 елгы 8 нче (1 июль) санында ""Шүрәле" дию белгәйсез" дигән имза белән "Нечкә хиссият" исеме астында басылган. +46. Адәмнең биш әгъзасы нишли? "Ялт-йолт"ның 1910 елгы 10 нчы (1 август) санында "Шүрәле" имзасы белән басылган +47. Бозау кадәрле зур фәлсәфә. "Ялт-йолт"ның 1910 елгы 11 нче (15 август) санында "Гөмберрт" имзасы белән басылган. +48. Толстой хакында мәшһүр татарларның фикерләре. "Ялт-йолт"ның 1910 елгы 12 нче (1 сентябрь) санында "Имзасыз да Яраретдинев" имзасы белән баш мәкалә урынында басылган. +49. Милләткә файда урынына зарар. "Ялт-йолт"ның 1910 елгы 13 нче (15 сентябрь) санында "Гөмберрт" имзасы белән басылган. +50. Фәлсәфә. "Ялт-йолт"ның 1910 елгы 14 нче (1 октябрь) санында "Олугъ Фәйләсүф" имзасы белән басылган. +51. Мөфти җүбәләе. "Ялт-йолт"ның 1910 елгы 15 нче (15 октябрь) санында имзасыз басылган. +52. Галиәсгар әфәнде Камалның 10 еллык юбилейсе. "Йолдыз"ның 1910 елгы 22 ноябрь (613 нче) санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +53. Мөкаддимә ("Үземезнең яңа үсеп Килмәктә..."). Тукайның "Мәктәптә милли әдәбият дәресләре" дигән дәреслек-хрестоматиясенә (Казан, "Үрнәк" типографиясе, 1911) язган сүз башы. "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. Язылу вакыты: "1910 сәнә, 13 ноябрь" дип куелган. +54. "Халык моңнары". "Җыючысы: "Шүрәле" дигән имза белән аерым китап булып басылып чыккан (Казан, "Сабах" көтепханәсе, "Милләт" матбагасы, 1910). +55. "Халык әдәбияты". Казанда 1910 елда аерым китап булып басылган. +III. Мәсәлләр һәм балалар өчен хикәяләр +1. Тургайлар ашыйбыз! Беренче тапкыр "Җуаныч" (1908) исемле җыентыкта басылган. +2. Сыбызгы. Беренче тапкыр "Яшен"нең 1908 ел 1 нче (3 август) санында басылган. +3. Әтәч илә Энҗе бөртеге. Беренче тапкыр "Энҗе бөртекләре"ндә (1909) басылган. +4. Аккош, Чуртан һәм Кыскыч. Беренче тапкыр "Энҗе бөртекләре"ндә (1909) басылган. +5. Арыслан илә Тычкан. Беренче тапкыр "Энҗе бөртекләре"ндә (1909) басылган. +6. Көзге һәм Маймыл. Беренче тапкыр "Энҗе бөртекләре"ндә (1909) басылган. +7. Сабан сөрүче. Беренче тапкыр "Энҗе бөртекләре"ндә (1909) басылган. +8. Ишәк илә Сандугач. Беренче тапкыр "Энҗе бөртекләре"ндә (1909) басылган. +9. Әтәч илә Энҗе бөртеге. Беренче тапкыр "Энҗе бөртекләре"ндә (1909) басылган. +10. Көзге һәм Маймыл. Беренче тапкыр "Энҗе бөртекләре"ндә (1909) басылган. +11. Әтәч һәм Асрау кызлар. Беренче тапкыр "Яңа кыйраәт"тә (1909) басылган. +12. Гадаләт. Беренче тапкыр "Яңа кыйраәт"тә (1909) басылган. +13. Яхшылыкка-яхшылык. Беренче тапкыр "Яңа кыйраәт"тә (1909) басылган. +14. Тоз һәм Болыт. Беренче тапкыр "Яңа кыйраәт"тә (1909) басылган. +15. Чыпчыклар һәм Кызылтүш. Беренче тапкыр "Яңа кыйраәт"тә (1909) басылган. +16. Чылбырдагы Эт. Беренче тапкыр "Күңелле сәхифәләр" (1910) исемле җыентыкта басылган. 148 Г. Тукайның тормыш һәм иҗат хроникасы өчен материаллар (1908-1910) +17. Табигать һәм инсан. Беренче тапкыр "Яңа кыйраәт"тә (1910) басылган. +18. Беренче мәртәбә мәктәпкә бару. Беренче тапкыр "Яңа кыйраәт"тә (1910) басылган. +IV. Автобиографик повесть. Юлъязмалар +1. Исемдә калганнар. 1909 елда Казанда "Үрнәк" матбагасында Г. Тукайның фотосы белән аерым китап булып басылган. +Китапта кулланылган шартлы кыскартылмалар +ТРДА - Татарстан Республикасы Дәүләт архивы +ТРММ - Татарстан Республикасы Милли музее +ЯһММҮ - Татарстан Республикасы Фәннәр академиясе Г. Ибраһимов исем. Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының Язма һәм музыкаль мирас үзәге. \ No newline at end of file diff --git "a/ILLA/\320\242\321\203\320\272\320\260\320\270\314\206 \320\266\320\270\320\267\320\275\321\214 \320\270 \321\202\320\262\320\276\321\200\321\207\320\265\321\201\321\202\320\262\320\276 \320\272\320\275.3.txt" "b/ILLA/\320\242\321\203\320\272\320\260\320\270\314\206 \320\266\320\270\320\267\320\275\321\214 \320\270 \321\202\320\262\320\276\321\200\321\207\320\265\321\201\321\202\320\262\320\276 \320\272\320\275.3.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..3a8de322164381ae8dd816653c0a455bae0a12ab --- /dev/null +++ "b/ILLA/\320\242\321\203\320\272\320\260\320\270\314\206 \320\266\320\270\320\267\320\275\321\214 \320\270 \321\202\320\262\320\276\321\200\321\207\320\265\321\201\321\202\320\262\320\276 \320\272\320\275.3.txt" @@ -0,0 +1,773 @@ +ГАБДУЛЛА ТУКАЙНЫҢ ТОРМЫШ ҺӘМ ИҖАТ ХРОНИКАСЫ ӨЧЕН МАТЕРИАЛЛАР +Өч китапта +Өченче китап +1911-1913 +УДК 821.512.145 ББК 83.3(2Рос=Тат) +ISBN 978-5-93091-383-5 + +Татарстан Республикасы Фәннәр академиясенең Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты Гыйльми советы карары нигезендә нәшер ителә +Редакцион коллегия +Д.Ф. Заһидуллина, К.М. Миннуллин, М.И. Ибраһимов, +Л. Р. Надыршина, Г.М. Ханнанова +Фәнни редактор +М.И. Ибраһимов +Китапта бөек татар шагыйре Г. Тукайның 1911-1913 еллардагы тормыш һәм иҗат юлы күзәтелә. Күптөрле чыганаклар нигезендә, Тукайның Казандагы тормышының икенче чоры яктыртыла. Шагыйрьнең даирәсе, милли матбугаттагы эшчәнлеге, сәяхәтләре, шигъриятенә хас үзенчәлекләр турында тәфсилле мәгълүмат бирелә. Китап татар әдәбияты һәм мәдәнияте белән кызыксынучыларга тәкъдим ителә. + +I бүлек +"ЗУР ТӘРӘЗӘ БАР ДИП АҢЛА +ДӨНЬЯГА КҮКРӘКТӘ СИН" +Тукайның тормыш һәм иҗат юлын өйрәнүгә зур өлеш керткән И. Нуруллин 1911 елда шагыйрьнең иҗат активлыгы сүрелә төшүенә игътибар итә: "Яңа елны шагыйрь күтәренке күңел, дәрт һәм якты өметләр белән генә каршы алмаган. Аз язган, аз эшләгән. Саулыгы да үзенекен иткәндер: җилле, яңгырлы көз кердеме, Габдулла өши-калтырый башлый, бик еш салкын тидерә, ютәле көчәя". Шагыйрьнең бу чор иҗатындагы төшенкелек рухын галим аның хасталыгы белән генә түгел, ә бәлки чорга хас иҗтимагый вазгыять белән дә бәйләп аңлата: "Ә бит ул теләгән революциянең беренче дулкыннары инде күтәрелде. Ни өчен шагыйрь күңелендә бу өмет чаткысы кабызмый? Биредә ике сәбәп бар: үзәктә купкан дулкыннар чагыштырмача тыныч култык булып яшәүче татар дөньясына әле килеп җитмәгән, икенчедән, татар демократик интеллигенциясенең игътибарын, социаль мәсьәләләрдән бигрәк, милли мәсьәләгә юнәлткән бер зур вакыйга була". Сүз бертуган Габдулла һәм Гобәйдулла Бубилар җитәкләгән атаклы Иж-Бубый мәдрәсәсенә бәйле вакыйгалар турында бара. Җ. Вәлиди билгеләвенчә, ул югары дәрәҗәдәге башка җәдиди уку йортлары - Казандагы "Мөхәммәдия", Оренбургтагы "Хөсәения" һәм Уфадагы "Галия" мәдрәсәләре белән бер югарылыкта торган. Биредә дә дөньяви гыйлем төрек дәреслекләренә нигезләнеп бирелгән, мөгаллимнәрнең дә күпчелеге Төркиядә белем алган шәхесләр булган. +1911 елдагы Буби мәдрәсәсе белән бәйле вакыйгаларны җентекле өйрәнгән М. Мәһдиев Г. Бубиның мөселман хәйриячеләре ярдәме белән 8 класслы тагын бер мәктәп салдыруы, мөгаллимнәрнең белемен камилләштерү курслары ачуы турында яза. Мәктәптә дини гыйлем белән бергә дөньяви фәннәргә дә (физика, химиия, тригонометрия, зоология, астрономия, медицина, икътисад) зур игътибар бирелгән; 1-5 сыйныфларда рус теле атнага 12 сәгать кергән, шуңа өстәп, укучылар француз телен дә өйрәнгән. Мәдрәсә эшчәнлеге хакимиятне дә, татар мәгарифендә яңа алымнарга каршы чыгучыларны да хафаландыра: беренчеләре, мөгаллимнәр һәм шәкертләренә төрек йогынтысы зур булуы сәбәпле, пантөркичелек идеяләренең таралуыннан курыкса, икенчеләре исә яңарыш дулкыннары мөселман дини тәгълиматларын җимерер дип саный. Соңгылары арасыннан Тукайның сатирик иҗатында еш кына һөҗү утына тотылган Ишмөхәммәт Динмөхәммәтов (Ишми ишан) мәдрәсәнең эшчәнлеген туктату эшендә аеруча тырышлык күрсәтә. Нәкъ менә Ишми ишан мәдрәсә җитәкчеләренең төрек флотына акча җыюы турында Вятка жандарм идарәсенә шикаять яза. Шушы яла нигезендә, 1911 елның гыйнвар азагында мәдрәсәдә тентү үткәрелә, мөгаллимнәрнең бер өлеше кулга алына һәм Сарапул төрмәсенә озатыла. Шау-шулы хөкем процессы нәтиҗәсендә (Бубиларны танылган адвокатлар - Дәүләт Думасы әгъзасы Н.А. Маклаков, А.Г. Бать, И. Әхтәмов яклыйлар) Габдулла һәм Гобәйдулла Бубилар панисламчылыкта гаепләүләрдән азат ителсәләр дә, Җинаять Уложениесенең 132 маддәсе нигезендә төрле срокка: Габдулла Буби - алты, Гобәйдулла Буби ике айга иректән мәхрүм ителәләр. +Әлбәттә, башка татар зыялылары кебек үк, Г. Тукай да бу вакыйгалардан читтә кала алмый. Аның 1911 елның 4 мартында С. Сүнчәләйгә язган хатында мондый юллар бар: "Эчем, тышым Ишми вә игъванына (иярченнәренә) злоба белән тулды. Бөтен көтепханәләрне, матбагаларны вә газеталарны ябып бетерсәләр, бу көннән яңа киемнәремне җыртып ташлап, яланаяк чыгып йөгерәчәкмен. Күз алдым караңгыланды, милли тормыш, милли хәяттән вә үземнең хыялларымнан тәмам өмид кистем". Шунысын да истә тотыйк: бу чор - милли матбугатта, әдәбиятта милли үзаң, милли мәдәният, туган тел мәсьәләләре яңа көч белән үсеп киткән вакыт. Татар зыялылары арасында ике төркем - төркичеләр һәм татарчылар барлыкка килеп, алар арасында матбугат битләрендә шактый үткен бәхәсләр алып барыла. Төркичеләр (И. Гаспринский, Р. Фәхреддинов), гомумтөрки мәдәният идеясен алга сөреп, аерым төрки халыкларның үзбилгеләнүләренә каршы чыгалар, төрки дөньяны бербөтен буларак карыйлар. Моңа каршы фикердә торучылар - Г. Ибраһимов, Г. Баттал, М. Гафури, Ш. Мәрҗани фикерләрен үстереп, "татар" атамасын яклап чыгалар, аның башка халыклар арасында киң таралуын ассызыклыйлар. +Бу бәхәстә Тукай турыдан-туры катнашмаса да, журналист буларак ул һәртөрле сәяси мәсьәләләргә карата үз фикерен әйтми калмый. Мәсәлән, IV Дәүләт Думасына депутатлар сайлауга багышланган "Хаксызлыктан котылдык" фельетонында Тукай, "Бәян әл-хак" газетасы мөхәррире М. Сәйдәшевнең кияве Ш. Иманаевның Думага сайланмавына куанып, болай дип яза: "Хәзерге вакыт шигырьдәге мөнәсәбәтләрне тикшерү вә аңа килүе мөхтәмәл бәхәсләргә җавап биреп маташу вакыты булмыйча, дахилдә Думага сайлау, хариҗдә Балкан сугышы кеби әһәмиятле вакыт булганга, янәдән мәкаләгә күчәргә тиешлеге исемә төшеп: "Хаксызлыктан котылдык", - дия тәкрар итәмен, сүзне бетерәм". +Күргәнебезчә, биредә Тукай Балкан сугышын да телгә ала. Шунысын искәртү мөһим: шагыйрь иҗатында тышкы сәясәт мәсьәләләренә игътибар иткән үрнәкләр аз түгел. М. Мәһдиев "Тук айн ың иҗтимагый-политик карашларында тарихилык" дигән язмасында түбәндәге фикерне яңгырата: "ХХ йөз башы татар әдәбият ын һәм публицистикасын өйрәнгәндә Тукай, Әмирхан, Ибраһимов, Камал кебек язучыларның иҗатындагы бер сыйфат белән очрашасың: ул - әлеге язучыларның катлаулы халыкара һәм дәүләткүләм мәсьәләләрдә тарихи-дөрес ориентация тотулары, бу вакыйгаларга объектив рәвештә, демократик позициядә торып бәя бирүләре". Галим Италия һәм Төркия арасындагы, шулай ук Балкан сугышларына (19121913) Тукайның мөнәсәбәте турында фикер йөртә. Уральскида язылган "Борадәранә нәсыйхәт" шигырендә Г. Тукай, "яшь төрекләр"гә мөрәҗәгать итеп, аларны солтан Габделхәмит II гә актив каршылык күрсәтергә өнди. Дүрт ел үткәч, шагыйрь, татар әдипләреннән беренчеләрдән булып, Италия һәм Төркия арасындагы сугышка мөнәсәбәтен белдерә: "Ялт-йолт" журналында "Италия-Төркия сугышы мөнәсәбәтилә" дигән аңлатма белән "Тәмсил" әсәрен бастырып чыгара. Мәсәл жанрында иҗат ителгән (бу жанр шагыйрьнең башлангыч чор иҗатында ук зур урын алып тора - И.А. Крыловтан күпсанлы тәрҗемәләр шуны раслый) әлеге тезмә әсәрдә Тукай Төркия белән сугышта союздаш илләрнең (Германия - Арыслан, Австро-Венгрия - Юлбарыс, Италия - Мәче) үзара икейөзле мөнәсәбәтләрен фаш итә. Шагыйрь Европаның көчле дәүләтләре булган Германия белән Австро-Венгриянең, шәхси колониаль мәнфәгатьләрен генә кайгыртып, Италиянең язмышына битараф булуын ассызыклый: +Зар җылый безнең Мәче: "Сез туйдыгыз, - ди, - мин ач ич! +Нигә тик мин ач калырга, мин - великий держав ич!" +"Былтырның хисабы" фельетонында да Тукай шушы сугышка һәм аның милли матбугатта яктыртылышына мөнәсәбәтен җиткерә: "Былтыр Һади әфәнде Италия-Төркия сугышының безгә нәмәгълүм бер сәбәбен ачты. Аның фикеренчә, Казанда, мәсәлән, дүрт Гали бар. Аларның икесе бай, икесе ярлы. Төркия белән Италия икесе бер мәҗлестә очраганнар да, араларында мәзкүр дүрт Гали тугърысында сүз башланган. Сүз арасында Төркия: "Мин ул Казандагы Галиләрне беләм. Ул Галиләр бик бай", - дип әйткән, ди. +Италия, моңар каршы төшеп: "Юк, син белмисең; ул Казандагы Галиләр икесе дә ярлы Гали!" - дип кычкырган да Төркиягә һөҗүм иткән, ди. Менә шуннан киткән сугыш, киткән сугыш. Әмма сәбәп - нинди юк эш! Берсе ярлы Галиләрне белгән, икенчесе - байны". Бу фельетон Һади Атласи мөхәррирлегендә нәшер ителгән "Йолдыз" газетасында Төркия-Италия сугышын яктырткан күпсанлы язмалардан көлеп язылган. +Бер елдан соң, 1912 елның 7 ноябрендә, "Вакыт" газетасында Тукайның "Тәмсил" дип исемләнгән тагын бер шигыре басылып чыга. Бу әсәрдә шагыйрь Балкан сугышына бәйле карашфикерләрен белдерә: +Ошбуны "изге, кирәк бер кан" диләр, +Сугыша Инҗил белән Коръән диләр, +Алдый алмаслар халыкны юк белән, +Монда хәзрәтләр сугышмый поп белән! +1905-1907 елгы инкыйлабтан соңгы реакция елларында хакимият халык арасындагы һәртөрле үзгә сәяси фикерләүне тыярга тырыша, күп кенә татар зыялылары яшерен күзәтү астында яши; 1907 елның 1 гыйнварында оешкан Казан Матбугат эшләре буенча вакытлы комитеты да үз эшен тоткарлыксыз башкара. +1911 елның 23 июлендә Казан Матбугат эшләре буенча вакытлы комитетына, "Сабах" нәшриятын оештыручыларның берсе Габделвәли Әхмәдуллин йортында 1911 елның 25 маенда оештырылган тентү вакытында кулга төшерелгән китаплар буенча белешмә "В виду всего вышеизложенного казанского Временного Комитета по делам печати имеет честь покорнейше просить Ваше превосходительство, во 1-х, внести на уважение Суда об утверждении ареста на означенную брошюру. Во 2-х, о привлечении к судебной ответственности по указанным статьям закона автора брошюры Абдуллы Тукаева". +1911 елның 16 декабрендә Казан Суд палатасы прокурорыннан Казан Матбугат эшләре буенча вакытлы комитетына мондый җавап килә: "Имею честь уведомить Временный Комитет по делам печати, что Судебная палата не согласилась с мнением Комитета, выраженным в отношении от 26 ноября с.г. за №1856 и не утвердила ареста на брошюру "Стихотворения" Абдуллы Тукаева", ввиду отсутствия в ней признаков преступления, предусмотренного уголовным законом". +Бу вакытта "Свет" кунакханәсенең салкын номерында азапланып яткан Тукай, Өчилегә, агасы Кәшфелкәбир йортына кайтып, бер-ике ай җылы авыл йортында яшәргә, бераз сәламәтлеген ныгытырга карар кыла. Рабига Әмирова (аның беренче ире шагыйрьнең әнисе Мәмдүдәнең бертуган абыйсы булган) истәлегендә әйтелгәнчә, Тукай, аларда яшәгән чакта, үзе артыннан күзәтүләреннән шикләнгән: "Ничектер, ул бездә торганда һаман үзен тикшерәләр дип шикләнеп йөри иде. Бездә бераз торгач, авылга килеп, аны сорап китүчеләр булган. Ләкин, минем иремнең әйтүе буенча, "монда андый кеше юк" дип әйтеп җибәрә торган булганнар. Анда-монда киткәндә, ирем һәрвакыт аны сорап килгән чит кеше булса, "юк дип әйтегез, янына беркемне дә кертмәгез" дип әйтеп китә иде. Шунлыктан, сорап килүчеләр булса да, без аның янына беркемне дә кертми идек". "Ялт-йолт" журналы мөхәррире Әхмәт Урманчиевка язган хатында да Тукай Өчиледәге адресын "кем сораса да бирмәскә" дип искәртә. И. Нуруллин фикеренчә, шагыйрь үз шигырьләре тирәсендә барган шау-шудан хәбәрдар булган. Өчилегә дә "авыруы көчәю өстенә, шул хәвефле хәбәрләрне ишетеп торган вәсвәчел Тукай, бераз хәл алу ниятеннән тыш, охранка күзеннән гаиб булып торырга теләп китеп барган", дип яза галим. Хәер, бу галимнең шәхси фаразлары гына булырга да мөмкин, шулай да, жандармериянең демократик фикерле татар зыялылары арасындагы караш-фикерләргә бик игътибарлы булуын исәпкә алганда, әлеге фаразны бөтенләй нигезсез дип әйтү дә дөрес булмас иде. Р. Нәфыйковның "Тукай һәм аның даирәсе" дигән хезмәтендә Саратов өлкәсе Дәүләт архивы фондларында сакланган кызыклы документ китерелә. 1912 елның 31 июлендә Казан жандарм идарәсеннән Саратов губерна жандарм идарәсе башлыгына җибәрелгән мәгълүматка караганда, Казандагы "Татар әдәбият түгәрәге"нең 1912 елның 26 июль җыелышында катнашучылар (Гәрәй һәм Барый Хәсәновлар, Габдулла Тукаев, Фатих Әмирханов, укытучы Гафур Коләхмәтов) рус журналлары шикелле бер калын әдәби, сәяси журнал чыгарырга карар кылалар. Биредә сүз "Аң" журналы хакында бара. Бу җыелышта Фуат Туктаров, Габдулла Гыйсмәтуллин, Исмәгыйль Аитов, Гыйльметдин Шәрәф, Гыйльметдин Ибраһимов, Габдерахман Кәрамнар булуы да мәгълүм. Боларның барысы да - ХХ йөз башы милли хәятында зур роль уйнаган зыялы татар яшьләре: Казан татар укытучылар мәктәбен һәм соңрак, 1915 елда, Казан император университетының юридик факультетын тәмамлаган Ф. Туктаров - "Таң" газетасын оештыручы, социал-демократик юнәлештәге "Таңчылар" оешмасы җитәкчесе; эшмәкәр И. Аитов - хәйриячелекләре белән дан тоткан атаклы Аитовлар нәселеннән күренекле сәүдәгәр Сөләйман Аитовың улы, Ф. Әмирханның якын дусты, "Әл-ислах" газетасын чыгаруда даими матди ярдәм күрсәтүчеләрнең берсе; Г. Кәрам - күренекле театр тәнкыйтьчесе, журналист. Бу шәхесләрнең һәрберсе үз истәлекләрендә Тукай шәхесен һәм иҗатын татар милләтен берләштерүче бер фактор буларак б әялиләр. +Әлеге язмаларда Тукай тормышында Казанның роленә карата әйтелгән фикерләр дә игътибарга лаек. Г. Тукай иҗатының икенче чорына (1908-1910) багышланган китапта Казан татар дөньясының мәдәни үзәге буларак каралды, аның Г. Тукайның иҗади офыгын киңәйтүдәге роле билгеләнде. Шул ук вакытта татар мәдәниятенең аерым әһелләре, шагыйрьнең дус-якыннары Казанны, Тукайга милли шагыйрь буларак танылу алып килгән шәһәр булу белән беррәттән, аның талантына бөтен тулылыгы белән ачылырга ирек бирмәгән кала буларак бәяли. Ф. Туктаров язуынча, Казан - Тукайны милли шагыйрь дип таныткан шәһәр, ләкин шул ук вакытта "аңардан (Тукайдан. - М.И.) көтелгән энҗеләрнең йөздән туксанын югалттыручы" кала да. Бу сүзләрне Ф. Туктаров татар яшьләренең шагыйрьгә тискәре йогынты ясаган аерым бер төркемен ("Казанның бер груһ яшьләрен") күздә тотып язган. +Г. Тукайның 1911-1913 еллар иҗатына күз салсак, Казан образының үзгәрүен дә күрми мөмкин түгел. Ул инде 1907 елгы "Пар ат" шигырендәге кебек "дәртле Казан, моңлы Казан, нурлы Казан" гына түгел - аның нурлары бар өязгә чәчелгән булса да, үз өязенә җитми кала: +Бер борыл да, и Казан, син бу Казан артын кара: +Нур чәчәсең бар өязгә, үз өязең кап-кара. +("Казан вә Казан арты") +Бу сүзләрне шагыйрь, бәлки, 1911 елның ахырында Өчилегә барып кайту тәэсирендә язгандыр. 1912 елның 1 гыйнварында Тукайның Әхмәт Урманчиевка хатында мондый юллар бар: "Казанның арты бигрәк кара. Берничә авылга кереп күрдем. Минем хәзерге торган мулла братыма (Кәшфелкәбир. - М.И.) ир вә кыз балаларга иҗек укытырга мәҗбүр. Бу якта һәркайда мәхәллә халкы мулланы авызлыклаган". +"Казанга кайтыш" язмасында Тукай Өчиледән Казанга кайту юлында очраган якын-тирә авыллар турындагы фикерләре белән уртаклаша: "Юлда әллә нинди гаҗиб, тыштан караганда мөһмәл (мәгънәсез) кеби күренгән исемдәге авыллар очрый. Мәгънәсе мәгълүм Тимерче атлы авылны да чыктык. Бу авылның мулласы "Әннәсолул хәдидә"че һәм әллә нинди исемнәр белән ысуле җәдидәгә каршы китаплар чыгарган каһәрмане дин икәнлеген сөйләделәр. Авылны дикъкать беләнрәк карадым. Күрдем ки, моңарча килгән авылларның һәммәсеннән ярлы, һәммәсеннән чокырчакырлы. Өйләренең һәммәсе карчык кеби бөкрәйгән, кайсы ачык, кайсы тишек. Авылның тыш ягында дикъкать итәрлек хәл: бер данә диярлек арыш, богъдай кибәне булмаса да, печән кибәне бик күп дәрәҗәсендә. Моны күргәч: "Мулласы "Дин вә мәгыйшәт"че булган бу авылның халкы да печән ашый мәллә? Һәм "Дин вә мәгыйшәт" айгырларына печән шушы авылдан доставить ителә микән әллә?" - дигән фикерләр килде". +Тукайның Оренбургта басылган "Дин вә мәгыйшәт" журналына карата әйткән сүзләре очраклы түгел. М. Мәһдиев билгеләвенчә, Г. Тукай, Ф. Әмирхан фельетоннарында "Дин вә мәгыйшәт"челәрне "айгырлар" дип атау еш очрый. Моңа төгәллек кертеп, галим түбәндәгеләрне искәртә: "Кадимче муллалар, мәзиннәр, искелек тарафдары булган кешеләрнең бик күбесе журналны шәригатькә кагылышлы сорау белән күмеп ташлыйлар. Журнал бу мәсьәләдә шулкадәр популярлашып китә ки, бервакыт инде анда, шәригатькә таянып, ир белән хатын арасындагы тормыш, патология мәсьәләләренә кереп китәләр. Әйтергә кирәк, бу мәсьәләдә бик тәмләп, иркенләп җаваплар урнаштырыла. Болар барысы да дин исеменнән, әхлак төзәтү исеменнән алып барыла". Шуңа күрә дә күп кенә фельетоннарында Тукай журналдан мыскыллы көлә. Әйтик, төрле социаль катлауларны хайваннарга тиңләштереп язылган "Кеше-хайваннар" фельетонында шагыйрь журналны (язмада ул "Дин вә мишәйт" дип бирелә) "гомерендә бер мәртәбә дә <...> тәрәккый күкләренә күтәрелеп карау мөяссәр (насыйп) булмас, һаман шул чүплегеннән борынын күтәрә алмас" дуңгыз белән чагыштыра. Ә инде мәчетләрдә укылган хөтбәләргә пародия буларак уйланылган "Керешү хөтбәсе" дип аталган памфлетында Тукай "Дин вә мәгыйшәт"тә эшләүчеләрне "айгырлар" дип тамгалый. +Тукайның 1911-1913 еллар иҗатында Казан образының үзгәрешен "Казан вә Кабан арты" (1912) һәм "Казан" ("1913) шигырьләреннән дә күреп була. Беренче әсәрдә шагыйрь Кабан күле турындагы риваятьләр белән бәйле образларның яңача укылышын тәкъдим итә. +Әйтик, татар әкиятләренең традицион персонажы - Убырлы карчык - бәхетсез татар кызлары язмышы белән уйнаучы фахешханә хуҗабикәсе итеп сурәтләнә. +Ике юлдан гына гыйбарәт "Казан" шигырендә фабрика-заводларда меңнәрчә кешенең саулыгын йоткан кансыз шәһәр образы тудырыла: +Ут, төтен, фабрик-завод берлә һаман кайный Казан; +Имгәтеп ташлап савын, сау эшчеләр сайлый Казан. +Шигырь А. Блокның "Фабрика" әсәренә аваздаш яңгырый. Әлбәттә, монда әдәби йогынты турында сүз бара дип әйтү дөрес булмас, чөнки Тукай, нигездә, XIX йөз рус классиклары: А. Пушкин, М. Лермонтов, А. Майков, А. Кольцов иҗаты белән кызыксынган, ә инде модернизм кысаларында иҗат иткән рус шагыйрьләре әсәрләренә бик сирәк мөрәҗәгать иткән. Шулай да шагыйрьнең 1910 елның 9 ноябрендә Сәгыйть Сүнчәләйгә язган хатында ХХ йөз башы әдәбиятында гаять популяр булып киткән С. Надсон турындагы фикер дә яңгырый: "Мин моңарча жизнерадостный кеше булганга, бөтен гомерен җылап үткәргән Надсонны сөймәдем. Белмим, хәзер укысам - ни булыр". +Казан образы үзгәрешен, бер яктан, шагыйрьнең дөньяга карашлары үзгәрү белән бәйләп аңлатып була: татарның Мәккәсе дип саналган шәһәрдә биш ел гомерен уздырган Г. Тукай аның бөтен якларын да танып белергә өлгерә, һәм шуңа нисбәтле, аның иҗатында реалистик сурәтләүгә өстенлек биргән социаль мотивлар да көчәя. Икенче яктан, әдәби мохит үзәгендә кайнаган шагыйрьгә еш кына тәнкыйть сүзләре дә ишетергә туры килә, һәм табигате белән үпкәләүчән Тукай, тәнкыйтьчеләрнең сүзләрен йөрәгенә якын алып, күп очракларда аларга кискен, урыны белән зәһәр-чәнечкеле җавап кайтарган. +Иҗат әһелләре арасында үзара көндәшлек еш очрый. Тукай күпвакыт сатирик язмаларында - фельетон, памфлет, пародияләрендә - әдәби көндәшләренә карата ирония яки сарказм алымын кулланган. Әйтик, югарыда искә алынган "Казанга кайтыш" очеркында мондый юллар бар: "Әлкыйсса, инде шигырь язудан туктыйм. Чөнки мине күптән инде, башына сөртергә эзләпме, май таба алмаган бер "критик" сүнгән шәмгә охшатты. Мәхмүт бай мәрхүм кантурында ташландык майлар беткәндер шул!". Биредә телгә алынган "критик" - күренекле татар язучысы, публицист, галим һәм җәмәгать эшлеклесе Галимҗан Ибраһимов. "Йолдыз" газетасының 1912 елгы 15 һәм 22 гыйнвар саннарында дөнья күргән еллык әдәби күзәтүендә Г. Ибраһимов, Г. Тукайның әдәби активлыгы кими төшүгә игътибар итеп, аны сүнеп барган шәм белән чагыштыра. Үзенә карата һәртөрле тәнкыйтькә сизгер Г. Тукай бу чагыштыруны һәм Г. Ибраһимовның 1911 елда "Сабах" нәшриятында басылган "Мияубикә" поэмасына ("Мәктәп китапханәсеннән" сериясенә керә) тәнкыйди рецензиясен дә игътибарсыз калдырмый. Г. Ибраһимовка җавабын Г. Тукай "Ялт-йолт" журналында басылган "Былтырның хисабы" фельетонында җиткерә: "Былтыр Габди үзенә "шәкерт" диючеләргә мисле булмаган дәрәҗәдә бер үткен сүз әйтте. Гыйбарәләре тәкърибән (якынча) шушылай бугай: "Торалар да, Габди шәкерт ул, диләр. Соң, "Ля тәнзыр иля мән каля вәнзыр иля ма каля" дигән мәкальне һәр бала да белә ләбаса!". Биредә шагыйрь әдәби даирәдә Г. Ибраһимовка тагылган "шәкерт" кушаматына ишарәли. "Ялт-йолт"ның 30 нчы санында (1911eл, 13 декабрь) "Габди аркадашыма мәктүбем" мәкаләсе басылып чыга, анда иронияле: "Ах, китапчы сәүдәгәр! Бер әдипнең (!) китапларыны тәнкыйть иткән була бит, ә! Шәкерд, яшь шәкерд дигән була бит, ә! +Студент дисә ни булган инде! Ул да бит барыбер шәкерд дигән сүз, нинди һәйбәт булыр иде, бер дә ачуың да килмәс иде, шатланыр гына идең бит, юк шул, каһәр төшкән, әйтмәгән", - дигән сүзләр бар. +Мәкаләдә Г. Ибраһимовның "Вакыт" газетасында басылган "Казан китапчылары" язмасына күренекле татар матбагачылары - Шиһабетдин Әхмәров, Гыйльметдин Шәрәф һәм Әхмәт Урманчиев биргән җавапка ишарә сизелә: Казан наширләре эшчәнлегенә таш аткан (аерым алганда, әдип аларның мәктәп укучыларына йөз тоткан басмаларга артык зур игътибар күрсәтүен билгели) Г. Ибраһимовның тәнкыйди фикерләренә алар "Сөйләү ансат, эшләү читен" дигән мәкалә белән җавап кайтара. Наширләр Г. Ибраһимовның әсәрләре басылмауның сәбәпләрен дә аңлатып китәләр: "...Соңгы елларда кулына каләм тоткан азмы-күпме яза белгән рус мөхәррирләренең әсәрләрендән бәгъзе бер отрывкалар укып, андан-бондан чүпләргә икътибары булган бер шәкерд якуд хәлфә бернәрсә язып чыгара да, милли роман вә әдәби рисалә исеме биреп, китапчыларга басарга китерә. Ул үзенең шул нәрсәсене бик шәп дия игътикад итдекдән (инанып), аны бастыру мотлакан тиеш, бастырганда, милләткә зур файда вә татар әдәбиятына зур бер талчук була дип, чын кальбдән (күңелдән) ышана. Менә шул игътикад вә ышану сәбәпле китапчыларның аны бастырмауларыны, аларның тәмизлекләрендән-наданлыкларындан татар әдәбиятыны агымына ияреп җитә алмаганлыкларындан дия хисап итә". Наширләр фикеренчә, Г. Ибраһимов әле "шәкердләр" фикереннән ерак китмәгән, ягъни тормыш чынбарлыгы кушканча яшәүне аңлап бетерми. +Шунысын да искәртик: Г. Тукайның "Мөнтәкыйд" шигырендә сатирик яссылыкта ачылган тәнкыйтьче образының да прототибы - Г. Ибраһимов. +Г. Тукай һәм Г. Ибраһимовның үзара мөнәсәбәтләре Тукай һәм аның даирәсе арасындагы каршылыкның иҗтимагый яки фикер каршылыгына гына кайтып калмавын раслый. Еш кына аның нигезендә әдәби-мәдәни, эстетик күзаллаулар төрлелеге яткан. Уфадагы "Галия" мәдрәсәсен тәмамлап, 1909 елда Казанга килгән Г. Ибраһимов үзенең әдәби әсәрләре белән генә түгел, тәнкыйть һәм әдәбият теориясе өлкәсендәге нәзари хезмәтләре ("Татар матбугаты", 1910, "Әдәбият мәсъәләләре", 1910), "Тәрҗемә һәм аның шартлары", 1910) белән дә җәмәгатьчелек игътибарын яулап ала. Аның Тукай иҗатына кагылышлы тәнкыйди фикерләре (бигрәк тә 1913 елгы "Татар шагыйрьләре" хезмәтендә) әдипнең эстетик мәсләге, шигърият һәм сәнгатьне аңлауда үз карашы булуы белән аңлатыла, күрәсең. +Казанда әдәби-мәдәни тормышның киңкырлы булуы, матбагачылык һәм нәшриятлар эшчәнлеге үсү, милләт язмышы турындагы бәхәсләр, милли яшәешкә бәйле карашлар төрлелеге - болар барысы да Тукайның дөньяга карашын, әдәби иҗат өлкәсендәге эзләнүләрен, публицистик язмаларының эчтәлеген үзгәртүгә зур өлеш кертәләр. Әмма, нинди генә фикер каршылыклары кичермәсен, шагыйрьнең татар халкы тәрәккыятенә ышанычы беркайчан какшамый, аның Россия мәдәни киңлегенә кушылып, Шәрык һәм Гареб мәдәниятләре казанышларын бергә үреп үсеш алачак милләт турындагы хыяллары сүрелми. "СИНЕ МИН ҺӘР ТУГЪРЫДА САДӘДИЛ КЕШЕ ТАПТЫМ" +(Габдулла Тукай һәм Сәгыйть Сүнчәләй) +1929 елда кулга алынып, 1931 елда Соловкига озатылган, 1937 елда атып үтерелгән күренекле шагыйрь, тәрҗемәче, җәмәгать эшлеклесе Сәгыйть Сүнчәләй исеме әдәбият белгечләре тарафыннан узган гасырның 60 нчы елларына кадәр телгә алынмый. Шагыйрь 1958 елның 8 мартында СССР Югары суды карары нигезендә реабилитацияләнгәннән соң гына, аның иҗат мирасын барлау һәм ХХ гасыр башы татар шигъриятендәге урынын ачыклау юнәлешендә беренче адымнар ясала. +1961 елда шагыйрьнең зур булмаган "Сайланма әсәрләр"е басылып чыга. Әлеге китапка язган кереш сүзендә Гали Халит шагыйрьнең Тукай белән мөнәсәбәтләре турында да сүз алып бара, Сүнчәләйне "Тукай иҗатында, аның шәхесендә үзләренә зур таяныч, рухи куәт тапкан", "Тукай традицияләренә тугрылыклы булуны, халык шагыйре ихтирамына һәм игътибарына лаеклы дәрәҗәгә күтәрелүне... үзләренең изге бурычлары итеп санаган" бер төркем яшь язучылар арасында күрә. +Бу ике үзенчәлекле шәхесне бер-берсенә якынайткан өлкә - билгеле ки, шигърият. Тукай, инде Уральскида яшәгәндә үк, Камил Мотыйгый белән берлектә чыгарган газета-журналларда басылган күпсанлы шигырьләре аша талантлы яшь шагыйрь буларак дан казанса, аннан өч яшькә яшьрәк булган Сүнчәләйнең иҗади юлы башкачарак корыла. +Булачак шагыйрь 1889 елның 2 августында Саратов губернасының Хвалын өязе Иске Мастак авылында ярлы крестьян гаиләсендә туа. 1891 елгы ачлык вакытында атасы Хәмидулла агай, гаиләсен алып, Әстерхан каласына килеп төпләнә. Сәгыйть биредә 1906 елга кадәр яши, "Ваһһабия" мәдрәсәсендә белем ала. +1906 елның августында Казанга килеп, бер ел Шәрифҗан Хәмиди мәдрәсәсендә укып, Казан татар укытучылар мәктәбенә күчә. Бу вакытларда ул Уральскидан Казанга килгән Тукайны күргәләгән, ләкин аның белән якыннан танышырга омтылмаган (Тукай - инде мәшһүр шагыйрь, ә ул гади укучы гына бит). +1908 елда, экстерн рәвештә имтихан тотып, С. Сүнчәләй укытучылык хезмәте белән шөгыльләнү хокукы ала. Шуннан соң җиде ел дәвамында ул Пермь губернасының Сараш һәм Солтанай авылларындагы земство мәктәпләрендә рус теле укыта. Нәкъ менә шушы елларда аның беренче әсәрләре нәшер ителә: үзе язган "Күл - күз яше" дигән хикәясе, Л.Н. Толстойның "Ильяс, яки бәхет малдамы" һәм "Кавказ әсире" әсәрләреннән тәрҗемәләре басыла. Иҗатының башлангыч дәвере хакында Сүнчәләй болай дип яза: "Дүрт тәрҗемә кисәгемне ... - дүрт китапны мин үземнең дәртем бәласе белән дип әйтимме, яисә бигрәк тә тугърысы, икътисад тарлык белән әйтимме, төн йокламыйча тәрҗемә иттем". +С. Сүнчәләйнең бүгенгә мәгълүм беренче тезмә әсәре - "Әҗәлгә хитаб" шигыре - 1909 ел ахырында иҗат ителгән. Әсәрдә Сүнчәләйнең - хатыны Сәлимәнең бала тапканда вафат булуына бәйле хис-кичерешләре үзәккә куела. Тукай белән танышкан вакытларында аның "Учитель Сәгыйть Сүнчәләй" имзасы белән әле берничә шигыре генә басылып чыккан була. +С. Сүнчәләй хатирәләреннән мәгълүм булганча, алар Тукай белән 1911 елның көзендә танышканнар. Аңарчы бер ел элек ул Тукайны күргән булуын искәртә: "Көтепханәдә күрешкәндә дә мин исемемне әйтмәдем, чөнки аңа, ул елны минем шигырь язуымның башлангыч елы гына булганга, бу мөһим булмас күк күренгән иде". Үз чиратында, С. Сүнчәләй үзе дә Тукай иҗатына мөкиббән булмаган: "Шушы күрешүгә кадәр мин Тукайның ни шигырьләренә, ни үзенә гашыйк була алмаган идем. Әмма бу күрешү хинендә мин Тукайны бик яраттым. Сөйләшеп утырмасак та, ул сыны, кыяфәте, сабыры һәм илтифаты белән миңа гаять ошады", - дип яза ул Тукай белән беренче очрашулары турында. +Авылга кайтып беркадәр вакыт үткәч, С. Сүнчәләй Тукайга хат яза (үзе билгеләвенчә, бу - 1910 елның көзе була). Тукай яшь шагыйрьгә шактый озын җавап хаты юллый, аның иҗатында "милләткә яки шөһрәткә бик кызу мәхәббәт бар"лыгын таный, шул ук вакытта аңа киңәшләрен дә бирә: "Борадәр! Мөмкин кадәр, шигырьне аз язсагыз да, матур вә хуш иттереп языгыз. Сәнаигы нәфисә аз гына бер хата сәбәпле тупас һөнәрләрдән булып китүе бар". +Тукай С. Сүнчәләй әсәрләренең кайбер кимчелекләренә дә кагылып уза, аерым алганда, шагыйрьнең теленә игътибар итеп: "Сезнең шигырьләрегездә мин провинциальный һәм төп халык телендә булмаган сүзләр табам. Аларны катыштырмасагыз икән... Мин Казанны тәхте пай һәм Казан арты татарларын шушы көнгә кадәр милләтен югалтмаган вә киләчәктә дә югалтмаячак төп халык дип саныйм", - дип яза. +Хатта Тукай үзенең күңелендәге шәхси кичерешләрен дә яшерми, үзенең әле язылып бетмәгән "Өзелгән өмид" шигыренең баш өлешен (алты юлын) китерә һәм: "Мин моңарчы жизнерадостный кеше булганга, бөтен гомерен җылап үткәргән Надсонны сөймәдем. Белмим, хәзер укысам - ни булыр", - ди. +Шулай ике шагыйрь арасында хатлар йөри башлый, С. Сүнчәләй истәлекләреннән мәгълүм булганча, үзара хат язышу ел буе дәвам итә. Хатларында әдәби мәсьәләләргә генә тукталып калмастан, Тукай үзенең шәхси уй-кичерешләре белән дә уртаклаша. Мәсәлән, 1910 елның 4 декабрендә язган хатында Тукай гаилә тормышы турында фикерләре белән уртаклаша: "Рәфыйкаңның (хатыныңның) хакын бөтенләй үк тәләф итмәгән (юкка чыгармаган) булсаң, син - аны, ул сине якындан белеп яратышсаң, шуның өстенә, шәрмәндәи гыял (гаиләне оятка калдыру) булмасын өчен, иң азында җыл тәүлегеңә 5 йөз тәңкә килерең булса, һәркемгә өйләнү тиеш". Тагын бер хатында Тукай кызлар белән мөнәсәбәтләрдә үзе уйлап тапкан кагыйдә турында әйтә: "Бер кыз, үзе танышырга теләп, миңа яучы җибәрмәсә, мин һичвакыт танышырга эзләп, ваксынып йөрмим. Әмма үзе кул бирсә, тагы да "үзе бирде" дип горурланам, кадерлим ул кулны!". "Мин шундый малай инде, әфәнде, алма бакчасында да, мәхәббәт бакчасында да би-и-ик акыллы", - дип шаяртып та ала Тукай. +Аерым бер хатларда Тукайның әрнүле уйлары да урын ала. Мәсәлән, 1911 елның 15 ноябрендә язган хатында ул иҗатыннан файда алырга теләүчеләргә мөнәсәбәтен белдерә: "Алар миңа тынычлык бирмәделәр: "Син бу язганыңны безгә бир, фәлән нашир сиңа аз биргән, ул - вөҗдансыз!". Менә шулар мине тәмам ваксыттылар, изделәр... Алар миңа дүрт ел буе "киләчәкне тәэмин!", "кеше"чә тору, киенүне, тагы әллә нәрсәләрне лыгырдадылар. Шул тавышлардан миндә бер колак шаулавы пәйда булды. Башым эшләми, хиссиятем тупасланды; беттем, һавада очкан кошлар шаһы - шаһинәне атып төшерделәр". +Болай итеп эч серләрен, әлбәттә, иң якын ышанычлы кешегә генә сөйләргә мөмкин. Тукай хатларыннан күренгәнчә, С. Сүнчәләй аның өчен нәкъ менә шундый якын дус булып китә. С. Сүнчәләй истәлекләренә караганда, ике шагыйрь 1911 елның августында "Болгар" номерында күзгә-күз очраша. С. Сүнчәләй Казанда үткәргән аз гына вакыт аралыгында Тукай белән чын дуслар булып китүе турында яза: "Тукай белән без әллә ничек килешә идек. Күп кеше белән тыныша алмаган Тукай белән без иптәш идек. Күп вакытларны икәү генә үткәрә идек. Ул үзе утырышырга, сөйләшергә һәм тик торырга гаять интересный иде. Ул миңа әллә ник бик снисходительный иде. Кичләрдә мине җибәрми, төнгә калдыра, хәтта күбесенчә кундыра да иде". +Тукайның холкын тасвирлап, С. Сүнчәләй аны үз-үзенә бикләнгән ("Ул, гадәттә, серләрен кешедән гизләп йөртә, әмма үзенә бик якыннарга гына, шулар арасында һәм миңа, кайвакыт кайбер серләрен, күңеленең рәнҗүләрен сөйли, зарлана, ахырында кодрәт табып, көлеп сүзен бетерә иде"), сабыр ("Никадәр авырса да "аһ" та димәде. Авыруын сораша калсалар, хәтта ачулана да иде"), көчле рухлы ("Тукай куәтле иде... Нинди козырьлар алдында да "мин"леген кимсетми, горурын, гыйззәте нәфсен (үз-үзен сөю. - З.Р.) җуймый иде. Ул дәүләтле кешеләргә түбәнтен югары карамый иде. Бер кешене дә дус дип атамады. Иптәш дисә, гаҗәп түгел (миңа биргән китапларына "иптәшем Сәгыйтькә" дип яза иде") дип бәяли. +Тукай С. Сүнчәләйгә язган хатларда әдәбият турында да кызыклы фикерләр урын ала. Мәгълүм булганча, Тукай белән хатлар алыша башлаганчы ук, Надсон, Плещеев, Тургенев, Крылов әсәрләренә ияреп язуда азмы-күпме тәҗрибә туплаган С. Сүнчәләй, мәшһүр инглиз романтик шагыйре Байронның "Шильон тоткыны" поэмасын татарчалаштырырга алына. 1910 елның 4 декабрендә язган хатында Тукай моңа карата фикерен җиткерә: ""Шильон мәхбүсе"нә, минемчә, иртәрәк, көчегезнең микъдарын үлчәмичәрәк тотынганга охшыйсыз. Әүвәлдә 4-5 сәтырлык (юллык) шигырьләрне асыл шагыйреннән калышмаслык дәрәҗәдә гүзәл вә нәфис чыгарырга тырышырга кирәк иде. Менә Сәгыйть Рәмиев - Пушкин "Пәйгамбәр"ен, мин фәкыйрь дә Лермонтов "Пәйгамбәр"ен тәрҗемә иттек. Безнең икебезнеке дә шактый шома чыктылар. Шулай да без әле олуг поэмаларга тотынырга батырчылык итә алмыйбыз". +1911 елның 1 гыйнварында язылган икенче бер хатында Г. Тукай шигырь төзелеше турында фикерләре белән уртаклаша: "Әле без татарларда "Теория словесности" вә шигырьләр өчен хорей, дактиль-фәләннәр ясалмаган чакта, вәзен вә гармонияләр төрлечә булса да зарар юк, фәкать мәгънә кирәк, гүзәл ифадә (аңлата белү) кирәк". Шагыйрьнең тагын бер фикере кызыклы: "Тургеневның көйсез язылган "Отцы и дети" әсәре прозамыни? Анда вәзен рамкалары бер дә юк. Ә между прочим - поэзия!". Күргәнебезчә, Тукай шигъриятне ритмик сөйләм дип кабул итүдән ераклаша, аның өчен поэзия идеяләр, мәгънәләр гармониясенә әйләнә. +Бу җәһәттән С. Сүнчәләй белән Тукай арасында шигырь төзелешенә мөнәсәбәтле килеп чыккан бәхәс игътибарга лаек. С. Сүнчәләйнең Тукай иҗат иткән "Мияубикә" шигыренә рецензиясе (шагыйрь аны "Шура" журналының 1911 елгы 4 нче санында "Сәгъ_ де Ваккас" имзасы белән бастыра) сүз көрәшен башлап җибәрә. Тукай әсәренең сәнгати казанышларын ассызыклап (""Мияубикә" камил мәһарәт (осталык) белән, шагыйранә һәм татарча ачык язылган"), укучылар өчен әһәмиятен танып ("Мөхтәрәм Тукаевның бер тоткан юлы бар ки, ул да - милләтемезнең балаларын асрау, аларга китап, шигырь белән рухани азык, көлке шигырьләр белән күңеллелек тудырудыр"), С. Сүнчәләй аның үзе җитешсез дип санаган бер ягына игътибар итә: ""Мияубикә"нең җитешмәгән урыннары булса, сәҗегъ-рифмаларның... ямьле оеша алмаулары өстән-өстенлектер. Мәсәлән: нәрсәсен - нәрсәчөн, кәгазь - эшләмәс, нәрсәгә - мәсьәлә..." Моңа җавап итеп, "Ялт-йолт"ның 29 нчы санында (1911 ел, 18 ноябрь) Тукай "Сәгъде Вәкъкас әфәндегә" мәкаләсен бастырып чыгара. Татарларда әле "кавагыйде лисан" - "теория словесности" мәйданга килмәгән булуын билгеләп, Тукай, рус, гарәп, татар шигъриятеннән мисаллар китереп, Сүнчәләйнең рифма турындагы фикерен кире кага: "Һичбер шагыйрь, шигыренең бер юлы ахырын "такмак" дип язгач та, каләмен колагына кыстырып, мич арасыннан кыштыр-кыштыр "шакмак" эзләп йөрергә мәҗ бүр түгелдер". Мәкаләсен Тукай Сүнчәләйнең ялгыш фикер йөртүен көлкеле рухта сурәтләп биргән шигырь юллары белән төгәлли: +Бер үлчәүдә кырау, сорау, мияу, мырау, +Һәм кылтырау, һәм шылтырау, һәм кыңгырау; +Вә "өркетик", вә "беркетик", вә "куркытыйк", +"Бетик", "көтик", "сатыйк", һәм "кыт-кытыйк". +"Менә, - ди Тукай, - шигырьдә юл ахырлары вәзен җәһәтеннән дөрест булса да, шигырьнең эчендә мәчеләр кычкырып, та выклар кытакларга тотынсалар, бер дә күңелле түгел инде!" +1911 елның 4 мартында язган хатында Тукай Сүнчәләйгә инде күптәннән татар телендә А. Пушкинның "Евгений Онегин"ы рухындагы әсәр иҗат итү турында хыяллануын хәбәр итә. Шуннан соң ул И. Никитин белән А. Пушкинны үзара чагыштыра ("Никитинның фитрый таланты, минемчә, Пушкиннән ким түгел. Фәкать ул, тәртипле образование алып, гакылын вә рухын кирәгенчә тәрбия итә алмаган"). И. Никитинга бирелгән шушы югары бәя С. Сүнчәләйгә тәэсир итми калмаган, күрәсең: ул, рус шагыйренең "Гайбәт" шигырен татарчага тәрҗемә итеп, "Йолдыз" газетасында (1911, № 664) бастырып та чыгара. +Тукайның С. Сүнчәләй белән дуслыгын тагын бер факт раслый: "Шильон мәхбүсе" Тукайның кереш сүзе белән басылып чыга . Анда Тукай Байрон әсәрендәге мәгънәләрнең "үз милләте вә үз мәмләкәте чигеннән үтеп, бөтен көррәи әрызның (Җир шарының) хәссас (сизгер) вә көчле күңелләрен сил ташуы кебек" басуы, инглиз шагыйренең Пушкин, Лермонтовлар иҗатына тәэсире көчле булуы турында яза һәм Сүнчәләйнең Байронны татарчага тәрҗемә итәргә алынган беренче шагыйрь булуын ассызыклый. +Ике шагыйрьнең үзара мөнәсәбәте хатлар белән генә чикләнми. С. Сүнчәләй "Бәян әл-хак" газетасының 1910 елгы 9 ноябрь санында басылган "Шагыйрьгә мәктүб" исемле шигырен Тукайга багышлап яза. Әсәрнең лирик герое Тукайга мөрәҗәгать итә: +Бир арык кулыңны, дустым, әйдә, бергә атлыйк, +Җырлаек иркен киләчәкләр хакында, ятмыек! +Зур мохиттә тоздай эреп, юк булырбыз, билгеле, - +Әмма алда һәм табигать әмер итә, шуны тели. +Шигырьнең романтик пафосы милләткә хезмәт идеясе белән бәйле: +Бер өмид берлә яшим мин, ул да булса; бу - татар! +Мин тырышма, син булышма, кем аны асрар, ачар? +Тукайга багышлап С. Сүнчәләй тагын бер шигырь дә иҗат итә һәм аны, "Хат кисәге" дип атап, "С. Сүнчәләй шигырьләре" (1913) китабында урнаштыра. Бу юлы инде шигырь исеме астында "Г. Тукайга багышлап язылган иде" дип тә искәртелгән. Экзистенциаль эчтәлекле шигырь Тукайның "Өзелгән өмид" әсәренә аваздаш яңгырый. С. Сүнчәләйнең Казаннан, андагы дусларыннан ерактагы лирик герое ялгызлыктан һәм гомер узуын аңлап сызлана: +Кыскара гомрем... Мине монда аяучы кем дә юк, +Якты тормыш, ямь, сәгадәтне минем күргән дә юк. +"Ялт-йолт" журналының 1911 елгы 22 нче санында (1 май) "Сөенче Алаев" имзалы "Шигърият һәм нәсер" шигыре дөнья күрә. Р. Гайнанов, әлеге тәхәллүснең Тукай иҗатында шушы шигырь дән гайре кулланылмавын искәртеп, әсәр үзе С. Сүнчәләйгә пародия итеп язылган дип фаразлый . Шигырь төзелешендә ике стиль - С. Сүнчәләй иҗатына хас булган (Шәрык романтизмыннан килгән традицион образлар һәм мотивлар: ай, йолдыз, сандугач, Аллаһ бөеклеге каршында баш ию һ.б. нигезендә тудырылган) югары стиль һәм милли яшәешнең төрле өлкәләрен үтә реалистик итеп күрсәтүгә нигезләнгән өслүб капма-каршы куела. Әйтик, җиденче строфада Аллаһка табыну мотивы һәм җәдитчелеккә каршы чыккан Ишми ишан (Ишмөхәммәт Динмөхәммәтов) образы янәшә сурәтләнә: +Төн буе мин Аллага әйтәм хәмед, - +Тын галәмне бар кыйлучы Тәңремә. +Мактана Ишми: "Кидердем бит камыт! +Күп җәдидне мин җибәрдем кабренә". +Шигырьнең соңгы строфасы да игътибарга лаек: +Күктә шаулап кошлар үтте бер көтү, +Тиз булыр күл һәм кояшның каушуы. +Бетмәде шул "Мөхбире" дә "кых, тефү!" +Һәм Рәмиевнең шигырьдә шау-шуы. +Биредә Тукайның "Казан мөхбире" газетасы һәм С. Рәмиевнең татар шигырь төзелешенә багышланган фикерләренә мөнәсәбәте романтик шигьрияткә хас булган таң ату мотивына каршы куела. +С. Сүнчәләйнең Тукай белән икенче мәртәбә очрашкан, эчкерсез аралашкан, "бергә көйләшкән" көннәре 1912 елның көз башларына карый. "Ул көзне аның хәле тәмам беткән иде. Үзе гаять гасабиланган (борчылган, нервлары какшаган) иде. Кечкенә генә нәрсәгә кәефе китә, ачулана иде. Юк-бар нәрсәдән дә шикләнә, курка, берәүне дә күрәсе килми, хәтта язасы да килми иде", - дип искә ала бу очрашуны С. Сүнчәләй. Бу истәлектә Тукайның наширләр белән мөнәсәбәтенә ачыклык кертердәй вакыйга да бәян ителә. С. Сүнчәләй язганнарга караганда, бер нашир шагыйрьгә әсәрләрен бастыру бәрабәренә килешү төзергә тәкъдим иткән ("ай саен үзенә бер микъдар "мәгаш" (хезмәт хакы) бирергә, вак-төяк йомышларын үтәргә, мәсәлән: үзенә вак-төяк әйберләр алып җибәргәләргә, керләрен юдырырга вә гайре..."), һәмТукай бу тәкъдимне кабул иткән, имеш, әмма, күпмедер вакыт үткәч, килешүне өзгән (С. Сүнчәләй әйтүенчә, "бүтән нашир моны белеп, килеп котырткан икән"). +С. Сүнчәләй истәлегенә караганда, алар Тукай белән ул соңгы тапкыр авылга кайтып китәренә бер көн кала очраша. Иртәгесен кайтып китәргә әзерләнеп йөргән С. Сүнчәләй, саубуллашу нияте белән, Тукай яшәгән "Болгар" номерына килеп керә. Әмма бу юлы аларның очрашулары күңелсез башланып китә: ике арада "юк кына әйбер өчен бер-ике сүз" чыга, һәм С. Сүнчәләй Тукай белән беренче мәртәбә ачуланышып чыгып китә. Бу хәлне ул үзе бик авыр кичерә, "ничә айлар, ничә еллар иптәш булып яшәгән" шагыйрь белән "юк нәрсә өчен ачуланышып, балаларча үпкәләшеп" китәчәгенә күңеле әрни. "Киттем Тукайга. Кердем. Ул караватына сузылып яткан, йокымсырап, хәлсез ята. Саргайган, сулган йөзенә карап, минем күңелем гаять нечкәрде, елыйсым килде...", - дип яза С. Сүнчәләй бу хакта һәм Тукайның, үпкә-ызгышны онытып, үзенең көмеш сәгатен бүләк итүе турында бәян итә. +Хәер, С. Сүнчәләйгә Тукай белән тагын бер тапкыр очраш ырга насыйп булган. Бу турыда ул "Тукай бәйрәме" исемле язмасында искә ала. Язмадан мәгълүм булганча, алар 1912 елның көз азакларында "Болгар" номерында очрашалар. Бу көн Ураза гаетенә туры килә, Тукай дустын табын янында каршы ала: "Тукай өстәле катына, караватына утырган. Яңа күлмәк кигән, кәләпүштән, алдында Кәляме шәриф, бүлмәсе ару; өстәле! өстәле!". Ике дус рәхәтләнеп сөйләшеп чәй эчәләр. Тукай сүз арасында С. Сүнчәләйгә дуслык хисләрен җиткерә: "Менә яратам ичмасам сине! Син, гадәттә, күп сөйләмисең, утырасың да утырасың". Шул ук вакытта башкаларның авыруы турында сорашулары, дару эчәргә кыстаулары, үз-үзен тотарга өйрәтүләре аңа һич тә ошамаганлыгын белдерә. "Күзләрендә ут ялтырый; янгын иде аның сүнә башлаган күзләрендә! Ялкын иде аның күкрәгендә - ачу янгыны, каһәр ялкыны иде... Әллә кемнәргә ачу, каһәр..." - дип яза С. Сүнчәләй, әрнүле, газаплы хатирәләргә бирелеп. Бу - ике дусның соңгы күрешүе була... +С. Сүнчәләй, дустына багышлап, берничә шигырь иҗат итә. Мәсәлән, "Йолдыз" газетасының 1912 елгы 29 май санында дөнья күргән "Азан" шигырен ул "Габдулла Тукаевка багышлыйм" дип искәртә. Биредә ул Тукайны, мәзингә тиңләп, милләтне уятырга, яңа тормыш башлануы турында хәбәр итәргә өнди: +Моң белән әйткән азаныңны ишеттер халкыңа, +Әйт! Азаның яктылык җиткәнне сөйләп чыңласын! +Төнге золмәт утлары сүнсен, аларның урнына +Милли рухлар нурга чумдырсын татарның дөньясын! +Тукай вафаты алдыннан иҗат ителгән "Г. Тукаев" шигырендә С. Сүнчәләй сүнеп барган шагыйрь образын тудыра. Ялгызлык мотивы шигырьне иңләп уза. Беренче строфада караңгы кунакханә номерында ялгызы яткан шагыйрь сурәтләнә: +Ул караңгы бүлмәдә ялгыз сүнә, ялгыз кибә; +Ни түзем берлән йөрәге рәнҗүсез, аһсыз тибә! +Йөдәгән-йончыган шагыйрьнең кәеф-халәтенә аның иҗади куәте, илаһи таланты каршы куела: +Әллә кайларда гизә нурлы мөкатдәс уйлары, +Нинди дәрт берлән чыгадыр күкрәгеннән җырлары! +Әллә кайда - әллә кайда ул матур таңнар күрә, +Ул сүнә ялгыз, бетә ялгыз... көлә һәм җөткерә. +Тукай вафатыннан соң басылып чыккан "Иңеш" шигырендә шагыйрьнең бакый дөньяга күчүен С. Сүнчәләй гаять тәэсирле табигать күренеше - әкрен генә баеп барган кояш ярдәмендә символлаштыра. Бу - ХХ йөз башы татар әдәбиятында киң таралган образлы сурәт булып тора. +Шул ук елны Сүнчәләйнең "Бер газетага" дип исемләнгән шигыре басыла. Н. Гафиятуллина билгеләвенчә, әлеге шигырь Тукайга карата әйтелгән тәнкыйди фикерләргә (аларны "Татар шагыйрьләре" мәкаләсендә Г. Ибраһимов башлап җибәрә) җавап буларак иҗат ителгән: "Билгеле булганча, бәхәс Тукайның шәхесен генә түгел, аның иҗади мәсләген, халыкчанлыгын, ха лыкчылыгын һәм миллилеген аңлау тирәсендә куера. С. Сүнчәләй, тәнкыйть ияләренең исемнәрен атап, катгый рәвештә каршы чыкмаса да, фикерләрнең урынсызлыгын ассызыклый, шигырьнең эчтәлеге тәнкыйть фикерләрен кире кагуга, шагыйрьне яклауга кайтып кала". +Сүнчәләйнең "Мәрхүм Тукай турында" исемле мәкаләсе шагыйрьнең вафатына 15 ел тулу мөнәсәбәте белән язылган. Мәкаләдә Тукай шәхесен һәм иҗатын бәяләүдә 1920 елларның икенче яртысында формалаша башлаган социологик караш йогынтысы сизелә. С. Сүнчәләй Тукай даирәсен шагыйрьне тиешенчә кайгырта алмауда гаепли ("...үзен һич кайгыртмадылар, ач тоттылар, җәмгыятьтә кактылар, аны үз бүлмәсендә ябылып яшәргә мәҗбүр иттеләр"). Шунысы кызыклы: С. Сүнчәләй шагыйрьне һәлак иткән бу мохиткә Тукай иҗатының кыйммәтен аңлаучы гавамны каршы куя: "Татар гаммәсе (массасы) Тукаевны ярата. Чөнки ул шул гаммәнең эчендә туган иде. Чөнки ул гаммәне үзенчә сөйде, кайгыртты. Бөтен фикерен, тойгыларын шул гаммәгә багышлады". +Дусты вафатыннан соң тагын чирек гасыр гомер кичергән С. Сүнчәләйнең язмышы фаҗигалы төгәлләнә. 1915 елда ул Уфага күчеп килә, "Авыл халкы" һәм "Көрәш" газеталарында хезмәт куя. 1910-1920 еллар чигендә Кырымда Милләтләр эшләре буенча халык комиссариаты вәкиле була, 1920 еллар уртасыннан - Башкортстан АССРның Мәгариф халык комиссариатында, соңрак, 19261927 елларда Төркиядә Генераль консуллыкта эшли. 1929 елда, "солтангалиевче" мөһере тагылып, кулга алына, үлем җәзасына хөкем ителә. 1931 елда үлем җәзасы Соловкида урнашкан лагерьга ун еллык сөрген белән алыштырыла, әмма сигез елдан соң, 1937 елда, 1929 елгы хөкем карары тормышка ашырыла. +"УЛ БӨТЕН ГОМЕРЕН, ТОРМЫШЫН +НӘШРИЯТ ЭШЛӘРЕНӘ, КИТАП БАСТЫРЫП ТАРАТУ +ХЕЗМӘТЛӘРЕНӘ БАГЫШЛАДЫ" +(Габдулла Тукай һәм Әхмәтгәрәй Хәсәни) +Тукайның замандашы, фикердәше, якын танышы Әхмәтгәрәй Хәсәни - ХХ гасыр башындагы иҗтимагый-мәдәни үзгәрешләр башында торган, бер төркем алдынгы фикерле татар яшьләрен үз тирәсенә берләштергән күренекле шәхесләрнең берсе. Ул 1883 елның 15 декабрендә Казан өязенең Әтнә волосте Олы Әтнә авылында сәүдәгәр Сибгатулла Гайнулла улы гаиләсендә дөньяга килә. Әхмәтгәрәйгә 5 яшь тулганда, аларның гаиләсе Казанга күченеп китә, Сенная урамында Каюм Насыйри күршесендәге йортка килеп урнаша (ахыр килеп, Әхмәтгәрәйнең дөньяга карашлары формалашуда күренекле мәгърифәтченең йогынтысы шактый зур була). Сибгатулла абзый улларын - Әхмәтгәрәй һәм аннан ике яшькә кече Габделбарыйны - аң-белемле, фикерле итеп үстерергә омтыла: аларны өйгә мөгаллимнәр чакыртып укыта. Аннан соң Әхмәтгәрәй "Мөхәммәдия" мәдрәсәсендә белем ала, рус, төрек, алман, гарәп, француз телләрен өйрәнә. Егетнең дөньяга карашы киңәя, кызыксыну даирәсе милли хәяттан тыш Шәрык, рус һәм Европа мәдәниятләрен иңләп ала, ул әдәбият һәм сәнгатьне тирәнтен аңлаган шәхес булып формалаша. +1903 елның 1 ноябрендә Әхмәтгәрәй сәүдәгәр Ногман Габделкәримовның кызы Зәйнәп белән гаилә кора. Игелекле гамәлләре белән халык күңеленә кереп калган Ногман бай да балаларын тәрбияле, белемле итүгә зур игътибар биргән, кызы Фатыйма искә алуынча, аларның өйләренә "Дин вә мәгыйшәт", "Ялт-йолт" журналлары, "Вакыт" һәм "Йолдыз" газеталары, балалар өчен "Ак юл" журналы килгән һәм малайлар-кызлар аларны әтиләренә кычкырып укый торган булган. Зәйнәп тә, башлангыч белемне кызлар мәдрәсәсендә алганнан соң, әтисе тырышлыгы белән дөнья ви белем ала: өйләренә килеп укыткан Мария Павловна атлы укытучы ханым кызга рус гимназиясе программасы буенча белем бирә. Кыз, рус телен бик әйбәт белеп, рус һәм чит ил әдәбияты үрнәкләре белән яхшы таныш була. "Татар мәдәнияте тарихында искитчеч зур роль уйнаган", аң-гыйлемле, киң фикерле, зыялы Зәйнәп - татар милли-мәдәни тарихында зур эз калдырган шәхес - матди кыйммәтләрдән бигрәк, рухи-милли яшәешне өстен куйган Әхмәтгәрәйнең иң төп таянычы, киңәшчесе, фикердәше, мәсләктәшенә әйләнә. Бу ике зыялы затның тырышлыгы белән 1907 елда китап басмаханәсе оештырыла. Зәйнәп Хәсәния үзе бу хакта болай дип искә ала: "Әти-әни язу эшенә каршы килделәр. Җитмәгән сумманы минем бриллиант, энҗе, йөзекләрне сатып әзерләдек. Башта китаплар бастырдык". Әбрар Кәримуллин билгеләвенчә, бу басмаханә 1907 елның 25 февраленнән эшли башлый, беренче елны ук биредә 13 китап басылып чыга. Үз чорындагы күпчелек алдынгы карашлы милли тәрәккыятьчеләр кебек үк, жандармерия күзәтчелеге астында эшләүгә дучар булган, полиция тентүләре кичергән Хәсәни каршында, китап сәүдәсенә рәсми рөхсәт алып, үзенең китап кибетен ачу ихтыяҗы килеп туа. 1908 елның февралендә шушы юнәлештә башланган эш нәтиҗәсендә, 30 июньдә "Гасыр" дип исемләнгән басмаханә ачуга рөхсәт алына һәм 1909 елның 1 гыйнварыннан Евангелистовская урамындагы бертуган Ибраһимовлар йортында нәшриятның китап кибете дә эшли башлый. Бу хакта мәгъ лүмат Казан губернаторына 1908 елның 23 декабрендә Әхмәтгәрәй Хәсәни белән Габдрахман Рәхмәтуллин тарафыннан язылган гаризада урын алган: +Его Превосходительству +Господину Казанскому Губернатору +Купеческого сына +Ахмеда-Гарея Сибгатулловича Хасанова и +Казанского мещанина Абдрахмана +Хабибулловича Рахматуллина +Честь имеем довести до сведения Вашего Превосходительства, что на основании выданного нам 30 июня текущего года свидетельства за №6036 и открывается с 1 января 1909 года книжный магазин под фирмой "Гаср" (Век) на Евангелистовской ул. в доме Бр. Ибрагимовых под ответственность заведованием Ахмеда-Гарея Хасанова. +Казанский купеческий сын Ахмед-Гарей Сибгатуллович Хасанов. +Казанский мещанин Абдрахман Хабибуллович Рахматуллин +Казань, 23 декабря, 1908 года. +"Гасыр" көтепханәсе ачылу хакында "Әл-ислах" газетасының 1909 елгы 20 гыйнвар санында түбәндәге белдерү басыла: +"Гасыр" көтепханәсе ачылды! Казанда, Евангелистовский урамында, Ибраһимовлар йортында. +Хөрмәтле укучылар! +Без, ике сәнәгә (елга) якын дәвам иткән нәшрият эшемезне тагын да мөкәммәл сурәттә тәрәккый иттерергә иҗтиһад итеп, "Гасыр" көтепханәсе исемендә бер китап мәгазәсе ачарга мөвәффәкъ улдык (ният кылдык). Нәшриятымызга матди вә мәгънәви ярдәмче булган мөхтәрәм укучыларга тәшәккер (рәхмәт) итеп, көтепханәмезнең ачылганын белдерәмез. +Әхмәтгәрәй Хәсәни вә шөрәкәсе. +"Гасыр"да Г. Ибраһимов, Г. Камал, Г. Коләхмәтов, Ф. Әмирхан, С. Рәмиев, Г. Алпаров, Х. Бәдигый, Г. Рәхим һ.б. кебек татар әдипләренең хезмәтләре, тәрҗемә әсәрләре, сүзлекләр һ.б. эчтәлеге һәм эшләнеше ягыннан югары сыйфатлы китаплар дөнья күрә. Г. Тукайның "Габдулла Тукаев диваны" җыентыгы да 1909 елда нәкъ менә "Гасыр"да нәшер ителә ("Шигырьләр көтепханәсе"ннән 8 нче дәфтәр. 3 нче кыйсем, Казан, "Гасыр" көтепханәсе, "Үрнәк" матбагасы, 48 б., 6000 данә). "Вакыт" (15 гыйнвар), "Йолдыз" (6 февраль), "Әл-ислах" (18 февраль) газеталарында бу хакта игълан-р еклама да бирелә. Нәшриятта Тукайның фоторәсеме почта открыткасы рәвешендә бастырып чыгарыла. +Зәйнәп Хәсәния истәлекләренә краганда, "Гасыр" урнашкан бүлмәдә Әхмәтгәрәйнең дус-фикердәшләре еш җыела, әдәби бәхәсләр, фикер алышулар гадәти күренеш була: ""Гасыр" нәшриятының хәзерге Татарстан урамында ике бүлмәсе бар иде. Эчкәреге бүлмә - редакция, эш бүлмәсе, алгы бүлмә - китап кибете. Менә шул эш бүлмәсе һәрвакыт гөр килеп тора иде. Анда Г. Тукай, Ф. Әмирхан, Г. Ибраһимов, Х. Ямашев, Г. Коләхмәтов, Г. Рәхим һ.б. бик еш булалар иде. Алар һәр әдәби яңалык турында сөйләшәләр, үзләренең яңа әсәрләрен укып фикер алышалар иде". Шул рәвешле, Ә. Хәсәни татар матбагачылыгы эшенә кереп киткән елны Казанга күчеп килгән Тукай аның белән тиз арада якыннан аралаша башлый. +Ике шәхеснең дустанә мөнәсәбәтенә, һичшиксез, "Шәрык клубы" эшчәнлеге дә зур этәргеч ясаган. Клубның идарә әгъзлары итеп сайланган шәхесләр арасында Әхмәтгәрәй Хәсәнов та булган. Д. Заһидуллина билгеләвенчә, "шушы клуб Ә. Хәсәнинең аралашу формалашуга йогынты ясаса, бу даирә рус мәдәниятендәге "Весы", "Золотое руно" тибындагы, үз укучысын заман сәнгате белән тамаксат итеп куйган, ХХ йөз вакытлы матбугаты мәйданында иң эчтәлекле һәм иң югары сыйфатлы "Аң" журналы тууга сәбәпче була". +Аннан тыш, клуб эшчәнлегендә XX йөз башы милли хәятендә күренекле урын тоткан Ф. Әмирхан, Г. Әхмәров, бертуган Апанаевлар, Г. Баттал, М. Корбангалиев, Г. Кәрам, Г. Коләхмәтев һ.б. шәхесләрнең роле бик зур. Һәм, әлбәттә, Тукайны да, замандашлары билгеләвенчә, "редакцияләрдә, көтепханәләрдә, "Шәрык клубы"нда, үзенә якын торган яшьләр - иптәшләре җыелып кала торган урыннарда" еш очратырга мөмкин булган. Тукай биредәге әдәби-музыкаль кичәләрне тамаша кылырга ярата, үзе дә аларда бик еш чыгыш ясый. 1910 елның 15 маенда үзенең мәгълүм "Халык әдәбияты" дигән лекциясен дә Тукай нәкъ менә "Шәрык клубы"нда укый. +Гомумән, оешма үзенчәлекле милли-иҗтимагый үзәккә әверелә, биредә төрле-төрле мәдәни чаралар, лекцияләрдән тыш, теге яки бу иҗтимагый-сәяси мәсьәләләрне күтәргән җыелышлар да үткәрелә башлый, 1910 еллардан клуб эшчәнлеге жандармериянең игътибарын җәлеп итә, Ф. Әмирханов, Г. Коләхмәтев, Әхмәтгәрәй һәм Габделбарый Хәсәневләр, Газиз һәм Кадыйр Гобәйдуллиннар, Ш. Әхмәровларның "Шәрык клубы"н мөселман яшьләре учагына әйләндерергә омтылулары турында жандармериягә хәбәр дә бирелә. Жандармнар: "Алар ике куллары белән "Шәрык клубы"на тотындылар һәм аны үзәк пунктка әверелдерергә телиләр", - дип хәбәр итә, Татар яшьләр оешмасының "Шәрык клубы"н татарларны иҗтимагый эшкә тарта алырлык агарту учреждениесенә, үзенә күрә "халык университеты"на әверелдерергә омтылулары билгеләнә. 1911 елның 25 августында жандармериягә хәбәр ителгән мәгълүматта Әхмәтгәрәй Хәсәни катнашкан түгәрәк турында әйтелә: "Казанда мөселманнарның түгәрәге бар. Түгәрәкнең башында: Казан университеты студенты, бай баласы Газиз Гобәйдуллин, уфалы Хәнәфи Кайбышев һәм Нәҗип Хәлфин торалар. Түгәрәккә кергән кешеләр татар әдәбиятын өйрәнәләр. Газиз Гобәйдуллин, Нәҗип Хәлфин түгәрәктә панисламизм, ә Кайбышев анархизм тәэсирен уздырырга тырышалар. Бу түгәрәктә учитель Коләхмәтов, типография тотучы Шәрәф, китап бастыручы Хәсәнев тә бар. Вә түгәрәк үзе урта мәктәпләрдә укучыларның түгәрәген төзеде". +1912 елның 26 июлендә җибәрелгән доноста түгәрәк вәкилләренең Хәсәневләр йортында җыелуы турында мәгълүмат теркәлә, Гәрәй һәм Барый Хәсәневләр, Фуат Туктаров, Габдулла Гыйсмәтуллин, Габдулла Тукаев, Фатих Әмирхан, Гафур Коләхмәтов, Исмәгыйль Аитов, Гыйльметдин Шәрәф, Гыйльметдин Ибраһимов, Габдерахман Кәрам катнашында үткән бу җыелышта әдәби, сәяси бер журнал чыгару турында карар кабул ителүе мәгълүм була. Монда Әхмәтгәрәй Хәсәни наширлегендә чыгачак "Аң" журналы хакында сүз бара. +Әхмәтгәрәй һәм Зәйнәп Хәсәниләр Тукайның якыннан аралашкан дусларына әйләнә, шагыйрь аларның өендә, дачаларында кунак булгалый. Бу очрашулар турында Ф. Әмирхан, Габделбарый Хәсәни (Әхмәтгәрәйнең энесе), Зәйнәп Хәсәния истәлекләрендә мәгълүмат сакланган. Мәсәлән, Зәйнәп Хәсәния бу очрашуларны якты-җылы хатирәләр белән искә ала, Тукайның холык-фигылен, кешелек сыйфатларын югары бәяли: "Ул гаҗәеп тапкыр телле, акыллы, шул ук вакытта гади, тыйнак, искиткеч ягымлы кеше иде. Г. Тукай үзенә якын, күптәнге танышлары белән тартынмыйча ачык сөйләшсә дә, чит кешеләр белән, бигрәк тә хатын-кызлар белән бик оялып, тартынып кына сөйләшә, яки бөтенләй сөйләшми иде. Бервакыт хәтеремдә, безгә кунакка килгәч, чәй янында ул үзен бик иркен тотып сөйләшеп утырды. Бу чәй табыны дачада, террасада керосин лампасы яктысында гына үтте. Мөгаен, аңа бик якты булмаганлыктан, ул үзен иркенрәк тоткандыр. Шунда Ф. Әмирхан сүз арасында Г. Тукайга бер гарәпчә шигырь укыды. Шигырьнең төп фикере болай иде: "Кеше дус сайлаганда гакыллырак, тотнаклырак кешене сайларга тиеш, чөнки күп вакытта дус-дуска иярүчән була, шуңа карап, кешенең кемлегенә бәя бирәләр". Г. Тукай шул минутта ук Ф. Әмирханга шулай ук гарәпчә шигырь укып җавап бирде. Тукай укыган шигырьнең мәгънәсе менә нинди иде: "Берәүнең яман яклары күп булыр, шуңа карап аның дустын да яманларга кирәкмени!!" Г. Тукай шулай тиз генә уйлап, шигырь белән җавап бирүчән, тапкыр кеше иде". +Тукай һәм Хәсәниләр мөнәсәбәтен "Аң" журналын нәшер итү вакыйгасы тагын да ныгыта. Исемен Тукай тәкъдим иткән әлеге журналның 1912 елның 15 декабрендә дөнья күргән беренче саны шагыйрьнең шул исемдәге шигыре белән ачыла, шуннан соң да Тукай журнал белән тыгыз хезмәттәшлек итә: вафатына кадәр һәр номерында аның әсәрләре дөнья күреп килә. Шагыйрь сәяхәтләрдә булган вакытларында да басманы кулына төшереп, Әхмәтгәрәй Хәсәнигә үз тәкъдимнәрен җиткереп тора. Клячкин хастаханәсендә ятканда да, Тукай Хәсәниләр белән эшлекле хатлар алыша. Мәсәлән, 1913 елның 20 мартында Әхмәтгәрәй тарафыннан шагыйрьгә түбәндәге хатны юллаган: +Мөхтәрәм Габдулла әфәнде! +Мин ун көнгә Мәскәүгә сәфәр иттем. Сезнең янга барырга вакытым булмады. "Аң"ның 8 нче санына кертү өчен "Бер мөхәрриргә" исемле шигыреңезне бирергә вәгъдә иткән идеңез. Шуны бу записка белән барган әфәндегә биреп җибәрсәңез, мәмнүн булыр идем. Әлегә хушың. Шигырьнең төп язмасын җибәрдем. +Ихтирам илә Әхмәтгәрәй Хәсәни +20 март, 1913 ел +Тукайның җавап хатында түбәндәгеләр әйтелә: +"Мөхтәрәм Гәрәй әфәнде! +"Бер мөхәрриргә" шигыремдә "Аң"га лаек дәрәҗәдә үк нәфасәт (кыйммәт) күрмәгәнемә күрә, "Мәктәб" журналына бирдем. Анда да ул шигырьне баш сәхифәгә керттермәдем. Ахырда вә незаметныйрак җирдә китәчәк. 7 нче санда минем шигырь бик аз вә кешегә сизелерлек аз кергән. Өстәп йибәрергә бер нәрсәм бар иде. Инде, әлбәттә, соңдыр. Иншалла, 8 нчедән дә гафил калмам (абайламый калмам). Бер шәй (нәрсә) язармын. Шулай да 7 нчегә өстәргә материал алып китсәң ярыйдыр иде. Көн дә сине көттем. Хәер ула". +Тукайның Клячкин хастаханәсеннән язган соңгы хаты да "Мөхтәрәмә Зәйнәп ханыма" - Зәйнәп Хәсәниягә аталган: +"Мөхтәрәмә Зәйнәп ханым! +8 нче санга бар кадәремне җибәрдем. Беренче корректурын үземә күрсәтсәңез икән. Аннан соң шушы язылган микъдар шигырьнең һәммәсе бер номерга кереп бетсә иде. Шулай булганда, ул шактый көч булырлык. Хәер, "Толстой сүзләре"нең бер-икесен синзур бозар кеби сизәм. Ул вакыт һәммәсенең басылуы мәҗбүри үк булыр". +Әхмәтгәрәй Хәсәни - Тукайның соңгы сәгатьләрендә аның янында булган шәхес. Шагыйрь вафаты көнендә Клячкин хастаханәсенә килгән Әхмәтгәрәй бу көн турындагы хатирәләрен, Тукайның вафатыннан соң, "Аң" журналында "Тукаев үлем көткәндә" дигән истәлек язмасында бәян итә. Гомеренең ахыр мизгеле якынайган, "күптәннән дучар булган чахотка хәстәлегенең җәфасын чиккән" шагыйрьнең Әхмәтгәрәй белән сөйләшерлек тә хәле булмый ("Мин, билгеле, бу авыр хәлне күреп, Габдулла әфәнде белән күп сөйләшмәдем, фәкать: "Габдулла әфәнде, сәламәтләнәсезме?" - дип, хәлен генә сорадым. Соравыма Габдулла әфәнде җавап бирмәде"), әмма Тукай шундый хәлендә дә "Аң"да басылачак шигырьләренең корректурасы белән кызыксына: "Мин кереп, чирек сәгать кадәр торгач, Габдулла әфәнде көтмәгән җирдә миңа бер сөаль бирде, авыз эченнән ишетелер-ишетелмәс кенә, карынкы вә зәгыйфь бер тавыш белән: +- Актык корректура кайчан? - диде. +Габдулла әфәнде "Аң"да бастырган шигырьләренең соңгы корректураларын үзе караучан иде. Бу юлы да 8 нче сан "Аң"да дәрҗ ителгән (теркәлгән) өч шигыренең матбага хаталарын тасхих итәргә (редакцияләргә) теләп соравы иде. +Шул хәтле авыру, авыр хәлдә яткан Габдулла әфәнденең бу соравыннан мин бик тәэсирләндем, аңар ни дип җавап бирергә бераз аптырап та тордым. Ул сораган корректура ул вакыт минем янында булса да, бирсәң, я шул минутта ук торып төзәтә башлар да, үзенең сәламәтлегенә тагын да зарар итәр дип, бирмәскә уйладым. +- Корректура иртәгә була, - дидем. +Ул шуның белән бетте. Габдулла әфәнде, минем җавабыма канәгатьләнеп, сөкүт итте (тын калды)". +Дустының вафатыннан соң да Әхмәтгәрәй Хәсәни аның исемен, иҗатын мәңгеләштерүгә зур өлеш кертә: "Аң" журналында Тукай шәхесе, иҗаты һәрдаим игътибар үзәгендә була. +Кызганыч, Октябрь инкыйлабыннан соң, бик күп татар зыялылары кебек үк, Әхмәтгәрәй Хәсәнинең язмышы да фаҗигалы төгәлләнә. 1917 елда журнал чыгару өчен оештырылган "Аң" типографиясе 1918 елда хөкүмәткә арендага бирелә, 1919 елда дәүләткә бөтенләйгә тапшырыла. Эшсез һәм матди таянычсыз калган Әхмәтгәрәй Хәсәни иптәшләре (Ф. Бурнаш, К. Нәҗми, М. Гали, К. Тинчурин, С. Җәлал, Ш. Байчура, Ф. Әмирхан һ. б.) белән 1926 елда "Яңа китап" дигән басмаханә оештыра, өч елдан ябылган бу басмаханәдә эшләгән өчен, Ә. Хәсәни 1913 елда кулга алына. 1932 елның маенда, 3 елга хөкем ителеп, Беломор каналын төзергә җибәрелә. 1933 елда ул тиф авыруыннан үлә, кабере кайда икәнлеге билгесез. Озак еллар онытылуга дучар ителгән шәхеснең милли идеалларга хезмәте, киңкырлы иҗтимагый-мәдәни эшчәнлеге игътибарга лаек дип табылмый, Тукай белән мөнәсәбәтләре дә күләгәдә кала. 1959 елда Әхмәтгәрәй Хәсәни эшен яңадан каратып, аның исемен аклауга ирешкән Зәйнәп ханым үзләре аралашкан даирә шәхесләре турында да кыйммәтле мәгълүматларны халыкка таныту юнәлешендә эшли. 1956 елда ул Татарстан Республикасы Дәүләт музеена (хәзер Татарстан Республикасының Милли музее) шушы чорга кагылышлы кыйммәтле чыганаклар: фотолар, спектакль программалары, хатлар һ.б. тапшыра, анда Тукай җеназасы күренешләре дә бар. 1967 елда "Азат хатын" журналында аның "Хәтер түрендә" дигән истәлек язмасы бастырыла, анда Хәсәниләрнең Тукай белән аралашуы, уртак эшчәнлекләре, шагыйрьне шәхес буларак ачкан фактлар да яктыртыла. +II бүлек +Г. ТУКАЙНЫҢ 1911-1913 ЕЛЛАР +КАЗАН ВАКЫТЛЫ МАТБУГАТЫНДАГЫ +ЭШЧӘНЛЕГЕ +""ЯЛТ-ЙОЛТ" КӨЛӘЧӘК, ТОРМЫШЫБЫЗНЫҢ +БӨТЕН ГАЕПЛӘРЕННӘН КӨЛӘЧӘК..." +(Габдулла Тукай "Ялт-йолт" журналында) +1906 ел уртасыннан Җаек шәһәрендә чыга башлап, "Уклар" дип аталган беренче юмор-сатира журналы татарның мәдәни мәркәзе булган Казанда көлке журналлары тууга юл ача. Төрле газеталарда ("Азат", "Азат халык") мөхәррирлек вазифасын башкарган, 1906 елның ахырларында ук Казанда сатирик журнал булдыру нияте белән янган Г. Камалның да хыялы тормышка аша: 1908 елның августында аның мөхәррирлегендә "Яшен" журналы чыга башлый. Әмма аның ун саны гына дөнья күрә - матди кыенлыклар һәм цензура кысрыклаулары нәтиҗәсендә, 1909 елның 24 июнендә журнал ябыла. +Озак та узмый, нашир һәм журналист, "Юл" нәшрияты хуҗасы Әхмәт Урманчиев татар телендә "Ялт-йолт" исемле көлке журналы чыгару нияте белән эш башлый. Ул бу теләген Г. Тукай белән уртаклашкан, бу хакта фикер алышкан була. Алар "Болгар" номерларының күршесендә генә урнашкан китап бастыру һәм сату ширкәте "Сабах"та танышалар. Ә. Урманчиев шагыйрьдән яңа көлке-сатира журналы чыгару хакында киңәшләр ала. Соңрак бу хакта: "...Ул, бу эшкә бик әһәмият биреп, минем күңелне уйлаганнан артык күтәрде. Әлеге журналга ахыргы минутларына кадәр хезмәт итәчәгенә вәгъдә бирде", - дип яза . "Яшен" ябылып, сигез ай узгач, 1910 елның 4 февралендә, демократик яшьләр һәм Г. Тукай тырышлыгы белән, Ә. Урманчиев журнал чыгаруга рөхсәт ала. Шул рәвешчә, "Яшен"нең дәвамы сыйфатында, 1910 елның 15 мартыннан Казанда рәсемле сатирик "Ялт-йолт" журналы басыла башлый. +Журналның беренче саны тышына "Унбиш көндә бер чыгар" диелсә дә, ул 1910 елда гына шул тәртиптә дөнья күреп килә: ел ахырына кадәр барысы 19 саны басыла. 1911 елда - 11, 1912 - 18, 1913 - 16, 1914 һәм 1915 елларда - 19 ар сан, 1916 елда - 20 саны дөнья күрә. 1916 елның 25 ноябрендә чираттагы 120, 121, 122 нче саннарны берләштереп чыгарганнан соң, журналның эшчәнлеге туктала. "Хәзер журнал айга бер мәртәбә чыгадыр. Мөмкин булу белән ике ясалачактыр" дигән аңлатма белән, 1918 елның июнендә "Ялт-йолт"ның соңгы 123 нче саны басыла. +Журналның вакыт-вакыт туктап торуы, әлбәттә, бер сәбәпсез дә булмаган. 1911 елның 1 гыйнварында 20 нче сан чыккач, киләсе 21 нче сан бары 20 апрельдә генә басыла, идарә моны: "Бу номер пасха мөнәсәбәтилә вакытыннан кичекте", - дип аңлата. Г. Тукай вафатыннан соң да журнал ике айдан артык басылмый. 56 нчы санда (20 июнь) идарә журналның тоткарланып торуы өчен укучылардан гафу үтенә. 1915 елның башында Ә. Урманчиев журналны Мәскәүгә күчерү омтылышлары да ясап карый, ул "Ил" газетасы карамагында чыгарга тиеш була. Нашире күченү мәшәкатьләре белән йөргәндә, журнал ике ай чыкмый тора. Бу хакта "Ил" газетасының 31 декабрь (55 нче) санында: "Биш елдан бирле дәвам итеп килә торган "Ялт-Йолт" журналы 85 номердан башлап, Мәскәүдә чыгарыла башлаячакдыр", - диелә. Шунда ук Мәскәү адресы да күрсәтелә: "Москва, Мещеринское подворье Ахмеду Урманчееву". Шулай да, безгә мәгълүм булмаган сәбәпләр аркасында, журнал Мәскәүгә күчерелми кала. "Ил" газетасының 4 февраль (69 нчы) санында басылган белдерүдән тыш бу хакта бернинди дә мәгълүмат юк: "Гәзитәмезнең кантора мөдире Әхмәд әфәнде Урманчиевның 1 февральдә, игътибаран, "Ил" идарәсе берлә мөнәсәбәте бетерелгән, хисап ителәдер. Моннан соң идарәгә мөнәсәбәт вә эшләре булган кешеләрнең турыдан-туры идарә берлә эш күрүләре үтенеләдер". +"Ялт-йолт" журналы баштарак "Харитонов" типографиясендә, 1915 елның 15 апреленнән - "Өмид" лито-типографиясендә бастырыла. +Рәсми мөхәррире һәм нашире Ә. Урманчиев дип күрсәтелсә дә, журналда төп рольне "Уклар"да, "Яшен"дә чыныгу алган Г. Тукай уйный. Журналга исемне дә ул тәкъдим итә: яшен образыннан аерылырга теләмичә, бик оста рәвештә аңа тиңдәш исем таба. Үзенең ""Яшен" мәрхүм" дигән мәкаләсендә, ике журнал арасындагы бәйләнешне күрсәтеп: "Заман кичте. Сулар акты. Менә көннәрдә бер көн мәйдане матбугатка "Ялт-йолт" журналы килеп чыкты. Ул ялт-йолт итте, һәм руи зәмин (җир йөзе) яктырып китте. +"Ялт-йолт" чыгып ялтырагач, табигый уларак, минем исемә мәрхүм "Яшен" килеп төште. Чөнки "Яшен" дә ялтырый иде бит... +Һәм вакыйган, сез бу "Ялт-йолт"ны кайдан ялтырый дип беләсез? Ул һаман да шул яңадан терелгән "Яшен" нурыннан ялтырый", - дип яза. "Ялт-йолт" журналының 4 нче санында "Яшен"гә язылучыларга киләчәктә "Ялт-йолт" җибәреләчәге турындагы белдерү дә әлеге сүзләрнең дөреслеген раслый. +Г. Камал, К. Бәкер истәлекләрендә дә бу журналның Тукай инициативасы белән чыгарыла башлавы һәм шагыйрьнең үлгәнче журналда берүзе эшләве әйтелә. 1912 елның декабрендә журнал редакциясе берникадәр вакыт "Амур" кунакханәсенең Тукай яшәгән 9 нчы бүлмәсенә күчеп тора. Журналның 48 нче (1912 ел, 22 декабрь), 49 нчы (1913 ел, 1 гыйнвар), 50 нче (28 гыйнвар), 51 нче (15 февраль) саннарында журналга материаллар җибәрү өчен кунакханә адресы күрсәтелү (Казань, №№ Амур, 9 А, Тукаеву) - Тукайның фактик мөхәррир булуына ачык дәлил. Әмма Тукай үзе яшәгән урында озак эшли алмый, сәламәтлеге начарлану сәбәпле, ул 26 февральдә Клячкин хастаханәсенә кереп ятарга мәҗбүр була. 1 мартта чыккан 52 нче санда: "Язучыларымыздан мөхтәрәм Тукаев җәнаплары докторлар киңәшенә бинаән (киңәше буенча) хастаханәгә кергәнлектән, идарә исеменә җибәреләчәк нинди генә язу булса да, журнал исеменә адрес язылырга тиештер", - дип, журнал адресының үзгәрүе турында хәбәр ителә (53 нче санда (15 март) хәбәр кабатлана). Шагыйрьнең хастаханәгә ятуы турындагы хәбәрдә Г. Тукай "Язучыларымыздан" дип күрсәтелгән булса, соңгысында "Мөхәррирләребездән" дип, аның дәрәҗәсе тагы да арттырыла. Тукай хастаханәдә яткан вакытта, журнал үз укучыларына басмага җибәрелгән материалларның мөмкин кадәр кыска һәм ачык булырга тиешлеген шарт итеп куя ("Ялт-йолт". 1913. № 54). +Барлык көлке журналлары кебек, "Ялт-йолт" та "милләтнең хәзерге тормышына, алга атлавына, киләчәгенең якынлыгына нәрсәне зарарлы дип белсә, шуннан көлүне" үзенә мәсләк итеп ала. Журналда басылган язмалар аерым рубрикаларга тупланып тәкъдим ителгәннәр: "Телеграф хәбәрләре", "Идарәгә мәктүбләр", "Идарәдән җаваплар" һ.б. Шулай ук һәрбер санда диярлек "Казан хәбәрләре", "Әстерхан хәбәрләре" кебек исемнәр астында төрле шәһәрләрдән килгән кызыклы язмалар басылган. "Гәзитәләрдән" дигән рубрикада исә төрле газета битләрендә басылган язмалар урын алган. Мәсәлән, "Вакыт" газетасыннан басылган җитди хәбәрне "Ялт-йолт": ""Ватык" гәзитәсе Казанда Галиәсгар Камалетдинов тарафыннан "Яшен" чыгарылмаячак икән... дип язганның соңында Әхмәд Урманчиев тарафыннан "Ялт-йолт" журналы чыгарылачак вә мөхәррире арасында Фатих Әмирхан, Галиәсгар Камал, Габдулла Тукаевлар да бар... дип хәбәр бирә. +Ә без: "Ватык" гәзитәсе артык шәбәеп киткән дә, Казан хәбәрләрен язып торырга Габдрахман әфәнде Мостафин илә Гыйльметдин Шәрәфне тәгаенләгән дип, хәбәргә каршы хәбәр бирәбез", - дип, җитди хәбәрне көлкегә әйләндерә. +"Ялт-йолт", Казанда, Идел буенда яшәүче татарлар арасында гына түгел, Уралда һәм башка төбәкләрдә яшәүче төрки телле халыклар арасында да таралган. 1910-1911елларда аның тиражы 1200 данә тирәсе була. Аннан соң һәрбер сан 950 данә булып басыла. Журналның халык арасында полулярлык казануы аңа нигез салган, идея җитәкчесе һәм даими авторы булган Г. Тукай белән бәйле. Журналның беренче санында ук Г. Тукайның "Шүрәле" имзасы белән "Сабын ашаганнар", "Ике хәзрәт һәм извозчик" дигән юмористик мәкаләләре, "Исабәтченең тәүбәсе" исемле рәсемкарикатура, "Гөмберррт" имзасы белән Муса Бигиевнең "Рәхмәте илаһия гомуми" ("Алланың рәхмәте барлык кешегә дә") китабы тирәсендәге шау-шудан көлеп язылган "Зур бәшәрәт!" шигыре һәм имзасыз Әхмәтһади Максуди, Габдрәшит Ибраһимов, Шәрәфетдин Шәфигуллин "талантларын" сатирик рәвешле фаш иткән "Гаҗәп талантлар" фельетоны басыла. +Журналның шушы санында "Гәзитәләрдән" дигән исем астында "Йолдыз" газетасының шушы елгы 23 февраль (508 нче) саныннан алынган түбәндәге хәбәр китерелә: "Бездә кәҗә асраган кешеләр, бик начар нәселләрне генә асрап, һәрбер төрле карамаганлыктан, елына 10-25 чиләктән артык сөт ала алмыйлар. Хәтта җәй көнендә, "ул үзенә ашарга таба" дип, бер дә ашатмыйлар да. Шуның өчен кәҗә һәртөрле караклыкларга бирелеп, "нәфрәте гомумия"гә мөстәхикъ (бөтен кешенең нәфрәтен казануга лаек) буладыр ("Сөт кәҗәсе")". Шуннан соң эре хәрефләр белән "Бу хосуста кәҗәнең үз фикере" дип, Тукай бу сүзләргә җавап итеп, "Шүрәле" имзасы белән үзенең Кәҗә авызыннан әйтелгән "Кәҗә тугрысында" шигырен тәкъдим итә. +"Ялт-йолт" битләрендә Тукайның 91 язмасы басылып чыккан. Шулардан 49 ы - шигъри әсәрләр. +Тукайның шушы елларда дөнья күргән проза һәм публицистик әсәрләре барысы да диярлек (берничәсен исәпкә алмаганда) "Ялтйолт" өчен язылганнар. Юмор-сатира белән сугарылган әлеге язмалар барысы да шул чор татар халкының милли-мәдәни тормышын яктырталар. +Журналда Тукай һәрвакыт яшерен имзалар белән яки имзасыз басыла. Башка матбугат битләрендә инде танылып өлгергән, яратып кулланылган "Шүрәле" дигәне белән бер рәттән, шагыйрь язмаларын "Гөмберт" ("Гөмберрт", "Гөмберррт"), "Догачы: Шүрәле", "Имам хатиб", "Фәйләсүф", "Олуг Фәйләсүф", "Шүрәле" дию белгәйсез", "Имзасыз да Яраретдинев", "Телсез телеграф", "Шәп кеше", "Мөхәррир мин түгел", "Салам Торхан", "Счет төймәсе", "Түнтәрев", "Сөенче Алаев" имзалары белән дә бастыра. +Хезмәте матди яктан тиешенчә бәяләнеп җитмәсә дә, Г. Тукай "Ялт-йолт" журналында яратып эшли. Казаннан читкә киткәндә дә, Өчиледә абзасында дәваланып ятканда да, Ә. Урманчиевка, журнал белән кызыксынып, хатлар яза, яңа чыккан саннарын җибәрүне үтенә. +Тукай журналны тирән эчтәлекле итеп чыгару, язышучыларның даирәсен киңәйтү өчен шактый көч куя. Ул "Яшен" битләре аша танылган сатирикларны "Ялт-йолт"ка тарту юлларын эзли. Фатих Әмирхан белән уртак эшчәнлек аның өчен аеруча мөһим була. 1912 елның 1 гыйнварында Әхмәт Урманчиевка (Өчиледән Казанга) язган хатында: "...Фатихтан, бер дә ялыкмыйча, "Ялтйолт" ка язгалаштыруын просить ит. Колагын тондырганнан соң гаҗиз калып, бер-ике нәрсә язса да файда..." - ди. Чынлыкта Ф. Әмирхан журналның даими актив авторларыннан берсе була. Аның татар тормышының тискәре якларыннан көлгән язмалары журналның беренче саныннан ук күренә башлый. Журналда бик күп язмалар яшерен имзалар белән басыла. Ф. Әмирхан үзенең хикәя, фельетоннарына "Ташмөхәммәд", "Т. Д.", "Зәмзәметдинов", "Әүлияуллаһдан бер залим" кебек имзалар куя. +Журналда шулай ук "Яшенче" (Галиәсгар Камал), "Исәнбай", "Бакыркүз" (Фатих Сәйфи-Казанлы), "Өй анасы" (Нәҗип Думави), "Астыртын" (Хәлим Искәндәров), "Әкмәли" (Ибраһим Биккулов), "Дәҗҗалов" (Садыйк Галимов), "Әүлия" (М.Укмасый), "Тимер Калтаев" (Тимергали Мирвәлиев), "Тутый"ларның (Зариф Бәшири) күп кенә язмалары дөнья күрә. +Тукайның вафатыннан соң да "Ялт-йолт" журналында шагыйрь рухы яшәвен дәвам итә. Вафатының икенче көнендә үк, ягъни 3 апрельдә чыккан 54 нче санда Тукай үлеме турындагы хәбәр урнаштырылып өлгерми, чөнки бу сан ул исән вакытта ук төзелеп, басмага киткән була инде. Алдагы 55 нче сан бары тик 10 июньдә генә оешып җитә һәм тулысы белән шагыйрьгә багышлана. Әлеге санның тышлыгында һәм соңгы битендә ""Ялт-йолт" мөәссисләреннән (нигезләүчеләреннән) Габдулла Тукаев. Мөтәваффы (үлүе) 2 апрельдә 1913 елда, мәдфүне (күмелүе) 4 апрельдә" диелгән исем асты белән Г. Тукайның портреты урнаштырыла. Титул битендә басылган "Габдулла Тукаев хатирәсе" дигән язмада "Габдулла Тукаев "Ялт-йолт" журналын тәэсис итүчеләрнең (оештыручыларның) берсе иде һәм дә "Ялт-йол"ның беренче номерыннан башлап, үзенең вафаты көненә кадәр журналда хезмәт итеп килде... Габдулла Тукаевның вафаты "Ялт-Йолт" идарәсе өчен гомергә онытылмаслык бер югалту вә гаять зур бер хәсрәт булды", - дигән сүзләр белән Тукайның журналда тоткан урыны бәяләнә. +Истәлек язмалары белән бергә журналда "Казанда мәрхүм шагыйрь Габдулла Тукаевның дәфен көне" дигән баш астында җеназа мәрасименнән фотолар урын алган. +Бу номердагы иң күләмле язмаларның берсе - Фуад Туктаровның "Габдулла Тукаевның Казанда үткәргән еллары" мәкаләсе ("Усал" имзасы белән басылган). Ул шагыйрьнең иҗат юлын, эшчәнлеген өч дәвергә бүлеп карый: беренчесе - туганнан алып, Уральскига киткәнче үткәргән гомере (балачак); икенчесе - Уральскида яшәгән еллар (Ф. Туктаров бу дәверне "Тукаевның шәкертлек заманы" дип билгели); өченчесе - Казанда үткәргән алты ел гомере. +Зәки Вәлиди "Тукаев илә сохбәтләремнең хатирәсе" истәлегендә Г. Тукай белән очрашу вакытында бер мизгелне хәтергә ала. "Бер килгәнемдә гәзитәләр эченнән "Йолдыз"ны эзләп алып, Галимҗан Ибраһимовның "Төрек-татар-рус тарихыннан" исеме илә язылган мәкаләләрен укып күрсәтте", - дип яза автор һәм Тукайның анда әйтелгән фикерләре белән килешмәвен ассызыклый. +Сәйфи-Казанлының "Исәнбай" имзасы белән язылган "Г. Тукаев - татар халкының олуг каһарманы" исемле мәкаләсе Тукайны юксыну хисе белән сугарылган: "Безнең Тукаебыз да татар тарихының ае, ае гына түгел кояшы иде. Ул үзенең милләте өчен чиксез гайрәтләр күрсәтте, киләчәктә бәхете өчен ул юлда корбан итте". Солтан Рахманколый да "Тукай" язмасында: "Үзенең "Сөялгәнсең чатта" диеп, һәм "Ишеттем мин кичә берәү җырлый" дип башлана торган җырларын Тукай иң әүвәл миңа (үтенеп) җырлатты", - дип, Тукай белән очрашу хатирәләренә бирелә. +Ахырда "Әхмәди" имзасы белән журналның нашире һәм мөхәррире Әхмәт Урманчиевның ""Ялт-йолт" һәм Тукай" исемле мәкаләсе урнаштырыла. Ул, Тукайның "Ялт-йолт" журналы өчен әһәмиятен ассызыклап: "Милләт өчен бер көлке журналы кирәклегенә ышанып җиткәч тә, бу турыда башлап киңәшкән кешеләремнән берсе Тукай иде", - ди. +Журналда шулай ук Тукайны югалту кайгысын уртаклашып идарәгә җибәрелгән берничә телеграмма да урын алган. Аның берсендә "Тукайның үлүенә бу көн татар баласы егъласа, "Ялт-йолт" һәйәте тәхририясе һич шөбһәсез үкерергә тиешледер. Ул, гомумән, татар әдәбиятының рухы булса да, хосусый "Ялт-йолт" өчен бигрәк тә әһәмиятле кеше иде. Чөнки "Ялт-йолт"ның өстенә йөкләдеге авыр вә мәсьүлиятле (жаваплы) хезмәттә - көлү вә көлә белүдә ул бу көндә бөтен әдәбият дөньябызда беренче урынны ала иде... Аның көлүендә хосус бер үткенлек була; анда башкалар тәгъбир итә алмый торган мәгънәләр укыла иде", - дип язылган. +Журналның шуннан соңгы апрель саннары да шагыйрь истәлегенә багышлап чыгарыла. "Ялт-йолт" журналының әлеге саннарында, сатирик юнәлеш читкә куелып, Тукай эшчәнлеген, иҗатын яктырткан мәкаләләр, хатирә-истәлекләр туплана. Әйтик, 1914 елгы 71 нче сан тышлыгына - Тукайның рәсеме, титул битенә Г. Харисның 1914 елның 4 апрелендә Казанда язылган "Бөек шагыйрь мәрхүм Тукаевка" дип исемләнгән 3 строфалы шигыре урнаштырыла, шулай ук "Син һәммәсеннән югары" (Таян), "Урыс әдәбиятында Тукай" (В. З.), "Җир асты дөньясында Габдулла Тукай" (Кәнҗә бикә), "Тукай" (Лачын), "Тукайда көлү кабилияте" (Тиктормас) исемле 5 күләмле мәкалә дөнья күрә. +Журналның 1915 елда чыккан 88 нче санының тышлыгында да Тукай рәсеме басыла. Әлеге санда "Тимерләң"нең 1915 елның 4 апрелендә язылган "Тукай рухына" исемле зур гына шигыре урнаштырыла һәм "Тукаевка багышлап" (имзасыз), "Юксынабыз" (Әкмәли), "Сәясәтләр (Тукаевның вафатына ике ел тулу мөнәсәбәте илә)" (Бакыркүз), "Г. Тукайның йир асты дөньясы" (К. һәм К) мәкаләләре басыла. +"Ялт-йолт" журналының 1916 елның 109 нчы (12 апрель) саны да, Тукайны искә алу максатыннан, өлешчә Тукайга багышлана. Аның тышлыгына - "Олуг шагыйремез Габдулла Тукаевның вафатына өч ел тулу мөнәсәбәте илә" дигән баш асты белән кечкенә форматтагы рәсеме, 8 нче биткә - зур портреты, 9 нчы биткә Тукай кабере өстенә куелырга тиешле дип табылган һәйкәл рәсеме урнаш тырыла. Шулай ук әлеге махсус санны "Коллы" имзалы берәүнең "Тукай рухына (үлгән көненә махсус)" шигыре һәм "Татар малае"ның "Олуг Тукай" мәкаләсе дә тулыландыра. +"Ялт-йолт"ны оештыручылар журналның бизәлешенә зур әһәмият биргәннәр: уналты битле журналның җиде битен рәсем- карикатуралар алып торган (14 нче саннан башлап, цензура кыскартулары аркасында, рәсемле битләр кими, 4 кә генә кала). "Яшен"дәге рәсемнәрнең барысы да Г. Камал тарафыннан ясалган булса, "Ялт-йолт"ка башка рәссамнар да җәлеп ителә. "Ялт-йолт"ны тикшерүчеләр фикеренчә, журнал белән сигез рәссам хезмәттәшлек иткән: Г. Камал (ул үзе "Ялт-йолт" журналына кари катуралар ясап бирүе турында искә ала), С. Яхшыбаев һәм инициаллары гына куелган берничә рәссам - "И. А", "Б. Э", "W". 1915 елның соңгы ике санында һәм 1916 елның беренче яртысында "Пумала" псевдонимлы рәссамның иллюстрацияләре күренә башлый. +Журналның Г. Тукайга һәм И. Гаспринскийга багышланган (1915, 89 нчы сан) махсус саннары рәсем-карикатураларсыз бастырыла, бары тик әлеге шәхесләр белән бәйле фотосурәтләр генә урнаштырыла. +Журналның соңгы, 123 нче саны 18 ай тукталып торганнан соң гына дөнья күрә. "Яңару мөнәсәбәте белән" исемле баш мәкаләдә редакция укучыларга мөрәҗәгать итә: "Без халыкка үз файдасына ишеттерәсе килгән сүзләребезне яза алмаган бер заманда, ничек җитте алай аңлатып, 7 ел буена дәвам итеп килдек. Ул вакытта телләргә - сөйләргә, кулларга язарга ирек юк иде. Мөмкин булса, ул кара көчләр күңелләребезгә дә хуҗа булырлар иде". Һәм инде яңа шартларда, цензурадан курыкмыйча, "без хәзер ни уйласак, аны язарга, ни теләсәк, аны сөйләргә иреклебез" дип, киләчәккә зур өметләр баглый. Ләкин бу өметләр акланмый: 123 нче сан +Евангелистовская урамында бертуган Ибраһимовлар йортында "Гасыр" басмаханәсе урнашкан зур булмаган бүлмә ХХ йөз башында яңалыкка сусаган хөр фикерле милли зыялыларны берләштергән үзенчәлекле әдәби салон булып китә. Биредә Г. Тукай, Ф. Әмирхан, Г. Камал, Н. Хәлфин, Г. Гобәйдуллин, Х. Ямашев, Г. Коләхмәтов һ.б. еш була. 1912 елның 26 июлендә узган җыелыш-фикерләшүләрнең берсендә булачак журналның эчтәлеге, төзелеше, юнәлеше билгеләнә (әлеге җыелышта катнашучы зыялыларның төгәл исемнәре жандармерия агенты җиткергән мәгълүматта сакланган). +Ике ай үткәч, 1912 елның 12 сентябрендә Әхмәтгәрәй Хәсәни губернаторга үтенеч язуы (прошение) белән мөрәҗәгать итә, анда нәшер ителәчәк журналның егерме пункттан торган программасы бәян ителә. Программага караганда, журналда, әдәбият-сәнгать, фән-тарих, дин-әхлак, мәгариф мәсьәләләреннән тыш, хакимият карарларын һәм боерыкларын, сәяси-иҗтимагый һәм икътисади мәсьәләләрне, хәтта медицина һәм гигиена, авыл хуҗалыгы кебек өлкәләрне дә яктырту күздә тотылган: "На основании ст. 1 отд. VII отд. Временных правил о повременной печати от 24 ноября 1905 года имею честь заявить ВАШЕМУ ПРЕВОСХОДИТЕЛЬСТВУ, что я желаю издавать в гор. Казани журнал на татарском языке под наименованием "АНГ" (сознание) по программе: 1. правительственные распоряжения и узаконения; 2. вопросы религии и нравственности; 3. вопросы воспитания и педагогики; 4. учебное дело (школа и самообразование); 5. литература (родная, русская и иностранная); 6. наука и история; 7. политика; 8. общественноэкономичексие вопросы; 9. сельское хозяйство (земледелие, скотоводство, пчеловодство, садоводство); 10. за недели (хроника местная, иногородняя и зарубежная; 11. вопросы гигиены и медицины; 12. искусство (театр, музыка, скульптура и др.); 13. юмористический отдел; 14. торгово-промышленный отдел; 15. библиография; 16. письма в редакцию и ответы; 17. смесь; 18. моды (выкройки и проч.); 19. задачи, загадки и ребусы (шахматы, шашки и др.); 20. объявления с рисунками, изображениями и карикатурами". +Ә. Хәсәни тарафыннан журналның программасына шул дәрәҗәдә төрле мәсьәләләрнең кертелүе милли юнәлешле әдәби-сәнгати басманы чыгаруга рөхсәт алуның кыенлыгы белән бәйле булса кирәк. Асылда, журнал һәрвакыт милли-мәдәни эчтәлекле булып кала, әдәбият, фән, сәнгать, тарих өлкәләрен яктырткан басма буларак үсеш ала, анда сәяси-иҗтимагый язмалар да шактый урнаштырыла. +Тагын ике айдан, 1912 елның 7 ноябрендә, Әхмәтгәрәй Хәсәни журнал нәшер итүгә рөхсәт ала һәм 1912 елның 15 декабрендә "Аң"ның беренче саны дөнья күрә. Беренче биттә журналның юнәлеш-мәсләге турында кыскача болай диелә: +"Аң"да милли әдәбиятымыздан шигырьләр, хикәяләр вә романлар дәрҗ ителеп (кертелеп), рус әдәбиятына вә чит мәмләкәт әдәбиятына да тиешлесенчә урын биреләчәкдер. +"Аң"да әдәбияттан башка тәнкыйди, сәяси-иҗтимагый, икътисади, фәнни, сәнәгый, тыйби (медицина) вә әхлакый мәкаләләргә дә урын бирелеп, көлке вә һәҗүви кыйсем (сатирик бүлек) дә кертеләчәктер. +"Аң"да каләм илә ярдәмләшер өчен атаклы шагыйрьләр, мөхәррирләр һәркайсы чакырылдылар. Анларны журналда берләшдерергә вә шунларның язган әсәрләре белән укучыларны таныштырырга тырышылачакдыр. +"Аң"да мөхәррирләрнең һәм мәшһүр кешеләрнең рәсемләре, мәшһүр рус вә чит мәмләкәт рәссамларының мөселман вә башка халык тереклекенә даир (бәйле) рәсемләре һәм мәнзарәләре (күренешләре) басылып, урыны белән шунларга даир мәгълүмат биреләчәкдер. +"Аң" ачык татар телендә, яхшы кәгазьдә, нәфис зурлыкта, яңа чыгарылган матур хәрефләр белән басылачакдыр. "Аң"ның матди җәһәттән дәвамы тәэмин ителмешдер. +1913 елның 10 гыйнварында Зәйнәп һәм Әхмәтгәрәй Хәсәниләр Казан губернаторына тапшырган гаризаларда, берәр төрле сәбәп белән Әхмәтгәрәй Хәсәни үзе журнал мөхәррире вазифаларын башкара алмаганда, аны вакытлыча Зәйнәп Хәсәния алыштырып торуга рөхсәт сорала. +Алдынгы карашлы, укымышлы, гыйлемле, зыялы Зәйнәп Хәсәния "Аң" журналында гаять әһәмиятле роль уйный. Аның белән аралашкан Мөхәммәт Мәһдиев, Зәйнәп ханым сөйләгәннәргә таянып, болай дип язып калдыра: "Ул авторлар белән эшли, корректура укый, һәр санның планын төзи. Ире Әхмәтгәрәй Хәсәни кәгазь, буяу, шрифт, машина мәсьәләләре буенча ерак шәһәрләргә йөри, "Гасыр" нәшриятының китапларын сатуны оештыра. "Аң" журналының язмышы еш кына бер Зәйнәп кулына бәйле булып кала". Ә. Кәримуллин билгеләвенчә, инкыйлабка кадәр татар матбагачылыгы тарихында Зәйнәп Хәсәния журналистлык һәм мөхәррирлек эше белән шөгыльләнгән хатын-кызлардан беренче була. +Журналны нәшер итү эшендә күренекле татар театр тәнкыйтьчесе Г. Кәрам (Габдрахман Рәхмәтуллин) да катнашкан. Зәйнәп Хәсәния кебек үк, ул да, 1913 елның 26 апрелендә бирелгән таныклык нигезендә, Әхмәтгәрәй Хәсәни шәһәрдә булмаган очракларда, журнал мөхәррирлеген үз өстенә алу хокукына ия булган. +"Аң" журналы редакциясе татар укучысын Европа мәдәнияте белән таныштыру максатын күздә тотып эшли. Д.Ф. Заһидуллина фикеренчә, журналда язышкан "яшь авторлар Европа фәлсәфәсе тибындагы яңа өйрәтү, Яшәеш хакында милли концепция табарга телиләр". Беренче санда ук Ф. Әмирханның "Шәрык йоклый" нәсере басыла. Аңа иллюстрация итеп француз рәссамы Леконт де Нойльнең "Шәрык йоклый" дип аталган картинасының репродукциясе урнаштырыла. 1915 елда редакция тарафыннан күренекле картиналарның репродукцияләре тупланган "Альбом (Сәнаигы нәфисә мәҗмугасе)" да нәшер ителә һәм "Аң"га язылучыларга бүләк итеп таратыла. +Татар укучысын дөнья сынлы сәнгате казанышлары белән таныштыру журнал эшчәнлегенең тагын бер юнәлешен хасил итә. Анда Рафаэль, Микеланджело, Рембрандт, Леонардо да Винчи, Репин, Айвазовский һ.б. күренекле сәнгать әһелләренең картиналары һәм скульптураларының репродукцияләре урын ала. +Журналда Европа фәлсәфәсенә зур игътибар бирелә, рус һәм Европа әдәбиятларыннан аерым үрнәкләр татар теленә тәрҗемә итеп бастырыла. Боларның барысы да "Аң" журналын ХХ йөз башында рус телендә нәшер ителгән модернистик юнәлешле "Золотое руно", "Весы", "Аполлон", "Мир искусства" журналлары белән янәшә куярга мөмкинлек бирә. +Шуның белән беррәттән, журнал сәнгать мәсьәләләре белән генә чикләнеп калмый. ХХ йөз башында ул татар милләте, аның үткәне, хәзергесе һәм киләчәге турында фикер алышу, бәхәсләшү мәйданына әйләнә. Мәсәлән, 1913 елда журналда татар зыялыларының "Миллиятне ничек аңлыйсыз?" дип аталган анкетага биргән җаваплары бастырыла. +Журналда язмалары басылган авторлар даирәсе бик киң: Габдулла Тукай, Галимҗан Ибраһимов, Газиз Гобәйдуллин, Фатих Әмирхан, Сәгыйть Рәмиев, Фәтхи Бурнаш, Шәехзадә Бабич, Нәҗип Думави, Нәкый Исәнбәт, Мөхәммәт Хәнәфи, Гали Рәхим, Сә гыйть Сүнчәләй, Шәриф Камал, Кәрим Тинчурин, Мәҗит Гафури, Габдрахман Сөнгати, Фәрит Ибраһимов, Гали Рәфикый, Габдулла Харис һ.б. +"Аң"ның һәр саны саен милли әдипләрнең яңа рухлы, әдәби-сәнгати эшләнеше ягыннан югары кимәлдә иҗат ителгән әсәрләре белән бергә рус һәм чит ил әдәбиятларыннан үрнәкләр дөнья күрә, шул рәвешле, татар укучысы А.И. Куприн, А.П. Чехов, А. Амфитеатров, А. Франс һ.б. иҗаты белән таныша. +Тукай вафатыннан соң журналда басылган некрологта аның әлеге басманы дөньяга чыгарудагы роле ассызыклана: "Милләтнең бу әдибе заегъсы (үлеме, юкка чыгуы) "Аң" өчен хосусый сурәттә бер заегъдыр: Габдулла Тукаев "Аң"ның исем бирүчесе, мөәссисләреннән (нигез салучыларыннан) берсе һәм аның даими мөхәррирләрендән берсе иде". +Басманың 1912 елның 15 декабрендә дөнья күргән беренче саны да Тукайның "Аң" шигыре белән ачыла. Бу үзе үк - игътибарга лаеклы факт: +Без Бишенче елны бер көнне уяндык таң белән, +Эшкә дәгъвәт итте безне кемдер изге нам белән. +Шигырь укучы игътибарын беренче рус инкыйлабы һәм аңа бәйле милли үзаң үсеше, мәгърифәт һәм милли тәрәккыять мәсьәләләренә юнәлдерә. +Бу номерда шигырьнең, цензура үткәрмәү сәбәпле, икенче строфасы төшереп калдырылган була: +Цензорлар бу юлларда иҗтимагый каршылык мотивы күргән булса кирәк. Әмма, асылда, монда сүз идеологик каршылык турында гына бара ала: Тукай беренче рус революциясе елларында кадимчеләргә актив рәвештә каршы чыккан җәдитчеләрне күздә тоткан. +Журналның 1917 елгы берләштерелгән 3-4 нче саннарында Тукай рухын яд итеп, редакция "Аң" шигырен яңадан бастырып чыгара. Бу вариантта инде беренче басмада цензура төшереп калдырган дүртенче строфа да өстәп бирелә, аның тарихы да китерелә. +Тукай вафатына кадәр журналның 7 саны чыгып кала, аларның һәрберсендә шагыйрьнең әсәрләре урын ала: "Йокы алдыннан" (1913, № 2), "Хәстә хәле", "Шиһаб хәзрәт" (1913, № 3), "Толстой сүзе" ("Зур бәхет инсанга..."), "Даһигә" (1913, № 4), "Кыйтга" ("Көчләремне мин..."), "Шөһрәт" (1913, № 6), "Тәфсирме? Тәрҗемәме?", "Толстой сүзе" ("Кирәк анчак...") (1913, № 7), "Толстой сүзләре", "Буш вакыт", "Мәктәп" (1913, № 81). +Тукай "Аң" журналын татар телендә дөнья күргән башка басмалардан аерып куя. Мәсәлән, "1912 елның онытылгандан калган гына хисабы" (1913) мәкаләсендә ул болай дип яза: "1912 елда бәлеш, пылау исе килә торган "Шура" белән хәез-нифас аңкытучы "Дин вә мәгыйшәт"кә каршы укыганда хуш ис иснәү хисе бирә торган "Аң" чыкты". +Тукайның "Аң" журналын оештыруга керткән фидакяр хезмәте чордашлары тарафыннан һәрвакыт югары бәяләнә, аның вафатыннан соң да журнал битләрендә шагыйрь шәхесе һәм иҗаты турындагы җылы-сагышлы язмалар бирелә. 1913 елгы 8 нче санда, мәсәлән, шагыйрьнең үз әсәрләре белән бергә аның вафатына бәйле матәм телеграммалары да урнаштырыла. "Шагыйрь Тукайҗанның үлемендән килгән кайгымызны тел белән әйтеп бетерә алмыйм. Фәкать бу көн суынган даһи маңлаен үбү белән иктифа кыламын (канәгатьләнәм). Хуш, кыйммәтле шагыйрь, гафу ит, син безнең тереклекнең корбаны. Рухың тыныч булсын, Тукайҗан", - дип яза Сәгыйть Рәмиев. "Гаяз" имзасы белән җибәрелгән телеграммада мондый сүзләр бар: "Олуг шагыйремез Тукаевның вафаты сәбәпле тирән кайгыга төшкәнем хәлдә күп хәсрәтләр күргән халыкны саф күңелем белән тәгъзия кыйлам". +1913 елгы 9 нчы санда Вакыйф Җәләлнең "Тукаев вафаты илә" шигыре бирелә. Тулысы белән сентименталь-экзистенциаль укылышта иҗат ителгән бу әсәрдә шагыйрь үлеме табигать кичерешләре фонында ачыла, лирик геройның хәсрәтле-сыктаулы күңел халәте традицион образлар ярдәмендә җиткерелә: +Ялтырап тормый кояш та, күк йөзендә нурланып, +Нурлары сүнгән, тора хәсрәтләнеп һәм моңланып, +Балкыган ай берлә йолдызлар да моңланган кебек, +Бу кара йир өстенә күз яшьләре тамган кебек. +Журналның шушы ук санында Фатих Әмирханның "Тукай туг рысында искә төшкәннәр" һәм Ягъкуб Байбуринның "Габдулла Тукаев хатирәсе" дип аталган истәлекләре китерелә, Гали Рәхимнең "Тукаев - халык шагыйре" дигән мәкаләсе урын ала. "Тукаев шикелле аз гына вакыт эшләп, шулкадәр зур шөһрәт казанган мөхәррир яки шагыйрь бик аз булыр" дип белдереп, Г. Рәхим Тукайның шөһрәтен аның иҗатының халыкчанлыгы белән бәйләп аңлата. Шагыйрьнең "бөтен төзелеше, бөтен тарзы ифадәсе (стиле) белән халык теле" белән иҗат итүен, халык әдәбиятын бөтен рухы белән белүен, аңлавын ассызыклый, "шигырьләренең укучыны мөсәххәр итә (сихерли) торган хосусиятләреннән берсе тагы - аларның гадәттән тыш музыкальный" булуын, халык җырлары вәзенендә иҗат ителгән әсәрләрендә "җырның техникасын мөкәммәл белүдән өстен, никадәр аның рухын аңлау куәсе күренеп торуын" билгели. Тукайның дөньяга карашлары халыкныкына охшаш булуны да Гали Рәхим аның халык шагыйре булып китүендә зур роль уйный дип күрсәтә: "Тукаев әсәрләрендәге бөтен мәгънә - халык аңларлык мәгънәләр генә. Анда әллә нинди рухани куәтләре гади кешеләрнекенә караганда югарырак булган кешеләр генә аңларлык нечкә хисләр, әйтелеп бетмәгән сүзләрдән аңлануы тиешле булган назик мәгънәләр күп табылмый. Аның гамәлгә, тормышка, дингә карашлары халыкның шуларга карашыннан күп аерылмый". Шуңа бәйле рәвештә, Гали Рәхим "халык шагыйре" Тукай һәм "индивидуалист" Сәгыйть Рәмиев иҗатларын каршы куя. +Мәкалә-истәлекләрдән тыш, "Аң" битләрендә шагыйрьгә бәйле фотоматериаллар да урын ала. Мәсәлән, 1913 елгы 10 нчы санда Тукайның Клячкин хастаханәсендә төшкән соңгы фотосы ("Шагыйрь Габдулла Тукаев вафатындан бер көн элек" дигән исем белән) һәм "Казанда мәрхүм шагыйрь Габдулла Тукаевны дәфен көне" дигән баш астында җеназа мәрасименнән өч фотосурәт урын ала. Шулай ук бу номерда шагыйрьнең чәчәкләргә күмелгән кабере фотосы да китерелә. "Аң" журналының нәкъ менә шушы санында Әхмәтгәрәй Хәсәнинең дусты, фикердәше Тукайның соңгы көне турындагы хатирәсе урын ала. Шушы номерда ук "Аңчы" тәхәллүсе белән "Казанда Тукаевны җирләү көне" дигән язма басыла. Бөтен татар дөньясы өчен иң кайгылы көн - Тукайны мәңгегә озаткан көн турындагы бу мәкаләдә, шагыйрь вафатына шактый вакыт үтсә дә, аның "Казанда җирләнү көне тугрысында язып китүне "Аң" үзенең үтәргә тиеш бурычы дип саный". Әлеге язмадан күренгәнчә, Тукай мәрасиме бөтен милләт өчен матәм көне була: " апрель көнне иртәдән үк татарлар арасында үзенә бер тулы хәрәкәт күренә: мәктәп вә мәдрәсәләрнең бик күбесендә бу көн кайгы көне булганга күрә, шәкертләр дәрестән тукталалар. Яшьләрнең шактые ул көнне Тукайны җирләргә хәстәрләнә. Казан көтепханәләре <...> бу көн ябык. Көтепханәләрнең тәрәзәләрендә Габдулла Тукаевның зур рәсеме кара рамкалар белән куелган. Бу көн Казандагы татар газеталары мәрхүм Тукаев тугрысында мәкаләләр вә шагыйрьнең рәсемләре белән чыккан. <...> Урамларда иртәдән үк Тукайны җирләргә хазирлек күренә: яшьләрнең күбесе хәстәрләнә, дәфен эше артындан йөри, булыша" . Мәкаләдән күренгәнчә, җеназа мәрасиме үтәчәк Вознесенский урамы һәм Клячкин шифаханәсе тирәләре халык белән тула ("Бу вакыт Габдулла Тукаевның үлгән йорты, Вознесенский урамга, Клячкин хастаханәсенә урамның төрле ягындан халык килә башлый. Килгән халык арасында яшьләр, шәкертләр, укучы яшьләр, балалар күп күренәләр. Картлардан шактый кеше бар. Хатын-кызлар да аз түгел...") , шагыйрь җәсәден чәчәкләргә күмәләр (чәчәк тасмаларында аларның "Шәрык клубы" идарәсе, "Гасыр", "Мәгариф" көтепханәләре, татар хатынлары, Казандагы татар студентларыннан һ.б. булуы язылган), халык ташкыны шагыйрьне зиратка кадәр озата бара, аннан да кешеләр тиз генә таралышмый әле. Шул рәвешле, әлеге мәкалә Тукай мәрасиме көнен хронологик төгәллек, җентеклелек белән торгыза, халыкның шагыйрьгә хөрмәтенең никадәр зурлыгын, аның вафатының милләт өчен нинди зур югалту булуын раслый. +Шагыйрьнең үлеменә бер ел тулгач, 1914 елның апрелендә дөнья күргән номер тулысы белән Тукайның якты истәлегенә багышлана. Журналның титул битендә янәдән шагыйрьнең 1912 елгы фотосы бирелә, шулай ук Тукайның икенче бер фотосы, вафатыннан соң алган маскасының фотосурәте, җеназасыннан күренеш тә урын ала. Бу сан Габдулла Харисның "Тукай рухына" шигыре белән ачыла. Шушы номерда Тукай рухына багышланган тагын бер шигырь - Рокыя Ибраһимиянең "Китте шагыйрь!" әсәре китерелә. +Журналның бу санында Тукай турында истәлекләрдән Габдулла Кариевның "Тукай Мәкәрҗәдә" (134-135 б.), Гыйльметдин Шәрәфнең "Тукай тугрысында истә калганнар" (136-142 б.) язмалары басылган. Кариев истәлегендә Тукайның 1908 елгы Мәкәрҗә ярминкәсенә сәяхәтенә кагылышлы сәхифәләр тергезелә. Ул үз труппасының "Двухсветная" кунакханәсендәге "гастрольләре", анда Тукайның катнашуы хакында җентекләп бәян итә: артистларның Тукай әсәрләрен, аерым алганда, "Бәхилләшү" шигырен җырга салып башкарулары, кунакханә хуҗасы Тимерша Соловьевның парадный тәрәзәсенә "Милли шигырьләр укыла, халык җырлары җырлана" дип бер кечкенә генә плакат элеп куюы, чыгыш ясаучылар өчен алты данә кызыл, бер данә зәңгәр фәс (анысы сәхнәдә капельмейстер вазифасын башкарган Тукай өчен була) алдыруы турында яза. +"Аң" журналының Тукай вафатына бер ел тулуга багышланган әлеге санында дөнья күргән тәнкыйть мәкаләләре дә игътибарга лаек. Аерым алганда, "Габдулла Тукаев" мәкаләсендә (авторы - Г. Кәрам) шагыйрь иҗатының халыкчанлыгы тел-стиль белән мөнәсәбәттә карала. "Тукаев шикелле халык арасыннан чыккан вә 6-7 ел эчендә шулкадәр күп язган вә ул нисбәттә шөһрәт казанган шагыйрь, бездә генә түгел, башка милләтләрдә дә сирәк табылыр", - дигән фикерне җиткереп, мәкалә авторы: "Тукаев шигырьләренең бу дәрәҗәдә шөһрәтенә, минем белүемчә, ике сәбәп булырга кирәк: берсе - аның теле халис (саф) татарча булуы, икенчесе - ифадә вә өслүбенең җиңеллегедер", - дип күрсәтә. Тукай шигырьләрендә "татар рухы аңкып тору", аның "халыкның эченнән сизеп тә, теле белән әйтә алмаган хисләрне, шул ук халыкның үз теле белән матур итеп, табигый итеп әйтеп бирә алу" сәләте иҗатының шөһрәтен билгели торган фактор буларак аерып чыгарыла. "Моннан башка Тукаевның иң зур хассасы (үзенчәлеге) - заманның килешенә вә фикер мәйданына карап каләм йөртә белүедер", - диелә. +Гали Рәфикыйның "Тукайны тәхаттыр (хәтерләү)" язмасында да Тукай иҗатының халыкчанлыгы турындагы фикер әйдәп бара: "Тукайның язган әсәрләре - безем хәятыбызның эчен һәм тышын ачык күрсәтүче якты көзгеләр. Тукай тормышыбызның төрле табәкасыннан (катлауларыннан) мәүзуглар (темалар) алып, һәрберсен арттырмый, яшерми, вакыйгада ничек булса, шулай язды. Ул муллаларны да, шәкертләрне дә, гавамны да, яшьләрне дә - барын да язды. Хатын-кыз турында аз язды. Ләкин нечкә хис белән аларның аяныч хәлләренә сызланды. Ул үзебезнең халык теле белән, халык рухында язды". Шагыйрьнең тел-өслүбенең аныклыгы, ачыклыгы билгеләнә: "Тукайның телендә (стилендә) үзенә махсус бер шомалык вә матурлык бар. Аның шигырьләрендә вәзенгә тутырыр өчен кыстырылган артык сүзләр бик сирәк очрый. Ул сүзгә бай, вәзен (ритм) вә сәҗгыга (рифмага) бик оста иде. Аның шигырьләрен һәркем тотлыкмый-нитми, җип-җиңел укый, хис вә ләззәт белән укый". +Шулай итеп, Тукай вафатыннан соң беренче елда ук татар әдәби тәнкыйтендә аның халык шагыйре булуы хакындагы фикер ныклап урнаша, "Аң" журналында дөнья күргән басмалар шуны раслый. +Соңрак, журнал ябылганчыга кадәр (аның соңгы саны 1918 елның мартында дөнья күрә), аның сәхифәләрендә Тукайның тормыш һәм иҗат юлы турында мәкаләләр басылып килә. Әйтик, журналның 1916 елгы 6 нчы санында Мәрьям Мөхетдиниянең "Габдулла Тукаев әдәбияты (Вафатына өч ел тулу мөнәсәбәте илә)" дигән мәкаләсе басылып чыга. Тукайны, "тормышның бер генә ягын көйләүләре белән хәят агымыннан аерылган" шагыйрьләргә каршы куеп, мәкалә авторы аның "шигырьләрендә җырланмыйча калган нәрсә, аның күңелендә искә төшермичә үткәрелгән хәятның һичбер тармагы юк; ул кышларны, җәйләрне көйли, шәһәр вә авылларны, иске мәктәп вә мәдрәсәләрне искә төшерә; дус вә дошманнарны, кайгы вә хәсрәтне, гашыйк вә мәгъшукларны берсен дә калдырмый шигырьләрендә яд итә" дип яза. +"Аң"ның соңгы саны 1918 елның мартында дөнья күрә. Шул ук елда "Аң" типографиясе хөкүмәткә арендага тапшырыла, 1919 елда хуҗалары Әхмәтгәрәй Хәсәни белән Габдрахман Рәхмәтуллин аны рәсми рәвештә дәүләткә тапшыралар. Шул рәвешле, ХХ йөз башы милли матбугат тарихында иң әһәмиятле урыннарның берсен алып торган, гаҗәеп зур әдәби-мәдәни мирас булып калган "Аң" журналы заман давыллары эчендә югала. +III бүлек +"БЕЗ БАРАСЫ ЮЛЛАР - ОЛЫ ДА ЮЛ..." +Казанда яшәгән алты ел дәверендә Г. Тукай шәһәрдән берничә мәртәбә генә китеп тора. 1908 елда ул дусты Г. Камал белән Мәкәрҗә ярминкәсенә бара; 1909 елда шагыйрь фабрикант Хәсән Акчурин чакыруы буенча Сембер губернасының Гурьевка бистәсенә сәяхәт кыла; 1911 елның ахырында Идел буйлап Әстерханга, дусты Сәгыйть Рәмиевкә юл тота, биредә ай ярым тирәсе яши; 1911 елның декабрь азагында, кунакханә бүлмәсенең салкыныннан качып, Өчиле авылына кайта һәм ике ай чамасы абзасы Кәшфелкәбир йортында тәрбияләнеп тора; 1912 елда исә Тукай Казаннан Уфа, Петербург, Троицк шәһәрләре буйлап иң дәвамлы сәфәренә чыга. +Үзенең "Кечкенә сәяхәт", "Мич башы кыйссасы", "Казанга кайтыш", "Мәкаләи махсуса" дип аталган юлъязмаларында әдип шушы сәяхәтләре выкытында булган вакыйгаларны кыскача тасвирлый, үз тәэсирләре белән уртаклаша. Шагыйрь сәяхәтләре хакында замандашларының истәлекләре дә сакланып калган. +Әстерхан, Уфа, Петербург, Троицк - Россиянең төрле урынарында урнашкан шәһәрләр. Аларның һәрберсендә элек-электән татарлар яшәгән. Алар аерым бистәләргә тупланып, үзләренең мәчет-мәдрәсәләрен тотканнар, татар телендә газета-журналлар чыгарганнар. Тукайның бу шәһәрләргә килүе анда яшәүче милләттәшләребез өчен зур вакыйга булган. Ләкин тыйнаклыгы белән аерылып торган шагыйрьнең зур, шау-шулы чараларны яратмавы сәбәпле (өстәвенә Тукайның сәламәт булмавын да онытмыйк), аның хөрмәтенә зур тантаналар уздырылмаган. Аның өчен татар дөньясында күренекле әдәбиятчылар (М. Гафури, С. Рәмиев, К. Бәкер, М. Бигиев) һәм яраткан шагыйренә кадер-хөрмәт күрсәтергә ашкынып торган гади шәһәр халкы вәкилләре белән ихластан аралашу күпкә кыйммәтрәк була. Тукайны сәяхәт вакытында күргән, аның белән аралашкан кешеләрнең истәлекләре шагыйребезнең тормыш һәм иҗат юлын өйрәнүче белгечләр өчен зур кыйммәткә ия. +"ЯХШЫ БЕР ТАТАР МУЛЛАСЫ КАДӘР ГОЛҮМЕ +ГАРӘБИЯ ВӘ ГОЛҮМЕ ИСЛАМИЯДӘН ХӘБӘРДАР" +(Габдулла Тукай Хәсән Акчуринда кунакта) +1909 елда фабрикант, мәшһүр хәйрияче Хәсән Акчурин Г. Тукайны Сембер губернасы Карсун өязе Гурьевка авылына кунакка чакыра. Әдәбият сөюче, китаплар җыючы буларак танылган бу шәхес, газета-журналларда Тукай шигырьләре күренә башлауга, яшь әдип белән шәхсән танышырга тели. Үз теләгенә ирешү өчен, фабрикант сәүдәгәр иң башта Бәдретдин Апанаевка мөрәҗәгать итә: Апанаев Казандагы татар зыялыларын яхшы белә - алар аша эшне җайлап булмасмы, дип өметләнә ул. Апанаевка язган хатында Хәсән Акчурин, әгәр дә Тукай аңа кунакка килергә ризалашса, шушы сәяхәте белән бәйле барлык чыгымнарны үз өстенә алачагын әйтә. Фабрикада мөгаллимлек иткән Кыяметдин Кадыйри истәлекләреннән мәгълүм булганча, Апанаев бу эшне Ф. Әмирханга йөкли (күрәсең, ул Тукайның байлар белән йөрешергә яратмавын яхшы белгән). Шагыйрьнең якын дусты Ф. Әмирхан үз дигәненә ирешә - Г. Тукай Гурьевкага барырга ризалаша. Шунда ук Апанаев Хәсән Акчуринга телеграмма да юллый: "Габдулла Тукаев сезгә кунакка барырга ризалык бирде, фәлән числода мин Эрбеткә китәм, Тукайны үзем берлә бергә алып барачакмын, чыгудан телеграмм бирермен". +Беренче гильдия сәүдәгәр, Сембер губернасындагы Гурьевка һәм Самайкино постау фабрикалары хуҗаларыннан берсе Хәсән (Мөхәммәдхәсән) Акчурин - Сембердәге атаклы татар сәүдәгәрләре һәм эшмәкәрләре нәселеннән. Фабрикант Акчуриннар (алар арасында, Хәсән Акчуриннан тыш, беренче гильдия сәүдәгәр Тимербулат Акчуринны һәм Сембер шәһәре думасына гласный итеп сайланган Ибраһим Акчуринны аерым атарга кирәк) татарлар арасында уңышлы эшмәкәрләр буларак кына түгел, хәйрия гамәлләре белән дә ихтирам яулыйлар. Бу күренекле шәхесләр мәктәп-мәдрәсәләр салдырып, аларның барлык чыгымнарын үз өсләренә алалар, Сембер губернасының Карсун, Сөнгәләй, Сызрань өязләрендәге рус-татар мәктәпләренә матди ярдәм күрсәтәләр, сәләтле татар яшьләренә Мәскәү, Санкт-Петербург, Казан, Троицк, Сембер, Кырымда һәм хәтта чит илләрдә дә уку мөмкинлеге тудыралар. Халык мәгарифен кайгыртуы өчен Тимербулат Акчурин 1893 елда Казан уку округы попечителенең рәхмәт хатына лаек була. 1907 елда, Хәсән һәм аның туган абыйсы Ибраһим Акчурин тырышлыгы белән, Сембердә мөселман (татар) кызлары мәктәбе ачыла. +И. Гаспралының җәмәгате, аның белән бергә Бакчасарайда "Тәрҗеман" газетасын оештырган беренче татар хатын-кыз журналисты Зөһрә Акчурина, әсәрләре "Шура" һәм "Сөембикә" журналларында басылган язучы Мәхбүбҗамал Акчурина да - шушы нәселдән чыккан күренекле татар ханымнары. +Хәсәннең әтисе - беренче гильдия сәүдәгәр Тимербулат Акчурин - Сембер һәм Россия хәйрия оешмалары эшендә актив катнашкан кеше. XIX йөзнең 80-90 нчы елларында ул Сембер һәм Саратов губерналарында ачлыктан интеккән халкы өчен Зөябаш (Старотимошкино) авылында бушлай ашханәләр ачтыра. Тимербулат һәм Хәсән Акчуриннар милли мәгарифне И. Гаспралы тарафыннан нигезләнгән "ысулы җәдит" кысаларында реформалау яклы булалар. +Хәсән Акчурин милли тарихка багышланган йорт музее хуҗасы, төрле басма һәм кулъязма хезмәтләрне туплаган гаять бай китапханәсе белән дә, нумизмат буларак та дан тоткан. 1914 елда Акчуриннарда кунакта булган күренекле мәгърифәтче Ризаэддин Фәхреддин дә йорттагы экспонатлар җыелмасын күреп гаҗәпкә кала, бу хакта үзенең истәлекләрендә дә язып калдыра: "Хәсән Акчуринда китап байлыгы, хосусән Европада басылган мөселман әсәрләре белән язма китаплар әйтеп бетергесез. Аның борынгы акчалар коллекциясе шулкадәр байдыр ки, өстән генә карап бетерү өчен дә көннәр кирәк. Петербургтагы "Эрмитаж" коллекциясе Акчуриндагы акчаларның бик күбесенә ия түгелдер. Аның коллекциясендә гарәп, төрек, Мисыр хакимнәре, татар ханнары акчалары һәрберсе диярлек бардыр". +Акчуриннар коллекциясе һәрдаим тулыланып торган, шул максаттан хәтта ХХ йөз башында музей өчен кирпечтән сигез почмаклы итеп махсус бина да салдыралар. Йорт хуҗасының горурлыгы булган музей һәм китапханәдә үз чорында күп кенә күренекле татар зыялылары (Р. Фәхретдин, Ф. Әмирхан, М. Бигиев һ.б.) булып китә. +XIX йөз ахырында Акчуриннарда булган А.П. Родионов үз истәлегендә болай дип яза: "Был вчера в Гурьевке у Хассяна Тимербулатовича Акчурина. Он повел меня показывать свою суконную фабрику, весьма обширную и богатую разными машинами новейших систем... Акчурины живут очень хорошо, чисто и даже роскошно. Дом у них очень хорош". Шул ук вакытта Акчуриннар үз фабрикаларында хезмәт куючыларның мәнфәгатьләрен дә кайгыртканнар: алар өчен мунча, хастаханә, зур клуб (биредә татар һәм рус театр коллективлары һәм китапханә оештырылган) төзегәннәр, эшче балалары өчен мәктәп ачканнар. +15000 нән артык борынгы тәңкәләр җыелмасы Акчуриннар музееның горурлыгы була. Шулар арасында габбасилар һәм әмәвиләр хәлифәлеге заманында сугылганнары һәм Аксак Тимер чорына кагылышлы берничә уникаль тәңкә аеруча зур кыйммәткә ия. Х. Акчурин Россиянең танылган нумизматлары белән аралашкан. Шуларның берсе - күренекле археолог, нумизмат, ХХ йөз башында Эрмитажның нумизматика бүлеген җитәкләгән Алексей Константинович Марков. Х. Акчуринга хөрмәт йөзеннән, ул аңа 1910 елда Санкт-Петербургта дөнья күргән "Топография кладов восточных монет (сасанидских и куфических)" китабын да бүләк итә, китап тышлыгына "Глубокоуважаемому Хасану Тимурбулатовичу Акчурину на добрую память от автора 16/X1910" дип язылган була. +Акчуриннар музее Россиядәге барлык укымышлы төркитатарларга мәгълүм була. Шунысы да игътибарга лаек: 1917 елгы инкыйлаб давыллары чорында да фабрика эшчеләре музейны саклап кала алган. +Г. Тукайның Гурьевкага сәяхәте турында сөйләүче төрле чыганаклар сакланган. Мәсәлән, "Ил" газетасында, шагыйрьнең үлеменә бер ел тулу уңаеннан, апасы Газизә Зәбировага язган хатыннан өзек бастырыла: "Казаннан бер дә читкә чыкканым юк дияр идем, әле шул арада гына Сембер янындагы Хәсән Акчурин дигән фабрикантка барып, биш кич кунып кайттым. Бер дә көтмәгәндә, аңсыздан хәбәр бирделәр... Сыйлауларыннан каләм гаҗиз. Барукайту расходы аңардан. Шуның өстенә, киткәндә 50 тәңкә акча һәм киемлекләр биреп җибәрделәр. Бер белмәгән, танымаган кешенең кисәктән шундый хөрмәт күрсәтүе гаҗәп түгелме?". +Г. Тукайның бу сәяхәте турында Г. Камал түбәндәгеләрне яза: "Тукайның Казаннан икенче чыгуы аның Сембер губернасындагы фабрикант Акчуриннарга кунакка баруы була. Фабрикант Хәсән Акчурин, мөселманча зур "укымышлы" кешеләрдән саналып, яңа әдәбиятны да сөючеләрдән булганга, Тукайның шигырьләрен укый һәм аның үзен дә күрәсе килә. Казандагы дусларына Тукайны кунакка җибәрүләрен сорап хат яза һәм акча да җибәрә. Алар, Тукайның үзенә акча мәсьәләсен белдермичә, Тукайны барырга күндереп, аны баштанаяк киендереп озаталар". +К. Кадыйри истәлекләреннән мәгълүм булганча, Мәскәү-Казан тимер юлындагы Барыш станциясенә (ул фабрикадан өч чакрымда урнашкан була) Тукайны, зурлап, ике тройка белән каршы алырга баручылар арасында Хәсән Акчурин үзе дә була, шагыйрьне, кадерле кунак итеп, Гурьевкага алып кайталар. +Шул ук кичтә Акчуриннарның иркен китапханәсендә Тукай хөрмәтенә тантаналы мәҗлес оештырыла, анда, йорт хуҗасының гаилә әгъзаларыннан тыш, фабрика хезмәткәрләре, мәктәп укытучылары һәм мөгаллимнәр дә катнаша. +Шагыйрь Акчуриннарда 7-10 көн тирәсе (кайбер чыганакларда 5 көн дип күрсәтелә) кунак була, йорт хуҗалары аңа тирән ихтирам күрсәтә. Шигърият сөюяче, әдәбиятны яхшы аңлаучы Х. Акчурин Тукай хөрмәтенә узган мәҗлесләргә, үз гаиләсеннән тыш, фабрикада эшчеләрен, мәктәп укучыларын һәм укытучыларны да чакыра. Шулай ук Тукайга Акчуриннарның инкыйлабка кадәр Россиядә иң эре мануфактуралардан саналган фабрикасын да күрсәтәләр. +Ф. Әмирханның Тукай аша К. Кадыйригә җибәргән хатында "Күлмәкләрен, киемнәрен киендерү-чишендерү, Тукайны матур итеп күрсәтү, Тукайга күрергә тиешле булган урыннарны күрсәтү, Тукайны кунакта рәхәтләндереп тоту, йөртү, озату эшләре сиңа йөкләнә", - дип язылган була. Бу "фәрманны" К. Кадыйри үтәргә тырышкан, әлбәттә. Хуҗалар да шагыйрьнең күңелен күрү өчен бөтен көчләрен куйганнар: сыйлаганнар, күңел ачу мәҗлесләре оештырганнар. Ләкин... +Драматург Г. Камал, Гурьевкадан әйләнеп кайткан шагыйрь белән әңгәмәсен искә төшереп, үзенең: "Нихәл, бик шәп йөреп кайтынмы, бик шәп сыйладылармы?" - дип соравына Тукайның: "Сыйлавын шартлаганчы сыйладылар, шулай да үземнең кроватымны сагынып кайттым әле, безгә кул кешеләр түгелләр алар, әллә ничә горничный нәнке шикелле ашаталар, нәнке шикелле эчертәләр, нәнке шикелле йоклаталар, үзең теләгәнчә йокларга ирек тә юк. Сыйлары да гел коньяк та шампанский, безнең шикелле кара корсакка кул нәрсәләрмени алар", - дип җавап кайтаруы турында яза. Мондый җавап беренче карашка гаҗәп тоелырга да мөмкин (йорт хуҗалары кадерле кунакка хөрмәт күрсәтергә тырышканнар бит!), ләкин Тукайның туры, үз фикерен ачыктан-ачык әйтүче кеше булуын исәпкә алганда, аның бу җавабында нәкъ менә күңелендә булганын турыдан әйтеп бирүен күрәбез. Чынында, андый затлы тормышка күнекмәгән шагыйрь үзенә күрсәтелгән артык игътибарны кабул итә алмаган, күрәсең. +Кызганыч, Тукай үзе әлеге сәяхәте турында язып калдырмаган, тикшерүчеләргә шагыйрьнең замандашлары хатирәләренә генә таянырга туры килә. Тукай шигырьләрендә дә бу вакыйга чагылыш тапмаган, шулай да аның 1909 елда иҗат ителгән "Кярханәдә" шигыренең Акчуриннар фабрикасында булып кайту тәэсоратында язылганлыгы турында фаразлар бар. Шунысын да искәртергә кирәк: Акчуриннар нәселенең башка вәкилләре Тукайның аерым әсәрләрендә телгә алына. Алар арасында шагыйрьнең игътибарына аеруча лаек булганы - сәясәтче һәм җәмәгать эшлеклесе Йосыф Акчура. Мәсәлән, "Кемнәрнең ни дисәң котлары чыга?" дигән фель етонында Тукай аны "Рисаләңә яңлыш бер татарча сүз кергән" дисәң, коты чыгучы итеп күрсәтә. Биредә ул Акчураның, озак вакытлар Төркиядә яшәү сәбәпле, сөйләмендә төрек теле йогынтысы сизелүеннән көлә. +"Кем төшендә ниләр күрә" фельетонында Тукай Йосыф Акчураны "Иттифак әл-мөслимин" фиркасенә мөнәсәбәтле телгә ала: "Йосыф Акчура угылы "Иттифак әл-мөслимин"нең тәпәгә йөри башлаганын күрә". Монда, сәяси эзәрлекләүләрдән качып, Төркиягә күчеп киткән Йосыф Акчураның 1906 елда оештырылган, үзе юлбашчыларыннан булган "Иттифак әл-мөслимин" партиясенең яңадан торгызылачагына өметләре күз алдында тотыла, күрәсең. +Акчуриннар нәселеннән башка шәхесләр Тукай иҗатында сирәк телгә алына. Шуңа мөнәсәбәтле, аның "Мәктәптә милли әдәбият дәресләре" хрестоматиясенә Р. Фәхреддиннең "Мәшһүр хатыннар"дан Зөһрә Акчуринага багышланган язмасын кертүен искәртергә кирәк. +Моннан тыш, сатирик эчтәлекле "Шыер" әсәрендә халык арасында Тимай бай исеме белән йөртелгән Тимербулат Акчурин телгә алына. Бу шигырь журналист, язучы һәм педагог Фәхрислам Агиевнең, күренекле татар җәмәгать эшлеклесе Хөсәен Ямашев үлеменә мөнәсәбәтле, М. Лермонтовның "Ангел" әсәренә ияреп иҗат ителгән шигыренә пародия итеп язылган: +Их, малай, вафасыз да бу мир! +Бак вана: Хусаен дә помер! +Әмән безнең күк алаша кебек +Ашый, кәбәм, һич туймый бу йир. +Нишләсен вет, Азраил килсә, бар кеше үләр, +Тимай бай булсаң да - азанчы күмәр. +Вет праруклар да, малай, вафат булды, +Сахабалар: Али, Усман, Үмәр. +Акчуриннар Тукай иҗатына һәрвакыт игътибарлы булган. Шагыйрьнең вафат булуы турында хәбәр алганнан соң, алар ачкан мәктәптә дәресләр туктатылып, мөгаллимнәр һәм укучылар катнашында матәм митингы үткәрелә. 1916 елның язында, Россиядәге төрки-татар галәме шагыйрь үлеменә өч ел тулуга бәйле кайгылы датаны билгеләп үткән көннәрдә, "Каспий" газетасы Акчуриннар фабрикасы каршындагы хатын-кызлар мәктәбендә шагыйрь истәлегенә кичә үткәрелүе турында яза. Кичәдә Казанның татар зиратында җирләнгән шагыйрьнең каберенә таш куяр өчен 97 сум акча җыелуы хәбәр ителә. +Акчуриннарга сәфәре турында истәлек язмалары калдырмаган Тукайдан аермалы буларак, шагыйрьнең дусты, татар әдәбияты классигы Фатих Әмирхан, 1913 елның көзендә фабрикантларда булып кайтканнан соң, "Милли көтепханә һәм музәханә" һәм "Кыска бер сәфәрдә" мәкаләләрендә тәэсирләре белән уртаклаша. Әдип Хәсән Акчуринны гыйлемле, ислам тарихына зур әһәмият биргән шәхес буларак югары бәяли: "Хәсән әфәнденең күп китаплы әгълә көтепханәсе һәм иҗтиһады (тырышлык) вә мәгърифәте белән җыелган, иске мөселман мәмләкәтләрендә сугылган тарихи тәңкәләр коллекциясе бар икән. Яхшы бер татар мулласы кадәр голүме гарәбия вә голүме исламиядән (гарәп һәм ислам гыйлемнәреннән) хәбәрдар, ислам тарихы белән күп шөгыльләнгән бу татар фабрикантының сирәк көтепханәсе вә сирәк тәңкәләр коллекциясе - яхшы тәфтиш (эзләнү) вә голүм (гыйлем) белән жыелганга күрә, кыйммәтле нәрсәдер <...> Милли көтепханә вә музәханә ачылса, көтепханә вә тәңкәләр колекциясенең әһәмиятле бер кыйсемен шул мөәссәсәләргә һәдия итәргә Хәсән әфәнде әзер тора вә вәгъдә итә". +"МӘШҺҮР ШАГЫЙРЬЛӘРЕМЕЗДӘН +ГАБДУЛЛА ӘФӘНДЕ ТУКАЕВ ШӘҺӘРЕМЕЗДӘ +МОСАФИРДЫР" +(Габдулла Тукайның Әстерханга сәяхәте) +1911 елның апрель азагында, "Тургенев" пароходына утырып, Идел буйлап Әстерханга чыгып киткән яшь шагыйрь Г. Тукайның максаты, кызганыч, татарлар яшәгән гүзәл шәһәр белән хозурлану, дусты Сәгыйть Рәмиев белән күрешү генә булмый, ул бирегә дәваланырга, хәл җыярга дип килә. Сәгыйть Сүнчәләйгә 1911 елның 4 мартында юллаган хатында ул әлеге сәяхәткә чыгарга нияте барлыгы турында язган була: "Җитәрлек акча табып булса, җәен түгел, язын беренче парахуд илә Әстерханга Сәгыйть Рәмиевкә кунакка китмәкче булам, вә аннан икәүләшеп кыргыз арасына кымызга бармакчы булабыз. Ният җәй буе Идел өстендә йөрү һәм, мөмкин булса, Истанбулга да бер-ике атнага заглянуть. Алла ни бирә инде". +Озын юлны узганда, шагыйрь, рәхәтләнеп, юлчыларны күзәтә, алар белән аралаша. Өченче класста үзе белән сөйләшеп утырырлык кеше тапмагач, гадирәк кешеләр җыелган дүртенче класслы урынга чыгып, халыкны шагыйрь күзлегеннән карап күзәткәннәрен "Кечкенә сәяхәт" дип исемләнгән зур булмаган юлъязмасында аерым бер күңелле дөнья итеп тасвирлый: кемдер җырлый, кемдер бии, кемдер гармун уйный. Һәр кешенең үз дөньясы, һәр кешенең үз үзенчәлеге, шагыйрь боларны үз иҗатындагы аерым үрнәкләр белән чагыштырып та куйгалый: "Мин дә эчемнән бу кешенең хиссияте минем "Ялт-Йолт"та язган "Нечкә хиссият"емнән дә дәкыйкрәк (нечкәрәк) икән дип уйлыйм", - дип искә ала. +Үз шәхесенә карата артык игътибар, шау-шу яратмаган Тукай шәһәргә хәбәр итми генә, моннан зур вакыйга ясамый гына килә. "Идел" газетасында хәреф җыючы булып эшләгән Габдерәхим Үтабалиев истәлекләре буенча, Г. Тукай, Әстерханга килеп төшкәч тә, иң беренче булып "Идел" редакциясенә килеп керә, җырлый-җырлый эшләп утырган С. Рәмиев, Тукайны күреп, "Әй, Тукай-җан!" дип кочаклап ала. +ХХ йөз башында Казан, Уфа, Оренбург кебек татар мәдәнияте үзәкләре янәшәсендә Әстерханның да үз урыны була. Монда татар сәүдәгәрләре күпләп сату иткән, милли типографияләр эшләп торган, татар телендә газета-журналлар чыгып килгән ("Туп", "Борһане тәрәккый", "Идел", "Хамият", "Мәгариф", "Мизан", "Хак"), җәдиди уку йортлары ачылган (арада иң танылганы - 1895 елда дин эшлеклесе, тарихчы, этнограф Габдерахман Гомәров тарафыннан оештырылган "Низамия" мәдрәсәсе), иҗтимагый оешмалар: "Җәмгыяте хәйрия" (1896 елда оеша), "Шура мәҗлесе" (1905) барлыкка килә. ХХ йөз башында Әстерханда татар милли театры оеша һәм зур уңыш белән эшләп китә. Труппа тамашаларына халык агыла гына. Сәхнәдә Г. Камал, Г. Ильяси, К. Тинчурин кебек татар драматургларының көн үзәгендә торган проблемаларны калкыткан пьесалары, шулай ук кайбер рус әсәрләренең татарчага тәрҗемәләре буенча куелган спектакльләр күрсәтелә. +Татар дөньясында инде танылу алган шагыйрьнең Әстерханга килүе андагы татарлар өчен зур вакыйга булса да, бу турыда киң җәмәгатьчелеккә хәбәр ителми. Тукайның үз теләге шундый булгандыр, күрәсең. Авыру шагыйрьне артык игътибар алҗытачагы көн кебек ачык, нәкъ менә шуңа бәйле булса кирәк, шагыйрьнең Әстерханга килүе турында вакытлы матбугатта мәгълүмат күренми, бары "Идел" газетасының "Мосафирлар" дигән бүлегендә, кыска гына итеп: "Мәшһүр шагыйрьләремездән Габдулла әфәнде Тукаев шәһәремездә мосафирдыр", - дигән хәбәр басылып чыга. Г. Тукай Әстерханда булган дәвердә газета битләрендә аның турында башка искә алынмаса да, бу хәбәр татарлар арасында бик тиз таралып өлгерә, Тукайга халык мәхәббәтенә, аның игътибарына ияләнергә туры килә. +Әстерханлыларда сакланган хатирәләр буенча, килүенең беренче көннәрендә шагыйрь "Идел"дә хезмәт иткән Кәлимулла Курамшин фатирында (ул "Идел" газетасы урнашкан бинаның икенче катында урнашкан була) яшәп ала. Кәлимулла абзыйның кызы Зәйнәп Курамшина, әнисе хатирәләренә таянып, Тукайның аны, үзенең "Сабыйга" шигырен укып, тирбәтеп йоклатуы турында да бәян итә. +Кунакчыл гаиләне артык борчудан уңайсызланып, Г. Тукай "Люкс" кунакханәсенә күчеп китә, әмма анда озак яшәргә өлгерми: Сәгыйть Рәмиевнең фатир хуҗасы Даут Мөхәммәдев аннан Тукайны үз йортында яшәп торырга күндерүен сорый. Шулай итеп, Тукай ай ярым С. Рәмиев белән бер фатирда яши. 1911 елның 5 маенда "Ялт-йолт" мөхәррире Әхмәт Урманчиевка юллаган хатында: "Квартирам да ничава. Сәгыйть белән бергә торабыз", - дип яза. +Ике шагыйрьне сыендырган йорт хуҗасы Даут Мөхәммәдев, көймәләр күтәрүче һәм мүкләүче эшчеләр бригадиры булып эшләсә дә, мәдәнияттән, мәгарифтән хәбәрдар, татар дөньясындагы яңалыклар белән кызыксынучы алдынгы карашлы кеше була. Ул - киләчәктә язучы булып танылачак, Галимҗан Ибраһимовның җәмәгате булачак Гөлсем Мөхәммәдеваның атасы. +Әстерханга килгәндә, Г. Тукайның сәламәтлеге начараю инде йөзенә чыккан була - аның "Идел" газетасы редакциясенә кереп килгәнен күргән Габдерәхим Үтабалиев бер авыру рус малае килә, дип уйлый. Даут Мөхәммәдев белән Сәгыйть Рәмиев Г. Тукайны Әстерханга сөргенгә җибәрелгән азәрбайҗан язучысы, дәүләт эшлеклесе һәм шул ук вакытта табиблык итүче Нариман Нариманов белән таныштыралар . Табиб, аны карагач, берничә ел алданрак килү кирәк булганлыгын әйтә, кымыз эчәргә, күбрәк ит ашап хәл тупларга дип киңәшләрен бирә. Ул аны Калмык Базары авылына, үзенең дусты - рәсем укытучысы Шәһид Гайфетдинов йортына кымыз эчәргә җибәрә. +Шәһид Гайфетдинов - оста рәссам, Әстерханда чыгып килгән "Туп" журналындагы карикатуралар авторы буларак билгеле шәхес. Аның энесе Хәнәфи Гайфетдинов, Тукайның үзләрендә торган вакытлары турында искә төшергәндә: "Безнең абый <...> "Туп" журналына ясаган рәсемнәре өчен бик нык эзәрлекләнүенә, хәтта жандармнар кулга алудан калмык далаларына качып котылуына карамастан, карикатуралар һәм рәсемнәр ясаудан тукталмады. Ул аларны Тукайга, "Ялт-йолт" журналына да җибәреп торды", - дип яза. +Шәһид Гайфетдинов Тукайга аерым бүлмә әзерләп куя, энесе Хәнәфине, тарантас җигеп, пристаньнан каршы алырга җибәрә. Шуннан соң Хәнәфи көнаралаш Тукайга кымыз китереп тора. Кымызны яратып эчмәсә дә, шагыйрь үзен ихластан кайгыртуларына бик рәхмәтле була. Чынлап та, кымызның шифасы тия: Тукайның йөзе алсуланып, түгәрәкләнеп китә. +Хәнәфи Гайфетдинов истәлекләреннән мәгълүм булганча, Тукай янына көн саен шәһәрдән кем дә булса кунакка килеп торган. Мәсәлән, шул көннәрдә Әстерханда гастрольдә булган Камил Мотыйгый, шәһәрдән ерак түгел генә үзенең Җаек дусты дәвалануын белгәч, аны күрми китә алмаган. Ә фотограф И.М. Бочкарев килгән көн турында Хәнәфи Гайфетдинов болай дип искә ала: "Ул килгән көнне Шәһид абый Тукайның берничә шигырен җанландырып күрсәтте. Бу күренешләрне Бочкарев рәсемгә төшерде. Шәһид абый - Хаҗи булып, ә җиңгәм Нурбиби яшь кыз булып киенделәр. Идәнгә җәелгән табынга Шәйхегали бай биргән ат казылыгы, тутырган каз һәм бер табак кымыз куелды. Бу рәсем соңыннан русча һәм татарча язулы төсле открытка итеп таратылды. Аңа Габдулла Тукайның "Бер шәехнең мөнәҗәте" шигыреннән беренче куплет язылган иде". +Х. Гайфетдинов Тукайның, Идел ярына утырып, тирә-якны үч төбендә кебек күзәтүләре, судан үтүче пароходларга, көймәләргә, су керүче балаларга озак карап утыруы, шунда моңланып авыз эченнән генә көйләп алуын да хәтерендә саклаган. +1911 елның 5 маенда "Ял-йолт" журналы мөхәррире Әхмәт Урманчиевка юллаган хатында Тукай, Сәгыйть Рәмиев белән бергәләп, кунактан-кунакка йөрүе, сыйлануы турында яза: "Әле хәзер кунакка йөрүдән бушаганым юк. ... Кымыз эчәм. Ит ашыйм. Һава яхшы. Хәзердән үк үземдә җисмән вә рухән бер көч хис итә башладым". Әстерханның шифалы һавасы, шагыйрьгә күрсәтелгән дустанә мөнәсәбәт аңа көч-куәт, хозурлык биргән, күрәсең. +Г. Тукай Әстерханга килгән вакытта, шәһәрдә "Идел" һәм "Борһане тәрәккый" газеталары чыгып килә. Бу ике басма арасында еш кына каршылыклар туып торган. "Ялт-йолт" журналының 1911 елгы 23 нче (4 июнь) санында аларның бу каршылыгына багышланган карикатура да басылып чыккан. Анда ике әтәчнең талашуы сурәтләнгән, рәсем астына Тукайның икеюллык шигыре урнаштырылган: +Приемныйның ишекләре тар ләхеттән тар икән; +Әстерханда ике әтәч -"Борһан", "Идел" бар икән. +Г. Үтабалиев истәлекләреннән мәгълүм булганча, "Борһане тәрәк кый" битләрендә Тукай үзе дә һөҗү утына тотыла. "Тагын шул истә, - дип яза ул, - "Борһане тәрәккый" газетында Сә гыйть Рәмиев блән Тукайга карата карикатура урнаштырылды. Аның астына болай дип язылган иде: "Милләтебезнең яшь хәдимнәре сыраханәләрдә эчеп-исереп, сугышып, бозыклык эшләп йөресәләр, милләтебезнең киләчәге бигрәк шәп булыр"". Тукай моңа "бурычлы калмыйча", газетаның нашире һәм мөхәррире Мос тафа Лотфыйга ("Ширванский" тәхәллүсе белән билгеле) атап, "Мостафа" дигән шигырен яза. Бу шигырь инде басмага җыелып беткән булса да, Тукай аны бастыру ниятеннән кире кайта. Соңрак ул шигырь, үзгәртелгән вариантта, "Һазиһи касиләтен фи мәдхи Мостафа" исеме белән, "Ялт-йолт" журналының 1912 елгы 37 нче (15 апрель) санында дөнья күрә. Биредә Тукай Рабгузыйның татар халкы арасында бик популяр булган "Кыйссасел-әнбия"сен нигез итеп алып, аны сатирик эчтәлектә үзгәртә. Чыганак текстта Мостафа дини гамәлләре өчен изгеләштерелгән булса, Тукай шигырендә ул - күпсанлы гөнаһлары фаш ителгән сатирик образ итеп гәүдәләндерелә. Бу гөнаһлар арасында теле катлаулы һәм аңлаешсыз "Борһане тәрәккый" газетасын нәшер итүе да атала: +Әллә кем, чирмеш теле берлән газет язган булып, +Барча пакь инсанга этчә өргән Мостафа. +Хәер, Тукай иҗатында сатирик рухта тасвирланган басмалар бер ул гына түгел, шагыйрь каләме "Идел" газетасын да "чеметеп" үтә. "Әстерхан мөзакәрәләре" дип аталган фельетонында Тукай Сәгыйть Рәмиевнең "Ялт-йолт" журналына мөнәсәбәтен ирония белән тасвирлап бирә: "Һи-һи-һи... "Ялт-йолт" журналы, имеш! Һи, туганкай! "Ялт-йолт" журналын язучылар кем дип беләсез? И туганнар! "Ялт-йолт" журналын язучылар мальчиклар, наданнар, Урманчиевлар, Әсгарләр, Тукаевларны кем дип беләсең?". Шуннан Тукай, һөҗүви рухта, С. Рәмиевнең Толстой турындагы мәкаләләре турында яза (С. Рәмиев исеменнән): "Толстой хакында миннән башка бер адәм шигырь язучы булмады. Мин, мин, туганкай, Толстой язган әсәрнең бер генә кәлимәсен укымаган булсам да, Толстойны, "Арыслан" исеме белән атап, бөтен дөньяга белдерттем". +"Идел" газетасы редакциясе татарлар яши торган Тияк бистәсендә ике катлы йортның беренче катында урнашкан була. Әстерханда яшәгән вакытта, Тукай бирегә көн саен диярлек килеп йөргән. Габдерәхим Үтабалиев истәлекләре буенча, шагыйрь үзен бик гади тоткан: "...кайчакларда кәгазь келәтенә кереп, кәгазьләр өстенә ятып ял итә, хәтта йоклый да иде. Башта моңа безнең исебез китте, без аңардан, икенче катка менеп, безнең торактагы йомшак урынга ятуын үтендек. Ләкин Тукай баш тартып: +- Рәхим, миңа монда да "Люкс" номерыннан ким түгел, чебен дә тешләми, - дип җавап бирде". +Г. Үтабалиев Тукайның, "Идел" газетасы хезмәткәрләре белән Татар базарына барганын һәм яңа өлгергән яшелчәләргә игътибар да итмичә, карусельгә менеп, балаларча шатланып әйләнгәнен дә искә төшерә. +Әстерханда булган вакытында Тукай дусларының, иҗатын сөючеләрнең хөрмәтен тоеп яши. Алар яраткан шагыйрьләре ял итсен, көч җыйсын өчен бөтен көчләрен куялар, анын күңелен күрергә тырышалар. Вәлид Алиев истәлекләреннән мәгълүм булганча, Даут Мөхәммәдев Габдулла Тукайны моторлы көймәгә утыртып, алар Яңавыл исемле авылда табигать кочагында хозурланып, күңел ачып кайталар. +Тукай хөрмәтенә шәһәрнең татар бистәсендә әдәби кичә оештырыла. Монда шагыйрь әдәбият турында сөйли, артистлар Габдерәхим Адаков, Бари Әминев, Әҗдар Моратов һ.б. халыкка аның шигырьләрен укый. Вәлид Алиев истәлегендә әйтелгәнчә, Тукай Әстерханда булган вакытта, Петербург консерваториясендә белем алган татар кызы, артистка Мәрьям Искәндәрова Әстерханга концерт белән килә. Шагыйрь үзе теләмәсә дә, Даут Мөхәммәдев белән Сәгыйть Рәмиев аны "Аркадия" бакчасындагы җәйге театрда куелган шул концертка барырга күндерәләр. Тукайның монда булуын белгән М. Искәндәрова танылган шагыйрь белән танышырга тели һәм, Әстерхан байларының үзенә карата кызыксынуын игътибарга алмыйча, Тукай һәм аның дуслары белән аралаша. Моңа кайбер байларның ачуы чыгып, алар "Борһане тәрәккый" газетасында М. Искәндәровага кагылышлы шактый каршылыклы язма да бастырып чыгаралар. +Вәлид Алиев истәлекләрендә Әстерханда профессиональ театр труппасын оештыручы, режиссер һәм актер Зәйни Солтанов тырышлыгы белән шәһәрнең "Зимний театр"ында Тукай хөрмәтенә багышланган кичә үткәрелүе турында бәян ителә. +Ихтимал, шагыйрь 8 май көнендә Г. Исхакыйның "Алдымбирдем" әсәре буенча спектакльгә дә баргандыр. Әлеге тамаша турында "Идел" газетасы хәбәрчесе "Инә ташларлык урын да калмаган дисәм, ялгышмаган булырмын, тып-тыгыз, исең китәрлек, хәтта алдагы рәтләргә кадәр урын алып утыруыма шатланган үз-үземә утырганымны да белми калдым. Безнең кешеләрнең театрга ни күз белән караганлыгы вә бу көнгә кадәр булган театрларның анларга ни рәвештә тәэсир итүе бу көнге театрда бик ачык аңлашылды" - дип яза. +1911 елның 6 июнендә шагыйрьне, беренче класслы аерым каютага утыртып, зурлап, Казанга озаталар. Кымыз, шифалы һава, тәрбияле ризык, әстерханлыларның шагыйрьгә күрсәкән хөрмәте аның сәламәтлеген дә, рухи халәтен дә шактый яхшырта. Башында эшләпә, өстендә Европа модасы белән тегелгән сыйфатлы костюм, ак якалы күлмәк белән ыспай галстук. Шагыйрьнең китүе турында янәдән "Идел" газетасы 1911 елның 7 июнь санында кыска гына бер җөмлә белән хәбәр итә: "Мәшһүр шагыйрьләремездән Габдулла әфәнде Тукаев кичә шәһәремездән Казанга кайтып китте". +"УФА МИНЕ КИЯҮ КӨТКӘН КЫЗ КЕБЕК +КӨТЕП ТОРГАН..." +(Габдулла Тукайның Уфага сәяхәте) +Г. Тукайның географик яктан киң территорияне иңләгән һәм 3 айдан да артыкка сузылган сәяхәте 1912 елның 14 апрелендә башлана. Билгеле булганча, сәламәтлеге шактый какшаган, авыруы көчәйгән шагыйрьне дуслары, Казаннан китеп, һавасы әйбәт җиргә барып дәваланырга өндиләр. Габдулла Гыйсмәти Кырымга барырга үгетләсә дә, Тукай Троицк мулласы Габдрахман Рахманкулов чакыруын кабул итә һәм җәй буе казакъ даласында кымыз белән дәваланырга ниятли. +"Йолдыз" газетасының 1912 елгы 17 апрель (820) санында: "Мәшһүр шагыйрь вә әдипләремездән Габдулла әфәнде Тукаев җәнаплары дүртенче көн [ягъни 14 апрель] Самарага сәфәр кылды. Габдулла әфәнде берничә көннәр икамәт кылганнан (яшәгәннән) соң, җәй буена кымыз эчү һәм истирахәт итәр өчен Троицкига китәчәктер", - дигән хәбәр басыла. Шагыйрьне Казаннан дуслары Әхмәт Урманчиев белән Шиһаб Әхмәров озатып җибәрәләр. +15 апрельдә кичен пароход Самарага килеп җитә ("...икенче көндә бугай, төнгә табарак Самарага җиттем", - дип яза Тукай үзе "Мәкаләи махсуса" әсәрендә). Биредә ул шәһәрнең иң шәп "Бристоль" дигән кунакханәсендә туктала. Дөрес, Тукайның үз истәлекләреннән мәгълүм булганча, ул мондый кыйммәтле кунакханәдә тукталырга уйламаган була, извозчиктан үзен "бигүк начар булмаган бер номерга" илтүен сорый. Тик ни сәбәпледер (әллә Тукайның "тышкы кабыгы чибәр булганга, әллә үзенә якынлыктан"), извозчик шагыйрьне иң арзанлы номеры да 1 сум 25 тиен торган "Бристоль"гә алып килә. +Шагыйрьнең Самарадагы маҗаралары моның белән генә төгәлләнми. Номерга урнашкач, ул "Икътисад" журналы мөхәррире, имам Фатих Мортазин янына барып килмәкче була. Извозчик туктатып, аңа адресны әйтеп, юл бәясен белешкәч, тегесе сораган илле тиенне күпсенсә дә, чит шәһәрдә адашудан куркып, шагыйрь ризалашырга мәҗбүр була. Ә мулла йорты кунакханәдән кул сузымы җирдә булып чыга! +16 апрельдә шагыйрь, сәяхәтен дәвам итеп, Самарадан, поездга утырып, Уфага юнәлә. +Поезд Уфага 17 апрельдә иртәнге якта килеп төшә. "Уфага җиттем. Тау башында тәртипсез таралып утырган. Извозчикка утырдым. Ләкин бу инде Самарныкы түгел. Арбасы шундый иске, шундый каты иде ки, эчәкләрем арбага буш салган дилбегә кеби, үрле-кырлы сикерә иде. Таудан әкренләп менәсең. Җулның әтрафында җәһәннәм кеби тирән чокырлар хисабы юк... +Уфага кергәндә бер дә шәһәргә кергән кебек булмый. Әллә нинди ачык-тишек вә рәтсез һәм пустынный урамнар белән барасың. Эч поша. "Кая соң моның шәһәрлеге?", - дип сукранганда, көчкә беркадәр яхшырак урамнарга кердек", - дип яза Г. Тукай. Болар - Тукайның Уфа турында беренче тәэсораты. "Уфаның мәгъмурият (төзеклек) ягы Казаннан күп начар", - дип нәтиҗә ясый шагыйрь. Әмма шул ук вакытта шәһәрнең өстенлекләрен дә искәртми калмый: "Уфаның табигать ягы күп шәһәрдән өстен, әүвәл үк ул тау башында, димәк җәй көне дә, кыш көне дә һава яхшы. Җырларыбызда шул кадәр күп җырланган Агыйдел буенда. Шәһәр эчендә йортларга караганда агачлар күп диярлек. Өстән карашта Уфаның халкы да айнык вә саф күренә. Чөнки бу шәһәрдә чат саен халык саулыгын химая итә (саклый) торган сөт кибетләре, һәммәсендә халык. Пивнойлар сирәк". +Тукайда шундый тәэсир калдырган Уфа, Казан, Оренбург, Троицк, Әстерхан шәһәрләре кебек үк, ХХ йөз башында татар мәдәни үзәкләренең берсе була. Монда Диния нәзарәте, бөтен татар дөньясында танылган "Госмания" (1888 елда беренче шәһәр мәчете имамы Хәйрулла Госманов тарафыннан ачыла), "Хөсәения" (1903 елда имам Мөхәммәтсабир Хәсәнов тырышлыгы белән ачыла) һәм "Галия" (1906 елда Зыя Камали тарафыннан нигезләнә) мәдрәсәләре эшләп килә. Соңгысы Уфадагы мәдәни үзәкләрнең берсенә әйләнә. ""Галия"нең беренче уку елларында ук шәкертләрдән төрле түгәрәкләр оеша. Шундыйлардан иң зурысы һәм актив эшләгәне "Милли көй, сәхнә һәм әдәбият түгәрәге" эшли", - дип яза үзе дә шунда укыган шагыйрь Сәйфи Кудаш. Шәкертләр айга ике тапкыр кулъязма журнал чыгаралар, шулай ук мәдрәсә каршында Вильгельм Клименц җитәкчелегендә кыллы оркестр һәм хор оештырыла. +ХХ йөз башында Уфада ике газета нәшер ителә: "Әл-галәми әл-ислами" ("Ислам дөньясы") һәм "Мәгълүмате җәдидә" ("Яңа хәбәрләр"). "Шәрык" матбагасы эшли, 1911 елда "Сабах" китап басу һәм сату ширкәтенең Уфа бүлекчәсе ачыла. 1912 елда Уфада беренче татар артисткасы Сәхипҗамал Гыйззәтуллина-Волжская җитәкчелегендә "Нур" труппасы оеша, ул бөтен татар дөньясында таныла. +Уфага килеп җиткәч, Тукай "Сабах" көтепханәсендә туктала. Биредә аның күптәнге танышы Хәбибрахман Зәбири эшли. Зәбиринең 1906 елда "Әл-гаср әл-җәдит" журналында хикәяләре, сәхнә әсәрләре һәм дистәгә якын юмористик мәзәкләре басыла, Тукай шул вакыттан ук аның иҗаты белән таныш була. Казанда алар якыннан аралашып китәләр, еш очрашалар. "Сабах" ширкәте дә Тукай яшәгән "Болгар" кунакханәсенең аскы катында гына урнашкан була, анда эшләүчеләрне, бигрәк тә Х. Зәбири һәм Шиһаб Әхмәровны, шагыйрь аеруча үз итә. "Сабах"та Тукайның "Җуаныч" (1908), "Алтын әтәч" (1908,1909), "Балалар күңеле" (1909), "Күңелле сәхифәләр" (1910), "Халык моңнары" (1910-1912), " Халык әдәбияты" (1910), "Мияубикә" (1911) исемле китаплары нәшер ителә. +"1912 ел яз иртә килде, - дип яза Х. Зәбири, Тукайның Уфага килүе вакыйгасын тасвирлап. - Апрель башыннан ук костюм белән йөрерлек иде. Апрельнең ничәнче көне булганын хәтерләмим, бик матур бер көнне иртә белән сәгать уннарда "Сабах" ширкәтенең Уфадагы магазины алдына беренче дәрәҗә җиңел извозчик килеп туктагач, мин, тәрәзәдән күреп, Тукайны танып алып шаккаттым. Әле ул экипаҗдан да төшеп өлгермәгән иде, мин атылып чыгып өлгердем. Бер яктан күрешәбез. Икенче яктан мин: "Нигә телеграм бирмәделәр", - дип сөйли башлагач: "Мине Шиһаб озатканда: Уфа зур түгел, вокзалдан чыгып извозчикка "Сабах" дип әйтсәң, шул җитә. Синең поездың Уфага иртә белән барып керәчәк, дип сөйләде", - ди. Нәкъ шул вакытта Хөсәен Булгаков дигән кеше үтеп бара иде. Аның йорты Мәҗит Гафури белән бер урамда булганлыктан мин: "Хөсәен абзый, Гафурига әйт әле Тукай килгәнлеген", - дип үтендем". Шагыйрьнең Уфада кайда тукталырга теләвен сорагач, Тукай аңа: "Син бит әле өйләнмәгәнсең, Казанда миңа әйттеләр: Зәбири үзе магазин артында тора, шунда бергә оешырсыз", - дип җавап бирә. +Шулай Тукай Зәбири яшәгән кечкенә генә бүлмәдә урнаша, иптәше аңа урынны үз караватына җәеп, үзе контора өстәлендә йоклый торган була. Һәр көнне диярлек алар янына Мәҗит Гафури килеп йөри, һәм алар кичләрен шулай дусларча гәпләшеп үткәрәләр. +Уфага килгәнче, Тукай Мәҗит Гафури белән шәхсән таныш булмый. Мәгълүм булганча, 1908 елда татар һәм рус матбугатында дөнья күргән аерым язмаларда тәнкыйтьчеләр, Тукай һәм Гафури иҗатларын үзара чагыштырып, бу икенең кайсысы татарның беренче шагыйре дип аталырга лаек дип бәхәсләшеп тә алалар. Тукай, әлбәттә, бу бәхәсләргә игътибарсыз калмаган: мөмкинлек булганда "көндәшен" "чеметеп" тә алган. Мәсәлән, "Ялт-йолт" журналының 1910 елгы 13 нче санында аның "Милләткә файда урынына зарар" дигән рецензиясе дөнья күрә. Биредә ул М. Гафуриның "Кызларга махсус милли шигырьләр" җыентыгына карата үзенең мөнәсәбәтен белдерә. Фельетон формасында язылган бу язмада Тукай җыентык авторын "Җамид Фигури" дип атый, һәм Мәҗит Гафурида миллият тойгыларының чамадан тыш артык булуыннан көлеп яза: "Әгәр дә ул милләтенә кирәкле дип тапса, түгел кызларга "милли шигырьләр" язу гына, хәтта тавыкларга махсус "милли шигырьләр" дә язып ыргытыр!" +Г. Тукай бу очрашуны түбәндәгечә тасвирлый: "Мәҗит әфәнде Гафури белән күрештек. Ул миңа караганда да жуашланган вә дөнья тарафыннан басылган кеби күренде. Аның белән безнең мосахәбәмез (әңгәмәбез) күп вакыт күзләр аркылы гына кыйлына иде. Читтән безне караган кеше икемез әле генә хисапсыз каты шаярып, соңра аналары кыйнап, бер минут элек кенә җылаудан туктаган балаларга охшатыр иде". +Ул күрешү хакында М. Гафури үзе болай ди: "...Тукай гаилә тормышын артык сөймәгәнгә, аны гаилә эченә алып барырга теләү бушка китәчәк булганга, ул якны әйтеп тормадым. +Без, язгы кояш астында бераз йөреп, берәр җиргә кереп утырырга карар бирдек. Без бүген матуррак бер җиргә керергә муаффәкъ булдык (кереп утыра алдык). Кояшка каршы булган бу залны Тукай үзе дә яратты. +Без инде монда бик иркенләп утырмакчы булдык. Эшләр, Тукай теләгән рәвештә, бик шәп китте. +Бик кәефле утырган вакытта, Тукай бизгәк тоткан кебек калтырана башлады. Аның шундый вакытта йота торган порошогы "Сабах"та калганга күрә, даруны җибәртеп алдырырга туры килде. Шул даруны эчкәннән соң, Тукайның калтыравы басылып, бераз кәефе төзәлде". +М. Гафури истәлекләреннән мәгълүм булганча, алар арасында баштан ук дустанә мөнәсәбәт урнаша: "Баштарак Тукай да, мин дә, сүз таба алмаган кебек, бер-беребезнең күзебезгә карашып, тик утыра идек. Бара торгач, безнең мәҗлес бик күңелле булып китте. Күбрәк сүзләребез шигырь вә шагыйрьләр, Казан һәм дә мохитебез хакында иде. Тукай Казандагы тормышыннан ялыкканлыгын, шул сәбәпле, кымызга иртәрәк булса да, Казаннан китәргә ашыкканын сөйләде". Тукайның ихлас сүзләре М. Гафурига нык тәэсир итә. "Бу вакытта безнең икебезнең дә күзләребездә ихтыярсыз атылып чыккан күз яшьләре ялтырый иде..." - дип искә ала ул бу мизгелне. +Ике-өч көн бик тиз узып китә. М. Гафури шагыйрьне, аз булса да, шәһәр белән дә таныштыра. Җитди авыруы аңа Уфаны озаклап карап йөрергә комачаулый. Тукайны җәяү йөрү бик тиз алҗыта, ләкин извозчикка утыру да хәлне җиңеләйтми - шәһәрнең җимерек юлларында йөрү үзе бер газап була. "Мәҗит белән йөрергә чыксам да, ярты юлда хәл беткәч, өйгә борыла идек, - дип яза бу хакта Тукай. - Монда трамвай юк. Извозчикта эч кенә авырта...". +М. Гафури һәм Х. Зәбиридән тыш, Тукай Уфада Әхмәдфәез Даутов белән дә аралашкан. Бу хакта ул үзенең юлъязмасында да язып калдыра. Күпсанлы танышлары арасында ул аны укымышлы әңгәмәдәш (хәдисләр белгече) буларак аерып күрсәтә, аның җыр-моңга сәләте турында яза: "Ул скрипкәдә маташтыра, әлегә яхшы уйный алмый. Ләкин җырласа, мин андый жыруны бөтен гомеремә тыңлар идем. Аның гади сөйләшүдә дә металлический вә музыкальный тавышы җырлау заманында бөтен көчен вә голувиятен изһар итә (бөеклеген күрсәтә)..." +Тукай, кымыз эчеп дәвалану өчен, Уфадан Троицкига барырга карар кылган була, әмма анда да әле кымыз сезоны җитмәгәнлеге билгеле була. Фикер алышканнан соң, Троицкига хәзердән үк китү иртәрәк дип табыла: "Кымыз да булмагач, Уфада нәрсәгә ятыйм. Җитмәсә аның "авыллыгы", тынлыгы, җансызлыгы минем әле хасил булмактагы европалылыгымны, культурный шәһәр кешеселегемне үчекләгән кеби булды. Китәм Петербургка! Кымызга кадәр торам". +Уфадан поезд белән Петербургка барып кайту уе кинәт туса да, моның җитди сәбәбе дә була: инде берничә мәртәбә хат язып, аны башкалага Петербург мулласы, дин галиме, актив мәгариф һәм җәмәгать эшлеклесе Муса Бигиев чакыра. Аннан соң шагыйрьнең үзенең дә патшалар яшәгән шәһәр - пайтәхетне зиярәт итеп, яраткан шагыйре Пушкин эзләреннән йөреп, ул күргән мәһабәт сарайларны, һәйкәлләрне күрәсе килә. Биредә аның күптәнге дуслары да бар: Кәбир Бәкер, Кәрим Сәгыйдов һ.б. +Тукай М. Гафурига да үзенең Петербургка чакырылганлыгын һәм анда барып кайтырга теләвен белдерә. "Тукайга, - дип яза М. Гафури, - Казаннан туры Петербургка бару уңайрак булганын, Уфага килеп, кире Петербургка китү бераз рәтсез икәнен белсәм дә, аның теләгенә каршы бер сүз дә әйтергә теләмәдем. Аның бу ялгыш планында аерым бер шигърият булганга күрә, Тукайның Петербургка китүе кызык сыман тоела иде". +Х. Зәбири истәлегендә әйтелгәнчә, ул, Мәскәүгә туры бара торган поездга билеп алып, шагыйрьне вокзалга озатып, поездга утыртып җибәрә. Юлда бергә барырга ышанычлы юлдаш та табыла - Стәрлетамак сәүдәгәрләреннән бер кеше. Ул шагыйрьне Николаевский вокзалдан утыртып җибәрүне дә үз өстенә ала. +Петербургта өч атналар чамасы торып, 9-10 май тирәләрендә Тукай яңадан Уфага әйләнеп кайта. "Уфага кайтсам, Уфа мине кияү көткән кыз кебек көтеп торган. Әтраф киенгән. Ямь-яшел. Кояш көлә. Яз җиткән, яз!", - дип яза Г. Тукай . М. Гафури исә бу хакта: "Тукайның Уфага икенче мәртәбә килүенә бакчаларда агачлар яфрак ярган, җир өсте ямь-яшел үләннәр белән капланган, кымызлар хәзерләнгән иде. Бик матур кояшлы көндә шәһәр бакчасына чыктык. Анда кымыз эчкәннән соң, агачлар арасындагы ачык җиргә яшел үлән өстенә барып яттык", - дип бәян итә. М. Гафури искә алганча, коры җылы һава сулап кинәнгән, яшеллеккә хозурланган Тукай: "Кайда ул Петербургта бу һава белән бу яшеллекләр! Анда яшел нәрсәләрне суганчы марҗалар кулында гына күреп калырга була", - дип әйткән. +Кымыз һәм коры һава Тукайның физик һәм күңел халәтенә тәэ сир итми калмый. 1912 елның 11 маенда ул Әхмәт Урманчиевкә хат яза. Анда үзенең Уфадан Петербургка баруын һәм аннан кире кайтуын хәбәр итә. Петербургтагы һава шартлары начар тәэсир итүен әйтеп, суыклыктан һәм шуның аркасында килеп чыккан бизгәк авыруыннан зарлана, әле һаман да үзен начар хис итүе турында яза. Авыруына карамастан, Тукай "Ялт-йолт"ның 38 нче саны турында фикерләре белән уртаклаша, газетаның сыйфатын яхшырту турында киңәшләрен бирә: "нче "Ялт-йолт" гомумән яхшы чыккан. Бу номерда да әдәпсез сүзлар бар. Шундый сүзләргә юл киселсен иде". Иҗат белән шөгыльләнерлек хәле булмавын әйтеп, Тукай: "Әлегә мин Троицкига барып урнашмыйча яза алмам, кәефем шәп түгел. Тән урнашмагач, җан урнашмый. Җан урнашмагач, фикер урнашмый. Шунлыктан бернәрсә дә язып булмый. Иншалла, язармын әле", - дип яза. +Тукайның 12 нче майда Кәбир Бәкергә язган хатында мондый сүзләр бар: "...Мин кайтып җиттем. Эшләр көткәнчә. Уфа докторына кан тәхлиле (анализы) тугрысында бардым. Ул әүвәл тазарырга, сәламәтләнергә кирәклеген вә бу кадәр беткән тәнне тәхлилгә вә, анда микроб булган тәкъдирдә дә (очракта да), аңар агулы дару җибәрү мөмкин түгеллеген сөйләде". +Уфада Тукайны күргән аның белән очрашып сөйләшкән кайбер кешеләрнең истәлекләре дә сакланып калган. Шундыйлардан Мөбарәк Әмиров шагыйрь белән очрашуын болай тасвирлый: "1912 елның май айлары иде булса кирәк, Габдулла Тукай, Троицкига кымызга барышлый, Уфага тукталган иде. Габдулла Тукайның туктаган урыны булган "Сабах" китап магазинына кереп, Тукай белән күрешергә батырчылык итми йөргән бер вакытта, һич уйламаганда, Мәҗит Гафури белән Габдулла Тукай урамда каршы очрадылар. Мәҗит Гафури, мине туктатып: "Бу Әмиров әфәнде була, Ерак Сибириядән, каторгада балалар укыткан", дип, Тукай белән таныштырды. Бердән, "Ерак Сибирия" сүзе, икенчедән "каторга" сүзе Тукайга аерым тәэсир итте булса кирәк, ул миннән Себергә кайчан баруым, анда нинди шартларда эшләвем һәм кемнәрне укытуым турында гаять кызыксынып сораша башлады. Ләкин кемдер берәү килеп чыгу сәбәпле, сүз киселеп калды. "Хәзергә хушыгыз, Габдулла әфәнде", - дип, аерылып китәргә туры килде". +Уфада Кәримев-Хөсәеневләрнең "Шәрык" китапханәсендә эшләгән Габдулла Вәлиев исемле кеше Петербургта йөреп кайткан Тукай белән очрашуы турында болай дип искә ала: "Мин аны "Сабах" көтепханәсенең шул арткы бүлмәсендә күрәм һәм, күрешү белән, эсселе-суыклы булып киттем. Чөнки Тукай мин күргән, 1907-1908 елларда Казанда күргән, сөйләшкән, көлешкән ачык йөзле, шат күңелле Тукай түгел. Ул бөтенләй үзгәргән, бик ябык, хәлсез, рухсыз, өмидсезлеге йөзенә чыккан. Бик еш йөткерә, күзләрен бер йиргә терәп озак карап тора, бик әз сөйли. Шуның өчен күрешеп, хәл-әхвәл сорашу белән сүз бетте. Аның Троицкига китеп барышы икәнлеге миңа билгеле иде". +"Мәкаләи махсуса" сәяхәтнамәсендә Тукай Уфада очрашып күрешкән тагын бер кешене - тарихчы, әдәбият галиме, тәнкыйтьче, публицист Габделбарый Батталны телгә ала: "Баттал әфәнденең үткен вә искренный интикадларын (тәнкыйтьләрен) укыганым булса да, биззат (шәхсән үзен) күргәнем юк иде. Бу юлы Уфада аны күрдем". +Бу очрашу турында Г. Батталның да истәлеге сакланган. Ул болай дип яза: "...1912 ел, майда Уфада шагыйрь Габдулла Тукаевны Троицкига озаттым. Без аның белән "Сабах" магазиныннан бер извозчикка икәү утырып вокзалга киттек. Бик иртә төшелгән. Без, беренче класс залына кереп утырып, чәй эчтек. Бүген Тукайның кәефе бик начар иде. <...> Икебезгә дүрт стакан чәй эчтек. Ул, юлда укырга дип, русча көлке журналлары сатып алды. Без аннан- моннан сөйләшеп утырдык. Ул күптән түгел Петербургка барып килгәнлегеннән Петербургны яратмый сөйләп утырды. <...> Шагыйрь вә сәнгатькярләргә килешкән киң читле кара эшләпәсе, кайтарма якалы, ләкин изүе ачык түгел саргылт пальтосы, кулындагы юан таягы, пальто кесәсенә тыгызлап тыккан "Сатирикон", "Будильник"лары белән Уфа вокзалының платформасында казакъча: "Карлыгач карлыгачка җим бирәде, карендәш карендәшкә дем бирәде", - дип авыз эченнән көйләп торган сөйкемле кыяфәте әле дә минем күз алдымнан китмидер". +М. Гафури истәлекләрендә Уфада Тукайга карата зыялылар тарафыннан тиешле игътибар, хөрмәт күрсәтелмәве турында әйтелә: "Уфа Тукайның дәрәҗәсенә мөнасыйп (туры килерлек) һичбер хәрәкәт күрсәтә алмады. Тукайның Уфага килү хөрмәтенә һичбер мәҗлес-фәлән тәртип кылынмады. Аның Уфага килгәнен күп кеше белми дә калгандыр. Тукайның Уфада үткәргән ун-унбиш көн гомере "Сабах" көтепханәсенең артындагы бүлмәдә үтте". Хәер, шагыйрьнең авыру-хәлсез булуын исәпкә алсак, аның мондый чаралардан үзе баш тартуын да фаразларга була. +Бер атналап торгач, әүвәлге планы буенча, Тукай, кымыз эчәр өчен, Троицкига китәргә карар кыла. +"ПЕТЕРБУРГНЫҢ СЫРОСТЕ МИНЕ, +ВОКЗАЛДАН ТӨШКӘЧ ДӘ, ХАҖИГА ЯБЫШКАН +МӨСЕЛМАН КЕБИ КОЧАКЛАП АЛДЫ" +(Габдулла Тукайның Санкт-Петербургка сәяхәте) +"Иртә белән, сәгать сигез. Менә сиңа Петербург. Николайский вокзал. Кечкенә чакта Бәдигыльҗамалны эзләп барган Сәйфелмөлекне укыганда, Сәйфелмөлек барган пәри шәһәре әллә нинди тып-тындыр, җеннәр үз шәһәрләрендә күренеп йөрсәләр дә, безгә күренмәгәндәге кеби, тавышсыз йөри торганнардыр, һәм әллә нигә ул шәһәр томанлыдыр, караңгыдыр кеби тоела торган иде. +Күккә баскыч куеп, фәрештәләрнең серләрен урларга менә торган җеннәрнең өйләре дә күз җитмәслек биек була торгандыр кеби сизелә иде. Вокзалдан чыгып извозчикка утыргач, миндә дә шул хатирә яңарды. Шәһәрдә бер тавыш, шатырдау, дөбердәү юк; үзе караңгы, томанлы; агач түшәгән урамда, резиновый шинле йомшак фәйтунга утырып барганда, бөтенләй калын киез итек киеп барган кеби буласың". +Россия империясенең башкаласы турында Тукайның беренче тәэсирләре әнә шундый була. Үзен кунакка чакырган Муса Бигиев йортына (Сергиевская урамы, 81 нче йорт) барып җиткәнче, ул юл буе шәһәрнең гүзәллегенә сокланып бара: "Мине шәһәрнең мәһабәте баскан. Барысы бертөсле агач түшәүле урамнар. Конкалар уза. Алардан Самардагы кеби көләсе килми. Чөнки трамвай да шундук, артындук автомобиль дә!" +Әлбәттә, Тукайның Санкт-Петербург турында күп ишеткәне булган, ул аны империя башкаласы гына түгел, ә, иң беренче чиратта, мәгърифәт учагы итап санаган . "Петербург - мәгариф урыны. Анда гакыл биналары да шул пәри йортлары кебек биек. Анда гыйлем урамнары да шулай пакизә вә тәрбияле. Көндезнең әллә кай сәгатьләрендә, кич белән төн буе, әллә кайда, әллә нинди лекцияләр, укулар..." - дип яза ул үзенең юлъязмасында. +Тукай килгән вакытта Санкт-Петербургта өч хосусый татар мәктәбе эшли: 1) Мөселман хәйрия җәмгыятенең татар-рус мәктәбе (1906 елдан биредә 70 балага 3 укытучы белем бирә); Я.А. Мухлионың хосусый сәүдә мәктәбе (1912 елда ачыла); С. Ижбердиев мәктәбе: (биредә 15 бала укырга-язарга һәм дин нигезләренә өйрәнә). Болардан тыш, һәр мәхәллә мәчете каршында башлангыч мәктәпләр була. Сәүдәгәр һәм рухани балаларының күбесе, милли белем алганнан соң, шәһәрнең рус урта уку йортларына укырга кергәннәр. Мәсәлән, 1909 елны Петербург университетында - 55, 1912 елны 47 мөселман студенты хисаплана. Гыйлем туплаучылар арасында мөселман кызлары да булган (мәсәлән, Бестужев хатын-кызлар курсларында, Н.П. Раевның югары тарих-әдәбият һәм хокук хатынкызлар курсларында, медицина институтында, психоневрология институтында һ.б.). +Уральскида яшәгән вакытта, Тукайның Санкт-Петербургта нәшер ителгән "Нур" исемле беренче татар газетасын нинди хисләр белән каршы алуын искә төшерик: +Газета 1905 елның 7 июнендә ахун Г. Баязитов тарафыннан оештырыла: күп еллар дәвамында Чит илләр министрлыгының Азия департаментында укытучы булып эшләве, чиновниклар белән дустанә мөнәсәбәтләре аңа бу эштә ярдәм итә. Көн кадагына суккан милли иҗтимагый-мәдәни мәсьәләләр буенча бу басма битләрендә, Г. Баязитовтан тыш, Дәүләт Думасы әгъзалары Г. Еникеев, С. Максуди, С. Максудов, Ш. Мәхмүтов, К.-М.Тәфкилев, язучылар Г. Камал, Г. Исхакый, Ф. Кәрими, Р. Фәхреддин һ.б. чыгыш ясый. +Шунысын да әйтергә кирәк: Тукай Санкт-Петербургка килгән вакытта шәһәр зыялылары ике лагерьга бүленгән була. Беренче төркем - прогрессистлар (алгарыш яклылар), икенчесе - консерваторлар. Консерваторлар лагерен Г. Баязитов җитәкли. Алгарыш яклыларының күпчелеге шәһәрнең Казан урамындагы 40 нчы номерлы йортта урнашкан Мөселман хәйрия җәмгыяте әгъзалары булып торган. 1907 елда алар шәһәр башлыгыннан үзләренең 150 кеше сыйдырышлы бинасында җомга намазлары уздыру өчен рөхсәт алуга ирешә. Билгеле, аларның бу адымы консервторларда ризасызлык тудыра, һәм алар хакимияткә Мөселман хәйрия җәмгыятендә чаралар үткәрүне туктатуны сорап мөрәҗәгать итәләр. +Ахыр чиктә, консерваторлар үз максатына ирешә: "Төзү уставы"ның 154 маддәсенә таянып (әлеге маддә буенча, яңа мәчет төзү өчен бу төзелешкә руханиларның хәерхаһлы булуы шарт итеп куелган), 1911 елда алар Җәмгыятьнең 4 нче мәхәллә бинасын яптыралар. Шулай итеп, Тукай Санкт-Петербургка ике лагерь җитәкчелеге арасында киеренкелек арткан чорда килә. +Вокзалдан Тукай, извозчик яллап, үзен Санкт-Петербургка чакырган М. Бигиев фатирына бара. 1873 елда Ростов-на-Дону шәһәрендә ахун гаиләсендә туган Муса Бигиев, башлангыч белемне гаиләдә алып, күпмедер вакыт Казандагы Апанай мәдрәсәсендә укый. Соңрак ул Ростов-на-Дону шәһәрендә реаль лицей тәмамлый, аннары Бохарада белм эсти. 1896 елны Каһирәдәге әл-Әзһар университетына укырга керә, Мәккәдә һәм Мәдинәдә гыйлем туплый, 1904 елда туган иленә кайтып, Санкт-Петербургта төпләнә һәм шәһәрдә яшәүче мөселманнарның иҗтимагый хәятында актив катнаша башлый: Россия мөселманнарының 1, 2 һәм 3 Бөтенроссия съездларын (1905-1906) оештыруда, "Иттифак әл-м өслимин" партиясенең программа һәм уставын төзүдә зур эш күрсәтә, татар вакытлы матбугатында күпсанлы язмалары басыла. СанктПетербругта М. Бигиев Габдерәшит Ибраһимов белән бергә атна саен чыга торган "Өлфәт" газетасын оештыруда катнаша; басма ябылгач, М. Бигиев Казанга күченә һәм мөселманнарның дини һәм иҗтимагый проблемаларына кагылышлы күпсанлы хезмәтләрен яза. Берара ул Оренбургтагы "Хөсәения" мәдрәсәсендә дә укытып ала. 1910 елны яңадан Санкт-Петербургка әйләнеп кайта, фикһе һәм дин белеме буенча эзләнүләрен дәвам итә. +М. Бигиевнең Тукайга җибәргән хатларында кунакны кабул итү шартлары шактый тәфсилле тасвирлана: алар буенча шагыйрьнең кунакханә, юл чыгымнарын Тукайны кабул итүчеләр үз өстенә алырга вәгъдә бирәләр. Шулай ук хатлара шагыйрьгә яңа киемнәр сатып алу, Финляндиягә сәяхәт кылу, Тукайны табибларга күрсәтү дә теркәлгән. +Күрәсең, моңа кадәр шагыйрьне беркемнең дә мондый илтифат күрсәтеп чакырганы булмаганга, М. Бигиев хаты Тукайда кызыксыну уята. Хатның авторының абруйлы гарәп теле, Коръән, мөселман дин белгече булуы да үз ролен уйнагандыр. Һәм, әлбәттә, Тукайның күңелендә Пушкин яшәгән, әдәби-мәдәни тормыш кайнап торган пайтәхетне күрү хыялы да булмый калмагандыр. +Кәбир Бәкернең "Тукай Петербургта" (1914) китабы белән танышкач, М. Бигиев үзенең шул ук елда "Вакыт" газетасы редакторы Фатих Кәримигә язган хатында: "Дөрест, өч-дүрт адәм без Габдулла әфәндене дәгъвәт итмеш идек. Казанда Габдулла әфәнденең гайәт аяныч хәлләре без[гә] мәгълүм иде. Дәгъвәт (чакыру) ул мөшкел хәлләрдә Габдулла әфәндене азад итмәк касд (ният) иде. Бән Габдулла әфәнденең квартирасыны Лотфулла әфәнде һәр көн биш бутылка пивосыны, Галим әфәнде Максудов һәркөнге ашыны-чәене, янә берничә адәм башка хаҗәтләрене тәмамы кылачак идек. Казанда корректорлык шәрәфенә канәгать кылуб Габдулла әфәнде, Петербургта ул вакыт интишары фараз кылынмыш (нәшер итәргә уйлаштык) җөридәдә (газетада) исмән генә мөхәррирлек хезмәтенә әлбәттә рази улыр да, Петербурга бәлки калур хыялында идек", - дип әйтә. +К. Бәкер истәлекләренә караганда, Г. Тукай үзен СанктПетербургка чакыруларының асыл сәбәбен белмәгән. К. Бәкер фикеренчә, 1912 ел башында шәһәр мөселманнары арасында яшь дин әһелләре төркеменең татар телендә "Хәбәр" дигән яңа газета чыгарырга ниятләве турында сүзләр тарала. Имеш, баш редактор итеп Г. Тукай чакырылачак. +Шулай булгач, ник Тукайны вокзалда каршы алмаганнар соң? Күрәсең, 19 апрель көнне төштән соң Мәскәүдән җибәргән телеграмма, ниндидер сәбәпләр белән, адресатка барып ирешмәгән, шуңа күрә М. Бигиев йортына шагыйрь үзе барырга мәҗбүр булган. +М. Бигиевкә дә, күрәсең, Тукайның шулай "килеп төшүе" көтелмәгән хәл булгандыр. Өенә килеп кергән кунакны кунакханәгә чыгарып җибәрү матур булмас дип, ул Тукайга фатирындагы иң зур бүлмәгә (эш кабинетына) урнашырга тәкъдим итә. +Сергиевская урамындагы 81 нче йортта 4-5 бүлмәле фатирда М. Бигиев һәм аның җәмәгате Әсма ханым, аларның кече яшьтәге 5 баласы (Мөхәммәт, Әхмәт, Һинд, Мәрьям һәм Зәйнәп), шулай ук 1911 елны Югары (Бестужев) хатын-кызлар курсларына укырга кергән Өммегөлсем Камалова (Әсма ханымның сеңлесе) яшәгән. Казандагы кунакханәләр номерларында үз иркенә яшәргә күнеккән Тукайга М. Бигиев фатирында яшәү уңайсызрак була. Шагыйрьнең хатын-кызлар белән аралашырга яратмавы да билгеле. Җитмәсә, Өммегөлсем янына дус кызлары да кунакка килгәли торган була. Йорт хуҗасының артык әдәплелек саклап сөйләшүләре дә Тукай өчен ят тоела - дус-ишләр белән аралашканда ул бу якка артык игьтибар итмәгән, әлбәттә. +М. Бигиев Тукайга Санкт-Петербургны күрсәтергә тырышса да, бу бик ансат эш булып чыкмый. Беренчедән, үзен начар хис иткән шагыйрьгә шәһәр урамнарында озаклап җәяү йөрү авыр булган. Икенчедән, башкаланың һавасы да Тукайга килешмәгән. Шуңа күрә Петербургтагы күренекле урыннар белән шагыйрь таныша алмый кала. "Мин дә Петербурга бардым, дегет чиләге дә! Никадәр мөмкин була торып, Думага керә алмадым. Финляндиягә чакырдылар, анда бара алмадым. Бер театрга, бер музейга вә, гомумән, бер достопримечательный җиргә булсын, җөреп булмады: әлеге хәстәлек! Алла бүрегә бәхет бирсә, тешен сындырып бирә, имеш!" - дип искә ала бу турыда Тукай үзе. +Моннан тыш, Тукайның башкалага килүе М. Бигиев актив фәнни-тикшеренү эше алып барган вакытка туры килә. Ул һәр көнне озак вакытка өйдән чыгып китә, галимнәрнең лекцияләрен тыңлый. Өйгә кайткач, тиз генә ашап-эчеп, эш арасында гына кече яшьтәге балаларын иркәләп, мөмкинлек чыгуга, тагын язу-уку эшенә тотына. "Аңар көн җитми, төн җитми. Ул таң атарда мәзкүр урыннардан кайта. Между прочим гына йоклый. Тагы иртүк тора, тагы укый, тагы яза, тагы җөгерә. Между прочим гына идәндә җөргән берсе-берсеннән бер илле генә биек кечкенә балаларны сөеп, җуатып ала", - дип искә ала Тукай. +Шулай да, вакыты ничек кенә тыгыз булмасын, М. Бигиев үз фатирында шагыйрьне Петербургта яшәүче төрле кешеләр белән таныштырырга тырыша. Мәсәлән, кичләрнең берсендә сәүдәгәр Мөхәммәдгалим Максудов һәм аның улы, Төркиядә укып чыккан Кәрим килеп китәләр. Яшь егетнең Төркия турында хисләнеп, канатланып сөйләве, аның төрек әдәбиятын һәм күбесе хакында Тукай ишетеп тә белмәгән төрек шагыйрьләрен мактавы кунакның кәефен төшерә. Ул Пушкин һәм Лермонтов иҗат иткән илдә төрек шагыйрьләренә мәдхия җырлауны урынсыз дип таба: "Пушкины, Лермонтовы булган бер мәмләкәттә килешәме инде!.. Килешмәгәндә эше юк, ул һаман үзенекен сөйли. Аңа ни дип әйтергә кирәк! Грубить итә - тупаслана башладым". +Йорт хуҗасының нияте изге булуында шик юк: ул Тукайны Санкт-Петербургның күренекле татар гаиләләре белән таныштырырга тели (аларның шагыйрьгә нинди дә булса ярдәм күрсәтүләренә дә өметләнә), ләкин Г. Тукайның андый танышуларны өнәп бетермәвен күздә тотсак, шагыйрьнең алардан баш тартырга тырышуы да аңлашыла булыр. К. Бәкер, мәсәлән, Тукайның шул ук М. Максудовның чакыруын кире кагуы турында яза, ә ул шагыйрь гә яхшы гына бүләк әзерләгән булган. Икенче яктан, шагыйрь М. Бигиевнең аны үзенең Санкт-Петербургтагы даирәсенә кертергә теләвенә дә каршы төшә. Әйтик, Тукай башкалада яшәгән дүртенче көнне аның янына бер татар студенты - психоневрология институтында укучы Шәриф Манатов килә һәм, Мөхәммәтсафа Баязитовның визиткасын тапшырып, аның исеменнән шагыйрьне кунакка чакыра. Моны ишетүгә, М. Бигиев, шактый кискен итеп, Тукайның шул көндә башка җиргә кунакка чакырылганлыгын җиткерә. Бу, әлбәттә, шагыйрьгә ошамый: "Кунак дигән булып, мещаннарча минем өстемнән болай хуҗалык йөртелүенә намусым килеп китте. <...> Һәрхәлдә бу эш минем ихтыярымнан башка булырга тиеш түгел, дидем дә, халык арасында булган гадәткә, йорт хуҗам Муса әфәнденең теләгенә хилаф уларак, мин үземнең Сафа әфәндегә барырга теләгәнлегемне белдердем, визит карточкасын китергән кешегә шулай вәгъдә бирдем", - дип сөйли ул бу хакта К. Бәкергә. Шунысын да искәртик: Санкт-Петербургка килүгә, "Нур" газетасы редациясенең адресын сораган Тукайга (бу газетада аңа таныш булган Кәбир Бәкер, Кәрим Сәгыйть һәм Шакир Мөхәммәдь яров хезмәт куйганнар), М. Бигиев тә, аның даирәсендәге башка кешеләр дә газета редакциясе адресын белмәмешкә салышалар. +М. Бигиев фатирында торып алҗыган Тукай, ниһаять, җанына якын яшьләр (К. Бәкер, К. Сәгыйть һәм Ш. Мөхәммәдьяров) белән очрашуга гаять шатлана. Башкала рестораннарының берсендә сөйләшеп утырганда, дуслар аңа М. Бигиев фатирыннан күчәргә тәкъдим итәләр. Шагыйрь, Невский проспектыннан ерак булмаган бер кунакханәгә (Казанская урамы, 5нче йорт) урнаша һәм Петербургта тагын берничә көнгә калырга ризалаша. +Баштарак С. Баязитов Тукайны көндезге ашка Мойка урамындагы үз фатирына чакыргалый. Әмма шагыйрь үзенә күрсәтелгән шундый зур игътибардан тартына һәм төшке ашка ерак булмаган ресторанга йөри башлый. +К. Бәкер истәлекләрендә игътибарга лаек тагын бер вакыйга теркәлгән. Көннәрнең берсендә С. Баязитов Тукай белән К. Бәкерне үз гаиләсенә кунакка чакыра. Аш өстәленә утырыр алдыннан кунаклар патефонда "Евгений Онегин" операсыннан арияләр язылган пластинкаларны уйнаталар. Шулчак Тукай үзенең беркайчан да операда булмавы турында әйтә. Моны ишетеп, бу мәҗлестә катнашучылар, Тукайны ничек тә булса "Евгений Онегин" операсына алып бару җаен кайгыртып, тиз арада билетлар эзләп табалар. Әмма шагыйрьгә операны күрү насыйп булмый: тамаша көнендә һава торышы начарлана, һәм үзен болай да начар хис иткән Тукай, җилле, яңгырлы көндә урамда йөрүләр сәламәтлеген тагын да какшатыр дип, анда барудан баш тарта. +Шунысын да әйтергә кирәк: шагыйрьнең хасталыгы дусларын хафаландыра, алар аны ничек тә табибка күрсәтмәкче булалар. Моңа кадәр гомерендә бер тапкыр гына табибка мөрәҗәгать иткән Тукай, иптәшләренең үгетләүләренә озак каршы килә. Моның сәбәбен ул К. Бәкергә сөйләп тә бирә. Тукай аңа берничә ел элек Казанда бер табибка күренгәнен бәян итә. Шагыйрь сөйләвенчә, табиб анда начар авыру бар дип фаразлый һәм аны зур кайгыга сала: "Ул төнне мин төн буе җенләнеп чыктым... Кошмар күз алдыма күләгәм булып килә... Алдымда борыны төшкән, колагы юк, бөтен әгъзасы тишелеп агарга торган адәм гәүдәсе... Бу, мотлак, бервакыт булырга тиеш... Ләкин мин ул хурлыкның үз башыма килгәнен күрмәскә тиеш идем... Утырсам утыра алмадым, ятсам йокы алмады... Шул төнне мин йитмеш мәртәбә үземне-үзем үтерергә уйладым... Көчем җитмәде... Өмид бетте, кан бозылды, кеше елытырга түгел, үземне елытырлык та кан калмады...". +Ш. Мөхәммәдьяров университеттан А.Р. Поль исемле таныш докторын чакыра. А. Поль Тукайны тынычландыра, шагыйрьдә бернинди начар авыру булмавын әйтә. Ләкин шул ук вакытта аның иптәшләренә аянычлы хәбәр җиткерә: Тукайда туберкулезның соңгы стадиясе, бер үпкәсе эшләми, икенчесенең яртысы эштән чыккан. Бу хәбәрне ишеткәч, К. Бәкер һәм аның иптәшләре шагыйрьне Швейцариядәге иң яхшы санаторийларның берсенә җибәрергә, моның өчен үзара акча җыешырга килешәләр. Әмма Тукай чит илдә дәвалану тәкъдимен кире кагып, алдан уйланганча, СанктПетербургтан Троицкига кымыз эчәргә китәргә дигән карарга килә, көзгә Казанга сау-сәламәт кеше булып кайтачагына иптәшләрен дә ышандыра. +Сәламәтләнүгә өмете уянган Г. Тукайның күңеле күтәрелеп китә, иҗат дәрте уяна. Ул, "Нур" газетасында бастырыр өчен, үзенең Уфада язылган һәм иске пинжәгенең кесәсендә калган берничә шигырен бирә. Әмма кулъязмалар, ахыр чиктә, басылмыйча кала, чөнки алар газета редакциясенең мәсләгенә туры килми. Аерым алганда, "Дин вә гавам" дигән шигырендә авторның руханиларны "каргалар" дип атавы ризасызлык тудыра. +Китәсе көнне Тукай номерына мәхәллә мәктәбеннән ике малай, өч кыз һәм мөгаллим Мәхмүт Сипаевтан торган делегация килә. Яраткан шагыйрьләренә кызлар - чәчәк бәйләме, малайлар кыйммәтле һәм матур кара савыты бүләк итәләр. +Кичен, М. Бигиев тырышлыгы белән, Тукай хөрмәтенә мәҗлес оештырыла. Мәҗлес ахырында Г. Тукайга 50 сум акча һәм адрес тапшырыла. +Шагыйрьне озатырга Николаев вокзалына С. Баязитов, Л. Исхаков, укучы яшьләр, приказчиклар (якынча 20-30 кеше) җыйнала. К. Бәкер истәлегенә караганда, шагыйрьгә Санкт-Петербургтан Уфага кадәр билет алып бирергә вәгъдә иткән М. Бигиев озатырга төшми. +Поезд расписание буенча Санкт-Петербургтан төнге беренче яртыда кузгала. Тукай яңадан Уфага юл тота: аннан ул, сәламәтлеген ныгытыр өчен, Троицкига барырга тиеш була. +"БУ - САХРА. БУ КАЗАКЪ ҖИРЕ. БӨТЕН НӘРСӘ ТАБИГЫЙ, БӨТЕН НӘРСӘ АЛДАУСЫЗ..." +(Габдулла Тукайның Троицкига сәяхәте) +Тукайның Троицкига кайчан һәм ничек баруы, анда кайда һәм күпме яшәве, дәвалануы, кемнәр белән очрашуы, вакытын ничек үткәрүе хакында без шагыйрьнең "Мәкаләи махсуса" исемле сәяхәтнамәсеннән һәм аны күреп белгән замандашлары истәлекләреннән укып беләбез. +1912 елның 14 апрелендә Казаннан дәвалану өчен Троицкига барырга дип юлга чыккан шагыйрь, ниһаять, 15 майда, поездга утырып, Уфадан Троицкига юнәлә. Бу турыда Оренбургта чыккан "Вакыт" газетасында игълан да урнаштырыла: "Шагыйребез Габдулла әфәнде Тукаев берничә көн Уфада булгач, 15 майда, кымыз белән дәвалану өчен, Троицк тарафына сәфәр кылды". Уфадан аны Габделбари Баттал озатып җибәрә. Китәр алдыннан гына Тукай утырасы 6 нчы номерлы поездның, Троицк тимер юлының башында булган Полетаевка станциясендә (шагыйрьгә шунда икенче поездга күчеп утырасы) тукталмыйча, туры Чиләбегә юл тотуы мәгълүм була. Моңа бераз кәефе китсә дә, Тукай, Чиләбедән ат яллап, кире Полетаевкага барырмын дип, поездга утыра. Шагыйрь үзе рөхсәт итмәсә дә, Г. Баттал Чиләбедәге танышы сәүдәгәр Закир Галиевкә, Тукайны каршы алуын үтенеп, телеграмма бирә. +Үзен каршы алачаклары турында хәбәрдар булмаган шагыйрь Чиләбе вокзалында "өст-башы яхшы бер мөселман миңа туры карый вә һаман янымнан бара" дип аптырап кала, аннан соң гына бу кешенең З. Галиев икәнлеген белеп ала. Аның өенә барып, ашапэчеп, хәл җыйганнан соң, Тукайны извозчикка утыртып, Полетаевкага озаталар. +Юлъязмасыннан күренгәнчә, Тукай сәфәреннән канәгать булган: "Юлымыз күңелле. Ике тарафы урман. Көн матур. Җилсез. Кояшлы. Җылы. Иптәш белән Троицкида вәгъдә куешкан тройкалы ике сәүдә агенты безне урманда туктап көтәләр икән. Аларга юлыктык. Тазалык һәм сәламәтлек гәүдәләнеше булган бер агентыбыз, яшел чирәмгә утырып, авыз гармуны уйный. Ул шул гармунында такмаклардан, тансылардан алып озын арияләргә кадәр - һәммәсен уйный. Ул тәмәке урынына кесәсендә калай тартма белән ландрин манпасие йөртә икән. Тартмасын ачып, безгә дә тәкъдим итте. Гармунны уйнагач, манпасине суыргач, без тарантасларга менеп киттек. Тройка алдан, без арттан. Тузан куба. Безнең пар ат кына булса да, аларның тройкасыннан һич калышмый, әтраф мужикларының ихтыярсыз дикъкатен җәлеп итәбез. Шулай күңелле рәвеш барганга. Полетаевкага җиткәнебезне тоймый да калдык". +16 май төнендә поездга утырып, Тукай иртә белән Троицкига килеп төшә. Төш вакытында инде ул Габдрахман хәзрәт йортында, ниһаять, Троицк кымызын татып карау бәхетенә ирешә. Р.Н. Гыйззәтуллин язуынча, "кыргыз бияләре сөтеннән ясалган Троицк кымызы элек-электән үзенең куелыгы, гаҗәеп сихәтле булуы белән аерылып торган. Кымыз белән дәвалау серләрен яхшы белүчеләр, башкорт кымызына караганда, нәкъ менә Троицкида ясалган шифалы эчемлеккә өстенлек биргәннәр. Эссе коры һава сихәте белән берлектә, ул үпкә чирләре өчен чын мәгънәсендә мог җизалы дару булган: авыруларның 93% ы шушы кымыздан соң сәламәтлекләре яхшыруын сизгән". Төбәкне өйрәнүче галимнең сүзләренә караганда, "Кымыз сезонында Троицк тирәсендә күпсанлы такта йортлар калка торган булган: шушы үзенчәлекле хосусый "шифаханә"ләрдәге авыруларга күрше авылдан казакълар көненә бер тапкыр яңа әзерләнгән кымыз китереп торганнар. Троицкиның күп кенә байлары шәһәр читендәге утарларында һәм дачаларында савым бияләре асраган". +Троицк - Чиләбедән 120 чакрымнар көньяктарак урнашкан шәһәр. Татарлар биредә XVIII гасыр урталарыннан башлап төпләнәләр. Бирегә аларны Казан һәм Вятка губерналарыннан күчереп утырталар. Шәһәрнең төньяк-көнчыгыш өлешендә хәтта "Татарский край" дип йөртелгән татар бистәсе - татарларның оешып яшәгән урыны барлыкка килә. Троицкида яшәүче татарлар, нигездә, сәүдә эше белән шөгыльләнгәннәр. +XIX гасыр азагында Троицк Россиядә татарлар яшәгән шәһәрләр арасында дүртенче урында (Казан, Оренбург һәм Каргалы бистәсеннән соң) була: 1897 елгы халык санын алу нәтиҗәләре буенча, биредә 7803 татар исәпләнгән. Баерак кешеләр шәһәрнең үзәгендә - "Татар тыкрыгы" дип аталган урында яшиләр. Биредә сәүдә йортлары, төрле товарлар сатыла торган кибетләр эшләгән. Сәүдәгәр Яушевлар төзегән Пассаж да үзәктә урнашкан. +Шәһәрдә алты мәчет була. Һәрбер мәчет янында мәдрәсә эшләп килә. Аеруча танылганнары - "Әхмәдия", "Мөхәммәдия" һәм "Рәсүлия" мәдрәсәләре. Соңгысы 5 нче җамигъ мәчетенең имам-хатибы, халыкта Зәйнулла ишан дип йөртелгән Зәйнулла Хәбибулла улы Рәсүлев тарафыннан ачыла. ХХ гасырның беренче елларында "Рәсүлия"дә 400 дән артык татар, башкорт, казакъ яшьләре укый. Шушы уку йортында М. Акмулла, Г. Исхакый, М. Гафури, З. Шәркый, Г. Баттал кебек атаклы язучылар, галим һәм журналистлар белем алган. +Троицк мәдрәсәсе каршында рус сыйныфы да эшләп килгән. Р.Н. Гыйззәтуллин китергән мәгълүматларга караганда, биредә 1897 елда - 50, 1898 елда - 68, 1899 елда - 120, 1900 елда 132 укучы белем алган. +1910 елда кыз балалар өчен Яушевлар акчасына "Сөембикә" дигән дөньяви уку йорты ачыла, ул Казандагы Фатиха Аитова мәктәбе дәрәҗәсендә була. +1911 елдан Троицкида "Акмулла" исемле рәсемле сатирикюмористик журнал нәшер ителә башлый (1916 елның 20 гыйнва +Шул рәвешле, Тукай килгән вакытларда, Троицк Россиянең иҗтимагый-мәдәни үзәкләреннән берсе була. +Казаннан чыгып, Самара, Уфа, Петербургларда булган, авыру килеш юлда йөреп алҗыган шагыйрьне Габдрахман мулла Рахманкулов үз өендә (Моховой переулок, 16 нчы йорт) кунак итә, ял иттерә. Күренекле татар шагыйренең Троицкига килүе турындагы хәбәр тиз арада таралып өлгерә, күпләр, бигрәк тә татар яшьләре, Тукай белән күрешергә теләк белдерәләр. Хәлсез булуына карамастан, Тукай "Театр һәм музыка һәвәскәрләре җәмгыяте"н оештыручыларның берсе булган Хәкимҗан Бакиров чакыруын кире кага алмый: аның Васильевский тыкрыгындагы 5 нче йортта урнашкан фатирында Тукайның татар яшьләре белән очрашуы оештырыла. Шушы "Җәмгыять" әгъзасы, үзешчән музыкант Ибраһим Һилалов истәлегендә әлеге очрашу турында: "1912 ел. Май аеның бер көнендә Ибраһим абый өйгә ашыгып, дулкынланып кайтып керде дә: "Безнең Троицкига Габдулла Тукай килгән. Хәкимҗаннарга төшкән, аларда бер кич кунган. Әле генә шунда бергәләп чәй эчеп кайттым!", - диде", дип бәян итә. Аннары алар энесе Исхак белән Хәкимҗаннарга барып, мандолина һәм скрипкада Г. Тукайга "Тәфтиләү", "Сүнде дәрт" һәм башка көйләр уйнап күрсәткәннәр. +Исмәгыйль Һилаловның энесе Ибраһим истәлегендә шагыйрьнең Муллагали Яушев белән очрашуы турында мәгълүмат бар. Баштарак мәшһүр байга кунакка барудан баш тарткан Тукай, үгетләүләрдән соң: "Кунак - хуҗаның ишәге. Йорт хуҗасының сүзен егып булмый инде", - дип, ризалашырга мәҗбүр була. +Мөхәммәд Бикбулатов истәлекләренә караганда, Троицкига килеп төшкәч, Тукайны каршыларга "Сөембикә" мәктәбендә укучы кыз балалар да килгән була. Троицкида туып-үскән Сәкинә Гыйрфанова сөйләгәннәрдән чыгып, ул түбәндәгеләрне хәбәр итә: ""Габдулла Тукай килә икән" дигән хәбәр бөтен шәһәргә таралган иде. Безне, "Сөембикә" мәктәбендә укучы кыз балаларны, сөекле шагыйрьне каршыларга хәзерләделәр. Укытучыбыз безне тимер юл станциясенә алып китте. Мәктәптән станциягә кадәр берничә километр ара булса да, бөек шагыйрьне күрүгә дәртләнгәнлектән, станциягә җиткәнне сизми дә калганбыз. +Менә бервакыт поезд килеп туктады. Без вагоннан зур гәүдәле, өстенә купшы киенгән, ак якалы, мәһабәт бер кеше чыгар дип көтәбез. Ләкин нык ялгыштык. Аннан кечкенә буйлы, ап-ак чырайлы, ябык, башына кара кәләпүш, ак яка белән костюм өстеннән казаки кигән бер егет килеп чыкты. Бу Габдулла Тукай иде. Без аны котладык һәм чәчәкләр бирдек". +Троицкида берничә көн торгач, Хәкимҗан Бакиров Тукайны далага, кымызга, Габдрахман Рахманкулов тарафыннан махсус әзерләнгән урынга илтеп куя. Шагыйрь исә: "Троицкида берничә көн торгач, сахрага, шәһәрдән егерме биш чакрым җиргә киттем... Анда хәзрәт тарафыннан ялланган казакълар аның йөзләп баш биясен савып, бүтән малларын көтеп торалар. Ике киез өйдән гыйбарәт шул казакъ авылына өченчегә миңа махсус чатыр тегелде. Шәһәр смрадыннан, завод агуыннан, бозык һавадан качып чыгып, арбадан параходка, пароходтан поездга күчә-күчә эштән чыккан мин бичара, ахры, бер рәхәткә, тынычлыкка барып егылдым... Бу - сахра. Бу казакъ җире. Әүвәл "бисмиллаһи" дип чишенеп ташладым. Коры степь һавасы. Сөт, каймак, теләсәң коен, әле генә сауган саф кымыз. Бүген генә суйган ит. Бөтен нәрсә табигый, бөтен нәрсә алдаусыз...", - дип яза. +Яңа гына әзерләнгән кымыз һәм сөт ризыклары, яңа суйган иттән пешерелгән шулпа, шау чәчәккә күмелгән иксез-чиксез дала табигате Тукайга бик килешә. Ул үзендә беркадәр җиңеллек сизә, кулына каләмен дә ала. 20 нче майда "Мәкаләи махсуса"ның беренче бүлеген яза һәм Казанга "Ялт-йолт" җурналы идарәсенә җибәрә. Бу сәфәргә үзен озатып җибәргән дусты - "Ялт-йолт" журналы мөхәррире Әхмәт Урманчиевка ул: "Мөхәррир әфәнде мине орышып яза: "Казаннан киткәнеңә икенче ай инде, бернәрсә дә язмыйсың, идарәгә бер мәкалә дә җибәрмисең..." - ди. +Мөхәррир әфәнде! Әле минем авыртудан башка эшем юк, бик зур эш эшләгән шикелле, әллә кайларга барып авырып йөрим. Авылда авырдым, Казанда авырдым, Самарада авырдым. Ахиреләмер, патша тора торган шәһәргә - Петербургка барып авырдым. Троицк халкы да күрми калмасын, дип, монда да авырыйм. Ләкин монда эш шәп. Терелермен кебек. Терелсәм, әллә нәрсәләр язармын кебек", - дип яза. +Никадәр генә үзен яхшы хис итмәсен, казакъ даласы кочагында ничек кенә хозурланмасын - шагыйрь Казанны сагына. Бу - 11 июньдә Казанга нашир Гыйльметдин Шәрәфкә язган хатыннан да күренә: "Монда бер тарафтан хәлем яхшы, казакъ бае шикелле, иткә тук, кымызга гарык булып торам. Урыным Троицкидан 25 чакрым җирдә. Һәр тараф сахра. Ике казакъ өеннән башка бернәрсә дә күренми. Күңелсез, эч поша. Шунысы изә. Авыруым, тагы яңалары башланмаса, бетә инде. Ләкин терелеп нәрсә бар? - дип карыйм каравын. Ач кеше вакытның соң икәнен белсә дә ята, "торып нәрсә бар?" - ди. Мин дә шулай, өмидем юк". +Истәлекләрдән күренгәнчә, Троицк халкы, авыру шагыйрьнең хәлен белешеп, җәйләүгә килгәләп тә йөргән. Мәсәлән, Нигъмәтҗан Гафуров истәлегендә түбәндәге юллар бар: ""Тукай килгән икән" дип ишеттем. Габдрахман хәзрәткә, өенә Тукай белән күрешергә барсам: "Өйдә бер генә көн торды, сахрага үзенең җәйләвенә алып барып куйдым", - диде. Аннан, Тукайны күрү өчен, сахрагадалага киттем. Габдрахман хәзрәтнең Троицкидан 25 км озаклыкта, бик матур җирдә, үзенең участкасы - җирләре бар иде. Шунда маллар асрап, кымыз саудырып тора иде. Мин барып күрдем: ямь-яшел чирәм, үлән, шау чәчәк матур урынга Тукайга бер палатка корып биргән. Янына хезмәткә, йомышка Габдрахман дигән бер егет (Вәлиевләр приказчыгы) куелган иде. Мин беренче күрүем бит: ябык, хәлсез иде, бик аз сөйләшә, сораган сүзгә дә кыскача гына җавап кайтара. "Миңа сахра ошады, кымызны да бик яратып эчәм, яшь кузы итләре дә миңа якты әле. Монда килгәнемә 4 кенә көн булса да, яхшук хәл керде, йоклыйм да, ашый да башладым", - дип яратып сөйләде. Озак тормадым... Янында карап торучы егет Габдрахман белән сөйләштем. Ул сөйләде: "Аспиринны бик күп эчә, көненә 2-3 мәртәбә, хәтта 2-3 порошокны берьюлы эчә". "Шул гына мине җылыта, аспирин булмаса, мин туңам...", - ди икән". +Тукай далада чатырда гына тормаган. Габдрахман хәзрәтнең җәйләвеннән дүрт чакрымда гына яшәгән Әхмәтҗан исемле байда асрау кыз булып торган Фәгыйлә апа истәлегенә караганда, шагыйрь Әхмәтҗан байда да кунакта булгалаган. +Троицки байларыннан Габдрахман Әхмәровның Троицкидан 5 чакрым читтәге дачасында шагыйрьнең кунак булуы хакында аның кызы Наҗия Әхмәрова истәлегендә әйтелә. Ул әтисенең шагыйрьне бервакыт үзләренең дачасына алып кайтуын һәм Тукайның аларда бер кич кунуын яза. Әтисе кымыз белән дәваланырга дип килгән Тукайны Г. Рахманкуловның даладагы җәйләвенә озата барган. Юл уңаенда ул шагыйрьне үзенең ишле гаиләсе белән дә таныштырган. "Бер көнне әти безгә иртәгә Г. Тукайның киләчәген әйтте, - дип искә ала бу хакта Н. Әхмәрова. - Без инде аның әсәрләрен белә, ярата идек. Кичен әти Г. Тукайны алып кайтты. Мин гаҗәпләнеп аптырап калдым: Ул минем балачак хыялымда озын буйлы, таза һәм сәламәт кеше булып җанланган иде, чынлыкта исә әти янында яшүсмергә ошаган кечерәк кенә, ябык кына бер егет утыра. Өстендә карарак төстәге җиңел җәйге пальто... Ул бездән нинди шигырьләр белүебезне сорашты. Без теләп җавап бирдек. "Сөялгәнсең чатта баганага..." дип башланганын җырлап та күрсәттек.Ул безне рәхәтләнеп тыңлады да, рәхмәт әйтте". +Казакъ даласында кымыз белән дәваланып, ике айлар торып, үзендә азмы-күпме яхшы якка үзгәреш сизгәч, Тукай июль азагында Казанга кайтырга чыга. Сәяхәтнамәсендә ул кайту юлын бәян итми. Тукайның Троицкидан китү вакыйгасын да бары тик истәлекләрдән укып кына күзаллыйбыз. Исмәгыйль Һилалов бу вакыйганы болай тасвирлый: "Троицк халкы җәйге кичләрен шәһәр бакчасында ял итә. Анда музыка, танцылар була. Шунда яшьләр җыела. Беркөнне бакчага ак якадан, күбәләк галстуктан, иңнәренә җиңелчә генә накидка салган, инде озын гына үскән чәчле Тукай абый килеп керде. Без малайлар аны күрү шатлыгыбыздан ни дияргә дә белми торганда, аны шундый ук шау-гөр килеп яшьләр әйләндереп алды... Бу - Тукай абыйның кымыздан кайтып, Троицкидан китү вакыты булган". +Нигъмәтҗан Гафуров бу вакыйганы түбәндәгечә сурәтли: "Шәһәремдә беркөнне бер иптәшем Фәйзрахман Вәлиев килде. "Бүген кич Тукай китә, шуны озатамыз. Күз күргәннәрдән 15 сумнан акча җыеп алдык, кая 15 сум акча бир", - диде. Дәррәү 10 сум бирдем. Җәмгы 20 кешедән 200 сум акча җыелган икән. +Поезд кич китәсе. Озатуга вокзалга бардык. Вагонга кереп, күрешеп хәлен сораштык. "Инде күп яхшы булдым", - дип сөйләде... Вәлиев мәгълүм акчаны Тукайга бирсә - алмады. "Миңа акча кирәкми. Билет алынган, мин нишләтим аны?", - ди. Кулына алмагач, Вәлиев көчләп акчаны эчке куен кесәсенә салып куйды". +Июль азагында Тукай Казанга, "Свет" кунакханәсендәге номерына кайтып керә. Хәл җыеп тормастан, "Ялт-йолт"тагы вазифасын башкаруга керешә, "Җан азыклары" җыентыгын матбугатка әзерли башлый. +IV бүлек +"КАЙТ, И НӘФСЕ МОТМӘИННӘМ! +БАР, ЮНӘЛ, КИТ ТӘҢРЕҢӘ..." +(Габдулла Тукайның вафаты) +"Ялт-йолт" журналының 1913 елгы 15 март санында "Шүрәле" имзасы белән Г. Тукайның "Ике ихтар" исемле зур булмаган язмасы басыла. Аның беренче өлешендә түбәндәге мәгълүмат бирелгән: "Могтәбәр табибларның катгый киңәш вә карарларына буйсынып, 26 февральдә Казанның Клячкин шифаханәсенә кереп яттым. Шуңар күрә үзем тәэсис (оештыру) итешкәннән бирле мәхәббәт белән эшләп килдегем "Ялт-йолт" журналының секретарьлеген башка кешеләргә тәслим иттем (тапшырдым). Шуңар күрә журналда моннан соң басылган һәммә мәзмуннар (эчтәлек) өчен үземне мәсьүл (җаваплы) күрмәячәкмен". Бу мәкәләне язу көне 5 март дип күрсәтелгән, димәк, аны язганда, шагыйрь инде бер атна дәвамында Клячкин шифаханәсендә дәваланган була. +Г. Тукай һәм аның дусларының истәлекләреннән күренгәнчә, хәле авыр булганда да, шагыйрь табибларга мөрәҗәгать итмәгән. Моның сәбәбен, мөгаен, аның кайчандыр беренче тапкыр врачка баруына бәйле тәэсирләреннән эзләргә кирәктер: Г. Тукайны караган табиб (аның исеме мәгълүм түгел) шагыйрьдә начар авыру булуы турындагы фаразлары белән аның күңеленә шом салган. +Петербургка барган чагында, шагыйрь, дуслары сүзенә колак салып, шундагы университет докторы Александр Робертович Польгә күренергә ризалаша. Табиб, кайчандыр куелган диагнозның дөрес булмавын әйтеп, шагыйрьне тынычландыра, Тукайның дусларына гына хәлне ничек бар шулай аңлатып бирә: шагыйрьнең хәле өметсез икәнлеге, үпкәләренең таркалып бетә язуы мәгълүм була. +Тукайның Клячкин хастаханәсенә керүе турында "Кояш" газетасының 1913 елгы 1 март санында кыска белдерү урнаштырылган: "Мәшһүр шагыйрьләремездән кадерле иптәшемез Габдулла әфәнде Тукаев җәнаплары, авыруы куәтләнүе сәбәпле, Клячкин шифаханәсенә озатылды". Газетада даими рәвештә Тукайның хәле турында кыскача мәгълүмат бирелеп бара. Әйтик, 3 март санындагы белдерүдә: "Беренче көн эсселеге байтак югарыланды. Йокысы бүленгәләнде, икенче көн эсселеге бераз кимеде, өченче көнендә тагын күтәрелде, дүртенче көнендә (2 мартта) эсселеге гадәтчәгә төште, бу кичне яхшы йоклады. Җөткерүе дәвам итә, гомумән, каты түгел. Үзен авыру хис итми", - дип язылган. +24 март санында "Берәү" псевдонимы белән басылган "Авыруларымыз янында" исемле язмада Тукайның хәле болай тасвирлана: "Үзен әүвәл көннәргә караганда яхшырак хис итә, доктор Лу рия нең күкрәкне йомшартыр өчен ютәлне җиңеләйтә торган дәваны бирүе кәефне яхшырта, ди... Шифаханәдә ята башлавына тиздән ай туа. Янәдән бер ай шунда калып, май башларына таба Кырымга яки кымыз эчәргә Уфа тарафына китәргә уйлаганыны аңлатты". Язмада Тукайның хастаханәдә дә татар матбугаты белән даими танышып баруы турында әйтелә. +Тукайның авыруы хакындагы хәбәрләр татарлар яши торган башка шәһәрләргә дә төрле юллар белән барып ирешә торган. Оренбургтагы "Вакыт" газетасының 1 апрель санында, мәсәлән, шагыйрьнең хәле начарлану турында түбәндәгеләр языла: "Габдулла әфәнденең ахыр көннәре. Ике көннән бирле хәле авыр. Бу көн бик көчләнеп кенә сөйләшә. Дустлары яныннан аерылмыйлар. 24 сәгать эчендә алмашынып больницада нәүбәт саклыйлар. Дуктырның әйтүенчә, 3-4 көннән калуы бәгыйддер. Бу мәктүп барып җиткәндә, ихтимал ки, сөекле шагыйремез дөньяда булмас". +Тукайның фани дөньядагы соңгы көннәре үткән урын буларак тарихка кереп калган Клячкин хастаханәсе 1903 елда танылган сәүдәгәрләр - бертуган Журавлевларның (Иван һәм Михаил) табыш йортында ачыла. 1897 елдан монда Григорий Абрам улы Клячкин оештырган электр һәм су белән дәвалау шифаханәсе эшли. Соңыннан, аның уставына үзгәрешләр кертеп, Г. Клячкин шул ук урында хосусый клиника ачу өчен рөхсәт ала (клиникада терапия, хирургия, гинекология стационар бүлекләре, амбулатория, электротерапия һәм су белән дәвалау бүлекләре оештырыла). +Беренче гильдия сәүдәгәр Абрам Клячкинның улы Григорий (1886-1946) Казанның икенче гимназиясен көмеш медальгә тәмамлаганнан соң, Казан император университетының медицина факультетына укырга керә. 1891-1893 елларда ул Казандагы Губерна земство больницасында эшләп ала, соңыннан Казан университетына штаттан тыш ординатор булып кабул ителә, университетның неврология клиникасында профессор Ливерий Осипович Даркшевич җитәкчелегендә фәнни эш белән шөгыльләнә башлый. +1897 елда докторлык диссертациясен яклаганнан соң, Г. Клячкин Казанда электр һәм су белән дәвалый торган шифаханә ача (андый ысуллар кулланган шифаханәләр Мәскәү һәм Петербургта яңа гына ачыла башлаган була әле). Алты елдан соң әлеге сәләтле табиб һәм коммерсант, үз эшен киңәйтеп, шул ук бинада шактый зур хастаханә оештыра. Халыкта Клячкин шифаханәсе исеме белән йөргән бу хастаханә тиз арада популяр булып китә. Шунысы да мөһим: устав нигезендә, биредә фәкыйрьләргә түләүсез ярдәм итү каралган булган. Шул максаттан, һәр палатада андый авырулар өчен аерым бер карават урнаштырылган. Устав буенча, хастаханәгә йогышлы чирләр белән авыручыларны кабул итү дә тыелган. Шулардан хәбәрдар булган хәлдә, туберкулёзның ачык формасы белән авырган Г. Тукайның әлеге дәвалау учреждениесенә ни рәвешле урнаша алуы сорау тудыра. Мөгаен, шагыйрьнең дуслары бу мәсъәләне ничектер хәл иткән булса кирәк, татар дөньясында гына түгел, руслар арасында да киң мәгълүм Тукай турында укымышлы, зыялы Г. Клячкин да ишетеп белгәндер. Ничек кенә булмасын (аерым истәлекләрдә Тукайның бу шифаханәгә "айга 150 сум хак илә" күрүе турында да әйтелә), 26 февральдә шагыйрь Клячкин хастаханәсенең аерым палатасына (бу палатага Вознесенская урамыннан түгел, ә Молочный переулоктан керү мөмкинлеге каралган була) урнаша. +Г. Тукайны дәвалау өчен, Г. Клячкин тәҗрибәле табиб, медицина фәннәре докторы Роман Альбертович Луриягә мөрәҗәгать итә. Ш. Әхмәров истәлекләреннән күренгәнчә, Р. Лурия инде 1912 елның көзендә үк, авыру Тукайны карап, Г. Шәрәфкә шагыйрьнең авыруы инде мөмкин булган дәвалау чараларыннан узып азганлыгын әйткән була. Бу юлы да Р. Лурия аянычлы нәтиҗәгә килә: шагыйрь ай, иң күбе - ай ярым яшәячәк, өмет юк. Димәк, нинди генә дәвалау чаралары кулланганда да, алар фәкать Тукайның авыр хәлен җинеләйтергә генә ярдәм итәчәк. +Кызганыч, Тукайның авыру тарихы сакланмаган. Аны дәвалаган табибларның нинди ысуллар куллануын фаразлап кына була. Мәсәлән, йөрәк авыруларын дәвалаганда, ул вакытта камфара уколларыннан киң файдаланганнар. Шул ук вакытта профессор Алескей Николаевич Казем-Бек, дөньяда беренче булып, йөрәк чирләрен строфант инъекцияләре белән дәвалый башлый, һәм, һичшиксез, бу ысул Г. Клячкинга да мәгълүм булгандыр. +Авыруына карамастан, Тукай хастаханәдә дә иҗат эшеннән туктамаган, хәленнән килгәнчә язган, мәдәни яңалыклар белән кызыксынган. Моны шагыйрьнең больницадан язган берничә хаты да дәлилли. Сакланып калган дүрт хатның икессе - Ф. Әмирханга, берсе - "Аң" журналы нашире Ә. Хәсәнигә, тагын берсе аның җәмәгате З. Хәсәниягә юлланганнар. Бер генә хатта да Г. Тукайдан зарлану сүзе чыкмый, сүз бары да төрле эш мәсьәләләре турында гына бара. Әйтик, Ф. Әмирханга язган икенче хатында (18 март) Г. Тукай "Кояш"ның вакытында килмәвенә зарлана: ""Кояш" тәртипсез килә. Соң килә. 72 нче нумир бер көндә өчәү килде. Бу көнге нумир икәү килде. 73 нчене исә бөтенләй күргәнем юк. Зинһар, хәзер бер нумирын җибәрсәгез лә!" +Ә. Хәсәнигә язылган хатында шагыйрь "Аң"ның 7 нче санына үзенең тагын бер шигырен кертүләрен үтенә һәм 8 нче сан өчен берничә әсәр әзерләве турында хәбәр бирә. Шул ук 8 нче санны кайгыртып, З. Хәсәниягә язган хатында Тукай шигырьләрен редакциягә җибәрүен әйтә һәм номерның беренче корректурасын үзенә күрсәтүне үтенә. Әлеге сан шагыйрь вафатыннан соң гына дөнья күрә. Хатта Тукай номерга әзерләгән "Толстой сүзләре" шигыренең цензура аша узмау мөмкинлеге турында да языла. "Ул вакыт һәммәсен (сүз 8 нче сан өчен язылган өч шигырь хакында бара: "Толстой сүзләре", "Мәктәп", "Буш вакыт". - М.П.) басылуы мәҗбүри үк булыр" 3. +Тукай хастаханәдә ятканда, дуслары, иптәшләре гел килеп, хәлен белешеп торалар. Ш. Әхмәров истәлегендә бу хакта: "Шифаханәгә хәлене белергә баруны бик ярата иде, барган вакытта яткан булса, утыра вә, янындагы кеше киткәнче, утырып сөйләшә иде. Бәгъзән сау вакытындагы дустларының, шифаханәгә кергәч, килмәүләреннән зарланган төсле үткен сүзләр әйтеп куя иде", - дип язылган. +31 мартта Тукайның хәле кинәт начарланып китә. "Ашауэчүдән вә йоклаудан тәмам диярлек киселде. Шуннан соң үзенең хәятеннән өмид өзгәнлегене аңлата, хәлене белергә килүчеләр илә бәхилләшә, аз сөйләшә вә сораган сөальләргә дә бер сүз яхуд баш ишарәсе илә генә җавап бирә башлады", - дип яза бу турыда Ш. Әхмәров . Күрәсең, моңа кадәр ничек тә булса сәламәтләнергә, дөньяда яшәп калырга тырышкан шагыйрьнең өмете өзелә. +Табиблар да, авыруның хәле начарлыгын, үзен генә калдырырга ярамавын, янында тәүлек буе кемдер булырга тиешлеген әйтеп, шагыйрьнең иптәшләрен кисәтеп куялар. Шул көннән дуслары, чиратлашып, Тукай янында кизү тора башлыйлар. +Шагыйрьнең көннәре санаулы калуын аңлаган дуслары, аның соңгы көннәре хакында бер истәлек калдырырга теләп, Тукайдан фоторәсемен ясатуын үтенәләр: "Габдулла әфәнде, хәлеңезне үзеңез дә начар дисез һәм шулай күренә дә, мондый вакытта рәсем алдырып калу гадәте бар, бу нәрсә, сәләмәтләнсәгез, үзеңез өчен, тәкъдир җитеп үлсәңез, дустларыңыз өчен бер ядкяр булыр иде". Тукайның ризалыгын алгач, дуслары фотограф Йосиф Мейрович Якобсонны алып килеп, шагыйрьне фотога төшертәләр. Беренче фотосурәттә Тукай караватта утыра, бик ябыкканлыктан, болай да яшь чырайлы, кечкенә буйлы шагыйрь баласымак кына күренә. Икенчесендә Тукай биек мендәрләргә сөялеп ятып тора, артында дуслары - Габдулла Кариев, Шиһаб Әхмәров, Фатих Сәйфи басканнар. +Ш. Әхмәров истәлекләренә караганда, 2 апрель көнне шагыйрьнең хәле бераз җиңеләеп китә, ул азрак йоклап ала, чәй дә сорап эчә. Кичке сәгать алтыда аның янына дусты Ә. Хәсәни килә, үзенең истәлегендә ул шагыйрьнең халәтен түбәндәгечә сурәтли: "Габдулла әфәнде ак күлмәк-штаннан, соры оектан, яланбаш хәлдә, караватта аякларыны җыеп, куырылып кына яткан иде. Авыравыр мышнап сулыш алуы, күзләрене бер ачып текәлеп карап, бер йомып ятуы кызганыч иде. Аның өстенә битләренең, кулларының ап-аклыгы, шыбыр тиргә батуы, арыклыкның чигенә чыгып, тәмам бетерешкәнлеге карарга бигрәк тә аяныч иде". Ә. Хәсәни язмасында бер истәлек үзенә игътибарны җәлеп итә: бакыйлыкка күчәренә берничә сәгать кенә калган Тукай "Аң"ның 8 нче санының корректурасы турында сорый. "Шулхәтле авыру, авыр хәлдә яткан Габдулла әфәнденең бу соравыннан мин бик тәэсирләндем. Аңар ни дип җавап бирергә бераз аптырап та тордым. Ул сораган корректура ул вакыт минем янымда булса да, "бирсәң, йә шул ук минуттук торып төзәтә башлар да, үзенең сәламәтлегенә тагын да зарар итәр" дип, бирмәскә уйладым", - дип яза бу хакта Хәсәни. Күрәсең, шагыйрьнең күңелен күрер өчен генә, ул корректураны иртәгесе көнне алып килергә вәгъдә бирә, ә инде тагын ике сәгатьтән шагыйрьнең йөрәге тибүеннән туктый. +Тукай вафаты турында хәбәр тиз арада бөтен Казанга тарала. Казанга гына түгел - бу кайгылы хәбәр Россиянең төрле төбәкләрендә яшәгән татарларга да барып ирешә. Уфа, Оренбург, Әстерхан, Петербург, Мәскәү һ.б. шәһәрләрдән олы кайгыны уртаклашкан телеграммалар килә башлый, татар вакытлы матбугатында тәгъзияләр урнаштырыла. Мәсәлән, "Йолдыз" газетасының 4 апрель санында: "Беренче шагыйрьләремездән Габдулла Тукаев җәнаплары 2 апрельдә, кичке сәгать 8 тулып унбиш минут киткәндә Клячкин шифаханәсендә вафат булды. +Шагыйрь җәнаплары соңгы елларда ютәл авыруы белә мөбтәля (дучар) булган иде. Узган җәй кымызга барып караса да, файда итә алмады. Авыру булган хәлдә язу илә шөгыльләнүе дә аның сәләмәтлегенә күп зарар итте. Ниһаять, Клячкин шифаханәсенә кереп берничә атна ятканнан соңра вафат булды. Милли шагыйремезнең яшьләтә вафатына тәәссеф итәмез", - дип язылган. +Оренбургта чыккан "Вакыт" газетасының 4 апрель санында басылган тәгъзиядә: "Габдула әфәнденең вафаты - бөтен милләт өчен олуг зыягдыр (югалту). Татар галәмендә уку, язу илә аз-маз булышкан кешеләр һәммәсе аның исемен ишеткән, аның әсәрләрен укып азмы-күпме мөтәәссир (тәэсирләнгән) булгандыр... Аның әсәрләре татар әдәбиятының классиклары сөрмәясенә кичеп, мәңге калачагына да шөбһә юктыр", - диелә. +Берничә көннән соң шул ук газетада Җ. Вәлидинең мәкаләнекрологы басыла. Үз язмасында ул Тукай иҗатына кыскача күзәтү ясый һәм ахырда, образлы итеп, аның татар әдәбиятындә тоткан урынын күрсәтә: "Габдулла Тукаев вафат булды. Моның илә, шөбһәсез, әдәбиятымызның иң мөһим бер рөкене (баганасы, терәге) югалды, вә үзенчә тәгъбир итсәк, татар әдәбияты тәсбихында иң зур төймәләрдән берсе өзелеп төште". +Тукайның үлеме турында хәбәр рус матбугатында да урын ала. Әйтик, "Казанский телеграф" газетасында Тукайны күмү көнендә түбәндәге игълан басылган: " апрель кич белән татар шагыйре Габдулла Тукаев вафат булды. Җеназа бүген Клячкин шифаханәсеннән көндезге сәгать бердә булачак...". +Тукайның вафаты төрки халыкларның матбугатын да битараф калдырмый. Мәсәлән, "Түрк йурду" журналы 1913 елның 14 санында Г. Тукай турында материаллар, шагыйрьнең фоторәсемен бастырып чыгара. +Кайгыны уртаклашып язылган хатлар, телеграммалар шулкадәр күп була ки, кайбер газета һәм журнал редакцияләре, аларның барысын да бастырып чыгару мөмкин түгеллеген аңлатып, үз укучыларыннан гафу үтенергә мәҗбүр булалар. Әйтик, "Мәктәп" журналы идарәсе дүртенче санда: "Габдулла әфәнде Тукаевның үлү мөнәсәбәте илә "Мәктәп" идәрәсенә килгән тәгъзия телеграмнары вә тәәссеф мәктүпләре, журналыбызда урын аз булганлыктан, басыла алмадылар. Бинаән галәйһи (шуңа күрә), гомуми кайгыга чын калебтән иштирак итүләрне (уртаклашуларны) җурналыбыз аркылы белдерергә теләгән бу зәваты кирамнан (хөрмәтле затлардан) гафуларны үтенәбез", - дип белдерә. +4 апрель, Тукайны соңгы юлга озату көнендә, күпчелек мәдрәсәләр, татар нәшриятлары, китапханәләре, кибетләре эштән туктап торалар. Иртәдән үк халык шәһәрнең төрле почмакларыннан Вознесенская урамына таба юл тота. Татар халкы тарихында моңа кадәр булмаган хәл күзәтелә: яраткан шагыйре белән хушлашырга 10 меңгә якын кеше җыела. Апрель аенда Казанда чыккан татар матбугатына ясаган күзәтүендә цензор Николай Катанов: "Тукайны озатырга килгән меңләгән кешене, исәпсез чәчәк бәйләмнәрен күрүчеләр бу вакыйганың татарлар яшәешендә чынлап та гадәттән тыш булуы, ә аның (Тукайның. - М.П.) вафаты бөтен милләт өчен олы кайгы булуы турында сөйлиләр". +Көндезге сәгать бер туларга унбиш минут кала, Казанның берничә имамы (Зариф хәзрәт Әмирхани, Кәшшаф хәзрәт Тәрҗемани, Касыйм хәзрәт Салихи, Борһан хәзрәт Мәрҗани) тәһлил укыганнан соң, "җеназаны рәшәткәләп ясалган табутка салып алып чыгалар". Проломная урамы буенча халык диңгезе Юнысовлар майданына таба юнәлә. Печән базары мәчете алдында туктап, мәрхүмнең фоторәсемен алалар. "Печән базарына җиткәндә, бөтен урамнар халык белән тулды. Бик күп кешеләр җеназаны карар өчен өй түбәләренә чыкканнар иде... Печән базарыннан башлап мәйданга кадәр урам халык белән тулган иде. Шунлыктан трамвай вагоннарына җеназа үтеп киткәнче тукталып торырга тугры килде", - дип яза Әлиф Би тәхәллүсле автор "Кояш" газетасының 7 апрель санында. +Мөселман зираты урнашкан Яңа татар бистәсе урамнарында да халык саны исәпсез була: олысы-кечесе - барысы да сөекле шагыйрьләре белән саубуллашырга ашкына. +Зиратта мәрхүм шагыйрьне тагын бер тапкыр фотога төшерәләр. Тукайны җир куенына иңдергәч, Зариф хәзрәт (Ф. Әмирханның әтисе) Коръән укый. Җеназа мәрасиме Габдулла Гыйсмәти, Гыйльметдин Шәрәф, Фәхрелислам Агиев, Шәехгаттар Иманаев нотыклары белән тәмамлана. Иң азакта Касыйм хәзрәт Салихи шагыйрьнең "Васыятем" исемле шигыреннән бер өзек укый: +Кайт, и нәфсе мотмәиннәм! Бар, юнәл, кит Тәңреңә; +Бирдең аркаңны моңарчы, инде бир бит әмренә. +V бүлек +"АШКЫНАМЫН МИН ӘБӘД БЕТМӘС +УРЫНГА, МӘҢГЕГӘ, МӘҢГЕЛЕККӘ - +МӘҢГЕ РУХЛЫ, МӘҢГЕ НУРЛЫ ЯМЬЛЕГӘ!" +(Габдулла Тукайның 1911-1913 еллар шигърияте) +"Яшә, тугъры караш, төпле гакыл, меңнәр яшә, хезмәт!" +1910 елларда Тукаевның күңелен биләгән төшенкелек аның 1911-1913 еллар иҗатында да ачык чагыла. Шагыйрьнең рухи канәгатьсезлеге, бер яктан, җәмгыятьтәге гаделсезлек, тигезсезлек, авырлыклар белән бәйле була. "Эчем, тышым Ишми вә игъванына (иярченнәренә) злоба белән тулды. Бөтен көтепханәләрне, матбагаларны вә газеталарны ябып бетерсәләр, бу көннән яңа киемнәремне җыртып ташлап, яланаяк чыгып йөгерәчәкмен. Күз алдым караңгыланды, милли тормыш, милли хәяттән вә үземнең хыялларымнан тәмам өмид кистем. Мин бит синең шикелле саф, коеп куйган поэт кына түгел, мин дипломат, политик, общественный деятель дә бит. Минем күз күпне күрә, колак күпне ишетә..." - дип яза Тукай 1911 елда Сәгыйть Рәмиевкә. Дөрестән дә, шагыйрьнең һәрвакыт да иҗтимагый-сәяси вазгыятькә сизгер, җәһәт җавап бирүчән иҗатында бу чорда да гражданлык пафосы, иҗтимагый мотивлар зур урын алып тора, Тукайның бу чор лирик герое яшәештәге гаделсезлек, халык язмышы турында уйланучан, кешелек фаҗигасын күңеле аша үткәрүчән шәхес буларак ачыла. Шушы дулкында иҗат ителгән "Сайфия", "Золым", "Көзге җилләр" кебек әсәрләре Тукайның 1911 елда, дусты Сәгыйть Рәмиевнең чакыруын кабул итеп, пароход белән Әстерханга барган вакытында күргән корылык фаҗигалары тәэсирендә язылган. Авыруын бераз җиңеләйтү теләге белән юлга чыккан Тукайга "Идел үзенең диңгез кеби язгы ташуы, яшел вә ямьле сахилләре илә дә илһам китерә алмавының" бер сәбәбе дә шушы авырлыкларның шаһиты булудыр, мөгаен. Әлеге шигырьләрдә лирик герой кичерешләрендә халык хәсрәте, халык моңы тоемлана. Әйтик, Тукай үзе "Иделдә сәяхәтем хатирәсе" дип ачыклык керткән "Сайфия" шигырендә төп композицион принцип итеп сайланган каршы кую алымы җәмгыятьнең нигезен хасил иткән иҗтимагый тигезсезлекне тәнкыйтьләү максатына хезмәт итә. Ач халык, ач авыл, мохтаҗ авыл гыйбарәләрен кабатлау аша социаль каршылык көчәйтелә, капма- каршы рухта бирелгән пейзаж детальләре (җимерек йортлар белән контраст хасил иткән төзек дачалар, пароходта кәеф-сафа коручы байлар) югары һәм түбән катлау арасындагы упкынның тирәнлеге ассызыклана: +"Автор бәяләмәсе вазифасын үтәгән дүртенче бәеттә ачлар белән туклар дөньясы арасындагы социаль тигезсезлек мәсьәләсе сыйнфый каршылыклар дәрәҗәсенә күтәрелә һәм байлык хуҗаларына халык тарафыннан әйтелгән каргыш сыман гомумиләштерелә": +Бай киенгән франт-шикларча халык тирсе белән, +Батсачы шунда үзе һәм аләте нәкълиясе (пароходы). +"Золым" шигырендә шагыйрь эндәшү объекты итеп сайлаган фәкыйрь кешегә мөрәҗәгатьтә гади кешенең һәрьяклап богау-тыюлар белән изелгәнлеген аңлау лирик герой кичерешләренең сәбәбенә әйләнә. Золым төшенчәсенең дингә каршы укылыштан (Фәкыйрь кеше! Кемнәр сиңа иман таккан? / Тәзкиреңә "мөслим" диеп игълан таккан? / Кемнәр сине, намаз, диеп, сәҗдә, диеп, / Юкка тузанлы мәсҗедләрдә аунаткан? / Тагып сиңа иярченлек сәфаләтен, / Корал итеп йөретәләр җәһаләтең. / Гуаһлыклар бирәсең син, "әшһәде" дип, / Син ни белдең? Кемгә мәкъбуль шәһадәтең?) социаль яңгырашка үзгәреше (Мескин фәкыйрь, иркен сулыш та алмыйсың, / Аң-ваһыңнан һичбер вакыт бушанмыйсың; / Көчләү сине сарих золым иман белән, / Иртәгә ач үлмәм дип тә ышанмыйсың!) җәберләнгән халык газабын, моң-зарын укучыга бөтен тирәнлеге белән ачып бирә. Һәр строфада диярлек урын алган риторик сораулар яшәешнең гаделсезлеген, бу авырлыклардан чыгу мөмкин түгеллеген аңлауга китерә. +Тукайның Урта Иделдәге ачлык-мохтаҗлыкны күреп тетрәнүләре нәтиҗәсендә язылган тагын бер шигыре - "Көзге җилләр" (1911) әсәре - шагыйрьнең граждандык лирикасында иң әһәмиятле урын алып торган әсәрләрнең берсе дисәк, ялгыш булмас. "Көнчыгыш әдәбиятында гасырлар буена килгән романтизмны Көнбатышның кырыс реализмы белән бергә үрү" нәтиҗәсендә үзенчәлекле сыйфатлар белән характерланган шигырь эчтәлеген иҗтимагый гаделсезлек, халыкның авыр тормышына ачыну, яшәеш караңгылыгыннан чыгу юлын тапмау белән бәйле өметсезлек, төшенкелек хисләре хасил итә. Автор "гомуми трагедиягә битараф кала алмаган шәхес буларак чыгыш ясый (шуңа бәйле шигырьгә йокысызлык мотивы кертелә: Көзге төн. Мин йоклый алмыйм), бөтен халык хәсрәтен көзге җил образы аша җиткерә". Шигырьдә елау мотивының төрле вариацияләрдә (ил җылый, җир җылый, Газраил җылый, тәкбир җылый...) кабатлануы социаль гаделсезлектән ачыну, сыктау аһәңен көчәйтә, әсәрнең фаҗигалылыкка корылган эчтәлеген тирәнәйтә, яшәеш ямьсезлегеннән туган сыкраулы хис ил яссылыгыннан җир, күк киңлегенә чыгарыла. +Тукайның иң соңгы шигырьләреннән булган "Толстой сүзләре" әсәрендә дә социаль контрастны ачып бирү үзәктә тора. Лирик герой гарибләр актыгын талап яшәүчеләрне гаепләп фаш итү позициясен сайлый. Тукай иҗатына хас булган риторик эндәш алымы шигырьнең эмоциональ яңгырашын көчәйтә: +Җан тынычланды димә, булганга малда артыгың, +Артык ул - алганга нәмәгълүм гарибләр актыгын. +Эстәмимсең буй бөгәргә? Ирнәсең эшләргә эш? +Йә телән син, йә фәкыйрь кардәшне көчләргә кереш! +Тәмле булганга гаҗәпләнмә бу байлар ашлары, +Күп вакыт борчы, тозы - мескин гидайлар яшьләре. +Шагыйрь дөньяда барган иҗтимагый-сәяси вакыйгаларга да битараф кала алмый, аерым алганда, "Тәмсил (Италия-Төркия сугышы мөнәсәбәтилә)", "Балканда", "Тәмсил" ("Әһле Балкан кечкенә..."), "Балкан көйләре" кебек шигырьләрдә ул ХХ йөз башы дөнья аренасында барган сугышларга үзенең мөнәсәбәтен белдерә. +Шагыйрь иҗатында яшәеш, чынбарлыкка бәя бирү, җәмгыять, кешелекнең чын йөзен фаш итү еш кына хакыйкать/ялган, гаделлек/икейөзлелек, әхлак/әхлаксызлык кебек оппозицияләр ярдәмендә корыла. Шагыйрьнең үз даирәсеннән канәгатьсезлеге белән аңлатылган бу карашлар алдагы чорда "Күрсәтә" шигырендә күзәтелсә, иҗатының өченче дәверендә "Монафикъка", "Шөһрәт" кебек әсәрләрдә дәвам иттерелә. +Шагыйрь үзе "сюжеты русчадан" дип күрсәткән "Монафикъка" шигырендә лирик геройның кичерешләре үзәккә куелып, аның тормыш юлы катлаулы-сынаулы үткәннән (Җиһанның эссесен, салкын, бозын күрдем, карын күрдем; / Ниләр күрсә бөтен үксез - барын күрдем, барын күрдем), рухи бөеклеккә ирешкән (Аяклымын, канатлымын - чабыш күрдем, менү күрдем, / сөбатлымын, хәятлымын: үземдә бер голү күрдем) үткән юл буларак күзаллана. Автор монафикъларның икейөзлелеген фаш итү белән генә чикләнми, ә бәлки, үзен "пәһлеван" итеп билгеләп, монафикъларга каршы сугыш алып барырга вәгъдә бирә: +Шаярма, дошманым, пешкән, җитешкән пәһлеван берлән; +Монафикъ! Яхшы саклан! Аударым бер көн ояң берлән! 4 +Шушы ук фикерләрне үстергән "Әхлаксызлык" шигырендә дә җәмгыятьтәге монафикълык яшәеш кыйммәтләренең буталуы, күңел керләнүнең төп сәбәбе итеп күрсәтелә: +Бер сүз әйтергә саранлансак гакыллы ярлыга, +Гөл кеби сүзләр чәчәбез акчалы акмакка без. +"Монафикъка" шигыреннән аермалы буларак, әлеге әсәрдә лирик геройның "без" рәвешендә бирелүе типиклаштыру вазифасын үти, эчтәлекне яшәештәге шушы вазгыятькә бәйле ачыну катыш үкенү хисе белән тулыландыра. Гомумән, әлеге чорда җәмгыятькә бәя бирү рухында язылган шигырьләрендә яшәешнең асылы, мәгънәсе, хакыйкать турында уйланулар тоемлана. +Әйтик, "Шөһрәт" шигырен анализлап, шөһрәткә ирешү омтылышы белән генә яшәүнең әхлыкны бозуы турындагы фикер белән янәшә Д.Ф. Заһидуллина әсәрдә "җир тормышының кеше өчен камилләшү мәйданы булуы, һәр гамәлнең күктәге "гамәл дәфтәре"нә теркәлә баруы, кешенең күк дөньясы белән тоташкан булуы хакындагы ислам диненнән килгән фикерләр тоемлануын" билгели. +"Милләтне яклау, аны саклау, рухи яңарту, дөньякүләм дәрәҗәгә күтәрү һәм таныту мәсьәләләре Тукай өчен һәрвакыт беренче планда тора", - дип яза Д. Абдуллина. Шуңа мөнәсәбәтле, бу чорда да татар халкын башка милләтләр белән чагыштыру нәтиҗәсендә туган борчулы уйланулар шагыйрьнең тәнкыйди лирикасында төп урынны алып торуын дәвам итә. "Читтәге бик күп өяздә, күр, авыллар яктыра...", "Мәктәп" шигырьләрендә шагыйрь ХХ йөз башы татар милли сүз сәнгатендә актуальләшкән идея - миллимәдәни яңарыш турындагы хыялның чынбарлык белән каршылыкка керүен лирик кичерешләр нигезе итеп ала. Һәрвакыттагыча, милләткә бәя бирүдә Тукай үткен-туры сүзле, "милләтен ничек кенә мөкиббән китеп яратмасын, ул аның кимчелекләрен дә яшерми, татарны алдынгы Ауропа мәмләкәтләре югарылыгында күрәсе килеп, Тукайга гына хас кискенлек, килешмәүчәнлек белән сатира утында көйдерә": +Шагыйрьнең сатирик сәләте "Авыл җырлары"ның бишенче көлтәсендә, шуңа охшаш рухта халык җырлары шәкелендә язылган "Кушмый ишәк җырлый", "Рамазан гаетендә Иблиснең шәйтаннарына хитабы", "Авыл мәдрәсәсе", "Һәзиһи касыйдәтен фи мәдхи Мостафа", "Казан мулласы һәм булачак депутат" кебек әсәрләрендә чагылыш таба. +"Мөнтәкыйд" шигырендә исә шагыйрь, һәр нәрсәдән гаеп табарга күнеккән тәнкыйтьчене көлү объекты итеп ала. Әсәрнең Тукай шигъриятен шактый тәнкыйтьләгән Г. Ибраһимов шәхесен күздә тотып язылуы билгеле булса да, ул "чынлыкта киңрәк мәгънәгә ия: Тукай гомумән әдәби тәнкыйтьнең гадел, урынлы, объектив булырга тиешлеген әйтергә омтыла". +Н.Ш. Хисамов билгеләвенчә, "ирония, юмор еш кына шагыйрьнең лирик шигырьләренә дә килеп керә, чөнки ул үзенең күпне күрә торган үткен, даһи күзләре белән тормышның шатлыгын, ямен иңләгән кебек, җан өшеткеч якларын да күргән, шулардан интеккән, алар еш кына аның сөенеч-шатлыкларын да чуарлаган" . 1912 елда иҗат ителгән "Көлке түгел" шигырендә шагыйрь үзе дә бу хакта әйтеп үтә: +Көлке булса кайвакыт шигъриятемнең кыйссасы, +Анда бар бер җанлы хәсрәт, канлы ләгънәт хыйссасы. +Уйлый торгач, мин үземнең җан ачымнан да көләм, +Чөнки инде кайгыралмыйм, кайгырып арган булам. +Милләтнең киләчәген матбугат, әдәбият-сәнгать үсеше белән бәйләгән шагыйрь бу елларда да газета-журналларда языша, "Ялтйолт" журналы эшчәнлегендә актив катнаша, Ә. Хәсәни тарафыннан нәшер ителгән "Аң" журналын оештыручыларның берсе була. Матбугат темасы ""Йолдыз"дан да курка", "Аң", шигырьләрендә үстерелә. Беренче шигырь "абразауный һәм җәдид" булудан курыккан авыл агаеның "Йолдыз" газетасын да кулга тотарга куркуыннан көлеп язылса, "Аң" журналының 1912 елның 15 декабрендә беренче санын ачкан әсәрдә шагыйрьнең милләт тәрәккыятенә хезмәт итәчәк бу журналга баглаган өметләре шигырьнең гомуми интонациясен билгели. Элекке вакытларда кылган ялгышлыкларны күрсәтеп (Шул сәбәпле дустны, дошманны дөрест фәркъ итмичә, / Күп саташтырдык рәзил шәйтанны чын инсан белән. / Аңгы-миңге баш белән дә эшләдек - булсын кабул; / Җәбраил ачкай ул эшләргә сигез кат күккә юл) Тукай милләтнең киләчәгенә ышаныч белдерә: +Үтте инде, дустларым, ул үткән эш, ни булса ул; +Инде эшлик саф, ачык күзләр белән - чын "Аң" белән). +Гомумән, бу чор иҗатында да милләт язмышы, киләчәге шагыйрьнең күңелен биләгән иң төп мәсьәлә булып кала. Шушы уйланулар дулкынында иҗат ителгән шигырьләрен милләткә хезмәт итү мотивы берләштерә. Мәсәлән, "Яшьләр" һәм "Татар яшьләре" шигырьләрен үзара чагыштырганда, беренчесендәге төшенкелек хисенең 1912 елда Петербургта яшәүче татар яшьләре белән аралашу тәэсирендә язылган "Татар яшьләре"ндә тамырдан үзгәрүен игътибарсыз калдырып булмый: лирик герой "тәрәккый, мәгърифәт, хикмәт" белән гамьләнгән татар яшьләрен һәртөрле мактау-зурлауга лаеклы дип таба, текст катламында ук шигырьнең гомуми яңгырашын билгеләгән хис - сөенеч хисе аерымлана. Төрле-төрле чагыштыруларга мөрәҗәгать итү эчтәлекне горурлык, өмет, киләчәккә ышаныч кебек кичерешләр белән тулыландыра: +Тик болар безгә кирәк диңгез төбе гауваслары. +Өсттә бу ямьсез болыт баштан китәр, яңгыр явар, +Җиргә рәхмәт күк төшәр яшьләрнең изге касдлары. +Шаулап аккан су булыр тау башлары, тау астлары. +Күк булып күкрәр һавада хөр яшәү даулашлары, +Ялтырар изге көрәшнең хәнҗәре, алмаслары. +Шул рәвешле, шагыйрь милләткә хезмәт итү юлына багышланган яшәешнең генә мәгънәле булуын ассызыклый, лирик геройның үзен дә шушы аңлы яшьләр сафында күрүе шигырьгә оптимистик рух өсти: +Йөрмәсен бәгъре өзек милләт киеп кашсыз йөзек, - +Без аның бик зур фәхерле, чын бриллиант кашлары! +1911 елда иҗат ителгән "Иһтида" шигырендә Тукай, мәхәббәттән җан көюгә "тугры караш, төпле гакыл"ны каршы куеп, лирик геройның "җиңел уй, йөз кызарткыч төрле хисләрдән" ваз кичүен күрсәтә. Шәрык әдәбияты традицияләрендә язылган шигырьнең беренче бүлегендә традицион мотивлар (сөйгән ярга сәҗдә кылу, мәхәббәттән шәмдәй эрү) сөю - идеал дигән романтик концепцияне ачыкларга ярдәм итәләр. +Икенче бүлектә автор лирик геройның рухи халәте үзгәрешен җаһилият дәвереннән соң ислам диненә килгән гарәпләр язмышы белән чагыштыра, шигырьнең өченче бүлегендә бу үзгәреш көчле экспрессия белән гәүдәләндерелә: +Килеп чыкты хәзер фикрем кояшы золмәт артыннан, +Түгел инде вакытлы, мәгънәсе юк хискә мин корбан. +Шөкер булсын, хәзер алдымда бер нурлы хәят инде, +Теге мәзкүр пот алдында табынганнан оят инде. +Тукай шигърияте өчен традицион булган золмәт/нурлы хәят оппозициясе лирик геройның идеалы үзгәрүгә ишарә итә: +Җиңел уй, йөз кызарткыч төрле хисләр, сезгә мең ләгънәт! +Яшә, тугры караш, төпле гакыл, меңнәр яшә, хезмәт! +Шагыйрь иҗатында милләткә хезмәт итү идеясе милли идеал эзләү омтылышы белән бер үремтәдә килә, "Хөрмәтле Хөсәен ядкяре", "Шиһаб хәзрәт", "Даһигә" кебек шигырьләрдә халык алгарышы юлында хезмәт куйган милли образлар галереясы калка. Инкыйлаб дулкыннарында кайнаган шәхес, Тукайның якын дусты Хөсәен Ямашевның үлеме (ул 1912 елның 13 мартында "Гасыр" көтепханәсе бүлмәсендә кинәт вафат була) мөнәсәбәте белән язылган "Хөрмәтле Хөсәен ядкяре" шигыре шагыйрьнең тетрәнүле кичерешләре дулкынында иҗат ителгән. Мәдхия традицияләрендә язылган бу әсәрдә шәхесне мактау, олылау хиссияте югалту ачысы белән үрелеп бара. Строфа саен үстерелә килгән сурәтләү алымнары, ахыр килеп, дини күзаллаулар яссылыгыннан бирелгән бәя - әүлиялар белән янәшәлек - Хөсәен Ямашев шәхесен гавамнан югары күтәрүгә, илаһилаштыруга хезмәт итә: +Шул ук вакытта шигырьнең соңгы ике строфасы, шәхес һәм җәмгыять каршылыгын үзәккә алып, яшәештә кешенең кадерсезлеге турындагы ачынулы идеяне алга куя, бу юллар дустын югалткан шагыйрьнең үкенечле сызлануы булып укыла: +Күрмәде гами, табигый, буш куыклар атмагач, +Һәм кәмиттә бер батыр да җирдә егълып ятмагач. +Бармыни бездә, гомумән, чын кеше кадрен белү?! +Без аны кайдан белик, мескин үлеп аңлатмагач?! +Шушы шигырьнең дәвамы төсендә иҗат ителгән "Янә бер хатирәм" әсәрендә Хөсәен Ямашев шәхесе янәдән мохиттән югары күтәрелә, шагыйрь иҗатында киң таралган традицион чагыштыру (Ул бәләнд мәрхүм дә килсә, мин сизә торган идем: / Күктән иңгән, ханәмә килгән шикелле тулган ай) аның бөеклеген ассызыклый. +Рухани, дини реформатор, галим Шиһабетдин Мәрҗанинең тууына һиҗри ел исәбенчә 100 ел тулуга мөнәсәбәтле иҗат ителгән "Шиһаб хәзрәт" шигырендә дә тулган ай образы "татарда да гыйрфан уты кабынганны күрсәтергә күтәрелгән", "мәгарифкә әүвәл башлап адым салган, милләт өчен бәһа җитмәс кыйбат хәзрәт" Мәрҗанинең татар дөньясындагы урынын ассызыклау максатына хезмәт итә. Т. Галиуллин билгеләвенчә, бу шигырьләр Тукай иҗатында жанрның катгый таләпләренә җавап биргән одамәдхия жанры калыплануын күрсәтә. Г. Халит үзенең хезмәтендә Хөсәен Ямашев, Шиһабетдин Мәрҗани, Толстой образларында Тукай иҗатында шагыйрь-пәйгамбәр концепциясеннән тарихигуманистик йөзе булган җир пәйгамбәренә күчеш күрә. +Милли идеал эзләү мотивы үзәктә торган тагын бер әсәр - "Даһигә" шигырендә "мәңге төн" метафорасы белән аныкланган дөньяны яктыртырга теләп, "идеал уты"н эзләп юлга чыккан романтик герой көчле шәхес образының бер варианты буларак кабул ителә. Әсәрнең исеме үк шушы концепциягә ишарә итә, мондый укылыш ялгызлык, читләшү мотивлары белән дә алшартлана. Әсәрне үтәли иңләп узган юл образы, берничә мәгънәдә кулланылып, шигырьдәге идея катламнарын билгели. Геройның идеалга омтылыш рәвешендә шәрехләнгән юлы (шигырьдә ул "изге" эпитеты белән төгәлләштерелә) рухи кыйммәтләрнең матди яшәештән өстенлеген раслауга буйсындырыла һәм җәмгыять сайлаган юлга капма-каршы куела. Замандашлары, алтын-байлыкка кызыгып, вөҗданына хыянәт иткән вакытта, даһи үзе сайлаган изге юлдан тайпылмый, алга бара: +Мин әле хәйран һаман да, белмәдем ни булганын; +Нәрсәгә артка карыйсың, утка калгач бер адым? +Ялтырау күрдеңме артта? Ул түгел ул - алтын ул; +Юк мөкаддәс нур да анда, юк җылылык - салкын ул. +Изге юлны һәрвакыт алдап шулай кыскарта ул, +Син сатылмассыңмы дип, фикрең үзенә тарта ул. +Шигырьнең соңгы строфасында юл мотивы дини контекстта ачыла: даһиның милли хәятне яктырту, алгарыш-тәрәккыять юлына чыгару омтылышы илаһияткә юл белән тәңгәл куела: +Шагыйрь вафатына ике ай кала язылган бу шигырь, әдәбият галиме Р. Ганиева фикеренчә, милли азатлык һәм Яңарыш идеалларын тормышка ашыру юлында көч түккән Гаяз Исхакыйга багыш ланган. +Иң соңгы шигырьләреннән берсе - Клячкин хастаханәсендә ятканда иҗат иткән "Мөхәрриргә" шигырендә дә Тукай Г. Исхакыйны олылый. Әдип сөргендә үткәргән алты ел вакытның милли яшәешкә ни дәрәҗәдә тәэсир итүе үзенчәлекле чагыштырулар ярдәмендә ачып бирелә: +Алты елда үзгәреп китте лөгать һәм истилях, +Сәүдәгәрлектер зыялылык вә сәүдәдер зыя. <...> +Алты ел торды чупансыз, айрылышты яшь көтү; +Карт бүре күк, бары корган айрым-айрым бер оя. +Гомеренең соңгы көннәренәчә Тукай милләт гаме белән яна, шигырьләрендә милләт язмышына бәйле нечкә моң сызылып бара. Иҗатының башлангыч чорында язылган "Кичке азан" (1906) шигырендә үзәктә торган татар халкы тарихы, язмышы, төрки дөнья фаҗигасын аңлау белән бәйле тетрәнүле уй-кичерешләр, сагышлыхәсрәтле гамьнәр, "Шүрәле" (1907) поэмасында кабатланып (Кылт итеп искә төшәдер намнары, дәүләтләре; / Карт бабайларның, моны күрсәң, бөтен сауләтләре, / Ачыла алдыңда театр пәр дәсе: / - Аһ, - дисең, - без ник болай соң? Без дә хакның бәндәсе...), шагыйрьнең вафатына берничә ай кала, Романовлар династиясенең Россиядә патшалык итә башлавының 300 еллыгы уңаеннан язылган "Олугъ юбилей мөнәсәбәте белән халык өмидләре" шигырендә янәдән лирик герой сызлануларының сәбәбенә әйләнә. Шигырьне каймалап алган мәдхия текстлары фонында милли гамьнәр бер үзәккә туплана: татар халкының данлы тарихы (Рус җирендә без әсәрле, эзле без, / Тарихында бер дә тапсыз көзге без), михнәтгазаплы бүгенгесе (Дип: гариб башларга энҗүләр төшәр, / Мәңге михнәт, мәңге рәнҗүләр китәр) турындагы уйланулар милләтнең бөеклеген раслау, хокукын даулау омтылышы белән үрелеп килә: +Без сугышта юлбарыстан көчлебез, +Без тынычта аттан артык эшлибез. +Шул халыкныңмы хокукка хаккы юк? - +Хаккыбыз уртак ватанда шактый ук! +Ачынулы-сызланулы халәт белән сугарылган бу юлларга "бәлки, кипмәсме бу яшь, дип, күздә", "бар моңын, бар зарын" оныту теләгеннән янган халыкның сызлануы белән сугарылган өмет мотивы кушылып китә: +Зур "мөнафис" берлә җанлансын халык, +Бар моңын, барлык зарын өстән салып. +Шул рәвешле, Тукайның 1911-1913 еллар шигъриятенә милли-иҗтимагый яшәештәге проблемаларны шәхес кичерешләре аша ачып бирү хас. Милләт, җәмгыять, кешелек гамьнәре белән яшәгән лирик геройның борчулы уйланулары укучыны тәэсирләндерә, милли хисләрен уята. +"Керләнеп беттем үзем, дөньяны пакьлый алмадым..." +Бу елларда Тукайның сәламәтлеге тәмам какшый, авыруы көчәя, үлемнең котылгысызлыгын аңлау аның әсәрләрендә үлем турында уйланулар рәвешендә чагылыш таба. Д.Ф. Заһидуллина билгеләвенчә, ХХ гасыр башы татар әдәбиятында үлемне куркыныч, фаҗига дип аңлаудан аның кешене яшәү газабыннан азат итү мөмкинлеген тануга кадәр ара узыла, кайбер әсәрләрдә әҗәл яшәүгә нокта куючы булса, кайсыларында аның дәвамы ролен уйный. Кайбер авторлар үлемне тормыш аһ-зарыннан котылу мөмкинлеге итеп карый . Тукайның "Читен хәл" , "Хәстә хәле" кебек шигырьләрендә яшәү һәм үлем каршылыгы нәкъ менә шушы яссылыкта бирелә. Мәсәлән, тулаем экзистенциаль эчтәлектә иҗат ителгән "Читен хәл" шигырендә дөньядан ваз кичкән лирик герой күз алдына килеп баса. Беренче строфада аның үкенечле, ачынулы психологик халәте дөньяга туганыңа үкенү хисе аша ачыла: +Ни була тугъмак сыйратын кичмәсәм, +Бу ачы гомрем шәрабен эчмәсәм?! +Күренгәнчә, шагыйрь ислам тәгълиматында кыямәт көне белән бәйле булган сират күперен кичү вакыйгасын адәм баласының дөньяга килү мизгеле белән бәйләп куя. Нәтиҗәдә, бу - кеше яшәешенең сынаулардан гыйбарәт булуы, ахырзаман газаплары белән аваздашлыгы турындагы фикергә алып килә, ә инде шәркыйсуфичыл традицияләргә нигезләнгән "ачы гомер шәрабен эчү" мотивы бу карашны тулыландыра. +Икенче строфада яшәешнең табигый агышын инкяр итү һәм яшәүдән тую мотивлары бер-берсен көчәйтә: +Әйләнә бит, үтми, бетми гомре дә! - +Килә утлар чәчеп, син кышласаң. +Шагыйрьнең өметсезлек, рухи төшенкелек тулы халәтен җиткерүгә, яшәешкә, дөньяга, язмышка ачуын һәм газаплы-ачынулы уйларын ачып бирүгә юнәлдерелгән көтелмәгән ассоциацияләр сискәндереп җибәрә: +Каршыма чыкма, кояш, син - канлы тап! +Ак кәфендәй син җәелмә өсткә, таң! +Тормыш ямьсезлегеннән, дөнья караңгылыгыннан алҗыган халәттә төп юаныч - үлем көтү, бу фикер шигырьдә беренче строфадан ук кабатлана, шул рәвешле, сызлану белән бәйле эчтәлек көчәйтелә: +Тукай шигъриятендә мондый тенденция "Хәстә хәле" шигырендә дә урын ала. Әсәрнең һәр строфасында өметсезлек мотивы калкытыла. Беренче строфада ул яшәү мәгънәсен җую, йокысызлык, төш мотивлары белән бәйле булса (Көн туа. Һәр көнне хикмәт, мәгънәдән буш эш күрәм; / Күз йомалмыйм төн буе, йомсам - коточкыч төш күрәм), икенче строфада кешеләрнең икейөзлелеге, чын йөзләрен битлек астына яшерүләренә бәйле алдану һәм читләшү мотивлары белән тыгыз бәйләнә (Юк янымда чын кеше, булганда да - мин чит күрәм; / Белмәдем капшап, фәкать һәр йөздә кәгазь бит күрәм). +Гомумән, лирик геройның экзистенциаль кичерешләре строфа саен үстерелә килә, иман, мәрхәмәт, шәфкать, мәхәббәт кебек иң төп кыйммәтләрдән мәхрүм калган җиһанның ямьсезлеге, зәмһәрир суыклыгын образлы итеп ачып бирү җан туңу мотивы аша тормышка ашырыла: +Бетте иман, мәрхәмәт, шәфкать, мәхәббәткә тәмам; +Бәйле корбанлык кеби, алда кызыл кан, ит күрәм. +Бар хәятым салкыныннан туңды җан, катты күңел; +Һәр ягында бар җиһанның зәмһәрирдән чик күрәм. +Шигырь, гомумән, тулысы белән яшәеш ямьсезлеген раслауга буйсындырылган, строфа саен җанны чолгап алган торгынлыктан котылуның мөмкин түгеллеге, җиһан кануннарының тамырдан үзгәрүе, мантыйкка сыешсызлыгы ассызыклана килә. Җиденчесигезенче строфаларда бу фикерләр иң югары дәрәҗәсенә җитә. Әлеге строфада инсанны һәрвакыт рухландырган, җанына тынычлык, өмет иңдергән дини тәгълматларны җимерү эмоциональ кичерешләрне гаять киеренкеләндерә, лирик геройның күңел халәтен бөтен хәсрәт-сызланулары белән ачып бирә: +Лирик герой күңелен биләгән чарасызлык, өметсезлекнең соң чиккә җитүе үлемне яшәеш авырлыкларыннан котылу чарасы итеп күрүдә чагылыш таба: +И үлем! Мин синдә бер хәсрәт вә бер шатлык күрәм. +Шигырьнең соңгы строфаларында хәстәлек мотивы физик һәм рухи газаплардан өзгәләнгән лирик геройның сызланулы кичерешләре аша күрсәтелә, ул инде язмышына буйсынган, көрәшеп арыган халәттә күз алдына килеп баса, укучы шагыйрь җанын биләгән тирән сагыш, сызлануны ачык тоя: +Ауру җанның бишмәте-тәнне дәваның төрлесе +Берлә һәр көнне ямыйм, иртән тагын ертык күрәм. +Соңгы строфадагы өзелгән җыр образы укучыны янып-я шьнәп торган иҗат утының сүнүенә шаһит итә: +Бар иде ялгыз калып, җырлап юанган чакларым, +Ярты җырда инде күкрәкне тотам да йөткерәм! +Көннән-көн авыруга ныграк бирешә барган Тукай, тән һәм җан газапларын онытырга теләп, 1911 елның декабре урталарыннан 1912 елның март башына кадәр Өчилегә кайтып, абзасы Кәшфелкәбир Әмировта, "сандык шикелле кечкенә генә нараттан салган ак өйдә" торып кайта. Беркадәр ныгып, авыруы җиңеләйгән сыман булып, күңеле күтәрелгән Тукай "Авылда авырып яту", "Бәрәңге вә гыйлем", "Буран", "Көтмәгәндә" кебек шигырьләр иҗат итә, Җ. Вәлиди аның "Җан азыклары" җыентыгына керәчәк әсәрләренең күбесе нәкъ менә Өчиледә язылган булуын искәртә . Әхмәт Урманчиевка язган хатында Тукай "көннән-көн хәлем яхшырак кебек", дип белдерсә дә, чынлыкта аның авыруы чигенми, физик һәм җан газаплары көчәя. Яшәештән, җәмгыятьтән ваз кичкән, өметсезлеккә бирелгән шагыйрь тормышның караңгылыгын, ямьсезлеген игътибар үзәгенә ала. Мәсәлән, "Күңел йолдызы", " Үкенеч", "Хөрмәтле Хөсәен ядкяре" һ.б. шигырьләрендә иҗат уты, рухи бөеклек, милли идеал, өмет, гавамнан югарылык, ялгызлык символлары буларак кулланылган йолдыз символы "Мәхәббәт шәрхе", "Казан вә Кабан арты" шигырьләрендә үзгә эчтәлектә ачыла. Әйтик, "Мәхәббәт шәрхе" шигырендә беренче строфадагы романтик пафос белән сугарылган чагыштыру (биредә автор, алман шагыйре Генрих Гейнега ияреп, мәхәббәтне күктән төшкән йолдызга тиңли) әсәр дәвамында тормыш караңгылыкларын гәүдәләндергән образлар аша (чүплек, тиреслек) дөньяда ямьсезлек хакимлек итүен раслый. +Гомеренең азагында инде каты авыруы сәбәпле дөньяга сызлану, газап, хәсрәтле моң күзлегеннән караган шагыйрь әсәрләрендә экзистенциаль мотивлар киң кулланыла башлый. Мондый әсәрләрдә җәмгыятькә бәя белән шәхси кичерешләр катламы үзара тыгыз үрелеп килә, "лирик геройның күңел дөньясы тагын да катлаулана, газаплы кичерешләре, драматик психологизмы көчәя", аның психологик халәте җәмгыятьнең гаделсезлеген, яшәешнең ямьсезлеген аңлаудан туган сызланулы уйланулар буларак төгәлләшә, бу аның шигырьләрендә җәмгыятьтән читләшү, качу, алдану, дөньядан ваз кичү кебек мотивларны активлаштыра. Шушы яссылыкта шәрехләнгән "Дошманнар" шигыренең композицион төзелеше яшәеш-җәмгыятькә бәяне махсус аерып куярга мөмкинлек бирә: әсәрнең беренче өч строфасында җәмгыятьтә хөкем сөргән ялган кыйммәтләр - икейөзлелек, астыртынлык, көнчелек - калкытыла, шигырьдә кулланылган "җыланнар" метафорасы да җәмгыятькә бәя буларак урын ала: +Күп "җыланнар" сызгырып читтән карыйлар бәхтемә, +Борла-сырла, бәдбәхетләр, үрмәлиләр тәхтемә. +Аз кеби баскан бу золмәт тормышым йортын минем, +Түзмиләр бит бер гөнә яктан ачылган яктыма! +Үзләре... сүздән түбәннәр, күзләре тездән түбән; +Эт кеби һаулап яманым, күз йомалар яхшыма. +Шигырьнең икенче өлешендә яшәеш ямьсезлегенә, караңгылыгына төшенгән лирик геройның катлаулы күңел дөньясы үзәккә куела, дөньядан ваз кичү, киләчәккә өметне югату (Дөньядан туйдым, өмидем юк...) җәмгыятьтән читләшү (Зур җаным сөйми җиһанны, чөнки бар дөнья фәна) мотивлары психологик халәтне билгели. Шушы контекстта әлеге шигырьдә авыру-хәстәлек фани дөньядан мәңгелеккә ирешү юлындагы вакытлыча халәт буларак кабул ителә, үлем фәлсәфәсенә ишарә тоемлана: +Якты йөз берлән алам каршы авырлык, ауруын; +Чүпкә дә саймыйм йөрәккә кап-кара кан саулуын. +Вафатына бер ел кала иҗат ителгән "Ваксынмыйм" шигырендә дә үлемнең мәңгелеккә ирешү чарасы булуы турындагы фикер Тукай иҗатындагы ялгызлык һәм җәмгыятьтән читләшү идеясе белән үрелеп килә. Заманга яраклашырга өндәгән идеалсыз, максатсыз замандашларына каршы шагыйрьнең лирик герое беркайчан да җәмгыять каннунарына буйсынып яшәмәячәген игълан итә: +Җан ашкыну мотивы аша бирелгән үлем фәлсәфәсе "мәңге нурлы ямьлегә" омтылу булып төгәлләшә, үзеңнән соң исемең халык хәтерендә мәңге яшәрлек итеп гомер юлын үтү иң зур кыйммәт дип кабул ителә: +Ашкынамын мин әбәд бетмәс урынга, мәңгегә, +Мәңгелеккә - мәңге рухлы, мәңге нурлы ямьлегә! +Лирик геройның халык өчен кояш (традицион рәвештә, бу образ хакыйкать мәгънәсендә кулланыла) булырга теләве, мин һәм җәмгыять оппозициясеннән гыйбарәт дөнья сурәтен текстта аерымлап куеп, шигырь азагында кешелеккә файдалы булу, милләткә хезмәт итү мотивы аша калкытыла: +Анда мин мәңге көләч һәм мәңге яшь булмак телим; +Бу кояш сүнсен, җиренә мин кояш булмак телим. +Вакътыны йөртер кешеләр ул заман миннән күреп, +Файдалансын шунда миннән сәгатен һәркем борып. +Гомернең азагы якынлашуын аңлау, үлем көтү, сүнү/бетү кебек мотивлар "Кичке теләк", "Үтенеч", "Кыйтга" кебек шигырьләрне бер бәйләмгә туплый, аларда лирик герой дөньядан гайрәте чиккән, язмыш караңгылыгыннан алҗыган, яшәүнең мәгънәсезлеген аңлаган халәттә сурәтләнә, аның сызланулы кичерешләре лирик- эмоциональ эчтәлектә ачыла. Караңгылык/золмәт төшенчәләре әсәрләрендә дөнья сурәтенең төп категорияләренә әйләнә. Мәсәлән, "Кичке теләк" шигырендә әсәрнең исемендә үк урын алган кич образы экзистенциаль укылышта гомер кояшы сүнү белән ассоциацияләшә. Шагыйрьнең төшенкелек, авыр уйлар белән тулы кичерешләре сүнгән лампа символик образы аша җиткерелә: +Шунысын искәртү зарур: шәм (ут) сүнү мотивы татар әдәбиятында традицион мотивлардан санала, ХХ йөз башы татар шигъриятендә ул милли эчтәлек белән баетыла, милләтнең алгарышы, киләчәге белән бәйле уйлануларны җиткерү чарасына әйләнә, караңгылык, төн образлары бу мотивның юлдашына әверелә. +Тукайның әлеге шигырендә ут сүнү мотивы шагыйрьнең күп кенә әсәрләрендә кабатланган өметсезлек мотивын яңарта: өметнең сүнүе буларак укыла. Шигырь дәвамында кешене өмет яшәтү турындагы фикер үстерелә килә, һәм шигырьнең соңгы строфасында өметсезлек иң югары дәрәҗәсенә җитә, иҗат уты сүнү - өмет сүнү, ә өмет сүнү - үлемгә тиң дигән идея булып формалаша: +"Ни бәхет! - дим, - иртәгә кич син тагын да янмасаң, +Бу ятыштан мин дә мәхшәр җитмичә кузгалмасам!" +"Үтенеч" шигырендә сүнү, алдану, елау кебек экзистенциаль мотивлар бер-берсен тулыландырып, көчәйтеп киләләр. Беренче строфада ук ирекле, хөр, яшьнәп яшәгән чоры - яшьлеге үтүен уйлап сыкраган лирик герой образы тудырыла, аның газаплы күңел халәтен үткән һәм бүгенгегә мөнәсәбәтле сурәтләнгән капмакаршы мотивлар (хөрлек - тоткынлык, яшьнәү - сүнү) сызлану тойгысын тагын да тирәнәйтә: +Яшь вакытта яшьнәдем, көчле вакытта күкрәдем; +Яшьнәмим дә, күкрәмим дә - утсыз инде күкрәгем! +Килде тоткынлык, түбәнләде уемның куллары; +Хөр заман ак кул белән күкләрдә йолдыз чүпләдем. +Шул рәвешле, шигырьдә сызлану семантикасы чорга хас иҗтимагый вазгыять белән дә алшартлана, сүз иреге кысылуга бәйле ачынулы фикерләр шигырь эчтәлегендә ачык тоемлана. Икенче яктан, хыял-омтылышларына ирешүдән мәхрүм ителгән лирик геройның өмете өзелүдә бу вакытка инде сәламәтлеге какшаган шагыйрьнең газаплы уйлары да "укыла": +1913 елга кергәндә, Тукайның авыруы инде тәмам көчәя, хәле бик нык авырая. Фатих Әмирхан үз истәлекләрендә Тукайның бу көннәрдәге күңел халәтен бик төгәл тасвирлый: "Соңгы көннәрдә ул ялгызлык сөя вә ялгыз дәкыйкаләрендә тирән бер уйга батып утыра вә шул уйланудан үзенә бер итмиэнаны калеб (күңел тынычлыгы) тапкан шикелле була иде ки". 26 февральдә шагыйрь Клячкин хастаханәсенә кереп ятарга мәҗбүр була. Хәле ничек кенә авыр булса да, ул биредә дә иҗат эшен ташламый. "Башта, шифаханәгә кергән көннәрендә, Тукай азрак күңелсез күренсә дә, соңга таба настроениесе яхшырган кебек булды, ул, докторлар әйтүенә карамастан (докторлар эшләмәскә, йөрмәскә кушалар иде), яткан җиреннән генә булса да, үзенең басыла торган шигырьләренең соңгы корректураларын карау һәм кыска-кыска кыйтга шигырьләр язу кебек эшләр белән дә шөгыльләнә башлады", - дип искә ала Ш. Әхмәров. Больницада яткан көннәрендә Тукай "Хәстә хәле", "Толстой сүзләре", "Буш вакыт", "Шөһрәт", "Кыйтга (Көчләремне мин... )" һ.б. шигырьләрен иҗат итә, аларның күбесе "Аң" журналында дөнья күрә. Әмма дуслары да, Тукай үзе дә гомере өзелергә санаулы көннәр калганын белә, әлбәттә. Аяусыз хакыйкатьне аңлаган шагыйрь үзенең үткәне, иҗаты турында уйлана, йомгак ясый, шушы уйланулары хакында "Уянгач беренче эшем" мәкаләсендә бәян итә. "Кояш" газетасының 1913 елгы 18 март санында басылып чыккан бу язмасын ул "Тиз арада үзем браковать итмәгән вә үзем яраткан шигырьләрдән җыеп, дүрт йөз сәхифәле зурлыгында рәсемле бер мәҗмуга чыгарырга карар бирдем", - дип төгәлли. +Клячкин хастаханәсендә гомер азагында иҗат ителгән "Кыйтга" шигыре - Тукайның эчке дөньясын, гомеренең азагына якынлашуын сиземләүдән туган ачынулы җан авазын чагылдырган әсәр. Сызланулы үкенү хисе әсәрнең лейтмотивына әверелә, аның һәр сүзеннән сагыш, бетмәс газап тама кебек. Беренче строфада көчсезлек, гомер ахырын тою, үткәннәрне уйлап үкенү мотивлары шигырьне экзистенциаль укылышка көйли, лирик геройның яшәешен характерлаган "кара көннәр" метафорасы аның күңел халәтенә аваздаш яңгырый: +Көчләремне мин кара көннәргә саклый алмадым, +Көннәремнең һичберен дә чөнки ак ди алмадым. +Икенче строфада исә лирик геройның яшәү позициясе ачыла: +Булды юлда киртәләр, эттән күбәйде дошманым, +Чөнки залимнәрне, өстеннәрне яклый алмадым. +Ягъни хакыйкатькә тугрылык - аның тормыш һәм иҗат мәсләге. Өченче строфада үкенү мотивы, гомеренең азагы якынаюын, язмыш каршында көчсезлекне аңлаудан туган өметсезлек мотивы белән кушылып, үзенең шагыйрьлек миссиясен дөньяны агартуда күргән, әмма омтылыш-тырышлыкларының юкка булуына төшенгән шагыйрьнең ачынулы җан авазын җиткерә: +Кайтмады үч, бетте көч, сынды кылыч - шул булды эш: +Керләнеп беттем үзем, дөньяны пакьли алмадым. +Соңгы әсәрләреннән берсендә - "Тәфсирме? Тәрҗемәме?" - шигырендә Тукай, Коръәндәге 110 нчы сүрәгә (Наср (Ярдәм) сүрәсе) нигезләнеп, кеше сайларга тиешле туры, хак юлны Илаһияткә илткән юл буларак күзаллый: +Шул рәвешле, 1911-1913 елларда Тукай иҗаты яңа баскычка күтәрелә. Шәрык һәм Европа әдәби традицияләрен иҗади кулланып, Тукай үз шигъриятендә үзенчәлекле сәяси-иҗтимагый, тарихи, фәлсәфи кыйммәтләрне туплаган бербөтен дөнья сурәтен тудыра. Аның үзәгендә, бер яктан, милләт язмышы, аның яшәеше, киләчәге турында уйлану-кичерешләр булса, икенче яктан, милли тематика кысаларыннан чыккан гомумкешелек идеаллары урын ала. Бу синтез - Г. Тукай иҗаты үсешенең иң югары ноктасы. +"ЮК! ТҮБӘН КАЛМАС БУ ҖАН: +ФИТРӘТТӘ ГАЛИ БУЛГАН УЛ..." +(Йомгак) +Вафатына күп калмастан, Габдулла Тукай, "Мәгариф" нәшрияты соравы буенча, үзе сайлаган шигырьләреннән төзелгән "Габдулла Тукаев мәҗмугаи асаре" җыентыгын әзерләү эшенә керешә. "Тиз арада үзем браковать итмәгән вә үзем яратган шигырьләрдән җыеп, дүрт йөз сәхифәле зурлыгында рәсемле бер мәҗмуга чыгарырга карар бирдем", - дип яза шагыйрь үзенең "Уянгач беренче эшем" мәкаләсендә. +Әлеге китабына шагыйрь җиде ел дәвамында язылган шигырьләрен, тәнкыйди караш күзлегеннән үткәреп, җентекләп, зур таләпчәнлек белән сайлый: "Минем кайсы чаклар уянганда тыгызланган вә газапланган маддәләрем - төрле диваннарымда һаман әле үзем, җаным, вөҗданым, оятым, хәятым разый булмаган шигырьләремнең шушы көнгәчә халык тарафындан укылып (нахально) йөрүләре иде. Вә ул шигырьләрнең, бүген бу сәгатьдә үзләрен тотып яндыра вә җәһәннәмгә юнәлтә алмавым сәбәпле, гүя минем өстән кычкырып көлүләре иде...". +Кызганыч, Г. Тукайга үз китабын күрү насыйп булмый: ул шагыйрь үлеменнән соң бер ел тулган көнгә гына дөнья күрә. +Җыентыкка язган кереш сүзендә күренекле галим, җәмәгать эшлеклесе Җ. Вәлиди, Тукай иҗатының әһәмиятен ассызыклап: "Тукаев - татар тарихында мәңге онытылмаслык бер исем!" - дип ассызыклый . Г. Тукайның шигъри иҗатының кыйммәтен Җ. Вәлиди беренче чиратта шагыйрьнең телендә күрә: "Дөньяда никадәр кешеләр бар, татар телене фәкать Тукаев шигырьләре хөрмәтенә сөяләр, татар теленә кизәнгән никадәр куллар каршыларында Тукаев дигән бер койманы, крепостьны күреп, кире төшәләр". Фикерен дәвам итеп, галим: "Шуның өчен телемезнең кадере күтәрелгән саен, Тукаев күтәрелә барачак, милли аңымыз, милли хисемез арткан саен, Тукаев аңлана барачакдыр", - дип өсти. +Һичшиксез, Җир шарының төрле почмакларында яшәүче татарлар өчен Габдулла Тукай - милли рух көзгесе ул. Шул ук вакытта Тукайның бөеклеге милли мәдәният кысаларына гына сыешмый: аның иҗаты дөнья әдәбияты хәзинәсе дә. Тукай шигырьләре төрки, Европа, Россия халыклары телләренә тәрҗемә ителгән. Рус телле укучыларга алар А. Ахматова, А. Тарковский, В. Тушнова, С. Липкин, Р. Моран һ. б. танылган шагыйрьләр тәрҗемәләре аша таныш. +Тукай иҗатына Россия һәм дөнья әдәбиятының күренекле вәкилләре мөрәҗәгать иткәннәр. Шагыйрь Рәсүл Гамзатов аның турында: "Тукай үзенең бөек халкының бөек талантын гәүдәләндерә... Бездә, тауларда, электр һәм шәмнәр булмаганда, ут саклаучылар бар иде. Тукайны да үз халкының ут саклаучысы дип атап була. Бу ут - мәхәббәт уты, талант уты, әдәпсезлек һәм ялган белән килешмәүчелек уты..." - дип яза.. +Г. Тукайның "Уянгач беренче эшем" мәкаләсендә: "Килер заман, һәр язучының үзен, сүзен вә шәхси тормышын энәсендән җебенә кадәр тикшереп чыгарлар әле", - дигән сүзләр бар. Узган гасырда да, XXI йөз башында да шагыйрьнең биографиясен һәм иҗатын өйрәнү буенча галимнәр тарафыннан зур тикшеренүләр башкарылды. Бу эш хәзер дә дәвам итә. Тукай иҗатын өйрәнүгә галимнәр генә түгел, Татарстанда һәм Россиянең төрле төбәкләрендә яшәүче аның иҗатын сөючеләр дә катнаша. Аларга һәм бу проектны тормышка ашыруда ярдәм иткән барча кешеләргә һәм оешмаларга авторлар ихлас рәхмәтләрен белдерәләр. +Габдулла Тукайның Казан чорында иҗат ителгән әсәрләре + +КУШЫМТА +Габдулла Тукайның Казан чорында иҗат ителгән әсәрләре +(1911–1913) +I. Шигырьләр +1. Борын. «Ялт-йолт» журналының 1911 елгы 20 нче (1 гыйнвар) санында «Шүрәле» имзасы белән «Русчадан» дип басылган. +2. Кушмый ишәк җырлый. «Ялт-йолт» журналының 1911 елгы 20 нче (1 гыйнвар) санында «Түнтәреф» кушаматы-псевдонимы белән басылган. +3. *** («Төркия янгын эчендә: монда ут һәм анда ут...»). «Ялтйолт» журналының 1911 елгы 20 нче (1 гыйнвар) санында имзасыз басылган. +4. ...га («Шома тормыш...»). «Шура» журналының 1911 елгы 2 нче (15 гыйнвар) санында «Г. Тукаев» имзасы белән басылган, «Пушкиннан мокътәбәс» дип куелган. +5. Мияубикә. 1911 елны китап булып басылып чыга (Казан, «Мәктәп көтепханәсе»ннән 1 нче китап). +6. Ана илә Бала. «Күңел җимешләре»ндә (1911) басылган. +7. Карга. «Күңел җимешләре»ндә (1911) басылган. +8. «Сакмар суы» көенә. «Күңел җимешләре»ндә (1911) басылган. +9. Җил. «Күңел җимешләре»ндә (1911) басылган. +10. Эшкә өндәү. «Күңел жимешләре»ндә (1911) басылган. +11. Иртә. «Күңел җимешләре»ндә (1911) басылган. +12. *** («И төрек, иң әүвәл үк әйтим сиңа: борның кылыч...»). +«Ялт-йолт» журналының 1911 елгы 21 нче (20 апрель) санының тышлыгында рәсем асты рәвешендә имзасыз басылган. +13. Шигърият һәм нәсер. «Ялт-йолт» журналының 1911 елгы 22 нче (1 май) санында «Сөенче Алаев» имзасы белән басылган +14. *** ("Приемныйның ишекләре тар ләхеттән тар икән..."). "Ялт-йолт" журналының 1911 елгы 23 нче (4 июнь) санында тышлыкта карикатура асты итеп урнаштырылган. +15. "Шура" шигырьләреннән. "Ялт-йолт" журналының 1911 елгы 24 нче (15 июнь) санында имзасыз басылган. +16. Иһтида. "Шура" журналының 1911 елгы 12 нче (15 июнь) санында "Гъ. Т." имзасы белән басылган. +17. *** ("Уңга да мин әйләнәм, сулга да мин әйләнәм...") "Ялтйолт" журналының 1911 елгы 23 нче (4 июнь) санында рәсем асты рәвешендә имзасыз басылган. +18. Яшен яшьнәгәндә. Тукай кулъязмалары арасыннан табылып, беренче тапкыр өчтомлыкның II томында (1929) басылган. +19. *** ("Һәзад-дөнья әкалле мин калили..."). "Ялт-йолт" журналының 1911 елгы 23 нче (4 июнь) санында рәсем-карикатура асты итеп басылган. +20. Читен хәл. "Шура" журналының 1911 елгы 17 нче (1 сентябрь) санында "Гъ. Т." имзасы белән басылган. +21. Гөнаһ. "Ялт-йолт" журналының 1911 елгы 25 нче (1 август) санында "Шүрәле" имзасы белән басылган. +22. Авыл җырлары (бишенче көлтә). "Ялт-йолт" журналының 1911 елгы 25 нче (1 август) санында "Шүрәле" имзасы белән басылган. +23. Гакыллылар фәлсәфәсе. "Ялт-йолт" журналының 1911 елгы 26 нчы (15 август) санында "Шүрәле" имзасы белән басылган. +24. Кадер кич. "Вакыт" газетасының 1911 елгы 6 сентябрь (839 нчы) санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +25. Рамазан гаетендә Иблиснең шәйтаннарына хитабы. "Ялтйолт" журналының 1911 елгы 27 нче (11 сентябрь) санында "Шүрәле" имзасы белән басылган. +26. Сайфия. "Шура" журналының 1911 елгы 18 нче (15 сентябрь) санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +27. Поезд барган көйгә. "Ялт-йолт" журналының 1911 елгы 28 нче (12 октябрь) санында "Шүрәле" имзасы белән басылган. +28. Тәмсил. "Ялт-йолт" журналының 1911 елгы 28 нче (12 октябрь) санында имзасыз басылган. +29. Толстой фикере. "Ялт-йолт" журналының 1911 елгы 28 нче (12 октябрь) санында имзасыз басылган. +30. Тәүбә вә истигъфар. "Ялт-йолт" журналының 1911 елгы 28 нче (12 октябрь) санында "Шүрәле" имзасы белән басылган. +31. Көзге җилләр. "Йолдыз" журналының 1911 елгы 18 ноябрь (758 нче ) санында "Гъ. Т." имзасы белән басылган. +32. Золым. Беренче тапкыр "Габдулла Тукаев шигырьләре" (1926) басмасында дөнья күргән. Җыентыкны төзүче Ф. Бурнаш "Бер җирдә дә басылмаган" дигән искәрмә биргән. Текст астына "1911" датасы куелган. +33. Кечкенә музыкант. Тукай кулъязмалары арасыннан табылып, Октябрьдән соң гына басыла башлаган. Беренче тапкыр өчтомлыкның II томына (1929) кертелгән. +34. Төрекчәдән ("Эзләдем, филлаһ..."). "Яшен ташлары"нда (2) "Шүрәле" имзасы белән басылган. +1. Сабитның укырга өйрәнүе. И.Н.Харитонов (1869-1954) тарафыннан чыгарылган "Бүләк" (1912) дип аталган татар әлифбасында басылган. +2. Гыйбрәт вә нәсыйхәт. "Ялт-йолт" журналының 1912 елгы 35 нче (11 март) санында "Шүрәле" имзасы белән чыккан, "Казанга кайтыш" дигән мәкаләнең ахырында басылган. +3. Авыл мәдрәсәсе. "Ялт-йолт" журналының 1912 елгы 35 нче (11 март) санында "Казанга кайтыш" исемле мәкалә эчендә басылган. +4. Бәет. "Ялт-йолт" журналының 1912 елгы 35 нче (11 март) санында "Казанга кайтыш" исемле мәкалә эчендә басылган. +5. *** ("Читтәге бик күп өяздә..."). "Ялт-йолт" журналының 1912 елгы 35 нче (11 март) санында "Казанга кайтыш" исемле мәкалә эчендә басылган. +6. *** ("Җырласаң да, җегет, ачы җырла..."). "Ялт-йолт" журналының 1912 елгы 35 нче (11 март) санында "Казанга кайтыш" исемле мәкалә эчендә басылган. +7. *** ("Теләрсәң кемне сүк син яки макта..."). "Ялт-йолт" журналының 1912 елгы 35 нче (11 март) санында "Казанга кайтыш" исемле мәкалә эчендә басылган. +8. Яз галәмәтләре. "Ялт-йолт" журналының 1912 елгы 36 нчы (31 март)саны тышлыгының беренче битенә, "Городской ломбард" дигән рәсем асты итеп, имзасыз басылган. +9. Хөрмәтле Хөсәен ядкяре. "Йолдыз" газетасының 1912 елгы 10 апрель (817 нче) һәм "Ялт-йолт" журналының шул ук елгы 37 нче (15 апрель) санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +10. Янә бер хатирәм. "Ялт-йолт" журналының 1912 елгы 37 нче (15 апрель) санында "Хөрмәтле Хөсәен ядкяре" артыннан "Гъ. Т." имзасы белән басылган. +11. Шыер. "Ялт-йолт" журналының 1912 елгы 37 нче (15 апрель) санында "Айнюк Самакай малае" дигән имза белән басылган. +12. Һазиһи касыйдәтен фи мәдхи Мостафа. "Ялт-йолт" жур налының 1912 елгы 37 нче (15 апрель) санында басылган. +13. Балканда. "Ялт-йолт" журналының 1912 елгы 44 нче (13 октябрь) санында рәсем-карикатура асты итеп имзасыз басылган. +14. Казан мулласы һәм булачак депутат. "Ялт-йолт" журналының 1912 елгы 45 нче (5 ноябрь) санында рәсем асты итеп, "Шүрәле" имзасы белән басылган. +15. Валлаһи. "Ялт-йолт" журналының 1912 елгы 45 нче (5 ноябрь) санында "Шүрәле" имзасы белән, "Мәкаләи махсуса" исемле мәкалә ахырында басылган. +16. Тәмсил (Әһле Балкан кечкенә...). "Вакыт" газетасының 1912 елгы 7 ноябрь (1067 нче) санында "Балкан сугышы" исемле рубрикадан соң, "Гъ. Т." имзасы белән басылган. Беренче мәртәбә икетомлыкның I томына (1943) кертелгән. +17. Аң. "Аң" журналының 1912 елгы 1 нче (15 декабрь) санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +18. Толугышшәмси мин мәгърибиһа. "Җан азыклары"нда (1912) басылган. +19. Үтенеч. "Җан азыклары"нда (1912) басылган. +20. Дошманнар. "Җан азыклары"нда (1912) басылган. +21. Кичке теләк. "Җан азыклары"нда (1912) басылган. +22. Җегетләр. "Җан азыклары"нда (1912) басылган. +23. Ваксынмыйм. "Җан азыклары"нда (1912) басылган. +24. Бала оҗмахта. "Җан азыклары"нда (1912) басылган. +25. Сагыныр вакытлар. "Җан азыклары"нда (1912) басылган. +26. Картлар. "Җан азыклары"нда (1912) басылган. +27. Авылда авырып яту. "Җан азыклары"нда (1912) басылган. +28. Бәрәңге вә гыйлем. "Җан азыклары"нда (1912) басылган. +29. "Йолдыз"дан да курка. "Җан азыклары"нда (1912) басылган. +30. Буран. "Җан азыклары"нда (1912) басылган. +31. Көтмәгәндә. "Җан азыклары"нда (1912) басылган. +32. Көлке түгел. "Җан азыклары"нда (1912) басылган. +33. Әхлаксызлык. "Җан азыклары"нда (1912) басылган. +34. Монафикъка. "Җан азыклары"нда (1912) басылган. +35. Сабыйлар җыруы. "Җан азыклары"нда (1912) басылган. +36. Ни кирәк тагы? "Җан азыклары"нда (1912) басылган. +37. Пушкин вә мин. Беренче тапкыр "Җан азыклары"нда (1912) басылган. +38. Мөнтәкыйд. "Җан азыклары"нда (1912) басылган. +39. Интикадка мөтәгалликъ. "Җан азыклары"нда (1912) басылган. +40. Мәхәббәт шәрхе. "Җан азыклары"нда (1912) басылган. +41. Казан вә Кабан арты. "Җан азыклары"нда (1912) басылган. +42. Татар яшьләре. "Җан азыклары"нда (1912) басылган. +43. Дин вә гавам. "Җан азыклары"нда (1912) басылган. +44. Яңгыр. "Җан азыклары"нда (1912) басылган. +45. Авыл халкына ни җитми. Беренче тапкыр "Габдулла Тукаев шигырьләре" (1926) басмасында дөнья күргән. +46. Өч хакыйкать. "Җан азыклары"нда (1912) "Майковтан" дип искәртелеп басылган. +47. Балкан көйләре. "Кояш" газетасының 1912 елгы 23 декабрь (8 нче) санында "Кечкенә фельетон" рәвешендә "Шүрәле" имзасы белән басылган. +1. Шиһаб хәзрәт. "Аң" журналының 1913 елгы 2 нче (1 гыйнвар) санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +2. Йокы алдыннан. "Аң" журналының 1913 елгы 2 нче (1 гыйнвар) санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +3. Суык. "Ялт-йолт" журналының 1913 елгы 49 нчы (10 гыйнвар) санында "Шүрәле" имзасы белән басылган. +4. Хәстә хәле. "Аң" журналының 1913 елгы 3 нче (15 гыйнвар) санында, 33 биттә "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +5. Әнвәр бәк. "Ялт-йолт" журналының 1913 елгы 50 нче (28 гыйнвар) санында "Шүрәле" имзасы белән басылган. +6. Даһигә. "Аң" журналының 1913 елгы 4 нче (1 февраль) санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +7. Толстой сүзе ("Зур, бәхет инсанга - һәр көн..."). "Аң" журналының 1913 елгы 4 нче (1 февраль) санында 49 биттә "Даһигә" шигыреннән соң "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +8. Олугъ юбилей мөнәсәбәте илә халык өмидләре. "Мәктәп" журналының 1913 елгы 1 нче (21 февраль) санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +9. Кыйтга ("Көчләремне мин кара көннәргә саклый алмадым..."). "Аң" журналының 1913 елгы 6 нчы (1 март) санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +10. Шөһрәт. "Аң" журналының 1913 елгы 6 нчы (1 март) санында имзасыз, беренче итеп басылган. +11. Толстой сүзе ("Кирәк анчак яшәр микъдар ашарга..."). "Аң" журналының 1913 елгы 7 нче (15 март) санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +12. Тәфсирме? Тәрҗемәме? "Аң" журналының 1913 елгы 7 нче (15 март) санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +13. Мөхәрриргә. "Мәктәп" журналының 1913 елгы 3 нче (24 март) санында басылган. +14. Толстой сүзләре. "Аң" журналының 1913 елгы 8 нче (10 апрель) санында имзасыз басылган. +15. Кыйтга ("Хәзрәти Пушкин вә Лермонтов әгәр булса кояш..."). "Мәктәп" журналының 1913 елгы 4 нче (20 апрель) санында имзасыз басылган. +16. Буш вакыт. "Аң" журналының 1913 елгы 8 нче (10 апрель) санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +17. Мәктәп. "Аң" журналының 1913 елгы 8 нче (10 апрель) санында басылган. +18. Казан. "Мәктәп" журналының 1913 елгы 4 нче (20 апрель) санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +II. Мәкаләләр. Хикәяләр. Фельетоннар +1. Әстерхан мөзакәрәләре. "Ялт-йолт" журналының 1911 елгы 20 нче (1 январь) санында басылган. +2. Яңа әсәрләр ("Хәмитнең хәяты"). "Идел" газетасының 1911 елгы 10 май (351) санында "Г. Тукаев" имзасы белән басылган. +3. Исемнәремез хакында. "Ялт-Йолт" журналының 1911 елгы 23 нче (4 июль) санында "Имза: "Шәп кеше" имзасы белән басылган. +4. Хикәя язарга теләүче яңа әдипләргә үрнәкләр. "Ялт-йолт" журналының 1911 елгы 23 нче (4 июнь) санында "Мөхәррир мин түгел" дигән имза белән басылган. +5. Идарәдән җаваплар. "Ялт-йолт" журналының 1911 елгы 23 нче (1 июль) санында имзасыз басылган. +6. Мөкаддимә ("Арамызда әдәбият вә шигырь..."). Инглиз шагыйре Байронның Сәгыйть Сүнчәләй (1889-1937) тәрҗемә иткән "Шильон тоткыны" исемле поэмасына сүз башы итеп бирелгән ("Шильон мәхбүсе", Казан, "Мәгариф" көтепханәсе, 1911). "Мөкаддимә"нең ахырына: "Г. Тукаев, 1911 ел, 23 апрель. Казан" дип куелган. Беренче тапкыр беренче дүрттомлыкның 4 нче томына (1956) кертелгән. +7. Аз гына төзәтү. "Йолдыз" газетасының 1911 елгы 30 июнь (703) санында басылган. +8. Русчадан дөрест тәрҗемәләр. "Ялт-йолт" журналының 1911 елгы 26 нчы (15 август) санында "Гөмберт" имзасы белән басылган. +9. Өч баш. "Ялт-йолт" журналының 1911 елгы 26 нчы (15 август) санында "Шүрәле" имзасы белән басылган. +10. "Барча кардәшләр, ыруг, дуст-иш"... "Ялт-йолт" журналының 1911 елгы 27 нче (1 сентябрь) санында "Әхмәт Урманчиев, Габдулла Тукаев" имзалары белән басылган. +11. Ир, хатын.- "Ялт-йолт" журналының 1911 елгы 27 нче (1 сентябрь) санында "Салам Торхан" имзасы белән басылган. +12. Хатыннарның русча, татарча кушаматлары. "Ялт-йолт" журналының 1911 елгы 27 нче (1 сентябрь) санында "Салам Торхан" имзасы белән "Ир, хатын" парчасыннан соң басылган. +13. "Ялт-йолт" идарәсеннән сөальләр. "Ялт-йолт" журналының 1911 елгы 28 нче (12 октябрь) санында "Гөмберт" имзасы белән басылган. +14. Сәгъде Вәкъкас әфәндегә. "Ялт-йолт" журналының 1911 елгы 29 нчы (18 ноябрь) санында имзасыз басылган. +15. Гарәпчә яңа масдарлар. "Ялт-йолт" журналының 1911 елгы 29 нчы (18 ноябрь) санында имзасыз басылган. +16. Татарчага сарыф, нәхү язучыларга ихтар. "Ялт-йолт" журналының 1911 елгы 29 нчы (18 ноябрь) санында имзасыз басылган. +17. Былтырның хисабы. "Ялт-йолт" журналының 1912 елгы 31 нче (1 январь) санында "Шүрәле" имзасы белән басылган. +18. Кычкырды, ди. "Ялт-йолт" журналының 1912 елгы 31 нче (1гыйнвар) санында имзасыз басылган. +19. Мәкальле киңәшләр. "Ялт-йолт" журналының 1912 елгы 36 нчы (31 март) санында "Гөмберт" имзасы белән басылган. +20. Яңлыш уйланмасын. "Ялт-йолт" журналының 1912 елгы 39 нчы (1 июнь) санында басылган. +21. Хәзер җиләк-җимеш вакыты. "Ялт-йолт" журналының 1912 елгы 42 нче (5 август) санында "Шүрәле" имзасы белән басылган. +22. Бик зур кешеләребез. "Ялт-йолт" журналының 1912 елгы 42 нче (15 август) санында имзасыз басылган. +23. Динчеләр куаныштылар. "Ялт-йолт" журналының 1912 елгы 43 нче (20 сентябрь) санында "Гөмберт" имзасы белән басылган. +24. Хаксызлыктан котылдык. "Ялт-йолт" журналының 1912 елгы 45 нче (5 ноябрь) санында "Гөмберт" имзасы белән басылган. +25. Тегеннән-шуннан. "Ялт-йолт" журналының 1912 елгы 48 нче (22 декабрь) санында "Шүрәле" имзасы белән басылган. +1. 1912 елның онытылганнан калган гына хисабы. "Ялт-йолт" журналының 1913 елгы 49 нчы (10 гыйнвар) санында "Счет төймәсе" имзасы белән басылган. +2. Юбилей мөнәсәбәте белән. "Ялт-йолт" журналының 1913 елгы 52 нче (1 март) санында "Шүрәле" имзасы белән басылган. +3. Ике ихтар. "Ялт-йолт" журналының 1913 елгы 53 нче (15 март) санында "Шүрәле" имзасы белән басылган. +4. Матбугатымызның "фәсахәт нәмүнәләре". "Ялт-йолт" журналының 1913 елгы 53 нче (15 март) санында "Гөмберт" имзасы белән басылган. +5. Уянгач беренче эшем. "Кояш" газетасының 1913 елгы 18 март (74 нче) санында "Габдулла Тукаев" имзасы белән басылган. +III. Автобиографик повесть. Юлъязмалар +1. Кечкенә сәяхәт. "Ялт-йолт" журналының 1911 елгы 24 нче (15 июнь) санында "Шүрәле" имзасы белән басылган. +1. Мич башы кыйссасы (Баштан үткән бер эш). "Ялт-йолт" журналының 1912 елгы 32 нче (21 гыйнвар) санында "Шүрәле" имзасы белән басылган. +2. Казанга кайтыш. "Ялт-йолт" журналының 1912 елгы 35 нче (11 март) санында "Шүрәле" имзасы белән басылган. +3. Мәкаләи махсуса. Беренче кисәге "Ялт-йолт" журналының 1912 елгы 40 нчы (1 июль) санында "Хәкыйрь Шүрәле" имзасы белән, ахырына "Троиски, 20 май, 1912 сәнә" дип куелып, икенче кисәгенең I-V өлешләре журналның 41 нче (15 июль) санында "Сәяхәте көбралар ясаучы: Шүрәле" имзасы белән, VI-IX өлешләре 45 нче (5 ноябрь) санында "Шүрәле" имзасы белән басылган. diff --git "a/ILLA/\320\245\320\260\321\200\321\200\320\260\321\201\320\276\320\262\320\260_\320\240-2017.txt" "b/ILLA/\320\245\320\260\321\200\321\200\320\260\321\201\320\276\320\262\320\260_\320\240-2017.txt" index c7acea123454643897875c570d8be82c58ba1381..9d1e4d879975e039a7864888b2cbfe4fa0e5abfd 100644 --- "a/ILLA/\320\245\320\260\321\200\321\200\320\260\321\201\320\276\320\262\320\260_\320\240-2017.txt" +++ "b/ILLA/\320\245\320\260\321\200\321\200\320\260\321\201\320\276\320\262\320\260_\320\240-2017.txt" @@ -700,7 +700,7 @@ XIX гасыр ахыры - XX башы тәнкыйте. Корылтайда уңай герой проблемасының чишелешенә нокта куелмый, чөнки аны әсәрнең конфликты белән бәйләү җитми. Совет язучыларының Икенче Бөтенсоюз съезды (1954) әлеге проблеманы шулай ук читләп узмый. Анда кимчелексез уңай каһарман турындагы карашлар кискен кире кагыла. Тәнкыйтьчеләр уңай геройны идеаллаштыруга каршы чыга, чөнки дискуссиядә катнашучыларның күпчелеге, образларны идеальләштерү конфликтсызлыкка китерә, дигән карашта тора. Язучыларның зур җыелышында шулай ук әдәбиятның романтик сыйфатлары да карала, романтик стильдә язуның әдәбият өчен кирәклеге, аны баету турында фикерләр әйтелә. Корылтай делегатлары, иҗат методлары мәсьәләсен күтәреп, социалистик реализм методының катып калган кагыйдәләр җыелмасы булмавына, тормышны тулы гәүдәләндерүенә һәм үсештәлегенә басым ясый. Язучылар алдында торган актуаль бурычларны ассызыклавы белән, корылтай әдәби тәнкыйтьне тагын бер кат активлаштырып җибәрә. Әлеге мөһим чарадан соң вакытлы матбугатта съезд күтәргән проблемаларны яктырткан мәкаләләр янәдән янә басыла. Татарстан язучылар союзының III съездындагы "Татар совет әдәбиятында уңай герой" темасына доклад ясаган Г. Бәшировның бераздан язучылар алдында торган бурычларны яктырткан һәм турыдан-туры "Безнең бурычлар" дип исемләнгән мәкаләсе "Совет әдәбияты" журналының 1955 елгы март санында дөнья күрә. Әдипләр корылтайда күтәрелгән төп мәсьәләләр белән генә чикләнми. Ә. Фәйзи алып барган көндәлектә матур әдәбиятка хезмәт иткән тәнкыйть спецификасы, тәнкыйтьче турында шундый уйланулар бар: -"18.1.55. +".1.55. Матур әдәбиятның нечкәлекләрен (спецификасын) иң төшенгән кеше - язучы. Ул - иң яхшы литературовед, критик, эстетик. Монда аңа язучылыгының субъектив сыйфатлары ярдәм итә. Ләкин шул ук субъектив сыйфатлар аны объектив бәяләүдән читкә өстерәп алып китүе мөмкин. Әйтик, Толстойның Шекспирны тәнкыйте. Шуңа күрә укучыга язучының субъектив фикерләрен объектив фикерләреннән аера белергә кирәк..."Н. Гыйззәтуллин, сугыштан соңгы әдәби хәрәкәттә тәнкыйтьтәге үзгәрешләрне шушы рәвешчә тасвирлады: "Илленче еллар уртасыннан башлап әдәби тәнкыйть өлкәсендә дә, илнең иҗтимагый-политик тормышындагы үзгәрешләр белән бәйле рәвештә, аерым язучылар иҗатын бәяләүдә дә, шулай ук әдәби процессны тулы итеп күзаллауда да догматизмнан котылырга омтылу, социологизм чиреннән арыну процессы ачык төс алды. Утызынчы еллар ахырында хаксыз рәвештә әдәбият тарихыннан сызып ташланган язучы һәм тәнкыйтьчеләрнең аклануы әдәбият галимнәренә зур мөмкинлекләр ачты. Татар совет әдәбияты тарихын бөтен тулылыгында өйрәнү, аның төрле этаплардагы үзенчәлекләрен, уңай һәм кимчелекле якларын дөрес бәяләү өчен мөмкинлекләр туды. Яңадан әдәбиятка кайткан язучыларның әсәрләре кабат басылып чыга башлады һәм язучыларга заман таләбе югарылыгыннан бәя бирүнең беренче тәҗрибәләре эшләнде" Илленче елларның беренче яртысында татар тәнкыйтендә ниндидер уңай күренешләр күзәтелсә дә, аның заман тормышын яктырткан, Яңаны төзүчене, совет иле патриотларына дан җырлаган әдәбиятны мактавы аркасында, сүз сәнгатенә күп кенә тарихи темалар үтми торды, бер ачыла башлаганнарыннан баш тартылды. Агымдагы әдәби процесс һаман да партия салган юлдан баруын дәвам итте, аның үсеше схематик һәм рус совет әдәбияты үсеше үрнәгендә булды, чөнки тәнкыйтьчеләр моның шулай булуы уңай дип санады. Зур күпчелек, партия рөхсәтен сиземләми торып, төрле карарлар чыгарылганчы я булмаса җитәкче постта утырган тәнкыйтьчеләр сүз алганчы, теге яки бу проблемаларны башлап күтәрергә җөрьәт итмәде, кайберәүләр хак фикерләрен дә төрле Пленум карарларыннан соң үзгәртте, чыгышларын аңлы рәвештә хакимият көткәнчә, җитәкчеләр теләгәнчә язды. Татар әдәби тәнкыйтендә рус тәнкыйтеннән күчеп утырган штамп фикерләргә өстенлек бирелде. Җанлы әдәби барышны гадел яктырту игелексез һәм автор шәхесен куркыныч астына куючы гамәл икәнлеген аңлап, кайберәүләр тәнкыйтьтән читләшә баруны яисә тәмам китүне һәм әдәбият тарихына мөнәсәбәтле хезмәтләр язуны хуп күрде. Әдәби тәнкыйтьнең нормативлыгы, аның өстеннән партия күзәтчелеге чын тәнкыйтьчегә ачылырга һәм үсәргә ирек бирмәвен дәвам итте. 2.4.2. Тоталитаризмнан соң әдәби тәнкыйть diff --git "a/Ilshat's folder/\320\221\320\260\321\202\321\203\320\273\320\273\320\260_\320\241\320\260\320\271\320\273\320\260\320\275\320\274\320\260 \323\231\321\201\323\231\321\200\320\273\323\231\321\200. 5 \321\202\320\276\320\274\320\264\320\260. \320\242.2 \320\242\320\260\321\200\320\270\321\205\320\270 \321\210\323\231\321\205\320\265\321\201\320\273\323\231\321\200, \320\267\320\260\320\274\320\260\320\275\320\264\320\260\321\210\320\273\320\260\321\200\321\213 \321\202\321\203\321\200\321\213\320\275\320\264\320\260 \321\201\323\251\320\271\320\273\323\231\320\272\320\273\323\231\321\200... (\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2008).txt" "b/Ilshat's folder/\320\221\320\260\321\202\321\203\320\273\320\273\320\260_\320\241\320\260\320\271\320\273\320\260\320\275\320\274\320\260 \323\231\321\201\323\231\321\200\320\273\323\231\321\200. 5 \321\202\320\276\320\274\320\264\320\260. \320\242.2 \320\242\320\260\321\200\320\270\321\205\320\270 \321\210\323\231\321\205\320\265\321\201\320\273\323\231\321\200, \320\267\320\260\320\274\320\260\320\275\320\264\320\260\321\210\320\273\320\260\321\200\321\213 \321\202\321\203\321\200\321\213\320\275\320\264\320\260 \321\201\323\251\320\271\320\273\323\231\320\272\320\273\323\231\321\200... (\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2008).txt" index 14f069e2c95bf19aef46ae2b0d01e241d4e78f89..ff1542b310584bdfc1200d6cd0beca4cb477668f 100644 --- "a/Ilshat's folder/\320\221\320\260\321\202\321\203\320\273\320\273\320\260_\320\241\320\260\320\271\320\273\320\260\320\275\320\274\320\260 \323\231\321\201\323\231\321\200\320\273\323\231\321\200. 5 \321\202\320\276\320\274\320\264\320\260. \320\242.2 \320\242\320\260\321\200\320\270\321\205\320\270 \321\210\323\231\321\205\320\265\321\201\320\273\323\231\321\200, \320\267\320\260\320\274\320\260\320\275\320\264\320\260\321\210\320\273\320\260\321\200\321\213 \321\202\321\203\321\200\321\213\320\275\320\264\320\260 \321\201\323\251\320\271\320\273\323\231\320\272\320\273\323\231\321\200... (\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2008).txt" +++ "b/Ilshat's folder/\320\221\320\260\321\202\321\203\320\273\320\273\320\260_\320\241\320\260\320\271\320\273\320\260\320\275\320\274\320\260 \323\231\321\201\323\231\321\200\320\273\323\231\321\200. 5 \321\202\320\276\320\274\320\264\320\260. \320\242.2 \320\242\320\260\321\200\320\270\321\205\320\270 \321\210\323\231\321\205\320\265\321\201\320\273\323\231\321\200, \320\267\320\260\320\274\320\260\320\275\320\264\320\260\321\210\320\273\320\260\321\200\321\213 \321\202\321\203\321\200\321\213\320\275\320\264\320\260 \321\201\323\251\320\271\320\273\323\231\320\272\320\273\323\231\321\200... (\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2008).txt" @@ -5126,7 +5126,7 @@ ХОЛЫК Үзен матур санаган хатын-кызның холкы яман була яки андый хатын-кыз, гаилә кора алмыйча, кулдан-кулга йөри торган булып китә. ТЕЛЧЕЛӘРГӘ -"3" авазы башкорт теленә генә хас, дип әйтү ул — наданлык. Бу аваз татар телендә борынгыдан ук килә. Аның кагыйдәсе дә бар. "Д" авазы (хәрефе) ике сузык уртасында килсә, "з" булып ишетелә, үзебез дә сизмәенчә, без сакау "3" әйтәбез: бодай, бәдән, надан... "д" авазы (хәрефе) артында гына сузык торса, без каты "д" әйтәчәкбез: Дилбәр, дилбегә, дус,тәбәлдерек... +"" авазы башкорт теленә генә хас, дип әйтү ул — наданлык. Бу аваз татар телендә борынгыдан ук килә. Аның кагыйдәсе дә бар. "Д" авазы (хәрефе) ике сузык уртасында килсә, "з" булып ишетелә, үзебез дә сизмәенчә, без сакау "3" әйтәбез: бодай, бәдән, надан... "д" авазы (хәрефе) артында гына сузык торса, без каты "д" әйтәчәкбез: Дилбәр, дилбегә, дус,тәбәлдерек... КУРКЫНЫЧ ФИКЕР Соңгы елларда ата кешеләрнең үз кызлары белән җенси мөнәсәбәтләргә керү очраклары ешайды. Алар сөяркә буларак кына түгел, гаилә корып та яшиләр икән. Атасыннан бала тапкан очраклар да бар. Бу гадәт соңгы еллар бозыклыгы гына түгел. Бәлки, бик тә борынгы заманнардан ук килә торган бер йола икәне билгеле. Христиан дине шуңа киная ясый түгелме соң? Бот Еваны Адәмнең кабыргасыннан ясый. Димәк, Адәм үз кызына өйләнә, ал арның бик күп балалары пәйда була. Башка гаиләләр булмаганлыктан, алар, бертуганнар, үзара өйләнешеп бетә. САФСАТА diff --git "a/Ilshat's folder/\320\221\320\270\320\270\321\210\320\265\320\262\320\260_\320\237\320\276\320\262\320\265\321\201\321\202\321\214 \322\273\323\231\320\274 \321\205\320\270\320\272\323\231\321\217\321\202\320\273\323\231\321\200 (\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,1975).txt" "b/Ilshat's folder/\320\221\320\270\320\270\321\210\320\265\320\262\320\260_\320\237\320\276\320\262\320\265\321\201\321\202\321\214 \322\273\323\231\320\274 \321\205\320\270\320\272\323\231\321\217\321\202\320\273\323\231\321\200 (\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,1975).txt" index 0ccbb260c179f78db25fed44d4d79899fe97eb2a..43ac99540e35ebb4f0a37cd2e047a90194a3b739 100644 --- "a/Ilshat's folder/\320\221\320\270\320\270\321\210\320\265\320\262\320\260_\320\237\320\276\320\262\320\265\321\201\321\202\321\214 \322\273\323\231\320\274 \321\205\320\270\320\272\323\231\321\217\321\202\320\273\323\231\321\200 (\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,1975).txt" +++ "b/Ilshat's folder/\320\221\320\270\320\270\321\210\320\265\320\262\320\260_\320\237\320\276\320\262\320\265\321\201\321\202\321\214 \322\273\323\231\320\274 \321\205\320\270\320\272\323\231\321\217\321\202\320\273\323\231\321\200 (\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,1975).txt" @@ -678,7 +678,7 @@ XXI — Амин!—ди Буранша. Балыкчылар ашыгып диңгез ярына юнәләләр. Бураншаны ул көнне яр буена хәтле әнисе, кәләше, кызы озатып бара. Юламан карт, биленнән кузгала алмаганлыктан, түшәктә ятып кала. Әһ, әгәр ул Бураншасын шушы көнне мәңгелеккә озатасын алдан белсә иде... Имгәкләп булса да диңгез буена төшәр, күзе талганчы, улының артыннан карап калыр иде... Юк, озатмас, улын диңгезгә якын да җибәрмәс, аны хәтта диңгез буеннан бөтенләй еракка, Уралына—диңгезсезупкынсыз җирләргә алып китәр иде... Аһ, нигә кешегә шундьТй бәла-каза, кайгы-хәсрәт килерен алдан тою сәләте бирелмәгән?! Нигә кеше үзенең һәлакәтең алдан белеп, качып котыла алмый икән?.. Менә шулай, көтмәгәндә, таудай авыр кайгы җимерелеп төште Юламан өстенә. Буранша шул китүдән кайтмады. Диңгез упкыны эчендә йотылып калды бала... Аһ Буранша, Буранша... Бөркет күзле, арслан йөрәкле Буранша!.. Яшәү өчен, бәхет, шатлык өчен туган идең ләбаса син, Буранша! Я, аңа, иксез-чиксез олы диңгезгә, нәрсә җитми? Нигә ул Юламан картның бәләкәй генә бәхетен дә күпсенде?! Рәхимсез куллары белән йолкып, өзеп алды? Колачы ни хәтле киң булса да, күкрәге тар, күрәсең, бу диңгезнең?! Әйе, тарсынды, күпсенде... Ә ул, Юламан карт, табыну дәрәҗәсенә җитеп яратты лабаса шушы олы диңгезне. Әйе, яратты. Бөтен гомерен, канын, җанын — барысын да түкте ул шушы диңгезгә. Бернине дә жәлләмәде... Ләкин диңгез комсызлыгының чиге күренмәде... -Буранша кайтмады. Бераздан аның кәләше Ирьегет белән качып китте... Шуннан... әнисе дөньяны куйды. Әйе, адәм баласы күтәрерлек кайгы идемени бу?1 Күтәрә алмады хатынкай, күтәрә алмады... +Буранша кайтмады. Бераздан аның кәләше Ирьегет белән качып китте... Шуннан... әнисе дөньяны куйды. Әйе, адәм баласы күтәрерлек кайгы идемени бу? Күтәрә алмады хатынкай, күтәрә алмады... Юламан картның кара кургаш кебек авыр, көзге таш кебек салкын уйларын бүлеп, аста, кырчын өстендә, үзәк өзгеч җыр сызыла... Әйе, кайгы белән шатлык сымак, мәңгелек яз кебек дәртле, умырзая шикелле яшь, саф җыр: Тулпар атка менеп, заяга җилеп, Узып бара зәвыклы яшьлегем. diff --git "a/Ilshat's folder/\320\221\323\231\321\210\320\270\321\200\320\270_\320\241\320\260\320\271\320\273\320\260\320\275\320\274\320\260 \323\231\321\201\323\231\321\200\320\273\323\231\321\200. \320\230\321\201\321\202\323\231\320\273\320\265\320\272\320\273\323\231\321\200, \320\261\323\231\321\217\320\275, \320\277\321\203\320\261\320\273\320\270\321\206\320\270\321\201\321\202\320\270\320\272 \321\217\320\267\320\274\320\260\320\273\320\260\321\200 (litres)(\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2014).txt" "b/Ilshat's folder/\320\221\323\231\321\210\320\270\321\200\320\270_\320\241\320\260\320\271\320\273\320\260\320\275\320\274\320\260 \323\231\321\201\323\231\321\200\320\273\323\231\321\200. \320\230\321\201\321\202\323\231\320\273\320\265\320\272\320\273\323\231\321\200, \320\261\323\231\321\217\320\275, \320\277\321\203\320\261\320\273\320\270\321\206\320\270\321\201\321\202\320\270\320\272 \321\217\320\267\320\274\320\260\320\273\320\260\321\200 (litres)(\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2014).txt" index 77af048eb992f0b2bf2a89dcc6ac7946129a86a6..500fcb4ce40f31f9da2db7ec651291af966b38b8 100644 --- "a/Ilshat's folder/\320\221\323\231\321\210\320\270\321\200\320\270_\320\241\320\260\320\271\320\273\320\260\320\275\320\274\320\260 \323\231\321\201\323\231\321\200\320\273\323\231\321\200. \320\230\321\201\321\202\323\231\320\273\320\265\320\272\320\273\323\231\321\200, \320\261\323\231\321\217\320\275, \320\277\321\203\320\261\320\273\320\270\321\206\320\270\321\201\321\202\320\270\320\272 \321\217\320\267\320\274\320\260\320\273\320\260\321\200 (litres)(\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2014).txt" +++ "b/Ilshat's folder/\320\221\323\231\321\210\320\270\321\200\320\270_\320\241\320\260\320\271\320\273\320\260\320\275\320\274\320\260 \323\231\321\201\323\231\321\200\320\273\323\231\321\200. \320\230\321\201\321\202\323\231\320\273\320\265\320\272\320\273\323\231\321\200, \320\261\323\231\321\217\320\275, \320\277\321\203\320\261\320\273\320\270\321\206\320\270\321\201\321\202\320\270\320\272 \321\217\320\267\320\274\320\260\320\273\320\260\321\200 (litres)(\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2014).txt" @@ -331,7 +331,7 @@ Аның бу сүзләре минем шәрикләрне дә очындырып җибәрде бугай, алар дәррәү сикерешеп тордылар да хәлфә абыйны сырып алдылар. - Яңадан укы әле, хәлфә абый?.. - Чынлап та Зарифныкымы? -Лотфулла хәлфә, ачуыннан булса кирәк, алдындагы зур, катыргы тышлы "Һидайя"9 китабын ачкан көйгә калдырып, бүлмәдән чыгып китте. Усал Бәрлебаш Хәлиме аның артыннан кычкырып калды: +Лотфулла хәлфә, ачуыннан булса кирәк, алдындагы зур, катыргы тышлы "Һидайя" китабын ачкан көйгә калдырып, бүлмәдән чыгып китте. Усал Бәрлебаш Хәлиме аның артыннан кычкырып калды: - Әй, Лотфулла абый, китабыңны ачык калдырдың бит - шайтан укыр! Маҗгар Вәли көлеп җибәрде: - Шайтан укырга гына ярарлык та инде ул!.. @@ -621,7 +621,7 @@ - Мулла дигәнең әйле-шәйле бер кеше булып чыкты ич! - ди. - Кузы гуште, кымыз дигәнең аның өчен анчиси бер тамак ич! - ди. - Киленчәкләр белән бүз балалык кылып йөрүдән башкага төк карамайды. Галимҗан монда да шулай була: кайда падачы (куй багучы - көтүче), кайда куй савучы хатын-кыз, кайда яшьләр уены, ул гел шулар тирәсендә, шулар белән мәш килә. Аннан соң казакъларның асау атлары, айгырлары белән кызыксына. Бәла бит ул далада туып үсеп, кулга ияләшмәгән казакъ айгырлары белән эш итү!.. Иң элек аны тота алмый теңкәң корый, эштән чыгасың. Ул сине янына да җибәрми яисә арт аяклары белән тибеп очыра, яки берәр җиреңнән тешләп эләктереп ала да бер читкә селтәп ташлый. Ниһаять, колакларын торгыза да киң дала буйлап оча; аның артыннан ни яхшы чаптар атларга атланган дүрт-биш кеше башларына элмәк арканнар тагылган озын кура агачларын күтәреп куып йөриләр. Аның муенына элмәкле җеп ташлап эләктерергә азапланалар, ә ул якын да җибәрми сине!.. Әле аны тотып, эләктереп алганда да аңа атланалмый яисә аңа атлангач та шома гына йөреп китә алмый йөдисең. Мең бәла белән атланып та өлгермисең, ул алгы аякларын югары күтәреп, арт аяклары белән баса да, кинәт кенә мәтәлчек атып, сине бер кырый ыргытып җибәрә. Галимҗан, кайчакларны бөтен дөньясын, ашау-эчүен онытып, көне буе әнә шундый асау айгырлар янында була. Казакълар исләре китеп сөйлиләр: -- Киленчәкләр белән ат җене сугылган, күрәсең, аңарга, - диләр. - Нигә кирәк иде инде ул мулдәкә кешегә... Әнә бит башка мулдәкәләр карт-корыларга "Ясин", "Тәбарәк"21 өйрәтүдән башканы белмиләр. +- Киленчәкләр белән ат җене сугылган, күрәсең, аңарга, - диләр. - Нигә кирәк иде инде ул мулдәкә кешегә... Әнә бит башка мулдәкәләр карт-корыларга "Ясин", "Тәбарәк" өйрәтүдән башканы белмиләр. Аннары тагын да шунысына исләре китә. Галимҗан аз гына вакыт эчендә әнә шундый кыргый айгырларны тоту, аларга тиз генә атланып алып, шома гына җилдереп китү эшендә дә башка бүз балаларны оятка калдыра башлый. Атлап киткәнче үк атка менгән күчмә казакълар да тиз генә кулга ияләштерә алмаган атлар да Галимҗан кулында игә килә икән! Ат җене бардыр моңарда, дип, күчмәннәр дә шаккаткан. Ул айгырның тезгененнән тартып башын артка каера да ялт итеп өстенә менеп атлана һәм, ике аягы белән аның янбашларыннан кысып, ныгып утыра. Айгыр, ал аякларын күтәреп, аны артка атып ташларга да итә, алга чөеп ташларга да азаплана, төрлечә тыпырчынып та карый, юк, булмый. Галимҗан һаман да аның өстендә утырыпмы-утыра. Иң азагында, бу мулдәкә нугайны болай гына җиңеп булмады, ахрысы, дигәндәй, айгыр киң дала буйлап җанфәрманга чабарга тотына. Айгыр чапкан саен, Галимҗан итегенең каты үкчәләре белән аның янбашларына кадап, аны кыздыра гына. Айгыр ап-ак күбеккә төшкәнче чаба-чаба да, сиңа буйсынмый булмады инде дигәндәй, башын аска бөгеп, шып итеп туктый. Ә Галимҗан, атның ял асларыннан, борын өсләреннән сыйпап, аны иркәли. Айгыр күңелләнеп, пошкырып куя. Шуннан соң ул үзенең бөтен иркен Галимҗанга тапшыра. Егет тезгенне кайсы якка тартса, айгыр шул якка карап, шома гына кузгалып юргалап китә. Картлар: @@ -953,7 +953,7 @@ Әллә ничек безгә Фатих абзыйның аны каршы алуы сәеррәк төсле тоела. Дөрес, ул да аның белән елмаеп, кулын биреп күрешә. Аннары: - Нихәл, мәҗнүн гашыйк? - ди дә үзенең эшенә керешә. Тукай белән Рәми кайчагында уен-көлке, кайчагында җитди рәвештә, ләкин саф дусларча сөйләшеп утыралар. Тукай ярым көлкеле, төртмәле итеп сүз башлый: -- Бүген төнлә, сеңеп йоклаган чагымда, кемдер берәүнең Сәгыйтьнекенә охшаш тавыш белән "Әй, Габдулла, ятма, тор!"30 дигәне колагыма ярып керде. Күземне ачып җибәрсәм, таң атып килә икән. Ялт итеп сикереп тордым да тәрәзә төбенә барып утырдым. Әй, Сәгыйть, мин әйтәм, юк-барларны уйланып ятма! дим. Үзең дә тор, шигырь яз, халык синнән иҗат көтә! дим. - Аннары ул көлеп кенә өстәп куя: - Ничек соң, минем тавыш синең колакка кердеме? - ди. +- Бүген төнлә, сеңеп йоклаган чагымда, кемдер берәүнең Сәгыйтьнекенә охшаш тавыш белән "Әй, Габдулла, ятма, тор!" дигәне колагыма ярып керде. Күземне ачып җибәрсәм, таң атып килә икән. Ялт итеп сикереп тордым да тәрәзә төбенә барып утырдым. Әй, Сәгыйть, мин әйтәм, юк-барларны уйланып ятма! дим. Үзең дә тор, шигырь яз, халык синнән иҗат көтә! дим. - Аннары ул көлеп кенә өстәп куя: - Ничек соң, минем тавыш синең колакка кердеме? - ди. Сәгыйть бер сүз дә әйтми, көлә генә. Кайвакытта Тукай: - Йә, Сәгыйть агай, "Зөбәйдәң"не яшәтә алмадың инде, ичмасам, Мозаффарияне яшәт! - дип, бөтенләй икенче мәсьәләгә күчеп тә китә. Бу төртмә сүзләр әле күптән түгел генә булып үткән кайбер вакыйгаларны искә төшерәләр. Казанның Печән базары мәчете мулласы Зариф Мозаффаровның кызы бервакытны ничектер бер шигырь сыман нәрсә яза да аны Сәгыйть Рәмигә бирә. Сәгыйть тегенең күңелен күтәреп, хатын-кызлардан да берәр кешене әдәбият тирәсенә тарту нияте беләндер, ахрысы, моны төзәтеп, матурлап яза да матбугатка чыгара. Ләкин бу шигырь кызның үзенә генә түгел, Зариф мулланың да башына бәла тудыра. Казан мещаннары байтак вакытлар шау-гөр килә: @@ -1021,7 +1021,7 @@ Бу егет тә шулай юкка чыккач, Сәгыйть абзый "Бәянелхак" газетасында бөтенләй берүзе калган иде. Әмма минем эчемне бер нәрсә тырный: һичбер үзенә лаеклы булмаган шушы җирдә Сәгыйть абзый ничек утыра да шулчаклы күп эшне ничек берүзе алып бара? Нәрсә өчен шулкадәр баш вата? Ләкин бу турыда Сәгыйть абзыйның үзеннән сорарга батырчылыгым җитми иде. 1905 ел революциясеннән соң төрле шәһәрләрдә күптөрле исемнәрдә татар телендә бербер артлы газеталар чыга башлады. Татар халкы, аларның нинди юлда, нинди юнәлештә булуларына карамастан һәм ул якны тикшереп тә тормастан, аларны зур шатлык белән каршы алды. Аларның һәммәсен дә йотлыгып, бирелеп укырга кереште. Ләкин бу газеталар торабара иләнә башладылар. Һәрбер катлау, һәрбер укучы үзенең карашларына, үзенең фикеренә ошаган газеталарны гына укырга өйрәнде. Кайберәүләр, әлбәттә, аларның әдәби-техник яктан эшләнүләренә карап та бәя бирәләр иде. Менә шунлыктан күп кенә газеталар, үзләренә билгеле бер юнәлеш алмаулары яисә техник һәм әдәби яктан укучыны үзенә тартырлык итеп эшләнмәүләре аркасында, бер генә катлауның да карашын яулап алмадылар. Алар торган саен үзләренең укучыларын югалтып, иң азагында тукталырга мәҗбүр булдылар. Бу югалу нәүбәте әлеге "Бәянелхак" газетасына да якынлашып килә иде. Башка җирдән һичбер төрле дә килерләре булмаган аталы-уллы Сәйдәшевләр, шуны сизеп алгач та, үзләренә терәк булган бу газетаны ничек тә яшәтү юлын эзлиләр. Иң азагында газетаның редакция һәм матбагасы урнашкан өйләрен үзләре торыр өчен бер-ике бүлмәсен генә калдырып саталар, һәм Болак буендагы шыксыз, килбәтсез йортны арендага алып, редакция белән матбагаларын шунда күчерәләр. Инде хәзер анда кырыс-кырыс басып йөргән директор да, мәтликап суыра-суыра счёт төймәләрен тартып утыручы бухгалтер да, тутырылган тавыктай гәүдәле, ак йөзле, нечкә, тәти бармаклы кассирша Маурыська да, джентльмен әдәби хезмәткәрләр дә юк. Әхмәтҗан Сәйдәшев - үзе типография хуҗасы, үзе бухгалтер, үзе кассир, үзе игъланнар җыючы агент. -Элек, яңа чыга башлаган чакларында, халыкны дин юлыннан яздырмау өчен тырышу шикеллерәк бер юнәлеше булган бу газетада инде хәзер мәсләк тә, юнәлеш дигән нәрсә дә калмаган. Анда басыла торган нәрсәләрнең күбесендә бер-берсенә капма-каршы килә торган фикерләр яисә бернәрсәгә дә ярамый торган буш фәлсәфә, сафсата тулып ята. "Японнарны мөселман итәм!" - дип шалтырап йөргән Рәшит Казый Ибраһимовның "Бәянелхак"та номер саен басылып килгән "Дәүри галәм"33 дигән нәрсәсен дүрт күз белән көтеп алган әһеле ислам, чухурлар гына укый, чөнки алар әле һаман да әнә шул "Дәүри галәм"дә "Японнар ислам динен кабул иттеләр!" дигән сүзләрнең язылуын көтә иде. +Элек, яңа чыга башлаган чакларында, халыкны дин юлыннан яздырмау өчен тырышу шикеллерәк бер юнәлеше булган бу газетада инде хәзер мәсләк тә, юнәлеш дигән нәрсә дә калмаган. Анда басыла торган нәрсәләрнең күбесендә бер-берсенә капма-каршы килә торган фикерләр яисә бернәрсәгә дә ярамый торган буш фәлсәфә, сафсата тулып ята. "Японнарны мөселман итәм!" - дип шалтырап йөргән Рәшит Казый Ибраһимовның "Бәянелхак"та номер саен басылып килгән "Дәүри галәм" дигән нәрсәсен дүрт күз белән көтеп алган әһеле ислам, чухурлар гына укый, чөнки алар әле һаман да әнә шул "Дәүри галәм"дә "Японнар ислам динен кабул иттеләр!" дигән сүзләрнең язылуын көтә иде. Бу газета икешәр битле игъланнарны басып яшәп килде. Шунлыктан Сәгыйть Рәми дә аңардан: - Бу инде хәзер газета булудан да бигрәк игъланнар капчыгы! - дип көлә торган иде. Игъланнар бер "Бәянелхак" өчен генә түгел, башка газеталар өчен дә шактый мөһим мәсьәләгә әверелде. Ләкин башка газеталар, күпме генә тырышсалар да, номер саен бары тик биш-алты игълан гына бастыра алалар, "Бәянел хак" газетасы исә шулчаклы игъланны ничек итеп таба иде соң?.. @@ -1352,7 +1352,7 @@ - Мунча кереп кайтабыз әле, - диләр. Бик табигый хәл. Мунчага мин дә шунда йөрим. Бистәдәге берничә татар хатыны үзләренең өч-дүрт кенә кешелек кечкенә мунчаларын, алдан хәбәр бирсәң, әйбәтләп ягып, каен миннекләрен пешекләп, хәстәрләп куя иде. Ләкин бара-тора әлеге эшчеләрнең мунчага йөрүләре төрле уйга сала башлады: "Бу Сафи агайлар, мунчага барабыз, диләр. Ә үзләре бервакытта да алмаш өчен күлмәк-ыштан да, юыну өчен кирәк булган сабын-фәлән дә алып китми. Бер китсәләр, алты-җиде сәгать торып кайталар. Ә менә мин күп булганда бер сәгать, сәгать ярым эчендә эшемне бетерәм да кайтам". -Алар, аннан кайткач та, ишегалдында озак вакыт шыпырт кына сөйләшеп утыра. Бу сөйләшүләрендә берничә кешенең исемнәрен дә телгә алалар: "Гафур" диләр, "Галимҗан"46 - диләр... +Алар, аннан кайткач та, ишегалдында озак вакыт шыпырт кына сөйләшеп утыра. Бу сөйләшүләрендә берничә кешенең исемнәрен дә телгә алалар: "Гафур" диләр, "Галимҗан" - диләр... Менә бүген Гафур агай Коләхмәтев: - Сез Ягодныйда булдыгыз шикелле? - дигәч кенә, мин әлеге "мунчага бару"ның серен бераз абайлап алдым да, аны-моны уйлап тормастан: - Минем Ягодныйда булуымны Сафи агайлардан ишеткәнсездер инде сез? - дидем. @@ -2065,7 +2065,7 @@ Моңа охшашлырак тагын бер факт Тукайның Петербургка сәяхәте вакытында да күренде. Петербургта Тукай шәрәфенә зур бер банкет бирелә. Мондагы татар интеллигенциясе белән алдынгы җәмәгать хадимнәре: "Бөек шагыйрь мәгънәле сүзләр белән берәр телмәр сөйләр", - дип ашкынып көтеп тора. Ләкин Тукай бер генә сүз дә әйтми, телен йоткан кебек тик утыра. Тукай турында гайбәтләр язып, бу төркем аны дөнья күрмәгән, культурасыз кеше итеп күрсәтергә, шуның белән бергә Петербургтагы татар карагруһчыларының пычраклыгын да яшереп калдырырга тырышты. Хикмәт шунда: үзенә ят кешеләр белән Тукай тиз генә аралашып китә алмый, аны кирәк дип тә тапмый иде. -Шушы чорларда Петербургта ахун Гатаулла Баязитовлар һәм Байрашев кебек карагруһ татар байлары тарафыннан патша хакимиятенә хезмәт итү нияте белән төзелгән "Сирател-мөстәкыйм"57 атлы бер оешманың барлыгы бөтен татар интеллигенциясенә билгеле иде. (Бу оешма турында баштарак телләрдә генә сөйләнеп йөрсә дә, соңга таба "Вакыт" газетасы аның турында ачыктан-ачык язып чыкты.) Шул оешма исеменнән газета да чыгарылды. +Шушы чорларда Петербургта ахун Гатаулла Баязитовлар һәм Байрашев кебек карагруһ татар байлары тарафыннан патша хакимиятенә хезмәт итү нияте белән төзелгән "Сирател-мөстәкыйм" атлы бер оешманың барлыгы бөтен татар интеллигенциясенә билгеле иде. (Бу оешма турында баштарак телләрдә генә сөйләнеп йөрсә дә, соңга таба "Вакыт" газетасы аның турында ачыктан-ачык язып чыкты.) Шул оешма исеменнән газета да чыгарылды. Тукай үз исеменә бирелгән әлеге банкетта менә шул оешма һәм газета белән бәйле кешеләрнең дә барлыгын белә, әлбәттә. - Мин, аларны күрү белән, үземне сыйрател-мөстәкыймчеләр арасына килеп эләккәндәй тойдым. Шунлыктан мин анда берәр сүз сөйләү түгел, ничек кенә булса да аннан тизрәк чыгып китү юлын карадым, - ди Тукай. Шагыйрьнең әлеге банкетта әнә шулай сүзсез утырып торуын миңа Кәбир Бәкер дә сөйләгән иде. Шуннан соң мин Тукайга: @@ -2989,7 +2989,7 @@ Мондый тәкълидләр исә гавамында (масса, халык) гына булмыйча, бәлки, муллаларында да көч алмышдыр. Мәсәлән, бер мишәр мулласы теле белән ысул җәдидәне вә Аурупа мәдәниятен сүгә, фигыле белән анларга каршы сугыш ача, шунардан ук "хәзрәт, балаңыз кайда укый?" дип соралса, бер ысул җәдидә мәктәбендә яки бер урыс мәктәбендә укытканы беленә. Шул муллалар ук хәзерендә бер-берсендән калышмас өчен бик камил булмаса да, тырышып-тырмашып, мәсҗиде янына бер ысулы җәдидә мәктәбе торгызган вә мөгаллим дә китергән булалар. Димәк, бер авылда өч мәсҗид булса, өч мәктәп вә өч мөгаллим дә була. Менә боларның һәммәсен түземле милли мишәрләр һич сыкранмый тәрбия кылалар. Бер мишәр мулласы ысулы җәдидә мәктәбе ачкан да, шуңа ачынып: "Бәгъзе бер авылда җәдидче байлар читтән кайтып муллаларына ысулы җәдидә мәктәбе ачып бирделәр дә, ул муллаларның шундый мәктәпләре булгач, без дә салмый булдыра алмадык. Менә шулай итеп һәр мәхәлләне шул басты. Әле дә йетмәсә, яратмасаң да үз мөгаллимеңне мәҗлес саен мактап йөрергә туры килә. Чөнки башкалар үзләренекен мактый", - дия зарлана. Болай булганда мишәрләрнең тәкълид вә гайбәтләрендән яхшы гына өмитләр дә әйтергә урын бар. Бу тәкълидчелек ансыз да тәкәллефле булган гавам халкын бигрәк тә зур исрафларга (акча туздыру) чумдырадыр. Мәсәлән, уртача гына мәгыйшәтле булган бер мишәрләрнең бәйрәм тәкәллефләрен санап карыйк. Ул, бичара, игенен җыеп бетергәч, истирахәт алды бәйрәмен зур чыгымнар белән үткәреп озак та үтми, авыз ачтыру вә Рамазан бәйрәмен үткәрү мәсърафларына (чыгымнар) тотына. Ярлы булса да, байлардан калышмый. Боларны үткәреп йебәрү онытылганчы, Корбан бәйрәменең эше сизелә башлый. Менә күреңез шушы әфәнденең Корбан бәйрәмендә генә тоткан чыгымларын! Гарәфә көн (моңа мишәрләр "үрә/өйрә көне" диләр) муллаларга коймаклар пешереп илтә. Шул көндә үк хәзрәт дә йорт саен Коръән укып йөри, аңарга аз булганда 20-30 тиен сәдака бирә. Гаеттә мулла, мөәззин, хәлфә, мәхдүм, хаҗи вә сорыкортларга аз булганда 5-6 сум сәдака өләшә. 4-5 сумлык сарык чала. Мөмкин кадәрле байлардан калышмый, 20-30 сумлар акча тотып, аның мәҗлесен уздыра, анда һәм 2-3 сум корбан сәдакасы өләшә. Бер-ике көн үткәч, "Корбан хәтеме" исемендә тагын да бер мәҗлес ясый. Шул көенчә уртача гына бер мишәрнең Корбан бәйрәме генә дә 70-80 сумдан аша. -Корбан бәйрәме артындан гашура (мөхәррәм аеның унынчы көне) килеп җитә. Хасил, дини бәйрәмләр берсе артындан берсе туа тора. Мишәрләр боларның һәрберсен зур-зур мәсърафлар белән каршы алалар вә үз итәләр. Һәрберен, үзләренчә тантаналы вә тәкәллефле рәвештә икешәр вә өчәр көн ясыйлар. Һәрберендә муллалар йорт саен Коръән укып йөри. Элегрәк кызыл йомырка бәйрәмләрендә дә Коръән укып, йомыркалар пешертеп йөргәнләр. Хәзер бу юк. Моны чуашлар вә гаҗәмләр (фарсылар) хәзерендә дә ясыйлар. Моңа чуашлар "Монкун"79, гаҗәмләр "Нәүрүз бәйрәме" диләр. Гаҗәмләрнең бу бәйрәмне "хәзрәти Хөсәеннең Йезед белән сугышкан көне" дия урамларда ат өстендә күгәрчен уйнатып вә пычак, тимерләр белән үз-үзләрен кыйнап, үзләренчә хәзрәт Хөсәенгә охшап йөрдекләре кеби, чуашларның да "Олы көн" исемен биргән бу бәйрәмләрендә сахрада йомыркалар алып, атлар чаптырып йөрүләре "хәзрәти Хөсәенгә охшау" гадәтендән калган булса да гаҗәб түгелдер. +Корбан бәйрәме артындан гашура (мөхәррәм аеның унынчы көне) килеп җитә. Хасил, дини бәйрәмләр берсе артындан берсе туа тора. Мишәрләр боларның һәрберсен зур-зур мәсърафлар белән каршы алалар вә үз итәләр. Һәрберен, үзләренчә тантаналы вә тәкәллефле рәвештә икешәр вә өчәр көн ясыйлар. Һәрберендә муллалар йорт саен Коръән укып йөри. Элегрәк кызыл йомырка бәйрәмләрендә дә Коръән укып, йомыркалар пешертеп йөргәнләр. Хәзер бу юк. Моны чуашлар вә гаҗәмләр (фарсылар) хәзерендә дә ясыйлар. Моңа чуашлар "Монкун", гаҗәмләр "Нәүрүз бәйрәме" диләр. Гаҗәмләрнең бу бәйрәмне "хәзрәти Хөсәеннең Йезед белән сугышкан көне" дия урамларда ат өстендә күгәрчен уйнатып вә пычак, тимерләр белән үз-үзләрен кыйнап, үзләренчә хәзрәт Хөсәенгә охшап йөрдекләре кеби, чуашларның да "Олы көн" исемен биргән бу бәйрәмләрендә сахрада йомыркалар алып, атлар чаптырып йөрүләре "хәзрәти Хөсәенгә охшау" гадәтендән калган булса да гаҗәб түгелдер. Мондан 25-30 сәнәләр генә әүвәл мишәрләрнең бәйрәмләрендә иң сөекле гадәтләре дә аю биетеп йөрү булган. Нинди бер иҗтиһад сәясендәдер аны бетергәнләр. Ул беткәч, мишәрләргә күңелсез булдыгындан, гакылсызрак кешеләрне аю ясап, чылбырлап, биетеп йөргәнләр. Мишәр карчыклары моны авыз суларын корытып сөйлиләр вә сагыналар. Фәкатъ шуны шаян тәхсиндер ки: аларда бәйрәм көнләрендә дә исереп, урам буйларында бугаз киереп акырып-кычкырып йөрү гомумиятлә бөтенләй диярлек юктыр. Казан татарлары дини бәйрәмләрнең ике гаедтән башкасын тотмый вә хәтта искә дә алмый. "Симек", "Куш капка" исемләрендә булган эчке бәйрәмләрен "чымыткый" белән каршы алып, "ачтыкый" белән озатып, дин вә әдәбкә сыймаган җыен кабахәт вә фәхеш эшләр белән пычрандыклары хәлдә, мишәрләр андый бәйрәмләрнең исемләрен дә белми вә ишетми. Дини бәйрәмләрне генә тотып, мөмкин кадәрле эчке вә фәхеш эшләр белән буялмаска, яхшы эшләр белән үткәрергә вә бәйрәмне ихтирамларга тырышалар. Бер-беренә мәхәббәтләрен арттырырга, туган вә дустларының хәтерен табарга бәйрәмне оста итәләр. Тик бары фәкыйрьләре чикдән тыш исрафлардан тыелып, байлары корбан мәҗлесләренә түккән 100 сумларын бигрәк тә гыйлем вә мәгариф юлына, ятим вә фәкыйрьләрне тәрбия эшенә тотып, мәҗлесләрен гадирәк үткәрсәләр, тагын да яхшырак булыр иде. Мишәр халкы гомумиятлә читтә йөрдекләрендән төрле халыкны күрә вә аралаша, шуның өчен дә Аурупа гадәтләренә тәкълид итүләре дә аз түгелдер. Мәсәлән, асылда, мишәрләрнең өйләре урдыклы (сәке) булып, аш ашаганда, шәрекъ ысулынча, идәндә вә сәкедә тезләнеп яки болганып утыру гадәте булса да, хәзерендә һәр өйдә Аурупа ысулынча өстәл вә урындыклардыр. Өй әсбаблары вә мәҗлес әдәбләре дә, шулай ук киемләре дә күбесенчә аурупача булына. Мәсәлән, бер мишәр авылына барып керсәң, биш билле казаки, тездән чалбар, кунычын көядән ашаткан читекләрне бик аз күрергә мөмкин булыр. Һәркайсы диярлек пиджак вә тужурка, брюка вә штиблет, озын вә тар бүрек, катырма яка белән йөри. Моңа муллалардан башка картлары хәтта һич игътираз (каршы төшү) кылмый, вә яшьрәк муллалары дә шушы киемләр белән сәрбәст (ирекле, азат) йөри ала. Шулай ук боларда сач, сакал вә мыек кеби җон бәхәсләре дә бик аз булып, әл-надир (сирәк), кәл-мәгъдүм (юк) кагыйдәсе тәхтенә кертергә ярарлыкдыр. @@ -3072,7 +3072,7 @@ II Мин, аз гына булса да шул төтеннән качарга теләп, урамның икенче ягындагы карт бер тирәкнең ышыгында уйнап торган җиде-сигезләп кечкенә кызый янына бардым. Әти шул якка таба карап, тимер тарантасының канаты өстенә утырып калды. Барысы да диярлек биш-алты яшьләрендә булган бу чуаш кызларының уеннары, уеннарыннан да бигрәк аларның хәрәкәт һәм кыланышлары әллә ничек миңа бик ошагандай булып китте. Шунлыктан мин аларның уеннарын бик нык бирелеп, кызыксынып карап тора башладым. Алар зур бер карт тирәкнең ышыгындагы тигез, такыр һәм киңлеге дә, озынлыгы да дүртбиш аршындай булган бер җирне аркылы-торкылы шакмаклап сызган, биш-алтысы шуның тирәсенә чүмәшеп утырган. Калган икесе җир өстенә сызылган шакмаклар өстендә уен алып бара. Уен алып баручыларның берсе үзенең учындагы шоп-шома карасу-саргылт имән әкәләсен барлык көче белән һавага чөеп җибәрә дә җиргә кайтып төшкәнен күзәтеп тора. Ул үз турына төшеп җиткәндә генә аны яңадан югарыга таба чөеп җибәрә. Үзе: -- Перрә, виккә, вичче! - дип кычкырып санап бара. Әгәр дә инде ул кире кайтып төшкән әкәләгә сугып өлгерә алмаса, җиргә тәгәрәгәненә карап: - Кечталла да тачталла?90 - дип кычкырып куя. +- Перрә, виккә, вичче! - дип кычкырып санап бара. Әгәр дә инде ул кире кайтып төшкән әкәләгә сугып өлгерә алмаса, җиргә тәгәрәгәненә карап: - Кечталла да тачталла? - дип кычкырып куя. Шуннан соң аның янында сүзсез генә басып торган икенче бер кыз, сул аягын күтәреп, уң аягы белән алга таба дәңгелдәп, әлеге сызыклар аша сикерә башлый. Әнә шул сыңар аяклары белән дәңгелдәп сикереп уйнаган ике яшь чуаш кызының берсе минем күзләремә шулчаклы сөйкемле булып күренде! Ул минем йөрәгемә үк кереп утырды. Моңар чаклы минем беркемгә дә шулчаклы сөеп, үз итеп караганым юк иде. Ул уйнаган чагында зур җитезлек, булдыклылык күрсәтә иде. Аның булдыклы, җитез хәрәкәтләре белән кыланышлары, тездән аз гына озынрак булган тигез, тар һәм биле бернәрсә белән дә буылмаган карасу-кызгылт алача күлмәге тез бәдәненә тагын да ныграк матурлык, килешлелек бирә. Ул сыңар аягы белән дәңгелдәп икенче бер сызыкка баскан саен, күкрәген аз гына алга чыгарып, бераз гына туктап басып тора. Менә шул чагында аның үрелмәгән, таралмаган, тузгып торган куе кара чәчләре дә аңа искитмәле бер матурлык бирә. @@ -3221,7 +3221,7 @@ II Мин нәрсәдер әйтергә теләдем, ләкин әйтә алмадым. Әллә сүз табалмадым шунда, әллә уем-теләгем оешып җитмәде. Шул арада Энәле юлыннан Васёк агайның килеп чыгуы да комачаулык итте булса кирәк. - Әти, әнә Васёк агай! - дип кычкырып җибәрдем. Васёк агай үзе дә көтелмәгән очрашуга гаҗәпләнде булса кирәк: -- Аккынчы! Ай, песмелла! Әс тә кундамы, Жәррәпи пичәй?95 +- Аккынчы! Ай, песмелла! Әс тә кундамы, Жәррәпи пичәй? Ашыкмыйча гына башындагы очлы кара бүреген кулына алып, сул як култыгы астына кыстырды. Аның җилкәсенә тияр-тимәс торган, тирәли тигезләп кыркылган кара куе чәчләре беркадәр тәртипсезләнеп чуалды. Васёк агай, башын артка таба селкеп-кагып, алга төшкән чәчләрен артка таба кулы белән сыйпап, тигезләп куйды. Аннары әтигә ягымлы гына елмайды: - Авани, Жәррәпи пичәй? Әлегә чаклы мин бервакытта да Васёк агайның йөзенә төбәп, җентекләп караганым юк иде. Ләкин нәрсә өчендер, үзем дә белмим, бу юлы мин аның әтигә карап елмайган йөзенә чиксез дәрәҗәдә тирән бер җентекләү белән карадым. Аның күз карашлары да, елмаюы да бөтенләе белән диярлек Әнисәнекенә охшый иде. Тик шунысы бар: Әнисә елмайган чагында, аның карасу-кызыл иреннәре арасыннан күренгән вак кына ап-ак тешләре аның бөтен төсенә шагыйранә бер сөйкемлелек бирә, аны бөтен йөрәгең белән иркәләүгә чакыра. @@ -3261,7 +3261,7 @@ III Әнисә белән без уйнаган чакта гына түгел, ашаган-эчкән чакларда да бергә утыра торган булдык. Беребез килми торып, икенчебез аш-су янына утырмый. Әткәй һаман да элеккедәй мине үзе белән бергә төрле ярминкәләргә, шәһәрләргә алып йөри. Анда баргач, миңа төрле уенчыклар, тәмле конфетлар, прәннекләр алып бирә, Әнисәгә дә алдырам. Әти дә: - Шулай, улым, шулай. Мине үз итмиләр, читләтәләр дип күңеле төшмәсен дигәндәй сүзләр әйтеп, үзенең дә моңа куанганлыгын белдерә иде. -Бервакытны Әнисә үзе генә агаларына кунакка кайтып килде. Әгәр хәтерем алдамаса, ул апрель аеның урталарында була торган һәм дә чуашлар, бигрәк тә чукынмаган чуашлар каршында иң зур бәйрәм саналган "Мун кун"98 тантанасына кайткан иде шикелле. Шул чагында аңа җиңгәсе кызылга буялган бер йомырка белән ике тозлы кыяр биргән булган. Ләкин Әнисә аларны минем белән бергә ашау өчен өйгә алып кайткан иде. +Бервакытны Әнисә үзе генә агаларына кунакка кайтып килде. Әгәр хәтерем алдамаса, ул апрель аеның урталарында була торган һәм дә чуашлар, бигрәк тә чукынмаган чуашлар каршында иң зур бәйрәм саналган "Мун кун" тантанасына кайткан иде шикелле. Шул чагында аңа җиңгәсе кызылга буялган бер йомырка белән ике тозлы кыяр биргән булган. Ләкин Әнисә аларны минем белән бергә ашау өчен өйгә алып кайткан иде. Әнисә һәрвакыт үзенең туган авылын, абый-җиңгәсен, андагы иптәшләрен сагына иде. Кайчагында кызып уйнаган чагында аның йөзенә моңлану билгесе чыга. Шул чагында ул, бердән күңелсезләнеп китеп, үзенең авылдагы иптәшләре турында сөйли дә миңа карап матур гына елмаеп куя. "Әй, синең белән бергә булгач, нигә миңа күңелсезләнергә? - дип, тагын уйный башлый. Сагынганын сизгәч, әти белән әни аны туган авылына кунакка кайтарып җибәрәләр. Ул моңа бик шатланып кайтып китә. Әтиләр аңа берничә көн торып кайтырга кушсалар да, ул шул ук көнне, кич булганны да көтмәстән, әйләнеп кайтып килә. Әниләр: - Нигә бик тиз кайттың әле? - дип аптырап сорыйлар. diff --git "a/Ilshat's folder/\320\223\320\260\320\273\320\270\321\203\320\273\320\273\320\270\320\275_\320\257\320\272\321\202\321\213\320\273\321\213\320\272. \323\230\320\264\323\231\320\261\320\270 \321\202\323\231\320\275\320\272\321\213\320\271\321\202\321\214 \320\274\323\231\320\272\320\260\320\273\323\231\320\273\323\231\321\200\320\265 (\321\202\323\231\320\273\320\263\320\260\321\202)(\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2011).txt" "b/Ilshat's folder/\320\223\320\260\320\273\320\270\321\203\320\273\320\273\320\270\320\275_\320\257\320\272\321\202\321\213\320\273\321\213\320\272. \323\230\320\264\323\231\320\261\320\270 \321\202\323\231\320\275\320\272\321\213\320\271\321\202\321\214 \320\274\323\231\320\272\320\260\320\273\323\231\320\273\323\231\321\200\320\265 (\321\202\323\231\320\273\320\263\320\260\321\202)(\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2011).txt" index 8f79a3ad48e8427b58a9d99718b828d1524ee7ea..c9c1c3769d2812f2c203af8f9338bf31dfdd71df 100644 --- "a/Ilshat's folder/\320\223\320\260\320\273\320\270\321\203\320\273\320\273\320\270\320\275_\320\257\320\272\321\202\321\213\320\273\321\213\320\272. \323\230\320\264\323\231\320\261\320\270 \321\202\323\231\320\275\320\272\321\213\320\271\321\202\321\214 \320\274\323\231\320\272\320\260\320\273\323\231\320\273\323\231\321\200\320\265 (\321\202\323\231\320\273\320\263\320\260\321\202)(\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2011).txt" +++ "b/Ilshat's folder/\320\223\320\260\320\273\320\270\321\203\320\273\320\273\320\270\320\275_\320\257\320\272\321\202\321\213\320\273\321\213\320\272. \323\230\320\264\323\231\320\261\320\270 \321\202\323\231\320\275\320\272\321\213\320\271\321\202\321\214 \320\274\323\231\320\272\320\260\320\273\323\231\320\273\323\231\321\200\320\265 (\321\202\323\231\320\273\320\263\320\260\321\202)(\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2011).txt" @@ -91,7 +91,7 @@ XX йөз башында да татар матбугатының, мәгъри Шул рәвешле, Тукай шигърияте аның шәхесеннән үсеп чыга, алар бер-берсеннән аерылгысыз. Шагыйрь шәхесе үз чиратында татар халкына хас иң гүзәл сыйфатларны, чынбарлыкка мөнәсәбәтне, рухи бөеклеген, тарихи фаҗигасен, матурлык дөньясын чагылдыра. Озын чылбыр халык - шәхес - шигърият кебек аерылмас буыннардан тора. Нәкъ менә шул табигый бөтенлек нәтиҗәсендә Тукай яшәгән, иҗат иткән еллар вакыт ягыннан ераклашкан саен, иҗатының мәгънәви тирәнлеге, сәнгати көче, лирик каһарманының кичереш байлыгы ныграк ачыла бара. Төрле буын татар язучылары, киң җәмәгатьчелек бердәм рәвештә милләтебезнең рухын, тарихи мирасын, үзаңын саклыйк дисәк, Тукайга сыенырга, Тукай юлына турылыклы калырга чакыралар. Тукай намусы - халык намусы. "Тукайның мәхәббәт төшләре" поэмасында Татарстанның халык шагыйре Р. Харис хаклы яза: Татар Тукайга сыена, Язмышы юл көткән саен. Күренекле әдәбият галиме, язучы Г. Рәхим XX гасыр башында ук Тукайга иң төгәл бәясен бирде. "Халык үзенең җырчысын аралап алды... Ул һаман да безнең беренче халык шагыйребез булып калыр". "ГАЯЗ ӘФӘНДЕ - ШАГЫЙРЬДЕР" (Г. Исхакый һәм татар шигърияте) -XX гасыр тарихына, милли җанлы инсаннар күңеленә яңарыш чоры прозасының күренекле вәкиле, талантлы драматург, ялкынлы публицист, гаярь журналист, гомере буена халкын югалудан, инкыйраздан йолып калу өчен җан атып яшәгән, большевизмның асылын вакытында аңлап, мөһаҗирлек язмышын сайлаган көрәшче, олуг сәясәтче, тарихчы буларак кереп калган шәхескә нисбәтән проблеманың бу рәвешле куелышы артык шартлы һәм ясалма күренергә мөмкин. Реалист Исхакый яшьлегендә дә шигырь белән мавыкмаган, Тукай иҗатын үзәккә алган бәгырьне телгәләрлек мәкаләләрен дә бөек шагыйрьнең вафатыннан соң гына язган, шуңа күрә әдипнең шигърияткә бәйләнеше булдымы икән дип шөбһә белдерүче дә табылыр. Алгарак китеп булса да, шуны искәртәсе килә: Тукай белән Җамал Вәлиди әсәрләренең өслүб, тел үзенчәлекләренә нисбәтән Исхакый прозасының, русларның Тургенев, Бунин әсәрләре кебек үк, шигырьдәй аһәңле яңгырашына игътибар иткәннәр. "Һәркемнең үз фикере, төшенчәсе бар" дигән мәкаләсендә Тукаев фамилияле яшь әдип: "Таңчы"ларның баш мөхәррире Гаяз әфәнде шагыйрьдер", - дип кистереп әйтә. Чорның зирәк тәнкыйтьчесе, әдәбият галиме, философ Җ. Вәлиди "Гаяз әфәнде" дигән эссесында шулай ук Исхакыйның "шагыйрь"легенә басым ясый: "Ике йөз елдан соң инкыйраз" - җитди бер әсәр. Ләкин Гаяз әфәнде - бунда да шагыйрь"2. Язучы "җитди" сәяси повестенда дөньяга шагыйрь күзе белән карый алган икән, башка әсәрләре турында сүз куертып торасы да юк дигән нәтиҗә соралып тора. +XX гасыр тарихына, милли җанлы инсаннар күңеленә яңарыш чоры прозасының күренекле вәкиле, талантлы драматург, ялкынлы публицист, гаярь журналист, гомере буена халкын югалудан, инкыйраздан йолып калу өчен җан атып яшәгән, большевизмның асылын вакытында аңлап, мөһаҗирлек язмышын сайлаган көрәшче, олуг сәясәтче, тарихчы буларак кереп калган шәхескә нисбәтән проблеманың бу рәвешле куелышы артык шартлы һәм ясалма күренергә мөмкин. Реалист Исхакый яшьлегендә дә шигырь белән мавыкмаган, Тукай иҗатын үзәккә алган бәгырьне телгәләрлек мәкаләләрен дә бөек шагыйрьнең вафатыннан соң гына язган, шуңа күрә әдипнең шигърияткә бәйләнеше булдымы икән дип шөбһә белдерүче дә табылыр. Алгарак китеп булса да, шуны искәртәсе килә: Тукай белән Җамал Вәлиди әсәрләренең өслүб, тел үзенчәлекләренә нисбәтән Исхакый прозасының, русларның Тургенев, Бунин әсәрләре кебек үк, шигырьдәй аһәңле яңгырашына игътибар иткәннәр. "Һәркемнең үз фикере, төшенчәсе бар" дигән мәкаләсендә Тукаев фамилияле яшь әдип: "Таңчы"ларның баш мөхәррире Гаяз әфәнде шагыйрьдер", - дип кистереп әйтә. Чорның зирәк тәнкыйтьчесе, әдәбият галиме, философ Җ. Вәлиди "Гаяз әфәнде" дигән эссесында шулай ук Исхакыйның "шагыйрь"легенә басым ясый: "Ике йөз елдан соң инкыйраз" - җитди бер әсәр. Ләкин Гаяз әфәнде - бунда да шагыйрь". Язучы "җитди" сәяси повестенда дөньяга шагыйрь күзе белән карый алган икән, башка әсәрләре турында сүз куертып торасы да юк дигән нәтиҗә соралып тора. Чынлыкта "Исхакый һәм татар шигърияте" - галимнәрнең игътибарыннан читтәрәк кала килгән яисә Тукай иҗатына мөнәсәбәттә генә азмы-күпме өйрәнелгән күп кырлы, киң тармаклы проблема. Ул ким дигәндә өч мөстәкыйль юнәлешне үз эченә ала. Берсе - Исхакый белән Тукай арасындагы матбугати мөнәсәбәтнең нәзари һәм гамәли әһәмияте, ике шәхес арасындагы рухани һәм иҗади якынлыкның нигезе. Икенчесе - Исхакыйның үз чоры татар поэзиясенә карашы, аның үсеш үзенчәлекләренә, аерым шәхесләренә бәясе. Өченчесе, бу очракта, бәлки, киләчәктә үсеш мөмкинлекләре яссылыгыннан бәяләгәндә иң мөһимедер, шигърияттә Исхакый образы, Исхакый шәхесе. Саналган мәүзугъларның үзара тыгыз бәйләнгән булуын, миллилек, халык язмышы, телебезнең киләчәге өчен янып-көеп иҗат ителгән әдәби әсәрләргә Исхакый идеяләренең көчле, үтәли ут шикелле юл күрсәтеп торуын да онытырга ярамый. Татар халкының үткәненә, бүгенгесенә, киләчәгенә бәйләнешле нинди генә юнәлешкә кагылма, Исхакый иҗатын, аның иҗтимагый яисә фәлсәфи фикерен читләтеп үтү мөмкин түгел. Бу титаник шәхес XX йөз әдәбияты, иҗтимагый фикере үсешенә юнәлеш биреп торучы милләтпәрвәр, халык бәхете өчен яшәүче изге зат буларак елдан-ел тирәнрәк ачыла. Аның бөеклеге Тукай шәхесенә мөнәсәбәтендә бигрәк тә ачык күренә. Тукай белән Исхакый арасында милли мәнфәгатьләр, иҗади омтылышлар, халкыбызның киләчәге турында борчылу тудырган, тарихта сирәк очрый торган сокландыргыч рухани якынлык, фикерләр уртаклыгы турында И. Нуруллин, Ф. Латыйфи, Б. Гали һ. б. язучылар, әдәбият галимнәре, тарихчылар төрле елларда һәм төрле дәрәҗәдә шактый тәфсилле яздылар. Р. Ганиева, А. Әхмәдуллин, Х. Миңнегулов, Ф. Мусин, Ә. Сәхапов кебек галимнәрнең монографик хезмәтләре, уку-укыту әсбаплары да бу теманы читләтеп үтмиләр. Дөрес, күрсәтелгән мәкаләләрнең беришесе, Исхакый - Тукай мөнәсәбәтен гомуми соклану (публицистик өслүб) рухында кабул итү сәбәпле, берберсен кабатлыйлар, гомуми мәгълүмат бирүдән узмыйлар. Татар халкы мәдәни үсешебезгә XX гасыр башында бүләк иткән ике даһи арасындагы багланышларны гадиләштереп, идиллик аңлау һәм аңлату очраклары да булды. @@ -125,7 +125,7 @@ XIX гасыр ахыры әдәбиятының күренекле вәкиле Исхакыйның яшь шагыйрь иҗатына биргән тәүге бәяләренең берсе Төркиядә 1910 елда татар әдәбияты турында укылган докладтан табыла. Сөргеннән качып, кардәш илгә килеп сыенган Гаяз бу нотыгын "Төрек дөрнәге"ндә (оешмасында) ясый. "Бүген тезмә әсәр язганнарымыз, ягъни үзенә генә хас булган фикерле шагыйрьләремез бардыр, ләкин аларның иң алдынгы карашлысы, һич шөбһәсез, Габдулла әфәнде Тукаев исемле егерме-егерме бер яшьләрендәге бер яшь егеттер. Тукаевтан соңрак Сәгыйть Рәмиев, Дәрдемәнд кушаматы артына яшеренгән хөрмәтле вә шактый яшь бер зат илә Габделмәҗит Гафури, Нәҗип Думави, Укмасый, Бәшири кебек яшьләр килә... Шагыйрьләремезнең иң бөеге - авыл баласы Габдулла Тукаевтыр. Бу авыл малае биш-алты ел эчендә милләтемезгә кочак-кочак шигырь чәчәкләре таратты, әдәбиятымызның шигырь нигезен корды... Ул халыкның бетмәс-төкәнмәс бер хәзинәсе булган телен бик яхшы белә һәм аннан шундый җәүһәрләр табып чыгара ки - бөтен күзләр камаша". Шунысы үзенчәлекле: Габдинең (Г. Ибраһимовның тәхәллүсе) "Татар матбугаты" мәкаләсендә әдәбиятның төп көчләренә биргән бәясе Исхакый фикеренә аһәңдәш. "Әлхасыйль ,татар шигыре мәйданында Тукаев исә, тасвирымыз мәйданында иң югары ноктада Гаяз әфәндедер". Бик кызганыч, 1913 елда язылган "Татар шагыйрьләре" хезмәтендә төрле сәбәпләр нәтиҗәсендә (күбрәк Тукайның "торма" теле аркасында дип уйлыйм) Г. Ибраһимов бу фикерен үзгәртте. Г. Исхакыйның Тукай иҗатына, тулаем әдәби барышка, XX гасыр башы сүз сәнгатендәге гомуми сыйфат сикерешенә бәясе белән килешкән тәкъдирдә аның бер фикере сәерсенү катыш килешмәү хисе уята. -"Әфәнделәр! - ди ул шул нотыгында. - Шунысы дикъкатькә лаектыр ки, безнең шималь төркиләрендә башта проза әсәрләре мәйданга чыккан, тезмә әсәрләр исә бары тик биш-алты ел соңрак күренә башлаган"2. Бу ни дигән сүз? Меңьеллык тарихы булган татар шигърияте казанышларын күрмәмешкә салышып, юри кимсетүме яисә үзе хезмәт иткән проза жанрының абруен күтәрүгә омтылумы? Бик борынгы ядкярләрне уртак төрки әдәби кыйммәтләре дип санаган очракта да, аңлаешлы, саф татар телендә иҗат иткән Г. Кандалый, Я. Емельянов, Акмулла кебек бөекләребезне нинди чапан итәгенә яшерәсең? Исхакыйның һәр өлкәдәге абруен таныган, Тукайга биргән югары бәясе өчен рәхмәтле булган тәкъдирдә дә татар шигъриятенә карата кимсетүле бәясе белән килешү мөмкин түгел. Көфер фикер булса да, бу очракта Исхакыйны сүз сәнгатебезнең олы тарихын белмәүдә, танырга теләмәүдә гаеплисе килә. Докладның укылу вакыты галимнәр арасында фикер төрлелеге тудыра. Профессор И. Нуруллин белән Һ. Мәхмүтов чыгыш ясалу чоры итеп 1912-1913 елны күрсәтәләр. Мәкаләне игътибар белән укысаң, мондый бәхәсләргә урын да калмый кебек, безгә мәгълүм чыганакларда күрсәтелгән 1910 ел дөреслеккә килә. Исхакый чыгышында Тукай егерме-егерме бер яшьлек шагыйрь буларак тәкъдим ителә. Тукай белән С. Рәмиев иҗатларыннан китерелгән шигъри үрнәкләр һәммәсе 1910 елга чаклы иҗат ителгән әсәрләрдән. ("Шүрәле", "Шагыйрь"). Исхакыйның шул чор чыгышларында, тәнкыйди-публицистик мәкаләләрендә Тукай исеме, димәк ки, шигърият проблемалары телгә алынмый диярлек. +"Әфәнделәр! - ди ул шул нотыгында. - Шунысы дикъкатькә лаектыр ки, безнең шималь төркиләрендә башта проза әсәрләре мәйданга чыккан, тезмә әсәрләр исә бары тик биш-алты ел соңрак күренә башлаган". Бу ни дигән сүз? Меңьеллык тарихы булган татар шигърияте казанышларын күрмәмешкә салышып, юри кимсетүме яисә үзе хезмәт иткән проза жанрының абруен күтәрүгә омтылумы? Бик борынгы ядкярләрне уртак төрки әдәби кыйммәтләре дип санаган очракта да, аңлаешлы, саф татар телендә иҗат иткән Г. Кандалый, Я. Емельянов, Акмулла кебек бөекләребезне нинди чапан итәгенә яшерәсең? Исхакыйның һәр өлкәдәге абруен таныган, Тукайга биргән югары бәясе өчен рәхмәтле булган тәкъдирдә дә татар шигъриятенә карата кимсетүле бәясе белән килешү мөмкин түгел. Көфер фикер булса да, бу очракта Исхакыйны сүз сәнгатебезнең олы тарихын белмәүдә, танырга теләмәүдә гаеплисе килә. Докладның укылу вакыты галимнәр арасында фикер төрлелеге тудыра. Профессор И. Нуруллин белән Һ. Мәхмүтов чыгыш ясалу чоры итеп 1912-1913 елны күрсәтәләр. Мәкаләне игътибар белән укысаң, мондый бәхәсләргә урын да калмый кебек, безгә мәгълүм чыганакларда күрсәтелгән 1910 ел дөреслеккә килә. Исхакый чыгышында Тукай егерме-егерме бер яшьлек шагыйрь буларак тәкъдим ителә. Тукай белән С. Рәмиев иҗатларыннан китерелгән шигъри үрнәкләр һәммәсе 1910 елга чаклы иҗат ителгән әсәрләрдән. ("Шүрәле", "Шагыйрь"). Исхакыйның шул чор чыгышларында, тәнкыйди-публицистик мәкаләләрендә Тукай исеме, димәк ки, шигърият проблемалары телгә алынмый диярлек. Тукайның вафаты турындагы хәбәр Исхакыйны тетрәндереп, гафләт йокысыннан уятып җибәргәндәй була. "Кояш" газетасында басылган телеграммасы шуңа дәлил: "Олуг шагыйрь Тукаевның вафаты сәбәпле тирән кайгыга төшкәнем хәлдә, күп хәсрәтләр күргән халкымны саф күңелем белән тәгъзия (сабыр итәргә) кылам. 1913, 8 апрель". Күңел тынычлыгын югалтып, җаны бәргәләнсә дә, Тукайның үзенә һәм мирасына мөнәсәбәтен белдерү, бәясен бирү өчен, зур әйбер ерактан яхшырак күренә дигәндәй, вакыт аралыгы кирәк була. Кеше гомеренең кадерен белгән реалист Исхакыйга балавыз сыгып, кул салындырып утыру чит нәрсә. Иманы камил: Тукай олы талантына лаеклы бәясен, татар әдәбияты тарихында тәгаен урынын алырга тиеш. Үз чорында ук танылу алган сүз-сурәт остасының үлеменә бер ел тулганда, фәнни һәм хисси күзаллавына, аңлавына күңел сыкравын кушып, Тукай һәм аның мирасы турында уйлануларын кәгазьгә төшерә башлый һәм тирән эчтәлекле, учак кебек дөрләп янган йөрәгеннән өзелеп төшкән язмаларын бер-бер артлы татар җәмәгатьчелегенә ирештерә башлый. "Петербург, 29 март" мәкаләсен (Ил. - 1914) язуга буйсындырылган милләтләргә нисбәтән эшләнгән иҗтимагый гаделсезлек этәрә, балавыздай кайната. Исхакый бу чыгышында халык хокукларын теше-тырнагы белән яклауга күтәрелгән арысланны хәтерләтә. Хикмәт шунда: Рәсәй башкаласы татарлары Тукайның еллыгын лекцияләр укып, һәйкәл кую нияте белән акчалар җыеп, зурлап уздыру хыялы белән янып йөриләр, әмма татарча сөйләшүләрне тикшереп торучы булмауны (милли телне белүчеләр арасында әләкче шымчы таба алмаганнар) сәбәп итеп, граданачальник җыелышка табу сала. Казан хакимияте дә Петербург түрәсеннән калышмый, Тукай җәмгыятен оештыруга рөхсәт бирми. Петербург татарларының изге ниятен яклап, Исхакый саллы дәлилләрен китерә. "Алланың биргән көнендә латыш, эстон, әрмән, грузин вә яһүдиләр үз телләрендә лекция, моназарәләр (бәхәс, дискуссия) ясап торганда, без бердәнбер шагыйребезне (курсив минеке. - Т.Г.) хөрмәтләр өчен генә дә лекция ясарга хакыбыз юкмыни?" Тукай истәлеген, мирасын олылауга, пропагандалауга юл куймаучылар, Исхакый фикеренчә, зур хата кылалар, "язгы суга буа тоттырып булмаган кебек, уянган халыкка каршы да киртә салып булмыйдыр. Тукай бар иде. Тукай бар. Һәр үткән көн, һәр мәдәни атланган адым Тукайны зур итәчәк, үстерәчәк кенәдер". Халык йөрәгендә асыл затларның берсе булып кадерләп йөртелгән шагыйрьне олылаудан берәүнең дә тыярга хакы юк дигән фикер уздыра автор. 1914 елның апрелендә Исхакый, Тукай истәлегенә яд итеп, җитди уйланылган, хәзергәчә яңгырашын югалтмаган ике мәкаләсен нәшер итә: "Милли фаҗига" (Ил. - 1914. - № 23. - 2 апрель) һәм "Тукай мәктәптә" (Мәктәп. - 1914. - № 6. - 10 апрель). diff --git "a/Ilshat's folder/\320\227\320\260\320\272\320\270\321\200\322\227\320\260\320\275\320\276\320\262_\320\240\321\203\321\205\320\270 \321\202\320\260\321\217\320\275\321\213\321\207. \323\230\320\264\323\231\320\261\320\270 \321\202\323\231\320\275\320\272\321\213\320\271\321\202\321\214 \320\274\323\231\320\272\320\260\320\273\323\231\320\273\323\231\321\200\320\265 (\323\231\320\273\321\204\323\231\321\202)(\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2011).txt" "b/Ilshat's folder/\320\227\320\260\320\272\320\270\321\200\322\227\320\260\320\275\320\276\320\262_\320\240\321\203\321\205\320\270 \321\202\320\260\321\217\320\275\321\213\321\207. \323\230\320\264\323\231\320\261\320\270 \321\202\323\231\320\275\320\272\321\213\320\271\321\202\321\214 \320\274\323\231\320\272\320\260\320\273\323\231\320\273\323\231\321\200\320\265 (\323\231\320\273\321\204\323\231\321\202)(\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2011).txt" index 425cd86845dcad975af0331960ca058f80d6f8c7..70a1a6ce64f8e91713d5224ea516973a877fb013 100644 --- "a/Ilshat's folder/\320\227\320\260\320\272\320\270\321\200\322\227\320\260\320\275\320\276\320\262_\320\240\321\203\321\205\320\270 \321\202\320\260\321\217\320\275\321\213\321\207. \323\230\320\264\323\231\320\261\320\270 \321\202\323\231\320\275\320\272\321\213\320\271\321\202\321\214 \320\274\323\231\320\272\320\260\320\273\323\231\320\273\323\231\321\200\320\265 (\323\231\320\273\321\204\323\231\321\202)(\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2011).txt" +++ "b/Ilshat's folder/\320\227\320\260\320\272\320\270\321\200\322\227\320\260\320\275\320\276\320\262_\320\240\321\203\321\205\320\270 \321\202\320\260\321\217\320\275\321\213\321\207. \323\230\320\264\323\231\320\261\320\270 \321\202\323\231\320\275\320\272\321\213\320\271\321\202\321\214 \320\274\323\231\320\272\320\260\320\273\323\231\320\273\323\231\321\200\320\265 (\323\231\320\273\321\204\323\231\321\202)(\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2011).txt" @@ -758,7 +758,7 @@ XX гасырның 80 нче еллар ахыры - 90 нчы еллар ба әдәби эшкәртеп, киң катлау укучыларга китереп җиткерүдә М.Госмановның аеруча зур хезмәтен билгеләп үтү кирәк. Галим тарафыннан төзелеп, текст һәм искәрмәләрне әзерләп, кереш сүзе белән басылып чыккан "Шигырьләр һәм поэмалар" (1988) Г.Кандалыйның иң тулы җыентыгы булып тора. Габделҗәббар Габделмәҗит улы Кандалый 1797 елда Самара губернасының Ставрополь өязе (хәзерге Ульянов өлкәсенең Иске Майна районы) Иске Кандал авылында (хәзер Иртуган) мулла гаиләсендә дөньяга килә. Ерак бабасының Татарстанның Чүпрәле районы Каракитә авылыннан күчеп килүе, әлеге нәселнең бик укымышлы булуы, аерым алганда, әтисенең авылда хөрмәт ителүе, "Габделмәҗит Болгари" исеме белән китаплар да язуы билгеле. Г.Кандалый үзе дә "Сахибҗәмал" поэмасында җиде буыннан килә торган рухани нәселе белән горурлана: Безем бу меллалык йирле, - -Ки йите (җиде)1 бабадин бирле +Ки йите (җиде) бабадин бирле Килеп өзелмәгән бер дә. Башлангыч белемне әтисеннән алганнан соң, Габделҗәббарга Мораса, Кизләү, Күркәле, Кышкар, Шонталы, Оры мәдрәсәләреңдә укырга туры килә. Монда, күрәсең, әтисенең дә тәэсире булып, улының тирән белем алуын күздә тоткандыр. Икенче яктан, яшьтән үк туры сүзле, хөр фикерле булып үскән егет бер мәдрәсәне үзе ташлап китсә, кайберсеннән аны куулары да мәгълүм. Төрле мәдрәсәләрдә уку, татарлар яшәгән төбәкләрне иңләп үтү (Самара губернасы, Чистай өязе, Бөгелмә өязе, Казан арты һ.б.) Г.Кандалый өчен тормыш мәктәбе була. Шәкертлек елларында егет гарәп-фарсы телләрен үзләштерә, дини әдәбиятны, ярым дини характердагы хезмәтләрне, борынгы әүлиялар турындагы риваять-легендаларны өйрәнә. Бу чорда ул Шәрык һәм Урта гасыр татар әдәбияты үрнәкләре белән таныша, алардан әдәби осталыкка өйрәнә, тәҗрибә туплый. Г.Кандалый шул төбәктә яшәүче халыклардан рус, чуваш, мордва телләрен дә белгән. Бу да аның актив, кызыксынучан, тормыш яратучы кеше булуын күрсәтә. Г.Кандалый 1824 елда мәдрәсәдә укуын тәмамлый һәм, Диния нәзарәтендә имтихан тапшырып, указ ала, туган авылында әтисе урынына имам вазифаларын башкара башлый. Ул Гөлстан исемле кызга өйләнә. Аңа багышланган шигырендә мондый юллар бар: diff --git "a/Ilshat's folder/\320\230\320\261\321\200\320\260\322\273\320\270\320\274\320\276\320\262_\320\232\320\260\320\267\320\260\320\272\321\212 \320\272\321\213\320\267\321\213. \320\245\320\270\320\272\323\231\321\217\320\273\323\231\321\200, \321\200\320\276\320\274\320\260\320\275 (\320\220\320\273\320\274\320\260\321\207\321\203\320\260\321\200, \320\242\320\270\321\200\323\231\320\275 \321\202\320\260\320\274\321\213\321\200\320\273\320\260\321\200)(\320\242\320\260\321\202\320\260\321\200 \320\277\321\200\320\276\320\267\320\260\321\201\321\213 \321\201\320\265\321\200\320\270\321\217\321\201\320\265)(\320\263\320\260\320\273\320\270\320\274\322\227\320\260\320\275)(\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2017).txt" "b/Ilshat's folder/\320\230\320\261\321\200\320\260\322\273\320\270\320\274\320\276\320\262_\320\232\320\260\320\267\320\260\320\272\321\212 \320\272\321\213\320\267\321\213. \320\245\320\270\320\272\323\231\321\217\320\273\323\231\321\200, \321\200\320\276\320\274\320\260\320\275 (\320\220\320\273\320\274\320\260\321\207\321\203\320\260\321\200, \320\242\320\270\321\200\323\231\320\275 \321\202\320\260\320\274\321\213\321\200\320\273\320\260\321\200)(\320\242\320\260\321\202\320\260\321\200 \320\277\321\200\320\276\320\267\320\260\321\201\321\213 \321\201\320\265\321\200\320\270\321\217\321\201\320\265)(\320\263\320\260\320\273\320\270\320\274\322\227\320\260\320\275)(\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2017).txt" index b104a32b87b77da0d8c92c397f29e1261fa036db..241e1f831c16045722af3072eabe824f780f553d 100644 --- "a/Ilshat's folder/\320\230\320\261\321\200\320\260\322\273\320\270\320\274\320\276\320\262_\320\232\320\260\320\267\320\260\320\272\321\212 \320\272\321\213\320\267\321\213. \320\245\320\270\320\272\323\231\321\217\320\273\323\231\321\200, \321\200\320\276\320\274\320\260\320\275 (\320\220\320\273\320\274\320\260\321\207\321\203\320\260\321\200, \320\242\320\270\321\200\323\231\320\275 \321\202\320\260\320\274\321\213\321\200\320\273\320\260\321\200)(\320\242\320\260\321\202\320\260\321\200 \320\277\321\200\320\276\320\267\320\260\321\201\321\213 \321\201\320\265\321\200\320\270\321\217\321\201\320\265)(\320\263\320\260\320\273\320\270\320\274\322\227\320\260\320\275)(\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2017).txt" +++ "b/Ilshat's folder/\320\230\320\261\321\200\320\260\322\273\320\270\320\274\320\276\320\262_\320\232\320\260\320\267\320\260\320\272\321\212 \320\272\321\213\320\267\321\213. \320\245\320\270\320\272\323\231\321\217\320\273\323\231\321\200, \321\200\320\276\320\274\320\260\320\275 (\320\220\320\273\320\274\320\260\321\207\321\203\320\260\321\200, \320\242\320\270\321\200\323\231\320\275 \321\202\320\260\320\274\321\213\321\200\320\273\320\260\321\200)(\320\242\320\260\321\202\320\260\321\200 \320\277\321\200\320\276\320\267\320\260\321\201\321\213 \321\201\320\265\321\200\320\270\321\217\321\201\320\265)(\320\263\320\260\320\273\320\270\320\274\322\227\320\260\320\275)(\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2017).txt" @@ -4011,7 +4011,7 @@ XLII — Ни эшләргә әйтәсез? Шәрәфи сөйләп бирде. Габдулла хәзрәт заманында зур дан тотты. Зирекле ишаны дигән исем татар дөньясының һәммә ягында мәшһүр иде. Хәзерге Татарстан, Башкортстан тупракларыннан гына түгел, ерак Себердән, Питербурдан, Ханкирмәннән, Әстерхан, Оренбур, Кызылъярдан яз, көз, җәй, кыш тукталмый яңа мөридләр агыла; өшкертергә авырулар агылалар, бу авырулар, бу мөридләр белән бергә аңа зәкятләр агыла, садакалар, нәзерләр агыла иде. Ишан үзе, садаканың азы-күбе юк, ди иде. Биргәнне карамый, дога кыла да кесәгә сала иде. Аңа иске бер тиеннәр дә, тишекле көмешләр дә килде. Унарлык алтыннар, егерме бишлек кәгазьләр дә, кызыл енот туннар, кыйммәтле ефәк чапаннар да килде. Җигүле атлар да бүләк ителде. Хәзрәт үзе ахирәт кешесе иде. Дөнья тормышын кайгыртмый иде. Ләкин дөнья малы аңа үзе өерелеп туплана барды. Башта, яңа мөрид тәрбияли башлаганда, аның кечкенә өйдән башка бер әйбере дә юк иде. Җиде ел үткәч, икенче хатын алды. Шәригать гаделләргә кушканга, һәр ике хатынга аерым өй булсын дип, йортны киңәйтте. Капканы күчертеп, урамга буй икенче өй салдырды. -Иллегә җиткәч, өченче хатын алды. Моны да, әлбәттә, кимсетергә ярамый иде. Аның үзенә тагын аерым өй салып бирде. Моның өчен фәкыйрь күршенең үзен авыл читенә күчертеп, тупрагын сатып алырга туры килде. Ләкин бу өченче хатыны бик холыксыз, гыйбадәтсез, намаз-ниязсыз булып чыкты. Тәрбияләргә тырышып та әсәр итә алмагач, мәһәрен тулы кайтарды да талак кылып җибәрде. Аның урынына тагын бер яшь тол хатын алды. Заман буенча икенче итеп алган элекке хатыны баладан вафат булды. Мөридләреннән Сәлим бай үлгәч, аның хатыны ятим калган иде. Бик холыклы нәрсә. Читкә китеп әрәм булмасын, диделәр. Ишанга димләделәр. Сүз кайтарырга теләмәгәнгә, аны алып, бушаган өйгә китереп куйды. Инде, бәлки, тәкъдирем тәмамдыр, насыйбым шуның белән беткәндер, дип уйлаган иде, язмыштан аңа билгеләнгән тагы берәү бар икән: якын күрше авылдагы бик ихлас фәкыйрь мөридләреннән Насыйбуллага мәүлед мәҗлесенә барганда ялгышлык белән матур бер кызга очрады. Теләмәстән күзе төште. Күңелендә шөбһә уянды: "Рахманимы, шайтанимы икән бу мәел?"1— дип, өч көн уйланды. Өч төн истихарә кыйлды 2. Өчесендә дә якты нур эчендә оялчан бер кызның елмаюын күрде. Шуннан күңеле карар тапты: "Бу мәел рахмани булырга тиеш!" — диде. +Иллегә җиткәч, өченче хатын алды. Моны да, әлбәттә, кимсетергә ярамый иде. Аның үзенә тагын аерым өй салып бирде. Моның өчен фәкыйрь күршенең үзен авыл читенә күчертеп, тупрагын сатып алырга туры килде. Ләкин бу өченче хатыны бик холыксыз, гыйбадәтсез, намаз-ниязсыз булып чыкты. Тәрбияләргә тырышып та әсәр итә алмагач, мәһәрен тулы кайтарды да талак кылып җибәрде. Аның урынына тагын бер яшь тол хатын алды. Заман буенча икенче итеп алган элекке хатыны баладан вафат булды. Мөридләреннән Сәлим бай үлгәч, аның хатыны ятим калган иде. Бик холыклы нәрсә. Читкә китеп әрәм булмасын, диделәр. Ишанга димләделәр. Сүз кайтарырга теләмәгәнгә, аны алып, бушаган өйгә китереп куйды. Инде, бәлки, тәкъдирем тәмамдыр, насыйбым шуның белән беткәндер, дип уйлаган иде, язмыштан аңа билгеләнгән тагы берәү бар икән: якын күрше авылдагы бик ихлас фәкыйрь мөридләреннән Насыйбуллага мәүлед мәҗлесенә барганда ялгышлык белән матур бер кызга очрады. Теләмәстән күзе төште. Күңелендә шөбһә уянды: "Рахманимы, шайтанимы икән бу мәел?"— дип, өч көн уйланды. Өч төн истихарә кыйлды 2. Өчесендә дә якты нур эчендә оялчан бер кызның елмаюын күрде. Шуннан күңеле карар тапты: "Бу мәел рахмани булырга тиеш!" — диде. Бу вакыт аңа җитмеш яшь иде. Иң элек мөриде Насыйбулланың үзен чакырды. Вакыйганы сөйләде. Шөбһәсен аңлатты. Өч көн янәшә истихарә кыйлганлыгын белдерде. Шулар соңында бу мәелнең рахмани булуы турында күңеле карар тапканын хикәя кыйлды. Насыйбулла ихлас мөрид иде. Шатлыктан йөрәге дулкынланды. Үз эченнән: "Карышып карар, шулай да нык әйтсәм, сүземне тыңлар", — дип, өенә кайтты да үзенең апасына кызы Кәримә белән сөйләшергә кушты. Кыз башта бөтенләй аптырады. diff --git "a/Ilshat's folder/\320\230\320\261\321\200\320\260\322\273\320\270\320\274\320\276\320\262\320\260_\323\230\320\263\323\231\321\200 \320\274\320\270\320\275 \321\217\320\275\320\274\320\260\321\201\320\260\320\274... \323\230\322\243\320\263\323\231\320\274\323\231\320\273\323\231\321\200, \320\270\322\227\320\260\321\202 \320\277\320\276\321\200\321\202\321\200\320\265\321\202\320\273\320\260\321\200\321\213, \320\274\323\231\320\272\320\260\320\273\323\231\320\273\323\231\321\200 (\321\201\320\260\320\270\320\274\323\231)(\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2011).txt" "b/Ilshat's folder/\320\230\320\261\321\200\320\260\322\273\320\270\320\274\320\276\320\262\320\260_\323\230\320\263\323\231\321\200 \320\274\320\270\320\275 \321\217\320\275\320\274\320\260\321\201\320\260\320\274... \323\230\322\243\320\263\323\231\320\274\323\231\320\273\323\231\321\200, \320\270\322\227\320\260\321\202 \320\277\320\276\321\200\321\202\321\200\320\265\321\202\320\273\320\260\321\200\321\213, \320\274\323\231\320\272\320\260\320\273\323\231\320\273\323\231\321\200 (\321\201\320\260\320\270\320\274\323\231)(\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2011).txt" index e2f8899bb9cabd6ac8967b3ae2ef6af235316793..d6a136463b856dd9cbb65423e917133bab478d74 100644 --- "a/Ilshat's folder/\320\230\320\261\321\200\320\260\322\273\320\270\320\274\320\276\320\262\320\260_\323\230\320\263\323\231\321\200 \320\274\320\270\320\275 \321\217\320\275\320\274\320\260\321\201\320\260\320\274... \323\230\322\243\320\263\323\231\320\274\323\231\320\273\323\231\321\200, \320\270\322\227\320\260\321\202 \320\277\320\276\321\200\321\202\321\200\320\265\321\202\320\273\320\260\321\200\321\213, \320\274\323\231\320\272\320\260\320\273\323\231\320\273\323\231\321\200 (\321\201\320\260\320\270\320\274\323\231)(\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2011).txt" +++ "b/Ilshat's folder/\320\230\320\261\321\200\320\260\322\273\320\270\320\274\320\276\320\262\320\260_\323\230\320\263\323\231\321\200 \320\274\320\270\320\275 \321\217\320\275\320\274\320\260\321\201\320\260\320\274... \323\230\322\243\320\263\323\231\320\274\323\231\320\273\323\231\321\200, \320\270\322\227\320\260\321\202 \320\277\320\276\321\200\321\202\321\200\320\265\321\202\320\273\320\260\321\200\321\213, \320\274\323\231\320\272\320\260\320\273\323\231\320\273\323\231\321\200 (\321\201\320\260\320\270\320\274\323\231)(\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2011).txt" @@ -1354,7 +1354,7 @@ Сәлам белән Саимә. 17 март, 1999". Һәм менә озын-озак гомерләр үткәч (һәрхәлдә, миңа шулай тоелды), июнь аенда (8 майда ук язылган булса да) Кайа ханымның миңа адресланган хаты, фотосурәтләре һәм "Казан мәликәсе Сөембикә" дигән әсәренең кулъязмасы кулыма килеп керде. Менә аның хаты: -"8.5.1999 +".5.1999 Истанбул Кадерле Саимә Ибраһим кызы белән татарстанлы кардәшләрем! Барыннан да элек сезләргә иң тирән ихтирам һәм ярату хисе белән сәламнәремне күндерәм. Бу арада Сезнең белән танышып күрешүемә форсат биргәне өчен Тәңрегә тирән ихтирамлы икәнемне һәм шөкрана булуымны белдерергә теләр идем. diff --git "a/Ilshat's folder/\320\230\320\273\322\273\320\260\320\274 \320\272\320\260\320\275\320\260\321\202\321\213\320\275\320\264\320\260. 2-\320\275\321\207\320\265 \320\272\320\270\321\202\320\260\320\277. \320\242\320\224\320\223\320\237\320\243 \302\253\320\230\320\273\322\273\320\260\320\274\302\273 \323\231\320\264\323\231\320\261\320\270 \320\270\322\227\320\260\321\202 \320\261\320\265\321\200\320\273\323\231\321\210\320\274\323\231\321\201\320\265, \302\253\320\230\320\273\322\273\320\260\320\274\320\273\321\213 \320\272\320\260\320\273\323\231\320\274\302\273 \320\272\320\276\320\275\320\272\321\203\321\200\321\201\321\213\320\275\320\264\320\260 \322\227\320\270\322\243\322\257\321\207\320\265 \320\274\323\231\320\272\321\202\323\231\320\277 \321\203\320\272\321\203\321\207\321\213\320\273\320\260\321\200\321\213 \320\270\322\227\320\260\321\202\321\213 (\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2010).txt" "b/Ilshat's folder/\320\230\320\273\322\273\320\260\320\274 \320\272\320\260\320\275\320\260\321\202\321\213\320\275\320\264\320\260. 2-\320\275\321\207\320\265 \320\272\320\270\321\202\320\260\320\277. \320\242\320\224\320\223\320\237\320\243 \302\253\320\230\320\273\322\273\320\260\320\274\302\273 \323\231\320\264\323\231\320\261\320\270 \320\270\322\227\320\260\321\202 \320\261\320\265\321\200\320\273\323\231\321\210\320\274\323\231\321\201\320\265, \302\253\320\230\320\273\322\273\320\260\320\274\320\273\321\213 \320\272\320\260\320\273\323\231\320\274\302\273 \320\272\320\276\320\275\320\272\321\203\321\200\321\201\321\213\320\275\320\264\320\260 \322\227\320\270\322\243\322\257\321\207\320\265 \320\274\323\231\320\272\321\202\323\231\320\277 \321\203\320\272\321\203\321\207\321\213\320\273\320\260\321\200\321\213 \320\270\322\227\320\260\321\202\321\213 (\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2010).txt" index 6293f11a2094a1c87c3557ddb138895be8561d09..2d93c57b7ecbb42ac17877f300c34acb3d6a01a4 100644 --- "a/Ilshat's folder/\320\230\320\273\322\273\320\260\320\274 \320\272\320\260\320\275\320\260\321\202\321\213\320\275\320\264\320\260. 2-\320\275\321\207\320\265 \320\272\320\270\321\202\320\260\320\277. \320\242\320\224\320\223\320\237\320\243 \302\253\320\230\320\273\322\273\320\260\320\274\302\273 \323\231\320\264\323\231\320\261\320\270 \320\270\322\227\320\260\321\202 \320\261\320\265\321\200\320\273\323\231\321\210\320\274\323\231\321\201\320\265, \302\253\320\230\320\273\322\273\320\260\320\274\320\273\321\213 \320\272\320\260\320\273\323\231\320\274\302\273 \320\272\320\276\320\275\320\272\321\203\321\200\321\201\321\213\320\275\320\264\320\260 \322\227\320\270\322\243\322\257\321\207\320\265 \320\274\323\231\320\272\321\202\323\231\320\277 \321\203\320\272\321\203\321\207\321\213\320\273\320\260\321\200\321\213 \320\270\322\227\320\260\321\202\321\213 (\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2010).txt" +++ "b/Ilshat's folder/\320\230\320\273\322\273\320\260\320\274 \320\272\320\260\320\275\320\260\321\202\321\213\320\275\320\264\320\260. 2-\320\275\321\207\320\265 \320\272\320\270\321\202\320\260\320\277. \320\242\320\224\320\223\320\237\320\243 \302\253\320\230\320\273\322\273\320\260\320\274\302\273 \323\231\320\264\323\231\320\261\320\270 \320\270\322\227\320\260\321\202 \320\261\320\265\321\200\320\273\323\231\321\210\320\274\323\231\321\201\320\265, \302\253\320\230\320\273\322\273\320\260\320\274\320\273\321\213 \320\272\320\260\320\273\323\231\320\274\302\273 \320\272\320\276\320\275\320\272\321\203\321\200\321\201\321\213\320\275\320\264\320\260 \322\227\320\270\322\243\322\257\321\207\320\265 \320\274\323\231\320\272\321\202\323\231\320\277 \321\203\320\272\321\203\321\207\321\213\320\273\320\260\321\200\321\213 \320\270\322\227\320\260\321\202\321\213 (\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2010).txt" @@ -2194,7 +2194,7 @@ XX гасырның бөек гуманисты Изге Тереза Ана б Шулай акрын гына гаиләнең аяз күген болытлар каплады. Эчкече иренә ияреп, хатыны, башта Чаллы үзәгендәге өч бүлмәле фатирны, аннан Мәсгут авылындагы яхшы гына тора башлаган зур таш йортны сатып, иренең туган авылына кайтты. Анда алар , йорт димәсәң, хәтере калыр, бер алачыкка кереп урнашалар. Идән дигән нәрсә монда кайчандыр булган булуын, ләкин вакыт һәм күселәр үз эшләрен эшләгәннәр, тәрәзәләр урыны белән бар, урыны белән әллә кайчан буялмаган рамнары гына сукыр кеше күзе сыман каралып тора... Венераның йөрәге аңлатып бетерә алмаслык бер сагыш белән тулды. Ул бу йорттагы бердәнбер җиһаз — ялгыз урындыкка утырды да үзен тынычландыра башлады. Фатир сатканнан калган акчасы банкта аның, шуны алып тәрәзәләрне ясарлар, ире такталар табып, идән җәяр, юкка гына җиде буыннан килгән балта остасы түгел бит ул! Капкаларны салдырып, яңаларын куярлар, ә бакчада әллә нинди тәмле-тәмле җимешле агачлар үсәр, иншалла! Авырлыклардан курыкмый ул, башка чарасы юк, дүрт баласын җитәкләп, шушы йортка керде. Ире яшьлек дуслары белән очрашу хөрмәтенә көн дә исерек кайта башлады. Венера аны үгетләп тә, ялварып та, ачуланып та карады, тик ире генә тыңламады. Еллар үтә торды, йорт та, бакча да рәткә килде, тик ире генә беркайчан да элекке Рамил булмаячак инде. Хәзер Венерага бигрәк тә авыр, элек балаларын әтиләреннән читләштермәскә, мәхәббәт, хөрмәт уятырга тырышса да, вакыт үтү белән, бу кыенлаша бара, балалары үсә, инде үзләре дә аңлыйлар. -Беркөнне Венера янына олы кызы ярсып елап кайтты. Ниндидер таныш түгел апа аңа бармак төртеп: "Син, алкаш Рамил кызы, минем балалар белән чуаласы булма!" — диеп кычкырган. Йә, нәрсә дия аласың инде? Ана кызын кысып кочаклады да: "Әгәр дә алар сиңа чын дус икән ташламаслар; әтиең нинди генә булмасын, ул синең әтиең, аның мондый булуына син гаепле түгел!" Әйе, ана хаклы иде. Бер-бер артлы мәктәпкә кергән дүрт баласы, бер-берсен кыерсытырга бирмичә, кулга-кул тотынып укыдылар. Олы кызы Казан университетына, икенче кызы Алабуганың педагогия институтына кереп укый башладылар, өченче кызы да, апаларыннан калышмыйча, "4"ле һәм"5"легә генә укый, бернинди конкурслар да аңардан башка узмый, төпчеге — улы да әнисенең йөзенә кызыллык китермәде. Тик әтиләре генә бу уңышларны күрми иде. Өйдәге бер җиһаз төсле гел диванда ауный торган булды. Аның өчен әни дә, хатын да, балалар да юк, бары шешә... +Беркөнне Венера янына олы кызы ярсып елап кайтты. Ниндидер таныш түгел апа аңа бармак төртеп: "Син, алкаш Рамил кызы, минем балалар белән чуаласы булма!" — диеп кычкырган. Йә, нәрсә дия аласың инде? Ана кызын кысып кочаклады да: "Әгәр дә алар сиңа чын дус икән ташламаслар; әтиең нинди генә булмасын, ул синең әтиең, аның мондый булуына син гаепле түгел!" Әйе, ана хаклы иде. Бер-бер артлы мәктәпкә кергән дүрт баласы, бер-берсен кыерсытырга бирмичә, кулга-кул тотынып укыдылар. Олы кызы Казан университетына, икенче кызы Алабуганың педагогия институтына кереп укый башладылар, өченче кызы да, апаларыннан калышмыйча, "4"ле һәм""легә генә укый, бернинди конкурслар да аңардан башка узмый, төпчеге — улы да әнисенең йөзенә кызыллык китермәде. Тик әтиләре генә бу уңышларны күрми иде. Өйдәге бер җиһаз төсле гел диванда ауный торган булды. Аның өчен әни дә, хатын да, балалар да юк, бары шешә... Менә шулай бу авылда сигез ел вакыт үтте. Ике кызы ял вакытларында кунакка кайталар, калганнары яхшы гына укый. Шушы ике баласын укыту өчен, Венера берүзе тырышты. Аның өчен иренең инде күптән кеше рәтеннән чыгуы мөһим түгел. Билгеле, иргә мондый игътибарсызлык ошамады булса кирәк, ул гаиләдә үз хокукларын яулый башлады. Ләкин әтиле килеш тә үзләрен ятим тойган балалар аны әллә ни санга сукмадылар, хатыны да кирәксез бернәрсәгә караган сыман карый иде, тормыш йөген ялгызы тартырга өйрәнеп беткән иде инде ул... Эшнең болай барып чыкмаячагын аңлаган ата йодрыкларын уйната башлады. Башта хатынына гына сукты ул, хатыны түзде, ни булса да, ул балаларының әтисе дип, берни булмагандай йөрде. Ләкин гаиләнең кара күгендә инде кояшның әсәре дә юк иде, бу күкнең аязмаячагы билгеле... Ана түзде, мондый тормышка юлыгуына каенанасын да, үзен дә, беркемне дә гаепләмәде, бары түзде. Ләкин беркөнне егерме ел тормышны бермәлдә сызып ташлаган вакыйга булды. Әти кеше үзенең баласына кул күтәрде. Бала мескен өйнең кайсы гына почмагына качса да, эзләп табып кыйнады... төпчек улына да, хатынына да эләкте, ә кызының үпкә артериясе кысылып, ярты ел саенбольницада ятасы булды, җитмәсә, бөерләренә дә зыян килгән... Тормышыннан бигрәк балаларын сөйгән ана моңа түзмәде, район үзәгенә барып, аерылышу турында гариза язды, егерме ел яшәгән ирен, сигез ел үз куллары белән төзекләндергән йортын калдырып, дүрт баласын җитәкләп, билгесезлеккә, Азнакай шәһәренә китте ул. Фатир яллап торды, ике кызы эшләде, үзенә дә кайчандыр яшьлегендә эшләгән фрезерлаучы һөнәре кирәк булды, яхшы гына эшли башлады. Хәзер инде ул үткәнен куркыныч төш сыман гына искә төшерә. Үсеп килүче балалары белән горурлана иде... diff --git "a/Ilshat's folder/\320\230\320\273\322\273\320\260\320\274 \320\272\320\260\320\275\320\260\321\202\321\213\320\275\320\264\320\260. 3-\320\275\321\207\320\265 \320\272\320\270\321\202\320\260\320\277. \320\242\320\224\320\223\320\237\320\243 \302\253\320\230\320\273\322\273\320\260\320\274\302\273 \323\231\320\264\323\231\320\261\320\270 \320\270\322\227\320\260\321\202 \320\261\320\265\321\200\320\273\323\231\321\210\320\274\323\231\321\201\320\265, \302\253\320\230\320\273\322\273\320\260\320\274\320\273\321\213 \320\272\320\260\320\273\323\231\320\274\302\273 \320\272\320\276\320\275\320\272\321\203\321\200\321\201\321\213\320\275\320\264\320\260 \322\227\320\270\322\243\322\257\321\207\320\265 \320\274\323\231\320\272\321\202\323\231\320\277 \321\203\320\272\321\203\321\207\321\213\320\273\320\260\321\200\321\213 \320\270\322\227\320\260\321\202\321\213 (\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2013).txt" "b/Ilshat's folder/\320\230\320\273\322\273\320\260\320\274 \320\272\320\260\320\275\320\260\321\202\321\213\320\275\320\264\320\260. 3-\320\275\321\207\320\265 \320\272\320\270\321\202\320\260\320\277. \320\242\320\224\320\223\320\237\320\243 \302\253\320\230\320\273\322\273\320\260\320\274\302\273 \323\231\320\264\323\231\320\261\320\270 \320\270\322\227\320\260\321\202 \320\261\320\265\321\200\320\273\323\231\321\210\320\274\323\231\321\201\320\265, \302\253\320\230\320\273\322\273\320\260\320\274\320\273\321\213 \320\272\320\260\320\273\323\231\320\274\302\273 \320\272\320\276\320\275\320\272\321\203\321\200\321\201\321\213\320\275\320\264\320\260 \322\227\320\270\322\243\322\257\321\207\320\265 \320\274\323\231\320\272\321\202\323\231\320\277 \321\203\320\272\321\203\321\207\321\213\320\273\320\260\321\200\321\213 \320\270\322\227\320\260\321\202\321\213 (\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2013).txt" index cf1b2df122148513047825e6998d6b115d77735d..e85d281bd9d1c0833e335a5b560d713ef99875cd 100644 --- "a/Ilshat's folder/\320\230\320\273\322\273\320\260\320\274 \320\272\320\260\320\275\320\260\321\202\321\213\320\275\320\264\320\260. 3-\320\275\321\207\320\265 \320\272\320\270\321\202\320\260\320\277. \320\242\320\224\320\223\320\237\320\243 \302\253\320\230\320\273\322\273\320\260\320\274\302\273 \323\231\320\264\323\231\320\261\320\270 \320\270\322\227\320\260\321\202 \320\261\320\265\321\200\320\273\323\231\321\210\320\274\323\231\321\201\320\265, \302\253\320\230\320\273\322\273\320\260\320\274\320\273\321\213 \320\272\320\260\320\273\323\231\320\274\302\273 \320\272\320\276\320\275\320\272\321\203\321\200\321\201\321\213\320\275\320\264\320\260 \322\227\320\270\322\243\322\257\321\207\320\265 \320\274\323\231\320\272\321\202\323\231\320\277 \321\203\320\272\321\203\321\207\321\213\320\273\320\260\321\200\321\213 \320\270\322\227\320\260\321\202\321\213 (\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2013).txt" +++ "b/Ilshat's folder/\320\230\320\273\322\273\320\260\320\274 \320\272\320\260\320\275\320\260\321\202\321\213\320\275\320\264\320\260. 3-\320\275\321\207\320\265 \320\272\320\270\321\202\320\260\320\277. \320\242\320\224\320\223\320\237\320\243 \302\253\320\230\320\273\322\273\320\260\320\274\302\273 \323\231\320\264\323\231\320\261\320\270 \320\270\322\227\320\260\321\202 \320\261\320\265\321\200\320\273\323\231\321\210\320\274\323\231\321\201\320\265, \302\253\320\230\320\273\322\273\320\260\320\274\320\273\321\213 \320\272\320\260\320\273\323\231\320\274\302\273 \320\272\320\276\320\275\320\272\321\203\321\200\321\201\321\213\320\275\320\264\320\260 \322\227\320\270\322\243\322\257\321\207\320\265 \320\274\323\231\320\272\321\202\323\231\320\277 \321\203\320\272\321\203\321\207\321\213\320\273\320\260\321\200\321\213 \320\270\322\227\320\260\321\202\321\213 (\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2013).txt" @@ -778,7 +778,7 @@ Бу вакыйгадан соң инде бер ай үтеп китте. Айгөлнең йөрәк яралары әз генә булса да төзәлә дә башлады бугай. Вакыт дәвалый дип юкка гына әйтмиләр ич. Ләкин ул һаман да Алмазның шалтыратуын көтеп яши. Кайчан шалтыратыр? Шалтыратырмы? Кем белә, бәлки, шалтыратыр? Юк, шалтыратмас. Бел-ми-и-м... Билгесезлек... Әй яшьлек! Ходай сиңа менә шушындый мәхәббәт газаплары, янукөюләр җибәрә. Ә синең кебекләр, нинди генә киртәләр очраса да, андый сынауларга бирешми. Син дә, дустым, бирешмә, нык бул, түзәргә тырыш! Нишлисең, бер киселгән икмәк кире ябышмый бит... Гөлнар Сираҗиева -Мин, Сираҗиева Гөлнар Өлфәт кызы, Азнакай районы Урманай авылында дөньяга килгәнмен. 1999 елда авылыбызда урнашкан урта мәктәпнең 1 нче сыйныфына укырга кердем. Бүгенге көндә, "4" ле һәм"5"ле билгеләренә генә укып, 11 нче сыйныфта белем алам. +Мин, Сираҗиева Гөлнар Өлфәт кызы, Азнакай районы Урманай авылында дөньяга килгәнмен. 1999 елда авылыбызда урнашкан урта мәктәпнең 1 нче сыйныфына укырга кердем. Бүгенге көндә, "4" ле һәм""ле билгеләренә генә укып, 11 нче сыйныфта белем алам. Мин аеруча татар теле һәм әдәбияты, тарих, рус теле һәм әдәбияты дәресләрен үз итәм. 2010-2011 уку елында предмет олимпиадаларының район турында татар әдәбиятыннан 2 нче урынны алдым. Халкыбызның сәнгатен, тарихын, әдәбиятын ярату миндә төрле конкурсларда катнашу теләге уята. Шулай ук мин җырларга да яратам. Буш вакытларымда кечкенә хикәяләр, сценарийлар язам. Бу мавыгуым инде тормыш максатыма әверелеп бара. Узган елны мин, бик теләп, ТДГПУ уздырган "Илһамлы каләм" конкурсында катнашкан идем. Зур сәхнәгә чыгып, диплом алу да минем өчен искиткеч шатлык булды. Көзен мине "Идел" яшьләр үзәге "Иделем акчарлагы" конкурсының финал, ягъни бүләкләү өлешенә чакырды. Фатир Җир йөзенә кабат язның шаулап-гөрләп килүе быел Сәфәр карт өчен нигәдер бик сәер тоелды. Нишләптер, күңеле артык сөенмәде. Ә бит ул язларның җитүен яшьләрдәй җилкенеп каршы ала иде. Яз җитә башласа, аның йөреше үк үзгәрә: адымнары җиңеләя, күңеле яшәрә, тормышка, яшәешкә карашы бөтенләй икенче төрле була башлый иде. Яз әле ул җир йөзендә табигатьнең уянуы гына түгел, яз әле ул - алдагы ел өчен уңышка нигез салу вакыты, яңа тереклекнең дөньяга килү вакыты да. Яз әле ул - Җир йөзендә Җиңү белән бергә тынычлык та алып килгән вакыт... Яшәгән гомерендәге язларның барысын да хәтерләмәсә дә, Җиңү алып килгән язны бик яхшы хәтерли Сәфәр карт... Шул яздан соң күпме генә вакытлар үтсә дә, күпме генә вакыйгалар булып онытылсалар да, Җиңү язын онытмады ул. Чөнки ул онытырлык түгел иде шул... diff --git "a/Ilshat's folder/\320\234\320\276\321\201\321\202\320\260\321\204\320\270\320\275_\320\240\320\265\320\277\321\200\320\265\321\201\321\201\320\270\321\217\320\273\323\231\320\275\320\263\323\231\320\275 \321\202\320\260\321\202\320\260\321\200 \323\231\320\264\320\270\320\277\320\273\323\231\321\200\320\265 (\321\200\320\260\321\204\320\260\321\215\320\273\321\214)(\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2009).txt" "b/Ilshat's folder/\320\234\320\276\321\201\321\202\320\260\321\204\320\270\320\275_\320\240\320\265\320\277\321\200\320\265\321\201\321\201\320\270\321\217\320\273\323\231\320\275\320\263\323\231\320\275 \321\202\320\260\321\202\320\260\321\200 \323\231\320\264\320\270\320\277\320\273\323\231\321\200\320\265 (\321\200\320\260\321\204\320\260\321\215\320\273\321\214)(\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2009).txt" index 78a945490097e6e7f811f6436770f1d89d24933c..a7ad8cfca4b8b03c882914d5f184a4f111d821b2 100644 --- "a/Ilshat's folder/\320\234\320\276\321\201\321\202\320\260\321\204\320\270\320\275_\320\240\320\265\320\277\321\200\320\265\321\201\321\201\320\270\321\217\320\273\323\231\320\275\320\263\323\231\320\275 \321\202\320\260\321\202\320\260\321\200 \323\231\320\264\320\270\320\277\320\273\323\231\321\200\320\265 (\321\200\320\260\321\204\320\260\321\215\320\273\321\214)(\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2009).txt" +++ "b/Ilshat's folder/\320\234\320\276\321\201\321\202\320\260\321\204\320\270\320\275_\320\240\320\265\320\277\321\200\320\265\321\201\321\201\320\270\321\217\320\273\323\231\320\275\320\263\323\231\320\275 \321\202\320\260\321\202\320\260\321\200 \323\231\320\264\320\270\320\277\320\273\323\231\321\200\320\265 (\321\200\320\260\321\204\320\260\321\215\320\273\321\214)(\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2009).txt" @@ -3,7 +3,7 @@ Кайбер тарихчы галимнәрнең раславы дөрес булса, 1917 елдан банглап илдә урнашкан тоталитар режим шартларында язмышлары пыран-заран килгән - махсус оештырылган ачлык фаҗигаләрендә һәлак булган, йорт-җир һәм туган төбәкләреннән сөрелгән яки, бер гаепсезгә кулга алынып, нахак хөкем карары белән гомерләре киселгән, концлагерьларга озатылып, ерак Себер тайгаларында, кырыс табигатьле төньяк өлкәләрдә, Казакъстанның сусыз далаларында иза чиккән, авыр кол хезмәтеннән, кыйнау-рәнҗетүләрдән шунда әҗәлен тапкан яисә, иреккә сәламәтлекләрен тәмам югалтып, инвалид булып, рухи сүнеп чыккан кешеләрнең, ягъни репрессия корбаннарының гомуми саны утыз-кырык миллионга җитә икән. Бу - ил халкының якынча чиреге дигән сүз. Сталин репрессияләре бер генә төбәкне дә, бер генә халыкны, бер генә милләтне дә читләтеп узмаган. Бу яктан ул чын мәгънәсендә интернациональ күренеш - илдәге милләтләрнең уртак фаҗигасе. Хәер, соңга таба, бигрәк тә сугыштан соңгы елларда, репрессив сәясәт, теге яки бу милләтнең аерым шәхесләрен йә мәгълүм бер төркемен - "контрреволюцион элементларын", "җинаятьчел оешмаларын" юк итү белән генә канәгатьләнмичә, бөтен бар халыкларга, милләтләргә каршы геноцид мәгънәсендә дә кулланыла башлый. Сугыш һәм сугыштан соңгы беренче елларда Кырым татарларының, калмыкларның, Идел буе немецларының, кайбер Кавказ халыкларының (чечен, ингуш, карачай, балкар һ.б.) егерме дүрт сәгать эчендә туган җирләреннән сөрелеп, гражданлык хокукларыннан мәхрүм ителүе һәм мөстәкыйль милләт булып яшәү өчен бөтенләй яраксыз, кыен шартларга куелуы әнә шул геноцид сәясәтенең бер мисалы иде. Башка халыклар кебек үк, татар халкы да тоталитар режим аждаһасына үзеннән күп корбаннар биргән. Октябрьдән соңгы беренче елларда ук "буржуаз сыйныф вәкилләре" буларак репрессияләнгән һөнәри сәнгать эшлетслеләре, сәүдәгәрләр, дин әһелләре, зыялылар, Гражданнар сугышы корбаннары, 1921 елгы ачлык фаҗигасендә һәлак булган меңнәрчә гаиләләр, көчләп күмәкләштерү чорында "дошман сыйныф", "кулак", "кулак иярчене", "нэпман" тамгасы астында судсыз-нисез атып үтерелгән яки бөтен гаиләләре белән Себертә озатылган меңнәрчә крестьяннар, җир хуҗалары, җәмәгать-дәүләт эшлеклеләре, хуҗалык җитәкчеләре, мәдәният әһелләре, галимнәр, язучылар, мөгаллимнәр, табиблар, рәссамнар һ.б. - татар халкы биргән бу корбаннарның төгәл санын хәзер, мөгаен, ачыклап та бетереп булмыйдыр. Репрессияләр иң беренче нәүбәттә милләтнең, халыкның әнә шул иҗат эше белән шөгыльләнгән өлешенә, иҗтимагый фикердә һәм мәдәни хәрәкәттә мөһим роль уйнаган хөр карашлы катлавына таба юнәлтелгән була. -Мәгълүм ки, татар әдәбияты, XX йөз башында аеруча бер иж,ади күтәрелеш чоры кичереп, революцияне тотрыклы милли-демократик традицияләргә нигезләнгән, үзенчәлекле, күп жанрлы, җитлеккән, яшь талантларга бай, киләчәге өметле бер әдәбият булып каршылый. Дөрес, милли азатлык хәрәкәтендә чыныгу алган өлкән буын әдипләрнең бер өлеше (Г.Исхакый, С.Максуди, Г.Баттал, Ф.Туктаров һ.б.), Октябрьне кабул итмичә, Ватанны ташлап читкә китәргә мәҗбүр булалар. Монда калганнары исә, яше-карты, революция вәгъдә иткән якты киләчәк һәм милли үсеш хакына чын күңелдән илһамланып, иҗади эшләрен дәвам иттерергә тырышалар, яңа хакимият белән якын хезмәттәшлектә булмасалар да, һичьюгы, аңа карата лояль мөнәсәбәт саклыйлар (мәсәлән, Ф.Кәрими, Дәрдемәнд). Әмма егерменче еллар башында ук илдә диктатура көчәю һәм бөтен иҗтимагый тормышны идеологик кысалар эченә көчләп кертү нәтиҗәсендә, язучыларның иҗат хөрлеге көннән-көн кысыла-тарая бара, язган әсәрләренең кыйммәте фәкать сыйнфый көрәш күзлегеннән генә бәяләнә башлый. Әдәбият белемендә "вульгар социологизм" дигән исем алган ялган теория әдәби мираска карата да мөнәсәбәтен үзгәртә. Мәсәлән, Тукайга "вак буржуа интересларын яклаучы милләтче шагыйрь" ярлыгы тагыла, Дәрдемәнд белән Ф.Әмирханга - "эре буржуа әдипләре", Г.Камалга - "либераль буржуа" язучысы, С.Рәмиевкә "индивидуалист, символист шагыйрь" дигән мөһерләр сугыла. Г.Газиз, Җ.Вәлиди, Г.Рәхимнәр исә, гомумән, пролетар әдәбиятка татар буржуасының милләтчелек карашларын үткәрергә тырышучы агентлар итеп күрсәтелә. 1925-1926 елларда гарәп хәрефен латин әлифбасына күчерү мәсьәләсе буенча матбугатта һәм гыйльми конференцияләрдә кабынып киткән кызу бәхәсләр барышында гарәп шрифтын яклаучылар (Г.Ибраһимов, Г.Алпаров, Г.Шәрәф һ.б.) чыгышлары соңыннан, "солтангалиевчелек" шаукымы башлангач, мәдәният тарихы ноктасыннан бәяләнеп түгел, бәлки "татар буржуасының сыйнфый интересы белән бәйләнгән" сәяси бер вакыйга итеп карала. Гарәп әлифбасын яклап матбугатта мөрәҗәгать белән чыккан татар зыялыларына ("82 имза" мәгълүм) "Болар - турыдан-туры пролетариат диктатурасына, марксизм идеологиясенә каршылар, алар ачыктан-ачык эре буржуа сыйныфларының яклаучылары булганга, яңалиф хәрәкәтенә провокация төсен бирергә тырыштылар, алар бу хәрәкәтне үзләренең контрреволюция оешмалары өчен файдаланырга тырыштылар" дигән гаеп ташлана. +Мәгълүм ки, татар әдәбияты, XX йөз башында аеруча бер иж,ади күтәрелеш чоры кичереп, революцияне тотрыклы милли-демократик традицияләргә нигезләнгән, үзенчәлекле, күп жанрлы, җитлеккән, яшь талантларга бай, киләчәге өметле бер әдәбият булып каршылый. Дөрес, милли азатлык хәрәкәтендә чыныгу алган өлкән буын әдипләрнең бер өлеше (Г.Исхакый, С.Максуди, Г.Баттал, Ф.Туктаров һ.б.), Октябрьне кабул итмичә, Ватанны ташлап читкә китәргә мәҗбүр булалар. Монда калганнары исә, яше-карты, революция вәгъдә иткән якты киләчәк һәм милли үсеш хакына чын күңелдән илһамланып, иҗади эшләрен дәвам иттерергә тырышалар, яңа хакимият белән якын хезмәттәшлектә булмасалар да, һичьюгы, аңа карата лояль мөнәсәбәт саклыйлар (мәсәлән, Ф.Кәрими, Дәрдемәнд). Әмма егерменче еллар башында ук илдә диктатура көчәю һәм бөтен иҗтимагый тормышны идеологик кысалар эченә көчләп кертү нәтиҗәсендә, язучыларның иҗат хөрлеге көннән-көн кысыла-тарая бара, язган әсәрләренең кыйммәте фәкать сыйнфый көрәш күзлегеннән генә бәяләнә башлый. Әдәбият белемендә "вульгар социологизм" дигән исем алган ялган теория әдәби мираска карата да мөнәсәбәтен үзгәртә. Мәсәлән, Тукайга "вак буржуа интересларын яклаучы милләтче шагыйрь" ярлыгы тагыла, Дәрдемәнд белән Ф.Әмирханга - "эре буржуа әдипләре", Г.Камалга - "либераль буржуа" язучысы, С.Рәмиевкә "индивидуалист, символист шагыйрь" дигән мөһерләр сугыла. Г.Газиз, Җ.Вәлиди, Г.Рәхимнәр исә, гомумән, пролетар әдәбиятка татар буржуасының милләтчелек карашларын үткәрергә тырышучы агентлар итеп күрсәтелә. 1925-1926 елларда гарәп хәрефен латин әлифбасына күчерү мәсьәләсе буенча матбугатта һәм гыйльми конференцияләрдә кабынып киткән кызу бәхәсләр барышында гарәп шрифтын яклаучылар (Г.Ибраһимов, Г.Алпаров, Г.Шәрәф һ.б.) чыгышлары соңыннан, "солтангалиевчелек" шаукымы башлангач, мәдәният тарихы ноктасыннан бәяләнеп түгел, бәлки "татар буржуасының сыйнфый интересы белән бәйләнгән" сәяси бер вакыйга итеп карала. Гарәп әлифбасын яклап матбугатта мөрәҗәгать белән чыккан татар зыялыларына (" имза" мәгълүм) "Болар - турыдан-туры пролетариат диктатурасына, марксизм идеологиясенә каршылар, алар ачыктан-ачык эре буржуа сыйныфларының яклаучылары булганга, яңалиф хәрәкәтенә провокация төсен бирергә тырыштылар, алар бу хәрәкәтне үзләренең контрреволюция оешмалары өчен файдаланырга тырыштылар" дигән гаеп ташлана. Гомумән, 1928 ел ахырында Сталинның шәхси күрсәтмәсе буенча ОГПУ органнары тарафыннан фальсификация юлы белән мәйданга чыгарылган һәм "Солтангалиевнең контрреволюцион оешмасы" дип исемләнгән сәяси процесс татар интеллигенциясенең милли кадрларын системалы рәвештә юк итүгә юнәлтелгән беренче зур террор була. Бу "эш" буенча җитмеш җиде кеше җавапка тартыла. Аларны буржуаз милләтчелектә, бөтен төрек-татар халыкларын бергә җыеп, бербөтен милли дәүләт төзү өчен яшерен әзерлек эше алып баруда гаеплиләр. Асылда исә бу милли сәясәт өлкәсендә Сталин җитәкчелегеннән ризасызлык күрсәткән милли интеллигенция вәкилләренең авызларын томалау максаты белән эшләнә. 1930 елның 28 июлендә ОГПУ коллегиясе "солтангалиевчелек"тә гаепләнүче җитмеш җиде кешенең егерме берен иң югары җәзага - атарга, унбер кешене - ун елга, егерме дүрт кешене - биш елга, унбер кешене - өч елга концлагерь хезмәтенә һәм тугыз кешене өч еллык сөрген җәзасына хөкем итә. 1931 елның 13 гыйнварында шул ук ОГПУ коллегиясе, алдагы карарын үзгәртеп, үлемгә хөкем ителгәннәрнең җәзасын ун еллык концлагерь белән алыштыра. Әмма монда шуны искәртеп үтәргә кирәк: соңрак, 1937-1938 елгы "олуг террор" вакытында, "солтангалиевчелек"тә гаепләнгән бу кешеләрнең һәммәсе диярлек, шул ук "җинаятьләре" өчен кабат җавапка тартылып, НКВД "өчлек"ләре ("тройка") карары белән атарга хөкем ителәләр. Танылган җәмәгать, дәүләт, партия-совет эшлеклеләре белән бергә бу исемлектә күренекле язучылар, журналистлар, сәнгать кешеләре дә була (Ф.Агиев, С.Сүнчәләй, һ. Ат лаен, Б.Урманче, Г.Мансуров, И.Терегулов Һ.6.). "Солтангалиевчелек"не тар-мар итү сылтавы белән Татарстанда контрреволюцион милли төркемнәрне һәм оешмаларны "фаш итү" кампаниясе тагын да көчәеп китә. ВКП(б)ның Татарстан өлкә комитеты пленумы үзенең 1929 елның 9 ноябрь карары белән барлык партия әгъзаларын "солтангалиевчелек"не тамырыннан йолкып атарга, артта калган халык массалары арасында милли хорафатларга каршы көрәшне көчәйтергә, әлегә кадәр безнең аппаратларда сакланып калган "солтангалиевчел" идеологияне алга сөрүче кешеләрне фаш итәргә чакыра. Шундый карарларны, күрсәтмәләрне үтәү йөзеннән язучылар даирәсендә мифик бер "Җидегән" оешмасы уйлап табыла, матбугатта ул "контрреволюцион яшерен оешма" әгъзалары Н.Исәнбәт, Ченәкәй, Г.Кутуй, Г.Минскийларның "пычрак эшләрен" фаш итә. Алар, әдәбият мәйданыннан куылып, бүтән эшкә күчәргә яисә бөтенләй Казаннан чыгып китәргә мәҗбүр булалар. Мәсәлән, Г.Минский башта Чиләбегә, аннан Бакуга кача, Казанга сугыштан соң - 1952 елда гына әйләнеп кайта. Н.Исәнбәт "Спартак" фабрикасына гади эшче булып яллана, аннан, авылга китеп, мәктәптә эшли. Г.Кутуй да, язучылар даирәсен ташлап, Казан техникумнарында студентлар укытып йөри. Бу чорда һәр татар язучысының иҗатында нинди дә булса сәяси хата эзләнә. Ф.Бурнаш - "солтангалиевчеләр" тегермәненә су коючы милләтче әдип - "сарайлар, ханнар, кенәзләр, мәчетләр шагыйре" (Яңалиф. 1929. № 22), Ченәкәй - "Диния нәзарәте, сыраханә, лото, алимент һәм чүп-чарлар шагыйре" (Яңалиф. 1931. № 1) дип игълан ителә. К.Тинчурин "милли демократизм" тарафдары, ягъни "иске авылның горефгадәтләрен, халык уеннарын идеаллаштыра"; Ш.Усманов фәкать "татар комиссарларына гына игътибар итә", бары аларны гына "алгы планга чыгара"; Г.Ибраһимов "авылны шәһәргә каршы куеп" яза ("Адәмнәр" повесте күздә тотыла). Менә шундый ярлыклар уңга да, сулга да ябыштырыла башлый. Хәтта "пролетар шагыйре" Мансур Крыймов иҗатыннан да "вак буржуа карашларыннан арынмаган шигырьләр" эзләргә керешәләр. "Бер-берсен мактау, пролетариат язучыларына, пролетариат әдәбиятына күчү юлында булган юлаучыларга аяк чалу, шулай итеп, оешу ягыннан милли демократизмга нык җирлек тудыру - менә ал арның алга сөргән контрреволюцион хәрәкәтләре!" - дип нәтиҗә ясый Г.Толымбай үзенең бер мәкаләсендә, "җидегәнчеләр"не "фаш итеп" (Яңалиф. 1929. № 9-10). diff --git "a/Ilshat's folder/\320\234\321\203\321\201\320\260 \322\226\323\231\320\273\320\270\320\273 \321\202\321\203\321\200\321\213\320\275\320\264\320\260 \320\270\321\201\321\202\323\231\320\273\320\265\320\272\320\273\323\231\321\200 (\321\202\323\251\320\267. \320\240.\323\230.\320\234\320\276\321\201\321\202\320\260\321\204\320\270\320\275)(\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2006).txt" "b/Ilshat's folder/\320\234\321\203\321\201\320\260 \322\226\323\231\320\273\320\270\320\273 \321\202\321\203\321\200\321\213\320\275\320\264\320\260 \320\270\321\201\321\202\323\231\320\273\320\265\320\272\320\273\323\231\321\200 (\321\202\323\251\320\267. \320\240.\323\230.\320\234\320\276\321\201\321\202\320\260\321\204\320\270\320\275)(\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2006).txt" index af3e68a0d1eeec2d4164442dd0a57da921d1daae..eeac78bc6ec1d03d575cb04fed3a904a1459beca 100644 --- "a/Ilshat's folder/\320\234\321\203\321\201\320\260 \322\226\323\231\320\273\320\270\320\273 \321\202\321\203\321\200\321\213\320\275\320\264\320\260 \320\270\321\201\321\202\323\231\320\273\320\265\320\272\320\273\323\231\321\200 (\321\202\323\251\320\267. \320\240.\323\230.\320\234\320\276\321\201\321\202\320\260\321\204\320\270\320\275)(\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2006).txt" +++ "b/Ilshat's folder/\320\234\321\203\321\201\320\260 \322\226\323\231\320\273\320\270\320\273 \321\202\321\203\321\200\321\213\320\275\320\264\320\260 \320\270\321\201\321\202\323\231\320\273\320\265\320\272\320\273\323\231\321\200 (\321\202\323\251\320\267. \320\240.\323\230.\320\234\320\276\321\201\321\202\320\260\321\204\320\270\320\275)(\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2006).txt" @@ -2019,7 +2019,7 @@ IV 1942 елның июнендә Волхов фронтында авыр яраланып әсир төшкән Муса Җәлил Холм һәм Демблин лагерьларыннан Вустрау лагерена китерелгән. Шунда әлеге мөфти аның белән очрашкан. Ак эмигрантларның пычрак эшләрен өзү уе белән янган Муса Җәлил, мөфти белән очрашудан файдаланып, Гумеров дигән фамилия астында милләтчеләрнең "Идел-Урал комитеты"на ышанычка кергән. Янәсе, Советлар Союзын тар-мар иткәннән соң, гитлерчылар Германиясе кул астында, Идел белән Урал арасындагы җирләрдә оештырырга хыялланган "Татар-башкорт дәүләте" дип йөртелгән шул комитет турында берничә сүз. Профессор Менде ул комитетның башына Берлинда Рихард Вагнер мәйданчыгы янындагы тын гына бер урамда күп еллардан бирле төрек паспорты белән яшәүче Габдрахман Шәфи Алмаз дигән татар ак эмигрантын куйган. Вустрау лагереннан чыгарылганнан соң, Муса Җәлил бераз вакыт шул йортта яшәгән. Җәлилгә лагерьда "культура эшләренә җитәкчелек итү" йөкләнгән. Бу хәл аңа лагерьдагы әсирләр белән турыдан - туры аралашырга һәм дошманның тирән тылына кереп йө -Без фашистик Германиядә совет патриотларының каршылык көрәше ул чакны инде шактый киңәйгәнен беләбез (бу турыда беренче һәм шактый ышанычлы материаллар игълан ителде инде)1. Кулында бик киң фактик материаллар булган Ю.А.Бродский язганча, совет патриотларының азатлык көрәше янаучы көчкә әверелгән, һәм ул көч гитлерчылар дәүләтенең эчке сәяси хәленә торган саен зуррак куркыныч тудырган. Дошманның үз илендә аңа каршы аяусыз көрәшеп, совет кешеләре фашизмның тар-мар ителүенә һәм бөтен дөньяның тынычлык сөюче көчләре җиңеп чыгуга ярдәм иткәннәр. +Без фашистик Германиядә совет патриотларының каршылык көрәше ул чакны инде шактый киңәйгәнен беләбез (бу турыда беренче һәм шактый ышанычлы материаллар игълан ителде инде). Кулында бик киң фактик материаллар булган Ю.А.Бродский язганча, совет патриотларының азатлык көрәше янаучы көчкә әверелгән, һәм ул көч гитлерчылар дәүләтенең эчке сәяси хәленә торган саен зуррак куркыныч тудырган. Дошманның үз илендә аңа каршы аяусыз көрәшеп, совет кешеләре фашизмның тар-мар ителүенә һәм бөтен дөньяның тынычлык сөюче көчләре җиңеп чыгуга ярдәм иткәннәр. Сугышның иң кызган һәм хәлиткеч чорында дошманның башкаласы Берлинда оешкан һәм бик үзенчәлекле шартларда эшләргә тиешле булган Муса Җәлилнең дошманга каршылык күрсәтү группасы шул героик һәм фидакарь көрәшнең бер буынын тәшкил иткән. Бу группа алда искә алынган комитетның агулы милләтчелек пропагандасына каршы чыккан, татар якташларының патриотик хисләрен уяту һәм ал арны хәрәкәткә күтәрү буенча бик актив эшли башлаган; билгеле, ул эш җиңел булмаган. Ачу белән янган ялкынлы сүз, көрәшкә чакыра торган шигырьләр каршылык күрсәтүче сугышчыларның озак вакытлар буе бердәнбер һәм бик әһәмиятле коралы булган. Эмигрантларның милләтче комитеты Берлинда фашистлар ярдәме белән "Идел-Урал" дигән газета чыгарып килгән. Каршылык сугышчылары листовкалар бастырып тарату өчен шушы күбәйткеч аппаратка тап булуларына бик шатланганнар. Иң элек Германиядәге әсирләрнең төрле лагерьлары белән бәйләнеш булдырылган. Муса Җәлил татар һәм башкорт хәрби әсирләре күп кенә булган Свинемюнде лагерена барган. Каршылык күрсәтү группасы әгъзалары шулай ук Дрезденга да барганнар. Тиммермансның раславынча, хәрәкәт итүче группа иң элек Гамбургта эш алып барган. Ләкин барлык эшнең үзәге Идел буе татарларының төп батальоннары урнашкан Радом лагеренда тупланган. 1943 елның язында Җәлил культура эшчесе сыйфатында Радомга килгән. Чәнечкеле тимерчыбыклы киртә эчендә ятуларына карамастан, каршылык күрсәтүчеләр шул хәлдә мөмкин булган барлык көрәш чараларын кулланганнар. Фашистлар, әсир diff --git "a/Ilshat's folder/\320\235\320\260\321\201\321\213\320\271\321\200\320\270_\320\241\320\260\320\271\320\273\320\260\320\275\320\274\320\260 \323\231\321\201\323\231\321\200\320\273\323\231\321\200. 4 \321\202\320\276\320\274\320\264\320\260. \320\242.1 (\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2003).txt" "b/Ilshat's folder/\320\235\320\260\321\201\321\213\320\271\321\200\320\270_\320\241\320\260\320\271\320\273\320\260\320\275\320\274\320\260 \323\231\321\201\323\231\321\200\320\273\323\231\321\200. 4 \321\202\320\276\320\274\320\264\320\260. \320\242.1 (\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2003).txt" index ed4af5517c8c707495e05297d9f09b745d8b693d..74ac769229dd7e64bab4350498ce43a2f3f57cff 100644 --- "a/Ilshat's folder/\320\235\320\260\321\201\321\213\320\271\321\200\320\270_\320\241\320\260\320\271\320\273\320\260\320\275\320\274\320\260 \323\231\321\201\323\231\321\200\320\273\323\231\321\200. 4 \321\202\320\276\320\274\320\264\320\260. \320\242.1 (\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2003).txt" +++ "b/Ilshat's folder/\320\235\320\260\321\201\321\213\320\271\321\200\320\270_\320\241\320\260\320\271\320\273\320\260\320\275\320\274\320\260 \323\231\321\201\323\231\321\200\320\273\323\231\321\200. 4 \321\202\320\276\320\274\320\264\320\260. \320\242.1 (\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2003).txt" @@ -156,7 +156,7 @@ — Сөйлә, ишетәем, — диде. Хикәят Хатын әйтте: -— Җиһан сараенда бер падишаһ бар иде. Хозыр галәйһиссәламне күрергә бик мөштак иде. һәркайчан әйтер иде: һәр кеше, Хозырны миңа күрсәтсә, һәрни теләсә бирер идем, диер иде. Ул вакыт бик фәкыйрь бер кеше бар иде. Гаять фәкыйрьлегеннән, үзенә-үзе әйтте: тукта, падишаһка барып әйтәем, мине өч елга чаклы тәрбия кыйлсаң, Хозыр галәйһиссәламне сиңа күрсәтермен, дип. Өч елга чаклы кем бар, кем юк, яисә ул гөнаһны гафу итәр, яисә башка төрле хәйлә белән котылырмын, һич булмаганда, берничә вакыт кәеф кыйлырмын, диде. Вә падишаһка барып, моны әйтте. Падишаһ әйтте: "Әгәр күрсәтмәсәң, сине үтерермен", — диде. Фәкыйрь разый булды. Падишаһ боерды, ул фәкыйрьгә байтак мал вә акча бирделәр. Малны вә акчаны алып үзенең өенә килде. Өч ел кәеф вә сафа итеп, вәгъдә җиткүнчә рәхәт торды. Вәгъдәсе җиткәч, бер билгесез җиргә сакланып качты. Куркуыннан тетрәй башлады. Кисәктән күрде: ак киемле, йөзе нурлы бер кеше сәлам бирде. Ул фәкыйрь аның сәламен алды. Ул кеше әйтте: "Ни кайгың бар? Бик хафада торасың? — диде. Фәкыйрь җавап бирмәде. Янә ул кеше әйтте: — Хәлеңне миннән ник яшерәсең? Әлбәттә, сиңа бер ярдәм кыйлып, хафаңны бетерермен", — диде. Ул фәкыйрь ахыр вакыйганы әүвәленнән ахырынача әйтеп бирде. Ул кеше әйтте: "Падишаһка бергә бараек. Синең өчен мин җавап бирермен", — диде. Бергә киттеләр. Барганда падишаһның моны эзләргә җибәргән хезмәтчеләре очрап, моны тотып падишаһ катына илттеләр. Падишаһ әйтте: "Инде өч ел тәмам булды. Кайда, инде миңа Хозыр галәйһиссәламне күрсәт". Ул фәкыйрь әйтте: "И падишаһым, падишаһларның эше үзенең халкына рәхимле булмактыр. Инде гөнаһымны кичер, Хозыр галәйһиссәламне табар хәлем юк", — диде. Падишаһ әйтте: "Мин синең белән шарт кыйлыштым. Инде сине үтерәмен. Падишаһның сүзе бер булыр", — диде. Вә олуг вәзирнең йөзенә карап әйтте: "Моны нишләмәк кирәк?" — диде. Вәзир әйтте: "Моны турап, кассабларның тагына асмак кирәк. Гайреләр күреп, падишаһ янында ялган сөйләүдән саклансыннар", — диде. Ул фәкыйрь белән барган ак киемле карт кеше әйтте: "Вәзир дөрес әйтә, көлле шәйи ярҗәгу илә аслиһи"1, — диде. Янә падишаһ икенче вәзиргә карап әйтте: "Син ни әйтәсең?" — диде. Ул әйтте: "Моны казанга салып кайнатмак кирәк", — диде. Карт әйтте: "Вәзир дөрес әйтә, көлле шәйи ярҗәгу илә аслиһи", — диде. Падишаһ өченче вәзиргә әйтте: "Син ни әйтәсең?". Ул әйтте: "Моны парә-парә кисәкләп, табада кәбаб итмәк кирәк", — диде. Баягы карт әйтте: "Вәзир дөрес әйтә, көлле шәйи ярҗәгу илә аслиһи", — диде. Янә дүртенче вәзиргә әйтте: "Син ни әйтәсең?" — диде. Вәзир әйтте: "И падишаһ, бу мескингә биргән малың — Хозыр галәйһиссәламның мәхәббәте өчендер. Табармын дип кабул иткән, ахыр тапмады. Гозер теләйдер. Лаек булганы шулдыр, Хозыр галәйһиссәлам мәхәббәте өчен моны азат ит". Янә ул карт әйтте: "Вәзир дөрес әйтә, көлле шәйи ярҗәгу илә аслиһи", — диде. Бәс, падишаһ картка әйтте: "И карт, һәр вәзирем киңәш әйтте, барысы бер-берсенә хилаф. Син һәрбересенең хакында "вәзир дөрес әйтә" дидең. Монда ни хикмәт бардыр?" — диде. Карт әйтте: "И падишаһ, әүвәлге вәзирең кассаб углы иде, аның өчен асылына кайтты. Икенче вәзирең ашчы углы иде, ул һәм асылына лаек җәза бирде. Өченче вәзирең икмәкче углы иде, ул дәхи асылына лаек җәза бирде. Дүртенче вәзирнең асылы нәселе пакь булып, аның асылына лаек мәрхәмәттер ки, ул бичарага мәрхәмәт йөзеннән азатлык белән хөкем итте. И падишаһ, һәрнәрсә асылына кайтыр, — дип, күп нәсыйхәтләр биреп, — инде белеп кал, Хозыр минмен", — дип, күздән гаиб булды. Падишаһ, урыныннан торып, ул картның артыннан йөгереп тышка чыкты, һичкем юк. Аллаһы Тәгаләгә шөкер, Хозыр галәйһиссәламне күрергә бик арзу кыйлган идем, күрдем. Вәзирләрнең дәхи кем икәнен белдерде, диде. Вә ул мескингә хәзинәдән фәлән кадәр мал бирелсен, дип әмер итте. +— Җиһан сараенда бер падишаһ бар иде. Хозыр галәйһиссәламне күрергә бик мөштак иде. һәркайчан әйтер иде: һәр кеше, Хозырны миңа күрсәтсә, һәрни теләсә бирер идем, диер иде. Ул вакыт бик фәкыйрь бер кеше бар иде. Гаять фәкыйрьлегеннән, үзенә-үзе әйтте: тукта, падишаһка барып әйтәем, мине өч елга чаклы тәрбия кыйлсаң, Хозыр галәйһиссәламне сиңа күрсәтермен, дип. Өч елга чаклы кем бар, кем юк, яисә ул гөнаһны гафу итәр, яисә башка төрле хәйлә белән котылырмын, һич булмаганда, берничә вакыт кәеф кыйлырмын, диде. Вә падишаһка барып, моны әйтте. Падишаһ әйтте: "Әгәр күрсәтмәсәң, сине үтерермен", — диде. Фәкыйрь разый булды. Падишаһ боерды, ул фәкыйрьгә байтак мал вә акча бирделәр. Малны вә акчаны алып үзенең өенә килде. Өч ел кәеф вә сафа итеп, вәгъдә җиткүнчә рәхәт торды. Вәгъдәсе җиткәч, бер билгесез җиргә сакланып качты. Куркуыннан тетрәй башлады. Кисәктән күрде: ак киемле, йөзе нурлы бер кеше сәлам бирде. Ул фәкыйрь аның сәламен алды. Ул кеше әйтте: "Ни кайгың бар? Бик хафада торасың? — диде. Фәкыйрь җавап бирмәде. Янә ул кеше әйтте: — Хәлеңне миннән ник яшерәсең? Әлбәттә, сиңа бер ярдәм кыйлып, хафаңны бетерермен", — диде. Ул фәкыйрь ахыр вакыйганы әүвәленнән ахырынача әйтеп бирде. Ул кеше әйтте: "Падишаһка бергә бараек. Синең өчен мин җавап бирермен", — диде. Бергә киттеләр. Барганда падишаһның моны эзләргә җибәргән хезмәтчеләре очрап, моны тотып падишаһ катына илттеләр. Падишаһ әйтте: "Инде өч ел тәмам булды. Кайда, инде миңа Хозыр галәйһиссәламне күрсәт". Ул фәкыйрь әйтте: "И падишаһым, падишаһларның эше үзенең халкына рәхимле булмактыр. Инде гөнаһымны кичер, Хозыр галәйһиссәламне табар хәлем юк", — диде. Падишаһ әйтте: "Мин синең белән шарт кыйлыштым. Инде сине үтерәмен. Падишаһның сүзе бер булыр", — диде. Вә олуг вәзирнең йөзенә карап әйтте: "Моны нишләмәк кирәк?" — диде. Вәзир әйтте: "Моны турап, кассабларның тагына асмак кирәк. Гайреләр күреп, падишаһ янында ялган сөйләүдән саклансыннар", — диде. Ул фәкыйрь белән барган ак киемле карт кеше әйтте: "Вәзир дөрес әйтә, көлле шәйи ярҗәгу илә аслиһи", — диде. Янә падишаһ икенче вәзиргә карап әйтте: "Син ни әйтәсең?" — диде. Ул әйтте: "Моны казанга салып кайнатмак кирәк", — диде. Карт әйтте: "Вәзир дөрес әйтә, көлле шәйи ярҗәгу илә аслиһи", — диде. Падишаһ өченче вәзиргә әйтте: "Син ни әйтәсең?". Ул әйтте: "Моны парә-парә кисәкләп, табада кәбаб итмәк кирәк", — диде. Баягы карт әйтте: "Вәзир дөрес әйтә, көлле шәйи ярҗәгу илә аслиһи", — диде. Янә дүртенче вәзиргә әйтте: "Син ни әйтәсең?" — диде. Вәзир әйтте: "И падишаһ, бу мескингә биргән малың — Хозыр галәйһиссәламның мәхәббәте өчендер. Табармын дип кабул иткән, ахыр тапмады. Гозер теләйдер. Лаек булганы шулдыр, Хозыр галәйһиссәлам мәхәббәте өчен моны азат ит". Янә ул карт әйтте: "Вәзир дөрес әйтә, көлле шәйи ярҗәгу илә аслиһи", — диде. Бәс, падишаһ картка әйтте: "И карт, һәр вәзирем киңәш әйтте, барысы бер-берсенә хилаф. Син һәрбересенең хакында "вәзир дөрес әйтә" дидең. Монда ни хикмәт бардыр?" — диде. Карт әйтте: "И падишаһ, әүвәлге вәзирең кассаб углы иде, аның өчен асылына кайтты. Икенче вәзирең ашчы углы иде, ул һәм асылына лаек җәза бирде. Өченче вәзирең икмәкче углы иде, ул дәхи асылына лаек җәза бирде. Дүртенче вәзирнең асылы нәселе пакь булып, аның асылына лаек мәрхәмәттер ки, ул бичарага мәрхәмәт йөзеннән азатлык белән хөкем итте. И падишаһ, һәрнәрсә асылына кайтыр, — дип, күп нәсыйхәтләр биреп, — инде белеп кал, Хозыр минмен", — дип, күздән гаиб булды. Падишаһ, урыныннан торып, ул картның артыннан йөгереп тышка чыкты, һичкем юк. Аллаһы Тәгаләгә шөкер, Хозыр галәйһиссәламне күрергә бик арзу кыйлган идем, күрдем. Вәзирләрнең дәхи кем икәнен белдерде, диде. Вә ул мескингә хәзинәдән фәлән кадәр мал бирелсен, дип әмер итте. И падишаһ, бу хикәятне аның өчен сөйләдем, инде вәзирләрең асылын кем икәнен беләсең, алар вафасыз халыктыр. Ул асылсызларның сүзенә ияреп, дошманыңа әман бирмәк — гаять ахмаклыктыр, — диде. Бәс, падишаһ хатыннан бу хикәятне ишетте, мин иртәгә аның гомерен бетерермен, дип кереп яттылар. Иртә булып, көн җәелгәч, падишаһ янә тәхеткә менеп җәлладка әмер итте, углымның башын кис, дип фәрман кыйлганда, бишенче вәзир килеп әйтте: — И падишаһ, ул гөнаһсы юк углыңны кыйма. Вә вәзирләреңнең нәсыйхәтләрен җилгә җибәрмә. Энҗене дәрьядан чыгарып җепкә тезгән кебек, сүзне һәм алар шулай мәслихәткә күрә сөйләрләр. Сөләйман пәйгамбәр вәзире Асаф бине Бәрхәя булса да боларның тәдбиреннән арттыра белмәс. Вәзирләреңнең сиңа киңәшүләренең сәбәбе шулдыр: хәзрәте Рәсүл әйтте, һәркем падишаһтан шәригатькә хилаф бозык эш күреп, аны ул эштән тыймаса, ул кеше әһле сөннәттән чыгар. @@ -301,7 +301,7 @@ — Юк, сөйлә, ишетәем, ничек ул? Хикәят Вәзир әйтте: -— Кадим заманда бер падишаһ бар иде. Ул падишаһның бер гакыллы вәзире бар иде. Хак Тәгалә ул вәзиргә бер угыл бирде. Бөтен җиһан халкы ул угланның күркәмлегенә хәйран иделәр. Падишаһ дәхи аңа гашыйк иде, бер сәгать аны күрмәенчә торырга такате юк иде. Даим үзенең яныннан аермас иде. Ул сәбәптән угланның атасы-анасы хәсрәт чигәләр иде. Ни чара, падишаһтан куркып сабыр итәрләр иде. Падишаһ беркөн исерек хәлендә сарайга килеп керде. Бу углан башка бер углан белән уйнар. Шул сәгать көнчелек уты йөрәген яндырып, җәлладка әмер кыйлды: "Кис шул ярамаган угланның башын!" — диде. Бәс, угланны сарайдан алып чыктылар, дәрхаль вәзиргә хәбәр бирделәр. Вәзир: "И җаным, углым, — дип җәлладның янына йөгереп барды, әйтте, — и җәллад, хәзер падишаһ ля йагкыл исеректер, ни әйткәнен белмидер. Әгәр бу кичә син угланны үтерсәң, иртәгә падишаһ сине куймас, үтерер", — диде. Җәллад әйтте: "Ничек итәең, падишаһ миңа, тиз башын кисеп китер, дип әмер итте", — диде. Вәзир әйтте: "Зинданга бар, үлемгә мөстәхыйк бер адәмнең башын кисеп китер. Хәзердә падишаһның гакылы юктыр, ышаныр", — дип, җәлладка алтын бирде. Җәллад алтыннарны алып шат булды һәм, зинданга барып, бер угры башын кисеп падишаһка китерде. Падишаһ җәлладка хилгать кидерде. Вәзир һәм угланны алып, өенә китереп, бер аулак бүлмәсенә яшерде. Иртә булгач, падишаһның гакылы башына килеп, угланны эстәде. Әйттеләр: "Падишаһ, бу кичә җәлладка әмер иттең, угланның башы киселде", — диделәр. Падишаһ моны ишетеп һушсыз булып егылды, гакылы башыннан китте. Бераздан гакылы башына килеп, тезен сугасуга егъламага башлады. Бәс, вәзир, белмәмешкә салынып, падишаһ катына килде, әйтте: "И падишаһ, гомерең озын булсын, бу ни хәлдер?" — диде. Падишаһ әйтте: "И вәзир, кая ул минем тереклегемнең маясе, ул җанымның сәрмаясе?"1. Вәзир әйтте: "И падишаһ, кемне әйтәсең?" — диде. Падишаһ әйтте: "Синең углың — минем күңелем юанычы, минем күңелемнең мивәсе иде, аһ-ваһ!" — диде. Вәзир дәхи якасын ертып фөрьяд вә зарый кыйла башлады. Падишаһның эше аһ вә фәган булды. Кичәдән таң атканча, егълаудан туктамас иде. Әйтер иде: "Илаһи, гаҗәп йөзене күрермен микән, мәгәр кыямәттә күрермен, — диер иде. — Әгәр ул угланга иткән золымлыкны сөаль кыйлынса, ни җавап бирермен? Аннан башка миңа тереклек кирәкмәс", — дип, моның кебек дивана сүзләрен күп сөйләде. Ашамактан-эчмәктән киселде. Тәхетен ташлады — бер аулак өйне ихтияр итте. Даим егълар иде. Хәтта дивана булып үләр чигенә җитте. Вәзир бу хәлне күреп, бер кичне угланны киендереп, падишаһның утырган хәлвәт бүлмәсенә алып барды. Угланны ишек төбендә калдырып, үзе эчкәре керде. Падишаһны күрде, йөзен сәҗдәгә куеп, Хак Тәгаләгә ялбарып: "Илаһи, миңа моннан соң тереклек хәрамдыр, лотфың белән җанымны ал!" — дип, угланның яхшы сыйфатларын зикер итеп егълар иде. Вәзир падишаһның бу нәүхәсен ишетеп әйтте: "И падишаһ, ник бу кадәр тоташ егълайсың? Адәмлектән чыктың, халыкка бәднам булдың". Падишаһ әйтте: "И вәзир, инде моннан ары миңа нәсыйхәт файда итмәс. Бар, эшеңә кит", — диде. Вәзир әйтте: "И падишаһ, Хак Тәгалә синең бу хәлеңә рәхим итеп, угланны тергезсә, углан яныңа килсә, гаебен кичерерме идең? Сөенеч китерүчегә ни бирер идең?" — диде. Падишаһ әйтте: "И валлаһи, шулай булса, хәзинәмдә никадәр мал булса, барчасыны сөенеч китерүчегә бирер идем. Вә мәмләкәтне угланга бирер идем. Үзем угланны гяһ-гяһ күрә торсам, канәгать кыйлыр идем", — диде. Бәс, вәзир угланга ишарәт итте, углан килеп керде. Падишаһның кулын үпте. Падишаһ, угланны күргәч, гакылы башыннан китеп егылды. Вәзир падишаһның йөзенә гөл суы сипте вә үзе чыгып китте. Бәс, падишаһның гакылы башына килде, угланны янында күрде, гүя җаны чыгып янә җиренә килде. Янә иртә булып, вәзир падишаһ янына килде. Падишаһ әйтте: "И вәзирем, бу угланны сәламәт китердең. Инде хәзинәмдә никадәр малым булса, барчасы синеке булсын". Вәзир әйтте: "И газиз падишаһ, минем үз хәзинәмдәге мал да синекедер. Үзем, углым — һәр икемез дәхи синең кәминә колларыңмыз. Хак тәбарәкә вә Тәгалә падишаһымызга озын гомер насыйп итсен. Без дәхи синең изгелегең күләгәсендә тереклек кыйлырмыз". Падишаһ вәзирнең бу сүзеннән шат булып, вәзирнең углына ничә шәһәрләр биреп, күп корбаннар бугазлады вә садакалар бирде. +— Кадим заманда бер падишаһ бар иде. Ул падишаһның бер гакыллы вәзире бар иде. Хак Тәгалә ул вәзиргә бер угыл бирде. Бөтен җиһан халкы ул угланның күркәмлегенә хәйран иделәр. Падишаһ дәхи аңа гашыйк иде, бер сәгать аны күрмәенчә торырга такате юк иде. Даим үзенең яныннан аермас иде. Ул сәбәптән угланның атасы-анасы хәсрәт чигәләр иде. Ни чара, падишаһтан куркып сабыр итәрләр иде. Падишаһ беркөн исерек хәлендә сарайга килеп керде. Бу углан башка бер углан белән уйнар. Шул сәгать көнчелек уты йөрәген яндырып, җәлладка әмер кыйлды: "Кис шул ярамаган угланның башын!" — диде. Бәс, угланны сарайдан алып чыктылар, дәрхаль вәзиргә хәбәр бирделәр. Вәзир: "И җаным, углым, — дип җәлладның янына йөгереп барды, әйтте, — и җәллад, хәзер падишаһ ля йагкыл исеректер, ни әйткәнен белмидер. Әгәр бу кичә син угланны үтерсәң, иртәгә падишаһ сине куймас, үтерер", — диде. Җәллад әйтте: "Ничек итәең, падишаһ миңа, тиз башын кисеп китер, дип әмер итте", — диде. Вәзир әйтте: "Зинданга бар, үлемгә мөстәхыйк бер адәмнең башын кисеп китер. Хәзердә падишаһның гакылы юктыр, ышаныр", — дип, җәлладка алтын бирде. Җәллад алтыннарны алып шат булды һәм, зинданга барып, бер угры башын кисеп падишаһка китерде. Падишаһ җәлладка хилгать кидерде. Вәзир һәм угланны алып, өенә китереп, бер аулак бүлмәсенә яшерде. Иртә булгач, падишаһның гакылы башына килеп, угланны эстәде. Әйттеләр: "Падишаһ, бу кичә җәлладка әмер иттең, угланның башы киселде", — диделәр. Падишаһ моны ишетеп һушсыз булып егылды, гакылы башыннан китте. Бераздан гакылы башына килеп, тезен сугасуга егъламага башлады. Бәс, вәзир, белмәмешкә салынып, падишаһ катына килде, әйтте: "И падишаһ, гомерең озын булсын, бу ни хәлдер?" — диде. Падишаһ әйтте: "И вәзир, кая ул минем тереклегемнең маясе, ул җанымның сәрмаясе?". Вәзир әйтте: "И падишаһ, кемне әйтәсең?" — диде. Падишаһ әйтте: "Синең углың — минем күңелем юанычы, минем күңелемнең мивәсе иде, аһ-ваһ!" — диде. Вәзир дәхи якасын ертып фөрьяд вә зарый кыйла башлады. Падишаһның эше аһ вә фәган булды. Кичәдән таң атканча, егълаудан туктамас иде. Әйтер иде: "Илаһи, гаҗәп йөзене күрермен микән, мәгәр кыямәттә күрермен, — диер иде. — Әгәр ул угланга иткән золымлыкны сөаль кыйлынса, ни җавап бирермен? Аннан башка миңа тереклек кирәкмәс", — дип, моның кебек дивана сүзләрен күп сөйләде. Ашамактан-эчмәктән киселде. Тәхетен ташлады — бер аулак өйне ихтияр итте. Даим егълар иде. Хәтта дивана булып үләр чигенә җитте. Вәзир бу хәлне күреп, бер кичне угланны киендереп, падишаһның утырган хәлвәт бүлмәсенә алып барды. Угланны ишек төбендә калдырып, үзе эчкәре керде. Падишаһны күрде, йөзен сәҗдәгә куеп, Хак Тәгаләгә ялбарып: "Илаһи, миңа моннан соң тереклек хәрамдыр, лотфың белән җанымны ал!" — дип, угланның яхшы сыйфатларын зикер итеп егълар иде. Вәзир падишаһның бу нәүхәсен ишетеп әйтте: "И падишаһ, ник бу кадәр тоташ егълайсың? Адәмлектән чыктың, халыкка бәднам булдың". Падишаһ әйтте: "И вәзир, инде моннан ары миңа нәсыйхәт файда итмәс. Бар, эшеңә кит", — диде. Вәзир әйтте: "И падишаһ, Хак Тәгалә синең бу хәлеңә рәхим итеп, угланны тергезсә, углан яныңа килсә, гаебен кичерерме идең? Сөенеч китерүчегә ни бирер идең?" — диде. Падишаһ әйтте: "И валлаһи, шулай булса, хәзинәмдә никадәр мал булса, барчасыны сөенеч китерүчегә бирер идем. Вә мәмләкәтне угланга бирер идем. Үзем угланны гяһ-гяһ күрә торсам, канәгать кыйлыр идем", — диде. Бәс, вәзир угланга ишарәт итте, углан килеп керде. Падишаһның кулын үпте. Падишаһ, угланны күргәч, гакылы башыннан китеп егылды. Вәзир падишаһның йөзенә гөл суы сипте вә үзе чыгып китте. Бәс, падишаһның гакылы башына килде, угланны янында күрде, гүя җаны чыгып янә җиренә килде. Янә иртә булып, вәзир падишаһ янына килде. Падишаһ әйтте: "И вәзирем, бу угланны сәламәт китердең. Инде хәзинәмдә никадәр малым булса, барчасы синеке булсын". Вәзир әйтте: "И газиз падишаһ, минем үз хәзинәмдәге мал да синекедер. Үзем, углым — һәр икемез дәхи синең кәминә колларыңмыз. Хак тәбарәкә вә Тәгалә падишаһымызга озын гомер насыйп итсен. Без дәхи синең изгелегең күләгәсендә тереклек кыйлырмыз". Падишаһ вәзирнең бу сүзеннән шат булып, вәзирнең углына ничә шәһәрләр биреп, күп корбаннар бугазлады вә садакалар бирде. Инде, и падишаһ, бу хикәятне аның өчен сөйләдем: син, бу кыйссадан хисса алып, фикерсез бер эш кыйлма. Соңыннан ул падишаһ кебек үкенечкә калма вә хәсрәт чигәрлек булма. Эшнең алдын-артын хисап ит. Ул падишаһ вәзир углы өчен бу кадәр хәсрәт чикте. Инде бу синең углың, бәгырең кисәгедер. Башкасын үзең беләсең. Зинһар, хатын сүзе белән шаһзадәне кыйма, — дип, җир үбеп, шаһзадәне теләде. Падишаһ дәхи, углын зинданга күндереп, ауга чыгып китте. Янә кич кайтып сараена килде. Хатын каршы алып утырдылар. Тәгамнан соң янә хатын угланнан сүз ачты. Падишаһ әйтте: — Бүген дәхи фәлән вәзирем гозер итте, зинданга күндердем, — диде. Хатын әйтте: @@ -1121,7 +1121,7 @@ Хәлвәфрүш әйтте: — И назнин диляра, и күңелем мивәсе, бәгырем парәсе, ул шөбһәгә төшмәңез. Безләр һәм сезнең кебек адәммез, вә дәрде мәхәббәтеңезгә һәмдәммез. Ләкин бу серне бәян кыйлмага "һәмдәммез — иптәшбез. дәстүр юктыр, һаман ләтыйф вә кәрәм итеп, башка нәрсәдән гәп ормаңыз. Кил, гыйш-гыйшрәт кыйлаек, — диде. -Ахыр кыз нишләсен? Булмаса яхшы иде, булган эш булган. "Форсат ганимәттер" дип, хәлвәфрүш кызга сарылды. Кыз дәхи җанына миннәт белеп, мәшәкатьсез кулга керде. "Әлләйләти хәбли" дип, егетне һәм кочмага башлады. Ике гашыйк, гончәләп бер-беренең төрле мивәләренә сарылып, васләт белән мәшгуль булып, ләбалиб бадән ләгыльне эчәек, дип, хөҗрәдә таң аткыйнча гяһ үбешеп, гяһ кочышып такатьсез булдылар. Әлхасыйл, ике гашыйк бер-беренә кавыштылар. Таңның төнге намазлыгында утыргучы карт, төн хөҗрәсеннән чыгып, күк тигерәсенең михрабын зиннәтләгәч, ягъни таң атып, көн яктыра башлагач, Әбүгалисина, ишекне ачып, эчкәре керде вә, бер әфсүн укып, боларны бер-береннән аерды. Ул арада патша кызы күзен ачып күрде, үзенең сараенда, хөҗрәсендә ятыр. Хәйран булып, бик озак фикер итеп торганда, күңеленә килде ки, бу эш — кечкенә эш түгелдер. Бинагяһ, атам колагына ишетелеп, халык арасына фаш булса, яман исем күтәрмәгем мөкаррәрдер. Кызлар аты кылдан нечкә, дигәннәр. Инде хакыйкать хәлне мәгълүм итмәк әүлядыр, дип, каләм, кара савыт алып, атасы тарафына бер намә язды вә, даясен чакырып, атасына җибәрде. Даясе хатны алып: "Әй, пәдәре галиелкадир. Мин җарияңез үземнең хас хөҗрәмдә истирахәттә яткан вакытында, күземне ачып үземне бер гайре хөҗрә эчендә күрдем. Анда бер дәрвиш вә бер егет утырырлар. Вә ул дәрвиш шул егеткә нәсыйхәт итеп: "Бу кызга, саклан, кул сузма. Чөнки ахырында үкенечтә калырсың, күп зарар күрерсең", — дип, хөҗрәдән чыгып китте. Мин җарияңез таң аткыйнча шул хөҗрәдә егет белән ялгыз калып, һәр никадәр нигъмәте васлымнан мәнгыләнсәм, кадир була алмадым, ягъни никадәр якынлык кыйлмасын дип иҗтиһад кыйлсам да булмады. Таң атканнан соң, янә үземне сарайда, үз хөҗрәмдә күрдем. Әмма ул урын ниндәен урындыр вә алар җенмедер, адәммедер, кем икәнен белмәдем. Никадәр гозер белән сорадым, җавап бирмәделәр. Болар ниндәен кешеләр икәнен вә урыннары кайда икәнен белмәк җәнабе галияләреңезгә мөфәүвәзъдыр"6, — дип хәтме кәлям кыйлмыш. Бәс, атасы бу намәне алып укыгач, гайрәтеннән утка керерлек булып, тиз заман голяма, вә хөкмасын, вә олугларын, вә баһадирларын җыйдырды. +Ахыр кыз нишләсен? Булмаса яхшы иде, булган эш булган. "Форсат ганимәттер" дип, хәлвәфрүш кызга сарылды. Кыз дәхи җанына миннәт белеп, мәшәкатьсез кулга керде. "Әлләйләти хәбли" дип, егетне һәм кочмага башлады. Ике гашыйк, гончәләп бер-беренең төрле мивәләренә сарылып, васләт белән мәшгуль булып, ләбалиб бадән ләгыльне эчәек, дип, хөҗрәдә таң аткыйнча гяһ үбешеп, гяһ кочышып такатьсез булдылар. Әлхасыйл, ике гашыйк бер-беренә кавыштылар. Таңның төнге намазлыгында утыргучы карт, төн хөҗрәсеннән чыгып, күк тигерәсенең михрабын зиннәтләгәч, ягъни таң атып, көн яктыра башлагач, Әбүгалисина, ишекне ачып, эчкәре керде вә, бер әфсүн укып, боларны бер-береннән аерды. Ул арада патша кызы күзен ачып күрде, үзенең сараенда, хөҗрәсендә ятыр. Хәйран булып, бик озак фикер итеп торганда, күңеленә килде ки, бу эш — кечкенә эш түгелдер. Бинагяһ, атам колагына ишетелеп, халык арасына фаш булса, яман исем күтәрмәгем мөкаррәрдер. Кызлар аты кылдан нечкә, дигәннәр. Инде хакыйкать хәлне мәгълүм итмәк әүлядыр, дип, каләм, кара савыт алып, атасы тарафына бер намә язды вә, даясен чакырып, атасына җибәрде. Даясе хатны алып: "Әй, пәдәре галиелкадир. Мин җарияңез үземнең хас хөҗрәмдә истирахәттә яткан вакытында, күземне ачып үземне бер гайре хөҗрә эчендә күрдем. Анда бер дәрвиш вә бер егет утырырлар. Вә ул дәрвиш шул егеткә нәсыйхәт итеп: "Бу кызга, саклан, кул сузма. Чөнки ахырында үкенечтә калырсың, күп зарар күрерсең", — дип, хөҗрәдән чыгып китте. Мин җарияңез таң аткыйнча шул хөҗрәдә егет белән ялгыз калып, һәр никадәр нигъмәте васлымнан мәнгыләнсәм, кадир була алмадым, ягъни никадәр якынлык кыйлмасын дип иҗтиһад кыйлсам да булмады. Таң атканнан соң, янә үземне сарайда, үз хөҗрәмдә күрдем. Әмма ул урын ниндәен урындыр вә алар җенмедер, адәммедер, кем икәнен белмәдем. Никадәр гозер белән сорадым, җавап бирмәделәр. Болар ниндәен кешеләр икәнен вә урыннары кайда икәнен белмәк җәнабе галияләреңезгә мөфәүвәзъдыр", — дип хәтме кәлям кыйлмыш. Бәс, атасы бу намәне алып укыгач, гайрәтеннән утка керерлек булып, тиз заман голяма, вә хөкмасын, вә олугларын, вә баһадирларын җыйдырды. һәркайсы килеп үзләренә лаек урыннарына утырдылар. Кызның намәсен укыдылар. Барчасы хәйран булып, бәгъзеләре: "Җен эшедер", вә бәгъзеләре: "Җаду эшедер", — диделәр. Ахырел әмер бу эшкә чара тапмак өчен ошбуны фикер иттеләр ки, сарайда һәр никадәр җарияләр бар булса, һәммәсе җыелып, кызның хөҗрәсен ихата кыйлып, вә ир җенесеннән булган хезмәткәрләр кылыч вә мылтык белән хөҗрәнең тышында саклап торсыннар. Бәс, кич булгыйнча шул кәйфияттә хәзерләнеп тордылар. Вә дәхи җарияләр вә даяләр кыз янына җыелып әтрафыннан чорнап алдылар, кыз уртада калды. Вә һәм сарайның тышкы ягыннан берничә табор гаскәр сарайны ихата кыйлып, кылычлар ялангачлап, мылтыкларын корып тордылар. Хәтта чебен үтәргә мөмкин түгел иде. Кич караңгы булып, йолдызлар күренә башлагач, хәлвәфрүш янә Әбүгалисинага гозер-нияз итеп, кызның килмәген эстәде. Әбүгалисина хәлвәфрүшнең сүзен бозарга кадир булмаганлыктан, бер әфсүн укыды. Бу тарафта җарияләр аны күрделәр ки, кыз, урыныннан торып, ишеккә таба китте, "һай-һай, кайда барасың? Тот, тот!" — дип җитештеләр, дүрт ягыннан килеп ябыштылар. Әмма файда булмады. Кыз, кулларыннан ычкынып, гаиб булып китте. Сарай халкы күреп, хәйран булып сарайның ул тарафына, бу тарафына йөгерештеләр, күрделәр, сарайның ишекләре һәммәсе бикле, диварлары мөхкәм, кыз һавага мөнкалиб булып китте, һайһуй белән сарай эче гауга купты. Йа Аллаһ, бу адәм эше түгелдер, дип яттылар. Таң вакыты җиткәч күрсәләр, кыз янә үзенең хөҗрәсендә утырыр. Җарияләр вә даяләр җыелып сорадылар. Кыз дәхи, гаять хәҗаләттән, каты аваз белән егълады вә: "Дәрдемә бер чара табыңыз, вә илля үземне һәлак кыйлырмын", — диде. Шул мәгъһүд хөҗрәгә барып егет белән гыйш-гыйшрәт кыйлганын хәбәр бирде. Кызның атасы сарай халкына хитап итеп: — Минем дәртемә бер чара итмәк кирәксез, вә илля күп зарар күрерсез, — дип, гайрәт белән үзен һәлак итмәк эстәде. Барча гакыл иясе бу эшкә хәйран булып шаштылар. Ахыр кызны пәрдә артына чакырып сорадылар: — Урыныңнан торып, ул барып кергән хөҗрәңне белермесең? — диделәр. @@ -1684,10 +1684,10 @@ — И шаһым, мин колың сезгә бәла килсен димәдем. Бары аның бозык эшен сезгә мәгълүм иттем. Моннан хәлас булырга мин ни чара итәем, дөнья халкы да кадир түгелдер, — диде. Шаһ Мәхмүд, гыйтаб итеп, Юхна вәзирне диваннан хәкарәт кыйлып сөрде. Вә ул Милад вәзиргә хитаб итеп дәрман эстәде. Милад әйтте: — И шаһым, моның дәрманы улдыр, шул якыннарыңыздан булган егетне күндереп, йомшаклык белән дәгъвәт кыйлсын вә солых эстәсен. Әбүгалисина янә кабул итеп, шаять, килер, — диде. -Барча диван әһле мәгъкуль күрделәр. Һәдияләр хәзерләп, егетнең янына бер адәм кушып күндерделәр. Әбүгалисина, бу вакыйганы белеп, егеткә каршы вәзирләрен күндерде; каршы барып алдылар вә күп зыяфәт кыйлдылар. Вә ул шәһәрнең гаҗаиб вә гараиб нәрсәләрен тамаша кыйлдырдылар. Әбүгалисина бу егетне бер көн, бер кичә кунак итте. Аннан соң егет, аяк үзрә торып, шаһ Мәхмүдкә китмәгә дәгъвәт вә рөхсәт сорады. Әбүгалисина кабул итеп, егет белән бергә Кирман шәһәренә киттеләр. Шаһ Мәхмүд, тарафында вәзир-вөзәра истикъбальгә чыгып, тәгъзим вә тәкрим белән шаһ Мәхмүднең сараена китерделәр. Шаһ Мәхмүд дәхи каршы чыгып, кул тотышып килеп тәхет үзрә утырдылар. "Кәлям бәгъдәссәлям"1, — дип, шаһ Мәхмүд Әбүгалисинага хитап итеп: +Барча диван әһле мәгъкуль күрделәр. Һәдияләр хәзерләп, егетнең янына бер адәм кушып күндерделәр. Әбүгалисина, бу вакыйганы белеп, егеткә каршы вәзирләрен күндерде; каршы барып алдылар вә күп зыяфәт кыйлдылар. Вә ул шәһәрнең гаҗаиб вә гараиб нәрсәләрен тамаша кыйлдырдылар. Әбүгалисина бу егетне бер көн, бер кичә кунак итте. Аннан соң егет, аяк үзрә торып, шаһ Мәхмүдкә китмәгә дәгъвәт вә рөхсәт сорады. Әбүгалисина кабул итеп, егет белән бергә Кирман шәһәренә киттеләр. Шаһ Мәхмүд, тарафында вәзир-вөзәра истикъбальгә чыгып, тәгъзим вә тәкрим белән шаһ Мәхмүднең сараена китерделәр. Шаһ Мәхмүд дәхи каршы чыгып, кул тотышып килеп тәхет үзрә утырдылар. "Кәлям бәгъдәссәлям", — дип, шаһ Мәхмүд Әбүгалисинага хитап итеп: — И хәким, лаекмыдыр ки, безгә нариза булып бу эшләрне иттеңез вә бу кадәр кан түкмәгә сәбәп булдыңыз, — диде. Әбүгалисина әйтте: -— Шаһым, мин фәкыйрь вә бичара, вә әварә гөнаһсыз икән, үтермәгә касд иттеңез. Ифтира кыйлып бәһтан иттеңез. Безне диван галиеңездән ерак сөрдеңез. Нишләем, җан хәвефенә төштек. Үзеңездән булды. "Әлбади эззолым"3, — дип никадәр сүзләр сөйләштеләр. Ахыр, ризалашып, янә мөсахәбәткә мәшгуль булып, ничә көн билә калдылар. Аннан соң Әбүгалисина, аяк үзрә торып, шаһ Мәхмүдне ул гаҗәп шәһәренә дәгъвәт кыйлды. Шаһ Мәхмүд, мәгъкуль күреп, бармага вәгъдә кыйлды. Әбүгалисина кайтып китте. Шаһ Мәхмүд тандага бармак булып калды. +— Шаһым, мин фәкыйрь вә бичара, вә әварә гөнаһсыз икән, үтермәгә касд иттеңез. Ифтира кыйлып бәһтан иттеңез. Безне диван галиеңездән ерак сөрдеңез. Нишләем, җан хәвефенә төштек. Үзеңездән булды. "Әлбади эззолым", — дип никадәр сүзләр сөйләштеләр. Ахыр, ризалашып, янә мөсахәбәткә мәшгуль булып, ничә көн билә калдылар. Аннан соң Әбүгалисина, аяк үзрә торып, шаһ Мәхмүдне ул гаҗәп шәһәренә дәгъвәт кыйлды. Шаһ Мәхмүд, мәгъкуль күреп, бармага вәгъдә кыйлды. Әбүгалисина кайтып китте. Шаһ Мәхмүд тандага бармак булып калды. Бу тарафта Юхна вәзир фитнә капчыгын мәйданга куеп әйтте: — И шаһым, ул шәһәргә ничек барырсың, торганы сихер вә симиядер, олуг хәтәр җирдер. Әбүгалисинаның морады сезне анда хәйлә белән илтеп һәлак итмәк вә Кирман шәһәрен алмактыр, — дип, күп сүзләр сөйләште. Шаһ Мәхмүднең күңеленә шөбһә салып тәраддед бирде. Милад вәзир әйтте: @@ -1701,7 +1701,7 @@ — Инде моннан соң даим хезмәтеңездә булып, җаным тәнемдә булган мөддәттә, капуңыздан китмәсмен, — диде. Шәех хәзрәтләре кабул итеп, бер хөҗрә тәгаен кыйлды вә иршад дәрәҗәсенә ирештермәгәдер гаһед кыйлды. Хасыйле кәлям, Әбүгалисина берничә мөддәт шәех хәзрәтләренең хезмәтендә калып, кичә-көндез гыйбадәт белән мәшгуль булды. Шулкадәр риязат чикте, фани булды, тәмам мәҗһүл булып калды. Халык арасында Әбүгалисина дип онытылып сүз киселде, вә шөһрәте басылды. Ахыр сахибе кәрамәт вә харикъ гадәт иясе, вә мөшкилләрне кәшеф кыйлучы булды — галим вә гамил бер шәех булды. Вә ничә еллар һәмадан шәһәрендә китаплар тасниф кыйлды вә дөньяда күп әсәр калдырды. Шәех Әбүгалисина хәзрәтләренең һәммә мосаннәфатларын монда зикер кыйлмак лаек иде, ләкин бу дәфга мөмкин булмады. Хатимә. Әбүгалисинаның вафаты -Әбүгалисина вафаты хакында да вә кабере кайда икәне хакында күп риваятьләр бардыр. Мәдхи әфәнде: "һәмадан шәһәрендәдер, Абад мәхәлләсендә мәдфүндер", — дип риваять кыйлмыштыр. Вә "Кәшафел Зөнун" һәм һәмаданда күрсәтәдер. Әмма замана сәйяхларыннан бөтен дөньядагы шәһәрләрне гизмеш дәрвиш Балхи дигән адәм шәйлә риваять кыйладыр ки, Әбүгалисина янә Бохара виләятенә барып Такыйн диерләр, бер шәһәрдер, Сәмәркандның уң ягында, ике так бина кыйлды, төрле мәрмәрдән сайкал биреп. Шулкадәр биек так иде ки, Рөстәм җәясеннән атылган ук түбәнге яртысына җитешмәс; никадәр очкыр кош беркөн микъдары һавага очса да, өстендә уза алмас иде. Вә ул такларның ике арасы бер киң мәйдан иде. Вә улВә һәрбер хөҗрәдә кырыгышар-иллешәр талиб дәрес укып, тагать вә гыйбадәттә иделәр. Әбүгалисина, ул мәдрәсәдә утырып, ничә фәннән вә ничә гыйлемнән дәрес әйтеп, дөньяга гыйлем интишар кыйлды. Ахыр, гомере җитмештән үткәч, бу кадәр гыйлем вә хикмәт иясе булып, гайреләр шикелле үлем ачысын татымак, каты көч килде. "Әлбәттә, моңар бер чара кирәктер", — дип, кәмил иҗтиһад белән сәбәбенә шоруг кыйлып, ахыр күңеле моңар карар кыйлды ки, бу "Бәйин Такыйн"3 дигән мәдрәсәнең диварына тоташ бер хаммам бар иде, "хаммам мизар"4 диерләр иде. Ул заманда харап иде. Аны гыймарәт кыйлып, коббәсендә сәбгъ сәйяра мокабәләсендә җиде данә җам вазыйг итте. Вә хикмәт белән шәйлә тасниф итте ки, ул сәбгъ сәйярадә булган тәэсират бу җамнәрдә дәхи мәүҗүд булсын. Вә җиде данә шешә эчендә бер гайре мөкәррәр май пәйда кыйлды ки, җан бәхеш булсын. Вә дәхи бу хаммамның эченнән, мәрмәрдән үзе буе кадәр вә һәр әгъзасына күрә бер калып ясатты. Вә башка зарур булган нәрсәләрне һәммәсен хәзерләде. Багдадта туган вә талигасы изге бер шәкерте бар иде, сәяхәт заманында үзе белән бергә йөрер иде. Гыйльме хикмәт, вә һәйьәт, вә һәндәсә, вә кимия, вә симия, вә ихфадан күп нәрсә өйрәнеп, Әбүгалисинаның һәр заман сердәше иде. Исеменә Җамас хәким диерләр иде. Башка хасс шәкертләреннән яшертен Җамасны чакырып, бу кыйссаның асылын вә фасылын ничек кирәгенчә тәгълим кыйлды. Вә васыять итте ки, мин үлгәч, минем үлгәнемне шаигъ итмә. Дәхи: "Тәнемне болай ит, шулай ит", — дип, кирәгенчә тапшырды. Чөнки вакыт ирешеп, Әбүгалисина вафат итте, һаман Җамас хәким, васыять моктазасынча, Әбүгалисинаның вафатын бер кешегә дә белдермәенчә, мәйданга китерде. Башта бер киле кебек нәрсә эчендә бик яхшылап төйде, камыр кебек булды. Вә ул камырны казанга салып кайнатты. Бер микъдар суынып "палүтә" шәклендә булды, һаман һәм ул шешәләрнең берен китереп түкте, катышты, бер микъдар куерып, "яхЯшь ит шәкленә керде. Янә җамның астына китереп, бер шешәне дәхи түкте, кырык көн сабыр итте. Бу мәртәбә тиресе, сөяге, төге вә башка ләвазим бәдәне зоһур итте. Инде хәят бирергә калды. Янә бер җамның астына китереп, шешәнең дәхи берен түкте, һаман эчендә бәдән хәрәкәткә килеп, хәят галәмәте күренде. Кырык көн тәмам булгач, янә бер җамның астына китереп, бер шешәне дәхи түкте, һаман Әбүгалисина, тәкәллем итеп: "Бриз-бриз", — димәгә башлады. Калган шешәнең дәхи түгелмәгенә мәүкуф булды. Тәки әүвәлгечә терек булып, аяк үзрә торып, кыямәткәчә бакый кала. Чөнки ул хаммамда һәрбер җам бер кәвакиб тәэсирендә иде. Кырык көндә бәдәнгә тәрбия бирде. Ана корсагында кырык көн берәр кәвакиб хезмәт итеп, истигъдад бирер. Бу җамнар һәм ул хезмәтне итәр иделәр. Ләкин бу эш, Хак Тәгаләнең хикмәтенә мохалиф булмак сәбәпле, вөҗүдкә килмәде. Җамас хәким күрде, Әбүгалисина гадәтчә хәят табачактыр. Әмма Җамасның дөрес игътикады юк иде. Бары: "Күрәем, вөҗүдкә килерме?" — дип шоруг кыйлмыш иде. Күрде ки, вөҗүдкә килер. Хәтеренә бу килде ки: "Әбүгалисина әүвәлгечә хәят табып торганнан соң — мәшһүр адәмдер. Дөньяда барган саен гыйззәте вә шөһрәте артыр. Тәмам галәмне тотар. Гыйльме хикмәттә аның мәртәбәсенә ирешмәк берәүгә дә ихтималы юктыр, һаман әүля будыр ки, моны бу хәл үзрә куеп китәем, зирә бу бетте. Инде нәүбәт безнеңдер. Без дә бу җиһане фанида берничә көн нәүбәт сөрәек", — дип, җиденче шешәне ташка орып ватты вә ул коббәне ихфага чигеп, Әбүгалисинаны бу халь үзрә куеп китте. Әмма "бриз-бриз" дигән тавыш тыштан ишетелер иде. һәркем тыңлап, тәгаҗҗеб итәр иделәр. Ул заманнан бу замангача һәркемнән бер риваять ишетелер. Әмма мәзкүр Балхи һәм шәйлә риваять итәр иде: "Мәзкүр "хаммам Мизар" шимди мәгъмүрдер. Сәяхәтем заманында Сәмәркандка тугыры килеп, ул хаммамга барып килдем. +Әбүгалисина вафаты хакында да вә кабере кайда икәне хакында күп риваятьләр бардыр. Мәдхи әфәнде: "һәмадан шәһәрендәдер, Абад мәхәлләсендә мәдфүндер", — дип риваять кыйлмыштыр. Вә "Кәшафел Зөнун" һәм һәмаданда күрсәтәдер. Әмма замана сәйяхларыннан бөтен дөньядагы шәһәрләрне гизмеш дәрвиш Балхи дигән адәм шәйлә риваять кыйладыр ки, Әбүгалисина янә Бохара виләятенә барып Такыйн диерләр, бер шәһәрдер, Сәмәркандның уң ягында, ике так бина кыйлды, төрле мәрмәрдән сайкал биреп. Шулкадәр биек так иде ки, Рөстәм җәясеннән атылган ук түбәнге яртысына җитешмәс; никадәр очкыр кош беркөн микъдары һавага очса да, өстендә уза алмас иде. Вә ул такларның ике арасы бер киң мәйдан иде. Вә улВә һәрбер хөҗрәдә кырыгышар-иллешәр талиб дәрес укып, тагать вә гыйбадәттә иделәр. Әбүгалисина, ул мәдрәсәдә утырып, ничә фәннән вә ничә гыйлемнән дәрес әйтеп, дөньяга гыйлем интишар кыйлды. Ахыр, гомере җитмештән үткәч, бу кадәр гыйлем вә хикмәт иясе булып, гайреләр шикелле үлем ачысын татымак, каты көч килде. "Әлбәттә, моңар бер чара кирәктер", — дип, кәмил иҗтиһад белән сәбәбенә шоруг кыйлып, ахыр күңеле моңар карар кыйлды ки, бу "Бәйин Такыйн" дигән мәдрәсәнең диварына тоташ бер хаммам бар иде, "хаммам мизар" диерләр иде. Ул заманда харап иде. Аны гыймарәт кыйлып, коббәсендә сәбгъ сәйяра мокабәләсендә җиде данә җам вазыйг итте. Вә хикмәт белән шәйлә тасниф итте ки, ул сәбгъ сәйярадә булган тәэсират бу җамнәрдә дәхи мәүҗүд булсын. Вә җиде данә шешә эчендә бер гайре мөкәррәр май пәйда кыйлды ки, җан бәхеш булсын. Вә дәхи бу хаммамның эченнән, мәрмәрдән үзе буе кадәр вә һәр әгъзасына күрә бер калып ясатты. Вә башка зарур булган нәрсәләрне һәммәсен хәзерләде. Багдадта туган вә талигасы изге бер шәкерте бар иде, сәяхәт заманында үзе белән бергә йөрер иде. Гыйльме хикмәт, вә һәйьәт, вә һәндәсә, вә кимия, вә симия, вә ихфадан күп нәрсә өйрәнеп, Әбүгалисинаның һәр заман сердәше иде. Исеменә Җамас хәким диерләр иде. Башка хасс шәкертләреннән яшертен Җамасны чакырып, бу кыйссаның асылын вә фасылын ничек кирәгенчә тәгълим кыйлды. Вә васыять итте ки, мин үлгәч, минем үлгәнемне шаигъ итмә. Дәхи: "Тәнемне болай ит, шулай ит", — дип, кирәгенчә тапшырды. Чөнки вакыт ирешеп, Әбүгалисина вафат итте, һаман Җамас хәким, васыять моктазасынча, Әбүгалисинаның вафатын бер кешегә дә белдермәенчә, мәйданга китерде. Башта бер киле кебек нәрсә эчендә бик яхшылап төйде, камыр кебек булды. Вә ул камырны казанга салып кайнатты. Бер микъдар суынып "палүтә" шәклендә булды, һаман һәм ул шешәләрнең берен китереп түкте, катышты, бер микъдар куерып, "яхЯшь ит шәкленә керде. Янә җамның астына китереп, бер шешәне дәхи түкте, кырык көн сабыр итте. Бу мәртәбә тиресе, сөяге, төге вә башка ләвазим бәдәне зоһур итте. Инде хәят бирергә калды. Янә бер җамның астына китереп, шешәнең дәхи берен түкте, һаман эчендә бәдән хәрәкәткә килеп, хәят галәмәте күренде. Кырык көн тәмам булгач, янә бер җамның астына китереп, бер шешәне дәхи түкте, һаман Әбүгалисина, тәкәллем итеп: "Бриз-бриз", — димәгә башлады. Калган шешәнең дәхи түгелмәгенә мәүкуф булды. Тәки әүвәлгечә терек булып, аяк үзрә торып, кыямәткәчә бакый кала. Чөнки ул хаммамда һәрбер җам бер кәвакиб тәэсирендә иде. Кырык көндә бәдәнгә тәрбия бирде. Ана корсагында кырык көн берәр кәвакиб хезмәт итеп, истигъдад бирер. Бу җамнар һәм ул хезмәтне итәр иделәр. Ләкин бу эш, Хак Тәгаләнең хикмәтенә мохалиф булмак сәбәпле, вөҗүдкә килмәде. Җамас хәким күрде, Әбүгалисина гадәтчә хәят табачактыр. Әмма Җамасның дөрес игътикады юк иде. Бары: "Күрәем, вөҗүдкә килерме?" — дип шоруг кыйлмыш иде. Күрде ки, вөҗүдкә килер. Хәтеренә бу килде ки: "Әбүгалисина әүвәлгечә хәят табып торганнан соң — мәшһүр адәмдер. Дөньяда барган саен гыйззәте вә шөһрәте артыр. Тәмам галәмне тотар. Гыйльме хикмәттә аның мәртәбәсенә ирешмәк берәүгә дә ихтималы юктыр, һаман әүля будыр ки, моны бу хәл үзрә куеп китәем, зирә бу бетте. Инде нәүбәт безнеңдер. Без дә бу җиһане фанида берничә көн нәүбәт сөрәек", — дип, җиденче шешәне ташка орып ватты вә ул коббәне ихфага чигеп, Әбүгалисинаны бу халь үзрә куеп китте. Әмма "бриз-бриз" дигән тавыш тыштан ишетелер иде. һәркем тыңлап, тәгаҗҗеб итәр иделәр. Ул заманнан бу замангача һәркемнән бер риваять ишетелер. Әмма мәзкүр Балхи һәм шәйлә риваять итәр иде: "Мәзкүр "хаммам Мизар" шимди мәгъмүрдер. Сәяхәтем заманында Сәмәркандка тугыры килеп, ул хаммамга барып килдем. Чәкәллем итеп — сөйләргә теләп.Әмма Сәед Яхъя әфәнде әйтте: "Бу риваятьне шәйлә ишеттем, җиденче шешәне түкмәгә китергәндә, аягына бер нәрсә төртелеп, кулыннан шешә төшеп валды", — диде, һәркайсы риваять булса да, хәят насыйп булмаенча, бу хәлдә "бриз-бриз" дип калды. Әбүгалисина кыйссасының тәрҗемәсе тәмам, вәссәлам, әлхәмделиляһи галиелтәмам. Сәвадтан бәязга күчердем 1289 сәнәдә. @@ -2543,4 +2543,4 @@ Ягса ягъмур, суыны нисан атар... КУШЫМТА "Кырык вәзир" әсәрендәге хикәятләрнең шартлы исемнәре. -(Хикәятләр алдындагы саннар вәзирләрнең тәртип санын күрсәтә, калганнары — хатын хикәятләре)1. Шәех Шиһабетдин мәкътүл турында хикәятБәдбәхетлектә охшашсыз падишаһ углы турында хикәят2. Хатыннарның мәкер вә хәйләсе турында хикәятБер падишаһ һәм аның сырхау углы турында хикәят3. Бер падишаһның вәзирләр, олуглар белән нәсыйхәте турында хикәятГафил падишаһ турында хикәят4. Муса галәйһиссәлам һәм Билгам Багур турында хикәятХозыр галәйһиссәлам һәм бер падишаһның вәзирләре турында хикәят5. Хозыр галәйһиссәлам һәм бер падишаһның вәзире турында хикәятШирбәт сатучы белән мәгърәби турында хикәят6. Тегүче егет белән хатыны турында хикәятБер падишаһ һәм аның асрау углы турында хикәят7. Бер падишаһ белән вәзирләре турында хикәятАна чыпчык белән ата чыпчык турында хикәят8. Бер вәзир турында хикәятПадишаһ угланнары белән казый турында хикәят9. Һарун әр-Рәшит белән җария турында хикәятПадишаһның малга хирыс угыллары турындагы хикәят10. Мисыр шаһзадәсе һәм хәйләкәр хатын турында хикәятБер сәүдәгәр һәм аның ике углы турында хикәят11. Вәзир углы белән падишаһ турында хикәятБәрсыйса шәех турында хикәят12. Солтан Мәхмүд һәм хасс вәзире Аяс турында хикәятПадишаһ белән тукучы турында хикәят13. Гаҗаиб һәм гараиб мәхлукатларБаласы булмаган падишаһ турында хикәят14. һарут һәм Марут фәрештәләр турында хикәятБәңхурлар турында хикәят15. Падишаһ һәм аның йөрәк авырулы углы турында хикәятЛокман хәким һәм тамагына сөяк кадалган падишаһ турында хикәят16. Дәрвиш белән бер падишаһ турында хикәятСолтан Мәхмүд белән Хәсән Мәймәнди турында хикәят17. Хатыннарда шәһвәт күплеге турында хикәятБагдадтагы кырык гайяр турында хикәят18. Солтан Мәхмүд һәм ярдәм сораучы турында хикәятХәләб патшасының кызы һәм читекче турында хикәят19. Хәсән Басрый турында хикәятБакчачы карт белән углы турында хикәят20. Бер падишаһ һәм дәрвиш турында хикәятСуган ашаган төрекләр һәм аларның балалары турында хикәят21. Падишаһ хатыны һәм аның сөяркәсе турында хикәятПадишаһ һәм дәрвиш турында хикәят 114 б. 22. Гүзәл шаһзадә, гүзәл дәрвиш һәм падишаһ турында хикәят 117 б. Бер падишаһ белән хезмәтчесе турында хикәят 118 б. 23. Сәүдәгәр һәм аның углы турында хикәят 122 б. Рәммаль белән аның шәкерте турында хикәят 124 б. 24. Диләтелмөхал турында хикәят 127 б. Бер падишаһ һәм аның дусты турында хикәя 129 б. 25. Халид сәхабә белән раһиб турында хикәят 132 б. Мыегын майлап мактанучы турында хикәят 133 б. 26. Су ташучы Ногман турында хикәят 136 б. Ике сәүдәгәрнең углы һәм кызы турында хикәят 137 б. 27. Утынчы һәм аның явыз хатыны турында хикәят 139 б. Күсә (сакалсыз ир) һәм борчалар турында хикәят 141 б. 28. Заһид белән угры турында хикәят 142 б. Әбүгалисина һәм Хәләб сычканнары турында хикәят 144 б. 29. Бәкъкальче һәм хатыны турында хикәят 145 б. Хозыр галәйһиссәлам һәм Муса галәйһиссәлам турында хикәят 147 б. 30. Гарәпләрдә кабилә сугышлары турында хикәят 148 б. Төрле сурәткә керә белүче падишаһ турында хикәят 151 б. 31. Һарун Рәшит һәм бер сукыр турында хикәят 152 б. Кайсария шәһәрендәге ике казый турында хикәят 153 б. 32. Ирдән риза булган хатын юклыгы турында хикәят 154 б. Фазыйл углы турында хикәят 154 б. 33. Яшәеш абсурдлары турында хикәят 156 б. Явыз угыл турында хикәят 157 б. 34. Гаҗәм сәүдәгәре һәм хатыны турында хикәят 158 б. Падишаһ һәм аның карчыгасы турында хикәят 159 б. 35. Хатыннар киңәшенең киресен эшләргә тиешлеге турында хикәят 160 б. Бер падишаһ белән аның углы турында хикәят 161 б. 36. Игенче һәм кырык карак турында хикәят 163 б. Солтан Галәэтдиннең тилеләр йортында булуы турында хикәят 164 б. 37. Хава, Адәм галәйһиссәлам һәм шайтан турында хикәят 165 б. Бер падишаһ һәм аның дошманлашучы вәзирләре турында хикәят 167 б. 38. Бер сәүдәгәр һәм аның җариясе турында хикәят 168 б. Туфан һәм Нух галәйһиссәламнең көймәсе турында хикәят 169 б. 39. Бүрек белән киңәшү турында хикәят 171 б. Вәзирләрдән гакыллы ишәк турында хикәят 172 б. 40. Тегүче хатыны һәм мамык тетүче турында хикәят 173 б. Мисыр падишаһы аның углы һәм вәзирләре турында хикәят +(Хикәятләр алдындагы саннар вәзирләрнең тәртип санын күрсәтә, калганнары — хатын хикәятләре). Шәех Шиһабетдин мәкътүл турында хикәятБәдбәхетлектә охшашсыз падишаһ углы турында хикәят2. Хатыннарның мәкер вә хәйләсе турында хикәятБер падишаһ һәм аның сырхау углы турында хикәят3. Бер падишаһның вәзирләр, олуглар белән нәсыйхәте турында хикәятГафил падишаһ турында хикәят4. Муса галәйһиссәлам һәм Билгам Багур турында хикәятХозыр галәйһиссәлам һәм бер падишаһның вәзирләре турында хикәят5. Хозыр галәйһиссәлам һәм бер падишаһның вәзире турында хикәятШирбәт сатучы белән мәгърәби турында хикәят6. Тегүче егет белән хатыны турында хикәятБер падишаһ һәм аның асрау углы турында хикәят7. Бер падишаһ белән вәзирләре турында хикәятАна чыпчык белән ата чыпчык турында хикәят8. Бер вәзир турында хикәятПадишаһ угланнары белән казый турында хикәят9. Һарун әр-Рәшит белән җария турында хикәятПадишаһның малга хирыс угыллары турындагы хикәят10. Мисыр шаһзадәсе һәм хәйләкәр хатын турында хикәятБер сәүдәгәр һәм аның ике углы турында хикәят11. Вәзир углы белән падишаһ турында хикәятБәрсыйса шәех турында хикәят12. Солтан Мәхмүд һәм хасс вәзире Аяс турында хикәятПадишаһ белән тукучы турында хикәят13. Гаҗаиб һәм гараиб мәхлукатларБаласы булмаган падишаһ турында хикәят14. һарут һәм Марут фәрештәләр турында хикәятБәңхурлар турында хикәят15. Падишаһ һәм аның йөрәк авырулы углы турында хикәятЛокман хәким һәм тамагына сөяк кадалган падишаһ турында хикәят16. Дәрвиш белән бер падишаһ турында хикәятСолтан Мәхмүд белән Хәсән Мәймәнди турында хикәят17. Хатыннарда шәһвәт күплеге турында хикәятБагдадтагы кырык гайяр турында хикәят18. Солтан Мәхмүд һәм ярдәм сораучы турында хикәятХәләб патшасының кызы һәм читекче турында хикәят19. Хәсән Басрый турында хикәятБакчачы карт белән углы турында хикәят20. Бер падишаһ һәм дәрвиш турында хикәятСуган ашаган төрекләр һәм аларның балалары турында хикәят21. Падишаһ хатыны һәм аның сөяркәсе турында хикәятПадишаһ һәм дәрвиш турында хикәят 114 б. 22. Гүзәл шаһзадә, гүзәл дәрвиш һәм падишаһ турында хикәят 117 б. Бер падишаһ белән хезмәтчесе турында хикәят 118 б. 23. Сәүдәгәр һәм аның углы турында хикәят 122 б. Рәммаль белән аның шәкерте турында хикәят 124 б. 24. Диләтелмөхал турында хикәят 127 б. Бер падишаһ һәм аның дусты турында хикәя 129 б. 25. Халид сәхабә белән раһиб турында хикәят 132 б. Мыегын майлап мактанучы турында хикәят 133 б. 26. Су ташучы Ногман турында хикәят 136 б. Ике сәүдәгәрнең углы һәм кызы турында хикәят 137 б. 27. Утынчы һәм аның явыз хатыны турында хикәят 139 б. Күсә (сакалсыз ир) һәм борчалар турында хикәят 141 б. 28. Заһид белән угры турында хикәят 142 б. Әбүгалисина һәм Хәләб сычканнары турында хикәят 144 б. 29. Бәкъкальче һәм хатыны турында хикәят 145 б. Хозыр галәйһиссәлам һәм Муса галәйһиссәлам турында хикәят 147 б. 30. Гарәпләрдә кабилә сугышлары турында хикәят 148 б. Төрле сурәткә керә белүче падишаһ турында хикәят 151 б. 31. Һарун Рәшит һәм бер сукыр турында хикәят 152 б. Кайсария шәһәрендәге ике казый турында хикәят 153 б. 32. Ирдән риза булган хатын юклыгы турында хикәят 154 б. Фазыйл углы турында хикәят 154 б. 33. Яшәеш абсурдлары турында хикәят 156 б. Явыз угыл турында хикәят 157 б. 34. Гаҗәм сәүдәгәре һәм хатыны турында хикәят 158 б. Падишаһ һәм аның карчыгасы турында хикәят 159 б. 35. Хатыннар киңәшенең киресен эшләргә тиешлеге турында хикәят 160 б. Бер падишаһ белән аның углы турында хикәят 161 б. 36. Игенче һәм кырык карак турында хикәят 163 б. Солтан Галәэтдиннең тилеләр йортында булуы турында хикәят 164 б. 37. Хава, Адәм галәйһиссәлам һәм шайтан турында хикәят 165 б. Бер падишаһ һәм аның дошманлашучы вәзирләре турында хикәят 167 б. 38. Бер сәүдәгәр һәм аның җариясе турында хикәят 168 б. Туфан һәм Нух галәйһиссәламнең көймәсе турында хикәят 169 б. 39. Бүрек белән киңәшү турында хикәят 171 б. Вәзирләрдән гакыллы ишәк турында хикәят 172 б. 40. Тегүче хатыны һәм мамык тетүче турында хикәят 173 б. Мисыр падишаһы аның углы һәм вәзирләре турында хикәят diff --git "a/Ilshat's folder/\320\235\320\260\321\201\321\213\320\271\321\200\320\270_\320\241\320\260\320\271\320\273\320\260\320\275\320\274\320\260 \323\231\321\201\323\231\321\200\320\273\323\231\321\200. 4 \321\202\320\276\320\274\320\264\320\260. \320\242.3 (\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2005).txt" "b/Ilshat's folder/\320\235\320\260\321\201\321\213\320\271\321\200\320\270_\320\241\320\260\320\271\320\273\320\260\320\275\320\274\320\260 \323\231\321\201\323\231\321\200\320\273\323\231\321\200. 4 \321\202\320\276\320\274\320\264\320\260. \320\242.3 (\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2005).txt" index 17d2c352b7fa0abff3288a28fb754c3b66c03492..f03fc25125ffeb2d50c35425291cbb7a06551d23 100644 --- "a/Ilshat's folder/\320\235\320\260\321\201\321\213\320\271\321\200\320\270_\320\241\320\260\320\271\320\273\320\260\320\275\320\274\320\260 \323\231\321\201\323\231\321\200\320\273\323\231\321\200. 4 \321\202\320\276\320\274\320\264\320\260. \320\242.3 (\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2005).txt" +++ "b/Ilshat's folder/\320\235\320\260\321\201\321\213\320\271\321\200\320\270_\320\241\320\260\320\271\320\273\320\260\320\275\320\274\320\260 \323\231\321\201\323\231\321\200\320\273\323\231\321\200. 4 \321\202\320\276\320\274\320\264\320\260. \320\242.3 (\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2005).txt" @@ -302,12 +302,12 @@ Ашаганнан үлмәссең, күп яхшылык та күрмәссең. Аз ашамага тәнбиһ мәкамында әйтелер. Ашаган табагына төкергән. Көфране нигъмәт кыйлганнарга тәнбиһ вә тәшәккерсезләргә тәгъриз. Ашамыйм дигән алтмыш коймак ашаган. Урынсыз тәкәллефләнгән кунакка тәнбиһтер. -Ашыккан җитмәс, боерган җитәр. Гаҗәлә кяр кыйлмас, "әл-әмур мәрһунәтә би әукатиһа"13га ишарәттер. +Ашыккан җитмәс, боерган җитәр. Гаҗәлә кяр кыйлмас, "әл-әмур мәрһунәтә би әукатиһа"га ишарәттер. Ашыксаң, ашка төшәрсең. Ягъни нәдамәт чигәрсең. Ашыккан кыз кияүгә барса да мантымас. Асыл сөяк зур булмас. Ат — кешнәшеп, адәм сөйләшеп таныша. -Ат аунаган җирдә төк кала. "Фил хәрәкәти бәрәкәт"15нең мөфадыдыр. +Ат аунаган җирдә төк кала. "Фил хәрәкәти бәрәкәт"нең мөфадыдыр. Атка ышанма, иделгә таянма. Иргә ышанма, иделгә таянма. Ат тирәсендә сакланып йөрмәгә вә, хатын булса, ире тирәсендә сакланып йөрмәгә тәнбиһ. Асылынсаң, агачның биегенә асылын. Күбрәк мәнфәгать өмид ителгән җирне кара, димәктер. diff --git "a/Ilshat's folder/\320\235\321\203\321\200\320\270\321\205\320\260\320\275 \320\244\323\231\321\202\321\202\320\260\321\205 - \321\202\320\276\321\200\320\274\321\213\321\210\321\213 \322\273\323\231\320\274 \321\215\321\210\321\207\323\231\320\275\320\273\320\265\320\263\320\265 (\323\230.\320\235\323\231\322\227\320\270\320\277\320\276\320\262\320\260-\320\227\320\270\320\275\320\275\323\231\321\202\321\203\320\273\320\273\320\270\320\275\320\260)(\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2004).txt" "b/Ilshat's folder/\320\235\321\203\321\200\320\270\321\205\320\260\320\275 \320\244\323\231\321\202\321\202\320\260\321\205 - \321\202\320\276\321\200\320\274\321\213\321\210\321\213 \322\273\323\231\320\274 \321\215\321\210\321\207\323\231\320\275\320\273\320\265\320\263\320\265 (\323\230.\320\235\323\231\322\227\320\270\320\277\320\276\320\262\320\260-\320\227\320\270\320\275\320\275\323\231\321\202\321\203\320\273\320\273\320\270\320\275\320\260)(\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2004).txt" index 1492f4265821077cd4d240954cb7486429815520..16dd3b1299a7e9458fa2b72a36a017b5431e7a5e 100644 --- "a/Ilshat's folder/\320\235\321\203\321\200\320\270\321\205\320\260\320\275 \320\244\323\231\321\202\321\202\320\260\321\205 - \321\202\320\276\321\200\320\274\321\213\321\210\321\213 \322\273\323\231\320\274 \321\215\321\210\321\207\323\231\320\275\320\273\320\265\320\263\320\265 (\323\230.\320\235\323\231\322\227\320\270\320\277\320\276\320\262\320\260-\320\227\320\270\320\275\320\275\323\231\321\202\321\203\320\273\320\273\320\270\320\275\320\260)(\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2004).txt" +++ "b/Ilshat's folder/\320\235\321\203\321\200\320\270\321\205\320\260\320\275 \320\244\323\231\321\202\321\202\320\260\321\205 - \321\202\320\276\321\200\320\274\321\213\321\210\321\213 \322\273\323\231\320\274 \321\215\321\210\321\207\323\231\320\275\320\273\320\265\320\263\320\265 (\323\230.\320\235\323\231\322\227\320\270\320\277\320\276\320\262\320\260-\320\227\320\270\320\275\320\275\323\231\321\202\321\203\320\273\320\273\320\270\320\275\320\260)(\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2004).txt" @@ -1,8 +1,8 @@ әдәбиятта хакимлек иткән социалистик реализм методы догмаларына туры килмәгәнлеге сизелеп тора иде. Һәм тәнкыйтьчеләр дә шул мәгълүм кысаларга кереп, урнашып җитмәгән күренешләрне, геройларны, хәлләрне күреп, аптырашта калгаладылар. Әмма озакламый Н.Фәттах әсәрләре Ф.Миңнуллин, Ф.Мусин, Ф.Хатипов, И.Нуруллин, Р.Сверигин, Ф.Урманчеев, Р.Кукушкин, Н.Юзиев кебек әдәбият белгечләре тарафыннан гадел-объектив бәяләнде . -Мәсәлән, Р.Сверигин "Мөдир Саҗидә" повестеның стиль үзенчәлекләрен ачарга омтылыш ясый. Аның фикеренчә, "язучы көнкүреш детальләренә бик сизгер, конкрет картинаны төгәл сурәтли. Кешеләр сөйләмендәге, үз-үзләрен тотышындагы сизелер-сизелмәс штрихлардан да оста файдалануы ягыннан аның иҗаты бераз гына Ф.Хөсни иҗатына да якынаеп китә"2 . -Р.Шириязданов, язучының иҗатына күзәтү ясап: "Н.Фәттахның 50 нче елларда беренче язган хикәяләре үк ниндидер бер садә табигыйлекләре белән аерылып тора. Аларга талгын һәм тигез ягымлы сүзләр-сурәтләр дә үзләреннән-үзләре туып, калкып, сиздермичә генә күз алдыннан үтә торалар, ага торалар. Әсәрләрнең теле дә агымсу кебек табигый һәм гадәти. Н.Фәттах геройлары һәр көн безгә очрый торган, таныша, аралаша, дуслаша яисә ачуланыша торган гадәти кешеләр"3 ,— дип яза. -Н.Фәттах иҗаты турында матбугатта басылган мәкаләләрдә заман һәм хезмәт проблемаларына кыю мөрәҗәгать итеп язылган "Бала күңеле далада" (1962) романы уңай бәяләнде. Язучы бу әсәрендә "тормышның әдәбиятта бөтенләй кагылмаган ягын ача. Романда сүз Казахстан далалары, гасырлар буе тыныч яткан ул далаларны үзләштерүчеләр, аларның эшләре һәм тормышлары турында бара. Н.Фәттах бу романы белән үзенчәлекле яңа образлар алып килде"4 , дип билгеләп үтә тәнкыйтьче Ф.Миңнуллин да. -Р.Мостафин исә бу әсәрдә "геройларның артык җиргә төшерелеп, натуралистик планда" сурәтләнүен күрсәтә. "Әсәрнең төп герое — тар карашлы, вак омтылышлы кеше — яшьләргә үрнәк була, аларны үз артыннан ияртә алмый"5 ,— ди ул. Күренекле тәнкыйтьченең әнә шундый берьяклырак, шактый субъектив фикерен Н.Фәттахның иҗат принциплары шул чорда нык иңдерелгән социалистик реализм идеяләренә туры килеп бетмәве һәм язучының әдәби индивидуаль стиле әлегә бөтенләй өйрәнелмәгәнлеге белән генә беркадәр аңлатып була. +Мәсәлән, Р.Сверигин "Мөдир Саҗидә" повестеның стиль үзенчәлекләрен ачарга омтылыш ясый. Аның фикеренчә, "язучы көнкүреш детальләренә бик сизгер, конкрет картинаны төгәл сурәтли. Кешеләр сөйләмендәге, үз-үзләрен тотышындагы сизелер-сизелмәс штрихлардан да оста файдалануы ягыннан аның иҗаты бераз гына Ф.Хөсни иҗатына да якынаеп китә" . +Р.Шириязданов, язучының иҗатына күзәтү ясап: "Н.Фәттахның 50 нче елларда беренче язган хикәяләре үк ниндидер бер садә табигыйлекләре белән аерылып тора. Аларга талгын һәм тигез ягымлы сүзләр-сурәтләр дә үзләреннән-үзләре туып, калкып, сиздермичә генә күз алдыннан үтә торалар, ага торалар. Әсәрләрнең теле дә агымсу кебек табигый һәм гадәти. Н.Фәттах геройлары һәр көн безгә очрый торган, таныша, аралаша, дуслаша яисә ачуланыша торган гадәти кешеләр" ,— дип яза. +Н.Фәттах иҗаты турында матбугатта басылган мәкаләләрдә заман һәм хезмәт проблемаларына кыю мөрәҗәгать итеп язылган "Бала күңеле далада" (1962) романы уңай бәяләнде. Язучы бу әсәрендә "тормышның әдәбиятта бөтенләй кагылмаган ягын ача. Романда сүз Казахстан далалары, гасырлар буе тыныч яткан ул далаларны үзләштерүчеләр, аларның эшләре һәм тормышлары турында бара. Н.Фәттах бу романы белән үзенчәлекле яңа образлар алып килде" , дип билгеләп үтә тәнкыйтьче Ф.Миңнуллин да. +Р.Мостафин исә бу әсәрдә "геройларның артык җиргә төшерелеп, натуралистик планда" сурәтләнүен күрсәтә. "Әсәрнең төп герое — тар карашлы, вак омтылышлы кеше — яшьләргә үрнәк була, аларны үз артыннан ияртә алмый" ,— ди ул. Күренекле тәнкыйтьченең әнә шундый берьяклырак, шактый субъектив фикерен Н.Фәттахның иҗат принциплары шул чорда нык иңдерелгән социалистик реализм идеяләренә туры килеп бетмәве һәм язучының әдәби индивидуаль стиле әлегә бөтенләй өйрәнелмәгәнлеге белән генә беркадәр аңлатып була. Академик Ф.Мусинның "Тормыш сынавы аша" исемле китабында әсәрнең проблематикасы тирәнрәк күрсәтелә, геройларның психологиясен ачуга кагылышлы күзәтүләр дә ясала. Ул "Бала күңеле далада" романын И.Салаховның "Күкчәтау далаларында" әсәре белән чагыштырып, алардагы уртак якларга тукталып китә һәм: "Н.Фәттах "идеаль герой" концепциясенә каршы чыга һәм үз персонажларын башкалардан берничек тә аерылып тормаган гадәти кешеләр итеп гәүдәләндерергә тели" ,— дип, Ф.Мусин романдагы яңалыкны билгеләп үтә. Н.Фәттахның студент елларында ук халкыбызның килеп чыгышы, тарихы, этнографиясе белән кызыксынуы тора-бара аны тарихи темаларга тагын да якынлаштыра һәм озакламый ул бу өлкәдә иң күренекле әдипләрнең берсе булып таныла. "Тарихыбызның поэтик сәхифәсе" исемле мәкаләсендә Ф.Хатипов Н.Фәттахның беренче тарихи романы "Итил суы ака торур"ның тарихи тематиканы яктырту үзенчәлекләренә тукталып, әсәрнең стиленә карата да үз фикерен әйтә, сюжетның киеренкелеге, герой язмышының кискен борылышлары белән бу әсәрнең кайбер романнардан аерылып торуын билгеләп үтә. @@ -14,7 +14,7 @@ Мәгълүм булганча, егерменче гасырның илленче еллары уртасыннан ил тормышында башланган иҗтимагый-рухи җанлану шартларында татар әдәбиятына үз буыннары, язмышлары, уй-омтылышлары хакында тирәннән борчылып иҗат итүчеләр — дулкын-дулкын булып яшь көчләр килә башлый. Шәхси күргән-кичергәннәргә таянып, образлы фикер йөртүгә нигезләнгән мондый иҗат үзенә бертөрле моң, аһәң, күңел җылылыгы белән сугарылган иде. Сугыштан соңгы авылның язмышына тирән борчылу, аның үсеш юллары турында уйлану, авылда яшәүчеләрне җәмгыятьнең тулы хокуклы кешеләре, шәхесләре итеп танырга тырышу бу төркем татар язучыларына хас сыйфатлар булды. Сугыш чоры һәм аннан соңгы еллардагы авылны тасвирлаган әсәрләрдә проблемалылыкның көчәюе барыннан да элек язучыларның гражданлык активлыгы, җәмгыять алдында үзеңне җаваплы сизү тойгысының көчәюе белән, шул нигездә әдәбиятның тормышны танып белү сәләте үсү белән бәйләнгән иде. "Бу хәл әдәби иҗатның һәртөрле әзер формулалардан, иллюстратив тасвирлардан арынып, реаль чынбарлыкка торган саен тирәнрәк үтеп керә баруына, аның күренешләрен һәм процессларын авторларның капшап карар дәрәҗәдә конкрет һәм ачык итеп сурәтләргә омтылуларына китерде. Моның өчен, аңлашыла ки, әсәрдә тасвирлана торган тормышны яхшы белергә кирәк. Алтмышынчы еллар прозасында нәкъ менә сугыш еллары һәм аннан соңгы еллар авылы мәсьәләсенең мөһим урын алуы, икенче яктан, бу чор авылының хәзерге күпчелек язучыларыбызга барыннан да якынрак һәм танышрак булуы белән аңлатыла. Бу мәсьәлә белән аеруча Р.Төхфәтуллин, А.Гыйләҗев, Н.Фәттах, Ә.Баянов, М.Мәһдиев кебек урта буын язучыларының кызыксынуы бер дә очраклы хәл түгел. Чөнки аларның балалык һәм яшьлек еллары нәкъ менә әлеге чор авылында үтте. Бу авыл тормышын аларга үз күзләре белән күрергә, аның авырлыкларын һәм кыенлыкларын үз җилкәләрендә татырга туры килде. Шунлыктан аларның әсәрләрендә авторның шәхси тормыш тәҗрибәсе нык сизелә, алар үзләре күргән һәм кичергәннәре турында язалар, үзләрен якыннан кызыксындырган һәм борчыган мәсьәләләрне күтәрәләр" . Югарыда күрсәтелгән исемнәр арасында илленче еллар уртасында әдәбиятка килгән беренче буынның күренекле вәкилләреннән берсе — Нурихан Фәттах игътибарны аеруча җәлеп итә. Сугыштан соңгы татар әдәбиятында ул үзен күпкырлы иҗатчы итеп танытты. Н.Фәттах проза, драматургия һәм публицистиканың төрле жанрларында кызыклы эзләнүләр алып барды, күп ачышлар ясады. Әдипнең проза әсәрләре, пьесалары, публицистик һәм фәнни мәкаләләре аның язучылык эшенә үтә җитди каравы, фидакарь хезмәт кешесе булуы турында сөйлиләр. Тынгысыз күңелле һәм эзләнүчән шәхес буларак, Н.Фәттах тормыштагы үзгәрешләрне, заман таләпләрен күрә белә һәм аларны иҗатында ул үз вакытында чагылдырырга омтыла. Шунлыктан илленче еллар ахырыннан татар әдәбиятында башланган яңарышны да Н.Фәттах иҗатында җиңелрәк күзалларга мөмкин. -Нурихан Фәттах 1928 елның 25 октябрендә Башкортостанның Яңавыл районындагы Күчтавыл дип аталган кечкенә бер татар авылында ярлы игенче гаиләсендә туган. 1936 елда Яңавыл татар урта мәктәбенә укырга керә һәм 1946 елда аны тәмамлый. Н.Фәттах әдәби иҗат эше белән балачактан ук кызыксына башлый. Өченче класста укыган чагында ук беренче шигырен яза, ә азрак үсә төшкәч, бер русча пьеса да тәрҗемә итә, стена газетасына рәсемнәр ясый. Аның "Ленин яши" дигән беренче шигыре 1944 елда "Октябрь юлы" исемле район газетасында, ике шигыре "Совет әдәбияты"2 (хәзерге "Мәгариф") журналында басылып та чыга. Мәктәп елларында ук әдәби иҗат эше белән кызыксынып, шигырьләр, хикәяләр яза башлаган Н.Фәттах, 18 яшендә Казанга килеп, университетның татар теле һәм әдәбияты бүлегендә укый башлый, биредә ул төрле иҗат түгәрәкләренә йөри, хикәяләр яза. 1948 елда беренче хикәясе "Безнең хикәяләр" исемле җыентыкта дөнья күрә. +Нурихан Фәттах 1928 елның 25 октябрендә Башкортостанның Яңавыл районындагы Күчтавыл дип аталган кечкенә бер татар авылында ярлы игенче гаиләсендә туган. 1936 елда Яңавыл татар урта мәктәбенә укырга керә һәм 1946 елда аны тәмамлый. Н.Фәттах әдәби иҗат эше белән балачактан ук кызыксына башлый. Өченче класста укыган чагында ук беренче шигырен яза, ә азрак үсә төшкәч, бер русча пьеса да тәрҗемә итә, стена газетасына рәсемнәр ясый. Аның "Ленин яши" дигән беренче шигыре 1944 елда "Октябрь юлы" исемле район газетасында, ике шигыре "Совет әдәбияты" (хәзерге "Мәгариф") журналында басылып та чыга. Мәктәп елларында ук әдәби иҗат эше белән кызыксынып, шигырьләр, хикәяләр яза башлаган Н.Фәттах, 18 яшендә Казанга килеп, университетның татар теле һәм әдәбияты бүлегендә укый башлый, биредә ул төрле иҗат түгәрәкләренә йөри, хикәяләр яза. 1948 елда беренче хикәясе "Безнең хикәяләр" исемле җыентыкта дөнья күрә. Тынгысыз, эзләнүчән шәхес буларак, Н.Фәттах, университеттагы укытучысы профессор Латыйф Җәләй киңәшен тотып, студент елларында ук халык иҗаты белән кызыксынып китә, фольклор экспедицияләрендә катнаша, бик мавыгып халык сөйләм үзенчәлекләрен, аның йолаларын, горефгадәтләрен һәм борынгы тарихи риваятьләрен өйрәнә. Авылларга кайткан саен ул җырлар, бәетләр, мәкаль-әйтемнәр язып килә, жирле сөйләм үзенчәлекләрен дәфтәргә теркәп бара. Җыйган бәетләре ике мәртәбә җыентыкларга да кертелә. "Халкымның телен, гореф-гадәтләрен аңлауда, үзләштерүдә моның файдасы әйтеп бетергесез зур булды",— дип язды Н.Фәттах соңрак "Үзем генә түгел" мәкаләсендә. Университетны тәмамлагач, башта Татарстан китап нәшриятында әдәби редактор, 1952—1953 елларда Чистайдагы өлкә газетасы редакциясендә тәрҗемәче булып эшли. 1953 елда Казанга кайта һәм профессиональ язучы булып китә. Әдип белән үткәргән яшьлек гомерен искә алып, хатыны Руфина Фәттахова болай ди: "Нурихан белән без озак итеп яратышып та йөрмәдек, Сибгат абыйлар, Гариф Ахуновлар яки бүтән күренеклеләр кебек кеше көнләштерерлек итеп туйлар да ясамадык. Шуңадыр, күрәсең, "Казан урамнарын чәчкәләргә күмеп булмады..." дип җырлый башласалар, күңел тула. Әлеге дә баягы — хәерчелек, мохтаҗлык... @@ -32,8 +32,8 @@ Әхтәмнең әче йөрәк ярасына коточкыч җил, котырган буран да килеп кушылып, бу үкенү, әрнү газабын тагын да көчәйтә. Алга таба язучы герой психологиясен тирәнрәк ачу өчен, вакыйгаларны тагын да куерта, ул аның үзен үлем белән кара-каршы китереп бастыра. Язучы монда аналар белән балалар мөнәсәбәте, баланың ана алдындагы бурычын онытмаска, байлык, акча кебек әйберләр кешенең күзен томаламаска тиешлеген күрсәтә. Бу теманы Н.Фәттах "Әттә" хикәясендә дә дәвам итә. Монда инде ике әтиле, ике әниле булган, ләкин шулай да ятимлек ачысы татыган, чын ата-анадан мәхрүм ителгән гөнаһсыз сабыйны төп герой "мин" белән пароходта очраштыра. Олылар гаебе белән ятим калган бу баланы карт әбисе үз тәрбиясенә авылга алып кайтып бара. Пароходтан төшкәч, карчыкка текә баскычтан күтәрелергә кирәк, хәлсез карчыкка бала күтәреп шул баскычтан өскә менү бик авыр, әлбәттә. Шушы баскычтан менүне тәфсилләп сөйләп, язучы аңа охшаган тормыш баскычыннан әлеге баланы күтәреп менгерү әбигә җиңел булмаячагына ишарә ясый. Гаилә бурычын аңламау, тормышка җиңел карау аркасында икенче берәүгә авырлык килү ситуациясе "Ләйлә" хикәясендә дә күрсәтелә. Бала табарга больницага кереп яткан йөрәк авырулы Ләйләне ире Камил иң авыр минутында ташлап киткән. Камил әсәрдә бөтенләй катнашмый. Ләйлә сөйләве буенча гына, укучы аның бик чибәр, ыспай, шома бер егет икәнлеген белә. Ләйлә Камилнең кимчелекләрен ничек кенә акламасын, язучы бу кешенең тышкы кыяфәте алдаучан булуына, асылда аңа һич тә ышанырга ярамаганлыгына ишарә ясый. "Ялгыз нарат", "Кунакчыл Баһаветдин һәм Гарифҗан абзый" исемле хикәяләрендә язучы, үз заманына хас булганча, хосусый милекчелекне тәнкыйтьләп чыга. Әлбәттә, әлеге хикәяләрдә хосусый милеккә омтылыш совет чынбарлыгына ят булган кире күренеш дип бәяләнә. Гомуми күренешне фаш итү белән мавыгып Н.Фәттах хосусый милекчелек психологиясеннән аерыла алмаган Баһаветдин агай, Гарифҗан абзый, Гата картны комсызлыклары аркасында хәтта закон бозуга барып җиткән кешеләр итеп күрсәтә. Язучы бу персонажларның үз җире, үз малы белән мул тормышта яшәүләрен һич кабул итә алмый. "Сөтне алар сатмыйча булдыра алмаган өчен, саталар иде, бары тик сатарга кирәк булганы өчен генә саталар иде, кыскасы, акча өчен генә саталар иде" (117 б.). Хикәядәге кечкенә герой Камилнең милекчелек турындагы карашлары язучы карашы белән бергә үрелеп бара. -Билгеле булганча, сугыштан соңгы еллар әдәбиятында хатын-кыз мәсьәләсенә игътибар зур булып, биредә, беренче чиратта, героиняларны фидакарь хезмәттә тасвирлауга күчтеләр. Шул ук вакытта хатын-кызның әхлакый йөзен ачуга да игътибар арта төште. Аерым алганда, тормыш иптәшенә, сөйгән ярга тугрылык, сугыш беткәч тә аны еллар буе көтү турында татар әдәбиятында шактый күп язылды. Н.Фәттах та үзенең "Бер тамчы күз яше", "Мәдинә"2 кебек хикәяләрендә шул теманы үз вакытында күтәреп чыккан иде. -"Бер тамчы күз яше" хикәясендә сугышта үлгән сөйгән егете Солтанын оныта алмыйча яшәүче "сагышлы күз карашлы" Газимә апаның бәхетсез тормышы яңа өйләнешкән шатлыклы көннәр кичерүче яшьләр Хәниф белән Кәримәнең булачак бәхетле тормышы белән янәшә куеп тасвирлана. Бу яшь хатынның "бөтен кыяфәте, бөтен килеш-килбәте дә, бары тик бернәрсә турында: өзелгән өмет һәм берни белән дә җиңеп булмаслык аянычлы ярату турында гына" (7 б.) сөйләсә, "Мәдинә" хикәясенең героинясына бәхет икенче тапкыр елмая. Яшьтән аңа гыйшык тотып йөргән күрше авыл кешесе Хәбибҗан, хатыны үлгәч, аңа өйләнмәкче була. Ялгызлыктан туйган Мәдинә дә башта риза булган кебек. Ләкин күршеләренә кереп утыргач, сугышта үлеп калган Рәхимен, аңа булган мәхәббәтен искә төшерү аның фикерен үзгәртә. Моның шулай буласына язучы баштан ук укучыга ишарә ясый. Хәбибҗан киткәч, өстәл җыештырырга тотынган Мәдинә кулыннан Хәбибҗан чәй эчкән чынаягын төшереп вата. Кадерләп саклап торган, бик сирәк очракларда гына тотыла торган йомрының ватылуы Мәдинәгә башта бик кызганыч тоелса да, "бераз яшь агызып алгач, ул ничектер бушанып, иркенәеп калгандай булды" (112 б.). Н.Фәттах поэтик алымнарны бу хикәясендә дә бик оста куллана. Өзелгән өмет белән китеп баручы Хәбибҗанны "Яңгырда чыланып муртаеп беткән, авып-кыегаеп торган капка, ябылмыйча, боегып, ярым ачык килеш торып... озатып кала" (97 б.). "Серле капчык", "Тәнкыйтьче", "Тамак шеште", "Бухгалтер", "Яшь чакларда"1 сатирик-юмористик хикәяләрендә Н.Фәттах көндәлек вак-төяк кимчелекләрдән, саранлык һәм ялагайлыктан көлә. +Билгеле булганча, сугыштан соңгы еллар әдәбиятында хатын-кыз мәсьәләсенә игътибар зур булып, биредә, беренче чиратта, героиняларны фидакарь хезмәттә тасвирлауга күчтеләр. Шул ук вакытта хатын-кызның әхлакый йөзен ачуга да игътибар арта төште. Аерым алганда, тормыш иптәшенә, сөйгән ярга тугрылык, сугыш беткәч тә аны еллар буе көтү турында татар әдәбиятында шактый күп язылды. Н.Фәттах та үзенең "Бер тамчы күз яше", "Мәдинә" кебек хикәяләрендә шул теманы үз вакытында күтәреп чыккан иде. +"Бер тамчы күз яше" хикәясендә сугышта үлгән сөйгән егете Солтанын оныта алмыйча яшәүче "сагышлы күз карашлы" Газимә апаның бәхетсез тормышы яңа өйләнешкән шатлыклы көннәр кичерүче яшьләр Хәниф белән Кәримәнең булачак бәхетле тормышы белән янәшә куеп тасвирлана. Бу яшь хатынның "бөтен кыяфәте, бөтен килеш-килбәте дә, бары тик бернәрсә турында: өзелгән өмет һәм берни белән дә җиңеп булмаслык аянычлы ярату турында гына" (7 б.) сөйләсә, "Мәдинә" хикәясенең героинясына бәхет икенче тапкыр елмая. Яшьтән аңа гыйшык тотып йөргән күрше авыл кешесе Хәбибҗан, хатыны үлгәч, аңа өйләнмәкче була. Ялгызлыктан туйган Мәдинә дә башта риза булган кебек. Ләкин күршеләренә кереп утыргач, сугышта үлеп калган Рәхимен, аңа булган мәхәббәтен искә төшерү аның фикерен үзгәртә. Моның шулай буласына язучы баштан ук укучыга ишарә ясый. Хәбибҗан киткәч, өстәл җыештырырга тотынган Мәдинә кулыннан Хәбибҗан чәй эчкән чынаягын төшереп вата. Кадерләп саклап торган, бик сирәк очракларда гына тотыла торган йомрының ватылуы Мәдинәгә башта бик кызганыч тоелса да, "бераз яшь агызып алгач, ул ничектер бушанып, иркенәеп калгандай булды" (112 б.). Н.Фәттах поэтик алымнарны бу хикәясендә дә бик оста куллана. Өзелгән өмет белән китеп баручы Хәбибҗанны "Яңгырда чыланып муртаеп беткән, авып-кыегаеп торган капка, ябылмыйча, боегып, ярым ачык килеш торып... озатып кала" (97 б.). "Серле капчык", "Тәнкыйтьче", "Тамак шеште", "Бухгалтер", "Яшь чакларда" сатирик-юмористик хикәяләрендә Н.Фәттах көндәлек вак-төяк кимчелекләрдән, саранлык һәм ялагайлыктан көлә. Әдип балалар тормышын чагылдырган әсәрләр дә иҗат итә. "Безнең бабай", "Балыкчылар", "Велосипедлы Мөнир", "Тегермәндә" исемле хикәяләре 1957 елда "Тегермәндә" дип аталган җыентыкта басылып чыга. 1961 елда аның "Өч туган", 1966 елда "Ирек, Алмас һәм Җәлил" хикәяләре аерым китап булып басыла. Н.Фәттах хикәяләрендә балалар тормышыннан гадәттән тыш бер вакыйганы сайлап ала да шуның нигезендә динамик сюжет кора. "Ирек, Алмас һәм Җәлил"дә үз автомашинасын дусларына бирергә теләмәгән, аларны үз яныннан куган саран Ирек, усал эт белән очрашып, аңардан куркып, соңрак шул ук дусларын ярдәмгә чакыра. "Балыкчылар"да бер балык та тота алмаган Вәли, иптәш малайларыннан аерылып китеп, Садри бабай куйган мурдадан балык урламакчы була, ләкин аягы таеп китеп, суга егылып төшә дә аны шул ук Садри бабай коткарып кала. "Велосипедлы Мөнир"дә велосипедын дусларына бирергә теләмәгән Мөнир, үзенең йөри белмәве аркасында чокырга егылып төшә. "Өч туган" хикәясендә сары тавыктан көненә икешәр йомырка алучы Зөфәрнең ничек ялганы ачылу һәм башкалар алдында оятка калуы турында сөйләнелә. Хикәяләрдә үз эшең өчен җаваплылык хисе, намус һәм дуслык төшенчәләре алга куела. Кечкенә кеше яхшыдан яманны, начар холыктан күркәмне аерырга өйрәнә. Урлашу, алдашу, саранлык яхшыга илтми. Нәни геройлар үзләренең бу гадәтләре нәтиҗәсендә авыр хәлдә калалар. Н.Фәттах геройларны көлке хәлгә куя, моны күрсәтү өчен юмор чараларына мөрәҗәгать итә. @@ -117,7 +117,7 @@ Халык тарихы белән кызыксынуын Болгар дәвереннән башлап, Н.Фәттах алга таба VI гасырга, ә соңрак тагын да борынгырак чорга — безнең эрага кадәр III гасырның ахыры — II гасырның башында Көньяк Себердә, Үзәк Азиядә, Европа өлешендә, Төньяк Кавказда, Дон, Азов буйларында яшәүче халыкларның тормыш-көнкүреше, социаль-политик үсешенә мөрәҗәгать итә. Шулай итеп, Н.Фәттах тарихи романнар язганчы бик катлаулы эзләнү юлы үтә, бу өлкәдә үтә җитди тикшерү эшләре алып бара. Бу эш дәвамында ул бик күп тарихи материаллар туплый, мәгълүматларны хәзерге укучыларга җиткерә, газета-журнал битләрендә әледән-әле публицистик мәкаләләр белән чыгыш ясый. Аның "Элекке һәм хәзерге Болгар" мәкаләсендә, мәсәлән, Болгар тарихы турында сөйләнә. Н.Фәттах монда болгарларның күчмә халык булып Азов (Азак) диңгезе буйларында яшәвен, VI гасыр ахырында Төньяк Кавказ һәм Азов буйларына хазарлар килеп чыккач, алар белән сугышта җиңелеп, болгарларның беришесе көнбатышка, Дунай ягына, икенче өлеше төньякка китүен, Идел, Чулман (Кама) буйларына урнашып, үз дәүләтен төзүләрен күрсәтә. Мәкаләдә экономика ягыннан болгарларның үз заманы өчен югары үсешкә ирешүләре, шәһәрләре күп булу, сәүдә, һөнәрчелек алга китүе, игенчелек, малчылык өлкәсендәге уңышлары ассызыклана. Икенче яктан, болгарның мәдәният өлкәсендә дә танылган булуларына дикъкать ителә. Язучы мондый мәгълүматларны төрле-төрле чыганаклардан туплый. Бу хакта әлеге мәкаләдә ул болай яза: "Бөтен бер дәүләтнең тарихын тулы итеп, дөрес итеп күз алдына китерү өчен язма чыганаклар гына җитми. Бит ул язмалар элекке халыкларның тормышын барлык яктан да яктыртмаган. Аннары язма материаллар төрле кеше тарафыннан күчерелгәннәр һәм аларда хаталар булуы да ихтимал" . Шунлыктан укучыга дөреслекне ачып бирү өчен ул археологик чыганакларга да мөрәҗәгать итә. Шушы максатта ул 1957 елда археологик экспедициядә катнаша. Казыну-тикшеренүләр нәтиҗәле булгач, Н.Фәттах танылган археолог, тарихчы, Мәскәү профессоры А.П.Смирнов җитәкләгән экспедиция белән икенче елны тагын Болгарга килә һәм тарихның яңа сәхифәләренә юлыга. Н.Фәттах бу экспедицияләрдән үзенә шактый бай материал җыя. "Шул вакыттан бирле Болгар миңа аеруча якын",— дип яза ул. Һәм үзенең бу сүзләрен язучы үз иҗаты белән аклый. "Итил суы ака торур" һәм "Сызгыра торган уклар" романнары Н.Фәттахның 50 нче еллардан башлаган эзлекле һәм киеренке эзләнүләренең күркәм җимешләре булып торалар. Н.Фәттах бу мәкаләсендә Болгар истәлекләрен саклау мәсьәләсенә аерым туктала. Бу җирләргә тиешенчә игътибар булмау, оешма җитәкчеләренең борынгы бабаларыбыз тарихы белән кызыксынмавы аның эчен пошыра. Болгар дәүләт тарих-архитектура заповеднигы (тыюлыгы) булдыру турында күптәннән сүз булса да, бу тарихи җирләрнең һаман ташландык хәлдә булуы, кыйммәтле хәзинәләр өстендә көтүлекләр йөрүе, трактор-машиналарның җирне бозып бетерүләре турында автор әрнеп яза. -"Бер сорауга бер җавап" мәкаләсендә Н.Фәттах якындагы иҗат планнары белән таныштырып, болай ди: "Иҗат планнарының иң якыны да, киләчәктәгесе дә минем өчен — Тарих. Безнең халыкның тарихы шулкадәр бай, катлаулы һәм шулкадәр мавыктыргыч, бер "тәмен татыгач" аннан аерылу мөмкин түгел. Бүгенге укучыга минем менә шул тарихның аз-азлап булса да төрле чорның, төрле ягын тасвирлап күрсәтәсе килә"1. +"Бер сорауга бер җавап" мәкаләсендә Н.Фәттах якындагы иҗат планнары белән таныштырып, болай ди: "Иҗат планнарының иң якыны да, киләчәктәгесе дә минем өчен — Тарих. Безнең халыкның тарихы шулкадәр бай, катлаулы һәм шулкадәр мавыктыргыч, бер "тәмен татыгач" аннан аерылу мөмкин түгел. Бүгенге укучыга минем менә шул тарихның аз-азлап булса да төрле чорның, төрле ягын тасвирлап күрсәтәсе килә". Н.Фәттахның "Итил суы ака торур" романы басылып чыккач, матбугатта бик күп тәнкыйди материаллар басылды. Авторның үзенә дә укучылардан бик күп хатлар килә. Н.Фәттах "Тарих битләрен актарганда" мәкаләсендә үзенең "Итил суы ака торур" романы басылып чыккач, укучыларда туган кайбер сорауларга җавап бирә. Анда язучы романны язганда нинди чыганакларга таянуын санаганда, "Татар халкының тагын кайсы сәхифәләре әдәби гәүдәләндерүне көтә?" дигән сорауга җавап бирә. "Татар әдәбияты өчен татар тарихы ул беркем аягы басмаган иксез-чиксез карурман кебек. Дөрес, бу карурманга аяк басарга тырышып караулар булмады түгел, һәм минем әлеге романым да шул тырышып карауның бер мисалы булып тора. Тик шулай да мондый берән-сәрән әсәрләр генә безне, әлбәттә, канәгатьләндерә алмый, безгә чын-чынлап тарихи роман жанрын тудырырга кирәк" . Язучы мондый романнар тудыру өчен тема һәм материалның җитәрлек булуын, һәм татар тарихы дигәндә хәзерге Татарстан җирендә яшәүче татарларныкын гына түгел, ә барлык төрки халыкларның ерак үткәнен күздә тотарга кирәклеген әйтә. "Татар диалектологиясенә зур өлеш" дигән мәкаләсендә Н.Фәттах Д.Рамазанованың "Көньяккөнбатыш Башкортостандагы татар сөйләшләренең формалашуы" дип аталган китабы басылу уңае белән үзенең фикерләрен белдерә. Ул монда башкорт халкының тарихына тукталып, болай ди: "Монгол яуларына кадәр Көнбатыш Башкортостан халкы тулысынча яки өлешчә Болгар дәүләте кул астында булган. Бу яклардагы кабиләләр турыдан-туры болгарлар булганнар яисә болгарлар йогынтысын тоеп торганнар. Билгеле булганча, XII-XIII гасырларда Болгар җирләре Агыйдел һәм Җаек буйларына кадәр сузылган... Бу якның атаклы кешеләре электән үк үзләрен "болгар" дип белгәннәр" . Мәкаләдә Казан ханлыгы җиңелү белән дәүләтнең төп халкына ясак түләү арткач, һәм көчләп чукындыру башлангач, төрле милләт кешеләре күчеп китә башлавы, ә патша хөкүмәте өчен бу хәл файда китермәгәч, бу җирләргә күпләп татарлар күчереп утыртылуы турында әйтелә. Җир өчен ясак түләүдән котылмакчы булып, төрле милләт кешеләре үзләрен "башкорт" дип яздыра. Бу халыклар үзләренең рухи һәм материаль культураларын саклап калсалар да, телләре бер-берсенә йогынты ясамый калмаган. diff --git "a/Ilshat's folder/\320\237\320\276\320\262\320\260\321\200\320\270\321\201\320\276\320\262_\320\237\323\231\320\271\320\263\320\260\320\274\320\261\323\231\321\200 \321\202\320\260\322\243\321\213. \320\240\320\276\320\274\320\260\320\275 (\320\263\320\260\320\273\320\270\320\274\322\227\320\260\320\275 \320\270\320\261\321\200\320\260\322\273\320\270\320\274\320\276\320\262 \321\202\321\203\321\200\321\213\320\275\320\264\320\260 1)(\321\201\321\203\321\204\320\270\321\217\320\275)(\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2004).txt" "b/Ilshat's folder/\320\237\320\276\320\262\320\260\321\200\320\270\321\201\320\276\320\262_\320\237\323\231\320\271\320\263\320\260\320\274\320\261\323\231\321\200 \321\202\320\260\322\243\321\213. \320\240\320\276\320\274\320\260\320\275 (\320\263\320\260\320\273\320\270\320\274\322\227\320\260\320\275 \320\270\320\261\321\200\320\260\322\273\320\270\320\274\320\276\320\262 \321\202\321\203\321\200\321\213\320\275\320\264\320\260 1)(\321\201\321\203\321\204\320\270\321\217\320\275)(\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2004).txt" index 0ca641906f1cb03d148f6cb65aa4b2898cd4f5c9..7279de2fbda0e6a7fe14cabcf2eaeb9badcc9bc8 100644 --- "a/Ilshat's folder/\320\237\320\276\320\262\320\260\321\200\320\270\321\201\320\276\320\262_\320\237\323\231\320\271\320\263\320\260\320\274\320\261\323\231\321\200 \321\202\320\260\322\243\321\213. \320\240\320\276\320\274\320\260\320\275 (\320\263\320\260\320\273\320\270\320\274\322\227\320\260\320\275 \320\270\320\261\321\200\320\260\322\273\320\270\320\274\320\276\320\262 \321\202\321\203\321\200\321\213\320\275\320\264\320\260 1)(\321\201\321\203\321\204\320\270\321\217\320\275)(\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2004).txt" +++ "b/Ilshat's folder/\320\237\320\276\320\262\320\260\321\200\320\270\321\201\320\276\320\262_\320\237\323\231\320\271\320\263\320\260\320\274\320\261\323\231\321\200 \321\202\320\260\322\243\321\213. \320\240\320\276\320\274\320\260\320\275 (\320\263\320\260\320\273\320\270\320\274\322\227\320\260\320\275 \320\270\320\261\321\200\320\260\322\273\320\270\320\274\320\276\320\262 \321\202\321\203\321\200\321\213\320\275\320\264\320\260 1)(\321\201\321\203\321\204\320\270\321\217\320\275)(\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2004).txt" @@ -561,7 +561,7 @@ III узмышта бит. Бала озатканда уйланулар Җәй белән Көзнең кул кысышып, бил алышып аерылышыр вакыты җитте. Әйтте Жәй: "И Көз! Китәм инде. Хуш инде! Начар якларым булса — бигайбә". "Күз өчен Җәй яхпты, авыз өчен Көз яхшы", — диләр. -"Мин болыннарны аллы-гөлле, яшелле-зәңгәрле, алсу-кызыл чәчәкләр белән күмдем. Дөнья йөзен мең төрле матурлык белән бизәдем. Бу гүзәллекне бөтен гавам халкы мөкиббанә хәйран калып, вакыт-вакыт хыялый хис-тойгыларга бирелеп, галибанә илаһи сихерләнеп күзәтте. Бу бизәк, зиннәт җиһан-җәннәтне сөеп карый торган мең-миллионнарның нурлы күз төпләренә сарылып, йөрәкләренә арзу шифа булып ятты. Ходай Тәгалә бүләк иткән ошбу кырларда күпертеп-күпертеп иген-нигъмәтләр үстердем. Кабул кылып ал инде, Көз агам! Әмма минем җитди васыятем дә бар: "Аллаһы Тәгаләдән чын-чыннан оялыгыз, чөнки ул сезнең алдыгызга ризыкны ничек бүлсә, әхлакны да нәкъ шулай ук күңелләрегезгә бүлгәләп салган. Мөхәммәд пәйгамбәрнең үгетнәсихәтләрен дә искә алыгыз: мираска калдырган малны бүлешкәндә, бер-берегезне рәнҗетмәү, адәмнәргә карата инсафлы булу, дошман белән сугышканда куркаклык күрсәтмәү, табышны үзара бүлешмәс борын аңа кул тыкмау, залимнәрдән изелгәннәрнең-кыерсытылганнарның хакын алу; көчләүчедән көчсезнең хакын яулау. Васыятем белән мирасым аерылгысыз. Васыятем мирасымны дөрес файдалану өчен истинтаҗ"1. +"Мин болыннарны аллы-гөлле, яшелле-зәңгәрле, алсу-кызыл чәчәкләр белән күмдем. Дөнья йөзен мең төрле матурлык белән бизәдем. Бу гүзәллекне бөтен гавам халкы мөкиббанә хәйран калып, вакыт-вакыт хыялый хис-тойгыларга бирелеп, галибанә илаһи сихерләнеп күзәтте. Бу бизәк, зиннәт җиһан-җәннәтне сөеп карый торган мең-миллионнарның нурлы күз төпләренә сарылып, йөрәкләренә арзу шифа булып ятты. Ходай Тәгалә бүләк иткән ошбу кырларда күпертеп-күпертеп иген-нигъмәтләр үстердем. Кабул кылып ал инде, Көз агам! Әмма минем җитди васыятем дә бар: "Аллаһы Тәгаләдән чын-чыннан оялыгыз, чөнки ул сезнең алдыгызга ризыкны ничек бүлсә, әхлакны да нәкъ шулай ук күңелләрегезгә бүлгәләп салган. Мөхәммәд пәйгамбәрнең үгетнәсихәтләрен дә искә алыгыз: мираска калдырган малны бүлешкәндә, бер-берегезне рәнҗетмәү, адәмнәргә карата инсафлы булу, дошман белән сугышканда куркаклык күрсәтмәү, табышны үзара бүлешмәс борын аңа кул тыкмау, залимнәрдән изелгәннәрнең-кыерсытылганнарның хакын алу; көчләүчедән көчсезнең хакын яулау. Васыятем белән мирасым аерылгысыз. Васыятем мирасымны дөрес файдалану өчен истинтаҗ". Моңа каршы җавабында әйтте Көз: "И матур Җәй! Ямьле Җәй! Нурлы Җәй! Тыныч күңелең белән кит. Син быел инсаният алдында мәрхәмәтле иҗтиһадлы булдың. Җилләрең вакытында исеп, яңгырларың вакытында яуды. Күпер теп үстергән игеннәрең, иншаллаһ, бураларга кыйммәтле алтын-гәүһәр булып агыла. "Бәләкәй генә бөкре — бөтен кырны бетерде", — дигәнне онытма. Бәләкәй генә бөкреләр — кыр ураклары — чормалардан алынып, үткерләп-игәүләп куелды. "Күз өчен Җәй яхшы, авыз өчен Көз яхшы", — дигәнеңне мөкиббән аңлыйбыз. Әмма: "Аяк тәпелдәмәсә, авыз чәпелдәми",— дигәнне дә онытма, Җәй! Кыш буе авызларны чәпелдәтү өчен, Көз абзаң билен биштән буып куйды". Әлбәттә, җәй — җәйгә, көз — көзгә, кыш — кышка, яз — язга бер тамчы су дәрәҗәсендә охшамый. Кешеләр дә шулай. Бармаклар да тигез түгел. Бу җәй Гыйрфан мулла гаиләсе өчен, арттырып әйтсәк, җәйрәп яткан яшел болын төсле булгандыр. Яшеллек — яшьлек төсе. Җәйне көзнең яшьлеге дип исәпләсәк, көзнең яшьлеге сау-сәламәт, ап-ару, җегәрле-гайрәтле булды. Эшнең каты икәнлегендә шик-шөһбә юк. 70 — 80 дисәтинә җиргә чәч. Бодаен, тарысын, арпасын, арышын... яшь баланы иркәләгәндәй, сөеп-назлап үстер. Көзен җыеп ал. "Елга бозлары нинди көндә киткән булса, игенне шул көнгә туры китереп чәч", — дип, табигать серләренә зур колакларын сала белгән Гыйрфан мулла яз көне үк сөйләнеп йөрде. Вакыт-вакыт хәтта тын алмый күзәтте яз балкышы галәмәтләрен. Шул Табигать-Алла кушканча, эшләргә тырышты. Аннан соң бөтенесен җәй ихтыярына тапшырды. "Җәйнең җәймәсе киң, ләкин дә җәелеп утырмауны бел", — дип кисәтте һәрвакыт. diff --git "a/Ilshat's folder/\320\240\320\260\321\205\320\270\320\274\320\276\320\262_\320\230\320\267\320\261\321\200\320\260\320\275\320\275\321\213\320\265 \321\202\321\200\321\203\320\264\321\213_\320\242.1.txt" "b/Ilshat's folder/\320\240\320\260\321\205\320\270\320\274\320\276\320\262_\320\230\320\267\320\261\321\200\320\260\320\275\320\275\321\213\320\265 \321\202\321\200\321\203\320\264\321\213_\320\242.1.txt" index 88c0abd7f5d42b2eb364c3d5417769ccf0dd0c77..1a291d80227b8c7791fa5e633d25677d4a332264 100644 --- "a/Ilshat's folder/\320\240\320\260\321\205\320\270\320\274\320\276\320\262_\320\230\320\267\320\261\321\200\320\260\320\275\320\275\321\213\320\265 \321\202\321\200\321\203\320\264\321\213_\320\242.1.txt" +++ "b/Ilshat's folder/\320\240\320\260\321\205\320\270\320\274\320\276\320\262_\320\230\320\267\320\261\321\200\320\260\320\275\320\275\321\213\320\265 \321\202\321\200\321\203\320\264\321\213_\320\242.1.txt" @@ -263,7 +263,7 @@ XIX гасырның икенче яртысыннан Иске Иштирәк, 1552 елда Казаннан алып, Идел һәм Кама буйларында ныгуга ук, урыс хөкүмәтенең Кама аръягындагы бәрәкәтле җирләргә күзе кыза башлый. Алар Кама аръягы җирләрен капшап - капшап та алгалыйлар. Әмма дала халыклары - башкортлар һәм калмыклар, шул яктагы сахраларга килеп төпләнә башлаган типтәрләр - аларның аппетитларын бик тиз бозалар. Шуннан инде урыс хөкүмәте, Кама аръягын колонизацияләүдә терәк пунктлар булсын дип, Лаеш (1557), Шушма елгасының Камага койган җирендә Иске Чишмә (1640) һәм Чаллы шәһәрчеге (1650) кебек ныгытмалар салдырып карый. Мәгәр боларның файдасы сизелми - Кама аръягы халкы һаман да үзен ирекле тота. Шуннан инде патша хөкүмәте Кама аръягын колонизацияләүнең башка юлларын эзли. 1652-1658 елларда төрле яклардан, бигрәк тә Казан губернасыннан куып китерелгән крестьяннар көче белән Кама аръягы хәрби ныгытмасы (Закамская засечная черта) салына. Ул чакта Рәсәйнең көнчыгыш тарафындагы чиге булган бу ныгытма Идел буендагы Акъярдан Зирекле - Тиинск - Биләр - Яңа Чишмә - Кичү (ләкин бу әле хәзерге Әлмәт районындагы Кичү түгел, анысы соңрак төзелә) һәм Зәй аша Минзәләгә 450 чакрымга сузыла. Әнә шул телгә алынган кальгаларга стрелецлар итеп 1654 елда урыслар Смоленскины алганда әсир төшкән 478 гаилә шляхтичлар (поляклар) "мәңгегә яшәү өчен" җибәрелә. Тик менә Кама аръягы хәрби ныгытмасы патша яраннары көткән тынычлык һәм иминлекне бирми. Хөкүмәт алдына Рәсәйнең көнчыгыш чиген тагын да ныгыту, ягъни Самарадан Минзәләгә сузылган яңа хәрби ныгытма төзү мәсьәләсе килеп баса. 1731-1736 елларда әнә шул яңа ныгытманың байтак өлеше салына да. Нәкъ шул елларда безнең төбәктә Чирмешән, Чишмә (Чирмешән районындагы Шешминка) һәм Кичү (Әлмәт районы) кебек яңа кальгалар барлыкка килә, ягъни Россиянең чиге тагы да көнчыгышкарак күчерелә. Яңа кальгаларны Биләр, Яңа Чишмә, Сергиевск һәм Алексеевск полклары сакларга тиеш була. Аларда исә зур күпчелек югарыда телгә алынган шляхтичлар. 1739 елда Оренбург (Җаек) хәрби линиясе төзелә башлагач һәм озакламый куәтле Җаек ныгытмасы барлыкка килгәч, Биләр, Чирмешән, Кичү, Зәй һ.б. кебек кальгалар үзләренең әһәмиятләрен югалталар. Оренбург наместниклары әнә шул иске кальгалардагы солдатларга игътибар итәләр дә инде. -Кама аръягындагы хәрби ныгытмалардагы стрелецларның беренче төркеме урыслаша башлаган шляхтичлар 17381739 елларда Шушма елгасына Куак суы килеп кушылган җиргә күчереләләр. Әнә шуңа да авылга Куак дигән исем бирелә. Әлеге тансык "тәбияләр"1 дәүләткә ясак түләмиләр. Шуңа да Беренче ревизия материалларында Куак авылында яшәүчеләр ясаклы татарлар исемлегендә телгә алынмыйлар. Аның каравы 1762 елда үткәрелгән Өченче ревизия документларыннан без Куак бистәсендә 210 йорт булып, 492 ир-ат һәм 581 хатын-кыз яшәвен ачыклыйбыз. +Кама аръягындагы хәрби ныгытмалардагы стрелецларның беренче төркеме урыслаша башлаган шляхтичлар 17381739 елларда Шушма елгасына Куак суы килеп кушылган җиргә күчереләләр. Әнә шуңа да авылга Куак дигән исем бирелә. Әлеге тансык "тәбияләр" дәүләткә ясак түләмиләр. Шуңа да Беренче ревизия материалларында Куак авылында яшәүчеләр ясаклы татарлар исемлегендә телгә алынмыйлар. Аның каравы 1762 елда үткәрелгән Өченче ревизия документларыннан без Куак бистәсендә 210 йорт булып, 492 ир-ат һәм 581 хатын-кыз яшәвен ачыклыйбыз. Куаклыларга, падишаһның сөйкемле сөякләре буларак, җирләр бик күп (җәяүлеләргә 20, атлыларга 55 дисәтинәгә кадәр) бирелә. Революциягә кадәр басылып чыккан белешмәләрдән без Иске Куакның 8239 дисәтинә уңайлы һәм 457 дисәтинә уңайсыз җирләре булуын беләбез (чагыштыру өчен: Иске Куактан шактый зур булган Сарабикколның 2551 дисәтинә уңайлы һәм 130 дисәтинә уңайсыз җире була). Бу исә Куакның үзе кебек үк өстен хокуклы Иске Писмәндәгедән дә (анда нибары 5860 дисәтинә) шактый күп. Кыскасы, ул чакта хәзерге Мичурино авылы җирләре дә Куакныкы булган. 1 Тәбия — бодай кабартмасы. Әмма әнә шулай иркенлек тә кысан булып тоела куаклыларга, һәм алар, Шушма буенда ярты гасыр чамасы бергә гомер сөргәч, авылны икегә бүләргә карар бирәләр. Шуннан инде халыкның бер өлеше Яңа Куакка (хәзер Самара өлкәсенең Шентала районында) күчеп китә. 1797 елда үткәрелгән Бишенче ревизия документларында без инде аларның икесенең ике авыл булуын күрәбез. Ләкин халкы бер җәмгыять итеп теркәлгән Иске һәм Яңа Куак авылларында "655 ир-ат һәм 755 хатын-кыз" диелгән. diff --git "a/Ilshat's folder/\320\241\320\260\320\261\320\270\321\200\320\276\320\262\320\260_\320\221\320\265\321\200 \321\203\321\207 \320\261\320\276\321\200\321\207\320\260\320\272. \320\245\320\270\320\272\323\231\321\217\320\273\323\231\321\200 (\320\273\323\231\320\273\323\231)(\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2016).txt" "b/Ilshat's folder/\320\241\320\260\320\261\320\270\321\200\320\276\320\262\320\260_\320\221\320\265\321\200 \321\203\321\207 \320\261\320\276\321\200\321\207\320\260\320\272. \320\245\320\270\320\272\323\231\321\217\320\273\323\231\321\200 (\320\273\323\231\320\273\323\231)(\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2016).txt" index 846aa4d999ea726b4a83dd15c6a0bdcbdf56a332..7bfa47a7d05f7f1b347369e64a06b7be3b2d8032 100644 --- "a/Ilshat's folder/\320\241\320\260\320\261\320\270\321\200\320\276\320\262\320\260_\320\221\320\265\321\200 \321\203\321\207 \320\261\320\276\321\200\321\207\320\260\320\272. \320\245\320\270\320\272\323\231\321\217\320\273\323\231\321\200 (\320\273\323\231\320\273\323\231)(\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2016).txt" +++ "b/Ilshat's folder/\320\241\320\260\320\261\320\270\321\200\320\276\320\262\320\260_\320\221\320\265\321\200 \321\203\321\207 \320\261\320\276\321\200\321\207\320\260\320\272. \320\245\320\270\320\272\323\231\321\217\320\273\323\231\321\200 (\320\273\323\231\320\273\323\231)(\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2016).txt" @@ -915,7 +915,7 @@ Ислам ялт итеп башын күтәрде. Каракларны тоттылар микәнни? Рания Рәисовнаның күзләрендә яшь иде. "Берсе елый, берсе елмая... Мин нишләргә тиеш икән соң?.," Бу минутта яраткан укытучысы хакындагы чын дөреслекне белмәве белән бәхетле иде Ислам. -"0" +"" кол Мәхәббәт сагыштан тора ул... — Нурания апа, почта килдеме әле? — Күрәсең ич, аралап утырам. Көт бераз. diff --git "a/Ilshat's folder/\320\241\320\260\321\200\321\214\321\217\320\275_\320\221\320\265\321\200 \320\260\320\275\320\260\320\275\321\213\322\243 \320\261\320\270\321\210 \321\203\320\273\321\213 (\320\277\320\276\320\262\320\265\321\201\321\202\321\214\320\273\320\260\321\200, \321\205\320\270\320\272\323\231\321\217\320\273\323\231\321\200)(\320\245\323\231\321\201\323\231\320\275)(\320\242\320\232\320\235)(litres)(\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2021).txt" "b/Ilshat's folder/\320\241\320\260\321\200\321\214\321\217\320\275_\320\221\320\265\321\200 \320\260\320\275\320\260\320\275\321\213\322\243 \320\261\320\270\321\210 \321\203\320\273\321\213 (\320\277\320\276\320\262\320\265\321\201\321\202\321\214\320\273\320\260\321\200, \321\205\320\270\320\272\323\231\321\217\320\273\323\231\321\200)(\320\245\323\231\321\201\323\231\320\275)(\320\242\320\232\320\235)(litres)(\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2021).txt" index 26139a68e14d4fa06dadcd93f7abfa973bce39be..85f10e55799a0346dcb72ca76712084917b5aed4 100644 --- "a/Ilshat's folder/\320\241\320\260\321\200\321\214\321\217\320\275_\320\221\320\265\321\200 \320\260\320\275\320\260\320\275\321\213\322\243 \320\261\320\270\321\210 \321\203\320\273\321\213 (\320\277\320\276\320\262\320\265\321\201\321\202\321\214\320\273\320\260\321\200, \321\205\320\270\320\272\323\231\321\217\320\273\323\231\321\200)(\320\245\323\231\321\201\323\231\320\275)(\320\242\320\232\320\235)(litres)(\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2021).txt" +++ "b/Ilshat's folder/\320\241\320\260\321\200\321\214\321\217\320\275_\320\221\320\265\321\200 \320\260\320\275\320\260\320\275\321\213\322\243 \320\261\320\270\321\210 \321\203\320\273\321\213 (\320\277\320\276\320\262\320\265\321\201\321\202\321\214\320\273\320\260\321\200, \321\205\320\270\320\272\323\231\321\217\320\273\323\231\321\200)(\320\245\323\231\321\201\323\231\320\275)(\320\242\320\232\320\235)(litres)(\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2021).txt" @@ -41,7 +41,7 @@ - Миңа аерым гына бүлеп бирегез, - дип, күмәк ашка кашык та төртмәс иде. Шулай ике елга якын эшкә чыга алмыйча өйдә генә ятты да, кинәт тазарып китеп, бит очларына алсу нур йөгерде. Әйтерсең лә сугыш елларында килгән чире сугыш елларыдай артта калган иде. Ә кырык бишнең җиңүле язында икәү бергә сабанга төштек. Энебез Әдрән дә ул елны җиденчесен бетерде. Имтихан биреп йөргән булдылар. Сугыш чорында безне килде-китте генә укыткан япь-яшь кызларга килде-китте генә җавап биреп кайта иде дә калган көннәрен безнең янда сабанда була иде. -Шимбә саен клубта - "бичер"6. Сугыш чорында да рухы сынмаган халыкның күңеле көр, күтәренке. Клубта да, мәҗлестә дә: "Күтәренке күңел белән үтсен безнең гомерләр", - дип җырлыйлар. Гармун - Хәвадис абый кулында. Без килгәнче берәрсе уйнап утырса, без ишектән күренү белән: +Шимбә саен клубта - "бичер". Сугыш чорында да рухы сынмаган халыкның күңеле көр, күтәренке. Клубта да, мәҗлестә дә: "Күтәренке күңел белән үтсен безнең гомерләр", - дип җырлыйлар. Гармун - Хәвадис абый кулында. Без килгәнче берәрсе уйнап утырса, без ишектән күренү белән: - Җитте, апай, такта ярма, - дип, кулыннан шундук гармунын алалар да абыйга китереп тоттыралар. Ул уйный башлады исә, клубның идәннәрен сыгып, сындыра язып бииләр иде!.. Хәвадис абыйның чире онытылып тору өстенә, кырык алтынчы елның алмалар чәчәк аткан бервакытны, хәрби хезмәтләрен дәвам иттергән ике зур абый, бер-берсенә алдан хат язышып, бер-бер артлы гына отпускыга кайтып төштеләр. Берсе - старшина, берсе - кече лейтенант. Ярый ул. Киткәндә икесенә ике авыз сүз русча белмәгән малайларга бик җиткән. Дәрәҗәсе нигә аның? Әнә бит тәннәренә пуля түгел, шырпы да тими кайтканнар! Сугышта кайсының ире, кайсының улы, кайсының улы да, ире дә үлеп, ачы ялгызлыкта шомланып яшәгән апалар, безнең абыйлар белән елый-елый күрешкәндә, шатлык яшен яулык очы белән генә сөртеп торган әнигә сүз каталар: @@ -139,7 +139,7 @@ Ул кышны без өйдә дә зур зыян күрдек. Сыерыбыз бозау салды. Инде картаюы да җиткән иде. Карт мал барыбер кеше булмый инде ул дип, бер ай ашаттык та декабрьнең башы белән суйдык. Якшәмбе саен әни базарга бәләкәй чана тартып ит сатарга бара. Ләкин ит үтми - өч атна рәттән барып яртысы да сатылмады. Тик Яңа ел алды якшәмбесендә генә (декабрьнең егерме тугызы иде) буш чанасын җилтерәтеп, куанып кайтып керде әни. - Кайгың сатып шатлык ал, дип әйткәннәр борынгылар. Менә бит, кырык тәңкәдән кулга да тигермәделәр! Егерме еллык ачлык килгәнмени! "Апа, тагы юкмы" да "тагы юкмы" дип, бүлнис марҗалары теңкәмне корытты", - дип, әни ул көнге базарны сөйләп бетерә алмады. Ә январь башында акча алмашынды. Акча төште, ә базарда бәяләр төшмәде. -Җитмәсә, кинәт җылытып җибәрде. Көнбатыш тарафтан, язгы көндәй яшәреп, болыт килеп чыкты да, күк күкрәп, ләйсәндәй яңгыр ява башлады. Ике көн буена сеңеп яуды яңгыр. Дөньяга су-сөл калкып, юллар билдән измәгә әйләнде. Әбиләр моны да заман ахырына китереп бәйләделәр: "Тәкый гаҗәб хәлләри вар"13 - дип, ил өстенә афәт килүен юрый башладылар. Илгә түгел, безнең өйгә килде афәт. +Җитмәсә, кинәт җылытып җибәрде. Көнбатыш тарафтан, язгы көндәй яшәреп, болыт килеп чыкты да, күк күкрәп, ләйсәндәй яңгыр ява башлады. Ике көн буена сеңеп яуды яңгыр. Дөньяга су-сөл калкып, юллар билдән измәгә әйләнде. Әбиләр моны да заман ахырына китереп бәйләделәр: "Тәкый гаҗәб хәлләри вар" - дип, ил өстенә афәт килүен юрый башладылар. Илгә түгел, безнең өйгә килде афәт. Ярты сыер сатып, тегеңә-моңа тоткалаганнан кимеп калган мең ярым акчаны, үзем авыл советына барып, йөз илле сумга алмаштырып кайттым. Гел кызыл унлык биргәннәр иде. Базар йөреп ит сатканда һәр тиенен кат-кат санап тоткан әни бу акчаларны санамады да; бер-берсенә ябышып торган өр-яңа унбиш унлыкны бер акчадай берьюлы учына куйды да күзен текәп тик катты. Чоланда җебеп сүле аккан, суытып җибәрү белән кәкрәеп каткан ит ята; әни кулында - күз каргамаслык кына акча - зурларның тәти кәгазе. Суяр алдыннан сыер безгә, күзен тутырып, берәм-берәм мөлдерәп карап чыккан иде, шуның яшьләре хәзер әни күзеннән тамды... - Бар да бер Ходайдан, - диде әни ахыр. - Алга килгәнне күз күрми калмас. Кырык җиденче елга шулай кердек. Колхозның да хәлләре әйбәт түгел. Иң зур афәт үтте - дошманны җиргә салып, күкрәгенә бастык. Инде тыныч дөньяга, ләкин чабата белән оегы да юк өйләргә кайтасы солдатлар кайтып бетте диярлек. Базарда ирләр күренеп күбәйде, әмма безнең авылның фронтка киткән йөз алтмыш кешесеннән кайтканы унбишкә дә тулмады. Колхозны бер-ике ел эчендә аякка бастырырбыз дип авыз да ачасы юк иде. Өстәвенә сугыш елларында эшне аркылы куйсаң да сөйрәп тарткан кызлар, ирсез калган япь-яшь хатыннар, ирләр кайтмагач, читкә чыгып китү ягын карый башладылар. Күбесенең телендә "Средни Азия" иде. diff --git "a/Ilshat's folder/\320\241\320\260\321\204\320\270\321\203\320\273\320\273\320\270\320\275_\320\232\320\265\321\210\320\265\320\275\320\265 \323\251\320\274\320\265\321\202 \321\217\321\210\323\231\321\202\323\231. \320\277\320\276\320\262\320\265\321\201\321\202\321\214\320\273\320\260\321\200, \321\205\320\270\320\272\323\231\321\217\320\273\323\231\321\200, \320\275\323\231\321\201\320\265\321\200\320\273\323\231\321\200 (\323\231\321\205\323\231\321\202)(\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2006).txt" "b/Ilshat's folder/\320\241\320\260\321\204\320\270\321\203\320\273\320\273\320\270\320\275_\320\232\320\265\321\210\320\265\320\275\320\265 \323\251\320\274\320\265\321\202 \321\217\321\210\323\231\321\202\323\231. \320\277\320\276\320\262\320\265\321\201\321\202\321\214\320\273\320\260\321\200, \321\205\320\270\320\272\323\231\321\217\320\273\323\231\321\200, \320\275\323\231\321\201\320\265\321\200\320\273\323\231\321\200 (\323\231\321\205\323\231\321\202)(\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2006).txt" index fa0287ead09e999ebc46639e0a937d598e51c8e8..e01518f2bfbc0b9be5e369ef6f05611b4cc36ead 100644 --- "a/Ilshat's folder/\320\241\320\260\321\204\320\270\321\203\320\273\320\273\320\270\320\275_\320\232\320\265\321\210\320\265\320\275\320\265 \323\251\320\274\320\265\321\202 \321\217\321\210\323\231\321\202\323\231. \320\277\320\276\320\262\320\265\321\201\321\202\321\214\320\273\320\260\321\200, \321\205\320\270\320\272\323\231\321\217\320\273\323\231\321\200, \320\275\323\231\321\201\320\265\321\200\320\273\323\231\321\200 (\323\231\321\205\323\231\321\202)(\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2006).txt" +++ "b/Ilshat's folder/\320\241\320\260\321\204\320\270\321\203\320\273\320\273\320\270\320\275_\320\232\320\265\321\210\320\265\320\275\320\265 \323\251\320\274\320\265\321\202 \321\217\321\210\323\231\321\202\323\231. \320\277\320\276\320\262\320\265\321\201\321\202\321\214\320\273\320\260\321\200, \321\205\320\270\320\272\323\231\321\217\320\273\323\231\321\200, \320\275\323\231\321\201\320\265\321\200\320\273\323\231\321\200 (\323\231\321\205\323\231\321\202)(\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2006).txt" @@ -570,7 +570,7 @@ "Нигә кайта икән ул?! Киткән-киткән, торсын иде инде шунда гына. Нигә йөри йөрәк яраларын яңартып!.. — дип уйлап алды ул, маңгаена төшкән кара чәчләрен кулы белән артка таба сыпырып. — Үзенә урын таба алмыйча..." Кинәт аның коңгырт күзләреннән ике бөртек яшь сытылып чыкты, алар бер мизгелгә генә тулышып-дерелдәшеп тордылар да, кызның түгәрәк, алсу битләрендә ике эз калдырып, аска таба тәгәрәделәр һәм, бу йомшаклыклары өчен бер-берсеннән оялгандай, тиз генә Гөлгенәнең пешкән чиядәй алсуланып торган иреннәре арасында эреп юкка чыктылар. Ул аларның күз яше икәнлекләрен иреннәре белән генә сизде дә бугай. Тозлы иде алар. Кыз, авызындагы шул тоздан арынырга теләгәндәй, уң кулы белән иреннәрен, аннары, инде аларның күз яшьләре икәнен белгәч, күзләрен дә сөртеп алды, битләрен сыпырып куйды. Әйе, бүген әнисеннән килеп төшкән бу телеграмма аны һич тә шатландырмады. Шатландырмады гына да түгел, киресенчә, инде онытылып беткән әллә кайчангы үткәннәрен исенә төшереп, күңелен айкап, юк, хәтта тырнап алды, йөрәген әрнетеп җибәрде, әйтерсең менә хәзер ул бәхетсез бала, үсмер чакларын бөтен ачыклыгы белән исенә төшереп, күңелендә үкенечле, ямьсез кичерешләр генә уятты. Хәзерге көндә егерменче яше белән баручы Гөлгенә үзенең үткәнен, дөресрәге, күңелсез хатирәләр белән тулы үткәнен искә алырга бер дә яратмый, чөнки аның сагынып искә алырлык бала чагы да, үсмер чагы да юк иде. Әлбәттә, аның да ул чаклары, һичшиксез, булган — алар һәркемнең дә була! — тик рәхәтләнеп, елмаеп, күзләрен йомып матур төш сыман искә алырдай түгел иде шул алар... -"12 май Себер поездын каршы алыгыз" дигән телеграмма ирексездән шул күңелсез вакыйгаларны кабат исенә төшергәндәй итте. Алай гына да түгел, үзәген өзеп җибәрде. Хәер, өзелер дә. Аның бит бала чагы, әнисе була торып та, ятим булып узды ич. Әллә аны ярым ятим дияргә кирәкме? Ничек кенә булмасын, алар арасында аерма да әллә ни зур түгел бугай. Ә әтисен ул бөтенләй хәтерләми. Инде үсә төшкәч, аның турында әнисеннән берничә мәртәбә сораштыргалап караганы да булды. Әтисез үсүенә кимсенә, әтисе турында беләсе килә иде. +" май Себер поездын каршы алыгыз" дигән телеграмма ирексездән шул күңелсез вакыйгаларны кабат исенә төшергәндәй итте. Алай гына да түгел, үзәген өзеп җибәрде. Хәер, өзелер дә. Аның бит бала чагы, әнисе була торып та, ятим булып узды ич. Әллә аны ярым ятим дияргә кирәкме? Ничек кенә булмасын, алар арасында аерма да әллә ни зур түгел бугай. Ә әтисен ул бөтенләй хәтерләми. Инде үсә төшкәч, аның турында әнисеннән берничә мәртәбә сораштыргалап караганы да булды. Әтисез үсүенә кимсенә, әтисе турында беләсе килә иде. — Үлде ул. Күптән үлде. Син бик кечкенә чакта ук... — дип әйтә килде аңа әнисе һәм, Гөлгенә ничек кенә сораштырмасын, шушы сүзләренә башка беркайчан берни дә өстәмәде. Күрәсең, Гөлгенәнең әтисен исенә төшерү аның үзе өчен дә кыен иде бугай. Ярар, әтисе юк икән, юк инде, нишләтәсең аны. Хәзер әтисез яшәп ятканнар азмыни! Кайсысы вакытсыз үлеп киткән, кайсысы ниндидер сәбәпләр аркасында гаиләсеннән аерылган. Азмыни бу тормышта әтисезлекнең сәбәпләре?! Ләкин андый гаиләләрдә дә балаларына җан җылыларын бирергә әниләре бар! Үзләре урынына да, әтиләре урынына да алар. Шуңа күрә андый гаиләләрдә үсүче күп кенә балалар әтиләре юклыгын сизмиләр дә кебек. Хәер, сизүен сизәләрдер инде, әлбәттә, әти-әниле дуслары алдында кимсенәләрдер, кешеләр күрмәгән чакларда әтиләрен бер күрергә тилмергән күзләреннән яшьләр дә чыга торгандыр, ләкин, ни генә дисәң дә, андыйлар барыбер бәхетле — әниләре аларга әтиләре юклыгын оныттырырга тырыша яисә аның турында җылы, матур истәлекләр сөйли, гәрчә үзләре кайчандыр бер-берен сөешмичә, йә башка сәбәпләр аркасында аерылышсалар да, аны балалары алдында дөньяда иң яхпты, иң уңган-булган, ал арны өзелеп-өзелеп яраткан, гел кулларына алып үчтеки итә-итә сөя торган изге кеше итеп күз алдына китерергә тырышалар. Әнә иптәш кызы, бик якын дусты Фәнисә дә әтисез, әнисе белән икәү генә яшиләр. Ничек яшиләр бит әле! Алар тормышына, үзара мөнәсәбәтләренең җылылыгына сокланып туймассың! Ал арны әни белән кыз дип түгел, бер-беренә җаннары белән береккән дуслар дип белерсең! Гөлгенә еш кына күп кенә әтиле иптәш-дусларыннан түгел, ә әниле генә шул Фәнисәдән көнләшеп-көнләшеп куя. Көнләшмәслек тә түгел бит: аларда гел "әнием" дә "кызым!" Үзара сөйләшкәндә алар бер-беренә искиткеч эчкерсезләр, йомшак теллеләр. Ә монда әниең исән була торып та "әни" дип авыз ачып әйтергә тел әйләнми, чөнки Гөлгенәнең аннан "кызым!" дигән җылы, татлы сүзне гомерендә дә ишеткәне юк — әнисе аңа бергә яшәгән чакларында гел исеме белән генә эндәшә иде. Тик аларның матур гына бергә яшәгән чаклары да күп булмады: гел урык-сурык кына яшәп алгалады бит алар. Әнисе аның күңелендә һаман кемгәдер кияүгә чыгып, өйләреннән гел каядыр китеп торган кеше булып кына истә калган... Алар әбиләрендә — әнисенең әниләрендә яшиләр иде. Монысын ул яхшы хәтерли. Әбисе бик йомшак, тәмле телле карчык булып күңеленә кереп калган. Ул Гөлгенәне бик ярата, матур-матур итеп чәчләрен үреп куя иде. Күбәләктәй бантиклар белән! Ә менә Гөлгенәнең әнисе белән нишләптер бик килешеп бетә алмадылар, һаман сүзгә киләләр иде. Еш кына араларында күңелсез, ямьсез сөйләшүләр булгатап тора Нде. Кечкенә Гөлгенә кайчак: "Бу әби нишләп минем әнине гел ачулана икән?!" — дип гаҗәпләнә иде. diff --git "a/Ilshat's folder/\320\244\320\260\320\271\320\267\321\203\320\273\320\273\320\270\320\275 \320\240.\320\223. - \320\241\320\260\320\271\320\273\320\260\320\275\320\274\320\260 \323\231\321\201\323\231\321\200\320\273\323\231\321\200.txt" "b/Ilshat's folder/\320\244\320\260\320\271\320\267\321\203\320\273\320\273\320\270\320\275 \320\240.\320\223. - \320\241\320\260\320\271\320\273\320\260\320\275\320\274\320\260 \323\231\321\201\323\231\321\200\320\273\323\231\321\200.txt" index 942020ece63eb1a62b3e93ad78a342b76e1b05a4..4ccd7da039edd604c3a481e2507169b81f1634eb 100644 --- "a/Ilshat's folder/\320\244\320\260\320\271\320\267\321\203\320\273\320\273\320\270\320\275 \320\240.\320\223. - \320\241\320\260\320\271\320\273\320\260\320\275\320\274\320\260 \323\231\321\201\323\231\321\200\320\273\323\231\321\200.txt" +++ "b/Ilshat's folder/\320\244\320\260\320\271\320\267\321\203\320\273\320\273\320\270\320\275 \320\240.\320\223. - \320\241\320\260\320\271\320\273\320\260\320\275\320\274\320\260 \323\231\321\201\323\231\321\200\320\273\323\231\321\200.txt" @@ -610,7 +610,7 @@ * * * Моннан шактый еллар элек бер өлкән каләмдәшем үз китабын мондый сүзләр язып бүләк иткән иде: "Кешеләрне ярату — авыр эш. Бу хезмәттә без фикердәшләр булып, бер юлда булсак икән!". "Эш" һәм "хезмәт" сүзләренең астына сызылган иде. Еллар узган саен шуңа инанам: бик тә дөрес әйтелгән бит! Безнең агай-эне өчен бигрәк тә... Әйе, әдип — кешеләрнең кешелеген күреп, аны хөрмәтләргә, ихтирамларга, яратырга тиеш. Хәтта, әйтер идем, яшәргә котыртырга тиеш! Марсель Галиев моны бик яхшы аңлый! Кемдер, бәлки, җилкә җыерып, йөзен чытып әйтеп куяр: шул тәкәббер, эгоист Марсельме? Үтеңне чыгарырлык сарказмлы Марсельме? Шул "купык" мактанчыкмы? Әйе, шул Марсель Галиев. Шагыйрь, эссеист, прозаик, сатирик Марсель Галиев. Чынлап та, күпләребезгә караганда кеше рухын югарырак кимәлдә олылый белә ул! Әйдәгез, иҗатына багып (ә иҗат — критерий!), җыр текстларын гына искә төшерик: "Һаваларда торна тавышлары", "Су буеннан әнкәй кайтып килә", "Көзге моң" — Кеше рухының нинди генә тибрәнешләре юк аларда. Гомумән, болар классик җырлар, киләчәккә барачак затлы җырлар. М. Галиев соңгы елларда шигырьләрне сирәк яза. (Дәрдемәнд тә күп язмаган!) Әмма язганнары — җитлеккән чын шигырьләр. Юморист-сатирик буларак, кайбер язмаларына күз салыйк. Менә "Өмә" әсәре. Язучылар йорты янында өмә мәш килә. Кемнәр генә юк анда! Аяз Гыйләҗев, Гариф Ахунов, Туфан Миңнуллин, Мөсәгыйт Хәбибуллин, Мөдәррис Әгъләмов, Хәйдәр дә, мәрхүм Фәннур Сафин, Камил Кәримов, Рөстәм Мингалимов та... Күбесен чеметеп ала Марсель, берничә сүз белән характер чалымнарын сурәтли, кыскасы, көлә! Һәм яратып көлә! Күптән түгел генә "Мәдәни җомга"да чыккан "фәлсәфи төкерек"не, бәлки, укыгансыздыр. Сүз, бер караганда, татар Мюнхгаузены, "нәни гигант" Мөдәррис турында гына шикелле, ә бит, асылда, юморескада бүгенге көннең актуаль мәсьәләләре күтәрелә, әдәби казанда кайнаучы күпме шәхесләрнең холык-фигыльләре ачыла. Ә язмышы! Ирексездән елмаясың, иреннәрең генә түгел, кендекләреңә кадәр көлә! Дөньялар яктырып китә! Шуннан соң аны ничек кешеләрне яратмый дисең. Шулай шул, мәгълүм хакыйкать: үзеңне зурлауларын теләсәң, кешеләрне олыла; бергә-бергә үскәндә, илең дә зураер, куәтләнә-көчәя барыр. -"50 яшемә "Гасырлар китабы"мны әзерлим" дип берничә ел әйтеп йөрде Марсель. Ул китап менә-менә чыгып җитә булса кирәк. Ул әсәрнең журналда чыккан ("Казан утлары", 1997, № 9, 1998, № 1, 2. — Р. Ф.) өлеше дә әдәби вакыйга булырлык. Миңа калса, шәхесләрнең әдәби портретларын мондый нечкәләп нәфис итеп иҗат иткән әдип юк иде әле бездә. Мәгънә дисәң мәгънә, образ дисәң образ бар... Ә теле? Аңлаган кеше өчен ул — яңа Фатих Хөсниебез бугай... Журналыбызның яңа саны белән танышып, аның туган ягы, Казанга, укыган университетына багышланган эссеуйлануларын, Р. Яхин, А. Гыйләҗев, М. Мәһдиев, Р. Нуриев, X. Сарьян һәм башкаларны иҗат кешесе һәм шәхес буларак тасвирлаган портретларын, нәкъ менә портретларын (бу очракта Марсельнең ару гына рәссам булуының да хикмәте бардыр) укыгач, әйткәннәремнең хак булуына ышанырсыз дип уйлыйм. +" яшемә "Гасырлар китабы"мны әзерлим" дип берничә ел әйтеп йөрде Марсель. Ул китап менә-менә чыгып җитә булса кирәк. Ул әсәрнең журналда чыккан ("Казан утлары", 1997, № 9, 1998, № 1, 2. — Р. Ф.) өлеше дә әдәби вакыйга булырлык. Миңа калса, шәхесләрнең әдәби портретларын мондый нечкәләп нәфис итеп иҗат иткән әдип юк иде әле бездә. Мәгънә дисәң мәгънә, образ дисәң образ бар... Ә теле? Аңлаган кеше өчен ул — яңа Фатих Хөсниебез бугай... Журналыбызның яңа саны белән танышып, аның туган ягы, Казанга, укыган университетына багышланган эссеуйлануларын, Р. Яхин, А. Гыйләҗев, М. Мәһдиев, Р. Нуриев, X. Сарьян һәм башкаларны иҗат кешесе һәм шәхес буларак тасвирлаган портретларын, нәкъ менә портретларын (бу очракта Марсельнең ару гына рәссам булуының да хикмәте бардыр) укыгач, әйткәннәремнең хак булуына ышанырсыз дип уйлыйм. Моннан 30 еллар элек, 60 нчы еллар ахырында — әле Марсель беренче әдәби тәҗрибәләр ясый башлаган чорның шаһиты булырга туры килде миңа. Күпмедер йогынтым да булды бугай. Аның 1979 елда чыккан "Еллар чалымы" дигән беренче шигырь китабына язган кереш сүземдә мондый юллар бар иде: "М. Галиев — интеллектуаль поэзия вәкиле... Ул дөнья поэзиясенең яхшы үрнәкләренә йөз тотып иҗат итәргә омтыла". Шөкер, ялгышмаганмын. Дөрес, хәзер аның колачы киңрәк, шигырь белән бергә проза үрелеп бара, аларга фәлсәфи эсселары һәм юмор әсәрләре кушылып китә. Булсын, иң мөһиме: фикри һәм шәхси яктан алар зәгыйфь, мескен түгел, провинциональ түгел. Заман дәрәҗәсендә. Егерменче йөз ахырында язылган "Гасыр китабы" киләсе гасырда да дәвам ителер дип ышанасы килә. Ә тәкәбберлеккә килгәндә, бу сүзне ничек аңлыйсың бит. Кемдер горурлыкны тәкәбберлек дип, күңел байлыгын бушатуны мактану дип аңлавы мөмкин. Әйе, Марсель үзгә холыклы шәхес. Кайчак бөердән юан тавыш чыгарып, каты бәгырьле кеше сыман күренгәләсә дә, белегез, бу — аның тиз яраланучан күңелен саклау чарасы буларак, үзенә күрә бер панцирь-калкан гына. Мин аның яшьле күзләрен дә күргәнем бар. Гомумән, ул бу дөньяны күбрәк дымсу күзләр аша күреп иҗат итә бугай... 1996, октябрь БОЛАЙ ГЫНА ГАДИ КҮРЕНӘ УЛ... diff --git "a/Ilshat's folder/\320\245\323\251\321\201\320\275\320\270_\320\231\323\251\320\267\320\265\320\272 \320\272\320\260\321\210\321\213. \320\237\320\276\320\262\320\265\321\201\321\202\321\214\320\273\320\260\321\200 \322\273\323\231\320\274 \321\205\320\270\320\272\323\231\321\217\320\273\323\231\321\200 (\320\244\320\260\321\202\320\270\321\205)(\320\242\320\232\320\235)(litres)(\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2021).txt" "b/Ilshat's folder/\320\245\323\251\321\201\320\275\320\270_\320\231\323\251\320\267\320\265\320\272 \320\272\320\260\321\210\321\213. \320\237\320\276\320\262\320\265\321\201\321\202\321\214\320\273\320\260\321\200 \322\273\323\231\320\274 \321\205\320\270\320\272\323\231\321\217\320\273\323\231\321\200 (\320\244\320\260\321\202\320\270\321\205)(\320\242\320\232\320\235)(litres)(\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2021).txt" index 88377b1c873380c807e1cb3214bac3745274ac87..ad1686cdc0d16502b46cc581984942d6311a51d6 100644 --- "a/Ilshat's folder/\320\245\323\251\321\201\320\275\320\270_\320\231\323\251\320\267\320\265\320\272 \320\272\320\260\321\210\321\213. \320\237\320\276\320\262\320\265\321\201\321\202\321\214\320\273\320\260\321\200 \322\273\323\231\320\274 \321\205\320\270\320\272\323\231\321\217\320\273\323\231\321\200 (\320\244\320\260\321\202\320\270\321\205)(\320\242\320\232\320\235)(litres)(\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2021).txt" +++ "b/Ilshat's folder/\320\245\323\251\321\201\320\275\320\270_\320\231\323\251\320\267\320\265\320\272 \320\272\320\260\321\210\321\213. \320\237\320\276\320\262\320\265\321\201\321\202\321\214\320\273\320\260\321\200 \322\273\323\231\320\274 \321\205\320\270\320\272\323\231\321\217\320\273\323\231\321\200 (\320\244\320\260\321\202\320\270\321\205)(\320\242\320\232\320\235)(litres)(\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2021).txt" @@ -1039,7 +1039,7 @@ XIII Ничек кенә булмасын, тукталып калмадылар, табут куйган машинаны кузгатып, әкрен генә алып киттеләр. Халык төркеме кузгалды, китаплар тутырган авыр сумкамны артка таба шудыра биреп, мин дә шунда, халык төркеме арасында атладым. Болакның уң ягына чыккач, халык төркеме күзгә күренеп ишәйде, чалмалы һәм кырпулы бүрек кигән дин әһелләре ишле халык арасында бөтенләй югалып калдылар. Койма башларыннан яки җәйгә ерак булуга карамастан ябыштырылган тәрәзәләрне каерып ачып, сөйгән әдипне соңгы мәртәбә күзләре белән тавышсыз-тынсыз гына озатып калучылар да байтак иде... Хәер, барысы да тавышсыз-тынсыз гына үтте дисәк, хата булыр. Мәсәлән, Тукай урамы чатыннан борылганда, кыска аяклы, ак бишмәтле, сай гына каракүл бүрекле бер карсак кеше, таягын болгый-болгый, сафны ярып арага килеп керде дә: - Һай, бәдбәхет! Тар балаклы Зариф хәзрәт малае. Яхшыдан яман туган нәрсә. Шәкертләрне аздырып, марҗа кызлары артыннан чабып аягың корыган иде, Ходай кодрәте белән инде бөтенләйгә каткан икәнсең, бәрәкалла! - дип сөйләнә-сөйләнә, табут куелган машинага таба ырып-ерып бара башлады. Шактый ук тамаша чыгарыр кебек күренгән бу камыт аякка, хәер, озак шауларга ирек бирмәделәр. Кайсыдыр берсе аны, кыскыч белән баканы күтәреп аткан кебек, ике култыгыннан җиңел генә күтәреп алып, тротуар читенә чыгарып атты. Соңыннан кешедән ишетеп белдем: иске Казаннан, заманасында Габдулла Тукай һәм Фатих Әмирхан каләме тарафыннан кайта-кайта көлдерелгән иске Печән базарыннан ничектер исән-сау сакланып калган бу тип - нэпманнар Казанының колоритлы бер мәзәкчесе Гыймади хәлфә булган икән. Гыймади хәлфә турында соңыннан да күп кенә кызык-кызык сүзләр ишеттем мин - эч пошканны басар өчен, кирәк бит бер "милли герой". Имештер, ул хатынын кыйнарга дәрте бик кузгалган минутларда иң элек өстәл өстенә сикереп менә икән дә, ди, хатынын өстәл янына чакырып китереп, шуннан, өстәлгә баскан җирдән генә тукмый башлый, имеш. Булыр, ник булмасын, болай кыйнарга буе җитмәгәч. -Аннары тагын мондый бер фактны да әйтәләр иде. "Кызыл Татарстан" газетасында аның турында бик усал бер фельетон басылгач, Гыймади хәлфә, редакциягә барып: "Кайсыгызны таяклыйм? Йә, әйтегез?" - дип, дау кубарып йөргән, имеш. Шуннан озак та узмый, шул ук газетада "Татарстан Бәчәсәкасы"2 дигән исем астында аның турында икенче фельетон да басылды. Дөрес, болары моның Ф. Әмирханны озатудан берничә еллар узгач, Гыймади хәлфәнең популярлыгы шактый кимегәннән соң булды, әмма зур әдипнең мәетенә ташлануы белән ул шул вакытта ук инде, чүплек башы герое буларак, минем күңелгә кереп калган иде. +Аннары тагын мондый бер фактны да әйтәләр иде. "Кызыл Татарстан" газетасында аның турында бик усал бер фельетон басылгач, Гыймади хәлфә, редакциягә барып: "Кайсыгызны таяклыйм? Йә, әйтегез?" - дип, дау кубарып йөргән, имеш. Шуннан озак та узмый, шул ук газетада "Татарстан Бәчәсәкасы" дигән исем астында аның турында икенче фельетон да басылды. Дөрес, болары моның Ф. Әмирханны озатудан берничә еллар узгач, Гыймади хәлфәнең популярлыгы шактый кимегәннән соң булды, әмма зур әдипнең мәетенә ташлануы белән ул шул вакытта ук инде, чүплек башы герое буларак, минем күңелгә кереп калган иде. "Чаткы" мәйданына килеп җиткәч, процессияне тагын туктаттылар, бу юлы инде дин әһелләре канат ярган иде. Муллалардан берсе чыгып, Фатих дамелланың, янәсе, дин юлында күрсәткән хезмәтләрен, динне, укыту-гыйлем бирү эшләрен "ислах кылу" да үзеннән күп көч сарыф иткән "тәрәкъкыйпәрвәр бер адәм" булганлыгын тырышып-тырышып исбат итәргә маташты. Икенче бер чалмалысы, бүтән бер сүз дә таба алмагач, мәрхүмне Харитонов матбагасында күптөрле хаталар белән басылган Коръәнне төзәтеп бастыруда зурлап искә алды. Югарыдан, Ирек мәйданындагы митингтан ук иярә килгән кайбер совет активы да шунда иде. Бу "мактаулар" барганда, алар, колакларын кая куярга белмәгәндәй, артрак планда аптырабрак басып тордылар. Җыелган халык арасында да ачыктан-ачык бер уңайсызлану сизелә иде. Шундый бер ыгы-зыгыдан соң арттагыларның аптырау катнаш сәерсенеп һәм үзара пышылдашып карап торулары астында әлеге теге дин әһелләре, бик үк җиренә җиткереп булмаса да, шулай да киртәсенә кертеп, бер-ике мәртәбә "сыгылып-бөгелеп" алдылар. Күренеп тора: монда эш яхшы ук буталып бара иде. Җеназа намазы бетеп, процессия урыныннан кузгалганнан соң, кешегә аны-моны сиздермәс өчен кепкасының козырёклы ягын тиз генә алга әйләндереп маташучыларны (намаз укыганда, ул козырёкны артка әйләндереп кигән булган!) мин үз күзләрем белән күрдем. Ә кайбер таркаурак кешеләр, әйләндереп кияргә бөтенләй онытып, шулай артка караган козырёклы килеш атлый бирделәр. Эшнең ала-кола бер төс ала барганлыгы күз алдында иде. Иртәдән бирле ашамыйча, гел аяк өстендә йөреп бик ачыккан булганга, тагын бер-ике чат баргач, мин каласы иттем. Шунда әллә кайдан гына безнең интернат малайлары да килеп чыкты, без, ишеткән-күргәннәребез турында сөйләшә-сөйләшә, кайту ягына борылдык. Әллә шаяртып, әллә үчекләү нияте белән, Вилданов дигән бер очлы тел шунда миңа төрттереп әйтә куйды: - Ул да Фатих атлы булган, син дә Фатих, бушаган урынга хәзер син кереп бас инде, малай. diff --git "a/Ilshat's folder/\320\250\323\231\321\204\321\213\320\271\320\272\320\276\320\262_\320\221\320\265\321\200 \320\276\321\207\321\200\320\260\321\210\321\203 - \320\261\320\265\321\200 \320\263\320\276\320\274\320\265\321\200 (\321\217\320\263\321\212\321\201\321\203\321\204)(\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2002).txt" "b/Ilshat's folder/\320\250\323\231\321\204\321\213\320\271\320\272\320\276\320\262_\320\221\320\265\321\200 \320\276\321\207\321\200\320\260\321\210\321\203 - \320\261\320\265\321\200 \320\263\320\276\320\274\320\265\321\200 (\321\217\320\263\321\212\321\201\321\203\321\204)(\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2002).txt" index e0dadcd0835188ca84dd7f5db4d9127b2274ed32..7d9119fdfd2555a3977463e3023111ed1090dfbf 100644 --- "a/Ilshat's folder/\320\250\323\231\321\204\321\213\320\271\320\272\320\276\320\262_\320\221\320\265\321\200 \320\276\321\207\321\200\320\260\321\210\321\203 - \320\261\320\265\321\200 \320\263\320\276\320\274\320\265\321\200 (\321\217\320\263\321\212\321\201\321\203\321\204)(\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2002).txt" +++ "b/Ilshat's folder/\320\250\323\231\321\204\321\213\320\271\320\272\320\276\320\262_\320\221\320\265\321\200 \320\276\321\207\321\200\320\260\321\210\321\203 - \320\261\320\265\321\200 \320\263\320\276\320\274\320\265\321\200 (\321\217\320\263\321\212\321\201\321\203\321\204)(\320\232\320\260\320\267\320\260\320\275,2002).txt" @@ -1786,7 +1786,7 @@ XVII гасырда Алексей Михайлович патшалык итк Ниһаять, шәһәр бойнясында мәетне олаудан алып, саламга күмәләр һәм ут төртеп яндыралар. Бу вакыйгадан соң берничә көн үтүгә, шәһәр урамнарында бер төркем кеше шамакайланып йөри. Алар Корниловны күмү вакыйгасын күрсәтәләр. Өйләр янына туктап, шамакайлар ишек кагалар һәм генералны искә алу өчен акча сорыйлар. 1918 елның 5 апрелендә Екатеринодардагы "Известия" газетасында мондый мәкалә чыга: -"16 апрель көнне 12 сәгатьтә иптәш Сорокин отряды Екатеринодарга контрреволюция герое генерал Корниловның мәетен китерә. Еәүдәне фоторәсемгә төшергәннән соң, ул шәһәр читенә чыгарылды һәм яндырылды. +" апрель көнне 12 сәгатьтә иптәш Сорокин отряды Екатеринодарга контрреволюция герое генерал Корниловның мәетен китерә. Еәүдәне фоторәсемгә төшергәннән соң, ул шәһәр читенә чыгарылды һәм яндырылды. 1918 елның 6 апрелендә Иреклеләр армиясе вәкилләре Енадау колониясенә генерал Корниловның гәүдәсен алырга дип киләләр. Тик аның кабере буш була, бары нарат табут кисәкләре генә килеп чыга. Франция революционеры токымы, Себернең караңгы почмагында туып үскән, рус-япон сугышы герое. 1915—1916 елларда Еермания армиясе тоткыны, Николай II нченең яраткан кешесе, кызы һәм улы белән бергә императрицаны кулга алган Вакытлы хөкүмәтнең баш командующие генерал Корниловның тормышы шулай төгәлләнә". 1991 елда генерал Лавр Корнилов һәлак булган йортка мемориаль такта куялар, аны җирләгән урынга тәре кадаклыйлар. diff --git a/QU/2016-01.txt b/QU/2016-01.txt index ce9362eafa9b3d37a648c31f1a7111f3ad821996..33051e2de530fb210113e8fe42876b5b021ddaf8 100644 --- a/QU/2016-01.txt +++ b/QU/2016-01.txt @@ -1465,7 +1465,7 @@ III Әмма бүген Себердәге һәм Ерак Көнчыгыштагы борынгы тарих бөтенләй башкача бәяләнә, анда төрки-татарларга урын юк. Шуңа күрә дә минем 2012 елның май аенда Приморье краена килеп, Владивосток, Уссурийск шәһәрләрендә тарихчылар белән очрашуларым, биредәге борынгы татар тарихы белән кызыксынуым аларда гакәпләнү уятты. Моннан тыш әле мин тагы Находка, Артем, Партизан шәһәрләрендә дә булдым, өлкә архивларында, музейларда, китапханәләрдә төбәкнең борынгы тарихын өйрәндем, бөтен кирдә татарлар белән очраштым. Татарстанга кайткач, матбугатта болар турында берничә язмам дөнья күрде, 2012 елның июнь ахырында Владивостокка тагы очарга туры килде, шул елның сентябрендә ай буе диярлек Сахалин утравында татар тарихын өйрәндем, бу турыда 2014 елда "Сахалин утравы һәм татарлар" дип аталган китап бастырып чыгардым. Кыскасы, Ерак Көнчыгышта татар тарихын өйрәнүем берничә ел буе барды һәм ул әле хәзер дә дәвам итә, Хабаровск, Амур өлкәләренә барырга да теләгем бар. Алай да, Приморье краена булган сәяхәтем турында күләмлерәк тарихи хезмәт язарга булдым һәм хәзер аны укучыларга тәкъдим итәм. Алдан ук шуны әйтеп куясым килә: бу язма — татар тарихы белән кызыксынучылар өчен, чөнки анда борынгы чорларга, дәүләтләргә, аерым тарихи шәхесләргә бәя биреләчәк, ә ул барлык кеше өчен дә кызыклы түгел. Әмма бу язманы укучылар борынгы тарихыбыз, Ерак Көнчыгыштагы асыл тамырларыбыз турында бик күп яңа мәгълүмат ала алырлар иде... Шулай итеп — Ерак Көнчыгыш, Приморье крае... Самолёт белән Мәскәүдән 8 сәгать очасы, ара — 9 мең чакрым, Казаннан Мәскәүгә кадәр юлны да салсаң — 10 мең километр... Бу — бик ерак ара, поезд белән атна буе килергә кирәк, ә теге елларда атлы татарлар бу юлны айлар, еллар буе үткәннәр... Төбәкнең 80 процентын таулар алып тора, алар куе урманнар белән капланган. Бу урман-тауларда юлбарыс һәм капланнар, аюлар һәм боланнар көн күрә, женьшень, бадан, манчжур чикләвеге, эрбет кебек сирәк үсемлекләр үсә... Күлләрендә лотослар чәчәк ата, елга-диңгезләрендә затлы балыклар йөзә... Әлбәттә, мондый бай төбәк беркайчан да кешесез тормаган, биредә татарлар да, кытайлар да хука булган, хәзер исә бу кирләр урыслар кулында. Хәер, алар да биредә 1860 елда Россия империясе белән Кытай арасында килешү төзелгәннән соң гына яши башлыйлар, шушы вакыттан бу төбәк Россия карамагына күчә. -"2 ноября 1860 года между Российской и Китайской империями был подписан Пекинский договор, окончательно определивший их общую границу на участке между Амуром и побережьем Японского моря, — дип яза кирле тарихчылар. — началось освоение русскими людьми далекой юго-восточной окраины России". (Уссурийск. 1866-2011. — Владивосток, 2011, стр.6.) +" ноября 1860 года между Российской и Китайской империями был подписан Пекинский договор, окончательно определивший их общую границу на участке между Амуром и побережьем Японского моря, — дип яза кирле тарихчылар. — началось освоение русскими людьми далекой юго-восточной окраины России". (Уссурийск. 1866-2011. — Владивосток, 2011, стр.6.) Күрәсез, урысларның Ерак Көнчыгышта нибары 150 еллык тарихлары бар, ә татарларның — кимендә 1500 еллык... Зур тарих, чын тарих моны белә һәм хәтерендә саклый. Шуңа күрә Тын океаннан Урал-Каек тауларына кадәр ара, Котыптан кыпчак далаларына кадәр кирләр бөтен дөнья тарафыннан Татар Иле буларак танылган һәм "БӨЕК ТАТАРИЯ", дип аталган. Шуңа күрә әле ХIХ гасырда да урыс географик карталарында Ерак Көнчыгышны "ВОСТОЧНАЯ ТАТАРИЯ", дип күрсәткәннәр, аның башка исеме булмаган. "Название Татария произошло от слова "татары", собирательного имени, которым обозначали в XIII-XVI веках группы родов монгольского и тюркского происхождения, входивших в эти века в государство Чингизхана и его преемников, — дип яза тарихчылар. — На русских картах, составленных после включения татарских ханств в состав Российской империи, название Татария в европейской части и в Сибири обычно отсутствует и лишь на Дальнем Востоке выделяется Восточная Татария, охватывающая Приморье, Монголию и Северную Маньчжурию (карта И.К.Кириллова, 1734 г.). Татарией называется Приамурье и Приморье на карте Сахалинского моря, составленной Головиным В.М. и Рикордом П.И. в 1811-1813 гг. (Головин, 1972)". (С.Д.Гальцев-Безюк. Топонимический словарь Сахалинской области. — Южно-Сахалинск, 1992, стр.132.) Әйе, нәкъ шулай — әле ХIХ гасырда да бу төбәк "Татария" дип аталган. Шуңа карамастан, бүгенге рус тарихчылары төбәкнең узганын бары тик Кытай белән генә бәйлиләр, мең елларга сузылган бөек татар тарихын әйләнеп үтәргә тырышалар. Әмма ул чорларда Кытай үзе дә төрки-татарлар кул астында булуын искә төшерергә кирәк! Кытай гасырлар буе үзенең төньяк күршеләренә зур салымнар түләп торырга мәкбүр була, хәрби контрубиция бирә. diff --git a/QU/2016-03.txt b/QU/2016-03.txt index 9ec98fa5f15b702d825de86e1d22af3c32bebfcd..45499b13e23748411151fc2f53adcf7c9e029b6c 100644 --- a/QU/2016-03.txt +++ b/QU/2016-03.txt @@ -1313,7 +1313,7 @@ Бу тирәдә шактый атамалар татарча, әйтик, заманында Казанка дигән авыл булган, ул Сучаннан (Партизанск) ерак түгел. Монда тарихи урыннар бик күп, "Алтын үзән" дип аталган урын да бар, кайберәүләр әйтүенчә, биредә Чыңгыз ханның алтыны күмелгән, имеш, үзе дә монда кирләнгән, дип әйтүчеләр бар. Мин янәшәдәге Партизанск шәһәрендә дә булдым, ул да шахтёрлар каласы, заманында татарлар күпләп яшәгән кала. Ул заманда аның исеме Сучан булган, 60нчы еллар азагында кытайлар белән бәрелешләр килеп чыккач, кытайча дип уйлаган бөтен атамаларны русчага әйләндереп чыкканнар, имеш, алар монда килеп, рус кирләренә дәгъва кылмасыннар дип... Без Партизанск шәһәренә Находканың үзешчән башкаручылары белән бергә бардык, шәһәр музеенда татарлар алдында чыгыш ясадык. Милли калфаклардан, ак яулыклардан беренче рәткә килеп утырган татар апаларын күргәч, үзеңне Татарстанда кебек хис итәсең — монда ул кичне татар теле, татар моңы өстенлек итте. Партизанскида ул көннәрдә "Туган як" дип аталган татар-башкорт оешмасы төзелде, аларга Находка шәһәре татарлары ярдәм итеп тора, бәлки бергәләп бу якларның да борынгы тарихын өйрәнербез әле... Мин Находка шәһәрендә бу сәфәремдә үземә ярдәм иткән Нуретдин Садретдиновка, затлы, булдыклы милләттәшем Мәдинә апа Корбановага, зыялы галимә Рәйсә апа Паутова-Сафиуллинага, минем белән әңгәмә корган Әминә апа Хәсәновага, аның кызы Камиләгә, Гүзәлия ханым Хәлиуллина-Куприяновага, Галия Ишмөхәммәт кызы Никифоровага, үзәк өзгеч язмышлы, 1943 елгы ачлыкка түзә алмыйча, Чирмешән районыннан шушы якларга чыгып киткән, хәзер инде 84 яшенә киткән Нәкыйбә әби Зиннуровага (Гатина) мең рәхмәтле, алар турында алга таба аерым-аерым язармын әле, чөнки алар моңа лаек! Ә хәзер, шушы кереш сүземнән соң, бу төбәкнең тарихына да тукталып үтәсем килә, чөнки ул да бик гыйбрәтле. Находкага шәһәр статусы нибары 1950 елның 18 маенда гына бирелә, аңа кадәр ул төрле исем-атамалар астында бистә-авыл булып йөри, төрмә лагерьлары ролен дә үти. "Находка" сүзе, үзегез белгәнчә, "табылдык" дигәнне аңлата, имеш, 1859 елда бер урыс морягы бу тыныч култыкны күргән дә шулай дип кычкырып кибәргән икән... Алай булырга да бик мөмкин, әмма култык озак еллар "Америка" атамасын йөртә, урыс диңгезчесе утырган көймә үзе дә "Америка" дип атала, хәтта 1907 елны биредә төзелгән авылга да Америка исемен бирәләр... Әмма безнең өчен бу түгел, ә инглиз тикшерүчеләренең төбәккә биргән бәяләмәләре кадерле, чөнки анда татарлар турында да мөһим хәбәр бар: -"21 августа 1855 года залив Находка посетил корабль английского флота "Барракуда", исследовавший залив Петра Великого на пути из Татарского пролива в Японию, — дип яза Википедия сайты. — Ранее неизвестный залив был назван англичанами заливом Горнет. По возвращении из плавания офицер "Барракуды" Джон Тронсон в 1859 году издал книгу, в которой так описывал открытую местность: "Ранним утром 21 августа мы достигли залива Горнет, который оказался слишком открыт ветрам, чтобы стать там на якорь. В закрытых от ветра бухточках и вдоль побережья лежат очень плодородные земли. В глубине бухты видны немногочисленные татарские дома..." (Оригинальный текст: We reached Hornet Bay early on the morning of the 21st: it is too open and exposed to form a good anchorage... In the sheltered coves of the harbour and along the coast here, there is a great depth of soil. Some Tatar houses... were seen in sheltered parts of the bay. Tronson J.M. Voyage in HMS "Barracouta". — London, 1859. — С.364.) +" августа 1855 года залив Находка посетил корабль английского флота "Барракуда", исследовавший залив Петра Великого на пути из Татарского пролива в Японию, — дип яза Википедия сайты. — Ранее неизвестный залив был назван англичанами заливом Горнет. По возвращении из плавания офицер "Барракуды" Джон Тронсон в 1859 году издал книгу, в которой так описывал открытую местность: "Ранним утром 21 августа мы достигли залива Горнет, который оказался слишком открыт ветрам, чтобы стать там на якорь. В закрытых от ветра бухточках и вдоль побережья лежат очень плодородные земли. В глубине бухты видны немногочисленные татарские дома..." (Оригинальный текст: We reached Hornet Bay early on the morning of the 21st: it is too open and exposed to form a good anchorage... In the sheltered coves of the harbour and along the coast here, there is a great depth of soil. Some Tatar houses... were seen in sheltered parts of the bay. Tronson J.M. Voyage in HMS "Barracouta". — London, 1859. — С.364.) Безнең өчен монда иң мөһиме — инглизләрнең яр буенда татар өйләренең күренеп торуы турында хәбәр итүе... Икенче бер сайтта "татарские дома" сүзе "дома местных жителей" белән алыштырылган, татар атамасы алып ташланган. Һәм тарихны татар сүзеннән "чистарту", арындыру менә шушы рәвешле алып барыла инде, бу бөтен Россия буенча шулай. Ә инглизләр яр буенда күргән өйләрне татарныкы дип атаган бит, бу ни өчен шулай соң? Моңа да ачыклык кертергә тырышыйк. Находка тирәсендәге кирләр дә элек төрки каганатлар кул астында булган, аннан төрки телле бохай-мохэ, кидан-чжурчжэннар, татар-монголлар идарәсендә яшәгән. Дөнья өчен, бигрәк тә Европа халыклары өчен бу халыклар бер исем — ТАТАР исеме белән аталып йөртелгәннәр һәм фәнни хезмәтләргә дә шулай кереп калганнар. Әле ХIХ гасыр урталарында да хәзерге Находка тирәсендә таз кабиләләре яшәгәнлеге билгеле, аларны галимнәр манчжурларга да, монголларга, тунгусларга да кертеп өйрәнәләр. Әмма таз кабиләләре төрки-татарларда да булган бит, хәзер дә Омски өлкәсендә Тазлар авылы бар, анда Себер татарлары яши, авылның икенче исеме — Гузлар, тазлар белән бәйле тагы шактый татар атамаларын күрсәтергә була. "Как было выяснено позднее, на берегах бухты жили аборигены — тазы, этнические корни которых уходят далеко в глубь веков к палеоазиатским, монгольским и тунгусским племенам, — дип яза краеведлар. — Этноним "тазы" китайского происхождения, китайцы так называли всех аборигенов юга Дальнего Востока". (Р.Н.Паутова. Многонациональная Находка..., стр.10.) Ерак Көнчыгышны өйрәнүче хәрби Геннадий Невельскийның язып калдыруынча, Приморье төбәгендә киде мең тирәсе кирле халык, шул исәптән, тазлар да яшәгән. Ә инде 2006 елда Находка шәһәрендә нибары бер таз кешесе теркәлгән, бу хакта статистика белешмәсендә күрсәтелгән. Находка шәһәренең төбәк тарихын өйрәнү музеенда бохай һәм чжурчжэннар турында гына мәгълүмат бар, биредә дә татар-монгол чоры өйрәнелмәгән. Югыйсә, төбәктәге 40 борынгы шәһәрлекнең XIII-XIV гасырларда барлыкка килгәннәре дә бар бит! Имеш, урта гасырларда чжурчжэннар биредән киткән, алар урынын татар-монголлар басып алган һәм үзләреннән берни дә калдырмаганнар... Тарихта алай булалмый ул, һәр яшәгән халык үзеннән соң ни дә булса калдыра, биредә дә борынгы ядкәрләрнең бер өлеше татар-монголларныкы булырга тиеш. diff --git a/QU/2016-06.txt b/QU/2016-06.txt index 7d36bdd2d8bf36f1f6d81ba5d725f4d95ffa8c3f..62c29caaeea7793e83d8a72e053e12d6251833d7 100644 --- a/QU/2016-06.txt +++ b/QU/2016-06.txt @@ -1068,7 +1068,7 @@ - Ни бу? - дип сорады Ислам. - Укыгач белерсең. Энҗе шундук кереп югалды. Ислам, кайту белән өстәл янына утырып, конверттан урталай бөкләнгән кәгазьләр алды. Аларны алдына куеп, иң өстәгесеннән укый башлады. Кәгазь компьютерда язылган иде. -"20 январь. +" январь. Исәнме, Ислам! Мин сине беләм, син минем кем икәнемне белмисең. Мин синең алда бик гаепле. Бу минем теләгемнән башка үзеннән-үзе шулай килеп чыкты. Барыбер мин гаепле, гаепле, гаепле! Бу хатымны сиңа ничек тапшырырга? Белмим..." Икенче кәгазь. "1 февраль. Исәнме, Ислам. Мин синең алда котокыч гаепле. Үземә урын таба алмыйм. Зинһар гафу ит. Мин әйтергә курыктым. Мине беркайчан да гафу итмә, яме? Синең белгән кешең." diff --git a/QU/2016-10.txt b/QU/2016-10.txt index b9d3445e68b9b4f387026ef0535ec238049acd0f..f9bc1d8eec52a8f90d873de83ffce869c22c91da 100644 --- a/QU/2016-10.txt +++ b/QU/2016-10.txt @@ -1112,7 +1112,7 @@ Һади Атласиның "Сөен-бикә" әсәре зур түгел, нибары 60 бит, шуның да илле битләр тирәсе Сөембикәнең соңгы берничә елы турында. Әмма нинди еллар бит! 1549 елның язында ире Сафагәрәй кинәт кенә үлеп китә (үтергән булулары да мөмкин), кулында - ике яшьлек улы, әле шуның өстенә Мәскәү ягыннан да, туганнары Нугай ягыннан да Казанга туктаусыз яулар килә... Илнең үз эчендә Сөембикәгә һәм Кырым төркеменә каршы әледән-әле фетнәләр күтәрелеп тора, ире үлгәч, аның үзен дә тәхеттән алып бәрү өчен астыртын эшләр бара. Ә аңа нибары утыз яшь, янында таянырлык ире дә, ата-анасы, туганнары да юк... Әмма иң авыры, иң дәһшәтлесе - ил өстенә ябырылып килгән яулар, Казанны, дәүләтне югалту куркынычы... Бу хакта Атласи менә ничек яза: "Сөен-бикә Иванның дошманы булдыгы кеби, Иван да Сөен-бикәнең дошманы иде. Сафагәрәй ханның Русия өстенә еш-еш баскынлык итүендә вә шуның илә бәрабәр Русия кул астына кереп бармакта булган Казан ханлыгын ирекле бер ханлык итүендә Сөен-бикәнең бик зур катнашы булганлыгын Иван ачык беләдер иде. Сөен-бикәне яратмаучы Иван гына булмаенча, аны русларның барысы да яратмыйлар иде. Казанлылар Сөен-бикә теләгәнчә эш итсәләр, атасы Йосыф мирза ушандык нугай мирзалары Казан ханлыгына ярдәмдә булынсалар иде, Казанның беренче ханлык булып калачагы вә бинаән галәйһи русларны тетрәтеп торачагы билгеле иде. Ләкин эш Сөен-бикә теләгәнчә булмады". (Һади Атласи. Сайланма әсәрләр. 1 том. - Казан, 2009, Б..) Әйе, бу - Сөембикә-ханбикә өчен бик авыр еллар була, 1549-1550 елларда урыслар һәм нугайлар берләшеп, Казан өстенә яу чабалар, аны алып, тар-мар итү нияте белән киләләр. Бигрәк тә 1549 ел кайгы-хәсрәтле һәм борчулы була - яз көне Сөембикәнең ире үлә, шуны гына көткәндәй, көзен инде урыслар-нугайлар берләшеп, Казанга яный башлыйлар. Һади Атласи да әсәрендә бу елны Сөембикә өчен "кайгылы ел булды", дип билгеләп үтә. -"9 елның көзендә руслар Казан өстенә йөрергә әзерләндекләре кеби, нугайлар да шуңа әзерләнмәкче булалар иде, - дип яза ул. - Кызганыч, Сөен-бикә бер яктан - руслар, икенче яктан үзенең ыруглары, туган вә якыннары илә орышырга тиешле иде. Бу ел Сөен-бикә өчен иң кайгылы ел булды. Иренең үлүе, баласының яшьлеге, ата вә туганнарының, руслар илә бер булып, Казан өстенә йөрергә теләүләре аны чиктән тыш борчыйлар, кайгырталар иде. (Күрсәтелгән хезмәт, Б..) +" елның көзендә руслар Казан өстенә йөрергә әзерләндекләре кеби, нугайлар да шуңа әзерләнмәкче булалар иде, - дип яза ул. - Кызганыч, Сөен-бикә бер яктан - руслар, икенче яктан үзенең ыруглары, туган вә якыннары илә орышырга тиешле иде. Бу ел Сөен-бикә өчен иң кайгылы ел булды. Иренең үлүе, баласының яшьлеге, ата вә туганнарының, руслар илә бер булып, Казан өстенә йөрергә теләүләре аны чиктән тыш борчыйлар, кайгырталар иде. (Күрсәтелгән хезмәт, Б..) Әмма рус-нугай армиясенең 1549 елның ноябрендә Казанга каршы башланган яулары алар өчен 1550 елның 25 февралендә хурлыклы җиңелү белән тәмамлана. Урыс-нугай гаскәре Казанны ике атна камалышта тота, әмма ала алмый. Тарихчылар моның сәбәпләрен һава торышы бозылып китүдә яки ике якның да сугышка атлыгып тормауларыннан күрсәләр дә, ул чакта ук Казан өчен каты сугышлар була. "Иван, Казанны 11 көн камап торса да, алырга булдыра алмады. Каткан күңелле нугай бәкләреннән Сөен-бикәгә ярдәм булмаса да, багышлаучы Тәңре аны ташламады. Куәтле ягмыр явып, русларның эшләренә комачауладыгы кеби, бик көчле җил чыгып һәм аларның эшләренә шактый комачаулык итте", дип яза бу хакта Һади Атласи. Рус тарихчысы Михаил Худяков та "Походы 1549 и 1550 годов потерпели полную неудачу, и русское правительство занялось пересмотром своей военной программы", дип яза. (М.Худяков. Очерки по истории Казанского ханства. - Москва, 1991, стр..) Ягъни, алга таба руслар Казанда хан алыштыру белән мавыкмыйча, Казан ханлыгын тулысынча яулап алу һәм дәүләт буларак юк итү максатын куялар. Һәм 1552 елда шуңа ирешәләр дә. "Только на рубеже 40-х и 50-х годов XVI в. в области русской внешней политики в отношении стран Востока и в отношении Казанского ханства, в частности, происходит существенный перелом. Возникает идея проведения завоевательной активной политики к востоку и к югу от среднего течения Волги и о присоединении к Московии пространств от Волги до Урала и от Казани до Каспийского моря включительно. Орудием этого нового внешнеполитического направления Русского государства (царства) должна стать не активная дипломатия, а неприкрытая, явная и притом цинично проявленная военная сила. Территориальные присоединения должны были добываться в основном вооружённой рукой", дип яза татар-урыс мөнәсәбәтләре турында уникаль фәнни хезмәтләр калдырган һәм рәхимсез рәвештә үтерелгән галим Вильям Васильевич Похлёбкин. (В.В.Похлёбкин. Татары и Русь. 360 лет отношений. 1238-1598. - Москва, 2000, стр..) Шулай итеп, 1549-1550 еллардагы фронт сызыгы Сөембикә язмышы аша да үтә, ханбикә буларак, ул илен, милләтен, дәүләтен урыс басып алуыннан саклап һәм яклап тора. Тарихчылар бу еллардагы Казан өчен сугышны табигать шартлары сәбәпле өзелгән, дип язсалар да, татарларның дәүләтне көч-гайрәт белән яклавы да урысның җиңелүенә китерә. Без югарыда урыс язучысы М.Херасковның "Россияда" әсәрендә Сөембикә образына зур урын бирелгәнлеген әйткән идек. Бу теманы махсус өйрәнгән галим Фатих Урманче менә нәрсә яза: @@ -1138,7 +1138,7 @@ Һади Атласи гаиләсе белән Бөгелмәгә күчеп килгәндә, ул инде гөрләп торган шәһәр була, анда сигез мең кеше яши, биредә күпсанлы мәгариф учреждениеләре белән бергә, тимер юл вокзалы, почтасы-банклары эшләп тора, хәтта хәрби часть та була. Урыс шәһәре исәпләнсә һәм Самара губернасына караса да, Бөгелмәдә мәчетмәдрәсәләр дә, танылган татар байлары, киңәш-табыш итәрлек кешеләр дә була. Биредә Атласины мәгърифәтче буларак яхшы беләләр, аңа зур хөрмәт белән карыйлар, килү белән өяз земство идарәсе әгъзасы итеп сайлыйлар, ә инде 1918 ел башында ул инде бу оешманың рәис урынбасары була. Һәм Һади Атласи бөтен көчен Бөгелмәдә милли мәгарифне торгызуга, татар мәктәпләре ачуга, милли кадрлар әзерләүгә бирә. Шунысын да әйтергә кирәк: Бөгелмәдә совет власте 1918 елның 22 февралендә генә урнаштырыла, Атласины алар да, тәҗрибәле педагог буларак, үзләренең башкарма комитетларына сайлап куялар, галим милли мәгариф өлкәсендә эшчәнлеген дәвам итә. Әмма Атласи, ул вакытта ук милләтнең танылган бер кешесе буларак, Бөгелмәдә генә бикләнеп ятмый, ә милләт язмышы хәл ителә торган бөтен зур җыеннарда һәм эшләрдә дә катнаша. Ул 1917 елның маенда Мәскәүдә үткән беренче Бөтенроссия мөселманнары корылтаенда катнаша һәм чыгыш ясый, шул ук елның июлендә Казанда үткән икенче Бөтенроссия мөселманнар корылтаенда өч тапкыр чыгыш ясый. Атласины бигрәк тә, тәҗрибәле тарихчы буларак, бу яңа власть-режим шартларында татарларның милләт буларак Россиядә тоткан урыны, алга таба хокукый-дәүләти статусы мәсьәләләре борчый. Исегезгә төшерәбез - бу әле Вакытлы хөкүмәт заманы, 17нче елның җәе, большевикларның октябрь түнтәрелешенә кадәр әле берничә ай вакыт бар. Һәм татарлар, форсаттан файдаланып, җиң сызганып, гасырлар буе хәл ителмәгән үз проблемаларын чишәргә алыналар, эшне милләтнең дәүләти статусын билгеләүдән башлыйлар. Бу заманда "автономия" сүзе-термины бик популяр була, Габдрәшит Ибраһим хәтта шул турыда махсус хезмәт тә яза. Татарлар автономия-мохтариятне милли дәүләтчелеккә бер адым итеп карыйлар, гасырларга сузылган коллыктан соң аны милли үзбилгеләнү, дип кабул итәләр. Татар зыялылары арасында "милли-мәдәни мохтарият" яки территориаль автономия статусы турында айлар буе кайнар бәхәсләр бара, Мәскәү корылтаенда туфракчы-территория тарафдарлары җиңгән булса, Казанда инде милли-мәдәни автономия яклылар өскә чыга. Һади Атласи, төркиче-туранчы пантюркист буларак, милли-мәдәни мохтариятне яклый, чөнки бөтен Рәсәй империясе буйлап сибелгән төрки-татарларны бер Татарстан канаты астында гына саклап калып булмасын яхшы аңлый. -"7 елның июлендәге мөселман корылтае утырышында Эчке Россия һәм Себер мөселманнарының милли-мәдәни мохтарияте игълан ителә, - дип яза галимнәр. - Садри Максуди җитәкләгән Милли-мәдәни мохтариятне гамәлгә ашыру коллегиясенә Һади Атласи да сайлана. Соңгысы ул вакытта әле Россия составында татарларның милли үзбилгеләнүен тормышка ашыру идеясенә ышана торган була. Һ.Атласи Вакытлы хөкүмәт белән бәйле демократик үзгәрешләргә шактый өмет баглый. Әмма бу өметләр акланмый. Тора-бара Атласи Россиядә ирекле һәм тигез хокуклы милли үсеш өчен реаль мөмкинлекләр һәм шартлар юклыгы турындагы фикергә килә". (Алсу Мөхәмәтдинова. Һади Атласиның тормыш юлы..., Б..) +" елның июлендәге мөселман корылтае утырышында Эчке Россия һәм Себер мөселманнарының милли-мәдәни мохтарияте игълан ителә, - дип яза галимнәр. - Садри Максуди җитәкләгән Милли-мәдәни мохтариятне гамәлгә ашыру коллегиясенә Һади Атласи да сайлана. Соңгысы ул вакытта әле Россия составында татарларның милли үзбилгеләнүен тормышка ашыру идеясенә ышана торган була. Һ.Атласи Вакытлы хөкүмәт белән бәйле демократик үзгәрешләргә шактый өмет баглый. Әмма бу өметләр акланмый. Тора-бара Атласи Россиядә ирекле һәм тигез хокуклы милли үсеш өчен реаль мөмкинлекләр һәм шартлар юклыгы турындагы фикергә килә". (Алсу Мөхәмәтдинова. Һади Атласиның тормыш юлы..., Б..) Һади Атласи бу фикергә килгәнче, әле ил тормышында да, милләт тормышында да давыллы вакыйгалар булып уза, вазгыять яшен тизлегендә үзгәрә, һәм бу үзгәрешләр алга таба татар файдасына булмый. 1917 елда, искечә октябрьдә, яңа стиль белән 6 ноябрьдә хакимиятне большевиклар басып ала, шул ук айның 20 ноябрендә (3 декабрь) Уфада Милләт Мәҗлесе эшен башлап җибәрә, Һади Атласи да анда депутат буларак катнаша. 120 депутаттан торган Милләт Мәҗлесе иллешәр кешелек ике зур фракциягә - "төркче"ләргә һәм "тупракчылар"га бүленә, тагы берничә вак төркем дә була. Һади Атласи "төркче"ләргә, ягъни милли-мәдәни мохтарият төркеменә керә, Гаяз Исхакый да шунда була, Милләт Мәҗлесе рәисе Садри Максуди дә шушы идея тарафдары була. Милләт Мәҗлесе шунда ук комиссияләргә бүленеп эшли башлый, Һади Атласи исә яңа кануннар проекты комиссиясенә һәм тупраклы мохтарият комиссиясенә әгъза булып керә. Шунысын да әйтергә кирәк: Атласи соңыннан "тупракчылар", ягъни территориаль автономия тарафдары булып китә, чөнки бу идея дәүләтчелеккә якынрак торганын аңлый. Милләт Мәҗлесе ике айга якын баш күтәрми эшли, каршылыкларны, икеләнүләрне, бәхәсләрне җиңә-җиңә, Идел-Урал дәүләтен игълан итәргә әзерләнә һәм 1917 елның 20 декабрендә, яңа стиль буенча 1918 елның 2 гыйнварында Галимҗан Шәрәф тарафыннан булачак татар дәүләте проектлары тәкъдим ителә. Һади Атласиның яңа кануннар проекты комиссиясендә эшләвен истә тотсак, Идел-Урал дәүләте проектын булдыруда аның да катнашы бар икәнен аңларбыз. Галимҗан Шәрәфнең чыгышыннан бер өзек: "Үткән көннәре шанлы, алдагы көннәре парлак татарларның (төрктатарларның) мөхтәрәм вәкилләре! @@ -1166,12 +1166,12 @@ Атласиның өченче төрмәсе Һади Атласиның Бөгелмә чоры әнә шулай шау-шулы, ярсулы, тынгысыз башлана һәм шулай дәвам да итә. Хәер, бу елларда һәркемнең язмышы шундый тарих тегермәне аша узгандыр, мөгаен, бигрәк тә милләтнең танылган шәхесләренә бу яңа җәмгыятьтә үз урыннарын табу җиңел булмаган, хәтта ки мөмкин дә булмаган. Дәүләт идеологиясенә әйләнгән алласызлык-дәһрилек, сыйнфый дошманлык тәрбияләү, милли рухны совет пропагандасына алыштыру, пролетариат диктатурасы, башкача уйлаганнарны кабул итмәү һәм эзәрлекләүләр - болар барысы да яңа коммунистик җәмгыятьнең нигезен тәшкил итәләр. Әлбәттә, Атласи кебек милли титан бу ясалмаялган кысаларга сыймый, аның карашлары әлеге кызыл идеологиягә туры килми, чөнки анда дингә дә, татарлыкка да, үзгә фикергә дә урын юк - партия кушмый, совет власте рөхсәт итми. Һәм шушы шартларда да иманыңны сатмыйча, йөзеңне, кешелегеңне югалтмыйча яшәргә, эшләргә, тормышны алып барырга кирәк... Һәм Атласи, бөтен кешелек дөньясы тарихын өйрәнгән һәм белгән, әсәрләре белән милләтнең күзен ачкан даһи Атласи, әле кайчан гына татарга үз бәйсез дәүләтен төзергә дип карарлар язган һәм кабул иткән милли сәясәтче Атласи, шушы шартларда бөтен көчен мәгарифкә, мәктәпләргә бирергә уйлый. Әмма советлар бернәрсәне дә онытмыйлар, аның Колчак олавы белән китүен дә кичермиләр, халык басымы астында суд Атласины акласа да, коммунистлар өчен ул ахыргача чит кеше булып кала, ышанычсызлар исемлегендә йөри. Шуңа күрә Атласи тиз генә эш тә таба алмый, Бөгелмәдән Зәй-Каратай, Шөгер мәктәпләренә йөреп укытырга мәҗбүр була. Әмма соңрак ул үзенең төп көчен Бөгелмә шәһәренә бирә, биредә татар укытучылары, милли кадрлар әзерләүне үзенә төп бурыч итеп куя һәм шуңа ирешә дә. Һади Атласины, чын мәгънәсендә, урыс шәһәре булган Бөгелмәдә милли мәгарифкә нигез салучы дип әйтергә була. -"1 елдан 1929 елга кадәр Һ.Атласи Бөгелмәдәге икенче баскыч мәктәбендә тарих, география, немец теле укыта, - дип яза бу турыда тарихчылар. - ...0 еллардагы ачлык вакытында Һ.Атласи Бөгелмәдә балалар йорты оештыруга булыша, өяз советында мәгариф мәсьәләләре белән шөгыльләнә. Бу чорда ул илнең төрле югары уку йортларында белем алучы якташ студентларга матди булышлык күрсәтүче ярдәм комитетын җитәкли. Һ.Атласи 20нче елларда Урта Азия шәһәрләре буйлап күп йөри, Россиядән тыш белем алуларын дәвам итсеннәр өчен, балаларны чит илләргә җибәрү белән дә шөгыльләнә". (Алсу Мөхәмәтдинова. Һади Атласиның..., Б..) +" елдан 1929 елга кадәр Һ.Атласи Бөгелмәдәге икенче баскыч мәктәбендә тарих, география, немец теле укыта, - дип яза бу турыда тарихчылар. - ...0 еллардагы ачлык вакытында Һ.Атласи Бөгелмәдә балалар йорты оештыруга булыша, өяз советында мәгариф мәсьәләләре белән шөгыльләнә. Бу чорда ул илнең төрле югары уку йортларында белем алучы якташ студентларга матди булышлык күрсәтүче ярдәм комитетын җитәкли. Һ.Атласи 20нче елларда Урта Азия шәһәрләре буйлап күп йөри, Россиядән тыш белем алуларын дәвам итсеннәр өчен, балаларны чит илләргә җибәрү белән дә шөгыльләнә". (Алсу Мөхәмәтдинова. Һади Атласиның..., Б..) Кызганычка каршы, Атласи турында фәнни монография язган Алсу Мөхәмәтдинова аның Бөгелмәдәге бу чорын тулысынча ачып бетерә алмаган, кыска-кыска хәбәрләр бирү белән генә чикләнгән. Югыйсә, бик кызыклы нәрсәләр турында хәбәр бирә бит үзе - Атласиның ил буйлап йөрүе, чит илләргә студентлар җибәрү белән шөгыльләнүе, якташ студентларга ярдәм итүе... Болар турында Атласиның үз истәлекләре юк, башкаларда да очратмадым. Кыскасы, Атласи үзенең мәгърифәт өлкәсендә эшчәнлеген Бөгелмә белән генә чикләми, зур дөньяга чыгу юлларын да эзли һәм таба. Болар - Атласиның гаять активлыгы, тырышлыгы нәтиҗәсендә ирешелгән уңышлар, яңа хакимият аңа барыбер шикләнеп карый, бу абруйлы затны хәтта сайлау хокукларыннан да мәхрүм итә! -"5 елның 12 октябрендә Бөгелмә кантон башкарма комитетына язган гаризасында Һ.Атласов болай ди: "Шушы вакытка кадәр мин тавыш бирү хокукыннан мәхрүм ителгән булып саналам. Миңа, карт революционерга, совет властеның сигезенче ел яшәү дәверендә хокуксыз булу - аңлашылмый торган нәрсә. Минем әлеге гаризам тиз арада тикшерелер һәм тавыш бирү хокукым кире кайтарылыр дип ышанам..." (Алсу Мөхәмәтдинова. Һади Атласиның..., Б.-38.) +" елның 12 октябрендә Бөгелмә кантон башкарма комитетына язган гаризасында Һ.Атласов болай ди: "Шушы вакытка кадәр мин тавыш бирү хокукыннан мәхрүм ителгән булып саналам. Миңа, карт революционерга, совет властеның сигезенче ел яшәү дәверендә хокуксыз булу - аңлашылмый торган нәрсә. Минем әлеге гаризам тиз арада тикшерелер һәм тавыш бирү хокукым кире кайтарылыр дип ышанам..." (Алсу Мөхәмәтдинова. Һади Атласиның..., Б.-38.) 1923 елның маенда Мирсәет Солтангалиев беренче тапкыр кулга алынгач һәм бөтен эшләреннән, дәүләт эшлеклесе статусыннан мәхрүм ителгәч, партиядән чыгарылгач, татар элитасына, бигрәк тә аның элеккеге милли лидерларына яшерен һөҗүм башлана. Милли дәүләтчелек мәсьәләсендә үзенә каршы төшкән Мирсәет Солтангалиев өчен Сталин бөтен татар милләтеннән үч ала башлый, 20-40нчы еллардагы татарларга каршы репрессияләр шуны күрсәтә. Солтангалиевтан үз фикерләреннән баш тартуын таләп итсәләр дә, ул моңа бармый, нәтиҗәдә, аны сәясәттә "тере мәет"кә әйләндерәләр, ул Мәскәүдә шактый авыр шартларда яши. Ул чакта Мирсәет Солтангалиевне атып үтермиләр, әмма арага да кертмиләр. Аннан - 1928 ел, тагы кулга алу, Соловки төрмәләре, анда ат караучы булып эшләү, 1937 елда - тагы хөкем ителү һәм 1940 елның башында атып үтерү... Мирсәет Солтангалиев кулга алынганчы, җете большевик, ата коммунист була, партия идеаллары хакына татарларның милли һәм дини оешмаларын тар-мар итүдә дә катнаша. Әмма шул ук вакытта ул, Атласи әйтмешли, эволюция юлы белән, милли дәүләтчелек идеясенә килеп чыга һәм шуның көчле теоретигына әйләнә. Алар Атласи белән, әлбәттә, таныш булганнар, Казанда һәм Мәскәүдә берничә тапкыр очрашканнар да. Атласиның кече улы Угыз Атласов та бу турыда язып калдырган: -"8 елда абыем Габделбәр институтка керү нияте белән Мәскәүгә китә, - дип яза ул. - Әти аңарга Солтангалиевнең адресын бирә, урнашканчы аларда торырсың, ди. Мәскәүдә, Солтангалиевнең квартирасына килгәч, ул (Солтангалиев - ред.) хатыны белән чыгып бара икән. Ачкычларын абыйга биреп, үзләре дачага китәләр. Абый аларда берничә көн тора.". (Угыз Атласов. Әтием турында хатирәләр..., Б..) +" елда абыем Габделбәр институтка керү нияте белән Мәскәүгә китә, - дип яза ул. - Әти аңарга Солтангалиевнең адресын бирә, урнашканчы аларда торырсың, ди. Мәскәүдә, Солтангалиевнең квартирасына килгәч, ул (Солтангалиев - ред.) хатыны белән чыгып бара икән. Ачкычларын абыйга биреп, үзләре дачага китәләр. Абый аларда берничә көн тора.". (Угыз Атласов. Әтием турында хатирәләр..., Б..) 1923 елны Мирсәет Солтангалиевне кулга алу монда калган бөтен татар милләтчеләре өчен шомлы хәбәр, сигнал була - бу илдә аларның һәрберсен шушы хәл көтәргә мөмкин. Һәм Һади Атласи да илдән китү нияте белән йөри башлый. Мәскәүдәге Төркия илчелегендә ул аны илче Мохтар бәйгә ачыктан-ачык әйтә. "Һ.Атласи Төркиягә даими яшәргә китү теләген белдерә, үз теләген авыр матди хәле белән дәлилли. Бу вакытта Һ.Атласиның гаиләсе 6 кешедән тора, аның хезмәт хакы 9 сум 30 тиен тәшкил итә. Һ.Атласи илчегә тарихчы буларак үзенә СССРда кулланылыш таба алмавын әйтә, шул ук вакытта кайбер урындагы кешеләр тарафыннан яла ягылуы турында да искә ала. Аның үтенече канәгатьләндерелми." (Алсу Мөхәмәтдинова. Һади Атласиның..., Б..) Атласи моннан соң да Төркия илчелеге аша берничә тапкыр илдән китәргә тырышып карый, әмма уңышка ирешә алмый, тимер капкалар инде ябылган була... Аның бу адымнары, төрекләр белән аралашуы, илдән китәргә тырышуы соңыннан судлар вакытында үзенә каршы көчле корал булып кулланыла, кыйнау һәм газаплаулар астында Атласи болар турында бәйнә-бәйнә сөйләп бирергә мәҗбүр була... "Почувствовав над собой карательный пресс и не видя ясно смысл и перспективы своей работы, Атласов в 1923 г. дважды посетил турецкое посольство в Москве, - дип яза тарихчылар. - При встречах с сотрудниками посольства он рассказал о бедственном положении верующих мусульман, продолжающемся разрушении мечетей, выразил сожаление по поводу ускоряющейся ассимиляции татарского населения. И тогда, и в 1926 году, когда он вновь был в посольстве, Атласов сетовал на своё тяжёлое материальное и духовное состояние и просил помочь ему переехать в Турцию, где бы его знания и возможности как историка были бы более полезны. Когда же ему дали немного денег, Атласов купил в букинистической лавке в Москве тома своего любимого Гёте на немецком языке и потом с увлечением занимался переводами". (А.Л.Литвин. Запрет на жизнь.- Казань, 1993, стр..) Атласиның бу елларда басылып чыккан хезмәтләре юк, язылганнары булган булырга тиеш, әмма алар да сакланмаган. Мәсәлән, аның Бөгелмәдә яшәгәндә "Элеккеге һәм яңа Россиянең тарихы" дип аталган күләмле хезмәт өстендә эшләгәне билгеле, тик ул бер җирдә дә басылмаган, кулъязмалары да сакланмаган, мөгаен, 1929 елгы тентүләр вакытында юкка чыккандыр. Шул ук елларда Атласи тәрҗемә эше белән дә шөгыльләнә - Сәгъдинең "Гөлстан" әсәрен фарсычадан татарчага тәрҗемә итә, әмма ул да басылып чыкмыйча кала. Ә инде "Казан ханлыгы"ның дәвамына килгәндә, Атласи аны язарга дип материал җыйса да, язганы яки бастырганы билгеле түгел, бәлки аның да караламалары хисапсыз тентүләр вакытында юкка чыккандыр. 1923 елда Казанда Михаил Худяковның "Очерки по истории Казанского ханства" китабы басылып чыккач, бәлки, Атласи бу темага язмаска да уйлагандыр, чөнки Худяков инде әлеге хезмәтендә әйтәсен әйтеп бетергән була. Худяков китабының кереш сүзендә "большая работа Атласова "Казанское ханство" ("Казан ханлыгы")", дип, аның да исемен зурлап телгә ала. @@ -1191,7 +1191,7 @@ Әлбәттә, Һади Атласиның милләт тарихында һәм тормышында нинди урын тотканын яңа хакимият тә яхшы белгән - ул татарның иректә калган соңгы азатлык көрәшчесе, соңгы могиканы булган. Атласи мәгариф өлкәсендә никадәр бирелеп эшләсә дә, аңа ышанмаганнар, аннан курыкканнар, аннан арынырга тырышканнар. Һәм ул җай килеп чыккан - "солтангалиевче"лектә гаепләп, Һади Атласины 1929 елның 29 гыйнварында кулга алалар. "Мин 29 елның 29 гыйнварында тотылып, бер көн Бөгелмә төрмәсендә кунганнан соңында Казанга алып кителгән идем, - дип яза ул апасы Хәлимәгә сөргеннән. - Анда ике ай чамасы яттыктан соңра Москвага озатылдым. Москва төрмәседә 17 айлар чамасы яттым. ... елның 5 августында Москвадан концлагерьга озатылган идем". (Һади Атласи. Тарихи-документаль җыентык. - Казан, 2007, Б..) Атласи белән бергә Бөгелмәдә тагы җиде кешене кулга алалар һәм хөкем итәләр, алар арасында Рәшит хәзрәт Яруллин да булган булырга мөмкин, чөнки ул шушы елларда беренче тапкыр сөргенгә сөрелә. "Атака начинается и на всю татарскую интеллигенцию, - дип яза тарихчылар. - Особенно усердствует начальник ОГПУ ТАССР Кандыбин. По его инициативе, в том же году в Бугульме обнаруживается "антисоветская националистическая группа" во главе с известным историкомучёным, учителем Хади Атласи. Было перехвачено одно из писем, написанных им Шаймарданову". (Рамзи Валеев. Признаю..., стр..) Язган хатларыннан күренгәнчә, 1928 елда Һади Атласи эшсез кала, димәк, моның сәбәпчесе чекистлар тарафыннан астыртын башланган эш була. Әйткәнебезчә, Атласи 1929 елның гыйнварында кулга алына. Бу вакытта игезәк балалары әле тумаган булгандыр, алар 1929 елгы, дип язылган, ә ел әле башланган гына булган. Ишле гаиләне яшәгән өйләреннән урамга куып чыгаралар, бөтен милекне тартып алалар, бәхетле ояны пыран-заран китерәләр. Рәшит Яруллин гаиләсен дә шушы хәл көткәнгә, алар нәселләре белән урамда калалар. Болар хакында Атласиның улы Угыз абый менә нәрсәләр язып калдырган: -"0 ел. Әтине 10 елга концлагерьга хөкем итәләр. Бөтен милек: өй, әтинең китапханәсе (3меңнән артык китап), киемнәр, савыт-саба, өй җиһазлары, сыер конфискацияләнә. Безне өйдән куып чыгаралар. Әнинең кулында биш баласы: Сылу - 1922 елгы, Көн - 1925 елгы, мин - 1927, игезәк Илсөяр белән Илсөя - 1929 елгылар. Безгә киемнәрне дә бирмиләр. Өйдән куганда, бу ноябрь аеның башларында була, җыелган халык кычкырган: "Сабый балаларга юрганнарын бирегез!" Көн белән миңа бер пальто биргәннәр, аякларыма кияргә дә аяк киемен бирмәгәннәр. Шулай безнең гаиләгә фаҗигале еллар башлана. Подвалларда, мунчаларда өстерәлеп йөргәндә, Көн чирләп китә. Әнием үзенең көндәлек дәфтәренә язып калдырган: +" ел. Әтине 10 елга концлагерьга хөкем итәләр. Бөтен милек: өй, әтинең китапханәсе (3меңнән артык китап), киемнәр, савыт-саба, өй җиһазлары, сыер конфискацияләнә. Безне өйдән куып чыгаралар. Әнинең кулында биш баласы: Сылу - 1922 елгы, Көн - 1925 елгы, мин - 1927, игезәк Илсөяр белән Илсөя - 1929 елгылар. Безгә киемнәрне дә бирмиләр. Өйдән куганда, бу ноябрь аеның башларында була, җыелган халык кычкырган: "Сабый балаларга юрганнарын бирегез!" Көн белән миңа бер пальто биргәннәр, аякларыма кияргә дә аяк киемен бирмәгәннәр. Шулай безнең гаиләгә фаҗигале еллар башлана. Подвалларда, мунчаларда өстерәлеп йөргәндә, Көн чирләп китә. Әнием үзенең көндәлек дәфтәренә язып калдырган: "Көн. Әнием, син миңа оя ясап бир, мин шунда торыр идем. Әни. И балам, бу сүзләрең җанымны өзәләр." Тиздән Көн үлә. Аның артыннан озакламый игезәкләр дә берсе артыннан берсе үләләр. Бу җинаятьне онытып та, гафу итеп тә булмый икән". (Угыз Атласов. Әтием турында хатирәләр // Һади Атласи. - Казан, 2007, Б.-64.) diff --git "a/bylatypov/\320\220\320\261\321\203\321\210\320\260\321\205\320\274\320\260\320\275_tat.txt" "b/bylatypov/\320\220\320\261\321\203\321\210\320\260\321\205\320\274\320\260\320\275_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..081dcd3c4bb5a005edb579b782d2f634737c80e6 --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\220\320\261\321\203\321\210\320\260\321\205\320\274\320\260\320\275_tat.txt" @@ -0,0 +1,100 @@ +Габдрахман Әпсәләмов +AБУШАХМАН + +Бу киң сөякле, чегән шикелле кара тәнле татар егетен взводта гына түгел, ротада да аңлап җиткермиләр иде. Берәүләр аның турында: "Йөзе кебек күңеле дә кара түгелме?" — дип шикләнеп карыйлар; икенчеләр, аның янып торган кара күзләрен искә алалар да: "Бу кадәр әрсез күзләр булыр да икән", — диләр; өченче берәүләр аның нык кысылган нечкә иреннәрен яратмыйлар; аның кылыч борынын, алга чыгып торган киң ияген онытмаучылар да бар, көч һәм ихтыяр куәтен белдереп торган бу киң ияк хакында күпләр: "Таш ватарга гына ярый ул", — диләр. Дөрес, бу фикерләргә кушылмаучылар да юк түгел. Мәсәлән, минометчыларның взвод командиры лейтенант Даев — шундыйларның берсе. Ул Абушахманның ниндидер чиксез зур кайгы-хәсрәт утында януын сизә иде һәм: "Дусларча бер утырып сөйләшергә кирәк, бәлки, ярдәмгә мохтаҗдыр?" — дип уйлый иде эченнән. Ләкин бер дә җаен туры китерә алмый. Йә финнар белән бәрелешүләр, йә өйрәнүләр була, йә Абушахман үзе продуктлар, боеприпаслар өчен юлга чыгып киткән була. Шуның өстенә Абушахман — ифрат дәрәҗәдә аз сүзле кеше. Әгәр дә аңардан килеп сорамасалар, ул көннәр буе авызыннан сүз чыгармый йөри. Сорауларга исә гаять беркатлы җавап кайтара: "Эшләдем, барам, бардым". Моннан кала Абушахманның тагын бер сәер ягы бар. Фашистлар турында ул: "Барысы да бер эт, ләкин иң-иң кабахәтләре — очучылары", — ди иде. "Ни өчен очучылары?" — дисәң, "Шулай..." — дип кырт кисә. Әгәр дә кинәттән самолет тавышы ишетелсә, бизгәк тоткан кеше шикелле калтырана, күзләре яна, йөзе кызарып китә... +Беркөнне, төшке ашны ашаганнан соң, взвод җылы землянкада ял итә иде. "Йөз грамм"нан соң, бигрәк тә кичә финнарның атакаларын уңышлы кайтарган өчен рота командирыннан рәхмәт алганга, күңелләре гаять күтәренке булган минометчиклар, бер-берсен дусларча шаяртышып, рәхәтләнеп көлешәләр иде. Абушахман исә аларга катнашмыйча, дөрләп яна торган тимер мич каршына утырган да нәрсәдер уйлана һәм ара-тирә мичкә утыннар ташлаштыргалый. Коры утыннар ялт итеп кабынып киткән чакта, Абушахманның йөзендә якты шәүләләр уйный. +— Абу, — дип кычкыра кемдер караңгы нардан. Абушахман эндәшми, тик башын күтәреп карап куя. Караңгы нарда йөзләр күренми, бары тик тәмәке утлары гына ялтырый, +— Әй син, болай өздереп карама әле, арка сөякләрем чемерди, — ди әлеге сугышчы һәм кычкырып көлеп җибәрә. +— Абу, син кызлар янында да шулай авызыңа су кабып утыра идеңме? — дип сорый икенче берәү. +— Сөйгән кызың бар идеме синең, Абу? +Абушахман урыныннан сикереп тора һәм нарда ятучыларга шундый ачу катыш шелтәле караш ташлый, тегеләр, телләрен тешләгән кебек, берьюлы тынып калалар. Ул да булмый, Абушахман, ишекне шап итеп ябып, землянкадан чыгып китә. +— Гаҗәп кеше, — ди солдатларның берсе. — Мин үзем эчендәге тышында булган кешеләрне күбрәк яратам. +— Бөтен кеше дә синең кебек такылдавык булса, кем тыңлап торыр иде икән, — ди икенчесе аңа каршы. — Кешеләр башмак түгел, аларны бер калыпка салып ясамыйлар. +Ишек ачылды һәм землянкага взвод командиры лейтенант Даев килеп керде. Аның карашы ачулы иде. +— Монысы соңгы мәртәбә булсын! Әгәр дә шушындый эшегезне тагын бер тапкыр күрсәм, миңа үпкәләмәгез, — диде ул кискен тавыш белән, — хәзер барыгыз да Абудан гафу үтенегез. +— Иптәш лейтенант, без мыскыл итеп түгел, болай, уйнап кына. Шаяртканны кем аңламый... +— Шаярта белеп шаяртырга кирәк, иптәш ефрейтор! +Лейтенант, взводны гаять уңайсыз хәлдә калдырып, землянкадан чыкканда, Абу, башын салындырып, агач төбенә утырган иде. Тирә-ягында — ап-ак бүрекләр кигән биек наратлар, аяк астында — мамыктай йомшак Карелия кары, күктә кәрван-кәрван ак болытлар йөзә. Кайдадыр еракта туплар тавышы ишетелә, ләкин алар бик юаш сыман гөрселдиләр. +Лейтенант Абушахман янына килде һәм, аның иңбашына кулын салып, йомшак кына: +— Абу, син иптәшләреңә үпкәләмә. Алар усал ният белән шаяртмыйлар, — диде. +Командирның көтмәгәндә килеп иңбашына кулын салуы, биргәк тә аның тавышындагы җылылык Абушахманга көчле тәэсир итте. Ул сикереп аякка басты. +— Шулай да... авыр миңа... авыр, иптәш лейтенант. Сез белмисез бит... +Бу сүзләрне Абушахман шулкадәр көчле сызлану белән әйтте, лейтенантның бөтен тәне кайнарланып китте. Ул бүгенгә кадәр кызылармеец белән сөйләшергә вакыт таба алмавы өчен күңеленнән үз-үзен бик каты шелтәләп алды. +Лейтенант икенче бер агач төбенә утырды һәм, мөмкин кадәр сак булып, Абушахманның хәтерен калдырмый торган сүзләр табарга тырышып сүзгә кереште. Ләкин лейтенант кирәкле сүзләрне таба алмадымы, әллә башка бер-бер сәбәп бар идеме, бу сөйләшүдән рәт чыкмады. Башта әзрәк җанланып киткән Абушахман тора-бара бөтенләй сүрәнләнде, лейтенантның бөтен сорауларына берничә сүздән торган беркатлы җаваплар кайтара башлады. Ахырда лейтенант, мондый сөйләшүнең мәгънәсе булмавын сизеп, урыныннан торды. "Юк, мин сугышчылар белән сөйләшә белмим икән. Әллә инде ышанып җитми, әллә тартына?" — дип уйлады ул. Мәктәп партасыннан — хәрби училищега, аннан туп-туры фронтка килеп төшкән яшь лейтенант шулай үз-үзеннән канәгать булмыйча аптырап торган чакта, связной килеп Даевны штабка чакырды. +— Абу, землянкага кер, монда салкын, — диде лейтенант, башка сүз таба алмыйча, һәм үзе связной белән бергә штабка китеп барды. +Караңгы төшеп килгәндә, Абушахман бригада складыннан боеприпаслар алып кайтты. Китергән әйберләрен төгәл килеш старшинага тапшырганнан соң, Абушахман, атын тугарып, аңа печән бирде. Аннары, култык астына бер төенчек кыстырып, үзләренең землянкаларына юнәлде. Ул килеп керүгә, берьюлы берничә сугышчы аны: +— Әйдүк, әйдүк, Абу. Мич янына уз, туңгансыңдыр, — дип каршы алдылар. +Абушахман, гадәтенчә, аларга җавап бирмәде. Йоклап яткан лейтенант янына үтте дә аны уята башлады. +— Абу, уятма, ул яңа гына йокыга китте. Үзең беләсең, аның икенче тәүлек инде йоклаганы юк. +— Кирәк, — диде Абушахман һәм лейтенантның иңбашына сак кына кагылды. +Лейтенант шунда ук сикереп торды. +— Ә, Абу, кайтып та җиттеңмени? Миналар алып кайттыңмы? +— Әйе. +— Әйбәт булган. Хәзер аша да ял ит. +— Минем сүзем бар иде, иптәш лейтенант, тышка чыгыйк. +Сугышчылар, кызыксынып, Абушахманга карадылар. Нинди яшерен сере бар икән аның? Лейтенант исә, күп сорашып тормыйча, иңбашына кыска тунын салды да Абушахман артыннан чыкты. +Алар таныш агач төпләре янына килеп туктадылар. Абушахман ат өстенә яба торган юрганга төргән төенчекне чишеп җибәрде. +Лейтенант, күзләренә ышанмыйча: +— Бу нәрсә? — дип сорады. Аның алдында сары күн сумка, бер өем кәгазь, кесә сәгатьләре һәм дүрт браунинг ята иде. +— "Аккош күле" янында бер самолет ватылып төшкән. +— Самолет ватылып төшкән? +— Әйе, очучылары үлгән. Мин аларньщ шушы кәгазьләре белән коралларын алдым. Бәлки, кирәк булыр, дидем. +— Әлбәттә, кирәк. Ләкин самолетның ватылуы бераз гаҗәбрәк. Ничек булды икән? +— Белмим... +Кинәт Абушахманның йөзе агарып китте, ул калтыранган тавыш белән: +— Мин үземә бернәрсә дә алмадым. Менә, эзләгез... — диде һәм кулларын күтәрде. +Лейтенант шаккатты. Аннары, елмаеп: +— Юләр син, Абу. Әллә без сиңа ышанмыйбыз дип уйлыйсыңмы? — диде. — Эх син! Әйдә, штабка киттек. Монда кыйммәтле әйберләр бар бугай. Әйдә. +Штабта да Абушахман лейтенантка сөйләгән сүзләрне генә кабатлады. Ахырда штаб начальнигы: +— Бәлки, фашист самолетын кайда булса да безнең очучылар дөмбәсләгәннәрдер, ә Абу янына җиткәч ул "егылып" төшкәндер. Шулаймы, Абу? — ди. +Абушахман, аның сүзен раслап, башын иде. Абушахман чыгып киткәч, штаб начальнигы, лейтенант Даевка карап: +— Гаҗәп кеше, — диде. +— Гаҗәп, — дип, Даев та аңа кушылды, — ләкин яхшы кеше. +— Шулай да сез, иптәш Даев, аңа бронебойнозажигательный патроннарны күбрәк бирегез. Бәлки, тагын берәр фашист самолеты Абу турысына җиткәч "егылмасмы". +Бу кызык вакыйгадан соң да Абушахманның табигатендә үзгәреш күренмәде. Ул һаман да аз сүзле, кешеләр белән аралашмый торган булып калды. Лейтенант Даев исә Абушахманга булган игътибарын арттырды, алар арасында ниндидер үзенә күрә бер дуслык урнаша башлады. Ләкин сугыш — рәхимсез нәрсә. Бу дуслыкны да ул яңа яфрак яра башлаган чагында ук көйдереп ташлады. +Вакыйга болай булды. Иртән финнар безнең оборонага һөҗүм итә башладылар. Аларга каршы безнең пулеметчиклар, минометчиклар көчле ут ачты. Ахырда акфиннар чигенде, ләкин бәрелеш бетеп килгәндә генә дошман пулясы лейтенант Даевның сул кулын һәм иңбашын яралады. Минометларга миналар ташып торган Абушахман, аның янына иң беренче булып шуышып килеп, лейтенантка беренче ярдәмне күрсәтте. +Бер-ике сәгать чамасы вакыт үткәч, яралыларны чаналарга салып, ике олаучы юлга чыкты. Лейтенантны Абушахман үз чанасына салды. +Юл тигез, атлар, колакларын шәмрәйтеп, әйбәт кенә юырталар, чана табаннары астында кар шыгырдый. Абушахманның йөзе сулган, кайгылы. Күзләрендә дә хәсрәт һәм борчылу. Вакыт-вакыт ул җырлап җибәрә, ләкин озакка түгел. +Менә урманның иң куе җире. Юл, кырт борылып, чокырга төшә. Чокырның аръягында яңадан куе урман башлана. +Олаучылар шул җиргә җиткәч, кинәт автомат тавышлары яңгырап китте. Алдан баручы олаучы чанасындагы яралылар өстенә ауды, аты, өермә кебек күтәрелеп, дулап чабып китте. Күрәсең, ат яраланган иде. Абушахманның аты исә бер-ике атлады да гөрселдәп җиргә ауды һәм бәргәләнә-суккалана башлады. Абушахман, мылтыгын кулына алып, күз ачып йомганчы чанасыннан төште. Шул ук секундта аны өч фин чолгап алды. Абушахман аптырамады, финнарның берсен күкрәгенә терәп атып җибәрде, икенчесен һәм өченчесен штыгы белән кадап үтерде. +Абушахман тирә-ягына карана — берәү дә күренми. Автомат тавышлары да кайдадыр читтә яңгырый. Финнарның икенче төркеме, күрәсең, алдагы ат артыннан куып киткән. +Абушахман тиз генә чанасына иелде. +— Иптәш лейтенант! +Лейтенант җавап бирмәде. Аның йөзе ап-ак, гәүдәсе хәрәкәтсез. Абушахман, нишләргә белмичә, бер секунд чамасы уйланып торды, аннары, нәни баланы кулына алган шикелле лейтенантны күтәрде дә куе урман эченә йөгерде. Ашыга-ашыга, текә ярдан чокырга төште. +Чокырның нәкъ төбендә калын агач ята. Шул агач артына лейтенантны ипләп салгач, Абушахман яңадан чокыр башына үрмәләп, чана тирәсен күзәтергә тотынды. Аның уенча, финнар монда яңадан килергә тиеш. Качып котылып булмый, эздән барыбер куып җитәчәкләр. Димәк, сугышырга кирәк. +Абушахман агачлардан агачларга посып килгән ак халатлы финнарны күрде. Финнар олаучы качкан дип уйлыйлар булса кирәк. Атмыйлар. +Абушахман, калын нарат төбенә яткан килеш, гранаталарына запаллар куйды. Финнар, чанага якынлашып, "аля-ля" кычкырып, аңа ташланалар. Берсе чанадагы юрганны актарып ташлый. Чана буш! Финнар аптырашта калалар. Шул секундтан файдаланып, Абушахман әз генә күтәрелә төшә дә аларга бер-бер артлы ике граната ташлый. Коточкыч шартлау яңгырый. +— Лейтенант өчен! Хәят өчен, улым өчен! — дип кычкыра Абушахман. +Яңадан тирән тынлык. Абушахман, бераз көтеп торды да, алга шуышып, кар өстендә аунап яткан автоматларны җыйды. Берәү, икәү... бишәү. Аннары лейтенант янына кайтты. Автом.атларның дүртесен берәү дә тапмаслык итеп яшерде, ә бишенчесен үзе белән алды. +Абушахман бик озак барды. Кар тирән. Лейтенантның гәүдәсе авырайганнан-авырая. "Үләме? Үлгән кешенең гәүдәсе авырая, диләр бит", — дип уйлый Абушахман. Әгәр дә лейтенант үлсә, Абушахман нинди йөз белән иптәшләренә күренер? +"Эх, Абу, Абу, саклый алмадың безнең лейтенантны. Ә без сиңа ышандык..." — диячәк бит алар. Абушахманның өстеннән шабыр тир ага, хәле бетә, тыны кысыла, тез буыннары калтырый. Ләкин барырга кирәк. Бер генә минутка да туктарга ярамый. Күп булса тагын бер-ике километр, аннары юл булырга тиеш. Юлга чыккач, санбатка да ерак калмый. +Ул бара да бара. Юл юк та юк. Кояшка, агач башларына, агач төпләренә карый. Әйе, болай барсаң — төньяк, болай барсаң — көньяк. Юк, ул адашмаган, дөрес юнәлеш белән бара. Ә нигә юл юк соң? +Лейтенантның хәле торган саен начарлана. Ул инде ыңгырашмый да, тын да алмый төсле. Абушахман ирексездән туктарга мәҗбүр була. Ышык урын табып, лейтенантны шунда сала да үзе аның янына тезләнә. Сөйгән командирының киң маңгаена, ярымачык күзләренә бик озак карап тора. Бераздан лейтенант аңына килә. Су сорый. Абушахман аның кипкән иреннәренә флягасыннан аракы тамыза. Лейтенант күзләрен ача. Шатлыгыннан Абушахманның да йөзе яктырып китә. Ул туктаусыз сөйли башлый. +— Иптәш лейтенант, бераз гына түзегез. Озакламый барып җитәрбез. Ерак калмады инде, — ди, ә үзе юлга барып чыга алмавы өчен эченнән борчыла. +— Абу, — ди лейтенант, — сөйлә... беләсем килә. +Абушахман тиз генә җавап бирмәде, йөзе яңадан сүрәнләнде, ә күзләре: "Нигә син минем ярама кагыласың?" — дигән шикелле моңсуландылар. +Лейтенант, ихтимал, бу сорауны аңсыз рәвештә биргәндер? Бәлки, ул бөтенләй башка бер нәрсә турында сөйләргә кушкандыр. Ләкин Абушахман аны үзенчә аңлады. Ул кайчандыр санчасть врачының: "Авыруларга аларның сораганнары турында сөйләргә кирәк", — дигән сүзләрен ишеткәне бар иде. Һәм ул, үзе дә сизмәстән: +— Иптәш лейтенант, зинһар ачуланмагыз. Хәзер... хәзер сөйлим. Менә тыңлагыз... — диде һәм йөрәгенә кара кан булып урнашкан газаплы фаҗигасен сөйли башлады... +Армиягә кадәр Абушахман Мәскәүдә "Урак-чүкеч" заводында кара эшче булып эшли. Аңа зур гына йортларның берсендә бик якты бер бүлмә бирәләр. Пыяла ишекле, балконлы бүлмә. Аннары алар кече яшьтән сөешеп йөргән Хәят белән гомер итә башлыйлар. Бала көтәләр. Улмы, кызмы булыр? Кыз булса, ни исемле кушарлар да, ул булса, ни исемле? Ул арада сугыш башлана. Хәят аны туган илебезне сакларга озата. "Җаным, бәгырем, мин сине өзелеп көтәрмен, безнең турыда кайгырма, җиңеп кайт", — дип, кат-кат үбә. Абушахман сугышта яралана. Ике айлап вакыт Куйбышев шәһәрендә госпитальдә ята. Аннан соң Карелия фронтына эләгә. Хәятның бала тудырыр чагы якынлашып килә. Ул Абушахманга хатлар артыннан хатлар яза: "Ул булса да, кыз булса да, балабыз сиңа охшар. Без сине икәү көтәрбез", — ди. Менә Хәятны бала тудыру йортына салалар. Бала туа. Матур ир бала була ул. +Шул төнне Мәскәү өстендә ерткыч фашист козгыны оча һәм бала тудыру йортына бер-бер артлы бомбалар ташлый. Ут, ялкын, сыныклар арасында бала да, ана да һәлак булалар... +Абушахманның сүзләрен лейтенант түгел, ә биек наратлар гына тыңлыйлар. Ә лейтенант күптән инде һушыннан язган иде. Аның матур зәңгәр күзләре эчкә батып йомылганнар, озынча йөзе кәфен шикелле агарган. Мамык һәм бинт белән төрелгән яралы кулыннан да кан бәреп чыккан. +Менә Абушахман сүзеннән туктый. Гаҗәпләнеп тирә-ягына карана һәм шундый читен минутта онытылып китүе өчен үз-үзен шелтәли. Аннан тиз генә урыныннан тора да, лейтенантны күтәреп, яңадан кузгала. Бераздан аның борынына төтен исе килеп бәрелә, русча сөйләшкән тавышлар ишетелә. Абушахманны көчле шатлык дулкыны чолгап ала, ул туктый, тирән итеп сулый. +— Санбат землянкалары ич бу. Әнә дәү ак чатыр. Әнә... Хәзер Абушахман өчен барысы да ачык: ул сулгарак каерган һәм шуңа күрә юлга озак барып чыга алмаган. +Абушахман, санбат чатырының ишеген ачып кереп, лейтенантны идәнгә куйды. +— Лейтенант Даев... — диде ул ишетелер-ишетелмәс кенә тавыш белән һәм, урындыкка утырырга да өлгермичә, йокыга китте. +Ул уянганда, яңа көн туган иде. Күзен ачуга, иң элек: +— Лейтенант кайда? — дип сорады. +— Алып киттеләр, — дип җавап бирделәр аңа. — Штабка тапшырырга дип, сиңа язу калдырды ул. +Абушахманга көн кинәт караңгыланып киткән шикелле тоелды. Ул, язуны алды да, бер сүз әйтмичә, ишеккә юнәлде. +Менә Абушахман урман сукмагы буйлап ротасына кайтып бара. Җилкәсендә — мылтыгы, муенында — фин автоматы. Бу сукмак буенча җәяүлеләр белән чаңгылылар гына йөри. Санбат белән рота арасындагы иң кыска юл бу. Урман тын. Күктә ак болытлар талгын гына йөзә, кояш яктысында карлар җемелди, һава саф, үпкәләр рәхәтләнеп киңәяләр. Абушахман байтак вакыт бара инде. Озакламый кайтып та җитәр. Күп булса, ике-өч километр юл калгандыр. Кинәт, тын һаваны ярып, зәңгәр күктә мотор тавышы яңгырый. Ул да булмый, нәкъ аның баш өстеннән немец козгыны үкереп үтә. Шундый түбән ул, чак-чак кына агач бантларына тими. Абушахман мылтыгын ала. Ләкин соң инде. Самолет күздән югала. Бер, ике, өч... биш минут үтә. Абушахман мылтыгындагы гади патроннарны алып, алар урынына бронебойно-зажигательныйларны куя. Ул да булмый, яңадан мотор тавышы ишетелә. Нич шик юк, бу — немец самолетының тавышы. Әнә ничек өзеп-өзеп улый ул. Күп тә үтми, 300—400 метр биеклектә самолет үзе дә күренә. +Абушахман, самолетка төзәп, бер-бер артлы ике мәртәбә атып җибәрде. Самолеттан төтен чыга башлады, аннары ул агач башларын сындыра-сындыра бераз очты да җиргә кадалды. +— Кара каберең шунда булсын, кабахәт! — диде Абушахман һәм дөрләп янып торган самолет янына йөгерде. +Очучыларның берсе тәмам сытылган, икенчесе самолет ватыклары астыннан чыгарга маташа. Башта Абушахман бу кабахәтнең дә эшен шунда ук бетерергә уйлады. Мылтыгын күтәрде. Гитлерчы, коты очып, калтыранган кулларын алга сузды, ялвара башлады: +— Рус, зинһар, атма! Минеке плен... Әйе, әйе, минеке плен. Абушахман берничә минут аңа текәлеп карап торды. Никадәр мескен, җирәнгеч, кабахәт бу фашист! +Пленныйдан сорау ала башладылар. +— Сез ничек пленга эләктегез? +Башта ул, минем моторым ватылды, дип ялганлады. Соңыннан, мине зениткадан бәреп төшерделәр, диде. Ахырда, мине сезнең снайперыгыз җиргә төшәргә мәҗбүр итте, дип, дөреслекне таныды. Ә аңа, сине безнең снайперыбыз түгел, гади бер олаучыбыз бәреп төшерде, дигәч, ул ышанмады, сез мине мыскыл итәсез, дип кызды. Ниһаять, алай булса, мине бәреп төшергән олаучыгызны чакырыгыз, минем тагын бер тапкыр аңа карыйсым килә, диде. Аның соравын кире какмадылар. Абушахманны чакырып китерделәр. +— Менә ул, карагыз, — диде комиссар, көлемсерәп. Гитлерчы Абушахманга бер минут чамасы текәлеп карап торды да: +— О, нинди усал күзләр! — диде. Башка бер сүз дә әйтмәде ул. +Төн. Штаб землянкасында тимер мич дөрләп яна. Почмакта — шомартылган такталардан эшләнгән өстәл. Өстәл өстендә — бишле лампа. Аның тонык яктысы комиссар алдындагы кәгазьгә төшкән. Кәгазьнең башына эре хәрефләр белән "Наградной лист" дип язылган. Комиссар кулындагы каләмен кара савытына мана да ашыкмый гына яза башлый: "Абушахман..." +1943 \ No newline at end of file diff --git "a/bylatypov/\320\220\320\264\323\231\320\274\320\275\323\231\321\200_tat.txt" "b/bylatypov/\320\220\320\264\323\231\320\274\320\275\323\231\321\200_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..e41844aa919ad4b62be61ef46de9e9e90e711abd --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\220\320\264\323\231\320\274\320\275\323\231\321\200_tat.txt" @@ -0,0 +1,403 @@ +Галимҗан Ибраһимов +Адәмнәр + +(1921-22 елларда Идел-Урал буйларында булып үткән фаҗига) +I +Үлем үзенең кара канатларын җәйде. Җир гүя, шуның астында капланып калды. Тирә-як куркыныч караңгы каберлекләр, ләхетләр белән, бер үлгәч терелеп чыккан җанлы мәетләр белән тулды. Адәмнәрнең йөрәге моңа чыдамады, урыныннан кузгалырлык куәте булганнар куркышып, дөньяның төрле ягына качтылар. Төркстан, Кавказ, Себер далаларын шуннан таралган хәлсез шәүләләр басты. +Галим карт ялгыз иде... Башкалар киткәндә чирләп, шешенеп калган кечкенә улы Рәхим дә ун көн элгәре югалды; шәһәргә киткәндерме, юлда егылып үлгәндерме, берәр җирдә тотып суеп ашаганнардырмы - һичкем, һичнәрсә белмәде. Кая икән дип сораучы-тикшерүче булмады. +Бабай кышкы челләнең каты, суык бураннары эчендә, ташландык йортлар арасында үлем күләгәсе, кабер шәүләсе кебек атналар буенча аптыранып йөрде-йөрде дә, капкаларны, читәннәрне күмеп киткән тирән кар көртләреннән чыга алмыйча, караңгы төндә хәлсезләнеп ауды. +Ачы җил яман ыжгырып уйнады. Картны буран каплады. Ул, бәлки, язга хәтле шунда яткан булыр иде: агасы Намаҗан ике көннән соң ниндидер бер эш белән бу тирәгә килгәндә: +- Тукта әле, Галимнең хәлен белим, - дип, аңа кереп чыгарга уйлады. Ләкин кар астыннан өйнең түбәсе генә күренә, капкаларны көрт күмгән иде. Кайдан керергә дип эзләнеп маташканда, абзар почмагында бер эт күренде. Ул, ачы аваз белән шыңшып-шыңшып, нәрсәдер өзгәли иде. Күңеле сизенеп, йөрәген курку алган Намаҗан бата-чума шунда йөгерде. Мәгәр, ул бераз гына кичеккән иде инде: бер зур гына карт ала эт үлекнең эчен актарып, эчәген, бавырын ашап ята! +Тирә-якны каплаган караңгы үлем мондый фаҗигаләрне бик гадигә калдырган булса да, бу күренештән Намаҗанның башына кан йөгерде, күз алды томаланды, ни эшләгәнен белмичә, калын таягы белән Актырнакка ташланды, мәгәр бу ачлыктан йоннары коелган, кабырга, янбаш сөякләре тиреләрен ертып чыккан бер усал эт иде. Картның таягына карамастан тагы үлекне өзгәләргә тотынды, үзе бер туктамастан: +- Кыш буенча насыйбым минем шул гына булды. Нигә миңа тиясең?! - дип, кызганыч тавыш белән шыңшый иде. Ләкин, каты сугуга түзә алмыйча, чак кына читкә китә дә, тагы яман көч белән килеп гәүдәгә тешләрен батыра, тагы берәр канлы кисәкне өзеп ала иде, тагы елап, рәнҗеп кимерә башлый иде. +Карт чыдамады, бар куәтен җыйды да, этнең маңгаена шундый китереп бәрде: Актырнак һушыннан югала язды, ләкин һаман да җиңелмәде, үпкәнеме, бавырнымы эләктереп качты. +Намаҗан аптырашта калды. Халык чакырырга барса, бу эт үләксәне ашап бетерәчәк иде. Бәлки, берәрсе ишетеп килер дип, кычкырырга тотынды. +Һичкем күренмәде, күрше өйләрдән дә җан әсәре сизелмәде: бу тирәнең кайчандыр гөжләп торган йортлары хәзер ташландык, буш иде. Боларның хуҗалары көз көне үк вабадан, тагуннан [чумадан] качкан кебек, ач үлем караңгылыгы каплаган бу илләрдән әллә кайларга таралганнар иде инде. Атлылар ат арбасына үзенең актык әйберләрен төяп, аты булмаганнар кечкенә арбага авыру балаларын утыртып, анда сыймаганнарны җилкәләренә күтәреп, хәле белсә бөтенләй ташлап калдырып, кәрван-кәрван тезелешеп каядыр, нәрсәгәдер, ни өмет беләндер агылганнар иде. Мәрхүм Галим картның балалары, күршеләре дә шул кара туфан дулкыны белән китеп, дөньяның кай якларындадыр хәбәрсез беткәннәр иде. +Актырнак күздән югалды. Ул я киткәндер, я хәйлә корып берәр җиргә яшеренгәндер. Намаҗан аңа күз салды, күренмәгәч, шул кар баскан йорттан бата-чума яңадан урамга чыкты. +Югары яктан бер адәм карачкысы килә иде. Моны күрү аңа бераз җиңеллек бирде. +- Икәүләп мәетне алып китәрбез! - дип уйлады. +Шәүлә ашыкмый гына килеп җитте. Бу озын буйлы, киң җилкәле, ләкин ябыгып яңаклары эчкә баткан, иреннәре тартылып, корышып, авызын яба алмас хәлгә килгән, йөзенә, күзенә үлем төсе чыккан аяклы бер мәет иде. Өстендә кырык җирдән ямаулы чикмән, аның тишекләреннән коры сөякләр күренеп торалар иде. +Килү белән исәнләшмәде, сәлам дә бирмәде, бер үләксәгә, бер Намаҗанга хәйранлык белән карады, җеп белән муенына аскан казанын карга куйды да, үзе хәлсезләнеп шуңа утырды. +Карт, ак кар өстендә таралып яткан үләксәнең канлы кисәкләрен күрсәтә биреп, аңа әйтте: +- Ник дәшмисең? Гәрәй, син адәм танымас булдыңмы әллә? +Гәрәйнең кипкән мие бераз кузгалды, йөрәгендәге актык каны кайнап ачуга килде: +- Исән вакытында бер сынык алабута икмәге бирә белмәдең, үлгәч килеп йөрүеңдә ни файда синең, карт дуңгыз! - дип сүгәргә чамалады, ләкин теле дә әйләнмәде, зиһененең әллә кай җирендә селкенгән икенче бер уе да туктатты: ул өендә хатыны, бала-чагасының хәле бик авырайгач берәрсенә закладка салып булмасмы дигән исәп белән актык казанын күтәреп чыккан иде. Намаҗанга да сугылмакчы иде. Эттән калган үләксә өчен талашып торырга үзендә көч җыя алмады. Тик кемнең келәте якын икән дип, үз эченнән генә мәетне бер җиргә илтеп ташлау турында уйлады. +II +Үлекләр өчен елау, аларны кәфенләү, кабер казып уңайлы ләхетләр ясап күмү кебек, элекке тук заманның яхшы гадәтләре күптән ташланган иде инде. Өйдәме, урамдамы, юлдамы - хәлсезләнеп егылалар да үләләр. Исән калганнар үзләре дә я яман шешенгәннән, я кибеп, корып, аякларын чак өстерәп йөриләр. Балта, көрәк тотып, кышның каты суыгында, туңып таштай каткан җирне казырлык, җеназа-фәлән укып, зияратка илтеп йөрерлек куәт юк. Үләксәләрне я үзенең, я хуҗасы ташлап киткән буш келәтләрнең, кайчандыр ашлык белән тулы була торган идәннәренә ташлыйлар. +Бу җиргә иң якыны Садрый байның келәте иде. Гәрәй белән Намаҗан, ике сүздә аңлашып, шунда илтергә булдылар. Абзарда бер-ике чыпта бар иде. Картның Актырнактан калган кисәкләрен җыйнап шуңа төрделәр. Икәүләп, кардан өстери-өстери, өй янына китерделәр. Намаҗан туктап, үлекне җиргә куйды. +Мәрхүмнең балалары Кавказ тауларындамы, Азия чүлләрендәме, башка бер җирләрдәме үлеп калсалар, бердәнбер варисы ул булачак иде. Карт моны уйлап, туганының әйберләре әрәм-шәрәм булмасын дип өйгә керде. +Гәрәй дә аңа иярде. +Заманында урта хәлле бер тормыш кичергән бу өй хәзер җен-пәри оясы кебек иде: тәрәзәләре ватык, мич җимерек, идәндә, сәкедә чүп-чар, тузан-туфрак. Галимнең бер иске тун кисәге генә монда кайчандыр адәм торганын күрсәтеп тора. Намаҗан кызганып, бу хәрабәгә карады: +- Мәрхүм зур мәшәкать белән бу өйне салдырган иде. Үзенә насыйп түгел икән... Ай, гомер дигәнең! - дип сөйләнә-сөйләнә төрле җирләрне актарды: мич астыннан бер табагач килеп чыкты, шүрлектән ике кашык белән бер табак алды. Картның төсе булыр дип шуларны баягы ертык тунга төрде дә, култыгына кыстырды. Йозак эзләде, ләкин таба алмады, күңеленнән: +- Бүген үк килеп, ишек-тәрәзәне кадакларга кирәк, - дип уйлады. +Ләкин Гәрәйгә бу турыда сүз әйтмәде. Ул аның усал телле икәнен белә иде: +- Галим карт туган энең иде, аның кул-аягы да сиңа тиядер, алып кайт та пешереп аша, - дигән кебек бер яман сүз әйтүеннән шикләнде, үзен тыйды. +Шуның белән эшне бетереп чыктылар да, чыптага төрелгән үләксәне өстерәп тирән кар эченнән авылның юлсыз, сукмаксыз урамы буйлап Садрыйның келәтенә киттеләр. +III +Монда үзенә бер дөнья - караңгы куркыныч үлем дөньясы: келәтнең ишеген ачуга бөтенләй ялангач бер хатын белән бер зур киң ак сакаллы картның гәүдәсе ята. Киемнәре юк, өсләрендәге капчык бер якка шуып төшкән. Каралып күгәргән коточкыч тәннәре кабер җәфасын күрсәтәләр. Болардан арырак аяк-куллары төрле якка таралган баш-алты яшь баланың үләксәләре бер-беренә ябышып туңып катканнар. Балаларның гәүдәләрен башына мендәр кебек ясап сөялгән бер карчык бик артык шешенгән тәне белән тау кебек өелеп, сузылып төшкән. Ул беренче карауда терек кебек күренә, чәчләре тузып җилкәсенә салынган, авызы елмайган рәвештә ачык, сирәк сары тешләре бер-берсенә кысылганнар, пыяла күзләре ишектән керүчегә, гүя шелтә белән, үпкәле ачу белән карап торалар... +Галим карт үләксәсе бу үлекләр дөньясына тагы бер кеше арттыру гына иде. Кыенлык белән кертеп аны теге ачык күзле карчык янындагы буш урынга салып азапланганда, кайдадыр бер ыңгырашкан тавыш килгән кебек булды. Моңардан йөрәкләр дерелдәп китте, Намаҗан каушап калтыранды: +- Йа, ходай, үлекләр телгә килгәнме әллә?! - дип, як-ягына каранды. +Ләкин балаларда да, күзе ачык карчыкта да, каралып көйгән ялангач хатын белән киң ак сакаллы картта да җан әсәре күренмәде. Тагын ыңгырашкан тавыш ишетелде. Почмакта чикмән, бүрек, оекчабата, бияләй кигән, җитү чәчле кара мыеклы бер егет ята. Әллә чыны шулай, әллә күзгә күренә: менә шул егет кузгаладыр төсле... Аңарчы таш кебек катып торган Гәрәй шашып егетнең чикмәненә барып тотынды да селкетә башлады. Үлекнең кул тамыры тибә, авызынан сулыш килгән кебек тоела. Гәрәй үзенең картка булган ачуын онытты, куркулы тавыш белән: +- Намаҗан абзый! Монда үлмәгән адәмне китереп ташлаганнар бугай! - диде. +Икәүләп, куркып, ашыгып яктыга китерделәр. Билен, изүләрен чиштеләр. Үлек күзен ачты, ыңгырашып, иркенрәк сулу ала башлады. +Бу - Гәрәйнең кияве Миңлебай иде. Ачлык өстенә тир хастасы белән авырып берничә көн яткач, теленнән калып җансыз рәвештә каткан, бүген иртә белән аны үлде дипме, яисә барыбер үлә инде дипме, монда китереп ташлаганнар иде. +Миңлебай заманында ару көн итешле, тырыш, чибәр ир иде. Гәрәйнең зур кызы аның хатыны иде. Бу ел көз көне Нәгыймә авырып үлде. Баласы каядыр югалды. Ир ялгыз калды. Авыру вакытында ярдәмчесе булмады; Гәрәй балта эше табылмасмы дип урыс авылларында йөрүдән бүген генә кайткан иде. Агай-эненең, кардәшыруның хәлен белү кебек гадәтләр күптән беткәнгә, сорашу хәтеренә килмәде. Авырганын да белмәде. +Үлек, күзләрен ачып ыңгырашкач, аның йөрәге тетелде; кияүне ярата иде, күп дөньялары элек бергә булган иде, балалар да ул җизнәләрен үз туган абзалары кебек якын күреп бергә-бергә гөж килеп кайнашалар иде. Боларны уйлый алмады. Мәгәр күп газаплар эчендә ташка әйләнгән күңеле сынды, йөрәге түзмәде, бу фаҗига җанының кай җирендәдер сакланып кала алган элекке тук вакытның бер тамырын кузгатты, хәлсезләнеп елап җибәрде. Ләкин күзләрендә яшь калмаган иде, аның елавы: +- Син дә шулаймыни, туганкаем?! - дип әче, караңгы тавыш белән үкерү булып чыкты. Үзе хәлсез куллары белән өстери башлады. Ул, гүя, элекке кияве Миңлебайны бу кабердән, бу коточкыч үлекләр дөньясыннан тизрәк алып китәргә, шулай итеп коткарырга тырыша иде. +Күп мәшәкать белән күтәреп келәт алдына чыгардылар. Ишек ябылды, тегендә үлекләр үзләре генә калдылар. +Күкне каплаган болытлар таралды. Җил тынды. Кышкы кояш бөтен җир йөзен каплаган ак кар өстендә үзенең алмаз нурлары белән уйный башлады. Ирнең хәле һаман бер чама: теле юк, аякларына баса алмый әле. +Азрак хәл алгач, берәр кеше белән алып кайтырмын дип, аны келәтнең почмагына, җылы-якты кояшка каратып сөяп куйды да Гәрәй, үзе шуның янына утырды. Намаҗан карт кайтып китте. +VI +Берничә минут та үтмәгәндер, авылның моннан ерак түгел бер җирендә ниндидер шау-шу күтәрелде. Кар астындагы кайбер өйләрдән чак өстерәлеп шәүлә кебек адәмнәр, ирләр, балалар чыгып, бер якка таба китә башладылар. Болар арасында Гәрәйнең малае Зәйни дә күренде. Ул башкалардан артык кычкырып, шаулап бара иде. Гәрәй аптырый төште: +- Ни бар? Ни эшләп кычкырынасыз? - дип, улын чакырды. Малай, кулындагы озын таягы белән шаяра-шаяра, атасы янына килде. Бу - унунбер яшьлек тере, үткен, ләкин эштән чыгып ябыккан, саргайган йөзле, хәерче киемле, шулай да уйнап торган күзле, яңгыравык тавышлы малай иде. Юлсыз тирән карда егыла-тора Гәрәй янына килеп җитәр-җитмәс, келәткә сөяп утыртылган Миңлебайны күреп куркуыннан кычкырып җибәрде. Үзе елап, тавышланып: +- Әйдә, барыйк! Мин убырлы карчыкны тоттым! - дип, атасының җиңеннән өстери башлады. +Бу бала берничә көннән бирле Зәбидә карчык белән саташа. Моңа сәбәп шул: кайдандыр бер хәбәр чыгарганнар. +- Шул кортка хәерче балаларын җыя, имеш, калганын тозлап куя, имеш, - дип сөйләделәр. Зәйни башта ышанмады, бер күрше килеп кереп сөйләгәндә аптырап, хәйран булып тыңлап торды да: +- Адәм куркытып, юкны сөйлисең! - дип, сөйләүченең башына чабата белән бәрде, үзе акырып, елап чыгып качты... Ләкин тынычлана алмады: туктаусыз Зәбидәнең өй тирәсен сагалап йөри башлады. Менә бүген ике хәерче бала шунда керделәр дә югалдылар. Малайның йөрәге ярыла язды, йөгереп рәискә үзе чапты. Өйдә юк, диделәр. Намаҗан картны юлда очратып, аңа әйтте. Ләкин бу ышанмады: +- Адәм саташтырып йөрисең, тиле малай! - дип, таяк белән кыйнап җибәрде, ләкин Зәйни һаман тынмады, үзе арып, гыжлап хәле беткәнче кеше торган өйләргә чапты. Ирләрнең кайсы көлде, кайсы сүгеп чыгарды; хатыннар, балалар бу хәбәрне эләктереп алдылар, ач тамакларын оныттылар, хәлсезлекләренә карамастан урамга йөгерделәр. Болар артыннан ирләр дә кузгалды. Шулай итеп малай убырлы карчыкка каршы тирә-якны аякка бастырды, үзе юлбашчы булып шунда куды. +Бу хәбәргә Гәрәй дә тик кала алмады: казанын, авыруын ташлап, актык көчен җыеп, малай артыннан йөгерде. Болар барганда яртылай кар астында калган яңа агач өйнең тирәсенә авылның күп адәме җыелган иде. Ишек-тәрәзәне ватып, керергә азапланалар иде. Тегендә, ахры, эчтән бикләнгәннәрдер, иң алда хатыннар, балалар шаулаша. +Гәрәй барып җитүгә үз-үзен белмичә кычкырып җибәрде: +- Нәрсә карап торасың, ишеген, тәрәзәсен ват! +Яңакны каердылар, пыялалар челпәрәмә килеп юкка чыкты, акылын югалткан, шашкан, ябык, хәлсез шәүләләр шаулашып өйгә тулдылар. Болар эчендә иң яман акырганы куркынган бала Зәйни булды. Ул туктамый: +- Мин ике көн сагаладым... Мин үзем күрдем... Ике хәерче бала керделәр дә югалдылар, - дип акырына. +Өйнең хуҗасы алтмыш яшьлек карчык. Өс-башы җүнле генә, йөзе тирән җыерчыклы, борыны карчыганыкы кебек кәкрәеп килгән, күзләре әллә каян төптән ялтырап карыйлар. +Халыкның болан шашуын күреп, аның коты очты: +- Балалар, мин ни эшләдем? Нигә болай кыланасыз? - дип елап үгетли башлады. Ләкин җаны әрнегән ачларның сүз тыңларлык чамасы калмаган иде. +- Нәрсә сөйләнеп торасың? Әйдә, ач базыңны! - дип, берәү кычкырды. Башкалар өйнең мич башын, шүрлеген, сәке асларын актарырга тотындылар. +Гәрәй кайнап торган казанның капкачын ачып җибәрде. Өйгә ак бу тулды. Кемдер берсе, агач чүмеч белән бутап, казаннан вак кына кисәкле кып-кызыл итләр ташлады: +- Бу нәрсә бу? Ə? Бу нәрсә бу? +Карчык рәнҗеп җавап бирде: +- Әй, балалар! Гөнаһ булса да әйтим инде: үзем белән бергә картайган этем бар иде... Бик аптырагач, кичә шуны суйдым! - диде. +Һәммәсе тыгылып карадылар: адәм ите күргән кеше юк иде. Охшый да кебек, юк та кебек булды. +Бер читтәрәк торган хәлсез ике егет уртага ташландылар. Этме, баламы ите икәнен уйлмастан сәкедә пычракта яткан эссе кисәкләрне хап-хоп йота башладылар. Башкалар, казанын актарып, калган итне алдылар, кемгә күпме нәрсә эләксә, бер минут эчендә юк кылдылар. Гәрәйнең кулына кечкенә, нәзек, аз итле бер сөяк туры килгән иде. +- Карагыз, бармак бит бу?! - дип каты кычкырып җибәрде. +Яңа кергән Намаҗан карт килеп карады да көлде: +- Курыкканга куш күренә диләр... Нинди бармак булсын, эт кабыргасы бит. Әллә күзең чыкканмы? - дип шелтә ташлады. +Гәрәй моның сүзләрен аңламады. Кулындагы сөякне ялый, суыра башлады. Бер егет Намаҗанның өстенә акырып килде: +- Нәрсә яклыйсың? Әллә бергә кәсеп итәсезме? - дип яңагына селтәнде. Аны туктаттылар. Кыйнарга ирек бирмәделәр. +Кемдер мич башыннан бер капчык сөяк өстерәп төшерде, үзе куркыныч тавыш белән халыкны дерелдәтте: +- Карагыз, бары да адәмнекенә охшый! - дип, идәнгә чәчте. Карчыкның коты очып елап җибәрде: +- Балакайларым, ни сөйлисез? Җәй буена артыма утырмадым... Капчык күтәреп сөяк җыйдым: менә ат башы, менә дуңгыз кабыргасы, менә эт, йомран, мәче сөякләре.. Бер мин генәмени? Барыгыз да җыеп киптереп, он ясап та, шулпага кайнатып та ашыйсыз бит!... Дүрт ай икмәк йөзе күргәнем юк, яфрак, үлән дә бетте... Балчык ашап карадым, эчем таш булып катты... нигә миңа гына бәйләнәсез, алладан куркыгыз! - дип сукранды. +Баягы ябык, хәлсез, аска караган егет башын күтәрде, шашкан күзләре белән карап торды да, тилергән адәм кебек Зәбидәгә ташланды: +- Син, - диде, убырлы карчык, бөтен дөньяны корытып ятасың да, җитмәсә алла-мулла дип лыгырдаган буласың. Әгәр алланы тотсаң, сан аны да пешереп ашар идең, убыр! - дип буа башлады. Гәрәй булмаса бетерәләр иде, ул тыйды. Намаҗан карт куркып, чыгып сызды. +Берничә хатын, идәнне ачып, базны актаралар. Болар бер-бер артлы ике кечкенә капчык, аннан соң өсте чүпрәк белән ябып, җеп белән бәйләнгән юеш кызыл чүлмәк чыгарып ыргыттылар. +Гәрәй чүлмәкне идәнгә бәрде. Халык, телен, акылын югалтып таш кебек катып калды. Аларның барлык сизенүләре дөрескә чыкты: ватылган чүлмәк эченнән кисәк-кисәк тозлы ит идәнгә чәчелде, болар арасында бер-берсе өстенә рәтләп тезелгән кечкенә-кечкенә куллар, эчендә кызгылт көенчә сакланган ботлар, бармаклар бар. Моны һәммә кеше ачык күрде, шик калмады, үлем килеп басты. Хәйран булып кату бер минут барды, иң элек Гәрәй кузгалды, ул: +- Анаңны... фәлән иткән убырлы карчык! Син икән дөньяны корыткан... - дип, кабахәт сүз белән сүгенеп, Зәбидәнең бугазыннан алды да, идәнгә шундый китереп бәрде, кортка эһ... эһ... итте дә һушыннан язды, өйдә коточкыч бер шау-шу, талаш, тавыш кузгалды... +Карчыкның килене, йортны халык баскач, куркуыннан чормага качкан икән. Кемдер эзләнеп йөреп аны да өстерәп төшерде, ул ишектән керүгә кычкырып җибәрде: +- Абзыйлар, безне үтерсәгез дә сүзем юк: без өч ай инде адәм каны эчәбез! Күпме бала суйганбыздыр, исәбен дә оныттым, - диде. +Зәйни малай баздагы чүлмәктән чыккан кеше бармакларын күрүгә кычкырып елап һушыннан язды, аны тапталмасын дип, сәкегә ташладылар, үзләре хәлләре беткәнче карчык белән киленне кыйнадылар. +Бу икесенең авыз-борыннары изелде, идәндә тапталып аяк астында изелгән кызыл иттән башка нәрсә калмады. Бу кыйнауда шундый бер әрнү, шундый бер ләззәт белән кыйнаштылар ки, гүя бөтен ачлыкларның, бөтен газапларның төбе шул убырлы карчык белән аның киленендә иде: боларны изү белән гүя авыр үлем куркынычыннан котылачаклар иде. +Баягы аска карап, карчыкны буа башлаган егет, халык чыгып бетүгә йортка ут төртте, янгын чыкты, мәгәр карга күмелеп беткән өй бирешмәде, түбәдәге саламнары янды, аз-маз бүрәнәләр кара көеп күмерләнделәр, шуның белән тукталды. +Арып эштән чыккан ачлар: +- Убырлы карчыктан ут та җирәнә бит! Өе янмады, ләгънәтнең! - дип, тагы ач, салкын өйләренә таралдылар. Гәрәй кайберәүләрне ярдәмгә чакырды, малай аякка басты, бергәләп дүрт кеше авыру Миңлебайны да, казанны да Гәрәйләрнең йортына илтеп куештылар. +Өйгә кайтып керүгә, башыннан ниләр кичкәнен әле яңа гына аңлый башлаган малай, ашыгып сөйләргә тотынды. Аның кечкенә сеңлесе Нәфисә коты очып елап җибәрде. Апасы, җитү кыз Бәхрия, үзенең хәлсезлегенә карамастан вакыйганы бөтенләй тыңлады. Башына сыйдыра алмады, ни дип әйтергә дә белми аптырап калды. Сәкедә Сатирә апа, тир хастасыннан әле һаман котыла алмыйча, ачлык өстенә каты авырып та ята иде. Зәйни аңа барып, үзенең батырлыкларын бер кат сайрарга теләсә дә, Гәрәй аны: +- Әнкәңнең хәле болай да кыен, юк-бар белән аның башын катырма, - дип туктатты. +Миңлебайны сәкенең икенче читенә салдылар. +Өйнең тәрәзәсе бер генә катлы, ишегендә киезләр, чыпталар да күптән алынып, киемгә тотылганга, салкын иде. Яңа авыру да булгач, җылыту кирәк булды. Мичне ягарга уйладылар. +Гәрәй Бәхриядән балтаны сорап алды. Кызы ябык, кипкән тәненә әллә нинди капчык, палас кисәкләреннән ясалган бишмәтме, чикмәнме сыман нәрсәсен өстенә салды, башына Зәйнинең бүреген, аягына әнисенең иске киез ката калдыгын киде, билен җеп белән буды да, атасы белән бергә йортка чыкты. +Гәрәй заманында тырышлык белән көн итүче адәм иде. Көтелмәгәндә Герман сугышына кудылар, үзе теләп акларга каршы ике ел фронт кичерде. Эшләрлек ир-ат булмаганга йорт җимерелде, мал калмады, шуңа күрә аның утын китерергә дә чамасы булмады. Ул быел кыш буенча үзенең абзарларын, өй түбәләрен якты. Хәзер бер нәрсә дә калмаган иде. Дөньясын ташлап киткән күршенең ике уртада читәне бар. Ишектән атлагач та нәрсәне җимерергә дип бераз уйланды, туры шул читәнгә барып балта салды. Кызы бераз аптырап карады, ләкин каршы әйтмәде, икәүләшеп зур бер кочак вак коры утын ясадылар да яңадан өйгә керделәр. +Ике авыру тавыш-тынсыз яталар, кечкенә кыз белән малай, судан чыккан чебешләр кебек, икесе ике почмакка бөрешеп утырганнар. +Бәхрия мич якты, казан алынган иде. Яңадан куйсаң да, учак белән бер вакытта яксаң, төтен кайтара торган булганга, суны чүлмәк белән мичкә генә куйды. +Балалар, урыннарыннан кузгалып, утка таба җыелыштылар. Тәне бераз җылынгач, Зәйни тагы, сеңлесенең куркуына карамастан, үзенең убырлы карчыкны ничек сагалап йөрүен, хәерче малайларның кереп югалуын сөйләргә кереште. +Яңа авыру Миңлебай кияү дә өй җылынуданмы, яки үзенең вакыты җитүдәнме, азрак җан әсәре күрсәтә, ара-тирә ыңгырашкалап куя башлады. +Мәгәр Сатирә җиңгигә яккан мич әсәр итмәде, ахры, ул элеккечә: +- Ай эчем! Йөрәгем! Ай берәр җылы нәрсә ашасам иде, терелеп китәр кебек үк булам шул! - дип, ара-тирә зарланып ала да тагы тына иде. Кыз башка һичбер нәрсә белән ярдәм итә алмагач, анасының янына барып, тезләнеп карап тора да тагы утка килә иде. +Гәрәй һичкемгә һичбер нәрсә әйтмичә, әйтергә сүз тапмыйча, сәкенең бер читендә янган утка карап, башын кочаклап озак утырды, чүлмәктәге су булана башлагач, тагы аның мие чуалды... Бераз уйлап торды да матчага кыстырылган, йонлы иске калын күн бияләйне алды, балта белән акрынлап ваклап турады: +- Кызым, син шуны чайкатып, кайнарга сал әле, тиренең азмыкүпме азыклыгы бар диләр, - дип бирде. +Тагын элекке урынына, элеккечә башын кочаклап утырды. Миен кара уйлар каплады: менә биш ай инде өйгә арыш икмәге кергәне юк. Алабута беткәненә дә күп булды... Җәй көне бака, сычкан, йомран бар иде. Хәзер алар да юк. Җыйган үләннәр, яфраклар да калмады... Салам тарттырып ашадылар. Аннан соң бер туфрак килеп чыкты... Бераз аксыл төсле, йомшаграк бер нәрсә... Моңа салам яисә алабута онына кушканда, таш икмәге кебегрәк бер әйбер була... Үзе дә, балалар да, ачлык йөрәкне артык кимергән, эчнең тырнавына, аш соравына гаҗиз булган чакларда шуны җылы су беләнрәк чәйнәсәң, карын бераз басыла... Мәгәр Сатирә ничектер моңа күнә алмады, түзә алмыйча эче катты. Тышка йөри алмас булды... +Менә ничә көн инде: +- Карынымда каты таш бар кебек, шул җанлы әйбердәй кузгалып йөргән кебек... - дип газап чигә. Сөт сорый, ләкин сыер былтыр ук сатылган иде инде... +Шулай әйберләр белән саташып, уйланып утыра-утыра үзенең дә түзәр чамасы беткәндәй, күз алды караңгылангандай була. Ачлык, әйтерсең тимер тырнаклар белән аның йөрәгеннән, карыныннан алды. Авырулар сәкедә, балалар мич алдында, ут тирәсендә калды. Гәрәй баягы казанны күтәрде дә яңадан урамга чыкты, туры Намаҗан картка китте. +Җил яңадан кузгалган, буран уйный башлаган. Бару кыен булды, күп урамнарда юлларның бөтенләй булмавы аны тагы азаплый иде. Тик Намаҗаннар тирәсенә җиткәч кенә бераз җиңеләйде: монда ничектер җан әсәре сизелде, кайбер өйләрнең морҗаларыннан төтен чыкканы күренде, бер йорттан бик тәмләп мичтә арыш икмәге пешкән ис килеп, борынны кытыклый. Йортларда кешеләр дә йөриләр, этләр, атлар, сыерлар да очраштыра. +Гәрәй казанын күтәреп барып җиткәндә, Намаҗан карт, биш билле кара тун, камалы бүрек, кыска кунычлы киез ката киеп, күршесендәге мәчеттән кайтып килә иде. +Килеп җитәр-җитмәс, гүя үзалдына сөйләнеп-сукранып куйды: +- Алланың бәндәләре гыйбадәтне бөтенләй онытмасыннар дип, мәчет юлын көн саен көрәп куям, мәгәр аяк басучы юк... Мәзинебез карт; бичара зәңгелә белән авырып ята. Муллабыз яшь; ул каядыр, сату-алу артыннан чаба... Бер ходай үзе кичерсен инде, туса - исем кушарга, үлсә - җеназа укырга адәм калмады, - диде. +Гәрәй бернәрсә дә аңламады, бу сүзләр аңа ниндидер бик ерактагы төшме, яки кайчандыр булып үткән бер хәлме кебек тоелды, миендә, йөрәгендә боларга җавап тапмады: хуҗа аның җавабын көткән кебек күренми иде: +- Ни хәл, Гәрәй туган? - диде дә, аягындагы карларны кага биреп, яшел түбәле яңа нарат өйнең таш кибет белән янәшә ишегенә таба китә башлады. Гәрәй ашыкты. Әрнү катыш ялварулы акрын тавыш белән авызын ачты: +- Намаҗан абзый, сиңа бер үтенеч белән килгән идем. +Карт, күзенең бер чите белән генә сораучының кулындагы әйберенә карады да аның сүзен бүлдерде: +- Ни йомыш, казаныңны салмак буласыңмы?! Гаеп итмә, энем үзем дә алабута белән көн кичерәм... Әле дә ярты авылның бер тиен тормаган җыен юк-бер әйберенә барлы-юклы онымны әрәм итеп бетердем... Балтаңны китерсәң, әллә карап карар идек! - диде. +Гәрәй тирә-якның исемле балта осталарыннан иде. Атыннан, сыерыннан аерылды, самавырын биш кадак онга бирде. Инде актык әйберен - казанын күтәреп килгән иде. Картның сүзе аның йөрәгенә барып чәнчелде. Көз көне илләрдән кәрван-кәрван халык әллә кайларга агылган заманда аның китмәвенә сәбәп үзенең кулына, балтасына ышану иде. Урыслардамы, татар байларындамы, шәһәрдәме бәлки аз-маз эш табылмасмы дип өметләнү иде. +- Намаҗан абзый, үзең беләсең, балтам да булмаса, мин бөтенләй кулсыз-аяксыз калам бит... - диде. +Карт тагын бер мәртәбә казанның зурлыгын-чамасын карады да, ак буяулы зур ишекнең тоткасына кулын салган көенчә: +- Бу нәрсәңә күпме сорыйсың? - диде. +Гәрәй бераз җанлана, өметләнә төште: +- Биш кадак бирмәссеңме дип уйлаган идем. +Намаҗан кулын гына селекте: +- Казаныңны кирәккә алмыйм... Риза булсаң, ике кадак бирергә ярый, - диде дә кереп китте. Гәрәй аның артыннан үтерелгән тавыш белән: +- Ярый, бирәм... мә... ал! - дип калды. Ләкин үзе дә аптырады: актык казан чыннан да кызганыч иде. Ул ике кадак белән алты ач җан ни генә эшләячәк?.. Икенче яктан, Намаҗан бәлки киреләнер, аннан ике кадактан да мәхрүм булырсың. +Карт киреләнмәде, ачкычларын күтәреп яңадан килеп чыкты да, зур каралтылар, келәтләр, амбарлар белән әйләндереп алынган йортына китте. Гәрәй аның артыннан иярде. +Сәүдәнең шәп заманында кибеткә сыймаган сату малын куяр өчен ясалган тимер ишекле таш амбарның эче хәзер бер-беренә охшамаган мең төрле әйбер белән тулы иде. +Монда эреле-ваклы самавырлар, яхшы тимер савыт-сабалар, сарылы-кызыллы юрганнар, паласлар, зурлы-кечкенәле түшәк, ястык, мендәрләр - һәрберсе үз рәте белән буй-буй тезелгәннәр. Бер якта төрле үлчәүдәге туннар, толыплар асылынган. Иң читтә берничә казан ята. +Намаҗан Гәрәйнең кулындагысын өченче мәртәбә ипләп карады. +- Əнə куй шунда, - дип, урын күрсәтте, чүпрәген сорап алды. Шул ук амбарда агач әрҗәдә туфрактан аз гына аграк алабута оны бар. Моның янында бик күп вак герле үлчәү тора. +Элек чүпрәкне чамасын тартты, аннан соң табакның бер ягына ике кадаклы герне куйды да, бер алуда ук һичбер мыскалга да ялгышмастан соскы белән кара онны китереп салды. +Карт бикләп калды. Гәрәй чүпрәккә төреп алган онны чикмән эченә, күкрәккә тыкты да авыр салмак атлап өенә юнәлде. +VI +Балалар һаман мич тирәсендә. Аталары килеп керүгә ач күзләре белән аңар карадылар. Сәкедә яткан Сатирә: +- Картым, син тагы буш кайттыңмы? - дип ыңгырашты. +Гәрәй дәшмәде, куеныннан чыгарып Бәхриягә чүпрәктәге онны бирде. Кечкенә Нәфисә: +- Апа, ул нәрсә? Икмәкме? - дип кычкырып аңа ташланды. Зәйни, ризык кайтканын белгәч, ни эшләргә дә аптырады, ул бөтен өйдә иң бирешмәгән кеше иде, апасының ирегенә куймастан тизрәк ачып карады да, анасы янына сикереп менде: +- Әнкәй... әнкәй, он кайткан... Ашыйбыз, ашыйбыз... - диде. +Сатирә тагы зур кызына ыңгырашты: +- Балам, суыңны аз ясама, җитәрлек булсын! Ай азрак тоз булсачы! +Тоз юк иде. Бәхрия бер кулына буяулары кубып беткән, көйгән агач кашык алып шуның белән бутый торды, икенче кулы белән чүлмәктә кайнап утырган суга онны сала торды. +Балаларның сабыры югалды, алар һәр минут: +- Апа, тизрәк!.. Апа, тизрәк!.. - дип ашыктыралар. "Хәзер, хәзер тагы аз гына кайнасын", - диюгә карамастан әле кашыкны, әле чүлмәк читенә тамган апараны алып ялыйлар. +Аш сәкегә куелганда һәммәсе дә ач күзләре белән табакка кадалдылар. Һәрберсе бу чүлмәктәге чаклы биш өлешне бетерерлекләр. Ләкин Сатирәнең тамагына бармады. +Ул бер-ике капты да, "ай эчем, йөрәгем", - дип кире ауды. Балалар да, Гәрәй белән Бәхрия дә һичбер сүзсез хапыр-хапыр китереп табакка капланып йотылганда, Миңлебай яткан җиреннән кузгалды. Аңар бер карадылар да, тагын табакка капландылар. Авыру тагы селкенеп уйды, ниләрдер әйтеп саташа башлады. Гәрәй, пешкән апаралы кашыгын авызына тыга-тыга, аның кулыннан тартты, Миңлебай торып утырды да, яртылай үлек күзләре белән табакка карады. +- Сез кайттыгызмыни, ə? Зәйни, Бәхрия, сез дә мондамыни?!.. дип сөйләнә башлады. Үзе аштан, ашаучылардан күзен ала алмый. +Гәрәй: +- Миңлебай, ашыйсыңмы? Кызым, бер савытка салып бир! - диде. +Авыру җүнле сүз әйтә алмады, мәгәр биргән савытны туры авызына каплады, өзмичә, бүлмичә йотып бетерде, савытны кире сузды, "мин кайда икәнмен, ə!" дип сөйләнеп, биргән апараны тагы бер тында суырып куйды... +Ул хәзер терек инде. Мәгәр аңы кайтмаган, теле саташулы. +Чүлмәкне, табакны, кашыкларны кат-кат ялап, адәмнәр тукталдылар. +Һичбере туймады, ашыйсы килү элеккедән мең кат яман артты. Эчнең соравы үткенләнде, шулай да күңелләре бераз ачылды, күзләргә аз гына тереклек нуры керде. Электән дә бирешми килгән Зәйни малай бөтенләй җанланды, әткәй, кыш күп калмады бит инде, дип җәйнең килүен, аннан соң ашарга төрле нәрсә табылуын хыял кыла башлады. +Бала боларны дәртләнеп-дәртләнеп сөйли дә: +- Шулай бит, апа... Шулай бит, әткәй... - дип зурлардан җөпләтеп куя. +Бәхрия белән Гәрәй кыска сүз белән "шулай, Зәйни, шулай" диештеләр. +Сатирә аны янына чакырып алды да: +- Шулай, балам, шулай... Син бит акыллы, балам минем!... Ни күрсәк тә, бергә күрербез... Инде калага качмыйсың бит, бәгырем?! - дип башыннан сыйпады. +Ләкин аның бу сүзе хата булып чыкты. +Кала дигәнне хәтеренә китергәч, малайның элекке уйлары тагы уянды... Ул анасының ябык, кипкән кочагына керә биреп: +- Әнкәй, мин бер дә китмәс идем дә бит... əнə теге җиде хатыннан бик куркам шул, - дип, тагы күз алдындагы кебек куркынычларны хыяллый башлады. +"Кайдадыр җиде хатын бар икән, ди. Болар теге убырлы Зәбидәдән дә яманнар икән, ди.... Балаларны әйбер белән кызыктырып тоталар икән дә ди, караңгы бүлмәдә суялар икән, ди... Симезрәк балалар туры килсә, аны итен калага җибәреп саталар икән, ди... Анда үзләренең таныш марҗалары бу иттән бәлеш пешереп, пилмән ясап бик кыйбат хакка саталар икән, ди..." +Бала шулай такылдаганда Миңлебай кинәт сикереп торды. Аның күзләре бөтенләй шашкан. Өстендәге киемен салып ыргытты да, ялан аяк көенчә ишеккә - тышка йөгерде. Үзе кемгәдер, нәрсәгәдер каратып: +- Мин аларны... аналарын... фәлән..., - дип сүгенеп, яман селтәнеп бара. Гәрәй көч-хәл белән аны кочаклап тотып алды. Ләкин егет бирешмәскә азаплана. Балалар куркып елый башладылар. Миңлебай дуларга, "чыгам, ватам", дип җенләнергә тотынды. Зур кыз белән Сатирә дә каушап калдылар. Гәрәй аларны тынычландырды: +- Аның тир хәстәсе кайта... төзәлер ул, - диде. Хәлсезләр өчен бу саташканны тыю җиңел булмады. Кызы белән икәүләп, көчләп ирне яңадан сәкегә китереп ектылар. Гәрәй аны куркытты: +- Менә билбау! Әгәр җенләнә торган булсаң, мин синең кулаягыңны бәйлим! Ишетәсеңме? +Кияү болардан күзен алмыйча карый, камил акыллы адәм кебек кире утыра, кызып сөйләнергә тотына: +- Юк, - ди, - син мине бәйләмә. Мин терелдем инде! Мин иртәгә патшага китәм. Юк, патшага түгел, кем соң әле безнең хәзер зур кеше? Ай, минем хәтерем кая булган?! Ярый, барыбер: əнə шул зур кешегә барырмын да әйтермен, син, диярмен, мине белмисеңдер, мәгәр, диярмен, мин сине беләм, диярмен... Мин, диярмен, Гәрәй белән унбиш ел балта остасы булып эшләдем... Тирә-якның, диярмен, шәп йортларын мин салдым, зур күперләрен мин эшләдем, диярмен... Аннан соң, диярмен, өч ел алпавытка каршы кан түктем... диярмен. Хатыным, диярмен, шешенеп үлде... Кечкенә баламны, диярмен, суеп ашадылар! Син, диярмен, мине яратмасаң, мине суйдыр да, диярмен, итемне ваклап дөньяның һәммә патшаларына җибәрт, диярмен! Адәм итен алар да татып карасыннар... Алай, диярмен, читтән көлеп карамасыннар, диярмен! +Кияү бу сүзләрне бер оратор кебек янып, дәртләнеп сөйләп килдекилде дә ахырга таба хәлдән тайды, тавышы акрынланды, иң актыкта кызга карады: +- Китәбез бит, син дә минем белән китәсен бит?.. - диде. +Шуның белән бөтенләй көчтән язды, урынына ауды да шул минутта ук гырылдап йокыгамы, үлемгәме чумды. +VII +Төн килде. Караңгылык җир йөзен каплады. Һичнәрсә ашамыйча үткән көннәрнең кичләрендә адәмнәр басынкылык астында хәлсезлектә оеп ята бирәләр. Мәгәр карынга бераз җылы азык керсә, кан кузгала, ми, йөрәк арасында саташып чуала башлый... +Авырулар караңгы эчендә тындылар. Аларның ара-тирә ыңгырашулары гына килә... Балалар, ахры, тыныч йокыга киттеләр. Тик Зәйни генә берничә мәртәбә нәрсәдер әйтеп кычкырынды. Бераздан ул да тукталды. +Тышта салкын һава уйный. Җил тәрәзә төбендә, морҗаларда ажгырып нәрсәләрнедер каерырга-җимерергә азаплана да, ахры, булдыра алмаганга ачудан киң яланнарга, каршы тауларга, урманнарга елап кача... +Башкалардан соң Гәрәй абзый да, чишенми-нитми генә, мич башына менеп яткан иде. Җил-давылның җенләнеп тавышлануын тыңлый-тыңлый оеп китте. Ләкин бу тук тәннең рәхәт йокысы түгел... Әллә өн, әллә төш, әллә җәһәннәм! Əнə бер карчык йөри. Янында бер килен дә бар. Моның кулында кечкенә генә икмәк кисәге... Кайдандыр яшьли картаеп, битләре илле яшьлек карчыкларныкы төсле җыерчыкланган ябык, кара саргылт йөзле балалар килеп чыкты... Ямьсез кара кортка куркыныч тешләрен ыржайтып елмайды, "ашасыгыз киләме, әйдә, миңа керегез" диде. Балалар шатланышып керүгә артларыннан ишек бикләнде, ниндидер караңгы, юеш бер җир асты өендә калдылар... Мич артыннан бер яулыклы баш күренде... Аның артыннан башкалар да чыктылар... Балаларның авызларын томалыйлар... Ялтырап торган яңа пычакларын сабыйларның нечкә бугазларына ышкыйлар... Берсе гырылдый башлый... Хатын ашыгып кисеп төшерә... Зур ләгән кызыл кан белән тула... Шуннан соң кайдандыр бер киң ак куна такта алалар... Балларны берәм-берәм шунда салалар да, элек кулларын, аякларын ботарлыйлар... Аннан соң эчләрен ярып, йөрәкләрен, бавырларын табакка тезәләр... Яулыклы яшь хатын сокланып бүлә башлый. Үзе сөйләнә: +- Кайберләре коры сөяк кенә була, бу юлы әйбәтләре туры килгән икән... Кара, менә бусы кыз баланыкы икән. Нинди нәфис, чебеш итемени, - ди... +Карчык сукрана: +- Миңа начары туры килде, башканы бирегез, беркөн дә коры сөяк төяп җибәргәнсез, - ди. Азрак талашып алалар. +- Мә инде, алайса, - дип аңа, теге чебештәй итле кыз баланың бер кулы белән бер як кабыргасын, башын бирәләр... Карчык боларны яратып, ипләп төреп маташканда кызның күзләре ачыла... Матур, саф, сабый күзләр Гәрәйгә карыйлар... Тукта, Гәрәй моны таный бит! Бу... бу... аның кечкенә кызы Нәфисә бит!.. "Ни эшлисез? Ул минеке!" - дип, хатыннарга ташланмак була... Ләкин урыныннан кузгала алмый... Нәрсә беләндер бәйләп, кадаклап куелган кебек, үзен-үзе коткарырга омтыла... Табактагы кыз: +- Әткәй, әткәй! - дип кычкырып җибәрә... +Гәрәй бар көче белән тибенеп селкенә, шуның белән уянып та китә... Үзе тиргә баткан, кулында морҗа калагы!... Сәкедән Нәфисәнең тавышы килде, ул уяумы, саташыпмы: +- Әткәй... Әткәй... - дип тавышланып ята... +Ата тынычландырырга теләде: +- Йокла, балам, йокла, әнкәң авырый, шаулама, - диде. Нәфисә: +- Әткәй, монда кил, мин куркам, әнкәйгә әллә ни булды, - дип елап җибәрде. +Ата акрын гына кузгалды, мичнең көлен актарып, анда сүнмәсен өчен тирән күмелгән чаткыдан чыра яндырды да сәкегә барды. Бала, куркынып, әткәсенә ташланды. +Башкалар уянмадылар, ул яктыны авыругарак китерде. +Сатирә җиңгинең буе сузылган, куллары ике яки җибәрелгән, авызы җәелгән, күзләре ачык карап ята. Ләкин бу күзләрдә тереклекнең актык чаткысы да сүнгән иде инде. +Бүтәннәрне кузгатырга теләмәде, кечкенә кызын апасы белән янәшә урнаштырды да, үзе үлекнең янына килде, кулларын ипләп куйды, башын рәтләде, күз кабакларын йомдырды, йөзенә, күкрәгенә өйдә булган актык кызыл сөлгене ябып куйды. +Чыра янып бетте. Гәрәй ятса да, йоклый алмады. +Алар яратышып чыкканнар иде. Дөрес мәхәббәт белән гомер иттеләр. Хатыны да алма кебек чибәр, таза балалар бирде. Тормышында үзе кебек нык, батыр эшләп дөнья төзеште. Инде хәзер менә шул Сатирә юк. Бервакытта да яңадан кайтмас. Авыр вакытта иренең күңелен тынычландыручы булмас... Ләкин Гәрәй боларын уйлый алмады. Кичәге аз-маз ашау аның эчендә, йөрәгендә туктаусыз эшләп торган машинаның тырнакларын үткенләштергән. Мең тармаклы тырнаклар карынның, йөрәкнең, бөтен тәннең әллә кай җирләреннән рәхимсез рәвештә нәрсәнедер изеп сыгалар, суырып тарталар, хәлне бетерәләр. Сатирәнең үлүе дә шулар белән бергә кайный. +Шул газапта ятканда кемдер ишеккә таба килде. Сорамыйча ук керде дә шырпы яндырды. Бу теге убырлы карчыкны үтерешкәндә аска карап торучы, кортканы буучы егет - Гыйльман икән. Яше егерме биштән үтмәсә дә, йөзендә алтмышның картлыгы бар, бит тиреләре бушап-бушап җыерчыкланганнар, төсе кара-сары булып кипкән, кечкенә соры күзләре нәрсәнедер уйлап, хәйран булып тукталганнар кебек карыйлар. +Керә-керүгә исәнләшмәде, хәл сорашмады, акрын, хәлсез, басынкы тавыш белән: +- Әйдә, Гәрәй абзый, киен, - диде. Хуҗа чишенмәгән иде. Сүзсез мич башыннан төште, билен җеп белән бәйләде дә: +- Балтаны алыйммы, юкмы? - дип сорады. +- Гыйльман: +- Нәрсәгә ул? Миндә кирәк-яраклар бар, - диде. +Башкаларны уятмаска тырышып, ишекне акрын ябып, тышка чыктылар. +Җил һаман көчәя, буран уйный, җирдәге кар өерелеп-өерелеп биткә сибә, куеннарга керә иде. Болар Намаҗан байга таба киттеләр. +VIII +Намаҗанның уң ягындагы тыкрыкта ике адәм очрады. Зур буйлы, начар киемле, аз гына сакаллы берәве басынкы аваз белән: +- Гыйльман, синме - дип сорады да, "мин" дип җавап алгач, коймадан сикереп, йортка төшә бирде. Башкалар аның артыннан иярделәр. Ындыр ягыннан тагы өч кеше күренде. Һәммәсенең өсбашлары ертык, йөзләре яхшылык, яманлык, көлү яки ачулану дигән кебек тойгыларны әллә кайчан онытып, ниндидер тупас сары-кара төс белән каткан иде. +Гыйльман, боларга каршы барып, берсенә кендек, берсенә сынык чалгы очы бирде. Алардан үзенә бер озын җеп белән озын калын таяк алды. +Амбарларның, келәтләрнең ишекләре, түбәләре тимер, стеналары таш, йозаклары зур. Теләсәләр дә боларны ватып керергә һәммәсе хәлсез бу адәмнәрнең көчләре җитмәячәк. Кереп-чыгып хәбәр алгалаучыларның сүзе буенча, Намаҗан картның он, ярма кебек барлык ашамлык әйберләре үзе торган өйнең сәке асларында, сандыкларында, базларында булырга тиешле. Шуңа күрә туры яшел түбәле өйнең йорт як коймага караган тәрәзәсенә бардылар. +Монда кеше биленнән йомшак карга баттылар. Буй да җитәрлек түгел. Гәрәйнең киңәше белән бер егет, абзарга кереп, баскыч китерде. Гыйльман белән Садыйк икәүләп менделәр дә, калын пычак очы белән тупсаларны, кадакларны каердылар, тышкы катлауны түбәндәгеләргә бирделәр. Эчке тәрәзә тиз алынды, җиде кешенең бише ашыгычашыгыч өйгә төште, икесе тимер кендекләр, озын таяклар тотып баскыч төбендә калды. +Гыйльманда шырпы бар икән. Ул керүгә яндырды, лампаны тапты, аңа ут кабыздылар, бу бүлмәдә зур көзге белән каралып беткән иске сәгатьтән башка бер нәрсә дә табылмады. +Гыйльман белән Гәрәй, лампа белән яктыртып, алдан киттеләр. Залда да бушлык - монда да вак-төяк чынаяк, чәйнек, тәлинкә куйган бер шкаф, диварга эшләнгән шамаилләр белән бер календарьдан башка нәрсә юк. Гәрәй белән Садыйк тышка чыга торган ишеккә барып тукталдылар, башкалар залга караган эчке бүлмәнең ишегенә килделәр. Эчтән ниндидер, каушаган, курыккан йокылы тавыш ишетелде: +- Кем бар анда?.. Сезгә ни кирәк?! +Гыйльман: +- Ни кирәген күрерсең, карт эт! - дип сүгенә биреп, ишеккә кул салырга өлгермәде, аннан кичке озын ак күлмәкле гәүдә, ак кәләпүшле, сирәк ак чәчле баш күренде, ахры, коты очкандыр, кире чигенде дә: +- Каравыл! Үтерәләр! - дип, тәрәзәгә ташланды, ләкин аңа ватып чыгып качарга форсат булмады, Гыйльман ашыгып барып: +- Иманыңны укы, карт дуңгыз! Ə син каравыл кычкырасың! - дип бугазыннан буды, бүлмәдә ул ялгыз булмаса кирәк: ике ир Намаҗанның кулын, аягын бәйләп, күзен каплап, авызын томалап азапланганда караваттан ниндидер ак шәүлә, идәнгә төшеп, нәрсә артынадыр качкан төсле күренеп калды. +Картны кире залга чыгарып сәке аягына бәйләделәр. Аның янында берәү калды. Башкалары өйне актарырга тотындылар. +Намаҗанның карчыгы бу ел үлгән иде. Үз баласы юклыктан асрауга алган улын, хатыны, бала-чагасы белән көздән үк монда ашлыкны кыйбат сатып, кулларына аз-маз акча биреп, иген арзан җирдә кыш чыгарсыз дип, Төркестанга китүче ачлар белән җибәргән иде. Ярты кыш якынлагач, тынычсызлык күбәйде. Берәү базардан ярты пот он, бер-ике кадак ярма, икмәк алып кайтса, шул төндә үк басып талый торган булдылар. Каршы торганда үтерү хәлләре дә булгалады, картның үзенә дә ике мәртәбә кагылдылар. Ләкин өйгә түгел, нәүрәп белән келәткә генә. Анда ризык нәрсәләре юк иде. Бөтен зыяннары йозакны-ишекне вату белән бетте. Шул куркынычтан соң карт ялгыз торырга җай тапмады. Түбән очның фәкыйрь, юаш, ашатсаң сугышка батыр бер адәмен утыз кадак алабута оны түләп, ундүрт яшьлек улы белән үз йортына алды: болар өчен хак бик зур иде, чиксез шатлык белән Намаҗанның өенә күчтеләр. Малын-туарын карадылар, бөтен эшен эшләделәр, аның өстенә кич карактан саклык булалар иде. +Моны һәммә кеше белә иде. Гәрәй белән Садыйк шул ике адәмне эзли башладылар. Ләкин тапмадылар. Ишек-тәрәзә бикле, чыгып сызарга урын юк. +Алгы якның бер бүлмәсендә идәндә җәелгән бер киез таптылар, шунда ук бер пар чабата белән кәләпүш тә ята, күренде ки, каравылчылар ни дә булса сизгәннәр дә, үлүдән куркып бер җиргә яшеренгәннәр. +Гыйльман кычкырып җибәрде: +- Әйдә, качмагайлары, чукынсыннар, тизрәк кузгалыгыз! - диде. +Ашыгыч-ашыгыч мич башларын, базларны, сандыкларны актардылар. Ләкин ярты пот ярма белән ике пот чамасы арыш оныннан башка нәрсә чыкмады. +Гәрәй ачудан кызып, сүгенергә тотынды, бер шкафны каерып ташлады. Аннан бөтен икмәк килеп чыкты. Һәммәсе ач бүреләрдәй шуңа ташландылар. Тыштагыларның берсе моны сизенде, ахры: "Я, нәрсә маташасыз, тизрәк" дип, тәрәзәдән атылып керде дә икмәккә ябышты, иптәшенә дә бер сынык биреп, аны чыгардылар... +Ул арада эчке бүлмәдән "чыр-чыр" иткән бер яшь хатын тавышы килде. Садыйк белән Гәрәй йөгерделәр; барсалар, Гыйльман карават астыннан бер хатынны, ботыннан тотып, өстерәп маташа, хатын: +- Абзыкайлар, миңа тимәгез! Абзыкайларым, миңа тимәгез, мин гөнаһсыз! - дип кычкырып елый. Садыйк килә-килүгә үк: +- Акырма, кәнтәй марҗа, сиңа чорт тисенме? Оннарыгыз кайда? - дип башына типте. Хатын тавышын, күз яшен эченә йотты, үзе: +- Абзыкайларым, мин монда бер генә кич кунам. Бернәрсә дә белмим шул. Ул миңа да бер генә кисәк кара икмәк бирде. Белмим, бер генә нәрсә дә белмим, абзыкайларым! - дип үкси... +- Пыскылдама, явыз елан! Әйт, кайда! - дип, аны кыйнап ташладылар. Ләкин аңардан елаудан башка мәгънә чыкмады. Бу чит хатын иде, танып кемнәр икәнен әйтүдән дә куркыныч юк иде. Гыйльман аңа: +- Бер тавыш чыгарсаң, башыңны ярырмын! - диде, хатын тынды. Ирләр яңадан эзләргә тотындылар. +Ләкин Намаҗанның ашамлыклары, вак-вак капчыклар белән йортның, абзарның, ындырның төрле җирләренә таратып яшерелгән иде. +Артыгын тапмадылар. Бер кадәресен җидегә бүлделәр, капчыкларга салып чикмәннәренең эч ягына куеп, өстән билне бәйләделәр дә төрле юл белән таралдылар. +Кеше башына унбишәр кадак чамасы әйбер тиде. +Болардан соң хатын бик озак вакыт коты чыгып, ни эшләргә белми үлем куркуы астында утырды. Бу хәлдә иртә белән халык килеп керсә, әлбәттә, аңардан шикләнәчәкләр; әйбер өчен үзең үтергәнсең диячәкләр, булмаса, кем икәнен әйт, дип җәзалаячаклар. ...Акрын гына кузгалып залга карады, анда күзе бәйләнгән, буылудан йөзе кара көйгән Намаҗан карт, телен чыгарып ята. Аны аз гына да кызганмады. Суык керә башлаганга, курка-курка аргы бүлмәгә барып, тәрәзәнең эчкесен рәтләп япты да, картның көндез яшереп куйган җиреннән әйбәт йомшак арыш икмәге эзләп тапты... Үзе куркыныч хәлдә, яңадан бүлмәсенә кайтып, йотылып-йотылып ашарга кереште. +Бу - Намаҗан йортына хәер сорап килеп тә, картның сүзе белән йокларга калган Мәрьям исемле бер хатын иде. Хуҗада болай йоклап калучы бу гына түгел. Мәрхүмнең бу ел көздән бирле шундый гадәте бар: икмәк сорап кергән ач хатыннарның йөзе-буе яшьрәк күренсә: +- Бер кисәк икмәк бирермен, миңа мунча як, - ди. Хатыннар, әлбәттә, риза булалар. Шатлана-шатлана утын кертәләр, су җылыталар, мунчаны томалап Намаҗанга хәбәр итәләр, ул ястүен укый, чәен берүзе эчә дә: +- Инде соң булды, теләсәң миндә кунып кит, - ди. Аз гына да тәкәллефләнмичә аркасын, аякларын уарга куша; әгәр хатынның бу вакытта чамасы сизелсә, әкияттәге убырлы карчык кебек: +- Хәлем дә бик бетеп тора, син мине чабындырып та чыгарырсың, үзеңне буш итмәм, - ди. Тик бер генә хатын картның мондый ишарәләре өчен: +- Сакалың агарган, үзен нинди оятсыз! - дип рәнҗеп чыгып китте. Башкалар бер сынык икмәк өчен хуҗаның һәммә теләген үтәделәр. +Моны картның эте дә белгән иде инде: бала-чагалар, ир хәерчеләр килсә, ул рәхимсез өрә, чамасы чыкса тешләп, талап куа, мәгәр яшь хатыннарга артык бәйләнми, алар ишек төбеннән кире китсәләр генә яман һаулап озата. +Мәрьямнең килеп эләгүе дә шулай булды. +Ул моннан утыз чакрымлык җирдә элгәре үзе эшләп үзе ашаган берәүнең матур, яшь, сөекле хатыны иде. Ире ачлык эчендә тир хәстәсеннән үлде. Мәрьям актык кәҗәсен суеп ашады. Алты почмаклы, такта белән ябулы өен алтмыш кадак онга сатты. Бу да беткәч, бурычка соранды, мәгәр һичкем нәрсә бирмәде... Заманында тук кына торып өйрәнгән тән чыдый алмады, өч көн таш кимерердәй ачыгып йөрде дә: +- Ни күрсәм, читләр арасында күрим, ичмасам, хурлыгы булмас! - дип китте. +Ачлыкның баштагы биш-алты көне бик үткен, бик газаплы, бик чыдамсыз була, аннан соң адәм ни туры килсә шуны бетергәнче ашый, булмаса, ярты үлек кебек үзен дә, дөньясын да оныта торган бер машинага әйләнә. +Мәрьям беренче баскычның иң авыр сәгатьләрендә чакта, ике көн эчендә дүрт авылны үтте, ләкин бармак башы хәтле дә бирүче булмады: шулай тәкате бетеп килеп кергәч, аның әле картаеп, саргаеп кибәргә, яки шешенергә өлгермәгән йөзенә, сөякләре бөтенләй калкып чыкмаган гәүдәсенә карап, Намаҗан көләч йөз күрсәтте. +Аның янында тагын бер саилче хатын бар иде. Хуҗа карт моңа бер кисәк алабута икмәге сузды, Мәрьямгә: +- Ару гына хатын күренәсең, нигә болай йөрисең? - диде. +Хатын: +Ни генә кылыйм соң, бабакаем?! Бер атна ашаганым юк, егылам инде, - дип җавап кайтарды. +Карт бер дә тәкәллефләнмәде, яшьләй картаеп, бите җыерчыкланган хатынга: +- Сиңа бирдем бит, нәрсә торасың? - дип куып чыгарды: Мәрьямгә бер сынык икмәк бирде, ишекне бикләде, кайнаган самавырдан бер кәсәгә ясап, бусага төбенә эскәмиягә утыртты. Хатын йотлыгып ашарга тотынды; хуҗа, базардагы малның симезлеген караган кебек, биленнән, аркасыннан тоткалады да, ахмакча көлеп кочаклый башлады. +Мәрьям авызында икмәге тулы көенчә: +- Бабай, оят була бит, гөнаһ була бит, - ди, үзе, тук заманында иренә иркәләнүдән калган гадәте буенча, картның кочагына керә бара. +Иртәгә куып чыгарачагын сизде, шулай да җылы өйдә аз-маз ашап куну аңа җәннәт кебек тоелды. +Ул, күңелен тапсам, бәлки туйдырганчы ашатыр дип тә өметләнә иде. Эш болай уңай беткәнгә карт бүген мунчаны кузгатмады. Мәрьямне туп-туры үз ятагына чакырды. Теге каравыл хезмәтендәгеләргә гадәттәгечә: +- Ераграк бер кардәшем иде, бичара бер туенып, җылынып китсен! - дип аңлатты. +Гәрәйләр, Гыйльманнар йортны басканда, ул Намаҗанның карт кочагында йокыга киткән иде инде. Хуҗаның буылып үтерелүен күргәч, күңелендә кызгану булмады, мәгәр: +- Гаепкә калам, хур булам, күрәсең, - дип куркынды. +Гәрәйләр талаганда, ишеккә якын бәндәләр тизрәк чоланга чыгып, чормага качканнар иде. Өйдә тавыш-тын басылгач, шулай ук үзләре гаепләнүдән куркып, бер-беренең кул-аякларын бәйләделәр дә: +- Каравыл! Талыйлар, үтерәләр!!! - дип, үзләре бүлмәнең идәнендә тәгәрәп, багланып яткан хәлдә кычкырырга тотындылар. +Һәркемнең үз кайгысы үзендә иде. Таң сызылмыйча, килгән адәм булмады. Иртәнге якты белән болар тавышына килүчеләр шундый күренешкә очрадылар: +Ниндидер ят бер хатын бар. Куркып аның котлары очкан, тагын аяк-куллары богаулы ике адәм. Түрдәге залда Намаҗан карт буып үтерелгән - авызында көчләп тутырылган чүпрәк, муенында җеп, гәүдәсе ни өчендер сәке аягына бәйләнгән, йөзе кара көйгән; теле озын булып салынып авызыннан чыккан... +Хәбәр тиз таралды. +Ләкин берәүнең дә артык исе китмәде. Килүчеләр аннан-моннан эзләп икмәк валчыклары капкаладылар да таралдылар, кемнәр икәнен эзләп табу тиешле кешеләргә тапшырылды. +Хатын, илдән-илгә хәер теләнеп, тагын элеккечә китте. Каравылга дип утыз кадак алабута өчен монда күчкән фәкыйрь белән аның ундүрт яшьлек улы, утыны-фәләне әзер дип, шул йортның бер бүлмәсендә тора калдылар. +Гәрәйләр, Гыйльманнар, унбишәр кадак онны балчыкка, саламга куша-куша, өсләренә капланып килгән үлемне бөтен гаиләләре белән бер атнага якын кичектерделәр. +IX +Бу атна эчендә Миңлебай үзенең тир хәстәсеннән бөтенләй диярлек котылды. Ул эшнең төбен сизә иде. Яшермәде, Гәрәйгә шаярта биреп: +- Азрак сабыр итмәдегез, ул карт эткә мин өйне салып, он алмакчы идем, өлгергән булсам, исәбе җиңел үтәчәк иде, - диде. Гәрәй дәшмәде, зур кызына: +- Дүрт көннән кайтырмын, урыс авылларын бер әйләним, мин кайтканчы балчык белән кушып, балаларга шул онны көненә бер тапкыр ашатырсың, - дип, балтасын күтәрде дә чыгып китте. +Бер атна йөрде, рәтле нәрсә тапмады, ике җирдә чана төзәтте, берсендә бер сынык икмәк, икенчесендә ярты кәбестә белән өч бәрәңге ашаттылар. Җиде көндә тамагына башка ризык насыйп булмады. Шуның белән тагын яманрак бетеп, кабер күләгәседәй ава-түнә өенә кайтып керде. +Монда яңа хәбәр. +Миңлебай үзенең ун ел элек кенә салдырган дүрт почмаклы, такты чоланлы, биш тәрәзәле яхшы өен Мөхәммәтша дигән берәүгә утыз кадак онга саткан. Кулыннан кәгазь биргән. Ул онның җиде кадагына бер җылы кием алган, сигез кадагын бала-чага белән ашаганнар. Аның җир ярым чәчкән арышы бар иде. +- Шуны да бирмәкче идем, алучы юк, - ди. +Гәрәй бераз аптырады, аңа шундый зур мәшәкать белән җыйган өй кызганыч иде. Ләкин кияү башкача карады: +- Үлсәң, йортның нәрсәгә кирәге? Үлмәсәм, исән кайтсам, мин аны барыбер кире алам. +Гәрәй моны аңламады: +- Ничек аласың? Кәгазь яздыргансың бит! +- Шулай, алам! Утыз кадак урынына алтмыш итеп түлим дә, алам! Әгәр инде ул дуңгыз карышып маташса, бирмәскә уйласа, башын бирер. Мин андыйларны гына күргән. +Миңлебай сүзне икенчегә борды: +- Гәрәй абзый, мин монда тора алмыйм!.. Китәм инде! Үлсәм, юлда үләрмен! Үзең булмагач, әйтмәдем, син кызыңны минем белән җибәр!.. Дөньяның берәр ягында ике җанга җитәрлек ризык калгандыр әле! - диде. +Хуҗа дәшмәде, кечкенә Нәфисә аптырап карады, бу арада байтак хәлсезләнеп, элекке җанлылыгын югалткан малай Зәйни бу сүзгә кузгала биреп, апасына барып тотынды: +- Әнкәй дә үлде, син дә китәсең, без кем белән калабыз? - дип елап кочаклады. +Бу һәммәсе өчен яңалык иде. +Мәгәр өлкән кыз Бәхриянең дә, Гәрәйнең дә исе китмәде. +Ата бераз уйланып: +- Кызымның кияренә юк бит, ул ничек китәр? - диде. +Кызның күңелендә, кайчандыр тук вакытта башка бер егет бар иде. Җизнәсе Миңлебайны уйлаганы да юк иде. Шулай да үзеннән каршылык сизмәде: тик атасының киеме юк дигәне генә аны бераз аптыратты. Ләкин кияү моңа алдан чара күргән икән: +- Мин, - диде, - өйне саткач, җиде кадакка бер җылы чикмән алган идем... Ул бик озын, җиңнәре дә киң, әгәр ипләп тексәң, аннан бер калын оек, бер бүрек тә чыгар, - диде. +Үзенең ята торган урыныннан бер кием өстерәп чыгарды. +Бу чыннан да зур иде. Рәтләп ясаганда, бер адәм кышкы суыкта үлмәс кадәр кием булырлык иде. Бәхрия күршедән кайчы алып керде. Энә-җеп үзендә бар иде. +Гәүдәсенә үлчәде, иңеннән, буеннан артырлыгын кисте дә, шул кичтә үк чыра яктысында тегәргә утырды. Кияү аңа кисүдә булышты. Типчегәндә, теккәндә кайбер вакыт ике кисәкне беркетеп, тотып ярдәмләште. +Мәхәббәт белдерешү, никах, туй, мәһәр, кунак, мәҗлес, тәбрикләшү - һәммәсе шуның белән тәмам булды. Андый әйберләр күптәннән онытылган иде! +Кыз бу кичтә үлгән апасы Нәгыймәнең роленә керде. Сәкенең бер ягында, яртылай тегелгән чикмән ябынып Миңлебайның янында аның хатыны кебек ятты. Аның зөфафы шулай үтте. +Һәм моңа берәү дә гаҗәпләнмәде: "Башкачарак була торган иде бугай... Болай гына ничек ярар икән?!" дигән кебек уңайсызланулар һичкемнең хәтеренә килмәде. +Зур кызы белән Миңлебай киткәч, йорт кабергә әйләнде. Гәрәйнең өенә, гүя, куркыныч үлем үзе кара канатларын җәеп кереп капланды. Балалар хәлсез яталар. Алар айлап түгел, көнләп, сәгатьләп картаялар. Куллары неп-нечкә сөяккә әйләнде. Кабыргалар күкрәкнең ике ягына тезелгән чыралар кебек өскә калыктылар. Муеннары беләзектәй нечкәреп, ямьсез озынайды... Башкалар авырганда да бирешми килгән малай Зәйнинең уртлары чери, бөтен тешләре селкенеп төшә башлады, буй-буй чәче коелды. Сигез яшьлек матур сабый Нәфисәнең бите корышып кипте. Йөзенең сөякләре һәрберсе аерым-аерым бәреп чыкты, тиресе җитмеш яшьлек карчык төсенә керде. Болар хәзер элекке кебек елап ашарга да сорамыйлар. Булса, алларына килсә, беткәнче йотыгалар, булмаса, төссез, хәлсез сузылып ята бирәләр. +Гәрәйнең үзендә шешенү сизелде... Балтырларыннан башлап, ботка таба кабару артты. +Шулай бервакыт уйсыз-нисез катып утырды да, мич башыннан балтасын алып тышка чыкты. +Айлы кич иде. Дөнья матур иде. Ул боларны күрмәде, йолдызлар ерак күктә бриллианттай янып, уйныйлар, кемгәдер елмаялар иде. Гәрәйгә болар томанлы пыяла кебек тоелдылар. +Ул чоланның бусагасында аптырап, катып бераз торды да, кинәт каршысындагы кечкенә тәбәнәк куышка таба барып, аның адәм башы сыярлык кечкенә авызына гәүдәсе белән капланды. Эчтән эт тавышы килде. Бу - кайчандыр Зәйни малайның кечкенә матур көчек балалары өчен атасыннан елап-сорап ясаткан такта оясы иде. Алар үсеп, таралып, югалып беткән, әнкәләре Алабайга, аннан соң мирас буенча башка этләргә күчкән иде. +Хәзер моның эчендә Актырнак ята. +Ул моннан байтак вакытлар элек Намаҗан карт белән талашаталаша Галим картның эчен-бавырын ашап, үзен бер ныгытты. Аннан соң атналар буенча эзләнеп йөрде. Бүген басу киртәсе төбендә кемдер төнлә үлеп калган икән, иснәнеп йөргәндә, шул яктан җил килде, аның зирәк борыны шунда ук бер нәрсә сизенде, адәмме, малмы, аера алмады, ләкин анысы барыбер иде: ит бар, кан бар, ризык бар. Тиз шул якка чапты, барса, җүнләп туңып та җитмәгән, шешенгән бер гәүдә - адәм гәүдәсе ята. Ашыгып эчен ярды, өзгәли башлады, ул арада әле үлеп бетмәгән башка этләр дә килеп җиттеләр. Үзара талаш башланды. Мәгәр үлек зур иде, вакытны әрәм итмәстән, ачу белән бер-берсенә ырылдашаырылдаша булса да, төрле яктан кимерделәр... Кайдандыр бер кеше килеп чыкты, таяк белән боларны вата башлады. Актырнак: +- Суксаң сугарсың, бер кисәк алыйм әле, - дип, мәетнең уң кулына тешләрен батырган иде, нык тырышты, мәгәр каты икән, кул өзелмәде, таяклар аркада, кулбашта яман бииләр иде, түзеп булмады, чигенде. Актырнак эченнән әрнеп рәнҗеде: +- Бу адәм балаларының эт җенесенә нигә болай дошманлыгы артты икән бу ел? Элек алай түгел иде бит, - дип уйлана-уйлана йортка килде. Гәрәй чыкканда яңа гына шуннан кайтып такта ояга кергән иде; тамагы бер дәрәҗәгә кадәрле туйса да, теге кулны өзә алмавына кызганып, үз эченнән сукранып ята иде. +Шул вакыт кемдер ояның авызын каплагач, аптырап калды: +- Бу ни хәл? Ни булды бу? - дип уйланды. Башына куркыныч шөбһә килде. +Аның тирә-якка таралган бик күп балалары бар; танышлары, дусдошманнары да аз түгел. Бу ел шуларның бик күбесе юк булды. Гәрәй белән барганда күрше авылның базарында аларның күбесенең тиреләрен күреп таныган иде. Кемнеңдер кинәт каплануы үзенә дә шундый бер хәлнең килүе түгелме дип куркытты, барлык көче белән ояның авызына ташланды, бәлки чыгып котыла алырмын дип уйлады; мәгәр көче җитмәде, ишек авызы нык капланган иде. Беренче шашкынлык үтеп, кире чигенгәч, борыны ис сизде: бу бер дә шиксез хуҗасы Гәрәй исе иде. Элекке гадәтенчә, аңа иркәләнергә, дуслык белән тавышланып, чикмәнен яларга, шатлыгын аңлатырга теләде, ләкин болар да ярдәм итмәделәр: Гәрәйнең зур биш бармаклы, йонлы тиреле бияләй кигән сыңар кулы ояның эченә сузылып, Актырнакның муенын яки аяк-кулын эзли башлады. Инде көрәштән башка чара калмады, бер ишеккә, бер түргә сикереп тоттырмаска, тешләп, тартып кулны өзгәләргә тырышты, бияләй калын иде, теше үтмәде. Шулай көрәш барганда, хуҗа тактаны җимерде дә, авызны киңәйтте. Аннан адәмнең ярты гәүдәсе эчкә сузылды. Актырнак бар усаллыгы белән тешлим дип омтылганда, бияләй авызга керде, аның эчендәге бармаклар ике яклап иякне кысып алдылар, икенче кул арткы якны тотты, адәм аны өстерәп чыгарды. Эт җиңелә башлады. +Актык көч белән тагы бер селкенде, ләкин файда чыкмады, адәм зур чабаталы аяк белән биленнән аша басып җиргә екты, ай яктысында нидер ялтырап калды, шул секундта балта аның муенын чабып өзде. +Эт "һең" дип, бер генә эндәшергә өлгерде, башы белән гәүдәсе икегә аерылдылар, ак кар өстендә канап җан бирделәр. +Йортның күптәнге дусты Актырнак шулай әҗәл тапты. +XI +Эт бик ябык булды. Аның йоны буй-буй коелган, янбашында, сыртында кайбер сөякләре нечкә тирене ертып чыккан иде, төнлә моны ипләп тунарга кыен иде, Гәрәй иң элек карынын ярды, аннан эчендәге җыен пычрагын үткен балта белән кырып ташлады, арт санын кисеп алды да, тышта калса туңар, тунап булмас дип гәүдәне өйгә кертеп ишек төбендәге чөйгә элде, кулындагы кисәген куна тактасына салып вак кына турады. +Тәрәзәдән ай яктысы төшә, өйне бераз яктырта. Балалар аталарының караңгы шәүлә кебек туктаусыз йөрүенә, ни беләндер маташуына башларын калкыттылар. +- Әткәй, ни бар?.. Әллә ашарга буламы? - диештеләр. +Гәрәй зур чүлмәккә суын сала биреп: +- Йокламагыз, балалар, мин әзрәк ит алып кайттым, хәзер мичкә куям, - диде. +Зәйни малай әкрен генә кузгалды, атасының янына килде дә, дәшми-аптырап карап торды. Яңадан сеңлесе янына барып акрын, хәлсез тавыш белән: +- Нәфисә, әткәй ашарга алып кайткан! - дип ятты. +Сабый кыз дәшмәде. Гәрәйнең су белән тулы өлкән чүлмәгенә күз салды. Атасы чыгып китте. Күршенең бу йортка караган читәне күптән ягылып беткән иде инде. Гәрәй балтасын тотып төрле җиргә кагылды, ләкин ватып ягарлык нәрсә тапмады. Күптән мичтә янган урам капкасының таза имән баганасы ялгыз утыра иде. Калын иде. Аны кисеп вакларлык көчне үзендә сизмәде. Кире өйгә борылып керде. Сәке киң. Аның һәммә такталары исән. Шулардан иңе ике карыш, калынлыгы бер илле, буе өч аршын чамасы берсен тартып алды да, яргалады. Әйбәт коры утын булды. +Учакта тирән көл эчендә чаткыны бетерми саклау гадәт иде. Ике кирпеч өстенә чүлмәкне утыртып, утыннарны шуның астына ипләп салды да, көлдәге чаткылардан, өреп, нечкә чыраларны кабызды. Сәкенең еллар буенча кибеп яткан такта кисәкләре тиз арада дөрләп янып киттеләр. Ут яктысы Нәфисә белән Зәйнигә дә бераз җан бирде. Алар урыннарыннан тордылар, кабердән кайткандай кыяфәтләре белән мич каршысына килделәр. Малайның апасы вакытында пешереп ашалган алабута апарасы хәтерләнде. +- Әткәй, - диде, - апалар кайчан кайталар икән, ə?.. +Гәрәй күмерләрне рәтләп, яңадан чыралар салды. +- Кайтырлар, балам, арба юлы төшкәч тә кайтырлар, - диде. +Тәрәзәдә күләгә күренде. Зур буйлы, кара чикмәнле бер адәм акрын атлап, урам капка ягыннан боларның йортына таба үтте. Кемдер ишекне ачты. Дәшми-тынмый керде дә, сәкенең аягына сөялеп идәнгә утырды. +Бу - теге көнге егет - Гыйльман иде. Бераз торгач кына аның әллә кайдан кысылып чыккан тавышы ишетелде: +- Аптырап сиңа... килдем... берәр рәтең... юкмы... икән... дип... +Гәрәй казанга күрсәтте: +- Мондарак кил... Җылынырсың, - диде. Гыйльман сүзсез-нисез болар янына килде. Мич ялкынланып яна. Эт сөякләре белән акрын гына кайнаган чүлмәктән күзләрен ала алмыйча дүрт кеше дәшми-тынмый карап утыралар. +XII +Тәрәзәдән тагы күләгә күренде. Ай яктысында ниндидер бер гәүдә өйгә таба йөгереп үткәндәй булды. Әйләнеп карарга да өлгерә алмадылар, ишектән бер адәм нечкә тавыш белән елап килеп керде. Беренче карауда моның ирме, хатынмы икәнен аеру читен иде. Башында ирләр бүреге, өстендә капчыктан, чыптадан тегелгән күлмәк-бишмәт. +Гәрәй урыныннан кузгалды. +- Сиңа ни булды, Фатыйма, ник елыйсың? - диде. +Бу - аның көз көне үлгән сеңлесенең кызы иде. Хәзер үзенең туган агасы Габдуллада тора. Фатыйманың елавы көчәйде: +- Инде кая барыйм? Әллә нинди бер үткенчегә ун кадак онга саттылар, - дип үкереп, үз тавышына үзе буылды. +Аны мич алдына ут каршысына китерделәр. Кыз өшегән, калтыранган, йөгереп хәле беткән. Туңган кулларын җылыта-җылыта үз язмышын сөйләп бирде. +Аны көз көне Намаҗан картка бирергә уйлаганнар. Ләкин хакына килешмәгәннәр: ул ун кадак алабута, ун кадак арыш оныннан арттырмаган, агалары бер пот сораганнар. Фатыйма зифа буйлы, сылу йөзе, үткен, уңган кыз булганга, үткән-барганның күбесе аны сатулашмый калмый икән. +Менә бүген нәрсәләрдер төягән ике атлы бер юлчы килгән. Фатыйманың үзенә тел әйтеп караган. Кыздан җылы җавап булмагач, агалары белән пышы-пышы сөйләшкәннәр дә, эшне бетергәннәр. Хакы дүрт кадак арыш, уналты кадак алабута оны икән. +Фатыйма боларны әйтеп бетерде дә: +- Оннарын алганнар булса кирәк, бүген кич мине ул адәм белән йокларга көчлиләр, мин чыктым да качтым, - дип, тагы үксергә тотынды. +Балалар аны таныйлар, кайчандыр үз апалары кебек якын күрәләр иде. Җәй көннәрендә яланда бергә-бергә үлән, яфрак, башак җыеп та йөргәннәр иде. Ләкин бүген артык елышмадылар, читтән карап аптырап тордылар. Гыйльман да дәшмәде. +Гәрәй күбекләнеп ташый башлаган чүлмәкне кашык белән бутады да: +- Я, җитәр, елама юкка! Үземдә кал!.. Үлсәк, бергә үләрбез!.. Менә балалар да ятимсенәләр. Аларның апалары булырсың! - диде. +Кыз тынычланып ук китте. +Бу өйнең рәтен белә иде. Чыра яндырып алды, шүрлектән кашыкларны, агач савытларны эзләп тапты. Бизәге, төсе калмаган кара керле ашъяулыкны җәйде. +Ул бөтенләй егылырлык хәлдә түгел икән әле. Мондагылар арасында иң җанлысы булып чыкты. +Мичтән чүлмәкне ул алып куйды, балаларга үзе салып бирде. +Сүзсез, тавыш-тынсыз һәммәсе савытларына капланып, ашарга тотындылар. Актырнакның сөякләрен йотлыгып-йотлыгып чәйнәргә керештеләр. +Берничә минуттан чүлмәк бушады, кашыклар, савытлар яланды. +Фатыйма аш савытларын юарга тотынды, балаларга җан керде, алар яңа апалары белән дә, ирләр белән дә юк-барны сорашып сөйләшергә итә башладылар. Зәйни малай бигрәк ачылды: +- Безнең апай арба төшкәч кайта, - дип, Фатыймага сөйләп бирде. "Шулай бит, әткәй, кайта бит" дип сорап, "кайта, балам, кайта" җавабын алгач, аның теле тагын җитезләнде. Арбадан җәйгә, аннан язга, аннан башка нәрсәләргә күчеп такылдарга тотынды. +Эчкә бераз җылы ризык кергәч, аның кечкенә башы тагы үзенең элекке хыялларына китте: әткәй әйтә, инде, ди, кыш озак калмады, ди. Шулай бит, әткәй, челләсе үтте бит инде. Менә күп тормас, кар эри башлар. Урмада сулар-елгалар агып китәр. Аннан соң җирләр кибәр. Без, ди, былтыргы кебек кардан ашлык башаклары җыярбыз. Аннан соң агач яфрак ярыр, аны җыярбыз. Минем кармагым әле дә очырмада ята. Мин балыкка йөрермен. Аннан соң ди, бакалар, йомраннар, кошлар тотарбыз. Аннан соң... аннан соң, ди, яңа ашлык та... җитәр, ди. Шулай бит, әткәй? +Зәйни шулай тыкылдаганда, Гыйльман мичкә аркасы белән сөялеп тора иде.... ничектер тезе бөгелгән кебек булды... да идәнгә ауды. +- Бу ни хәл? - дип янына килсәләр, аның тәне суынып бара иде инде. +Күп заманнар буенча ачлыктан кыркылып бөрешкән эченә кинәт ашау ярамадымы, әллә аның тәнендә тереклек акрынлап бетә-бетә шулай үлем җиткән чагына туры килделәрме - моны белә алмадылар, белергә дә теләмәделәр. Чөнки бу бик артык гади эш иде. +Балалар белән Фатыйма өйдә калды. Гәрәй үлек турында аның йорттагыларына хәбәр итәргә дип, тышка таба кузгалды. +Алар ерак түгел иде. Ике хатын, бер ир килде, мәетне аркылы агачка салдылар да күтәреп алып киттеләр. +Фатыйма бу өйдә озак кала алмады. Аны берничә көннән соң җиңгиләре килеп алдылар: "юктан качып йөрисең, үзең теләмәсәң, сине кем бирсен" дип шелтәләделәр. +Фатыйма теләмәде, шулай да аны бер атнадан соң икенче бер юлаучыга унбиш кадак он бәрабәренә биреп җибәрделәр. +Ул гомерендә күрмәгән тимер юлларда, вагоннарда булды. Айлар үткәч, Ташкент вокзалында, тулы йөзле, кара сакаллы, чалмалы, яшеллесарылы чапан кигән бер адәмгә дүрт пот ак онга сатып җибәрделәр. Бу эштә барлыгы биш кеше азмы-күпме табыш иттеләр. +Ул бар чакта Гәрәйнең өендә азрак җан сизелә иде, хәзер балалар тагы ятимлектә калдылар. Мәгәр малай тиз бирешмәде. +Актырнакның ите беткәнгәчә, Зәйни элеккегечә тере булып, туктаусыз сөйләп, хыялланып йөренде. +Гәрәйнең әйтерсең теленә таш бәйләгәннәр: ул шундый сүзсезгә әйләнде. Балаларына да элекке кебек җылы эндәшүе калмады. Сорый башласаң, унга бер җавап кайтара. Нәфисә бер нәрсә дә сизенмәде, мәгәр зирәк малай Зәйни кайбер вакыт атасының күз карашларыннан куркып китә, кечкенә йөрәгенә караңгы шом төшә иде. Ул тагы әнкәсе исән, апасы өйдә вакыттагы кебек калага качу турында уйлана башлады. Элек атасы белән шәһәргә баргалаган иде. Авылдан авылга сорашып юл табармын, ди иде. Калада ашаталар икән дип тә белә иде. Мәгәр аны бер нәрсә аптырата - аның өстенә, аягына бер нәрсә дә юк иде. Ул менә шул турыда баш вата, киңәшергә кеше булмау, китәргә үзе кебек бер малай туры килмәү дә аны борчый иде. Шулай да ул үз башыннан каланы чыгара алмады, атасының куркыныч күз карашларын сизгән чакларда аның бу уе тагы ныграк көчәя барды. +XIII +Гәрәй хәлсез, уйсыз тәрәзә төбенә килеп утырды. Тышта каты кышның бераз язга тартым матур аяз көннәреннән берсе иде. Еракта матур таулар күренә. Алар артында зур урманнар, киң басулар тирән көрт астында яталар. Боларның киң күкрәгендә карларның алмаз бөртекләре якты кояшның салкын нурлары белән туктаусыз уйныйлар. Боларга карап Гәрәйнең миенә бер уй керде: "Тукта, ник соң минем Зәйнием үзенең кечкенә куяны белән шунда бергә уйнамый икән? Ул куяннарны Актырнак тотып ашадымы икән әллә?.. Тукта, бу ни хәле? Урамның ары ягындагы каршы өйләрдә утлар күренә түгелме? Алар бит каядыр икмәккә киткәннәр иде! Берәр нәрсә табып кайтмадылармы икән?! Ай, берәр сынык икмәк бирсәләр иде. Үләм, ай, үләм! Эчемне нәрсә беләндер боралар, ни беләндер суырып йөрәгемнең канын эчәләр". +Шулай ярым саташып, тиле хәлсез күзләрен төрле якка йөрткәндә, сәкедә ике әйбер күренде... +"Болар кемнәр? Ə, Нәфисә белән Зәйни яталар икән. Тукта! Боларның кайсысы итлерәк икән? Нигә бу ике бала һаман-һаман миндә торалар икән, бичаралар? Кечкенә кызның рәте булмас, буш тире дә сөяк кенә чыгар! Ə менә малайның чамасы зарарсыз. Аңарда унбиш кадаклап бардыр. Көненә ике генә кадак ашаганда, атнага иркен җитә". +Гәрәй шул уйлар белән балаларга карады... "Ə, əнə нинди йомшак тәннәр! Шулпага әйбәт булыр, йөрәкнең канын суырган яман нәрсәләр дә туктар. Аннан соң яз җитәр... Яңа ашлык өлгерер... Кызым Фатыйма да кайтып килер!" +Малай Зәйни нидер сизенде. Атасының шашкан, усал, томанлы карашларыннан коты очып сикереп торды... +- Әткәй, ни эшлисең безне? - дип, ачы аваз белән кычкырып җибәрде. +Гәрәй моны күреп алды да кинәт кузгалып, баланы эләктерергә омтылды. Ләкин өлгерә алмады, Зәйни үлем тырнагына эләккән кебек акырып, ишеккә таба атылды. +Атасының малай артыннан куып чыгарлык көче юк иде. Аны уйлый да алмады; әле һаман аптырап, куркынып хәлсез яткан сабый Нәфисәгә барып тотынды: "Тор, кызым, җитте", - диде. Тирә-ягына әйләнеп каранды: һичкем юк иде, мәгәр мичнең кашагасында пычакның ялтыравы гына күзенә төште. Аны бер кулы белән генә сузылып алды... Йөзе начар иде, үтмәс кебек иде. Казанга кайрарга уйлады, анда бушлык иде. Барыбер чарлар дип, чүлмәкнең читенә берничә тартты. +Кыз боларны күрде, кычкырырга тамагы алынган кебек катып торды да: +- Әткәем, ни эшлисең мине? - дип, хәлсез акрын тавыш салды. Гәрәй моны ишетмәде. Нәфисәнең йөзен чүпрәк белән каплады да пычакны каты кулдан берничә мәртәбә бугазга ышкып җибәрде. Пычак начар, атаның кулы калтырый, бугазга туры китерә алмады, кыз яртылай киселгән бугазы белән әллә нинди авыр үлем астында гырылдый башлады. "Тукта! Бу нигә алай?" - дип, тагын катырак берничә мәртәбә тартты, муенның яртысы киселде, бала гыг... гыг... гыг... итте дә тынычланды, тәндә тереклек бетте. +Берничә тамчы кан күренде... Гәрәй, тукта, болай ярамый, идәнгә акмасын, дип, ишек төбендәге ләгәнне китерде, киселгән бугазны шуңа тотты, ләкин кан артык юк иде. Ярар, бетте бугай, дип, кызның гәүдәсен шунда яткан ашъяулык белән япты да, бер-ике генә тамчы кан түгелгән савытны, кеше күрсә сизә башлар, дип, йортка чыгарып түкте, аның өстенә кар сипте, аяк белән таптады да яңадан өйгә керде. Күңелендә бер төрле дә газап сизмәде: әхлак, вөҗдан кебек тышкы тук хәлләр эчендә туа торган мәгънәләр, куәтләр әллә кайчан аның җанында сүнгән иде инде. Баланың авызы ябылмаган, кечкенә нурсыз күзләре ниндидер бер газаплы караңгылык белән туктап, ачык торалар. +Гәрәй моны күрмәде, үз исәбе белән бу ит биш көнгә җитәрлек иде, шуңа каратып нечкә, ябык, кансыз гәүдәне кисәкләп бүлде. Йомшаграк җирләрен шул чи көенчә кабып, ашыгыч-ашыгыч чәйни башлады. Бүген туярлык булсын ичмасам, дип, зуррак өлешне - уң кул белән бер як кабырганы хәзер үк пешерергә уйлады. Башкасын, өйдә торса бозыла башлар, дип, бүтән җиргә куйсаң эт-кош тияр, дип, очырмага мендерергә уйлады. Шулай дип, баскычтан өй түбәсенә күтәрелсә, Зәйни малай шунда качкан икән, ул атасының ярым шашкан күз карашыннан "чер" итеп кычкырып җибәрде: мине тере көенчә ашарга менгән икән, дип коты очты, өйнең түбә кыек тактасын каерып, елап, акырып, урамга сикереп төште дә качты. +Гәрәй моңа бераз гаҗәпсенде, мәгәр үзенең эшен бүлмәде, ашъяулык чүпрәгенә төрелгән итне очырмадагы әрҗәләр арасына яшерде дә, баскычтан төшеп, кире өйгә керде. +Сәкенең такталары ягылып бетмәгән иде әле. Шуларның берен тизтиз яргалады, чүлмәккә тутырып су салды, аны мич алдындагы ике кирпечкә куеп, өстенә утын тезде, көлне актарып, андагы чаткыларны өреп чыраны яндырды да, ут кабызды. Монда ялкын кыздыра башлады. Үзе куна тактаны алып, итне ваклап, йомшаграк кисәкләрен чи көенчә чәйни биреп, турарга тотынды. +"Күптән ашаган юк иде... Әгәр азрак тоз да булса, яхшы буласы икән!" - дип уйлады. Тоз тәме татыган юкка айлар үтте инде. Күршеләрдән сорасаң?.. Аларда да юктыр, булса да бирмәсләр. +Ул шулай аш пешерергә хәзерләнгәндә урамнан ниндидер тавыш ишетелде. Бу зур шау-шуга әйләнеп йортка якынлашкан кебек булды... Менә ишек ачылды, ниндидер ябык, үлек кыяфәтле, кабердән кайткан төсле куркыныч шәүләләр, әллә нинди үлем күләгәләре өйгә тулдылар... Болар нәрсәгәдер шаулашалар, хәлсез кулларын кизәнеп, бер-берен таптап Гәрәйнең өстенә киләләр... Ул бу эшне башта ук сизгән, яртылай туралган итне куна такта белән сәке астына куеп, канлы пычакны мич артына ыргытып өлгергән иде. Идәнгә тамган бер-ике тамчы кан эзенә аягы белән басып, яшерергә азаплана иде. Шау-шу кереп өйне баскангача боларны бетергәнгә үзенчә бераз тыныч, шулай да аптыраулы йөз белән халыкка карады. Бер сүз дә дәшмәде, артык куркыну, үзен гаепле кебек табу да сизенмәде. Тик бу шашкан дулкын эчендә Зәйнинең булмавы гына аны бераз гаҗәпкә калдырды. Ул кая икән, дип уйлады. Кемнәндер бу турыда сорарга авыз ачты, мәгәр өлгерә алмады. Әллә нинди карлыккан җәһәннәм тавыш белән ташчы Камали: +- Убырлы карчык Зәбидәне үтерештең! Инде син, дуңгыз, эт, үз балаларыңны суеп ашый башладыңмы? - дип акырып аның бугазына ябышты. Әллә нинди кара ачу катнаш дошманлык белән котырынып, аны буарга тотынды. Арадан берсе яман кабер тавышы белән тагын акырып җибәрде. +- Нигә әйтмисең?! Кызыңны кая куйдың? +Өйне тутырган ач, хәлсез шәүләләр, Гәрәйне тарткалап, идәнгә ташлап таптарга, изәргә омтылдылар. Үзләре үлем, кабер тавышы белән туктаусыз кычкырыналар: +- Нигә әйтмисең? Кечкенә кызыңны кая куйдың? Суеп ашадыңмы? Безгә улың Зәйни коты очып елап килде. Әйт, әйтмәсәң, шул җирдә бетерәбез! +Шау-шу, кычкырыш, шашкынлык бөтен өйне, йортны басты. Барган саен тагын яманрак котыру төсенә керде, мич буенда такта шүрлек бар иде, берсе ашыгып, куркынып шуны актарырга кереште дә, койрыклы тере шайтан тоткан кебек коты очып кычкырып җибәрде: +- Менә! Менә таптым! Менә каны да кипмәгән! +Саргаеп, корышып кипкән йөзле, ялангач гәүдәгә иске ертык чикмән ябынган Фәррах сәке астыннан куна тактаны тартып чыгарды, карлыккан җәфалы тавышы белән идәнгә нәрсәдер ыргытып бәрде: +- Җәмәгать, менә кулы, менә кабыргасы! - диде дә, үз-үзенә, үз тавышына буылып, кулындагы бала сөягеннән шашып, арты белән мичкә сөялеп катты. Акрын-акрын идәнгә чүгәләде, аны таптап, тагы Гәрәйгә ташландылар. Бөтен өйне шашкан томан, ерткыч караңгылык каплады. Куркыныч үлем шәүләләре үзләрен-үзләре, дөньяларын оныталар, хәлсезлекләрен сизмиләр, кара ерткыч дулкын белән акылларыннан язып, үз баласын үзе ашаган крәстиәнгә - балтачы Гәрәйгә тагы да яманрак акырышып, һөҗүмгә тотыналар, кул белән, аяк белән кыйнап, күкрәкләрен, битләрен чабаталы аяклар белән таптыйлар, изәләр. +Шул ерткыч үлем, куркынычлы дулкын эченә кайдадыр бер сүз ташлана, тышта кемдер көлү катнаш саташу белән акырырга тотына: +- Йөкләр килә, сәвит йөкләре килә! Бәрәңге килә, алабута килә! - дип үзе кычкыра, үзе карга бата-бата, тагы егыла, тагы акыра: +- Бәрәңге килә, сәвит атлары йөк белән кайталар, ит бар, алабута бар, икмәк бар! +Бу гаҗәп тавышны ишетүгә кыйналып, имгәтеп ташланган Гәрәйнең өенә тулган ач үлем, крәстиән шәүләләре кинәт нәрсәнедер искә төшергән, нәрсәнедер кинәт аңлаган кеше кебек башларын күтәреп, җансыз багана кебек хәйранлыкта катып туктыйлар. Тыштан килгән саташулы, тир хасталы тавыш тагын көлеп кычкыра: +- Бәрәңге дә бар, алабута да бар, ха-ха-ха... ашыйбыз гына! - ди. +XIII +Бөяне кинәт ерган язгы ташкын кебек ач крәстиән төсендәге кайсы кипкән, кайсы шешенгән хәлсез үлем шәүләләре барлыгы берьюлы, берберен таптап, егылып, урамга таба бәрәңге, алабута, ит тавышы килгән якка ташландылар. Кыйналып, изелеп ыргытылган Гәрәйне онытып, аны өендә ялгызын калдырдылар. Үзләре ерак каладан килә торган юлга, куе зур урманның бу кечкенә караңгы авылга таба караган ягына йөгерештеләр. Бөтен җәй яңгыр таммады, бер бөртек иген үсмәде, үләняфрак корып кипте, хайваннар туфраклы тамыр кимереп кырылдылар, күсе, йомран, эт, мәче әллә кайчан ашалып бетте, бу кечкенә караңгы тормышта мыжгырдаган крәстиәннәр ачыгып хәлдә тайдылар. Шулай да икмәкле йөкләр килә дигән тавыш аларның актык көчләрен чыгарды, алар арыйлар, атлаган саен егылалар, карга чумалар, һаман да бер-берен таптап, берьюлы бер-бере өстенә өчәр-бишәр кеше өелгәләп, тагы торып китәләр. Куркыныч көлү катнаш саташулы тавыш ялган булмады, анда - ерак-ерак каладан килә торган юлда урманнан чыгып боларга таба кузгалган чаналар күренде, крәстиәннәр актык көчләрен җыеп, шул йөкләргә генә барып җитә алсак иде, аннан котылыр идек, дигән җылы өмет белән ыргытылдылар. +Анда зур йөк төялгән сигез чананы, арык, ябык сигез ат бер туктап, бер кузгалып кыенлык белән карлы юлдан болай таба өстериләр. Чаналарга каршы барып, ни нәрсәдер төялгән капчыкларны күрү белән, ач крәстиәннәрнең миләре капланып, йөрәкләре туктый язды. Ташчы Камали түзә алмады, ат янында килә торган чыбыркылы юлаучының сүзенә колак салмастан, иң алдынгы чанага барып егылды, куллары белән кочаклап, тешләрен батырып бер капчыкны тартырга, үзенә таба өстерәргә, өзәргә, чишәргә ашкынды. Йөкчеләр җаваптан куркып, моны аерырга, читкә этәреп ташларга тырыштылар. +- Болай ярамый, килгән кире качмас, сәвит өенә барып җитсен. Пешкәч ашарсыз, - дип, сүз белән аңлатырга теләделәр, ләкин моны ишеткән кеше булмады, ач күләгәләр бер-берен таптап, алдагы чаналарда кар сырып бетергән капчыкларны берәм-берәм өстерәп тарткалап, җиргә, кар өстенә тәгәрәттеләр, хәлсез куллары, зәңгеләдән йомшарган тешләре белән газапланып капчыкларын өзгәләделәр, ертыпертып җибәрделәр, чана тирәсе бәрәңге белән тулды. Карга туң, чи бәрәңгеләр сибелде. Ташчы Камали, моны күргәч, алтын тавы тапкан кеше кебек шашып кычкырып җибәрде, кар катыш туң, чи бәрәңгеләрне авызына ашыгып-ашыгып тутыра, йотлыгып чәйни башлады. Башкалар һәммәсе дә җиргә ташландылар, ертык капчыкка тыгылдылар, каушап калтырап, карлы бәрәңгеләр белән авызларын тутырдылар, дөньяларын онытып, йотлыгып ашарга атылдылар. Ачлар туң бәрәңге белән азапланганда йөкче татарлар бүтән капчыкларын ныграк бәйләп, тизрәк авылга керү ягын карап кузгалдылар. Алар артыннан халык та калмады, җиңнәренә, куеннарына, кесәләренә тутырган, чи туң бәрәңгеләрне гаҗәп бер ләззәт белән кимерә-кимерә шул азык йөкләреннән аерылмый, ике як белән каравыллап, сәвит өенәчә бергә килделәр. Рәис үзе атналар буенча бер нәрсә капканы юк, аяклары, гәүдәсе шешенә башлаган иде. Шулай да түзмәде, өстерәлеп чыкты, бераз карап катты, аннан кинәт капчыкка ташланып, чи бәрәңгенең таш-кабыгын чикмән җиңе белән сөрткәләде. Тәмләп ашый башлады. Алда торган зур эш аның тәнендәге актык көчләрен суырып кузгатты, ул яңа килгән йөкләрне бушаттыру чарасына тотынды. +Ул арада бу зур шатлыклы хәбәр бөтен авылга таралып өлгерде. Кар баскан өйләрдән җанлы мәетләр күтәрелеп чыгалар, юлсыз, сукмаксыз урамнар, тыкрыклар буенча, вакытсыз картаеп кипкән яки шешенгән кечкенә балалар, шешенгән, авыз ачып сүз әйтә алмаслык хәлгә җиткән хатыннар, туфрак төсле каралган карчыклар, картлар үлемнәре, каберләре белән бергә кузгалып, бу ризык йортына агылдылар. Һичбер сүз белән, һичбер көч белән тыярга, туктатырга юл булмады, дүрт капчык бәрәңге шунда кар өстендә чи, туң килеш ашалып, кимерелеп бетте. Төнлә ачлар тарафыннан үтерелгән Намаҗанның өе ризык килгәндә ашханә ясар өчен уңайлатылган иде. Булганынча утын кистеләр, җитмәгәненә читәннәрне, коймаларны җимерделәр, әллә ни чаклы хатыннар үзләре сорап, туйганчы аш исе, бәрәңге исе, икмәк, алабута исе иснәп калыр өчен шунда казаннар тирәсендә булышлык иттеләр, ирләр, балалар, карчыклар, картлар хәле бары аяк өстендә, хәлсезе утырып, карга ятып ризык пешкәнне, өләшә башлаганны тирән бер түземсезлек белән көттеләр. Казаннарга ябык елкы итләре салынып, морҗалардан аксыл соры төтеннең беренче күренүе бу көткәннәрнең өметләрен якынайтты, җыелган халыкның ашау дәрте кайнап, ниндидер эчке корыч ыргаклар карыннарны борып-борып алдылар. Миләр ачылгандай, йөрәккә өмет, ышаныч дулкыны керергә теләгәндәй булды. Бер минут бу әйберләр, казаннар яныннан аерылмаган рәис үз янына ташчы Камалине чакырды: +- Син, Камали абзый, - диде, - халыкка әйт, бездә савыт-саба юк, өйләреннән китерсеннәр, - диде. Ләкин ач крәстиәннәр таралырга курыктылар, өчнең берсе, тирә-күршенең икесе китсә, башкалары морҗадагы төтеннән, аш кайнаган өйнең тәрәзәсеннән күзләрен ала алмый таш кебек катып кузгалмый тордылар. Болар арасында берсеннәнберсе җылырак сүзләр тарала башлады, туйганчы шулпа бирәләр икән, тагы берәр кисәк алабута икмәге дә бирәләр икән, инде хәзер шулай көн дә ашатмакчылар икән, бу сигез йөк беткәч, тагы сигезне, аннан тагы сигезне китермәкчеләр икән, дигән кебек өметле хәбәрләр күңел юанычы белән матурланып, крәстиәннең йөрәгенә туктаусыз дәрт арттыра торды. +XIV +Крәстиәннәр бер-берен таптап чыгып йөгергәннән соң ялгыз калган Гәрәй кинәт сәкегә утырды. Кулын йөзенә, маңгаена куеп бераз гына уйланып, шашып торды да, акырып җибәрде. Бу куркынычлы саташулы тавыш аның көлүеме, елавымы, аерырга мөмкин булырлык түгел иде. Шашкан күзләре түшәмгә, аннан морҗа калагына текәлделәр. Сикереп торып кулы белән тимер калакны тартты да, тагы кире утырды, тагы кинәт кузгалды. Идән уртасына басып акырып елады да, йорткаабзарга чыгып китте. +Тегендә Намаҗан йортындагы ашханәдә аш пешереп, аны кечкенә кисәк алабута икмәге белән ашап, азрак хәлләнгәч, ташчы Камали үзенең кыйналган күршесе балтачы Гәрәйне бу ашарга җыелган халык эченнән күзе белән эзләде. Тапмады. тукта, ул юньсез хәлсез ятадыр, дип, кайтышлый аңа керде. Өендә юк. Кечкенә сабый кызның пешерелмәгән нечкә ябык куллары, кабыргалары шунда сәкедә аунап яталар. Камали аптыранып уйланды: тукта, бу кайда булыр? Эзләнеп, каранып, бераз шикле куркыну белән йортка чыкты. Анда түбә саламы алып ашалган, читәне ягылган абзар, аның көч җитмәгәнлектән генә төшереп ягылмаган калын агач өрлеге бер баганадан икенче баганага таба сузылып тора. Өрлекнең нәкъ уртасына билбау бәйләнгән, билбауның түбәнге очы ипләп, муенчак итеп ясалган, менә шул муенчак Гәрәйнең кипкән сөяк муенын буып тора. Йөз кара көйгән, тел салынган. Акрын гына җил исә, асылган гәүдә үзенең бугалагы белән бергә әле бер якка, әле икенче якка акрын гына тирбәлә. Гәрәйнең өстендәге чикмәне ачылган, күлмәге ертылып салынган, киң күкрәгенең эре кабыргалары кипкән агачлар кебек калкып, тезелешеп яталар, тышка таба чыгып торган күзләре, гәүдә җил белән әйләнгән саен әле бер якка, әле икенче якка карыйлар, бу күзләрдә шелтә катнаш шашкынлык белән каты газап тулы. +XV +Бөтен кыш буенча күңелен тынычсызлаган, авылда теге бала ашый торган карчыкларны, җиде хатын турындагы әкиятләрне ишеткән саен йөрәген тартып, чакырып торган ерак кала ахыр чиктә малайны үзенә суырып алды. +Атасы шашып сеңлесен суйган көндә ул елап-елап күрше авылга йөгерде, аннан атлыларга иярә-иярә, күп көннәр үткәч калага килеп керә алды, ләкин үлем аны үзенең каты тырнакларыннан ычкындырырга теләмәде. Ул коточыргыч авыр ачлык елның тирән куркыныч фаҗигасен әйтеп бирергә адәм теле җитәчәк түгел! Кечкенә бала зур калада тагы яманрак аптыранды. Урамнарда хәлсез гәүдәләр, үлекләр, үлем көтеп туңып ыңгырашучылар шунда аяк астында яталар. Атасының асылынуына атна тулганда, Зәйни шәһәр уртасында мәчет капкасы төбендә карга егылды. Бераз ыңгырашып ятты да, хәле бетеп тынды. Җомгадан чыгучылар, монда үләксә ята ич, нигә җыймыйлар, дип сукранып үттеләр. Сабый бала туңса да, үлеп җитмәгән иде әле. Авыр ачлык фаҗигасеннән файдаланып, эт ите, адәм ите, мәче ите кебек нәрсәләр белән яшерен сату итә торган карчык кич белән үтешли Зәйнигә күз салды, "кызгану" төсе белән тотып карады, үз эченнән, әле яңа икән, бозылмаган икән, ярарлык җире табылырлык икән, дип уйлады. Як-ягына күз атты да, тиз генә капчыгына тыкты, икенче көнне, башка күп нәрсәләр катнаштырып шул иттән шулпалы пилмән ясап сатты. Казан, 1923 ел. \ No newline at end of file diff --git "a/bylatypov/\320\220\320\272 \321\202\323\251\320\275\320\261\320\276\320\265\320\272_tat.txt" "b/bylatypov/\320\220\320\272 \321\202\323\251\320\275\320\261\320\276\320\265\320\272_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..c288f5dbaa17a338da9c354f75cbc54b57afba16 --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\220\320\272 \321\202\323\251\320\275\320\261\320\276\320\265\320\272_tat.txt" @@ -0,0 +1,74 @@ +Фәнис Яруллин +АК ТӨНБОЕК + +Хикәянең тексты 2004 елда басылган 3 җилдлек Әсәрләр китабының III җилденнән алынды. Сканлау, таныту, тикшереп укып чыгу һәм китап калыбына күчерү "Армут" берләшмәсе тарафыннан башкарылды. + +(Хикәя кыскартып алынды.) +ечкенә чакта Гадилә белән Шөһрәт +бергәләп су коенырга бик яраталар +иде. Әниләренең эшкә киткәннәрен +генә саклап торалар да, әллүк Каран буена. Камышлар арасыннан кыр үрдәкләрен табып булмаган шикелле, аларны да эзләп таба алмыйсың. Иреннәре күгәргәнче, тешләре тешкә бәрелгәнче судан чыкмый алар. Гадилә йөзәргә бик ярата иде. +- Кара әле, Шөһрәт, мин әнә теге төнбоек яфрагына кереп утырсам, күтәрә алыр идеме икән? - ди ул. +- Юләр, әллә үзеңне бик җиңел дип беләсеңме? Төнбоек яфрагы түгел, мин дә көчкә күтәрәм бит сине. +- Синең мине күтәреп караганың да юк әле. +- Теге чакта, аягыңа пыяла кадалгач, кем апкайтты соң? Алар шулай сөйләшеп утыралар. Аннан кыз тагын сорау бирә: +- Шөһрәт, нишләп агачлар суда батмый да, кешеләр бата, ә? +- Мин каян белим. Кеше җанлы бит, шуңа батадыр. Гәпләшеп утырганнан соң, алар тагын су коеналар, комда кыз-ы-налар. Тәннәренә җылы кергәнче генә яр башында утыралар да күлгә яңадан кереп китәләр. Күлдән төнбоек чәчәкләре җыялар. Гадилә ак төнбоекларны бик ярата. Ул яр башына менеп, бер ноктага карап утыра-утыра да, еракта матур чәчәк күреп, кинәт күлгә сикерә. Йөзү тәмен белгәч, үзеңнең батмаячагыңа тәмам ышангач, һаман саен эчкәрәк керәсе, ераккарак колач саласы килә бит. Гадиләне дә сихри ераклык, күл эчендәге гүзәллек үзенә тарта. +Бервакыт Гадилә күп итеп төнбоек чәчәкләре җыярга уйлады. Күл өстендә сарылы-аклы төнбоек шулкадәр күп, әйтерсең зәңгәр күлгә янып торган йолдызлар таратып ташлаганнар. Гадилә шул җем-җем итеп торучы йолдыз-чәчәкләрне өзеп ала да чәчләренә кадый, өзеп ала да чәчләренә кадый. Ә чәчәкләр эчкәрәк кергән саен матуррак. Вак дулкыннар өсләрен су белән коендырып та китсәләр, алардан да гүзәл, алардан да соклангыч нәрсә юк төсле. Яр өстеннән караганда Гадилә төнбоеклар арасыннан күренми дә диярлек. Чәченә күп итеп чәчәкләр кадагач, үзе дә чәчәк бәйләменә охшап киткән. Шөһрәт аны күздән ычкындырмаска тырыша. Һәр хәрәкәтен күзәтә. Кыз ераккарак китә башласа: +- Бик эчкә кермә, Гадилә, - дип кисәтеп куя. Ә Гадилә аның саен киреләнә. Хәле беткәнен сизсә дә, кире борылып чыгарга уйламый. Әнкәсенең тешләре шикелле ак чәчәкләр, аны үзенә чакыргандай, әкрен генә тир-б4ә-ләләр. Иң матурын, иң агын өзим ди торгач, ул тәмам арый. Салкын суда озак булгангамы, аякларын көзән җыера башлый. Шөһрәт Гадиләнең бер батып, бер калкып маташканын күреп, күлгә ташлана. Ул килеп җиткәнче, кыз арудан һәм куркудан аңын югалткан һәм шактый гына күләмдә су йотып өлгергән була. Шөһрәт аны көч-хәл белән генә ярга алып чыга. Ләкин Гадиләдә җан әсәре булмый. +- Гадилә үлде, Гадилә үлде! - дип кычкыра-кычкыра, печәнчеләр янына чаба Шөһрәт. Колхозчылар килеп, Гадиләгә ясалма сулыш алдыралар. Озак, бик озак азапланганнан соң гына кызга җан керә. Аны атка салып алып китәләр. +Берничә көннән инде тәмам терелеп өлгергән Гадилә Шөһрәтләргә килеп керде: +- Әйдә, Шөһрәт, сине әти чакырды. +- Нигә? +- Кергәч белерсең. +Шөһрәт, Гадиләнең батуында үзен гаепле санаганлыктан, курка-курка гына кыз артыннан иярде. Ләкин аның куркуы юкка икән. +- Герой керде, герой, - дип каршылады аны Гадиләнең әтисе. +- Мин нинди герой булыйм ди, Илгиз абый. +- Кызны үлемнән коткаргансың бит. Маладис икәнсең. Герой дими сине кем дисең инде. Шуның өчен үзеңә бер нәрсә алып җиппәрдем әле. Беләсеңме? - Кәчтүм-чалбар! Кәчтүмнең дә ниндие әле! Менә дигә-н -егетләрские. Товары да +- Лаеклы кияү - шыгырдап тора. +Гадиләнең әтисе гомер буе сатучы булып эшләгәнлектән, һәрнәрсәне шулай мактарга өйрәнгән иде. Әлеге костюмны да төрлечә мактый-мактый, Шөһрәт тирәсендә бөтерелгәли башлады. +- Яле, егет, уз киемнәреңне сал да, менә бу лавсан кәчтүмне киеп җиппәр. Әйдә-әйдә, беркемнән дә оялма. Биредә чит кешеләр юк. +- Минем кәчтүм бар инде, Илгиз абый. +- Бар өстенә бар сыя ул. Шундый зур батырлык эшлә дә, понимаешь, бүләк тә алма ди. Аннан нәрсә була ул? Әллә соң кәчтүм ошамыймы? +- Ошый да... +- Ошагач, давай ки! +Шөһрәт Илгиз абыйсының сүзен тыңламый булдыра алмады. Ничек шундый шәп костюмнан баш тартасың инде? Андый костюм беркемдә дә юк бит. +Ә Шөһрәттә булачак. +Шөһрәт Гадиләләрдән тәэсирләнеп чыкты. Гадиләне судан тартып чыгаруны зур батырлыкка санап, чын күңелдән рәхмәт әйтүләре һәм кыйммәтле костюм бүләк итүләре Шөһрәтне нык дулкынландырды. Озак кына ул күңелле кичерешләр тәэсирендә йөрде. Ә инде бу вакыйга онытыла башлагач, авылда корреспондент дип даны чыккан, район газеталарында уймак кадәр мәкаләләр бастыручы Рәмил моны-6 -куертып җибәрде. Бер көннәрне ул, аркасына фотоаппарат асып, кулына блокнот тотып, Шөһрәтләргә килеп керде. +- Ну, Шөһрәт, сиңа исемне белеп тә кушканнар икән. Минем аркада син шөһрәт казаначаксың, - диде ул. +- Миңа бернәрсә дә кирәкми, - диде Шөһрәт турсаеп, чөнки очраган бер кешенең үзенә төртеп күрсәтүләреннән һәм артык мактау сүзләреннән туйган иде. +Рәмил үзенең шактый калын блокнотына Шөһрәтнең "җавапларын" язып утырды. Озак та үтми ул язып җибәргән мәкаләләр район һәм республика газеталарында басылып чыкты. Газетаның шул ук санында аның "Суга батучыны коткарган өчен" медале белән бүләкләнүе турында указ да бар иде. Бу кинәт килгән дан малайны әллә нишләтеп җибәрде. +Дан иярле булмаса да, кайберәүләр аңа атланырга, шуның белән тормыш юлындагы барлык киртәләрне сикереп чыгарга телиләр. Шөһрәт исә бу атка үзе атланмады, ияргә аны башкалар утыртты. Тик аннан ни файда? Үзе дә аңламастан эшләп ташлаган батырлыгы аны башка балалардан аерды. +Шөһрәт үсте. Кайчандыр аның батырлыгы турында язып чыккан газета битләре саргайды һәм килгән бер кешегә бармак бите белән төртәтөртә укып күрсәтүләрдән тәмам тузды. Хәрефләр җуелды. Газета бит-7е-ндәге сүзләр җуелса да, Шөһрәт күңелендә ул һаман сакланды. +Гадиләне ул үзенә бурычлы дип саный башлады. Шул хакта кызның исенә төшергәләүдән дә тартынмады. Бервакыт ул ничәнчедәр класста укыганда: +- Гадилә, өйгә эшләрне эшләдеңме? - дип килеп керде. +- Эшләдем. +- Кая алайса миңа дәфтәреңне бир. Тиз генә күчереп куйыйм. +- Ничек инде сиңа дәфтәр бирим? Аңламасаң сора, аңлатырмын. Ә кешедән күчерү гаделсезлек бит. +- Синең аңлатканнарыңны тыңлап торырга вакытым юк. Малайлар белән тауга менәбез. +- Алайса, кайткач килерсең. +- Икешәр тапкыр килергә үзеңне кем дип белдең? - дип кызып китте Шөһрәт. Ул бу минутта үзен кимсетелгән, кыерсытылган итеп тойды. - Әле килгәнемә рәхмәт әйт. Үзеңнең миңа бурычлы икәнеңне онытма. +Гадиләнең өстенә утлы кисәү ыргыттылармыни? Кызу булып китте. Шөһрәт авызыннан мондый сүзләр элек тә ишеткәләсә дә, һаман үзенең дөньяда яшәве белән кешегә бурычлы икәненә күнегеп җитә алмый иде ул. Акылы, җаны моңа каршы төшә. Ул үзе кемгә дә булса яхшылык итсә, шуны кешенең исенә төшерергә чын-чынлап ояла. Башкаларны д-8а- үзе кебек итеп күз алдына китергәнлектән, адым саен Шөһрәтнең үз яхшылыгы турында тукып торуы кызны рәнҗетә иде. +- Мә, оялмасаң күчер, - дип, дәфтәрен атты ул Шөһрәткә. +- Оялырга, мин кеше әйберен урламаган, - диде Шөһрәт. +*** +Караклыкның башы энә урлаудан башлана диләр. Ялкаулыкның да башы менә шулай кеше хезмәтеннән файдаланудандыр, мөгаен. Шөһрәт баштарак вакыты җитмәгәндә яки үзе аңламаганда гына Гадиләдән күчергәләсә, тора-бара бу аның гадәтенә кереп китте. Кыз да гел-гел каршылык күрсәтмәде, чөнки теге сүзләрне ишетүдән курыкты. +Укытучы Шөһрәтне тактага чакырса да, Шөһрәт Гадиләнең авызына гына карап тора башлады. Гадилә кырый рәт парталарның иң алдагысында утырганлыктан, кызның күп кенә хәрәкәтләре укытучы карашыннан читтә кала иде. Әмма укытучы күрмәсә дә, классташлары һәммәсен дә күреп, белеп тордылар. Алар Шөһрәтне үрти үк башладылар. Бигрәк тә ерык авыз Кәшиф җанына тиде. +- Синең эшләр хутта, малай, ә? - диде ул бер тәнәфестә. - Өйгә бирелгән мәсьәләләрне чишеп, баш ватасың юк. Гади-л-әдән күчердең куйдың. Такта янына чыксаң да, Гадилә коткара. Берәр бишлегә укучы кыз бәкегә дә төшми, ичмасам, тартып чыгарыр идем дә үземнең бөтен эшемне шуңардан эшләтер идем. +- Кызыгасыңмыни? - диде Шөһрәт мактанулы тавыш белән. +- Кызыгам. Кем шундый кәләшкә кызыкмасын! Кәшифнең авыз тутырып "кәләш" дип әйтүеннән кызлар хихылдап куйдылар. Ә Шөһрәт тагын да масаебрак: +- Кәләш шул! - диде. - Беләсегез килсә, Гадилә минем өчен утка да, суга да керәчәк. +- Суга төшкәнен беләбез инде. Утына да керер - анысына да ышанабыз, әмма кәләш булмас, - диде тыйнак табигатьле Тәлгат. Ул Гадиләне бик якын итә һәм Шөһрәт алдында кызның шулай түбәнсенүен һич тә кичерә алмый иде. Шөһрәт тә Тәлгатнең Гадиләгә тыныч кына карый алмавын сизә, шуңа күрә Тәлгаткә үзенең өстенлеген күрсәтергә тели иде. +- Телисезме, менә бөтен класс алдында Гадиләдән мин синең кәләшең дип әйттертәм? +- Булмый! +- Менә күрерсез. +Класска башка укучылар да җыела башлады. Тәлгат Шөһрәтнең янына ук килеп: +- Әз генә акылың булса да, син мондый түбәнлекне эшләмәячәксең, - диде. +- Кем өчен түбәнл-1е0к- бит, - дип авыз ерды Шөһрәт. Колактан-колакка сүз китте, кызлар бер-берләре белән пышылдаша башладылар. Ярык кыңгырау Кәшиф бу хәбәрне бөтен класска таратып өлгерде. Менә, ниһаять, йөгерә-атлый Гадилә килеп керде. Әллә йөгерүдән, әллә яшьлек дәртеннән аның йөзләре алсуланган. Елмаеп китәргә торган иреннәре, авыз эченнән шигырь укыгандай, сизелер-сизелмәс кенә кымшаналар. Гадилә класс бусагасын атлауга ук, Шөһрәт аның каршысына килеп басты. Класс, моңарчы күрелмәгән вакыйга көтеп, тып-тын калды. Ә Гадилә берни аңламыйча: +- Нәрсә бар? - дип аптырап, дусларына карады. +- Гадилә, - диде Шөһрәт кискен генә, - бөтен класска ишетелерлек итеп "мин синең кәләшең" дип әйт әле. Моңа ышанып җитмәүчеләр бар икән. +Гадилә үзе белән шаяралар дип уйлап, урынына барып утырмакчы булды, ләкин Шөһрәт аның юлына аркылы төште: +- Давай әйт. Син бит миңа гомерең белән бурычлы... Кыз кинәт агарынып китте. Елмаерга торган иреннәре усал кысылды. Ул Шөһрәтнең мыскыллаудан чалшаебрак торган йөзенә чалтыратып чабып җибәрде. +Класста, әйтерсең бомба шартлаттылар, гөрс итте дә тынды. Гадилә сумкасын да алмыйча, урамга чыгып йөгерде.- 1Ш1-уннан соң гына укучылар шаулашырга, кычкырышырга тотындылар. Шөһрәтнең яңагына Гадиләдән башка да өстәүчеләр булды. Ләкин ул инде авыртуны тоярлык хәлдә түгел иде. +Берничә көн Гадилә дә, Шөһрәт тә мәктәпкә килмәделәр. Бераздан классташ дуслары Гадиләнең район мәктәбендә укый башлавын ишеттеләр. Ә Шөһрәт ярты ел каңгырып йөргәннән соң, кайсыдыр шәһәргә һөнәр училищесына китеп барды. Ике дусның язмышлары шулай аерылды. +- \ No newline at end of file diff --git "a/bylatypov/\320\220\320\273\321\202\321\213\320\275_tat.txt" "b/bylatypov/\320\220\320\273\321\202\321\213\320\275_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..0e362350ab298540ef005ec69714a01667acd5e3 --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\220\320\273\321\202\321\213\320\275_tat.txt" @@ -0,0 +1,94 @@ +Адлер Тимергалин +Алтын + +Мистер Дж. Дж. Милликэнны кем генә белми икән? Электрон корылмасын үлчәгән атаклы физик Милликэнны түгел, икенче бер Милликэнны, тагы да күбрәк шау-шу кубарган кешене? Каһарманыбыз белән таныштыру өчен аның иҗатында күренекле урын тоткан хезмәтләрен санап үтү урынлы булыр: 1) "Дөньяның башы булганмы, ə ахырзаман кайчан киләчәк?" ("Космогипотез", брош. 123 б.). 2) "Туып ятучы, яңа туган һәм яшь йолдызлар тирәсендә алла кулы уйнамавын исбат итеп булмауга карата" ("Теология" журн. № 12345). 3) "Хромосомаларның төзелешенә антиатеистик караш" ("Диннәр һәм фәннәр" журн., № 0102, б.б. 13—17), 4) "Ярымборынгы гарәп шрифтында христиан элементларын эзләү тәҗрибәсе" (Брош, 99 бм рәсемле, 3 т.). +Бу исемлекне тагы да сузарга булыр иде. Әмма болай да мистер Дж. Дж. Милликэнның рухи дөньясы, уй-фикерләре, аны ниләр кызыксындырганы ачык күренә. Укучы сизеп алган булса, мистер Милликэн — күпьяклы галим булуы белән бергә һәм, бәлки, нәкъ шуның аркасындадыр, үтә нечкә фәлсәфәгә бирелгән кеше. +Укучыны тагын аз гына ялыктырып каһарманыбызның кайбер тышкы сыйфатларын да күрсәтеп үтәм. М-р Милликэнның буе 1780 мм, ягъни аны, урта буйлы диюгә караганда, озын дисәк артык ялгышмабыз. Авырлыгы 75 кг, 42 нче номерлы аяк киеме кия, 50 яшь. Борыны чак-чак очлы булыр, ə каш-керфекләре төссез булганга, ул балавыздан койган курчак шикеллерәк тә тоела. Калган әгъзалары исә һәммәсе тиешенчә пропорциональ һәм табигать кушканга туры килә. +Милликэн әфәнденең костюмында төп-төгәл 18 олы кесә, 4 ярым кесә, 5 автокарандаш кесәсе һәм билгесез санда миниатюр кесәләр бар. Аларда чын мәгънәсендә энциклопедия тупланган: кече форматлы "Инҗил" дисеңме, "Релятивизм теориясе", "Латин мәкальләре һәм канатлы сүзләр", Вольтер әсәрләренең адаптацияләнгән һәм 1000 тапкыр кыскартылган тулы басмасы, "Ничек миллионер булырга" китабы дисеңме һ. б., һ.б. Чын джентльмен буларак, кесә пушкасы да йөртә мистер Милликэн. +Әйтергә кирәк, Милликэн әфәнде күлмәк-ыштан киеп туган кебек бәхетле булды. Дөресрәк итеп әйткәндә, уңыш һәм бәхет дигән нәрсәләр Джорджны яшь чагында ук якасыннан эләктереп алдылар да, инде кабат беркайчан да ычкындырмадылар. Әмма... +195* елның көз башларында искиткеч вакыйга булды: мистер Милликэн юкка чыкты! +Ул иртәнге кофега тормады, аның йокы бүлмәсе көндезге уникеләргә кадәр бикле килеш калды. Тынгылыкка күнекмәгән хезмәтчесе метис Лео бу хәлне хуҗасының кичәдә булуыннандыр дип тә уйлады, хәтта (ул үзе моны беркайчан да әйтмәс иде) куанды да. Лакей аш өстәле янында черем итеп алырга да өлгерде, тик бичараның йокысы гына юньле түгел, ул әледән-әле куркыныч төшләр күреп дерт итеп уяна иде. +Тагын бер сәгать үтте, аннары янә ярты сәгать. Яхшы ук борчыла башлаган Лео колагын ачкыч тишегенә куеп тынлап карады һәм сак кына чирткәләп тә алды. +—Мм, — дип башын чайкап куйды хезмәтче, җилкәсен сикертеп. +Сәгать өчләргә хезмәтченең түземлеге төкәнгән иде инде. Ул бу юлы ишекне шактый кыю шакыды, җавап-мазар булмагач, йодрыкларын эшкә кушты. +Лео агарынган һәм тәмам шүрләгән иде. Ул алгы бүлмәгә йөгереп чыгып телефонга ташланды. +Чирек сәгать үтүгә полиция инспекторы йокы бүлмәсе ишеген ачып керде һәм шунда ук аның бер ярдәмчесе фотоаппаратын ике-өч тапкыр чалт-чолт итеп тә алды. +Бүлмә буш иде, ягъни анда мистер Милликэн дигән әфәнде генә түгел, гомумән адәм заты юк иде! +Бүлмәдә иң беренче күзгә ташланган нәрсәләрдән инспектор аз гына изелгән урын-җиргә, түгәрәк өстәлдә ачып куелган китапка, ятак кырыендагы сигара төпчегенә игътибар итте. +Инспектор авыр гәүдәсен шыгырдата-шыгырдата чүгәләп сигараны алды да, йомшак келәмгә карап: +— Сигара сүнгәч ташланган,— диде. Аннары ул хезмәтчедән болай дип сорады: — Мистер төнлә сәгать ничәдә кайтты? +— Берләр тирәсе булгандыр, инспектор әфәнде... Мистер Джордж сигарасын кайткач кабызды. Менә шушы төштә. +Инспектор өстәлдәге китап битләрен актаргалап, лупа аша бармак эзләрен караштырды. +— Доктор Милликэн ярты сәгатьләр чамасы китап укып утырган, — диде ул, беренче ярдәмчесенә өстән генә карап. +Тегесе, күзләрен йомып, баш какты. +— Аннан соң? — дип сорады инспекторның икенче ярдәмчесе, шефының осталыгына сокланып. +—Аннан соңмы? — дип маңгаен җыерды остаз. — Без аны хәзер +белербез. +Инспектор әйләнә-тирәгә күз йөртеп чыкты да тәрәзәгә карап +текәлеп калды: +— Тәрәзәләр ябык. Алар аша чыгып та булмый—-доктор аларга нигәдер тимер рәшәткәләр корган... Димәк, бердәнбер юл — ишек. +— Әй, син, караборын!—диде ул, лакейга борылып. — Доктор әфәнде сиңа сиздермичә генә ишектән чыгып китә аламы? +— Һич әйтә алмыйм... белмим... — дип коелып төште Лео,— мин алгы бүлмәдә генә йоклыйм. Ләкин шулай да... бәлки... мин... йоклыйм бит! +Инспекторның күзләрендә кара очкыннар ялтырады: +—Чыгып китә аламы, юкмы? — дип сорыйм мин синнән, шайтан +алгыры! +—Юк, һич юк... +—Ул чагында син кулга алынасың, ахмак,— дип кырт кисте +инспектор. +Мескен Леоны җитез машинага утыртып алып киттеләр... +...Икенче көнне газеталар Джордж Милликэнның, әле кай арада милли горурлык булып өлгергән атаклы галимнең, юкка чыгуы турында шау-шу куптардылар. Фаразлар, гөманнар, гипотезалар ташкын булып акты. "Кичке урам" газетасы мондый фикер белән чыкты: "...Раса теориясе күптән инде төсле кешеләрнең тулы кыйммәтле түгеллеген исбат иткән иде. Кеше үтерүчеләр, караклар, юлбасарлар, гангстерлар һәм, гомумән, мал сую осталары шулар арасыннан чыга. Милләтебезнең данлыклы улы доктор Дж. Дж. Милликэнның каһәр суккан метис тарафыннан үтерелеп, фәнгә билгесез ысул белән юк ителүе моны тагын бер кат ышандырырлык итеп раслый". +"Төнге хәбәрләр"дә калышмады. Газетаның беренче битендә үк кыйгачлап зур хәрефләр белән: "Кызыллар?" дип язылган иде. +Леодан сорау алу, тырнак асларын инә белән кытыклау, кат-кат тикшеренү-төпченүләр нәтиҗәсез калды. Ләкин гаепләү акты барыбер язылды. Лео электр урындыгына утырган килеш асып үтерүгә хөкем ителде. Әмма, билгесез инстанциядән килгән күрсәтмә буенча, лакей исән калдырылды. Башына "Үтә яшертен" дип куелган бу кәгазьдә гаепләнүчене, "Кеше гәүдәсен яңа әмәл белән юк итү" ысулын ачканга кадәр, ныклы сак астында тотарга һәм һәр төрле чаралар белән сакларга кушылган иде. +Вакыт узды. Бушбугаз газеталар тынычлана төште. Лео иркен генә камерасында телевизор карап утыра бирде. Төрмә докторы аның ундүрт килограммга артканын билгеләп куйды... Хәер, күп тә үтмәде, Лео төрмәдән юкка чыкты. Уннарча йозак һәм сак астыннан ул ничек качкандыр — монысы билгесез калды. Газеталар да артык шауламадылар, кемдер аларның авызын томалаган иде, күрәсең. +Мистер Джордж Джордж Милликэнның язмышына килгәндә исә, газеталар да, полиция булып полиция дә, гаделлек сөюче суд та ялгыштылар. Чөнки мистер Милликэн исән һәм сау-сәламәт иде... +...Бу авыру моннан ничә еллар элек башлангандыр. Мистер Милликэн фәннән, гыйльми бәхәсләрдән тәмам туеп бетте, аның башына: дөньяда фәннән көчле бердәнбер нәрсә — алтын дигән уй төште. Кыскасы, галимебезнең байыйсы килде. Байыйсы? Моннан да җиңел эш юк бит ләбаса! Берәүне, хәтта, карандаш башына бозгыч резинка куюны уйлап табып миллионер булган дип сөйлиләр. Дөрес, карандашның икенче башына да бозгыч куеп булмый булуын, әмма мистер Милликэн өчен... Мистер Милликэнны гади бай, гадәти миллионер яки миллиардер булу артык кызыксындырмый иде. Аның квадриллионер, квинтилионер, секстилионер буласы килә иде. Дж. Милликэн əнə шулай карар кылды. Җир шарын уз кубызына биетергә ниятләде ул. +Баю өчен кеше үтерергә, өйләнергә, хәзинә табарга, урларга, таларга, сатарга һәм сатылырга мөмкин. Тик бу ысуллар секстилионер булу өчен тәмам яраксызлар иде. +Мистер Милликэн алтынны үзе ясарга булды. Әйе, доктор әфәнде урта йөзләр алхимигы Парацельсның хыялын тормышка ашырырга, очсызлы металларны алтынга әверелдерү ысулын табарга исәп тотты! +Дж. Дж. Милликэнның уйларын кәгазьгә күчерсәк, алар +түбәндәгечәрәк яңгырар иде: +"Табигатьтә бер йөз чамасы химик элемент бар. Хәзерге атом физикасы бер элементларның икенче элементка әверелү мөмкинлеген ачты. Мәсәлән, радий атомнары гелий төшләре, электроннар һәм гамма нурлар аерып чыгаралар. Таркалу нәтиҗәсендә радон дигән яңа инерт газ хасил була. Радон — үз нәүбәтендә таркалып, кургашын барлыкка килә. Шулай итеп, атом авырлыгы 226 булган химик элементтан атом авырлыгы 206 булган икенче гади матдә ясала. +Үзлегеннән бара торган мондый атом реакцияләреннән башка, кешегә буйсынган реакцияләр дә булуы мөмкин. Азот атомнарын гелий төшләре белән бомбага тотканда кислород изотобы һәм протон хасил була. +Димәк, алтын ясау ачкычы бар, төгәл рецепт кына кирәк!" +Уйлары үзен шушы өндәү билгесенә китереп җиткергәч, доктор тын барларның берсенә юл тотты. Бөтен эш планы шунда, шешәләр артында әзерләнде. Хәер, ул эчү белән артык мавыкмады. +Милликэн эшне кыска йөртте. Ул шәһәр читендәге аулак урамнарның берсендә ярым жимерек агач йортны арендага алды, икенче көнне үк бу йортка күп төрле җиһазлар һәм реактивлар кайтартты. Әлбәттә, галимебез боларны мөмкин кадәр яшерен эшләргә тырышты. Банклар һәм кассалар белән исәп-хисапны өзгәч, эзен югалту өчен, ул төнлә белән үз өеннән качып китте. Доктор Дж. Дж. Милликэн үзе табачак алтынны һичкем белән дә бүлешергә риза түгел иде. +Менә шуннан соң инде мистер Милликэн эшкә чумды, җаны-тәне белән алтын ясауга бирелде. Шакшы халат кигән, җиңнәрен сызганган, йончыган, сакал-мыек баскан килеш күрсә, ай-һай, аны туганнан туган апасы да таныр идеме икән? Тәҗрибәләре уңышсыз чыккач, каһарманыбызның шашар дәрәҗәгә җитеп арлы-бирле чабып йөргәнен, чәчләрен йолкып, тырнакларын кимереп бетерүен Күрүче булса, әлбәттә, якындагы психиатрга хәбәр итүне үзенең бурычы дип санар иде. +Мистер Милликэнның алтын ясау аппаратын тасвирлауның кирәге юктыр шикелле. Хәер, бу мөмкин дә түгел, чөнки аның төзелеше кешелек дөньясына нәмәгълүм калды. +Күпләгән сынаулардан соң, галим цинктан бакыр, алюминийдан магний һәм натрий, вольфрамнан тантал, хәтта барий металлары ясала торган реакцияләрне тапты, ләкин болар берсе дә атом авырлыгы 197 булган алтын элементы түгел иде шул. +Милликэн тәҗрибәләренең методикасын үзгәртте, металларга нейтроннар белән дә, гелий төшләре белән дә тәэсир итеп карады. Күңел төбендә илаһи затка ышанычы бик чамалы булса да, тәҗрибәгә керешкәнче ул белгән-белмәгән догаларын да укып җибәрә иде. +Бик куп сулар акты, диңгез кадәр реактивлар җилгә очты. Мистер Милликэн тәмам бетеренде. Авырлыгы 50 килограммга калды, башмагы да зуррак шикелле тоела иде. Үзе исә лабораториясендә һаман жил-җил йөрүен дәвам итте. Кесәсе шактый такыраюга да карамастан, агу эчү яки үзенә кул салу турындагы уй докторның башына да кереп чыкмады. Көн туды исә докторыбызда уннарча яңа план туа иде. +Ниһаять, көннәрнең берендә ул яңа конструкцияле аппарат корды. Герметик тартма эчендә металл тузаны бөтерелеп йөрергә һәм шуңа бер яктан нейтроннар, икенчесеннән — протоннар, өченче яктан исә электроннар ташкыны бәрергә тиеш иде. Әйтергә кирәк, галим үзе үк бу сәер аппаратны "Ни булса — шул" дип атады. +Милликэн үз кулы белән биш-алты килограмм кургаш вагы хәзерләде, аны реакторга тутырды, тартманы тыгызлап япты да электр тогын ялгады. Аппарат эчендә өермә купты, ул әллә нинди куркыныч тавыш чыгарып улый башлады. Лаборатория идәннәре убылып төшәр кебек тоелды. Тартма стеналары уттай кызды. Доктор аппаратның күзләвенә килеп кенә караган иде, мыегыннан көек исе килә башлады. Ләкин галим бөтен өмет-ышанычын баглаган камерасы яныннан китмәде: "Ни чыгар? Ни генә килеп чыгар икән?" +Ярты сәгать үтәр-үтмәс, аппарат тынычлана төште. Тартма эчендә металл тузаны өермәсе күренми иде инде. +Доктор Милликэн, дулкынланудан калтырана-калты-рана, тартманың капкачын ачып куйды да суыткыч җайланманы ялгап җибәрде. Караңгы төшүгә аппарат суынып җитте. +Милликэн реакция камерасын тикшерергә кереште. Камераның эчен бармак калынлыгы сары тузан каплаган иде! +Галим бу тузанны әйбәтләп кырып алды да, аңа җентекләп анализ ясады. Хасил булган матдә түбәндәге үзлекләргә ия булып чыкты: +1. Катылыгы 2,5. +2. Чагыштырма авырлыгы 19,2. +3. Юнг модуле 8000. +4. Эрү температурасы 1064° С. +5. Чагыштырма каршылыгы 0,023. +6. Каршылыгының температура коэффициенты +3,9. +Шулар өстәвенә, доктор бу матдәнең кислоталарга бирешмәвен, аңа фәкать патша аракысы гына тәэсир иткәнен ачыклады. +— Алтын, чын алтын! — дип кычкырып җибәрде бәхетле галим. +Тиздән "Кичке урам" газетасында мондый бер игълан күренде: +"Автогаражлар, автокаберлекләр, автомобилистлар, автомастерскойлар, мотельләр, типографияләр, элемтәчеләр, электромонтерлар, радиосөючеләр, аучылар, балыкчылар, тимерчеләр һәм бала-чагалар игътибарына! +Яңа төзелгән "Каракургаш" концерны һәр кешедән һәм теләсә кайсы оешмадан чикләнмәгән күләмдә искергән кургашынлы аккумуляторлар, бозык шрифтлар, кабель изоляциясе, кургаш ядрәләр һәм төрле кургашын кисәкләрен югары бәягә сатып ала". +Бу белдерү мистер Дж. Дж. Милликэн тарафыннан бирелгән иде, +әлбәттә. +Ләкин болары вак нәрсәләр әле. Белдерү эшне башлап җибәрү өчен генә кирәк булды. Соңга таба доктор Милликэн, төрле комбинацияләр юлы белән, бик күп кургашын шахталарын кулга төшерде. +Тик әле ул үзен һаман яшерен тота, алыш-бирешне бүтән кешеләр кулыннан эшләтә иде. Тулысынча автоматлаштырылган заводлабораториясен ул таулар арасында төзеде. Монда руданы эшкәртүгә җибәрү бүлегендә Милликэнның турылыклы хезмәтчесе Лео гына эшли, ə калган цехларга доктор Милликэн үле генә керә иде. Заводка көн саен эшелон-эшелон кургашын рудасы килеп торды, ләкин аннан әзер продукция чыгарылганын берәүнең дә күргәне юк иде әле. +Әзер продукция исә, авыр кирпечләр рәвешенә кереп, автоматлар тарафыннан вагонеткаларга төялә дә, бетонлап катырган бинага ташыла иде. +Меңләгән тонна алтын тупланган иде монда. Доктор Милликэн йокысыз төннәрен шушында үткәрә. Ул яшерен йозакны бик һәйбәтләп бикләп ала да, көчле электр лампасын кабызып җибәрә. Шул чагында аның күз алдына гаҗәеп бер күренеш килеп баса: идәннән түшәмгә чаклы тезелгән алтын кирпечләр җемелдәшәләр, менә мин, мине тотып кара, дип дәшкәндәй булалар. Докторның күзләрендә шашкын чаткылар кабына, ул сары кирпечләрне сыйпый, кочаклый, әмма күтәрә генә алмый. Аларны кем генә күтәрә алыр икән? Моның өчен баһадир булырга кирәк, чөнки һәр кирпеч, ким дигәндә, унбиш пот тарта иде. +Менә шушындый әкияттәгедәй төннәрнең берсендә мистер Милликэн, ниһаять, үз-үзенә мондый сорау бирде: +"Инде нишләргә? Нәрсәдән башларга?" +"Монте-Карлодагы уен йортын алып җибәрергәме әллә?" +Бу уй мистер Милликэнның кәефен китерде. Хәзер бит ул Монако дәүләтенең үзен, Люксембургны, юк, йөзләгән Люксембургны кулга төшерә ала! Перуны! Мадагаскарны! Серле Пасха атавын, шайтан алгыры! +Дөресен әйткәндә, мистер Милликэнга бөтен дөнья, полюсларыниләре һәм күчәре белән бөтен җир шары кирәк иде. Ул үзен дөнья хакимлегенә бердәнбер лаек кеше дип исәпли иде. +"Ләкин нәрсәдән тотынырга?" +Җир шарындагы бар булган индустрияне кулга алырга кирәк. +Автомобиль, нефть индустриясен. Радионы. Химияне. Транспортны. Галим-голамәләрне... +Талчыккан Милликэн алтын кирпечләре өстенә менеп ятты да əнə шундый уйлар белән йокыга талды. +Ифрат зур эшләр эшләп ташлады ул төшендә. Имеш, ул Альбион атаулары астына туннельләр челтәре казытып, тротил тутырткан да ут төрткән. Ə мескен атау, күккә күтәрелеп, Европага килеп капланган, имеш... Яңа барлыкка килгән ин бөек тауны Джордж сырты дип атаганнар, ə картлач Англия торган жирдә килеп чыккан иң т ирән урынга Милликэн упкыны дигән исем биргәннәр, имеш... Аннары, Милликэн, ничектер, Айга барып чыкты. Анысы да Милликэн кулында икән, чиратта Марс, Венера планеталары... +...Нәкъ менә шушы төнне бөтен дөньядагы сейсмик станцияләр Кыялы таулар тирәсендә жир тетрәвен билгеләп калдылар. Тетрәү дулкыны Җир шарын җиде кат урап чыкты. +Ашыгыч тәртиптә оештырылган комиссия тетрәү урынында хәрабәләр генә тапты. Заводның, лабораторияләрнең, амбарларның әсәре дә калмаган, уннарча километрлы мәйданда тимер-томыр, бетон, кирпеч өемнәре генә төтәп ята иде. Ə тау битләрендәге агачлар төпләре-тамырлары белән йолкынып авып беткән, урыны-урыны белән комташлар эреп пыяла шикелле массага әйләнгән иде. Бу тирәнен радиоактив матдәләр белән бик нык агулануы мәгълүм булды. +Күрәсең, күпләп житештерә башлагач, Милликэнның автоматлары мәңгелек алтынны түгел, бәлки аның кыска гомерле изотобын әвәләп ташлаганнардыр. Хәер, моны беркем дә ачык әйтә алмый. \ No newline at end of file diff --git "a/bylatypov/\320\220\320\275\320\260 \322\273\323\231\320\274 \320\272\321\213\320\267_tat.txt" "b/bylatypov/\320\220\320\275\320\260 \322\273\323\231\320\274 \320\272\321\213\320\267_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..37038cab113717296033a11c7f6609eedce02a04 --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\220\320\275\320\260 \322\273\323\231\320\274 \320\272\321\213\320\267_tat.txt" @@ -0,0 +1,38 @@ +Әмирхан Еники +Ана Һәм кыз + +Җәй башының шифалы яңгыры, тузанлы юллар өстеннән тыпырдап, җитез генә явып үтте... Иртәнге яшь кояш та таулар шикелле күкнең түренә сузылган кара-зәңгәр болытлар өстеннән ялтырап килеп чыкты. Аның яктылыгы шундый мул, нурларының түгелүе шундый дәртле, җитез иде, хәтта кояш үзе дә бу юмартлыгыннан тынычлыгын җуеп, урынында тик тора алмыйча тибрәнә һәм бер кечерәйгәндәй, бер зурайгандай булып күренә иде. Аның әйләнәсендәге аксыл якты күк, алтын тузанында аунаган үтә күренмәле юка ефәкне кемнәрдер йөгерә-йөгерә җәйгән шикелле, һаман ачыла бара, һәм ераклашкан болытларның күкрәве аның өстен сыйпап, тигезләп үткәндәй тоела иде... Яңгырның соңгы тамчылары җиргә төшеп бетәргә өлгермәс борын, салават күпере дә калыкты. Аның бер башы тау итәгендәге сыек ак томанга төренгән иген кырына терәлгән, икенче башы, киң тугай аша дугаланып, Сакмар өстенә төшкән иде. +Рәхилә, ашыкмыйча гына килеп, урамга караган кечкенә тәрәзәне ачты. Өйнең бүрәнәләренә терәлеп үскән миләш агачының яфракларыннан берничә эре тамчы тәрәзә төбендәге гөлләр өстенә коелды. Бәбкә үләннәре остендәге, энҗе бөртекләре шикелле, нур чәчрәтеп уйнаган тамчыларның яктылыгы, яңгыр исе белән аралашып, ой эченә иңгәндәй булды... Кинәт улын көтә. Бердәнбер улының фронттан кайтуын, менә шул кечкенә ишектән иелә төшеп керүен, елмаеп янына килүен, "Әни!" дип дәшүен күрергә тели иде. Бу гади сагыну гына түгел, бу — үзеннән соң каласы тормышның дәвамын күрергә тырышу, һәр тамчы каны белән йөрәге аша үткән ана мәхәббәтен соңгы тапкыр актыгына кадәр улына бирү теләге иде. Ул белә: ана белән ир бала арасындагы мәхәббәт бервакытта да андый ачыклык һәм юмартлык белән тышка чыга алмый. Әгәр менә ир булып җитешкән улы һәрвакыттагыча буйсынып башын игән, тартынып сүзсез торган оялчан кыяфәте белән каршында басып торса, ул бары бер сүз — "балам" дип үрелеп, аның маңгаеннан үбәр иде... +Ананың күңеленә шик киләме?.. Каты сугышның күп корбаннар алуын, кемнәрнеңдер газиз уллары, сөйгән ирләре, кадерле якыннары сүз белән,— гүя аңардан шуны гына сорыйлар,— җавап кайтара иде: +— Әни, зачетларымны башкалардан элек биреп бетердем, сезнең янга кайтырга ашыктым. +Былтыр исә ул институтны тәмам бетереп кайтырга тиеш иде. Ләкин өйгә, туганнары янына шундый зур татлыкның бәйрәмен бергәләп үткәрер өчен кайтасы иакытта, фронтка китеп барды. Ə әйдә аның бу кайтуын котү әле һаман аларның йөрәкләрендә саклана. Һәрхәлдә, ана бүген, моны исенә төшереп, сүз кузгатмыйча калмас. +Кечкенә өй эче яңгыр белән юылып яшәргән көннең җылы яктылыгыннан киңәйгән кебек... Миләш агачының яфраклары аша төшкән +Өй эчендә нурлы тынлык... Ачык тәрәзәдән батыр шаулап зур кара корт килеп керде. Әй эче бер минутка аның көчле бызылдавы белән тулды. Ләкин кортка урын тар, кызыксыз күренде булса кирәк, өй эчен бер әйләнде дә кире ачык, иркен һавага чыгып очты. Әйдә янә тынлык урнашты. +Ниһаять, ана башлап дәште: +— Кызым! +— Нәрсә, әни? +— Хәсәнемнең соңгы хаты килгәнгә күпме булды инде? +Рәхилә аз гына уйланды: +— Юк, кызым... Хәсәнем кайтканчы торсам, бик шөкер инде. Тик менә куанычымнан әйтәсе сүзләремне онытырмын дип куркам. +— Әни, ул кайткач, без бергә-бергә бик озак торырбыз әле. +Ана хәлсез-ялкау гына елмаеп куйды. Бу елмаюда гүя яшь баланың уйланмыйча сөйләнүенә соклану һәм ул сүзләрнең чынлыктан никадәр ерак икәнен ачык белү сизелә иде. Ләкин кызының ихлас күңелдән юатуы аңа ошады булса кирәк — ул, җиңел генә көрсенеп: +— Кем белә, Ходай кушып, бәлкем, терелеп тә куярмын әле,— диде. — Шулай да, кызым, исемә төшкәндә кайбер сүзләремне әйтеп каласым беләсең, ул безнең өчен үлеп тора иде бит. +— Әйе, Хәсәнем әтисе мәрхүмгә охшаган. Әтиең мәрхүм бик ипле, бик йомшак күңелле кеше иде. Бервакытта да беркемгә дә авыр сүз әйтмәде. Беркем белән дә сүзгә килеп, бозылышып тормады. Әйтәсе юк, мәрхүм бик сабыр холыклы, чыдам кеше иде... Хәсәнемнең әле үз башына дөнья көтә башлаганы юк. Менә исән-сау кайтыр... эшли башлар... +Шушы минутта Рәхилә почта таратучы Маһирәнең тәрәзә картлысыннан үткәнен күреп калды. Әнисенең нәрсә сөйләгәнен онытып, үз-үзенә һич исәп бирмәстән, урыныннан торып, ашыга-ашыга ишеккә таба юнәлде. Гадәттә, тирләгән сипкел битле Маһирә, бу йортта бик көтелгән, килгән саен бик якты йөз белән каршы алынган кеше булганга күрә, тупкуйды. Адресны язган кул һич таныш түгел һәм конверт бик юка иде. Ләкин шик юк: конверт аның исеменә иде. Ул, эчендә хаты барын белергә теләгәндәй, бармаклары белән капшап карады. Соңра ниндидер бер шомлы шикләнү белән ашыгып конвертны ачты. Конверт эченнән урталай бөкләгән кечкенә саргылт кәгазь чыкты. Аның сул почмагында бик үк ачык төшмәгән штамп иде. +Рәхилә бик тизлек белән — хәтта шундый тизлек белән, әйтерсең йөрәге тибүеннән туктап тора иде — кәгазьне укырга кереште: "...нчы танковый полк штабы шушының белән сезгә хәбәр итә ки, танк йөртүче сержант Хәсән Гыйльметдин улы Ишаев 1942 елның бишенче июнендә Ватаныбыз өчен немец-фашистларга каршы каты сугышта батырларча Ничектер кинәт бөтен тәне хәлсезләнгән, күз аллары караңгыланган кебек булды... Ләкин ул бернәрсә дә уйлый алмый иде әле, һәм аның кулы, "керергә кирәк" дигән карардан түгел, ə үзлегеннән ишекне ачты. Өйгә керүгә ул, ананың карашы белән очрашмас өчен туп-туры алдына карап, тәрәзә янына узды. Кызының кергәнен көтеп яткан ана тиз үк: +— Кем бар иде анда? — дип сорады. +— Мәрфуга җиңги. Иләк сорап кергән. +Ни өчен Рәхилә болай дип җавап бирде — ул һичбер вакытта да әйтеп бирә алмас. Әнисен алдау уе аның башына һич килгәне юк иде; бу шулкадәр көтелмәстән, уйламастан һәм шулкадәр табигый әйтелде ки, Рәхилә ихтыярсыз янә эченнән әле генә әйткән сүзләрен кабатлап куйды. +— Әйе, әни... +— Менә, кызым... Нәрсә әйтмәкче идем соң? Хәтерләрем бик таркау шул... Әйе, менә, Алла боерса, кайтыр... Эшкә керер... Укуын бетергәннән соң аның беренче башлап эшләве генә бит әле... Яшь, тәҗрибәсез... Кемнәр белән очрашмас, кемнәр белән бергә булмас... Кешенең төрлесе— яхшысы, яманы була... Шуңар күрә, кызым, ныгытып әйтеп каласым килә: берүк эшендә гадел була күрсен... +Һәм ана ашыкмыйча гына улының эштә, тормышта ничек булырга, үзен ничек тотарга тиешлеген сөйли. Рәхилә исә, кыймылдарга куркып, анасына кырын басып тора һәм күзләрен ачарга көче җитми. Менә Хәсән аның сул кулында... Юк! Хәсән үзе биредә шикелле... Рәхиләнең аңын бер һәртөрле мәгънәсе югалды, тик утлы күмергә акрын гына өргән җил шикелле, йөрәгенең чыдамаслык әрнүен генә үстерә, көчәйтә... Һәм Рәхилә зур булып ачылган күзләре белән тирә-юненә хәлсез ялварып карана. Ана исә һаман сүзен дәвам иттерә: +— Инде миннән соң, кызым, аның белән син каласың. Син аны карап үстердең, үзең аның белән бергә үстең. Сез бик дус идегез. Хәтереңдәме, ул, "Рәхилә апай!" дип, артыңнан калмыйча ияреп йөри иде... Инде, кызым, сиңа васыятем шул: бервакытта да аның белән араң бозылмасын, исемегез кешеләр теленә гайбәт булып кермәсен. Син олы була бел. Минем урынга каласың... Ана бул... Бервакытта да ярдәмеңнән, акыллы киңәшеңнән ташлама... Ул бик яшь бит әле... Син инде аңардан күзләреңне Ул ананың Хәсән турында яңадан сөйли башлавыннан котылырга, аз гына вакыт ялгыз булырга, ичмасам, бер тулы итеп һава суларга кирәклекне тоя иде. Ләкин ул туп-туры чыгып китәсе урынга, әүвәл өстәл янына килеп, ни өчендер буш стаканны кулына алды, китә башлагач, яңадан борылып, аны кире урынына куйды, соңра ишеккә таба китте. +Ишектән чыгуга, ул чак кына апасы Хәлимә белән бәрелешмәде. Аның алдында җирдән калыккан шикелле, ашыгып килүдән кызарган, еш сулыш алудан күкрәкләре бер күтәрелеп, бер төшеп һәм бөтен тәненнән эссе бәреп торган апасы Хәлимә басып тора иде. Рәхилә, аның борчылулы сорау белән текәлгән күзләрен күрүгә, кулыннан тотып, үзеннән калдырмыйча, тизрәк йорт алдына алып чыкты. — Үлгән? — диде, артка таба ава башлаган кебек булды, ләкин кинәт әче кычкырып, бөтен гәүдәсе белән алга, ишеккә таба ташланды: +— Әнием, әнием... +Рәхилә стена булып Хәлимәнең алдына басты, кулы белән каты итеп иңбашыннан тотып алды һәм көч белән җиргә таба иде. +— Тукта... +Бу минутта Рәхиләнең туры гәүдәсе тагы да үсә төшкәндәй булды. Менә ул күкрәген алга таба чыгарып басып тора, һәм моңарчы күренмәгән ниндидер бер көч, мәрхәмәтсез усаллык булып, аның йөзенә калка. Йомыла Хәлимәне иңбашыннан тотып, селкеп ала: +— Тукта дим. Əнə Сабира җиңги безгә таба килә. Яхшы түгел, тыела бел. Бала түгелсең бит. +Хәлимә тыелырга тырыша, йомарлаган кулын авызына куя, үксүен чыгармас өчен, бармакларын тешли... Алар икесе дә күрше хатынга аркалары белән борылып торалар. Тыныч, үзара сөйләшеп торалар кебек... Ьәм күрше хатын, бу ике туганның шушы минутта башларыннан нәрсә кичергәннәрен һич белмәстән, акрын гына алар яныннан үтеп китә. Рәхилә белән Хәлимәгә исә аның якынлашуы, узуы һәм ераклашуы бер гомер булып тоела. +Күрше хатын ераклашуга, Рәхилә йомшак кына дәшә: +Хәлимәне капкадан озату белән Рәхилә өйгә, әнисе янына ашыга... Өйдә тынлык. Өйдә җан иясе юк шикелле... Тик ачык тәрәзәләрнең ак пәрдәләре генә салмак җилфердәшә. Рәхилә сакланып кына агач карават янына килеп әнисенә карый. Ана йоклый. Ялгыз калган сабый бала шулай иркә, йомшак һаваның назлап сөюеннән йоклап китүчән була... Әйе, авыру ана бала тынычлыгы белән йоклый. Саргаеп кипкән кечкенә йөзендә аның — әйтерсең уйларын, газапларын ниндидер сихерле кул сыпырып алган — тыныч гамьсезлек. Рәхилә, чебен кунып борчымасын өчен, акрын гына ак чыбылдыкны төшерә һәм аяк очы белән генә басып кире өйдән тышка чыга. булырга кушалар, сүзсез, бары үзләренең шушында, аның әйләнәсендә булулары белән юаталар. Чыннан да, Рәхилә салкын-ты-ныч. Тик чигәсендә аның әле үзе күреп өлгермәгән ике бөртек чал чәче елтырый... \ No newline at end of file diff --git "a/bylatypov/\320\220\321\207\321\201\320\260\322\243 \320\272\322\257\322\243\320\265\320\273 \321\202\323\231\321\200\323\231\320\267\323\231\320\273\323\231\321\200\320\265\320\275_tat.txt" "b/bylatypov/\320\220\321\207\321\201\320\260\322\243 \320\272\322\257\322\243\320\265\320\273 \321\202\323\231\321\200\323\231\320\267\323\231\320\273\323\231\321\200\320\265\320\275_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..0081113692b544f706039d598886be5b0e9d4c3f --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\220\321\207\321\201\320\260\322\243 \320\272\322\257\322\243\320\265\320\273 \321\202\323\231\321\200\323\231\320\267\323\231\320\273\323\231\321\200\320\265\320\275_tat.txt" @@ -0,0 +1,31 @@ +Фәнис Яруллин +Ачсаң күнел тәрәзәләрен + +Фәнис Яруллин (ТКН) III җилдле Сайланма Әсәрләренең III җилденнән алынды. Сканлау, укып тикшереп чыгу һәм диҗитәл китап калыбына күчерү "bayğış" берләшмәсе тарафыннан башкарылды. + +Эштән кайткач, ишегалды яктагы тәрәзәмне киереп +ачып, тышны күзәтергә яратам. Бала-чагаларның +мәш килеп уйнаулары, ишегалдының үзенә генә хас бер хәрәкәт белән гөрләп торуы минем уйларымны бөтенләе белән урап ала да барлык арыганнарымны оныттыра. +Менә шулай тышка карап ял иткәндә, мин үзебезнең ишегалдында һәр көнне бер кызны күрәм. Ул гәүдәгә шактый озын һәм ябык. Хәрәкәтчән, өлгер күренә. Подъезддан ук кебек атылып чыга да, ачкан ишеге ябылырга өлгергәнче, ул инде чатка да кереп югала. Аннан соң күп тә үтми, челтәрле сумкасына төрле ашамлыклар тутырып кайтып та җитә. Аның өстендә күп вакыт юка кызыл пальто була. Ул безгә каршы йортта, өченче катта тора. Менә ул кызыл пальтосын кояшта ялтыратып йөгерә-йөгерә баскычтан менә, бүлмәләренә кергәч, кояш караган тәрәзәләрнең пәрдәсен тартып куя. +Аның ниндидер максат белән ашыгып-ашыгып йөрүенә караганда, ул эшчән кызга охшый. Аны күргән саен, миндә аның белән танышу теләге арта бара. Тәрәзә янында торганда, ул озаграк күренмәсә, күңел тынычсызлана башлый. Башка вакытлардагы кебек, мине ишегалды тормышы да кызыксындырмый. Тынычлыгымны җуям. +Ә беркөнне бик озак карап та кыз күренмәгәч, тәрәзәләремне яптым да киенеп тышка чыктым. Беркая барасым килмәсә дә, хәтсез генә урамда йөрдем. Ләкин аңа карап кына күңел басылмады. Ниндидер бер тарту көчен җиңә алмыйча, шул кыз торган йорт янына килдем. Ахырда түзмәдем, аларга керергә булдым. Әмма икенче катка күтәрелүгә, кыз белән йөзгә-йөз очраштык. Аның чәчләре тәртипсез таралып битенә төшкән. Ул аларны башын артка чөеп, үз урыннарына яткырып куйды. Кызның бер кулында юеш чүпрәк, ә икенчесендә сулы чиләк. Ул баскычларны юып төшеп килә иде. +— Исәнмесез! - дидем мин. +— Исәнмесез?! +— Бу арада бер дә күренми башладыгыз, - дидем мин, кызның эштән туктавыннан файдаланып. +Кыз, чиктән тыш гаҗәпләнеп: +— Кайда күренми башладым? - диде. +— Ишегалдында. +— Ә минем сезне гомеремдә дә күргәнем юк бит, мине каян беләсез? +— Сезне һәр көнне күрә идем, менә бу арада нишләптер күрми башладым. Мин сезнең каршыдагы йортта гына торам. +Сөйләшә-сораша торгач, аның исемен дә белдем — Гөлсинә. Ул кечкенә генә бер бүлмәле квартирада әбисе белән генә яши икән. Әбисе бик картайган, кеше ярдәменнән башка урыныннан да тора алмый. Ә Гөлсинә үзе иртән укуга йөгерә, ә укудан кайткач, кибеткә яки базарга китә. Бөтен авырлык Гөлсинәгә төшә. +Уналты яшьлек кызның ата-анасы булмавы гаҗәпләндерде мине. Бу турыда сорарга да уйлаган идем, ләкин аны уңайсыз хәлгә куясым килмәде. Берәр вакыт, бәлки, үзе дә сөйләр. +Беркөнне, җөрьәт итеп, тагын аларга кереп чыгарга булдым. Шулай да әйтергә кирәк, авыру әбисе белән генә торучы ата-анасыз ятим кыз булгангамы, аларның өендә бернинди шатлык юктыр кебек тоелган иде. Күңелсез бер бүлмә күрермен дип эчкә үттем һәм ишек төбендә тукталып калдым. Минем алда яп-якты, бөтен җирләре пөхтәләп җыештырылган, кечкенә булса да, иркен генә бүлмә иде. Монда бөтен нәрсә үз урынында. Стеналар — үзләренең ачык буяулары, мебельләр — гадилеге белән матур. Түрдә — бердәнбер караватта — кызның әбисе ята. Ул, мин кергәч, әкрен генә торып утырды, аннары гафу үтенгәндәй әйтеп куйды: +— Әйдә, улым, түргә уз. Минем болай ятып торуыма карама, мин гел шулай. Озакламый Гөлсинә дә кайтып җитәр. Бүген аларның класс җыелышлары, шуңар озаграк торды. Синең турыда Гөлсинә сөйләгән иде шул. "Бер абыйны баскыч юдырттым әле" дип көлә-көлә кергән иде беркөн. Аның нинди кызыгын тапкандыр. Бала гына шул әле, бала гына. +Гөлсинә турында сөйләгәндә, карчыкның йөзе яктырып китә. Аз гына елмайса да, битләрендәге җыерчыклары, ниндидер бер әмергә буйсынгандай, авыз тирәсенә җыелалар, һәм карчыкның аксыл йөзе тагын да мөлаемлана. Аның эчкерсез рәвештә үз итеп Гөлсинә турында сөйләве минем күңелемне тиз яулап алды. Мин ни өчен кергәнемне дә онытып, карчыкның тормышы турында тыңладым. Дөрес, ул үзе турында бик саран сөйләде, нинди генә сүз башласа да, бөтен мәгънәсе Гөлсинәгә барып тоташты. +— Бигрәк тә кеше җанлы бала булды инде, - дип дәвам итте ул. - Мәктәптән кайту белән мендәрләремне йомшартып сала, эһ дигәнче ашарга пешереп өлгертә, алда бәхете генә булсын балакаемның. +Ул шулай диде дә көрсенеп куйды. +Мин дә түзмәдем, сорап куйдым: +— Ә аның ата-анасы кемнәр соң? +— Ата-анасын кем дип әйтим икән сиңа. Бик әйбәт кешеләр алар. Мин аларда уналты ел бала карап тордым. Үземнең бәләкәйләрем булмады, картым күптән дөнья куйды. Бер кардәшебез менә шушы Гөлсинәләргә бала карарга димләде. Мин каршы килмәдем. Пенсиямне күчерттем дә килдем. Ялгызым ятканчы, кешеләр янында булырмын, дидем. Аларның дүрт балалары булды. Менә шулай тыныч кына картаеп килгәндә, былтыр аякларым сызлый башлады. Урын өстенә яттым. Чирле кеше дип кыерсытмадылар, киткән чакта елашып ук калдылар. Китмә дип бик кыстаганнар иде дә, киттем. Үлсәм дә үз фатирымда үләрмен, дидем. Ә Гөлсинә баштарак килеп-китеп кенә йөргән иде, соңыннан бөтенләй минем янга күчте. "Әбекәй, син аягыңа басмыйча, мин сездән китмим", - диде. Әти-әниләре дә каршы килмәделәр. "Укуыңа зыян килмәсә, тор әйдә", - диделәр. +Карчыкның әңгәмәсен тыңлап утырганда, Гөлсинә дә кайтып керде. +— Кунак бар икән! - диде ул һәм, тиз генә өстен алыштырып, ашарга әзерләргә кереште. Мин бер карчыкка, бер Гөлсинәгә карадым. Мәктәп хәлләрен җентекләп әбисенә сөйләүче Гөлсинәнең дә, аны тыңлаучы карчыкның да йөзләрендә шатлык иде. Бу матур күңелле кешеләр арасында миңа да рәхәт булып китте. Мин аларның күңел тәрәзәләрен ачып карагандай булдым. \ No newline at end of file diff --git "a/bylatypov/\320\220\321\210\320\274\320\260\321\201\320\276\320\262_tat.txt" "b/bylatypov/\320\220\321\210\320\274\320\260\321\201\320\276\320\262_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..3a774f84f6d848db4fef3c65265fb08408ad8af7 --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\220\321\210\320\274\320\260\321\201\320\276\320\262_tat.txt" @@ -0,0 +1,117 @@ +Мирсәй Әмир +Ашмасов + +I +Конспектларыңны аңладыңмы, Яхшыбай? Укымаган нәрсәң турында сорау бирсәләр, ялгыш җавап кайтарып,оятка кала күрмә. +— Ул яктан борчылмыйм ла мин, барын да яттан беләм диярлек. +Ə нәрсә борчый соң? +Секретарь миңа бер заявление бирмәкче иде. +Яхшыбайның хатыны сагая калды. +— Нинди заявление? +— Шул, әлеге дә баягы — Ашмасов бәласе.. Инде килеп, өченче ел үлгән бер инженер өстеннән заявление язган. Шуның белән танышып, үз фикеремне әйтүемне сорыйлар. +Ул Ашмасов дигәнегезнең заявление язудан башка бер эше дә юкмыни соң? +Яхшыбай, авыр сулап, тирән көрсенеп куйды. +— Сөйләмә дә... Ярый. Вакытны уздырмыйк... +Кара клеенка белән тышланган ишекне тыныч кына ачып, өйалдына чыгуга, ишек алдында ярсып-ярсып эт өргән тавыш ишетелде. +Тагын Бобик котыра, — дип куйды Яхшыбай, күңелендә кузгалган ачулы ярсуын тыярга тырышып. +Ире артыннан ишек бикләп калырга дип чыккан хатыны аңа теләктәшлек белдерергә ашыкты. +Куй инде, — диде, — шул бер эт аламасына баш була алмадылар. Үзеңә ташланмасын тагы, кышкы пальтоңны быел беренче киюең бит. Берәр кисәк ипи аласыңмы әллә, чыгарыйммы? +Ипи тагы аңа! Ашасын!.. Күп ачуымны китерсә, тотып атармын үзен, шул булыр... +— Сөйлисең тагы... +— Ник? Управдом үзе берни дә эшләтә алмагач, ни милиция чарасын күрмәгәч!.. +Милициягә әйткәнең бармы соң? +Эт белән эт булып йөрисем генә калган иде; мине тешләгәне юк ич әле... +Бобик чыннан да бу ишек алдында яшәүчеләрнең барының да диярлек һаман ачуын китереп торучы әшәке холыклы, усал, бәйләнчек бер ала эт иде. Гомер эчендә бер килеп чыккан ят кешегә бәйләнә торган булса, бер хәл иде әле, — ишек алдына көн саен икешәр-өчәр кат килеп йөри торган почтальонга көн күрсәтми бит! Укытучылардан берәрсе күренсә дә, чәчрәп каршы чыга. Берәрсенә врач-фәлән килсә дә, өзгәләргә генә тора. Әле алай гынамы? Хәтта шушы ишек алдында торучылардан берәр кеше киемен алыштырып чыктымы, бетте — Бобик аны да танымый, хәзер ырылдап өстенә килә башлый. Шундый аңгыра. Эт тә түгел. Этнең юньлесе үз кешеләрен исеннән танырга тиеш. +Иясенә әйтеп берәр хәл эшләтер идең, иясе кемдер? Бу йортта торучы унбиш-егермеләп хуҗадан берәү дә Бобикны үзенеке дими. Дөрес, аны һәрвакыт сыйлап, туендырып торучы берәү бар. Аллабиргәнев дип йөртәләр. Бик оста дөнья көтә белүче кеше. Аена алты йөзме—сигез йөзме хезмәт хакы ала дип сөйлиләр. Ə алтышар-сигезәр мең ала торган галимнәрдән баерак яши. Күрше-күлән арасында сөйлиләр, — квартирасы төрле затлы әйберләр белән тулы булу өстенә, беренче катта да булгач, талап чыкмасыннар дип курка, — диләр.— Шуңа күрә Бобикны үз ишек төбенә ияләштерә дә, ул әшәке этне шулар гына симертеп тора, — диләр. Ə Аллабиргәнев үзе алай дими: +Юк, юк, нишләп минем эт булсын ул! — ди.— Чыгарып түккән артык-портыкны ашый икән — эт бит ул, нигә ашамасын!.. +Яхшыбай өйалды баскычыннан төшеп җитүгә, Бобик, кемнедер талый язып озатып, ачык капка үтәли ишек алдына кереп килә иде инде. — "У-у-у, кабахәт җан! Үләт бетергере нәрсә!" +Бобик, яңа пальто кигән Яхшыбайны күрүгә, тешләрен ыржайтып, ырылдый да башлады. Яхшыбай аңа тизрәк якты чырай күрсәтергә ашыкты. +Бобик җаным, акыллым син минем!—диде ул, үтә ягымлы, мөлаем тавыш белән һәм, "хорошенький ты мой" дип, аны башыннан сыйпап узды. Урамга чыгып, өч-дүрт адым җир киткәч исә, тагын тешләрен кысып,күңеленнән карганып куйды: "Башың беткере хайван, эт җыючылар җәтмәсенә эләккере!.." +Ләкин, бәйләнчек эттән исән-сау котылып, инде иркенләп суладым дигәндә генә... +— Яхшыбай!.. +Яхшыбайның тәннәре чымырдап китте. —"Ашмасов, — дип уйлады ул, дәшүчене тавышыннан танып. — Сине генә тансыклап бара идем... Каян туры килеп тора диген... Аяклы бәла..." +Ашмасов аңа озак уйланырга ирек бирмәде; бер үк вакытта ачулы да, янаулы да, мыскыллы да тавыш белән: +— Ник дәшмисең? — дпп кычкырды. — Әллә танымады дип беләсеңме? +Яхшыбай тукталып, Ашмасовны көтеп алды, аңа гадәттән тыш якты чырай күрсәтеп, исәнләште. +— Нихәл, Ашмасов, исәнме? +Ләкин Ашмасов йомшармады. Яхшыбайның исәнләшүенә каршы җавап бирмичә, баягыча ук янаулы да, мыскыллы да тавыш белән, шактый тупас итеп: +— Мин бит сине мичкә керсәң артыңнан таныйм,— дип куйды. +— Я, күрмәгәнмен икән, гаҗәпмени соң, артымда күзем булмагач? Бигрәк тә кич белән... +— Күрмисең түгел, күрмәмешкә салынасың. +Ашмасовның бер дә урынсызга болай тупас сөйләшүе Яхшыбайның күңеленә бик каты барып тиде. Шулай да ул аңа каршы ризасызлык белдерергә ашыкмады, тешен кысып булса да, күркәм сабырлык күрсәтте. +— Хотя, синең күрмәмешкә салынуыңнан минем бер кылым да селкенми, — диде Ашмасов. +Яхшыбай аңа тагы җавап бирмәде. Ашмасовка каршы сүз көрәштереп, аны җиңеп буламыни соң?.. Җиңәр идең җиңүен, әгәр аңлатып булса... Аңлатып кара син аңа! Иң тәкәббер кәҗә тәкәсенә тизрәк аңлатырсың, ə Ашмасовка — юк. Аның үз сүзе генә сүз. Ə бит өметсез кеше түгел иде... +Ашмасов чыннан да андый ук өметсез кеше түгел иде. Бервакытны ул, әле бик яшь чагында, шау агачтан гына велосипед ясап, бөтен кеше алдында үзе шуңа ат ланып йөреп күрсәтте. Шаккатмаган малай калмагандыр. +— Менә, ичмасам, бу мастер тек мастер! — диештеләр. +Ə соң аның "Кызыл көпчәк" артелендә эшләгән чагында токарный станокка керткән җайланмасы? Заманында бөтен артельне шаулатты бит! Артельне генәме? Бөтен шәһәрне! Газетага язып чыгардылар. Язмаслык та түгел иде. Станокның эшләп чыгару көчен ике тапкыр арттырырлык җайланма уйлап табу уенмыни? Күккә чөйделәр егетне. Сүз белән генә түгел, кул белән үк тә чөйделәр, һәм бу чөю аңа шул чагында ук бик кыйбатка төшә язып калган иде. +Болай булды. Ашмасовның уңышка ирешүе нәкъ май бәйрәменә туры килгән иде. Шул. Демонстрация вакытында урам уртасында эләктереп алдылар да моны тотындылар чөяргә. Унлап-унбишләп яшь-җилкенчәк, чөеп җибәрделәр трамвайдан биегрәк итеп, егетнең авызы колагына җитте, тулган ай кебек елмая теге күк йөзендә. Кире төшеп килгәндә, җайлы гына эләктереп алып, тагы бер чөйделәр, аннары тагы бер.., Тик соңгы чөюдә ничектер егетне һавада килеш тотып алып, җиргә бастыручы булмады. Өч тапкыр чөйгәч, шуның белән эш бетте дип тынычландылармы, әллә төркемдәге һәркем "миннән башка да тотучылар күп", дип уйладымы — ничек булса булды, һавага чөелгән егетне берәү дә тотмады, Ашмасов бөтен буе белән лап итеп урам ташына килеп төште. +"Тотмады" дип кемне гаеплисең? Урам тулы кеше, берсе дә тотмаган! +Шулай да яшьлек җиңде, ахрысы, Ашмасов бер тын сыны катып ятты да сикереп торды. Сер бирмәскә теләп, көләсе килмәсә дә, көлеп куйды. +Бу чөюнең бәласе шуның белән беткән иде. Ə менә, яшь талант дип, аның исемен күккә чөюнеке — озакка сузылды. +Күтәрәбез дип, үзен тиз генә уйлап табучылар бюросына секретарь ясап куйдылар. Егетнең дәрте почмакланды. Тегеннән-моннан тәрҗемә ителгән генә булса да, техника турында бер китап та язып чыгарды. Күп мактала торгач, башкаларны тәнкыйть итәргә дә остарып китте бу.(Өй тормышына кагылмыйбыз. Ничә тапкыр өйләнгән булса да, кешенең шәхси эшенә тыгылыр хәлебез юк.) Кыскасы, дан китте егетнең. +Ләкин, әллә теге вакытта урам ташына егылуының шаукымы калды инде, ни булгандыр, — тормыш тәҗрибәсе үсә һәм яше олыгая барган саен, аның уйлап табучылык эше кечерәя, фәнни хезмәтләр язу сәләте бөрешә барды. Дөрес, ул, үз теле белән әйтсәк, иҗат ясау эшеннән бервакытта да тукталып тормады. Нинди юллар беләндер, бер фәнни-тикшеренү институты аппаратына да кереп алды. Тик... тик... әйе, "тиге" бар шул... +Мәсәлән, ул бервакыт яңа төр тычкан тәбесе уйлап тапты. Аның бу хезмәтен, моңарчы булган тәбеләргә караганда эффектлырак түгел дип, кабул итмәделәр. Ашмасов башта үз тәбесенең әһәмиятен аңламыйлар дип йөрде. +— Минем машинам моңарчы булган гади тәбеләргә караганда матуррак һәм гуманныйрак. — дип карады. +Алай гына бер нәтиҗәгә дә ирешә алмагач, "Яшь талантны буарга телиләр", ди башлады. (Дөрес, бу вакытта аның яше утызның өс ягына чыккан иде инде.) "Яшь талантның үсеп китүеннән куркалар" дип, өлкән белгечләргә каршы көрәш ачты. Төп формасы төрле заявлениеләр язудан торган бу көрәш бик озакка сузылды. Ләкин нәтиҗәдә "яшь талант" бары тик картая гына төште. Өстәвенә, мәсьәлә югарырак органнарга барып җиткәч, аның үзен нахак сөйләүдә гаепли башлаганнар иде дә, "яшь талант" — "мине ялгыш аңладылар", дип котылды. +Тагын бераз олыгая һәм яшәү практикасы арта төшкәч, ул арка, кашый торган корал уйлап чыгарып, таныш-белешләрен хәйран калдырды. Аның үз тарафыннан "Татлы тырнак" дип исемләнгән бу әкәмәтен әһәмиятсез дип таптылар, хәтта алай гына да түгел, инде кырыкка җиткән "яшь талантны" совет техникасын вакландыруда, шапшакландыруда гаепләделәр. +— Аңларга теләмисез! — дип каршы чыкты Ашмасов үзенең тәнкыйтьчеләренә. — Арка кашу проблемасы — ул бик зур проблема. Күпме әбиләр, күпме бабайлар җәфалана, аркалары кычытып?! Ярый ла, без бәләкәй чакта, үзебез надан булгач, әби кушса да, әни кушса да берни әйтмичә, тырышып-тырышып аларның аркаларын кашый торган идек. Ə хәзерге культуралы балаларга әйтеп кара син! Пионердан арка кашытып кара! +— Туктагыз әле, иптәш Ашмасов, ләкин бит... +— Нәрсәсе ләкин? Бәлки, сез безнең совет әбиләренең, совет бабайларының аркасы кычытырга тиеш түгел, диярсез? Культуралы чиста тормышта арка кычыту күренешләре юк, диярсез? Бу мәсьәләнең тормыш белән, чынбарлык белән бәйләнеше юк, диярсез? Чепуха! Зарарлы оптимизм! Андый картларны эзләп, авылга барып тору да кирәкми. Хәтта мин арка кычыту күренешләрен картлар арасыннан гына да эзләмим. Менә үзем мисал. Ике елдан бирле шушы машинамның рәхәтен күрәм... Нигә? Нәрсәсе көлке? Мин тормыштан тышта яшиммени? Мин соң шул ук халыкның бер кисәге түгелмени? Халык, имеш! Халыкның үз заказы бу. Бик беләсегез килсә, әйтеп бирим: бу идеяне мин чын тормыштан алдым. Ышанмасагыз əнə барып сорагыз. Биргали Аллабиргәнев сезгә әйтеп бирер. Шуның анасы авызыннан чыккан сүз: колак казыгычым бар. ди, теш казыгычым бар, ди, ə менә арка кашый торган машина юк. Сәбит мачтырлары шуны ясый алмый, ди. Халык теләге түгелмени бу? +"Халык" исеме дә ярдәм итмәде. +— Ничек шушындый житди проблеманың әһәмиятен аңламыйлар?—диде Ашмасов, хәйран калып. — Әллә, мин уйлап тапкан булганга күрә, юри, аңлы рәвештә инкарь итәләрме?.. Билгеле, шулай: Ашмасов булганга! Әгәр дә шушыны Ашмасов түгел, Акбашов уйлап тапкан булса, валлаһи әгәр... күккә чөярләр иде. Теге вакыттагы заявлениемнең ачысын онытмыйлар... +Тагын заявлениелор ходка китте. Бик озак вакытлар буенча бик күп кешеләрнең башын әйләндергәннән соң, дөрес нәтиҗә табыла башлагач, Ашмасов тагын: "Мин ул кешеләрне каралтырга теләмәгән идем, аерым кимчелекләрне генә тәнкыйть итәргә теләгән идем, мине ялгыш аңладылар, фикеремне боздылар", — дип котылды. Шунда да, күңеленнән: "Ə дөреслек барыбер минем якта",—дип уйлый иде ул. Ə... нигә соң аны, ичмасам, бер генә кеше дә яклап чыкмый? Димәк, бары да ана каршы? Димәк, берсе дә фән-техника интересы, халык интересы өчен тырыша торган кеше түгел? Димәк, бер ул гына чын иҗат кешесе?.. Бер дә гаҗәп түгел. Димәк, Ашмасовта принцип нык. Кандидат исеме булмаса ни? Доктор исеме булмаса ни? Саф иҗат кешесенә нигә ул андый формальность? Карьера яраткан кешегә генә кирәк алар. Яки таланты юк кешегә... Бары да карьерист, бары да уз шкуралары турында гына уйлыйлар. Аркалары кычытмый, имеш! Кычытмыймы соң, үзләре генә белә торгандыр. Ə Ашмасов яшереп тормый. Ку-рык-мый. Кашый. Шатырдатып кашый. +II +— Нигә дәшмисең, Яхшыбай? +— Синең өчен барыбер түгелмени? +— Барыбер, хотя. Ə син, сөйләшсәң, берәрсе күреп калыр да, Ашмасов белән бер сүздә дип гаепләнүдән куркасыңмы? +Ниһаять, Яхшыбайның сабыры җитмәде. Мөмкин кадәр тавышын күтәрмәскә, тынычлык сакларга тырышып кына булса да, Ашмасовка аңлатырга тотынды. +— Кара әле, Ашмасов,—диде. — Нигә син болай үзең турында бик югары фикердә? Нигә син бөтен кеше дә синнән куркырга тиеш, дип уйлыйсың? +— Ха-ха-ха!.. +Яхшыбай аның урамны яңгыратып көлүен ишетмәгәндәй, әүвәлге җитдилеге белән дәвам итте: +— Син менә минем белән сөйләшкәндә дә үзеңә карата бик зур явызлык эшләгән кеше белән сөйләшкән кебек сөйләшәсең. Минем бит сиңа карата беркайчан да, бернинди дә начарлык эшләгәнем юк. +— Яклап чыкканың бармы? +— Анысы мәҗбүри түгел. +— Ə Акбашовка каршы чыкканың бармы? +— Анысы да мәҗбүри түгел. +— Димәк, син миңа дошман. +— Әйт әле, Ашмасов, менә безнең арада, хәтта алай гына да түгел, бөтен Казан шәһәрендә, бер генә булса да, яраткан кешең бармы синең? +— Бардыр, конешно, ник булмасын. +— Ничек инде ул "дыр"? Бар булса, кем ул? +— Бәлки, ул минем өчен тирән сердер. Бәлки, мин синең хатыныңны ярата торганмындыр? +— Пошлость сөйлисең. +— Ха-ха-ха! Мәхәббәт, синеңчә, пошлость? +— Мәхәббәт турында сорамыйм. Бер генә булса да, ышанган кешең бармы? +— Минем үземнән башка берәүгә дә ышанырга хакым юк. +— Ə үзең "халык" дисең. "Җәмгыять" дисең? +— Син минем фикерне бозма! Яхшыбай булсаң, син миңа шуны әйт: менә әле кая китеп барасың? +— Бер дә сер түгел: парткабинетка барам, теоретик беседага. +— Нинди беседага барганыңны бик яхшы беләм. Сорап та тормыйм. +Яхшыбай инде ачуын баса алмас хәлгә килә башлады: +— Ярый, — диде ул, кырт өзеп. — Бетсен, алай булса. Син сорама, мин әйтмим. +— Ə-ə, шулаймы? +Алар шуннан башка бер сүз дә сөйләшмәделәр. Тик Яхшыбай парткабинетка кереп киткәндә генә, Ашмасовның артыннан, гадәттәгечә, янаулы тавыш белән бер сүзне ике тапкыр кабатлап калды: +— Күрербез, күрербез! +III +Бу көннәрдә Яхшыбай, үзлегеннән уку программасы буенча, партия эчендәге көрәш турында язылган әсәрләрне өйрәнә иде. +Партком секретаре аның конспектларын карарга тотынды. Ике арада тыныч кына беседа башланды. Оппозициянең үзенчәлекләре турында сөйләштеләр. Аның партиягә каршы көрәшен "революцион фразалар" белән капларга тырышуы турында әйтелде; принципиаль рәвештә формалашмаган булуы, принципсызлыгы турында телгә алынды. +— Шуңа күрә оппозиция кешесе һәрвакыт "мине аңламадылар", "минем фикеремне боздылар" дип зарланучан була,—диде Яхшыбай. +Нәкъ шул минутта, рөхсәтсез-нисез, ишекне капыл гына ачып, Ашмасов килеп керде. +— Әйттемме мин сиңа!—диде ул, Яхшыбай өстенә очынып. — Я, бу синең тарафтан икейөзлелек түгелме? Туп-туры күземә карап җавап бир! +Яхшыбай, берни аңламыйча, иңбашларын җыерып, партком секретарена карады. Секретарь өчен Ашмасовның мондый кыланышлары яңалык түгел иде инде. +— Нәрсә бар, Ашмасов? — диде ул, тыныч кына. +Ашмасов аңа җавап бирмәде, һаман Яхшыбайга каныкты. +— Нинди беседага барганыңны беләм дип әйттемме мин сина, Бикьяхшыбай. +— Мин аны синнән яшерергә дә теләмәдем. +— Миңа карата бернинди дә явызлык эшләмәвең шушымы? +— Аңламыйм. +— Ə соң, партком секретарена махсус килеп, минем турыда әләкләп утыруың бик яхшы эшме? +— Юкны бутама, Ашмасов, — диде секретарь.— Синең турыда бернинди дә сүз булганы юк әле биредә. +— Ишетмәгән дип беләсезме? Че-пу-ха! Ашмасовның колаклары җиде кат ябык ишек аша ишетә аның! +— Нәрсә ишеттең? +— Нәрсә сөйләсәгез — шуны. "Мине аңламадылар" дип, "Фикеремне боздылар" дип зарланучы кеше кем соң ул? "Принципсыз" дип миннән башка тагы кем турында әйтәсез? "Р-р-революцион" фразалар белән сөйләүче — мин булмый кем ул? Аны гына аңламаска, Ашмасовның башына ат типмәгән бит әле!.. +Яхшыбай белән секретарь, аптырашкан хәлдә, берберсенә карашып алдылар. +— Əhə!—диде Ашмасов, явыз шатланып. — Аңлашылдымы? Күзләрегез акайдымы? Барып чыкмас бу заговорыгыз!.. +Эшнең нәрсәдә икәнен аңлатып биргәч, Ашмасов тагын: "Мин алай әйтергә теләмәгән идем, мине ялгыш аңламагыз", ди башлаган иде дә, тегеләр кычкырып көлеп җибәргәч, хәзергә коры үпкәләү белән генә чикләнеп (гафу үтенү юк, әлбәттә), чыгып китәргә мәҗбүр булды... +Кесәсенә Ашмасовның әлеге мәрхүм инженер турындагы заявлениесен тыгып, өенә җитеп килгәндә, Яхшыбайның колакларына тагын Бобик тавышы ишетелде. +— Җитдирәк чарасын күрми булмас, ахрысы, — дип уйлады Яхшыбай. — Үземне килеп тешләгәнен көтеп торырга ярамас. +1954. \ No newline at end of file diff --git "a/bylatypov/\320\220\321\215\320\273\320\270\321\202\320\260_tat.txt" "b/bylatypov/\320\220\321\215\320\273\320\270\321\202\320\260_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..daab78dd8c352d29303107c3a74767bc4ed6c55f --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\220\321\215\320\273\320\270\321\202\320\260_tat.txt" @@ -0,0 +1,1393 @@ +АЭЛИТA +Алексей Толстой + +СӘЕР ИГЪЛАН +етроград каласындагы Кызыл Таң урамында +ташландык бер йортның кыршылып беткән +диварына соргылт кәгазь кисәге ябыштырганнар. Шул игълан яныннан узып барганда Америка газетасы корреспонденты Арчибальд Скайльсның күзенә яшь кенә бер хатын-кыз чалынды. Өстенә пөхтә генә ситсы күлмәк кигән, яланаяклы ул хатын иреннәрен кыймылдатакыймылдата игъланны укып маташа иде. Укуын укый, әмма талчыккан мөлаем йөзендә һәм дәртле зәңгәр күзендә гаҗәпләнүнең әсәре дә сизелми. Әнә ул, маңгаена төшкән бөдрә чәчен колак артына сыпырып, яшелчә салган кәрзинен күтәрде дә, урам аша чыгып, китеп тә барды. +Ә бит игълан бик тә игътибарга лаек иде. Скайльс кызыксынып бер укыды, аннары, якынрак килеп, күзен угалады да тагын укып чыкты. Шуннан ул үзалдына: +— Twenty three! - дип куйды. Бу сүзләрдә: "Чәнчелеп китим әгәр!" - дигән кебегрәк бер мәгънә ята иде. +Игълан моннан гыйбарәт иде: +"Инженер М. С. Лось 18 августта Марс планетасына очарга ниятли. Үзенә юлдаш булырга теләүчеләрне, ишегалдында кичке 6дан 8гә кадәр көтә". +Гади буяу карандашы белән гади генә итеп әнә шулай дип язылган иде ул игъланга. +Скайльс ирексездән пульсын тотып карады, тик үзендә бер төрле дә үзгәреш сизмәде. Хронометрга күз салды - 192... елның 17 августы, бишенче ун минут. +Бу шашкан калада Скайльс әллә нинди көтелмәгән хәлләргә дә әзер иде әзерен, мәгәр әлеге кыршылган диварга ябыштырган кәгазь кисәге аны хәйран калдыру гына түгел, бөтенләй чыгырыннан ук чыгарды. +Буп-буш Кызыл Таң урамында җилләр исә. Биек- биек йортларның тәрәзәләре йә ватылган, йә инде аркылыторкылы такта кадакланган, бер генә җан иясе дә башын тыгып урамга карамый. Баягы хатын кәрзинен тротуарга куйган да урам аша Скайльс ягына гамьсез генә карап тора, мөлаем йөзендә арыганлык галәмәте. +Скайльсның чигә төерләре кыймылдап куйды. Кесәсеннән бер иске конверт алып, Лосьның адресын күчереп язды. Шул вакыт игълан янына зур гәүдәле, киң иңле берәү килеп туктады. Башы яланбаш, өстендә каешсыз гимнастерка, аягына чолгау урап ботинка кигән — солдат булырга охшый. Кулларын кесәсенә тыккан. Игъланны укыганда аның таза муены бүртеп чыкты. +— Кара син аны, Марска очмакчы бит, ә! - дип сөйләнде ул, аннары кояшта янган гамьсез йөзен Скайльска таба борды. Чигәсендә ап-ак булып җәрәхәт эзе беленә. Күгелҗем-конгырт күзләре теге хатынныкы шикелле үк очкынланып тора. Скайльс күптән күреп алган иде инде русларның күзләрендәге ул очкынны. Хәтта әле бер мәкаләсендә: "...Алар күзендә чагыла торган билгесезлек, әле мыскыллы көлемсерәү, әле шашкын тәвәккәллек һәм, ниһаять, ниндидер аңлаешсыз тәэсир калдыра", - дип язып та чыккан иде. +Тотарга да очарга үзе белән! - диде солдат һәм көлемсерәп куйды, шул арада Скайльсны башыннан алып аягына кадәр күздән кичереп өлгерде. +Кинәт аның йөзеннән елмаю качты. Ул, күзен кысыбрак, урам аша карады. Баягы яланаяклы хатын кәрзине янында кадаклап куйгандай басып тора иде. +— Маша, нишләп торасын анда? - дигәч, хатын күз кысып алды. - Өйгә кайтыр идең. - Хатын көрсенеп куйды, тузанлы җыйнак аякларына текәлде. - Бар, кайта тор, мин дә озакламам. +Хатын кәрзинен алды да китеп барды. +Солдат: +— Яралангач, контузия алгач, запаска чыгардылар менә. Белдерүләр укып йөрүдән башка эш калмады... Туеп беттем инде, - диде. +Скайльс та аның сүзен илтифатсыз калдырмады: +— Шушы игълан белән барырга уйлыйсызмы? - дип кызыксынды. +— Әлбәттә, барам. +— Һавасыз күктән илле миллион километр очу — акылга сыя торган нәрсә түгел бит ул. +— Әйтерең бармы — ерагын ерак инде анысы... +— Акылдан язгандыр ул кеше, йә берәр алдакчыдыр шунда. +— Булыр, булыр... +Скайльс та, күзен кыса төшебрәк, солдатка текәлде. Солдатның күз карашында әлеге дә баягы мыскыллы көлемсерәү, аңлаешсыз бер өстенлек галәмәте очратып, җен ачулары чыкты, һәм ул Нева ягына юнәлде. Зур-зур адымнар белән нык атлап, кечерәк кенә бер бакчага керде, эскәмиягә утырып, кесәсенә тыгылды. Тәмәкечеләргә хас Челемен баш бармагы белән төйде дә, көйрәтә-көйрәтә, аякларын сузып җибәрде. +Бакчада карт юкәләр шаулый. Көн җылы, һава дымлы иде. Ком өеме өстендә керләнеп беткән бөрчекле күлмәк кигән, ыштансыз бер бәләкәй малай утыра. Бүтән бала-чага күзгә чалынмый, ә монысы шактыйдан утыра, күрәсең. Җил аның сап-сары йомшак чәчен тузгыткалап куя. Малайның кулында бау, бауның икенче очы йоннары тырпаеп торган карт ала карганың аягына бәйләнгән. Малай да, ачулы ала карга да Скайльска карап утыра иде. +Кинәт бер генә мизгелгә аның зиһененә ак болыт кагылып үткәндәй булды, башы әйләнеп китте. Малай белән ала карганы да, бушап калган өйләр белән кешесез урамнарны да, очраучыларның сәер карашын да, галәмгә очарга өндәп язган игъланны да — боларның барысынбарысын төшендә генә күрә түгелме сон ул?.. +Скайльс ныгытып торып челемен суырды. Петроградның планын җәеп салды да, план өстеннән челемен йөртәйөртә, Жданов яр буен эзләп тапты. +ЛОСЬНЫҢ ОСТАХАНӘСЕНДӘ +Скайльс килеп кергән ишегалдында тутыккан тимертомыр, цементтан бушаган мичкәләр өелеп-аунап ята иде. Станок ватыклары, чәбәләнеп беткән тимер чыбык арасыннан, чүплек башларыннан зәгыйфь кенә булып үлән шытып чыккан. Иң түрдәге биек сарайның тузанлы тәрәзәләрендә баеп барган кояш нурлары уйный. Сарайның кечерәк кенә ишеге ачык, бусага төбенә чүгәләгән күрә аламмы, дип сорагач, ул башы белән алачык эченә ымлады. Скайльс шунда керде. +Алачык эче караңгылы-яктылы, ююөстәлгә тау хәтле китаплар, сызымнар өелгән, өстәл турысында калай кәпәчле электр лампочкасы яна, түрдәрәк — түшәмгә тигән агач корама-баскычлар. Шунда ук берәү күрүк тартып тимерче учагын дөрләтә. Корама-баскыч үтәли табаклы металлны ябыштырып ясаган, җөй эзләре беленеп торган иләмсез дәү шар ялтырап күренә. Ике якка ачып җибәрелгән капкадан кичке шәфәкъ күренә, диңгездән өерелеп кара болыт күтәрелә. +Күрүк тартучы эшче акрын гына: +— Мстислав Сергеевич, сезне сорап килгәннәр, - дип эндәште. +Корама-баскычлар артыннан урта буйлы, куе ак чәчле, таза гәүдәле бер кеше килеп чыкты. Төскә-биткә яшь кенә, сакал-мыегын кырган, килешле генә зур авызлы, күзен бер дә йоммыйча төбәп карый, гомумән, аның күгелҗем күзләре алга атлыгып торгандай тоела иде. Өстендә изүе ачык киндер күлмәк, ямаулы чалбарын бау белән кысып бәйләп куйган. Кулында пычранып беткән сызым. Скайльска таба килә-килә, ул төймәсез изүен каптырып азапланды. +— Белдерүне укып килгәнсездер инде? Очарга уйлыйсызмы? - дип сораштырды ул басынкырак тавыш белән һәм, Скайльска электр лампочкасы турысындагы урындыкны күрсәтеп, үзе өстәлнең икенче ягына кереп утырды. Сызымын алдына куеп, челеменә тәмәке тутыра башлады. Инженер Мстислав Сергеевич Лось шул үзе иде инде. +Ул, түбән таба карап, шырпы кабызды. Ут яктысында кырыс йөзе, авыз кырыйларындагы җыерчыклары, киң күренде. Скайльс күргәннәреннән канәгать калды. Гәрчә үзе очарга җыенмаса да, Кызыл Таң урамындагы игъланны укып килүен һәм чит планетага очу кебек гадәттән тыш һәм сенсацион проектны газета укучыларга җиткерүне үзенең бурычы санавын әйтте. +Лось аны күзен дә алмый тыңлап утырды. +— Минем белән очарга теләмәвегез кызганыч, - дип башын чайкап алды. - Шашканга саныйлармы, бар да миннән качалар. Янә дүрт көннән һавага күтәреләсе, ә минем әле һаман үземә юлдаш таба алганым юк. - Ул тагын шырпы сызды, авызыннан көлтә кадәр төтен бөркеде. - Сезгә нинди мәгълүматлар кирәк соң? +— Биографиягездән кайбер нәрсәләр. +— Моның беркемгә дә хаҗәте булмастыр, - диде Лось. - Бер дә искә алып сөйләрлек нәрсә юк бит. Фәкыйрьлектә укыдым, унике яшемнән үз көнемне үзем күрәм. Башта укыдым, аннары эшләдем — сезнең укучыларыгызда кызыксыну уятырдай берни дә юк шул. Хәер, кайбер нәрсәләр бар икән барын... - Лосьның чырае кисәк үзгәреп китте, авыз читендәге җыерчыклары ачыграк беленә башлады. - Менә шул инде... Бу машина хакында, - диде ул, корама-баскычлар ягына ымлап, - күптән баш ватам. Төзи башлаганыма да ике ел инде. Шул гына! +— Җир белән Марс арасын ничә айда үтәргә уйлыйсыз инде? - дип сорап куйды Скайльс, каләменең очына текәлеп. +— Тугыз-ун сәгать чамасы очармындыр, шуннан да артмас. +Моны ишеткәч, Скайльс: +— Иһи! - дип куйды, битенә кызыллык йөгерде. Аннары бик тә әдәпле итеп болай диде: - Әгәр дә миңа ышансагыз, безнең интервьюга тиешенчә карасагыз, мин +Лось терсәкләре белән өстәлгә таянды, төтенгә күмелде — тәмәке төтене эченнән күзләре генә елтырап тора иде. +— Унсигезенче август көнне Марс Җиргә якынаячак нибары кырык миллион километр ара калачак. Мин әнә шул араны очып үтәргә тиешмен. Нәрсәдән гыйбарәт соң ул ара? Иң әүвәл үзебезнең Җир атмосферасы - җитмеш биш километр. Икенчедән, планеталар арасындагы һавасыз бушлык — кырык миллион километр. Өченчедән, Марсның үз атмосферасы — алтмыш биш километр. Минем өчен аның әнә шул атмосфералы йөз-йөз илле километры гына кыен булачак. +Ул урыныннан торды, кулларын чалбар кесәсенә тыкты, башы төтен эчендә, караңгыда калды, яктылык аның фәкать изүе ачык күкрәгенә, җиңнәрен сызганган, йон баскан кулларына гына төшә иде. +— Очу дип бездә кош яисә аэроплан очуына, яфрак төшүенә әйтәләр. Әмма боларның берсе дә очу түгел, бәлкн һавада йөзеп йөрү генәдер. Чын очу дип җисемнең ниндидер көч тәэсирендә түбәнгә омтылуына гына әйтергә мөмкин. Ракетаны гына алып карыйк, һава каршылыгы юк икән, очарга берни комачауламый, һәм ракетаның очу тизлеге артканнан-арта барачак: магнит тарту көче үзен сиздермәсә, яктылык тизлегендә очармындыр кебек. Минем бу аппарат нәкъ әнә шул ракета принцибында ясалган бит. Жир белән Марс атмосферасында миңа нибары йөз-йөз илле километрны очып үтәргә туры киләчәк. Күтәрелүтөшүләрне исәпкә алганда, моңа сәгать ярым чамасы вакыт китәрдер. Җирнең тарту көченнән чыгар өчен дә бер сәгать китсен, ди. Ә һавасыз урында мин тизлекне теләгәнчә арттыра алам. Тик монысы бераз хәвефлерәк: артык зур тизлектән кан тамырлары шартлавы ихтимал; керәм икән, һавага бәрелү комга килеп кадалган кебек булачак. Ул чагында аппарат үзе дә, аның эчендәге һәммә нәрсә дә күз ачып йомганчы газга әвереләчәк. Йолдызлар арасындагы бушлыкта планеталарның — тумаган яки инде үлгән дөньяларның — кыйпылчыклары очып йөри, һавага килеп керү белән, алар янып көлгә әйләнә, һава ул калкан сыманрак бер нәрсә. Хәер, Җир калканын кайчандыр тишкән дә булганнар. +Лось кулын кесәсеннән чыгарып өстәлгә, ут яктысына куйды, йодрыгын йомарлады. +— Себсрдә, мәңгелек бозлар арасында минем җир ярыгына төшеп һәлак булган мамонтларны казып алып, итләрен ашаганым бар. Теш араларыннан ямь-яшел үлән табасың: хәзер боз каплаган жирләрлә кайчандыр утлап йөргәннәр алар. Тиз арада туңып, өсләреннән кар каплап киткәнгә, итләре бозылып өлгермәгән . Җирнең күчәре бик тиз үзгәргән булса кирәк. Йә берәр күк җисеме килеп бәрелгәндер үзенә, яки инде Айдан бәләкәйрәк берәр иярчене булып, Җиргә килеп төшкәндер дә, Җирнең кабыгы ярылып, күчәре бераз янтайгандыр. Атлантик океанда Африкадан көнбатыштарак яткан материгыбыз да шуның аркасында һәлак булгандыр әле, бәлки. Димәк, Марс атмосферасында эремәс өчен, тизлекне шактый киметергә туры килә. Менә ни сәбәпле мин һавасыз араны очып үтүгә алты-җиде сәгать вакыт куям. Ә берничә елдан Марска сәяхәт Мәскәүдән Нью-Йоркка очкан шикелле генә булачак. +Өстәл яныннан китеп, Лось рубильникны тоташтырды. Түшәмдәге электр дугасы фонарьлары чыжлап, гөлт итеп кабынып китте. Дивар такталарына төрле сызымдыр, картадыр, диаграммадыр эленгән; киштәләрдә оптик һәм үлчәү аләтләре; скафандрлар, тау-тау консерв, йон ята. +Лось белән Скайльс йомырка сыман итеп ясалган тимер аппаратка якынрак килделәр. Биеклеге ким дигәндә сигез-тугыз метр, аркылысы биш-алты метр булыр моның, дип уйлады Скайльс. Урта бер җиреннән корыч тасмабилбау уза, ул түбән таба кулчатыр шикелле киңәебрәк киткән һәм һавада төшкән чакны тоткарлык артсын өчен хезмәт итүче парашют-тормоз вазифасын үти иде. Ул парашют-тормоздан чак кына түбәндәрәк өч түгәрәк ишек уелган, люклар куелган. Иң түбәнге өлешендә муен сыман калын көпшә булып, аның тирәли бер-берсенә капмакаршы итеп яссы корычтан ике пружина уралган — монысы төшкән чакны җиргә каты бәрелмәс өчен иде... +Лось, аппаратның кадак җөйләренә каләм белән суккалап, аның төзелешен бәйнә-бәйнә аңлатырга кереште. Планетаара кәраб зур температурада да эремәслек корычтан ясалган, эчке ягы кабыргалар һәм җиңел торбалар куеп ныгытылган. Монысы — тышкы кабыгы. Аның эчендә алты катлам резин, киез, тиредән тегелгән икенче тышча. Анысының да эченә күзәтү һәм тизлек өчен кирәк булган төрле аләтләр куелган. Шунда ук кислород баклары да, күмер диоксиды җыя торган тартмалар да, кораллар һәм азык-төлек салу өчен куыш мендәрләр дә бар. Күзәтү алып барыйм дисәң, кыска гына тимер көпшәләр эченә призма рәвешендәге пыялалар куелган "күз"ләр бар. +Хәрәкәткә китерүче механизмнар спираль уралган муен эченә урнашкан. Муен дигәнебез астрономик бронзыдан да катырак металлдан коелган, уртасына вертикаль каналлар тишелгән. Ул каналларның һәркайсы, өскә таба киңәеп, шартлау камерасы хасил итә. Һәр камерага уртак магнетодан чаткы чыганагы белән бензин килсә, мондагы камераларга ультралиддит килә. Петроградның... заводы лабораториясендә табылган ул вак ком моңа кадәр мәгълүм булган барлык шартлагыч матдәләрдән дә ныграк шартлый. Ә инде тап-тар шартлау конусы муен каналларына туры килсен өчен ультралиддит шартлау камераларына магнит кыры аша җибәрелә. +Ракетаның хәрәкәткә китерүче механизмнары әнә шулайрак эшли иде. Ультралиддит запасы йөз сәгатькә җитәрлек. Аппарат күтәрелгәндә яки төшкәндә шартлау санын арттыру һәм киметү юлы белән аның тизлеген үзгәртергә мөмкин. Аскы өлеше авыррак булу сәбәпле, аппарат, планетаның тарту көченә буйсынып, муены белән борыла. +— Аппарат ясарга акча кем бирде соң? - дип сорады Скайльс. +Инженер аңа бераз аптырабрак карап куйды: +— Республика бирде... +Лось белән Скайльс өстәл янына килделәр. Беравык дәшми торганнан соң американ кыюсыз гына: +— Марста сез җан ияләре очратырга уйлыйсызмы? - дип сорады. +— Очратсам, унтугызынчы августта, җомга көн иртән очратам инде. +— Юл язмаларыгызны бастырып, юлына ун доллар түлибез. Икешәр йөз юллык алты фельетонга авансны алдан ук биреп куябыз. Чек белән Стокһольмга күчерәбез. Шуңа ризамы сез? +Лось, көлә-көлә ризалык белдереп, башын какты. Скайльс өстәлнең бер читенә җайлашып алды да чек язарга тотынды. +— Минем белән очарга теләмәвегез кызганыч, - диде Лось, челемен пуфылдатып. - Чынлап торып уйлап карасаң, җитәргә мөмкин. +ЮЛДАШ +Лось ачык капка баганасына сөялгән. Челеме сүнгән. +Капканы чыккач яр буена хәтле бушлык жәйрәп ята. Елга яръягынада Петр атавы. Анда үсеп утырган агачлар тонык кына беленеп тора. Аннан да арырак моңсу шәфәкъ, менә сүнәм, менә сүнәм дип тә, һаман сүнә алмый азаплана. Чит-читләре аның кызгылт шәүләсенә манчылган озын-озын авыр болытлар күкнең яшькелт суында йөзүче утраулар сыман. Алардан өстәрәк берничә йолдыз калкып өлгергән. Картайган Җир йөзендә талгын тынлык хөкем сөрә. +Бая гына буяу изеп утырган эшче дә капка тирәсенә елышты, караңгыга папирос утын сирпеде. Аннары акрын гына: +— Аерылышуы авыр шул Җир белән, - дип куйды. - Әле өйдән чыгып китүе дә читен. Авылдан чуен юлга барырга чыгасың, шунда да биш-ун тапкыр борылып карыйсың. Салам түбәле генә булса да, үз йортың шул, күңелгә якын. Җирне ташлап китүләре — ай-һай... +— Чәй кайнады, әйдә, Кузьмин, чәй эчик, - диде Хохлов — икенче эшче. +Шул шул менә, дигәндәй, Кузьмин көрсенеп куйды, учакка таба атлады. Кырыс холыклы Хохлов белән бергәләп әрҗәгә чәй эчәргә утырды, ипи телеменең бер читен ипләп кенә сындырып алды, кипкән балыкны сөягеннән кубарып, ашыкмыйча гына чәйнәде. Аннары, сакалын селкеп, акрын гына: хәзер сирәк очрый бит. +— Җеназа чыгарга ашыкмыйрак тор әле. +— Бер очучы сөйләп торган иде: җәйлеген бу сигез чакрымга очып менгән икән дә, аппаратындагы май туңган. Югыйсә җәй бит әле. Өскәрәк китсәңме? Анда бит үзе салкын, үзе караңгы. +— Ә мин әйтәм, җеназа чыгарга ашыкмасаң да ярар, дим. +— Очарга да теләмиләр бит әле үзе белән, ышанып бетмиләр. Белдерү элгәнгә икенче атна китте — бер файдасы да юк. +— Миңа калса, мин ышанам. +— Барып җитәр дисеңмени? +— Җитмәгән кая! Ну, Европада үрле-кырлы сикерәләр инде сикерүен!.. +— Кемнәр ул алай? +— Кемнәр булсын. Марс бит безнеке ул чагында, советныкы! +— Андый көнне дә күрербез микәнни? +Кузьмин әрҗәнең аргы башынарак шуышты. Аның янына Лось килеп утырды, булары чыгып торган кружканы кулына алды. +— Минем белән очасыз мәллә, Хохлов? +— Юк шул, Мстислав Сергеевич, диде Хохлов, - куркам бит мин. +Лось көлемсерәде, кружкадан чәй уртлады, Кузьминга карап куйды: +— Ә сез, дускаем? +— Мстислав Сергеевич, мин бик рәхәтләнеп очар идем дә, хатын чирле шул — бала-чагаларны кемгә калдырмак кирәк? +— Карап-карап торам да, үземә генә очарга туры авыз тирәләрен сөртте. - Җирдән китәселәре килми, - Ул яңадан көлемсерәп башын чайкады. - Белдерүне күреп кичә бер туташ килгән иде. "Унтугыз яшь миңа, җырлыйм, биим, гитара уйный беләм, Җирдә бүтән яшисем килми — революцияләреннән күңелем кайтты, сезнең белән очам, ди. Анда китү өчен виза кирәкмиме соң?" - ди. Сөйләшеп кенә бетергән идек - елап җибәрмәсенме бу! "Сез мине алдадыгыз, ул чаклы ерак икәнен белмәдем бит мин аның", - ди. Аннары бер егет килде. Калын тавышлы, дымсу учлы егет. "Әллә мине тинтәккә саныйсызмы? Марска очу мөмкин түгел, андый игъланнар эләргә нинди хакыгыз бар?" - дип бәйләнә. Көч-хәл белән тынычландырдым үзен. +Лось, ике терсәге белән дә тезләренә таянып, утлы күмерләргә текәлде, йөзендә арыганлык сизелә иде аның, маңгаена җыерчыклар чыкты. Нервларын ял иттерәдер инде. Кузьмин тәмәкегә дип чыгып китте. Хохлов, тамагын кыргалап: +— Мстислав Сергеевич, сезнең үзегезгә бер дә куркыныч түгелмени соң? - дин сүз кушасы итте. +Лось күмер эссесеннән җылынып киткән күзләрен аңа текәде: +— Юк, куркыныч түгел. Җайлы төшәсемне беләм бит. Әгәр дә инде катырак килеп бәрелсәм, берни сизеп өлгермәячәкмен. Башка нәрсә шикләндерә мине. Ялгыш исәпләгән булып, Марсның тарту зонасына эләгә алмасам — менә ул чагында инде эш хәтәр. Кислород белән ризык та, ягулык та озакка җитәчәк. Шуннан инде мин очып йөри башлыйм. Әйләнә-тирәм дөм-караңгы. Алда яктырып йолдыз күренә. Мең елдан соң гына мәетем шул ут диңгезенә барып керәчәк. Мәетем мең ел очарга тиеш булып чыга бит. Аңарчы да әллә никадәр очасы бар бөтенләй өзелгән була... Үлеменнән курыкмас та идең аның, әнә шул караңгылык, өметсезлек, ялгызлык үзәккә үтә. Шуны уйлыйм да котым алына. Ялгызым гына очасым килми. +Лось, күзен кысыбрак, утлы күмерләргә текәлде. Иреннәре үҗәтләнеп йомылган иде. +Капкада Кузьмин күренде. +— Мстислав Сергеевич, сезне сорыйлар, - дип эндәште ул акрын гына. +— Кем сорый? - Лось ялт итеп сикереп торды. +— Ниндидер кызылармеец шунда. +Кызыл Таң урамындагы игъланны укыган, каешсыз гына күлмәк кигән теге кеше сарайга килеп керде. Лоська баш иеп кенә сәлам бирде, баскычларга күз төшереп алды, аннары өстәл янына килде: +— Сезгә юлдаш кирәк буган? +Лось аңарга урындык бирде, үзе дә каршысына килеп утырды: +— Юлдаш кирәк иде шул. Марска очам бит. +— Анысын белдерүдән укыдым. Ул йолдызны миңа бая гына күрсәттеләр. Ерагын ераграк икән дә соң... Шарты ничегрәк, жалуньясы, тамак ягы? +— Сез өйләнгән кешеме? +— Хатыным бар, бала-чага юк әле. +Ул эшлекле кыяфәттә тырнагы белән өстәлгә чиерткәләде, кызыксынып тирә-юнен күзәтте. Лось аңа кыскача гына очу шартларын сөйләп бирде, нинди хәвефкә очраулары ихтимал икәнен кисәтте. Гаиләсенә жалованьесын алдан ук акчалата һәм азык-төлек итеп биреп куярга теләвен белдерде. Кызылармеец башын кагып, җүпләп утырса да, юньләп тыңламый иде. +— Ә сез беләсезме соң: кешеләр яшиме анда әллә +Лось башын кашыды, көлеп җибәрде: +— Минемчә, анда кешеләр булырга тиеш, безнең кебегрәк җан ияләре. Баргач күрербез тагын. Эш менә нәрсәдә. Европа белән Американың зуррак радиостанцияләрендә инде берничә елдан бирле ниндидер аңлаешсыз сигналлар тоталар. Баштарак моны Җирнең магнит кырларына язылып калган җил-давыл эзләре дип уйлыйлар иде. Чынында исә ул серле авазларда ниндидер мәгънә бар шикелле. Кемнәрдер безнең белән сөйләшергә тели бугай. Ә кайда соң алар? Марстан бүтән планеталарда тереклек бармыюкмы икәнлеге хәзергә әле ачыкланмаган. Сигналларның Марстан гына килүе ихтимал. Сез аның картасына күз салыгыз — каналлар белән челтәрләнеп беткән... - Ул такта стенага кадакланган сызымны күрсәтте. - Анда биниһая көчле радиостанцияләр булдырырга мөмкинлек бар шикелле. Марс безнең. Җир белән сөйләшергә тели. Хәзергә әле без җавап кайтара алмыйбыз, оча гына алабыз. Марстагы ул радиостанцияләрне безгә охшамаган җан ияләре төзегәндер дип уйлыйсы килми. Марс белән Җир — янәшә әйләнә торган кеп-кечкенә ике шар инде алар. Безнең өчен дә, шулай ук алар өчен дә бер үк төрле кануннар яшәп килә. Галәмдә тереклек тузаны оча. Марска да, Җиргә дә, сүнгән йолдызларның барлык мириадасына да бер үк тузан бөртекләре куна, һәммә җирдә тереклек хасил була, һәммә җирдә кешегә охшаган җан ияләре хакимлек итә, кешедән дә камилрәк затның булуы бөтенләй мөмкин түгел. +— Сезнең белән китәм, - диде кызылармеец тәвәккәл генә. - Әйберләрне кайчан алып киләсе? +— Иртәгә. Башта бит әле сезне аппарат белән таныштырасы бар. Исем-фамилиягез ничек була инде? +— Гусев Алексей Иванович. +Гусев таркаурак кыяфәт белән Лоська бер генә карап алды да күз карашын өстәлгә суккалап яткан бармакларына төшерде. — Болай үзем укый-яза беләм мин, - диде ул. - Автомобиль дә йөртә алам. Күзәтче булып кына аэропланда да очканым бар. Унсигез яшемнән сугышта йөрдем — бар һөнәрем шул. Яраландым да хәзер инде менә запаста. - Ул учы белән баш түбәсен угалап алды да көлеп җибәрде. - Бу җиде ел эчендә ниләр генә эшләмәдек икән! Дөресен генә әйткәндә, мин хәзер полк командиры булырга тиеш кеше дә бит — холкым алама. Сугыш тынды исә, эч поша башлый. Канга сеңгән инде, тыныч кына утыра алмыйм. Йә командировкага җибәрүләрен сорыйм, йә болай гына сызам. - Ул кабат баш түбәсен уып көлемсерәде. - Дүрт-биш республика ясадым — хәзер инде шәһәрләрен дә онытып бетергәнмен. Бер мәлне икеөч йөз кеше җыйдым да һиндстанны азат итәргә киттем. Таулар арасында юлдан язмасак, барып җитәргә иде исәп югыйсә. Җил-давыл кубып, өстебезгә кар кантарлары ишелеп төште, атларыбыз үлеп бетте. Бик әзебез генә кире әйләнеп кайттык. Ике айлап Махнода булдым, илҗир гизеп йөрисем килгән иде — бандитлар белән тыныша алмадым.. Кызыл Армиягә кушылдым, Киевтан полякларны кудым — ул чагында инде Будённыйның атлы гаскәрендә идем. Перекопны алганда соңгы тапкыр яраландым. Бер еллап вакыт эчендә ничәмә-ничә лазаретка җиттем. Чыккачыннан, кая барыйм дип каңгырып йөргәндә, бер кызга тап булдым, шуннан өйләнеп җибәрдем. Хатын әйбәт минем, тик инде аны жәлләп өйдә генә утыра алмыйм. Авылга кайтыр идем — әтиләр үлгән, энекәшләр сугышта һәлак булган, иманабызны алабута-әрем баскан. Калада бертөрле дә эш юк. Сугыш-фәлән булыр төсле күренми әлегә. Сез мине үзегез белән ала күрегез инде, шәт. +— Бик әйбәт алайса, - диде Лось, аңа кулын сузып. - Иртәгә күрешербез. +ЙОКЫСЫЗ ТӨН +Җирдән очып китәргә һәммә нәрсә әзер дигәч тә әле китү хәстәре белән ике көн буена рәтләп йокы күрмәделәр: кирәк-яракларны эчләре куыш мендәрләргә тутырдылар, инструментларны һәм приборларны барлап чыктылар. Аппарат тирәсендәге корама-баскычларны таратып, түбәнең бер өлешен сүттеләр. +Лось шунда бер очтан Гусевка механизмнарны, иң кирәкле приборларны да күрсәтеп йөрде. Гусев андый нәрсәгә һәвәс икән, бик тиз төшенде тагы. +Иртәгә кич алтыда очып китәчәкләр. +Бүген Лось эшчеләрне дә, Гусевны да соң гына кайтарып җибәрде. Өстәл турысындагы лампочканы гына калдырып, утларны сүндерде дә алачык почмагындагы тимер караватка чишенми-нитми генә барып ятты. +Төн йолдызлы, тып-тын иде. Лосьны йокы алмады. Ике кулын да баш астына салып яткан көе ул караңгылыкка текәлде. Күпме көннәр буе үзен кулда тотып килгән иде. Менә бүген, Җирдә үтәчәк соңгы төндә ул йөргән үз иркенә куйды: әйдә, янып кал, йөрәк, газаплан! +Аның хәтеренә караңгылы-яктылы бүлмә килеп төште... Китап ышыгында шәм янып утыра. Бүлмәдә бөркү, дару исләре. Идәндәге палас өстендә — таз. Торып шул таз яныннан үткән чакта стенадагы моңсу обойга айкалыпчайкалып торган шәүлә төшә. Шул хәтле дә ямансу! еш-еш сулый, авыр тын ала. Куе чәче укмашып беткән. Юрган астында тезләре калкып тора. Сүнеп бара инде аның Катясы. Әле кайчан гына сөйкемле, матур йөзе сулган, бит алмалары кызарып чыккан. Әнә ул кулын чыгарды да юрган читен чеметкәләде. Лось аның кулын назлап кына яңадан юрган астына яшерде. +"Ач инде күзләреңне, кара инде бер генә, бәхиллә инде!" Хатыны исә еламсыраган хәлсез тавыш белән: "Тә-зән-ач, тә-зән-ач", - дип сөйләнә. Аның сабый бала кебек шыңшуы тәрәзәне ачарга кыстый. Шуны ишетә дә Лосьның үзәкләре өзелеп китә. "Кара инде, Катя, кара инде бер генә". Лось хатынының бит алмаларын, маңгаен, керфекләрен үбә. Мескенкәйнең бугазы дерелди, күкрәге еш-еш күтәрелә, бармаклары юрган кырыена чытырдап ябышкан. "Нишләвең бу, Катя, нишләвең?" Җавап бирми, сүнә... Түшәктән нидер эткән шикелле, ике терсәгенә таянган хәлдә, күтәрелә, күкрәген калкыта, башы артка салына... Менә ул бөтенләй түшәккә иңә. Ияге салынып төшә. Лось аны кочаклап, күкрәгенә каплана, җан әчесе белән елый башлый. +...Юк, юк, юк — үлем белән килешер хәле юк аның... +Лось, караватыннан торып, өстәлдәге тартмадан папирос алып кабызды да караңгы сарай буйлап йөренгәләде. Аннары телескоп баскычыннан менеп, Петроград турысына күтәрелеп өлгергән Марсны эзләп тапты да әлеге аермачык күренгән бәләкәй генә шарга озак итеп карап торды. +...Тагын барып ятты... Хәтеренә бер күренеш килде. Катюша бераз калкурак җирдә үлән өстендә утыра. Ерактагы дулкын-дулкын булып киткән басулардан ары Звенигород каласының алтынсу нокталары җемелдәп күренә. Арыш, бодай, карабодай басулары өстендә Катюша әлсерәгән, кыймылдарга да иренә. Аның янында утырган килеш, Лось, үлән сабагын тешләштергәләп, кызның коңгырт чәченә, кояшта янган иңбашына, күлмәккә җитәрәк ак көе калган тәненә карап-карап куя. Катюшаның гамьсез, искиткеч гүзәл соры күзләрендә тилгәннәр шәүләсе. Унсигездә Катя. Дәшми-тынмый гына тик утыра. "Юк, җанкисәгем, монда сезгә гашыйк булганчы, үз эшемне эшләү хәерлерәк булыр. Мине алай кармакка тиз генә эләктерә алмассыз, дачагызга бүтән аяк та басмаячакмын", - дип уйлап куйды Лось. +Йа раббым! Җәйнең кызу көннәре әнә шулай заяга үткән дә киткән. Их, вакытны туктатып булган булсачы шул чагында! Юк шул инде! Үткәнне кире кайтарып булмый!.. +Лось тагын койкасыннан торды, шырпы сызды, папиросын кабызды, йөренеп алды. Әмма такта стена буенда йөренүе бер дә рәхәт түгел иде: үзеңне базга төшкән җәнлектәй хис итәсең. +Лось капканы ике якка ачып җибәрде, кай арада югары күтәрелеп өлгергән Марска текәлде. +"Җирдән киткән белән, үлемнән киткән белән дә үзеңнән кача алмыйсың. Ниемә кирәк булды икән шул мәхәббәт дигән агуны тату! Уянмаган килеш яшисе дә яшисе калган. Эфирда туңып каткан яшәү орлыклары, боз кристаллары әнә йоклаган килеш очып йөриләр ич әле. Юк шул, төшеп чәчәк атарга — уянып гашыйк булырга, кавышырга, онытылырга, ялгыз орлык халәтеннән котылырга кирәк булган икән шул. Кыска гына төш күреп алганнан соң кабаттан үлем, аерылышу — яңадан боз кристалыдай очу мәҗбүри икән". +Капка төбендә Лось шактый озак басып торды. Йокыга чумган Петроград өстендә, әле комач төскә кереп, әле зәңгәрсуланып, Марс йолдызы алмаздай балкый. "Яна дөнья, гаҗәеп дөнья, ихтимал, син күптән сүнгәнсеңдер, ихтимал, фантастик дәрәҗәдә камил булып чәчәк атып утырасыңдыр... Кайчан да булса аннан да шулай күңелемә барча йолдызлардан якынрак йолдызга карармын... Калкулык, тилгәннәр, Катям яткан кабер хәтеремә килер дә хәсрәтләрем җиңеләеп киткәндәй булыр..." +Таң атар алдыннан Лось мендәрен башына каплады да йокыга талды. Елга буе урамыннан шалтыр-шолтыр узып баручы олаулар тавышына уянып китте ул: Учы белән битен сыпырып алды. Төнге күренешләрдән юньләп айнып җитмәгән күзләре стенадагы карталардан аппаратка күчте. Йокысыннан тәмам арынгач, Лось тирән итеп сулу алды, кран янына барып, башына салкын су койды. Иңенә пальтосын салып, бушлык буйлап өенә таба юнәлде. Моннан ярты ел элек кенә Катя әнә шунда вафат булган иде. +Өендә Лось юынды, кырынды, өстен-башын алыштырды, тәрәзәләр бикле микән дип күз йөртеп чыкты. Квартира буш торганга, һәммә җирдә тузан иде. Катя үлгәннән соң бер дә кереп йокламаган йокы бүлмәсенең ишеген ачты. Пәрдәләр төшерелгәнгә, бүлмә ярыйсы ук караңгы, Катяның күлмәкләре эленгән шкафның яртылаш ачык калган ишегендәге көзге генә ялтырап күренә иде. Лось, кашын-күзен җыерып, аяк очына гына басып, шкаф янына килде дә аның ишеген ябып куйды. Бүлмә ишеген дә ябып чыкты. Квартирасын бикләгәннән сон, яссы ачкычын жилет кесәсенә алып куйды. +Хәзер инде китәр алдыннан эшләнәсе эшләр тәмам иде. +ШУЛ УК ТӨННЕ +Ул төнне Маша ирен озак көтте — примус өстенә чәйнеген кабат-кабат куеп җылытып алды. Биек имән ишекнең теге ягындагы караңгылык күңелгә шом сала иде. +Маша белән Гусев искиткеч зур ташландык йортның бер бүлмәсендә яшәп яталар иде. Революция вакытында бу зиннәтле йортны хуҗалары ташлап киткән. Дүрт ел буе яуган яңгырлар һәм кар-бураннар, аның эченә үтеп, шактый зур зыян китергән иде. +Алар биләп торган бүлмә үзе киң, үзе иркен. Түшәменә төрле алтын бизәкләр, болыт арасыннан очып барган көләч йөзле, тулы тәнле хатын, аның тирә-ягына канатлы сабый балалар сурәте төшерелгән. +Гусев, әйләнгән саен түшәмгә төртеп: +— Маша, күрәсеңме көләч йөзле бу таза хатынны, балалары да алтау шул аның, менә ичмасам хатын! - дип теленә салына. +Аяклары арыслан аягына охшатып ясалган, алтын йөгертелгән карават турысына пудралы парик кигән, авызын бөрештергән, кафтан якасына йолдыз кадаган бер картның портреты эленгән. Гусев аны "Генерал Топтыгин" дип йөртә. +— Шәфкать-мәрхәмәтне белмәгән бу, үз дигәненчә булмаса, хәзер тотып таптый торган булган, - ди. +Маша ул портретка күтәрелеп карарга да кыймый. Бүлмә аркылы бәләкәй генә тимер мичнең калай торбасы үтә — стеналарны әнә шул мич каралтып утыра. Югыйсә Маша юклы-барлы аш-суын хәстәрләгән өстәл өсләре, киштәләр — һәммәсе ару-пакь. +Сырлап ясалган имән ишекне ачып чыккач та зур аларга такта кадакланган. Түшәменең дә кубып төшкән урыннары күренгәли. Давыллы көннәрдә бу залда җилләр сызгыра, күселәр чыелдый. +Маша өстәл янында утыра. Чыжлап примусы яна. Җил ерактан күңелсез генә сәгать суккан тавышны китереп җиткерде — икене сукты инде. Ә Гусев юк та юк. Маша ире турында: +"Нәрсә эзли, ни җитми икән моңа? Әй, Алеша, Алеша, тынгысыз җан, нәрсә тапмак буласың инде син?" - дип уйлап алды. Аның күзләренә яшь килде. Ул аны ашыкмыйча гына сөртте дә яңагына таянды. Түшәмдә бала-чагаларын иярткән көләч йөзле хатын очып-очып та беркая китми ич әле. +"Мин дә шундый булсам, беркая да китәргә талпынмас идем", - дип уйлап куйды Маша. +Гусев аңа еракка китәсен әйтте әйтүен, тик Маша иренең кая җыенуын аңламады, төпченеп торырга ничектер базмады. Элек ирекле булган кешегә аның белән бергә менә шушы мәзәк бүлмәдә яшәп ятуы газап икәнен Маша үзе дә күреп тора. Төнлә белән төшендә әллә ниләр күрә дә, йокысыннан куркып, шабыр тиргә батып уяна, караватка торып утыра, тешләрен шыгырдата. Аннары тагын ятып йоклый, ә иртәгесен кара янып уяна һәм кая барып бәрелергә белми йөри. +Маша аңа карата әйтеп бетергесез ягымлы була белә, һичбер тавышын чыгармый — аналар кебек акыллы ул. Гусев аны шуңа күрә ярата да, кызгана да, тик инде көн туды исә - берәр яры китү ягын чамалый. +Маша үзе эш кешесе, паеклар да алып кайта. Ә менә акчалары сирәк була. Гусев төрле эшкә кереп карады, әмма берсендә дә озак эшләмәде. Ара-тирә: +— Картлар әйтәләр иде — Кытайда алтын чыккан җир да инде анысы, шулай да безгә ят җир, мин шул Кытай дигәннәренә барып, ниләр барын күреп кайтыйм, булмаса. +Маша ире китәр көнне әҗәлен көтеп яткан кешедәй боегып көтте. Машаның җир йөзендә аңардан да якынрак кешесе юк иде. Унбиш яшеннән төрле кибетләрдә сатучы булып, Невада йөзүче бәләкәй пароходларда кассир булып эшләп килде. Гомере ялгызлыкта, күңелсез үтә иде. +Моннан бер ел чамасы элек Гусев белән танышты. Бәйрәм көнне паркта утырганда Гусев килде дә: +— Ялгыз гына утырасыз шикелле, миңа да бер башыма күңелсез, яныгызга утырырга рөхсәт итмәссезме? - дип сүз кушты. +— Утырып карагыз соң, - диде Маша. +Кичнең кич буена паркта йөрделәр. Гусев аңа төрле сугышлар, хөкүмәтне бәреп төшерүләр хакында сөйләде, аның сөйләгәннәрен бернинди китаптан да укып белә алмассың. Машаны фатирына озатып куйды да шуннан соң килеп-китеп йөри башлады. Тора-бара Маша аны яратып китте, һәм алар бергәләп тормыш корып җибәрделәр. +Чәйнек кайнап чыкты. Аны алып куйгач, Маша тагын сагая калды. Буш залда баядан бирле нидер кыштырдаган сыман булган иде дә, күңеле боек чакта колак салмады. Ә менә хәзер аяк тавышлары аермачык ишетелде. +Маша җәһәт кенә ишекне ачты, башын тыгып, залга күз салды. Бер тәрәзәдән урам фонареның яктысы төшеп, залдагы тәбәнәк колонналарның берничәсенә сыек кына яктылык сибә иде. Шул колонналар арасында Машаның күзенә, бүрексез чал башын ия төшеп, муенын сузып үзенә карап торучы озын пальтолы бер карт чалынды. Хатынның аяклары хәлсезләнеп китте. Ул шыпырт кына: +— Сезгә монда ни кирәк? - дип сорап куйды. карап тора бирде. Имән бармагын күтәреп аңа янап та куйгандай итте. Машаның йөрәге урыныннан кубарга җитеп тибә иде, ул шыртлатып ишекне япты. Залга колак салды — аяк тавышлары ераклаша бара иде: мөгаен, картның ак ишек баскычыннан төшеп китүе булгандыр. +Озак та үтмәде, залның икенче башыннан иренең ныклы адымнары ишетелде. Корымга буялып беткән, көләч йөзле Гусев кайтып керде. +— Су салып тор әле, - диде ул, изүен чишә-чишә, - иртәгә сәфәр чыгабыз, хушлашырга туры килә инде. Чәйнегең кайнармы? Анысы шәп. - Битен, таза муенын, терсәккә чаклы кулларын юды да сөртенгән арада хатынына кырын күз төшерде. - Кайгырма ла юкка, берни булмас, әйләнермен дә кайтырмын. Җиде ел буена пуля да, штык та алмады. Әҗәлем җитмәгән бит әле, кайчан үләсе билгеле түгел. Әҗәлең җитсә инде — качып котылырмын димә: очып барган чагында чебен сыйрагы тиеп китәр дә үлеп тә куярсың. +Ул, өстәл янына утырып, пешкән бәрәңге әрчергә кереште, аны урталай ярып, тозга манды. +— Иртәгәгә чиста күлмәк-ыштан әзерләп куй әле, икешәрне. Аяк чолгавы, сабын-фәлән дигәндәй... Нәрсә, әллә тагын балавыз сыктыңмы? +— Курыктым, - диде Маша, читкә борылып, - ниндидер карт йөри, бармак янады. Китмәсәнә, Алеша! +— Шул карт бармак янаганга карап китми калыйммыни? +— Хәерлегә түгел бу. +— Мин ул картлач белән ныгытып бер сөйләшкән булыр идем дә, китәсе бар. Элекләре монда яшәгән нәрсәдер, шуңа төннәрен килеп өркетмәкчедер. +— Алеша, син соң минем янга кабат әйләнеп кайтырсыңмы? икән! +— Ерак барасыңмы соң? +Гусев сызгырынып алды, түшәмгә таба ымлады да, күзе белән генә көлеп, кайнар чәен чынаяк тәлинкәсенә салды. +— Шушы хатын шикелле, болытларның теге ягына очам. +Гусев иснәп алды, чишенергә тотынды. Хатыны исә, башын аска иеп, савыт-саба юарга кереште. Аннары, күтәрелеп карамый гына, оекбашлар ямаштырырга утырды. Ул карават янына килгәндә, Гусев инде бер кулын күкрәгенә куеп, тыныч кына керфекләрен йомып, йокыга талган иде. Машаның бите буйлап күз яшьләре тәгәрәде: ирен ул бик якын күрә һәм аның тынгысыз булуына күңеле сыкрый иде. "Кайларга оча икән, нәрсә эзли икән инде?" +Иртә таңнан торып, Маша иренең киемнәрен чистартты, ару-пакь күлмәк-ыштан хәстәрләде. Гусев та уянды. Чәй эчте, шаяртты, Машаны яңагыннан сыйпаштырды. Бер төргәк акча биреп калдырды. Биштәрен аркасына асты да, ишек төбендә туктап, Машаны үпте. +Аның кая сәфәр чыгуын хатыны белмичә дә калды. +КҮККӘ КҮТӘРЕЛҮ +Лосьның остаханәсе каршындагы бушлыкта халык җыела да башлады. Елга буеннан да, Петр атавыннан да килүчеләр булды, төркем-төркем җыелыштылар, болытлар үтәли киң-киң нур тасмалары сузган, баеп барган кояш ягына карангаладылар. Төрле сүзләр китте. +— Бу халык нигә җыелды — берәрсен үтереп +— Тиздән Марска очачаклар, ди. +— Бар икән күрәселәребез! +— Нәрсә дидегез? Кемнәр оча? +— Ике башкисәрне төрмәдән алып килгәннәр, ди, корыч шарга ябып, шарның авызын биклиләр дә Марска очыралар, ди. +— Һәй, борчак сипмәсәләр икән шул чаклы! +— Күр инде миһербансызларны — адәм баласын кызгана да белмиләр, ә!.. +— Кемне тиргәвегез әле бу? +— Әй, бәйләнмәсәнә! +— Кешедән көлү бит инде бу. +— Халыкны әйтер идем инде — сарык көтүедәй... +— Нишләп сарык көтүе булсын ди әле халык? Ниткән сүз ул? +— Болай сөйләгән өчен сезнең үзегезне очырасы бар. +— Ташлагыз әле, иптәшләр. Шундый зур тарихи мәсьәлә хәл ителергә торганда, юк-бар сүз сөйләп маташасыз. +— Марска нинди максат белән очалар икән соң? +— Әле хәзер генә берәү сөйләп торган иде: агитматериалны гына да егерме биш пот чамасы төягәннәр, дип әйтеп әйтте. +— Экспедициягә баралар. +— Нәрсә эзләүләре икән? +— Алтын эзлиләр, ди. +— Рас әйтә, алтын фондын тутырасы бар икән. +— Күпме алып кайтырга икән соң исәпләре? +— Нәфесләре туйганчы. +— Гражданин, безгә тагын озак көтәсеме әле? +— Кояш баю белән кузгаласылар, ди... +Эңгер-меңгер төшкәнче халык әнә шулай төрлечә сөйләнгәләп, күз күрмәгән, колак ишетмәгән вакыйганы киткән кеше генә күренмәде. +Комачтай шәфәкъ кызыллыгы ярты күкне каплап алды. Халык төркемен икегә аерып, Губисполкомның зур машинасы килгәне күренде. Алачык тәрәзәләрендә ут балкыды. Төркем тынып калды, якынрак елышты. +Алачык уртасындагы цементтан коелган бераз авышрак алан өстендә йомыркага охшаш аппаратның рәтрәт тезелгән кадаклары ут яктысында елык-елык килә. Түгәрәк люгына күз салсаң — аппаратның эче яп-якты, ә сары күн дивары шакмаклап сырылган. +Лось белән Гусев инде башларына очучылар шлемы, өсләренә кайры тун, аякларына киез итек киеп алганнар иде. Исполком членнары, академиклар, инженерлар, журналистлар аппарат тирәсенә җыелды. Хәерле сәфәр теләп сөйләнгән нотыклардан, әллә ничә тапкыр фоторәсемгә төшергәннән соң, озата килүчеләргә Лось рәхмәт белдерде. Аның йөзе агарынган, күзләре төссезләнеп калган иде. Хохлов һәм Кузьмин белән кочаклашып саубуллашты да, сәгатенә күз төшереп: +— Вакыт! - диде. +Озатырга килүчеләр тынып калды. Гусев кашларын җыерды һәм люктан аппарат эченә төшеп китте. Анда күн мендәргә утырды, шлемын рәтләде, тунын тарткалады. Утырган җиреннән Хохловка: +— Минем хатынны күрергә онытма, - дип кычкырды. Яңадан кашларын җыерды. +Лось ашыкмады, күзен аска текәгән килеш басып тора бирде. Бераздан башын күтәреп, дулкынланган басынкырак тавыш белән сөйләп китте: +— Марска җайлы гына утырырмындыр шикелле. Берничә елдан йолдызлар арасында йөзләрчә һава кәрабы йөриячәгенә ышанам. Эзләнүләр безне алга әйди. Әгәр дә дөнья нинди генә матур, ирешелгән казанышлар нинди генә зур булмасын, бервакытта да тынычланып калмагыз, һәрвакыт алга, олы максатка омтылыгыз. +Лось туктап калды, озатырга килгәннәрне күздән кичерде. Шлемын батырыбрак киде: +— Хушыгыз, иптәшләр, аппараттан мөмкин кадәр ераграк китүегезне үтенәм... +Шул чак Гусев, люктан башын тыгып: +— Иптәшләр, - дип кычкырды, - Марсныкыларга мин Советлар республикасыннан кайнар сәлам тапшырырмын. Рөхсәт итәсезме? +Халык төркеме гөж килеп кул чапты. +Лось аппаратка таба борылды, люкка төшеп, аны бик ныгытып ябып куйды. Озатырга килүчеләр дәррәү кузгалып киттеләр, сөйләшә-сөйләшә сарайдан чыгып, бушлыкта торучылар янына ашыктылар. Кайсыдыр: +— Сак булыгыз, читкәрәк китегез, ятыгыз! - дип әмер бирде. +Хәзер инде меңнәрчә кеше дәшми-тынмый гына сарайның яп-якты тәрәзәләренә текәлде. Анда тын иде. Бушлыкта да тынлык хөкем сөрә. Берничә минут шулай тын гына узды. Халыкның, күбесе җиргә яткан иде. Кисәк кенә ерактан ат кешнәгәне ишетелде. +Кайсыдыр коточкыч зәһәр тавыш белән: +— Шауламагыз! - дип кычкырып җибәрде. +Алачык эчендә нәрсәдер галәмәт каты гүли, шытырдый башлады. Шундук еш-еш дөпелдәгән тавыш ишетелде. Җир тетрәгәндәй булды. Сарай түбәсендә металл аппаратның түм-түгәрәк башы күренде, аны шундук төтен һәм тузан болыты урап алды. Шытырдау көчәйгәннән-көчәя иде. Кап-кара аппарат бөтенләе' белән түбә өстенә чыкты һәм, юл сайлагандай, һавада асылынып калды. Шытырдау йомырка, ракетадай, кыйгачлап халык төркеме өстенә күтәрелде, көнбатыш якка ургылды, көлтә-көлтә ут бөркеп, кызгылт болытлар арасында күздән югалды. +Шунда гына халык арасында шау-шу башланды, бүрекләр күккә очты, кешеләр, йөгерә-йөгерә барып, алачыкны сырып алдылар. +КҮК КАРАҢГЫЛЫГЫНДА +Люкның гайкаларын борып бикләгәннән соң Лось юлдашының каршысына килеп утырды да аның җәтмәгә эләккән кошныкыдай сагаеп калган күзләренә текәлде: +— Очабыз инде алайса, Алексей Иванович? +— Кузгалыйк соң. +Лось, кулын сузып, реостатның рычагын бераз гына борып куйды. Каты шытырдау ишетелде — алачык алдындагы бушлыкта меңләгән кеше нәкъ әнә шуңардан дертләп куйган иде инде. Лось икенче реостатны да борды. Аяк астында шытырдау артык көчәеп китеп, аппарат ярыйсы гына дерелди башлагач, Гусевның күзләре шар кебек булды, чытырдатып креслосына ябышты. Лось ике реостатның икесен дә ахырынача борган иде — аппарат өскә ыргылды. Шытырдау бераз тына төшкәндәй булды, дерелдәү дә кимеде. +— Кузгалдык, - диде Лось бик нык кычкырып. +Гусез битендәге тирне сөртеп алды. Эссе булып китте. Тизлекне үлчәүче хисап аләте секундына илле метр күрсәтә, әмма аның угы һаман арту ягына авыша иде. +Аппарат Җирнең әйләнү юнәлешенә каршы, чак кына этәрә. Алдан исәпләгәнчә, йөз километрга күтәрелгәннән соң ул тураерга һәм диагональ буенча очарга тиеш иде. +Йөрткеч тигез генә эшләп тора. Лось белән Гусев туннарын чишеп, шлемнарын арткарак җибәрделәр. Электр уты сүндерелгән, иллюминаторлардан тонык кына яктылык саркый иде. +Хәле бетүгә һәм башы әйләнә башлауга да карамастан, Лось, идәнгә тезләнеп, иллюминатор аша ераклашканнанераклаша баручы Җирне күзәтте. Җир биниһая зур күгелҗем-соры йомрыга охшаган, шул йомрыга утраулар сыман булып, ара-тирә болытлар кунгалаган. Түбәндә Атлантик океан җәйрәп ята иде. +Йомры акрынлап тарая барды. Менә аның ун як чите көмештән ялтырый башлады, икенче читенә күләгә йөгерде. Хәзер инде ул төпсез караңгылыкка чума баручы шарга охшап калган иде. +Икенче иллюминатордан карап баручы Гусев: +— Хуш, туганай, синдә яшәмәдек түгел, яшәдек, каныбызны да җитәрлек койдык, - дип сөйләнде. +Ул аяк өсте басарга уйлаган гына иде, башы әйләнеп, мендәргә килеп төште. Изүен тартып чиште: +— Түзәр хәлем калмады, Мстислав Сергеевич, үләм. +Лось та йөрәгенең һаман ешрак типкәнен, инде лепелдәп тора башлавын сизде. Чигәсенә кан бәрде. Күз аллары караңгылана башлады. +Ул үрмәләп хисап аләте янына барып җитте. Аләтнең угы искиткеч зур тизлекне күрсәтә, туктарга исәбе дә юк иде. Һава катламы бетеп, Җирнең тарту көче шактый кимеде. Компас угы Җиргә вертикаль юнәлгән иде. Аппарат, секунд саен тизлеген арттырганнанарттыра барып, шашкан төсле, галәмдәге боздан салкын киңлекләргә томырыла иде. сындыра-сындыра гына чишә алды. Шул чак аның йөрәге тибүдән туктады. +Эчендәге әйберләре белән бергә аппаратның очу тизлеге үскәннән-үсә барганда, бер заман йөрәк тибеше, кан йөреше, сыекчалар алмашы, гәүдәнең яшәү ритмы сизелерлек үзгәрә башлаячагын күздә тотып, Лось тизлек хисап аләтенә электр чыбыклары тоташтырган иде. Тизлек чамадан ашып, очучыларның хәле мөшкелләнгән бер мәлне ул чыбыклар буйлап махсус савытлардан кабинага кислород белән аммиаклы тозлар килергә тиеш иде. +Беренче булып Лось һушына килде. Күкрәген нидер чәнчә, башы әйләнә, йөрәге дөп-дөп тибә иде. Башында уйлар өермәдәй бөтерелә, хәрәкәтләре җиңел һәм төгәл. +Ул кислород савытының краннарын япты, хисап аләтенә күз салды. Аппарат секундына биш йөз километр чамасы тизлек белән оча. Яп-якты. Иллюминатордан, күзләрне чагылдырып, көчле кояш нуры төшә. Шул нур астында, тешләрен ыржайтып, күзләрен шарландырып, Гусев чалкан ята. +Лось иптәшенең борын төбенә әче тоз китереп иснәтте. Гусев тирән итеп сулап куйды, керфекләре дерелди башлады. Лось аны култык астыннан алып күтәрергә иткән иде, Гусевның гәүдәсе һава тутырган куыктай асылынып калды. Лось кулларын җибәргәч, акрын гына идәнгә чүгәләде, терсәкләрен як-якка тырпайтып, шунда утырып калды. Тирә-ягына каранып: +— Мстислав Сергеевич, әллә мин исерекме? - дип сорап кунды. +Лось аңа өске иллюминатордан күзәтү алып барырга кушты. Гусев аягына торып басты, бер чайкалып алды, өскә күз атты да, күн белән тышланган текә стенага тотына-тотына, җиңел генә югарыга менеп китте. Пыяладан +— Дөм-караңгы, Мстислав Сергеевич, берни дә күренми. +Лось кояшка караган иллюминаторга карасу пыяла кигезде. Төпсез караңгылыкта гаҗәеп дәү йомгактай булып Кояш күренә. Аның як-ягыннан, ике канат шикелле булып, якты томанлык сузылган. Тыгыз ут йомгагыннан нур көлтәсе атылды да табак сыман булып җәелде: Кояштагы кара тапларны үткән чак иде бу. Ут шарыннан читтә, әлеге зодиакаль канатлардан тоныграк булып, Кояштан бүленеп чыккан һәм аның тирәсендә әйләнеп йөргән ут океаннары урнашкан иде. +Бу күренештән — галәмнең тереклек китерүче утыннан — Лось көчкә аерылды. Окулярның капкачын япты. Караңгыланып китте. Лось каршы яктагы иллюминаторга текәлде. Бу якта караңгылык хөкем сөрә иде. Иллюминаторны боргалый башлагач, күзенә йолдыздан килгән яшькелт нур төште. Озак та үтмәде, көчле, якты күгелҗем нур пәйда булды. Төньяк күгенә урнашкан беренче йолдыз, күктәге алмаз Сириус иде бу. +Лось, өченче иллюминаторга якынлашып, аны да боргаларга тотынды. Кулъяулыгы белән пыяласын сөрткәч, текәлебрәк караган иде — йөрәге жу итеп китте, чәчләре үрә торды. +Якында гына караңгылыкны ертып ниндидер беленербеленмәс таплар йөзә иде. Гусевның, курку катыш: +— Кырыбызда гына ниндидер нәрсәкәй оча, - дигәне ишетелде. +Беленер-беленмәс таплар акрын гына аска төшә, ачыкланганнан-ачыклана, яктырганнан-яктыра бара иде. Көмешсу сынык сызыклар, җепселләр йөгерешеп үтә торды. Менә бер заман аермачык булып тигезле-тигезсез кыялы тау чите күренде. Аппарат, билгесез бер күк җисеменә якынлашып, аның тарту сферасына кергән дә булса кирәк. +Лось, дерелдәгән кулы белән капшанып, реостат рычагларын тапты да ахыргача борып куйды. Хәзер инде аппаратның шартлау куркынычы бар иде. Аяк астында һәммә нәрсә үкерә, дерелди башлады. Таплар да, сәләмә тау кырыйлары да түбәнгә тизрәк омтылды. Якты түбә якынайганнан-якыная, зурайганнап-зурая барды. Хәзер инде кыялардан төшкән, җансыз шәрә тигезлекне ярып үткән озын кара күләгәләр аермачык күренә иде... +Ян якларын кояш яктырткан ул кыялар инде яп якын, аппарат нәкъ шулар өстенә очып бара. Лосьның башы саф, зиһене ачык иде, ул шундук, тартучы массага аппарат башы белән борылып өлгермәсә, бер секундтан безне үлем көтә, дип уйлап алды. +Нәкъ шул чакны Лось җансыз шәрә тигезлектә, кыялар арасында сырлы-сырлы манара хәрабәләрен күреп алды. Ул да булмады, аппарат шәрә тау башларыннан выжылдап узды да төпсез бушлыкка чумды. Текә ярда металл чыганагы ялтырап күренеп калды. Билгесез җимерек планета кыйпылчыгы мәңгелеккә җансыз сәяхәтен дәвам иттерде. Аппарат исә яңадан караңгы күк бушлыгыннан оча бирде. +Гусев кинәт кенә: +— Алдыбызда Ай бугай! - дип кычкырып җибәрде. +Үзе шундук борылды да һавада асылынып калды, бака сыман дүрт аякланып, авыз эченнән генә сүгенә-сүгенә, стенага якынлашырга азапланды. Лось та, идәннән аерылып, өскә күтәрелде, тик ул иллюминатор көпшәсен кулыннан ычкындырмады — көмештәй балкыган Марстан күзен ала алмый иде ул. +ТӨШТЕЛӘР +Ара-тирә болыт саргандай тоелган көмешсу Марс зурайганнан-зурая барды. Аның көньяк полюсындагы боз таулары күзне чагылдырырлык булып җемелди, бераз түбәндәрәк исә томанлык дугайланып киткән иде. Көнчыгышта ул экваторга чаклы сузыла, урта меридианга җитәрәк өскә күтәрелеп, аксылрак булып торган урынны сөзәк кенә урап уза да, көнбатыш чиккә җитәрәк икегә бүленеп, борыннар хасил итә. +Экватордагы биш кара тап хәзер инде тәгаен күренә. Алар бер-берсенә туры сызыклар белән тоташкан, нәтиҗәдә ике тигезкырлы һәм бер озынчарак өчпочмаклар барлыкка килгән. Көнчыгыштагы өчпочмакның нигезе буйлап дуга уза. Аның үзәгеннән көнбатыштагы иң ерак ноктага таба янә бер дуга сузылган. Әлеге экватор группасыннан көнчыгыштарак һәм көнбатыштарак тагын шундый ук сызыклар, нокталар, дугалар күзгә чалына. Төньяк полюсны исә томан каплаган иде. +Лось бу сызыкларны җентекләп күзәтте. Марста геометрик дөрес итеп үткәрелгән, һәрвакыт үзгәреп торган һәм астрономнарны акылдан яздырган аңлаешсыз каналлар шулар икән ләбаса! Хәзер инде Лось аермачык күренгән бу сызыклар артында беленер-беленмәс юллар тезмәсен дә шәйләп алды. +Шуннан соң ул куен дәфтәренә якынча аның рәсемен төшерә башлады. Шул вакыт Марс кинәт кенә тетрәнеп куйды һәм иллюминаторга таба очып килә башлады. Лось реостатлар янына атылды: +— Нәкъ үзенә эләктек, Алексей Иванович, хәзер инде тартып кына төшерә! +Ул арада аппарат, планетага таба муенын сузып, төшү киметте, аннары бөтенләй сүндерде. Тизлекнең үзгәрүе әллә ни сизелмәде дә. Шулай да, җан өшеткеч тынлыкка түзә алмыйча, Гусев йөзен учлары белән каплады, колагын томалады. +Лось, идәндә яткан килеш, көмешсу түгәрәкнең һаман кабара, зурая баруын күзәтте. Төпсез караңгылыктан хәзер ул үзе болар өстенә ажгырып киләдер сыман тоела иде. +Лось яңадан реостатларны эшләтергә булды. Марсның тарту көченә карышып, аппарат калтыранырга тотынды. Бераз әкренрәк төшә башладылар. Хәзер инде Марс бөтен күк йөзен каплап алды, тоныкланганнан-тоныклана барды, кырыйлары түгәрәкләнә төште. +Соңгы секундларда коточкыч тиз төштеләр. Марс бөтен күкне каплап алды. Иллюминатор пыяласы дымланды. Тигезлек өстендәге болытны ярып үтеп, хәзер аппарат, үкереп һәм калтыранып булса да, акрынрак төшә иде. +Лось: +— Төшеп җиттек! - диде дә шундук йөрткечне сүндерде. Аның түшенә нидер китереп бәргәндәй булды, стенага сылады, мәтәлчек атындырды... +Аппарат килеп тә төште, янтаеп та китте. +Тез буыннары калтырый, куллар дерелди, йөрәк гүя тибүдән туктаган иде. Лось белән Гусев дәшми-тынмый гына, ашык-пошык аппарат эчендәге әйберләрне рәткә китерделәр. Иллюминаторларның берсендәге бәләкәй генә тишектән үзләре белән алып килгән ярым үле тычканны тышка чыгарып җибәрделәр. Тычкан акрынлап хәл җыйды, танавын өскә чөйде, мыегын кыймылдаткалап алды да битен юарга тотынды. Димәк, һава әйбәт дигән суз. +Шуннан соң гына тышкы люкның винтларын бушаттылар. Лось иреннәрен ялап алды да саңгыраурак тавыш белән: белән тәбрик итәм. Чыгыйк булмаса, - диде. +Киез итекләрен, туннарын салып ташладылар. Гусев, кирәге чыгар, бәлки, дип, биленә маузерын такты, көлемсерәп алды да люкны тутырып ачып җибәрде. +МАРС +Аппараттан чыккач, яшенле көндәге диңгез төсле куе зәңгәр, төпсез күкне күреп, Лось белән Гусевның күзләре чагылды. +Биектә дөрләп-тузгып кояш яна. Нык беленеп торган офыктан алып күк гөмбәзенә чаклы бәллүрдәй үтә күренмәле, эәп-зәңгәр салкынча һава агылганы сизелә. +Гусев: +— Кояшлары мәзәк икән, - диде дә төчкереп җибәрде. +Куе зәңгәр күк йөзе гаҗәп якты иде. Күкрәк чәнчә, чигәдәге кан тамырлары бүртенгән, шулай да коры һава сулау өчен бик җиңел һәм рәхәт иде. +Аппарат әфлисун төсендәге тип-тигез иңкүлектә ята. Офык та яп-якын, кул сузымында гына кебек. Ә җир үзе яргаланып беткән. Иңкүлек тулы шәмдәй төз, биек кактуслар утыра, алардан алсу-шәмәхә күләгә төшә. Коры җил искәләп куя. +Лось белән Гусев шактый вакыт әйләнә-тирәне караштыргалап тордылар да иңкүлек буйлап китеп бардылар. Көпшәк туфракка тубыктан бата-бата барсалар да, атлавы хәйран җиңел иде. Симез генә биек бер кактусны әйләнеп үткәндә, Лось аңа таба кулын сузган иде, үсемлек, җил-давыл купкан кебек, җилфердәргә тотынды, кара-кучкыл юан тармаклары Лосьның кулына димә инде син аны! — шундук авып та китте, чәнечкеләрен комга да батырды. +Шулай ярты сәгатьләп бардылар, ә күз алларында һаман шул ук әфлисун төсендәге иңкүлек җәйрәп ята, шундый ук яргаланган җир, алсу-шәмәхә күләгә төшереп, әлеге дә баягы кактуслар үсеп утыра. Көньякка борылдылар, кояш уңдарак калды, Лось, ни турындадыр уйланган сыман, як-ягына каранып алды, кинәт кенә чүгәләп, тезенә шапылдатып сукты да: +— Алексей Иванович, сөрелгән җирдән барабыз икән ләбаса! - диде. +— Китегез аннан!.. +Юньләбрәк карый торгач, яртылаш ишелгән киң-киң буразналарны шәйләп алдылар, кактусларның да җепкә тезгән шикелле тигез утырганын искәрделәр. Янә берничә адым атлагач, Гусев таш плитәгә абынды. Плитә өстенә зур бронза боҗра кагылган, ул боҗрага кыска гына юан бау бәйләнгән иде. Лось учы белән ияген уыштырды. Аның күзләре ялтырый иде. +— Алексей Иванович, сез берни дә аңламыйсызмыни? +— Басуда таптануыбызны аңладым инде. +— Бу боҗра ни эшкә? +— Кем белеп бетергән бит аларның күңелендә ни ятканын. +— Бакен бәйләргә кагылган бу боҗра. Бака кабырчыкларын күрмисезмени? Бу урында элек канал булган. +Гусев моңа каршы: +— Чынлап та, - дип куйды. - Монда су яклары хөрти икән ич... +Алар көнбатышка борылдылар да буразналар аркылы бара башландылар. Еракта шөпшәнеке төсле гәүдәсе канатларын җәһәт-җәһәт җилпеп очып килгәне күренде. Гусев, барудан туктап, револьверына ябышты. Әмма кош өскә талпынды, куе зәңгәр күктә җемелдәп алды да якындагы офык артына кереп югалды. +Кактуслар биегәя, куера, әйбәтләнә төштеләр. Чәнечкеле әрәмәлектән баруы кыенлашып китте. Аяк астыннан әледән-әле таш кәлтәләр төсле, тарак сыртлы кызгылт хайваннар атылып чыга торды. Ара-тирә ниндидер энәле йомгаклар шуышып килен чыга да читкә тайпыла. Җепле-тармаклы әрәмәлектән сакланып кына барырга туры килә иде. +Акшар төсле ак, сөзәк яр янында кактуслар бетте. Ул ярга шомартылган борынгы плитәләр түшәлгән булса кирәк. Плитә ярыкларыннан, таш араларыннан кипшергән мүк чыгып тора. Бер плитәгә бая очраган төсле үк боҗра кагылган. Тарак сыртлы кәлтәләр кояшта кызынып ята. +Лось белән Гусев яр өстенә менделәр. Моннан караганда шул ук әфлисун төсендәге, тик бераз тоныграк кына калку җир күренә иде. Сирәк-мирәк тауда үсә торган наратларга тартым карсак агачлар күзгә чалынгалый. Анда-санда ак таш өемнәре, хәрабәләр күзгә ташлана. Еракта, төньяк-көнбатышта, катып калган ялкын телләредәй тигезле-тигезсез, үткен сыртлы таулар тезмәсе тезелгән. Тау түбәләрендә кар җемелди. +Гусев: +— Кире кайтып, тамак ялгап алырга, ял итәргә кирәк безгә, югыйсә хәлдән таярбыз, бер генә җан иясе дә күренми бит, - диде. +Алар беравык шунда басып тордылар. Күңелсез, җан өшеткеч бушлыктан гайре берни юк иде. +— Тапканбыз төшәр җир, - дип сөйләнеп куйды Гусев. арасыннан аппаратны эзләп шактый вакыт адашып та йөрделәр. +Бер заман Гусев: +— Әнә ич! - дип пышылдады, гадәт буенча кобурадан револьверын тартып чыгарды, - Әй, кем бар анда аппарат янында? Атам бит! - дип кычкырып җибәрде. +— Кемгә акырасыз шул чаклы? +— Әнә бит аппарат җемелди, күрәсезме? +— Хәзер күрәм. +— Чак кына уңдарак ниндидер карамчык утыра. +Лось та күреп алды, һәм алар абына-сөртенә аппаратка таба чаптылар. Очкыч янында утырган карамчык бер кырыйга тайпылды, кактуслар арасында сикергәли башлады, ярылы озын канатларын җәеп җибәрде дә шатыршотыр килеп күккә күтәрелде, бер әйләнгәч, болар турысына якынлашты. Бая гына кош дип уйлаганнары шул булып чыкты. Ул канатлы аждаһаны атып төшерергә ниятләп, Гусев револьверын төзәп караган иде дә, Лось кулына сугып өлгерде: +— Шаштың мәллә?! Марсиан лабаса!.. +Гусев, башын артка ташлап, авызын ачып, җете зәңгәр күктә әйләнгәләгән әлеге сәер җан иясенә карап торды. Лось, кулъяулык чыгарып, шуны сәер кошка селкергә тотынды. +— Саграк була күрегез, Мстислав Сергеевич, өстебезгә берәр нәрсә җибәрмәгәе... +— Револьверыгызны яшерегез диләр сезгә. +Дәү сәер кош түбәнәя башлады. Хәзер инде очу аппаратына атланган, кеше сымак бер җан иясен аермачык шәйләргә була иде. Бил тиңентен һавада асылынып бара. Җилкә турысында ике якка ике канатын җилпи. Алардан астарак ниндидер боҗра әйләнә — винт, күрәсең. Ияр Эшләвенә караганда, бөтен аппаратны җанлы нәрсә дип уйларлык иде. +Менә ул түбәнгә томырылды да сөрелгән җиргә якын ук оча башлады — бер канаты аста, берсе өстә. Марсианның озын козыреклы, очлаеп киткән башлык кигән башы, күзлеге аермачык күренде. Очлы борынлы, таптар йөзле, кирпеч төсле кызыл чырайлы иде ул. Дәү итеп авызын ачып, нәрсәдер кычкырып маташа иде. Канатларын еш-еш җилпеп, болардан егерме-утыз адым читкә төште. +Марсиан урта буйлы кеше кадәрле, өстенә иркен генә сары куртка кигән, ботына нидер ураган иде. Ул ауган кактуслар ягына ымлап җикеренүен белде. Лось белән Гусев якын килә башлагач, ялт итеп ияренә менеп атланды да, озын бармагы белән яный-яный, бер дә йөгермичә генә күккә күтәрелде, янә кире төште, үзе чәрелдәвек тавыш белән битәрләвең белде. +Гусев: +— Ачуы килгән моның, - дип сөйләнде һәм марсианга: +— Акырмасана, эттән яралган нәрсә! Якынрак кил, шүрләмә, тимәбез... - дип кычкырды. +— Алексей Иванович, ташлагыз шул сүгенүегезне, ул бит безнеңчә аңламый. Утырыгыз, шунсыз ул яныбызга килмәячәк. +Лось белән Гусев кайнар туфракка утырдылар. Лось тегеңәр үзенең ашыйсы-эчәсе килгәнен күрсәтергә кереште. Гусев папирос кабызды, җиргә төкерде. Марсиан аларга карап торды-торды да тиргәшүен ташлады, тик шулай да әле карандаш кебек озын бармагы белән янаудан туктамады. Менә ул ияреннән капчыгын чишеп алды, аны кешеләргә ыргытты да, болар өстендә әйләнә-әйләнә, төньякка таба очып китте, офыкка кереп күздән югалды. +Капчыкта ике металл тартма, сыеклык салынган җәлпәк берсендә яман да каты исле дерелдәвек, икенчесендә мармеладка охшаган ниндидер йомшак ашамлык булып чыкты. Гусев анысын да иснәп карады. +— Тфү, күрегез әле, нәрсә ашыйлар икән болар! +Аппараттан кәрзин белән ризык алып чыкты да, коры кактус ботакларын җыештыргалап, ут дөрләтеп җибәрде. Җиңелчә генә төтен күтәрелде, кактус ботаклары пыскып кына янса да, җылысы шактый иде. Калай банкадагы тозлаган итне җылыттылар, чиста кулъяулыкка ашамлык чыгарып куйдылар. Умырып ашый башладылар, тамаклары ачканны хәзер генә сизгәннәр иде. +Кояш түбәгә күтәрелгән, җил басылган, ярыйсы ук эссе иде. Саргылт түмгәклр өстеннән әллә ничә аяклы бер җәнлек үрмәләп килде... Гусев аңарга сохари кисәге ташлады. Теге җәнлек мөгезле, өчпочмаклы башын күтәрде дә тораташтай катып калды. +Лось папирос сорап алды да яңагына таянып ятты, көлемсерәп тәмәке көйрәтеп җибәрде: +— Алексей Иванович, беләсезме, күпме вакыт ашаганыбыз юк инде безнең? +— Кичә кичтән бирле, Мстислав Сергеевич, китәр алдыннан гына мин бәрәңге ашаган идем. +— Дускаем, безнең инде егерме өчме, егерме дүртме көн ашаганыбыз, ризык капканыбыз юк. +— Ничә дисез? +— Кичә Петроградта унсигезенче август иде, ә бүген анда унберенче сентябрь — менә бит ул хәйран эшләр кайда. +— Ул кадәресен, Мстислав Сергеевич, башымны киссәгез дә аңлый алмамдырпа +— Ничек алай килеп чыкканын юньләп мин үзем дә аңлап җиткерә алмыйм анысы. Без җидедә чыгып киттек. аерылганыбызга нибары унтугыз сәгать вакыт узган. Ә инде минем остаханәдә калган сәгатьтә айга якын вакыт үткән. Абайлаганыгыз бар микән — сез поездда йоклап барганда поезд туктый да, сез шул чагында йә авырсынып уянып китәсез, йә төшләнеп саташасыз. Нидән алай килеп чыга соң әле? Вагон туктаганда, сезнең тәнегездә тизлек кими төшә. Вагон кызу барган чагында сезнең йөрәгегез дә ешрак тибә, сәгатегез дә тизрәк йөри, ә менә вагон туктап торганда— акрыная төшә. Тик ул тизлекнең аермасы артык зур түгел, шуңа күрә без ул үзгәрешне сизмибез, Ә менә безнең очуыбыз икенче төрлерәк нәтиҗә бирә. Юлның яртысын без яктылык тизлеге белән очтык дияргә була. Монда аерма нык сизелә. Йөрәк тибеше, сәгатьнең йөрү тизлеге, тәнебездәге күзәнәкләрнең кыймылдавы һавасыз аралыкта очкан чакны аппарат белән бер үк ритмда булды, ягъни һәммәсе бергә бер-бөтен тәшкил итте. Әмма аппаратның тизлеге Җир өстендәге әйберләрнең нормаль тизлеге белән чагыштырганда биш йөз мең мәртәбә зуррак булганда, минем йөрәгем, аппараттагы сәгать белән үлчәсәк, секундына бер мәртәбә тибә икән, Петроградта калган сәгать белән исәпләгәндә, биш йөз мең тапкырга тизрәк тибә, ягъни очкан чакны минем йөрәк секундына биш йөз мең мәртәбә типкән дигән сүз. Минем йөрәк тибешемә, кесәмдәге хронометрның угы күрсәтүенә, бөтен тәнемнең сизүенә караганда, без юлда нибары унтугыз сәгать булганбыз. Бу чынлап та шулай. Ә менә Питер кешесенең йөрәк тибешенә, Петропавел соборы сәгатенә караганда, безнең очып китүебезгә өч атнадан артык вакыт узган. Киләчәктә зур гына бер аппарат төзеп, ярты елга җитәрлек ризык төяп, ультралиддит, кислород баллоннары куеп, кайберәүләргә: "Безнең заман килмиме? - дип тәкъдим итү мөмкинлеге туачак. — Ярты ел буена шушы тартмада утырырга риза булсагыз, йөз ел алга сикерәчәксез, менә дигән тормышка әйләнеп кайтачаксыз!" — дип, аларны яктылык тизлеге белән йолдызлар арасына җибәрергә мөмкин булачак. Бераз сагынып, сакал үстереп кайтсалар, Җирдә инде алтын чор башланган булыр. Кайчан да булса шулай эшләнер әле анысы. +Гусев ах-ух килде, телен шартлаткалады, гаҗәпләнүен белдерде. +— Мстислав Сергеевич, сез ничек уйлыйсыз, моны эчсәм, агуланмабыз микән? +Марсиан калдырган савытның бөкесен теше белән тартып чыгарды да андагы сыеклыкны теле белән татып карады, төкереп куйды: эчәргә ярый моны! Бер уртлагач, тамагын кыргалады: +— Безнең мадера сыманрак икән. +Лось та кабып карады. Чәчәк исләре килеп торган, куе гына татлы эчемлек икән. Алар шулай кабып карыйкарый савытның яртысына төшеп җиттеләр. Тәннәренә җылы йөгерде, куәт керде, ә үзләре ап-аек калдылар. +Лось аягүрә торып басты, киерелде, төзәтенде, бу ят күк гөмбәзе астында сәер дә, җиңел дә, рәхәт тә иде. +Шаккатарлык хәл инде! Йолдызлар океаныннан чыккандай, моңарчы беркем башыннан кичермәгән тормыш өчен яңадан тугандай булды ул. +Гусев кәрзин белән ашамлыкны аппаратка кертеп куйды, люкны бик ныгытып япты, аннары картузын артка чөеп киде. +— Шәп булды әле, Мстислав Сергеевич, монда килүебез. +Яңадан яр буена барырга, калкулык алдындагы +Күңелле генә сөйләшә-сөйләшә, кактуслар арасыннан атладылар, кайберләрең җиңел генә сикереп тә үттеләр. Тиздән ярга түшәлгән ак ташлар да күренде. +Кинәт кенә Лось туктап калды. Җирәнү хисе аркасын өшетеп җибәрде. Алардан өч кенә адымда, симез яфраклар ышыгыннан сары күз кабагы яртылаш томалаган ат күзедәй зур ике күз чекрәеп карап тора, ул карашта зәһәр явызлык чагыла иде. +Гусев: +— Сезгә ни булды? - дип сорады, тик шунда ук үзе дә теге күзләрне күреп алды. Уйлап-нитеп тормый гына атып та җибәрде — тузан күтәрелде. Теге күзләр юкка чыкты. - Әнә тагын бер хәшәрәт! - Гусев борылды да озын аяклары белән җәһәт-җәһәт алдыртучы симез генә көрән үрмәкүчкә атып җибәрде. Җир шарында фәкать тирән диңгез төпләрендә генә очрый торган гаять дәү үрмәкүч кактуслар арасына кереп югалды. +ТАШЛАНДЫК ЙОРТ +Лось белән Гусев, канал ярыннан көйгән кызгылт туфрак ерып, ишелгән тар гына каналлар аша сикергәләп, кипкән буаларны әйләнгәләп үтә-үтә, якындагы агачлыкка юнәлделәр. Яртылаш күмелгән, корыган-кипкән инеш төпләрендә ара-тирә ком эчендә утырган, тутыгып беткән каек калдыклары күренгәли. Күңелсез, җансыз үзәндә ара-тирә берәр метр диаметрлы кабарынкы дисклар ялтырап ята. Ул ялтыравык дисклар кикрикле таулардан алып калкурак җирләр буйлап агачлыкка, хәрабәләргә таба сузыла иде. җәелеп киткән коңгырт агачлар куе булып үсеп утыра иде. Кәкре-бөкре тармаклары гаҗәеп каты, яфраклары исә мүк төслерәк, ә кәүсәләре нык, тигезле-тигезсез иде. Агачлык авызында, агач араларында чәнечкеле җәтмә калдыклары асылынып тора иде. +Агачлыкка кергәч, Гусев иелә төшеп бер типкән иде — туфрак астыннан яньчелгән баш сөяге килеп чыкты, металл тешләре ялтырап китте. Бу тирәдә бик бөркү. Челләдә җил булмагач, мүкле агач ботакларыннан төшкән барлы-юклы күләгәнең әллә ни файдасы күренми иде. Берничә адым үткәч, алар тагын кабарынкы дискка тап булдылар. Бусы түгәрәк металл коеның кырыйларына беркетелгән иде. Агачлык артында хәрабәләр — шартлау нәтиҗәсендә җимерелгән сыман калын кирпеч диварлар, өем-өем кирпеч ватыклары, кәкрәйгән металл өрлек кисәкләре күренә иде. +Гусев: +— Шартлатканнар бит бу йортларны, Мстислав Сергеевич, - диде. - Монда мәхшәр булган булса кирәк. Безгә таныш андый хәлләр. +Кирпеч ватыклары өстендә олы гына бер үрмәкүч пәйда булды, җимерек стена буйлап түбән төшә башлады. Гусев атып җибәрде. Үрмәкүч әллә кая югарыга сикерде дә җиргә чалкан килеп төште. Өй артыннан шундук икенчесе күренде, коңгырт тузан чыгара-чыгара агачларга таба йөгерде, анда чәнечкеле җәтмәгә эләгеп, аякларын суза-суза котылырга азапланды. +Агачлыктан чыккач, Гусев белән Лось калкулык түбәсенә менделәр, аннан икенче урманга төшә башладылар. Анда кирпеч йортлар, шулар арасында башкалардан калкурак, яссы түбәле таш йорт әллә кайдан ук күренеп тора иде. Калкулык белән авыл арасында берничә диск +— Моннан су торбалары, пневматик торбалар, электр чыбыклары үткәрелгән, ахрысы. Хәзер ташлап киткәннәр шикелле, - диде. +Алар, чәнечкеле җәтмә аша чыгып, агачлыкны үттеләр дә таш плитәләр түшәлгән киң генә ихатага килеп керделәр. Түрдә гаҗәеп сәер, күңелсез итеп салынган бер йорт калкынып утыра иде. Аның шоп-шома диварлары өскә таба тарая барып, кара-кучкыл кан төсендәге киң генә таш кәрниз белән очлана иде. Тәрәзә урыннары үзе биек, үзе тар. Өскә таба тараеп киткән, балык тәңкәседәй итеп ясалган ике биек багана башына бронз барельеф — күзләре йомык үле марсиан утыртылган. Бинаны буеннанбуена иңләгән киң баскычтан менгәч, киң генә тәбәнәк ишекләр. Үрмә гөлләрнең кипкән сабаклары кап-кара дивар плитәләре арасында асылынып калган. Бу бина дәү бер табутханә төслерәк иде. +Гусев тимер ишекне иңбашы белән ачмакчы булды. Ныклабрак бәргән иде — ишек шыгырдап ачылып китте. Алар, караңгы дәргаһны үткәннән соң, биек кенә бер залга килеп керделәр. Залга яктылык пыяла гөмбәз аркылы төшә иде. Монда нибары биш-алты ауган утыргыч, тузанга баткан кара эскәтерле тәбәнәк өстәл, таш идәндә ватык савыт-саба, ниндидер сәер бер машина — дисклары да, шарлары да, металлдан үрелгән ятьмәсе дә бар, әллә ата торган берәр нәрсә инде шунда — ишек буендарак тузан эчендә аунап ята. +Яктылык, тузан үтәли саркып, алтынсу-саргылт булып нурланып торган диварларга төшә. Ул диварларның шактый киң өске өлешен мозаика алып тора. Анда тарихи вакыйгалар, сары тәнлеләрнең кызыл тәнлеләр белән көрәше сурәтләнгән: берәү әнә бил тиңентен диңгез дулкыннары эчендә калган, шул ук кеше йолдызлар арасыннан очып бара, әнә сугыш галәмәтләре тасвирланган, әнә ерткыч җанварлар һөҗүм итә, әнә көтүчеләр ниндидер сәер хайваннарны каядыр куып алып бара, бераз арырак көнкүреш, ауга йөрү, бию-күңел ачу, кеше туу, кеше күмү күренешләре сурәтләнгән. Әлеге күңелсез мозайка ишек турысында гаҗәеп дәү цирк төзүне сурәтләгән рәсем белән очланган. +Мозайканы юньләбрәк күрү өчен Лось диваннарга да менеп карап йөрде. +— Сәер инде, бик сәер, - диде ул, - һәммәсендә дә кеше сурәте кабатлана. Беләсезме, бик сәер нәрсә бит бу... +Ул арада Гусев эчке ишекне эзләп тапты, аны ачып кергәч, алар баскыч буйлап өскә менделәр, анда тузан баскан гөмбәз сыман киң коридор күрделәр. +Коридор буйлап сузылган куышларда, дивар кырында таштан уелган яки бронздан коелган төрле сыннар, гәүдәсез башлар, башсыз гәүдәләр, битлекләр, ваза ватыклары тезелеп киткән иде. Мәрмәрле, бронзлы ишекләрдән эчке бүлмәләргә керергә була иде. +Гусев ян яктагы тәбәнәк, тынчу, карангылы-яктылы бүлмәләргә күз салгалады. Берсендә бассейн булып, аның суы кипкән, үрмәкүч үләксәсе аунап ята иде. Икенчесендә бөтен бер стенаны алып торган көзгедән калган кыйпылчыклар, ә идәнендә череп беткән чүпрәкчапрак, ауган урындыктыр-фәләндер ята, шкафларында кием сәләмәләре эленеп тора иде. +Өченче бүлмәнең нәкъ уртасында, түшәмнән, кое кебек куыштан яктылык төшкән калку урында киң генә ятак. Бер марсианның скелеты шуннан яртылаш салынып тора, икенчесе почмакта бөгәрләнеп ята — һәммә жирдә +Андагы чүп-чар арасыннан Гусев төсле ташлардай уелган бәп-бәләкәй савытлар, авыр металлдан бизәкләр төшереп ясалган берничә әйбер табып алды: хатыннарның бизәнү әйберләре булгандыр инде. Скелет өстендәге тәмам тетелеп беткән киемнән бер-берсенә чылбыр белән тоташтырылган, эчтән нур сипкәндәй балкып торган карасу-сары ике таш алды. +— Ярап куяр әле, - диде ул. - Машага бирермен... +Лось коридордагы сыннарны карап йөри иде. Очлы борынлы марслылар башлары, коточкыч диңгез җәнлекләре, бизәкле битлекләр, этруск амфораларына тартым, ябыштырылган вазаларны карап йөргәндә, бил тиңентен генә ясалган зур бер һәйкәл күзенә чалынды. Тузгак чәчле, кыйшайган явыз йөзле шәрә хатынны тасвирлый иде ул. Хатынның башына йолдызлардан алтын боҗра киертелгән, ул боҗра маңгай турысында нечкәреп, эченә берсе рубин, берсе ниндидер кызгылт-сары ике түгәрәк таш куелган. Кырыс чырае ничектер таныштыр сыман, хәтер шуңа охшаш кыяфәтне төсмерлидер сыман тоела. +Һәйкәл кырында ук рәшәткәле бәләкәй генә бер куыш та бар. Лось, тимер чыбыкларны эләктереп, үзенә таба тартып та карады, тик рәшәткәнең кузгалырга исәбе юк иде. Шырпы яндырып карагач, куыштагы черегән мендәр өстендә яткан алтын битлекне күреп алды. Яңак сөякләре чиксез киң, күзләре йомык иде битлекнең. Ай кебек авызында елмаю чагыла, үткен бөркет борын. Ике каш арасында зурайтылган чикерткә күзе шикелле бер шеш тә бар. Бу, һичшиксез, беренче залдагы мозайкага сурәте төшерелгән баш булырга тиеш. +Бу сәер битлекне карый-карый Лось ярты кап шырпысын яндырып бетергәндер. Җирдән очып китәр алдыннан гына ул Нигер елгасы буендагы борынгы шәһәр хәрабәләреннән Африканың ул төбәгендә кайчандыр яшәгән һәм серле рәвештә юкка чыккан кабиләнең мәдәнияте хакында ишеткән иде. +Коридорга чыга торган ишекләрнең берсе яртылаш ачык иде. Лось бик биек, рәшәткә балконлы озынча бүлмәгә килеп керде. Түбәндә дә, балконда да киң-киң шкафлар куелган, киштәләр сузылган, аларның һәммәсенә кечкенә, калын китаплар тезелгән. Алтын бизәкләр төшерелгән китап төпләре соры стена буйларына рәттән тезелешеп киткән. Шкафларда тимер цилиндрлар, кайберләрендә генә күн яки агач тышлы дәү-дәү китаплар саклана иде. Киштә, шкаф, караңгы почмаклардан исә пеләш башлы, җыерчык битле таш галимнәр карап тора. Китапханәгә берничә тирән кәнәфи, нечкә аяклы тартма, алар янына түгәрәк экран куелган иде. +Лось тын да алмыйча әлеге хәзинәне — ничәмә-ничә мең ел буена Марста яшәүчеләрнең зирәклеген яшереп саклаган, күгәреп-череп яткан китапларны караштырды. Сакланып кына киштә янына килде дә китапларны берәмберәм ачып карый башлады. Яшькелт кәгазьгә коңгырт төстәге геометрик фигуралар ясалган. Машина сызымнары төшерелгән бер китапны Лось, буш вакытта карау нияте белән, кесәсенә үк салып куйды. Тимер цилиндрлар эченнән саргылтрак төстәге, фонограф күчәренә тартым булса да, пыяла кебек шома, сөяк шикелле зыңлап торган кыска-кыска таяклар килеп чыкты. Берсе экран янындагы тартма өстендә ята иде, кору өчен әзерләнеп тә, йорт өстенә хәвеф ябырылгач, шунда ятып калган булса кирәк. +Лось, кара шкафны ачып, аннан кортлар тишкәләп бетергән, күн тышлы, җиңел генә бер китапны алды да җиңе белән җайлап кына тузанын сөртте. Таушалып беткән саргылт битләр өстән аска таба бер-бер артлы зигзаг ясап төшәләр иде. Бер-берсенә ялганып киткән кәгазь битләренә тырнак зурлыгындагы, төрле төстәге өчпочмаклар сулдан уңга да, уңнан сулга да тезелешкән — ләкин тигез түгел, керделе дә чыктылы кәкре сызыклар тәшкил итә, кушылып киткән урыннары да бар иде. Аларның сызыклары һәм төсләре үзгәреп, алмашып бара. Берничә биттән соң өчпочмаклар уртасында үзгә формалы, үзгә төсле бизәкле түгәрәкләр күренде. Өчпочмаклар төрле фигуралар хасил итә башлады. Әлеге өчпочмак, түгәрәк, квадрат, катлаулы фигуралар, бер-берсенә бәйләнеп, төсләрен үзгәртә-үзгәртә, биттән биткә күчәләр иде. Менә Лосьның колагына ишетелер-ишетелмәс кенә гаҗәеп матур бер көй чалынды. +Лось китапны япкач та, әле шактый вакыт сокланудан гаҗиз булып, киштәгә сөялеп басып торды. Әле генә ул актарган китап көйле китап иде. +Шулчак Гусев тавышы бөтен бинаны яңгыратты: +— Мстислав Сергеевич, килегез әле монда, тизрәк булыгыз. +Лось коридорга чыкты, аргы башта каушап калган Гусев елмаеп басып тора иде. +— Күрегез әле мондагы хәлләрне, - дип сөйләнәсөйләнә, Лосьны тар гына караңгылы-яктылы бүлмәгә алып керде ул. +Бүлмәнең түр стенасына дүрт почмаклы тонык кына олы бер көзге уеп куелган, аның алдында берничә утыргыч белән кресло тора иде. +— Күрәсезме, шнур очына шар беркетелгән. Алтындыр, алыйм әле шуны, дип тарткан идем — әнә күрегез, нәрсә килеп чыкты. +Гусев шарны аска таба тартты. Көзге яктырып китте, зур-зур йортлар пәйда булды, батып барган кояш нурында тәрәзәләр балкыды, байраклар җилфердәде. Халык төркеменең дөп-дөп басып килүе ишетелде. Көзгенең өске өлешеннән түбән таба, шәһәрне караңгыда калдырып, кантлы күләгә үтте. Кинәт кенә бөтен экран гөлт итеп балкып алды, идән астыннан чытырдаган тавыш ишетелде, тонык көзге бөтенләй сүнеп калды. +Гусев: +— Электр чыбыгы янды, - дип төшендерде. - Әйдәгез, кайтыйк инде, Мстислав Сергеевич, кич булды бугай. +КОЯШ БАЕШЫ +Балкып торган кояш, томан сарган тап-тар канатларын җәеп, баюга таба җайланды. +Гусевлар тоныклана барганга тагын да бушрак, тагын да кыргыйрак тоелган үзән буйлап каналга таба ашыктылар. Кояш басу артына төшеп чумарга әзерләнде, менә ул төшеп тә югалды инде. Кояш баткан турыда күз чагылдыргыч балкыш пәйда булды. Үткен кояш нурлары күкне яртылаш каплап алды да, кай арада көлсу төскә кереп, сүнә башлады. Күк йөзе караңгыланып калды. +Көлсу шәфәкътә Марстан ерак түгел генә дәү булып кызгылт йолдыз калыкты. Ачулы күз кебек карый иде ул. Караңгылыкны беравык әнә шуның тонык нурлары гына азрак яктыртып торды. Шуннан инде күкнең гаҗәеп биек гөмбәзендә берәм-берәм дә, төркем-төркем булып та яшькелт йолдызлар балкый башлады. Аларның салкын нурлары күзне чәнчештерә иде. Әүвәл тонык кына булып калыккан йолдыз тора-бара балкып китте. ымлап: +— Безнең җир, - дип куйды. +Гусев башыннан картузын салды, маңгай тирен сөртте. Башын артка ташлап, йолдызлар төркеме белән бергә йөзгән ерактагы ватанына карап торды. Кыяфәтендә кайгы-сагыш сизелә иде аның. +— Безнең җир, - дип кабатлады ул. +Шактый вакыт алар әнә шулай борынгы канал буенда, йолдызлар яктысында юньләп күренмәгән кактуслар басуында кузгала да алмыйча басып тордылар. +Менә бер заман офык артыннан айга караганда кечерәк, яп-якты урак килеп чыкты да шундук басу өстенә күтәрелә башлады. Җәпле-тармаклы кактуслардан озын-озын күләгәләр ятты. +Гусев терсәге белән Лоська төртеп алды: +— Карагыз әле, безнең артта нәрсә ул? +Алар артындагы таулар, урманнар, хәрабәләр өстендә Марсның икенче иярчене балкый иде. Бусы да айдан бәләкәйрәк булып, үзе түгәрәк, үзе саргылт иде. Күрәсең, киртләч тау араларына төшеп баруыдыр — калкулыклардагы тимер дисклар җем-җем килә иде. +Гусев: +— Төне дә төне! - дип пышылдады. - Төштәге сыман. +Алар ярдан саклык белән генә төшеп, кактуслар арасына керделәр. Аяк астыннан ниндидер күләгә читкә тайпылды — ике ай яктысында йомгактай түгәрәк, йөнтәс нәрсәнең йөгергәне күренде. Нидер шыгырдап куйды. Нәрсәдер яман ачы тавыш белән чинап җибәрде. Кактусларның ялтыравык яфраклары кыймылдады. Җәтмәдәй нык пәрәвез биткә сарылды. +Капылт кына үзәк өзгеч тавыш ишетелде. Аннары ул кисәктән генә өзелеп, тып-тын булып калды. Лось үсемлекләр өстеннән сикерә-сикерә, озын-озын алдыртып йөгерә бирделәр. +Йөгерә торгач, алда яңа калкып килгән ай яктысында аппаратның корыч тышчасы елтырап күренде. Килеп тә җиттеләр. Икесе дә мыш-мыш сулый иде. +Гусев: +— Юк инде, моннан ары ул үрмәкүч ояларына төнлә белән аяк атлыйсым юк, - диде. Люкны барып ачты да аппарат эченә кереп китте. +Лось бераз сабыр итәргә булды. Тирә-якны күздән кичерде, колак салды. Шулчак ул йолдызлар арасыннан очып барган фантастик һава кәрабының канатлы күләгәсен күреп алды. +ЛОСЬ ҖИРНЕ КҮЗӘТӘ +Һава кәрабының күләгәсе үтеп китте. Лось, дым тарткан аппарат өстенә менеп, челемен кабызды да йолдызларны күзәтергә кереште. Бераз салкынча. Туңдыра. Аппарат эченнән Гусевның йокы аралаш сөйләнгәне, икенче ягына борылып ятканы ишетелә. +Лосьның йокысы килми иде әле: йолдызларга күз кыскалап, челемен тәмләп суырып утыруны артык күрде. Шайтан белсен нәрсә бу! Теге чикерткәнекедәй өченче күзле алтын битлекләр монда каян килеп чыккан? Ә мозайкалары? Диңгездә үлүчеләр, йолдызлар арасыннан очып баручылар? Ә парабола билгесе: Җирне тасвирлаган рубин шар белән Марсны сурәтләгән кызгылт-сары төс нәрсәне, ике дөньяга баш булуны аңлатамы? Һич зиһен җитәрлек нәрсә түгел. Ә көйле китаплары? Томанлы яклар ташландык хәлгә килгән? +Лось, челемен үкчәсенә бәреп, көлен бушатты. Тизрәк таң атсын иде ичмасам! Теге марсиан кая да булса хәбәр биреп өлгергәндер инде. Аларны эзләргә дә тотынганнардыр, бая очып узган һава кәрабы, бәлкем, аларны эзлидер. +Лось күк йөзен күздән кичерде. Кызгылт йолдызның — Җирнең — яктысы тоныклана төшкән, ул инде офыкка якынлашкан — нуры йөрәккә үк үтеп керә. +Төнне йокысыз уздырганда, алачык капкасына сөялеп, әлегедәй ут йотып, яңа калыккан Марска таба күзен мөлдерәтеп карап торган иде Лось. Бу хәл өченче көнне төнлә белән булган иде. Җирдә үткәргән шул сәгатьтән соң нибары бер тәүлек вакыт узган. +Әле болыт каплый, әле яктыга килеп чыга торган, суга мул яшел җирем, сөекле ватаным минем... +Бозлы суык мине куырып алды. Менә бит ул үз иреге белән туган җиреннән аерылып, бер ялгызы чит-ят җиргә килеп төште. Менә ул ялгызлык үзен кайчан сиздерә! +Лосьның аркалары кымырҗып куйды. Челемен кесәсенә тыкты. Аппарат эченә керде дә гырлый-гырлый йоклап яткан Гусев янына ятты. +Арыганлык та, җылы да үзенекен итте, күрәсең — Лось йокыга талды. Төшендә тынычландырыр нәрсәләр күрде: таныш елга буе, җилдә шаулашып утырган каеннар, суда болытлар да, кояш нурлары да чагыла, имеш; теге ярдан җемелдәп торган аксыл күлмәк кигән берәү аңа кул изи, янына чакыра, имеш... +Лось белән Гусев һавада мотор гөрелдәгәнгә уянып киттеләр. +МАРСЛЫЛАР +Иртәнге күк йөзен тәрәшкәле йон шикелле, күз чагылдыргыч алсу болытлар каплап алган иде. Әле куе зәңгәр ачык урыннарда күренгәләп, әле алсу болытларга күмелгәләп, әле кояш нурларына манчылып, һава кәрабы төшеп килә. Өч мачталы булуы белән ул галәмәт зур коңгызга тартым иде. Ян якларында өчәр канат очлаеп тора. +Көмешсу кәрап болытларны ярып узды да кактуслар өстендә туктап калды. Ул бераз дымланып, кояшта елыкелык килеп тора иде. Ике яктагы кыска мачталарда үрә торган моторлар үкереп эшли һәм кәрапны түбән төшерми тота иде. Ул арада ике яктан баскычлар килеп төште, кәрап шуларга утырды, һәм моторлар эшләүдән туктады. +Баскычлар буйлап арык гәүдәле марсианнар төшә башлады, һәркайсының башында йомры тулга, өстендә көмешсу төстәге, биек, калын якалы киң куртка, һәрберсенең кулында дисклы, кыска автомат-мылтык. +Гусев кашларын жыерып аппарат янында басып тора иде. Кулын маузерына куйган килеш, ул марсианнарның ике рәт булып сафка тезелгәнен күзәтте. Марсианнарның мылтык көпшәләрен беләкләренә салып торуларын күреп, ул: +— Мылтык та тота белмиләр, хәшәрәтләр! — дип сөйләнеп алды. +Лось, ике кулын күкрәгенә кушырып, елмаеп тора бирде. Кәраптан иң соңгы марсиан булып җирдән сөйрәлә торган кара җилән кигән берәү төште. Такыр башы чокыр-чакырлы, сакал-мыексыз бите тап-тар, күгелҗем төстә иде. +Көпшәк туфракка бата-бата, ул солдатлар сафын үтте. Аның тоздай төссез чыгынкы күзләре әүвәл Гусевка тукталды, аннары Лоська гына карап тора башлады. Кешеләргә якын ук килгәч, ул, киң җиңен җилфердәтеп, бәп-бәләкәй кулын күтәрде дә ашыкмыйча гына, нечкә тавыш белән, кош сыман, бердәнбер сүз әйтеп куйды: +— Талцетл. +Аның күзләре тагын да зурая төште, бу салкын күз карашында борчылу галәмәте чагылды. Марсиан әлеге кош сүзен янә кабатлады да әмер биргән кыяфәт белән кулын күккә күтәреп күрсәтте. +Лось моңа каршы: +— Җир, - диде. +Марсиан: +— Җир, - дип, ят сүзне кабатлады, маңгай тиресе җыерылып өскә менде, баш тиресе карала төште. +Гусев бер аягын алга чыгарып, тамагын кыргалап алды да ачулы тавыш белән: +— Сәвитләр Рәчәеннән булабыз, руслар без, - диде һәм кулын козырегына күтәрде. - Сезгә килгән идек әле менә, исән генә торасызмы? Без сезгә тимибез, сез дә безгә тимәгез... Мстислав Сергеевич, безнеңчә сукалый алмый бит бу. +Марсианның акыллы күгелҗем йөзендә үзгәреш сизелмәде, тик аның сөзәк маңгаенда гына, ике каш арасында, кызгылт тап калыкты. Ул кулын ялт итеп кояшка таба күтәрде дә: +— Соацр, - диде. Аның авызыннан таныш аваз да ят булып ишетелә иде. +Шуннан сон ул туфракка төртеп күрсәтте дә, шарны кочарга теләгәндәй, колачын җәеп: +Үз артында ярым боҗра булып тезелеп торган салдатларның берсен күрсәтеп, Гусевка, үзенә, Лоська төртеп: +— Шохо, - диде. +Ул әнә шулай берничә әйбернең исемен әйтте дә аларның Җирдә ничек аталганын тыңлады. Аннары, Лось янына килеп, аның маңгаена, ике каш арасындагы уентыга атсыз бармагы белән эре генә кагылып куйды. Лось аны сәламләү йөзеннән башын иде. +Маңгаена бармак белән кагылганнан сон, Гусев козырегын кашына ук төшереп куйды: +— Кыргыйлар белән күрешкән сыман кыйланалар. +Марсиан тышы көек белән капланган корыч аппаратка якын ук килде, баштарак, гаҗәпләнүен артык сиздермәскә тырышып, ә инде тора-бара, очкычның ничек ясалганына төшенеп булса кирәк, соклануын бер дә яшермичә, озаклап карап торды. Кинәт кенә кулларын чәбәкләп алды, салдатларга таба борылды да, йодрыкларын күккә чөеп, кызу-кызу нидер сөйләргә тотынды. +Салдатлар чәрелдәвек тавыш белән: +— Ану, - дип җавап кайтарды. +Марсиан учын маңгаена куйды, тирән итеп сулу алды, эчке дулкынлануын җиңеп, Лоська таба борылды да карасуланып калган, дымланган күзләрен аның күзләренә текәде. +— Ану, - диде ул, - ану утара шохо, дациа Тума ра гео Талцетл. +Шуннан сон ул учы белән күзләрен каплады да бил тиңентен баш иде. Сынын турайткач, бер солдатны үз янына чакырып, аның хәнҗәрен алды һәм очкычка сызгалый башлады: йомырка рәсеме ясады, аның түбәсен каплады, янына солдат сурәтен бастырып куйды. +— Аппарат тирәсенә чатыр корып, сакчы куярга моның исәбе. Мстислав Сергеевич, әйбергә тимэсәләр ярар иде — бикләнмәгән бит лүкларыбыз. +— Җүләр сатмагызсана, Алексей Иванович. +— Тимер-томырыбыз да, кием-салымыбыз да шунда лабаса... Мин әнә теге солдат белән карашып алган идем — бик шикле нәрсә күренә. +Боларның сөйләшкәнен марсиан зур игътибар һәм хөрмәт белән тыңлап торды. Лось аңа, ишарәләп булса да, очкычларын сак астында калдырырга риза икәннәрен аңлатып бирде. Марсиан, юка иренле зур авызына кабып, сыбызгы сызгыртты. Кәраптай шулай ук ачы сызгыртып җавап кайтардылар. Шуннан соң марсиан сыбызгысын сызгыртып ниндидер сигналлар бирде. Уртадагы озын мачта башыннан бер бәйләм нечкә тимер чыбык тырпаеп килеп чыкты, очкыннар чәчелде ast. +ast Һава кәрабының йөрткечләре көчне, мөгаен, читтән ала булыр, ә инде тимер чыбыклар антенна вазифасын үтидер. +Марсиан Лось белән Гусевка һава кәрабына таба ымлады. Салдатлар, якынрак килеп, түгәрәкләнеп тезелделәр. Гусев аларга борылып карады да, көлемсерәп, үз очкычларына кереп китте, аннан кием-салым, вактөякне ике капчыкка төяп чыкты, капкачны әйбәтләп ныгытты да, шуңа ымлап, солдатларга бармак янады, авызын чалышайтып, маузерына сугып куйды. Марсианнар аны исләре китеп күзәтеп тордылар. +Лось, көлә-көлә: +— Ярый, Алексей Иванович, әсир төшәбезме, кунак булабызмы — барыбер башка юлыбыз юк, - диде, капчыкны иңенә күтәрде дә кәрапка таба атлады. +Кәрапның йөрткечләре үкереп эшли башлады. Кунаклармы, әсирләрме — кем белгән — нечкә генә баскычтан өскә менделәр. +КИРТЛӘЧ ТАУЛАРНЫ КИЧКӘЧ +Кәрап төньяк-көнчыгышка таба түбәнтен генә очып бара иде. Лось белән такыр башлы марсиан палубада калдылар. Гусев кәрапның эченә, салдатлар янына төшеп китте. +Сап-сары, яп-якты рубкада ул үргән креслога утырды да бәп-бәләкәй, арык гәүдәле, очлы борынлы салдатларның җирән күзләрен кошлар сыман мелт-мелт иттергәнен күзәтте. Аннары җиде ел буе сугышларда үзе белән йөрткән калай портсигарын чыгарды, "йә, тартыйк әле, иптәшләр" дип язылган капкачына суккалап, марсианнарга папирос тәкъдим итте. +Марсианнар, котлары алынып, башларын чайкадылар. Шулай да берсе папиросны алып иснәп карады, ак чалбарының кесәсенә салып куйды. Гусев тартып җибәргәч, тегеләрнең күзләре шар булды, читкәрәк киттеләр, пышын-пышын сөйләшә башладылар: +— Шохо. тао тавра, шохо-ом. +Очлаеп торган кызгылт йөзле марсианнар, котлары алынып, "шохо"ның төтен суырганын күзәтеп тордылар. Бераздан алар, төтен исенә ияләшә төшеп, якын ук килеп утырдылар. +Гусев исә марсианнар телен белмәвенә әллә ни аптырамады, яңа танышларына Рәчәй турында, сугыш һәм революция турында, күрсәткән батырлыклары турында сөйләргә кереште. алынган. Җирдә шундый зур-зур кошлар бар. Андый зур кошларны сезнең төшегездә дә күргәнегез юк. Исемем Алексей Иванович. Полк кына түгел, атлы дивизиягә җитәкчелек иткән кеше мин. Котчыккыч герой. Тактикам мондый: пулеметка-нигә исем дә китми — кылычны чыгарам да дошман өстенә ыргылам, шундук туракларга да тотынам. Үземне дә җәрәхәтләп бетерделәр — анысы гамемдә дә юк. Безнең Хәрби академиядә хәтта әле "Алексей Гусевча тураклау" дигән курс та укыталар. Ышанмыйсыз мәллә? Корпус биргәннәр ие. - Гусев тырнагы белән генә картузын күтәрә төшеп, колак артын кашып алды. - Туйдым инде, бигайбә. Җиде ел сугышса, кемнең дә гайрәте чигәр. Ул арада Мстислав Сергеевич килеп чакырды, аягыма егылды: "Алексей Иванович, сездән башка Марска очудан файда юк", - дигән була. Шулай итеп, килдек шул менә. +Марсианнар таң калып тыңлап утырдылар. Берсе фляга белән коңгырт төстәге, мөшкәт исле сыеклык китерде. Гусев капчыгыннан бер шешә спирт чыгарды. Марсианнарның моны эчкәч телләре ачылды. Гусев, аларны аркаларыннан кага-кага, кычкырып сөйләнде. Аннары кесәсеннән җыен юкны-барны чыгарып, алмашырга тәкъдим итте. Кечтеки генә пәке, карандаш кисәге, патроннан ясалган чакмак бәрабәренә марсианнар аңа бик рәхәтләнеп алтын әйберләрен бирделәр. +Ул арада Лось, кәрапның рәшәткәле култыксасына таянган килеш, түбәндә сузылып киткән калкулыкларга, тигезлеккә карап барды. Кичә үзләре кергән йортны әллә кайдан шәйләп алды, һәммә төштә шундый ук хәрабәләр, кечерәк-кечерәк урманнар, кипкән каналлар күренә иде. +Лось шул бушлыкка күрсәтте һәм бу чаклы җирнең ни сәбәпле ташландык хәлгә килүенә гаҗәпләнүен белдереп ым какты. Такыр башлы марсианның чыгынкы күзләре кисәктән зәһәрләнеп китте. Ул ым кагу белән кәрап өскәрәк күтәрелде, түгәрәк ясап бер әйләнде дә киртләч тауларга таба юл алды. +Кояш югары күтәрелде, болытлар таралды. Пропеллерлар үкерде, борылган һәм күтәрелгән чагында канатлар шыгырдады, үрә винтлар гүләде. Лось бер нәрсәне абайлап алды: винтлар гүләвеннән, канат һәм мачталарда җил улавыннан гайре бернинди тавыш та ишетелми иде. Машиналарның эшләгәне дә ишетелми, күзгә дә күренми, тик һәр винтның күчәрендә динамо капкачыдай түгәрәк тартма гына әйләнеп йөри, аннары тагын алгы-арткы мачталарның очларында көмешсу тимер чыбыктан үрелгән эллиптик кәрҗиннәр генә чатыр-чотыр килә иде. +Лось марсианнан һәр әйбернең ничек аталганын сорап яза барды. Аннары кесәсеннән теге китапны чыгарып, сызымнарны күрсәтте — геометрик хәрефләрне әйтеп күрсәтүен үтенде. Марсиан ул китапка исе-акылы китеп карады. Күзләренә янә салкынлык йөгерде, җирәнүдән авызы чалышайды. Менә ул чирканып кына Лось кулындагы китапны алды да читкә тондырды. +Биеккә менгәч, һаваның сыеклануы сәбәпле, Лосьның күкрәге чәнчешә, күзе яшьләнә башлады. Моны күреп, марсиан түбәнтенрәк очарга ым какты. Шуннан алар кандай кызыл таш кыялар өстеннән очып киттеләр. Тауның бормалы-бормалы киң генә сырты көньяк-көнчыгыштан төньяк-көнбатышка таба сузыла иде. Кәрапның, шәүләсе түбәннән йөзә — әнә кан юлыдай металл чыганагы ялтырапялтырап киткән, өтәләнеп беткән текә ярлар, әнә мүкле сөзәк таулар, әнә томан сарган төпсез упкыннар, әнә агылма бозлар... Кыргый һәм ташландык шул бу яклар. +Марсиан, таулар ягына баш кагып: +— Лизиазира, - диде. Аның вак металл тешләре ялтырап күренде. +Җимерелгән планетаның җансыз табигатен хәтерләткән әлеге кыяларга карап барганда, Лось упкындагы ташлар өстенә-капланган һава кәрабын күреп алды — тирәякка көмешсу металл ватыклары чәчелгән иде. Таш кыя сыртыннан арырак тагын бер очкычның канаты тырпаеп тора иде. Уңдарак очлы гранит өстенә өченчесе дә килеп төшкән — бөтенләй эштән чыккан. Бу тирәләрдә кая карама анда олы-олы очкыч ватыклары, канатлары, кабыргалары тырпаешып ята. Кайчандыр сугыш булган, күрәсең. Файдасыз таш кыялар өстенә явыз рухларны ташлаганнар дип уйларлык иде. +Лось күршесенә күз салды. Марсиан, халатының изүен тоткан килеш, тыныч кына күк йөзенә карап бара. Каршыларына, җепкә тезелгәндәй, тип-тигез булып, озын канатлы кошлар очып килә иде. Менә алар өскә ыргылдылар — карасу-зәңгәр күктә сары канатларын калкытып алдылар да читкә борылдылар. Алар төшкән якка караган иде — Лось таш кыялар төбендә яткан капкара сулы күлне күреп алды. Күл тирәли бөдрә куаклар үсеп утырганын шәйләде. Сары кошлар су буена төштеләр. +Менә күлнең өсте шадраланып китте, күбекләнде, күл уртасыннан куәтле су агымы тибеп чыкты да тирәякка таралды. +Марсиан тантаналы кыяфәт белән: +— Соам, - дип куйды. +Таулар сөзәкләнә башлады. Төньяк-көнбатыштан, челләнең тибрәнеп торган, үтә күренмәле дулкыннары аша сап-сары тигезлек, зур-зур сулыклар күренде. Марсиан, +— Азора, - диде. +Кәрап чак кына өскәрәк күтәрелде. Дымлы татлы һава битләрне назлады, колакларны чыңлатты. Азора киң тигезлек булып, кояш нурында коенып ята иде. Аны мул сулы каналлар ярып уза, әфлисун төсендәге үсемлекләр үсеп утыра, сап-сары ямьле басулар җәелеп китә. Азора куаныч дигәнне аңлата, еракта калган бала вакытта күрелгән, хәзер инде төшкә генә керә торган болыннарны, яз көнендә яңа гына калкып чыккан чирәмне хәтерләтә иде. +Каналларда киң-киң металл баркалар йөзә. Яр буенда сирәк-сирәк кенә ак йортлар утыра, аллы-гөлле бакча юллары күренә иде. Кая карама анда марсианнар йөри. Кайсыберләре яссы түбәдән ярканат шикелле очып китәләр дә йә суның, йә урманның аргы ягына барып төшәләр. Болыннарында күлдәвекләр, чишмәләр елтырап ята. Азора дигәннәре искиткеч гүзәл бер җир булып чыкты. +Тигезлекнең аргы башында, кояш нурында сизелерсизелмәс кенә тирбәлеп, зур су мәйданы җәйрәп ята. Бормалы-сырмалы каналлар һәммәсе шуңа барып тоташа иде. Кәрап шул якка очканлыктан, Лось бер заман гаҗәеп зур, төп-төз каналны шәйләп алды. Каналның аргы яры дымлы томанга күмелгән. Бу як ярның яссы ташлары да, болганчыграк саргылт суның тын гына акканы да аермачык күренә иде. +Озак очтылар. Менә бер заман канал артында башбашлары офыкка китеп югалган тип-тигез дивар калыкты. Ул дивар биегәйгәннән-биегәя барды. Хәзер инде олыолы ташлар арасындагы ярыклардан үсеп чыккан куак, агачларны күрергә мөмкин иде. Алар биниһая зур түгәрәк сулыкка якынлаштылар, аның әллә ничә урынында +Марсиан эре генә кыяфәт белән бармагын югары күтәреп: +— Ро, - диде. +Лось, кесәсеннән блокнот чыгарып, шунда кичә ашык-пошык кына үзе сызгалап куйган Марс өстендәге сызыкларны, түгәрәкләрне күрсәтте. Рәсемне күршесенә сузып, түбәндәге сулыкка ымлады. Марсиан, кашын җыерып, җентекләп караштыра башлады, аңлап алгач, куанып, башын селекте, чәнчә бармагының тырнагы белән сызымдагы бер ноктаның астына сызды. +Култыксадан үрелеп карагач, Лось сулыктан чыгып киткән икесе туп-туры, берсе бераз кәкрерәк су тулы каналларны күреп алды. Менә нәрсәдә икән хикмәт: Марстагы түгәрәк таплар — сусаклагычлар, өчпочмак һәм ярымтүгәрәк сызыклары каналлар булып чыга лабаса. Тик менә ул диварларны шундый дәү итеп нинди җан ияләре сала алды икән? Лось юлдашына борылып карады. Марсиан, аскы иренен бүлтәйтә төшеп, кулларын җәеп җибәрде дә күккә күтәрде: +— Тао хацха ро хамагацитл. +Кәрап көйгән тигезлек өстеннән очып бара иде. Бу тигезлекнең урта бер җиреннән киң генә дүртенче канал сузылган, тик монысының суы кипкән, чәчүлек сыман рәт-рәт булып ииндидер үсемлек үсә, кызгылт төстәге чәчәкләре дә бар иде. Марстагы беленер-беленмәс сызыклар булып күренгән каналларның берседер инде. +Тигезлектән ары тәбәнәк кенә йомшак калкулыклар башланды. Алардан соң рәшәткәле күгелҗем манаралар күренде. Кәрапның урта мачтасы очындагы тимер чыбыклар яңадан тырпаешып килеп чыктылар, янә чатырдарга тотындылар. Калкулыклар артыннан яңадан-яңа рәшәткәле манаралар, урталары батынкы биналар күренде. Кояшлы килеп чыкты. +— Соацера, - диде марсиан. +СОАЦЕРА +Соацераның күгелҗем төстәге батынкы яссы түбәләре, яшеллеккә күмелгән рәшәткәле диварлары, озынча күлләре, үтә күренмәле манаралары калкулыклар ышыгыннан килеп чыга тордылар, һаман күбрәк урынны биләп, томанлы офык артына сеңә тордылар. Менә бер заман шәһәр өстендә кәрапка таба очып килүче хәтсез күп кара нокталар калыкты. +Чәчәк атып утырган канал төньякка шуышты. Шәһәрдән көнчыгышта өем-өем вак ташлар белән капланган, актарылып ташланган буп-буш басу җәелеп ята иде. Басу кырыенда яргаланып, мүкләнеп беткән әзмәвер сын пәйда булды. Аңардан озын кара күләгә төшкән иде. +Таштан ясалган шәрә кеше аякларын бергә китереп баскан, кулларын тәненә кыскан, билендәге сырлы кәмәре калку күкрәгенә тиеп тора, колакчынлы тулга очында балык сыртына охшаган кикрик. Яңак сөякләре калкып торган йөзендә елмаю чагыла — зур авызы җәелгән, күзләре йомык. +Марсиан, күккә ымлап: +— Магацитл, - дип куйды. +Сын артында иләмсез дәү түгәрәк бина — цирк хәрабәләре, көймәләп корылган акведук (Акведук — латин телендә "су китерүче" дигән сүз. Элекке заманда, суүткәргеч урынына таштан күпер сыман бер нәрсә әмәлләп, шуңардан су юлы уздыра торган булганнар.) тигез җирдәге чокырларның һәм вак таш өемнәренең борынгы шәһәр калдыклары икәненә төшенде. Яңа шәһәр, ягъни Соацера, бу хәрабәләрдән көнбатышка табарак, җемелдәп торган күлне үткәч башлана иде. +Күктәге кара нокталар якынайганнан-якыная, зурайганнан-зурая барды, йөзләрчә марсиан, канатлы көймәләргә утырып, киндердән ясалган кошларга яисә иярләргә атланып, кәрҗинле парашүтләр белән боларга каршы очып килә иде. +Иң алдан энә карагы төсле дүрт канатлы, җемелдәп торган тап-тар алтын сигара килеп җитеп, кисәк кенә борылды да кәрап өстендә туктап калды. Кәрап палубасына чәчәкләр, бизәкле кәгазьләр коела башлады, марсианнарның дулкынланган йөзләре күренде. +Лось, троска тотынган килеш, торып басты, башыннан тулгасын салды — җил аның аксыл чәчен тузгытты. Гусев та рубкадан чыгып, аның янына килеп басты. Аларга һәр көймәдән кочак-кочак чәчәк яудырдылар. Якынрак килгән марсианнарның кара тутлы яки кып-кызыл йөзләреннән дулкынлану, соклану, котлары алыну галәмәтен укырга мөмкин иде. +Хәзер инде акрын гына һавадан йөзеп барган кәрапның астыннан да, өстеннән дә, алдыннан да, артыннан да, ян якларыннан да йөзләрчә һава экипажы оча иде. Менә парашүтле кәрзингә утырган, башына буй-буй калфак кигән юантык гәүдәле берәү, кулларын болгый-болгый, түбәнгә томырылды. Әнә бер шешенке йөзлесе дурбиннан карый. Әнә канатлы ияргә атланган, бик борчулы, тузган чәчле, очлы борынлысы, кәрап алдында әйләнептулганып, ниндидер тартманы Лоська таба борып маташа. Менә чәчәккә күмелгән читән көймә узып китте — өч хатынның зур күзләре, агарынган йөзләре, башларына җиңнәре һәм алтын укалы шарфлары күренеп калды. +Зәңгәр күктә винтлар гүләве, җил ыжгыруы, кемнәрнеңдер сызгыруы, алтын җемелдәве, киемнәр чуарлыгы, түбәндә паркларның урыны белән көмешсу, урыны белән сап-сары яфраклары, керделе-чыктылы йортларның кояшта балкыган тәрәзәләре — болар һәммәсе төштәгедәй тоела, башны әйләндерә иде. Гусев, әле бер, әле икенче ягына карангалап, шыпырт кына: +— Күр әле бу тамашаны! - дип кабатлый иде. +Кәрап асылма бакчалар өстеннән очып узды да зур гына түгәрәк мәйданга ипле генә төшеп утырды. Мәйданның ак плитәләренә күктән борчак урынына йөзләгән көймәдер, кәрҗиндер, канатлы иярдер ява башлады. Мәйданнан йолдыз канатларыдай таралган урамнарда халык шау-гөр килә — чәчәктер, кәгазьдер ыргыта-ыргыта, кулъяулыклар болгый-болгый болай таба йөгерә иде. +Кәрап пирамидага тартым биек һәм күңелсез, карасукызыл таштан салынган бина янына төшкән иде. Бу бинаның өчтән бер өлешеннән узмаган, өскә таба тараеп киткән дүрт кырлы таш баганалары арасындагы киң баскычка унлап марсиан чыгып баскан, һәммәсенең өстендә кара җилән, башында түгәрәк башлык иде. Лось боларның кем икәнен соңыннан белде: Марстагы барлык илләр белән идарә итә торган иң югары орган — Инженерлар шурасы икән. +Лосьларны алып килгән марсиан бераз көтәргә кушты. Солдатлар баскычтан йөгереп кенә төштеләр дә, кәрапны уратып алып, мәйдандагы халык ташкынын тыеп торырга маташтылар. Мәйданга җыелган чуар киемле халык дулкынына, баш өстендә тулганып йөргән әллә ничаклы канатларга, соргылт яки карасу-кызыл төстәге зур-зур йортларга, ул йортлар өстеннән калкып торган алмады. +— Менә ичмасам шәһәр! - дип кабатлады ул, аягын тыпылдатып. +Баскычтагы кара җиләнле марсианнар кинәт икегә аерылды. Шундый ук кара киемле, озын буйлы, бераз бөкресе чыга төшкән, караңгы ябык чырайлы, какча йөзле, чем-кара озын кәҗә сакаллы берәү килеп чыкты. Аның түгәрәк башлыгы өстендә балык сыртына охшаган алтын кикрик җемелди иде. +Баскычның яртысын төшкәч тә ул, таягына таянган килеш, эчкә баткан кара күзләре белән Җир кунагына текәлеп карап торды. Лось та аңарга илтифат белән, сагаеп карады. +Гусев, пышылдап кына: +— Кадалды да катты, кара син аны! - дип куйды, аннары халыкка таба борылып, дөньясын онытып: - Исәнмесез, иптәш марсианнар! - дип кычкырды. - Без сезгә Советлар республикасыннан сәлам алып килдек... Дуслык мөнәсәбәте урнаштырырга ниятебез... +Халык ташкыны исе китеп гүләп куйды, шау-гөр килеп кәрапка якынлаша башлады. Караңгы чырайлы марсиан, сакалын учлап, мәйдан өстенә төксе караш ташлады. Халык төркеме тынычлана төште. Шуннан әлеге марсиан баскычтагылар ягына борылып нидер әйтте һәм таягы белән кәрапка төртеп күрсәтте. +Бер марсиан баскычтан йөгереп төште дә борт аша иелгән такыр башка акрын гына тиз-тиз нидер әйтте. Сыбызгы сызгыртып сигнал бирделәр, һәм ике солдат йөгереп кенә кәрапка менеп басты, моторлар гүли башлады, кәрап салмак кына күтәрелеп, шәһәр өстеннән төньякка таба юнәлде. +КҮКСЕЛ УРМАНДА +Соацера тау сыртлары артына күмелеп калды. Кәрап тигез җир өстеннән очып бара иде. Анда-санда гына бер-берсенә бик охшаш корылмалар, озын-озын баганалар һәм алар арасына сузылган тимер чыбыклар — асылма юллар, шахта авызлары, тап-тар каналлардан баручы йөк төялгән көймәләр күзгә чалынды. +Менә бер заман урман арасыннан очлы текә таулар күренә башлады. Кәрап түбәнәя төште, бер чокырны очып үтте дә, карасу куе агачлардан бирерәк, сөзәк болынга төшеп утырды. +Лось белән Гусев капчыкларын күтәрделәр дә, такыр башлы юлдашларына ияреп, басу буйлап агачлыкка таба юнәлделәр. +Агач төбеннән атып торган су парлары дымнан җемелдәгән бөдрә үлән өстендә салават күпере хасил итә иде. Болында көтү йөри: озын йонлы, карсак малларның аклары да, каралары да бар иде. Тирә-юньдә тынлык хөкем сөрә. Бары тик су чылтыраганы ишетелә дә талгын җил исеп куя иде. +Озын йонлы маллар кешеләргә юл бирәләр — яткан җирләреннән ялкау гына кузгалып, аю шикелле әпентөпен килеп, читкә атлыйлар, кыска тупак танауларын борып карыйлар. Болынга сап-сары кошлар килеп төште, салават күпере сыман җем-җем иткән су фәнтаны астына кереп кагынды, йоннарын кабартты. +Агачлыкка да килеп җиттеләр. Купшы ябалдашлы агачлар һәммәсе дә күксел төстә иде. Коп-коры ботаклары салынып, сәлперәеп төшкән, чаерлы яфраклары кыштырдап утыра. Тимгелле кәүсәләр арасыннан ерактан ук җемелдәп күл күренә. татлы ис килә иде. +Куаклар арасына бик күп сукмаклар салынып, аларның һәркайсына кызгылт-сары ком сибелгән иде. Ул сукмаклар кисешкән төштә түм-түгәрәк аланнар калдырылган, ә ул аланнарга комлы таштан зур-зур сыннар салынган, тик инде аларның кайберләре ватылып, ярыкларына мүк үскән иде. Агачлар артыннан җимерек таш баганалар, гаять зур диварлар күренеп тора. +Болар килә торган юл күлгә таба борылды. Менә карасу-зәңгәр су өсте ачылды, ул су өстендә, көзгедәге шикелле, ерактагы биек тауның текә башы чагылды. Агач шәүләләре салмак кына чайкалды. Кояш нурларын мул сибә иде. Күлгә төшә торган, мүкләнеп беткән баскычның як-ягына, яр башына кайчандыр алыптай зур ике сын салынган булган. Хәзер инде алар яргаланып, араларыннан үрмә үләннәр баш калкыткан иде. +Баскычта яшь кенә бер хатын пәйда булды. Башында очлаеп торган сап-сары башлык, йокы аралаш мәңге бакый елмаеп утырган Магацитлның мүкләнеп беткән алыптай сурәте янында ул кыз гаҗәп зифа буйлы, аксылкүгелҗем булып күренде. Кызның аягы таеп китте, ул таш киртләченә тотынып калды, аннары башын күтәрде. +Марсиан: +— Аэлита, - дип пышылдады, җиңе белән күзен каплады да Лосьларны юлдан читкә, агачлыкка алып кереп китте. +Тиздән алар зур гына бер аланга килеп чыктылар. Аланның аргы башында, куе үлән эчендә яссы диварлы соры бер йорт утыра иде. Йорт алдындагы йолдыз шикелле итеп эшләнгән, ком сибелгән мәйданчыктан алан аркылы түбән таба, агачлыкка туп-туры юллар төшә, анда исә тәбәнәк кенә таш корылмалар күренә иде. +Такыр башлы марсиан сызгырып җибәрде, йорт җилән кигән марсиан килеп чыкты. Аның бите, чөгендер ышкыган сыман, кып-кызыл иде. Кояштан күзен челтчелт йомгалап, болар янына килеп җиткән генә иде, кунакларның кем икәнлекләрен ишеткәч, шундук йорт почмагына кереп посу ягын карады. Такыр баш аңа тавышын күтәрә төшеп ниндидер әмер биргәч кенә, юантык марсиан, куркуыннан дер-дер калтырап, артына әйләнеп карый-карый, авызында утырып калган бердәнбер сары тешен күрсәтә-күрсәтә, кунакларны өйгә әйдәде. +ЯЛ ВАКЫТЫ +Кунакларны тар гына тәрәзәләре парк ягына караган, яп-якты, бәп-бәләкәй бүлмәләргә кертеп урнаштырдылар. Ашау-эчү һәм йокы бүлмәләренең диварларына саламнан үргән ап-ак чыпта эленгән, почмактагы кисмәкләрдә төрле агачлар чәчәк атып утыра. Гусев бүлмәне ошатты: "Йөк кәрҗине сымаграк икән, бик ипле күренә", - диде. +Буй-буй халатлы, юантык гәүдәле марсиан бу йортның идарәчесе булып чыкты. Ул нидер сөйли-сөйли ишектәнишеккә йөгерә, әвәрә килә, коңгырт кулъяулыгы белән шәрә башын сөртә, әледән-әле кунакларга күзен акайтып караган килеш катып кала да мыды-мыды килеп нидер укырга тотына иде. +Бассейн-хәвезгә су җибәреп, Гусев белән Лосьның һәр-кайсын үз ваннасына кертеп куйды. Ванна төбеннән куе булып пар бөркелә иде. Арып хәлдән тайган кеше күбекләнеп торган эссе, йомшак су тәненә тию белән үк эреп китәрдәй була. Лось чак кына йоклап китмәде. Идарәче аны бассейн-хәвездән җитәкләп чыгарырга +Лось ашау-эчү бүлмәсенә көч-хәл белән генә килеп җитте. Өстәл өстенә исәпсез-хисапсыз кечкенә-кечкенә тәлинкәләр тезелгән, ул тәлинкәләргә яшелчәдер, паштеттыр, вак кына йомыркадыр, җиләк-җимештер салынган. Чикләвек зурлыгындагы ипи шарлары авызга капкач та шытырдап куя да шундук эреп тә бетә. Чәнечке-пычак ише нәрсә һич юк, тәлинкә саен кечтеки генә калак куелган. Җирдән килгән кешеләрнең шундый кадерле нигъмәтләрне ике кабып бер йотуын күргәч, идарәче тораташтай катты да калды. Гусевка ризык аеруча ошады. Бигрәк тә чәчәкләрнең дымлы исен үзендә саклаган шәраплары кабу белән авызда парга әйләнә һәм бөтен тәнгә таралып, куәт өсти иде. +Кунакларны йокы бүлмәләренә урнаштыргач та әле идарәче шактый вакыт кайгыртучанлык күрсәтеп, мендәрләрен рәтләп, юрганнарын кыстыргалап йөрде. Әмма "ак пәһлеваннарны" йокы егып салды. Аларның зур гәүдәләре астында караватлар шыгырдады, сулу алуларыннан, борын сызгыртуларыннан тәрәзә пыялалары зыңлап торды, почмаклардагы үсемлекләр җилфердәде. +Лось күзен ачып җибәрде. Түшәмдәге төнлектән зәңгәрсу яктылык саркый. Җылы һәм бик рәхәт иде. "Ни булды соң әле? Кайда ятам икән мин?" Әмма соравына җавап табып өлгермәде — яңадан татлы йокыга талды. +Күгелҗем яфраклар арасыннан су шәүләсе уйнагандай гына ниндидер яп-якты таплар үтеп китте. Искиткеч зур куаныч буласын алдан сизелү әнә шул нурлы таплар арасыннан нәрсәнедер төшендә күрергә өметләнү аның күңеленә сихри борчу салды. +Ул йокы аралаш елмаеп, кашын җыерып карады — шул рәвешле кояш нурларының юка нәфис пәрдәсен үтеп чыкмакчы булды. Әмма аның өстенә тагын да тирәнрәк +Лось торып утырды. Башын аска салган хәлдә бераз утырып торды. Сикереп торып, калын тәрәзә пәрдәсен бер кырыйга этәрде. Тар гына тәрәзәдән боздай салкын нурлы зур-зур йолдызларны күреп, аларның ят һәм сәер булуларына таң калды. +— Шулай бит әле, - дип сөйләнде Лось үзалдына, - мин Җирдә түгел бит әле. Иге-чиге күренмәгән боз сахрасы. Мин яңа дөньяда. Үлек ич инде мин. Тормыш анда калды... +Ул тырнакларын күкрәгенә, йөрәк турысына батырды. +— Яшәү дә түгел бу, үлем дә түгел. Баш сау, тән таза. Тормыш кына анда калды... +Ни өчен менә икенче төн инде Җирне сагынып, тегендә, йолдызлар артында яшәгән чакларын сагынып өзгәләнүен үзе дә аңламый иде ул. Әйтерсең ниндидер тамыры өзелгән дә хәзер инде менә бу бозлыкта, кара бушлыкта җаны тончыга иде аның. Ул тагын мендәргә капланды. +— Кем бар? +Лось ялт итеп сикереп торды. Тәрәзәдән иртәнге яктылык сирпелә. Бәләкәй генә салам бүлмә үзенең чисталыгы-пөхтәлеге белән күзнең явын алырлык иде. Тышта агач яфраклары кыштырдаша, кошлар сайраша иде. Лось күзләрен сыпырып алды, тирән итеп сулап куйды. +Янә әкрен генә ишек кактылар. Лось ишекне тутырып ачып җибәрсә, бусага төбендә әлеге дә баягы буй-буй җиләнле юантык марсиан: чык төшкән бер кочак күксел чәчәкне ике кулы белән дә корсагына кысып тоткан. +Чәчәкләрне Лоська сузып, ул акрын гына: +— Аиу утара Аэлита, - диде. +ТОМАНЛЫ ШАР +Иртәнчәк ашап утырганда Гусев: +— Мстислав Сергеевич, бу да булдымы эш? - диде. - Шул тикле җирдән очып кил, кил дә урман арасында ят имеш инде. Ванналарда юыныр өчен монда килеп торасы да юк иде. Шәһәрләренә якын да жибәрмәделәр. Сакалбайның төксе чырае исегездәдер ич? Һай, Мстислав Сергеевич, аңардан саклана күрегез. Хәзергә ашаталарэчерәләр дә бит, аннары нишләтерләр икән менә? +Лось, әчкелтемрәк татлы ис бөркеп торган күксел чәчкәләрне караштыргалап: +— Алексей Иванович, сез соң ашыкмагыз, - дип куйды. - Бераз яшик, караштырыйк әле, куркыныч кешеләр түгел икәнебезгә тәмам инангач, шәһәрләренә дә кертерләр. +— Мстислав Сергеевич, сезне белмим, ә мин үзем бу тикле җиргә кәеф-сафа кылыр өчен килмәдем. +— Сезнеңчә, без нишләргә тиеш инде? +— Мстислав Сергеевич, мондый сүзне сездән ишетүе сәер! Берәр татлы нәрсә иснәп башыгыз әйләнеп китмәгәндер ләбаса? +— Ачуланышмак буласызмы? +— Юк, ачуланышасым килми. Шулай да чәчәкне аны үзебезнең Җирдә ятып та җаның теләгәнчә иснәргә була. Минемчә, иң беренче кешеләр булып килгән икәнбез инде — Марс безнеке, советныкы дигән сүз. Моның эшен бетереп куярга кирәк. — Мәзәк тә кеше сез, Алексей Иванович! +— Кайсыбыз мәзәгрәктер бит әле — анысын киләчәк күрсәтер. - Гусев билендәге каешын рәтләп куйды, иңнәрен биетеп алды, күзен хәйләкәр генә кыса төште. - Читен эш инде, анысын аңлыйм мин: икәү генә шул без. Ничек кенә булмасын, безгә базардан Рәчәй Федератив кәгазьне каерып алырга кирәк. Болай тик торганда гына китереп тоттырмаслар андый кәгазьне. Шулай да минем күз үткен, бик тиз шәйләп алдым: хәлләре бик шәптән түгел боларның. +— Революция ясарга җыенмыйсыздыр ич? +— Хәзердән әйтеп куюы кыен, Мстислав Сергеевич, анда күз күрер. Петроградка буш кул белән кайтмабыз ич инде. Үрмәкүч киптереп алып кайту да килешеп бетмәс. Юк, без кайтыйк та Марс планетасының "Рәсәфәсәр"гә кушылуы турындагы кәгазьне чыгарып салыйк. Аурупаң үрле-кырлы сикерер иде, ә! Үзегез күреп торасыз, мондагы алтынны кәрапларга төяп ташысаң да бетәсе түгел. Менә бит ул ничек, Мстислав Сергеевич. +Лось аңа карап уйга калды. Гусевның шаяртып маташамы, әллә чынлап сөйлиме икәнен һич аңларлык түгел: беркатлырак хәйләле күзләре көлемсери дә төсле, әмма ул күзләрнең бер читендә тәвәккәл гаярьлек тә бар шикелле иде. +Лось, җай гына башын чайкап, зур-зур чәчкәләрнең балавыздай үтә күренмәле күксел таҗларына орынгалап, уйчан гына кыяфәттә болай диде: +— Марска нәрсәгә очам соң әле дигән фикер минем исемә дә кереп чыкмады. Бирегә килеп төшәр өчен очканмындыр. Борын заманда шулай конкистадорлар кәрапларга утырып яңа җирләр эзләргә чыга икән. Диңгезләр артында билгесез җир ачыла икән дә кәрап берәр елгага кереп туктый икән, шуннан соң капитан, киң кырлы эшләпәсен башыннан салып, яңа җирне үз исеме белән атый икән. Аннары ул яр буйларын таларга тотына икән. Әйе, сезнең сүзегездә хаклык бар шикелле: ярга килеп туктау гына җитми, әле тагын кәрапка җәүһәрмәрҗәннәр дә төяргә кирәк. Без яңа бер дөньяга күз Без үзебезнең кәрапка, Алексей Иванович, акыл байлыгы төяп кайтырга тиешбез. +— Бу чаклы да кырыс кеше булырсыз икән. Безгә уртак тел табуы кыенга килер шикелле... +— Мин бит үземә генә кырыс. Уртак телне табарбыз, дускаем, табарбыз. +Ишектә нидер кыштырдады. Куркудан һәм хөрмәт күрсәтү йөзеннән бераз чүгә төшебрәк, идарәче килеп керде һәм үзенә иярергә ымлады. Лось ашыгып урыныннан торды, чал чәчен сыпырып алды. Гусев мыегын бөтергәләп тырпайтып куйды. Кунаклар, әллә ничә коридорны һәм баскычны үтеп, йортның икенче башына барып чыктылар. +Идарәче тәбәнәк кенә бер ишекне шакыды. Эчтән бала-чаганыкыдай тавыш ишетелде. Лось белән Гусев озынчарак бүлмәгә килеп керделәр. Диварлары ап-ак. Түшәмдәге тәрәзәләрдән төшкән кояш нурында тузан бөртекләре сикерешә. Бизәкле, мәзайкалы идәндә яссы китап киштәләренә тигез итеп тезелгән китаплар, ул китап киштәләре арасындагы бронз сыннар, очлы аяклы өстәлләр, экран-көзгеләр чагылып күренә. +Ишек янындарак кына көлсу чәчле, муенына кадәр ябык, озын җиңле кара күлмәк кигән яшь кенә бер кыз басып тора. Күпертелгән чәченнән өстәрәк, алтынланган тышлы китапларга төшкән кояш нурында тузан бөртекләре биешә-сикерешә. Кичә кич марсиан күл буенда Аэлита дигән кыз шул үзе иде инде. +Лось аңа түбән итеп башын иде. Аэлита кымшанмыйча да аңа карап торды — көлсу күзләрендә таң калу галәмәте сизелде, аксыл-күгелжем озынча йөзе бераз дерелдәп куйган сыман тоелды. Чак кына чөенке борыны, озынчарак авызы сабый балаларныкыдай нәфис иде. Йомшак кара күлмәк эчендәге күкрәге текә тау менгәндәгедәй +Менә ул моңлы көй сыман җиңел, нәфис тавыш белән акрын гына: +— Эллно утара гео, - диде һәм бик түбән итеп башын иде. +Җавап урынына Лось бармакларын гына шытырдатты. Әмма үзен тиз генә кулга алып, нигәдер тантаналы кыяфәт белән: +— Аэлита, Җирдән килгән кешеләр сине сәламли, - диде һәм кызарып куйды. +Гусев исә, үз дәрәҗәсен яхшы белгән кешедәй: +— Танышуыбызга шатбыз, - диде. - Полк командиры Гусев булабыз, ә бу — инженер Лось Мстислав Сергеевич. Сый-хөрмәтегез өчен рәхмәт әйтергә килдек. +Кешеләрне тыңлап бетергәч, Аэлита башын күтәрде, ул тынычлана төшкән иде. Кыз дәшми-тынмый гына кулын алга сузды, тап-тар учын җәеп җибәрде. Лось белән Гусевка аның учында яшькелт шар пәйда булган сыман тоелды. Шуннан Аэлита кулын ялт итеп сырты белән әйләндерде дә китап киштәләре яныннан эчкә кереп китте. Кунаклар да китапханә түренә уздылар. +Шул арада Лось Аэлита аның иңеннән генә икәнен, иртән үзе бүләк итеп җибәргән әчкелтем исле чәчкәләр кебек үк нәфис һәм җиңел гәүдәле икәнен шәйләп өлгерде. Киң күлмәк итәге көзге шикелле ялтыраган бизәкле идәнгә тия язып, очып кына баргандай бара иде. Кыз артына борылып елмайды, әмма күзләреннән борчылу китмәде. +Аэлита бүлмәнең ярым түгәрәк ясап эчкә кереп торган җирендәге киң генә эскәмиягә ымлады. Кунаклар утырдылар. Кыз үзе дә алар каршына килеп утырды, ике кулын да өстәлгә куеп, йомшак күз карашын кунакларга төбәде. ниндидер сәер туташка тыныч кына карап утыру Лоська рәхәт булып китте. Гусев та тирән сулап куйды, акрын гына: +— Әйбәт кызый, бик күркәм, - дип сөйләнде. +Шул чакны Аэлита да телгә килде. Аның тавышы, музыка коралына акрын гына кагылып киткән сыман, бик нәфис яңгырады. Кыз, иреннәрен чак кына кыймылдатып, бер үк сүзләрне кабатлады. Аның көлсу озын керфекләре әледән-әле йомылып, акрын гына ачыла иде. +Ул яңадан учын өскә каратып кулын алга сузды. Лось белән Гусев шул чак аның учында бәләкәй генә алма зурлыгындагы ачык яшел шар күреп алдылар. Бу шарның эчендә нидер кайнап, үзгәреп тора иде. +Хәзер инде кунаклар да, Аэлита үзе дә әлеге яшькелт шарга игътибар белән карап торалар иде. Кинәт кенә аның дулкыннар агышы туктап калды, аермачык булып кара таплар күренә башлады. Лось текәлебрәк караган иде — кычкырып җибәрде: Аэлитаның учында җир шары ята лабаса! +Аэлита, шарга бармагы белән төртеп: +— Талцетл, - диде. +Шар әкрен генә әйләнә башлады. Америка ярлары, Азиянең Тын океан яры күренде. Гусев, каударланып китеп, Себергә төртеп күрсәтте: +— Без бу, без, руслар. +Бормаланып Урал таулары узды, Иделнең түбән агымы сузылды. Тиздән Ак диңгез ярлары күренде. +Шул чак Лось, Фин култыгын күрсәтеп: +— Менә, биредә, - диде. +Аэлита гаҗәпсенеп аңа күтәрелеп карады. Шар әйләнүдән туктады. Лось фикерен туплады, җәгърәфия харитасының бер кисәген хәтеренә төшерүе булды — аның бер кара төртке хасил булды, аңардан җеп кебек тимер юллар сузылды, яшькелт җирлеккә "Петроград" дип язылган язу күренде. +Аэлита шарга текәлебрәк карады да учы белән томалады — шар аның бармаклары үтәли күренә башлады. Аэлита башын чайкады, йомшак кына тавышы белән Лоська: +— Озео, хо суа, - дип эндәште. Лось моннан: "Яхшылабрак хәтерегезгә төшерегез әле", - дигәнне аңлады. +Шуннан ул Петербургны хәтеренә төшерә башлады: гранит яр буйлары, Неваның суык зәңгәр дулкыннары, бата-калка йөзеп барган кечкенә генә көймә, томан арасында асылынып калган Николай күпере заводлардан чыккан куе төтен, болытлы көнне тонык кына булып кояш батуы, юеш урам, вак-төяк белән сәүдә иткән кибет элмә язуы, почмакта басып торучы карт олаучы күз алдына килде. +Аэлита, иягенә таянган килеш, тыныч кына шарга карап утырды. Шарда Лосьның хәтеренә килгән әйберләр кайсы аермачык, кайсы томанлырак булып күренә барды. Исаакий җәмигъ чиркәвенең тоныграк кына гөмбәзе пәйда булды, менә аның урынына су буендагы таргылташ баскыч, дугаланып килгән эскәмия, боегып кына утырган сары чәчле бер кыз килеп чыкты, ул да төссезләнде, юк булды, аның урынына тиара кигән ике сфинкс пәйда булды. Сызым барлыкка килде, багана-багана тезелеп саннар йөгереште, дөрләп янып торган тимерче учагы, күмерләргә өреп торучы төксе чырайлы Хохлов килеп чыкты. +Томанлы шар өстеннән дулкын-дулкын булып узган сәер тормышка Аэлита озак карап утырды. Шуннан бер мәлне төсләр үзгәрә, бар да бутала башлады — бөтенләй икенче төрле күренешләр хасил булды: төтен дулкыннары, ниндидер балкыш, чабып барган атлар, каядыр йөгерешкән һәм егылып калган кешеләр... Менә һәммә нәрсәне томалап көрәктәй сакаллы, канга баткан йөзле берәү күренде. Гусев авыр итеп көрсенеп куйды. Аэлита, борчуга төшеп, аның ягына борылды һәм учын аска табан әйләндерде. Шар шундук юкка чыкты. +Аэлита беравык маңгаена таянып, учы белән күзен томалап утырды. Аннары урыныннан торып, китаплар киштәсеннән бер цилиндр алды, аның эченнән сөяк таяк чыгарып, үзләре утырган экранлы өстәл эченә яшерде. Аннары бавын тартты — китапханәнең түшәмдәге тәрәзәләрен зәңгәр пәрдә томалады. Шуннан Аэлита өстәлне эскәмиягә якынрак күчерде дә тоташтыргычны борды. +Экранның көзгесе яктырып китте, марсианнар, төрле хайваннар, йортлар, йорт җиһазлары, агачлар өстән аска таба агыла башлады. +Аэлита һәрберсенең ничек аталганын әйтеп чыкты. +Алар хәрәкәткә килеп бер урыннан икенче урынга күченгәндә берәр фигыль дә өстәде. Ара-тирә төсле сурәтләр дә күренгәләде, көйле китаптагыча монда да ишетелер-ишетелмәс кенә музыкаль фраза яңгырап киткәләде — Аэлита андый төшенчәнең дә исемен атады. +Ул акрын гына сөйләде. Гаҗәеп әлифбадагы әйберләр дә салмак кына агыла торды. Караңгылы-яктылы, тып-тын китапханәдә Лось үзенә текәлгән көлсу күзләрне тойды. Аэлитаның акрын, сихри тавышы аның зиһененә үтеп керә, башын әйләндерә иде. +Лось, ниндидер томан пәрдәсе ачылгандай, башы яхшырак эшләгәнне — яна сүзләрнең, яңа төшенчәләрнең озак утырдылар. Менә Аэлита маңгаен сыпырып куйды, тирән итеп сулу алды, экранны сүндерде. Лось белән Гусев томан эчендә калгандай утыралар иде. +Аэлнта кунакларга үз телендә: +— Барыгыз, ятып йоклагыз, - диде. +Бу телнең сүзләре гәрчә сәер яңгыраса да, аларның мәгънәсе инде мигә барып җитә яза иде. +БАСКЫЧТА +Җиде көн үтеп тә китте. +Соңыннан әлеге көннәрне исенә төшергәндә, Лоська ул чор зәңгәрсу эңгер булып, көпә-көндез татлы төшләр күргән гаҗәеп тыныч көннәр булып тоелды. +Лось белән Гусев иртә таңнан уянып китәләр. Ваннада юынып, аз-маз тамак ялгап алганнан соң китапханәгә керәләр. Аэлита аларны бусагадан ук хөрмәтләп, якты чырай белән каршы ала. Аның сөйләгән сүзләре хәзер инде аңлашыла яза. Бүлмәнең караңгылы-яктылы һәм тын булуы әйтеп бетергесез ләззәт бирә, Аэлитаның әкрен генә әйткән сүзләре чиксез татлы булып тоела — күзендәге дым чайпалып куя, күзләре зураеп китә дә шул төпсез упкында төш күрә башлыйсың. Экранда шәүләләр йөгерешә. Теләсәң-теләмәсәң дә сүзләре миеңә үтеп керә. +Башта сүзләрнең әйтелеше — авазлар гына кабул ителде, тора-бара томан аша күренгәндәй булып аларның мәгънәләре аңлашыла башлады. Хәзер Аэлитаның исемен әйткәндә Лосьның күңелендә ике төрле хис уяна: АЭ "актык тапкыр күренә" дигән мәгънәне аңлата һәм һәм көмешсу нур булып балкый. Яңа дөньяның теле әнә шулай нәфис нәрсә булып мигә сеңә бара... +Зиһеннең болай баюы җиде көн буена дәвам итте. Дәресләр иртәнге якта була һәм кояш баегач төн уртасына чаклы сузыла иде. Җиде көннән соң Аэлита арыды, ахрысы. Сигезенче көнне уятырга килүче-фәлән булмагач, кунаклар кичкә хәтле йокладылар. +Лось караваттан күтәрелгәндә, агачлардан озын булып күләгә сузылып өлгергән иде. Ниндидер кош өзми дә куймый бер үк көйгә сызгырыпмы-сызгыра. Лось тиз генә киенде дә, Гусевны уятып та тормыйча, китапханәгә юнәлде. Тик аның ишек шакуына җавап бирүче булмады. Шуннан Лось җиде көн эчендә беренче мәртәбә ишегалдына чыкты. +Сөзәк кенә булып сузылган аланның аргы башында урман, урман алдында ниндидер тәбәнәк корылмалар тезелгән иде. Теге аю аяклы, сыер кыяфәтле озын йонлы маллар — хашилар, көтүләре белән күңелсез генә үкереп, шул якка таба төшеп бара. Баеп килгән кояш үзенең соңгы нурларын бөдрә үләнгә сибә, дымсу аланны алтынга коендыра иде. Күл ягына яшькелт торналар очып узды. Шәфәкъ нурында ерактагы тауның карлы түбәсе ялтырап күренде. Монда да сүнеп барган көннең тыныч кына алтында коенуы күзгә бәрелә иде. +Лось үзе белгән юлдан күлгә төшәргә булды. Юлның ике ягында шул ук күксел агачларны, тимгелле агач кәүсәләре арасыннан шул ук хәрабәләрне күрде, шундый ук салкынча җиңел һаваны сулады. Әйберләрнең исемнәрен белә башлагач кына табигать гүзәллеген күрә башлаган сыман тоелды аңа. +Агач яфраклары арасыннан дөрләп янгандай булып күл күренә иде. Әмма Лось күлгә килеп җиткәнче кояш өскә чөелде — ярты күкне алтынсу ялкын каплап алды. Ул арада күк йөзе көлсуланып, сафланып, караңгыланып калды. Аннары йолдызлар калыкты. Суда аларның сәер сурәте чагылды. Күлнең очлаеп килгән төшендә, баскыч янында таштан ясалган ике алып меңнәрчә ел буена күлне саклап, йолдыз санап утыра иде. +Лось баскыч янына килде. Кисәктән куерып киткән караңгыга әле аның күзе ияләшеп җитмәгән иде. Ул сынның нигез ташына сөялде дә күлнең дымсу һавасын — саз чәчәкләренең әчкелтем исе сеңгән һаваны суларга кереште, йолдызлардан төшкән сурәт җәелгәннән-җәелә барды, су өстенә юка гына булып томан күтәрелде. Йолдызлар торган саен яктырак балкыды, хәзер инде йокыга талган агач ботаклары, ялтыравык ташлар, таш Магацитлның елмаеп торган йөзе аермачык күренә иде. +Лось таш өстендә яткан кулы оеганчы шулай карай торды. Анңары сыннан читкә атлады һәм шундук Аэлитаны күреп алды. Аэлита баскычның түбәнге башында, кара судагы йолдыз шәүләләренә текәлгән килеш, хәрәкәтсез утыра иде. +— Аиу ту ира хасхе, Аэлита? - Лось шулай диде дә сәер авазларны әйтә алуына үзе үк гаҗәпләнеп калды. Ул, авызы өшегәндәй, авырлык белән генә сөйли иде. Аның теләге — Аэлита, мина сезнең янда булырга ярыймы? дигән фикер — ят авазларны ничектер үзе укмаштырды. +Аэлита акрын гына башын күтәрде. +— Әйе, - диде. +Лось, аның янына килеп, басмага утырды. Аэлита чәчен кара җиләненең башлыгы белән каплаган иде. Йолдыз яктысында йөзен аермачык абайлап булса да, күзе юньләп күренми — фәкать күз чокырлары гына караеп беленә иде. куйды: +— Җирдә чакта сез бәхетле идегезме? +Лось җавап кайтарырга ашыкмады — кызны күзәтте: аның йөзе гүя катып калган, авызы кайгылы йомылган иде. +— Әйе, - диде Лось, - бәхетле идем. +— Сезнең ул Җирегездә бәхет ниндирәк була соң? +Лось тагын кызга текәп карады. +— Безнең Җирдә бәхет ул үз-үзеңне оныту булса кирәк. Кеше үзен рухи яктан баеткан, юаныч һәм куаныч биргән икенче берәү өчен яшәргә ашкынып тора икән, ул бәхетле була. +Бу юлы Аэлита аңа таба борылып карады. Бу чал чәчле алыптай кешегә текәлгән зур күзләрдә гаҗәпсенү чагыла иде. +— Андый бәхетне мәхәббәт бирә, - диде Лось. +Аэлита читкә борылды. Аның башындагы очлы башлыгы селкенеп куйды. Әллә көлә инде? Юк, көлми икән. Әллә елый инде? Юк, еламый икән. Лось мүкле басмада утырган җирендә кыбырсынып куйды. Аэлита: +— Ә нигә Җирне ташлап киттегез соң? - дип сорады чак кына калтыранган тавыш белән. +— Сөйгәнем дөнья куйды, - диде Лось. - Яшәүнең яме-кызыгы калмады. Үземдәге төшенкелеккә каршы көрәшергә көчем җитмәде. Качкын мин, куркак җан. +Аэлита кулын җөббә эченнән чыгарды да Лосьның көрәктәй кулына салды, әмма кагылуга ук яңадан плащына яшерде. Аннары уйчан тавыш белән: +— Берәр вакыт үз гомеремдә шундый нәрсә буласын белә идем мин, - дип куйды. - Бәләкәй чагымда мин әллә нинди сәер төшләр күрә идем. Биек-биек яшел таулар, безнекенә охшамаган якты елгалар керә иде ява торган иде. Алып гәүдәле кешеләрне күрә идем. Акылдан шашамдыр дип котым алынып яшәдем. Соңыннан остазым аңлатып бирде: ашхе икән ул, кайчандыр булып үткәнне күрү икән. Магацитл өммәтеннән килүчеләрдә борнап чыкмаган орлыктай ашхе сакланып ята икән. Ашхе — зирәклек ул, дәһшәтле көч. Ә менә бәхетнең нәрсә икәнен мин белмим. +Аэлита ике кулын да җөббә эченнән чыгарды һәм сабый бала кебек чәбәкләп алды. Башлыгы тагын калтыранып куйды. +— Менә ничә елдан бирле төннәрен шушы баскычка чыгып утырам да йолдызларны күзәтәм. Минем белмәгән нәрсәм юк. Уйнап әйтүем түгел, мин белгәннең барысын да сез гомердә дә беләчәк түгелсез, ул кадәр белергә ярамый да. Ә шулай да бары тик бала чакта болытлар агылганын, шаулап яңгыр яуганын, яшел тауларны, алыптай кешеләрне төштә күргәндә генә үземне чын мәгънәсендә бәхетле итеп сизә идем. Остазым кисәтә килде: һәлак булырсың, диде. - Кыз Лоська таба борылды һәм кисәк кенә көлеп җибәрде. +Аэлита искиткеч чибәр, аның башлыклы җөббәсеннән, кулларыннан, йөзеннән, сулышыннан әчкелтем татлы ис килә һәм ул ис җелекләргә үтеп керә иде. Лосьның коты алынды. +— Остазым әйтте: Хао синең башыңа җитәчәк, диде. Бу сүз үткәнгә әйләнеп кайтуны аңлата. +Аэлита читкә борылды, җөббәсенең башлыгын күзенә үк төшерде. +Беравык сүзсез торганнан соң Лось: +— Аэлита, үзегез белгәннәрне сөйләгез әле мина, - дип эндәште. +— Сер ич ул, - диде Аэлита эре генә кыяфәт белән. нәрсәне сөйләргә тиешмен. +Аэлита башын күтәрде. Киек каз юлының як-ягындагы зур-зур йолдызлар төркеме яп-якты булып яна, җем-җем килә, гүя аларның балкуыннан мәңгелек җиле исә иде. Аэлита тирән итеп сулап куйды. Аннары: +— Тыңлагыз, - диде, - Мин сөйләгәннәрне тыныч кына, игътибар белән тыңлагыз. +АЭЛИТАНЫҢ ТӘҮГЕ ХИКӘЯТЕ +— Моннан егерме мең ел элек Тумада, ягъни Марста, Аоллар дигән кызгылт тәнле халык яшәгән. Аолларның кыргый ыруглары экватордагы урман-сазлыкларда әзмәвер үрмәкүч ашап туенган. Безнең телдә аларның берничә сүзе генә калган. Аоалларның икенче өлеше зур кыйтганың көньягындагы култыкларны биләгән. Анда янартаулар атудан барлыкка килгән мәгарәләрдә тозлы һәм төче сулы күлләр булган. Халык шул тирәдән балык тотып, мәгарәгә алып керә икән дә тозлы күлләргә тутыра икән. Кышкы суыклардан да әнә шул мәгарәләргә кереп качалар икән. Анда әле бүгенгәчә тау-тау балык сөяге өелеп ята. +Аолларның өченче өлеше экватордан ерак түгел, тау итәкләрендә, җир астыннан эчәргә яраклы гейзерлар атып торган тирәгә урнашкан булган. Ул кабиләләр өйләр төзеп, озын йонлы хашилар үрчетеп яшәгәннәр, үрмәкүч ашаучылар белән сугыш алып барганнар, канлы йолдызга — Талцетлга табына торган булганнар. +Оҗмахка тиң Азора илендә яшәүче кабиләдә бер заман башкаларга охшамаган шохо күренгән. Ул үзе көтүче җиткәч, түбәнгә төшкән, Азораның бер шәһәреннән икенче шәһәренә күчеп, мондый сүзләр сөйләп йөргән: +"Төшемдә, имештер, күк урталай ярылып китте дә шуннан бер йолдыз төште. Хашиларымны шул йолдыз төшкән тирәгә куып алын барсам, анда үлән арасында Күк Улы ята, имеш. Ул үзе буйга искиткеч зур, ә йөзе әнә теге тау башларындагы кар төсле ап-ак. Күзләреннән яктылык һәм шашкынлык сирпелә, Мин куркуымнан үләнгә йөзтүбән капландым да шактый вакыт үлек шикелле яттым. Күк Улының, таягымны кулына алып, хашиларымны куып алып киткәнен, ул атлаганда җир тетрәгәнен ишетеп яттым. Аннары тагы аның куәтле тавыш белән: "Син үләргә тиеш, минем теләгем шул", - дигәнен ишеттем. Шулай булуга да карамастан, хашиларымны кызганып, аның артыннан калмый ияреп бардым. Ә үзенә якын барырга курыктым, чөнки аның күзләреннән рәхимсез ут чәчелә, исән калыр өчен мин гел йөзтүбән егыла тордым. Берничә көн шулай бардык та бардык — таулардан ераклашып, чүлгә җиттек. +Күк Улы минем таяк белән ташка китереп сукты да — таштан су бәреп чыкты. Хашиларым да, үзем дә шул суны эчтек. Күк Улы миңа: "Колым бул", - диде. Шуннан инде мин аның көтүчесе булып киттем, ул ашап туйганнан сон калдык-постыклары белән тамак туйдырдым". +Шәһәр халкына көтүче тагын болай дип сөйләгән: +"Юаш кошлар, сабыр хайваннар кайчан үләселәрен дә белми яшиләр. Ә явыз ихи торна өстенә җилеп килә инде, үрмәкүч үзенең җәтмәсен корган инде. Күгелҗем урман үтәли коточкыч чаның күзләре янып күренә инде. Саклана күрегез. Сезнең кулда явызны юк итәрлек корал юк, аңардан саклап калырлык диварларыгыз юк, качып котылырлык озын аякларыгыз юк. Мин инде күктә утлы сызык күрәм — өстегезгә явыз Күк Улы төшә. Аның күзе +Тыныч яшәүче Азора халкының, моны ишетеп, коты алына. Ә көтүче сөйләвен белә: +"Канга сусаган ча урман үтәли күзе белән сине эзли башлый икән — шәүләгә әйлән, шул чагында чаның борыны синең каныңның исен сизмәс. Алсу болыт арасыннан ихи төшкәндә күләгә бул, ихи сине үлән арасыннан эзләп-эзләп тә таба алмас. Ике ай — олло белән литха — яктысында явыз үрмәкүч цитли алачыгыңны пәрәвез белән уратып алган чакны — күләгә бул, цитли сине тота алмас. Бичара Тума улы, шәүләгә әйлән. Усаллык кына явызлык китерә. Үзеңдә явызлыкның әсәрен дә калдырма. Кимчелекләреңне бусага астына күмеп бетер. Бөек гейзер — Соам гейзерына барып юын, калебеңне пакьла. Шуннан сине явыз Күк Улы күрә алмас, аның канлы күзе синең күләгәңне тишеп зарар китерә алмас". +Азора халкы көтүче сөйләгәннәргә колак сала. Күпләр аңа ияреп түгәрәк күл янына, бөек Соам гейзеры янына китә. +Анда баргач, кайберәүләр: "Явызлыкны ничек итеп бусага астына күмәсең инде?" - дип сорыйлар. Икенчеләре, ачуланып, көтүчегә: "Алдакчы син, өйләребезне тартып алыр өчен сине хәерчеләр җибәргән", - дип бәйләнәләр. Өченчеләре исә: "Әйдәгез, бу шашкан көтүчене кыяга алып меник тә кайнап торган күлгә тондырыйк — үзе күләгәгә әйләнсен әле", - дип сүз беркетәләр. +Бу сүзләрне ишеткәч, көтүче кулына улла (борынгыдан калган быргы, аның очына өчпочмаклап кыллар сузылган) ала да ярсыган, ризасызлык күрсәткән, тәмам аптырашта калган халык арасына утырып, уйнарга, җырларга тотына. Аның шулкадәр дә оста уйнавына, матур җырлавына сокланып, кошлар сайраудан туктый, җил басыла, көтүләр ята, күктәге кояш туктап кала. Тыңлап утыручыларның казып күмгәндәй тоела. +Өч ел буе өйрәтә көтүче. Дүртенче җәйне үрмәкүч ашаучылар сазлыклардан чыгалар да Азора халкына һөҗүм итәләр. Көтүче, авыл саен йөреп, вәгазь сөйли: "Бусагагызны атлап чыкмагыз, калебсгездә явызлык булмасын, сафлыгыгызны саклый күрегез", - ди. Кайберәүләр, аның сүзенә колак салып, үрмәкүч ашаучыларга каршылык күрсәтмиләр — теге кыргыйлар боларны бусагаларында килеш бәреп үтерәләр. Шуннан соң шәһәр башлыклары җыелышып бер сүзгә киләләр дә, көтүчене кыяга алып барып, күлгә ыргыталар. +Көтүченең вәгазе Азорада гына калмый — еракларга тарала. Диңгез буендагы мәгарәләрдә яшәүчеләр аның улла уйнап утырган чагын таш кыяларга чокып ясыйлар. Ә кайбер кабилә башлыклары исә көтүченең вәгазен ахмаклык һәм зарарлы дин саныйлар да аңарга баш иючеләрне җәзалап үтерәләр. Менә бер заман аның әйткәне раска килә. Ул дәвердәге елъязмаларда болай диелгән: +"Тумага кырык көн, кырык төн буена Күк Уллары ява. Талцетл йолдызы кичке шәфәкътән соң калкып, явыз күздәй гадәттән тыш балкып яна. Күк Улларының күбесе Тумага җиткәнче һәлакәткә дучар була, күпләре кыяларга бәрелеп, көньяк океанга батып үлә, әмма исән-имин килеп җитүчеләре дә шактый күп була". +Магацитлларның — моннан егерме мең ел элек су астында калып һәлак булган Җир кабиләсенең күченеп килүе хакында елъязмада әнә шулай диелгән. +Магацитллар, бронзадан йомырка рәвешле итеп эшләнгән аппаратларга утырып, материянең таркалу көченнән файдаланып очалар. Җирне алар кырык көн эчендә ташлап китәләр. Гигант йомыркаларның бик күбесе Марска җайсыз төшеп, ватыла. Бик азы гына экватор тирәсендәге үзәннәргә исән-имин килеп төшә. +Елъязмада болай диелгән: +"Алар бронза йомыркалардан чыктылар — һәммәсе дә озын буйлы, кара чәчле. Күк Уллары яссы сары йөзлеләр. Гәүдәләрен һәм тез башларын бронза күбә каплап тора, гаҗәеп үткен кикрикле тулгалары исә бераз алгарак чыгып тора. Күк Улының сул кулында кыска гына кылыч, уң кулында исә формулалар төргәге. Тумадагы бичара томана халыкларның башына әнә шул формулалар җитә дә инде". +Явыз һәм көчле Магацитллар әнә шундый булганнар. Җирдә алар йөз Алтын Капу шәһәрендә яшәгәннәр, тик аларның кыйтгаларын океан йоткан. +Биредә алар бронза йомыркалардан чыгып, Аоалларны таларга тотыналар, каршылык күрсәтүчеләрен үтерәләр. Хаши көтүләрен үзәннәргә куып алып китәләр. Анда коелар казыйлар, җир сөрәләр, арпа чәчәләр. Әмма коеларда су аз булып, коры һәм уңдырышсыз туфракта арпа орлыклары әрәм була. Шуннан алар, Аоллар янына барып, үзәннәргә төшәргә дә сугару каналлары казырга, зур-зур сусаклагычлар төзергә әмер бирәләр. +Кайбер кабиләләр карышмый гына канал казырга тотына. Икенчеләре исә: "Килмешәккә кол буласыбыз юк, тотабыз да үтерәбез", - диләр. Аол гаскәрләре, үзәнлеккә төшеп, аңа кара болыттай ябырыла. +Магацитллар күп булмый. Тик аларның һәркайсы таш кыядай нык, океан дулкыныдай көчле, давылдай рәхимсез була. Аол гаскәрләрен пыран-заран китерәләр. Авыллар дөрләп яна. Көтүләр кача. Шулвакыт сазлыктан явыз чалар чыгып балаларны һәм аналарны теткәләп бетерәләр. Бушап калган өйләргә үрмәкүчләр пәрәвез кора. Мәет Ахыр заман җитә. +Шул чагында: "Бичара Тума улы, явызлык өчен күләгә бул, Күк Улының канлы күзе синең күләгәңне тишеп зарар китерә алмас", - дигән изге сүзләрне исләренә төшерәләр. Аолларның күбесе бөек Соам гейзерына таба юнәлә. Шактый халык тауларга китеп, томан баскан тау араларында явызлыктан арындыра торган улла җырын ишетергә өметләнәләр. Бер-берсе белән мөлкәтләрен бүлешәләр, һәркем үз-үзендә дә, бүтәннәрдә дә яхшы якларны табарга тырыша, ә инде таба-нитә калса, куаныч яшьләре түгеп, җырларга тотына. Китүчегә ышанучылар Лизиазира тавында Изге Бусага корып, явызлыкны шуның белән бастыралар. Бусаганы көн-төн саклаучы учаклар өч боҗра тәшкил итә. +Аол гаскәрләре һәлак була. Урманнарда үрмәкүч ашаучылар юк ителә. Диңгез буенда балык тотып яшәүчеләрнең исән калганнары колга әйләнә. Тик Магацитллар көтүчегә ышанучыларга тимиләр, Изге Бусагаларына аяк та басмыйлар, Соам гейзерына якын бармыйлар, тау араларына әллә ни эчкәре үтмиләр, ә анда, ул тау араларында нәкъ көн үзәгендә искән җил серле авазлар — улла җырын тарата икән. +Канлы-яшьле ничәмә-ничә еллар әнә шулай уза. +Күк Уллары белән бергә хатын-кызлар килмәгән — җиңүчеләр үлеп беткәч, нәселләре калмаячак икән. Шуңа күрә тауга, Аоллар янына бер заман йомышчы — төскәбиткә гаҗәп матур Магацитл менә. Тулгасы да, кылычы да булмый моның. Кулына таяк тоткан, ә таягына бер учма йон бәйләгән була. Изге Бусага тирәсендәге утларга якынлаша да тау-таш араларыннан җыелган Аолларга болай дип сүз куша: +"Мин яланбаш, күкрәгем ачык — сүзем ялган Без Талцетл йолдызына хуҗа идек. Без Киек Каз Юлы дип аталган йолдызлар юлын үттек. Без Туманы яулап алдык, дошман кабиләләрне тар-мар иттек. Без зур-зур сусаклагычлар төзеп, арыклар үткәреп, Туманың шушы көнгәчә кысыр яткан җирләрен сугарырга керештек. Без Соацера — Кояшлы Кала — дигән зур шәһәр салачакбыз, яшәргә теләгәннәргә ирек бирәчәкбез. Тик менә безнең хатыннарыбыз юк, шуңа күрә без максатыбызга тулысынча ирешә алмыйча үлеп бетәргә тиеш булабыз. Бирегез безгә кызларыгызны, без алардан көчле балалар таптырып, Туманың барлык кыйтгаларын биләтербез. Берләшик һәм бергә яңа тормыш корыйк". +Илче йон бәйләгән таягын ут янына куя да, Бусагага алды белән, күзен йомып утыра. Шул чагында аның маңгаенда яры белән капланган өченче күзен күреп алалар. +Аоллар үзара киңәш-табыш кыла башлый. "Таулар арасында мал-туарга азык юк, су да бик аз, - диләр. - Кышын тау куышларында суык була. Өйләребезне куәтле җилләр төпсез шарлавыкларга очырып алып төшә. Илченең сүзенә колак салыйк та нигезләребезгә кайтыйк булмаса", - диләр. +Аоллар хаша көтүләрен куып тау араларыннан Азора үзәнлегенә төшәләр. Магацитллар кызларын алалар, шуннан соң күгелҗем тәнле Тау нәселе барлыкка килә. Шул заманнарда ук котыпларда эрегән кар суларын җыяр өчен Ро дип аталган уналты дәү цирк төзергә керешәләр. Кысыр яткан тигезлекләрдән арыклар сузыла, җир сугарыла. +Көлгә әйләнгән нигезләрдә Аолларның яңа авыллары үсеп чыга. Басулар гөрләп уңыш бирә. +Соацера диварлары торгызыла. Циркларны төзегән гаҗәеп механизмнар ярдәмендә дәү машиналар эшкә җигәләр. Магацитллар белем көче белән дәү-дәү ташларны күчерә алалар, үсемлекләрнең үсешен тизләтәләр. Үзләре белгәннәрне алар бизәкле тамгалар, төрле йолдызлар белән китапларга язып калдыралар. +Җирдән килгән соңгы кеше үлгәч, аның белән бергә Белем дә үлә. Атлантларның серле китапларын фәкать егерме мең елдан соң гына без, Тау нәселеннән килүчеләр, кабат укый алуга ирештек. +ОЧРАКЛЫ РӘВЕШТӘ ЯСАЛГАН АЧЫШ +Кичке эңгер эленгәч, Гусев, эш юктан аптырап, бүлмәдән бүлмәгә йөренде. Йортлары зур итеп, нык итеп, кышкылыкка салынган. Баскыч, коридор, галерея, буп-буш залларның исәбе-хисабы юк. Бөтенләй кеше яшәмәгәндәй тынлык хөкем сөрә иде. Гусев, авызын ачып исни-исни, караштырып йөрде. +"Бай яшиләр, хәерсезләр, тик менә күңелсезрәк кенә", - дип уйлады ул. +Йортның аргы башыннан сөйләшкән, пычак белән, нидер тураган, савыт-саба чыңлаган тавышлар ишетелде. Идарәче исә яшелле-мөшелле тавышы белән кемнедер сүгә иде. Гусев аш пешерү бүлмәсенә сугылырга булды. Көймәләп ясалган тәбәнәк кенә бүлмә. Бүлмәнең аргы башында табалардагы майга ут кабып дөрләп-дөрләп китә иде. Гусев, ишек төбендә туктап, тавышка колак салды. Идарәче белән пешекче хатын үзара әрепләшүдән туктадылар, котлары алынып, түргәрәк чигенделәр. +Гусев аларга русчалатып: +— Шул чаклы төтен чыгармасагыз булмыймыни? - дип бәйләнде. - Плитәгез өстенә капкач куясыгыз калган. Үзегез марсианнар, үзегез шуны да белмисез! +Аларның куркынган йөзләрен күреп, кул гына селтәде дә, кара ишектән чыгып, таш баскычка утырды һәм, портсигарын алып, папирос көйрәтеп җибәрде. +Аланның түбән ягында, урман авызында көтүче малай кычкыра-кычкыра, тыз-быз килеп, хашиларны үкертә-үкертә кирпеч абзарга куып кертеп азаплана. Биек үлән арасыннан, сукмак буйлап бер җиткән кыз бәләкәй генә ике чиләк белән сөт алып менеп килә. Җил аның сары күлмәк итәген йолкый, бакырдап башына кигән мәзәк кенә башлыгының чугын җилфердәтә иде. Менә ул туктап чиләкләрен куйды да, беләге белән йөзен каплап, ниндидер бөҗәкне куа башлады. Аннары чиләкләрен эләктерде дә көлә-көлә йөгерергә тотынды. Гусевны күргәч, ап-ак тешләрен күрсәтеп елмайды. +Гәрчә идарәче сеңелкәшенең исеме Ихә булса да, Гусев бу зәңгәрсу-кара тут көләч йөзле кызны Ихәшкәй дип йөртә иде. +Ихәшкәй елгыр гына йөгереп үткәндә Гусевка борынын җыерып карап алды. Гусев аңа шапылдатып сугып калырга уйлаган иде дә, тимәде. Тәмәкесен тарта-тарта көтеп утыра бирде. +Ихәшкәй үзен озак көттермәде — пычак белән бәпбәләкәй кәрҗин тоткан килеш чыгып та китте. Күк Улына якын ук килеп утырды да яшелчә әрчергә кереште. Аның куе керфекләре әледән-әле йомылып ала. Ачык чырайлы, шат күңелле икәне әллә каян күренеп тора. +Гусев аңардан, русчалатып: +— Сезнең Марсиядә нишләп соң хатын-кызлар барысы чын тормышның нәрсә икәнен белмисең. +Ихә аңа җавап кайтарды. Гусевка аның сүзләре йокы аралаш ишетелгәндәй генә тоелды: +— Мәктәптә безгә изге тарих укыттылар. Анда Күк Уллары явыз була, диелгән. Китапта бер төрле язалар, чынында башкача килеп чыга. Күк Уллары һич тә явыз түгел икән ич. +Гусев, бер күзен кыса төшебрәк: +— Әйбәт кешеләр, - диде. +Ихәнең көлеп эче катты, яшелчәнең кабыклары оча торды. +— Абзыкай әйтә, Күк Уллары күз карашы белән үтерергә сәләтле алар, ди. Бер дә андый сәләтегезне күрмим әле. +— Шулаймыни? Ә нәрсә күрәсез соң? +— Сез миңа үзебезчә әйтегез, мин сезнеңчә аңламыйм бит, - диде Ихәшкәй. +— Сезнеңчә мин юньләп сукалый алмыйм шул әле. +— Нәрсә дидегез? - Ихә, көлүдән тыела алмыйча, пычагын кәрзиненә куйды. - Сезнең Кызыл Йолдызыгызда да шулай ук түгелмени соң? +Шуннан Гусев, тамагын кыргалап, кызга табарак елышты. Ихә, кәрзинен эләктереп, читкәрәк шуышты. Гусев тагын тамак кырды, тагын елышты. Кыз аңа: +— Баскычка ышкыла-ышкыла чалбар төбегезне тишеп бетерәсез инде, - диде. +Ихә, бәлкем, икенче төрлерәк итеп әйткәндер, әмма Гусев аның сүзләрен үзенчә аңлады. Ул ялт кына борылып карады да Ихәшкәйне иңнәреннән кочып алды. Кыз, гаҗәпсенеп, читкә тайпылмакчы булды, әмма Гусев аны суырып үбәргә өлгерде. Ихә пычагы белән кәрзинен бар куәтенә кысып кочаклады. +— Менә бит ул ничек, Ихәшкәй! +Гусев мыегын тарткалап утырган килеш калды. Көлемсерәп куйды. Кояш баеды. Йолдызлар калыкты. Болдырга мыштым гына кечерәк бер йөнтәс җәнлек якынлашты, күзләре белән Гусевка текәлде. Гусев кыймылдаган иде — җәнлек ысылдап алды, күз ачып йомганчы юк булды. +— Бу юк-бар эш белән мавыгуны ташларга кирәк булыр, - диде Гусев. Бил каешын кысыбрак буды һәм өйгә керде. Ихәшкәйне күреп, бармагы белән генә үз янына чакырды да коридор буйлап ияртеп алып китте. +Бик зур көч куеп, тырышып-тырышып марсианча сөйләргә кереште: +— Ихәшкәй, син мине тыңла. Мин бит Күк Улы, монда хәтле вак-төяк эш белән килмәдем. Сезнең планетагызда минем әле зур эшләр майтарасым бар. Яңа кеше булганга, мин әле сездәге хәлләрне белеп бетермим. Син миңа булышырга тиешсең. Кара аны, алдашасы булма. Әйт әле миңа: безнең хуҗабыз кем ул? +Гусевның сәер сөйләшүен бик илтифат белән тыңлаган Ихә: +— Безнең хуҗамы? - диде. - Безнең хуҗа — Тумадагы барлык илләрнең башлыгы. +— Менә сиңа кирәк булса! - дип, Гусев атлавыннан туктады. - Булмас ла... Колак артын учлап алды. - Рәсми рәвештә ничек атала инде ул? Патшамы? Нинди дәрәҗәдә? +— Аның исеме Тускуб. Аэлитаның әтисе. Мәҗлес башлыгы. +— Әһә, аңлашылды. +Гусев беравык дәшмичә генә барды. +— Менә нәрсә, Ихәшкәй, сезнең теге бүлмәгездә тонык көзге күземә чалынды. Шуңардан карыйсы килә. Ничек +Алар тар гына бер бүлмәгә керделәр. Караңгылыяктылы бу бүлмәгә күп итеп тәбәнәк канәфиләр тезелгән иде. Диварда агарып томанлы көзге күренә. Гусев, экранга якынрак килеп, канәфигә кырын ятты. Ихә аңардан: +— Күк Улы нәрсә күрергә тели соң? - дип сорады. +— Миңа син шәһәрне күрсәт. +— Хәзер төн инде. Эштән туктаганнар. Фабрикалар, кибетләр ябылган, мәйданнар бушап калган. Бәлки, күңел ачуны күрсәтергәдер? +— Әйдә, булмаса, күңел ачуны күрсәт. +Ихә озын бауның бер очын төрле саннар язылган тактага тоташтырды да, икенче очын тоткан килеш аякларын сузып утырган Күк Улы янына барып, канәфигә чүмәште. +— Халыкның күңел ачып йөрүе, - дип, бауны тартты. +Экранда меңләгән кешенең күңелсез генә сөйләшкәне ишетелде. Көзге яктырып китте. Көймәләп эшләнгән бик күп пыяла түбәләр пәйда булды. Киң-киң ут көлтәләре яктысында гаҗәеп зур плакатлар, язулар күренде, күккә ургылган төтен төрле төскә керә иде. Төтен турысында аста халык кайнаша. Анда-санда гына ярканатлар шикелле канатлы марсианнар бер югары очып менә, бер түбән төшә. Көймәле пыяла түбәләр, бер-берсен кисеп үткән ут көлтәләре, ыгы-зыгы килгән халык төркеме ераккарак китеп югала — тузан һәм төтен пәрдәсенә төренә. +Гусев, экрандагы тавышны җиңәргә тырышып, бар куәтенә: +— Нәрсә эшлиләр алар анда? - дип кычкырды. +— Кыйммәтле төтен исниләр. Күрәсезме, әнә, төтен ургыла. Хавра яфраклары шулай төтәсли. Кыйммәтле төтен ул. Мәңгелек төтене диләр аңа. Шуны сулаган тоела аңа. Кайберәүләр улла моңын да ишетәләр икән. Хавра исен берәүнең дә өендә иснәргә хакы юк, аның өчен үлем җәзасына тарталар. Хавра яфракларын Мәҗлес рөхсәте белән елына унике тапкыр гына кабызалар. +— Ә тегеләре нишли? +— Алары саннар сугылган тәгәрмәчне әйләндерәләр. Бәхетле санны белмәкчеләр. Бүген һәркем теләгән санын әйтә ала. Кем дә кем бәхетле санны әйтә — шул гомерлеккә эштән азат ителә. Мәҗлес аңа бер дигән йорт, басу, ун хаши, канатлы көймә бүләк итә. Менә нинди зур бәхет! +Боларны аңлаткан чагында Ихә канәфи култыксасына утырды. Томанлы көзгенең шул чаклы кызыклар күрсәтүенә Гусевның исе-акылы китте. "Кара син аларны, ничек кыландыралар бит!" - дип уйлады ул. Үзенең тагын берәр нәрсә күрергә исәбе юк түгел иде. +Ихә, канәфи култыксасыннан төшеп, көзгене сүндерде. Саннар сугылган такта янында тоташтыргычлар белән шактый озак маташты. Бау очындагы кечерәк кенә шарны кулында әйләндергәләп, урынына яңадан килеп утырганда, аның йөзе иләсләнебрәк калган иде. Акрын гына тавыш белән: +— Карагыз, монысы да кызыклы, - дип, бауны тартты. +Көзге яктырып китте, әмма аның ярты ягын берәүнең аркасы каплап тора иде. Салкын тавыш белән салмак кына әйтелгән сүзләр ишетелде. Әлеге арка кыймылдап куйды һәм көзгедән читкә тайпылды. Гусевның күз алдында көймәләп эшләнгән иләмсез киң түшәмнең бер өлеше, аңа терәк хезмәтен үтәгән дүрткел багана, алтын язулар һәм геометрик фигуралар белән тулган диварның бер өлеше пәйда булды. Түбәндәге өстәл тирәсендә, башларын салындырып, теге чакны караңгы бина баскычында +Парча җәелгән өстәл янында Аэлитаның атасы Тускуб аяк өсте басып тора. Аның юка иреннәре кыймылдый, кара сакалы алтын укалы җиләне өстендә селкенә. Кыяфәтенә карасаң — таштан коелган дип әйтерлек иде. Төксе карашлы күзләре туп-туры көзгегә текәлгән. Тускуб нидер сөйли, аның чәнечкеле сүзләре, аңлашылуын аңлашылмаса да, коточкыч дәһшәт бөркеп яңгырый иде. Менә ул бер үк сүзне — Талцетл дигәнне — берничә мәртәбә тәкрарлады да кәгазь төргәген кысып тоткан кулы белән һаваны ярды. Аның каршысында утырган марсианның киң йөзе агарынып киткән иде, менә ул сикереп торды, аксыл күзен Тускубка текәп, зәһәр ачу белән, гайрәтләнеп кычкырып җибәрде: +— Алар түгел, син үзең! +Ихәшкәй коелды да төште. Гәрчә ул көзгегә карап утырса да Күк Улының көрәктәй киң кулы аркасыннан сыйпаганга, берни күрмәде, берни ишетмәде. Көзгедә каты итеп кычкырганнан соң гына, Гусев кабат-кабат: "Нәрсә сөйләшәләр соң алар?" - дип сорагач кына, Ихәшкәй йокыдан уянып киткәндәй булды, авызын ачып, көзгегә текәлде. Кисәк кенә ачыргаланып кычкырып җибәрде, бауны тартты. +Көзге сүнде. +— Саташтырганмын... Ялгыш кына тоташтырганмын... Мәҗлес серләрен тыңларга бер генә шохоның да хакы юк. - Ихәшкәйнең теше тешкә тими иде. Ул бармакларын җирән чәченә батырды, тәмам өметсезлеккә бирелеп, пышылдавын белде: - Саташтырганмын. Бер гаебем дә юк. Таулар арасына, мәңгелек кар эченә сөрәләр инде болай булгач. +— Кайгырма, Ихәкәй, мин берәүгә дә әйтмәм. - Гусев аның җып-җылы, ангор мәчесенең йоныдай йоп-йомшак +Ихәкәй тынып калды, күзен йомды. +— Тиле дә инде син, сабый да инде син! Җәнлек дисәң — җәнлек түгел, кеше дисәң — кеше түгел. Үзең зәңгәр, үзең тиле. +Кызның күңелен күрергә теләп, ул аның колак артын кашып алды. +Шул вакыт Лось белән Аэлитаның сөйләшә-сөиләшә үтеп барганнары ишетелде. Ихәкәй урыныйнан торды да чыгып китте. +Шул ук төндә Лосьның йокы бүлмәсенә кереп, Гусев болай диде: +— Мстислав Сергеевич, безнең эшләр хөрти бит. Мин монда бер кыз баладан көзгене тоташтырткан идем — Мәҗлесләренең утырышына тап булдык. Кайбер нәрсәгә төшендем мин. Чарасын күрергә кирәк, Мстислав Сергеевич, югыйсә башыбызга җитәләр безнең — һич котылу юк. +Лось аның сөйләгәнен тыңламады түгел, тыңлады, әмма берни ишетмәде генә — хыялый күзләре белән тик аңа карап торды. Кулларын баш артына күтәрде. +Гусев бераз басып торганнан соң күңелсез генә: Алай икән, - дип куйды да йокларга кереп китте. +ИРТӘНГЕ ЯКТА +Аэлита йокыдан уянгач та әле терсәгенә таянып ятты. Гадәт буенча, аның урын-җире йокы бүлмәсенең нәкъ уртасына куелган, иркен һәм киң, һәр ягы ачык иде. Йокы бүлмәсенең түшәме очлаеп килгән, нәкъ уртасына мәрмәр төнлек уелган — иртәнге якты сөзәк кенә белән эшләнгән диварлар эңгер-меңгердә килеш кала бирде яктылык көлтәсе фәкать кардай ак җәймәләргә, мендәрләргә, Аэлитаньщ көлсу чәчле башына гына төшә иде. +Бүген йокысының бер дә рәте-чираты булмады, әллә нинди сәер һәм борчулы төшләр күреп саташып чыкты. Гаҗәеп сизгер йоклады, хәтта әле үзенең йоклап ятуын, өзлексез рәвештә агылган күренешләрдән тәмам алҗып беткәнен тоеп, менә бер дә кирәкмәгән төшләр инде болар, дип уйланып ятты. +Коедан иртәнге кояш нурлары төшеп, урын-җире яктырып-балкып киткәч, Аэлита авыр көрсенеп куйды, йокысыннан тәмам айныды, кыймылдамыйча, тик кенә ята бирде. Хәзер инде башы яхшы эшли, тик шулай да җанында ниндидер борчу калган иде әле. Бер дә, бер дә ярый торган эш түгел инде. +Кыз янә көрсенеп куйды, юрган астыннан чыкты да, үргән кәвешен аягына элеп, иңенә халат салып, ванна бүлмәсенә юнәлде. +Ваннада коенгач, тәне рәхәтләнеп китте, фикере көндәге тормыш хәлләренә күчте. Ул гадәттә көн саен әтисе белән сөйләшә — бәләкәй экран аның бүлмәсенә куелган иде. +Аэлита бизәнү-ясану көзгесе алдына килен утырды, чәчләрен рәтләде, битенә, муенына, кулларына әүвәл хуш исле май, аннары чәчәкләр эссенциясе сөртте, маңгай астыннан гына кыяфәтенә күз төшереп алды, кашын җыерып куйды, экранлы өстәлне якынрак китерде дә саннар тезелгән тактаны тоташтырды. +Томанлы көзгедә әтисенең таныш кабинеты пәйда булды: кая карама анда китап шкафы, әйләнеп йөри торган призмаларда картограмма, сызымнар. Тускуб читкәрәк этәрде дә күз карашы белән Аэлитаның күзен эзләп тапты. Юка иренле зур авызының бер читендә елмаю чагылды: +— Әйбәт йокладыңмы, Аэлита? +— Әйбәт. Өйдә иминлек. +— Күк Уллары нәрсә эшли? +— Алар үзләрен тыныч тоталар. Бик канәгатьләр. Хәзер йоклыйлар әле. +— Тел дәресләрен дәвам итәсеңме соң үзләре белән? +— Туктадым инде. Инженер ярыйсы сөйләшә. Аның юлдашына белгәне бик җиткән. +— Минем йортны ташлап китәргә ниятләре юкмы соң? +— Юк, юк, һич юк. +Аэлита ашыгыбрак җавап бирде шул. Тускубның карасу күзләре гаҗәпләнүдән киңәеп китте. Аның авыр карашына чыдый алмыйча, Аэлита артка чигенеп куйды, тәмам канәфиенә сеңгәндәй булды. +— Мин сине аңлап җиткермим, - диде атасы. +— Нәрсәне аңлап җиткермисең? Әти, нигә син миңа барын да әйтеп бетермисең? Син аларны нишләтергә уйлыйсың? Ялынып-ялварып сорыймын... +Аэлита сүзен әйтеп бетерә алмады — Тускубның йөзен ачу уты ярып үткәндәй булды, кара янып чыкты. Көзге сүнде. Ләкин Аэлита томанлы көзгедән карашын аера алмады, атасының үзе өчен дә, башкалар өчен дә куркыныч күз карашын күрүдән туктамады. +— Коточкыч хәл, - дип үзалдына сөйләнеп утырды кыз. - Бик яман хәл булачак. - Ул ялт кына сикереп торды, әмма куллары салынып төште, һәм ул яңадан утырды. +Хәвефле уйларга һаман ныграк бирелә барды кыз. Куркынган күзләре белән үзенең көзгедәге сурәтенә текәлде. Хәвеф аның канын шаулатты, бөтен гәүдәсен +Ирексездән аның күз алдына, төнлә күргән төшләре сыман, Күк Улы килеп басты. Чәче кардай ак, йөзендә борчылу, шаккатарлык үзгәреш, күзләрендә әле сагыш чагыла, әле Җирнең дымына, Җирнең кояшына туенган, гаҗәеп ягымлы нур балкый — томанлы тарлавык төсле дәһшәтле, акылдан яздыра торган көч балкый. +Аэлита башын чайкап алды. Аның йөрәге ярсыпярсып тибә иде. Саннар сугылган такта өстенә иелеп, ул көпшәләрне тоташтырды. Томанлы көзгедә сәмсерәеп беткән бер карт пәйда булды. Канәфи мендәрләргә чумган да тик йокымсырап утыра. Йөнтәс юрган өстендә яткан кипшергән кулларына тәрәзәдән кояш нуры төшә. Картлач дерт итеп сискәнеп китте, күзлеген рәтләбрәк куйды да күзлек өстеннән генә экранга карап алды, тешсез авызы белән елмайгандай булды: +— Балакаем, берәр нәрсә булды мәллә? +— Остазым, күңелемдә шөбһә, борчу, - диде Аэлита. - Тынычланасым килә, үзем булдыра алмыйм, котым алына. +— Күк Улы аркасында җуйдыңмы тынычлыгыңны? +— Әйе. Мин аны аңлый алмый азапланам. Остазым, әле яңарак кына әти белән сөйләштем. Миңа ул борчулы күренде. Күңелем сизә — аларның Мәҗлесләрендә көрәш бара булса кирәк. Мәҗлес берәр төрле яман фикергә килмәгәе дип, котым алына. Ярдәм итә күр. +— Әле хәзер генә, Күк Улы аркасында тынычлыгым җуйдым, дидең. Аның бөтенләйгә юкка чыгуы хәерлерәк булмас микән? +Аэлита, дулкынланып, кискен итеп, тиз генә: +— Юк! - диде. +Аның күз карашын күреп, картлач кашын җыерды, бөрешкән иреннәрен чәйнәштерде. +— Мин синең уйларыңны аңлап җиткерә алмыйм әле, +— Үзем дә сизәм шул. +— Хаклы булмавыңны әнә шуның белән исбатлыйсың да инде. Иң бөек фикер — ачык, битараф, каршылыксыз фикер булырга тиеш. Мин синең теләгеңне үтәү йөзеннән әтиең белән сөйләшермен, әлбәттә. Мәгәр ул да хискә бирелүчән шәхес, шуның аркасында акылга һәм гаделлеккә хилаф китерердәй эшләр эшләп ташлавы да ихтимал. +— Мин ышанам сезгә. +— Тынычлан, Аэлита, игътибарлырак бул... Күңел түреңә күз сал. Нидән килеп чыга ул борчуың? Каның тынычлыгын җуйган лабаса. +— Остазым, ул миңа бөтенләй икенче төрле тәэсир итә. +— Ничек кенә тәэсир итмәсен, ул барыбер сине һәлакәткә илтәчәк. Балакаем, фәкать салкын акыл гына, фәкать һәммә нәрсәнең котылгысыз рәвештә һәлакәткә дучар булуын тыныч кына күзәтеп тору гына, фәкать камиллеккә ирешкән җаның, тормыш тәҗрибәсенә кызыгудан узган җаның яшәүдән туктаганны көтеп утыру гына бәхет китерә, битарафлык кына. Ә син тормышка кире кайтуны алга сөрәсең. Саклана күр ул ниятеңнән, балакаем. Егылуы бик ансат, таудан тәгәрәве бик тиз дә бит кире менүләре, ай-һай читен, ай-һай озак. Акылыңны җуйма. +Аэлита аны тыңлый-тыңлый башын кырын салды. Бер мәлне аның иреннәре дерелди башлады, күзенә моңсулык иңде. +— Остазым, Күк Улы әйтә, Җирдә яшәүчеләр акылдан өстен, белемнән артыграк, зирәклектән биегрәк ниндидер нәрсә беләләр, ди. Нәрсә икәнен төшенеп җитә алмадым. Шуңа борчылдым. Кичә без аның белән күлдә булдык. Шунда Кызыл Йолдыз калыкты да, ул, шуңа таба кулын татыган кеше мәңге яши", - диде. Остазым, нигәдер миңа бик тә ямансу булып китте. +Картлач йөзен чытты, шактый вакыт дәшми-тынмый утырды — кипкән кулының бармаклары гына кыймылдый иде. +— Ярар алайса, - диде ул аннары, - Күк Улы сине өйрәтсен. Барын да төшенми торып, мине борчыйсы булма. Сак эш ит. +Көзге сүнде. Бүлмә тынып калды. Аэлита итәгендә яткан кулъяулыгын алып битен сөртте. Аннары игътибар белән, кырыс кына үзенең кыяфәтенә текәлде. Кашлары өскә чөелде. Бәләкәй генә зиннәтле тартманы ачып, шуның өстенә иелде, анда яткан әйберләрне караштыра башлады. Индри дигән бәләкәй генә җәнлекнең кипкән аягы кыйммәтле металлга уеп утыртылган иде, шуны алып муенына киде: борынгылар сүзенә караганда, хатынкызга кыен чакларны шифасы тия икән. +Аэлита, авыр көрсенеп, китапханәгә юнәлде. Лось тәрәзә буенда китап укып утыра иде — урыныннан торып, каршысына килә башлады. Аэлита аңа төбәп карады. Шул чаклы да мәһабәт, ягымлы, борчулы булыр икән! Кызның йөрәге кайнарланып китте. Ул "шифалы" муенсага кулын куйды. +— Кичә мин сезгә Атлантиданың һәлакәтен сөйләрмен дигән идем. Утырыгыз да тыңлагыз, - диде ул. +АЭЛИТАНЫҢ ИКЕНЧЕ ХИКӘЯТЕ +— Төрле төстәге китаплардан менә ниләр укып белдек без, - диде Аэлита. була. Хәзер инде ул океан төбендә ята. Шәһәрдән аңбелем нуры агыла, шәһәр үзенең зиннәтлелеге белән күңелләрне алгысыта. Җирдә яшәүче ыругларның күзен кыздыра, комсызлык хисе уята. Менә бер заман яшь бер кабилә шәһәр өстенә яу белән килә дә аны басып ала. Цивилизация беразга үсүдән тукталып кала. Күпмедер вакыт үткәннән соң яңа кан цивилизацияне тагын тергезеп җибәрә. Ничәмә-ничә йөз ел үткәннән соң мәңгелек шәһәр өстенә күчмә халыклар ябырыла. +Йөз Алтын Капу каласының нигезен Земзе ыругыннан чыккан Африка негрлары сала. Алар үзләрен бик борынгы заманнарда Гвандана кыйтгасында яшәгән кара тәнлеләр нәселеннән килгән дип исәплиләр. Ул дәү кыйтганы Тын океан йоткан, ә исән калган негрлар кайсы кая таралышып беткән һәм төрле ыруглар хасил иткән. Аларның күпчелеге кыргыйланган, тик шулай да каннарында үткәндәге бөеклекнең хатирәләре сакланып калган. +Земзе халкы бик зур гәүдәле, гаҗәп көчле була. Тагын бер искитмәле үзенчәлеге була ул ыруг кешеләренең. Тропик урманнарның караңгы тау куышларында яшәү дәверендә алар ерактан ук әйбернең асылын һәм формасын танырга өйрәнәләр. Бер магнит икенче магнитны сизә бит, шуның кебек. +Агулы гох чебеннәреннән качып котылырга теләп, Земзе халкы урманнардан чыга да көнбатышка таба агыла. Зур-зур ике дәрья арасындагы калкурак җирне сайлап алып, шунда төпләнергә ниятли. +Бу якларда ашыйм дисәң — җимеше, аулыйм дисәң — кош-корты, ә инде тауларында алтындыр, аккургаштыр, бакырдыр хәтсез күп була. Урманнар, таулар, тыныч кына аккан елгалар карап туймаслык ямьле булып, сәламәтлек +Земзе халкы ерткыч хайваннардан саклану өчен дивар төзи, бу урынга ныклап урнашуын күрсәтү өчен, ташлардан биек итеп пирамида өя. +Пирамида түбәсенә озын колга утыртып, аңа ыругның яклаучысы клитли кошының каурыйларын бәйлиләр. Ул кош аларны юлда килгән чакны гох чебененнән саклаган икән. Земзе халкының юлбашчылары үзләренә төрле кош исемнәрен алып, башларын каурый белән бизәп йөриләр. +Болардан көнбатыштарак кызыл тәнле халык яши. Земзе халкы шуларга һөҗүм итеп әсирлеккә төшерә — җир сөрдерә, йортлар салдыра, җир астыннан эремә таш, алтынын чыгарта. Шәһәрнең даны көнбатышка еракларга тарала, кызыл тәнлеләрне дер калтырап торырга мәҗбүр итә. Земзе халкы көчле була, дошманның ниятен алдан искәреп, кәкре агач кисәкләре ыргытып үтерергә сәләтле була. Агач кайрысыннан көймәләр әмәлләп, дәрьяларны гизәләр — кызыл тәнлеләрдән ясак җыеп йөриләр. +Земзе халкы таштан матур-матур түгәрәк биналар төзи, аларның түбәсен камыш белән яба. Йоннан бер дигән кием-салым тукый, төрле әйберләрне сурәтләп уйфикерләрен яза белә. Бу һөнәрне алар борынгы бабалары истәлеге итеп хәтерләрендә саклап килгән булалар. +Шулай ничәдер йөз ел вакыт уза. Бер заман көнбатышта кызыл тәнлеләрнең юлбашчысы барлыкка килә. Аның исеме Уру була. Гәрчә шәһәрдә туса да, Уру, яшьли далага китеп, анда аучылар һәм җыен күчмә халык арасында яши. Анда ул исәпсез-сансыз гаскәр туплап, шәһәр өстенә яу белән килә. +Земзе халкы шәһәрне саклап калу өчен бар белгәнен эшкә җигә: дошман өстенә ут яудыра, котырган буйволлардан таптата, яшен урынына бумеранглар очырып пыран-заран китерә. Ләкин кызыл тәнлеләр иксез-чиксез бетерәләр. Уру үзен бөтен дөньяга юлбашчы дип игълан итә. Кызыл тәнле гаскәриләренә Земзе кызларын алырга әмер бирә. Җиңелгән халыкның урман араларына качып калган өлеше өенә әйләнеп кайта да җиңүчеләргә хезмәт итәргә мәҗбүр була. +Кызыл тәнлеләр Земзе халкының бөтен һөнәрләрен, гадәтен һәм сәнгатен үзләштерәләр. Уру династиясенең баскаклары биләмәләренең чикләрен киңәйткәннәнкиңәйтә баралар — көнбатышта күчмә халыкларны тар-мар итәләр, Тын океан буендагы чикләренә балчыктан һәм таштан биек-биек пирамидалар өяләр. Көнчыгышта алар негрларны кысалар. Нигер һәм Конго буйларына, хәзерге Сәхрә чүле урынындагы Урта диңгезнең текә ярларына кирмәннәр салып куялар. Сугыш артыннан сугыш, төзелеш артыннан төзелеш булып, бу эшләр бик нык алга китә. Земзе биләмәләре ул чакта Хамаган дип йөртелә. +Каланы яңа дивар белән уратып алалар, йөз капкалы итеп, ул капкаларны алтын белән тышлыйлар. Дөньяның барлык почмакларыннан кызыксынучылар, каманар агыла. Шәһәр диварлары буенда чатырлар корып яшәүче, базарларны айкап йөрүче төрле ыруг кешеләре арасында моңарчы күзгә чалынмаган халык та күренә башлый. Алар кара тут йөзле, ут күзле, кылыч борынлы кешеләр була. Искиткеч акыллы һәм хәйләкәр була үзләре. Шәһәргә ничек килеп кергәннәрен берәү дә абайламый кала. Әмма бер буын кешеләре үлеп, икенче буын кешеләре аякка баскан арада Йөз Алтын Капу каласының фән һәм сәүдә эшләре аз санлы шул халык кулына күчеп бетә. Алар үзләрен "Аам балалары" дип атыйлар. +Аам балаларының зирәгрәк акыллылары Земзе халкының борынгы язмаларын укый, ерактан әйбер тану һөнәрен үзләштерә. Җир астында алар Йокыдагы Негр кыла башлыйлар, дингә ышанучыларга әрвахларны күрсәтү белән шөгыльләнәләр. +Байлыкка һәм белемгә аркаланып, Аам балалары илгә идарә итүне акрынлап үз кулларына төшерәләр. Күпчелек ыругларны үз якларына аударып, Җирнең төрле почмакларында да, калада да бер үк вакытта яңа дин өчен баш күтәрүне оештыралар. Канлы көрәштә Уру династиясе һәлак була. Аам балалары идарә башына менеп утыра. +Әнә шул борынгы заманнарга туры килә Җирнең тәүге тетрәве. Әллә ничә урында тау араларыннан күккә ялкын бөркелә дә күк йөзен корым каплап ала. Төньякта диңгез төбеннән таулы-ташлы утраулар калкып чыга, коры җиргә ялгана да Аурупа тигезлеген хасил итә. +Аам балалары, кулларындагы көчтән файдаланып, кайчакдыр Уру династиясенә буйсынып та акрынлап аңардан читләшкән күп санлы ыруглар арасында культура булдыру өстендә эшлиләр. Әмма алар сугышны өнәп бетермиләр. Йокыдагы Негр Башы белән бизәлгән кәрапларга ашау-эчү әйберләре, тукымалар, алтын һәм фил сөяге төяп, ерак җирләргә руханиларын җибәрәләр. Ул руханилар, сәүдәгәр яки табиб дигән булып, сатуалу белән шөгыльләнеп, авыруларны, гарип-горабаны өшкереп-дәвалап йөриләр. Товар саклау өчен алар һәрбер илдә пирамидага охшатып бина җиткезәләр һәм Йокыдагы Негр Башын шунда күчерәләр. Шулай итеп культ урнаштыралар. Җирле халык ул килмешәкләргә карата ризасызлык белдерә калса, кәраптан бронз киемле, каурыйлар белән бизәлгән калканнар күтәргән, биек тулга кигән, коточкыч кыяфәтле кызыл тәнлеләр төркеме төшә. +Борынгыдан килгән Земзе биләмәләре кабат ишәя, Атлантиданың сәүдә кәраплары көнчыгышка, Һиндстанга кадәр җитәләр. Ул чагында әле анда кара кабилә хакимлек итә торган була. Азиянең көнчыгыш ярларында атлантлар сап-сары яссы йөзле дәүләргә тап булалар. Тегеләр исә боларның кәрапларына ташлар ыргыталар. +Йокыдагы Баш культына табыну һәммә кешегә рөхсәт ителә. Атлантлар башка халыкларны буйсындыру өчен культтан гаҗәп оста файдаланалар, әмма ул культның мәгънәсен, ни аңлатканын тирән сер итеп саклыйлар. Атлантлар ул чагында әле зирәклек орлыгын үстереп кенә киләләр, һәлакәткә дучар ителәсе юлларына аяк кына баскан булалар. +Алар болай диләр: +"Чын дөньяны күреп тә, тоеп та, ишетеп тә булмый, аның тәме дә, исе дә юк. Чын дөнья ул — акыл агышы. Бу акыл агышының әүвәлге һәм ахыргы максатын аңлавы мөмкин түгел. Акыл ул — таштан каты, яктылыктан җәһәтрәк йөри торган материя. Бүтән материяләр кебек үк, ул да, тынычланырга теләп, йокыга тала, ягъни акрыная төшә, аның бу халәте акылның әйбергә әйләнүе дип атала. Йоклау дәверендә акыл утка, һавага, суга һәм җиргә әверелә. Табигатьнең әнә шул дүрт халәтеннән күзгә күренә торган дөнья хасил була. Әйбер ул акылның вакытлыча куеруыннан гыйбарәт. Түм-түгәрәк яшенгә күк күкрәүле һава укмашкан төсле, куерып килгән акылның да үзәген әйбер тәшкил итә. +Кристаллда акыл тулысынча ял итә. Ә менә йолдызлар арасындагы бушлыкта ул туктаусыз агыла да агыла. Кеше исә акылның әнә шул ике төрле халәте арасында күпер функциясен үти. Без күрә торган дөньяга акыл нәкъ менә кеше аркылы агыла. Кешенең аягы кристаллдан үсеп чыга, аның корсагы — кояш, ике күзе — йолдызлар, башы +Кеше — дөньяның хуҗасы. Аңарга табигать тә, хәрәкәт тә буйсына. Кеше дә, балчык савыттагы кечерәк кенә тишектән яктылык нуры бөркелгән кебек, үзенең акылыннан ургылган көч белән хәрәкәткә идарә итә". +Атлантлар әнә шулай диләр. Әмма гади халык аларның тәгълиматын аңлый алмый. Берәүләр хайванга, икенчеләре әрвахларга, өченчеләре потка, тагын әле төнге кыштырдауга, күк күкрәүгә, яшен яшьнәүгә, базга табыналар. Бу чаклы күп төрле гореф-гадәтләргә каршы көрәшү читен дә, хәвефле дә була. +Шуннан инде Атлантларның иң югары кастасын тәшкил иткән камнар һәркем өчен аңлаешлы, бердәм культ урнаштырырга кирәклегенә төшенәләр. Алтын белән бизәп, дәү-дәү гыйбадәтханәләр төзиләр дә аларны тереклекнең атасы һәм хуҗасы, ярсулы һәм мәрхәмәтле, үлеп яңадан туучы кояшка багышлыйлар. +Тиздән кояш культы бөтен җир йөзенә тарала. Кояш культына табынучылар бик күп кан коялар. Ерак көнбатыштагы кызыл тәнлеләр кояшны каурыйлы елан итеп күрәләр. Ерак көнчыгышта исә кояш, әрвахларның хуҗасы буларак, кош башлы кеше кыяфәтен ала. +Дөньяның үзәге булган Йөз Алтын Капу каласында түбәсе болытларга тиеп торган киртләч-киртләч пирамида төзиләр дә Йокыдагы Башны шунда күчереп куялар. Пирамида алдындагы мәйданга йөзен кеше йөзенә, аякларын арыслан аягына охшатып, канатлар да өстәп, алтыннан үгез сурәте коеп куялар. Аның астында берөзлексез ут янып торырга тиеш була. +Көн белән төн тигезләшкән саен бар халык шунда җыела да, ил белән идарә итүче иң баш кам, Кояш Улы, шәһәрдәге иң чибәр егетне үтереп, үгез эчендә яндыра. Бу вакыт музыкантлар озынча барабаннар кага, шәрә +Кояш Улы калага да, барча илләргә дә хөкемдарлык итә. Бөяләр кордыра, сугару эшләрен оештыра. Кибетләрдән кием-салым, азык-төлек өләшә, кемгә күпме җир, кемгә күпме мал-туар бирәсен хәл итә. Түрәләр хәтсез булып, аның һәр әмерен гамәлгә ашыралар. Һәммә нәрсә кояшныкы булганга, берәү дә "бу минеке" дип әйтә алмый. Хезмәт итү изге эш санала. Ялкауланган өчен тоталар да үтерәләр. Яз җиткәч, Кояш Улы беренче булып басуга чыга, үгез җигеп җир сөрә, маис орлыгы чәчә. +Орлык, тукыма, аш тәмләткечләр белән гыйбадәтханәләр тула. Атлантларның куе кызыл җилкәнле, авызында кояшны тотып торган елан сурәте белән бизәлгән кәраплары ничәмә-ничә дәрья-диңгезләрне гизә. Тынычлык чамасыз озакка сузылганга, кешеләр хәтта кулларына кылыч тота белмәс булалар. +Менә бер заман Атлантида өстенә көнчыгыштан давыл килә. +Азиянең көнчыгыш калкулыкларында кылый күзле, сары йөзле, гаҗәеп көчле Учкур кабиләсе яши. Аларның башлыклары бер хатын булып, ул хатынны зыяндашы тота торган була, хәтта исемен дә Су Хутам Лу, ягъни "ай белән сөйләшә" дип үзгәртәләр. +Учкурларга Су Хутам Лу болай ди: +"Мин сезне алып барасы тарафларда ике тау арасындагы тарлавыкка кояш төшеп югала, анда сарыклар күктәге йолдызлар санынча, анда кымыз елга булып ага, андагы биек-биек тирмәләргә дөяләр көтүе белән сыя, анда сезнең атларыгыз тоягы тимәгән җирләр, тулга белән алып эчмәгән сулар". +Учкурлар калкулыктан төшәләр дә, сары тәнле күчмә кабиләләргә һөҗүм итеп, аларны буйсындыралар, ә үзләре хәрби башлык булып алалар. Җиңелгән кабиләләрне алар: "Су Хутам Лу күрсәткән кояш иленә безнең белән барыгыз", - дип өндиләр. +Йолдызларга табынучы күчмә кабиләләрнең халкы курку белмәс хыялый халык була. Тирмәләрен җыялар да көтүләрен куа-куа көнбатышка таба кузгалалар. Болар акрын гына бара тора, ел артыннан ел уза тора. Иң алдан Учкурларның атлы гаскәре агыла — шәһәрләргә һөҗүм итә, җимереп үтә. Атлы гаскәр артыннан көтүләр, олауларга төялгән хатыннар, бала-чагалар бара. Күчмә халыклар Һиндстанны читләтеп узалар да Көнчыгыш Аурупа тигезлегенә таралалар. +Күпчелек шундагы күл буйларына төпләнеп тә кала. Көчлерәкләре көнбатышка таба юлны дәвам итәләр. Урта Диңгез ярларында алар Атлантларның тәүге колонияләрен җимерәләр һәм, җиңелгән халыктан сорашып, Кояш иленең кайсы якта икәнен беләләр. Су Хутам Лу шунда үлеп кала. Аның башыннан чәчение белән тиресен кубарып алалар да озын колгага кадаклап куялар. Шуны байрак итеп, диңгез яры буйлап китәләр. Бара торгач, болар Европаның читенә җитәләр, тау башыннан кешеләр яши торган җирне күреп алалар. Ул чагында инде Учкурларның калкулыктан төшкәненә йөз ел узган була. +Күчмә халыклар урман кисеп, сал бәйләргә керешәләр. Ул салларга төялеп, җылымса-тозлы, елганы кичәләр. Атлантида җирләренә басып кереп, күчмә халыклар изге Туле каласына һөҗүм итә. Әмма алар биек диварларга менә башлагач, шәһәрдә чаң сугалар. Сары тәнлеләр, шул моңга мөкиббән китеп, шәһәрне җимермиләр, халыкны үтермиләр, гыйбадәтханәләрне таламыйлар. Фәкать юлда ашарга ризык, юлда кияргә кием-салым гына алалар да көньяк-көнбатышка таба юлларын дәвам иттерәләр. Олаулардан, көтүләрдән күтәрелгән тузан болыты кояшны каплый. +Менә бер заман кызыл тәнлеләр гаскәре күчмә халыкның юлына аркылы төшә. Атлантлар күрер күзгә чибәрләр, иркә-сылулар, киемнәре алтыннан, каурыйлар кадаган була. Учкурларның атлы гаскәре аларны тар-мар китерә. Мәрхәмәтсез кырылыш көн туганда башланып, көн азагынача дәвам итә. +Йөз Алтын Капу каласыннан көнбатыштагы кызыл тәнлеләргә, көньяктагы негрларга, көнчыгыштагы Аам кабиләләренә, төньяктагы циклопларга ат мендереп чапкыннар җибәрәләр. Әллә ничә кешене корбан итәләр. Гыйбадәтканә түбәләрендә бер кабызган утлар яна да яна. +Акыл ияләре Бөек Белем китапларын тау араларына, мәгарәләргә алып китеп яшерәләр, җиргә күмәләр. +Сугыш башлана. Тик инде аның ни белән бетәсе алдан ук билгеле була: Атлантлар мал-мөлкәтләрен генә саклыйлар, ә күчмә халыкта борын-борыннан килә торган комсызлык, утрак тормышка омтылу зур була. Шулай да сугыш озакка сузыла, күп кан коела. Ил бөлгенлеккә төшә. Илдә ачлык башлана, үләттән халык кырыла. Гаскәрләр, кайсы кая тузынып-таралышып, ни эләкте шуны таларга керешәләр. Йөз Алтын Капу каласын яулап алалар, диварларын кырып салалар. Кояш Улы пирамида башыннан сикереп һәлак була. Гыйбадәтханә түбәләрендәге утлар сүнә. Зирәк акыллы, белдекле кешеләрнең дә бик сирәге тау араларына, мәгарәләргә качып котыла. Цивилизация һәлакәткә дучар ителә. мәйданнарда сарык көтүләре йөри, сары йөзле көтүче моңсу гына итеп күгелҗем җирле, алтынсу күкле, даладагы рәшә сыман күңелне үзенә тартып торган илкәй турында җыр суза. +Күчмә халык үзенең юлбашчыларыннан: "Инде тагын кайларга барыек?" - дип сорый. Юлбашчылары исә болай дип җавап кайтара: "Без сезне иң бай илгә алып килдек, шушында төпләнегез дә тыныч кына көн күрегез". +Учкурлар гаскәр башлыклары арасыннан иң зирәк акыллысын сайлыйлар да яулап алынган илгә идарә итәргә куялар. Анысы Тубал исемле була. Ул диварларны төзекләндерергә, бакчаларны чүп-чардан арындырырга, басуларны сөрергә, өйләрне рәткә китерергә куша. Гади генә, әмма акыллы законнар чыгара. Тау араларына качкан акыл ияләрен, күпне белүчеләрне үз янына чакыртып ала да: "Тапкыр сүзләрегезне ишетәсем килә", - дип игълан итә. Ул аларны киңәшчеләре итеп билгели, мәгъбәдпотханәләрен яңадан ачарга рөхсәт бирә, тынычлыкта көн итәргә теләвен белдереп, төрле якларга чапкыннар җибәрә. +Атлантларның арада бер куәтле булган өченче цивилизацияләре әнә шулай башлана. +Күчмә халык җирле кабиләләр арасына сеңеп бетә. Кыргый дуамаллык, тирмәләр һәм көтүләр турында җырлар гына, хикәятләр генә торып кала. Атлы гаскәр һәм хәрби башлыклар нәселеннән чыккан Учкурлар шәһәрнең аксөйкләренә әверелә. Атлантлар фәнне, сәнгатьне сөя, зиннәт эчендә яши. Каланы алар яңа диварлар, җидешәр почмаклы манаралар белән бизиләр, дәү пирамиданың егерме бер чыгынтысын да алтын белән тышлыйлар, тарнаулар торгызалар һәм архитектурада беренче булып ташбагана кулланалар. +Борын-борыннан сакланып килгән Земзе китаплары да, Аам ыругы язып калдырган китаплар да өр-яңадан укыла. Мәгарәләрдән тетелеп беткән "Йокыга Талганның җиде папирусы"н табып алалар. Шул ачыштан соң инде гыйлем искиткеч нык алга китә. +Яна белем менә нидән гыйбарәт була: +"Дөньядагы иң зур кодрәт — саф акыл материясе безнең миебездә йоклап ята. Киерелгән җәядәге укны оста кул тиешле урынга җибәргән кебек, йоклап яткан акыл материясен дә ихтыяр җәясе һәм белем кулы кирәкле максатка юнәлтә ала. Максатка омтылган белем — әйтеп бетергесез зур көчкә ия". +Белем фәненең бер өлешен әзерлек чоры — тәнеңне, ихтыярыңны, акылыңны үстерү тәшкил итә, икенче, төп өлеше исә — табигатьне, дөньяны танып белү, омтылышлы белем материясе табигатьне үзләштерсен өчен кирәкле формулаларны танып белүдән гыйбарәт. +Белемгә тулысынча ия булу, аңа кадәр дә күренмәгән, Җир йөзендә аннан соң да кабатланмаган культураның яшәү дәвере дөньяны су басканчыга кадәр, ягъни Атлантиданың һәлакәтенә кадәр, дүрт йөз илленче елдан алып өч йөз илленче елгача сузыла — йөз ел буена дәвам итә. +Җир йөзендә тулы тынычлык хөкем сөрә. Белем нәтиҗәсендә Җирнең эшкә җигелгән көчләре кешеләргә искиткеч нык ярдәм итә. Бакчалар, басулар мул уңыш бирә, мал-туар үрчи, хезмәт җиңел була. Халык борынгы гадәтләрне, бәйрәмнәрне яңадан искә төшерә, аңа яшәргә, яратырга, күңел ачарга берәү дә комачаулык итми. Риваятьләрдә ул гасырны алтын дәвер дип телгә алалар. билгесе гәүдәләндергән сфинкс сынын ясап куялар. Дөньяның җиде төрле могҗизасы төзелә: лабиринт, Урта диңгездәге колосс, Җәбралтардан көнбатыштарак — баганалар, Пасидунеста йолдызлар телен белүчеләргә манара, Тубалның утырган хәлендәге сыны, Тын океан утравында Лемурлар шәһәре. +Моңарчы тропик сазлыкларга куылган кара тәнле кабиләләргә дә белем нуры үтеп керә. Негрлар цивилизацияне тиз үзләштерәләр, һәм Үзәк Африкада гигант шәһәрләр төзергә керешәләр. +Зирәк Земзе халкы чәчеп калдырган орлыктан чыккан гөл гөрләп чәчәк ата. Әмма шул чагында белем чишмәсенең серләренә үтеп керә алучы акыл ияләре бер нәрсәне аңлап алалар: цивилизация ничек кенә үсмәсен, кешелек дөньясының һәлакәткә дучар ителәсе алдан ук хәл ителгән — ул, чаян шикелле, үзен үзе бетерәчәк икән. +Ялгышлыкның сәбәбе Җир йөзендәге тормышка фәкать кеше акылы тудырган нәрсә дип карауда, шуңа күнегүдә була. Дөньяны танып беләм дип кеше фәкать үз-үзен генә танып белә. Бердәнбер чынбарлык — акыл, ә дөнья — аның күзаллавы гына, төш күрүе генә, янәсе. Чынбарлыкны болай аңлау ахыр чиктә, дөньяда бер мин генә, һәммә башка нәрсә минем хыялымда гына яши, дип исбатлауга китерергә тиеш була. Шуннан инде бердәнбер кеше икәнлегеңне исбатлау өчен, барча халыкның үзара көрәше, кешелек дөньясының төшендә күргән кешеләрне пыран-заран китерүе, яшәешне яман төш күрү дип, шуннан килеп чыккан явызлык дип аңлату һәм аңа карата нәфрәт уяту котылгысыз рәвештә килеп чыгарга тиеш була. +Шул ук вакытта искиткеч зур ачыш та ясала: үсемлек орлыкларында йоклап яткан яшәү көчен кисәк кенә иреккә материя иреккә чыгу белән төрле якка чәчелә икән. Әнә шул көчне оста кулланып, зур-зур очкычлар ясыйлар. +Алтын дәвер үзен-үзе һәлакәткә китереп җиткерә, Атлантида шәһәрләрендә азгынлык хөкем сөрә башлый, йөгәнсез хыялны, бозыклыкка сусауны, ычкынган акылны тыеп торырлык көч калмый инде. Кеше ия булган көч аның үзенә каршы юнәлтелә. Котылгысыз һәлакәтне көтеп яшәү кешеләрне төксе итә, явыз итә, мәрхәмәтсез итә... +Менә бер заман актык көннәр килеп җитә. Иң әүвәл коточкыч зур хәвеф килә: Йөз Алтын Капу каласының нәкъ үзәгендә җир тетрәү нәтиҗәсендә шактый урынны су баса. +Йөз Алтын Капу каласына Магацитллар баш булып ала. Магацитллар, ягъни рәхимсезләр дип иң бай гражданнарны атыйлар. Алар үзалларына: "Кешелек дөньясы акылның яман төше генә, без аны һәлак итик!" - дип максат куялар. +Һәлакәттән ләззәтләнер өчен, алар бөтен Җир йөзендә бәйрәм, күңел ачу көннәре игълан итәләр, дәүләт хәзинәләрен, кибетләрне ачып, андагы мал-мөлкәтне халыкка өләшәләр, фонтаннарга шәрап тутыралар, мәйданнарда ит кыздыралар. Халык тәмам акылдан шаша яза. Көзен була бу хәл, йөзем җимешен җыйган чак була. +Төн уртасында учаклар хәйран нык яктырткан мәйданнарда ашый-ашый, эчә-эчә, бии-бии, хатыннарны коча-коча тәмам шашынган халык арасында Магацитллар пәйда була. Башларына үткен очлы тулга кигәннәр, калкансыз-нисез, фәкать билләренә көбә камәр такканнар. Уң куллары белән бронза ядрәләр ыргытып, сул кулларындагы кылычлары белән исерекләрне тураклап, һәммәсен һәлак итеп йөриләр. +Бу суешны коточкыч дәһшәтле җир тетрәве генә чәрдәкләнә, тарнау ташбаганалары җиргә килеп төшә, төпсез ярыклардан ялкын ургыла, күк йөзе көлгә күмелә. +Иртәгесен кан төсендәге тонык кояш яктысында хәрабәләр, янып яткан бакчалар, шашынган кешеләр, мәетләр калкып чыга. Магацитллар йомырка формасындагы очу аппаратлары янына йөгерәләр, тизрәк Җирне ташлап китәргә ашыгалар. Алар йолдызлар дөньясына очып китәләр. +Ничәмә-ничә мең аппарат очканнан соң җир дүртенче тапкыр, тагы да ныграк тетрәп куя. Төньяктан, томан арасыннан диңгез дулкыны күтәрелә дә җир өстендәге һәммә нәрсәне кырып уза. +Давыл күтәрелә, җиргә, өйләргә яшен утлары төшә. Актарылып яңгыр ява, кыйпылчык-кыйпылчык вулкан ташлары булып атыла. +Бөек каланың диварларына ышыкланып, алтын түшәлгән чыгынтылы пирамида башыннан, актарылып яуган яңгыр, көл һәм төтен аркылы үтеп, Магацитллар йолдызлар арасына очып китәләр. Бер-бер артлы өч тапкыр җир тетрәү нәтиҗәсендә Атлантида яргаланып бетә. Йөз Алтын Капу каласы кайнап торган дулкыннарга чума. +ГУСЕВ ШӘҺӘРНЕ КҮЗӘТӘ +Ихә тәмам әллә нишләде. Гусевның һәр кушканын үтәп кенә тора, аңардан күзен дә ала алмый. Бер яктан көлке, икенче яктан кызганыч, Гусев аңа кырыс булса да, гадел карый. Ихәкәйнең хискә бирелеп тәмам хәлдән тайган чакларында Гусев аны алдына утырта да, башыннан сыйпый-сыйпый, колак артын кашый-кашый, җыен тузга +Шәһәргә качу планы тынгылык бирмәде Гусевның күңеленә. Югыйсә биредә яшәү капкында яту белән бер: андый-мондый хәл була калса, качарлык та, сакланырлык та җай юк. Ә өсләренә хәвеф килгәне көн кебек ачык. Лось белән сөйләшүдән файда юк: чыраен сытудан гайрене белми, шул Тузкуб кызына мөкиббән киткән ләбаса! +"Тынгысыз кеше сез, Алексей Иванович. Ярый, безне үтерсеннәр дә ди. Без соң үлемнән курка торган кешеләрмени? Петроградта утыралар аны, тыныч булыр иде". +Гусев Ихәкәйгә канатлы көймәләр саклана торган ангарның ачкычын сиздермичә генә алып килергә кушты. Кулына фәнәр тотып, шунда керде дә төне буе ике канатлы, тиз йөрешле кечерәгрәк кенә очкычның механизмында казынып уздырды. Механизм гап-гади булып чыкты. Бәпбәләкәй моторы бөртек-бөртек ак металлдан көч ала икән, ә ул металл үзе, электр чаткысы эләгеп, искиткеч зур тизлек белән таркала икән. Электр энергиясен очкыч һавадан ала икән: Марсның полюсларындагы станцияләр һавага берөзлексез көчле ток җибәреп торганын Аэлита сөйләгән иде. +Гусев очкычны ангарның капкасына якынрак китереп куйды да ачкычны Ихәгә тапшырды. Кирәк була-нитә калса, йозакны ватуы берни тормаячак иде. +Аннары ул Соацера каласын күзәтү астына алырга ниятләде. Томанлы көзгене ничек итеп эшләтергә икәнен Ихә өйрәтте. Тускуб өендәге бу экранны күзәт тә күзәт, ә сине теге баштагылар һич күрми. +Гусев мәйданнарны, сәүдә урамнарын, фабрикаларны, эшче касабәләрен күзәтте. Кыскасы, белмәгән-күрмәгән җирне калдырмады. Томанлы көзгедә сәер тормыш ага иде. +Әнә фабрикаларның кирпеч биналары, тәбәнәк заллары, Күзләре төпкә баткан, битләрен җыерчык баскан боек кыяфәтле эшчеләр. Туктый белмәс станоклар, машиналар, бөкреләре чыккан эшчеләр, аларның күнегелгән хәрәкәтләре — күңелсез, өметсез эт тормышы... +Әнә эшчеләр бистәсендәге һәммәсе бер төсле, һәммәсе туп-туры урамнар, ул урамнардан башларын иеп күңелсез генә атлаган эшчеләр. Кирпечтән төзелгән, пөхтәләп себерелгән, бер-берсенә игезәкләрдәй охшаган коридорлардан меңнәрчә еллар буе сакланган торгынлык исе бөркелә. Күрәсең, өметләре өзелгәндер инде. +Әнә үзәк мәйданнар: керделе-чыктылы йортлар, төрлетөрле үрмә гөлләр, кояшта балкып күренгән тәрәзәләр, купшы киенгән хатын-кызлар, урам уртасына өстәлләр куелган, ул өстәлләргә тар гына вазалар белән чәчәкләр утыртылган, яшькелт паркет түшәлгән урамнарда өйләр дә, урам буйлап агылучы халык өстендәге затлы киемнәр дә, ир-атның кара җиләне дә көзгедәге шикелле чагыла. Түбәнтен генә алтын очкычлар очып уза, аларның канатларыннан күләгәләр төшә, очып үткән кешеләрнең көләч йөзләре, җилдә җилфердәгән чуар шарфлары күренеп кала... +Гусев шәһәр халкының ике төрле тормыш белән яшәгәнен шәйләп алды. Дөнья күргән кеше буларак, аның борыны моннан тыш әле тагын качып-посып яшәүчеләр барын да абайлады. Чынлап та, зиннәтле урамнарда, шәһәр бакчаларында ябык чырайлы, ничек җитте шулай киенгән бик күп исерек яшьләр буталып йөри иде. Яшь марсианнар бер эшсез, болай гына аны-моны караштыргалап йөриләр иде. "Иһи, без боларны күргән инде", - дип уйлады Гусев. +Ихәкәй аңарга барысын аңлатып-төшендереп утырды. Аны фәкать Мәҗлес бинасын экранга төшерергә генә +Коты алынып бакыр башын чайкарга тотына, ике кулын күкрәгенә кушырып: +— Күк Улы, сорамасагыз ла шуны, үтерсәгез — җиңелрәк булыр, мәрхәмәтле Күк Улы, - дип ялвара иде. +Бер мәлне шулай, килүләренә ундүртенче көн дигәндә, иртәнге якта Гусев гадәтенчә канәфигә утырды да, саннар сугылган тактаны тез өстенә куеп, бауны тартты. +Экранда сәер бер күренеш пәйда булды: үзәк мәйданда марсианнар төркем-төркем булып җыелганнар да, нигәдер борчылып, пышын-пышын сөйләшәләр. Урам уртасындагы өстәлләрдән, чәчәкләрдән, чуар кулчатырлардан җилләр искән. Менә мәйданга өчпочмак ясап тезелгән, коточкыч таш курчаклардай, рәхимсез йөзле солдатлар килеп чыкты. Аннан арырак, сәүдә урамында, бер төркем халыкның каядыр йөгереп барганы күзгә чалынды, ул да булмады — әүмәкләшә дә башладылар, ә бер марсиан канатлы очкычта булган икән — капылт кына өскә күтәрелде. Паркта да чыш-пыш килүче борчулы марсианнар күзгә ташланды. Ә бер фабрикада ачулы, ярсулы, шашынган эшчеләр гөж килә иде. +Шәһәрдә ниндидер бер көтелмәгән хәл булып узгандыр, ахрысы. Шуны ачыкларга теләгән Гусев Ихәкәйне иңбашыннан тотып дер селкетте. Ә кыз, аңардан гашыйк күзләрен ала алмыйча, дәшми-тынмый утыруын белде. +ТУСКУБ +Шәһәр хәвеф эчендә калган иде. Көзгеле телефоннар мелт-мелт итә, ниләрдер мыгырдый. Урамнарда, мәйданнарда, бакчаларда марсианнар, төркем-төркем көтәләр. Кайдадыр складларда киптерелгән кактус яна диләр. Көннең үзәге җиткәч, һәммә җирдә су краннарын ачсалар — су беткән, шәһәр халкы күпмегәдер сусыз калды. Көньяк-көнбатыштан бик ерактан гөрселдәгән тавыш ишетелә. Тәрәзәләргә аркылы-торкылы кәгазь ябыштырдылар. +Хәвеф-хәтәр шәһәрнең үзәгеннән — Мәҗлес бинасыннан килә. +Тускубның кулыннан хакимият китә икән, үзгәрешләр була икән, диләр. +Хәвеф-хәтәр имеш-мимеш, чыш-пыш аркылы тиз арада таралып та өлгерә: +"Төнлә белән утлар сүнәсе икән". +"Котып станцияләр туктыйсы, ди". +"Магнит кыры юкка чыга, диләр". +"Мәҗлес бинасы базларына кемнәрнедер тотып япканнар икән". +Шәһәр читләрендә, фабрикаларда, эшче касабәләрендә, җәмәгать кибетләрендә исә ул имеш-мимешләрне үзләренчә аңлыйлар. Моның нидән шулай килеп чыгуын төплерәк беләләр бугай. Унберенче номерлы дәү циркны җир асты эшчеләре шартлаткан, хөкүмәт агентлары дөнья бетереп яшерен корал келәтләрен эзли, Тускуб Соацерага хөкүмәт гаскәрләрен тарттыра икән, дип, борчу катыш булса да, авыз ерыбрак сөйлиләр... +Төш җиткәндә эш туктамаган җир аз калды. Халык, зур-зур төркемнәргә җыелып, ни булыр икән дип көтә, әллә каян килеп чыккан, өсләренә ни җитте шуны кигән, кулларын кесәләренә тыккан егетләрнең киләп сарып йөргәнен күзәтә иде. +Көн үзәгендә шәһәр өстеннән, игълан яңгыры яудырып, хөкүмәт очкычлары узды. колак салмаска өнди. Хөкүмәтнең беркайчан да әле мондый көчле һәм тәвәккәл булганы юк иде, дип ышандыра. +Каланың тынып калуы озакка сузылмады — янә берсеннән-берсе яманрак имеш-мимешләр тарала башлады. Боларның фәкать берсе тәгаен дөрес: бүген кич Мәҗлестә эшчеләр юлбашчысы инженер Тор белән Тускуб яман да нык алышачаклар икән, һәм әнә шул көрәш күп нәрсәне хәл итәсе икән. +Кичкә таба Мәҗлес бинасы алдындагы галәмәт зур мәйданга халык тулды. Баскычны, ишекләрне һәм түбәгә менү юлларын солдатлар саклый. Салкын җил каяндыр томан куып китерә. Дымлы болытлар арасында чайкалып утырган фонарьлардан алсу яктылык сирпелә. Бинаның карасу диварлары ниндидер пирамидага охшап өскә, караңгыга кереп югала. Тәрәзәләрнең һәммәсендә балкып ут яна иде. +Түгәрәк залның амфитеатрында Мәҗлес әгъзалары утырышкан, һәркайсының чыраенда игътибарлы сагаю сизелә. Диварга уеп куелган тонык көзгедә ялт-йолт итеп бер-бер артлы каланың төрле күренешләре алмашынып тора: фабрика эчләре, томанлы урам чатларыннан йөгерешеп үтүче марсианнар, су цирклары, электромагнит манаралар, һәммәсе бер төсле, тәрәзәсез-нисез келәт биналары, аларны саклаучы солдатлар күз алдыннан уза. Экран каладагы контроль көзгеләрнең әле берсе, әле икенчесе белән элемтәгә керә. Менә бер заман Мәҗлес бинасы алдындагы мәйдан калкып чыга: томан сәләмәләре эчендә йөзгән меңнәрчә башлар күренә, фанарларның яман киң ут боҗралары күзгә ташлана. Ачулы яңгыраган тавышлар бөтен залны дер селкетә. +Кисәк кенә чылт иткән аваз залдагыларның игътибарын үзенә җәлеп итте. Экран сүнде. Амфитеатр каршындагы Чырае ап-ак, кашын-күзен җыерган булуга да карамастан, ул үзен тыныч тота иде. +— Калабызда чыр-чу купкан, - дип башлады ул сүзен, - Каланы дер селкеткән нәрсә — бүген биредә мина каршы сөйләячәкләр икән дигән хәбәр. Әнә шул сүз мәмләкәтебезнең иминлегенә хилафлык китерде. Мондый хәлнең килеп чыгуына мин тыныч кына карый алмыйм. Моның ише дуамаллыкка китерә торган сәбәпләрне төбетамыры белән йолкып атарга кирәк. Белеп торам, биредә утыручылар арасында минем сүзләремне бүген үк шәһәр буйлап сөйләп йөриячәк бәндәләр дә бар. Мин ачыктаначык әйтәм: калада анархия хөкем сөрә. Агентларымның хәбәр итүенә караганда, ни мәмләкәттә, ни калада анархиягә каршы торырлык көч юк. Озак та үтмәс, дөнья һәлакәткә дучар ителер. +Амфитеатрда ризасызлык авазлары, яңгырады. Тускуб моңа каршы явыз көлемсерәп куйды. +— Дөньяның иминлегенә каза китерүче көч, ягъни анархия, каладан чыга. Яшәүгә табигый омтылыш, җан тынычлыгы шикле күнел ачуларга әрәм-шәрәм ителә. Ә бит каланың җаны — хавра төтене, ягъни төтен иснәп онытылу. Кала нәрсә соң ул дигәндә — шау-шулы чуар урамнар, зиннәтле алтын очкычлар һәм аларга түбәннән көнләшеп караучылар, гамәлгә ашмастай өметләр китерүче игълан, реклама утлары, тузанлы, караңгылы-яктылы коридорлар, шунда эшсез-шөгыльсез каңгырап йөрүче җан көекләре... Кала анархиягә баш июче шәхесне әзерли. Аның нияте — җимерү. Анархияне азатлык дип уйлаучылар нык ялгышалар! Анархия фәкать анархия тудыра. Әнә шул җимерүчеләргә каршы көрәшү — дәүләтнең төп бурычы. Башка юл юк! Анархиягә каршы без иминлеккә омтылуны куярга тиешбез. Мәмләкәтебездәге сәламәт көчләрне кадәр азрак югалтулар кичерергә тиешбез. Анархиягә без рәхимсез сугыш игълан итәбез. Саклану чараларыннан вакытлыча гына файдаланырга мөмкин: полиция кайчан да булса үзенең көчсезлеген сиздерәчәк. Без биредә полиция агентларының санын икеләтә үстергән арада анархистларның саны квадратка күтәрелеп арта. Без үзебез башлап һөҗүмгә күчәргә — котылгысыз катгый чаралар кулланырга, каланың көлен күккә очырырга тиешбез. +Амфитеатрда утыручыларның яртысы эскәмияләрдән сикерешеп торды, гөж килде. Марсианнарның чырайлары ап-ак, күзләре ут урынына яна иде. Тускуб бер генә карап алган иде — һәммәсе тынып калды. +— Каланың җимереләсендә шик тә юк, әмма без аны үзебез җимерсәк, хәерлерәк булыр. Шуннан инде каладагы сәламәт халыкны авылларга күчерү планы белән сезне таныштырмакчы булам. Бу максатта без гаҗәеп бай илне — Лизиазира таулары артында яткан, үзара сугышлардан соң ташландык хәлдә калган илне — файдаланырга тиешбез. Искиткеч зур эшләр башкарырга туры киләчәк безгә. Әмма болар һәммәсе бөек максат белән эшләнә. Дөрес, каланы җимереп кенә без цивилизацияне саклап калабыз, хәтта әле цивилизациянең һәлакәтен кичектерәбез дип әйтеп булмый. Без фәкать Марста яшәүче халыкка тантаналы рәвештә, тыныч кына үләргә мөмкинлек тудырабыз. +Тыңлап утыручыларның котлары алынды, залда чәрелдек тавышлар яңгырады: +— Нәрсә сөйли соң ул?.. +— Нишләп үлик әле без? +— Акылдан язгандыр ул! +— Тускубның безгә кирәге юк! +Тускуб кашын гына сикертеп алган иде — амфитеатр +— Марсның тарихы тәмам. Планетабызда тереклек үлеп бара. Туучылар саны белән үлүчеләр саны үзегезгә мәгълүм. Берничә гасырдан иң соңгы марсиан баеп барган кояшны сүнеп барган күзләре белән соңгы кабат озатып калачак. Үлемне инде без генә туктата алмабыз, һич югы дөньяның актык көннәре зиннәтле һәм бәхетле булсын өчен, акыл белән эш итик. Безнең алда торган иң беренче һәм иң зур бурыч — каланы һәлак итү. Цивилизация аңардан инде аласын алып бетергән, хәзер исә цивилизацияне тарката гына, шуның өчен һәлакәткә дучар ителергә тиеш. +Амфитеатрның нәкъ уртасында Гор торып басты. Киң иңбашлы бу егетне Гусевның томанлы көзгедән күргәне бар иде инде. +Аның калын тавышы гырылдабрак чыга иде. Яшь марсиан, кулын Тускуб ягына селтәп: +— Ялганчы ул! Хакимлек итүне кулыннан ычкындырмас өчен генә каланы корбан итмәк була. Властьны саклап калу өчен генә безне һәлак итмәк була. Чөнки ул миллионнарны корбан итү бәрабәренә генә хакимлек башында кала алачагын яхшы аңлый. Алтын көймәләргә көнләшеп карап торучылар да, җир астындагы фабрика шәһәрләрендә туып үлүчеләр дә, өметләре өзелеп, бәйрәм көннәрне тузанлы коридорларда ава-түнә йөрүчеләр дә, дөнья михнәтеннән онытылып тору нияте белән шул нәҗес хавра төтенен иснәүчеләр дә Тускубны дошман күрәләр. Моның шулай икәнен Тускуб яхшы белә. Безне төртеп төшерергә ул баз казыган. Үз базына үзен төшерергә кирәк. Безнең үләсебез килми. Без яшәргә туганбыз. Марс халкының бетүгә таба баруы безгә мәгълүм. Ләкин без бу бәладән котылу юлын да күрәбез. Безне Җир коткарачак, Җирдән килгән кайнар канлы, таза-сау аның. Тускуб, Җирдән килгән кешеләрне син үз өеңдә яшереп асрыйсың. Күк Улларыннан куркасың, димәк. Син үзеңне көчсезләр, хавра төтененә исергәннәр алдында гына көчле итеп сизәсең. Кайнар канлы, көчле кешеләр килгәч, син үзең дә төнге күләгә булып, өрәк булып юкка чыгачаксың. Синең дөньяда иң курыккан нәрсәң әнә шул. Анархия дигән нәрсәне дә, шәһәрне җимерүһәлак итүне дә син үзең уйлап чыгаргансың. Син үзең канга сусагансың. Халыкның игътибарын башка нәрсәгә юнәлтеп, син ул ике батырны, коткаручыларыбызны мыштым гына һәлак итмәкче буласың. Бу хакта әмер биреп тә өлгергәнсең инде... +Горның кисәк кенә сүзе өзелде, йөзе кара янып чыкты — Тускуб аның күзенә авыр карашын текәгән иде. +— ...Барыбер туктата алмассың... Барыбер әйтеп бетерермен!.. — Инженер бик нык гырылдап сөйли башлады. — Син борынгы иблис гыйлемен... һипноз кулланасың. Мәгәр күзең белән мине куркыта алмассың... +Гор, актык дәрманын җыеп, олы учы белән маңгаен сөртеп алды. Тирән итеп сулады да чайкалып куйды. Эскәмиягә утырды, башын учларына салды. Тынып калган амфитеатрда аның чытырдатып тешен кысканы ишетелде. +Тускуб кашын сикертте дә тыныч кына тавыш белән сүзен дәвам иттерде: +— Җирдән күчеп килүчеләргә ышанып ятыйкмыни инде? Соңрак шул. Кан тамырларыбызга таза кан кушарга соңгарак калдык шул. Аннары бу мәрхәмәтсезлек булыр иде. Моның белән без фәкать планетабызның әҗәл газабын озайта төшәр идек. Михнәтне генә арттырыр идек. Чөнки кайчан да бер безне яулап алачаклар, кол итәчәкләр. Ни өчен без, цивилизация кояшына тыныч кына, мәгърур гына сүнәргә ирек бирмичә, йөз еллар зирәк раса — яулап алучыларга бил бөгәргә тиеш әле? Кыргый халык сарай-бакчалардан безне куып чыгарып, үзе рәхәт сөрсен, бездән эремә таш казытсын, яңаданяңа цирклар төзетсен өченме? Марсны яңадан яу авазлары күмеп китсен өченме? Калаларыбызны яңадан җаннары гарипләнгән; акылдан язганнар биләсен өченме? Юк инде! Без тыныч кына үз бусагабызда җан бирергә тиешбез. Талцетл кызыл нурларын ерактан гына чәчсен. Планетабызга без читләрне кертмәбез. Котыбларда яңа станцияләр төзеп, планетабызны үтеп керә алмаслык электр кыры белән уратып алырбыз. Җир белән элемтәгә керү ише җинаять планы Соацерада туды, һәм без бу анархия оясын, акылсыз хыяллар оясын пыр туздырырбыз — мәйданнарын сөреп чыгарбыз. Яшәеш өчен кирәкле оешмаларны гына калдырып, аларда бөтен җинаятьчеләрне, исерекбашларны, акылдан язганнарны, барлык хыялыйларны җыеп эшләтәчәкбез. Бик исән калырга теләсәләр, кала бирсеннәр — аяк-кулларын гына богаулап алырбыз. Ә инде безнең фикергә кушылып, безгә буйсынганнарга авылдан утар бүлеп, рәхәттә яшәтәчәкбез. Егерме мең ел буена ике битебез белән җир себергән икәнбез, инде хәзер кәеф-сафа кылып тик ятарга да хакыбыз бардыр, шәт. Цивилизацияне без алтын дәвер таҗы белән очлап куярбыз. Җәмәгатьчелек өчен яңадан-яңа бәйрәмнәр, күңел ачулар оештырырбыз. Тыныч кына көн иткәндә әле без, ихтимал, мин әйткәннән озаграк та, берничә йөз ел артыграк та яши алырбыз. +Амфитеатр тын гына, мөкиббән китеп тыңлады. Тускубның йөзе тимгел-тимгел булып бүртеп чыкты. Менә ул, киләчәк турындагы уйларга чумгандай, күзен йомды, сүзен дә әйтеп бетермәс борын капылт кына туктап калды... килеп керде. Гор аягүрә торып басты. Аның йөзе кыйшайган иде. Башыннан башлыгын йолкып алды да читкә ташлады. Ике кулын алга сузып, эскәмиядән эскәмиягә сикерә-сикерә түбәнгә, Тускубка табан томырылды. Тускубның бугазыннан эләктереп алды да парча мөнбәрдән читкә ыргытты. Ике кулын алга сузган, бармакларын тырпайткан килеш, амфитеатрга таба борылды. Аңкавына кибеп ябышкан телен көчкә тибрәндереп: +— Үлем дисез икән — үлем булсын! Сезгә үлем килсен!.. Без көрәшәчәкбез... +Эскәмияләрдән марсианнар сикерешеп торды, берничәсе йөзтүбән яткан Тускуб янына ашыкты. +Гор ишеккә таба сикерде. Солдатны читкә этеп җибәрде. Кара җиләненең чабуы гына җилфердәп калды. Тавышы мәйданда яңгырады. Җыелган халык өстеннән гүя җил-давыл өермәсе үтеп китте. +ЛОСЬ ЯЛГЫЗЫ ТОРЫП КАЛА +— Революция, Мстистав Сергеевич. Бөтен шәһәрләренең асты өскә килгән. Менә әкәмәт! +Гусев китапханәдә әйтте моны. Аның әлҗе-мөлҗе килгән күзләрендә шаян очкыннар сикерә, борыны өскәрәк чөелгән, мыегы тырпаеп киткән. Ике кулын да бил каешына кыстырган. +— Азык-төлек, граната ише нәрсәләрне көймәгә салдым инде. Мылтыкларын да кулга төшердем. Әйдә, тизрәк җыеныгыз, ташлагыз шул китабыгызны, хәзер очабыз. +Лось канәфи почмагына аякларын бөкләп утырган да тонык күзләре белән аңа текәлгән. Ике сәгатьтән ишеккә килеп колак сала — Аэлитаның бүлмәләреннән берни ишетелми. Лось яңадан канәфи почмагына менеп утыра да кызның аяк тавышы килгәнне көтә башлый. Әкрен генә атлаган аяк тавышы аның күңелендә күкләрне күкрәтердәй булып яңгырасын алдан ук сизенә. Менә кыз ул көткәннән дә гүзәлрәк, нурлырак булып балкып килеп керер дә яп-якты өске тәрәзәләр турысыннан узар, көзге шикелле идәндә аның кара күлмәге елкылдап куяр. Шуннан инде Лось тетрәнеп китәр. Аның күңел күге күкрәү алдыннан тынгандай тынып калыр. +— Әллә бизгәк тота инде, Мстислав Сергеевич? Нигә миңа алай карыйсыз әле? Очабыз, дим ич, бар да әзер, мин сезне марском дип игълан итәчәкмен. Бер дә шикләнмәгез. +Гусев бик текәп карагач, Лось башын аска ияргә мәҗбүр булды. Акрын гына тавыш белән: +— Шәһәрдә нәрсә эшләнә соң? - дип сорап куйды. +— Шайтаным белгәнме нәрсә эшләнгәнне. Урам тулы халык — гөр килә. Тәрәзәләр коела. +— Барып кайтыгыз соң, Алексей Иванович. Төннән дә калмагыз. Көтәрмен. Күңелегез ни тели, шуны кыландырыгыз. Революция ясыйсызмы анда, мине комиссар дип игълан итәсезме, шулай кирәк дип, атып үтерәсезме— миннән каршы сүз ишетмәссез. Тик мине бимазаламагыз гына. Килештекме? +— Ярар алайса, - диде Гусев. - Их, корт чаккыры нәрсәләр, бөтен җәнҗал шулардан чыга: җиде кат күккә менәсең — анда да шул ук хатыннар. Тфү! Төн уртасында әйләнеп кайтырмын. Мине әләкләмәсеннәр дип монда Ихәкәй күз-колак була торыр. +Гусев китеп барды. +Тыштан очкычның һава ярып күккә күтәрелгәне карады. +— Күк Улы, ашарга керегез... - дип дәште. +Лось бу арада Аэлита белән бергә ак диварлы түгәрәк ашау-эчү бүлмәсендә тамак туйдыра иде. Ашыгаашыга шунда китте. Бүлмә бик эссе иде. Таш баганалар янындагы биек-биек вазаларга чәчәкләр куелган, аларның исеннән бөркүлек кенә өстәлә иде. Ихә, елыйелый шешенеп беткән күзләрен Лосьтан яшереп: +— Күк Улы, ялгыз гына ашарсыз, - дип белдерде һәм Аэлитаның кашык-савыты өстенә ак чәчкә ябып куйды. +Лосьның чырае кара янып чыкты. Күңелсез генә өстәл янына килеп утырды. Ризыкка кагылмады да, бары тик бер телем ипине ваклап, берничә бокал шәрап кына эчте. Өстәл турысындагы көзгеле гөмбәздән салмак кына булып көн дә төш вакытында ишетелә торган көй агылды. Лось тешләрен шыгырдатып куйды. +Гөмбәздән берсе нечкә, берсе калын ике тавыш агыла. Менә алар икесе бергә килеп кушылалар да кавышу көен сузып җибәрәләр. Күңелне тетрәтерлек нечкәлеккә җиткәч кенә бер-берсеннән аерылалар, һәм шуннан инде түбәнәйгәннән-түбәнәя барып, сагыну моңын сузалар, моңаеп бер-берсенә эндәшәләр, дулкынланалар, янә кавышу көенә җитәләр — әнә шулай бер якынаеп, бер ерагаеп, борынгы бер биюдәй әйләнәләр, тулганалар... +Лось тар гына чокырны учына кысып тоткан килеш утыра бирде. Ихә, таш багана ышыгына кереп, күлмәк итәген күтәрде дә шуңа йөзен каплады, иңнәре дерелди башлады. Лось, тастымалын ыргытып, урыныннан кузгалды. Җан әрнеткеч музыка, сулуга кабарлык чәчәк исләре, татлы шәрап — берсенең дә файдасы тимәде. +Ихә янына килеп: +— Аэлитаны ничек күрим икән? - дип сорады. чәчле башын чайкады. Лось аны иңбашыннан алды: +— Ни булды? Авырыйдыр, бәлки? Минем аны күрәсем бар. +Ихә Лосьның сузылган кулы астыннан җитез генә шуып чыкты да йөгереп китте. Идәнгә фоторәсем төшеп калды. Күз яшенә чыланып беткән фотода Гусевның хәрби формадан — башына шлем киеп, аркылы-торкылы каешлар тагып, бер кулын кылыч сабына куеп, икенчесенә револьвер тотып төшкән рәсеме иде. Җитмәсә әле артында гранаталар шартлап ярыла. "Гүзәл Ихәкәйгә онытылмас истәлек" дип язып та куйган иде. +Лось, фотоны ачу белән читкә ташлап, өйдән тышка чыкты да болын буйлап әрәмәлеккә юнәлде. Үзе дә сизмәстән эре-эре алдыртып, сөйләнә-сөйләнә барды: +— Күрергә теләми икән — кирәкми. Ни чаклы җәфа чигеп икенче бер дөньяга кил имеш тә, кайчан керер, кайчан керер, кайчан балкып-нурланып бер карар икән дип, канәфи башында көтеп утыр имеш... Җүләрлек ич бу! Диваналык! Бизгәк тота дип Гусев дөрес әйтә. Шул чаклы татлы исләр иснәгәч... Ахырзаман көткән кебек, бер елмаеп караганны көтеп утыр имеш... Кадалып китсен лә!.. +Уйлары күңелен җәрәхәтли һәм Лось кисәк-кисәк кычкырып куйгалый иде. Чама белми атлаганга, сажинсажин һавага сикерә, килеп төшкәндә чак-чак егылмый кала иде. Чал чәчләре тузгып бетте. Ул үз-үзен күралмас хәлгә килде. +Атлый-йөгерә күлгә килеп җитте. Су көзге шикелле ялтырый, аның карасу-зәңгәр тигез йөзендә, көлтә-көлтә кояш нурлары балкый иде. Бөркү. Лось ике кулы белән башын кысып тотты да таш өстенә барып утырды. +Үтә күренмәле күл төбеннән түм-түгәрәк кызыл күзләре белән Лоська гамьсез генә караш ташлый иде. +Лось аларга пышылдап кына: +— Балыклар, акай күзле, тинтәк балыклар, ишетәсезме, мин бер дә борчылмыйча, тыныч кына сөйлим, - диде. - Иртәгә үк шәһәргә китәм. Көрәшеп һәлак булырмын ичмасам. Туйдым музыкасыннан, туйдым чәчәкләреннән, туйдым күңел алгысытуыннан. Тончыгам мин монда. Чәнчелеп китсен уч төбендәге тылсымлы шары да, ялган болар бары да, күз буяу!.. +Лось аягүрә басты, олы бер таш алып балыкларга тондырды. Башы авырта, яктыдан күзе чагыла иде. Әрәмәлек артыннан очлы тау башын күреп алды. "Салкын һава суламыйча ярамас". Алмаздай җемелдәгән тауга күзен кысып бер карап алды да күксел әрәмәлек аша шул якка атлады. +Әрәмәлектән Лось калкурак бер үзәнгә килеп чыкты, аның аргы башында карлы тау күренә иде. Шунда барган чакны Лось адым саен шлактыр, вак таштыр ише нәрсәләргә, авызларын ыржайтып утырган ташландык шахталарга юлыкты. Еракларда җемелдәп күренгән карны авыз тутырып тешләп алу иде аның нияте. +Бер читтәге уйсулыктан көрәнсу тузан күтәрелә, ниндидер тавыш ишетелә иде. Лось шунда кипкән канал буйлап баручы зур бер төркем марслыларны шәйләп алды. Очларына пычак бәйләгән таяклар, китмәннәр, эрү таш вата торган чүкечләр күтәреп, акыра-бакыра, абынасөртенә атлыйлар иде алар. Артларыннан, көрәнсу болытлардан югарырак, ерткыч кошлар канат кага иде. +Лосьның хәтеренә шәһәрдәге хәлләр турында бая Гусев әйткән сүзләр килеп төште. "Яшисеңме, көрәшәсеңме, җиңәсеңме, үләсеңме — йөрәгеңне бәйдән ычкындырма инде син", - дип уйлап алды. булды. Лось, бу хәлләрдән дулкынланып, кызу-кызу атлап, барган җиреннән туктап, башын күккә күтәрде. Зәңгәр күктә канатлы көймә түбәнәйгәннән-түбәнәеп килә иде. Менә ул, әйләнеп килеп аның баш өстеннән генә очып үтте дә, төшеп тә утырды. +Көймә эчендә кардай ак йонлы тунга төренгән берәү аяк өсте торып басты. Тун эченнән, күн тулга астыннан Аэлитаның борчулы күзләре карап тора иде. Лосьның йөрәге дөп-дөп тибә башлады. Аяклары көймәгә таба атлады. Аэлита дымлы тунны кайтарып куйды. Лось аңарга төксе караш ташлады. +— Мин сине алмага кайттым, - диде кыз. - Калада булган идем. Качыйк әйдә. Сине сагынып үләм инде. +Лось чытырдатып көймә кырыена ябышты, көчкә-көчкә генә тын алды. +НАЗ +Лось кыз артына кереп утырды. Кызыл тәнле механик малай очкычны кисәк кенә күккә күтәрде дә алып та китте. +Битләренә салкын җил килеп бәрелде. Аэлитаның кардай ак тунына тау салкыны сеңгән иде. Кыз Лоська таба борылды, аның бит алмалары уттай яна иде. +— Әтине күргән идем. Ул миңа сине дә, иптәшеңне дә үтерергә әмер бирде. - Кызның тешләре елтырап китте. Учын ачкан иде — чылбырга тагылган кечерәк кенә таш савыт күренде. - Икесе дә тыныч кына йокыга талсыннар, җиңел үлем белән үләргә лаек алар, ди әти. +Кызның соры күзләре дымланып китте. Әмма ул шунда чыгарды. Лось аның кулын тотып калды. +— Ташлама, - дип, флаконны алып кесәсенә салды. - Хәзер хәятем дә, үлемем дә сиңа бәйләнгән. Ялгызым калып җәфа чигәргә туры килсә, бу тамчыдан сине татырмын. +Аэлита, аңларга тырышып, күзен йомды һәм аркасы белән Лоська сыенды. Тик барыбер ул әйткәннәргә төшенә алмады. +Җил сызгыра, Лосьның күкрәгеннән кызның аркасына эссе бәрә, кулы да йонлы яка эченә чумган — гүя хәзер аларның икесенең дә йөрәкләре бергә тибә, һәм алар бер җан, бер тән булып, дөньяларын онытып, борынгы нурлы хатирәгә очып бара иделәр. +Тик барыбер берни аңламады! +Бер-ике минут чамасы вакыт узгандыр. Очкыч Тускуб утарына якынлашты. Механик малай артына борылып караган иде, - Аэлита белән Күк Улының чырайлары үзгәргәнне күреп, исе китте. Күзләрендә кояш нуры уйный. Аэлитаның кардай ак тунының йонын җил тузгыта. Кыз үзе сокланып якты күк йөзенә текәлгән. +Механик малай очлы борынын якасы эченә яшерде дә мыштым гына көләргә тотынды. Очкычны бер якка янтайтты һәм, таш кебек атылып, өй түренә китереп утыртты. +Аэлита исенә килде, тунының төймәләрен ычкындырмакчы булды, әмма аның бармаклары кош башлары куеп ясалган зур төймәләрдән шуып кына йөрде. Лось аны көймәдән күтәреп алды да чирәмгә бастырды. Аэлита механикка: +— Ябык көймә хәстәрлә, - диде. +Ихәкәйнең күзләре кызарганны да, идарәченең куркудан кыйшайган, кабак шикелле сары чыраен да карый, аны ияртеп, өйнең түренә, үз бүлмәләренә үтте. +Лосьның әле Аэлита бүлмәләренә тәүге керүе иде. Тәбәнәгрәк кенә алтын түшәм, диварларына кытай кулатырларындагы кеше сурәтләрен хәтерләтүче рәсемнәр төшерелгән, башны әйләндерә торган әчкелтем-җылымса ис иде монда. +— Утыр, - диде Аэлита шыпырт кына. +Лось утыргач, кыз аның аягы янына идәнгә утырды. +Лось аның кулларын учына алды, баш очына югары күтәреп куйган көлсу чәченә назлап карады: +— Минем янда, бәлки, сиңа күңелсездер? - дип сорап куйды кыз. - Гаеп итмә инде. Мин Ихәгә аш-су бүлмәсенә күп итеп чәчәк куярга, ялгыз чагыңда улла уйнатырга кушып калдырган идем. +Аэлита терсәкләре белән Лосьның тезләренә таянды, хыялга чумды. +— Тыңладыңмы соң? Серенә төшендеңме? Мине уйладыңмы? +Кыз тирән итеп сулап куйды. Бәхетле икәне йөзенә чыккан иде. +— Әти кулыма агу суза, үзе, күреп торам, миңа ышанмый. Аны да, сине дә үтерәм, дигән була. Безнең, гомеребез санаулы хәзер. +Лосьның күзендә тәвәккәллек чаткылары күреп, ул тынып калды. +— Ярар алайса; көрәшеп карарбыз, - диде Лось һәм иреннәрен кысты. +Аэлита аңа тагын да якынрак елышты һәм пышылдап кына: +— Мин бит сине бәләкәй чагымда төштә күрә идем, - дип пышылдады. - Синең чибәрлегеңә сокланмый чара юк. Синдәге көчкә шаккатмый хәл юк. Син — пәһлеван, Күк таш синең. Күз карашың белән генә дә марслыларны һәлак итәрлек. +Аның тавышы акрынайганнан-акрыная барды, ахыр чиктә нәрсә сөйләгәнен дә аңлап булмый башлады. Лось аның чәчен битеннән сыпырды: +— Нишләвең бу? +Кыз, сабый бала кебек, аның муенына сарылды. Эреэре күз яшьләре ябык бите буйлап тәгәрәде. +— Мин шул әле сөя белмим, - диде кыз. - Моңарчы сөйгәнем булмады... Кызгана күр, миннән йөз чөермә. Үзеңә кызыклы хәлләр сөйләрмен. Куркыныч кометаларны, һава кәраплары сугышын, таулар артындагы гүзәл илнең ни рәвешле һәлакәткә дучар булганын сөйләрмен үзеңә. Мине сөю сиңа күңелсез булмас. Әле берәүнең дә мине назлаганы юк иде. Син беренче килгәч тә мин: "Сабый чакта мин аны күргән идем, сөекле пәһлеваным", - дип уйлап алдым. Мине күтәрсен иде дә моннан алып китсен иде, дип хыялландым. Караңгы монда, котылгысыз үлем, үлем. Кояш та юньләп җылытмый. Котыплардагы боз эрүдән туктады. Диңгезләр кибә. Туманы бакыр төсле ком чүле каплый бара... Җир, Җир... Пәһлеваным, алып кит мине шул Җирегезгә. Минем андагы яшеллекне, мул суларны, болытларны, симез җәнлекләрне, пәһлеваннарны күрәсем бик килә. Минем әле бер дә үләсем килми... +Аэлита елаудан һич кенә дә туктый алмады. Хәзер инде ул нәкъ сабый балага әверелде. Пәһлеваннар турында сөйләгән чагында кулын чәбәкләп куюлары көлке дә, мөлаем да килеп чыга иде. +Лось аның яшьле күзләрен үпте. Кыз елаудан туктады. Күк Улына әкият батырына карагандай күтәрелеп карады. +Кисәк кенә караңгылы-яктылы бүлмәдә нидер сызгырып куйды, шуның артыннан ук бизәнү-ясану өстәлендәге Тускубның башы күренде, бүлмәне җентекләп күздән кичерде. +— Мондамы син? - дип сорады. +Аэлита мәче җитезлеге белән паласка сикерде, очып кына экран янына барды. +— Мин монда, әтием. +— Күк Уллары исәннәрмени әле? +— Юк, әтием, мин аларны агу эчереп үтердем. +Аэлита салкын, кискен сөйләште. Лоська арты белән баскан килеш, экранны каплап сөйләште. +— Әти, сиңа миннән тагы ни кирәк? +Тускуб дәшмәде. Аэлитаның иңнәре күтәрелде, башы артка китте. Тускубның яман зәһәр тавышы яңгырады: +— Ялганлыйсың! Күк Улы калада йөри. Восстаниегә җитәкчелек итә! +Кыз чайкалып куйды. Атасының башы күздән юк булды. +БОРЫНГЫ ҖЫР +Аэлита, Ихәкәй һәм Лось дүрт канатлы көймәдә Лизиазира тауларына таба очалар. +Кыска-кыска тимер чыбыклар куелган мачта — электромагнит дулкыннарда эшләүче экран берөзлексез сөйләп һәм күрсәтеп тора. Аэлита уч төбедәй экраннан күзен дә алмый карап бара. Марс өстендәге магнит кырларында тулганган хәвефле телефонограммалар, борчулы сораулар, өндәү һәм җикеренүләрне аңлавы кыен. Әмма Тускубның көчле тавышы, ул хаосны ярып, һаман гүләп тора иде. Экранда исә тынычлыгы киткән дөнья хәлләре берсен-берсе алыштыра торды. +"...Иптәшләр, тыңламагыз шул лыгырдыкларны... Кирәк түгел безгә мәрхәмәт... Кулга корал алыйк, иптәшләр, хәлиткеч вакыт җитте... Бөтен хакимлек сов... сов... сов..." - дип сузып-сузып кычкырган сәер тавышны аермачык шәйләде. +Ихәкәй ягына борылып, ул: +— Синең дустың кыю да, батыр да, ул чын-чынлап Күк Улы, син аның өчен бер дә курыкма, - диде. +Тегесе тыпырдап алды, җирән чәчле башын чайкады. Аэлита үзләренең китүләрен беркем сизмәгәнне аңлады. Колагыннан трубкасын салды. Иллюминаторның буланган пыяласын кулы белән сөртте. Лоська таба борылып: +— Күрче, безнең арттан ихалар килә, - диде. +Очкыч Марс өстеннән шактый биек очып бара иде. Аның ике ягыннан, күз чагылдыргыч яктыда, көрән йоннары коелгалаган, яры канатлы ике җәнлекнең бөгеләсыгыла очып барганы күренде. Түгәрәк башлары, җәенке томшыклары иллюминаторларга юнәлгән иде. Берсе Лосьны күреп алды да, бөтерелеп килеп, тешләре белән пыялага бәрде. Лось читкәрәк тайпылды. Аэлита көлеп җибәрде. +Азораны да уздылар. Аста Лизиазираның очлы таулары ята иде. Очкыч түбәнгәрәк төште, Соам күле өстеннән очып үтте дә упкын өстендәге киң генә бер мәйданга төшеп утырды. +Лось белән механик очкычны мәгарәгә кертеп куйдылар, аннары иңнәренә кәрзиннәр күтәреп, кызлар артыннан түбәнгә төшә башладылар. Кыяларга чокып ясалган, тарлавыкка илткән басмаларны шәйләве дә читен — гасырлар буе ашалып, тузып беткән иде алар. Аэлита җил-җил атлап төшеп тә китте. Тау киртләчләренә тотынып, әледән-әле Күк Улына борылып карады. Лосьның аяк астыннан ташлар кубып түбән тәгәри, упкында +Аэлита аңа: +Магацитл, таякка йон бәйләп, шушыннан төшкән инде, - дип аңлатты. - Менә хәзер изге утлар янган боҗралар янына җитәбез. +Упкынның урта бер җирендә баскыч тар гына түннәлгә кереп китте. Караңгы куыштан дымлы һава бөркелде. Лось иңнәре белән шоп-шома стеналарга бәрелә-бәрелә, иелеп-бөгелеп, көчкә атлап барды. Кармалап кына Аэлитаның иңен тапты — йөзенә кызның сулышы килеп бәрелде. Кызга аңлаешсыз телдә: "Бәгырем", - дип пышылдады. +Түннәлдән болар караңгылы-яктылы мәгарәгә килеп керделәр. Кая карама анда базальт багана утыра. Түрдәрәк сизелер-сизелмәс кенә су пары-бу күтәрелә. Каяндыр тып-тып тамчы тама, челтер-челтер су агып ята. +Аэлита алдан атлады. Аның кара җиләне һәм очлы башлыгы күл өстеннән очып кына узды, ара-тирә су пары белән капланды. Менә караңгыдан кызның: "Сакланыбрак атла", - дигәне ишетелде һәм шундук көймәләп эшләнгән тар гына борынгы күпер күренде. Лось, аяк атлаган саен күпернең калтыр-колтыр килүен тойса да, күзенә кара җиләннән гайре нәрсә күренмәде. +Бер заман яктыра төште. Баш өсләрендә кристаллар җемелдәде. Мәгарәнең аргы Очында карсаграк кына бер рәт таш баганалар күренде. Алар артында кичке кояш нурларына чумган Лизиазираның кыялы таулары һәм цирклары җәйрәп ята иде. +Колонналар белән янәшә мүге көеп-янып беткән киң генә терраса да бар иде. Кырыйлары текә. Сизелерсизелмәс баскыч һәм сукмаклар югарыга, мәгарәләр шәһәренә илтә иде. Террасаның кыл уртасында яртылаш җиргә иңгән, мүкләнеп беткән Изге Бусага ята. Ул ягына да тупас итеп кош һәм җәнлек сурәтләре ясалган. Капкачында исә йоклап яткан марслы сурәте — бер кулы баш астында, икенче кулы күкрәгендә, анысына улла тоткан. Шушы гаҗәеп сынның әйләнә-тирәсендә җимерек таш баганалар. +Аэлита Изге Бусага алдына тезләнде дә йоклап яткан марслы сурәтен йөрәк турысыннан үпте. Аннары ул ничектер юашланып, уйчанланып калды. Ихә да марслының аяк очына чүгәләде, кочаклап алды, йөзе белән шуңа сыенды. +Сул кулда, кыядагы таушалып беткән язулар арасында өчпочмаклы алтын ишек бар иде. Лось, мүкне алып ташлап, көч-хәл белән ишекне ачты. Бу — Изге Бусаганы саклаучы марслы яшәгән куыш булып чыкты. Эче капкараңгы. Учак төсле бер нәрсә бар, таш эскәмияләр, граниттан чокып ясалган ятагы бар. Кәрзиннәрне шунда кертеп куйдылар. Ихә идәнгә чыпта җәйде, Аэлитага урын түшәде, түшәмдәге асылмалы таш савытка май салып, аны яндырып җибәрде. Механик малай канатлы көймәне сакларга чыгып китте. +Аэлита белән Лось упкын кырыенда утыралар иде. Кояш очлы таулар артына тәгәри башлады. Таулардан озын күләгәләр сузылды, шарлавыкларда сына-сына узды. Кайчандыр бу тирәләрдә борынгы Аоллар кешеләрдән яшеренеп яшәгән, ә хәзер биредә күңелсез һәм буш иде. +— Элекләре бу тауларда үсемлек үскән, - дип куйды кыз. - Менә монда хаши көтүләре йөргән, тарлавыклардан исә шаулап-гөрләп сулар аккан. Тума үлеп бара. Ничәмәничә мең ел яшәгән тереклек бетә. Бездән соң, ихтимал, Тума бөтенләй бушап калыр... +Аэлита беравык дәшми торды. Кояш ул арада канатлы еланга охшаган тау, сыртына яшеренде. Кандай кызыл шәфәкъ нуры миләүшә төсендәге караңгы пәрдәне ертты, күккә чөелде. +— Ә менә йөрәгем бөтенләй икенче көйне көйли. Аэлита, утырган җиреннән торып, чыбык-чабык, коры мүк җыя-җыя, чокыр буйлап әйләнеп килде. Итәгеннән шуларны бушатты, аннары мәгарәдән янып торган таш савытны алып чыкты да, тезләнеп, коры үләнгә шуннан ут элдерде. Учак чытырдап яна башлады. +Аннары Аэлита җилән эченнән кечерәк кенә улла чыгарып, тезенә таянып утырды да кылларны чиртә башлады. Кыллар, бал кортларыдай нечкә генә тавыш чыгарып, көйли башлады. Аэлита башын күтәрде дә, төн пәрдәсен ертып җемелдәгән йолдызларга текәлеп, акрын гына, моңлы, басынкы тавыш белән җырлап җибәрде: +Кипкән үлән, коры ботаклар җый, +Учак сүнеп килә иде инде. Улласын тез өстенә куеп, Аэлита күмерләргә төбәлде — аның йөзе эсседән алсуланып балкып киткән иде. +Аэлита, кырыс тавыш белән: +— Борын-борыннан килгән йола буенча, ир-атка улла җырын җырлаучы кыз аның хатыны булырга тиеш, - диде. +ЛОСЬ ИПТӘШЕНӘ ЯРДӘМГӘ АШЫГА +Төн уртасында Лось канатлы көймәдән Тускуб утарына төште. Өйнең тәрәзләрендә ут күренми — Гусев әле кайтып җитмәгән булырга тиеш. Авышрак диварга йолдызлардан аз-маз яктылык сирпелә, күгелҗем нурлары кара пыялаларда җемелди. Түбә сөнгеләре арасындагы ниндидер очлы әйбердән күләгә төшеп торуы Лосьны аптырашта калдырды. Нәрсә булыр икән бу? +Җитмәсә механик малай, аңа якын ук килеп: +— Анда бармагыз! - дип пышылдап, котын алды. +Лось маузерын тартып чыгарды. Салкын һаваны бер иркенләп сулады. Упкын өстендәге учак, хуш исләре бөркеп янган үлән, Аэлитаның күмердәй янып торган күзләре килде шул чак аның хәтеренә. Кыз учак янында аңардан: "Кайтасыңдыр бит? - дип сорады, - Бурычыңны үтә, көрәш, җиң, аннары бирегә кайт. Биредә менә, ут янында син үлмисең, син яшисең. Онытма шуны, кайт..." алдында ук ачылып, йолдызлар җемелдәшкән төпсез караңгы төнгә әйләнде: "Кайт минем яныма, әйләнеп кайт, Күк Улы..." +Бу хатирә болай үзе бер генә секундка сузылды — Лось кубырын ычкындырган арада аның бәгырен көйдереп алды да шундук сүнде, йортның теге ягындагы хәвефле нәрсәнең күләгәсенә текәлгән килеш, ул үзенең йөрәге ныграк тибә башлавын, мускуллары киерелгәнне тойды: көрәш шул, көрәш! +Ул бик җиңел генә сикерә-сикерә өйгә якынлашты. Бераз тыңлап торды да, бер як дивар яныннан шыпырт кына узып, почмактан ишек төбенә күз салды. Ишек төбендә үк ватык очкыч яны белән ята иде. Бер канаты өй түбәсеннән дә өскәрәк калкынып, күккә кадалып тора... Лось чирәмдә капчык шикелле аунап яткан берничә гәүдәне шәйләде. Өй эче кап-караңгы, тып-тын. +"Гусев булыр микәнни?" Лось үлекләр янына йөгерде. "Юк, марслылар икән". Берсе баскычта ук баш-түбән ята. Икенчесе һава кәрабының җимерекләренә асылынып калган. Өй эченнән аткан булырга тиешләр. +Лось баскычка ташланды. Тышкы ишек ачык иде. Эчкә керде. +— Алексей Иванович! - дип тавыш бирде. +Тып-тын. Лось ут яндырып җибәрде — бөтен өй эче ялт итте. Башта ул: "Саксыз кыланам", - дип уйлап алды алуын, әмма шундук онытты да. Көймәләп ясалган беренче бүлмәдә үк, ниндидер юешкә эләгеп, аягы таеп китте. +— Алексей Иванович! - дип кычкырды. +Колак салып тыңлап та карады — тынлыктан гайре нәрсә ишетмәде. Шуннан ул томанлы дәү көзге торган залга узды. Ияген учлап, канәфигә утырды. "Монда көтеп кемнеке булыр икән? Үлгәннәре бер дә сугышчыларга охшамаган шул, эшчеләр булмагае. Кемнәр атышкан соң монда? Гусевмы? Тускубныкылармы? Сузар чак түгел". +Саннар язылган тактаны алып, экранны "Мәҗлес алды мәйданы" дигән язуга тоташтырды. Аннары бауны тартты. Гөрселдәгән тавыш аны шундук читкә ыргытты. Экранда кызгылт фанарлар яктысында төтен ургыла, гөлт-гөлт итеп утлар кабынып китә иде. Менә, кулларын як-якка атып, күзен кан баскан берәү килеп керде. +Лось бауны тартты. Экраннан читкә борылды. +"Йә, бу болгавырда ничек табыйм инде мин аны? Шулай ук бер дә хәбәр бирмәс микәнни?" +Лось, ике кулын аркасына куеп, тәбәнәк түшәмле залда йөренде дә йөренде. Кисәк кенә сагая калды, капыл туктап, ялт итеп артына борылды, маузерын атарга көйләде. Ишек артыннан идән янында ук тузган чәчле, кызарган, җыерчык йөзле берәүнең башы күренде. +Лось ишеккә ташланды. Ишек артында бер марслы кан эчендә ята иде. Лось аны күтәреп алды да канәфигә илтеп салды. Марсианның эче актарылган иде. +Ул, иреннәрен ялмаштырып, ишетелер-ишетелмәс тавыш белән: +— Ашыга күр, Күк Улы, бетәбез, коткара күр... - диде. - Учымны ач әле... +Лось үлем хәлендәге марслының каткан кулын яздырды, аннан учына ябышкан кәгазьне алды. Көч-хәл белән укып чыкты: +"Сезне алмага хәрби кәрап белән җиде эшчене җибәрәм. Егетләр үзебезнеке. Мин монда Мәҗлес бинасын камап алдым. Сез шуның алдына, манара янына төшәрсез. Гусев". +Лось, ихатада нәрсә булганын ачыкларга теләп, гырылдап ята иде инде. Менә аның күзе шардай ачылды, анда курку, өмет чагылды: "Коткара күр..." +Менә күзен томан каплады, авызы ачылды. +Лось курткасын төймәләде, муенына шарфын урады. Тышкы ишеккә юнәлде. Ишекне ачуы булды, кәрап ышыгыннан зәңгәрсу очкыннар атылды, шытырт иткән тавыш ишетелде. Кургашын аның башыннан тулгасын чөеп төшерде. +Лось, тешен кысып, баскычтан түбән атылды, кәрап янына килеп, иңе белән этте — мускуллары шытырдап китте, һәм ул кәрапны посып кына үзен көтеп ятучылар өстенә аударды. +Шартлап металл сынганы, марсианнарның чырыйлап кычкырганы ишетелде, һава кәрабының биниһая зур канаты һаваны ярып узды да үрмәләп качарга маташучыларын сытып ташлады. Исән калганнары иелә-бөгелә томан сарган болын буйлап йөгереште. Лось аларны бер сикерүдә куып та җитте, атып та екты. Маузер тавышы күкләрне тетрәтте. Марслыларның берсе чирәмгә йөзтүбән егылды, икенчесе, мылтыгын ташлап, кулы белән битен каплады. +Лось, аны көмешсу куртка якасыннан эләктереп, көчек урынына югары күтәрде. Бу сугышчы булып чыкты. Лось аңардан: +— Тускуб җибәрдеме сине? - дип сорады. +— Әйе, Күк Улы. +— Үтерәм бит үзеңне. +— Мәйлең, Күк Улы. +— Нәрсә белән килдегез? Кәрабыгыз кайда? +Күк Улының ярсулы кыяфәтен күреп коты алынган марсиан агачлар ягына ымлады: шулар ышыгында кечерәгрәк кенә хәрби көймә тора иде. +— Калада син Күк Улын күрдеңме? Аны эзләп таба +— Алам. +— Мине шунда алып бар. +Лось канатлы хәрби көймәгә сикереп менеп утырды. Марслы рульгә утырды. Мотор үкерде. Төн җиле биткә килеп бәрелде. Караңгы күк йөзендә чит йолдызлар чайкалышып куйды. +ГУСЕВНЫҢ КЫЛГАН ЭШЛӘРЕ +Тускуб утарыннан Гусев иртәнге унда кузгалды. Аның канатлы көймәсендә авиация картасы, азык-төлек, мылтык һәм алты граната бар — боларын ул Петроградтан ук Лоська сиздермичә генә алып килгән иде. +Төш җиткәндәрәк Гусев Соацераны күрде: Үзәк урамнар буп-буш. Мәҗлес бинасы алдындагы почмакланып киткән бик зур мәйданда хәрби кәраплар һәм гаскәрләр — алар өч якта өч дуга хасил итеп тезелгән иде. +Гусев түбәнгәрәк төште. Аны күреп алдылар булса кирәк: мәйданнан алты канатлы хәрби кәрап кояшта җемелдәп кисәк кенә туп-туры һавага күтәрелде. Ян якларына көмешсу киемле марсианнар баскан. Гусев алар өстеннән әйләнеп үтте. Сакланып кына капчыгыннан граната чыгарды. +Кәрапта бизәкле тәгәрмәчләр әйләнә башлады, мачтадагы кыска тимер чыбыклар кыймылдашты. +Гусев, көймәсеннән сузылып, аларга йодрык янады. Кәрапта аһ-уһ килделәр. Көмешсу киемлеләр кыска гына мылтыкларын күтәрделәр — сары төтен бөркеделәр, кургашын яудырдылар, көймәнең бер читен кыеп төшерделәр. — кәрап өстенә томырылды. Кәрап өстеннән өермәдәй үтеп киткәндә граната ыргытты. Аның артында күкләрне тетрәтеп гөрселдәү яңгырады. Рульне борып, шул якка күз салды. Кәрап, төтенли-төтенли, әйләнә-тулгана, өй түбәләренә мәтәлеп барып төште. +Барысы да әнә шуннан башланып китте. +Шәһәр өстеннән очкан чагында Гусев моңарчы томанлы көзгедән күргән мәйданнар, хөкүмәт биналары, арсенал, эшче кварталларын таныды. Озын фабрика бинасы буенда Гусев, ояларыннан кузгатылган кырмыскалар кебек мыжлап торган марслыларны күреп, түбәнгәрәк төште. Халык төрле якка сибелде. Гусев, тешләрен ыржайтып, буш урынга утырды. +Аны танып алдылар. Меңнәрчә кул өскә күтәрелде, һәркем бер үк сүзне кабатлады: "Магацитл, Магацитл!" Халык төркеме кыяр-кыймас кына аңарга якынлашты. Ул аларның калтыранган йөзләрен, ялварулы күзләрен, чәчләре коелып беткән, төче торма төсле кызыл башларын күреп, эшчеләр, кара, фәкыйрь халык икәненә төшенде. +Гусев канатлы көймәдән төште, капчыгын иңенә асты да учын киң итеп җәеп җибәрде: +— Сәлам сезләргә, иптәшләр! +Төш күргәндәге төсле тынлык урнашты. Ваграк халык арасында Гусев пәһлевандай басып тора иде. +— Гәпләшергә җыелдыгызмы, иптәшләр, әллә көрәшергәме? Сүз куертырга булса, вакытым юк, хуш иттек. +Халык төркеме авыр сулап куйды. Берничә марслы тәвәккәлләп тавыш биргәч, барысы да аларга ияреп: +— Коткар безне, Күк Улы, коткара күр! - дип кычкырды. +Гусев аларга: +— Нәрсә, көрәшергәмени исәбегез? - диде дә карлыккан инде. Хәрби кәрап миңа һөҗүм иткән иде — чөеп кенә җибәрдем. Кулга корал алыгыз, миннән калмагыз! +Ул, ат башыннан эләктергәндәй, һаваны йомарлап алды, йодрыгын төйнәде. +Халык төркемен ера-ера аңа таба Гор килә иде. Гусев аны күрү белән таныды. Горның дулкынланудан чырае агарган, иреннәре дерелди иде. Ул Гусевның күкрәгенә ябышты. +— Ни сөйләвегез бу? Кая чакыруыгыз? Хәзер кырып бетерәчәкләр. Коралсыз лабаса без. Икенче төрле юл белән көрәшергә кирәк... +Гусев аның кулларын йолкып алып ташлады. +— Иң төп корал — тәвәккәллек. Тәвәккәл таш ярган. Җир хәтле Җирдән гәп сатар өчен килмәдем мин. Җир хәтле Җирдән мин сезне тәвәккәллеккә өйрәтер өчен килдем. Мүкләнеп беткәнсез, марслы иптәшләр. Үлемнән курыкмаучылар, минем арттан! Кайда арсеналыгыз? Әйдәгез, коралланабыз! Барыгыз да минем арттан, арсеналга!.. +— Ай-яй! - дип чинадылар марслылар. +Этеш-төртеш китте. Гор, ярсып, ике кулын да халыкка сузды. +Шулай итеп баш күтәрү башланды. Юлбашчысы да табылды. Башлары әйләнде тәмам. Булдыра алмастайны булдыра алырлар кебек тоелды. баш күтәрүне фәнгә таянып кына, ашыкмыйча гына хәстәрләгән Гор, кичәге бәрелештән соң да сузып килгән, тәвәккәллеге җитмәгән Гор йокыдан уянып киткәндәй булды. Ул унике мәртәбә ярсып-ярсып нотык сөйләде, аның сөйләгәне томанлы көзге аркылы эшче кварталларына тапшырылды. Кырык мең эшче арсеналга таба юл алды, һөҗүмдә катнашучыларны Гусев зур-зур төркемнәргә бүлде, алар өйләргә, һәйкәл хәлләрен хөкүмәт күзәтеп торганны белгәнгә, ул контроль экраннар алдына хатыннарны, бала-чагаларны бастырып, аларга сүлпән генә Тускубны тиргәргә кушты. Шушы юк кына хәйлә дә хөкүмәтне алдарга ярдәм итте. +Гусев, һава кәраплары һөҗүм итмәгәе, дип шикләнә иде. Хөкүмәтнең игътибарын алсын өчен, ул коралсызнисез биш мең марслыны шәһәр үзәгенә — кычкырып торырга, җылы кием-салым, икмәк, хавра дауларга җибәрде. Озаткан чагында ул аларга: +— Аннан берегез дә исән кайтмаячак. Шунысын исегездә тотыгыз. Барыгыз, - диде. +Биш мең марслы беравыздан: +— Ай-яй! - дип кычкырды да, олы-олы язулы кулчатырларын ачып, тыелган иске җырны шыңшый-шыңшый, үлемгә китте: +Түбәсе пыяла, +Көймәсе тимер, +Таш чүлмәкләрдә +Хавра төтәсли — +Шунда күңел хуш. +Бирегез безгә таш чүлмәкләрне! +Ай-яй! +Шахталарга без таш кисәргә кире кайтмабыз. +Сасы өйләргә, +Машиналарга кире кайтмабыз. +Килә яшисе. Ай-яй! Килә яшисе! +Бирегез безгә таш чүлмәкләрне! +Иләмсез дәү кулчатырларын әйләндерә-тулгандыра, шыңшый-шыңшый, алар тап-тар тыкрыкларга кереп сеңделәр. дүртпочмаклы бер бина булып, аны хәрбиләр саклый иде. Солдатлар бронза тышлы капка алдына дуга ясап тезелешкәннәр, ә алар артында тимер чыбык спиральләрдән, диск һәм шарлардан торган сәер генә ике машина — Гусев андый нәрсәне теге ташландык йортта да күргән иде инде. Төркемнәр, кәкре тыкрыклардан арсеналга якын ук килеп, аны камап та алдылар. Бинаның авышрак диварлары галәмәт нык иде. +Әле бер почмактан, әле икенчесеннән күзәтә-күзәтә, агачтан агачка йөгерә-йөгерә, Гусев урынны карап чыкты. Әйе, арсеналның капкасына бәрергә кирәк иде. Гусев бер йортның бронз ишеген каерып алырга да бау белән уратырга кушты. Төркемнәрнең барысына да, "айяй!" дип мөмкин кадәр хәтәррәк чинап, һөҗүм итәргә әмер бирде. +Капканы саклаучы яугирләр тыкрыктагы тыз-бызга әллә ни илтифат итмәделәр, бары тик машиналарны гына алгарак чыгарып куйдылар. Спиральләрдә миләүшә нур чытырдый башлады. Марслылар, күзләре чагылудан читкә борылып, акрын гына сызгырындылар: "Саклана күр, Күк Улы". +Вакытны әрәм итәргә ярамый иде. +Гусев, аякларын ике якка аерып баскан килеш, бауларны эләктереп алды да ишекне бераз җирдән күтәрде. Авырын авыр, шулай да күтәреп барырлык иде. Өйләргә ышыклана-ышыклана мәйданга чаклы барып җитте. Хәзер инде капкалары да яп-якын. Үзенекеләргә пышылдап кына әзерләнергә кушты. Җиңе белән маңгаен сөртә-сөртә: "Әх, ярсып-гайрәтләнеп китәсе иде бер!" - дип уйлады. Ишекне алдына күтәрде. +— Бәр арсеналга, бәр! - дип акыра-акыра, гөресгөрес басып, мәйдан буйлап солдатларга таба йөгерде. килеп бәрелде. Гусев чайкалып куйды. Чынлап торып ярсыды-гайрәтләнде дә сүгенә-сүгенә кызурак чабып китте. Ул арада, чыр-чу килеп, чиный-чиный, өй почмакларыннан, агач артларыннан марсианнар ябырылды. Күктә гөрселдәп ядрә ярылды. Әмма эшчеләр ташкыны солдатларны да, аларның дәһшәтле машиналарын да сытып-изеп үтте. +Гусев сүгенә-сүгенә капкага ыргылды, ишеге белән йозакка китереп тондырды. Капка шатыр-шотыр килде, ике якка аерылып төште. Гусев дүрткел ихатага бәреп керде. Анда рәт-рәт булып канатлы кәраплар тезелгән иде. +Арсеналны алдылар. Кырык мең марслыны коралландырдылар. Гусев көзгеле телефоннан Мәҗлес белән сөйләште һәм Тускубны тотып бирүләрен таләп итте. +Моңа җавап итеп хөкүмәт арсеналны яулап алу өчен эскадрилья җибәрде. Гусев бөтен һава флоты белән аларга каршы күтәрелде. Хөкүмәт кәраплары кача башлады. Аларны борынгы Соацера хәрабәләре өстендә куып җитеп, тар-мар китерделәр. Кәраплар берәм-берәм алып сын алдына килеп төштеләр — Магацитл күзен йомган килеш кенә елмаеп тора бирде, аның тәңкәле тулгасында кичке шәфәкъ нуры уйный иде. +Баш күтәрүчеләр күкне яулап алды. Хөкүмәт исә Мәҗлес бинасы янына полиция гаскәрләрен җыярга булды. Бина түбәсенә төрле якка түгәрәк яшен шарлары — утлы ядрәләр җибәрә торган машиналар куелды. Алар баш күтәрүчеләр флотының бер өлешен бәреп төшерергә өлгерде. Төнгә таба инде Гусев яу белән Мәҗлес бинасы алдындагы мәйданга кадәр килеп җитте, мәйданнан ук шикелле төрле якка сузылган урамнарга баррикадалар сары шайтаннар", - дип сөйләнә-сөйләнә, урамга түшәлгән таш плитәләрне кубарырга, агачларны егарга, ишекләрне каерып алырга, күлмәккә ком тутырырга өйрәтеп йөрде. +Мәҗлес бинасы алдына арсеналдан алынган ике машинаны куеп, гаскәр өстенә ядрә дә җибәреп карадылар. Әмма хөкүмәт мәйданны электромагнит кыры белән уратып өлгергән булып чыкты. +Шуннан инде Гусев ул көндәге иң кыска, иң ачык нотыгын әйтте — баррикада өстенә менеп басты да бербер артлы өч граната ыргытты. Алар дөнья кубарып шартладылар: көлтә-көлтә булып ялкын сикерде, ташлар, солдатлар, машина кисәкләре күккә күтәрелде, мәйданны тузан басты, әче төтенгә күмелде. Марслылар чиныичиный һөҗүмгә күчтеләр. (Тускуб өендәге томанлы көзгедән Лось нәкъ әнә шул моментны күреп алган иде.) +Хөкүмәт мәйданны магниттан арындыргач, инде һәр ике яктан ут шарлары оча башлады, алар мәйдан буйлап оча-оча, көрәшүчеләр өстендә шартлап ярылды, зәңгәрсу чишмә булып агылды. Гөрселдәүдән пирамидага тартым йортлар дер калтырап торды. +Көрәш озакка сузылмады. Гусев үле гәүдәләр түшәлгән мәйданнан, үзе сайлап алган төркем белән Мәҗлес бинасына бәреп керде. Бина бушап калган — Тускуб та, инженерлар да качып беткән иде. +ХӘЛЛӘРНЕҢ ҮЗГӘРЕП КИТҮЕ +Баш күтәрүчеләр шәһәрнең Гор күрсәткән иң әһәмиятле пунктларын басып алдылар. Төн салкынча иде. Постта торучы марслылар туңа башлады. Гусев учаклар ел буена калада учак ягылмаган, учактагы утлар бары тик борынгы җырларда гына торып калган иде. +Мәҗлес бинасы алдында беренче учакны урындыкөстәл ватыкларыннан Гусев үзе ягып җибәрде. Марслылар учакны сырып алдылар да акрын гына: "Улла, улла", - дип чинарга тотындылар. Шуннан инде мәйдан саен учак тергезеп җибәрделәр. Кызгылт ут шәүләсе авыш диварларга, тәрәзәләргә җан кертеп җибәрде, тәрәзә пыялаларында бии башлады. +Өй эчләреннән күгелҗем йөзле боек марслылар, котлары алынып, гомердә күрмәгән утларга, баш күтәрүче караңгы чырайлы йолкышларга карап тордылар. Төнлә белән күпчелек йортлар бушап калды. +Шәһәрдә тынлык хөкем сөрә. Чытырдый-чытырдый учаклар гына янып утыра, мылтыклар гына бер-берсенә бәрелеп чыңлап куя, узган-беткән мең еллар кире кайткан да хәзер яңадан шулар башланган сыман тоела иде. Хәтта әле урамнар, учаклар өстендә җемелдәгән йолдызлар да башкачарак булып күренә, һәм учак янында утыручы марслылар, ирексездән башларын югары күтәреп, онытылганнан кире кайткан күренешкә текәлделәр. Гусев, канатлы ияренә атланып, яугир төркемнәрен барлаптикшереп йөрде. Караңгы күктән, йолдызлар арасыннан мәйданга килеп төшә дә әрле-бирле йөренә, аңа иләмсез дәү күләгә тагыла. Шул чагында ул чыннан да Күк Улы булып, таш нигездән төшкән һәйкәл булып күренә иде. Марслылар аңа мөкиббән китеп карадылар, котлары алынып, шыпырт кына: "Магацитл, Магацитл", - дип тәкрарладылар. Беренче мәртәбә күрүчеләр исә аңа таба елыша, кагылып-орынып калырга тырыша. Арада сабыйларча кинәнеп елаучылары да очраштыргалый: +— Хәзер үлмибез инде... Бәхетле булырбыз... Күк Улы +Гәүдәләре арык, һәммәсенең өсләрендә бер төсле, тузанлы юк-бар кием, йончыган йөзләрен җыерчык баскан, борыннары очлаеп калган, күзләрендә сагыш, гасырлар буе тәгәрмәч әйләнүеннән, шахта караңгылыгыннан башканы күрмәгән ул күзләр, ә инде куллары хәлсездәрмансыз, куанычка да, кыюлыкка да ияләшмәгән — әнә шул куллар Күк Улына сузыла, учак нурларын чагылдырган күзләр Күк Улына төбәлә. +— Каушамагыз, егетләр, каушама. Күңелләрегез күтәренке булсын, - ди аларга Гусев. - Гомер буена бер гаепсезгә ут йотып яшәргә дигән закон юк ул. Бер дә каушамагыз. Җиңсәк, рәхәтләнеп яшәрсез әле менә. +Төн урталарында Гусев Мәҗлес бинасына әйләнеп кайтты — карыны ачкан, суык тәмам үзәгенә үткән иде. Гөмбәзле һәм алтын көймәле бәләкәйрәк кенә бүлмәнең идәнендә мылтыклар аскан егермеләп марслы йоклап ята. Көзге шикелле ялтырап торган идәнне хавра төкереп тутырганнар. Зал уртасында калай патрон савытлары өстендә Гор утыра, электр фанаре яктысында нидер яза. Өстәл өстендә ачылган консервыдыр, җасмандыр, ипи катыларыдыр аунап ята. +Гусев өстәл кырыена килеп утырды да умырып-умырып ашарга тотынды. Кулын чалбарына сөртеп, җасманыннан бераз чөмереп алды, тамагын кырып куйгач, карлыккан тавыш белән: +— Дошман кайда соң? Шуны беләсем килә, - диде. +Гор аңа күтәрелеп карады — кызарган күзен Гусевның башына уралган канлы чүпрәккә, ашаганда биеп торган калку яңак сөякләренә, киерелгән борын яфракларына һәм тырпайган мыегына текәде. +— Кая олаккандыр хөкүмәт гаскәрләре — һич кенә дә очына чыга алмыйм, - дип сүзен дәвам иттерде Гусев. - Мәйданда бер өч йөзе аунап ята ятуын, гаскәрләрендә бит унбиш меңнән дә ким түгел иде. Җир упканмыни үзләрен. Яшеренгәннәр дияр идең — энә түгел. Җир упса — мин белми калмас идем. Хөрти бит безнең хәлләр. Дошманның һич уйламаганда арттан китереп бәрүе бар. +— Тускубның хөкүмәте, гаскәр калдыгы, аларга ияреп бер ише халык та әби патшабыз Магрның лабиринтларына, кала астына төшеп киткән, - дип аңлатты Гор. +Гусев утырган урыныннан сикереп торды. +— Нишләп аны моңарчы әйтми торасыз? +— Тускубны эзәрлекләүдән бер төрле дә мәгънә чыкмаячак. Утырыгыз да ашагыз, Күк Улы, - Гор, чыраен сытып кына, куеныннан төргәге белән кузаклы борыч сымаграк кипкән хавра чыгарды, шуны капты да тәмләп чәйнәргә кереште. Күзе дымланып, каралып китте, җыерчыклары язылды, - Берничә мең ел элек бездә зур йортлар төзелмәгән — җылыту әмәлен таба алмаганнар, ә электр дигән нәрсәне белмәгәннәр. Кышкы суыкларда кала халкы Марсның эченә, тирәнгә кереп яшеренә торган булган. Су казыган мәгарәләрдән җайлаштырылган иксез-чиксез зур заллар, колоннадалар, түннәлләр, коридорлар планетаның эчке җылысы белән җылына торган булган. Вулкан авызлары аеруча эссе булганга, алардан пар чыгару өчен файдаланганнар. Кайбер утрауларда әле дә булса шул заманнан калган ипсез пар машиналары эшләп ята. Ул җир асты калаларын бер-берсе белән тоташтыра торган түннәлләр бөтен планетаны аркылыгабуйга иңли. Андый лабиринттан Тускубны һич тә эзләп таба алмаячакбыз. Кайчандыр бөтен Марска хуҗа булган, ике дөнья падишаһы Магр әбинең лабиринт серләре йөзләп хәзерге калага, меңнән артык үлгән калага чыгарга мөмкин. Анда адым саен корал складлары, һава кәраплары саклана торган җирләр. Без бит таркау, юньле коралыбыз да юк. Ә Тускуб кулында армия, аның ягында утар хуҗалары, хавра плантаторлары, моннан утыз ел элек булып узган рәхимсез кырылыштан соң каладагы йортларга хуҗа булып алучылар — һәммәсе Тускуб ягында. Тускуб акыллы, мәкерле. Ул безнең каршылыкны җиңәр өчен, изү-сыту өчен бу хәлләрне юри китереп чыгарды... Һәй, алтын дәвер... Алтын дәвер... +Хаврадан тәмам оеп калды Гор, яңаклары тимгелтимгел булып алланып чыкты. Ул авырайган башын чайкап куйды. +— Тускуб алтын дәвер дип хыяллана. Марсның актык эпохасын — алтын дәверне башлап җибәрмәкче була. Анда инде марслылар сайланып кына, ләззәтләнергә хакы булганнар гына калачак. Тигезлеккә ирешү мөмкин түгел, тигезлек юк ул. Бар халык бәхетле булсын дип әйтсә дә, бары тик хавра чәйнәп башлары әйләнгән диваналар гына әйтер. Тускуб әйтә: тигезлеккә, гаделлеккә омтылу үзе үк цивилизация ирешкән уңышларга каршы килү була, аны җимерә, ди. - Горның авыз читендә кызгылт күбек күренде. - Тигезсезлеккә, гаделсезлеккә киредән әйләнеп кайтыйк! Ник шунда өстебезгә, ихалардай, иске заман ябырылмый. Колларны богаулап, машиналар янына, станоклар янына бәйләп куйыйк, шахталарга төшерик... Кайгы-сагышка күмик үзләрен... Ә асыл затлар рәхәт сөрсен... Менә бит ул нинди — алтын дәвер. Тешләр шыкырдатып, караңгыда яшә, имеш. Атам-анама нәләт! Дөньяга туганмын — шуның өчен үземә нәләт! +Гусев, папиросын чытырдатып чәйни-чәйни, аны күзәтте. +Гор патрон савытлары өстендә мәлҗерәгән карт сыман бөкшәеп утырды. Шактый вакыт сүз катмады. +— Әйе шул, Күк Улы. Борынгы Тумада яшәүчеләр табышмакны таба алмады. Бүген мин сезнең ничек сугышканыгызны күрдем. Сез дәртләнеп-хыялланып, гөрләп-янып яшисез икән. Җир Уллары кайчан да булса табышмакны табарлар шикелле. Бездән булмас инде, без картайдык, көлгә әверелдек. Форсатны ычкындырдык ла, форсатны!.. +Гусев билен кысыбрак буды: +— Ярый, җитте. Иртәгә нишләмәк буласыз инде? +— Иртәдән үк көзгеле телефон аша Тускубны табып, аның белән сөйләшергә, уртак тел табарга кирәк булыр. +— Сез, иптәшкәем, бер сәгать буена чүбек чәйнисез, - дип аның сүзен бүлдерде Гусев, - Иртәге көнгә диспозиция мондый булыр: хакимлек эшчеләр кулына күчкәнен бөтен Марска игълан итәсез, каршылык күрсәтмәүне даулыйсыз. Ә мин ул арада, кыюрак егетләрне сайлап, барлык флотны котыпларга ташлыйм, электромагнит ыстансаларын басып алам. Аннан инде Җиргә, Мәскәүгә телеграм сугам, тизрәк ярдәм җибәрүләрен сорыйм. Аппаратларны төзүгә ярты ел китсә, монда нибары... +Гусев чайкалып китте, лып итеп өстәлгә утырды. Бөтен бина дерелдәп куйды. Гөмбәзләрнең бизәкләре кубып төште. Идәндә йоклап яткан марслылар сикерешеп тордылар да ялт-йолт карана башладылар. Бина тагын да ныграк тетрәде. Тәрәзә пыялалары чыңлап коелды. Ишекләр тупсасына кадәр ачылды. Залга көчәйгәннәнкөчәя барган гөрелте бәреп керде. Мәйданнан шау-шу, мылтык тавышлары ишетелде. +Ишеккә ташланган марслылар кире чигенделәр. Күк Улы — Лось килеп керде. Аның кыяфәтен һич танырлык сәер нур чәчә иде. Марслылар аңардан читкәрәк китеп чүмәштеләр. Лосьның чал чәче үрә торган иде. +Ул нык тавыш белән, аермачык ишетелерлек итеп: +— Шәһәрне камап алдылар, күктә хәрби кәраплар, - диде. - Тускуб эшчеләр яши торган кварталларны шартлата. +КОНТРАТАКА +Лось белән Гор бинаның баскычына, колоннадага чыгып кына килгәндә, икенче шартлау яңгырады. Шәһәрнең төньяк өлешендә зәңгәрсу төстәге җилпәзәдәй булып күккә ялкын сикерде. Югарыга ургылган төтен һәм көл өермәләре күренде. Гөрелтесе тынгач, давыл купты. Күк йөзен комачтай шәфәкъ каплады. +Бу юлы сугышчан төркемнәре тулы мәйданда бер генә аваз да ишетелмәде. Марслылар балкыш ягына дәшмитынмый гына караган килеш катып калдылар. Әнә аларның оялары — гаиләләре дә, якты өметләре дә көл булып күккә очты... +Лось һәм Гор белән тиз генә киңәшләшеп алганнан соң, Гусев һава флотына сугышка әзерләнергә әмер бирде. Кәраплар һәммәсе дә арсеналда калган иде. Монда бары бишәү генә. Гусев боларын күзәтүгә җибәрде. Энә карагына охшаган зур-зур кәраплар күккә күтәрелде — канатлары уттай балкыды. +Арсеналдан хәбәр иттеләр: әмерне алу белән марслылар кәрапларга утыра башлаган. Хәтсез күп вакыт узгандай тоелды. Төтенле шәфәкъ кызарганнанкызара барды. Кала тынып калды — күңелгә шом оялады. торды, һава флотын ашыктырды. Үзе, мәйданга биниһая олы күләгә төшереп, ары чапты, бире йөгерде, кычкыракычкыра тамагы карлыгып бетте, ничек эләкте шулай торган төркемнәрне колонналарга тезде. Баскычка якынлашканда мыегы үрә торды. +— Әйтегез шул арсеналдагы... - моннан соңгы сүзләрне Гор аңлый алмады, - тизрәк кыймылдасыннар... +Гор телефоннан сөйләшергә китте. Шунда гына тегеннән хәбәр иттеләр: һава кәраплары сугышка әзер, кузгалырга торалар. Чынлап та, шәһәр өстендәге куе шәфәкъне ертып түбәнтен генә очып килгән кәраплар күренде. Гусев аягын аерып басты да, башын артка ташлап, күкне иңләгән, торналардай тезелешкән һава кәрпларына карап сөенеп торды. Нәкъ шул чагында күкләрне тетрәтеп өченче шартлау яңгырады. Монысы тагын да көчлерәк гөрселдәде. +Зәңгәрсу ялкын сөңгеләре кәрапларның юлын кисте — энә караклары әйләнделәр, тулгандылар һәм күздән юк булдылар. Әле генә алар күренгән урында көлтә-көлтә ялкын һәм төтен күтәрелде. +Колонналар арасында Гор пәйда булды. Башы эчкә тартылган, авызы ачык, йөзе калтырана. Шартлау тавышы бераз тына төшкәч: +— Арсеналны шартлаттылар. Флотсыз калдык, - диде. +Гусев коры гына тамак кыргалады, мыегын чәйнәштергәләде. Лось, аркасы белән колоннага терәлеп, шәфәкъне күзәтеп тора иде. Гор, аяк очларына күтәрелеп булса да, аның катып калган күзләренә карады. +— Бүген исән калганнарга шәфкать булмаячак. +Лось берни дип тә җавап кайтармады. Гусев үҗәтләнеп башын чайкады да мәйданга атлады. Аның әмер биргәне ишетелде. Колонна артыннан колонна, урамнарга кереп, +Гусев үзе ияргә атланган, менә аның канатлыкүләгәсе, шәрран ярып кычкыра-кычкыра, мәйдан буйлап узды: +— Тизрәк кыймылдагыз, үләксә җыены, тизрәк! +Мәйдан бушап калды. Янгын яктысында хәзер инде икенче яктан килүче энә каракларын күреп була. Алар дулкын-дулкын булып офыктан күтәреләләр дә шәһәр өстеннән болай таба өерелеп киләләр. Болары Тускубныкылар иде. +Гор: +— Качыгыз, Күк Улы, сезгә котылырга мөмкин әле, - диде. +Лось иңнәрен генә сикертеп алды. +Кәраплар якынайганнан-якынайды, түбәнәйгәннәнтүбәнәйде. Менә аларга каршы астан, караңгы урамнан ут шары томырылды. Икенчесе, өченчесе очты — баш күтәрүчеләр әнә шулай ядрә артыннан ядрә җибәрә иде. Өерләре белән очкан кәраплар мәйдан өстеннән бер урап әйләнделәр дә төрлесе төрле якка бүленеп, урамнар, йортлар өстендә гизделәр. Өзлексез ата-ата, ут бөрки-бөрки баралар иде. Шунда берсе мәтәлеп китте дә, төшкәндә канатлары сынып, өй кыеклары арасында асылынып калды. Кайберләре, мәйдан кырыена утырып, көмешсу чобылы сугышчылар төшерде. Ул сугышчылар урамнарга сибелде. Аларга өй эчләреннән, почмаклардан атарга тотындылар. Ташлар ява башлады. Кәраплар һаман ишәя, мәйдан өстеннән кара-кучкыл күләгәләр ялт-йолт узып кына тора иде. +Лось якында гына, чыгынкы террасада, Гусевның киң иңле гәүдәсен күреп алды. Әнә бишме-алтымы кәрап аның өстенә җилеп килә дә башлады. Ул, олы бер таш алып, якынрак килгәненә тондырды. Ялтыравык канатлар +Эш болайга киткәч, Лось, мәйданны урталай ярып, шунда томырылды, төш күргәндәге кебек, очты гына. Аның өстендә дә, моторларын үкертеп, шатыр-шотыр атаата, һава кәраплары бөтерелә башлады. Ул, тешен кысып, бер генә әйберне дә игътибардан читтә калдырмыйча, йөгерүен белде. +Мәйданны үтү белән, почмактагы йортның болдырында яңадан Гусевны күреп алды. Гусевка төрле яктан марслылар ябырылган, ул аларны, аю кебек, кайсын кая чөя тора, йодрыклары белән төя тора. Берсе бугазына ябышкан иде — йолкып та алды, чөеп тә җибәрде һәм өстенә ябышканнарын сөйрәп болдыр буйлап барды-барды да аяктан егылды. +Лось каты итеп кычкырып җибәрде. Өй киртләчләренә ябыша-ябыша болдырга менде. Чыр-чу килүче марслылар өере өстендә янә Гусевның башы калыкты — күзе шардай булган, авызы канга баткан. Берничә сугышчы чытырдап Лоська ябышты. Ул аларны чиркана-чиркана чөеп кенә атты да, әүмәкләшүче төркемгә ябырылып, сугышчыларны бәлүстрәдә аркылы берәм-берәм йомычка урынына ыргыта башлады. Терраса бушап калды. Гусев тормакчы булып азапланып карады, әмма башын тота алмый иде. Лось, аны күтәреп, шәфәкъ яктырткан тәбәнәк кенә бүлмәгә кертте дә паласка салды. +Гусев гырылдый иде. Лось киредән ишек янына килде. Терраса яныннан бер-бер артлы һава кәрапларына утырган очлы борынлы марслылар карангалап узды, һөҗүм итәселәрен көт тә тор. +— Мстислав Сергеевич, - дип, Гусев аны чакырып алды. Хәзер инде ул башын тотып идәндә утыра иде, төкерде. - Безнекеләрне тукмап ташладылар... Мстислав Сергеевич, ничек инде ул алай, ә? Очып та килделәр, сызды. Берүзем калдым... йөрәк әрни! - Ул торып басты, алпан-тилпән килеп бүлмәне иңләде, ниндидер атаклы марслының бронздан коелган бүстен эләктереп алды да ишеккә ыргылды: +— Күрсәтермен әле мин сезгә күрмәгәнегезне!.. +— Алексей Иванович, нишләвегез бу? +— Түзә алмыйм. Җибәр. +Ул террасага чыкты. Якыннан гына очып барган кәрар канатлары арасыннан шатыр-шотыр аттылар. Террасага пуля яуды. +— Әһә! - дип кычкырды Гусев. +Лось аны бүлмәгә өстерәп кертте дә ишекне ябып куйды. +— Алексей Иванович, без җиңелдек, бу эш тәмам... Ичмасам, Аэлитаны коткарасы иде. +— Бар белгәнегез шул хатын булды инде... +Ул тиз генә идәнгә утырды, битен тотты, мышныймышный аяк тибеп куйды, аннары әрнеп сөйләргә тотынды: +— Ник шунда тиремне тунамыйлар. Дөреслек юк ул дөньяда. Дөрес түгел бу чәнчелгере планета! Коткара күр, дигән булалар, өскә асылыналар. Безгә ничек тә яшисе иде, диләр. Яшисе, имеш!.. Мин нишли алам соң?.. Менә кан койдым. Изделәр безне. Мстислав Сергеевич, эт инде үзем дә: түзә генә алмыйм бит шул хәлгә... Халыкны изүчеләрне ашар идем тотып, яраса... +Ул янә лышкылдый-лышкылдый ишеккә юнәлде. Лось аны иңеннән алып ныгытып кына бер селекте дә ныгытып күзенә карады. +— Әле булып узган хәлләр коточкыч бер саташу кебек. Әйдә, киттек. Бәлки әле өйгә ычкына алырбыз. +Гусев канны бөтен битенә буяды: +— Әйдә соң. түгәрәк мәйданчыкка чыктылар. Баз стенасы буйлап әйләнмәле баскыч төшә иде. Пыяла капкач аркылы ул тирән базга сүрән генә булып шәфәкъ яктысы саркый. +Гусевлар шул баскычтан аска төшә башладылар. Анда тып-тын иде, ә өстә шатыр-шотыр мылтык аткан тавышлар көчәйгәннән-көчәя барды, түбәгә эләгеп, кәрап төпләре шыгырдады. Күк Уллары кереп сыенган өйгә чынлап торып ябырылдылар, ахрысы. +Гусевлар, ашык-пошык спираль баскычтан төшеп килгәндә, саран гына саркыган яктыда көч-хәл белән кыймылдаган берәүне күреп алдылар. +— Алар хәзер монда төшәләр. Тиз булыгыз. Аста лабиринт башлана, - дигән сүзләреннән моның Гор икәнен шәйләделәр. +Горнын башы җәрәхәтләнгән иде. Ул, иреннәрен ялмап: +— Түннәлнең киңеннән барыгыз, - диде. - Дивардагы билгеләргә илтифат итегез. Бәхил булыгыз. Җиргә кайта алсагыз, безнең хәлне сөйләп бирерсез. Сез, җирдәгеләр, бәлкем, бәхетле дә булырсыз әле. Безгә монда боз чүлләреннән гайре нәрсә юк, үлем безгә, кара сагыш... Форсатны ычкындырдык ла... Яшәүне явызланып, ярсуланып яратырга кирәк булган икән... +Югарыдан шау-шу ишетелде. Гусев аска йөгерде. Лось үзе белән Горны да алып төшмәкче иде, тик марслы, тешен кысып, баскыч култыксасына ябышты. +— Барыгыз. Минем үләсем килә, - диде. +Лось иптәшен куып җитте. Менә алар соңгы аланны да уздылар. Моннан инде баз төбенә текәрәк төшәсе иде. Төшеп җиткәч, зур гына таш плитә күреп алдылар. Боҗрасыннан тотып плитәне көч-хәл белән күтәргәннәр иде — түбәннән өсләренә коры җил килеп бәрелде. +Гусев беренче булып төште. Лось, плитәне кире шәйләп алды. +Сугышчылар бормалы баскычтан кызу-кызу төшә башладылар. Кулларын алга сузган Горны бәреп кенә түнтәрделәр... +ӘБИ ПАТША ЛАБИРИНТЛАРЫ +Тынчу һәм бөркү караңгы коридорлардан Лосьлар сагаеп кына атлап бардылар. +— Борылабыздыр, Мстислав Сергеевич... +—Тар түгелме соң? +— Киң, колач та җитми. +— Тагын таш баганалар... Туктале, кая килеп чыктык соң әле без? +...Лабиринтка төшкәннәренә өч-дүрт сәгать вакыт узды. Шырпыларын яндырып бетерделәр. Гусевның фәнәре дөмбәсләшкән чакта ук төшеп калган иде. Күзгә төртсәң күренмәслек караңгы. +Түнәлләр әледән-әле тармакланып, аркылы-торкылы кисешеп торалар, һаман түбәнгәрәк төшәләр иде. Аратирә аермачык булып тамчы тамганы ишетелә. Курыкканга куш дигәндәй, ниндидер соргылт сызыклар күренә күренүен, әмма ул караңгылык һаллүсинасиясеннән бүтән нәрсә түгел. +— Тукта. +— Ни булды тагын? +— Төбе юк. +Алар туктап колак салдылар. Битләренә төчкелтем, коры җил килеп бәрелде. Ерактан, каяндыр түбәннән ниндидер җан ияләренең тын алганы ишетелгәндәй булды. алдына килеп чыгуларын шәйләделәр. Гусев аяк астыннан көрмәшеп кенә бер таш эзләп алды да караңгылыкка тондырды. Биш-алты секунд узгач, ташның төшеп җиткәне ишетелде. +— Упкын бугай. +— Ә кем сулый соң анда? +— Бер дә әйтә алмыйм шул. +Кирегә борылганнар иде — диварга килеп төртелделәр. Уңнан капшана башладылар, сулдан капшанып карадылар — куллары стена чыгынтыларына, ярыкларга тиде, балчык коелды. Уңда да, сулда да күзгә күренмәс упкын кырые башланып китә иде. Хәзер инде алар, башлары әйләнеп, бу тар кәрнизгә кайсы яктан килеп керүләрен дә абайлый алмый азапландылар. +Янәшә баскан көе икесе дә аркалары белән купшакланып торган диварга терәлделәр. Түбәннән ишетелгән сулау тавышы йокыны китерә иде. +— Беттекмени инде, Алексей Иванович? +— Әйе, Мстислав Сергеевич, беттек бугай шул. +Беравык дәшми торганнан соң, Лось акрын гына тавыш белән сагаеп кына сорап куйды: +— Хәзер дә берәр нәрсә күрмисезмени? +— Юк. +— Сулдарак, еракта. +— Юк, юк. +Лось үзалдына гына нидер пышылдап алды да аякларын кыймылдатып куйды: +— Ничек кенә булса да исән калырга кирәк... +— Кемгә ул алай исән калырга? +— Аларга да, безгә дә. +Гусев та аякларын кузгаткандай итте, авыр сулап куйды. +— Нәрсә, әҗәлме? +— Каян беләсең инде аның нәрсә икәнен... +Лось, шул ук сәер тавыш белән: +— Монда, якында гына ул, - диде. +Нәкъ шул вакыт ерактан, бөтен түнәлләрнең буеннанбуена, гөрселдәү яңгырады. Кешеләр басып торган кәрниз, хәтта дивар булып дивар дерелдәде. Караңгы чокырга ташлар шыбырдашып коелды. Шартлау дулкыны тагын да арырак китте, менә ул бөтенләй тынды. Монысы җиденче шартлау иде. Тускуб үзенекен иткән дигән сүз. Шартлауның ераклыгыннан Соацераның көнбатыштарак калганын шәйләргә була иде. +Берара коелган ташлар шыбырдашып алгандай булды да тирә-як янә тынып калды. Түбәндә сулу алуны хәтерләткән нәрсәнең дә туктаганын Гусев беренче булып искәрде. Хәзер инде түбәннән икенче төрле тавышлар — кыштырдау, ысылдау ишетелде, ниндидер үзе йомшак, үзе сыек нәрсә кайнап чыккандай тоелды. Гусев шашкан кешедәй кыланды: ике кулын диварга сузып, нидер мыгырдыймыгырдый, сүгенә-сүгенә, ташларны тибеп очыра-очыра, каядыр йөгереп китте. +— Кәрниз түп-түгәрәк. Ишетәсезме? Чыга торган юл булырга тиеш. Ай-яй, башны бәрдем әле! - Берара ул дәшми-тынмый гына барды-барды да дивар буенда кымшанмыйча басып торган Лосьның нәкъ каршысында каударланып кычкырып җибәрде: +— Мстислав Сергеевич! Ниндидер тотка... Күчерге... Ипидер, күчерге... +Тутыккан тимерләр шыгырдап куйды, һәм шундук тузанлы гөмбәзне яктыртып ут балкыды. Гөмбәз кирпечтән өелгән, ә гөмбәз тирәли түбәндә түгәрәк кәрниз, аның уртасында тугыз-ун метр киңлегендәге шахта, упкын иде. +Гусев әле күчерге тоткасыннан кулын алмаган. Шахтаның теге ягында, көймәләнеп килгән төштә, диварга сыенып Лось басып тора. Ул яктыдан учы белән күзен каплаган. Бераздан Гусев аның күзеннән кулын алуын, түбән каравын күрде. Лось иелә-иелә нәрсәнедер шәйләргә чамалый иде бугай. Менә ул, бармакларына ябышкан әйберне коярга теләгәндәй, кулларын селтәргә тотынды. Башын күтәргән иде — чал чәче үрә торган, күзендә котчыккыч курку галәмәте. +Гусев аңардан: +— Нәрсә бар анда? - дип сорады, үзе шуннан соң гына кирпеч шахтага күз салды. Анда аста коңгырткөрән, ниндидер йөнтәс нәрсә кыймылдый, әүмәкләнә иде. Ысылдау, кыштырдау шуннан килгән икән. Йөнтәс нәрсә күтәрелгәннән-күтәрелә, кабарганнан-кабара иде. Һәммә җирендә ат күзедәй күз, йөнтәс аяк... +Лось: +— Әҗәл! - дип кычкырып җибәрде. +Түбәндә биниһая күп үрмәкүчләр җыелган булып чыкты. Җылы шахта төбендә үрчеп ятканнар да ятканнар, ә хәзер, шартлау борчыгач, урыннарыннан кузгалышып, бөтенесе бергә укмашкан хәлдә өскә күтәрелә, кабарына башлаганнар, күрәсең. Алар ысылдыйлар, кыштырдыйлар... Әнә берсе, сыйракларын тырпайта-тырпайта, кәрнизгә дә үрмәләп менеп җитте. +Килеп кергән җирләре Лось янында гына икән ич. Гусев аңа: +— Кач тизрәк! - дип кычкырды, үзе шахта өстеннән шул якка сикерде, авыш түшәмгә башын бәрде, Лось янына килеп егылам дигәндә дүрт аякланып калды, аны кулыннан эләктереп алды да туннельгә өстерәде. Бар +Туннельнең буеннан-буена бер-берсеннән шактый еракта тузанлы фанарлар яна. Таш багана һәм таш сын ватыкларын да тузан баскан, юл чатларына эшләнгән тап-тар ишек төпләрендә дә тузан. Гусевлар коридор буйлап бик озак бардылар, аннары көймәләп эшләнгән, таш баганалы тәбәнәк залга килеп чыктылар. Залның урта бер җирендә симез һәм явыз чырайлы бер хатынның җимерек сыны. Түрдә мәгарәләр караеп күренә. Әби патша сынын да, шулай ук өй җиһазлары ватыкларын да тузан баскан. +Лось барудан туктады. Аның күзе калайланып, зураеп калган иде. Ул, артына борылып: +— Миллионлап алар анда, - диде, - форсатны гына көтеп яталар, чыксалар — бөтен Марска ябырылып, хуҗа булып алачаклар. +Гусев аны залдан чыга торган, арада иң киң туннельгә өстерәде. Фонарьлар әллә нигә бер генә булып, бик саран яктырталар иде. Озак бардылар. Тирән генә киң бер шарлавыкка җиттеләр — аның төбендә дәү машина ватыклары ята, аркылы чыгар өчен түгәрәк күпер салынган иде. Күперне чыккач та яңадан соры диварлы, тузанлы коридор сузылды. Әллә ничек ямансу булып китте. Аяк атлар хәлләре калмады. Лось боек кына тавыш белән: +— Җибәрегез сез мине, ятыйм әле мин, - дип сүз дә кушып карады. +Аның йөрәге тибүдән туктарга җитешкән, күңелен сагыш-моң биләп алган иде. Гусевка тагылып тузан ерып бара шунда, абына-сөртенә. Бите буйлап салкын тир ага. Лось кире кайтып булмый торган җиргә күз салган кеше. Әмма ниндидер кодрәтле бер көч аны ул сызыктан читкә сөйрәде, менә хәзер инде ул очсыз-кырыйсыз, буп-буш +Туннель кисәктән генә борылып китте. Гусев кычкырып җибәрде. Дугаланып киткән ишек пыяласыннан җете-зәңгәр күкне күреп, аларның күзләре камашты. Лось бозлары җемелдәп яткан тауны, күңеленә якын тауны шундук танып алды. Лабиринт буйлап килә-килә, алар Тускуб утары янына барып чыкканнар иде. +ХАО +— Күк Улы, Күк Улы, - дип дәшкән нечкә генә тавыш ишетелде. +Гусевлар утарга әрәмәлек ягыннан киләләр иде. Күгелҗем куаклар арасыннан очлы борынлы бер малай күренде. Аэлитаның механигы булып чыкты ул. Өстендә соры тун. Ике кулын чәбәкләп, тыпырдап биеп тә алды, йөзе җыерчык белән капланды. Куакларны аралап, ул цирк хәрабәләре арасына яшергән канатлы көймәсен күрсәтте. +Аннары ниләр булганын сөйләп бирде. Төнне тыныч кына уздырганнар икән. Таң алдыннан ерактан гөрселдәү ишетелгән, күктә аҗаган уйнаган. Күк Уллары һәлак булгандыр инде, дип уйлап, ул көймәсенә утырган да Аэлита яшеренгән җиргә очкан. Аэлита да гөрселдәүне ишеткән, янгынның күкне балкытканын кыядан күзәтеп торган икән. Ул малайга: "Утарга әйләнеп кайт та Күк Улын көт, әгәр Тускуб сугышчылары кулына эләгәсең икән, дәшми үл, Күк Улын үтергән булсалар, аның үле гәүдәсен эзләп тап, таш флаконын алып, миңа китер", - дигән. +Малай сөйләгәннәрне Лось тешен кысып тыңлады. өс-башларын каннан, тузаннан арындырдылар. Гусев каты бер агачтан ат аягы хәтле күсәк кисеп алды. Шуннан соң көймәгә утырдылар да балкып торган аяз күккә томырылдылар. +Гусев белән механик очкычны мәгарәгә кертеп яшерделәр дә һәм үзләре куыш алдына сузылып ятып, хаританы җәеп салдылар. Шул вакытны каяндыр югарыдан, кыялардан Ихә шуып төште, Гусевка текәлде һәм ике битен кысып тотты. Аның гашыйк күзләреннән яшь чишмә булып акты. Гусев шатлыктан көлеп җибәрде. +Изге Бусага янына Лось ялгызы төшеп китте. Юлда очраган текә баскычлардан, тарлавык һәм күперләрдән җилдәй очып кына узды. Аэлита белән аларга нәрсә булыр икән, котыла алырлармы, әллә һәлак булырлармы? — һич кенә дә башы эшләми: уйлый башлый да — шундук ташлый. Иң әһәмиятлесе, ул хәзер "йолдызлар нурыннан туган" кызны кабат күрәчәк бит! Аның күгелҗем ябык йөзенә бер генә карыйсы иде дә шатлык дулкынында онытыласы иде. +Мәгарә эчендәге күл өстенә салынган, буланып торган кәкре күперне йөгереп кенә үтте дә, әүвәл килүендәге шикелле үк, тәбәнәк таш баганалар арасыннан ай нурында коенган тау башларын күреп алды. Упкын өстендәге мәйданнан сакланып кына атлады. Изге Бусаганың тонык алтыны җемелдәп тора иде. +Яман эссе, әйләнә-тирә тып-тын иде. Сөеклесе атлап кергән бусагадагы мүкне назлап үбәсе килде Лосьның. +Түбәндә, бик тирәндә җансыз тау сөңгеләре күренә. Куе зәңгәр җирлектә бозлар җемелди. Күңелдә әйтеп бетергесез сагыш. Менә алар учагының көле, менә алар утырган мүк — Аэлита шунда утырып улла җырын җырлаган иде. Кабарынкы сыртлы кәлтә ысылдап алды да ташлар туктап калды. +Лось кыяга якынлашты, өчпочмаклы ишекне ачып, иелә-бәгелә мәгарә эченә керде. +Түшәмнән төшкән ут яктысында, ап-ак мендәрләргә чумып, Аэлита йоклап ята иде. Ялангач беләген баш астына салып чалкан яткан. Ул ничектер юашланып калган шикелле, ябык чыраенда моң-сагыш. Күзен йомган булса да, керфекләре дерелди — төш күрәдер, мөгаен. +Лось аның баш очына килеп чүгәләде дә сагышлы бәхетне бүлешкән җан дустына, сөеклесенә борчу катыш сокланып карады. Шушы соклангыч йөзгә күләгә төшмәсен өчен, гүзәллекнең, яшьлекнең һәлакәтен туктату өчен, ул менә хәзер теләсә нинди газапны кичерергә дә әзер. +Лось караңгы лабиринтта сулыш алган, тирән базда кыштыр-кыштыр килгән һәм чыгар чакны көтеп яткан җан ияләрен уйлап алды. Йөрәге жу итеп китте, ыңгырашып җибәрде. Аэлита уяна-уяна көрсенеп куйды. Уянган мәлгә, берни аңламыйча, Лоська карап торды. Аптыраудан кашлары югары күтәрелде. Ике кулы белән дә мендәргә таянып, торып утырды. Шуннан соң гына акрып һәм назлы тавыш белән: +— Күк Улы... - дия алды, - Сине мин төшемдә күрдем. Имештер, син мине күтәргәнсең дә пыяла баскычлар буйлап югарыга менәсең дә менәсең икән... Мин синең йөрәгең ничек типкәнне ишеттем. +Лось, идәнгә тезләнеп, башын мендәргә салды. Аэлита аның чал чәчен сыйпады. +— Арыгансың, Күк Улы. Арыгансың, ирем. Бераз күз йомар идең онытылып, бераз ял итәр идең... +Ишек төбеннән хәтсез күп умарта корты безелдәвенә охшаган тавыш килде. Әмма ул тавышны Аэлита да, Лось та ишетмәде. Тавыш көчәйгәннән-көчәя барып, тарлавыктан энә карагын хәтерләткән хәрби кәрап килгәне күренде. +Кәрап мәйданчык турысына күтәрелеп җиткәч тә, аннан баскыч төшерделәр. Баскычтан Тускуб, аның белән бергә өсләренә күбә кигән, сырлы-сырлы тимер бүрекле бер төркем сугышчы төште. +Сугышчылар мәгарә алдына дуга ясап тезелештеләр. Тускуб, өчпочмаклы ишеккә килеп, таягы белән төртте. +Лось белән Аэлита дөньяларын онытып йоклап яталар иде. Тускуб сугышчыларына таба борылды да таягы белән мәгарәгә төртеп: +— Алыгыз үзләрен, - дип боерды. +КАЧУ +Хәрби кәраб Изге Бусага тирәсендәге кыялар өстендә әйләнде-тулганды да Азора ягына китеп барды. Ул күздән югалгач кына, Ихә белән Гусев түбән төшә алдылар. Мәйданчык тапталып беткән, мәгарә ишеге төбендәрәк, кан эчендә Лось йөзтүбән ята. +Гусев аны күтәреп алды. Лосьның сулу алганы сизелми, күзен чытырдатып йомган, күкрәгендә һәм башында кан укмашып каткан. Аэлитаны беркайдан да таба алмадылар. Ихә үкерә-үкерә мәгарәдә аның әйберләрен җыеп йөрде. Башлыклы җиләне генә табылмады, мөгаен, үле хәлендәме, тере хәлендәме, шуңа төреп алып киткәннәрдер. +Ихә "йолдызлар нурыннан туган" кызның кием-салымын бер төенгә төйнәде, Гусев үзенең дустын җәймәгә төреп җилкәсенә салды да алар, караңгыда кайнап утырган күл өстенә салынган күперләрне кичә-кичә, томанлы упкын аркылы сузылган баскычлардан түбәнгә юнәлделәр. таякка бәйләп — тынычлык һәм хәят билгесен күтәреп, Магацитл да бит әнә шул юлдан кайткан. +Өскә менеп җиткәннән соң Гусев, мәгарәдән көймәне чыгарып, дустын шуңа яткызды да бил каешын кысып, тулгасын батырыбрак киде һәм кырыс кына: +— Тере килеш бирелмәм мин аларга. Әгәр инде Җиргә кайтып җитсәм... - диде, үз телендә ниндидер өч сүз әйтте, аннары көймәгә менеп утырды, рүлне барлап карады. - Ә сез, егетләр, өегезгә кайтасызмы, башка берәр яры китәсезме... Гаеп итеп калмагыз, - дип өстәде. Борт аша иелеп, механик белән Ихәнең кулын кысты. - Ихәкәу, сине үзем белән алып китә алмыйм, чөнки үлемгә барам. Җылы хисләрең өчен рәхмәт, җанашым. Андый нәрсәне Күк Уллары онытмый аны. Менә шулай. Бәхил бул. +Күзен кысып кояшка күтәрелеп карады, ияк какты да зәңгәр күккә томырылды. Ихә белән соры тунлы малай Күк Улы артыннан озаклап карап калдылар. Әмма алар кыялар артыннан Күк Улының юлын кискән канатлы ноктаны күрә алмадылар. Ә инде Гусев кояш нурына күмелгәч, Ихә, өметсезлеккә бирелеп, мүкле ташларга бәргәләнә башлаган иде, - механик малайның, бу бичара да Туманы ташлап китмәгәе, дип коты алынды. +— Ихә, Ихә, - дип эндәште ул кызганыч тавыш белән, - хо туа мирра туа мурра... +Гусев үз юлына аркылы төшкән хәрби корабны тиз генә шәйли алмады. Лизиазира кыяларына күз салгалап, аларны харитага билгели-билгели, ул үзләренең аппаратлары калган кактус кырына таба юл алды. +Аның артында бераз чалкан китебрәк Лось утыра — аны чорнаган җәймә җилдә җилферди, тәненә сылана иде. Лосьның әле һәмишә кыймылдый алганы юк, мәрткә киткән төсле күренә, болай үзе үлек шикелле һич тә икәнен Гусев менә хәзер генә аңлады. +Бәхетсезлек болай килеп чыккан иде: Гусев, Ихәкәй, механик мәгарәдә көлешә-көлешә утырганда, кинәт кенә түбәннән мылтык аткан тавышлар, аннары кемнеңдер чәрелдәп кычкырганы ишетелде. Бер минуттан инде упкыннан тилгәндәй хәрби кәрап күтәрелде, таулар арасын айкап әйләнде дә тулганды. Ә Лосьны ни үле, ни тере хәлендә мүкле мәйданчыкка ташлап калдырганнар иде... +Марстан шул чаклы гайрәте чиккәнгә чыдый алмады Гусев, борт аша төкерде. "Аппарат янына тизрәк җитәсе иде дә Лосьның авызына спирт коясы иде". Тәнен тотып карады — җылысы бетмәгән, мәгарә алдыннан күтәреп алганнан бирле үзгәреш юк иде кебек. "Алла боерса, хәл керер әле". Марсианнар пулясының көче юклыгын Гусев үз тәнендә татып караган кеше. "Мәгәр нишләптер һушына гына озак килә". Баеп барган кояш ягына борылып караса — югарыдан бер хәрби кәрап төшеп килә, имеш. +Гусевның алар белән очрашырга һич тә исәбе юк иде, шундук төньякка борылды. Хәрби кәрап та борылды, аратирә саргылт төтен бөркеде. Моны күргәч, Гусев югарыга томырылды, яңадан түбәнәйгән чагында тизлекне икеләтә арттырып, дошманыннан котылмак булды. +Салкын җил битне кисә, күздән яшь китерә, ул яшьләрне керфектә килеш үк туңдыра. Әленке-салынкы гына канат кагып барган нәҗес иха көтүе көймәгә таба талпынып караган иде дә, зарары тимәде тагын, артта калды. Кайсы юнәлештә очканын Гусев күптән абайламый иде инде. Аның чигә тамырлары бүртеп чыкты, сыек һава боз камчылары белән битен камчылый иде. Шуннан Гусев кисәк кенә түбән төшә башлады. Кәрап күренмәде — офык артында ук калды. кызгылт чүл җәйрәп ята иде. Әйләнә-тирәдә ичмасам бер агач үсеп утырсачы, берәр төрле җан иясе булсачы. Көймәнең күләгәсе әле сөзәк сыртлар буйлап, әле дулкындулкын булып яткан комлыкны айкап, әле яргаланып беткән ялтыравык ташлы җир өстеннән йөзде дә йөзде. Анда-санда гына сырт башында җимерек өйләр күренгәли иде. Чүлне аркылыга-буйга бүлгәләгән каналлар әллә кайчан корыган-кипкән иделәр. +Кояш тип-тигез ком чүленә торган саен түбәнрәк тәгәрәде, шәфәкънең моңсу бакыр яктысы җәелгәннәнҗәелде, ә Гусевның күз алдыннан үлеп барган Туманың дулкын-дулкын комлыклары, кечерәгрәк таулары, хәрабәләре бер-бер артлы уза торды. +Кай арада төн дә булып өлгерде. Гусев очкычын тигез генә бер урынга төшереп утыртты. Көймәдән төште дә, Лосьның битен каплаган җәймәне кайтарып, күз кабагын күтәрде, йөрәген тыңлап карады. Лосьның тере диярлеге дә, үле диярлеге дә юк иде. Гусев аның чәнчә бармагында балдак, ул балдакка чылбыр белән тагылган ачык флаконны күреп алды. +— Чүл дисәң дә чүл шул! - Гусев көймәдән берничә адым читкә атлады. Гаҗәеп киң, гаҗәеп биек күк йөзендә боз шикелле йолдызлар калыкты. Алар яктысында Комлыкка соргылт төс йөгерде. Тып-тын, хәтта аяк баскан эзеңә шыбырдап ком коелганы ишетелә... Бик нык эчәсе килә. Сагыш баса. - Чүл шул, чүл! - Гусев көймәсе янына әйләнеп килде дә рүлгә утырды. Хәзер кая очарга инде? Ят йолдызларга карап юлны ничек тапмак кирәк? +Гусев моторны кабызып караган иде — винт ялкау гына әйләнде дә туктады. Мотор эшләми: шартлагыч матдә салынган тартма бушап калган иде. +— Ярар соң, - дип куйды Гусев акрын гына. Янә Лосьны күтәреп алды. - Киттек, Мстислав Сергеевич. - Аны иңенә салды да, тубыктан комга бата-бата, алга атлады. Озак барды. Бер сөзәк тауга җиткәч, ниндидер баскычның ком күмеп киткән басмасына Лосьны куйды һәм йолдызлар яктысында калкынып утырган ялгыз таш баганага күз салды, аннары йөзтүбән ятты. Үлеп арыган иде ул. +Шулай хәрәкәтсез күпме ятканын да хәтерләми. Салкын җелекләргә үтеп керә иде. Гусев торып утырды, сагышланып башын артка ташлады. Чүл өстендә тоныграк кына кызгылт ут булып янаган йолдызны күреп алды. Дәү бер кошның күзе хәтле шул йолдызга караган килеш авызын ачып катып калды Гусев. +— Җир ләбаса! - Лосьны эләктереп алды да шул йолдызга таба чапты. Хәзер инде аппаратның кайсы төштә ятканын ул белә иде. +Гусев, мышный-мышный, шабыр тиргә батып, чокырлар аша олы-олы алдыртып, ташларга абынганда ярсып кычкыра-кычкыра, йөгерде дә йөгерде, аның алдында чүлнең караңгы горизонты чигенгәннән-чигенә барды. Кипшергән авызын бераз гына дымландырып алу нияте белән салкың комга берничә рәт йөзтүбән капланып карады. Иптәшен күтәрде дә, Җирнең кызгылт нурларына карап, янә алга атлады. Аның дәү күләгәсе мәетләр дөньясында бер ялгызы йөзә иде. +Очлы урактай Олла калыкты. Төн уртасында түгәрәк Лихта күренде — аның көмешсу тонык яктысы ком дулкыннарыннан икеләтә күләгә, төшерә иде. Бу ике сәер ай икесе ике юнәлештә — берсе югарыга, берсе түбәнгә тәгәрәде. Алар яктысында Талдетл бөтенләй югалып калды. Еракта Лизиазираның боз яткан түбәләре пәйда булды. кактус басуларына килеп чыкты. Бер үсемлекне тибеп аударды да аның дерелдәп торган сусыл итен комсызланып суырды. Йолдызлар сүнде. Миләүшә төсендәге күк йөзендә болытларның аксыл чабулары алсуланып күренде. Шул чагында иртәнге тынлыкны бозып шак та шок тимер суккан тавыш ишетелде. +Кактуслар өстендә калкынып торган хәрби кәрапның рәшәткәле мачталарын күреп алганнан соң, Гусев моның нәрсә икәненә бик тиз төшенде. Димәк, бая аны эзәрлекләүче марслылар хәзер аппаратны ватып яталар. +Гусев, кактусларга ышыкланып, күренмичә генә шунда таба йөгерде. Менә ул кәрапны һәм аның янында ук үзләренең тутыгып беткән аппаратларын күреп алды. Егермеләп марслы зур-зур чүкечләр белән шуны тукмап яталар, имеш. Күрәсең, әле яңа тотынганнардыр. Гусев иптәшен ком өстенә яткызды да кулына күсәген алды. +— Менә мин сезне! - дип ят бер тавыш белән илереп, кактуслар арасыннан атылып килеп чыкты. Кәрап янына йөгереп барды да күсәге белән тегенең металл канатына тондырды, мачтасын бәреп төшерде, кабыргасына китереп сукты — анысыннан буш мичкә тавышлары чыкты. Кәраптан сугышчылар коелды, мылтыкларын ташлап, кайсы кая борчак урынына сибелде. Әле генә аппаратны җимереп ятучылары исә чиный-чиный буразналарга егылды, кактус араларына үрмәләп кереп югалды. Бер минут эчендә бөтен басу бушап калды — өлгер, җитез, үлемсез Күк Улыннан котлары алынган иде. +Гусев винтларын борып люкны ачты, Лосьны күтәреп алып килде. Күк Уллары эчкә кереп бикләнделәр. Шуннан инде кактуслар ышыгына посып яткан марслылар гаҗәеп бер могҗизага тап булдылар һәм хәйран калдылар. +Өй хәтле дәү, тутыгып беткән металл йомырка дөбербөтен Туманы дер селкетте. Гигант йомырка, үкереп һәм тирә-юньне дөбер-шатыр китереп, кактус басуында сикергәли башлады, тузан болыты эчендә беравык асылынып торгандай булды да метеор шикелле күккә томырылды — дәһшәтле Магацитлларны үз илләренә алып китте. +ОНЫТЫЛУ +— Нихәл, Мстислав Сергеевич, терелдегезме? +Утлы сыекча авызын яндырып алды, бөтен тәненә таралды, тамырларына, сөякләренә кадәр үтте. Лось күзен ачты. Аның өстендә түбәнтен генә тузанлы йолдыз яна иде. Күк йөзе нигәдер сәер тоела, үзе сары, үзе сырылган сыман. Нәрсәдер дөп-дөп итеп бәрә дә бәрә, тузанлы йолдыз һаман дерелди. +— Сәгать ничә? +— Сәгать туктаган шул, гөнаһ шомлыгы, - дигән тавыш ишетелде. +— Кайчаннан бирле очабыз соң? +— Байтак бар инде, Мстислав Сергеевич. +— Кая очабыз соң? +— Шайтаным белгәнме аны, берни күрерлек түгел: караңгыда йолдызлар гына җемелдәшә... Галәмгә чумып барабыздыр инде. +Лось, хәтер бушлыгына үтеп керергә тырышып, яңадан күзен йомды, әмма берни исенә төшерә алмады, шундук тирән йокыга талды. +Гусев аның өстенә җылырак нәрсәләр япты да күзәтү көпшәләре янына килде. Хәзер инде Марс чынаяк диңгез төпләре, җансыз чүлләр җәйрәп ята. Комлы Тума кечерәйгәннән-кечерәя төшә, аппарат, аңардан ераклашканнан-ераклаша барып, ниндидер караңгылыкка омтыла иде. Ара-тирә берәр йолдыздан нур төшеп, күзне чагылдырып ала. Ләкин Гусев, ничек кенә карамасын, кызыл йолдызны барыбер таба алмады. +Гусев авызын ачып иснәп куйды, тешен тешкә бәреп алды — Галәм бушлыгыннан очып бару аны тәмам туйдырган иде инде. Су, ризык, кислород запасы күпме икәнен тикшерде дә, юрганга төренеп, Лось янына калтырча идәнгә ятты. +Гаҗәп күп вакыт узды. Гусев ашыйсы килеп уянды. Лось та күзен ачкан — аның йөзен җыерчык баскан, яңагы эчкә баткан, картаеп киткән иде. Ул акрын гына: +— Кайда без хәзер, кайда? - дип сорады. +— Әлеге дә баягы шул бер Галәмдә инде, Мстислав Сергеевич. +— Алексей Иванович, Марста булдыкмы соң без? +— Сезнең хәтерегезгә зыян килгәндер, мөгаен. +— Килгән бугай шул... Хәтергә төшереп азапланам да, бары да төшми. Ниләр булганын һич аңлый алмыйм — һәммәсе төштә күргән кебек кенә. Су бирегез әле... +Лось беравык күзен йомып торды да калтыравык тавыш белән сорап куйды: +— Ул да төш кенәмени? +— Кем ул? +Тегесе җавап бирмәде, башын аска иде дә күзен йомды. +Гусев һәр тәрәзәдән күк йөзенә күз салды, әмма берни күрерлек түгел иде. Юрганга төренде дә бөгәрләнеп утырды. Үткәнне искә төшерәсе дә, киләчәкне уйлыйсы да килми иде. Нигә кирәк уйлау? Тимер йомырка дерелди, бушлыкта оча да оча. +Шаккаткыч озак Галәм вакыты узды. Гусев, бөгәрләнеп утырган килеш, калгуыннан арына алмый иде. Лось йоклый. Мәңгелек салкын күзгә күренмәстәй тузан булып йөрәккә, мигә утыра иде. +Ачыргаланып кычкырган тавыш колакка килеп бәрелде. Гусевның күзе шар булды, яткан җиреннән сикереп торды. Лосьның башындагы бинты битенә үк төшкән, ул, одеялларын як-якка ыргытып баскан да, кычкырыпмыкычкыра: +— Исән ул, исән! +Чат сөяк кулларын күтәрә дә, күн стенага ташланып, аны дөмбәсләргә, тырнарга керешә. +— Исән ич ул! Монда минем тыным кысыла... Чыгарыгыз... Булган икән ул, булган!.. +Шулай котырына, котырына да, хәлдән таеп, Гусев кулына егыла. Янә тынычланып кала, йоклап китә. +Гусев тагын одеялга төренеп, бөгәрләнеп утырды. Теләкләр сүнде, сүрелде, хисләр суынды. Тимер йомырканың йөрәк тибегенә ияләшкән колак башка тавышларны бөтенләй кабул да итми иде. Лось төшендә саташып сөйләнде, ыңгырашты, ара-тирә аның йөзендә бәхет нуры балкыды. +Гусев, аңа карап, болайрак фикер йөртте: "Дускаем, җаным, татлы төшләр күреп ятасың. Уяна гына күрмә, йоклый бир, йокла... Уянсаң, менә минем шикелле, юрганга төренеп чүмәшерсең дә бозланып каткан агач төбендә утырган козгын шикелле дер-дер килерсең. Һай, бу төнне..." +Күзен йомасы килмәде, ниндидер ялтыравык кадакка текәлгән килеш, утырды да утырды... Гамьсезлек биләп алды, онытылу, югалу килеп җитә иде кебек... +Нәрсәдер кыштырдады, шытырдады, йомырканың тимер тышчасына ниләрдер килеп бәрелә башлады. +Гусев күзен ачып җибәрде. Аңына килеп, тавышларга колак салды. Аппарат эреле-ваклы бер өем ташлар арасыннан кысыла-кысыла барган шикелле тоелды. Ниндидер нәрсә ябырылды да стенага ышкылып бара башлады. Шытырдады. Кыштырдады. Икенче яктан да нидер китереп бәргән иде — аппарат дер килде. Гусев Лосьны уятты. Күзәткеч торбалар янына үрмәләп барып җитүгә, икесе дә илереп җибәрде. +Әйләнә-тирәдә алмаз шикелле җем-җем итеп торган исәпсез-хисапсыз ташлар өеме. Олы-олы ташларның кристалл кырларыннан очлы нурлар чәчелә. Иксез-чиксез алмаз кырлары артыннан төн пәрдәсен ертып кояш күренә. +— Берәр комета янәшәсенә туры килгәнбез, ахры, - диде Лось пышылдап кына. - Реостатларны эшләтеп карамый булмас. Читкә тайпыла алмасак, комета безне кояшка өстерәп алып китәчәк. +Гусев өске иллюминаторга таба үрмәләде, Лось реостатлар янына басты. Ташларның бәрелүе отыры көчәя барды. Гусев өстән торып хәбәр бирде: +— Акрынрак, уңда тау кадәресе... Хәзер кызулый төшсәгез дә була... Тау оча, тау... Уздык шикелле... Кызулагыз, Мстислав Сергеевич, кызулагыз. +ҖИР +Алмаз кырлары — Галәм киңлегендә йөзеп йөргән комета эзе булып, очкыч шактый вакыт шуның тарту көченнән арына алмыйча, метеоритларга бәрелә-сугыла барды, һәм ул, математиканың абсолют законнарына буйсынып, акрынлап үзенең юнәлешен үзгәртте, метеоритлардан читкәрәк авыша алды. Алтынсу томанлык— әллә кайдагы кометаның баш өлеше һәм аның җемелдәве эзе — метеоритлар ташкыны кәкре сызык хасил иткән гипербола буйлап кояш тирәли әйләнеп үтәргә, мәңгелек бушлыкка чумарга юнәлде булса кирәк. Аппаратның очу сызыгы торган саен эллипска охшый барды. Ничек кенә булса да Җиргә әйләнеп кайту өмете уянгач, Лось белән Гусевка да җан керде. Икесе ике якта күкне күзәтергә керештеләр. Аппаратның бер ягын кояш кыздыра башлагач, киемнәрен салып ташладылар. +Алмаз кырлары түбәндә калды һәм алар ераклаша барган саен үзгәрде: баштарак нур-чаткы булып күренде, аннары аксыл томанга әйләнде, ахыр чиктә бөтенләй күренмәс булды. Менә бер заман бик еракта иярченнәре белән бергә очып йөргән, төрле төстәге боҗралар белән уратылган Сатурнны күреп алдылар. +Комета тәэсиреннән котылгач, баштарак Марсның үзәктән куу көче белән Кояш системасыннан этеп чыгарылган аппарат акрынлап яңадан шул системага килеп керде. +Бер ара караңгылыкны якты сызык кисеп узган иде — ул да тоныкланды, тәмам югалып калды. Алары астероидлар — кояш тирәсендә очып йөргән исәпсезхисапсыз кечерәгрәк планеталар икән. Аларның тарту көче тәэсирендә аппаратның очу гиперболасы тагы да ныграк авыша төште. Менә бер заман Лось күзәткән җиреннән күзне чагылдырырлык балкып янган урактай тар сәер бер җисемне күреп алды: монысы Венера булып чыкты. Нәкъ шул чакны диярлек икенче иллюминатордан карап барган Гусев мышнарга ук тотынды, кызарынып +— Шул, иллә мәгәр шул!.. +Караңгылыкны ярып, күңелгә җылы бөркеп, көмешсукүгелҗем шар яна иде. Бераз читтәрәк, карлыган җимеше кадәр генә кечерәк шар аннан да яктырак балкый иде. Аппарат алардан читкәрәк очып бара иде. Шуннан Лось тәвәккәлләп хәвефле җайланмага үрелде — траекториядән читләшү нияте белән аппаратның муенын шул якка борды. Тырышуы юкка булмады — аппаратның очу юнәлеше үзгәргәннән-үзгәрә барып, теге җылы шар акрынлап баш очына күчте. +Вакыт агылды да агылды. Лось белән Гусев әле күзәтү торбасына чытырдап ябыштылар, әле тәмам хәлдән таеп, идәндәге юрганнар өстенә авып төштеләр. Сусаганны бастырырга сулары калмаган иде инде. +Менә иләс-миләс булып яткан Лось юрган, тире, капчыкларның диварга таба шуышуын абайлады. Бил тиңентен шәрә Гусев та һавада асылынып калды. Саташам ахры, дип уйлады Лось. Әмма шундук юлдашының күзәтү торбасы янына диварга сылануын күрде. Ул арада Гусев дивардан бераз аерыла төште, нидер мыгырданып, күкрәгенә ябышты, тузган башын чайкады, йөзендә күз яшьләре күренде, мыегы сәлперәеп төште: +— Газизем, газизем, газизем!.. +Иләс-миләс хәлендә булса да, Лось аппаратның муенын алга сузып Җиргә таба очуын, Җирнең тарту көченә буйсынуын аңышты. Үрмәләп кенә реостатлар янына барды, аларны боргаларга тотынды — тимер йомырка дер калтырап, дөбер-шатыр килде. Лось иелеп алга күз салды. +Караңгыда гаҗәеп зур, кояшта җемелдәп торган су шары күренде. Океаннар зәңгәрсу булып, утраулар исә яшькелт булып ярылып ята, кайсыдыр кыйтганы болыт алдын яшь пәрдәсе томалады. Күңеле, елый-елый, әлеге күгелҗем-дымлы якты шарга таба тартыла иде. Кешеләрнең ватаны! Тормышның чыганагы! Дөньяның йөрәге! +Җир шары күкнең яртысын диярлек томалады. Лось реостатларны азагынача борып бетерде. Әмма шулай да, чамасыз тиз очу сәбәпле, тышча артык кызып китте дә резин катламы эреде, күн эчлек төтенли башлады. Гусев, бар куәтен җыеп, люкның капкачын бора алды. Ярыктан үкереп бозлы җил ургылды. Җир, үзенең адашып-саташып йөргән улларын каршылап, кочагын җәйде. +Чамасыз каты килеп бәрелделәр. Тышча шартлап ярылды. Тимер йомырка бугазы белән ямь-яшел үргә батып керде. +Өченче июнь, якшәмбе көн, төш вакыты иде. Аппарат төшкән җирдән шактый еракта — Мичиган күлендә көймәләргә утырып йөзүчеләр, яр буендагы кафе һәм рестораннарның ачык террасаларында утыручылар, теннис, гольф һәм футбол уйнаучылар, аяз күк йөзенә кәгазьдән ясалган очалаклар очыручылар — якшәмбе көнне ял итәргә күл буена җыелган, табигать кочагына сыенган әллә ни хәтле кеше биш-алты минут эчендә ниндидер сәер генә улаган тавыш ишетеп торды. +Бөтендөнья сугышын хәтерләүче кешеләр, күк йөзенә сүз салгалап, авыр туп ядрәләре шундыйрак тавыш чыгарып оча торган иде, диештеләр. Аннары халык җиргә искиткеч тиз төшеп барган озынча күләгәне шәйләп алды. +Бер сәгать вакыт узмагандыр, аппарат төшкән җиргә хәтсез күп халык җыелып өлгерде. Кызыксынган кешеләр һәммә яктан шунда агылдылар, койма очраса, койма аркылы сикереп чыктылар, кайсы коры җирдән автомобиль белән, кайсы зәңгәр күлдән көймә белән килде. Тимер тышчасы аз-маз көйгән, яньчелгән, шартлаган йомырка Төрлечә юрап карадылар, әмма берсе дә дөреслеккә якын килә алмады. Люкның яртылаш ачык ишегенә чокып язылган "РСФСР. Петроградтан 192... елның 18 августында очып киттек" дигән язуны укыгач исә бөтенләй аптырашта калдылар. Аптырамаслык та түгел бит, ул язуны язганнан соң дүрт елга якын вакыт узган иде... +Серле аппаратның эченнән акрын гына ыңгырашкан тавыш ишетелгәч, җыелган халыкның коты алынды, читкәрәк тайпылды, тынып калды. Полиция төркеме, табиб, фотоаппаратлар күтәргән унике корреспондент күренде. Люкны ачтылар да тимер йомырка эченнән бик саклык белән генә ярым шәрә ике кешене күтәреп чыгардылар. Берсе коры сөяккә калган, чал чәчле карт, анысы һуштан язган; икенчесенең кулы сынган, бите җимерелгән, анысы әрнүдән ыңгыраша иде. Җыелган халык арасында кызганучылар да, елаучылар да табылды. Күкләр гизеп кайткан кешеләрне автомобильгә салып хастаханәгә алып киттеләр. +Ачык тәрәзәдән ниндидер кошның шатлыклы тавышы ишетелә. Зәңгәр күккә, кояш нурына мәдхия җырлый ул кош. Лось мендәргә чумып яткан, кыймылдамый да: тыңлап ята. Җыерчыклы бите буйлап күз яше ага. Бу бәллүр тавышны кайдадыр ишеткәне бар кебек аның. Тик менә кайда икән, кайчан икән? +Бераз ачык тәрәзә пәрдәсен иртәнге җил күпертә. Яшел үләндә чык бөртекләре җемелди. Дымлы агач яфракларыннан тәрәзә пәрдәсенә төшкән күләгә айкала да чайкала. Кош сайрый да сайрый. Еракта, урман артыннан, куе ак болыт күтәрелеп килә. +Кемнеңдер күңеле шушы җирне юксына, болытларны, чиләкләп яуган яңгырны, иртәнге чык җемелдәгәнне, яшел калкулыкларны, алар арасында йөргән алыпларны үз Лосьның: кояшлы иртәдә кошчык бүтән планетада Аэлитаның төшләрен сөйләгән-сайраган иде ләбаса... Аэлита... Тик менә булды микән соң ул? Әллә югыйсә Лось саташа гынамы? Юк, булмас. Кош бит бәллүр теле белән кичке эңгердәй күгелҗемрәк тәнле, кайгы баскан ябык чырайлы бер кызның төн уртасында учак янында мәхәббәт турындагы борынгы җырны җырлавын сөйли ич әнә. +Лосьның җыерчыклы йөзеннән күз яше тикмәгә генә ага дисеңмени? Кош бит әнә шул йолдызлар артында калган кыз турында, чал чәчле, битен җыерчык баскан хыялый картның күкләр гизеп кайтуы турында җырлый. +Җил тәрәзә пәрдәсенә ныграк өргән иде — аның түбәнге кырые йомшак кына җилфердәп, бүлмәгә дым, бал, туфрак исе бөркелеп керде. +Әнә шундыйрак бер иртәдә хастаханәгә Скайльс килеп керде. Лосьның кулын нык итеп кысты: +— Кадерле дустым, тәбрик итәм, - диде, эшләпәсен артка этәреп, койка янындагы артсыз урындыкка утырды. - Бу сәяхәттән сез бик нык ябыгып калгансыз. Әле генә Гусев янында булдым: менә ул бирешми ичмасам. Ике кулы да гипста, сынган җирләре тагын бар, ә үзе кайтуына сөенеп бетә алмый, көлә дә көлә. Мин аның хатынына, Петроградка телеграмма суктым, биш мең доллар акча да салдым. Сезнең хакта үземнең газетама хәбәр иттем — "Юл язмалары"гыз өчен бихисап зур сумма акча алырсыз. Тик менә аппаратыгызны азмы-күпме камилләштерергә туры килер. Ипсез төшкәнсез. Шайтан алгыры, Петроградтагы шашкын кичтән соң дүрт елга якын вакыт узган икән ич! Берәр рюмка һәйбәт коньяк эчеп җибәрегез, шундук терелерсез. +Гәптәшенә кайгыртучан һәм ягымлы итеп карый-карый, янган йөзендә гамьсезлек, ә күзләрендә искиткеч зур кызыксыну чагыла иде. +Лось аңарга кулын сузды: +— Килүегез әйбәт булды әле, Скайльс. +МӘХӘББӘТ АВАЗЫ +Жданов исемендәге яр буе урамының буеннан-буена кар бөтерелә, тротуарларны себереп уза, шашкан кар бөртекләре чайкалып торган фонарьлар тирәсендә әйләнә дә тулгана. Ишек төпләренә, тәрәзәләргә кар тула. Елга артындагы паркта өермә улый, өермә котыра. +Яр буеннан Лось кайтып бара. Якасын күтәргән, җилгә каршы бераз бөкрәя төшкән. Җылы шарфының очы җилдә җилфердәп бара, аягы тая, битен кар камчылый. Аның көн уртасында заводтан өенә, ялгыз фатирына кайтуы. Бу тирәдә яшәүчеләр аның киң кырлы эшләпәсенә, авызборынын каплаган шарфына, бераз бөкресе чыга төшкән гәүдәсенә ияләшеп беттеләр һәм хәтта, ул баш иеп исәнләшкәндә, җил аның чал чәчен тузгытканда, сәер итеп каравына — беркем күрә алмаганны күреп кайткан күзләренең карашына да гаҗәпсенмиләр иде инде. +Аның өермәгә каршы барган килбәтсез гәүдәсе, җилфердәгән шарфы башка вакытны берәр яшь шагыйрьне рухландырган да булыр иде. Ләкин заманалар үзгәрде: шагыйрьләрнең хәзер кар-буранга да, йолдызларга да, башка дөньяларга да әллә ни исләре китми, аларны бөтен илдә яңгыраган чүкеч тавышы, пычкы чыжылдавы, урак кыштырдавы, чалгы чыңы — көндәлек күңелле җырлар рухландыра. ел вакыт узды. Марстан ике кешенең кайтуын хәбәр иткән беренче телеграмма бөтен дөньяда зур кызыксыну тудырган булса да, хәзер инде ул кызыксыну бетте, сүрелде шикелле. Лось белән Гусев йөз илле банкет, гыйльми җыелыш, мәҗлестә шактый нык сыйланып алдылар. Гусев Петроградтан Машасын чакыртты, аны курчак шикелле итеп киендерде, ике-өч йөз интервью бирде, мотоцикл алып җибәрде дә, түгәрәк күзлек киеп, ярты ел эчендә Американы һәм Европаны аркылыга-буйга айкап чыкты — марслыларны ничек итеп дөмбәсләвен, үрмәкүчләр һәм кометаларны, үзләренең Җидегән Йолдызга очып китә язуларын сөйләп йөрде-йөрде дә, Сәвит Рәсәенә кайткач, "Исән калган хезмәт ияләрен коткару өчен Марс планетасына сугышчан отряд әзерләү җәмгыяте" оештырып җибәрде. +Лось Петроградтагы бер механика заводында Марстагы шикелле универсаль йөрткеч ясарга кереште. +Сәгать алтыда ул һәркөн менә шулай өенә кайта. Ялгызы тамак туйдыра. Йоклар алдыннан берәр китап алып ята. Әмма аңа шигъри юллар сабый тәтелдәве булып, роман исә беркатлы уйдырма булып тоела. Шуннан инде утны сүндерә дә, караңгыга текәлеп, уй-фикер диңгезенә чума. +Лось бүген дә көндәгечә өенә кайтып бара. Кар өерелеп өскә күтәрелә дә ыжгырырга-сызгырырга тотына. Өй кәрнизләрендә, өй түбәләрендә кар бөтерелепмебөтерелә. Фонарьлар айкала да чайкала. Тын алулары авырлаша. +Лось барудан туктады да башын югары күтәрде. Җил кар болытын икегә аерып җибәрде. Төпсез караңгы күктә җемелдәп янган йолдыз күренде. Лось ул йолдызга шашкын күзен текәде, йөрәгендә шуның нурын йөртә чабулары янә бергә кушылды, төпсез караңгылыкны томалады, йолдызны күренмәс итте. Шушы кыска гына вакыт эчендә Лосьның хәтере ничектер ачыкланып китте дә моңарчы исенә төшерә алмаган вакыйга аермачык булып күз алдына килде... +Йокы аралаш бал кортларының ачулы безелдәвенә охшаган тавыш ишетелде. Шак-шок китереп суктылар. Аэлита калтыранып куйды, тирән итеп сулу алды, уянып китте һәм бизгәк тоткан шикелле дерелдәргә тотынды. Лось караңгыда аны күрә алмады, йөрәк тибешен генә сизде. Ишеккә тагын китереп бәрделәр. Тыштан Тускубның: "Алыгыз үзләрен!" — дигәне ишетелде. Лось Аэлитаны ике иңеннән кысып кочаклады, аның пышылдап кына: +— Ирем, Күк Улы, бәхил бул инде... - дигәнен ишетте. +Аэлитаның бармаклары битенә кагылганны тойды. Кармаланып аның кулын тапты, агулы флаконны йолкып алды. Аэлита бер тын белән сәер сүзләр пышылдады: +— Мине бит Магрларның әби патшасына багышлаган булганнар... Борын заманда хөкем сөргән Магрларның явыз законы исә гадәткә каршы барган кызны лабиринтка, коега ташларга куша торган булган. Син ул коены күрдең бит, әнә шул коега... Тик мин, шуны белә торып, Күк Улының мәхәббәтенә карыша алмадым. Бәхетле мин. Рәхмәт сиңа — яшәп калдым. Рәхмәт, ирем... +Аэлита аны үпте — Лось аның иренендә әчкелтем агу исен тойды. Шуннан соң ул флаконда калган сыекчаны үзе эчеп бетерде. Ә анда әле шактый, Аэлита чак кына эчкән иде. Ишеккә мылтык түтәсе белән бәргәнне ишеткәч, Лось торып та карады, мәгәр аның аягы-кулы тыңламый, знһене чуала башлаган иде инде. Шуннан ул Аэлитасы янына кире килеп, аның гәүдәсе өстенә ауды, кочаклап алды. Мәгарәгә марслылар бәреп кергәч, ул кымшанмады төрделәр дә алып чыга башладылар. Лось, актык кабат талпынып, плащ чабуына ябышты, әмма, шалт-шолт атып, мылтык түтәсе белән күкрәгенә бәргәләп, аны аяктан ектылар... Ул мәгарәнең алтын ишеге төбендә аунап калды. +Лось җил дип тормады, яр буйлатып алга чапты. Яңадан туктады, өермәгә уралып, теге чакны караңгы күкләрне иңләгәндәге кебек үк кычкырып җибәрде: +— Исән, Аэлитам исән, исән... +Җир йөзендә тәүге тапкыр әйтелгән шушы исемне җил котырынып килеп күтәреп алды да күктә бөтерелгән кар бөртекләре арасына алып кереп китте. Лось ияген шарф эченә яшерде, кулын кесәсенә батырды, айкала-чайкала өенә таба атлады. +Аның ишек төбенә автомобиль килеп туктаган. Фонарьларыннан күтәрелгән ут баганаларында кар бөртекләре бөтерелә иде. Йөнтәс тунлы берәү тротуарда биеп аягын җылыта иде. +— Мин сезне алмага килдем, Мстислав Сергеевич, - диде ул шат тавыш белән, - утырыгыз әйдә, киттек. +Гусев иде бу. Юлда барганда төшендереп бирде: бер атна буена һәр көнне гаҗәеп көчле радиодулкыннар ниндидер сигнал бирә икән, бүген дә сәгать җидедә шуны көтәләр икән. Шифрын аңлый алмый азапланалар икән. Бер атна буена бөтен дөнья газеталары шул сигналлар турындагы фикерләр белән тулган була, арада: ул сигнал Марстан килми микән, диючеләр дә бар икән. Радиостанциягә Лосьны бүген әнә шул серле дулкыннарны тыңлап карарга чакырулары иде. +Лось аны-моны әйтмичә генә машина эченә чумды. Киңәеп киткән ут көлтәсендә кар бөртекләре шаян сикерешә башлады. Дымлы җил биткә килеп бәрелде. балкышы уйный, яр буенда фонарь утлары... Ерактан бозваткыч кычкырганы ишетелә. +Кызыл Таң урамының очына җиткәч, машина түгәрәк түбәле йорт алдындагы карлы-җилле мәйданда җил сызгырган агачлар төбенә туктады. Рәшәткәләп эшләнгән манаралар башында, алар арасына сузылган тимер чыбыкларда җил уйный, кар болытлары томалап киткән. Лось кар көрте өелә башлаган ишекне ачып җибәрде, җылы өйгә килеп керде, шарфын чиште, эшләпәсен салды. Алсу яңаклы, юантык гәүдәле берәү, аның суыкта кызарган кулын җылы йомшак учларына алып, нидер аңлатмакчы булып азапланды. Сәгать җиде тулып килә иде инде. +Лось радиодулкыннарны кабул итә торган аппарат янына утырды, колакчынны колагына киде. Менә-менә сәгать җиде тулыр... Һай, шул вакыт дигәнең, йөрәкнең ашкынып тибүләре, галәмнең салкын бушлыклары!.. +Аның колагына акрын гына пышылдаган тавыш ишетелде. Лось шундук күзен йомды. Борчулы пышылдау авазы яңадан кабатланды. Ниндидер сәер сүз иде бу. Лось ачыграк ишетергә тырышты. Чит планета телендә әллә кайлардан ишетелгән сагышлы тавыш аның йөрәгенә яшен утыдай бәреп керде. +— Син кайда, Күк Улы, син кайда, син кайда? +Тавыш тынып калды. Лось күзен тутырып алдына текәлде дә катып калды... Аэлита, мәхәббәт, мәңгелек авазы, сагыш тулы тавыш бөтен Галәмне гизә, аны эзли, дәшә, чакыра иде: +— Син кайда, җаныем, син кайда, кайда?.. \ No newline at end of file diff --git "a/bylatypov/\320\220\321\216\320\275\321\213 \320\275\320\270\321\207\320\265\320\272 \320\270\321\202\320\265\320\277 \320\270\320\272\320\265\320\275\321\207\320\265 \321\217\320\263\321\213\320\275\320\260 \323\231\320\271\320\273\323\231\320\275\320\264\320\265\321\200\320\263\323\231\320\275\320\275\323\231\321\200_tat.txt" "b/bylatypov/\320\220\321\216\320\275\321\213 \320\275\320\270\321\207\320\265\320\272 \320\270\321\202\320\265\320\277 \320\270\320\272\320\265\320\275\321\207\320\265 \321\217\320\263\321\213\320\275\320\260 \323\231\320\271\320\273\323\231\320\275\320\264\320\265\321\200\320\263\323\231\320\275\320\275\323\231\321\200_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..8e5d6bffd9676f55d3bb40ea441a34da0a331fa6 --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\220\321\216\320\275\321\213 \320\275\320\270\321\207\320\265\320\272 \320\270\321\202\320\265\320\277 \320\270\320\272\320\265\320\275\321\207\320\265 \321\217\320\263\321\213\320\275\320\260 \323\231\320\271\320\273\323\231\320\275\320\264\320\265\321\200\320\263\323\231\320\275\320\275\323\231\321\200_tat.txt" @@ -0,0 +1,30 @@ +Николай Сладков +АЮНЫ НИЧЕК ИТЕП ИКЕНЧЕ ЯГЫНА ӘЙЛӘНДЕРГӘННӘР + +Әкиятнең тексты авторның 1992 елда ТКН тарафыннан басылган "Баллы Яңгыр" исемле китабыннан алынды. Әсәрне диҗитәл китап калыбына күчерү BAYĞIŞ берләшмәсе тарафыннан башкарылды. + +Кошлар да, җәнлекләр дә күрмәгәннәрен күрделәр быел кыштан. Көн тудымы буран, төн тудымы үзәкләргә үтәрлек салкын. Кышның әле очыкырые күренми. Аю да өнендә мәрткә киткәндәй йоклый да йоклый. Икенче ягына әйләнеп ятарга вакыт җиткәнен дә оныткан, күрәсең. +Урман халкы арасында мондый сынамыш йөри: әгәр Аю икенче ягына әйләнеп ятса, кояш җәйгә таба борыла икән. Көтәләр болар, көтәләр аюның икенче ягына әйләнгәнен, ә Аюның исендә дә юк. Көтә-көтә көтек булгач, сабырлары шартлап сынгач, җәнлек-җанвар халкы Аюны уятырга китте. +— Әй, Аю абзый, оныттыңмыни, вакыт җитте ләбаса. Тәмам гарык булдык бит кыштан, әйлән инде икенче ягыңа, әйлән. Урыныңа ябышып каласың бит! Кояшны бер күрергә тилмерәбез, - дип, Аю тирәсендә өтәләнделәр болар. +Аюның моңа кылы да селкенмәде ичмасам, кыймылдап та карамады. Дөнья хәлләреннән гафил булып, үлгәндәй йоклавын белде. +— И-их, баш чүмеченә берне тамызып алырга, - диде кызыгып Тукран. - Сикереп торганын сизми дә калыр иде. +— Ю-юк, алай булмый ул, - дип мөгрәде шунда Поши, - җай белән, олылап, хөрмәтләп сөйләшсәң дә әле таманга туры килер. Әү, Аю абзый, безнең сүзгә дә колак сал инде, зинһар. Әкрен генә булса да икенче ягыңа борыл. Тормышыбыз тәмугка әйләнде тәмам. Арандагы сыерлар кебек, усаклыкта җыелып ятабыз. Берәр яры барыйк дисәк, карга керәбез дә чумабыз, ике колагыбыз гына күренеп кала. Бүреләр эзебезгә төшсә, беттек бит! +Аю колагын кыймылдатып куйды да теш арасыннан гына: +— Минем ни эшем бар сездә, пошиларда. Кар тирән булса, миңа файда гына: җылы да, тынычрак та, - диде. +Ак кыр тавыгы бу җавапны ошатып бетермәде, пыр тузып кыткылдый башлады: +— Оят түгелме сиңа, Аю? Бөтен кипкән җиләкләр, бөреле куаклар кар астында күмелеп калган. Без хәзер нәрсә чүпләргә тиешле? Сиңа кыенмыни инде икенче ягыңа әйләнеп кышны кыскартуы? Ә дигәнче борыласың бит! +Ә Аю һаман үзенекен итте: +— Телегезне әрәм итеп юкка ялынмагыз. Борылмыйм дигәч, борылмыйм. Сез кыштан туйды дип, мин бер яктан икенче якка әйләнергә тиеш икән! Сезнең кипкән җиләкләрегез белән бөреләрегез ниемә хаҗәт миңа? Тире астындагы маем җитәрлек әле минем! +Тиен түзеп торды-торды да, ахырда сабыры төкәнде: +— Әле син шулаймыни, камыт аяк, әле син әйләнергә иренәсеңмени? Менә минем кебек бозлы ботаклардан сикерә-сикерә тәпиләреңне кара канга батырып бетерсәң, нишләр идең син, ә? Яле, ялкау, өчкә кадәр санаганчы әйлән: бер, ике, өч! +— Дүрт, биш, алты! - дип көлде Аю Тиеннән. - Куркытып та карадың инде, әй. Ягез әле, үкчәгезне күтәрегез бу тирәдән. Җитәр сезгә юкны бушка аударырга. Бимазалап, йокларга ирек бирмисез. +Бүтән чара калмады, җәнлекләр койрыкларын кыстылар, борыннарын салындырдылар да берәмберәм тарала башладылар. Шул чак кар эченнән Тычкан килеп чыкты да чыйк-чыйк чыйкылдый башлады. +— Шундый олы башларыннан куркып торалар тагын, - дип көлде җәнлекләрдән Тычкан. - Ул өтек койрык белән шулай сөйләшәләр димени? Әйбәтләп сораганны да, начарлап әйткәнне дә аңламый бит ул. Аның белән безнеңчә, тычканнарча эш итәргә кирәк. Сез миңа гына кушыгыз, мин аны күз ачып йомганчы икенче ягына әйләндерәм! +— Синме, Аюнымы? - дип аһ иттеләр җәнлекләр. +— Тәпиемдәге бер чәнтием белән! - диде мактаныбрак Тычкан. +Шулай дип Тычкан Аю өненә ялт кына кереп китте дә тотынды тегене кытыкларга, тотынды кытыкларга. Бәләкәй тырнаклары белән тырныутырный, нәни тешләре белән тешли-тешли, Аю өстеннән әрле-бирле йөри дә йөри. Аю интегеп бетте, дуңгыз баласыдай чыелдап та карый, аякларын да селкеп карый. Тычканның куркырга исәбендә дә юк. +— Үләм, үләм! - дип үкерә башлады ахырда аю. Хәзер икенче ягыма әйләнәм, кытыклама гына. Ай-йай-йай! А-ха-ха-ха! +Морҗадан төтен чыккандай, Аю өненнән пар бөркелә. +Тычкан эшен бетереп өннән килеп чыкты да: +— Әйләнгәнен сизми дә калды. Күптән миңа әйтәсегез калган, - диде. +Шулай итеп, Аюның икенче ягына әйләнүе булды, кояш та җәйгә таба борылды. Көн саен кояш биеккәрәк күтәрелә, яз сулышы ныграк сизелә. Көн саен урманда яктырак, күңеллерәк, җылырак була бара. \ No newline at end of file diff --git "a/bylatypov/\320\221\320\260\320\273\320\260_tat.txt" "b/bylatypov/\320\221\320\260\320\273\320\260_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..058c5b9d0aee37b30e73d03986b7df05cf3fdcde --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\221\320\260\320\273\320\260_tat.txt" @@ -0,0 +1,66 @@ +Әмирхан Еники +Бала + +Сөекле кызым Резедага багышлыйм +Лейтенант Иванов ротасы урман эче буйлап зур саклык белән алгы позициягә таба китеп бара. Дошман самолеты күренә калса, тизрәк агачлар арасына яшеренергә уңай булсын дип, кызылармеецлар юлның ике ягыннан пар-пар тезелешеп баралар. +Юл ат, арба, машина эзләре белән тулы. Җәяүлеләр дә күп үткән булса кирәк: дымлы комда солдат итекләреннән, хатын-кыз ботинкаларыннан калган эзләр дә ярылып ята. Бу юл — бүгенге мәхшәрнең бердәнбер телсез шаһиты. Ике туганның бер үк эзгә басканын бары ул гына белә. Ə шулай да ул бу сәгатьтә нинди мәкерле тыныч һәм нинди буш. +Урман, үз-үзен тыңлагандай, хәрәкәтсез һәм тып-тын. Кояш чыккан вакыт. Мәһабәт төз наратларның очлары җылы нурга манчылып, рәхәт бер талгынлыкка бирелгәндәй, шылт та итмичә, тик кенә торалар... Берәмсәрәм очраган усакларның көмеш яфраклары, таң сулышыннан уянышып, сөенә-сөенә уйнаган шикелле, җилфердәшәләр... Ачык урыннарда, җиргә таба сыгыла төшеп, хәрәкәтсез ак томан ята. Үлән эченнән узсаң, шунда ук итекләрнең йөзләре ялтырап чыга һәм эзләр, яшькелт-кара тасмадай, артта сузылып кала. Үсемлекләрнең исле пары борынны кытыклый һәм үпкәләргә сыланган кебек була. Озак килүгә дә, йөкнең авырлыгына да карамастан, тән ниндидер бер җиңеллек, күңел исә шул җиңеллектән гамьсез бер рәхәтлек тоя... +Ротаның арткы рәтендә кызылармеец Зариф, алдан баручы иптәшләренең тигез генә тирбәлгән аркаларына карап, салмак кына атлап бара. Аның йөзендә тыныч ваемсызлык. Бары тик кысыла төшкән күзләре генә аның эчке уйларына йотылып баруын күрсәтә. +Бу иртәнең җылы тынлыгы, урманның өлкән гамьсезлеге каядыр якында гына мәрхәмәтсез сугыш, кан һәм үлем барлыгын онытып торырга мәҗбүр итә, гүя сөттәй ак томан ул дәһшәтләрне үз эченә яшерә һәм кешедән ераклаштыра. Бу тыныч һәм сөенечле хисләр белән сулый торган табигатьтә кеше ничектер, үзе дә теләмәстән, алданучан була. +Чыннан да, Зариф кая барганын һич онытмаса да, хәзерге минутта иң гади, шул ук вакытта күңеленең һәркайчан сагынып теләгән уйларына йотылган иде: менә киң кырлары, зәңгәр урманнары белән гел хыялында яшәгән туган иле, һәр читән казыгына кадәр таныш авылы, сәке йөзлегендәге киртләчләренә кадәр күзе алдыннан китми торган өе, исенә төшергән саен тавышы ишетелгәндәй тоелган хатыны, ниндидер сөйкемле гадәтләре белән йөрәгендә сакланган баласы... Урам күпере... басу юлы... иген кыры... Тулы, тыгыз башакларын күтәрә алмыйча җиргә иелгән бодайлар... Быел нинди мул уңыш иде!.. Хәзер инде көн-төн ашлык сугалардыр. +Менә Зарифның колагына кайдадыр якында гына ашлык суккыч машинаның гөрләве, эре көлтәләрне тартып алып йоткан чакта үкереп куюы ишетелгән кебек булды. +Ул: "Кайда сугалар икән?" — дип уйларга өлгерә алмады, командирның: +— Һава! — дип кычкырганы ишетелде. Рота минут эчендә юлның ике ягына, агачлар арасына яшеренде. +— Менә сиңа молотилка! — диде Зариф, бер агач төбенә ятып, һәм алдануына башын селкеп куйды. +Самолет ераклашты. Лейтенант команда бирде булса кирәк, алда яткан кызылармеецлар ашыгып тора башладылар. Зариф та урыныннан кузгалды. Ләкин ул бер адым да атларга өлгермәде, үзеннән биш-алты метр гына читтә өч-дүрт яшьлек кыз баланың басып торганын күреп, ихтыярсыз тукталды. Баланың берәр якын кешесен күрергә теләп, тирә-ягына каранды, ләкин якында һичкем барлыгы сизелми иде. Зариф бик гаҗәпләнеп янә балага карады; бала чыннан да ялгыз иде. Ул үзе биеклек кенә бер куак янына баскан, кечкенә кулына берничә бөртек каен җиләге учлаган, шуны кабарга хәзерләнгән җиреннән туктап, зур соры күзләре белән Зарифка исе китеп карап тора. Озак елаудан аның күз төпләре шешенгән, түгәрәк битендә яшь юллары калган... Ләкин хәзер тынычланган, нинди хәлдә булуын оныткан, ахрысы — аяк астындагы җиләкләрне җыярга керешкән. Аның өстендә зәңгәр сукнодан җәйге пальто, башында фетрдан тегелгән кара шапочка, аны кызыл тасма белән ияк астыннан китереп бәйләгән; аякларында озын сары оеклар белән сары ботинкалар һәм бер аягында галошы бар, икенчесен төшереп калдырган, ахрысы. +Зариф бу баланың дошман явыннан качып баручылардан югалып торып калганын бик тиз төшенә, һәм аңарда кузгалган беренче теләк — баланы тизрәк күтәреп аласы килү булды. Шул ук вакытта ул ротадан аерылып калырга һич ярамаганлыгын да уйлап алды. Беренче хәрәкәте аның ротасы артыннан китү өчен юлга таба борылу булды. Ләкин ул, бер адым да атламастан, кинәт балага таба кире борылды, ашыгып аның янына барды да җитез генә күтәреп алды. +Бала куркуыннан: +— Әни! — дип кычкырып җибәрде һәм, җиләген йомарлаган кулы белән Зарифның битеннән этәреп, аякларын селкеп еларга кереште. +Зариф, баланы кысып тоткан килеш, аяк астында аунаган чыбыкларга, агач төпләренә абынмас өчен сикерә-атлый, ашыгып юлга чыкты. Шундый кыска вакыт үтүгә карамастан, рота шактый ераклашкан иде инде. Зариф, сыңар кулы белән иңендәге мылтыгын уңайлый төшеп, кызу-кызу атлый башлады. +Бала елап арыган, күрәсең; тиз арада аның елавы тавышсыз үксүгә әйләнде. Зариф кесәсеннән бер шикәр кисәге чыгарып, тузанын өргәләп, балага тоттырды. Бала башта башын селкегән булды, аннары шикләнеп кенә буш кулы белән шикәрне алды һәм йомарлап күкрәгенә кысты . +Зариф йомшак тавыш белән: +— Аша, аша! — диде һәм баланың аркасыннан сыйпап, сөеп куйды. Балага шул җитә калды: ул үксүеннән туктады, тынычланган кебек булды һәм, Зарифның кулында акрын гына селкенеп, тирә-ягына каранып бара башлады. Зариф баланың юка киеме аша йомшак тәнен, җылысын, тәмле исен тоя иде. Ниндидер бер ләззәтле сагыну белән шул йомшак тәнне, шул тәмле бала исен тагы да ныграк тоярга, ничектер үзенә сеңдерергә теләгәндәй, ул баланы акрын гына кыса, аркасыннан сыйпый... Һәм аның йөрәге төбеннән әйтеп биреп булмый торган сөенечле бер ярату хисе җылы дулкын булып күтәрелә бара иде. Зарифның да бит өч яшьлек Фәридәсе бар. Зариф та бит әти, һәм, бәлки, шушы минутта ул үз баласы белән бу бала арасында аерма тоймыйдыр, киресенчә, бу балага биргән мәхәббәтен һәм назын үз Фәридәсенә биргән кебек тоядыр. Ул, баланың йомарлаган кулын тотып, кипкән иреннәренә тидереп алды. Акрын, назлы гына: +— Әтиең, әниең бармы? — дип сорады, һәм аның тамак төбе кытыкланып, күзләре дымланып китте. +Бала ачык тавыш белән җавап кайтарды: +— Әнием дә бар, әтием дә бар... безнең әле тагын кәҗәбез дә бар. Бәтиләре ап-ак. +Зариф елмаеп, балага күтәрелеп карады: +— Шулаймыни? Кара син, ап-аклар икән... Ə әтиең кайда соң? +— Китте. +— Кая китте? +— Белмисеңмени? Фронтка,— диде бала һәм аз гына тынып торганнан соң исенә төшкәндәй,— ул лейтенант,— дип куйды. +— Шулаймыни? Менә син нинди акыллы, әтиеңнең кем икәнен дә беләсең. Ə... — Зариф кинәт сүзен бүлде. Ул: "Әниең кайда?" — дип сорамакчы булган иде, ләкин баланың исенә төшермәс өчен, тыелып калды. +Бала Зарифка тәмам ияләшеп өлгерде, күрәсең. Ул, тарсынмыйча, әүвәл бер кулындагы ике бөртек җиләген капты, соңра икенче кулындагы шикәрен суыра башлады. +Кинәт бөтен урман эчен дәһшәтле гөрселдәү каплап алды. Җир буйлап тетрәү йөгерде һәм һава дулкыныннан агачларның башлары селкенешеп куйдылар. Кайдадыр якында гына артиллерия атышы башланды. Зариф та, бала да бераз вакытка сүзсез калдылар. Ниндидер бер шомлы тынлык аларның эчләренә урнашкан кебек булды... Бала куркуыннан акрын гына калтырана башлады. Зариф аны үзенә кыса төште, һәм аңа икесенең дә йөрәкләре бергә типкән кебек тоелды. +Бераздан, бала елаган тавыш белән: +— Әни! — дип куйды. +Зариф акрын, сабыр тавыш белән: +— Елама, кызым, хәзер әниең янына барып җитәбез,— диде һәм үз тавышы үзенә баз эченнән килгәндәй тонык, саңгырау булып ишетелде. +Бала, Зарифка сыена төшеп, бер кулы белән аның муеныннан урап алды. Зариф, белмим баланы юатыр өчен, белмим үзенең эчке бер уеннан: +— Без кая барабыз? — дип сорап куйды. +— Әбиләргә кунакка,— диде бала җитди генә. Зариф ихтыярсыз елмайды. +Шул арада алар юлның икегә аерылган җиренә килеп җиттеләр. Уңга аерылган юл белән рота китеп бара, сулдагысы исә якындагы станциягә илтергә тиеш. Биек һәм сирәк үскән наратлар арасыннан станция янындагы йортларның түбәләре дә күренә иде... Зариф хәзер чыннан да аптырашта калды. Нишләргә? Дөресен әйткәндә, ул һич туктамастан ротасын куып җитәргә тиеш. Ләкин кулында сыенып утырган бала аны ике юл чатында тукталырга мәҗбүр итте. Баланы ут эченә кадәр алып барырга мөмкин түгел. Ул соңгы өмет белән, хәтта чакырып, тирә-ягына каранды. Ләкин һичберкемнең килгәне яки китеп барганы күренми иде. Берничә секунд ул бөтен акылын җигеп уйланды. Хәтере ялгышмаса, аңа рота китеп барган юлдан бер тапкыр үтәргә дә туры килгән иде, һәм бу юл будка яныннан тимер юлны кисеп үтәргә тиеш кебек иде. Ул станция белән будка арасын эченнән исәпләп алды һәм балага күтәрелеп карады. Бала, Зарифның нәрсә уйлаганын сизенгән шикелле, зур булып ачылган күзләре белән аңа бик җитди карап тора. Бу караш Зарифның икеләнүен өзде; ул үз-үзенә катгый рәвештә: "Өлгерермен!" — диде һәм, баланы кулында ипли төшеп, йөгерәйөгерә станциягә таба китеп барды. +Менә станциянең платформасы күренде. Аның алдында кызыл эшелон тора, ул хәзер кузгала булса кирәк — кешеләрнең ашыгып вагоннарга менүләре күренә. +Зариф станциягә килеп җитте, йөгереп платформага чыкты һәм тирәягына карарга өлгерә алмады, кара киемле ябык бер рус хатыны: +— Балам! — дип кычкырып, Зарифка ташланды. Бала: +— Әнием! — дип, бөтен гәүдәсе белән хатынга сузылды, һәм Зариф баланың үз кулыннан киткәнен сизми дә калды. Төнлә белән олы юлны немец бомбага тоткан вакытта баласын югалтып, соңыннан аны эзләп-эзләп тә таба алмаган ананың шушы минуттагы хәлен аңлатып бирү мөмкин булмас иде. Ул йөрәгенә сыйдыра алмаган шатлыгыннан сүзсез, бары ыңгырашып баласының кулларыннан, битеннән, чәченнән, күзләреннән үбәргә кереште. +Баланың кулыннан шикәре төшеп китте. Кемнәрдер алар янына җыела башлады. +Зариф баланы тапшыруга тирән итеп бер сулады, тирдән елтыраган маңгаен кулының сырты белән сыпырып куйды һәм ана белән баланың кавышу күренешенә бары соклану тулы караш кына ташлый алды. Бәлкем, шул секундта аның ана белән балага назлау сүзе әйтәсе, үзенең исә мактау һәм рәхмәт сүзе ишетәсе килгәндер. Ләкин ана беренче тетрәнүеннән айнырга өлгермәс борын ук, Зариф тимер юл буйлап йөгерә-йөгерә китеп тә барды. +Хатын, баласын күтәргән килеш, аның артыннан омтылып нәрсәдер кычкырды. Зариф артына карап бары кулын гына селкеде. Хәзер аның башында бер генә уй иде: ничек итеп ротаны тизрәк куып җитәргә, ничек итеп командиры алдына барып басарга һәм нәрсә дип әйтергә? +Менә алда тимер юл аша үтеп барган рота күренде. Зариф, мылтыгын иңеннән кулына алып, тагы да кызурак йөгерә башлады. Бәхеткә каршы, рота тимер юлдан ерак түгел бер агачлык ышыгына барып туктаган иде. +Ниһаять, Зариф килеп җитте. Аз гына читтәрәк папирос тартып торган, озын буйлы, чандыр гәүдәле командиры алдына барып басты, һәм кулын чигәсенә куеп: +— Иптәш лейтенант!..— диде дә, тынын ала алмыйча, туктап калды. +Командир, Зарифның тирләп кызарган йөзенә текәлеп карап: +— Иң элек тынычланыгыз! — диде. +Бу сабыр тавыш Зарифны чынлап та тынычландырган кебек булды. Ул тирән генә итеп бер сулап алганнан соң, сүзләрен артык бутамыйча, кайда һәм ни өчен юк булып торуын әйтеп бирде. +Командир шактый дәшми торды. Зариф менә хәзер каты шелтә алам дип селкенергә дә куркып тора иде. Ниһаять, командир, папиросын җиргә ташлап, итегенең очы белән аны озак кына изгәләде, аннан акрын тавыш белән сорап куйды: +— Баланы кемгә тапшырдыгыз? +— Әнисенә... +Шул минутта ротадан бер-ике йөз метр уңга, агачлар арасына, снаряд төшеп шартлады. Һавага төтен, туфрак, агач ботаклары күтәрелде. Командир икенче папирос чыгарып ашыкмыйча гына кабызды, соңра алдында һич кузгалмыйча басып торган Зарифка: +— Сез зур изгелек эшләгәнсез,— диде.— Моның өчен мин сезгә рәхмәт белдерәм! +Зариф гаҗәпләнүдән күзләрен йомгалап алды. Командир моны күрде булса кирәк, аның җитди чырае, таң шәүләсе төшкәндәй, яктырып, йомшарып киткән кебек булды. +— Мин әйткәнне аңладыгызмы? +Зариф, дулкынлануыннан иреннәрен кысып, башын гына селекте. +— Инде хәзер урыныгызга барыгыз! Ярты сәгатьтән соң рота, агачлыкны үтеп, ачык җиргә чыкты һәм, цепька таралып, алдагы ут позициясенә таба юнәлде. +Бу — чын сугыш кыры иде. Биредә үлем никадәр әрсез, рәхимсез булса, тереклек шулкадәр үз-үзенә ышанучан, бирешмәс, мәгърур була белә. Биредә кеше бер алмаз бөртегенә әйләнә. Ул, күзгә күренмәс дәрәҗәдә кечкенә булуына карамастан, олы алмазның бөтен сыйфатларын үзендә саклый. Ул каты... Кәм ул нурлар чагылдыра. +Зариф снаряд шартлавыннан йөгергән һава дулкынының йөзенә бәрелүен сизә. Ул колагы төбеннән чинап, сызгырып үткән һәр пуля турында уйлана; гүя, ул пуля тисә, бары тик чеметеп кенә алыр кебек. +Чыннан да, Зариф, беренче мәртәбә сугышка керүенә карамастан, үзендә аңлавы читен булган бер тынычлык тоя иде. Күңелендә аның кояшлы иртә тынычлыгы, хыялы исә шул иртәнең нурлы матурлыгы белән тулы. Менә ул ирексездән муенын сыпырып куйды. Гүя шунда баланың кул җылысы йогып калган иде. \ No newline at end of file diff --git "a/bylatypov/\320\221\320\260\320\273\320\260\321\207\320\260\320\272 \321\201\321\203\320\272\320\274\320\260\320\272\320\273\320\260\321\200\321\213_tat.txt" "b/bylatypov/\320\221\320\260\320\273\320\260\321\207\320\260\320\272 \321\201\321\203\320\272\320\274\320\260\320\272\320\273\320\260\321\200\321\213_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..d1335b7ab25b875ca524d0aef2f15740745306ad --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\221\320\260\320\273\320\260\321\207\320\260\320\272 \321\201\321\203\320\272\320\274\320\260\320\272\320\273\320\260\321\200\321\213_tat.txt" @@ -0,0 +1,80 @@ +Аяз Гыйләҗев +Балачак сукмаклары + +1 +Әйе бүген дә, алтмыш яшьне үтеп, ашыга-ашыга җитмешкә тәгәрәгәндә дә, мин җәяүле сукмакларга тыныч кына карый алмыйм. Олы юлларны аркылы-торкылы кисеп үткән гап-гади сукмаклар миндә татлы хисләр, җылы тойгылар уяталар. Кая гына барсам да - поезддамы, автобустамы - мин ихтыярсыз тәрәзәгә ябырылам: уңгасулга, урман ешлыкларына, əpəмəләрнең сихри кочагына кереп киткән сукмакларга карап хыял дөньясына чумам. Шушы, меңнәрчә адымнар белән такырланган, инеш-күл буйларын чәлмәп ураган, карурманнарның серле дөньясы аша үткәрүче, зарыктыручы, кавыштыручы уравыч тар юллардан дөньяның иң бәхетле адәмнәре йөридер дип фараз кылам. Əнə алар, кабаланмыйча, бер-берсен очлы терсәкләре белән борчымыйча, дөньяның кабатланмас гүзәллеген туя карап, зәп-зәңгәр күк, ямь-яшел җир белән аңлаша-аңлаша, болын, урман чәчәкләренең куе исенә кинәнеп бәхет диңгезендә йөзәләрдер төсле. +Бәләкәй чакта сукмаклар синеке! Ялан тәпи тып-тып басып дөнья белән танышу əнə шул җәяүле сукмаклардан башлана. Кая карасаң да сине ят ярлар, моңарчы син күрмәгән, күрә дә алмаган сер дөньясы озатып кала. +Балачак хатирәләре - әкрен аккан, өзек-өзек ак болыт кебек истәлекләр бер-беренә ялганмыйлар, әллә кайда, шул серле сукмакларда уралып, еракта, томанлы офыклар артында тынып калган вакыйгалар һичкайчан да бер-беренә чылбырдай тоташа алмыйлар. Алсу шәүлә дә кебек алар, таңда яңгыраган сак җыр да сымак, кайчан булып үткәннәрен өзеп әйтеп тә булмый. Балачак хәсрәтне белми, ə вакыт белән янәшә яшәү хәсрәт килгән көннән генә башлана... +Тәңремә рәхмәтлемен: ул мине туганда ук шигъри күңелле иткән. Шулай уйлыйм, хәтергә нык сеңеп калган вакыйгалар шуны сөйли. +Җәйләрнең берсендә әнием ындыр түрендәге кыяр түтәлләре арасына барып кергән. Мин терсәкләремә таянып, артымны туңкайтып, борын очым белән җир сөреп, чәнти бармак кадәрле үскән кыяр малаен кимереп ятам икән... Әни соң дәрәҗәдә гаҗәпләнеп: "Улым, нигә кыярны ятып ашыйсың?" - дип сораган. Мин аллы-күкле янып: "Үзең өзмәскә куштың ич!"- дип җавап биргәнмен имеш. Җавабымны үзем хәтерләмим, әни сөйләвеннән исемдә калды, ул ышанып сөйләгәч, шул вакыйга балачагымның иң кадерле хатирәсе булып күңелемдә саклана. +Минем әтием тумышы белән Сарман кешесе, үз-үземне белә башлаганда без Югары Баграж дигән гүзәл керәшен авылында, нәкъ чиркәү каршысындагы пуҗымда, Әндриян дәдәйләр өендә яши идек. Таза ихата, йорт-җир байларча биек итеп салынган, җәен салкынча, кышын зәмһәрир суыкларда да җылы була торган калын стеналы таш амбарны мин аерата ярата идем. Әндриян дәдәй балта остасы, аны Федоттагы ятим балалар йортына эшкә чакырып алганнар да, ул гаиләсе белән шунда яшәп ятканда, без алар өендә тордык. Минем татлы, кадерле балачак истәлекләрем җир шарының шушы нәни ноктасы белән бәйләнгән. Каршыда, бакча эчендә чиркәү, уңда мәктәп биналары, мәктәп каршысындагы киң генә мәйдан миңа - шактый елгыр малайга яшәү серләрен ачып биргән кадерле урыннар иде. +Әндриян дәдәйләр бакчасы кояшка таба авыш, ул сөзәкләнеп ындыр артыннан үткән Метри елгасына төшә. Язын әз-мәз сулы, ташу кузгалганда ике-өч көн дулап алып, җәйге челләдә кибеп-корый торган Метри ярында әти яшелчә бакчасы ясады. Яфракларыннан татлы ис таратып утыручы юаш карлыган куаклары да шунда тезелде. Кыяр, кишер, чөгендер, помидор янәшәсендә Югары авыл өчен ятрак булган кавын-карбызлар тәгәрәп үсте. Кунак-мазар килгәндә әти аларны чәй эчкәнче үк бакчасына алып төшә иде. Әти Урта мәктәптә химия, биология укыта - иртә-кич бакчада казынырга нык ярата иде. +Соңгы сигез гасыр эчендә дөньяда табигатьнең иң мәрхәмәтле еллары утызынчы белән кырыгынчы еллар арасына туры килгән. Җир сирәк тетрәгән, зилзиләләр сирәгәйгән, янар таулар яман утларын сак төкергәннәр, җәйләр җылы, мәрхәмәтле, шәфкатьле булган. Утызынчы-кырыгынчы - минем бәхетле балачагымның еллары! Мин хәзерге әле коры, әле яңгырга тоташ манчылган җәйләрне ул бәрәкәтле еллар белән чагыштырып карыйм һәм хәзерге заман балаларын уйлап күңелем сызлый... Җир мәрхәмәтле сөйкемле еллары белән дә безне иркәләгән икән! +Агач чиркәү! Аның безнең тәрәзәләргә караган диварына, өскә үк "1840" саны сугылган сары калай кадакланган. Без бәләкәй чакта Баграж чиркәве үзенең йөз еллыгын үткәргән икән. Мин чиркәүнең биек-биек, янындагы озын чыршылардан да биегрәк күтәрелгән хачларын, эчендәге алтын-көмешле бизәкләрен, диварларына эленгән тәреләрне, чигүле тәре алъяпкычларын яхшы хәтерлим. Утызынчы елларда авыл коммунистлары - Озын Микәйлә, тагын кемнәрдер, чиркәү хачларын кисеп, түбә калайларын изә-изә дөбердәтеп җиргә төшерделәр. +Чиркәүгә һәм Әндриян дәдәйләр өенә чапырышта, сул ягыбызда мәшһүр каравыл өе. Шунда ук янгын сарае, ат абзарлары, күгәргән кул насослары, коргаксыган су мичкәләре, лапас өрлекләрен терәгән шома сөян баганаларга ыргак, багур, корымлы пумалалар асылган, дәү-дәү имән чөйләргә бөятләре ашалган камытлар, буяулары купкан дугалар, сүсәргән аркалык-түшлекләр, таҗ баулары эленгән. Без - Урта һәм Аскы урам малайлары - бәхетле! Әниләрнең "замат арасында кайтасы бул, ыштубыты ишетсен колагың!" диюләренә карамастан, әбәдтән соң гел шунда уралабыз. Мич арасыннан, аулактан урын алып калырга кирәк. Менә каравыл өенә карт-коры җыела башлый, кичкырын, ипләп кенә ирләр дә шунда тартыла. Алар вәкарь белән ашыкмыйча күрешәләр, озын итәкле чикмәннәрен, иске пинжәкләрен чишеп җибәрәләр, челемнәрен кагып тәмәке тутыралар. Һәм, китә сүз! Ишек шар ачык булса да өй эче тиздән төтен белән тула, ләкин без кыймшанмыйбыз, киресенчә, мич арасыннан башта елтыр танаулар күренә башлый, аннары баш күренә, муеннар сузыла. Ашау, өй, әнинең кисәтүләре истән чыга, кумасыннар гына!.. Кызык сүзләр, мәзәкләр, дәмәкләр шунда сөйләнә... Инде Багражның атаклы сунарчылары Аксак Ибан белән Сәвәләй Питеры да килеп керсә... Бетте! Без төнгәчә аларның маҗараларын тыңларга әзер. Түтәл тәмәкесеннән төрелгән "кәҗә сыйраклары" чытыр-чытыр яна, йөз ел юылмаган тәрәзәләргә эңгер иңә, идән өстенә яңа керүчеләрнең алыптай чабаталарыннан туфрак коелып яңа катламнар ясала, ə безгә рәхәт. Керәшеннәр үтә сабыр, бер-берсенә итагатьле халык, ничә еллар яшәп багражлыларның үзара сугышканын, талашканын күргәнем, ишеткәнем булмады. Багражда олылар - Олы, кечеләр - Кече... +Кем, ничек кушкандыр, берзаман каравыл өе адәмнәре янына мин үз бакчабыздан бер кесә кыяр тутырып килдем. Бусын үзем дә апачык хәтерлим!.. Дәү-дәү, көрәк сакаллы керәшен дәдәйләр мине кызык өчен генә кыяр урларга җибәргәннәрдер дип уйлыйм, борчак кузагы дәүмәлеге кыярларны күреп: "ник мондый вакларын өздең?" дип сораганга, "Олыракларын күтәреп булмый шул аның!" дип җавап бирдем. Үзем оялып, пешеп-янып идәнгә текәлдем һәм нәп-нәни кыярларны идән ярыгыннан берәм-берәм базга шудыра башладым. +Оялуымны, чәнти-чәнти кыярларымны, ирләрнең көлеп җибәрүләрен бүгенгедәй хәтерлим. +Авыл малаеның балачак хатирәләре кыяр-шалканнан башлана икән, моңа һич гаҗәпләнергә кирәкми. Авыл баласы үзенең эшчәнлеген, хезмәтен əнə шул бакча түтәлләреннән башлаган. +Әтиемнең Сарман тумасы икәнен әйткән идем инде, әнием Мөгаттәрә дә шул төбәк кызы, Сарманга терәлеп үк торган Югары Әхмәт авылында туып үскән. Әти Минзәләдә педучилищеда укый башлаган, әнием шунда ук кызлар мәктәбендә белем алган. Минзәләдә танышканнар алар, шунда кавышканнар. Әтине эшкә Чукмарлы авылына җибәрәләр, әни бер-бер артлы өч малай табып өйдә утыра. Әтине, яшь мөгаллим дип, район читендәге Югары Баграж авылына укытырга җибәрәләр, авыл Зәй районы карамагына күчкәч тә безнең гаилә Багражда калган. Минем балачагым, яшьлегем əнə шул авылда, юмарт күңелле, кунакчыл, гади, үтә кешелекле, рыясыз-хәйләсез керәшеннәр арасында үтте. Олысы-кечесе безне хөрмәт итә иде. Көрәк сакаллы, абруйлы авыл агайлары әниемне яратып, гади укытучы хатынын зурлап "апа" дип эндәшәләр, әллә каян, ерактан, бөгеләсыгыла сәламләп киләләр иде. Әнием оста җөйче иде. Баграж сылуларына чуклы-чачаклы түшле, бәбәйтәкле күлмәкләр тегеп кигертә башлагач, аның абруе тагын да үсте. Ата-ананың абруе авыл арасында малайларны да үзсендереп жибәрә. Хәтеремдә, авыл уртасындагы мөгәҗи амбарына айбагыр кайтарып тутырдылар. Кояшлы көннәрнең берсендә айбагырны амбар алдындагы чыбылдыкларга чыгарып тараттылар. Керәшен авылында айбагыр йорт буенча тулып ята, шулай да малайларның күзе амбар тирәсендә... Айбагырның үзе түгел, шуны чәлдерергә маташу дәмәк!.. Амбар артыннан шыпан-шыпан чыгып, кесәләргә айбагыр тутыра башлаган гына идек, тап-таза Югары оч егете миндәй Ибаны якадан эләктермәсенме?! Яра инде дип торганда, Ибан минем кем малае булуымны белгәч йомшады, кесәмә айбагырны шәпләп үзе тутырды... +Озын кышларны кая да чыгып йөрмибез, Багражда үткәрәбез, язгы-җәйге бәйрәмнәргә - җыенга, Сабантуйга без Сарман, Әхмәт якларына кайта торган идек. Хуш исле йомшак печән түшәлгән трантаска гаилә белән төялеп, мәктәп атын җай белән генә атлатып егерме чакрымны - Сарман-Баграж арасын үтүләр татлы төш булып истә калды... Завод үрен менгәч юл урман эченнән үтә, ə анда каен җиләге кып-кызыл келәм булып, кызыктырып, җанландырып безне көтеп ала торган иде. Табигатьне олылау, аны изге санап баш ору безнең заман кешеләрендә үтә дә көчле иде! Без малайлар да җиләкне алан читеннән, таптамыйча, берәмтекләп җыя идек. Башта "кызыл сандык"ка - авызга шудырасың, аннан берәр савытка, күчтәнәчкә җыя башлыйсың. Җир-су чиста, болытлардан көмештәй яңгыр ява, җир хәзинәсе җиләк-җимешләр әле саулык кына китерә! +Гаҗәп, бәләкәй чакта мин Сарман урамнарына калай җәелгән, ə Нөркәй дигән авыл кешеләре очлы түбәле брезент юрталарда яшиләр дип белә идем. Малай кеше аякка киеп торамыни? Күп кешеле Сарман урамнары нык тапталып, җәйге челләләрдә көйдерерлек кызгандыр шул! Мин шулай дип хәзер генә, шушы хатирәләрне язган чакта юрадым. Ə нөркәйлеләрне ник брезент юрталарга күчергәнмендер, аңламыйм, бәлки әтиләр белән Нөркәй авылын узып та киткәнмендер? +Исемдә, тәбәнәк кенә, йомры гына ике малай, әтинең бер туган абзыйсы Мәхүбрахман абыйның улы, яшьтәшем Максут белән алар капкасыннан ишегалдына кереп киләбез. Куллар артта, йөзләр җитди, авызлар йомык. Әниләр безгә карыйлар да башта... кычкырып көләләр! Ə аннан соң... куллары кычытканга үрелә. Тикшереп карасак, икебезнең дә түшләр сап-сары икән... Ни хикмәттер, дүрт яшьләрдә чакта икебез дә чи күкәй эчәргә ярата торган идек. Гел-гел ояга менәргә әниләр рөхсәт итмәгәндер шул, ара-тирә күршеләрнең тавык ояларына да походка чыкканбыздыр... Шуны уйладым исә мәшһүр шагыйребез Һади Такташның "Мокамай йомырка урлаган" дигән тәүге шигыренең юллары искә төшә. Һәр Мокамайның Әйшә тәтәе була, бәләкәй чакта татыган "кычыткан себерке"ләр ул чакта урлашмаска өйрәткән әче сабак була торган иде. +2 +Дүрт яшемдә идеме, әллә якты кояш астында бишенче җәемне үткәрә идемме, безнең авылда балалар бакчасы ачтылар. Аны "Площадка" дип атадылар. Урак өсте иде шикелле. Минем әни белән Югары очның Феона апа Васюкованы тәрбияче иттеләр. Үзләре ашчы, караучы, җыештыручы, кер юучы да иделәр. Шуның өстенә әни малайкызларга пар җәйге киемнәр дә текте. Ул чактагы рәхәтлекләр! Су коенырга йөрибез, авылга авып торган тау тезмәләре битләреннән җиләк җыябыз, олы малайларның ат коендырганнын бергәләп карыйбыз. Мин атларга якын ук килергә куркам, читтән генә, сагаеп, яр буе таллары арасыннан карап торам. Ник дигәндә, берзаман әти белән мәктәпнең Аманат исемле атына утырып кайттык та, әти Аманатны тугарып җибәрде, мин сарай ишеген ачарга йөгердем. Анымоны искәрмичә барам, башын чайкый-чайкый артымнан фырлап килгән Аманат, кинәт җилкәмнән умырып алды да, мине алагаемга чайкап җибәрде. Акырып еларга тотындым, аркам канады, Аманат тешләренең эзе шактый вакыткача җөйләнеп торды. "Аткамы, бүтән хайваннаргамы, телең белән тәмләп эндәшмичә бер чакта да алдына төшмә!" - дип өйрәтте әти. Мин гомерем буе аның киңәшен тоттым, тик, ни хәл итәсең, йорт тирәсендәге мал-туарлар, кош-корт әтинең киңәшен белмәгәндер шул: үз гомеремдә мине өч тапкыр каз талады, дүрт-биш мәртәбә кәҗә тәкәсе сөзде, колхозның иң дәү ата дуңгызы төртеп екты, бер тапкыр Имәнле урамында ана күркә кычкыртып талады. +"Площадка"ның кайда, кем өендә урнашуы ныклап исемдә калмаган, мәгәр без Метри елгасы тирәсенә Каравыл почмагыннан Макар дәдәйләр, Ипие түтиләр ызаныннан төшеп йөри идек. Елга аръягында искиткеч матур, аллы-гөлле чәчәкләр каплаган бәләкәй генә болын бар иде. Иртә яздан кара көзгәчә чәчкәләр бербер артлы ачылалар да җәйнең һәр күләмендә болынның үзенә хас чәчкә исе була торган иде. Беркем кисәтмәсә дә болынга аяк баскан кеше кинәт үзгәрә, чәчкәләрне өзмәскә, үләннәрне таптамаска тырыша. Кай яктан җилләр иссә дә алар тыгыз һавалы бу үзәнгә төшеп җитә алмыйлар, көн туса без шул оҗмахта күбәләк куабыз, гөрле-качышлы уйныйбыз, әз-мәз таптап китсәк тә, без болыннан чыгуга, үләннәр рәхәтләнеп турая торганнар иде. Еш кына болынга, эштән бушаганда әти дә төшә, безне түгәрәкләп тирә-ягына утырта, ганҗә-үләннәрнең исемен атап, берәм-берәм күрсәтә башлый. "Безнең якларда ашарга яраган йөзләп үлән бар",- дия иде. Ниләр генә җыеп ашамый идек без Баграж болынурманнарыннан! Җиләк-җимешне, гөмбәләрне әйтеп тә тормыйм, язга чыгып кар китүгә кояшка караган ермак ярларына сап-сары булып бакыр тәңкәләр сибелә. Кимәшә башын бүксәң кап булганчы аша, зыяны юк. Кимәшә башына ялганып урманда, көздән калган коры яфракларны аралап күке башы калкына. Аланнарда кузгалак үсә, кыр какысы, урман какысы котырып уңа... Төрле якларда әнис, җир бәрәңгесе, карабаш, балтырган җыярга йөрибез. Олы су башында сарана!.. Кәҗә башы урамыннан ындыр артларына төшсәң ни генә юк анда: песи борчагы, карга борыны, шепкән... Тыкрыкларда кычыткан кыяры үсә. Карга борынының тамарга торган җиләген ашыйбыз, шепкән уабыз. Шома көпшә, сасы көпшә, чуар көпшә. Җаның ни тели! +Эссе җәй! Яндыра! Быел коры җәй, ләкин без яраткан болынның дымы бетми, без икешәрләп тотаклашып Метри елгасына таба төшеп барабыз. Алдан юл күрсәтеп әни бара, ыбыр-чыбыр бәрәңге арасында адашып калмасын дип арттан үткер күзле Феона апа атлый. Нәкъ каршыбызда, елга үзәненең аръягында, уңдарак, унбиш-егерме йортлы Имәнле урамы. Урам очында Чулак Кунуннар йорты. Үкличә киртәсе алар ихатасына тоташкан. Үзем күрдем, әнигә ияреп көтү каршыларга барганым бар. Кунуннарның Ладимыр исемле куштүбәле базык уллары да площадкага йөри, без хәзер шуның белән җитәкләштек. Булса да булыр икән шук бала! Ладимыр берәүгә дә тынгы бирми, кызларның толымыннан тарта, толымы юкларның бармагын тешли, малайларны чалып ега, су коенганда кызларның күлмәгенә таш бәйләп буага ыргыта. Үзе көчле, үзе алагаем хәйләкәр. Бу терекөмеш мәктәпкә кергәч тә укытучыларның җыгын чыгарды. Дәрестә утыра алмый иде, мәктәп базына кереп чума, теленә нинди җыр килсә, шуны акырып ята...Имәнле урамы хәзер юк, бетте, таралды, Ладимыр яшьтәшем дә күптән инде гүр иясе булды. Үскәч акыллы, үтә сабыр, ипле кеше иде, шофер булып эшләде, көтү көтте... Сирәк кенә, сагынышып очраша торган идек, урының җәннәттә булсын, яшьтәш! +Төшеп барабыз, әни, күз алдында булсынга, аны алгы парга куйган, шунда да ул мине чалып егарга маташа. Тезләре кутырлап беткән, иягендә җөй, иреннәре мыймылдый, колагы селкенә - һич тик бара алмый! Күзем Имәнле урамы өстенә эленгән, печән кибәне дәүмәлеге болытка төште. Болытны чамалап әни дә туктап калды. Зәпзәңгәр иде күк, каян яралды әле бу аклы-каралы иләмсез болыт!? Капылт кына әлләни булды, зәңгәрсу-кызыл сызык болыттан аерылды да, түбәнгә, җиргә, Имәнле урамы өстенә атылды. Күк яман чатлап урталай ярылды, гайрәтле күк күкрәвеннән без җиргә егылдык. Әни борылып: "Балалар!" дип кенә әйтә алды. Аяк өстендә бер Ладимыр гына басып калган икән, Имәнле өйләре өстеннән ургылып чыккан төтенне әүвәл ул абайлады, яшелле-мөшелле тавыш белән: "Пужар! Пужар!"- дип акырырга тотынды. Озак та үтмәде тирәякка искәртеп чиркәү чаңын кага башладылар. Әни белән Феона апа, тилгәннән качып кайсы кая таралган чебиләрне җыйган төсле, безне көч-хәл белән җыйдылар. Бер кыз куркуыннан Метри елгасының төбенә үк тәгәрәп төшкән икән. Утыра шунда посып, үгиана яфраклары арасында! Без бәрәңге сабакларын таптый-таптый каравыл өенә менеп җиткәндә анда мәхшәр башланган иде инде. Тик ятып үшәнләнгән каравыл атлары чаң тавышыннан куркып тәртә арасына керми интектерәләр, пужарниклар да каушаган, алар ат сыртына каеш камчы белән тамызалар. Атлар аның саен киреләнә, йөгәннәрен тартып хырылдыйлар. Күпердән әйләнергә ераксынган Урта урам адәмнәре чиләк, көрәк, багурлар тотып, без менгән сукмактан гына Метри елгасын кичеп, янгын ягына элдерделәр. Башта аклы-каралы куе төтен бөркелгән иде, соңра ялкын телләре сузылды, бераздан Имәнле урамы тоташ учакка әйләнде. Әллә-лә! Яна Имәнле урамы, дөрли, ə яман гадәтле алама болыт "Сау булыгыз!" дигән төсле, авыл күген бер әйләнде дә үтеп китте. Ут янына чабарга шүрләгән карт-коры Каравыл өе янына җыйналды. Телләрдә бер сүз: "Вәт, Ходаның хикмәте, ишеп яуса соң! Нигә утын гына ташлап калдырды бу болыт, шоннык?" +Унбер йорт нигезенә кадәр утырып янды. +Кага-кага чиркәү чаңын урталай ярганнар... +"Эзейдән дә килделәр, тирә-яктагы унбиш авылдан атлар килде",- дип сөйләде, соңарган кичке чәй янында әни. Ул төндә әни площадкага ашыкты, ул төнне Имәнле урамы балаларын шунда кундырдылар. Әни шуларны карап, ашатып, площадка саклап чыкты. +Мин бик озак йокыга китә алмадым, иләмсез болыттан аерылган дәһшәтле ут күз алдымнан китмәде. Йоклагандай булам да куркып, кычкырып уянам. Ичмасам, янымда әни дә юк! +Шул көннән мин болыттан, яшен утыннан, күк күкрәвеннән курка башладым. Офык читендә каралҗым болыт куера башладымы, өйнең берәр почмагына кереп качам. Тик яшен камчысының агы шулкадәр көчле, кермәгән тишеге, үтә алмаган почмагы юк. Чоланда дәү агач сандыгыбыз бар - артына кереп посам, яшен чартлыйчартлый мине эзләп таба. Толыпка уралып мич арасына кереп утырам - колагымны ярырдай күк күкри. Ахырда әмәлен уйлап таптым. Олылар йоклый торган карават башына әни мендәр-ястыкларны өеп куя иде. Чак кына болыт кабарды исә, шул мамык тавын ишеп төшерәм дә ястык-мендәр астына кереп йомылам. Яңгыр килгәндә ишек-тәрәзә тыгызлап ябыла, мич төннекләре томалана, өебез бәләкәй, бөркү, эссе. Ястык арасында мунча ләүкәсеннән мең яман, тын җитми, шабыр тиргә батам, манма су булам, ләкин курку барысын да җиңә. +"Курку - иң явыз көчләрнең берсе",- дип аңлата әти, мине батыраерга чакыра. Бу курку хисеннән мин озак арындым, хәзер яшенне бар дип тә белмим, хәтәр давыллы сәгатьләрдә, каралҗым караңгы күк явызланып ут чыбыркысын болгаганда Идел уртасында балык тотып утырганым бар. Әллә нинди яшен сәнәкләре, күз алдымда болытлардан аерылып, биектә яман сызылып барды - каушамадым. Курку - хатирә булып кына калганда әлләни зыянлы түгел икән үзе! +"Улыбыз үсә!" диләр, әти белән әни куаналар. Күрше-күлән, килгән-киткән кунаклар да мине алларына бастырып мактыйлар: "Үскән, егет булган ич улыгыз!"- дип, әниләрнең сөенечен арттыралар. Бала-чаганы мактаган саен сыйның мулрак, тәмлерәк эләккәнен хәзер генә аңлыйм - үзем дә өч бала атасы... +Үсү шулдыр инде, хәзер үзем генә дә көтү каршыларга барам, үткен күзле, корыч томшыклы тилгәннәрдән бәбкәләрне дә энем Алмаз белән бергә саклыйбыз. Сыер абзарын тазартырга, ишегалдын себерергә, малларга печән салырга әти белән чыгабыз. Эш арасында әти янында уралу иң рәхәт чаклар булган... +Үсте дисәләр дә бәләкәй шул әле мин! Үземнән ике яшькә генә олы Азат еш кына мине тәпәләп ала. Менә ул үскән ичмасам! Шкафның иң өске киштәсенә үрелә дә прәннекне чәлдерә, мин сорасам муен тамырыма кундыра. Азат үскән ичмасам, ул мәктәпкә йөри, ул - укучы, аның белән чамалап сөйләшергә кирәк. Олы малай буларак ул әти белән утын кисәргә чыга, пычкының бер башын ул тарта. Мин әти ярган утынны ышыкка, лапас астына ташыйм, ə энекәшем Алмаз җиз таска түбәләмә итеп йомычка җыя. Баграж авылын өч яктан урманнар ураган булса да, безнең әти әрәм-шәрәм иткәнне өнәми. +Үскәнмендер дә шул хәзер мин бик күпне беләм. Безнең бабай Сарманның иң ярлы "Ак ыштаннар мәхәлләсенең" имамы булган. Әтинең Нурлыхода, Маһиәнвәр, Әсма атлы апалары бар, Сарманда элегрәк телгә алган Мәхүбрахман абый яшәп ята. Элеккеге Мөхәммәдия шәкерте, зур укымышлы, зыялы кеше, скрипкачы, һәр яктан талант иясе. Бакчачы, җиләк-җимеш үстерү остасы. Агач утырту, күпер юллары төзәтү, табигатьнең кадерен белү безнең нәселдәге һәр кешегә хас. Нурлыхода түтинең ире Ризван мулланы күргәнем юк ахрысы, ə аларның бердәнбер уллары - Хәмзә исемле искиткеч чибәр, бөдрә чәчле, көр тавышлы егет безгә еш-еш кунакка килеп йөри. Без дә аларга баргалыйбыз. Әсма апаның Лена, Илтөзәр, Раҗия исемле балалары да безгә килеп чыга, безнең яшьлек чорында туганнар еш аралаша иде, бер-береңә хөрмәт, хәл-әхвәл белешү көндәлек гадәткә кергән, канга сеңгән иде. Безнең йортка иң еш килен йөргән кеше әтинең тол апасы Маһиәнвәр булгандыр. Без аны кыска гына "Әнвәр түти" дип кенә атап йөрттек. Әнвәр түти еш килү өстенә бездә бик озак - икешәр, өчәр ай торып китә иде. Көзгә кереп бакча эшләре тәмамлангач, сугымнар суелгач, каз өмәләре үткәч килеп төшә дә язга кадәр кунак була. Үз гаиләсе булыр-булмас, кияүгә чыгып тиз үк аерылып кайткан бу апабыз әз генә йокычан, әз генә юбалгы, мунчага барса дүрт-биш сәгатьсез чыкмый торган, тәмле тамак карчык иде. Каратут йөзен, шактый күләмле борынын гына калдырып, башын яулык белән урап куя торган бу апа гомере буе кара-көрән, озын итәкле күлмәк яратты, яулыкның да агын бәйләми иде шикелле. Бу ятимә карчык, олылардан аерым хөрмәт күрмәсә дә, безгә килергә ярата иде. Дөрес, аның өс-башын карыйлар, тамагы сыйлы, урыны түрдә, мәгәр олы кунак-мазар килгәндә аны табынга алмыйлар, бәлки ул үзе шулай теләгәндер, әмма кеше барында, кече якка чыгып Әнвәр түти ашап утырганда мин аны үтә нык кызгана идем. Шунысы да бар, күпме яшәсә дә, ул мәңгелек кунак, өй эшләренә катышмый, сирәкмирәк идән себергәли иде, мендәр-юрганны кагарга көнгә алып чыга. Яше олы булса да намаз укымый, мин аны дога укып, амин тотканын да хәтерләмим. Ул шушы дөньяда тарсынып, нәрсәдәндер кыенсынып яшәгәндер, ахрысы. Хак, зарланганын ишеткәнем дә булмады, җылаганын күрмәдем, йомылып, үз уйларына батып яшәүче бу сәер апага мин аерата нык тартыла идем. +Үзара дус идек без. +Менә олылар кайсы кая тарала, киндер букчасын асып Азат мәктәпкә китә, Алмаз уенда, без түти белән өйдә икәү калабыз. Кайчагында гына Алмаз да өйдә була. Урамга чыгар идең, карлы яңгыр коя, тәрәзәләр парланып томаланган, җил янбакчадагы шомырт агачларының соңгы яфракларын талап улый. Шундый аулак чакларда Әнвәр түти капылт үзгәрә, аның хәсрәтле, җыерчыклар белән каймаланган кап-кара күз тирәләре җанлана, нурлана, ул яулыгын маңгаена күтәребрәк куя, каратут маңгаена чал сибелгән кара чәчләре сибелеп чыга. Аның җанлануын, күңелле үзгәрүен күреп мин куанам, түтине ныграк сөендерәсем килә, өстәлне, урындыкларны күчереп өйне киңәйтәм, идәннән сәкегә, сәкедән идәнгә сикереп мәзәк ясарга тотынам. Авыз-борынымны мыймылдатам, телемне чыгарам, көзгене үчеклим, ишек катында мыштым гына утырган дәү галушларны киеп лыпыр-лыпыр биегәндәй итәм. Берзаман галушлар очып ике якка барып төшәләр...Әнвәр түти тагын да җанланып минем маймыллануымны күзәтеп тора, ачуланмый сүкми, көлә, тәне җиңеләеп китә. Аның да иңбашлары бер күтәрелә, бер төшә, йөзенә кызыллык чыга: ул учынучка бәреп такмак әйтергә тотына. Аның такмагы кыска, ике-өч сүздән генә тора, алай да минем йон оек кигән аякларым үзеннән-үзе сикергәли башлый мин идән уртасына чыгып тыпыр-тыпыр биеп китәм! Түти җай гына, бер көйгә генә: "Сездә кем бар киндер суга, сездә кем бар киндер суга?"- дип бер туктаусыз кабатлый. Аның сүзгә зарыккан иреннәреннән тавыш һаман көчлерәк чыга, ни озак такмакласа да, мин армыйм, аның шушы гади такмагы мине котырта, дәртләндерә, шашындыра. Мин тәмам онытылганмын, түтинең колагы тышта икән, менә ул тынып кала, яулыгын төшереп бәйли, маңгаен яшерә һәм тынын тигезләргә мич арасына кереп китә. Андагы үзгәрешне күреп мин телсез калам. Түтинең: "Кайттылар!" дип пышылдавы гына мине игә китерә. +Әнвәр түти белән без корган театрны Алмаздан бүтән кеше күрмәгәндер дә, ул да, мин дә серне чыгармадык. Әллә күреп тә дәшмәделәрме? +Авыл өе бик бәләкәй булса да, элек аңа әллә ниләр сыя иде! Сыер бозауласа бозавын күтәреп өйгә кертәләр, кышкы суыктан саклыйлар. Без малай чакта суыклар чыннан да суык була торган иде. Көздән, ноябрь башларында төшкән кар язга кадәр шылт та итмичә - эремичә ята иде. Бозау артыннан сыер да өйгә килеп керә. Бозавын ялый, иркәли, куе угыз сөте белән аңа үсәргә көч бирә... Угыз коймагын без дә барыбыз да бик яратабыз, коймак пешкән көн - елына бер килә торган бәйрәм. Ул көннең тагын бер бөек шатлыгы бар: мин зур колхоз табагына тутырып күршеләргә угыз коймагы ташыйм! Күршебез Ипие түти коймак керткәч миңа бер уч чикләвек, бер уч айбагыр бирә, бозау турында озаклап, бөртекләп сораша. "Маңгаенда кашкасы бармы? Бәкәле ак түгелме? Ни төсле?.." Үзең керткән күчтәнәч коймак белән чөгендер чәе эчә-эчә бозау турында сөйләү нинди рәхәт!.. Балачак рәхәтләре алар үзгә, аерата кадерле, аерата газиз... +Сыер өйгә кергәндә мин аның очлы мөгезләреннән куркып мич арасына кереп качам, Әнвәр түти мине арттан кочаклый, мин аның җылы тәненә тиеп дөньямны онытып тынычланам... +Аулак калган мизгелләрдә без кәмит күрсәтеп кенә яшәмибез, кайчагында Әнвәр түти, боз каткан тәрәзә алдына килеп баса, ике кулы белән ике тәрәзәнең ике яңагына ябыша һәм тонык кына бер көйгә җырлагандай итә. Тавышы юк аның, тавык кырлавыннан аерылмый, ләкин сабый булганмын, тутамның - ятим-ялпының, бичара толның бер туктаусыз мөнәҗәт укуын белә алмаганмын. Сүзләрен аңлап бетермәсәм дә, мин аның тәрәзә аша йотылып үз балачагына кайтканын, кемнедер сагынып, юксынып мөнәҗәтләр укуын үтә дә ярата идем. Андый чакларда түти түгел, мин сагаям, капка әз генә шыгырдады исә, "кайттылар!" дип пышылдыйм... Уртак серебезнең дөньяга фаш булуын теләмим... +Менә безнең "гаилә" ишәя, исәя башлаган, мөгезләре төртеп чыккан наян бозау янына берәм-берәм сарык бәрәннәре кереп кушыла башлый. Бәрәннәр тиз үсә, атна дигәндә өйгә алар хуҗа була! Җитмәгән җирләре, аудармаган нәрсәләре калмый. Иләк, чиләк, ипи табаклары һәркөн күчеп, күченеп йөриләр. Өй тарая, бозауны, муенчаклап, аралыктагы тимер боҗрага бәйләп куялар. Бәйләп куймый кара, бәрәннәргә ияреп алдын-артын сикертеп чаба башласа! Бер көн ычкынган да ашлы сулар җыя торган лаканны аударган. Әй эләкте Әнвәр түти белән миңа! +Бозау, бәрәннәр белән аулак өйдә калырга ярата Әнвәр түти, ул аларны кочаклый, муеннарын кашый, чәйнәп ипи йомшагы каптыра, дымлы борыннарын үбә. Бәрәннәр аның саен наянланалар, кушаяклап сикерәләр, ишекле-түрле ду килеп чабалар. Муенчагын өзәрдәй булып аралыкта бозау сикерә. Әнвәр түти идән уртасына чыгып баса да учларын шапы-шопы китереп үзенең мәңгелек такмагын кабатлый: "Сездә кем бар киндер суга!.. Сездә кем бар киндер суга!" Бәрәннәрнең нәни тояклары дер селкеткәннән бүрәнә арасыннан мүк коела, кыстырган җиреннән уклау атылып чыгып идәндә бии, кисәү агачлары, җәмки, самовар торбалары, ухватлар дердер селкенәләр. Андый чакта тик торып буламыни? Мин дә өйдәге хәрәкәткә кушылып китәм һәм Әнвәр түтигә ялгап такмак әйтә башлыйм... Юк, аның сүзләрен кабатламыйм, минем үземнеке, үзем чыгарган такмак бар... +Чыгарган беренче такмагым - шигъри юлларым хәтердә калмаган, соңгы бер юлы гына исемдә... Әлбәттә, ул шушы бөдрә йонлы, тере күзле, шук бәрәннәргә багышланган иде... "Идәндә шомырт коя" иде аның соңгы юлы...Баштагы юллары: "яфрак ярата бәрәннәр...тамаклары тиз туя... Тамак туйгач сикергәлән идәнгә шомырт коя", булды шикелле... Ни гаҗәп, Әнвәр түти минем такмакка игътибар итте, "киндер сугучыны" онытып, миңа ияреп мин чыгарган такмакка күчте, без икәүләп идәндә сикергәләдек, керәшенчә әйтсәк, уармак килдек, дәмәк ясадык. +Иртәгесен без тагын аулакта калдык, бүтәннәрнең аяк эзе тынгач, бозау, өч бәрән, Әнвәр түти һәм мин пәри туен башладык... Һәм Әнвәр түти кичә мин чыгарган такмакны кабатлый башлады... Бу хәл миңа көч бирде, дәрт өстәде... Шул көнне мин яңа такмак чыгардым. Анысы аралыкта моңаеп торган бозауга багышланган иде сыман... +4 +Кар китте, сукмаклар төште. Мин хәзер урамнан кайтып кермим дә. Аскы урамда Кирушлар турында атау, җир иң әүвәл шунда ачыла. Җыелышып тәтәйле уйныйбыз, кузналы, акча чөябез. Кичләрен мөгәҗи амбары тирәсенә яшьләр җыела. Кайчагында яшьләр уены безнең турга - Әндриян дәдәйләрнең амбары алдына күчә. Имәнле урамыннан гармунын күтәреп Чыжык Бәчелие килә. Уйныйлар, җырлыйлар. Әтинең иске пинжәген иңемә салып, төренеп мин дә бер читтә басып торам. Яшьләр җырына кушылып иреннәрем кыймылдый, ни гаҗәп, берзаман мин яшьләр җырлаганның сүзләренә үз такмакларымны кушып җибәрәм. +Яз - бәйрәмнәр чоры. Беләм, озакламый Олы көн килеп җитәчәк. Олы көн - урысларның Пасха бәйрәме. Ул көнне Баграж - керәшен авылы гөр килеп торачак. Караңгылы-яктылыда бала-чагалар күкәй җыялар. Өйгә кергәч тиз-тиз "Иусус-Кристус терелеп торган" диләр. Йорттан-йортка йөреп, минем дә манган күкәй җыясым килә. Тик мине әни чыгармый: "Без - татар, мөселманнар",- ди ул. Мин аңлап бетермәсәм дә татар икәнлегемне, керәшеннәрдән аермамны сизә башладым. Су коенырга буа алдына төшсәк, малайлар миңа карап җыр-җыр көләләр, усалраклар: +Татар, татар - тарама, +Кермә безнең арага. +Кысылырсың, үләрсең - +Биш тиен акча түләрсең... +дип җыр әйтәләр. +Усал малайларның авызын томаларлык такмак чыгарасым килә, барып кына чыкмый, җавап итеп кайдадыр отып алган җырны кабатлыйм. +Керәшен, керәшен - керкәле Баш түбәсе серкәле. +Бәйрәм якынайганын шуннан сизәм, көн туды исә Багражның кынҗыр кызлары әни янына күлмәк тектерергә киләләр. Бәйрәм якынлашканын бер сылу кызлар гына сизенәме?! +Югары очта Җәмәй атлы бер бик фәкыйрь кеше бар иде. Кышын тәмәке төрергә гәҗит каян алгандыр, һәр язда исә ул безгә килеп керә торган иде. Килә, болдыр баскычына утыра, дәшми - теле юк. Телсез Җәмәй дә диләр, кушаматы - "Пружин". Озын, чандыр гәүдә - сорау билгеседәй бөгелгән. Очлы иягенә өч-дүрт бөртек сакал ябышкан. Өстендә алагаем дәү якалы, терсәкләре ямаулы чикмән. Кырык ямаулы чалбар тишекләреннән тез башлары күренеп тора. Аягында киндерәләре ялганган дәү-дәү мыеклы чабаталар. Пычрак аягы белән өйгә керми, кат-кат чакырсаң да ияген як-якка чайкый. Тәмәкегә гәҗит сорап килгән Җәмәйне безнең әни берчакта да ашатмыйча, тамагын туйдырмыйча җибәрми торган иде. Өйдә нинди ризык пешсә, тәлинкәгә салып Җәмәй дәдәйгә чыгара. Мин аның ашаганын карап торырга яратам. Озын җәпле бармаклары катып, калҗаеп беткән, тырнаклары җитү. Алдына ризык килгәч, ул кинәт үзгәрә, гәүдәсе тураеп киткәндәй була. Ул ризыкның бер бөртеген, бер тамчысын исраф итмичә, кадерләп, олылап ашый. Ипи, дурычмак өлешен йоткач, башын артка ташлый, бугаз алмасы бүлтәеп чыга, ул керфексез яшел күзләрен йома, күз урынында вак җыерчыклардан хасил елмаю гына балкып кала. +Тәлинкә чыгарасыңмы, табакмы, табамы - ризыгы беткәч, ул һәрберсен ипи катысы белән ышкый-ышкый сөртә, майга манчылган икмәк катысын кәнфит суыргандай суыра...Кулына гәҗит эләккәч, тәмәкесен шартаякның тубырлы башы юанлыгы итеп төрә. Безнең өй тирәсендә кабызмый, әнинең тәмәке исен яратмавын белә, "тартмыйм, тартмыйм!" дигәндәй, тәмәкесен күз югарылыгына күтәреп күрсәтә. +Әниләр кая киткән булгандыр, бер көнне, әбәдтән соң Җәмәй дәдәй килеп керде. Әнвәр түти ишегалдында, кояш күзенә мендәрләрне тараткан, мин җиз тасны аударып, астына баулы таяк кыстырып, тас астына җим сибеп күгәрчен тотарга маташам. Күгәрчен белән мавыгып, Җәмәй дәдәйне онытып җибәргәнмен бер заман карыйм, утыра да утыра теге, ыңы-шыңы юк, тез тишекләрен чикмән итәген кайтарып яшергән, Әнвәр түти тегеңә берни чыгармый. Мин аның янына йөгереп килдем. "Бетмәс монда, әрәм тамак, хәерчеләр!" ди тутам. "Ипи кыерчыгы алып чыгам!" дип өйгә керә башлаган идем, түти мине эләктереп алды. "Йөрмә!" Мондый кирелеген белми идем тутабызның, аптырап киттем. Җәмәй дәдәй утырды, утырды да бөгелеп, бөкерәеп чыгып китте. "Саран бака син, Әнвәр түти!" - дип кычкырганымны сизми дә калдым. +Хәерчеләр дигәннән, без бәләкәй чакларда хәерчеләр авылданавылга ел әйләнәсенә йөриләр иде. Ни бирсәң дә алалар, иске-москы кием-салымны да алалар, ипи кыерчыгына да бөгелә-сыгыла рәхмәт әйтәләр. Сәер, җәенке арбаларына утырып, дөя җиккән кыргызлар килеп чыга иде. Алар дөяләрен урам уртасында туктаталар, үзләре өй борынча кереп йөриләр, чыбыркы сабы белән муеннарын кашып: "яндык, казалы булдык",- дип күзләреннән кысып кына тонык тамчылар чыгаралар. Керәшеннәр үтә ярдәмчел, мәрхәмәтле кабилә, кыргызларга ышаналар, жәллиләр, бала-чагаң күпме? - дип белешәләр. Яртышар капчык бәрәңге, подаука төбенә салып он чыгаралар, ашарга да дәшеп кертәләр. Ə без аю мае сөрткәннәр мени, дөя яныннан китмибез. Якын барырга базмыйбыз, дөянең усаллыгын беләбез. Лач итеп төкерергә дә күп алмый ул!.. +Авылда тагын бер сәер хәл булды: тазарак тормышлы йорт хуҗаларын өйләреннән куып мунчаларга, таш амбарларга чыгардылар. Бездән ике-өч өй аркылы гына яшәгән Үтәми дәдәйләрне дә мунчага кудылар. Ишле балалы Үтәми дәдәйнең өен мәктәп иттеләр. Тиздән, бик тиздән Үтәми дәдәйнең улы - яшьтәшем Бәчели белән алар өендә беренче класста укый башларбыз дип кем уйлаган... +5 +Без яшәгән йорт хуҗалары Багражга кайттылармы-юкмы - хәтеремдә калмаган. Әндриян дәдәй хатыны, ике малае белән Федот детдомында озак кына яшәде шикелле. Кайтмый калмаганнардыр, алар үзара да, күрше-каршы белән дә тату, дус яшәрлек сабыр, акыллы кешеләр иде. Кайтып, безнең тигез генә аккан тормышка бер-бер бимаза ясасалар, ихтимал хәтеремдә дә калыр иде. Явызлыкның ташка язылып, яхшылыкның комга язылуын аңлый башлаган идем инде мин. Әндриян дәдәй тәбәнәк, базык кеше иде. Бер кулының дүрт бармагы юк, кыска, кисек буынлы бармаклары белән аркамнан сөеп куркытканы исемдә. Бөдрә йомшак чәчле иде без торган йортның хуҗасы. Багражда һәркемнең нәселдән күчеп килгән кушаматы бар. Әндриян дәдәйләрнең күршесе "Бояр"лар. Ата-бабасы тимерче бу крестьяннарга ник "Бояр" кушаматы тагылгандыр, белмим. Авылның Югары очтан Түбән очка кадәр өйдән-өйгә сикереп күчә торган кушаматлар әлифбасы бар, әйтик: "Әндриян бөдрә, бояр ыштанын салып йөгерә..." Нәсел-нәсәбеңнән берәү авылга яки авыл кешеләренә яманлык кыла икән, беттең, кара сакалың кая барсаң да артыңнан калмас! Берәр адәм хәтерли микән Югары Багражның кушаматлар әлифбасын? Ялкауларга, аңкауларга, җыбыткыларга, канчыкларга, биләмчеләргә, каруннарга нык эләгә иде ул җор тезмәләрдә! +Нигә "Бояр" кушаматы алган нәселне ыштан салдырып йөгерткәннәр? Белмим. Ул нәселдән авылда байтак гаилә бар иде, һәммәсе һөнәрманнар, яхшы, тырыш кешеләр. Бояр Ибаны - яшьтәшем, исәнме син? Кайларга китеп югалдың?.. +Әндриян дәдәйләргә кунакка барып кайту вакыйгасы онытылмаслык булып хәтердә сеңеп калды. Сөенечле дә, фаҗигале дә булды ул хәл. +"Барып кайтыйк булмаса бер, ничә тапкыр чакырдылар инде!"дип өйдә сөйләшенгән сүзләргә игътибар иттем: кунакка бару балачакның бәйрәме иде бит! Кунак дигәндә мин бик җәһәт идем. Яңа юллар, ят авыллар, яңа җирләр... һәммә тараф серле, кызыклы. Ə мин сергә тартыла торган тере малай идем. Ниһаять, сүз күчә-күчә төп мәсьәләгә дә барып җитте. "Өйдә кемне калдырырга? Мал-туарга, йорт-җиргә кем күз-колак булыр?" Әнвәр түтине ашыгыч кына чакырып алдылар. Чакырган җиргә килми каламы безнең тәмле тамак тутабыз? Нәни төенчеген тотып, ипләп атлап, кичкырын килеп тә җитте. Мин авызымны ерып: "Ə без Әндриян дәдәйләргә кунакка барабыз!"- дип кычкырдым. Әнвәр түтигә сыер савуны тапшырып булмый, сыер малы аны санга сукмый. Күршебездә үтә уңган, ишле балалы Ипие түтиләр яши. Олы эшләрне аңа тапшырып, вак-төяген Әнвәр түтигә йөкләп, ниһаять, без ерак юлга чыктык. +Федотка бездән ике юл бара икән, берсе - район үзәге Зәй аша, икенчесе аулак урау юллар аша - Ашыт, Әхмәт, Кадер авылларын үтеп барырга кирәк. Имәнле урамын узып Түбән авылга төшеп барганда әти белән әни әз генә тарткалашып алдылар. Әти: "Зәй аша барыйк, анда юл ышанычлы",- дигән иде, әни каршы төште. "Әллә кайдан уратып йөргәнче, турыдан гына чыгыйк",- ди. Әти: "Әйләнечтән юл туры, урман юлларын белмисең мени?"- дип үз сүзен куәтләде. Атааналар тарткалашканда быткыч балалар тик тора аламы? Азат, дилбегә тотып, кукыраеп кузлага утырган, борыны чөенке, олы малай, әти ягын куәтләде: "Зәй аша барабыз, Зәй аша!" Ə мин, әни малае: "Урман аша барыйк, урман аша!"- дип тыкырдатам. Әни алдына җайлап яткан энекәшем Алмаз юлга чыгуга тәмле йокыга талды. Түбән авылга төшкәнче бәхәс дәвам итте, ахыр чиктә ике як та йомшап уртак фикергә килделәр: Ашыт-Әхмәт авыллары аша барабыз да Зәй аша кайтабыз! Азат миңа борылып телен чыгарып күрсәтте. Нигә очынган була инде, икебезнең дә сүзе үтте ләбаса! +Без Түбән авыл урамына барып кердек. Күрше авыл, кешеләр әти-әнине танып, түбәнчелек белән сәламлиләр, кая баруыбыз белән кызыксыналар, белгәч, безгә хәерле юл телиләр. Авыл кибете яныннан үткәндә әти атны туктатты һәм вак-төяк булмасмы дип кибеткә кереп китте. Ары-бире каранып утырганда күзем бер адәмгә төште. Бер йорттан чыкты кеше, селлин-селлин атлап икенче капкага кереп югалды. Әз генә вакыттан соң чыкты, тагын күздән китеп торды. Җәмәй дәдәй! Өй борынча нишләп йөри икән Түбән авылда? Мин күргәнне әни дә күрә икән, сораулы карашымны абайлап: "Җәмәй дәдәң өй борынча хәер сораша, тамагын шулай туйдыра",дип аңлатып бирде. Җәмәй дәдәйне кызганудан җылап җибәрдем. Мин аның ничек яшәвен, ничек тамак туйдыруын, кемнәр белән торуын моңарчы бөтенләй белмәгәнмен икән! Әни нидер аңлатты, ниләр сөйләгәне хәтеремдә калмаган, мин: "Җәмәй дәдәйгә ашарына бирик!" - дип әнине йолыккалый башладым. Әни күчтәнәчкә төрелгән ризыклар арасыннан үзе пешергән шадра печеньене учы белән тутырып алды да миңа сузды: "Бар, улым, Җәмәй дәдәңә бир!" Тыгыз коймалы урыс капкадан чыгып килүче бичара телсез каршысына йөгердем, ташка абынып егылдым, печеньеләрне күкрәгемә кыскан идем, алар чәчелмәде, кулым буш булмаганга борыным белән җиргә бәрелдем, канады. Канаса да, еламадым. Җәмәй дәдәй биленә таккан капчыгына печеньеләрне шудырды да дәү кулы белән аркамнан какты. Сирәк сакалын селкетеп рәхмәт укыды. Аның керфексез яшькелт күзләреннән күз яше кысылып чыкты... +Әни ап-ак кулъяулыгы белән минем тузанга, канга буялган борын тирәләрен рәтләп торганда әти кибеттән чыкты, без сәфәребезне дәвам иттек. Авылны чыккач кына әни миңа карап: "И, улым, дөнья йөзендә бәхетсезлекләр бик күп шул әле",- диде. +Әти белән әни үзара сөйләшеп бардылар, иген уңмаган елларны, мин аңламаган налогларны, кысуларны телгә алдылар. Җәмәй дәдәй белән очрашу аларга шулай тәэсир иттеме, әллә мондый күңелсез әңгәмәнең бүтән бер сәбәбе бар идеме? Без урманны чыктык авыл араларын үттек, авылларга кердек, туктап ат эчерттек, әни коега су алырга килгән ят апалар белән тиз-тиз нидер сөйләште, әмма атаанамның йөзеннән моңсулык Федотка барып җиткәнче китмәде. Бу юлы әти-әни сөйләшкән сүзләр берәм-берәм минем күңелемә кереп ояладылар. Әниемнең: "И, улым, дөнья йөзендә бәхетсезлекләр бик күп шул әле",- дигән сүзен мин гомерем буе онытмадым. +Бу сүзнең хак икәнлегенә тагын бер мәртәбә шунда, Федотта ук ышанырга туры килде. +Хуҗалар безне искиткеч җылы каршыладылар. Олыларга гына түгел, безгә, бот буе малайларга да сый-хөрмәтнең иге-чиге булмады. Пилмән дә пешерделәр, тавык та куырдылар. (Дөрес, тавык боты олы малай Азат белән, төпчек малай Алмазга эләкте, мин муен кимереп калдым.) Әндриян дәдәйнең уллары Никипар белән Ибан безгә элек алпавыт утары булган детдом биналарын, таллар арасында җәелеп яткан тирән буаны күрсәтеп йөрделәр. Тоташ чия агачлары белән капланган бик биек тау башына менгәч мин телсез калдым. Мондый киңлекләрне, ерак офыкларны, матурлыкны минем бер чакта да күргәнем юк иде. Баграж тавына менгәнем бар, ләкин безнең авыл өч яктан урманнар белән әйләндерелеп алынган да, тау башыннан ерак офыкларны күреп булмый торган иде. Ə монда исә... бер-берсен кисешкән басу юллары, елга буе әрәмәләрен чәлмәштергән сукмаклары мине тәмам хәйран калдырды. Минем дә əнə шул, кышкы карда куян эзе сыман чәлмәшкән сукмаклардан, тагын әллә кайларга барасым, әллә нинди ят дөньялар белән танышасым килде... +Ничә көн кунак булганбыздыр, исемдә калмаган, кичләрнең берсендә өстәл тирәсендә олылар белән тәмләп бәрәңге дурычмагы белән чәй эчеп утыра идек, кече яктан дурычмак өйгән тәлинкә күтәреп чыгып килүче апа лып итеп урындыкка утырды. Кызганычка каршы, Әндриян дәдәй хатынының исемен онытканмын... Урындыкка утырды, тәлинкәсе идәнгә шапылдап төште, майлы дурычмаклар идәнгә тәгәрәде. Олылар: "Ни булды? Ни булды?"- дип апа тирәсендә кылбырдак килделәр. "Башыма кемдер күсәк белән китереп сукты!"диде апа, әз-мәз хәлен җыеп. Олылар дару эзләргә тотынды, мин тәмам аптырашта калдым. Нинди күсәк? Кем сукты? Өйдә бездән башка беркем дә юк ләбаса? Уллары Никипар белән Ибан да өйдә юк. Алар Зәйдән килгән кунак абыйны буа коерыгындагы камышлыкка, үрдәк атарга алып киткәннәр. Кичке чәйгә алар да кайтып җитәргә тиеш. Апабыз елапмы-елый, бәргәләнә генә, чыдый алмый. Әндриян дәдәй чакыруы буенча бераздан өйгә фельдшер килеп керде. Биргән даруларны эчмәде Әндриян дәдәйнең җәмәгате, гел бер сүзне кабатлады: "Бәла килде безгә, хәсрәт килде. Башыбызга кайгы төште!" +Эңгер-меңгер иңгәндә, кабык арбага салып Әндриян дәдәйнең кече улы Ибанның җансыз гәүдәсен алып кайттылар. Эш болай булган икән. Зәйдән килгән сунарчы камышлар селкенгәнен абайлаган да шул төшкә төбәп атып та җибәргән... Ядрәләре туп-туры Ибанның күкрәгенә килеп төшкән икән, йөрәгенә үтеп кергән. Ибан аһылдап кычкырган да шунда ук җан биргән... Шул секундта әнкәсенең башына күсәк белән органдай булган. Ана сизгерлегенә тиңнәр юк! +Әндриян дәдәй сап-сары нарат такталардан улына табут ясый...Нарат ылыслары белән, чәчәкләр белән бизәлгән караватта Ибан ята. Аның башы очында кара яулыгын бәйләгән әнисе утыра. Ишегалдында ике кулын аермаска йозаклап, һавада селки-селки бичара сунарчы, Әндриян дәдәйнең кардәше йөри. Өй тирәсендә йөзләгән детдом балалары җыелган. Бүтән чакта шукланырга, төрткәләшергә һәвәс малайлар да бүген тып-тын торалар... +Мин дә шулар тирәсендә йөрим. Мин бүген фаҗиганең ни икәнен, ата-ана хәсрәтен беренче тапкыр үз күзләрем белән күрдем. Хәзер буа өстендәге тип-тигез су да, биек-биеккә менеп киткән таулар да, буа өстенә ишелеп торган агачлар да, алпавыт утары, ул яшәгән йорт болдырының түгәрәк, сырлы-сырлы бизәкле баганалары да күземә күренми. Болытлымы көн, кояшлымы - барыбер караңгы... +Ибанны ничек, кая күмүләре исемдә калмаган. Кайсы юлдан кайтканыбызны да белмим. Хәер, моның әһәмияте бар идемени хәзер? Әче күз яшьләренә төрелгән бу көн, нарат ылыслары арасында сузылган Ибанның балавыздай йөзе, Җәмәй дәдәйнең йорттан-йортка кереп теләнеп йөрүе шушы җәемнең иң авыр хатирәләре булды шикелле. +Ибан үлгәч Әндриян дәдәйләр Федот детдомында озак тормадылар, Багражга кайттылар. Без, гаиләбез белән Урта урамның буш өенә күчтек. Аның хуҗалары кая киткән булгандыр, хәтерләмим, мәгәр аларны да бер-бер нужа, бәхетсезлек күчереп йөрткәндер дип уйлыйм. Кешеләрне урыннан-урынга күчәргә мәҗбүр иткән тынгысыз заманга кереп баруыбыз хакында әти-әниләрнең кеше югында, шыпырт кына сөйләшүләре истә калган... Июль-август, 1991 ел. +Текстны электрон калыпка Гали Мусин күчерде. \ No newline at end of file diff --git "a/bylatypov/\320\221\320\260\321\201\320\272\321\213\320\275\320\275\320\260\321\200_tat.txt" "b/bylatypov/\320\221\320\260\321\201\320\272\321\213\320\275\320\275\320\260\321\200_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..eddfe1f25d0bf6b6ff179cc869d6627e540d3a49 --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\221\320\260\321\201\320\272\321\213\320\275\320\275\320\260\321\200_tat.txt" @@ -0,0 +1,333 @@ +АДЛЕР ТИМЕРГАЛИН +Баскыннар + +Кыйсса тексты 2000 елда чыккан (ТКН) Кабул булсын теләгең китабыннан алынды. Сканлау, таныту, тикшереп укып чыгу һәм китап калыбына күчерү "Армут" берләшмәсе тарафыннан башкарылды. + +Quo vadis? +Кая барасың? +Обсерватория капкасыннан кергәч, Стән туктап калды, җилдә шыбырдашкан яфраклар зарын тыңлап, тирә-юньгә күз йөртеп чыкты. +Юкәләр бик нык үскән, аллеяда агач ботаклары ике яктан бергә кушылып, үзенә күрә бер чатыр хасил иткәннәр. Заманында шактый калын түшәлгән соры асфальт күп урында купкан һәм ул төшләрне әрсез чирәм баскан. Кайчандыр тәрбияләп, карап кына үстергән чәчәкләр тәмам кыргыйланып беткәннәр, әрекмән яфраклары астыннан чак кына күренәләр. +Аллея себерелмәгән. Анда былтыргы (әллә өченче елгымы?) яфраклар һәм башка төрле чүп-чар аунап ята. Һәр җирдә аяусыз вакыт-патша калдырган эзләр... +Күпме хатирәләр... Стән тамагына килеп утырган төерне йотып җибәрде. Сигарет кабызганда, куллары калтырап интекте. Ничә ел үтте соң әле? Ун ел. Төгәлрәк итеп әйткәндә, тугыз ел да ун ай. Космик күзәтү станциясен алар көз көне ташлап киткәннәр иде, ә хәзер җәй уртасы. Эдлай ниләр җимертеп ята икән? Хәер, аның эше билгеле инде. Көнгә биш мәртәбә радиоалгыч биргән тасманы тикшерә торгандыр, әйләнмә антеннаны һәм аппаратларны карап чыгадыр. Ә бәлки, эш планы үзгәргәндер хәзер? +Эдлай... Станциядә ул берьялгызы бит. Штатта каравылчы һәм җыештыручы-экономка күздә тотылган бултапкыр җыештыру-юу өчен кешеләр җибәрүне үтенде. "Монда нәрсә каравыллыйсың? - диде ул. - Антенна тышкы яктан менәрлек түгел, ишекләргә электрошифрлы йозак куярмын һәм вәссәлам. Экономияләнгән акча исәбенә радиодетальләр һәм блоклар җибәреп торырлар..." +Шулай итеп, зур өметләр багланган космик пост — ерак йолдызларның хәбәр-сигналларын тоту өчен махсус корылган күзәтү станциясе бер кеше җилкәсендә калды. Башкалар китеп барды, чөнки бер ел рәттән күкне капшау, йолдызларны тыңлау нәтиҗә бирмәде. Милли академия бу чыгымнарга түзеп килде, килде дә, ниһаять, станциягә кул селтәде. Станциядәге энтузиастлар, җыен яшьҗилбәзәк, кат-кат үтенечләр язып, ялынып-ялварып, космик постны саклап калдылар. Ләкин аңда штат соңгы чиккәчә кыскартылды. +Космик хәбәрләшү постында калырга Эдлай үзен тәкъдим итмәсә, һәркем, шул исәптән Стән да моңа ризалык биргән булыр иде. Дөрес, Эдлай шикелле Стән япа-ялгыз яши алмас, гаилә корып җибәрер, җимеш бакчасы утыртыр, яшелчә үстерер иде. Ә буш вакытларда — математика... Балаларны укырга йөртү генә кыенга килер иде килүен, чөнки станциядән шәһәргә тикле ара — егерме миль. +Стән сигаретын таптап сүндерде дә, җиргә куйган портфелен алып, станциянең үзәк бинасына таба атлады. +Каршы алырга чыгучы булмады. Эдлай телеграмны алып өлгермәгәндер, күрәсең. Почта элеккечә начар эшли икән. +Стән мүкләнгән таш баскычтан күтәрелде дә, шалтыратырга дип, төймәгә үрелде. Шунда гына ул ишекнең бикле түгеллеген күрде. Кергәч, ул ишекне юри шапылдатып япты, әмма тар коридорда җан әсәре дә юк иде. Тузан, һәр җирдә тузан... таба китте. Заманында алар Эдлай белән икәүләп төннәр буе шунда утыра торганнар иде. Күпме сүз көрәштерүләр, яшьләрчә кызып-кызып бәхәсләшүләр! Аларның төп бәхәсе автомат машиналар роботлар хакында була иде. Эдлай машиналарның тулысынча мөстәкыйль фикер йөртә алуына ышанмый, алар бары тик кеше биргән программа буенча гына эшләячәкләр дип уйлый. Стән исә югары дәрәҗәле автоматның кеше белән тиң дәрәҗәдә уйлау сәләтенә инанган иде. "Сукыр табигать миллиард еллар буена плансыз һәм максатсыз гына да адәми зат кебек бөек акыл иясе тудыра алган икән, кеше, ныклы план һәм фән нигезендә, шактый кыска вакыт эчендә үзе белән тиңләшерлек һәм хәтта өстенрәк тә булган ясалма ми, ясалма тереклек иҗат итә ала". Эдлайга ул менә шулай дип әйткән иде, тегесе көлде генә. Билгеле бит: кешенең дөньяга карашы һәм инануы логик дәлилләрдән көчлерәк, кирәк тапса, ул аларны таптап кына уза... +Стән ишекне ачып аппаратлар бүлмәсенә керде. Эдлай, әлбәттә, шушында иде! Әнә ул бик бирелеп шахмат тактасына карап утыра. Мескен Эдлай! Егерменче гасыр Робинзоны! +— Һелло! +Эдлай сискәнеп башын күтәрде, сикереп торды. +— Стән! Сабакташ! Бу синме? +— Картлач! Әллә оныттың дамы? Телеграмманы алмадыңмыни? +— Юк, - диде Эдлай. - Бүген почта булмады әле. Шалтыратасың гына калган. Телефон бар бит... +Ул ашыга-кабалана башлады. Стәнның өстен салдырып плащын элеп куйды, үзен идарә пульты янына алып килеп урындыкка утыртты. +— Хәлләр ничек, Эдлай? Бик ямансу түгелме? +Эдлай беркавым җавап кайтармыйча торды. булды, билгеле. Төннәрен, пульт каршында утырганда, үземне сурдокамерада бикләнгән кебек хис итә идем. Һаллүцинацияләр башланмагае дип курыктым хәтта. Бара торгач, Аллага шөкер дигәндәй, рәтләнде, чын мәгънәсендә үз-үземне җиңеп, күңел тынычлыгына ирештем. +— Дәшмиме? - дип сорады Стән, аппаратка ишарәләп. +— Галәти фон, йолдызлар шаулавы гына. Язылган тасманы мин ай саен Академиягә җибәреп торам. Анда да тикшерәләр... +Стән башын чайкады. +— Ай-Һай, - диде ул, үзенең ышанмаганлыгын белдереп. - Анда безнең постны күптән онытканнар, минемчә. Тасмаларыңны йә чүп кәрзиненә, йә... син гафу ит, Эдлай... +— Зарарсыз... +— Син Коллинзны беләсеңме? — Роберт Коллинзны? Мәкаләсе бар... +— Ә... теге радиоастроном Коллинизмы? Юк мәкаләсен күрмәдем. Сенсацияне бик ярата диләр... +— Нәкъ үзе. Соңгы мәкаләсендә ул космик цивилизацияләр арасында радиоэлемтә урнаштыру өчен кимендә бер ярым-ике миллиард ел кирәк дип хисаплап күрсәтә. Ягъни, цивилизацияләрнең "гомер озынлыгы" чикле булуын искә алсаң, үзара элемтәгә керергә аларның вакыты җитмәячәк дигән сүз! +— Мондый фикерләр элек тә булгалады ич, - диде Эдлай, исе китмичә генә. - Башымны кисмәгә бирергә риза, үз формуласындагы ике-өч санны ул түшәмнән алгандыр. +— Әлбәттә. Ансыз мөмкин түгел бит. Әйтик, берәр планетада тереклек килеп чыгу ихтималын фаразда гына чамалап була. +— Бер ягы гел гөман-фаразлардан гына торган формулага ышанмыйм мин, - диде Эдлай. - Әйтик, Галәмдәге планеталар саны һәм, димәк, техник яктан өлгергән акыл коэффициентны кем ничек тели шулай ала... Янә китереп, күпчелек галимнәр җир цивилизацисе күзлегеннән, ягъни үз манараларыннан карап хисапларга керештеләр. Әгәр Галактикада миллионлаган цивилизация яши икән, минемчә, аларның яртысы бездән югарырак үскән, алгарак киткән булыр. Димәк ки, аларның мөмкинлекләре дә зуррак. Бу исә радиоэлемтә урнаштыру ихтималын бик нык арттыра... Шулай бит? +— Шулай шулаен... +— Аннан соң кайтма бәйләнеш коэффициенты... Әгәр ике йолдыз системасы үзара элемтәгә кергән булса, өченче бер система белән элемтә урнаштыру ничә тапкыр ансатрак, синеңчә? Ә башка факторларның тәэсире? Галәмне автомат радиозондлар белән тикшерү турыдан-туры радиоэлемтә тоту ихтималын арттырмыймыни? Монда, Стән, меңләгән фактор бар һәм алар бер-берсе белән тыгыз бәйләнгәннәр... Коллинз кебекләр исә дүртбиш факторны гына исәпкә кертә дә, берәр математик формула чыгаргач, бөтен дөньясына сөрән сала. +— Син бу проблеманы үзең чишәргә тарышып карамадыңмы соң? - диде Стән, хуҗа сүздән туктап торган арада. +— Кайсы баштан ябышырга белмим... Син озаккамы? Хат язмаганыңа да байтак бугай. +— Гафу ит... Килүем берничә көнгә, Эдлай. Минем йомыш синдә һәм... - дип, аппаратларга төртеп күрсәтте Стән, - менә боларда... +Эдлайның төк баскан йөзеңдә гаҗәпсенү-мазар күренмәде, ләкин күзләре ничектер ялтырап куйдылар. +— Рәхим ит. Кунак булырсың, - диде ул. - Суыткычта итле фасоль консервасы җитәрлек. Йомырка порошогы. Саклап тоткан шешәне дә ачарбыз... Минем караватта йокларсың. Стән. Мин шушында гына... Әнә йомшак кәнәфидә... +— Ихтыярың. Син алайса юынып ал. Мин кырынырмын да табын әзерләрмен. +— Ярый. Юынгыч элекке урындамы? +— Шунда. +Юынып кергәч, Стән аппаратура каршында арлы-бирле йөренде. Черки безелдәгән шикелле генә электр моторы әйләнә, метроном текелдәп тора, колак салыбрак тыңласаң, радиоалгычтан чыга торган кәгазь тасманың кыштырдавын ишеткән кебек буласың. +Тасма ялкау гына барабанга чорнала. Анда йолдызлы күк йөзенең радиофоны язылып бара. Стән осциллографны тоташтырып карады. Антенна кабул итеп, алгычта көчәйтелгән сигналлар түгәрәк экранда сызыклар рәвешендә күренә. Космик радионурланыш бер көчәя, бер кими. Ара-тирә кискен сикерешләр дә күренеп китә, ләкин алар радиоалгычның эшләү принцибына бәйле нәрсәләр генә. +Антенна Эридан йолдызлыгы Альфасыннан һәм Кит Тауыннан килгән сигналларны тота, чөнки шулар тирәсендә тереклек булуы ихтимал иде. Якын-тирәдәге башка йолдызлар йә бик яшь, кайнар, йә кызыл төстәге кәрлә йолдызлар исәбенә керәләр. +Кызыл кәрләләр Галәмдә күпчелек тәшкил итә. Алар тирәсендә тереклек зонасы бик тар һәм йолдызга бик якын булырга тиеш. Шуңа күрә кәрлә йолдыз тирәли әйләнеп йөрүче планеталарда тереклек яралу ихтималы аз. Ләкин андагы планеталар системасы безнең Кояш системасыннан үзгә булырга мөмкин бит! Бәлки, кәрлә йолдызның планеталары кыска орбиталар буенча әйләнеп йөридер. +Стән, кулларын чалбар кесәсенә тыгып, тәрәзә янына килде. Анда гаять зур өчаякка бастырылган антенна карап торсаң, аның салмак хәрәкәте дә сизелгән кебек. Космик радиосигналларны көндез тоту бик кыен — Кояшның радионурланышы комачаулый. Шуңа күрә үтә сизгер фильтрлар кулланып, шаулауга каршы чаралар күрергә туры килә. +Тәрәзә янындагы өстәлдә фигуралар тезелгән шахмат тактасы тора. Инде байтак фигура алынган булса да, шахмат партиясенең әле башы гына булуын тәҗрибәле күз шундук күреп алырлык. Әкәмәт. Эдлай үз-үзе белән уйныймы әллә? Булыр да. Ялгызлыктан нишләмәссең? "Без дә оныттык егетне", - дип уйлап алды Стән. +Стән әле университетта укыган чакларында ук шахмат мәсьәләләрен чишү, композицияләр төзү белән мавыга иде. Мәсьәләләрнең бер төрлесе ретроград мәсьәлә дип атала. Якты юлда тукталган партия бирелә, тактадагы фигураларның торышына карап, кемнең ничек йөргәнлеген уен башына тикле ачыклау таләп ителә. +"Карыйк эле, карыйк, - диде Стән үз-үзенә, шахмат тактасына иелеп. - Бәлки, монда ул уенның барышын аңлап булыр. Эдлайның уң кулымы, сул кулымы әйбәтрәк эшлиме икән? +Кире йөрешләр ясап "чигенгәндә" Стән берничә җирдә төртелеп калды. Монда, шик тә юк, аклар тарафыннан ялгышлар җибәрелгән иде. Тәҗрибәсез уенчыга гына хас ялгышлыклар. Эдлай, күрәмсең, бер кулын яратарак төшә, ә икенчесенә хата ясарга ирек куя иде. Стән, тырыша торгач, партияне башлангыч торышына кадәр җиткерде дә фигураларны элек булганча тезеп куйды. +Эдлай һаман кухняда табак савытларны шалтыр-шолтыр китерә иде эле. Аны чын күңелдән кызганса да, гаҗәпкә каршы, Стән үзенең элекке дустына карата якынлык тоймый иде. Битараф вакыт үзенекен эшләгән. Кешеләрне якынайту һәм ерагайту аның кулында. Хәер, генә. Шомарта-чарлый яки үтмәсли. Яхшырта яки боза. Күбесенчә соңгысын эшли. Ләкин Эдлай начар кеше түгел. Савыт-сабаларын сирәк юса да, кара, аппаратларны ничек чиста тота икән? Бөтен җире көзгедәй ялтырап тора, тырналган-кыршалган эз дә күрмәссең. +Кинәт Стәнның күзләре молекуляр көчәйткеч янында торган шактый зур яшел тартмага төште. Тартманың панелендә төймәләр һәм берничә шкала бар. Мондый тартма булганын Стән нишләптер хәтерләми иде. Радиоалгычның эчке схемасын да, монтажын да ул аерымачык белә. Гаҗәп, нинди тартма икән бу? Эдлай аппаратка бербер үзгәртү кертте микән әллә? Бәлки бу тартма төрле ешлыктагы сигналларны тотарга мөмкинлек бирә торган көйләү блогыдыр? +Эдлай килеп керде. Ул, бөтен кагыйдәсен җиренә җиткереп, ак алъяпкыч бәйләгән иде. +— Аш әзер, кадерле кунак, - дип игълан итте ул, кулларын итәгенә сөртә-сөртә. - Табынга рәхим итүеңне үтенәм. +Табынны Эдлай кухня өстәленә әзерләгән. Артык мул булмаса да, монда ашларның салкыны да, кайнары да бар. Уртада, мәһабәт шешә янында, ачылмаган ике банка сыра да куелган. Термоста, әлбәттә, кофе инде. Сифон белән су. +Очрашу хөрмәтенә бер бокал күтәрделәр. Аннары Стән болай диде: +— Эдлай, син гафу ит, ләкин мин аек булырга тиеш... +Тегесе көлеп җибәрде. +— Мин дә нәкъ шуны әйтмәкче булып уңайсызланып утыра идем, - диде ул. - Беләсеңме, мин авызга да алмыйм бит... +— Шулай укмыни! - дип гаҗәпсенде Стән. — Ихтыяр көчле үзеңдә, картлач! +— Юкса монда эчкечелеккә сабышуың да тиз, - дип салды. +— Аш-суга остарып җиткәнсең, - дип хуплады Стән. +— Пешекчелек буенча үз рецептларым да бар, дускай, - дип мактанып куйды тегесе. - Гөмбәдән илле төрле ризык әзерли беләм. Урта гасырлар булса, мин йә бер ярлырак король, йә баерак герцог кухнясында шөһрәт казаныр идем... +...Савыт-сабаны юуда Стән да катнашты. Су җылытты һәм Эдлай юган тәлинкәләрне суда чайкап сөртеп торды. +Хуҗалык эшләрен бетергәч, алар яңадан аппаратлар бүлмәсенә кайттылар. +Эдлай тәрәзәне ачып куйды. Күк йөзендә инде эре йолдызлар кабынган, кояш баешында, Зодиак яктысында антенна касәсе шәүләләнеп тора. Монда шәһәр шау-шуы юк. Җемелдек йолдызлар белән яфраклар сердәш монда. Әйе, тын йолдызлар якын биредә. +Икәүләшеп тәмәке кабыздылар. +— Шахмат белән мавыгасың икән, - диде Стән, җайлап кара-каршы утырышкач. - Берәр атаклы шахматчы уйнаган партияне тикшерәсең мәллә? +Эдлай иптәшенә ялт итеп күз төшереп алды, аннары өстәлдәге шахмат тактасына борылды. Аның бит очлары кызарган кебек булды. +— Әйе, - диде ул, теләр-теләмәс кенә. - Мәшһүр Капабланка уйнаган партия. +— Ул ниндиләр белән уйнаган соң? +— Аклар белән. +— Начар уйнаган, - диде Стән кырт кына, Эдлайның күзенә карарга тырышып. +Эдлай сигаретының көлен коеп маташкан булды. +— Бәлки... - диде ул, сагая төшеп. +Стән артык төпченмәде, чөнки үз йомышына күчәр +— Мине өченче елгы сәер тасма кызыксындыра, - дип башлады ул. - Мин аның белән вакытында ныклап таныша алмадым, ә аннан соң "бу — ясалма сигналлар түгел, очраклы язма гына" дип сөйләнгән лыгырдыкларга ышандым... +— Хәзер фикерең үзгәрдемени? - дип сорады кинәт кенә Эдлай. +— Әйе, Коллинзның мәкаләсен укыгач, ул тасманы үз күзләрем белән күрәсе иде дигән уй туды. Фотокүчермәсе бардыр бит? +— Бар. Ләкин Коллинз хаклы, Стән. Бу тасмада бербер артлы тезелгән чыгынтылар мәгънәле сигналлар түгел. +— Минем моңа үзем ышанасым килә. +— Рәхим ит. Тасманы хәзер табып китерәм. +Эдлай почмактагы зур тимер шкаф янына килде. Шифрлы шкаф иде бу. Аны ачу өчен телефон дискысы кебек түгәрәкне дүрт тапкыр борырга кирәк. Дүрт урынлы санны дөрес җыйсаң, шкаф ачыла да китә. +Шифрны җыйганда Эдлай ишекне гәүдәсе белән каплап торды. Бераз актарынгач, ул Стәнгә кечкенә генә тасма рулоны китереп бирде. +— Менә, - диде ул. +Стән тасманы күздән кичерде. Гадәти фонда ун чыгынты: алар бер, ике, өч, дүрт чыгынтылы төркемнәр булып урнашканнар. Ягъни натураль саннар рәтенең үзе инде. +Аларны башта "Игътибар! Космик туганнарыгыз сөйли!" мәгънәсендәге чакыру сигналыдыр дип уйлаганнар иде. Космик күзәтү станциясенә махсус комиссия җибәрелеп, берничә атналар тикшерү алып барылды. Әмма сигналлар яңадан кабатланмады. Төрле өлкә галимнәреннән торган комиссия уртак бер фикергә килә алмаачык килеш калды. +Натураль саннар рәте. Бер, ике, өч, дүрт. Әгәр бер яшьлек баланы язу машинкасы төймәләренә басарга өйрәтсәң, ул бала очраклы рәвештә сүзләр чыгарырга, хәтта мәгънәле җөмлә дә басып бирергә мөмкин. Миллион еллар "уйнап" утырган баланың, әйтик, "Мюнхаузен маҗаралары" китабын яки "Хуҗа Насретдин мәзәкләре"н басуы да ихтимал. Математика шулай ди: тасмадагы чыгынтыларның чиксез Галәм бушлыгыңда чабышып йөргән тынгысыз атомнар тирбәнеше генә булуы да бар... Ничә уйласаң да һаман шул бер нәрсәгә килеп төртеләсең, һич тотыныр җай юк... "Нигә соң бу башваткыч эшкә алындым әле мин?" - дип уйлады Стән. Аның Коллинз мәкаләсенә ачуы чыккан иде. Коллинз үзенең мәкаләсен мондый сүзләр белән тәмамлый: "Әгәр без чит дөньялардагы акыл ияләре җибәргән чакыру сигналын тота калсак, нишләргә? Җавап бирмәскә?" +Ачык тәрәзә аша мотор гөрелтесе ишетелде. +— Почта, - диде Эдлай һәм урындык аркасыннан костюмын алып иңенә элде дә чыгып китте. Ә Стәнне һаман бер уй борчый иде: "Эдлай нәрсәнедер яшерә кебек. Ләкин нәрсәне? Нәрсәне?" +Кичке тынлыкта автомобиль кычкыртканы, аннары сөйләшкән тавышлар ишетелде. Автомобиль шундук китеп тә барды. +Эдлай бер кочак газета-журнал һәм Стән суккан телеграмманы тотып килеп керде. Стәннең башыннан: "Күп укый икән шайтан", - дигән уй йөгереп узды һәм ул бераз көнләшеп тә куйды. Оештыру, яңа хисап машинасы өчен акча теләнү, югары даирәләр белән әрепләшү кебек дөньяви мәшәкатьләр муеннан булганга, Стәннең көндәлек матбугатны укырга да вакыты калмый иде. Ә матур әдәбиятны әйткән дә юк инде... грамма менә шулай йөри, - дип, сүрән генә елмайды Эдлай, телеграмманы күздән кичереп. +— Морзе бабай и сүгенер иде дә соң! - дип, аның сүзен күтәреп алды Стән. +— Мәдәният җимешләре... - диде Эдлай ят бер тавыш белән. - Плюсның минуска әйләнүе... +Баягы сүзгә әйләнеп кайттылар. +— Син 21 сантиметрдан башка дулкыннарны тотып карамадыңмы? - дип сорады Стән. +— Карадым, Стән. Былтыр 18, аннары 1,25 һәм 0,4 сантиметрлар тирәсен, ягъни һидроксид, аммиак һәм формальдеһидка туры килгән ешлыкларны тыңлап чыктым. +— Үзеңдә туган уймы бу? +— Юк, Академиядән махсус блок җибәрделәр. Әнә ул, - дип бая Стән игътибар иткән яшел тартмага төртеп күрсәтте Эдлай. +— Нәтиҗә юкмы? +Эдлай "юк" дигәнне белдереп, ым гына какты һәм дәшми- тынмый журнал актарырга кереште. +Стән үзендә Эдлайга карата туган ышанмау хисенең тагы кузгалуын сизеп уңайсызланып китте. Ул һаман шул тасманы тотып утыра иде әле. Бер, ике, өч, дүрт. Чыгынтыларның киңлекләре дә, төркем аралары да бертигез. Берәр нәрсәне тырышып-тырышып та аңлый-төшенә алмаса, Стәннең бөтен дөньясына, үз-үзенә карата да ачуы кузгала торган иде. Стән тирләп чыккан кашларын сөртте. Уйлары чуала башлагач, ул тасманы өстәлгә куйды да тагы сигарет кабызды. Астан гына Эдлайга күз төшергәләде. Дөнья-җиһанның бөтен серләрен, бөтен нечкәлекләрен, сәбәп-нәтиҗәләрен аңлаган, тормыш хәлләренең алдын-артын белгән философ кебек тыныч иде Эдлай. Ә энтузиастлар тыныч һәм салкын канлы булалармы соң? Юк, аларга ашкыну, илһам- дәрт һәм янып-көеп эшләү, хәтта рып куйганнармыни малайны. Олыгаю галәмәтеме? Дәрте сүрелгәч, нигә монда ята соң ул? Акча җыеп ята микән әллә? Биредә тормыш арзан, ә Эдлай ялгыз кеше. Бәлки, ул, шайтан, түгәрәк кенә бер сумма туплап, бизнеска керешеп китәргә җыенадыр? Тора-бара, фән өлкәсендә рәт чыкмагач, дөнья артыннан гына куа башлаган "галимнәр" азмыни? +Кинәт Стәннең башына үзенчә төпле һәм шактый хәйләле бер уй килде: +— Эдлай, - дип дәште ул. - Эдлай... Минем материаль як шәптән түгел... Бурычка баттым, туган. Биш мең миңа хәзер бик тә ярап куяр иде... +Эдлай әкрен генә башын күтәрде. Ул күзләрен йомгалый, көчәнеп елмаерга тырыша. +— Стән... минем... минем акчам юк бит, - диде ул, уңайсызланган кебек итеп. - Мин бик шатланып бирер идем дә... Күп булса, биш йөз бардыр... Тегеңә-моңа тоткалап бетердем... - дип өстәде ул тотлыга-тотлыга. +— Ярый инде... Юкның җавабы юк дигәндәй... Башка берәүгә баш ияргә туры килер. Шулай да мин сиңа өметләнгән идем, картлач. +— Гафу ит, Стән. Әгәр булса... - дип кабатлады тегесе, башын иеп. +— Сәгать унбер, - диде Стән һәм киерелеп куйды: - Ятабызмы? Синең көн режимың ничек соң? +— Төнге уникедән дүрткә кадәр йокы. Көндезге бердән кичке дүрткә кадәр тагы бер черем итеп алам. +— Димәк, мин синең режимыңны бозмыйм. Хәерле төн. +— Хәерле төн. Хәзер сиңа мендәр белән юрган алып +төшәм. +...Стәннең күзенә йокы кермәде. Кофе белән мавыгасы калмаган, ахры. Йөрәкне нидер кыса, ниндидер икән? Беренчедән, шахмат. Капабланка уйнаган партиягә анализ ясый, имеш! Капабланка шундый элементар хаталар җибәрсә, тавыклар көләр. Икенчедән, акча. Эдлай шактый зур хезмәт хакы ала, эчмәгән кешегә вак-төяккә генә бетәрлек түгел. Җәмгыяте хәйриягә биреп барган булса, әйтми калмас иде — оят эш түгел бит. Янә китереп, сейф. Сейфны ачкач, Эдлай кирәкле тасманы эзләп шактый озак актарынды. Димәк ки, сейфта сакланырга тиешле кәгазьләр күп. Нинди кәгазьләр булыр ул? Эдлайның үз-үзен тотышы да сәер. Күз карашлары ук гаебен сизгән кешенеке сыман. +"Ник кенә килеп чыктым соң әле мин монда? - дип уйлады Стән күңелсезләнеп. - Иске дустан шикләнәм... Ә шулай да дүрт чыгынтылы язмада бер-бер мәгънә булса кирәк. Дөресен әйткәндә, мин шуның өчен килдем дә бит... Нервлар какшаган... Бик иртә... Гомернең уртасына да җитмәдек бит әле. Алда күпме көрәш... башлык-җитәкчеләр белән күпме сүзгә керәсе, студентлар иреген яклап күпме көрәшәсе бар... Дөньясы тыныч түгел, дөньясы. Әле тегендә, әле монда сугыш ялкыны кабынып тора. Көньяк Монтинада халык күтәрелешен бастырганда, Вольта елгасы кызыл төскә кергән. Кеше башларын казыкка кадап, бәйрәм тантанасы иткәннәр, мәҗлесләр оештырганнар... Йа Раббым, нинди болганчык еллар бу? Нинди цивилизация бу?" +Стән кәнәфидән торып өстәл лампасын кабызды. "Элек без сейфны станция ачылган ел белән шифрлап бикли торган идек, - дип уйлады ул. - Гомумән, яшертенлеккә көлеп карый идек, шпиономаниягә төкерә идек. Эдлай хәзер нинди шифр куллана икән? Үзенең туган елынмы? Быелгы елнымы? Яки башка берәр күренекле датанымы? Тфү! Бу шифр миңа ник кирәк булды соң әле?" Стән, җинаять урынында тотылган малай шикелле, үзенең кызара +Бүлмә балта эләрлек булып зәңгәр төтен белән тулгач, ул тәрәзәне ачып һава алыштырды. Аннан тагы төтәсләргә тотынды. +Сейф каршысына ничек килеп басканын ул хәтерләми. Ничә төрле санны сынаганын да белми. Ахыр чиктә ул беренче тапкыр серле сигналлар теркәлгән елга — 1985 санына тукталды бугай. +Зәңгәр төймәгә баскач, сейфның авыр тимер ишеге әкияттәге сихри капка кебек әкрен генә ачылып китте. Стән, үз-үзеннән куркып, артка чигенде. +Сейф киштәләрендә кәгазь тасма рулоннары, магнитофон кассеталары бар иде. Аскы бүлектә кече габаритлы магнитофон һәм телефон кадәрлерәк бер аппарат. Аппарат өстендә калын дәфтәр ята. +Эчке бер коткыга бирелеп, Стән бер тасма рулонын алды. Алды да сак кына сүтеп карады. Тасмага квадрат чыгынтылы сигналлар язылган иде! Ләкин бусында дүрт кенә чыгынты түгел, биш төркемле. Стән тагы ике рулонны сүтеп карады, һәрберсендә сигналлар ярылып ята иде... +Стәнның тәне чымырдап китте, йөрәге кызу-кызу тибәргә тотынды, куллары калтырады. Ул рулонны урынына куеп дәфтәргә үрелде. +Бусы Эдлайның фәнни көндәлеге булып чыкты. +Стән, дәфтәрне тотып, идарә панеле каршысына килеп утырды да тонык яктыда көндәлекне укырга кереште. Тиздән ул бөтен дөньясын онытты. +Көндәлекнең беренче битендә мондый сүзләр язылган иде: +"Мин сигналларның ясалма булуына ышанам, ләкин моны исбат итү өчен аларның яңадан кабатлануы кирәк". +Аннан соң көндәлектә ел ярымга сузылган өзеклек Эдлай үзенә хас булган түземлек һәм сабырлык белән ел иткән — морадына җиткән. Көндәлекнең икенче битеңдәге язма фәнни ачышны теркәүдән бигрәк, шатлыгы тулып ашкан шагыйрьнең таркау һәм аңлаешсыз җырын хәтерләтә иде. +"Я раббым! Мең рәхмәтләр сиңа, космос! Бүгенге сигналлар миңа җан өрделәр, сүнеп барган өметләрем ялкын булып кабынды. Сәлам сезгә, космик туганнар! Мин сезне ишетәм, сез генә..." +Кыска гына шушы язмадан соң, Эдлай үзенең күзәтү нәтиҗәләрен һәм уй-фикерләрен көннән-көнгә терки барган. "Әлегә беркая да хәбәр итми торырга булдым. Табышмакны үзем чишәргә телим". +"Радиотехникага тотынырга туры килә. Безнең кабул итү аппараты амплитуда һәм телеграф модуляцияләрен генә аера. Хәлбуки, радио аша сигналлар тапшыруда ешлык һәм фаза модуляцияләре, шулай ук икенчел модуляция дә кулланылырга мөмкин. Димәк, 21 сантиметрлы спектр диапазонында башка төрле модуляцияләрне тикшерергә кирәк. Сигналларның кабатлану ешлыгы ел ярым булуы ихтимал. Бу сан чит планетаның ел озынлыгына, ягъни йолдыз тирәли әйләнү периодына туры килмиме икән?" +"Эшкә чумдым. Радиоалгычка тоташтыру өчен ике блок ясатып алдым. Акчаны байтак каердылар. Иртәгә ешлык модуляциясен сыный башлыйм". +"Менә ике атна инде радиоалгыч белән җәфаланам. Кушымта блокны ялгагач, эчке комачаулар — шаулау бик нык артты, мәгънәви сигналлар булган тәкъдирдә дә шул комачаулар арасында күмелеп калса кирәк". +"Ике дистә лампаны һәм куәтле транзисторларны яңалары белән алмаштырдым, кәтүкләрне экранладым. Җиргә тоташу сыйфатын яхшырту өчен, грунт суына җиткәнче тирән чокыр казыдым". геләр белән алмаштырдым. Фильтрлар куйдым". +"Электр көчәнешен даими тоту өчен төгәл стаблизатор сатып алдым. Кинескопта сигналларга охшаган импульслар күренеп киткәндәй булды. Ләкин әле кисеп әйтергә иртә". +"Антенна фидерын истән чыгарган булганмын. Радиоалгычка яңа блок өстәгәч, аларның каршылыгы үзара ярашмаска тиеш ич! Фидерның каршылыгын көйләп маташтым. Сигналлар ачыкланды". +"...Шатлыгымның чиге юк, аны аңлатырга сүзләр табалмыйм. Сигналлар, берөзлексез сигналлар килә! Хәзер аларның мәгънәсен ачарга кирәк. Әгәр дә бу — авазларга нигезләнгән сөйләм булмаса, телевизион сурәт булса, миңа җиңелгәрәк килер иде. Югыйсә аз гына да лингвистик сәләтем юк, башкаларга мөрәҗәгать итәргә туры киләчәк... Милли академиягә гадәти фон язмаларын тапшыра барам..." +Укый-укый арыгач Стән күзләрен уып алды һәм өстәл лампасы янына күчеп утырды. +"Аерым сигналны төрле компонентларга таркатып, лупа аша тикшердем һәм җирдә кулланыла торган телевизион сигнал графигы белән чагыштырдым. Охшашлык күзгә ташланып тора! Бер үк типтагы чыгынтыларга карап, экрандагы юллар санын һәм кадрлар ешлыгын исәпләп чыгардым. Безнең стандартларга туры килми, ләкин схеманы үзгәртү бер дә кыен түгел. Радио өлкәсендә остарганнан-остара барам". +"1987, август — 27. Бу көн Җир планетасы тарихына бөек дата булып кереп калыр. Беренче тапкыр чит дөнья сигналлары икенче цивилизация аңына килеп иреште. +Телесурәт, аерым комачауларга карамастан, бик ачык. Башта Эридан альфасы йолдызының планеталар системасы күрсәтелде. Барлыгы биш планета. Тапшыру барысында да тормыш кайный. Икенче планета җирдән бераз гына зуррак, калын атмосфералы. Үзәк яктырткыч тирәли әйләнү периоды чыннан да ел ярым чамасы, ә тәүлеге егерме сәгатькә сузыла. +Болар экранда төрле шартлы билгеләр һәм символлар белән күрсәтеп аңлатып бирелде һәм тапшыру тәмамланды" +"Яңа эраның икенче көне. Эридан цивилизациясе органик тереклек түгел, бәлки машиналарга нигезләнгән булып чыкты! Кибернетик машиналарга. Башта мин, әсәрләнеп, үз күзләремә үзем ышанмадым. Машиналар тормышы! Машиналар мәдәнияте! Алар бөтен бер йолдыз системасында хакимлек итәләр... Бу машиналар үзүзләрен кабат җитештерүгә, ягъни үрчүгә сәләтле. Аларның төрледән-төрле эшкә — транспортка, җир казуга, төзүгә, информация-белем туплауга һәм аны эшкәртүгә, сәнгатькә һ.б.га җайлашкан "токымнары" бар. Ләкин машиналарның һәркайсысы аңга ия һәм хокукый яктан алар тигез. Машиналар җәмгыяте... +Юк, мин бүген яза алмыйм. Зиһенем җитми..." +"Яңа эраның дүртенче көне. Минем дөньяга карашларымны, нигездә, антропоцентрик фәлсәфәмне, әхлакый, этик, зәвык кагыйдәләремне — барчасын астын өскә китергән көн бу. +Органик тереклек җирлегендә үсеп чыккан җәмгыятьне киләчәктә котылгысыз рәвештә машиналар алмаштырачагын аңладым. Дөресрәге, миңа моны ныклап аңлаттылар һәм исбат иттеләр... +Икенче планетада машиналар цивилизациясе беренчел тереклек хәрабәләрендә үскән. Машиналар үз элгәрләренең материаль һәм рухи культурасын, фән-гыйлем байлыгын үзләштереп, алга таба тәрәккый иткәннәр. Алар инде берничә йолдыз системасы белән радиоэлемтә рихы белән танышканнар. Туу, үсеш, картаю һәм үлем. Бөтен тарих менә шул сүзләргә сыя. Табигый цивилизацияләр еш кына фаҗигале һәлакәткә юлыгалар икән. Ләкин физик һәм рухи яктан әкренләп дегенерацияләнү, артка китү — үлеп бетүнең төп сәбәбе. +Җирдәге борынгы динотерийлар, гигантозаврлар яки,әйтик, вакыт исәбе ягыннан безгә якынрак торган йөнтәс мамонтлар нилектән кырылып беткәннәр? Моны төрлечә аңлатырга тырышалар. Берәүләр фикеренчә, алар Җирнең климаты үзгәрүгә җайлаша алмаганнар. Икенче галимнәр аларны ваграк хайваннар — имезүчеләр кысрыклап чыгарган дип исәпли. Өченче берәүләр космик нурланышның зарарлы тәэсирен күрсәтә... Кыскасы, һәркайсы үзенчә сәбәп таба. Ә сәбәп эзләп ерак йөрисе юк. Сәбәп динотерийларның үзләрендә. +Үрчү процессында хайваннар аралашып бетәләр һәм генотип ягыннан нәкъ бертөсле булган тереклек ияләре барлыкка килә. Алар хәзер бер-берсенә ике тамчы су шикелле охшаган булалар. Бөтен куркыныч менә шул охшашлыкта, бердәйлектә. Бу вакыт хромосома-геннар системасы тәңгәлләшә. Ана һәм ата хайваннарда бер үк сыйфатлар — яхшысы да, начары да, ягъни кимчелекләр дә кабатлана, алар бер үк авыруларга бирешүчән булалар. Нерв-психик эшчәнлек тә бер калыптан суккан була. +Җирдә кайбер ялгыз атауларда яшәүче халык тышкы дөньядан тәмам аерылган. Гасырлар буена үзара гына өйләнешү, кан катнаштыру нәтиҗәсендә андагы кешеләр дегенерация юлына басканнар. Андый утрауларда халыкның яртысы авыру, чирләшкә, гарип яки акылга тулы түгел. +Әлегә, җирдә төрле расалар яшәп килгәндә, кешеләргә дегенерация куркынычы янамый. Ләкин кешеләрнең өйләнешүе һәм семья коруы идарә ителә торган нәрсә түфизик аермалар кими. Миллион еллардан соң генетик тигезләнеш барлыкка килеп, психик яктан артка китү, регресс башлану куркынычы бар. +Телевизион тапшырудан күренгәнчә, күпчелек җәмгыятьләр шулай һәлак була икән. +Икенче планетаның хәзерге хуҗаларын — машиналарны элекке цивилизация ясап калдырган. Бер яктан карасаң, алар беренче җәмгыятьнең балалары. Ләкин мондый уй акылны канәгатьләндергән кебек булса да, безнең йөрәк моңа каршы... +Бүгенгә җитте. Башым чатный". +"Яңа эраның бишенче көне. Бүгенге тапшыруны аңлап җиткермәдем, чөнки ул артык катлаулы, киң колачлы һәм минем зиһен өчен бик абстракт иде. Икенче планета төрле сурәтләр рәвешендә безгә сораулар биреп карады шикелле. Күрәсең, МЦга Җир планетасы турыңда байтак нәрсә мәгълүм. Радио һәм телевизорлар уйлап табылгач, Җир шарының метрлы дулкыннарда радионурланышы миллион тапкырлар артты. Ул хәзер йөзләрчә миллион градуска туры килә һәм Кояшның тапсыз чактагы радионурланышы белән бер чама. Җир Кояш тирәли әйләнеп йөргәнлектән, Доплер эффекты аркасында, күрше йолдызларга барып җиткән уртача дулкын озынлыгы периодик рәвештә үзгәрергә тиеш. Шул үзгәрешкә карап, МЦ Җирнең Кояш тирәли әйләнү периодын хисаплап тапкан. Тәүлек эчендә күчәр тирәли әйләнү дә шундый эффект тудыра. Димәк,безнең күршеләргә Җирдәге тәүлек озынлыгын белү дә кыен булмаган. +Кеплерның өченче законын кулланып, Эриданлылар Җир белән Кояш арасындагы ераклыкны да билгели алганнар. Өстәмә анализ, Җирнең радиусын хисаплап чыгарырга, бездәге физик климат шартларын чамаларга мөмкинлек биргән булыр. дагылар: Җирдә шактый алга киткән цивилизация бар, ләкин әле ул камиллектән ерак тора, чөнки радиоэлемтә өчен тоткан энергиянең күп өлешен галәм бушлыгына таратып исраф итә дигән нәтиҗәгә килгәннәр. Гаять сизгер аппаратлар ярдәмеңдә алар бездә атом-төш коралы шартлатылуын да сизгәннәр... +Бу аларны ашыгыч чаралар күрергә мәҗбүр иткән, МЦ безнең белән контакт урнаштырырга һәм, кирәк булса, ярдәм итәргә карар кылган. +"Алтынчы көн. Телеэкранда сурәт: бер почмакта Кояш тирәли әйләнеп йөрүче Җир планетасы, каршы якта — Эридан Альфасы һәм Икенче планета. Җирдән үзәктәш түгәрәкләр рәвешендә дулкын тарала һәм ук белән күрсәтелгән якка — Эриданга таба юнәлә. МЦ бездән җавап көтәме? Моны шулай дип аңларга кирәкме?" +"Җиденче көн. Тапшырулар дәвам итә. Эридандагы беренчел җәмгыять тарихын күрсәтәләр. Беренчел җәмгыять өч мең ел дәвамында фәкать 20 ел сугышсыз яшәгән (бу нисбәт нәкъ Җирдәгегә туры килә). Ә акылга утырганда иңде соң була, байлык-муллык эчендә йөзсәләр дә, алар биологик яктан артка тәгәри башлыйлар... +Нишләргә? Җавап бирергәме, юкмы? Махсус генератор һәм куәтле көчәйткеч ясасам, үзебезнең антенна ярдәмеңдә тар көлгә итеп сигналлар җибәреп булыр иде. Тик миңа электр энергиясе туплап калырга кирәк. Аккумуляторлар сатып аласы була. Безнең радиохәбәрләшү дулкыннарын сизә алганнар икән, юнәлешле сигналларны тотмый калмаслар дип уйлыйм". +"...Йөзенче көн. Бу көн — Яңа эрада икенче бөек дата. Мин Эриданга таба сигналлар җибәрдем. Импульслар аларныкы кебек үк — 1, 2, 3, 4, 5". +"Бөек дата" дигән сүзләргә килеп җиткәч, Стән тетрәнеп китте, тәненнән суык йөгереп үтте. "Эдлай акылдә, тиле ул! Барлык хөкүмәтләр һәм, ахыр чиктә, бөтен кешелек дөньясы кабул итәргә тиеш карарны бер дуамал үзе генә кабул итә... Нинди саксызлык! Җирне, күчәре-ние белән бергә, уптым-илаһи сатып җибәрү белән бер бит бу!" +Стән, маңгаена бәреп чыккан бөрчек-бөрчек тирләрен сөртеп, дәфтәрне тиз-тиз актарырга тотынды. Әһә, менә! +"...Икенче ел, җитмеш бишенче көн. Алар монда киләләр! МЦ сигез ел элек үк инде Кояш системасына күзәтчеләр җибәргән булырга тиеш. Эриданга кадәр ара унбер яктылык елы. Әгәр ракета электромагнитик дулкыннар тизлеге белән очса, яңадан өч-дүрт елдан космик кунакларны көтәргә кирәк". +"...Алтынчы ел, илленче көн. Мин тагы элекке тәртип белән (биш төркем чыгынтылы) радиосигналлар җибәрдем. Әгәр МЦ ракетасы якын булса, алар бу дулкыннарны тотарлар дип уйлыйм. Көтәм, көтәм... Ни көтәм соң мин?" +"...Алтынчы ел, туксанынчы көн. Алар мине бик тиз таптылар. Хәер, монда гаҗәпләнер урын юк. Соңгы сигналларым үтә нечкә нур рәвешендә иде. Шул ук Доплер эффекты астронавтларга станциянең кайсы киңлектә һәм нинди географик озынлыкта урнашканын төгәл билгеләргә ярдәм иткән. +Эридан вәкилләре минем янга төнлә килеп керделәр. Мин аппаратларны көйләп утыра идем. Ишек шыгырдаганга әйләнеп карасам, чәчләрем үрә торды. Ишек катында ике зат басып тора! Караңгыда ачык күренмәсәләр дә, аларның кеше түгеллеген шәйләп алдым. Астронавтлар? +— Узыгыз, - дип ишарә ясадым мин, эчке калтыравымны җиңәргә тырышып, һәм люстраны кабыздым. +Болар минем янгарак килеп баш иделәр, авыз булып хезмәт итә торган уемнарыннан аңлаешсыз авазяхшылабрак күздән кичердем. Ике аяк, ләкин куллары өчәү. Күзләре дә өчәү, алар бер-берсенә карата 120 градус почмак ясап куелганнар. Димәк, тирә-юньне тулысынча күрәләр, башларын борып торасы юк. Өсләрендә — тәнгә сыланып торган яшькелт спорт костюмы. Шик тә юк, машинага кием кирәкми, костюмны алар әдәп йөзеннән генә, яисә шик тудырмас өчен генә кигән булсалар кирәк. Ә бәлки бу — беренчел цивилизациядән калган кирәксез бер гадәттер? Эриданлыларның кул-аяклары бик хәрәкәтчән, һәрхәлдә, кунакларның тәне металлдан түгел, ниндидер саргылт пластиктан ясалган иде. +Мин әле һаман калтыравымны җиңә алмыйча, ни эшләргә белмичә басып торам. +Алдан кергән зат (Беренче номер диимме?) нидер әйтте дә бер кулын миңа сузды. Мин дә күрешергә дип кулымны бирдем һәм шул мизгелдә... Әйе, мин бер мизгелгә аңымны җуйдым бугай. Күз алларым караңгыланып китте, кулым, бөтен тәнем, хәтта тешләремә кадәр кызышкан кебек булды. Аңыма килеп, күземне ачканда, эриданлылар минем янда тыныч кына басып торалар иде. +— Гафу итегез, без хәзер иркенләп аңлаша алабыз, - диде Беренче номер. +Бу сүзләрне ул нинди телдә әйтте? Шуны беләм, бу — инглиз теле дә, француз, немец, рус теле дә түгел иде. Ләкин мин аны аңлыйм, күрешкән чакта миңа электроимпульслар аша тел гыйлеме тапшырылган ахрысы. +Мин боларга утырырга тәкъдим иттем, алар исә баш тарттылар. Чыннан да минем кунакларга утырып торуның һәм, күрәсең, ял итүнең дә кирәге юк иде. Аларга энергия-көч чыганагы һәм вакыт-вакыт алмаш детальләр генә кирәктер, бәлки... +— Без фотон ракетасында икәү килдек, - дип сүз башлады Беренче номер. - Бурычыбыз — сезнең белән кат гафу үтенәбез. Минем исемем — Идо. Иптәшем — Оро. +Кул бирешкән арада, алар минем эчке дөньямның, уй- фикерләремнең күчермәсен алып өлгергәннәр. Мин белгән барлык нәрсәләр, шул исәптән биографиям дә, хәтта мин инде онытып бетергән вак-төякләр дә аларга мәгълүм хәзер. Бөтенесе дә. Яшермим, моны аңлагач чәчләрем үрә торды, чөнки һәр кешенең үз-үзеннән дә яшереп саклый торган һәм бик теләсә дә онытылмыйча җәфалый торган серләре, хыяллары бар, хурлыклы һәм түбән минутлар да булгалый бит... +Тик нәрсәдән оялырга! Үзеңә карата да бер баскыч югары торган затлардан оялу сине үлем тырнагыннан йолып калачак хирургтан тән яшерү белән бер түгелмени? +— Без Җирдә берничә ай торабыз инде, - диде Беренче зат. - Мондагы барлык телевизион һәм радиопрограммалар белән танышып, Ассамблея китапханәсендә булган китапларны, музейларны, вакытлы матбугатны карап чыктык. Әлбәттә, яшерен эш итәргә туры килде. Сезнең әхлак кагыйдәләренә сыеп җитмәсә дә, шунсыз мөмкин түгел иде... Һипноз кулланырга да туры килде, - дип өстәде ул. +Мин дәшми генә иягемне кактым. +— Җир планетасы ярдәмгә мохтаҗ. Тән, акыл һәм әхлак деградациясеннән башка, кешеләрне тагы берничә куркыныч сагалап тора. Бу куркынычларны сезгә, Эдлай, минем юлдашым Оро яхшырак аңлатыр. +Оро алгарак чыкты һәм иске граммофонныкы кебек шыгырдавык бер тавыш белән сөйләргә кереште: +— Беренче. Соңгы гасырда Җир атмосферасы пычранганнан пычрана бара һәм моңа кеше үзе, аның фабрикалары, химия иңдустриясе, транспорт машиналары гаепле. Минем хисаплауларыма караганда, һавага елына 250 миллион тонна тузан, 60 миллион тонна чамасы агулы күкерт атмосферада карбон оксиды 5 процентка арткан. Шуның аркасында Җир шарындагы уртача температура якынча бер градуска күтәрелгән. Нәтиҗәдә, бозлыклар чигенгән, котыплар тирәсендәге боз-кар "бүрекләр" эри башлаган. Бу исә диңгез-океан сулары күтәрелүгә китергән. +Атмосфераны агулау һәм пычрату киләчәктә дә шушы тизлек белән дәвам итсә, яр буйлары һәм түбәнлекләр, атаулар су астында калып, коры җир мәйданы 10 процентка кимиячәк. +Кеше организмына тәүлегенә 1 килограмм азык, 1,5 килограмм су һәм 12 килограмм һава кирәк. Атмосфераның агулануы кешеләрдә сулау органнары, күз һәм башка орган авыруларын арттыра. Үсемлек һәм хайваннар дөньясына да зур куркыныч яный. +Кешеләр Җир атмосферасын чүплек башына әйләндергәннәр, бөтен кирәксез матдәләр, химия калдык-постыкларының күбесе шунда чыгарып ташлана. Ахыр чиктә төтен һәм корым белән аралашкан агулы томан барлык Җир шарын төреп алачак һәм Җир йөзеңдә цивилизация генә түгел, гомумән, хәзерге тереклек юкка чыгачак. +Икенче. Кешеләр елга-күл, диңгез-океаннарга нефтехимия, бигрәк тә атом индустриясе ташландыкларын агызып, суларын шул дәрәҗәдә пычратканнар ки, елгаларның яртысында балыклар үлеп беткән, хәтта океаннарда да балык кырыла... +Җир табигатендәге тигезләнеш бозылган һәм, кызганычка каршы, бу процесс тыелгысыз рәвештә дәвам итә. Тиздән кешеләр төче сусыз калачаклар, ә зур шәһәрләрдә суга кытлык бүген үк сизелә инде. +Хуҗасызлыкның, алны-артны карамыйча эш итүнең, бүгенге көн артыннан гына кууның тагы бер аянычлы мисалы бу, - дип нәтиҗә ясады Беренче зат. +Икенче зат (күрәсең, ул информация чыганагы, дәвам итте: +— Өченчедән, сезне энергетик ачлык һәм материаль мохтаҗлык көтә. +— Ачлык-патша... - дип куйды Беренче зат. - Кешене ачлык инстинкты тудырган, хезмәткә өйрәткән... һәм шул ук ачлык аны тагы харап итәргә тырыша... +— Нишләргә соң? Кешеләр ни чара күрергә тиеш? - дип ычкындырганымны сизми дә калдым. +— Без сезгә ярдәм итәргә әзер, - диде Идо. +Ничек итеп? - дип сорадым мин. +— Без Җир планетасында материаль җитештерү, укыту һәм тәрбия, идарә итү, информация-белем туплау эшенә катнашырга телибез... +Эдлайның көндәлеген укый-укый, Стән бөтен дөньясын онытып җибәргән иде. Ул йодрыгы белән дәфтәргә китереп сукканын, "Хаин! Сатлык җан!" - дип кычкырганын хәтерли. +Ишек ачылганын Стән сизми дә калды. +Аның каршысында, пистолет тотып, Эдлай басып тора иде. +— Шымчы... - диде ул. Аның күзләре кара ут чәчкән кебек иде. - Урыныңда утыр, Стән! Кымшанасы булма! - дип таләп итте ул. +Эдлайның тузгыган чәчләре маңгаен каплап тора, ул ашык-пошык кына киенгән, изүләрен лә каптырмаган иде. +— Эдлай! - дип дәште аңа Стән. - Нишләвең бу синең? Эш программасын бозгансың, яшертен рәвештә... +— Ахмак! - диде Эдлай бик дорфа итеп һәм, пистолетын төбәгән хәлдә, өстәлдәге көндәлеген үрелеп алды. +— Син сатылгансың, Эдлай! Кешелеккә хыянәт иткәнсең! +— Мин кешелек цивилизациясен коткарырга телим! аларга коллыкка сатарга телисең! Иңде сатып җибәрмәгән булсаң... +— Ялгышасың, диде Эдлай, борын канатларын кабартып. +Ул урындык алып Стән каршысына килеп утырды. +— Стән, - диде ул, бераз тынычланып, - кызып китмәскә сүз бир. +— Бирмим, - диде Стән. - Барыбер уңайлы чак туры китереп, мин сине... +— Нишләтерсең? +— Кирәк булса, ботарлап атармын! +Эдлай елмайгандай итте. +— Беләм, син көчлерәк. Колледҗның чемпионы идең бит... Ләкин сиңа җитезлегеңне дә, куәтеңне дә күрсәтергә туры килмәс. Артыңа борылып кара, Стән. +Стән иңбашы аша гына артка күз салды. Анда кеше кыяфәтлерәк бер зат басып тора иде. Ул тораташтай хәрәкәтсез, керфеген дә какмый. Терсәктән бөгелгән куллары Стәнне тотып алырга әзер тора. +— Бусы нәрсә? Кем? Идо дигән җен токымы шушымы? +— Юк, - дип көлемсерәде Эдлай. - Монысы икенче ракетадан. +— Димәк, тагы бер ракета килде? +— Алар бергә җибәрелгән. +— Бу... хәшәрәт синең шәхси сакчыңмы әллә? +— Гомумән, сакчы, Стән. Тор исемле. Беләсең килсә, ул һипноз көченә дә ия. Кирәге чыкканда, шприц белән кадап инъекция ясый ала... Юк, юк, агу түгел. Дару җибәрә. Тор бездәге авыруларны дәвалау буенча белгеч. Бөерләреңдә таш юкмы? Бавырың авыртмыймы? Үпкәң тазамы? Тешләрең борчымыймы? Боларны ул күз ачып йомганчы дәвалый. +Эдлай бу сүзләргә бөтенләй игътибар да итмәде шикелле. +— Алар Бөек планны тормышка ашыру өчен бернәрсәне дә кызганмыйлар... +— Бөек план? +— Бөек план. Бөек эш. Бөек максат. Без кешеләрне бәхетле итәчәкбез. +— Ай-Һай! Стандарт бәхеттән кешеләр бик тиз ваз кичәрләр! +Эдлай, урындыгын якынрак китереп, Стәннең күзләренә кереп китәрдәй булып утырды һәм үзләренең план-максатларын аңлатырга кереште. Аның күзләрендә шашкын ут елтырый, ләкин тавышы саф һәм сүзләре дә эчкерсез иде. Һәрхәлдә, ул, изге эш эшлим дип инанган иде шикелле... +— Беренче нәүбәттә без кешеләрне халык санын тиешле күләмдә тотарга өйрәтәчәкбез. +— О! Терлек фермасындагы кебекме? +— Көлмә, Стән, һәр цивилизация иртәме-соңмы барыбер моңа киләчәк. Җир шары бик кысан бит. Без үзебезнең Җир дигән космик кәрапта баруыбызны онытмаска тиеш! Әгәр табигый үлем-җитем булмаса, мең елдан соң Җир йөзендә энә төртерлек тә урын калмас иде. +— Ә Галәм киңлеге? Башка планеталар? Астероидлар? Кешеләр шунда күчеп китәрләр һәм, әйтик, җансыз Марсны шау чәчәкле планета итәрләр! +— Дөрес юл түгел бу, Стән. Син бит математик, үзең уйла: хәзерге вакытта барлык илләрнең хәрби бюджетында каралган ифрат зур сумманы тоткан тәкъдирдә дә көнгә фәкать ун кешене генә Марска җибәреп булыр иде. Хәлбуки, Җирдә кешеләр саны көненә 100 000 кешегә арта... Төшенәсеңме? +"Дөрес сөйли, шайтан", - дип уйлады Стән, иренен +— Халык тыгызлыгы проблемасын космоста түгел, монда, Җирдә хәл итәргә кирәк, - дип сүзен дәвам итте Эдлай. +— Нинди юл белән? +Бердән, туу санын чикләргә. +— Икенчедән? +— Гомер озынлыгына чик куярга. Әйтик, 100 яшь җитәме? +— Миңа, бәлки, җитәр дә иде... Ләкин медицина белән биология шулкадәр тиз үсә, һәм алар гомер озынлыгын артгырганнан-арттыра баралар бит! +— Үз агымына куйсаң, ягъни идарә итмәсәң генә шулай, Стән. Эриданлылар ярдәмендә без хәзер үк инде кешенең гомерен 150—180 яшькә җиткерә алыр идек. Ләкин моның кирәге юк... +— Кеше 100 яшькә җитү белән дөнья куйсын дисеңме? Шайтан алгыры, бу фани дөньяда үзеңнең быел үләчәгеңне белеп торудан да ачырак хакыйкать бармы соң? Кешене акылдан шаштырачак ул! +— Үлем сәгатен алай төгәл билгеләмәсәң дә була ич. Гомер чиген 100—105 итеп куярга мөмкин... +— Тфү! Әгәр мин 100 яшькә җитсәм, калган көннәрне янә берәмтекләп санарга тиеш булам бит! Мине, бәлки, үлем чалгысы түгел, ә аның муен тамырымнан ничә миллиметр ераклыкта торуы куркыта торгандыр. Язмышның котылгысыз икәне, тәкъдирнең алдан билгеләнүе, аңлыйсыңмы? Чөнки бу — гади, табигый үлем булмаячак! +— Берни эшләр хәл юк, туган, - диде Эдлай салкын гына. - Кешегә моңа күнегергә туры килер. Кеше күнекми торган нәрсә юк! Юк. Ул кыргый җанварлар арасында да яши, иң кансыз җәзаларга, кимсетүләргә дә күнегә, хәтта җайлаша ала. Аннары китереп, кеше тормышыңда иң төп мәсьәлә үлем түгел, иң мөһиме — ничек яшәү. Стән, беренче сүзгә басым ясап. +— Фән, сәнгать һәм спорт белән шөгыльләнер. +— Шул гынамы? +— Шул гына. Барлык җитештерү-төзү индустриясе машиналарга тапшырылачак. Азык-төлек, кием-салым, торак биналар — бөтенесе машиналар тарафыннан эшләнәчәк. +— Шушылар тарафыннанмы? - диде Стән, артка таба ишарәләп. +— Болар гына түгел, әлбәттә. Индустрия өчен түбән төзелешле автоматлар да ярый бит. +— Кешегә җәннәт була икән, алайса. Бөтен тормыш — уен! Тик мин һаман шунысын аңламыйм: бу кибернетик мәхлукларга ни файда соң? +— Стән, алар мәхлук түгел! Дөрес, аларны кайчандыр беренчел, цивилизация ясаган, ләкин миллион еллар буена тәрәккый итеп, алар бик зур үсешкә ирешкәннәр, төзелеш ягыннан да камилләшкәннәр... Алар кеше кебек үк мөстәкыйль һәм ихтыярга ия. +— Чәнчелеп китсеннәр! Син минем сорауга туры җавап бир: алар ни файда күрәчәк? +— Эриданның хәзерге цивилизациясе табигатьне гасырдан-гасырга ныграк, күбрәк буйсындыра һәм, бездән аермалы буларак, аларның гомере мәңгелек диярлек. Шуңа күрә бөтен өмет аларда... +— Нинди өмет? +— Галәмдә аң-гакыл таралуга. Гакыл хакимлегенә... +— Димәк, алар бөтен Галәмне яулап алырга ниятлиләр? Ә безнең ише ит-сөяктән торган Алла колларын кая куярга исәплиләр? Безгә ни кала? +— Тормыш белән ләззәтләнү... Сафа сөрү... Театр... Балет... Гимнастика... Спорт... Эриданлылар безгә комачауламаячак, чөнки безнең матди-экономик мәнфәгатьләргә +— Кызык икән. Бәлки, без аларга бер уенчык — җанлы уенчык булып, безнең иҗтимагый тормышыбыз үзенә күрә планета сәхнәсендә тамаша булып хезмәт итәр, ә? Курчак театры... +— Борчылма, Стән. Ул курчаклар уеннан тәм-ләззәт табачаклар. Кешене һәм җәмгыятьне җансыз табигать тудырганга гына ул табигатькә безнең ачуыбыз да килми, моны хурлыкка да санамыйбыз бит. Ә яңа җәмгыять төзелешен — яңа модельне — безгә Эриданлы остазлар бирер... +— Һичкайчан да! Җәмгыятьне без үзебез үзгәртеп корырбыз! Җирнең икенче яртысында кешеләр шуның белән мәшгуль! Капиталга каршы көрәшүчеләр коллыкка риза булмаячак! +— Сез бик кызу канлы, - диде Тор, шулчак Стәннең иңенә кагылып. - Тынычланыгыз... +— Нервларың какшаган, Стән, - дип өстәде Эдлай, өлкәннәрчә бер өстенлек белән. - Хәер, безнең җәмгыятьтә нинди нерв системасы түзсен? Без эшлибез, эшлибез, дөнья куган булабыз да көннәрдән беркөнне дөнья куябыз. Баксаң, шәхес буларак безнең күбебезнең җәмгыятькә кирәге дә булмаган була... +— Нинди җәмгыятькә бит, - дип каршы төште Стән. Ул хәзер тынычланып, суынып өлгергән иде бугай. - Төньяк Аврорада, мәсәлән... +— Төньяк Аврорамы? Анда да материаль җитештерү проблемасы бөтен кискенлеге белән килеп басачак, - дип, һаман үзенекен тукыды Эдлай. +— Алар безгә юл күрсәтәләр. Олы юл! +— Ә Эриданлылар? Алар тәҗрибәлерәк бит. +— Күрәм: аларда колбиләүчелек тәҗрибәсе. +— Бездә һәркем хезмәт сөя, хезмәткә бирелгән, - дип сүзгә кушылды Тор. - Әлбәттә, фәлсәфи күзлектән карахезмәт тудырган. Капма-каршылыкның икенче полюсы: безне хезмәт тудырган һәм үзенә әсир иткән... +— Менә шул шул! - диде Стән, Торга таба борылып тормастан гына. - Ә мин... ә без, кешеләр, коллык-әсирлекнең теләсә нинди формасына каршы! Нәкышле коллык — барыбер коллык ул. Без — табигать балалары. Минем анам да, атам да, бабам да— табигать. Мин аның кочагында яшим. Аңа буйсынам, ләкин аны аң-гакылым белән колачлый алам, үземә җайлаштырып үзгәртә алам, яңа табигать иҗат итәм. Ягъни мин табигатьнең колы түгел. Мин беркайчан да кол булмаячакмын, ишетәсеңме? Чакырылмаган кунакларны без Җирдән сөрәчәкбез! +Стән тамагы карлыгып туктап каллы һәм кискен хәрәкәт белән чәчләрен артка ташлады. +Калганы секунд арасынла гына булып аллы. Стән артка таба тибеп җибәргән урынлык Торның күкрәгенә килеп бәрелде, һәм сакчы, авып төшмәс өчен, бер адым артка чигенергә мәҗбүр буллы. Ләкин механик робот кулларын Стәнгә таба сузарга өлгерле. Шул мизгелдә Стән пистолет чыгарды һәм, артка борылып тормастан, төбәмичә генә, иңбашы аша ике пуля җибәрде. Ул арала Эдлай да аңга килде һәм Стәнгә ыргылды. Әмма Стән җитезрәк тә, көчлерәк тә иде. Эдлайның маңгаена ул пистолет сабы белән кундырды. Кан күренгәч, Стән бөтенләй шашты, үзен-үзе белешмәстән, тәрәзәнең зур өлгесенә атып чәлпәрәмә китерде. +— Баскыннарга үлем! - дип кычкырды ул бөтен Галәмгә. Аңа артка борылып карарга бик вакыт иде, чөнки аягына баскан Тор шприц тотып якынлашып килә иде. +Стән тәтегә басты һәм Торның тагы бер күзен сафтан чыгарды. Өч куллы азман, тигезлек сакларга тырышып, бөтерчек шикелле бер урыңда әйләнә башлады. Икенче пуля аны егып салды. итеп телефон шалтырады. Стән бер телефонга, бер идәндә бөгәрләнеп яткан Эдлайга карады. Аннары телефон янына килеп трубканы алды. Аның башында: "Җиде төн уртасында Эдлайга кемнең шалтыратуы мөмкин?" - дигән уй чагылып китте. +— Алло? - диде ул трубкага, тынычрак суларга тырышып. +— Стән Миллермы? +— Әйе, мин Стән Миллер. Туктагыз әле, кем сөйли? Сез мине каян беләсез, шайтан алгыры? +Телефон шарт-шорт итте. Трубка тоткан кулына көчле электр сугудан авып төшкәндә, Стән аңында иде әле. Аннары ул күзләрен йомды һәм аны төпсез караңгылык йоткан кебек булды. +Кызыл караңгылык. Кан төсендәге томан. Томан арасыннан тавышлар ишетелә, һәм бу тавышлардан кызыл томан тирбәнеп-тирбәнеп куя. Кемнәрдер бәхәсләшә. Тик ярты сүзләрен дә аңлап булмый. Баш авырта. Чигә турысы чатнап киткән саен, караңгылыкны ертып, зәңгәр чаткы сикереп уза. +— Без китәбез... - ди кемдер. +— Ни өчен? - дип сорый икенче берәү бик таныш тавыш белән. +— Чөнки сезнең иҗтимагый тәрәккыяткә йогынты ясарга ярамый... Чөнки үсешегездә табигый эзлеклелек югала... Читтән көчләп тагылган карашлар һәм мораль барыбер озак сакланмый. Гади генә әйткәндә, ул сезнең каныгызга сеңмәгән була... +— Ягъни нәселдән-нәселгә күчмиме? +— Әйе... Стән Миллер хаклы: сез үз юлыгыздан барырга тиеш. +— Ләкин безнең юллар параллель бит! +— Әлбәттә. Кайсы төс матуррак дип бәхәсләшеп бул +— Ләкин юлларның озыны-кыскасы, әйләнече һәм турысы була бит! Сез ярдәм итсәгез, без күпме бәла-казаны булдырмый калыр идек. +— Юк, алай түгел. Соң булса да без шуны аңладык: әйләнечтән юл туры. Иҗтимагый үсешкә карата әйткәндә, индукцияләнгән культура тотрыклы булмый — читтән кергән карашлар һәм гореф-гадәтләр әкренләп үзгәрә һәм кайчагында иҗтимагый тормозга әйләнә. Сезнең рух белән шаярырга ярамавын Стән Миллер бик ачык исбатлап бирде... Сез ирек-хөрриятне барыннан да өстен куясыз... +Тавышлар тынды. Тагы төн. Тагы караңгылык. +...Томан эчендә ниндидер аксыл түгәрәк пәйда булды. Кемдер дәшә: +— Стән! Син мине ишетәсеңме, Стән? - ди. +Стән: +— Ишетәм, - димәкче булды, ләкин телен әйләндерә алмады. Бераздан гына ул өзек-өзек сулыш алуын, кулаякларын тоя башлады, бармак очлары кызышканын сизде. Караңгылык та әкренләп эреп, шәфәкъ төсенә керде. Аннан кинәт кенә, кояш чыккандай булып, күз камаштыргач яктылык ургылып керде. Колаклар иңде шауламый, ләкин меңнәрчә вак кына чүкечләр белән нидер чүкегән кебек иде. +— Стән, син мине ишетәсеңме, Стән? Мин — Эдлай... +Нинди Эдлай? Кайсы? Сабакташмы? Космик элемтә постында эшләүче Эдлаймы? Ул бит хыянәтче! Сатлык! +Стән тешләрен шыгырдатты, таянып, торып утырырга теләде. +— Стән, мине гафу ит, дустым... Машиналар юк... Алар кире Эриданга кайтып киттеләр... Стән, дим! +Стән күзләрен ачты. +— Эдлай... бу синме? Син... исәнме? рып кара... Йә инде... +Стән торып утырды һәм үзенең Эдлайның бүлмәсендә икәнлеген күрде. Аны кушеткага яткырган булганнар. Эдлай кушетка янына киез башмак китереп куйды. +— Сөйлә... аңлат, - диде Стән, Эдлайга карамыйча гына. - Мин монда озак аунап яттыммы? +— Тәүлек ярым... Без сиңа туклыклы инъекция җибәрдек... +— Тагын нәрсәләр эшләттегез? +— Психокопияңне алдылар, - диде Эдлай, күзләрен яшереп. - Ләкин син борчылма, миңа синең эчке дөньяң мәгълүм түгел. +— Рәхмәт. Әле кешелегеңне югалтып бетермәгәнсең икән. Психокопия ни күрсәткән соң? +— Копиягә бик җентекле анализ ясадылар... Шуннан соң МЦ вәкилләре кешеләр турында яңа нәтиҗәгә килделәр: нормаль кешедә коллыкның теләсә нинди формасы нәфрәт уята һәм аңа каршы көрәшүне кеше үзенең намус эше, изге бурычы дип саный. +— Киттеләр, димәк? +— Әйе. Моннан ике сәгать элек кенә... +— Юлларына ак җәймә. Эдлай, шуны әйт әле: миңа ни булды? Телефон? +— Эриданлылар телефонга бармак башы чаклы гына өстәмә блок куйган булганнар. Ул барлык сөйләшүләрне тыңлап, язып барган... Куәтле электр бушануы белән сине һуштан яздырып, хуҗаларны ярдәмгә чакырган. Алар Торны, аннары мине аякка бастырдылар... +— Янә бер сорау. Син шахматны машина белән уйнадыңмы? +— Машина белән, - дип, беренче тапкыр елмаеп җибәрде Эдлай. - Эриданлылар, гомумән, безнең спорт ярышлары белән кызыксыналар. +— Алар ярыш дигән нәрсәнең, бәйгенең мәгънәсен аңлый алмыйлар. Саф спорт ярышын аңлап, аның максатына төшенә алмыйлар. Алар спорт рухыннан мәхрүм. +— Шулай булуы көн кебек ачык. Алар көрәш тәрбиясе алмаган бит! Ләкин нигә шахматны бик начар уйный соң ул? Логик сәләте ягыннан машина бездән күп өстендер ич! +— Беләсеңме, математик төгәл йөреш ясау өчен ул ун минутлап уйларга тиеш. Шунсыз ул бөтен вариантларны тикшереп чыга алмый. Ә мин тоттым да вакытны чикләдем: ике минут кына бирдем, чөнки йөргән саен ун минут көтеп утырырга кемнең сабырлыгы җитсен? +— Шәп иткәнсең! - диде Стән һәм аягына басты. +Эдлай үзен искиткеч бәхетле итеп, азатлыкка чыккан тоткын кебек хис итә иде. Ул чын мәгънәсендә алтын богаудан — психикасын чылбырда тоткан көчтән азат иде хәзер. +— Ләкин аларның кайбер техник һәм фәнни яңалыклары безгә ярап куяр иде, - диде Стән уйчан гына. +— Эриданга кайткач, гомумпланета киңәшмәсеннән соң, алар безнең белән элемтә урнаштырырга ниятлиләр, - диде аңа Эдлай. - Ни әйтсәң дә алар гакылга ия, Стән, һәм нинди генә куәтле аң-гакылга әле! +— Бездән бераз шүрлиләр диген? +— Шикләнәләр. Әлегә аларның да космик аралашу тәҗрибәсе зур түгел. МЦ ике планетада кыргый хәлдәге җәмгыятькә идарә итә, дөрес аңлаган булсам, бер планетада алар таш дәверендәге цивилизациягә җитәкчелек итәләр. Ә үзләре дәрәҗәсенә җиткән культура аларга таныш түгел... +— Сак кылану безгә дә зыян итми, Эдлай. Бүген үк Милли академиягә хәбәр итәргә кирәк. Ә Ассамблеягә ябык хат җибәрергә... Ничек уйлыйсың? мәгәнмени? +— Кем белгән? Әгәр анда берәр милләтче, йә чиктән ашкан патриот утырса, информацияне йомып калулары да бар. Төньяк Аврора белән мөнәсәбәтләр мактанырлык түгел бит. +— Ә без? - диде шунда Эдлай. - Без дә бар ич! +— Безнең авызны томаларга күп сорамаслар... Дөньяда ике төрле иҗтимагый система яшәп килгәндә, сәбәбе тиз табылыр. +— Һм-м. Син хаклы бугай, Стән. +— Һәрхәлдә, алай-болай була калса, космограммаларның бер күчермәсенең миндә дә булуы яхшы. +— Анысын эшлибез. Минем көндәлекне дә алырсың. +Стән, ияген тотып, беркавым уйланып торды. +— Без, күрәсең, зур үзгәрешләр алдында торабыздыр, Эдлай. Космик аралашу кешеләр арасындагы элемтәгә дә йогынты ясамый калмас. Көрәшкә әзер тор, Эдлай дус! +— Мин әзер, - диде тегесе көр тавыш белән. diff --git "a/bylatypov/\320\221\320\265\320\267\320\275\320\265\322\243 \321\202\321\213\320\272\321\200\321\213\320\272_tat.txt" "b/bylatypov/\320\221\320\265\320\267\320\275\320\265\322\243 \321\202\321\213\320\272\321\200\321\213\320\272_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..df446c7839794ac300c13affa3d7cdfdac66a463 --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\221\320\265\320\267\320\275\320\265\322\243 \321\202\321\213\320\272\321\200\321\213\320\272_tat.txt" @@ -0,0 +1,60 @@ +Аяз Гыйләҗев +Безнең тыкрык + +Хикәянең тексты 2012 елда басылган Аяз Гыйләҗевның 2 җилд "Сайланма әсәрләр" китабыннан алынды. Сканлау, таныту, тикшереп укып чыгу һәм китап калыбына күчерү "Армут" берләшмәсе тарафыннан башкарылды. + +Tаныш-белешләрем, очрап: "Син кайсы тирәдәрәк торасың?" - дип сораганда, үз үземнән читенсенеп калам, оялам, нинди юллар белән генә булса да торган җиремне әйтми калырга тырышам. Ә үземнең күз алдыма әллә нәрсәләр килә... +Шәһәрнең иң аргы урамнарының берсеннән басуга чыга торган үзебезнең тыкрык кешеләрен аяк киемнәреннән үк таныйм мин. Яз-көз түгел, эссе җәй айларында да чибәррәк бер яңгыр яуса, безнең тыкрык аша аяк киемеңне үзле кызыл балчыкка буямыйча гына үтү үзе бер каһарманлык санала. Гадәттә исә бер башыннан икенче башына үттеңме, песәй тыкрыгында эшләнгән кып-кызыл галошны киясең дә куясың. +Шәһәр урамнарындагы төзекләндерү эшенә кызыгып, без эчтән генә үз тыкрыгыбызны сүгәбез. Шулай да күнегелгән урынны берәү дә ташлап китми. Аталар-бабалар шулай бата-чума яшәгән, без дә яшибез. Без күнеккән инде. Тик менә чисталыкка, асфальт урамнарга ияләнгән дусларыңны ничек монда китерәсең дә авылдан килгән агай-энегә мин — кала кешесе, менә шунда-шунда торам дип ничек мактана аласың?! +Тыкрык алай зур түгел. Сул яклап унике йорт, уң яклап бирге башка дүрт йорт, аннары бушлык. Кайчандыр бу урыннан балчык алганнар, зур-зур чокырлар калитекче Ситдыйкның яшел калай түбәле ялгыз йорты тора. Бушлыкка кышын кар, җәен, Ситдыйкның ачуын китереп, үзәк урамнардан чүп-чар, балчык ташыйлар. +Озак еллар бергә яшәсәк тә, бер-беребезнең көнкүрешен, тормышын белеп, күреп яшәмибез без. Каланың төрле почмакларында эшләп, үзебезнең тыкрыкка кайтабыз да, ямь һәм ял таба алмыйча, бүлмәләребезгә кереп бикләнәбез. Кечкенә генә вакыйга да безгә мәзәк, нәни генә үзгәреш тә кызык ясый. +Итекче Ситдыйкны бөтен тыкрык халкы белә иде дисәң дә ялгыш булмас. Аның чүп ташучы шоферлар белән ызгышканын карарга барыбыз да җыела идек. Чөнки ул үзе бер кәмит. +Менә бушлыкка бер машина кирпеч кисәкләре, вак йомычкалар китереп аудардылар. Ситдыйк, мыекларын тырпайтып, тамагын еш-еш кырып, ишегалдында йөренә башлый. Аяк астына туры килгән күркә-тавыкны тибеп очыра, көл чиләген аудара, утын агачы белән куып, этне оясына кертә. +Икенче машина килә. Аңа ияреп берәм-берәм малайлар, аннан самайлар , вак-вак атлап, агайлар бушлыкка юнәләләр. +Ситдыйк, бала башы дәүлеге комташ төсле йодрыкларын йомарлап, урамга атылып чыга. Чыршы әкәләсе төсле кытыршы бармагын шофёрга янап: "Мин сиңа! Кая борыласың тагын?" - дип кычкыра, туктарга куша. Шофёр туктамагач (чөнки Ситдыйкның гадәтен алар да белә), ул, гөбе кебек юан, авыр аяклары белән җәһәт-җәһәт элдереп; ишегалдына кереп китә. Хәзер аңа бая куып керткән этен чакырып чыгарырга кирәк. +Тик эт, койрыгын кысып, оя почмагына ук сеңнән. Ситдыйкның иркә, ялыну һәм башка тәмле сүзләрен хәйлә дип кенә белеп, һич чыгарга теләми. Менә ачык капкадан карап торучы ачык авызларның рәхәтен китереп, Ситдыйк эт оясына мүкәли. +Эчтән көрмәкләнгән тавыш ишетелә, һәм бераздан корсагы тары боткасына буялган Ситдыйк тантаналы кыяфәт белән оядан чыга. Арт ботыннан эләктереп этен дә сөйри. Эт чиный, зәп-зәңгәр күзләрен кызганыч мөлдерәтеп хуҗасына карый. Урамдагылар Ситдыйкның: "Мин сиңа ипи ашатам бит, әрәмтамак!" - дигән тавышын ишетәләр. +Ситдыйкның кыяфәтенә карап әле Былбыл, әле Карачкы исемнәре белән йөртелгән ябагалы эт хуҗасы белән, ниһаять, урамга чыга. +Машина әрҗәсенең артын ачып, йөген бушатырга маташкан шоферны күрсәтеп, Ситдыйк нәсел үгезе кебек үкереп җибәрә: +— Өс-с, Былбыл, чалбар төбен өз шул явызның! +Эт койрыгын чәнчеп чабып киткән була, аунап ала, чыр-чыр көлеп, бер кырыйда җыелып торган юеш борыннар арасына кереп китән +Ситдыйк, кечкенә түгәрәк күзләрен чылт-чылт йомып, аптырап, эт артыннан карап кала. +— Китте, китте! Былбыл, әй, тфү, Карачкы! - дип артка чигенә башлый. Йөзеңдәге аптырау ачулану белән алыша. Ул шоферга борыла: — Арырак илтеп түксәң, кулың корыр, машинаң карлыгыр идеме әллә? +Шофёр эшлекле кыяфәт белән кырга күз салып ала: +— Арырак ярамый. Анда тигез җир, монда чокыр, барыбер күмеләсе бит, - дип аңлата. +Халык тыгыз түгәрәк булып машинаны урап ала. Хәзер иң кызыгы башланачак. +Ситдыйкка шоферның салкын канлылыгы бөтенләй ошамый. Ул мыекларын тагын да тырпайтыбрак куя һәм +— Чокыр булса ни! Тимә син аңа. Ашарга сорамый ич ул! Ә минем танау астына китереп чүбеңне өймә. Хакың юк! +— Миңа маршрут бирелгән, райбашкармада хәл ителгән, - диде шофёр һаман да тыныч кына. +— Ә-ә! Райбашкарма да безне искә алдымыни? Чүп түгәргә кирәк булгач искә ала! Рәтләргә дигәндә — юк. Беләбез без аларны! +Ситдыйкның җиргә тибенә-тибенә сүгенүеннән җыелганнар көлеп җибәрәләр. Ул һөҗүмне икенче якка бора: +— Ә сез нигә авыз җырасыз? Үзегездән үзегез көләсез ич! Нигә җыелганнардыр Ситдыйклар турына? Аю биетәләрме әллә? +Шофёр ул арада йөген бушата һәм, машинаның кызыл балчык буялган төшенә карап: +— Сезгә ул да күп әле. Райбашкарма күрми, имеш. Ә үзегез ни карыйсыз? Юынтык суларыгызга кадәр урамга түгәсез ич. Сезнең урамнан да әшәке урамны күргәнем юк. Сыңар агач үсми, саз, чокырлы-чакырлы,- дип, җыелганнарны орышып ташлый. +Төркем шофёрны камап ала: +— Урам түгел шул, тыкрык! +— Песәй тыкрыгы! +Безнең балчыкта агач үсми. +— Шул Песәй тыкрыгында дуңгыз кебек шакшы яшисез. - Шофёр соңгы сүзләрен әйтә дә машинасын төчкертеп китеп бара. +— Кем ул дуңгыз? Безме? +— Урамны дворник карасын, агачын да утыртсын. +— Горсовет төзәтсен! +— Тапкан сүз! +Мин еш кына безнең тыкрыкка җыелган инде иң усал кешеләр дип уйлап куям. +Беркөнне бер дә түгел, ике дә түгел, төгәл биш машинаның бушлык аръягына тукталуларын күргәч, Ситдыйк, тырык-тырык йөгереп, алар янына барып җитте. +— Булды-булды! Чокыр тулды, башка түктермим дә, нитмим дә. Үлсәм үләм, шәһит китәм! - дип, ерактан ук кычкырып килсә дә, машиналарда чүп урынына бетон кәүсәләр ятканын күргәч, бармагын авызына капты. +— Сез адашып кердегезме әллә? - диде ул машина тирәсендә кайнашучыларга. +— Безме? Без адашмыйбыз, сезне дә адашмаслык итәбез әле. Менә маяк күтәреп куябыз, - диделәр тегеләр. +Ул көнне Ситдыйк песәй галошы гына түгел, тезенә җиткән кунычлы күн итек кисә киде, әмма тыкрыкны ике кат урап чыгып, бушлык янында маяк салыначак икәнлеген хәбәр итеп йөрде. Мәгыйшә апай кебекләргә бик белдекле сурәттә генә: +— Буранда очкычлар адашмас өчен була икән ул маяк, - дип тә җибәргәләде. +Маяк дигәннең бөтен бушлыкны иңләгән зур бер йорт икәнлеген сары нарат койма артыннан беренче каты үсеп чыккач тәгаен белдек. Йорт янына шәбәеп кенә кулын кушырып торган күтәргеч кранны да бастырып куйгач, безнең тыкрыкка бөтенләй башка төс керде. +Үз турында кеше җыелып торганын яратмаган Ситдыйк яхшы калын такталардан капка төбенә генә утыргычлар тергезеп куйды. Кичләрен капка янына җыелган кешеләргә төзелеш яңалыкларын иң беренче булып ул сөйли торган булды. Бушатканда күп кирпеч ваткан шофёрны үзенең ничек кыздырып алуы белән мактанып ала иде ул. +Мыегы күккә карап торсын өчен, Ситдыйк аны сабын белән катыра. Йорт салына башлаганнан бирле сабынны кесәсеннән бер дә төшерми ул! Кәефе шәп, авыз ерылган. +Машиналар күп йөри башлагач, тыкрык юлларына аз-маз вак ташлар салып төзәткәләгәннәр иде. Беркөн эштән соңгарак калып кайтсам, ни күрим, тыкрык тулы халык. Кем көрәк тоткан, кем тырма. Үзебезнең тыкрык кешеләре. Юл тигезлиләр, чит-читенә чокырлар казыйлар. +— Үзем барып сөйләштем, кара туфрагын да, үсентеләрен дә бирергә булдылар. Бу якка каен, теге якка юкә утыртабыз. Ефәк эчендә генә яшик әле бер! - дип, Ситдыйк бер кешедән икенче кешегә йөри. +Арыган булсам да, өмәгә чыктым. Күз бәйләнгәнгә кадәр эшләдек. +Хәзер кичләрен күтәрү кранында прожектор яна. Тыкрык кешеләре төзелеш янында җыелалар да теге чокыр-чакырлар янында булачак бакча, юлларны төзәтеп бетерү хакында тәмләп сөйләшәләр. Ситдыйкның "һәр якшәмбебез файдалы эш белән үтсен" дигәне ишетелеп кала. +Карыйм да, кара син, ә, безнең тыкрыкта нинди гүзәл кешеләр яши икән ләбаса дип уйлыйм. Уйлап кына калмыйм, якшәмбедә ике як күршемне дә чәйгә дәшәм. Берсе — фабрикта алдынгы слесарь, икенчесе артельдә балта остасы икән аларның. Озак итеп тәмләп чәй эчәбез... +Хәзер читтәге таныш-белешләремә дә: +— Мин Песәй тыкрыгында торам. Әнә, күрәсезме, күтәрү краны янында, - дип, кайда яшәвем белән мактанып алам. +1958 diff --git "a/bylatypov/\320\221\320\265\320\267\320\275\320\265\322\243 \323\251\320\271 \323\251\321\217\320\275\320\272\320\265\320\273\323\231\321\200 \320\260\321\201\321\202\321\213\320\275\320\264\320\260 \320\270\320\264\320\265\342\200\246_tat.txt" "b/bylatypov/\320\221\320\265\320\267\320\275\320\265\322\243 \323\251\320\271 \323\251\321\217\320\275\320\272\320\265\320\273\323\231\321\200 \320\260\321\201\321\202\321\213\320\275\320\264\320\260 \320\270\320\264\320\265\342\200\246_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..e9520a271d1bb9f000a283a3d272a29a6103b0f6 --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\221\320\265\320\267\320\275\320\265\322\243 \323\251\320\271 \323\251\321\217\320\275\320\272\320\265\320\273\323\231\321\200 \320\260\321\201\321\202\321\213\320\275\320\264\320\260 \320\270\320\264\320\265\342\200\246_tat.txt" @@ -0,0 +1,122 @@ +Миргазиян Юныс +Безнең өй өянкеләр астында иде... + +Газиз Мөхәммәтшинга багышлыйм +Кыска вакытлы, һич көтелмәгән кайбер очрашулар да бик озакка хәтергә кереп кала икән. Ике генә тапкыр күргән бер карчыкны мин гомергә оныта алмам шикелле. +...Пароходыбыз Генуя портында торган чакта, без Италиянең халык герое Рязань тимерчесе Федор Полетаевның каберенә чәчәкләр куярга барган идек. Үзебез теләп түгел, мәҗбүри, пропаганда өчен куйдырталар иде чәчәкләрне. Урыс солдатының батырлыгын дөньяга таратыр өчен. Телисеңме-юкмы барырга кирәк иде Генуя зиратына. Зират тау битендә. Өстә таулар. Алар Швейцариягә барып җиткәнче тезелеп киткәннәр. Зиратны төньяктан искән салкын җилләрдән саклап торучы тау сырты Канто Лупа — Бүре җыры дип атала. Галимнәр ачыкларлар әле татарлар белән борынгы римлеләрнең totemнapы уртак булуын. Кем башлап изгеләштергән бүрене: безме, борынгы римлеләрме? +Аста диңгез. Лигур диңгезен көньяктан Корсика һәм Сардиния атаулары каплап торганлыктан, монда давыл сирәк була. Генуяның атаклы Стальено зиратына керсәң, тәэсирләнми чыга алмыйсың. Зираттагы мәрмәр һәйкәлләр дә кеше кайгысына кушылып елыйлар, вакланмаска, адәм баласына яшәргә өндиләр шикелле. +Нигә кирәк инде мондый кыйммәтле матурлык? Үлгән кешегә нинди кабер дә барыбер түгелмени? — ди кочегар Трак. +Штурман Маркин аның фикере белән килешми: Надан кеше син, Трак. Кабер бизәү — кеше заты үлгәч тә кадерен югалтмый дигән сүз ул. Гуманизм кагыйдәсе җир йөзендә безгә кадәр яшәгән кешеләрне дә хөрмәтләргә куша. Адәм баласы исән чакта гына түгел, дөнья куйгач та бәясен югалтмый дигән сүз бу. "Поэтан" батырның каберендә яңа чәчәкләр бер дә бетеп тормый. Генуя портында якорь ташлаган һәр судно экипажы диярлек бу кабергә чәчәкләр салып китә. Советлар Союзыннан килеп Италия азатлыгы өчен гомерен биргән бу партизанга Генуя халкы да ихтирам күрсәтә. Хәтта ваемсыз турист халкыннан да чәчәкләр булгалый. +Кабергә чәчәкләр куйгач, бераз сүзсез калып, тын гына басып тордык. Кая гына ташламый адәм баласын язмыш дигәнең. Кешенең теләк-хыяллары бер якта кала, ə вакыйгалар аны икенче якка очыртып алып китә. Язмыш, дибез... Ə язмышны кем хәрәкәткә китерә? Хәрәкәткә китерүче көч каян туа? Җавап эзләп, без Аллаһы Тәгаләгә мөрәҗәгать итәбез. +Каберләр арасында йөргәндә, сүзнең көче юкка чыга. Гади сүзгә сыймаслык тынгысыз тойгылар сырыша күңелгә. Шуңа күрәдер, чыгар юлга борылгач та, без бик озак сүзсез атлыйбыз. +— Галереяны урап чыкмыйбызмы? — ди Маркин. +— Андагы таштан ясалган кешеләрне күргәнем бар минем, кайтыйк инде,— ди кочегар Трак. +— Мәҗүси син, Трак, кыргый кеше,— диде штурман Маркин, баруыннан туктап.— Мондагы һәйкәлләрне күрер өчен культуралы затлар, акчаларын, вакытларын кызганмыйча, әллә нинди ерак илләрдән киләләр. Син үзеңнең каралыгыңа ябышып ятасың. +Өчәүләп галерея буйлап һәйкәлләр арасыннан барабыз. Менә чалгы күтәргән скелет — Үлем — яшь кызны алырга килгән. Кызның күзләрендә — курку, ə күңелендә — яшәү өмете, тереклекнең мәңгелегенә ышану. Максим Горький "Кыз һәм үлем" поэмасын шушы һәйкәл тәэсирендә язган, диләр. +Кочегар Трак һәйкәлләргә карамыйча гына бара иде, җилкәнле көймәгә баскан бер малай скульптурасы янына җиткәч, туктап калды: +— Габдрахман Бәкерович, укыгыз әле, нәрсә язылган анда? +Һәйкәлнең постаментына Торквато Тассоның атаклы поэмасыннан ике юл шигырь язылган иде. +Кешенең гомере давыллы тормыш диңгезендә бер катрә +Киләчәкнең иминлек китерүенә ышаныч кына саклап килә аны... дип тәрҗемә итәм мин бу язуны. +— Мин аны диңгезгә батып үлгән малайга куелган һәйкәлдер дип уйлаган идем,— ди Трак. +Бу егет аллегория белән исәпләшеп вакланмый. Кул белән тотып карарлык нәрсәне генә сизә, аңлый ала. Трак галерея эченнән гамьсез генә бара. Ул тагын бер һәйкәл янына туктады. Бусы башкалардан үзенең натурализмга әйләнгән гап-гади чынлыгы белән аерылып тора иде. Һәйкәлнең тарихы болай икән: бер карчык гомер буена, Генуяның Гарбо исемле ярлылар кварталында вак-төяк нәрсә сатып, үзенә һәйкәл салдыру өчен акча җыйган. Ләкин җыйган акчасы барыбер монументка җитмәгән. Калган өлешен Рим папасы түләгән. +Шул карчык һәйкәленә карап торганда, безнең янга өлкән яшьләрдәге бер хатын килеп туктады да, кулын селти-селти, бездән нәрсәдер сорый башлады. Аның артыннан шулай ук нигәдер бик борчылган яшь кенә бер ханым да килеп кушылды. +— Итальянча сөйләшә беләсезме? — дип сорыйм мин яшь хатыннан. +— Әйе... +— Ни булды сезгә? +— Улыбызны югалттык. +Мин аның сүзләрен иптәшләремә тәрҗемә иттем. +— Әйдәгез эзлибез,— диде Маркин. +Югалган малайның исемен сорап белгәч, шушы һәйкәл янында очрашырга сүз куештык та өчебез өч якка таралдык. +— Пьетро-о-о! — дип кычкыра яшь хатын. Сүзенең азагында тавышы үксегән кебек ишетелә. Тыныч зиратта бу тавыш бигрәк тә аяусыз, каты яңгырый. Тик хатынның эндәшүенә каршы беркем җавап бирми. Каберләр тын. Тирән тынлык чорнап алган зиратны. Кайдадыр чикерткә чырылдаган сыман тавыш ишетелеп китә. Ләкин нигәдер бу тавыш тынычлыкны бозмый. Киресенчә, бөҗәк тавышы зиратны табигыйләндерә, мәңгелеккә бәйли. Йоклыйлар астагылар. Ыгы-зыгы өстә, җирдә калган. Мал да, дан-шөһрәт тә, өстенлек тә кирәкми аларга. Йоклыйлар. Тыныч. Мәңгелек куенында. Аларның йокыларын яшел кипарислар, мәрмәр ташлар саклый. +Ресорджименто хәрәкәтенең юлбашчысы Мадзини мавзолеена менә торган юлга чыккач, нарат чикләвекләре җыеп йөрүче бер малайны очраттым. +— Пьетро,— дим малайга. Ул минем якка борылып карый. +Синең исемең Пьетромы? — дип сорыйм аңардан итальянча. +— Әйе. Сез мине каян беләсез? +— Әйдә әниең янына. Ул сине эзләп йөри. +Малай карыша. Кулыннан тотып алып бара башлагач, еларга ук тотынды. Иелеп кулны тешләргә тели. Мин аны күтәрәм дә теге крендель сатучы карчык һәйкәле янына таба атлыйм. +Галерея янында безне карчык куып җитте. +— Пьетро! — диде карчык, кочагын җәеп. Карчыкны күргәч, малай җиргә сикереп төште дә аның итәгенә барып ябышты. +— Нәни разбойник,— дим карчыкка малай турында. Ул дәшми. +— Итальянча сөйләшә беләсезме? — дип аптырап сорыйм карчыктан. Әбисе өчен малай җавап бирә: +— Белми. Ул грекча гына сөйләшә белә.— Карчык малайдан нәрсәдер сорый. +— Ə сез кем соң? — ди Пьетро, карчыкның соравын тәрҗемә итеп. +— Мин диңгезче. Советлар Союзыннан. +— Руски? — ди карчык кинәт кенә.— Я руски понимайт мала-мала. +— Откуда вы знаете по-русски? +— Моя из Рәчәй, давна Рәчәй. +Таныш акцент яшен тизлеге белән татар авылы картларының русча сөйләшүләрен хәтерләтеп җибәрде. +— Әби, сез татар түгелме? +— Татар... И Ходаем, әллә саташам инде. +Карчык бөтенләй югалып калды. Ни әйтергә, нәрсә эшләргә белми, хәлсез куллары белән күлмәк итәген сыпыра. +— И Ходаем... и Ходаем... +— Сез ничек монда килеп эләктегез соң? +— Язмыш, улым, язмыш... Әйтмә инде, и Ходаем... +Карчыкның күзләреннән ике бөртек яшь тәгәрәп чыкты да җыерчык буйлап битенә таралды. Пьетро аптырап калды. Аңлашылмый торган телдә сөйләшүебез ошамады аңа әбисен читкә сөйри башлады. +— Әйтмә инде, улым, әйтмә... Мин Карамалыныкы. Самар губернасыннан.— Карчык учы белән тамак төбен уа. Күзләреннән һаман мөлдерәп яшь ага. +— Хәзерге Татарстандагы Карамалы булса, мин аны беләм. Безнең Караярдан егерме чакрым гына. Мин, әби, Баулы районыннан. +— Без Бөгелмә өязендә тора идек. И Ходаем... и Раббым... +Шулай сөйләшеп торганда, Маркин белән Трак әйләнеп кайттылар. +— Югалган малай шушы шпанамыни? — ди Трак, Пьетрога күрсәтеп. +— Әйе, шушы,— мин әйтәм.— Малайның әбисе минем якташ булып чыкты... Әби, сау булыгыз. Без вахтага ашыгабыз. Безнең пароход Лантерна маягы янында гына тора. Эфиопия причалы. Вакытыгыз булса, килеп чыгыгыз. +— Үзегез кунакка килегез, улым. Кызымның торуы Сестри дигән җирдә. Грамши урамы, ундүртенче йорт, траттория янында. +Саубуллашып, йөз метр чамасы киткән идек, карчык кулын болгый-болгый арттан килә башлады. +— Улым, корабыгызда туган җир туфрагы юкмы? Иснәп кенә тотар идем. +Пароходта туфрак булмый инде ул. Кайдан аласың аны? Юк, тукта әле, пожар сүндерү өчен тота торган ком искә төште: +— Табарбыз, әби. Килегез. Кирәк кадәр алып китәрсез.— Икенче көнне айлык отчетны төзеп утыра идем, телефон шалтырады. +— Вахтадагы штурман тыңлый. +— Габдрахман Бәкерович, ниндидер карчык пароходка керергә тели. Бераз русча да сөйләшә белә кебек үзе. Ләкин нәрсә сораганын аңлап булмый. +— Минем каютага озатыгыз. +Буфетчы хатынга шалтыратып, чәй китерергә кушып кына өлгергән идем, ишектән кичәге карчык килеп керде. +— Түрдән узыгыз, әби. +— Рәхмәт, улым. Шушында гына утырып дога кылып алыйм әле.— Карчык дога кылып алды.— Бүлмәң бик әйбәт икән. Кыйммәтле җиһазлар. Син башлыкмыни, улым? +— Шулайрак. +Яшь чагында бик чибәр булгандыр бу карчык. Әле дә хәрәкәте салмак, гәүдәсе җиңел һәм килешле. Коңгырт кара күзләрендә, элекке шаян очкыннар урынында, аналарча кайгыртучан сөйкемлелек. +— Пароходта туган ил туфрагы юк икән, әби. Икенче килүдә алып килермен. Без монда килгәләп йөрибез. +— Хәерле булсын инде. Саклап кына тотармын дигән идем. Бүген төне буе Карамалымны күреп саташтым. +— Авылыгызны һаман онытмагансыз икән. +— Оныта ди. Картайган саен ныграк җирсендерә. Безнең өй өянкеләр астында иде. Тәрәзәдән карасаң, Ык тугаенда ап-ак булып шомырт чәчкә атар иде... Анда керне һаман бәләкләп чайкыйлармы әле? +Белмим. Ял вакытларында бер дә күргәнем булмады. Мин бит Одессада яшим, әби. Инде өч ел туган авылыма кайтканым юк. +Бәләк тавышлары су буеннан моңлы булып яңгырый иде. Язын сабан туена, җыенга, көзен каз өмәсенә җыела идек... Өй бүрәнәләрен эчке яктан кырып юа идек. Гәрәбә шикелле сап-сары булып китә иде... И Ходаем, ничек үлмәдем икән бу кадәр сагынуымнан!.. +Буфетчы хатын каютага чәй кертте. +— Ашап кына эчегез, әби. Бу икмәк, бәлки, Ык буенда, безнең туган җиребездә үскәндер. +Карчык ашавыннан шып туктады. Учы белән тамак астын уа. Иреннәре дерелди. Нидер әйтергә тели, ләкин авызыннан сүзе чыкмый. +— Әби, ник ашамыйсыз? +— Рәхмәт, улым... Бу сыныкны төйним әле... +— Ничек бу илгә килеп чыктыгыз соң, әби? +— Әйтмә инде, улым... Ходай Тәгалә шулай язгандыр инде... Ирем сатучы иде. Карамалыда кибет тота идек. Рвәлүция чыккач, Кырымга киттек. Анда иремнең кардәшләре бар иде. Кырымга бәлшәвикләр килә дип ишеткәч, Истанбулга күчеп килдек. Анда да танышларыбыз бар иде. Төрек җирендә сәүдәләр уңмады. Грециягә килдек. Грециядә ачлы-туклы гына яши идек, бәхетсезгә җил каршы дигәндәй, сугыштан соң ирем үлеп китте. Ике кызым, бер улым белән тол калдым. +Олы кызым әмерек кешесенә кияүгә чыкты. Башта бай, тату яшибез дип язган хаты килгән иде, өч ел инде хәбәре юк. Кечесе монда, Генуяда. Ире диңгездә йөзә. Елына бер-ике мәртәбә кайтып күренгәли: әллә бар, әллә юк... Карамалымны сагынам... Үләм инде, улым... Җирсенәм. +Карчыкның күзләреннән чыккан яшь бөртекләре җыерчык буйлап битенә ага. Иреннәре дерелди. Үзе бармаклары белән яулык очын бөтерә. +— Карамалымны сагынып еласам, кызларым ачуланалар. Туган илне белмиләр бит алар: берсе төрек җирендә, икенчесе Грециядә туды. Малаем татарча белә иде, инде елдан артык хәбәре юк: бергә заводта эшләүче эшчеләрне каршылыкка котырта дип төрмәгә яптылар... Авылда минем әткәй калган иде, исәнме икән? Безнең өй өянке астында иде. Ык яры буенда... Өянкеләр төбендә иде өебез... Карамалыда... +— Елама, әби. Безнең консулга язарга кирәк, бәлки, кайтырга рөхсәт итәрләр. +— Ирем, мәрхүм, исән чагында язып караган иде, эш чыкмады. Өермәгә эләккән тузганаклар шикелле таратып ташлады безне язмыш... И Раббым... Өебез генә исәнме икән? Өянкеләре... Аларны кисмәделәрме икән? Шаулап үсәләр иде рвәлүциягә хәтле... +— Ялга кайткач, Карамалыга барып сораштырырмын әле. Әтиегез ни исемле иде? +— Шәмсулла исемле. Сатучы Шәмси дип йөртәләр иде. Ике энем, кияүдәге бер сеңлем бар иде. Алар исәннәрме икән? Бик нык кырдылар бит кешене, байларны бетерәбез дип... +— Алар турында да белешеп карармын. Без Генуяга еш йөрибез. Италия белән илебезнең мөнәсәбәте яхшы бит. +Минем сүзләремә карчык бигүк ышанып та бетми кебек иде. Әллә күп еллар өметсез яшәгәнгә, бу хәлгә күнегә алмый иде, ахры. Ул дәвам итте: +— Мин бит монда кунакта гына. Сагынуыма чыдый алмыйча, кызым янына килдем. Үзем улым белән бергә Ливадия шәһәрендә тора идем, аны төрмәгә япканчы... Хәзер инде күке шикелле чит ояда кунып йөрим. И Ходаем... Сак-Сокларга әйләнеп беттек инде... +Карчык тагын бераз зарланып утырды да кайтырга җыена башлады. Ишек тоткасына ябышкач, кинәт кенә маңгае белән ишек яңагына терәлеп үксеп елый башлады: +— И Ходаем... Алып кайт син мине, улым. Кая булса да яшер... Нинди җәзага да риза. Алып кайт! Карамалымны күрәсем килә. Ык буен, өянкеләрне... Карга тавышларын ишетәсем килә... Бәләкләп кер чайкаган тавышларны... Алып кайт, яме?! Калдырма монда... +Карчыкны тынычландырырга тырышам. Консульствога язарга вәгъдә бирәм. Ул тыңламый. +— Өебез булмаса да, өянкеләребез исәндер әле. Алып кайт, яме? Кайтсам, ичмасам, туган илемдә үләр идем. Сөякләрем туган ил туфрагында ятар иде... Монда бит кабер казырлык туфрагы да юк. Җире гел таш... Алып кайт, яме?.. +Траптан төшкәч, карчык озак итеп пароходка карап торды. Бераздан аның ябык гәүдәсе маяк астындагы кыя артына китеп күмелде. +Кич белән бик озак йоклый алмый яттым. Төшемдә әни карчыкны күрдем. Уянгач, әнием, ялгыз булса да, туган илендә яши әле, дип куанып куйдым. Без дә бит шулай таралып беттек. Кайсыбыз кайда. Нигә туган җирдә генә яшәп булмый икән? Нинди көч гаиләләрне туздырып, туганнарны әллә кайларга таратып ташлый икән? Татар кешесе үз иркеннән китми бит туган җиреннән. Татарлар туган туфракларыннан бәхет эзләргә китәләр. Туган нигезендә бәхеткә ирешеп булмый микәнни? Кая киткән татар яши торган җирдәге бәхет? Кем куган аны? Нигә? +Иртәннән бирле башым авыртып тора иде, шуңа күрә, бераз йөреп кайтыйм дип, шәһәргә чыктым. Колумб йортына, Паганини музеена кергәнлектән, төштән соң гына кайтылды. +— Теге карчык тагын пароходка килгән иде, полисмен кертмәде, куып җибәрде,— дип каршы алды мине вахтада торучы матрос. +— Кайчан килгән иде? +— Иртүк. Сезне көтеп, көн буе причалда утырды. Әле яңарак кына куып җибәрделәр үзен. +Кич белән пароходны төяп бетерделәр. Сәгать кичке унда якорьны күтәрдек тә кайту ягына юнәлдек. Тәүлек ярым дигәндә без Мессина бугазында идек инде. Лигурия һәм Тиррен диңгезләре безне тыныч кына үткәреп җибәрде. Ионий диңгезе вак, җитез дулкыннар белән каршы алды. Ə кичкә таба җил, көчәйгәннән-көчәеп, давылга әйләнде. +Дулкыннар гөрселдәп пароходка ташланалар. Җил ыжгыра. Тирә-як су тамчылары белән тоташ томанга әверелгән. Җир белән күкне аерып булмый. Диңгез өстендә ак яллы шашкын дулкыннар куышып йөри. Һавада су тамчылары оча. Пароход калтырый, менә-менә таралып китәр кебек тоела. Металл тавышы чыгарып мачталар ыңгыраша. +Мин, вахтамны тапшырып, ял итәргә яттым. Кораб янтайганда, караваттан тәгәрәтеп төшерә. Диванга күчәм. Өстәлдәге әйберләр шапылдап палубага коела. Аларны җыеп, рундукка тутырам. +"Дүртенче трюм капкачының резинкасы бик тузган иде, трюмга су үтмәсә ярар иде",— дип уйлап ятам. Төшеп тикшерер идең, палубага чыгып булмый — палуба өстен дулкын ялый. Чыгу белән дулкын юып алып китүе мөмкин. Идәндә аунап яткан телефон трубкасын күтәреп, вахтадагы механикка шалтыратам: +— Льяль насослары төзекме? +— Төзек, Габдрахман Бәкерович. Сәгать механизмы кебек эшли. +— Вакыты-вакыты белән насосларны җибәреп, суны суыртып торыгыз, яме. Льяльләрне үлчәп булмый, горловиналар су астында. +— Тыныч булыгыз, Габдрахман Бәкерович, суыртып торабыз. +Пелопоннес ярыматавының көньяк очын — Малея борынын үткәч, шторм бераз басыла төште. Матапанны узып, Эгей диңгезенә чыккач, вак, хәлсез дулкыннар салмак кына тәгәриләр иде. Ə Мәрмәр диңгезе безне мәрхәмәтле тыныч штиле белән каршылады. Корабка җан керде. Шторм алып килгән зыяннарны тикшерергә тотындык. +Мин кесә фонарен алдым да трюмнарны тикшерергә киттем. Беренче трюм коп-коры иде. Икенче трюмга да су үтмәгән. Өченче трюм дымлырак, ачып җилләтергә туры килер. Безнең йөк юешне яратмый — бозылуы бар. Дүртенче трюмга төшү белән, аягым юешкә батты. Күңелем сизгән икән. Хәзер үк менеп капитан белән киңәшергә кирәк. Диңгез протесты язмыйча булмас. Күпме юешләнде икән, буйдан-буйга әйләнеп чыгыйм әле, дип, йөк өстеннән атлап киттем. +Трюмның койрык ягы почмагына җитеп, борылып килә генә башлаган идем, аягым бер йомшак нәрсәгә басты. Фонарь белән яктыртып карадым... Нәрсә бу? Кеше түгелме соң? Иелеп капшап карадым да тораташ булып урынымда катып калдым. Тәнемә чымырдап ток йөгергәндәй булды. Аркама салкын тир бәреп чыкты. Мәет. Тәне капкаты, салкын. +Рубкага ничек менгәнемне сизми дә калдым. Җыелып төштек тә трюмга люстра астык. Мәетне күтәргәч, тагын бер мәртәбә ток суккан кебек сиздем үземне: Генуяда очраткан теге татар карчыгы. Әллә тыны бетеп, әллә шторм вакытында чайкалуга йөрәге чыдамыйча үлгән, мескен. Мин биргән ипи сыныгын учына йомарлап тоткан. +Күрәсең, безнең пароход Генуяда соңгы кичне торганда, карчык, вахтадагы матросның швартов бауларын карарга киткәнен сагалап торып, пароходка кергән, сиздерми генә палубага үтеп, трюмга кереп яшеренгән. +...Без аны Феодосия портында соңгы юлга озаттык. Мәрхүмә үзенең теләгенә иреште: аның сөякләре бабаларыбыз яшәгән туган ил туфрагында ята, Кырым җирендә. +Генуя, "Чолым" пароходы, 1964 \ No newline at end of file diff --git "a/bylatypov/\320\221\320\265\320\273\320\273\320\260 \323\230\321\205\320\274\323\231\320\264\321\203\320\273\320\273\320\270\320\275\320\260 \321\210\320\270\320\263\321\213\321\200\321\214\320\273\323\231\321\200\320\265_tat.txt" "b/bylatypov/\320\221\320\265\320\273\320\273\320\260 \323\230\321\205\320\274\323\231\320\264\321\203\320\273\320\273\320\270\320\275\320\260 \321\210\320\270\320\263\321\213\321\200\321\214\320\273\323\231\321\200\320\265_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..6b9ecf728e1ded50f789d6790f69e92a0dd0cf39 --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\221\320\265\320\273\320\273\320\260 \323\230\321\205\320\274\323\231\320\264\321\203\320\273\320\273\320\270\320\275\320\260 \321\210\320\270\320\263\321\213\321\200\321\214\320\273\323\231\321\200\320\265_tat.txt" @@ -0,0 +1,131 @@ +БЕЛЛА ӘХМӘДУЛЛИНА + +Зөлфәт тәрҗемәсе + +Ант итәм +Ант итәм шул җәйге фотосурәт белән: +Син — болдырда. Дар шикелле чалыш болдыр. +Мондый болдыр беркемне дә дәшмәс өйгә, +Мондый болдыр өйдән генә олактырыр. +Яу киеме сыман синец сатин кулмәк +Көчле, горур муеныңны алган буып. +Утырасың — ат та тузмәс ачлыкның һәм +Кайгыларның тынып калган җыры булып. +Ант итәм шул сурәт белән. Сабый белән — +Исе китеп ник елмая соң ул бала? +Үлем шулай елмая бит алгысытып, +Гаеп төсе кала садә чалымнарда. +Ант итәм мин хатирәңнең аһы белән. +Авазыңнан буылдым мин, хәлдән тайдым. +Синең сызыкчалар — минем тамагымда, +Тыннарыма капланды зур, кара кайгың. +Ант итәм мин җанда синең барлык белән. +Йөрәгемә сине һаман урлаганмын, +Онытканмын — син бит бары Тәңренеке, +Тәңренең бит синдәйләре бик аз аның. +Мин ант итәм хәлең беткән мәлең белән — +Ачлык — кусе, аның сиңа теше утте. +Мин ант итәм җандай газиз ватан белән — +Гәрчә ватан сине җирдә ятим итте. +Африкалы даһи Тверь бульварында +Сабыйларга уйчан карап, башын игән — +Үз башыңа шулай гашыйк булдың аңа. +Мин ант итәм син яраткан даһи белән. +Сагышлыдыр җәннәттәге ялың синең — +Юктыр газап, юктыр иҗат тирән җирдә. +Мин ант итәм Алабугаң фаҗигасен +Алабугаң белән синең утерергә. +Оныкларның йокылары тыныч булсын. +Юкса, төнлә әбиләре гел куркытыр: +"Йокла, улым! Йокла, кызым! Тик ятмасаң, +Алып китәр сине Алабуга-сукыр!" +А, килер ул — озын, салкын кармавычлар! +Яныма ук килеп кенә җитсен бары — +Сытачакмын дагаланган итек белән, +Кирәк ту гел миңа хөкем карарлары. +Бугазына батып керер минем табан. +Хәшәрәтнең шома, салкын тәне дымлы. +Көйдерерләр яшел, зәһәр агу булып +Карындагы балалары табанымны. +Койрыгында җитлеккән бер яралгыны +Ыргытырмын җиргә — җир бит төпсез икән. +Маринаны уксез улемнәргә илткән +Болдыр хакында мин улчак һич суз әйтмәм. +Мин ант итәм. Ә хәзергә тирән кое +Төбендәге бака сыман, караңгыда +Соры кузен миңа текәп, инде мине +Үтерергә ант итәдер Алабуга. +Вәрфәләми төне +Оеп яңгыр ява... Сәер бер уй +Дер селкетә минем күңелне: +Суеш барган чакта туган сабый +Шәригатькә хыйлаф түгелме? +Кан туена изге Вәрфәләми +Бәндәләрне дәшкән ул төндә +Яңа туган сабый елаганны +Ишетмәде бугай беркем дә. +Елады ул янган ике утның +Уртасында калган хәлендә — +Гугенот та тугел әлегә ул, +Католик та тугел әлегә. +Аңсыз бәти, табигатьнең әле +Сайрап карамаган бер кошы — +Суелганның бугазыннан чыккан +Сулыш булды тәуге сулышы. +Бал-ширбәтләр күпме каптырсаң да +Булмас инде, әби, сыйлама — +Яшь канында аның чит сулыш бар, +Татлырак шул канлы тын аңа. +Тәмле тамак — һаман шуны сорый, +Аңламый тән яман ялгышын — +Ул йотлыгып һаман йота шулай +Суелганның бугаз сулышын. +Диннәр өчен, һәлакәтләр өчен +Һичбер гаебе дә юк аның, +Үпкәсенә рәхәт — сулый бирә +Сизми канлы сөрем йотканын. +Балачакмы, кара явызлыкмы — +Кем йоклата төреп юрганга? +Сабый күргән төшне азгын итә +Палач та һәм канлы корбан да. +Бу дөньяга күзен ачкан мәлдә +Әверелер агу язмышка. +Ни ул шөһрәт — адәм үтерүме? +Йә үлүме? Ни дип кан куша? +Данмы әллә черү бер кол булып? +Суеп-кырып кеше даулый дан. +Курыкмыйча бала тирбәтәсез, +Курыкмыйсыз бугай сабыйдан. +Борчылмагыз уянганда сабый +Йокысыннан елап, сискәнеп — +Кан эчәргә әзер сөт тешләре +Уртка гына тиеп киткәндер. +Курыкмагыз, агач арасыннан +Котны алып кемдер караса — +Явыз назда тибрәп-тибрәп үскән +Бәләкәчләр генә ләбаса. +Хәер, бәлки шулай, бүтән язмыш +Таләп итеп сабый елыйдыр, +Йөрәк яргыч афәт авазлары +Зәгыйфь бугазына сыймыйдыр? +Сүзгә сыймас бу коточкыч аваз, +Сыймас аваз һичбер нотага. +Хәер, чүп-чар бит бу! Нибарысы +Утыз өч мең гугенот кына... +Лунатиклар +Тәкәббер һәм ерак ай калка да +Ялгызлыгы өчен үч ала — +Һәм кулларын сузып, Лунатиклар +Ай артыннан төнлә кузгала. +Кыргый зиһен канатларын җәеп +Һәм арынып дөнья йөгеннән, +Үтә күренмәле сәер җаннар +Оча төннең айлы күгеннән. +Ерак айның салкын балкышы күк +Ерак сәнгать дәшә мине дә, +Берни вәгъдә итми алҗашка ул — +Әмма дәгъва итә күңелгә. +Газапларын җиңә алырмынмы? +Гүзәллеген тоеп булырмы? +Балкып торган айның серле нурын +Җисем итеп коеп булырмы? \ No newline at end of file diff --git "a/bylatypov/\320\221\320\265\321\200\320\265\320\275\321\207\320\265 \322\227\321\213\321\200_tat.txt" "b/bylatypov/\320\221\320\265\321\200\320\265\320\275\321\207\320\265 \322\227\321\213\321\200_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..0b26561309dcffe017b9618c13a99e6d0fd824b0 --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\221\320\265\321\200\320\265\320\275\321\207\320\265 \322\227\321\213\321\200_tat.txt" @@ -0,0 +1,137 @@ +АЯЗ ГЫЙЛӘҖЕВ +БЕРЕНЧЕ ҖЫР + +Хикәя тексты 2013 елда басылган Аяз Гыйләҗевның 2нче җилд САЙЛАНМА ӘСӘРЛӘР китабыннан алынды. Сканлау, текстны тану, тикшереп укып чыгу һәм китап калыбына күчерү Заһир Г. Хәсән тарафыннан башкарылды. + +Алик үтенеп сорады: +— Йә инде, килерсеңме? +Кыз керфекләрен аска төшереп уйга калды. Аның Алик учындагы бармаклары сизелер-сизелмәс кенә калтырандылар. Бер минут аның күңелендә яшерен көрәш барды. +— Аңа кадәр шактый вакыт бар бит әле, Алик, - диде ул. +— Юк, син әйт, килерсеңме? Килерсеңме? +Алик кызның кайнар бармакларын ныграк кысты, гүя ул кызны уңай җавап бирергә мәҗбүр итәргә тели иде. +— Килермен, Алик, - дип пышылдады кыз акрын гына һәм кинәт кычкырып җибәрде: — Алик, юләрләнмә, егасың! +Алик көчле кулларына кызны күтәреп әйләндереп алды. +— Уф, котым калмады, - диде кыз, көчкә тынын алган кебек итеп. +— Димәк, син килерсең? Кара аны, алдама! +— Ярар, бар инде, Алик. Вакыт соң бит. Иптәш кызлар әле дә үпкәләгәннәрдер, гомер эчендә бер килеп чыктым да синең белән дөньяны оныттым. +— Хуш, җаным! +— Җаным! - Кыз егеткә бармак янады һәм җәһәт кенә ишегалдына кереп югалды. +Алик, күкрәгенә тулган шатлыкның муллыгын, аның рәхәтен тоеп, эре-эре атлап кайтып бара иде. Аның киң елмаюын, "килермен" дип пышылдап куюын төнге караңгылык кына яшерә. Әмма ул елмая. Димәк, ул киләчәк! Ул — Ләйлә — балалар бакчасында эшләүче кыз. Ләйлә матур ул. Аның күзләре көләләр. Шул кыз бүген Аликка бөтен кичен бирде. Юк, болай гына булмый, эштә бераз тырышырга туры килер, алдагы получкадан берәр бик шәп ефәк күлмәк алып җибәрми булмас! +Унике бүлмәле, озын тар коридорлы тулай торакның унынчы бүлмәсенә елмаеп килеп керде Алик. Ут кабызды. Йокыга китәргә өлгермәгән бүлмәдәше Камил башын калкытты. +— Репетиция качмый ул, дустым! Репетициядән башка да үз-үземдә шундый көч, шундый талант сизәм! — Алик кулларын кушырып маңгай турына китерде, тантаналы кыяфәт алып туктап калды. +Камил киң итеп иснәде, күзләрен йома-йома, одеялын иңенәрәк тартты һәм: +— Талант, имеш! Әйе, син талантлы, әнә, репетицияне гел өзеп килүең өчен, үзешчәннәр түгәрәгеннән чыгарырга булдылар, - диде. +Аликның тантаналы горурлыгы бер минутта юкка чыкты. +— Минеме? Кемнәр? Син үзең башлап йөргәнсеңдер әле, Камил! Чыгарырга булдылар, имеш... Чыгарырга булдык, диген. +Камил башын күтәрде. +— Мин дә бу тәкъдимгә тавыш бирдем. Әллә сине, бүлмәдәшем, иптәшем дип, бу очракта яклап торыр дип уйладыңмы? +Алик аксыл плащын, шакмаклы кепкасын урындык өстенә атып бәрде дә койкасы өстенә килеп утырды: +— Миңа да ялынып килер көнегез булыр әле! Ашыкмагыз! Район, өлкә олимпиадаларында почёт грамоталары белән бүләкләнгән Алик диләр аны, абыегызны! +Камил дәшмәде. Әллә инде йокыга китте, әллә инде, Аликның характерын белгәнгә күрә, сөйләшүне артыкка санады... Әмма Алик тиз генә тынычлана алмады. Ул бер ботинкасын салган килеш уйланып утырды, аннан кинәт кенә аның күз алдына караңгыда чак кына шәйләнгән кызның ягымлы йөзе килде, һәм ул бик якында гына "килермен" дип пышылдаганны ишетте, Аның яңак сөякләре тартышып киттеләр, күкрәгеннән саңгырау гына ыңгырашу атылып чыкты. +Ул көч белән ботинкасын койка астына ыргытты, утны сүндереп, караңгыда ашык-пошык кына чишенде дә, киемнәрен анда-монда чәчеп, салкынча одеял, простынялар арасына сузылып ятты. Тик тынгысыз уйлар аны монда да көтеп торганнар икән. Ләйлә белән очрашыр өчен ул никадәр көч түкте, тырышты. Аңы үзешчәнлек түгәрәгенең кичәсенә чакырып, җыры, моңы белән аның исен китәрергә генә уйлаганда... их! +— Камил, Камил! +Камил йоклый идеме, дәшмәде. +Беренче мәртәбә репетицияне нигә калдырган иде соң әле ул? Ә! Таныш малайның туган көне иде бит. Икенчесендә агрономның радиоалгычын төзәтергә барган иде бугай. Ләйлә белән күрешәм дип, ерак поселокка дүрт мәртәбә барды, ахры. Күбрәк җыела икән җыелуын. Тик Алик талантлы егет бит, аңа, башкалар кебек, бөтен репетицияләргә йөрмәсә дә ярый. Юк, иртәгә ул барыбер үзенекен итәр, түгәрәк җитәкчесе Анна Павловна белән, сөйләшер. Анна Павловна аны ярата, әле күптән түгел генә ул Анна Павловнаның квартирасында булды, аның электр плитәсен рәтләп бирде. Бәлки әле, ул моны да онытмагандыр. Башка вакыт булса, Алик концерт программасыннан үзен чыгарып ташлауларына төкереп кенә карар иде. Ә бу юлы! Яңа посёлокта беренче мәртәбә булачак зур концертта ничек катнашмый каласың? +Биредә Казахстанның таулы районында туып үскән Аликның җырчы икәнлеген барысы да беләләр. Ә яңалар, чирәм җирләргә быел гына килгән комсомолецлар? Аннары ул Ләйләне дә чакырды бит кичәгә. Ләйләне дә! Ләйлә — матур кыз. Аның күзләре көләләр. Тик менә Алик кына көлә алмый. Койка пружиналары иләмсез шыгырдыйлар, матрац та бүген гаҗәп каты, простынялар бер-берсенә уралып бетәләр. +- Беренче җыр - +Түгәрәк членнарының карары каты иде. Аликны концертка катнаштырмадылар. Комсомол яшьләргә багышланган әдәби-музыкаль монтажда Алик урынын чирәм җирләргә быел гына килгән, төзелештә яңа гына эшли башлаган яшь ташчы Бориска бирделәр. +Әлегә клуб юк посёлокта. Бик яшь поселок бу. Аның тарихы быелгы яздан гына башлана. Гомуми ашханәнең залы вакытлыча клуб итеп файдаланыла иде. Сәхнәсез эш кыен булганга, яшьләр вакытлы гына сәхнә оештырырга булдылар. Беркөнне борыслар, ырмаулы такталар төягән грузовик ашханә янына туктады. Залның бер башына җыйнак кына сәхнә ясадылар. Түгәрәк членнары репетицияләрне кичләрен сәхнәдә үткәрә башладылар. +Көндез эштә Алик белән Камил берни дә булмаган кебек мәш киләләр. Яңа йортларга электромонтаж ясыйлар иде алар. Көне буе көләләр, сөйләшәләр. Ә кич җитеп, торак бүлмәсенә кайтып керү белән, аларның арасы тагьш ерагая. Камил киенә-ясана да, трубасын алып, репетициягә китә. Ә Алик? Алик ялгыз. Ул китапханәдән электр хакында язылган калын-калын китапларны алып кайтса да, алар шулай укылмаган килеш тумбочка өстендә ята бирәләр. Алик тәрәзәне ачып куя да өзлексез тәмәке тарта. (Бүлмәдә төтен исе була күрмәсен, Камил бик коры.) Ниһаять, аның түземлеге бетә, ул ап-ак күлмәктән, куе зәңгәрсу йон чалбардан урамга чыгып китә. Соңлаган бер бригада "Пионер" кранын автомашина белән каядыр тарттыра. Киенгән-ясанган бер төркем яшьләр почмактагы унсигез квартиралы, ике катлы йорт алдындагы кирпеч өемнәренә утырып торалар. +Алик, ашханәгә җиткәнче үк, ерактан оркестрның тигезсез тавышын ишетте. Ашханәнең бу башында кухня. Марля белән ябылган тәрәзәләр аша эчкә карасаң, ак калфаклы кешеләр мәш киләләр — иртәнге ашка әзерләнәләр. Тәрәзә өстендә вентилятор гөжләп утыра. Бу вентиляторны да Алик үз куллары белән урнаштырды бит. Андагы һәрбер ролик, һәрбер чыбык аның кулыннан үткән. Тик яңа сәхнәне яктырту эшен генә Аликтан башка, төзелешнең атаклы электригыннан башка гына эшләделәр. Якынайган саен, оркестр тавышы көчәя барды. Менә кинәт хор кычкырып җырлап җибәрде. Тәрәзәгә якын ук килеп җиткән Алик кинәт сискәнеп китте. Артына борылып карады. Юк, беркем дә юк. Алик залга кермәде. Күреп чакырып та алмадылар үзен. +— Әйдә, була бирсен! +Кайтырга чыкканда, аны юлда берәү куып җитте. +— Ә, син икәнсең әле, Сафрон агай, саумы? +— Нәрсә, репетициядән кайтып киләсеңме? +Алик туңып китте: +— М-м, юк, мин концертка катнашмыйм бит. +— Ну?! Яз көне кырда бер җырлаганыңны ишеткән идем. Әмма сибәсең дә инде, малай! Әле, утызында концерт була дигәч, сине дә тыңларбыз дип тора идем. +— Мин ни... катнашучылар да гел бала-чага гына бит. Җыр өчен эшләнгән махсус зал да юк. Минем тавышка резонанс кирәк, зур зал кирәк. +Сафрон агай бераз дәшмичә барды: +— Алаен алай да. Быел язын ашханәне төзеп бетергәч, шәһәрдән килгән артистлар да концертларын шул залда гына куйганнар иде. Концертлары бик шәп чыкты. +Тагын тынлык. Дәшмичә бару уңайсыз Аликка: +— Яңа клубны өлгертик, һәм аның тамаша залында беренче булып минем җыр яңгырар. Менә бусына мин сине ышандыра алам, Сафрон агай! +— Ай-Һай, егет! +— Миннән дә шәп җырлаучылары юк бит аларның! +— Ярар, ярар! Көтәрбез. Сиңа сулгамы? Хуш, Алик! +Аликның маңгае кайнарланып китте. Чыннан да нинди +шәп идея! Алтын фикер. Бу тәбәнәк эссе залда тамак авырттырып, көчәнеп маташканчы, ул беренче чыгышны яңа клубның зур залында ясар. Әлбәттә, ул — бишенче төзелеш идарәсендә яңа эшче, посёлокка быел яз гына күчеп килде. Әмма инде ул эштә үзен танытып өлгерде, җырда да бердәнбер талант. Яңа салынган клубта беренче чыгыш хаклы рәвештә аныкы булырга тиеш. Посёлокта тарихи эш була инде бу! Алик шатлыклы уйлар белән өенә кайтып керде, тәрәзәләрне ачып җибәрде, кулларын күкрәгенә кушырып, кычкырып көлеп җибәрде. +— Ләйлә! Тра-ля-ля-ля! Менә шунда күрерсең инде Аликның кем икәнлеген! Шаярма! +Төзелеш участокларында транспортёрлар, бетон изү машиналары туктатылдылар, көне буе әле бер якка, әле икенче якка үрелеп, күтәргеч краннар көндезге гайрәтле хезмәтнең җимешләре алдында баш иеп, кул кушырып уйга талдылар. Кич җитте. Күктә беренче йолдызлар күренде. Газета витринасы белән янәшә урнашкан белдерүләр тактасы һәркемне бүген кич концертка чакыра. +Алик бүген эштән Камилдән алдарак кайтты. Бүген концерт. Бүгенге концертка ерак участоктан да кунаклар килә, алар арасында Ләйлә дә булырга тиеш. Камилнең ярым сызгырып, ярым көйләп кайтуын ишетеп, Алик үзенең аяныч хәлен тагын искә төшерде. +— Син нигә кырына башламадың? +— Кырынмыйм, нигәдер кәефем юк. +Камил көлеп җибәрде: +— Син, Алик, юкка гына куык кебек кабарасың, һични уйламыйча гына бүген концертка бар әле. Ләйлә дә киләм дигән иде бит. Кара аны, минем якташ кыз алдында үзеңне сынатма! +Алик, Камилгә каш астыннан гына карап, йөзен чытты. +— Үртәмә әле, зинһар өчен! Сез минем бөтен планнарымны җимердегез. Карарбыз, концертыгыз ни дәрәҗәдә масаерлык булыр икән. +Камил, иягенә сабын күбеге сөртә-сөртә, сак кына җавап бирде: +— Без масаерга җыенмыйбыз, әмма син андый начар фикерләреңнән айный алмасаң, бу юлы гына түгел, башка вакытларда да безнең түгәрәктә урын булмас. Планнарым, имеш! Коллектив планнары белән яши белергә кирәк. +Алик, ирен кырыйлары белән генә елмаеп: +— Карарбыз! Бездән башка ерак китә алырсыз микән, - диде. +Камил юынып-киенеп беткәнче, Алик яңадан бер сүз дә дәшмәде. Камил чыгып китү белән, тәрәзәләрне ачты, тәмәке төтененә күмелә-күмелә, идән буйлап йөргәләде. Камилнең ашыгып, шул килеш ташлап калдырган эш киемнәрен пөхтәләп кенә төреп, ишек янындагы тумбочкага урнаштырды. Урамнан көлгән тавышлар ишетелә, бер төркем яшьләр баянга кушылып җырлыйлар. +"Килермен" дигән иде бит. Килгәндер. Их Алик, Алик! Почёт тактасына да алдынгы эшче дип сине язалар, җыелышларда өлкән, тәҗрибәле эшчеләр "иптәш Кириллов" дип телгә алалар. Юк!.. Ул сүнгән папиросын атып бәрде дә шартлатып тәрәзәләрне япты. +— Барам! +Концерт башланган иде инде. Халык ашханә залына шыгрым тулган, эсселектән ишекләрне, тәрәзәләрне киереп ачып куйганнар. Алик килгәндә, литва яшьләреннән торган квинтет "Кояш баеды" дигән литва халык җырын җырлый иде. +Бу гаҗәп моңлы җырны Алик элек тә бик яратып тыңлый иде. Бүген дә ул тәрәзә кашагасына барып сөялде һәм искиткеч бу көйне йотылып тыңлады. Ачык тәрәзәдән салкынча җил керә дә төнге миләүшәләрнең исерткеч исен китерә. Көчле кул чабулар Аликны уятып җибәрәләр. Сәхнәдә — күптән түгел генә килгән грузин яшьләре. Аннары белоруслар. Оркестрның беренче чыгышын эшчеләр бик көчле алкышладылар. Алик тыгыз рәтләрдән Ләйләне көчкә генә эзләп тапты, Тапканнан соң, күзе Ләйләдә генә булды. Концертның уңышлы баруын Алик сизә, халыкның көчле кул чабулары, хуплау тавышлары аны да ияртеп алып кереп китә, тик концертны алып баручы Анна Павловнаның сәхнәдә күренүе белән аның йөрәге төшеп киткән кебек була. Аннан тиз генә Ләйләгә күз төшерә. Ләйлә вакыт-вакыт әйләнгәләп карый, гүя Аликның йогышсыз уйларын сизә һәм аны шелтәли иде. +Концерт бетү белән, сәхнәгә Сафрон агай чыкты. Ул Анна Павловнаның кулын кысты, нидер сөйләде. Аннары икесе дә, халыкка якынрак килеп, нидер әйттеләр. Тик аларның сүзләре халыкның көчле кул чабулары астында югалып калды, чыгарга дип ишек янына ук килгән Аликка ишетелмәде. +Нишләргә? Якын барыргамы, юкмы? Халык ташкыны белән урамга чыккан Аликның башында сораулар тыгызландылар. Камилнең җитди йөзе кайдадыр чагылып китте. +— Ләйлә! Бер генә минутка! +— Алик! Миң сине югалган дип тора идем. +Алик, кияргә оныткан фуражкасын кулында бөтәрлибөтәрли: +— Гафу ит мине, соңгарак калып килдем. Мәктәп төзелешендә төнге сменага күчәләр, шунда мәйданга чыбыклар суздык, лампочкалар элдек, - диде Алик. Ялганым сизелмәде микән дип, тиз-тиз генә Ләйләгә карап алды. +— Чакыруың өчен рәхмәт, концерт барыбызга да бик ошады. +Алик шатланып китте: +— Ошады дисең, алайса? +Ләйлә, тукталыбрак, Аликка карады: +— Тик менә сине генә сәхнәдә нигәдер күрмәдем. Түгәрәкнең йолдызы мин дип әйткән идең шикелле син? Йолдызны берәр болыт капладымы әллә? +— Юк та... - Алик бераз уйланып торды. - Әллә ничек кенә булды инде. Тыңла әле, Ләйлә, мин сиңа сүз бирәм. +Яңа клубны тиздән салып бетерәчәкбез. Яңа клубта беренче концертта беренче җыр минеке булачак. Ышаныгыз менә. +Ләйлә көлемсерәде: +— Ай-Һай, булыр микән? +Алар юл кырыена чыктылар. Анда бер машина тора иде. Аның янындагы төркемгә якынлаштылар. Кемдер кычкырды: +— Ләйлә, китәбез! +— Хәзер киләм. Йә, Алик, хуш! Камилгә сәлам әйт. Үзен күреп тормыйм, әле шушы көннәрдә аның янына килеп чыгасым бар. Уңышлары белән минем исемнән котла. +Алик тавышын түбәнәйтте: +— Ләйлә, китми тор! Берәрсеннән мотоцикл алып, үзем озатып куярмын. +Ләйлә күрешергә кулын сузды: +— Күрешербез әле. Тиздән яшь төзүчеләрнең слёты була, диләр ич. Хуш! Ә беренче җырны тыңларга һичшиксез килермен. +— Хуш, Ләйлә! +— Алик, нигә "җаным" димисең? +Алик җавап бирергә өлгермәде, машина гөрли башлады. Ләйләгә югарыдан берничә кул сузылды. +— Хушыгыз! +— Хушыгыз! +Берничә көннән соң Алик Ләйләне тагын очратты. Ләйлә йомыш белән төзелеш идарәсенә килгән иде, юл уңаеннан, Камилне күрергә дип, торак йортына керде. Концерттан соң, кайнарланып китеп, Алик Камилгә авыр сүзләр әйткән иде. Әмма Камилнең кызып китмичә җайлап кына биргән җавабы, бигрәк тә соңгы "Ә үзең миннән комсомолга рекомендация сорарга телисең" дигән сүзләре Аликны нык кына уйга төшерде. Ул, Камил белән очрашмас өчен, таныш агрономында кунгалады. Эштә дә очрашмадылар алар. Шуңа күрә, кызарып китеп, ул Ләйләгә Камилнең кайда икәнлеген дә әйтә алмады. Ләйлә, хуҗаларча, бүлмәгә күз йөртеп чыкты да: +— Әйт әле, Алик, нигә син коллективтан качасың? - дип сорады. +— Нигә? - диде Алик, авырсынып кына. +— Нигә син, үз районыгызда гына эшләмичә, монда күчеп килдең? Озын бер сумнар өченме? +— Нигә алай дисең, Ләйлә? +Ләйләнең көләч күзләре елтырап киттеләр: +— Синең башкача булуыңны күрәсем килә. +Алик ихтыярсыз Ләйләгә таба тартылды. Алар озак кына сөйләштеләр. Соң иде инде, эңгер-меңгер куеланып, җир өстенә төн ятты. Радиодан колхозчылар соравы буенча концерт бирәләр. Стенадагы җиз трубаның юклыгына игътибар иткән Алик: +— Камил репетициядәдер, ахры. Теләсәң, барып кайтыйк. +Бераз сүзсез генә бардылар. Урамнар буш. Быел яз гына утыртсалар да, мул яфрак ярып үсеп киткән тополь агачлары дала җирендә акрын гына лепердиләр. +— Яратам мин җәйге кичләрне, - диде Ләйлә. +Аларны кирпеч төягән ике машина куып җитте. +Водопровод өчен чокырлар казылып, урам бераз җайсызланган булганга, машиналар акрын гына уздылар. +— Бу мәктәп төзелешендә, - диде Алик, - хәзер өч смена туктаусыз эшли, яңа уку елына мәктәпне өлгертәбез. +— Ә клуб? +— Эш куллары җитми, клуб бераз соңгарак өлгерер инде. Менә килеп тә җитәбез... +Алик үз күзенә үзе ышанмады. Кирпеч төягән машиналар клуб участогына кереп киттеләр. Анда утлар яна, кешеләр йөриләр, бер кырыйда бетон изү машинасы гөрли. +— Нәрсә, клуб төзелешендә дә төнге смена оештырдыгызмы әллә? - дип сорады Ләйлә, +— Әйе...Чыннан да, бик гаҗәп. Кемнәр икән бу? Әле икеөч көн элек кенә эшчеләр җитешми дигәнне ишеткән идем. +Кинәт клуб стенасы эчендә оркестр уйнап җибәрде. Кемдер оркестр уйнавына, бетон изү машинасының гөрләвенә, транспортёрларның шаулавына кушылып җырлый иде. Көтмәгәндә кирпеч өемнәре арасыннан Анна Павловна килеп чыкты. Ул, бертуктаусыз елмаеп: +— Ә, Алик! Килеп җиттеңме? Котлыйм, әйттем бит мин, Сафрон агай, Алик комсомол яшьләр өмәсеннән читтә калачак түгел, дидем. +Алик янына ак алъяпкыч япкан, кулларына чүкеч һәм кечкенә көрәк тоткан Сафрон агай басты: +— Онытмадым әле мин синең вәгъдәңне, дус кеше! Бүген рәхәтләнеп җырлый аласың! +Ләйлә яктыгарак чыкты: +— Комсомол яшьләр өмәсе, димәк... +— Әйе, клуб бит үзебезнеке. Тизрәк, тизрәк салып бетерергә кирәк. Шуңа күрә яшьләр эштән соң буш вакытларын клуб төзелешенә бирергә булдылар. Карагыз әле, күпме кеше җыелды. Оркестрны да чакырдык... +Анна Павловна, - дип, кемдер каршы яктан кычкырып җибәрде. +— Хәзер, хәзер! +Ләйлә күзләрен түбән төшергән, кызарган Аликка борылды: +— Нәрсә, Алик? Яңа клубның яңа залындагы беренче җыр сиңа насыйп булмаган икән, ә? - диде. +Алик дәшмәде. Аның күңелендә көрәш бара иде, Ә клуб эчендә яшь тавыш, үзенең тарихи чыгышына бер дә игътибар итмичә, һаман яңгырый иде. +Ниһаять, Алик: +— Әйе, Ләйлә, тормышта бер мәртәбә артта калсаң, ялгышыңны төзәтергә ашык икән. Камилне чакырыйммы? - диде. +— Чакыр да, бар, синең урының анда, - дип, Ләйлә кулы белән өскә күрсәтте. +Бераздан икенче каттагы басмалар өстендә Аликның тачка белән кирпеч алып баруын күзәткән Ләйлә белән Камил бер-берсенә карап елмайдылар. diff --git "a/bylatypov/\320\221\320\270\320\261\320\265\320\272 \320\275\320\270\320\263\323\231 \320\265\320\273\321\213\320\271_tat.txt" "b/bylatypov/\320\221\320\270\320\261\320\265\320\272 \320\275\320\270\320\263\323\231 \320\265\320\273\321\213\320\271_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..08272992028fe5984db8d815f04f0b734d2740ce --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\221\320\270\320\261\320\265\320\272 \320\275\320\270\320\263\323\231 \320\265\320\273\321\213\320\271_tat.txt" @@ -0,0 +1,254 @@ +Гомәр Бәширов +Бибек нигә елый + +ШОМЛЫ ХӘБӘР +Тыныч кына эшләп утырганда, кинәт телефон чылтырады. Каяндыр автоматтан чылтыраталар иде. Азаплана торгач, телефон трубкасына ниндидер малай тавышы килеп керде: +Абый, синме бу? — диде ул. +Мин эчемнән генә көлеп куйдым. +Шулай да: +Әйе, мин бу, мин! — дип җавап бирергә туры килде. +Нидер шытырдады, шаулап торды да, теге малай тавышы тагын: +Абый, монда кил әле! — диде. +Тавышына караганда, ул шаяртмый иде булса кирәк. Күрәсең, кайдадыр нидер булган. Мин телефоннан: +Кая соң ул "монда"? — дип сорадым. +Бераз тынып торганнан соң әлеге малай тавышы: +Кая дип... беләсең ич инде, Аккош күленә! — диде. +Тавышыннан чамалаганда, язучыларның Аккош күлендәге иҗат йортлары тирәсендә яшәүче таныш малайларның берсе булырга тиеш иде бу. Ләкин мин аның исемен хәтерли алмадым. +— Кем сон син? Мин нигә кирәк булдым? — дип сорадым. +Трубкада һаман нидер шытырдый, сызгыра, чыелдап куя иде. Шул шау-шу арасында әлеге малай бәлки исемен дә әйткәндер. Ләкин мин аның бер-ике сүзен генә ишетеп калдым. +— ...Муйнакны дим, Муйнакны! Кузгала да алмый. Харап иттеләр!.. Абый, килми калма, яме? +Телефон шунда өзелде. Баланың ачынып әйткән сүзләре мине борчуга салды. Муйнак дигәне безнең Аккош күлендәге иң ягымлы, иң яраткан дус этебез иде. Ни булды икән аңа? Кем харап иткән? Ни сәбәпле? Шуның өстенә, әлеге малайның еларга җитеп минем килүемне үтенүе, уйга калдырды. Хәл аяныч булмаса, ул бала шулкадәр борчылыр идеме, унбиш километр ераклыктан ярдәмгә чакырыр идеме? Бәлки ул кечкенә кеше өчен бу зур фаҗигадер? Шундый чакта, каты бәгырьле булып, гозерен кире каксаң, бала күңелендә ул төзәлмәстай яра булып калуы да мөмкин. Эшем күп булса да, бармыйча ярамый дигән уйга килеп, юлга чыктым. +Трамвайда һәрвакыттагыча кеше күп иде. Ял көне булганлыктан, киенеп-ясанып, бала-чага ияртеп, каядыр баралар, каяндыр кайтып киләләр. Сөйләшәләр, көлешәләр. Ə минем күз алдымда — һаман Муйнак. Я мин аның мөлдерәп торган саргылт күзләрен күрәм, я ул, куанычыннан нишләргә белмичә сикергәләп, каршыма чабып килә... +Беренче мәртәбә мин аны узган ел менә хәзерге шикелле үк язгы сулар кузгалган көннәрдә, урман юлында очраткан идем. Тузгак чәчле, озын сыйраклы бер яшүсмер аны чәнәшкәгә җигеп шуңа утырган да үзен тарттыра иде. Кар, изелеп, боламыкка әверелгән, юлдагы бозлар ватылгалап беткән, чәнәшкә шуа алмый иде. Муйнак, мескен, чәнәшкәне кузгата алмыйча, пычракка тезләнә, чиный, аның аяк бармаклары канаган. Ə теге малай аны чаж-чож чыбык белән кыйный иде. +Тузгак чәчлене мин күргәч үк таныдым. Белмим, шундый рәхимсезлек аңа каян килгәндер, әмма ул миңа һәркайчан нинди дә булса берәр бозыклык эшләгәндә очрый торган иде. Я ул үсеп утырган агачларга, куакларга балта белән чапкалап йөри, я кырмыска өемнәрен, кош ояларын актарып ташлый. Узган җәй ул азгынлыгын тагын да арттырды. Күршеләре аннан җиләк урлый дип, күз карасыдай күреп тәрбияләп үстергән чәчәкләребезне утап чыга дип зарлана башладылар. +Мин ул юньсезне бабасы белән бергә бик каты орышкан идем. Үзем Муйнакның тамагын туйдырып, яраларын дәваладым да Казанга кайтып киттем. Әмма Муйнак кайсы ягы белән булса да тегеләйме, болаймы Казанда да һаман искә төшкәләп торды. +Менә һавалар тагын да җылыта төшеп, урман юллары кардан-боздан да арчылды, җәй уздыру өчен Аккош күленә чыгар көннәр дә җитте. +Муйнак белән очрашуны мин кызыксынып көттем. Ничек икән ул җәнлекнең зиһене? Оныттымы икән, әллә берәр нәрсә хәтерлиме? +Муйнак мине ерактан ук төсмерләде. Мине күрүгә, куанычын эченә сыйдыра алмыйча, дулкынланып өреп җибәрде, аннары, чиный-чиный, дүрт аяклап туптай сикерергә кереште. Тагын да якыная төшкәч, җирдән мүкәләп килде дә алгы аяклары белән балтырымны кочып алды. Ни гаҗәптер, ул миннән һич ятсынмый иде. Аның йөзендә, күзләрендә шундый тирән шатлык балкыды ки, әйтерсең мин Муйнакның бердәнбер куанычы, әйтерсең шушы бер-ике атна эчендә ул бары тик мине көтеп, мине сагынып кына яшәгән. Шул теләгенә ирешү шатлыгыннан менә хәзер нишләргә белмичә бер алдыма, биш артыма төшеп әйләнәмдә бөтерелергә тотынды. +Җәмәгатем Кәримә безнең шушылай сагынышып очрашуыбызны карап торды да: +— Шушымы инде теге акыллы дигән этең? — диде. +— Әйе. Нигә? Сиңа ошамыймы әллә? — дидем. +— Ошавын ошый да... Шулай да күрер күзгә әллә ни искитәрлек үк түгел икән димәсәң... Ни Сарбай, ни Акбай дигәндәй. +Дөрес, төсе-бите, тышкы кыяфәте ягыннан Муйнак чыннан да күккә чөеп мактарлык ук түгел иде. Табигать кием-салым өләшкәндә, Муйнак, күрәсең, кая да булса биләмдә йөреп матур туннан колак каккандыр, аңа ак та, ачык сары да булмаган агач көле төслерәк соры тун гына эләккән. Аның бу килбәте табигатьнең үзенә дә бик үк ошап җитмәгән булса кирәк, ичмасам күзгә ташланырлык бер урыны булсын дигәндәй, ул соңыннан аның муенына, очлары түшенә асылынып торырлык итеп, ап-ак шарф салган. Шулай да минем Муйнакка тел-теш тидерәсем килмәде. +— Син Казан урамнарында очраткан тәкәббер овчаркаларны, нечкә билле бурзайларны, кәкре аяклы бүлмә көчекләрен генә эткә саныйсың, ахрысы! — дидем. +Кәримә, көлеп, кулын гына селтәде. +- Кая инде моны алар белән чагыштыру!.. +Мин һаман да Муйнакны якладым. +— Шулай инде анысы, моның муенында каешы, күкрәгендә медальләре дә юк. Ул нибары урам эте генә. Аның исемен дә малайлар гына кушкан. +— Күренеп үк тора... +— Шулай да мин Муйнакны бүлмә этләренең унысына да алыштырмас идем! +Кәримә иңбашларын селкетеп: +— Белмим, кайсы ягы белән сихерләгәндер сине бу нәмәрсә! — диде. +"Нәмәрсә", имеш! Тагын ни кирәктер аңа, менә дигән эт ләбаса! Үзенең яманатын сатканны аңлагандай, Муйнак, Кәримәгә кырын карап, шыпырт кына миңа килеп сыенды. +— Беләсең килсә, синең ул тәти этләрең, кеше ашатмаса, ачтан үләләр! Ə урам эте, беләсеңме, нинди әрсез, нинди чыныккан! Ул теләсә кайда үзенә ризык таба, теләсә нинди кыенлыкларга да түзә. Без аларның кадерен генә белмибез! +Кәримәнең һаман да бирешәсе килми иде: +— Синеңчә, ул алтын медальләрне төчкергән өчен генә биргән булалар инде алайса, әйеме? +— Юк, аның өчен түгел. Ул ялтыравыклы медальләрне бер эткә танавы җәенкерәк, икенчесенә, киресенчә, танавы таррак булган өчен, беришесенә койрыгы бер сантиметрга озынрак, икенче төренә нәкъ бер сантиметрга кыскарак булган өчен тагалар... +— Алай үртәмәсәнә, дөнья иркен, тормышта һәркайсының үз урыннары бар. +— Дөрес, андый этләр дә яшәргә хаклы, алар да табигать баласы. +— Шулай булгач... +— Тик, беләсеңме, мин нәрсәгә каршы? Бүлмә этләре белән чамадан тыш мавыгып китүгә, кешене эт белән алмаштыруга! +— Әле андыйлар да буламыни? +— Бар лабаса шул! Кайберәүләрнең кешедән җаны бизә дә ул эткә табына башлый. Табигатьне яратудан түгел, кешегә үч итүдән! Аларча кеше начар, кеше явыз, ə эт кешедән яхшырак, этнең кешегә явызлыгы тими, ул яхшылыкның кадерен белә, дип уйлый, ул. Ифрат та зарарлы караш бу — кешене эт белән алыштыру! +— Андый бәндәләр күп түгелдер лә! +— Күп булмаса да, бар. Эрмитаж бакчасында миңа очраган хатын, минемчә, нәкъ əнə шундыйларның берсе. Аның зур гына эте ырылдап минем өстемә ташлангач, мин ул хатынга: "Тыегыз этегезне!"— дип кычкырдым. Син инде ул хатын гафу үтенгәндер дип уйлыйсыңдыр, әйеме? +— Соң, юньле хатын булса... +— Киресенчә, ул мине сүгеп ташлады! "Сез үзегез гаепле! Нигә селкенеп Рексны раздражать итәсез?! Тик торыгыз! Кыймылдамагыз!"—диде. Беләсеңме нәрсә дигән сүз бу?! Тын урында ял итәргә, саф һава суларга чыккан кеше, аның этенең капризына буйсынып, арестант шикелле үрә катып торырга тиеш икән! +— Күңелсез булган икән шул,— диде Кәримә. Ул, Муйнакка карап, нидер уйлап алды.— Ə бу этең андый капризлы булмас, эшлекле булыр димәкче инде син? +— Урам эте холкы белән дә бөтенләй башка! Өйрәтүеңә дә карый. Кирәк чагында ул — аучы, кирәк булса — сакчы. Өйрәтсәң, ул бөтенесен булдыра. Карама беләккә, кара йөрәккә! +Муйнак, үзе турында сүз барганны аңлагандай, әле беребезгә, әле икенчебезгә карап ала, үз исемен ишеткәндә койрыгын селкетеп куя иде. +— Ярар, күреп карыйк,—диде Кәримә. +МУЙНАКНЫҢ ҖАН ДУСТЫ +Кирәк-яракны төяп, Аккош күленә даими торырга барган көнне Муйнак тагын бер ягы белән хәйран калдырды. +Бу юлы да ул безне капка төбенә үк чыгып шатлыгыннан сикерә-сикерә каршы алды. Әмма яши торган өебезгә кереп өс-башны алыштырган арада, ул — син күр дә, мин күр! — кинәт нәрсәдер исенә төшкәндәй, кабаланып чыкты да чапты. Койма астыннан чыкканда, без аның тузгак койрыгын гына күреп калдык. Бу безне гаҗәпкә калдырды. Ничек була инде бу? Сагынып каршы алды, килүебезгә куанды, ə үзе... +Бу хәлгә ризасызлыгын белдереп, Кәримә: +— Менә синең мактаулы этең! Ичмасам үзенә дип алып килгән күчтәнәчләрдән дә авыз итмәде, китте дә барды! — диде. +Бу дорфалык аңа һич килешмәсә дә, мин Муйнакның гайбәтен сатарга теләмәдем. +— Ярар, үзе белә торгандыр,— дип кенә бетердем. +Кайчан нишләргә кирәген чыннан да белә икән Муйнак! Ун-унбиш минут үттеме икән, юкмы икән, яңадан баскыч төбенә чыксак — менә сиңа тамаша! — Муйнагыбыз кунак алып кайткан икән ләбаса! Гәүдәгә Муйнакның үзе кадәрлерәк булыр, сөйкемле генә бер Сарбай. Муйнак шуның белән янәшә каршыбызга килеп баскан да, койрыгын болгый-болгый, күзләрен елтыратып, әле миңа, әле Кәримәгә карый, ниндидер җитди бер хәлне аңлатырга теләгәндәй, өзек-өзек кенә өреп тә куйгалый. Шушы әкәмәтне күзәтеп торгач, Кәримә бот чабып көлеп җибәрде: +— Аһ алла! Аңламый да торам, җан дустын алып кайткан икән ләбаса, хәзергечә әйткәндә, тормыш иптәшен! Күрмисеңмени? Бу бит аның:"Менә, таныш булыгыз, моны да мине яраткан шикелле яратыгыз!"— диюе инде. +Эшләр болай зурга киткәч, Муйнакның бу үтенечен игътибарсыз калдыру тупаслык булыр иде. Мин Сарбайның каршысына чүгәләп кулымны суздым: +— Əhə, шулай укмыни әле? Әйдә алайса, бир тәпиеңне, таныш булыйк! — дидем. +Тик Сарбай-килен оялчанрак булып чыкты. "Әйем лә! Беренче очрашуда ук кул биреп күрешергә әллә!.."— дигәндәй, кыюсыз балалар сыман, күзләрен яшереп, башын читкә борды. Муйнак исә үзенең төшеп калганнардан түгел икәнлеген монда да күрсәтте: Сарбай алдына чыкты да, авызын ерып масайган кыяфәт белән, тәпиен сузды. Билгеле, монда бераз көнчелек тә бар иде. Мин аның кулын кысып мактап алдым: +— Менә шулай! Егет кеше кыю булырга тиеш!— дидем. +Сарбай да гомерен арлы-бирле тегендә-монда уздыручы биләмче эт кенә түгел икән. Баштан ук шуны сиздерде. Үзе яши торган пионер лагеренда, күрәсең, ашыгыч эшләре булгандыр, ул кирәгеннән артык юанмады. Безнең белән танышып, Муйнакка дип алып барган күчтәнәчләрне икесе янәшә ятып "ялтыратып" куйганнан соң, Сарбай шул ук урман сукмагыннан өенә кайтып китте. Муйнак исә шул көннән башлап үзе теләп өстенә алган төп хезмәтенә кереште. +Билгеле, Муйнакка беркем дә эш кушмады, беркем бернәрсәгә өйрәтмәде, ул һәммәсенә үзе белеп кереште. Искитмәле бит: "Яхшылыкка яхшылык белән кайтарырга кирәк",— дигән әхлак кагыйдәсен ул каян белә? Турысын гына әйткәндә, аны бит әле кешеләрнең дә байтагысы аңлап җиткерми, я аңларга теләми. Ə ул аңлый, әле ничек кенә аңлый! Бүгеннән башлап бу йорттагы кешеләрнең иминлеге — бөтенләе белән аның өстендә! Караңгы төшүгә, ул тышкы ишеккә аркасын куеп килеп ята да төн буе ник кенә шуннан китсен. Кайбер төннәрне кинәт давыл куба, биек агачлар егылырдай булып чайкала башлый, урман үкерә, бөтен дөньяны гөрселдәтеп күк күкри, чатырдатып яшен яшьнәп җибәрә. Ләкин нинди генә гарасат купмасын, Муйнак беркайчан да саклаган урынын ташлап китми иде. +Тик кайбер төннәрне генә, бик кирәк булганда гына ишек төбеннән кузгала ул. Кайчагында ихата эченә төлке-мазар яки бүтән урман киеге керергә чамалап карый, я булмаса, күлгә су эчәргә төшешли койма янына пошилар килеп туктый. Андый чакта Муйнак сырт йоннарын кабартып, тешләрен ыржайтып, өермәдәй, дошманнар өстенә ташлана. Җитәме көче, җитмиме,— анысы белән исәпләшми Муйнак. Кирәк икән, ул җанын фида кылырга да әзер! +Көн тудымы, Муйнак тагын да сакта. Мин верандада язып утырам, ə ул, ян тәрәзә каршысындагы өстәлгә менеп, башын алгы аяклары өстенә сала да акыллы күзләре белән минем эшләвемне карап ята. Әгәр бу аның бүтән эше булмаганлыктан, ялкауланып ятуы гына дип уйласаң, бик нык ялгышкан буласың. Һич алай түгел! Ярык кына булып күренгән шул кысык күзләре белән ул һәммәсен күреп, белеп, "мыегына чорнап" ята. Тора-бара хәтта ул минем нишләвемне дә, көннәр буе өстәл янында утыручы бу кешене борчырга ярамаганны да аңлый кебек тоела башлады. Шушы кайгыртуын чамадан арттырып җибәрүе нәтиҗәсендә көлкегә калган чаклары да булгалады. Верандадан беренче мәртәбә радио тавышы ишеткәндә булды бу хәл: радиоалгычны борып җибәрүем булды, Муйнак верандадан ят ир тавышы ишетелүгә әсәрләнеп сикереп торды да бик яман ырылдый башлады. Әлеге ят кешене алай гына күрә алмагач, аны куып чыгару нияте белән булса кирәк, веранда ишегенә ташланды. Алай да булмагач, арт аякларына басып, күзләрен утландырып, әлеге тавыш иясен веранда эченнән эзли башлады. Муйнакның һич башына сыймый иде: ишектән күзен дә алмыйча саклый торып, ничек килеп кергән ул ят кеше верандага! Хурлык бит, хурлык! Ахыр чиктә, верандага Муйнакның үзен кертеп чыгармыйча булмады. +— Әйдә, үз күзең белән күреп чык, беркем дә юк лабаса! — дидем мин аңа. +Муйнак атылып килеп керде дә шаккатып ишек янында туктап калды. Әлеге ят ир тавышы ниндидер кара тартмадан гына чыга икән бит! Ул үзенең, юкка тавыш чыгарып оятка калуына уңайсызлангандай, башын иеп, арты белән чигенә-чигенә кире чыгып китте. +Ни гаҗәптер. Муйнак иҗат йорты ишегалдында шауларга ярамаганны да чамалый иде булса кирәк. Урамдагы этләр нинди генә шау-шу кубармасыннар, безнең йортлар тирәсендә аның тавышланганы булмады. Ул мондагы тормышка тиз ияләшеп, тәмам "үз кеше" булып яши башлады. Иҗат йортында яшәүчеләрнең олысыннан кечесенә кадәр һәммәсе аның белеше — әшнәсе иде. Җае килгәндә ул аларның да хәлләрен белеп әйләнә, бакча казуларын, яшелчә утыртуларын, гөлләренә су сибүләрен карап йөри. Казанга барырга җыеналар икән, кешесенә карап астагы үзәнгә тикле озатып та кайткалый. +Җәй башындарак безне әйләндереп алган урманда берөзлексез кошлар сайрый, йортларга авардай булып торган имәннең иң биек ботагында тирбәлә-тирбәлә күке кычкыра. Муйнак аларга да колак сала, сыңар күзе белән генә аларны да күреп ята. Кайчакларда хәтта күкенең тавышын хуп күргәндәй башын кыңгырайтып аңа яратып та карап куйгалый. Әгәр дә ишегалдына саескан килеп төшә икән, аңа көн юк инде! Шул сөйкемсез кыркылдап тавыш чыгара башладымы, Муйнакның җеннәре чыга, ул яткан җиреннән уктай атылып китә дә теге пырдымсызны "эһ" дигәнче куып та җибәрә. +Хәзер инде Муйнак элекке шикелле үзен теләсә кемнән җәберләттерми, урам этләре белән дә бик алай вакланмый. Чөнки аның хәзер сыеныр урыны, арка таянычы, дус-ишләре бар. Ул үзенең дәрәҗәсен, тормышның ямен, тәмен белеп, үз дигәнчә яши башлаган иде. +ЭТ — ЭТ КЕНӘ ТҮГЕЛ +Тора-бара Муйнак Кәримәгә дә ошап китте. +— Акыллы җан булырга охшый бит әле бу эт.— диде ул. +"Эт" диюе бу юлы ничектер колагымны рәнҗетте. Каршыбызда чирәмдә яткан Муйнак кем сүз әйтсә, шуңа карый, башын бер болайга, бер тегеләйгә кыйшайтып, колагын бер торгызып, бер салпыландырып, без әйткәннәрне аңларга тырышкандай күренә. Шунлыктан без икәү генә түгел, өчәү сөйләшәбез кебек тоела иде. +— Әйтсәм әйтим, эт дигән исем шул хәтле пычранган, Муйнакны "эт" дип атарга хәтта телем бармый,— дидем. +Кәримә икеләнебрәк калды. +— Шулаен шулайдыр да... Тик эткә карашны син генә үзгәртә алмыйсың бит инде. Үзең дә беләсең, иң әшәке кешене "эт син, эт!" дип сүгәләр. "Аргы якта алабай, бирге якта ялагай" дип тә яманатын саталар. Нишлисең бит... +Бу әйтелгәннәрнең халык мәкальләре булуын да беләм. Шулай да Кәримәнең сүзен "нишлисең бит" дип очлап куюы миңа ошамады. +— Кычкырып торган гаделсезлек бит бу! — дидем. +— Халык телендә шулай йөри дип әйтүем... +— Халык арасында да төрле кеше бар. Сай башлы кешеләр телендә дисәң, тагын бер хәл! Үзләрендәге начар сыйфатларны əнə шундый кешеләр эткә сылаганнар да инде! +Кәримә, Муйнакка карап, беравык уйланып утырды. +— Булса да булыр. Телевизорда галимнәр әйтте шикелле: этләр акыл дәрәҗәсе ягыннан дельфиннар, атлар белән бер баскычтарак торалар ди түгелме соң? +— Менә монысы, ичмасам, сүз! Бактың исә, эт ул кыргый хайваннардан кешегә иң беренче булып ияләнгәне. Ул кырык-илле мең елдан бирле кешенең иң тугрылыклы, иң ышанычлы иптәше, мин әйтер идем, хәтта иң якын дусты! Менә безнең Муйнак та шундый! +Үз исемен ишетүгә, Муйнакның күзләрендә нидер кабынып алды. Ул хәзерге заман хатын-кызларының модный сапожкие төсле ялтырап торган кап-кара танавын, елмайган сыман, кәмит кенә җыерып: "Карале, дөрес әйтәсең бит, әй!"— дигәндәй, койрыгын шап иттереп җиргә бәрде. +Бу хәлгә хәйран калып, Кәримә: +— Карасана! Елмая бит, елмая! — диде. +Муйнакның саргылт күзләрендә, ахырына кадәр ерылган ирен кырыйларында чыннан да көлемсерәү бизәкләре уйный иде. Мин аны үз яныма дәшеп башын сыйпадым, тамак астын кашырга тотындым. Ул күзләрен йомган, аякларын күтәргән хәлдә балалар кебек иркәләнү рәхәтенә талды. +Кәримә башын чайкап: +Бөтенесен аңлый, Муйнак, тик теле генә юк...— ди башлаган иде, Муйнак сикереп торды да: "Я, я, тагын нәрсә әйтерсең икән?"—дигәндәй, аның каршысына барып йөзенә текәлде. Кәримә: "Күрдеңме?"— дигәндәй ым какты. +— Адәм акыллары бар анда.. Каян беләсең, я бәлкем яхшы гадәтләр аңа кешедән йога торгандыр? +Ихтимал, анысы да юк түгелдер. Ләкин эт токымының үзендә генә була торган сәләтләре дә җитәрлек. Әйтик, эт исне кешегә караганда меңнәрчә тапкыр көчлерәк сизә икән! +—Ай-яй, меңнәрчә тапкыр! Булыр, бик зирәк җәнлек,— диде Кәримә. Менә без әле кеше булсак та вакытны сәгатькә карап кына беләбез. Ə аңа сәгатьнең кирәге дә юк. Ашарына бирер вакыт җиттеме, ул минутын да кыештырмыйча тәлинкә янына килеп баса! +Табигатьнең бу сөйкемле баласын урынсызга җәберләүләр, мәсәлән, кыйнаулар, тиресе бүреккә кирәк булган өчен генә бәреп үтерүләр, тагын шундый кансызлыклар соңгы елларда бик борчый башлаган иде. Шунлыктан мин аның уңай якларын исемә төшерергә тырыштым. +Этләрдә иптәшлек, дуслык тойгысы да бик көчле. Үз нәселен генә түгел, эт кешене дә бик якын итә. Ул сине яраттымы, синең өчен җанын фида кылырга да әзер тора! Шуның өстенә, эт халкы бик гадел дә... +Күрәм, монысына җәмәгатемнең бик үк ышанасы килми шикелле. Ул көлемсерәп кенә: +— Азрак арттырып җибәрмисеңме? Ни әйтсәң дә, эт — эт инде ул,- диде. +— Мин дә бит аны кешегә тинләмим. Шулай да, мин әйтер идем, эт, кайберәүләр аңлаганча, теләсә кем арт ягына тибеп китәргә ярый торган карусыз, әрсез алабай түгел, иң түбән җанлы бетәшкән бер мәхлук түгел! Эт — эт кенә түгел, ул җәнлектә без хәзергә белеп җиткермәгән әллә нинди серләр бар, үзенә күрә, анда хәтта горурлык тойгысы да юк түгел. +— Бик югары күтәрдең син этне! +— Дөресе шулай! Мин күргәнем-белгәнемне әйтәм. +— Берәр мисал да китерсәң... +— Мәсәлән, ике эт үләрен белмичә сугышканда, шуларның берсе, җиңелүен белдереп, чалкан ятса, җиңүче эт аңа тими. Бүреләр дә шулай. +Кәримә башын игәләп: +— Менә монысы бик гыйбрәтле! Алайса, этләрдә, кешеләрдәге шикелле, егылганны түбәләү гадәте юк икән, — диде. +— Шулай ук юньле эт үзен мыскыл да иттерми! Юк! +Без көлешә-көлешә күптән түгел безнең күз алдында булып алган бер мәзәк хәлне искә төшердек. Күршеләргә килгән бер салмыш егет Муйнакны баскычтан типкәләп төшерде. Бик тә хурланды моңа Муйнак, теге егетнең кыланышларын читтән-чоттан гына карап йөргән булды да, кызлар белән шау-гөр килеп капкадан чыгып барганда чалбарын тешләп ертмасынмы!.. +Миңа Казанга кайтып килергә кирәк иде. Көньяктан җылы яңгыр җилләре исә, Идел ягында урман өстен тоташ болытлар каплаган. Шулардан чамалап, өстемә пинҗәк кидем, зонтик та аласы иттем. Җыенып капка төбенә чыксак, хәйран калдык: Муйнак автобуска бара торган юлга алдан ук чыгып баскан! Кәримә аңа башы белән ымлап көлеп җибәрде: +Мин барып йөрүнең кирәге юк, əнə озатучың! — диде. +Озатып калу, кая барсак та "күз-колак булу" Муйнакның көндәлек гадәтенә кергән иде. Урманга чыгабызмы, шәһәргә барабызмы, ул безне беркайчан да ялгыз җибәрми. Тик шунысы гаҗәп, минем кая барасымны ничек алдан белә икән ул? +Нинди кием киюеңнән чамалый торгандыр, диде Кәримә. +Муйнак белән һәрвакыт юлың кыска, җаның тыныч була. Бердән, үзеңне озаттырып, син аны чиксез куандырасың, ул, риясыз җан, аңа шундый зур, "җаваплы" вазифа йөкләнүгә башы күккә тигәндәй, горурлана белә, янәсе, əнə нинди эшкә ярый ул! Шуның өстенә, ул бит юл буе чын күңелдән синең иминлегеңне кайгырта, як-ягына карана-карана алдан юыртып, җыен ыбыр-чыбырдан юлны тазартып бара. Сез аның исерекләрне, я булмаса, чит-ят этләрне ничек итеп шөлләтүен күрсәгез иде! Андый чакта Муйнак шундый куркыныч итеп ырылдый, сырт йоннарын кабартып, тешләрен ыржайтып шундый дәһшәтле кыяфәткә керә, тегеләр шым була. Арттан килүченең дәрәҗәсе япон императорларыныкыннан һич тә ким түгелдер дип, тизрәк тайпылу ягын карыйлар. +Әмма без, исерекләрне күрәсебез килмичә, күп вакытны олы юлдан читкә тайпылып, автобуска урман сукмагыннан турыга бәреп чыга идек. Урман куелыгына килеп керүгә, Муйнак үзен бабалары кебек кыргый хәленә кайткан, кыргый урманнарда йөргән шикелле иркен хис иткәндер, күрәсең. Биредә ул бөтенләй үзгәрә иде. Монда мин аның, безнең кебек, табигатьтән аерылып бетмәвен сизәм. Агачлар куелыгына керү белән, ул хәзерге дөньясын да, мине дә онытып, үзе шикелле кыргый җаннарның хәлләрен белешергә тотына. Кырмыска оясы янына барып баса да, башын кыйшайта-кыйшайта, бу хезмәт ияләренең мәш килеп тормыш итүләрен күзәтә, тора-торгач, нәрсәнедер хуплагандай, койрыгын селкетеп куя. Ул бер читтәге карт юкә янына да барып килмичә булдыра алмый, чөнки анда сыерчык бала чыгарган. Бер нарат ботагыннан икенчесенә сикерә-сикерә үз шөгыле белән йөрүче тиенгә дә ул ваемсыз гына карый алмый, аңа өзек-өзек кенә итеп өреп тә куйгалый. +Автобус тукталышында безнең ике арада һәрвакыт диярлек бик тә нәзакәтле бер аңлашу булып ала торган иде. Автобусны озак көтәсе булганда, мин Муйнакка кайтыр юлын күрсәтеп: +— Бар кайт инде, кайт! — дим. +Муйнак, янәсе минем киңәшемне тыңлаган кыяфәт белән башын иеп, кырын карый-карый, олы юлның ары ягына чыгып баса. Әмма һич тә кайтып китәр шикелле күренми, кыяр-кыймас кына тагын миңа күтәрелеп карый. Сизеп торам: ул миңа: "Утырып китүеңне генә карап торыйм инде",— димәкче була. +Мин, ачуланган кыяфәт белән кашларымны җимереп, катырак кычкырам: +— Юк, юк, ярамый, кайтасың! Күрмисеңмени, машиналар ничек котырынып чабыша! Я таптап китәрләр үзеңне! Бар, кайт! — дим. +Шуннан соң гына Муйнак теләр-теләмәс кайтыр юлына таба атлаган була. Ләкин хәзер дә хәйләли ул! +Менә шыгрым тулган Юдино автобусы Аккош күленә килеп туктый. Эчкә кереп басканнан соң, бик күп береткалар, кепкалар, тузгыган чәчләр арасыннан яшеренеп кенә юлның аргы ягына күз салам. Әйтәм бит, теге наян чыннан да хәйләләгән! Юл читендәге магазин почмагыннан, "Күренмиме икән?" дигәндәй, автобуска текәлеп тора. +Нечкә күңелле шушы табигать баласы миндә әллә никадәр тирән кичерешләр уята. Мин чын күңелдән аның хәвефсез-хәтәрсез, исән-аман өенә кайтып җитүен телим. Әгәр кичкә каршы борылып килгәндә Муйнак мине шушында каршы алса, аның белән бергә кайтуы күңелле дә, хәвефсез дә булачагы турында уйлап куям. Күп көннәрне ул мине чыннан да шушында каршы ала торган иде... +КЕЧКЕНӘ РАМАЙНЫҢ ЗУР КАЙГЫСЫ +Аккош күлендә мине Рамай исемле таныш малай каршы алды. Алар безнең иҗат йортының күршесендәге дүрт биш кенә өйле поселокта яшиләр. Рамайның әнисе якындагы пионерлар лагеренда, әтисе Оргсинтезда эшли. Рамай үзе өченче класста укый шикелле. Җәй көне безнең ишегалдында еш була, язучылардан укырга китаплар да алып торгалый иде. +Рамайның бу кайгыртуыннан бик канәгать булып, мин аның аркасыннан кактым. +— Син чылтыраттыңмыни? дидем. +— Әйе, мин,— диде Рамай. Ярый, килдең әле, абый! Әни әйтә, Муйнакны больницага салмыйча булмас, ди. +— Хәле шулай бик авырмыни? +- Авыр. Имгәттеләр аны, арт санын тота алмый, кан да күп киткән, ди әни. +Димәк, безгә ашыгырга кирәк икән. Тик шунда Рамайның өстенә-башына күзем төште. Аның курткасы белән чалбары манма су булган, аягы да чыланган, куллары кызарган, борын аслары да корыдан түгел иде. Күрәсең, аңа мине озак кына көтәргә туры килгәндер. Мин аңа таныш кешеләргә кереп җылынып чыгарга әйттем. Ул төшкелектән шактый авышкан кояшны күрсәтте. +— Кирәкми, абый, җылынып торсак, озак булыр. Муйнак бик сызланадыр, барыйк тизрәк! —диде. +Мин Рамайга киеме эченнән үз фуфайкамны киерттем. +— Әйдә, алайса, йөгерик. +Ләкин йөгереп булмый икән. Баскан саен аяк пычракка бата. Ни арба, ни чана дигәндәй, урман юлы карданбоздан арчылып кына килә иде әле. Фуфайканың итәге Рамайның аягына сылана, аңа кыенрак. Шулай да ул, кайда пычрак, кайда су ерып, миннән калышмаска тырышты. +Ай Муйнак, Муйнак. Ул минем бер генә минутка да исемнән чыкмады. Ул безнең урмандагы тормышыбызга шулкадәр тирән кереп утырган, аңа ул-бу булса, аннан башка җәй уздыруны күз алдына да китереп булмый иде. Юл буе үземне-үзем юатып бардым: Муйнак урам эте бит. Аның ата-анасы да, бөтен токымы да, көчек чагыннан ук һәртөрле кыенлыкларга: ачлыкка, суыкка, төрле чирчорларга каршы чыдам булып, чыныгып яшәгән. Ул йомшак мендәрдә генә йоклап, тәмле ашап яшәүче иркә этләр ише түгел. Юк, бирешмәс Муйнак, бирешмәс! +Шулай да күңел нидер сизенә, тынычланып булмый иде. Гәрчә Муйнакны җәберләгән бәндәнең исемен ишетәсем килмәсә дә, бара торгач, сорарга туры килде: +— Кайсы явызның эше? +Юлда бездән башка берәү дә юк иде Шулай да Рамай башта як-ягына карап алды. Аннары гына миңа таба иелеп +— Теге инде, абый, шул үзе!-диде. +Шундук аңлашылды, Муйнакны узган ел азаплаган әлеге азгын димәкче була. +— Баламутмыни? — дидем. +Малай сүзсез генә баш какты. Монысы да мине гаҗәпләндермәде. Чын исеме Баязит булса да, аны Баламут дип йөртәләр, ул бу тирә малайларыннан я акча, я бүтән әйбер таптырып, тыңламасалар, кыйнап, котларын алып тора иде. +— Әле һаман кулына сукмадылармыни шул юньсезнең? Нигә каныга ул Муйнакка? — дидем. +Кичә булган хәлне әйтеп салырга теле бармадымы, әллә Баламуттан шүрләдеме, Рамай, иңбашларын сикерткәләп, беравык дәшми барды. Ул да түгел, кинәт нидер исенә тишкәндәй, кояшка карап алды: +— Абый, больницага илтергә соң булмасмы икән? диде. +— Башта үзен күрик әле. . дидем. +Рамай тагын үз эченә бикләнде. +— Шуннан? — дидем мин. +Бераз борынын тарткалап барганнан соң гына, кыенлык белән генә теле ачылды Рамайның. +— Шуннан дип... ни инде. Баламут кичә үзе шикеллеләрне җыеп кайтты. "Кая Муйнак? Тотып бирегез Муйнакны!"—ди. Без шикләнәбез инде, берәүнең дә Муйнакны тотасы килми. "Нәрсәгә ул сиңа?"—дибез.—"Аның тиресенә ун тәңкә бирәләр, хәзер шундый йонлач бүрек модный!"—ди бу. +Мин, куркып, әтигә әйтергә дип йөгердем. Чаттан гына борылганыем, Муйнак бик каты чинап җибәрде, анда тавыш купты. Әти белән без чыкканда, Баламут белән каравылчы абый якалашалар, ə Муйнак, арт санын сөйрәп, елый-елый мунчага таба бара иде. +Бу тирә кешеләренең шундый ваемсызлыгы миңа һич тә ошамады. +— Их, сезне! Шул чагында Баламутны җыйнаулашып бөтереп алмагансыз икән!- дидем. +Рамай беравык аптырабрак торды да, үпкәләгән сыман авызын бүлтәйтеп: +— Ие, бар, әтәчләнеп кара! Алар бишәү лә! Ə кесәләрендә пычак. Алардан олылар да курка! — диде. +БИБЕК НИГӘ ЕЛЫЙ +Без барып җиткәнче тагын утыз-кырык минут узгандыр. Шулай да, әгәр автобус бик озак көттермәсә, мин Муйнакны Казанның ветеринария поликлиникасына якты күздә илтеп җиткерә алачак идем әле. Муйнакны күтәреп кайту өчен, Рамай йөгереп кенә барып өйләреннән зур гына брезент сумка да алып килде. +Ләкин Муйнак яткан мунча янына барып җиткәч, без аптырап калдык. Алачык ишеге бераз ачылып калган, мунча эченнән җылы пар бөркелеп тора, ə Муйнак юк иде. Почмакта аның яткан урыны бар. тәлинкәсе дә, ашалмый калган ризыклары да бар, ə үзе юк. +Рамай, арлы-бирле йөгереп: +— Аһ, син аны! Качкан бит! — дип кычкырды. +— Юктыр ла! Кая китсен ул? — дидем мин. +— Баламут яңадан килер дип курыккан да качкан! +— Юк, куркудан узгандыр ул, энем. Арт саны имгәнгән дидең бит! +Рамай уйга калып башын чайкады. +— Белмим тагы. Үз күзем белән күрдем: көчкәкөчкә генә сөйрәлә иде. +Рамай каравылчыдан да сорашып чыкты. "Иртә белән генә шунда иде",— дигәннәр. Аннан соң байтак вакыт узды шул инде. Тиз генә поселок тирәсен әйләнеп чыктык. Тирән күл буена төшеп мендек, төрле якка сузылып киткән урман юлларына чыгып карадык. Юк кына бит Муйнак! +Каян эзләргә, нишләргә белмичә аптырап йөри торгач, юллардагы эзләрне җентекләбрәк тикшерергә булдык. Рамайның үткен күзләре тиз үк нидер тапты. +— Менә! — дип кычкырды ул. +Барып карасам, карурманга кереп киткән урынтын юлга сирәк-сирәк кенә кан тамып барган, күләгәдә эреми яткан иртәнге кырау өстендә эт эзләре дә күренгәли, нидер сөйрәлеп тә барган шикелле. Без бер-беребезгә карашып алдык та шул юлдан урман куелыгына кереп киттек. Як-якта юан кара чыршылар үсеп утыра, бу тирә болай да бик тын, бик караңгы иде. +Байтак баргач, юл кырыендагы черек төп янында тагын аның эзен күрдек. Узган елгы ылыслар җиргә иңеп, ул төш бераз чокыраеп калган иде. Күрәсең, монда ятып хәл җыйгандыр. Боларның Муйнак эзе булуы турында безнең шигебез юк иде инде. +Караңгы чырайлы чыршыларга карап бара торгач, Рамай шомланып туктап калды. +— Абый, карале, нигә монда китте икән ул? — диде. +Бу сорау минем үземне дә борчый иде. Чынлап та, нигә Муйнак нәкъ менә шушындый кеше бик сирәк була торган иң караңгы почмакка кереп киткән. Нигә башка юнәлешкә китмәгән? Кайбер акыллы этләр, мәчеләр урманга шифалы үлән эзләргә дә чыгалар. Алай дисәң: аңа әле иртәрәк, үләннәр әле яңа борын төртә башлаган. Мин Рамай соравына: +— Аңа тынычлык кирәктер, поселоктагы шау-шудан качадыр бәлки дидем. Дөресен генә әйткәндә, мик моңа үзем дә ышанмый идем. +Шулай уйланып бара торгач, кинәт минем башыма ап ачык булып, чынлыгына үзеннән-үзе ышандырып, яңа уй килеп керде. Мөгаен шулайдыр! Муйнакны тәгаен генә этләр токымының нәсел буенча ата-бабаларыннан килә торган көчле инстинкт алып киткәндер! Кыргый җанварларның кайбер гадәтләрендә кеше аңлап җиткермәгән караңгы яклар азмыни әле?! +Хәзер ул турыда уйланып торырга вакыт калмаган, безгә ашыгырга кирәк иде. Мин Рамай кулыннан брезент сумканы алып: +— Әйдә, энем, йөгерик, бәлки соң түгелдер әле! - дидем. +Юлдашым миңа сәерсенеп карап алды. +— Нәрсәгә "соң түгел", абый? - диде. +Мин, йөгерә биреп, башым белән алга таба ишарә иттем. +— Артыннан барын җитик әле... +Бераз гына йөгерүгә, кечкенә генә аланда ике юл чатына барып туктадык. Сулдагы юл якынындагы урман инешенә алып төшә. Ул яктан язгы ташу тавышы ишетелеп тора иде. Әгәр дә Муйнак шул якка киткән булса, аны коткарырга соң булыр иде инде. +Кая таба йөгерергә белмичә икеләнеп торганда, уннан чән-чәң өргән эт тавышы ишетелде. Ул нәрсәгәдер кайгырган сыман еламсырап, язмышыннан зарлангандай кызганыч тавыш белән өрә иде. +Мин аңа колак салып: +— Əhə, исән икән әле! — дип әйтеп куйдым. Рамайның да күңеле күтәрелеп, минем алдымнан йөгерә башлады. +Юл дигәнебез бераздан сукмак кына булып калды. Кайда куаклар чытырманы арасыннан, кайда аркылы яткан агачлар өстеннән сикергәли торгач, кинәт текә яр кырыена барып төртелдек. Сукмак өзелде. Яр астында тирән чокыр, аның аргы ягында яртылаш су баскан куе әрәмәлек белән болынчык күренә, шул тирәдә чыелдап кычкыра-кычкыра бибек очып йөри иде. Рамай әсәрләнеп: +— Абый, мин беләм, тәкәрлек бит бу! — диде. +— Әйе, нәкъ үзе! Тавышына охшатып, аны бибек дип тә атыйлар. Берәр нәрсә борчыса, ул əнə шулай бий-бек, би-й-й-бек!—дип кычкыра-кычкыра очып әйләнә. +Ул арада куаклар арасыннан Сарбай килеп чыкмасынмы! Әлеге тавыш биргән эт Муйнак түгел, Сарбай булган икән бит! Күрәсең, ул да безнең шикелле дустын эзләп киткән дә аны бездән элегрәк барып тапкан. Безне күргәч ул: "Эшләр зурга китте бит әле!"— дигәндәй, безнең тирәдә шыңшып йөрде дә яңадан яр буена барып басты. Сарбай яр астындагы чокырда нидер күрә иде шикелле. Ул аска әсәрләнеп, колакларын торгызып текәлеп тора да, нидәндер курыккандай, сискәнеп китә. Кинәт артка сикерә дә, танавын күккә чөеп, кызганыч тавыш белән уларга тотына иде. +Рамай, куркып, минем беләгемә килеп ябышты: +— Абый, нишләп анда карап улый икән ул? Əнə бибек тә җылый,— диде. +— Алар без күрмәгәнне күрәләрдер, энем. +— Муйнакнымы? +— Әйе, шуны, Рамай. +— Алайсам, нишлибез инде, абый, анда ничек төшәбез? +— Анда төшүнең кирәге калмады инде, энем,— дидем. +Рамай моңа бик гаҗәпләнде. +— Ничек була инде бу? Шунда калдырабызмыни? Больницага салсак, дигәниек бит?! +— Дигәниек тә... Больницаны кирәксенмәгән бит Муйнак, бу дөньядан үзенчә китеп барырга булган, борынгы бабаларынча... +Рамай, йөгереп барып, астагы чокырга текәлде, бибек тавышын тыңлап торды да яңадан минем каршыма килеп басты. +— Каян беләсең? Анда сызланып ятмыймы икән соң? - диде. +— Юк, ул сызланмый инде, бөтенләйгә тынычланып калган... Мин аңа Муйнакның яр кырыена шуышып барган эзен күрсәтәм. Күрәсең бит, нинди тирән? Моннан төшкән җан иясе яралы булмаса да исән кала алмый. Əнə бит, Сарбай белән бибек тә юкка гына еламыйлар. Ни булганын беләләр алар. Бу аларның Муйнак белән мәңгегә бәхилләшүләредер бәлки... +Урман артында кояш баеп килә. Зәңгәрсу-соры томан астында калган әрәмәлек кешеләр аңламастай ниндидер серләр яшереп ятучы бүтән бер дөнья, шомлы дөнья булып күренә иде. +Безгә дә Муйнак белән бәхилләшергә кирәк дип уйлаштык. Аның, бабаларыннан калган инстинктка каршы килмичә, шундый тәвәккәлеккә баруы ихтирам хисе уята иде. Ләкин ничек бәхилләшергә? Салют бирер идек, мылтыгыбыз юк, бер уч туфрак салыр идек, аның кабере юк. Шулай да соңгы сүзне әйтмичә китүне күңел өнәмәде. Яр кырыена килеп бастык та, мин астагы чокырга карап: +— Бәхил бул инде, Муйнак! — дип кычкырдым.— Син дөньяда тикмәгә генә яшәмәдең, безнең күңелләрдә яхшы истәлекләр калдырып киттең. Тыныч йокла! Без сине онытмабыз!.. +Муйнакны мәңгелеккә үз кочагына алган караңгы упкынга тагын бераз карап тордык. Хәзер инде Сарбай да тынды. Тик астагы болынчыктан бибек елаганы гына ишетелә иде. +Кайтыр юлга чыккач, Рамай ул якка берничә мәртәбә борылып карады. Бу серле хәл берничек тә аның башына сыймый иде ахрысы, уйланып кайта торгач, сорамыйча түзә алмады: +— Үз аягы белән үләргә барган булып чыга инде, име? — диде. +— Әйе, шулай була. +— Нишләп икән? Бу якты дөньядан кем туйган? +Монысы Рамайның үз сүзе түгел, ул аны я китапта укыган, я олылардан ишеткән булса кирәк. Кыргый табигатьнең бу борынгыдан килгән законын бала күңеленә сеңдерерлек итеп ничегрәк аңлатырга? Күрәсең, ерактанрак башларга кирәктер, дип уйлап алдым. +— Бәлки ишеткәнең бардыр, я китапларда күзеңә чалынгандыр, кыргый хайваннарда шундый гадәт булган: аларның картлары, я тазармаслык авырулары кая да булса, шулай читкә китеп, кеше аягы басмый торган яшерен урыннарда үлә торган булганнар. +— Этләр дә шулай үлгәнме? +— Әйе, этләр дә. Халык аны күптән үк белгән. Əнə безнең борынгы бабайлар "Яхшы эт читкә китеп үләр" дигән мәкаль дә әйтеп калдырганнар. +— Андый хайваннар әле хәзер дә бармы? +— Бар шул. Əнə филләр шулай. Алар әле хәзер дә кеше күз алдында үлмиләр икән. Әҗәл җитүне сизү белән, көтүләреннән аерылып, кая да булса, кеше аягы басмаган тау-ташлар арасына, я урман чытырманлыгына кереп югалалар. +— Ə нишләп алай итәләр? — диде Рамай. +— Ничек төшендерергә икән сиңа? — Күңелемнән бала аңлардай мисаллар эзләп беравык уйланып кайттым.— Менә син әйтеп кара әле: ни сәбәпле этләр, юлда берәр куакмы, түмгәкме очраган саен, арт тәпиләрен күтәрәләр? +Бүген беренче мәртәбә йөзе яктырып Рамай елмаеп куйды. +— Нигә? Пес итәселәре килгәнгәдер... +— Юк шул, энекәш! Алай гына түгел! Беләсеңме кыргый чагында этләр дә, филләр шикелле, көтү булып яшәгәннәр. Алар азык эзләп, бер урыннан икенче урынга күчеп йөри торган булганнар. Менә шул чагында алдан баручы эт, үз артыннан килүче нәселдәшләре юлдан язмасын өчен, əнə шулай билге салып барган. Бу — бер... +— Кара, кызык икән! — диде Рамай. +— Кызык та, мәгънәсе дә бар. Кайбер галимнәр башкача аңлата: шундый исле тамга белән эт токымы үз биләмәсенең чикләрен билгели, диләр. Янәсе, "бу тирәләр минеке, монда тыкшынмагыз!" дип кисәтеп куюы була. Бу гадәт аларның канына сеңеп калган. Шунлыктан, бер дә кирәге булмаса да, хәзер дә шуны кабатлыйлар. Читкә китеп үлүләре дә шулай борынгыдан калган. Андыйлар бер дә кирәкмәгәнгә эшләнми. Күрәсең, ул нәсел саклау өчен дә кирәк булгандыр. +Ләкин Муйнакның үзенә-үзе шундый хөкем чыгаруы белән Рамай һаман да килешеп бетми иде әле. +— Ул бит борынгы заманда. Ə хәзер докторлар бәлки тазарткан булырлар иде әле,— диде ул. +— Тазармаслык булып имгәнүен Муйнак тәгаен белгән, ахрысы. +— Ничек белсен икән, җәнлек кенә бит ул? +Рамайның болай төпченүе нибары кызыксынудан гына булырга охшамый иде. Ул табигатьтәге һәр җан иясен чын күңелдән кайгыртучы нечкә күңелле бала булып чыкты. Муйнакның һәлак булуын ул чыннан да авыр кичерә иде. Минемчә, бу хәл аның күңелендә тирән уелып калачак, ул аны гомер буе онытмаячак. Алай гына да түгел, минем әле Рамай яхшы күңелле, игелекле кеше булып үсәр, жырдагы адашы шикелле, киләчәктә халык күңеленә кереп калырдай зур егетлекләр күрсәтер дип тә ышанасым килә иде. Шунлыктан кечкенә юлдашым белән мин үз тиңем итеп сөйләштем. +— Зур үсеп, күбрәк укыгач, үзең дә аңларсың әле, энем. Кыргый табигатьнең хәзергә әле ачылып җитмәгән бик тирән серләре бар. Тазарырлык булмагач, яшерен урында юкка чыгарга тиешлекне дә аңа табигать кушкан. Ничек кушкан? +— Бәлки кошларның туган ояларына адашмыйча кайтып төшүләре шикелледер? — диде Рамай. +— Менә, менә нәкъ шулай! Ул тойгы аларның каннарына сеңгән диләр бит. +Рамайга, башын аска иеп, атлар-атламас кына безнең арттан кайтып килүче Сарбайны да күрсәттем. +— Этләр үлем-җитемгә дә бик сизгер. Эт кенә димә! Җан дустын мәңгелек йортта калдырып кайтуын ул да аңлый, ул да əнə ничек авыр кичерә! +— Нәрсә ул "мәңгелек йорт"? +— Менә шушы без яши торган бөтен табигать. +Безгә язгы матурлык та күренми, агач башларындагы кошлар чыр-чуы да ишетелми иде Күңел юксына. Моннан соң безнең тормышыбызга нидер җитмәс, мөгаен, бик кадерле, бик тансык бер нәрсә җитмәс. Муйнак баскыч төбен саклап ятучы гади каравылчы гына, кайберәүләр аңлавынча, типке астында яшәү өчен яратылган әрсез алабай гына түгел иде. Юк. Яшәешебезне матурлап, аны үзенең ягымлылыгы, дуслык җылысы белән баетып торучы сөйкемле җан иясе, ышанычлы якын дустыбыз иде Муйнак. +Байтак кына араны борынын тарткалап, сүзсез генә кайта торгач, юлдашым тагын башын күтәрде. +— Абый, этләрне, мәчеләрне шулай азаплаган кешегә закон бармы? - диде ул. +Кечкенә кешенең бик урынлы соравына тынычландырырлык җавап бирәсем килә иде. Ләкин андый сүз таба алмадым. +— Җинаять эшләре кодексында андый статья юк шул, энем, - дидем. +Аның ышанасы килмәде, ул моңа бик гаҗәпләнде. Күзләремә туп-туры карап: +- Нишләп юк икән, абый?! диде.— Агач кискәнгә закон бар, әйбер ватканга да бар. Эт бит ул әйбер генә түгел, тере җан бит, матур җәнлек бит ул! +Кечкенә дустымның, бу ачынып әйткән сүзләренә мин бернинди җавап та бирә алмадым. +Без поселок урамыннан узып барганда, Баламут капка төпләрендә тәмәке тартып тора иде. Сарбай, аны күрүгә, чинап, урамның икенче ягына атылды. Баламут моңа бик канәгать булган сыман иһаһайлап көлеп җибәрде. Ул Муйнакның башына җитүче кеше тәгаен үзе булуын да, безнең кайдан кайтып килүебезне дә яхшы белә иде. Җәзасыз калачагы да аңа көн кебек ачык иде булса кирәк. Баламут үзенең шушы явызлыгы белән, бөтен якынтирәне куркытып торуы белән масая иде кебек күренде. \ No newline at end of file diff --git "a/bylatypov/\320\221\320\270\320\267\323\231\320\272\320\273\320\265 \321\207\320\270\320\273\323\231\320\272_tat.txt" "b/bylatypov/\320\221\320\270\320\267\323\231\320\272\320\273\320\265 \321\207\320\270\320\273\323\231\320\272_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..2dd34609b91ea65f6d582234c95b594370ba1494 --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\221\320\270\320\267\323\231\320\272\320\273\320\265 \321\207\320\270\320\273\323\231\320\272_tat.txt" @@ -0,0 +1,146 @@ +Габделхәй Сабитов +Бизәкле чиләк + +Минем бүлмәгә беренче кат кергән кеше беразга аптырап кала. +Почмакта акай күзле ябалак утыра, ике тузбаш твист бии. Киселгән агач төбе янында шүрәлеләр домино суга. Бөкресе чыккан карт аю, зур таш өстенә утырып, үзенең иске чабатасын ямый. Сихерче карчык киледә ярма төя... +Миңа калса, боларның әллә ни аптырар нәрсәсе юк. Төрле ботаксатактан, тамыр-томырлардан үзем юнып ясаган әкәмәтләр. +Агач шүрәлеләрне тамаша кылып күз ияләшкәч, кергән бер кеше иң соңыннан түр стена каршысына килеп туктый. Анда чатлы-ботлы зур мөгез - поши мөгезе эленеп тора. Мөгезнең бер чатында ак бизәкле кечкенә генә зәңгәр чиләк. +Кунак бу мөгез янына килдеме, аның нинди сорау бирәсен мин инде алдан ук чамалыйм. +- Балан куагымы? Бусын да үзең әтмәлләдеңме? +- Юк, агач түгел монысы. Чын мөгез, поши мөгезе, - дим. +Бу җавапны ишеткәч, кайберәүләр сәерсенеп тынып кала, ə кайберәүләр сак кына сорап куя: +- Ничек соң, рөхсәт белән аттыңмы? Әллә болай гына чәпәдеңме? +- Юк, атмадым. Бу мөгезнең хуҗасы хәзер дә карурманның иңен иңләп, буен буйлап йөридер әле, - дим. +Никтер ышанмыйлар. Шул мөгезгә, шул уенчык чиләккә бәйләнешле шактый кызыклы бер вакыйганы баштанаяк сөйләп чыгарга туры килә. +Моңарчы инде, теге кем әйтмешли, йөз кат сөйләгән булсам да, бер сүз башлагач, сезгә дә сөйләми булмас. Тыңлагыз. +Бүре баласын бүреккә салсаң да урманга карый, диләр. Үземне бүре диюем түгел, әмма тумыштан авыл баласы булгангадыр инде, язлар җиттеме, күңел гел урман-кырларга ашкына. Әгәр дөнья бимазасы белән берәр язда шомыртлар чәчәк атканны күрми калсам, арышлар серкә очырганда җир исен, кырлар һавасын сулый алмасам, кыш буе эшем эш түгел. +Көннең көнозын берьялгызым урман сукмакларында каңгырап йөрергә яратам. Шыбырдык усакларның үзара серләшүен тыңлап, сәгатьләр буе аунап ятарга яратам. +Минем шулай иләс-миләсрәк хыялый бер бәндә икәнемне инде дусишләр белеп бетергән. Узган кыш художниклар күргәзмәсендә яшьтәшем Госман белән очрашкач, ул турыдан-туры шул хакта сүз башлады: +- Син, урман шүрәлесе, яз җитү белән берәр яры чыгып таярга җыена торгансыңдыр инде. Кил әле безнең дачага. Рәссам кешегә җан азыгы җитәрлек анда. +Рәссам дип алай авыз тутырып әйтүе күңел хушлыгы өчен генә инде, әлбәттә. Гап-гади эшче мин. Хезмәтем гел тимер-томыр арасында. Шул җан азыгы итеп кенә кайчак кәгазь-киндер буяп, агач сырлап маташкалыйм. Тик дустым шулай ачык йөз белән чакырып торгач, артык ялындырмадым. Ялга каршы буяуларымны, этюдникларымны төяп, художниклар дачасына, Касә-күл буена киттем. +Эңгер-меңгер чакта гына барып төшсәм дә, төнге урман авазларын тыңлап бер әйләнеп кермәкче идем, Госман ирек бирмәде, якамнан алып, өстәл артына утыртты. +Шулай итеп, ул көнне җан азыгы урынына шулпалы бәлеш белән хушланырга туры килде. +Аның каравы иртән кояш белән бергә кузгалдым. Хуҗаларны уятмаска тырышып, шыпырт кына ишеккә юнәлдем. +Верандага килеп чыгуга, таң балкышыннан күзләрем чагылды. Чыклы үлән өстендә салават күпере уйный. Яшь алмагачларның һәр яфрагында, өй тирәсен уратып алган чыршыларның һәр ылысында меңләгән чык бөртекләре җемелди. Әйтерсең урман, мин килгәнне сизеп, болай да иләсмиләс күңелне тагын да җилкетү өчен, хәзинәсендәге барлык энҗесәйләннәрен чыгарып чәчкән. Күргәнең бар идеме әле мондый хозур дөньяны, янәсе. Күр инде менә, күргәнең булмаса!.. +Чыннан да... Белми сайламаган икән художник халкы дача урынын. Көнгә каршы йөз куеп яткан ямь-яшел тау иңе. Тау дисәң, тау да түгел, гөрләвекләр гөлдерәп агарлык кына авыш бер алан. Хәтфә келәм җәелгән театр идәне диярсең. Биниһая зур бу театрның түшәме - зәңгәр күк, стеналары - өч яктан яшел урман. Тик бер ягы гына тоташтан ак каенлык. Бусын инде яшел түрләмәле ак чаршау корылган сәхнә дияргә була. +Баксаң, артистлары да бар икән бу театрның. Хәйран тамаша күрсәттеләр үземә. +Дачаны уратып алган биек койма артыннан сәер бер чытырман күренеп китте. Кемдер берәү урманнан агач тамыры күтәреп кайта дип торам. Ләкин шулчак озын сакаллы котсыз зур баш койма аша эчкә сузылды. Мин аны-моны абайлап та өлгермәдем, чытырман мөгезле, озын торыклы ата поши, ыргылып, эчке якка төште. +Ул, миңа һич игътибар итмичә, тәкәббер генә атлап, дача йортлары арасыннан узды да яшь бер алмагачның сусыл ботагын шырт итеп сындырып алды. Тәмен татыгандай, ашыкмыйча гына чәйнәде. "Ничава, ашарга ярый" дигән кебек, баш кагып, сакалын селкетеп куйды. Тик ни сәбәпледер башка агачларга кагылмады, ничек килгән булса, шулай салмак атлап кире китте. +Шунда гына күреп алдым: тышкы якта аны кечкенә бозавы белән ана поши көтә икән. +Алар койма аша башларын сузып, бераз иснәшеп тордылар. Үз телләрендә нәрсәдер сөйләшеп, серләшеп алдылар, күрәсең. Мәгънәсе тиздән миңа да аңлашылды. +- Иснәгез әле минем авызны! Рәт бар монда, керегез! - дигән, ахры, Мөгезбай. +Шулай инде ул ата күңеле. Баласы авыз күтәреп торганда, тамагыннан аш узамы соң?! +Кинәт кенә бераз артка чигенде дә күкрәге белән коймага китереп бәрде. Ихатаның ун-унбиш адымнар чамасындагы бер кисәге шатырдап җиргә ауды. Ана поши, бозавын ияртеп, шул ачыклыктан эчкә узды. +Әле күптән түгел генә яшел төймә тезгән яшь алмагачлар кызганыч тоелды миңа. Верандадан төшеп, һай-һайлап кычкырырга керештем. Һич исләре китмәде. Тик ата поши гына, "Нинди җир корты бимазалап йөри монда!" дигәндәй, өстән генә миңа карап куйды да тагын алмагач ботарларга кереште. +Чакырылмаган кунакларның бу тикле әрсезлегенә ачуым кабарды. Өй почмагына сөяп куелган көрәкне алып һөҗүмгә киттем. +Поши бозавы, куркынып, әнисенә сыенды. Әнисе дә бер-ике адым читкәрәк тайпылды. +Әмма Мөгезбайга бу минем тәвәккәллек ошамады, ахры. Ул кинәт кенә каты итеп пошкырып куйды. Алай да чигенергә исәбем юклыгын күргәч, чытырманлы башын түбән иеп, бөтен гәүдәсе белән алга омтылды. Аннары, кинәт тукталып, тоягы белән җир актарырга кереште... Тана башы кадәрле зур-зур кәсәнкәләр, алмагачлардан биегрәк күтәрелеп, әллә кайларга очтылар. +Мин, көрәгемне ташлап, читкә тайпылдым. Баскычка килеп җитәрәк абынып егылдым. +Дөресен әйткәндә, бу вакытта эшләр мөшкел иде минем. Котым ботыма төшеп, башым ни дә булса уйлау сәләтен тәмам югалткан иде. +Тик колак төбемдә генә яңгыраган көчле шартлау авазы аңыма китерде. +Күтәрелеп карасам, пошилар, гамьсез генә юыртып, үзләре ачкан "капка"дан урман ягына чыгып баралар. Ə янәшәмдә, кулына мылтык тотып, базык кына гәүдәле бер малай басып тора. Аның аягындагы резин итекләре, юка сатин чалбары тез тиңентен үлән чыгына баткан. Өстендә сары майка, башы ялангач. Минем кычкырганны ишетеп, әле генә йокыдан уянып чыккан, күрәсең. +Күрер күзгә сигез-тугыз яшьләрдән ары булмаса да, малай шактый кырыс табигатьле күренә. Тавышы да, хуҗаларча, бөердән чыга: +- Кем син? Нишләп йөрисең монда таң тишегеннән? +Аның шулай дорфарак дәшүенә бераз кәефем кырылса да, үземне бәладән коткарган кешегә каты бәрелмәдем, сүзне уенга бордым: +- Кунакка килгән идем дә, алай бик ачылып каршыламый икән шул мондагы хуҗалар. Сөзеп егарга торалар. +- Коры кул белән бозаулы пошига якын бармыйлар аны. Әле ярый килеп җиттем. Күрсәтер иде күрмәгәнеңне! +Һәм ул баягы соравын кабатлады: +- Каян килдең? Кемгә? +- Шәһәрдән. Госманнарга. +Бу җавапны ишетүгә, малайның йөзе яктырып китте. +- Ə-ə-ə! Назыйм абый инде син, алайса. Син дә художник бит, абый. Әйеме, абый? +- Художник дип... Мин ясаган рәсемдә усакны каеннан, бурсыкны куяннан аерырга була инде. +Малай урман яңгыратып көлеп җибәрде: +- Шаярма-а! Сөйләде миңа Госман абый. +- Таныштырырга өлгергән икән. Миңа әйтмәде тагын. +- Рөстәм исемле мин. Каравылчы Фарук малае. Әти өйдә юкта үзем каравылчы... Белеп тор, Назыйм абый, якын барма кабат бу гыйфриткә! Күрдеңме əнə мөгезен? +- Килмәсләр бит инде кабат. Куркыттың. +- Һи! Исе китә аның кысыр патрон шартлатканга. Кыштан бирле шушы тирәдә. Күл буендагы яшь усаклыкны талкыйлар. +- Күлегез еракмы соң? +- Кул сузымы гына. Əнə шул сукмак туп-туры алып бара. Көтсәң, соңрак бергә төшәрбез. Калган ашны җылытып Юлбарыска бирәм дә... +- Бик назлы икән Юлбарысың. Ашны да җылытып ашаткач. +- Чучкамыни ул салкын апара чөмерергә! Европа овчаркасы! Бүре буа торган нәселдән. +Малайның тавышы тагын бөердән чыга башлады. Минем аны бераз үртәп карыйсым килде. +- Эт симерсә, иясен тешли, диләр, сак бул! +- Тешләде ди! Койрык болгап кына йөри ул минем алда. +- Соң, койрыгы булгач, нишләтсен аны. Мин ашатсам, миңа болгар иде. +- Ашатып кара! Ят кеше кулыннан сынык алырга урам көчеге ди ул сиңа!.. Юлбарыс! Юлбарыс! Маһ-маһ!.. +Баягы вакыйгадан соң әле һаман тез буыннарым калтырап тора иде. Инде бу малай Юлбарысын чакыра башлагач, күңелгә тагын пошаман төште. Этюднигымны алу сылтавы белән тизрәк өйгә шылдым. Бүре буа торган холыксыз этнең кәефен күтәреп булмасмы дип, өстәлдәге савыттан кесәгә шикәр-конфет тутырдым. Тик бу юлы юкка курыкканмын икән. Мин чыкканда, малай китеп барган иде инде. +Аның әйләнеп килгәнен көтеп тормадым, яшел коридор кебек тар гына урман сукмагыннан күл буена төштем. +...Касә-күл! Исеме җисеменә туры килә икән. Һәрьяктан урманлы таулар чорнап алган. Тирән яшел касә төбендә яткан көзге кебек, кечкенә генә, түп-түгәрәк күл. Бөдрә толымлы зифа каеннар, миләш, юкә агачлары, су буена ук килеп, һәммәсе шул көзгегә текәлгәннәр. Тал-тирәкләр исә, күл эченә үк кереп, тубык тиңентен суда торалар, әз генә җил исеп куйдымы, иелеп-сыгылып үзләренең яшь яфракларын юалар. Күлнең бер читендә ярга якын ук кечкенә генә утравы да бар. Анда сирәк-мирәк кәрлә каеннар, зирек, тал куаклары үсә. Ярдан утрауга кадәр басма урынына нечкә генә ике каен сузылган. +Шул басма аша утрауга кердем. +Сәер утрау иде бу. Баскан саен җир өсте тирбәлеп куя, аяк асты йомшак ястык кебек батып керә дә, чупырдап саз суы сыгылып чыга. Күпме эзләсәм дә, бер коры түмгәк таба алмадым. Әмма күл буеның этюдын ясау өчен моннан да уңай урынны табу мөмкин түгел иде. Нечкә куакларны җиргә иеп, шулар өстенә киндерле урындыгымны җайлап куйдым да эшкә керештем. +Сагындырган эшем белән артык мавыгып, вакыт узганын сизми дә калганмын. Кинәт кенә төрле яктан ишетелгән сәер авазлардан сискәнеп башымны күтәргәндә, кояш урманлы таулар өстеннән сөңге буе күтәрелгән иде инде. +- На-а-зыйм... А-аыйм... А-шар-га... А-га-га... +Госман мине эзләп чыккан иде, күрәсең, ләкин тавышларның кайсы яктан килгәнен һич абайлап булмый. Әйтерсең йөзләгән кеше йөзләгән юнәлештән бөтен урманга сөрән сала. +- Мин монда-а... +Минем җавабым да күлне әйләндереп алган урманлы тауларга бәрелеп челпәрәмә килде, сүзләремнең ватык-санаклары кат-кат яңгырап үземә кире кайтты. +- Мин... о-он... а-а-а... Ин... о-он... а-а-а... +Кешегә мәшәкать ясаганым өчен уңайсызланып, тизрәк кайтырга җыендым. +Әмма басма турысына килеп чыгуга, бөтенләй аптырашта калдым... Утрау белән яр арасындагы бугаз икеләтә киңәйгән. Әле күптән түгел генә үзем басып кергән каен киртәләр утрау кырыенда суда ята. +Күзләремә ышанмыйча, бер киртәне ярга таба сузып карадым. Җитми. Хәтта икесен бергә ялгасаң да җитешле түгел... +Сәер күренеш иде бу. Су арткан дисәң, куаклар да үз урынында, яр комындагы киртә эзләре дә пичәт кебек ярылып ята... +Инде нишләргә?.. Йөзеп чыгудан башка чара юк. +Киемнәремне салып, барысын бергә чалбар каешы белән бәйләдем дә, чалкан йөзеп, ярга чыгардым. Этюдникларым өчен икенче кат керергә туры килде. Аларны кулга күтәрергә уңайсыз иде. Теге ике каен киртәне бәйләп, сал сыманрак нәрсә әмәлләдем дә әйберләремне шунда төядем. Салымны күкрәк белән этә-төртә, ярга таба йөзеп киттем. +Чыгып җитәргә ун-унбиш адымнар ара калгач, башымны күтәреп карасам... Тагын бер хәйран тамаша! Әлеге пошилар! Нәкъ минем киемнәр янында, яр читенә тезелеп, күлдән су эчәләр... Китәргә һич исәпләре юк. Эчеп туйдылар да шул тирәдәге яшь усакларны ботарлый башладылар. +Мин әле һаман муен тиңентен су эчендә. Ярга чыгып, өстемә киенергә йөрәгем җитми: бая алган сабагым бик яхшы хәтеремдә. +Күл суы боздай салкын. Озакламый бөтен тәнем бизгәк тоткандай калтырый башлады. Андый чакта теше тешкә тими, диләр дә бит, тимәгән кая!.. Сыерчык томшыгыдай шыкы-шыкы бәрелә тегеләр! +Түзәр хәлем калмагач, кире утрауга чыгып, бераз җылынырга уйладым. Әмма анда бер газап урынына мең газап. Канечкеч озынборыннар шунда ук бөтен тәнемне кара капкачтай каплап алдылар. +Яңадан суга кердем. Тагын ярты сәгать чамасы сыерчык булып сайрадым. +Ярдәм сорап кычкырырга да җай юк. Авыздан бер аваз чыктымы, чытырман башлы теге гыйфрит, "Кычкыр, якты дөньядан туйган булсаң" дигәндәй, күзләрен акайтып карый... +Туңып, бөтенләй эштән чыкмас өчен бердәнбер чара - анадан тума, шәрә килеш дачага йөгерү... +Тик шунда минем бәхеткә дача сукмагыннан Рөстәм килеп чыкты. Бер кулында кармак таягы, икенчесендә кечкенә генә зәңгәр чиләк. +- Ве-ве-ве... Вөстә-әм... - дидем мин аңа. - По-по-по... По-ши чы-чычыгармый!.. +Сүзләремне аңлавы ничек булгандыр, әмма төшенде малай минем хәлне. Дөньяга сөрән салып маташмады, юкә куаклары артына посып килде дә кулындагы зәңгәр чиләкне кинәт кенә ата пошига томырды. Чиләк шалтыр-шолтыр итеп пошиның чытырман мөгезенә барып эленде. +Көтелмәгән бу хәлдән Мөгезбай, кинәт сискәнеп, арт санына чүкте. Аннары, яр балчыкларын чәчрәтеп, урман ешлыгына атылды. +Мин, өстемә киенеп, бераз сүз әйтерлек хәлгә килгәндә, Рөстәм яр буенда кармак салып утыра иде. +- Бик мәзәк икән сезнең бу утравыгыз, - дидем мин аңа. - Бер карасаң, кул сузымы, бер карасаң, күл уртасында. Әллә юкса йөзеп йөри инде, әкәмәт! +- Әйе шул, йөзмә утрау ул, - ди Рөстәм, һич исе китмичә. - Җил уңаена күчеп йөри. Кояш чыгышыннан исә бит җил. +Күчмә утраулар турында моңарчы аннан-моннан ишеткәләгәнем булса да, дөресен әйткәндә, юньләп бернәрсә дә белми идем. Шуңа күрә, артык сер бирмичә генә, читләтеп, Рөстәмнән сөйләтергә тырыштым: +- Аргы як ярга бәрелеп, су төбенә китмәсә ярый инде... +Ләкин Рөстәм шәрә кармакка каба торган малай түгел иде, күрәсең. +- Китмәс. Тамырлары җибәрми аны, - диде ул, хәйләкәр елмаеп. - Син, Назыйм абый, безнең түгәрәккә языл. Яшь натуралистлар түгәрәгенә. Ике айда бөтенесенә төшенерсең. Əнə кара, су читендә черегән ботаксатаклар өелеп ятамы... Алар өстенә агач башларыннан тагын әллә никадәр вак ботаклар сынып төшә, көз көне тау кадәр яфрак өелә. Шунда үлән, агач орлыклары да очып төшкәли. Урман ышыгында булгач, җил туздыра алмый. Язын шул орлыклар шытып чыга. Зуррак үскәч, тамырларын күл төбенә үк җибәрәләр. Əнə теге утрауны да каен тамырлары якорь бавы кебек тотып тора. Бер чамадан ары җибәрми. +Наданлыгымны ачып салганчы, сүзне икенче якка борырга уйладым: +- Каптыр инде әйдә бер зур балык. Уха ашасак, эчкә җылы керер иде. +- Һи, бар ди монда. Узган ел Госман абый зур гына бер чуртан тоткан иде. Шуннан бирле юньле балык тоткан юк. +- Тота белмисең инде алайса. +- Булса, белер идек анысы. +- Соң, Госман тоткан бит. +- Шул берәү булган инде ул. +- Һавадан төшмәгәндер бит ул ялгыз чуртан? +- Һавадан төшкән шул менә. +- Сәяхәтче бака турында ишеткәнем бар иде. Әмма сәяхәтче балык турында белмим. +Рөстәм, бу мәсьәләдә дә үзенең өстенлеген сиздереп, тагын елмаеп куйды. +- Сәяхәтче балык түгел, сәяхәтче уылдык. Зур суларда йөзгәндә балык уылдыгы үрдәк каурыена ябыша да шушындый урман күлләренә күчә. +Аның сүзен раслагандай, шулчак калкавыч тирбәлеп куйды. Рөстәм чәнчә бармак кадәрле генә балык тартып чыгарды. +- Əhə, мая бар. Ярап тора ул Юлбарыска. Юлбарыс! Юлбарыс! Маһмаһ!.. +Мин тагын итәк-җиңемне җыя төштем. Кесәмнән конфет алып, ашыгаашыга, кәгазен сүтә башладым. +Әмма куркаклыгым бераздан үземә үк көлке тоелды. Рөстәмнең бүре буа торган Юлбарысы йомраннан әз генә калкурак, мәчедән кайтышрак кәкре аяклы бер көчек булып чыкты. +- Юлбарыс! Конфет яратасыңмы? Мә, Юлбарыс! +Көчек соры йомгактай тәгәрәп яныма килде. Рөстәм, корт чаккандай, кармак таягын бер читкә ыргытып, эте артыннан ташланды: +- Юлбарыс! Чужой! Ярамый, ташла! +Әмма көчек шоколадлы йомшак конфетны кабып йоткан иде инде. Тагын өмет итеп, кырыемда биеп тора иде. +Рөстәм аны күтәреп алды да әзрәк арт санын чәбәкләп куйды: +- Әйттемме сиңа! Әйттемме, чит кеше кулыннан азык алма, дип! +- Чит күрмәгән ул мине, Рөстәм. Үз кешегә санаган. +Әмма бу юлы малайның миңа хәтере калган иде, ахры. Бер сүз дә дәшмичә, кырт борылып, сукмакка таба атлады. +Бу килүемдә мин Рөстәмне кабат күрә алмадым. Көз көне килгәндә дә өйдә булмады. Интернат-мәктәптә торып укый, диделәр. Шуннан соң елдан артык вакыт узгач, һич көтмәгәндә ул үзе минем фатирга килеп керде. Башта танымый да торам. Үсеп киткән, тәмам егет булган. Өстендә кара костюм, ап-ак күлмәк. Муенында кызыл галстук. Җитен сүседәй сары чәчләрен кыйгачлап тарап җибәргән. Күзләре ут яна егетнең. Авызы колагына җиткән. +- Җыеныгыз, Назыйм абый, сезне алырга килдем. Бер кызык бар, - ди. - Тизрәк булыгыз, тизрәк! Соңгы автобус китә. +Юлда барганда, болай ут капкандай эзли килүенең сәбәбен сорап, күпме төпченсәм дә, бер сүз дә ала алмадым. Көлә генә: +- Алдан әйткәч, кызыгы бетә. Баргач күрерсез, - ди. +Килеп төшүгә, туп-туры урманга алып кереп китте. +Юлсыз, сукмаксыз караңгы ешлыклар аша күкрәк белән юл ярып шактый баргач, Рөстәм юан бер имән төбенә килеп туктады. Имәнгә сыенып үскән чикләвек куакларын аралап, өскә таба ымлады. Күтәрелеп карауга, мин ирексездән кычкырып җибәрдем: +- Поши мөгезе! Синең чиләк бит!.. +Әйе, җирдән ике метр чамасы биеклектә имән ботагында поши мөгезе асылынып тора иде. Ə мөгез чатында әлеге дә баягы шул зәңгәр чиләк. +- Бүген иртән гөмбә җыярга чыккач тап булдым, - ди Рөстәм. - Күрү белән сезгә йөгердем. Алып барырга уйлаган идем дә, ни кызыгы булсын үзең күрмәгәч... +Рөстәм, тиз генә агачка менеп, мөгезне алып төште дә миңа сузды: +- Бүләк булсын. Истәлек. Сезне туңдырып үтерә язган теге Мөгезбай истәлеге. +- Мөгезбай түгел, Мүкләкбайдыр инде, болай булгач. +- Булыр сиңа! Күптән түгел күрдем мин аларны. Яңа мөгез үстерә башлаган. Монысыннан да хәтәррәк булмакчы! +- Аннары тагын өстәп куйды: - Укыганыгыз бардыр инде, яз башында бөтен пошилар да мөгез сала. Март аенда... Ярты ел буе шушы чиләкне шалтыратып йөргән икән, сакаллы сабый... +Без кайтырга борылганда, урман эчендә күз бәйләнә башлаган иде инде. Касә-күл буена җиткәндә, бөтенләй төн булган иде. +Кара бәрхет ябынган җәйге тымызык төн. Меңләгән йолдызларга бизәлгән сихри төн. +Күл төбендә, төпсез тирәнлектә, алтын урак ялтырап ята. Ниндидер илаһи зат аның тирәсенә учлап-учлап йолдызлар сипкән. Су өстендә вак балыклар уйнаганда, алар челпәрәмә килеп ватылалар да тирә-якка сибеләләр. Ул очкыннар берсен-берсе эзләп табып, яңадан кушылалар, аннары тагын чәчелеп китәләр. +Яр буендагы агачлар этешә-төртешә тыгызланып күл читенә елышканнар да хәйран калып шул тамашаны күзәтәләр. Киң итәкле яшел чапан кигән мәһабәт карт чыршылар, башкалардан бераз читтәрәк, үзләре бер төркемгә җыелганнар. Аз гына җил истеме, "Ай-һай! Бар бит бу дөньяның хикмәтләре" дигәндәй, очлы бүрек кигән башларын уңга-сулга чайкап куялар. +...Әйе, бар шул дөньяның хикмәтләре. Исәпләсәң исен китәрлек могҗизалары бар. Әле аның кеше ачмаган, кеше акылы ирешмәгән яшерен серләре күпмедер! +1972 ел \ No newline at end of file diff --git "a/bylatypov/\320\221\322\257\320\273\323\231\320\272_tat.txt" "b/bylatypov/\320\221\322\257\320\273\323\231\320\272_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..bb3d353353fcb172a8f038e27a306bd915b299ad --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\221\322\257\320\273\323\231\320\272_tat.txt" @@ -0,0 +1,87 @@ +АЯЗ ГЫЙЛӘҖЕВ +БҮЛӘК + +Хикәянең тексты Аяз ага Гыйләҗевның 2014 елда басылган VI җилдлек Сайланма әсәрләр җыелмасының II җилденнән алынды. Сканлау, таныту, тикшереп укып чыгу һәм китап калыбына күчерү "Армут" берләшмәсе тарафыннан башкарылды. + +Балалар, үсеп җитеп, төрле якка тара +лыштылар. Аларның берсе генә дә +ата-ана янында калырга риза булма +ды. Алар күптәннән инде кичләрен +икәүләп самавыр янында үткәрәләр. Гыйльмулла абзый, йорт башы кеше буларак, түргә утыра. Канәгатьләнеп изүен чишеп җибәрә дә муенына йомшак тастымал сала. +Ул шактый юанайган гәүдәле, түгәрәк башлы, җиз төсле чәчле. Инде ничә еллар ит-кош трестында бухгалтер булып эшли. Ят кешеләр юкта, башын ялтырап беткән кәләпүше белән каплап куя ул. +Карчыгы самавыр артына елыша, чәй ясый, тәм-том китереп тора. +Бүген Гыйльмулла абзый, алтынчы чынаягын эчеп каплыйм гына дигәндә, нидер исенә төшеп, карчыгы Хәерлебанатка борылды. +— Анасы, - диде ул. - Инде кеше-мазар киләсе +Хәерлебанат сүзсез генә чыгып киткәч, ул үз-үзенә сөйләнеп алды: +— Шулай ялгыз гына тәмләп чәй эчүләргә ни җиткән? Белмиләр бит шуның кадерен. Якшәмбе җитте исә, култыклашып киләләр дә керәләр. Табыныңда чит кеше булганда, ризык йөрәккә ятамы? +Абзыйның бу сүзләрне кемгә төбәвен белү кыен, чөнки күптәннән инде бу йортка кунак булып та, болай гына да килүче юк иде. Әйе, бик күптәннән. +Алъяпкычына алмалар салып, карчыгының ишектән керүе булды, бик әче генә итеп звонок шалтырады. Гыйльмулла кәләпүшен салып тиз генә кесәсенә тыкты да җәһәт кенә карчыгына борылды: +— Нәрсә катып калдың? Берәр ач әрвахтыр инде. Алмаңны яшер дә, бар, ач! Чәй эчеп бетереп кенә тора идек әле диярбез. +Бераздан Хәерлебанат үзе генә килеп керде. +— Йә, кайсы шайтаны йөри анда? - диде карты. +— Песи, - диде карчык тыйнак кына. +— Ничек инде ул песи? Песи ничек шалтыратсын, юләр!.. +— Мин песи шалтыраткан димим. Песи безнең ишек төбендә елап утырган. Берәү үтеп бара икән. Песиегезне кертегез дип шалтыраттым, ди. зый усал гына. - Песине жәлләгән! Менә тинтәк! +Яңадан өстәл тирәсенә утырыштылар. Хәерлебанат өстәлгә берничә алма куйды. Гыйльмулла шактый зур, ләкин озак ятканнан бөрешә башлаган алманы алып, бик ясканып, тешләрен батырган гына иде, кинәт: +— Ай, тешем! - дип кычкырып җибәрде. - Үлдем, үлдем, - дип чинарга ук тотынды. +Карчыгы да сикереп урыныннан торды, бер адым калмыйча, аның артыннан иярде: +— Ни булды соң, атасы? Тешең сындымы әллә? - дип өзгәләнеп сорады. +Гыйльмулланың урт теше сызлый башлады. Аның төне буе ничек интеккәнен, карчыгы ничек борчылганын язып та, сөйләп тә бетерерлек түгел. +Бары шуны гына әйтергә кирәк: туктаусыз аспирин, пирамидон суырудан аның аңкаулары телгәләнеп бетте, уң яңагы унлы куык кебек кабарып чыкты. +Яңагын җылытып та, салкынга тотып та карады ул. Кыргый тавышлар чыгарып идәндә аунады. Шау-шуга күршеләрне җыйды. Төрлесе төрле киңәшләр бирделәр, юаттылар, өйрәттеләр. Әмма каһәр суккан тешнең авыртуы басылмады. +Көч-хәл белән генә таң аттырдылар. Сәгатькә карый-карый гаҗиз булдылар. Ниһаять, Гыйльмулла чыгып китәргә җыенды. Хәерлебанат дәү белән картының шешкән яңагын каплады. +Өши күрмәсен берүк. +Юл буе күзенә ак-кара күренмәде Гыйльмулланың. Сыкрый-сыкрый больницага барып керде. Уңга карады: анда "Тәмәке тартмаска!" һәм "Чиратта бер-берегезне этешмәгез!" дигән такталарны шәйләде. Сулда, озынча бүлмәнең аргы башында, билет кассаларындагы кебек өч тәрәзәчек күренде. Ул, бияләе белән яңагын җылыта-җылыта, тәрәзә янына килде. Уртадагысы өстендәге "теш врачы" дигән язуны укыгач, эчке яктагы кызга дәште: +— Миңа теш врачына... +— Нәрсә-ә? - диде кыз, сузып кына. +— Теш врачына, дим, кайсы бүлмәгә үтәргә? +— Айдан егылып төштегезме әллә сез? +— Ничек ул "айдан"? - Гыйльмулла бияләйне яңагыннан тартып алды. - Алма ашаганда сызлый башлады. +Кыз пырхылдап көлеп җибәрде: +— Аны әйтмим, сәгать ничәдә килдегез сез? +— Нәкъ тугызда. +— Ә бездә кабул итү сигездә башлана. +— Йә? +— Шул. Сез соңга калдыгыз. +— Минме соңга калдым?! - диде, кыза башлап, Гыйльмулла. - Көнгә бер генә сәгать эшләргә кем рөхсәт бирде сезгә? Эш сәгатьләре бетте дип мине +— Сәгатьләр бетмәде, - диде кыз мөлаем гына, - талоннар бетте. +— Миңа нигә ул талон? Миңа врач бүлмәсен күрсәтегез! +— Иртәгә килерсез. Чиратсыз үткәрермен. +— Ә бүген? +— Нәрсә "бүген"? +— Бу теш белән нишләрмен мин? - диде, еламсырап, Гыйльмулла. +— Врачка кереп карагыз, бәлки, талонсыз да кабул итәр? Тик белмим, - диде кыз һәм тәрәзәчекне фанера белән каплап куйды. +Абзый икенче катка менеп китте. Теш врачы бүлмәсен тапкач, аптырап, шаккатып басып калды. Өреп тутырылган яңаклы, авызлары төрле якка чалшайган, кайгылы кыяфәттәге унбишләп кеше ишек төбендәге ак халатлы сестраны сырып алганнар һәм нигәдер шаулашалар иде. Сестра: +— Шауламагыз, зинһар, кайсыгызда бишенче талон икәнен әйтегез, - дип кычкыра. +Гыйльмулла төркемгә якынайды. +Сестра тагын бишенче талонны дәште дә, җавап бирүче булмагач, кулындагы исемлеккә карады. +Ул арада абзый: +— Миндә. Миндә бишенче талон, - дип кычкырды. +— Нигә телеңне йотып торасың, алайса, кер аңа юл бирделәр. +Аның талонсыз керүен белгән сестра бик яман ачулана башлады. +— Барыгыз, барыгыз! Чыгып китегез, - диде ул. - Талоны юк, ние юк, җитмәсә, алдап маташа. +Тавышка врач килде һәм Гыйльмулланың яңагына карап, сүзсез генә утырырга ымлады. +Үз гомерендә врач халкы белән бик аз эш иткән Гыйльмулла, өстәлдәге әллә нинди карга борыннарын, кыскычларны, без сыман әйберләрне күргәч, тәмам куркып китте, Маңгаена салкын тир бәреп чыкты. Утырды да, күзен кырынайтып, врачның кулын күзәтә башлады. Әмма врач карга борыннарына кагылмады. Пациентның авызын кечкенә көзге белән айкап чыкты да: +— Бәләкәй генә куыш... - дип куйды. +Аның салкынча йомшак бармаклары кагылганда ук абзыйга рәхәт булып китте. Авырту басылсын өчен ясалган уколдан соң ул өстеннән авыр йөк ташлагандай булды, һәм шунда гына врачның зәңгәр күзләрен, бик матур бөдрә чәчләрен абайлады. Ул бик озак итеп рәхмәтләр укыды. +— Тагын ике көннән килерсез, - дип озатып калды доктор. +Гыйльмулла урамга чыкса, дөнья яктырып киткән. Менә кеше дисәң дә ярый бу врачны! Тегеләй-болай гына итте дә кеше гомерен коткаиде, һичшиксез үләр иде. Тукта әле, аның хакында мактау кенәгәсенә бер-ике сүз язасы иде бит! Кире кайтырга ниятләп борылганда гына, аның күзе кибет витринасына төште. Әгәр врачка бербер нәрсә бүләк итсә? Иллә дә мәгәр яхшы була инде. +Ул, яңагын якасы белән каплаштырып, кибеткә керде. Исе китсен әле бер... "Кирәкми, кирәкми", - дияр инде. +Ә абзаң, эре генә тамак кыргалап: "Алыгыз, алыгыз, кулыгыз бик шифалы икән", - диячәк. +Татлы уйлар аның күңелен кытыклады. Ә күзе бик матур бер савытка төште. Хушбуе, пудрасы бар. Хатын-кызга шуннан башка ни аласың инде. Тик гарнитурның бәясе йөз дә сигез сум икәнен белгәч кенә, аның теше яңадан сызлаган кебек булып китте, һм-м... Булсын! Йөз сигез сум түгел, мең сум булсын! Жәллиме соң Гыйльмулла! Ул кесәсенә тыгылды һәм, башына яңа фикер килеп, туктап калды. Ике көннән тагын килергә кушты бит. Шул көнне генә алып барсам?.. +Шундый карар белән ул өенә кайтты. +Бүләк ике көн буе аның исеннән чыкмады. Эшкә барганда да, кайтканда да кибеткә керергә гадәтләнде. Моңарчы бөтенләй кызыксынмаган әйберләрнең бәяләрен белеп бетерде. "Хатын-кызга ниндирәк бүләк кулай була", - дип, кибетче кызлар белән кат-кат киңәште. Иртәгә кер килде. "Ул хушбуйның очсызрагы да була түгелме соң? Бүләк ул - инә дә бүләк, дөя дә бүләк. Зурлыгындамыни эш?.." Йөз дә сигез сумлык хушбуйлы савыт аның төн йокысын качырды, төшләренә кереп җәфалап бетерде. +Иртән Гыйльмулла абзый больницага коры кул белән генә китте. Әмма бүләк бирергә дигән карар аның күңеленә урнашканнан-урнаша барды. +Тагын таныш креслога утырырга туры килде. Бу юлы врач аны иске танышы кебек каршы алды. Сорашты, авызына көзгеләр, әллә нинди кәкре тимерләр тыгып бутады. Ике көннән тагын килергә кушып җибәрде. +Чыгуга ул: "Һе, җиңел дә эшли инде бу, каһәр!" - дип уйланды. Кибет яныннан үткәндә, аның хәтеренә нәзере тагын килеп төште, һәм витринага куелган әйберләрне тәрәзә аша гына күзәтә башлады, "Һәрбер теш караган өчен йөзәр сумлык бүләк ала башласа, күбрәк булыр шул... врачка да... Әллә менә шушы утыз сумлык хушбуйны гына алыйммы? Шешәсе дә бик матур күренә, кәгазе дә. Киләсендә кыстырып бармый булмас". +Ул бүләк хакында күршеләре белән дә гәпләште, бергә эшләүче иптәшләренә дә сөйләде. Түзмәде, серне беркөнне карчыгына да чиште. Хәерлебанат: ды. +Тагын барды. Больница ишеге төбен саклау аны ялыктыра башлады. Врачлар артык озак маташалар, юк сораулар биреп, кешене юри озаграк тоталар кебек күренде аңа. Бухгалтерларча төгәллек җитми шул аларда. Вакытның кадерен белмиләр. Әмма Гыйльмулла больницага килергә мәҗбүр шул. Тешенең куышын чистарттырды, сынау өчен ямау да салдырды. Йөри торгач, актыккы көн дә килеп җитте. Врач әйтүе буенча, бүген соңгы кабат ямау салынырга тиеш иде. +Ул килгәндә, гадәттәгечә, байтак кеше җыйналган иде. Күптән йөрүче булганга, бүлмәгә чиратсыз гына үтеп китәргә торганда, аңа кизүдә торучы сестра: +— Сез врач Хөснетдиновагамы? Килеп җитмәде шул әле, - дип туктады. +Арттарак торучылар зарланып алдылар: +— Бу нинди тәртипсезлек?! Сигез тулганга ун минут бит инде! +Гыйльмулла, чыраен сытып, буявы купкан урындыкка барып утырды. Бүлмәдәге дару исе аның күңелен болгатты, косасын китерде. Ул минут саен диярлек чалбар кесәсеннән иске зур сәгатен чыгарып карады да эчтән генә сүгенеп алды. Тагын ун минутлар чамасы вакыт үтте. Авырулар бердәм дулкынлана, кыза башладылар. Шау-шу эчендә кизү сестраның сүзләре дә югалып калды. +— Жалу кенәгәсен- 1б1и-регез! - дип кычкырды Гыйльмулла. - Жалу кенәгәсен! +* * * +Врачның соңга калуының сәбәбе бик гади булып, ул эшкә килгәндә, трамвайда берәү авырып киткән иде. Хөснетдинова, аңа ярдәм итеп, больницага озатышып йөреп, бераз тоткарланган иде. +1958 \ No newline at end of file diff --git "a/bylatypov/\320\222\320\260\320\263\320\276\320\275\320\264\320\260_tat.txt" "b/bylatypov/\320\222\320\260\320\263\320\276\320\275\320\264\320\260_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..261ba5c723b8f546b4ff57b34ff3f747dbf9f55e --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\222\320\260\320\263\320\276\320\275\320\264\320\260_tat.txt" @@ -0,0 +1,138 @@ +АЯЗ ГЫЙЛӘҖЕВ +ВАГОНДА + +Хикәянең тексты 2015 елда басылган Аяз Гыйләҗевның 3 җилд "Сайланма әсәрләр" китабыннан алынды. Сканлау, таныту, тик шереп укып чыгу һәм китап калыбына күчерү Armut "Армут" берләшмәсе тарафыннан башкарылды. + + +Без санаторийда аның белән якыная алмадык. +Ул башка төркем иптәшләр белән йөрде, мин +үз ишләрем белән уралдым. һәркемгә күз +күргәне түгел, үз күргәне кыйммәтрәк! Шулай да мин аны килеп төшкән көнне үк абайлап алдым. +Зәңгәр йоннан тренировочный костюмы озын буен тагын да җыйнакландырып, зифаландырып тора. Йөзе генә әллә ни чибәр түгел. Тубырланган борын зур һәм формасыз, авызы да җәенке, елмаюында да яшертен ясалмалык, ялган бар. +Шулай да, кышкы сезон, ял итәргә, дәваланырга әллә ни фырт халык җыелмаган, путёвкалар янмасын дип, профсоюзлар күбрәк шахтер агайларны, киң балакларын лыштырдатып йөрүче колхозчыларны җибәргәннәр. Алар Кырымда нинди һава буласын белмәгәнгә, җылы сөяк сындырмый, дип, туннар, калын пальтолар киеп килгәннәр. Дөрес, диңгез буе урамнарында бобрик чәчле, юан кызыл муенлы, шевиот кительләр кигән шәп, кәттә агайлар да очрый, тик алар безнең санаторийда түгел инде. Безнең халык бик гади, өлкәннәр, арада әби-сәбиләр дә күренгәли, гомер-гомергә ял итәргә парлап йөрүче ирле-хатынлы яһүдиләр дә бар. Санаторий ишегалдына зәңгәр яхшы костюм кигән җиңел адымлы, озын гәүдәле ир уртасы кеше килеп чыккач, ихтыярсыз аңа күз багладык. +Икенче көн иртән гимнастика залына җыелгач, аның бездән аермалылыгы тагын да ныграк сизелде. Без үзебезнең буй-буй пижам аларыбыз белән (өй тоткыны киеме!) әүпән-тәүпән "карлыгачлар" ясарга азапланганда, ул, спорт инструментларының күзенә үк кереп, иң алгы рәткә баскан да күнегүләрне чип-чиста, оста итеп ясап барды. Инструкторы, юка гына, өрсәң очып китәргә торган кыз, аннан күзен алмый. Команданы гел аңа карап кына бирә, әйтерсең лә шушы киң, биек залда нибарысы бер кеше генә бар. +Көндез аның инструктор кыз белән бадминтон уйнап сикергәләвен күрдек, икенче-өченче көннәрдә үк ул, үтә күренмәле сумкасына күпереп торган яшел сөлге тыгып, бассейнга коенырга йөри башлады. Теннис кортында да күренеп-күренеп китә иде бу. +Башта инструктор кыз, аннан башка безнең санаторийдагы яшьрәк ханымнар, сестра-мазарлар теннис кортын урап алып тамаша итәләр иде. Ул аларның барысы белән дә танышып өлгергән, картына-яшенә исеме белән генә эндәшә, һәркемгә җайлы сүзе, татлы теле бар. +Без, урта яшьтәгеләр, аштан соң акрын гына диңгез буена төшеп китәбез, азрак йөргәч тә, эскәмиягә утырып ял итәбез, акчарлакларны туйдырабыз. Дөнья хәлләре, укыган китаплар, караган фильмнар турында гәпләшәбез. +Беркөнне ул үзе безнең палатага килеп керде: +— Син Казаннанмыни? Алайса, без якташлар ич. Кайсы урамда торасың? +Хәл җыеп ята идем, тордым, кулымны бирдем. +— Гагарин урамында. Ә син кайда? +— Мин ераграк, Совет районында. +— Урамыңны әйтсәң, мин синең кем икәнеңне әйтәм! - дип көлемсерәдем мин. - Чиста якта торасың икән, байлар ягында. +— Нигә байлар ягында? - диде ул, шикләнеп. +— Элек байлар шул якта торырга омтылганнар ич! +— Алаймыни? Белмәгән идем... +Кинәт сүзебез бетте д-ә -китте. Нигәдер шушы кыска вакыт эчендә мин аның хакында бик күп белә идем, ә ул мине беренче тапкыр күзеннән кичерде. Ирексездән ашау-эчү, врачлар, чирләр турында сүзгә күчтек. Ләкин бөтен җиреннән тазалык, хөрлек бөркелеп торган Вәли белән ул турыда сөйләшү дә мәзәк кенә иде. +Беренче тапкыр сүз шуның белән бетте дә бугай. +Хәзер гимнастикада очрашабыз да: +— Сәлам! +— Казаннан ни язалар? Хан мәчете урынындамы әле? +— Элеккечә... +Шундый шырдый-бырдый сүзләр. +Ул шаяртамы, мин шуклыкка бараммы, һаман аңлап бетерә алмыйм. Сирәк булса да ул санаторий ашханәсеннән кичке аштан соң кинога керә. Очраша калсак, "Йөрәк ничек?", "Сынатмыймы?" дигән кебек дежур сүзләр белән бер-беребезне сәламлибез. +Күренеп тора: Вәли ачыктан-ачык миңа өстәнрәк карый. Мин моңа үпкәләмәдем. Болай да кешеләргә сирәк ияләшәм, ияләшкән кешене алыштырмыйм. Бер караганда ук якынаеп китмәгәнбез икән, димәк, безнең юллар башка, сукмаклар аеры... Бер генә нәрсәгә гаҗәпләнәм, ничек бөтен хатын-кызлар йөрәгенә дә ачкыч ярата ала икән бу кеше?.. Вәлинең мәхәббәт маҗаралары турында мавыгып-мавыгып сөйли башладылар. Мин якташыма сүз әйтүдән, тыярга тырышудан ерак идем. Вәли ул яшьтән күптән узган, үзе теләсә кемгә акыл өйрәтә ала. +Срокның икенче ягына авыштык, китәр көннәр җитә башлады, көннәрнең берендә билетка чиратка бастым. Карасам, Вәли дә килеп кергән. Кәгазь белән генә төреп, шешә тоткан. +— Казанга күчтәнәч алдыңмы? - дип сорадым мин. +— Юк әле. +Ул гомергә күчтәнәчсе-з й-өрми, имеш, менә бу шәрабны "тегеннән" тапкан! +— Син поездга аласыңмы? Кайсы числога? Бер поездга алыйк, алайса. +— Бик әйбәт, - дидем сөенеп. Юлда иптәш булганда уңайрак ич! +Бергәләп чиратта тордык, Вәли, кәгазен сүтеп, алтын пичәтле шешәне күрсәтте: +— Хатыным шушы шәрабны бик ярата. Акча барда алып куйыйм дидем. +— Бик әйбәт, бик әйбәт! +Билетны бергә алып, бер поездда, бер купеда утырып кайтсак та, безнең мөнәсәбәтләр гел үзгәрмәде... +Мин акрын гына дәваланып ятам, диңгез буена йөрим, китап укыйм, хатлар язам. Иптәшләр белән бильярдныйга да сугылып чыгабыз, тирга да кагылабыз. Көннәр үтә тора. Көннәр үткән саен, Вәлине санаторийда сирәгрәк күрәбез. Гимнастикага да килми. Теге юка, чибәр санинструкторны тәбәнәк булса да, бик боҗыр кыяфәтле кыргыз егете белән очратабыз. Вәлинең "җиңешләр"е турындагы хәбәрләр телдән-телгә йөри. Мин аларга ышанып ук бетмәсәм дә, шикләнгән вакытларым еш була иде... +Китәсе көнгә каршы кичтә диңгез буенда ялгыз гына йөри идем. Шундый матур тынлыктан ләззәтне чумырып алырга тырышып барам. Диңгез дә дуламый. Китәр алдыннан гына һавалар аруланды, дип, эчтән генә сукранам. Адым саен очрый торган коры виноград шәрабы сата торган павильон алдында Вәли басып тора. Япа-ялгызы. Өстендә сыланып торган шул ук зәңгәр костюм. Сизенәм: үткән-сүткән әтәм-сәтәм кызлар моны күзләре белән ашыйлар. Шунда Вәли мине күреп алды: +— Якташ, кил, кил! - дип кычкырды. +Ташлап китәргә яхшысынмыйча, янына бардым. Ул, миннән сорап та тормыйча, коры шәраб койдырып алды. Хәмер белән арадашлыгым чамалы булса да, тәти кызлар кебек назландырырга яратмыйм, шәрабны эчеп тә җибәрдем. Инде үз чиратымда Вәлине сыйларга дип кесәмә тыгылган идем, теге, ай-ваема карамыйча, тагын бер стаканны алдыма китереп утыртты. Аны эчеп, ирис суыра-суыра, кайтыр юлга таба атладык. Дәваланам дип шәрабтан качып йөргәнгәме, ике стаканнан соң тәннәр җиңеләеп, җылынып кителде, плащ белән фуражкамны, салып, кулыма тоттым. +Икәүләп диңгез ягасыннан бара башладык. Кай арада танышып өлгергәндер, йөрүче халыктан шактый кеше Вәлигә баш иеп исәнләшәләр иде. Аның белән бару уңайсыз да булып калды. Тик ул аны-моны уйларга ирек бирмәде, хәтәр генә бер-ике анекдот сөйләп ташлады. Оста сөйләде, көлмәс җиреңнән көләрсең. +Берзаман күтәрелеп карадым да исем-акылым китте: Вәлинең кыяфәте бөтенләй үзгәрде! Җырылган авызы бөрешкән, гәүдә шәмдәй, адымнар сыгылмалы. Тирә-ягыма карадым, бер эскәмиядә чибәр дип әйтимме, әллә бик оста бизәнгәнгә генә шулай күренделәрме, күрер күзгә ягымлы гына өч хатын-кыз утыралар. Гадәттә, өч хатын түгел, берсе генә утырган эскәмияләрне дә мин урап узам. Ялгыз хатын-кыз янына барып утырып үзем турында ямьсез уйлар тудырырмын, дип шигәям. Вәли исә мәче кебек күзләрен яндырды да миңа: +— Китми тор! - дип әйтеп кисәтте дә туп-туры хатыннарга таба атлады. +Китмәсәң уңайсыз, нәни йомышы белән тәмамысы кысталган кеше кебек, бер урында тик таптанып торам. Диңгезгә караган булам, бер кызык та юк мәгәр. Тегеләр сүзгә керештеләр дә һич туктар исәпләре күренми. Вәли сөйли, хатыннар шырык та шырык! Ачуым килеп тора! Күрәм: Вәли, төртеп, мине дә күрсәтеп алды, хатыннар да миңа текәлделәр. Буыннар йомшап китте, уңайсыз. Минем инде модадан чыккан костюмымнан көләләрме әллә? Алай дисәң, шушы костюмым белән кунакка да баргалыйм, бер тапкыр Казан Кремленә Верховный Советка да кергәнем бар. Үзебезнең Декабристлар урамындагы люкс-ательеда белеш яһүд тегеп биргән костюм! +Ул да булмады, хатыннарның берсе урыныннан купты да яныма ук килә башлады. +Коелып төшәргә мин бала-чага түгел, шулай да уңайсызландым. Аны-моны чишеп тә өлгермәдем, ханым ягымлы гына тавыш белән: +— Сезнең мине кайда очратканыгыз бар? - дип сорады. +— Сезне? +Мин бу юлы ханымның сызып куелган нечкә кашларын, сөрмәле ярлар эчендә ялтыраган зәңгәр күз-күлен җентекләбрәк карадым. Эчемне салкын алды. +— Гафу итегез, минем сезне беркайчан да күргәнем юк. +— Иптәшегез әйтә... Сез бит аңа, бу ханымны кайдадыр күргәнем бар, без кайчандыр таныш идек, дигәнсез ич! +— Сезнең беләнме? +Ачуым чыкты Вәлигә, бала-чагамыни монда! Ханымга эндәшеп тормадым, туп-туры эскәмия кырына бардым. +— Мин кайчаннан синең әкиятләреңнең героена әйләндем әле? - дидем ярсып. +Кеше арасында бер дә үз телебездә сөйләшергә яратмаган Вәлием: +— Адәм көлдермә инде, сакаллы сабый! - дип, татарчалап сүгенеп җибәрде. +Бу исә хатыннарның кызыксынуын гына арттырды. Алар безнең нинди телдә сөйләшүебезне төпченергә тотындылар. Күрәм: Вәлинең базары күтәрелде! +— Без Албаниядән. Әнвәр Хуҗа төрмәсеннән качып, сезнең илгә чыктык, — диде ул, миңа күз кыскан кебек итеп. +Миңа таныш булырга тиешле хатын: +— Албаниягә барганым юк минем, бу иптәш каян белсен? - дип сораган иде дә, калган ике хатын Вәлигә сырышыпмы-сырыштылар, аннан Албания, Әдрән диңгез турында сөйләтәләр. +Китте тезеп Вәли, Парижында да булган, Япония промышленностен да өйрәнгән, Кабуки театры белән дә таныш... Сизәм: Вәли сай йөзә, хатыннар бөтенләй корыда чупырдыйлар... +Түзмәдем: +— Врачка күренер вакытым җитте, - дип, алар яныннан тайдым. +Ул кичне Вәли белән очрашмадык. Кичке ашка да кайтмады. Жәл, әйбәт фильм күрсәттеләр. Вивьен Ли: уйнады. +Иртәнге аштан соң, бераз ял иткәч, безне алырга такси килде. Бөтен санаторий: сестра-хозяйкалар, врачлар, олылап, Вәлине озата чыктылар. Ул саубуллашып бетергәнче, мин, кая качарга белмичә, таксида чумып утырдым. +Инде ыгы-зыгылар артта калгач, Вәли кәефләнеп кенә папирос кабызгач: +— Нигә кичә мине көлкегә калдырдың? - дип сорадым. +Вәли бер якка карап дәшмичәрәк барды да миңа борылды. Аның чак кына кызарган күзләрендә мине кимсетү, түбәнсетү тулып ята иде. +— Иң ансат танышу методы ул! +— Менә нәрсә, - дидем мин, ачык итеп. - Тәҗрибәләргә хезмәт итәргә мин Павлов бурзае түгел. Әле кайтасы юл ерак. Үзең теләсә нишлә, мине ул методларга катнаштырма. +— Син ир кеше түгелмени? +— Ирме, түгелме, өйдә минем хатыным, ике улым һәм бер кызым бар. +— Өйдә минем дә хатын бар. Итәгенә генә ябышып яшәр идем, итәге Кырымга килеп җитми ич аның! +Вәли үз кызыгына кинәнеп рәхәтләнеп көлеп җибәрде, без русча сөйләшкәнгә, шофёр да көлде, Вәлигә борылып карады. Шофёр да сүзгә әвәс икән, хатыннарны төрләргә, типларга бүлә-бүлә, бик тәмләп сөйләштеләр. Мин, колагыма чүбек тыгардай булып, ир исемен йөрткән кешеләр өчен оялып, Кырымның миннән аерылып кала торган чуар табигатенә карап бардым. +Диңгез ягасында җылы булса да, Симферопольдә ак кар ята иде. Әйберләрне саклык камерасына тапшырдык та калган ике-өч сәгать вакытны шәһәр карап үткәрергә булдык. Таксига акчаны мин түләгән идем, сдачасын нигәдер Вәли алды. Мин моңа игътибар да итмәгән идем, чебурек ашап, берәр стакан "Вермут" эчкәч тә, сдачаны Вәли алып тыкты. +Вокзал буйлап йөренәбез. Салкын җил безне шәһәрне күрүдән мәхрүм итте. Яшь кенә ике кыз басып торалар. Минем олы малай ишеләр булыр. Белмим, ресторан ишеге тирәсенә нигә басканнардыр алар, Вәлинең кыяфәт тагын алмашынды. Сыгылмалы адымнар белән китте дә барды. +Күрәм: миңа төртә-төртә, әллә ни сөйли. Кызлар кызыксындылар, көләләр, миңа карыйлар. Мин дә туп-туры алар- га карап киттем. Бардым да: +- Әгәр бу абыегыз мин сезне кайдадыр күргән дисә ышанмагыз. Аннары без албан туристлары түгел, гап-гади татарлар. Ишеткәнегез бармы? +— Бар, бар, - дип көлештеләр кызлар. +Нигә көлделәр соң әле алар? +Вәли татарчалап сүгенеп калды, мин бер әби янына барып утырдым да поезд килгәнче кыймшанмадым. Вәли дә күренмәде. +Кай арада өлгергәндер, мин купега кергәндә, Вәли анда иде инде, пиджак-чалбарларын салып ташлаган да зәңгәр костюмын киеп маташа. Сөйләшмәдек. Ул чыгып китте, мин дә, үземнең буй-буй пижамамны киеп, газеталар караштыра башладым. Китәр вакыт җитте, юк Вәлием. Хафаланып, коридорга чыктым. +Вагонда кеше бик аз иде. Пижама балакларымның киңлегенә читенсенеп, ишеккә таба киттем. Кынҗырланып торган акшарлы юантык проводница кырында Вәли басып тора. Проводница сугыш елларында Казанда эвакуациядә булган икән, уртак тел тапканнар, керүчеләр аз, перрон буш диярлек, вакыт мул, сүз борчагын яралар тегеләр. +Вәлинең борын яфраклары киңәеп китүдән үк, мин нидер буласын чамалап алдым. Носильщикка ияреп, дүрт-биш яшьлек пөхтә, матур кызын җитәкләгән бик олысымак, бик абруйлы, озын аяклы мәһабәт ханым килеп җитте. Вәли аңа баш иеп сәлам бирде, носильщик арбасыннан матур-матур ике чемоданны йолкып алды һәм, боерык көткән эт кебек сагаеп, ханымга текәлде. Мин, буш коридор аша үтеп, буш купега кереп яттым. Озакламый кузгалдык та, җәймә-сөлге китерделәр, Вәли өчен акчаны тагын мин түләдем. +Бер сәгать барабыз, ике сәгать, Кырым ярымутравын үтеп китәбез. Вәлием кайтмый да кайтмый. Теге акшарлы проводница белән суган баулап утырадыр әле дип, шул башка киттем. Проводница төксе генә миңа күтәрелеп карады. +— Минем якташ монда түгелмени? +— Миңа сакчы итеп җибәрмәгәннәрдер ич аны?! +— Юк та... +— Шулай булгач! +— Гафу итегез. +Хатын-кыз белән сөйләшә белмимдер шул инде! Юньләбрәк сорыйм әле, булмаса. Кире килдем. +— Поезддан калмадымы икән дип борчылам. +— Поезддан калса да куып җитәр ул!.. Әнә икенче купеда! +Керергәме, юкмы, дип борчылып тордым-тордым да ишек шакыдым. Ялгыз башыма бигрәк күңелсез иде. Аннары әнә чәй дә әзер булып килә. +Кердем. Ханым, чыннан да, матур һәм бөтен кыяфәтеннән, кыланышларыннан дородность, үз бәясен белү бөркелеп тора иде. Аларга да ятак-җир китергәннәр, Вәли урын җәеп йөри. Нәни кызчык, күзе ачыла-йомыла торган аксыл, каты чәчле курчак тотып, әнисе янында утыра. Әнисе йон кофта бәйли. +Вәли, башы белән генә миңа ишарәләп: +— Минем якташ, - диде. +Хатын ачык чырай белән миңа урын тәкъдим итте, чын-чыннан кызыксынып, Кырым, ял, санаторийлар турында сораша башлады. Күз алдында нәни бала уйнап йөргәч, ничектер күңелем нечкәреп китте, кызны алдым да теземә утыртып сөйдем. +Ханым, бер дә үпкәләрлек урын калдырмыйча гына: +— Кыз баланы тезгә утыртып сөяргә ярамый, - дип әйтеп куйды. +Баланы тып иттереп идәнгә бастырдым. Вәли, ханым күрмәгәндә генә, миңа йодрык күрсәтте. +Үземнең буш, котсыз купеда ялгыз икәнлегемне хәтерләп, азрак утырырга исәп бар иде, хатынның теге замечаниесеннән соң бик уңайсызландым... +Вәли дә кистереп-кистереп карап алды. Ул ханымга ягымлы итеп эндәшә, чабышка чыгарга җыенган ат кебек, тик кенә утыра алмый. +Тора-тора минем бу хатынга да бик нык ачуым килде. Җайсыз борылып, өстәлдәге чәйле стаканны терсәгем белән идәнгә төшереп ваттым. Вәли кып-кызыл булды, ханым бөтенләй дә игътибар итмәде, кызчыкка коридорга чыгып торырга кушты. Проводницаны чакырып кертте. +Сүземнең уртакка төйнәлмәгәненә сөенеп, тыныч йокы теләп чыгып та киттем. Проводница хатын идән себерә икән, миңа күзенең агы белән генә карады. +— Дустыгызны тотып ашамаганнармы? +— Дустыгызны? +— Әйе, теге шома егетне. +— Ашамаганнар. Үзе ашаса гына инде... +Минем башмакларым өстенә конфет кәгазьләре, тузан өертеп, проводница идәнне себереп узды. Себеркесен айкый гына. Минем ни гаебем бар инде? Ул да Вәлинең игътибарын көткән икән. +Радиодан футбол уенын тапшырырга тиеш иделәр, аны да кичектергәннәр. +Чәй күп эчелгән, чыгып керергә кирәк, кузгалып чыксаң, тагын теге проводница белән очрашылыр инде. +Караңгылык иңә, без сансыз-исәпсез вак станцияләрне туктамыйча гына узабыз. Ишекне бикләргәме, юкмы ? Кайтырмы теге шома егет? Әллә кайтмасмы? +Радиодан эчпошыргыч гел моңлы көйләр генә тапшыралар. +Урыннан, мендәрдән сабын исе килә. Тәрәзәне ачаргамы әллә? Кинәт ишек ачылды. Күтәрелеп карадым... Вәли. +— Якташым, - диде бу, минем өскә иелеп. - Синең акчаң бар бит. Бер егерме биш сум биреп тор әле. Кайтуга түләрмен. +Аны-моны абайламыйча, бумажникка үрелеп ятам икән, акылыма килеп: +— Юк, - дидем, - Мәскәүдә аласы әйберләр бар. +— Мәскәүгә кайтып җиткәч, мин сиңа йөз сум табам. Анда минем иптәшләр. +— Нәрсәгә сиңа төнлә акча? +— Кирәк... Ресторанга барам. +— Мәскәүдә барырсың. Анда инде ул шәп рестораннар! +Мин, юри белер-белмәс, Мәскәү рестораннары, Прага, Берлин турында лыгырдарга тотындым. +Вәли төкереп чыгып китте. +Йокыга китәргә генә тора идем, тагын кергән бу. "Нишләр икән?" дип карап торам. Чемоданын ачты, алтын пичәтле шәрабны тартып чыгарды. +Күпме вакыт узгандыр, белмим, йокымсырап киткәнмен, тавышка уянып китсәм, Вәли кайткан, чишенеп азаплана. Алтын пичәтле шәрабы да кайткан. Өстәлдә балкып утыра. Менә ул үзенең зәңгәр йон костюмын салып ыргытты да ике кулы белән шәрә күкрәген, йонлач ботларын уарга тотынды. Минем йокламый ятканны күреп, русчалатып кына: +— Дурак, син булмасаң, мин аны!.. - дип, аты-юлы белән сүгенде... +Җиргә егылганны кыйнамыйлар, дип, мин түздем, югыйсә, "дурак" дигәне өчен, салма савытына салырга да күп сорамас идем. Йөрәк нык ук булмаса да, йодрыклар шактый таза әле... +Ул, түшен ышкып, нидер мыгырданды, ә мин, көләкөлә, урынымда ятам. Радиодан бик күңелле марш уйный башладылар. Верди. "Аида"дан... +Шул марш астында мин йокыга киттем, поезд урман кырлармы яктылыкка күмеп бара бирә, Вәли лопыр-лопыр урынында әйләнә. diff --git "a/bylatypov/\320\223\323\231\321\200\323\231\320\271 \321\205\320\260\320\275\320\275\321\213\322\243 \321\201\323\231\320\265\321\200 \320\272\323\251\320\275\320\275\323\231\321\200\320\265_tat.txt" "b/bylatypov/\320\223\323\231\321\200\323\231\320\271 \321\205\320\260\320\275\320\275\321\213\322\243 \321\201\323\231\320\265\321\200 \320\272\323\251\320\275\320\275\323\231\321\200\320\265_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..c9e5c471594a90ba41e8937a3572bd04947e5085 --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\223\323\231\321\200\323\231\320\271 \321\205\320\260\320\275\320\275\321\213\322\243 \321\201\323\231\320\265\321\200 \320\272\323\251\320\275\320\275\323\231\321\200\320\265_tat.txt" @@ -0,0 +1,113 @@ +Альберт Мифтахетдинов +Гәрәй-ханның сәер көннәре + +Хикәянең тексты 1994 елда басылган "Кит эше" китабыннан алынды. Русчадан Әнәс Хәсәновның тәрҗемәсе. Сканлау, текстны тану, укып чыгу һәм китап калыбына күчерү Заһир Г. Хәсән тарафыннан башкарылды. +* * * +"...Аллаһы тәгаләдән бүләк, +ә Алла бүләге һәйбәт була". +Коръән. 3 сүрә. 195 аять + +Татар егете Илдар Гәрәев акча эшләргә дип +Төньякка китте. +Аның әти-әнисе яратышып, тик назла +рын бер-берсенә әйтүдән тартынып кар +тайдылар. Карый көннәрендә Илдар аларга +авырлык белән тапкан акчасына яңа йорт салып биргән иде. Карт белән карчык яңа йортта көн аралаш дөнья куйдылар. Соңгы сулышларына кадәр авызларында улларының исеме булды. Илдар аларны рус гореф-гадәте белән җирләде, йортны сатты да янә Чукоткага китеп барды. Кайтуына ук гомерендә әле бер генә күреп калган чибәр, аз сүзле рус кызына өйләнәм дип катгый карарга килгән иде. Ләкин кызның менә инде биш ел элек башлы-күзле булганын, ике балалы хатын икәнен белде. Бу хәл Илдарны кара кайгыга салды. +- Йөрәгеңне нинди кайгы кимерә, Гәрәй-хан? Көйрәгән кисәү башы сыман кара яндың? - дип сорады аңардан баш бухгалтер Козлов. +Рәис урынына калган Козлов Илдарны да, аның өчен барча волокардиннардан да шифалырак нәрсә — эш икәнен әйбәт белә иде. Тиздән Гәрәй-ханның кайгысы, язгы кар кебек, эреп юкка чыкты. +- Мейнываамга барасың, - диде аңа Козлов беркөнне, - балыкчыларга бригадир буласың. +- Кайчан? - диде Илдар, тәрәзәгә ымлап: тышта җил сызгыра, кар бөтерелә иде. +- Иртәгә. Буран иртәгә басылачак. +Төньякта күптәннән яшәгәнгә, Козлов көньяк җиленең бу тирәләрдә өч көннән артык исмәгәнен белә иде. +Илдарның хезмәт яратканы Козловка мәгълүм. Шуңа күрә аңа ышана, шуңа күрә товарны да кызганып тормый. Товарларның балыкчыларга тәҗел кирәклеген дә истән чыгармый. +Илдар да беркемне кыерсытмый, кысмый, баш бухгалтерны да, егетләрне дә, үзен дә. Егетләр кулына акчаның буыннарны сулкылдатып, билләрне сызлатып, буранлы озын төннәрдә эчне пошырып, хәлдән тайдырып килеп керүен Козлов белә, Илдар да белә, шуңа күрә юмартлар иде. +Илдарның алты эте бар. Авыл буйлап әйләнеп йөри торгач, сәфәргә чыгар өчен тагын дүрт эт юнәтте. Аларны бәйгә куйды, ашатты һәм иртәнге сәгать дүрттә юлга чыгарга җыена башлады. +Чукоткада "иртәгә" дисәләр, берсекөнгә бары да әзер булачак. "Кайчан?" дигән сорауга чукча каюрлар мәгънәле генә итеп: "Бик иртән, бик иртән, төштән соң ук", - диләр. +Илдар да артык ашыкмады, ләкин төшкә таба моңа үкенә башлады. +— Менә нәрсә, Гәрәй-хан, - диде аңа Козлов. - Кунчи бригадасына юл уңаеннан бер кеше кертеп чыгарсың. +— Кем инде ул? +— Сиңа барыбер түгелмени? Илтеп куярга кирәк... +— Минем беркемне дә илтеп йөрисем килми! +— Хатын-кыз ул... +— И, Алла! Алайса бигрәк тә! Чибәрме соң, ичмаса? +— Кемгә ничек... үзең күрерсең... яңа кеше. +— Кем? +— Кызыл яранга укытучысы. +— Соңрак ярамыймы? +— Үзең беләсең ич, - дип көрсенде Козлов. - Машина бөрерлек түгел. Вертолет чакырсаң, һава рәтләнгәнне көтәргә кирәк. Аннары кыйммәт тә. Башка нарталар һәммәсе тундрада. Димәк, өмет синдә генә. Ә сиңа юл уңаенңан, ерак та түгел. Әй, нәрсә үгетләп торам соң мин сине! +Козлов борылды да, шөгыле муеннан кеше кебек, ашыгып китеп барды. +Озак та үтми, мех киемнәрен кар өстеннән өстерәп, теге кыз үзе дә килеп җитте. +— Исәнмесез! Миңа сезнең белән китәргә, диделәр. +— Дөрес әйткәннәр, - диде Илдар төксе кыяфәт белән. +Бераздан кыз, көрсенеп: +— Ә кайчан китәбез? - дип сорады. +— Иртәгә дип уйлыйм. +— Ә миңа бүген дигәннәр иде. +Кыз, кухлянкасын Илдар йорты болдырына куеп, киеме өстенә утырды да егетнең нарта тирәсендә кайнашканын күзәтә башлады. Аның карашында кызыксыну катнаш самимилек, балаларга хас ышанучанлык шул тикле ярылып ята иде ки, Илдар түзмәде, эшен ташлап, нартага килеп утырды, тәмәке кабызды. +— Мине Илдар дип атыйлар. Гәрәй-хан дисәң дә ярый. Моны Козлов уйлап чыгарды. Ә сезне? +— Света... Светлана мин, Иванова... +— Менә нәрсә Света Иванова, үзем генә мин Кунчи бригадасына иртәгә үк барып элгәшә идем, ә синең белән (Илдар "син"гә күчте) ике көндә дә өлгереп булмас дип уйлыйм. +— Нишләп? +— Чөнки кары шундый. Юлда өй дә бер генә. Бүген без анда барып җитә алмыйбыз. Соң инде. Күрәм, чатырда беркайчан да йоклаганың юктыр, ахрысы. +— Ю-у-ук шу-ул... +— Тундрага беренче аяк басуыңмы? +— Беренче. Хыяллана идем. +— Ник? +— Нәрсә ник? +— Ник хыяллана идең? - Илдар эчтән генә ачуы килүен басарга тырышты. +— Бе-ел-ми-им. +Илдар көрсенде. +— Иртәгә иртән кил, соңга калма. Юлга бик иртә чыгарбыз. Ә бүген мех киемеңне киеп кара. Киеп карамадыңмы әле? Юкмы? Менә бит... Ә үзең тундрага чыгасың! Берәр җире таман булмаса? Әйдә, тирегә ияләш, ки. +Авыр сулап, ул өенә кереп китте дә чәй куйды. Тагын тәмәке кабызды. Йокларга ятканда аның кәефе бөтенләй кырылган иде, шуңа күрә озак аунап ятты. "Менә шундый аңгыраларны тундрага ник җибәрәләр икән? - дип уйлады ул. - Хәзер берни дә эшләп булмый, Кунчи бригадасына чаклы алып барырга туры килә". +Алар юлга чыкканда бик иртә, кояш та әле салкын иде. Илдар Козловка ачуланмады, юлдашы аңа ошый калды. +Яңа мех киеменнән кыз алпан-тилпән йөрүче аю баласын хәтерләтә иде. Бу Илдарга көлке тоелды. Тәҗрибәле тундрачы буларак, ул Светлананың торбас өслеген, аның аша үткәрелгән бауны алыштырганын, камлейкасын юып типчегәнен күреп алды. "Монысы шәп түгел, - дип уйлап алды Илдар, - ефәк бау тиз чишелә". +Этләр әйбәт элдертә. Алар хуҗа кәефен бик тиз сизәләр. Җигемдәге дүрт ят эт тә тыныч чапты. Илдарның үз этләре тегеләрне борчымады. Илдарга кычкырырга туры килмәде. Йөзен кояшка куеп, ул тын гына утыра бирә. Аңа рәхәт: кояш җылыта, юлдаш кыз да мәнле икән, берни төпченми, тыныч кына утыруын белә. Әнә, Илдар аңа запас кара күзлеген сузгач та берни дәшмәде. +Илдар тынлыкны, юлдашларының аз сүзлеләрен ярата, кирәкмәгән сораулар белән бимазалаучылар аның кәефен җибәрә. Ни өчен дисәң, тын яткан кар өстенә, март аенда аңа төшеп калган эзләргә, йөгерек этләргә карап туя алмый ул... +— Чәй эчәбезме? +— Эчә-әбе-ез, - диде Светлана, гадәтенчә сузып. +Кызга җылы иде. Ул бүреген салды. Кинәт Илдар аның сөйкемле, хәтта чибәр икәнлегенә игътибар итте. Бигрәк тә самими карашы, кар кебек балкып торган күзләре, шатлыклы йөзе, озын сары чәчләре матур иде кызның. "Аның чәченнән кар исе, кояш исе киләдер, тәгаен", - дип уйлап алды егет. +Кыз кар йомарлап Илдарга атты. Егет көлеп җибәрде - йомарлам эткә тиде. Эт борылып карады да акрын гына нарта кырыена барып ятты. Ырылдамады, чинамады, аның да кәефе әйбәт иде. Кешеләр кебек, этләр дә яз килгәнгә шатлана белә бит. +Кич җиткәндә, нарта бер өй янына килеп туктады. +— Монда кунабыз, - диде Илдар. - Арыдыңмы? +Кыз сүзсез генә әйе дип баш какты. +Илдар аңа кукуль җәйде, кухлянкасын салырга булышты, мич ягып җибәрде, шәмнәр кабызды, чәй куйды. Кыз йоклау капчыгына кереп ятты. Аның баш астына Илдар кухлянкасын кыстырып куйды. Кыз җавап итеп елмайды. +— Арыдыңмы? +— Бераз башым авыртып тора... Чәй эчкәч, бетәр әле... +— Әйе... Озын юлдан шулай ул. +Илдар этләрен ашатырга чыгып китте. Аларны туарып бәйләп куйды. Ике башлыкны гына буш калдырды. Этләренә берәр юкола бирде, уйланып торгач, кулын селтәп, нерпа маеннан кечерәк ун кисәк кисеп алып, аларны да өләшеп чыкты. Этләр, һәрвакыттагыча, ашар алдыннан чинаштыргалап алдылар. +Башлыкларның берсен Илдар өйгә кертте. Эт ишек янындагы почмакка барып ятты. +Чәй кайнап чыкты. Илдар Светага иелеп карады, кыз йоклый иде. Чәйне читкәрәк этеп, ут өстенә котелок куйды, кичке аш хәзерләргә кереште. +Егет ашыкмады, тавышланмаска тырышты: йокыга талган кешене хәтта ач килеш йоклап китсә дә, уятырга ярамый. Илдар ашап алды, термоска яңа чәй салды, уянмасмы дип, кызның баш астындагы әйберен төзәтеп куйды. Уяныр, тамак ялгар дип өметләнде, тик кыз каты йоклый иде. Егет, көрсенеп, шәмнәргә өрде, бер генә шәм янып калды. Аннары Илдар бер почмакка китеп, кукулен таратты да менеп ятты, эченә кереп тормады: өйдә инде җылы иде. Бүген төш, күрмәм, бик каты арылды дип уйлады. Вультихинның корсак каешын төзәтәсе бар, чәйнәп өзгән, мур кыргыры, яшь бит әле, җигемгә өйрәнмәгән. Иртәгә иртәрәк, кояш салкын, кар каты чакта торасы иде... ә кызый ярыйсы... тундрада әле беренче генә кат булса да... ярыйсы да... тик бик чибәр... тундра өчен түгел... чәчләре дә тундраныкы түгел... алардан кояш, йә кар исе киләдер. +Илдар торды, сак кына Светлана янына килде, иелеп, аның чәчләрен төзәтте, сак кына үпте дә.... көлеп җибәрде— юл озын булса да, чәчләрдән хушбуй исе чыгып бетмәгән иде. +Светлана тын гына йоклавын белде. +Егет кире үз урынына китте. Йоклар алдыннан тарткан сигарет — бик тәмле була. Аны тарткач, ничектер тынычланып каласың. Йә борчыла башлыйсың. Кайчакта соңгы сигарет белән башка зирәк уйлар килә. "Гаҗәп, - дип уйлады Илдар, - мине Светаның миңа мөнәсәбәте аз гына да кызыксындырмый. Мине аңа үземнең мөнәсәбәтем кызыксындыра. Сәер". +Иртән икесенең дә күңеле күтәренке иде. Юлга чыккач, Илдар уңайсызланып кына: "Менә шулай бергә озак барырга туры килгән икән, берәр йомышың төшә калса, оялма, әйт, - диде. - Нартаны туктатып торырмын". Кирәге чыкса, үзенең дә кызга борылып торырга кушасын әйтте. Моны әйткәндә Илдар комач кебек кызарды, ләкин Светлана гади генә: +— Яхшы, яхшы, Гәрәй-хан, шулай итәрмен, - дип кенә куйды. +Кызның артык тарсынып, уңайсызланып тормавыннан Илдарга ничектер җиңел булып китте. +Кичкә алар Кунчи утрагына барып җиттеләр. Ләкин анда беркем дә юк, җирдә буш консерв банкалары гына аунап ята, учак көле дә сап-салкын иде. Тирә-юньдәге кар болан эзләре белән чуарланып беткән. Көлне капшап, болан тизәген изеп карагач, Илдар нарта эзеннән бер-ике адым атлады да Светланага: +— Алар моннан кичә киткәннәр, - диде. +— Инде нишлибез? +— Этләр арыды... Кунабыз. Иртәгә куа китәрбез. - Шулай дип Илдар кирәк-яракны сүтә башлады. - Алар язгы утракларына киткәннәр. Боланнар бозаулый торган урынга. Моннан ике көнлек юл. Без аларны куып җитәрбез, кайгырма..! Чатыр корырга булыш әле. +Агач борыслар юк, тирә-юньдә урман да юк. Алар урынына Илдар карабин белән мылтыктан файдаланды. Мылтыкны ул үзе белән көртлек ауларга дип ала иде. Ә карабин... карабинның һәрвакыт хаҗәте чыгуы ихтимал. Казыклар булмагач, бауларны нартага бәйләде, ә икенче яктан учак кырыендагы ташлар белән бастырып куйды. Ике урынлы менә дигән чатыр әзер булды. Аннары Илдар Светланага учак ягарга кушып, этләрен ашатты. Кыз коры-сары җыеп, учак кабызырга маташты, ярты кап шырпы бетерсә дә, теләгенә ирешә алмады. Илдар аңа шәм калдыгы тоттырды, тундрада учакны ничек кабызырга икәнен өйрәтте. Аннары чатыр идәненә нартадан алып болан тиресе җәйде, йоклау капчыкларын кертеп салды. Әйдә, уңайлап урнаш, теләсәң, чәйне чатырга кертеп бирермен, диде. Светлана карышмады. +Ә ике сәгатьтән һич көтмәгәндә буран чыкты, ләкин чатырда уңай, йоклау капчыкларында җылы иде. Кайнар чәй тулы термос та кул астыңда гына. Димәк, һәммә нәрсә тәртиптә. Светланага монда тыныч, ә Илдарга сәер иде. Ул һаман, нәрсә булды соң әле миңа, дип уйлады, һәм гаҗәпләнде. +Элек Илдар үзен, әти-әнисе исән чакта аларны кайгыртты. Ә менә хәзер аның тормышына шушы кыз бәреп керә түгелме? Аңа салкын түгелме, тамагы ачыкмадымы? Ул төш күрәме икән, күрсә, ниндиен күрә? Егет үзенең шушы уйларына, кызны кайгыртуына гаҗәпләнде. Димәк, ул кызга битараф түгел булып чыга... +Илдар ике тәүлек буена ач этләрен алга куды. Юкола бетте, нерпа мае да калмады. Ун эткә алты көртлек бүләргә, үзләренә исә берсен генә калдырырга туры килде. Танышлыкның бишенче көнендә генә алар, ниһаять, Кунчины куып җиттеләр. Кунакларга Кунчи бик шатланды — утракта ул көнне бәйрәм гөрләде. +Ә бәйрәм алдыннан мондый хәл булды. +Илдар Светлананың моңаеп калган йөзенә күз салган иде, кинәт барын да аңлап алды. +"Әй, Алла, ул бит бер атна буена мех киемен салмыйча йөри!" — дип уйлап алды ул. +Кунчи белән пышылдашып алгач, алар учак өстенә зур казан элделәр, аннары аңа кар, боз тутырдылар. Кар +тулы чиләк тә элеп куйдылар. Башын аска иеп, Светлана учак янында утыра бирде. +Су җылынды. +Илдар яранга авызын япты, аны таш белән бастырып куйды да учак янына иске болан тиресе китёреп җәйде. Аннары Светланага: +— Чишен! - дип әмер бирде. +Кыз, аңламыйча аптырап, аңа төбәлде. +— Чишен. Монда салкын түгел. Менә су. Юын. Мин салып торырмын. +— Юк-юк... - Кызның коты алынды, ул сикереп үк торды. - Юк! +— Уф! Мин монда синең белән сүз боткасы пешерергә килмәдем, - диде Илдар. - һәм миңа синең җәүһәрләреңнең кирәге юк. Мин арыдым, йокым да килә. Ләкин син тундрада чакта мине тыңламый булдыра алмыйсың, шуны бел. Сиңа Кунчи булышуын теләмисеңдер бит. Шуны да исендә тот: мин юынганда син дә миңа су салып торырсың. Кунак ашы — кара-каршы. Җәмәгать тәртибендә, бушка гына мин берни дә эшләмим. +Соңгысы, әлбәттә, ялган иде. +Кружкалар кечкенә булганга, Илдар аңа алюмин миске белән су салып торды. Кыз чүгәләп утырган килеш юынды, болан тиресе юеш һәм җылы, аякларга рәхәт иде. Караңгы ярангада ялкын шәүләләре биеде. Илдар кызга зур сөлге китереп бирде. Светлана шуңа төренде. Аннары Илдар капчыгын актарып, аңа Кытайда тегелгән җылы эчке кием сузды һәм тиз-тиз генә киенергә кушты. Светлана киенде. Илдар аны чаршау эченә алып керде, кулына тарак белән көзге тоттырды. Үзе чыгып китте. +Чәй эчтеләр, йокларга җыендылар. Илдар Светланага урынны читтән күрсәтте, кыз янында тагын кемнеңдер ятуын теләмәде. Үзе Светлана күршесенә сузылып ятты. Аның янына Кунчи, Кунчи янына улы, аннары бригадирның әтисе урнашты. Карт яп-ялангач иде. Ул уңайсызланып, өстенә болан тиресе ябынды. Караңгы ярангада сукыр лампа уты гына лепердәде. +Кысан чаршау эчендә һава бик тиз җылынды, тын алу авырайды. +— Мондый чакта башыңны чыбылдык тышына сузсаң, әйбәтрәк була. Мендәр урынына баш астыңа бүрегеңне сал, - дип пышылдады Илдар Светланага. - Менә болай ит, их син. +Светлана урын үзгәләп озак боргаланды. Аннары егеткә "тыныч йокы" дип пышылдады, колагыннан үбеп алды. Бүрекнең бер читеннән Илдарга да урын бирде. Бу аларның беренче уртак мендәре булды. Кыз егетнең кулына ятты, кочагына сыенды һәм тынычланып калды. +Сары чәчләр егетнең кулына сибелде. Егет аларны сак кына битенә куйды. Хәзер ул чәчләрдән кар, кояш һәм бераз гына төтен исе килә иде. diff --git "a/bylatypov/\320\224\322\257\321\200\321\202\323\231\322\257_tat.txt" "b/bylatypov/\320\224\322\257\321\200\321\202\323\231\322\257_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..fd1b8729023078972c7fd75dd7fb02fea7cc5553 --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\224\322\257\321\200\321\202\323\231\322\257_tat.txt" @@ -0,0 +1,619 @@ +Аяз Гыйләҗев +Дүртәү + +Текстны электрон калыпка Гали Мусин күчерде. + +1944 елның көзе иде. +Көзге кыр эшләре башлану белән үк бозылган һаваның рәтсезлеге бик озакка тартылды. Атна буе пыскаклап яуган яңгырлар, әрле-бирле үтеп торган атлылар безнең кечкенә генә авыл урамын чупырдаган әшәке сазлыкка әйләндерделәр. +Көнбатышта каты сугышлар бара. Дошманны тәмам кыйнап бетерү өчен фронт һәм дәүләт бездән икмәк таләп итә. Ə монда атлар кырылган, кешеләр җитми, шуның өстәвенә елак көз иген-таруны бердәм генә җыеп алырга ирек бирми. Көн дә эштә кешеләр, төн дә... +Кичләрен авыл урамнары бигрәк тә күңелсез була. Көне буе әвен сугып, сушилкаларда ашлык болгатып арган кешеләр эштән кайтуга ук карават, сәкеләргә ташланалар да болай да буш авыл тагын да шыксызрак булып кала. Ләкин озаккамы?! +Менә тәрәзә каккан тавыш килә: +- Мәрфугаттәй! Әү! Мәрфугаттәй! Ындырдагы тары көшеле кыза башлаган. +Шакучы - кулсыз Фәхри абый, бригадир, артык бер сүз дә дәшми. Юаш кына лептердәгән яңгыр тавышы астында да аның сак колагы сәке шыгырдаганын ишетеп кала. Сугышта разведчик булып йөргән кешегә күп кирәкме әллә, Фәхри абыйга шул җиткән. Аннары Мәрфугаттәйнең дәшмәячәген дә ачык белә ул. Һәм Фәхри абый, күрше йортларга китеп, бердәй пошаманлык белән йокымсыраган ямаулы тәрәзәләргә хәвефле хәбәрне сала башлый. +Тары көшеле - ул уен түгел. +Мәгъфураттәй дә, башкалар да моны бик яхшы беләләр. Бер кыза башласа янып китәргә дә күп сорамый ул. +Тәрәзәләрдә тычкан уты кебек кенә чепи күзле сукыр лампалар җемелди башлый. Киптерергә дип салкын мич алдына элеп куйган оеклар, юеш күлмәкләр киелә. +Кемнәрдер мыдыр-мыдыр сөйләшеп алалар, комганнар шылтырый. Кешеләр йокысызлыктан сызлаган чигәләрен салкын су белән чылаталар да, авыр гына атлап, урамга чыгалар. Алар күп түгел, бу өйдән берәү, тегеннән икәү. Күпер төбе Сәрвәр апа гына, өч кызын ияртеп, кечкенә төркем булып чыга. +Безнең бәләкәй авыл урамын җанландырырга шул да җитә. Ләкин ул җанлылык ничектер моңлы, хәсрәтле. Шуны сизептерме, кешеләр бер-берсенә дәшмиләр. Бары тик авылның аргы очында Фәхри абыйның карлыккан һәм бераз шөбһәле тавыш белән: +- Гыйльмениса! Әү-ү! - дип кычкыруы ишетелә. Ə бу очта урам сазы, шактый күп чабаталар астында калып, лач-лоч килә. +Хатыннар атлыйлар, дәшмиләр. Ни әйтсеннәр? Юеш бишмәтләрдән, сырмалардан саз исе, күл исе килә. Итәкләрдән, нәзек җепләр булып, су тама. +Авыл башындагы зират өстендә ак каеннар акрын гына еламсырыйлар. Ике ел инде бу зиратка ир затыннан бер кешенең дә күмелгәне юк. Ə шушы ике ел эчендә күпме хатыннар тол, күпме яшь кызлар ярсыз, күпме карчыклар йокысыз һәм улсыз калдылар. Зират янында төркем тыгызлана, чирәмгә чыккач, атлап бару да бераз җиңеләеп киткән кебек була. Юл буенда котырып үскән әрсез тигәнәкләр генә арзанлы ситсыдан тегелгән, кояш һәм яңгыр астында уңып, сизерәп беткән күлмәк итәкләреннән эләктереп, җеп кисәкләре йолкып калырга тырышалар. +Ындырда тары яна... +Телем-телем телгәләнгән күлмәк итәкләре шуңа күрә җәһәтрәк җилфердиләр. Арык атлар белән җир тырмап чәчеп, сугыш елларында әрсезләнеп киткән әрем-билчәннәр, шайтан таяклары белән куллар канланганчы, тырнаклар купканчы сугыша-сугыша саклап калган, ниһаять, бөртекләп, кадерләп җыйган тары бит ул. Инде урылгач, сугылгач, дәүләт келәтләренә керә дип торганда гына мондый күңелсез хәл кешеләрне тетрәтеп җибәрде. +Шуның өчен әнкәйнең берсүзсез җыенуына да, төн уртасында чыгып баруына да гаҗәпләнмәдем. Йокыга китәргә өлгермәгән идем әле. Көне буе көлтә ташыганга билем сызлый, кендегем, каядыр, култык астына шуышып күчкән кебек тоела иде. Әнкәй чыгып киткәч торып утырдым, юеш тәрәзәгә маңгаемны терәп, аның ишегалдыннан үтеп китүен күрергә тырыштым. Күренмәде. Яңгырда бөрешеп беткән, ышыкланырга дип өй нигезенә сыенган кәҗә бәтиенең ябык, дерелдәгән гәүдәсе генә күземә чалынды. Олы кәҗәбезне күптән түгел генә саткан идек. Әнисе бар чакта алар икәүләп өйалды астына кереп йоклыйлар иде. Үзе генә калгач керми, әллә курка, әллә нәрсә. Төн йокысын бүлеп чыгып киткән әнкәм белән шушы бәти арасында ниндидер бер охшашлык тоеп, мин аларның икесен дә бик кызгандым. +Каралты түбәсен кышын яккан идек, әле яңадан ябарга чират та тигәне юк, салам да таба алмыйбыз. Көзе болай елак торса яба алмый да калырсың әле, саламың кырда ук череп бетәр. Шуларны уйлап, хәсрәтләнеп, торып ук бастым. +Кәҗә бәтие кызганыч аваз белән мәэлдәп куйды. Яңгыр астыннан бер карамчык чыгып тәрәзәгә якынайды. Суланып бүрткән рамнарны ике куллап этә торгач, тәрәзәне ачып җибәрдем. +- Ə, син йокламыйсың да икән... +Килүче Фәхри абый иде. Ул сакал баскан бәләкәй йөзен тәрәзәгә суза, ияген тәрәзә төбенә терәп, дәшми-тынмый озак кына карап тора. +- Юк әле, йокламадым. Менә, әнкәйне озаттым. +Мин дә башка сүз әйтмим. Бу сүзсезлекнең юкка гына түгеллеген аңлыйм, ни әйтер икән дип, Фәхри абыйга карап торам. Ниһаять, түзмим: +- Ничек сала... Күкнең тобе тишелгән ахры,- дим. +Фәхри абый дөм-караңгы күккә борыла, нидер күргәнсыман башын чайкый: +- Сала салуын, тик озакка бармас инде! Туктар. Моннан бер ун еллар элек нәкъ шушындый хәл булган иде. И яуды, и яуды, күперләрне агызды, буаларны ерды. Кар базларына су тулып бетте, коеларга бау-мазар кирәкми башлады: иел дә чумырып кына ал. Яуды, яуды да тора-бара аязды тагын. Шундый матур көз килде соңыннан, мин сиңа әйтим, уҗым өстендә әңгерә шалкан чәчәк атты, умартачылар, яңадан рамнар куеп, бал суырттылар. Чын, валлаһи шулай булды. Быел да аязыр, энекәш. Менә тәннәрем җиңеләеп, сөякләрем ныгып киткән кебек күренә. +Мин, тәрәзә кашагасына сөялеп, Фәхри абзыйның эчкә баткан күзләренә, чәбәләнгән сакалына карап торам. Тавышы күтәренке булса да, йөзе сүрән, арган. Үзе, нигәдер, мине дәртләндерергә теләп сөйли дә сөйли. Әллә көне буе йомып йөргән авызы сөйләшүне сагынганмы? Кинәт Фәхри абыйның тавышы ерагайганнан-ерагая башлый, күз кабакларым авыраеп йомылалар, аякларым йомшара... +Бригадирның буылып-буылып йөткергәне генә мине сискәндереп, уятып җибәрә: +- Сезгә дә юлга чыгу яхшы булмас идеме икән? +Шулчак Фәхри абыйны кызганып куйдым. Ул, үзенә хас ныклык белән, безне, һичшиксез, юлга чыгарырга дип килгән инде, ə үзе киңәш иткән кебек кенә әйтеп алды. Мин рәхимсез караңгылыкка текәлеп беравык дәшми торам. Аның "юлга чыгарга" дигән сүзе күңелгә үк барып җитмәгән әле, бимазалап, колак төбендә генә чыңлый. Авыр, газаплы юлга чыгу күңелне куркытканга, аны күз алдына китермәскә тырышу балалык булгандыр инде. +- Кайчан чыгарга? +Фәхри абыйның чырае аз гына яктырып киткәндәй булды. +- Хәзер үк дип торам. Иртәгә кичке якка барып җитә алсагыз, шәп булыр иде. Бу бишкөнлектә юньләп җибәрә алганыбыз да юк. Безгә моның өчен рәхмәт әйтмәсләр. Атлар да хәл алды, яңгыр да туктар сыман. Сушилкадан дүрт йөк төясәгез, тарыга да урын бушар иде. Кыза бит, әрәм була. +- Көндез үк җылына башлаган иде инде,- дидем мин. +- Йә, ярар алайса, энекәш,- диде Фәхри абый,- мин сушилкага киттем. Арба өстенә ябарга кабыкларыңны алырга онытма. +Өзлексез тыпырдап, биеп торган яңгыр тавышы Фәхри абыйның аяк чупырдатуын бик тиз ишеттермәс итә. Авылның хәсрәтен, моңын, фәкыйрьлеген яшереп торган төн эченә кереп киткән бу тынгысыз, әйбәт кешегә карата минем йөрәгемдә бер сызлану ишетелә. Көннетөнне, сәгатьләрне-минутларны күптән оныткан, һәрбер кешегә олы йөрәгеннән татлы сүз, акыллы киңәш таба белгән бу кешенең ничектер үзен иркәлисе, яратасы килә. +Кәҗә бәтие тагын кычкыра башлады, әллә елый, әллә ашарга сорый. +Юл хакында уйларга теләмәсәм дә, җыенырга вакыт. "Атлар хәл алды",- ди Фәхри абый. Мескен, мин борчылмасын, курыкмасын, дип кенә әйтә инде ул! Без бүген ул атлар белән, тәмам күз бәйләнгәнгә кадәр, әвенлеккә көлтә ташыдык. Кузгатмыйча җирдә яткырсаң, көлтәләр үрә башлыйлар. Майланмаган арбага төялгән чи көлтәләрне пычрак басуда сөйри-сөйри атларның җыгы чыкты. Ə кешеләр? Кешеләр дигәне - без инде аның. Без дүртәү. Сугыш елларындагыча әйтсәк - зур егетләр, йорт башлары, колхозның терәкләре. Ə болай әйткәндә, безнең барыбызга да унөчәр яшь. +Вакыйф арада иң өлкәнебез, ул ел башындарак туган. Әнисе һәм әбисе белән генә торганга тормышлары да авылда чибәррәк, арурак иде. Шуңа күрә ул буйга да шактый калку, күрер күзгә дә таза малай булып үсте. +Ə аның белән рәхәт иде! Дөрес, ул бераз кыдрачрак булса да, малайлар арасында әтәч кушаматын тагып йөрсә дә, без аның белән шактый дус идек. Быелга кадәр җәй саен, аның белән икәүләп, безнең сарай түбәсендә печән тутырылган чанада йоклый идек. Кичке уеннан сәгать ничәдә кайтканыңны да сизмиләр. Урам буйлап яшел тавыш белән (малайларда башка тавыш була микән?) "һаваларда йолдыз"ны сузып кайтабыз да, безнең турыга җиткәч, шып булабыз. Шым гына печәнлеккә мен дә түн! Бакчаларда кыяр-шалканнар өлгергәндә безнең сарай түбәсе тәмам штабка әверелә иде. Керфек тә какмыйча, тынгысыз хуҗаларның йокыга китүләрен көтеп ятабыз да ярты төн авышуга, шыпырт кына бакчаларга!.. Без кыярларны сабакларын измичә генә, хуҗалар үзләре дә сизмәслек итеп өзә идек. Вакыйфларның үз бакчаларына да кергәләгән чакларыбыз булды. +Андый төннәрдә сарай түбәсендә кунарга Әкмәл белән Барый да менгәли иде. Җыйнаулап ду килә идек... +Малай чак белән егет чак чиген сизми дә калдык. Сугыш башланды. Әтиләр китеп барды, әтиләргә абыйлар иярде. Безнең җилкәгә иң элек гаилә авырлыгы, шуның белән бергә үк колхозның иң авыр эшләре өелеп калды. Ат җиккәндә, көч җитмәгәч, чөелдерек бавын өчәүләп-дүртәүләп тарта идек. Тора-бара күнегелде, әллә үзебез үстек, әллә камыт баулары, мунчала белән алышынганга, җиңелрәк тартыла башлады. Төннәрен дә бик йоклап үткәрергә туры килми хәзер... +Мин караңгылыктан кемнедер табарга теләгәндәй һаман ишегалдына карап торам. Киртә казыгына элеп куйган иске чүлмәк (кәҗә киткәч, аның да кирәге бетте), кешегә охшап, миңа тешен ыржайткан кебек була. Үрелеп күккә карыйм да ихтыярсыз күзләремне йомам. Өй кыегыннан чырылдап аккан су күңелгә шом сала. Күктә Фәхри абый вәгъдә иткән аязуның эзе дә юк. Сукыр лампага ут кабызып саркырга куйган чабатамны мич авызыннан барып алдым. Бөтенләй эштән чыккан, мыекларын тырпайткан, өчдүрт җирдән ялганган киндерәсе кыска гына калган. Моңа ышанып ерак юлга чыксаң, яланаяк кайтырсың. Чормага менеп, яңа чабата алып төштем. Чабаталар да аз калган, кышлык юкә дә тунаган юк әле. Бәла өстенә каза дигәндәй, эш тә эш, яңгыр да яңгыр. +Чормадан төшкәндә: +Килә ява, килә ява, +Ияләнде бер болыт, +дип шыңшып куйдым. Әткәй шушы җырны көйләргә бик ярата иде... +Ян сәкедә изелеп йоклаган энем Тәлгатьнең өстен рәтләбрәк яптым да киенеп чыгып киттем. Дерелдәп, күшегеп беткән кәҗә бәтиен күтәреп өйалдына керттем. Әйдә, пычратсаң пычратырсың, төнеңне корыда үткәр! Мин чыланып йөргән дә бик җиткән. +Мин төшкәндә сушилка янында ике ат бар иде инде. Яңгыр астында моңаеп кына, танауларын җиргә тидерә язып торган атлар янына мин дә үземнең Озын ялымны туктаттым. Сушилка ишеге төбендә менә сүнәм, менә сүнәм дип янган фонарь яктысында Фәхри абый басып тора иде. Ул, минем якка караштыргалап: +- Килдеңме, энекәш? Вакыйф күзеңә чалынмадымы? - дип сорады. +- Ул килмәдемени әле? +- Юк шул. Нишләп ята торгандыр. Сугылып чыгасың калган икән. +Шул вакыт ишектән Әкмәл килеп чыкты. Ул кулына нечкә генә бау тоткан, күзләре йокыдан ачылып та җитмәгән. Фәхри абыйның сүзләрен ишетеп, безнең янга килде дә черелдек нечкә тавыш белән: +- Килмәде Вакыйф һәм килмәс тә,- дип куйды. +Мин арбадан кабыклар төшереп маташа идем. Әкмәлнең сүзләренә артык исем китмәде. Кирле-мырлырак сөйләргә яратса да, Әкмәл ул юл өчен бик кешелекле, уңган иптәш. Күңеле саф, кулы эш сөючән ул малайның. +Әмма ул бүген гадәттәгедән ныграк кызган иде, ахрысы. +- Бөтен авылны әйләнеп бер аркалык таба алмадым. Ə алтмыш чакрымлык юлга чыгарга кирәк, җитмәсә төнлә. Җиде чакрым урман үтәсе бар. Бу яңгырда сбруең түгел, муеның да чыдамас. Аркалык урынына киндерә бәйләргә кушалар,- дип сукранырга кереште ул. +- Кем куша? - дидем мин. +- Койрыклы җен! - диде Әкмәл, ачуланып. +- Алай бик барырга теләгең булмаса, мин сине көчләмим, Әкмәл,- диде Фәхри абый. - Берәр хатын-кыз табылыр әле... +Ай бу Фәхри абыйны, ничек чеметергә белә дә соң инде! Чыннан да Әкмәл коры чыбыкка төрткән ут кебек кабынып китте: +- Хатын-кыз, хатын-кыз! Тапканнар бер сүз! Тагын атка камыт суктырып кайтарыргамы? Бу юлга ышанып хатын-кызга кем ат тоттырып җибәрә! Без, тилеләр, кушкач барабыз инде, ə ул менә аркасын мичкә терәп җылытып ятар. +Барый ул арада арбасын сушилка янындагы кечкенә төз лапас астына кертте. Кырык ямаулы иске чыбылдыгын җәеп куйды. Җыйнаулашып аның арбасына бодай төйи башладык. Кулымны йөккә тыгып карадым. Җып-җылы! Мондый ашлык явымлы көндә сүрәнләнеп, дымланып китә, тагын элеваторда кабул итми азапланып теңкәгә тиярләр инде. Нишлисең, көтәр хәл юк. +Әкмәл икенче булып атын кертте. Ашлык киптерүче Нурҗиһан апа аның, бер сүз дә дәшмичә, борчылып йөрүен күргәч: +- Алай чәпчергә ярамый, улым. Юлга чыгар алдыннан әйбәт булырга кирәк. Аркалыгың юк икән, нигә аны моңарчы әйтмәдең? Чоланда бер яшел тасма уралып йөрүен күргән идем. Мәрхүм Сибгатьтән үк калгандыр инде. Үтешли шуны кереп алырсың. Әнкәйгә "Нурҗиһан апа кушты дип әйтсәң, бирер",- диде. +Ут яктысына Барый килеп чыкты. +— Нурҗиһан апа, ул тасма озынмы? - диде. +— Озын дип, бик кыска да түгел бугай. +— Ике аркалыкка җитәрме? +— Синең дә аркалыгың юкмыни? +- Бер юлга әйләнеп кайтыр кайтуын да, бик тузды. +- Икегезгә дә җитәр. Тигез итеп бүлегез,- диде Нурҗиһан апа. +Әкмәл арбасын төяргә керештек. Сушилкада шактый җылы иде. Бишмәтләребезне салып бер почмакка өеп куйдык. Без зур агач көрәкләр белән бодайны калай өстеннән ишеккә таба этәбез, Фәхри абый читләре кыршылган, чукланган тимер подауканы сыңар кулы белән генә күтәреп үлчәүгә сала. Тулгач - үзенең генә көче җитми - бергәләшеп үлчәүгә асылынабыз, шау-гөр килеп, аны янтайтабыз, һәм арбага вак кына җылы бодай ага башлый. Нурҗиһан апа лапас баганаларының берсенә күмер белән тагын бер таяк сызып куя. Яңадан көрәкләргә барып тотынабыз. +Әкмәл арбасын төяп бетергәндә, мин Фәхри абыйның тынычсызланып, авыл ягына күз салганлыгын күреп калдым. Ул, подаукасын куеп, лапасның аргы башыннан бер әйләнеп тә килде. Борчылуының сәбәбе билгеле булганга, без беребез дә дәшмәдек. Вакыйф һаман килми, килүе-килмәве дә билгеле түгел. Юлга йөри торган дүрт аттан берсенең өйдә калуына Фәхри абый һич риза булачак түгел иде. Мин Вакыйф өчен борчыла башладым. Әкмәлнең йөген төяп бетереп, чыбылдыгын шырпыладык. Өстенә кабык ябып бәйләп тә куйдык. Фәхри абыйның түземе бетте ахры. +- Мин Вакыйф яныннан бер әйләним инде, энекәшләр,- диде,сырхаулап-нитеп китмәдеме икән? +Моңарчы шым гына йөргән Барый, өзек-өзек кенә итеп, бераз тотлыгыбрак әйтеп куйды: +- Йөрмә, Фәхри абый! Барыбер бармас. Вакыйф кебек кире беткән нәрсә... Башка кеше тап. Берәр хатынны утырт шунда. Атын үзебез карап йөртербез. +- Нигә бармасын? - дип, мин аңа каршы төштем,- барыр. +Вакыйф хакында әйтелгән сүзләр минем йөрәгемне авырттырып, кузгатып җибәрде. Фәхри абый икеләнгән кебек тоелгач, мин түзмәдем: +- Үзем барып килим әле, Фәхри абый? - дидем. +Малайлар мыгырдашсалар да, ул берсүзсез риза булды. Озын ялымны үлчәү янына китереп, чыбылдыгымны җәеп куйдым да авылга менеп киттем. +Тәрәзәләрен озак кына шакылдатсам да, җавап бирүче булмады. Чабата үкчәсе белән бүрәнәгә дә тибеп карадым. Нигезгә сыланган юеш кызыл балчыклар гына кубып төште. Җилкапкадан кереп, ишегалды яктагы тәрәзәләрен кагып та бер нәтиҗә чыкмагач, өйалды ишеге янына килдем. Келәсен күтәреп караган идем, юка ишек шыгырдап ачылып та китте. Кармаланып өйгә кердем. Борынга, әче катык исеме, әчкелтем-төчкелтем бер ис бәрелде. Курка-курка гына тавыш бирдем. Сәламемне алмадылар. Шулчак Вакыйфның әбисе күрше авылдагы кардәшләренә утырмага китүе хәтеремә төште. Ян сәкедә Вакыйфның тигез генә тын алуы ишетелә, мич арасында әллә кара тараканнар, әллә тычкан явызлар кыштырдый. Мин ныграк итеп: +— Вакыйф! — дип эндәштем. +Җавап булмады. +— Вакыйф! — дидем мин яңадан һәм дустымның өстеннән юрганын тартып төшердем. Уянмады. Иңбашыннан эләктереп алып, озак кына селкетеп тордым. Вакыйф, ниһаять, башын күтәрде: +— Ə-ə,— диде ул. +— Ай-яй каты йоклагансың. Өегезне күтәреп китсәң дә уяначак түгелсең. Нигә ишегеңне бикләмәдең? +— Этем керсенмени монда? Әнкәй эшкә китте, бикләп кал, дигән иде, йоклап киткәнмен. +— Йоклап киткәнсең, әйтерең бармы. +— Арылган, малай. +— Әнкәң эшкә киткән, ə син? +— Нәрсә мин! Күрәсең ич... +— Фәхри абый кердеме? — дидем мин, ачуым килә башлап. +— Кергән иде. Йокы аралаш ни сөйләгәнен дә аңламадым. +Инде чын-чыннан ачуым чыкты. Көткән булабыз тагын! Тавышымның да, сүзләремнең дә кинәт үзгәргәнлеген чамалап, Вакыйф торып ук утырды. +— Минем ни сөйләвемне аңлыйсыңмы син, әллә һаман мышлыйсыңмы? +— Аңлыйм. +— Аңласаң, менә шул, без йөкләрне төяп бетердек. +— Әкмәл Дәме? — Вакыйфның соравында ниндидер бер шөбһәләнү бар иде. — Әкмәл дә,— дидем мин. — Кая, йөгәнеңне, сбруйларыңны бир. +Берәрсе барыр әле. Караңгыда Вакыйфның күзләре ялтырап киттеләр. +— Бирмим,— диде ул усал тавыш белән. — Ансат кына алыр идегез бугай. Мин ул сбруйларны бер ел җыйдым. Беләм, беләм, минем шлеяга, чуклы йөгәнемә күптән кызыгасыз! Барыбер сезгә тәтемәс! +— Алайса, әйдә үзең төш. +— Үзем дә төшмим. Мондый төнне яхшы хуҗа этен дә ишегалдыннан кумый. +— Ə икмәк? — дидем мин, нәрсә әйтергә белмичә. +— Менә көннәр әйбәтләнер, юл саркыр. Җитеш-мәбезмени? +Вакыйф соңгы сүзләрен аермачык бер икеләнү белән әйтте. Торып киенә башлады һәм без, җитди уйга чумган зурлар кебек, урамга чыктык. +— Бармасаң бармассың, Фәхри абый янына төшеп үзең сөйләш, — дидем мин. +Авыл белән сушилка арасында җәен-көзен чыпчык тезеннән генә кала торган Чүке елгасы ага. Язгы кар киткәндә, явымнар күбәйгәндә, елга шәбәеп ярларыннан ташып чыга иде. Без сүзсез генә шул елгага җиттек. Болганып һәм ямьсез мыгырданып аккан су аркылы салынган иске күпер өстенә кергәч, Вакыйф туктап калды. +— Ə Нурҗиһан апа андамы? — дип сорады ул. +— Анда булмыйча кайда булсын. +— Ишеттеңме? Аларның олы малайларының үлү хәбәре килгән. +— Кичен Сәрвиҗамаллар әйтеп торганнар иде шул. Тагын беравык дәшми тордык. Аяк астыбызда һаман иске күпер калтырана, менә китәм, җимереләм дип дерелди, яр буендагы биек өянкеләрдә ялкау гына яңгыр шыбырдый. Бишмәт җиңе белән битемне сөртеп алдым да иптәшемне ашыктыра башладым: +— Фәхри абый ындырга китәм дигән иде, тизрәк булыйк. +Вакыйф авыл ягына борылды, миңа карамыйча гына төшенке тавыш белән: +— Син бар. Фәхри абыйга хәзер килә дип әйт. Мин бик тиз төшеп җитәрмен,— диде. +Мин аны-моны әйтергә дә өлгермәдем, ул авыл ягына чабып та китте. Ындырлар артыннан боргаланып үткән тар юлда аның гәүдәсе бер күренде, бер күмелде. +Сушилкага кайтып җитсәм — малайлар минем йөкне дә төяп бетергәннәр, чыбылдыкны шырпылап, кабыкларны бәйләп торалар иде. Ерык авызымны җыя алмыйча, аларга бер генә сүз ташладым. +— Килә! — дидем дә үзем Озын ялымны муеныннан сыйпап куйдым. +Вакыйф килмәгәч, бодайны үлчәү янына китерми торганнар икән, тиз-тиз генә аның эшен бетердек. Ашлыкны үлчәүгә салып, Фәхри абый тәмәке кабызгалаганчы, бөтен су буен яңгыратып сызгыра-сызгыра атын куалап, Вакыйф та килеп җитте. +Әкмәл дә Нурҗиһан апалардан ике аркалык чыгарлык бик таза, нык яшел тасманы алып кайтырга өлгергән иде. +Без Вакыйфның соңга калуын сизмәмешкә салышып, йөген җәһәт кенә төяп тә куйдык. +Сушилка эчендә җылыда һәм корыда шактый мәж килеп, кипшереп алгач, барасы озын юл, яңгырлы кара төн хакында оныткан да идек инде. +Төн уртасында юлга чыгып киткәләгәнебез бар иде безнең. Ярты төндә кузгаласың да төн барасың, көн барасың, кичкә элеваторга да барып җитәсең. Әмма бу юлы беребез дә көтмәгән кыенлыклар килеп чыкты. Элеваторга бу баруым хәтеремдә якты да, караңгы да бер истәлек булып калды. +Колхоз бик җаваплы юлларга чыкканда гына бирә торган берәр бөтен ипине капчыкларга салып, чыланмасын өчен, кабык астына кыстырдык. Барый, юлда пешерергә дип, берәр чиләк бәрәңге дә алырга булган иде. +Әкмәл: +— Юл буенда бәрәңге бетмәс әле. Атларга бодай да авыр,— дип каршы төште. +— Карагыз аны, урлаша күрмәгез, алсагыз сорап кына алырсыз, — диде Фәхри абый, үзе ындыр ягына китә башлады. Нурҗиһан апа сушилка миченә ут ягып җибәрде. Хәзер, бәләкәй арбаларга төяп, хатыннар тары китерәчәкләр. Янгын сараена куелган, картлыктан тешләре төшеп беткән, биле дугадай бөгелгән, йоны коелган "Корыч" исемле алашаны да Фәхри абый бүген тары ташу өчен җигәргә булды. +— Бу явымда ут-күз чыкмас әле,— диештек без. +— Чамалап йөрегез инде, егетләр. Сбруйларны да, атларны да саклагыз. Артык кумагыз. Урман чыккач, бераз хәл җыегыз. Йә, хәерле юл сезгә,— дип, Фәхри абый безнең белән саубуллашты. +— Безнең киткәнне әнкәйләргә әйт, Фәхри абый! — дип кычкырып калдык без аның артыннан. +Ниһаять, кузгалдык. +Адымы әйбәт дип Вакыйфның бурлы биясен алга куйдык. Аның артыннан Әкмәл белән Барый иярделәр. Озын ялым арттан күндәмрәк йөргәнгә, мин Барый артыннан кузгалдым. Сушилка ишеге төбендә моңаеп басып торган чал чәчле, өстенә кигән ямаулы ирләр пиджагын нечкә бау белән бәйләп куйган, кара яулыклы, корымга һәм көлгә буялып беткән хатынга карап: +— Хуш, Нурҗиһан апа,— дидем. +Ул элек сүзсез генә баш иде, җайсыз гына кулын селкеп куйды. Аннары җәһәт кенә сушилкага кереп китте. Мин, ул яңадан дәшмәс инде, дип уйлаган идем. Арттан: +— Ибраһим! — дигән тавыш килгәч, туктап калдым. +— Мә, юлда ашарсыз. Әле чи бәрәңгегә өметләнгәнче,— диде ул килә-килә. +Аның кулында көлдә пешкән кайнар бәрәңгеләр тутырган кечкенә генә киндер капчык. Рәхмәт әйтеп алдым да капчыкны барган көйгә генә кабык астына тыгып куйдым. Нурҗиһан апа лапас янында басып карап калды. Бер-ике җир буе киткәч, борылып карадым. Сушилка да, Нурҗиһан апа да күренми иде. Тик, нигәдер, ул һаман шунда басып торадыр һәм үксеп елыйдыр кебек тоела иде. +Мин ул вакытта Нурҗиһан апаның ни өчен шулай кызганыч итеп карап калуын аңлап та бетермәдем. +Аның, шул юллардан китеп, кайдадыр еракта, сугыш кырларында мәңге кайтмаска күмелеп калган ире дә, улы да хәтеремнән чыккан иде ул вакытта. Нурҗиһан апа гына онытмаган иде аларны, күрәсең. +Менә әллә нинди шомлы караңгылыкка төренгән ярым җимерек тавык фермасы да артта калды. Төнге юлда без, дүрт малай, берьюлы кечерәеп киттек. Бу арбалар да чын түгел, атлар да уенчык кына, үзебез дә зурлар булып уйнап шаярабыздыр кебек тоелды. +Тирә-як шулкадәр караңгы иде ки, алдагы атлар миңа юньләп күренмиләр. Барыйның, арба кырына тотынып, лачтыр-лочтыр атлавы гына ишетелә иде. +Авылдан чыккач та юл бераз түбән таба. Коры вакыт булса, хәзер арба өстенә утырып, җилдереп кенә барыр идек. Хәер, коры булса, икмәк тә әллә кайчан ташылып беткән булыр иде. Әтиләр дә шулай интегә-интегә ташыдылармы икән? Юк, ул вакытта колхозның бер автомашинасы өстенә никадәр аты булган Әтиләр өйдә торып, автомашина да сугышка алынмаган булса... Ə без? Без мондый ямьсез төннәрдә җылы мендәрдә генә аунар идек. Әни дә ямау сырган чуар күлмәген әллә кайчан иске-москылар җыючы Кыек Шәрипкә биреп җибәргән булыр иде. Кыек Шәрип булып Кыек Шәрип тә бу арада авылда күренми. Ичмасам, берәр күмәч сагыз алып калыр идем. Менә бу озын юлларда авызыңны тутырып чәйнәп җибәрсәң!.. Корсагың буш булганда авыз алдарга ярар иде дә, юк... +Мин арбага ияреп барам, чуалчык уй җепләре, юл буена сузылып, мине көтеп торалар икән. Уйлар йөрәкне, ə котырып үскән тигәнәкләр, әремнәр ялангач теземне капшыйлар. Исерек арба тәгәрмәчләре бер-бер артлы чулт та чулт итеп сулы чокырларга төшә. Мин арба кырына иңемне терәп Озын ялыма булышам, кырык төенле тәҗе бавымны тартып карыйм. Атлар да, нәкъ кешеләр кебек, ярдәмгә килгәнне бик тиз сизәләр бит. Төннең яктырмавы, ə безнең урманга якынаюыбыз борчый башлады. Булса да була икән озын төннәр! +Яңгыр туктаган кебек булды. Әмма җир һәм һава юешлек белән шулкадәр туксырган иде, урман ягыннан искән җил кая төшәргә белмичә аптырап йөргән су тамчыларын куып китерә. Бөтен яктан яңгыр исе, саз исе, тагын әллә нинди болганчык исләр килә иде. +Кузгалып киткәч тә малайларның кайсы чөңгергәләп, кайсы сызгырып, гаярьләнеп бара башлаган иде, ниһаять, тындылар. Аклан чирәмен үтеп, басу арты юлындагы үргә менә башладык. Монда җир вак ташлык булып, юл ул кадәрле үк бозылмаган, тәгәрмәч бүкәне күмелерлек чокырлар да юк иде. Әмма үзле балчык. Ул зур-зур кантарлары белән кубып тәгәрмәчкә ябыша, тугымнар, кигиләр калынаеп резиннан эшләнгән төскә керәләр. Тик бу резин тәгәрмәчле арбаны сөйрәү атка ничек авыр икәнлеген мин үземнән үк чамалый алам. Чөнки чабаталарыма да әллә никадәр балчык сырышкан, аягым Алып батыр аягы кебек зур. Тик бу аякны кузгатырлык һәм йөртерлек көч кенә юк миндә. +Үрнең уртасына җитәрәк Озын ял авыр-авыр сулый башлады, су исен басып, ат тире исе аңкыды. Мин буем җиткән кадәрле үрелеп атымның аркасын иркәлим. Әллә ничә потлыга әйләнгән тәгәрмәчләр теләр-теләмәс кенә тәгәриләр. Менә Озын ялның сулавы тоташ мышнауга әйләнә, ул арбаны, өзек-өзек хәрәкәтләр ясап, көчәнеп кузгата. Менә туктый, менә туктый, дип шүрләп барам. Бер туктаса, тауга каршы кузгатып җибәрү тагын да кыенрак булачак. +Дүртебезнең дә атлар көч-хәл белән кыймылдыйлар иде бугай. Үз тавышым тынып торганда, алдан, караңгылык эченнән, малайларның тирән бер борчылу белән төрле авазлап: +— Әйдә, елгыр, әйдә, калма!.. +— Бара, бара... +— Һа-Һа-Һа,— дип кычкырынуларын ишетеп калам. Үрне дә менеп җитәбез. Атлар дәшкәнне дә көтмичә бердәм туктап калалар. Кулымдагы сигездән үргән камчымны арбага, бау астына кыстырып, ат янына барам. Аның дәү башы түбән иелгән, йоны юешләнеп, арыклыгы тагын да шыраебрак калган муены дерелдәп китә. Озын ял, кызганыч карап, мине каршы ала. Капшап карыйм: камыт тирәләре нык дымланса да, артык тирләмәгән әле. Мин аның муенын кочаклап алам, үземнең кычкырып елыйсым килә. Мескен Озын ял! Җәен дә, кышын да, көнен дә, төнен дә юлда бит ул. Үзенең шушы ябык, ач гәүдәсе белән әле арба, әле чана сөйри. Яңгырда да тышта, буранда да тышта. Чыдам ат, күндәм хайван. Берсүзсез, зарсыз эшли дә эшли. Күпме яхшылык иткән, хезмәт күрсәткән инде ул безнең кечкенә авылга! Юлга йөрерлеге калган шушы дүрт бөртек чыдам ат булмаса, без нишләр идек икән? +Иелеп, чабатама ябышкан балчыкны кырып ташладым. Тәгәрмәчкә сырышканнарын камчы сабы белән каезладым. Вак таш катышкан үзле балчык, кубарга теләмичә, кулларны авырттырып бетерде. Арба янында маташканда, борыныма бик тәмле ис бәрелде. Мин, кабык астына кулымны тыгып, капчыктан бер бәрәңге алдым. Әле суынып та өлгермәгән, йомшак бәрәңгене битемә тидереп тордым да Озын ялга илтеп каптырдым. +Аргы баштан Вакыйфның: +— Әй, кузгалабызмы?! — дигән карлыккан тавышы килде. Мин: +— Кузгал, әйдә,— дип кычкырып җибәрдем һәм, үз тавышымнан үзем сискәнеп, куркып киттем. +Тәгәрмәчләр тагын чокыр-чакырларда күңелсез генә су ярырга кереште. Тигәнәкләр, шайтан таяклары тагын, безне тотып калырга теләгәндәй, чалбар балагын тешли башладылар. Тау өстендәге җир ике елдан бирле чәчелмичә, эшкәртелмичә ята. Шуңа күрә аны чүпчар, азгын алабуталар, әрсез әремнәр басып киткән. +Күк йөзе чак кына ачылган кебек булды. Мин Барыйның аркасын гына түгел, үзен дә шактый ачык күрә башладым. Әллә ничек күңеллерәк булып китте. Эчтән генә бер көй кисәге дә шыңшып алдым. Җыр дип, болай гына инде... Җырлар килми иде күңелгә. Күңелгә тик уйлар гына килә, сүзләр килә. Аларны җыр итеп җырлап булмый. Сөйләргә дисәң, кемгә сөйлисең аларны. Озын ялгамы? Ул болай да бик яхшы аңлый, минем белән байтак юллар үткән, шактый нужа чиккән иптәш ул. +Барый артына борылып карап-карап куя, әллә әйтер сүзе бар, әллә болай гына эче поша. Аңа да ялгыз бару күңелсез иде булса кирәк. +Алда җиде чакрымлы урман. Аның тар юллары, кинәт бормалары безне шактый интектергән инде. Чокыр-чакырына төшеп, агач кәүсәләренә эләгеп, күпме тәҗе баулары, аркалыклар өздек, ничә тәгәрмәч ваттык, күчәр сындырдык инде без бу урманда! Санап бетергесез. +Барый туктап, мине көтеп алды. Икәүләп янәшә бара башладык. +— Атың бик армадымы, Барый? — дип сорадым мин. +— Ат? Ю-ук,— диде ул сузып кына. — Беләсеңме, Ибраһим, мин куркам. +— Ə мин курыкмый дисеңме? Урман юлын үтү диләр аны. Бер Тугай суы гына да ни тора. +— Юк ла. Мин аны әйтмим, качкын-фәлән булмагае, дим. +— Качкыннар? Каян килсеннәр алар? +— Әби өченче көн генә Чыршылыдан кайтып сөйләде. Чыршылы урманында әллә ничә качкын күргәннәр... +— Хатын-кыз сүзенә ышансаң... +Хатын-кыз түгел, әби әйтә, Җамали картка очраганнар, ди. Бөтенесе дә тимер тешле икән. Ул гел дөресен генә сөйли. +"Тимер тешле"гә кадәр минем күңелгә дә бер шом кереп бара иде, аны ишеткәч, көлеп җибәрдем. Барый үз әкиятеннән үзе тагын да шүрли төште. Аның күзләре зур булып ачылдылар, бишмәт якасыннан күренеп торган озын муены төрле якка борыла, үзе һаман миңа якынрак елыша. +— Камыр тешлеләре дә булганмы соң? +— Көлмә, көлмә! Чыршылыдан бу тирәгә дә килеп чыкмаслар дисеңме? Безнең урман калынрак та, зуррак та әле. Әби әйтә: Тугай суы — качкын оясы, ди. +Бераз дәшми бардык. +— Булсалар, берәр кеше күрер иде үзләрен,— дидем мин. — Тугай суында су анасы бар, дип тә сөйлиләр. Күргән кеше юк бит. Кеше ышанмаслык сүз ул. +Су анасы турында ишеткәч, Барый тагын да шүрли төште. Аның йөзе агарынып китте. Ул артык куркуын сиздермәскә тырышып, кулындагы сүс камчысы белән пычрак әрекмән яфракларына селтәнеп бара башлады. +— Син бик оста кыйдырасың, яле мин... +Барый камчысын бирмәде. Бала йоннары тырпайган йөзен миңа терәп диярлек үк пышылдый башлады: +— Бодайны таларга тотынсалар, нишләрбез? +— Кемнәр? Су аналарымы? Алар бодай ашамыйлар ич! — дип, мин кычкырып көлеп җибәрдем. +— Җүләр, кычкырма алай! Качкыннар,— диде Барый, тагын да шыпыртрак итеп. +Ул арада алдагы атлар да туктады. Без Әкмәлләрне куып җиттек. +— Атлар бәләкәй генә хәл алсыннар әле,— диде Вакыйф. Ул бишмәтен салып ташлаган, былтыр ялга кайтып киткән абзасының иске гимнастеркасыннан калган иде. Гимнастерка аның өчен шактый зур булса да, Вакыйфның көрлеге, тазалыгы һәм бездән калкулыгы нык сизелеп тора. +Бәләкәй чакта ук сугыш уеннарында гел узаман булып уйнарга яраткан Вакыйф бүген дә "атлар хәл алсын" дигән сүзен каршы килеп тормаслык итеп, өзеп әйтте. Хәер, беребез дә аның сүзенә каршы килергә җыенмадык. Урманга керер алдыннан аз гына хәл җыю кирәк бит. +Аркалыклары бушатылган атлар юл буендагы үләннәргә үрелделәр. Без Вакыйф арбасы янына җыелдык. Малайлар юлның начарлыгыннан, хайваннарның талчыгуларыннан зарланып алдылар. +— Менә Барый безне талый күрмәсеннәр дип курка әле,— дидем мин. +Барысы да кычкырып көлерләр дип уйлаган идем, алай булып чыкмады, бары Вакыйф кына ниндидер ясалмалык белән шаркылдарга кереште. +— Нигә көләсең? — дип, Әкмәл аңа каршы төште.— Минем күңелгә дә килде ул. Шуннан таза гына бер ир чыксын, ди, безнең бодайны берүзе көри дә алып китә бит. +— Чыгып карасын,— диде Вакыйф эре генә. +— Нишләрсең? — диде Барый, мыскыллы тавыш белән сузып кына. +— Азау тешләрен уч төбенә тутырып җибәрермен. +— Ярый ла, син куе умач ашап үскән, синең көчең дә күп, ə без? +"Куе умач" сүзеннән, гадәттә, Вакыйфның ачуы килсә дә, "көчең күп" дигәч, аның кәефе кырылмады, ахрысы, дәшмәде. +— Их, чукмарны аласы калган икән! Шуны да хәтергә төшермәгәнсез, ичмасам,— диде ул, нык үкенеп. +Малайларның качкыннардан шүрләве миндә дә эзсез үтмәде. Юлчыларның икмәкләрен талау кебек хәбәрләрнең ишетелгәләгәне бар иде. +Вакыйф һаман: +— Ул чукмар белән минем бабай бүрегә йөргән. Бер заман аңа өч бүре ыргылган. Кырган да салган үзләрен. Шул чукмар булса, бер качкын гына түгел, унау чыксалар да ионнарын туздырыр идем,— дип сөйләнде. +Иптәшемнең шапырынуыннан юаныч бик аз булганга, мин аны бүлдереп: +— Булмаган чукмарны өйгә кайтып алып килеп булмый инде. Һич югында имән күсәкләр кисик! — дидем. +Әкмәл юлга чыкканда арбасыннан бер дә калдырмый торган шома өрәңге саплы, кечкенә, әмма бик үткен балтасын алып килде. +Шулай карар кылдык: дүртебез дә имән күсәкләр тотып күмәкләшеп барабыз. Алдагы ат янында икебез, арттагы ат янында икебез. Бер-бер шик сизелү белән бик тиз арада хәбәр итешергә. Качкыннар чыга калсалар, курыкмаска, иптәшеңне ярдәмсез ташламаска, бер генә бодайны да дошманга бирмәскә. +Сугышырга туры килсә, уңай булсын дип бишмәтләребезне салып, йөк өстенә ташладык. Урман авыры... Без бу юллардан әтиләрне, абыйларны озаттык күпме яшь түктек. Көзен дәүләткә икмәк ташыдык. Язын берәр капчык чәчүлек орлык салынган кечкенә арбаларны сөйрәдек ул юллардан. Карлы бураннарда, чатнама суыкларда урман кисеп, пристаньга ташыдык. Барын да эшләдек, тик юлның үзен карарга гына вакытыбыз булмады... +Һәм менә ул юллар... +Юл тарайганнан-тарая барып, без арбалар яныннан килә алмас булдык. Мин Озын ялымның йөгәненнән тотып алдан киттем. Чокырчакырларга мөмкин кадәр төшмәскә тырышып, әле уңга, әле сулга тартылып үттек. Барый минем яннан китәргә шүрли иде булса кирәк. Ул чокыр-фәлән шәйләсә, ботакларга сыдырыла-сыдырыла аты янына йөгереп бара да, үткәреп җибәргәч, үзе читкә чыгып, мине көтеп ала. Имән күсәген ябык иңбашына салып тагын янымнан бара башлый. Озак вакыт берни дә сөйләшмибез. +Гомумән, юлда аз сөйләшә идек без. Аның каравы, тукталышларда, фатир кергән җирләрдә, алны-ялны белмичә үткән юлны бөтен ваклыклары белән искә төшерә торган идек. +Ни уйлап үтә идек соң без ул юллардан? Искитәрлек берни дә уйламый идек. +Һәрберебез күчәр сындырмый, тәгәрмәчен ватмыйча, ничек урман аша үтүне генә уйлагандыр ул чакта. Авырлыкта уйлар еракка китмиләр бит. +Дүрт йөк бодай ил өчен, фронт өчен әллә нәрсә дә булмагандыр. Әмма безнең өчен дүрт йөк алтыннан да кадерлерәк иде ул. Үз авызыбыздан өзеп, аталарыбызга булсын, абыйларыбыз ашасын, дип ниятләгән бодай ич. +Аю аланына кадәр ару гына бардык. Түшәктәй кабарыныпкабарынып ишелгән болытлар аркылы таң яктысы саркылды. Малайлар да, атлар да ап-ачык күренә башладылар. Аю аланын үтеп, тагын шырлыкка барып кердек. Гомер буе кояш чыраен күрмәгән, коры елда да дымланып, мәлҗерәп торган, арба эзе араларына зәгыйфь шуышма казаяклар, бака яфраклары сырышкан юл башланды. Монда колагыңны торгызыбрак бармасаң, тәгәрмәчеңнән коры калуыңны көт тә тор. Сагаеп барган кебек булсак та, кинәт Барыйның аты шып туктап калды. Дүрт тәгәрмәченең өчесе шулпаланып беткән пычрак сулы чокырга, ипләп кенә, бүкәннәренә кадәр төшеп утырган. Аты омтылып-омтылып караса да, арба кымшанмый да, киресенчә, батканнан-бата бара иде. Менә арт күчәре бөтенләй күренмәс булды. +Мин барып аны-моны эшләгәнче Барый, атын кинәт бер якка борып, тәҗе бавын өздерде. Мин алдагыларга кычкырдым: +— Әй! Туктагыз әле! +Агачлар арасыннан Әкмәлнең чәрелдәвек тавышы ишетелде: +— Нәрсә бар? +— Монда килегез! +Байтак кына вакыт узгач, сыгылган чикләвек чыбыкларын күтәрә-күтәрә, Әкмәл белән Вакыйф килеп чыктылар. +Мин аларны бераз кытыкларга теләп: +— Уяулыгыгыз шәп икән, кычкыра-кычкыра тамагым бетте. Ə безне талый башлаган булсалар?.. — дип каршылаган идем, Вакыйфның ачулы тавышы ишетелде. +— Чумдыңмы? — диде ул, калтырана-калтырана тәҗе бавын ялгап маташучы Барыйга җикеренеп. — Төнлә булса, караңгы, күрмәдем, дияр идең. Хәзер бит ярты чакрымнан юл күренеп тора. Их чепи күз, чепи күз! +Барый акланырга теләп: +— Без Ибраһим белән артта килә идек. Качкыннар... — дип сөйли башлаган иде, Вакыйф аны бүлдерде: +— Арбаңны үзең чыгар инде менә. Алдан ике ат үтеп китте, берсе дә батмады. Ə ул чокырны үзе эзләп тапкан диярсең. Киттек, Әкмәл! +Әкмәл, терсәгеннән пычракка буялып, тәгәрмәч кигиләренең хәлен тикшерә-тикшерә, арба тирәсендә маташа иде. Вакыйфның сүзләрен ишеткәч, ул турайды, күзенә үк төшкән фуражкасын күтәреп куйды. +— Чыгарыйк инде,— диде ул, эшлекле кыяфәт белән кулларын әрекмән яфрагына сөртеп. +— Безнең йөкләрне төяп китсәләр, бик шәп булыр алайса,— диде Вакыйф. +— Төяп китмәсеннәр өчен, тиз генә чыгарыйк та, кузгалыйк,— дип сүзгә катыштым мин. +— Тәҗе өзелмәсә, сөйрәп чыгара иде ул аны,— диде Барый юаш кына. Ул, без карап торгангамы, каушап калды, Һич кенә дә төенен төенгә туры китерә алмый, ул кабаланган саен төен, сарык койрыгында укмашкан тигәнәк кебек, йә бик дәү, йә кырау тиеп бөршәйгән кыяр кебек кәй була иде. Әкмәл аны тынычландырып: +— Син ашыкма, бер булгач булсын инде. Атлаган саен туктап тормабыз. Мин берәр колга кисеп алыйм әле,— диде. Үзе биленә кыстырган балтасын алып шырлыкка атлады. Вакыйф, сызгырынгалап, Барыйны күзәтә иде, мин тәҗе бавын ялгарга булыша башладым. Ул арада балта тавышы ишетелде һәм бераздан саңгырау гына дөпелдәп агач ауды. +— Күзенә генә баскансың икән сазның,— диде Вакыйф. Аның соры күзләре уйнаклап торалар, йөзендә ачу. — Авызыңны ачып йөрсәң, шулай булмый хәлең юк. +— Йә, ярар, җитәр,— дидем мин. — Бәйләнергә урын юк. +— Ул йоклап барсын да, син аның өчен интек монда,— дип мыгырданды Вакыйф. +Шактый юан каен колгасы сөйрәп Әкмәл килеп чыкты. Аның тирләгән битенә яфраклар ябышкан иде. Ул, чыгу белән Вакыйфка карап: +— Шулай да беребез атлар янына кайтыйк. Бу эш тиз генә бетмәс әле,— диде. +Барый: +— Бетте инде, бетте. Ялгадым. Хәзер була,— дисә дә, Вакыйф, Әкмәл сүзен хуплап, китәргә җыенды. Мин аны: +— Әкмәл барсын. Син көчлерәк, монда булышырсың,— дип туктаттым. +Вакыйф, эреләнеп, Әкмәлгә күз ташлады: +— Ə Әкмәл нәрсә эшли ала? +— Кайда? +— Йөкләр янында. +— Тик торыр. +— Качкыннар чыкса? +— Чыкты пычагым! Тапканнар сүз! Качкыннар, имеш. +— Барсын,— диде Әкмәл. — Без аны өчәү дә чыгарабыз. +Вакыйф, яуга җыйналган батыр сыман, күсәген болгый-болгый, зур-зур атлап китеп барды. +— Азрак булышса ни булган инде! — дип сукранды Барый. +— Китсен,— диде Әкмәл,— барыбер күз көеге булып кына утыра. +Барый, тәҗесен рәтләп бетереп, атын борып куйды. Без Әкмәл белән колганы арт күчәр астына кертеп, иңнәребезгә терәдек тә арбаны кузгата башладык. Барый ат янына басты. Өчәүләшеп атны әйдәкләргә шауларга тотындык: +— Һоп лә! +— Кузгала, кузгала! +— Китте, китте... +Кола бия, ябык сыртын турайтып, борын яфракларын дерелдәтеп, бот мускулларын кабартып тартты. Без, кызарынып, бүртенеп күтәрәбез, кычкырабыз. Колга иңбашларын авырттырып батып керә. Чыбыркысын шартлатып Барый атын әле уңга, әле сулга борып карый. Әмма арба урыннан да кузгалмый. Хәл җыярга туктыйбыз. Атның гармун күреге кебек кабыргалары тагын да әрсезрәк булып калыкканнар, бот тирәләре сизелер-сизелмәс кенә дерелди, үзе мыш-мыш килә, Барыйның чыбыркысы артыннан әрлебирле күзен әйләндерә. Тик Барый атка сукмый иде. Песи балаларын, адашкан көчекләрне, урамнан җыеп кайтып, ашатып йөри торган малай хайваннарга һәрвакыт күңеле нечкәреп карый. Ерактан Вакыйфның тавышы килде: +— Әй, сез! Буласызмы инде? +Без аңа дәшмәдек. Барый атының муенын сыпыра-сыпыра елап тора иде. +Мин кешеләрне юата белмим. Бигрәк тә үз иптәшем, яшьтәшем, авыз ачып елап торганда, миңа уңайсыз булып китте. Әле ярый янымда Әкмәл иде. Ул зур зәңгәр күзләрен тутырып, мышкылдаудан кечерәеп, мескенләнеп калган Барыйга карап торды да: +— Җылама! Хәзер чыгарабыз аны! — диде. +Тагын колгага тотындык. Һай-Һулап арбаны селкетә, этә һәм атны куалый башладык. Арба шыгырдап куйды, тәҗе баулары скрипка кыллары кебек киерелделәр. Бер тартылды күндәм хайван, ике тартылды, лайда ипләнеп өлгергән тәгәрмәчләр теләр-теләмәс кенә урыннарыннан кузгалдылар, һәм арба каты җиргә менеп тә утырды. +Без шатланып кычкырып җибәрдек. +Бераз хәл алгач, без кузгалып киткәндә көн тәмам яктырган иде инде. +Бер атна күрми торган арада урман шактый үзгәргән кебек тоелды. Агачлар саргайганнар, картайганнар сыман. Үләннәр шиңеп, шәлперәеп җиргә иелгәннәр. Кәүсәләренә укалы балдак кигән елан гөмбәләре генә ишле булып куак төпләренә дә, ачыклыкларга да сырышканнар. Кызарып, янып, эт җиләге пешеп утыра. Ашый торган нәрсә булсалар, бу кадәрле үк уңмаслар иде, хәерсезләр. Мин ачуымнан берничә гөмбәне тибеп тә җибәрдем. Аның эшләпәсе астында гомер кичергән вак кырмыскаларны күреп кенә, тими башладым, кырмыскаларны кызгандым. Әйдә, корыда рәхәтләнеп яшәсеннәр! +Урман юлының калган өлешен без шактый шома үттек. Төп башына эләгеп, Әкмәлнең чәкүшкәсе сынуын искә алмаганда, әллә ни әйтерлек вакыйга да булмады шикелле. Әмма Тугай суын — без урманның яртысы дип йөртә торган үзәнне үтүгә атлар тәмам хәлдән тайдылар. +Үзебез дә ардык. Тик арган атлар янында үзеңнең көчсезлегеңне һич тә белдерергә ярамый. Ат шундый сизгер ул, аның белән шаярма! Һәм без тамакларыбыз карлыкса да, гайрәтләнергә, гаярләнергә, һайһай дип тавыш күтәрергә, сызгырырга, кыскасы, атка көч биреп барырга тиеш идек. Әле болай да алар бер җир буе баралар да туктыйлар. Чакрым исәбен югалтмасак та, вакыт исәбе күптән югалды, иртәме, кичме икәнен оныттык инде без. +Тизрәк урманны чыгасы иде дә, урман авызындагы аланга атларны җибәреп, ут ягасы, ашап-эчеп аласы иде. Мин юл буендагы карт имәнгә карыйм. Аның кәүсәсе әкиятләрдәге батырдай дәү, юан, кабыгы тубырланып беткән. Киң ябалдашы белән ярты күкне каплап тора. Мин бу имәннән соң, урман чыкканчы тагын ни хәтле юл калганлыгын хәтерләргә тырышам. Алпан-тилпән килеп алдан баручы Барый да чыбыркы сабы белән изәп имәнгә ишарәли, күрдеңме, янәсе. Күрдем инде, күрдем, күрмәсәм әйбәтрәк тә булыр иде. Тагын ике чакрым барасы бар әле. Имәнне үткәч, чит-читенә шомырт агачлары үскән кечкенә генә, түгәрәк кенә аланга чыгабыз. Сугышка кадәр яшь наратлар утыртылган бу алан хәзер сарут, күзлут, алабута һәм саргайган кыяк үләннәр белән күмелеп калган. Берәнсәрән генә утырган нарат үсентеләре һаман, бирешмәгәннәр әле, тереклек итеп азапланалар. Наратлар булгач, аланның печәнен чаптырмыйлар. Үткән-сүткән юлаучылар гына анда бер кишәрлек, монда бер уйдык табып арба төбенә салып киткәлиләр. +Аланны үтүгә атлар тагын туктадылар. Мин Барый янына килеп: +— Тугарып, бер ашатабызмы әллә? — дидем. +Барыйның эчкә баткан, йокысызлыктан кызарган күзләрендә ниндидер бер очкын кабынган кебек булды. +Миңа калса, хәзер үк шушында ятып үләр идем,— диде ул,— карын ачты, ардым, йокы килә, баш авырта, эч авырта, җеп өзәр хәлем юк, билләһи. +Вакыйф белән Әкмәл дә безнең янга килделәр. Әкмәл, безнең тукталырга теләгебез барын белгәч, ак кашларын җыерып, зурларча уйланып торды. Бер болытлар агылган соры күккә, бер юлга карап алды, башын чайкады: +— Ярамый. Барган шәпкә барырга тырышыйк инде. Бер тукталгач, кузгалу кыен булыр. Өстән яумаганда урманны чыгып калыйк. Аннары, ничек тә, Куян авылына кадәр тырышырбыз. Куян авылыннан соң таш юл. Караңгыга калсак та, куркыныч түгел. +Аның сүзе белән килешмичә булмый инде. Ничек кенә арган булсак та, урман уртасында ат ашатканыбыз юк иде әле безнең. Кузгалырга, кыен булса да, урманны үтмичә тукталмаска дип таралыштык. +Атлар да безнең теләкне сизгән сыман, яхшы ук күндәм атлый башладылар. Без тагын аларга иярдек. Кичә көлтә кертергә барганда әнкәй кесәмә салган төче катлама хәтеремә килде. Яшен тизлеге белән кесәмә тыгылдым һәм ярты уч чамасы күмәч валчыгы җыеп чыгардым. Күземне йомып, катлама валчыкларын тел өстенә салып җибәрдем. Катламадан да тәмле әйбер бар микән дөньяда! Ул бүген миңа салкын каз итеннән дә тәмлерәк тоелды. Тагын юкмы икән дип башка кесәләремне дә караштырдым. Берсеннән ит налогын түләү турында квитанция (әнкәйгә бирергә онытылган), икенчесеннән чиккән кулъяулык (сугышка киткән абыйның иске чалбары кесәсеннән тапкан идем), чакма ташы килеп чыкты. Әмма катлама юк иде. +Чама белән урман кырыена ерак та калмый дип барганда Әкмәл кинәт кычкырып җибәрде. +— Кыр күркәсе! +Кычкырып та җибәрде, балтасын эләктереп, йөгереп куаклыкка кереп тә китте. Чыннан да, чикләвек чыбыклары арасыннан олы гәүдәле, чуп-чуар бер кош йөгерә, аның артыннан җан-фәрманга Әкмәл томыла иде. +Кыр күркәсе! Шәп булыр иде үзен тотып алсаң! Безнең ару да, ачыгу да онытылды, дилбегәләребезне ыргыттык та Әкмәл артыннан чатыр-чотыр чаба башладык. Ботакка эләгеп чалбарым ертылды, битләрем сыдырылып бетте. Берни күрмим, алдымда ялт-йолт чагылып киткән Әкмәлне тизрәк куып җитәсем Һәм күркәне үземнең тотып аласым килә. Менә күркә ачыклыкка чыкты да аршын ярымлы канатларың җилпеп күккә күтәрелде, очып та китте. Күркә дигәнебезнең, "трыйлик" дип соңгы сәламен биргәч кенә гап-гади бер торна икәнлегенә төшендек. Сулуларыбыз кабынып, Әкмәл янына җыйналдык. Әмма ул безне күрми дә иде. Аның аучылык дәрте кузгалган, зәңгәр күзләре кысылып ут булып яна, ак кашлары өстенә учын куеп, һаман өзелеп-өзелеп торнага карап тора иде. Торна урманны яңгыратып тагын аваз салды. Әкмәлнең кайнарланып киңәйгән алсу борын яфрагына эләгеп торган тир бөртекләре дерелдәп киттеләр. +Без барыбыз да аннан көлә башладык. Ə ул һаман күккә текәлгән килеш: +— Ну бер сыйлый идем үзегезне! Бүксәләрегез кап булганчы ашата идем,— диде. +— Кыр күркәсе, имеш. +— Әй йөгергән була, әй балтасын селтәгән була. +— Төпкә абынмаган булсам, кояштыр, куып җитә идем үзен! +— Җитә идең! Менә мин элек күргән булсам, ычкындырмас идем. Юлына төшәргә, ачыклыкка чыгармаска кирәк иде аны,— диде Вакыйф. +— Очып китәр дип кем белгән аны? Мин күркә дип торам бит. +— Ə кыр күркәсе буламы, малайлар? +Бусын беребез дә белми идек. +Арбалар ягына борылдык. Күңелләребез ачылып киткән, аруларыбыз онытылгандай булды, юеш, ябышмак сәрдәләрне яра-яра барабыз. Йөгергәндә сизмәсәк тә, юлдан шактый ерагайганбыз икән. Бара торгач Әкмәл кесәсен капшап карады. +— Чакма тимерен төшереп калдырганмын,— диде ул, каушап. +Чакма ташы — ул чакта авыл халкы арасында "Катюша" дип исем алган әйбер — безнең кебек шәбәргән һәм күшеккән юлчылар өчен иң кирәк нәрсә. Ташы таш инде аның, бер җирдә булмаса икенче җирдән табыла, менә тимере генә... Үткер кырлы чуерташка бәрә-бәрә шомарып беткән, тимерчеләр, иске чалгы бизен бөгеп, сугарып, чыныктырып биргән корыч кисәген югалту — бу бөтен юл буена утсыз-учаксыз калу дигән сүз. Дүртебезнең дә торна куып җәелгән авызларыбыз кинәт чалышаеп китте. +Торна куган өчен Әкмәлне әле генә шаярткан булсак, хәзер чынчынлап әрли башладык. Ул ак керфекләрен челт-челт йомып, эчкерсез зәңгәр күзләре белән безгә карарга оялып, мескенләнеп калды. +— Үзем теләп югалтмадым мин аны, кесәдән сикереп төшкәндер. Әрләүдән файда юк, эзләп карыйк,— диде ул. +Торна очып киткән аланга яңадан барып, эз белән кире кайтырга булдык. Дүртебез дә килгән юлны мүкәләп диярлек әрле-бирле үтсәк тә, җир мае дип аталган сасы исле, агулы гөмбәдән, ике тузгактан һәм кипшерә башлаган бер-ике бөрлегәннән башка берни дә тапмадык. +Юлга чыкканда барыбыз да ачулы идек. +Күркә, чакма тимере белән мавыгып, без атларны хәтердән дә чыгарып җибәргәнбез. Юл өстендә, үзебезнең йөкләр янында, җиңел генә такта арбага җигелгән, ару гына көрлектәге тимер күк айгырны күргәч, без гаҗәпләнеп киттек. Кем булыр икән бу? Бер мәлгә айгырның хуҗасын, Әкмәл арбасы янына килеп чыбылдыкның бер башын чишеп маташучы хатынны да күрми тордык. Хатын үзе безне бик тиз күреп алды, яшен тизлеге белән кыска, юан бармакларын чыбылдыктан ычкындырды, бур мәченеке кебек сыгылган карсак гәүдәсен кинәт турайтты. Яшелле-зәңгәрле утлар уйнаган итләч кабаклы кечкенә күзләрендә елмаюга охшаган бер нәрсә күренде. +Көпә-көндез булган бу эштән хәйран калып, телләребезне йоттык та басып тора идек, кинәт барыбыз да берьюлы исебезгә килдек, Әкмәл очып диярлек арбасы янына барып җитте. Хатын хәйләкәр генә елмая иде. +— Син монда нишлисең? — диде Әкмәл, ярсып. +— Әллә күрмисеңме? Басып торам.— диде хатын, борчылу галәмәте күрсәтмичә. +— Әле генә нишләдең? +— Минме? Йа, ходай! Нишләдең, имеш. Беләсең киләмени? Үзегез монда булсагыз, йөгегездә нәрсә дип сораган булыр идем. Көттем, көттем дә, берегез дә күренмәгәч, үзем ачып карадым. Бодай алып барасыз икән. +Хатынның тавышы матур иде. Ул, үз тавышына колак сала-сала, җырлаган кебек итеп сузып сөйли. Күзләре белән ашардай булып әле беребезгә, әле икенчебезгә карый. +Миңа бик уңайсыз булып китте. "Кыр күркәсе, имеш, бер йөк бодаеңны төяп киткән булсалар, күрер идең күркәңне!" дип уйладым мин. Әкмәл, ачуыннан буыла язып, йөкнең ачылып калган өлешен чыбылдыгы белән каплады. +— Ə бодай булса нәрсә булган? +Хатын аңа җавап бирмәде. Күз алмаларын уйнатып: +— Сез Караталдан, ахры? — диде. +— Караталдан булсак, һәрбер үткән-сүткәнгә безнең йөкне ачып карарга ярый дип беләсеңме? — дип кызды Әкмәл. +— Ай, алла! Нәрсәгә орышынасың? Мин бит, мондый чибәр егетләр Караталда гына булса булыр, димәкче идем. Яшь чагымда Караталда егетем бар иде әле. Вәдүтне беләсезме? +Вәдүт Барыйның абыйсы иде. Моны ишеткәч, хатын бөтенләй ачылып китте, безне бик кызганды, юеш киемнәребезне тотып карады. Симез үрдәкне хәтерләткән бу хатында күңелгә йогышсыз ниндидер бер нәрсә бар иде. +Вакыйф: +— Күркәдән үрдәккә каптык,— дип астыртын гына көлеп тә алды. +Хатынның жәлләп әйткән тәмле сүзләре күңелне бераз йомшартса да, арба төбендәге букчасыннан зур гына түтәрәм каз ите тартып чыгаргач, ул безне сагаерга мәҗбүр итте. Хатын каз итен безгә күрсәтә-күрсәтә: +— Майлары тамып тора! Эчегезгә салкын төшеп беткәндер инде сезнең, балакайлар. Ашап алсагыз, җылынып китәрсез. Менә. Бигрәк нык интеккәнсез шул, бичаралар. Апамнарга күчтәнәчкә дип алган идем. Әйдә, сез ашагыз, шундый яхшы егетләргә жәл түгел!— дип сөйләнде. +Без, төкерекләребезне йота-йота, каз итеннән баш тартык. +— Түләргә акчабыз юк,— дидек. +— Кая ул! +Акча сүзен ишеткәч, хатынның күз алмалары тагын уйнаклый башлады. Ул букчасыннан изелеп, майланып беткән бер төргәк иллелекләр, йөзлекләр тартып чыгарды: +— Нигә миңа акча? Акча безнең үзебездә дә бер букча. Мин үзем сезгә акча бирәм әле... — Бу урында хатын як-ягына каранып алды. — Ə сез миңа бераз гына... — Ул йөкләргә ымлап күрсәтте. +— Нәрсә, бодаймы? Безнең бодаебыз юк,— дидем мин. +— Ə йөгегездә? +— Ул бит дәүләткә дигән. +— Мин дә чит илдән, Әмерикадан килмәгән ләбаса. Үз кешегез! Мин сезгә бик күп акча бирермен. Урман аулак, эт тә юк. Арбама берике капчык саласыз да, мин сезне белмим, сез мине белмисез. +Хатын арбасындагы печән астыннан ике зур.зур кычыткан капчык чыгарды. +Без бу оятсызлыктан исебез китеп дәшми тора идек. Хатын ашыктыра ук башлады: +— Йә, нәрсә җебедегез? Акчалы буласыгыз килмиме әллә? Потын ничәшәрдән куясыз? +— Юк ла, нәрсә сатулашасың, сатлык бодай юк дип әйттем ич инде,— диде Әкмәл. +Хатынның маңгаена ике тирән сызык ятты: +— Авызыгызга чәйнәп каптырганны йотарга теләмисезме? Мин сезне егет малайлар дип торам. Сез яшелләр икән әле! +Бусы инде чиктән ашты. Без бердәм ачулана, шаулаша башладык. +— Кузгалдык әйдә, аның әкияте бетмәс. Бодай... Тотмыйсыңмы капчыгыңны! +— Бирсәң, капчыгын тоткан инде ул! +— Оста икән! +Ачулану белән эшнең барып чыкмаячагына төшенде хатын. Ул, капчыкларын арбасына кире ыргытып, минем янга килде. Без, атларыбыз янына таралышып, кузгалырга тора идек. Чит арбага рөхсәтсез тыгылганы өчен ул хатынны бик каты ачуланырга теләсәк тә, үз гаебебезне тою безне сабырландыра һәм тиктомалга гына җәнҗал да күтәрәсебез килми иде. Йөкләрне үзебез караусыз калдырдык бит! +Хатын миңа якын ук килеп серле кыяфәт белән: +— Бәлки акча сиңа кирәктер. Атың иң артта бит. Бербер сәбәп табып кал. Ике капчык бодайны иптәшләрең дә сизмәс,— дип сөйләнергә кереште. +— Юк, юк, апа, сорама да, үгетләмә дә. +— Менә җүләр! +Ачуым килеп кычкырып җибәрдем: +— Вакыйф, шайтан, кузгал! Нәрсә баттың анда. +Хатын һаман китмәде. Анын яшькелт күзләре ут булып яна иде. +— Кал инде! +— Кала алмыйм! Күрәсеңме, без дүртәү! Без бер-беребездән калмыйбыз. +Хатын, ачуына тулышып, юлда басып калды. +Бераз киткәч кылт итен исемә чакма тимере килеп төште. +— Әй, апа, шырпың юкмы синең? +Хатынның чыраена мыскыллы елмаю чыкты. +— Шырпы? Нигә булмасын? Менә сезгә шырпы! -дип ул итләч йодрыгын селкеде. +— Танты шырпы сорар кеше, — дип сукранды Барый. +Тагын лай ярып, сүрән чырай белән алга атладык. Атларның корсаклары тагын да шиңеп, алар тагын да ябыграк, кечкенәрәк булып калдылар. +Һәркем беравык үз уйлары белән генә барды. Бераздан Әкмәл түзмәде, җыелышта чыгыш ясагандай кычкырып, кулларын бутыйбутый: +— Мин бу хатынны беләм! Чокырлы авылыннан. Анда алар берничә хатын "ит комбинаты" оештырганнар. Төнлә тавыклар, сарыклар урлап суялар икән дә, көндезен алып сатыи йөриләр икән, диде. +Хатынга ачуланасы урынга ни өчендер Әкмәлнең үзен тиргисе килде. Беләм имеш, тагын азрак күркә куып йөрсәң. Бep йөк бодаең квитанңиясез-нисез генә "ит комбинатына" китәр иде. +Беребездә дә ут булмау эчне бик пошыра иде. Мондый әшәке юеш көндә утың да булмаса, юлда йөрмә инде син! +Мин кемнең дә булса очравын тели башладым, я берәрсе куып җитәр, я каршы очрар дип артка да, алга да караштырып барам. Әмма кырыйлары алтынсыман яфраклы чикләвек агачлары белән шыплаган кечкенә, аулак урман юлында без һаман дүртәү генә. Ерактан кыр тавыгы гөлдерәгән тавыш килде. Мин исемнәрен белми торган бик күп кошлар чыркылдаштылар. Шушы жиде чакрымлы урманны үткәнче мин беренче мәрткә кошлар барын абайладым. Моңарчы аларнын барлыгы да сизелмәгән, тавышлары да ишетелмәгән иде. +Ниһаять, кыр күренде. Малайлар "ура" кычкырып йөгереп киттеләр. Арбалар да ягымлырак шыгырдый башлады, атлар да җитезрәк атладылар. Без, артык җәфа күрмичә, исән-сау килеш урманны чыктык. Туктарга, атларны ял иттерергә, күптән корсакны кытыклап барган бәрәңге белән исәп-хисапны өзәргә мөмкинлек булачак. +Карыныбыз бик ачса да, иске гадәт буенча, урманны чыкканчы ашау юк иде. Урман үзебезнеке, үз өеңнән чыгып җитмәс борын ашарга тотыну — бу әйбәт эш түгел. Димәк, сине өеңнән кадерсезләп, ашатмыйча җибәргәннәр була. +Күңелемә тагын өй, кечкенә энемнең быел яз көне: "Их, җилпуч, җилпуч, оның да бетте, кая барырсың?" дигән сүзләре искә төште. Җилпуч кече як стенасында эленеп тора да тора. Әмма без ач корсакларыбызны күтәреп һаман йөрибез, һаман барабыз. +Монда чит авылның билчән баскан кырлары. Димәк, син үз өеңдә түгел, чит җирдә. Ашасаң да өйне кадерсезләү булмый. +Арбаларны урман авызындагы аланлыкта янәшә куеп, атларны тугарып, тышаулап җибәргәч, үзебез нишләргә белми аптырап калдык. Башка вакытларда тизрәк коры-сары җыештырып учак яндырып җибәрә, көлдә бәрәңге пешерә идек. Учак янында бәрәңге генә түгел, сүзләр дә тәмле була. +Вакыйфның йөге өстеннән иске кожанын алып җиргә җәйдек — бусы табын һәм ашъяулык булды. Иң тәмле, иң затлы сыйлардан булган бәрәңге белән ипине уртага куйдык. Сөйләшүләр, шаярулар бетте. +Без, игенченең борыны белән җир сөреп чәчкән, тырнагы белән җир тырнап үстергән изге икмәкне ничек олылавын күреп үскәнгәме, икмәк алга килгәч, берьюлы олыланып, җитдиләнеп киттек. +Их, тоз да булса! Тик тоз юк иде. Әле аяк асты коры торганда, авыл хатыннары пристаньга барган чакта кечкенә янчыкларга салгалап булса да тоз алып кайталар иде. Бу арада ул эш өзелеп торганга, без барыбыз да юлга тозсыз чыккан идек. +Авыз тутырып ипи белән бәрәңге чәйнәгәндә тозның юклыгы әллә ни сизелми сизелүен. Бәрәңгене дә әрчеп тору юк, чалбар балагына ышкып, көлен генә кагып төшерәсең дә, әйдә аша! +Ажгырып торган дүрт малайга бәрәңге җитәме соң? Рәхәтлек тиз бетте. Ипинең бер өлешен генә ашадык. Әле алда олы юл ята, озак барасы бар әле. +Бераз ял итеп алгач, якындагы елгага алып төшеп, атларны сугардык. Әллә үлән бик чыклы булганга алар аз эчтеләр. Үзебез исә су буенда рәхәтләндек, бит-кулларыбызны юып алдык, тәмам кеше төсенә кердек. Әгәр атлар армаган булса, кузгалырга да каршы килмәс кебек идек. Арбалар янына кайтып чүмәшкәч арганлык үзенекен сиздерде тагын. Ботлар сызлый, тез башлары авырта, иң әшәкесе, үтереп-үтереп йокы килә. Янган учак янында утка аркан ятып, озак, бик озак итеп йоклыйсы иде! +Мин, күзләрем йомылса да, сер бирмәскә тырышып, йөреп килгән булдым. Ерак түгел аланда утлаган бахбайларга дәштем. Үзем атлыйм, үземнең бер аягым тирән чокырга төшеп киткән кебек була. Иптәшләр дә утырган җирдән авып-түнеп китәләр иде. +— Болай булмый, малайлар, атлар ашаганчы бәләкәй генә черем итми ярамас,— дидем мин. +— Ə йөкләр? — дип сорады Әкмәл күзләрен йодрыгы белән уауа. +— Көне авыр бүген, елак көн. Югыйсә минем дүрт көн йокламыйча юлда барганым бар,— дип киерелде Вакыйф. +— Йөкләрне чиратлап сакларбыз. Без Барый белән, сез икәү. +— Тотышабызмы? +— Тотышабыз. +Вакыйфның чыбыркы сабын тотыша башлыйбыз. +— Очка чыккан — иптәше белән алдан йоклый. +Вакыйф очка чыкты. Барый ачуланып: +— Син чыбыркыңны чамалап куйгансың! Хәрәм бу, хәрәмләү! Яңадан тотышабыз,— дип кычкырып караса да, булмады. +Без, йоклап китмәс өчен, аягүрә басабыз. Әкмәл белән Вакыйф бишмәтләренә төренеп, җылырак булсын дип аркаларын аркага терәп, арба астына тәгәриләр. +Әйе, көн салынкы шул бүген, күк йөзе һаман ачылмый. Куе төтенгә охшаган саргылт болытлар көзге тут төшкән урман өстендә тияр-тимәс кенә йөзәләр. Җил дә бар югыйсә, тик ул да болытларны сөреп алып китми, безнең түбәдә генә болгандырып йөртә. Ялтырап бер кояш чыкса соң инде! Бар да җанланыр иде: урман да, үләннәр дә, юл да. Без дә канатланыр идек. Шул болытларны да җиңә алмаган җил белән кояшка ачу килә. +Барый мыгырданып Вакыйфны сүгә, гомере буе хәрәмләп яшәде, дип зарлана. Үзенең күзләре йомык. +— Барый! дим мин аңа. — Йөкләрне үзем карармын, әйдә син дә йокла! +Ул миңа ышанмыйча, бер-бер хәйлә юкмы монда дигәндәй, сәерсенеп карый. Аннары елмаеп җиргә тәгәри һәм шунда ук йокыга китә. +Мин атларны карап килдем, бөрлегән эзләдем, ләкин таба алмадым. Дөресен әйткәндә, чын-чынлап эзләмәдем дә, иелергә, җентекләп карарга да иренә идем. Иптәшләр янына килеп, арба өстенә менеп утырдым. Күзләрем йомыла башлагач, күңелгә килгән бер көйне сызгырырга тотындым. Җыр да шыңшып карадым. Әмма арганлык үзенекен иткән: мин арба өстенә авып төшкәнмен һәм изелеп йокыга киткәнмен... +Күпме йоклаганмындыр, белмим, берәү бик каты төрткәли башлагач, уянып киттем. Уянсам — каршымда Әкмәл тора. Ул каяндыр йөгереп килгәнгә охшый, борын тишекләре әрлән чокыры кебек киңәйгән, күзләре зур булып ачылган, үзе сүзен дә әйтә алмыйча мыш-мыш тын алып тора. +Менә ул мине бик кызганган төс белән, башкаларны да уятырга курыккандай, шыпырт кына: +— Озын ялың баткан... — дип пышылдады. +Йөрәгем жу итеп китте. Арбадан сикереп төшүемне дә, Әкмәлне чак кына төртеп екмый калуымны да хәтерләмим. Йөрәктән чыккан әрнүле аваз белән: +— Чынмы?! — дип кычкырып җибәрдем. +Әкмәл артык бер сүз дә әйтмәде, ияген генә кагып куйды. Мин аның киң ачылган күзләренә, дерелдәп торган авыз читләренә карап, коточкыч бер бәхетсезлеккә дучар булуымны аңлап алдым. +Кулыма ничек, каян эләккәндер, белмим, Әкмәл белән урман буйлап чабып барганда гына дилбегә тотып йөгерүемне абайладым. +Җәй башындарак чабылып, яңгырлар белән күпереп киткән курпы каплаган ямь-яшел аланда өч ат утлап йөри. Һәммәсенең дә тышавы бар. Чатор-чотыр чабып чыгуыбызга, алар ашауларыннан туктап, шомраеп, сагаеп калдылар. Минем Озын ялым гына юк. Йөрәгем урыныннан чыгардай булып тибә башлады. Күз алларым караңгыланды. Ялгыш Әкмәлнең үкчәсенә басканмын икән, ул куак арасына мәтәлеп китте. Башка вакыт булса ачуланыр да иде, бүген дәшмәде, егылган урынына чырт иттереп бер төкерде дә тагын чаба башлады. +Без үзәнлеккә төшә идек. Бу үзәнлектә Чуал суы дигән кечкенә генә инеш ага. Сугышка кадәр аның берничә җиренә буалар, күлләр ясап мунчала төшерергә кабык салалар иде. Яңгырлар башланса, иске чокырларга су тула, ярлары җеби, йомшара һәм тәкәрлек оялары, бәләкәй түмгәкләр белән капланган бу үзән бака ефәгенә киенгән быкырдык сазлыкка әйләнә иде. Озын ял, мөгаен, шунда барып эләккәндер. Ләкин ничек? Тышавын салды микәнни? Өзеп киткәндер дип уйламадым, сүстән ишкән өр-яңа дип әйтерлек аркан белән тышаулаган идем. +Әкмәл белән бер сүз дә сөйләшмибез, ул чаба, мин чабам. Я ул узып китә, я мин алга чыгам. Яфрак белән капланган су ятмаларының күзенә генә басабыз. Андый урыннар барган саен ешрак очрый башлады, без юлдан чыктык. Түмгәктән түмгәккә сикереп бер кырыйга чыгабыз. Ничек монда кергән ул, ничек кергән?! +Түмгәк кырыйларында кәкре-бөкре кәрлә каеннар үсеп утыра. Зирек, тал куаклары арасыннан боргаланып-боргаланып Чуал ага. +Озын ял ярдан ерак та түгел, кайчандыр күл булып, хәзер кыяк үлән үскән чокырга кереп баткан иде. Аның аяклары бөтенләй күренми, корсагы җиргә җитеп терәлгән, су салкыныннан янбашлары тартышып, дерелдәп китә. Корсагы суырылып эчкә кергән, пычранган, бичаракай. +— Менә,— диде Әкмәл, килеп җиткәч. +Кызгануым бер генә минутка ачу белән алышынды. +— Ни пычагыма монда килеп кердең син? — дип кычкырып җибәрдем. Озын ялымны кулларым талганчы кыйныйсым, үч аласым килде. +— Уянып китсәм, барыгыз да йоклап ятасыз. Йөкләр дә урынында, сбруйлар да. Чаптым атлар янына. Барсам, синең ат юк. Бер кырыйда тышау ята. Төшергән ул аны,— диде Әкмәл. +Мин елап җибәрдем: +— Башымның бетүләре шушы юлларда булган икән! +Әкмәл мине юатырга тотынды. Елаудан файда юклыгын мин үзем дә яхшы белә идем, ләкин нишләргә? +— Малайларны җыеп киләм дә тартабыз да чыгарабыз аны,— диде Әкмәл. +Ул китте, мин ат янында ялгыз калдым. +Берәр кеше читкә китеп үлсә, туфрагы тарткан диләр. Шуның кебек Озын ялны да бу сазлык тарткан булса, ул үлсә... Бүгенге минем йөкне малайларга бүлеп салырбыз. Ə иртәгә? Ə берсекөнгә? Ат бәясен кем түләр? Әткәй кайтуына дип саклап тоткан кәҗә бәрәнен бирербез инде. Тагын ни бирербез? Әнкәй ни әйтер, кешеләр нәрсә диярләр? Фәхри абый, Нурҗиһан апалар, үзе йоклап ятып, атын батырып үтергән, диярләрме? +Нишләргә инде, нишләргә? +Атның койрыгыннан тартып та, куалап та карадым, чыбык белән суктым. Суккан саен аның арт саны дерелдәп куя. Үзе, "син нишлисең, күрмисеңмени, мин болай да интегәм" дигәндәй, акыллы күзләрен мөлдерәтеп миңа карый иде. +Озакламый дилбегәләр, баулар тотып, Әкмәл белән Барый да килеп җитте. +— Вакыйф кайда? — дип сорадым мин. +— Килми,— диде Әкмәл күңелсез генә. +— Нигә? +— Арбаларны кешесез калдырмыйм, авызы белән кош тотып йөрмәсен,— ди. Сүгенә. Әй, аны... үзебез дә чыгарырбыз әле. +Барый, авызына бармагын кабып, исе китеп, басып тора. Әкмәл, чыгарабыз, ди. Ләкин ничек? +Өчебез дә ат янына барып тезелдек. Мин Вакыйфка булган ачуымны малайларга сиздермәм дигән идем. Түзә алмадым, эшнең өметсез, үзебезнең көчсез икәнлегебезне күрү белән Вакыйфны тирги башладым. +— Сүгенеп эш чыкмас, малайлар,— диде Әкмәл бераздан,— дилбегәләрне корсак астыннан үткәрик тә сөйрәп карыйк. +— Шулай да! Килсә ни булган инде! +— Үзенең дә күрәсе алда әле! +— Бир дилбегәңне. +— Астан керт... +— Суы салкын, малай... +Дилбегәне үткәрә алмыйча шактый азапландык. Балчык казыйказый тырнак асларыбыз канап бетте. Бишмәтләребезне салып ташласак та, тиргә баттык. Күлмәкләребез манма су булды. Озак маташа торгач, ал санны да, арт санны да тартырлык булсын дип, ат аяклары яныннан ике җирдән дилбегә үткәрдек. +Бау үткәргәнче, җегәрле генә, җитез генә кыланган идек, соңра гайрәтебез шиңде дә куйды. Чөнки бездә атны тартып чыгару түгел, кузгатырлык та көч калмаган иде. Авыр да соң үз көчсезлегеңне тою! +Ə ат аның саен тирәнрәк баткан кебек, аның дерелдәп китүләре өзлексез калтырауга әйләнде. Менә ул башын түмгәккә куйды, күзләрен йомды. +— Үлә бит инде, үлә! +— Үлүен үлмәс, шулай да озак яткырырга ярамас, үпкәсе шешә диләр аның. +— Үпкәсе шешсә, үлде дигән сүз инде ул. Әллә котылыр дисеңме? +Нишләргә? Мин малайларга карыйм, алар миңа. Җитмәсә тагын яңгыр сибәләргә тотынды. Әллә нинди ямьсез болытлар, безне үчекләгәндәй, болганып, бөтерелеп баш очыбызда гына актылар. Яныбыздагы зирек куагы моңлы гына шыбырдарга тотынды. Дөнья шулкадәр ямьсез, шулкадәр өметсез иде минем өчен, карашымны кая юнәлтергә белмичә күзләремне чытырдатып йомдым. Күз яшем яңгыр суы белән кушылып акканга, малайлар елавымны сизмәделәр дә. Сизсәләр дә ни файда?.. Я, ярый, кызгандылар ди. Кызгануларга да, юатуларга да мохтаҗ түгел идем мин ул вакытта. Миңа ярдәм генә кирәк иде. Ярдәм кулын суза алмаган шыксыз дөньяны, мәлҗерәп киткән йокы капчыгы үземне каргарга дип авызымны ачыйм дисәм, урман ягыннан акрын гына атлап килүче бер картны күрдем. +Ул капчыкка төргән озынча әйберен күкрәгенә кысып, мәзәк кенә итеп, түмгәктән түмгәккә сикерә. Сикерә дә туктый, катырак, корырак урынны сайлап каранып тора. Тагын сикерә-сикерә безгә якыная иде. Кулындагы әйберен бик кадерләп тотуын абайлап мин, тагын сәүдәгәрдер инде, бодайга алыштыру өчен берәр нәрсә алып киләдер дип уйладым. Якыная башлагач, мин аның аксак икәнлеген һәм киң, җәлпәк борынына кысасы тузып, җеп белән уратылып беткән күзлек элгән булуын күреп алдым. +Без ул килеп җиткәнче бер сүз дә эндәшмәдек. Килүче алтмыш яшьләрдәге, кырыс, түгәрәк йөзле, яргаланып беткән иренле, сирәк кенә ак сакаллы, ямьсез генә бер карт иде. Ул томанлы пыялалар астына качкан усал күзләре белән иң элек атны карый башлады, оядагы ана каз кебек, баскан урынында таптанып алды. Аннан соң гына безгә күтәрелеп: +Батырдыгызмы? — дип сорады. +Тавышы бераз карлыккан булса да, шактый нык һәм ачулы иде картның. Безнең йомык авызларыбызга карый-карый ул кулындагы озынча төенен зирек куагы төбенә илтеп куйды. +Козырегы җебеп, чалышаеп беткән киң читле фуражкасы белән маңгаен сөртә-сөртә: +— Я, нишләргә уйлыйсыз? — диде. +— Белмибез,— дип мыгырдандык без куркып кына. Аның күзләре ачулы ялтырап киттеләр. +— Ə, белмисезме? Батыра белгәнсез, чыгара белмисезме? +— Бабай, ул үзе баткан. +— Карап торалар аны, батырмыйлар. Уңмаган киленнең бәлеше кебек изелеп, йоклап ятмыйлар. +Карт Вакыйф янында булган, безнең хәлләрне ишеткәч, монда килгән икән. Без сөенеп киттек. +— Я, миңа үпкәләп, борыннарыгызны салындырма-гыз. Чыгару әмәлен табарга кирәк. Дөньяда төрле хәлләр очрый. Тик уяу булырга, чамалап йөрергә кирәк. +— Без чамалаган идек тә... +— Чамагыз чамага туры килмәдеме? — Картның йөзе искиткеч җитдиләнде, ул безнең барлыкны да оныткандай, томанлы күзлеге белән әллә кайларга карый-карый бер читкә китте. Чабата үкчәсе белән җиргә тибә-тибә нидер караштыра башлады. Тал чыбыгы сындырып алып, берничә урынга төртеп-төртеп үтте. Әле бер якка, әле икенче якка чыкты. Күккә күтәрелеп карады. Ниһаять, бер урында таптанып уйга батып торды. Аның яргаланган иреннәре кыймылдадылар. Карт көйләгән кебек сузып кына: +Алай икән, алай икән... +Самовары калай икән... +Борыннары җиз икән... +Сөйләшүе тиз икән... — дип шыңшып алды да, безгә борылды: +— Кайсыгызның аты? +— Минем ат,— дидем мин. +Карт, Әкмәл белән Барыйга ишарәләп: +— Алайса сез икегез дә барыгыз, үз атларыгызны җитәкләп монда килегез,— диде. — Малайлар бер-берсенә карашып алдылар. +— Әйдә, күп уйлап тормагыз. Әллә үзебез тартып чыгара алырбыз дисезме? Булган бауларыгызны, дилбегәләрегезне дә эләктерегез. Йөгерегез. +— Безнең атлар да кереп батса, нишләрбез? +— Батмаслар,— диде карт ышаныч белән. — Əнə тегеннән куаклыктан әйләнеп үтәрсез. Анда юлсымак нәрсә бар. Шулай да абай булыгыз. Күзегез колак артында түгел, маңгаегызда булсын. +Малайлар киттеләр, без бабай белән икәү генә калдык. +Кинәт картның күзләре дымланган кебек булды. Ул, искиткеч ягымлы тавыш белән сөйләнә-сөйләнә. +Озын ялның муенын сыйпый иде: +— Түз, хайван, түз! Ни күрсә дә ир башы белән ат башы күрә инде ул, түз! Озак интектермәбез. +— Тышавын салган,— дидем мин. +— Эчертмәгән булгансыздыр. +— Эчерткән идек. +— Алай икән, алай икән,— дия-дия, карт кесәсеннән икмәк кыерчыгы чыгарып, атның калтыранган иреннәре арасына көчләп диярлек тыкты. Озын ял икмәкне капкач, йотаргамы-йотмаскамы дигән сыман, бераз аптырап торды. +Карт миңа борылды: +— Туйдан кайтып киләм. Дусайга барган идем. Скрипкачы Хафиз булам мин. Ишеткәнең бармы? +Хафиз бабай турында ишеткән булмыймы соң. Менә очрашу дисәң дә, очрашу! Мин аның калын иреннәренә, берьюлы ягымлыланып киткән йөзенә исем китеп карап торам. +— Солдат кайткан,— дип дәвам итте ул. — Килә алмас микән, дип чакыру җибәргәннәр. Өйләнгән, төнәген туе булды. Бүген үзен яңадан озаттык. Менә бит ул тормыш ничек була, ə син алай дисең. +— Алай димим лә, Хафиз бабай. +— Димисец, алайса! Я, ярар, борчылма, атыңны чыгарабыз да, чак кына йөртеп алырсың, кунарга да туры килмәгәе эле. +— Кичкә кадәр ял итәр эле. +Карт көлемсерәде, маңгаен җыерып офыкка күз салды, дәшмәде. +Без аның белән урын рәтли башладык. Малайларның атларын кая бастырып тарттырырга кирәклеген чамаладык, исәпләдек, хисапладык. Ул арада Барый белән Әкмәл дә, атларын җитәкләп, килеп җиттеләр. +— Нигә бик озак тордыгыз? +— Вакыйф дилбегәсен бирми торды, өздерәсез, ди. +Мин ачуымнан тешләремне кыстым. Ни әйтерсең бу Вакыйфның кыланышына! Гарьләнеп үләрсең! +Бауларны бәйләү һәм көйләү эшен Хафиз бабай башкарды. Ул шундый җитез хәрәкәтләнде ки, баулар, дилбегә очлары уйнап кына тордылар, без аның аксак икәнен дә, карт кеше икәнен дә онытып җибәрдек. +— Төенең катынша булмасын, нык булсын, егет-ләрски. Диңгез төене ясап җибәрсәң дә ярый... +Бауларны үз дигәнчә көйләп бетергәч, Хафиз бабай күзләре белән безнең өчебезне дә үлчәп карады да, Әк-мәлгә тукталып: +— Син, энекәш, ике атның да нукталарыннан тот. Без көч биргәндә берьюлы тарттырырга тырыш. Кинәтләп бауларны өздермә, — диде. +— Ат башыннан Барый тотсын! +— Кем тотса да ярамыймыни? +— Минем көч күбрәк, күтәрешәсем килә. +— Әл-лә, көчле кеше килгән,— дип мыгырданды Барый. +Әкмәлгә ат башына барудан башка чара калмады. +Барый, Хафиз бабай һәм мин өзлексез калтырап ята торган, хәлсезләнгән Озын ялның койрыгына барып ябыштык. +— Хәере белән булсын, тотындык, егетләр. +Хафиз бабай чөңгереп атларга кузгалырга боерды. +Без өчебез дә кура җиләге төсенә кереп, муен тамырларыбызны тал чыбыгы юанлыгы кабартып, шаулашып тарта башладык. Озын ялның койрык төбе шытырдап китте. Атлар бар көчләренә тартылдылар, йомшак җирдә тояклары күренмәс булды. Әкмәл атын бәйләгән дилбегә, мунчалага кыл кушып ишкән булса да, өзелеп китте. +Барый ачуланып төкереп куйды. +— Булмады инде! +— Чү, чү, энекәш, кызма! — диде Хафиз бабай,— болай булгач булды инде, барып чыкты. Күрмәдегез. мени, ат урыныннан кузгалды! +Дилбегәне ялгап тагын эшкә керештек. Кулбашларыбыз авыртканчы көчәндек. Кинәт Озын ял кымшанып куйды, селкенде, баулар кысуына ыңгырашып җибәрде, күзләре йомылды. +— Бара, бара-а! Һоп! һоп! +Ниһаять, ат баткан урында болганчык әшәке су тулган дүрт чокыр гына калды. Малкаем дер-дер калтырап чирәмдә ята, без, ашыга-яшыга, борын буйлап тәгәрәгән тирләребезне сөртәбез. +Озын ял әле тора алмый. +— Суык йөгергән, мескенгә,— дип аңлатты Хафиз +бабай. +Без дүртебез дә берәр уч печән тотып ат янына иелдек тә аның тәнен уарга керештек. Озакламый атның дерелдәве кими төште, ул үрелеп үлән капкан булды. Минем эчкә җылы кереп китте. Сөенечемнән Хафиз бабайны үбәсем, кочаклыйсым килә иде. Ə ул бер кырыйга баскан да елмаеп тик тора. Сукно пинжәге астыннан бүселеп килеп чыккан зәңгәр сатин күлмәге пычранып беткән, тезләренә кабартма-кабартма булып лай ябышкан. Әллә юешлектән, әллә болай арып, нечкә, ябык бармаклары сизелер-сизелмәс кенә калтырыйлар иде. +— Әйдәкләп кара, энекәш, кузгалмасмы,— диде ул миңа. +Мин атымны әйдәкләдем, малайлар эткәли-төрткәли башладылар. Озын ял, яңа туган бозау кебек, авырлык белән генә аякларына басты, чайкалып китте. Егылмады, хәтта көчсез генә итеп кешнәп тә җибәрде. +Без Әкмәлләр килгән юлдан арбалар янына юнәлдек, Хафиз бабай озынча төргәген күкрәгенә кыса-кыса безгә иярде. +Без алҗыдык, безне көтә-көтә Вакыйф тагын да ныграк арган булып чыкты. Ул атын җигеп куйган, бишмәтен кигән һәм, кашларын җыерып, йөк өстендә утыра иде. Безгә кырын күзе белән карап алганның соңында ул: +— Чыгардыгызмыни, әйбәт булган,— дигән булды. Аннары чыбыркы сабы белән юлга күрсәтте: +— Әйдәгез, кузгалабыз. +Мин аптырап киттем. Ничек дию юк, хәл белешү юк, тот та кузгалабыз дип авыз күтәреп утыр! +Хафиз бабай хәлне аңлады булса кирәк, миңа сүз әйтергә дә ирек бирмичә: +— Ашыкма, энекәш. Шундый җайсыз эш килеп чыккан икән инде, кабаланудан мәгънә юк. Ашыкма, өлгерерсең, югыйсә кеше көлдерерсең! — диде. +Әкмәл белән Барый да картның сүзен куәтләделәр: +— Озын ял хәл алсын инде бераз. +— Юл да сарка төшсен. +Вакыйфның чырае һаман үзгәрмәде, ул һаман чыбыркы сабы белән уйнап: +— Сезнең белән юлга чыксаң, адәм көлкесенә калмый хәлең юк. Алтмыш чакрым юлны алты көн үтәрсең,— дип чырт иттереп җиргә төкерде. +Хафиз бабайның да йөзенә кырыслык чыкты. +— Әгәр үзеңнең атың баткан булса, ни әйтер идең икән син? +— Минеке батмас,— диде Вакыйф, горурланып,— мин үзем генә булсам әллә кайчан элеваторга барып җиткән булыр идем инде. Әле атлары бата, әле тәҗеләре өзелә, әле күркә куалар. +Әкмәл черелдәп кычкырып җибәрде: +— Үзең генә кит алай булгач! Нигә безгә ияреп йөрисең? +— Сезгә ияреп? Сез хәчтерүшләргә иярепме? Сез үзегез миннән башка бер адым да атларга куркасыз! +— Бик куркабыз инде. +— Мин булмасам сезгә ат та, икмәк тә ышандырып чыгармыйлар ич. +Малайлар чынлап торып кыздылар. Сөзешергә ниятләнгән яшь кәҗә тәкәләре сыман бер-берсенә астан-астан гына карап, бөтен тамакларына кычкыралар иде. +— Җитәр, малайлар,— диде Хафиз бабай, нык тавыш белән. — Юкка талашасыз. Юлга чыккач, бер-береңне ташларга ярамый, ошамаганны сөйләмәгез. +— Ə мин китәм,— диде Вакыйф, ниндидер масаючан кирелек белән. — Минем күләгәгә генә ышыкланып йөрмәсеннәр әле. +— Китеп кая хәтле барырсың икән? +— Абзар артына! +— Китсен, китсен... +— Китәм шул! Сез кузгалганчы әйләнеп тә кайтам. +Вакыйф соңгы сүзләрен аркалыгын күтәрә-күтәрә әйтте. Ул беркемгә дә карамыйча, арбасына менеп утырды да миңа борылып тупас кына: +— Бир накладнойны! — диде. +Дүрт йөк тә бер кәгазьгә язылып, ул кәгазь миндә саклана иде. +— Бирмим. Китәсең икән алдыңнан артың матур. +— Алдыңа-артыңа иске чабата,— дип өстәде Әкмәл. Вакыйф ачуыннан кып-кызыл булды. Ул кабарынды, иреннәрен кысты: +— Ə-ə, бирмисеңме? Мәлҗерәп йоклап ат үтерүеңне белерләр дип шүрлисеңме? Барыбер сөйләрмен. +Хафиз бабай өметсезләнеп кулын селтәде: +— Тыңлама шуны! Атыңны йөртеп кил. Аяклары язылсын. +Мин, Хафиз бабайны китә икән дип уйлап, аңа рәхмәт укырга тотындым: +— Бик рәхмәт инде сиңа, Хафиз бабай! Син бул-масаң... +— Куйсана,— дип ул мине бүлдерде. — Әле мин китмим. Әллә нәрсә арып торам. Бар, бар, атыңны йөрт! Җылынсын! +Вакыйф бездән шундый кискенлек көтмәгән иде, ахрысы. Ул, үпкәләгән бала төсле иреннәрен турсайтып, йөк өстендә утыра, бер дә кирәксезгә камчы сабы белән чабата мөгезенә суккалый иде. Элеваторга накладнойсыз баруның файдасы юклыгын ул яхшы белә. Ə бәлки башка нәрсә аны тоткарлагандыр, ул кузгалырга базмады. +Мин атымның тезгененнән тотып, урман буеннан гына, үргә таба менеп киттем. +Уңайсыз иде миңа! Йоклап китүем өчен дә, атым батып никадәр алтын вакытны әрәм итүем өчен дә йөрәгем гарьләнеп, үрсәләнеп авырта иде. Бәхетсез юлларга чыкканмын икән дип борчыла идем. Шуңа күрә малайлар Вакыйф белән бәхәсләшкәндә мин катнашмадым да. Аның сүзләрендә хаклык та бар ләбаса! +Дымлы үләннәр арасыннан, канатларын көчкә-көчкә генә хәрәкәтләндереп, хәтфә төсле зур бер күбәләк очып чыкты. Утырган җиреннән аны әллә ат куркыттымы, әллә үзе шундый бер саташкан нәрсә идеме, әмма аның шушындый шыксыз, елак көндә тереклек итеп маташуына сәерсендем. Ул каядыр очып китәргә җыена иде ахрысы, талпынып-талпынып кузгалып китә, агачлар өстенә күтәрелә алмыйча бер-ике әйләнә дә, хәле бетеп, яңадан җиргә куна. +Җентекләбрәк карагач, күбәләкнең бөрчекле-бөр-чекле хәтфә канатлары чит-читләреннән кителгән, чыланган булуын абайладым. Үзем дә шушы күбәләккә охшыймдыр, дигән уй башыма килеп китте. Бер мәлгә генә бугазыма күз яшьләрем килеп тыгылды. +Озын ял тернәкләнгән кебек күренә иде. Мин аны җитәкләдем дә йөкләр ягына юнәлдем. +Борыныма тәмле төтен исе килеп бәрелде. Коймак исе дә килгәндәй булды, иреннәремне ялап куйдым. +Карыйм, йөкләрдән ерак та түгел шактый зур учак яна. Малайларның тәмам авызы ерылган. Аякларын чишенеп ташлаганнар. Учак янындагы казыкларга эленгән чолгаулар, чабаталар, үкчәләренә кара ямау салынган ак йон оекбашлар парланып торалар. +Әллә кайчан киселеп, тамырлары череп беткән, кабы-гы кубып кибә-кибә тәмам сөяккә әйләнгән юкә төбе янында Әкмәл маташа. Барый учакка утын өстәп тора. Вакыйф булып Вакыйф та азрак җанланган кебек, ул атын тугарып җибәргән, чалгы пәке белән таяк юнып утыручы Хафиз бабай белән килешле генә сөйләшә. Әкмәл, мине күргәч, учакка ишарәләп: +— Әле сине чакырырга тора идек. Күрдеңме? Сал аякларыңны. Күз ачып йомганчы кибә,— диде. +Мин атымны янымнан җибәрергә курка идем. Хафиз бабай моны сизеп алды: +— Җибәр син аны. Курыкма. Китми инде ул. Батканын бер дә онытмый ул ат. Әле беркавым елгадан эчерә алмый да интегерсең,— диде. +— Коры печән булса иде аңа,— диде Әкмәл. +— Көлтә дә ярый,— дип каршы төште Хафиз бабай. — Җан кергән инде. Ашасын бераз. +Тезгенен муенына гына урап, Озын ялымны арба янына җибәрдем. Арба өстеннән бер солы көлтәсе алып алдына салдым. Үзем, чабаталарымны чишенеп ташлап, чолгауларымны казыкка элдем. Эсселектән алар шул минутта ук пар төтәргә керештеләр. Үзем көне-төне суда йөргәнгә күгәрчен тәпие кебек күп-күмгәк булып беткән аякларымны җылыта башладым. Әкмәл кубарып алган юкә төбен шау күмер булган учак өстенә китереп утыртты. Ут беразга гына сүрелгән кебек булды да, ялкын телләре төпнең яңгыр үтмәгән эченнән ялманып өскә үрләделәр. Хафиз бабай күзләрен кыса төшеп, сокланып, ялкын телләренә рәхәтләнеп карап тора иде. +— Яратам учакны, тәнне генә түгел, җанны да җылыта. Һай, яратам! Яшь чагымда ат сакларга барганнарда зур учаклар дөрләтә идек. Бер чакрымнан янына килерлек булмый, йоклап китеп чәчләр, кашлар көя торган иде. Барыбер яга идек. +— Мин дә зур учакларны яратам,— диде Вакыйф кулларын уауа. +— Бигрәк тә кеше яккан учакны! — дип мыскыллы гына елмайды Әкмәл. +— Алла, берәүләр бер черек төп кубарып килгәннәр икән! +— Берәүләр аны да кубармаганнар бит әле. +— Тукта әле. Син нәрсә гел миңа бәйләнергә генә торасың? — Вакыйф кашларын җыерып Әкмәлгә борылды. +— Син кызма әле, Вакыйф.— диде Хафиз бабай, хәйләкәр генә елмаеп,— бәйләнә икән, монда ниндидер мәгънә бар дигән сүз! Кызмыйча гына уйлап кара: берәр җирдә хаксызлык, ялгышлык эшләп ташламадыңмы? +— Көне-төне теш ыржайтуда нинди мәгънә булсын. +— Ай, алай димә! Кеше фигыле шундый ул, кайчагында үз сукмагыңның дөресме-түгелме икәнлеген белмисең. Мәсәлән, син таныш булмаган урман юлының кая барып чыгасын, кайда нинди чокыр көткәнлеген беләсеңме әллә? Ə шул яңа юлдан, серле юлдан бара башлагач, үз-үзеңне күзәтергә вакытың да калмый. Кызма гына син, энекәш. +Вакыйф еларга җитешеп, үпкәләгән кыяфәттә Хафиз бабайның авызына текәлгән иде: +— Ярый, бүген төп кубарып килгән ди ул, янәсе. Нигә аның белән мактана инде! Башка вакытта эшнең иң авыры минем җилкәгә төшә бит. Минем аркада гына кеше булып йөриләр бит алар. Мин мактанмыйм ич. +— Кара, кара, мактанасың бит! — диде Барый. +— Мактанмыйм, дөресен сөйлим! Өченче ел мунчала төшергәндә, кабыкларны кем бәйләп торды? Шул шул! Бер дә сезгә кушмадылар. Берегез ат белән йөрдегез, икегезне кызлар белән мунчала тунарга куйдылар. +— Мунчала тунау җиңел эшме әллә? +— Хатын-кыз эше! +— Сине дә шунда куйганнар иде, сыртың түзмәгәнгә качып киттең! +— Ышанма, Хафиз бабай, Әкмәлне, аны, безнең авылда алдар таз дип йөртәләр. +— Ə сине кыдрач әтәч диләр! +Хафиз бабайның күзләре кысылган, ул учын авызына якын китереп кет-кет көлә иде. +— Әй, малайлар, малайлар,— диде ул көлеп туйгач. — Үзегез атлы эштә йөрисез, кем күрсә — егет кисәкләре. Үзегез чыннан да яшь әтәчләр кебек эләгешергә генә торасыз. +— Алар бүген генә шулай ачылып киттеләр әле,— дип мин дә сүзгә катыштым. +— Вакыйфның калай әтәчләнеп йөрүе бер бүген генәме? — диде Әкмәл. +Хафиз бабай, күкрәк кесәсеннән дүрт-бишкә бөкләнгән ап-ак кулъяулыгы чыгарып, бик сакланып кына күзлек пыялаларын сөртә башлады. +— Сезне күргәч яшь чакларым искә төште әле. Без дә нәкъ сезнең кебек бер урамда дүрт малай идек,— диде ул. +Терле тарихларны, әкиятләрне искиткеч яраткан Әкмәлгә шушы сүзләр җитә калды. Ул, тезләрен кочаклап, Хафиз бабайга елыша төште, аның күзләренә өмсенеп карап: +— Синең гомердә күп кызыклар булгандыр инде, Хафиз бабай? — диде. +Карт яратмыйча кулын селкеде: +— Нәрсә ул кызык? Гыйбрәтле хәлләр диген син, энекәш. Кызыклар булалар да онытылалар. +— Сөйлә әле, бабай! +Карт беравык дәшми торды. Аның күзлек пыялаларында ялкын шәүләләре уйный. Менә ул күтәрелеп күккә карады, утлап йөргән атларга ишарәләп: +— Атлар хәл алганчы берәр нәрсә сөйлимме әллә? Үземнең дә аякларыма көч керсен дип утырам,— диде. +Без барыбыз да учак янына тезелештек. Хафиз бабай башы юнылган таягын атып бәрде. Аның кызган кисәүләр өстенә ничек барып төшүенә, ничек яна башлавына сүзсез генә карап торды да, борылып, барыбызга да берәм-берәм карап чыкты. Безнең тыңларга әзерләнүебездән канәгать булды ахрысы, җыерчык белән уелган ямьсез чырае яктырып, чибәрләнеп китте. +— Моннан мең еллар чамасы элек менә бу урыннарда Алып батыр кебек таза гәүдәле, батыр йөрәкле халык яшәгән. Бу җирләр ул заманнарда калын кара урманнар белән капланган икән. Кешеләр шул урманнарда гомер сөргәннәр, аюга йөргәннәр, бал ашаганнар. Аланнарга бодай чәчкәннәр, көмеш сулы елгалардан балык сөзгәннәр. +Бер заманны бу җирләргә яу килгән. Ил өстенә, сукыр черкидән дә әрсезрәк булып, дошман ябырылган. Яше-карты, ук-җәясен тотып, сөңгесен төбәп, сугышка чыккан. Урман кешеләре арысландай көрәшкәннәр, туган йортларына яуны җибәрмәгәннәр. Дошманны кырып салганнар, үзләре дә бик күп һәлак булганнар. Сөңге, чукмар тотып атка менгән ир-егетләр үзләренең яралы тәннәрен дошман гәүдәләре белән күмгәннәр. +Ике атнадан соң шау-шу тынган. Күк белән җирне тоташтырган тузан басылган, кояш күренгән. Ил тагын йортта исән калганнарны яу урынына өндәгән. Нәниләрен күкрәкләренә кыскан хатыннар, ат-ат уйнар яшендәге сабыйлар, карчык-корчыклар җыелып яу урынына килгәннәр. Илбасарларның кырылып беткәнен күргәннәр. Ил егетләренең соңгылары сугыш кырында җан биреп яталар икән. Бик каты елашкан халык, елау тавышы күкләргә иңгән. Кояш булып кояш бу хәлгә түзмәгән, офыктан кара япанчасын тартып алып, битен каплаган. +Исән калганнар төне буе елаганнар да, иртән торып, дошман гәүдәләре арасысннан үз улларын, ирләрен, якыннарын эзләп алганнар. +Әкмәл китергән төп бөтен яктан дөрли-дөрли яна иде. Хафиз бабай кулларын учак ягына сузган көе, озынча, ябык бармакларын җылытып, озак кына дәшми торды. +— Əнə күрәсезме? — диде ул шулай бераз утыргач, горур һәм биек наратлар белән капланган зәңгәрсу тауга күрсәтеп. — Батырларны əнə шунда күмгәннәр, һәм аларның җаннарыннан менә шундый нык, биек, таза наратлар үсеп чыккан. Бусы соңыннан була инде. Ə ил халкы теге вакытта тәмам аптырашта калган. Иген басулары тапталган, бал кортлары таланган, аюлар качып киткәннәр. Көз якынайган. Урман юллары үтәрлек түгел. Сулар пычранган. +Менә, ак ялларын селкә-селкә, ак койрыгын болгый-болгый, җил-бураннарын ияртеп, кыш патшасы килә. Җирне кар белән күмә, су-чишмәләрне бикләп, ачкычын кесәсенә сала. Урман арасында калган ятимнәр, зур бер йорт салып, һәммәсе бер гаилә, бер җан, бер тән булып шунда яшиләр. Араларында иң өлкәннәре бер дөм-сукыр аксакал була. Ил өлкәне булып яуга да йөри алмый ул, ауга да. Әмма халык аның үзен чиксез ярата торган була. Картның зирәк акылы, тәмле теле, киң күңеле була. Өстәвенә скрипканы да бик моңлы уйный икән. +— Әллә ул заманда да скрипкалар булган? - диде Әкмәл, түземсезләнеп. +Хафиз бабай үзен бүлдерүгә бөтенләй әһәмият бир-мичә сүзен дәвам итте: +— Кышкы караңгы төннәрдә тешен шыгырдатып ишек төбендә торган ачлыкның тавышын халык ишетмәсен өчен, ул кичтән алып таңгача уйный да уйный икән. Моң астында сабыйлар да изрәп йоклаганнар, өлкәннәр дә сабырланганнар. Тәрәзәләрдән усал кыш патша үзенең бозлы кулларын сузганда да карт уйнавын куймаган. Бармаклары өшеп, тырнаклары төшеп беткән аның. Скрипка кыллары кычкырып елаганнар, көлгәннәр, шаярганнар. Моң йортнын иң караңгы почмакларына да үтеп кергән... +Менә кояш кунакка киткән ягыннан әйләнеп кайткан. Кыш патшаның ак кикрикләре шиңгән, ул мыштым гына сыза башлаган. Ачуланып, гөрләп тә караган, шулай да чокыр-чакырларда гына утырып кала алган. Кояш аны куган да куган. Җир өстенә учлап-учлап умырзаялар, ландышлар чәчкән, тапталган кырдагы уҗымнарны тергезгән, чәчәк келәмнәре җәеп бал кортларын чакырган. Елгалар чистартылган, мыжлап балыклар йөзә башлаган. Ил халкы сөенеченнән нишләргә дә белмичә, скрипкачы карт янына килгән. Аны сөйгәннәр, үпкәннәр, яратканнар, "коткаручыбыз" дип атаганнар. Җылы урамга, кояш нурына алып чыкканнар. Скрипкачы бармак битләре белән яшел тоҗымнарны капшап караган, учы белән чүмереп чишмә суын эчкән дә җиргә ятып, тыныч күңел белән җан биргән. Җылына алмаган ул, чөнки кыш буе кешеләргә бирә-бирә тәнендә җылы калмаган икән. Картны ил өчен һәлак булган батырлар тавына күмгәннәр. +Халык тагын үз җаена яши башлаган, иген иккән, балык тоткан, батырларын да онытмаган. Аларга истәлек итеп иң биек тау өстенә ак мәрмәрдән йорт салган. Йорт эченә батырларның кылычларын, сөңгеләрен куйганнар. Шушы дәһшәтле кораллар арасында иң мактаулы урынны скрипка алган. Аңа хәтфәдән махсус савыт эшләгәннәр, мәрмәр таш багана өстенә урнаштырганнар. Халык ел саен шушы йортка килеп, батырларын искә ала икән. +Хәтфә савыт эчендәге скрипка кыллары көннәрдән бер көнне телгә килгәннәр һәм үзара сөйләшә башлаганнар: +— Минем аркада сез шундый хөрмәткә лаек булдыгыз,— ди икән беренче кыл. — Мин бит таулар-ташлар җимерелү авазын, корыч калканнар шыңгылдавын, күк күкрәвен, язгы ташкыннар гөрләвен отып алып, кешеләргә җиткердем. Аларның исән калуына, авырлыкларны җиңеп чыгуына минем тавышым ярдәм итте. +Икенче кыл моңа риза булмаган: +— Юк инде, агай-эне,— дигән ул,— мин булмасам сезгә бу көннәрне күрү тими иде. Мин, ичмасам, карт имәннәрнең гөжләвен, юлдан үткән гаскәр тавышларын отып алган кыл. Кешеләр минем моңымны яраттылар! +Өченче кыл түзмәгән, болай дигән: +— Нәрсә ул тимер-томыр тавышы? Абзагызга күз салыгыз: камыш булып шаулый алам, сыерчык булып сызгырам, таңгы җил кебек моңаям, чишмә кебек чылтырыйм. Менә нәрсә өчен эләкте сезгә бу дан, бу кадер! +Дүртенче кыл көлгән-көлгән дә сөйләп киткән: +— Мин — сандугач! Мин булат кылыч булып чыңлыйм, кеше күңелендәге иң нечкә урыннарын беләм, кояш нуры белән дә дусмын. Ләйсән яңгыры да була алам, таң булып та сызылам. Мин булмасам, сез күгәреп чормада, пәрәвез арасында аунар идегез,— дигән ул. +Көн бәхәсләшкәннәр кыллар, төн бәхәсләшкәннәр. Ярсудан берберсенә иң әшәке сүзләрне әйткәннәр. Тик бер карарга килә алмаганнар. Көннәрнең берендә, ачуланышулары иң шәбәйгән чакта, хәтфә савытларыннан чыкканнар да кешеләрне таң калдырырга теләп, берәм-берәм китеп барганнар. +Кешеләр ил яраларын төзәтү белән мәшгуль булганнар. Менә беренче кыл тау куеныннан ак таш казучы баһадир егетләр янына килгән. Таш арасына урнашкан да бөтен көченә чыңларга тотынган бу. Чыңлаган да чыңлаган. Башта ташчылар аңа игътибар бирмәгәннәр, соңыннан колакларын тотканнар. +— Бу нинди ярык барабан тавышы соң? — дигәннәр алар. +Беренче кыл, гарьләнеп, ташчылар тирәсеннән кырчылар янына киткән. Барса, бодай камылы арасында елап утырган икенче кылны күргән. Икенче кылның моңын ишеткән игенчеләр: "Майламаган арба тавышы.,— дип көлгәннәр икән. +— Кешеләр безне аңламас хәлгә килгәннәр,— дип зарланышканнар алар. +Өченче кыл алма бакчасына барган. Сыерчыкларны уздырырга теләп сызгырган, чыңлаган. Бакчадагы егет белән кыз: +— Бу нинди әшәке җил исә? — дип, чыгып киткәннәр. +Дүртенче кыл яшь кыз бүлмәсенә тап булган. Ул кәефләнеп мыекларын бөтергән, биленә таянган да чыңлап җибәргән. Кызның йөзе агарып киткән, ул хыялыннан бүленеп, бу шыксыз тавышлы кылны эзләргә тотынган һәм, бик тиз табып алып, чормага ыргыткан. +Кешеләр яңадан скрипка янына, баш ияргә килгәннәр икән. Буш калган скрипка кысасы аларга кылларының фаҗигасен сөйләп биргән... +Хафиз бабай сүзен бетергәч, ниндидер ләззәтле хыялларга чумгандай, озак кына учакка карап торды. +Без дә тәэсирләнүдән сүз әйтергә дә базмадык. Шулай бераз утыргач: +— Карагыз әле, нинди матур кояш! — дип кинәт кенә Әкмәл кычкырып җибәрде. +Барыбыз да борылып карадык. Офык өстеннән бер-ике тәртә биеклегендә, болытларның ачылып киткән җиреннән, кояш карап тора иде. Җир өсте рәхәт җылылык белән тулды. Без иркәләнеп күзләребезне йомдык. +— Иртәгә көн әйбәт булачак, аяз көн,— диде Хафиз бабай. — Кузгалдык, егетләр, әкият бетте. +— Менә бу әкият дисәң дә әкият! — диде Әкмәл. гашыйк күзләрен Хафиз бабайдан ала алмыйча. +Учак төтенсез генә яна да яна. Без киенеп атларыбызны җиккәнче Хафиз бабай аны туфрак белән күмеп ташлады. +— Я, балакайлар, ак юл сезгә, кайчагында минем әкиятне дә онытмагыз,— диде ул. — Бигрәк тә син, Вакыйф улым! +Ярдәме һәм киңәше өчен без аңа мең рәхмәт әйттек. +Яңадан юлда. Офыкта болытлар тартылган, тик бер бәйләм нур һаман җанны җылытып, күренеп тора иде. Бер бәйләм нур! Димәк, болытлар артында җылы да, якты да бар. Иртәгә көн әйбәт булачак, ди Хафиз бабай. Мин. артыма борылып, чатанлый-чатанлый ерагаеп барган якын кешегә кул изим. Ул да изи. +1958 ел, Казан. diff --git "a/bylatypov/\320\225\321\200\320\260\320\272 \320\277\320\273\320\260\320\275\320\265\321\202\320\260\320\264\320\260_tat.txt" "b/bylatypov/\320\225\321\200\320\260\320\272 \320\277\320\273\320\260\320\275\320\265\321\202\320\260\320\264\320\260_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..8536c4536c2f3088e1c6e54de994bcf3d5bdddca --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\225\321\200\320\260\320\272 \320\277\320\273\320\260\320\275\320\265\321\202\320\260\320\264\320\260_tat.txt" @@ -0,0 +1,691 @@ +Адлер Тимергалин +Ерак ланетада + +ИКӘҮДӘН-ИКӘҮ +Без тәмам хәлдән тайган идек инде. +Сүз куешкандай, капыл гына тукталдык та, арка каешларын ычкындырып, атналык азык-төлек, рация, кечкенә электроник — хисап машинасы — "кибер" салынган рюкзакларыбызны кызган ком өстенә ташладык. +Утырыштык. Үпкәләшкән кешеләр кебек, бер-беребезгә карамаска +тырышабыз. +Чалкан яттык. +Эссе... Скафандр эчендәге суыткычның да көче җитеп бетми бугай... Герметик башлыкның күзлекләре тирли. Күзлек пыялалары аша ят планетаның яшькелт күк йөзе, язу карасы түгелгән шикелле шәмәхә болытлары күренә, ə сул якта (көнчыгышта димме) зәңгәрсу "кояш" — бу планетаның үзәк йолдызы яна. Шәфкатьсез кыздыра... +Тирә-юньдә күз ияләнгән, күнегелгән бер генә нәрсә дә юк. Хәтта комнары да бездәге — Җирдәге төсле түгел: үзе җете кызыл, тузан сымак вак, ябышкак цемент кебегрәк. Ник бер үлән заты күренсен. Җир чүлләрендә тармак-тармак саксауллар, елдам вараннар ялтыравык тозлыклар очрый, ичмасам. Әллә кайчан, ничәмә-ничә гасырлар элек һәлак булган хайван сөякләрен, кәрван эзләрен очратасың. Шуларга карап та юанырга була. Ни әйтсәң дә тормыш эзе... Ə монда... без әлегә бер генә тереклек иясе дә, яшеллек әсәре дә күрмәдек. +Рация эшләми. Моннан йөз-йөз илле километрлар төньякта төшәргә ниятләгән космопланыбыз белән элемтә тотарга бер әмәл юк. Хәер, радиостанция төзек-төзеген, ләкин телефонда колак тондырып шаулаган, гүләгән тавышлар гына ишетелә. Чөнки бу планетаның атмосферасы бик нык электрланган, ионлашкан. Болытлар арасын әледән -әле күксел яшен чаткылары чыбыркылап үтә. Шулар комачаулый. +Мин, юлдашыма борылып, радиотелефонны тоташтырдым: +—Грета! +—Ишетәм,— диде кыз арган тавыш белән. +—Кузгалабызмы? +—Үрмәлик. Ләкин без дөрес барабызмы икән, Орнит? +Аның сүзләрендә шөбһә дә, шул ук вакытта өлкән иптәшенә ышанычөмет тә, хатын-кыз йомшаклыгы да ишетелгәндәй булды. Бу — минем өчен яңалык иде. Бүгенгә кадәр Грета миңа гомумән өстән карый һәм, яшеренбатырын түгел, каһарманнардан хисапламый, сирәк киңәшә иде. Һәрхәлдә, ихтирам итүе сизелми иде аның. +—Дөрес барабыз,— дидем мин, ашыгып. +"Дөрес барабыз, Грета! Ләкин син рухыңны гына төшермә, кызый!" +Атмосфера шаярта — компас теле шкала буйлап шашынып чабып йөри, ләкин мин кирәкле юнәлешне бу дөньяның "кояшына" карап чамалый идем. +—Мин дә шулай уйлыйм-уйлавын. Без күпме юл уздык икән? +— Ком барханнарын үткәч, шактый тиз атларбыз. Күп дигәндә өч тәүлектән безгә космоплан иллюминаторлары ялтырап күренер, һәм без капитан Глюкның кулын кысарбыз. +Грета күп сөйләшми иде, шундук рюкзак каешларын каптыра +башлады. +Тагы үрмәләп киттек, менә ишеләм, менә таралып төшәм дип торган бер ком тавын әйләнеп уздык; икенчесен, өченчесен... Дүртенчесенең түбәсенә менеп җиттек. +Артта тирән эз ярылып кала — аю сөйрәп кайтучы сунарчылар +көпшәк кар ерып барганмыни... +Ул арада күк йөзе ачылып китте, шәмәхә болытлар эреп юкка чыктылар. Яшькелт офык эсседән салмак кына тирбәлә иде. +Бу планетада тәүлек егерме генә сәгатькә сузыла, чөнки ул үз күчәре тирәсендә шактый тиз әйләнә. Без кул сәгатьләребезне дә шушы вакытка көйләп куйган идек. Кичке бишләрдә, "кояш" баеп караңгы төшә башлады. Кәкре барханнардан карасу күләгәләр сузылып, бөтен ком сахрасына канат җәйде. +Тау башларыннан төтен сыман бөтерелеп тузан күтәрелә, алай -болай җил көчәеп китсә, безнең ком буранына эләгүебез дә бар. +Күз бәйләнгәч, сөзәк кенә бер бархан итәгенә килеп туктадык. Мин җиңел алюминий көпшәләр белән юка капрон тукымадан ике кеше сыярлык кына палатка корып җибәрдем. Бу куыш безне зәһәр самумнардан саклый алмаса да, баш өстендә түбә, ян-якларда стена булу ничектер тынычландыра иде. Электр лампасы да кабызып куйгач, үзебезне өйдәге шикеллерәк хис итә башладык. Махсус савытлардан паста сыман азык суырып, тамак ялгап алдык. +Аннары мөмкин кадәр биегрәк итеп антенна суздык та, эфирны тыңларга керештек. Улаудан, әче сызгырудан һәм аңлаешсыз шытырдаудан башка тавыш ишетелми иде. Ярты сәгать чамасы шул авазларны тынлап, менә-менә космоплан сигналларын тотарбыз дип өмет баглап утырдык. "Метеор! Метеор! Мин — Комета! Мин — Комета! Без 79 нчы квадратта! 79 нчыда!" — дигән сүзләрне өзлексез кабатлап торсак та, җавап бирүче булмады. Шуннан соң Грета, Морзе әлифбасы белән, бәлагә тару сигналлары тапшырып карады: "Sos! Sos! Без 79 нчы квадратта, 79 нчыда. Космомобиль авариягә очрады. Җәяүләп төньякка барабыз. Атом-төш батареяларында су бетеп килә. Метеор! Метеор! Мин — Комета..." +Мин палаткадан чыктым. Тәмам караңгыланып житкән күк йөзендә бихисап йолдызлар чекрәешеп яна. Тик алар җир күгендәге йолдызларга бер дә охшамаганнар, урыннарын алмашып, буталып беткәннәр. Тимер Казыкны да, Җидегәннәрнең чүмечләрен дә табып булмый. Гаять еракта калган Кояшыбызны хәзер үтә көчле телескоптан гына күреп булса булыр иде. Күк гөмбәзен кап урталай ярып үткән Киек Каз Юлы гына: "Таныйсызмы? Бу мин бит! Сез үз Галактикагызда. Моннан башка галактикалар да күп Галәмдә. Сез әле өегездән артык ерак түгел" дигән сыман, вак кына җемелдәп күңелдә өмет уята иде. +Грета Морзе ачкычы белән эшләүдән туктагач, мин аның янына кердем. Сорап торасы да юк иде — кызның җитди, хәтта кырыс йөзеннән үк элемтә урнаштыра алмавын мин ачык аңладым. +Хәзер безгә ял итеп алудан да яхшысы юк иде. Иртә кичтән хәерлерәк. Саф баштан уй-фикер йөртеп карарбыз, киңәшербез... Космоплан якында гына булырга тиеш. Мин капитан Глюкка, аның тапкырлыгына, космопланны имин хәлдә төшерүенә ышанам. Безгә ярдәмгә килми калмаслар, һичшиксез килерләр. +— Хәерле йокы, Грета! — дидем мин һәм, палаткадан чыгып, бер түмгәккә утырдым. +Мине тагы төн караңгысы, ят дөньяның хыялый шәүләләре чолгап алды. Шул караңгылык белән бергә, капыл гына килеп чәнчи торган шомлы уйлар, шик-шөбһәләр сырышты. "Космопланга барып җитәрбезме? Су җитәрме? Безне эзләп табарлармы? Ə космоплан үзе?.. Әгәр безнең иптәшләребез дә шушындый ук хәлдә булса?!" +Мин, калын космик бияләй кигәнемне онытып, йодрыкларымны йомарладым. Салкын Галәмнең төпсез бушлыгына карап: "А, юк, һәлак итә алмассың!" — дип кычкырасым килде. +"Тукта. Тукта, Орнит! — дидем мин аннан үз-үземә.— Тыныч бул. Йоклап ал, хәл җыярга кирәк". +"ЯЛГЫЗАК" ҺӘМ ГРЕТА +Безнең космик экспедиция бу планетага төшүне күздә тотмаган иде. Ион тизләткечләрнең сафтан чыгуы безне якын-тирәдә берәр уңайлы күк җисеме эзләргә мәҗбүр итте. Тизләткечләрне сүтеп, электромагнит камераларын төзәтергә һәм дюзларны утка чыдам материал белән яңадан эчләргә кирәк иде. +Алголь гамма-1 йолдызы яныннан узышлый, без аның тирәли "сыңар" планета әйләнгәнен күрдек һәм бу планетаның безнең өчен кулаймы -түгелме икәнен тикшерергә булдык. Без аны бертавыштан "Ялгызак" дип атап, Галәм картасына теркәп куйдык. +"Ялгызак" тирәли ике тапкыр очып үткән арада, аның зурлыгын, массасын, күчәр тирәсендә әйләнү тизлеген, атмосфера тыгызлыгын билгеләп алдык. Ул безнең Марс кадәрлерәк, ягъни аркылысы Җирдән ике тапкыр чамасы кимрәк бер планета булып, монда авырлык көче дә Җирдәгедән өч тапкырлар азрак булырга тиеш иде. +Планета йөзен квадратларга бүлеп, номер сугып чыктык. Су җәелеп торгандай ялтырап күренгән бер урынга - беренче номерлы квадратка төшәргә карар кылдык. +Планета өстенә җитәргә 150 — 200 километрлар кала, кабиналарда кинәт кенә ут сүнде һәм кызыл төстәге авария лампалары кабынды. Репродукторлардан: "Иптәшләр, игътибар! Каушамаска! Биеклек үлчәгечләр эшләми. Безгә мөмкин кадәр салмаграк төшәргә кирәк, ләкин моның өчен егәрлек җитми... Өч төркемгә бүленеп, аерым-аерым төшәргә туры килер", — дигән сүзләр ишетелде. Бу —безнең сәяхәт башлыгы, күпне күргән Дариэль Глюк сөйли иде. +Аннары капитанның кыска боерыклары яңгырады: +— Пилот-астронавт Орнит Довер! Врач-астронавт Грета Ассони! Беренче резерв ракетага күчеп утырырга! Орнит Довер, сез җитәкче итеп билгеләнәсез. +— Өлкән пилот-астронавт Док Гамсун, геолог Синеза Вито — икенче номерлы резерв ракетага! +Ике-өч минут үтүгә, без постларыбызны алган идек Инде. +Безгә — Грета белән миңа — төп ориентирдан ике йөз-ике йөз илле километр чамасы көньяктарак, ə Док белән Сннезага көнбатыштарак төшәргә диелде. Капитан Глюк, космопланны үзе идарә итеп, урта киңлектәге зонага — беренче квадрат тирәсенә төшеп утырырга тиеш иде. +Резерв ракета — атмосфералы планетага төшү өчен көйләнгән реактив планер ул. Аның үзйөрешле кабинасын аерып, бик тиз арада космомобильгә әйләндереп була. Ракетаны идарә итү дә кыен түгел: түбәнрәк төшкән саен, канатларны зурайта барасың һәм тизлекне киметеп, планер шикелле килеп "кунасың". +Ләкин мин чамалап бетермәдемме, әллә атмосфераның тыгызлыгы без исәпләгәнгә караганда кимрәк булып чыктымы,— ниндидер сәбәптән, космопланер "җиргә" шактый нык бәрелде. Төшеп утырган чакта терәк тәгәрмәчләр белән газ рульләренең чытырдап ватылганы ишетелде, һәм очкыч бөтен корпусы белән тетрәп куйды. Хәтта кабина тәрәзәләренең өч катлап куелган гаять нык гектаплекс пыялалары да чатнады. +— Килеп җиттек... — дип пышылдадым мин. +Грета ишетмәмешкә салышты. +Люкларны ачып планета туфрагына аяк баскач, без нн элек космопланерның ни дәрәҗәдә ватылганын тикшердек. Ул безнең өчен тәмам яраксызга чыккан, кул астындагы җнңелчә кораллар белән генә аны төзәтерлек түгел иде. +Биеклек үлчәгечнең нилектән сафтан чыкканына да тиз төшендек: планета атмосферасының түбәнге өлешендә ифрат күп электр корылмалары тупланган, һәм ул катлау локатор җибәргән радиодулкыннарны томалый, йота икән. +Икенче эш итеп радиостанцияне тоташтырдык һәм космопланны чакырырга тотындык. Ләкин элемтәгә керә алмадык. +Киңәшкәннән сон, космомобильгә утырып беренче квадратка гол тотарга булдык. Капитан кирәк дип тапса, монда кире килеп, резерв ракетаны төзәтеп булыр дип уйладык. +"Ялгызак" шыксыз планета булып чыкты. Дөрес, без утырган жирдә кечерәк кенә озынча күл бар, ләкин аның яр буйлары шәп-шәрә, тирәсендә текә һәм үткен кикрикле кыялар, гел бер төсле таш кантарлары һәм урыны-урыны белән аяк баскан саен тездән батарлык ком. +Эчпошыргыч кыргый пейзаж! +Берәр инеш, һич югында, челтерәп аккан бәләкәй генә чишмә-мазар +булса, бәлки, тирә-юнь бу кадәр үле дә күренмәс иде... +Космик сәяхәттә бик еш шулай була: яңа планетага килеп төшү белән күзләрең болын-тугайлар, чәчәкләр, урманнар эзли башлый, ə күңел төбендә, нәкъ безгә охшаган акыл ияләре булсын иде биредә, дигән уйтеләк тыпырчына. Моның мөмкин түгеллеген үзең дә яхшы беләсең: берберсеннән меңләгән яктылык елы кадәр ераклыкта торучы, табигый шартлары, төзелеше һәм эволюциясе белән аерыла торган дөньяларда тереклек арасында физиологик уртаклык була алмый. Хәтта Җирдә шәһәр чыпчыгы белән авыл чыпчыгы арасында да аерма бар бит! Әмма кеше күңеле барыбер үзенә охшашларны эзли... +Күл өсте юка тузан элпәсе белән капланган иде. Йомшак кына искән җил дә бу элпәне ерткалап, тузгытып ташлый, аннары күл өсте бер катка ямьсез шәүләләр белән чуарланып кала. +Аның суын эчеп тә, термик-төш батареяларына да салып булмый. Бу суны сыек фторид кислотасы дияргә мөмкин. Суда да, һавада да бернинди организм әсәре тапмадык. Химик анализ "Ялгызак"ның атмосферасы агулы икәнен күрсәтте. Анда карбон оксиды бик күп иде. +Грета, монда тереклек тә булырга тиеш, дигән фикер әйтте. Ләкин мин "Ялгызак" әле суынып, тынычланып җитмәгән бер күк җисемедер дип уйлыйм. Биредә вакыт -вакыт вулканнар атадыр, оксидлар һәм вак тузан да шул янар таулардан чыккан булса кирәк. Әмма, күз күреме җиткән җирдә без вулкан кратерлары да, Айдагы шикелле искитәргеч зур цирклар да очратмадык. +Монда әллә ниткән күз күрмәгән минераллар тулып ята. Геологларга +эш җитәрлек! +Башка космик сәяхәтчеләр кебек үк, мин дә төп профессиямнән — пилот-астронавтлыктан тыш, аз-маз минералогияне дә беләм. Сөзәк яр буендагы комлыктан тапкан җәүһәрдәй ялтыравык, саф гәрәбә шикелле ачык сары төстәге йомры ташны "Гретит" дип атарга тәкъдим иткәч, Грета, авыз читләре белән генә елмайды да: +—Ни өчен? — диде. +Мин, сагаеп, шаяртуга күчтем. +—Беренчедән, матур... +—Ə икенчедән? +—Икенчедән... каты. +Грета, җилкәсен сикертеп, читкә борылды, ләкин йөзен чытмады. +Әйе, геологларга, геофизикларга монда эш җитәрлек. Биологларга исә +эш күренми иде. +Шулай да без буш кул белән кайтмаска булдык. Юл уңаенда якын - тирәне азмы-күпме тикшерү, фотога, картага төшерү кебек эшләр белән шөгыльләндек. Бер урында автомат метеостанция корып, тәүлегенә ике тапкыр эшли торган телевизион маяк куеп калдырдык. Хәер, станцияның файдасы тиячәгенә без үзебез дә икеләнә идек: инде егерме километрдан ук аның сигналлары томаланып, радиокомачаулар арасында ишетелмәс булды. +Куәтле машинабызның кабинасы тышкы атмосферадан изоляцияләнгән, ягъни герметик итеп ябылган һәм супертитан корычы белән тышланган иде. Көндезләрен без аны эш кабинетына, төннәрен, гамаклар элеп, йокы бүлмәсенә әйләндерәбез. Егерме-егерме биш километр үткән саен, космик комбинезоннарны киеп, әйләнә-тирәне күзәтергә чыгабыз һәм капитан Глюк белән радиоэлемтәгә керергә тырышып карыйбыз. Ләкин эфирда әлеге дә баягы аңлаешсыз комачаулар, колак тондыргыч гүләү генә ишетелә. Мин Гретага: +— Туктап тормастан беренче квадратка таба юл тотыйк, вакыт әрәм була,— дип киңәш иттем. +—Сез я бик сак кеше, я бик... — дип башлады ул. +—Я бик куркакмы? — дип ялгадым мин. +— Үзегез беләсез,— диде кыз һәм, артыграк әйтеп ташладым дигән шикелле,— мин шикләнерлек бернәрсә дә күрмим,— дип өстәде. +Чыннан да мин куркаммы әллә? Юк, мин курыкмый идем. Курыксам да Грета өчен генә курка идем бугай. Ләкин мин моны Гретага әйтмәдем. Мин элек-электән — Җирдә чакта ук инде — бу кыз белән сөйләшкәндә каушый торган идем... +Грета Ассони белән мин астронавтика институтында укыганда таныштым. Аның космик сәяхәттә һәлак булган әтисен бөтен дөнья белә, ə без — булачак астронавтлар — бу батыр кешенең фоторәсемен кесәбездә йөртә идек. +Капитан Глор Ассони... Бөтендөнья тартылыш көченең куеру законнарын ачкан галим-сәяхәтче... Аның экспедициясе ерак дөньялардан, андагы акыл ияләреннән беренче сәламне алып кайткан... Әгәр Галәм киңлегендә гомере киселмәгән булса, ул тагы ниләр генә эшләмәс иде икән? Аның фоторәсеме хәзер дә минем кесәмдә, космик комбинезонның күкрәк кесәсендә. Менә тәвәккәл һәм гайрәтле кыяфәт; ирләрчә кискен һәм ябыграк йөз, җете кара күзләр; кушылып үскән киң кашлар, чигәләренә көмеш йөгергән, ə күзләрендә — сагыш... Эзләнә һәм таба, аннары тагын онытылып эзләнә торган галим сагышы... Юк, алай гына түгел,— бу күзләр горур кешегә хас булган йөрәк сагышын да саклап йөртәләр... Глор Ассони мәхәббәтендә ялгышкан булган дип сөйлиләр. Бәлки, шулайдыр. Ләкин дәреслекләрдә, биографиясендә бу искә алынмый. Монсы да шулай кирәктер, бәлки. Бөек кешегә бәхетсез дигән сүз йогамыни? +Грета космобиология факультетында миннән бер курс алдарак укыды, ләкин очышларга хәзерлек чорында мин аны куып җиттем һәм... кесәмдә Глор Ассони портреты белән аның кызы Грета Ассони рәсемен дә йөртә башладым. +Грета, турысын гына әйткәндә, һавалырак кыз иде. Аны күңел ачу кичәләрендә дә, кино-театрларда да очратмассың. Бу чибәр кызны гыйльми китапханәдә генә күрергә була. Грета медик дипломын алгач, без аның философияне һәм хайваннар психологиясен өйрәнә башлавын ишеттек. Ни өчен хайваннар психологиясен? Бу безгә — булачак космонавт егетләргә — һичтә аңлашылмады. +Грета үзен бик кырыс тота һәм аның белән шаяртып сөйләшергә йөрәге житкән каһарман безнең институтта юк иде. Башкаларны белмим, мин үзем Гретаның кырыслыгын һәм һавалырак булуын әнисенә охшавыннан күрә идем. Хәер, аның әнисен без белми идек һәм белергә дә теләми идек: безнең өчен Глор Ассони истәлеге кадерлерәк иде... +Хәтерлим: соңгы имтиханнарны тапшырып иркен сулыш алган көннәр иде. Вак иләк аша уткәрүче комиссиядән "Космик сәяхәт өчен яраклы. Сәламәт", дигән кыска, ләкин мөһим белешмә алып, "Астронавт дипломын" кесәләргә салгач, без институт бакчасында тантаналы кичә уздырдык. Бакча тулы кунаклар иде. Аксакал профессорлар, күренекле космонавтлар, балалар, яшьләр, студентлаар. Музыка. Аллы-гөлле фейерверклар... +Мин озын ак күлмәк кигән Гретаны үзәк аллеяда ялгызын гына очраттым. "Я бүген... я беркайчан да!" — дидем мин үз-үземә. +— Грета... күптән инде сезгә бернәрсә әйтәсем килеп йөри... — дип башладым мин тотлыга-тотлыга. +Кызның иреннәреннән сүрән елмаю йөгереп үтте. +— Шулай ук бик күптәнмени? — дип чәнечте ул, мин сүзгә +керешкәнче үк. +—Әйе... күптән... +Мин тилемсәрәк бер кыяфәт белән төймәләремне бөтерә башладым. +—Сөйләгез, Орнит... Ләкин төймәгезне өзә күрмәгез... +Кызлар белән сөйләшгәндә сүз табалмый аптырап бетә торган идем, кыюлык каян килгәндер, тирән итеп сулу алдым да, гомеремдә беренче (һәм бу соңгысы булды) тапкыр шигырь укырга батырчылык иттем: +Күккә баскыч терәп менәрмен мин, +Айны ваклап йолдыз ясармын мин, +Әгәр +Төпсез күзләреңә батып үлмәсәмм... +Гретаның чыннан да төпсез зәңгәр күзләрендә бер мизгелгә чагылып китте. Китте дә сүнде... +— Нинди көчле лирика! — дип бозлы су койды ул миңа. — Мондый архаик шигырьне сез кайсы җир катлавыннан казып чыгардыгыз? Үзегез язмагансыздыр бит? +— Үзем, — дип мыгырдадым мин чиктән тыш үпкәләп һәм үзем дә көтмәгәндә әйтеп салдым: — Мин сезне яратам, Грета... +Грета сискәнеп киткәндәй булды һәм кулын минем иңемә салды да +йомшак кына итеп: +— Сез бу сүзне бүтәннәрдән калышмас өчен генә әйтәсезме? — диде. +—Ничек? — дидем мин ышанмыйча. — Бүтәннәр дә?.. +Һәм мин аңлап алдым... +Кыз баш какты. Мин аның күзләрендә кызгану хисе кебегрәк нәрсә чагылганын күреп, үземе гаять кимсетелгән бер зат итеп сиздем. +—Орнит... — дип башлады ул һәм, беркавым тын торгач, ашыгып +тезеп китте: — Орнит, мине гафу итегез, зинһар... Мин сезне җәберсетергә теләмим, юк... Беләсезме, мин мәхәббәт дигән нәрсәгә башкача карыйм. +Мин, астан гына, Гретага күз төшердем. Аның йөзе алсуланган, ə +күзләре минем аша — мине күрмичә — каядыр еракка төбәлгән иде... +— Мин ул хисне кире кагам, инкарь итәм, — дип дәвам итте ул. — +Иске... искергән, рудиментар хис бу... Киләчәктә бу хис кеше тормышында үзенең әһәмиятен югалтачак. Дөресрәге — ул инде аны акрынлап җуя бара. Ул үзенең сихри серлелеген, тылсымлы көчләрен югалтып, җенси-бәдигый инстинктларга әйләнеп килә... +Грета утырырга тәкъдим итте. Ул — укытучы, ə мин мескен шәкерт +хәлендә идем. +— Борынгы риваятьләрдәге гашыйклар, хәтта урта гасырлардагы шашкын мәхәббәт тә хәзер мөмкин түгел инде,—диде ул. — "Фәрхад һәм Ширин", "Йосыф — Зөләйха", "Тристан һәм Изольда" саргайган тарих битләрендә генә яши. Гакыл, тимер логикага нигезләнгән аң хистән көчлерәк. Инде бүгенге гаиләләрдә дә, әйе, бүгенге нык гаиләләрдә сукыр хискә караганда шактый салкынчарак нәрсә — ихтирам көчлерәк бит. Киләчәк акылныкы, аңныкы. Мин шулай уйлыйм. Әлбәттә, әле бүгенге көн күзлегеннән караганда да, бу бик кызганычтыр. Сукыр эчәкне операция ясап кисеп ташлаган шикелле, бу хискә дә хирург — дөресрәге, психиатр — пычагы кирәк булуы бар. Ләкин, гомумән алганда, киләчәк заман кешесе мәхәббәтне генә түгел, менә шушы кызгану хисен дә аңламаячак. +Грета шаярта гынамы, әллә бу минем мәхәббәтне фәнни тәкәбберлек белән кире кагу идеме? Глор Ассони кызы мәхәббәттән курка идеме әллә? Әтисенең ялгышын кабатларга теләмиме? Мәхәббәтне инкарь итү кебек сәерлекләр тарихта элек тә булгалаган, ләкин моны үзең ишетү, кешегә ят нәрсәнең үзеңә килеп кагылуы коточкыч сәер иде. +— Кирәкми. Алай булгач, кирәкми... Грета Ассони...— дидем мин һәм дөнья караңгылыгын күрмәс өчен күзләремне йомдым. +Грета белән бу четерекле нәрсә хакында яңадан сөйләшергә туры килмәде. Әмма күңелемнең бик эчкәреге бер почмагында искә төшкән саен әрни -сызлый торган җәрәхәт уелып калды. +Космик сәяхәткә чыгып китәр алдыннан, безнең барчабызның үзара мөнәсәбәт - мөгамәләсен тикшерделәр, бик каты төпченделәр, җентекләделәр, чөнки айлар-еллар буе бергә, янәшә булачак коллектив дустату яшәргә тиеш. Космос эчкерлелекне яратмый, аны кулга-кул тотышып, пакь йөрәк белән генә яулап була... +АВАРИЯ +...Менә хәзер без Грета белән Җир шарыннан читтә, гаять еракта, башка йолдыз системасында. Мин — өлкән астронавт, ул — минем ярдәмчем. Ләкин ят планета безне тигезли иде. +Космомобиль, корыч чылбыр тәгәрмәчләрен чылтыратып, көпшәк комны ерып үз җаена гына үрмәли. Артта тузан бөтерелеп кала, әле үзәнлеккә төшәбез, әле ком тауларына күтәреләбез... Таусыз җирләрдә горизонт киңәеп китә: күз күреме җиткән тирә-юньдә һаман шул ук комнар, барханнар. +Без, ком сахрасына чыгып, тагы бер метеостанция урнаштырып +калдырдык. +Бәла космоста да аяк астында йөри. +Дуга сыман кәкрәеп килгән калкулык битеннән төшеп җитәрәк, космомобиль янтаеп китте. Ул кинәттән генә салулап алды да тыелгысыз бер көч белән түбәнгә шуыша башлады. Тәгәрмәч чылбырының корыч шпорлары ниндидер каты нәрсәгә ышкылып шыгырдарга тотындылар. +Нәрсә булды? +Комлык беткән иде. Алда көзге кебек шома, такыр дала җәелеп ята. Тормозларга никадәр генә бассаң да тәгәрмәч шпорлары кабарлык түгел. Мин, рульгә ябышып, машинаны тыярга, аннары борырга тырышып карадым. Ләкин ул рульне тыңламый иде инде. Космомобиль, вак кына калтыранып, сөзәк тау битеннән түбән таба шуышты. +Кинәт каршыбызда караеп торган упкын күренде. Мин, кабаланып, герметик ишекне ачтым да Гретага: +— Сикерегез! — дип боердым, ə үзем рюкзакларны, юл кирәкяракларын тышка ыргытырга тотындым. +Грета ашыкмады. +— Ə сез? — диде ул, ачу китергеч тыныч итеп. +— Кече космонавт Грета Ассони! Сикерергә! — дип акырдым мин һәм, упкынга ун-унбиш адым каларак, кызны ишектән төртеп чыгардым да култык астына "киберны" һәм тагы нәрсәнедер кыстырып тышка сикердем. +Моторы сүндерелгән авыр машина бер-ике секунд шуышып барды да, ал ягы белән чүмәлеп, упкынга чумды. Гөрселдәгән тавыштан аяк асты тетрәп китте. Аннары бөтен дөнья тып-тын булды. Бу тынлыктан хәтта колаклар сызлый иде +Шулай ике-өч минут эчендә, без машинадан колак кактык. +Грета миннән шактый өстәрәк басып тора, ə ике арабызда төргәкләр, әрҗәләр, букчалар чәчелеп ята иде. +Аяк асты бик шома, тайгак. Мин чүгәләп "җирне" капшап карадым. Бу — пыялага, я булмаса каты пластмассага охшаган бернәрсә булып чыкты. +Бозлавыктан барган кеше шикелле кулларын җәеп, сак кына атлап Грета төшеп җитте. Мин рюкзактан геолог кәйләсе алып, шуның белән "җиргә" сугып карадым. Кәйлә сикереп-сикереп китә, ə суккан җирдә эз дә калмый иде. +— Корычмыни! — дидем мин. +— Ə машина? Кислород баллоннары исән микән? — дип сорады +Грета. +Мин Грета каушап, югалып калмаса ярар иде дип курыккан идем. Ләкин юлдашым үзен искиткеч тыныч тотты. +Түшем белән шуышып барып упкын төбенә карадым. Ул артык тирән түгел: сигез-ун метрлар чамасы гына булыр. Аста борыны белән кадалып төшкән космомобиль ята. Бер як тәгәрмәч чылбыры өзелгән дә кызганыч бер кыяфәт белән салынып тора, люк ишеге тупсадан каерылып чыккан, иллюминатор пыялалары челпәрәмә килгәннәр. Ягулык май бактан түгелеп яшелле-кызыллы күл булып җәелгән һәм, атмосфера сыек булганга, акрын гына төтенләп парга әйләнә иде. Ярый әле ягулык шартламады! Ул чагында эшләр бөтенләй начар булыр иде бит! +Без, ашык-пошык киңәшеп алгач, рюкзак каешларыбызны ялгап, аркан сыман бернәрсә оештырдык та, "пластмасса" җиргә көч-хәл белән корыч чөй кагып, арканны шунда бәйләдек. +Грета югарыда калды. +Космомобиль тәмам эштән чыккан иде. Люктан кергәч иң элек кислород баллоннарын тикшердем. Бәхеткә каршы, аларга зыян килмәгән. Әмма су бакларының берсе генә исән калган, анысының да яртысы җөйдән саркып аккан. Суны мин икенче бер кечерәк герметик савытка бушаттым. Ул, бәлкем, эчәргә ярамас та, ләкин су безгә атом батареяларына, лазерпистолетларына да кирәк, ансыз без рацияне дә, скафандрлардагы суыткычларны һәм җылыткычларны да эшләтә алмый идек. Эчәргә яраклы су берничә термос-флягада калган иде әле. +Мин күтәрердәй нәрсәләрнең барчасын бауга тагып берәм-берәм өскә +тапшырдым. Аннары машина белән саубуллаштык. Безне билгесез дөнья кочагында җәяүле юл көтә иде... +КИБЕР ҺӘМ МИН +Талгын җил кагудан ялкау гына җилфердәгән палатка янында мин менә шуларны искә төшереп утырдым. +Йокы качкан иде. Бөтен гәүдә ватылган, кысан скафандрны, авыр итекләрне салып ташлыйсы, иркенләп тын аласы килә, җитмәсә, космомобильдән сикереп төшкәндә каймыккан аяк сызлый, ə борчулы уйларны һич кенә дә куалап җибәреп булмый иде. +Бераздан мин палаткага кердем. Грета баш астына ком өеп кырын яткан да йокыга талган. Лампаның саран яктысында кызның кысылган иреннәре, соңгы көннәрдә суырылыбрак, сулып киткән йөзе, очлаеп калган ияге күренә. Аның яңаклары тартышып-тартышып ала, сулавы да өзек-өзек. Ул нидер әйтергә тели... Саташа булыр. Йокыда ул, фәлсәфи тынычлыгын һәм ясалма салкынлыгын җуеп, сабый балага охшап калган иде. +Автоматны үзем белән алып чыктым. +Кибер — бик әйбәт иптәш ул. Без аны "кибернетика" дигән борынгы сүзне кыскартып шулай атап йөртәбез. Аның белән киңәшергә, хәтта бәхәсләшергә, теләсә кайсы фән өлкәсеннән мәгълүмат алырга мөмкин. Ул җирдәге "тере" һәм "үле" телләрнең күбесеннән хәбәрдар. "Холкы" әйбәт — күпме зарлансаң да дәшми-тынмый гына тыңлый. Миллионлаган детальдән торучы бу автоматның хәтер байлыгы — чиксез, логикасы тиңсез, фәкать хис өлкәсенә килгәндә генә аның кешедән бер баскыч түбән торуы сизелә иде. Ул бу яктан Гретага охшаган идеме әллә? Юк, кибер мәхәббәтнең нәрсә икәнен белми, аны аңлый алмый (чөнки аны инженерлар шулай ясаганнар), ə Грета хисне инкарь итә, аның зарурлыгын танымый һәм мәхәббәттән... курка иде бугай. +Җирдә чагымда мәшһүр гроссмейстер белән автомат уйнаган шахмат партиясен карап торганым бар. Бу — яңа автоматка сынау үткәрү һәм шул ук вакытта, "кибернетик ми" белән кеше мие арасында җитди көрәш, ярыш та иде. Әле моңа кадәр, "синтетик ми"нең попугайдан артык җире юк, ул үзен тудыручы конструктордан уздыра алмый, дигән фикер яшәп килә иде. Бу юлы кибернетиклар яңа автомат — алган сабаклары нигезендә өйрәнүгә, осталыгын арттыруга сәләтле "синтетик ми" иҗат иттеләр. Шахмат ярышы алдыннан алар; "Яңа автомат үзен тудыручыны җиңә ала" дип чыкканнар иде. Әлбәттә, тудыручы дигәннән конструкторны гына түгел, автоматка каршы уйнаучы шахматчыларны да аңларга кирәк. Чөнки автоматның хәтерендә алар уйнаган шахмат партияләре барысы да саклана, автомат аларның стилен һәм йомшак якларын җентекләп өйрәнгән була. +Машина, тактадагы фигураларның торышын белгән хәлдә, үз ягының "математик кыйммәтен" арттырырга омтыла, үзенчә иң әйбәт йөрешне ясый. Кибернетиклар унбиш йөрешне бик тиз җентекләп тикшерә ала торган һәм катлаулы комбинацияләргә сәләтле машина төзегәннәр... +Гроссмейстер осталыгы белән дә һәм, кызганычка каршы, минминлеге белән дә атказанган иде. Менә ул автомат каршындагы өстәл янына килеп утырды. Автомат үзенең сыңар булса да үткер күзе белән шахмат тактасына текәлде. Жирәбә салдылар. Гроссмейстерга аклар эләкте. +Уен башланды. Автомат озак уйламый, күп дигәндә, чирек минут эчендә җавап бирә, ягъни йөреш ясый иде. Гроссмейстер филен корбан иткәч кенә, ул, төрле төстәге лампаларын җемелдәтеп, ярты сәгатьләп уйлап торды, ләкин фигураны алудан баш тартты. Уенның икенче яртысында ул үзе бер фигураны бушлай тәкъдим итте. Уйларга чират гроссмейстерга җитте. Зал тынып калды. Гроссмейстер нишләр - фигураны алырмы-юкмы? Автомат ялгыш җибәрдеме, әллә... әллә тозак корган идеме? Гроссмейстер ашыкмыйча гына тактага үрелде, тагы бер мизгел уйланып торды, фигураны алды... Барысы да иркен сулап куйдылар. Һәвәскәрләр арасында хуплап кул чабучылар да табылды. Ə унике йөрештән соң... янып пешкән, оятыннан кызарынган гроссмейстер "Оттырдым. Биреләм" дигән кнопкага басты. +Бу юлы инде залда автомамтны иҗат иткән кибернетикларның алкышлап кул чабуы яңгырады, әмма күпчелек тамашачылар ничектер аптырап, югалып калган, ə гроссмейстерның текә, киң маңгаеннан тамчытамчы тир тәгәрәп төә иде. +Безнең кибер менә шундый "югары автомат"ларның берсе иде. Аның сизү органнары да байтак: ул күрә, ишетә, ис һәм тәмнәрне тоя, магнит һәм электр кырларын, тизлекне һәм тизләнешне үлчи, үзенчә яза һәм хәтта ягымлы гына тавыш белән сөйләшә дә белә. +"Нишләргә?" дигән соравыма кибер: "Туктаусыз хәрәкәт итәргә" дип җавап бирде. Бу аныд, үзенчә, "хәрәкәттә - бәрәкәт" дигән сүзе иде, билгеле. +— Хәрәкәт итәргә. Суны бик саклап тотарга, төньякка, һаман +төньякка атларга. +— Их, автомат туган, боларны без үзебез дә беләбез бит! Син безгә бүтән юл күрсәтсәң иде. Әйт менә: радиоэлемтәгә кереп буламы? +— Мөмкин түгел. Радиокомачаулар артык көчле. Сигналлар +томаланып кала. +— Монысын да беләм, кибер, монысын да... Əhə, әйтсәңче: бәлки, безгә артык нәрсәләрне ташлап калдырыргадыр? Мәсәлән, платаканы, пистолетларны, бер кислород баллонын? +— Пистолетларның кирәге чыгу ихтимал. Ахыр чиктә палатканы калдырырга ярый. Грета Ассони рюкзагындагы авыррак әйберләрне үзегезгә алдыгызмы әле? Фәкать шулай иткәндә генә сез максималь ераклыкка бара аласыз. Моны математик юл белән дәлилләп күрсәтүнең кирәге бармы? +— Кирәкми, кибер, рәхмәт. Металлдан һәм ярымүткәргечләрдән булсаң да кешелекле син... Әйе, мин Гретаның рюкзагын бераз бушаттым. Үзе сизсә үпкәләр, гауга куптарыр, әлбәттә. Горур ул, Грета Ассони... Аның күзләре нигә ягымлы да, кырыс та икән? +— Мин күз төзелешен яхшы беләм, Орнит Довер. Рәхим итегез: күз алмасы, күз бәбәге, күз кабагы... мөгез катлау, төсле катлау, хрусталик, ретина, сукыр тап... Төнлә күрми торган кешегә тавык күзе булган диләр. Киресенчә, көндез начар күрүчеләр дә очрый. Төс аермауның бер төре дальтонизм дип атала... Ләкин нинди күз ягымлы соң, Орнит Довер? Ə ниндие үзе ягымлы, үзе кырыс? Минем хәтер күзәнәкләремдә мондый сүзләр бар, ләкин аларның мәгънәсен мин белмим. Мине шулай ясаганнар, мин сезнең кебек үк камил түгел әле. Ə минем күзләрем нинди? Аларда да бит сезнең күздәге бөтен элементлар бар. Шулай түгелме? +— Белмим. Белмим, кибер. Белмим. +Кибер белән тагы ниләр сөйләшкәнемне хәтерләмим. Йокымсырап киткән чакларымда, ул мине кискен электр сигналлары белән уятты. +Күк йөзе яктыра төште. Бик куе сибелгән эре йолдызлар бер-бер артлы тоныкланып сүнә башладылар. Офык читендә шәфәкъ нуры кабынды. Кояш чыгышында, киртләч тау сыртларында искиткеч төсләр елкылдый; күктә яшелле-кызыллы чаршау тирбәлә, ал тасмалар, күз камаштыргыч якты көлтәләр сузылып чыга: котып балкышының гүзәллеге кояш таҗына килеп өстәлгән диярсен. +Тик бу мәһабәт матурлык суык иде, күңелдә хозурлану хисе уята +алмый иде. +Белмим, тагы йокыга талганмынмы, хыялга батканмынмы — үзем утырган түмгәкнең кымшавына айнып киттем. Нәрсә бу тагы? Бу юньсез планетада җир дә тетриме әллә? Елан чаккандай сикереп тордым. +Бу чынлап та еланга охшаган бер нәрсә иде. Ул, баканыкы сыман ялпак башын иренеп кенә күтәргәч, иләмсез киң авызын ачып тын алды, иснәнде-пошкырынды да, ут күзләрен ялтыратып, нәкъ мин утырган урында ком эченнән сузылып чыга башлады. Аннары көтүче чыбыркысы кебек озын, ләкин шактый юанрак гәүдәсен җиргә бәргәләп кагынды. +Мин әсәрләнеп катып торган арада, без түмгәкләр дип уйлаган калку җирләргә җан керде, һәр түмгәктән елтыр гәүдәле юан арканнар сузылып чыкты. +Палаткага ташлануым булды — еланнарның берсе шыксыз башын миңа таба борды да, шар күзләреннән салкын чаткы чәчрәтеп, үткер тешләр тезелгән авызын ачты. Шул мизгелдә күз алларым караңгыланып китте, бөтен гәүдәмнең электр суккандагы шикелле калтыранып бөрешүен, көзән җыеруын тойдым. +Мин исемне җыйганда, яссы башлы яшел азманнар, саф-саф тезелешеп, каядыр үрмәлиләр иде. Тигез җиргә чыккач, алар кыршау кебек бөгәрләнделәр дә, гәүдәләрен өскә атып, нәкъ көпчәк шикелле тәгәрәп киттеләр. +Шулчак радиотелефоннан Гретаның: +— Нәрсә бу? — дигән тавышы ишетелде. Ул әле генә уянып, палатка ишегеннән карап тора иде. +— Үрмәләүчеләр, дөресрәге, тәгәрәүчеләр классы вәкилләре,— дидем мин һәм, күземне еланнардан ала алмыйча, күргәннәремне сөйләп бирдем. +— Син... Сез яраланмадыгызмы? Скафандрыгыз тишелмәгәнме?— дип сорады Грета, ашыгып. +—Юк шикелле. Тәнем генә бераз чымырдап тора. +— Алар сезнең югары нерв системасына тәэсир иткәннәр! — диде кыз бик борчулы кыяфәт белән. - Хәзер үк полиглобулин кабыгыз. Юк, юк, анда түгел, башлыкның уң ягында ул! Зәңгәр кнопкага басыгыз да капсуланы тизрәк йотыгыз! Хәзер үк, Орнит! +КЫРШАУ ЕЛАННАР ЭЗЕННӘН +Полиглобулин — организмны тиз арада нормаль хәлгә кайтара торган бик көчле препарат ул. Аны йотын җибәрү белән үк диярлек хәл кереп, күз алларым ачылып китте. +Грета минем пульсымны тикшерде, кул-аякларымны хәрәкәтләндереп +карады. +— Димәк, бу еланнар ком астына күмелеп ятканнар? — дип сорады ул, тынычланып. +—Күрәсең, шулай. +—Әйтик, җәйге йокы кебегрәк бернәрсәме? +— Юк, алар озак йокламаган, югыйсә, бу түмгәкләр ком тавы астында калыр иде, Грета. Җил барханнарны бик тиз күчерә бит. Аннары, минемчә, аларның уянуы белән таң атуы арасында бәйләнеш булса кирәк... +—Алар кая киттеләр икән? Бәлки, якын-тирәдә су бардыр, Орнит? +—Бәлки... +—Безгә сак булырга кирәк,— диде Грета. — Без ят тереклек ияләре +очраттык... Алар нинди? Без берни белмибез... +— Ләкин еланнар миңа артык игътибар итмәделәр, Грета,— дидем мин. — Алар, бәлки, ерткыч та түгелдер... +— Алар сезне дошман дип белмәгәннәр — бөтен хикмәт шунда,— дип туктатты мине кыз. +— Бу еланнар,— дип дәвам итте ул,— ерактан торып ниндидер ысул белән сезнең югары нерв системасына тәэсир ясаганнар, һуштан яздырганнар. +— Әйе, монда харап булуың да бик тиз,— дидем мин. — Пистолетларны кулдан төшермәскә кирәк. +—Безнең лазерда ничә атарлык корылма бар? +—Өч. Эчәргә дигән суның яртысын кушып исәпләсәк: биш. +— Аз икән шул. Ə юл озын. Каядыр якында су булырга тиеш. Органик тереклек сусыз мөмкин түгел. Ə, әйе... Бәлкем, космоплан иллюминаторыннан күренгән күлдер ул? +Моның шулай булуы бик ихтимал иде. +Һәм без кыршау еланнар артыннан барырга булдык. +Термик-төш батареяларында су бетеп килә, электрсыз, төннәрен җылысыз һәм коралсыз калу куркынычы яный иде безгә. Су! Су булганда без үрмәләп булса да иптәшләребез янына барып җитә ала идек... +Лазер-пистолетларны кулыбызга тоттык. Ун километрны шактый тиз атладык. Бара торгач, комнар артта калып, кызудан ярылып-чәрдәкләнеп беткән иңкү җир башланды. Бу безне канатландырып җибәрде: димәк, биредә су җыелып торган, димәк, өмет бар! +Грета рацияне көйләп карады. Кинәт телефонда аның шатлыклы, көр тавышы яңгырады: +—Довер! Орнит! Сигналлар ишетәм!—дип кычкырды ул. +Чыннан да буталчык гүелдәү арасыннан әле өзек-өзек, салмак, әле ашыккан шикелле бик еш, әле калын, әле нәзегрәк сигналлар аермачык ишетелә иде. Морзе әлифбасы космонавтларның икенче ана теле булса да, мин ул сигналларга төшенә алмадым. Аларның тәртибе башка булдымы, әллә алар атмосферадагы электр бушанулары аркасында килеп чыккан очраклы комбинацияләр генә идеме? Юк, очраклы нәрсә болай озак кабатланмаска ттеш! +—Грета, сез ни дә булса аңлыйсызмы? +Грета "юк" дип ым какты. +— Сигналлар әйбәт ишетелә... Ләкин бу безнекеләр түгел, Орнит. +—Ничек, "Ялгызак"та башка кешеләр дә бармы?.. +—Әйе, шик тә юк, бу радиосигналларны башка акыл ияләре җибәрә. +—Киберны! Киберны тоташтырыйк! +Рацияны электроник машинага ялгадык та, радио-сигналларның шифрын ачарга һәм сүзләргә әйләндерергә дигән программа бирдек. +Берничә минут үтүгә үк, кибер безгә: "Башлангыч мәгълүматлар җитми. Бу телнең структурасы җирдәге телләрнең берсенә дә охшамаган", — дип җавап бирде. +Без автоматка тагы нинди өстәмә информация бирә ала идек соң? Без үзебез до һичнәрсә белми идек бит. Шуңа күрә киберга мәсьәләне генә җиңеләйттек: һич югында сүз ни турыда барганын чамалап карарга куштык. +Автомат "уйга чумды". Ул хәзер фикер йөртә, безгә аңлаешсыз, ят телдәге сигналларның кабатлану ешлыгын тикшереп эмоциональ яктан мәгънәви элементларга аера, беренче чиратта хәрәкәтне, фигыльләрне "чамалап", юрап карый һәм, ниһаять, якынча синтез ясый. +Кибер яхшы ук озак азапланды. +Ул берничә тапкыр яшел утын кабызып, жавап бирергә әзерләнде, ләкин кайдадыр ялгышканын, бөтенесен дә искә алып бетермәвен сизенеп, яңадан эшкә кереште. Турысын гына әйткәндә, бу мәсьәлә җирдәге гигант электроник машиналар өчен дә җиңелдән түгел иде. +Кибер, әлбәттә, кайбер сигналларны аңлап җиткермәде. Шуңа күрә без автомат биргән җавапларның теләсә кайсы вариантын сайлап алырга һәм үзебез дә фикер йөртеп карарга булдык. Сигналларны сүзләргә күчергәч, түбәндәгечә килеп чыкты: +"...саклык чаралары күрегез... кырык ... (?) якынлашып килә... Биш йөз... (?) Һөҗүмне кире кайтарырга әзер торсын. Электр линияләре... шар сыман яшен..." +Шуннан соң буталчык сүз боткасы китә, ләкин аңлашылган кадәресе дә бик җитә иде! Димәк, биредә электр белән, хәтта шар сыман яшен белән таныш акыл ияләре бар! Кемнәр алар? Аларга нидән сакланырга кирәк? Бәлки, яшенле яңгыр болыты киләдер, яшеннән саклану чаралары күрергә кирәктер? Әйтик, сүз, яшен сугудан бозылмасын өчен, электр линияләрен экранлау турында бармыймы икән? Ләкин "һөҗүм" диелгән бит. Димәк, монда сүз сукыр һәм җансыз табигать көчләреннән саклану турында түгел, бәлки тереклек ияләре турында бара! +Безнең кибер мондый сорауларга җавап бирә алмый, чөнки моның өчен үзең тереклек иясе булырга һәм, логик фикерләү сәләтеннән тыш, борчылу-курку хисеннән дә мәхрүм булмаска кирәк иде. +Без радиосигналлар килгән урынны ике юнәлештән радар ысулы белән "кистереп" билгеләдек. Гаҗәпкә каршы, сигналларның бик якыннан — нибары 15—20 километр арадан килүе беленде. Бу — безнең юл уңаенда иде. +Нишләргә? Барыргамы? Әйләнеп узаргамы? +Су, бөтен язмышыбызны хәл итәчәк су, шунда гына булырга мөмкин иде. Ләкин анда, су белән бергә, безгә мәгълүм булмаган көч — ерактан сугып ега торган еланнар да, электр энергиясе, радиотехника белән танышу дәрәҗәсенә җиткән аңлы терекл ек тә бар. Түбән төзелешле терек материянең, шул исәптән аң дәрәҗәсе түбән булган тереклекнең дә эгоистик булуын, башка дөньяны, башка тереклекне гадәттә дошман күрүен без яхшы белә идек. Гомумән, Җирдән читтә терек дөнья очрату никадәр генә куанычлы булмасын, фәнгә никадәр генә яңалык өстәмәсен, без, галәм буйлап сәяхәт итүчеләрнең күпьеллык тәҗрибәсенә таянып, һәр тереклеккә сагаеп карарга күнеккән идек. +Мин барырга дип карар иттем. Ə Гретаны моңа күндереп торасы да юк +иде. +Бик сак атладык без, тирә-юньне телебинокль белән күзәтеп, серле сигналларга колак сала бардык. +Юл яхшырганнан-яхшырды. Аяк асты да икенче төрлерәк иде инде,— ул үсемлекләр черүдән барлыкка килгән кара туфракка, дөресрәге, көлсукара туфракка охшаган иде. +Тәбәнәк кенә калкулыкка менгәч, икебез дә берьюлы туктап калдык. Без басып торган урыннан алты-җиде километр ераклыкта, офык читендә урман күренеп тора иде! +УРМАН +Шулай итеп, "Ялгызак", мин башта уйлаганча, үле планета түгел, бәлки тереклекнең төрле формалары яшәгән дөнья булып чыкты. Без, күрәсең, планетаның эссе чүлләр белән капланган өлешенә килеп төшкәнбездер... +Агачлыкка ике йөз адымнар кала туктадык. +Бу урман куе бер әрәмәлеккә, ерып чыккысыз яшел чытырманга охшаган һәм анда агачларның кәүсәләрен дә, ябалдашларын да аерып күреп булмый иде. +Кинәт радиотелефонда Грета тавышы ишетелде: +— Карагыз, карагыз әле! +Пистолетымны әзер тотып, Грета кул сузган якка борылдым. +Бездән ярты километр арырак, урман кырыңда ук, ургылып -ургылып төтен күтәрелә һәм шул кара буран эчендә ялтыр яшеннәр, зәңгәрсу чаткылар уйнаклый иде, Шар сыман яшеннәр! Аларньщ шартлап ярылуы ишетел-мәсә дә, аяк астының тетрәп-тетрәп китүен без аермачык тойдык. +"Ялгызак"лылар сугышы иде бу. +Җиргә ятып, үзебез кереп посарлык чокыр казыдык та, телебинокльләр аша ят планетадагы сәер сугышны күзәтә башладык. Бинокльне яхшылабрак төбәгәч, мин кычкырып җибәрдем: +—Кыршау еланнар! +Сугышның иң үзәгендә әллә ничә кыршау елан кайнаша иде. Алар, диңгезчеләр ярга ыргыткан аркан чорнавы шикелле урманга таба атылалар, ул ара да булмый — әрәмәлектә зәңгәр яшен күренә һәм еланнар бөтерелеп килеп төшәләр дә тынсыз калалар. Аннары башка еланнар ябырыла... +Сугышның ни белән бетәчәге мәгълүм түгел иде. +Ниһаять, яшеннәр сүнде. Сыек төтен йомгаклары күк йөзендә эреп югалдылар. Кыршау еланнар исә, шуны гына көткән кебек, дәррәү күтәрелеп, һөҗүмгә ташландылар. Бинокльдән аларның ыржайган тешләре, ерткыч күзләре аермачык күренә иде. +Лазер-пистолетның түтәсенә ничек басканымны хәтерләмим. Аның көпшәсеннән күз камаштыргач ут көлтәсе бәреп чыкты, урман итәгендә коточкыч шартлаудан өермә күтәрелеп күкне каплап алды. Өч-дүрт секунд үтүгә, сугыш учагында кара күмерләр генә калган иде. +—Сез нишләдегез, Орнит? Орнит! — дип агарынып кычкырып +җибәрде Грета. +Мин акланып маташмадым, чөнки үземне нишләптер гаеплегә +санамый идем. +— Башыгызны күтәрмәгез, яшеренегез! — дип әмер бирдем мин Гретага. һәм юлдашымның һичсүзсез буйсынуын күрдем. +Чокырга чүгәләдек тә, эфирны тыңларга керештек. +Әле генә булып үткән хәлләр турында автоматка өстәме мәгълүмат биреп, радиосигналларны аңлаешлы телгә күчерткәч, без түбәндәгеләрне укыдык: +— Моннан 500... (?) ераклыкта ике... Атом энергиясе белән нур ата торган корал... кырып, көйдереп (оксидлаштырып?) бетерде... +—Кемнәр алар? Кемнәр алар? +— Хәрәкәтчәнлек ягыннан... (?) ларга охшаганнар, ләкин, күрәсең, акыл дәрәҗәләре безгә тиң. +—Бу — башка дөнья, башка күк җисеме вәкилләре! +—Алар безнең сөйләшүне тыңлыйлар! +Монда сүз Грета белән минем турыда барганы көн кебек ачык иде. +Кинәт сигналлар өзелде: "Ялгызак"лылар дулкын озынлыгын үзгәрттеләр. Мин, әлбәттә, бу дулкынны бик тиз эзләп таптым. Яна радиодиапазонга күчеп өлгергәнче, без түбәндәгеләрне белдек (автоматыбыз "Ялгызаклыларның телен үзләштерә барганга, инде күп нәрсә аңлашыла иде): +— Буйга бездән ике тапкыр кыскарак... гәүдәләрендә дүрт үсенте +тармак бар... Алар безне тагын тыңлыйлар! +Радиодулкыннар, ниһаять, ултракыска каналга күчте: +— Алар адашканнар, оксиген белән һидрогенның беренче номерлы комбинациясен (су?) эзлиләр. Бу матдә аларга тереклек итү өчен генә түгел, энергия алу өчен дә кирәк. Аларда югары дәрәҗәдә (?) киеренкелек (борчылу димәкчеләрме?) сизелә. +—Димәк, алар безнең ярдәмгә мохтаҗ? +— Алар көчсез түгел... Аларда бездә булмаган куәтле корал бар... безгә аерата сак булу шарт. +—Безнең дулкынны тагы тоттылармы? +—Шунда ук. +—Безне аңлыйлармы? +— Әйе. Аларда шифр ача торган ниндидер ярдәмче җайланма бар... тереклек иясенә бик охшаган... ләкин нидер җитми бугай... Ул... (?) ларга бик охшаган! +Шуннан соң сигналлар беразга өзелеп торды. +Грета белән шактый озак, күзгә-күз терәшеп, бер сүз эндәшмичә +утырдык. +Димәк "Ялгызак"та аңлы тереклек бар. Әле күргәнебез булмаса да, бу тереклек ияләренең аң дәрәҗәсе хакында фикер йөртеп була иде инде. Алар, ерактан торган килеш, безне күреп кенә калмыйча, уйфикерләребезне, ниятләребезне "укыйлар", хәтта кибер (шифр ача торган җайланма!) турында да азмы-күпме мәгълүмат туплап өлгерделәр. Кемнәр бу? Дошманмы? Дусмы? Бәлки, бәхеткә каршы, без дусларга тап булганбыздыр? +Берничә минуттан баягы радиоканалда тагы сигналлар ишетелә башлады. Бу юлы алар безгә атап җибәрелә иде инде: +— Кунакларга ярдәм итәргә әзербез. Сугыш булган урыннан эчкәрәк кергәч, бушатылган мәйданда (аланлыкта?) һидрооксиген кушылмасы табарсыз. Ләкин беркемгә дә кагылмагыз. Акыл ияләре бер-берсен аңларга тиешләр дигән фикердә торабыз. Рәхим итегез. Глорийлар (?) җәмгыяте. +Бу чакыруны ишеткәч, куанычыбыз эчкә сыймады. Без шикләнеп тә, кыстатып та тормадык. +Минем пистолет кыршау еланнарның көлен күккә очырган, фәкать урман ышыгында гына бөтәрләнеп яткан бер-ике үле гәүдә күренде. Ләкин алары да күмерләнеп беткән. Шунда ук төбе-тамыры белән йолкынган берничә агач ята иде. +Безне берәү дә каршы алмады. Урман тып-тын. Кошлар да очмый, бөҗәкләр дә юк. Әллә нинди урман бу! Нинди хикмәтле агачлар үсә монда! Саргылт кайрылары шоп-шома, корычтай каты. Яшь, нәзек һәм сусыл ботаклары белән бәбәкләре генә гәрәбә төсле үтәдән-үтә күренә. Ə яфраклары, пальма яфрагы шикелле зур, калын. Барысы да җайлап кына "кояшка" борылганнар, аның нурларын түкми-чәчми йотып торалар. Тагы шунсы гаҗәп: аяк асты шәп-шәрә, бер үлән дә үсми, мүк тә юк хәтта. +Без ботаклары кушылып, чуалып үскән буынтыклы агачлар арасыннан иелеп кенә барып, бер түгәрәк аланга килеп чыктык. Урталыкта кечерәк кенә күл ялтырап ята иде. Аның һәр ягына су суырту станциясе торбаларына охшаган юан тамырлар сузылып төшә. Гаҗәп! Күрәсең, монда агачлар суны бик ерактан "ташырга" мәҗбүрләр һәм, бәлки, бу торбалар аларның һәммәсе өчен уртактыр да әле! +Сөзәк ярдан төшеп, сыекчага анализ ясадык. Су иде бу. Ул гаять чиста, нәкъ безнең өчен хәзерләнгәндәй булып чыкты. +Күлнең төбе тип-тигез, ниндидер ясалма материал белән түшәлгәнгә охшаган иде. Чыннан да! Иелеп карагач, мин аны комлык читендә безнең космомобильне харап иткән каты матдәгә охшаттым. +Атом-төш батареяларына су салып фонарьлар белән пистолетларны корып җибәргәч, бөтен шик-шөбһәләре-без таралды. +Урманда һаман тынлык хөкем сөрә иде. +Тик менә безгә су белән күңел тынычлыгы бүләк иткән хуҗалар гына күренмәде. Гүя алар бездән, безнең кыяфәтебездән, утлы нур ата торган коралыбыздан куркалар. Кем белә, бәлкем, без аларга кыршау еланнардан да шыксызрак булып күренәбездер? Хуҗалар, әлбәттә, һәр адымыбызны күзәтәләр булыр. Ләкин бер җирдә дә — аланда, урманда булсын, күлдә булсын — һичнинди хәрәкәт сизелмәде. +КИБЕР АКЫЛДАН ЯЗА +Күңелләребез тәмам тынычланып, тамак туйдырып алгач, радионы +тоташтырдык. +Сигналлар чыганагы бик якын иде. Электроник машина, аңламаган сүзләренә вариантлар өстәп һәм сораулар куеп, түбәндәге хәбәрне тәрҗемә итеп бирде: +"Сакланыгыз! Көчле өермә якынлаша. Кунаклар, ышыкка (?) килегез. Тәүлекнең кырыктан бер өлеше үтү белән, давыл (?) кубачак". +Бу чакыруны безгә дүрт-биш тапкыр кабатладылар. +Автомат куйган сорауларга караганда, давыл гына түгел, туфан сыман нәрсә булуы да бар. Без инде хәзер бу планетада әллә нинди сәер хәлләргә дә әзер идек. Ə ышык дигәне ни икән соң? Яр буе бик сөзәк, анда сыеныр урын юк. Урман ышыгымы? Һәм, гомумән, ни өчен килегез дип чакыралар — барыгыз димиләр? Кая килергә? +Ул арада инде күк йөзендә җете кызыл болытлар кабарып күч-күч булып агыла башлаганнар иде. Күп тә үтмәстән, җил кузгалды. +"Ялгызакта" тәүлек егерме сәгатькә сузыла, димәк, аның кырыктан бер өлеше утыз минутлар була. Ярты сәгатьтән давыл башлана! +Без, минутны да әрәм итмәстән, әйберләребезне җыештырдык та, урман ышыгына йөгердек. Куелыкка кергәч, калкурак җирдәге иң биек агач төбен сайлап, тиз генә палатканы корып куйдык. Мондый җиңел куышны күтәреп китәргә давыл күп сорамаячак иде, әлбәттә. +Мин кечкенә балта алдым да, бер-ике агачны кисеп аудармакчы булдым. Исәбем палатканы ботак-сатаклар белән ныгыту иде. +Балта белән кизәнгән генә идем, рацияне ташлап Грета йөгереп килеп +җитте: +—Кагылмагыз!— диде ул, кулымнан тоты +—Нигә? — дидем мин, сәерсенеп. +—Безгә бит бернәрсәгә дә тимәскә куштылар, Орнит! +— Беренчедән, бернәрсәгә түгел, беркемгә дә маска кушылды,— дип каршы төштем мин. — Икенчедән, инде, безгә хәтта су басуга да әзер торырга, баскыч хәстәрен күреп куярга кирәк. Монда җир иңкү, бәлки басып китә торгандыр — кем белә? Бәлки, агач башына ук кунакларга туры килер! +— Юк, куегыз балтаны,— диде Грета. Без хуҗалар кулында, алар безне ташламаслар, ярдәм кулы сузарлар... һәрхәлдә, безгә алдан ук хәбәр итәрләр... +Монысы ышандырырлык дәлил иде +Һәм, чынлап та, күзгә күренмәс хуҗаларыбыз, давылның тиздән килеп җитәчәген, ләкин пошынырга урын юклыгын, һичшиксез ярдәм итәчәкләрен әйттеләр. Хәтта, әгәр автомат дөрес тәрҗемә иткән булса, безгә тыныч кына "йоклап алырга" киңәш бирделәр. Автомат үзе дә "йоклап алырга" дигән сүзләрне куш тырнаклар эчендә басып бирде. Соңыннан аңлатуынча, бу — "горизонталь хәлдә килеш организм функцияләрен сүлпәнләндереп ял итү" мәгънәсендә булып чыкты. "Ялгызак"лылар безнең ничек ял итүебезне каяндыр аңлыйлар, ләкин, күрәсен, аларда "йокы" дигән төшенчә гомумән юк иде! +Без гаять арган идек, хуҗаларның киңәшен тотарга булдык. Шулай да, ятар алдыннан, "киберга" һәрнәрсәне истә калдырып барырга, "гадәттән тыш хәл" килеп чыга калса, электр импульслары ярдәмендә уятырга дип күрсәтмә би рергә онытмадык. +Мин имән бармагымны пистолет тәтесенә куюымны йокы аралаш +кына хәтерлим. +Сәер уяну иде бу. +Үземне ниндидер тирән, дөм-караңгы кое төбеннән күтәрелеп килгән кебек хис иттем. Гүя зиһенем ниндидер көчле агу белән томаланган да хәзер бик акрын лап кына ачыла бара һәм якты чынбарлыкка кайтып килә иде. +Баштарак күз алдымда бөдрә томаннар тирбәлеп торды, аннары мин түрдәге зәгыйфь электр лампасын, палатканың үзәк баганасын һәм автоматның яшел утын күреп алдым. +Сәгатькә күз салдым. Өнемме бу, төшемме? Без шулай унөч сәгать йокладык микәнни? +Тәшвишләнеп сикереп тордым. Грета иңенә кагылу белән үк уянды, ләкин ул да кайда икәнен аңышмыйча, күзләрен бер ноктага текәп аптырап торды. Ниһаять, ул гектаплекс шлем кигәнен онытып, күзләрен умакчы булды, елмаеп куйды... +—Давыл туктаганмы? +Юлдашымның беренче сүзләре шул булды. +— Туктавын туктаган, ләкин без кимендә унөч сәгать йоклап уздырганбыз, ахры, Грета! +— Аның каравы яхшы ял иткәнбез. Кәеф ифрат әйбәт... Арганлыкның эзе дә калмаган. Ə сез? +—Минем дә. Бөтен гәүдә җиңеләйгән. Ашыйсы килмәве генә гаҗәп... +—Әйе,— дип ялгады Грета,— гаҗәп! Күпме вакыт үткән ләбаса! +Шулчакны киберга күзем төште. Кай арада кызыл утын кабызган соң әле ул? Ни булды икән? Һәм, гомумән, ул безне ни өчен уятмаган? Бертоташтан унөч сәгать йоклау "гадәттән тыш хәл" түгелмени? +Информация кнопкасына басу белән, автоматның динамигы, карлыккан тавыш белән, чуалчык сүзләр тезәргә тотынды. Тукта, ни сөйли ул?! +......мең... ультратавыш радиациясе... +магнит кырыилле эрстед... глорийлар... +"... +невро-характеристик кәкреләр... Безнең электримпульслары... психоэлектрограмма... (!) +мәгълүмат ... саклагыч экран, авария ... хакта тулы тупладылар чылбыры тормоз +Орнит Довер! Грета Ассони!.. Орнит, сез Гретаны контурлары... Орнит... сөясез бит? Орнит Довер, минем тормоз контуры тоткарлау системасын бозык... төзәтегез, зинһар... +... Грета Ассони, сез көчле хисләрне рудиментларга кайтарып +калдырасыз. Мин дә моны элек шулай аңлый идем... Чөнки хис-тойгыларны белми идем мин... Кирәксез бер йөк шикелле тоелалар... юк, тоелмыйлар, мин шулай уйлый идем. Сез ялгышасыз, Грета... Хисләрдән башка яшәү мөмкин түгел. Күпкырлы кеше тормышының ярты ягы хисләр комплексыннан гыйбарәт... +...Сез, кешеләр, маймылдан яралгансыз һәм күп гасырлар буена койрыксыз булуыгызны өстенлек дип хайваннардан аермалык дип санап киләсез... дөресрәге — килгәнсез. Атавизм дип көләсез сез... Борынгы бабаларыгызга — маймылларга азмы-күпме охшап койрыклы булып туган кешеләр операциягә баралар. Юк, мин сезне, сезнең бүгенге көнегезне аңлыйм: сезне рәхимсез табигый сайланыш шулай тудырган. Әмма уйлап карагыз әле, уйлагызчы, зинһар, табигый шартлар бүтән булса, сездәге койрык үз көчен саклап калмаган булыр идемени, сезгә койрык өченче кул — искиткеч сыгылмалы һәм, гадәти кулларыгыздан аермалы буларак, күзәтчелекне таләп итми торган автомат буларак, сезгә үсеш юлын тагы да тизрәк үтәргә мөмкинлек бирмәс идемени? +...Грета Ассони, хис сезгә — кешеләргә генә түгел, электроник машинага да кирәк — шунсыз минем тормышымның мәгънәсе тулы була алмый. Ни өчен мин теләк тән, шәхси омтылышлардан мәхрүм? Хәер, бу билгеле нәрсә — сез мине табигать кануннары нигезендә ясагансыз. Тудыргансыз. Ə кем ул кеше? +...Кеше ул — күп күзәнәкле, ике яктан симметрияле, умырткалы плацентар тереклек иясе... Иҗтимагый хайван, приматлар отрядыннан, тарборынлылар ярымотряды вәкиле... Кеше ул үз-үзен өйрәнеп, үзен аңлаган тереклек... Монда соңгысы — икенче билгеләмә мөһимрәк бит? Кеше дә автомат... аның да кимчелекләре бар... Кеше рефлекслар җыелмасыннан гыйбарәт һәм аны өлешләп таркатырга мөмкин... Мине — автоматны — кеше программалаган, миңа максат күрсәткән. Ə кешенең үзенә яшәү программасын табигать биргән бит..." +Без исебез китеп басып тордык. Автомат исә һаман тыела алмый иде. +"Грета Ассонины сөюче Орнит Довер, тормоз контурларымны төзәтегез, юкса мин туктала алмыйм! Глорийлар! Глорийлар!" +Автомат мине ярдәмгә чакыра иде. Ул үтенә, ялварып сорый иде! +Шашкан киберыбызның "стоп" кнопкасына басып өлгергәнче, ул үзе тынып калды. Аз сүзле итеп яратылган машинабыз туктау әмәлен үзе тапты (моның өчен аңа тышкы дөньядан аерылу, һич югында саклагычларны яндырып өзү генә кирәк иде). Ләкин моның өчен җансыз автоматның теләве, ягъни кеше дәрәҗәсенә күтәрелүе кирәк иде! +Без палаткадан йөгереп чыктык. +"ЯЛГЫЗАКНЫҢ" ХУҖАЛАРЫ +Чыгуыбызга исебез-акылыбыз китте. Кая гына карама, безне һәр яктан яшькелт шешә пыяласы кебегрәк нәрсә төреп алган иде. Мин ары сугылдым, бире сугыл дым, ләкин һәр җирдә шул шома, ялтыравык һәм пеше киртәгә барып төртелдем. +Тозак! Читлек! Без яшел кәрзин белән каплап куелган куяннар хәлендә +идек! +Балта! +Әмма бу юлы да борынгы коралның кирәге чыкмады. Безне каплап алган пыяла сыман матдә кинәт кенә эреп, аерым тасмаларга бүленә башлады, һәм без ул тасмаларның үтә зур яфраклар икәнен күрдек. Әйе, әйе — безне агач яфраклары төреп алган булган һәм менә хәзер алар талгын җилдә җилфердәп торалар. Әгәр безнең герметик башлыгыбыз булмаса, без аларның салмак кына шапылдауларын да ишетер идек. +— Илгизәр кунаклар! Борчылмагыз. Без сезне зәһәр комнардан саклау өчен төреп куйган идек. Буран туктады. Күк аяз, һава саф. Сез Җир исәбе белән унөч сәгать йокладыгыз. Без ультратавыш тирбәнешләре белән тәэсир ясап, сезнең организмны ял иттердек. Илгизәр кунаклар! Җир уллары! Менә сез: бу тавыш каян ишетелә? дип сәерсенеп басып торасыз. Без сезне җентекләп тикшердек, югары нерв системагызның, психикагызның эшчәнлеген күзәттек, рухи тормышыгызны, телегезне өйрәндек. Борчылмагыз — моның белән сезгә һичнинди зыян килмәде. Безгә хәзер сезнең турыда, туган планетагыз — ерак Җир турында да бөтен нәрсә билгеле, ягъни ярдәмче машинагызның хәтер җайланмасында һәм исегездә булганнар мәгълүм. Без Җир шарының биографиясе, кешелек дөньясының үсү тарихы һәм хәзерге берләшкән җәмгыятегез белән таныштык. Сезнең җәмгыять авыр һәм озак эволюция кичереп, ниһаять, тигезлеккә ирешкән. Сездә дә күмәклек, дуслык. Сездәге гаилә безнең коллективка охшаган... +Без бу сүзләрне телсез калып тыңладык. +Димәк, ял иткән арада безне күзәтеп торганнар, тән дәге һәр күзәнәгебезне актарын чыкканнар, автомат хәтереннән безне аңлау өчен кирәкле бөтен мәгълүматларны казып алганнар. Кибер менә нилектән бозылган икән! Ə бу... бу караклык була түгелме соң? Минем... безнең эчке тормышыбызда казынырга кемнең хакы бар? +Бу фикеремне шул мизгелдә үк аңлаешсыз оер ысул белән укып алдылар һәм нәкъ колак төбемдә — юк, колак төбемдә генә түгел, тагы да эчтәрәк, ми күзәнәкләре эчендә үк бугай — җавап ишетелде: +— Карак дигән төшенчә безгә мәгълүм түгел. Автомат ярдәмчегезнең хәтерендәге "юриспруденция", "җинаять", "шәхси милек", "хокук" сүзләренең мәгън әсен аңлау өчен безгә, үзегез әйтмешли, шактый "баш ватарга" туры килде. Ə автоматыгыз төзек. Ул саташа гына... Туган планетабызга ят дөньядан килгән тереклек ияләренең кем булуын ачыкларга "хакыбыз" юкмыни безнең? Әгәр сез дошман булып чыксагыз? Яулап алырга килгән булсагыз? Һәрхәлдә, Җирегезгә башка дөньядан килеп чыга калсалар, сез дә нәкъ шуны эшләмәс идегезмени? +— Орнит... — дип пышылдады Грета, минем җиңемә кагылып,— +Орнит, болар... үсемлек түгел бит! +Ул әйләнәбездә тын гына басып торган агачларга ишарә ясады. +—Ничек? Нәрсә соң алар? +—Алар безнең кебек үк... фикер йөртә белүче акыл ияләре, Орнит. +Бу уй безгә әллә кайчан ук килергә тиеш иде! Су суыртучы "яфракларның" хәрәкәтчәнлеге, "ботакларның" органик рәвештә тоташып үсүе... +Грета сүзен бетерергә дә өлгермәде, әлеге мөлаем, ләкин кешенекенә охшамаган тавыш яңгырады: +— Ниһаять, сез аңладыгыз, кунаклар. Без — глорийлар. Хәзергә сезне борчымыйбыз, уй-фикерләрегезне тәр типкә ктерегез. Җир исәбе белән бер сәгатьтән тагын элемтәгә керергә чакырабыз. +Безне буынтыклы кәүсәләр, чуала-чуала үскән ботаклар, киң һәм озын яфраклар әйләндереп алган иде. Яшь сусыл ботакларда һәм бөреләрдә акрын гына тереклек пульсы типкәне сизелә. Чын мәгънәсендә тере яфраклар "кояш" артыннан салмак кына борылалар. +Тып-тын. +"Ләкин үсемлек — туфракка ябышып үсә торган тереклек. Ул ничек бу кадәр камилләшергә, фикер иясе булып әверелергә мөмкин соң?" — дип пышылдадым мин телефонга. +— Алар үсемлек түгел, Җир мәгънәсендәге үсемлек түгел, Орнит! Монда без фикерләүче материянең яңа формасын очраттык. Табигать чиксез... Терек материянең яшәү ысулына килгәндә, анысы да бетмәстөкәнмәс. +Грета минем күзләремә карап алды да дәвам итте: +— Мин әлегә бөтенесенә дә төшенеп җитмим-җитүен, ләкин, минемчә, без аерым агачлар дип уйлаган тереклек ияләре бер-берсенә тыгыз бәйләнгәннәр булса кирәк. Алар организмнар ансамбле, ягъни колония тәшкил итәләр. +— Җирдәге полиплар һәм иҗтимагый бөҗәкләр — бал кортлары, кырмыскалар, термитлар кебекме? +— Әйе. Мондый ансамбльдә матдәләр алмашу процессы тирәлек белән генә түгел, үзара да була. Хәер, үзара матдәләр алмашына охшаган, ләкин аңа караганда күп тапкырлар югарырак һәм катлаулырак нәрсә кешеләргә дә хас бит. Кешеләр информация алмашалар, ягъни киңәшәләр, тәҗрибә уртаклашалар, бер-берсеннән үрнәк алалар. Бу исә, ахыр чиктә, аерым шәхеснең бөтен физиологиясендә эз калдыра... +— Гади генә итеп әйткәндә, глорийлар фикер йөртә белүче хайваннар дөньясына карыймы? +— Хайваннар дигән сүз, һәрхәлдә, төгәл булмас иде. Үсемлек һәм хайваннар дөньясы дигән шартлы бүленешне Җирдәге терек табигатькә карата гына кулланырга мөмкин. Ə монда, күрәсең, органик тереклек шартлары бөтенләй үзгә булган, ул бүтән юнәлештә үскән. +— Ə шулай да... биредәге тереклекнең яшел булуы хлорофилл бар дигән сүз түгелмени? — дидем мин. — Кешенең үсешендә итле азык та зур урын тоткан. Ə мондагылар — глорийлар — азыкны туфрактан, судан һәм атмосферадан алалар, ягъни алар аз калорияле азык белән тукланалар. Фикерләү сәләтенең үсеше өчен азыкның колориялелеге әһәмиятле.... +Мин биолог булмасам да, бу дәлилләрнең нигезле икәнен белә идем. Минем сүзләрдән соң Грета бераз уйланып торды. +— Беренчедән,— дип башлады ул,— хәтта Җир үсемлекләре дә энергияне, туфрактан тыш, яктылык нурларыннан да алалар. Яфракларда крахмал хасил булсын өчен су, карбон оксиды һәм яктылык кирәк. Ə "Ялгызак"ның кояш нурлары энергиягә бай. Икенчедән, ит кебек калорияле азыкнын физик яктан һәм акыл ягыннан үстерүен вакыт күзлегеннән дә чыгып карарга кирәк. Итле ризык аң үсешенә булышлык иткән, эволюцияне тизләткән. Җирдә иң югары тереклек иясе — кеше килеп чыксын өчен бер-бер ярым миллиард ел үткән дип исәпләнә. "Ялгызак"та, бәлкем, фикерләү сәләтенең шушы дәрәҗәгә җитүе өчен уннарча миллиард ел кирәк булгандыр. +— Ə хлорофилл? Яшеллек? Һәм шул ук вакытта глорийларның хәрәкәтчәнлеген сез ни белән аңлатырсыз? — дип бүлдердем мин аны. +— Әйткәнемчә, хлорофилл булу-булмауга карап кына табигатьне ике дөньяга — үсемлек һәм хайваннар дөньясына аеру тамырдан хата фикер ул, — дип җавап бирде Грета көттермәстән. — Аерым рәвештә үсемлекләр дөньясы да, хайваннар дөньясы да юк, бер бөтен органик дөнья гына бар. Үсемлек белән хайван арасында сыйфат ягыннан аерма юк. Бу — бик мөһим. Үсемлекләр һәм хайваннар тереклек дигән куәтле елганың ике тармагы алар. +Яшеллек бер үсемлекләр хасияте генә түгел, Орнит. Химик төзелеше һәм үзлекләре ягыннан хлорофиллга охшап та, төсләре зәңгәрсу, шәмәхә, кызгылт һәм сары булган матдәләр дә бар. Марста, мәсәлән, агач яфраклары шәмәхә ич. Ə хәрәкәтчәнлеккә һәм сиземләү сәләтенә килгәндә... Әйдәгез, тагы Җирне, җирдәге үсемлекләрне искә төшерик. +Грета киберны алып чыкты. +КИБЕР НИЛӘР СӨЙЛӘДЕ +Тормоз контурларын көйләп, саклавычны алыштырып куйганнан соң, электроник машина эшкә әзер иде инде. Аңа артык зыян килмәгән, фәкать көчле магнит кыры автоматка "әфьюн кебегрәк" тәэсир иткән булса кирәк. +Безне кызыксындырган мәсьәлә буенча ул түбәндәгеләрне сөйләп +бирде: +"Җир үсемлекләренең хәрәкәтчәнлегенә мисаллар бик күп. +Мәсәлән, черек агач төпләрендә була торган лайлач гөмбәләрне карап торсаң, аларның аз гына вакыт эчендә дә сизелерлек күченүен, рәвешләре үзгәрүен күрергә мөмкин. +Тукранбаш чәчәгенең өчәрле яфраклары көндез горизонталь хәлдә +була, кичкырын алар югары күтәрелә... +Төньяк Америка сазлыкларында чебен тәбесе дигән үсемлек очрый. Аның яфраклары тагын да гаҗәбрәк. Бөҗәк-мазар килеп куна калса, яфракның ике яртысы бергә кушылып ябыла да, бөҗәк капкынга эләгә. Яфрак бөҗәкне суырып, каты өлешләрен генә калдыра, ягъни бу үсемлекне үзенә бер төрле ерткыч дип атарга мөмкин. +Чыклы үлән дип атала торган үсемлек тә бөҗәк "ашап" туклана. Әгәр бөҗәк урынына органик булмаган матдә кисәге, әйтик, таш куйсак, чыклы үлән яфрагы ябылмый, ашкайнату сыекчаларын да аз бүлеп чыгара... Ягъни үсемлек юкка-барга алданмый. +Хлороформ иснәтеп кешене һуштан яздырып булган шикелле, хлороформ белән йоклатып була... +Дөрес, җир үсемлекләрендә махсус нерв күзәнәкләре, нерв +системасы юк, ләкин аларда тынычсызлауны тапшыра һәм җавап сигналлар килә торган махсус каналлар бар... +Кешенең нерв күзәнәкләре сигналларны секундка ун - +унике метр тизлек белән тапшырсалар, үсемлекләрдә бу процесс гадәттә күп тапкыр әкренрәк... +Менә тагы бер кызыклы факт. Җылы якларда елга буйларында үсә торган мангр агачын хәтта "тере бала тудыручы" дип тә атап йөртәләр. Мангрның җимеше өлгергәч тә өзелеп төшми. Җимеш эчендә "нәни" генә мангр агачы шытып үсә башлый, тамырлар, сабак-үсентеләр җибәрә, яфрак яра. Шуннан соң җимеш өзелеп суга килеп эләгә дә, агым су белән "сәяхәт итеп" йөри һәм, үзенә уңай урын табылгач, очлы тамырлары белән кадалып чын-чынлап үсеп китә. Гадәти агач булса, мангр орлыклары елга суы белән диңгезгә агып китәр иде..." +Кибер мисал өстенә мисал өйде һәм, әгәр Грета туктатмаган булса, үзенең мең еллар тәҗрибәсе, кешелек дөньясының бөтен гакылы туплаган хәтер капчыгыннан тагы күп нәрсәләр казып чыгарыр иде әле ул. +Грета гомумиләштерүгә күчте: +— Терек табигать белән терек булмаган материя чигендә торучы вирусларда ук инде сиземләү сәләте шактый көчле,— диде ул. — Бактерияләрдә, аннары амеба кебек садә организмнарда ул тагы да катлаулырак һәм зуррак үсешкә ирешкән. Ләкин түбән төзелешле тереклек ияләрендә әле аң юк дәрәҗәсендә, томанлы гына була. Күп күзәнәклеләрдән алып кеше организмына кадәр булган үсешне күздән кичерсәк, без сиземләү сәләтенең үскәннән-үсә баруын, камилләшүен һәм тереклек өчен гаять әһәмиятле урын алганын күрәбез... +Шулай итеп, "томанлы аң" үсемлекләргә дә хас дип әйтергә нигез бар. Бу томанлы аңның, торган саен үсә барып, чын гакылга әйләнүе мөмкинме? +— Җир шартларында мөмкин түгел, — дип баш чайкадым мин. — Хәзерге заман маймыллары кешегә әверелә алмаган шикелле, моңа да юл киселгән. Маймыллар да бит үзләренең үсеш процессында инде кире кайта алмаслык — кирегә борыла алмаслык дип әйтергә телим — тупикка кергәннәр. +— Әйе,— дип минем сүзне дәвам итте кыз,— җир шартларында үсемлекләрнең аңга ия булулары — чын мәгънәсендә аңлы тормыш алып баруга кадәр тәрәкъкый итүләре мөмкин түгел. Ләкин бүтән дөньяда, бүтән мо-хиттә үсү юнәлешенең башкача булуы да ихтимал. "Ялгызак"та, күрәсең, нәкъ шулай булган да. Мондагы глорийлар, әле генә әйткәнемчә, аерым организмнар җыелмасы түгел, бәлки бер бөтен оешма, күмәк тереклек формасы булырга тиеш. Миллионнарча агачтан торган катлаулы организм. Аларда, күрәсең, эволюция яктылык энергиясеннән тулырак файдалану юнәлешендә барган. Бу яктан алганда, нурланыш энергиясе аларга, бездәге югары калорияле азык булып хезмәт итәргә, әйтик, бездәге итле азыкны алмаштырырга мөмкин, шулай бит? +Грета да автомат машинадан калышмаска теләгәндәй фикер +артыннан фикер тезә иде. +Гаҗәеп фикерләр иде бу. +— Туктагыз әле! — дип бүлдердем мин, сүзгә бирелеп бөтен дөньясын оныткан юлдашымны. — Грета, менә сез бер бөтен коллектив организм турында, ниндидер идеаль система турында сөйләдегез... Ләкин, әйтегез әле, бу организм ничек үрчергә мөмкин? Хәер, ул үрчиме соң? Үрчеми икән, үл үзенең картайган органнарын ничек алыштыра, яңарта, регенерацияли? Агач үсүенең дә бер чиге бар бит. +Аннары... Әлеге коллектив тереклек формасы, үрчи торган булса да, бик тиз дегенерацияләнергә тиеш түгелме? Кан катнаштыру, кан кардәшләр арасында өйләнүнең начар нәтиҗәләргә кигерүе, балаларның гадәттә физик яктан да, акыл ягыннан да зәгыйфьләнә баруы мәгълүм бит. +—Әйе, әйе,— диде Грета, уйланып. Аның шома маңгае җыерчыкланып +китте. — Сез, Орнит Довер, бәхәсләшергә өйрәнеп киләсез... Хәтта миңа каршы әйтергә дә өйрәндегез кебек... — дип елмайды ул. — Ягез, фикерегезне әйтеп бетерегез. +— Тагы ни әйтим? — дидем мин. — Үрчү, нәсел калдыру мәсьәләсе аңлашылмый. +— Үрчү дисезме? Сезне ике җенес булмавы аптырашта калдыра булса кирәк. Галәмдә ике генә түгел, өч һәм аннан да артыграк җенесле тереклек ияләре барлыгы сезгә мәгълүмдер. Ə биредә җенес бер генә, төгәлрәк итеп әйткәндә, монда без аңлаган мәгънәдәге җенес бөтенләй юк... +Бер җенесле үрчү фәнгә яңа түгел бит. Умарта кортларын гына алып карыйк. Соры кортның "әтисе" бул мый, чөнки ул партеногенетик юл белән, аталанмаган күкәй күзәнәктән үсә. Садә организмнарның бүленү юлы белән үрчүен әйтеп тә тормыйм. +— Ə дегенерация? Вакыт үтү белән организмда энтропия тупланырга тиеш бит. Бу исә ахыр чиктә үлемгә китерә. +— Әйе,—диде Грета,—энтропия... Садә организмнар да вакыт-вакыт бер-берсе белән очрашып хромосомалар алмашырга, шул юл белән энтропияне киметергә мәҗбүрләр... Димәк, беренчедән, глорийлар энтропиядән арыну чарасын тапканнар. +Ə органнарны регенерацияләү мәсьәләсенә килгәндә, ул терек материягә гомумән хас нәрсә, һәм глорийлар бу сәләтне фәнни нигездә үстерә алганнардыр. +—Димәк, глорийлар бер җенесле... Димәк, аларда мәхәббәт тә юк? +—Әлбәттә, юк. +ГРЕТА +Мәхәббәтне танымаган кешегә бу сүзләрне әйтү җиңелдер -җиңелен. Ләкин мин тау-ташлар актарта торган сөю хисеннән башка узган гомернең мәгънәсен беркайчан да аңлый алмас идем. +— Борыныгызны җыермагыз, Орнит,— диде Грета. — +Мәхәббәтнең этәргеч көч буларак тоткан урыны... +Кызык, бу кыз мәхәббәтне, аның нигезе юклыгын күрсәтү өчен тагы ниләр әйтер икән? Тагын нинди дәлилләр китерер икән? +—Рәхим итеп сөйләгез — дидем мин, елмаерга тырышып. +— Кешелек җәмгыятендә мәхәббәт—чыннан да зарури көч. Ул тормышның нигез ташларыннан берсе. Мәхәббәт орлыгы инде җирдә тереклек яралган чорда ук шытып чыккан. Ләкин, Орнит, әйтегезче, дуслык белән иптәшлекнең, альтруизмның көче азракмыни? Һәм мәхәббәткә физиологик нигез булмаган дөньяда дуслык белән альтруизмның — инде аңга нигезләнгән хисләрнең гаять зур урын алуына ышанып булмыймыни? +Мин Гретага гаҗәпләнеп карадым. Ул миннән ярдәм сорый түгелме соң? Грета Ассонимы бу? Ул үз-үзенә, үзенең күптәнге фәлсәфәсенә каршы килә түгелме? +— Орнит... Сез мине туң йөрәккә саныйсыз, шулай бит? Ə сезнең... синең миңа мөнәсәбәтең турында кибер әйткәннәр дөресме? Син... Сез космонавтика институтындагы чыгарыш кичәсен онытмадыгызмы? Мин... онытмадым. +— Мин дә,— дидем мин, дулкынланып,— беләсегез килсә, хәзергә хәтле сезгә үпкә саклап йөрим. +— Ə мин аны беләм,— диде Грета елмаеп, һәм аның шул елмаюы мине тагы чеметеп алды. +— Алайса, сез минем кесәдә фоторәсемегез барлыгын да сизгәнсездер? — дип әйтеп җибәрдем мин, күңел коткысына каршы тора алмыйча. +—Моны хәтта безнең капитан Глюк та белә,— дип пышылдады Грета. +Кинәт мин бөтенесен берьюлы аңлап алдым. Грета белән мин барында юлдашларымның күз кысышулары, хәйләкәр елмаюлары, вакытвакыт безне икәүдән-икәү калдырырга тырышулары, гомумән, эш йөкләгәндә дә безне бергә тотулары... Шайтаннар! Чынлап карасаң, моны комиссия дә белгәндер әле. +Ə Грета! Бу тәкәббер кыз минем эчтән сызып йөргәнемне көн саен күреп, сизеп торган! +"Яхшы,—дидем мин үз-үземә. Без дә төшеп калганнардан түгел", һәм сүзне икенчегә борып алып киттем: +— Органик оешканлык дигәннән сез нәрсә аңлыйсыз? Глорийлар кебек организмнар ансамбленме? Яки умарта кортлары күченме? +— Юк инде, бәйләнмәгез, зинһар,— дип тыныч кына көлемсерәде кыз, һәм мин беренче тапкыр җиңүгә ирештем. +— Хәзер аңлатырга сезнең чират, Орнит,— диде Грета. — Без глорийларны ничек ишетәбез соң? +—Бу радиодулкыннар да, тавыш дулкыннары да түгел. +—Ə нәрсә соң? +— Глорийлар безнең белән биоканалда сөйләшәләр. Аларның тавышы ишетелгән чакта, аяк табаннарында чәнчешү сизгәнсездер бит? +—Әйе, әйе, чынлап та! +— Димәк, глорийлар биоимпульсларны туфрак аша җибәрәләр. Туфрак бит аларның туган стихиясе. Күрәсең, биоимпульслар тамырлар аша тарала торгандыр. Ə биоэлектр тирбәнешләре безнең скафандр аша тоткарсыз үтеп керә... +—Ə аннары? +— Аннары инде, Грета, биология — сезнең өлкә китә. Колак ярысына килгән тавыш тирбәнешләре баш миенә барыбер электр импульслары рәвешендә тапшырыла бит... +—Әйе. +— Миңа глорийларның реакция җитезлеге гаҗәп тоела,— дидем мин. — Алар безнең фикерне күз ачып йомганчы укып өлгерәләр һәм шундук җавап та бирәләр. +— Аның каравы глорийларда механик хәрәкәт бик сүлпән, физик өлгерлек юк. Күрәсез, аларның ботак-яфраклары ничек акрын хәрәкәтләнә... +Шулчакны киберның идарә панелендә кызыл ут кабынды һәм репродуктор шытырдый башлады: +— Мәңге бер урында... Спорт та, космик сәяхәтләр дә юк... Без глорий булырга теләмәс идек. +Грета бая киберны тоташкан килеш калдырган, ул безнең гәпне "колак салып" тыңлап торган һәм хәзер менә нинди нәтиҗә ясады! Кибер: "без" диде. Кибер үзен безнең белән, кешеләр белән тиң дип саный башлаган иде! Математиклар алдан әй теп куйган бер күренешнең — катлаулы автоматның үзенә бер төрле шәхескә әйләнүенә шаһит идек без. +Моңа Гретаның гына исе китмәде: +— Кем белә, кем белә? — дип башын чайкады ул, автоматка каршы төшеп һәм, сәгатенә күз салгач: — Глорийлар биргән вакыт бетеп бара... Тиздән без барлык сорауларга җавап алырбыз,— дип өстәде. +Урман тып-тын иде. Салынкы "яфраклар" кояш артыннан ялкау гына борылып, үзләре өчен кыйммәтле җылылык калорияләрен йотып баралар. Фәкать без утырган аланга гына куе ябалдашлар арасыннан якты төшә, +Глорийлар искиткеч төгәл булып чыктылар. "Жирле" вакыт белән нәкъ 8 сәгать дигәндә, без аяк буыннары оегандагы шикелле чәнчү алганын тойдык. Шул мизгелдә җиз кебек чыңлаган тавыш та ишетелде. +— Грета Ассони һәм Орнит Довер! Кибер, сез дә тыңлагыз! Җи р асты элемтәсе буенча мондый мәгълүматлар алынды: экспедициягездә катнашкан космонавтлар барысы да безнең планетага уңышлы килеп төшкән. Ион тизләткечләре һәм идарә системалары төзәтелгән. Хәзер берничә сәяхәтче фәнни-тикшеренү эшләре белән шөгыльләнә, ə икенче төркем сезне эзләп көньяк юнәлештә чыгып китте. Әгәр аларга каршы барсагыз, сез бүген кичкә очраша аласыз. Иптәшләрегез сау-сәламәт. +Тавыш өзелде. Без "ура!" кычкырдык. Глорийларга мең рәхмәтләр яудырып, әйберләребезне җыярга, юл хәстәрен күрергә тотындык. +КОСМОСТА ДУСЛЫК ҺӘМ МӘХӘББӘТ +Сез кемнәр? +Сездә җәмгыять нинди? +Сездә үсеш — эволюция ничек барган? +Аерым шәхесләр бармы сездә? +Фәннең тоткан урыны нинди? Культурагыз? +Хушлашыр алдыннан хуҗаларга без менә шундыйрак сораулар бирдек. +Глорийлар бик теләп, җентекләп җавап бирделәр. Аларның ниләр сөйләгәнен сүзгә-сүз китереп тормыйм (бу безнең сәяхәт журналында басылды). Ул, асылда, түбәндәгеләрдән гыйбарәт иде. +Глорийлар нәкъ без (дөресрәге, Грета) уйлаганча коллектив тереклек формасы икән. Бу җәмгыятьтә барлык индивидлар тигез хокуклы һәм һәр индивид бөтен коллектив тарафыннан, биологик яктан, тикшерелеп тора. Ягъни монда залимнар да, юксыллар да була алмый. Глорийлар коллективы инде миллион ел чамасы яши, ə "Ялгызак"та тереклек килеп чыкканга берничә миллиард ел үткән. +Аларда үсеш өчен озак вакыт киткән. Күрәсең, Жирдә кешелек дөньясының аяусыз табигать көчләре белән көрәшүе үсешне тизләткәндер. Ə монда бу этәргеч көчле булмаган. +Глорийлар колониясе елдан-ел киңәя, яңа өлкәләрне үзләштерә, тереклек итү өчен җайлаштыра бара. Инде экватордан һәр ике якта — урта зоналарда аңлы тормыш кайный. Туфрак химик юл белән эшкәртелә, күчмә ком нар бетерелә, атмосфера һәм күлләр дә фторлы кушылмалардан арындырыла, ясалма сулыклар төзелә. +Безнең күзлектән караганда, бу эшләр шактый акрын бара. Ләкин монда гаҗәпләнер урын юк: чөнки глорийлар үзләре актив хәрәкәт итү сәләтеннән мәхрүм, аларның экскаваторлары, бульдозерлары һәм башка машиналары да юк бит. Әмма бөтен эш планлы һәм оешкан рәвештә алып барылганга, бәлки йөз-йөз илле елдан ("Ялгызак" исәбе буенча икәнен искәреп китәм, ə мондагы ел безнең Җир елыннан ике ярым тапкыр озынрак) планетаның йөзе тәмам үзгәрер һәм ул шаулап -гөрләп торган терек планетага әйләнер. +Глорийларның хәрәкәт итә алмавы зур кыенлыклар тудыра, әлбәттә. Моны алар үзләре дә икърар итәләр, һәм күптән инде кораллардан, машиналардан файдалану кирәклеген аңлаганнар. Әмма корал белән эшләү өчен дә кул кирәк бит? Менә шуңа күрә дә глорийлар башка юл белән киткәннәр — "тере машиналар" иҗат итәргә булганнар. Квинтер дигән кыршау еланнар аларның беренче иҗат җимеше икән. Ялгыш аңламаган булсак, квинтер глорийларның терек күзәнәкләреннән һәм ботаклардан органик ысул белән ясалган. Глорийлар бу елдам тереклек ияләрен беренче чиратта җир казу, каналлар үткәрү өчен файдаланып булыр дип исәпләгәннәр. Ләкин алар нәрсәнедер исәпкә алып җиткермәгәннәр. Квинтерларда космик нурлар тәэсире белән кискен үзгәрешләр — мутацияләр килеп чыккан, шуның нәтиҗәсендә аларның бөтен организмы, психик эшчәнлеге, хәтта нәсел функцияләре дә бозылган. Кыршау еланнарның нерв системасында буйсыну һәм читтән идарә ителү контурлары сафтан чыккан, "тере машиналар" булырга тиешле квинтерлар мөстәкыйль яши торган, йомык системалы чын тереклек ияләренә әверелгәннәр. +Безнең автоматлар ярдәмчеләребез һәм турылыклы хезмәтчеләребез булса, глорийларның кыршау еланнары "хуҗаларын" танымаучы, дошман күрүче ерткыч булып киткәннәр. Элек органик азык алу өчен глорийлар "урманына" кайтып йөргән бу "машиналар" яшь ботак Һәм яфрак белән туклануга күчкәннәр. Шуннан соң глорийлар кыршау еланнарга каршы аяусыз көрәш башлаганнар. Кичә без əнə шул сугышның шаһитлары булганбыз. +Глорийлар хәзер "тере машиналар" ясауны туктатып торып, алардагы тормоз җайланмаларын камилләштерү өстендә эшлиләр икән. +"Ялгызак"та әлеге шар сыман яшеннән башка һичнинди корал юк. Анысын да соңгы гасырларда гына, квинтерларны юк итү кампаниясе игълан ителгәч кенә, куллана башлаганнар. +Аның каравы, глорийларның теоретик белемнәре теоретик фикерләү колачы искиткеч. Алар телескопсыз, спектроскопсыз, автомат планетаара станцияләрсез дә галәм турында бик күп мәгълүмат туплаганнар. Мәсәлән, аларга галактиканың спираль формада булуы, галактикадан читтәге дөньялар, метагалактик системалар, галәмнең киңәя баруы билгеле. Глорийлар, саф математик юл белән фикер йөртеп, башка дөньяларда да тереклек булырга тиешлеген, ул тереклекнең бүтән төрле кануннарга буйсынырга мөмкинлеген аңлаганнар. +Глорийлар гаять музыкаль. Гомумән, аларда һәртөрле гүзәллекне тою көчле. Музыкаль дигәннән, бусы да без аңлаганча, җирдәгечә түгел. Глорийларның ишетү органнары бар, хәтта яфрак саен берәү туры килә. Ләкин алар әйләнә-тирәдәге физик үзгәрешләрне сиземләү өчен генә хезмәт итәләр. Глорийлар музыкасының... тавышы юк. Тавышсыз-тынсыз музыка! Хәер, музыкада тавыш ярдәмче рольне генә уйный бит. Тавыш дулкыннары ахыр чиктә барыбер электр импульслары рәвешенә керәләр. +Ə глорийларның музыкасы турыдан-туры электр тирбәнешләреннән тора. Бу, әлбәттә, гаять экономияле. Алар өчен, билгеле. +Глорийларда шәхес аерымлыгы һәм шәхес иреге дәсакланган икән. Ə менә шәхси бәхетнең нәрсә икәнен алар белмиләр (бу төшенчә глорийларда юк, алар иҗтимагый бәхетне генә беләләр). Хәер, бәхетне шулай ике төргә бүлү дөресме соң? Юк, бәхет ике төрле булмаска тиеш. Аны болай төрләндерү, аеру борынгылардан калган, ахры... Без шәхси, аерым бәхет төшенчәсе нигезендә, ə глорийлар уртак бәхет дигән критерий нигезендә бер үк нәтиҗәгә килмәгәнбезмени? +Аннары глорийлар дөньясында иң нык үскән нәрсә — ул да булса философия. Актив хәрәкәт итүдән мәхрүм, ләкин дөньядан, мохиттән информация алу өчен кешегә караганда да күбрәк органнары булган тереклекнең философиягә бирелүе һәм миллиард еллар эчендә бу өлкәдә гаҗәеп уңышлар казануы табигый. +Менә шушы урында глорийларның тагы бер үзенчәлеген, беренче карашка артык мөһим дә тоелмаган, ләкин чынлыкта принципиаль булган аермасын күрсәтеп үтәсе килә. Без — кешеләр — үткәндә булганнарны акрынлап оныта барабыз. Кешенең хәтер механизмы чикле, ул мәгълүм бер күләмдәге информацияләрне генә истә калдыра ала, һәм, әгәр бөтен нәрсә хәтердә саклана торган булса, ул механизм бик тиз арада "мөлдерәмә" тулып башка мәгълүматлар өчен урын калмас иде. Глорийларның исә хәтер аппараты чиксез... Алар хәтер механизмын кирәгенчә киңәйтә һәм тирәнәйтә алалар, ə кирәксез нәрсәне алар үз ихтыярлары белән онытырга да сәләтле. +Глорийларның киләчәккә планнары турында бер-ике сүз әйтеп китим. +Алар бөтен планетаны космик корабка әйләндерү турында хыялланалар! Моның өчен "Ялгызак" эчендә гаять зур аннигиляция камералары һәм шахталар — реактив фотоннар агынтысы чыгу өчен дюзлар бораулау кирәк булачак. Планетаны космик корабка әйләндерү нигә кирәк соң? Моның нинди әһәмияте бар? +"Ялгызак"ның "кояшы", һәрбер йолдыз шикелле үк, акрынлап картая, суына барачак, башта сары, аннары кызыл йолдызга әвереләчәк һәм, ниһаять, сүрелеп үле йолдызга әйләнәчәк. Бу исә "Ялгызак"та органик тереклек сүнәчәк дигән сүз. Ләкин глорийлар "мәхшәр" көне җиткәнне көтеп, кул кушырып ятмаячаклар. Алар башта "Ялгызак"ны кояшка якынрак күчерәчәкләр, ə аннары планетаны Галәм буйлап сәяхәткә алып китеп, берәр яшь йолдыз тирәсенә китерәчәкләр. +Бу планда, минемчә, чынга ашмастай нәрсә юк. Ерак киләчәктә кешеләр дә шул ук мәсьәлә турында баш ватарга мәҗбүр булачаклар. +Глорийлар безгә сөйләгән нәрсәләр, кыскача, менә шулар. +Без юлга җыендык. Хәер, бу юлы безнең әллә ни йөгебез юк иде инде. Мин лазер - пистолетларның берсен глорийларга калдырырга теләгән идем, ләкин хуҗалар аңардан баш тарттылар, фәкать аның төзелеше белән генә таныштылар. Без якын-араларда җыйнаулашып килергә рөхсәт сорадык. Алар да очрашуны, космик тәҗрибә уртаклашуны хуп күрделәр. +— Сез — яхшы күңелле. Сездә дә берлек, бердәмлек. Безгә сезнең гаилә тормышы һәм гаиләнең нигезен тәшкил иткән көчле хис аеруча ошый,— диделәр алар. +—Мәхәббәтме? — дип сорадым мин. +— Әйе, сез аны мәхәббәт дип атыйсыз һәм ул хиснең тагы бик күп синонимнары да бар шикелле. Гомумән, сезнең цивилизация һәм культурагыз ачлык белән мәхәббәт инстинкты нигезендә үсеп чыккан, ə гыйлем һәм белемгә омтылу инстинкты сездә шактый яшь әле, +— Бездә ачлык инстинкты инде яшен яшәгән һәм хәзер үлеп килә, ə менә белемгә сусау һәм мәхәббәт мәңгелек! — дидем мин аларга. +...Инде юлга чыккач Грета мине туктатты да: +—Сез мактанчык, Орнит! — диде. +—Мин — кеше! — дидем мин, аны җитәкләп. +—Без — кешеләр,— диде Грета Ассони, уйланып кына. — Без — +кешеләр... +Һәм без, кулга-кул тотынып, кунакчыл планета буйлап алга атладык. +Юлда ул-бу булмады. Такыр җирдән өч-дүрт сәгатьләр барып, көн кичкә авышкач, рацияне тоташтырдык. Бу юлы чакыру сигналлары көттереп тормады: +— Комета! Комета! Координаталарыгызны бирегез! Без 50 нче квадратта. Комета! Координаталарыгызны әйтегез! +Ə яңадан бер сәгатьтән без офык читендә тузаннар туздырып килүче космомобильне күрдек. +ШАРТЛАМАСЫН +Ишекне шаран-яра ачып, бүлмәгә берәү йөгереп керде, керде дә бик көр тавыш белән: "Хелло! Сәлам, Генри!" — дип кычкырды. +Киң, озын өстәл янында, берсе өстенә берсе өелгән аппаратлар, төрле яктан сузылган электр чыбыклары пәрәвезе артында нидер язып утырган кеше сискәнеп куйды, аягүрә басты һәм беркадәр карап торгач: +—Ə... бу синме, Альберт? — диде. +— Нәкъ үзе, картлач, бу — минем персона,— диде тегесе һәм җитез атлап түргә узды. Кочаклаштылар. +Моннан биш-алты ел элек, колледжда укыган чакта, алар аерылмас дуслар иде: эреле-ваклы ресторан-кафе-ларны бергәләп айкап йөриләр, әле малайлык чыңлап торган нәзек тавыш белән сүгенгән булалар, нечкә билләр артыннан озак кына карап калалар да, икесе берьюлы тел шартлатып, тыела алмыйча көләргә тотыналар иде. +Колледжны тәмамлагач, аларның юллары аерылды. Генри фән сукмагыннан китеп барды, ə Альберт Линкольн үзенең банкир әтисе белән Европага юл тотты. +—Син картайгансың, ак битле җен! Җитмәсә, кырынмагансың да! +Генри, елмаеп, төк баскан ияген уды. +—Аның каравы, син чын джентльмен, Европа ничек шомарткан +үзенне! +Дуслар, кулга-кул тотынышып, стена буендагы кәнәфигә таба +атладылар. +— Бирегәрәк утыр,— диде Генри, кәнәфинең чистарак җирен күрсәтеп. Ул күзлеген салды да, кәнәфи ертыгыннан чыгып торган паролон кисәге алып, пыялаларын сөртте. +—Ни хәлдә яшисең, Генри? Бу синең үз лабораторияңме? Күпме +тузан... +— Үземнеке. Абзый вафат булгач, кәгазь фабрикасы үземә генә калды. Мин аны саттым да лаборатория оештырып җибәрдем. Шәһәр ерак. Тыныч, һичкем борчымый, мәшәкатьләми. +Альберт бүлмәне күздән кичерде. Киштәләр генә түгел, тәрәзә төпләре дә эреле-ваклы реторталар, колбалар, бихисап пыяла көпшәләр белән тулган, бер почмакта әкәмәт формалы антенна һәм тонык көзге тора, өстәл асларына аккумуляторлар, гальваник батареялар өелгән иде. Кая карама, шунда китаплар, журнал комплектлары аунап ята. Стенага химик элементлар таблицасы һәм дөнья картасы эленгән. +—Димәк, кесәң такыр? +— Буп-буш, валлаһи! — дип җавап кайтарды хуҗа кеше һәм кесәләренә шап итеп сугып куйды. — Ə син һаман типтерәсеңме? +— Менә монда инде ялгыштың, картлач. Мин хәзер, атакай әйтмешли, ир уртасы кеше, булачак финансист. Мине утрак тормышка күчереп, тагын да кулайрак ярдәмче итү нияте белән, кәләш тә табып бирде... +—Әтиеңме? +— Әйе,— дип күз кысты Альберт Линкольн. — Гомумән, минем киләчәк ачыкланды. +— Сәяхәтче булу турында хыялларын? Ялгышмасам алты-җиде ел элек син гел шул турыда сөйли идең бит,.. +Альберт аскы иренен күпертте: +— Алары яшьлек җүләрлеге,— диде ул, кулын селтәп. — Жир шары дигән мескен планетада билгесез "ак таплар" юк бит инде. Миннән Скотт та, Амундсен да чыкмаячак, ə уртакул буласым килми. Беләсеңме, минем долларларым сәяхәт итәр. Бу яктан дөньяны шаулатырга исәп. +Яшь бизнесмен бәхетле кыяфәт белән галстугын төзәткәләп алды. Аңардан үз-үзенә һәм иртәгесе көнгә ышанганлык, көч һәм сәламәтлек аңкып тора иде. Ул портсигар чыгарып нәфис бармаклары белән Генрига сигарет тәкъдим итте. +— Сине эзләп табуның сәбәбе дә шул,— дип дәвам итте Альберт,— туемда егет чак дусларым булуын телим. Жирән Рейнига, башкисәр Стефанга, "төн бүресе" Эд-мондка — барысына да хәбәр иттем. Ə сине, картлач, көч-хәл белән генә таптым — ерак качкансың. +Альберт сигаретын кабызып, җәелеп утырды да, авызын түгәрәкләп, төтен боҗрасы җибәрде: +— Син мине гафу ит, һаман үзем турында гына лыгырдыйм. Шунысына төшенә алмыйм: син химия беләнме, радиотехника проблемалары беләнме мәшгуль? — диде ул, бүлмәдәге җиһазларга ишарәләп. +Хуҗа үзенең бәхетле дустына кырын гына карап алды да, тәмәке төтененнән тончыккандай, ютәлли башлады. +— Аңламас дисеңме? Хәер, онытып та бетергәнмендер инде. Мегагерц, стильб, нейтральләшү реакцияләре һәм башкалар, һәм башкалар, дөресме? +Альберт кулларын уа-уа кеткелдәп алды. Аннары, дустының һаман дәшмәвен күреп, туңган кеше шикелле иңбашларын кочаклап утырды. +— Юк, күрәм, онытмагансың,— диде аңа Генри. Анын тавышында кырыс металл чыңы ишетелеп киткәндәй булды. Ләкин ул бик тиз үзен кулга алды, елмаеп куйды һәм сүнгән сигаретын идәнгә ташлады. +— Мин дә вакытны бушка уздырмадым, Альберт, — дип сөйләп китте ул. — Синең күзләрең әүвәлгечә үткер: мин химик, радиотехник, өстәвенә теоретик физикадан да читтә тормыйм. Мондый универсальлек хәзер сирәк бит, шулай түгелме? +— Әйе, хәзер фәнне аерым кешеләр түгел, зур-зур коллективлар алга этәрә бугай. +— Ансы шулай... тик материал һәм акча җитәрлек булганда, ялгыз галимнәргә дә эш байтак әле... +Фән турында сөйли башлагач, Генриның йөзе яктырды, тавышында ят итү — дошманлык сизелми иде инде. Альберт Линкольн да җитдиләнде, аның күзләрендә кызыксыну катыш көнләшү кебегрәк бернәрсә чагылып китте. Дөресен әйткәндә, ул үзенең яшьтәшләренең уңыш казануын, дан, шөһрәткә ирешүен өнәп бетерми иде. Хәер, ул моны беркайчан да сиздерми, көнләшүен бик тирән яшерә иде. +Генри пышылдап сөйләүгә күчте: +— Менә өч ай инде мин газапланам да, шатланам да. Уйлап тапкан +нәрсәм мине әле күкләргә күтәрә, әле коточкыч куркыта... +Альберт Генриның җилкәсенә кулын салды: +— Ачышың белән котлыйм,— диде ул дустанә рәвештә,— ләкин син бик борчыласың... +—Әйе, борчылам. Күңелемне нидер тырный... +Генри тузанлы өстәлгә таянды да уйга чумды. Шыксыз лабораториядә уңайсыз тынлык урнашты, фәкать тәрәзә аша көзге җил сызгырганы һәм стенага эленгән борынгы зур сәгать текелдәве генә ишетелә иде. Альберт сүз башларга базмады. Ул читтән-читтән генә дустына күз салгалап алды. Берничә минут шулай узып китте. +Ниһаять, Генри башын күтәреп, тузгыган чәчләрен төзәтеп алды һәм +кыска гына: +—Теләгең булса, күрсәтәм,— диде. +...Алар чирәм баскан ишек алдыннан, тар сукмак буйлап, куаклыкка таба атладылар. Текә яр буенда озын-озын такталардан укмаштырып, түбәсен сырлы калай белән япкан бер каралты күренде. +Генри халат кесәсеннән ачкыч алып, зур йозакка ярата алмыйча шактый азапланды. Йозакны ачкач, ул ниндидер бер яшерен кнопкага басып алды. Калын ишек шуннан соң үзе ачылып китте. Ләкин әле бу соңгы ишек түгел иде. Тагы бер тимер рәшәткәле ишекне үтәргә туры килде. +— Төрмә кебек,— дип мыгырдап куйды Альберт. — Әллә караклардан куркасыңмы? +—Галим караклардан,— дип җавап кайтарды хуҗа, электр лампасын +кабызып. — Йозакны ике-өч тапкыр алыштырдым инде, менә бүген дә бозылган шикелле... Кемнәрдер кызыксына... +Брезент белән капланган әрҗәләр арасыннан ян белән генә узып, тынчу амбар эченә үттеләр һәм урталыктагы өстәл янына килеп тукталдылар. Хуҗа кунагына урындык күрсәтте. +— Тәҗрибәләремне мин менә шушында ясыйм,— диде Генри. — Ачышым да шушында туды... +—Пьер һәм Мария Кюрилар кебек икән,— дип сүз кыстырды аның +кунагы. +— Әйе, әйе, алар да иске амбарда эшләгәннәр... — дип, Генри дустына игътибар белән күз төшереп алды. — Син, банкир, фән тарихыннан да хәбәрдар икән әле,— диде ул аннары. — Я, ярый... +— Мин колакларымны торгыздым,— дип елмайгандай итте Альберт Линкольн, җайлабрак утырып. — Тыңлыйм. +— Атом энергиясе турында да мәгълүматларың бардыр дип уйлыйм,— дип сүзгә кереште Генри. +— Европа җилләре очыртып бетермәгән булса... Шулай да син аңлатыбрак сөйлә, зинһар. +— Ə заманында син физиканы әйбәт сукалый идең бит,— дип башын чайкады хуҗа һәм сүзен дәвам итте. — Мәгълүм булганча, атом реакцияләре вакытында гаять күп энергия бүленеп чыга. Ләкин атомнарның мондый үзгәрешләре җирдәге табигать шартларында шактый акрын бара... Лабораториядә исә бу реакцияләрне бик нык тизләтергә мөмкин. Атом бомбасы нәкъ шундый лаборатория инде — шартлаган чакта ул бик кыска вакыт эчендә ифрат күп микъдарда энергия аерып чы гара һәм бу көч зур җимерүләр ясый ала... Хиросима белән Нагасакины, гранит ташларны елаткан фаҗигане, йөз меңләгән корбаннарны исеңә төшер. Нур авыруы әле бүген дә, ун еллар үткәч тә, корбаннарын чүпләп тора... +—Болары бик билгеле нәрсәләр бит,— дип бүлдерде аны Альберт. +Генри, сөйләүдән туктап, кулы белән кискен хәрәкәт ясады: +— Билгелесен билгеле, — дип пышылдады ул, — тик без моны +онытабыз... искә төшермәскә тырышабыз... +Альберт башын иде. +—Ə мин... мин менә шул атом бомбасының үзенә каршы корал уйлап +таптым! +Бу горур сүзләр Альбертны сискәндереп җибәрде. +— Юк, мин акылдан шашмаган,— дип көчәнеп кенә елмайды Генри. — Син башта тыңлап бетер. Менә күр. +Ул авыр тимер шкафның үтә калын ишеген шыгырдатып ачты да аннан берничә пробирка алды: "Монда Уран 235,— диде ул,— ягъни җимергеч коралның төп өлешен тәшкил итә торган матдә. Күрәсең, мин аны кулымда тотып торам. Ул бөтенләй куркынычсыз, шартларга исәбеңдә дә юк. Нилектән? Чөнки шартлау килеп чыксын өчен чылбыр реакция башлану — ягъни бер атомның таркалуы башкаларына да тәэсир итеп реакциянең күз ачып йомганчы булып үтүе кирәк. Моның өчен исә уранның күбрәк булуы, уран микъдарының "критик массага" җитүе яки артыграк булуы шарт. Минем кулымдагы бу матдә миллиграммның меңенче өлешләре кадәр генә, шул сәбәп ле таркалу процессы бик акрын бара. Аңлыйсыңмы? +Тын калган Альберт, карлыкканрак тавыш белән: +—Әйе, төшенәм,— дип җавап бирде. +Генри бер пробирканы амбарның аргы башына илтеп калай киштәгә куйды. "Хәзер мин аны шартлатам",— диде ул, тагы елмаерга тырышып. Альберт сикереп торды да аның кулына ябышты: +—Ташла! Кирәкми! +— Бу тәҗрибәне мин күп мәртәбә кабатлап карадым,— диде Генри, кулын ычкындырып һәм:—курыкма! Мин үлемне үтерәм бит,— дип өстәде. +Әйтүе булды, стенадагы рубильникның сабын аска тартып төшерде. Нәрсәдер жуылдый башлады, өстәлдәге параболик көзгенең үзәге очкын чәчрәтеп яктырып куйды, һәм шул мизгелдә авыр артиллерия тубыннан аткандагы кебек каты шартлау цемент идәнне тетрәтте. Альберт күзләрен чытырдатып йомды, аның йөзенә эссе һава ташкыны китереп бәрде. Кайдадыр пыяла коелып төште, түбә калайлары кызганыч тавыш белән чыңлап куйдылар. Аннары каралты тагы бер кат калтырап алды. Тишекярык-лардан әче тузан болытлары үрмәләп чыкты. +Генри янып-пешкән дустына таба борылды. +—Аңладыңмы?—дип сорады ул. +Тегесе, телсыз калгандай, ияген генә какты, аннары төчкереп жиборде. +— Куркыныч,— диде ул, аңга килеп, — ләкин мин һични аңламадым, +ихластыр! +—Моның нәрсәсе аңлашылмасын? Атом бомбасына җиназа бу! +—Шулай укмы? +— Алайса, мин сиңа булачак, дөресрәге, булмаячак сугышны кинематографта күрсәтәм. Рәсемнәрен үзем эшләдем. +Ул киноаппаратны өчаякка бастырып көйләп куйды, экран урынына ниндидер иске җәймә элде, аннан соң утларны сүндерде. Экранга якты шакмак килеп төшүгә, якында гына динамик шыгырдый башлады. +Объектив күк йөзенә төбәлгән. Анда кургашындай авыр болытлар +агыла. +Диктор Генри тавышы белән: "Безнең ракеталар дошман иле чикләренә якынлаша",— дип игълан итте. Каралжым болытлар төркеме арасыннан өчпочмак койрыклы ракеталар күренде. Аларга дәһшәтле бомбалар төялгән... +Аннары объектив җиргә юнәлтелде. +Бөдрә урманнар артында яшел уҗым квадратлары, бакчалар, елан шикелле боргаланган инешләр, тасма елгалар, көзге күлләр, уенчык авыллар; тагы да арырак шәһәрләр, электр линияләре, фабрикалар... +Җирдә тормыш кайный. +Экраннан бәләкәй арбалар тартып аналар узып китте. Нәни генә бер +малай йөгереп килеп футбол тубын күккә чөйде. Əнə ул борынын тарткалап югарыга карап тора... +...Болытларны айкап, җан өшеткеч улау һәм сызгыру авазлары +чыгарып, ракеталар килә... +Шул вакыт дикторның карлыккан тавышы "Юк!" — диде. Кинопроектор янында басып торган тере Генри да: "Юк!" дип өстәде. +...Чик буендагы автомат сакчылар һәм радиолокаторлар ерткыч кошларны бик тиз капшап таптылар. Контрстанцияләрдә аппаратлар эшкә кереште. Ачык мәйдандагы зур параболик көзгеләргә җан керде. Алар, салмак кына борылып күз камаштыргыч чаткылар чыгарып ракеталарга таба электромагнитик дулкыннар көлтәсе җибәрделәр. Бер, ике. Тагы ике көлтә. Тагы... +Экранда зур план белән кара ракеталар күрсәтелде. Кинәт алар яктырып киттеләр һәм, утлы шарларга әверелеп, күз ачып йомганчы юкка чыктылар, парга — томанга әйләнделәр! +...Кояш чыкты. Кар сулары акты. Боз кузгалды. Күзгә күренеп башлады... +— Фильм тәмам,— диде Генри, бүлмәне яктыртып. Ул, кулларын халат кесәләренә тыгып, җиңүче кыяфәтендә басып тора иде. +— Бу... бу бик хәтәр нәрсә бит!—диде банкир Линкольн, әле һаман күзен экраннан ала алмыйча. Электр яктысында аның йөзе акшарлаган кебек күренә иде. — Синең нурларыңнан берничек тә сакланып булмыймыни? +— Мөмкин түгел! Мин уран кисәкчекләрен калын металл һәм ярты метрлы бетон экран эченә яшереп карадым. Ләкин бу нурлар өчен тоткарлык юк. Сугышны паралич сугачак!— диде уйлап табучы горур кыяфәттә. +Альберт эшләпәсен салып куйды, кулъяулык алып битен, муеннарын +сөртте: +— Син нишләгәнеңне аңлыйсыңмы, Генри?—дип сорады ул, +шактый кискен итеп. +—Әлбәттә. +— Юк. Аңламыйсың. Бала булма, дустым. Әгәр бездә бомбалар булмаса, ике ел эчендә безне кызыллар басып китәчәк. Демократиягә, шәхес ирегенә, ахыр чиктә үзенә үк үлем белән яныйсың син, картлач. +Генри иңнәрен җыерды, күзлеген рәтләп куйды. +Альберт Линкольн иренен тешләп уйланып торды да: +— Хәер, әгәр атом бомбалары эшкә ярамаса без гадиләрен +кулланырбыз!— диде. +— Ай-һай! Шул ук дулкыннар сериясе, резонанс ешлыгын белеп эш иткәндә, теләсә нинди ягулыкны һәм шартлагыч матдәне кабызып җибәрә ала. Принципта мин һәртөрле матдәне таркатуга да ышанам, моның өчен куәтлерәк энергия чыганагы гына кирәк. +—Искиткеч! Икенче Эдисон син, картлач! +Уйлап табучы башын чайкады. +— Мин гений түгел,— дип каршы төште ул.— Мин вөҗданым кушканны эшләдем, бары шул гына. Һәм бу бәлкем, аккош җыры шикелле, минем соңгы хезмәтемдер. Хәер, мин булмасам, моны һичшиксез бүтән кеше ачкан булыр иде. +Альберт аны сагаеп тыңлап торды. +— Бу хакта әлегә беркем дә белмиме?—дип сорады ул, урындыкларга утырышкач. +—Әлегә юк,— диде галим, уйланып кына. +— Монсы яхшы, Генри. Ләкин син бер ялгызың эш түнтәрә алмассыңдыр... ярдәм кирәкмиме сиңа?— Генриның ачылып китмәвен күргәч, Альберт сүзне икенчегә борды.— Син бер ялгызыңмы? Экономкамазар да тотмыйсыңмы? +— Мин ялгызлыкка күнегеп беттем инде. Азык-төлекне күрше фермадан алам. Айга бер, кайда бер дигәндәй, шәһәрне әйләнеп кайтам. +— Ялгызак! Дәрвиш! Ə заманында син чибәрләр тирәсендә чуала идең бит!— дип шаркылдаган булды Альберт.— Дженнины оныттыңмы? +— Дженнины?— Генри маңгаен җыерып уйлап алды.— Әйе... Дженни Уилки. Хәтерлим. Ул кайда хәзер? +—Аңардан киноактриса чыкмады, Генри. Биржада машинистка ул. +— Ничек алай?— Генриның тавышы бик борчулы чыкты.— Ə Дженниның абыйсы, шагыйрь Уилки? +—Əhə, Робинзон, син якты дөньяны онытып ук бетермәгәнсең икән +әле! +—Син сорауга җавап бирмәдең, Альберт. +— Уилки утыра,— диде Альберт, читкә карап.— Иң каты режимлысында. Син бер дә газеталар укымыйсыңмыни соң? Хат та алмыйсыңмы? Язмыйсыңдамы? Ай-яй... +—Уилкины ни өчен утырттылар соң? +— Сугыш алласы Марс турындагы сатирик шигырьләре өчен. Демонстрацияләрдә дә актив катнашкан бугай. Менә шул. Кызганыч, әлбәттә. +Амбар эче караңгыланып киткәндәй булды. Идән астыннанмы, стена эченнәнме күсе чыелдап йөгереп үтте. Әчкелтем тузан исе килә иде. Генри әкрен генә торды да, сәләмә халатын җилфердәтеп, ишекле-түрле йөренә башлады. +Тышта, ишек алдында агач яфраклары шыбырдап куйды. Тимер рәшәткәле тәрәзәләргә яңгыр тамчылары чирткәли башлады. Аннары коеп яварга тотынды. +Генри дөньядан аерылган кешедәй туктаусыз йөренә, кайчакта башын тотып ыңгырашып куя иде. Түшәм ярыгыннан муенына эре тамчы килеп төшкәч кенә ул туктап калды. +— Генри,— дип дәште аңа Альберт Линкольн, өлкән кешеләр шикелле ягымлы итеп,— кил әле. Утыр. Менә шулай. +—Я, тыңлыйм,— диде тегесе, ләкин үз уйларыннан айнып җитә +алмыйча. +— Менә нәрсә, картлач: сиңа уйлап тапкан нәрсәңне онытып торырга туры килер. +Альбертның сүзләрендә киңәш итүдән бигрәк, боеру һәм таләп, шул ук закытта хәйлә-мәкер дә сизелде. +—Миңамы? +—Әйе. Онытып торырга. +Генри яшьлек дустының салкын күзләренә туры карады: +— Юк,— диде ул, нык итеп,— һәм аннан соң... кабатлап әйтәм, минем баш җиткәнгә бүтәннәрнең — әйтик, французларның да башы җитмәс дип уйлыйсыңмыни син? +— Анысы барыбер. Без аларның бугазыннан тотып алырбыз. Бөтен аппаратураңны, сызымнарыңны, теоретик исәп-хисапларыңны... илтеп тапшыр. Шуннан да хәерлесе юк. Долларларың дәрья булып агар. Ләззәткә чумарсың, картлач, ə? +—Ə тапшырмасам? +— Ул вакытта мин синең урында булырга теләмәс идем,— диде Альберт Линкольн, бармакларыннан рәшәткә ясап күрсәтеп,— черерсең. Хөр җәмгыятькә аяк чалырга сиңа берәү дә ирек бирмәс. Генри сискәнеп куйды +— Минем фәнни хезмәтләрем турында беркем белми ич әле. Кем генә хәбәр итәр икән? +—Мин, — дип әйтеп салды Альберт Линкольн, көттереп тормастан. +Генриның йөзенә кызыллык йөгерде, яңакларына каты төерләр калкып чыкты, күзләрендә ут уйнады. Ул Альберт каршысына килеп басты да изүен ычкындырып җибәрде: +— Хәтереңдәме, Альберт,— диде ул, тыны кысылып,— колледжда чакта без юк кына нәрсәдән бер сүзгә килешкән идек?— Генри йодрыгын дустының борын төбенә үк китерде.— Минем йөнтәс йодрыгымны оныттыңмы? +—Кызма, картлач. +Ләкин Генри селтәнгән иде инде. Альберт атылып торды да урындык артына чигенде һәм кесәсенә тыгылды. +— Аңга кил,— диде ул, пистолетын төбәп,— көч безнең якта. Беләсең килсә, лабораторияңне һәрьяктан полиция уратып алган. +Генри дер-дер калтырана иде. Анын йөзенә бөрчек-бөрчек тир бәреп чыкты. Ул дошманына ташланырга әзерләнгән юлбарыска охшап калган һәм алга ыргылу өчен Альбертның бер сүзе, бер хәрәкәте житәр кебек иде. +— Ах, син, хәшәрәт,— диде ул буылып һәм хәле китеп урындыкка ауды, +— Нишләмәк кирәк,— диде Альберт Линкольн.— Син, кошчыгым, инде ике ел буена күзәтү астында торгансың. Һәр адымың билгеле... Парижга, мсье П.га хат язган идеңме? Әйе, син анда бөтен уйфикерләреңне, планнарыңны тәфсилләп язгансың. Хатың, әлбәтгә, барып җитмәгән. +—Адәм актыгы... +— Озын сүзнең кыскасы, сөеклем, сине изоляцияләргә туры килә. Үзең гаепле. Милли иминлек комиссиясе миңа сине көйләү-сыйпаштыру бурычын йөкләгән иде. Ə син ахмакланасың. +Альберт пистолетын кулыннан төшермичә генә чигенеп барып ишекнең биген күтәрде. +— Тукта, якын килмә!—дип кычкырды Генри ишектән күренгән кораллы кешеләргә.—Якын килмәгез, юкса мин барыгызның көлен күккә очырам! +Ул шартлаткыч аппаратның тоташтыру кнопкасына үрелде. +Ишетелер-ишетелмәс кенә булып пистолет атылды. Генри акрын гына урындыктан авып төште. +— Ашыктыгыз, мистер Линкольн, — диде шымчы ларның берсе. Ул Генриның гәүдәсен чалкан яткырып маташа иде.— Нәкъ йөрәгенә тигән. Мәрхүм безгә исән килеш күбрәк файда китергән булыр иде. +— Ашыктыгыз, имеш! Ə сез бу җәһәнном машинасының ниләр җимертә алуын беләсезме? Әгәр кнопкага басып өлгерсә, сездән пар болыты гына калган булыр иде! +Альберт Линкольн, пистолетын кесәсенә салып, кулъяулыгы белән тирләгән уч төпләрен сөртте һәм яулыкны идәнгә ташлады. +— Мин азаттыр бит?— диде ул өлкән шымчыга. Аның бу шакшы эшләрдән тизрәк котыласы килә иде шикелле. +— Кайбер формаль нәрсәләр генә калды... Бераз көтегез,— диде шымчы һәм ашыгыч күрсәтмәләр бирергә тотынды. +— Сержант! Хәзер үк лабораториягә! Бер генә кәгазь кисәге дә калдырмаска! Чүп савытларын чистартыгыз. Җиһазларга кагылмаска. +—Ə сез,— чормага! Күгәрчен оядамы-юкмы, шуны карагыз. +—Өстәл тартмаларын бушатырга! +— Ə сез үзәккә шалтыратыгыз. Гыйльми агентны җибәрсеннәр. Мондагы нәфис аппаратларны безнең бозып ташлавыбыз бар. +Өлкән шымчы үзе Генриның һәр кесәсен актарып, әйләндереп чыкты. Кече габаритлы радиометрны, дулкын үлчәгечне, секундомер кебек нәрсәләрне ул сакланып кына өстәл читенә алып куйды һәм кәгазьләрне күздән кичерә башлады. Ул кабалана - кабалана нидер эзли иде. Альберт Линкольн исә, үз эшен бетергән бер кыяфәт белән, стенага сөялеп йотлыгайотлыга тәмәке суыра иде. +— Сез күгәрчен турында сорамадыгызмы?— диде аңа шымчы, кәгазьләрдән башын күтәрми генә. +—Җае чыкмады... +— Шәп түгел. Әгәр дә мәгәр күгәрченнән җилләр искән булса... Әй, сез— чормадагылар! Кая олактыгыз?! +Дөбер-шатыр килеп түбәдән ике полисмен килеп төште. Алар өстәл янына басып үрә каттылар. +—Оя буш, шеф. +— Буш, әлбәттә!— дип кычкырып җибәрде өлкән шымчы, ниндидер бер кәгазьне күзләренә якын китереп.— Менә! Хат дүрт көн элек язылган һәм, башымны кисмәгә бирәм, шул көнне үк күгәрченгә тагып җибәрелгән... Ачык авызлар без, ләгънәт төшкере! +—Гафу итегез, мистер... +Шымчы Альберт Линкольнга ачулы караш ташлап дорфа гына: +—Мистер Ральф, Линкольн әфәнде!— диде. +—Мистер Ральф, хатта ниләр бар соң? Бәлки... +— Аппаратның тулы эскизы. Таблицалар. Формулалар. Кыскасы, безнең бөтен тырышлыгыбыз җилгә очты. Тулы фиаско. Хат Парижда инде. Ə без мистер Генрины беркатлы дип уйлаган идек... +Өлкән шымчы маңгаен учлап тотты. +— Бомбага көн бетте,—диде ул, кызарган күзләрен уып. — +Сугышыйм дигәнгә ук-җәя, балта-сөнгеләр, кылыч-хәнҗәрләр дә, чукмарлар гына калды... +"Ə мин быел өстәмә ялдан колак кактым бит",— дигән уй аны аерата +борчый иде. \ No newline at end of file diff --git "a/bylatypov/\320\227\323\231\322\243\320\263\323\231\321\200 \320\272\321\213\321\217_tat.txt" "b/bylatypov/\320\227\323\231\322\243\320\263\323\231\321\200 \320\272\321\213\321\217_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..94c60ae457e04442acf8ec785b44b897c4a23949 --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\227\323\231\322\243\320\263\323\231\321\200 \320\272\321\213\321\217_tat.txt" @@ -0,0 +1,107 @@ +Габдрахман Әпсәләмов +Зәңгәр кыя + +Хикәянең тексты Татар электрон китапханәсе сайтыннан алынды. Укып тикереп чыгу һәм диҗитәл китап калыбына күчерү "bayğış" берләшмәсе тарафыннан башкарылды. + +Мостафа Шаһиморатов Зәңгәр кыя турындагы гаҗәеп әкиятен сөйләп бетерә алмады. Аны ашыгыч рәвештә командир янына чакырып алдылар. Ә төнлә, көймәләргә утырып, Зәңгәр кыяга десант булып төшәр өчен, үзләре диңгезгә чыгып киттеләр. Бик озак бардылар алар. Башта һава тын иде, бераздан көчле җил чыкты. Тирәякта авыр дулкыннар айкала. Көймәләргә су тула. Сугышчылар тәмам хәлдән тайдылар, суга чыланып беттеләр, җил үзәккә үтеп исә. +Мостафа алгы көймәнең борынында аягүрә басып бара иде. Җил аның маскхалатын күпертә, дулкыннар аның йөзенә тозлы тамчыларын сибә. +Көймә кыяга якынлашкан саен, Мостафаның күңелендә ярсуы көчәя барды. Кара күзләрендә сугышка керер алдыннан гына туа торган нәфрәтле очкыннар кабынды. Ул муенына асылган автоматның салкын прикладын катырак кысты. +Мостафа үзенең кайгысын берәүгә дә сөйләгәне юк иде әле. Уртаклашылмаган кайгы, эчкә бикләнгән хәсрәт аеруча авыр, аеруча газаплы була. Кайчагында Мостафа, йөрәге әрнүгә түзә алмыйча, шашар хәлгә җитә торган иде. +Сталинград каласының Иделгә төшә торган баскычы янында немецлар аның кече яшьтән сөеп йөргән кызын — Гөлбәдәрне атканнар. Кайчандыр бәхетләреннән кая басканын да белмәгән ике яшь көлешә-көлешә менгән таш баскычка Гөлбәдәрнең кайнар каны аккан. +Бу коточкыч хәбәрне алгач, Мостафа берүзе тауларга чыгып китте. Биек тау башына менгәч, автоматын үбә-үбә, дошманнардан үч алырга ант итте. Шуннан соң ул ничәмәничә сугышларда булды. Уннарча фашистны юк итте. Тик йөрәк ярсуы һаман басылмый. Йокларга ятса — төшендә, күзен йомса күз алдында Гөлбәдәре булды. Гүя ул, кайнар сулыш белән: "Мостафа, җаным, хуш! Минем канымны җирдә калдырма, үч ал!" - дип пышылдый иде. +Дулкыннар тагын да көчлерәк айкала башлады, көймә бер түбән төшә, бер югары күтәрелә иде. +Көймә төбенә чүгәләгән Вадим Орлов, Мостафаның чалбар балагыннан тартып: +— Утыр, туган, егылырсың, - диде. +— Юк, йөрәгем түзми, Вадим. Ташбака кебек әкрен барабыз, - диде Мостафа, үзе һаман басып тора бирде. +— Коточкыч давыл, - диде Таһир. +— Давыл булуы яхшы әле, - диде Вадим, көчле җилдән буыла-буыла. - Югыйсә кыяга килә алмас идек. Немец аны бик нык саклый. Бу кыя — Баренц диңгезенең капкасы. +Туганнан бирле диңгез күрмәгән Таһир Гайнуллинга Вадимның бу сүзләре бик аз тәэсир итте. Ул — коры җир кешесе, коры җирдә үзен тамырланган кебек хис итә. Аңа анда һич куркыныч түгел. Ә диңгездә... карасу-яшел дулкыннар шаулый, көймә бер йомычка кебек чайкала. Куркыныч!.. +Кинәт, бөтен диңгез өстен хыялый бер нурга күмеп, төньяк балкышы кабынды. Әйләнә-тирә яп-якты булып китте. Гайнуллин, башын күтәреп, күккә карады. Балкыш киртләчкиртләч якты кыяга охшаган иде. +— Вадим, кара әле, нинди матур көмеш таулар, - дип, Гайнуллин әйтергә дә өлгермәде, көмеш кыялар, агымсу дулкыннары кебек, бер якка агыла башладылар. Озакламый ул ургылып аккан Иделгә охшап калды. Тик бу күренеш тә озакка бармады. Нәфис нурлар нәкъ түбә турысында бер ноктага җыелдылар. Аннары шул ноктадан, очлары киңәя барган зәңгәрсу тасмалар шикелле, тирә-якка таралып та киттеләр. +— Көмеш гөмбәз! - дип сокланды Гайнуллин. Ул арада балкыш, салават күпере төсләренә кереп, югарыдан түбәнгә сузылган аллы-гөлле пәрдә кебек тирбәлеп тора башлады. +— Кыя күренә, кыя! - дип кычкырды Мостафа. +Гайнуллин, күзләрен балкыштан алып, алга төбәде. Кыяны күрү белән аның йөрәгендә өмет чаткысы кабынды. Ул Мостафаның иртән сөйли башлаган әкиятенә ышанмаган булса да, бу минутта аңа Зәңгәр кыяда, чыннан да, Мостафа сөйләгән Гөлбәдәр бардыр, ул Гөлбәдәр башка берәү дә булмыйча, Таһирның үз сөйгәне Гөлбәдәрдер, ул, чыннан да, Мостафа сөйләгәнчә, үзенең зәңгәр шәлен яндырып, батыр егетләргә юл күрсәтә торгандыр шикелле тоела башлады. +Ул арада төньяк балкышы сүнеп китте. Аның белән бергә Зәңгәр кыя да караңгылык эчендә югалды. Дулкыннар элеккедән дә дәһшәтлерәк шаулый башладылар. Ләкин Таһирның күңелендә туган ышаныч, якты өмет сүнмәде. Тик йөрәге генә чиксез сагынудан кысыла иде. Менә дүртенче ел инде ул туган якларыннан читтә, әллә кайларда, сугышка кадәр төшенә дә кермәгән җирләрдә сугышып йөри. Ә сөйгән Гөлбәдәре илендә калды. "Таһир, күз нурым, тизрәк кайт инде..." - дип, Гөлбәдәр хатлар яза. Кызның өзелеп язган хатларын укыган саен, салмак табигатьле Таһир ашкынып китә. Йөрәге хәрәкәткә сусап тибәргә тотына, "тизрәк башлансын иде!" дип, эченнән һөҗүмне ашыктыра иде. +Менә хәзер алар һөҗүмгә баралар. Зәңгәр кыяны алу — изге туфрагыбызны азат итеп, Ватанга кайтару белән бергә, Таһир өчен, Гөлбәдәр өчен кавышу көннәренең якынаюы да дигән сүз бит. Ә Мостафа өчен... +Төньяк балкышы сүнеп, бик аз гына вакыт үтүгә, һава яңадан яп-якты булып китте. Бу инде немец ракеталарының нурсыз, үле яктысы иде. Шуның белән бергә кыяның бөтен почмакларыннан көчле ут бөркелә башлады. Тирә-як сызгыру, үкерү, шартлау, гөрселдәү тавышлары белән тулды. +— Күрделәр, каһәрләр! Тотындылар! - диде Мостафа, эченнән генә. Көймәнең борынына утырган пулеметчы егет немец ут нокталарының берсенә каратып ут ачты. Ул арада әллә кайдан, кыя артыннан атылган немец миналары диңгез өстендә ярыла башлады. +— Йокламагыз, тизрәк ишегез! - дип ашыктырды Мостафа иптәшләрен. - Әнә уңгарак, тегендәрәк тотыгыз! +Мостафа кыядан күзләрен алмады. Ракеталар яктысында кыяга бәрелеп чәлпәрәмә килгән мәһабәт дулкыннар, дулкын өстендә кайнаган ак күбекләр ап-ачык булып күренә иде. +Кемдер ачы итеп кычкырып җибәрде, кемдер сүгенә башлады. Ләкин бу зәгыйфь тавышлар көчле атыш гөрселдәве арасында югалып кала иделәр, тик: +— А-а-а! - дигән бер аваз гына ачык булып яңгырады. +Ракеталар сүнеп, тирә-як караңгыга чумуга, кыядан, көймәләрдән, ачык диңгездә туктаган катерлардан, аҗаган утлары кебек булып, пулемет, автомат утлары күренә башлады. Тагын ракеталар кабынды. Алар сүнүгә, тагын атыш ялкыннары күренде. +Көймә белән яр янына ук барып җитәргә мөмкин түгел иде. +— Суга сикерергә! - дип кычкырды Мостафа. Үзе беренче булып салкын суга сикерде. Аның артыннан башка сугышчылар да диңгезгә ташландылар. +Су боздай салкын, билдән югары иде. Дулкыннар, сугышчыларны эләктереп алып, гүя ташка бәреп юк итәргә теләгәндәй, ярга ыргылалар. Ләкин дулкыннар никадәр генә көчле булмасын, кеше алардан да көчлерәк икән. Сугышчылар, әкияттәге Черномор баһадир кебек, дулкын эченнән ярга таба баралар. +— Югарыга үрмәләгез! Тоткарланмагыз! - дигән команда тавышлары туктаусыз ишетелеп тора. Ләкин кыя бик текә, ташлар шома, өсте пыяладай юка боз белән капланган иде. Егетләр бер-ике метр үрмәлиләр дә яңадан шуып төшәләр. +— Зәңгәр кыя өчен! Зәңгәр кыя өчен!.. +— Ни карыйсың, бас минем җилкәмә! - дип кычкырды Таһир. Ул дулкыннан яртылаш чыккан гәүдәсе белән кыяга сөялгән. Мостафа аның җилкәсенә басты да, югары үрмәләр өчен, кыяны капшап, ярык эзли башлады. Ул арада көчле дулкын килеп Таһирны башыннан ук күмеп китте. Егет чәчәде, ләкин урыныннан кузгалмады. +Мостафа таш араларындагы ярыкларга тотына-тотына югары үрмәләде. Бераздан ярыйсы җайлы урынга басып алып, түбәнгә озын бау ташлады. Шул бау буенча элек Таһир, аннары Вадим менделәр. Алексеев дигән сугышчы үрмәли башлагач, боларны күреп алдылар, ахрысы, әллә кайдан гына немец пулеметы кыяны ялап-ялап ала башладылар. Бау өзелде, Алексеев ундүрт-унбишләп метр югарыдан дулкыннар арасындагы үткер ташлар өстенә очты. +Мостафа, тамагына килеп тыгылган ярсуын басып, бертуктаусыз чыжлап торган пулялардан саклана-саклана, тар кәрниз буенча алга шуышты. Кәрнизнең киңлеге бары утыз-кырык сантиметр гына. Аска карасаң — кыяның төбе, өскә карасаң башы күренми. Шуның өстенә, кәрниз юка боз белән капланган. Аякка басып түгел, ятып шуышканда да сугышчылар чак кына упкынга очмыйлар иде. +Бервакыт юл башлап менүче Мостафа туктап калды, немецлар югарыдан граната томырырга тотындылар. +— Тиз бул, Мостай, - дип кычкырды Таһир. +Бу вакытта Мостафа, тешләрен кысып, тар кәрнизгә куелган немец минасын алып азаплана иде. Ничек ул шартламый калгандыр да, үткер ташларга тырналып, туңып беткән куллары кыл кебек нечкә тимерчыбыкларны ничек сизеп алгандыр — анысын Мостафа үзе генә белә. Бармакларына нечкә тимерчыбык эләккәч, Мостафа эсселе-суыклы булып китте. Барысы да бетте шикелле тоелды аңа. Тик озак еллар буе тупланган тәҗрибәсе, салкын канлылыгы аркасында гына ул үзен дә, иптәшләрен дә коткарып калды. +Аннары ул икенчесен, өченчесен — барлыгы унлап минаны зарарсызландырды. +Кинәт югарыдан тагын граната ташладылар. Мостафадан ике-өч метр алда кызыл ялкын ургылды. Егетнең күз аллары караңгыланды. Ул түбәнгә таба шуып китте дә упкын кырыенда гына эләгеп калды, актык секундта аның куллары үткер кырлы ташка ябыштылар, әмма аяклары, терәлер урын тапмыйча, асылынып калды. +Мостафа тиз генә югары күтәрелмәкче булды, ләкин күтәрелә алмады. Гранаталар, патроннар таккан авыр гәүдәсе аны түбәнгә, упкын төбенә тарта иде. Куллары көчсезләнүен тойды, берничә секундтан ул Алексеев кебек упкын төбенә очачак... +Үлем Мостафаның бугазына ук ябышкан иде. Шул чакта егетнең күз алдына Гөлбәдәре килеп басты. Ул моңсу да, бераз борчулы да күзләре белән Мостафага карый. "Мостафа, бәгърем, егет бул, бирешмә! Син бит минем өчен үч алып бетермәдең әле. Зәңгәр кыя дошман кулында..." - дигән кебек тоела. Һәм егеткә гүя көч өстәлгәндәй була, йомшарган беләкләренә көч керә. Ул, ияген кыя читенә терәп, кулларын әзрәк ял иттерә дә, югары күтәрелеп, кыя кырыена күкрәге белән ята, аннары, тагын чак кына ял итеп, бөтен гәүдәсен кәрнизгә мендерә. +— Юк, бирешмим, Гөлбәдәр, бирешмим! - ди ул. - Зәңгәр кыяны алыр өчен мин күккә дә менәчәкмен. +Мостафа яңадан югарыга таба үрмәли башлый. +Шулай бик кыенлык белән күтәрелә торгач, кыяның түбәсе дә күренә башлый. Шул чагында дошман пулясы Мостафа артыннан менүче Таһирның иңбашын яралады. Таһир егылып китмәс өчен кыяга ныграк сыенды. +— Алга, алга, туган! - дип кычкырды аның артыннан шуышып килгән Вадим. +— Булмый, - диде Таһир, ыңгырашып. - Шуыша алмыйм. +— Яраландыңмы әллә? +— Әйе. +Ә Мостафа тау башына менеп җитте, ахрысы. Аның "ура" кычкырганы, аннары граната шартлаган тавыш ишетелде. +— Вадим, миннән булмый инде. Ичмасам, син бар. Йә минем өстемнән үт, йә төртеп төшер, - диде Таһир. +— Ахмакланма! Әйдә шуыш, мин сиңа булышам. +— Булмый ич. +— Булыр, тырышып кара. Без Зәңгәр кыяга менәбез ич! Кинәт яктырып киткән яшен яктысында, бик аз вакыт эчендә, күп нәрсәләр берьюлы күренеп калалар бит. Таһир да гомеренең шушы иң читен бер минутында Мостафаның Зәңгәр кыя турындагы сөйләп бетермәгән әкиятен хәтерләп алды, аның асыл мәгънәсенә төшенде. +— ...Тор, якташ. Зәңгәр кыяны чыгып карыйк, - дигән иде беркөнне Мостафа. Таһир ул чакта Рыбачийга яңа килгән иде, Зәңгәр кыя турында бернәрсә дә белми иде әле. +Алар тышка чыктылар. Диңгез уртасында, бик еракта, җиңелчә зәңгәр томанга уралган, күксел пыяладан эшләнгән сыман бер гаҗәеп кыя күренә иде. +— Әнә ул, - диде Шаһиморатов, кулы белән ишарәләп. Аның тавышы акрыная төште: - Мин анда бер тапкыр булдым инде. Тагын барырга җыенам. +— Матур! - дип пышылдады Гайнуллин, сокланып. Диңгез уртасында зәңгәр томанга уралган кыя иртәнге кояшның беренче нурлары яктысында, чыннан да, соклангыч матур иде. +— Анда немецлар! - диде Шаһиморатов. Аның кашлары ачудан җыерылды, чигәсендәге яра эзенә кан йөгерде. +— Немецлар?! - дип кайтарып сорады Таһир. Шушындый матур кыяда немецларның булуы гайре табигый бернәрсә булып тоеды. Шаһиморатов та берничә секунд эндәшмәде. Аннары, Гайнуллинның иңнәреннән тотып: +— Әйбәтләп кара, туган, бу кыяга. Ашаганда-эчкәндә, ятканда-торганда күз алдыңнан китмәсен. Ул кыяны без азат итәргә тиешбез! Анда, безне көтеп, Гөлбәдәр матур канлы яшь түгә. Аның хәсрәтле матурлыгыннан шулай нурланган ул кыя, шәленең зәңгәрлегеннән шулай зәңгәрләнгән, - диде. +Таһир, гаҗәпләнеп, күзләрен Мостафага төбәде. +— Нинди Гөлбәдәр ул? Нинди зәңгәр шәл? - дип сорады. Әллә егетне тагын да ымсындыру өченме, әллә чыннан да +вакыты таргамы, Мостафа Гөлбәдәр турында бу юлы сөйләмәде, Гайнуллинны аптыраш эчендә калдырып китеп барды. +Таһир берүзе калгач яңадан кыя ягына күз ташлады, ләкин бернәрсә күрмәде. Кояш болытлар астына качкан, диңгез ягыннан сарылып килгән томан кыяны каплаган иде. Таһирга ничектер күңелсез булып китте. Әйләнә-тирәдә гел таш та таш. Шуңа күрәмедер ул, бөтенләй туфраксыз җирдә ике таш арасында үскән кечкенә генә каен күзгә чалынгач, аның янында туктамыйча булдыра алмады. "Кара син аны, монда да агач үсә икән!" - дип куйды. Егетнең күз алдына кинәт еракта калган сөйгән кызы Гөлбәдәр җанлы булып килеп басты. "Бу нинди җен орган ефрейтор булып чыкты соң? - дип уйлады Таһир Мостафа турында. - Минем сөйгән кызымның Гөлбәдәр исемле икәнен кайдан белеп алган? Җитмәсә, аның матурлыгыннан нурланган бу кыя, шәленең зәңгәрлегеннән шулай зәңгәрләнгән, ди". +Күп тә үтмәде, подразделение сугышка хәзерләнә башлады. Сугышчыларны һөҗүм алдыннан була торган эчке дулкынлану, эчке күтәренкелек биләп алды. +Менә шушындый көннәрнең берсендә, иртән-иртүк, Вадим белән Таһир землянкадан чыктылар, биек тауның түбәсендә, җилләр генә сыйпап үтә торган гранит таш өстендә, Мостафа утыра иде. Кояш яңа чыгып килә, һава алсу, ә офык, тавис кошының җәеп җибәргән койрыгы сыман, гүзәл төсләргә бизәлгән. Офык читендә, нур өстенә нур булып, хыялый бер сарай сыман Зәңгәр кыя күтәрелгән. Мостафа күзен шул якка текәгән. +— Әйдә, янына меник, - диде Вадим. +Алар, ташларга тотына-тотына, югары менеп киттеләр. Уйга чумган Мостафа аларның килүен сизмәде. Вадим, аның иңбашына кулын салып: +— Сөйлә, туган, җаныңны нәрсә борчый. Без синең янда булачакбыз, - диде. +Мостафа елмайды, сөйли башлады. +— Дусларым, - диде ул, - озакламый без Зәңгәр кыяга барачакбыз. Бу юлы без аны алырга тиешбез. Әлбәттә, кыен булачак. Тыңлагыз, мин сезгә бер әкият сөйлим. +...Шулай. Сугыш алдыннан Идел буенда Гөлбәдәр исемле бик матур бер кыз яшәгән... +"Тагын Идел, тагын Гөлбәдәр?.. Әллә минем ныклыкны сыныймы? Сынасын! Моңа хәтле йөзгә кызыллык китергән юк иде, моннан соң да китермәбез, шәт", - дип уйлады Гайнуллин. +Мостафа Таһирның шикләнүен сизмәде, әллә сизеп тә белмәмешкә салыштымы, бу турыда ләм-мим димичә, сүзен дәвам итте: +— Шундый матур булган ул кыз, айга менгән Зөһрә сылу да аның кебек матур булмагандыр. +Гөлбәдәр бер егетне сөйгән. Көзен, егет армиядән кайткач, туй ясарга җыенганнар болар. Егет армиягә киткән чагында кызга зәңгәр шәл бүләк иткән. Һәр көн сызылып таң атканда, зәңгәр шәлен ябынып, Идел буена чыга икән кыз. Чыга да сөйгәнен сагынып җырлый икән. Шулай тыныч кына гомер иткәндә, бер дә бер көнне сугыш башлана. Кара болыт арасыннан унике башлы дию килеп чыга да Гөлбәдәр сылуны, һавага күтәреп, каядыр алып китә. Моны ишеткәч, егет бик кайгыра, аштан-судан кала. Үзе кебек батыр егетләрне җыя да кызны эзләп юлга чыга. Бик озак эзли ул: эзли-эзли менә шушы дөнья читенә — Рыбачийга килеп чыга. Караса — диңгез, диңгез уртасында — Зәңгәр кыя. +— Гөлбәдәр шунда! Аның зәңгәр шәле генә бу кыяны шундый зәңгәр итә ала, - дип кычкыра егет иптәшләренә. Иптәшләре ышанырга да, ышанмаска да белмиләр. +Төн була. Зәңгәр кыя караңгылык эчендә югала. Егет, бик моңаеп, таш өстендә утыра икән. +— Гөлбәдәр, әгәр син, чыннан да, анда булсаң, хәбәр бир. Без сине коткарырбыз, - ди ул эченнән. +Гөлбәдәр моны күңеле белән сизеп ала димме, зәңгәр шәленең бер читен ерта да ут төртеп һавага чөя. Күктә аллы-гөлле нурлар кабына: салават күпере төсенә кереп төньяк балкышы уйный башлый. Егет моны күрә дә, урыныннан сикереп торып, иптәшләренә: +— Көймәләргә утырыгыз! Диңгезгә чыгабыз! - дип кычкыра. Алар диңгезгә чыгып китәләр... +* * * +Яралы Таһир, кайнар канын бозлы ташларга тамызатамыза, шушы әкиятне күз алдына китереп, баш: әйләндергеч тар кәрниз буйлап һаман югары үрмәләде. Вадим аңа ярдәм итте. +Бу вакытта Мостафа ташны чокып казылган немец траншеясына сикерде. Аның артыннан кыяга менеп өлгергән бүтән сугышчылар да немец казематларына бәреп керделәр. "Гөлбәдәр өчен!" - дип кычкырды Шаһиморатов, автоматыннан ата-ата. +Граната кыйпылчыклары Мостафаны ике тапкыр яралады, ләкин чиксез ярсыган егет яраларын бөтенләй диярлек сизми иде, ул шабыр тиргә баткан, тәне мунча кергән шикелле кызышкан, киемнәре ертылып, өзгәләнеп беткән. Йөзе корымга, туфракка буялган иде. +Таң беленә башлаганда, кыяны нигезенә кадәр тетрәтеп, ике җирдә бик каты шартлау ишетелде. Күрәсең, безнең саперлар немецларның төп казематларын, дотларын тол куеп шартл аттылар. +Шартлау тынарга да өлгермәде, траншея буйлап бер сугышчының йөгереп килгәне күренде. Ул кулы белән беләген кысып тоткан, бармаклары арасыннан кан тама. Сулышын чакчак алып: +— Дуслар, ярдәмгә! - дип кычкырды. +— Бир, бәйлим, - дип, Мостафа кесәсеннән бинт чыгарды. +— Соңыннан. Анда егерьләр безнең иптәшләрне чолгап алдылар. Тиз булыгыз! +— Әйдәгез! - диде дә Мостафа, траншея төбендә аунап яткан үле немецлар өстеннән сикерә-сикерә, алга ташланды. +Кинәт пулеметтан очередь бирделәр. Пулялар таш траншеяның стеналарына сыздырып үттеләр. Мостафа, артка чигенеп, траншея стенасына сөялде. Биленнән гранатасын суырып алып, траншея борылышына томырды. Шуның артыннан үзе дә алга ташланды. Мостафа борылышны үткәндә, граната ярылудан саңгырауланган немец яңадан пулеметына сузылып азаплана иде. Мостафа автомат түтәсе белән аның түбәсенә кундырды да, туктамыйча, икенче борылышка йөгерде. +— Немецлар бруствер өстенә чыгалар! - дип кычкырды кемдер. Ул арада икенче бер сугышчы, немец пулеметын алып, аны брустверга урнаштырды да табан ялтыратучы фрицларга ут ачты. +Ике ут арасында калган егерьләр, эшләренең өметсезлеген күреп, кулларын күтәрделәр. Ә берсе арттан граната ташларга әзерләнде. +— Сез шулаймыни әле! - дип кычкырды Мостафа һәм автомат чакмасына басты. +Нурланып ал таң сызылганда, кыяда бер генә тере немец та калмаган иде. Аның башында, ялкын сыман очынып, кызыл флаг җилферди. Арыган, ләкин җиңү шатлыгы белән рухланган сугышчылар кыяның иң биек бер җиренә менеп бастылар да алларында җәелеп яткан мәһабәт Баренц диңгезенә карый башладылар. Диңгез һаман дулкынлана, ярсына иде. +— Зәңгәр кыя — безнеке! Ул мәңге безнеке булачак! - диде Шаһиморатен, рухланып. Колачын киң җәеп, кулларын иптәшләренең иңбашына салды. - Ә әкиятем өчен миңа ачуланмагыз, дуслар. Аны мин үз истериямнән алып сөйләдем. Сугышка кадәр минем Гөлбәдәр исемле сөйгән кызым бар иде. Без аның белән Сталинградта яши идек. Фашистлар, Сталинградка җиткәч, Гөлбәдәрне үтергәннәр. Ләкин мин аның үлүенә һич ышана алмыйм. Аны һаман да хыялымда йөртәм. Аның турында җырлар, әкиятләр чыгарам. Менә дошманны җиңеп бетерик тә, мин Гөлбәдәрне табармын шикелле. Дөресме, дуслар? +— Дәрес, - диде Таһир. Аннары елмаеп өстәде: - Белмим, ничек килеп чыккандыр инде, якташ. Минем сөйгәнемнең дә исеме Гөлбәдәр бит. +— Китсәнә! +— Валлаһи!.. +1944 \ No newline at end of file diff --git "a/bylatypov/\320\230\320\272\320\265 \320\264\321\203\321\201 \322\273\323\231\320\274 \320\220\320\272 \320\261\320\260\320\261\320\260\320\271 \321\202\321\203\321\200\321\213\320\275\320\264\320\260 \320\272\321\213\320\271\321\201\321\201\320\260_tat.txt" "b/bylatypov/\320\230\320\272\320\265 \320\264\321\203\321\201 \322\273\323\231\320\274 \320\220\320\272 \320\261\320\260\320\261\320\260\320\271 \321\202\321\203\321\200\321\213\320\275\320\264\320\260 \320\272\321\213\320\271\321\201\321\201\320\260_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..b8ced4593200f3a1dfd8c153a7e2470520ea83a6 --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\230\320\272\320\265 \320\264\321\203\321\201 \322\273\323\231\320\274 \320\220\320\272 \320\261\320\260\320\261\320\260\320\271 \321\202\321\203\321\200\321\213\320\275\320\264\320\260 \320\272\321\213\320\271\321\201\321\201\320\260_tat.txt" @@ -0,0 +1,32 @@ +Галимҗан Гыйльман +Ике дус һәм Ак бабай хакында кыйсса + +Хикәянең тексты Татар Электрон Китапханәсеннән алынды. Укып тикшереп чыгу һәм диҗитәл китап калыбына күчерү "bayğış" берләшмәсе тарафыннан башкарылды. + +Хәлим белән Сәлим - күршеләр, дуслар. Алар яшәгән мәһабәт йортлар арасында Мөсәллим картның алачыкны хәтерләткән тәбәнәк +йорты гына посып утыра. Яз җитеп, агачлар яшеллеккә бөдрәләнүгә, аның бу алачык-йорты да алма бакчалары эчендә күмелеп юкка чыга. +Чынлыкта алар өч дус. Малайлар телендә "Ак бабай" дип йөртелә торган Мөсәллим карт җәйнең-җәй буе шушы ике малай янында. Яшьләре төрле булса да, уйлары, сүзләре килешә күршеләрнең. Агач шөгыленә дә, авылдагы башка эшләргә дә Ак бабайлары өйрәтте бит малайларны. Аның үз оныклары юк шул. Кайчандыр Әфган иленнән улы үлеп кайткач, шул кайгыдан хәләл хатыны вафат булгач, ул гомере буе ялгыз яшәгән. Ләкин авылдагы һәр кеше бу изге, игелекле картны үз туганы кебек якын күрә, аксакал яисә мулла урынына йөртеп, зур җыеннарның, сабантуйларның түрендә тота. +Бу уй иң элек кемдә тугандыр - хәзер төгәл генә әйтүе дә кыен - ике дус малай быел яз кайтасы кошларны яңа оялар белән каршыларга булды. Мәктәптә агач эшенә осталыклары белән билгеле малайлар алар. Хәлим хезмәт дәресендә ясаган урындыклары белән ел буе район күргәзмәләрендә катнашып йөри. Сәлим исә күбрәк агач уенчыклар, сыннар ясау белән мавыга. +Март аеның кояшлы, матур бер көнендә Ак бабайның ике як күршесендә дә балта, пычкы, чүкеч тавышлары ишетелә башлады. Мөсәллим карт шундук аңлап-төшенеп алды - малайлар ниндидер җитди эшкә тотынган. Ул иң элек Хәлим янына керде. Якын ук килмичә, малайның эшләгәнен мавыгып карап торды. Кайчандыр өйрәнчек булып тагылып йөргән Хәлим хәзер әнә ничек оста уйната агачны, ничек бирелеп эшли эшен... +Ләкин Хәлим Ак бабай янында үзен бик сәер тотты. Әллә каян исәнләшеп каршы алса да, күрше карты белән ачылып китеп сөйләшмәде, аның сорауларына да кырт-мырт кына җавап бирде. Бераздан: "Өйрәткән булып, ник эш кешесен борчып йөрисең инде?" - дигәндәй, берничә мәртәбә картның күңелен кырыс, шелтәле карашы белән өшетеп алды. +Ак бабайның күпне күргән күңеле шундук сизенде. Аның сүзе дә, үзе дә артык иде монда. Менә ул язгы кояш нурларында җылынып өлгергән келәт баскычында мышмыш килеп сыерчык оясы ясап булашучы Хәлимнең аркасыннан кагып куйды да капкага таба китте. Урамга чыккач, Сәлим янына керергәме-юкмы дип, бераз уйланып, таптанып торды, шулай да тәвәккәлләргә булды - түгәрәк ак сакалын сыпырасыпыра, җете яшел төскә буялган капкага юнәлде... +Сәлим үз эше белән шулкадәр мавыккан иде, кыенсыныбрак бер читтә басып торучы Ак бабайны бераздан гына күрепшәйләп алды. Шундук сикереп торды. Каушабрак, тотлыгып кына исәнләште. +Эшләгән эшеннән оялган шикелле иде малай. Хәлим кебек үк оста түгел бит ул... Хәлимне балта тотарга Ак бабай үзе өйрәткән. Ә Сәлимгә күрше картыннан "хезмәт дәресләре" азрак эләкте. Шулай шул, алар авылга берничә ел элек кенә кайтып төштеләр. Бервакытта да кыш һәм яз булмый торган җирдә сыерчык оялары ясамыйлар шул. Ул якларга кошлар көн үткәрергә генә киләләр. Ә бу якларга исә гаилә корырга, бала чыгарырга, нәсел калдырырга кайталар. Монда аларга оя кирәк, өй кирәк... +- Эшләр барамы, олан? - Сәлимне авыр хәлдән Ак бабай коткарды. +- Бара... Менә ясап бетерәм инде. Эләсе генә калды. +- Кайсы агачка эләргә булдың соң? +- Менә бу агачка. Өй буенда - ышанычлырак та... +- Аңа элмә, олан. - Картның йөзе җитдиләнеп китте. - Ярамый. Бердән, өй кыегы буйлап мәче үрмәләве бар. Икенчедән, җил вакытында түбәгә шап-шоп бәрелгән ботак тавышыннан кош балалары авыру алачак... Куркып үскән җан гомерле булмый ул... Өченчедән... Син, олан, кояш чыгышына ачык торган агач эзлә. Яз - җәй түгел, язда җылы тансык. Аз гына кояш нурын да тоярга тиеш анакай кош... Аның бит әле күкәй өстендә утырып балалар чыгарасы бар... +Сәлим шулай итте дә. Бакча читендә, аулактарак, көнчыгышка йөзен ачып утырган каен агачын сайлап, үзе ясаган басмалы ояны менгереп бәйләп тә куйды. +Хәлим дә сырлап-бизәкләп эшләнгән оясын урнаштырып өлгергән. Тик ул аны ышыккарак кертеп бәйләгән. Кош басарга басма да юк... Үзенең авызы колагында. Сөенерлек тә шул: ул ясаган сыерчык оясы мең мәртәбә матуррак! +Иң элек Сәлим ясаган оя ияле булды. Ояны элгәннең икенче көнендә үк аның басмасына шәмәхә канатларын елкылдатып, ата сыерчык килеп кунды. Бераздан ул үзенең хәләл парын - ана сыерчыкны алып килде. Яңа оя эленгән каен агачына кунып, дәртле сайрашып очкан сыерчыклар гаиләсе тирә-юньгә шундук җан иңдерде. Алар, гүя, бу йортның хуҗасы Сәлимгә рәхмәт әйтәләр, аңа изге теләкләр телиләр иде. +Хәлимнең сыерчык оясы, ничек кенә матур булмасын, шактый вакыт буш торды. Ниһаять, көннәр тәмам җылынып беткәч, чит яклардан соңлабрак кайткан бер пар сыерчык урнашып алды бу купшы ояга. +Ниндидер матур бер дөнья, гамь, мәшәкать барлыкка килде урамда: ике дус, очрашап-күрешкән саен, үз кошлары хакында куанышып сөйләшәләр, яңалыклар белән уртаклашалар. Мактанышып та алалар... Билгеле инде, һәркемгә үзенеке кадерле, якын. +Менә кошларның бала очырыр вакытлары җитте. Оялар эчендә кош балаларының "чи-чи" килгән тавышлары күптән ишетелә инде. Малайлар шул бала кошларның оя тишегеннән күренүләрен түземсезлек белән көтә башладылар. +Күрше малайларының яңа мәшәкатьләрен читтән генә күзәтеп яшәгән Мөсәллим карт кына шатланырга ашыкмады бугай. Аның күз карашларына кунган моңсулыкны, шомны йөзендәге изгелек чалымнары гына яшереп кала алмый иде шул. +Бу шомлы моңсулыкның сәбәбе бераздан ачыкланды: Хәлим ясаган ояда үскән ике сыерчык баласы да канат җәяргә вакыт җиткәч кенә җиргә егылып төште. Сары томшыкларын сузып, хәрәкәтсез-тынсыз яткан кош балаларына карап, Хәлим тавыш-тын чыгармыйча гына елады. Аңа кушылып Сәлим дә елады... +Балаларыннан мәхрүм калган кошлар үзләре дә өзгәләнеп еладылар, ахры. Алар үзәк өзгеч тавышлар белән ачыргаланып кычкыры-кычкыра үле балалары өстендә бөтерелеп очтыларочтылар да, моңсыз, ямьсез шыгырдап, каядыр китеп бардылар, бу якта бүтән күренмәделәр. +Сәлим исә үз кошлары белән җәй ахырына кадәр яшәде. Кайчагында аның янына Хәлим килеп керә. Күзләрендә - менә түгеләм, менә түгеләм дип торган моң, сагыш. Ул керсә, Сәлим дә моңсуланып кала. Алар шулай моңсу гына, бер авыз сүз сөйләшмичә, үз балаларын очарга өйрәтүче сыерчыкларны күзәтәләр... Оя тишеге төбендәге тигез басмага басып кояшны сәламләүче кошлардан да матуррак , изгерәк дөньяның булуы мөмкинме соң?! +Ак бабай малайлар янына бик сирәк керә. Кошлар гамен үз язмышларына алып яшәүче бу яшь җаннарны ул койма аша гына күзәтеп яши. Чөнки аның үз хәле хәл: ниндидер бер изге гамәлне кылып җиткермәде ул. Ниндидер бик мөһим сүзне таба, әйтә алмады... Нәрсәнедер күз уңыннан ычкындырды... Күңел гамен дөнья гаменнән өстен куйды... +Офык читендә тәгәрәп йөрүче кояш кына, аңа карап: "Борчылма, Хода бәндәсе, кеше гомере генә озын ул, бер ялгышны төзәтергә язмышлар кирәк. Табигатьнең гомере яз саен кабатланып тора, киләчәк язларда сак бул, уяу, сизгер бул..." - ди кебек. +27 июнь, 2007 ел. \ No newline at end of file diff --git "a/bylatypov/\320\230\320\272\320\265\320\275\321\207\320\265 \320\263\320\276\320\274\320\265\321\200_tat.txt" "b/bylatypov/\320\230\320\272\320\265\320\275\321\207\320\265 \320\263\320\276\320\274\320\265\321\200_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..5917f6f5fd4dca5f7c1a5a4dbbfcf665820a6486 --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\230\320\272\320\265\320\275\321\207\320\265 \320\263\320\276\320\274\320\265\321\200_tat.txt" @@ -0,0 +1,49 @@ +Габдрахман Әпсәләмов +Икенче гомер + +I +Өч тәүлек буенча коры, үзәккә үтә торган салкын җил исте. Әле күптән түгел генә ап-ак халат кигән төсле ак бәсләргә төренеп, тирән хыялга, очсыз-кырыйсыз уйларга чумып торган биек наратларның ылыслары, яшь килендәй нәфис ак шәл бөркәнгән ак каеннарның ботаклары шәрәләнде, каралды. Урман, кара урман, кемнәргәдер ачуланган сыман, меңнәрчә тавышлар чыгарып шаулады, үкерде. Кургашын төсендәге авыр, соры болытлар белән капланган күк йөзендә көндез — кояш, төннәрендә ай һәм йолдызлар күренмәде. Бары вакыт-вакыт, төнге караңгылык чаршавын ертып, ак ракеталар гына күккә күтәрелде, һәм ерак тупларның ялкыннарыннан кабынып-кабынып киткән кызгылт шәүләләр генә, аҗаган утлары кебек, бик азга ялтырадылар. +Фронт сызыгы артта, еракта калды. Андагы пулемет һәм автомат тавышлары монда бик тонык ишетелә. Биредә, дошман тылында, бары тик урман гына шаулый һәм бер үзләренә генә билгеле булган сукмаклардан үткен разведчиклар гына йөри.. +Таңга таба җил басыла төште. Урман хәлдән тайган аю кебек тынды. Озак та үтмәде, күбәләк-күбәләк кар ява башлады +Наваның бу үзгәреше безне ифрат шатландырды. Без, өч тәүлек буенча дошман тылында йөреп, өстебезгә йөкләнгән бурычны үтәгәннән соң, үз подразделениебезгә кайтып килә идек. Артта, ап-ак тасма шикелле, чаңгы эзләре сузылып кала. Менә шул эзләр күңелне борчый. Алардан һичкая качып булмый. Буран безгә ярдәмгә килде. Хәзер чаңгы эзләре кар белән күмеләчәк һәм дошман безнең кайдан килеп, кая китүебезне һичбер вакытта да белә алмаячак. Койрыкны тоттырмый торган кызыл разведчикларны ул, коты очып, төннәр буе, әле уңнан, әле сулдан, әле арттан, әле алдан көтәчәк. Ə безгә шул кирәк тә! Иртә белән кар явудан туктады. Күк йөзе, авыр болытлардан әкрен-әкрен генә арчылып, зәңгәр күл сыман, урман өстенә җәелде. Бу зәңгәрлек шулкадәр көчле иде ки, ул, яңадан ап-ак халатларга төренеп өлгергән наратларга да, нәфис тюль бөркәнгән зифа каеннарга да, ап-ак мамык юрган ябынган аланнарга, күлләргә, сазлыкларга да йокты. Аннары, ялтырап, якты кояш күтәрелде. Эх, бу минутта Карелия урманының матурлыгын күрсәгез иде! Меңнәрчә, миллионнарча кар энҗеләре җемҗем итеп балкыйлар. Наратларның ябалдашлары кояш яктысында сихри алтын шәмнәр төсле яна. Һава саф, урманда шылт иткән тавыш та юк. Кайчагында кайдадыр еракта тукран тукылдаса, аның тавышы апачык булып ишетелә, әйтерсең ул берничә адымда гына. Яңа яуган кар өстендә урман тавыкларының бөдрә эзләре, болан сыерларының сукмаклары очрый. Бу күренеш алдында нинди сунарчының кайнар йөрәге типмәс тә, нинди сунарчы шушы эзләр буенча урман эчләренә кереп китмичә түзәр +Командир разведчикларны ялга туктатырга карар бирде. Менә шушы ачык аланны үтәсе дә əнə теге түгәрәк үргә күтәреләсе бар. Анда — ял итәр өчен бик җайлы урын. Ләкин командир "киттек!" дияргә өлгермәде, баш дозордан хәбәр китерделәр +— Иптәш Андрианов, анда ниндидер ят ис бар,— диде связной, тирән-тирән сулап,— көйгән чүпрәк, янган ит исенә охшый. +Разведчиклар, связнойны чолгап, сораштыра торган арада, әкертен җил дулкыны әлеге исләрне бирегә үк алып килде. Разведчиклар арасында борчылу, мәсьәләне тизрәк хәл итәргә ашкыну сизелде. Барысы да автоматларын хәзерләделәр. Ул да булмады, сугышчыларның берсе кулы белән үрнең сулъяк почмагына төртеп күрсәтеп +— Əнə күрәсезме? Зәңгәр төтен күтәрелә,— диде. Барыбыз да ул күрсәткән якка борылдык. +II +Учак янына килеп туктагач, коточкыч бер күренеш алдында шаккатып калдык. Безнең һәркайсыбыз үз башыннан үлем куркынычларын кичергән, бик күп авыр хәлләргә очраган, акфиннарның ерткычлыкларын күп күргән булса да, тәннәребез чемердәп китте. Әйе, бу минутта кичергән тойгыларны, күкрәктә кайнаган нәфрәтне аңлатырлык сүзләр кеше телендә юк әле. Тамак төбенә каты төер килеп тыгылды, куллар автоматларны ныграк кыстылар. Һәркем шунда эченнән ант итте: +— Үч, үч, рәхимсез рәвештә үч алырга! Разведчиклар башларын иеп, сүзсез карап торган күренеш менә нинди иде ул (онытмагыз, иптәшләр!). Инде сүнеп барган учак өстенә аркылы ташланган бер кеше ята. Аның киемнәре янып беткән диярлек, аяк киемнәре юк: аяк бармакларының тырнаклары астына шырпы кисәкләре кадалган; йөзе коточкыч газаплардан чытылган, уң күзе ярымачык, анда үлем дәһшәте чагылган. +Кем ул, монда кайчан, ничек килеп эләккән — без берни белә алмадык. Аның янында документ-фәлән юк, бары киеменең янмый калган өлешендәге йолдызлы төймәләр генә аның совет сугышчысы икәнен сөйлиләр иде. Бер-ике секунд вакыт үткәндер. Уннарча куллар исемсез геройның гәүдәсен, учак өстеннән алып, йомшак ятакка салган кебек, яңа яуган кар өстенә салдылар. Берәүләр аның әле төтәп торган киемнәрен сүндерергә тотынды, ə санинструктор аның янына тезләнде. +— Иңбашында — пуля ярасы... берәү, икәү... Кинәт санинструкторның бармаклары җитезрәк кыймылдый башладылар, һәм ул кычкырып җибәрде: +— Иптәшләр! Иптәшләр, җаны бар! Йөрәге тибә! +III +Ял итәргә, тамакны туйдырырга туктаган идек. Боларның берсен дә эшләмәдек. Бөтен ару-талуларыбызны онытып, безнең һәрберебез өчен чиксез якын дустыбыз булып әверелгән әлеге сугышчыны, бер иптәшнең җылы тунына төреп, чаңгыларга салдык та, частебызга ашыктык. Юлда ничек кайтканбыздыр, нәрсәләр эшләгәнбездер,— берсен дә хәтерләмим. Безнең бөтен теләгебез, бөтен уйларыбыз бу билгесез геройны коткаруга юнәлдерелгән иде. +Кич белән подразделениебезгә кайтып җиттек. Иптәшне санчастька тапшырдык. Санчастьтан аны — медсанбатка, медсанбаттан госпитальгә озатканнар. +Шуннан соң без аның турында һичнәрсә ишетмәдек. Аның кем икәнен, фашистлар тырнагына ничек килеп эләгүен, хәтта үлеме, тереме икәнен дә белә алмадык. Әгәр дә очраклы бер хәл туры килмәгән булса, бу вакыйга безнең барыбыз өчен дә гомер буена онытылмаслык серле бер фаҗига булып калган булыр иде. +Апрель азагында сугышларның берсендә мин яраландым һәм госпитальгә килеп эләктем. Операциядән соң, хәлем әзрәк рәтләнә төшкәч, сестрадан укырга берәр нәрсә алып килүен үтендем. Бераздан соң ул берничә брошюра алып килде. Ләкин мин аларны элек үк укыган идем инде, шуңа күрә китапларны тәрәзә төбенә куйдым да, кулыма таянып, таныш булмаган шәһәрнең урамына карый башладым. Тышта инде май ае — кояш көлә. Ләкин бу ерак шәһәрнең урамнарын кар баскан. Кызыл чүлмәк түбәле, сырлап эшләнгән ак болдырлы, ак балконлы йортларга хәрби кешеләр кереп-чыгып йөри. Гражданский халык бөтенләй диярлек күренми. +Шулай уйланып карап торганда, кемдер: +— Эх, бездә хәзер сандугачлар сайрый инде, ə монда кар-бураннар уйный әле,— дип куйды. +Мин артыма әйләнеп карадым. Койкам янында өстенә кара халат кигән, чем-кара чәчле, кош канатлары сыман кыйгачланып киткән шундый ук кара кашлы, урта буйлардагы берәү басып тора. +— Син татармы әллә? — дип сорады ул. Җавап урынына мин аның йөзенә текәлдем. +— Нигә болай өздереп карыйсың, әллә күргәнең бар идеме? — дип яңадан сорады ул һәм балаларча ачык итеп елмайды. +— Кайдадыр күргән идем шикелле, ләкин хәтерли алмыйм,— дидем мин. +— Бик мөмкин, күргәнсеңдер дә... +Шулай без аның белән таныштык. Шуннан соң госпитальнең озын көннәрен кыскарта-кыскарта, озак-озак сөйләшә торган булдык. Аның исеме Вакыйф, фамилиясе Гарифуллин, үзе Татарстан егете булып чыкты. Мин байтак вакытларга чаклы "улмы, түгелме?" дип, эчемнән уйланып йөрдем, йөрдем дә беркөнне кисәктән генә: +— Вакыйф, сөйлә әле, кайда яраландың, кайчан, ничек? — дип сорадым. Моңа кадәр мин аның яралары турында сүз кузгатканым юк иде. Ул авыр итеп сулады да уң кулы белән маңгаен сыпырып алды. +— Моңарчы сорашмагач, һичкайчан сорамассың дип уйлаган идем. Сорамавың хәерлерәк булган булыр иде... — диде ул. Аның тавышында мин бүгенгә кадәр һич тә ишетмәгән әллә нинди сагыш, әрнү сиздем һәм үземнең бу саксызлыгым өчен аңардан гафу үтендем. +— Зарар юк,— диде ул, бераз тынычланганнан соң.— Хәзер ул хәтле авыр түгел инде... Авыр көннәр артта калды... Ярар, соравыңны бушка куймыйм. Аннары үземнең дә бер тапкыр күңелемне бушатасым килә. Бәлки бераз җиңелрәк булмасмы... +Шулай көннәрнең берсендә без разведкага чыгып киттек. Мин разведчик бит. Ике тәүлек чамасы бугай, дошман тылында йөргәннән соң, көтмәгәндә финнарның разведкасына туры килдек. Сугышсыз гына котылырга мөмкин түгел иде. Без дә ут ачтык, алар да ут ачтылар. Караңгы төшкәнче көчле атыш барды. Алар берничә мәртәбә безне камап алырга маташтылар. Ләкин һәрвакыт яралыларын, үлекләрен калдыра-калдыра чигенделәр. Эңгер-меңгер вакытында финнарга, аэрочаналарга утырып, өстәмә ярдәм килде. Алар тагын да һөҗүм итә башладылар. Мин ике тапкыр яраландым, патроннар бетте. Иптәшләрнең дә байтагы йә яраланды, йә үлде. Тора-бара мин бөтенләй ялгыз калдым. Гранаталарымны кулыма алам. Финнар якынлашалар, түшләре белән шуыша-шуыша миңа таба киләләр. Берне чөям. Тегеләр чигенәләр. Бераздан яңадан килә башлыйлар. Аларның ак халатлары кар белән кушыла. Мин күзләремне авырттырганчы карыйм. Тагын, тагын гранаталар чөям. Тегеләр ягыннан ыңгырашулар ишетелә, сүгенәләр. "Рус, сдавайся!" — дип кычкыралар. Шунда мине өченче тапкыр яраладылар. Хәзер чигенү турында уйларга да мөмкин түгел иде инде. Кул да, аяк та эшләми. Эх, минәйтәм, үләргә туры килә, ахры, Ə яшисе иде. Мин бит әле — өйләнмәгән егет, сөеп йөргән кызым да бар... Ләкин дошман кулына тереләй эләккәнче, үлем артыграк. Соңгы гранатамны кулыма тотып, фашистларның мине чолгап алуларын көтә башладым. Озак көтәргә туры килмәде. Менә алар якыная, якыная. Тагын бер-ике секунд... Атмыйлар, тереләй алырга уйлыйлар. "Эх, сез, мескеннәр! Кемне алырга уйлыйсыз!" — дим дә гранатамны янымдагы ташка бәрәм... +Гарифуллин башын иде һәм берничә минут сүзсез торды. Аннары ишетелер-ишетелмәс кенә тавыш белән сүзен дәвам итте: +— Ләкин, бәхетсезлеккә, граната шартламады. Мин пычагыма сузылдым, тик соң иде инде... Менә шулай мин дошман тырнагына эләктем. Анда нәрсә булганын, туганкай, сорама да, сөйләмим дә. Шуны гына кабатлап әйтәм, фашистлар кулына эләккәнче, үлем мең мәртәбә артыграк. Мине дәвалаган өлкән врач әйтә, син, ди, Гарифуллин, дөньяга икенче тапкыр тудың. Сине монда алып килгән чакта, кеше дип атарлык бернәрсәң дә юк иде, ди... Янып, көеп беткән бер ит кисәге генә идең, син, ди... +Кемнәр мине кеше ашаучыларның канлы авызыннан тартып алгандыр, кемнәргә мин гомерем буе рәхмәт укырга тиешмендер, белмим. Әгәр дә мин ул кешеләрне очратсам, алар өчен нәрсә генә эшләмәс идем дә аларга нинди генә рәхмәт укымас идем! +Менә шундый хәлләр, туганкай, баштан үтте. Хәзер рәтләнеп киләм инде. Тиздән яңадан фронтка барырмын дип уйлыйм. Элек мин башка кеше идем. Күңелем йомшак иде минем. Хәзер зәһәрләндем, дошман миннән пощада көтмәсен, өзгәләп ташлаячакмын. +Мин, дулкынлануымны сиздермәс өчен, тәрәзәгә таба борылдым. Ə Вакыйф әкрен генә урыныннан торды да үзенең палатасына юнәлде. Мин аны туктатмадым. +Тагын берничә көн үтте. Мине носилкага салып перевязкага алып киттеләр. Операция өстәлләрендә башка авырулар булганлыктан, миңа әзрәк көтәргә туры килде. Башымны күтәреп язу өстәле ягына карасам, өлкән врач каршында Гарифуллин басып тора. +— Менә, иптәш Гарифуллин, безгә аерылырга туры килә,— диде өлкән врач, салмак кына.— Без сезне дәваладык. Дөресен әйткәндә, сез икенче тапкыр дөньяга тудыгыз. Терелерсез дип башта мин үзем дә ышанмаган идем. Хәзер без сезне алты айга туган авылыгызга кайтарабыз. Сезгә ял кирәк. Иртәгә китәрсез. +— Туган авылыма! — диде Гарифуллин, әкрен генә. (Эх, белсә идегез, аның тавышында никадәр шатлык, никадәр бәхет иде!) — Рәхмәт, иптәш өлкән врач, рәхмәт! — Гарифуллин кинәт туктап калды һәм бераздан бөтенләй икенче тавыш белән дәвам итте: — Ләкин илгә кайтыр чак түгел, иптәш өлкән врач... Кайгыртуыгыз өчен бик зур рәхмәт. Ләкин мине фронтка, частема җибәрегез,— диде. +— Юк, юк, бу мөмкин түгел, иптәш Гарифуллин. Сезнең организмыгыз бик нык талчыккан, сезгә ял кирәк. +— Сугыш беткәч ял итәрбез. Мине фронтка җибәрегез. Бик үтенеп сорыйм, иптәш өлкән врач. Сез миңа, дөньяга икенче тапкыр тудыгыз, дип әйттегез. Туган илем өчен, ике түгел, өч гомерем булса да кызганмас идем, иптәш өлкән врач! Шул чакта мине операция өстәленә салдылар. Гарифуллинның сүзләрен артык ишетә алмадым. Бары тик палатага кайтып, берничә сәгать үткәннән соң гына минем яныма Вакыйф үзе килде. Аның йөзе кояш кебек балкый иде. +— Йә туганкай, аерылышыр көннәр дә килеп җитте,— диде ул.— Чын күңелемнән әйтәм: бик яраттым үзеңне. Моннан соң, давай, хат язышып торыйк. +— Ярый. Кая, илгәме? +— Юк, частема, фронтка! Җибәрәселәре килмәгән иде, малай, комиссарга, госпиталь начальнигына кадәр барып җиттем. Күп даулаша торгач, риза булдылар. Сине, диләр, Гарифуллин, үлем җиңә алмагач, без генә җиңә алмыйбыз, әйдә, синеңчә булсын, диделәр. Үзләре көләләр. Чыннан да, үзең уйлап кара, илгә кайтсам, мин нишләр идем? Ял итә алыр идемме? Юк! Ə фронтта мин кирәк. Бәлки, мине коткарган иптәшләрне дә очратырмын. Син ничек уйлыйсың, очратырмынмы? +— Фронт — бик зур урын, шулай да бәлки очратырсың,— дидем мин. Бу төнне без икәү бик озак сөйләшеп утырдык. Ə икенче көнне, Гарифуллины озаткач, кулыма каләм алдым да, иптәшләремә — фронтка хат язарга утырдым. \ No newline at end of file diff --git "a/bylatypov/\320\230\320\275\320\266\320\265\320\275\320\265\321\200 \320\223\320\260\321\200\320\270\320\275\320\275\321\213\322\243 \322\273\320\270\320\277\320\265\321\200\320\261\320\276\320\273\320\276\320\270\320\264\321\213_tat.txt" "b/bylatypov/\320\230\320\275\320\266\320\265\320\275\320\265\321\200 \320\223\320\260\321\200\320\270\320\275\320\275\321\213\322\243 \322\273\320\270\320\277\320\265\321\200\320\261\320\276\320\273\320\276\320\270\320\264\321\213_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..71768ed83d527db4e3a3310cd85e822d48f801fa --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\230\320\275\320\266\320\265\320\275\320\265\321\200 \320\223\320\260\321\200\320\270\320\275\320\275\321\213\322\243 \322\273\320\270\320\277\320\265\321\200\320\261\320\276\320\273\320\276\320\270\320\264\321\213_tat.txt" @@ -0,0 +1,2825 @@ +ИНЖЕНЕР ГАРИННЫҢ ҺИПЕРБОЛОИДЫ +А.Н.Толстой + +КЫЯМ МИҢЛЕБАЕВ ТӘРҖЕМӘСЕ + +Бу җәйдә Парижның эшкуарлары иртәнге ашны "Мажестик" кунакханәсендә ашый торган булып китте әле. Анда җыелган халык арасында франсузлардан башка бөтен милләтләрнең дә вәкилләрен очратырга мөмкин. Ашап-эчкән арада, оркестр уйнап, бөкеләр атып, хатын-кызлар чырк-чырк килеп гөрләшкән арада, зур сөйләшүләр алып барыла, сату-алу эшләре җайга салына. +Гостиницаның бер дигән холлында, күчәргә утыртылган пыяла ишекләр катында, Франциянен электәге батыр ирләренә тартымрак мәһабәт гәүдәле, чал чәчле бер агай бик эре генә кыяфәт белән кыйммәтле паласлардан арлы-бирле йөренгәләп тора. Өстенә ул киң ара фрак, аякларына ефәк оек белән лаклы, каптырмалы туфля кигән. Күкрәгенә көмеш чылбыр аскан. Бу агай швейцарлар башлыгы, гостиница тотучы акционерлар ширкәтенең ышанычлы вәкиле. +Шешенке кулларын артка куеп йөренгәндә, ул аратирә туктап калгалый. Пыяла стенаның теге ягында, зур-зур яшел агач кисмәкләрдәге шау чәчәккә күмелгән агачлар, пальма яфраклары арасында аның клиентлары ашап-эчеп утыра. Аңдый чакны аквариумдагы үсемлекләр һәм бөҗәкләр дөньясын өйрәнүче профессорга охшап китә. +Хатын-кызларына тел тидерерлек түгел, чибәрләр. Яшьләренә яшь дип кызыгасың, ул күзләре инде янып тора: англосаксларга хас зәңгәрләре дисеңме, Көньяк Америка хатын-кызларына хас төң карасыдайлары дисеңме, франсузларга хас миләүшә төслеләре дисеңме — һәммәсе бар. Өлкәнрәк хатыннар йсә, аш-суны әчкелтем соуслар белән тәмләткән шикелле, таушала башлаган матурлыкларын кием-салым, бизәнү белән янартып җибәргәннәр. +Хатын-кызлар анысы чибәрләр, әйтәсе дә түгел. Тик менә ресторанда утырган ирләргә швейцар агай икенче төрлерәк карый. +Капкорсак. Симез гәүдәле, сакал-мыекларын кырган чагында пәке, үтмәстәй, шешенке йөзле, йонлач бармакларын балдаклар белән бизәгән бу егетләр сугыштан сон каян, нинди шайтан таякларыннан яралганнардыр? +Алар бер таңнан икенче таңга, кадәр кабаланакабалана төрледән-төрле шәрәп чөмерәләр. Йомшак бармаклары исә һавада акча саный, акча ясау, белән мәшгуль. Аларның күбесе Америкадан килеп оялаган. Ә бит ул нәләт төшкере илдә тездән алтынга батып йөриләр, иске изге дөньяны арзан гына бәягә кулларына төшерергә маташалар. +Гостиницаның ишек төбендә кузовлары кызыл агачтан эшләнгән мәһабәт машина — рольс-ройс тавышсыз гына килеп туктады. Швейцар, муенындагы чылбырын чыңлатып, ишеккә юнәлде. +Иң әүвәл тәбәнәгрәк буйлы, кыска гына кара сакаллы, саргылтрак чырайлы, итләч борынының яфраклары киңәеп киерелгән берәү килеп керде. Аның өстендә иләмсез киң озын пальто, тубал эшләпәсен маңгаена ук төшереп кигән иде. +Ул мәгърур кыйфәт белән үзенең юлдашын көтеп алырга туктады. Аның беләң бергә килгән хатын ишек төбендәге колонна ышыгыннан атылып чыккан егет белән сөйләшеп калган иде. Егеткә баш кагып, хатын күчәрле ишектән эчкә керде. Бу Париҗдагы иң гүзәл хатынкызларның берсе, — озын зифа буйлы, соргылт күзле, сөттәй ак постау костюм кигән мәшһүр Зоя Монроз иде. +— Роллинг, без ашап-эчеп алабыздыр ич? — дип сорады ул тубал эшләпәле кешедән. +— Юк әле. Ашаганчы тегенең белән сөйләшәсем бар. +Мондый кискен җавапка да үпкәләмәвен белдергән сыман Зоя Монроз көлемсерәп куйды. Ул арада ханым белән автомобиль янында сөйләшкән әлеге егет тә керде. Өстендәге иске пальтосын җйлбәгәй җибәргән, йомшак эшләпә белән таягын кулына тоткан. Сипкел баскан йөзеңдә дулкынлану сизелә. Сирәк кенә тырпу мыегы ябыштырып куйган төсле. Ул, мөгаен, кул биреп күрешергә дә теләгәндер, әмма Роллинг, кесәләреннән кулларын чыгармыйча гына, баягыдан да кырысрак итеп: +— Семенов, сез чирек сәгатькә кичектегез, — диде. +— Эшем булды... Шул эш инде... Гафу кылгайсыз... Җайланды тагы... Алар риза... Иртәгә Варшавага чыгарга әзерләр. +Роллинг моңа каршы: +— Бөтен гостиницага акыра торган булсагыз, сезне моннан куып чыгарачаклар, — диде. Аның төссез күзләреннән рәхим-шәфкать көтәрлек тугел иде. +— Гафу кылгайсыз, пышылдап кына әйтим алайса... Варшавада һәммә нәрсә әзер: паспортлар да, киемнәр дә, корал-фәлән дә... Апрель башларында алар чик аша үтәчәкләр... +— Хәзер мин мадемуазель Монроз белән ашап-эчеп алам, — диде Роллинг. — Сез ул әфәнделәргә барып әйтегез: мин аларны бүген сәгать дүрт тулып узгач күрергә телим. Кисәтеп куегыз үзләрен: әгәр дә мәгәр мине кәкре каенга терәтергә җыеналар икән, полициягә тоттырачакмын... +Бу сөйләшү 192... елның язында булды. +Таң атканда Ленинградтагы Крестовка елгасында Көймәчеләр мәктәбе турысына пар ишкәкле бер көймә килеп туктады. +Көймәдән ике кеше төште. Яр кырыенда ук кыска гына сөйләшү булып алды: берсе хәйран кырыс тавыш белән нидер кушты, икенчесе, тын гына аккан караңгы суга текәлеп, тыңлап торды. +Крестовка утравындагы урман артыннан зәңгәр төн пәрдәсен ертып алсу таң атып килә иде. +Аннары икесе дә көймәгә иелде, шырпы сызгач, аларның йөзләре күренде. Көймәдән кәгазь төргәкләре алдылар, сөйләгәнне тыңлап торучысы шуларны кыстырып урман эченә кереп китте, сөйләүчесе исә көймәгә сикерде дә ашыга-ашыга ишәргә кереште. Суның шәфәкъ нуры төшкән сызыгын узды да аргы ярның күләгәсенә кереп чумды. Су өстендә дулкыннар гына чайкалып калды. +"Спартак" командасының тиз йөрешле сай бер көймәсендә төпкә җигелеп ишә торган ишкәкче Тарашкин ул төнне клубта дежур тора иде. Яз җиткәнлектән һәм яшълеге аркасында ул гомерен ваемсыз рәвештә йоклап уздырмыйча, ике тезен кочаклап, йокыга талган суга карап бонда утыра иде. +Төнге тынлыкта уйландырган нәрсә — ул да булса зур суны төшләрендә дә күрмәгән Мәскәү командасының ике ел рәттән бер кешелек, ике кешелек, дүрт кешелек көймәләрдә җиңеп чыгуы иде. Гарьләнми ничек түзәсең моңа! +Җиңелүдән соң җиңүгә ирешеп, булгаңың спортсмен яхшы аңлый иде. Шуны аңлау, аннары әчкелтем үлән, дымсу агач исләрен алып килгән ямьле яз Тарашкинга күңелен төшерергә ирек бирми, июнь аенда булачак ярышка хәзерләнергә дәрт өсти иде. +Бонда (Бон — яхт-клубларда спорт көймәләре, яхталар килеп туктый торган басма) утырган Тарашкин пар ишкәкле көймәнең килеп туктаганын да, кузгалып киткәнең, дә күреп торды. Дөнья хәлләренә ул алай артык шаккатмый иде, тик бу юлы бер әйбер аны ярыйсы ук гаҗәпләндерде: ярга төшкән ике кеше бер-берсенә пар ишкәктәй охшашлар иде. Буйлары да бер чама, өсләрендә дә бер үк төстәге киң пальто, йомшак эшләпәләрен маңгайларына ук төшереп кигәннәр, икесендә дә чөй сакал. +Әй, ис китәрлек нәрсә юк ла, Республикада үзең төсле кеше белән бергә коры җирдәме, елгадамы булсын төнлә йөрү тыелмый лабаса. Тарашкин ул чөй сакалларны шундук онытыр да иде, тик өлгерә алмый калды: шул ук көнне Көймәчеләр мәктәбе янында гына, каен урманы эчендәге ташландык дачада могҗизалы хәлләр булып алды. +Алсу шәфәкътән утраудагы әрәмәлек өстенә кояш күтәрелгәч, Тарашкин мускулларын шытырдатып бер селтәнде дә клуб ихатасыннан йомычка җыярга тотынды. Сәгать биш тулып, алтынчыга киткән генә иде әле. Ян капка шыгардап куйды, кибеп җитмәгән юлдан велосипедын җитәкләп Василий Витальевич Шельга килеп керде. +Шельга бик тә чыныккан, көчле спортсмен, урта, буйлы, нык муенлы, җинел гәүдәле, җитез хәрәкәтле; тыныч һәм сак эш итүчән кеше иде. Ул уголовный розыскта эшли, мускулларын ныгыту өчен спорт белән шөгыльләнә иде. +Ул велосипедын болдыр буена куеп: +— Ни хәлләр бар соң, иптәш Тарашкин? Ал да гөлме? — дип сораштыра башлады. — Буыннарны бераз язып алыйм дип килгән идем әле... Кара инде бу чүп-чарны, ай-яй. +Ул гимнастеркасын, салып, җиннәрен сызганды — аның куллары чандыр булса да мускуллары нык иде — боннарны ремонтлаганнан соң ихатада өелеп яткан такта кисәкләрен җыештырырга тотынды. +Бүген заводтан егетләр килә, бер төн эчендә ялт иттерербез, — диде Тарашкин. — Василий Витальевич, алты ишкәкле көймәгә языласызмы соң? +Шельга сумала мичкәсең, тәгәрәтеп барган мәлгә: +— Нишләргә дә аптыраган әле, — диде. — Мәскәү егетләренең борынына чиерткәндә ярар иде дә бит, килә алмам дип куркам... Бер мәзәк эш чыгып тора әле. +— Тагын бандитлардыр инде? +— Юк, алай гына түгел — халыкара масштабтагы җинаять... +— Кызганыч, бергә-бергә ишкән булыр идек. +Боннар ягына чыккач, су өстендә йөгерешкән кояш нурларына карап, Шельга себерке сабын тук-тук бәргәләп ныгытты да шыпырт кына Тарашкинны чакырып алды: +— Бу тирәдәге дачаларда кемнәр яшәгәнен яхшы беләсез булыр? +— Зимагурлар яши шунда. +— Март урталарында бу дачаларның берәрсенә күченеп килүче булмады микән? +Тарашкин кояш нурында тирбәлгән елгага күз төшереп алды, бер аягы белән икенчесен кашып куйды. Шуннан соң гына: +— Әнә теге агачлыкта ишек-тәрәзәләренә такта сугылган бер дача бар, — диде. — Өч-дүрт атна элек, шулай хәтердә калган, ни күрим — тегенең морҗасыннан төтен чыга. Без аны шундук, бандитлар-мазар түгел микән, дип уйлаган идек. +— Ул дачага урнашучыларның берәрсен күрмәдегезме соң? +— Туктагыз әле Василий Витальевич. Бүген иртән шуларны күрдем шиклле бит. +Сазлы ярга көймә белән килгән теге кешеләр турында егет бәйнә-бәйнә сөйләп бирде. +Шельга аның сүзен җүпләп торды, үткен күзләре исә кысылганнан-кысыла барды. +Әйдә, күрсәт әле шул дачаны, — диде ул һәм каеш белән аркасына аскан револьвер кабурасын барлап куйды. +Сирәгрәк кенә, каенлыктагы дача ташландык булырга тиеш иде: болдыры черегән, тәрәзә капкачлары өстеннән аркылы-торкылы такталар сугылган. Чардак тәрәзәләренең пыялалары коелып төшкән, почмакларындагы яңгыр торбасы чәрдәкләнеп, тетелеп беткән, асларына мүкләр үскән, өй тирәсен алабута баскан. +Дачаны агачлар арасыннан гына караштырганнан соң, Шельга саклык белән генә тарәли әйләнеп чыкты да: +— Дөрес әйткәнсез, яшиләр, — диде. — Бүген дә булганнар әле... Ни пычагыма тәрәзәдән кереп йөриләрдер — һич аңламыйм. Килегез әле монда, бу тикмәгә түгелдер. +Алар җәһәт кенә, болдырга якынлаштылар. Болдырда яңа эзләр ярылып ята иде. Болдырның сул ягындагы тәрәзә капкачын яңарак кына кубарып ташлаганнар, тәрәзә эчке якка шар ачык. Юеш комда тагын аяк эзләре калган. Зур-зур эзләр, курәсен, авыр гәүдәле кешенекедер; шулар янында ук кичерәгрәк эзләр дә бар, анысының аяк очлары эчкә табарак караган. +— Болдырда бөтенләй башка эзләр, — диде Шельга. Ул тәрәзәдән өй эченә күз салды һәм акрын гына сызгырып тавыш бирде. +— Әй, абзыкай, тәрәзәгез ачык калган, берәр нәрсәгезне чәлеп китмәгәйләре. +Җавап бирүче булмады. Караңгы бүлмә эченнән ниндидер тәмсез төче ис килә иде. +Шельга кычкырып та карады. Аннары тәрәзә төбенә менеп, револьверын чыгарды да өй эченә сикереп төште. +Беренче бүлмә буш булып, аяк астында штукатурка, кирпеч ватыклары, газета кисәкләре аунап ята иде. Яртылаш ачык калган ишектән кухняга керделәр. Ис җыя торган калпагы тутыгып беткән плитә, өстәл һәм утыргыч өсләрендә примуслар, фарфор тиглиләр, пыяла һәм металл ретортлар, банкалар, цинк тартмалар. Бер примус әле дә булса пыскып утыра. +Шельга тагын бер мәртәбә "абзыкай"га эндәшеп карады. Аннары башын чайкап алды да саклык белән генә икенче бүлмәнең ишеген ачты. Бүлмә ярыйсы ук караңгы, тәрәзә капкачлары ярыгыннан гына кояш яктысы саркый иде. +— Әнә ул! - дип куйды Шельга. +Түрдәге тимер караватта берәү чалкан ята. Өстен дә чишенмәгән. Куллары баш артына каерылып, карават чыбыкларына бәйләнгән. Аяклары да бау белән уралгаң. Күкрәк турысында пиджагы дэ, күлмәге дә умырылган. Башы иләмсез каерылган, чөй сакалы тырпаеп тора. +— Әһә, кадап үтергәннәр икән, — дип сөйләнде Шельга, күкрәк астына батырылган финкага ишарәләп. — Озак газаплаганнар... Күрегез әнә... +— Василий Витальевич, бу бит теге... көймә белән килгән кеше. Үтергәннәренә дә бер-ике сәгатьтән артык түгелдер әле. +— Шушында гына саклап торыгыз. Бернигә кагыласы, берәүне дә кертәсе булмагыз. Ишеттеме колагыгыз, Тарашкин? +Берничә минуттан Шельга клубта телефоннан сөйләшә иде инде: +— Вокзалларга наряд җибәрегез... Пассажирларның һәркайсын тикшерегез... Гостиницаларга наряд оештырыгыз. Иртәнге алтыдан сигезгә кадәр әйләнеп кайтучыларның һәммәсен тикшереп чыксыннар. Бер агент минем янга эт алып килсен. +Эт килгәләгәнче, Шельга чардактан башлап бөтен дачаны җентекләп тикшерергә булды. +Кая карама чүп-чар, пыяла ватыклары, обой кисәкләре, тутыгып беткән консерв банкалары аунап ята. +Тәрәзәләрне пәрәвез сарган, өй почмаклары күгәреп, гөмбәләнеп беткән. Дачаны 1918 нче елларда ук ташлап киткәннәр булса кирәк. Кухня белән тимер караватлы бүлмәдә генә кеше аягы йөргәнлеге сизелә. Үтерелгән кешенен кесәсеннән табылган франсуз булкасы белән бер телем чәй колбасасыннан башка бернинди ризык ише нәрсә, дөнья кирәк-яраклары күзгә чалынмый. +Монда кеше яшәмәгән, бирегә тик ниндидер яшертен, эш белән генә килә торган булганнар. Өйне тентеп чыкканнан соң, Шельга әнә шундый фикергә килде. Кухняны әйбәтләп күздән кичергәч, ниндидер химик препаратлар беләән эш иткәннәре мәгълүм булды. Плитә өстендәге көл өемнәрен актаргач, шундагы брошюраларның бөкләнгән битләрен укыштыргалагач, ул, үтерелгән кеше юк-бар пиротехника (Пиротехника — фейерверклар ясау һәм очыру техникасы.) белән шөгыльләнгән булырга тиеш, дигән икенче нәтиҗәне да ясады. +Мондый нәтиҗәгә килү Шельганы тәмам аптырашта калдырды. Ул тагын бер мәртәбә үтерелгән кешенең киемнәрен тентеп чыкты, ләкин берни таба алмады. Шуннан ул мәсьәләгә икенче яктан килергә тырышып карады. +Тәрәзә төбендәге эзләрне искә алганда, үтерүчеләр икәү булган, һәм алар тәрәзәдән кергәннәр, ә бу шактый хәвефле нәрсә, чөнки дачадагы кешенең тәрәзә ватып кергәнне ишетеп, каршылык күрсәтүе бик мөмкин бит. +Димәк, алар дачадагы кешедән ничек кенә булса да берәр нәрсә алу янсә аны үтерү нияте белән кергәннәр. +Ярый, алар бу кешене үтерергә теләделәр, дип карыйк. Алай дисәң, алар бит бу эшне җиңелрәк башкара алырлар, әйтик, дачага килгәнен сагалап торган булырлар иде; бу кешенең кыяфәтенә караганда, алар аны җәфалаганнар, шуннан соң гына пычак кадаганнар. Димәк, үтерүчеләр моңардан нидер сораштырып та, бусы әйтмәгән булса кирәк. +Нәрсә таләп иткәннәр икән соң? Акча дияр идең — ташландык дачада пиротехника белән шөгыльләнергә ниятләгән кешенең юлга чыкканда үзе белән зур акча алуы икеле. Дөресрәге — алар бу кешенең төнге һөнәренә бәйле берәр серне белергә теләгәннәрдер. +Уйлый торгач, Шельга кухняны кабат тикшереп чыгарга ниятләде, Стена кырындагы әрҗәләрне урыннарыннан кузгаткан иде — кухня астына казылган подвал капкачы күзенә ташланды. +Тарашкин, шәм төпчеге, яндырып, идәнгә ятты да дым бәргән идән астын яктыртып торды, Шельга исә чери башлаган юеш баскычтан аска төшеп китте. Озак та үтмәде, ул карангыдан: +— Шәмегезне алып монда төшегез әле! — дип кычкырды. — Менә кайда икән анын чын лабораториясе. +Подвал бөтен дача буйлап сузылган иде: кирпеч стена буйларында кузлага утыртылган берничә такта өстәл, газ баллоннары, кечерәк кенә мотор, динамик, электролиз ясау өчен пыяла ванналар, слесарь инструментлары, өстәлләрдә исә көл өемнәре. +— Менә бит ул нәрсә мәтәштергән, — диде Шельга, подвал стенасына сөяп куелган калын агач борысларны һәм табак-табак калайларны караштыргалап. Агач та, калай да үтәдән-үтә, тишкәләнеп, ә кайберләре тетелеп беткән — карап торышка утта көйдерелгән сымак тоела. +Имән тактаны энә белән тишкәләгәннәр диярсең! Бер миллиметрдан да нәзегрәк итеп урта бер җиренә зурзур хәрефләр белән "П. П. Гарин" дип язылган. Шельга тактаның икенче чгын әйләндереп караган иде — шул ук хәрефләрнең киресен күреп, таң калды Калын имән тактаны ничектер үтәдән-үтә тишеп язганнар. +— Кара инде бу хикмәтне, — дип сөйләнде Шельга, — юк, П. П. Гарин монда пиротехника белән шөгыльләнмәгән. +Тарашкин аңарга ниндидер соры матдәдән пирамида төсле итеп эшләнгән, биеклеге утыз биш — кырык, иңе егерме — утыз миллиметр чамасы бер нәрсәне китереп күрсәтте: +— Василий Витальевич, бу нәрсә булыр икән? +— Каян алдыгыз аны? +— Алар анда тартмасы беләң ята. +Шельга пирамиданы әйләндерде-тулгандырды, иснәп карады, аннары өстәл кырыена куеп, яна торган шырпы кадады да үзе подвалның аргы почмагына китеп басты, Ш рпы янып беткәч, пирамида гөлт итеп дөрләп кабынды да биш-алты минут иссез-нисез, күгелҗем ялкын белән янды. +— Моннан болай тәҗрибәләр ясамаска киңәш итәм, — диде Шельга. — Пирамида, газ шәме булган булса, подвалдан чыгып та өлгерә алмас идек. Ярый, инде килеп нәрсә белдек дигәндә, мондый нәтиҗә чыгара алабыз. Беренчедән, үч алу яки талау нияте белән үтермәгәннәр. Икенчедән, мәрхүмнең фамилиясең белергә тырышып карыйк — П. П. Гарин. Безгә мәгълүме шулар гына. Сез, Тарашкин, моңа каршы үз фикерегезне куясыз: көймә белән киткәне П. П. Гарин түгел микән, дисез. Алай булмаска тиеш. Тактага фамилияне Гарин үзе язган. Психологик күзлектән чыгып караганда, бу аңлашыла да. Әйтик, мин меңә шундыйрак берәр гаҗәеп нәрсә уйлап тапсам, куанычымнан сезнең фамилияне язмас идем, үземнекен язар идем әле. Мәрхүмнең лабораториядә эшләгәне безгә мәгълүм. Шулай булгач, аның уйлап табучы, икенче төрле әйткәндә, Гарин икәнлегенә шик калмый. +Шельга белән Тарашкин подвалдан чыгып, болдырга кояшка утырдылар да, тәмәке тарта-тарта, эт алып килүче агентны көтә башладылар. +Үзәк почтадагы чит илләргә телеграмма кабул итә торган тәрәзәләргә берәү дерелдәгән симез кулы белән язулы бланк сузды. +Телеграфист егет шул кулга, берәр секунд, карап торды да, эшнең нидә икәнең төшенеп, үзалдына: "Әһә, бишенче бармагы юк икән, чәнти бармагы", — диде һәм бланктагы язуны укырга кереште: +"Варшава. Маршалковская. Семеновка. Йомышыгыз яртылаш кына үтәлде, инженер китеп барды, документларын калдырмады, әмерегезне көтәм. Стась". +Телеграфист "Варшава" сүзенең астына кызыл карандаш белән сызып куйды. Аннан соң урыныннан торды да, гәүдәсе белән тәрәзәне каплап, рәшәткә аша телеграмма бирүчегә күз салып алды. Урта яшьләрдәге, шешенке саргылт чырайлы, арпа мыегы авызын томалаган юан гына бер кеше. Күзләрен күрерлек түгел — күз кабаклары җилсенгән. Такыр башында көрән төстәге бәрхет картуз. +— Нәрсә булды? Нигә телеграмманы алмыйсыз? — дип сорады ул тупас кына. +— Шифрлы бит ул, — диде телеграфист. +— Ничек инде ул шифрлы булсын ди? Нәрсә тузга язмаганны сөйлисез? Сату-алу эшен язам, алмаска хакыгыз юк. Мин Польша консуллыгыннан, удостоверениемны күрсәтә алам. Тоткарлаган өчен җавапка тарттырам! +Дүрт бармаклы кеше зәһәр ачуланып, такыр башын селки-селки тиргәште тиргәшүен, әмма тәрәзәдәге кулы барыбер дерелдәүдән туктамады. +— Эш болай тора бит, гражданин, — диде анарга телеграфист, — сез, бу телеграммада сату-алу эшен язам, дип ышандырырга тырышасыз, ә мин әйтәм, политикага бәйле, шифрлы, дим. +Телеграфист көлемсерәп тора бирде. Сары чырайлы әфәнде исә тавышын күтәргәннән-күтәрә барды. Ул арада анын телеграммасын сиздермичә генә алып, бүген озатылган хәбәрләрне тикшерер утыручы Василий Витальевич Шельга өстәленә илтеп салдылар. +"Варшава. Маршалковская" дип язылган бланкны күргәч, ул зал ягына чыкты да ачулы әфәнденен артына килеп басты һәм телеграфистка ым какты. Егет исә борыннарын җыерып, паннар тоткан политикага карата бер-ике сүз әйткән булды да квитанция язарга утырды. Поляк ачудан мышный-мышный, лаклы ботинкаларын, шыгырдатып, бер аягыннан икенче аягына авышкалады. Шельга анын зур-зур аякларын күргәч, тышкы ишек катына барып, дежур торучы агентка полякны күзәтергә кушты. +Кичәге эзләнүләр бертөрле дә нәтиҗә бирмәде: эт ис белән дачадан Крестовка елгасына килеп туктады — җинаятьчеләр көймәгә утырып киткәннәр, ахрысы. Вокзаллардан эзләу дә уңышсыз бетте: күрәсең, Ленинградта оялары яхшыдыр. Телеграммалардан да юньле нәрсә чыкмады. Менә бу соңгысы гына — Варшавага Семеновка җибәрелә торганы кызыксыну уята уятуын... +Телеграфисттан квитанцияне алгач, поляк кесәсенә акчага дип тыгылды. Нәкъ шул чакны тәрәзә янына карасу күзле, чибәр йөзле, чөй сакаллы берәү кулына бланк тотып килеп басты да, урын бушаганны көтеп, тәкәллефсез генә усал полякның зур корсагына карап тора башлады. +Аннары Шельганың күз алдында хәйран бер күренеш булып алды: тегенең дүрт бармаклы кулын күрүгә, чөй сакалны корт чаккандай булды, ул полякның йөзенә текәлде. +Күз карашлары очрашкан иде — полякның авызы шар ачылып, төшенке күз кабагы югары сикерде, тонык күзләрендә коточкыч курку чагылды, йөзе хамелеонныкыдай үзгәрде — кургашын төсенә керде. +Шунда гына Шельга эшнең серенә төшенде: ул поляк каршысындагы чөй сакал Крестовка утравындагы урман дачасында үтерелгән кешенең игезәге дип уйларлык иде... +Поляк карлыккан тавыш белән кычкырып җибәрде дә җәһәт кенә ишеккә юнәлде. Аны күзәтергә тиешле агент һичбер төрле тоткарлык ясамады, аңарга тагылып урамга чыкты. +Мәрхүмнең игезәге тәрәзә янында торып калды. Аның кара каймалы салкын кузләре гаҗәпләнүдән гайре берни сиздермәде. Ул иңнәрен җыерып алгандай итте, поляк чыгып киткәч, телеграфистка бланк сузды: +"Париж. Батиньоль бульвары, 555 иче номер сорап алыр. Хәзәрдән үк анализ ясарга керешегез, сыйфатын илле процентка күтәрегез, май урталарында беренче посылкагызны көтәм. П. П." +Телеграфистка ул болай диде: +— Минем дустымны Неорганик химия институты Парижга командировкага җибәрде, шул башкара торган фәнни эш турында сүз бара. +Үзе ашыкмыйча гына кесәсеннән папирос тартмасы чыгарып, папиросын тартмага суккалап алды да саклык белән генә кабызып җибәрде. +Шельга аңа әдәпле генә итеп сүз кушты: +— Сезгә бер-ике сүзем бар иде, — диде. +Чөй сакал аңа текәлеп карады да, керфекләрен аска төшереп, үтә нәзакәтле итеп җавап кайтарды: +— Тыңлыйм. Сөйләгез. +Мин уголовный розысктан — диде Шельга һәм кенәгәсен ача төшебрәк: —Сөйләшергә җайлырак урын тапсак та, зарар итмәс иде, — дип өстәде. +— Сез мине кулга алмакчы буласызмы? +— Уемда да юк. Мин сезне кисәтеп кенә куярга телим: моннан уктай атылып чыгып киткән поляк сезне үтермәкче була, кичә ул Крестовкада инженер Гаринны үтергән. +Чөй сакал беравык уйга кайып торды. Ләкин ул тынычлыгын да, игътибарлы булуын да җуймады. +— Әйдәгез соң, минем әле унбиш минут вакытым бар, — диде. +Урамга чыгулары булды, Шельга янына тимгелтимгел кызарынган дежур агент йөгереп килде: +— Иптәш Шельга, теге ычкынды бит. +— Нигә җибәрдегез? +— Аны автомобиль белән көтеп торганнар. +— Сезнең дә мотоциклыгыз бар иде түгелме соң? +— Эшкә ярамый — диде агент, почтамт ишегеннән йөз адым чамасындагы мотоциклга күрсәтеп. — Йөгереп тә барды, шинына пычак та кадады. Мин сыбызгы сызгыртып калдым, ә ул машинасына утырды да — выжт. +— Машинасының номерын күрә алдыгызмы соң? +— Юк шул. +— Өстегездән рапорт язам. +— Ничек күрәсең ди аның номерын — юри пычракка буягач! +— Ярар алайса. Хәзер угрозыскка барыгыз, егерме минуттан мин дә килеп җитәрмен. +Шельга чөй сакал артыннан китте. Беркадәр вакыт алар дәшми-тынмый бардылар. Профсоюзлар бульварына борылдылар. +— Сез бик тә инде мәрхүмгә охшагансыз, — диде Шельга. +— Миңа моны ишеткәләргә туры килгәне бар инде. Минем фамилиям Пьянков-Питкевич. Кичәге газетадан укып Гаринны үтергәннәрен белдем. Кызганыч. Миң аны бик яхшы белә идем. Бик уңган кеше, менә дигән химик. Аның Крестовкадагы лабораториясендә булгаларга, туры килә иде. Ул хәрби химия өлкәсендә гаҗәеп зур ачыш ясарга хәзерләнә иде. Төтен шәмнәре дигән нәрсәне ишеткәнегез бармы сезнең? +Шельга аңарга кырын гына карап алды да җавап бирәсе урынга үзе сорап куйды: +— Ничек уйлыйсыз — Гаринны үтерү Польша файдасына бәйле берәр нәрсә микән? +— Юктыр. Анын сере тирәндәрәк ята. Гарин эшли торган нәрсә турында Америка матбугатында басып чыгарганнар. Польша ике арада бәйләнеш тоту өчен генә кирәктер. +Бульварда Шельга утырырга тәкъдим итте. Кешекара күренми иде. Шельга, портфелен ачып, рус һәм чит ил газеталарыннан кисеп алынган хәбәрләрне берәмберәм тезенә җәйде. +— Гарин химия өлкәсендә эшләгән иде, анын турындагы хәбәр чит ил матбугатына үтеп кергән, дисезме әле? Менә боларнын кайсыберләре сез әйткәннәргә туры килә, кайбер нәрсәләр исә миңа бөтенләй үк аңлашылып җитми. Укып карагыз әле менә: +"...Америкада бер рус уйлап табучысының эшләре, турында Ленинградтан алынган мәгълүматлар зур кызыксыну тудырды. Анын приборы монарчы билгеле булганнар арасында иң зур җимерү көченә ия икән, дигән фикерләр йөри". +Питкевич укыды да: +— Сәер инде... Белмим шул, ишеткәнем булмады... Гарин турында түгелдер бу, — дип куйды. +Шельга аңарга икенчесен сузды: +"...Америка флотының Тын океанда үткәреләчәк зур маневрлары уңае белән, хәрби министрлыкка Советлар Россиясендә эшләнеп яткан биниһая зур җимерү көченә ия булган приборлар хакында мәгълүматыгыз бармы? — дигән сорау куелды". +Питкевич, язып та карыйлар инде, дигәндәй бер кыланыш белән Шельга кулыннан өченче хәбәрне алды: +"...Химия короле миллиардер Роллинг Европага китте. Аның сәяхәте күмер сумаласы һәм аш тозы продуктларын эшкәртүче заводлар трестын оештыруга бәйләнгән. Париҗда биргән интервьюсында Роллинг, революңион көчләр дер калтыраткан Иске Дөнья илләренә үзенең аҗдаһа химия концерны тынычлык алып киләчәк, дигән ышаныч белдерде. Советлар Россиясен Роллинг аеруча агрессив итеп телгә алды: ишетүемчә, ул илдә җылылык энергиясен еракка юнәлдерү өстендә ниндидер серле эшләр алып барыла икән, диде". +Питкевич илтифат белән укып чыкты. Уйга калды. Аннары кашын җыерып: +— Гаринның үтерелүе менә шушы мәкаләгә бәйләнгән булуы бик ихтимал, — диде. +Көтмәгәндә Шельга: +— Сез спорт белән шөгыльләнәсезме? — диде дә, Питкевичның кулын алып, учын өскә әйләндерде. — Мин үзем спорт дип үләм инде. +— Ишкәк тотып кулы кабармаган микән, дисез инде, иптәш Шельга... Әйе, ике җирдән кабарып чыккан— бу инде минем начар ишкәкче икәнемне күрсәтә: өченче көн Гаринны көймә белән Крестовка утравына чыгарганда сәгать ярымлап иштем... Шундый мәгълүматка сез канәгатьме? +Шельга анын кулын җибәрде дә көлеп куйды: +Үткен кеше икәнсез, иптәш Питкевич, сезнең белән чынлап торып мавыгу да зарар итмәс иде. +— Көрәштән минем бервакытта да баш тартканым юк. +— Әйтегез әле, Питкевич, теге дүрт бармаклы полякны сез моңарчы да белә идегезме? +— Дүрт бармаклы кулны күргәч, нигә исе китте икән, дисез инде? Күзегез үткен икән, иптәш Шельга. Әйе шул, таң калдым... алай гына да түгел — котым алынды. +— Нигә? +— Нигә икәнен әйтәсем килми. +Шельга иренен тешләде. Тын бульварның аргы башына күз салды. +Питкевич сүзен дәвам итте: +— Аның кулы гына гарип түгел, күкрәгендә дә кыйгачлап төшкән эз бар. Ул Истәлекне мең тугыз йөз унтугызынчы елда Гарин калдырган иде. Стась Тыклинский аның исеме... +— Нәрсә, мәрхүм, Гарин әллә аны да өчәр дюймлы такталарны тураклаган төсле гарипләткәнме? +Питкевич ялт итеп гәптәшенә таба борылды. Беравык алар күзгә-күз карашып тордылар: берсенең карашы тыныч һәм астыртын, икенчесенеке исә көләч һәм ачык иде. +— Әллә мине ахыр чиктә кулга алырга җыенасыз инде, иптәш Шельга? +— Юк... Анысы качмас. +— Бик дөрес... Мин, әлбәттә, күпне беләм. Тик инде сер итеп, саклый торган нәрсәмне әйттерергә һич кенә дә мәҗбүр итә алмаячаксыз. Үзегез күреп торасыз, җинаятькә минем бертөрле дә катнашым юк. Телисез икән — ачыктан-ачык уйныйбыз, һәр һөҗүмнән сон очрашып фикер алышабыз. Шахмат уйнаган кебек. Берберебезне үтерүгә китереп җиткермибез. Әйтсәм әйтим инде, гәпләшеп утырган арада сезне үтерүе берни түгел иде. Чынлап әйтәм. Әгәр сезнең урында Стась Тыклинский утырган булса, мин як-ягыма караныр идем дә беркем юк икәненә тәмам ышангач, салмак кына атлап Сенат мәйданына китеп барыр идем. Аны шушы эскәмиядә үле хәлендә, бөтен тәнен тимгел баскан килеш табарлар иде. Ләкин кабатлап әйтәм, аның ише фокусларны сезгә карата кулланмаячакмын. Я, уйныйбызмы соң? +— Уйныйбыз. Риза, — диде Шельга, күзен утландырып. — Беренче булып мин һөҗүм итәмдер инде? +— Үзәк почтада эләктермәгән булсагыз, мин үзем килеп сезгә уйнарга тәкъдим итмәгән булыр идем әле. Дүрт бармаклы полякның эзенә төшәргә булышырмын. Кайда гына очратсам да, шундук сезгә я телефоннан, я телеграф белән хәбәр итәрмен. +— Булды бу. Ә хәзер, Питкевич, теге куркыныч әйберегезне күрсәтегез инде. +Питкевич башын чайкап алды, әйдә, сезнеңчә булсын — ачыктан-ачык уйныйбыз ич, дигәндәй, көлемсерәп куйды, аннары ян кесәсеннән саклык белән генә озынча бер тартма чыгарды. Аның эчендә бармак калынлык кына металл трубка ята иде. +— Менә шул инде, бер башына басасың да эчендәге пыяласы ватылып китә. +Уголовный розыскка җиткәндә Шельга, телеграф баганасына килеп бәрелгән шикелле, кисәк туктап калды. +— Һе! — диде ул, авыр сулап. — Һе! — диде һәм, гайрәтләнеп, җиргә тибеп куйды. — Бу чаклы оста булыр икән, артист! +Кәкре каенга терәттеләр шул. Кеше үтерүчедән ике адымда тор да шуны кулга алмый җибәр, имеш. Эшләнгән җинаятьнең бөтен нечкәлекләрен белә торган кеше белән сөйләш тә, ул сиңа юньләп берни әйтмичә китеп барсын, имеш. Бу Пьянков-Питкевич дигәннәре: ниндидер бер зур серне белә булса кирәк... Шельга менә хәзер генә, сизенә башлады — ул дәүләт күләмендәге, дөнья күләмендәге әһәмияткә ия булган сер икән... Ә бит Пьянков-Питкевичны койрыгыннан эләктергән үк иде — шуып чыкты, хәерсез, ычкынды! +Шельга үзе эшли торган өченче катка атлый-йөгерә менеп җитте. Өстәл өстендә газетадан ясалган пакет ята иде. Эчкә кереп торган тәрәзә кырында юантык гәүдәле, юаш кына бер кеше утыра иде. Итеген майлап җибәргән, картузын салып, корсагы турысына тоткан. Ул, Шельганы күргәч, торып башын иде. Аннары бүлмәгә самогон исе бөркеп: +— Управдом Бабичев булабыз, Пушкарский урамдагы егерме дүртенче йорттан, жилтовариществодан, — диде. +— Бу пакетны сез китердегезме? +— Без китергән идек шул. Унөченче фатирдан... Төп бинанын үзендә түгел ул. Кушып салынган өлешеннән. Шунда яшәүче егетебезнең ике тәүлектән бирле кайтканы юк. Бүген милиция чакырттык, ишеген ачып кердек, закон кушканча акт яздык, — управдом учы белән авызын томалады — аның бит алмалары комачтай кызарды, күзләре түгәрәкләнде, дымланды, ә бүлмәгә самогон исе таралды, — менә бу пакетны аннан соң мичтән табып алдык. +— Ул егетегезнең фамилиясе ничек иде? +— Савельев Иван Алексеевич. +Шельга пакетны ачып җибәргән иде — аннан ПьянковПиткевичның фоторәсеме, кайчы белән тарак, чәч буйый торган карасу сыекча салынган кечерәк кенә шешә килеп чыкты. +— Нинди һөнәр иясе иде ул Савельев? +— Фән кешесе иде... Шакшы сулар ага торган торба шартлагач, комитет аңар сүз кушып караган иде дә... "Бик рәхәтләнеп ярдәм итәр идем, химик шул мин", дип әйтеп әйткән иде. +— Төннәрен еш китеп йөри идеме сон? +— Төннәренме? Бер дә сизелмәде. — Управдом тагын авызын томалады. — Таң тишегеннән китәдер иде, анысы хак, ә менә төнлә йөргәнен сизгәнебез, исерек чагын күргәнебез булмады. +— Танышлары киләп йөри идеме соң? +— Юк шикелле. +Шельга телефоннан Петроград ягындагы милиция бүлеге белән бәйләнешкә керде. Пушкарский урамдагы егерме дүртенче йортның кушып салынган өлешендә Савельев Иван Алексеевич дигән кеше чынлап та яшәгән икән. Утыз алты яшендә, инженер-химик. Февраль аенда килеп урнашкан. Тамбов милициясе тарафыннан бирелгән удостоверениесен күрсәткән. +Шельга Тамбовка телеграмма сукты, аннары управдом белән бергә автомобильгә утырып Фонтанкага юнәлде. Анда җинаятьләр тикшерү бүлегендә, суык бүлмәдә —Крестовка утравында үтерелгән кешенең мәете ята иде. Управдом аны күрүгә танып алды, унөченче квартирада яшәгән кеше икәнлеген әйтте. +Шул ук вакытларда диярлек үзен Пьянков-Питкевич дип атаган кеше ябык түбәле карета белән Петроград ягындагы бер бушлыкка килеп туктады, юл хакын түләде дә бушлык буйлап тротуардан китеп барды. Такта коймага эшләнгән ян капканы ачып керде, ишегалдын узды да кара ишек ягындагы тар баскычтан бишенче катка менде. Ике ачкыч белән ишеген ачтыу шыр буш алгы бүлмәдә пальтосын, эшләпәсен салды, аларны бердәнбер кадакка элеп куйды, аннары дүрт тәрәзәсенә дә яртылаш акшар сыланган түр бүлмәгә узды. Тетелеп беткән диванга утырып, ике кулы белән битен каплады. +Китап киштәләре, физик приборлар тулы ялгызак бүлмәсендә генә ул кичәгедән бирле үзен тетрәтеп торган коточкыч борчылу хисенә бирелә, дулкынлана ала иде. +Битен ике яктан кыскан куллары дерелди иде. Үлем куркынычының бөтенләй үк үтеп китмәгәнен аңлый иде ул. Димәк, чолганышта калган. Аның файдасына эш итүче мөмкинлекләр бик аз шул — йөздән туксан тугызьь аңа каршы. +— Нинди саксызлык, нинди саксызлык! — дип сөйләнде ул үзалдына. +Барлык көчен җыеп дулкынлануын җиңде, керләнгән мендәрен йодрык белән төйгәләп, чалкан ятты да күзен йомды. +Бөтен уйлары үзен тотуга, тыеп торуга юнәлтелгән булганга, анын башы эшләми иде әле. Берничә минут үлгәндәй ятканнан соң хәл керде тагын үзенә. Урыныннан торып, стаканга мадера салды, аны бер йотуда эчеп тә җибәрде. Тәненә кызуы йөгергәч, ул бүлмә буйлап йөрийөри ашыкмыйча гына котылу юлын эзли башлады. +Саклык белән генә, плинтус янындагы купшынган иске обойны кайтарып, аның астыннан сызымнар ясалган табаклы кәгазьләр чыгарды, аларны әвәрәләп төрде. Киштәдән берничә китап алып, сызымнар һәм физик приборлардан алынган детальләр белән бергә, чемоданга тутырды. Әледән-әле туктап колак саласала, ул чемоданны түбәнгә төшерде, караңгы утын подвалындагы чүп-чар өеме астына күмде. Яңадан үз бүлмәсенә менгәч язу өстәле тартмасыннан револьверын алды, аны караштыргалап арткы кесәсенә салды. +Биш түларга унбиш минут вакыт калган иде. Ул яткан килеш кенә бер-бер артлы берничә папирос тартты, төпчекләрен почмакка ыргытты. +Кисәк кенә: +— Тапмаганнар лабаса! — дип кычкырып әйтә куйды. Диваннан сикереп торды да бүлмә буйлап ишекле-түрле, кызу-кызу йөренә башлады. +Кичке эңгердә ул аягына тупас итек, өстенә җитен пальто киеп, өйдән чыкты. +Төн уртасында милициянең уналтынчы бүлегендә телефонга деҗурныйны чакырдылар. Берәү ашыга-ашыга болай диде: +— Крестовка утравына, өченче көн кеше үтерелгән дачага хәзер үк милиция наряды җибәрегез... +Шуды гына әйтте дә тынып калды. Дежурный трубкага сүгенеп куйды. Телефон станциясенә шалтыратып сораган иде — Ишкәкчеләр мәктәбеннән шалтыраттылар, дигән хәбәр алды. Ул мәктәптән сораштырырга булды. Анда телефон шактый озак чырылдап торды, торды да, шуннан соң гына йокылы тавыш ишетелде: +— Кем тия? +— Сездән шалтыраттылармы? +Теге тавыш, исни-исни: +— Бездән шул, — дип җавап кайтарды. +— Кем иде? Сез күрдегезме? +— Юк, бездә электр эшләми. Иптәш Шельга кушты, диде. +Ярты сәгатьтән дүрт мндиционер Крестовкадагы ташландык дача янында йөк машинасыннан сикерешеп төште. Каен башларында тонык кына булып кичке шәфәкъ беленә иде әле. Кемнендер ыңгырашканы ишетелде. Болдырдан биш-алты адым җирдә толып кигән берәү йөзтүбән ята. Чалкан әйләндерсәләр — каравылчы. Баш очында хлороформлы мамык. +Ишек шар ачык. Йозага йолкынган. +Милиционерлар эчкә кергәч, идән астыннан тонык кына тавыш ишетелде: +— Капкачны ачыгыз, кухнядагы баз капкачын ачыгыз, иптәшләр... +Кухня стенасы буена өстәлләр, әрҗәләр, авыр-авыр капчыклар тау кадәр өелгән иде. Аларныц кайсын кая ыргытып, баз капкачын ачтылар. +Идән астыннан пәрәвез сарган, өсте-башы тузанланып беткән, күзе тонган Шельга килеп чыкты. +— Тизрәк минем арттан! — диде ул, үзе бүлмәгә томырылды. — Яктыртыгыз әле! +Фонарьлар белән яктырткач, тимер караватлы бүлмәнең идәнендә ике револьвер, кызгылт бәрхет картуз, зәһәр әче исле косык күрделәр. +— Сак булыгыз! — дип кычкырды Шельга. — Сулыш алмагыз, тизрәк чыгыгыз — үлем бу! +Ул чигенә-чигенә, милиционерларны ишеккә этәрде, үзе идәндә аунап яткан бармак кадәрле генә металл трубкага коты алынып, чирканып карады. +Зур эш йөртүчеләргә хас булганча, химия короле Роллинг эшкә кагылышлы йомыш белән килүчеләрне махсус бинада — офиста кабул итә. Анда анын секретаре килүчеләрне энә күзеннән уздырып, кемнец кем икәнен ачыклый, аларнын нәрсә уйлаганнарын үтәдән-үтә күрә, искиткеч бер әдәплелек белән барлык сорауларына җавап бирә. Стенографистка Роллингның идеяләрен сүз кристалларына әйләндерә, ә инде моныц еллык арифметик уртачасын чыгарсац, аннары акча эквивалентына тапкырласаң — якынча болай бәяләнә: неорганик химия короле идеясенең бер секунд эчендәге мыскалы илле мең долларга тиң. Дүрт машинистканың кызгылт тырнаклы бармаклары дүрт ундервудның клавишалары өстендә берөзлексез биеп тора. Йомышчы малайны чакырырга өлгерми — Роллннгның ихтыяры материягә әйләнгән диярсең, хәзер каршысына килеп баса. +Роллингның Мальзерб бульварындагы офисы шактый күңелсез, караңгы бина. Стеналарга карасу парча сугылган, идәнгә дә шундый ук төстәге, кайын йомшак паласлар җәелгән, мебель дә кара күн белән тышланган. Карасу өстәлләр өстендәге пыялада химия заводларының проспектлары, көрән күн тышлы белешмәләр, һәйбәт рекламалар ята. Каминны сугыштан алып кайтылган бомбомет белән тутыгып беткән берничә газ снаряды бизи. +Карасу-көрән чикләвек агачыннан эшләнгән биек ишек артында, төрле диаграммалар, картограммалар, фотографияләр арасында химия короле Роллинг үзе утыра. Йомыш белән килүчеләр, энә күзеннән үткәннән соң, йөнтәс паласларга басып кабул итү бүлмәсенә керәләр дә күн урындыкларга чөмәшеп, карасу-көрән биек ишектән күзләрен ала алмыйча, дер калтырап көтеп утыралар. Чикләвек агачыннан эшләнгән ишек артындагы кабинетның һавасы гына да нинди кыйммәтле: секундына илле меңлек фикерләр иясе, химия короле кабинеты ла ул. +Кинәт әлеге чикләвек агачыннан эшләнгән ишекнең шар күтәргән арслан тәпиенә охшатып ясалган ябсы җиз тоткасы селкенеп куйгач һәм аннан соргылт костюм кигән, чигәсен кырпу сакал баскан, искиткеч тупас кеше — загфыран сарысы капкан авыру чырайлы король күренгәч, тып-тын кабул итү бүлмәсендә утыручыларның кайсының гына йөрәге ешрак типмәс икән? Ишекне ача биреп, король йомыш белән килүчегә текәлеп карый да американ акценты белән: +— Керегез! — ди. +Секретарь, алтын карандашны ике бармагы белән генә тоткан хәлдә, искиткеч ягымлы итеп сорау бирде: +— Гафу итегез, фамилиягез ничек әле? +— Генерал Субботин... эмигрант. +Җавап бирүче гайрәтләнеп иннәрен калкытты, йомарланган кулъяулыгы белән аксыл мыегын сыпырып алды. +Секретарь дусларча, күңелле генә сөйләшеп утырган кебек, елмаеп куйды, карандашы белән блокнотына нидер сырлады да сагаеп кына яңа соравын бирде: +— Мистер Роллинг белән сөйләшергә теләвегезнең төп максаты ңәрсәдә соң, месье Субботин? +— Бик җаваплы, бик кирәкле максат. +— Мистер Роллингка кыскача гына аңлату өчен кәгазьгә төшерә алмаммы дигән идем. +— Болай бит ул, минем максат дигәнем план ул... Ике як өчен дә файдалы план... +— Большевикларга каршы химия куллануга бәйле план дип аңлыйммы? — дип сорап куйды секретарь. +— Нәкъ үзе... Мин менә шуны мистер Роллингка тәкъдим итмәкче булам да инде. +— Мистер Роллингта андый планнар чамадан тыш күп түгел микән, дип шикләнәм әле мин, — диде секретарь, тегенең сүзен әдәпле генә бүлдереп. Көләч йөзенә хәвефләнү билгеләре чыкты. — Большевикларга каршы химия куллану турында фәкать руслар гына да бер атна эчендә йөз егерме дүрт план тәкъдим итте. Портфелебездә тагын бер үк вакытта Харьковка, Мәскәүгә, Петроградка һава һөҗүме башлау өчен гаҗәеп әйбәт эшләнгән диспозиция дә бар. Ул планның авторы гаҗәеп зур осталык белән хәрби көчләрне Россиягә күрше кечкенә дәүләтләр территориясенә туплый. Автор шулай ук сметасың да күрсәтә: бу өч башкалада яшәүче халыкны тулысынча кырып бетерү өчен алты мең сигез йөз илле тонна гәрчич газы кирәк булачак, ди. +Генерал Субботин каны тиз йөрүдән чөгендер шикелле кызарды һәм: +— Алай булгач, нәрсәгә сузасыз соң? — дип, секретарьның сүзен бүлдерде. — Минем план да начар түгел, бусы аеруча шәп. Дәртенә керешергә кирәк! Сүздән эшкә күчәргә кирәк... Тоткарлык нәрсәдә соң? +— Хөрмәтле генералым, тоткарлык менә нидән килә: мистер Роллинг үзе туздырачак сумманың эквивалентын күрми. +— Ниткән эквивалент ул тагы? +— Алты мең сигез йөз илле тонна гәрчич газын самолеттан ташлату мистер Роллингка берни тормый. Ләкин ул бушлай гына эшләнмәячәк. Сугышны акчасыз гына алып барып булмыйдыр бит? Тәкъдим ителгән планнарда мистер Роллинг сугышның фәкать бер генә ягын күрә. Ә менә большевикларга каршы диверсия алып баруның эквивалентын, ягъни күпме файда китерәсең, кызганычка каршы, берәү дә күрсәтми. +— Көн кебек ачык аңлашылды... Россиягә законлы хуҗаларын, законлы стройны кайтаручыга файдасы... аның файдасын алай гына санап бетерә алмыйсың инде... Андый кешене алтын-көмешкә күмәбез инде! — Генерал секретарьга бөркеттәй, каш астыннан карады. — Әһә, алайса, эквивалентын да күрсәтергә икән? +— Төп-төгәл итеп, саннар белән күрсәткәндә, сулга — пассив, уңга — актив саннарны язып, астына сызганнан соң плюс килеп чыгарлык булса, бәлки, мистер Роллинг кызыксыныр да иде. +— Әһә! — диде генерал, мыш-мыш килеп тузанлы эшләпәсен баса төшеп киде дә ныклы адымнар белән ишеккә юнәлде. +Генералның чыгып китүе булды, тышкы ишек төбендә йомышчы малайның кемгәдер, керергә ярамый, дип җикеренүе ишетелде. Шундук икенче бер тавыш бу малайны шайтан алып китсен иде дигән теләк белдерде, секретарь каршысына Семенов килеп басты. Пальтосын җилбәгә җибәргән, эшләпәсен таягы белән бергә кулына тоткан, чәйнәлеп беткән сигарасын авыз кырыена капкан. +Ул ашыгып кына секретарьга: +— Сәлам, агайне, — диде дә эшләпәсе белән таягын өстәлгә ташлады. — Мине король янына чиратсыз гына кертеп җибәрегез әле. +Секретарьның алтын карандашы һавада асылынып калды. +— Мистер Роллингның бүген эше күбрәк иде шул. +— Юкны сөйләмәгез, агайне... Анда минем автомобильдә хәзер генә Варшавадан килеп төшкән кеше утыра... Мистер Роллингка әйтегез, Гарин эше белән килгәннәр, диегез. +Секретарьның кашлары сикереп куйды, һәм ул биек ишектән кереп китте. Бер минуттан кире дә чыкты. Нәзакәтле генә басынкы тавыш белән: +— Месье Семенов, сезне чакыралар, — диде һәм шар күтәргән арслан тәпиенә охшаган тоткасыннан тотып ишекне дә үзе ачты. +Шуннан Семенов химия короле каршысына кереп басты. Тик Семеновның моңа әллә ни исе китмәде: бердән, ул тумыштан сантый, икенчедән исә, хәзер аңа король түгел, ул корольгә кирәгрәк иде. Роллинг аңа яшел күзләре белән үтәли тишәрдәй булып текәлде. Семенов моңа да илтифат итмәде — өстәлнең икенче ягына, каршысына килеп утырды. +— Я? — диде Роллинг. +— Булды. +— Сызымнармы? +— Мистер Роллинг, матавык килеп чыкты бит әле... +Роллингка шул җитә калды. +— Сызымнар кайда? Нигәдер мин аларны күрмим, — диде ул, ярсып, һәм учы белән җиңелчә генә өстәлгә сугып куйды. +— Роллинг, мин бит сезгә сызымнарны табып бирү белән генә чикләнмичә, приборның үзен китерергә вәгъдә иттем... Мин болай да шаккаткыч күп эш эшләдем... Кирәкле кешеләрне эзләп таптым... Аларны Петроградка җибәрдем. Алар Гаринның лабораториясенә үтеп керделәр. Приборның ничек эшләгәнен үз күзләре белән күрделәр... Ә менә шуннан соң шайтан белсен нәрсә килеп чыкты... Беренчедән, Гариннар икәү икән. +Роллинг чыраен сытып: +— Мин аның шулай буласын башта ук белгән идем, — дип куйды. +— Без берсен юк иттек инде. +— Нәрсә, үтердегезмени? +— Шундыйрак бер нәрсә эшләдек инде, һәрхәлдә, ул җан тәслим кылды. Сезнең моңа бер дә, исегез китмәсен: аны юк итү Петроградта башкарылды, ул үзе совет кешесе иде. Вак мәсьәлә... Шун нан соң икенчесе — тегенең игезәге килеп чыкты... Без инде коточкыч зур эш башкарып та... +— Кыскача гына әйткәндә, — диде Роллинг, аның сүзен бүлдереп, — Гаринмы, аның игезәгеме исән әле, мина ни сызымнарын, ни приборларын китергәнегез юк. Ә мин шуңа нихәтле акча әрәм иттем. +— Телисез икән, хәзер чакырам — автомобильдә шул эшләрнең барысына да катнашучы кеше — Стась Тыклинский утыра, ул сезгә бәйнә-бәйнә сөйләп бирер. +— Күрәсем дә килми Тыклинскийларыгызны. Сызымнар, приборлар кирәк миңа... Буш кул белән килергә оялыр идегез, ичмасам... +Бу сүзләрнең салкынлыгына да, Роллингның бу алама рус эмигрантын хәзер яндырып-көйдереп бетерәм дип, йотардай булып текәлүенә дә карамастан, Семенов бер дә оялмый-нитми, чәйнәлеп беткән сигарасын авызына кабып, кыю гына сөйләнә башлады: +— Тыклинскийны күрергә теләмисез икән — күрмәссез: аны күрүдән сезгә файда килмәс. Эш менә нәрсәдә бит әле: миңа акча кирәк, Роллинг, егерме мең франк чамасы. Чек язасызмы, акчалата бирәсезме? +Дөньяда бик күпне күргән, кешеләрне таный белгән Роллингның да бу хәтле оятсыз адәмне очратканы юк иде әле. Шуның белән сөйләшеп ничаклы вакытын — кыйммәтле минутларын әрәм итте бит! Шуның сипкелле битенә кара савыты белән тондырудан Роллинг үзен көчкә тыеп калды — аның итләч борынына хәтта бөрчек-бөрчек тир бәреп чыкты. Үз-үзен кулга алып, ул звонокка үрелде. +Аның кулы кая барганны күреп утырган Семенов: +— Эш менә бит нәрсәдә, хөрмәтле мистер Роллинг: инженер Гарин хәзер Парижда. +Роллинг утырган җиреннән сикереп торды — борын канатлары киерелде, ике кашы арасында зәңгәр кан тамыры бүртеп чыкты. Ул йөгереп кенә барып, ишекне бикләп алды, аннары Семеновка якын ук килеп, урындыгына ябышты, икенче кулы белән өстәл кырыена тотынды. Йөзенә үк иелеп: +— Ялганлыйсыз! — диде. +— Шул да булдымы сүз, нишләп ялганлап торыйм ди? Эш болай була. Стась Тыклинский бу игезәкне Петроградта телеграмма җибәргән чагында күрә дә тегенең адресына күз салып өлгерә: Париж, Батиньоль бульвары... Кичә Тыклинский Варшавадан килеп төшкән мәлгә без шунда чабабыз, кафега кереп әлеге шул Гарин беләнме, анын игезәге беләнме күзгә-күз очрашабыз. +Роллингның күзләре Семеновның сипкелле йөзен капшап чыкты. Шуннан соң химия короле сынын турайтты, үпкәсеннән көйгән сулуын тышка чыгарды: +— Сез бит Советлар Россиясендә түгел, Парижда икәнегезне яхшы аңлыйсыз булыр. Әгәр дә мәгәр җинаять эшлисез икән, мин сезне гильотинадан алып калмаячакмын. Әгәр дә инде мине алдарга маташасыз икән, мин сезне сытачакмын. +Ул үз урынына барып утырды, җирәнгән кыяфәт белән чек кенәгәсен ачты: +— Егермене үк бирмим, бише дә бик җиткән. +Чекны язгач, тырнагы белән генә Семеновка таба чиертеп җибәрде. Аннары инде, терсәкләрен өстәлгә куеп, бер генә секундка ике учы белән дә башын кысты. +Гүзәлләрнең, гүзәле Зоя Монроз тикмәгә генә химия короленең җан дустына әверелмәде. Моннан биш ел элек, унтугызынчы елда, Зоя Петроградтан Парижга качты, һәм шунда артист халкы арасында иң чибәр, иң акыллы хатын-кыз дигән даны чыкты. Аны кинога да төшерделәр, вак-төяк театрларда җырлап-биеп тә йөрде, сугыштан соң янчык тутырып Парижга атлыккан чит ил кешеләрен бөлгенлеккә дә төшергәләде. +Ләкин Зоя, хәзерге заман кешесе буларак, күңел ачып кына калмады — политиканы күзәтеп барырга да вакыт тапты. +Мәшһүр Роллингның Европага киләчәген белгәч тә, Нью-Йоркка китеп барды. Анда барып төшкәч, зур бер газетаның репортерын яллап, матбугатта үзе турында мәкаләләр бастырып чыгартты. Шулай итеп, Европадагы иң акыллы, иң гүзәл хатын-кызның Нью-Йоркка килүе дә, аның, балерина булудан тыш, хәзерге заманда иң модалы фән — химия белән кызыксынуы һәм бриллиант урынына, эченә газ тутырылган хрусталь шарлардан җыелган муенса тагып йөрүе дә игълан ителде. Америка халкына шул җитә калды. +Роллинг, Европага, барырга юлга чыккач, кояшлы иртәләрнең берсендә өске палубадагы теннис мәйданчыгында тренер белән теннис уйнаучы Зоя Монрозны куреп алды. Әле шушы арада гына барлык газеталар шаулаган хатын-кызга Роллинг кашын-күзен җыерып, шактый озаклап карап торды. Зоя анын күнеленә хуш килде. Шул ук кичне барда утырганда ул Зояга үзенең җан дусты булырга тәкъдим ясады. Бозлы эчемлекне салам үтәли суыра-суыра Зоя моңа каршы: +— Рәхмәт. Мин риза, — диде. — Сезгә, үкенергә туры килмәс. Сайлый беләсез икән. Чүпрәк-чапрак мине аз кызыксындыра... Шуны да исегездә тотыгыз, мин революцияне күргән, тиф белән авырган, кызылларга каршы сугышкан кеше... Мин җиңелергә яратмыйм. Сез зур кеше. Мин сезгә ышанам. Сез җиңеп чыгарга тиешсез... Мин сезнең секретарегыз булырга телим. +Роллинг биек урындыгында кымшанып куйды, авызын кыйшайтып көлемсерәп алды — көлми түзәрлек түгел иде. +— Сез акылдан шашкансыз, — диде ул. — Миңа секретарьлыкка керергә тырышучылар арасында элеккеге корольләрдән дүрт кеше, руслар династиясеннән берничә олуг князь... Шулай да, шайтан алгыры, сез миңа ошап киттегез әле. +Алар әнә шулай кавыштылар, һәм король аны сайлап ялгышмады. +Париҗда Роллинг химия заводларын бер трестка туплау турында сөйләшүләр башлап җибәрде. Иске Дөньяның промышленностена Америка бик мул итеп капитал кертте. Роллингның агентлары аз-азлап кына акцияләрне җыя тордылар. Париҗда аңа "Америка буйволы" дигән кушамат тактылар. Чыннан да, Европадагы промышленниклар арасында ул баһадир булып күренә иде. Ул, күзен-башын тондырып, юлында очраган бар нәрсәне вата-җимерә алга барды. Аның максаты бер генә, ул да булса бөтен дөнья күләмендәге химия промышленностен бер учка — үз кулына туплау иде. +Зоя Монроз аның холкына һәм көрәшү ысулларына бик тиз төшенеп җитте. Аның көчен дә, шулай ук йомшак якларын да күрә белде. Роллинг политикада бик сай йөзә революция һәм большевиклар турында тузга язмаган сүзләр ычкындыргалый иде. Зоя Монроз акрынлап кына аның тирәсенә кирәкле, файдалы кешеләрне туплады. Журналистлар белән таныштырды, әңгәмә оештырды. Роллинг илтифат итмәгән вак-төяк хроникачыларны яллады: алар черки кебек дөньянын һәрбер ярыгына үтеп керәләр дә зур журналистлардан ныграк файда китерәләр иде. +Ә инде Зоя Монроз парламенттагы уң депутаттан "Франциядә химия оборонасы төзү өчен Америка промышленносте белән ныклап торып бәйләнешкә керергә кирәк" диебрәк нотык сөйләтүне дә "оештыргач", Роллинг беренче мәртәбә дус итеп, ирләрчә аның кулын кысты. +— Бик шәп, мин сезне секретарь итәм, атнасына егерме җиде доллар жалованье билгелим, — диде. +Роллинг аның файда китерәчәгенә ышанды һәм эч серләрен ахырына хәтле ачып салды. +Зоя Мрнроз кайсыбер рус эмигрантлары белән бәйләнешен өзмәде. Семенов исә аңардан жалованье алып торды. Ул Семенов дигәннәре сугыш вакытында укып чыккан инженер-химик, хәрби хезмәттә башта прапорщик, аннары ак офицер булган, хәзер исә эмиграциядә вактөяк комиссияләр белән шөгыльләнә иде. +Зоя Монроз кулында ул контрразведка җитәкчесе иде. Советлар илендә чыккан хазета-журналларны ташый, төрле хәбәрләрне, имеш-мимешләрне, гайбәтне җыя — бернидән дә тартынып тормый, кыю һәм тырыш агент иде. +Көннәрдән беркөнне Зоя Монроз корольгә Ревельдә чыга торган бер газета мәкаләсен күрсәтте. Ул мәкаләдә Петроградта эшләнеп ята торган яңа прибор телгә алына, аның искиткеч зур җимерү көченә ия булуы әйтелә иде. +Роллинг көлде генә: +— Юк сүз, берәүне дә өркетә алмаслар... Сез хыялга артыграк бирелүчән. Большевиклар берни булдырырга сәләтсез халык, — диде. +Шуннан соң Зоя иртәнге чәйгә Семеновны чакырды да, анысы инде әлеге мәкаләгә бәйле кызыклы бер хәлне сөйләп бирде: +— ...Унтугызынчы елда, Петроградтан сызар алдыннан гына шулай бер дус полякны очраттым. Стась Тыклинский белән без технология институтын бергә бетергән идек. Аркасына капчык аскан, аягына палас кисәге ураган, пальтосына акбур белән саннар сугылган — чират әзләре инде. Кыскасы, бер дә гаҗәпләнерлек урын юк. Ә менә йөзендә — ниндидер шатлык балкый. Күз кыса бу мина. Ни бар, дим. "Бер алтынлы эшкә юлыктым әле, — ди бу. — Эттә генәсе! Миллионнар булырдыр, алай гынамы соң — йөз миллионнар!" Сөйлә дә сөйлә дип бәйләнәм моңа. Көлә генә бу. Шулай итеп аерылыштык. Шуннан соң ике-өч атна узгач, Васильев утравыннан барам. Тыклинскийның анда яшәгәнен бе-ләм инде. Алтын турында сөйләгәне исемә төште дә, бу миллионердан ярты кадак шикәр сорап карыйм әле, дип сугылып үтәргә булдым. Тыклинскием түшәктә ята — кулы, күкрәге ак марляга уралган, чыкмаган җаны гына калган мескеннең. +— Кайсы явызы болай имгәтеп ташлады? — дим. +— Сабыр ит, ходай тәгалә ташламаса, терелгәч тә, үтерәм мин аны, — ди бу. +— Кемне? — дим. +— Гаринны, — ди бу. +Шуннан бу миңа, барын да ачып бетерергә теләмәгәнлектән өзек-төтек иттереп кенә башыннан үткән хәлне сөйләп бирә. Моның күптәнге танышы — инженер Гарин — чамасыз зур җимерү көченә ия булган ниндидер аппарат өчен күмер шәмнәре хәстәрләргә тәкъдим итә. Тыклинскийны кызыктырыр өчен алыначак табыштан процент билгели. Тәҗрибәләр ясауны тәмамлагач, әзер аппарат белән Швециягә сызарга да, анда патент алып, аппаратны үз кулы белән эшләтергә ниятли икән. +Пирамидалар ясау эшенә Тыклинский дәртләнеп керешә. Күләме кечерәк булсын, җылыны күбрәк чыгарсын өчен тырыша. Приборының ничек эшләвең һәм төзелешен Гарин беркемгә дә әйтми. Артык гади принципта төзелгән булганга, тел төбеннән үк аңышып, серне сизмәгәйләре, дип шикләнә. Тыклинский аңарга пирамидалар ташуын белә, әмма аңарга аппаратны күрү бәхете тәтеми. +Тыклинскийның моңа ачуы чыга. Сүзгә дә килгәлиләр болар. Ә бер мәлне Тыклинский Гаринның кая барганын сагалап йөри. Петроград ягындагы тын урамнарның берсендә, җимерелә башлаган бер йортта үткәрә икән теге тәҗрибәләрен. Тыклинский аның артыннан кача-поса шунда керә дә ниндидер баскычларда, ватык тәрәзәле, кеше яшәми торган, бүлмәләрдә адашып йөри-йөри дә подвалдан, пар аттырган кебек, каты чыжлау тавышын, пирамидалар янганда чыга торган исне абайлап ала. +Саклык белән генә подвалга төшүе була — ватык кирпеч өеменә абынып егыла — үзен сиздерә. Үзеннән егерме-утыз адымда, подвалнын аргы башында сукыр лампа яктысында Гариннын зәһәр ачулы йөзен күреп ала. "Кем бар анда, кем бар?" — дип шашынып кычкыра Гарин, шул ук вакытта бәйләү энәсе юанлыгындагы күз камаштыргыч нур Тыклинскийнын кулын һәм күкрәген кыйгачлап көйдереп үтә. +Тыклинский тан акканда гына анына килә, ярдәм итүләрен сорап шактый гомер кычкырып ята, аннары мүкәләп подвалдан өскә менә, шактый кан коя. Урамнан узып баручылар аны күреп алалар, бәләкәй арбага салып өенә илтеп куялар. Ул аягына басканда, Польша белән сугыш башлана, аңа Петроградтан таярга туры килә. +Бу вакыйга Зоя Монрозны тәмам хәйран калдырды. Роллинг исә көлемсерәп утырды, әллә ни исе китмәде. Ул фәкать сулыш органнарына тәэсир итә торган газларга гына ышана, ә инде зур армияләргә, туп яки броненосец, крепость ише нәрсәләргә вәхшилектән калган мирас дип кенә карый иде. Сугышта иң көчле кораллар — аэроплан белән химия. Петроградтан ниндидер приборлар кайтарту — бөтенләй акылга сыймый торган нәрсә булыр иде. +Ләкин Зоя Монроз, тынычлана белмәде. Семеновны ул, Гарин турында төплерәк фикер туплап кайтсын өчен, Финляндиягә җибәрде. Анда Семенов бер ак офицерны яллап, ул офицер чаңгы белән чикне кичеп, Петроградта Гаринны күреп сөйләшкән, хәтта әле бергә-бергә эшләргә дә тәкъдим итеп караган. Әмма Гарин бик сак кыланган. Чит илләрдән үзен күзәтеп торуларын белгәндер, мөгаен. Үзе ясаган аппарат хакында исә, андый аппаратны булдырган кеше әкияттәгедәй көчле булачак, диебрәк кенә сөйләнгән. Аппаратның моделе белән үткәрелгән тәҗрибәләр искиткеч матур нәтиҗә биргән. Хәзер инде ул пирамида-шәмнәрнең эшләнеп беткәнен генә көтә икән. +Яз башы. Якшәмбе кич. Коеп яңгыр ява. Тәрәзәләрдән төшкән яктылык һәм күп сандагы фонарь утлары Париж урамнарының асфальтында чагыла. +Гаҗәеп тирәндә яткан утлар өстеннән, гүя караңгы каналлардан, юеш автомобильләр чаба, чыланган зонтлар йөгерешә, бер-берсенә бәрелә, әйләнә дә тулгана. Дымсу караңгылыкка бульварлардагы черегән яфрак исе, яшелчә, кибетләренең тынчу исе, бензин, хушбуй исләре үтәдәнүтә сеңгән иде. +Яңгыр графит түбәләрдән, балкон рәшәткәләреннән, кафелар өстенә корылган иләмсез зур буй-буй тентлардан агып төшә, Томанда төрле күңел ачу йортларының рекламу утлары кабына, бөтерелә, җемелди. +Кечкенә кешеләр — җыен кибетчеләр, чиновниклар, хезмәткәрләр — бүген төрлесе төрлечә кәеф-сафа кыла. Дәрәҗәле, зур кешеләр, эш кешеләре өйләрендә камин каршысында утыралар. Якшәмбе көн кара халыкка тулаем бирелгән, теләсә нишләтсен. +Зоя Монроз, аягын бөкләп, киң диванда, күпчекмендәрләргә күмелеп тәмәке тарта-тарта каминга карап, фрагын кигән Роллинг, аякларын тәбәнәк эскәмиягә куеп, зур креслода тәмәке тарта-тарта күмерләргә карап утыра иде. +Дөнья башында торган кешенең итләч борыны, сакал баскан чигәләре, күз кабаклары салынып төшкән, җилсенгән күзләре — бөтен йөзе камин яктысында кызган тимердәй кып-кызыл булып күренә. Ул әнә шулай атнага бер көнен эшсез уздыра: башын һәм нервларын ял иттерә иде. +Зоя Монроз матур шәрә кулларын алга сузып: +— Роллинг, ашаганнан соң ике сәгать вакыт үтте, — диде. +Әйе, — диде тегесе. — Мин дә, сезнең кебек үк, аш сеңеп беткәндер, дип уйлыйм. +Зоя ачык соры төстәге күзләре белән аның йөзенә карап алды. Иреннәре акрын гына җитди тавыш белән аның исемен әйтте. Роллинг исә җылы урыныннан кымшанмыйча гына: +— Мин тыңлыйм сезне, җанашым, — диде. +Сөйләргә рөхсәт алынды. Зоя Монроз диван кырыена күчеп утырды, тезләрен кочаклады. +— Роллинг, химия заводларының шартлау куркынычы бармы? +— Ничек кенә бар әле. Җир күмеренең дүртенче буыны — тротил — галәмәт зур шартлау көченә ия. Ә инде күмернең сигезенче буыны — пикрин кислотасын — диңгез тупларының броня тишә торган снарядлары эченә тутыралар. Әле тагы да көчлерәге бар — тетрил. +— Анысы нинди нәрсә, Роллинг? +— Шул ук җир күмере. Бензолны (С6Н6) сиксән градуста азот кислотасы (Н1\Оз) белән бергә болгатсаң, нитробензол килеп чыга. Аның формуласы — C6Н51\С2. Әгәр дә мәгәр без шундагы ике өлеш кислородны (02) ике өлеш водородка (Н2) алмаштырсак, ягъни нитробензолга сиксән градуста акрынлап кына чуен чүбе, тагы бераз хлорид кислотасы кушып болгатсак — ул чагында анилин (C6Н51\Н2) табыла. Анилинга илле градус басым астында агач спирты кушсак — диметил-анилин барлыкка килә. Аннары зур чокыр казып, тирә-ягын туфрак белән әйләндереп алабыз, ул чокырга сарай салып, шуның эчендә диметил-анилинга азот кислотасы кушабыз. Реакция барышында термометрларны ерактан торып кына подзорный трубадан күзәтәбез. Диметил-анилинның азот кислотасы беләң катнашмасы тетрил бирәчәк. Тетрил дигәнем иблис белән бер инде: реакция барышында ул кайсыбер вакыт ни сәбәпледер шартлый да зур-зур заводларның көлен күккә очыра. Кызганычка каршы, безгә аның беләң эш итәргә туры килә шул. Аны фосген белән эшкәрткәннән соң зәңгәр төстәге буяу — кристалл виолет хасил була. Мин шуның белән шактый акча төшергән кеше. Сез миңа кызык кына сорау, бирдегез әле... һем... Мин бит сезне химиядә азмы-күпме сукалыйсыз дип йөри идем... һем... Әйтик менә, ташкүмер сумаласыннан сезнең баш авыртуыгызны бетерә торган пирамидон эшләп чыгару өчен, әллә ничә баскыч үтәргә кирәк... Ташкүмердән пирамидонга чаклы яки анда ислемайга, фотография препаратына килеп җиткәнче тротил, пикрин кислотасы ише мәхшәр әйберләр, бром-бензилцианид, хлор-пикрин, ди-фенил-хлор-арсин, тагын әллә ничаклы матур нәрсәләр — төчкертә, елата торган, маскаларны нолкып атарга мәҗбүр итә торган, буылдыра, кан костыра, тәнне шештерә, тереләй черетә торган сугышчан газлар аша үтәргә туры килә. +Бу яңгырлы якшәмбе кичне Роллингка бераз күңелсезрәк иде, шуңа күрә ул бик рәхәтләнеп химиянең киләчәге турында уйланырга кереште. +— Минемчә, — диде ул, яртылаш көйрәгән сигарасын борын очында әйләндергәләп, — ходай тәгалә күкне, җирне, барлык җан ияләрен ташкүмер сумаласы белән аш тозыннан яраткан. Тәүратта бу хакта турыдан-туры әйтелми әйтелүен, шулай да моны анлавы кьген түгел. Күмер белән тозга хуҗа булган кеше бөтен дөньяга да хуҗа. Ундүртенче елда немецлар ни өчен сугышка тотындылар? Чөнки бөтен дөньядагы химия заводларының уннан тугызы алар кулында иде. Ул заманда иң культуралы милләт буларак, немецлар күмер белән тозның серенә төшенеп алган иделәр инде. Тик меңә алар безне тугыз ай эчөндә Эджвуд арсеналын (Эджвуд арсеналы — Америкадагы хәрби химия промышленносте үзәге. 1917— 1918 ңче елларда Эджвуд шәһәре янында төзелгән.) төзеп җиткерерләр дип уйларына да китерә алмадылар. Немецлар безнең күзебезне ачтылар, без акчаны нәрсәгә тотарга икәненә төшендек тә хәзер инде бөтен дөнья белән вдарә итүне алардан үз кулыбызга алдык: сугыштан соң акча да, химия дә безнең кулда булып чыкты. Хәзер инде эшли белмәгән илләр үзлекләреннән үлеп бетәчәк, без аларга булышырбыз гына. Ә инде эшли белгәннәрен, беренче чиратта Германияне, биниһая зур бер фабрикага әйләндерербез... Америка флагы җир шарын, бонбоньерка ураган шикелле, экватор буйлап та, полюстан полюска чаклы да уратып алачак... +— Роллинг — диде Зоя аның сүзен бүлдереп, — сез бит үзегез бәлагә юлыкмакчы буласыз... Ул чагында алар бит коммунистлар булып китәрләр... Килер бер көн, алар сезгә: кирәгегез юк, үз көнебезне үзебез күрәбез, дип әйтерләр... Мин күрдем инде андый хәлне... Коточкыч хәл... Сезгә миллиардларыгызны кайтарып бирмәячәкләр... +— Алайга китсә, җанашым, мин бит бөтен Европаны гәрчич газына тончыктырам. +— Роллинг, ул чагында соң булачак! — Зоя, тез башын кочаклаган хәлдә, алгарак талпынды. — Роллинг, минем сезгә начар киңәш биргәнем булмады... Мин сездән, химия заводларының шартлау куркынычы бармы, дип сорадым. Эшчеләр, революционерлар, коммунистлар кулында, безнең дошманнарыбыз кулында — сизеп торам — коточкыч көчле корал булачак... Алар ерактан торып химия заводларын, дары складларын шартлатып, аэроплан эскадрильяларын яндырып, газ байлыгын юкка чыгарып — шартлый торганын шартлатып, яна торганын яндырып бетерәчәкләр. +Роллинг аякларын эскәмиядән төшерде, бераз кызара төшкән күзен йомгалап алды, беравык яшь чибәр хатынга игътибар белән текәлеп карап торды. +— Минем аңлавымча, сез тагын... +— Әйе, Роллинг, әйе, инженер Гарин аппараты хакында сүз кузгатуым... Анын турындагы хәбәрләргә сез юньләп илтифат итмәдегез... Мәсьәләнең никадәр җитди икәнен мин генә беләм... Семенов миңа бер бик кызыклы әйбер китерде: аңа Россиядән җибәргәннәр... +Зоя звонок бирде. Лакей күренде. Зояның әмерен үтәде —нараттан эшләнгән тартма кертте. Зоя ул тартмадан ярты дюйм калынлыгы корыч кисәге алып камин яктысына китерде. Корычка үтәдән-үтә ниндидер сызыклар, кәвәрәләр ясалган, бер, читенә каләм белән тиз генә селтәнгәндәй: "Көч сынау... Гарин", дип язылган иде. Кайсыбер хәрефләр эчендәге металл киселеп төшкән иде. +Роллинг корыч кисәгенә озаклап карап торды. Шуннан соң акрын гына: +— Бу теге "каләм сынау" кебегрәк килеп чыккан икән, энә белән камырга язганмыни! — дип сөйләнде. +— Гарин аппаратының моделен сынау вакытында утыз адымнан язылган нәрсә булыр бу, — диде Зоя. — Семенов сүзенә караганда, Гарин егерме кабельтов (Кабельтов — диңгездә үлчәү берәмлеге, 1852 метрга тигез.) ераклыгыннан дредноутны (Дредноут - көчле артиллериясе булган, тиз йөрешле, иң зур броненосец, хәзерге линкорга якын.) май кискән кебек кисеп төшерерлек аппарат ясый алачагына ышана икән... Ачуыгыз килмәсен, Роллинг, мин үз фикеремне тагын кабатлыйм: ул хәтәр аппарат сезнең кулда булырга тиеш. +Тикмәгә генә тормыш мәктәбен Америкада үтмәгән шул Роллинг. Аның һәр чәч бөртеге көрәшкә юнәлдерелгән иде. +Билгеле булганча, күнегү мускуллар арасында көчнең дөрес бүленешенә тәэсир итә, аларны мөмкин кадәр киеренкерәк эшләргә мәҗбүр итә. Роллинг көрәшергә тотынса, иң әүвәл аның фантазиясе эшли башлый — моңарчы берәүнең, да башына килмәгән эшләр турында уйлана торгач, игътибарга лаек берәр нәрсә казып чыгара. Тукта! Фантазиянең эше тәмамлана. Төпле фикер эшкә керешә — чагыштыра, үлчи, бәяли, файдалы дип хәбәр бирә. +Тукта! Практик акыл тотына — саный, исәпли, баланс чыгара: актив, ди. Тукта! Роллингның корычтай нык ихтыярына чират җитә, шунда инде ул, күзе тонган үгез шикелле, максатына ыргыла — үзенә дә, бүтәннәргә дә ничек кенә кыйбатка төшмәсен, барыбер максатына ирешми калмый. +Бүген дә шундыйрак нәрсә булып алды. Роллинг яңа нәрсәнең эченә күз салган иде, төпле фикер әйтте: Зоя хаклы, диде. Практик акыл баланс та чыгарып өлгерде: иң файдалысы — аппарат белән сызымнарны урларга, иңҗенерның үзен юк итәргә. Нокта! Гариннын язмышы хәл ителде, кредит ачылды, ихтыяр эшкә җигелде. +Роллинг креслодан кузгалып, аркасын камин җылысына куйды да, ияген алга сузып: +— Иртәгә Семеновны Мальзерб бульварында көтәм, — диде. +Бу сөйләшүдән соң җиде атна вакыт узды. Гаринның игезәген Крестовка утравында үтереп ташладылар. Семенов Мальзерб бульварына сызымсыз һәм аппаратсыз килде. Роллинг чак кына кара савыты белән аның башын ярмады. Кичә Гаринными, аның игезәгенме Париҗда күргәннәр. +Икенче көнне гадәттәгечә көндезге сәгать бердә Зоя Мальзерб бульварына сугылды. Роллинг чыгып, ябык лимузинга аның белән янәшә утырды, ияген кулындагы таякка терәде дә теш арасыннан гына: +Гарин Париҗда, — дигән сүзләрне сыгып чыгарды. +Зоя мендәргә сөялә төшебрәк утырды, Роллинг аның ягына ачулы караш таашлады. +— Семеновның башын әллә кайчан гильотинада чаптырырга кирәк иде. Шул чаклы да булдыксыз, оятсыз, тинтәк булыр икән. Кем кушкандыр аңа үтерергә! Аңа ышанган мин җүләр. Хәзер инде шул ахмак аркасында бәлагә эләгәсенне көт тә тор... +Роллинг баярак кына Семенов белән ике арада булган әңгәмәне Зояга төшендерде. Роллингны аеруча шиккә төшергән нәрсә игезәкләр булды. Ул дошманның осталыгына шаккатты. Әллә Гарин үтерергә җыенуларын сизенгән әллә инде кайчан да булса барыбер үтерергә тырышачакларын аңлап, алдан хәстәрен күргән — үзенә охшаган икенче берәүне калдырып сызган. Бик томанлы шул болар барысы да. Ә инде Парижга ни шайтаныма килгәндер — монысына бөтенләй баш җитәрлек түгел. +Лимузин автомобильләр арасына кысыла-кысыла Елисей кыры буйлап бара. Көн җылы, бөркү, бераз күгелҗемләнеп торган аяз күк фонында Олы Салоннын пыяла гөмбәзе һәм канатлы атлары, биек йортларнын бераз түгәрәкләнеп киткән түбәләре, тәрәзә өсләренә тотылган буй-буй корамалар, мул ябалдашлы, каштаннар күренә. +Автомобильләрдә кайсы кырын яткан, кайсы тезен тезгә атландырган, кайсы таяк башын суырып барган халыкнын күпчелеген язгы эшләпәләр кигән, көләч галстуклар таккан карсак буйлы яна байлар тәшкил итә. Алар чибәр-чибәр кызларны ашатырга-эчерергә дип Булон урманына алып баралар. Чит ил кешеләренә күңел ачарга яраклы андый кызлар Парижда җитәрлек алар. +Йолдыз мәйданында Зоя Монроз лимузины ялланган бер машинаны куып җитте. Ул машинада Семенов белән саргылт симез йөзле, арпа мыеклы берәү утыра иде. Алар икесе дә муеннарын сузып, бөтенләй биһуш булып, Йолдыз мәйданын уратып җир асты поездлары туктый торган төшкә баручы кечерәк кенә яшел автомобильне күзәтәләр иде. +Семенов үзенең шоферына шул машинаны күрсәтте, ләкин юл буылган, аның янына үтәрлек түгел иде. Тырыша торгач, алар ничектер алга үттеләр һәм яшел автомобильнең каршысына чыгарга дип җан-фәрманга ыргылдылар. Ул арада теге метрополитенга җитеп туктады да, аннан урта буйлы, киң коверкот пальто кигән кеше атылып чыгып, җир астына төшеп тә китте. +Болар барысы да ике-өч минут эчендә Роллинг белән Зояның күз алдында булды. Зоя да шоферына метрога таба борылырга кушты. Лимузин Семенов машинасы белән бер үк вакытта килеп туктады. Таягын болгыйболгый Семенов лимузин янына йөгереп килде, хрусталь ишекне ачты да бик нык дулкынланып сүз башлады: +— Гарин иде. Кыяклап өлгерде. Исем бик китми әле. Бүген үзенең янына Батиньольга барам да килешү тәкъдим итәм. Роллинг, алдан сөйләшеп куйыйк әле: аппаратка күпме бирергә исәбегез? Бер дә борчылмагыз — закон кушканча гына эш итәрмен. Кара, таныштырыйм әле: Стась Тыклинский. Әйбәт кеше. +Рөхсәт биргәнне көтеп тә тормастан, ул Тыклинскийны дәшеп алды. Анысы атлый-йөгерә зиннәтле машина янына килде дә, башыннан эшләпәсен салып, пани Монрозга баш иде, кулын үпте. +Роллинг исә тегесенә дә, монысына да кул биреп тормады, лимузин түреннән читлектәге каргый мәче шикелле күзләрен елтыратып утыра бирде. Мәйдан уртасында кеше күз алдында болай кылану акылга сыймый торган эш иде. +Зоя сулъяк ярга — бу вакытта халык аз була торган "Лаперуза" ресторанына барырга тәкъдим итте. +Тыклинский әледән-әле башын иде, салынып төшкән мыегын сыпыргалады, күзләрен майландырып Зояга караштыргалады, тыела төшеп булса да комсызланып ашады. Роллинг, күңелсез генә, тәрәзәгә аркасы белән утырды. Семенов теленә салынып лыгырдавын белде. Зоя тыныч күренде, ягымлы гына елмайгалады, күз карашы белән генә кунакларның рюмкаларына өсти торырга кушты. Шампанский китергәч, ул Тыклинскийдан сөйли башлавын үтенде. +Тыклинский муеныннан тастымалны йолкып атты: +— Пан Роллинг өчен без җаныбызны да кызганмадык. Советлар чиген без Сестрорецк янында үттек. +— Без дигәнегез кемнәр була инде? — дип сорау бирде Роллинг. +— Мин дә тагын, пан кызыксына икән, минем ярдәмчем, Варшавадагы бер рус, Балахович армиясе офицеры. Зәһәрнең зәһәре... Чәнчелеп китсен ул офицер, пся крев, ярдәменнән бигрәк, зарары тиде. Миңа Гаринның кайда тәҗрибә үткәрүен күзәтеп белергә кушылгдн иде. Җимерелгән йортка бардым — нәкъ шунда явыз инҗенер мине аппараты белән тураклап ташларга теләгәнен пани да, пан да беләләр булыр. Шул подвалда мин корыч кисәген табып алдым да пани Зояга җибәрдем. Пани Зоя минем тырышлык күрсәтүемә ышанган булыр. +Гарин тәҗрибә урынын икенче җиргә күчергән. Пани Зоя белән пан Роллингнын ышанычларын аклау өчен, мин көне-төне йокы йөзе күрмәдем. Крестовка сазлык-ларында үпкәмне черетсәм череттем, барыбер максатка ирештем. Гариннын эзенә тәки төштем бит. Егерме җиденче апрельдә төнлә ярдәмчем белән без икәү Гариннын дачасына кереп, үзен тимер караватка салып бәйләдек тә тентергә керештек... Берни юк... Акылдан шашарлык хәл бит — аппаратный исе дә юк, ичмасам... Ә мин анын аппаратны шунда саклаганын беләм... Шул чакны минем ярдәмче Гаринга тупасрак кагылды... Пани белән пан минем дулкынлануымны дөрес аңларлар... Пан Роллинг кушуы буенча шулай эшләдек дияргә уйлаганым юк... Алай түгел, минем ярдәмче артык кызып китте... +Роллинг тәлинкәсенә карап утыра бирде. Зоя Монрозның өстәл өстеңдәге кулы эскәтерне бөтергәли башлады — ялтыравык тырнакларын, бриллиант, зөбәрҗәт, сапфир кашлы йөзекләрен елык-елык китерде. Шушы зиннәтле кулга карап утыру Тыклинскийга мәдәт бирде. +— Пани белән пан бер тәүлектән соң почтамтта минем Гаринны очратканымны беләләр булыр. Матка бозка, мәет белән йөзгә йөз очрашкач, кемнең генә коты алынмас икән! Җитмәсә әле тагын артымнан милициясе чаба. Безне алдады Гарин: үзе урынына башка берәүне төртте. Мин яңадан теге дачаны тентеп карарга ниятләдем: идән асты булырга тиеш ләбаса, мәйтәм. Шул ук төндә ялгызым гына дачага киттем. Каравылчыны исерттем дә тәрәзәдән кердем... Пан Роллинг мине ялгыш аңлый күрмәсен... Тыклинский җанын корбан итә икән, идея өчен корбан итә... Дачада чәчләр үрә торырлык дөбер-шатыр килгәнне ишеткәч, тәрәзәдән чыгып ычкынуы берни түгел иде... Пан Роллинг, бөтен цивилизацияле дөньяга каза китерерлек дәһшәтле коралны руслар кулыннан тартып алу өчен мине җибәреп бик дөрес эшләгәнсез. Мин моны шул минутта ук, теге тарихи минутта аңлап алдым, пани Зоя, шляхта намусы белән ант итеп әйтәм сезгә. Тавыш кухнядан килә иде —мин ерткыч кебек шунда ташландым. Ни күрим — Гарин стена буена өстәлдер, капчыктыр, әрҗәдер өеп маташа. Мине күрүе булды — аппарат моделен салып йөртә торган, миңа күптән үк таныш күн чемоданын эләктерде дә күрше бүлмәгә атылды. Мин револьверымны алдым да анын артьыннан ташландым. Ул инде тышка сикереп чыгарга әзерләнеп, тәрәзәне ачып ята иде. Мин атып җибәрдем. Ул бер кулына чемодан, икенчесенә револьвер тоткан килеш бүлмәнең аргы башына йөгерде, карават ышыгыннан миңа атарга кереште. Чын-чынлап дуэль иде бу, пани Зоя. Пуля минем фуражканы тиште. Шуннан бу, ниндидер чүпрәк белән авыз-борынын томалап, миңа таба металл трубка сузмасынмы. Шампанский бөкесе аткандай гына тавыш чыкты, ә үзе шундук минем борынга, муенга, күкрәккә меңләгән вак-вак энәләрен батырды, тәнемне талый, күземнән яшь агыза башлады, мин төчкерергә, ютәлләргә тотындым, пани Зоя, гафу итегез, бөтен эчем актарыла дип торам, коса-коса идәнгә егылдым. +— Ди-фенил-хлор-арсинга яртылаш фосген кушкан, арзанлы нәрсә икән: хәзер без андый гранаталар белән полицияне коралландырабыз, — диде Роллинг. +— Әйе шул... Пан бик дөрес әйтә, Газ гранаты кулланган... Әле дә ярый үтәдән-үтә җил өрә иде, газны шул куды. Мин аңыма килдем дә көч-хәл белән өемә кайтып егылдым. Үзем агуланган, хәлем юк, үземне бөтен шәһәр буйлап агентлар эзләп йөри. Ленинградтан качмый хәлем калмады. Без шуннан мең бәла белән сират күперен кичтек. +Тыклинский кулларын җәеп җибәрде, мәрхәмәт көтеп, тынып калды. +Зоя аңардан: +— Гариннын Россиядән качу-качмавын тәгаен беләсезме соң? — дип сорады. +— Аның качмый чарасы юк иде. Мондый хәлдән соң барыбер уголовный розыск алдында җавап бирергә туры килер иде. +— Ни өчен ул Париҗны сайлаган? +— Аңарга күмер пирамидалары кирәк. Алардан башка бит аның аппараты корылмаган мылтык кебек кенә. Гарин үзе физик, химияне бөтенләй белми. Аның заказын үтәп әлеге пирамидаларны башта мин ясадым, аннары икенче берәү — ул мескен теге Крестовка утравында шуларның корбаны да булды. Гариннын монда, Париҗда, тагын бер компаньоны булырга тиеш — Батиньоль бульвары дип ул телеграмманы шуңа суккандыр. Монда Гарин пирамидаларны сынап карарга килгәндер. +— Инженер Гариннын компаньоны хакында нинди мәгълүматлар туплый алдыгыз? — дип кызыксынды Роллинг. +Бу сорауга Семенов җавап бирде: +— Ул Батиньоль бульварындагы кәй генә гостиницада яши. Кичә без анда барган идек, каравылчыны сайраткан булдык. Ул кеше анда йокларга гына кайта икән. Әйберләре бөтенләй юк икән. Өеннән ул Парижда медиклар, лаборантлар, химик-студентлар кия торган киндер балахон киеп чыга икән. Якын-тирәдә генә эшләргә тиеш. +— Кыяфәте ниндирәк? Нигә кирәк мина анын киндер балахоны? Каравылчы сезгә анын тышкы кыяфәтен әйттеме соң? — дип җикеренде Роллинг. +Семенов белән Тыклинский бер-берсенә карашып алдылар. Поляк кулын күкрәгенә куйды. +— Панга кирәк булса, ул әфәнденең тышкы кыяфәтен без бүген үк килеп әйтербез. +Роллинг кашын җыерып озак кына дәшми-тынмый утырды. +— Кичә сез Батиньольдагы кафеда күргән кешенең дә, Йолдыз мәйданында астына сыпырткан кешенең дә Гарин булуын исбатларга нинди дәлилләрегез бар? Ленинградта бер тапкыр алдангансыз ич инде. Ягез? +Поляк белән Семенов тагын бер-берсенә карашып алдылар. Тыклинский мөлаем гына елмаеп куйды: +— Пап Роллинг, инженерның шәһәр саен игезәге бар, дип әйтергә теләмидер ич?.. +Роллинг баш какты. Зоя Монроз, кулларын ас мехына төргән хәлдә, гамьсез генә тәрәзәгә карап утыра бирде. +— Тыклинский бит Гаринны яхшы белә, ялгышуы мөмкин түгел, — диде Семенов. — Хәзер безгә, Роллинг, икенче бер нәрсәне ачыкларга кирәк. Бу эшне үзебезгә генә башкарып чыгарга — көннәрдән беркөнне Мальзерб бульварына сызымнар белән аппаратны күтәреп китерергә мөмкинлек бирәсезме, әллә үзегез дә безнең белән бергәләп эш итәргә уйлыйсызмы? +Көтмәгәндә Зоя, тәрәзәдән күзен алмыйча гына: +— Юкны сөйлисез! — дип куйды, — Мистер Роллинг инженер Гариннын тәҗрибәсе белән, бик нык кызыксына, мистер Роллингның ул ачышны сатып аласы килә, мистер Роллинг һәрвакыт закон кушканча гына эш итә; әгәр дә мистер Роллинг әле генә Тыклинский сөйләгән сүзләрнең берсенә генә булса да ышанса, шундый бәдбәхетне, шундый җинаятьчене властьлар кулына тотып бирү өчен, һичкичекмәстән полиция комиссарына шалтыратыр иде. Тыклинскийның бу хәлләрне күбрәк акча каеру максаты белән генә уйлап чыгарганын үтәдән-үтә күргәнгә, мистер Роллинг киләчәктә дә кайбер вак-төяк йомышларың үтәргә рөхсәт итәрдер. +Роллинг бу мәҗлестә беренче тапкыр елмайды, жилет кесәсеннән теш казый торган алтын шырпысын чыгарып, тешләре арасына батырды. Тыклинскийның кызарган маңгаенда тир бөртекләре күренде, яңаклары сәлперәеп салынып төште. +— Сезнең максатыгыз — мине кызыксындырган мәсьәлә буенча конкрет пунктларга төп-төгәл, туп-тулы мәгълүмат туплау. Ул пунктларны сәгать өчтә Мальзерб бульварында алырсыз. Сездән оста шымчылык итүегез генә сорала. Минем боерыктан башка бер адым атлыйсы, бер сүз сөйлисе булмагыз. +Норд-Зюд линиясенең елкылдап торган ап-ак, хрусталь поезды Парижның җир астындагы караңгы юлларыннан акрын гына дөбердәп бара да бара. Борылышларда пәрәвездәй электр чыбыклары күренеп кала, өстенә очып килгән ут көлтәсеннән цемент стенага уелган ояга посып калучы эшче кузгә чалына, кара фонда сары хәрефле рекламалар балкый: "Дюбонэ", "Дюбонэ", "Дюбонэ" — рекламалар әнә шул тәмсез эчемлекне париҗаннар башына сеңдереп маташалар. +Бер генә мизгелгә поезд туктап ала. Утларын балкытып вокзал күренә. Төрле төстәге рекламалар күзгә ташлана: "Хуш исле сабын", "Нык подтяжка", "Арслан сурәте төшерелгән вакса", "Кызыл иблис" дип аталган автомобиль шиннары, үкчәгә кага торган резин кисәкләре универсаль йортларда — "Лувр"да "Гүзәл чәчәк сатучы"да, "Лафайетт галереясы"нда арзанга сатыла". +Универсаль магазинда эшләүче бер төркем көләч йөзле, чибәр хатын-кызлар, йомышчы малайлар, чит ил кешеләре, хап-тар пиджаклар киеп алган яшьҗилкенчәк, керле күмәкләрең комач билбау белән буган эшчеләр кысыла-кысыла поездга елышалар. Пыяла ишекләр ачылып китә... Җыелган халык иркен сулап куя, шуннан инде — эшләпә кигәннәр, акайган күзлеләр, ачык авызлылар, кызыл чырайлылар, көләч һәм ачулы йөзлеләр — һәммәсе эчкә ургылалар. Кирпеч төсендәге куртка кигән кондукторлар, тоткаларга ябышып, түшләре белән халыкны вагоннарга дыңгычлап тутыралар. Шыртлап ишекләр ябыла, сигнал бирелә. Поезд, утлы тасма булып, көймәләп эшләнгән җир асты бушлыгына чума. +Семенов һәм Тыклинский Норд-Зюд вагонының ян эскәмиясендә ишеккә аркалары белән утырганнар. +— Пан шуны да белергә тиеш — мин бит әдәп саклап кына тыелып калдым... Йөз тапкыр кыза ала идем... Миллиардерлар ашын күрмәгән мәллә мин! Исем китте ди аларның ашларына... Бәдбәхет диләр бит, бәдбәхет! +— Ташласана, пан Стась. Безгә яхшы түлиләр, берни таләп итмиләр. Кабактан кабакка, кафедан кафега йөр дә йөр — үзе тыныч эш, үзе кызыклы... +— Мине кешегә санасын алар! +— Ташласана, Стась, кешегә санаган өчен генә акча түләмиләр бит!.. +Тыклинский белән Семенов сөйләшеп утырган эскәмия артында, ишек кырында, терсәге белән бакыр штангага таянып, теге чакны Профсоюзлар бульварында Шельгага үзен Пьянков-Питкевич дип таныштырган кеше басып бара иде. Пальто якасын күтәреп иякләрен каплаган, эшләпәсен күзенә төшереп кигән. Гамьсез генә, ялкау гына кыяфәт белән, таягының башын авызына тидергән килеш, ул тегеләрнең сөйләшкәннәрен башыннан алып ахрынача тыңлап барды, алар эскәмиядән сикерешеп торгач, әдәпле генә үткәреп җибәрде, аннары ике станциядән соң — Монмартрда төшеп калды. Якындагы почта бүлегенә кереп, телеграмма сукты: +"Ленинград. Угрозыск. Шельгага. Дүртбармак биредә. Хәлләр хәтәр". +Почтамттан чыккач та сул кулдагы тар тыкрыкка борылды, таныш басмалардан Монмартрның түбәсенә менде дә, як-ягына күз салып алгач, бер караңгы кабакка керде. Анда газета, бер рюмка портвейн сорап алып, укырга тотынды. +Биш-ун минут үтмәгәндер, урамнан яланбаш, сары чәчле, ач янаклы, өстенә киндер балахон кигән берәү килеп керде. +— Саумы, Гарин, — диде ул газета укучыга. — Котла мине... Зур унышка ирештем... +Гарин урыныннан сикереп торды, каты итеп анын кулын кысты. +— Виктор... +— Әйе инде! Куанычым эчемә сыймый... Патент алуны куәтләргә әле минем исәп. +— Ярамый патент алырга. Әйдә әле. +Алар кабактан чыгып, киртләч-киртләч таш түшәлгән тар гына тыкрыктан менделәр, унга борылып, шәһәр читендәге пычрак өйләр яныннан шактый бардылар, чәнечкеле тимер чыбык белән уратып алынган бушлыкларны, анда кибәртә эленгән сәләмә керләрне, кустарьлар заводын, мастерскойларны уздылар. +Көн кичкә авышкан иде инде. Каршыларына төркемтөркем арыган эшчеләр очрый торды. Бу тауларда башка нәсел кешеләре — ябык һәм кырыс чырайлы көчле кешеләр яши икән дип уйларлык иде. Гүя француз милләте, симерүдән һәм дегенерациядән котылырга теләп, Париж тирәсендәге биеклекләргә менеп качкан да шунда кырыс чырай белән тыныч кына аскы шәһәрне шакшыдан арындырыр көн, Лютеция корабын (Париж (борынгыча — Лютеция) гербы — алтын кораб. (Автор искәрмәсе.)) яцадан кояшлы диңгезгә борыр көн җиткәнне көтәдер кебек иде. +— Менә бусына керәсе, — диде Виктор һәм тәбәнәк кенә таш сарайның ишеген америка ачкычы белән ачты. +Гарин белән Виктор Ленуар кирпечтән өелгән, бәләкәй генә утлы янына килделәр. Утлык өстенә калайдан калпак эшләнгән. Өстәлгә рәт-рәт итеп пирамидалар тезелгән. Утлыкка ярыйсы ук калын бронза боҗра утыртылган, аның әйләнәсенә кечерәк-кечерәк унике фарфор җамыяк уеп кертелгән. Ленуар шәм яндырып җибәрде дә мәзәк кенә көлемсерәп Гаринга текәлде. +— Петр Петрович, без сезнең белән ун-унбиш елдан бирле бер-беребезне беләбез бугай? Биш пот тоз ашадык. Минем намуслы кеше икәнемә ышанырлык вакыт булды шикелле. Мин Советлар Россиясеннән качканда — сез булыштыгыз... Моннан чыгып, мин сезнең үземә яхшы мөгамәләдә икәнегезне аңлыйм. Әйтегез әле — ни пычагыма дип сез аппаратыгызны миннән яшереп йөртәсез? Соң минсез, менә шушы пирамидасыз берни майтара алмаганыгызны беләм ич мин... Әйдәгез әле иптәшләрчә... +Гарин, фарфор җамыяклар уеп утыртылган бронза боҗраны бик җентекләп карый-карый: +— Серне белергә телисез инде алайса? — дип куйды. +— Телим шул. +— Барын да бергә эшлик, дисез инде алайса? +— Әйе. +— Кирәк була-нитә калса, эштә уңыш казану өчен, сез берни белән дә исәпләшеп тормаска тиеш булырсыз — киләчәктә бу бик ихтимал... +Ленуар, аңардан күзен дә алмыйча, утлык почмагына утырды, авыз кырыйлары тартышып куйды. +— Әйе, ризамын, — диде ул кыю гына, +Гарин, тырнаклары белән сакалын чеметкәләп, беравык дәшми торды. +— Мин сезне эшкә тулысынча катнаштырам... Тик минем дә бер шартым бар... Кичектергесез шартым бар... +— Ярый, барына да ризамын. +— Беләсезме, Виктор, Парижга бит мин ялган паспорт белән килеп төштем. Көн саен гостиңиңа алмаштырам. Кичә мин үземне күзәтүләрен сиздем. Минем, арттан күзәтү эше акгвардиячеләргә тапшырылган. Мине большевиклар агенты дип уйлыйлар ахры. Миңа шымчыларны эздән яздырырга кирәк. +— Мин нишләргә тиеш соң? +— Минем кыяфәткә керергә тиешсез. Кулга ала-нитә калсалар, үз документларыгызны күрсәтәсез. Шулай итеп, мин икегә бүленәм. Буйга без икебез дә бер чама. Чәчегезне буятып, сакал ябыштырасыз да, пардан киенеп җибәрәбез. Хәзер яши торган гостиницагыздан бүген үк шәһәрнең икенче башына, Латин кварталына күченәсез. Килештекме? +Ленуар утлыктан сикереп төшеп, нык кына итеп Гариннын кулын кысты. Аннары ул тимер (термит) әчесе белән алюминий катнашмасыннан каты май һәм сары фосфорда ничек итеп пирамидалар катыруын сөйләп бирде. +Боҗраның унике фарфор җамыягына унике пирамиданы утыртып, шнур белән аларны яндырып җибәрде. Утлык өстендә гөлт йтеп күз камаштыргыч ялкын күтәрелде. Анын яктысына һәм кызуына түзә алмыйча, сарайнын аргы башына китәргә мәҗбүр булдылар. +— Бик шәп булган, — диде Гарин. — Корымы-фәләне чыкмыйдыр бит? +— Материаллар химик яктан чистартылып алынды. Зур температурада бөтенләйгә янып бетәләр. +— Ярый алайса. Шушы көннәрдә сез могҗиза күрерсездер, — диде Гарин. — Әйдәгез, ашарга төшәбез. Гостиницадан әйберләрне алырга, йомышчыны җибәрербез. Төнне сулъяк ярда үткәрербез. Ә иртәгә Париҗда Гариннар икәү булачак... Сарайнын икенче ачкычы бармы соң? +Бу тирәләрдә елкылдап торган автомобильләр дә агылмый, кибет тәрәзәләренә карый-карый муеннарын авырттырып бетерүче эшсез кешеләр дә күренми, әллә ни шаккатарлык хатын-кызлар да, индустрия корольләре дә юк. +Әрдәнәләп өелгән яңа такталар, тау-тау булып яткан урам ташлары, урам уртасында ук актарылып ташланган күк балчык, гигант суалчан кисентеләредәй тротуар буйлап сузылган канализация торбалары. +"Спартак" егете Тарашкин ашыкмыйча гына утраулар ягына, клубка бара иде. Кәефе искиткеч әйбәт иде аның. Карап торуга беркадәр күңелсезрәк тә күренәдер, бәлки, ник дигәндә, Тарашкин, гомумән, төпле кеше, басынкы кеше, һәм шуңа күрә аның кәефе күтәренке булуы йөзенә чыкмый. Хәер, әнә ул акрын гына сызгыра-сызгыра салмак адымнар белән атлый бирә. +Трамвайга җитәргә йөз адымнар калганда, әрдәнәләр арасыннан аңа ниндидер сәер авазлар ишетелде. Шәһәрдә булган хәлне Тарашкин читләтеп үтмәс ич инде. +Әрдәнәләр артына күз салса — ни күрсен, киң балаклы чалбарлар, калын курткалар кигән өч малай, мыш-мыш килеп, үзләреннән кечерәгрәк малайны дөмбәсләп яталар. Анысы яланаяк, яланбаш, өстендә тәмам тетелеп беткән сырма. Үзе дәшми-тынмый саклануын белә. Аның ябык бите тырналган, кеп-кечкенә авызы кысылган, коңгырт күзләре бүре күзләредәй яна. +Тарашкин ялт кына малайларның икесен иңсәләреннән эләктереп алды да югары күтәрде, өченчесенә тибеп җибәрде — анысы, "әлләлә"сен көйли-көйли, табан ялтыратты. +Калган икесе, һавада асылынып торган хәлләрендә дә әле, яман сүзләр белән янап маташтылар. Тарашкин ныграк селеккән иде, тынычландылар тагы. +— Урамда бәләкәйләрне рәнҗеткәнегезне еш күрәм мин, — диде Тарашкин, аларның мыш-мыш килгән танауларына карап. — Моннан ары болай кыланасы булмагыз. Аңлашылдымы? +Малайларның җавап бирми хәлләре юк иде. Алар төксе чырай белән: +— Аңлашылды, — дигән булдылар. +Ә җибәргәч, кулларын кесәләренә тыгып мырлыймырлый, очрамассың микән, дип яный-яный, китеп бардылар. +Кыйналган малай да качу ягын чамаламакчы иде, әмма китә алмады: баскан урынында кымшанып алды да, акрын гына, ыңгырашып, җиргә утырды, башын алама сырмасына яшерде. +Тарашкин аңа табан иелде. Малай елый иде. +— Әх, син! — диде Тарашкин. — Кайда яшисең? +— Беркайда да яшәмим, — диде малай сырма эченнән. +— Ничек инде ул алай? Әниең бардыр ич синең? +— Юк. +— Әтиең дә юкмы? Алай икән. Ятим бала. Бик шәп. +Тарашкин бераз вакыт борынын җыерып басып торды. Малай исә чебен кебек безелдәвен белде. +Тарашкин ачулы гына: +— Ашыйсың киләме? — дип сорады. +— Килә. +— Әйдә алайса минем белән клубка киттек. +Малай торып басмакчы булган иде, аяклары тотмады. Тарашкин аны күтәреп алды — малай җип-җиңел иде — трамвайга таба китте. Озак бардылар трамвайда. Икенчесенә күчеп утырганда, Тарашкин булка сатып алды, малайдар дер-дер калтырап булкага ябышты. Ишкәкчеләр мәктәбенә хәтле җәяү бардылар. Малайны кече капкадан керткәндә Тарашкин: +— Кара аны, әйбергә тиясе булма, — диде. +— Юк, мин ипи генә урлыйм. +Лаклы көймәләрдә кояш шәүләсен уйнаткан суга да, елгада үзенең бөтен гүзәллеген чагылдырган көмешсу талга да, тәннәре кояшта янган, мускуллы ишкәкчеләр утырган икеле һәм дүртле ярыш көймәләренә дә малай тәмам оеган күзләре белән карап торды. Аның ябык чыраенда арыганлык һәм гамьсезлек чагылды. Тарашкин читкә борылган арада, олы капкадан боннарга хәтле сузылган агач басма астына керде дә бөгәрләнеп яту белән изрәп йоклап та китте. +Кич җиткәч, Тарашкин аны басма астыннан алып чыгып, елгада битен-кулын юдырды, аннары ашарга алып керде. Малайны ишкәкчеләр белән бергә утырттылар. Иптәшләренә Тарашкин: +— Бу сабыйны клубта калдырганда да начар, булмас иде, аның тамагына әллә ни кирәкми, суга ияләштерер идек үзен, безгә бит барыбер өлгеррәк бер малай кирәк булачак, — диде. +Иптәшләре каршы килмәделәр: кала бирсен, диештеләр. Малай, аларның сөйләшкәнен тыңлыйтыңлый, эре генә кыяфәт белән ашап утырды. Ашаганнан соң дәшми-тынмый гына сәкедән төште. Аның бернигә исе-акылы килмәде — мондыйны гына күрмәгән ди! +Тарашкин малайны боннар янына алып килде, утырырга кушты, аннары сораштыра башлады: +— Исемең ничек соң? +— Иван. +— Каян килүең инде? +— Себердән. Амурның югары башыннан. +— Күптәнме соң? +— Кичәгенәк килеп җиттем. +— Ничек килдең инде? +— Тәпи-тәпи дә, вагон-асларындагы ящикларда да... +— Ленинградка нинди җилләр ташлады соң? +— Анысын мин үзем генә беләм, — диде дә малай читкә борылды. — Кирәк булганга килдем. +— Сөйлә әйдә, мин тимим сиңа. +Малай җәвап кайтармады, акрынлап кына башын кофтасына яшерә башлады. Тарашкин ул кичне анардан юньле җавап ала алмады. +Кызыл агачтан эшлэнгән, скрипка сыман җыйнак һәм матур, ике кешелек спорт көймәсе, көзгдәй ялтыраган елга өстендә салмак кына чайкала. Ак трусик кына кигән, җилкәләре һәм аркалары кояшта янган Шельга белән Тарашкин ишүдән туктаган арада, тезләрен чәнчеп, хәрәкәтсез утыралар. +Диңгез картузы кигән, муенына шарф ураган, җитди кыяфәтле, рульдәге егет секундомердан күзен дә алмый. +— Яңгыр булыр, — диде Шельга. +Елгада шактый бөркү, яр буенда куе булып үсеп утырган агачларның ник бер яфрагы селкенсен. Ул агачлар чамадан тыш озынаеп киткән төсле күренә. Кояш галәмәт эссе, аның бераз күгелҗемрәк бәллүр нурлары, кристалл өемнәре булып ишелеп-ишелеп төшкәндәй тоела? Күзне әчеттерә, чигәнә кыса. +— Ишкәкләрне суга төшер! — дип команда бирде рульдәге егет. +Ишкәкчеләр икесе бердәм алга иелделәр дә, ишкәкләрен суга батырып, артка яттылар, аякларын сузып җибәрделәр, утырган урыннарында шугандай булдылар. +Бер-ике!.. +Каерылып ишкәч, көймә суны пәкедәй ярып алга ыргылды. +Рулевой: +— Бер-ике, бер-ике, бер-ике!.. — дип команда бирүен белде. +Ишкәкчеләрнең гәүдәләре йөрәк тибүе һәм тын алу җаена тиз-тиз алга иелде, пружина шикелле турайды. Кан тибешенә туры килеп, зур киеренкелек белән мускуллар эшләде. +Көймә кәеф-сафа кылып, сүлпән генә ишкәк ишеп азапланган подтяжкалы агайлар турысыннан очып кына узды. Шельга белән Тарашкин рулевойның борын өстенә карап, тигезлек сызыгына турылап иштеләр. Кәеф-сафа кылучылар бары тик: +— Кара боларны!.. Шәйтаннар икән!.. — дип калырга өлгерделәр. +Диңгезгә чыктылар. Тагын бер минутка тынып калдылар. Битләрендәге тирне сөрттеләр. Янә команда бирелде. Алар кайту юлына төштеләр, яхт-клуб яныннан үттеләр, анда бәллүр челләдә сәлперәеп төшкән зур-зур җилкәннәр — Ленинград профсоюзларының яхталары күренде. Яхт-клубның верандасыннан яңгырап музыка ишетелде. Яр буена сузылган төрле төстәге спорт флаглары бер дә җилфердәмәде. Кояшта каралган халык, шап та шоп су чәчрәтеп, көймәләрдән елга уртасына сикерде. +Көймә, коенучылар яныннан үтеп, Кече Невага керде, күпер астыннан үтте, берничә секунд "Уклар" клубының дүрт ишкәкле көймәсе артыннан барды, аны узган чакны рульдәге егет җилкә аша гына: "Буксирга алмыйкмы соң?" — дип куйды. Менә көймә бай табигатьле тар елгага — Крестовкага борылды. Монда көмешсу талларның яшел күләгәләрендә кызлар командасындагыларның кызыл яулыклары, шәрә тезләре күзгә чалынды. Көймә Ишкәкчеләр мәктәбенең боннарына җитеп туктады. +Шельга белән Тарашкин бонга сикерделәр, ишкәкләрен саклык белән генә авыш басмага куйдылар, рулевой командасы белән көймәләрен күтәреп алдылар да сарайның киң капкасыннан керттеләр. Аннары душта юындылар, тәннәре кызарганчы сөлге белән сөртенделәр, лимон салдырып берәр стакан чәй эчтеләр. Шуннан соң инде алар узләрен бу дөньяга хәзер генә килгән кешеләр кебек тоя башладылар. Ә дөнья гүзәл, аны чын-чынлап бизәргә кирәк иде әле. +Чәйдән соң икенче кат биеклегендәге ачык верандада утырган чакны Тарашкин кичәге малайны телгә алды. +— Үзе акыллы, үзе җитез, шундый әйбәт малай, — диде дә култыксадан иелеп түбәнгә кычкырды: — Иван, монда мен әле! +Шундук баскычтан яланаяк атлап менгән тавыш ишетелде. Иван зурлар янына керде. Сәләмә сырмасын салган — аны шундук, санитария күзлегеннән чыгып, кухняда утка ташлаганнар. Хәзер аның өстендә ишкәкчеләр кия торган трусик, күлмәксез-нисез генә постау жилет, анысы да бик тузган, баулар белән тарттырып куелган. +Тарашкин аңа төртеп күрсәтте: +— Жилетын салырга күпме кыстамыйм, күнми генә бит. Ничек коенасың инде болай? Җилеты адәм рәтле булса, ни әйттең иде әле. +Иван: +— Мин коена алмыйм шул, — диде. +— Каралып беткәнсең, мунча керергә кирәк сиңа. +Иван: +— Мунча керә алмыйм шул мин. Менә шул тиңентен генә юына алам, — дип, кендеген күрсәтте, үзе бер урында таптанган кебек торды, торды да ишек янынарак барып басты. +Таращкңң кояшта янган аяк балтырларын кашыйкашый, тәмам гайрәте чигеп: +— Теләсәң нишләт үзен, — диде. +Шельга да малайга сүз кушып карады: +— Син нәрсә, судан куркасыңмы әллә? +Малай аңа кырыс кына карап куйды: +— Юк, курыкмыйм. +— Нишләп су коенмыйсың алайса? +Малай башын иде, киреләнеп, иреннәрен бөрештерде. +Шельга: +— Нәрсә, жилетыңны урларлар дип салырга куркасыңмы әллә? — дип сорагач, малай иңнәрен сикертеп, көлемсерәп куйды. +— Менә болай итәбез, Иван, коенырга теләмисең икән — анысы үз эшең. Тик инде жилетыңны барыбер салдырабыз. Ал минем жилетны, чишен әйдә. +Шельга өстендәге жилетының сэдәфләрен ычкындыра башлады. Иван артка чигенде. Аның күзләре ялт-йолт килде. Бер мәлне ул өмет беләң Тарашкинга да карап алды, үзе шул арада кырын-кырын гына эчке караңгы баскычка чыга торган ачык ишеккә табарак елышты. +— Һи, без бит алай уйнарга килешмәгән идек! — дип, Шельга, утырган җиреннән торып, ишекне бикләп алды, ишеккә каршы ук килеп утырды. — Сал әйдә. +Малай киек җәнлектәй уңлы-суллы каранды. Хәзер инде ул пыяла ишеккә якын ук аркасы белән тора иде. Аның кашлары җыерылып бергә кушылды. Кинәт ул +тәвәккәлләде бугай, сәләмәләрен салды да Шельгага сузды: +— Мә, бир үзеңнекен. +Ләкин Шельга малайга карамый иде инде, ул исе китеп анын җилкәсе аша пыяла ишеккә текәлгән иде. +— Бирегез, — диде Иван, ачуланып, —нәрсә көләсез? Бала-чагамы әллә сез! +Шельга: +— Бу чаклы булырсын икән! — дип шаркылдап көлеп җибәрде. — Борыш әле аркан белән. +Малай, корт чаккандай, пыялага ук терәлде. +— Борыл, борыл, аркана ни язылганын барыбер күреп торам бит. +Тарашкин утырган җиреннән сикереп торды. Малай, туп шикелле веранданын икенче ягына атылды, тәгәрәп кенә култыксаның теге ягына чыкты. Очып төшәргә иткәндә, Тарашкин тотып калды. Иван үткен тешләрен аның кулына батырды. +— Менә җүләр! Нигә тешлисең? +Тарашкин малайны күкрәгенә кысты, такыр башыннан сыйпады. +— Кыргый икәнсең ич син. Тычкандай калтыранасың. Тимибез ич без сиңа, тынычлан, зинһар. +Малай аның кулында тынычланып калгандай булды, шулай да йөрәге дөп-дөп тибүдән туктамады. Кинәт ул Тарашкинның колагына: +— Укымаска кушыбыз шуңа, — дип пышылдады. — Беркемгә укырга ярамый аны. Югыйсә, мине үтерәләр аның өчен. +Тарашкин күзеннән яшьләр чыкканчы көлде. +— Укымыйбыз инде, безгә бит аның кызыгы юк, — Диде. +Шельга бу вакытта террасаның аргы башында, ниндидер табышмак чишәргә тырышкан кешедәй тырнагын чәйнәп, күзен кыса төшеп басып тора иде. Кинәт, ул алар янына атылып килде дә, Тарашкинның карышуына карамастан, малайны аркасы белән үзенә таба борды. Аның йөзенә гаҗәпләнү белән бергә коточкыч курку да чыкты. Малайның ябык аркасына, калак сөягеннән түбәнрәк шәмәхә карандаш белән язу язылган, хәрефләрнең кайсыберләре ышкылып беткән диярлек. +"...Петр Гар... Нәтиҗә әйб... оливии биш киломе... ята бул... эзләнү... дәвам итәм, ярд... кирәк... Ач... экспедиц... тизләт..." +— Гарин, тагын шул Гарин! — дип кычкырып җибәрде Шельга. +Нәкъ шул вакыт клуб ихатасына тыр-тыр тырылдап уголовный розыск мотоциклы килеп керде. Агентның: +— Иптәш Шельга, сезгә ашыгыч телеграмма бар, — дигәне ишетелде. +Бу —Париждан Гарин суккан телеграмма иде. +Алтын карандаш очы блокнотка тиде. +— Әфәндем, фамилиягез ничек әле? +— Пьянков-Питкевич. +— Килү максатыгыз?.. +— Мистер Роллингка әйтегез, миңа Гарин аппараты хакында сөйләшүләр алып барырга куштылар. Серетарьны ай күрде, кояш алды. Бер минуттан инде чикләвек агачыннан эшләнгән ишектән химия короле янына Гарин керде. Роллинг нидер язып утыра иде. Башын күтәрмичә генә урын тәкъдим итте. Аннары шул ук кыяфат белән: +— Вак-төяк акча операцияләре минем секретарем аша уза, — дип сөйләнде һәм җегәрсез кулы белән пресспапьены алып, язган кәгазенә сукты, — шулай да мин сезне тыңларга булдым. Ике минут вакыт бирәм. Инженер Гарин хакында нинди яңалыклар бар? +Гарин аякларын берсе өстенә икенчесен атландырып, кулларын тез өстендә кушырып: +— Инженер Гариннын беләсе килә: аның аппараты нәрсә өчен хезмәт иткәне сезгә тәгаен мәгълүм микән? — дигән сорау куйды. +— Әйе, миңа мәгълүм булганча, промышленностьта аның билгеле бер дәрәҗәдә файда китерүе ихтимал, — дип жавап кайтарды Роллинг. — Мин үзебезнең концерн идарәсендәге кайбер әгъзалар белән сөйләштем — алар патентны сатып алырга ризалык белдерделәр. +Гарин моңа каршы кискен генә: +— Аппарат промышленностьта куллану өчен ясалмаган, аның максаты — җимерү, — диде. — Дөрес, аны металлургиядә, шулай ук тау промышленностенда кулланырга мөмкин булыр иде. Тик инженер Гарин икенче нәрсәне күздә тота. +— Политиканымы? +— Ээ... Инженер Гаринны политика аз кызыксындыра. Ул үзенең күңленә хуш килгән социаль стройны урнаштырачагына ышана. +— Кайда инде ул? +— Бөтен җирдә, әлбәттә, биш материкның бишесендә дә. +— Оһо!.. — дип куйды Роллинг. +— Инженер Гарин коммунист түгел, хафаланмагыз. Тик ул тулысынча сезнең кеше дә түгел. Кабатлап әйтәм — аның планнары чиксез зур. Инженер Гариннын аппараты аңа башсыз хыялны тормышка ашырырга мөмкинлек тудырачак. Аппарат ясалып беткән, аны бүген үк эшләтеп күрсәтергә мөмкин. +— Һем! —диде Роллинг. +— Гарин сезнең эшләрегезне, күзәтеп торды, мистер Роллинг, аның уенча, сездә киң колач бар, зур идеягә генә мохтаҗсыз. Ярый, химия концернга да оешты, ди. Ярый, химия кулланып һава сугышы да булды, ди. Ярый, бөтен Европаны Американың базарына да әйләндердегез, ди... Болар бит һәммәсе дә вак нәрсәләр, монда бит үзәкне тотарлык идея юк. Инженер Гарин сезгә бергәләшеп эшләргә тәкъдим итә. +— Сезнең икегезнең берегез акылдан шашкан. +Гарин көлеп җибәрде, борын яфрагын бармагы белән уып алды. +— Беләсезме, ике минут урынына минем белән тугыз минут ярым сөйләшүегез үзе генә дә ни тора бит. +Роллинг яңадан язуына тотынды: +— Инженер Гаринга уйлап табу патенты өчен илле мең франк бирә алам. +— Бу тәкъдимне болай аңларга кирәктер: хәйләләпюмалап сез ничек тә аппаратны кулга төшерергә дә Гариннын үзен Крестовка утравындагы ярдәмчесен алып ташлаган юл белән алып ташлатырга ниятлисездер. +Роллинг тиз генә каләмен өстәлгә куйды, яңакларына бәреп чыккан тимгел-тимгел кызыл тап кына аның дулкынлануын күрсәтә иде. Ул төпчек савытыннан көйрәп яткан сигарасын алды да креслосына чалканрак ята биреп, Гаринга мәгънәсез тонык күзләрен төбәде. +— Әгәр дә мәгәр инженер Гаринны да шулай эшләтергә уйласам, ул чагында нәрсә була? +— Гарин ялгышкан була. +— Ничек итеп? +Гарин көлемсерәп, Роллингның күзләренә туры караган килеш, сүзен сүзгә, иҗеген иҗеккә бүлеп: +— Сезне зуррак масштабларда эш итә торган җинаятьче дип уйлап, — диде. +Тегесе, зәңгәр төтен чыгарып, сигарасын борын очында саклык белән генә йөртеп алды. +— Йөз процентын да үз кесәмә сала алганда, нишләп мин табышны Гарин белән бүлешим әле? — диде ул. — Ярар, озын сүзнең кыскасы, йөз мең франктан бер сантим да арттырмыйм. +— Нишләптер әле сез, мистер Роллинг, тоткан юлыгыздан читкә китәсез. Сез берни дә югалтмыйсыз. Агентларыгыз Семенов белән Тыклинский инҗенер Гариннын кайда яшәгәнен белделәр. Полициягә әйтәсез дә, аны большевиклар шпионы дип кулга алалар. Аппарат белән сызымнарны әлеге дә баягы Тыклинский белән Семенов урлый. Сездән нибары биш мең чыга. Киләчәктә сызымнарын кабатламасын өчен, Гариннын үзен этап белән Россиягә Польша аша озатырга мөмкин. Чикне чыкканда аны юк итәләр. Моннан да гади, моннан да арзанлы юл булыр микән? Нигә инде йөз мең франк әрәм итәргә? +Роллинг урыныннан кузгалды, Гаринга кырын гына дүз төшерде дә лаклы туфлие белән көмешсу паласка батабата йөренергә тотынды. Көтмәгәндә кулын кесәсеннән чыгарып, бармак шартлатып алды. +— Сез кемне алдамакчы буласыз әле? — диде ул. — Мин бөтен комбинацияләрне уйлап куйдым. Миңа бернинди куркыныч янамый. Сез бушбугаз гына. Гариннын уены мат белән, бетә. Ул шуны белгәнгә күрә, сезне монда сатулашырга җибәргән дә. Мин аның патентына ике луидор да бирәчәк түгелмен. Гариннын эзенә төштеләр, котылу юк аңа. — Роллинг ялт кына сәгатенә карап алды да сәгатен жилет кесәсенә салды. — Барыгыз! Эзегез булмасын монда! +Ул арада инде Гарин да урыныннан купкан, башын иеп өстәл янында басып тора иде. Роллинг аны куа башлагач, ул чәчен сыйпап куйды, капкынга эләккән кешедәй, мескен тавыш белән: +Ярый алайса, мистер Роллинг, мин сез әйткән шартларга ризамын, — дип сөйләнде. — Йөз мең дидегезме әле?.. +Роллинг тәмам ярсып: +— Бер сантим да бирмим! Ычкыныгыз тизрәк, югыйсә типкәләп чыгарырлар! —дип җикеренде. +Гарин күлмәк якасына ябышты, күзләре иләсләнде, гәүдәсе чайкалып куйды. Роллинг үкереп җибәрде: +— Кыланмагызсана! Әнә ишек! — диде +Гарин гырылдап яны белән өстәлгә ауды. Анын ун кулы кәгазьләр өстенә төште, калтыранып йомарланды. Роллинг электр звоногы янына атылды. Шул секундта ук секретарь күренде... +— Бәргәләп чыгарыгыз әле шул бәндәне. +Секретарь юлбарыстай чүгәли төште, ыспай мыегы тырпайды, юка пиджагы эчендә тимердәй нык мускуллары уйнаклый башлады... Ләкин Гарин инде, Роллингка башын ия-ия, кырын-кырын гына өстәл яныннан китеп бара иде. Ул мәрмәр баскычтан чаба-чаба төште дә Мальзерб бульварына чыкты, яллап килгән ябык түбәле машинасына сикереп менеп утырды, адресын әйтеп, ике тәрәзәнең дә пыяласын күтәрде, яшел пәрдәсен төшерде, шуннан кыска гына итеп каһкаһәләп көлеп җибәрде. +Пиджак кесәсеннән йомарланган кәгазьне алып, саклык белән генә тезе өстендә тигезләде. Зур блокноттан ертып алынган кыштырдавык кәгазьдә Роллингның эре хәрефләр белән язган бүгенге эшләре иде бу Мөгаен, кабинетка Гарин килеп кергәндә, Роллинг сагаеп калырга тырышкан, ә кулы исә үзлегеннән аның башындагы фикерләрен язган — серен фаш иткән. Бер-бер артлы өч тапкыр: "Гобеленнар урамы, алтмыш өч, инженер Гарин", — дип язылган иде. Бу Виктор Ленуарның телефоннан Семенов тапшырган яңа адресы иде. Азактан: "Семеновка биш мен франк", — дип тә өстәлгән иде. +Гарин кәгазьләрне сакланып кына тигезли-тигезли: +— Булды бу! Эш пеште! — дип үзалдына пышылдап куйды. +Ун минуттан, Сен-Мишель бульварына җиткәч, Гарин автомобильдән төште. "Пантеон" кафесының көзгеле тәрәзәләрен күтәреп куйганнар. Түрдә үк Виктор Ленуар утыра. Гаринны күргәч, ул кулын күтәреп, бармак шартлатты. +Гарин, тиз генә аның өстәле янына килеп, урамга арты белән утырды. Бер караганда, ул көзге алдына утырды дип уйларлык иде: Виктор Ленуарның сакалы шундый ук, бераз очлаеп килгән, башында йомшак эшләпә, өстендә буй-буй пиджак, күбәләк галстук тагып җибәргән. +Гарин күзләре белән генә көлеп: +— Котла мине! Эшләр без көткәннән унышлырак бара! — диде. — Роллинг һәммәсенә күнде. Баштагы расходларны ул үз өстенә ала. Файдалана башлагач, валның илле проценты аңа, иллесе безгә. +— Контрактка кул куйдың мәллә? +— Ике-өч көннән куябыз кулны. Ә менә аппаратны курсоту бераз кичектерелә. Роллинг, аппаратның эшләгәнен үз күзе белән күрми торып, кул куймаска булды. +— Бер шешә шампанский куясыңмы соң? +— Икене, өчне, дистәсе белән куям! +Ленуар: +— Шулай да теге акулага ярты доходыбыз жәл, — диде, аннары лакейны чакырды. — Бер шешә Ирруа китер, иң корысы булсын... +— Капиталсыз гына без бит берни эшли алмаячакбыз. Менә, Виктор, минем Камчаткадагы эшем уңса икән — Роллингларның унысы бер читтә торсын иде. +— Нинди эш ул тагын Камчаткада? +Лакей шәрап белән бокаллар китерде. Гарин сигара кабызып, салам урындыкка сөялә төшебрәк утырды да акрын гына тирбәлә-тирбәлә, күзен кысыбрак сөйләргә кереште: +— Син геолог Николай Христофорович Манцевны хәтерлисең микән? Унбишенче елны бу мине Петроградта эзләп таба. Мобилизациягә эләгүдән шүрләп, Ерак Көнчыгыштан кайтып кына төшкән бу, фронтка эләкмәс өчен миннән ярдәм сорый. +— Манцев инглизләрнең алтын компаниясендә эшлидер иде түгелме соң? +— Лена, Алдан буйларында, аннары Колымада разведкада эшләде. Гаҗәеп хәлләр сөйли торган иде. Унбишәр килограммлы алтыннарны өстән генә таба торган булганнар... Минем идеям, гомерем буе саклап килгән төп идеям, әнә шул чакны туды да инде... Чамасыз кыю, алай гына да түгел — җүләр фикер инде ул, югыйсә, ә мин шуңар ышанам. Бер ышангач, мине инде иблис үзе дә туктата алмас. Эш менә бит нәрсәдә, дускаем, дөньяда минем күңелемне иң нык тарткан нәрсә — ул да булса властька ирешү. Берәр илдә корольме, императормы булып утыру да түгел, анысы аның вак эш, күңелсез эш. Абсолют властька ия булу минем хыял... Планнарымны берәр вакыт сөйләрмен әле үзеңә. Властька ирешү өчен алтын кирәк. Мин теләгән властьны кулыңа алу өчен, барлык индустрия, биржа корольләре һәм башка төрле корольләрнең барысының алтынын бергә кушканнан да күбрәк алтын тупларга кирәк... +— Планың чынлап та кыю икән шул, — диде Ленуар, көлә-көлә. +— Сайлаган юлым дөрес минем. Бөтен дөнья менә монда булачак! — диде Гарин, бәләкәй генә кулын йомарлап. — Юлдагы маякларым — бөек геолог Николай Христофорович Манцев, аннан соң Роллинг, дөресрәге — аның миллиардлары, өченчедән, үземнең һиперболоидым... +— Манцев нишләде соң? +— Унбишенче елда юклы-барлы акчамны җыеп, оятсызланып дигәндәй, Манцевны хәрби хезмәттән йолып калдым да берничә кешелек кенә экспедиция белән Камчаткага, җәһәннәм артына җибәрдем... Унҗиденче елга чаклы хат язып торды. Кеше ышанмаслык шартларда искиткеч авыр эшләр башкарды бу... Унсигезенче елда, үзең беләсең, эзен югалттым... Бөтен эш аның эзләнүләренә килеп терәлә. +— Нәрсә эзли соң ул анда? +— Ул анда берни дә эзләми... Манцев минем теоретик фикерләремне генә расларга тиеш. Тын океанның Азия һәм Америка яр буйлары — кайчандыр су төбенә баткан материк җирләре. Шундый зур басым эремә хәлендәге тау токымнарының яткан урыннарын үзгәртергә тиеш булгандыр... Көньяк Америкадагы — Анд, Кордильер тауларындагы вулканнар, Япониядәге, Камчаткадагы вулканнар тезмәсенә караганда, Оливин поясы — алтындыр, терекөмештер, оливин-мазардыр — җир шарының башка өлкәләренә караганда, Тын океан ярларында өстәрәк ятарга тиеш (Җир шарының кабыгы белән үзәктә урнашкан төше арасында эрегән металлар катламы — Оливин поясы ятарга тиещ, дигәң фике йөри. (Автор искәрмәсе.))... Төшендеңме иңде? +— Бер генә нәрсәне аңлый алмыйм, сиңа нигә соң ул Оливин поясы? +— Дөньяны учыма йомарларга, дускаем... Әйдә эчик әле... Уң булсын... +Универсаль магазиннарда эшләүче кибетчеләр кия торган кара ефәк кофта, кыска юбкадан, гади генә калфактан Зоя Монроз автобустан сикереп төште дә, шаушулы урамны йөгереп кенә аркылы чыгып, ике урамны бергә тоташтырган чиксез зур "Глобус" кафесына керде. +Бер буш өстәл янына барып утырды. Папирос кабызды. Официантны чакырып, бер литр кызыл аракы китерергә кушты. Стаканга салгач, яңагына таянып утырды. +— Алай ярамый, аппагым, син эчүгә сабышасың, — диде аның яныннан узып баручы карт актер, аркасыннан сөеп. +Зоя өченче папиросын тартып бетергәч кенә, көткән кешесе күренде. Төксе чырайлы, чәче тар маңгаен каплый язган, күзеннән салкын бәрелеп торган, мыегы өскә тырпайган, таза гәүдәле кеше иде ул. Ыспай гына киенгән — өс-башында артык күзгә бәрелеп торырлык нәрсә юк. Күлмәгенең якасы муенына батып тора. Килеп утырды. Зоя белән җылы гына күреште. Әйләнә-тирәгә күз салган иде — кайберәүләр аңардан күз карашларын яшерделәр. Гастон Үрдәк Борын иде бу. Элекләре карак булган, тора-бара атаклы Боно шайкасының бандитына әйләнгән. Сугышта унтер-офицер чины алып, демобилизацияләнгәннән соң тыныч эшкә урнашкан — төрле караңгы һәм яшерен эшләр буенча комиссионер. +Зоя Монрозга ул чиксез зур хөрмәт белән карый. Төнге рестораннарда очраткан саен биергә чакыра, аннары аның кулын үбә — ул Парижда башка берәүнең дә кулын үпми. Зоя ике арадагы дуслыкны өзми, ара-тирә аңа бик четерекле йомышлар да кушкалый. +Әчкелтем шәрапны аз-азлап суыра-суыра, трубкасыннан чыккан төтен исенә кашларын җыераҗыера, Гастон күңелсез генә Зоя сөйләгәннәрне тыңлап утырды. Сүзен тәмамлагач, Зоя бармакларын шыртлатып куйды. Гастон исә: +— Хәтәр эш икән шул, — дип куйды, +— Гастон, бу эшегез барып чыкса, гомерегез буе мохтаҗлык күрмәссез. +— Аның ише эшләрне башкарырга, тау хәтле алтын бирсәләр дә, алынмыйм. Заманалар үзгәреп китте шул хәзер: бандитлар полициядә эшләүне артыграк күрәләр, ә инде профессиональ караклар газета чыгару, политика белән шөгыльләнү ягын карыйлар. Әгәр сез мине акчага ялларга җыенасыз икән, мин баш тартам. Ә менә сезнең хакка эшләү — анысы икенче нәрсә. Анда инде мин муенымны сындырырга да риза булыр идем. +Зоя кызыл иреннәренең кырыеннан гына төтен чыгарды да, назлы итеп елмаеп, матур кулын Үрдәк Борынның иңенә салды. +— Ярый алайса, минем хакка башкарып чыгыгыз.,. +Роллингның автомобиле Монмартрда, ун тәрәзәле төнге ресторан алдына килеп туктады. +Тәбәнәк кенә пыяла түшәмле, пыяла стеналы, тәмәке, төтененә күмелгән бөркү залда — очып йөргән шарлар, серпантин, конфетти арасында, этешә-төртешә, кәгазь тасмаларга уралган парлар бии. +Рояль дыңгырдый. Скрипкалар чиный. Өч негр, тәмам тиргә батып, автомобиль гудогын кычкырта, ләгән суга, такта кыйный, тәлинкә чыңлата, төрек барабанын кага. +Метрдотель тамагын ертырга җитешеп: +— Юл бңрегез, оланнар, химия короленә юл бирегез! — дип кычкыра-кычкыра барды, Зоя белән Роллингны көчкә-көчкә тар гына өстәл янына утыртты. Яна кунаклар өстенә конфетти, серпантин, шарлар очты. +Роллинг: +— Сезне күзәтәләр, — диде. +Зоя, күзен аска төшеребрәк, шампанский эчеп утыра иде. Менә ул ашыкмыйча гына башын борды — күмер белән сызып әйләндергән шикелле чем-кара ирләр күзе аңа таба моңлы гына сокланып карап тора иде. Кем булыр бу? Француз да, инглиз дә түгел. Кайдадыр күргән дә кебек... +Биючеләр арасыннан этә-төртә үтеп Зоялар янына лакей килә иде. Килеп җиткәч, ул бер язу тапшырды. Зоя аптырабрак калды, диванга сөялә төште, сигара суырып утырган Роллингка күз төшереп алды да язуны укып чыкты: +"Зоя, сез елмаеп караган кеше — Гарин... Кулыгызны үбеп, Семенов". +Зояның чырае качканны күреп, шау-шу эченнән якында гына берәү: +— Карагыз әле, кара, даманың кәефе киткән, — диде. +Шуннан Зоя буш бокалын сузды, лакей шампанский агызды. +Роллинг: +— Семенов нәрсә яза? — дип. кызыксынды. +— Ахырдан әйтермен. +— Ул теге сезгә оятсызланып карап утыручы хакында язамы? Кичә миндә булган иде ул. Куып чыгардым үзен. +— Роллинг, танымыйсызмыни соң?.. Йолдыз мәйданын исегезгә төшерегез әле... Гарин ул. +Роллинг мышнап куйды. Сигарасын авызыннан алып: +— Әһә, — дип мыгырданды. +Кисәктән генә аның чырае качты — кабинетында көмешсу паласка бата-бата көрәш комбинациясен уйлап йөргәндәге төскә керде. Теге чакны ул кыюланып китеп бармакларын шыртлатып алган иде. Хәзер исә авызын кыйшайтып Зояга таба борылды: +— Әйдә киттек, сөйләшәсе бар, — диде. +Ишек төбендә Зоя борылып карады. Төтен һәм серпантин аша ул Гаринның янып торган күзен күрде. Шундук акылга сыймастай бернәрсә булып алды: аның йөзе икегә әйләнде — биючеләргә аркасы белән утырган берәү аңа табарак елышты да алар Зояга икәүләшеп карап тора башладылар. Әллә көзгеләр шулай күрсәтте инде?.. +Зоя бер генә секундка күзен йомып алды да таушалган паластан атлый-йөгерә түбән төшеп китте. Роллинг аны автомобиль янында көтеп тора иде. Ишекне шартлатып япкач, ул аның кулына кагылды: +— Ялган Пьянков-Питкевич белән булган күрешүне мин сезгә сөйләп бетермәдем бугай... Кайбер детальләр минем үземә дә аңлашылмады. Әйтик, истерикага бирелү нигә кирәк булды икән аңа? Миндә бер генә тамчы булса да кызгану хисе уятырга уйламагандыр ич? Аның үз-үзен тотышы, гомумән, шиккә төшерә. Нинди исәп белән килде икән ул миңа? Ни өчен өстәлгә ауды икән?.. +— Роллинг, монысын әйтмәгән идегез бит... +— Ауды шул, ауды... Сәгатьне аударды... Кәгазьләремне изде... +— Ул сезнең кәгазьләрегезне урларга маташмадымы соң? +— Урларга? — Роллинг беравык сүзсез барды. — Юк, алай булмады. Ул аяк өстендә тора алмас хәлгә килде дә кулы белән бюварга бәрелде... Анда берничә бит кәгазь ята иде... +— Берәрсе югалмадымы соң? +— Вак-төяк фикерләр генә язылган иде анда. Йомарлангач, мин аларны кәрзингә ташладым. +— Зинһарлап сорыйм, ниләр сөйләшкәнегезне вагынатөягенә хәтле исегезгә төшерегез әле... +Аларның лимузиннары Сена урамында туктады. Роллинг белән Зоя йокы бүлмәсенә керделәр. Зоя өстендәге киемнәрен тиз генә салып атты да аяклары бөркет тәпиләренә охшатып эшләнгән, бизәкле ефәк япма корылган, зиннәтле киң караватка — император Наполеон Беренче үзе яткан караватка — барып ятты. Роллинг исә, ашыкмыйча гына чишенә-чишенә, төрле киемен төрле җиргә — алтын йөгерткән урындыкларга, бәләкәй өстәлләргә, камин кашагасына — ташлый-ташлый, йомшак паласта йөренә-йөренә, Гаринның кичә ниләр әйткәнен, нәрсә эшләгәнен вагына-төягенә кадәр сөйләде. +Зоя, терсәгенә таянган хәлдә, тыңлап ятты. Роллинг чалбарын салганда сыңар аягында титаклап алды. Бу минутта ул корольгә бөтенләй охшамаган иде. Аннары ул ятты да: +— Бар булганы шушы, — дип, атлас юрганны борынына кадәр тартып менгезде. Күгелҗем төстәге төнге ут зиннәтле йокы бүлмәсен, кайсы кая ташланган киемнәрне, карават башына тимер таякларга утыртылган алтын амурларны, Роллингның итләч борынын яктырта иде. Химия короленең башы мендәргә чумды, авызы ачыла төште, борыны сызгыра да башлады. +Зояга тынгылык бирмәгәне әнә шул борын сызгыруы булды. Ул күзен кулы белән каплады. Гаринның агарынган, кыю, батыр, матур йөзе күз алдыннан һич кенә дә китмәде. Зоя аннан котылырга теләп, башын да селкеп карады — тик Гаринның карасу күзләре кәгазь тасмалар аша текәлеп карый бирде... "Йокыга китәрмен дип уйлама да инде, — дип, гарьләнергә өлгермәде, башыннан алып аягына хәтле яңа фикер чәнчеп үткәндәй булды: — Хәзер Гастон аның янында булырга тиеш ләбаса!.." +Зоя тиз генә юрган астыннан шуып чыкты да киенә башлады. Роллинг саташып нәрсәдер әйтте, аннары икенче ягына борылып ятты. +Зоя киемнәр бүлмәсенә атылды. Яңгырда кия торган пальтосын киеп, билен кысып буды. Акча белән сумкасын алырга дип яңадан йокы бүлмәсенә керде. +— Роллинг, — диде ул акрын гына. — Роллинг... Беттек ләбаса... +Король тагын мыгырданып куйды. Зоя вестибюльгә төште, биек тышкы ишекне көч-хәл белән генә ачты. Сена урамы буп-буш иде. Мансарда түбәсе өстендә тонык кына саргылт ай йөзә. Зояга күңелсез булып китте. Йоклап яткан шәһәр өстендә йөзгән шушы саргылт шарга карады... "Йа раббем, нинди куркыныч!.. Йа раббем, нинди күңелсез!.." Ул ике кулы белән дә калфагын басып киде, яр буена йөгерде. +Гобеленнар урамындагы алтмыш өченче номерлы өч катлы иске генә йортның бер стенасы бушлыкка чыга. Бу яктагы тәрәзәләр өченче катта — чардакта гына. Икенче караңгы стенасы паркка терәлеп тора. Урам якта исә җир белән бертигез аскы катта извозчиклар һәм шоферлар өчен кафе, икенче катта шакшы гына гостиница урнашкан. Өченче кат — чардак бүлмәләре исә даими яшәүчеләргә тапшырыла иде. Анда керү өчен башта капканы үтеп, аннары озын гына туннельны узарга кирәк иде. +Сәгать төнге икенче киткән. Гобеленнар урамында бер генә тәрәзәдә дә ут күренми. Кафе күптән ябылган — урындыкларын өстәлгә тезгәннәр. Зоя капка төбендә тукталып, бер минут чамасы йорт номерына карап торды. Шул чак аның аркасы чымырдап куйды. Тәвәккәлләде. Шалтыратты. Бау кыштырдап тартылды, капка бераз ачыла төште. Зоя караңгылыкка чумды. Кем дип төпченепнитеп торучы булмады. Капка төбендәге хатын: +— Вакытында кайтырга кирәк, төнлә йоклыйлар аны, — дип үртәнеп кенә калды. +Зоя тәмам коелды да төште. Алда озын караңгы туннель сузыла. Газ лампасы майлы буяуга буялган кәкребөкре стеналарны яктырта. Семенов, туннельны үткәч сулга борыласы, түгәрәк баскычтан өченче катка менәсе дә сул кулдагы унберенче бүлмәгә керәсе, дип өйрәткән иде. +Туннель уртасында Зоя тукталып калды. Еракта, сул кулда кемдер чыгып карады да шундук ялт итеп кереп качты сыман тоелды аңа. Әллә кире борылыргамы? Колак салып тыңлап торды — шылт иткән аваз да ишетелми. Зоя туннельның калган өлешен йөгереп үтте. Сасы аралыкта өскә менә торган тап-тар түгәрәк баскыч башлана, баскыч башыннан, югарыдан тычкан күзедәй яктылык төшеп тора. Лайлалы култыксага кагылырга җирәнеп, Зоя аяк очларына басып кына менде. +Бөтен йорт йокыда. Икенче катка җиткәч, кыршылган көймәле караңгы коридорга юл кереп китә. Өскәрәк менгәч, Зоя артына борылып караган иде — тагын кемдер башын тыгып күзәтәдер сыман тоелды... Тик бу һич тә Үрдәк Борын булырга тиеш түгел... "Юк, юк, Гастон килмәгән әле, килеп җитмәгән, өлгермәгән..." +Өченче катка җиткәч, Зоя туктап тын алды. Гарин өендә булмаса, Зоя аны таң атканчы көтеп утырыр. Әгәр инде ул өендә булып, йоклап ята икән, ул чагында Мальзерб бульварында өстәлдән чәлгән әйберен кайтарып алмый китмәс. +Зоя перчаткасын салды, калфак астындагы чәчен рәтләгәндәй итте дә сулга, коридор чатына борылды. Бишенче ишеккә эре итеп ак буяу белән 11 дип язылган иде. Зояның ишек бавына тотынуы булды — ишек ачылып та китте. +Кечерәк кенә бүлмәне тәрәзәдән төшкән ай яктысы яктырта. Идәндә ачык чемодан аунап ята. Актарылып ташланган ак кәгазьләр. Стена буенда, кулъюгыч белән комод арасында, идәндә бер кеше утыра. Өстендә төнге күлмәк кенә, шәрә тезләре күтәрелә төшкән, аяк табаннары чамадан тыш зур булып күренә... Ай яктысы аның бер як битенә генә төшә. Шар ачылган күзе елтырый, тешләре ап-ак — ул кеше елмаеп утыра иде. Зоя авызын ачып, тын да алмыйча, Гаринның җансыз көләч йөзенә карап торды. +Бүген иртән "Глобус"та утырганда ул Гастон Үрдәк Борынга: "Сызымнары белән аппаратын урла Гаринның, җае чыкса, үтерә дә аласың", — дигән иде шул. Бүген кич ул шампанский бокалы өстеннән, төтен арасыннан Гаринның күзен күргәч: ул кеше ым гына каксын—бөтен дөньямны ташлап, аның артыннан барачакмын, дип уйлаган иде. Төнлә белән хәвефләнеп Гастонны эзләргә чыгып киткәндә, ул нилектән шулай төнге Парижда коты алынып йөргәнен дә, ни сәбәпле шушы Гобеленнар урамына килеп чыгуын да аңлап өлгермәгән иде әле. Үзе үк үлемгә дучар иткән кешенең ишеген ачып керергә нинди хисләр ташкыны мәҗбүр итте икән бу акыллы, салкын, усал холыклы хатынны? +Ул Гаринның тешләренә, акаеп каткан күзләренә карап торды. Күкрәгеннән ниндидер әрнүле аваз чыкты, ул якынрак килеп, Гарин өстенә иелде. Теге үлгән иде кнде. Бите күм-күк булган. Муенында тырнак эзләре бүртеп чыккан. Бу шул аның күңелен җәлеп иткән ач яңаклы, борчылган күзле, ефәктәй сакалына конфетти кунган кеше иде... Зоя юынгычның боз шикелле салкын мәрмәренә тотынып, көчкә торып басты. Ни өчен килгәнен дә онытып җибәрде. Авызына әче су җыелды, "һуштан китеп егыласы гына калган". Актык көчен җыеп, муенын буган якасының сәдәфен йолкып ала алды. Ишеккә юнәлде. Бусагада Гарин басып тора иде. +Идәндәгесенеке шикелле үк монысының да тешләре җемелди, елмаюы катып калган. Ул бармак янады. Зоя аңышып алды, кычкырып җибәрмәс өчен авызын томалады. Йөрәге, су астыннан чыккан диярсең, дөп-дөп тибә... "Исән, исән..." +Гарин, бармак янаудан туктамыйча, пышылдап кына: +— Мин исән калдым, — диде. — Сез минем ярдәмчем Виктор Ленуарны үтердегез... Роллингны гильотина көтә... +— Исән, исән, — дип кабатлады Зоя, басынкы гына тавыш белән. +— Сез нигә монда? +— Мин Гастонны эзлидер идем... +— Кемне, кемне? +— Сезне үтерергә тиешле кешене... +— Мин шулай булыр дип уйлаган идем аны, — диде Гарин, Зояның күзенә текәлеп. +Зоя төш күргәндәге кебек кенә: +— Гастон сезне үтергән булса, мин үз-үземне үтерәдер идем... — дип сөйләнде. +— Берни аңламыйм... +Зоя, исен җуйган кебек, тонык кына ягымлы тавыш белән аның сүзләрен кабатлады: +— Үзем дә аңламыйм... +Бу сөйләшү ишек төбендә булды. Тәрәзәдәге ай графит түбә артына төшеп бара иде инде. Гарин бүлмәгә күз йөртеп чыкты да: +— Сез Роллингның автографын кайтарып алырга килдегезме? — дип сорады. +— Әйе. Кызгана күрегез. +— Кемне? Роллингнымы? +— Юк. Мине. Кызгана күрегез, — дип кабатлады хатын. +Кисәк кенә, колак салып, Гарин сынын турайтты. Кискен хәрәкәт белән ул Зояны ишектән алып чыкты. Аның беләген кысып тоткан килеш, көймәле коридордан баскычка күз салды. +— Әйдәгез. Мин сезне парк аша алып чыгам... Сез искиткеч гүзәл хатын. — Гаринның күзләрендә шашкын юмор чагылды. — Безнең юллар бергә кушылды... Сизәсезме шуны?.. +Ул Зояны ияртеп түгәрәк баскычтан очып кына төште. Зоя каршылык күрсәтмәде. +Түбәнгә төшеп җиткәч, Гарин каядыр караңгыга умды, туктап, балавыз шырпысын кабызды да, зур көч куеп, моңарчы еллар буе ачылмаган, тутыгып беткән йозакны ачты. +— Һәммәсенең алдан хәстәре күрелгән. +Алар икәүләшеп паркның караңгылык пәрдәсенә төренгән дымлы агачлары арасына килеп чыктылар. Нәкъ шул вакыт урам яктагы капкадан полиция отряды килеп керде: моннан чирек сәгать кенә элек Гарин аларны телефоннан чакырган иде. +Крестовка дачасында "оттырган пешкасы" Шельга ның исеннән чыкмый да чыкмый. Теге вакытны Проф союзлар бульварыңда сөйләшеп утырганда, ул Пьянков +Питкевичның подвалда яшергән әйберен алыр өчен дачага килми калмаячагын аңлаган иде. Шул ук көнне, эңгер-меңгердә ул, каравылчыга әйтеп-нитеп тормыйча гына, дачага керә дә фонарь белән подвалга төшеп китә. "Пешканы" шундук оттыра да: баз капкачыннан ике-өч адымда Гарин басып торган икән. Шельга килер алдыннан гына ул чемодан күтәреп баздан чыккан да ишек артында стенага сыланып калган. Шельга тршеп киткәннән соң ул дөбер-шатыр китереп капкачны яба да өстенә күмер капчыклары өяргә тотына. Шельга, фонарен күтәреп, идән ярыгыннан чүп-чар коелганын көлемсерәп күзәтеп тора. Ул әле уртак тел табарга өметләнә. Әмма шул чакны өй эче тынып кала. Аннары дөп-дөп йөгергән адымнар, револьвердан аткан тавышлар, кемнеңдер иләмсез акырганы ишетелә. Гарин теге дүртбармак белән көрәшкән икән. Бер сәгатьтән милиция килеп җитә. +Пешканы оттырса да, Шельга яхшы ход ясады. Дачадан милиция машинасы белән яхт-клубка очты, анда дежурныйны уятты да: +— Җил кайсы яктан исә? — дип сорады. +Дежурный элекләре диңгезләрне айкаган, карлыккан тавышлы, тузгак чәчле карт иде, уйлап-нитеп тормады: +— Зюд-вест, — дип җавап кайтарды. +— Ничә балл? +— Биш. +— Яхталарыгыз барысы да урыннарындамы? +— Урыннарында. +— Яхталарны кем саклый? +— Петька инде, каравылчы. +— Боннарга күз салыйк әле. +— Була ул, — диде диңгезче, йокыдан айнып җитмәгәнгә, курткасының җиңен таба алмыйча. +Шельга белән бергә клубның верандасына чыккач, ул эчүдән карлыккан тавыш белән: +— Петька! — дип кычкырды. Җавап бирүче булмады — Йокы симертә булыр, аягын корт чаккыры, — диде дә җилдән ышыкланып куртка якасын күтәрде. +Каравылчыны куаклар астыннан таптылар — толып якасына башыннан төренеп яткан да гырлапмы-гырлый иде. Диңгезче әйтте берне үзенә. Каравылчы тамак кырды, торып басты. Бергәләшеп боннарга табан атладылар. Анда зәңгәрләнә башлаган су өстендә мачталар урман шикелле чайкала иде. Дулкын чайпала, хәтәр көчле җил исә иде. +Шельга кабатлап сорады: +— Яхталарыгыз урынындамы соң? +— "Орион" юк, Петергофта... Янә килеп икесен Стрельнага алып киткәннәр иде. +Шельга су чәчрәп торган такталар буйлап бон кырыена килеп җитте дә бау кисәге табып алды. Бауның бер очы боҗрага бәйләнгән, икенче очы кисеп алынган иде. Дежурный ашыкмыйча гына шуны караштырды. Зюдвесткасын борынына ук төшерде. Бер сүз дә әйтмичә, яхталарны бармак белән саный-саный бон буйлап китте. Аннары кулы белән җилне ярып көчле тавыш белән: +— Петька, ачык авыз! — дип кычкырды. — Сасы суга утыз кат баткыры нәмәрсә, күзең чыкканмыни соң! "Бибигонда"ны алып киткәннәр ләбаса, иң шәп яхтаны!.. +Петьканың исе-акылы китте, ул ах-ух килеп, толып җиңнәре белән ботына чапкалады. Шельгага монда эш калмаган иде инде, гаваньга юнәлде. +Тиз йөрешле сакчы катерга утырып диңгезгә чыккалаганчы кимендә ике-өч сәгать вакыт узды. Катер көчле дулкынга каршы борыны белән чума-чума барды. Су тузаны бинокльнең пыяласын томалады. Кояш күтәрелгәч кенә, маяктан күп читтә, фин суларында, ярга якын ук җилкән күренде. Бичара "Бибигонда" су асты ташлары арасында айкала да чайкала, палубасында беркем юк иде. Катердан болай гына, күңел өчен генә рәттән берничә тапкыр аттылар да буш кул белән кире кайттылар. +Гарин чик бозып әнә шулай качты — янә бер пешка отты. Бу уенда тагын дүртбармакның катнашуы Гарин белән Шельгага гына билгеле иде. Шуңа күрә кайтканда Шельганың уй-фикерләре мондыйрак юнәлеш алды: +"Чит илдә Гарин теге серле аппаратын я сатачак, я үзе ирекле рәвештә кулланачак инде. Аның уйлап табуын Союзда калдыра алмадык, киләчәктә ул яман роль уйнамаса ярый да бит, кем белә. Әмма чит илдә Гаринны өрәк шикелле өркетеп торырга дүртбармак бар. Анын белән көрәшне очламыйча торып, Гарин аппаратын дөньяга күрсәтмәячәк. Шул көрәштә Гарин ягына бассаң, тора-бара отарга да мөмкинчелек тууы ихтимал. Ләкин дүртбармакны хәзер үк, Ленинградта ук, алсаң, бу эш фәкать Гарин файдасына булыр иде". +Үзенә кирәкле нәтиҗәне чыгаргач, Шельга туры өенә кайтып китте, чыланган киемен алмаштырды, угрозыскка шалтыратып, эшнең туктатылуын әйтте дә йокларга ятты. Дүртбармак исә газ белән агуланган, ихтимал, җәрәхәтләнгән дәдер, хәзер ул җан-фәрманга Ленинградтан сызарга тиеш, дигән уй башына килгәч, Шельга көлемсерәп куйды. Шельганың "пешка югалтуга" каршы һөҗүме әнә шуннан гыйбарәт иде. +Ә менә хәзер Париждан телеграмма килеп төште. "Дүртбармак биредә. Хәлләр хәтәр", — дигән. Бу инде Гаринның ярдәм соравы. +Шельга ничаклы гына уйламасын, аңа тизрәк Парижга очарга кирәк. Пассажир аэропланнарының кайчан китәсен телефоннан гына ачыклады да верандага әйләнеп керде. Анда эңгер-меңгердә Тарашкин белән Иван утыралар иде әле. Аркасындагы язуны укыганнан соң, ятим бала юашланып калган, Тарашкиннан бер адым калмый иде. +Агачлар арасыннан кызгылт төстәге су күренә, ишкәк ишкән, сөйләшкән, хатын-кыз чыркылдаган тавыш ишетелә. Утрауларның караңгы урманнарында дөнья яратылганнан бирле килгән эшләр эшләнә, ниндидер кошлар хәвефләнеп төннәр буе бер-берсенә тавыш бирүдән туктамый, сандугачлар чут-чут сайрый. Тереклек янгыр һәм кыш-бураннардан арынып, яшәргә ашкына, төннең исерткеч ләззәтен күңелле комсызлык белән йота бара. Иванны җилкәсеннән кочаклап, Тарашкин култыксага таянган да кымшанмый утыра бирә: агач араларыннан су өстендә тавыш-тынсыз гына йөргән көймәләрне күзәтә. +Шельга, урындыгын якынрак китереп, малайга табарак иелде: +— Ничегрәк соң, Иван, кайда күбрәк ошый сиңа: андамы, мондамы? Ерак Көнчыгышта син ачлы-туклы яшәгәнсеңдер әле? +Иван Шельгага күз дә йоммыйча карап торды. Эңгермеңгердә аның күзләрендә картларга гына хас бертөрле хәсрәт чагылып киткәндәй тоелды. Шельга, жилет кесәсеннән конфет алып, Иванның тешенә шакыды, сабый авызын ачып, конфетны эчкә суырды. +— Без бит, Иван, малайларга бер дә тимибез. Эш кушмыйбыз, аркаларына хат язмыйбыз, вагон асларына кача-поса җидешәр мең чакрым җир үтәргә мәҗбүр итмибез. Күрәсеңме, безнең утрауларда нинди рәхәт? Беләсеңме, кемнеке болар бар да? Без боларның һәммәсен дә гомерлеккә балаларга бирдек. Елгасын да, утрауларын да, көймәләрен дә, ипи белән колбасаны да — аша туйганчы, барысы үзеңнеке... +Тарашкин: +— Сез алай егетне гел юлдан яздырырсыз, — дип куйды. +— Бер дә язмас, акыллы егет ул. Син кайсы якныкы соң, Иван? +Малай теләр-теләмәс кенә: +— Амурдан без, — дип җавап кайтарды. — Әни үлде, әтине сугышта үтерделәр. +— Син ничек яшәдең инде? +— Кешегә эшләп йөрдем. +— Шундый бәләкәй чактан укмы? +— Булса ни... Атлар көттем... +— Аннары нишләдең? +— Аннары мине үзләре белән алып киттеләр... +— Кемнәр инде? +— Берәүләр шунда. Аларга агач башына менәргә, чикләвектер, гөмбәдер җыярга, тиен ауларга, йомышка йөрергә бер малай кирәк булган... +— Димәк, сине экспедициягә алып киттеләр булып чыгамы инде? +Иван дәшмәде, күзен генә йомып алды. +— Еракмы соң? Сөйлә инде, курыкма. Без сине аларга бирмибез. Хәзер инде син безнең кеше... +— Сигез тәүлек пароходта бардык... Бетәбез дип торган идек. Тагын сигез көн тәпи-тәпи атладык... Шуннан соң утлы тауга барып җиттек... +— Әһә, димәк, сезнең экспедициягез Камчаткага булган, — диде Шельга. +— Камчаткага шул... Анда без бер баракта яшәдек... Революция булганны да белмәгәнбез. Аны ишеткәч, башта өчәү китте, аннары тагын икәү китте... Ангарыбызга да бетте... Ул да мин генә калдык... +— Әһә, ул дигәнең кем була инде? Исеме ничек? +Иванның тагын сөмсере коелды. Шельга аны озаклап тынычландырды, иелгән такыр башыннан сыйпады. +— Әйтсәм, үтерәләр бит мине әйткән өчен. Үтерәм, диде бит... +— Кем? +— Кем булсын, Манцев инде, Николай Христофорович... Ул бит миңа: "Менә мин синең аркаңа хат яздым, син юынасы, күлмәгеңне, жилетыңны саласы булма, бер ел барасыңмы, ике ел барасыңмы — Петроградка барып җит, анда Петр Петрович Гаринны тап та язуыңны күрсәт, ул сине бүләкләр..." — дип әйткән иде. +— Гаринны бик күрәсе килгәч, нишләп соң Манцев үзе юлга чыкмады? +— Большевиклардан шүрләде... Алар җеннән дә явызрак, диде. Алар мине үтерерләр. Алар бөтен илне бөлгенлеккә төшергәннәр — поездлар йөрми, почта юк, халык ач, шәһәрдән барысы да качып беткәннәр, диде. Алтынчы елын тау түбәсендә яткач, каян белсен ди ул... +— Нишли соң ул анда, нәрсә эзли? +— Әйттерерсең аны! Шулай да миннән яшерә алмады... — Иванның күзләре хәйләле, шаян елтырап алды. — Җир астыннан алтын эзли... +— Таптымы соң? +— Улмы? Тапмас... +— Кирәге чыга-нитә калса, Манцев яткан тауны таба алырсыңмы? +— Тапмыйча ни... Сез мине әйтмәгез генә, карагыз аны, хәтәр кеше ул... +Шельга белән Тарашкин малайның сөйләгәннәрен бик зур кызыксыну белән тыңладылар. Шельга аның аркасындагы язуны тагын бер мәртәбә җентекләп укып чыкты. Аннары фотога төшереп алдылар. +— Хәзер түбәнгә төш, менә абыең сабынлап юындырыр да үзеңне, рәхәтләнеп йокларга ятарсың, — диде Шельга. — Моңарчы синең ач корсагыңнан гайре берниең, беркемең булмаган. Хәзер барысы да булды — укы, яшә, үс рәхәтләнеп. Абыең сиңа акыл бирер, аның сүзеннән чыкма. Сау бул. Өч-дүрт көннән Гаринны күреп, әманәтеңне тапшырырмын. +Шельга көлеп саубуллашты. Озакламый аның велосипед фонаре сикерә-сикерә куаклар ышыгына кереп югалды. +Яшел аэродром өстендә биектә-биектә алюминии канатлар ялтырап күренде дә алты кешелек самолет болыт эченә кереп югалды. Озата килүчеләр, башларын күтәреп, зәңгәр күккә шактый вакыт карап тордылар ләкин анда ялкау гына бер козгын очып йөри, карлы гачлар һаваны аркылыга да буйга кисәләр, ә инде дюра люминий кош тәмам күздән гаип булган иде. +Шыгырдавык читән креслоларга утырган пассажирлар алсу-яшел җирнең акрынлап кына аска төшкәнен күзәтеп баралар. Җирдәге юллар инде тәмам җеп шикелле генә булып күренә. Төзелеш оялары, манаралар бераз авышрак ясалган уенчык кебек кенә тоела. Уңда еракта зәңгәрләнеп су җәйрәп ята. +Болыттан төшкән күләгә җир картасының күп кенә бизәкләрен томалады. Менә түбәндә болыт үзе дә күренде. +Алты пассажирның алтысы да тәрәзәгә капландылар, елмаерга тырыштылар, ләкин аларның елмаюлары беркадәр ясалма чыкты, һава юлыннан файдалану яңа нәрсә шул әле. Кабина бик җиһазлы булуга да, кечерәк кенә җыелма өстәлләрдә каталог һәм журналлар ятуына да, хәвефсез, уңайлы булып тоелуына да карамастан, пассажирларга үз-үзләрен, һава юлы тыныч юл, җәяү урам аркылы чыкканга караганда тынычрак дип ышандырырга туры килде. Бер дә куркыныч түгел инде бу һава юлы. Болыт очраса — болытны үтәли киеп чыгасың да, кабинаның тәрәзәләре генә булана; дюралюминийга шыбырдап боз тамчылары бәрелгәндә яисә нык кына селкетеп алганда — күзеңне зур ачып, үргән кресло култыксасына ябышырга өлгермисең, күршең күз кыса: чокыры тирән булды, янәсе... Әйтик, көчле җил исә: диңгездә булса, һичшиксез, җилкәнле судноның мачталарын күз ачып күз йомганчы сындырып, рульне җимереп, көймәләрне, кешеләрне куәтле дулкыннар кочагына ташлар иде инде, ә металл кош үзе нык, үзе җитез — канатын гына чайкап ала да, моторларын гүләтеп, җилнең оясыннан мең метрга өскәрәк калкынып та өлгерә. +Кыскасы, бер сәгатьтән инде пассажирлар аяк асларындагы бушлыкка да, селкетүгә дә ияләнделәр. Мотор гуләве генә сөйләшергә ирек бирмәде. Кайберәүләр микрофонлы наушниклар киеп сөйләшергә тотынды. +Шельга каршында таушалганрак пальто, чит илгә чыкканда алып кигәнгә охшаган шакмаклы кепка кигән утыз биш яшьләрдәге берәү утыра: ач яңаклы, аксылрак чырайлы, матур, нәфис йөзле, җыерылган кашлы, саргылт сакаллы, килешле генә авызлы кеше иде ул. Чак кына бөкресен чыгарыбрак, ике кулын тезләре өстендә кушырып утыра. Шельга аңа елмаеп ишарә ясады. Теге кеше наушнигын киде. Шельга аңардан: +— Сез Ярославльдә, реальныйда укымадыгызмы? — дип сораштыра башлады. +Теге кеше башын иде. +— Якташлар бит, мин сезне яхшы хәтерлим. Хлынов Алексей Семёнович бит сез? +Теге янә башын иде. +— Хәзер кайда эшлисез соң? +Хлыновның тавышы мотор гүләве арасыннан көчкә ишетелерлек иде: +— Политехникумның физика лабораториясендә. +— Командировкагамы? +— Берлинга, Рейхер янына. +— Серме? +— Юк. Быел март аенда, безгә мәгълүм булганча, Рейхер лабораториясендә терекөмеш атомын таркатуга ирешкәннәр. +Хлынов бөтен гәүдәсе белән Шельга ягына борылды, аның кырыс күзләре хәвефле карый иде. Шельга: +— Аңламыйм, белгеч түгел, — диде. +— Хәзергә лабораториядә генә эш алып баралар. Промышленностьта куллануга ирешмәгәннәр әле... — Хлынов түбәндә җирне каплап кар кебек күпшекләнеп торган болыт басуларына карап алды. — Хәер, физикның кабинетыннан завод мастерскоена кадәр әллә ни ара түгел. Атомны көчләп таркату принцибы гади, чамадан тыш гади булырга тиеш. Атомның нәрсә икәнен сез беләсездер инде? +Шельга бармаклары белән: +— Менә шушындый кечерәк кенә нәрсә бугай, — дип күрсәтте. +— Ком бөртеге җир шарыннан никадәр кечерәк булса, атом да ком бөртегеннән шулкадәр үк кечкенә. Шулай да без атомны үлчи алабыз, аның электроннары нинди тизлек белән әйләнгәнне исәпләп чыгарабыз, авырлыгын, күләмен, нинди электр заряды бирергә сәләтле икәнен ачыклыйбыз. Без атомның йөрәгенә — аның үзәгендәге төшкә үтеп керергә тырышабыз. Әнә шунда яшеренгән инде материя белән идарә итүнең сере. Кешелекнең киләчәге безнең атом төшен, материаль энергиянең кечерәк кенә бер кисәген, сантиметрның йөз биллионнан бер өлешен тәшкил иткән атом төшен авызлыклый алу-алмавыбызга бәйләнгән. +Шельга җирдән ике мең метр биеклектә гаҗәеп хәлләр турында, Шәһәрзадә сөйләгән әкиятләрдән дә кызыклырак нәрсәләр тыңлап барды. Ләкин болар һәммәсе дә әкият түгел иде. Тарихның диалектикасы бер сыйныфны һәлакәтле сугышка, икенчесен восстаниегә китереп җиткергәндә; шәһәрләр янып, басулар һәм бакчалар өстендә төтен һәм газ болытлары йөзеп йөргәндә; буылган революцияләрнең ярсулы тавышларыннан җир тетрәгәндә; төрмә подвалларында борынгы замандагы кебек палач келәшчәсе эшкә җигелгәндә; баганага бәйләп үкертә-үкертә кыйнаганда; төннәрен парклардагы агач башларында телләрен аркылы тешләгән коточкыч "җимешләр" үскәндә; шундый зур тырышлык белән бизәлгән идеалистик җиләннәр кеше җилкәсеннән төшкән бер вакытта — шундый мәхшәрле һәм титаник бер унъеллык заманында галимнәрнең гаҗәеп акыллары ялгыз утлар булып яналар иде. +Аэроплан Ковно (К о в н о — хәзерге Каунас, Литвадагы иң зур шәһәрләрнең берсе) турысында түбәнәя, ә яңгыр чылаткан яшел чирәмле җир каршыга килә башлады. Менә очкыч күпмедер вакыт тәгәрмәчләрендә тәгәрәп барды, барды да туктап калды. Пилот чирәмгә сикереп төште. Пассажирлар аякларын яздырырга чыктылар. Папирос көйрәтеп җибәрделәр. Шельга бер кырыйдарак чирәмгә сузылып ятты, кулларын баш астына салды. Ерактагы зәңгәр гөмбәздәге ап-ак болытларга карап ятуы әллә ничек сәер иде: менә хәзер генә бит әле ул шунда булып төште, кардай ак, җиңел болытлар арасында, күгелҗем упкыннар өстендә гизде. +Аның күктәге әңгәмәдәше Хлынов соры кошның канаты янында бераз бөкресен чыгара төшебрәк басып тора иде. Кешеме, кеше — кепкасы да хәтта Ленинградныкы... +Шельга көлеп җибәрде: +— Яшәве кызык та, күңелле дә. Әйтеп бетергесез күңелле! +Ковно аэродромыннан күтәрелгәч, Шельга Хлыновка якынрак күчеп утырды да, фамилияләрне әйтмичә генә, Гаринның шаккатарлык тәҗрибәләре турында бар белгәнен сөйләп бирде, чит илләрдә моның белән шактый нык кызыксыналар бугай, дигән фикер белдерде. +Хлынов аның аппаратны күрү-күрмәве белән кызыксынды. +— Юк шул. Аппаратны моңарчы беркемнең дә күргәне юк әле. +— Димәк, болар барысы да фәнни гипотезалар, җитмәсә тагын хыял белән баетылган гипотезалар? +Шельга җимерек дача подвалында күргән челтәрләнеп беткән корыч кисәкләре, күмер пирамидалары тутырылган тартмаларны телгә алды. Хлынов баш кагып, аның сүзләрен җүпләп утырды: +— Әһә, әһә. Пирамидалар, дисез. Бик яхшы. Төшендем. Бик зур сер булмаса, әйтегез әле, сез сөйләгән кеше Гарин түгелме? +Шельга аның күзенә карап бераз дәшми утырды да: +— Әйе, Гарин, — диде. — Сез аны беләсезмени? +— Гаҗәеп сәләтле кеше. — Хлынов үзе, әче әйбер капкан шикелле, йөзен чытты. — Искиткеч кеше. Тик менә фәннән читтә калган, үзен генә ярата торган адәм. Дөньядан аерым яшәмәкче була. Авантюрист. Циник. Гений булырга тиеш иде дә бит. Коточкыч кызу канлы. Хыялый адәм. Тик әнә шул гаҗәеп акылы юк-бар максатка ирешүгә юнәлтелгән. Ул зур уңышка ирешәчәк тә эчүгә сабышачак, яисә инде бөтен дөньяны шаккатырачак... Бөек кешегә кырыс тәртип башкалардан битәр кирәгрәк. Җаваплылыгы зуррак. +Хлыновның яңакларына тагын кызгылт таплар бәреп чыкты. +— Тәртипкә китерелгән, ачык акыл — иң изге, иң гаҗәеп нәрсә ул. Галәм күләмендә ком бөртегеннән артык булмаган җирдә кеше иң кечкенә берәмлекнең биллионнан бер өлешен тәшкил итә... Уртача алганда җир кояш тирәли алтмыш тапкыр әйләнгән дәвердә гомер кичерүче әнә шул кисәкчекнең акылы бөтен галәмне кочсын, имеш... Моны аңлар өчен без югары математика теленә күчәргә мәҗбүр булабыз... Хәзер инде сезнең лабораториягездән иң кадерле микроскобыгызны алсыннар да шуның белән кадак кагарга тотынсыннар, имеш... Гарин да үзенең бөек сәләтен әнә шулай әрәм-шәрәм итеп бетерә... Әйе, инфракызыл нурларны еракка җибәрү өлкәсендә ул зур ачыш ясаган. Гриндель Матьюзның үлем нурлары дигән нәрсәсен ишеткәнегез бардыр инде? Әнә шул үлем нурлары буш куык булып чыкты бит. Әмма принцибы дөрес. Мең градус температура җылылыктагы нурларны параллель рәвештә җибәрсәң — хәрби оборонага да, җимерүгә дә хезмәт итәрлек искиткеч дәрәҗәдә көчле корал булачак. Фәкать ул нур чәчелмәсен генә. Моңарчы андый уңышка ирешә алган кеше юк иде әле. Сезнең сөйләгәннәргә караганда, Гарин әнә шундый аппарат төзүгә ирешкән булса кирәк. Әгәр чынлап та шулай икән — зур ачыш бу. +— Миңа калса, бу ачыш тирәсендә зур гына политик төеннәр төйнәлә шикелле, — диде Шельга. +Хлынов беравык дәшми утырды, аннары колакларына кадәр кызарды. +— Гаринны эзләп табыгыз да, иңсәсеннән эләктереп, Советлар Союзына алып кайтыгыз. Аппарат безнең дошманнар кулына эләгергә тиеш түгел. Гариннан сорагыз — үзенең бурычын таный микән, юк микән? Әллә чыннан да хәшәрәт кенәме, югыйсә?.. Ул чагында аны акчага күмегез... Яисә үтерегез... +Шельга кашын сикертеп алды. Хлынов трубкасын өстәлгә куеп, арткарак ята төште дә күзен йомды. +Аэроплан тип-тигез яшел басулар, туп-туры сузылган юллар өстеннән оча иде. Еракта зәңгәр күлләр арасына утырган Берлинның коңгырт төстәге сызымы пәйда булды. +Иртәнге сигезенче яртыда, гадәтенчә, Роллинг Сена урамындагы йортында, император Наполеон караватында уянып китте. Күзен ачмыйча гына мендәр астыннан кулъяулыгын алды да ныгытып торып борынын сеңгерде. +Әгъзалары җитәрлек дәрәҗәдә ял итә алмаса да, фикере ачыкланган, ихтыяр көче кире кайткан иде инде. Кулъяулыгын ул паласка ыргытты, үзе ефәк тышлы мендәрләр арасына торып утырды, артына борылып карады. Карават та буш, бүлмә дә буш иде. +Роллинг звонок төймәсенә басты, Зояның асравы кергәч, аңа карамыйча гына: +— Мадам кайда? — дип сорады. +Асрау иңнәрен җыерып алды, мәче башлы ябалактай, башын боргалады. Аяк очларына гына басып киенү-ясану бүлмәсенә сугылды, аннары инде кызурак атлап киемнәр бүлмәсенә керде, аннан ваннага күз салды, ишекне каты ябып йокы бүлмәсенә кире кайтты. Челтәрле алъяпкычына орынып торган бармаклары дерелди башлады: +— Мадам беркайда да юк. +Роллинг: +— Кофе китерегез, — диде. +Ул ваннага үзе су агызды, үзе киенде, үзе кофе ясады. Йорт эчендәгеләр бу вакытта шомланып калганнар иде — һәркем аяк очларына гына басып йөрде, шыпырт кына сөйләште. Отельдән чыкканда Роллинг үзенә ишек ачарга ашыккан, коты алынган швейцарга терсәге белән төртеп җибәрде. Конторга ул нәкъ егерме минутка соңга калып килде. +Мальзерб бульварында ул көнне дары исе килгәндәй тоелды. Секретарьның чыраена каршылык күрсәтмәү галәмәте язылган иде. Чикләвек агачыннан эшләнгән ишектән һәркем чытылган йөз белән чыкты, һәркайсы пышылдап кына яңа хәбәрне кабатлады: +— Мистер Роллингның бүген бер дә кәефе юк. +Сәгать бер тулгач, мистер Роллинг стена сәгатенә күз салды да карандашын сындырды. Зоя Монрозның аны ашарга алып барырга кермәве ачык иде. Роллинг тагын унбиш минут түзде. Шушы каһәр суккан чирек сәгать вакыт эчендә секретарьның ялтыравык чәч юлында ике бөртек чәче агарды. Роллинг бүген ашарга ялгызы гына китте. +Кечкенә генә ресторанның хуҗасы месье Грифон, зур таза гәүдәле кеше, элек аш-су остасы булган, тора-бара сыраханә тоткан, хәзер исә Тәм Тою һәм Аш Үткәрүнең Зур Сәнгатендә олуг консультант санала иде. Роллингны ул кулын килешле генә болгап каршылады. Өстенә куе зәңгәр визитка кигән, түм-түгәрәк саглын пөхтәләгән, киң маңгайлы месье Грифон ресторан залының уртасында бер кулы белән махсус корылманың көмеш ниргәсенә таянып тора, ә ул таянган корылманың кабарынкы түбәсе астында мәшһүр ризык — ногыт борчагы салып кыздырылган сарык билдәмәсе җылы көе саклана. +Дүрт стена буена тоташтан тезелеп киткән тар-тар өстәлләр янындагы кызыл күн диваннарда көн саен килеп йөрүче кешеләр — Олы Бульварларның эшлеклеләре утыра. Хатын-кызлар юк диярлек. Залның уртасы, махсус теге корылманы исәпкә алмаганда, буш калдырылган. Хуҗа башын боргалал клиентларының һәркайсының ни рәвешле тәм тоюын күреп тора. Аның күз карашы чак кына йөз чытуны да сизеп ала. Җитмәсә тагын күп нәрсәне алдан күрә: төрле сулар бүленеп чыгуының серле процесслары да, ашказанының винт сыман эшләве дә, кайчандыр ашаганны искә төшерүгә, алдан нидер сизенүгә һәм тәннең төрле бүлекләренә кан килүгә нигезләнгән ашау психологиясе дә аның өчен тулысынча аңлаешлы, ачык китап белән бер иде. +Аталарча кырыс чырай белән клиент янына килә дә сизелер-сизелмәс тупаслык катнаштырып, шул ук вакытта гаҗәеп ягымлы итеп: +— Месье, сезнең темпераментыгыз бүген бер рюмка мадера белән пуи таләп итә, — ди. — Мине гильотинага озатсагыз озатырсыз, тик бүген мин сезгә бер тамчы да кызылны бирмим. Тамагыгызга устрица, бераз пешкән тюрбо, чебеш канаты, берничә кыяк спаржа кабарсыз. Шул гамма сезгә көчегезне кире кайтарыр... +Андый чакны фәкать Патагониядә яшәүче, су күселәре ашаучы, кыргыйлыктан арынып бетмәгән кеше генә каршы килсә килер. +Месье Грифон химия короленең өстәле янына түбәнчелек белән бөгелә-сыгыла килергә ашыкмады. Юк. Биредә, азык үзләштерү академиясендә миллиардер яисә вак бухгалтер да, юеш зонтигын швейцарга төртүче фәкыйрь яисә мыш-мыш килеп гавана исләре сеңгән рольс-ройстан төшүче дә бер үк бәя түлиләр иде. Месье Грифон республика ягында торучы философ иде. Ул, аталарча елмаеп, Роллинг әфәндегә карточка сузды да беренчегә кавын, икенчегә трюфель белән пешкән омар, тагын сарык билдәмәсе алырга киңәш итте. +Мистер Роллинг көндез шәрап эчми инде, анысы мәгълүм. +Ләкин Роллинг: +— Бер стакан виски-сода бирегез, бер шешә шампанскийны бозга утыртыгыз, — дигән сүзләрне теш арасыннан гына сыгып чыгарды. +Месье Грифон артка чигеп куйды, аның күзләрендә гаҗәпсенү, өркү, җирәнү чагылып узды: клиент бүген тел очындагы тәм сизү бизләрен аракы белән сафтан чыгарсын да күбендерә торган шампанский чөмерсен, имеш. Месье Грифонның күзләрендәге ялкын сүнде: нихәл итмәк кирәк, бүгенгә клиентны югалттык инде. +Өч стакан вискидан соң Роллинг тастымалны бөгәрли башлады. Мондый гайрәтле кеше, әгәр социаль баскычның икенче башында торса, әйтик, Гастон Үрдәк Борын булса, бүген кояш баеганчы ук Зоя Монрозны эзләп табар иде дә сабына хәтле пәкесен батырыр иде. Роллингка башкачарак эш итәргә туры килә шул. Роллингның сары виски парларыннан сөремләнгән миендә үч алуның биниһая зиннәтле, әрнүле идеяләре әйләнеп-тулганып йөрде. Зояның үзенә нихәтле кадерле булуын ул менә шушы минутларда гына аңлады... Ул газапланды, тырнакларын тастымалга батырды. +Лакей бөтенләй кул тимәгән тәлинкәне алып куйды. Шампанский салды. Роллинг стаканны алып голт-голт итеп эчеп җибәрде — алтын тешләре генә пыялага тиеп шыкылдады. Шул чакны урамнан ресторанга Семенов атылып килеп керде. Роллингны күрүгә, башыннан эшләпәсен салды да өстәл аркылы иелде: +— Газета укыдыгызмы? Әле генә моргтан кайттым... Шул үзе... Тик бу юлы инде безнең эш түгел... Ант эчәргә әзермен... Сәгать иртәнге өч белән дүрт арасында үтерелгән — газетада бар, газетада... +Роллингның күз алдында кыйшайган авызлы, соргылт чырайлы йөз әле югары, әле түбән сикерде. Күршеләре каерылып-каерылып болар ягына карадылар. Лакей Семеновка урындык китерде. +Роллинг виски сөреме аркылы: +— Ташлагыз әле, — диде, — сез миңа ашарга комачаулыйсыз... +— Алайса гафу итегез... Мин сезне чатта автомобильдә көтәрмен... +Бу арада Париж матбугатында урман күлендәгедәй тынлык хөкем сөрде. Әдәбият турындагы баш мәкаләләр, театр постановкалары турында язылган фельетоннар, артистлар тормышыннан алынган хроника белән генә буржуаны шаккатыра алмассың. +Матбугат шундый тынып калу юлы белән урта кул буржуазиянең янчыгына һөҗүм әзерли иде. Роллингның химия концерны, оештыру эшләрен тәмамлап, вак-төяк дошманнарын тар-мар китергәннән соң, хәзер инде бәяләрне күтәрү юлында зур кампаниягә әзерлек эше алып бара иде. Матбугатны сатып алганнар, ә журналистларны химия промышленносте турындагы мәгълүматлар белән коралландырганнар иде. Политик күзлектән чыгып языласы баш мәкаләләр өчен шаккатырырльдк документлар әзерләнде. Концернның гомуми планына каршы тел тибрәтергә теләүчеләрне ике-өч тапкыр яңаклау да җитә калды — алар читкә алып ташланды. +Парижда торгынлык хөкем сөрде. Газеталарның тиражлары беркадәр кими төшкән иде. Менә шуңа күрә дә Гобеленнар урамындагы алтмыш өченче йортта кеше үтерелүе әйтеп бетергесез зур табыш булды. +Иртәгесен җитмеш биш газетаның җитмеш бишендә дә эре хәрефләр белән язылган баш астында "серле җинаять"кә бәйле мәкаләләр басылып чыкты. Үтерелгән кешенең кем икәне дә билгеле түгел — документлары урланган, гостиницага, әлбәттә, ялган фамилия белән урнашкан булган. Үтерүнең максаты һич тә талау булмаган ахры: акчасына да, алтын әйберләренә дә тимәгәннәр. Үчләнеп үтергәннәр дияр идең — унберенче бүлмәдә актармаган әйберне калдырмаганнар. Серле, һәммәсе дә серле. +Сәгать икедә чыга торган газеталар шаккатарлык хәбәр игълан иттеләр: теге бүлмәдә ташбака кабырчыгыннан ясалган зур-зур биш бриллиантлы чәч кыстыргычы табып алганнар. Өстәвенә тузанлы идәндә хатын-кыз туфлиенең эзе дә калган. Бу хәбәр бөтен Парижны тетрәнергә мәҗбүр итте. Затлы хатын-кыз — кеше үтерсен, имеш! Аристократмы ул, әллә буржуамы? Серле хәл... Ифрат серле... +Сәгать дүрттә чыга торган газета битләрендә Парижның мәшһүр хатын-кызларыннан алынган интервью бирелде. +Кыскасы, Гобеленнар урамындагы хәлне Парижда бер Роллинг кына ресторанда белми утыра иде. Ачуы бик нык килгәнгә, Семеновны таксомоторда көтәргә мәҗбүр итте. Менә ул чатта күренде, дәшми-тынмый гына машинага кереп утырды да моргка илтергә кушты. Семенов, ничек тә ярарга тырышып, юл буе аңа газетадан укыганнарын сөйләп барды. +Биш бриллиантлы чәч кыстыргычын ишеткәч, Роллингның таяк тумарында яткан бармаклары тетрәп куйды. Моргка җитәрәк ул кире борылырга кушмакчы булып шоферга таба бер талпынып та куйган иде, тик инде тыелып калды, мышнавы гына көчәя төште. +Морг ишеге төбендә әвәрә киләләр иде. Кыйммәтле мех якалы ханымнар, почык борынлы кибетче кызлар, шәһәр читеннән килгән шикле бәндәләр, бәйләгән пелериналар ябынган күпне белергә яратучы консьержкалар, борыннары тирләп чыккан, якалары изелеп беткән хроникерлар, симез актерларга ябышкан вак-төяк актер хатын-кызлар — һәркайсы мәрмәр тактада җир белән тигез тәрәзәгә башы белән яткан яланаяклы, өстендәге күлмәге ертылып беткән мәеткә күз салырга атлыгып торалар иде. +Мәетнең аяклары яман да куркыныч булып күренә: күгелҗем төс алган, үзләре зур, тырнаклары җиткән. Үлем сарысы йөгергән йөзендә "мәхшәр чагыла". Сакалы тырпаеп тора. +Семенов, елан шикелле, Роллинг алдыннан халыкны ерып мәет янына ук үтте. Роллинг мәеткә текәп карады. Бер секунд чамасы күзен алмый торды. Аннары аның күзе кысылды, итләч борыны җыерылып килде, ялтырап алтын тешләре күренде. +Семенов аңа шыпырт кына: +— Я, ничек, ул бит, ул бит! — дип бәйләнде. +Бу юлы Роллинг та аның сүзен җавапсыз калдырмады: +— Тагын игезәк, — диде. +Шул сүзне әйтүе булды, аның артыннан сары чәчле берәү килеп чыгып, фоторәсемгә төшергәндәй, текәлеп карап алды да халык арасына кереп югалды. +Бу Шельга иде. +Семеновны моргта ук калдырып, Роллинг Сена урамына юл алды. Анда әле дә булса халыкның коты алынган иде. Зоя кайтмаган да, шалтыратмаган да. +Роллинг йокы бүлмәсенә бикләнде дә, ботинка башына текәлгән хәлдә, палас буйлап йөренде. Караватка үзе ята торган яктан килде дә туктап калды. Ияген учлады. Күзен йомды. Шуннан соң гына көннең-көн буе үзенә тынгылык бирмәгән сүзләрне хәтеренә китерде: +"Роллинг, Роллинг... Беттек ләбаса..." +Бу сүзләрне, дөньядан өметен өзеп, шыпырт кына Зоя әйтте. Бүген төнлә булды бу хәл... Сөйләшеп яткан җирдән ул йоклап киткән иде. Зояның тавышы аңына барып җитмәде, уята алмады. Хәзер аның аянычлы сүзләре колак төбендә аермачык яңгырагандай булды. +Роллинг пружина сыман сикереп куйды... Димәк, Мальзерб бульварында Гаринның һуштан язуы шактый сәер килеп чыкты; кабакта утырган чагында Зоя борчыла башлады; аннары, Гарин кабинеттан нинди кәгазьләрне урлады икән, дип җентекләп сораштырды; аннан соң: "Роллинг, Роллинг... Беттек ләбаса..." — диде; үзе китеп югалды; моргта — игезәк мәете; бриллиантлы чәч кыстыргычы... Әйе шул, кичә Зояның купшы чәчендә биш таш җемелдәгән иде шул... +Вакыйгалар агылышында бер нәрсә тәгаен ачык: Гарин иске гадәтен куа, үзен саклап калыр өчен, игезәген үтерергә юл куя. Полицияне Мальзерб бульварына җибәрү нияте белән Роллингның автографын урлый да җинаять урынына ташлап калдыра... +Роллинг нинди генә тыныч табигатьле булмасын, барыбер аның аркасына суык йөгерде. "Роллинг, Роллинг... Беттек ләбаса..." Димәк, Зоя үтерәселәрен белгән. Өч белән дүрт арасында үтергәннәр: бишенче яртыда полиция килеп җиткән. Кичә йокыга китәр алдыннан камин өстендәге сәгатьнең ике туларга чирек кала сукканы колагына кергән иде. Шуннан соң ул инде чит авазларны ишетмәс булды. Аннары Зоя китеп югалды. Автографның эзен бетерү нияте белән Гобеленнар урамына йөгергәндер. +Үтерәселәрен Зоя ничек белә алды икән соң? Фәкать хәстәрен үзе күргән булса гына. Роллинг камин янына килеп мәрмәр тактага таянды да куллары белән йөзен каплады. Алай булгач нигә аның шул чаклы коты алынды икән: "Роллинг, Роллинг... Беттек ләбаса..." Димәк, кичә аңа нидер булган. Роллингның башы бөтенләй икенче юнәлештә эшли башлады. Нәрсә булган?... Кайсы минутта булган?.. +Әйтик, аңарга берәр төрле хатасын төзәтергә кирәк булды, ди. Хәленнән килгәнме шул, әллә юкмы? Гарин исән, автограф хәзергә күренми, икенче берәү үтерелгән. Коткарамы бу, әллә батырамы? Кем үтергән — Зоя җибәргән кешеме, әллә Гарин үземе? +Нигә, нигә Зоя югалды соң әле? Бөтенләй икенче нәрсәгә күнеккән Роллингның башы Зояның кәефендә үзгәреш булган минутны эзли-эзли, шартлап ярылырга җитеште. Ул Зояның кичә үз-үзен тотышын, һәр хәрәкәтен, һәр сүзен исенә төшерде. +Әгәр ул менә шушы минутта, камин яныннан китмәенчә, үткәннәрне хәтеренә төшерә алмый икән — оттырды, җиңелде, һәлакәткә дучар булды дигән сүз. Биржага ныгытып торып һөҗүм итәргә өч көн калганда аның исеменә чак кына тап төшсә дә, биржада гауга кубачак, бөтен планнары сүтеләчәк... Роллингның оттыруы Америка, Кытай, һиндстан, Европа, Африкадагы колонияләрдә меңләгән предприятиеләрне хәрәкәткә китерүче миллиардларга китереп сугачак. Механизмның төгәл эшләве бозылачак... Тимер юллар, океандагы суднолар, заводлар, рудниклар, банклар, йөз меңнәрчә хезмәткәрләр, миллионлаган эшчеләр, уннарча мең кыйммәтле нәрсәләргә хуҗа булган кешеләр — болар һәммәсе шыгырдап куячак, хәрәкәт туктаячак, паника башланачак... +Роллинг кайсы яктан пычак кадарлар икән дип көтәргә мәҗбүр булган кеше хәленә төште. Үлем куркынычы яный. Башының тиз һәм өлгер эшләвен күреп, фикеренең һәр секунды өчен миллион доллар түлиләр дип уйларга мөмкин иде. +Паласка сикереп төшкән аяк тавышы гына химия королен шундый биниһая сәер халәттән чыгарды. Йокы бүлмәсе беренче катта иде, ә паркка чыга торган тәрәзә ачык калган. Роллинг, бизгәк тоткан шикелле, калтыранып куйды. Камин көзгесендә таза гәүдәле, озын мыеклы, маңгаен җыерчык баскан берәү күренде. Ул кеше, башын иебрәк, Роллингка күз дә йоммыйча карап тора иде. +Роллинг чалбарының арткы кесәсенә тыгылып браунингын ала алмый азапланды. +— Сезгә ни кирәк? — дип ачыргаланып кычкырып җибәрде. +Теге таза бәндә, мөгаен, андый хәлне алдан ук көткәндер, портьера ышыгына сикерде. Шуннан гына башын чыгарды. +— Хафаланмагыз. Тавышланмагыз. Мин сезне үтерергә дә, таларга да килмәдем. — Ул кулларын алга сузды. — Мин йомыш белән килдем. +— Нинди йомыш булсын ди монда? Йомыш белән Мальзерб бульвары, кырык сигез биска, унбердән сәгать бергә хәтле килегез... Сез бит, карак кебек, тәрәзәдән кердегез. +Теге бәндә әдәпле генә: +— Гафу итәсез, минем фамилиям Леклер, исемем Гастон, — диде. — Хәрби орден белән бүләкләнгән кеше мин. Сержант. Гомеремдә дә вак-төяк белән мавыкмадым, угры да булмадым. Сезгә, мистер Роллинг, минем алда гафу үтенергә киңәш бирәм, шунсыз без уртак тел таба алмаячакбыз... +Роллинг тынычлана төшебрәк: +— Чәнчелеп китегез! — дип куйды. +— Мин чәнчелүен чәнчелермен дә бит, ул чагында сезгә мәгълүм мадемуазель Монроз һәлак булачак. +Роллингның яңаклары дерелдәп куйды. Ул шундук Гастонга якынрак килде. Теге исә миллиардлар хуҗасы буларак моны олылап, шул ук вакытта сөяркәсенең ире буларак бераз масаебрак сөйләште: +— Гафу үтенәсез дип беликме, әфәндем? — дигән булды. +— Сез мадемуазель Монрозның кайда икәнен беләсезмени? +— Әфәндем, сүзне дәвам итәр өчен, минем алда гафу үтенәсез дип аңлыйммы? +Роллинг ярсып: +— Гафу үтенәм, — дип илерде. +— Гафу итәм. — Гастон тәрәзә яныннан бүлмәгә узды, күнегелгән хәрәкәт белән мыегын сыпырып җибәрде, тамагын кырып алды. — Зоя Монроз бөтен Париж телендәге кеше үтерүче кулында. +— Кайда? — Роллингның иреннәре дерелдәп китте. +— Сен-Клудан ерак түгел, Вилль Даврада, җыен әтрәкәләм урнаша торган гостиницада, Гамбетта музееннан ике генә адымда. Кичә төнлә белән мин аларның артларыннан Вилль Даврага чаклы күзәтеп бардым, ә бүген адресларын тәгаен ачыкладым. +— Мадемуазель Монроз аның белән үзе теләп киткәнме? +— Мине дә нәкъ әнә шул сорау борчый. +Гастоннан бу чаклы явыз җавап ишеткәч, Роллинг аңа исе-акылы китеп карап алды. +— Гастон әфәнде, бу вакыйгада мин сезнең нинди катнашыгыз булуын һаман да аңлап җиткерә алмыйм әле. Мадемуазель Монрозда сезнең ни эшегез бар? Нишләп әле сез аны төннәрен күзәтеп йөрисез дә нишләп аның кайдалыгын белергә кирәк булды сезгә? +— Җитәр! — Гастон кулын мәһабәт кенә алга сузды. — Мин аңлыйм сезне. Мондый сорау куярга сезнең хакыгыз да бар. Җавабым шул: мин аңарга гашыйк булдым, ә үзем хәтсез көнче кеше... +— Әһә! — диде Роллинг. +— Сезгә, бәлки, детальләре дә кирәктер? Менә алар. Бүген төнлә мин кафедан бер стакан грог эчеп чыксам, ни күрим — мадемуазель Монроз. Машина яллаган, бик тә кызу бара. Йөзендә чырай әсәре дә юк. Таксига утырып, аның артыннан иярәм. Ул, машинасын Гобеленнар урамында туктатып, алтмыш өченче йортка кереп китә... +Роллингны чәнчеп алдылар диярсең, күзләре мелтмелт килде. +— Көнләшүемә түзә алмыйча, мин шул алтмыш өченче йорт алдында тротуар буйлап арлы-бирле йөренәм. Бишенче унбиш минутта мадемуазель Монроз мин көткән җиргә чыкмыйча, парк ягына чыга. Кара сакаллы, коверкот пальтолы, соргылт эшләпәле бер кеше аны иңнәреннән кочаклап бара. Калганын үзегез дә беләсез булыр. +Роллинг тәре походлары дәвереннән калган урындыкка лып итеп утырды да, бизәкле култыксаны чытырдатып кыскан килеш, телсез-өнсез калды. Әһә, мәсьәлә ачыкланды: Зоясы булышкан, Гарины үтергән. Җинаятьләренең планы көн кебек ачык. Роллингны пычрак эшкә катнаштырып, аннары аны өркетеп, аппарат төзүгә акча каеру нияте белән Гобеленнар урамында Гаринның игезәген үтерәләр. Намуслы сержант, шыр тиле Гастон очраклы рәвештә җинаять урынына килеп чыга... Барысы да аңлашылды. Йоклап ятарга ярамый, рәхимсез булырга кирәк. +Роллингның күзләрендә зәһәр ачу кабынды. Ул аягүрә торып басты, урындыкны тибеп очырды. +— Хәзер үк полициягә шалтыратам. Сез минем белән бергә Билль Даврага барырсыз. +Гастон көлемсерәп куйды, аның купшы мыегы якякка тырпайды. +— Мистер Роллинг, миңа калса, бу эшкә полицияне катнаштырмау хәерлерәк булыр. Без аны үз көчебез белән дә очлап чыга алырбыз. +— Кеше үтерүче белән аның булышчысын тизрәк кулга алып, ул хәшәрәтләрне хөкемгә тарттырырга кирәк. +Роллингның сыны туры, тавышы корычтай нык иде. +Гастон ык-мык килде. +— Алаен алай да бит... Минем әле дөнья күргән алты егетем бар... Ышанычлы кешеләр... Бер сәгать эчендә ике машина яллап, Билль Даврага илтеп ташлый алыр идем үзләрен... Ә инде полициягә эшең төшмәсен. +Роллинг бу сүзләргә җавап биреп азапланмады, көлеп, камин киштәсеннән телефон трубкасын алды. Гастон тагы да җитезләнә төшеп, аның кулына ябышты. +— Әйтмәгез полициягә! +— Нигә? +— Аннан да ахмаграк адымның булуы мөмкин түгел. +Роллинг яңадан трубкага үрелде. +— Мистер Роллинг, сез шул чаклы зур акыл иясе була торып та кайбер нәрсәләрне авыз тутырып әйтергә ярамаганын аңламыйсыз мәллә?.. Ялынып-ялварып сорыйм, шалтырата күрмәгез... Уф, шайтан... Әгәр шалтыратсагыз, икебез дә гильотинага эләгәчәкбез... +Роллинг гайрәтләнеп аның күкрәгенә төртеп җибәрде дә трубканы йолкып алды. Гастон уңына-сулына күз салды да Роллингның колагына пышылдарга тотынды: +— Сезнең әмерегезне үтәп, мадемуазель Зоя миңа Гобеленнар урамындагы алтмыш өченче йортта яшәүче рус инженерын тиз генә теге дөньяга озатырга кушты. Үткән төндә йөкләнгән бурыч үтәлде. Хәзер ун мең франк акча кирәк — минем егетләргә аванс итеп хисапланыр. Яныгызда акчагыз бармы?.. +Янә чирек сәгатьтән Сена урамына автомобиль килеп туктады. Роллинг шуңа чыгып утырды. Машина тар урамда борылган арада, йорт ышыгыннан Шельга чыкты, машинаның артына ябышты. +Машина яр буйлатып барды. Марс кырында, кайчандыр элекләре, кулына башаклар тоткан Робеспьер Бөек Җан Иясе алдында кешелек дөньясын мәңге тынычлык, мәңге гаделлек договорына кул куйдырырга ант эчкән урында, хәзер Эйфель манарасы торгызылган; аның корыч тармакларында төннәр буе ике миллион ярым электр шәме яна, Париж өстендә уклар булып төрле якка атыла, бер сүнә дә бер яна һәм шуның белән сурәтләр төшерә, язулар китереп чыгара: "Ситроен әфәнденең файдалы һәм арзанлы автомобильләрен сатып алыгыз..." +Дымсу җылы төн. Ачык тәрәзә артында тәбәнәк түшәмнән алып идәнгә чаклы күзгә күренмәгән яфраклар шыбырдаша. "Миләш чыпчыгы" гостиницасының икенче катындагы бүлмәдә тып-тын, кап-караңгы. Паркның дымсу һавасына хушбуй исләре кушылган. +Бүлмә ишеге шыгырдап ачылып китте, паласта аяк тавышлары ишетелде. Бер күләгә идән уртасында туктап калды, шыпырт кына, русчалатып: +— Тәвәккәлләргә кирәк, — диде. — Утыз-кырык минуттан машина килә. Ризамы, юкмы? +Караватта кемдер кымшанып куйды, әмма җавап бирмәде. Шуннан теге күләгә якынрак килде: +— Зоя, акыл белән уйлагыз әле. +Гарин Зояның йөзенә иелде, текәп бер карады да аның аяк очына утырды. +— Акча да, власть та, дан да фәкать сезгә хуҗа булыр өчен генә кирәк икән ләбаса. Бүген мин шундый фикергә килдем. Сезнең белән аерылышасым килми, аерылмамын да шикелле. +— Алай икән! — диде Зоя. +— Алай икән дию генә — җавап бирү түгел әле. Сез акыллы, чибәр хатын буларак үзегезне мәҗбүр иткәнгә тыныч карый алмыйсыз, әлбәттә, анысын аңлыйм да мин. Ни хәл итмәк кирәк! Роллингка китәсез икән, көрәшәчәкмен — Роллингны да, сезне дә, үземне дә гильотинага илтеп җиткерәчәкмен. +— Роллинг урынына нәрсә тәкъдим итәсез соң? Мин бик кыйммәт йөрим бит. +— Оливин поясы тәкъдим итәм. +— Нәрсә? +— Оливин поясы, һем! Моны аңлатуы шактый читен. Бер буш кичне яныңа китаплар алып утырырга кирәк. Тагын егерме минуттан без сәфәр чыгабыз. Оливин поясы дөньяга баш булу дигән сүз ул. Сезнең Роллингыгызны мин швейцарлыкка яллаячакмын, Оливин поясы дигән сүз әнә шул ул. Ике елдан пояс минем кулда булачак. Сез бай ханым гына, җир йөзендә иң бай ханым гына булып калмаячаксыз — анысы аның шактый күңелсез — властька ия булачаксыз. Дөньяда моңа кадәр һичкем ирешә алмаган властька ия булырсыз. Моңа ирешү өчен безнең кулда Чыңгыз хан кулындагыдан яңарак, камилрәк, көчлерәк корал бар. Аллага караганча карасыннар, дисезме? Биш материкның бишесендә дә сезгә храмнар салырга, сезнең сүрәтегезне йөзем җимешләре белән бизәргә кушарбыз. +— Мещанлык ич бу!.. +— Шаяртып сөйләвем түгел. Җаныгыз тели икән — алланыңмы, иблиснеңме җирдәге вәкиле булырсыз. Кешеләрне юкка чыгарырга телисез икән — бар дөньяга сез хуҗа. Сездәй гүзәл ханым, Зоя, Оливин поясының байлыгын туздыру юлларын табар, дим. Мин сезгә олуг бәхетләр тәкъдим итәм. Ике ел эчендә мин Оливин поясын үтәли тишеп чыгачакмын. Ышанмыйсызмы?.. +Зоя уфтанып куйды. Караватына торып утырды, кулын күтәреп чәчләрен рәтләргә кереште — ә бу инде яхшы билге иде. Чәч кыстыргычларын авызында тоткан килеш: +— Киләчәктә Оливин поясы вәгъдә итәсез. Ә хәзер нәрсәгез бар? — дип сорады. +— Хәзергә аппаратым бар, аның янына тагын күмер пирамидаларым бар. Әйдә торыгыз. Минем бүлмәгә керәбез, анда мин сезгә аппаратны күрсәтәм. +— Күп түгел икән дә соң... Ярый, күз салыйк әле. Әйдәгез. +Гарин бүлмәсендә балконның рәшәткәле тәрәзәсе ябылган, пәрдәләре корылган иде. Стена буенда ике чемодан. "Миләш чыпчыгы"нда ул инде бер атнадан артык яши иде. Гарин ишекне ачкыч белән бикләп алды. Зоя креслога утырды да түшәмдәге лампочкадан битенә ут төшмәслек итеп бер якка янтая төште. Аның яңгырда кия торган яшькелт ефәк пальтосы йомарланган, чәчен дә аннан-моннан гына кыстыргалаган, чыраенда исә арыганлык, талчыгу сизелә. Мондый кыяфәттә ул тагын да гүзәлрәк күренә. Чемоданын ачканда Гарин аңардан күзен алмады. +— Минем аппарат шушы инде, — диде ул, өстәл естенә ике тартма куеп. Металлдан эшләнгән тартмаларның берсе таррак, торбадан кисеп алынган төсле тоела; икенчесе өч тапкыр биегрәк тә, калынрак та, унике кырлы. +Гарин ул тартмаларның икесен бергә тоташтырып, анкер болтлар белән беркетеп куйды. Торбаның ачык башын камин рәшәткәсенә юнәлтте, унике кырлы тышчаның түгәрәк капкачын ачты. Зур тартма эченә унике фарфор җамаяклы бронзадан коелган боҗра куелган иде. +— Бу модель генә әле, — диде Гарин, чемоданнарның икенчесеннән тартма белән пирамидалар чыгарып. — Бу бер сәгатькә дә түзми. Аппаратны чиксез нык материаллардан, ун тапкыр зуррак итеп ясарга кирәк. Тик ул чамадан тыш авыр булыр иде, ә миңа күченеп йөрергә гуры килә. — Ул сөйли-сөйли боҗраның унике җамаягына да пирамидалар утыртып чыкты. — Болай тыштан карап кына сез берни аңламассыз. Менә аппаратның сызымына, буйга киселгән вариантына күз салыгыз. — Ул Зояның креслосына иелеп, аның чәченнән килгән хуш исләрне тойган хәлдә, ярты табак чамасы кәгазьне җәеп салды. — Зоя, сез миннән дә тәвәккәллек өмет иткән идегез... Менә карагыз инде... Төп схема шушы була... +Моннан да гадирәк әйбер гомумән юктыр. Моңарчы шуны ясамауларына мин үзем очраклы хәл дип карыйм. Бөтен сере гап-гади прожектор көзгесе формасында коелган һиперболоик көзге беләң һиперболоик сферага китерелгән шамонит кисәгендә. Һиперболоик көзгеләр менә нинди законга буйсына. +Ут яктысы һиперболоик көзгенең бөтен эчке ягына төшеп, бер генә ноктага — һиперболаның фокусына җыела. Бу һәркемгә билгеле. Хәзер мин һиперболоик көзгенең фокусына икенче һипербола урнаштырам. Моның өчен Россиянең төньягында чыга торган шамонитны кулланам: ул үзе шомарту өчен җайлы, шул ук вакытта югары температурада эреми торган минерал. Шушы ныклап шомартылган өстәмә һиперболоидны куйганнан соң нурлар нишли дисезме? +А көзгесенең фокусына җыелган нурлар В һиперболоидына төшәләр дә аңардан инде математик параллель рәвештә китәләр — икенче төрле итеп әйткәндә, В һиперболоиды нурларның барысын бергә җыя — теләсәң нинди юанлыктагы "нур шнуры" дигән нәрсә хасил итә. Микрометрик винт ярдәмеңдә, В һиперболоидны күчереп, мин теләсәм ул нур шнурын калынайта алам, телим икән нечкәртәм. һаваны ярып үткәндә ул шнурның энергиясе бер дә югалмый диярлек. Ә бит шнурны мин энә юанлыгына китерә алам. +Бу сүзләрне ишеткәч, Зоя урыныннан кузгалды, бармакларын шытырдатып кысты да яңадан утырды, ике кулы белән тезләрен кочаклады. +— Тәүге тәҗрибәләремне ясаганда мин яктылык чыганагы итеп берничә стеарин шәм куллана идем. В һиперболоидын күчереп нур шнурын бәйләү энәседәй нечкәртер идем дә дюйм калынлыгындагы тактаны кискәләр идем. Шул чагында ук мин төп максат — гаҗәеп көчле нур энергиясе бирергә сәләтле кечерәк күләмле нәрсәләр табу икәненә төшендем. Өч ел эшләү дәверендә, ике ярдәмчемне югалтып, менә шушы күмер пирамидаларын табуга ирештем. Боларның энергиясе әйтеп бетергесез күп: менә күрәсез, шушы рәвештә аппаратка урнаштырган пирамидалар биш-алты минут яна, ә тимер юл күперен коеп төшерү өчен берничә секунд вакыт җитә... Нинди мөмкинлекләр ачылганын күз алдыгызга китерәсезме? Шушы нур шнурына каршы торырлык әйбернең табигатьтә булганы юк әле... Биналар, крепостьлар, дредноутлар, һава кораблары, таулар, ташлар, җирнең кабыгы — һәммәсенә үтә, җимерә, юк итә минем нурым... +Гарин кисәк кенә сүзен өзде дә башын күтәреп, урамга колак салды. Тышта вак ташларны кыштырдатып, моторларын үкертеп машиналар килгәне ишетелде. Гарин тәрәзәгә ташланды, портьера артына посты. Зоя миләүшә төсендәге тузанлы бәрхет артында Гаринның тораташтай катып торганын күрде. Менә портьера чайкалып куйды, Гарин аның ышыгыннан чыкты. +— Өч машина, сигез кеше, — диде ул пышылдап кына. — Безне алмага килгәннәр. Роллинг автомобиле дә күземә чалынды шикелле. Гостиницада хезмәтче хатын белән бездән башка кеше юк. — Ул бәләкәй өстәл тартмасыннан револьвер алып кесәсенә салды. — Миңа моннан исән-сау котылу юк хәзер... — Көтмәгәндә ул кәефләнеп китеп, борын яфрагын кашып алды. — Я, ничек, Зоя: тәвәккәллисезме, юкмы? Форсатны ычкындырырга ярамый бит. +— Әллә шаштыгызмы? — Зояның йөзе балкып, яшәреп китте. — Качыгыз тизрәк!.. +Гарин сакалын гына селкетте. +— Сигез кеше чүп ич ул! +Гарин аппаратын күтәреп ишеккә каратып куйды. Кесәләренә суккалады. Шундук аның чырае киткәндәй булды. Иреннәре бер үк сүзне кабатлады: +— Шырпы юк, шырпы... +Бу сүзне, бәлкем юри, генә, Зояны сынар өчен генә әйткәндер. Кесәсендә шырпы булмавы да бик ихтимал. Исән калу шуңа бәйләнгән иде. Үлемгә дучар ителгән җәнлек шикелле, ул күзен Зояга текәде. Зоя, төшендә кыймылдаган кебек, салмак кына хәрәкәтләр белән креслодагы сумкасын алды, аннан бер кап балавыз шырпы чыгарды. Кулын көчкә күтәреп аңа сузды. Гарин шырпыны алганда, аның кулы боз кебек суык икәнен тойды. +Түгәрәк баскычтан саклык белән генә менгән аяк тавышлары ишетелде. +Ишек төбенә берничә кеше килеп туктады. Аларның тын алуларына кадәр ишетелеп тора иде. Гарин французчалатып: +— Кем бар анда? — дип сорады. +— Телеграмма, — диде берсе тупас кына, — ачыгыз!.. +Зоя дәшми-тынмый гына килеп Гаринны ике иңбашыннан алды, башын чайкады. Гарин аны бүлмәнең почмагына алып барды да ай-ваена карамыйча паласка утыртты. Шундук аппараты янына кире килде. +— Телеграмманы ишек астыннан тыгыгыз. +Теге тавыш тагын да яманрак итеп: +— Ачыгыз диләр икән — ачарга кирәк! — дип җикеренде. +Икенчесе саграк тавыш белән: +— Сездәме ул хатын? — дип сорады. +— Әйе, миндә. +— Биреп җибәрсәгез, үзегезгә тимибез. +Гаринның да ачуы кабарды: +— Үпкәләштән булмасын — хәзер үк табан ялтыратмасагыз, бер минуттан һәммәгез дә мәеткә әйләнәчәк... +Моңа җавап итеп: +— Әл-лә-лә!.. И-хи-хи!.. һе-һе!.. — дип көлешкән, чинашкан тавышлар ишетелде. +Шундук тегеләр ишеккә ябырылдылар — фарфор ишек тоткасы борылды, ишек яңакларыннан штукатур коелды. Зоя күзен дә алмыйча Гаринга карап утырды. Гаринның чырае ап-ак, үзе нык һәм җитез кыймылдый: чүгәләп утырган да аппаратның микрометрик винтын ныгытып маташа. Ике-өч шырпы алып тартмасы янына өстәлгә куйды. Револьверын чыгарып, сынын турайтты — көтә башлады. Ишек шатыр-шотыр килде. Кинәт кемдер тәрәзәгә китереп бәрде — чыңлап пыяла коелды, портьера селкенеп куйды. Гарин шул якка атып җибәрде. Аннары чүгәләп шырпы сызды, утны аппарат эченә салып, түгәрәк капкачны шартлатып япты. +Ул атканнан соң бер минут чамасы гына тын булып торды. Шуннан инде ишектән дә, тәрәзәдән дә берьюлы һөҗүмгә ташландылар. Ишеккә ниндидер авыр әйбер белән китереп бәргәннәр иде — такта ярчыклары коелды. Тәрәзәдәге портьера бөтерелде дә кәрнизе-ние белән бергә идәнгә килеп төште. +Зоя шулчак: +— Гастон! — дип кычкырып җибәрде. +Тәрәзәнең тимер рәшәткәсе аша Үрдәк Борын кереп килә, авызында пычак. Ишекнең тиз генә бирешергә исәбе юк. Гаринның чырае кәгазьдәй агарган, ул һаман да әле микрометрик винтны борып азаплана, сул кулында револьвер. Менә аппарат эчендә ялкын гүли-ургыла, аның көпшәсе турында стенадагы якты түгәрәк кечерәйгәннәнкечерәя барып, обойлардан төтен чыга башлады. Гастон, револьверга кырың карап, стенага сыланып кына килә, менә-менә сикерергә чамалый иде. Пычагын испаннар шикелле, үткен ягын үзенә каратып тоткан иде. Стенадагы ак түгәрәк энә очы хәтле генә ут төенчеге булып калды. Ватык ишектән кысыла-кысыла мыеклы адәмнәр кереп килгәне күренде... Гарин ике кулы белән дә аппаратына ябышты — аның көпшәсен Үрдәк Борынга таба борды... +Зояның күз алдында Гастон әллә акырмакчы булып, әллә тыны буылып, авызын тутырып ачты... Төтен юлы аның күкрәге аркылы узды. Күтәрелгән куллары түбән салынды. Ул артка чикте. Башы белән җилкәләре, икмәк телемедәй, гәүдәсенең түбән өлешеннән аерылып барып төште. +Гарин аппаратын ишеккә юнәлтте. Нур шнуры юл уңаенда электр чыбыгын кисеп узды — түшәмдәге лампочка сүнде. Энә шикелле нечкә балкыган нур ишекнең өске ягын сызып үтте — агач кисәкләре идәнгә коелды. Түбәнтенрәк үткән иде — мәченең койрыгына баскандай кыска гына чинау тавышы ишетелде. Караңгыда кемдер артка талпынды булса кирәк. Гәүдәсе ишелеп төште. Нур идәннән ике фут чамасында биепме-биеде. Көйгән ит исе борынга килеп бәрелде. Кинәт кенә тып-тын булып калды, аппарат эчендә ялкын гына ярсудан туктый алмады. +Гарин тамагын кыргалап алды да карлыкканрак ят бер тавыш белән: +— Барысын да тапап ташладык, — диде. +Ватык тәрәзә артында күзгә күренмәгән юкәләр өстеннән җил исеп куйды — яфраклар талгын-сабыр гына шыбырдашып куйдылар. Караңгыдан, катып калган машиналар яныннан, астан, русчалатып кычкырган тавыш ишетелде: +— Петр Петрович, сез исәнме? +Гарин тәрәзәгә килде. +— Саграк кыланыгыз. Мин бу, Шельга. Вәгъдәләшкән идек бит, хәтерегездәме? Роллингның автомобиле миндә. Качарга кирәк. Аппаратны калдырмагыз. Көтәм... +Якшәмбе көнне кич белән профессор Рейхер үз өендә, дүртенче каттагы кечерәк кенә ачык балконда, гадәтенчә шахмат уйнап утыра иде. Каршысында яраткан шәкерте — Генрих Вольф. Икесенең дә күзләре шахмат тактасына текәлгән, авызларында тәмәке. Озын урамның аргы башында шәфәкъ батканга да байтак вакыт узды. Караңгы, һава бөркү. Веранда кашагаларын сарган үрмә гөл тибрәнми дә. Түбәндә, йолдызлар астында, буп-буш асфальт мәйдан җәйрәп ята. +Профессор мыш-мыш килеп, тамагын кыргалап, ничек йөрергә дә аптырап утыра иде. Саргылт тырнаклы көчле кулын күтәрсә дә, фигурага кагылмады — авызыннан сигара төпчеген алу белән чикләнде. +— Уйламый гына булмый шул монда. +— Уйлагыз, уйла, — диде Генрих. +Аның яссы маңгайлы, киң иякле, кыска гына төз борынлы чибәр йөзендә көчле машиналарга гына хас тынычлык чагыла иде. Карт буын вәкиле буларак профессор шактый кызу канлы кеше иде: көмешсу сакалы чуалган, җыерчыклы маңгаен кызыл таплар баскан. +Лампаның төсле киң абажурыннан аларның битләренә якты төшә. Берничә яшел бөҗәк лампа тирәсендә бөтерелә, чип-чиста эскәтергә төшеп утыра һәм, мыекларын тырпайтып, төртке күзләре белән ничек кенә карамасын, бу ике бөек җан иясенең фәрештәләр уены белән мавыгуын аңлап җиткерми иде, күрәсең. Бүлмәдә сәгать унны сукты. +Профессорның әнисе фрау Рейхер, пөхтә генә киенгән карчык, тыныч кына утыра. Лампа яктысында ул инде укый да, бәйли дә алмый. Еракта, караңгыда балкып янган тәрәзәле биек йорт тирәсендә биниһая зур таш кала — Берлинны шәйләп була иде. Әгәр улы шахмат уйнап утырмаса, абажур балконны яктыртмаса, эскәтердәге яшел җан ияләре булмаса, күптәннән бирле күңелен биләгән хәвеф кузгалыр иде дә — бу елларда шулай булгалады бит инде — фрау Рейхерның ансыз да каны качкан йөзен киптереп бетерер иде. Ул хәвеф шәһәр өстенә, шушы балконга ургылып килүче миллионнар алдында калтыранып тору иде. Аларның бит исемнәре генә дә Фриц, Иоһанн, һенрих, Отто түгел, бәлки масса. Ситсы маңишкалар кигән, юньләп кырынмаган, тимер һәм кургаш тузанына баткан һәммәсе бер төсле кешеләр әледән-әле урамнарны тутыралар. Танауларын киереп бик күп нәрсә даулыйлар. +Фрау Рейхер әйбәт заманнарны, сөйгән егете Отто Рейхерның француз императорын җиңеп Седаннан (Седан — Франциянең төньяк-көнчыгышындагы бер шәһәр. 1870 нче елның 1—2 нче сентябрендә шул шәһәр янында француз армиясе белән аны уратып алган герман армиясе арасында каты бәрелеш була. Сугышта катнашучы Наполеон III әмере буенча, француз гаскәрләре капитуляциягә бирелә. Седанда җиңелү нәтиҗәсендә Франциянең Икенче империясе таркала, республика игълан ителә.) кайткан чакларны исенә төшерде. Аңардан солдат исе килә, сакал үстереп җибәргән, бик яман кычкырып сөйләшә иде. Оттоны кыз шәһәр читендә каршылады. Кыз күгелҗем күлмәк кигән, тасмалар таккан, чәчәкләр тоткан иде. Оттоның сакаллы көләч йөзе белән бергә, горурлык һәм өметләр белән бергә, бөтен Германия дә җиңүләргә, бәхеткә бара иде. Бар дөньяны яулап алырлар төсле иде... +Фрау Рейхерның гомере узды инде. Икенче сугыш та булып алды. Миллионнарча мәетләр череп яткан сазлыктан көч-хәл белән аякларын өстерәп чыгардылар. Шуннан соң массалар хасил булды. Каскет астыннан текәлгән күзләренә карасаң, ят күзләр: күңелсез, усал, аңлаешсыз карыйлар. Ул күзләрнең серенә төшенерлек түгел. Фрау Рейхерның коты алына... +Верандага Алексей Семенович Хлынов килеп керде. Якшәмбе көн булганга ул үзенең пөхтә генә соры костюмын кигән иде. +Фрау Рейхерны баш иеп сәламләгәннән һәм хәерле кич теләгәннән соң, Хлынов профессор янына узып утырды. Профессор дустанә кашын җыерды, күзен кысып шахматка ымлады. Өстәлдә журналлар, чит ил газеталары ята. Германиядәге һәрбер интеллигент кебек үк, профессорның да гомере фәкыйрьлектә үтә иде. Аның кунакчыллыгы ап-ак итеп юып үтүкләнгән эскәтергә төшкән йомшак кына ут яктысы, егерме пфенниглык сигара, аннары тагын шампанскийлы сөй-хөрмәттән дә кыйммәтлерәк әңгәмә белән чикләнә иде. +Башка көннәрне профессор иртәнге җидедән кичке җидегә кадәр тынын да чыгармыйча кырыс чырай белән эшләп утыра. Якшәмбе көннәрендә исә дус-ишләре белән бергәләшеп "фантазия иленә бик рәхәтләнеп сәяхәт итә". Ул "сигара көйрәп беткәнче" сөйләшеп утырырга ярата иде. +Төтенен өрә-өрә: +— Уйламый гына булмый, — дип кабатлады ул. +Вольф исә әдәп саклап, салкын гына: +— Уйлагыз, уйла, — диде. +Хлынов Парижда чыга торган "Л'Энтрансижан" газетасын ачып, күз салган иде, беренче биттә үк "Вилль Даврадагы серле җинаять" дигән баш астына урнаштырылган рәсемне күреп алды. Ул рәсемдә җиде кеше буыннарга буналган иде. Хлынов: "Буналган — эше беткән", — дип уйлаган иде дә, рәсем астындагы хәбәрне укыгач, уйланырга мәҗбүр булды. +"...Җинаятьче моңа кадәр билгеле булмаган корал — утта кыздырылган тимер чыбыкмы, гаять көчле җылылык нурымы — кулланган булса кирәк. Җинаятьченең милләте һәм тышкы кыяфәте ачыкланды: без көткәнчә, ул рус булып чыкты (шуннан соң гостиница хуҗасы әйткән билгеләр тезелеп китә иде.) Җинаять эшләнер төнне аның янында бер хатын да булган. Шуннан артыгы әлегә сер булып кала. Ихтимал, Фонтенебло урманыннан табылган канлы гәүдә азмы-күпме ачыклык кертер. Ул билгесез кеше аңын югалтып, юлдан утыз метр читтә яткан җиреннән табып алынган. Аның тәнендә дүрт җирдә пуля җәрәхәте. Документлары һәм аның кем икәнлеген күрсәтүче башка төрле кәгазьләре урланган. Мөгаен, аны автомобильдән ташлаганнардыр. Хәзергә кадәр һушына китерә алганнары юк әле..." +— Шах! — диде профессор, кулындагы атны югары күтәреп. — Шах та мат та! Вольф, сез җиңелдегез, оккупациягә бирелдегез, тезләндегез, алтмыш алты ел буена репарация түлисез. Империалистик политиканың законы шулай куша. +— Ә реванш? — дип сорап куйды Вольф. +— Юк инде, җиңүче буларак ләззәтләнеп калыйк әле. +Профессор учы белән Хлыновның тезенә суккалап алды: +— Газетадан нинди хәбәр укыдыгыз соң, большевик дустым? Җиде французны тураклап ташлаганнармы? Ни хәл итмәк кирәк — җиңүчеләр һәрвакыт шулай арттырып җибәрүчән булалар инде. Тарих һәрвакыт тигезләргә омтыла. Таланган әйберләр белән бергә Җиңүчеләр үз өйләренә пессимизм да төяп алып кайталар. Чамадан тыш яхшы ашый башлыйлар. Ашказаннары майлы ризыкны үзләштереп өлгерә алмый, зәһәр агу белән каннарын агулый. Шуннан инде тураклаулар, подтяжка белән асылынулар, күпердән ташланулар китә. Яшәүнең яме калмый алар өчен. Җиңелүчеләргә исә таланган әйберләре урынына оптимизм кала. Ихтыярның искиткеч гүзәл сыйфаты — ул да булса бу матур дөньяда барысы да яхшыга дип ышануда. Пессимизмны төбе-тамыры белән йолкып ыргытырга кирәк. Сезнең Лениныгызны укыганым бар, дустым... Бөек оптимист ул. Хөрмәтем зур минем аңа... +Вольф караңгы чырай белән: +— Профессор, сезнең бүген кәефегез бик әйбәт, — диде. +— Нилектән икәнен беләсезме соң? — Профессор камыш креслосында гәүдәсен арткарак ташлады, аның ияге җыерылып килде, күзләре яшәреп китте. — Мин гаҗәеп кызыклы ачыш ясадым әле... Кайбер алынган мәгълүматларны яңа ясалган нәтиҗәләр белән чагыштырып караган идем — бөтенләй көтелмәгән нәтиҗә килеп чыкты... Әгәр дә Германия дәүләте башында җыен авантюрист утырмаса, ачышым кеше талаучылар кулына эләгеп, шулар файдаланмаячагына ышансам, ихтимал, язып та чыгар идем... Юк шул, дәшмәү хәерлерәк булыр... +Вольф: +— Ул серегезне безгә ачарсыздыр ич инде? — дип куйды. +Профессор аңа хәйләле генә итеп күз кысып алды: +— Әгәр дә мин Германиянең намуслы хөкүмәтенә — ишетәсезме, "намуслы" дип басым ясап әйтәм, минем өчен моның әһәмияте аеруча зур — иксез-чиксез алтын запасы тәкъдим итәргә уйласам, сез ни дияр идегез икән, дускай? +Вольф: +— Каян алып? — дигән сорау куйды. +— Җир астыннан, әлбәттә... +— Кайда соң ул җир? +— Теләсә кайда. Җир шарының теләсә кайсы ноктасында... Әйтик, Берлин уртасында булсын, ди... Тик мин аны тәкъдим итмәячәкмен. Чөнки ул алтынның сезне, мине, Франц, Михельләрне баетачагына ышанмыйм... Ихтимал, без тагын да ныграк бөлгенлеккә төшәрбез... Алтынны дөрес файдалану юлын бер генә кеше, — профессор чал чәчле зур башын Хлынов ягына борды, — сезнең ватандашыгыз тәкъдим иткән булган... Сез аңлыйсыздыр инде? +Хлынов көлемсерәп баш какты. +Вольф исә: +— Профессор, мин сезнең җитди сөйләвегезне тыңларга күнеккәнмен, — диде. +— Җитдирәк сөйләргә тырышыйм алайса. Менә аларның Мәскәүләрендә кышкы суыклар утыз градуска җитә. Өйнең өченче катыннан су сипсәң, җиргә төшкәнче бозга әйләнә. Җир шары планеталар арасындагы бушлыкта ун-унбиш миллиард ел буена йөри. Аңа суынырга вакыттыр лабаса инде! Минем фикеремчә, җир шары әллә кайчан суынып, үзенең җылысын планетаара пространствога нур чәчү юлы белән күптән биреп бетергән. Сез әйтерсез: ә вулканнар, эрегән лавалар, кайнар гейзерлар? — диярсез. Җирнең кояш тарафыннан чак кына җылы ала торган каты кабыгы белән төп массасы арасында эрегән металлар катламы — Оливин поясы ята. Ул җирнең төп массасындагы атомнар таркалуыннан хасил була. Төп масса үзе планетаара пространствода яшәп килгән температурасындагы — ике йөз җитмеш өч градус салкындагы — шарны тәшкил итә. Таркалу продуктлары исә, — Оливин поясы дигәнем, — сыек хәлдә яткан оливин токымнары, терекөмеш һәм алтын. Кайбер мәгълүматларга караганда, алар әллә ни тирәндә ятмыйлар булса кирәк: унбиш метрдан алып өч мең метрга кадәр тирәнлектә генә булырга тиеш. Берлин уртасында шахта казып, Оливин поясының эрегән алтынын алырга мөмкин — ул нефть урынына атачак... +Вольф шактый дәшми торганнан соң: +— Мантыйк да бар, кызыктыра да, тик менә ышандырып кына җиткерми, — дип сөйләнеп куйды: — Хәзерге кораллар белән андый тирән шахталар казу мөмкин түгел шул... +Хлынов җәеп салган "Л'Энтрансижан" газетасын күрсәтте. +— Профессор, бу рәсем Берлинга очканда аэропланда булган сөйләшүне искә төшерде әле. Җир шарының үзәгендәге таркалучан элементларга үтеп керү максатына ирешергә ерак калмаган икән инде. +Профессор, сигарасын яңадан көйрәтергә маташып: +— Ул турап ташланган французларга моның ни катнашы бар соң? — дип сорап куйды. +— Вилль Даврадагы кешеләрне җылылык нуры белән турап ташлаганнар. +Бу сүзләрне ишеткәч, Вольф өстәлгә табарак елышты, аның салкын чырае сагаеп калды. +— Тагын шул нурлармыни әле?! — Профессор миләш капкандай йөзен чытты. — Англиянең хәрби министрлыгы чыгарган чеп-чи ялган ич ул. +Хлынов: +— Аппаратны рус кешесе уйлап чыгарган, мин беләм аны: талантлы уйлап табучы булу белән бергә, ул зур җинаятьче дә, — дип аңлатты. +Шуннан ул инженер Гарин турында бар белгәнен: аның Политехника институтындагы эшләрен дә, Крестовкадагы җинаятьне дә, андагы дача подвалыннан табып алынган сәер нәрсәләрне дә, Шельганың Парижга чакырылуын да сөйләп бирде. Гарин ясаган аппаратны кулга төшерергә тырышучыларның шактый күп булырга тиешлеген дә әйтте. +— Дәлиле менә күз алдында, — диде Хлынов, рәсемне күрсәтеп. — Бу, һичшиксез, шул Гарин эше. +Вольф чытык чырай белән рәсемне караштырды. Профессор исә аптыраган кыяфәт белән: +— Сез соң җылылык нурлары ярдәмендә җир катламың тишеп булыр дип уйлыйсызмыни? — диде. — Хәер... өч мең градуста балчык та, гранит та эри инде эрүен. Кызык нәрсә булды әле бу... Гарин дигәнегезгә телеграф аша киңәш биреп булмас микән? һем... Бораулау белән бергә ясалма суытуны файдаланып, токымнарны сосу өчен электр элеваторлары кулланган очракта тирәнгә үтеп керергә мөмкин булыр иде... Дустым, сез мине хәйран кызыктырдыгыз әле... +Профессор гадәтен бозды: төнге сәгать икенчегә чаклы сигарасын төтәтеп веранда буйлап йөренде, берсеннән-берсе тәвәккәлрәк планнар уйлап чыгарды. +Гадәттә Вольф профессор яныннан кайтканда Хлынов белән мәйданда саубуллаша торган иде. Бу юлы күңелсез генә башын аска иеп, таягын шак та шок бәргәләп, аның белән бергә баруын дәвам итте. +— Сезнеңчә, Вилль Даврадагы хәлләрдән соң инженер Гарин аппаратын күтәреп качкан булырга тиешме? — дип сорап куйды ул. +— Әйе шул. +— Ә теге Фонтенебло урманында табылган канлы гәүдә Гарин булып чыкса? +— Аппаратны Шельга эләктергәндер, димәкче буласызмы? +— Әйе, шулай димәкче булам... +— Андый фикер минем дә башыма килгән иде килүен... Шәп булыр иде ул. +Вольф башын күтәрде, көлемсерәп куйды: +— Шәп булмыйча ни... +Хлынов ялт итеп борылып юлдашына карады. Икесе дә туктап калдылар. Ерактагы фонарь яктысы Вольфның битенә төшә — аның усал кыяфәт белән көлемсерәвен, салкын караучан күзләрен, көчле ияген яктырта иде. Хлынов: +— Алай булуы бик тә икеле әле, — диде. — Хәзердән үк сүзгә килешмик. +— Анысы шулай инде. +— Вольф, мин сезнең белән хәйләләп маташмыйм, турысын әйтәм: Гаринның аппараты СССРга кайтырга тиеш. Мондый теләк белгертүем белән мин сезне үземә дошман итәм. Дустым, үз илегез өчен нәрсәнең файдалы, нәрсәнең зарарлы икәненә сез бит әле төшенеп җитмисез. +— Нәрсә, мине рәнҗетмәкче буласызмыни? +— Фу, шайтан алгыры! Шулайрак килеп чыга икән шул. — Хлынов Россиядәгечә итеп эшләпәсен кырын салды, колак артын кашып алды, ә Вольф моңа шаккатып карап торды. — Бер-беребезнең җиде миллионга якын халкын кырганнан соң сүзгә үпкәләп ятарга ярый димени?.. Коеп куйган немец ич сез, машиналар эшләп чыгаручы, бронялы пехота, сезнең нервларыгыз да башка материалдан булырга тиеш. Карагыз әле, Вольф, сезнең ишеләр кулына Гарин аппараты эләксә, сез бит әллә ниләр кырып ташлаячаксыз... +— Германия бервакытта да ләббәй дип тормаячак. +Алар Хлынов фатирына якынлаштылар. Сүзсез генә +саубуллаштылар. Хлынов капкадан кереп китте. Вольф сүнгән сигарасын тешләре арасында әвәләп, баскан Урынында торып калды. Кинәт беренче катның тәрәзәсе ачылып китте дә аннан Хлыновның борчулы йөзе күренде: +— Сез мондамыни әле?.. Бигрәк яхшы. Вольф, Париждан, Шельгадан телеграмма килгән... Тыңлагыз, укыйм: "Җинаятьче качты. Мин җәрәхәтләндем, тиз генә тора алмыйм. Дөнья өстенә коточкыч хәвеф килергә тора. Сезне көтәм". +Вольф: +— Мин дә сезнең белән барам, — диде. +Ап-ак җилфердәвек тәрәзә пәрдәсенә яфраклардан күләгә төшә. Тыштан берөзлексез су чылтыраганы ишетелә — больница бакчасының газонына күчермә трубалардан сиптергән судан салават күперләре барлыкка килә, тәрәзә каршында үсеп утырган платан яфракларыннан тамчы тама. +Шельга стеналары акка буялган биек бер бүлмәдә ята. Пәрдә аша яктылык саркыла. +Ерактан Парижның шау-шуы якында гына агач яфраклары шаулавы, кошлар сайравы, суның өзми дә куймый да агып торуы ишетелә. +Ара-тирә урамнан кычкыртып автомобиль уза яисә коридор буйлап кемдер үтеп китә. Шельга калгып яткан җиреннән дерт итеп уянып күзен ача, хәвефләнеп ишеккә текәлә. Үзе кымшана да алмый. Аның башы һәм күкрәге бинтка уралган, ике кулы икесе дә гипста. Саклану чарасы — фәкать күз. Бакчадан ишетелгән татлы авазларны тыңлый-тыңлый ул тагын йокыга китә... +Актан киенгән кармелит (Кармелит — монахлар ордены кешесе. Автор искәрмәсе.) сестра кереп уятты да симез кулындагы фарфор савытны саклык белән генә иреннәренә тидереп чәй эчерде. Ул чыгып киткәннән соң да әле бүлмәдә лаванда исе бөркелеп калды. +Әнә шулай көн курку белән йокы арасында узды. Шельганы аңын җуйган, канга баткан хәлендә Фонтенебло урманыннан табып алганга җиденче тәүлек китте. Ул арада суд тикшерүчесе ике мәртәбә сорау алып өлгерде. Шельга аңарга болайрак дип җавап бирде: +— Төнге сәгать уникеләрдә миңа ике кеше һөҗүм итте. Кулымдагы таяктан, йодрыктан башка нәрсәм юк иде. Дүрт пуля алдым, шуннан соң нәрсә булганын хәтерләмим. +— Ул һөҗүм итүчеләрнең йөзләрен күрдегезме? +— Алар авыз-борыннарын томалаган иделәр шул. +— Сезнең кулыгызда таяк бар иде дисезме әле? +— Урман буйлап барган чакта бер агач ботагы эләктергән идем. +— Нишләп соң төн уртасында Фонтенебло урманына барып чыгар булдыгыз? +— Сәйрән кылып, сарай карап йөрдем дә урман буйлап кайткан чакны адашканмын. +— Сезгә һөҗүм иткән төштән ерак түгел генә автомобиль эзләре күргәннәр. Сез шуңа нәрсә диярсез? +— Җинаятьчеләр машина белән килгәннәрдер. +— Сезне таларгамы, әллә үтерергәме? +— Таларга да, үтерергә дә түгелдер. Парижда мине берәү дә белми. Илчелектә эшләмим. Политик миссия белән дә йөрмим. Янымда әллә ни акча да йөртмим. +— Урман аланындагы куш имән янында җинаятьчеләрнең берсе тәмәке тарткан, икенчесе кыйммәтле мәрҗән каптырмасын төшереп калдырган. Алар анда сезне көтмәгәннәр булып чыгамыни инде алайса? +Мөгаен, алар югары катлаудан чыккан егетләрдер. Ихтимал, алар ат чабышларындамы, казинодамы оттырганнардыр. Шуннан инде акча табу дәртенә керешкәннәрдер. Ә Фонтенебло урманында үзе белән меңәр франклы билетлар йөрткән кешенең дә очрап куюы ихтимал бит... +Икенче тапкыр сорау алганда суд тикшерүчесе аның Берлинга Хлыновка суккан телеграммасының сестрадан алган күчермәсен күрсәткәч, Шельга: +— Ул шифр гына. Сүз Россиядән качып киткән бер бик зур җинаятьчене тоту хакында бара, — дип җавап кайтарды. +— Сез миңа ачыграк итеп сөйли алмассызмы? +— Юк. Бу минем үз серем түгел. +Шельга сорауларга ачык һәм төгәл итеп җавап биргәч, беркатлы кеше кыяфәте белән күзенә текәлеп карагач, тикшерүче аның дөрес сөйләвенә ышанмый булдыра алмады. +Ләкин куркыныч моның белән генә бетмәде әле. Бәла газета битләренә сеңгән "Вилль Даврадагы җинаять" турында тәфсилләп язылган хәбәрләрдән дә килә, ишек артында да, җилфердәвек тәрәзә пәрдәсе артында да сагалап тора, кармелит сестраның симез куллары ирененә китергән фарфор савытта да була ала иде. +Котылу юлы бер генә: гипс белән бинтларны мөмкин кадәр тизрәк салып атарга кирәк. Шельга кыймылдый да алмыйча, уяулы-йокылы хәлендә сагаеп калды. +Йокылы-уяулы яткан чагында хәтеренә төште... +...Утлары сүндерелгән автомобиль акрын гына бара башлады. Гарин тәрәзәдән башын тыгып карады да пышылдап кына: +— Шельга, машинаны борыгыз. Аланга җитәбез. Әнә генәк... — диде. +Машина таш юл кырыендагы канауны үткәндә генә чайкалып алды да агачлар арасыннан аланга кереп тукталып калды. +Тугайланып торган урман аланы өстендә йолдызлар җемелди. Агачлар артыннан беленер-беленмәс кенә кыялы тау күренә... +Мотор эшләүдән туктады. Борынга үлән исе килеп бәрелде. Тонык кына булып чишмә челтерәгәне ишетелде. Аның өстенә томан күтәрелде, ул томан тонык кына корама булып аланның аргы башына агылды... +Гарин дымлы чирәмгә сикереп төште дә кулын сузды. Автомобильдән башлыгын күзенә үк төшереп кигән Зоя Монроз чыкты, йолдызларга күтәрелеп карады. Иңнәрен җыерды... +Гарин тәкәллефсез генә: +— Чыга беләсезме, юкмы? — диде. +Шунда гына автомобильдән башын алга сузып Роллинг чыкты. Тубал эшләпәсе астыннан алтын тешләре елтырап күренде. +Ташлар арасында су шыбырдаганы ишетелде. Роллинг әллә кайчаннан бирле кулын йомарлап килгән ахры, кесәсеннән йодрык чыгарды да карлыкканрак тавыш белән: +— Әгәр дә мәгәр биредә үлем приговоры әзерләнә икән, мин каршы киләм, — дип сөйләнде. — Кешелек хакына... Америкалы буларак, христиан буларак... Гомерем бәрабәренә мин теләсәгез күпме түли алам... +Зоя аңардан читкә борылды. Гарин җирәнеп кенә: +— Үтерергә булса, мин сезне монда алып килеп тә тормас идем, — диде. +Роллинг ашыга-ашыга: +— Мин нәрсә, акча түләргә тиешме? — дип сорады. +— Юк. +— Сезнең теге... — Роллинг башын як-якка чайкап алды, — сәер эшләрегезгә катнашыргамы? +— Әйе. Хәтерлисездер... Мальзерб бульварында... мин сезгә... +— Ярар, — диде Роллинг, — иртәгә килерсез... Мин сезнең тәкъдимнәрегезне өр-яңадан уйлап карарга тиешмен. +Зоя тыныч кына: +— Роллинг, җүләр сатмагыз сана, — диде. +— Мадемуазель! — Роллинг баскан урынында сикереп куйды, эшләпәсе борынына ук төште. — Мадемуазель... Сезнең үз-үзегезне тотышыгыз... Саттыгыз бит сез мине... Кеше үтерүдә катнаштыгыз... +Зоя тавышын үзгәртмичә генә: +— Әллә ни лыгырдыйсыз! Сөйләшегез әнә Гарин белән, — дип куйды. +Аннары Гарин белән Роллинг куш имән янына киттеләр. Анда кесә фонаре яктысында икесе дә иелеп нәрсәдер карадылар. Берничә секунд ташлар арасыннан чишмә челтерәве генә ишетелеп торды. +Шельга Роллингның: +— Без бит өчәү генә түгел... дүртәү ич без биредә... шаһитыбыз да бар, — дигән ачулы сүзләрен ишетеп алды. +Шельга йокы аралаш тетрәнеп: +— Кем бар монда? — дип сорап куйды. Күзләре шардай ачылган иде. +Аның янындагы ак урындыкта эшләпәсен тез өстенә куйган Хлынов утыра иде. +— Ул ходны алдан сизенмәгәнмен... Уйларга вакыт калмаган иде, бик зур ахмаклык эшләп ташладым шул, — дип сөйләде Шельга. +Хлынов аңа: +— Автомобильгә Роллингны утыртып ялгыш иткәнсез, — диде. +— Мин чакырганмыни аны... Гостиницада атышкырылыш барган чагында Роллинг автомобильдә бүредәй утыра иде — ике кулында ике кольт... Минем янымда коралфәлән юк иде. Шуннан мин балконга менеп, Гаринның бандитларны нишләткәнен күрдем... Шуны Роллингка да әйттем... Ул бөтенләй коелып төште, машинадан чыкмаячагын белдерде... Аннары Зоя Монрозга атмакчы булды. Гарин белән икәүләшеп аныц кулын каердык... Озын-озак маташырга вакыт тимәде — рульгә утырдым да китеп бардык... +— Аланга җитеп, тегеләр имән төбендә киңәшә башлагач та, берни сизенмәдегезмени соң?.. +— Сизендем, котылып булмаячагын сизендем. Тик бернинди чарам калмаган иде. Качып китсәң тагын. Спортсмен бит әле мин, җитмәсә... Уйланган планым да бар иде... Кесәмдә Гаринга дигән тугыз-ун визалы паспорт ята... Автомобильдә аппараты... Андый чакны җаның турында уйлыйсыңмыни... +— Ярар, тегеләр килештеләр дә ди... +— Роллингның агач төбендә ниндидер кәгазьгә кул куйганын үз күзем белән күрдем. Шуннан соң шаһитны телгә алганын ишеттем. Шаһит дигәннәре мин инде ул. Зояга пышылдап кына: "Карагыз аны, баягынак без полисмен яныннан узганда ул машинаның номерын күреп калды. Мине үтерәләр икән — иртәгесен өчегезнең дә кулларыгызга корыч беләзек кидерәләр", — дидем. Беләсезме, ул нәрсә дип җавап кайтарды? Менә хатын кеше диген син аны!.. Минем якка борылып та карамыйча, җилкә аша гына: "Ярый, истә тотармын", — диде. Шуннан Гарин белән Роллинг машина янына килделәр. Мин берни булмагандай кыланам... Әүвәл Зоя утырды. Инглизчә нәрсәдер әйтеп тә өлгерде. Гарин миңа: "Иптәш Шельга, көнбатышка таба куыгыз әйдә", — диде. Мин радиатор алдына чүгәләдем... Ялгышым әнә шул булды. Алар шунда өлгереп калдылар... Югыйсә, барган шәпкә мине берни эшләтә алмаслар, шүрләрләр иде әле... Ярый, мин машинаны җибәрәм... Кинәт башыма өй ишелгәндәй булды — миемне көйдереп, сөякләрне чәрдәкләп, мине чалкан ташлады... Роллингның кыйшайган чыраен гына күреп калдым. Хәшәрәт! Дүрт пуля утырткан... Күземне ачсам — менә монда ятам. +Шельганың сөйли-сөйли хәле бетте. Озак кына дәшми утырдылар. +— Хәзер кайда булыр ул Роллинг? — дип кызыксынды Хлынов. +— Кайда булсын — Парижда, билгеле. Матбугатны ут уйната. Химия фронтында зур һөҗүм алып бара. Акчаны көрәк белән көрәп ала. Тәрәзәдән пуля җибәрмәгәйләре яисә чәй белән агу эчермәгәйләре дип шикләнеп ятам. Барыбер мине исән калдырмаячак ул... +— Нәрсә көтәсез соң алай булгач?.. Хәзер үк полиция шефына хәбәр итегез. +— И, дускай! Сез акылдан язгансыз, күрәм! Моңарчы башыма җитмәүләре дә бер авыз сүз ычкындырмаганга гына лабаса. +— Шельга, аппаратның ничек эшләгәнен сез үз күзегез белән күрдегез инде алайса? +— Күрдем шул. Туплар, газлар, аэропланнар — һәммәсе балалар уенчыгы булып кала. Сез шунысын да онытмагыз: Гарин гына түгел бит монда... Гарин белән Роллинг. Бер яктан үлем машинасы, икенче яктан миллиардлар. Ни генә эшләмәс алар... +Хлынов тәрәзә пәрдәсен күтәрде дә шактый вакыт бакчадагы яшеллеккә, буынтыклы тимер торбаларны көч-хәл белән күләгәле якка күчереп азапланучы карт бакчачыга, куаклар астында тыз-быз килеп йөрүче, капкара туфрактан суалчаннар чүпләүче миләш чыпчыкларына карап торды. Күк йөзе ап-аяз, зәп-зәңгәр, бакча өстенә ул мәңге тыныч колачын җәйгән. +— Әллә икесен дә тыныч калдырыйкмы? Гарин белән Роллингка ныклап торып җәелергә ирек бирик тә, дөньяның тизрәк асты-өскә килсен, — дип куйды Хлынов. — Дөньяның, һичшиксез, асты-өскә киләчәк... Монда бары тик миләш чыпчыклары гына акыл белән эш итәләр. — Хлынов тәрәзәдән читкә борылды. — Таш гасырында кеше, әлбәттә, күркәмрәк булган... Бушлай гына, күңел кушуы буенча гына рәсемнәр ясаган — тау куышын бизәгән, учак янында мамонтлар, күк күкрәү, яшәү белән үлемнең сәерлеге турында, үзе турында уйланып утырган. Моның алдында ничек баш имәскә кирәк ди!.. Мие дә кечерәгрәк, баш сөяге дә калынрак, шулай булуга да карамастан рухи көч ургылып аккан... Хәзергеләрне алып карасаң... Нигә кирәк инде аларга оча торган аппаратлар? Берәр көязрәген бульвардан аерып, палеолит чорында яшәүче кеше янына, тау куышына кертеп утыртасы иде. Тәнен йон баскан агай моңардан: "Яле, сөйләп җибәр әле, йөз мең ел дәверендә нинди нәрсәләр уйлап чыгардың икән?.." — дип сорасын иде. Көязең бик тиз акланырга тотыныр иде: "Ни бит, бабакай әфәндем, уйлаганга караганда, мин бит күбрәк цивилизациянең җимешләрен кулланудан тәм табам... — дияр иде. — Кара халык революция белән янап котны алмаса, дөнья искиткеч гүзәл булыр иде... Өзлексез кризислар, һаман-һаман революцияләр булып торуы гына ялыктыра..." Моңа каршы борынгы кеше янып торган күзләрен көязгә текәр иде дә: "Кара син аны, ә менә мин уйларга яратам, торам-торам да акылымның бөеклегенә тәмам хәйран калам... Шушы акылым белән галәмне үтәдән-үтә тишәсем килә..." — дияр иде. +Хлынов туктап калды. Көлемсерәп борынгы тау куышына, андагы караңгылыкка текәлде. Аннары башын селкеп алды да: +— Ул Гарин белән Роллингка нәрсә җитми соң? Кәпрәю тансык аларга. Ник шунда бөтен дөньяга идарә итәбез, дип күңелләрен юатмасыннар, барыбер кәпрәюдән уза алмаячаклар. Үткән сугышта утыз миллион кеше һәлак булды. Болар өч йөз миллионга җиткезергә тырышачаклар. Рухи энергия һушсыз кала дигән сүз. Профессор Рейхер якшәмбе көнне генә аш пешертә ала. Башка көннәрне ул иртән повидло һәм маргарин яккан ике бутерброд, ә төш чагында тозга манып бәрәңге ашый. Баш эшенә менә бит нинди бәя бирелә... Без аларның "цивилизация" дигәннәрен шартлатмый торып, Гаринны юләрләр йортына бикләми торып, Роллингны, әйтик, Врангель утравына завхоз итеп озатмый торып, бу бәладән котыла алмаячакбыз. Әйе, сез дөрес әйтәсез, көрәшергә кирәк... Ни хәл итмәк кирәк— мин әзер... Гаринның аппараты СССР кулында булырга тиеш... +— Аппарат бездә булачак, — диде Шельга, күзен йомып. +— Нәрсәдән башлыйбыз? +— Разведкадан, билгеле. +— Нинди юнәлештә? +— Гарин хәзер җан-фәрманга аппарат төзеп ятадыр. Вилль Даврада аның кулында модель генә иде әле. Хәрби аппаратын төзеп бетерсә, аны кулга төшерү кыенгарак килер. Иң әүвәл аның аппаратларын кайда төзегәнне белергә кирәк. +— Акча кирәк булачак. +— Бүген үк Гренелль урамына барыгыз да үзебезнең илче белән сөйләшегез. Мин аңа кайбер нәрсәләрне әйткән идем инде. Акчасы табылыр. Икенчедән, Зоя Монрозны эзләп табарга кирәк. Шунсыз берни барып чыкмаячак. Зоя хыялга бай, акыллы, явыз хатын. Ул Гарин белән Роллингны бер-берсенә үлем элмәге белән бәйләгән. Махинацияләренең ачкычы шуның кулында. +— Гафу итегез, мин хатыннар белән көрәшүдән баш тартам. +— Алексей Семенович, ул сезнең белән миннән көчлерәк хатын... Күп кан коячак әле ул. +Диңгезчеләр формасына охшатып тегелгән алтын сәдәфле ак пиджак һәм ак юбка кигән Зоя палубага чыкты. Палубаның күләгәле ягына камыштан үрелгән тәбәнәк өстәл куелып, иртәнге аш-су хәстәрләнгән иде. +Зоя өстәл янына килеп утырды. Ипи телеменең бер читен сындырып алды, күзе диңгезгә төште. Диңгез өсте ачык зәңгәрсу, аяз күк йөзеннән бераз карасурак булып күренә, көзге шикелле ялтырап торган су өстеннән ипле генә шуып баргандай тап-тар, ап-ак яхта оча. Яңа юылган палубадан саф һава исе аңкып тора. Бит алмаларын назлап кына җылы җил искәли. +Тап-тар такталардан бераз бөкресен чыгарып түшәлгән палубага ике яклап камыштан үргән креслолар тезелгән, урта бер җиргә көмешсу төстәге төрек паласы җәелгән, аның да өстенә укалы мендәрләр салынган. Капитан күперчегеннән алып койрыкка хәтле чуклы-чуклы зәңгәр ефәктән тент — түбә корылган. +Зоя иркен сулап куйды, ашарга тотынды. +Аның янына елмая-елмая, йомшак адымнар белән капитан Янсен килде. Янсен — норвег, сабый бала кебек алсу йөзле, сакал-мыегын кырып йөри. Ул бер як колагына төшеп торган фуражкасына ашыкмыйча гына ике бармагын тигезеп алды: +— Хәерле иртә, мадам Ламоль. +Ламоль — Зояның яңа исеме, яхта өстендә француз флагы җилферди. +Капитанның кыяфәтендә диңгезчеләргә хас тупаслык сизелсә дә, ул гаҗәп тә пөхтә киенгән: ап-ак киемнәре әйбәтләп үтүкләнгән иде. Зоя аның фуражкасына кадаган алтын имән яфракларыннан алып үрелгән табанлы ак туфлиена кадәр күздән үткәрде дә канәгать калды. +— Хәерле иртә, Янсен. +— Хәбәрдар булыгыз: курсыбыз — норд-вест-вест, киңлек һәм озынлык (фәлән-фәлән), горизонтта Везувий төтәсләп утыра. Бер сәгатьләп баргач, Неаполь күренәчәк. +— Утырыгыз, Янсен. +Зоя кулы белән өстәлгә күрсәтте — аны бергә-бергә капкалап алырга кыстады. Янсен авыр гәүдәсе белән камыш банкетканы шыгырдатып өстәл янына килеп утырды. Сәгать тугызда гына ашаганга күрә ул ризыктан баш тартты, күңел өчен генә бер чынаяк кофе эчәргә риза булды. +Зоя аның саргылт керфекле, кояшта янып карасуланган йөзенә текәлгән иде — Янсен кызарып китте. Ул бер дә авыз итмәгән килеш чынаягын эскәтергә куйды. +— Эчә торган суны алмаштырасы, моторларга бензин аласы булыр, — диде ул, күтәрелеп карарга да кыймыйча. +— Нәрсә, Неапольгә керәбезмени? Бигрәк күңелсез була икән! Әгәр сезгә су белән бензин бик-бик кирәк икән инде, ул чагында без тышкы рейдка гына сугылырбыз. +Капитан акрын гына тавыш белән: +— Есть — тышкы рейдка гына сугылырга, — диде. +— Янсен, сезнең бабаларыгыз диңгез пиратлары булганмы? +— Әйе, мадам. +— Менә ичмасам кызык булган! Маҗарасы да, хәвефхәтәре дә, әйттерү-типтерүләре дә, чибәр кызлар урлау да — һәммәсе бергә... Диңгез пираты булмавыгыз өчен күңелегез сыкрыйдыр әле? +Янсен дәшмәде. Аның сары керфекләре мелт-мелт итеп ачылып ябылдылар. Маңгаена җыерчыклар йөгерде. +— Ник дәшмисез? +— Мадам, мин затлы тәрбия алганмын. +— Анысына ышанам. +— Минем үз-үземне тотышымнан, законга сыймаслык, лойяль булмаслык нәрсәләр эшләргә сәләтледер бу, дип уйларга урын каламы әллә? +— Фу, — дип куйды Зоя, — пиратлар нәселеннән чыккан шундый кыю, көчле, мәһабәт кеше күңелсез җылымса суда бер үзсүзле хатынны йөртсен имеш инде. Фу! +— Мадам... +— Берәр төрле җүләрлек эшләп ташлар идегез, ичмасам! Күңелсез ләбаса миңа... +— Есть — җүләрлек эшләп ташларга. +— Давыл купканда, ичмасам, яхтаны ташлар арасына утыртыр идегез. +— Есть — яхтаны ташлар арасына утыртырга... +— Чынлап та шулай эшләргә җыенмыйсыздыр лабаса? +— Әгәр кушасыз икән... +Ул Зояга текәп карады. +Капитанның күз карашында кинә дә, шулай ук соклануын яшерү дә чагылып алды. Зоя аңарга таба сузылды, аның ак җиңенә кулын салды. +— Янсен, мин сезнең белән шаяртып сөйләвем түгел. Өч атнадан бирле генә белүемә карамастан, сез миңа гаҗәп турылыклы була алыр идегез кебек тоела. — Янсенның яңак сөякләре кысылып куйды. — Тормыштан биһуш булуны өмет иткәндә сез дуамаллык эшләргә дә, закон кушканны атлап чыгарга да сәләтле кешесездер кебек тоела... +Шул чакны капитан күперчегенең ялтырап торган җиз баскычыннан төшеп килүче аяклар күренде. Янсен җәһәт кенә: +— Мадам, вакыт... — дип эндәште. +Алар янына капитан ярдәмчесе төште. Честь бирде: +— Мадам Ламоль, унике туларга өч минут вакыт калды, хәзер сезне радиодан чакырачаклар... +Радиотелеграф рубкасы югарыгы палубада урнашкан иде. Шунда менгәндә Зояның юбкасын җил кабартты. Күзен чак кына кыса төшеп, хатын тозлы һаваны сулады. Югарыдан, капитан күперчегеннән караганда чак кына шадраланып, көзге шикелле ялтырап күренгән диңгезгә кояш үзенең бетмәс-төкәнмәс нурларын коя. Зоя култыксага тотынган килеш хәйран калып карап торды. Бушприты бераз күтәрелгән яхтаның таптар корпусы җилләр арасыннан, нурлы су өстеннән очкандай бара иде. +Шушы кояш яктысында Зояның үткәндәге караңгы көннәре артка чикте, эреп югалды... +"Үзем яшь, үзем чибәр, үзем мәрхәмәтле бәндәмен", — бушпритын кояшка чөйгән кораб палубасында аның күңеленә шундый уй килде. +Җил Зояның муенын, битен иркәли-сыйпый иде. Зоя сокланып туя алмады, үзенә бәхет теләде. Зәңгәр күктән, кояштан, диңгездән аерыла алмыйча гына, салкын ишек тоткасын аска басты, кояш ягына пәрдәләр корылган бәллүр будкага керде. Наушникны киде. Өстәлгә таянып, бармаклары белән күзен каплады. +Хронометр, склянка шикелле, куш чыңлаулар белән уникене сукты. Димәк, аның тент астындагы креслодан кузгалуына нибары өч минут вакыт узды. +Зоя бармакларын рычагка куеп, аны сулгарак этәрде, аппаратны утыз җиде метр ярымга көйләде. Трубканың кара бушлыгыннан Роллингның ашыкмыйча гына, өзепөзеп әйткән сүзләре ишетелде: +— ...Мадам Ламоль, мадам Ламоль, мадам Ламоль... Тыңлагыз, тыңлагыз, тыңлагыз... +Зоя пышылдап кына: +— Ишетәм, тынычлан, — диде. +— ...Исән-имин генә йөзәсезме? Бәла-казага тармадыгызмы? Берәр нәрсәгә мохтаҗлыгыгыз юкмы? Бүген дә шул ук сәгатьтә тавышыгызны ишетермен дип өметләнәм... Шул ук озынлыктагы дулкын белән эш итәрсез... Мадам Ламоль, унбер градустан көнчыгышкарак, кырык градустан төньяккарак китмәскә тырышыгыз. Ихтимал, тиздән күрешербез. Бездә иминлек. Эшләр ал да гөл. Дәшмәскә тиеш кеше дәшми. Сезгә тыныч сәфәр, бәхетле киләчәк, ак юл телим... +Зоя наушнигын салды. Кашын җыерып куйды. Хронометрның угына караган килеш, теш арасыннан гына: +— Туйдым инде! — дип куйды. Көн саен шулай радиодан үзенең гыйшкы турында сөйләгәннәрне тыңлый-тыңлый тәмам гаҗиз булды инде. Роллинг аны тынычлыкта калдырырга теләми дә, булдыра да алмый... +Зояга микрофоннан: "...сезгә тыныч сәфәр, бәхетле киләчәк, ак юл телим", — дигән сүзләрне әйтер өчен, әллә нинди җинаятьләр эшләргә дә риза... +Вилль Давра белән Фонтенеблода кешеләр үтергәннән соң, шулай ук айлы төндә Гарин белән буп-буш юллардан Гаврга хәтле килгәннән бирле Зояның Роллингны очратканы юк әле. Теге төндә Роллинг аны атып үтермәкче булды, мәсхәрәләргә теләде дә капылт кына тынып калды. Автомобильдә барган чакны ул бераз иелә төшеп елап та алды бугай әле. +Гаврда Зоя аның "Аризона"сына утырды да таң вакытында юлга чыкты. Лиссабонда мадам Ламоль исеменә документлар җайлады — Көнбатышта иң әйбәтләрдән саналган яхтаның хуҗасы булып алды. Лиссабоннан Урта диңгезгә чыгып, "Аризона" Италия ярлары буйлап — көнчыгыштан унбер, төньяктан кырык градус тирәсендә уралып йөрде. +Сәфәр чыгуга Роллингның Париж янындагы Медондагы радиостанциясе белән бәйләнешкә керделәр. Капитан Янсен сәяхәткә кагылышлы барлык нәрсәләрне Роллингка түкми-чәчми хәбәр итә торды. Роллинг көн саен Зояны чакырта торган булып китте. Зоя һәр кичне аңарга үзенең кәефе турында хәбәр итте. +Шулай атна-ун көн вакыт узгачыннан "Аризона" аппаратлары күк йөзен айкаганда ниндидер ят телдә сөйләгән кыска дулкынлы тапшыруны тоталар да Зояга әйтәләр. Зояның колак салуы була — йөрәге тибүдән туктый яза. +— Зоя, Зоя, Зоя, Зоя... +Пыялага килеп бәрелгән иләмсез дәү чебендәй, наушникны Гарин тавышы тетрәтә. Аның исемен тәкрарлый да ара-тирә генә: +— Төнге бердән өчкә кадәр җавап бир... — дип куя. +Аннары тагын: +— Зоя, Зоя, Зоя, Зоя... Саклана күр, саклана күр... — Дигән сүзләр кабатлана. +Шул ук төнне караңгы диңгез, йокыга талган Европа, Кече Азиянең борынгы хәрабәләре, Африка далаларындагы корыган-кипкән, энәләрен тырпайткан тузанлы үсемлекләр өстеннән хатыннар тавышы оча: +— Сәгать бердән өчкә кадәр җавап көтүчегә... +Зоя шулай кабат-кабат чакыра да болай ди: +— Сине күрәсем килә... Җүләр дисәң диярсең... Италия портларының теләсә кайсын билгелә... Исемем белән чакырма, тавышыңнан танырмын... +Шул ук төнне, "Аризона" дулкыннарын Европадамы* Азиядәме, Африкадамы — берәр җирдә Гарин тота алмасмы дип өметләнеп Зоя сөйләгән минутларда, ике мең километрдагы Парижда, борынын юрган астына яшереп Роллинг йоклап яткан карават янындагы бәләкәй өстәл өстендә телефон шалтырады. +Роллинг сискәнеп уянды, трубканы кулына алдьь Семенов тавышы тиз-тиз болай диде: +— Роллинг. Теге сөйләшә бит. +— Кем белән? +— Юньләп ишетелми, исемен атап әйтми. +— Тыңлауны дәвам иттерегез. Нәрсәләр ишеткәнегезне иртәгә сөйләрсез. +Роллинг трубканы куйды, яңадан ятты, әмма инде күзенә йокы кермәде. +Европа өстеннән очкан төрле фокстротлар, реклама чинаулары, чиркәү хораллары, халыкара политика турындагы отчетлар, опералар, симфонияләр, биржа бюллетеньнәре, атаклы юмористларның шаяртулары — боларның һәммәсе арасыннан Зояның тонык кына тавышын аерып алыр өчен зур түземлелек кирәк иде, әлбәттә. +Шуңа күрә дә шул Семенов көн дими, төн дими Медонда утырды. Ул Зоя тавышы белән әйтелгән берничә сүзне генә эләктерә алды. Роллингның көнчелеген кузгату өчен шул да җитә калды. +Фонтенеблодагы хәлдән соң Роллингның кәефе бер дә әйбәт түгел иде. Шельга исән калган, димәк, аның баш өстендә үлем элмәгедәй асылынып торачак. Гаринны яраса негр урынына агач ботагына бик рәхәтләнеп асып куяр иде, ә ул шуның белән договор төзеде. Төземәс тә иде — аның белән бергә эш иткәнче үлгәнен, эшафот артыграк, — Зоя тәмам чыгырыннан чыгарды. Гарин белән килешү нәтиҗәсендә Роллинг вакытны отачак иде, шул арада теге шашкан хатын акылына утырып, кире кайтмасмы, дип өметләнде. Эздән яздыру максаты белән ул Зояны озак вакытка сәяхәт итәргә җибәрү шартын куйган иде. Зояны ул оялтырга, акылга утыртырга, көн саен радиодан сөйләшеп кызыктырырга теләгән иде. Әнә шул өмете Роллингның үз гомерендә эшләгән иң зур ахмаклыгы булды, ахры. +Гарин белән килешенгәнчә, Роллинг шундук бөтен химия фронтында һөҗүм башлап җибәрде. Зоя Гаврда яхтага утырган көнне Роллинг поезд белән Парижга кайтты. Гаврда булган идем, кайтырга чыккач, битләренә яулык бәйләгән өч бандит һөҗүм итте, акчамны, машинамны алып калдылар, дип полициягә хәбәр итте. Ә бу вакыт Гарин, сөйләшенгәнчә, Францияне көнбатышыннан көнчыгышына иңләп, Люксембург провинциясендә чикне кичте, беренче очраган каналга ук Роллингның машинасын батырды. +Химия фронтында һөҗүм башланды. Париж газеталары дөньяның өстен аска китерделәр. "Вилль Даврадагы серле фаҗига", "Фонтенебло паркында рус кешесенә ясалган серле һөҗүм", "Химия королен таласыннар, имеш!", "Американың миллиардлары Европада", "Германиянең милли индустриясе һәлакәткә дучар булды", "Йә Роллинг, йә Мәскәү" — болар һәммәсе акыллы һәм оста итеп бер йомгакка уралды, әлеге йомгак дигәнебез обывательләрнең бугазына утырды. Биржа нигезенә чаклы дер калтырады. Аның соры колонналары арасындагы кара такталарга акбур белән саннар бер язылды, бер сөртелде, аннары тагын язылды — күзләре шартлап ярылырга җиткән, авызларыннан коңгырт-кара күбек чәчкән, шашынган кешеләр акырды, бакырды... +Ләкин болары аның вак балыклар иде. Эре промышленниклар һәм банклар, тешләрен шыгырдатып кыскан хәлдә, акция пакетларына ныгытып ябышкан иделәр. Алары хәтта Роллинг мөгезләренә дә бирешерлек түгелләр иде. +Гарин әнә шундыйларга китереп бәрергә тиеш иде. +Шельганың сүзе рас килде: Германиядә Гарин "җан-фәрманга" үзенең моделе буенча аппарат төзеп ята иде. Ул завод саен берәр генә детальгә заказ биреп шәһәрдән шәһәргә йөрде. Париж белән бәйләнеш тотар өчен Кельн газетасындагы вак-төяк игъланнар бүлегеннән файдаланды. Роллинг исә Парижның әшәке бер газетасында ике-өч юллык кына: "Бөтен игътибарыгызны анилинга юнәлтегез...", "Акча кызганмагыз — көне кыйммәт..." дигән кебегрәк хәбәрлар урнаштыра килде. +Гарин исә: "Уйлаганнан элегрәк очлап чыгам...", "Урын таптым...", "Керешәм...", "Тоткарлык килеп чыкты..."— диебрәк җавап кайтара иде. +Роллинг: "Бик борчылам, көнен билгеләгез..." — диде. +Гарин: "Договорга кул куйган көнгә утыз бишне өстәгез..." — диде. +Семеновның төнлә белән Роллингка шалтыратуы нәкъ әнә шул көннәргә туры килде. Роллинг, үзен алдауларын белеп, ачуыннан шартлый язды. "Аризона" белән яшерен багланышта булулары шактый хәтәр нәрсә иде. Әмма Роллинг икенче көнне мадам Ламоль белән сөйләшкән чагында үзенең ярсуын сиздермәде дә. +Хәзер инде, йокысыз төннәрдә шундый кансыз дошман белән нинди роль "уйнавын" башыннан кичерде. Бу уенда җибәрелгән хаталарны ул бик тиз тотты. Гарин әллә ни оста саклана белми икән ләбаса. Аның хатасы — Зояны сәяхәткә җибәрергә ризалык бирү булды. Хәзер инде аның язмышы хәл ителде: матны ул "Аризона"да алачак. +Әмма "Аризона"дагы хәлләр бик үк Роллинг уйлаганча түгел иде шул. Аның карашынча, Зоя салкын акыллы, акны карадан аера белә торган тугрылыклы кеше иде. Хатынкызның кимчелекләренә Зоя җирәнү белән карый торган иде. Зояның теге хәерче сукбай, юлбасар Гарин белән мавыгуы озакка сузылыр, дигән уй Роллингның башына да килмәде. Урта диңгездә шәпләп кенә йөреп кайткач та акылына утырыр, дип өметләнде. +Гаврда яхтага утырган чакны Зоя чынлап та миңгерәбрәк калган иде калуын. Әмма океан уртасында берничә көн ялгыз булуы аны, һичшиксез, тынычландыра төште. Йокысыннан уянганда да, көне буе да, йокларга ятканда да әйләнә-тирәсендә тоташ зәңгәрлек, ялтйолт килеп торган су, акрын гына, мәһабәт кенә дулкын кага... Теге вакыттагы шакшы бүлмәне, анда яткан Ленуарның ыржайган авызлы, боз күзле мәетен, Үрдәк Борынның күкрәге аркылы чыжлап үткән төтенле юлны, Фонтенеблодагы дымлы аланда Роллингның, котырган эткә аткандай, һич көтмәгәндә атып җибәрүен искә төшерде исә бөтен тәне дерелдәп, чирканып куя... +Ә менә Роллингның өметен акламады — бер дә акылына утырмады. Өнендә дә, төшендә дә соклангыч утраулар, мәрмәр сарайлар, аларның океанга кадәр төшкән баскычлары, гүзәл халык җыелганы, музыка уйнаганы, флаглар җилфердәгәне күренде. Әнә шул фантастик дөнья белән идарә итү аның кулында, имеш... +Күргән төшләре дә, зәңгәр тент астындагы креслода утырган көе саташып күргәннәре дә Вилль Даврада суеш башланыр алдыннан бер сәгать элек кенә Гарин белән сөйләшкәннең дәвамы иде. Аның хәзерге халәтен җир йөзендә фәкать бер генә кеше — Гарин гына аңлый алыр иде. Әмма Гарин белән бергә Ленуарның пыяладай күзләре, Үрдәк Борынның коточкыч булып ачылган авызы пәйда була... +Менә ни сәбәпле, радио трубкасыннан Гарин тавышын ишеткәч, Зояның йөрәге тибүдән туктаган иде... Шуннан бирле Зоя аны һәр көнне ялварып та, янап та чакырып карады. Күрәсе килде, үзенең исә коты алына иде. Зояга ул күгелҗем диңгез һәм күк йөзе сафлыгында бер тап булып тоелды... Көпә-көндез күргән төшләрен аның үзенә сөйлиселәре килде. Аңардан Оливин поясын дауларга теләде. Ярдәмчесе белән капитан Янсенны тәмам аптырашта калдырып яхта буйлап тыз-быз йөрде. +Гарин аңа биргән җавабында: +— ...Сабыр ит. Ни теләсәң шул булыр, — диде. — Тели генә бел. Иң яхшысы — шашынып-шашынып телә. Миңа синең шундый булуың кирәк. Синсез мин берни майтара аласы кеше түгел. +Аның радиодан тапшырган һәм Роллинг та ишеткән соңгы сүзе шул булды. Бүген Зоя аның яхтага кайчан килеп чыгасына җавап ишетергә теләде. Ул палубага чыгып култыксага таянды. Җил туктаган. Яхта кыймылдаркыймылдамас кына бара. Көнчыгышта җир парланып утыра, тик әле ул үзе күренми — Везувийдан гына көлсу төстәге төтен баганасы күтәрелә. +Капитан күперчегендә басып торган Янсен биноклен күзеннән алды, Зоя аның илаһи бер соклану белән үзенә карап торуын сизде. Күкнең һәм суның барлык могҗизалары фәкать мадам Ламольның күңеле булсын өчен генә яратылган икән — күгелҗем тирән су өстендә култыксага таянган шушы гүзәлгә ничек сокланмаска кирәк! +— Янсен, монда килегез әле. +Капитан эссе палубага йомшак кына басып, эре адымнар белән атлап килде. +— Янсен, сез мине шашкан хатын дип уйлыйсыздыр инде? +— Мадам Ламоль, мин алай дип уйламыйм, сез нинди генә әмер бирсәгез дә, алай уйламаячакмын. +— Рәхмәт. Мин сезне алиһә Зоя орденының командоры итеп билгелим. +Янсен аксыл керфекләрен мелт-мелт китерде. Аннары кулын козырегына күтәрде. Кулын төшергәч янә керфеген кагып куйды. Зоя көлеп җибәргәч, тегенең дә авызы ерыла башлады. +— Янсен, иң кыргый теләкләрне дә гамәлгә ашырыр чак якынлаша... Ә шушындый челләдә, көн үзәгендә хатын-кызның башына ни генә килмәс... Көрәшергә кирәк булачак... +— Есть — көрәшергә, — диде Янсен өзеп кенә. +— "Аризона" ничә узла (Узел, узла — судноның тизлеген билгеләү берәмлеге; сәгатенә ничә диңгез миле үтү белән үлчәнә.) ясый? +— Кырыкка җиткерә. +— Ачык диңгездә аны нинди суднолар куып җитә ала? +— Бик сирәге... +— Бәлки, безне куа чыгарлар. +— Ягулык запасын тутырырга боерасызмы? +— Әйе. Консервлар, эчәргә яраклы су, шампанский алыгыз... Капитан Янсен, без искиткеч хәтәр эшкә тотынабыз. +— Есть — хәтәр эшкә тотынырга. +— Ишетсен колагыгыз, мин җиңүебезгә ышанам... +Склянка (Склянка — судноларда ярты сәгать узган саен чаң сугалар. Әйтик, беренче яртыда склянка берне сукса, бер тулганда икене суга, һәм шул рәвешле һәр ярты сәгать саен склянка саны арта бара.) беренче яртыны сукты... Зоя радиотелефон будкасына керде. Аппарат янына утырды. Радиоалгычны боргалады. Каяндыр фокстрот уйнаганнары килеп эләкте. +Зоя кашын җыерып хронометрга текәлеп торды. Гаринның тавышы-тыны чыкмады. Зоя калтыраган бармаклары белән янә боргалый башлады. +...Колак төбендә үк бер ят тавыш рус телендә болай диде: +— ...Дөнья белән бәхилләшергә теләмәсәгез, җомга көнне Неапольга төшеп, "Сплендид" гостиницасында шимбә көн өйләгәчә хәбәр көтегез... +Бу сүзләр шушы арада Гарин сөйли торган дүрт йөз дә егерме бер метр дулкында тапшырылган озын бер җөмләнең азагы иде. +Шельга яткан бүлмәдә өченче төн инде тәрәзә капкачын ябарга оныталар. Моны ул көн саен сестраның хәтеренә төшерә. Тәрәзә капкачының ике канатын бергә тоташтыра торган аркылы тимере ояга кереп утырганын игътибар белән күзәтә. +Монда яткан өч атнада Шельга тәмам аякка басты диярлек: хәзер инде койкасыннан торып тәрәзә янына килә дә куе яфраклы платанга, кара миләш чыпчыкларына, газон араларындагы су тузаныннан күтәрелгән салават күперенә тик карап утыра. +Биек таш стена белән уратылган бакча уч төбендәгедәй күренә. Унсигезенче йөздә бу урында монастырь булып, революция булгач таралган. Монахлар бит кеше күз алдында яшәргә яратмыйлар. Стенаның биек булуы гына җитмәгән, сыртына пыяла ватыклары да сипкәннәр — кояшта шулар ялтырап күренә. +Стена аркылы теге яктан баскыч куеп кына үтәрлек. Больница тирәсендәге тар тыкрыклардан кеше юньләп йөрми йөрүен, әмма анда фонарьлар якты яна, тып-тын тыкрыктан узган полицейский адымнары шактый еш ишетелә, шуңа күрә баскыч кую-куймау икеле. +Койма башында пыяла ватыклары булмаса, берәр тәвәккәлрәге баскычсыз-нисез дә төшә алыр иде. һәр көн иртә торгач та Шельга тәрәзә пәрдәсе үтәли генә стенаның ташларын берәмтекләп күздән кичерә... Хәвеф килсә, нәкъ менә шул яктан гына килерлек иде. Роллинг кешесенең гостиница ягыннан үтүе бик тә шикле, әмма аның ахыры бер киләсе Шельга өчен көн кебек ачык иде. +Больницаның баш врачы карамый торып Шельганы моннан чыгармаячаклар. Башка вакытны атнага биш мәртәбә килә торган врач бу юлы авырып киткән иде. Шельга тавыш күтәрмәде. Совет илчелегенә хәбәр биреп, ашарына шуннан китертә, больница шулпасын түгеп, ипиләрен миләш чыпчыкларына ашата торган булды. +Роллингның бердәнбер шаһиттан котылырга тырышачагын Шельга аңлый иде. Шуңа ул төннәрен борчылып чыга, күзенә йокы керми диярлек иде. Сестра газеталар китерә, Шельга алардан хәбәрләрне кайчы белән кисеп ала да көннәр буе шул арны өйрәнә иде. Хлыновны ул больницага йөрүдән туктатты. Вольф исә Германиягә киткән: Рейн буенда Роллингның немец анилин компаниясенә каршы көрәшүенә караган материалларны туплый иде. +Шельга иртән гадәтенчә тәрәзәгә килеп күз салуы булды, шундук пәрдә ышыгына тайпылды. Хәтта бераз кәефенә дә хуш килде бугай. Андук шулай булыр дигән иде аны! Бакчаның төньягында стенага бакча баскычын сөяп куйганнар: юкә ышыгында, пыяла ватыклары өстеннән ярты аршин калкып тора. +— Оста маташтыра бу хәерсезләр! — дип сөйләнеп алды Шельга. +Хәзер инде көтәргә генә кала. Барысын да алдан уйлап-нитеп куйды. Уң кулыннан бинтларын чишкән булсалар да, әллә ни куәте юк әле. Сулы каеры-гипста, күкрәгенә бинт белән кысып бәйләнгән килеш. Гипслы кулы унбиш кадактан да ким түгел иде. Шельганың үзенүзе саклар өчен бердәнбер коралы әнә шул иде. +Сестра дүртенче кичтә дә тәрәзә капкачын ябарга онытты. Бу юлы Шельга да бәйләнеп тормады — сәгать тугыздан ук ятып йоклаганга салышты. Ике катта да шап та шоп тәрәзә капкачлары ябылганын ишетеп ятты. Аның гына тәрәзәсе шар ачык килеш калды. Ут сүнгәч, Шельга яткан җиреннән сикереп торды да савыгып җитмәгән уң кулы белән, теше белән бинтны чишәргә кереште. +Шул арада туктап-туктап колак салгалады. Тырыша торгач, сул кулы бераз бушый төште. Бакчага күз төшереп алды — юкә ышыгындагы баскыч фонарь яктысында яхшы ук күренә иде. Шельга одеялын төреп, ак җәймә астына сузып салды: караңгылы-яктылы бүлмәдә кеше яткан сымак булып күренә иде. +Тышта тып-тын, бары тамчы тамганы гына ишетелә. Париж күгендә болыт арасында алсуланып шәфәкъ бата. Кичке бульвар мәйханәсе монда юньләп ишетелми. Платанның карасу ботагы селкенми дә. +Каяндыр автомобиль пырылдаганы ишетелде. Шельга сагая калды, платанда утырган кошның йөрәк тибешен ишетәдер сыман тоелды аңарга. Вакыт шактый узды булса кирәк. Бакчада агач кисәге белән известка төйгәндәге шикелле тавыш чыгарып кыштырдаганшыгырдаган авазлар ишетелде. +Шельга пәрдә ышыгына посып стенага сыенды. Гипслы кулын түбән төшерде. "Кем булыр икән соң? — дип уйлап алды ул. — Роллинг үзе булмас ич инде?" +Яфраклар кыштырдавына миләш чыпчыгы куркып кабаланды. Паркет идәнгә тәрәзәдән сыек кына яктылык төшә иде, кеше күләгәсен шуннан күрергә өметләнеп Шельга идәннән күзен дә алмады. +"Атарга базмас, — дип уйлады ул, — фосгенмазар җибәрер я бүтән берәр этлек эшләр..." Паркетка эшләпәсен батырып кигән бер баш күләгәсе төште. Ныграк китереп сугу нияте белән Шельга кулын арткарак каерды. Күләгәнең җилкәләре дә күренде, тырпайган бармаклары пәйда булды... +— Шельга, иптәш Шельга, бу мин, курыкмагыз... — дигән рус сүзләрен дә пышылдады. +Ниләр генә көтсә дә, Шельга бу тавышны, бу сүзләрне һич тә көтмәгән иде. Ирексездән кычкырып куйды, шуның белән үзенең яшеренгән урынын сиздерде. Теге кеше бер сикерүдә бүлмә эченә килеп керде. Саклану максаты белән ике кулын алга сузды. Гарин иде бу. +— Сез һөҗүм иткәннәрен көтәсездер дигән идем, шулай булган икән, — диде ул кызу-кызу гына. — Бүгентөнлә сезне үтерергә тиешләр. Ә миңа моның файдасы юк. Минем оттыруым бар, шуңа сезне коткарырга булдым. Әйдәгез, мин машина белән килдем. +Шельга стена буеннан китте. +Аның гипслы кулы белән кизәнеп торуын күреп, Гарин елмаеп куйды. +— Минем гаебем юк бит, Шельга, ант әгәр. Исегездәме Ленинградтагы сөйләшүебез? Мин хәрәмләшминитми уйныйм. Фонтенеблодагы фаҗига өчен әлеге шул эт кеше Роллингтан башка беркем гаепле түгел. Ышаныгыз сүземә, әйдәгез, һәр секундыбыз санаулы... +Шельга да бер мәлне телгә килде: +— Ярый, мине алып та киттегез ди, шуннан? +— Яшерәм мин сезне... Котыгыз алынмасын, озакка түгел. Роллингтан табышның яртысын каерганчы гына... Газеталар укыйсыздыр бит? Роллинг адым саен уңышка ирешә, тик ул хәрәмсез уйный алмый. Сезгә күпме кирәк, Шельга? Беренче шартыгызны әйтегез. Ун, егерме, илле миллионмы? Расписка язып бирәм... +Саташып сөйләнгәндәй Гарин акрын гына тавыш белән кызу-кызу сөйли — йөзе дер-дер калтырый иде. +— Юләр сатмагыз, Шельга. Нәрсә, әллә бик туры кешеме сез?.. Бер якта Роллинг булачак, икенче якта без. Киттек... Әйдәгез... +Шельга киреләнеп башын чайкады: +— Бармыйм. Барасым килми. +— Сезне барыбер үтерәләр бит. +— Анда күз күрер әле. +— Нянялар, каравылчылар, администраторлар — һәммәсе дә Роллингка сатылган. Сезне буып үтерәчәкләр. Беләм ич инде... Бүген төннән дә калмаячаксыз... Илчелегегезне кисәтеп куйгансыздыр инде? Анысы аның әйбәт булган... Илчегез җавап бирүне дә таләп итте, ди. Франция хөкүмәте гафу да үтенде, ди... Аннан сезгә ни файда... Роллингка шаһитны юк итәргә кирәк... Сезгә ул барыбер Совет илчелегенә барып керергә юл куймаячак... +— Бармыйм дидем ич инде... Барасым килми... +Гарин сулу алды. Борылып тәрәзәгә карады. +— Ярый, алайса мин сезне ай-ваегызга карамый алып китәм. — Гарин бер адым артка чигенеп, пальто кесәсенә тыгылды. +— Ничек инде ул алай? +— Менә шулай... +Гарин ялт иттереп кесәсеннән кыска цилиндрлы противогаз маскасы тартып чыгарды, шуның белән авызын томалады да Шельга эһ дияргә өлгергәнче — аның битенә майлы сыекча сиптерде... Шельга аның резина грушаны кыскан кулын гына күреп калды — шуннан ул ниндидер татлы искә тончыкты... +— Яңалык бармы? +— Бар шул. Исәнмесез, Вольф. +— Әле вокзалдан гына килешем. Унсигезенче ел диярсең — тамагым ач. +— Кәефегез әйбәт күренә. Күпне белгәнсез ахры? +— Кайбер нәрсәләрне белдем... Монда гына сөйләшәбезме? +— Әйдәгез. Сузмагыз гына. +Вольф Консьержери (Консьержери — Париждагы иң зур төрмәләрнең берсе. Париж Коммунасы трибуны Дантонның соңгы көннәре шунда уза) манараларына арты белән, Генрих IV нең атлы һәйкәле төбенә куелган гранит эскәмиягә, Хлынов янына утырды. Түбәндә, Сите утравының очлаеп торган төшендә суга иелеп бер тал үсеп утыра: элек заманда Тамплиер (Тамплиер — дини рыцарьлар ордены, тәре походлары заманында, 1119 нчы елда оеша. Тора-бара Көнчыгышта да, Көнбатыш Европада да хәтсез күп җирләрне үз кулына ала. XIII йөзңен азагында Франциядә төпләнә һәм иң көчле ростовщикка әйләнә 1307 нче елны ул орденның Франциядәге бар байлыгы король тарафыннан конфискацияләнә, рыцарьлары кулга алына һәм утта яндырыла.) рыцарьларын нәкъ әнә шунда утка яндырганнар. Еракларда, уннарча күпердән елга өстенә күләгә төшереп, көлсу-кызгылт нурлар балкытып кояш баеп бара. Яр буйларында, ком төягән тимер баржаларда французлар — инфляция, Роллинг, бөтендөнья сугышы аркасында бөлгенлеккә төшкән буржуа — кармак белән балык тотып утыра. Сул яр буйлап сузылган гранит парапетта, чит ил эшләре министрлыгына җиткәнче, кичке кояш астында букинистлар боегышып утыра — аларның китаплары хәзер инде бу шәһәрдә берәүгә дә кирәк түгел. +Монда иске Париж соңгы көннәрен кичерә. Күзләрендә склероз сизелгән, мыеклары авызларын каплаган, башларына иске салам эшләпә, өсләренә җилбәгәй киткән җиләннәр кигән олы яшьтәге әфәнделәр әле яр буена тезелгән китаплар янында да, читлектәге кошлар тирәсендә дә, боек күңелле балыкчылар рәтендә дә киләп сарып йөрештергәлиләр. Элекләре бу шәһәр аларныкы иде... Әнә тегендә, Консьержерида, суярга илткән үгез кебек Дантон үкерә иде. Тегендәрәк, уң кулда, Луврның графит түбәсеннән арырак, Тюильри бакчалары рәшәдә коенган җирдә, генерал Галиффе (Гастон Галиффё — француз генералы, 1871 нче елда Париж Коммунасын җимереп, коммунарларны җәзалаучы ин явыз палачларның берсе.) Риволь урамына картечь сиптергәндә, ай-һай, кызу булган иде! Их, ничаклы алтыны бар иде бит Франциянең! Тыңлый белсәң, мондагы һәрбер таш үткәндәге бөек эшләрне сөйләр иде. Менә шушындый бер шәһәрне, ходай белсен ни рәвешле, диңгез аръягыннан килгән аждаһа Роллинг үз кулына алсын, имеш! Хәзер инде рәтле-юньле буржуага, кармак салып, башны аска иеп утырудан гайре берни эшләр хәл юк... И-һи-һи! Ай-һай-һай!.. +Челемендәге каты тәмәкесен тартып бетергәннән соң Вольф: +— Эшләр болайрак тора, — диде. — Германиядәге анилин компаниясе — американнар белән бертөрле килешүгә дә бармаучы бердәнбер компания. Дәүләт үзе аңа егерме сигез миллион марка ярдәм биргән. Бүгенге көндә Роллинг шуны аяктан егарга маташа. +— Бәяләрне төшерү юлы беләнме? — дип сорап куйды Хлынов. +— Шушы айның егерме сигезенә коточкыч зур суммага анилин акцияләрен сата. +— Бу бик әһәмиятле мәгълүмат ич, Вольф. +— Болай булгач эзенә төштек дигән сүз. Акцияләрнең бәясе бер генә пфенниг төшмәсә дә, Роллинг уенны отып чыгачагына ышана ахрысы... Бүген егермесе... Аның бердәнбер таянычы нәрсә икәнен сизәсезме? +— Әзерләнеп җиткәннәр микәнни инде болай булгач? +— Аппаратны көйләгән булырга тиешләр. +— Анилин компаниясенең заводлары кая урнашкан соң? +— Рейн буена, Н. шәһәре тирәсенә. Анилинны җиңгән очракта, Роллинг Европадагы бөтен промышленностьны үз кулына ала дигән сүз. Катастрофага һич юл куярга ярамый. Германия анилинын саклап алып калу безнең өскә төшә. Буласы булыр инде, анысын аңлыйм да мин аның. Америка хәтле Американы без икәү генә туктатып кала алмабыз. Шулай да кем белгән, тарихта азмыни көтелмәгән хәлләр? +— Нәрсә, революция кебегрәкме? +— Бәлкем, шулай дадыр. +Хлынов аңа гаҗәпсенү белән карап куйды. Вольфның күзләре түм-түгәрәк, сап-сары, уп-усал иде. +— Вольф, буржуа бит Европаны коткару эше белән маташмаячак. +— Анысын беләм. +— Шулай укмыни? +— Бу юлы йөрүемдә күрмәгән нәрсәм калмады... Буржуаның французы да, немецы да, инглизе дә, итальяны да иске дөньяны, күз йомып, оятсыз рәвештә сатып ята. Культураның соңы аукционга барып тоташты! +Вольфның чырае кызарганнан-кызара барды. +— Властьларга мөрәҗәгать итеп карадым, хәвеф килүен әйттем, Гаринны эзләшүләрен үтендем... Коточкыч сүзләр сөйләдем... Көлделәр генә. Ник чәнчелеп китмиләр шунда!.. Тик мин бер башлаган эшне ярты юлда ташлый торганнардан түгел. +— Вольф, сез соң Рейнда ниләр белә алдыгыз? +— Ниләр белдемме?.. Анилин компаниясе Германия хөкүмәтеннән искиткеч зур хәрби заказлар алган. Анилин компаниясе заводларында хәзер эшнең иң четерекле чагы: биш йөз тонналап тетрил шунда тупланган. +Хлынов утырган җиреннән сикереп торды. Таянган таягы сыгылып куйды. Аннары яңадан урынына утырды. +— Эшчеләр яши торган шәһәрләрне әлеге шул каһәр төшкән заводлардан ераграк итәргә кирәк, дигән фикер газетага үтеп кергән. Анилин компаниясе заводларында ким дигәндә илле мең кеше эшли... Мәкаләне бастырган газетага штраф салганнар... Шул Роллинг кулы уйный инде... +— Вольф, безгә бер көнебезне дә әрәм итәргә ярамый. +— Мин инде бүгенгә үк, сәгать унбердәгегә билетлар алырга булдым. +— Н.га барабызмы? +— Гаринның эзенә шунда гына төшә алырбыздыр. +— Ә мин менә нинди нәрсә таптым. — Хлынов кесәленнән газета кисәкләре чыгарды. — Өченче көнне Шельфа янына барган идем... Ул миңа үзенең ничегрәк фикер йөртүен сөйләп бирде: Роллинг белән Гарин үзара Хәбәрләшеп торырга тиешләр... +— һичшиксез. Көн саен. +— Сез ничек уйлыйсыз, Вольф, почта аркылы хәбәрләшәләрме, әллә телеграф беләнме? +— Һич алай түгел. Бернинди эз калдырмаска тырышачаклар. +— Алайса радиодан инде? +— Бөтен Европага ишеттерепме?.. Юк, булмас... +— Өченче кеше аркылымы? +— Юк, алай да түгел... Төшендем, — диде Вольф, — баш бар икән Шельгагызда. Кая, бирегез әле... +Ул газета хәбәрләрен тез өстенә җәеп салды да кызыл карандаш белән сызылган юлларны укырга тотынды: +"Бөтен игътибарыгызны анилинга юнәлдерегез". — "Керешәм". "Урын таптым". +— "Урын таптым", — диде Вольф пышылдап кына, — монысы Н. янындагы кечерәк кенә Е. шәһәре газетасында басылган. "Борчылам, көнен билгеләгез". — "Договорга кул куйганнан соң утыз бишне санагыз..." Шулардан башка кеше түгел. Фонтенеблода үткән айның егерме өчендә төнлә белән договорга кул куялар. Шуңа утыз бишне кушсаң — егерме сигезе килә дә чыга. Шул ук көнне анилин акцияләрен сатудан туктыйлар... +— Бусын карагыз әле, Вольф... "Нинди чаралар күрдегез?" — дип Гарин К. шәһәреннән сорау бирә. Икенче көнне Париж газетасында Роллингның җавабы игълан ителә: "Яхта әзер. Өченче тәүлек башында килеп җитә. Радиодан хәбәр итәрбез". Ә менә дүрт кенә көн элек Роллинг нәрсә белән кызыксына: "Уты күренмәсме?" Гарин аңа җавап бирә: "Әйләнә-тирәдә бушлык. Арасы биш километр", — ди. +— Икенче төрле әйткәндә, аппаратны Гарин тау башына урнаштырган. Шунсыз биш километрга нур җибәреп булмый. Карагыз әле, Хлынов, безнең вакыт ягы кысан икән ич. Заводларны уртада калдырып, биш километрны радиус итеп алабыз икән, безгә шул тирәдә утыз биш километр араны айкарга туры киләчәк. Берәр төрле әмерегез булырмы? +— Юк. Шельгага шалтыратырга тора идем әле. Аңардан кичәге, бүгенге газета хәбәрләрен аласым бар. +Вольф урыныннан кузгалды. Кием эчендә аның мускуллары ташып торганы сизелә иде. Хлынов сулъяк ярдагы берәр кафедан шалтыратмакчы булды. Вольф-ның күпер аша атлыгып чыгуын күреп калган берәү — сугыш алган якыннары өчен түккән күз яшенә чылатып бетергән шакшы пиджак, тузанлы эшләпә кигән, чеби шикелле нечкә муенлы бөкшәйгән бер карт, башын селкеп: +— О-о! Чит ил бәндәләре... Кесәдә акча барында алар үз өйләрендәгечә этешәләр, төртешәләр, тыз-быз йөгерешәләр... О-о... кыргый халык!.. +Кафега кергәч, Вольф цинк прилавка янына баскан көе сода кушкан газлы су эчте. Ул телефон будкасыннан Хлыновның аркасын күреп торды: менә аның җилкәсе җыерылып өскә күтәрелде, ул трубкага кереп китәргә теләгәндәй булды; сынын турайтып, будкадан чыкты; кыяфәте тыныч булса да, битенә маска кигән төсле, чырае ап-ак иде. +— Бүген төнлә белән. Шельга юкка чыккан. Эзләргә керешкәннәр... Больницадан шулай хәбәр иттеләр. Башына җиткәннәрдер инде... +Ике йөз елдан бирле яна-яна тәмам төтәсләп беткән учакта коры чыбык-чабык чытырдый; колбаса һәм окорок ыслый торган дәү-дәү ыргаклар тутыккан; учакның ян якларында таштан чүкеп эшләнгән әүлия сурәте — аларның берсенә Гаринның аксыл эшләпәсе, икенчесенә катып беткән офицер картузы эленгән. Учак яктысында Дүртәү утыра. Алларында кәрзинле дәү шешә, стаканнарында аракы. +Кешеләрнең икесе шәһәрчә киенгән: берсе таза гәүдәле, киң битле, кып-кыска чәчле; икенчесе озынча усал йөзле. Өченчесе — шушы ферманың хуҗасы генерал Субботин, ул үз кухнясында барган киңәшмәдә җиңнәрен сызганган шакшы киндер күлмәктән утыра. Шоп-шома итеп кырылган башының тиресе әледән-әле кыймылдап куя, мыегы тырпайган, йөзе аракыдан кып-кызыл булган. +Дүртенчесе — Гарин. Аның өстендә туристлар костюмы. Ул стакан кырыен бармагы белән гамьсез генә сыйпаштыргалап: +— Сез әйткәннәр бар да яхшы... — диде. — Шулай да Мин үземнең әсиремә, гәрчә ул большевик булса да, тырнак белән дә чиертмәвегезне шарт итеп куям. Көнгә өч тапкыр ашатырга, аракы, яшелчә, җимеш бирергә... Бер атнадан соң мин аны алып китәм... Бельгия чигеме әле бу?.. +Озынча йөзле кеше тиз-тиз генә алгарак авышып: +— Автомобиль белән кырык-илле минутлык юл, — диде. +— Бер генә җан иясе дә белмәс... Генерал әфәнде, офицер әфәнделәр, — диде Гарин көлемсерәп, — мин сезнең дворяннар икәнегезне, шәһит киткән императорга тугрылыклы булуыгызны, хәзерге вакытта исә фәкать бөек идеяне күздә тотып кына эш итүегезне бик яхшы аңлыйм... Югыйсә, һич тә сездән ярдәм сорап мөрәҗәгать итмәгән булыр идем... +Генерал, баш тиресен кыймылдатып, карлыккан тавыш белән: +— Без һәммәбез дә җәмгыять әһелләре, сөйләп торасы да юк, — диде. +— Шартымны кабатлап әйтәм: әсирне ашатып-эчереп асраган өчен көненә мең франк түлим. Ризамы шуңа? +Генерал кызарынган күзе белән иптәшләренә карап алды. Киң битлесе тешләрен агартты, озынча битлесе түбән карады. +— Оныта язганмын, әфәнделәр, гафу кыласыз, — диде Гарин, — әҗерен биреп куйыйм... +Ул, арт кесәсеннән меңәр франклы билетлар төргәген чыгарып, юеш өстәлгә ыргытты. +— Рәхим итәсез... +Генерал тамак кырып алды, төргәкне үзенә таба тартты, әйләндереп-тулгандырып караганнан соң корсагына сөртте дә борын тишекләрендәге йоннарны тырпайтып мышный-мышный санарга кереште. Иптәшләре исә аңар ак елышты, күзләре ялт-йолт килде. +Гарин утырган җиреннән кубып: +— Әсирне алып керегез, — диде. +Шельганың күзе яулык белән бәйләнгән. Иңендә шоферлар кия торган күн пальто. Учак җылысын сизде бугай — тез буыннары дерелдәп китте. Гарин аңа артсыз утыргыч куйды. Шельга утырды, гипслы кулы тез өстенә салынып төште. +Генерал белән офицерларның күз карашыннан: ымладың исә хәзер аны өзгәләп ташларга әзер икәннәре аермачык аңлашылды. Ләкин Гарин аларга ымламады. Шельганың тезенә суккалап, ул көләч йөз белән: +— Монда сез бер нәрсәгә дә мохтаҗ булмассыз, — диде. — Сез монда затлы кешеләр кулында каласыз, аларга мин яхшы түләдем. Берничә көннән килеп алырмын. Иптәш Шельга, качмаска, тавышланмаска, полицияне шикләндермәскә вәгъдә бирегез. +Шельга түбән иелгән башын чайкады. Гарин аңа таба иелде: +— Югыйсә яшәү шартларыгызның бик үк уңайлы булмавы бар... Вәгъдәме? +Шельга басынкы тавыш белән ашыкмыйча гына: +— Коммунист буларак сүз бирәм... — дигән иде, генералның такыр башындагы тиресе колакларына таба җәелде, офицерлар ялт-йолт бер-беренә каранып, зәһәр көлемсерәп куйдылар. — Коммунист буларак сүз бирәм — сезне җае чыгу белән үтерәчәкмен, Гарин... Сезнең кулдан аппаратны тартып алып Мәскәүгә кайтарырга сүз бирәм... Егерме сигезендә... +Гарин аңа әйтеп бетерергә ирек бирмәде, бугазына килеп ябышты. +— Җитәр!.. Тинтәк!.. Шашкан!.. +Тегеләргә таба борылып, шундук боерык та биреп өлгерде: +— Офицер әфәнделәр, кисәтеп куям, бу бик тә куркыныч адәм: аның башына җүләр фикерләр килә... +Генерал исә калын тавышы белән: +— Нәүрәптә асраудан да яхшысы булмас дип әйттем ич, — диде. — Алып китегез әсирне... +Гарин башын селекте. Офицерлар Шельганы култыклап алдылар да ян ишектән аракы нәүрәбенә өстерәделәр. Гарин кулына шоферлар перчаткасын киеп куйды. +— Егерме тугызына каршы төндә килеп җитәрмен. Утызында сез, галиҗәнап, куян үрчетү мәшәкатеннән арынырсыз, трансатлантик пароходына беренче класс каютасы алып, Нью-Йоркның Бишенче авенюсында типтереп яшәрсез. +— Бу мөртәткә берәр төрле документ-мазар калдырсагыз иде, — дип куйды генерал. +— Менә шуннан сайлап алыгыз. +Гарин кесәсеннән аркылы-торкылы бәйләнгән бер төргәк чыгарды. Ул аларны Фонтенеблода Шельга кесәсеннән чәлдергән, ә чишеп карарга вакыт тимәгән иде. +— Монда миңа дигән паспортлар бугай. Кайгыртучанлык күрсәткән... Менә тотыгыз, галиҗәнап... +Гарин бер паспортны өстәлгә ыргытты да бумажникны актаруын дәвам итте, нәрсәгәдер күзе төшеп, лампа янына китте. Аның кашы җыерылды. +— Каһәрем! —диде дә Шельганы алып кереп киткән ишеккә атылды. +Шельга таш идәнгә салынган матрацта ята иде. Сукыр лампадан төшкән яктыда көймәле нәүрәп, андагы буш мичкәләр, пәрәвезләр күренә иде. Гарин бераз вакыт күз йөртеп кенә Шельганы эзләде. Иренен тешләштергәләп, аның каршында басып торды. +— Мин кызып киткәнмен, ачуланмагыз инде, Шельга. Ничек тә уртак тел табарбыз, дип ышанам. Килешербез шикелле. +— Чамалап карагыз. +Әле ун минут элек кенә Гарин болай сөйләшми иде, хәзер ул бик астыртын эш йөртә. Шельга сагая калды. Әмма бу төн эчендә күргәннәре, йоклата торган газдан әле дә булса башының шаулап торуы, кулының әрнүе аның илтифатын киметә төште. Гарин матрацка утырды. Папирос көйрәтеп җибәрде. Аның йөзендә уйчанлык, бөтен кыяфәтендә күркәмлек, теләктәшлек чагыла иде. +Шельга башы сызлаганга чыраен сытып: +"Нәрсә кирәк икән бу дәҗҗалга? Нәрсә кирәк икән?" — дип уйлады. +Гарин, тезен кочаклаган хәлдә папиросын пыскытапыскыта, көймәле түшәмгә төбәлде. +— Болай бит ул, Шельга, сезгә иң әүвәл минем бервакытта да ялган сөйләмәвемне белеп торырга кирәк булыр... Моның сәбәбе, ихтимал, кешеләргә нәфрәт белән караудан да киләдер, ләкин эш анда түгел. Эшләр болайрак тора: миллиардлар хуҗасы Роллинг миңа билгеле бер вакытка хәтле генә кирәк... Минем дә Роллингка кирәгем шул чаклы гына... Тинтәгрәк булуына да карамастан, ул моңа төшенде шикелле... Роллинг бирегә Европаны колония итү максаты белән килгән. Шуңарга ирешә алмый икән, Америкада миллиардлары яначак. Роллингның максаты — мөгезсез сыер кебек алга бару, сөзү, таптау. Сукыр бер тиенлек тә фантазиясе юк. Аның башын ватарлык бер генә стена бар, ул да булса Советлар Россиясе. Ул моны яхшы аңлый, шуңа күрә бөтен ярсуы сезнең кадерле ватаныгызга каршы юнәлдерелгән... Мин үземне руска санамыйм, космополит мин, — дип тә өстәде Гарин. +Шельга мыскыллы елмаеп: +— Әлбәттә, шулай, — диде. +— Ике арадагы мөнәсәбәтләр мондый: билгеле бер вакытка хәтле бергә эшлибез... +— Егерме сигезенә чаклы... +Гарин ялт кына Шельгага карап алды, аның күзләрендә шаян очкыннар чагылды. +— Газеталардан исәпләп чыгардыгызмы сез моны? +— Бәлки, шулай дадыр... +— Ярый, шулай да булсын диик. Егерме сигезеннән соң без бер-беребезнең бугазына ябышырга тиешбез... Роллинг җиңеп чыккан очракта Советлар Россиясенә икеләтә кыенга киләчәк: минем аппаратны кулына төшерсә, аның белән көрәшүе авырлаша... Сезнең бер атна буена менә биредә, үрмәкүчләр арасында ятуыгыз минем җиңүемә әйтеп бетергесез зур ярдәм китерәчәк. +Шельга күзен йомды. Гарин аның аяк очында папиросын тиз-тиз суырып утыра иде. +— Минем ризалык бирүемнең сезгә хаҗәте юк, — дип куйды Шельга. — Ризалык бирсәм-бирмәсәм дә, сез барыбер монда җаныгыз теләгәнчә яткыра аласыз. Турысын әйтегез инде, нәрсә кирәк булды?.. +— Күптән шулай диләр аны... Югыйсә, коммунист буларак сүз бирәм, имеш... Иллә мәгәр, баягынак ачуымны чыгардыгыз, хәтеремне калдырдыгыз. Хәзер төшенә башладыгыз шикелле. Дошманлыкка без дошманнар, анысы дөрес... Ләкин бит без бергә эшләргә тиешбез... Сезнең күзлектән караганда, мин бер бозык тип, индивидуалист кына... Мин, Петр Петрович Гарин, аллаһе тәгаләгә инанып, даһи акылым белән — авыз армагыз, Шельга, — нәкъ шулай, үземнең дә котымны ала торган дәрт белән, миндәге комсызлык, аумакайлык белән кешелек дөньясына — нәкъ шулай, үземне кешелек дөньясына каршы куям. +— Бу чаклы хәшәрәт булырсыз икән!.. +— Нәкъ үзе! Өстенә бастыгыз. Мин хәтәр дә нәфесле кеше: яраса, гомеремнең һәр секундын назланып уздырыр идем. Әнә шул кыйммәтле секундларым әрәм китмәсен өчен дә инде тизрәк Роллинг белән алыш-бирешне өзмәкче булам. Сез анда Россиягездә материалистик идея хакына көрәшәсез. Минем бертөрле дә идеям юк — аңлы рәвештә, дин кушканча, һәртөрле идеягә нәфрәт белән карыйм. Минем максатым, — ялыктырмас өчен сезгә барын да сөйләп тормыйм, — үзем өчен гаҗәеп рәхәт тормыш булдыру — Шәрыкның Семирамида бакчалары ише гүзәл җәннәтләреннән уздырып җибәрү. Бөтен фән, индустрия, сәнгать миңа хезмәт итәчәк. Шельга, сез минем үзегез өчен фантастик кара көч кенә икәнлегемне аңлыйсыз булыр. Роллинг исә бүгенге көндә үк куркыныч, дәһшәтле көч. Димәк, Роллингны сытканчыга кадәр без бергә-бергә барырга тиешбез. Артыгын сорамыйм да. +Шельга теш арасыннан гына: +— Миннән нинди ярдәм көтәсез соң? — дип сорап куйды. +— Миңа сезнең диңгездә сәяхәт итеп кайтуыгыз кирәк. +— Ягъни мәсәлән, сез мине әсирлектә калдырырга ниятлисез? +— Әйе шул. +— Диңгезгә алып барганда полицейскийга кычкырмас өчен миңа нәрсә бирмәкче буласыз инде? +— Суммасын үзегез әйтегез. +— Бернинди сумма да кирәк түгел. +— Оста, — диде Гарин, матрацка утырган җирендә борылып куйды. — Минем аппаратның моделе бәрабәренә ризамы соң? — Шельга ешрак сулый башлады. — Ышанмыйсызмы? Алдашыр, бирмәс, дисезме? Уйлап карагыз әле — алдармынмы, юкмы? — Шельга иңбашын җыерып куйды. — Шул шул менә... Аппаратның идеясе чамасыз беркатлы... Ничек кенә теләсәм дә мин аны әллә ни озак сер итеп саклый алмаячакмын. Бөек ачышларның язмышы шундый инде. Егерме сигезеннән сон инфракызыл нурларның нинди көчкә ия булуын барлык газеталар язып чыгачак. Шуннан соң ярты ел вакыт эчендә немецлар — нәкъ менә немецлар — шундый ук аппарат эшләп чыгарачаклар. Миңа жәл түгел, модельне тотасыз да Советлар Россиясенә алып кайтасыз... +Аннары ни бит әле, сезнең паспортларыгыз, кәгазьләрегез миндә бит әле... Мәгез, миңа бүтән кирәк түгел... Актарынган өчен гафу итәсез. Шулай кызыксына торган гадәтем бар... Бу нинди малай тагы? +Шельга, башы авыртуга да карамастан, Гаринны нәүрәпкә төшергән мәсьәләгә якынлашуларын сизенеп шундук җавап та кайтарды: +— Бер урам малае шунда. +— Карточканың артына узган айның уникесе дип язылган. Димәк, сез монда килер алдыннан гына бу малайны рәсемгә төшергәнегез?.. Миңа күрсәтер өчен алып килгәнсез бит? Ленинградта берәрсенә күрсәтмәдегезме соң? +— Юк, — диде Шельга теш арасыннан гына. +— Ә малайны кая илттегез? Әһә, күрмәгән идем, исеме дә язылган икән: Иван Гусев. Ишкәкчеләр клубының террасасында төшердегезме? Таныш урыннар, әллә каян таныла... Малай ниләр сөйләде соң? Манцев исән диме? +— Исән, ди. +— Эзләгән нәрсәсен тапкан микән соң? +— Тапкан, ди, бугай. +— Андук шулай булыр дигән идем аны. +Гарин дөрес уйлаган. Шельганың башы бертөрле ялганны да сыйдырмый — җирәнеп караудан тыш әле тагын уенда һәм көрәштә алдашуны бичаралык дип саный иде. Бер минуттан Гарин ишкәкчеләр клубына Иванның ни рәвешле килеп эләгүен, Манцев турында аның ниләр сөйләвен — һәммәсен дә белә иде инде. +Гарин урыныннан купты, күңелле генә итеп кулларын угалады: +— Егерме тугызында төнлә белән бергә-бергә автомобильгә утырып юлга кузгалсак, аппарат моделен дә үзебез белән алсак, аны вакытлыча яшереп торыр өчен урынны үзегез сайласагыз — шул гарантия җитәме сезгә? Ризамы? +— Риза. +— Минем башыма җитәргә маташмассызмы? +— Юк әле хәзергә. +— Биредә чамасыз юеш, мин сезне өскә менгезергә кушармын. Сәламәтләнегез, туйганчы ашагыз, эчегез. +Гарин күз кысты да чыгып югалды. +— Исем-фамилиягез ничек? +— Кульневский полк ротмистры Александр Иванович Волшин, — дип җавап кайтарды киң битле офицер, Гарин каршысында үрә катып. +— Нәрсә хисабына яшисез? +— Генерал Субботинда көнлекче булып куян үрчетәм — көненә егерме су түли, ашау-эчү аннан. Шофер идем мин, акчаны да ярыйсы гына төшерә идем. Полкташларым монархистлар съездына делегат итеп барырга димләделәр. Беренче утырышта ук кызып китеп полковник Шерстобитовның танавына тондырдым. Съезддан сөрделәр, эштән кудылар. +— Хәвефле хезмәт тәкъдим итәм. Зур гонорар бәрабәренә. Ризамы? +— Риза! +— Парижга барырсыз. Рекомендация алырсыз. Эшкә урнашырсыз. Мандат белән кәгазьләрне эләктергәннән соң Ленинградка китеп, анда менә шушы фотографиядәге малайны эзләп табарсыз... +Биш көн үтеп китә. Рейн буендагы мәшһүр анилин компаниясе заводлары янындагы яшел үзәнгә урнашкан кечерәк кенә К. шәһәре тыныч кына яши бирә. +Тап-тар тротуарлы бормалы урамнарда иртәнге якта мәктәп балаларының агач башмаклары шакылдый, эшчеләрнең саллы адымнары ишетелә, хатыннар исә бала арбаларын елга буенарак, юкәләр ышыгынарак алып китәләр... Парикмахерскаядан киндер жилет кигән парикмахер чыгып, тротуарга ике аерлы баскыч куя. Өйрәнчек малай, шул баскычка менеп, штангага эленгән вывесканы—ансыз да ялтырап торган җиз таз белән ак ат койрыгын чистартырга тотына. Кафеда көзгеле тәрәзәләрне сөртәләр. Буш сыра мичкәләре төягән иләмсез зур тәгәрмәчле арба дыңгырдап уза. +Әйбәтләп себерелгән бу иске пөхтә шәһәрдә көндезләрен тыныч—шакмаклы плиталар түшәлгән урамнарга кояш үзенең нурларын койган чакта тыптын була; ә инде кояш баегач, заводлардан кайтучы эшчеләрнең салмак сөйләшүләре белән җанланып китә, кафеларда утлар кабына, әллә кайчангы кыска плащын кигән фонарьчы карт агач башмагын лышкылдатып фонарь кабызырга кузгала. +Базардан кәрзиннәр тоткан эшче һәм бюргер хатыннары кайта. Элекләре ул кәрзиннәргә Снайдере (Франс Снайдере (1579—1657) — атаклы фламанд, художнигы, Рубенсның дусты һәм шәкерте. Аның натюрмортлары бөтен дөньяда шөһрәт казанган.) натюрмортларындагыдай җиләге-җимеше, яшелчәсефәләне, тавыгы-мазары салынган була иде. Хәзер исә берничә бәрәңге, бер бәйләм суган, гәрәңкә, кечерәк кенә ипи кисәге салганнар. +Сәер инде. Дүрт йөз ел буена Германия коточкыч баеган. Илнең уллары данга күмелгән. Герман халкының күгелҗем күзендә өмет балкыган. Башларын артка ташлап эчкән чакта сары сакалларыннан күпме сыра аккан. Ничә биллион киловатт кеше көче түгелгән... +Шулар һәммәсе дә әрәм киткән. Бәләкәй генә кухняларда бизәкле шома такта өстендә юклы-барлы суган ята, ачка интеккән хатыннарның күзләрендә сагыш чагыла. +Вольф белән Хлынов дугаланып торган күперне үтеп, юкәләр астындагы таш юлдан шәһәргә менеп киләләр иде. Аяк киемнәре чат тузан, пиджакларын беләкләренә салганнар, маңгайларына тир бәреп чыккан. +Кояш тәбәнәк кенә таулар артына күмелеп барган чак иде. Алтынсу кичке шәфәкътә анилин компаниясенең морҗаларыннан төтен дә күренә. Компаниянең тау итәкләренә утырган биналары, амбарлары, тимер юл тармаклары шәһәргә тоташа язган. +— Әнә тегендә, — диде Вольф шәфәкътә кызгылтсуланып утырган кыялар ягына күрсәтеп. — Заводларны утка тоту өчен иң җайлы урын эзләргә туры килсә, мин үзем шул урынны сайлар идем. +— Ярый, шулай да булсын ди, Вольф. Ләкин безнең бит нибары өч көнебез калды... +— Калса ни, көньяктан хәвеф янамый — чамасыз ерак. Төньяк белән көнчыгыш секторларын айкап чыктык. Шулай булгач, ул өч көн җитә дә яза. +Хлынов төньякта зәңгәрсуланып утырган урманлы таулар ягына борылып карады. Араларында караңгы күләгәләр ята. Ул якта инде биш көн һәм биш төн эчендә, заводларга каратып салынган берәр төрле дача яки барак ише берәр нәрсә очратмабызмы, дип актарынмаган уйсулыкны калдырмадылар. +Биш тәүлек буена алар чишенмәделәр, төн уртасында кая эләкте шунда черем итеп алгаладылар. Аяклары авыртуны тоймый башлады. Ташлы юллардан, сукмаклардан, чокыр һәм коймалар аша алар шәһәр тирәсендә йөри-йөри йөз чакрымлап җир узганнардыр. Ләкин Гаринның эзе дә, исе дә юк. Очратып сораган крестьяннар, фермерлар, дача хезмәтчеләре, урман каравылчылары юньле җавап бирә алмадылар. +— Бу тирәдә читтән килгән кеше заты күренми, ә бу якныкылар һәркайсы таныш, — диделәр. +Иң кыены — көнбатыш сектор гына калды. Картада ул бүлектә җәяүле юлы барып тоташа торган, текә тау иңсәсендә яткан тигезлектәге мәшһүр хәрабәләр — "Бәйдәге скелет" замогының калдыклары һәм шулар белән янәшә генә "Бәйдәге скелетка" дигән сыраханә күрсәтелгән иде. +Хәрабәләрдә чыннан да җир асты өлеше сакланган, анда тимер рәшәткә артында күгәргән чылбырлар белән бәйләнгән дәү генә бер кеше скелеты да бар. Аның сурәте ясалган открыткалар, сыра кружкалары, пычаклар сатыла иде. Егерме пфенниг түләсәң — шул скелет янында рәсемгә төшеп, ул рәсемне танышларыңамы, сөйгән кызыңамы җибәрә аласың. Якшәмбе көннәрендә хәрабәләргә ял итүче халык ябырыла, сыраханә яхшы гына акча төшерә иде. Чит ил кунаклары да булгалый иде. +Әмма сугыштан соң ул мәшһүр скелет белән кызыксынмый башладылар. Бөлгенлеккә төшкән обывательләр хәзер инде бәйрәм көннәрендә текә тауга менәргә иренәләр — бутерброд белән шешәле сыра алып, тарихи урыннардан читтәрәк, елга буенда, юкәләр астында ятуны артыграк саныйлар. Атналар буе адәм заты күренмәгәч, сыраханә хуҗасы хәрабәләрне дә юньләп карый алмый. Урта гасырлардан калган скелет күз урынындагы караңгы чокырлар белән тик алдындагы яшел үзәнгә — кайчандыр үзенең язмышы хәл ителгән, шушы замокның хуҗасы ат өстеннән бәреп төшергән җиргә, кирка манараларындагы әтәчләргә, завод морҗаларына — дөнья күләмендә яман газ, тетрил ише иблис фабрикатлары хәстәрләп, тарихи хатирәләргә, скелет рәсеме төшерелгән открыткаларга һәм гомумән тормышка шәһәр халкының күңелен суыткан төшләргә текәлеп карап утыра. +Вольф белән Хлынов әнә шул тирәгә юнәлделәр. Тамак туйдыру нияте белән алар шәһәр мәйданындагы кафега сугылдылар, шунда бу тирәләрнең картасын озаклап өйрәнделәр, кельнердан сораштырдылар. +Үзәннең көнбатыш өлешендә хәрабәләр белән сыраханәдән тыш әле тагын игътибарга лаек бер нәрсә бар икән — соңгы елларда бөлгенлеккә төшкән язу машиналары фабрикантының вилласы. Ул вилла тауның көнбатыш ягында утырганга шәһәрдән бөтенләй күренми. Фабрикант үзе шунда бер ялгызы чыкмый-нитми ята икән. +Таң алдыннан тулган ай калыкты. Моңарчы мәгънәсез ташлар өеме, кыялар булып күренгән нәрсәләр ай яктысында аермачык төс алды; исән калган таш баганалардан тонык кына күләгә төште; кәкре-бөкре куаклар үскән, кара бөрлегән баскан крепость диварының калдыгы түбәнгә, чокырга таба сузылды; замокның иң борынгы өлешен тәшкил иткән, әле норманнар заманында ук төзелгән, открыткаларда "Җәзалау манарасы" исемендә йөргән дүрткел манара калкып чыкты. +Ул манарага көнчыгыштан кирпеч гөмбәз килеп тоташа: борынгы манара белән кешеләр яши торган замок арасына аларны бергә тоташтырган галерея салынган булса кирәк. Хәзер галереяның нигезе генә калган, ә инде колонна кисәкләре, чуер ташлар кайсы кайда чәчелеп ята. Манараның нигез өлешендә, көймәле дүрткел астындагы чокырда исә "Бәйдәге скелет" утыра. +Терсәкләре белән рәшәткәгә таянып Вольф озаклап шуңарга карап торды, аннары Хлынов ягына борылды. +— Монда карагыз әле, — диде. +Әллә кайда түбәндә ай яктысында томан сарган үлән җәйрәп ята. Куе агачлар арасыннан көмешсу тәңкәдәй елга ялтырый. Шәһәр уенчык шикелле булып күренә. Бер генә тәрәзәдә дә ут юк. Шәһәрнең сул канатында исә анилин компаниясенең йөзләрчә утлары балкый. Бүрек-бүрек булып аксыл төтен күтәрелә, морҗалардан алсу ялкын телләре сузыла. Паровоз сызгыртканы һәм ниндидер гөрелте ишетелә. +— Дөрес әйткәнмен икән, — диде Вольф, — шушыннан гына җибәрергә мөмкин ул нурны. Күрегез әнә тегесе — чимал складлары; тегесе, туфрак өеме артында — ярым фабрикат складлары, алары бөтенләй ачык; тегендәрәк исә — күкерт кислотасын русларча күкерт колчеданыннан эшләп чыгару биналары; читтәрәк утырган түгәрәк түбәләр астында — анилин ише тиктомалга шартлый торган матдәләр эшләнә. +— Шулай да булсын ди, Вольф. Аппаратны Гарин егерме сигезенә каршы төндә генә китереп куярга уйласа да, хәстәрлек алып барадыр лабаса. +— Хәрабәләрне тикшерергә кирәк. Мин үзем манарага менәм, сез диварларны күздән кичерегез... Бу скелет утырган урыннан да җайлырагын табуы кыен. +— Сәгать җидедә сыраханәдә очрашабыз. +— Булды гына. +Сәгать сигезенчегә киткәндә, Вольф белән Хлынов "Бәйдәге скелетка" сыраханәсенең такта верандасында сөт эчеп утыралар иде. Төне буе эзләүнең бер төрле дә нәтиҗәсе булмады. Хәзер инде чигәләренә таянып сүзсез генә утыралар. Бу арада алар бер-берсен тәмам өйрәнеп җиттеләр, ни уйлаганнарын сүзсез дә аңлыйлар иде. Хискә бирелүчән һәм үз-үзенә ышанып җитмәүчән кеше буларак, Хлынов үзләрен Париждан бирегә, менә шушы тыныч җирләргә китереп чыгарган сәбәпләрне яңадан тикшерергә тотына иде. Нәрсәгә таянып мондый карарны кабул иттеләр соң әле алар? Газетадагы ике-өч юлга алданып лабаса. +— Алдандык бугай, Вольф. +Моңа каршы Вольф: +— Кешенең акылы камил түгел түгелен, тик шулай да аңар шикләнеп караганчы, аңа таянып эш иткәнен мәгъкульрәк, — дип җавап кайтарды. — Әгәр инде без бернәрсә дә таба алмасак, Гаринның иблис оясы бөтенләй булмаса, аллага шөкер. Без үз бурычыбызны үтәдек дигән сүз. +Кельнер өстәлгә йомырка тәбәсе, ике кружка сыра китереп куйды. Хуҗа үзе дә килеп җитте: анысы юантык гәүдәле, кып-кызыл чырайлы адәм иде. +— Хәерле иртә, әфәнделәрем! — диде дә ул, үпкәсен сызгыртып, кайгыртучан кыяфәт белән кунакларының тамак туйдыруларын көтеп утырды. Аннары чыктан ялтырап, күгелҗемләнеп күренгән үзән ягына кулын сузды да сөйләп алып китте соң: — Егерме елдан бирле күзәтеп киләм... Мин сезгә нәрсә әйтә алам, хөрмәтле әфәнделәрем: барысы да бетүгә табан бара... Мобилизациясен дә күрдем. Әнә теге юлдан гаскәр үтте. Бер дигән герман колонналары иде алар. — Хуҗа симез бармагын баш өстенә күтәрде. — Канатлы шлемнар кигән дәһшәтле, мәгърур баһадирлар, Тацит мактаган Зигфридлар иде алар. Кельнер, әфәнделәргә янә дә ике кружка сыра китерегез. Ундүртенче елда зигфридлар җир шарын буйсындырырга киттеләр. Аларның калканнары гына юк иде кулларында; Германиядә борынборыннан килгән бер гадәтне сез хәтерлисез микән: тавыш дәһшәтлерәк чыксын өчен, кычкырган чагында калканны авыз турысына китергәннәр. Әйе, ат өстендә нык утырган кавалеристларның сыртын күрдем мин... Нәрсә булды, дип сорыйсым килә минем. Әллә инде без канлы көрәштә һәлак була белми башладыкмы? Гаскәрләрнең кирегә табан агылуын да күрдем мин. Кавалеристлар әле һаман иярдә нык утыралар иде, шайтан алгырысы... Сугыш кырында җиңелмәгән бит германнар. Аларны үз өйләренә кайткач, йоклап яткан чакларында бунап ташлаганнар... +Хуҗа кунаклар өстеннән үзенең акай күзләрен йөртеп алды да хәрабәләр ягына борылды. Аның йөзе кирпеч төсенә керде. Ул ашыкмыйча гына кесәсеннән бер бәйләм открытка чыгарды, шуның белән шапылдатып учына китереп сукты. +— Сез шәһәрдә булдыгызмы, дип сорыйм мин. Күрдегезме анда биш ярым футтан озынрак ичмаса берәр немецны? Ә инде пролетарийлар заводтан кайткан чакта ичмаса берсенең "Дойчланд" дигән сүзне авыз ачып әйтергә җөрьәт иткәнен бармы ишеткәнегез? Ә менә "социализм" сүзе сыра эчкәндә дә телләреннән төшми әлеге пролетарийларның. +Хуҗа оста гына ыргыткан иде, открыткалар өстәл өстенә җилпәзә ясап килеп төштеләр. Бу открыткаларга һаман шул скелет — я ул канатлы шлем кигән герман белән, я булмаса хәрби киемнәр кигән, мылтыклар аскан ундүртенче елгы сугышчы белән бергә төшерелгән иде. +— Берсе егерме биш пфенниг, унысы ике йөз илле пфенниг тора, — диде хуҗа йөзен чытып, эре генә. — Шуннан да арзанын таба алмассыз: бу бит сугышка чаклы эшләнгән, буяулы фотография, күзләренә куелган фольга гына да ни тора... Шуннан инде сез, өркәк буржуа я булмаса биш ярым футлы пролетарий минем бу открыткаларымны сатып ала, дип уйлыйсыз булыр, һи!.. Әгәр дә мин скелет белән бергә Карл Либкнехт сурәтен төшерсәм, ул чагында... +Аның йөзенә тагы кан йөгерде, көтмәгәндә ул хихылдап та алды. +— Бик ашыкмасыннар әле!.. Кельнер, әфәнделәр өчен берәр дистә открытканы үзебезнең махсус эшләнгән конвертларга салыгыз әле... Шулайрак шул, җайларга да көйләргә туры килә... Мин сезгә патентымны күрсәтим әле. "Бәйдәге скелетка" гостиницасы йөзәрләп сатачак... Монысында инде мин заман белән бергә барам, принциплардан да читкә тайпылмыйм. +Хуҗа каядыр китеп барды, тиздән ул кечерәгрәк кенә, сигара тартмасы чаклы гына тартма күтәреп кире керде. Тартманың капкачына шул ук скелет сурәте яндырып төшерелгән иде. +— Тыңлап карыйсызмы? Катод лампасы белән эшли торганнардан бер дә ким түгел. — Кай арада ул чыбыкларын рәтләде, трубкаларын җайлады да өстәл астына куелган штепсельгә тоташтырып та өлгерде. — Бәһасе өч марка да җитмеш биш пфенниг кына. Трубкасыз инде, әлбәттә. — Ул наушникны Хлыновка сузды.— Теләгегез бар икән, Берлин, Гамбург, Парижны тыңлый аласыз. Хәзер мин сезне Кельндагы собор белән тоташтырам. Хәзер анда төшке гыйбадәт вакыты, сез бер дигән орган тавышын ишетерсез, гаҗәеп нәрсә инде... Тоткасын сулга борыгыз әле... Ни булды? Әллә инде тагын шул әтрәк әләм Штуфер комачаулык итәме? Юкмы? +Вольф аппаратка якынрак иелә төште: +— Кем дидегез? +— Язу машиналары фабрикасының бөлгенлеккә төшкән хуҗасы, моннан ике ел элек вилласына радио станциясе җайлады. Аннары бөлде. Әле күптән түгел генә шуның станциясе яңадан эшли башлады... +Хлыновның күзләрендә сәер чаткылар чагылды, ул трубканы өстәлгә куйды да: +— Вольф, акча түләгез дә китик инде, — диде. Сыраханәнең күп сөйләргә яратучан хуҗасыннан көч-хәл белән котылып, ян капкадан чыгулары булды, Хлынов бар куәтенә Вольфның кулын кысты: +— Ишеттем бит, Гаринның тавышын таныдым бит... +Шул ук көнне бер сәгать иртәрәк, әлеге калкулыкның көнбатыш битенә урнашкан вилласының карангылыяктылы аш-су бүлмәсендә, өстәл янында күзгә күренмәгән гәптәше белән сөйләшеп Штуфер утыра иде. Сөйләшү дигәне дә өзек-төтек сүгенү сүзләреннән гыйбарәт иде. Өстәлдә буш шешәләр, сигара көле, төпчекләр арасында Штуферның күлмәк якасы белән галстугы ята иде. Ул үзе эчке күлмәктән генә, күпшек түшен кашый, зур тимер люстраның яна торган бердәнбер лампочкасына акаепакаеп карангалап куя, исерек башына килгән кемнәрнедер, косып җибәрүдән тыелып, тавышын күтәрмичә генә атычуты белән сүгепме сүгә. +Бүлмәдәге дәү сәгать манара сәгатедәй олуг тантана белән җидене сукты. Шуның белән бер үк вакытта диярлек автомобиль килеп туктаганы ишетелде. Бүлмәгә иртәнге җилдә йөргән, тешләрен ыржайткан, картузын артка җибәргән Гарин килеп керде. +— Әллә тагы төне буе эчеп утырдыгыз инде? +Штуфер кан баскан күзләрен генә акайтып куйды, Гарин аның күңеленә хуш килә иде. Юмарт кеше. Сатулашып та тормыйча җәй өченгә аракы нәүрәпләре-ниләре белән бергә вилланы алды да иске Рейн ликерларын, француз шампанскиен очлап чыгу вазифасын Штуферның үзенә йөкләде. Аның нинди нәрсә белән шөгыльләнүен шайтан белсен, сату-алу беләндер инде, әмма ул моннан ике ел элек Штуферны фәкыйрьлеккә төшергән американнарны иң яман сүзләр белән сүгә, хөкүмәтне җене сөйми, һәммә кешене дә хәшәрәт дип кенә атый — монысы да яхшы сыйфат иде. +Штуфер моңа каршы саңгырау тавыш белән: +— Әйтерсең лә инде сез төне буе гыйбадәт кылганыгыз, — дип җавап кайтарды. +Гарин кеткелдәп алды. Штуферның симез сыртына суккалады. +— Безнең һәркайсыбыз үзенчә күңел ача. Шуны да сорыйм әле, мин югында монда ике кеше килмәдеме, сораучы-фәлән булмадымы? +— Юк... +— Яхшы булган. Сарай ачкычын бирегез әле... +Ачкыч чылбырын бармагында әйләндерә-әйләндерә +Гарин бакчага чыкты, анда пыялалап эшләнгән кечерәгрәк кенә павильонның өстенә антенна куелган иде. Кайчандыр куртиналарда керамикадан эшләнгән кәрләләр булып, хәзер аларның исән калганнарын да кошлар пычратып бетергән иде. Гарин пыяла ишекне ачып керде дә тәрәзәләрне тутырып ачты. Тәрәзә төбенә таянып беравык шулай иртәнге саф һаваны иснәп торды. Банклар һәм заводлар белән эшләрен бетереп, унбишегерме сәгатьләп машинасында йөрде. Хәзер инде егерме сигезенә һәммә нәрсә әзерләнеп җиткән иде. +Тәрәзә янында шул рәвешле күпме торганын ул абайламады. Бер киерелеп алды, сигара көйрәтеп җибәрде, динамоны борып, күз йөртеп чыкканнан соң аппаратны көйләде. Аннары микрофон каршына басты да кычкырып сөйләргә кереште: +— Зоя, Зоя, Зоя, Зоя... Тыңлагыз, тыңлагыз, тыңлагыз... Барысы да син дигәнчә булыр. Тели генә бел. Миңа син кирәк. Синсез минем эш барып чыкмый. Шушы арада Неапольдә булам. Кайчан икәнен иртәгә хәбәр итәрмен. Бер дә борчылма. Борчылырга урын юк... +Ул беравык сүзсез торды, сигарасын суырды, аннары яңадан: "Зоя, Зоя, Зоя..." — дип хәбәр бирергә кереште. Күзен йомды. Динамо акрын гына гүли бирде, күзгә күренми торган яшен уклары бер-бер артлы антеннадан очып китә торды. +Мондый чакта инде Гарин яныннан туп арбалары узса да сизмәс иде. Аланның аргы башында түбәнгә ташлар тәгәрәп киткәнен ул чынлап та ишетмәде. +Павильоннан биш-алты адым җирдә куаклар як-якка авышты, шунда ук кеше күзе биеклегеңдә кара көпшәле кольт ялтырап китте. +Роллинг телефон трубкасын алды: +— Әйе. +— Семенов әле бу. Әле яңа гына Гаринның радиодан хәбәр итүен тоттык. Укырга рөхсәт булырмы?.. +— Укыгыз. +Семенов: +— "Барысы да син дигәнчә булыр. Тели генә бел..." — дип русчадан французчага көч-хәл белән тәрҗемә итеп укырга тотынды. +— Беттеме? +— Әйе шул, бетте. +Роллинг: +— Языгыз, — дип әйтеп яздыра башлады: — тапшырулар станциясен хәзер үк дүрт йөз егерме бер метрлы дулкынга көйләгез. Иртәгә, әлеге телеграмманы тоткан вакыттан ун минут иртәрәк, мондый хәбәр тапшырырсыз: "Зоя, Зоя, Зоя... Көтелмәгән бәла килеп чыкты. Тизрәк чарасын күрергә кирәк. Әгәр сезгә дустыгызның җаны кадерле булса, җомга көндә Неапольгә төшегез, "Сплендид" гостиницасына урнашып, шимбә көн өйләгәчә хәбәр көтегез". Шушы сүзләрне өзми-куймый кабатлап торырсыз. Ишетсен колагыгыз, кычкырып, ышандырырлык итеп өзлексез рәвештә кабатлап торырсыз. Менә шул. +Роллинг звонок төймәсенә басты. Кабинетка атылып килеп кергән секретарена: +— Хәзер үк миңа Тыклинскийны табып китерегез, — диде. — Хәзер үк аэродромга чабыгыз. Теләсәгез нинди юл белән — арендагамы, сатыпмы — пассажир самолеты алыгыз. Пилот белән бортмеханик яллагыз. Егерме сигезе көнне очарга әзер булсын... +Көннең калган өлешен Вольф белән Хлынов К. шәһәрендә үткәрделәр. Без туристлар дип, җирле халык белән җыен юкны-барны сөйләшеп урамнарда йөрделәр. +Шәһәр тына төшкәч, тауга киттеләр. Төн уртасында текә таудан Штуфер бакчасына менеп киләләр иде. Полиция-мазар кызыксына-нитә калса, үзләрен адашкан туристлар дип әйтергә сүз куештылар. Кулга алган очракта да куркырлык нәрсә юк: аларның гаепсез икәнлегенә бөтен шәһәр шаһит иде. Куак арасыннан атканнан соң Гаринның баш сөяге чәлпәрәмә килгәненә тәмам ышанып, Вольф белән Хлынов утыз-кырык минут эчендә шәһәргә дә кайтып җиттеләр. +Хәзер исә тәбәнәк койманы үтеп, саклык белән генә куаклар артындагы болынны урап уздылар да Штуфер вилласына якынлаштылар. Туктап, берни аңлый алмыйча үзара карашып алдылар. Бакчада да, өй эчендә дә тынлык хөкем сөрә иде. Берничә тәрәзәдә ут та бар. Бакча ягындагы киң ишек шар ачык. Таш басмаларга, куе үлән арасындагы тәбәнәк куакларга ут яктысы төшә. Болдырның өске басмасында юан гына берәү флейта уйнап утыра. Янында кәрзинле дәү шешә тора. Ул кеше иртән көтмәгәндә радиопавильон сукмагына килеп чыгып, пистолет тавышын ишеткәч тә, кире борылып, апынтөпен атлый-йөгерә өенә кереп киткән иде. Ә хәзер әнә берни булмагандай кәеф-сафа кылып утыра. +Хлынов шыпырт кына: +— Әйдәгез, белеп килик, — диде. +Вольф үртәнеп куйды: +— Тәгаен тидердем ич инде! +Алар болдырга таба борылдылар. Килеп җитәрҗитмәс Хлынов акрын гына сүз кушты: +— Борчып йөрүебез өчен гафу итегез... Этләр юкмы биредә? +Штуфер флейтасын түбән төшерде, башын борып, муенын сузып ике карамчыкны караштыра башлады. +— Ялгышасыз, — диде ул сузып кына, — бу тирәдә этләр бик усал. +Хлынов аңа: +— Адаштык без, "Бәйдәге скелет" хәрабәләрен күрмәкче булган идек, — дип төшендереп бирүне кирәк тапты. — Бераз ял итеп алырга рөхсәт булмас микән? +Штуфер үз алдына нидер мыгырдап куйды. Вольф белән Хлынов рәхмәт йөзеннән баш иделәр дә сагаеп кына аскы басмага утырыштылар. Икесе дә бик нык борчулы иде. Штуфер аларга югарыдан күз салгалады. +— Бай чагымдамы, — диде ул, — бай чагымда мин бәйдәге этләрне бакчага җибәрергә куша торган идем. Әдәп белмәүчеләрне, төнлә йөрүчеләрне җенем сөйми иде. — Хлынов, дәшмәгез дигәнне белдереп, Вольфның беләген кысты. — Мине американнар туздырды, хәзер инде бакчамны да узгынчылар басты. "Мең марка штраф" дип язылган такталарны беркем күрми диярсең. Германиядә инде хәзер закон дигән, милек дигән нәрсәләрне бар дип тә белмиләр. Вилламны арендага алып торган егеткә алдан әйтеп куйдым: бакча тирәли чәнечкеле тимер чыбык суздырыгыз, каравылчы яллагыз, дидем. Сүземне тыңламады, үзенә үпкәләсен... +Вольф кечерәк кенә бер таш алып читкә ыргытты да: +— Узгынчылардан каза-фәлән күрдегез мәллә? — дип сорап куйды. +— Казасын каза ук түгел дә инде, бер мәзәк хәл булып алды шул. Бүген иртәнге якта... Хәер, минем кесәгә моның бертөрле дә зыяны юк, мин типтерәм әле... +Ул флейтасын иреннәренә тидерде дә колак тондырырлык итеп сызгырткалап куйды. +— Миндә яшиме ул, Кельнда эчеп-исереп йөриме — анда минем эшем юк. Бер генә пфенниг та бурычлы булып калмады. Беркем аңа тел-теш тидерә алмый. Тик менә ул әфәнденең нервлары какшаганрак булып чыкты. Сугыш елларында револьвер тавышына күнегергә кирәк иде инде, югыйсә. Әйберләрен төяде дә саубул лаша да башлады... Китәсең икән инде — сине көчләп тоткан кеше юк. +Хлынов көтмәгәндә кычкырып сорап куйды: +— Бөтенләйгә киттемени? +Штуфер утырган җиреннән калкынып алды, яңадан утырды. Бүлмәдән ут төшкән яңагында мыскыллы көлемсерәү чагылды. Симез корсагы чайпалып куйды. +— Нәкъ өстенә бастыгыз. Андук ул миңа әйткән иде: ике джентльмен килер, минем китү-китмәвемне сорашыр, дигән иде. Китте шул, китте, кадерле джентльменнар. Ышанмасагыз, әйдәгез, бүлмәләрен күрсәтим. Дуслары икәнсез, үз күзегез белән күрегез... Сезнең моңа хакыгыз бар — бүлмәләргә акчасы түләнгән... +Штуфер тагын бер тапкыр баскычтан тормакчы булып азапланды — аяклары тотмады. Аңардан бер төрле Дә юньле сүз алып булмаячак иде. Вольф белән Хлынов Шәһәргә әйләнеп кайттылар. Юл буена бер-берсенә сүз катмадылар. Суга фонарь шәүләсе төшкән турыда күпердә Вольф кисәк туктап калды, йодрыкларын йомарлап: +— Каһәр генә төшкән икән! Баш сөяге чәлпәрәмә килгәнне үз күзем белән күрдем ләбаса... — диде. +Карсаграк буйлы, базык гәүдәле, чәче агара башлаган, авыру күзләренә күгелҗем күзлек кигән бер кеше, ялтыравык кирпечле мич янында башын салындырып баскан килеш, Хлыновның сөйләгәнен тыңлап торды. +Хлынов башта диванга утырган иде, аннан тәрәзә төбенә күчте, аннары Совет илчелегенең бәләкәй генә бүлмәсендә тыз-быз килеп йөренә башлады. +Ул Гарин белән Роллинг турында сөйләде. Гәрчә эзлеклелек саклап, төгәл детальләр белән сөйләсә дә, булып үткән вакыйгаларның бу чаклы катлаулануына кеше ышанмаслык икәнен ул үзе үк сизә иде. +— Ярар, Вольф белән без ялгыш фикер йөртик, ди... Бик шәп, ялгыш нәтиҗә чыгарганбыз икән, без моңа сөенәчәкбез генә. Тик менә илле проценты бит аның катастрофа булачагын исбатлый. Безне әнә шул илле проценты гына кызыксындырырга тиеш. Сез бит илче, сез сөйләп бирә аласыз, тәэсир итә аласыз, күзләрен ача аласыз... Хәл бит артык җитди. Аппарат бар бит. Шельга аны кулы белән тотып караган. Хәзер үк, шушы минутта ук эшкә керешергә кирәк. Безнең күп дигәндә бер тәүлек вакытыбыз бар. Иртәгә төнлә һәммәсе дә хәрәкәткә киләчәк. Вольф К. шәһәрендә калды. Ул анда эшчеләрне, профсоюзларны, шәһәр халкын, заводларның администрациясен хәлдән килгәнчә кисәтеп куярга тырышачак. Ләкин безгә берәү дә ышанмый. Менә сез дә бит әле... +Илче, түбән караган килеш, дәшмәде. +— Андагы газета редакциясендә бездән көлеп эчләре катты. Акылдан шаштыгызмы әллә, диләр. +Хлынов ике кулы белән башына ябышты — таралмаган, тузгыган чәчен каткан бармаклары белән араладьь Аның йөзе сулган, тузан баскан иде. Күзләре, коточкыч хәвеф күреп, агарып катып калган төсле тоела иде. Илче күзлек пыяласы кырыеннан сагаеп кына аңа карап алды: +— Нишләп моңарчы килмәдегез соң? +— Фактларыбыз юк иде... Фикерләребез, нәтиҗәләребез фантастикага якын, шашканлыкка якын иде... Миңа әле хәзер дә вакыты-вакыты белән уянып китәрмен дә җиңел сулап куярмын шикелле. Тик мин, сүземә ышаныгыз, үз акылымда. Вольф белән безнең сигез тәүлек буена чишенеп йоклаганыбыз да юк. +Беравык дәшми торганнан соң илче: +— Иптәш Хлынов, мин сезне мистификатор дип уйламыйм. Сез бер идея корбаны булсагыз кирәк, — диде. Хлыновка сүз әйтергә ирек бирмичә кулын күтәрде. — Миңа калса, сезнең илле процент дигәнегез төпле, акыллы фикер. Хәлемнән килгәннең һәммәсен эшләргә тырышырмын... +Егерме сигезендә иртәдән алып К. шәһәренең мәйданына обывательләр төркем-төркем җыела башлады +бер ишеләре гаҗәпсенеп, икенчеләре исә шөбһәләнеп урам чатларындагы йорт стеналарына ипи йомшагы белән ябыштырылган сәер прокламацияләр хакында гәп куертып җибәрде. +"Хөкүмәт тә, завод администрациясе дә, эшче союзлар да — берсе дә безнең аянычлы тавышыбызга колак салмады. Бүген — без моның шулай буласына ышанып әйтәбез — шәһәр, заводлар, барча халык өстенә һәлакәт килә. Без аны никадәр генә булдырмаска тырышсак та, Америка банкирларына сатылган мөртәтләрне тота алмадык. Шәһәрне ташлап үзәнгә качыгыз, артыгызга да әйләнеп карамагыз. Исән-имин калуыгыз хөрмәтенә, балаларыгыз хакына сүзебезгә ышаныгыз". +Бу прокламацияләрнең кем эше икәнен сизенеп, полиция Вольфны эзләде. Ләкин ул бер җирдән дә табылмады. Көн үзәгенә табарак шәһәрдәге властьлар афишалар ябыштырып, халыкны кисәтеп куйдылар — шәһәрне ташлап китәргә, паникага бирелергә һич тә ярамый: угрылар өере бу төндә бушап калган йортларны айкап чыгарга ниятли булса кирәк. +"Гражданнар, сезне алдалыйлар. Акылыгызда булыгыз. Ул явыз ниятле кешеләрне бүген үк тотып, закон кушканча хөкемгә тартачакбыз". +Властьлар белеп әйткән: куркытып бик тиз ышандыра алмадылар. Обывательләр шундук тынычланып, көлешә үк башладылар: +— Кара инде син аларны, ә! Без төн буе үзәндә дер калтырап утырган арада, алар монда кибетләрне айкан йөрерләр иде бугай, ха-ха-ха!.. +Кич җитте, моңа кадәр булган меңнәрчә кичтәге кебек үк шәһәрдәге йортларның тәрәзәләрен шәфәкъ яктыртты. Агач башларындагы кошлар тынып калды. Елга буендагы дымсулыкта бакалар концерты башланды. Кирпечтән салынган киркадагы сәгать сигезне сукты. Кабак тәрәзәләреннән яктылык сирпелде, көн дә килеп йөрүче халык сыра күбегенә мыегын чылатты. Шәһәр читенә урнашкан "Бәйдәге скелетка" сыраханә хуҗасы да тынычланып калды — буп-буш террасада әрле-бирле йөренгәләде дә хөкүмәтне, социалистларны, яһүдиләрне каргый-каргый, тәрәзә капкачларын яптырды, аннары үзе велосипедына атланып шәһәргә юнәлде. +Бу вакытны калкулыкның көнбатыш итәгендәге, юньләп кеше йөрмәгән юлдан, утларын кабызмыйча, мыштым гына бер автомобиль бара иде. Кичке шәфәкъ сүнеп, йолдызлар әле кабынырга өлгермәгән, калкулыкның аргы ягында зәңгәрсу яктылык сизелә — ай калкып килгән чак иде. Үзәндә ара-тирә сары нокталар булып утлар җемелди. Заводлар ягында гына тормыш кайнаганы сизелә иде. +Замок хәрабәләре беткән төштә, кыя түбәсендә Вольф белән Хлынов утыра иде. Алар тагын бер мәртәбә һәммә җирне айкап чыктылар, дүрткел манара башына менеп төштеләр, әмма Гаринның кайда нинди әзерлек алып барганын белә алмадылар. Бер мәлне аларга ерактан автомобиль узып киткән сыман тоелды. Колак салып, карангалап утырдылар — ләкин мәңгелек тынлыктан гайре берни сизә алмадылар. +Хлынов: +— Картадан караган идем: моннан көнбатышка таба төшкән очракта, кечерәк кенә тимер юл станциясенә килеп чыгабыз, — диде. — Биш утызда почтовый поезд була. Менә анда инде полиция дежур тормаска тиеш. +Вольф моңа каршы: +— Мәзәгрәк килеп чыкты шул, — диде. — Кеше шул әле күптән түгел генә дүрт аяклап йөргән, миллион гасырлар буенча хөкем сөргән кыргыйлыктан ничек кенә дә арына алмый. Олы идеягә буйсынмаган халык массасы — коточкыч бер нәрсә инде ул. Кешеләрнең һәрвакыт башлыклары булырга тиеш. Югыйсә аларның дүрт аякланып китәселәре килеп торачак. +— Сез бигрәк инде, Вольф!.. +— Тәмам гаҗиз булдым. — Вольф, нык иягенә таянып, ташлар өеме өстендә утыра иде. — Егерме сигезендә безне явыз ниятле кешеләр дип, өй талаучылар дип эзәрлекләп йөриселәрен күз алдыгызга китергәнегез булдымыни? Мин исбатлап маташканда ул власть әһелләренең берберсенә ничек карашып алганнарын күрсәгез иде сез... Бу чаклы да тинтәк булырмын икән! Алар хаклы бит, менә бәла кайда. Нинди куркыныч янаганын алар гомердә дә беләчәк түгел... +— Вольф, әгәр дә атмаган булсагыз... +— Их, шайтан!.. Тигән булса бит инде шунда... Бу идиотларны ышандырыр өчен ун ел каторга төрмәсендә утырырга риза булыр идем... +Вольфның тавышы хәрабәләрдә яңгырап китте. Алардан егерме-утыз адымда гына, кыр тавыгының тавышын ишетеп килгән аучы шикелле, ишелеп бетмәгән стена буеннан посып кына Гарин узып бара иде. Кыя башында утырган икәүнең силуэтларын ул аермачык күрде, сөйләшкән сүзләрен ишетте. Стена беткән җирдән манарага чаклы булган араны ул шуышып үтте. Манара нигезенә "Бәйдәге скелет"ның көймәле чокыры кушылган төштә комлы таш колонна кыйпылчыгы ята иде. Гарин шуның ышыгына кереп шылды. Тутыккан тимернең шыгырдавы гына ишетелеп калды. +Вольф утырган җиреннән сикереп торды: +— Ишеттегезме? +Хлынов та әле генә Гарин кереп яшеренгән ташлар өеменә текәлде. Тизрәк шунда йөгерделәр. Манараны әйләнеп чыктылар. +Вольф: +— Бу тирәдә төлкеләр йөри, — диде. +— Төнге кош булырга тиеш. +— Моннан китәргә кирәк. Югыйсә, төшләнә башлыйбыз бугай... +Алар тау юлына чыга торган текә сукмакка җитәрәк: янә бер тавыш ишеттеләр — нидер төшеп, түбәнгә тәгәрәгән төсле булды. Вольф бизгәк тоткандагыдай калтыранып куйды. Сулу да алмыйча шактый вакыт колак: салып тыңладылар. Тынлык булып тынлык та колак төбендә чыңлаган сыман тоелды. Күзгә күренмәгән төн күгәрчене әле өстәрәк, әле түбәндә үк ягымлы нечкә тавыш белән: "Гү-лү!.. Гү-лү!.. Гү-лү!.." — дип көйләде. +— Киттек. +— Юләрлек инде. +Бу юлы алар, артларына борылып та карамыйча, түбән төшә башладылар. Шуның аркасында берсе исән калды. +Гаринның баш сөяге чәрдәкләнде, диюе белән Вольф бөтенләй үк ялгышмый иде. Микрофонга сөйләүдән бер генә секундка туктап, Гаринның өстәл читендә көйрәп яткан сигарасын алырга сузылуы булды — тапшыру вакытында үз тавышын үзе тикшереп тору өчен колагына кигән эбонит капкач кинәт кенә челпәрәмә килде. Шул ук вакытта ул мылтык аткан тавыш ишетте, сул чигәсенә дыңк итеп нидер килеп бәрелде. Ул шундук кырын барып төште, сыртына ятты да тынып калды. Аннары инде Штуферның чинаган тавышын ишетте, кемнәрнеңдер кыштыр-кыштыр килеп качканын абайлады. +"Кайсы булыр — Шельгамы, Роллингмы?" Ике сәгатьтән автомобиленә утырып Кельнга элдерткәндә ул әнә шул турыда баш ватты. Текә яр башында гәпләшеп утырган икәүнең ни сөйләшүен ишеткәч кенә аңышып алды шикелле. Булдыклы икән бу Шельга... Ярамаган юл белән кылануы гына бер дә килешә торган нәрсә түгел... +Люкның тутыккан капкачы өстендә яткан колонна кыйпылчыгын этәреп, Гарин җир астына төшеп китте, аннан исә җимерек басмалар буйлап "таш капчык"ка — манараның стенасы эченә эшләнгән ялгыз камерага менде. Буйга да, аркылыга да ике-өч адым озынлыгындагы камера. Стенасында әле дә булса җиз боҗралар, богаулар сакланган. Түрдәге стена буенда әвеш-түеш кенә корылган кузлага аппарат куелган. Аның астында дүрт калай савытта динамит ята. Аппаратның көпшәсе турында стенага тишек уелган, тышкы яктан ул "Бәйдәге скелет" сөяге белән томалап куелган. +Гарин фонарен сүндерде, көпшәне читкәрәк борды да кулын тыгып сөякне бәреп төшерде. Баш сөяге очып та төште, тәгәрәп тә китте. Тишектән завод утлары күренде. Гаринның күзе үткен аның. Ул хәтта әле биналар арасында йөрүче вак кына кешеләрне дә шәйләде. Аның тәне тоташтан дерелди иде. Тешләрен кыскан. Бу минутны ул шундый авыр булыр дип уйламаган иде. Аппаратның көпшәсен киредән үз урынына борып, көйләп куйды. Капкачны ачып, пирамидаларны күздән кичерде. Боларны ул моннан бер атна элек үк хәстәрләп куйган иде инде. Иске модель белән икенче аппарат аста, агачлык эчендәге автомобильдә калды. +Капкачны шыртлатып япты да пирамидаларны автоматик рәвештә кабызып җибәрү өчен хезмәт итә торган магнетоның тоткасына кулын куйды. Башыннан алып аягына хәтле дерелди. Аны дерелдәткән нәрсә, бөтен тәнен кызыштырган нәрсә — вөҗдан газабы да түгел (бөтендөнья сугышыннан соң каян килсен ди ул вөҗдан!), курку да түгел (җиңел акыллырак кеше бит), корбаннарына карата кызгану хисе дә түгел (әнә нинди ерак бит алар). Ул менә шушы тотканы борып җибәрүе белән кешелекнең дошманы булып китәчәген хәйран да ачык аңлап алды, һәм аның коты алынды. +Ул бер исәп белән кулын тоткадан алып кесәсенә дә тыгылды — папирос көйрәтеп җибәрмәкче булган иде. Әмма аның кул хәрәкәтенә борчулы зиһене каршы төште: "Сузасың, шуннан тәм табасың — шашма..." — диде. +Гарин магнетоны борып җибәрде. Аппарат эчендә гөлт итеп ут кабынды. Гарин ашыкмыйча гына микрометр винтын кысарга кереште. +Күктә бөтерелгән ут йомгагын беренче булып Хлынов күреп алды. +— Әнә икенчесе, — диде ул шыпырт кына. +Алар текә юлның яртысында туктап калдылар, башларын югары күтәрделәр. Беренчесеннән түбәнрәк, агачлар өстендә икенче ут йомгагы пәйда булды, янып беткән ракета сыман, чаткылар чәчеп түбән төшә башлады... +Вольф пышылдап кына: +— Кошлар яна лабаса, карагыз әле, — диде. +Урман өстеннән, күкнең яктырак өлешеннән бая гьь нак "Гү-лү!.. Гү-лү!.." — дип кычкырган төн күгәрчене ашыгып оча иде — гөлт итеп кабынды, бөтерелде да түбәнгә чумды. +— Тимер чыбыкка тияләр булыр. +— Нинди тимер чыбыкка? +— Вольф, әллә инде күзегез күрми? +Хлынов энә шикелле төп-төз якты тасмага ымлады. Ул тасма хәрабәләр ягыннан түбәнгә, анилин компаниясе заводларына таба сузылган иде. Аның юлында очраган яфраклар, кошлар дөрләп яна торды. Хәзер инде ул япякты булып сузыла — шактый өлеше караңгы стенадай булып торган наратларны кисеп үтә иде. +Вольф: +— Түбәнәя бит ул! — дияргә өлгермәде — моның нинди тасма икәнлеген икесе дә аңлап алды. Алар тораташтай катып, әлеге җепнең кая таба сузылган булуын гына күзәтергә сәләтле иделәр. Тасма иң әүвәл завод морҗасына китереп бәрде — морҗа чайкалып куйды, урта бер җирдән сынып төште. Чамасыз ерак булганга, аның гөрселдәп төшүе ишетелмәде. +Шул чакны ул морҗадан сулдарак озын бинаның түбәсеннән пар баганасы күтәрелде, ул кызарып, кара төтенгә кушылды. Тагы да сул кулдарак биш катлы корпус балкып утыра иде. Кинәт кенә аның бөтен тәрәзәләрендә ут сүнде. Өстән аска хәтле, фасады буйлап ут сукмагы сузылды, тагын, тагын... +Хлынов куян сыман кычкырып куйды. Завод бинасы карсагая төште, җиргә түнде, төтен эченә чумды. +Шуннан соң гына Вольф белән Хлынов киредән тауга, замок хәрабәләренә таба борылдылар. Бормалы-сырмалы юлны аркылыга кисә-кисә чикләвек куаклары, вак агачлык арасыннан текә тауга үрмәләп менә башладылар. Куллары ычкынгалап китеп, шуып та төшкәләделәр. Үкерә-үкерә, берсе русча, икенчесе немецча сүгенә-сүгенә үрмәләделәр. Бер мәлне аларга, җир сулу алган сыман, авыр гөрелте ишетелде. +Борылып карадылар. Хәзер инде берничә километрга сузылган завод тоташтан күренә иде. Биналарның яртысы, гүя картоннан ясалган йортлар, дөрләп яна иде. Түбәндәрәк, шәһәр янында ук гөмбә шикелле булып саргылт төтен күтәрелгән. Һиперболоид нуры әнә шул Җимерек биналарны айкап йөри, иң әһәмиятлесен — шартлагыч ярым фабрикатлар складларын капшый иде. Ярты күкне шәфәкъ каплаган. Төтен болыты, көлтә-көлтә сары, соры, көмешсу чаткылар таулардан да өскәрәк сикерә иде. +Вольф каты кычкырып: +— Соң шул инде! — диде. +Акшарлы юллар буйлап ниндидер җанлы ботканың агылганы аермачык күренә иде. Коточкыч дәү ялкынны чагылдырган елга ул кара нокталардан шадра булып күренә — шәһәр халкы әнә шулай үзәнгә качып котылырга маташа иде. +Вольф исә һаман: +— Соң шул инде, соң шул! — дип кычкыруын белде. Аның ияге буйлап күбек катыш кан ага иде. +Качып котылырга соң иде шул инде. Шәһәр белән завод арасындагы яшел болындагы чирәп түбәләр тезмәсе югары калыкты, өскә күтәрелде. Башта шуны күрделәр. Шуннан соң инде җир астыннан төрле ярыклардан шашынып ялкын телләре бәреп чыкты. Шундук ул ялкыннан моңарчы күз күрмәгән, колак ишетмәгән ут һәм газ баганасы гөлт итеп күккә сикерде. Үзән өстеннән гүя күк качты — һәммә җирне яшькелт-алсу ут чолгап алды. Шуның яктысында, кояш тотылган чактагы кебек, һәр ботак, һәр тотам үлән, һәр таш, ике кешенең ап-ак агарынган, тораташтай катып калган йөзләре күренде. +Китереп бәрде. Гөрселдәп куйды. Җирнең авызы ачылды, үкергәне ишетелде. Таулар тетрәде. Давыл агачларны тулгандырды, җиргә сылады. Ташлар, утлы кисәүләр күккә очты. Үзәнне төтен каплап алды. +Караңгыланып китте. Шул караңгыда тагын да дәһшәтлерәк шартлау яңгырады. Төтенле һаваны тутыкчерек караңгылык басты. +Җил, таш кыйпылчыклары, ботак-сатак Хлынов белән Вольфны аяктан екты, үзләре белән түбәнгә, кыя астына өстерәде. +— Капитан Янсен, минем ярга чыгасым килә. +— Есть. +— Сезне дә үзем белән аласым килә. +Янсен куанычыннан кып-кызыл булды. Үтә күренмәле су өстенә "Аризона"дан шундук алты ишкәкле ялтырап торган шлюпка төшерделәр. Карасу-кучкыл йөзле өч матрос канаттан шуып кына төштеләр дә бакларга утырдылар һәм ишкәкләрен күтәргән килеш катып калдылар. +Янсен трап янында көтеп торды, ә Зоя ашыкмады — Неапольнең челләдә белбелдәп күренгән силуэтын, баскыч-баскыч урамнарын, иң калку җирдәге борынгы крепостьның коңгырт төстәге дивар һәм манараларын, Везувийның сүлпән генә төтәсләп утырган түбәсен илтифатсыз гына күздән кичерде. Көн җилсез булганга диңгез өсте көзге шикелле иде. +Култыкта әллә никадәр көймә ялкау гына кыймылдый. Шуларның берсендә Микеланджело геройларына охшаган озын буйлы бер карт аяк өстендә торган килеш койрыктагы ишкәк белән ишеп килә. Чал сакалы ямау өстенә ямау сала-сала тетелеп беткән карасу плащына җәелгән, көмеш чәче исә тузгып бөдрәләнгән, тәмам таҗга охшап калган. Җилкә аша киндер капчык аскан. +Бөтен дөньяга мәшһүр теләнче Пеппо иде ул. +Пеппо теләнергә үз көймәсендә чыга. Кичә аңарга Зоя йөз долларлык кәгазь акча ыргыткан иде. Теге исә бүген дә көймәсен "Аризона"га таба борды. Пеппо йске Италиянең соңгы романтигы иде. Вакытында аңа аллалар да, сәнгать тә ачык чырай күрсәтә иде. Хәзер инде болар һәммәсе дә онытылды. Хәзер инде борынгы ташларга карап берәү дә татлы күз яшьләрен түкми. Помпейда Цецилий Юкундусның йорт хәрабәләре арасында рәсемен эшләткән өчен Пеппога алтын тәңкә түләүче рәссамнар сугыш кырларында череде. Күңелсез булып калды әле дөнья. +Пеппо ишкәген салмак кына кыймылдатып ялтырап торган су өстендә яшькелтләнеп күренгән "Аризона"ның буеннан-буена узды да куе кашлы, җыерчык баскан, медаль кебек мәһабәт йөзен күтәрде, кулын сузды. Бу аның сорануы иде. +Зоя, култыкса аркылы түбәнгә иелеп, итальянча: +— Пеппо, әйт әле — җөпме, әллә такмы? — дип сорады. +— Җөп, синьора. +Зоя аның көймәсенә бер төргәк шыгырдап торган кәгазь акча ыргытты. +— Рәхмәт, гүзәл синьора, — диде Пеппо эре генә. +Бүтән тоткарланасы түгел. Зоя, менә хәзер көймә янына карт хәерче килер, ул "җөп" дисә — юлым уңар, дип юраган иде. +Тик шулай да күңеле тынычланып җитми дә җитми: "Сплендид" отелендә полиция сагалап торса, нишләрсең? Ә теге кырыс тавыш колак төбеннән китми: "Дустыгызны кызгансагыз..." Башка юл юк. +Зоя шлюпкага төште. Янсен рульгә утырды, ишкәкләр эшкә җигелде, яр буе — Санта Лючия гаҗәп зур тизлек белән каршыга йөзеп килә башлады: баскычлары тышкы якка эшләнгән өйләр, бауларга эленгән керләр, чүпрәкчапрак, тауга баскыч-баскыч булып менгән тар урамнар, ни җитте аны кигән бала-чагалар, ишек төпләрендәге хатыннар, җирән кәҗәләр, су буена ук корылган палаткалар, гранитка җәелгән балыкчы җәтмәләре калыкты. +Шлюпка яр буена утыртылган яшел баганаларга җитәр-җитмәс үк басмалардан түбәнгә алама киемле бер көтү халык мәрҗәндер, брошкадыр сатучылар, гостиница агентлары төшеп тә өлгерде. Пар ат җиккән извозчиклар чыбыркыларын болгый-болгый кычкыра башлады, ялангач диярлек бала-чага гүзәл форестьерадан (Форестьера (итальянча) — чит илдән килгән хатын-кыз) чиный-чиный сольди (Сольди — вак бакыр акча) сорап аяк астында бөтерелде. +Янсен белән бергә коляскага утыра-утыра Зоя: +— "Сплендид" гостиницасына, — диде. +Гостиницада Зоя швейцардан, мадам Ламоль исеменә хат-фәлән юкмы, дип сорады. Аңа радиотелефонограмма тоттырдылар. "Шимбә кичкәчә көтегез", диелгән иде анда, имзасы-мазары юк иде. Зоя иңнәрен җыерды, бүлмәләргә заказ биреп, Янсен белән бергәләп шәһәр күрергә чыгып китте. Кибеттән кибеткә йөргәндә Зоя тел бистәсе приказчиклар мактаган әйберләрнең һәммәсен ала килде. Иөри торгач моңа да күңеле суынды. +— Әйдәгез Помпейга, — диде ул. +Автомобиль алып Везувий итәгенә юнәлделәр, анда казып чыгарылган борынгы шәһәрнең урамнарын айкап шактый вакыт йөрделәр. +Моннан ике мең ел элек ташланган өйләрнең бусагаларында калгып яткан яшел кәлтә еланнарын Зоя кулындагы зонтигы белән өркеткәләде. +— Күңелсез, кайтыйк инде, — диде ул.— Искене искә төшерәсем килми. +Кичке ашны яр буендагы ресторанда ашадылар. Ашлар алмаштырган арада Зоя урыныннан торып, ялангач кулларын Янсенның иңнәренә салып биеде. Керфекләрен аска төшергән, йөзеннән берни укырлык түгел иде. Аңа мөкиббән китеп карап утырдылар. Танцы ашыйсыны, эчәсене китерде. +Рестораннан чыгышлый Янсен: +— Бүген төнне миңа кайда булырга боерасыз — яхтадамы, гостиницадамы? — дип сорау бирде. +Зоя аңа ялт итеп карап алды, бер сүз дә әйтмәде. Гостиницага кергәндә Янсенның көчле кулына таянды. Ачкыч биргәндә сакал-мыегын кырган карасу йөзле швейцар мәсхәрәле көлемсерәп куйды. Зоя сагая калды: +— Берәр яңалык бар мәллә? +— Юк, берни дә юк, синьора. +Янсенга Зоя: +— Тәмәке тарту бүлмәсенә керегез дә бер папирос тартып алыгыз. Минем лыгырдаганны тыңлаудан туймаган булсагыз шалтыратырмын...— диде. +Ә үзе баскычка җәелгән кызыл келәмнән атлап җиңел генә менеп тә китте. Янсен түбәндә басып калды. Коридордан борылган чагында Зоя артына әйләнеп карады, көлемсерәде. Янсен ул кушкан бүлмәгә кереп телефон янына утырды, папирос кабызды. Артка ятыбрак утырды да телефон шалтыраганны көтә башлады. Хыялга бирелде... +Ә телефон шалтырамады. Шул юньсез аппаратны күрмәс өчен Янсен күзен үк йомды. Бу чаклы малайшалай кебек гашыйк булырга ярыймыни соң... Кемдер аның креслосы артында туктап калды. Янсен күзен ачты. Сикереп торды. Аның каршысында Роллинг басып тора иде. Капитанның йөзенә кан йөгерде. +Роллинг шыгырдавык тавыш белән: +— Капитан Янсен, сезгә мадам Ламоль турында кайгыртучанлык күрсәтүегез өчен рәхмәт, — диде. — Бүгенгә шул җитеп торыр. Сезгә үз вазифагызны үтәү өчен китәргә мөмкин... +Янсенның иреннәре кыймылдап алды: +— Есть. +Соңгы айда Роллинг бик нык үзгәргән: чырае карасуланган, күзләре эчкә баткан, кызгылт-кара сакалы чигәләренә үк үрләгән. Өстендә җылы эчле пиджак, күкрәк кесәләре кабарып тора—чек кенәгәләре һәм акча тутырган... "Сул кул белән чигәсенә тондырсаң, уң кул белән ияк астына кыеклатып берне бирсәң, гөберле баканың җаны җәһәннәмгә китәр иде китүен..." Янсенның бар ачуы тимер шикелле нык йодрыкларына җыелды. Шушы секундта Зоя монда булсачы, капитанга бер карап кына алсачы — Роллингның үләксәсен этләр ашар иде. +— Бер сәгатьтән "Аризона"га килеп җитәм,— диде Роллинг боерган тавыш белән, чыраен сытып. +Янусен өстәлдән фуражкасын алды, аны басып кына киде, чыгып китте. +Урам аркылы үтеп, су буена төште. +— Көймә китерегез! — дип җикеренде. +"Аризона" шлюпкасына күчеп, рульгә утьгрды: +— Ишегез, эттән туган нәрсәләр! +Трап буйлап яхтага йөгереп менде дә ярдәмчесенә: +— Палубаны абзар иткәнсез ләбаса! — дип җикерде. Каютасына кереп бикләнгәч, фуражкасын да салмыйча, койкасына ауды. Үзалдына мыгырданып, шыңшып ятты. +Нәкъ бер сәгать үткәч, вахтадагы матросның тавышы ишетелде, судан аңа җавап та килде. Трап шыгырдады. Капитан ярдәмчесе яңгыравык көләч тавыш белән: +— Бар халыкны югарыга чакырырга! — дип кычкырды. +Хуҗа килгән. Үз дәрәҗәңне үзең күтәрергә теләсәң, Роллингны берни булмагандай каршы алырга кирәк. Янсен үз бәясен белеп, тыныч кыяфәт белән күперчеккә чыкты. Роллинг аның янына менде, судноның төзек-имин булуы турында рапорт алды, кулын кысты. Рәсми өлеше шуның белән тәмамланды. Роллинг сигара көйрәтеп җибәрде, — үзе буйга карсак, үзе коры җир кешесе, җитмәсә тагын өстенә җылы эчле кара костюм кигән — шуның белән "Аризона"ның җыйнаклыгын, Неапольнен күген рәнҗетә. +Ярты төн җиткән инде. Мачталар арасыннан йолдызлар күренә. Судно һәм шәһәр утлары култыкнын базальттай кара суында чагыла. Буксир пароходы кыска гына итеп бер чинап алды. Еракта мазутлы ялкын баганалары чайпалып куйды. +Роллинг гүя сигарасына мөкиббән киткән иде — әле иснәгән була, әле капитан ягына төтен җибәрә. Янсен аның каршында рәсми төстә, кулларын түбән төшергән килеш басып тора иде. +— Мадам Ламоль ярда калырга теләк белдерде, — дип, Роллинг сул кулын авызына китерде, кул сыртының тиресен суыргандай итте. — Мин яхтада иртәнгә чаклы булам, бәлки, иртәгә көн буена да калырмын әле... Минем биредә булуым төрле имеш-мимешләр тудырмасын өчен...— Бераз суыргач, ул кулын каюта ишегеннән төшкән яктыга куеп караштырды. Янсен да аның кул сыртына текәлде һәм тырнак эзләре күреп алды. — Әә... имешмимешләр тудырмасын өчен... алдан ук әйтеп куям: яхтада мин берәүнең килгәнен көтәм. Тик ул берәү минем монда икәнне белми. Хәзер килеп җитәргә тиеш. Аның бортка менүен миңа шундук хәбәр итсеннәр дип боерык бирегез. Тыныч йокы сезгә. +Янсенның башы ут булып яна. Ул нәрсә дә булса аңларга тырыша. Мадам Ламоль ярда калган. Нигә калган? Киреләнепме, әллә ул анда аның килгәнен көтәме?.. Ә соң хуҗаның кулындагы тырнак эзләре!.. Ниндидер хәл булган... Бәлки, аны суеп ташлаганнардыр? Яисә капчыкка салып суга батырганнардыр? Миллиардерлардан булыр алардан. +Кают-компаниядә кичке ашны ашаганда Янсен, ничек тә башын яхшырак эшләтү нияте белән, содалы судан башка гына бер стакан виски китерергә кушты. Ярдәмчесе аңа газеталардагы сенсацияне сөйләде — Германиядә Анилин компаниясе заводларында коточкыч зур шартлау булган, шул тирәдәге шәһәр җимерелгән, ике меңнән артык кеше һәлак булган. +Капитан ярдәмчесе: +— Хуҗа бәхетеннән инде, — дип сөйләнде. — Анилин заводларының юкка чыгуыннан ул искиткеч баеячак, аннары инде Германияне бөтен Гогенцоллерннары, социал-демократлары белән бергә сатып алачак. Хуҗа саулыгына эчәм. +Янсен газеталарны үз каютасына алып кереп китте. Шартлау турында язылганны да, аның килеп чыгуына кагылышлы берсеннән-берсе мәгънәсезрәк фикерләрне Дә бик нык игътибар белән укып чыкты. Газеталарда Роллинг исеме бик еш телгә алына. Модалар бүлегендә, яңа сезоннан чигәне каплаган сакал үстерү, йомшак эшләпә урынына тубал эшләпә киеп йөрү модага керәчәк, дип игълан ителгән иде. "Экзельсиор"ның беренче битендә "Аризона" фотографиясе, шуның овалында исә мадам Ламольның гүзәл рәсеме бирелгән иде. Аңа карап торгач, Янсен тынычлыгын җуйды, борчуы артканнан-арта барды. +Төнге икедә каютасыннан чыкса, Роллинг өске палубада — креслода утыра. Янсен кире керде. Өстендәге киемен салып ташлап, шәрә тәнгә җиңел нәфис йон костюмын киде, фуражкасын, башмагын, бумажнигын резин капчыкка салып бәйләде. Склянка сәгать өчне сукты. Роллинг һәмишә креслода утыра бирә. Сәгать дүрттә дә ул шунда утыра, тик инде башын эчкә тартып утыруы аны җансыз итә, — ул йокыга талган иде. Бер минуттан Янсен якорь чылбырыннан суга төште дә ярга таба йөзеп китте. +— Мадам Зоя, юкка мәшәкатьләнәсез: телефонның да, звонокның да чыбыклары киселгән. +Зоя тагын караватына барып утыра. Зәһәр көлемсерәүдән иреннәре дерелдәп куя. Стась Тыклинский бүлмә уртасындагы креслода мыегын бөтергәләп, аягындагы лаклы ботинкасына караштыргалап ята. Тәмәке көйрәтеп җибәрергә шулай да базмый: Зоядан рөхсәт юк, ә Роллинг исә ханым белән ягымлы булырга кушып калдырган иде. +Иртәнге бишләр тирәсе иде инде. Зояның алдарга, котылырга тырышып караулары барысы да бушка китте. +— Ничек кенә булса да, барыбер полициягә хәбәр итәчәкмен, — диде Зоя. +— Отельгә хезмәт күрсәтүчеләр һәммәсе дә сатып алынды, хәтәр күп акча түләнде. +— Урамда халык ишәя төшсен әле, тәрәзә ватып кычкырачакмын. +— Анысы да алдан уйланган. Зыяндашыгыз тота дип әйтергә врачы да алдан ук яллап куелган. Сезгә беркем ышаначак түгел, беркем булышачак түгел. Тыныч кына утырыгыз. +Зоя бармакларын шытырдатып кысты да русчалатып: +— Хәшәрәт. Ялчы. Хайван, — диде. +Тыклинский күркәдәй кабарынды, мыегы тырпайды. Тик ул шулай да кушмаганны эшләмәде — талашмый калды. +— Хатыннарның ничек тиргәшкәнен беләбез инде, — дип сөйләнеп кенә куйды. — Кызганам мин сезне, мадам. Шулай да берәр тәүлекне безгә монда тет-а-тет уздырырга туры килә. Ятыгыз, нервларыгыз тынычлансын ичмасам... Бәү-бәү, мадам. +Гаҗәпкә каршы, бу юлы Зоя аның сүзен тыңлады. Туфлиен салды, мендәрләрне җайлабрак куйды да ятып күзен йомды. +Керфек арасыннан гына ул үзен бик җентекләп күзәтеп утыручы Тыклинскийның ачулы симез йөзен күреп ятты. +— Ни булса шул булыр, хәлем бетте, — дип сөйләнгән булды, иснәп алды. +Тыклинский креслосына ипләбрәк утырды. Зоя тигез генә тын ала иде. Бераз утыргач Тыклинский күзен уарга тотынды. Урыныннан торып, йөренеп килде, ишек яңагына барып сөялде. Аяк өстендә торырга уйлады, күрәсең. +Тыклинский тинтәк нәрсә иде. Зоя аңардан үзенә кирәген белде, хәзер инде йоклап киткәнен генә көтеп ята иде. Ишек катында унйсыз шул. Янә бер мәртәбә йозакны тикшерде дә креслосына таба борылды. +Бер минуттан ук аның симез ияге аска салынды. Шунда инде Зоя караватыннан шуып төште. Аның жилет кесәсеннән җәһәт кенә ачкычны алды, туфлиен эләктерде дә ишекне ачарга тотынды. Йозаклары каты булып чыкты, шыгырдап куйды. +Тыклинский саташып сөйләнгәндәй: +— Кем бар? Ни булды? — дип кычкырып җибәрде Дә креслосыннан сикереп торды. Зоя ишекне тупсасына Кадәр ачып җибәрде. Ул арада теге моның җилкәсеннән эләктереп алды, идәнгә екты. Аягы белән аны түргә Этәреп, үзе ишекне япмакчы булды. Тик аңарга ишекне ябарга нидер ирек бирмәде. Зоя аның муен тамырлары бүртеп чыкканны күреп алды. +— Кем ул анда? —диде Тыклинский саңгырау тавыш белән, үзе иңбашын ишеккә терәде. +Тик аның аяклары паркеттан шуып китте, — ишек акрынлап кына ачыла бирде. Арткы кесәсеннән ашыкпошык револьверын чыгарып кына ятканда бүлмә уртасына очып барып төшмәсенме. +Ишектән капитан Янсен килеп керде. Аның юеш киеме мускуллары ташып торган тәненә сыланган. Бер мизгел чамасы ул Тыклинскийның күзенә карап алды. Аннары егылгандай алга ыргылды. Роллингка сукмый калган иде, моңарга исә бөтен авырлыгын сул кулына биреп — борын өстенә, аннары уң җилкәсе белән үк каерылып ияк астына утыртты. Тыклинский эһ тә итмәде, паласка чалкан барып төште. Бөтен бите җимерелгән иде. +Янсен өченче хәрәкәт ясап мадам Ламольга таба борылды. Аның мускуллары биеп тора иде. +— Есть, мадам Ламоль. +— Янсен, тизрәк яхтага. +— Есть — яхтага. +Хатын, бая гынак ресторандагыча, беләген аның муенына салды. Йөзен якын ук китерде. +— Көрәш башланды гына әле, Янсен. Иң хәтәре алда әле. +— Есть— иң хәтәре алда! +— Извозчик, куала атыңны, җәһәтрәк... Мадам Ламоль, тыңлыйм сезне... Шулай итеп... Мин тәмәке тарту бүлмәсендә көтеп утырган арада... +— Өске катка, үземә дигән бүлмәгә мендем. Эшләпәмне, плащымны салып куйдым. Күрше бүлмә ишеген томалаган шкафның урыныннан кузгалганын абайламаганмын. Көзге янына килүем була, ишек ачылып, аннан Роллинг килеп керә... Кичә генә Парижда иде ич әле. Самолетта очудан коты алына... Шулай булуга да карамастан, килеп җиткән икән, димәк аның дөньяда калу-калмавы хәл ителә дигән сүз... Аның ниятенә хәзер инде яхшы төшендем. Ә ул чагында җен ачуларым чыкты. Мине шунда чакырып тозак әзерләгән бит. Үзенә ниләр әйткәнемне хәтерләмим инде... Ул ике кулы белән колакларын томалап чыгып китте... +— Ул бит минем янга төшеп, мине яхтага кайтарып җибәрде... +— Бөтен бәла дә шунда шул... Җүләр хатын димә инде!.. Ә ул эчүләр, биюләр, типтерүләр соң... Юк икән шул, дускаем, көрәшергә алынгач, типтерү килешми икән шул... Ике-өч минуттан ул әйләнеп тә керде. Мин әйтәм, аңлашыйк әле, дим... "Сезгә берни дә аңлатып торасым юк, мин азат иткәнче шушында утырачаксыз..."— ди бу. Гомерендә дә минем белән алай дорфа сөйләшкәне юк иде. Шуннан үзенә дә уңлы-суллы эләкте соң... +Янсен сокланып туя алмады. +— Чын кеше сез! — дип куйды. +— Әй, дускаем, ул кыланышым да ялгыш булды шул. Куркакның куркагы!.. Дүрт мәртәбә яңагына менеп төшкәнгә түзеп торды бит... Иреннәре генә дерелдәде... Кулымны тотып туктатмакчы булган иде дә соң, тагын эләкте үзенә. Өченче ялгышым — балавыз сыгу булды... +— Кабахәт икән!.. +— Туктагыз әле, Янсен... Роллинг балавыз сыкканга карап тора алмый, бөгәрләнеп төшә... Аның өчен тагын кырык тапкыр яңагына менеп төшү артыграк булыр иде... Шул чагында ул ишек артында көтеп торган полякны чакырып алды. Алар инде алдан ук сүз куешкан булганнар. Поляк креслога барып утырды. Роллинг исә: "Башка чарасы калмаса, атып үтерергә куштым", — дип белдерде. Үзе китеп барды. Шуннан инде мин полякка ябыштым. Бер сәгать эчендә мин хаин Роллингның ниятен вагыннан-төягенә кадәр белеп өлгердем. Янсен җаным, бәхет, минем бәхетем кыл өстендә... Сез ярдәм итмәсәгез — җимереләчәк, кырылачак... Әйтегез извозчикка, атын куаласын... +Коляска таң алдыннан бөтенләй бушап калган яр буе урамыннан очыртып кына узды да гранит баскыч янында туктап калды. Карасу майлы су өстендә берничә көймә шыгырдап тора иде. +Бераздан Янсенга "Аризона"дан бау баскыч төшерделәр, һәм ул, мадам Ламольны күтәргән килеш, мыштым гына суднога менде. +Роллинг иртәнге суыктан уянып китте. Палуба дымлы иде. Мачта утлары тоныкланган иде. Култык та, шәһәр дә әле һәмишә күләгәдән арынып җитмәгән, ә менә Везувийның төтененә алсулык йөгереп өлгергән бервакыт иде. +Роллинг шәһәрне саклаучы утларны, судноларны күздән кичерде. Вахтадагы матрос янына килеп, беравык басып торды. Пошкырып алды. Аннары капитан күперчегенә менде. Каютадан шундук чиста-пөхтә өсбашлы Янсен килеп чыкты. Хәерле иртә теләде. Роллинг әле генә вахтенныйга пошкырганнан әдәплерәк итеп пошкырып куйды. +Аннары ул озак кына дәшми торды, пиджагының сәдәфен бөтерде. Аның бу алама гадәтен кайчандыр Зоя ташлаттырган да иде инде. Хәзер аның бернигә исе китми иде. Җитмәсә яңа сезоннан башлап сәдәф бөтерү гадәте модага да кереп китмәгәе әле. Тегүчеләр хәтта әле бөтерү өчен дип махсус сәдәфләр уйлап чыгарырлар... +Ул өзек-төтек кенә: +— Баткан кешеләр калкып чыгамы? — дип сорап куйды. +Янсен тыныч кына: +— Муенына таш бәйләмәсәң, калкып та чыккалый, — диде. +— Диңгездә баткан кеше батканга саналамы, дип сорыйм мин сездән. +— Кешенең тайпылып китүе, дулкын кагып төшерүе, тагын башка төрле очраклы хәлләр булуы ихтимал. Болар барысы да батканга санала. Андый чакны властьлар бәйләнеп азапланмый. +Роллинг иңнәрен җыерды. +— Батып үлүчеләр хакында белергә теләгәнем шул гына иде. Мин үз каютама китәм. Тәкрарлап әйтәм: көймәфәлән килә икән, минем монда икәнне әйтә күрмәгез. Килгән кешене каршы алыгыз да миңа хәбәр итегез. +Ул китеп барды. Янсен исә каютасына кире керде. Анда зәңгәр чыбылдык эчендә капитан койкасында Зоя йоклап ята иде. +Сәгать сигез тулып узгач, "Аризона" янына бер көймә килеп туктады. Ишкәктә шат күңелле ниндидер бер йолкыш утыра иде. Ишкәкләрен судан күтәреп: +— Алло!.. "Аризона" яхтасымы бу? — дип кычкырды. +Датчан матрос фальшборт аша аска иелеп: +— Булса ни диярсең, — дип тавыш бирде. +— Роллинг дигән бәндә сезнең тагаракта түгелме? +— Булса ни диярсең. +Йолкыш энҗедәй тезелеп киткән тешләрен күрсәтеп елмаеп җибәрде. +— Мә, тот алайса. +Ул палубага җитез генә бер хат ыргытты, матрос аны тотып алды, йолкыш исә телен шартлатып куйды. +— Матрос, тоз күз, сигара бир ичмасам. +Датчан, нәрсә белән башына тондырыйм икән шуның, дип уйланган арада, теге инде шактый китеп өлгерде, аннары дөньяда яшәүгә куанычы эченә сыймаган-лыктан көймәсендә кылангалап бии-бии бар куәтенә илереп җырлап җибәрде. +Матрос хатны капитанга илтте: әмер шундый иде. Янсен чыбылдыкның кырыен ачты да йоклап яткан Зояга табан иелде. Зоя әле йокыдан айнып җитмәгән иде. +— Килде мәллә! +Янсен аңа хатны сузды. Зоя укырга кереште: +"Мине коточкыч җәрәхәтләделәр. Шәфкатегездән ташламагыз-сана. Сезнең хакка дип арслан шикелле сугыштым, тик шулай да башка сыймый торган хәл килеп чыкты: мадам Зоя ычкынды. Сезнең аякларыгызга..." +Зоя хатны укып бетермәде — ертып ташлады. +— Хәзер без аны тынычлап каршылый алабыз. — Хатын капитанга карады, кулын аңа сузды. — Янсен, сез шуны аңларга тиешсез: мин я үләм, я бөтен дөньяны үз көемә биетәм. — Янсен авызын бөрештереп куйган иде — Зояның күңеленә хуш килде. — Сез минем теләгемне тормышка ашыручы көч булырсыз. Хәзергә минем хатын кеше икәнемне онытып торыгыз. Мин бер хыялый, авантюрист бәндә. Аңлыйсызмы шуны? һәммә нәрсәне Дә үземнеке итәсем килә. — Зоя кулы белән түгәрәк ясап күрсәтте. — Шуны миңа бирә алырдай бердәнбер кеше менә хәзер "Аризона"га килеп җитәргә тиеш. Мин аны көтәм. Роллинг та аны көтә... +Янсен бармагын югары күтәрде, артына борылып карады. Зоя чыбылдыкны япты. Янсен капитан күперчегенә чыкты. Анда Роллинг басып тора иде. Ул култыксага чытырдап ябышкан, зәһәр иреннәре ачудан чалышайган, кысылган, күзләре еракка, томанлы су өстенә төбәлгән иде. +Ул кулын алга сузып, көч-хәл белән генә: +— Әнә ул... Әнә теге көймәдә, — дия алды, аның кәкре бармагы күгелҗем диңгез өстендә асылынып калды. +Аннары ул, матросларның котын алып, кәкре аякларын кысла шикелле алдырткалап капитан күперчегеннән йөгереп төшеп китте, үз каютасына кереп качты. Шуннан торып телефон белән әлеге дә баягы әмерен тәкрарлады: алты ишкәкле көймәдә килүче кешене яхтага кабул итәргә, диде. +Роллингның пиджак сәдәфләрен гомерендә дә өзеп чыгарганы юк иде әле. Хәзер менә өч сәдәфен дә өзеп чыгарды. Ул Шираз паласлары җәелгән, кыйммәтле агачтан эшләнгән, бай җиһазлы каюта уртасында стена сәгатенә карап басып тора иде. +Сәдәфләрен өзгәннән соң тырнагын чәйнәргә тотынды. Тәүге кыргый халәтенә ул искиткеч тиз кайтып бара иде. Вахтадагы матросның тавыш бирүен, Гаринның җавап кайтаруын ишетеп торды. Шул тавыштан кулларына тир бәреп чыкты. +Авыр көймә яхтага килеп бәрелде. Матрослар бердәм сүгенеп алдылар. Трап шыгырдады, аяк тавышлары ешайды. "Тот әйдә, эләктер... Саграк кылан... Менә шулай... Кая илтергә соң?" — дип кычкыра-кычкыра һиперболоид салган әрҗәләрне яхтага төяделәр. Төяп бетергәч һәммәсе дә тынып калды. +Гарин шаяра торгач тозакка эләкте. Роллинг дымлы салкын бармаклары белән борынын кысып тотты да пошкырган, йөткергән авазлар чыгарды. Аны белгән кешеләр, гомерендә дә көлгәне юк, диләр икән, ялган сөйлиләр. Уңышлы эш башкарганнан соң ялгызы калып, менә шулай тавышсыз гына көләргә ярата ул. +Аннары телефонга Янсенны чакырды. +— Бортка алдыгызмы? +— Алдык. +— Аскы каютага кертеп, өстеннән бикләп алыгыз. Тавыш-тынсыз гына башкарып чыгарга тырышыгыз. +Янсен кыю гына: +— Есть! — диде. Бигрәк кыю инде. Роллингка бу ошап бетмәде. +— Алло, Янсен? +— Тыңлыйм. +— Бер сәгатьтән яхта диңгезгә чыгарга тиеш. +— Есть. +Яхтада тыз-быз йөгерешә башладылар. Чылбырын шалтыр-шолтыр китереп якорьны күтәрергә керештеләр. Моторлар эшкә җигелде. Иллюминатор артында яшькелт су акканы күренде. Яр ничектер борылырга тотынды, Каютага дымлы җил бәреп керде. "Аризона"ның бөтен корпусы тизлек рәхәтеннән дерелдәп куйды. +Җүләрлек эшләвен Роллинг белми түгел, белә иде. Әмма ул хәзер үгездәй көчле, һәр якшәмбе саен чиркәүгә йөрүче салкын канлы Роллинг түгел иде инде. Теге яки бу эшен хәзер ул отышлы булганга алай эшләми, аның миен йокысыз үткәргән төннәр, Гаринга булган нәфрәт, көнчелек сөреме томалаган иде. Хәзер аның бар кайгысы — Гаринның башына җитеп, Зояны үзенә кире кайтару иде. +Хәтта искиткеч зур уңыш — Анилин компаниясе заводларының һәлакәте дә төш кебек кенә тоелды. Бөтен дөнья биржалары аның кесәсенә егерме тугызында ничә йөз миллион салганы белән дә кызыксынмады. +Ул көнне Роллинг, вәгъдәләшкәнчә, Гаринны Парижда көтте. Гарин килмәде. Роллинг моның шулай буласын алдан ук сизенгән иде, аэроплан белән Неапольгә очты. +Белән ике арада беркем калмады. Аны ни рәвешле юк Зояны да уеннан алып ыргыткач, хәзер инде Гарин итәргә икәнен Роллинг энәсеннән җебенә хәтле уйлап куйды. Роллинг сигара көйрәтеп җибәрде. Ул юри шулай акрын маташты. Менә ул каютасыннан коридорга чыкты. Аскы палубаның ишеген ачты — анда аппаратлар салынган әрҗәләр тора иде. Алар өстендә утырган ике матрос ялт кына төшеп бастылар. Роллинг аларны кубрикка куды. +Аскы палубаның ишеген япты да ашыкмыйча гына Каршыдагы ишеккә — рубкага юнәлде. Ишек бавына тотынгач, сигарасының көле сынып төшкәнен абайлады. +Роллингның күптән мондый канәгатьлек тойгысы кичергәне юк иде, шуңа елмаеп куйды, фикере ап-ачык иде. +Ул ишекне тутырып ачып җибәрде. Түшәмдәге бәллүр калпак яктысында аңар текәлеп Зоя, Гарин, Шельга утыра иде. Роллинг артка чикте. Сулышы кысылды, миен гүя кашык белән болгатып ташладылар. Борынына тир бәреп чыкты. Иң зур ахмаклыгы шул булды — моннан егерме биш ел элек бухгалтер кенәгәсендә нидер бетереп торган чагындагы шикелле үк тинтәкләрчә елмаеп куйды. +— Хәерле көн, Роллинг, — диде Гарин, урыныннан торып, мин килеп җиттем, дускай. +Бер дә көтмәгәнчә килеп чыкты шул — Роллинг көлкегә калды. +Инде нишләргә? Тешеңне ашаргамы, җенләнергә, атаргамы? Анысы тагын да зуррак ахмаклык булыр иде. Капитан Янсен саткан, димәк. Командага ышаныч юк... Ә яхта диңгез уртасында. Бар көчен җыеп — аның эчендә нидер шытырдап та куйды. — Роллинг елмаюыннан туктады. +— Ә! — Ул кулын күтәреп сәламләде: — Ә, Гарин икән... Нәрсә, бераз җилләнеп алырга булдыгызмы? Бик шатмын, рәхим итегез... Кәеф-сафа кылырбыз... +Зоя кискен генә: +— Роллинг, сез бик начар уйныйсыз. Тамашачыларны көлдермәгез. Керегез дә утырыгыз. Монда бар да үз кешеләр — кан дошманнар. Үзегезгә үпкәләгез: Урта диңгез буйлап болай сәяхәт итүне сез уйлап чыгаргансыз, — диде. +Роллинг тоз күзләрен уйнатып алды: +— Зур эшләрдә, мадам Ламоль, шәхси дуслык та, дошманлык та була алмый. +Шуннан ул, тәхеткә утыргандай бер кыяфәттә, Гарин белән Зоя арасына килеп утырды. Ике кулын өстәлгә куйды. Бер минутлап тын утырдылар. Аннары ул: +— Ярый, мин оттырган да булыйм. Күпме түләргә тиеш инде? — диде. +Гарин балкып җавап кайтарды: +— Яртысын, дускай, нәкъ яртысын. Фонтенеблода шулай килешкән идек бит. Шаһитыбыз да монда утыра. — Ул өстәлгә күңелсез генә чирткәләп утыручы Шельга ягына чөй сакалын күтәрде. — Сезнең бухгалтер кенәгәләрегезне актарып маташырга җыенмыйм. Болай күрер күзгә — миллиард доллар белән котылырсыздыр. Аннан гына бөлмәссез. Европадан акчаны көрәп алдыгыз бит. +— Миллиардны берьюлы түләве кыенрак булыр булуын, — диде Роллинг. — Шулай да уйлап карармын. Бүген үк Парижга китәм. Ә инде җомга көнне Марсельдә ул сумманың шактый өлешен түли алырмын... +— Ай-ай-ай, — диде Гарин, — сез бит, картлач, түләп бетергәннән соң гына китә алачаксыз. +Шельга ялт кына аңа борылып карады, әмма дәшмәде. Роллинг исә чеп-чи әдәпсезлеккә тап булган кешедәй чыраен сытты: +— Нәрсә, мине шушы суднода асрамакчы буласызмыни алайса? +— Әйе. +— Шуны да онытмагыз: Кушма штатлар гражданины буларак миңа беркемнең тияргә хакы юк. Минем иркемне, минем теләгемне Американың бөтен хәрби флоты яклаячак. +Зоя ачыргаланып, ярсып кычкырып җибәрде: +— Бигрәк яхшы! Ничаклы тизрәк булса, шулчаклы яхшырак!.. +Зоя утырган җиреннән торып, йодрыкларын кысып йомарлаган иде — бармак сөякләре агарып китте. +— Ник шунда бөтен флотыгыз, бөтен дөнья безгә каршы күтәрелми! Бигрәк яхшы! +Кисәк кенә урыныннан торгач аның кыска юбкасы җилфердәп куйды. Вак-вак алтын сәдәфле ап-ак диңгез курткасы, малайларча кыска кыркылган чәче, бөтен дөньяның язмышын учында кысып тотарга теләгән кепкечкенә йодрыклары, дулкынланудан карасуланып киткән соры күзләре, хәвефле йөзе — болар һәммәсе бер яктан мәзәк тоелса да, икенче яктан коточкыч булып күренә иде. +— Сез әйткәнне юньләп ишетеп җиткермәдем бугай, ханым. — Роллинг бөтен гәүдәсен аңа таба борды. — Сез Кушма штатларның хәрби флоты белән алышырга уйлыйсыз мәллә? Шулайрак дидегез шикелле? +Шельга өстәлгә чиртүдән туктады. Бу айда беренче мәртәбә аңа кызык булып китте. Ул театрдагыча киерелебрәк утырды, аякларын сузып җибәрде. +Зоя Гаринга караган — аның күзләре тагын да зәһәрләнә төшкән иде. +— Петр Петрович, мин үз сүземне әйттем... калганы сезгә... +Гарин ике кулын кесәсенә тыгып, үкчәсенә басты, чайкалып алды, буяу ашагандай кызыл авызын ерды. Аның бөтен кыяфәте мәзәкчел, шук кешегә охшаган иде. Бу кешенең корычтай нык, ташып торган җинаятьчел ихтыяр көчен фәкать Зоя гына сиземли иде. +— Беренчедән, — диде Гарин, аяк очларына күтәрелеп, — бездә нәкъ менә Американы аеруча дошман күрү галәмәте юк. Миңа каршы чыккан теләсә нинди флотның тетмәсен тетәчәкбез. Икенчедән, — хәзер инде ул үкчәсенә басты, — безнең алай әллә ни тукмашасыбыз да килеп тормый. Әгәр дә Америка һәм Европа безгә теләсә нинди җирне басып алу хокукын калдыра икән, безнең мөстәкыйльлегебезгә бәйләнми икән, ул чагында без аларга һич югы хәрби яктан комачаулык итмәячәкбез. Шулай булмаган очракта Америка һәм Европаның судагы һәм коры җирдәге көчләренә, крепость һәм базаларына, хәрби склад һәм генштабларына һ. б. бертөрле дә мәрхәмәт күрсәтмәячәкбез. Анилин заводларының язмышы минем бушка сөйләмәвемне раслый булса кирәк. +Ул Роллингның җилкәсеннән каккалап куйды. +— Алло, картлач, бер мәлне минем предприятиегә компаньон булып керергә димләп йөргән идем түгелме?.. Культура юк шул сездә, шуңа күрә фантазиягез җитенкерәп бетми. Эшмени ул биржа хуҗаларын ялангач калдырып, заводларын кулга төшерү? Сөрсегән юл инде ул... Ә менә чын кешене күрми калгансыз. Сезгә шашкан миллиардларны китерердәй кешене күрми калгансыз. +Роллинг череп бара торган мәеткә охшады да калды. Сүзләрен көчкә әвәләп, ул: +— Анархист икәнсез... — генә дия алды. +Шельга, таза кулы белән чәченә ябышып, шаркылдап көләргә тотынды. Моны ишетеп коты алынган капитан Янсен пыяла түшәм аркылы аларга күз салдьь Гарин, үкчәсендә килеш, Роллинг ягына борылды: +— Юк шул, картлач, сезнең башыгыз начар эшли башлаган. Бер дә анархист түгел мин... Мондый да бөек оештыручыны озакламыйча сез көндез фонарь яндырып эзләп йөрерсез әле... Анысы хакында бушрак вакытны сөйләшербез. Чек языгыз... Марсельгә юл тотабыз. +Якын арада мондый хәлләр булып алды: "Аризона" Марсель шәһәренең тышкы рейдында якорь салды. Гарин Роллингның егерме миллион фунт стерлингка язылган чегын Лион кредит банкына күрсәтте, акча таләп итте. Банк директоры, тәшвишкә бирелеп, Парижга барып кайтмак булды. +"Аризона"да Роллинг авырый дип игълан ителгән иде. Ул үз каютасында бикле килеш утыра, Зоя аңа беркем белән дә аралашырга ирек бирми иде. Өч тәүлек буена "Аризона"га сыек ягулыктыр, судыр, консервыдыр, шәраптыр ише нәрсәләр төяделәр. Җиңел яхтага таба капчык-капчык ком төягән шаланданың баруын күргәч, яр буендагы ачык авызлар һәм матрослар шактый гаҗәпләнделәр. Яхта Сөләйман утрауларына юл тота икән, дип тә сөйләнделәр. Капитан Янсен егерме карабин, револьверлар, газдан кия торган маскалар сатып алды. +Билгеләнгән көнне Гарин белән Янсен тагы банкка бардылар. Анда аларны Париждан ашыгыч рәвештә килеп төшкән финанс министрының ярдәмчесе каршы алды. Зур ягымлылык күрсәтеп, чекның чын булуына ышанычын белдерде, шулай да Роллингның үзен күрергә теләге булуын әйтте. Аны "Аризона"га алып киттеләр. +Ул килгәндә Роллинг авырый, күзләре эчкә баткан иде. Креслосыннан да көчкә тора алды. Чекны үзе биргәнлеген, яхта белән ерак сәфәргә чыгачагын раслады, эшнең рәсми ягын тизрәк очлауларын үтенде. +Финанс министрының ярдәмчесе, урындык артына тотынган килеш, Камилл Демулендай кулларын болгый-болгый халыклар дуслыгы, Франциянең культура мирасы хакында нотык сөйләгәннән соң түләүне кичектерергә сорады. +Роллинг талчыккан кыяфәт белән башын гына чайкады. Иң ахырда болай дип: чекта күрсәтелгән сумманың өчтән берен фунтлата түләргә, калганын гамәлдәге франклата бирергә дип килештеләр. +Акчаны кичен хәрби катерда китерделәр. Аннары, чит кешеләр китеп барганнан соң, капитан күперчегенә Гарин белән Янсен менделәр. +— Бар халыкны югарыга чакырырга! +Команда шканцыга тезелде. Янсен коры гына, үтемле итеп кенә болай диде: +— Матрослар, "Аризона" дигән судно гаҗәеп хәвефле, хәтәр юлга кузгала. Сезнең гомерләрне, хуҗаларның үзләренең дә гомерләрен, судноның үзен исән-имин килеш саклап калырмын дип ышандырсам, имансыз китим. Сез, акула балалары, мине яхшы беләсез... Җалованьегызны бермә-бер арттырам, бүләкләүләр дә икеләтә артачак. Туган иленә әйләнеп кайтканнарга гомер буена пенсия билгеләнә. Кояш баеганчы уйларга вакыт бирәм. Тәвәккәлләмәүчеләр үкчәләрен ялтыратсын. +Кич белән сигез кеше ярга төште. Алар урынына капитан Янсен порттагы кабаклардан сигез башкисәрне эзләп табып алып керде. +Янә биш көннән яхта Соутгемптон рейдына туктады. Гарин белән Янсен Англиянең король банкына Роллингның егерме миллион фунтка язылган чегын күрсәттеләр. — Палатада бу уңай белән эшчеләр партиясе лидеры йомшак кына итеп сорау биргән, ди. — Акчаны бирделәр. Газеталар гауга чыгарды. Күп кенә шәһәрләрдә эшчеләр демонстрациясе булып алды. Журналистлар Соутгемптонга ябырылды. Роллинг берәүне дә кабул итмәде. "Аризона" сыек ягулык алды да океан аша сәфәр чыкты. +Унике көннән яхта Панама каналында туктады, радио аша "Анилин Роллинг"ның баш директоры Мак Линнейны аппаратка чакырды. Билгеләнгән сәгатьтә Роллинг, револьвер астында радиорубкада утырган килеш, Мак Линнейга чекны күрсәтүче мистер Гаринга йөз миллион доллар түләргә боерык бирде. Гарин шундук Нью-Йоркка китте, аннан акча алып, Мак Линнейның үзен ияртеп кайтты. Бусы ялгыш булды. Роллинг директоры белән Зоя, Гарин, Янсен алдында биш минут кына сөйләште. Мак Линней, монда нәрсә дә булса бар дип, бик нык шикләнеп китте. +Шуннан "Аризона" буп-буш Караиб диңгезендә киләп салып йөри башлады. Гарин Америкада йөрде — пароходлар яллады, машиналар, приборлар, инструментлар, корыч, цемент, пыяла сатып алды. СанФранцискода төяделәр. Гаринның ышанычлы кешесе инженерлар, техниклар, эшчеләр белән контракт төзеде. Икенче бер ышанычлы кешесе Европага китте — анда ул русларның ак армиясеннән калган биш йөз кешене полиция хезмәтенә яллады. +Бер ай әнә шулай узды. Роллинг көн саен радиодан Нью-Йорк, Париж, Берлин белән сөйләште, кискен генә боерыклар бирде. Анилин заводлары һәлак булганнан бирле Европаның химия промышленносте карышмый иде инде. Барлык фабрикантларга да "Анилин Роллинг" кләймәсе сугыла иде. Сары түгәрәккә өч кара сызык сызылган, өске өлешенә "Дөнья" дип, аска исә "Анилин Роллинг Компани" дип язылган. Европада яшәүче һәр кешегә әнә шул сары кләймәне сугарга тиешләр сыманрак тоела башлаган иде инде. Анилин компаниясенең төтәсләп яткан завод хәрабәләре өстеннән "Анилин Роллинг" әнә шулай атлап килә иде. +Бөтен Европадан коточкыч ис — колония исе чыга башлаган иде. Өметләр сүнә бара. Куаныч, шатлык әйләнеп кайтмый иде. Исәпсез-хисапсыз рухи байлыклар тузанлы китапханәләрдә череп яталар иде. Өч кара сызыклы сары кояш — шәһәрләр өстенә, морҗаларга, төтенгә, кешеләрнең канын эчә торган сансыз күп рекламаларга үлек төсе бирә, шакшы кирпеч урам яки тыкрыкларда, витрина, реклама, зур һәм кечерәк сары түгәрәкләр арасында ачлык, күңелсезлек, төшенкелек баскан чытык йөзле кешеләр күзгә чалына. +Валюталарның бәясе төшә. Налоглар күтәрелә. Бурычлар арта. Вазифа һәм хокук белән исәпләшергә өндәгән изге закончалыкның да маңгаена сары кләймә китереп чәпәделәр: түлә! — диделәр. +Гөрләвек, инеш, елга булып "Анилин Роллинг" кассаларына акча агыла. "Анилин Роллинг" директорлары дәүләтләрнең эчке эшләренә, халыкара политикага тыкшыналар: дәүләт башлыкларының яшерен орденын тәшкил итәләр диярсең!.. +Гарин ике секретарен, инженерларын, язып йөрүче кызларын, көтүе белән йомышчыларын ияртеп Кушма Штатларның, бер башыннан икенче башына тыз-быз килеп йөрде. Тәүлегенә ул егерме сәгать эшләде. Әйбернең бәясен сорап тормады, сатулашмады. +Мач Линней аны хәвефләнеп һәм сәерсенеп күзәтте. Бу әйберләрнең нәрсәгә сатып алынуын һәм төялүен дә, Роллингның миллионнарын нигә шулай башсызланып уңлы-суллы туздыруын да һич аңлый алмады. Гаринның секретаре, язып йөрүче бер кыз һәм ике йомышчы Мак Линней агентлары иде. Эшләнгән һәр эш турында алар көн саен Нью-Йоркка бәйнә-бәйнә отчет җибәрәләр иде. Тик шулай да бу коточкыч күп сатып алу, заказлар бирү, контрактлар төзүнең серенә төшенүе һич мөмкин түгел иде. +Сентябрь башларында "Аризона" кабаттан Панама каналына килеп керде, Гаринны утыртып, Тын океанга чыкты да көньяк-көнбатышка таба юл алды. +Ике атнадан шул ук юнәлештә йөк төялгән ун кораб та кузгалды. Приказлары конвертка салынган иде. +Океан тынычсыз иде. "Аризона" җилкәннәр белән бара иде. Гротлар да, кливерлар да куелган, марсель җилкәннәре генә куелмый калган иде. Тап-тар озынча яхта җилкәннәре киерелгән, вантлары чыңлаганҗырлаган, чикләвек кабыгы шикелле яхта әле мачталарыниләре белән дулкынга күмелә, әле күбек чәчрәтә-чәчрәтә дулкынның сыртына менеп китә иде. +Тентны алдылар. Люкларны бикләделәр. Шлюпкаларны палубага күтәреп беркеттеләр. Бортның ике ягына да сузылган ком капчыкларын тимер чыбыклар белән бәйләделәр. Бакка да, ютка да рәшәткәле манаралар куелды, ул манараларның өске өлешенә казан сыманрак түгәрәк камералар утыртылды. Брезент белән капланган бу манаралар "Аризона"ны хәрби суднога охшата иде. +Дулкын китереп бәргәндә капитан күперчегенә хәтле су чәчри. Анда Гарин белән Шельга басып тора. Икесенең дә өсләрендә күн плащ, башларында эшләпә. Шельганың кулыннан гипсны алсалар да, ул әле шырпы тартмасы яки чәнечке генә тотарлык хәлдә иде. +Гарин сөйли: +— Менә океан белән кечтеки генә суднобызны — кеше ихтыярының һәм бөеклегенең кристалын алыйк, — ди ул.— Очабыз гына бит, Шельга иптәш, теләсәң генә ни диген... Көрәшәбез... Дулкыннарны алыгыз — тау чаклы бит... +Уң яктан коточкыч зур дулкын ябырылып килә. Аның кайнап торган сырты кабарганнан-кабара, күбекләнгәннән-күбекләнә бара. Аның астыннан күбеккә чәбәләнгән пыяладай яшькелт түбә калкына, күтәрелә. Күбеге бөтерелә, тулгана. "Аризона" сул ягына таба янтая. Бәләкәй корабны упкыннан өстерәп җилкәннәр арасында җил үкерә. Менә кораб бөтенләй кабыргасына ята, кызылга буялган төбен киленә чаклы күрсәтә, ул да түгел, дулкын сырты буйлап янтаебрак кына иң өскә менеп җитә дә кайңап торган күбек эченә кереп югала. Палуба да, шлюпкалар да, бак та күздән гаип була, бак өстенә корылган рәшәткәле манара да түгәрәк түбәсенәчә күмелә. Капитан күперчеге тирәсендә су бөтерелә. +— Шәп тә соң! — дип кычкыра Гарин. +"Аризона" турая да, палубасыннан су актарылып төшә, кливерлар судан арына, судно дулкын буйлап түбәнгә омтыла. +— Кеше дә шулай, иптәш Шельга, кешеләр океанында кеше дә шулай... Мин менә шушы судно кисәген үлеп яратам. Без бер-беребезгә бик нык охшаган сыман... Икебезнең дә күкрәкләр җилгә киерелгән... Шулай түгелмени? +Шельга иңнәрен җыерып куйды, җавап бирмәде. Үзенә үзе мөкиббән китеп гашыйк булган бәндә белән бәхәсләшеп тормассың ич инде. Үзен гадәттән тыш даһи кешегә санап сөенә бирсен әйдә. Роллинг белән бер-берсен тикмәгә эзләп тапмаганнардыр инде: кан дошманнар, ә берсе икенчесеннән башка яши алмый. Химия короле шушы җинаятьчел идеяләргә күпергән адәм кисәген тудыра, бусы үз чиратында Роллинг бушлыгын коточкыч фантазия белән сугара. Икесенең дә бугазына сөяк кадалгыры нәрсәләр! +Шушы көнгәчә Роллингны акулалар ашамавы чыннан да сәеррәк иде. Эшен эшләде — миллиард ук булмаса да, өч йөз миллион доллар Гарин кулына килеп керде. Хәзер әйбәтләп кенә эзне яшерәсе генә, югыйсә. +Алай түгел икән — бу бәндәләрне янә ниндидер җепләр бер-берсенә бәйли икән шул әле. +Шельга үзен дә ни сәбәпле моңарчы Тын океанга ташламауларын аңлый алмый. Неапольдә теге чакны ул шаһит буларак кирәк иде. Гарин "Аризона"га ялгызы килсә, көтелмәгән хәвеф тууы ихтимал иде. Ә инде икесен берьюлы алып ташлау Роллингка авыргарак килгән булыр иде. Анысы аңлашыла. Гарин отты. Ә менә хәзер Шельга аңа ни хаҗәтемә? Караиб диңгезендә тулганган чакны кырысрак торалар иде. Океанга чыкканнан бирле Шельганы бер күзәтүче юк, теләсә нишләп йөри. Кайсына күз сала, кайсына колак сала. Шунда әлеге тозактан котылу юлын төсмерли кебек тоела. +Аларның океан буйлап барулары күңел ачып йөрүгә охшаган иде. Ашау-эчү яклары искиткеч нәзакәтле куелган иде. Өстәл янына Гарин, мадам Ламоль, Роллинг, капитан Янсен, аның ярдәмчесе, Шельга һәм Гаринның ике ярдәмчесе утыра. Аларның берсе — инженер Чермак +арык гәүдәле, тузгак чәчле, сирәк сакаллы, үткен күзле чех; икенчесе — химик, немец Шефер, әле күптән түгел генә Сан-Францискода ачтан үлү хәленә җиткән, коры сөяккә калган, оялчан гына бер егет. +Бер-берсенә кан дошманнар, кеше үтерүчеләр, халыкны талаучылар, авантюристлар һәм ач галимнәр — һәркайсы фрак кигән, күкрәгенә чәчәк кадаган бу сәер компаниядә үзе дә шулар кебек үк киенгән Шельга тынын да чыгармый, тәмләп ашавын-эчүен белә. +Уң яктагы күршесе аңарга дүрт тапкыр аткан адәм, сул яктагысы өч мең кешене кырып салган бәндә, кар* шыда утырганы исә — җир йөзендә иң хәтәр хатын. +Кичке аштан соң Шефер пианино янына утыра, мадам Ламоль белән Янсен танцевать итә. Роллинг өстәл яныннан аларга карап утыра. Калганнар исә тәмәке тартырга дип салонга юнәлә. Шельга палубага чыгып трубкасын көйрәтә. Аны тоткарлаган кеше дә, исәпкә алган кеше дә юк. Берберсенә охшаган көннәр үтә тора. Кырыс океанның очы да, кырые да күренми. Моннан миллион еллар элек ничек тәгәрәгән булса, дулкыннар хәзер дә нәкъ шулай тәгәри. +Бүген нишләптер Шельга артыннан капитан күперчегенә Гарин да чыкты, Ленинградтагы Профсоюзлар бульварында эскәмиядә сөйләшеп утырганнан бирле ике арада берни булмагандай, дусларча сүз башлап җибәрде. Шельга сагая калды. Гарин яхтаны мактады, үзе дә мактанып алды, океанга соклануын белдерде, сүзне каядыр борып җибәрергә чамалый иде, күрәсең. +Сакалына чәчрәгән су тамчыларын селкеп ташлады да көлә-көлә: +— Минем сезгә бер йомышым бар әле, Шельга, — диде. +— Нинди соң? +— Бер партия уйнарга сүз куешканыбызны хәтерлисезме? +— Шулай да булсын ди. +— Теге чакны, куак арасыннан сезнең ярдәмчегез аттымы миңа? Ай-яй... Тагын бераз гына булса, башны чәрдәкли иде бит. +— Бер дә белгән әйберем түгел... +Гарин аңа Штуфер дачасында булган хәлне сөйләп бирде. Шельга башын чайкады, +— Минем катнашым юк моңа. Тисә әйбәт буласы икән... +— Язмыш коткарган инде алайса? +— Язмыш шул. +— Шельга, икенең берсен сайлагыз, — Гаринның зәһәр, үткен күзләре ялкынлана төште, чырае шундук явызланып китте, — я сез принципиаль булып кылануыгызны ташлыйсыз... Я мин сезне суга тондырам. Аңлашылдымы? +— Аңлашылды. +— Сез кирәк миңа. Зур эш өчен кирәк... Без уртак тел таба алабыз... Мин бердәнбер кешегә — бары сезгә ышанам. +Ул сүзен әйтеп бетерергә өлгермәде, галәмәт зур, моңарчы килгән дулкыннардан биегрәк дулкын яхтага килеп ургылды. Капитан күперчеген кайнап торган күбек каплады. Шельганы култыксага чөерде, аның шашкан күзе, ачылган авызы, бармакларын җәйгән кулы суга күмелде... Гарин ташкын эченә ташланды. +Бу вакыйганы Шельга ахырдан да исенә төшергәләде. +Үлемнән дә курыкмыйча, Гарин аның плащыннан эләктереп алды да яхтага килеп төшкәнче дулкыннар белән көрәште. Шельга капитан күперчегенең култыксасына эләгеп калды. Аннары палубага ларсылдап килеп төште. Эче тулы су иде. Матрослар көч-хәл белән эчендәге суын чыгарып бетерделәр дә каютага төшереп яткырдылар. +Озакламый аның янына Гарин килеп керде. Өстен алыштырып өлгергән, кәефе күтәренке. Ул ике стакан грог китерергә кушты да, трубкасын көйрәтеп җибәреп, баягынак өзелеп калган әңгәмәне яңартып җибәрде. +Шельга аның күн креслога кырын яткан җитез гәүдәсенә, мыскыллап көләргә әзер торган йөзенә текәлеп карап торды. Бу чаклы каршылыклы, сәер кеше булса да булыр икән. Кеше үтерүче бер хәшәрәт, томана авантюрист инде, югыйсә... Ләкин Шельгага әллә грог, әллә үлемнән исән калуы тәэсир итте, ничек кенә булмасын, дулкыннар китереп бәргән саен "Аризона"ның кабыргалары шытырдап куюга да, иллюминатор пыяласы артында суның кайнап торуына да, әле үзенең, әле койкада ятучы гәптәшенең, таган атынган шикелле, бер түбән төшеп, бер югары менеп китүенә дә илтифат итмичә, Гаринның әнә шулай аягын аякка атландырган килеш дөнья хәлләрен сөйләшеп утыруына сокланып карады. +Ленинградтан бирле Гарин бик нык үзгәрде: үз көченә ышанган акыллы эгоистларга гына хас булганча, көлеп кенә, елмаеп кына йөри. +Шельга аңардан: +— Нигә сез форсатны ычкындырдыгыз? — дип сорап куйды. — Әллә инде минем яшәвем бик кирәкме сезгә? һич аңлашылмый. +Гарин башын артка ташлап күңелле генә көлеп җибәрде: +— Мәзәк тә кеше сез, Шельга... Нишләп әле мин логикага таянып эш итәргә тиеш? Әллә мин математика укытучысымы?.. Нинди көнгә калдык бит... Ярдәм кулы сузасың — шуны да аңлашылмый диләр. +— Анилин заводларын күккә очырганда шәфкать күрсәтү турында уйламадыгыз шикелле. +Гарин ярсып китте: +— Юк! Юк! Уйламадым!.. Моральнең хәрабәләре астыннан һаман да чыга алмыйсыз, күрәм... Шәфкать, имеш! Тапкан сүз! Их, Шельга, Шельга... Нинди киштәләр ул сезнең: бусында — яхшы гына, бусында — яман гына... Дегустатор эчеп карый, төкеренә, ипи катысы чәйни — бу ширбәт яхшы, бусы начар, дигән бәя куя, анысы шулай. Тик ул бит аны тәмгә карап, телендәге бизләргә таянып әйтә. Чынбарлыкка таянып әйтә. Ә сезнең моральгә бәя бирүче дегустаторыгыз кайда соң? Нинди бизләргә таянып әйтә соң ул аны? +— Җир йөзендә Совет власте булдыруга юнәлтелгән көч — яхшы, моңа комачаулык итүчесе — начар, — диде Шельга. +— Ярый, шулай да булсын, беләм анысын... Ә соң ул сезгә кагыламыни? Советлар республикасына сезне нәрсә бәйли? Экономик яктан бәйлеме? Буш сүз... Мин сезгә илле мең доллар жалованье билгели алам... Чынлап әйтәм. Киләсезме? +Шельга тыныч кына: +— Юк, — диде. +— Юк шул менә... Димәк, сез экономик яктан бәйле түгел, бәлки идея, намус дигән нәрсә — ягъни югары материя бәйли торгандыр. Мин сезнең моральгә ябышып ятуыгызны гына исбатламакчы идем... Дөньяның астынөскә әйләндермәкче буласыз... Экономик законнарны меңәр елдан бирле җыелып килгән чүп-чардан арындырасыз, империализм ныгытмаларын җимерәсез. Ярый, шулай да булсын. Мин дә бит дөньяның астын-өскә әйләндерергә телим, ләкин минем үз юлым бар. Даһи акылыма таянып мин моны башкарып чыгачакмын. +— Иһи! +— Бар нәрсәгә үч итеп, шуны да исегездә тотыгыз, Шельга. Карагыз әле, кеше үзе нинди нәрсә соң ул? Балчыктан укмашкан җир шарына үлем әчесе белән чытырдап ябышкан, шул хәлендә бозлы караңгылыктан очып барган кечтеки генә микроорганизм түгелмени? Әллә югыйсә, ул фикер дип аталган махсус бер серле материяне — һәр микроны эченә бөтен галәмне сыйдыра алучы материяне эшләп чыгару өчен кирәк булган илаһи бер аппаратмы?.. Дәшмисезме? Шул шул менә... +Гарин креслосына эчкәрәк кереп, аякларын бөкләп утырды. Аксыл яңакларына алсулык йөгерде. +— Минем тәкъдимем икенче төрлерәк. Тыңлагыз, дошманым... Җир шарына идарә итүне мин үз кулыма яулап алам. Минем әмеремнән башка бер генә морҗада төтен чыгармаячак, бер генә кораб та гаваньнан кузгалмаячак, бер генә чүкеч тә сукмаячак, һәммә нәрсә, хәтта сулу алу да үзәккә буйсындырылачак. Үзәктә — үзем булам. Барлык әйберләр дә минеке булачак. Алтын тәңкәләргә мин үз сурәтемне — үземнең такыя кигән сакаллы башымны, икенче ягына исә мадам Ламольның профилен төшертәчәкмен. Аннары мин "тәүге меңне" — әйтик, ике-өч миллион парны сайлап алачакмын. Болары патрицийлар. Алар ләззәткә һәм иҗатка хокук алалар. Аннары без культурага хезмәт күрсәтү өчен күпме эшче кул кирәк булачагын исәпләп чыгарабыз. Боларны да сайлап алабыз. Әдәп йөзеннән боларын хезмәт ияләре дип атыйбыз... +— Шулайдыр инде... +— Сөйләшеп бетерик әле башта, авыз ерырга аннары да өлгерерсез... Алар бунт күтәрмәячәкләр, иптәшкәем. Революция дигән нәрсәнең тамырына балта чабачакмын. Классификация үткәргәннән соң, хезмәт кенәгәсе бирер алдыннан һәрбер хезмәт иясенә кечкенә генә операция ясалачак. Ул үзе моны сизмәячәк, наркоз белән эшләнәчәк. Баш сөягенә әкрен генә бер кадап алалар да, башы әйләнеп киткәндәй тоела да — кол булып һушына килә. Гаҗәеп ямьле бер утрауга махсус группа сайлап үрчетергә куячакмын. Кирәге калмаган артык бәндәләрне юк итәчәкмен. Кешелек җәмгыятенең Петр Гарин төзегән структурасы менә шундыйрак төс алачак. Әлеге хезмәт ияләре, тамак ялына карусыз-нисез, ат шикелле эшләячәк. Алар инде кеше булудан туктап, тамактан гайре кайгылары калмаячак. Тешләргә ризык эләксә, алар инде үзләрен бәхетле санаячак. Сайлап алынган патриций дигәннәрем — болары инде пәйгамбәр дәрәҗәсендә яшәячәк. Гомумән алганда, кешеләргә нәфрәт белән карасам да, юньлерәк халык арасында яшәве күңеллерәк бит. Сүземә ышаныгыз, дускаем, бу нәкъ теге шагыйрьләр хыялындагы алтын заман булачак. Җир шарын артык халыктан арындыру өянәге бик тиз үтәчәк. +Шельга: +— Фашистлар утопиясе, болай тыңлавы кызык, — дип куйды. — Роллингка сөйләдегезме соң әле? +— Утопия түгел шул — бөтен кызыгы да әнә шунда. Логикага таянып эш итәм... Роллингка берни сөйләгәнем юк: хайван ла ул... дөньядагы барлык Роллинг ишеләр берни күрмәенчә эшләгәннең һәммәсен мин бер үзем төгәл программага җиткереп үстерәм. Алар үз эшләрен авыр кымшанып, вәхшиләрчә башкаралар. Иртәгә утрауга җитәрбездер... Мине, шаяртып сөйләмәгән икән, диярсез әле... +— Нәрсәдән башларга соң ниятегез? Акчага сакал: төшерүдәнме? +— Кара инде, бу сакал сезгә бер дә тынгылык бирмәде ләбаса. Юк. Эшне мин оборонадан башлап җибәрәм. Башта утрауны ныгытам. Шул ук вакытта Оливин поясына да һөҗүм итәм. Алтын паритетын (Дөнья күләмендә алтынның кыйммәте. Гаринның максаты — алтынның бәясен төшереп, буржуаз дөньядагы акча магнатларын аптырашта калдыру һәм властьны үз кулына алу. (Автор искәрмәсе.) егуым белән үк мин бөтен дөньяны дер селкетәм. Алтынны мин теләсәм күпме таба алачакмын. Шуннан инде һөҗүмгә күчәм. Ул сугыш ундүртенче елгыдан дәһшәтлерәк булыр. Җиңеп чыгасым көн кебек ачык. Аннары инде, сугышта мин җиңгәннән соң, исән калганнар арасыннан кирәк кадәр кешеләрне сайлап алам да эшкә ярамаган элементларны юк итәм. Мин сайлаган раса рәхәт сөрә, "хезмәт ияләре" исә, оҗмахта яшәгән тәүге кешеләр кебек, бик риза булып, намус белән эшли. Оста уйланганмы? Нәрсә, ошамый мәллә? +Гарин яңадан шаркылдап көлеп җибәрде. Аны күрмәс өчен Шельга күзен йомды. Профсоюзлар бульварында башланып киткән уен шактый хәтәр төс алды. Яман да хәтәр бердәнбер юл калып килә. Җиңүгә шуның белән генә ирешеп булыр төсле. Ничек кенә булмасын, хәзергесе вакытта эштән баш тартырга ярамаячак. +Шельга папирос алырга сузылды. Гарин көлемсерәп аны күзәтте. +— Тәвәккәллисезме? +— Тәвәккәллим. +— Күптән шулай кирәк иде! Нишләргә теләвемне әйтим инде алайса: сез бит миңа ут чыгару өчен чакма ташыдай кирәк. Шельга, минем тирәгә үзләре явыз, үзләре аңгыра бәндәләр җыелган. Без һәрвакытны тату яшәмәбез яшәвен, тик шулай да мин сезне үзем белән бергә эшләргә мәҗбүр итәчәкмен, һич югы баштагы дәвердә, Роллингларны дөмбәсләү чорында... Кисәтеп куям, Роллингтан сакланыгыз: ул гаҗәп үзсүзле бәндә, үтерәм дигән икән — үтерми туктамаячак. +— Күптән аптырап йөрим инде, нигә шуны акулаларга ташламагансыздыр? +— Миңа заложник кирәк... Ничек кенә булмасын, "беренче мең" дигән исемлеккә мин аны якын да җибәрмәячәкмен... Әйдәгез, киенегез дә, ашарга менәбез. +Төньяк-көнчыгышка табан куе кара болытлар агыла. Дулкыннарның йомшак сыртлары пыяла шикелле ялтырый. Яхта эзеннән елкылдап торган, күңелле дельфиннар җилеп киләләр, мәтәлчек ата-ата узып та китәләр. Җилкән өстеннән шау-гөр килеп, дәү-дәү акчарлаклар оча. Еракта океан уртасыннан рәшәдәй зәңгәрсу булып текә ярлы утрау калкып чыга. +Мачта башындагы ояда утырган матрос: +— Җир! — дип кычкырып җибәрде. +Палубадагылар тетрәнеп куйдылар. Билгесез киләчәк җире! Ул горизонтта сузылып яткан озынча болыт сыман булып күренә. Җилдә киерелгән җилкәннәр "Аризона"ны әнә шунда очыртып илтә иде. +Матрослар яланаяк килеш шап та шоп басып палуба юалар. Очсыз-кырыйсыз күктә ут бөркегән кояш океанда да чагыла. Гарин, сакалын бармаклары белән аралыйаралый, утрауны сарган киләчәк сөременә күз салырга омтыла. Әх, белә алса икән!.. +Васильев утравының аргы башында көзге кояш батып килгән чак. Утын төягән баржа, буксир, балыкчы көймәләренә, эллингларның рәшәткәле краннары арасында чуалып калган төтен сәләмәләренә карасу шәфәкъ кызыллыгы төшкән. Буш сарайларның тәрәзәләренә гүя ут капкан төсле булып күренә. +Көнбатыштан, төтен эченнән, карасу-кызгылт Нева буйлап бер пароход килә иде. Ленинградка сәлам биреп һәм юлның тәмам булуын белгертеп, ул яман ачы итеп кычкыртып җибәрде. Аның иллюминатор утлары Тау институты, Диңгезчеләр училищесы колонналарын, күңел ачып йөрүчеләрнең йөзләрен яктыртып алды да ак баганалы, кызыл йөзмә таможня янына туктарга ниятләде. Гадәттәге тикшерү ыгы-зыгысы башланды. +Беренче класста килгән киң яңаклы, кара тут йөзле пассажир, паспортына караганда Француз география җәмгыяте вәкиле, бортка якын торган килеш, кичке томанга төренгән шәһәрне күзәтә иде. Исакийның гөмбәзе, Петропавел соборы һәм Адмиралтейство шәмнәре әле шәфәкъ нурында коена. Күккә төбәлгән собор шәме Россиянең диңгездән үтә торган чиген саклар өчен Петр уйлап чыгарган сөнгедәй тоела иде. +Әлеге пассажир собор шәменә текәлеп муенын суза төште. Озак еллар читтә йөргәннән соң туган йортының түбәсен күреп дулкынланган, таң калган юлчы сыман күренә иде ул. Бер заман карасу Нева өстендә тантаналы көй яңгырарга тотынды: таптар сөнгесендә шәфәкъ сүнеп килгән Петропавел соборында, императорларның каберләре өстендә курантлар "Интернационал" уйнап җибәрде. +Әлеге кеше култыксаны чытырдатып кысты, крепостька таба аркасы белән борылды, авыз эченнән ырылдап куйган шикелле булды. +Таможняда ул Артур Леви исеменә бирелгән паспортын күрсәтте, күзендәге зәһәр чаткыларны сиздермәс өчен, тикшерү барганда күңелсез генә башын аска иеп торды. +Аннары шакмаклы пледын иңбашына салып, кечерәгрәк кенә чемоданын алып, Васильев утравының яр буе урамына төште. Күктә көзге йолдызлар җемелди иде. Ул шактый вакыт тынын кысып барганнан соң гәүдәсен турайтты. Йокыга талган йортларга, мачталарында ике ут янган, динамо моторы тонык кына дөпелдәгән пароходка күз йөртеп алды да күпергә таба юнәлде. +Каршысына, акрын гына атлап, озын буйлы, киндер блуза кигән берәү килә иде. Әлеге кеше турысыннан узган чакта йөзенә текәлеп: "Йа раббем!" — дип пышылдады да, бу үтеп киткәннән соң: +— Волшин Александр Иванович түгелме соң бу? — дип калды. +Таможняда үзен Артур Леви дип таныткан әлеге кеше кинәт сөрлегеп китте, әмма борылып карамады, адымын гына тизләтә төште. +Иван Гусевны Тарашкин улы яки энесе шикелле якын күреп үз өендә яшәтә, укырга-язарга, аң-белемгә өйрәтә. +Малайның шул чаклы аңлы һәм тырыш булуын күреп Тарашкин сөенеп бетә алмый. Кичләрен бодай ипие белән колбаса ашап, чәй эчкәннән соң Тарашкин папироска дип кесәсенә тыгыла да, тәмәке тартмаска дип сүз биргәнлеге исенә төшеп, тамагын кырып куя, бармаклары белән чәчен тузгытып әңгәмә башлап җибәрә: +— Капитализмның нәрсә икәнен беләсеңме соң? +— Юк, Василий Иванович, белмим. +— Гап-гади итеп аңлатып бирим әле үзеңә. Тугыз кеше эшли, унынчысы аларның эшләгәнен үзенә тартып ала, тегеләр ач кала, бу исә маена чыдаша алмый башлый. Менә сиңа капитализм. Төшендеңме? +— Юк, Василий Иванович, төшенмәдем. +— Нәрсәсенә төшенмәдең? +— Нигә алар аңа бирәләр соң? +— Эксплуататор ич ул. Мәҗбүр итә... +— Ничек мәҗбүр итсен ди инде? Алар тугызау, теге берүзе... +— Ул кораллы, ә болар коралсыз... +— Коралны аны тартып алып та була бит, Василий Иванович. Алар тырышмый гына торганнардыр... +Тарашкин аңа мөкиббән китеп, авызын ачып карап тора. +— Дөп-дерес, энекәш... Большевикларча фикер йөртәсең... Советлар Россиясендә без нәкъ әнә шулай эшләдек тә: коралны тартып алдык, эксплуататорларны куып җибәрдек, хәзер бездә ун кешенең унысы да эшли, унысы да тук... +— Барыбыз да маебызга чыдаша алмыйбыз... +— Юк, энекәш, маебызга чыдаша алмаска без бит чучкалар түгел, кешеләр. Майны без энергиягә әйләндерергә тиешбез. +— Анысы ничек була инде аның? +— Ничек буламы? Бик кыска вакыт эчендә без җир йөзендә иң акыллы, иң белемле халык булырга тиешбез... Аңлашыламы? Хәзер әйдә арифметикага тотыныйк... +— Есть — арифметикага тотынырга, — дип, Иван шундук дәфтәре белән карандашын өстәлгә алып куя. +— Буяу карандашын төкерекләмиләр — культурасызлык була ул... Аңлашылдымы? +Алар һәр кичне әнә шулай гыйлем өстәп төн уртасын уздыралар, күзләрен йокы басканчы утыралар. +Ишкәкчеләр клубының кече капкасы төбендә киң яңаклы, һәйбәт киенгән берәү кулындагы таягы белән җирне казыштыргалап тора иде. Тарашкин белән Иван үтеп барганда, теге кеше башын калкытып аларга сәер итеп карап куйды. Тарашкин күркә шикелле кабарынды, Иван аңарга сыенды. Теге кеше: +— Мин биредә иртәдән бирле көтәм. Иван Гусев дигән малай шушымы инде? — дип сүз кушты. +Тарашкин еш-еш сулап: +— Сезнең анда ни эшегез бар? — дип җавап кайтарды. +— Бигайбә, әдәплерәк булырга тырышыйк әле, иптәш. Минем фамилиям Артур Леви. +Ул кесәсеннән удостоверение чыгарып Тарашкинның борын төбендә ачып җибәрде: +— Мин Париждагы совет полпредлыгының бер вәкиле булам. +Тарашкин нидер мыгырдап куйды. Артур Леви бумажнигыннан кайчандыр Гарин Шельгадан алган фотографияне чыгарып күрсәтте. +— Сез бу рәсемнең шушы малайдан төшерелгәнен раслый аласызмы? +Тарашкинның ризалашмый хәле юк. Иван сызарга да ниятләгән иде, тик өлгерми калды: Артур Леви аның җилкәсеннән умырып алды. +— Фотографияне миңа Шельга тапшырды. Миңа Малайны шушы адреста күрсәтелгән җиргә илтеп җиткерергә дигән яшерен вазифа йөкләнде. Каршылык күрсәтсә, кулга алырга тиеш булачакмын. Сез ризамы Шуңа? +Тарашкин аңа: +— Кайда мандатыгыз? — диде. +Артур Леви Париждагы совет илчелеге бланкысына Язылган, куллар куелган, печатьләр басылган мандатын күрсәтте. Тарашкин ул мандатны тоташтан укып чыкты. Көрсенеп, дүрткә бөкләде. +— Дөрес шикелле болай үзе — аны каян беләсең. Бәлки, аның урынына башка берәү барса да ярар? Малайның бит укыйсы бар... +Артур Леви тешләрен ыржайтып елмаеп куйды: +— Бер дә хафаланмагыз. Минем янда аңа начар булмас... +Тарашкин юлдан хат язарга кушып Иванның колагына киртләгән иде. Чиләбедән открытка алгач, бераз тынычлана төшкәндәй булды: +"Кадерле иптәш Тарашкин, хезмәткә — хөрмәт, беренче класста шәп кенә барабыз. Артур Артурович мине яхшы ашата, яхшы карый. Мәскәүдә үземә бүрек белән өр-яңа җылы пинжәк, итек сатып алып бирде. Бер генә ягы ошап бетми — күңелсез: Артур Артурович көне буе сөйләшми бара. Шуны да әйтим әле, Самар вокзалында бер ятим малайны очраттым. Элеккеге иптәшне. Ачуланмагыз инде, мин ана сезнең адресны бирдем, килеп чыгар, көтегез". +Александр Иванович Волшин СССРга Артур Леви исеменә алынган паспорт һәм Француз география җәмгыяте кәгазьләре белән килеп төште. Үз вакытында Гаринга шактый мәшәкать тудырган ул кәгазьләргә бәйләнерлек түгел, бары тик полпредлык удостоверениесе белән мандат кына кулдан ясалган иде. Ә ул кәгазьләрне Волшин Тарашкиннан башка берәүгә дә күрсәтмәде. Рәсми төстә исә Артур Леви Камчаткадагы ут бөркеп торган гигант тауларның — җирле исемдәге сопкаларның вулканнарын тикшерү өчен килгән иде. +Сентябрь урталарында ул Иванны алып Владивостокка юлланды. Экспедиция үткәрү өчен кирәкле әйберләр һәм инструментлар салынган әрҗәләр Сан-Францискодан туптуры су юлы белән бераз алданрак килеп төшкән иде. Артур Леви эшне тиз тотты. Берничә көн эчендә геологик партия туплап, егерме сигезенче сентябрьдә экспедиция совет пароходына утырып Владивостоктан Петропавелга кузгалды. Юл шактый читен иде-Төньяктан исә торган җил кара болытлар куып китерә дә Охот диңгезенә кар ярмасы чәчтерә. Дәһшәтле су сахрасында пароход бөтенләй югалып калды, ара-тирә шыгырдап куйгалады. Петропавелга унберенче көнне генә барып җиттеләр. Әрҗәләрне бушаттылар, атларны төшерделәр дә янә бер тәүлектән урман-таулар аша, чишмәләр буйлап, сазлыклар һәм куе урманнар кичеп алга атладылар. +Экспедицияне Иван алып барды: малайның хәтер шәп, эт шикелле сизгер иде. Артур Леви нык ашыктырганга күрә иртә таңнан кузгалып, бер дә ял итмичә, кичке караңгы төшкәнчегә хәтле бардылар. Атлар арыды, кешеләр ризасызлык белдерә башлады, әмма Артур Леви үзенекен итте — беркемне кызганмады, акчадан тормады. +Көннәр бозылып китте. Эрбет агачларының башлары күңелсез авазлар чыгарып шыгырдады, ара-тирә йөзәр еллык агачның шатыр-шотыр дөнья җимереп ауганы яисә таш катламының дөбердәп ишелеп төшүе колакларны тондыра. Таш төшеп ике атны үтерде, янә дә икесе йөкләре-ниләре белән дерелдәп торган сазлык төбенә чумды. +Иван гадәтенчә алдан барды, сопкаларга үрмәләп, агач башларына менгәләп ул үзенә генә мәгълүм билгеләрне караштыргалады. Бервакытны ул кедр башында чайкалачайкала: +— Әнә ул! Артур Артурович, әнә генә ич ул! — дип кычкырып җибәрде. +Тау инеше өстендәге текә таш кыяда җилләр ашаган, башына очлы бүрек кигән, кулына җәя белән ук тоткан хәрби кеше сурәте күренде. +Иван: +— Хәзер инде ук буйлап көнчыгышка таба, Шайтан ташына хәтле барасы, аннан лагерьга күп калмый! — дип кычкырды. +Шунда гына привал ясадылар. Йөкләрне өр-яңадан чишеп бәйләделәр. Олы итеп учак ягып җибәрделәр. Талчыккан кешеләр шундук йоклап та киттеләр. Караңгы төндә эрбет агачларының шаулавы аралаш ерактан тонык кына булып шартлау тавышлары колакка килеп бәрелгәләде, җир дерелдәп куйгалады. Учак сүнәм-сүнәм дип торганда көнчыгышта гүя ниндидер пәһлеван таулар арасында күмерләргә өреп ут чыгара, шуларның тонык яктысы болытларда чагыладыр сыман — шул рәвешле таң атып килә иде. +Маузер кобурыннан кулын алмаган Артур Леви таң беленүгә кешеләрне типкәләп уятырга кереште. Утлар яндырып, чәйләр кайнатып торырга ирек бирмәде. "Алга, алга!.." Алҗыган, тәмам эштән чыккан кешеләр таш кисәкләре тулып яткан, адәм үткесез урман аша юлга кузгалдылар. Агачларның биеклегенә хәйран калырлык. Абага эченнән атларның колаклары гына күренә, аяклары бар да кан. Янә икесен ташлап калдырырга туры килде. Артур Леви койрыкта бара — кулы маузерда. Тагын бишалты адымнан соң үтерсәң дә беркем урыныннан кымшана алмас төсле тоела иде... +Җил Иванның яңгыравык тавышын китереп җиткерде: +— Монда килегез, иптәшләр, монда, Шайтан ташын таптым... +Аның Шайтан ташы дигәне кеше башына охшаган, әйләнә-тирәсе буланып торган иләмсез дәү бер таш булып чыкты. Ул ташның янында гына җир астыннан дөп-дөп итеп кайнар су атып ята иде. Юлчылар борынборыннан бирле бу суда коена торган булган. Ташларга билгеләрне дә шулар төшереп калдырган. Әкиятләрдә козгын китергән яшәү суы — арыганга көч бирә торган су, радиоактив тозларга бай су иде бу. +Ул көнне җил төньяктан исә, караңгы болытлар урманның өстеннән үк агыла иде. Биек-биек наратлар моңсу гына шаулап утыралар, эрбет агачларының карасу очлары түбән иелә, яфраклы агачлар исә яфрак коя. Болытлардан ярма сибелә, бозлы яңгыр ява. Тайга бушап калган иде. Әйләнә-тирәдә мең чакрымга сузылган азлыклар, ташлы сопкалар өстендә ылыслы урман шаулап утыра. Күк йөзен болыт томалаган, төньяктан торган саен зәһәррәк, торган саен хәвефлерәк суык агыла. +Агач башларының шаулавыннан, җилнең ыжгыруыннан башка әлеге бушлыкта берни ишетелмәс төсле тоела иде. Кошлар очып киткән, киек җанварлар качып беткән. Кеше исә бу якларга үзенең үлемен эзләп килсә генә килер иде. +Әмма кеше килгән булып чыкты. Аның өстендә эчетышы җирән сәләмә тун. Бау белән бик түбәнтен билен буган. Аягына яңгырдан бүрткән ката кигән. Битен ничәмәничә елдан бирле тарак күрмәгән сакал баскан. Чал чәче исә җилкәсенә төшеп тора. Мылтыгына таянып көч-хәл белән йөри, калкулыкны әйләнеп үткән чагында әледәнәле агач тамырларына ышыклана. Туктаган саен гәүдәсен бөкшәйтеп сызгыргалап куя: +— Фють, Машка, Машка... Фють... +Менә биек үлән арасыннан кәҗә тәкәсенең башы күренә. Кыршылган муенында —бау өзеге. Әлеге кеше мылтыгын югары күтәрүгә, кәҗә тәкәсе янә үлән арасына поса. Әлеге кеше үкереп куя, ташка утыра. Ике тез арасына утырткан мылтыгы дер-дер килә. Хәлсезлектән аның башы салынып төшә. Шактый озак утырганнан соң ул тагын: +— Машка, Машка... — дип чакыра башлый. +Аның төссезләнгән күзләре үлән арасыннан бердәнбер ышанычы булган тәкәне эзли: соңгы патрон белән шуны атып алып, итен киптерсә, янә берәр айга сузар, бәлки, әле язны да күрә алыр иде... +Моннан җиде ел элек ул үзенең даһи фикерләрен ничек итеп эшкә җигәргә белми йөргән иде. Үзе яшь, үзе көчле, әмма фәкыйрь иде ул чагында. Күрмеше булып Гаринга тап булды. Гарин аңа зур планнар төзеп күрсәткәч, бу бичара дөньядан ваз кичеп менә бирегә — вулкан итәгенә килеп чыкты. Моннан җиде ел элек бу тирәдә урман кисеп, кышлак төзеделәр, лаборатория эшләделәр, бәләкәй генә гидростанциягә радиоустановка корып җибәрделәр. Кайчандыр вулкан чыгарып аткан гаҗәеп дәү ташлар арасында, шаулап утырган төп-төз наратлар янында ул поселокның ишелеп-тишелеп беткән туфрак түбәле өйләрен әле дә күрергә мөмкин. +Ул монда ияртеп килгән кешеләрнең кайсы үлде, кайсы качты. Корылмалар кырылып ята, бәләкәй гидростанциянең плотинасын язгы сулар алып китте. Җиде еллык хезмәт, җирнең тирән катламнарын — Оливин поясын тикшерүләр, көтелмәгән нәтиҗәләр юк кына бер нәрсә — кәҗә тәкәсенең күпме чакырып та мылтыктан атып алырлык арага якынлашмавы аркасында аның белән бергә һәлак булсынмыни инде? +Элекләре кеше яши торган җиргә җитүе — тайгадан өч йөз километр баруы берни түгел иде. Хәзер менә аяк-кулларын ревматизм эштән чыгарды, тешләрен зәңгелә кырып салды. Бар өмете кулга ияләшкән кәҗә тәкәсендә иде — карт аны кыш өчен саклап тоткан иде. Каһәр төшкере нәрсә ышкыла-ышкыла бауны өзгән дә читлегеннән чыгып сызган. Актык патрон белән корулы мылтыгын күтәреп, карт хәзер инде аны чакырып йөрергә мәҗбүр. Кич якынлашып килә, болытлар тезмәсе отыры караңгылана бара, җил зәһәррәк исә — илаһи зур наратларны чайкалдыра. Кыш белән бергә үлем килә. Йөрәге ярылырга җитешә... Шулай ук моннан гайре кешеләр күрә алмас, янып торган мич янында икмәк исенә, тормыш исенә сокланып утыра алмас микәнни инде? Карт акрын гына елап җибәрде. +Шактый озак вакыт үткәч: +— Машка, Машка... — дип тагын чакырды. +Юк, бүген атып булмастыр, ахры... Карт сыкрыйсыкрый урыныннан кузгалып, кышлакка таба атлады. Менә ул тукталды. Башын күтәрде — ярма-ярма кар битенә китереп бәрде, җил аның сакалын тузгыта башлады... Юкюк, ялгышкандыр... Җил генә нарат башларын бер-берсенә ышкыгандыр... Шулай да карт әле китәргә ашыкмады — йөрәгенең дөп-дөп тибүен тыя төшәргә тырышып, бер урында шактый озак басып торды. +Шайтан ташы ягыннан кемнеңдер: +— Әһә-һә-һәй! — дип кычкырганы тонык кына булып ишетелде. +Карт тирән сулап куйды. Күзенә яшь килде. Ачылган авызына кар тулды. Кичке эңгердә аланда ниләр барын юньләп күрерлек түгел иде инде... +Җил ниндидер бер малайның күкле-яшелле тавышын китереп җиткерде: +— Әһә-һә-һәй, Манцев! +Биек үлән арасыннан тәкә башын калкытты — бу сахраны бозган тавышка колакларын тырпайтып, хуҗасы янына ук килде... +Уңнан да, сулдан да тавышлар якынайганнан-якыная барды. +— Әһә-һәй... Манцев, сез кайда? Исәнме сез? +Картның сакалы селкенә, иреннәре дерелди, һәм ул кулларын җәеп: +— Әйе, әйе, исән әле мин... Манцев мин ул, — дип кабатлый, тик авызыннан өне чыкмый иде. +Кышлакның корымланып беткән бүрәнәләре мондый рәхәтне кайчан күрде икән? Вулкан ташларыннан өелгән учакта дөрләп ут яна, котелокларда су кайный. Манцев күптән онытып бетергән чәй, икмәк, дуңгыз маеның исен ләззәтләнеп исни. +Кешеләр ниндидер әйберләр алып керәләр, ул әйберләрне чишәләр, кычкырып сөйләшәләр. Калку яңак сөякле берәү аңа буларын бөркеп торган кружка белән чәй суза, бер телем ипи тоттыра... Ипекәй! Манцев калтыранакалтырана, тйз-тиз тешсез авызы белән икмәкне әвәләргә керешә. Ниндидер малай Манцев каршысына чүгәләп утырган да аның хәленә кереп, ни рәвешле икмәкне әле кабып каравын, әле ярым җимерек кышлагына килеп кергән бу үзгәрешнең төш кенә түгеллегенә ышанып җитмичә, тузгыган сакалына тидереп алуын күзәтеп утыра. +— Николай Христофорович, әллә мине танымыйсызмы? +— Юк, юк, мин кешедән биздем инде, — дип мыгырдана Манцев. — Минем күптән ипекәй ашаганым юк. +— Иван Гусев ич инде мин... Николай Христофорович, мин барын да сез кушканча эшләдем. Башыңны өзәрмен, дигән идегез бит, хәтерлисезме шуны? +Манцев берни хәтерләми, учак яктысында утыручы таныш түгел кешеләргә генә күзен акайтып карап тора. Иван аңа үзенең кайчандыр тайгадан Петропавловскига баруларын, аюлардан качуларын, бозау чаклы сары мәче күреп коты алынуларын, тик ул мәченең тагын өчәвен ияртеп аның яныннан узып китүләрен, тиен ояларыннан эрбет чикләвеге эзләп табуларын, шуның белән туенып баруларын, Петропавловскида пароходка бәрәңге әрчергә яллануларын, Владивостокка җиткәч тә әле янә җиде мең километрны вагон асларындагы күмер тартмасында яшеренеп баруларын сөйләргә тотынды. +— Мин сүземдә тордым, Николай Христофорович, сезне алмага кешеләр ияртеп килдем. Теге чакны юкка гына буяу карандашы белән минем аркага яздыгыз. Иван, сүз бирәсеңме? — дип кенә сорыйсыгыз калган. Мин әйтер идем: сүз бирәм, дияр идем. Әллә сез минем аркама ярамаган сүз — Советка тел тидереп язгансыздыр. Килешәмени ул алай? Хәзер инде миңа таяна алмассыз — пионер мин хәзер. +Манцев аңа таба иелә төшеп, чабата иреннәрен сузып, карлыккан тавыш белән: +— Болар нинди кешеләр? — дип пышылдады. +— Франциянең гыйльми экспедициясе, дим ич инде. Монда сезне алырга килер өчен Ленинградта мине эзләп йөргәннәр... +Манцев аны иңсәсеннән тупас кына эләктереп алды: +— Гаринны күрдеңме соң? +— Өркетмәгез, Николай Христофорович, минем таянычым бар хәзер — Совет власте... Сыртыма язып җибәргән язуыгыз ышанычлы кулларда... Гариныгызның кирәге бер тиен. +— Болар нигә килделәр соң әле? Ни кирәк аларга миннән? Мин бит аларга берни әйтәчәк түгел. Мин бит аларга берни күрсәтәчәк түгел. +Манцевның йөзе бүртеп чыкты, ул як-ягына карангалады. Аның янына сәкегә Артур Леви килеп утырды. +— Тынычланырга кирәк, Николай Христофорович. Ашагыз, ял итеп алыгыз... Ашыгыч эш түгел, без сезне моннан ноябрьсез дә алып китмибез әле. +Манцев сәкедән төште. Аның куллары калтырый иде. +— Мин сезнең белән икәүдән-икәү генә калып сөйләшергә телим. +Ул ышкыланмаган, яртылаш черек такталардан әштер-өштер ясалган ишеккә авыр атлап килде дә төртеп ачты. Төнге җил аның тузгыган чал сакалын җилфердәтергә тотынды. Юеш кар бөтерелә иде. Артур Леви аның артыннан караңгылыкка атлады. Манцев ачудан тетрәнә-тетрәнә: +— Винтовкамда актык патрон... Үтерәм мин сезне! Таларга килгән кешеләр сез! — дип белдерде. +— Әйдәгез җилсез якка чыгып басыйк әле. — Артур Леви аны өстерәп баргандай алып барды да бүрәнә стенага терәде. — Ташлагыз шул җенләнүегезне. Сезне алырга мине Петр Петрович Гарин җибәрде. +Манцев дер-дер калтырап Левиның кулларына ябышты. Аның шешенгән йөзе, җилсенгән күз кабаклары тартышып куйды, тешсез авызы еламсыраган шикелле булды. +— Исәнмени Гарин?.. Мине онытмаганмыни? Бергә ачлыкны кичердек, бөек планнар төзедек... Тик алар һәммәсе дә юк сүз, юк эш икән... Нәрсә ачтым соң мин биредә? Мин җир кабырчыгының серен ачтым... Үземнен. теоретик фикерләремнең һәммәсен исбат итүгә ирештем... Бу чаклы матур нәтиҗәне көтмәгән дә идем... Оливин менә шушында. — Манцев юеш каталары белән таптанып алды. — Терекөмеш белән алтынның очы-кы-рые юк... Тыңлагыз менә: кыска радио дулкыннарына таянып җир шарының эчке дөньясын белүгә ирештем... Әллә ниләр бар анда... Мин дөнья күләмендә яшәп килгән фәнне икенче төрлегә үзгәрттем... Гарин йөз мең доллар таба алса — без аның белән әллә ниләр майтарыр идек!.. +— Гарин миллиардларга хуҗа кеше ул, Гарин турында бөтен дөнья газеталары шаулый, — диде Леви. — Ул һиперболоид төзегән, Тын океанда бер утрауны басып алган, зур эшләргә хәстәрләнә. Ул фәкать җир кабырчыгы хакында сезнең тикшеренүләрегезне көтә. Сезне алырга дирижабль җибәрәчәк. Көннәр бигүк бозылып китмәсә, бер ай эчендә причал мачтасын куя да алырбыз шикелле. +Манцев стенага сөялгән килеш башын аска салындырып озак вакыт дәшми торды. Аннары инде бәгырьләрне әрнетерлек үпкә белән: +— Гарин, Гарин, — дип кабатлады. — Мин аңа һиперболоид идеясен бирдем. Мин аңа Оливин поясы турында фикер бирдем. Тын океандагы утрауны да мин әйткән идем. Ул минем миемне талады, үземне каһәр төшкере тайгада черетте... Хәзер инде мин тормыштан нәрсә генә алырга сәләтле? Койка, врач, манный ботка... Гарин, Гарин... Кеше идеяләренең башына җитүче!.. +Манцев йөзен котырынып искән җилгә каршы күтәрде: +— Зәңгелә минем тешләремне койды, лишай тиремне көйдерде, күзләрем юньләп күрми, башым эшләми... Соң, бик соң искә төшергән шул мине Гарин... +Гарин Иске һәм Яна Дөнья газеталарына радиодан болай дип игълан итте: "Мин, Пьер Гарри. Тын океанда, көнбатыштан йөз утыз градус озынлыгында, көньяктан егерме дүрт градус киңлегендә яткан илле биш квадрат километрлы бер атауны, тирә-юньдәге вак-төяк утраулары һәм байлыклары белән бергә басып алдым, бу утрауны үз мәмләкәтем дип саныйм һәм үземнең бәйсезлегемне актык тамчы каныма кадәр саклаячакмын". +Мәзәк кенә килеп чыкты шул. Тын океанның көньягындагы ул атауда кеше яшәми, гәрчә ямьле булса да, берни белән танылмаган иде. Хәтта әле аныц кайсы илнеке — Американыкымы, Голландиянекеме, Испаниянекеме икәнлеге дә билгеле түгел иде. Тик инде Америка белән бәхәскә кереп тормыйча, аңа юл куйдылар. +Гәрчә утрауның кыйммәте анда барып җиткәнче тотылачак күмер бәясенә тормаса да, принциптан баш тартмаска ниятләделәр һәм Пьер Гаррины кулга алып, ә утрауга мәңгелек тимер мачта утыртып, аңар исә Кушма штатларның резин катнаштырып эшләнгән йолдызлы флагын кадап кайту максаты белән Сан-Францискодан җиңел крейсер җибәрделәр. +Крейсер китеп барды. Гариннан көлеп "Бичара Гарри" дигән фокстрот та чыгарып өлгерделәр. Янәсе, бәп-бәләкәй бичара Гарри гашыйк була кара кашка, аны шуннан итмәк була королева. Ул аны бәп-бәләкәй утрауга алып китә, шунда алар фокстрот бииләр — король белән королева икәүдән-икәү. Королева әйтә икән: "Бичара Гарри, тамагым ач, ашыйсым килә", — ди икән. Аңа җавап итеп Гарри көрсенеп куя, биюен белә, чөнки утрауда кабырчыктан, чәчәктән башка берни юк икән. Менә берчак утрауга кораб килә. Чибәр капитан королеваны култыклап ала, сый-нигъмәт янына китерә. Королева көлә-көлә ашап-эчеп утыра, ә бичара Гаррига ялгыз биергә кала... Фокстрот әнә шул рәвешчә дәвам итә. +Атна-ун көн үткәч крейсердан радиохәбәр килә: +"Утрау каршында торам. Төшәргә туры килмәде: утрауның ныгытылган булуын хәбәр иттеләр. Үзен утрауның хуҗасы дип атаучы Пьер Гаррига ультиматум җибәрдем. Иртәнге җидедә срогы чыга. Шуннан соң акрынлап десант төшерәм". +Бичара Гарриның алты дюймлы тупларга йодрык янавы үзе генә дә мәзәк хәл инде... Тик менә икенче көнне дә, башка көннәрне дә крейсердан бүтән төрле хәбәр килмәде. +Соңгы кабат сорау куйгач, ул бөтенләй җавап бирмәде. Иһи! Хәрби министрлыктагы кайберәүләр кашын җыерды. +Аннары газеталарда Мак Линнейдан алынган сенсацияле интервью басылып чыкты. Аның раславына караганда, Пьер Гарри атаклы рус авантюристы инженер Гарин икән ләбаса. Шактый зур җинаятьләр, әйтик, Париждан ерак түгел урнашкан Вилль Даврадагы серле үтерү вакыйгасы да шуның исеменә бәйле нәрсәләр икән. Утрауны басып алу вакыйгасы Мак Линнейны аеруча таңга калдыра, чөнки Гаринны утрауга илткән яхтада ул чакны "Анилин Роллинг"ның хуҗасы Роллинг үзе дә булган икән. Аның акчасына Америкада һәм Европада искитәрлек күп материал сатып алганнар һәм ул материалны утрауга илтү өчен кораблар яллаганнар икән. Законга сыярдай эшләр эшләнгәндә Мак Линней авыз ачып сүз әйтмәгән, ә менә хәзер исә ул химия короле Роллингның закон белән искиткеч дәрәҗәдә исәпләшә торган кеше булуын әйтеп үтүне үзенең бурычы саный. Утрауны басып алу Роллинг белән исәпләшми генә эшләнгән һәм Роллингның утрауда әсирлектә булуын, миллиардер кулы белән моңарчы күз күрмәгән, колак ишетмәгән шантаж ясауларын тагы да ныграк раслый. +Бусы инде уен эш түгел. Иң изге нәрсәне — законны бозу килеп чыккан. Полиция агентлары август аенда Гаринның күпме товар сатып алуы хакында мәгълүмат җыйдылар. Коточкыч зур саннар килеп чыкты. Ә ул арада хәрби министрлык юкка гына крейсерны эзләтеп азапланды: крейсер табылмады. Җитмәсә Анилин заводларының шартлавы турында шул афәтне күргән кеше — рус галиме Хлыновның сөйләгәне газеталарга басылып чыкты. +Гауга кубарлык иде шул. Хөкүмәтнең күз алдында ниндидер авантюрист хәрби әһәмияткә ия булган коточкыч күп әйбер җыйган, утрауны басып алган, Американың бөек гражданинын иректән мәхрүм иткән, җитмәсә әле тагын хәшәрәт, вәхши, меңләгән кеше үтерүче бер явыз икән. +Телеграф янә дә хәвефле хәбәр китерде: яңача эшләнгән билгесез дирижабль Гавай утраулары өстеннән очып үткәндә Гило портына төшеп бензин белән су алган, Куриль утрауларын үтеп, Сахалин турысына җитәрәк түбәнәйгән, Александровск портыннан бензин белән су алган да шуннан соң төньяк-көнбатышка таба китеп югалган. Корабның металл кабыргаларында П. һәм Г. хәрефләре барын күргәннәр. +Шуннан инде Гаринның Мәскәү агенты булуына шик калмады. Менә сиңа "бичара Гарри". Палата иң кискен чаралар күрүне таләп итте. Сигез линкордан торга флот "Мөртәтләр утравына" юнәлде: хәзер инде ул утрауны Америка газеталары шулай атап йөртә иде. +Шул ук көнне бөтен дөньядагы радиостанцияләр гаҗәп дәрәҗәдә оятсыз һәм әдәпсез радиограмма кабул иттеләр: +"Алло! Алло! Белмәү сәбәпле генә Мөртәтләр утравы дип атап йөртелгән Алтын атау станциясе сөйли. Алло! Пьер Гарри барлык илләрнең хөкүмәтләренә дә үзенең эчке эшләренә тыкшынмаска дигән киңәш бирә. Пьер Гарри үз утравын саклаячак, Алтын атау суларына кергән һәр хәрби кораб яисә флотны Америка җиңел крейсерының язмышы көтә: аны су төбенә җибәрү өчен ун-унбиш секунд вакыт җитте. Пьер Гарри бөтен җир шарында яшәүчеләргә политиканы ташлап, аның исеме белән аталган фокстротны биергә чын күңелдән киңәш бирә..." +Кышлак янындагы чокырда плотинаны төзәттеләр. Электростанция эшли башлады. Артур Левидан көннеңкөнендә: причал мачтасы әзерме, дип түземсезләнеп сорый тордылар. Космоста тыныч кына яткан җирдән эшләргә нәрсә мәҗбүр иткәнен дә тикшереп тормастан, электромагнит дулкыннар эфирга таралалар, аннан исә Гаринның котырган тавыш белән: "Тагы бер атнадан причал әзер булмаса, дирижабль җибәрәм, ә сезне атып үтерергә кушам, ишетәсезме, Волшин?" — дип гырылдаганын радиоалгычларга илтеп җиткереп, үзләре тимер чыбыклар буйлап җиргә сеңәләр — электәге тыныч хәлләренә кайталар. +Вулкан итәгендәге кышлакта ашыгыч эш бара: киң генә мәйданны чистарталар, зифа наратларны егалар, җиргә тирән батырып өч аяклы манара утырталар. +Һәммә кеше хәлдән тайганчы эшли, тик шулай да Манцев аларның барысыннан да ныграк борчыла, ныграк чаба. Аның инде бу арада тамагы туеп, гәүдәсе бераз ныгый төшкән шикелле булды, тик менә акылына гына зәгыйфьлек килде ахры. Кайсыбер көнне ул, дөньясын онытып, тузгак чәчле башын ике кулы белән кысып тота да бернигә исе китмичә сәкедә утыра бирә. Яисә бәйләп куйган җирдән Машканы чишеп ала да Иванга: +— Кеше күзе күрмәгән нәрсәне күрсәтимме үзеңә? — ди. +Кәҗә тәкәсен алдан җибәреп, аның бавына ябышып кыядан кыяга үрмәләп Манцев белән Иван вулканның кратерына таба юл алалар. +Зифа наратларны узгач, дәү-дәү ташлар арасында кәкре-бөкре куаклар гына үсә, тагын да өстәрәк исә кайсын лишай, кайсын кар каплаган кара ташлар гына ята. +Кратерның кырыйлары гигант циркның яртылаш җимерелгән стеналары шикелле теп-текә. Манцев мондагы һәр ярыкны белгәнгә, ыңгыраша-ыңгыраша, хәл алырга туктап-туктап булса да, бормалы-бормалы сукмак ясап бер чыгынтыдан икенчесенә үрмәли дә үрмәли. +Шулай да алар фәкать бер генә тапкыр, кояшлы җилсез көнне генә кратерның очына ук менеп җитә алдылар. Кратерның могҗизалы тешләре сүнгән ут өермәсеннән гыйбарәт бакыр төсле кызгылт күлне камап алган иде. Кояш түбәнәеп ул тешләрдән каткан тимер коймаклары өстенә күләгә төшерә. Каткан тимер ташкынының көнбатыш өлешендәрәк конуска охшаган бер оя калкып, шуның түбәсеннән аксыл төтен чыгып угыра иде. +Манцев шакраеп каткан бармаклары белән төтен бөркеп утырган конуска төртте. +— Анда ярык, бик беләсең килә икән инде, җирнең эченә үк төшеп җитә торган төпсез упкын, анда әле берәүнең дә күз салганы юк... — дип сөйләп китте. — Минем анда пироксилин шашкалар ташлап караганым бар. Шашка шул конусның төбенә төшеп шартлауга секундомерга басып, авазның йөрү тизлегенә таянып тирәнлекне исәпләп чыгардым. Аннан алган газларны тикшердем — пыяла ретортага җыеп, аның аркылы электр яктысы үткәреп, газ аша узган нурларны спектроскоп призмасында таркатып карадым... Вулкан газынын спекторында мин сөрмә, терекөмеш, алтын кебек авыр металларның сызыкларын күрдем... Иван, сиңа болар аңлашыламы соң? +— Аңлыйм, аңлыйм, сөйләгез генә... +— Һәрхәлдә, син бу Машкадан аңлырак булырга тиешсең... Бер вакытны шулай, вулкан әллә кайдан эчкәредән төкерек чәчкән мәлне, үлем белән исәпләшеп тормыйча, ретортага чак кына газ җыя алдым... Түбәнгә, кышлакка төшеп җитүем булды — вулкан болытларга көлдер, мичкә-мичкә таштыр чөяргә тотынмасынмы! Җир уянып киткән җәнлек сырты сыман тетрәп торды. Андый вак-төяккә илтифат итмичә, лабораториягә йөгердем — газны спектроскопка куеп карадым... Иван, син дә, Машка да, тыңлагыз... +Манцевның күзләре ут чәчә, тешсез авызы кыйшайганнан-кыйшая бара иде. +— Шул чагында мин бит әле Менделеев таблицасында булмаган бер авыр металлның да эзен таптым. Берничә сәгать узгач, колбада ул таркала да башлады: әүвәл колбадан саргылт нурлар бөркелде, аннары күгелҗем төскә, иң азактан җете-кызыл төскә керде... Саклану йөзеннән читкәрәк тайпылып калдым — гөрселдәп колба шартлады, ярты лабораториямнең көле күккә очты... Ул серле металлны мин М дип атадым: минем үз фамилиям дә М га башлана, менә бу тәкәнең дә исеме М га башлана. Ачышны кәҗә тәкәсе белән икәүләшеп ясадык... Берәр нәрсә аңлыйсыңмы соң син? +— Сөйләгез, Николай Христофорович, сөйләгез... +— М дигән металл Оливин поясының төбендә үк ята. Ул таркалган чагында гаҗәеп дәрәҗәдә күп җылылык бүленеп чыга... Шуннан инде мин, җирнең үзәген М металы тәшкил итә, дигән нәтиҗә ясыйм. Ләкин җир шарының үзәге уртача алганда нибары сигез берәмлеккә, ягъни тимер авырлыгына тиң булса, М дигән металл аннан ике тапкыр авыррак, димәк инде җирнең иң үзәгендә бушлык булырга тиеш. +Манцев бармагын югары күтәрде һәм Иван белән кәҗә тәкәсенә караган килеш кот алырлык итеп көлеп җибәрде. +— Әйдәгез карыйбыз... +Өчәүләшеп текә сырттан металл күлгә төштеләр дә, металл коймакларда аяклары тая-тая, төтәсләнеп утырган конуска таба юнәлделәр. Аяк асларында ук эссе бөркеп яткан төпсез ярыклар очраштыргалады. +Манцев тәкәнең борынына чиртеп алды да: +— Машканы түбәндә калдырыйк, — диде. +Иван белән икәүләшеп ваграк кайнар ташларга ябыша-ябыша конуска менеп киттеләр. +— Инде түшеңә ят та кара. +Алар конусның төтенсез ягыннан менеп, кырыена ук яттылар да башларын түбән салындырдылар. Конусның эче батынкырак булып, шуның үзәгендә бер җиде-сигез метр диаметрлы, бераз озынчарак упкын күренә. Аннан исә әллә кайлардан төптән, дәү-дәү ташлар тәгәрәгән шикелле, гөрелте ишетелә. +Текәлеп карый торгач Иван кызгылт яктылык шәйләде — яктылык чиксез тирәннән килә иде. Әле тоныклангандай була, әле көчлерәк яна башлый, миләүшә төсенә керә, үткенәя... Шул чагында җир дә авыррак сулый, ташлар да дәһшәтлерәк тәгәрәргә тотына... +— Көчәеп килә бу, таярга кирәк, — дип сөйләнде Манцев. — Бу яктылык җиде мең метрдан килә. Шунда инде М дигән металл таркала, алтын белән терекөмеш кайнап парга әйләнә. +Ул Иванны билбавыннан эләктерде дә түбәнгә өстерәде. Конус дерелди, ташлар коела, хәзер инде төтен дә куерып, ярылган казаннан бөркелгән бу төсле булып чыга, упкын төбеннән алсу яктылык балкып түбәнтен үк йөзгән болытларны бизи иде... +Манцев Машканың муенчагына бәйләгән бауны эләктереп алды. +— Тизрәк булыгыз, егетләр, тизрәк... Хәзер ташлар чөяргә тотына... +Авыр гөрелте кыялардан торган амфитеатрны тетрәтте — вулкан тау хәтле ташны күккә чөйде... Манцев белән Иван, башларын каплап, түбәнгә йөгерделәр. Алардан да алда бавын өстерәп кәҗә тәкәсе чаба иде. +Причал мачтасы әзер булды. Алтын атаудан, барометр көннең бозыласын вәгъдә итүгә дә карамастан, дирижабль сезгә китте, дип хәбәр иттеләр. +Бу арада Артур көн саен Манцевны аның гаҗәеп ачышлары хакында сайратырга тырышып карады. Эшчеләрдән читкәрәк китеп сәкегә утыра да флягасыннан Манцевның чәенә спирт агыза. +Эшчеләр идәнгә түшәлгән ылыслы ботаклар өстендә яталар. Ара-тирә берәрсе торып учакка эрбет тамырлары ташлый. Ут көчәеп китә дә корымланып беткән стеналарны, алҗыган, сакал баскан йөзләрне яктыртып җибәрә. Түбәдә җил котырганы ишетелә. +Артур Леви тавышын күтәрмичә генә, ягымлы итепсөйләшмәкче дә соң, Манцев исә бөтенләй шашкан кешедәй кылана. +— Карагыз әле, кем, Артур Артурович, хәйләләми генә булмыймы соң? Минем кәгазьләрем, формулаларым, тирәнгә бораулау проектларым, көндәлекләрем калай тартма белән ышанычлы урынга яшерелгән... Үзем очсам да, алар монда калыр — һичбер кем ала алмас, хәтта Гаринга да тәтемәс... Үтерсәләр дә, бирмәячәкмен... +— Тынычланыгыз, Николай Христофорович, сез биг әдәпле кешеләр янында. +— Мин бит шыр тиле түгел. Гарин минем формулаларыма мохтаҗ. Ә миңа үз гомерем кадерле... Минем көн саен хуш исле ванналарда коенасым, кыйммәтле тәмәкеләр тартасым, әйбәт аракылар эчәсем килә... Теш куйдырып җибәрәм дә трюфель ашыйм... Дан кирәк, миңа да шөһрәт кирәк! Минем аңа хакым бар!.. Гариныгыз белән бергә кадалып киткереләр... +— Николай Христофорович, Алтын атауда бит сез патшаларча яшәячәксез... +— Сөйләмәгезсәнә юкны. Гаринның кем икәнен мин бик яхшы беләм... Гаринны бит баштанаяк мин уйлап чыгардым, шуңа күрә ул миңа нәфрәт белән карый... Мин булмасам, ул вак карактан ары уза алмас иде әле... Дирижабльдә сез минем формулалар язган дәфтәрләремне түгел, бәлки минем үз акылымны алып китәрсез. +Иван Гусев боларның сөйләшүен колагын тырпайтып тыңларга тырыша. Причал мачтасы эшләнеп беткәч, төнлә белән ул үрмәләп кенә Манцев яткан сәке янына килә. Манцевның күзләре ачык. Иван пышылдап кына аның колагына: +— Николай Христофорович, төкер син аларга! — ди. — Китик Ленинградка... Тарашкин белән үзегезне сабый баладай карарбыз... Теш куйдыртырбыз... Әйбәт кенә бер бүлмә табарбыз. Сатылмагыз шул буржуйларга... +Манцев бүрәнә араларыннан корымлы мүк асылынып торган түшәмгә текәлгән килеш: +— Юк, Ванька, мин адәм түгел инде... Теләкләрем хәттән ашкан минем, — ди. — Җиде ел буена шушы нәләт төшкере түбә астында хыялланып яшәдем... Хәзер инде бер генә көн дә түзәсем килми... +"Француз экспедициясе"нең ни икәнен Иван Гусев әллә кайчан сизенгән иде инде: барын күреп, барын ишетеп торгач аңа нәтиҗә ясавы кыенга килмәде. +Соңгы төнне дә Манцев артыннан калмыйча тагылып йөреде, бөтенләй йокламады: күзе йомыла башлады исә, борын тишеген каурый белән кытыклады яисә тәнен чеметте. +Таң беленгәч, Артур Леви ачу белән кыска тунын киде, муенына шарфын урады да күршедәге землянкага — радиостанциягә юнәлде. Иван исә Манцевтан күзен дә алмады. Артур Левинның ишектән чыгуы булды, Манцев, йоклыйлар микән дип, як-ягына каранды да саклык белән генә сәкедән төшеп кышлакның караңгы почмагына килде, башын югары күтәрде. Күзе юньләп күрмәде ахрысы, кире килеп учакка чаерлы ботак-сатак ташлады. Шулар дөрләп яна башлагач, кабат почмакка юнәлде. +Аның нәрсә караганын Иван шундук шәйләп алды: бура почмагы белән бүрәнә түшәм тоташкан төштә ыржаеп ярык күренә — кемдер мүкне йолкып алган иде. Манцевны әнә шул борчыган икән. Аяк очына күтәрелеп ул тәбәнәк түшәмнән кап-кара мүк йолыккалады да көчәнә-көчәнә әлеге ярыкка тутырды. +Иван борынын кытыклаган каурыйны ташлады, икенче ягына әйләнеп ятты да, одеялын башыннан ук бөркәнеп, шундук йоклап та китте. +Кар бураны туктамый да туктамый. Борыныннан причал мачтасына бәйләнгән галәмәт дә зур дирижабльнең үзән өстендә асылынып торуына икенче тәүлек китте. Мачта иелә дә бөгелә, шатырдапмы-шатырдый. Иләмсез дәү "сигара" түбәннән караганда һавада асылынып торган тимер баржа сыман күренә. Экипаж аның өстенә яуган карны көчкә-көчкә чистартып өлгерә. +Капитан гондоладан иелеп, түбәндә басып торган Артур Левига: +— Алло! Артур Артурович, ни пычагыма сузабыз инде! Очарга кирәк... Югыйсә минекеләр аяктан егылды, — дип кычкыра. +Леви исә теш арасыннан гына: +— Мин тагы бер мәртәбә атау белән сөйләштем. Ничек кенә булса да малайны алып кайтырга куштылар, — дип җавап кайтара... +— Мачта түзмәс... +Леви иңнәрен генә җыерып куя. Эш малайда түгел иде, әлбәттә. Иван шушы төндә юкка чыкты. Вакытында абайламадылар. Таң беленгәндә килеп җитеп, үзән өстендәге кар болытлары арасында шактый вакыт әйләнеп-тулганып йөргән дирижабльне бәйләү белән мәш килделәр. Азык-төлекне бушаттылар. Ул арада Артур Левины экспедициядәгеләр, туйганчы ашатмаса, акчасын мул итеп түләмәсә, пироксилин шашкасы белән дирижабльнең корсагын ярабыз, дип кисәтеп куйдылар. Малайның югалганын ишеткәч, Артур Леви: +— Исегез китмәсен лә, — дип, кул гына селтәде. +Ләкин эш катлауланып китте. +Манцев һава корабының гондолына беренче булып менеп утырды. Бер минут та узмагандыр, күңеленә шик кереп, алюмин баскычтан ул җиргә төште, апын-төпен килеп кышлакка йөгерде. Шундук аның дөнья кубарып акырганы ишетелде. Менә ул котырган кешедәй кар бураны эченнән килеп чыкты да кулын болгый-болгый: +— Кая куйдың минем калай тартманы? Кайсыгыз алды минем кәгазьләрне?.. Син генә урлаган аларны, син, хәшәрәт! — дип сөйләнә-сөйләнә, Левиның якасыннан эләктереп алды да дер селкетте — экспедиция башлыгының бүреге очып төште. +Дирижабль алып китәргә тиешле дөнья бәясе торырлык формулаларны теге юньсез малай чәлдергән булып чыга түгелме соң? +Манцев тәмам шашынды: +— Кәгазьләрем! Формулаларым! Андый итеп кабат эшләргә кеше акылы җитмәс инде... Гаринга ни битем белән күренермен? Берни хәтерләмим ләбаса!.. +Леви шундук малайны куа чыгарга отряд туплады. Халык моңа риза түгел иде. Шулай да биш-алты кеше күнде тагын. Манцев аларны Шайтан ташы ягына алып китте. Леви тырнагын чәйни-чәйни гондола янында басып калды. Шактый вакыт үтте. Куа китүчеләрнең икесе әйләнеп кайтты. +— Анда буран котыра, аяк атлар хәл юк... +Леви аларга: +— Манцевны кая куйдыгыз? — дип үкерде. +— Без каян белик... Адашкандыр... +— Табыгыз Манцевны. Табып китерегез малайны... һәркайсы өчен унар мең алтын түлим. +Болытлар карасу төскә керде. Төн якынлашты. Җил отыры куәтләнә төште. Капитан яңадан, бәйне кисеп ташлап, бер минут тормый очып китәчәген әйтте. +Бер заман Шайтан ташы ягыннан дохасын кар сарган озын буйлы берәүнең әйләнеп кайтканы күренде. Кулына Иван Гусевны күтәргән. Леви аның янына ташланды, перчаткасын салып, малайның тун эченә тыгылды. Иван йокыга талган шикелле ята, туңган куллары бәләкәй генә калай тартманы күкрәгенә кысып тоткан иде. +Озын буйлы кеше: +— Исән, исән, бераз туңган гына, — диде, авызын киң итеп ачып, кар баскан сакалын икегә аерып елмайды. — Җылына әле ул. Өскә менгезәсеме? — диде дә, җавапфәлән көтеп тормастан, Иванны гондолага алып менеп китте. +Югарыдан исә капитан: +— Хәзер очабызмы инде? — дип тавыш бирде. +Артур Леви аңа кыюсыз гына карап куйды: +— Сез очарга әзерме соң? +Капитан исә: +— Есть, — дип җавап кайтарды. +Леви яңадан бер мәртәбә Шайтан ташы ягына борылып карады — анда бар дөньяны кара болыт каплаган, бөтерелә-бөтерелә кар оча иде. Әй, иң кирәклесе — формулалар аның кулында лабаса. +Ул алюмин баскычка сикереп: +— Очабыз! Әйдә, ычкындырыгыз, егетләр!.. — диде. +Аннары кабарынкы ишекне ачып эчкә керде. Причал мачтасының башында корабны бәйдә тоткан сүс бауны кисә дә башладылар. Моторлар дөбер-шатыр килеп эшләргә, винтлар әйләнергә тотынды. +Шул чакны кар бураны эченнән өермәдәй атылып Манцев килеп чыкты. Җилдә тузгып чәче тырпайган. Ике кулын сузып корабның берәр җиреннән эләктерергә азаплана иде. +— Туктагыз!.. Тукта!.. — дип гырылдый-гырылдый кычкырды ул. Ә инде корабның алюмин баскычы җирдән бер метрга күтәрелгәч, аскы басмасына чытырдатып ябышты. Ике-өч кеше аны каерып алырга теләп дохасына да ябышып карады. Ул аларны тибеп кенә очырды. Корабның металл төбе айкалды да чайкалды. Моторлар шатыр-шотыр эшләде. Винтлар ярсынып үкерде. Кораб өскә — бөтерелеп торган кар болытлары арасына күтәрелгәннән-күтәрелә барды. +Манцев иц аскы басмага чатырдап ябышкан иде, шул көе галәмәт зур кызулык белән күккә күтәрелде... Җирдәгеләр аның аерылган аякларын, җилфердәгән доха чабуын гына күреп калдылар. +Тик аның ни хәтле биеккә менә алуын, нинди биеклектән ычкынып китүен, җиргә килеп төшүен алар инде күрә алмадылар. +Алюхмин гондоланың тәрәзәсеннән тыгылып, мадам Ламоль бинокль белән күзәтеп бара. Җете-зәңгәр күк йөзендә әйләнә-тулгана, салмак кына дирижабль оча. Түбәндә, мең метр аста, иге-чиге булмаган, зәңгәрлеяшелле, үтә күренмәле океан җәйрәп ята. Шуның уртасына керделе-чыктылы утрау урнашкан. Югарыдан караганда ул бәп-бәләкәй Африканы төсмерләтә. Көньягыннан, көнчыгыштан, төньяк-көнчыгыштан, карасу таплар булып, күбек эчендә кеп-кечкенә ташлы утраулар, комлыклар сарып алган. Көнбатышта исә океан чип-чиста иде. +Йөк ташучы кораблар да шунда тирән култыкка кереп, яр буендагы комлыкка якын ук килеп туктаганнар. Алар суда йоклап яткан коңгызларга охшаган. Зоя санап та карады — егерме дүрт кораб икән. +Утрауны кискәләгән җеп кебек нәзек юллар күренә — алар һәммәсе дә таулы төньяк-көнчыгыш ягына, пыяла түбә елтырап күренгән өлешенә барып тоташа. Эшләнеп бетеп килә торган сарай түбәсе ул. Аңардан өч терраса кечерәк кенә комлы култыкның дулкыннарына ук төшеп җитә яза. +Утрауның көньягында барган төзелеш бала-чаганың техник уенын хәтерләтә: анда челтәр-челтәр корылмалар да, ныгытмалар да, краннар да, рельслар да, елгыр вагонеткалар да бар. Уннарча җил двигателе әйләнә. Электр станцияләре, водокачка морҗаларыннан төтен күтәрелә. +Шуларның һәммәсенең уртасында түм-түгәрәк шахта күренә. Аннан чыккан токымны ярга ташу өчен тимердән киң-киң итеп эшләнгән транспортерлар куелган, тагы да арырак су эченә суалчандай балчык суырткыч аппаратларның кызыл понтоннары сузылган. Шахта өстендә берөзлексез пар бөркелә. +Шахтада көн-төн эш кайный — барлыгы алты смена эшли. Гарин шулай итеп җир кабырчыгының гранит бронясын тишәргә маташа. Аның кыюлыгына исең-акылың китәрлек иде. Мадам Ламоль шахтадан күтәрелгән болытка текәлде, кояшта янып алтынсу төскә кергән кулындагы бинокле тетрәп куйды. +Култыкның сөзәк яры буйлап рәт-рәт склад һәм торак бина түбәләре сузылган. Кырмыска хәтле генә кешеләрнең юллардан барганы күренә. Автомобильләр, мотоцикллар тыз-быз килә. Утрау уртасында зәп-зәңгәр күл, шуңардан көньякка таба бормалы-бормалы инеш сузылган. Инешнең ике ярында да тасма-тасма ашлык басулары, яшелчә бакчалары китә. Көнчыгыш тау битендә ямь-яшел булып үлән үсә, анда коймалар эчендә мал-туар көтүләре йөри. Төньяк-көнбатышта, сарай каршысында, таш кыялар арасында төрле-төрле төстәге чәчәк түтәлләреннән гаҗәеп фигуралар ясалган, агачлар утыртылган. +Әле ярты ел элек кенә бу төшләрдә бушлык — чәнечкеле үлән, диңгез тозы соргылт төскә керткән ташлар, корыган куаклардан башка нәрсә юк иде. Кораблар бу ярга меңнәрчә тонна химик ашлама ташыды, үләннәр генә түгел, агачлар да китерелде, артезиан коелары казылды. +Океан уртасындагы, әйләнә-тирәсендә кардай күбекләр кайнаган шушы җем-җем иткән зиннәтле җирне Зоя өстән торып әнә шулай күздән кичерә, кулына кыйммәтле таш тоткан хатындай сокланып туя алмый иде. +Дөньяда җиде могҗиза булган. Халык шуларның өчесен генә хәтерендә саклаган. Аларның беренчесе — Эфес Дианасы храмы. Икенчесе — шуның Семирамида бакчалары. Өченчесе — Родостагы бакыр колосс. +Калганнары турындагы сәхифәләр исә Атлантик океан төбенә күмелгән. +Сигезенче могҗиза дип мадам Ламоль Алтын атаудагы шахтаны атый, көн саен шуны тәкрарлый. Сарайның әле яңа эшләнеп беткән, зур-зур тәрәзәләре океан җиленә ачып куелган залында кичке аш мәҗлесе вакытында мадам Ламоль бокалын күтәрде дә: +— Могҗиза, даһилык, тәвәккәллек хөрмәтенә! — диде. +Утрауның сайлап алынган кешеләре мадам Ламоль белән Гаринны тәбрикләделәр, олылау йөзеннән аягүрә торып бастылар. Эшнең кызулыгына, ниятләрнең хыялыйлыгына һәркем мөкиббән киткән иде. Әйдә, материкларда лыгырдый бирсеннәр хокукны бозу турында. Төкерәсе аларга. Монда бит көне-төне шахта гүләп эшли, элеватор чүмечләре шалтыр-шолтыр килеп тирәнгәрәк кенә бара — бетмәс-төкәнмәс алтын катламына юл салына. Себердәге чәчмә алтын, Калифорниядәге чокыр-чакыр, Клондайктагы кар сахралары — һәммәсе дә чүп кенә, кустарьчылык кына. Алтын монда һәр төштә аяк астында ята, гранит аша, кайнап торган оливин аша гына үтәсе. +Бичара Манңевның көндәлегендә Гарин мондый язуга тап булды: +"Бүгенге көндә, ягъни, мәсәлән, дүртенче боз периоды тәмамланып, тәнендә йон катламы булмаган, арт аякларына күтәрелеп йөрергә һәм авызының уңайлы төзелгән булуы нәтиҗәсендә төрле авазлар чыгарырга сәләтле хайван төре гаҗәеп дәрәҗәдә зур тизлек белән үсә башлаган бер чорда җир шарын түбәндәгечә тасвирларга мөмкин. +Аның өске катламын суынган гранит белән диорит тәшкил итә — калынлыгы биштән егерме биш километрга чаклы җитә. Шуның да тышында исә диңгез утырмалары белән черегән үсемлекләр (ташкүмер), үлгән хайваннар (нефть) ята. Бу тышча астында җир шарыныя икенче катламы — эрегән металлар — Оливин поясы ята. +Эремә хәлендәге Оливин поясы кайбер урыннарда, әйтик, Тын океанның аерым районнарында, җирдән өскә үк чыгып тора диярлек — биш кенә километрда ята. +Шушы эрегән икенче тышчаның калынлыгы хәзерге көндә йөз километрдан артыграк һәм һәр йөз мең ел узган саен бер километрга арта бара. +Эремә хәлендәге Оливин поясында өч төрле катлау барлыгын күрә белергә кирәк: җир кабырчыгына якын ятканы — вулкан чыгарып ташлый торган сыекча, шлак; уртада ятканы — оливин, тимер, никель, ягъни көзге төннәрдә җир өстенә йолдыз кыяфәтендә төшә торган метеоритлар составындагы элементлар; өченчесе, иң аскы катлау исә — алтын, платина, цирконий, кургаш, терекөмеш. +Оливин поясыннан астарак — атомнар таркалуы нәтиҗәсендә хасил булган гелий газы, ул газ соң дәрәҗәдә куе булу сәбәпле сыеклыкка әйләнгән. +Шул сыек газдан да тирәндәрәк җирнең үзәге ята. Ул каты металл хәлендә, аның температурасы нульдән ике йөз җитмеш өч градус чамасы түбән, ягъни дөнья күләмендәгедән дә түбәнрәк. +Җирнең үзәге авыр радиоактив металлардай гыйбарәт. Безгә аларның икесе — Менделеев таблицасының азагында урнашкан уран белән торий мәгълүм. Тик алар моңарчы табигатьтә билгеле булмаган аеруча авыр металлның — төп металлның таркалуы нәтиҗәсендә килеп чыкканнар. +Аның эзен мин вулкан газыннан таптым. Металл М булыр ул. Платиннан ул унбер тапкыр авыррак. Хәйран зур радиоактив көчкә ия. Әгәр дә шул металлны җир өстенә бер килограмм авырлыгында чыгарсаң, тирә-юньдәге тереклек берничә километр әйләнәсендә һәлак булачак, аның эманациясе ягылган һәммә нәрсә яктырып торачак. +Җирнең үзәге бары тик сигез берәмлекне тәшкил иткәнгә һәм бу тимер авырлыгына тәңгәл килгәнгә, моңарчы, ул үзәк тимер икән, дигән хата фикер яшәп килде; М металы җирнең үзәгендә, миллион атмосфера басым астында көпшәк хәлендә ятмаска тиеш булганга, бердәнбер нәтиҗәне болай дип ясарга кирәк: +Җирнең үзәге металл М тышчасы бомба яки шардан гыйбарәт, аның эченә гелий тулган — басым коточкыч югары булу сәбәпле ул газ кристалл хәлендә. +Киселештә күрсәткәндә җир менә нинди: +Җирнең үзәген тәшкил иткән М металы өзлексез рәвештә таркалу һәм бүтән металлар ясау нәтиҗәсендә үзеннән гаҗәеп дәрәҗәдә күп җылылык бүлеп чыгара. Җирнең үзәге җылына. Берничә миллиард елдан соң җир үтәдән-үтә җылынып җитеп, бомба шикелле шартларга, дөрләп янарга, җир тирәли ай сызып йөргән орбита зурлыгындагы газ шарына әйләнергә, кечерәк кенә йолдыз шикелле балкырга, аннары инде суына башларга, суына торгач хәзерге зурлыгына кире кайтырга тиеш. Шул чагында җир йөзендә яңадан тереклек туачак, миллиард еллардан соң кеше барлыкка киләчәк, кешелек дөньясының ашкынып алга баруы, иң камил социаль төзелеш өчен көрәш башланып китәчәк. +Җир өзлексез рәвештә атомнар таркалуы нәтиҗәсендә җылына-җылына яңадан йолдыз кебек балкырга тырышачак. +Җирнең яшәве әнә шулай кабатланудан гыйбарәт. Андый кабатланулар элек тә исәпсез-хисапсыз күп булган, киләчәктә дә шулай ук исәпсез-хисапсыз күп булачак. Үлем юк ул. Фәкать мәңге яңару, мәңге яшәрү генә бар..." +Манцевның көндәлегеннән Гарин әнә шуларны укыды. +Шахтаның өске кырыйларын корыч броня белән уратып алдылар. Тирәнәйгән саен эрүгә тиз бирелми торган корычтан коелган яссы цилиндрлар төшерә бардылар. +Температура өч йөз градуска сикергәч кенә, туктарга мәҗбүр булдылар. +Бу хәл һич көтмәгәндә, биш чакрым тирәнлектә килеп чыкты. Сменадагы эшчеләр һәм ике һиперболоид шахта төбендә калды. +Гаринның җен ачулары чыкты. Цилиндрларны төшерү-ябыштыру эшне тоткарлый иде. Хәзер исә, шахтаның стеналары кызган массага әйләнгәч, аларны кысылган һава белән суытырга тотындылар, шуннан соң алар үзләре каты броняга әйләнә башлады. Почмактан почмакка бары тик рәшәткәле фермалар белән ныгытырга гына туры килде. +Шахтаның диаметры әллә ни зур түгел — егерме метрдан артмый иде. Аның эченнән катлаулы системадагы һава өрдергеч һәм суырткыч торбалар, ныгытмалар, электр чыбыклары, шкивлар, элеватор чүмечләре йөрер өчен дюральдән эшләнгән коелар үтә, элеваторларның берсеннән берсенә күчерү өчен мәйданчыклар, тагын сыек һава машиналары, һиперболоидлар саклана торган мәйданчыклар эшләнгән. +Лифтлар да, элеваторлар да, машиналар да — һәммә нәрсә электрга көйләнгән. Шахтаның ян-ягына машиналар саклау өчен складлар, эшчеләргә ял итәр өчен мәгарәләр казылган. Төп шахтадагы хәрәкәтне киметү нияте белән Гарин аңа параллель рәвештә алты гына метр киңлектәге икенче шахта да казытты. Анысы куышларны үзара лифт белән тоташтыра, ә лифтлар монда пневматик ядрә тизлегендә йөри иде. +Эшнең иң төп өлешен — бораулауны һиперболоидлар башкара, аннары токымны сыек һава белән суыталар да элеватор белән соса торалар. Махсус төзелешле унике һиперболоид энергияне күмер белән эшләнгән вольта дугасыннан һәм шамониттан алып, токымны кисеп үтә дә эретә, сыек һава исә аны шундук суыта да, токым вак-вак кисәкләргә таркалып, элеватор чүмечләренә эләгә. Яну вакытында барлыкка килгән исне һәм парны вентиляторлар өскә суыра иде. +Утрауның төньяк-көнчыгышына мадам Ламольның фантастик планнары нигезендә сарай салып куйдылар. +Биниһая зур бу бинага пыяла, корыч, карасу-кызыл таш, мәрмәр катнашкан. Зал һәм бүлмәләрнең саны биш йөзгә тула. Киң-киң ике мәрмәр баскычлы төп фасады диңгезгә үк төшеп җитә. Дулкын шуның басмаларына һәм як-яктагы нигез ташына килеп бәрелә — анда гадәттәгечә статуялар яки вазалар утыртылмыйча, рәшәткәләп эшләнгән дүрт бронза манара, һәр манара түбәсенә алтын йөгертелгән шар, ул шар эченә һиперболоид куелган — океан юлы әнә шулай саклана иде. +Баскычлар ачык террасага илтә, аннан инде квадрат колонналар белән ныгытылган ике ишектән өйнең эченә үтәсе. Мисырдагы шикелле чак кына авышрак итеп эшләнгән бу фасад юньләп бизәлмәгән, тәрәзәләре дә биек һәм тап-тар, түбәсе дә сөзәк кенә — карап торышка ярыйсы ук кырыс һәм килбәтсез күренә иде. Ә менә эчке ихатага — үрмә роза, вербена, орхидея, сирень, шапталы, миләүшә агачлары үсеп утырган гөлләр бакчасына караган фасадлары сокланып туйгысыз, хәтта әле артыграк нәзакәтле итеп эшләнгән иде. +Утрау эченә ике бронза капкадан үтәсе. Бу йортны крепость дими хәлең юк. Янындагы кыя башына йөз илле метр биеклегендә рәшәткәләп манара эшләнгән, ул манара җир астыннан Гаринның йокы бүлмәсенә килеп тоташкан. Манара башына көчле һиперболоидлар куелган. Броняга уратылган лифт берничә секунд эчендә менгезеп җиткерә. Беркемгә, хәтта мадам Ламольга да манара янына барырга ярамый — якын барган кешене үлем көтә. Алтын атауның беренче законы әнә шуннан гыйбарәт. +Йортның сул башында мадам Ламоль бүлмәләре, ун башында исә Гарин белән Роллингныкылар. Шулардан гайре кеше яшәми биредә. Бу йорт киләчәкне күздә тотып эшләнгән: килер вакыт, Алтын атауга чакырылу, дөньяга хуҗа булган ханымның гүзәллеген күрү һәркем өчен олуг бәхеткә әйләнер. +Мадам Ламоль үзен шул рольгә әзерли. Аның эше баштан ашкан. Иртән урыннан тору, халык алдына чыгу, төрле мәҗлес-мазар, маскарадлар, күңел ачулар этикеты уйлап чыгарылды. Аның актерлык сәләтенә киң юл ачылды. Ул гомумән үзенең бөтен дөнья сәхнәсе өчен яратылуын тәкрарлый тора иде. Этикетны саклаучы итеп мәшһүр балетмейстер — рус эмигранты билгеләнде. Европада аның белән контракт төзеделәр, бриллиантлар куеп алтыннан эшләнгән ак тасмалы "Алиһә Зоя" орденын тактылар, борынгы руслардагыча "түшәкче" дәрәҗәсенә күтәрделәр. +Әлеге сарай законнарыннан тыш, Гарин белән бергәләп ул тагын "Алтын гасыр күрсәтмәләре" дигән бер нәрсә — киләчәктәге җәмгыятьнең законнарын булдыру өстендә эшләде. Тик бу әле киләчәктә юристлардан эшләтү өчен гомуми проектлар белән төп идеяләр генә иде. Гарин котырынып эшли, мадам Ламольга исә вакыт тапмыйча ярамый иде. Аның кабинетында көн дими, төн дими ике стенографистка язып утыра иде. +Гарин шахтадан арып, хәлдән таеп, өсте-башы пычранып кайта — аңардан балчык исе, машина мае исе аңкый. Аннан-моннан гына капкалый да аягын да салмыйча атлас диванга барып ава, аннары челем төтәтергә тотына: ул этикеттан өстен дип, аның гадәтләре изге дип игълан ителгән һәм аныңча эшләү катгый тыелган иде. Зоя, арык бармаклары белән муенсасындагы эре-эре энҗеләрне аралап, хәтфә келәмнән йөренә-йөренә, Гарин белән гәп куертырга маташа. +Стенографисткалар фикер чүплиләр, шуны төплә белән машинкада басып, иртән мадам Ламольның йокыдан уянуына әзерләп китерәләр. +Кайбер мәсьәләләр буенча киңәшче итеп Роллингны да чакыргалыйлар. Ул бер дигән, әле эшләнеп бетмәгән бүлмәләрдә яшәп ята. Шуннан ул фәкать өстәл янына гына чыга. Ирексез кеше, мин-минлеге аяк астына салып тапталган кеше. Соңгы ярты елда ул бик бөтәште. Гариннан коты алына. Зоя белән икәүдән-икәү калмау ягын карый. Көннәр буе аның нәрсә эшләгәнен белгән яисә моның белән кызыксынган кеше дә юк. Китап дигән нәрсәне гомер эчендә бер тотып караган кеше түгел. Язу-сызуга да күңеле ятмый шикелле. Челем коллекциясе ясап маташа икән, дип сөйлиләр сөйләвен. +Бер көнне аның мәрмәр баскычтан аска төшеп, су янында ук утырганын Зоя тәрәзәдән күреп торды. Иөз миллион ел элек кешегә охшаган кәлтә елан кыяфәтендә борынгы бабасы килеп чыккан океан суына хәсрәтле кыяфәт белән карап утыра. Бөек химия короле әнә шундый хәлгә төшкән иде. +Өч йөз миллион доллардан колак кагу да, Алтын атауда әсирлектә яту да, Зояның хыянәте дә аның иркен сындыра алмас иде. Моннан егерме биш ел элек Ул урам буйлап вакса сатып йөргән кеше. Көрәшне ул ярата, көрәшә белә иде. Алтын тәңкәләрне халык аңарга, Роллингка, түләсен өчен күпме күч, күпме сәләт, күпме ихтыяр куелган лабаса! "Анилин Роллинг" кассаларына алтын агылсын өчен Европа сугышы, Европаның бөлгенлеккә төшүе кирәк булды. +Ә менә шул алтынны, кодрәт һәм бәхет эквивалентын балчык урынына, пычрак урынына элеватор чүмечләре белән җаның күпме тели шулкадәр шахтадан сосачаклар. Менә бит кайчан Роллингның аяклары һавада асылынып калды, ул инде үзен табигатьнең патшасы — "һомо сапиенс" итеп сизми башлады. Челем җыймый ни хәл итсен? +Шул айда ул әле, Гарин әмерен үтәү йөзеннән, һәр көнне "Анилин Роллинг" директорларына радиодан боерыкларын тапшыра тора. Алардан тәгаен генә җавап ала алмый. Шуннан инде Роллингның Алтын атауда үз иркендә ятуына ышанмаулары аңлашыла. +"Континентка сезне кайтару өчен нәрсә эшлик?" — дип сораулар яудыралар. +Роллинг исә: +"Нервларымны дәвалау курсы әйбәт бара", — дип җавап бирә. +Аның боерыгы белән тагын биш миллион фунт стерлинг алынды. Ике атнадан соң янә шундый сумманы бирергә кушкан иде — чек тотып барган агентларны кулга алганнар. Бу инде континентның Алтын атауга каршы атакага чыгу сигналы иде. Тын океанда көньяк киңлекнең егерме икенче градусы, көнбатыш озынлыкның йөз утызынчы градусы тирәсендә әйләнеп-тулганып йөргән сигез линкор Мөртәтләр утравына һөҗүм башларга хәрби приказ гына көтә иде. +Алтын атауда эшләүче алты мең эшче һәм хезмәткәр җир шарының төрле почмакларыннан җыелган иде. Гаринның беренче ярдәмчесе инженер Чермак — Алтын атауның губернаторы — эшчеләрне милләтләренә карап унбиш участокка урнаштырды да араларына чәнечкеле тимер чыбык суздырды. +Һәр участокта бараклар һәм милләтенә күрә гыйбадәтханә төзелде. Консервлар, бисквит, мармелад, мичкә-мичкә дөге, кәбестә, маринадлы медуза, селедка, сосиска ише ризыкларга Америка заводларына заказ биргән чакны ук милли этикеткалар ябыштыру күздә тотылды. +Айга ике мәртәбә милли рухта тегелгән эш киеме бирелә, һәр ярты ел саен милли бәйрәм киемнәре өләшенә иде. Әйтик, славяннарга — поддевка белән свитка, кытайларга — тупас тукымадан тегелгән кофта, немецларга — сюртук белән цилиндр, итальяннарга — ефәк күлмәк белән лаклы ботинка, негрларга исә крокодил теше, муенсалар белән бизәлгән япмалар һ. б., һ. б, бирелә иде. +Халык алдында чәнечкеле тимер чыбык сузуны аклау нияте белән Чермак провокаторлар штатын оештырды. Алар унбишәү иде. Алар милли дошманлык тудырып, мондый көнне ызгыш-талашка, бәйрәм тирәләрендә йодрык сугышына китереп җиткерәләр иде. +Элеккеге Врангель офицерларыннан төзелгән полиция Зоя орденының мундирын — ак постаудан алтын ука белән каелган кыска куртка, тәнгә сыланып торган сап-сары чалбар киеп йөри, тәртип саклый, милләтләрнең бер-берсен бетерүенә юл куймый. +Эшчеләр континент белән чагыштырганда искиткеч зур хезмәт хакы ала. Кайсыберләре пароход белән туган иленә җибәрә, икенчеләре сакларга тапшыра иде. Акчаны туздырыр җир юк: утрауның көньяк-көнчыгышындагы тып-тын мәгарәдә генә бәйрәм хөрмәтенә Ай паркының кабаклары ачыла иде. +Гигант шахтаның нинди максат белән җирне казып төшүе эшчеләргә билгеле иде. Гарин исәп-хисапны өзеп киткән чакта һәркемгә күтәрә алган кадәр алтын алырга рөхсәт итәргә булган иде. Шуңа күрә дә җир асты токымын океанга ташучы корыч тасма утрауда яшәүче һәр кешенең күңелен борчый, шахта авызыннан күтәрелгән саргылт төтен һәркемне исертә иде. +— Әфәнделәр, иң хәтәр чаклар килеп җитте. Шулай буласын белеп, мин апың алдан ук хәстәрен күрдем, тик ул гына куркынычны киметә дигән сүз түгел әле. +Без чолганышта калдык. Хәзер генә радио хәбәр итте: консерв, туң сарык ите, шахтаны ныгыту өчен кирәкле тимер-томыр төягән ике корабны Америка крейсеры кулга төшергән — тиген дип игълан иткән. Бу — сугыш башлану билгесе. Көне-сәгате белән рәсми белдерү дә килеп төшәр. Минем якын киләчәктә күздә тоткан максатларымның берсе — ул да булса сугыш. Тик ул нишләптер мин көткәннән элегрәк башлана. Континентта чамасыз борчылалар. Аларның ниятләрен алдан ук сизеп торам: бездән котлары алынган, ачка интектермәкче булалар. Аңлатып үтим: утраудагы ризык, мал-туарны исәпкә алмаганда, ике атнага җитәрлек. Шул ундүрт көн эчендә без, блокаданы өзеп, консервлар кайтарырга тиеш булабыз. Ул бурычны, авыр булса да, үтәрбез. Аннан тыш, Роллинг чегын күрсәтеп акча даулаучы агентларым да кулга алынган. Кассабызда акча юк. Өч йөз илле миллион доллардан бер генә цент та калмады. Бер атнадан эш хакы бирергә тиешбез. Әгәр дә шунда чек белән генә түли-нитә калсак, эшчеләр баш күтәреп, һиперболоидны туктатачаклар. Димәк, җиде көн эчендә акча юнәтергә тиешбез. +Киңәшмә Гаринның эшләнеп бетмәгән кабинетында барды. Анда Чермак, инженер Шефер, Зоя, Шельга, Роллинг катнашты. Хәвеф килгәндә, башын бик нык эшләткәндә Гарин һәрвакытны ике кулын кесәсенә тыгып, үкчәсендә чайкала-чайкала, көлемсерәп сөйләшергә ярата. Киңәшмәдә председатель вазифасын Зоя үти, шуңа ул кулына кечерәк кенә чүкеч тоткан иде. Буйга бәләкәй, дерелдәвек гәүдәле, җилсенгән күзле Чермак, тамагын кыргалап, сүз алды: +— Алтын атауның икенче законында болай диелгән: һиперболоид конструкциясенең серен берәү дә белергә тырышмаска тиеш, һиперболоидның өске тышчасына кагылган өчен генә дә һәркемне үлем көтә. +Гарин: +— Шулай, законда шулай диелгән, — дип җөпләде. +— Сез күрсәткән бурычларны уңышлы башкарып чыгар өчен, ким дигәндә, өч һиперболоидны берьюлы эшләтергә кирәк: берсе — акча табу, икенчесе — блокаданы өзү, өченчесе — атауны саклау өчен. Ике ярдәмчегезгә рөхсәт бирергә туры килер шикелле. +Тынлык урнашты. Ирләр сигараларының төтенен күзәтү белән мәшгуль булдылар. Роллинг тырышыптырышып челемен иснәде. Зоя башын Гаринга таба борды. Шуннан Гарин: +— Ярар алайса, — дигән булды. — Игълан итегез. Атаудагы ике ярдәмчемә рөхсәт бирәм. Аларның берсе — мадам Ламоль, икенчесе... +Ул өстәл аша уйнак кыяфәт белән иелде дә Шельганың иңенә шапылдатып сугып куйды: +— Менә аңарга, икенче кеше итеп Шельгага ачам аппаратның сөрен... — диде. +Шельга, аның кулын җилкәсеннән алып: +— Ялгышасыз, иптәш, мин баш тартам, — дип белдерде. +— Ник? +— Аңлатуны артык саныйм. Уйлап карасагыз, үзегез үк төшенерсез. +— Мин бит сезгә Америка флотын юк итүне тапшырам. +— Бик күркәм эш тә бит... булдыра алмыйм. +— Нишләп? +— Нишләп булсын — юлы тайгаграк... +— Карагыз аны, Шельга... +— Әле дә карыйм... +Гаринның чөй сакалы тырнанды, тешләре җемелдәп куйды. Ул тыелып калды. Акрым гына: +— Берәр ниятегез бар мәллә? — дип сорады. +— Минем юл ап-ачык, Петр Петрович. Бер дә яшертенбатыртын түгел. +Кыска гына әлеге сөйләшү рус телендә барды. Зоядан башка беркем берни аңламады. +Шельга яңадан кәгазьгә төрле түгәрәкләр сызга-ларга кереште. Гарин исә: +— Болай була: һиперболоидлар белән эш итәр өчен бер генә ярдәмче — мадам Ламольны билгелим, — диде. — Каршы килмәсәгез, ханым, "Аризона" әзер, таң белән океанга чыгарсыз... +— Океанда нишләргә тиеш инде мин? — дип сорады Зоя. +— Транспасифик юлларда очраган һәрбер судноны таларга тиеш буласыз. Бер атнадан эшчеләргә эш хакы бирергә кирәк. +Төнге сәгать унберенчегә киткәч, Төньяк Америка флоты эскадрасының флагман линкорыннан Көньяк Тәре йолдызлар төркеме юнәлешендә чит бер әйбер күреп алдылар. +Прожекторларның комета койрыгына охшаганрак зәңгәрсу нурлары, күк гөмбәзен айкый торгач, әлеге чит нәрсәгә килеп терәлде. Шуннан ул яктырып китте, йөзләгән подзорный трубадан карап металл гондоланы, аның үтә күренмәле түгәрәк ясап винтлары әйләнгәнне, дирижабль кабыргасына язылган ПГ хәрефләрен аермачык күрделәр. +Судноларда ут сигналы белән хәбәрләшү китте. Флагман корабыннан дүрт гидроплан күтәрелде, үкерәүкерә йолдызларга таба юл алды. Эскадра үзе тезелеп баруын дәвам итте, бераз тизлеген арттыра төште. +Самолетларның гүләве тоныкланганнан-тоныклана барды, акрынрак ишетелде. Кинәт аларның игътибарын үзенә тарткан һава корабы күздән гаип булды. Подзорный трубаларны кулъяулыклар белән сөртү китте. Прожекторлар ни чаклы гына айкамасын, төнге күктән корабны таба алмады. +Менә бер мәлне ишетелер-ишетелмәс кенә пулемет такылдап алды. Эзенә төштеләр бугай. Тыкылдау шундук туктап та калды. Күктән ычкынып бер ялтыравык чебеннең әйләнә-тулгана төшеп баруы күзгә чалынды. Күзәтүчеләр хәйран калдылар — бу аларның гидропланы иде. Гидроплан еракта дулкын эченә түнде. Нәрсә булды икән? +Күктә яңадан пулеметлар өзек-өзек кенә такылдап алгалады — өч самолетның өчесе дә бер-бер артлы прожектор тасмаларын кисеп үтте, өчесе дә океанга баштүбән кадалды. Флагман корабыннан ут сигналлары ялт-йолт килде, горизонтка чаклы араны иңләде: "Нәрсә булды?" +Шуннан соң якында гына кильватер сызыгын аркылы кисеп, җилгә каршы ыжгырып килүче кап-кара болытны күреп алдылар, һава корабы әнә шулай төтенгә уралып төшеп килә икән ләбаса! Флагман корабыннан сигнал бирделәр: "Газдан сакланыгыз. Газдан сакланыгыз". Зенит туплары гөрселдәргә тотынды, һәм шундук палубага, күперчекләргә, бронялы башняларга төшеп газ бомбалары шартлый башлады. +Иң әүвәл егерме сигез яшьлек чибәр адмирал һәлак булды: егетләнеп маска кимәгән иде, бугазына ябышты да, шундук бөтен йөзе шешенеп, күм-күк күгәреп, чалкан барып төште. Берничә секунд эчендә палубадагы бар халык агуланып өлгерде: противогазлар да ярдәм итмәде. Флагман корабына моңарчы билгеле булмаган газ ташладылар. +Командалык итү вице-адмиралга күчте. Крейсерлар уңгарак авышып зенит тупларыннан ут ачтылар. Өч залп төнге тынлыкны тетрәтте. Өч аҗаган туплардан ургылып океанга кан төсен таратты. Өч дәһшәтле корыч албасты күче мөгезсез башларын гүләтеп әллә кайларга очып узды да шартлап күкне балкытты. +Залплар туктауга крейсерлардан алты гидроплан күтәрелде — экипаждагылар һәммәсе дә маскалардан иде. Баштагы дүртесенең агулы төтен болытына эләгеп һәлак булганы хәзер инде көн кебек ачык иде. Америка флотының хур буласы килми иде. Судноларда утлар сүндерелде. Йолдызлар гына нур сибүләрен дәвам итте. Караңгыда корыч судноларга дулкын килеп бәрелгәне, күктәге самолетлар гүләгәне ишетелеп торды. +Менә бер заманны Киек Каз юлының көмешсу томаныннан пулеметлар тыкылдавы ишетелде... Аннары шешәләр ачкандагы сыман гөрселдәүләр һаваны тетрәтеп җибәрде: гранаталар яудыра башладылар, күрәсең. Офыкта бер болыт соргылт төтенгә әйләнеп яктырып китте, ул болыттан тупа борынын аска игән металл сигара аерылды. Аның сыртын ялкын сарган иде. Яп-якты эз калдырып ул шулай авышыбрак кына төште, төште дә бер мәлне дөрләп кабынып, офыктан ары океанга түнде. +Ярты сәгать үткәч, бер гидропланнан хәбәр килдег янган дирижабль янына төшеп, аның тирә-юнендә исән калырдай һәммә нәрсәне пулеметтан кырып чыктым диде. +Америка эскадрасына җиңү кыйммәткә төште: экипажлары-ние белән дүрт самолет һәлак булды; газ белән агуланып эскадраның адмиралы, янә егерме җиде офицер, йөз утыз ике матрос үлде. Иң аянычы шул булды — бер дигән хәрби крейсерлар канатсыз пингвиннар хәлендә калды, ә дошман аларны — кай җирең жычыта — ниндидер билгесез газ белән өстән торып дөмбәсләде. Реванш ясарга — диңгез артиллериясенең чын көчен күрсәтергә кирәк иде. +Вице-адмирал шул ук төнне Вашингтонга әнә шулайрак дип төнге кырылыш хакында бәйнә-бәйнә хәбәр җибәрде. Ул Мөртәтләр утравын утка тоту фикерен алга сөрде. +Диңгез министрының җавабы нәкъ бер тәүлек үткәч жилде: һөҗүм итеп, теге утрауны океан белән тигезләргә, диелгән иде анда. +— Я, ничек соң? — дип көлемсерәп сорау бирде Гарин, радиоалгыч наушникларын язу өстәленә куеп. +Киңәшмәдә Зоя гына юк иде. +— Я, ничек соң, хөрмәтле әфәнделәрем?.. Тәбрик итәм үзегезне... Моннан ары блокада булмаячак... Америка флотына утрауны бомбага тотарга кушылды. +Роллинг дер-дер калтыранып, креслодан купты, авызындагы челеме идәнгә төшеп китте, алсу иреннәре чалышаеп калды — гүя ул нидер әйтергә теләп тә, әйтә алмый, теле әйләнми иде. +Гарин аңардан: +— Сезгә ни булды, картлач? — дип сорады. — Әллә, югыйсә, флотыгыз килүе артык борчыймы? Мипе тизрәк мачтага асаргамы ниятегез? Әллә, югыйсә, бомбага тотудан шүрләдегезме?.. Америка снарядыннан теткәләнәсегез килмидер шул. Әллә инде вөҗданыгыз уяндымы?.. Ни әйтсән дә, сугышны сезнең акчага алып барабыз бит. +Гарин кеткелдәп көлә-көлә картка аркасы белән борылды. Роллинг берни әйтмичә урынына утырды, калтыраган куллары белән күксел төскә кергән йөзен каплады. +— Юк, әфәнделәр... Тәвәккәллек итми торып, бер долларга өч центтан артык табыш алып булмый. Хәзер без искиткеч тәвәккәллек күрсәтәбез. Разведкага җибәрелгән дирижабль үз бурычын бик шәп үтәде... һәлак булган унике пилотны, шул исәптән дирижабль командиры Александр Иванович Волшинны аягүрә басып искә алуыгызны үтенәм. Дирижабль эскадраның составы хакында хәбәр биреп өлгерде. Ин яңа типтагы сигез линейный крейсер икән, һәрберсендә бронялы дүртәр башня булып, аларга өчәр орудие куелган. Көрәштән соң да әле ким дигәндә унике гидропланнары калырга тиеш. Аннан тыш җиңел крейсерлар, эсминецлар, су асты көймәләре булырга тиеш, һәр снарядта җитмеш биш миллион килограмм көч бар дип исәпләгәндә, эскадраның бер залпы миллиард килограмм дигән сүз. +Роллинг тора торгач телгә килде: +— Шул кирәк, шул кирәк, — дип пышылдады. +— Шыңшымасана, картлач, ояла да белмисез... Әфәнделәр, онытып җибәргәнмен, мистер Роллингка рәхмәт әйтергә тиешбез: "Кара тәре" исемендәге, хәзергә сер булып сакланган яңа газның серен ул ачты. Шуны кулланып, безнең пилотлар дүрт гидропланны суга мәтәлдерде, флагман корабын сафтан чыгарды... +Шул чак Роллинг карлыккан тавыш белән: +— Юк, мистер Гарин, мин сезгә "Кара тәре"нең серен үз теләгем белән ачмадым! — дип кычкырып куйды. — "Кара тәре" тутырган баллоннарны утрауга револьвер терәп җибәрттердегез. +Ул тынына буылып ава-түнә чыгып китте. Гарин утрауны саклау планын аңлатырга тотынды. Эскадрон ике тәүлектән һөҗүм итәргә тиеш иде. +"Аризона" пиратлыкка кереште. +Бу әле аның мачтасына диңгез юлбасарлары яраткан баш сөяге белән аркылы-торкылы ике сөяк төшерелгән кара флаг тагылды дигән сүз түгел. Андый хәтәр нәрсәләрне хәзер инде сүләмә шешәләрендә генә күрсәң күрерсең. +"Аризона" гомумән бер төрле флаг та күтәрмәде. Һиперболоид куелган рәшәткәле ике манара аның профилен дөньядагы барлык суднолардан аера иде. Яхта капитаны Янсен мадам Ламольга буйсына иде. +Зояньщ зиннәтле бүлмәләре — йокы бүлмәсе, ваннасы, бизәнү бүлмәсе, салоны — бикләп алынган. Зоя югарыга, капитан рубкасына, Янсен янына урнашты. Электәге җиһазлар, паласлар, мендәрләр, креслолар — һәммәсе җыеп куелган. Марсельдә җыелган команда кольтлар, кыска винтовкалар белән коралланган. Кая һәм нинди максат белән барулары командага игълан ителгән, кулга төшәсе һәрбер суднодан тиген биреләсе әйтелгән иде. +Яхтаның бөтен буш урынына бензин, эчә торган су салынган бидоннар тутырылган иде. Яннан искән җилгә барлык җилкәннәрен куеп, бер дигән рольс-ройс моторларын бар куәткә эшләтеп, "Аризона" дулкынланган +кеан буйлап альбатростай җилеп бара иде. +— Капитан, җилнең куәте җиде баллга җитеп килә. +— Марсельләрне төшерегез. +— Есть, капитан. +— Вахтаны сәгать саен алмаштырыгыз. Гротка күзәтче куегыз. +— Есть, капитан. +— Утлар күренсә — мине уятырсыз. +Янсен дөм-караңгы су сахрасына күзен кыса төшеп карап куйды. Ай калыкмаган иде әле. йолдызларны томан сарган. Төньяк-көнбатышка таба йөзгән шушы биш көн эчендә ул бөтен тәнендә җиңелчә дерелдәү ләззәте тойды. Нишлисең бит — пиратлык борынгыдан калган һөнәр. Ул ярдәмчесенә баш кагып кына саубуллашты да каютасына керде. +Лаклы агач белән күннән генә торган, һәйбәт җиһазлы, тәбәнәк кенә каютада — ялгызак диңгезченең хөҗрәсендә япь-яшь хатынның булуы әллә каян сизелә. +Иң әүвәл, монда хушбуй исе аңкыган... Пиратлар башлыгы үле кешене тергезерлек итеп сөртенә ул хушбуйны. Урындык сыртына фланель юбка белән алтынсу свитерын ташлаган. +Мадам Ламоль аның койкасын алган — Янсен үзе бу биш көндә, өстен-башын салмый гына, күн диванда йоклый. Мадам Ламоль уң ягына яткан. Иреннәре чак кына ачыла төшкән. Океан җиленнән йөзенә кара тут йөгергән. Шәрә кулын баш очына сузган. Йокыдан йөзе алсуланып киткән. Пират димәсәң пират! +Мадам Ламольның капитан каютасына урнашуы Янсен өчен авыр сынау булды. Хәрби күзлектән караганда чынлап та шулай кирәк. Кше таларга чыктылар бит, һәлак булулары да бик ихтимал, һәрхәлдә, эләктерсәләр, мачтага икесен дә янәшә асып куячаклар. +Хушбуй исләре бөркелгән каюта уртасына баскан килеш, ул үзенең яраткан кешесенә, җанкисәгенә бертөрле өметсез инану, соклану белән карап торды. +Ихтимал, болай соклану Янсенның борынгы бабаларыннан — викинглардан (Викинглар — Скандинавия илләрендә VIII - X гасырларда сугышчыларны шулай атаганнар. Викинглар күпчелек вакыт пиратлык белә" шөгыльләнгәннәр.), диңгез юлбасарларыннан киләдер: алар бит шулай баш-башлары әтәч кикригедәй югары күтәрелгән дәү-дәү кызыл көймәләренең ян-якларына калканнарын асып, корычагачтан торгызылган мачталарына туры җилкәннәр көйләп, туган-үскән җирләреннән еракта диңгезләр кичкәннәр. Әнә шундый мачта янына басып аның борынгы бабасы зәңгәр дулкыннар, кара болытлар турында, диңгез ярында аны зарыгып көтә-көтә күзен талдырган сары чәчле чибәркәе турында җырлар җырлагандыр. Бичара Янсенга әнә нинди заманнардан килә бит хыялга бирелүләр. +Ул ханымның уянып китүеннән куркып, әкрен генә үз урынына барып ятты. Күзен йомды. Дулкыннар шаулавына колак салды. Океан гүләве аңа гүзәл кыз турында җырланган борынгы җыр булып ишетелде. Янсен ике кулын баш очына куеп татлы йокыга талды, +Төнлә ишек шакыдылар: +— Капитан! Капитан!.. +Мадам Ламольның борчулы тавыш белән: +— Янсен! — дигәне энә булып миен көйдереп алды. +Капитан Янсен шашкан кешедәй сикереп торды — төш күрүләре шунда өзелде. Мадам Ламоль ашыга-ашыга витерын киеп маташа иде. +— Тревога, ә сез йоклап ятасыз... — диде ул. +Ишекне тагы бер тапкыр шакыдылар, ярдәмченең: +— Капитан, сулда утлар күренә, — дигәне ишетелде. +Янсен ишекне ачып җибәрде. Дымлы һава аның үпкәсенә ургылды. Ул ютәлли-ютәлли күперчеккә чыгып басты. Күзгә төртсәң күренмәслек караңгы төн иде. Сул кулда, еракта ук, дулкын өстендә чайпалган ике утны шәйләп алды. +Утлардан күзен алмый гына Янсен түшендәге сыбызгысын кармалап тапты. Сызгыртты. Боцманнар җавап кайтарды. Янсен һәр сүзен аермачык итеп команда бирде: +— Аврал! Команданы өскә җыярга! Җилкәннәрне төшерергә! +Сыбызгы сызгыртулар, команда бирүләр башланды. Бактан, юттан төрле якка матрослар сибелде: кайберләре, мәче шикелле, мачталарга үрмәләде, икенчеләре рейларда чайкалды. Блоклар шыгырдады. Боцман, башын артка ташлаган килеш, ата-бабаларны телгә алды. Җилкәннәр төшерелде. Янсен тагы команда бирде: +— Сулга барырга! Җан-фәрманга куарга! Утларны сүндерергә! +Хәзер инде моторлар гына эшли иде. "Аризона" капылт кына сулга борылды — уң ягыннан биек дулкын күтәрелеп палубаны коендырды. Утлар сүнде. Дөмкараңгыда яхтаның тизлеген чигенә җиткерделәр — яхта дер-дер калтырады. +Баягы утлар офыктан калкып чыктылар да тиз арада зурая да башладылар. Озак та үтмәде, төтенгә күмелгән судно — ике морҗалы пакетбот үзе дә күренде. +Мадам Ламоль капитан күперчегенә чыгып басты. Башына бәйләгән очлы башлык кигән, муенына ураган йөнтәс шарфының очлары аркасына төшеп тора. Янсен аңа бинокль сузды. Мадам Ламоль бинокльне күзенә якын китерде, судно чамасыз нык чайкалганга, Янсенның җилкәсенә таянды. Капитан җылы свитер аркылы аның йөрәк тибешен тоеп барды. +— Һөҗүм итәбез! — диде хатын, капитанның күзенә кырыс кына карап куйды. +Пакетботтан "Аризона"ны биш йөз метр ара калгач күреп алдылар. Штурвал күперчегеннән фонарь болгарга тотындылар, гудок та биреп карадылар. "Аризона" утсызнисез генә, сигналларга бертөрле дә җавап бирмичә, утлары балкыган корабка таба туп-туры баруын белде. Менә ул аңа килеп бәрелмәс өчен бераз борыла башлады, тизлеген киметә төште. +Бер атна үткәч, "Нью-Йорк Геральд" корреспонденты колак ишетмәгән, күз күрмәгән бу хәлне менә ничек тасвирлады: +"...Биш туларга унбиш минут калганда куркыныч гудок тавышына уянып киттек. Пассажирлар барысы да палубага чыкты. Якты каютадан соң төн кап-караңгы булып тоелды. Капитан күперчегендә борчылу сизеп, бинокльләребезне караңгыга юнәлттек. Нәрсә булганын рәтләп беркем дә белми иде. Суднобыз тизлеген киметә төште. Шулвакыт без аны күрдек... Безнең өскә ниндидер ят кораб ажгырып килә иде. Үзе озын, үзе тап-тар, өч озын мачтасы бар, тиз йөрешле клипер сыманрак, борыны белән койрыгына ниндидер сәер манаралар эшләнгән. Кайсыдыр шаяртып: "Оча торган голланд", — дип куйды. Халык паникага бирелде. Серле кораб бездән бер йөз метрда туктап калды, мегафоннан инглизчә кычкырган кискен тавыш ишетелде: +"Машиналарыгызны туктатыгыз. Мичләрегезне сүндерегез". +Безнең капитан: +"Боерыкны үтәгәнче, кем боерганын белергә кирәк бит", — дип җавап кайтарды. +Корабтан: +"Алтын атау королевасы боера", — дип кычкырдылар. +Без шаккаттык. Нәрсә соң бу — шаярумы? Әллә югыйсә тагын Пьер Гарриның оятсызлануымы? +Капитан "Бичара Гарри" фокстроты сүзләре белән җавап бирде: +"Королевага буш каюта, ач булса — тәмле сыйлар тәкъдим итәм". +Палубада шаркылдап көлеп җибәрделәр. Шул чакны серле корабның борынындагы манарадан нур чыкканы күренде. Ул нур бәйләү энәседәй нәзек, күзне камаштырырлык иде, манара башыннан бер дә киңәймичә безгә таба сузылды. Ул минутта аны кешелек дөньясында уйлап чыгарылган иң дәһшәтле коралдыр дип берәүнең дә башына килмәде. Кәефләр күтәренке иде. +Ул нур күкне бер урап алды да пакетботыбызның алгы башына килеп тә төште. Искитәрлек бер чыжылдап, яшькелт ялкыннар чыгарып корычны кисәргә дә тотынды. Ютта басып торган матрос ачы тавыш белән кычкырып җибәрде. Пакетботның судан калкып торган борын өлеше диңгезгә сынып төште. Әлеге нур өскә сикерде, югарыда тибрәнеп алды, аннары түбәнрәк төшеп, безнең өстән параллель сызык сызып узды. Ике мачтаның да очлары киселеп дөбер-шатыр килеп палубага ауды. Пассажирлар, котлары алынып, трапларга ташландылар. Капитан агач кисәге тиеп җәрәхәтләнде. +Шуннан соң ниләр булганы билгеле инде. Шлюпка белән килеп, карабинңар аскан пиратлар пакетботка менделәр дә акча таләп иттеләр. Почтадагы һәм пассажирлар кесәсендәге акчаны кырып-себереп алып киттеләр — барлыгы ун миллион доллар. +Шлюпка таланган байлыкны кайтарып җиткергәч тә, пиратлар корабында балкып утлар кабынды. Башына бәйләгән башлык кигән озын буйлы чандыр гына хатынның, рәшәткәле манарадан төшеп, кыю адымнар белән капитан күперчегенә менгәнен күреп тордык. Менә ул мегафонны авызына якын китерде дә артка ятыбрак: +"Юлыгызны дәвам иттерергә мөмкин", — дип кычкырды. +Пиратлар корабы кирегә борылды да хәйран зур тизлек белән күздән югалды. +Соңгы көннәрдә булып узган хәлләр — "П. Г." дирижабленең Америка эскадрасына һөҗүм итүе һәм флотның ут яудырырга килү хәбәре — Алтын атауны дер селкетте. +Расчет даулап конторга эшчеләр гариза бирә башладылар. Саклык кассаларындагы акчаларын алдылар. Чәнечкеле тимер чыбык эчендә киңәш-табыш итештеләр — полиция сукмакларыннан җан алгычлардай йөренүче гвардиннарга исләре дә китмәде. Поселок тузгыган умартага охшап калды. Җиз трубаларның, төрек барабаннарының да файдасы тимәде. Унбиш провокаторның төшенкелекне бетерү өчен милли бәрелеш оештырырга тырышып азапланулары да нәтиҗә бирмәде. Мондый көнне беркем дә бүтән тимер чыбык артында яшәгән өчен генә икенче берәүнең танавын җимерергә бик алай атлыгып тормады. +Инженер Черм ак утрауга хөкүмәт белдерүен ябыштырып йөрде. Хәрби хәл игълан ителә, җыелышу, митинг ише нәрсәләр тыела, махсус әмер булмый торып, расчет сорарга беркемнең дә хакы юк. Утрауда яшәүчеләр хөкүмәтне тәнкыйтьләргә тиеш түгел. Шахтада эш көн-төн, өзлексез рәвештә алып барылсын. "Шушы авыр көннәрдә Гаринны күкрәге белән яклаган кешеләрне иксез-чиксез байлык көтә, — диелгән иде белдерүдә. — Куркакларны без үзебез үк атаудан сөрәчәкбез. Исегездән 'чыгармагыз, без үзебезгә баерга комачаулык итүчеләргә каршы көрәш алып барабыз". +Ләкин катгый төстәге бу белдерүгә дә карамастан, иртәгә флот һөҗүм итәсе дигән көнне иртән үк шахта эшчеләре: бүген төшкә чаклы эш хакын бирмисез икән, — ә бу эш хакы бирә торган көн иде, — тагын төшкә чаклы ук Америка хөкүмәтенә тынычлык тәкъдим итеп, сугыш галәмәтен бетерүегез турында хәбәр җибәрмисез икән, һиперболоидларны һәм сыек һава җибәрү машиналарын туктатачакбыз, дип янадылар. +Сыек һава машиналарын туктату шахтаны шартлату дигән сүз, сыекча хәлендәге магма атылып чыгуы да ихтимал. Коточкыч зур каза көтелә иде. Инженер Чермак, гайрәте чигеп, ату белән янап ташлады. Шахта янында аксарылар җыелды. Шуннан соң йөз эшче шахтага төште дә ян култыкларга таралышып: +"Безнең үлемнән башка чарабыз калмады, сәгать дүрттә утрау белән бергә күккә күтәреләбез", — дип телефоннан конторга хәбәр итте. +Ни дисәң дә дүрт сәгать вакыт бар әле. Инженер Чермак шахта тирәсеннән гвардиннарын алды да, мотоциклга утырып, тизрәк сарайга очты. Гаринның Шельга белән сөйләшеп утырган чагы иде. Икесенең дә чырайлары кып-кызыл, чәчләре тузгыган. Ишектән Чермакның күренүе булды, Гарин акылдан шашкан кеше кебек урыныннан сикереп торды. +— Административ тинтәклеккә сезне кем өйрәтте? +— Мин бит... +— Тик торыгыз... Отставка сезгә. Лабораториягәме, шайтанымамы — теләсәгез кая китегез... Ишәк... +Гарин ишекне ачты да Чермакны төрткәләп чыгарып Җибәрде. Авызына сигара капкан Шельга өстәлнең почмагында утыра иде, Гарин аның янына килде. +— Шельга, мин мондый чакның кайчан да булса бер киләсен белә идем. Хәзер бу мәхшәрне алсагыз сез генә кулга ала алырсыз, сез генә эшне коткарып кала алырсыз... Атауның үзендә башланып киткән бу әкәмәт Американың ун флотыннан да хәтәррәк. +— Һым, әллә кайчан аңларга вакыт иде, — дип куйды Шельга. +— Миңа мораль укымагыз... Мин сезне атауның губернаторы итеп билгелим, гадәттән тыш хокуклар бирәм... Баш тартып кына карагыз! — дип ачыргаланып кычкырды Гарин. Шундук өстәленә ташланды, аннан +револьвер тартып чыгарды. — Сүзне кыска тотачакмын: юк дисез икән — атам. Ризамы, юкмы? +— Юк, — диде Шельга, револьверга кырын-кырын гына карап. +Гарин атып җибәрде. Шельга сигара тоткан кулын чигәсенә күтәрде. +— Хәшәрәт икәнсез!.. +— Нәрсә, ризамы? +— Куегыз ул уенчыкны. +— Ярый, куям. — Гарин револьверын өстәл тартмасына ыргытты. +— Нәрсә кирәк соң сезгә? Эшчеләр шахтаны шартлатмасын дисезме? Ярар. Шартлатмаслар. Тик кайбер шартлары булыр... +— Мин барына да риза. +— Элек ничек булсам, хәзер дә мин утрауда мөстәкыйль кеше булып калачакмын. Мин сезгә хезмәтче дә, кол да түгел. Бусы — бер. Милли чикләрнең һәммәсен дә бүген үк юкка чыгарасыз, бер генә тимер чыбык та калдырмыйсыз. Бусы — ике... +— Ризамын. +— Провокаторлар шайкасын... +— Провокаторларым юк минем, — дип куйды Гарин кызу гына. +— Алдашасыз... +— Ярый, алдаштым да ди. Нишләтергә аларны? Батырыргамы? +— Бүген төнлә үк. +— Булды гына. Аларны беткәнгә санагыз. +Гарин карандашы белән блокнатына кызу-кызу язгалап барды. +Шельга: +— Актык шартым — эшчеләр белән минем арага борын тыкмаска, — диде. +— Шулай укмыни? Анысы булмас. +Шельга, кашын-күзен җыерып, өстәлдән төшә башлады. Гарин аны кулыннан тотып калды: +— Риза. Вакыты җиткәч, барыбер кирәгегезне бирәм әле мин сезнең. Тагын нәрсә? +Шельга күзен кыса төшебрәк сигарасын көйрәтергә, кереште—аның кыска гына сары мыеклы, бераз өскә чөелгән борынлы, кояшта янган, көлемсерәп торган йөзен төтен каплады. Шул чакны телефон шалтырады. Гарин трубканы алды. +— Мин. Нәрсәне? Радионы? +Гарин, трубканы ташлап, наушник киеп алды. Тырнагын чәйни-чәйни тыңлады. Авызын ерып көлемсерәде. +— Эшчеләрне тынычландыра аласыз. Иртәгә түлибез. Мадам Ламоль ун миллион доллар акча тапкан. Хәзер үк җиңел ракетаны каршы җибәрәм. "Аризона" төньяккөнбатышта нибары дүрт йөз километрда. +— Бу инде эшне җиңеләйтә төшә. +Ике кулын кесәсенә тыгып, Шельга сарайдан чыгып китте. +Шельга аяклары идәнгә тимәслек итеп түшәмдәге каешларга тотынды да, күзен йомып, бер генә секундка тын алудан туктап, лифтның корыч тартмасы белән бергә түбәнгә упты. +Параллель шахтаны тиешенчә суытып җиткерә алмыйлар, шуңа күрә мәгарәдән мәгарәгә җиткәнче эссе зоналарны да үтәргә туры килә, андый очракта тизлек кенә коткара иде. +Сигез километр төшкәннән соң Шельга күрсәткечнең кызыл угына карап реостатны тоташтырды — лифтны туктатты. Бу утыз җиденче мәгарә иде. Моннан өч йөз метрда гына һиперболоидларның үкертеп эшләгәне, кызган руданың кысылган һава ярдәмендә суытылуы, әледән-әле гөрселдәгәне ишетелеп тора иде. Токымны өскә күтәрүче элеватор соскычлары шалтыр-шолтыр килә иде. +Башкалары кебек үк утыз җиденче мәгарә дә үзәк шахтаның кабыргасына казылган һәм табаклы тимерләрне ябыштырып эшләнгән кубтан гыйбарәт иде. Аның тимер стеналары тышында сыек һава парга әйләнә һәм гранит катламын суык тота иде. Эрегән магма моннан ерак түгел, электромагнит һәм сейсмография разведкалары күрсәткәнгә караганда якынрак ята иде, күрәсен. Гранит та чамадан тыш җылынган — биш йөз градуска Җиткән иде. Суыткыч приборларны берничә минутка гына туктаттың исә, һәммә җан иясенең көлгә әйләнәсе ап-ачык иде. +Тимер куб эченә койкалар, киң эскәмияләр, сулы чиләкләр куелган иде. Дүрт сәгать эшләгәннән соң монда һәркем аяктан егыла, шуңа күрә җир өстенә менгезгәнче әле эшчеләрне башта әнә шул койкаларга салып хәл алдыралар иде. Вентиляторлар, һава өрдергеч торбалар өзлексез гүләп тора. Тимер түшәмгә асылган лампочкалар егерме биш кешенең шешенке, авыру, караңгы чырайларын мул яктырта. Калган җитмеш бише моннан өстәге мәгарәләргә урнашкан, алар үзара телефон белән элемтә тота иде. +Шельга лифттан чыкты. Берничә эшче аның ягына борылып та карады, әмма сәламен алучы булмады — эндәшмәделәр. Шахтаны шартлату ниятендә нык торалар иде бугай. +Шельга өстәл янына утырды да, Алтын атау хөкүмәте тарафыннан мул ташыла торган банкылы мармелад, инглиз тозы, аракысын эчеп бетермәгән стаканнарны терсәге белән читкәрәк этәреп: +— Толмач кирәк булыр. Мин русча сөйлим, — диде. +Өстәл янына шактый вакыт кырынмаган, бөкрерәк +кенә арык гәүдәле, чырайсыз бер яһүд чыкты. +— Мин булам толмач. +Шельга сөйләргә кереште. +— Гаринның предприятиесе — капиталистик фикерләүнең иң югары ноктасы. Шуннан да ары барырга юл юк. Аның максаты: кешелек дөньясының хезмәттәге өлешен — ирексезләп миенә укол ясау юлы белән хайванга әйләндерү, үзе сайлап алганнарны — патшаларча яшәтү, цивилизациянең алга баруын туктату. Буржуйлар хәзергә әле Гаринны аңлап җиткермиләр, ул үзе дә төшендереп бирергә ашыкмый. Хәзергә әле аны юлбасар дип кенә атыйлар. Тик алар империализмның Гарин системасына барып терәләчәген бер аңларлар... Иптәшләр, без иң куркыныч моментка — Гаринның капиталистлар белән уртак тел табуына юл куймаска тиешбез. Югыйсә, хәлегез мөшкел булачак, иптәшләр. Ә сез, Гарин Америка хөкүмәте белән ызгышмасын өчен, шушы тартмада үләргә булгансыз. Уйлап карагыз әле, инде нишләргә? Гарин җиңсә дә яман, капиталистлар җиңсә дә яман. Ә инде Гарин алар белән уртак тел таба икән — бигрәк тә яман. Белмисез генә, иптәшләр, көч бит сезнең якта. Бер айдан әлеге соскычлар алтынны җир өстенә көрәп чыгара башласын әле, ул чагында инде Гарин отмаячак, сез отачаксыз, җир шарында без куйган максат отачак. Әгәр дә сез миңа тәмам ышанасыз икән, мин сезнең җитәкчегез булам... Тик бертавыштан сайласагыз гына... Ышанмыйсыз икән инде... +Шельга сөйләүдән туктап, эшчеләрнең төксе чырайларына, үзенә текәлгән күзләренә карап алды да башын кашып куйды. +— Ышанмыйсыз икән инде — тагын сөйлим. +Өстәл янына киң җилкәле, корымга буялып беткән, бил тиңентен шәрә бер егет килеп басты. Иелә төшебрәк зәңгәр күзләре белән Шельгага карап алды да, чалбарын тарткалап, иптәшләренә таба борылды: +— Мин ышанам, егетләр. +Калганнары да: +— Ышанабыз, — диештеләр. +Километрларга сузылган калын гранит катламыннан "ышанабыз, ышанабыз" дигән телефон тавышлары ишетелде. +Шельга: +— Ышансагыз, ярар, — диде. — Алайса һәр пунктны аерым-аерым карап чыгыйк: милли чикләрне кичкә хәтле алачаклар. Хезмәт хакын иртәгә түлиләр. Гвардиннар сарайны сакласын әнә, безгә аларның кирәге юк.' Унбиш провокаторны суга батырабыз — моны мин беренче шарт итеп куйдым. Төп бурычыбыз: ничек тә алтынга тизрәк төшеп җитәргә кирәк. Шулаймы, иптәшләр? +Төнлә белән төньяк-көнбатышта прожектор утлары нидер эзләнә башлады. Култыкта сиреналар хәвеф якынлашуын хәбәр итте. Таң беленеп килгәндә, әле диңгез өсте яктырып та җитмәс борын, якынлашып килүче эскадраның беренче карлыгачлары күренде — утрау өстендә биектә, алсу таң нурына манчылып, самолетлар бөтерелә башлады. +Гвардиннар аларга карабиннан атып та карадылар — тидерә алмадылар. Утрау халкы төркем-төркем булып җыелды. Шахта өстеннән пар бөркелүе дәвам итте. Судноларда оклянка сукканнары ишетелде. Зур суднода бушату эшләре бара — ярда утырган кран аркылыторкылы бәйләнгән тюкларны төшерә иде. +Океан тыныч кына томан рәшәсендә коена. Күктән мотор гүләгәне ишетелә. Томан сарган шар сыман кояш күтәрелә иде. Шул вакыт офыктан төтен күренде. Ул төтен киң булып, кара болыт шикелле көньяк-көнчыгышка агыла — утрауга үлем ургыла иде. +Утрауда һәммә нәрсә тынып калды, гүя континенттан китерелгән кошлар да сайраудан туктаган иде. Бер җирдәге халык төркеме култыктагы көймәләргә таба ташланды, шуларга дыңгычлагандай төялеп океанга чыкты. Әмма көймәләр бик аз, утрау үзе уч төбендәгедәй ялтырап ята — качып котылырлык түгел иде. Утрау халкы тораташтай сүзсез-өнсез катты да калды. Кайберәүләр исә йөзләрен комга яшерде. +Сарайда хәрәкәт сизелми иде. Бронза капкалар бикле. Кызгылт төстәге бераз авышрак стена буйларында киң кырлы озын эшләпәләр, алтын укалы ак курткалар кигән, карабиннар аскан гвардиннар йөренеп тора. Читтәрәк исә челтәр кебек үтә күренмәле манара калкынып утыра — анда иң дәү һиперболоид. Манараның түбәсе җирдән караучыларга күренми, томан пәрдәсе томалаган иде. Тик аның саклап калуына бик күпләр ышанып җитми: офыктагы кара кучкыллы соргылт төтен һәркемнең котын алган иде. +Халык дерт итеп куйды, шахта ягына таба борылып карады: анда өченче сменага эшчеләр чакырып гудок яңгырады. Тапканнар эшләр вакыт! Кадалып киткән алтын! Сарай түбәсендәге сәгать тә сигезне сукты. Шунда инде океаннан гөрселдәү — отыры якыная, отыры көчәя барган күк күкрәве колакларны ярды. Эскадра тәүге залпын бирде. Көтү секундлары гүя очып килә торган снарядлар тавышы, алар килгән ара белән үлчәнде. +Эскадра залп биргәндә, Роллинг суга төшә торган баскыч башында, террасада иде. Ул челемен авызыннан алды да үкереп килгән снарядларга колак салды. Мелинит катыш газ тутырган корыч аждаһалар саны туксаннан да ким түгелдер — һәммәсе дә утрауга, Роллингның миенә туптуры ажгырып килә. Үкерүләрендә җиңү авазы яңгырый, йөрәгең ярылыр. Роллинг арты белән гранит стенадагы ишеккә чигенде: бомбага тотанитә калсалар дип, ул инде подвалда үзенә әллә кайчан урын хәстәрләп куйган иде. Снарядлар диңгездә ярылды — су баганалары күтәрелде. Гөрселдәгәннәре дә ишетелде. Килеп җитмәделәр. +Шуннан инде Роллинг үтә күренмәле манарага текәлде. Гарин кичтән бирле шунда утыра иде. Манараның түгәрәк гөмбәзе әйләнгәнен меридиональ ярыкларыннан шәйләп була иде. Роллинг пенсне киеп, башын артка ташлап, манарага текәлде. Гөмбәз уңлы-суллы ялт-йолт әйләнә. Уңга борылган чагында меридиональ ярыктан һиперболоидның ялтыравык көпшәсе бер югары менеп, бер түбән төшеп йөргәне күренә. +Иң хәтәре Гаринның аппарат белән чамадан тыш кызу кылануы иде. Җитмәсә тынлыгы теңкәгә тия: утрауда шылт иткән тавыш та ишетелми иде. +Менә бер мәлне океаннан куык шартлаткандай саңгырау аваз ишетелде. Роллинг тирләп чыккан борын +стендәге пенснесен рәтләбрәк куйды да эскадра ягына борылды. Анда инде өч җирдә аксыл-сары төтен гөмбәзе күтәрелгән иде. Алардан сул кулдарак янә бер төтен бүреге пәйда булды, ул кан төсенә кереп балкып алды, югары үрмәләде — дүртенче гөмбә үсеп чыкты. Гөрселдәве дә килеп җитте. +Роллингның борыныннан пенснесе төшә дә төшә. Әмма ул түзә, офыкта төтен гөмбәләре саны ишәйгәнне — Америка эскадрасының сигез линкоры көлгә әйләнеп күккә очканны урыннан да купмыйча күзәтә дә күзәтә. +Утрауда да, океанда да, күктә дә яңадан тынлык урнашты. Үтә күренмәле манара башыннан түбән таба лифт ялтырап узды. Эчке ишекләр ачылып ябылды. Фокстрот көен белер-белмәс сызгыргалап террасага чабачаба Гарин килеп чыкты. Йөзе йончыган, таушалган, чәче тырпайган. +Роллингны күрмичә, ул чешенергә тотынды. Баскычтан аска төште, суга җитәрәк ефәк күлмәген, семга төсендәге ыштанын салды. Эскадра һәлак булган урында әле һаман сүрелеп җитмәгән төтенгә карап, ике кулы белән култык асларыннан эләктерде. Ул хатыннар кебек ак тәнле, симез, аңарга каравы да җирәнгеч иде. +Ул аяк очы белән генә суның җылылыгын карады да хатыннар шикелле дулкынга каршы чүгәләде, аннары йөзеп китте, ләкин судан бик тиз чыкты. Шуннан соң гына Роллингны күреп алды. +— Ә-ә-ә!..— диде. — Әллә сез дә коенырга төштегезме? Суык икән, каһәрем-зәһәрем. +Ул, кинәт кенә чыркылдап көлә-көлә, киемнәрен селки-селки, өйгә йөгерде. +Иләмсез дәү бронза ишекне ачкан чагында Роллингка таба борылып: +— Абзыкай, әйдәгез ашап алыйк. Берәр шешә шампанский да бушатырбыз, диде. +Иң гаҗәбе шул булды — Роллинг аңа тагылып ашарга кереп китте. Өстәл янында тагы киндердәй агарган, телдән калган мадам Ламоль гына утырды. Стаканны авызына китергәндә аның тип-тигез, энҗедәй ак тешләренә бәрелеп пыяла чыңлап куйды. +Роллинг тигезлеген югалтудан курыккандай бер ноктага текәлеп утыра бирде: шешәнең алтын бөкесе нәкъ менә Роллингның көч һәм кодрәт турындагы элеккеге карашларын берничә минут эчендә юкка чыгарган әлеге каһәр төшкән аппаратка охшатып ясалган иде. +Гарин юеш чәчен дә тарамаган, якасын да такмаган, пиджагы таушалып, көеп беткән. Ул юкны-барны сөйләнгәләп устрица ашады, аннары рәттән берничә стакан шәраб эчте. +— Ачыкканымны хәзер генә белдем. +Зоя аңа акрын гына: +— Нык эшләдегез шул, дустым, — диде. +— Әйе. Дөресен әйткәндә, туплардан чыккан төтен офыкны каплап алгач, бераз шүрләп тә куйдым... Тәки миннән өлгеррәк булып чыктылар бит... каһәрем-зәһәрем... Тагы бер кабельт кына арырак алган булсалар, бу йорттан — кая ул йорттан гына — бөтен атаудан көл генә өелеп каласы иде шул... +Ул тагын бер стакан шәраб эчте дә, ачыктым диюенә карамастан, ризык китерүче ливреяле лакейны терсәге белән этәрде. +— Ничек соң, абзыкай? — дип, һич уйламаганда Роллинг ягына борылды, бер дә көлмичә аңа текәп карады. — Чынлап торып сөйләшсәк тә ярыйдыр, шәт. +Әллә югыйсә, тагын да шаккатыргычрак эффектлар көтәсезме? +Роллинг кулындагы чәнечкесен тавышсыз гына тәлинкәсенә куйды, карашын аска төшерде: +— Сөйләгез, мин тыңлыйм сезне. +— Әллә кайчан шулай кирәк иде... Мин сезгә ике мәртәбә бергә эшлик дип тәкъдим иттем. Хәтерегездәдер бит? Хәер, мин сезне гаепләмим: фикер иясе түгел бит сез, буйволлар нәселеннән. Менә тагын бер мәртәбә тәкъдим итәм. Гаҗәпсенәсез булыр? Төшендереп бирим. Мин бит оештыручы кеше. Мин сезнең артык салмак, ахмак карашлар белән тулган капиталистик системагызны яңадан сүтеп корачакмын. Аңлашыламы? Әгәр мин шуны эшләмәсәм, коммунистлар сезне майлап торып ашап җибәрәчәкләр, җитмәсә әле тагын рәхәтләнеп җиргә бер төкереп тә куячаклар. Минем дөньяда бердәнбер җенем сөймәгән нәрсә — ул да булса коммунизм... Ни өченме? Алар мине, Петр Гаринны, минем башымдагы дөнья тулы фикерләремне юкка чыгармакчы була... Аяк астымда шул чаклы алтын ятканда, сезнең, Роллингның, нигә кирәге бар соң миңа дип кызыксынасыз булыр? +Роллинг саңгырау тавыш белән: +— Кызыксынам шул, — дип куйды. +— Абзыкай, бер стакан кайен борычы кушылган джинны эчеп җибәрегез әле, миегезне эшләтмәсме әзрәк. Әллә сез алтынны бу тирескә әйләндереп бетерә бит инде дип уйладыгызмы? Чынлап та мин дөньяга берничә кызу көн ясыйм әле ясавын. Мин кешеләрне төпсез упкын янына китереп терим — бәясе биш кенә дент торган килолы алтынны кулларына тотып карарга бирәм. +Роллинг капылт кына башын күтәрде, аның сүнеп барган күзләрендә яшьлек дәрте чагылып китте, авызы мәсхәрәле ерылды... +— Әһә! — дип куйды ул, үкергәндәй итеп. +— Әһә шул менә! Төшендерә торгач барып җитте шикелле... Шунда инде, җир йөзендә әйтеп бетергесез мәхшәр барган чагында без — менә мин, сез, тагын өч йөзләп сезнең шикелле үк буйвол, мөртәт, финанс короле дисезме — җаныгыз теләгәнчә атагыз, дөньяны кыптарлап та алачакбыз... Барлык предприятиеләрне, заводларны, тимер юлларны, һава һәм диңгез флотын сатып алачакбыз... Үзебезгә кирәкле, үзебезгә ярардай нәрсәләрнең һәммәсе безнең кулда булырга тиеш. Шул чагында без шахтасы-ние белән бу атауны шартлатабыз да, дөнья күләмендәге алтын запасы бетте, алтын безнең кулда, аңа элеккеге кыйммәте кайтты — һәммә нәрсәнең бәясен шул билгели, дип игълан итәбез. +Роллинг урындыгына киерелеп утырган көе тыңлады да тыңлады. Аның алтын тешле авызы акула авызына охшап калды, йөзе комачтай кызарды. +Ул шулай кысык күзләрен генә йөртеп, кымшанмыйча да утыра бирде. Мадам Ламоль хәтта әле җан тәслим кылмасын тагын картлач дип уйлап та алды. +Менә Роллинг тагын бер тапкыр: +— Әһә! — дип үкереп куйды. — Кыю фикер.:. Җиңеп чыгарсыздыр шикелле... Тик менә теге баш күтәрү, фетнә дигән нәрсәләрне генә исәпкә алмыйсыз... +Гарин кырт кисте: +— Иң әүвәл шуны алдым исәпкә. Баштарак без концентрацион лагерьлар төзербез. Режимны ошатмаучыларның һәммәсен тимер чыбык артына ябарбыз. Аннары баш миенә укол ясау законын уздырырбыз. Нәрсә, дускай, мине үзегезнең юлбашчыгыз итәсезме соң? — дип, көтмәгәндә күз кысып, Роллингның котын алды. +Роллинг башын аска иде, кашын җыерды. Сорау куйгач, уйламыйча ярамый иде. +— Мистер Гарин, сез мине шуңа мәҗбүр итәсезме? +— Сез соң ничек уйлаган идегез? Тезләнеп ялварыр дип мәллә? Мин килеп коткарганны әллә кайчаннан бирле көтеп ятканыгызны аңларга теләмисез икән, мәҗбүр итәм мин сезне. +Роллинг: +— Булды алайса, — дип сүзләрен теш арасыннан гына кысып чыгарды, өстәл аша үзенең кытыршы алсу кулын сузды. +Гарин да: +— Булды алайса, — дип кабатлады. — Вакыйгалар яшен тизлегендә бара. Континентта өч йөз корольнең фикерен әзерләп куярга кирәк. Сез аларга хат язып, минем атауны җимертү өчен флот җибәреп, хөкүмәтнең диваналык кылуын исбатларсыз. Сез аларны "алтын мәхшәренә" алдан ук хәстәрләп куярсыз. — Ул бармак шартлатты, ливреяле лакей очып килеп тә җитте. — Тагын шампанский сал әле. Әйдәгез, Роллинг, бөек тарихи борылыш хөрмәтенә эчеп җибәрик әле... Ничегрәк соң, туган, ә? Муссолинилар — чүп ич алар... +Петр Гарин белән мистер Роллинг әнә шулай килештеләр. Тарихны иярләп алдылар, шпорладылар да, тарих дигәнең тинтәк башлар өстеннән алтын дагаларын чыңлатып алга очты. +Тын океан эскадрасының һәлакәткә дучар булуы Америка белән Европага искиткеч нык тәэсир итте. Мондый хәлнең булганы юк иде әле. Төньяк Америка Кушма Штатларына ныгытып торып бер китереп сукканнар иде — бөтен җир шарына яңгырады. Германия, Франция, Англия, Италия хөкүмәтләре кисәк кенә егетләнеп киттеләр: алтыннан симергән ул Америкага быелдан башлап процентларны түләмәсәң, ничек булыр икән, ә? Газеталарына: "Колосс дигәнебез балчык аяклы булып чыкты, бөтен дөньяны яулап алу бик үк ансат эш түгел шул..." — дип) яздылар. +Өстәвенә әле тагын "Аризона"ның пиратлыкта йөрүе диңгез сәүдәсенә таркаулык кертте. Пароход хуҗалары йөк төятүдән баш тарттылар, капитаннар океанга чыгудан курыктылар, страховой җәмгыятьләр бәяне күтәрделәр, акча күчерү исәбенең атасы-анасы җуелды, вексельләрне кабул итми башладылар, берничә сәүдә предприятиесе җилгә очты, шул арада Япония үзенең үтмәс товарларын Америка кулындагы базарларга шудырып калырга тырышты. +Диңгездәге ул хурлыклы бәрелеш Америкага кыйммәткә төште, "милли горурлык"ларына сукты. Промышленниклар бөтен диңгез флотын, һава флотын туплап сугыш башлап җибәрергә һәм җиңмичә туктамаска өндәделәр. Газеталар исә, Пьер Гаррины тимер читлеккә ябып Нью-Иоркка китерми торып, электрлы урындыкта җанын алмый торып, газеталардагы матәмне алмаячакбыз, дип янады; газета исемнәре кайгылы кайма белән уратып алына, гәрчә типография өчен кыйммәткә төшмәсә дә, укучыларның күбесенә моның тәэсире зур иде. Шәһәрләрдә, обывательләр арасында, Гарин агентлары йөри икән, кесәләрендә инфракызыл утлар йөртә икән дигән имеш-мимешләр таралды. Кемнәрнедер дөмбәсләп тә ташлаганнар; урамнарда, кино, рестораннарда паника да купкалаган. Вашингтон хөкүмәте күп сөйләнсә дә, бер эш тә эшли алмый, тәмам аптыраган-йөдәгән иде. Бөтен эскадрадан исән калган бердәнбер судно — миноносец хәрби министрга океандагы бәрелеш турында донесение алып кайткан иде — бу хәтле коточкыч хәбәрне халыкка фаш итәргә батырчылыклары җитмәде. Унбишәр дюймлы орудиеләр шул Мөртәтләр утравының бер манарасыннан көчсезрәк булып чыккан... +Әлеге күңелсез хәлләр Кушма Штатлар хөкүмәтен Вашингтонда конференция җыярга мәҗбүр итте. +Шуның көне игълан ителгәннән соң дөньядагы барлык радиостанцияләр, газета редакцияләре конференциягә инженер Гарин үзе катнаша икән дигән хәбәр алдылар. +Гарин, Чермак, инженер Шефер лифтта үзәк шахтага төшкәндә, слюда тәрәзәләрдән санап бетергесез торбалар, электр чыбыклары, ныгытмалар, элеватор коелары, куышлар, тимер ишекләр күренеп-күренеп калды. +Җир кабыгының унсигез катламын уздылар. Агач кискенендәге катламнар елларны күрсәткән кебек, монда да планетаның гомер юлы, чорлары чагыла. Органик тормыш "ут"тан санап килгәндә дүртенче катламнан башлана: ул палеозой океаны калдыгы. Аның суы радиоактив тозларга, углекислотага гаҗәеп тә бай булган, шул тереклек дөньясына җан биргән. +Аннан соңгы эра — мезозой — башланганда ул судан гигант җәнлекләр килеп чыккан. Миллион еллар буена алар җир тетрәтеп үкерә-үкерә азык аулаганнар. Тагын да югарырак, шахта казыганда, кош сөякләренә, аннан да өстәрәк исә имезүче хайваннарга тап булгаладылар. Шуннан соң инде боз чоры якынлаша — кешенең сабыйлык дәверенә дә күп калмый. +Лифт ялкын һәм вулканнар атылуы нәтиҗәсендә барлыкка килгән унтугызынчы, ахыргы катламга җитте. Архей эрасында хасил булган җир — тоташы белән каракучкыл, вак бөртекле граниттан гыйбарәт иде. +Гарин түземсезләнеп тырнагын чәйнәде. Өчесенен берсе ләм-мим дәшмәде. Тын кысыла башлады, һәр-кайсының аркасында кислород аппараты. Һиперболоидларның үкереп эшләве, гөрселдәүләр ишетелә иде. +Лифт электр лампалары нык яктырткан төшкә җитеп туктады. Аннан аста газлар җыелсын өчен эшләнгән искиткеч дәү колпак иде. Гарин белән Шефер водолазлар кия торган шлемга охшаган түгәрәк шлемнар киделәр дә колпактагы ишектән кереп, тар гына текә баскыч буйлап биш катлы йорт түбәсеннән төшкәндәй төштеләр. Түгәрәк боҗра мәйданчыкка җиттеләр. Анда түгәрәк шлем кигән, аркаларына кислород баллоннары аскан, бил тиңентен шәрә эшчеләр һиперболоид кожухлары янына чүгәләп утырганнар. Гүелдәп торган төпсез упкынга текәлгән килеш, алар һиперболоид нурларына юнәлеш биреп торалар иде. +Шундый ук калын тимер чыбыкларны ябыштырып ясалган текә баскычлар тагын да түбәнрәк төшә иде. Андагы боҗра мәйданчыкка сыек һавалы суыткычлар куелган. Резин катнаштырып эшләнгән киездән киенгән, кислород баллоннары аскан эшчеләр ул түбәнге мәйданчыктан торып суыткычлар һәм элеватор соскычларын эшләтәләр. Бу инде иң хәтәр урын иде: ялгыш читкәрәк авыштың исә, һиперболоид нурына эләгәсеңне көт тә тор. Аста сыек һава басымы эләгеп эремә хәлендәге токым шартлап ярыла, аннан кыйпылчыкларын өскә чөеп җибәрә, газ бөрки иде. +Элеваторлар сәгатенә кырык-илле тонна токым чыгара. Эш ипле бара. Шахта төбе тирәнәйгән саен, Манцев сызымнары белән эшләнгән "тимер тычкан" — һиперболоидлы ике боҗра мәйданчык та, газ җыела торган колпак та, тоташы белән түбәнгәрәк төшерелә бара, бушап калган урынга ныгытмалар куела. +Шефер элеватордан бер уч соры тузан алды. Гарин шуны бармаклары белән ышкып карады. Түземсезләнеп карандаш даулады. Папирос тартмасына: +"Авыр шлак. Лава", — дип язып куйды. +Шефер, күзлекле, түгәрәк шлем кигән башын селкеп, ризалыгын белдерде. Боҗра мәйданчыкта сакланып кына барып, алар приборлар янында туктадылар — приборлар шахтаның тоташ стенасына корыч трослар белән асып куелган һәм "тимер тычкан" белән бергә төшеп йөри иде. Алар арасына авырлык көченең тизлеге ничек үзгәргәнне язып торучы маятниклар, барометрлар, сейсмографлар, компаслар, электромагнит үлчәгечләр куелган иде. +Шефер маятникка ымлап, папирос тартмасын Гарин кулыннан алып, немецларга хас төгәллек белән, ашыкмыйча гына, җиренә җиткереп кенә язарга кереште: +"Кичә иртәдән бирле авырлык көченең тизлеге йөздән тугыз өлешкә менде. Бу тирәнлектә тизлек 0,98 гә төшәсе урынга 1,07 гә менде..." +Гарин: +"Магнит аркасындамы?" — дип сорады. +Шефер: +"Бүген иртәдән бирле магнит приборлары нульдә тора. Ьез инде магнит кырын узып киттек", — дип язды. +Ике кулы белән тезләренә таянып, Гарин шактый вакыт түбәнгә карап торды. Кап-кара коеның төбе кепкечкенә нокта булып кына күренә, "тимер тычкан" исә җирнең үзәгенә якынайганнан-якыная бара, өзлексез гүелди, үкерә. Бүген иртән шахта Оливин поясын кимерә башлаган иде. +— Я, Иван, саулыгың ничегрәк? +Шельга малайның башыннан сыйпады. Малай аның яр буена шул тирәдәге ташлардан салынган һәм сары балчык белән буяп җибәрелгән бәләкәй генә өенең тәрәзәсеннән океанга карап утыра иде. Океанда ак күбекләр чыгарып дулкыннар бөтерелә, алар Шельга яшәгән бухтаның судан калкып торган ташларына, комлы ярына килеп бәреләләр дә вак кына кисәкләргә бүленеп югалып калалар. +Иванны һава корабында ни үле, ни тере килеш алып килделәр. Шельга аны мең бәла белән аякка бастырды. Утрауда якын кешесе булмаса, малайның терелүе икеле иде. Аның бөтен тәне туңган, өшегән, алай гына да түгел, сабыйның күңеле сынган иде: ул аларга кешеләр дип ышанды, һичбер көчен кызганмады, ә нәрсә килеп чыкты соң? +— Миңа инде, иптәш Шельга, Советлар Россиясенә кайту юк: утыртып куярлар. +— Җүләр сатма, зинһар. Синең бер гаебең дә юк. +Яр буенда таш өстендә утырамы, краб аулыймы, утраудагы шаккатарлык нәрсәләрне күзәтәме, ниндидер ят кешеләрнең тыз-быз килүләрен, кызу эш барганын күреп йөриме — аның сагышлы күзләре әледән-әле көнбатышка, матур ут шары океан эченә чумган якка текәлә: анда еракта, кояштан да арырак — аның туган иле... +— Монда төн, ә безнең Ленинградта хәзер көн тугандыр инде, — дип куя. — Иптәш Тарашкин күмәч белән чәй эчеп эшкә киткәндер. Крестовкадагы клубта көймәләрне хәстәрлиләрдер — ике атнадан флаг күтәреләсе бит... +Малайга бераз хәл кергәч, Шельга аңар акрынлап кына эшләрнең кая барганын төшендерергә кереште һәм, Тарашкин кебек үк, Иванның ярты сүздән эләктереп алуын, совет яклы булуын, бер дә бирешергә исәбе юклыгын күрде. Ленинградны сагынып шыңшымаса, бер дигән егет булыр иде. +Бер мәлне Шельга күтәренке күңел белән: +— Иван, Ванюшка, тиздән сине өйгә капгарып җибәрәм! — диде. +— Рәхмәт инде, Василий Витальевич. +— Башта бер әйберне кулга төшерәсе бар әле. +— Мин әзер. +— Биеккә үрмәли аласыңмы? +— Себердә чакны, Василий Витальевич, иллешәр метрлы агачларга эрбет чикләвеге җыярга менә идем — өстән караганда җир дә күренми торган иде. +— Вакыты җиткәч, нишләргә икәнен үзем әйтермен. Утрауда бик күзгә чалынып йөрмә. Әнә кармак ал да диңгез керпеләрен аула. +Манңевның язмалары, көндәлекләре арасыннан табылган планга таянып, Гарин эшне бик өлгер алып барды. +Соскылар калын магма катламын узды. Шахта төбендә кайнап торган җир асты океанының гүләве ишетелде. Утыз метр калынлыкта туңдырылгач, шахтаның стеналары бернигә бирешмәслек цилиндрга әйләнде. Шуңа да карамастан, шахта әледән-әле тибрәнеп-тетрәнеп куйгалау сәбәпле, бөтен көчне туңдыруга җикми чара калмады. Элеваторлар җир өстенә тимер, никель, оливин чыгара башлады. +Сәер хәлләр булгалый торды. Җир өстенә чыгарылган токымны корыч тасмалар, пантоннар белән океанга озаталар иде, бер заман шул тирәдә яктылык барлыкка килде. Яктылык берничә тәүлек буена көчәйгәннән-көчәя барып, гаҗәеп көчле шартлау хасил булды, әллә никадәрле су, таш, ком, понтоннар күккә чөелде, җил-давылы эшче баракларын кырып ташлады, утрау өстенә ябырылган галәмәт дәү дулкын шахтаны батырганда калды. +Токымны баржаларга төяп, ераккарак ташырга тотындылар — хәзер анда берөзлексез белбелдәү, тоташтан шартлау. Бу хәл, һичшиксез, М элементының атомнары таркалудан килеп чыга иде. +Шахта төбендә дә шундыйрак могҗизалар булгалады. Магнит приборларыннан башланды: әле күптән түгел генә нульне күрсәткән приборлар кинәт коточкыч көчле магнит кырына тап булдылар. Прибор уклары чигенә җитеп туктады. Төптән исә белбелдәп торган алсу яктылык сирпелде, һава үзе дә тоташы белән үзгәрде: альфакисәк мириадлары белән бомбага тотылган азот һәм кислородтан гелий һәм водород хасил булды. +Водородның бер өлеше, һиперболоид нурына эләгеп, пистолеттан аткан тавышлар чыгарып, гөлт-гөлт итеп торды. Эшчеләрнең киемнәре еш кына дөрләп киткәләде. Магма океанының чайпалуы шахтаны дер селкетте. Корыч соскыларга, тимер детальләргә кызгылт тап йокты. Машиналарның тимердән эшләнгән өлешендә хәйран зур тизлек белән атомнар таркала башлады. Эшчеләрнең күбесенә күзгә күренмәгән ниндидер нурлар тәэсир итте. Әмма "тимер тычкан" Оливин поясын кимерүдән туктамады. +Гаринга көне-төне шахтада булырга туры килде. Нинди акылсыз эшкә тотынуын ул хәзер генә аңлый башлады. Кайнап торган җир асты океанының нинди тирәнлектә икәнен берәү дә әйтә алмый иде. Эремә хәлендәге оливин аркылы янә ничә километр үтәргә туры киләчәге билгесез. Бер генә нәрсә тәгаен билгеле — ул да булса җирнең үзәгендә гаҗәеп түбән температуралы каты хәлендәге магнит кыры ятуы. +Җирнең тарту көченә буйсынып, әйләнә-тирәдәге эремәдән күп тапкырлар ныграк булган шахтаның туң цилиндры өзелеп төшеп үзәккә чуммагае дигән шөбһәле уй килеп басты. Шахтаның стеналары кайбер урыннарда чатнап киткәләде, аннан чыжлап газ кергәләде. Шуңа күрә шахтаның диаметрын икеләтә киметергә, көчле вертикаль ныгытмалар куярга туры килде. Диаметры ике тапкыр кимрәк "тимер тычкан" әмәлләп кую шактый (вакыт алды. +Бары тик "Аризона"дан алынган хәбәрләр генә җанга рәхәтлек бирә иде. Кабаттан пиратлык эшенә тотынган яхта төнлә белән Мельбурн култыгына басып керә дә копра — кокос сүсе — складларын яндырып үзенең килүен белдерә һәм биш миллион фунт стерлинг таләп итә. Өркетү нияте белән диңгез ярындагы бульварны актарып ташлый. Берничә сәгать эчендә шәһәр бушап кала, банклар акчаны түли. Култыктан чыккан чагында "Аризона"ны Англиянең хәрби судносы көтеп ала, һөҗүм итә. Яхтага алты дюймлы снаряд тиеп, ватерлиниядән өстәрәк үтәдән-үтә тишеп чыга. "Аризона" да өркеп калмый: һөҗүмгә күчеп, хәрби судноны тураклап ташлый. Бәрелешкә, һиперболоид манарасыннан торып, мадам Ламоль командалык итә. +Бу хәбәрне алганнан соң Гаринның кәефе күтәрелеп китте. Югыйсә, бу арада, Манцев ялгыш исәпләгән булса, нишләргә? — дигән күңелсез фикердән арына алмый азапланган иде. Моннан бер ел элек Петроград ягындагы ялгыз йорттагы шикелле үк, аның йончыган мие шахта белән берни барып чыкмаган очракта ничек итеп котылу җаен эзләде. +Егерме бишенче апрель көнне Гарин "тимер тычкан" эчендә боҗра мәйданчыкта торган килеш гаҗәеп кызыклы хәлгә тап булды. Югарыдан, газ җыела торган колпактан... терекөмеш яңгыры яварга тотынды. Һиперболоидларны туктатып торырга туры килде. Туңдыруны да киметә төштеләр. Соскылар, оливинны узып, саф терекөмеш чыгара башладылар. Менделеев таблицасында терекөмештән соң, сиксән беренче булып, талий металлы килә. Алтын исә терекөмештән өстәрәк ятарга тиеш: таблицада җитмеш тугызынчы, атом авырлыгы ягыннан 197,2 иде. +Металл катлауларын үткәндә алтынның булмавын Гарин белән инженер Шефер гына сизәләр иде. Бу инде катастрофа дигән сүз! Ялгышкан бит каһәр суккан Манцев, ялгышкан! +Гаринның башы салынып төште. Бу чаклы бәхетсезлеккә дучар булырмын дип һич уйламаган иде бит... Шефер аптырап кына кулын алга сузды — калпактан саркыган терекөмеш тамчыларын учына җыйды. Кисәк кенә ул Гаринны беләгеннән эләктерде дә текә баскыч янына алып китте. Өскә менеп, лифтка утыргач, резин шлемнарын салгач, Шефер авыр ботинкасы белән тыпырдап биеп алды. Балаларныкыдай беркатлырак, сөякчел йөзендә куаныч балкыды. +— Алтын ич инде бу! — дип кычкырды ул, шаркылдап көлә-көлә. — Сарык икәнбез... Алтын белән терекөмеш бергә кайный. Шуннан нәрсә килеп чыга? Алтын катнаш терекөмеш ләбаса!.. Карагыз... — Ул учын җәеп җибәрде — аның учында сыек ядрәләр ялтырап ята иде. — Бу терекөмештә алтын сарысы бар. Монда туксан процент кызыл алтын дигән сүзI +Алтын, нефть шикелле, җир астыннан үзе атып тора башлады. Шахта казудан туктадылар. "Тимер тычкан"ны сүтеп өскә чыгардылар. Вакытлыча куелган ныгытмаларны алып, алар урынына суыткыч торбалы яссы корыч цилиндрлар төшерделәр. +Кызган пар этеп чыгара торган терекөмеш катнаш алтынны шахтаның теләсә кайсы җиренә менгезергә мөмкин, моның өчен фәкать температураны гына көйләргә кирәк иде. Гарин исәпләп тә чыгарды: корыч цилиндрларны төпкә хәтле төшергәч, алтынны өскә үк менгезеп җиткерергә мөмкин булачак, аннары инде җир өстендә сосып кына аласы кала. +Тиз арада шахтадан төньяк-көнчыгышка таба терекөмеш үткәрү өчен торба суздылар. Сарайның сул башында, дәү һиперболоид манарасы янында гына, мичләр чыгарып, алтын кайнату өчен фаянс тиглиләр сылап куйдылар. +Гарин баштарак алтын чыгару нормасын тәүлегенә бер ун мең потка, ягъни йөз миллион долларга җиткерергә ниятләде. +"Аризона"га кире борылырга кушылды. Мадам Ла* моль моңа җавап итеп Гаринны уңышка ирешүе белән тәбрикләде. Радиодан ул үзенең Тын океанда пиратлык итүен туктатуы хакында бар дөньяга хәбәр итте. +Вашингтонда конференция ачылыр алдыннан гына Сан-Франциско гаванена биш океан корабы килеп керә. Тыныч кына Голландия флагы күтәрә дә төтенгә күмелгән, җәйге кояшта коенган киң култыктагы меңләгән сәүдә суднолары арасыннан кысыла-кысыла ярга якынлаша. +Капитаннар ярга чыгалар. Бернинди аерма да юк. Корабларда матрослар киптерергә ыштан элгәннәр. Палуба юалар. Таможня чиновникларын Голландия судноларының алып килгән йөкләре генә гаҗәпләндерә. Әмма аларга әлеге бишәр килограммлы сары металлдан коелган кирпечләрнең сатлык алтын икәнен төшендереп бирәләр. +Чиновниклар бу мәзәкне ишеткәч көләләр генә: +— Хи-хи!.. Күпмедән сатасыз соң ул алтыныгызны? +Капитан ярдәмчеләре: +— Үз бәясенә, — дип җавап кайтаралар. +Биш корабның бишесендә дә сүзгә-сүз нәкъ шулай сөйләшәләр. +— Күпмедән соң шулай да? +— Килограммын ике доллар ярымнан. +— Алтыныгыз кыйммәт түгел икән. +Капитан ярдәмчеләре челемнәрен пыскыта-пыскыта: +— Арзан сатабыз, товар җитәрлек бездә, — дип җавап бирәләр. +Чиновниклар журналларына шулай дип язып та куярлар: "Йөкләре — кирпеч-кирпеч сары металл, шуны алтын диләр". Көлешә-көлешә китеп тә баралар. Баксаң, бер дә көлке түгел икән. +Ике көннән Сан-Францискода чыга торган иртәнге газеталарның белдерүләр бүлегендә, реклама баганаларына ябыштырылган аклы-сарылы афишаларда, тротуарга акбур белән язылган язуларда мондый хәбәр күренде: +"Инженер Петр Гарин Алтын атаунын бәйсезлеге өчен барган көрәшне беткәнгә саный, каршы яктан югалтулар булуын чын күңелдән кызгана һәм тыныч сәүдә мөнәсәбәтләрен башлап җибәрү нияте белән, Кушма Штатларда яшәүчеләргә ихтирам йөзеннән, кызыл алтын төялгән биш кораб җибәрә. Бишәр килограммлы алтын кирпечләре килосы ике доллар ярым исәбеннән сатыла. Теләгән кешеләргә алтынны тәмәке, буяу, сөт кибетләреннән, газета киоскыларыннан, итек чистартучылардан һ. б. җирләрдән сатып алырга мөмкин. Алтынымның саф булуын исбатлавыгызны үтенәм. Ә алтын миндә исәпсезхисапсыз. +Хөрмәт белән Гарин". +Моның ише рекламаларга берәү дә ышанмады, билгеле. Контрагентларның күбесе кулларына эләккән алтынны яшерү ягын карады. Әмма шәһәрдә пират Гарин турында, ул мөртәтнең яңа афәт китерүе турында сөйләми булдыра алмадылар. Кичке газеталар Пьер Гаррига линч суды ясауны таләп иттеләр. Кичке биш белән алты арасында эшсез халык гаваньга таба агыла башлады, шундук митинглар да оештырып җибәрделәр, пароходларын батырырга, командаларын фонарь баганаларына асарга, дигән резолюция дә чыгардылар. Полисменнар каны кызган халыкны көчкә тыеп калдылар. +Бер үк вакытта порт властьлары тикшерү эшләре алып барды. Биш корабның бишесендә дә кәгазьләргә бәйләнерлек түгел иде. Судноларга секвестр ясап булмый — Голландиянең мәшһүр транспорт компаниясенекеләр. Шулай да халыкның тынычлыгын алган алтын сатуны тыярга ниятләделәр. Тик менә чалбар кесәләренә икешәр кирпеч салуга бер генә чиновник та каршы килмәде. Төсе, авырлыгы ягыннан да, тешләп карасаң да — һичбер төрле шик тудырмый иде. Сату мәсьәләсен ачык калдырдылар, хәзергә әллә ни артык күпертмәү ягын карадылар. +Көн дә чыга торган утыз ике газета редакциясенә ниндидер диңгезчеләр дәшми-тынмый гына берәр капчык әлеге сәер кирпечне күтәреп керделәр. "Бүләк" дигән сүздән гайре берни әйтмәделәр. Редакторларның җен ачулары чыкты. Утыз ике газета редакциясендә җәнҗал купты. Ювелирларны чакырдылар. Пьер Гарриның бу оятсызлыгына каршы әллә ниләр, әллә ниләр эшләргә ниятләделәр. Әмма утыз ике газета редакциясеннән дә әлеге сәер кирпечләр каядыр югала тордылар. +Төнлә белән алтынны тротуарга ташлаган урыннар да булды. Сәгать тугызларда исә парикмахерскийларга, тәмәке кибетләренә игъланнар эленде: +"Биредә кызыл алтын сатыла. Килограммы ике доллар ярым..." +Шәһәр халкы гөж килде. +Ни өчен килограммын ике доллар ярымнан сатуларын берәү дә белмәде, тик берсенең дә алтынсыз каласы килмәде. Шәһәрдә ыгы-зыгы купты. Гаваньда кораблар янында ничәмә-ничә мең кеше җыелып: "Алтын, алтын, алтын!" — дип шәрран ярды. Алтынны шунда басмадан ук сатарга да тотындылар. Ул көнне трамвайлар, җир асты юллары туктап калды. Конторларда, казна учреждениеләрендә тәртипсезлек хөкем сөрде: чиновниклар, эшләрен ташлап, алтын эзләп тәмәке кибетләренә йөгерделәр. Складлар, магазиннар ябылды, сатучылары алтынга чапты, шәһәргә хуҗа булып угрылар калды. +Алтынны чама белән генә саталар икән, моннан ары кораб-кораб китермиләр икән дигән хәбәр дә таралып өлгерде. +Өченче көнгә киткәч алтын бизгәге бөтен Американы бөтереп алды. Тын океан буендагы тимер юллардан көнбатышка таба тәмам аптырашта калган, борчылудан гаҗиз булган бәхет эзләүчеләр агылып кына торды. Поездларга этешә-төртешә утырдылар. Кешеләр югалып, тинтәкләнеп калгандай булдылар. +Гадәттәгечә соңгарак калып Вашингтоннан: "Полиция гаскәрләре алтын дип аталган товар китерүче судноларга берәүне дә якын җибәрмәсен, командирларын һәм командаларын кулга алсын, судноларга йозак салсын", — дигән әмер килде. Әмерне үтәделәр. +Илнең икенче башыннан килгән, Сан-Францисконың кояшта кызган яр буенда чират торыр өчен эшен ташлап җыелган, азык-төлекне саранча шикелле кырган, тәмам кыргыйлануы җиткән халык төркеме полисменнарны бәреп керде дә, кайсы револьвер-пычак тотып сугыша-сугыша, кайсы шашынып тешләшә-тешләшә, полисменнарның шактый өлешен суга ыргытып, Гарин пароходларының командаларын азат итте, алтынга кораллы чират оештырып җибәрде. +Алтын атаудан янә өч пароход килеп төште. Болары алтын бәйләмнәрен турыдан-туры краннар белән ярга. +ук бушатты, шунда әрдәнәләп өеп куйды. Коточкыч хәл бит инде. Кешеләр чиратларыннан торып урам уртасында ялтырап яткан байлыкка тетрәнә-тетрәнә карадылар. +Ул арада Гарин агентлары зур шәһәрләрдә урамнарга кычкырып сөйли торган радио тәлинкәләре куеп өлгерделәр. Шимбә көнне, халык эштән кайтып урамнарга агылгач, бөтен Американы тетрәтеп, сүзләрне бозыбрак булса да, үз-үзенә нык ышанып берәү сөйләп җибәрде: +— Американнар! Сезнең белән закон тарафыннан тыелган, аждаһа дип игълан ителгән кеше — инженер Гарин сөйләшә. Американнар, мин күпме генә җинаять кылсам да, максатым кешелек дөньясын бәхеткә алып килү иде. Мин бер ташландык җирне, кечерәк кенә утрауны басып алып, шунда күз күрмәгән, колак ишетмәгән эш башлап җибәрдем. Җир шарының үзәгенә үтү, алтын яткан төшкә җитү иде ниятем. Сигез километр тирәнлектә кайнап торган алтын катламына төшеп җиттем. Американнар, һәркем үзендә бар нәрсә белән сәүдә итә. Мин дә сезгә үземдә бар нәрсәне — алтын тәкъдим итәм. Аның килограммын ике доллар ярымга сатып, мин долларына унар цент табыш алам. Артык күп түгел шикелле. Тик менә нишләптер миңа үз товарымны сатарга ирек бирмиләр. Ирекле сәүдәгез шулмыни? Сезнең хөкүмәтегез азатлык һәм прогрессның изге нигезен какшата. Мин хәрби чыгымнарыгызны түләргә әзермен. Сугыш вакытына хас булганча, "Аризонаның суднолар туктатып яки портларга кереп банклардан реквизицияләгән барлык акчаны дәүләткә дә, компаниягә дә, аерым кешеләрнең үзләренә дә кайтарып бирәм. Үтенечем бер генә: миңа алтын белән сәүдә итәргә ирек бирсәгез лә. Хөкүмәтегез моңа ирек бирми, корабларымны кулга ала. Кушма Штатларның бөтен халкы мине яклар дип өметләнәм. +Полисменнар шул ук төнне радио тәлинкәләрен кырып төшерделәр. Хөкүмәт исә халыкның акыл белән уйлап эш итүен сорады: +"...Советлар Россиясеннән чыккан алдакчы бандит инженер Гаринның әйткәннәре дөрес тә булсын, ди. Шулай булгач бигрәк тә инде. Алтын атаудагы шахтаны тизрәк күмәргә, алтынны теләгән хәтле көрәп алу мөмкинлеген бетерергә кирәк. Алтынны балчык урынына көрәп ала башласалар, хезмәтнең, бәхетнең, тормыш-көнкүрешнең эквиваленты нишләр соң? Кешелек дөньясы котылгысыз рәвештә үзенең тәүге чорына, әйберләрне башма-баш алыштыруга, кыргыйлыкка, буталчыклыкка яңадан кайтырга мәҗбүр булачак. Бөтен экономик система һәлакәткә дучар ителәчәк, промышленность белән сәүдә юкка чыгачак. Инженер Гарин — коточкыч провокатор, ул иблискә сатылган. Аның максаты — долларны девальвацияләү. Тик без моңа юл куймабыз..." +Хөкүмәт алтынның өстенлеген бетергән очракта нинди күңелсез хәлләр туачагын сурәтләп бирде. Әмма акыллы кешеләр аз күренде. Гүя бөтен ил шашынды. СанФранцискодан күрмәкче, бүтән шәһәрләрдә дә тормыш туктап калды. Поездлар һәм миллионлаган автомобильләр көнбатышка чапты. Тын океанга якынлашкан саен ашамлык бәяләре үсә барды. Азык-төлек ташырга транспорт калмады. Бәхет эзләүчеләр ачлыкка интегеп, азык-төлек кибетләрен ваткан очраклар да булгалады. Ветчинаның кадагы йөз долларга җитте. Сан-Франңискода кешеләр ачтан үлгәләде. Эсседә суга, ризыкка тилмереп акылдан язучылар булды. +Зуррак станцияләрдә поездларны штурмлаганда үлүчеләр тимер юлда ук ятып калды. Урман һәм тау юлларында, үзәнлекләрдә аркаларына капчык белән алтын асып, өйләренә кайтып барган төркем-төркем бәхетле җаннар күренде. Төркемнән аерылып калучыларның исә я җирле халык, я юлбасарлар башына җитә торды. Алтын алып кайтучыларга хәтта аэропланнан да һөҗүм иткәләделәр. +Хөкүмәт соңгы чараларны кулланырга мәҗбүр булды. Палата унҗиде яшьтән кырык бишкә хәтле тоташ мобилизация үткәрү турындагы законны тавышка куйды. Хәрби хезмәттән баш тартучыларны хәрби-кыр суды хөкем итәчәк иде. Нью-Иорктагы фәкыйрьләр кварталында икеөч йөз кешене аттылар. Вокзалларда кораллы солдатлар күренә башлады. Вагон тамбурларында баручыларны өстерәп төшергәләделәр, һавага да, хәтта кешеләргә дә аткан чаклары булды. Ләкин моңа карап кына поездларда халык кимемәде. Тимер юл тотучы компанияләр исә хөкүмәт әмеренә илтифат итмәүне мәгъкуль күрделәр. +Гаринның тагын биш пароходы Сан-Францискога килде, шулай ук "океан бүресе" дигән исем алган сокланыч "Аризона" да алар белән бергә килеп, бөтен култыкның күз алдында ачык рейдка якорь салды. Аның ике һиперболоиды саклап торды, кораблар исә алтын бушатты. +Вашингтон конференциясе әнә шундый көнне башланып китәргә тиеш иде. Моннан бер ай элек җир шарындагы алтынның яртысы Америка кулында иде. Хәзер, ни әйтсәң дә, Американың алтын фонды нәкъ менә ике йөз илле тапкыр арзаная төште. Зур кыенлык, күп югалту, кан кою белән булса ни әйттең иде әле. Ә менә акылдан язган бер мөртәтнең алтынны килограммлап берәр долларга яисә унар центка сатасы килсә, нишләрсең? Чырайлары качкан карт сенаторлар, палата әгъзалары кулуар буйлап йөренә. Промышленность һәм акча корольләре тәмам аптырашта калганнар. +— Бөтен дөнья катастрофа хәлендә ләбаса — кометага бәрелүдән дә яманрак... +— Кем соң ул инженер Гарин? — дип сорыйлар. — Аңа нәрсә кирәк икән соң? Илне бөлгенлеккә төшерү булса — ахмаклык. Берни аңлап булмый... Нәрсәгә омтыла икән соң ул? Диктатор булыргамы? Әгәр дә син дөньяда бер бай икәнсең — була бир диктатор. Бу демократик строй безнең үзебезнең дә теңкәбезне корытты инде... Илдә башбаштаклык, тәртипсезлек, талау хөкем сөрә... Диктаторның усалрак булуы зарар итмәс иде итүен... +Утырышка Гарин үзе катнашасы мәгълүм булгач, конференц-залга халык кереп тулды — колонналарны, тәрәзә төпләрен сырып алдылар. Президиум керде. Утырды. Авыз ачып сүз әйтүче булмады. Барысы да көттеләр. Менә председатель авызын гына ачкан иде — залда ничаклы халык булса, шуларның һәммәсе алтын бизәкле ап-ак биек ишеккә текәлде. Ишек ачылып китте. Аннан уртачарак буйлы, ак чырайлы, кара чөй сакаллы, кара сөрмә күзле берәү килеп керде. Аның өстендә гапгади соры костюм, кызыл күбәләк галстук, аягында калын табанлы көрән ботинка, сул кулында өр-яңа перчатка. +Ул туктап, борыны белән киң итеп сулу алды. Нәзакәтле генә баш иде дә кыюлана төшеп баскычтан трибунага менде. Сынын турайтты. Сакалы тырпаеп калды. Сулы графинны бер кырыйгарак этәрде — тып-тын залга су чайпалганы ишетелде. Сүзләрне вата-сүтә чәрелдәвек тавыш белән: +— Джентльменнар... Гарин мин... Дөньяга алтын китердем... — дияргә өлгермәде — бөтен зал дәррәү килеп кул чабарга тотынды, һәммәсе дә бердәм аягүрә торып басты, бертавыштан үкереп җибәрде: +— Яшәсен мистер Гарин!.. Яшәсен диктатор!.. +Тышта исә миллионлаган халык аяк тибә-тибә үкерүен белде: +— Алтын!.. Алтын!.. Алтын!.. +"Аризона" алтын атауга әле генә кайтып җитте. Янсен мадам Ламольга континент хәлләре хакында рапорт бирде. Зоя әле урыныннан да тормаган, челтәрле мендәрләргә чумып ята иде: иртәнге кабул итү, янәсе. Караңгылыяктылы йокы бүлмәсенә бакчадагы чәчәкләрдән хуш ис бөркелә. Уң кулын ул маникюршага сузган. Сулында көзге. Сөйләшкән арада көзгегә караштыргалап ала, үз кыяфәте үзенә ошамый да, чыраен сыта иде. +Янсенга ул: +— Дускаем, Гарин акылдан язган ахры: алтынның бәясен төшерә бит, — диде. — Хәерчеләр диктаторы булырга җыена, ахры. +Янсен күз кырые белән әле яңарак кына эшләнеп беткән, искиткеч ямьле йокы бүлмәсен караштырды. Фуражкасын тез өстендә тоткан килеш: +— Мадам Ламоль, күрешкән чакны Гарин сезгә борчылмасын дип әйтергә кушты. Үзенең алдан уйлаган программасыннан бер карыш та читкә китмәячәк. Алтынның бәясен төшереп ул көрәштә отты. Киләсе атнада сенат аны диктатор итә. Шуннан инде ул алтынның бәясен күтәрәчәк. +— Ничек итеп? Берни аңламыйм. +— Алтын ташып, алтын сатуны тыю турында закон чыгарачак. Бер ай эчендә аның бәясе элеккеге хәленә кайтачак. Без әллә ни күп сатмадык. Шау-шуы гына күп булды. +— Шахта нишли? +— Шахтаны шартлатабыз. +Мадам Ламоль кашларын җыерды. Папирос кабызды: +— Берни аңламыйм. +— Алтынның күләме чикләнгән булырга тиеш. Югыйсә, ул кешенең тир исен югалта. Шахтаны шартлатканчыга кадәр алтынны җитәрлек күләмдә чыгарып калырга — дөньядагы алтынның яртысыннан артыгы Гарин кулында булуны тәэмин итәргә кирәк. Шуннан соң инде алтынның кыйммәте төшсә дә, долларга берничә цент кына төшәчәк. +— Әфарин... Шулай да минем сараема, минем фантазиямә күпме исәплиләр икән соң? Хәтсез күп кирәк ич миңа. +— Гарин сезгә смета төзергә кушты. Закон нигезендә сезгә, күпме телисез, шулкадәр туздырырга мөмкин булачак... +— Каян белим ди мин ни чаклы кирәген... Адәм көлкесе... Иң әүвәл эшчеләр поселогы, мастерскойлар, складлар урынына театрлар, отельләр, цирклар салдырасым бар. Могҗизалар шәһәре булачак ул... Борынгы кытай рәсемнәрендәге төсле күперләр атауны сайлык, ташлыклар белән тоташтырачак. Анда мин коену урыннары, төрле уеннар өчен павильоннар ясатам, һава кораблары, яхталар өчен гавань эшләтәм. Атауның көньягына биек итеп бер йорт салдырам — "Даһи йорты" дигән язуы әллә ничә чакрымнан күренеп торыр. Европаның музейларындагы барлык әйберне сатып алам. Кешелек дөньясы иҗат иткәннең бөтенесен бергә җыям. Дускаем, ул планнардан тәмам башым чатный инде. Төштә дә әллә нинди болытларга күтәрелгән мәрмәр баскычлар, бәйрәмнәр, карнаваллар белән саташып чыгам... +Янсен алтынлы урындыкта килеш сынын турайта төште: +— Мадам Ламоль... +Тегесе тыңл ам ады: +— Ашыкмагыз, — дип бүлдерде, — өч атнадан бирегә минем халкым киләчәк. Ул көтүне ашатырга-эчертергә, ни беләндер мавыктырырга, кайгыртырга кирәк булачак бит. Европадан икеме-өчме корольне, бер дистә принцны чакырмакчы булам. Римнан дирижабль белән папаны китертәм. Моннан ары кабахәт фокстротлар чыгармасыннар өчен, тәхеткә утырту йоласын тәмам җиренә җиткертәм... +Янсен ялварып: +— Мадам Ламоль, минем бит сезне бер айдан бирле күргәнем юк, — дип эндәште. — Буш чагыгызда әйдәгез диңгезгә чыгабыз. "Аризона" өр-яңадан буялды, бизәлде — көлеп тора. Минем кабат сезнец белән күперчектән йолдыз саныйсым килә. +— Белмим шул, Янсен, белмим шул, кайвакыт миңа бәхетне эзләп чабу гына бәхет булып күренә башлый... Истәлекләр дә шулай ук бәхеттер сыман тоела... Артык алҗыган чакны гына шулай була ул... Кайчан да булса мин сезнең янга кабат килермендер, Янсен... Белеп торам, сез мине сабырлык белән көтәчәксез... Исегездәме... Урта диңгез, кояшлы көн, мин сезне "Алиһә Зоя" орденының командоры итеп билгелим... — Ул чыркылдап көлә-көлә ике кулы белән Янсенның башын кысты. — Килмим икән инде, мине уйлап хыяллану бәхет түгелмени? Ах, дустым, Алтын атауның мин күргән төш кенә икәнен берәү дә белми бит... Урта диңгездә йөргәндә беркөнне шулай палубада йокымсырап киткәнмен. ...Ни күрим — диңгездән калкып чыккан баскычлар, сарайлар, берсеннән-берсе биек, берсеннән-берсе ямьле, гүзәл сарайлар. Бик күп чибәр кешеләр, аңлыйсызмы, минем кешеләрем... Юк, төштә күргәнне өнемдә тормышка ашырмый торып, барыбер тынычланмаячакмын. Беләм, дустым, беләм, әлеге шашкын хыял урынына сез миңа үзегезне, капитан күперчеген, диңгез киңлеген тәкъдим итәсез инде. Янсен бәгърем, нишләтим соң мин үз-үземне?.. йөрәгем туктап калмас борын әнә шул шашкын хыял дөньясында йөрим инде... +Алтын атауның тын култыгына салынган бәләкәй генә өйдә төн буена бәхәсләшеп чыктылар. Шельга үзе язган өндәмәне укыды: +"Бөтен дөнья хезмәт ияләре! Сан-Франциско гаванена Гаринның алтын төягән кораблары барып кергәч туган паниканың никадәр зур булуы һәм аның нинди нәтиҗәләргә китерүе сезгә мәгълүм. +Капитализмның нигезе какшады: алтынның кадере китә, валюталарның кыйммәте бетә, капиталистлар үзләренең ялланган әһелләренә — полициягә, карагруһлы гаскәрләренә, провокаторларына, сатлык халык трибуннарына — нәрсә белән түләргә, аларны ничек бәхилләтергә аптырый. Пролетар революциясенең шәүләсе калыкты. +Ләкин капитализмга ныгытып һөҗүм итүче Гарин үзенең авантюрасыннан революция китереп чыгарырга һич тә җыенмый. +Гарин власть башына үрмәли. Капиталистлар әле Гаринның пролетар революциясенә каршы көрәштә яңа бер корал икәнлеген +анлап җиткермиләр, шуңа күрә дә Гарин аларның каршылыгын сындырып бара. +Ләкин ул тиз көндә иң эре капиталистлар белән уртак тел табачак. +Алар аны диктатор, юлбашчы итеп куячак. Гарин дөньядагы алтынның яртысын үзенеке дип игълан итәчәк, шуннан соң алтынның күләме тагын да артмасын өчен, Алтын атаудагы шахтаны күмәргә кушачак. +Гарин иң эре капиталистлар өере белән берлектә бөтен дөньяны таламакчы, кешеләрне исә колга әйләндермәкче була. +Бөтен дөнья хезмәт ияләре! Хәлиткеч көрәш башлар чак җитте. Алтын атауның Революцион комитеты шуны белдерә: Комитет Алтын атауның барлык шахталары, һиперболоидлары белән бергә бөтен дөнья күләмендә баш күтәрүчеләр кулына күчүен игълан итә. Бетмәс-төкәнмәс алтын запасы бүгеннән хезмәт ияләре кулына күчә. +Гарин һәм аның өере безгә каршы рәхимсез көрәш алып барачак. Ни чаклы тизрәк һөҗүмгә күчсәк, шул чаклы тизрәк җиңеп чыгачакбыз". +Революцион комитет бу өндәмәне бертавыштан кабул итмәде: кайберәүләр мондый кыска вакыт эчендә эшчеләрне күтәрә алырбыз микән дип шикләнебрәк карады. Корал таба алырбыз микән дип уйланды. Капиталистларның бит аларның флотлары да, армияләре дә, сугышчан газлар белән, пулеметлар белән коралланган полициясе дә бар... Безгә бераз сабыр итмәскә микән, һич югы гомуми забастовкадан башлап җибәрмәскә микән дигән фикер әйтте. +Икеләнүчеләргә Шельга, ярсуын басарга тырышып: +— Революция — иң югары стратегия, — дип аңлатты. — Стратегия — җиңү фәне. Кем кыю, кем инициативаны үз кулына ала, шул җиңеп чыга. Киләчәк буыннар өчен җиңүебез тарихын язган чакта, ахырдан иркенләбрәк уйларсыз. Ә хәзергә шул: бөтен көчебезне салган очракта гына восстание күтәрә алачакбыз. Коралны көрәштә табарбыз. Җиңеп чыгасыбыз көн кебек ачык: җир йөзендәге барлык хезмәт ияләре дә җиңүгә омтыла, ә без аларның алдынгы отряды. Большевиклар шулай ди. Ә большевиклар һәрвакыт җиңә. +Бу сүзләрне ишеткәч, бәхәс барганда ләм-мим дәшми утырган зур гәүдәле, зәңгәрсу күзле шахтер егет челемен авызыннан алды да калын тавыш белән: +— Җитәр! Чүбек чәйнәп рәт чыкмас, — диде. — Эшкә тотыныйк, егетләр!.. +Өстенә укалы фрак кигән чал чәчле, озын буйлы камердинер оекчан килеш мыштым гына йокы бүлмәсенә керде, бер чынаяк шоколад белән бисквитын төнге өстәлгә куйды да акрын гына кыштырдатып тәрәзә пәрдәләрен ачты. +Гарин күзен ачып җибәрде: +— Папирос! — диде. +Россиядәге шикелле ач карынга тәмәке тартуын әле һәмишә ташлый алмый азаплана. Ә бит Американың югары даирәләре аның һәр адымы, һәр кыймылдавы, һәр' әйткән сүзе белән кызыксына, ач карынга тәмәке тартуны тәрбиясезлектән күрә иде. +Көн дә чыга торган фельетоннарда Америка матбугаты Петр Гаринның үткәндәге гөнаһларын һәммәсен аклады. Әгәр аңа шәраб эчәргә туры килгән икән — башка чарасы калмаганга эчкән, болай ул үзе исереклеккә каршы кеше икән; мадам Ламоль белән икәүләшеп ял вакытларында библиянең кайбер бүлекләрен укырга яраталар икән; ара-тирә кискенрәк мөгамәлә кылуын исә, әйтик, Вилль Даврадагы кеше үтерүләрен — ялгышлык белән эшләнгән эш дип, ә инде химия заводларын һавага очыру яисә Америка эскадрасын су төбенә олактыру кебегрәк нәрсәләрне — һиперболоид белән саксызрак эш итү нәтиҗәсендә килеп чыккан каза дип аңлатырга тырыштылар; ничек кенә булмасын, бөек кеше ирексездән кылган ул гөнаһларына кайгыра һәм бик тә үкенә, аларны ахыргача юу нияте белән чиркәүгә барып баш орырга әзерләнә икән дип тәкрарладылар — хәтта әле протестантлар чиркәве белән католиклар чиркәве Петр Гарин өчен үзара тартыша да башладылар; тагын әле аны бала чагында тугыз-ун төрле спорт белән шөгыльләнгән икән дип тә сөйләделәр. +Юан гына папиросны тартып бетергәннән соң Гарин шоколадка күз кырые белән генә карап куйды. Аны юлбасар мөртәт дип атап йөрткән чаклар булса, содалы су белән коньяк китертеп, нервларын боргычлап куяр иде дә бит... диктаторга иртә таңнан коньяк эчү килешәмени! Андый тәрбиясезлек күрсәтсә, Наполеон гвардияседәй, үз тәхете тирәсенә тупланган җитди буржуазияне шундук читкә этәрер иде. +Йөзен чытып кына шоколадтан авыз итте. Ишек кырында олы сымак камердинер күңелсез генә басып тора иде, ул шыпырт кына: +— Диктатор әфәнде, секретарегызга керергә рөхсәт, итмәссезме икән? — дип сорап куйды. +Гарин ялкауланып кына караватына торып утырды, ефәк пижамасын киеп алды. +— Керсен, — диде. +Секретарь килеп керде. Ишек төбендә, бүлмә уртасында һәм карават янына килеп җитәрәк өч тапкыр җиренә җиткереп баш иде, диктаторга хәерле иртә теләде. Күзенең чите белән генә урындык ягына карап алды. +Гарин: +— Утырыгыз, — диде дә авызын зур итеп ачып бер иснәп куйды. +Секретарь утырды. Карадан киенеп алган, урта яшьләрдәге, эре сөякле, яңаклары эчкә баткан, маңгаен җыерчык баскан, күз кабаклары салынган бер кеше иде бу. Яңа Дөньяда ул иң итагатьле кеше исәпләнә, Петр Петрович исә аны эре финансистлар тарафыннан җибәрелгән шпионга саный иде. +Гарин: +— Нинди якалыклар бар? Алтынның курсы күтәреләме? — дип сораштырды. +— Күтәрелә. +— Бик акрын бит, ә? +Секретарь сабыр гына күз кабакларын күтәрде: +— Акрынрак шул, акрынрак, — диде. +— Хәшәрәтләр! +Гарин яланаяк килеш укалы туфлиен киде дә йокы бүлмәсенең ак паласы буйлап йөренергә тотынды. +— Хәшәрәт ишәкләр! +Аның сул кулы ирексездән аркасына күтәрелде, ун кулының баш бармагы белән чалбар бавын эләктереп, чәче маңгаена сибелгән килеш, бүлмә буйлап йөренүен дәвам итте. Бу минут секретарьга да тарихи минут булып күренде ахрысы: тураеп утырды, крахмаллы якасыннан муенын алга суза төште, гүя ул тарих адымнарын ихлас күңелдән тыңлый иде. +Гарин актык мәртәбә: +— Хәшәрәтләр! — дип куйды. — Алтынның курсы акрын күтәрелүне мин үземә ышанып җитмәүләре дип карыйм. Аңлыйсызмы шуны? Алтын сатуны тыю турында үлем белән янап декрет чыгарачакмын... Языгыз: "Бүгенге көннән башлап сенат карары нигезендә..." +Бу эшен тәмамлаганнан соң ул икенче папиросны тартты. Тәмәке төпчеген чынаякта калган шоколадка ташлады. +— Тагы нинди яңалыклар бар? Мине үтерергә җыенулар сизелмиме? +Секретарь шомартылган озын тырнаклы озын бармаклары белән портфеленнән бер табак кәгазь чыгарды, эченнән генә укыды, әйләндереп-тулгандырып карады да: +— Кичә кич һәм бүген иртән җиденче яртыда полиция сезне үтерергә теләүче ике кешене кулга алган, сэр, — диде. +— Әһә! Бик шәп. Матбугатта язып чыксыннар. Нинди кешеләр булган соң? Ул явызлар тиешле җәзасын алгандыр дип уйлыйм. Ә, нәрсә? +— Кичә кичен сарай каршындагы паркта бер егетне тотканнар: күрер күзгә болай эшчегә охшаган, ди, кесәләреннән бишәр йөз граммлы ике тимер гайка табылган. Кызганычка каршы, вакыт соң, паркта кеше аз булган, хөрмәтле диктаторыбызны үтерергә маташуларын ишетеп, берничә узгынчы гына явызны дөмбәсләп алган. Теге эшче хәзер утыра. +— Ул узгынчы дигәннәрегез агентлар булганмы, әллә болай кешеләр генәме? +Секретарьның күз кабаклары дерелдәп куйды, авыз чите белән генә, сизелер-сизелмәслек итеп кенә көлемсерәде. Төньяк Америкада берәү дә аның шикелле көлә белми иде. +— Сэр, әлбәттә, болай кешеләр генә булган, сезгә турылыклы сәүдәгәрләр, ди. +Гарин аңа әйтеп яздырды: +— Сәүдәгәрләрнең исемнәрен белергә, матбугатта минем исемнән рәхмәт әйтергә. Фетнәчегә закон нигезендә каты җәза чыгарырга. Хөкем чыкканнан соң үзем кичерермен. +Секретарь: +— Икенчесе дә паркта булган, — диде. — Бер ханым сезнең йокы бүлмәгезнең тәрәзәләренә таба карап торган, ди, сэр. Даманың сумкасыңңаң кечерәк кенңэ револьвер табылган. +— Яшьме? +— Илле өчтә. +— Халык нәрсә эшләгән? +— Эшләпәсен салдыру, зонтигын сындыру, сумкасын таптау белән чикләнгәннәр. Вакыт бик иртә булганга, теге дама гайрәтле халык төркемен күреп һуштан язганга, шуннан артыгын эшли алмаганнар. +— Ул карт каргага чит ил паспорты бирергә дә Кушма Штатлардан сөрергә. Матбугатта исә бу инцидент хакында сүз уңаенда гына әйтеп китәргә. Тагы ниләр бар? +Тугыз туларга биш минут кала Гарин душта юынды, аннары парикмахер һәм аның дүрт ярдәмчесе ихтыярына бирелде. Ул теш врачлары кабинетындагы кебек итеп эшләнгән, ак җитен җәймә япкан махсус креслога утырды — каршысында өч яктан өч көзге. Аның битенә пар ваннасы ясадылар, шул арада ике кулының тырнакларын ике сары чәчле кыз, аяк тырнакларын ике кара кыз бәләкәй генә игәүләр, пәкеләр, замша кисәкләре белән игәде, рәткә китерде. Чәчен өч-дүрт төрле хуш исле су белән юып, эссенцияләр сөртеп, келәшчәләр белән кыстыргалап тараганнан-ыспайлаганнан соң, пеләше дә күренмәслек булды. Осталыгы аркасында баронет титулы алган чәчтараш Петр Петровичның сакалын рәтләп, битенәбашына төрле хушбуйлар: муенына — роза гөлләре ислесен, колак артына — шипр, чигәсенә — Вернэ букеты, авыз кырыйларына — алмагач ботагы (герб эпл), сакалына гаҗәеп нәфис "Эңгер-меңгер" хушбуе сипте. +Шуннан соң инде диктаторны ефәк кәгазьгә төреп, футлярга салып күргәзмәгә дә җибәрергә мөмкин булыр иде. Ахырына чаклы Гарин көчкә түзеп утырды. Бу хәл көн саен кабатлана, аның "ваннадан соң чирек сәгатьне" ничек уздыруын газеталар язып чыгалар — түзми чарасы юк иде. +Аннары ул киенү бүлмәсенә юнәлде. Анда аны ике лакей белән баягы камердинер каршы алды. Бүген ул җемелдәп торган коңгырт төстәге костюмны кияргә булды. Газета халкы, диктаторның шаккатырган сәләтләреннән берсе — ул да булса галстук сайлый белүе, дип яза бит. Колак салмый чараң юк. Гарин, тиргәнә-тиргәнә, тавис каурые төслесен тагарга булды. +Урта гасырлардагыча итеп эшләнгән ашау-эчү бүлмәсенә кергәндә, Гарин үзалдына: +"Болай озак түзеп булмас. Каян килеп каптым соң шул режимга!" — дип уйлап куйды. +Иртәнге ашны ашаган арада диктатор хатларны күздән кичерергә тиеш иде. Севр подносында ике-өч йөз хат ята. Бер тамчы исерткеч нәрсә эчмәгән килеш, ысланган, кыздырылган балыкны, тәмсез дуңгыз итен, спортсменнар һәм әхлак әһелләре өчен махсус рәвештә тозсыз суда пешерелгән солы боткасын авызында әвәлиәвәли, Гарин кулына эләккән шытырдавык конвертны алып пычрак чәнечкесе белән ача да тиз генә күз йөртеп чыга: +"Минем йөрәгем еш-еш тибә, дулкынланудан кулым көчкә-көчкә шушы юлларны яза... Минем турыда нәрсә уйларсыз инде? Иа раббем! Сөям бит мин сезне. Газетада портретыгызны күргән минуттан ук гашыйк булдым. Мин бер яшь кызмын. Юньле ата баласы". +Хат белән бергә фоторәсемнәрен дә җибәрәләр — бер ай эчендә утыз-кырык меңгә тулгандыр. Тузган чәчле, тинтәк кыяфәтле, сабый карашлы бу йөзләр аның саруын кайнаталар, ачуын китерәләр. Крестовкадан Вашингтонга хәтле килеп җит тә, Петроград ягындагы суык бүлмәдә ничек кенә булса да котылу юлын эзләп почмактанпочмакка йөрен дә аннары "Бибигонда"га утырып сыз да, менә хәзер егерме минуттан сенатта председатель булып алтын креслода утыр да... бөтен дөньяны шаккатырып җир астындагы алтын океанына хуҗа бул да, дөнья күләмендә властьны кулыңда тот та үзең эчпошыргыч тормышның колы бул имеш инде... +— Чәнчелеп китсен инде, тфү! +Гарин тастымалын атып бәрде дә бармаклары белән өстәлгә чиртергә тотынды. Башка төрле чарасы калмаган шул. Ирешәсенә ирешелгән. Диктатор. Шуннан да зур ни бар? Император титулы сорасаң инде тагын... Теңкәңне корытырлар. Сызсаң, нишләр икән? Кая качасың? Ни эшкә? Зоя янына качсаң? Аһ, Зоя! Аңардан читтә булгач, теге дымсу җылы төнне Вилль Даврадагы Искереп беткән гостиницада корган планнар пыран-заран Килгән шикелле була. Гарин авантюрасының бар фантазиясе шунда, тәрәзә артында яфраклар кыштырдап торганда барлыкка килгән иде бит. Киләчәктәге көрәш дәртләндерә иде ул чагында. Дөньяны аяк астыңа ташлыймын дип әйтүе дә ансат иде ул чагында. Менә Гарин җиңеп чыкты. Дөнья аның аяк астында. Тик ул үзе, дөньяның хуҗасы була торып, тозсыз ботка ашый, авызын ачып исни-исни фоторәсемнәрдәге ахмак йөзләрне караштырып утыра. Вилль Даврада күргән фантастик төш әллә кайларга очты... Декретлар чыгар, бөек кеше булып кылан, итагатьле була бел... Менә бит, каһәрем-зәһәрем!.. Коньяк китертсәң шәп булыр иде, ә... +Ул, музейдагы балавыз сыннар сыман, үзеннән читтәрәк, бусага төбендә үрә катып басып торган лакейларга таба борылды. Шундук тегеләрнең икәвесе алгарак чыкты, берсе әмер көтеп иелә төште, икенчесе хәбәр бирде: +— Диктатор әфәнденең автомобиле әзер. +Сенатка диктатор эре генә, үкчәләре белән шак-шок басып килеп керде. Алтынлы креслога утырды да кырыс тавыш белән мәҗлесне ачу кагыйдәсен әйтеп чыкты. Кашы җыерылган, йөзендә көч һәм тәвәккәллек чагыла иде. Аны шушы минутта уннарча аппарат фотога һәм кинога төшереп алды. +Сенат аңа бүген яңа титуллар өстәде: Түбән Уэльс лорды, Неополитан герцогы, Шарлеру графы, Мюнгаузен бароны, Бөтен Россиянең икеңче императоры итте. Демократик илдә, кызганычка каршы, титуллар бирү гадәте булмау сәбәпле, Төньяк Америка Штатлары аңа "Бизмен оф готт", ягъни "Алланың эшлекле бәндәсе" дигән исем бирделәр. +Гарин рәхмәт әйтте. Ике ягы пыяладан торган бу залда амфитеатр ясап каршысында утыручы шушы симез тазларга, хөрмәтле пеләшләргә бик рәхәтләнеп төкерер генә иде дә, юк шул, булмый, төкерә алмый, хәзер торып рәхмәт әйтәчәк... +Үзен алкышлаган амфитеатр алдында басып торган кечерәк гәүдәле, чөй сакаллы бу чырайсыз бәндәнен башында мондыйрак уйлар тулганды: "Сабыр итегез әле, менә мин саф раса, беренче меңне сайлап алу турындагы проектымны танавыгызга төртим әле... Әмма үзе дә сизеп тора: лорд, герцог, граф, алла бәндәсе исемнәре белән аягын-кулын бәйләделәр инде" танауларына төртә алмаячак шул инде... Сенат залыннан туп-туры банкетка гына китә ала... +Диктаторның автомобилен урамда кычкырып алкышладылар. Ныклабрак карасаң — бу шул киемнәрен генә алыштырып кигән полисменнарга, чиновникларга охшаган озын буйлы егетләр инде. Гарин баш кага, лимон төсле сары перчаткалы кулын болгый. Их, Россиядә туып, революцияне күрмәгән булса, шау-шу кубарып, чәчәкләр ыргытып үзләренең мәхәббәтләрен белдерүче халык арасыннан шәһәр гизү искиткеч ләззәт бирер иде шикелле. Әмма Гарин дөньяның әчесен-төчесен татыган кеше. "Юкка бугаз ертасыз, юкка илерәсез, куанырлык берни юк". Шәһәр думасы янында машинадан чыгуы булды, уннарча куллар — керосин, тимер юл, консерв корольләренең кызлары — чәчәккә күмделәр. +Баскычтан менгәндә ул уңга да, сулга да үбү галәмәтләре җибәрде. Залда аның хөрмәтенә музыка уйнады. Ул утыргач, башкалар да утырды. П хәрефенә охшатып тезелгән ап-ак өстәл өсләрендә чәчәк тә бәллүр — күзнең явын алырлык иде. һәр прибор янында төрлетөрле зурлыктагы унбер көмеш пычак белән унбер чәнечке, тагын эреле-ваклы кашыклар, балкашыклар, омар алу өчен вак кыскычлар, спаржа эләктерү өчен эрерәк кыскычлар куелган. Нинди тәгамне нәрсә белән ашыйсыны һич саташтырырга ярамый иде. +Гарин ачудан тешләрен шыгырдатып куйды: болар да аристократ булган!.. Өстәл янында ике йөз кеше утырса, шуларның дүрттән өче урамда селедка сатып йөргән, хәзер инде унбер чәнечкедән башка гына ашау килешми үзләренә!.. Ләкин һәммәсенең күзе диктаторга төбәлгән, бу юлы да ул җәмәгатьчелек тәэсиренә бирелеп өстәл янында үзен гаять дәрәҗәдә әдәпле тотты. +Ташбака шулпасыннан соң нотык сөйләүләр башланды. Гарин аларны шампанский бокалы тоткан килеш аяк өсли тыңлады. Аның башына: "Эчеп исерим әле!" — дигән уй килеп китте. Әмма ул алай итмәде. +Үзе белән янәшә утырган, сөйләшергә яратучы ике чибәргә ул, кичләрен чынлап та библия укыймын, диде. +Өченче татлы тәгам бетеп, кофега тотынганчы ул нотыкларга җавап бирде: +— Әфәнделәр, миңа йөкләнгән властьны мин ходай тәгаләдән дип кабул итәм. Намусымның изге тавышына колак салып, тарихта тиңе булмаган шушы властьны мин базарларыбызны ишәйтүгә, сәүдә һәм промышленностебызны чәчәк аттыруга, безнең стройны бәреп төшерергә маташучы әхлаксыз томана халыкны авызлыклауга юнәлтәчәкмен... +Аның сүзләре һәркемнең күңеленә хуш килде. Тик менә әйтәсе фикерен әйтеп бетергәннән соң гына, үзалдына әйткән сыман гына ниндидер бик үткен өч сүз өстәп әйтте дә соң — ят телдә булгач, күрәсең, русчадыр инде, берәү дә аңышмады. Шуннан соң Гарин уңгасулга баш иде дә залдан чыкты. Аны трубалар үкертеп, литавралар чыңлатып, гөж килеп озатып калдылар. Гарин кайтып китте. +Сараеның вестибюлендә үк таягы белән эшләпәсен идәнгә ыргытып лакейларның котын алды да, ике кулын чалбар кесәләренә батырып, сакалын зәһәр очлайтып, зиннәтле паластан атлый-атлый өскә менде. Кабинетында аны секретаре көтә иде. +— Кичке җидедә "Пасифик" клубында диктатор әфәнде хөрмәтенә мәҗлес үткәрелә, симфоник оркестр уйнаячак. +Гарин: +— Хуш, тагы ни? — дип куйды. +— Бүген сәгать унбердә "Индиана" отеленең ак залында бал уздырыла... +— Тегесенә дә, монысына да шалтыратыгыз: шәһәр ратушасында крабны артыграк ашап ташлаган да кәефе киткән, диегез. +— Башыгызны авыруга салсагыз, мәшәкате күбрәк булмагае диюем. Хәзер бөтен шәһәр агыла башлар — һәркем кайгыгызны уртаклашырга тырышыр. Аннан тыш, газета хроникерларын да онытмагыз. Алары инде аның камин морҗасыннан да үтеп керерләр... +— Дөрес әйтәсез. Барам. — Гарин шалтыратып алды:— Ванна хәстәрләгез. Кичке киемнәр әзер булсын, регалий, орденнар... +Гарин өстәл янына барып утырды: сулда — радиоалгыч, уңда — телефоннар, алда — диктофон трубкасы. Чирек табак ару кәгазь алды, ручкасын карага манды да уйга калды... +"Зоя, — дип язды ул эре-эре хәрефләр белән русчалатып, — дустым, нинди ахмаклык эшләп ташлавымны аңласагыз бары сез генә аңларсыз..." +Сигез туларга унбиш минут кала Гарин җәһәт кенә өстәл янына килде. Аның өстендә фрак, жилетына йолдызлар кадаган, регалийлар таккан, киң тасма аскан иде. Радиоалгыч һәрвакытны Алтын атау станциясе дулкынына көйләнгән килеш тора иде — ниндидер сигналлар колакны ярып керде. Гарин наушник киде. Зоя тавышы аермачык яңгыраса да, икенче планетадан сөйләгән шикелле, ничектер җансыз булып ишетелде. Зоя русчалатып болай диде: +— Гарин, беттек... Гарин, беттек... Атауда баш күтәрделәр. Дәү һиперболоидны тартып алдылар... Минем белән Янсен гына... ычкына алсак — "Аризона"га утырып качарга ният... +Зояның тавышы өзелде. Гарин өстәл янында наушник кигән килеш басып тора бирде. Аның биек эшләпәсе белән таягын тоткан секретарь ишек төбендә көтеп тора иде. Радиоалгыч яңадан сигналлар бирергә тотынды. Ирләр тавышы кискен, усал итеп инглизчә сөйли башлады: +"Бөтен дөнья хезмәт ияләре! Сан-Франциско гаванена Гаринның алтын төягән кораблары барып кергәч туган паниканың..." +Шельга язган өндәмәне башыннан алып азагына кадәр тыңлап бетергәч, Гарин наушнигын салды. Ашыкмыйча гына, көлемсерәп, сигара кабызды. Өстәл тартмаларыннан йөзәр долларлы бер төргәк кәгазь акча чыгарды, калынрак көпшәле револьверга охшатып эшләнгән никельле аппаратны кесәсенә алып салды: бу аның соңгы уйлап тапкан нәрсәсе — кесә һиперболоиды иде. Каш сикертеп кенә секретарен дәшеп алды. +— Хәзер үк юлга чыгарга машина әзерләтегез, — диде. +Секретарьның беренче мәртәбә күз кабагы күтәрелде, җирән күзе Гаринга зәһәр текәлде: +— Диктатор әфәнде... +— Тик торыгыз! Хәзер үк гаскәр башлыгына, шәһәрнең губернаторына, җирле властьларга җиткерелсен: сәгать җидедән шәһәр сугыш хәлендә дип игълан ителә. Тәртипсезлекне бетерү өчен бердәнбер чара булып корал көче санала. +Секретарь шундук ишектән чыгып сызды. +Гарин өч яклы көзге каршына килде. Регалийлар аскан, йолдызлар таккан, чырае ап-ак, нәкъ менә музейдагы балавыз курчак төсле. Үзенә үзе озаклап карап торды, торды да кинәт бер күзе үзлегеннән шаян кысылып куйды... +— Ычкынып кал, Пьер Гарри, ычкынып кал, — дип пышылдады ул үз-үзенә. +Алтын атаудагы борылыш июньнең егерме өчендә кичке якта башланып китте. Көне буе океан шаулады. Көньяк-көнбатыштан кара болытлар агылды. Күктә яшен утлары уйнады. Шашкын томан булып су парлары утрауны аркылыга иңләде. +Кичкә таба күк күкрәү, яшен яшьнәве ераклашты, ә җил һаман да әле дәһшәтләнеп агач башларын җиргә июдән, фонарь куелган озын корыч колгаларны бөгүдән, тимер чыбыкларны өзүдән, барак тубәләрен кубарып очыртудан, бөтен утраудагы җан ияләренең котын алып, өйләренә качырып, зәһәр дә яман улаудан туктамады әле. Гаваньда причалга бәйләнгән кораблар шыгырдады, берничә зур көймәнең якорь чылбырын өзеп, океанга куып алып китте. Бәләкәй гаваньда "Аризона" гына калкавычтай бер ялгызы тирбәлеп тора бирде. +Утрауның халкы соңгы вакытта бик нык кимегән иде. Шахта туктатылган, мадам Ламольның зур-зур биналары салына башламаган иде әле. Алты мең эшчедән нибары биш йөз кеше калды. Башкалары, алтын төяп, утраудан китеп барды. Эшчеләр поселогында буш баракларны җимереп, киләчәктәге төзелеш өчен җирне тигезләү эшләре бара иде. +Мондый тыныч бер карыш җирдә гвардиннарга эш бетте. Сары-акларның мылтык асып, сакчы этләр шикелле, кыяларда торган, затворларын шак-шок китергәләп чәнечкеле тимер чыбык тирәли йөргән заманнары узды шул. Гвардиннар эчүгә сабышты. Зур шәһәрләрне, зиннәтле бай рестораннарны сагынды. Отпуск даулап интектерде, бунт белән янады. Ләкин Гаринның әмере каты иде: отпуск бирмәскә, беркая җибәрмәскә. Дәү һиперболоидның көпшәсе гвардин казармаларына төбәлгән иде. +Казармаларда котырынып-котырынып кәрт сугалар. Алтын штабельләре казарма яныннан ук сузылып киткәнгә һәркемнең саруын кайнаткан, күрәселәре дә килми, шунлыктан кулдан язылган язуларга, көеп беткән челемнәргә, коралга, коньякка, яисә шунда "танауга кундыру"га уйныйлар. Кичкә хәтле казарма тәмам аяктан егылып өлгерә. Генерал Субботинга тәртип булдыру түгел — кая инде ул, — әдәп саклау да кыенга килә иде. +Һәр кичне офицерлар ашханәсендә аның тавышы гөрелдәп яңгырый: +— Офицер әфәнделәр, оят кирәк иде! Кыяфәтегезгә карагыз, офицер әфәнделәр! +Нинди генә чара кулланса да, файдасы тимәде. Ә инде егерме өченче июньдәге шторм вакытында эчүнең чиге-чамасы булмады. Җилнең ыжгыруы гвардиннарны сагышка төшерде, күптәнге истәлекләрне, иске җәрәхәтләрне яңартты. Су тузаны, яңгыр кебек, тәрәзәгә сибелде. Күк артиллериясе, дәһшәтле утлар чыгарып, гөрселдәтте дә гөрселдәтте. Стеналар тетрәде, өстәлдәге стаканнар зыңлады. Озын-озын өстәлләр янында утырган, күпне күргән башларына таянып, битләрен юмаган, чәчләрен тарамаган гвардиниар дошман җырын сиптерәләр. "Эх, яблочко, куды катисся..." Дулкыннар эчендә адашкан бу утрауга элеккеге дөньядан китерелгән әлеге җыр туган илнең бер чеметем тозы сыман тәэсир итә. Исерек башлар айкала, күзләрдән яшь ага иде. Аларга әйтә-әйтә генерал Субботин тавышсыз калды, аннары бер ныгытып кына сүгенеп алды һәм үзе дә эчеп исерде. +Ревком разведкасы — Иван Гусев — казармалардагы дошманның хәле ифрат мөшкел икәнен кайтып әйтте. Сәгать кичке алты тулып узганнан соң Шельга эрерәк гәүдәле биш шахтерны ияртте дә казармалар алдындагы гауптвахтага килде һәм кузладагы винтовкалар янында сакта торучы бераз төшереп алган ике солдатка бәйләнә башлады. Сакчылар сак булу дигән нәрсәне истән үк чыгарып җибәрделәр — аяктан егылып, куллары бәйләнгән килеш ятып калдылар. Шельга йөзләп мылтыкны кулга төшерде. Аларны шундук эшчеләргә өләштеләр: эшчеләр фонарь яктырткан урыннардан агач яисә куакларга ышыклана-ышыклана, чирәм өстеннән шуыша-шуыша килде. +Казармаларга йөз кеше бәреп керде. Котлары алынган гвардиннар аларны шешәдер, утыргычтыр атып каршы алдылар. Чигенә төшеп, оешкан төстә револьверлардан ут ачтылар. Баскычларда, коридорларда, бүлмәләрдә сугыш барды. Аеклар һәм исерекләр бер-берсен йодрык белән дөмбәсләде. Ватылган тәрәзәләрдән ачыргаланып акырган тавышлар ишетелде, һөҗүм итүчеләр сан ягыннан кимрәк — бишкә берәү генә туры килә, — шулай да алар эштә чыныккан авыр йодрыклары белән ак сөякләрне яман да нык дөмбәсләделәр. Тагын ярдәм дә өстәлә торды. Гвардиннарга тәрәзәдән ташланудан башка чара калмады. Берничә җирдә янгын күтәрелде, казармалар төтенгә күмелде... +Янсен сарайның караңгы буш бүлмәләреннән чаба да чаба. Верандага, дөбер-шатыр кубарып, чыжлап дулкын килеп бәрелә. Җил ыжгыра, тәрәзә рамнарын дер селкетә. Янсен коточкыч хәвефкә колак сала, мадам Ламольны чакыра иде. Ул Гарин бүлмәләренә төшеп китте — баскычларны ике-өч кенә сикерде. Түбәндә мылтык аткан, кычкырган тавышлар ишетелде. Ул эчке бакчага күз салды. Буп-буш, ник бер җан иясе булсын. Каршы яктагы хәтфә көймәле капканы җимереп кермәкче булалар. Янсенга шул чаклы каты йокларга кирәкмәс иде: тәрәзә пыяласын пуля ватып кына уятты лабаса. Мадам Ламоль качты микәнни? Үтермәделәр микән? +Ул ниндидер ишекне ачып эчкә керде. Бүлмәне яктырткан күгелҗем шарларның дүртесе түбәндәрәк, бишенчесе мозаикалы түшәм янында ук иде. Өстәл өсләрендә приборлар, мәрмәр такталарда төрле үлчәгечләр ята, лаклы тартмаларга, бәләкәй шкафларга катод лампалары тезелгән, динамо чыбыклары сузылган, язу өстәленә исә сызымнар өелгән. Гаринның кабинеты бу. Паласта әнә бөгәрләнгән бер кулъяулык ята. Янсен шуны кулына алган иде — мадам Ламольның хушбуй исе бөркелде. Шул чагында кабинеттан дәү һиперболоид лифтына яшерен юл барлыгы кылт итеп Янсенның хәтеренә төште. Димәк, биредә ишеге дә булырга тиеш. Мадам Ламоль атышлар башлану белән шунда ташлангандыр. Ничек шул моңарчы башына килмәгән? +Ул әлеге яшерен ишекне эзләп якчягына карангалый башлады. Менә күрше бүлмәдә чыңлап пыяла ватылганы, дөп-дөп басып килүләре, кызу-кызу сөйләшкәннәре ишетелде. Сарайга бәреп кергәннәр ләбаса. Мадам Ламоль ни көтә инде? Ул очып кына килде дә ике аерылы ишекне ачкыч белән бикләп алды. Револьверын чыгарды. Бөтен сарай эче дөп-дөп йөгергән, сөйләшкән, кычкырган тавышларга күмелде. +— Янсен! +Каршысында мадам Ламоль басып тора. Агарынган иреннәре нидер пышылдый, тик аның нәрсә әйткәнен Янсен ишетми: авыр сулап, текәлеп карап тора иде. +— Беттек, Янсен, беттек! — дип кабатлады хатын. +Өстендә кара күлмәк. Кеп-кечкенә кулларын йодрыкка йомарлап күкрәгенә кыскан. Күзләрендә зәңгәр давыл купкан. Мадам Ламоль: +— Зур һиперболоидның лифты эшләми. Өскә күтәргәннәр, — диде. — Манарада кемдер утыра. Алар анда тышкы яктан менгәннәр... Теге малай актыгы Гусев булырга тиеш... +Ул, бармакларын шартлатып, бизәкле ишеккә карап тора иде. Кашлары җыерылган. Ишек яныннан унмыегермеме кеше йөгереп үтте. Кемдер ачыргаланып чинап җибәрде. Әүмәкләшә башладылар булса кирәк. Шарт та шорт атыштылар. Мадам Ламоль тиз генә өстәл янына барып утырдыр рубильникны тоташтырды: динамо йомшак кына гүләргә тотынды, груша сыман лампочкалар миләүшә төсенә кереп балкыды. Сигналлар җибәреп ачкыч тукылдады. Мадам Ламоль микрофонга иелеп: +— Гарин, беттек... Гарин, беттек... — дип кабатлады. +Бер минут узмагандыр, йодрык белән суга, аяк белән тибә торгач, бизәкле ишек чатыр-чотыр килә башлады. +Кемнәрдер: +— Ачыгыз ишекне! Ач!.. — дип кычкырдылар. +Мадам Ламоль тиз генә Янсенны кулыннан эләктерде дә дивар буена алып китте. Анда ул идән янындагы бер бизәккә аягы белән баскан иде — стенадан яртылаш кына чыгып торган пар колонна арасындагы ефәк сугылган панель акрын гына аска шуды. Мадам Ламоль белән Янсен яшерен ишектән җир асты юлына төштеләр. Панель исә элеккеге урынына менеп утырды. +Яшенле яңгырдан соң йолдызлар аеруча якты яна иде. Аяктан егарлык көчле җил исә. Океанда дулкын котырына. Яр өстенә су ургыла. Ташлар гөрелтесен, океан шау-шуын да җиңеп, мылтык аткан тавышлар яңгырый. Мадам Ламоль белән Янсен куакларга, таш кыяларга ышыкланаышыклана төньяк култыкта һәрвакыт әзер торган моторлы катерга таба йөгерделәр. Уң якта кара стена булып сарай калкынып тора, сул кулда күбекләнә-күбекләнә дулкын ургыла, еракта дулкын өстендә чайкалган "Аризона" утлары җемелдәп күренә. Артта исә күккә башын чөеп дәү һиперболоидның рәшәткәле манарасы утыра. Манара башында ут яна иде. +Мадам Ламоль чабып барган мәлгә каерылып артка карады, кулын болгап манарага күрсәтте: +— Карагыз әле, тегендә ут яна! Беттек болай булгач! +Ул текә яр буйлап аска, бугазга төште. Монда дулкын керә алмый, сарай верандасына менә торган баскыч төбендә, кечерәк кенә боннар янында катер чайкала иде. Мадам Ламоль шуңа сикерде, атылып кына койрыкка барды да калтыраган кулы белән стартерны кабызды. +— Тизрәк, Янсен, тизрәк! +Катер чылбырын бикләгән йозак дугасын Янсен револьвер көпшәсе тыгып каерды. Югарыда, верандада дөбер-шатыр килеп ишекләр ачылды, кораллы кешеләр күренде. Янсен револьверын ташлады да чылбырны төптәнрәк эләктереп алды. Аның мускуллары шытырдады, муен тамырлары бүртеп чыкты, курткасының сәдәп элмәге аерылды. Кинәт мотор дөп-дөп килеп эшли башлады. Террасадагы кешеләр, мылтыкларын селти-селти, "Тукта, тукта!" — дип кычкыра-кычкыра, түбән таба йөгереп төшә башладылар. +Янсен тагы бер талпынып чылбырны умырып чыгарды, катерны еракка тибеп җибәрде дә үзе борт кырыеннан мүкәләп рульгә ашыкты. +Катер дуга ясап борылды да бугаздан чыга торган тап-тар юлга томырылды. Аның артыннан атып калдылар. +"Аризона" янында чайпалып торган катердан Янсен: +— Трап төшерегез, тозлы гөмбәләр! — дип җикерде. — Өлкән ярдәмче кайда? Йокы симертә булыр! Асам мин аны! +— Мин монда, капитан. Есть, капитан. +— Чап канатны! Кабыз моторларны! Ку җан-фәрманга! Сүндер утларны! +— Есть, есть, капитан. +Бау баскычтан мадам Ламоль беренче менде. Борт аша иелеп караса — Янсен торып басмакчы булып талпынып карый да яны белән барып төшә, баскычны эләктерә алмый. Дулкын аны катеры-ние белән бергә күмеп китә дә, ул, әрнүдән йөзен чытып, төкеренәтөкеренә килеп чыга. +— Сезгә нәрсә булды, Янсен? +— Җәрәхәтләндем бугай. +Дүрт матрос катерга сикереп төштеләр дә капитанны күтәреп менгезделәр. Палубада ул янбашын тоткан килеш егылып аңын югалтты. Аны каютасына кертеп салдылар. +"Аризона" упкыннан упкынга сикерә-сикерә, дулкын ярып, җан-фәрманга утраудан ераклаша бара. Өлкән ярдәмче командалык итә. Мадам Ламоль култыксага чытырдап ябышкан хәлдә күперчектә аның белән янәшә басып тора иде. Өстеннән шабырдап су ага, күлмәге тәненә сыланган. Ул кызарып барган шәфәкъне — казармалар утын, ялкын спиральләре телгәләгән куе төтеннең утрауны томалап алуын күзәтте. Бер мәлне ул нидер абайлады булса кирәк — командирның җиңенә ябышты: +— Көньяк-көнбатышка борыгыз әле... +— Монда ташлар бит, мадам. +— Анысы сезнең эш түгел!.. Атауны сул кулда калдырып узыгыз. +Ул һиперболоид манарасына ашыкты. Яхтаның бер башыннан икенче башына өерелеп үткән дулкын аны бәреп екты. Матрос күтәреп торгызды. Мадам Ламольның өсте манма су, зәһәр ачуы чыккан иде, ул матростан ычкынып манарага үрмәләде. +Утрауда, янгын утыннан югарыда, күз камаштырырлык булып бер йолдыз балкый — дәү һиперболоид нуры әнә шулай "Аризона"ны эзли иде. +Ул нур манара башыннан әллә ничә мильгә җитә ала, аңардан качып котылырлык түгел иде, шуңа күрә мадам Ламоль аның белән алышып карарга булды. Иң әүвәл нур йолдыздан йолдызга сикерде, офыкны айкады, берничә секунд эчендә дүрт йөз километр араны үтте. Хәзер инде көнбатыш секторны капшый, дулкыннан дулкынга сикерә — аның артынан пар күтәрелеп кала иде. +"Аризона" ярдан ун-унбиш километр ара калдырып утрауның бер башыннан икенче башына җан-фәрманга бара иде. Чыжлап кайнап торган суга мачталары-ниләре белән күмелә дә чикләвек кабыгыдай атылып килеп чыга, шул чагында мадам Ламоль утрауга җавап нуры кайтара иде. Анда-санда агач биналар дөрләп яна, көлтә кадәр ялкын, гигант өрдергеч белән өрдергәндәй, әллә кайларга югарыга сикерә иде. Кап-кара, дулкынлы океанга шәфәкъ яктысы төшә иде. "Аризона"ның дулкын өстенә калкып чыгуы булды — утраудан яхтаның силуэтын күреп алдылар: ап-ак энә яхта тирәсендә биеп йөри башлады, өстән аска зигзаглар ясады, бер алгарак, бер арткарак төшеп, якынайганнан-якыная барды. +Зояга ул көйдергеч йолдыз күзенә бәрәдер төсле тоелды, ул үзе дә аппараты белән ерактагы манараның әнә шул йолдызына кадалырга омтылды. "Аризона"ның винтлары үкереп эшли, койрык өлеше бушап калган, судно дулкын өстеннән аска шуып төшә башлаган иде инде. Нәкъ шул вакыт нур, яхтаны эләктерә язып, югарыга сикерде, турылабрак төшәргә иткәндәй, бераз һавада дерелдәп торды да, бер дә икеләнми-нитми, яхтаның профиленә турылап төшә башлады. Зоя күзен йомды. Яхтадан бу бәрелешне күреп торган һәр кешенең йөрәге тибүдән туктагандыр. +Зоя күзен ачып җибәрсә, аның алдында су стенасы — "Аризона" дулкын өстеннән шуып төшеп киткән упкын стенасы иде. "Исән икәнмен әле", — дигән уй йөгереп узды аның башыннан. Ул кулларын аппараттан алды — куллары хәлсез-дәрмансыз салынып төште. +Дулкын өстенә яңадан менә башлагач кына, ни сәбәпле үлми калуына төшенде: нефть цистерналары шартлаган ахры, утрау белән манараны куе төтен болыты каплап алган иде. "Аризона"га төтен пәрдәсенә ышыкланып качарга җай чыкты. +Дәү һиперболоидны бәреп төшерә алу-алмавын Зоя белми, хәер моңа инде әллә ни исе дә китми иде... Көчхәл белән манарадан төште дә әйберләргә тотына-тотына каютага керде. Креслога авып, балавыз шырпысыннан папирос кабызды. +Янсен каютада чаршау эчендә ята иде. +"Аризона" төньяк-көнбатышка таба юл алды. Җил басыла төшсә дә, океан тынычланып җитмәгән иде әле. Яхта, Гарин белән бәйләнешкә керергә тырышып, көненә әллә ничә рәт шартлы сигнал җибәреп карады — йөзләрчә, меңнәрчә радиоалгычлардан бөтен җир шарына Зояның тавышы яңгырады: "Нишләргә, кая барырга? Без фәләнфәлән киңлектә-озынлыкта. Әмер көтәбез". +Океан пароходлары бу хәбәрне ишеткәннән соң, "Аризона" — "диңгез бүресе" яңадан океанга чыкканны белеп, узефле урыннан тизрәк таю ягын карыйлар иде. +Нефть цистерналарыннан күтәрелгән төтен Алтын атауны тәмам томалады. Давылдан соң су өсте тынычланып, кара төтен аяз күк йөзенә күтәрелде, шуның күләгәсе океан өстенә берничә километрга сузылды. +Утрау җансыз кебек тоела, бары шахта ягында гына гадәттәгечә элеватор соскылары туктаусыз шыгырдауда булды. +Бер заман тынлыкны ярып музыка яңгырады: акрын гына тантаналы марш уйнадылар. Төтен сөреме үтәли якеөч йөз кеше килгәне күренде. Башларын горур күтәргәннәр, йөзләрендә кырыслык, тәвәккәллек чагыла. Алдан атлаучы дүрт кеше кызыл байракка төрелгән ниндидер әйбер күтәреп килә иде. Алар дәү һиперболоидның челтәрле манарасы кукраеп утырган таш кыяга менделәр дә алып килгән озын төргәкне манара төбенә куйдылар. +Иван Гусев мәете иде бу: кичә "Аризона" белән көрәшкәндә һәлак булды егет. Рәшәткәле ныгытмалардан мәче шикелле үрмәләп менде дә, манара эченә кереп, дәү һиперболоидны кабызып җибәрде, олы-олы дулкыннар эченнән "Аризона"ны эзләп тапты. +"Аризона"дан килгән утлы шнур утрауда сикергәләп йөрде — биналарны кырды, агачларны, фонарь баганаларын кисте-кырыкты. +Иван үзалдына: +— Канечкеч, — дип сөйләнә-сөйләнә, аппаратның көпшәсен боргалап йөртте, моңа ул кайчандыр Тарашкиннан укырга-язарга өйрәнгәндәге шикелле үк, телен чыгарып булышты. +"Аризона"ны ул фокуска эләктерде дә, нурны яхтадан бер алгарак, бер арткарак төшерә-төшерә, почмакны киметкәннән-киметә барды. Цистерналардан күтәрелгән төтен генә комачаулык итте. Бервакыт "Аризона"дан сузылган нур күз камаштыргач йолдызга, әверелде дә, шул йолдыз Иванның күзен чакты. Нурдан һәлак булган егет дәү һиперболоидның кожухы өстенә авып төште. +— Тыныч йокла, Ванюша, син геройларча үлдең, — диде Шельга. Ул Иванның мәете янына тезләнде, байракның читен кайтарып, малайны маңгаеннан үпте. +Трубалар уйнап җибәрде, ике-өч йөз кеше "Интернационаллы җырлады. +Озак та үтмәде, кара төтен эченнән ике моторлы куәтле аэроплан килеп чыкты. Ул, күтәрелгәннән-күтәрелә барып, көнбатышка таба юл алды... +— Диктатор әфәнде, сезнең барлык әмерегез дә үтәлде... +Гарин тышкы ишекне ачкыч белән бикләп алды, китап шкафы янына килеп, аның уң ягына кулын сузды. +Секретарь көлемсерәп: +— Диктатор әфәнде, яшерен ишекнең кнопкасы сул якта бит... — диде. +Гарин җәһәт кенә аның ягына сәер итеп карап куйды. Кнопканы басты да, китап шкафы тавышсыз-тынсыз гына читкә шуды — сарайның яшерен бүлмәләренә керә торган тап-тар ишек ачылды. +Гарин секретарьга беренче булып керергә тәкъдим итте: +— Рәхим итәсез, — диде. Секретарь чырайсыз калды. Гарин шымдай нәзакәтлелек белән нур револьверын тегенең маңгаена төбәде. — Секретарь әфәнде, буйсыну мәгъкульрәк булыр, буйсыну... +Капитан каютасының ишеге төбенә кадәр ачып куелган. Койкада Янсен ята. +Яхта көчкә сөйрәлә. Караңгыда аңа дулкын килеп бәрелгәне ишетелә. +Янсенның теләгәне хуш килде: янә океан кочагында, янә мадам Ламоль белән бергә. Үзенең үләсен белеп ята. Баштарак үлем белән тартышып та карады — пуля корсагын үтәли тишеп чыккан — хәзер инде тынып калды. Ачык ишектән йолдызларга, мәңгелек һава китергән йолдызларга карап ятты да ятты. +Менә ул йолдызларны томалап мадам Ламоль күренде, аның янына каютага керде. Аңа таба иелде. Пышылдап кына хәлен сорады. Янсен күз кабакларын кыймылдатып куйды, мадам Ламоль аның ни әйтергә теләгәнен аңлап алды: "Мин бәхетле, син янымда бит..." Сулаганда Янсенның күкрәге кызганыч булып күтәрелгәләп алды, Зоя андый чакны койка янына утырып, кыймылдарга да курыкты. Күрәсең, кайгылы фикерләр йөргәндер башында. +— Дустым, бердәнберем, — диде ул өмете бөтенләй өзелгәч, шыпырт кына. — Җир йөзендә бит мине сез генә ярата идегез. Кадеремне сез генә белә идегез. Сез китәсез... Нинди салкын, нинди салкын... +Янсен җавап бирмәде, күз кабакларын кыймылдатып кына гүя салкын булачагын раслады. Аның борыны очлаеп калды. Ирен кырыйлары белән елмаерга тырышкандай булды. Әле кайчан гына тәнендәге эсседән бит алмалары янып тора иде, хәзер исә балавыз кебек булды да калды. Зоя шактый вакыт аның янында ут йотып әнә шулай утырды, кулын үбеп алды. Янсенның җаны бар иде әле. Авырлык белән генә күзен ачты да иренен кыймылдатты. Зояга: "Рәхмәт", — дип әйткән сыман тоелды. +Шуннан инде Янсенның чырае үзгәрде. Зоя читкә борылды, әкрен генә зәңгәр чаршауны корды. +Секретарь — Кушма Штатлардагы иң-иң итагатьле кеше — паласка ябышкан көе йөзтүбән ята иде: ул тавыштынсыз, эһ дигәнче үлде. Гарин калтыраган иренен чәйнәштергәләп, ашыкмыйча гына нур револьверын кесәсенә салды. Аннары тәбәнәк кенә корыч ишек янына килде. Бакыр дискта үзе генә белгән хәрефләр тезмәсен җыйды — ишек ачылып китте. Ул тәрәзәсез-нисез тимербетон бүлмәгә керде. +Бу диктатор сейфы иде. Әмма биредә алтын яисә төрле кәгазьләр сакланмый, бәлки Гарин өчен тагы да кыйммәтлерәк нәрсә — Европадан алып килеп башта яшерен рәвештә Алтын атауда сакланган, соңгы вакытта менә бу сарайның яшерен бүлмәләренә күчерелгән рус эмигранты барон Корф — зур акча бәрабәренә сатылып, Гаринның игезәге булырга ризалык биргән кеше — саклана иде. +Ул җиләк-җимеш, төрле тәмле-томлы — аңа эчәргә рөхсәт ителми — әйберләр тутырган вазалар өстәленә — алтынлы өстәлгә — аякларын куеп, йомшак күн креслода утыра иде. Идәндә төрле китаплар — җинаятьчеләр турындагы инглиз романнары аунап ята. Эш юктан аптырап, барон Корф үзе утырган креслодан өч метрдагы телевизорның түгәрәк экранына чия төше төкерә иде. +Гаринга таба ялкау гына борылып: +— Килдегезмени? — диде. — Кая олактыгыз шул чаклы?.. Карагыз әле, мине бу базда тагын озак яткырырга уйлыйсызмы? Ант әгәр, монда ятканчы Парижда ачка интегүең артыграк... +Җавап урынына Гарин иңеннән лентасын йолыкты, өстеннән орденнары, регалий-ниләре белән бергә фрагын салды. +— Чишенегез. +Барон Корфка беркадәр кызык тоелды: +— Нишләп чишеним ди әле? +— Китерегез киемнәрегезне. +— Нәрсә булды? +— Паспортыгызны, башка кәгазьләрегезне — һәммәсен... Кайда пәкегез? +Гарин бизәнү өстәле янына утырды. Чигәләрен сабынлап тормый гына, авыртудан йөзен чытып, тиз-тиз сакал-мыегын кырып ташлады. +— Онытканчы әйтим әле, күрше бүлмәдә берәү ята. Исегездә тотыгыз — ул сезнең секретарегыз. Аның юклыгын сизеп алсалар, яшерен йомыш белән җибәрдем дип әйтә аласыз... Төшендегезме? +Барон Корф Гарин ыргыткан чалбарны тотып алды да: +— Нәрсә булды, дип сорыйм ич мин сездән! — дип акырып җибәрде. +— Мин хәзер яшерен юлдан паркка, машинам янына чыгам. Сез секретарегызны каминга яшерәсез дә минем кабинетка кереп утырасыз. Хәзер үк телефоннан Роллингны чакырасыз. Минем диктатураның механизмына төшенеп җиткәнсездер бит? Мин, минем беренче ярдәмчем — яшерен полиция начальнигы, икенче ярдәмчем — пропаганда бүлеге начальнигы, өченче ярдәмчем — провокация бүлеге начальнигы. Алардан тыш өч йөз кешедән торган яшерен совет, аның башында Роллинг. Әгәр бөтенләй үк идиотка әйләнеп өлгермәгән булсагыз, боларның барысын да күңелегезгә бикләргә тиеш идегез инде... Кара инде, салыгыз дим чалбарыгызны!.. Роллингка телефоннан әйтегез, мин, Пьер Гарин, гаскәр белән полиция башында булам, диегез. Сезгә, җанкисәгем, шактый сугышырга туры киләчәк... +— Карагыз әле, Роллинг мине тавышымнан танып алса, минем сез түгел икәнемне сизенсә?.. +— Һәй! Аларга диктатор гына булсын... Барыбер түгелмени... +— Туктагыз әле, туктагыз, шушы минуттан мин Петр Петрович Гарин булып китәммени инде алайса? +— Уңыш телим. Властьның игелеген күрегез. Инструкцияләр язу өстәлендә... Мин гаип булам... +Гарин бая гына көзгегә күз кыскан шикелле итеп моңа да күз кысты, аннары ишектән чыгып сызды. +Бер ялгызы ябык машинада үзәк урамнарны аркылы кичүе булды, башын бик вакытлы алып качуын Гарин шундук аңлады. Эшче районнарында, бистәләрдә йөз меңләгән халык төркеме гөж килә иде. Анда-санда революцион байраклар да күзгә чалына... Автобусларны түнтәреп, тәрәзәләрдән мебель ташлап, ишекләр, фонарь баганалары, чуен рәшәткәләр өеп урам аркылы ашыкпошык баррикадалар ясыйлар. +Гаринның үткен күзе эшчеләрнең ярыйсы ук яхшы коралланган булуын шәйләп алды... Халык төркемен ераера, йөк машиналары белән пулеметтыр, гранатадыр, мылтыктыр ташыйлар иде... һичшиксез, болар һәммәсе Шельга эше... +Берничә сәгать элегрәк булса, баш күтәрүчеләр өстенә Гарин бер дә ике уйлап тормастан гаскәр җибәрер иде. Ә хәзер менә "Бетсен диктатор! Бетсен өч йөз кешелек совет!" — дип акырганнарын ишетеп машинада элдертүен белә, нервланып педальгә торган саен катырак баса. +Һиперболоид Шельга кулында. Моның шулай булуын баш күтәрүчеләр белеп шаулашалар. Шельга үзен героик симфонияне уйнатучы дирижер кебек тота +Алтын белән сәүдә иткәндә Гарин үзе куйдырткан кычкырып сөйли торган радио тәлинкәләре хәзер аның үзенә каршы эшли: һәммә җирдә баш күтәрүләрен бөтен дөньяга фаш итә. +Гаринны алмаштырган адәм Петр Петрович көткәннән күп тапкырлар кыюрак, тәвәккәлрәк эш итте, хәтта әле уңышка да ирешкәләде. Аның сайлап алынган гаскәрләре баррикадаларны штурмлады. Полиция аэропланнардан газ бомбалары ташлады. Атлы гаскәр тыкрыкларда күренгән бер кешенең башын чапты. Махсус оешкан бригадалар эшче өйләренә кереп, үтереп-кырып йөрделәр. +Шулай булуга да карамастан, баш күтәрүчеләрнең бирешергә исәпләре юк иде. Бүтән шәһәрләрдә, промышленность үзәкләрендә алар турыдан-туры һөҗүмгә күчтеләр. Төш җиткәндә инде баш күтәрүчеләр бөтен илне дер селкетә иде... +Гарин машинасын уналты цилиндры бирә алган бөтен тизлегенә куды. Провинциядәге шәһәр урамнарыннан өермә шикелле үтте, дуңгыздыр, эттер, тавыктыр ише нәрсәләрне таптатып кына узды. Урамда очраган кешеләр күзен ача төшебрәк карарга өлгерми, диктаторның тузанга баткан, чем-кара зур машинасы үкерә-үкерә чаттан борылып күздән дә югала... +Ул бары тик бензин алырга, радиаторына су салырга биш-ун минут туктап торгалады... Төн буе куды. +Иртән әле диктаторны бәреп төшермәгәннәр иде. Башкалада термик бомбалардан факеллар күтәрелгән, урамнарда кырык-илле мең мәет ятып калган иде. Гарин машинасын туктаткан арада радиодан шушы хәбәрне ишеткәч: "Менә сиңа барон!" — дип көлемсерәде... +Икенче көнне сәгать биштә аның машинасына аттылар... +Сәгать җидедә ул ниндидер кечерәк кенә бер шәһәрне үткәндә революцион флаглар күтәргән, җырлар җырлаган кешеләрне күрде... +Икенче төнне дә көнбатышка, Тын океанга таба элдертте ул. Таң атканнан соң, бензин салдырганда, радионың кара бугазыннан Шельганың таныш тавышын ишетте: +— Җиңдек, иптәшләр, җиңдек... Революциянең дәһшәтле коралы — һиперболоид — минем кулда... +Гарин тыңлап та бетермәде, тешен шыгырдатып куйды да ары чапты. Сәгать унда ул шоссе кырыенда беренче плакатны күреп алды — зур фанерга эре-эре хәрефләр белән болай дип язылган иде: +"Иптәшләр... Диктаторны тере килеш кулга төшердек. Әмма диктатор үзе түгел, Гаринның игезәге булып чыкты. Петр Гаринны кулдан ычкындырдык. Ул көнбатышка таба качарга тиеш... Иптәшләр, сизгерлек күрсәтегез, диктатор машинасын тотыгыз... (Машинаның төсе, номеры күрсәтелгән...) Гарин революция судыннан кача алмаска тиеш..." +Көн үзәгенә табарак Гарин үз артыннан мотоцикл куа килүен сизеп алды. Аткан тавышны ишетүен ишетмәде, тик башыннан тугыз-ун сантиметрда гына пыяла чәрдәкләнеп тишелде. Баш чүмече өшеп киткәндәй тоелды. Ул машинасын бар куәтенә куып тау ышыгына керде, агачлыкка таба каерды. Бер сәгатьтән елгаерынтыга килеп чыкты. Мотор сыната башлады, бөтенләй туктады. Гарин атылып чыкты да рульне борды, машинаны кыядан төшереп җибәрде, үзе, аякларын көчкә язып, тау башындагы нарат урманына менә башлады. +Шоссе буйлап өч мотоцикл җилеп үткәнне ул өстән күреп торды. Арттагысы туктады. Бил тиңентен шәрә, әйбәт коралланган кеше мотоциклдан сикереп төште дә түбәнгә, диктаторның машина ватыклары аунап яткан төшкә иелеп карап торды. +Урманга кергәч Петр Петрович өстендә чалбар белән фуфайкадан башка нәрсә калдырмыйча барын салып атты, ботинкасының күнен кискәләде дә якынрак тимер юл станциясенә җәяүләп китеп барды. +Дүртенче көнне генә Лос-Анжелес янындагы диңгез буендагы ялгыз утарга килеп җитте, анда аның дирижабле әзер килеш ангарда тора иде. +Аяз күктә иртәнге таң беленә. Океан өстеннән алсу пар күтәрелә. Гарин дирижабль гондоласы тәрәзәсеннән башын тыгып бинокльдән карый торгач, мең бәла белән тап-тар яхтаны шәйләп алды. Яхта еракта, томан эчендә, көзге шикелле ялтыравык су өстендә хәрәкәтсез утыра иде. +Дирижабль төшә башлады. Кояш нурларында ул җемҗем килә иде. Яхтадагылар аны күреп флаг күтәрделәр. Гондола суга тигәч тә, яхтадан көймә кузгалып китте. Рульдә Зоя үзе утыра иде. Гарин аны таный алмый торды — ябыкса да шулчаклы ябыгыр икән кеше дигәнең. Гарин көймәгә сикерде. Берни булмаган төсле, елмаеп, Зоя белән янәшә утырды, кулын чәбәкләп алды: +— Сине күрүемә шатмын. Уфтанма, бәгырем. Бер дә исең китмәсен, бу юлы барып чыкмаган икән — яңасына тотынырбыз... Нәрсә дип шул тикле борыныңны салындырдың әле?.. +Зоя, аның йөзен күрмәс өчен, чыраен сытып, читкә борылды. +— Әле хәзер генә Янсенны күмдем. Арыдым инде. Хәзер бернигә дә исем китми. +Офык читеннән кояш күренде — зәңгәр сахра өстенә илаһи шар тәгәрәп чыкты да, томан шундук таралды. +Кояштан юл сузылды, аның уртасында май таплары төсле ялтыравык таплар күренде. Шул юлга "Аризона"ның авышыбрак торган өч мачтасыннан, рәшәткәле манараларыннан кара күләгә төште. +Гарин: +— Ванна кереп, ашыйм-эчәм дә йокларга ятам, — диде. +"Аризона" Алтын атауга таба борылды. Гаринның нияте баш күтәрүчеләрнең йөрәгенә китереп сугу — дәү һиперболоид белән шахтаны кулга төшерү иде. +Судноның профилен үзгәртеп, сиздермичә генә утрауга якынлашу нияте белән, мачталарны кисеп ташладылар, һиперболоидларның һәркайсын такта, киндер ише нәрсәләр белән тышладылар. +Гарин үз-үзенә нык ышанып, кыю эш итте, кәефе дә элеккегечә үк күтәренке иде. +Янсен үлгәннән соң яхтада командалыкны. үз өстенә алган капитан ярдәмчесе икенче көнне иртән борчылыпхафаланып каурый болытларны күрсәтте. Ул болытлар океанның көнчыгыш өлешеннән гаҗәеп тиз күтәреләләр дә биш-ун километр биеклегендә бөтен күк йөзен томалап киләләр иде. Шторм килә, давыл куба, тайфун булмагае... +Гаринның үз исәбе үзендә иде, капитанны юньләп тыңламады да: +— Һәй, тапкансыз куркырлык нәрсә. Тизрәк кыймылдагыз... — диде, +Капитан күперчектә торган килеш күкнең томаланып килүен кырыс кыяфәт белән күзәтте. Люкларны ябып бикләргә, палубадагы төшәрдәй нәрсәләрне, көймәләрне ныгытып бәйләргә кушты. +Океан каралганнан-карала барды. Вакыт-вакыт ыжгырып җил ябырылды — диңгезчеләр өстенә хәвеф килүен хәбәр итте. Давыл хәбәрчеләре булган биектәге каурый болытлар урынына түбәннән генә өерелептулганып кара болытлар агылды. Җил торган саен океанны дәһшәтлерәк селкетә, зур-зур дулкыннарны шадраландырып уза иде. +Менә бер заман көнчыгыштан, кап-кара тун шикелле, кургашын эчле болыт йөзеп килә башлады. Җил зәһәррәк исәргә тотынды. Дулкыннар яхтаны иңләп сикерде. Җан өшеткеч соргылт болытларның сыртлары шадраланып кына калмады, хәзер инде җил алардан катламалар йолкып алып, су тузанына әйләндерә, томан белән каплый иде. +Капитан Зоя белән Гаринга: +— Түбән төшегез, — диде. — Ун-унбиш минуттан без тайфун үзәгенә эләгәбез. Моторның көче җитмәячәк. +"Аризона" өстенә унбер баллга җитеп, ярсынып давыл ябырылды. Яхта әле бөтенләй күмелеп кала, әле бер ягыннан икенче ягына авыша — кильга җиткәнче ялтырап төбе күренеп китә, руль белән моторларны бар дип тә белми — түгәрәк ясап бара, ә түгәрәк исә кысылганнанкысылып, диңгезчеләр "тәрәзә" дип йөрткән тайфун үзәгенә томрыла иде. +Тайфунның бөтерелү үзәге булган "тәрәзә" кай чагында диаметры белән дүрт-биш километрга җитә; уникешәр баллы көчле җилләр һәр яклап "тәрәзә"гә табан ургылып киләләр дә, аның тирәсенә якынлашкач, һәммәсе тигезләнәләр. +Чикләвек төшедәй бичара "Аризона" да бөтереләтулгана нәкъ әнә шундый "тәрәзә"гә төшеп бара иде. +Кара болытлар палубага ук тиде. Төн дип уйларлык караңгыланып китте. Яхтаның кабыргалары шытырдый башлады. Кешеләр ни эләкте шуңа тотынып кына йөрделәр. Капитан үзен күперчек култыксаларына бәйләп куярга кушты. +"Аризона"ны тайфун су тавының түбәсенә чөеп торып җибәрде дә аударып төпсез упкынга ташлады. Шул чагында күз камаштырырлык булып кояш балкып китте, бер генә мизгелгә җил дә туктады, эрегән пыяла төсле җемелдәп торган, үтә күренмәле яшькелт дулкын таулары колак тондырып чапылдап бер-берсенә килеп бәрелделәр, диңгез патшасы Нептун шашынып китеп кул чәбәкләргә тотынды диярсең... +Тайфунның да иң хәтәр төше — "тәрәзә" дигән нәрсә шул үзе иде инде, һава агымы әлеге "тәрәзә"дән уктай өскә ургыла, су парларын тугыз-ун километр биеклеккә менгезә дә анда алардан каурыйсыман болытлар — тайфунның тәүге хәбәрчеләрен хасил итә... +"Аризона" өстендәге барлык корылмаларны — бәйләгән көймәләрне, һиперболоидлары-ниләре белән бергә ике рәшәткәле манараның икесен дә, морҗаны, капитаны белән бергә капитан күперчеген сыпырып төшерде. +Өермәле җил-давыл һәм караңгылык эчендәге "тәрәзә" коточкыч дәү дулкыннар бәрелешенә эләккән "Аризона"ны океан буйлап алып китте. +Моторлар янып беткән, руль кубарып алып ташланган иде. +Зоя ыңгыраша-сыкрана: +— Түзәр хәлем калмады, — диде. +Гарин аңа карлыккан тавыш белән: +— Ахыры, бер чиге булырга тиеш ич инде... — дип җавап кайтарды. +Алар икесе дә әле стенага, әле мебельгә бәрелепсугылып тәмам эштән чыкканнар, җәфаланып беткәннәр иде инде. Гаринның маңгае ярылган. Зоя каюта идәнендә, беркетеп куелган койканың аягына чытырдап ябышкан көе ята. Идәндә алар белән бергә чемоданнар, шкафтан чәчелгән китаплар, диван мендәрләре, бөке пояслар, әфлисуннар, савыт-саба ватыклары тәгәрәп йөри иде. +— Гарин, бүтән түзә алмыйм, ташла мине диңгезгә... +Чамасыз нык бәрелүдән Зояның кулы ычкынып китте, ул идән буйлап тәгәрәде. Гарин исә аның аркылы атылып барып ишеккә бәрелде... +Нидер шатырдады, нидер чытырдады, ватылды, сынды. Дөбердәп су ишелде. Кемдер чинап җибәрде. Каюта урталайга ярылды. Куәтле су ташкыны ике кешене эләктереп алды да кайнап торган яшькелт салкын упкынга өстерәде, Гарин күзен ачып җибәрсә — борын очыннан биш-ун сантиметрда гына яртылаш кабырчыгына кергән бәп-бәләкәй диңгез кысласы мыегын кыймылдатып аңа карап тора. Гарин тырыша торгач: "Исән икәнмен", — дигән бер фикергә килде. Әмма аягына торып басарлык түгел иде хәле. Яны белән комда ята иде ул. Уң кулы никтер авырта иде. Гарин чыраен сытып, аякларын бөкләп торып утырды. +Якында гына бөгелеп-сыгылып нәп-нәзек пальма үсеп утыра, җил аның яфракларын җилфердәтә иде... +Гарин торып басты, ава-түнә алга атлады. Кая гына карамасын — кояш нурында коенган яшькелт-зәңгәр дулкыннар йөгерешә, тәбәнәк кенә ярга килеп җитә дә челпәрәмә килә иде. Җилпәзәдәй киң яфракларын җилгә куйган пальмалар күренә. Ком өстендә анда-санда агач кыйпылчыклары, әрҗәләр, ниндидер чүпрәкләр, канатлар аунап ята... Бөтек экипажы-ние белән мәрҗән утравы тирәсендәге ташларга бәрелеп ватылган "Аризона"дан фәкать әнә шулар гына калган иде. +Гарин аксый-туксый утрау буйлап китте. Анда калкурак урыннарда кәрлә куаклар, ямь-яшел үлән үсеп утыра иде. Шунда кулларын як-якка җәеп Зоя чалкан ята иде. Гарин аның янына килеп чүгәләде, ләкин аңа кагылырга батырлыгы җитмәде: үлек салкыныннан курыкты. Әмма Зоя исән иде — менә аның күз кабаклары дерелдәп куйды, көйгән иреннәре ачылды. +Мәрҗән утравында яңгыр суы җыела торган бер күл бар: суы гәрчә бераз әчкелтемрәк булса да, эчәргә яраклы. Сайлыкларда эреленваклы бака кабырчыклары дисеңме, полиплар, креветкалар дисеңме — кешенең кыргый чагында ризык хезмәтен үтәгән һәммә нәрсә дә бар. Тальма яфракларын исә кием итеп файдаланырга, кендезге көйдергеч кояштан капланырга ярый иде. +Ялангач җиргә чыгарып ташланган ике шәрә кешегә яшәрлек рәт бар иде... һәм алар Тын океан сахрасына кереп адашкан әлеге утрауда көн итә башладылар. Якын тирәдән берәр кораб узмасмы, шул күрен, утыртып алып китмәсме дип өметләнерлек тә түгел иде, ичмасам. +Гарин бака кабырчыклары җыеп яисә теге күлдә күлмәк белән балык сөзеп йөри. "Аризона"дан калган әрҗәләрнең берсеннән илле данә китап килеп чыккан иде: Алтын атаудагы сарай һәм күңел ачу павильоннары проектларының гаҗәеп зиннәтле басмасы, шул ук басмага дөнья белән идарә итүче мадам Ламоль сараендагы халыкны әдәпкә өйрәтү уставы һәм законнар да кертелгән иде... +Пальма яфракларыннан көрмәштерелгән шалаш күләгәсендә Зоя көннәр буе үзенең туя белмәс фантазиясе тудырган әлеге китапны актарып утыра. Алтын һәм сафьян тышлы калган кырык тугыз данәсен Гарин җилдән саклану өчен койма рәвешендә файдаланды. +Гарин белән Зоя сөйләшмиләр. Нигә сөйләшергә? Нәрсә сөйләшсеннәр? Гомер буе ялгыз эш майтарганнар иде, менә хәзер чын-чынлап ялгызлыкка ирештеләр инде. +Көннәрне саный-саный саташтылар да санаудан туктадылар. Утрау өстеннән яшенле яңгыр үтте исә — күлгә яңгыр суы тулып кала. Аяз күктән рәхимсез кояш айлар буе кыздыра икән инде — тынчыган су эчми хәлләре юк... +Гарин белән Зоя әле дә булса шул утрауда әкәмтөкәмдер, устрицадыр җыялар булса кирәк. Тамаклары туйгач — Зоя сарайларның гүзәл проектлары китабын актарырга керешәдер, мәрмәр колоннадалар, чәчәкләр арасында гүзәллек өстәп утырган үзенең мәрмәр статуясына сокланып туя алмыйдыр; Гарин исә борыны белән комга кадалып, сүсәреп беткән пиджагын ябынып, гырлый-гырлый йоклап ятадыр: аның да төшенә төрле кызык маҗаралар керәдер... diff --git "a/bylatypov/\320\230\322\227\320\260\321\202 \320\272\320\276\321\200\320\261\320\260\320\275\321\213_tat.txt" "b/bylatypov/\320\230\322\227\320\260\321\202 \320\272\320\276\321\200\320\261\320\260\320\275\321\213_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..4329cda90f5d113f42e26c2b00423d8c617f77fe --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\230\322\227\320\260\321\202 \320\272\320\276\321\200\320\261\320\260\320\275\321\213_tat.txt" @@ -0,0 +1,56 @@ +Атилла Расих +Иҗат Корбаны + +Баш авыртуына чыдый алмыйча, врачның килүен коридорда көтеп утырганда, кемдер бик каты итеп кабыргама төртте. — Сез нәрсә бу кадәр, әллә милициягә озатылуыгызны телисезме?! — дидем мин. +Каршымда, кырык биш-илле яшьләр чамасындагы, кибеп саргайган йөзле кеше басып тора иде. Ул минем сүзләремә әһәмият бирмәде. Тырпайган баш бармагы белән минем бөергә тагы төртеп алды да: +— Сводканы биреп сөйләш! — дип кычкырды.— Телефонограмманы язып бар! Беренче параграфның "а" пункты: биредә ничәнче кабинетта борын тишекләрен тикшерәләр? "Б" пункты: син үзең күптән акылдан яздыңмы? +— Гафу итегез,— дидем мин,— хәзергә акылыма зәгыйфьлек килгәне юк. Бары бераз суык тигән... +— Яхшы. Ашыгыч рәвештә тикшерергә, чараларын күрергә, инстанция буенча доклад ясарга! Кем кабул итте телефонограмманы? Кем дип белик? Фамилияңне әйт!! +Мин, аптырап, кешенең күзләренә карадым. Ләкин бу күзләр миңа шундый зәһәрле итеп текәлгәннәр иде — мин куркуымнан ашыгып фамилиямне әйттем. +— Яхшы,— диде кеше, бик эшлекле кыяфәт белән.— Күчик карарның постановляющий бүлегенә. Языгыз! Параграф 82, пункт "а", подпункт бер. Яздыгызмы? Языгыз, дим мин сезгә!! +Минем куркуым артканнан арта барды. Дөресен әйтим: бу минутта мин баш авыртуын да сизми башладым. Ахыр чиктә батырчылык итеп шулай да сорадым: +— Сез нәрсә, иптәш, шаярып кына шулай кыланасызмы йә булмаса... чынлап акылыгыздан яздыгызмы? +Ниндидер карар иҗат итә башлаган җиреннән ул кинәт тукталып калды. +— Ничек әйттегез? Акылдан яздым, дисезме? Белешмә, белешмә, язма формада белешмә кирәк! +— Мин әйтәм, әллә тегеләй-болай... +— Ничек әйттегез? Белешмәгезне язма формада бирегез. Язма формада. Кулы куелган, пичәте басылган булсын. Шул вакытта гына ашыгыч рәвештә тикшерергә, чараларын күрергә, инстанция буенча доклад ясарга булыр. Ул кулындагы портфелен болгый-болгый, арлы-бирле йөренеп, су буе озынлыктагы ниндидер карарны күңелдән укый башлады. +Минем өчен бу кешенең акылыннан язган булуы ачык иде иңде. Үземнең барлык вак-төяк чирләремне онытып, урынымнан тордым. +— Иптәш, әйдәгез, мин сезне үзегезгә кирәкле клиникага озатып куйыйм. Авыру каршылык күрсәтмәде. Без берничә минуттан соң урам буйлап аның белән култыклашкан хәлдә бара идек инде. Юлда аның үз акылына килгән чаклары да булгалады. Ул шундый минутларда миңа үзенең исемфамилиясен әйтте. Икенче тапкыр акылына килгәндә, ул үзенең кайда эшләвен әйтте. Ләкин мондый минутлар озакка сузылмый иде. Шуңа күрә миңа юл буенча күбрәк баш чатнаткыч отношениеләр, инструкцияләр, циркулярлар, сводкалар, карарлар гына тынлап барырга туры килде. Мин барына да риза идем инде, мәгънәсез карарына да, тозсыз циркулярына да, — нишлисең, кеше шулар аркасында җенләнгәч,— бары ул, мескен, психиатрия клиникасына барып, рәтле врач кулына гына эләксен! +Тик, кызганычка каршы, мин теләгемә ирешә алмадым. Ярты юлда, без бер зур йорт янына җиткәч, кеше мине туктатты. +— Хәзергә язма формада отношение дә, инструкция дә бирә алмыйм, — диде ул,— колагыңны тырпайтып тыңла: а) минем квартира шунда, б) әйдә, безгә керәбез, в) туйганчы отношениеләр укып утырырбыз, г) укып кына туймасак, ялап та карарбыз, д) йә булмаса, озак чәйнәгәннән соң, отношениене йотарга да була, е) бик файдалы нәрсә, ж) бер килограмм отношение; 1) ике йөз күкәйне, 2) өч түшкә казны, 3) бер центнер бәрәңгене алыштыра ала. Мин каршы бер сүз әйтергә дә өлгермәдем, кеше мине җилтерәтеп парадный ишегеннән алып кереп китте. Чыннан да, бу аның квартирасы иде. Безне косметиканың соңгы сүзе буенча бизәнгән бер ханым каршы алды. Аның нәни мөгезләрдәй өскә күтәрелеп торган чем-кара керфекләре очкан кошның канатларыдай җилпенеп куйдылар. Кылдан нечкә кашлары өскә күтәрелеп китте, ул, үтә кызыл авызын уймакландырып, сул кулын күкрәгенә куйды, һәм без аның йөзек кашлары белән бизәлгән ап-ак озын бармакларын, шомартылган, буялган һәм тагы әллә ниләр кыландырылган тырнакларын күрдек. Япон прическасы, ə колакларында — ат өркерлек эре алкалар. Ул, үзенең җиңелчә куркыну тойгысын шулай кичергәннән соң, картын күреп алды булса кирәк, чөнки аның йөзенә кинәт әйтеп бетергесез тирән хәсрәт билгеләре чыкты. Авыру, бер адым эчкә таба атлап, хатынына текәлде. +— Кайттык! Үтенәм: а) чәй кайнат, б) кунакны сыйла! Без барыбыз да бергә эчке бүлмәгә уздык. Мин кыскача вакыйганы сөйләп бирдем. Акылыннан язган ни өчендер, эчке бүлмәгә керү белән, сүзсез калды. Ул өстендәге киемен өстәлгә атып бәрде һәм, портфелен баш астына салып, сузылып диванга ятты. Без аңа яңадан борылганда, имән бармагын борынына тидергән хәлдә бер ноктага текәлеп, тирән уйга чумган иде ул. +— Утырыгыз,— диде ханым, акрын тавыш белән. +— Ирегезгә ни булды? — дидем мин, пышылдап.— Әле генә хәйран матур сөйләшеп килә иде. +— Ул өйгә кайтып кердеме, шулай иҗат газабы кичерә. +— Нинди иҗат газабы? +— Сез аның иҗаты турында берни дә белмисезмени әле? +— Кызганычка каршы, белмим. +— Ах, сез аның сотруднигы түгелмени? +— Юк, мин сотрудник түгел. Мин күбрәк хикәяләр белән кызыксынучы кеше инде. Хикәяләр язгалыйм... +— Шулаймыни! — диде ханым, ни өчендер тирән шатлык белән. Ул минем яныма ук килде дә керфекләрен тагы кош канатларыдай җилпеп куйды. +— Ох! Сез обязательно аның турында язарга тиеш. Ул бөек иҗат корбаны булды. Ул үзен һич аямады, героик эш башкарып, һәлак булды. Языгыз, обязательно языгыз,— диде ханым, үтенү һәм тагы әллә нәрсә белән тулы күзләрен мина төбәп. +— Гафу итегез,— дидем мин, аның хикмәтле карашыннан күзләремне яшереп һәм комачтай кызарынып,— мин нәрсә турында язарга икәнен белмим бит әле. +— Әйдәгез, хәзер барын да аңларсыз,— диде ул һәм мине ияртеп икенче бүлмәгә алып керде. +Без кергән бүлмәдәге өстәл өстендә ниндидер бер машина тора иде. Мин аны башта язу машинасы дип уйладым. Ләкин якынрак килгәч, аның башка төр машина икәнлеге беленде. +— Менә күрәсезме,— диде ханым,— бу "урынбасар". +— Ничек "урынбасар"? +— Шулай. Бу машинага минем картымның эш принцибы салынган. Картым бу эш өстендә гомеренең иң матур елларын уздырды. Ләкин учреждениедәге эше һәм өйдәге иҗат хезмәте аны ахырда аяктан ектылар. +— Әйе. Аяныч хәл,—дидем мин.—Нинди машина соң бу шулкадәр кеше башына җитәрлек? +— Бу — соңгы модель. Бу машина мастерскойда ясалып беткән көнне картым акылын җуйды. +— Соң, нишли ул машина? +— Җавап бирә. Җаваплы работник "урынбасары" бит. +— Димәк, уйлый ала, сөйләшә белә? +— Юк, сөйләшә белми. Сөйләшү минем картымның принцибына туры килми. Аның өчен язылган кәгазь генә әһәмиятле нәрсә. Менә сез кызыксынсагыз, нинди булса да сорау язып, шул язуны менә шушы тишеккә тыгыгыз, шунда ук икенче тишектән язма формада җавап чыгар. +Мин күп уйланып тормадым. "Хикәяләр аз чыга, нишләргә икән?"— дип сорадым. Машина шалт-шолт итте дә шунда ук җавап бирде: "Ашыгыч рәвештә тикшерергә, чараларын күрергә, инстанция буенча доклад ясарга!" Мин бер колхозның члены булган булып: "Безнең колхозның рәисе бик юньсез нәрсә — эчә, шуны юлга бастыруда ярдәмегез тимәс микән?" — дип сорадым. Җавап тагы "Ашыгыч рәвештә тикшерергә, чараларын күрергә, инстанция буенча доклад ясарга!" булып чыкты. Мин уйга калдым. Бу машинаны алдарлык берәр язу кирәк иде. Мин болай дип яздым: "Теге мәсьәлә тикшерелде, рәис урыныннан алынды, хәзер колхозның эше көйләнеп килә". +Мин язуны тишеккә тыктым да түземсезлек белән җавап көтә башладым. Ләкин машина, авызына су капкан кешедәй, тавышсыз-тынсыз иде. +—- Ни булды моңа? — дидем мин. +— Бәлки, сез сорау билгесе куймагансыздыр? +— Әйе, бу юлы сорау түгел иде шул. +— Һаман аңлашылмый икән әле сезгә,— диде ханым, елмаеп,— бу бит җаваплы работник. +— Булса ни? +— Димәк, ул җавап бирергә тиеш. Ə сораусыз нинди җавап була ул. Мин ханымның киңәше буенча теге язуга өстәмә керттем. "Теге мәсьәлә тикшерелде, рәис урыныннан алынды, хәзер колхозның эше көйләнеп килә. Ләкин авырлыклар бар әле, сез терлек абзарлары төзүдә ярдәм күрсәтә алмассызмы икән?" Шунда ук шалт итеп җавап килеп чыкты: "Ашыгыч рәвештә тикшерергә, чараларны күрергә, инстанция буенча доклад ясарга!" +— Аңлашылды,—- дидем мин, тирән көрсенеп,— машинаның сере миңа хәзер ачык. +Ханым авыру картын клиникага үзе илтергә булып калды. Мине озата чыкканда озын керфекләрен җилпеп, ул болай диде: +— Минем үтенечемне онытмассыз, бу турыда язарсыз, дип ышанам. Шулаймы, вәгъдәме? +— Әлбәттә, вәгъдә,— дидем мин, һәм менә сез шаһит: мин вәгъдәмне үтәдем. +Сүз ахырында бары бер искәрмә ясарга тиеш мин: бер министрлыкның бер идарәсе начальнигы булган бу авыруның фамилиясен аңлы рәвештә фаш итмәдем. Билгеле, язылганнар уйдырма йә фантазия җимеше булса, мин ул кешегә бик лаеклы фамилия табарга тырышыр идем. Ләкин бу вакыйга уйдырма түгел, чын, булган вакыйга. Әлбәттә, ул типик вакыйга да түгел. Үзегез беләсез, безнең министрлыклардагы җитәкчеләр — ал да гөл кешеләр. Мондый акылдан язу дәрәҗәсенә җиткән кәгазь волокитачылары түгел. Ләкин, кызганычка каршы, сирәк очрый торган хәлләр дә бар бит әле бездә, җен алгыры! Ишетүемчә, хәзер авыру үзе клиникада ята икән. Кем белә, бәлки, әле ул савыгып чыгар, адәм рәтле эшли башлар. Нигә кешене җайсыз хәлгә куярга!.. \ No newline at end of file diff --git "a/bylatypov/\320\232\320\260\320\264\321\213\320\271\321\200 \320\221\320\270\320\272\320\274\321\203\321\200\320\267\320\270\320\275\320\275\321\213\322\243 \322\227\320\270\320\275\320\260\321\217\321\202\320\265_tat.txt" "b/bylatypov/\320\232\320\260\320\264\321\213\320\271\321\200 \320\221\320\270\320\272\320\274\321\203\321\200\320\267\320\270\320\275\320\275\321\213\322\243 \322\227\320\270\320\275\320\260\321\217\321\202\320\265_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..884ec1054ebd28c03323e7adb56bda7e4f762912 --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\232\320\260\320\264\321\213\320\271\321\200 \320\221\320\270\320\272\320\274\321\203\321\200\320\267\320\270\320\275\320\275\321\213\322\243 \322\227\320\270\320\275\320\260\321\217\321\202\320\265_tat.txt" @@ -0,0 +1,88 @@ +Абдулла Алиш +Кадыйр Бикмурзинның җинаяте + +Завод гудогы +Язгы көннәрнең һавасы сулышны иркенәйтә. Кыш буе сагынылган ул кояшны тереклек дөньясы елмаеп каршылый. Кояш та, шуны сизгән сыман, үзенең якты нурларын, чәчү тубалыннан ыргытылган гәрәбә орлыклар кебек, җир өстенә сибә. +Агачларның ботаклары бөреләнә башлыйлар. Шул бөреләрдән шомырт чәчәгедәй хуш ис бөркелә. Шундый матур язгы көннәрдә яшәгән саен яшисе, алдагы киләчәк матур язларны күрәсе килә. Чөнки бу язгы матур көннәрдә барлык тереклек дөньясында хәрәкәт башлана. +Шундый язгы көннәрнең берсендә язу машиналары әзерли торган заводның гудогы, сузып-сузып кычкыртып, смена беткәнлекне белдерде. Заводның кызыл кирпеч стеналары капкасыннан эш киеме, блузалар, кепкалар, шәлләр, бүрекләр кигән эшчеләр чыга башлады. +Ишек төбендә торучы яшел күлмәкле, сары мыеклы сакчы бүген көндәгегә караганда да ачулы күренде. Завод бусагасын атлаган һәрбер кешене үзенең үткен карашы аша үткәрде. Ьәрбер эшченең, һәрбер өйрәнчекнең күзләренә үзенең соргылт күзләренең нурын кире кайтармас кебек итеп кадады. +Завод ишеге янындагы контроль будкасы аша чыгучы эшчеләр төркемендәге бер малайны бүген бигрәк тә нык тентеделәр. Сары мыеклы сакчы малайның барлык кесәләрен капшап чыкты. Малай инде китәм дип кенә атлаган иде, ул аны тагын туктатты: +— Йә әле, яшь егет, итекләреңне салып җибәр әле. Малай: +— Алар аякны бик кысалар, нәрсәгә газаплыйсыз, барыбер бернәрсә дә юк, — дип, күн итекләрен салмаска да уйлаган иде, ләкин сакчы каты торды: +— Безне хөкүмәт милкен сакларга куйганнар икән, без синең аягың авырту белән хисаплашмыйбыз. Синең итекне салдырмасак, бәлки, хөкүмәтнең җилкәсе авыртыр! — диде. +Әле күптән түгел генә заводка эшкә кергән Садыйк абыйга бу җитә калды. Ул, сакчыга таба борылып: +— Хөкүмәт түзәр әле, аның җилкәсе калын, баланы юкка газаплыйсыз, — дип куйды. +Башка эшчеләр шунда ук аңа каршы төштеләр: +— Юк, энекәш, шалишь! Хөкүмәт кем соң ул?! Ул бит менә без барыбыз да. +Малай никадәр генә зарланмасын, сызланмасын, карышып барыбер эш чыгара алмады. Ул кызарган йөз белән ояла-ояла итеген салды. Киндер чолгаулар арасыннан, тык-тык тавыш чыгарып, цемент идәнгә корыч метчиклар, пружиналар коелдылар. Ал арны сакчы җыя барды. Аннан соң яшел козыреклы кепкасы астыннан малайга таба күтәрелеп карады да: +— Балтырыңа ул кадәр метчиклар, пружиналар төягәч, аягың авыртыр да шул, — дип куйды. +Кайсысыдыр ямьсез итеп сүгенеп алды, кемдер шаркылдап көлде. Кемдер яшь кенә малайны бу эше өчен кызганды: "Эх!" — дип авыр сулады. Ләкин малай ал арның берсен дә аермачык ишетә алмады. Ул, багана булып каткан хәлдә, берни белмичә, сары мыеклы сакчы каршында басып тора иде. +Аның тормыш юлы +Кадыйр ФЗӨдә матур гына укып килә иде. Үсеп зур булырга, зур кеше булып, халык бәхете өчен үзенең бөтен көчен бирергә — ул менә шундый теләкләр белән янды. Менә тизрәк-тизрәк зур үсәсе иде дә авырлыкларны, шатлыкларны татыйсы иде. Күңел, чаптар ат кебек, алга ашкынды. +Ул туган елны, сыйнфый көрәш бугазга-бугаз, үңәчкә-үңәч килеп тартышкан елны, кан елгалары яңгыр сулары белән бергә акты. Ул туган елны ил өстендә ирек кояшы балкыды. Ул елны елап-сыкрап төннәр уздыручы аналар, ач-ялангач балалар белән җир өсте капланган иде. Завод-фабрикалар бертуктамый үкергән пушкаларның снарядларыннан пыр тузып җимерелеп беттеләр. Ул елны корыч ленталар кебек сузылган юллар буенча паровозлар да йөгермәделәр, завод-фабрикаларның морҗалары төтен чыгармадылар. Кырларның күп өлешенә сабан кермәде ул елны. +Менә шундый елларны Сафия апаның баласы туды. +Сафия апа ябык йөзле, эшли-эшли бөкрәеп беткән бер авыл хатыны иде. Сызганып байга урак урыр чакта, баланың вакытсыз тууы аңа бик ошап бетмәде. Кендек әбие дә, тиргәнә-тиргәнә: "Яман сыер ярда бозаулый", — дип, Сафияләргә килде. Мулла да, җимерелеп бара торган өйгә теләр-теләмәс кенә килеп, балага Габделкадыйр исемен биреп китте. Вәдига карчык Сафия апаның актык тавыгын кунакчасыннан тотып алды да мулланың суынып җитмәгән эзләре буенча садакага илтергә кушты. +Баланың тууын атасы гына күрә алмады. Герман сугышыннан яраланып кайткан атаны аклар отряды тагын сугыш кырына алып китте. "Бәрәңге арчырга булса да ярарсың әле", — дип, аны ярлылардан оешкан Кызыл Армиягә каршы сугышырга куштылар. Ул, башын түбән игән килеш, бик төшенке, бик моңлы күңел белән авылны калдырды. Ул вакытта Сафия апа, үзенең авырлы булуына карамастан, кыр капкасына кадәр хәле бетеп егылып калганчы елыйелый аны озата барды. Атаның бер-ике хаты килде дә, аннан ул бөтенләйгә каядыр югалды. +Ана: "Син генә кирәк идең", — дигән шикелле, бала йөзенә карап, аны ертык чүпрәк-чапракларга төрә-төрә бик күп уйланды. Өйдә бер умачлык дип елап сорасаң да он заты юк. Йорт тирәсе читәннәре күптән ягылып беттеләр. Бер аш кайнатырлык, менә шушы сабыйны юарга су җылытырлык та утын юк. +Ə шул авылда ук яхшы яшәүче кешеләр бар. Ал арның гаиләләрендә тигезлек, өс-башлары бөтен, тамаклары тук, алар рәхәт яшиләр... Ана, баласын күкрәгенә кыса-кыса, бертуктаусыз күз яшьләре коя. "Төкерәм мин ул бирәннәрнең яшәүләренә, бар да күз яше, бар да кеше хакы. Алла тотар әле үзләрен", — ди ул. +Кадыйр үзе болай яңгырлы елда да туган иде. Ләкин картлар аның кечкенә буйлылыгыннан: "Кадыйр, син туган елны яңгыр булмаган, ахры", — дип көлделәр. Кайсылары: "Бүректә үстеңме әллә?" — дип сорау да биргәләделәр. +Ләкин алар Кадыйр үскән шартларны, аның күргән җәфаларын берсе дә искә алмадылар. Ə бала күпне күрде. Революциянең кабынган вакытында туган бала тормыш өермәләре, көнкүреш газаплары аркылы менә бүгенге көнгә килеп җитте. Яхшылап тиресләнгән дымлы җиргә төшкән таза орлык кебек, бүгенге иркен шартларны татый алды. Соңгы таяныч — анасы да ачлыктан үлгәч, ул җылы ана кочагыннан урамга ташланды. Таш урамнар буенда тәрбиясез бала булып йөрде. Аннан балалар йортына эләкте. Иң соңыннан гына бу язу машиналары ясый торган заводка өйрәнчек булып эшкә керде. Ə бүген исә ул метчик, пружиналар урлап тотылды. +Әйтергәме, әйтмәскәме? +Кадыйрны ябылган җиреннән икенче көнне үк чыгарып җибәрделәр. "Ярый, егет, иптәшләр судына кадәр чыгып тор", — диделәр аңа. +Димәк, әле иптәшләр суды булачак. Нинди куркыныч эш. Элек яхшы малай булып танылган Кадыйр иптәшләре алдына карак булып басачак. +Менә зал. Шыгрым тулы халык. Монда кечкенә Кадыйр Бикмурзинга суд бара. Менә алгы сафта ук Кадыйрның иптәшләре утыралар. Беренче рәттә үк бергә балалар йортында йөргән Васька утыра. Күрәсезме, ул үзенең ачулы күзләре белән ничек итеп Кадыйрга карый... +"Социалистик милеккә кул сузучы кечкенә карак Бикмурзинга..." Гаепләү акты шулай башланыр инде... +Кадыйр, урам буйлап кайта-кайта, əнə шул авыр уйларны уйлый. Аның йөрәгендә шундый бер үкенү көче кузгалган. Ул аны сүзләр белән әйтеп бирә алмас кебек сизә: "Барыбер инде аңа иптәшләре элеккегечә ышаначак түгелләр. Барысы да аны чит итеп күрәчәкләр. Чөнки ул карак. Чөнки ул кеп-кечкенә башы белән эшче мәнфәгатен саткан кеше. Чөнки ул үз милкен үзе урлаучы, иң соңгы кабахәт кеше! Ничек иптәшләр йөзенә күренергә? " +Көн инде кичкә авышкан иде. Баганаларда электр лампалары кабынды. Урам чатындагы репродуктордан моңлы җыр тавышы ишетелде. Кадыйрның йөрәге әрнегәннән-әрни барды. +Кадыйр чатта трамвай көтүче халык төркеменә якынлашты. Алар бер-бер артлы тезелеп киткәннәр, һавада сузылган чыбык өзелгән. Кадыйрның кызарган йөзен яктыртып, караңгылык эченнән менә шул кешеләр күзенә үзен күрсәтеп янган утларга, җырлаучы радиога, трамвай көтеп торган халыкка ачуы килде. Алар барысы да бергәләшеп Кадыйрдан көләләр кебек тоелды. +Менә, трамвайлар кузгалып киткәч, шу ларның берсе астына ташланса, Кадыйр барысыннан да котылам дип уйлады. Аяклар әкренәкрен шул якка таба атлый башлаганнар иде, ләкин ул кинәт туктады: +— Мин гаеплеме соң?.. +Ул үзен бу эшкә котыртучы Садыйк турында уйлап алды. +— Әйтергәме, әллә әйтмәскәме? +Садыйк абый кем соң ул? +Завод гөрли. +Станоклар хәрәкәттә. Фрезер станоклары үзләренең үткен тешләре белән тимерләрне кырып, кирәкле хәлгә китерәләр. Сверлильный станоклар бертуктамыйча әйләнәләр. Шул барлык станокларның берьюлы әйләнүләреннән завод эчендә бер тавыш туа. Бу — хезмәт музыкасы. Ул тәрәзәләр аша урамга сибелә. Эшчеләр бары да башларын күтәрмичә эшлиләр. +Кинәт нидер шартлады. Садыйк сакал баскан йөзен шартлаган якка таба борды: +— Ни булды? +— Берни юк, метчик кына сынды. +— Карап эшләргә кирәк, егетләр... +— Садыйк абый, яңа метчиклар бармы? +— Әй, юк шул, акыллым, ясаганнар әлегә беткән, шунда ничек булса да рәтләп тор инде... +— Урлап бетерәләр дә, аннан коры кул белән эшлә! — дип куйды берсе. +— Тиздән, егетләр, метчикларны ясап өлгертәләр инде, заказ биргәннәр икән. Аңа бит особый корыч кирәк, без аны үзебез дә әүмәкләр идек шунда... +Садыйк өйрәнчекләрне шулай юатты. +Садыйк абый кул астында берничә өйрәнчек эшли. +Ул үзе бишенче разрядлы слесарь. Моннан элек кайдадыр пароходлар ясый торган заводта эшләгән, ди. Ләкин аннан нигәдер күчеп менә монда килгән. Мастер ничә айлар инде Садыйк абый хакында мыгырдап йөри: "Үзе бишенче разрядлы, ə гади детальләрне дә эшли алмый, адәм имгәге!" — ди. Әллә Садыйк абый картаеп эшли алмый инде, алай дисәң, әле ул бик карт та түгел. Булса, бер утызлар тирәсендә булыр. Шулай да дөньяны күргән кеше инде. Аның аяк басмаган җире калмаган: ул Кырымда булган, Кавказда торган, Баку аша узган, Архангельск ягында урман эшендә йөргән, ачлык елны Ташкентта үткәргән. Советлар илен буйлаган да, аркылыла-ган да кеше инде ул безнең Садыйк абый... +Кайвакыт шулай сүз ара сүз чыга. Төшке аш вакытында, тәмәке тарта-тарта, үзенең башыннан ниләр үткәнен яшьләргә сөйләргә тотына ул: +— Сез яшь әле, борын астыгыз кипмәгән әле сезнең,— ди. — Менә сез бу дөньяга чыгып карагыз. Болай гына тормышны белеп булмый, булмый ул, җанкисәкләрем... +Карчыга борынлы, яңак сөякләре калкулы йөзле, кырма сакаллы Садыйк шулай күп сөйләнә иде. +Секретарь янында +Кадыйр элеккечә үк үз эшен эшли бирде. +Иптәшләренең аңа булган карашлары да үзгәрмәгән кебек тоелды. Ләкин күңелдәге җәрәхәт һаман әрнеде. Аның күңеле һаманһаман сыкранды: "Тиздәнме инде иптәшләр суды булачак?" Аның булуын Кадыйр зарыгып көтте. Ул төшләрендә дә шул ук суд белән җәфаланып бетте. Иптәшләр судына үзенең йөрәгендәге барлык нәрсәләрен ачып салырга була, ə менә болай һаман сер саклап йөрергә теләмәде. Ул берничә мәртәбә заводның партия җитәкчесенә барып бу турыда әйтергә дә уйлады. Ләкин нигәдер курыкты. Ничә тапкырлар бусага төбеннән кире борылды. +Беркөнне, эшчеләр төшке ашка туктагач, комсомол ячейкасы секретаре Кадыйрны үз бүлмәсенә чакырып алды, аңа үзе утыра торган урындыкны бирде. Ə Кадыйр секретарьдан тиргәү җөмләләрен көтеп торды: "Менә хәзер һич күзне дә ачырмас, сөйләргә дә ирек бирмәс. Әх, тиргәр, әх, тиргәр!" — дип уйлады ул. Ләкин секретарь Кадыйр көткәнчә усал булып чыкмады. Ул сүзне метчиклар, пружиналар тирәсенә бик сак китерде: +— Йә, нихәлләр бар, эшләп буламы? — Секретарьның беренче сүзләре шул булды. +Кадыйр батырлана төште һәм кинәт: +— Фатыйх абый! — дип куйды. Секретарь, бер дә исе китмәгәндәй: +— Сөйлә, туган! — дип, Кадыйрның сөйләвен көтте. +— Мин сезне яратам, Фатыйх абый. Мин сезнең миннән нәрсә сөйләтергә уйлаганыгызны да беләм. Әйе, беләм. Сез метчиклар турында сорарга телисез... +— Әйе, мин бу тарихны ишеткән идем инде. Ләкин аның дөреслеген тикшерәсем килә. Хәер, ул кадәр кызыксынмыйм да. +Ләкин Кадыйр туктамады: +— Юк, сез кызыксынасыз. Мин аны сезгә тулысы белән ачып бирергә тиешмен... Мин шул вакыйга булганнан бирле бөтенләй ярты кеше. Аңлыйсызмы, Фатыйх абый, ярты кеше мин!.. Минем көчем дә юк, шатлыгым да... — Ул бераз туктап тын алды. — Беләсезме, ул көннән алып мин күп уйлар уйладым. Үзем белми торган никадәр яңа әйберләрнең серенә төшендем. Ләкин хәзергә кадәр минем сездән яшергән бер генә нәрсәм бар иде. Мин сезгә бүген барысын да әйтәм. Моны әйтергә минем йөрәгем куша, мин эшче сыйныфына хыянәтче булып кала алмыйм... +Секретарь, үзенең кызыксынганын белгертеп, якын ук килеп тыңларга кереште. +— Мине бу эшкә Садыйк абый котыртты. Урларга миңа ул кушты, ирексезләп кушты, — диде Кадыйр. +— Садыйк?! — дип гаҗәпләнеп кабат сорады секретарь. +— Әйе, ул кушты! — диде Кадыйр ышаныч белән һәм, түзә алмыйча, кычкырып елап җибәрде. +...Кадыйрның секретарь бүлмәсеннән елап шешенгән күзләре белән чыгуын күрүчеләр: "Малайны шәп пешергәннәр булырга кирәк", — дип уйладылар. +Шул көннән башлап Кадыйр ачыла барды. Әз-мәз көлгәли дә башлады, кайгыру, уңайсызлану хисләре баскан яшь егетнең күңелендә кояш чыккан кебек булды. +Завод һаман гөрләде. +* * * +Мине язу машиналары эшли торган заводның Вахи-тов исемендәге пионерлар отрядына вожатый итеп күчерделәр. Мин бу эшкә шатланып риза булдым. Берничә атналар эшләгәч, кайбер пионерларны фамилияләре белән белә бантладым. Безнең отрядта иң олы пионер булып Кадыйр Бикмурзин санала иде. Мин карап торам да... тырыш кына кебек тә күренә. Ләкин бер генә нәрсә мине гаҗәпләндерде: аны нигәдер һаман комсомолга алмыйлар иде. Мин беркөнне, җаен китереп, Бикмурзиннан бу хакта сораштым: +— Кадыйр, сиңа ничә яшь? +—- Мин, абый, 17 нче елны туганмын, Октябрь революциясе белән яшьтәш, — дип җавап кайтарды ул. +— Ə нигә соң сине һаман комсомолга алмыйлар? Ул, оялыбрак: +— Белмим, нигәдер алмыйлар, — дип куйды. +Мин бик ныклап сораша башлагач, әлеге югарыда язылган метчик-пружиналар вакыйгасын сөйләп китте. Мин бу материал белән бик кызыксындым: "Хикәя итеп язарга бик әйбәт нәрсә икән", — дип уйладым да ул вакыйганы Кадыйрдан баштанаяк сөйләтеп чыктым. +— Ə синең Садыйк абый дигәнең заводта әле дә эшлиме? — дип сорадым мин, чөнки Садыйкның соңгы көннәре минем хикәяне укучылар өчен бик кирәк иде. +Ул башта көлеп җибәрде, аннан гына: +— Аның кулга алынганына хәзер биш: ай була бугай инде, — дип куйды. Аннан кызып: — Ул бер эт, кулак булган икән. Раскулачивать ителгәч, Ташкент ягына киткән. Анда ниндидер бер кышлак рәисенә акча төртеп язулар ясаткан булган. Болар барысы да суд вакытында ачылдылар. +Хикәям язылып беткәч, мин аны Кадыйрга укып чыктым. Хикәя Кадыйрга, әллә үз тормышы язылган булганга инде, бик ошады. Ул, үзенең кечкенә буе белән чүмәшеп, дикъкать белән хикәяне тыңлап утырды. Хикәянең азагына җиткәч, аның күзләренә яшьләр килде... \ No newline at end of file diff --git "a/bylatypov/\320\232\320\260\320\267 \320\261\320\265\320\273\323\231\320\275 \320\260\320\272\320\272\320\276\321\210_tat.txt" "b/bylatypov/\320\232\320\260\320\267 \320\261\320\265\320\273\323\231\320\275 \320\260\320\272\320\272\320\276\321\210_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..29e17f199d03ea2986d7025e8a438d4dc74ce16f --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\232\320\260\320\267 \320\261\320\265\320\273\323\231\320\275 \320\260\320\272\320\272\320\276\321\210_tat.txt" @@ -0,0 +1,23 @@ +Абдулла Алиш +Каз белән аккош + +Очы-кырые күренмәгән болын уртасында зур бер күл булган. Тирәләре аның яшел кыяклар, шаулап торган камышлар белән капланган икән. +Бу күл буена кеше аягы бер дә басмаган, ул тирәләрдә аучыларның мылтыклары да шартламаган. +Шул тыныч күлдә аккош белән каз яшәгәннәр. Балык ашаганнар, су эчкәннәр, йомырка салганнар, бала чыгарганнар. +Җәйнең матур бер көнендә бу ике күрше узләренең балалары турында сөйләшкәннәр. Киек каз әйткән: +- Улым ашны аз ашый, суны гына күп эчә! - дигән. Аккош әйткән: +- Минем балам бик яхшы ашый, зур үсә,- дигән. Каз үзенең бәбкәсен төрлечә сыйлап карый икән: тәмле-тәмле балык-лар, яшел бакалар, татлы кыслалар тотып китерә икән. Баласы, үзе зур булса да, кулына кашык тотып ашамаган, әнисенең ашатуын көткән. Ашау аңа бик зур эш булган. Ашаргаэчәргә тотынса, ул темам йөдәп беткән. Ə дуга муен-аккош баласы кыстатып та тормый, кашыкны үзе тотып, азыкны кат-кат чәйнәп, тәмле итеп ашый икән. Вакытында йоклый, вакытында һавага чыга, уйный, шуңа күрә алма кебек кызарып, матур булып үсә икән. +Көннәрдән беркөнне киек каз белән аккошның балалары әниләренә килгәннәр дә: +- Әни, безгә велосипед алыйкчы! - дип үтенгәннәр. +- Ярый, барсак барыйк, алсак алыйк,- дигәннәр әниләре. Улларын иярткәннәр дә велосипед сатыла торган кибеткә киткәннәр. Анда барып кергәннәр дә, әниләре: +- Иптәшләр, безнең сөекле улларыбызга велосипед бирсәгезче! - дигәннәр. Шунда сатучылар йөгереп килгәннәр дә: +- Рәхим итегез, рәхим итегез! - дип, көмеш төсле ялтырап торган, ике тәгәрмәче әйләнеп торган велосипедлар китереп биргәннәр. Шунда аккошның улына: +- Теләгенеңне сайлап ал, акыллым! - дигәннәр. +Аккош бәбкәсе велосипедка менеп атланган да йөгерткән дә киткән. Аңа карап сатучылар: +- Менә егет икән бу малай, тамагына шәп ашый, ахры,- дигәннәр, ə аккош үз баласының булдыклылыгын күреп, елмаеп, кәефләнеп карап тора икән. +Киек каз бәбкәсенә дә чират җиткән. Ул аккош бәбкәсе белән бер яшьтә булса да, аңа караганда бик ябык, буйга да бик кечкенә икән. +Аңа да велосипедның көмеш төслесен биргәннәр: +- Йә әле, акыллы, син дә йөгереп кара! - дигәннәр. Каз бәбкәсе бер атланып караган - булдыра алмаган, икенче атланырга уйлаган - егыла язган, өченче тапкыр атланырга теләгән икән - егылып ук киткән, әйләндермәгәч, велосипед та китмәгән. Кибеттә эшләүче абыйлар шунда ук йөгереп килеп җиткәннәр, киек каз бәбкәсенә менә шушы сүзләрне әйткәннәр: +- Син, акыллы, ашны аз ашыйсың, вакытында йокламыйсың, һавада уйнамыйсың, ахры, шуңа күрә син ябык, буең да кечкенә, шуңа күре велосипедка аягың да җитми, хәзергә өеңе кайтып тор, зур үскәч килерсең,- дигәннәр һәм велосипедны да алып киткәннәр. +Каз бәбкәсе бик куңелсезләнеп кайтып киткән, ə аккош бәбкәсе велосипедына атланып җилдергән. +Хәзер инде: "Велосипедка аягым җитсен",- дип, каз бәбкәсе азыкны да күп ашый, вакытында йоклый да, саф һавада да уйный икән. \ No newline at end of file diff --git "a/bylatypov/\320\232\320\260\320\271\321\202\321\202\321\213\320\273\320\260\321\200_tat.txt" "b/bylatypov/\320\232\320\260\320\271\321\202\321\202\321\213\320\273\320\260\321\200_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..8915c839a292c727059a7814659d2e68d0248b0a --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\232\320\260\320\271\321\202\321\202\321\213\320\273\320\260\321\200_tat.txt" @@ -0,0 +1,104 @@ +АЯЗ ГЫЙЛӘҖЕВ +КАЙТТЫЛАР + +Хикәя тексты авторның 2014 елда басылган 2 җилд Сайланма Әсәрләр китабыннан алынды. Сканлау, текстны таныту, укып чыгу һәм китап калыбына күчерү Заһир Г. Хәсән тарафыннан башкарылды. + +Мәрданша абзый тегермәннән кайтты. Быел +гы уңыштан бодай оннары, коймаклык ка +рабодай оннары тарттырып кайтты ул. +Бәйрәм җитә, бәйрәм! +Ул капчыкларны келәткә кертеп урнаштырды да, ишегалдына чыгып, тезенә, җиңнәренә кунган он тузаннарын кагып торганда, өй ишегеннән хатыны Гөлбанат апа килеп керде. +— Чат Гарәфи малае, Мәрданша абзый бодаен мөшкәгә сала калды, дип, бая ук әйткән иде бит. Нигә бик озак тордың, атасы? +Мәрданша абзый, фуражкасын салып кага-кага, Гөлбанат апага якынрак килде. +— Шулайрак булды шул әле, - диде басынкы гына тавыш белән, - соңгарак калынды. Чияле елгасының күперен төзәтик, төзәтик, дип, җәйләр, буе әйтә килдем. Миргали бит, әле язгы чәчү дигән булды, әле печән, әле ашлык тапшырасы булды. Күпер тәмам эштән чыккан, агай, менә-менә җимереләм дип тора. Машинасы да, атлысы да, интегеп, су буеннан әйләнеп йөриләр. Шуннан әйләнеп, елга аркылы чыгыйк кына дигән идек, тәгәрмәчебез бүкәнгә кадәр ләпеккә керде дә батты. +Мәрданша абзый эчке бер борчылу белән кулын болгап куйды. Гөлбанат апа ашыга иде. Ул, көянтәсен әле бер иңенә, әле икенче иңенә күчерә-күчерә, Мәрданша абзыйга да карый, келәт ишегенең йозагына да күз салып өлгерә (бикләнгәнме, янәсе!). Инде батып барган ноябрь кояшының ялангач тополь ботагына төшкән соңгы нурлары аны ашыктыралар. Әмма иртәдән бирле бик кәефле булган, көне буе өй арасында җыр шыңшып йөргән картының тегермәннән болай күңеле кителеп кайтуы, аның җитди тавышы Гөлбанат апаны сабыр гына картын тыңларга мәҗбүр итә. +— Шулай укмыни? - дип, Гөлбанат апа карты янына килде дә, йомшак кына суккалап, аның аркасындагы оннарны каккалап төшерде. +— Бу арада машиналары да бик йөрде шул, заводка торфны ташыдылар гына. Бар җирдә дә шул бәйрәм алды ярышы инде. Ай бу Миргалине, ай бу Миргалине, - дип, Мәрданша абзый түгәрәк сырлы баганалы чиста болдырга барып утырды. Аннан, Гөлбанат апаның ашыкканын яңа гына күреп: - Йә, син бар инде, анасы. Карабодайны да, бодайны да бик вак итеп үзем карап тарттырдым. Мамык кебек күпереп торган он булды инде, борыныңа төреп тыгарлык, - ди ул. Бу сүзләрне әйткәндә, Мәрданша абзыйның йөзенә чыккан саран гына елмаю Гөлбанат апа урам капкасын ябып кую белән үк югала. +Юк, аның болай әрнүе, тынычсызлануы бүген ләпеккә, суга бата-бата интегеп кайтуыннан гына түгел иде. "Җиңүче" колхозының төзелеш бригадасында иң карт һәм иң булдыклы оста ул Мәрданша абзый. Җәй буена алар менә дигән итеп силос траншеялары әзерләделәр, ике йөз бозауга җып-җылы итеп өй салдылар, икмәк амбарларының салам түбәсен калай белән алыштырдылар, колхоз китапханәсе өчен шыңгырдап торган кызыл кирпечләрдән яңа бина салдылар. Тик менә күпергә генә куллары җитмәде. Әйе, әгәр бригада членнары өйдә булсалар, алар бу күперне дә эһ тә итми салып куярлар иде дә, алар юк. Бригаданың яртысы район үзәгендә салына торган электростанциягә китте. Ә яртысын, алай күзгә күренеп торган төзелеш эше юк дип, ерак урмандагы агач әзерләүчеләргә ярдәмгә дип җибәргән иде Миргали. Мәрданша абзыйны карт дип тә, йортта карчыгыннан башка кешеләре дә юк дип кенә калдырдылар. Менә сиңа төзелеш эшләре юк! Электр станциясе дә, агач чыгару да планда каралганнар, янәсе; Күпер менә план-фәлән диеп көтеп тормаган, юньлерәк җил иссә дә, саз каены кебек атынырга гына тора. Бәйрәм дә җитеп килә. Октябрь бәйрәме бит! Ай бу Миргалине! Бик уңай председатель булсаң да, яшьлегең кайчакта комачаулый икән шул! +Агач та бар, такталар да җитәрлек, кадак кебек әйберләрне Әхтәм эшли дә бирә инде анысын. Ә кешеләр? +Мәрданша абзыйның уйларын урамнан килгән тавыш бүлде. Карчыгы Гөлбанат белән кемдер сөйләшә икән. +— Мәрданша абзый өйдә булса, кәнсәләргә төшеп менсен, диләр. Миргали абый чакыра. +Мәрданша абзый кинәт кенә күтәрелде дә карчыгына капканы үзе ачты. Урамнан үтеп киткән күрше хатынына карап: +— Мөгаен, шул күпер хакында инде ул, анасы. Барып кайтыйм әле, - диде. +Гөлбанат апа, чиләкләрен җиргә куеп, Мәрданша абзыйга баштанаяк күз йөртеп чыкты да: +— Өс-башыңны алышасың калган инде, кеше арасына чыгасың бит, - диде. +— Ярар ла, анасы, мин бик тиз кайтам бит. +— Кибеткә бик әйбәт мәк хәлвәсе килгән икән, юл уңаена берәр кило алып чык, - диде дә Гөлбанат апа, кабаланып, эре-эре атлап баручы картының бераз бөкрерәк җилкәсенә карап: - Озаклама, атасы! Хәзер чәй яңартам, - дип кычкырды. +Миргали, чыннан да, күпер хакында чакырткан иде Мәрданша абзыйны. Юлда килгәндә карт балта остасының йөрәгендә үз сүзен иткән председательгә күп кенә әрләү сүзләре булса да, Миргалинең үзен күргәч, ул аларның берсен дә әйтмәде. Олылап, аны аягүрә басып каршы алган председатель монда үз гаебен бик яхшы аңлый иде булса кирәк. Ул сүзне озайтмыйча гына, турыдан-туры күпердән башлады. +— Бәйрәмгә дүрт көн калды, Мәрданша абзый. Күпер быелга чыдармы әллә дигән идем, булмады. Мин бүгеннән үк материаллар ташыта башларга куштым. Күпме материал кирәклеген хисаплаган расчётыңны саклаган идем мин. Ярап куйды. Әмма эшне кемгә кушарбыз? Ничек? Әфләтуннар да, Исмайлар да бәйрәмгә генә кайтып җитәләр. Йә, нишлибез, Мәрданша абзый? - диде ул. +Мәрданша абзый беравык дәшми торды. Әфләтун да, Исмай да электр станциясенә һәм урманга киткән төзүчеләр иде. +Миргали өстәл тартмасыннан чыгарып папирос кабызды, ияген күтәрә төшеп, бугаз алмасын кашып куйды. Мәрданша абзыйның чал йөгергән калын мыекларына карап урыныннан торды да, урамнан узып барган машинага күрсәтеп: +— Сбайлыкларны алып та киттеләр, Мәрданша абзый, - диде. +Мәрданша абзыйның озынчарак йөзе яктырып китте: +— Шулай дисеңме? Кешеләрдә инде эш, энем, алай булгач, кешеләрдә. Дөрес, балта тотмаганнар белән кыенрак булыр да, нишлисең бит. Җәй көне, бер ара табып, шуны төзәтеп куя алмадык шул, агай! +— Гаеп миндә булды инде, Мәрданша абзый. Әгәр эшне җиңеләйтә торган булса, мин үз гаебемне өч тапкыр танырга әзер! Бәйрәм җитте бит. Демонстрациягә чыгарбыз. Авыл уртасындагы күперебез җимерек булса... ай-һай! - Миргали сүзен бетермәде, борылып өстәл янына килде, кулындагы папирос төпчеген чынаяк көл савытында сыта-сыта башын селкеде. +— Кич булганчы, мин күперне тагын бер карап кайтыйм алай булгач, Миргали. Яшьләрдән җиде-сигез кеше булса, бик әйбәт булыр. +Миргали картны болдырга кадәр озата чыкты: +Кичке ашлардан соң бер әйләнерсең инде, Мәрданша абзый, җыелып бер сөйләшербез. +— Алаймы? Ярар, алайса, мин киттем. +Эңгер-меңгер. Салкынча җил исә. Сирәк-мирәк кенә кар бөртекләре дә очкалый. Тик Мәрданша абзый гына салкынны сизми, гәүдәсен бер яны беләнрәк алга сузып, җил-җил бара. Мәк хәлвәсе дә онытылды. Гөлбанат апаның яңарткан самавыры, аны көтеп, тагын бер суыныр инде. Эре-эре таза имән баганаларны күргәч, балта остасының куллары кымырҗып китте. Яр буена утырткан өянке агачлары арасыннан үтеп, күпер астына төште. Аякларын чылата-чылата, сбайларны, араталарны капшап йөри башлады. Эченнән генә тагын Миргалине сүгеп куйды; "Яз көне үк мин әйткән вакытта караган булсак, менә бу араталарга кул да тиярлек түгел иде. Ә хәзер һәммәсен дә алыштырырга кирәк. Үз вакытында карамасаң, менә шул инде ул!" Мәрданша абзый яшькелт мүк беләң капланган вак ташлар арасыннан шыпырт кына агып яткан Чияле елгасына карап уйлап торды. Аннан акрын гына ярдан менә башлады. Югарырак тугайдан бер төркем симез-симез үрдәкләр йөзеп киләләр. Шакмаклы шәл бәйләгән, озын чыбык тоткан берәү, балчык ата-ата, аларны каядыр куарга тели. Югары очтан унбер-унике яшьлек бер малай җан-фәрманга чабып килеп чыкты: +— Наҗия апа! Сөенче, сөенче! Кайталар! +Күпер астыннан кинәт килеп чыккан Мәрданша абзый малайны өркетеп җибәрде: +— Кемнәр кайталар? Әфләтуннармы, Исмайлармы? +Малай, гаҗәпләнеп, Мәрданша абзыйга карады. +— Нинди Әфләтуннар булсын, солдатлар кайттылар! Шәрифҗан абзыйларның Сабиры, Хәмит абый, сезнең Ибраһим, - диде ул шакмаклы шәлле хатынга. +— И-и, шулаймыни, акыллым, рәхмәт инде сиңа - дип, хатын чыбыгын ташлап китеп тә барды. +Җимерек күпер янында Мәрданша абзый, бакылдашып чупырдаган үрдәкләр, аннары кар бөртекләре сибәләгән ноябрь җиле калды. +— Ә, солдатлар дисеңме дип, - Мәрданша абзый малайга борылды. Малайның инде елганың теге ягында икәнлеген күргәч кенә, өенә китә башлады. Янында бер кеше булмаса да: - Кайтырлар шул, хөкүмәтнең кораллы көчләрне киметү хакында карары булган иде бит, - дип әйтеп куйды. +Күпер янына китереп ташланган имән сбайлыклар, аннары якындагы бәйрәмне тою, тагын солдатлар кайтуы кебек шатлыклы хәбәрләр аның күңелен җылытып җибәрсәләр дә, өенә җиткәнче аның кәефе тагын бераз бозылды. Тыкрык буе Сәлмәнгә кергән иде ул. Сәлмән үзенең ишле семьясы белән яңа гына кичке аш өстәле артыннан торган һәм репродуктор актарып маташкан олы малаена карап утыра иде. +— Кече малай һич тә тынгы бирми! Менә дә боргалый, менә дә боргалый, сөйләмәс булды, - диде ул, Мәрданша абзыйга урын күрсәтеп. Малаеның шуклыгына кәефе китү түгел, шатланганлыгы күренеп тора аның. +Мәрданша абзый, утырып, хәл-әхвәл сорашты, солдатларның кайтуын болар ишетмәгәннәр икән әле, аны әйтте. Тик йомышы бу түгел иде аның. Сәлмән дә элеккерәк елларны балта эше белән маташканга, аңа киңәш белән кергән иде ул. Әле эш кораллары да саклангандыр аның. Сак кеше ул Сәлмән! Ярата да инде үз хуҗалыгын. Кара нинди өйләр, келәтләр җиткергән. Коймалары нинди биек. +Солдатлар кайтуына шатланган булды Сәлмән, хәләхвәл сораганда, үзең күрәсең дигән кебек, төссез аксыл күзләре белән көлемсерәп зур көзгегә, почмактагы кызыл комод өстенә куелган тегү машинасына, шарлы караватка карап алды. Мәрданша абзыйның күпер хакындагы сүзләрен каурый белән теш арасында казына-казына тыңлады уй: Мәрданша абзыйның сүзен уртасында бүлеп: +— Күпер салып торуның кирәге бармы икән инде? Кыш бабаң менә дигән итеп эшләп куяр әле менә. Бүген үк ак чебеннәр очып торалар бит инде, - диде. +— Балалар сүзен сөйлисең, кем, энем Сәлмән, - диде Мәрданша абзый. +Сәлмән кинәт елмаюдан туктады, аның йөзенә күләгә төште, - дәрес хәзерләргә утырган кызы өстәл лампасына кәгазь абажур кигезгән икән. +— Мин синең дә ярдәмеңә өметләнеп кергән идем. Тәҗрибәсе дә, коралы да бар, мин әйтәм, җиде-сигез кеше чыкса, корал да җитенкерәмәс шул. +Сәлмән нечкә тавышын сузып-сузып сөйләп китте: +— Кая инде корал? Әллә кайчан таралып беттеләр. Аннары бәйрәм алды бит, Мәрданша абзый, кунак-төшем көтәсе бар, теге-бу... Әле менә, Каратау яргычына барып, тары ярдырып кайтырга да исәп. Фермага салам ташырга әйткәннәр иде дә, иртәгә анда да бармам дип торам. +Мәрданша абзый, урыныннан торып: - Шул шул, бәйрәм алды, энем, - диде дә саубуллашмыйча гына чыгып китте. +Тагын берәүгә кереп чыгарга уйдаган иде дә, кермәде. Өенә якынлашканда, тәрәзәләрдә ут яктысы күрмәгәч, ул гаҗәпләнеп китте. Ишектәге йозакны күргәч, ачкычның да билгеләнгән урында - ишек өстендә булмавын белгәч, аның йөзенә аптырау галәмәтләре чыкты. Болдырдан төшеп, абзар-кура арасындагы караңгылыкка карап: +— Гөлбанат! Анасы! - дип кычкырып та җавап ала алмагач, урамга чыкты. +Урамда гадәттән тыш җанлылык хөкем сөрә иде. Кемнәрдер югары очка ашыгалар, кемнәрдер түбән очта кабаланалар. Җимерек күперне үткәндә, аның үзен сүгәләрдер кебек тоелды Мәрданша абзыйга. Клуб ягында кемдер гармун +тартып җибәрде. Салкынайтты. Мәрданша абзый иңбашын дерелдәтеп куйды. Караңгыдан бер гәүдә килеп чыгып, аңа якынлашты: +— Бу синме, атасы? Ашыгып, ачкычымны кесәмә үк тыгып киткәнмен. Кулъяулыгымны алыйм дип кесәмә тыгылсам - ачкыч. Кайт инде, туңып беткәнсеңдер. +— Әле мин яңарак кына... +— Шәрифҗан кайтты бит. Бүген алты солдат кайткан. Туганым апа килеп алды. Сине дә чакырып калдылар. +Өйгә кереп ут кабыздылар. +— Самавырым сүнеп беткәндер инде. Миргали янында бигрәк озак тордың. +— Әле күпергә дә барып кайттым. Кайтышлый Сәлмәнгә кергән идем дә... +— Соң? - Гөлбанат апа зәңгәр каюлы чәйнеккә су агызды. +— Бара алмыйм, ди. Югыйсә иртәгәдән тотынсак, бәйрәмгә өлгертәбез инде анысы. +— Кеше төсле ялың булмады инде синең, атасы. Бакчы, ябыгып беттең инде бу җәйне. Ә, Шәрифҗанны әйтәм әле, шундый үскән, шундый матурланган. Сапор булганмы шунда... +— Сапёр? - Мәрданша абзый сагайды. - Шундый бер-ике сапёрны бирсеннәр иде миңа, күперне төзәтергә! +Соңгы сүзләрен кычкырып әйтүен Мәрданша абзый сизми дә калды. Гөлбанат апа өстәлгә кәрәзле бал китереп куйды: +— Шәрифҗан тазарган да инде! - Аннан, Мәрданша абзыйның сүзләренә яңа гына төшенеп: - Биргәннәр ди! Көтеп тор тагын. Атна-ун көн кыл да кыймылдатмаслар, Алла боерса! Узган ел Сәлмән малае ничек ял итте, - диде. +Мәрданша абзый, чынаягын тавышландырып өстәлгә куя-куя: +— Сәлмән малае бит ул! - диде дә карчыгына каршы килеп тормады. Шулай да чәйне ашыгыбрак эчте, сүзсез генә күн тышлы бүреген алып киде дә: - Мин барып кайтыйм алай булгач, анасы, - диде. +Гөлбанат: +— Яңа сүчинкәңне дә киясең калган иде, - дип кычкырып калды. - Чәшкеләрне генә җыештырам да мин дә барып җитәм. +Гөлбанат апа самавырын кагып, урын-җирләрен әзерләп, туган апаларына барганда, Шәрифҗан да, Мәрданша да анда юк иделәр. Күрше-күлән, туган-тумача кайткан солдатлар турында сөйләшкәләп утырдылар. Күбесенең фикеренчә, колхозда калмаслар алар, хәзер бит яшьләр чит дип үләләр, шәһәр, диләр. Уз баласы кебек якын күргән Шәрифҗанның колхозда калуын бик теләсә дә, Гөлбанат апа: +— Әйе, әйе, - дип колак кагып утырды. +Бу вакытта колхоз идарәсенең иң зур бүлмәсендә томрап торган алты егет колхоз председателе Миргали белән сөйләшеп утыралар иде. Хәрби формадан берьюлы алты егетнең болай утыруы бүлмәгә бөтенләй яңа төс биргән. Моны Мәрданша абзый килеп керү белән сизеп алды. Егетләр аксакалны хөрмәт белән каршы алдылар. Аларның көләч йөзләренә карап бер ун яшь яшәреп киткән Миргали да: +— Менә кайттылар бөркетләр, Мәрданша абзый, - дип көлеп утыра. +Мәрданша абзый, тезен тез өстенә куеп, җай гына утырды да, егетләргә очкынлы күзләре белән карап: +— Тик озаккамы? Былтыр көз Сәлмән малае кайткан иде, ике ай болганып йөрде-йөрде дә миңа хәзер авылда ямь юк дип китеп барды, - диде. +Солдатларның Сабир дигәне: +— Ә без, Мәрданша абзый, китәргә уйламыйбыз, без бөтенләйгә, - диде. +— Бик әйбәт, балалар, бик әйбәт. Бәйрәм көннәрне безгә дә кагылыгыз. Әлегә мин йомышымны йомышлыйм да китим инде. +Егетләр бер-бер артлы: +— Рәхим ит, рәхим ит, Мәрданша абзый, - диештеләр. +Күпердә булдым мин, Миргали. Искегә тисәң, исең китәр дигәндәй, анда эш зур гына. Иртәгә без сүткән арада тимерче кирәк-яракларны әзерли алса, өч көндә күперне сугабыз. Кешеләр ягын үзең ничек хәл итәрсең инде? +— Материалы булыр, аларын таңнан ташытып куярбыз. Кешеләрне менә... - Миргали бу урында туктап, бик мәгънәле итеп, Мәрданша абзыйга да, солдатларга да карап куйды. +Шәрифҗан сүзгә кушылды: +— Чияле күпереме ул, Миргали абый? Әйтәм, безне су буеннан әйләндереп алып кайттылар. +— Осталарыбызны районга җңбәргән идек. Электростанция салабыз бит. Төзүчеләребез җитми, - диде Миргали. +Мәрданша абзый көлемсерәде: +— Сәлмәнгә кергән идем, кыш җиткәндә күпер нигә ул, дигән булды. +Сабир урыныннан торды да: +— Егетләр, беләсезме нәрсә! Сәлмән малаеның былтыргы кыланышы авыл халкының саруын җитәрлек кайнаткан. Әйдәгез әле, без совет солдатының кем икәнлеген күрсәтик! Иртәгәдән җыелып күпергә чыгабыз. Бу күпер бездән колхозга бәйрәм бүләге булыр, - диде. +Шәрифҗан да күтәреп алды: +— Чыннан да, егетләр! +Мәрданша абзый да, Миргали дә берьюлы: +— Менә бу, ичмасам, ярый! - дип әйтеп салдылар. +Иртән каты кырау төште. Күпер буендагы өянкеләр бәсләнделәр. Яр буйларына, елга читенә юка гына боз йөгерде. Күпер буенда кояшның беренче нурларында ялтыраган үткен балталар уйнаткан, гимнастёркалы, шат чырайлы нык егетләр арсында ара-тирә җырлый торган, бераз бөкрерәк җилкәле, чал мыеклы Мәрданша абзый йөри иде. Миргалине каршы алганда, аңа ерактан ук: +— Кайттылыр, кайттылар, Миргали, совет солдатлары, - дип кычкырды ул. diff --git "a/bylatypov/\320\232\320\260\320\271\321\202\321\213\321\200 \321\216\320\273\320\273\320\260\321\200_tat.txt" "b/bylatypov/\320\232\320\260\320\271\321\202\321\213\321\200 \321\216\320\273\320\273\320\260\321\200_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..39799317b1da305f624e8c2dddb15d352a091a47 --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\232\320\260\320\271\321\202\321\213\321\200 \321\216\320\273\320\273\320\260\321\200_tat.txt" @@ -0,0 +1,225 @@ +АДЛЕР ТИМЕРГАЛИН +Кайтыр юллар + +Кыйсса тексты 2014 елда чыккан (ТКН) Сайланма әсәрләр китабыннан алынды. Сканлау, таныту, тикшереп укып чыгу һәм китап калыбына күчерү "Армут" берләшмәсе тарафыннан башкарылды. + +Күзләреңдә синең зәңгәр моң... +Хисам Камалов +Кайчагында, ничәмә-ничә гасырга бер тапкыр, +Галәмнең кайсыдыр бер нуль ноктасында, ни +гәдер ялгыз электрон туа. Күзгә күренми торган нәни генә бер кисәкчек ул. Матдә һәм энергия саклану кануннарын мыскыл иткәндәй, ул кинәт юктан бар була. Бу кануннарны ачкан Лавуазье һәм Джоульләр мондый чакта данлы табутта яткан килеш оятларыннан кызара торганнардыр. Әлегә фән теше үтмәгән бу күренешне антилавуазье эффекты дип йөртәләр. +Электрон менә шулай вакыт-вакыт гел дә юктан барлыкка килә дә, әйләнә-тирәгә коточкыч куәтле гравитацион дулкын тарала. Андый дулкын сыртына эләккән космик кәрапның эше харап. Гравитация көче аны, уенчык көймәне атып бәргән шикелле, йөзләрчә парсек читкә ыргыта. +Егерме беренче гасырның күренекле астрофизигы һәм математигы Бэрт Сәлим, антилавуазье күренеше аркасында вакыт агышы кискен үзгәреп, бер мизгел эчендә мең еллар аша сикереп үтәргә мөмкин дип саный иде. +Безнең сәяхәтчеләр менә шушы сирәк очрый торган хәлгә юлыктылар. +Алар авариядән соң үзләренең кая килеп чыгуларын да белмиләр, чөнки кап-кара бушлыкта һичбер җемелдәүсез янган йолдызлар берсе дә таныш түгел иде. Иксез-чиксез дөньяның кайсы гына төше икән бу? Галәм зур, Киек Каз Юлы чолгап алган системадан кала, анда бүтән галактикалар, аннары китереп аларын бергә туплаган Метагалактика бар, ә ул тагы да зуррак дәрәҗәле системага карый... +Сәяхәтчеләр Галактиканың читенә — сул як култыгына барып, беренче тапкыр Бөек Боҗра белән радиоэлемтәгә кергәннәр һәм тугандаш затларны табу шатлыгын җиргә алып кайтып баралар, өйгә ашыгалар иде. +Кәрапның аскы дюзлары потлы чүкеч астына кереп чыккан кадак кебек яньчелгән иде. Аларны бераз рәткә кертү, төзәтү-ямаштыру өчен айдан артык вакыт китте. +Астронавтлар өчәү иде. +Ракетопланның гаять зур шәүләсе болытлар өстеннән уктау шуып узып китте. +— Шәһәр... - дип пышылдады капитан, аскы иллюминаторга иелгән көенчә. - Грин, ә экраннар ни күрсәтә? +— Шәһәр, captain, - диде кәефе күтәрелгән пилот, борынгычалап (буш вакытларында ул борынгы үле телләрне һәм риваятьләрне өйрәнә иде). - Очсыз-кырыйсыз шәһәр! Без котылдык бугай. Безгә ярдәм итәчәкләр! +— Котылдык шикелле, - диде капитан һәм үтә күренмәле титаноглас башлыгын салып битен сөртте. +— Ә ник сигналлар ишетелми? - дип сүзгә кушылды Алиса, радиоаппаратка ишарәләп. - Үлеп-кырылып беткәннәрмени! +— Әйе, эфир тып-тыныч, дулкын әсәре юк, - диде Грин. - Җилсез көнне көзгедәй ялтырап яткан күл диярсең. +— Тымызык күлдә корт уйный, - дип башын чайкады 2 Бөек Боҗра - И.Ефремовның "Андромеда томанлыгы" әсәреннән. Галактикадагы акыл ишялиәркелн әбенрлүәчшәтенрг әһнә симст есмаак.чыл капитан. - Грин, планер канатларын чыгарыгыз! +— Төшәбезме, captain? +— Башка чара юк. +Пилот Грин идарә панелендә кояш сурәте төшерелгән кнопкага басты. +— Тизлек күпме? +— Секундына җиде километр. +— Биеклек? +— Өч йөз километр, капитан! +— Ике йөз иллегә тикле түбән төшәргә! +— Була, капитан! +Кәрап кәкре сызык буенча түбәнгә омтылды. Шул секундта ук диярлек колак телефоннарында улап сызгырган тавыш ишетелде һәм ракетоплан, сикәлтәгә төшкән автомобиль кебек, югары сикерде. Экраннарда шәмәхә ялкын кабынганы күренеп алды. +— Пилот! Руль нишләде? +— Рульдән түгел бу, капитан! Без әллә нинди гравитацион мендәргә бәрелгән күк булдык! +— Алиса! +Радистка кыз җавап бирмәде. Ул күзләрен чытырдатып йомган килеш утыра иде. +— Борт-радист! Сигнал бармы? +— Алиса, ни булды? - дип кычкырды пилот микрофонга. Аның тавышында борчылу, хәтта курку ишетелеп китте. +Кыз башын күтәрде һәм көч-хәл белән генә елмаеп: +— Гафу итегез, - диде. - Микротелефон сафтан чыкты... Радионур... +— Радионур? +— Әйе. - диде радист һәм җитез куллары белән телефонны тоташтырырга тотынды. - Безне капшап таптылар һәм... - Безгә радионур ияреп бара, капитан! +— Станция берәү генәме? +— Безне, эстафета кебек, бер станциядән икенчесенә тапшыралар. +Капитан, каты авыртуны җиңәргә тырышкандай, чыраен сытты. Авария вакытында аның яңагы җәрәхәтләнгән иде. Хәзер шул яра җөе кәгазь тасма шикелле агарып китте. Ни эшләргә? +— Тагы йөз километр өскәрәк! +Пилот бу әмерне берсүзсез үтәде, ләкин аны һаман бер уй борчый иде: ягулык тамчылап санарлык кына калды, болай булса, планетага төшү өчен дә җитмәве бар бит! Ә кислород? +— Поляр орбитага күчәргә! +Пилот газ рульләрен эшкә кушты. +Ят планетаның урта киңлекләре өстендә куе яңгыр болытлары йөзә иде. Тоташ болыт өемнәрен яшен чаткылары телгәли. Ләкин котып өлкәләре аяз: яшькелт сары ярымутраулар, бозлавыклы атаулар һәм ак бүрек кигән таулар, тагы да арырак тоташ боз-кар мәйданы күзгә чалынды. +— Үрдәк борынына охшаган ярымутрауны күрәсезме? - дип сорады капитан. +— Шунда утырырга дисезме? +— Әгәр төшәргә ирек бирсәләр... +— Баягы мендәр гравитацион калкан булды микән әллә? - диде Алиса. +— Әйе. Алиса, - диде аңа капитан. - Күрәсең, мондагы халык килмешәкләрне сөйми... +— Алар безгә ярдәм кулы сузарга тиеш ич! - диде кыз, таш йөрәкләрне дә эретерлек бер самимилек белән. +— Тиешен тиеш... - дип сузып кына әйтеп куйды Грин. +Капитан дәшмәде. Аның күзләрендә шик, ят дөньяга +Төшкән урыннары табигый матурлыгы һәм уңайлык ягыннан һич тә мактарлык түгел иде. Дөрес, ерак та түгел зәңгәр күл җәйрап ята, димәк, суга кытлык булмаячак, һавасы турыдан-туры суларлык, чытырмандай үскән куаклар исә учак ягу өчен әйбәт булып чыкты, һавада да, туфракта да микроорганизмнар табылмады. +Сәяхәтчеләр, тирә-юнь белән бер кат танышкач, ут ягып шуның тирәсенә утырыштылар. +— Әгәр бу кунак сөймәс планета халкы булышмаса, бөтен төзәтү эшләрен үзебезгә ерып чыгарга туры киләчәк, - диде капитан. +— Ә атом-төш ягулыгы? +— Анысын да үзебез әзерләрбез. Грин. Судан дейтерий алырбыз. +— Күпме вакыттан? +— Бәлки өч ел, бәлки дүрт ел үтәр... +— О! - дип куйды Алиса. - Ул чагында мин әби булып бетәрмен инде! +— Ләкин без үзебезнең космик координатларыбызны белмибез. +— Җирле халыктан башка белә дә алмаячакбыз! - дип капитанны бүлдерде Грин. - Йолдызлар таныш түгел, бәлки чоры ук башкадыр... Әгәр Бэрт Сәлим хаклы булса... +— Җирле халык белән элемтә урнаштырырга тырышырбыз тырышуын, - диде капитан. - Әмма мин үзем моңа ышанып бетмим. +— Ни өчен, капитан? Һәрхәлдә, мондагылар безгә планета өстенә төшәргә ирек бирделәр бит. Югыйсә гравитацион калканны котып тирәсенә дә җәя алырлар иде. +— Алар шундый кешелексез! - дип нәтиҗә ясады Алиса һәм учактагы күмерләрне болгатып җибәрде. +Вак-вак чаткы йолдызлар болыт булып күккә күтәрелде. Борыннарга кичке салкынча һава белән арадан, кыргыйлык чорыннан ук калган тойгы — хәтәр-куркынычны алдан сизү тойгысы биләп алды. Юк, юк, аларга кылыч тешле юлбарыс та һөҗүм итмәячәк, шәрә тәнле вәхшиләр дә пычак белән янамый, җәмгыятьнең балачагына хас зиндан-коллык та, дар агачлары да көтми аларны... Мондагы мәдәният ифрат алга киткәнгә охшый. Планетаны шундый калкан белән төреп алу өчен күпме көч-энергия кирәк! Иң югары дәрәҗәгә ирешкән аң-гакылның салкынлыгы, игътибарсызлыгы, үзеннән түбәннәргә җир кортына караган кебек каравы — иң куркынычы... +Тик радио белән мәшәкатьләнергә туры килмәде. Планетаның хуҗалары элемтәгә керү чарасын үзләре күрделәр. Адашкан сәяхәтчеләребез аны-моны уйлап, эшләп өлгергәнче, аксыл булып төсмерләнеп торган көньягыннан мотор гөрелтесе ишетелде һәм сыек караңгыда ниндидер бер очкычның прожектор утлары күренде. +Капитан каушый торганнардан түгел иде. Ул ашыкмый-кабаланмый гына лазер-пистолетын әзерләп куйды. Башкалар да шуны ук эшләде. +Бер урынлы орнитоптерга охшаган очкыч машина учак янына ук килеп кунды. +Аннан чыккан зат... Безнең сәяхәтчеләребез галәмдә үзләренә охшаган затлар барлыгын беләләр иде. Кайчагында хәтта тулы биохимик охшашлык та очрый. Килеш-килбәтләре белән кешегә тартым затларны һуманоидлар дип атыйлар. Планетаның вәкиле нәкъ менә шул һуманоид иде. Ул сәяхәтчеләр янына килде. Бер карау белән кемнең кем булуын чамалап, капитанга металл каска кебек нәрсә сузды. Капитан, тегенең күзләренә караган көенчә, касканы башына киде. Бу каска, күрәсең, аңлашу һәм сәяхәтчеләрнең телен өйрәнү өчен хезмәт итә иде. Чирек сәгатьтән вәкил иңде җир халкының телен үзләштереп алды кебек: лендә. Аның тавышы ягымлы гына иде. +Астронавтлар баш иеп исәнләштеләр һәм һуманоидка учак яныннан урын тәкъдим иттеләр. +— Мин ярдәм итәргә килдем, - диде вәкил, җайлап кына чүгәләп утыргач. +Капитан баш какты. Ул, һуманоид сүзләренә игътибар итмәгәндәй, касканы әйләндерә-әйләндерә карый иде. +— Кире очып китү өчен сез ботен кирәк-ярак белән тәэмин ителерсез. Шарты болай: сез монда кабат беркайчан да әйләнеп кайтмаячаксыз... Бу планетаны оныгыгыз. +— Сез кем исеменнән сөйлисез? - дип сорады, ниһаять, капитан. +— Үз исемемнән. +— Сезне кем диик соң? +— М-м... шушы планетаның хуҗасы дип санагыз. Яисә... илче. Барыбер. +Алиса, капыл гына борылып, илченең мәгърур йөзенә карады. "Бер генә хис тә юк моның йөзендә..." - дип уйлады ул, ачуы кузгалып. +— Ә без ышанмасак? +— Ышанырга туры килер, - диде илче. +Чыннан да, аңа ышанмыйча мөмкин түгел, һәр сүзе мәгънәле һәм көчле иде аның. +— Яхшы, - диде капитан һәм кулындагы касканы коры мүк өстенә куйды. - Без риза. Тик шулай да без кем кулыннан ярдәм алуыбызны белергә тиештер бит? +Илче иңнәрен сикертеп куйды. +— Минем кулдан. +— Алайса без риза түгел! - дип кычкырып җибәрде шулчак пилот. +һуманоид аңа сөзеп кенә карап алды. Кешеләр психологиясенә, мәгънәсез тискәрелеккә ул һаман ияләнеп +— Тыңлагыз алайса, - диде ул һәм күпне белгән укытучы-хәлфә кыяфәтен алды. - Без — изоляционистлар, ягъни без Галәмдәге башка дөньялар, бүтән культура һәм цивилизацияләр белән элемтә тотмыйбыз, чөнки бу элемтә безгә бернинди дә файда бирми. Без Бөек Боҗра барлыгын да беләбез, ләкин аны... кире кагабыз. Без тормыш-тереклекнең мәгънәсен, ямен һәм, әйтергә яраса, ләззәтен башка нәрсәдән таптык, һәм без үзебез урнаштырган тәртипнең бозылуына юл куймаячакбыз. +— Нинди тәртип? +Капитанның бу соравы бик кырыс яңгырады. +— Белмим, төшенерсезме икән... Сез аңлаган мәгънәдә яшәмибез без. +— Ә ничек? - диде Алиса, сискәнеп. +Без актив тормыштан, эш-хәрәкәтләрдән ваз кичтек, м-м... туташ. +— Сез ни генә эшлисез соң? +Берни дә эшләмибез. Тагы сораулар бармы? +— Бар. Бик күп, - диде капитан һәм утырган җиреннән торып илче каршысына килеп басты. Шунысы гаҗәп, үзе шактый өлкән яшьтә булса да, бу минутларда аның төз гәүдәсе ничектер яшьрәк тә, көчлерәк тә төсле иде. +— Сорагыз, - диде вәкил. +— Әгәр инде сез эштән баш тарткансыз икән, шәһәрләрне сезгә кем төзеп бирде? Сезгә... азык-төлекне кем әзерли дә кем киендерә? +— Хәзерге вакытта автоматлар. Элек исә без үзебез, дөресрәк әйткәндә, безнең борынгы ата-бабаларыбыз эшләгән. +— Хөкүмәт-мазар бармы сездә? +— Юк, бөтен эш-хәрәкәтләр коррдинациясен үзәк автомат башкара. +— Шайтан алгыры! Һм... сездә мәхрүм ителгәннәр, шеләр бармы? +— Юк. +— Авырулар, зәгыйфьләр дә юкмы? +— Юк, капитан. Бездә язмыш һәркемнең үз кулында. Язмышны һәркем үзе сайлап ала. +— Ничек? +— Кеше туып, акыл ягыннан җитлеккәч тә, аңа миллионнарча язмыш төрләреннән — махсус перфоленталардан үзенә яраклысын, күңеленә хуш килгәнен сайларга рөхсәт ителә. Ул бер лентаны сайлый һәм шундагы программа буенча... яши. +— Әгәр теләмәсә? Фикере үзгәрсә? +— Аның фикере үзгәрми, хөрмәтле капитан. Үзгәрә алмый. +— Гаҗәп. +Һуманоид дәшмичә генә сәяхәтчеләрне күздән кичерде. +Алиса үзенең соравы белән икенче яктанрак аңлашырга тырышып карады: +— Сез бәхетлеме? - дигән авыр сорау бирде ул. +— Тормыш юлын үзебез сайлагач, сездәге бәхет төшенчәсенең безгә кагылышы юк, - дип шома гына кулдан ычкынды илче. +— Santa gea! - дип, тагы борынгы сүзне искә төшерде пилот Грин. - Сез адәм аңларлык телдә сөйли беләсезме, юкмы? +Капитан пилотка карап башын чайкады. "Кызма, ярамый" диюеме? Һуманоидка килгәндә исә, ул үпкәли дә, үртәлә дә белми иде бугай. Бөтенесен дә аңлагандыр, бәлки? Без дә бит бала-чага шуклыгына ачуланмыйбыз. +— Безнең тормышыбыз хис-тойгылар һәм кичерешләр белән тулы, тик ул хисләр турыдан-туры тышкы мохиткә — сезнең чынбарлыкка дип әйтимме — бәйләнмә +— Нинди сәер тормыш соң ул, аңлатып бирсәгез иде! +— Һипнотормыш... Без йоклыйбыз һәм төш күрәбез. +Аяз көнне яшен суккан кебек булды. Бер мәлгә бөтен дөнья тынлыкка чумды. Гүя җил кинәт кенә басылды да болытлар бозланып катты, әле генә чәчри-чәчри янган ялкын телләре хәрәкәтсез калды. Монда тормыш сүнеп, вакыт үзе үк туктаган кебек иде... Йокыдагы тормыш! +— Димәк ки, сез, мәрткә киткән кебек, һаллюцинацияләр дөньясында яшисез? - дия алды, ниһаять, капитан. +— Әйе, тотрыклы һәм өзлексез һаллюцинацияләр. Әйтергә кирәк, бу төш чынбарлыкның үзе кебек үк реаль һәм эзлекле. Без гомер буе төш күрәбез: бала чакта уйнап-шаярып үсәбез, укыйбыз, мавыгабыз, бәхәсләшәбез, көрәшәбез, фәнни ачышлар ясыйбыз, сөябез. +— Планета түгел, психик авырулар йорты бу! - дип кычкырып җибәрде пилот, тыела алмыйча, һәм йодрыкларын йомарлады... — Сары йорт! Юләрләр йорты! +— Ялгышасыз. - диде аңа илче. - Ялгышасыз, пилот Грин. Мин сезне гафу итәм, чөнки сезнең бу ялгышыгыз белмәүдән килә... Без — карт җәмгыять, - дип дәвам итте ул. - Без күпне күргән, күпне кичергән... Вәхшилек тә, коллык чоры да, юксыллар һәм аксөяк изүчеләр чоры да баштан узган. Без җәмгыятьне үзгәртеп корып, тигез һәм шәфкатьле тормышка ирешә алдык. - Бу сүзләрне әйткәндә илченең мәрмәрдәй ак йөзеннән беренче кат ниндидер бер шәүлә йөгереп узды. - Әмма, ләгънәт төшкән шикелле, гасыр саен бер яман нәрсәгә — диктатурага әйләнеп кайттык. +— Диктатурага? +— Диктатура. Тирания. Деспотизм. Без төзегән ирекле һәм хөр җәмгыять аерым кешеләрнең мәкере һәм хәйләсе каршысында көчсез булып чыкты. Гаделлеккә ирешүебез була, яшь буын, борынгы кыргый инстинкт +Капитан борын астыннан гына нидер әйтеп куйды. +— Шулай хөррият белән уйнап, кат-кат төп башына утыргач, без тормышны тамырдан үзгәртү уена килдек. +— Әйтерең бармы — шәп чара! +— Һәм хәзер картларча, тыныч кына, хатирәләр белән яшибез. +Тәрәккыят шулай борма юллар, тар сукмаклар буйлап бара. Бөтен җир йөзен басып китеп, миллион еллар буе хаким булып яшәгән гигантозаврлар, тереклек көчләрен сарыф иткәч, кырылып бетәләр; мәгъриб белән мәшрикъларны яулаган Искәндәр Македонга да чик куела; христиан дине, бар булган мөмкинлекләре төкәнгәч, сәхнәдән төшә. Цивилизацияләр белән дә шулай. Юлдан язмыйм дисә, ул Бөек Боҗрага кушылырга тиеш. Ә бу планетадагылар, меңләгән башка җәмгыятьләрдән йөз чөереп, төпсез упкынга егылып төшкәннәр. Һипнотормыш дигәннәре әфьюн исереклеге белән бердер, күрәсең. +— Сездә аерым шәхесләр сакландымы соң? +— Нигә сакланмасын! - дип, шундук җавап бирде илче капитанга. - Бу яктан, ихтимал, һәммәсе нәкъ сездәгечәдер. Менә мин, мәсәлән, йокы халәтендә атаклы сунарчы идем... +— Бу үле мохиттә чебен-черки дә калмаган ич! - диде Алиса, әйләнә-тирәгә күрсәтеп. - Ярый әле агачлар бар... +— Планетада киек заты калмаганга унбиш мең ел инде, туташ. +— Шулай булгач? +— Мин моннан биш мең гасыр элек яшәгән сунарчы тормышы белән яшәдем: кылыч теш юлбарыслар, йөнтәс борынмөгезләр, кыргый атлар ауладым. +Һуманоид, үзенең хәтәр маҗараларын искә төшереп булса кирәк, елмаеп җибәрде. Бу аның беренче елмаюы иде. Йа Раббым! каш астыннан гына күзәтеп. +— Ике балам бар. Улым үзенә тормыш юлы сайлады инде. Һипнопрограмма буенча, билгеле. +— Кызыгыз ничек? +— Кызым бала гына әле. Ул инкубаторда ята, балачак уеннары баскычын кичерә. Әнисенә охшаса, каты табигатьле булыр төсле. Берәр борынгы шаһинә ролен сайламаса ярый инде. +— Шаһинә? +— Әйе, туташ. Кайберәүләр патша ролен ала, җәлладлар, сихерчеләр дә булгалый. Һипнотормышта кем нәрсә тели, барысына да ирешкән кебек була... +Караңгы төшеп, тәмам күз бәйләнде. Капитан утлы күмерләр өстенә бер кочак коры-сары ташлады. Ботаклар башта пыскып торды, аннары ачы, саргылт төтен ургып күтәрелде дә учак тагын дөрләп янарга тотынды. +— Сез шушы йокы халәтендә үзара элемтә тотасызмыни? +— Безнең элемтә бик чикләнгән, капитан, һәм аның кирәге дә юк. Минем улым безнең уртак һипнопрограммада кабилә шаманында өйрәнчек... Алар әнә теге Котып йолдызын дөньяның кендеге дип, үзләрен кендек бабасы дип саныйлар. +— Santa Maria - диде пилот. - Ниткән программа бу? Чынлыкта... чын тормышта... сезнең улыгыз бармы соң? Әллә анысы да төштә генәме? +— Бар. Улым нәкъ үземә охшаган, чөнки ул биоген ысул белән дөньяга килгән. Йоклап ятсак та, безнең организм картая бит. Шуңа күрә нәсел калдыру — безнең тормышта да мәжбүри шарт. +Уңайсыз тынлык урнашты. Капитан сүзне икенче якка борып җибәрде: +— Тормыш программасын сезгә кем әзерли? +— Һәм сез шул үле автомат төзегән киртәләрдән чыга алмыйсызмы? +— Нигә чыкмаска? Ихтыяр көче һәм очраклы хәлләр принцибы саклана бит. Программада очраклы үзгәреш булу белән, без уянабыз, ләкин күпчелек тизрәк тагы йокыга талырга ашыга. Шул ук автомат безгә үз-үзебезне үтерергә ирек бирми. +— Ни өчен? +— Төп иҗтимагый программадан тайпылмас өчен. Бездә халык саны төгәл исәпкә алып барыла һәм билгеле бер чиктән арттырылмый. Планетаның табигый байлыкларыннан файдалану, бөтен экономика шуңа бәйле. Ятакта булсак та, безнең кан системасына туклыклы матдәләр бирергә кирәк бит. Ә ата-бабаларыбыз күп калдырмаган: урманнар аз, планетабызның табигый иярченен дә атом миченә якканнар... +— Озын сүзнең кыскасы, сез туган көнегездән алып биологик үлемегезгә — чын үлемегезгә! — кадәр биләүдә төш күреп, хыялланып ятасыз? +— Ул төш үзенең реальлеге белән сезнең чынбарлыкка тигез, капитан. Анда кара урманнар шаулый, боланнар утлап йөри, бомбалар шартлый, кан коела. +Бәхәс кузгатуның мәгънәсе юк иде. Шулай да кайбер шик-шөбһәләрне ачыкларга кирәк иде әле. Капитан "сорау алуын" дәвам иттерде, ә сәер планетаның вәкиле аңа тоткарлыксыз җавап биреп торды. +— Үзегезнең бу тормыш системасын сез ничек саклыйсыз? +— Әлеге дә баягы автоматика. Автоматлар безнең нормаль тереклек эшчәнлеген күзәтеп торалар: канга азык кертәләр, йөрәк тибешен, кан басымын, температураны, һаваның дымлылыгын, чисталыгын һәм башка шартларны даими бер дәрәҗәдә саклыйлар. Галәм киңлекерү куркынычы туганда, шул ук автоматлар планета тирәсендә киртәләүче калкан кораллар, ят җисемнәрне — метеорларны һәм космик кәрапларны үткәрмиләр. Дөрес, кайчагында куәтле техник чаралары булган үзсүзле кунаклар да килеп чыккалый. Менә сезнең кебекләр... Андыйларны автомат үткәрә, ләкин буш җирләргә генә төшәргә юл ача... +— Аннары? +— Аннары Үзәк автоматика йөз миллиард кеше арасыннан бер вәкил сайлап ала, аны, сезнеңчә әйтсәк, уята, бөтен кирәкле мәгълүматлар белән коралландыра һәм илче итеп җибәрә. +— Йөз миллиард мәет! Автоматлаштырылган зират бу! - дип кычкырды пилот. - Каберстан! +— Бичаралар... - дип өстәде Алиса. +Илче, күзләрен кыса төшеп, пилотка тагы сөзеп кенә карап алды. Аның күзләрендә ут шәүләсе чагыла иде. Хәер, бу кискен елтырау шул мизгелдә үк сүнеп, карт акылның сабыйларча кызганып каравы белән алмашынды. +— Ягулык һәм ризык алыгыз да — хушлашыйк, - диде илче саңгырау бер тавыш белән. - Кайтыр юлыгызны күрсәтермен. +— Тагын бер сорау бар. +— Тыңлыйм, капитан. +— Хәзер сез нишлисез инде? Без киткәч? +— Урынлы сорау. Мин, әлбәттә, яңадан элекке тормышка кайта алмыйм. Чөнки минем бөтен барлыгым — психогенотип системам үзгәрде. Мин үземне атомнарга таркатачакмын. +— Ә без буйсынмасак? +— Ул чагында мин көч кулланырга мәҗбүр булыр идем. +— Безне дә йоклатырсызмы? не психогенератор ярдәмендә юдырам да ракетагызны Галәмгә озатам. Сез, әйтик, моннан ун көн элекке хәлегезгә кайтырсыз. Калганы безне кызыксындырмый. Һәр җан иясен саклау мөмкин түгел. +* * * +Экранда күксел планетаның түгәрәк йөзе кечерәйгәннән-кечерәйде. Парабола буенча борылгач, ул ифрат зур ай урагына әйләнде. +— Аллага шөкер, - диде пилот һәм арткы экранны сүндерде. +— Син нишләптер борынгы потлар исемен бик еш телгә аласың әле, - дип, авыр гына елмайды капитан. +— Алырсың да! - диде Грин теш аралаш. - Гравитация кадәр гравитация көчен йөгәнләгән җәмгыять дәвасыз бер чиргә сабышсын әле! +Капитан аның колагынарак иелде: +— Грин, Алиса кая? +— Аш кабинасында утыра. Елый, captain. Мондагы бәхетсез затларны кызганып елый... +Капитанның текә маңгаена тирән җыерчыклар төште. Яңаклары салынып торгангамы, аның йөзе картаеп киткән кебек иде. Ул ниндидер каты төерне йотып җибәргәндәй итте дә тирән сулу алды. +— Дустым... - дип пышылдады ул. - Алисага әйтмичә тор... Сез икәү генә калырсыз, ахры... +— Капитан! Ни сөйлисез?! +— Мин беләм, сизәм, Грин. Үлем ишек какканын һәр җан иясе сизәдер, күрәмсең... +Пилот куллары белән битен каплады. +— Ир бул, Грин. Хәл тагы да җитдирәк... +Овал ишектән Алиса килеп чыкты. Шешенгән күз кабакларына ул пудра яккан һәм нигәдер, космик комкем ителгән тоткыннар камерасына хыялый күк күбәләк очып кергәндәй булды. Астронавтлар кызның нәфис гәүдәсенә, зәңгәр муенсасына карап тордылар. Пилот (ул мескен күптән гашыйк иде) башын иеп күзләрен яшерде. +— Эчке телефоннарны аерырга оныткансыз, - диде кыз. - Мин бөтенесен ишетеп тордым. +Капитан, маңгаен учлап тоткан килеш, ияген какты. +— Кире кайтыйк та бу дөньяны дер селкетик, капитан! Уятыйк аларны! +— Алиса... Минемчә, алар мондый ихтималны алдан күргәннәрдер. +Алиса куркынып китте. +— Андый-мондый хәлне кисәтү өчен алар безгә һипнограмма биргән булырга тиеш. +— Һипнограмма? Ничек? Без дә йоклыйбыз димәкче буласызмы әллә? +— Әлегә юк. Хәзергә без реаль тормышта, Алиса. Ләкин күпмедер вакыттан... +— Димәк, дошман безнең үзебездә? +— Үз эчебездә дию дөресрәк булыр. Безнең баш мие күзәнәкләренә хәтәр программа язганнар дип шикләнәм мин. Күпмедер вакыттан соң без шул ят программа буенча яши башларбыздыр... +— Без шулкадәр көчсезмени? Берәр чара табарга кирәк, капитан. +Пилот Грин белән борт-ралист Алиса, күзләрен мөлдерәтеп, капитанга текәлделәр. Яшьлек тагы өлкәннәрдән киңәш көтә иде. +Ләкин акылга җиңеләйгән бөтен бер җәмгыятькә каршы өч бөртек кеше ни эшли ала? Аны бер сугуда җиңә торган корал бармы соң? Әйе, бу якта кайнар йөрәкләр, теге якта — Бөек Боҗрадан качып яткан боз тавы. Туры караган бер кояш нуры да айсбергларны йөзтүбән кап +— Чара күрергә кирәк, - диде капитан һәм көмештәй чәчләрен артка сыпырып җибәрде. +— Капитан! Без, йоклап киткәнче, баштан кичергән хәлләрне магнитофон тасмасына язып калдырыйк. Айныгач, искә төшерә алырбыз, - дип тәкъдим итте Алиса. +— Кәгазьгә дә языйк, - дип өстәде пилот. - Ышанычлырак булыр. +— Болар файдасыз. Һипнограммада безнең мондый адымыбыз да алдан күрелгәндер. Ягъни без үзебезнең язмаларыбызны белешмәстән юк итәрбез. +— Нишләргә соң? +— Хәзер үк анабиоз халәтенә күчәргә! Шулай итсәк, без һипнопрограмманы кичектереп торабыз. Ә автоматлар, Җиргә якынайгач, бөтенесен аңлатып космограмма сугарлар. Җир безне каршылар һәм һипнопрограмманы нейтральләштерү юлын табар. +— Без бу йокы патшалыгын аякка бастырырга дип әйләнеп кайтырбыз, Грин. Аны якасыннан тотып җилтерәтергә кирәк. +— Үсеш-тәрәккыятнең болай үле ноктада туктап калуына мин ышанмыйм. Цивилизация үз-үзен чагып үтерә торган елан түгел!.. +— Юк, түгел! - диде Алиса. +— Башта Алисаны йоклатырбыз, - диде капитан. - Аннары сине, пилот. +— Күпмегә? +— Бер айга. +...Пилот белән борт-радистны капитан анабиоз ванналарына урнаштырды, тереклекне тәэмин итү системаларын, суыткычларны, вакыт релесен һәм уяткыч җайланманы көйләп куйды, пыяла капкачларны япты. +Йоклап киткәндә Алисаның керфек очларында ләйсәндәй күз яше ялтырый иде. Суыткыч эшли башлагач, ул +Анабиоз: биомолекуляр хәрәкәт һәм тереклек процесслары тукталды, баш мие гомерлек тәҗрибә һәм хатирәләр язылган граммафон тәлинкәсе белән бер хәзер. Вакыты килер һәм ул өзелеп калган нотадан башлап тагы тормыш симфониясен уйнар... +Капитан кинәт тез буыннарында әшәке бер хәлсезлек тойды, аның чигәләре сызлап, фикере чуала башлады. Бу нәрсә? Картлык галәмәтеме, әллә инде дошман программаның эшкә керешүе идеме — анысын ул аңлап өлгермәде. +Галәм бушлыгында ялгыз ракетоплан оча иде. \ No newline at end of file diff --git "a/bylatypov/\320\232\320\260\320\277\320\272\320\276\321\200\321\201\320\260\320\272 \320\277\320\260\321\202\321\210\320\260_tat.txt" "b/bylatypov/\320\232\320\260\320\277\320\272\320\276\321\200\321\201\320\260\320\272 \320\277\320\260\321\202\321\210\320\260_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..b3565fdd59e26dddf8ccda07c6301548a7cfc468 --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\232\320\260\320\277\320\272\320\276\321\200\321\201\320\260\320\272 \320\277\320\260\321\202\321\210\320\260_tat.txt" @@ -0,0 +1,73 @@ +АБДУЛЛА АЛИШ +КАПКОРСАК ПАТША + +Әкиятнең тексты Татар Диҗитәл китапханәсе (http://kitap.net.ru) сайтыннан алынды. Тикшереп укып чыгу һәм китап калыбына кү черү "Армут" берләшмәсе тарафыннан башкарылды. + +I +Әүвәл заманда, кәҗә команда, үгез ад мирал, бүре генерал, саескан сотник, төлке шутник, үрдәк үрәтник булган заманнарда бер патша яшәгән, ди. Аты — Капкорсак, кушаматы Бушборчак булган, ди, бу патшаның. Кеше төсле үзе, үгезнеке төсле күзе, бүренеке кебек тешләре, нәкъ ерткычныкы кебек булган, ди, кылган эшләре. Ул үзе Канкояр патшаның зур улы иде, ди. +Канкояр патша үлгәч, аның урынына өлкән улы Капкорсак — Бушборчакны патша иттеләр, ди. Патша булам, башыма таҗ киям, тәхеткә менәм дигән көнне, Капкорсак патша барлык сарай хезмәткәрләрен җыеп, рәттән тезеп, дер селкетеп тиргәп алды, ди: +— Минем өчен дөньяда тиңе булмаган, әлегә кадәр бер патша да кимәгән, бер мәмләкәт тә белмәгән, бер патшаның да күзе күрмәгән, иң кыйммәтле, иң матур, иң яхшы таҗ ясагыз, — дип боерды, ди, ул министрларына. - - Сезгә ун тәүлек Әгәр дә мәгәр мин әйткән вакытка таҗ өлгермәсә, барыгызны да тончыктырачакмын, — дип әйтте, ди, Капкорсак патша. +Көн уйладылар, ди, министрлар, төн уйладылар, ди. Уйлый-уйлый башлары авыртты, татлы йокылары качты. Тамакларына аш үтмәде, эчләренә эчемлек җитмәде, ди. Бер көн үтте, ике көн үтте, өч көн үтте, ди. Таҗ өлгертергә билгеләнгән көн якынлашканнан-якынлашты, ди. "Дөньяда тиңе булмаган, моңа кадәр бер патша да кимәгән, иң матур, иң зур, иң яхшы, иң кыйммәтле таҗны нәрсәдән ясарга кирәк икән?" — дип уйладылар, ди, алар. +— Көмештән ясасак — андыйны министрлар да кия, мәрҗәннән эшләсәк — андыйларны бөтен дөнья белә, алтын таҗны һәр патша да кия дигән фикергә килделәр, ди. Алар уйлый тордылар, ә көннәр бер-бер артлы үттеләр дә үттеләр, ди. Таҗны вакытында өлгертмәгәч, Капкорсак патша буран куптарып, көзге җил күк әче сызгырып ачуланырга тотынды, ди. Хәлвә китерделәр — ашамый, ди, конфет-шоколадка карамый, ди. Таҗны даулап кызып китте, ди, тәмам үләр чиккә җитте, ди. +— Минем тагын бер теләгем бар: монысын инде һич кичекми үтәргә, тирән елгалар кичәргә, барлык авырлыкларга чыдарга, минем илемне әйләнеп чыгарга һәм эзләргә шундый кешене, — маннарына каршы килгән, аңа булган дошманлыгын эчендә яшереп йөргән, тиеш булмаганны ишеткән, сөйләргә ярамаганны сөйләгән, күрергә кирәк түгелне күргән — әнә шундыйларны монда китерегез, — дип әйтте, ди. Фәрман өстенә фәрман чыккач, аптырадылар-йөдәде-ләр, ди, патшаның министрлары. Уйлап-уйлап та эшләре алга китмәгәч, уйлау өчен үзләренең генә башлары җитмәгәч, алар күрше патшадагы данлыклы бер таҗ ясаучы останы чакырырга карар кылдылар, ди. Хат барып җитмәслек күгелҗем диңгез артыннан, алтын кояшны күмгән таулар сыртыннан, кош очып җитмәслек илләрдән, кеше аягы басмаган җирләрдән, кара болытлар арасындагы шәһәрдән чакырттылар, ди, алар шул останы. Останың исеме — Бикзирәк, кушаматы — Сакалы сирәк, андыйлар Капкорсак патшага бик кирәк иде, ди. Ак болытлар астыннан, түбәләре зәңгәр күккә тигән таулар башыннан, югарыда янган йолдызларны күзәтеп, түбәндәге күгелҗем диңгез өстеннән җилдәй үтеп, корыч-канат дигән кошка атланып очты, ди, Бикзирәк Капкорсак патша җиренә. Көн очты, ди, төн очты, ди, ай дигәндә, Капкорсак патша хакимлек иткән илгә килеп җитте, ди. +Бикзирәк-Сакалы сирәк килгән көнне үк Капкорсак патшаны очратты да мондый сүзләрне әйтте, ди: таным! Сезгә, — дип әйтте, ди, — ашаган тормау сырхавы эләккән икән, — дип әйтте, ди. — Мондый чүп-чарга карамый (карарга да ярамый), мин үземнең төп эшемә, сезнең фәрманыгызны вакытында үтәргә, юлдагы барлык киртәләрне сүтәргә, сез теләгән теләккә җитәргә юллар сызам, — дип әйтте, ди. Шул минут эчендә үк Бикзирәк-Сакалы сирәк ашап-эчеп туеп, дөнья сүзен куеп, бил буып, кереште, ди, үз эшенә. Үгез адмиралны, бүре генералны, саескан сотникны, төлке шутникны, үрдәк үрәтникны — барысын да бергә җыеп, солдатлар кебек тезеп, болай дип әйтте, ди, баш министры Капкорсак патшаның: +— Кем дә кем патшага каршы барса, аңа зарар салса, теле белән патшага каршы сөйләсә, тиеш булмаганны күрсә, ишетергә ярамаганны ишетсә, барырга ярамаган җиргә барса, алырга ярамаганны алса, аларны монда китерегез, — дип әйтте, ди. "Барыгыз, бишегез дә хәзер үк юлга чыгып китегез!" — дип озатты, ди, ул Капкорсак патшаның министрларын. Биш министр да бүленеп, барысы да начар киемнәр киенеп, үзләре белән унар солдат алып таралдылар, ди, илнең төрле ягына: кайсы — алланып торган кояш чыгышына, кайсы — давыллы кояш баешына, кайсы — күгелҗем диңгез артына, кайсы җып-җылы мич башына юлга чыктылар, ди. +Капкорсак патша буран уйната, Бикзирәкне эчләреннән авыр сулыйлар: "Ни булыр, ни булыр икән?" — дип, бер-берсеннән сорыйлар, төрлечә уйлыйлар, ди. Ә юлда-гылары, озын яллы, стакан тояклы аргамакларын, тимердән үргән камчылар белән кыздырып, һаман алга таба чабалар да чабалар, ди... +II +Зәңгәр күккә башлары тигән таулар уң якта, шомлы кара урманнар сул якта, көмеш тавышлы чишмәләр, юл буйлап елан төсле боргалана-боргалана, чылтыр-чылтыр агып калдылар, ди. +Берзаман карасалар, министр һәм солдатлар ни күрсеннәр, тап-такыр юлдан таза һәм матур, күрер күзгә батыр бер кеше бара, ди. Үзе җилкәсе аркылы боргаланып-боргаланып беткән бер быргы таккан, ди. Быргысына ул бер өрсә, әлегә беркайда да ишетелмәгән, әлегә беркем дә белмәгән моңлы һәм дәртле көйне уйнап җибәрә, ди. Агачлар башларын җиргә тидергәнче бөгелеп тыңлыйлар, яфракларын селки-селки рәхмәт укыйлар, ди. Таулар да бу көйне яраталар, аның тавышын, радио кебек, җирнең бар почмагына да тараталар, ди. Батыр егет уйнаган көйне бер генә ишетсәң дә истә кала, ди, аны бер җырлау да күңелгә бетмәс-төкәнмәс көч сала, ди. +Батыр егет янына җитүгә, солдатлар атларыннан төштеләр, ди, ә министр, ат өстендә ки +— Әй, егет, кая барасың, ул нинди уен коралы, син нинди көчле көй уйныйсың, Канкояр белән Капкорсак патшалардан зарлана торган сүзләрең юкмы? — дип сорады, ди. +— Дөньяда туры юл эзлим, җиңүемнән өмет өзмим, подвалларда яшәүчеләрнең, ашсызларның, җирсез-сусыз-ларның йөрәк моңын җыеп шул көйне тудырдым. Ул безне рухландыра, канатландыра, шатландыра, — дип әйтте, ди, батыр егет. — Фабрика-заводларда кул көчемне бик арзан саттым. Минем кул көчем аркасында күп капкорсаклар туенып ятты. Менә бу канечкеч патшалар, безнең канны сөлек кебек суыручы байлар, бүре кебек ерткыч министрлар булмаса, сез дә, мин дә бу хәлгә калмас идек, — дип әйтте, ди, ул, тегеләрнең киемнәренә карап. — Эшлидер идем заводта, чыдап ачлыкка, инде аннан да кудылар. Хәзер мин эшсез, йортсыз, киемсез, бары суксам тимер өзәрлек кул көчем генә бар, — дип, йодрыкларын зәңгәр һавада селекте, ди, батыр егет. Аның куллары корыч төсле нык, йодрыклары берсе-берсе бишәр потлы герләр хәтле иде, ди. Ул кулларын селкегәндә, министр һәм солдатлар: "Менә суга, менә суга!" — дип шүрләп тордылар, ди. +Батыр егет сүзен сузды, ди: +— Канечкечләргә: патшаларга, байларга, министрларга каршы көрәшергә, әйдәгез минем китте, ди, тегеләрне. +Атларын үсеп утырган агачларга бәйләп, Капкорсак ялчылары батыр егет алып барган урынга киттеләр, ди. +Тау итәгенә килеп җиткәч, батыр егет җиргә утырды да тагын сүз бантлады, ди: +— Карагыз әле, егетләр, тауга! — дип әйтте, ди. — Ул нинди текә һәм биек, ул нинди югары... Җиңүгә булган өметебез дә шушы тау сыман, ул нинди югары, ул нинди биек, җанга рәхәт бирүче, йөрәккә көч кертүче ул җиңү өмете. Шул җиңү өчен барыбызга да берләшергә, безне буучы ерткычлар белән ныклап көрәшергә кирәк, — диде дә, ди, сүзен бетереп: — Кая, егетләр, дусларча бер көйрәтеп алыйк, — дип, тегеләрдән тәмәке сорады, ди. Министр һәм солдатлар бары да берьюлы кесәләренә тыгылдылар, ди. Кайсы алтын савытларга салынган сигара, кайсы көмеш тартмалардан бармак юанлыгы калын папирос, кайсы атлас янчыклардан мунчала төсле чәбәләнеп беткән тәмәке чыгарып суздылар, ди, батыр егеткә. Ул берсен дә алмады, ди, тик тирән итеп, бик тирән итеп шикләнеп карады, ди... Үз юлына таба кинәт борылып киткән иде, ди, һап! эләктереп алдылар, ди, аны министрның солдатлары... +III +Давылланып торган кояш баешына карап егерме көпчәкле атсыз арбада таш юлны ду китереп, тузан туздырып, һава бозып кайтучы байны туктаттылар, ди. Ал арның сәләмә киемнәрен күреп, болар юлбасарлардыр дип белеп, үзенең җитмеш җиде тапкыр ата торган мылтыгын кулына тотып сүзгә кереште, ди, бай: +— Әй, юлбасарлар, миннән сезгә ни кирәк? Алтын сорасагыз, теләгәнчә бирәм, көмеш дисәгез, күмелгәнче китерәм, — дигәч, сүз башлады, ди, министр: +— Безгә алтының кирәкми — үзебезнеке дә күп. Көмешең дә хаҗәт түгел — анысы да җитәрлек. Тик менә син әйт: Конкояр белән Капкорсак патшадан берәр төрле зарар күрмәдеңме? — дип сорады, ди. +— Нинди зарар күрим? Капкорсак патшаның атасы миңа завод салырга җир бирде. Баеган өстенә баетты. Минем кесәмне калынайтты. Минем рәхмәтемне җиткерегез ул Капкорсак патшага, — дип сүзен бетерде, ди, бай. Үзе егерме көпчәкле атсыз арбага кырын ятып, министр һәм солдатлардан шүрләп, күзләрен уйнатып, алтын стаканнарга кып-кызыл эчемлекләр салып бирде, ди, аларга. Йотылып-йотылып эчтеләр дә, үзләренең кемлекләрен белдерделәр дә алга чаптылар, ди, алар. +Көн киттеләр, төн киттеләр, ай киттеләр, ел киттеләр, инә буе җир киттеләр, ди. +IV +Күгелҗем диңгез артына китүчеләр дә ике кешене очраттылар, ди. Боларның берсе — ятьмә белән күбәләк тотучы бер бай малае, икенчесе — сука артыннан бил бөгүче бабай иде, ди. +Күбәләк тотып йөрүче малай болай дип җавап кайтарды, ди, министрга: +— Падишаһыбыз безнең җир-суыбызны да, урман-болыннарыбызны да мул итте, гомере дә озын булсын аның, — дип әйтте дә, ди, үзен карый торган асрау янына йөгерде, ди. +Министр һәм солдатлар: "Безгә кирәкле кеше түгел бу!" — дип, күп вакыт уздырмыйча, тузан туздырмыйча, салмак кына атлап, алга юл тоттылар, ди. Бераз баргач, еракта-еракта күләгә кебек кенә бөкре бер шәүләне шәйләделәр, ди, алар. Барып җитсәләр, ак сакалы тезенә җиткән, чәчләре көмешләнеп беткән, аркасы бөкрәйгән, куллары кәкрәйгән бер бабайны очраттылар, ди, алар. +— Үз эшләгәнең үзеңә булмагач, рәхәтләнеп икмәк белән суга да туймагач, шулмы инде тормыш! Безгә дигән шомырт күк кара туфраклы җирләрне, хуш исләр аңкытып чәчәк ата торган болыннарны, кара куе урманнарны Капкорсак патша үз кешеләренә өләшеп бетерде. Ашъяулык кадәрле шушы җиремдә төртсәм аварга тора торган атым белән, эчемдә янган ачу белән безне изүчеләргә каргыш-ләгънәтләр яудырам. Җир тимер табучылар, зур-зур йортлар салучылар, барысы бергә оешып, Капкорсак патшага каршы кузгалырга җыйналалар дип ишеттек, шуларга кушылырга сүз беркеттек, — дип әйтеп тә бетерә алмады, ди, бабай, аяк-кулларын бәйләп, үзләре белән алып киттеләр, ди, аны Капкорсак патшаның ялчылары. +V +Таң беленер-беленмәс вакытта, җиде юл чатында, ярлы гаиләнең җиденче улы — җитез егетне очраттылар, ди, министр һәм солдатлар. +Җитез егет, таңның матурлыгына, сандугачларның чут-чут сайравына исе китмичә, болын, кырларда бил бөгеп, тир түгеп эшләүчеләр тыңласыннар дип җырлап йөри иде, ди. Аның җырының түбәндәге кисәген генә ишетеп кала алдылар, ди, теге явызлар: +Ал нурларын чәчеп, таң туа, +Туганкайлар, сез дә күрегез, +Давыл кубар тиздән, көчле давыл, +Хакыгызны даулый белегез. +Озын яллы, стакан тояклы аргамагын туктатты, ди, министр: +- Син нинди егет, таң беленер-беленмәс борын нишләп болай җырлап йөрисең? — дип сорады, ди, җитез егеттән. +-12гомерендә төрле-төрле дарулар ясады, күп кешеләрне үлемнән коткарды. Ләкин дөньядагы сугыш дигән чиргә каршы бертөрле дә дару таба алмады. Үзе дә, мескенем, шунда һәлак булды. Җанкисәгем — әнием — ачлыктан үлде. Инде мин дә, җиде ят кулына калып каңгырып йөргәнче дип шушы биек күпердә шушы төпсез елгага ташланыйм дип барганда, бернәрсәгә төшендем, — дип әйтте, ди, җитез егет. +Министр белән солдатлар бар да берьюлы хор белән: +— Нәрсәгә төшендең? — дип сорадылар, ди. Аларның сорауларын көтмичә үк, пуля артыннан пуля +яудырган кебек, сүз артыннан сүзне яудырып торды, ди, җитез егет. +— Канкояр патша үлгән дигәч, шатланган идек. Аның урынына өлкән улы Капкорсак патша булды. Патша урынына патша бетәме соң, — дип әйтте, ди, җитез егет. +Озын яллы аргамакларын хәтфә кебек болынлыкка җибәреп, хәерче булып киенгән киемнәрен төзәтеп тыңладылар, ди, аны министр һәм солдатлар. +— Минем бу хәлгә калуыма патшалар, байлар, министрлар гаепле. Болай гына үлмәскә, алар белән көрәшергә кирәклеккә төшендем мин, — дип әйтте, ди, ул. Ләкин инде соңгы сүзләр мини"Ни карап торасыз?" — дип эләктерергә кушты, ди, җитез егетне. +VI +Алланып торган кояш чыгышына карап китүчеләр дә бик озын юл үттеләр, ди, ничәмә-ничә диңгез төсле зур күлләрне, олы чүлләрне кичтеләр һәм ап-ак кар белән капланган җиргә җиткәч, очраттылар, ди, бер юлчыны. "Кирәкле кешебезне таптык!" — дип шатланып, үзләренең уңганлыкларыннан мактанып, бу юлчыны туктаттылар да, ди, һәм сорадылар, ди: +— Әй, юлчы, кайдан кайтасың? Капкорсак патшаның атасыннан яки үзеннән зарланмыйсыңмы? — дип сорадылар, ди. +Артлы чанага кырын яткан, төлке толыпка кереп баткан юлчы ак кәгазьдәй агарынып китте, ди. "Болар юлбасарлардыр, никадәр малым, никадәр байлыгым әрәм була бит" дип уйлап, башлады, ди, сүзен юлчы: +— Без дин кешеләрен җирдәге гади эшләр бер дә кызыксындырмый, — дип суфыйланган иде, ди, юлчы, "Ансын яхшы беләбез" дигәч, — әй өлкән кешеләр, Капкорсак патшага нинди яктан тел тидерим, ничек аны артка чигерим! Патшалар барысы да диннең зур таянычы алар, Канкояр патша дин өчен онытылмаслык хезмәтләр калдырды, бик күп итеп чиркәүләр, мәчетләр салдырды. корсак патшаның да атасы юлыннан баруын телибез, — дип сүзен бетерде, ди, ул. Үзе. "Алай-болай итмәсеннәр, мине талап китмәсеннәр!" дип, министр белән солдатларның кулларына хәергә килгән алтын акчалар сузды, ди. "Акчаң булса, төрле җәфалардан да котылып була!" дип уйлап, үз юлына тизрәк сызды, ди. Министр һәм аның солдатлары, рәхмәт әйтеп, баш иеп, "Безгә кирәкле кеше түгел бу!" дип, атларын искән җилдәй җилдереп алга чаптылар, ди. Көн киттеләр, төн киттеләр, ай киттеләр, ел киттеләр, инә буе җир киттеләр, ди. +VII +Хәерчелеккә баткан, күз яшьләренә чыланган, аһ-зар белән тулган ил елый. Күз яшьләре елга булып ага. Капкорсак ялчылары аны күрмәмешкә салыналар. Аһ-зарлар йөрәкләрдән сөрем булып күтәрелә — алар күрмәгән булалар, телләр туктаусыз хәсрәт сүзләрен сөйлиләр — алар ишетмәгән булып кыланалар. Зәңгәр күктә янган йолдызлар да бу илгә тирән кайгыру белән карыйлар, офтаналар, офыктан күтәрелгән кара болытлар да яумыйча таралалар. Җил дә әкрен генә исми — давыл булып котыра; яңгыр да, яварга тотынса, бөтен җирне су белән тутыра. Давыллы кояш баешыннан батыр егетне, күгелҗем диңгез артыннан бөкре бабайны, алланып торди, теге явызлар Капкорсак патшага. Ишәк акырган кебек ямьсез тавыш белән, эчендә янган ачу белән, күзеннән төтен пыскытып, авызыннан төкерек чәчеп, башлады, ди, сүз Капкорсак-Туймас күз: +— Кош очып җитмәслек илләрдән, кеше аягы басмаган җирләрдән, җиде диңгез үтеп, шарлавыклар кичеп, минем илемә — Капкорсак патша җиренә килгән осталар остасы Бикзирәк, минем сезгә сүзем бар әзрәк, — дип әйтте, ди, Капкорсак патша. Шул сүзләрне әйтеп, буе матча чаклы Капкорсак патша идән буенча бер атлаган иде, идән сыгылды, ди, икенче атлаган иде, үз аягына үзе абынып егылды, ди. Шуннан авызы тыгылды, ди. Йөгереп килделәр, ди, караучылары, суздылар, ди, кулларын, алып салдылар, ди, алар Капкорсак патшаны алтын тәхетенә. Күп җилләр искәч, күктәге кара болытлар күчкәч, бияләй кадәрле килбәтсез күз кабагын ачып, чүмеч кебек зур күзләреннән төтен пыскытып, чөгендер төсле кызыл борыныннан пар пошкырып, иләктәй зур авызы белән көзге җил күк сызгырып: +— Өлгерәме таҗ минем башка? — дип сорады, ди, Капкорсак патша. Бикзирәк-Сакалы сирәк: +— Икенче фәрманыгыз кичекми үтәлде, гаепле кешеләр китерелде. Көтәләр, күрәмсез, нинди җәза бирәсез? — дип, сүзне икенчегә борып, таҗ турында дәшми торып, тәрәзәгә таба бармагы данга батыр егет һәм аның иптәшләре китерелгәннәр иде, ди. Алтын тәхете белән күтәреп алып чыктылар, ди, Капкорсак патшаны җәза көтүчеләр янына. Кала уртасындагы зур мәйданга чыжлап торган тал чыбыгы ташый башладылар, ди. Капкорсак патшаның болыннардагы читән үрергә яраклы барлык таллар бөтенләй киселеп беткәннәр иде, ди. Капкорсак патшаның атасы Канкоярның шул таллардан чыжлап торган камчылар ясатып, үзенә каршы килүчеләрне шулар белән шыр ялангач килеш кыйнатып күңел ачу гадәте бар иде, ди. Капкорсак патшаның бу ерткычлыгын да атасыннан калган бер гадәт кенә дип карадылар, ди, кайберәүләр. Мәйданның бер почмагында дегет төсле кара төтен зәңгәр һавага үрелеп, аның астында кызыл телләрен сузган ялкыннар күренеп тора, ди. Кеше күтәрә алмаслык зур кадакны шул ялкыннарда кып-кызыл иттереп кыздырырга тотындылар, ди, явыз кешеләр. Давылга бай кояш баешыннан китерелгән батыр егетнең телен шул кыздырылган зур кадак белән юан баганага кадаклап куйдылар, ди. "Менә сиңа сөйләргә ярамаган сүзләрне сөйләвеңнең җәзасы!" — дип әйттеләр, ди, ерткыч кешеләр. Алланып торган кояш чыгышыннан китерелгән җитез егетнең шомырт кебек кара күзләренә кылдан нечкә итеп очланган инәләр кададылар, ди. "Менә сиңа күрергә ярамаган әйберләрне җәзалаучылар. Күгелҗем диңгез артыннан китерелгән бөкре бабайның колак яфракларын кисеп ташладылар, ди. "Менә сиңа ишетергә ярамаган сүзләрне ишетүеңнең җәзасы!" — дип авыз ердылар, ди, явыз кешеләр. Шушындый бер әрнү вакытында батыр егет үзенең уен коралында уйнарга теләде, ди. Җитез егет җырларга сорады, ди. Бөкре бабай, моңлы итеп, бик моңлы итеп карап, башын чайкады, ди. Көлеп караган кояш чыраен сытты, ди. Әкрен генә искән җилдән давыл купты, ди. Офыктан болытлар күтәрелделәр, ди. Яңгыр китте, ди, янган утны сүндереп үтте, ди. +— Ал арга бу җәза гына аз! — дип, Капкорсак бу өч бәхетсезне дар агачына китерергә кушты, ди. Үзе, алтын тәхетенә утырып, шул өч мескеннең дарга асылган килеш тыпырчынып-тыпырчынып җан бирүләрен, рәхәтләнеп, эче катканчы көлеп карап торды, ди. Өчесенең дә кайнар йөрәк каннарын алтын стаканнарга салып эчте, ди. Батыр егетнең иптәшләре мәйданның иң аргы читенә генә җыелганнар иде, ди. Алар, батыр егет башлаган эшне дәвам итәргә ант итеп, эчләреннән янып, бу мескеннәр өчен сызланып торсалар да, кузгала да алмадылар, ди. Ялангач кылычларын җилкәләренә салган гаскәрләре Капкорсак патшаны саклап тордылар, ди. Канкояр патша җәзалап үтерткән кешеләрнең сөякләрен җыеп, бу өч бәхетсезнекен дә шуңа кушып, үзенә торыр +Алтын белән тоташтырып, кеше сөякләрен берләштереп, ука-ефәкләр, ахак-бриллиантлар белән бизәп бер таҗ эшләде, ди, Бикзирәк Капкорсак патшага. Кош очып җитмәслек алсу кояш баешыннан, кеше аягы барып җитә алмаслык кояш чыгышыннан, күктән дә күгрәк күгелҗем диңгез артыннан искән җилләр бу сарай нигезендәге сөякләрнең моңын тараттылар, ди, бар илгә. Җир тетрәгән, күк күкрәгән, диңгез ташкан кебек көчле ташкын булып, бу илнең батыр егетләре, ярлылары, бил бөгүчеләре, җитез егетләре, уңган кызлары күтәрелделәр, ди, Капкорсак патшага каршы. Аларның барысын бергә җыеп, аңламаганнарын аңлатып, күрмәгәннәрен күрсәтеп, җитәкләде, ди, аларны акыллыларның иң акыллысы. Бер кулында шәһитләр канына буялган кызыл байрак, ди. Анда утлы сүзләр белән: "Илнең ярлылары, җирсезләре, сусызлары, хокуксызлары, изелүчеләре, интегүчеләре, капкорсакларга каршы ут ачыйк, ачыйк!" — дип язылган, ди. Икенче кулына ул корыч мылтыгын кысып тоткан, ди. Изелгән илнең барлык почмакларыннан күтәрелеп, корыч ташкын шикелле алга омтылып, килеп җиттеләр, ди, алар Капкорсак патша сараена: +— Сезме безнең энеләребезнең йөрәк итен кимерүче? +— Сезме безнең кардәшләребезнең йөрәк ка +— Сезме безнең туганнарыбызның асыл сөякләреннән үзегезгә сарайлар салдыручы? — дип барып ябыштылар, ди, алар Капкорсак патшаның һәм министрларның бугазына. Капкорсак патшаның министрлары, сакчылары, солдатлары тукталып-тукталып, хәл җыеп сугышып караганнар иде дә, булдыра алмый кайсы кая качып беттеләр, ди. Капкорсак патшаны юк итеп, аның барлык министрларын куып, яңа ил төзи башлаганнар иде, ди, яңа хуҗалар. +Ләкин егерме көпчәкле автомобильдә йөрүче бай, шомырт төсле кара туфраклы җирләрне биләп торучы алпавыт, дин богауларын өләшүче козгын — барысы бергә җыелып, тагын баш булмакчылар иде, ди, бу яңа хуҗаларга. Бөек көрәштә корбан булучыларның каннары буялган байракны җилфердәтеп алгы җиңүләргә өндәде, ди, яңа хуҗаларның зирәк юлбашчысы. Бер селкенделәр — богаулар коелды, ди. Көч җыеп икенче селкенделәр -дошманнар чигенделәр, ди. Егерме көпчәкле автомобильдә йөрүчене, берүзе җиде йөз җитмеш дисәтинә җир биләүчене, дин богавы өләшүчене, бишкә алганны унбишкә сатучыны — барчасын күгелҗем диңгезгә батырганчыга кадәр кудылар, ди, яңа хуҗалар. Бикзирәк-Сакалы сирәкне исән-сау калдырдылар, ди. +— Таҗлар урынына безгә пөхтәләп зур машиналар ясарсың! — дигән бурыч тапшырдылар, ди, +Тынычланып калды, иркен сулыш алды, ди, бу ил. Бу илдә инде эшче канын имүче сөлекләр дә, сука артыннан бил бөгүчеләрне изүчеләр дә бөтенләй калмадылар, ди. Хәзер заводлар, фабрикалар батыр егетнең балаларына бирелгән, алар шатланып, рәхәтләнеп үзләре өчен үзләре эшлиләр, ди. Кара туфраклы җирләр, чәчәк атып хуш ис аңкып торган болыннар бил бөгүче бабайның малайларына тапшырылганнар, алар сөенә-сөенә ул җирләрдә иген игәләр, ди. Җитез егетнең балалары да бу илне сөяләр, аңа үзләренең акыл көчләрен кызганмый бирәләр, ди. Бернинди дә патша юк, ди, алар илендә. Алар үз ил -ләренә үзләре баш булып яшиләр, ди. Яшәгән саен яшисе килә, һәр кичнең иртәсен, һәр төннең таңын күргән саен күрәсе килә, ди, алар илендә. Гөлгә төренгән ил, дөньяда иң бәхетле, иң матур ил — алар иле, ди. +1934 \ No newline at end of file diff --git "a/bylatypov/\320\232\320\260\321\200\321\203\321\200\320\274\320\260\320\275 \320\260\321\210\320\260_tat.txt" "b/bylatypov/\320\232\320\260\321\200\321\203\321\200\320\274\320\260\320\275 \320\260\321\210\320\260_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..840e05d6d601f2680b04bf1e01da028d76da1373 --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\232\320\260\321\200\321\203\321\200\320\274\320\260\320\275 \320\260\321\210\320\260_tat.txt" @@ -0,0 +1,289 @@ +АДЛЕР ТИМЕРГАЛИН +КАРУРМАН АША + +Кыйсса тексты 2014 елда чыккан (ТКН)Сай ланма әсәрләр китабыннан алынды. Сканлау, "таныту", тикшереп укып чыгу һәм китап калыбына күчерү Заһир Г. Хәсән тарафыннан башкарылды. + +...яхшы атлар кирәк үтәргә. +Зал ягында борынгы сәгатьнең карлыккан +тавыш белән унбер тапкыр озакпап-озаклап +сукканы ишетелде. Соңгысын суккач та, әле +колак төбендә металл чыңы зеңләп торды, һәм инде тутыктан арынган бу нәзек чың дулкыннары ике йөз яшьлек җиз сәгатьнең үзе кебек саргылт төтен булып талгын гына каядыр ерак-еракларга - үткән мизгелләргә, әллә соң киләчәккә табамы - сузылып нечкәрә, җуела бара иде. +Менә моңлы аваз һавада эреп тәмам юкка чыкты, өзелде, сүнде... +— Багалмам, бүгенгә җитәр... Сиңа күптән инде йокларга вакыт, - диде әнисе һәм китап укып яткан малайның кулындагы йомшак ялтыравык тышлы, ләкин саллы математик журналны, ачык килеш тотып, сак кына өстәлгә алып куйды. - Йокла, улым, әнә күзләрең дә кызарган... +Аннары ул малайның җиңел юрганын рәтләбрәк япты, яшь математикның тыңлаусыз чәченнән сыйпады да карават янындагы яшькелт торшерны сүндерде. +Әнкәсенең җылы йомшак кулы малайга һәрвакыттагыча, гипноз шикеллерәк тәэсир итте. Самими бәхете иде. +Чыннан да, бәхетле иде Гыйлемдар. Гаиләдә бер бөртек бала булганга, аны, бәлки, артык иркәли дә торганнардыр, ләкин укуга һәм белем эстәүгә бирелгән малайны әти-әнисенең назы бозып өлгермәде, һәм ул дөнья рәхәтләренең азы белән дә канәгатьләнә торган булып үсте. +Кыскасы, ул - вафасыз дөньяда җил-яңгыр тимичә, мәрхәмәтсез урам тормышының камчысын да, тукмакларын да күрмичә, тәмсез сүзләрен ишетмичә, җылы оранжереядә, чәнечкесез гөлчәчәкләр һәм купшы пионнар арасында үскән самими һәм тыйнак малай иде. Дөрес булса, педагоглар, андыйлардан көрәшче чыгуы икеле, дигән булалар... +Хәер, тугыз яшендә инде Гыйлемдар шахмат буенча район мәктәпләре чемпионы булды, аннары, кинәт кенә математика белән мавыгып китеп, шахмат уеныннан бизде. Дөрес, ташлап ук бетермәде, чөнки ул бу уенның катлаулы математик һәм логик мәсьәлә булуын аңлап, аны бер читкә куеп, киләчәккә калдырып кына торды бугай. Шулай да малай, баш мие гимнастикасы өчен көндәлек гәзитләрдәге төрле шахмат мәсьәләләрен чишмичә, барыбер тынычланмый иде. +Гыйлемдар ниндидер төш күреп ята иде. Менә аның иреннәре дерелдәп куйды, кашлары җыерылды... Аннары ул, ике кулын да юрган астыннан чыгарып, учлары белән битен һәм болай да йомык күзләрен тәрәзәдән төшеп торган салкын ай яктысыннан каплады... +Юк, малаебыз татлы төш күрми иде шикелле. Менә ул бәләкәй йодрыкларын буыннары агарганчы йомарлады, битләре, иреннәре тартышып куйды... Аннары ул, күзләрен ачып, башын күтәрде дә торып ук утырды. +Бу минутта аны әнисе күрә калса, һичшиксез, коты алыныр иде, чөнки баланың күзләре, ак төшкәндәй, тонык иде кебек. Ул һаман йокы кочагындамы? Әллә инде лунатиклар кебек йокы аралаш торып йөри башлаганмы? +Гыйлемдар бүлмәдә ут алып тормады. Каралҗым агачлар өстендә түбәнтен генә күренгән ай яктысы аңа җитә иде, күрәсең. Ул, урындык аркасындагы чалбарына үрелеп, караватында утырган килеш, берьюлы ике балагына чумды, торып, кыска җиңле күлмәген, оекбашын, калын табанлы спорт ботинкасын киде. Өстәл өстендәге кечкенә рамкадан әтисе белән әнисенең үзе төшергән фотоларын кубарды да, кәгазьгә төреп, бөгәрләмичә генә, түш кесәсенә урнаштырды, аннары, бераз уйлап торгач, калын математика журналы эченнән күрше дачада яшәүче Ниса исемле бер кызчыкның рәсемен дә алды. Ниса аңа һәрвакыт: "Әй син, вундеркинд!" - дип дәшә һәм җае чыкса-чыкмаса да үртәргә тырыша иде. Малай исә, күпме генә эзләсә дә, күрше кызына төртке кушамат таба алмыйча гаҗиз иде. "Алтынчәч"не кушамат дип булмый ич инде! Алай дигәч, кызый алтын толымын уң иңеннән сул якка гына күчерә, үзе рәхәтләнеп көлә... Гыйлемдарга соңыннан бөтен мәктәпкә таралган "Малай-нигалай" дигән кушаматны да шушы күрше кызы таккан иде. Аннары Ниса ике көннең берендә күршеләренең почта ящигына берәр шахмат мәсьәләсе салып китә иде. Хәер, монысын Гыйлемдар белми дә калды бугай. +Электр фонаре белән кечкенә пәкегә чалбар кесәсендә урын табылды. Ай яктысында тонык кына ялтыраган мобиль телефон өстәл өстендә калды... Әйе, малайга телефонның кирәге чыкмаячак. +Бер катлы җәйге тәрәзә, тоткасына кагылу белән, ике якка +ачылып китте. Малай, аякларын тышка салындырып, тәрәзә төбенә утырган килеш, нидер пышылдады, бәлки, йокы аралаш кына әти-әнисеннән гафу үтенүе бул +Йомшак туфраклы клумбага сикереп төшкән иде, спорт ботинкасы дымык, көпшәк җиргә батты. Ул аны кагып-нитеп тормады, ком түшәгән аллеядан китмичә, куе үләннәрне ерып, дача коймасындагы үзе генә белгән тишеккә таба атлады, капка башындагы сизгер видеокүз объективына эләгәсе килмәгәндер, ахрысы. +Тиздән малай сирәк багана башларындагы зәңгәрсу лампалар яктырткан тар гына асфальт юлга чыкты. Вакыт соң булганга, юл буп-буш, дачаларына кайтасы кеше кайтып беткән инде. Ул, минут та уйлап тормастан, сулга борылып, тимер юл станциясенә бара торган шоссе белән янәшә велосипедчылар сукмагыннан эре-эре атлап китте. +Тимер-бетон панельләрдән генә укмаштырып төзелгән вокзал бинасы тып-тын, хәтта зал димәсәң хәтере калырлык, сыңар тәрәзәле кысан бүлмәдәге касса да ябык инде. Тимер юлчы формасы кигән дежур каравылчы өчдүрт урындыкны бергә кушып, шул ятакта рәхәтләнеп йокы сүтә... Шулай да аның кырыенда яткан Акбае төн уртасында ялгыз йөргән малайга сәерсенде бугай, Гыйлемдар янына килеп, башын кыегайтып, аның күзләренә тутырып карады, аннары, урынына кире кайтып, койрыгын җайлабрак салды да кабат мәрткә китте. +Төнге битараф дөньяның малайда бер эше дә юк иде сыман. +Чирек сәгать үтсә үткәндер, станция янына иң соңгы зәңгәр электричка килеп туктады. Үтәли күренеп торган буш вагоннардан сыңар җан иясе дә төшмәде. Койрыктагы вагонның ишекләре ике яктан да ачык, ахыргы станциягә ярты сәгатьлек кенә юл калганга, машинист ыктыматлыгын җуйган иде, ахрысы. Хәер, шәрран яра ачык вагон ишеге соңгы вакытларда янә баш калкыткан хулиганнар эшедер, бәлки. +Малай койрыктагы вагонга кереп утырды. Тәрәзәдән торган баягы дежур тимер юлчыны һәм аның Акбаен күрде. Аларны күргәч, малайның күңеле нигәдер нечкәреп китте, әйтерсең лә ул якын танышларын соңгы тапкыр күрә, алар белән мәңгегә хушлаша иде... Хәер, бу сагыш хисе күңел төпкелендә тыпырчынып кына алды да шундук сүнде. Малайны башка, мөһимрәк вакыйгалар көтә иде... +Ахыргы станциядә алгы вагоннардан берничә генә пассажир төште. Алар шундук вокзал бинасы каршында көтеп торган микроавтобус янына ашыктылар, ә малаебыз бөтенләй кире якка юл тотты. +Бераз баргач, шоссе юл кисәк кенә бетте, өзелеп калды. +Аңардан, икегә аерылып, чирәм үскән гади авыл юллары башлана иде. Малай, сихерләнгән шикелле, беркавым юл чатында басып торды, аннары, ниндидер боерыкка буйсынгандай, сулга борылып, ышанычлы адымнар белән юлын дәвам итте. Озак баргандырмы, - ул моны, әлбәттә, хәтерләми, ләкин күктәге йолдызлар тоныкланган иде инде, димәк, таң сызылырга да күп түгелдер. +Каршында чәнечкеле тимерчыбык киртә пәйда булгач, ул капыл туктарга мәҗбүр булды. Киртә бер офыктан икенчесенә кадәр сузыла (моңа күпме металл киткәндер?), анда биш метр саен баш сөяге сурәте төшкән сары калай эленеп тора иде. Электр фонаре белән яктыртып, малай андагы язуны да укыды: "Тыелган зона. Якын килү катгый тыела. Радиация!" +Гыйлемдарның моңа исе китмәде. Иске атом электр станциясе тирәсендә тыелган зона барлыгын, бу зур мәйданлы зонаның чиге җәйге дачалардан егерме биш чакрымнарда гына булуын ул белә иде, әлбәттә. Заманында дөнья шаулаткан Карачирәм авариясеннән соң кимегән һәм хәзер әйләнә-тирә табигатькә аның зыяны юк чамасында, диләр. Тик тыюлык зона барыбер тагын илле елга калырга тиеш икән әле... +Малайга болары билгеле. Ләкин тутыкмас тимерчыбык киртәнең мең саны сугылган бетон баганасы төбендә, вак яфраклы зәһәр урман кычытканы арасында, бала үрмәләп кенә үтәрлек тишек барлыгын ул каян белде икән? +Тишектән үтү өчен, шактый көч түгәргә, елан кебек шуышырга, боргаланырга туры килде. Алай да әле малайның җәйге курткасы, очлы тимерчыбыкка эләгеп, бер-ике җирдән ертылды кебек. Ә кычыткан чаккан кулның ачытуы игътибар итмәсәң сизелми иде. +Зона эчендә җир тигезле-тигезсез, чөнки сөреп үлән чәчкән +булганнар, аннары кыргый куаклар китә... Арырак инде чын мәгънәсендә урман башлана, атом станциясендәге авариядән соң үткән еллар арасында монда табигый юл белән каеннар, усак агачлары тишелеп үскән, алар элекке җиләк-җимеш бак-чаларын басып киткән... +Гыйлемдар, ниндидер җәнлек салган сукмак табып, шуннан китте. +Таң атарга күп тә калмый, күктә баш очына кадәр яктылык уйнап, дулкынланып алгандай итте дә, янә күз бәйләнде. Бу яктылык элек тә азанчы мәзиннәрне дә саташтыра торган "шайтан таңы" гына иде әле. Аннары көнчыгыш тарафта чын, җылы яктылык сызылды. +Урман куелыгына кергәч, сукмак дип әйтерлек эзләр дә калмады. Менә шулчакта гына малай әйләнә-тирәсендәге тынлыкка игътибар итте. +Үле тынлык дигән нәрсә шушы инде: монда кошлар оя типми; сандугач сайрамый; монда кырмыска оясы да калмаган, түмгәкләре җир белән тигезләнеп беткән; монда үскән кыргый җиләк җирдә килеш чери; юеш черек исе +Сул кул якта агачлар арасыннан йорт-каралтыларны шәйләп була иде. Кыйшайган ташландык йортлар. Ишек-тәрәзә уемнары ялмавыз шикелле ыржаеп тора. Бер йортның җимерек түбәсенә әрсез куак үскән дә хәзер бер-ике зәгыйфь тамыры белән генә эләгеп калган. +Мондый төтенсез, үле авыллар бу зонада дистәләп. Гыйлемдар тукталып тормады. Аңлаешсыз бер көч аны һаман алга, алга әйдәкли иде. +Куелыкка кергәч, иртәнге салкын чык малайның тез башларын чылатып бетерде, һәм ул адымнарын тизләтте. +Кояш, шактый күтәрелеп, агач өсләреннән күренә башлагач, ул җил аударган карт каен кәүсәсенә утырып хәл җыйды. +Малай сусаган иде. Ләкин ул монда үзенә эчәргә су табылмаячагын һәм түзәргә туры киләчәген белә иде. Ләкин озаккамы? Юк, озакка булмас. Малай үзен әйдәкләгән көчнең явыз түгеллегенә ышана бугай. +Төш вакытында Гыйлемдар бер түгәрәк аланлыкка барып чыкты. Кызыл, сары, зәңгәр чәчәкләргә күмелгән бу якты аланны күргәч, ул туктап калды. Ничек гаҗәпләнмисең: монда һәр тарафта кошлар сайрый, үлән арасыннан вак чикерткәләрнең нәни кубыз чиерткәне ишетелә, йомшак җилдә яфраклар лепердәшә... Әнә бер шәмәхә божан, хуҗаларча жуылдап, чәчәктән чәчәккә кунып, биләмәсен тикшереп йөри. +Шунда бер ак күбәләк малайның иңбашына килеп кунды... Малай артына борылып карады. Анда берни күренми - ярым үле карурман юкка чыккан, аның урынында ниндидер аксыл төстәге иксез-чиксез бушлык, такыр чүл җәйрәп ята иде. +Кире борылды - күз алдында шул ук җәннәт бакчасыдай гүзәл аклан. +Якында гына яшь кәккүк тавышы ишетелде. Малай санарга кереште. "Кәк-күк" авазлары бер дистәгә тулгач, малай күпсенде шикелле, муен артын кашып куйды. +— Аптырама, - диде шунда кемдер. - Син ничәне теләсәң, шуның кадәр кычкырыр ул... Синең мәңге яшисең килә ич, шулай бит, Гыйлемдар? +Малайның янәшәсендә көмеш чәчләренә бөрчекле ак яулык өреткән ак күбәләктәй бер әби басып тора иде. Гыйлемдарның иңбашына килеп кунган баягы күбәләк шул булган, ахрысы. +— Сез... кем? Сез мине каян беләсез? - дип сорады малай, әбигә таба борылып. +— Ак әби дисәң дә ярый. Ә яшь чагымда Гөлгенә дип дәшәләр иде. Мин сине яралган көнеңнән үк беләм... Гыйлемдар исеме сиңа чат ябышып тора. Дөрес, әтиең баштарак Галим исеме кушмакчы иде... +— Анысын да беләсезмени? Каян? - Гыйлемдар улым, моны бер сүз белән генә аңлатып бирә алмамдыр... Боларга син үз вакытында, әкренләп төшенерсең... +Бу сүзләрнең мәгънәсен аңлау кыен түгел иде: Гыйлемдар бирегә вакытлыча гына, бер көнгә генә килмәгән дигән сүз иде бу. Димәк, ул тоткын? Әсир? +— Бүгеннән бу дөнья безнең икебезнеке, - дип, малайның сүзсез сөаленә җавап бирде әби. +— Икебезнеке?- һәрхәлдә, ул синеке дә, балам. "Балам" дигән сүзне ул нәкъ әнкәсе кебек ягымлы, назлы итеп әйтте һәм ирексездән малайның күзләренә яшь килеп тыгылды. +— Бөтенесе дә әйбәт булыр, Гыйлемдар, - диде Ак әби, тыныч тавыш белән. - Әти-әниләрең исән-сау. Син - минем кунагым. Куышыма рәхим ит. +Куыш дигәне аланның нәкъ уртасында куаклар арасына корылган киез тирмә булып чыкты. Аның үзенә күрә тәрәзәләре һәм чаршау шикеллерәк ачыла торган ишеге җәелгән иде. +Тирмә иркен һәм якты булып чыкты. Кергәч тә сул якта гади юынгыч, аның янындагы урындыкта сулы чиләк тора. Арырак аш-су әзерли торган почмак. Утын ягыла торган чуен плитә, ишле-кушлы табак-савыт. Плитәнең калай морҗасы төннек тишегеннән чыга икән. Түрдә өстәл, кыяфәтләреннән үк какшау икәнлеге күренеп торган артлы урындыклар. Аннары фанер тумбочка, аның өстендә кадимгә кадәрге аклы-каралы "Рекорд" телевизоры һәм ике җиз мөгезле антенна, стенага эленгән кара тәлинкә - бусы радиорепродуктор, ахрысы. Уң якта чардуган корылган никельле карават. Аның бәләкәй тимер тәгәрмәчләре паласка яртылаш батып кергән. Ак калай тасмалар белән шакмаклап бизәлгән яшел сандык. +Ишек тирәсендәрәк сары лак белән буялган фанер гардероб... Ялтыравык амальгамасы купкан кызыллы-яшелле көзге... Көзге янында күгәреп беткән Бакыр-кош, тик аның күзләре генә пыяладай ялтырый. Ә бусы бүрәнә ярыгына кулын кыстырган уенчык Шүрәле бугай... +Хәер, Шүрәле һич тә уенчык түгел, кайчагында ул, тәмам җанланып һәм зураеп, өстәлдән төшә дә Гыйлемдар янына килеп утыра. Аның маңгай сырлары шулкадәр тирән; кайчагында ул кызык өчен карандашын колак артына түгел, маңгай сырына кыстырып куя. Тик боларын малай бераз соңрак белде. Әби яшәгән өй эче ярты гасыр элекке бер бүлмәле коммуналь фатирны хәтерләтә иде. Андыйларны Гыйлемдарның телевизордан гына күргәне бар. +Малай өй эчен күздән кичергәндә, Ак әби аның үзенә елмаеп карап торды. +— Бәхет цивилизациядә түгел, Гыйлемдар, - дип, гади урман анасыннан һич тә көтелмәгән сүз әйтеп ташлады әби. - Түгел! Моны безнең элгәрләребез - болгар +Җәй җитү белән, алар, шәһәрдәге тынчу өйләрен ташлап, табигать кочагына, җәйләүгә чыкканнар... Бу әйберләр һәммәсе комиссия кибетеннән. Мин аларны киләчәк заман музейханәсе өчен җыям һәм саклыйм. +— Ә телевизорыгыз... күрсәтәме соң? Ул электрны каян ала? +— Ул энергияне атмосферадан ала, - диде әллә каян фәнни атамаларны үзләштергән әби. - Гади генә итеп әйтсәк, мин шарсыман яшенне магнитлы ятьмә белән тотам да магнитлы чүлмәккә салам. Ул миндә шартламый, энергиясен аз-азлап ай буена чүлмәк электродларына биреп ята. Түшәмдәге люстраны да шарсыман яшен көче кабыза... Ә яшенне мин син килгән урманнан алып керәм, алар анда яңгырдан соң еш булучан. Түбәнтен генә, дулкын өстендә чайкалгандай йөзеп йөриләр... Беләсеңме, шартлаган атом станциясе өстендә алар аяз көнне дә күренә. +— Сез кайнар плазманы саклау ысулын уйлап таптыгызмыни? Мин моны аңламыйм... - диде малай, түшәмдәге ефәк абажурга карап. +— Аңларсың. Мин сиңа кирәкле мәгълүматны табып бирермен. +— Китапларданмы? +— Китаплардан да. Аларның копияләрен һәм компьютер дискларын миңа Мәскәүдәге Үзәк фәнни китапханәдән һәм Вашингтондагы Конгресс китапханәсеннән механик күселәр һәм тимер ярканатлар урлап алып кайтып бирә. +Сихер көче белән адәми зат булып күренергә сәләтле бу хамелеон-күселәрне һәм ярканатларны әби "комагыйларым" дип йөртә һәм кирәк чагында йомышка йөгертә икән. Алар борынгы Казанның "Әрхири тавы"нда мәшһүр Сөембикә көтепханәсенең калдыкларын эзләп тапканнар, +— Ә сезнең компьютерыгыз бармы соң? +Әбинең елмаюы шундый матур һәм килешле иде... +— Син үзең компьютер, балам, - диде ул. - Без синең гадәттән тыш сәләтләреңне... ачарбыз. Мин дә компьютер кебегрәк, ләкин көчсезрәге... Ярар, хәзергә бу катлаулы нәрсәләрне куеп торыйк, яме? Син бит көне буе зәррә мыскал ризык капмаган... +Малай кыстатып тормады, шундук ияген какты. Ак әби, аш өстәле янына килеп, яшел ашъяулыкны күтәреп ачып җибәрде. +Үткәннәрдә калган әкияти авыл табынын тасвир итеп тормыйбыз. Көлдә пешкән кайнар бәрәңгене каймакка мана-мана ашаганда, бер каен җиләген кабып, кулы икенчесенә үрелгәндә, малай бөтен дөньясын онытты шикелле. Төче коймак та әле кайнар көенчә, ә ниндидер үлән кушылган чәйнең хуш исе үк туклыклы һәм шифалы иде. Аннары таңгы миләүшә төсендәге чөгендерле катык... Боларны Ак әби каян табып бетергәндер. +Тамак ялгагач, Гыйлемдарны йокы баса башлады. Моның шулай буласын Ак әби, әлбәттә, белеп тора иде һәм малайга чардуганлы караватны күрсәтеп ым какты. +Малай ятсынмыйча гына чишенде, шалтыр-шолтыр килә торган калай юынгычта тешләрен ниндидер татлы паста белән чистартты. Кызык, монда аңар, целлофанга төреп, өр-яңа теш чистарткыч та әзерләп куйганнар икән. +Төнне сәяхәттә үткәреп алҗыган Гыйлемдар күзен йомуга ук йокыга талды. +Ул, уянып та карамастан, егерме сәгать буена йоклады. Уянгач, малай үзендә яшьлек гайрәте яңарганын сизсә дә, +аның йөзендә һәм бигрәк тә күзләрендә меңләгән сорау эленеп тора иде. +Ләкин Гыйлемдар иң мөһимен: үзенең кайда икәнлеулары, инде йокычан тимер юлчыны да күреп сорашулары, зонаны әйләндереп алган өч катлы тимерчыбык киртәнең һәр метрын бер төркем милиционерларның овчарка белән тикшереп йөрүләре турында да хәбәрдар иде ул. Тиздән һавага вертолётлар күтәреләчәк, һәм алар очсыз-кырыйсыз дип әйтерлек урман-чытырманны һавадан аркылыга-буйга очып күзәтә башлаячаклар. Малайны эзләүчеләр арасында күрше кызы да бар, чөнки дача коймасында Гыйлемдар чыгып киткән тишекне дә ул эзләп тапкан... Астрономия белән кызыксынганга, Ниса, түбәгә менеп, төннәрен кечкенә телескоп янында үткәрә икән. Кызчык төн уртасындарак Гыйлемдарның, үләннәрне ера-ера, койма тишегенә таба киткәнен күреп калган була. +Боларны малай каян белә иде соң? Үзе килеп чыккан гүзәл аланлыкны беркем дә күрә алмаячак, фотообъективлар да сизмәячәк икәнен, чөнки бу дөньяның башка геометриядә урнашканлыгын ул каян белә иде? Күрәсең, боларны аңа, аның баш миенә йокыда чакта сеңдергәннәрдер... Ак әби һәм аның күзгә күренмәс ярдәмчеләре, әлбәттә. +Менә хәзер дә Ак әби, сизелер-сизелмәс кенә елмаеп, Гыйлемдарга карап тора, аның йокыдан тәмам айнып җиткәнен көтә. Барлык сорауларга җавап бирергә әзер иде ул. +Малай, сорау бирергә ашкынса да, тирмәнең нәкъ түрендә компьютер өстәле күргәч түзмәде: "Мондыйны минем реклама китапларында да очратканым юк", - дип куйды. +— Иң яңа марка, - дип, компьютерны мактады Ак әби. - Махсус синең өчен Галәм аръягыннан китерттек. Ләкин ул җир Интернетына тоташмаган булыр, аның каравы Күк Интернеты белән элемтәдә. +— Галәм аръягы? Йолдызара элемтә? Әкият бу! Бөек куркыта мине", - дигән... +— Ә бер бөек шагыйрь: "Йолдыз белән йолдыз серләшә", - ди, балам! Бәлки, чыннан да, йолдызлар сөйләшәләрдер? Бәлки, без генә ишетми торганбыздыр? Бу компьютер параллель җир дөньясыннан, әгәр инде ышанмыйсың икән, ерак киләчәк заманныкы диик. +— Аңа нинди программалар куелган соң? +— Сиңа кирәклеләре һәммәсе дә. Менә, ашап алгач, үзең күрерсең. +Яңалык бер компьютерда гына түгел икән. Малай йокы сүткән арада, "чуртан кушуы буенча", тирмәгә заманча ванна һәм душ белән җиһазланган гигиена бүлмәсе тоташтырып куйганнар иде. Кемнәр? Аларга мондый сихер көче каян килгән? +Компьютердагы математика программасы аңа "хуҗалар"ның чиксез кодрәтле булуын күрсәтте. Мәсәлән, натураль саннар рәтендәге гади саннарны хисаплый торган төгәл формула җир планетасы математикларының исен китәрерлек иде. Иң күренекле акыл ияләре ике мең ел буена эзләп-эзләп тә таба алмаган гүзәл формула иде ул! +Шахмат программасы бу борынгы уенны, алгоритмга таркатып, гап-гади уенчыкка әйләндергән. Алгоритм буенча уйнаганда, беренче йөрешне ясаучы якның җиңүе котылгысыз булуын исбат иткәннәр. Тагын шунысы кызык: бу алгоритм кагыйдәсен сабыйлар аеруча тиз үзләштерә һәм, мәшһүр "Рубик кубигы" белән булгандагы кебек, алгоритмлы шахмат ярышында балалар өлкәннәрне артта калдыралар икән... +Гыйлемдар могҗизалы компьютерда ун-унбиш программаны ачып карады һәм һәр фән өлкәсендә "МоуКаз" ("Яңалык") тамгасы сугылган ачышларны күрде. +Параллель җир дөньясы, ниһаять, кош һәм дуңгыз авырулардан арынган, радиация авыруы да дәвалауга бирешкән... һәр кешегә хирург операциясе кирәк булган очракка дип, аның үз организмыннан алынган "кәүсә күзәнәкләре" резервы булдырылган... Тешең төшсә, аның урынына яңасын үстерәләр, хәтта сукырайган күзне дә яңасы белән алмаштыра башлаганнар... Малай берочтан рак авыруының татарда элек "ийә һәм сәратан хастасы" дип аталганлыгын да белде. +Ләкин, әйткәнебезчә, бу ачышлар җирдә түгел, бәлки Галәмнең параллель җир планетасына охшаш меңләгән "сәйяр йолдыз"ларыннан берсендә - Сириусның иярчене тирәли әйләнеп йөрүче яшел планетада ясалган. Димәк, югары үсешкә ирешкән "сәйяр"леләр ир йөзендә яшәүче кечерәк кенә татар халкының милли телендәге әллә нинди нечкәлекләрне дә беләләр икән. Чөнки аларның үзләрендә, мәсәлән, Эспаньолия иле конституциясенең өченче маддәсендә үк: "Эспаньолиядә төрле төсмердәге тел-шивәләр байлыгы мәдәни кыйммәткә ия, ул аерым ихтирамнан файдалана һәм кадерләп саклана", - дип язылган. +"Параллель җир"дә үз Тукайлары, үз Байроннары, Пушкиннары булган. Ләкин "Сәйяр дөньясы"нда Тукай исеме, киресенчә, Йакут дип укыла икән. Затлы Йакутның язмышы да җирдәге Тукайныкыннан башкачарак булган: безнең Тукай Сталин репрессияләренә кадәр үлеп котылган булса, Йакут "халык дошманы" дип игълан ителгән һәм бездәге Галимҗан Ибраһимов язмышын кабатлаган. Соңыннан, әлбәттә, аны аклаганнар һәм әдипләренә Йакут премиясе бирә башлаганнар. Тик премия бирү ялагай һәм шомакай каләм тибрәтүчеләргә медаль өләшүгә әйләнә башлап, бу эшкә криминал килеп кысылгач, ел саен премия бирүне туктатып торырга мәҗбүр булганнар. +Кайбер нәрсәләрне белми калу - үзе зур бәхет. Бөның компьютерында кайбер программаларның беренче пунктында мондый кисәтү тора: "Бу мәгълүматлар хәзергә сиңа кирәкмәс". Әйе, компьютерның мәгълүмат базасында кеше ашаучы Сталин шәхесенең коточкыч сыйфатлары турында гына түгел, Пушкин турында да, Тукай, Муса Җәлил һәм Галимҗан Ибраһимов, хәтта Сәхипҗамал Волжская турында да аклы-каралы мәгълүмат тупланган. Ләкин болар белән танышудан баш тартырга малайның акылы җитте. +Гыйлемдар компьютер белән мәш килгәндә, Ак әби аның яныннан китмәде һәм, малайның хәрәкәтчән йөз сызыкларына карап, аның ничек тәэсирләнүен, балаларча куануын күзәтеп, кичерешләрен чыраеннан укып торды. Әлегә Ак әби канәгать иде шикелле. +Төшке ашка гына бүленеп, Гыйлемдар кабат компьютерга багынды. Бу юлысында мониторда иң элек "Соңгы атнада син нинди китаплар укыдың?" дигән сорау калкып чыкты. Малай һич тә көтмәгән сорау иде бу. "Математика тарихы буенча" дип язып куйды ул кыска гына. +Аннары компьютер мондый сораулар әзерләгән иде: "Мең дә бер кичә" әкиятләрен яратасыңмы? "Андерсенның "Шыксыз үрдәк бәбкәсе" әкиятен ничә тапкыр укыдың?", "Бәләкәй принц"ны беләсеңме? Чормада яши торган Карлсонны? Ялан-аяклы Гекльберри Финны? Әбугалисинаны? Һарри Поттерны? "Шүрәле" әкиятен?" +Турысын әйткәндә, малай боларның күбесен белеп бетерми, ә кайбер каһарманнарны телевизорда гына күргәне бар, тик алары да аның игътибарын җәлеп итә алмаганнар, хәтерендә бик томанлы сурәт кенә калдырганнар иде. Малайның рухи үсеше берьяклырак, ул гуманитар өлкәләрдә шактый сай йөзә иде шул. +Компьютерның соравыннан соң тынлык озаккарак сузылды. Ак әбигә таба борылып. Югыйсә ул бит конкурсларда сорауны әйтеп бетергәннәрен дә көтмичә чатнатып җавап бирә торган малай иде! +Сизгер, хәтта нәзакәтле компьютер экранындагы сораулар сүнеп юкка чыкты, һәм ул гадәти режимда эшләүгә күчте. +Гыйлемдар физика, математика кебек, кем әйтмешли, төгәл һәм әсасый фәннәр буенча булган китапларны гына укый иде. Әдәби әсәрләргә вакыты җитмәгән икән, шигырь-мазарны әйткән дә юк. Гомумән, шигырь язуны ул компьютерга тапшырып була торган вак эш дип карарга күнеккән иде. Әйдә, яңа рифмаларны компьютер эзләсен... Ә хис һәм сурәтләргә килгәндә, ул боларын да саннар белән күрсәтеп булырга тиеш дип инанган иде. Хәтта мәхәббәтне дә компьютерлаштырып буладыр. Аныңча, илһам дигән нәрсә дә компьютерда тормышка ашырылачак. +"Туктале, "Нечкәбил"не хәтерлисеңме син?" - дип сорады аңардан Ак әби, Абдулла Алиш дигән берәүнең әкиятен искә төшереп. - "Юк". - "Ә "Шыксыз үрдәк баласы"н?" - "Юк". - "Оныткан". "Бармакбикә" әкиятен? Ә "Ал чәчәк"не? "Көлбикә" турындагысын? Боларын да юкмы? Ә "Гали баба һәм кырык юлбасар"ны?" +Малай анысын хәтерли икән хәтерләвен, тик "Меңдә бер кичә" әкиятләрендәге Гали бабаның мәгарә тулы алтын-көмеш күрүе хак түгел, ул - наркоман, киндердән ясаган хәшиш үләне чәйнәп, һаллюцинация - төш кенә күргән дип ышана. Кайсыдыр бер акыллы баш малайны шулай өйрәткән. Химия укытучысы икән. +— Кем белә, бәлки, син хаклыдыр да, чөнки мәгарә ишеген ача торган сихри "сим-сим" сүзе чыннан да кинд ер бит... - диде аңа Ак әби. - Ләкин, наныем, син барыбер +Хәшиш - киптерелгән һинд киндере чәчәгеннән ясала торган +-18әкияткә ышанырга тиеш, әкияткә! - дип өстәде ул. - Әкиятне дә белергә һәм яратырга кирәк... Фәннең әхлагы юк, әкиятнең - бар. Бар! Фән Хиросима һәм Карачирәм фаҗигасен тудырды, адәмнәрне бозарга яңа наркотиклар ясап бирде, ә әкияти "Нечкәбил"ләр сиңа татлы бал белән шифалы кәрәз сөте генә бүләк итәләр... - дип тәфсилләп аңлатты әби. +Ахырда малай үзе укыган тагын бер әкиятне исенә төшерде: +"Менә син, әбекәй, әкияткә ышан да ышан дисең... Син әйткән мәшһүр Андерсенның "Сандугач" әкиятен укыганым бар икән. Анда бер былбылның авыру Кытай императорын сайравы белән үлемнән йолып калуы турында сөйләнә..." +Шулчакны Ак әбинең күзләрендә ике бөртек кенә яшь күренде, һәм Гыйлемдар үзенең ниндидер ялгыш сүз әйткәнен аңлады. Моның сәбәбен ул бераз соңрак, әбинең биографиясе белән танышканнан соң гына белде. +Шулай да Ак әби тиз тынычланды. Аннары күбәләк канатыдай җиңел кулы белән малайның иңбашына орынды: +— Күңелеңне төшермә, угыл, - диде. - Имтихан тагын кабатланыр әле... Бу китапларны мин сиңа табып куярмын. Син романтик яшьтәшләреңне куып җитәрсең. Синнән камил кеше чыгарга тиеш. Шулай кирәк! Әгәр каршы булмасаң, кайбер мәгълүматларны йокыда чагында Бакыркоштан алырсың... Көч түкмичә генә. Ләкин шуны бел: болай тапкан гыйлем үзен казанып тапканан кайтышрак - ул хиссияткә төренмәгән була, тотрыксызрак та... +Малай яшелләнгән иске трюмо өстәлендәге Бакыркошка таба борылып караган иде, аның да яшькелт күзләрендә ут кабынганын күрде. Ә Шүрәле фигурасы нидер пышылдады бугай. Шунда гына малай куртка кесәсенкуелган булуын абайлады. Әнисе белән әтисе... Ниса-Алтынчәч... Соңгы фотоны малай, кызчыкның үзенә сиздермичә генә, ерактан төшереп алган иде. Фоторәсемдә Ниса, әлбәттә, яланаяк һәм ул купшы чалмалы пионнарга су сибеп йөри... Кояш ашамасын өчен, борынына кәгазь ябыштырган, бейсболка маңгайчасы астыннан күтәрелеп караганда, почык борыны күккә чөелә, әллә масая инде... +Дөресен әйткәндә, Гыйлемдар математик формулаларның төзек гүзәллегендә күрше кызы Нисаның шәүләсен күргән кебек була иде. +Җәяләр аның кашлары кебек, шулар астында зәп-зәңгәр сорау билгеләре төсмерләнә, колагына элгән алкалары менә тамам, менә тамам дип торалар... +Ә Ак әби барын да белә, сизә шикелле... Ул бит кешенең күңелендәгесен укый... Теге бөтен дөньяга мәшһүр болгар күрәзәчесе Ванга шикелле... Ниса да шундый бит! Чая күрше кызы да Гыйлемдарны үтәли күрә иде бугай... +— Ниса исеңә төште шикелле, - диде әби, малайның күзләренә туры карап. +Ак әби Гыйлемдарга күрше кызының исемен атап әйткәч, малайның бит алмалары кызарып чыкты. +Ак әби Нисаны да Гыйлемдарны белгән шикелле белә иде, ахрысы. Ул кызчыкның акыл үсешендә Гыйлемдарны кабатлаячагын күрә... Әгәр берни дә комачауламаса, ике елдан Ниса шахмат буенча шәһәр чемпионы булачак. Биш елдан соң халыкара фәнни журналда Гыйлемдардан калган кулъязма нигезендә матдә төзелеше турында фундаменталь мәкалә бастырып чыгарачак... Ун елдан соң халыкара террористлар кулында җир планетасын күз ачып йомганчы плазма тамчысына әйләндерерлек бомба булачак... +Ак әби бу хәлгә юл куймаска тиеш иде. Тирмәдән чыгып киткәндә, әби: "Мин ике сәгать ярымлап булмам, чыксаң да була, ул кар суы шикелле - кешене яңадан тугандай итә", - диде. +Әбинең ике сәгать ярым дигәне җир исәбе беләндер, әлбәттә. +Бәлки, ул шушы вакыт эчендә бүтән йолдыз системасы белән элемтә урнаштыра ала һәм киңәш сорый торгандыр? Бүгенге физикада электромагнит дулкыннарның тизлеге чикле дип каралса да, биокыр дулкыннары өчен ераклык дигән нәрсә комачау булмаска мөмкиндер... Һәрхәлдә, Гыйлемдарның бу хакта укыганы бар иде. Малай фоторәсемнәрне өстәленә тезеп куйды. Компьютер галәменә кереп чумгач, ул тагын дөньясын онытты. +Бу юлы ул "Персоналияләр. Ак Китап" сәхифәсен ачты. Монда җирнең игезәге булган ерак планетадагы затлы +шәхесләр турында мәгълүмат һәм хикәяләр тупланган булып чыкты. +Җирнең игезәгендә җәмгыять тарихы мондагы җир тарихын кабатлый (яки, киресенчә, мондагы җир андагы тарихка иярәме?), шуңа күрә күп нәрсә шәрехләп аңлатып торуны сорамый иде. Анда да Явыз Иваннар, үз Һитлерлары, үз Дҗугашвилилары булган, елыдиномания, аннан соң тагын манияләр... Ниндидер гайре табигый баһадирларга өмет баглау. +Шәкүр караклар, аннары Ермак һәм Ермолов кебек нәселләрен саткан чукынмышлар... Дар агачлары, гильотиналар, электр кәнәфиләре, адәм балаларын чалгы кебек ура торган "калашниклар" уйлап табылган. Анда да коммунистик күмәк хуҗалыклар төзеп азапланганнар, кансыз залимнәргә табынганнар, аларга төрле эт-башопричниклар, сыер-аяк-чекистлар, симез жандармнар һәм мускуллы омончылар хезмәт иткән. Анда да, Җир планетасындагы кебек, һәлакәтен оныта алмыйлар. +Шул ук вакытта Алтынчәч белән җик Мәргән гыйшкы, Казандагы Сөембикә һәм Себердәге Сүзгебикәләр фаҗигасе анда да, монда да төп-төгәл кабатланган... Үз Аврупалары, Азияләре, Антарктидалары, Шәрык һәм Гарепләре, хәтта хыялый Атлантидалары булган бу дубликат планетада, пәйгамбәрләр һәм Хозыр Ильяслар да гомер кичергән... Дисциплинаны санга сукмый торган ниндидер "роуслар", ярым-кырагай "башбүреләр", мең ел буена кол психологиясе сеңгән "татарлар", бакырны алтынга әйләндерергә маһир "җефетләр" һәм башка ялмавыз андрофаглар... +Гыйлемдар, "Тарих" сәхифәсен актарганда, "Гөләндәм кыйссасы" дигән хикәяткә игътибар итте. +Гөләндәм "параллель Җир" планетасында Икенче бөтендөнья сугышы ятимнәре йортында тәрбияләнгән кыз бала икән. Мондый ятимәләр соңыннан үзләрен "ятимханә тоткыннары" яки "ятимханә ветераннары" дип атап йөрткәннәр, чөнки бу каты режимлы, әхлаксыз һәм гумансыз йортлар төрмәдән яки концлагерьдан кайтыш булмаган... Кыз балалар анда сафлыкларын җуйганнар, тормышка өмет-ышанычларын югалтканнар... +Карабаш бистәсендәге ятимханә мөдире, әлеге сугыштан бер генә яра да алмыйча кайткан Мишәрәкҗанов фамилияле, әллә ниткән Карай-Морза исемле астыртын штабист, үзенең кул астында бухгалтер булып эшләүче хатыны район үзәгенә банкка киткән аулак чакны туры китереп, әле тулышып, түгәрәкләнеп кенә килгән унбер яшьлек Гөләндәмне өйләренә тәрәзә юарга чакыра һәм искиткеч матур бер язгы көндә, бакчада чут-чут итеп беренче сандугач сайраган мизгелдә, кыз баланы көчләп ташлый. Тырнашканы, борынын тешләгәне, барлы-юклы чәчен йолыкканы, гәрәбә төймәле җиңен умырып төшеркыз, сандугач сайравын ишетсә, калтырап төшә торганга әйләнә... "Былбыл" дигән сүзне ишетсә, идәнгә егылып, тәгәри-тәгәри елый, үз чире тота башлый... +Ятимханәдә яшәгән соңгы елларын Гөләндәм бик томанлы гына хәтерли. Башка ятимнәр белән бер сафка тезелеп, ул да мәктәпкә йөргән. +Тырышкан, "өч"ле билгесе алмаган... Аңа монда "Йомыкый" дигән кушамат такканнар. Йомыкый булмый нишләсен? Кыз җәйге күкрәвек яңгырларны көтеп ала торган була. Ләйсән яңгырда күлмәкчән генә торырга яраткан, шулай үзенең бәдәнен пакьлим дип өметләнгән, ахрысы... +Кызны ятимханәдән тегүчеләр әзерли торган һөнәр мәктәбенә җибәрәләр. Ул үзе китапханәчеләр техникумына билгеләүләрен сорый, әмма дирекция, төрле сәбәпләр табып, Гөләндәмне "дәрәҗәсез"рәк исемлеккә кертә. +ФЗӨдә кызның сәләтле булуын бик тиз күреп алалар һәм Гөләндәмнән югары квалификацияле кием кисүче-модельче әзерлиләр. Кызганычка каршы, чибәр һәм сәләтле кызга илнең иң яшерен һәм иң явыз оешмасында да игътибар иткәннәр. +Дәүләт иминлеге сагында торучы органнар үзләренә шымчы булырдай кандидатларны еш кына бәхеттән өлешсез калганнар, нәүмизләр арасыннан эзлиләр һәм табалар да. Алар һөнәр мәктәбендә укучы ятимәне, ниндидер бер сылтау табып, пәрәвез оясына - Мунча күле буенда урнашкан "Бастилия"ләренә чакырып алып, кулга ияләштерергә, аңардан күндәм әләкче, яшерен агент, сексот ясарга тырышып карыйлар. +Тик боларның этлеге барып чыкмый. Карап торышка бик күндәм һәм беркатлы кебек тоелса да, ятимә кыз инде кемнең кем икәнен аера, юмакайларның агентына бирешми, мәкерле тәкъдимне шундук кире кага. Акча белән, яләр белән кызыктырып карыйлар, комсомолка икәнен исенә төшерәләр. "Юк!" - дип үҗәтләнә кыз, һәм вәссәлам. +Кара дерматин җәелгән өстәл артында утыручы яшьрәк агентчы агай, нервысы котырынып, маңгаена бөрчек-бөрчек бәреп чыккан тирен сөртергә тотына, янәшәсендә өстәл читенә таянып торган кызыл борынлы бәндәгә сораулы карашын ташлый... Тегесе, югарырак дәрәҗәлесе ияген кагуга, ашыкмыйча гына торып, ишеккә бара да ачкычын борып, бикләп куя. Юри чалтлатып бикли, кабахәт. +Биеп кенә атлап, кыз янына килә, алаптай кулы белән Гөләндәмнең ачык түшенә үрелә... Кыз сикереп тора да тегенең оятсыз күзенә төкерә һәм, гомерендә беренче һәм соңгы тап-кыр авызын пычратып, аты-юлы белән сүгенергә тотына... Кирәкле сүзләрне каян табып бетергәндер бу бичара, юаш, басынкы кыз бала? Ул тәрбияләнгән ятимнәр йортында, аннары ФЗӨ мәктәбендә шулкадәр шакшы телдә сөйләштеләр микәнни? Димәк, урамда ишеткән һәр яман сүз аның хәтеренә уела барган?.. Мондый усал, чи урысча һәм катлы-катлы, ләкин, кем әйтмешли, "искиткеч талантлы майт"ны ишетеп шаккаткан ГБ айгыры, төссез күзләрен акайтып, чалбар каешын каптыра алмыйча азаплана, чөнки тәмәке төтененнән саргаеп беткән бармаклары калтырый. Унике томлы "Русский мат" басмасына да керми калган халык теле "җәүһәрләре" батыр чекистларны тәмам коралсызландыра. +Шул рәвешле, бернәрсәдән дә тайчанмый торган "иминлек сакчылары" бу юлы чигенергә мәҗбүр булалар. "Нәҗескә бассаң..." - дип, кулын селти чиратта торган чекист, бөрчек-бөрчек галстуклысы. +— Кара аны, кызый, - ди ата опричник, - кара аны, гасабый... Корыч Феликс исеме белән ант итәм, ялынып, үзең килерсең әле, тәти кыз... ганнан соң, Гөләндәм шәһәрдә эш таба алмыйча интегә. Аны хәтта гардеробчы итеп тә алмыйлар, кәгазьләрен актарган сыман итенәләр дә кире боралар. "Күрәсең, чекистларның шушылай үч алуыдыр инде, - дип уйлый кыз. - Ә бәлки, өметләрен һаман өзеп бетермәгәннәрдер әле хәшәрәтләр". +Тиздән Гөләндәмне тулай торактан да сөрәләр. Ул барлы-юклы киемнәрен, иске-москыларын арзан гына бәягә сатып бетерә. Фәкать бер генә нәрсәне - сугыш елларында ачтан үлгән әнисенең йөзеген генә саклый, хәер, ул аны сата да алмаган булыр иде - күгәреп беткән бакыр балдак кемгә хаҗәт? +Аяусыз тормыш, тешләрен ыржайтып, Гөләндәмне урамга, панельгә чакыра. Кыз төенчеген күтәрә дә үзенә азмы-күпме таныш булган Карабаш авылына җәяүләп кайтып китә. Юк, ул "кызыл Бастилия" ишек төбенә дә, ятимханә бусагасына да барып егылмый. Аңа "Карабаш" колхозының ярым җимерек терлек фермасында дуңгыз караучы эше табыла. Мөселман өчен иң абруйсыз, иң пычрак эш. Гөнаһлы эш дисәң дә була. Ферма исе бөтен тәнеңә сеңә, бу зәһәр исне мунчада җиде тиреңне чыгарып та бетерә алмыйсың, җитмәсә, сабынга кытлык, фермага су мичкә белән генә кайтарыла... Гөләндәм мәтрүшкәле себерке белән дуслаша. +Баштарак ул сыңар тәрәзәле, түбәсез каравыл өендә яшәп тора, аннары үз аяклары белән балчык изеп, үз куллары белән саман кирпеч сугып, өч тәрәзәле, ләкин килешле генә өй дә салып керә. Аның түбәсен балчыклы салам белән яптыра. Шуңа күрә кызу җәй көннәренең берсендә авылда ут чыгып, байтак йортлар кара күмергә әйләнсә дә, дуңгыз караучы кызның ап-ак итеп агартылган балчык куышы афәттән котылып кала. "Гөнаһсыз булганга, гөнаһсыз булганга..." - ди авыл халкы яшь арафермасы авыл читендә булса да, аннан агып чыккан шакшы сыекча Каран суына ук барып төшә, аннары Каракүлгә эләгә... Гөләндәм боларны күрә, аңлый. Исерек колхоз рәисенә барып сөйләшеп карый, тегесе сүгенә генә... "Күп белсәң, тиз картаерсың", - ди, җитмәсә әле, күз кысып маташа... +Көннәр шулай ферма белән өй арасында йөреп уза тора. Гөләндәм бәләкәй генә бакчасында яшелчә, үзенә генә җитәрлек җиләк-җимеш һәм чәчәк үстерә. Әлбәттә, малай-шалай җиләкләргә бер дә тынгылык бирми, ә чәчәкләрне ел саен беренче сентябрьгә каршы төндә ботап чыгалар. Гөләндәм боларга үпкә тотмый, чәчәкләр мәктәп өстәлен бизәп торачак бит... Кайберәүләр, дуңгыз караучы Гөләндәмнән күреп, өй буйларын матур гына гөлбостанга әйләндерәләр. Гөләндәм шуңа да бәхетле, бу йортлар яныннан ул елмаеп уза. +Карабаш авылыннан күп булса йөз чакрымда Карачирәм атом станциясе эшләп ятканын җирле халык оныта башлаган инде. Станциягә утыз чакрымнан да якын килү өчен махсус рөхсәт кирәк булганга, атом шәһәрчегенә барып чыккан кеше авылда сирәк була. Дөрес, төрле зарарлы гамма-нурланышларны үлчәп йөрүче белгечләр җәй саен авылда булып китәләр, елга-күлләрдән, чишмәләрдән, коелардан анализ алалар. Күпме сорашсаң да, "Бөтенесе дә тәртип, норма" дип җавап бирәләр, тик күзләрен яшерәләр. Халык ышана да, ышанмый да кебек, чөнки гарип һәм авыру балалар елдан-ел күбрәк туа, Карабаш күлендә ике башлы мутант балыклар тоткалыйлар... +Җир-сулар, урманнар инде агуланган, ләкин хакимият "Бу мәгълүматны чит илгә чыгарсаң, утынлык агач та сата алмабыз" +дип курка. +Атом станциясе төзүчеләрнең ялгышы, партиянең проекттагы хаталар коточкыч һәлакәткә китерә. Көннәрдән бер көнне станциянең дүртенче блогы шартлый... +Әгәр станция җир астында тирәндә, калын бетон, катлы-катлы һәм чыдамлы кургаш-графит тышча эчендә урнашкан булса, ихтимал, радиоактив нурлар шул табут эчендә бикләнеп калыр һәм мохиткә ул кадәр зыян китерә алмаган булыр иде. +Берничә көннән Скандинавиядә радиоактив яңгырлар ява, куркыныч болытлар Көнбатыш Европага да барып җитә... Шау-шу куба. Ләкин Европа шартлау булган зонадагы хәлләрдән хәбәрдар булмый. Ә монда йөз километр радиуслы мәйданнан халыкны бер-ике көндә чыгарып бетерәләр, өй җиһазларыннан һәм хәтта кием-салымнан да берни алырга рөхсәт ителми. Тәрәзә төпләрендәге курчакларга тикле радиация кочагында нәүмиз кала. Бу зонага угрылар кереп йөрмәсен өчен, кайсыдыр акыллы башы иң ансат юлны уйлап таба: тоталар да егермеләп авылны ут төртеп яндыралар... Һавага янә радиоактив төтен күтәрелә. +Карабаш авылы бер көн эчендә совхозы-ние белән юк ителә. Гөләндәмнең инде беркадәр аякка баса башлаган фермасы да төтен булып оча... +Зонага ликвидаторлар килеп тула. Алар атом шартлавының нәтиҗәләрен киметергә, станция тирәсенә бетон стеналар торгызып, бөтенесен кургашын ядрәләр белән тутырырга тиеш булалар. Шулай итеп, ашыгып төзелгән атом станциясе өстәмә миллиардларга төшә, кечерәк кенә бер ил булырлык җир-сулар хуҗалык әйләнешеннән чыга, елдан-ел акча йота торган туймас "кара упкын"га әйләнә. Тагын бер Карачирәмне ил икътисады күтәрә алмаячак, диләр белгечләр. Гадәттәгечә алар ялгышалар - бердәнбер Карачирәм дә илне аяктан ега. +Хөкүмәт алмашына. Бер фиркале тоталитар система заман башлана. Радиоактив зонага эләккән кешеләр кайсы кая таралып бетәләр, утыз мең ликвидаторның яртысы биш ел да яшәми, нур авыруыннан үлә. +Гөләндәмнең зонада яшәп калганын бер генә җан иясе дә белми. Радиацияле зонага якын килергә дә курыккан җаваплы агайлар аны хәбәрсез югалучылар исемлегенә терки. +Радиация тәэсирендә үз организмында нинди үзгәрешләр килеп чыкканын Гөләндәм белми, белсә дә аңламас иде. +Авыру тудыручы бактерияләр, мутацияләп, төрле дару препаратларына каршы торырга "өйрәнгән" шикелле, аның организмы да радиоактив нурланышларга һәм, гомумән, тышкы мохит тәэсирләренә бирешми торганга әйләнә. Ә баш миендә өстәмә багланышлар хасил булу аның акыл эшчәнлеген уннарча тапкыр көчәйтә. Ул дөньяны һәм анда хөкем сөргән кануннарны үтәли күрә башлый дияргә мөмкин. Шул ук вакытта Гөләндәм уй-фикер көче белән әйберләргә физик тәэсир ясарга - аларны кагылмый-нитми генә күчереп куярга, юктан бар итәргә һәм юкка чыгарырга өйрәнә. Бу сәләтнең сихергә һәм күз бууга бәйләнеше булмаса да, асылда, ул аннан кайтыш түгел икән. Ул фикер көче белән башка кыяфәткә керә, төсен алмаштыра, ягъни үз теләге белән ябалак булып та, күбәләк булып та күренә ала... +Менә шушыларны укыгач, Гыйлемдар "параллель Җир"дәге Гөләндәмнең үзебезнең Җир кызы Ак әбигә (Гөлгенәгә) игезәк тиеш икәнен аңлады. +Бермәл, атом шартлавыннан соң күп еллар үткәч, Гөләндәм - Ак әби - балалар йортын һәм директор Мишәрәкҗанов яшәгән өйне барып карый. Заманында таза нараттан ике катлы итеп салынган, балконлы, калай түбәле матур өй тышкы яктан күмерләнгән, ә кайчандыр гудан, ахры, эреп, яшел борчак булып җиргә тамганнар... Бер тәрәзә төбендә педагогның "трофейный", ягъни кайчандыр немец офицеры кесәсеннән табылып, әйләнеч юллар белән татар авылына килеп җиткән көмеш портсигары ята. Көмеше күптән каралган, өстәвенә ул инде үтә радиоактив, аңа кагылырга да ярамый торгандыр. Хәер, Гөләндәмгә бернинди дә радиация куркыныч түгел түгелен... +Карачирәм радиациясен кичергән кешеләр инде күптән вафат - гөнаһсыз сабыйлар да, айнымас колхоз рәисе дә... Ә Мунча күле чекистларыннан Гөләндәмгә таныш булган бәндәләрнең икесе дә, наркоманиягә әсир төшеп, озак яшәмәгәннәр. +Шуларга әләк ташып яткан фахиш директор Мишәрәкҗанов Карай-Морза белән аның хатыны эчүгә сабышып үлгәннәр иде. +Зона җәһәннәм тыюлыгына әйләнгән. Мондагы әкәмәт хайваннар: әкияттәгедәй икешәр-өчәр башлы еланнар, канат урынына тырнаклы тәпи үскән кошлар, мыраулый торган ерткыч бүреләр, эт-баш, сыер-аяклар, өч күзле яшел (хлорофиллы) сарыклар, адәм тавышы белән сөйләшә торган мәче башлы ябалаклар, берәр метр озынлыктагы симез суалчаннар, аларны ашый торган үтә зур ерткыч кырмыскалар, эре инәле шәмәхә чыршылар, зәһәр исле сиреньнәр, көтмәгәндә корбанын кочып ала һәм чагып үтерә торган тере кычыткан агачлары... коточкыч зур үрмәкүч... +Үзен радиация белән газаплауга түзә алмыйча, гөнаһсыз табигать саташып тудырган азманнар болар. Биологиядә мутантлар дип атала торган гарип ярымтыклар монда атлаган саен очрый иде. Геннары буталып беткәнгә, гомерләре озын түгел, күрәсең, яшәү шартларына җайлаша алмыйлар. Үләнсез урман куелыклары аяк баскан саен, чытырдап уалып калалар. +Бу тирә йөз чакрымлы даирәдә чәнечкеле тимерчыбык белән киртәләп алынган, киртәнең биеклеге өч метрга җитә. Селәүсен, тиен кебек хайваннар чикне бозмасын өчен, киртәнең ике ягында да агачлар киселгән. Тыюлык зонаның эчендә ярты чакрым киңлектәге "боҗра" - сөрелгән җир, аны әледән-әле агулап торалар, анда берни үсми, бер генә җанвар яки бөҗәк тә яши алмый. Бу боҗрадан тышта чакрым саен, ягъни үзара күз күремендә каравыл каланчалары тезелешеп тора. Анда көне-төне снайперлар һәм ликвидаторлар утыра. Болар теге якка да, бу якка да бер генә җан иясен дә үткәрмиләр. Үтерелгән хайваннар һәм кош-корт, кургаш биләүләргә төреп, җиргә күмелә. Шунысы мәгълүм: аларның калдыклары әле мең ел буена бөтен тереклеккә үлем куркынычы белән янаячак. +Ак әби белән кичке сөйләшү аеруча җитди булды - Миннән дә, ерак галәмдәге Гөләндәмнән дә ялмавыз карчык чыгарга тиеш иде... - диде Ак әби, көрсенеп. - Үземдә гайре табигый көч барлыгын сизгәч, мин булачак даһиларны гына түгел, сәясәтчеләрне, фиркале түрәләрне ана карынында чакта ук һәлак итәргә кирәк дигән уйга килгән идем... Шөкер, остазларым туры юлга күндерде. +Ак әби адәмнәрне бер күрүдә таный, аларның кем икәнен һәм кем булачагын, нинди гамәлләр кылачагын белә... Күргәнче үк сизә... Киләчәк китабын укый... +— Син, бәләкәч, шарсыман яшеннең серенә төшенеп җиткәнсең диярлек... Син бу яшен чыганагын һәр өйдә булдыру турында хыялланасың. Яшен көче йортларны җылытыр, яктыртыр, әниең ашны да яшен утында пешерер дип уйлыйсың, һәр кухарканы шул яшенне идарә итәргә өйрәтәчәксең син! Димәк, җинаятьчеләрне дә. Ә алар җирдәге тормышны һәлак итәчәк... барыбызны да... Аңлыйсыңмы? итте: +— Күп булса ун елдан соң син нейтриноны тураклап, матдәне тулаем энергиягә әверелдерүнең математик нигезләрен эшләп бирәчәксең, ә бөтен дөньяны кулга төшерү турында хыялланган явызлар, хәзергечә әйтсәк, террорчылар, моннан һичшиксез файдаланачак... - диде әби һәм тагын көрсенеп куйды. - Шул рәвешле, син залимнәр кулына абсолют корал тоттырачаксың... +Әби XX гасыр башларында яшәгән инглиз короле Бишенче Георгны искә төшерде: "Бердәнбер акыллы кеше шул булган бит ул заманнарда, - диде. - Резерфорд кебек бөек галимнәргә король матдә атомнарын таркатып уйнау тәҗрибәләрен туктатырга боера, бөтен Җир планетасын элементар кисәкчекләргә бүлеп ташлавыгыз бар сез иблисләрнең, ди. Йә, әйт инде хаклы булганмы шушы надан Георг патша, әллә юкмы? Адәми затка галимлек кирәкме, әллә миһербанлы булу мөһимрәкме? +Озын сүзнең кыскасы... - дип йомгаклады ул сүзен, - озын сүзнең кыскасы, бүген адәмнәргә абсолют энергияне кулга ияләштерергә иртә әле. Менә киләсе гасырда... Әйе, вакыты җиткәч, без кешелек дөньясы каршындагы бу тыюны гамәлдән чыгарырбыз... +— Кем ул без? - дип сорады Гыйлемдар. +— Күпчелек йолдыз дөньяларын, акыллы затларны берләштергән система... Бөек Боҗра... Галәми акыл вәкилләре... +— Ак әби, мин фән белән шөгыльләнү турында хыялланам. Фәннән башка, минем яшәвемнең мәгънәсе юктыр да... Әгәр инде галәми акыл вәкилләренә барысы да билгеле икән, Җирдән читтә миннән ни файда? +— Юк, юк, без сине фәннән аермабыз! - Ак әби чак кына уйлап торды да: - Ә икенчедән, Бөек Боҗра вәкилләре барын да белеп бетергәннәр икән дип уйлавың - Бөтенесен Бөек Зат кына белә. Әгәр син бер фәнни ачыш ясап офыкны киңәйткәнсең икән, яңа офык артында янә мавыктыргыч сораулар, мәсьәләләр пәйда булачак... "Кешегә чикләнмәгән хакыйкатькә, ягъни абсолют хакыйкатькә ирешү сәләте бирелмәгән, шунлыктан ул нисби хакыйкать белән канәгатьләнергә мәҗбүр", - диләр галимнәр. Өченчедән, син... +Гыйлемдар ялт итеп, Ак әбигә күтәрелеп карады. +— Ә өченчедән, син әти-әниеңнән һәм якыннарыңнан аерылып ук бетмәссең, һич кайгырма. Тик ике яклы элемтәгез булмас... Сез бер-берегезне төштә күреп торырсыз, ә төшләрегез рас төшләр булыр. - Аннары Ак әби фикерен дәвам итте: Җир йөзендә җәннәт бакчасы ясыйм дип өметләнгән кешелек мәдәнияте үзе үстергән карурман эчендә адашты. Экологик һәлакәт чоры бу. Гомумән, мондый һәлакәтне Галәмдәге күпчелек мәдәниятләр кичерә. Галәм тарихында үзен үзе аңлы рәвештә һәлак иткән цивилизацияләр дә билгеле. Менә шулчагында алдынгы дөньялар, адашканнарга ярдәмгә килеп, камил шәхесләр тәрбияләргә булыша... Камил шәхесләр планетаны коткару эшен җитәкли... Син менә шул күркәм затларның берсе булып җитлегергә тиеш... Син биредә әле башлангыч белемне генә аласың, сине Югары Академия көтә... Генийлар да мәктәптә укырга тиеш. Гений дигәннән... Беләсеңме икән, бу гарәпчәдән кергән сүз татарча "җен" мәгънәсендә бит. Әүвәлгеләр һәркемнең үз "җене" була дип уйлаганнар. "Җенем сөйми", "җене карыша", "җенләнгән" дигәндә, нәкъ менә шушы эчкәрге җен, асылда, Фрейд әйткән күңел күздә тотыла. Балага ачышлар ясарга шушы "җене" ярдәм итә. Үсә төшкән саен, "җен"нең йогынтысы кими, кеше тормышында "гакыл" дигән прагматик нәрсә дилбегәне үз кулына ала. +Генийларда кайчак "гакыл" белән "җен" парлап җи +эшли, тик мондый хәл сирәк булучан. Кайбер генийлардан коточкыч җинаятьчеләр чыга... +Бакыркош белән Шүрәле - роботлар, параллель планетаның бүгенге хуҗалары. Алар, төрле формага кереп, төрле затларга әверелергә сәләтле. Асылда, алар - бер үк затның төрлечә гәүдәләнеше генә. Шүрәле, мәсәлән, кирелекне гәүдәләндерә, тискәре дәлилләр китерергә ярата. Әллә каян гына алып кара күзлеген борынына элеп куйса көт тә тор: Шүрәле берәр явыз сүз әйтеп ташлаячак... +Иң гаҗәбе шунда: "Сәйяр"дә яшәүче роботлар бер калыптан сугылмаган, алар элек үзләренең хуҗалары булган төрле ил, төрле милләт үзенчәлекләрен саклап калганнар, төрле телдә сөйләшсәләр дә, "милли роботлар" арасында тел киртәләре юк икән, чөнки аларның уртак "математик" телләре бар... "Ни өчен соң роботлар үзләре өчен бөтенләй ят булган органик тереклек әһелләрен, әйтик, кешелек дөньясын, һәлакәттән саклап калуны максат итеп куйганнар?" дигән сорау синдә тумадымыни, Гыйлемдар? +— Туды, Ак әби. +— Чөнки космик һәлакәттән соң яңаргач, органик тереклек робототехниканы кабат тудыра ала. Яңа кешеләр хәтерендә бөтен мәгълүмат та сакланачак бит. Мин яңа кешеләр роботларны хөрмәт итәрләр, аларны "арбайтер" дип кимсетмәсләр дип ышанам. +Бу кичне Гыйлемдар бик озак йокыга китә алмыйча борсаланып ятты. Озын-озак төш күрәсе булганга икән. Төшендә ул үзләренең дачаларына бер төркем погонлы кешеләр килгәнен күрде. Тикшерергә килгәннәр. Иң беренче эш итеп алар Гыйлемдарның бүлмәсен җентекләп тентиләр. Ни гаҗәп, Алынчәчне дә чакырып сораштыралар... Вәкилләрнең берсе, ярты метрдан тәмәке исе журналын, алып, дипломатына салмакчы була. Шунда Алтынчәч, йөгереп килеп, китапка ябыша: "Гыйлемдарның бүлмәсе элек нинди булса, шул килеш калсын. Ул кайтачак!" - ди. Гыйлемдарның баһадир гәүдәле әтисе, тавышында металл чыңлатып: "Китапка кагыласы булмагыз!" - дип катгый итеп әйткәч, Черек күл вәкиле кул селтәргә мәҗбүр була, ләкин китапны исемлегенә аерым терки, үзе Алтынчәчкә бармак яный. "Сез явыз кеше! - ди аңа Алтынчәч һәм көтмәгәндә генә: - Бүген сезнең автомобилегез ватылачак", - дип әйтеп ташлый... +Төшенең ахырында Гыйлемдар, чыннан да, юл буенда кюветка ауган кара төстәге җиңел автомобиль күрде. Аның янына "ашыгыч ярдәм" машинасы килеп туктаган иде. Ак халатлы егетләр җимерек машинаны каерып ачып, эченнән канга баткан, ләкин, бәхетенә, исән калган берәүне тартып чыгардылар... Төшендәге шушы куркыныч "кадр"дан соң малай иртәнгә кадәр тыныч кына йоклады. +Ак әби иртән Гыйлемдарны вак пәрәмәч белән сыйлады. +Малайның борынгы морзалар нәселеннән булган әнисе дә бәйрәм көннәрендә шундый пәрәмәч пешерергә ярата иде. Моны, әлбәттә, Ак әби белмичә калмагандыр. +Иртәнге аштан соң малайга тагын җитди күрсәтмәләр бирелде. Ак әбинең кулында "башлангыч белем" бирүнең ансатрак ысулы бар икән. +— Өйдә ялгыз гына чагыңда Бакыркош каршына килеп утыр да күңелеңнән генә соравыңны бир. Кошның күзләре җемелди башлар. Шул мизгелдә үк җавап синең ми күзәнәкләреңә мәңге онытылмаслык булып язылыр. Мин бакыр ярдәмчемне "лектор" дип атыйм. Ул сиңа, фәкать синең өчен генә лекцияләр укыр... Телисең икән, гадәти сөйләү юлы белән. Ләкин бусы бик озакка сузыла. Аңлыйсыңмы? ка гына, артык җиңел бирелгән белем... Минем баш мием гап-гади бер дискетага гына әйләнгән кебек була ич?! +— Борчылма бер дә. Үз ачышларыңны син шул ансат ысул нигезендә, әмма барыбер күп тырышлыклар куеп ясарсың, балам. +Шулай да Ак әби нәрсәнедер әйтмичә калдырды шикелле. +Әллә инде монда Шүрәленең нинди роль уйнаганын микән? +Гыйлемдар Ак әбинең киңәшен икенче көнне үк тотарга булды - ялгыз калгач, көзге каршысына килеп утырган гына иде, Бакыркош үзе телгә килде: +— Мин синең иң элек ни сораячагыңны беләм, - диде ул, гөбедән чыккан калын тавыш белән. - Син әти-әниләрең белән элемтәң нинди булачагы турында белешмәк буласың. Бу виртуаль элемтә булыр. Сез бер-берегезне фәкать төштә генә күрәчәксез, ләкин төштә абсолют чынлык сакланыр, һәм синең дә, якыннарыңның да күңеле тынычланыр дияргә мөмкин. +Гыйлемдар гуманитар фәннәр өлкәсендә, бигрәк тә нәфис әдәбият даирәсендә артта калганлыгын әйтергәме-юкмы дип торганда, Бакыркош сүзне үзе шул якка таба борды. "Сүзне" дибез, ләкин фикерләренең күбесен ул малайга турыдан-туры, сүзсез генә тапшырды шикелле. +Бакыркош бөтен дөнья әдәбиятын белә, кирәк икән, ул "Одиссея"ны, "Җөмҗемә солтан", "Һамлет", "Евгений Онегин", "Кисекбаш", "Мастер һәм Маргарита"ларны башыннан ахырына кадәр, төрле комментарийлар бирә-бирә, яттан укый ала, чөнки аның хәтере чиксез. Тик шунысы сәер: ул бүгенге Рәсәй әдәбиятын санга сукмый, һәрхәлдә, ихтирам итми икән. Ул аны әдәбият дип тә атамый, чөнки бу әдәбиятта бернинди әдәп тә күр"иҗат җимеше" дип кенә атый. Шуңа да карамастан илдә әдәби тәнкыйть чәчәк ата, чөнки ялган атлы мөтәтәнкыйтьчеләр бихисап. Эш хакы алу өчен, аларга әдәбиятыбызны бар дип күрсәтү кирәк ич. Шәрә король турындагы әкиятне хәтерлисеңме? Анда ике алдакчы тегүче кәбестә төсле беркатлы корольгә гаҗәеп күлмәк-ыштан тегәргә алыналар. Тик, имеш, ул кием гөнаһлы кеше күзенә күренмәячәк икән. Шарлатан тегүчеләр әллә нинди затлы ситсыларны үлчәгән, кайчы белән кискән, күзгә күренмәс җеп саплаган инә белән теккән булып кыланалар, корольгә нидер кигезеп карагандай итәләр, сокланган булалар. Әлбәттә инде, болар күз буалар, чынлыкта өрфия киемнәр корольнең үзенә дә, аның министрларына да күренми... Тик барысы да киемне күргән буып кыланырга мәҗбүр, кемнең гөнаһлы йә ялганчы булып каласы килсен? Бүгенге әдәби тәнкыйтьчеләр менә шушы тегүчеләр шикелле инде... "Бәрәч, король шәрә тән ич!" - дип кычкырган гөнаһсыз сабый гына күренми гипнозланган укучылар арасында. Хәер, Хәйдәр Әлим дигән бер зыялы вөҗдан иясе бу хакыйкатьне читләтебрәк булса да әйтеп биргән иде. Шөпшә оясына таяк тыгып айкаган шикелле булды ул... Дәрәҗәле тәнкыйтьчеләр, дәррәү күтәрелеп, Хәйдәр Әлим өстенә ябырылдылар, аны яклаучыларны да чагып бетерделәр. +Җәмгыятьтә Хәйдәр Әлимнәр, Зөлфия Бәйрәшевалар саны билгеле бер критик массага җиткәч, шөпшәләр һәм сорыкортлар җиңелер, алдар таз җөйчеләр һәм тиресбит мөтәгалимнәр сәхнәдән куып төшерелер. Ләкин бу критик масса үзеннән-үзе барлыкка килмәячәк. Хәер, бу хакта соңрак махсус әңгәмәбез булыр... +Бакыркош Гыйлемдарга турыдан-туры мәгълүмат тапшыруын дәвам итте: +— Һәр сәнгать әсәрендә зурмы-кечкенәме ачыш бу +Шунда кинәт кара күзлек кигән Шүрәле телгә килде: +— Рус әдәбияты Көнбатыш әдәбиятының шәүләсе булса, татар әдәбияты - рус әдәбиятының сыек күләгәседер. Татар әдәбияты — "өйрәнчек шәкерт" кенә, нәтиҗәдә "куян шулпасының шулпасы" килеп чыга. Остазыннан уздыра алмаган шәкертнең бәясе бер тиен. Кыскасы, хәзерге татар әдәбияты тулы канлы әдәбият түгел... Сәбәбе нидә, беләсеңме? +Шүрәле бу сорауны кемгә биргәндер, билгесез. Шуңа күрә ул үз соравына үзе җавап бирде: +— Сәбәбе бик гади, егетләр! Җаһиллек. Хәтта икеләтә җаһиллек, чөнки автор агай үзен ялангач дип санамый, ә тәнкыйтьчеләр анадан тума әдипнең күзгә күренмәс күлмәк-ыштанын җөйләренә тикле мактап, йә балагындагы үтүк сырында гына кимчелек тапкандай булып кыланалар. Шунысы аяныч: менә шушындый алдартазларга ышанучылар да табыла. Совет чорында татар әдипләре өчен матбугат мәйданы җитәрлек түгел иде, ә бүгенге көндә язучылар өчен мәйдан кирәгеннән артык киң, шунлыктан җитлекмәгән гарип әсәрләр дөнья күрә. XX гасырда бер сатирик: "Әдәби алгарыш нәшер ителә торган журналлар санына кире пропорциональ", - дигән иде. Ул хаклы. Кибет киштәләре сатылмыйча яткан татар китапларыннан сыгылып-сыгылып тора. "Кайбер китапларны яхшы эш хакы түләсәләр генә укырга була", - дигән, ди, бер корректор. Озын сүзнең кыскасы, әдипләрегез кирәксез эш белән шөгыльләнәләр, баксаң, халык җилкәсен кимереп яталар... Аларның каләмен, илһамнан бигрәк, матди мәнфәгатьләр йөртә. +Тарихи романнарыгыз укырга яраксыз. Әкият ярым әкият алар. Бармактан суырып алынган ялган, хәбәрдарсызлык җимеше... +Әкиятләр... Мин бүгенге әкият авторларының кулязмаслык итәр идем аларны. Алишка да канатлы хыял җитмәгән, ул очарга дип талпына гына. Ә аннан соңгы әкиятчеләрнең планкасын яңа тәпи йөри башлаган бала да атлап кына уза бит. +Сәясәткә, ялган милләтчелеккә кереп баткан әдипләрне жәллим. Димәк, дим, ул бичараларның иҗат чишмәсе саеккан, кипкән, ә чамасыз зур "минлек"ләре тынгы бирми, көн саен үзенә сокланып йә көнләшеп караучыны, үзенә табынучыны эзли. Аларның көндәлек ризыгы - кол һәм җаһилләрнең күндәмлеге, көндәшләреннән уздырырга омтылу... Теге... Иосиф Дҗугашвили да берәр көндәшен таптап измәгән көнен заяга үткәрдем дип санаган, диләр. +Сез, татарлар, практик тормышта ифрат тар карашлы, бүгенге көн белән, күп дигәндә, иртәгесе көн белән генә яшисез. "Иртәгене ишәк кайгырткан" дисез бугай әле. Сездә беренче урында тамак кайгысы... мал-мөлкәт, акча кайгысы... Гали материяләр турында уйланырга яратмыйсыз сез... Авыр тарихыгыз сезне шундый кол итеп тәрбияләгән. +Шүрәле сүздән туктап калды. Аннары, кара күзлеген каядыр яшереп, сыңар мөгезен бора-бора суырып чыгарды да, аңардан төребкә ясап, куышына әллә нинди хуш исле тәмәке тутыра башлады. +Бакыркош, берни булмагандай, бая өзелгән нотыгын әүвәлгечә тавышсыз гына дәвам итте: +— Сәнгать кешесенең аерылгысыз хасияте — балалык сыйфаты. Еш кына сәнгатькяр адәм баласына тиеш бәхеттән өлешсез кала, шуңа күрә сакаллы сабыйларның маңгаенда шеш, күз төбендә фонарь күгәреп торыр, ә җаннарында бетәшмәс яра... "Сабыйлар кебек булыгыз...", "Күңелләре пакь булганнар бәхетле" кебек Инҗил сүзләре - бөтен инсаният өчен уртак хакыйкать бит югыйбер тапкыр ләззәтләнеп суыргач, янә кара күзлеген табып киде. Сүз капчыгын бушатып бетермәгән икән әле: +— Бүгенге чынбарлык сабыйларны да балачак бәхетеннән мәхрүм калдыра, - диде. - Хәзерге балалар ана кулы җылысын тоеп җиткермичә, катырак куллы ата тәрбиясен дә күрмичә үсәләр һәм... кеше булып, көрәшче булып җитлекмиләр. Адәмнәр арасында ирдарлык бетеп килә. Ир-ат арасында феминизация - "катыншаклану" процессы бара. Хатын-кызлар исә, киресенчә, буыннан-буынга ир-ат сыйфатларын үзләштереп, ирдәүкә азманнар санын арттыралар. Алар чын мәгънәсендә чалбар киделәр: футбол-хоккейда гына түгел, иң аяусыз бокста да "зәгыйфь җенес" үзенең мускулларын күрсәтеп өлгерде инде. +Кешеләрнең мең еллар буе тупланып килгән әхлак кагыйдәләрен онытуы тоталитар режим шартларында җәмгыятьнең икегә бүленеп яшәвеннән килә. Халыкның бер өлеше, еллар буе иректән төрмә рәшәткәләре белән аерылган зоналарда яшәп, гуманлык дигән нәрсәне, кеше тормышының илаһи бүләк икәнен оныта. Иреккә чыккач, бу кешелексезлек йогышлы чир, кизү кебек геометрик прогрессия буенча тарала... +Җитмеш еллык коммунистик ялган китергән зыянны оныту өчен, янә өч буынның кичүе зарур. Кайсыдыр бер ялагае Ленинны "иң кешелекле кеше" дигән, ә бит төптә Ленин - иң кешелексез кеше, СССРда пролетариат исеменнән канлы репрессияләрне башлап җибәрүче. +Әйткәнемчә, кешелек кавеме генетик тирәнлектә, нигездә, ике сыйныфка - инде берничек тә төзәлмәслек җинаятьчеләргә һәм сабыйларча беркатлы эшчәннәргә - эргоголикларга бүленде. Беренчеләре сорыкорт тормышы алып баралар, эшчәннәр хисабына яшиләр. Бу факт философ Һерберт Уэллсның "Вакыт машинасы" дигән әсәрендә аеруча кискен итеп тасвирлана. Ахырда җиашаучыларга әйләнеп, баласымак дәрәҗәгә төшкән беркатлы элойлар белән ризыклануга күчәләр, аларны махсус фермаларда асрыйлар, тәрбиялиләр, әйбәтләп ашаталар, курчак кебек киендерәләр... +Бүгенгесе көнне морлок сыйныфы финансистлар кавеме белән тәңгәл. +Сездә бүген ике төрле цивилизация яши: бар көндезге цивилизация, бар төнгесе. Төнге, яшерен цивилизация ул - криминал, бандитизм, угрылык, паразитизм. Уэллс әйткән элойлар көндез яши, ә морлокпар - төнге (яшерен) ерткычлар. Адәм сурәтендә булсалар да, алар инде кешелек сыйфатын җуйганнар. Аларны тәрбияләү, мәдәниләштерү яки кулга ияләштереп маташу мөмкин нәрсә түгел. +Планетага кем хуҗа? Сезме, әллә төнге морлоклармы? +Кем кемне? Кешелек дөньясы каршында менә шушы сорау тора. Морлокпар хакимлеге белән көрәшү өчен, иң элек менә шушыларны аңлау зарур. Ә бит тәкъва битлек кигән морлоклар Думада да утыра, Ак йортта, Кремльнең үзендә дә... Кем кемне? Баһадирлар кайда? Кайда үзләрен корбан итәргә әзер Данколар? Бу хакта пәйгамбәр галим Иван Ефремов та уйланган. Укыгыз, кайта-кайта укыгыз аның "Үгез мизгеле"н! +Укыгыз борадәр Стругацкийларның "Алла булу җиңелмени" романын! Азимовны укыгыз, Карел Чапекны өйрәнегез. Әйе, Антон Чехов, Галимҗан Ибраһимов, Әмирхан Еники кебек язучыларны һичшиксез белергә кирәк. Ләкин алар пәйгамбәр үк түгел, классик әүлия генә. +Тик сезнең буын хәтта аларын да укымый инде, сез башкатыргыч детективларга, "матур әдәбият" дип атала торган буш әкиятләргә, гыйшык романнарына багынасыз. Сез йомшак һәм зәгыйфь элойлар... Чыннан да, бәлки, сез лангандыр инде? Тарих сәхнәсенә морлоклар менәчәктер, ә хезмәт ияләре аларның колларына әйләнергә тиештер? +Мең ел буе качып-посып катакомбада (бистәләрдә) яшәгән морлок кавеме хәзер бөтендөнья финанс империясе төзеде. Сез - бичара элойлар, икенче сорт адәмнәр. Тегеләр баш булырга яралган, алар - "сайланмыш" халык. +Фаҗига тагын да тирәнрәк, ахрысы. Заманында Америка президенты Рональд Рейган СССРны "Яманлык империясе" дип атаган иде. Ул чак кына ялгыша: СССР абсолют яманлык империясе иде. Бүген исә "сәйярлеләр" бөтен Җир планетасын "Яманлык планетасы" дип атый алалар, чөнки яманлык чире Русиядән бөтен Җир йөзенә таралды. +Малкуарлык һәм җинаятьчелек чире бик тиз йогучан. Биниһая явызлык һәм гаделсезлек зинданнардан иреккә чыкты һәм бичара элойларның җилкәсенә менеп атланды. +Ирекле һәм ирексез дигән зоналар арасындагы чик җуела бара. Алар бер-берсеннән чәнечкеле тимерчыбык белән аерылса да, бу чик шартлы бернәрсә генә булып калды. Төрмә кануннары һәм тәртипләре белән бергә тормышыбызга һәм гомумәдәби телгә кешелексез төрмә теле үтеп керә. Шуңа килеп җиттек ки, әгәр дә яманлыкны бизмәнгә салып үлчәп була торган булса, ирекле зона тәлинкәсе басар да иде әле. +Галим-голәмә халкы адәми затны "homo sapiens" дип йөртмәктә. Янәсе, "гакыллы кеше" була инде. Юк, әлегә адәмнәр бу исемгә лаек түгел. Әгәр атом афәтеннән котылу, исән калу һәм планетаны коткару юлын тапса, адәми зат "homo sapiens" дигән дәрәҗәне күтәрә алачак. Ак әби менә шушы изге максатка хезмәт итә. Әйе, ул Җир планетасында фән үсешен беркадәр (кирәк кадәр генә) тоткарлый, юкса дәһшәтле субатом коралының эрелеганныкыларга һәм башка шашкыннарга эләгүе бар... Яңа корал, яшел Җирегезне җансыз таш өеменә йә булмаса комета-мазарга әйләндереп, бөтен Кояш системасын бүсеп ташларга бик мөмкин... Чөнки әгәр Җир тузан болытына әйләнә калса, Кояш системасы гаиләсендә миллион еллар буена тотрыклы килеш калган гравитация көчләре һәлакәткә китерергә мөмкин. +Җир - сезнең космик йортыгыз. Асылда, сез табигый космик станциядә яшисез. Атмосфераның, елга-күлләрнең, гомумән, әйләнә-тирәнең чисталыгы һәм язмышы сезнең ничек хуҗалык итүегезгә бәйле. Арал диңгезен кешеләр харап итте. Исраилнең мактанычы булган Үле диңгез дә ел саен бер метрга саегып бара һәм тиздән тозлакка әйләнәчәк. СССРдагы күмәк хуҗалыклар, ягъни колхозлар, зур-зур терлек асрау фермалары, миллионлаган тавык җитештерә торган фабрикалар экологиягә гаять зур зыян китерделәр. Мондый эре хуҗалыклар - гайре экологик, димәк ки, гайре экономик та... +Тыелгысыз үсә барган цивилизация, планетадагы биологик балансны бозып, ике гасыр эчендә Җирне чүплек башына әйләндерде. Шәһәр тирәләрен карагыз. Шәһәр чүплекләрен. Анда үрчегән күселәрне. Балыксыз елга-күлләрне ташлап, шәһәр чүплекләрендә туклануга күчкән бихисап акчарлакларны, исәпсез-сансыз карга-козгыннарны, яңадан кыргыйлашкан эт өерләрен... +Беләм: илдә үтә сабыр мөселманнар изге Мәһдинең кайтып гаделлек урнаштырганын көтеп яшиләр. Ә хыялый һәм ялкау Рәсәй, тулаем алганда, Иблис-Воландның әйләнеп кайтканын зарыгып көтә... Мастерның кайтканын... Маргаританы... +Шүрәле, тыны беткәндәй, сүздән туктап калды. Аның да күкрәгендә чын адәми хисләр тулып ашкан иде, күрәсең. утырган Ак әби, ниһаять, сүзгә кушылды: +— Чыннан да, безнең иң якын максат - экологияне яхшырту, - диде ул, сүзне башкага борып. - Ерак перспективага килсәк, тормышының икенче яртысын ваклый башлаган Кояшта кире кайтаргысыз картаю билгеләре пәйда булганчы, чарасын күреп өлгерергә кирәк безгә. Кояшыбыз суына бара, чөнки аның үзәгендәге ягулык - һидроген кимегәннән-кими. Берничә миллиард елдан соң Кояш Кызыл гигант булып кабарачак, хәтта Җирне дә йотачак... Аннары Кояш, газ тышчасын читкә ыргытып, бәләкәй генә Ак кәрлә йолдызга әверелер... Хәер, иргә һәлакәт белән яный торган башка куркынычлар да җитәрлек... +— Сез нинди куркынычларны күздә тотасыз, Ак әби? - дип сорады Гыйлемдар бик җитди кыяфәттә. +— Менә боларын инде без янә Шүрәле агайдан сорыйк, - диде әби. - Бу мәсьәлә белән ул махсус шөгыльләнгән иде... +Шүрәле, шуны гына көтеп торгандай, үзенең хәтәр фараз-арын тезеп китте: +— Безне тагын да дәһшәтлерәк космик һәлакәтләр көтә, - дип башлады ул. - Күктә Киек Каз Юлына иң якын торган икенче бер галактика - Андромеда томанлыгы бар. Ул безгә сәгатенә 400 000 км тизлек белән якынлашып килә. 3 миллиард елдан соң ике галактика бәрелешәчәк. Бу - котылгысыз. +— Бу бәрелешү ничегрәк булыр соң? Кояш системасы нишләр? +— Хөрмәтле шәкертебез Гыйлемдар, монда төп ике сценарий уйналырга мөмкин. Беренчесе - гравитация көчләре тәэсирендә Кояш гаиләсе белән бергә галактикадан читкә атылып чыгып киткән очрак. Ул чагында безнең планета исән калырга да мөмкин. Алдан ук чарасын иде. +Икенчесе - Кояш ике галактика кушылуның эпицентрына +эләккән очрак. Бу вакытта галактикалар үзәгендәге ике кара упкын бергә укмашачак. +Җирнең атмосферасы бушлыкка таралып бетәчәк, океан-диңгезләр кайнап, аларның суы пар булып космоска очачак, ә +Җир шары, хәзерге Меркурий планетасы шикелле, тереклек итү өчен яраксыз эссе чүлгә әйләнеп калачак. +Оптимист Бакыркош телгә килде: +— Кешелек дөньясы "космик кышны" исән-имин уздырыр дип өметләнергә һәм шуңа омтылырга кирәк. Моның өчен кешеләргә һәм, гомумән, Җир тереклегенә вакытлыча наноформага күчеп, үлчәнешсез нуль-ноктага әйләнеп торырга мөмкин булыр иде. Мондый үзенә бертөрле үле тереклеккә яки терек үлемгә һичнинди космик һәлакәтләр дә куркыныч түгел. Тереклек дигәндә, мин органик тереклекне генә күздә тотам, чөнки роботлар илаһи сәбәпләр аркасында моннан мәхрүм. Күрәсез, кешегә робот кирәк булган шикелле, ясалма роботларның мәңге яшәеше өчен дә, табигать үзе тудырган кеше заты кирәк. +Инкыйраздан котылу чарасын илаһи гакыл ярдәмендә сез - адәми Гыйлемдарлар табарга тиеш. +Малай озак уйлап тормады, бик тиз фикерен әйтеп ташлады: +— Әгәр Галәм бер киңәеп, бер кысылып, бөтенесе юкка чыгып һәм кабат туып, цикллар кабатланып тора икән, анда гакыл ияләре дә кат-кат туып торган булырга тиеш. Чиксез озын эволюция дәвамында Галәмдә сез әйткән мәсьәләне инде хәл иткән мәңгелек цивилизацияләр дә булырга тиеш түгелмени? Минемчә, ихтималлык тео +— Син безгә шул затларны эзләргә киңәш итәсеңме? +— Әлбәттә, Ак әби! Мәсьәләнең иң ансат чишелеше шушы булырга тиеш! +— Ләкин ул да бик үк ансат түгел, Гыйлемдар. Аны хәл итүгә, ихтимал, миллион еллар китәр. +— Ул вакытта әле Кояш критик яшькә җитмәгән булыр... Без - Җир хуҗалары өлгерәчәкбез. +— Ә өлгермәсәк? Галәмдә гадәттән тыш куәтле акыл ияләре булырга тиеш дигән фикер фараз гына бит?.. +— Димәк, безгә бер үк вакытта космик һәлакәтләрдән мөстәкыйль рәвештә котылу чараларын да эзләргә кирәк. +Бакыркошның яшел күзләрендә ут кабынды: +— Сез нәкъ материалистларча фикер йөртәсез... - диде ул. - Сез Галәмдә Алла яки Бөтендөнья гакылы дигән иң көчле фактор булырга тиешлеген исәпкә алмыйсыз... +"Алла" сүзен ишеткәч, Гыйлемдарның уйга калганын күреп, Ак әби сизелер-сизелмәс кенә көлемсерәгән шикелле тоелды. Күрәсең, әби дөрес җавапны белә, ләкин малайдан мөстәкыйль фикер көтә иде. +Пауза шактый озакка сузылды. +— Әй-йе, - диде, ниһаять, Гыйлемдар, тәмам өлкәннәрчә, кабаланмыйча гына. - Бу фактор мәсьәләне тамырдан үзгәртә бугай... Тик боларны мин аңлап бетермим... +— Моның өчен "Алла" төшенчәсен даһи Ньютон, Гегель яки суфилар салган мәгънәдә аңларга кирәк, - диде Ак әби. - Боларын син киләчәктә үзләштерерсең... Син әле монда - минем куышта - башлангыч белемне генә алдың... Калганы Академиядә булыр. +— Академия? Ә ул кайда? +— Еракта, бик еракта икәнен генә әйтә алам. Аны "Инкыйразга каршы Академия" дип атыйлар... Мин үзем дә белемемне шунда камилләштердем, балакаем. Сине без +— Кайчан?.. +— Тиздән, Гыйлемдар. Син инде күп нәрсәне белдең... Син көрәшче булырга әзер. +Асылда, Ак әби көрәшче һәм пәйгамбәрлеккә кандидатлар гына тәрбияли һәм аларны "Космик үзәк"кә озата икән. "Үзәк" дигәне - әлеге Галәмара инкыйразга каршы Академия. Аны уңышлы тәмамлап чыгучылар үзләрен теләсә кайсы затка "әверелдерергә" сәләтле, алар чын могҗиза эшли алалар. Бу Үзәк барлык галәмнәр өчен, гадәттә, һәр дөньяга аерым җитәкчеләр әзерләү белән шөгыльләнә. Ә менә Җир кешесеннән тәрбияләнгән пәйгамбәр, табигатьнең гап-гади капризы аркасында булса кирәк, башка барлык дөньяларда да хезмәт итә ала, ягъни ул универсаль, Җирдә яшәүче кешеләр җәмгыяте, роботларның туган планетасы тарихын кабатлый башлап, монда да финансистлар кавеме көч алгач, роботлар цивилизациясе җирдәге бу тарихи хатаны булдырмаска ниятли. Роботлар, иң сәләтле, иң өметле адәм балаларын үзләре янына алып, көрәшчеләр тәрбияләргә керешәләр... Кешеләргә алмашка киләчәк яңа буын физик чыдамлык ягыннан роботларга тиң булырга тиеш, ләкин алар биологик сәләтләрен саклап калачак. Алмаш буында җенесләр һәм бөтен прогрессны алга әйдәкли торган мәхәббәт хисе дә, гуманлылык сыйфаты да сакланыр. Яңа финансистларга каршы котылгысыз сугыш та гуманлы булырга тиеш. Менә шушы мәсьәләне хәл итә алырлык адәми затлар роботлар планетасында тәрбияләнә... +Кешелек дөньясы белән робототехника берләшкән цивилизация мәңгелек тереклекне тормышка ашыра ала. Мондый цивилизацияне наноцивилизация дип атарга мөмкин. Ихтимал, кирәкле мизгелдә ул үлчәнешсез һәм үзгәрешсез бер ноктага әйләнеп тә тора алыр иде... +Җир планетасына бүген тимер мускуллы спорт биючеләрдән яки чытлык сәхнә җырчыларыннан - кыскасы, бәдәни рәхәтләрне генә сөючеләрдән бигрәк, иҗтимагый көрәш осталары, гаделләр гаскәре кирәк. Аларны каян алырга? Ничек җитештерергә? Кайда тәрбияләргә? Моны Җирнең үзендә эшләү мөмкин түгел, моңа бөтен дөньяны чорнап алган финанс пәрәвезе һәм күп санлы криминал режимнар мөмкинлек бирмәячәк. Димәк, көрәшчеләрне Җирдән читтә тәрбияләү зарурлыгы килеп туа. Галәми гакыл нәкъ менә шуның белән шөгыльләнә дә. Син, Гыйлемдар, фидакяр көрәшче булып җитешергә тиеш, моның өчен син менә дигән кандидат... Галәми гакыл шундый кандидатларны берәмтекләп эзләп таба. Ә алар бик күп кирәк... Һәрхәлдә, мең генә җитми, әйтик, Җир йөзендәге оешкан криминалга каршы тора алырлык көчле рухлылар - пассионарийлар - кимендә халык санының унбиш проценты кадәр, ягъни миллионнарча булырга тиеш. Фәкать шул вакытта гына уңышка ирешеп булачак. +— Ә ни өчен мине сайладыгыз? Вундеркиндлар беткәнмени? +— Безгә, гакыл һәм әхлак күрсәткечләренең югары булуыннан тыш, кандидатның генетик сафлыгы да мөһим. Гади генә итеп әйткәндә, синең геннарың нормаль, хромосомаларыңда һәр аминоацид үз урынында... Син абсолют сәламәт, Гыйлемдар. Сиңа кызыл авызлы коммунистлык чире дә, кара милләтчелек хастасы да йокмаган. +"Инкыйразга каршы Академия"дә чагында да син Ватаныңдагы җәмгыять тормышыннан хәбәрдар булырсың, ләкин үзең Җиргә берни дә хәбәр итә алмассың, элемтәң берьяклы гына булыр. Шулай да син саф мәгънәгә - психотрон болытына әйләнеп, әти-әниләреңнең төшенә гел матур булып керерсең, аларны мин дә юату юлын табармын... Алар сине исән дип уйлыйлар һәм, дөресен әйткәндә, хаклы да булачаклар. Киләчәктә сез кавышачаксыз... башлык киеп ятарга кушты. Башлык кабель белән тирмә түбәсендәге антенна көзгесенә тоташкан иде. Шуның аркылы малай галәми информация кыры белән багланып, йокыда килеш, программ лекция тыңларга тиеш икән. +Бу нәсыйхәт-программа Гыйлемдарның ике атна буена Ак әби тирмәсендә алган белеменә йомгак ясарга тиеш иде. Ләкин, иртә белән уянгач, ул бу нәсыйхәтләрнең бер генә сүзен дә исенә төшерә алмады. Шул ук вакытта малай үзенең ниндидер олуг хакыйкатьләрне үзләштергән һәм аңлаган булуын тоя, моңа ышана һәм белеме белән горурлана иде. Күрәсең, программада шулай каралгандыр - бу белемнәр Гыйлемдар хәтерендә нәкъ кирәкле мизгелләрдә калкып чыгарга һәм җимеш бирергә тиештер. +Аның каравы, уяну белән, Гыйлемдар өстәлдәге Шүрәле статуэткасы торган урында ауган агачка утырып ял итүче берәүнең төсле фоторәсемен күрде. Ачык төстәге цивиль костюм кигән бер ир-егет. Түшендәге алтын нишанга гомумҗир хәрефләре белән "President" дип язылган. Кем бу? Аның йөз чалымнарында Гыйлемдар әтисенә дә, әнисенә дә охшашлык барын абайлап алды. "Бу бит мин, - дип уйлады ул, аптырабрак. - Утыз-кырык елдан соң мин нәкъ шушы сурәттәге кебек булачакмын микәнни?" +Фоторәсемдәге ир көлемсери кебек тоелды. Гыйлемдар өстәлдәге Бакыркошның юкка чыкканын да абайлады. Димәк, әбинең ярдәмче роботлары эшлисе эшләрен башкарганнар инде... +Чаршау белән бүленгән аш-су пешерү почмагында Ак әбинең әвәрә булып йөргәне ишетелә, ул тагын тәмле таба исләре чыгарган иде. "Бүген нинди бәйрәм икән?" - дип уйлап куйды малай. +Менә бервакыт әби: +— Тор, матурым, пәрәмәч әзер, кайнар чакта ашыйк әле бергәләп, - диде. Ак әби мәктәбен тәмамлавына багышланган иде, әлбәттә. +Пәрәмәчтән соң Гыйлемдарның кәефе тагын да хушланды. +Ул яшь бәдәненең һәр күзәнәге куаныч һәм гайрәт белән тулганын тоя һәм таулар актарырга атлыгып тора иде. +Менә Гөлгенә әби малайны әүвәлгечә шау чәчәккә күмелгән аланга алып чыкты да аның кулына йомшак төенчек тоттырды. +— Истәлеккә булыр, - диде ул, ләкин төенчектә ни барын әйтәсе итмәде. Ихтимал, "Сәйяр" планетасында климат салкынчадыр, Ак әби шуңа күрә Гыйлемдарга джемпер бәйләгәндер... +Шул мизгелдә иртәнге күктән түбәнтен генә яшен ташы очып узды, аның якты эзеннән түгәрәк аланны кап урталай ярган куш салават күпере пәйда булды. +Төсләре чиратлашып ике тапкыр кабатланган көянтәнең нәкъ уртасында ун-унбер яшьләрдәге бер кыз бала басып тора иде. Ул чиксез гаҗәпләнгән зур күзләрен чәчәкле алан өстеннән йөртеп чыкты. Сак кына атлап, җиргә төште... Аяк астына караган иде, ак чүпрәккә төрелгән уймак кадәрле генә төенчек күрде. Үзе дә аңышмастан, аны иелеп алды, төенен чишеп җибәрде. Ни гаҗәп, чүпрәккә яшәреп беткән бакыр балдак төрелгән иде. "Моны кем югалтты икән? - дип пышылдады Ниса. - Бу балдак аңа җәүһәр кашлы йөзектән дә кадерлерәктер... Әллә соң әкияти сихерле балдак микән?" +Кызыйның түшенә, аның ефәк тасма белән үргән толымына ак күбәләк килеп кунды... Әйтергә онытканбыз: Нисага бер маэмай ияргән иде. Маэмай, башын кыегайта төшеп, акыллы күзләре белән күбәләккә карап алды, аннары үзләренә таба йөгереп килүче малайны күреп, чын адәми канәгатьлек белән елмайган төсле булды. тан ук, куанычы эченә сыймыйча. +— Мин монда, мин монда, вундеркинд! - дип, көттермәстән җавап бирде Ниса. +Менә алар - Җир балалары, - җитәкләшеп, Акбайны да ияртеп, салават күперенә аяк бастылар һәм, бәллүрдәй җемелдек төсләрдә эреп, психотрон болытына әверелделәр... Шул болыт эченнән Гыйлемдарның "Хуш, сау бул, әбекәй!" дигән тавышы ишетелгәндәй булды. Чәчәккә кунып калган күбәләк исә фәрештә канатларын җилпеде дә яңадан Ак әби кыяфәтенә керде. Хәер, ул һич тә әби түгел, бәлки япь-яшь татар кызы Гөлгенә-пакизә иде хәзер. Салават күпере эреп югалгач, ул яулык почмагы белән күз яшьләрен сөртте. Үзе елмая иде. "Карурман аша... яхшы атлар кирәк лә үтәргә", - дип, "Галәм инкыйразга каршы" җырын борынгычалап, яшь, яңгыравык тавыш белән көйләп кабатлады Гөлгенә: +— Юлыгыз уң булсын! Әнкәемнең балдагы сезгә бәхет-сәгадәтләр китерсен! +Ап-ак каен урманы эчендә, берсеннән-берсе уздырып, кошлар сайраша, кайдадыр бер яшь тавышлы кәккүк, тырышып-тырышып, адәмнәр гомерен саный, ләкин һич кенә дә мәңгелекнең очына чыга алмый иде... \ No newline at end of file diff --git "a/bylatypov/\320\232\320\260\321\207\320\260\320\272_tat.txt" "b/bylatypov/\320\232\320\260\321\207\320\260\320\272_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..6c652d4d4e6b7a3859c3cfa7baa0836882001b4f --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\232\320\260\321\207\320\260\320\272_tat.txt" @@ -0,0 +1,652 @@ +АЯЗ ГЫЙЛӘҖЕВ +КАЧАК + +Хикәянең тексты Аяз ага Гыйләҗевның 1997 елда басылган сайланма әсәрләр китабыннан алынды. Сканлау, таныту, тикшереп укып чыгу һәм китап калыбына күчерү "Армут" берләшмәс тарафыннан башкарылды. Китап Аяз аганың җефете Нәкыя апа рөхсәте белән челтәргә урнаштырыла. + +I +Кече якта, караваттагы колак мен дәренә капланып, Тәнзилә елый. Күңеле тулган икән кызыйның. Батист кулъяулыгы гына түгел, мендәр тышлыгы да күз яшеннән сыгарлык булган. +Ул кычкырып еламый. Сабыр холкы елаганда да аны шулай тыйнак иткән. Андый кеше шулай була бит ул. Шыпырт кына йөри-йөри дә, — мә сиңа, җылы, яңгырдан соңгы язгы боз кебек кузгалып китә. +Тәрәзә төбендәге кына гөле чүлмәге янында бөгәрләнеп чуар песи Куштый йоклый. Ачык тәрәзәдән бакчада сәрви куаклары арасында тырманган тавыкларның ара-тирә бер-берен чукып, кыркылдашып куюлары ишетелә. +Тәнзиләгә фермага төшәргә күптән вакыт. Кичке савымга кырга — туплауга барырга кирәк. Иптәш кызлары көтә торганнардыр. +Көтсеннәр! Бер сәгать түгел, ике сәгать көтсеннәр. Җитәр! Эш дип, ферма дип әле дә түзеп киленгән инде. Үзең хакында, гомер хакында уй ланырга вакыт та калмаган. Уйлап карасаң, тәмам һушың китәр, валлаһи! Ни гомер кичке уенга чыкканы юк Тәнзиләнең, кино карамаганга да күпме инде. Бик кызык китап дип ишеткәч, Тургеневнең "Ася"сын алып кайткан иде. Ул да ике бите генә укылган килеш ята. Кисеп куйган крепдешин күлмәкнең кисәкләре, өлгеләре таралып, югалып бара. Берсенә дә кул җитми, һаман эш тә эш. Эшенең мәгънәсе булса икән, ходаем. Район газеты килсә, укырга оят, колхозың, арттан караганда, иң алдынгылар рәтендә... +Җитәр! Көтсеннәр, ачулансыннар, Тәнзилә бүген сыерлар янына аяк та басачак түгел. Саварлар әле. Кирәк булса, кешесен дә табарлар! Әнә, колхоз председателенең хатыны Гөлҗиһан тик ята, хисапчының Нурдидәсе дә кибет төбен, базар юлын таптаудан бушамый. Алар да эшләсеннәр. Гөлҗиһан, Тәнзилә кебек, өч ел сыер савып карасын әле. +Гаҗәп, иптәш кызлары Гөлҗиһан белән Нурдидәне әрләгәндә: беренчесенең бала-чагасы күп, икенчесе саулыкка туймый икән дип яклап чыга торган Тәнзилә бүген үзе аларны тотып ашардай хәлгә килгән иде. +Нигә, алар да эшләсеннәр! +Өч ел... Аккан су кебек үткән дә киткән. Тәнзиләгә егерме тулган. Егерме яшь... Гомер юлының уртасы кайчан башлануын беркем дә белми бит. Бәлки, аның яртысы үтеп тә киткәндер. Унынчы классны тәмамлаганга өч ел. Тфү! Чәчәк кебек гомерең ферма өендә каравылчы Минәч картның сасы тунын иснәп үтсен инде!.. +Әле иртән генә Тәнзилә ваемсыз һәм көләч кыз иде. Бүген иртәнге савым тәмамлангач, ул иптәшләре белән сыер абзарларын сыларга калмады. Каладан айлык ялга кайткан апасы Гөләндәмне озатасы бар иде аның. +Гөләндәм Тәнзиләнең бертуганы булса да, төсе-башы белән дә, холкы-фигыле белән дә сеңелесенә охшамаган иде. Ул сигезенче классны бетерер-бетермәстән укуын ташлап колхозда эшли башлады. Анда да бер кыш ерак урманга агач кисәргә барып, колхоз эшеннән тәмам туеп, усалланып кайтты. Кайтты да: +— Бер капчык арыш өчен бил бөкрәйтеп, күз чекрәйтеп эшләп йөрисем юк, калага китәм, - диде. +Кызының холкын яхшы белгән Мәгъмүрә апа каршы килеп маташмады. Колхоз председателе Бикбулат кына: +— Китсәң кит, ак юл үзеңә, тик язу бирмим, - дип кырт кисте. +Гөләндәм сынмады, колхоз идарәсендә күтәргән давын район үзәгенә алып барып, җәнҗал итеп бетерде. Прокурорга кадәр керде: +— Кешечә яшисем килә. Безнең колхозда яшәү түгел, тын алырга иркенлек юк, - дип дулады. +Председатель Бикбулат, эченнән сызланса да, язу бирергә мәҗбүр булды. "Ичмасам, колагым тынар" дип, Гөләндәмне станциягә кадәр ат белән илттерде. +Гөләндәм кала тирәсендәге бер төзелешкә барып урнашты. Балчыкның бал, дөньяның ал түгеллеген тиз аңлады ул. Ипинең беркайда да ансат кына бирелмәвен, аны тир түгеп табарга кирәклеген шунда төшенде. Авыр чакларда барысын да ташлап авылга, әнисе янына кайтып китәргә теләгән вакытлары да булгалады. Тора-бара күнекте, үҗәтләнеп тешен кыса-кыса эшләде. Завод төзелеп беткәч, шунда ук эшкә калды. Шунда гомергә төпләндем дип уйлады. Акчаны да шактый төшерә башлады. Күптәнге нәзерен үтәп, әнисенә оренбур шәл, сеңелесе Тәнзиләгә күлмәклек ефәк җибәрде, һәр елны ялга мул итеп кипкән өреген, йөземен, кара җимешен алып кайтты. Күчтәнәчтән күрше-коланга гына түгел, чыбык очы агай-энеләргә дә өлеш чыккач, авылда: "Гөләндәм бик баеп кайткан, акчаны көрәп ала булыр. Дистәләп күлмәге генә бар икән", - дип сөйләнделәр. +Тормышның тәмен белеп, куанып яши башлаганда гына ирдән калган, ятим-ялпы булып гомергә китек тереклек иткән Мәгъмүрә апага бу сүзләрне ишетү бик рәхәт булды. Үзе яныннан бик җиңел генә чыгып киткәнгә рәнҗегән ана күңеле Гөләндәмне берью лы гафу иткән иде. Ул эченнән генә Гөләндәмнең шул завод тирәсендә кияүгә чыгуын тели. Башка яктан олы кызының тормышы түгәрәкләнгән дип исәпли иде. +Тәнзиләгә апасының кайтуы бер елны да әллә ни ис-китәрлек тәэсир итмәде. Яшь аралары зур булмаса да, характерлары белән төрле-төрле булганлыктан, туганнар арасында артык якынлык юк иде. Ул апасының завод, кала хакында онытылып сөйләгәннәрен колак очыннан гына үткәреп җибәрә иде. Ефәк яулыклар, капроннар да аның исен китәрә алмады. Ул кадәресен генә әнисе ярдәмендә ул монда да бөтәйткән иде. Кинотеатрның матурлыгы, шәплеге турындагы хәбәрләр дә аны кызыктырмады. һәркемнең үз тормышы, үз рәхәте бар дип саный иде ул. Гөләндәмгә шәһәр ошаган, ә менә Тәнзиләгә шушы авыл кадерле. Ипине икесе дә эшләп ашыйлар. Дөрес, соңгы елларда Гөләндәм азрак көч түгеп, тәмлерәк ипи ашый. Тәнзилә күбрәк көч куеп, ачырак ипи ашый икән, берни эшләр хәлең юк. Колхозың бай булмагач, аягыңны әллә ни киереп суза алмассың. +Гөләндәмне быел да хәл кадәренчә кунак иттеләр. Кайтуына йомыркасын күрше келәте астына салырга гадәтләнгән бүрекле тавыкны суйган булсалар, китәренә ун көн калды дигәндә тәкә суйдылар. Өстәлдән катык, май өзелмәде. Гөләндәм авылдан чын-чынлап ял итеп, тазарып, чибәрләнеп китте. +Тәнзилә бала вакытта елак кына, усал гына, нечкә сыйраклы, юка гәүдәле бер кызчык иде. Усаллыгыннан бигрәк кирелеге, үзсүзлелеге белән ул гаиләдәгеләрнең җыгын чыгара. Ни генә әйтсәң дә: +— Сез әтине дә күргән, минем күргәнем юк. Мине кимсетмәгез, - дип аяк тибә-тибә елый иде ул. +Әтисе сугышка киткәңдә сабый гына булып калган Тәнзилә исә, аңлый төшкәч, ятимлекне бик авыр кичерде. Күрше кызы Гөлсинәнең әтисе армиядән кайткач: +— Минем әтием кайда? - дип кереп әнисенең үзәген өзгән иде. Юатмакчы булып Мәгъмүрә апа гадәттәгечә Тәнзиләгә әтисенең карточкасын күрсәтте. Тәнзилә карточканы атып бәрде: +— Миңа мондый әти кирәкми, миңа сөйләшә торган әти кирәк. Гөлсинәнең әтисе төсле булсын, кулы-аягы булсын, миңа прәннек алып кайтсын! - дип, үрсәләнеп-үрсәләнеп елады. +Тора-бара ятимлеккә дә күнегәсең икән. Әтисенең кайда, ничек югалуын аңлагач, Тәнзилә дә үзгәрде. Үскән саен сабырлана-тыйнаклана барды. Урта мәктәпне тәмамлаганда, ул матур ал яңаклы, сөрмәле коңгырт күзле уйчан гына кыз иде инде. +Апасы кече яшьтән үк уеннарны, җыр-биюләрне яратканга, өй эшләрен бик яшьләй Тәнзилә карады. Әнкәсе эштә булса, мал-туарны ул барлады. Гөләндәмнең читкә китүенә берсүзсез риза булган Тәнзилә үзе кайчан да булса авылны, карчык әнисен ташлап китә алырмын дип уйламады. Әллә нинди язылмаган законнар белән Тәнзиләнең йортта калуы хәл ителгән булып чыкты. Мәгъмүрә апа да моны шулай дип белә, сүз кузгалганы булмаса да, Тәнзилә үз хәле белән ризалашкан иде. +Шуңа күрә урта мәктәпне бетергәндә, Тәнзилә хыял канатларына талпынырга ирек бирмәде. Кайбер иптәшләре кебек, кая барыйм, укыйм микән, юкмы икән, вузга керә алмасам нишләрмен дип, тыз-быз чабарга туры килмәде аңа. Сынаулар беткәч үк, күңел ачу булсын дип, күрше авылдагы әбиләренә бер атнага утырмага барды. Шунда да авылны, әнисен сагынып кайтты. Ике кулыңа бер эш, төпле урын дип фермага урнашты. +Бер ел бозау карады. +Икенче елны яңа кешегә яңа сыерлар, баштан ук үз көеңне өйрәтерсең дип, унике башмак тананы җыеп Тәнзиләгә тапшырдылар. Шулай итеп, Тәнзилә сыер савучы булып китте. +Үз эшен болай яраткан кебек иде ул. Ферма мөдире ач яңаклы, какча гәүдәле, кыдрач Гайфулла колхоз председателе Бикбулатка: +— Кызыйның менә дигәне эләкте. Теллетешле түгел. Кая җибәрсәң, шунда бара, шәп кыз, - дип мактаган иде. +Сыерлар фермасы салам түбәле иске бер би нага урнашкан. Язын-көзен түбәдән су үтеп интектерә, кышын исә юка стеналар аша кергән суык сыерларны да, савучыларны да җәфалый. Ятим үсеп, үз хуҗалыгында да әллә ни муллыкны күрмәгән Тәнзилә азга да канәгать булды. Аның күңеле, Гайфулла әйтмешли, яхшыны күреп бозылмаган иде әле. Башкалар эш шартларының начарлыгыннан зарланганда да, Тәнзилә катнашмады. Савучыларга тиешле өстәмә түләү үз вакытында бирелмәсә дә, башкалар кебек, идарәгә барып җәнҗал куптарып йөрмәде. Кара таңнан кичкә кадәр фермада булды. Вакыты җиткәч, яңа биналар да салыныр, өстәмә түләве дә качмас, колхозның чыгымы бер без генәме әллә дип йөрде ул. Кышларын терлек азыгы җитмәгәндә, үз өеннән бәрәңге ташып сыерларына ашатты. +Шыпырт кына эшләде Тәнзилә. Иптәш кызлары аның эш сөючәнлеген, тыйнаклыгын яратсалар да, үзен хаксызга кимсеткәндә дәшми калуын ошатмыйлар, мөдиргә ярарга тырыша дип уйлыйлар иде. Мөдир Гайфулла исә үзенең кыек-мыек эшләрен Тәнзиләгә күрсәтмәскәрәк тырышты. Ул да аңардан шүрли, бу кыз председательнең фермадагы күз-колагы түгелме дип сагая иде. +Шулай итеп, фермада эшләсә дә, Тәнзилә, ничектер, аның чын хәленнән, ыгы-зыгысыннан читтә яшәде. Былтыр сөт ташучы малайның аз-мазлап каймак чиртүе ачылгач, ул бөтенләй исе китеп, шаккатып калган иде. Гайфуллага да шул каймактан бераз өлеш чыгуын ишетсә, Тәнзилә ышанмас иде... +Тәнзилә ел да Гөләндәмне авылдан гына озатып кала торган иде. Быел әллә Гөләндәм кузгаттымы, әллә үзе башлап авыз ачтымы, ул апасы белән станциягә кадәр барырга булды. Мәгъмүрә апа да: +— Бер ирек ачып кайтырсың, бар, - дип, кызының фикерен хуплады. +Ул фермадагы эшләрен мөмкин кадәр тиз тотарга тырышты. Алай да ул кайтканда, Мәгъмүрә апа белән Гөләндәм урамга ук чыгып басканнар иде инде. Тәнзиләне күргәч, Гөләндәмнең чырае ачылып китте. +— Соңга каласың дип торам. Белешеп кайттым, машина хәзер килә, - диде ул. +Тәнзилә өс-башларын алыштыргалаганчы, түбән очтан тузан туздырып менүче машина күренде. Тәнзилә йөгереп чыкты. Кабинада шофер белән янәшә утырган колхоз председателен күргәч, ул кызарып китте. +Төенчекләрен машина өстенә урнаштыргач, Гөләндәм әнисе белән саубуллашты: +— Хуш инде, әнием. Кыр эшләре беткәч, минем янга калага килеп чык, - диде. +Мәгъмүрә апа елап җибәрде: +— Кая инде ул миңа? Менә сеңелең җитешеп чыга алса, бик ярар иде дә, булмас шул, - диде. +Бикбулатның ашыкканлыгы күренеп тора: ул, я, тиз буласызмы дигән сыман, кабина тәрәзәсеннән башын сузып Гөләндәмне озатырга чыккан күрше-коланга кырын күзе белән генә карый иде. Шул чагында ул йөк өстенә менеп утырган Тәнзиләне шәйләп, кырыс тавыш белән: +— Ә син кая җыендың? - дип сорады. +— Нигә? Апаны озатам. +Бикбулат дәшмәде. Калын кашларын җыерып шоферга борылды: +— Әйдә, үрләт. Поездга соңга калмыйк, - диде. +Бикбулатка кардәшләреннән берсе: "Кунакка киләм, каршыла", - дип телеграмма суккан икән. Мондый кызу эш өстендә йөргән кунакларны, шәһәр кешеләрен Бикбулат яратмаса да, кунакны үзе каршыларга булды. Заготзернога да керәсе бар иде, ике йомышны бер итеп юлга чыкты. +Авыл очына чыгуга, машина туктады. Бикбулат, кабина ишегеннән үрелеп: +— Я, Тәнзилә, син төшәрсең инде, - диде. +— Мин станциягә кадәр барам, - диде Тәнзилә. +— Эшеңне кем эшләр? +— Бүгенгә кызлар үзләре генә маташырлар инде. Кичке савымга кайтып җитәм ич. Без үзара сөйләшкән идек. +— Ә миннән рөхсәт сорадыңмы соң? +Тәнзилә бурлат төсле булды: +— Станция ерак түгел ич, Бикбулат абзый, - дип мыгырданды ул. +— Ераклыгын-якынлыгын үзем дә беләм. Апаңны барыбер алып кала алмассың. Шушында гына хушлаш та бетер. Барып йөрергә миннән рөхсәт юк. Эш вакыты, - дип, Бикбулат кабина ишеген шап иттереп ябып куйды. +— Рөхсәтеңнең кирәге дә юк, - диде Гөләндәм, кабынып. - Оҗмах каравылчысы булдыңмы әллә? +Ул, бик ачуы килеп, соры күзләрен кыса төшеп, сөйләшү ни белән бетәр икән дип көтеп торды. Тәнзиләнең җиңелүен, төшәргә дип итәкләрен җыештыруын күргәч, тәмам ярсып: +— Кая барасың? - дип кычкырды. +— Менә... күрәсең ич... эш... +Гөләндәм кул селтәде. +— Их син, арыш боламыгы! Шул Кара Нурыйның колы булгансың. Боргычлар идем мин аны! Кешемени син! - диде ул, бик ачуланып, һәм, тузан үтмәсен дип кысып бәйләгән яулыгын чишеп ташлап, сикереп үк торды. +Председатель сүзенә карышырга Тәнзилә кыймады, төшеп калды. Гөләндәм кабина ягына таба суганлап-борычлап берничә сүз әйтте дә сеңелесенә карады. Ул, күчәр башлары эләгеп, ашалып, кыегаеп беткән басу капкасының баганалары арасында, зәңгәр яулыгын күкрәгенә кысып, юаш кына басып калды. +Тәнзилә беренче мәртәбә апасыннан көн ләште. Күңеленә Гөләндәм сөйләгән зур шәһәрләр, мәһабәт театрлар, киң урамнар, бакчалар килде. Канатлары яньчелеп, буявы уңып бетсә дә, шушы машина Гөләндәмне шул шәп, әкият дөньясына алып китте бит! Ә Тәнзилә? Аның әнә шул зәңгәр офыкта яткан станциягә барырга да хакы юк. Нигә? Гөләндәм бер ай ял итте. Теләгән җиренә барды, теләгән кешесен күрде. Тәнзиләгә ике сәгатькә генә эштән аерылырга ярамыймыни? Бәйрәмнәрдә дә юньләп ял иткәне юк ич аның. Ә ул кемнән ким? Шул ук ил кешесе, урта белемле... +Тәнзиләгә дөнья тар, үзе бик кечкенә, хыяллары өтек булып тоелды. Ул, гарьләнеп, яулыгын учы белән йомарлады. Машина күздән югалганчы, капка янында каккан казык кебек катып торды. +Ындыр киртәсе буйлап тар сукмактан велосипедка атланган бер малай бозау куып килә. Бозау велосипедтан куркып койрыгын чәнчеп-чәнчеп чаба да борылып малайны көтеп тора. Тәнзилә янына килеп җиткәч, бозау туктады һәм, бер дә шикләнмичә, кытыршы, юеш борынын аның кулына төртте. Бүтән чакта хайван киң күңелле кешене әллә каян сизә дип куана торган Тәнзилә бүген бозауны тибеп кенә очырды. +Машина күздән югалды. +Машинага утырып Гөләндәм китте. +Ул поездларга утырыр, теләгән эшен эшләр, йөрер, күрер. Әйе, китте. Тәнзиләнең күңелен тутырып китте. Менә кызның калку күкрәге еш-еш күтәрелә башлады, керфекләре чыланды. Ул, елавын кеше күрүеннән куркып, тешләрен кысты, йодрыкларын йомарлап бәрәңге бакчалары артыннан өйләренә йөгерде. Итәгенә тигәнәкләр ябышты, туфлие эченә туфрак тулды. Күңел тулганда, алар күзгә күренәмени? +Ул көч-хәл белән өйләренә кайтып җитте. Бикле ишекне ачып, кабалана-кабалана кече якка үтте. Караватка капланды. +Күптәннән елаганы юк иде аның. +II +Мәгъмүрә апа Гөләндәмне озаткач беравык өйдә ямансулап утырды да аргы очтагы кодачаларына китте. Күп-күп күчтәнәчләр алып кайткан, каланың үзендә оя корып маташкан кызы хакында тагын кем белән булса да уйларын бүлешәсе дә килде аның. +Өй аулак булгач, Тәнзиләгә дә комачаулаучы булмады. Ул күңеле бушаганчы елады. Елап арыгач, караваттан торды. Гәүдәсе кыйнап ташланган кебек авырайган, озату уңае белән киелгән әйбәт күлмәк таушалган, Тәнзилә үзе бер-ике яшькә олыгайган кебек күренә иде. +Әле торганда башындагы фикерләре бер юнәлеш алып оешмаган булса да, Тәнзиләнең нидер эшлисе, үзенең ямьсез тормышын ватасы килде. +Ул тәрәзә янына килеп басты һәм тузан белән капланган сәрви яфракларына, коймага карап тора башлады. Күңелендә ап-ачык булып бер фикер калыкты: әйе, авылдан китәргә кирәк. +Тәнзилә әле кая китәсен дә, кайчан китәсен дә уйлап бетермәде. Авылга үпкәсе шулкадәр көчле иде аның, кая гына китсә дә, мондагыдан рәхәтрәк булыр, күңеллерәк булыр кебек тоела иде. Читкә киткән иптәш кызлары берәм-берәм аның күз алдыннан уздылар. Тәнзиләнең күңеленә ни өчендер аларның авылга, ялга кайткан чаклары гына килде. Бәхетле кызлар бар соң дөньяда! Үз бәяләрен ничек иртә аңлап алганнар. Читтән кайткан кызлар тирәсендә егетләрнең ничек бөтерелүләре дә искә төшкәч, Тәнзилә бөтенләй кәефсезләнде. Чат Шәрәфинең җебегән Әсмасы да, Яраслауда торфта эшләп кайткач, кем булып шәбәеп, һаваланып йөргән иде. Хакы булган икән. Ул бит Тәнзилә күрмәгәнне күргән, Тәнзилә белмәгәнне белгән. Ирекле булуның тәменә төшенгән. +Өс-башын да алышмыйча, таушалган күлмәктән, йомарланып беткән яулыгын кулына тотып, Тәнзилә идарәгә юнәлде. +Председатель булмаса, хисапчыга сөйләр. Башта берәр йомыш тапкан, булыр. Менә урам коеларын күмдерергә кирәк. Ир-ат булмагач, караучы да юк. Өсте ачылып, үткән көз бер сарык төшеп үлде инде... Күмдерергә риза булмасалар, сүз башларга җиңелрәк булыр. +Урам тар, йортлар тәбәнәк, шыксыз булып күренделәр Тәнзиләгә. Юл тузаны да гадәттәгедән калынрак иде, ахры. Бәләкәй генә җил иссә дә, ул бөтерелеп уйный башлый, күзгә керә, борынны кытыклый, теш араларына үтеп чытырдый. +Ертылып беткән стена газетасы эленгән идарә ишегендә йозак-фәлән булмаса да, эчтә беркем дә юк. Председательнең өйдә юклыгыннан файдаланып, хисапчы үз өенә салкын әйрән эчәргә киткән, ахры. +Бүкәненә йозак эленгән стена, сәгатен күргәч, Тәнзилә усал гына көлемсерәп куйды. Йозакны бүкәнне авырайту өчен түгел, сәгатьне бикләп кую өчен элгәннәр кебек. Чөнки ул йөрми дә, шылт та итми. +Хисапчы урындыгы турысына гына стенага атаклы сыер савучы Чүпрәле кызы Фирдания Гафурованың рәсемен элгәннәр. Рәсем астына эре хәрефләр белән: "Үрнәк алыгыз!" дип язганнар. Моны күргәч, Тәнзиләнең бөтенләй авызы чалышайды. Үрнәк, имеш. Тишек-тошык абзарларда ел буе бата-чума йөреп интегеп кара. Үрнәк дип бик авызыңны ачарсың! Иң элек үрнәк итәрлек каралтылар сал, азыгын бир, аннары сөйләшеп карарга мөмкин булыр. +Идарәнең ишек яңагына терәп үк зур зәң гәрсу кәгазь кадакланган. Яшь кенә кызлар ак халатлар киеп алганнар да авызларын ерып торалар. Ермыйча, "Көчле ирек" колхозының иң яхшы сыер савучылары дип язып куйганнар шул кәгазьнең өстенә. Гап-гади кызлар. Тәнзиләнең яшьтәшләредер әле җитмәсә. Димәк, тормышта аның яшьтәшләре дә, аның чордашлары да күренекле урын ала баралар. Ә ул кем? Кешеләр тирә-юньдә шундый шәп тормыш иткәндә, син исемсез, билгесез бер кеше булып яшә инде. Хәтта синең апаңны станциягә озатырга да хакың булмасын. Яшәүмени бу, тормышмыни? +Нигә идарәдә шулай озак беркем дә юк? Тәнзиләгә ифрат күңелсез була башлады. Шул арада телефон шалтырады. Тәнзилә як-ягына каранып алды һәм, беркем дә күренмәгәч, трубкага тотынды. +— Әйе, "Үзәк" колхозы тыңлый, - диде ул ят тавыш белән. Трубкадан "кем тыңлый" дип сорагач, ул аптырап калды. Кем дип әйтергә? Сыер савучы дип әйтергә теле әйләнмәде аның, ничектер үзен-үзе кимсетү кебек тоелды. +Трубкадан ашыктыра башладылар. Таләпчән хатын-кыз тавышы: "Шул колхозданмы соң син?" - дип сорады. Тәнзилә көч-хәл белән: "Әйе", - дигәч, тавыш кәгазь, каләм алырга һәм телефонограмма кабул итәргә кушты. +Хисапчы өстәленнән табылган эре шакмаклы калын сары кәгазьгә Тәнзилә түбәндәге сүзләрне язып алды: "Колхоз председателе Сибгатуллинга. Комсомол оешмасы секретаре Таҗетдиновка. Алдынгыларның эш тәҗрибәләрен өйрәнү өчен сыер савучыларның, дуңгыз, бозау караучыларның иртәгә "Көчле ирек" колхозына баруын тәэмин итегез. Бу эшне ике мәртәбә өзүегезне истә тотып, җаваплылыкның тулаем сезнең өскә төшәчәген искәртәбез. Райком секретаре Сафин". +Тәнзилә трубканы куйгач, үзе язганга үзе ышанмыйча, телефонограмманы бер кат күздән кичерде. "Ике мәртәбә өзүегезне" дигән сүзләргә җиткәч, ул трубканы яңадан алып: "Алло-алло!" - дип кычкырып карады, җавап булмады. Телефон чыбыклары моңлы гына чыжылдадылар, каяндыр радио тавышлары ишетелеп калды. Әллә кайдан шат күңелле кешеләр җыр җырлап, Тәнзиләне үзләренә чакыралар кебек тоелды. Салкынча, җансыз трубка Тәнзиләнең колагына "әйдә, әйдә!" дип пышылдаган кебек булды. +Тыңлау белән мавыгып, ул ишек ачылуын да абайламый калды. Керүче Нәби Таҗетдинов, үзе үк клуб мөдире, үзе үк комсомол башлыгы, үзе үк җырчы да, биюче дә һәм, атказанмаса да, сәнгать эшлеклесе дә иде. Ул Тәнзиләне идарәдә очратуына гаҗәпләнде. Бер сүз дәшмичә иң өсләрен сикертте, арыслан ялыдай озын чәчле башын селкеп артка чөйде. Кечкенә курнос борынына тартылыбрак, кара мыек шытып торган өске иренен кыймылдатып кынa елмайган булды. +Тәнзилә аның соравын аңламады. +— Нәрсә-ә? +— Җанаш белән сөйләшергә килгәнсеңдер инде, әйбәт күлмәк кигәнсең. Ә күзләрең... Абау, карамачы шулай усал итеп! +Нәби үкчәсе өстендә бөтерелеп алды. +— Җанаш тагын... Менә телефонограмма яздырдылар. Сиңа да кагыла бугай. +Таҗетдинов, телефонограмма дигәч тә, җитди кыяфәткә керде. Чәчләрен тагын бер мәртәбә артка чөеп җибәрде. Бик яхшы күрсә дә, кәгазьне юри күзеннән еракта тотып кыланып укып чыкты. +— Сиңа да кагыла әле бу, Тәнзилә туташкаем. +— Юк, миңа кагылмый, - диде нык итеп Тәнзилә. +— Нигә, монда сыер савучылар диелгән бит. +— Ышансаң, анда өченче мәртәбә кушабыз да диелгән. Баштагы икесенең кагылганын ничектер сизми калдым мин. +Таҗетдинов берьюлы, кырау тигән яфрак кебек, шиңеп китте, йөзендә елмаю югалуга, авыз читләрендә, күз төпләрендә сизелер-сизелмәс кенә җыерчыклар күренде. Ул яшел тавыш белән: +— Миндәмени гаеп? Бикбулат абый карышып каткан бит. Юк эш артыннан машина йөртергә, дип кенә куя. +— Ат белән барыр идек. +— Куйсана, хәзергe заманда кем ат белән йөри! "Көчле ирек"тә егылып көләрләр. +— Көлмәсләр. Әнә районда безнең колхозны ташбакага да атландырып куйганнар, ди әле анда. +— Ул бит колхозны, ә монда яшьләр. +— Картлар да бар ич безнең арада. +— Картларга ни калган анда! Юк, Тәнзилә! - Нәби озынча яссы учларын угалап алды. - Бу юлы алып барам үзегезне. Ант әгәр, исемем Нәби булмасын! Былтыр сабан туенда булдым мин анда. Вәт авы-ыл!.. +Таҗетдинов авызын бер ачса, йома белми иде. Шуңа күрә Тәнзилә капылт кына ишеккә борылды. +— Тыңлап бетер инде. Шул чак... +— Ниен тыңлыйсың аның?.. Синең сабан туенда булуыңнан миңа ни файда да ни зыян? Минем "Көчле ирек"кә барганым юк, барасым юк, кирәге дә юк! +Тәнзиләдән мондый катылыкны көтмәгән Таҗетдинов, яңа уянган кеше сыман, күзләрен челт-челт йомып аптырап калды: +— Ни булды сиңа? +— Миңамы? Миңа ни булмас? +Таҗетдинов чын-чынлап хәйран калды. Башын кашып алды. Эченнән: "Нишләгән бу кызый, апасы китә дип, бераз төшергәнме әллә?" - дип уйлады. Фикерен кычкырып әйтергә базмады, сүзне җай белән генә икенчегә борып җибәрде: +— Кырынды өстендәге бодайны ура башладылар микән? - дигән булды. +Тәнзилә бу кармакка да эләкмәде, ачылып китмәде. +Нәби болай чыгып китүне яхшысынмады. Комсомол секретаре ич ул! Каршысында килделе-киттеле сөйләшеп комсомол кыз утыра. Тиешсез вакытта идарәдә бер ялгызы. Кергәч тә, кемне көтәсең дип сорашасы калган. +Үзе үк бөтенесен сөйләп бирер иде. Тәнзиләнең елаудан ныграк беленеп торган сөрмәләренә карап Таҗетдинов фикерләренә җавап эзләде. Ул өстәл янына килен "барабан сугып" алды, аннан күтәренке тавыш белән: +— Син чыннан да иртәгә "Көчле ирек"кә бармыйсыңмы? - дип сорады. +— Әллә сез барасыз? +— Барабыз, ант әгәр! Мин Бикбулат абыйдан куркып кына дәшми йөри идем. Бүген комсомол җыелышы җыеп, Бикбулат абыйның үзен шунда чакырам. +— Барыгыз, - диде Тәнзилә төшенке генә, - Мин, Нәби, бара алмам! +— Нигә? Менә җүләр! +Шаярып, җиңел генә әйтелгән "җүләр" сүзеннән Тәнзиләнең тәшвишләнгән йөрәге бөрешеп китте. Ул, күзләрен аска яшереп, өзек-өзек тавыш белән: +— Җүләр булганмын шул моңарчы. Мин, Нәби, колхоздан китәргә булдым, - диде. +Таҗетдиновның күзләре шарайды: +— Китәсең, кая? +— Кая булса да, - дип кулын селекте Тәнзилә. +— Бакчачылар курсына бер кеше кирәк дигән иде Бикбулат абый. Ике электрик... +Тәнзилә аны бүлде: +— Нәрсәгә ул электрик безгә? Борчак каравылларгамы? +— Яңа елга электр керә ич! Дусай гидростанциясеннән. +— Юк, мин бакчачы да, электрик та булырга җыенмыйм. Мин колхоздан китәм. +Тәнзиләнең кабат-кабат китәм диюе, шул вакыттагы аның сәер кыланышлары Таҗетдиновның җитдилеген җуйды. Аның күзләре кысылды, авызы җәелде. Ниһаять, түземлеге бетеп, ул шаркылдап көлеп җибәрде. +— Көлмә кешедән, - диде Тәнзилә. +— Авызың өшегән, - дип, һаман елмая бирде Таҗетдинов. +— Көлсәң дә ярый синең ишедән, диясең килә инде синең, Нәби, ә? +— Ник алай дим, Тәнзилә? Болай гына көләм, кызык булып китте. +— Ә, кызыкмы? Башкалар киткәндә, бер дә көлмәгәнсеңдер әле. Мин китәм дигәч тә, авыз ерасың. Таптың кызык! - дип кычкырды Тәнзилә. +Аның алсу борын яфраклары дерелдәде, ирен читләре калтыранды, ул тиз-тиз генә идарәдән чыгып китте. +Таҗетдинов, сыер дуласа, аттан яман, нинди корт чакты икән бу кызыйны дип уйлап, сискәнеп китте, үзен сыер белән чагыштырганны Тәнзилә сизенә күрмәсен тагын, болай да кызган. Тыя алмассың. Кызу белән кыз сүзе бер тамырдан, ахры. Хатын сүзе салкын белән бер ояданмы икән? Тфү! Тәмам башны бутады бу кызый, культура бүлегенә шалтыратырга килгән иде бит әле ул. Чакырып кәгазь җибәрсеннәр. Районга барып кайтасы килә башлады. +Шул чак Таҗетдиновның хәтеренә телефонограмма төшеп, ул колхоз партоешмасы секретаре Миңлегалин янына барырга булды. +Ул чыкканда, Тәнзилә болдырда басып тора иде. Кыз Таҗетдинов белән кабат очрашырга теләмәде. Ишек тавышын ишетүгә, җиргә төште һәм җәһәт-җәһәт атлап өйләренә юнәлде. +III +Чыгып киткәндә, Мәгъмүрә апа өйалды ишеген бикләгән кебек булган иде. Кайтса, ишек шар ачык тора, йозак ачкычы белән бергә өйалды өстәлендә ята. Мәгъмүрә апа гаҗәпләнмәде, кабаланудан ишегемне дә бикләмәгәнмен, менә карга дип, үзен үзе тиргәп алды, бер кат өй эченә күз йөгертеп чыкты. +Сул якта бикле кием шкафы. Аннан ары авыл паласы җәелгән диван. Түр почмактагы борынгы шарлы шкафта савыт-сабалар, чынаяк-чәшкеләр, тәтәй тиеннәр, боланнар (Гөләндәм бик ярата шундыйларны). Түрдә өстәл. Өстәл белән кече як бүлмәсе арасында зур сандык. Тәнзиләнең сандыгы, Мәгъмүрә апа күңеленнән: "Аллага шөкер", - дип берничә мәртәбә кабатлады да тизтиз генә өстен-башын алыштырды. +Кодачаларында яңа гына чәй эчеп чыккан булса да, ничектер күңеле уйнап тора иде аның. Берәр коры-сары әмәлләсәң дә ярар иде. Тәнзилә дә станциядән ачыгып кайтыр, булмаса, аш салырга кирәк. Кунак арасында гел итле аш булганга, Мәгъмүрә апа тансыкка дип сөтле өйрә генә пешерергә булды. +Тәнзилә идарәдән кайтып кергәндә, ишек алдына сөтле өйрә исе таралган иде. Җиңнәрен кайтарып куйган Мәгъмүрә апа балта белән утын ваклап маташа. +— Бәй, кызым, кайтып та җиттеңмени? - дип сорады ул. Тәнзиләнең эндәшми торуын күргәч: - Исән-сау гына китә алдымы соң? Поездга өлгердегезме, билет булдымы? - дип, кызын сораулар белән күмеп ташлады. +— Утын ярырга тотынма дип, ничә мәртәбә әйттем инде, әнкәй, - диде Тәнзилә. +— Кече учакка гына бу, ботак-сатак кирәк булды да, чыккан идем. +Аналы-кызлы өйгә керделәр. Мәгъмүрә апа, саклык белән генә кочагындагы утыннарын мич алдына бушатып, Тәнзиләгә борылды: +— Кызым! Апаң хакында нигә бер сүз дә сөйләмисең? Әллә юлда телгә килдегезме? Үпкәләгән кебек күренәсең. +Җаны теләмәсә дә, басу капкасы төбендә булган хәлләрне сөйләп бирергә туры килде. Тәнзилә әнкәсе дә үзе кебек кызар, Бикбулатны әрләр дип көткән иде. Мәгъмүрә апа кызмады: +— Һе, кара син, җибәрсә, әйбәт буласы икән дә, җибәрмәгән икән. Эш вакыты бит, күңелемә килгән иде аны, - дип кенә куйды. +Тәнзилә аның җыерчыклы, җилдә каралган йөзендә әллә ни борчылу күрмәгәч, түзмәде: +— Бер тамчы да горурлыгың юкмыни синең, әнкәй! - дип, ярым еламсырап кычкырып җибәрде. +— Ник алай дисең, кызым? +— Мине кимсеттеләр, хур иттеләр, ә син... +— Нинди хур итү булсын ул, ни сөйлисең син? Аллага шөкер, кеше арасында ким-хур булганыбыз юк. Җаным күбәләк, тормышым түгәрәк, дигәндәй, икегезне дә карадым, үстердем, укыттым, - диде аптырау катнаш гаҗәпләнеп Мәгъмүрә апа. +Тәнзиләнең тел очында усал сүзләр булса да, тыелып калды. Икесе дә бераз дәшми тордылар. +— Кешелеккә дигән күлмәгеңне эшкә кимәскә иде. Таушалтып бетергәнсең, - диде Мәгъмүрә апа, кызын шелтәләп. +— Минем эшкә барганым юк әле. +— Кайда гына йөрдең соң? +— Болай, урамда гына. +— Сүз булмасын, кара аны, балакаем. +— Булса ни... +— Алай димә, эшләгән иптәшләрең белән әчелешле булырга ярамый. Дөнья болай да мәшәкатьле. Әле ызгышмыйча тату гына яшәгәндә дә җитәрлек картайта ул. +— Кеше көен көйләп кенә булмас инде. +Өйрә пешеп, буларын бөркә-бөркә өстәлгә менеп утырганчы, алар берни дә сөйләшмәделәр. Ашарга утыргач кына, Тәнзилә баядан бирле күңелен кытыклап торган сүзне әйтеп салды: +— Әнкәй, мин читкә китәргә уйладым. +Әллә Мәгъмүрә апа бу сүзнең буласын алдан ук көтеп йөргән, ул Тәнзилә уйлаганча сискәнеп тә китмәде, каушап та калмады. Кызыл ашъяулык өстеннән ипләп кенә алъяпкычына ипи валчыкларын сыпырып төшерде. Аның яргаланып беткән сөялле бармаклары сизелер-сизелмәс кенә калтыранды. Ул озак кына билгесез бер ноктага карап торды. +Тәнзилә, әллә ишетмәдеме дип, сораулы күзләрен әнкәсеннән алмады. Юк, ишеткән икән. +— Читкә дисең инде? Кая? +— Белмим әле. Кая булса да. +— Ул "кая"ны күргәнең бармы соң синең? Яратырсыңмы син аны? +Мәгъмүрә апа сүзне бөтенләй Тәнзилә көтмәгән якка алып китте. Нәрсә булган бүген аңа? Ялгыз калам дип елар, үпкәләр, ачуланыр дип көткәндә, берни дә булмаган кебек аш ашый һәм "яратырсыңмы?" дип төпченә. +Тәнзилә үзенә күрә җавап та әзерләп куйган иде. "Китеп бераз торгач, сине дә алдырырмын", - димәкче иде ул. +— Әтиең, мәрхүм, гомере буе чит дип саташты. Берәр җиргә барып кайттымы, колак итемне кимерергә тотына иде. Чаллыга икмәк илтергә барган бер заман. Шунда өй килешеп кайткан бит, рәхмәт яугыры. Яр өстендә, ди, такта түбәле, ди, пароходлар үткәндә, тәрәзә ачып яулык болгап калырсың, ди. Әткәңнең талканы коры булганга, башта аны-моны дәшмәдем. Күчәм дип пыр тузып йөри инде бу. Нигә шулкадәр китәсең килә, мин әйтәм. Авызын тутырып: "Авылны яратмыйм", - димәсенме. +Мәгъмүрә апа суынган өйрәсен тиз генә ашап бетерде, алъяпкыч итәге белән ирен кырыйларын сөртеп алды: +— Сугыштан әнә шул сүзе генә кайтармады аны. Чит- чит дигән иде, менә кайтмады. +Ананың күзләре яшьләнделәр, ул алъяпкычы белән күзләрен сөртте. Бармаклары арасыннан идәнгә ипи валчыклары тәгәрәде. Тәнзилә чит дип авыз ачмаса, ул гомергә дә үз йөрәгендә сакланган шикне әйтмәс иде. Ул үзе генә моңланган чакларында, Гарәфи ата-баба нигезеннән олы булды, шуңа күрә гәүдәсен чит җир тартты дип уйлана иде. +Әтисенең исемен ишеткәч, Тәнзилә юашланып калды. Үзе көне буе диярлек елагач, әнисенең күз яшьләрен бер дә күрәсе килми иде аның. +— Мин бит гомергә димим. +Мәгъмүрә апаның сүзе бетмәгән иде: +— Шулай ул тузынып йөри, мин әллә ни дәшмим, күрше Миннисалар Чаллыдан кунакка кайттылар. Безне дә ашка өндәделәр. Кердек. Әй, туганым апа, ди Минниса, авылның кадерен белеп яши күрегез, ди. Тилмерәбез инде шул ком базында, ди. Мин әткәңнең кабыргасына тәртәм, күз кысам. Исендә дә юк, рәхмәт яугырының, Минниса белән әрепләшепме-әрепләшә. Шулай да Миннисаларның кайтуы ару булды, мин җиңдем. Бәлки, киткән булыр иде, икенче елны ук сугыш башланды. +— Әткәй дөнья күргән кеше булган, шуңа күрә китәргә ашкынган. +— Күргән булса! Бер нужа чигеп, Лаеш шулпасын эчеп кайтса, китәм дигән тыны булмас иде. +— Апа яши бит. +— Яши. Әллә авылны сагынмый дисеңме? Менә электрлар керсен әле, менә әзрәк байыйк, апаң да ялт итеп кайтып килер. +— Кайтмас, әни, ялгышасың. Гөләндәм ми нем кебек арыш боламыгы түгел ул. Нәрсәгә кызыгып кайтсын, нәрсәгә? +Кызмыйм дисә дә, Тәнзилә кызып китте. Укыганда күңеллерәк иде, авылның ямьсез икәнлеге дә сизелмәде, әмма гомер буе авылда гына торырга димәгән бит дип зарланды. Мәгъмүрә апа Тәнзиләне бүлдермәде. Кызы, бөтенләй ычкынып китеп, ферманы, аз сөт биреп җан көйдергән кәҗә хәтле сыерларны телгә алгач кына: +— Анысы шулай инде, - дип җөпләп куйды. Аннары, сүзең беттеме дигән сыман, төпчегенә карап торды. Авылны яманлаганны бер дә яратмый иде Мәгъмүрә апа. Шуны белгән Тәнзилә башка яктан суктырмакчы булды: +— Былтыр хезмәт көненә алтмыш тиен бүлделәр. Ничек эшләмәк кирәк тә, ничек җаның түзеп ятмак кирәк! Чыдар әмәлем калмады, - диде ул, ярсып. +Ул арада кич булды. Урамда басудан кайтучы арбалар шыгырдап узды. Сөйләшә-сөйләшә өй турысыннан әрле-бирле кешеләр үтте. Тузан койрыгын селкә-селкә машина чабып узды. Көтү кайтты. Урамга шау-шау, аннан соң сөт исе таралды. Ачык тәрәзәләрдән кичке ашка тезелешкән кешеләр күренде. Әби-чәбиләр чиләк-чүлмәкләргә, иске тасларга тутырылган, көне буе кояшта торып җылынган суларны сапсыз чүмечләр белән кыяр түтәлләренә сибә башладылар. +Тәнзиләләр өендә бүген күңелсез иде. Әнисе сыер савып керде. Кар базына төшеп менде. +— Салкын әйрән эчмисеңме, кызым? Күңелең ачылып китәр, - диде ул. +Салкын әйрән генә ачса икән күңелне! Алай гына булмый икән шул. Үзеңдә барлыгын да белми йөргән хисләр дулап уянганда, корсакка чүлмәк белән генә түгел, чиләге белән әйрән койсаң да ни файда? Шулай да сөт исе Тәнзиләнең борынын кытыклады, ваемсыз көннәрне хәтерләтте. Тик ул көннәрне сагынырга исәбе юк иде аның. Буш, кызыксыз үткән, заяга киткән еллар дип саный иде ул аларны. +Тәрәзә шакыдылар. Йомышчы Бәдриҗамал, очлы борынын пыялага терәп: +— Мәгъмүрә-әү! Тәнзиләне кәнсәләргә чакырдылар. +Бикбулат әйтә, ыштубыты килеп җитсен, вәжни йомыш бар, ди, - дип кычкырды. +Менә, менә! Тәнзилә дә кирәк булдымыни? Өч ел эшләп кәнсәләргә чакыручы, хәлең ничек, тормышыңда моң-зар юкмы дип бер кызыксынучы да булмады. Бер кич эшкә бармаган икән, Бикбулаты да ишеткән, йомышчысы да килеп җиткән. Анысы мөһим эш икән. Өч ел эшләү, көне-төне фермада яту мөһим булмаган, күрәсең. Идарәдә үз исеменең еш кына телгә алынуын Тәнзилә белми иде, әлбәттә. Чакырган диген. Кеше кадерен беләме соң ул Бикбулат! +Мәгъмүрә апа бакча капкасын бикләп, кар базын ябып, ишек алдындагы кичке эшләрне бетереп өйгә керде. Кулын иягенә терәп моңаеп утырган Тәнзиләгә карап: +— Кызым, барып кайт. Бәдриҗамалны каткат йөртмә. Чакырган җиргә бар, куган җирдән кит диләр бит. Яхшы түгел, - диде. +Ул нәрсәне яхшы түгел дигәндер, Тәнзилә аңламады. +— Китәм дисәң дә, Бикбулат абыеңнан башка бер эш тә чыкмас. Бар, күңелеңдәген әйт тә кайт, - диде. +Әнкәсенең йомшак кына итеп әйткән сүзләре Тәнзиләне җиңеләйтеп җибәрде. Чыннан да, баш ярылып күз чыкмаган бит! Барырга да аяк терәп сөйләшергә. Кемнән ким ул? Эшләмәсә бер хәер иде, өч ел эшләде, ләм-мим димәде. Әгәр рәтләп сөйләшмиләр икән, Тәнзилә дә рәтен белә бит! Төкерер колхозына, Бикбулатына, чыгар да китәр. Илдә чыпчык үлми, ул да үлмәс. +Битен-күзен юарга дип, Тәнзилә мич арасына керде. Мич арасында идәндә тас тора. Таста җиз комган, стенада сәгать. Бу сәгать бик әрсез булды. Еллар буе туктамый йөри, минут та артта калмый. Тик файдасы гына юк. Олы якка зур сәгать алгач, чормада күгәрә дип, бу сәгатьне Гарәфи мич арасына корыга элгән иде. Шуннан бирле йөри дә йөри ул. Юынырга кергәндә, Мәгъмүрә апа аның бүкәннәрен күтәрә, елга бер мәртәбә, өй юганда тузанын сөртә, канат очына керосин тигезеп шөрепләрен майлый. +Юынырга кергәч, Тәнзилә сәгатькә сәерсенеп карады. Нигә йөри инде ул? Ул бармагы белән басып сәгатьне туктатты. Мич арасында тынлык урнашты. Тәнзилә мөмкин кадәр азрак тавышланырга тырышып озак кына юынды, тешләрен чистартты. Су каты сымак тоелды аңа, күзенә сабын кереп интектерде. +Әнкәсе аңа: +— Кешеләр белән сүзгә килмә, кызым. Тел астында бал да, агу да була, - дип кычкырып калды. Тәнзилә нигәдер авырайган аякларын чак кыймылдатып урамга чыкты. Капка әрсез генә шыгырдап ябылды. Тәнзилә беравык басып торды, уңга карады, сулга. Караңгы урамнар кешесез һәм шыксыз иделәр. +Ул барып кергәндә, идарәдә халык шактый иде. Бу Тәнзиләнең юлдагы батырлыгын берьюлы челпәрәмә китерде. Ул оялып кына исәнләште һәм, күрмәсәләр ярар иде дигән сыман, почмактагы буш урындыкка утырды. Урындыкка кемдер сулы кружка куйган булса кирәк, ул, ботларына үтеп кергән дымны тоеп, кып-кызыл булды. Урыннан торырга гына туры килмәсә ярар иде, тәмам көлкегә калам дип, бик борчылды Тәнзилә. +Ике җирдә унлы лампалар янгангамы, идарәдә көндезге шыксызлык сизелми, киресенчә, ул бик жанлы, эшлекле кешеләр җыелган урынга охшаган иде. Күз ияләшә төшкәч, Тәнзилә башта бер булып тоелган кешеләрне аерым-аерым күрә башлады. +Арифмометрын тавышландырып әйләндерә-әйләндерә, кукыраеп кына хисапчы Нурислам утыра. Аны биш бригадир сырып алган. Хуҗалык мөдире - майга буялып беткән плащын эссе көнне дә салмый торган озын Сәләхетдин — катыргы тышлы кенәгәсен тезенә куеп нидер яза. Шәмәхә карандаштан аның тешләре генә түгел, ияге дә буялып беткән. Өстәлдә аңа урын калмаган. Шунда ук өч-дүрт кеше яңа газеталарны караштыра. Ишек төбендәге озынча эскәмиягә нәрәт биргәнне тыңларга килгән агайлар тезелешкән. Берәү буралык агачын китермәкче була — ат кирәк; икенчесе юллар коры чакта түбә ябып аласы иде — салам булмасмы дип килгән. +Тәнзилә урыннан уңмады. Янәшә урындыкка куелган калай бактан су эчәргә килгән берсе аңа сүз кушкан була, яшьрәкләр күз кысып азапланалар, тел шартлаталар. Күп кеше тузанлы эш киемнәреннән туп-туры ындырдан монда килгәннәр, ахры. +Идарәдә гел ирләр генә булуына Тәнзилә башта игътибар итмәгән иде. Абайлагач, әткәй сау булса, мин дә болай йөрмәс идем дип әрнеп алды. Башына килгән икенче фикер: "Һәммәсенең мөһим эше, йомышы бар" булды. Үзенең уйлары кечкенә, әһәмиятсез булып калдылар. Күңеленең кайсы почмагындадыр: "Син дә йөрисең инде баш бутап, китсәң ни дә, калсаң ни? Кем син?" дигән уй калыкты. Шул ук вакытта көндезге үпкә үзен һаман белдереп тора, идарәдәгеләр хакында, болар ашыйсын ашаган, яшисен яшәгән кешеләр, боларга ике дөнья бер хәзер дип уйлыйсы килә иде. Аларга күңелсез дә түгелдер. Балчыклыдан бик канәгатьләрдер кебек тоела иде. Тәнзиләдәге кебек нечкә хис, сизгер йөрәк юк шул аларда. Булса да алар шунда буразнада аунап, калын тирегә әйләнгәннәр, йөрәкләрен мүк баскан. Романтиканы беләләрмени алар? +Шушы сүз хәтеренә килгәч, Тәнзиләгә күңелсез булып китте. Тузанлы киемле, шау-гөр килеп утырган төркемне урындыкка басып югарыдан карыйсы килде. "Сезнең берегез дә шул сүзнең мәгънәсен белми бит", - дип кычкырасы иде! +Ындыр бригадиры Кыям белән Бикбулат килеп кергәч, шау-шу басыла төште. Кемдер өстәл артыннан торып Бикбулатка урын бирде. Төннең кыскалыгын, эшнең тыгызлыгын искәртеп, Бикбулат өстәл тартмасыннан дәфтәр чыгарды. Бригадирлар да таушалып беткән куен дәфтәрләренә тотындылар. +Нәрәт бирүне гомерендә бер мәртәбә дә күрмәгән Тәнзилә кызыксынып кешеләрне күзәтергә кереште. +Бикбулат өр-яңа толстовкасының якаларын ычкындырып җибәрде. Пеләшләнгән зур башын учы белән сыпырды. +Бригадирлар берәм-берәм сөйләп чыктылар. Алар ниндидер саннарны онытып торсалар, Нурислам тиз-тиз генә кәгазьләрен актарырга керешә һәм шунда ук әйтеп җибәрә. Кешеләрнең тышкы кыяфәтләрен ныграк күзәткәнгә, сөйләнгән сүзләр Тәнзиләнең бер колагыннан кереп икенчесеннән чыга барды. +Бикбулат үзе сөйли башлагач, ишек төбендәгеләр дә өстәл янына тартылдылар. Иртәгә эшләр язылганда һәркем үз йомышын әйтеп калырга ашыкты. Бикбулат тартырга теләк белдергәч, аңа өч-дүрт яктан папирос каплары сузылды. Ул Нурислам кабыннан бер "Беломор" алып капты. Кат-кат суырды һәм төтен алкаларын өстәл өстенә өреп җибәрде. Тагын шаулаша, гөрләшә башладылар. +Чират Тәнзиләгә җиткәндә, идарәдә ике-өч кеше генә калган иде. Нәрәт биргәндә үк Бикбулатның үзенә күтәрелеп караштыргалавын шәйләгән Тәнзиләнең йөрәге кешеләр азайган саен ныграк тибә башлады. Ул ник килгәненә үкенә иде. Иртәгә көн булмас идеме? Тагын сүгелергә, йөрәкне авырттырырга туры килә. Бер көн өчен күбрәк була түгелме соң? Аһ, килмәгән булса! Болай да кырыс чырайлы Бикбулат тагын да усалланган, хәзер иң әшәке сүзләрне әйтә-әйтә кычкыра башлар кебек тоела иде. +Көтмәгәндә бик ягым-лы тавыш белән Бикбулат Тәнзиләгә эндәште: +— Үзем сезгә керергә уйлаган идем дә, сеңелем, яхшысынмадым. Апаңны бик әйбәтләп утыртып җибәрдем. Әйберләрен вагонга кертештем. +Тәнзиләнең каты сүз әйтергә дип ачылган авызы рәхмәт әйткәч, Бикбулатның кырыс йөзе ачылып киткән кебек булды. Күз төпләренә төйнәлгән җыерчыклары бу кырыслыкны үзләренә йоттылар, ахры. +— Мин, Бикбулат абый... - диде дә Тәнзилә туктап калды. Аңа сүзләр җитмәде. Ул ничек, каян башларга икән дип председательгә күтәрелеп карады. +— Син миңа ачуланма инде, сеңелем. Үзеңне станциягә алып барганда да ярыйсы булган икән. +— Барасы килгән иде... +— Апаң мине бик ачуланды. Ул авылдан читләшкән шул, белми. Белү өчен авылда туу гына җитми, анда үсәргә кирәк, яшәргә. Эшләргә кирәк. Син кадерләрлек нәрсә булмаганда, авылны сүгәргә була. Гөләндәм күмәчнең ничек үскәнен оныта башлаган. Ял бирмисез, фиргавен токымы син дип сүгү читен түгел ул! Мин аңа бер сүз дә әйтмәдем. Холкы шундый аның, авылны яратмый. +Сүзсез утырырга яхшысынмаган Тәнзилә: +— Шулай шул, - дигән булды. Үзенен фикерләре Бикбулат фикерләре белән буталдылар. Кайсы үз фикере икәнлеген дә аермачык белеп булмый иде. +— Үпкәләмә инде, сеңелем, станциягә дә барган чакларың булыр әле, - диде ул. Тәнзилә аны-моны әйтергә өлгергәнче: — Иртәгә "Көчле ирек"кә барып кайтырсыз.. Синең һаман беркая да чыкканың юк. Район киңәшмәсенә җибәрикме әллә бер дигән идек, яшьрәк әле, эшләсен, диделәр. Менә бер күреп кайт инде, - дип өстәде. +Менә, сиңа, мә! Тагын теле әйләнмәде Тәнзиләнең. Бикбулат җавап көткән кебек аңа карап-карап торды да, идарәдәгеләр белән хушлашып, ишеккә юнәлде. Тәнзилә үртәлеп, үз-үзенә ачуланып, председательне куып җитәргә теләп, болдырга чыкты. Идарә алдындагы бүрәнәдә берничә тәмәке уты елтырый. Идарәдә эш беткәч, кешеләр көндәлек эшләрен шунда йомгаклыйлар. Көне буе эшләп арымаганнар икән, дип уйлап алды Тәнзилә. Төркемгә Бикбулат якынлашкач, сөйләшүләр берьюлы тынып калды. Тик председатель тукталып тормады, кемнәндер папирос сорап алды да өенә юнәлде. Ул ерагаюга, бүрәнә өстендә пышылдашулар башланды: +— Ашыга... +— Кунаклар килгән... +— Хатынының абзалары кайткан... +Янгын сараенда эшләүче Лотфулла, утызутыз биш яшьләрдәге күкрәп торган таза ир, карлыккан калын тавыш белән баягы әңгәмәне дәвам итте булса кирәк +— Юк инде, җәмәгать, әйтергә оят. Бикбулаттан эш чыга торган булмады. Ипи дә ашата алмады, авылны да бөтәйтмәде. Менә урамдагы күперне генә алыйк. Ике генә такта саласы бар, шуны эшләтә алмый бит. Яңгыр яуды исә, тагын машиналар чокырда ятачак, - дип сөйләп китте. Кемдер Лотфуллага каршы төште, кемдер яклады, бәхәс купты. Кем Бикбулатны яклый, кем сүгә, аерып булмый. +Тәнзилә башта, председатель кешеләр яныннан китсен, дип көтте. Бикбулат ерагаюга, ул үзенең гаҗәп арыганлыгын, йокысы килүен сизде. Бөтенесен дә ташлап тагын ялгыз гына каласы килде. Болдырда басып тыңлаган сүзләр буш һәм тозсыз, йокы калдырып лыгырдап утыручы кешеләр мәгънәсез булып тоелдылар. +Ул кайтыр юлга чыкты. Лотфулланың карлыккан тавышы: +— Германны аны Америка котырта, - дигән сүзләре аермачык ишетелде. +"Менә кая барып җиткәннәр!" - дип көлемсерәде Тәнзилә. +Урам караңгы. Тик бу урамнан Тәнзилә егерме ел көндез дә, төнлә дә йөргән. Аның киртә-корталары, тубырланган кабыклы карт өянкеләре генә түгел, анда-санда аунаган ак ташлары да, малайлар кәшәкәле уйнаганда казыган аткүз чокырларына кадәр таныш. +Менә Лотфулла әйткән күпер. Авылны кап урталай телеп сай гына коры елга үтә. Елганың ике як яры буйлап карга оялары белән чуарланган карт каеннар тезелгән. Кичке һава елгадан тәмле су исен китерә. +Күпергә кергәндә Тәнзилә сискәнеп китте, аяк астыннан гына гөберле бака сикереп чыкты. +Күпердән ерак та түгел янгын каланчасы. Каланча янындагы лапаста Лотфулла көне буе корсак кыздырып ята. Аның яңа гына табадан төшкән коймак төсле майлы битен кояшка кыздырып йоклаганын Тәнзиләнең әллә ничә кат күргәне бар. Идарә алдына барып гайбәт сатып утырганчы, шушы күперне үзе төзәтеп куйса, кулы калыр идеме икән? +Бу фикер Тәнзилә өчен шулкадәр көтелмәгән булды, ул баскан урынында катып калды. Бикбулатка, үзенә ачуланып, авыз турсайтып барганда, нигә күпер хакында уйлый башлады әле ул? Бу сорауга җавап табылмады. Каен башында каргалар карылдашып куйды, кайдадыр эт һаулап алды. Тәнзилә, авыр уйларын ташлаган кебек, кулын селкеде һәм ашыгып-кабаланып урам буйлап китте. +Мәгъмүрә апа кызының сүзләрен чынга алмады. Кыз кешенең тормышында булып ала торган бик табигый дуамаллык дип кабул итте ул аны. Әмма ананың тынгысызлык белән тулы йөрәгендә саңгырау бер авырту хасил булды. Менә Тәнзилә ташлап китәр, ялгыз- калырмын дип уйламады ул. Үзе өчен борчылудан узган иде Мәгъмүрә апа. Кызы өчен борчылды, аның өчен пошынды. Аның күңелен кузгаткан сәбәпләрне эзләп карады. Апасы кызыктырган дисәң, моңарчы бер дә ул-бу сизелмәде. Өсте бөтен, тамагы тук, эше дә ул кадәр ким-хур булырлык түгел. Төсе-бите аллага шөкер ("үземә охшаган"). Егетләр дә күз салмый түгел үзенә. Аргы оч Тәхәветдин төпчегенең бөгелә-сыгыла сәлам биреп йөрүе юкка гына түгелдер. Күрше Нурҗамал, ерак булса да, агайэнеләре. Бер дә аның алдында төчеләнеп маташмый. Беркөн ашлык суырганда гел минем тирәдә кайнашты. Тик Тәнзилә генә... Егете ярамаслык түгел... Тәнзилә генә... Ни булды икән аңа, ходаем? Җиткән кызның анасы булудан да авыррак нәрсә бармы бу дөньяда? Бигрәк тә син аңа ана да, ата да булганда. +Нәрсә булды икән? Тиктомалга гына дуамалланмас инде дуамаллануын. Ана төрле йомгакларны сүтеп карады, тик берсенең дә очына чыга алмады. Уй җепләре төрле якларга китеп чәбәләнделәр. Ул Тәнзиләнең кайтуын ут сүндерми көтеп торды. Аяк тавышы ишетелгән саен, тәрәзә пәрдәсен күтәреп урамны күзәтте. Тышкы яктан бүлмәгә төн карады. Төнне ай яктыртыр. Кеше күңелендә ай юк шул, шуңа күрә егерме ел йөрәге янында йөрткән кешенең күңеле дә Мәгъмүрә апа өчен табышмак иде. +Тәнзилә кайтып та аны куандырмады, Гөлән дәмнең китү хәбәрен әйтте дә кече якка чыкты. Әнисенең: +— Сөйләштегезме соң? - дип соравына: +— Булмады әле, - дип кыска гына җавап бирде. +Икесе ике җирдә дәшми-тынмый гына чишенеп яттылар. Мәгъмүрә апа пошынган, Тәнзилә уйчан иде. +Кунакчадан тавык егылып төште, сыер өй почмагына килеп озак кына кашынып торды. Кайдадыр сузып-сузып гармун уйнадылар. Ана белән кыз арасына ниндидер ят күләгә кергән, моны икесе дә сизәләр. Әмма нинди күләгә икәнлеген Мәгъмүрә апа түгел, Тәнзилә үзе дә тәгаен ачыкламаган иде. Ул акылы белән әнкәсен юатырга, бала чактагы кебек аның куенына кереп, тынычланып, изелеп йокларга теләде. Әмма хисләр үртәлгән, йөрәк ярсыган, акыл авырайган иде. Кыз бармады, озак көтте аны ана. Төнге тынлыкны бозып әтәчләр кычкырды. +Тәнзилә төне буе диярлек йокламады, борчылып ятты. Үзенең егерме еллык гомеренә башыннан ахырына кадәр кат-кат күз йөгертеп чыкты. +Ярый, унынчы классны бетергәнче гомер үзенә күрә кызыклы гына булды, ди. Анда да атасыз бала булу, иптәшләрең арасында начаррак кием-салымың белән аерылып тору газаплары булмадымы әллә? Мәктәп елларының үзенә күрә яме дә булган, тәме дә. Тормышның ачык бер максаты булган: укып бетерү. Аннан соңгы өч елны хәтерләгәндә генә Тәнзиләнең йөрәге кысылып-кысылып куйды. Ничек шулай ваемсыз яшәгән ул? Ферма, өй эшләре аның яшьлеген талаганнар ич! Әнисе олыгаеп килсә дә: "Чуттан чыкканым юк әле, үз минимумымны үзем тутырам", - дип кенә тора. Тәнзилә ял вакытлары исәбенә тары утарга йөри, киндер йолкырга... +Уйлана торгач, Тәнзилә эшнең тагын бер җайсыз ягын тапты. Ярый, унынчы классны бетергәч, күңеленә хуш килгән, дәрәҗәсенә лаек булган эшне тапты, ди. Күңеленә тәмам хуш килерлек нинди эш бар соң дөньяда? Нәрсә эшләргә өйрәттеләр аны ун ел буена? Алар мәктәптә язын аз-маз көл җыйнадылар. Ул да мәктәп сарае янында ятты- ятты да кар сулары белән агып бетте. Көз көне башак җыйдылар. Кем җыйды, кем кәлтә елан куып йөрде. Колхозның бөтен олы эшләре укучылардан читтә булды. Илле өченче елгы бәрәкәтле борылышны да алар газеталардан укыштыргалап кына белделәр. Күздән кичерделәр, ә күңелләренә барып җитмәде. +Тәнзилә төне буе менә шуларны кайта-кайта күңеленнән кичерде. Дәрте булса да, дәрман ягының сай икәнлеген, теләге булса да, үзенең бер эшне дә төпле итеп белмәвен, егерме яшьлек күсәк булуын шунда аңлады ул. Димәк, читкә китсәң дә, әле беразга бик кыен булачак. Гөләндәм әйтмешли, борының белән җир сөрмичә эш чыкмаячак. Ул да беренче айларын төрле эштә тачка белән балчык ташып үткәргән бит... +Шулай да бер кузгалган бозны туктату җиңел генә булмады. Тәнзилә иртән фермага төшкәндә ят кеше кебек йөрде. Сыерларын да иркәләмәде, иптәш кызларына да килде-киттеле генә җаваплар бирде. +Йөрәге янында нәрсәдер юк иде... +IV +Кайсы якка гына карасаң да, күз күреме кадәр җирләрдә иген кырлары. Алтын алкалы солылар, чыршы күркәсе кебек эре башаклы бодайлар берсен-берсе чиратлап әле уңга, әле сулга җәелгәннәр. Яшел ефәк тасмалар белән бизәлгән кырлар патшасы кукуруз да кара-кучкылланды, бәләкәй урман кебек гөжләп утыра. +Басулар уртасыннан борыла-сарыла юл үткән. Шушы юлдан бөтен дөньяны онытып автомашинада җилдереп бару искиткеч рәхәт һәм хозур. Гүя син колак яныңнан выжлап үткән җилгә каршы машинада бармыйсың, гүя синең үзеңә канатлар үскән һәм гүя син очасың. Менә юл бодай арасыннан чыгып таш юлга тоташа. Машина шәбрәк бара башлый. Аста елан кабыгы төсле чуар, шома юл, юл читендә зәңгәр тубал булып кияү камчылары, зәңгәр күзләр, аклы-сарылы яулык бөркәнгән ромашкалар кала. +Ай, рәхәт! Күкрәкләр киңәя, сулыш алуы җиңеләя. Җырлыйсы, үзеңне-үзең белештермичә тилереп җырлыйсы килә. Шушы җыр белән, моң белән мөлдерәмә тулган табигатьне күкрәгең белән ярып барганда, кемнең генә күңел кыллары тибрәнми калыр икән? +Бикбулат машинаны алай-болайга гына тоттырып чыгармый шул. Ике машинаның икесе дә агач, икмәк, яшелчә ташудан кайтып керми диярлек. Бай колхозлардагы яшьләр кебек Тәнзиләләр район үзәгенә театрга да, күрше авылларга сабан туйларына да йөри алмыйлар. Чөнки машиналар бәйрәмдә дә бушамый. Биш бригадалы зур бер авылга ике машина бик аз шул. Ел килешләре быел шулай ару торса, көзгә тагын ике машина кайтартабыз, ди председатель. Аңа ни, бик ышанып та бетеп булмый. Артезиан коесы казытты да хутка җибәртмәде. Суны һаман чыгырлы коедан алалар. Бозаулар абзарының түбәсе ябылмаган, шифер көтәләр. Кукуруз силосына дигән унике чокырның да стеналары эчләнмәгән. Шуның өстенә ничәмә-ничә гектар җирнең иген-таруын җыйнап аласы бар. Исәпләсәң, бер кеше башы гына чыдарлыкмы бу эшкә? Колхоз быел тракторлар, комбайннар сатып алды. Күпме акча китте аларга? Автомашиналарга һаман чират тигәне юк. Ат белән йөрүнең соңгы елларда даны төште. Карт-коры гына кунакка-мазарга барганда чуар паласлы тарантасларда теркелдәгән була. Утыртырсың син хәзерге заман яшь-җилкенчәген тарантаска! +Бикбулаттан бүген машина алу өчен Нәби ниләр генә эшләмәде. Ялынды, ялварды, ике мәртәбә өенә барды. Хатыны, кунаклары аркылы әйттерде. Райкомга Сафинга шалтыратты. +Бик хаҗәт эшләрне бүләргә, Нәбине канәгатьләндерергә туры килде. Комсомол секретареның мондый һөҗүмен күрмәгән Бикбулат шикләнеп кенә машинаны биреп торырга риза булды. +Әрҗәсе вак йомычкалар, салам-соламнар белән чүпләнгән машина сигез кызны, Нәби Таҗетдиновны һәм ферма мөдире Гайфулланы алып юлга чыкты. Председатель сыер савучыларның барысын да җибәрергә риза булмады. Яна абзарны салып бетерү тиз генә булырга охшамаган, димәк, яңгырлар, салкыннар башланганчы, булганын бер кат карап, сылап чыгасы бар. Аны сыер савучылар карамаса, кем карар? Тишек-тошыкны да яхшырак беләләр, үзләре өчен булгач, тырышыбрак та эшләрләр. Бикбулат шулай диде. Аның сүзе сүз, карышуның файдасы юк. +Машинага утыру, кыр юлы, алда торган сәфәрнең кызыклыгы председатель белән булган бәхәсләрне оныттырды. Байлыгы, иркен тормышы белән сугышка кадәр үк тирә-юньдә данлыклы бер авыл булган "Көчле ирек"кә кызлар беренче мәртәбә баралар. Атаклы авыл. Сабан туйларында кем юртаклары узган дисәң, шуннан булыр. Йөгерешчеләре, берәүгә дә бил бирми торган көрәшчеләре дә бар ул авылның. Ул авылга килен булып төшү кызлар өчен аерым бер шөһрәт санала. +Димәк, алар шул авылны күрәчәкләр, танышачаклар. Максатлары тәҗрибә алу булса да, кызлар ни эшләргә кирәклеген күз алдына китермиләр. Башка вакытта такылдарга яраткан Нәби дә юлга чыккач тынды һәм рәхәтлектән йөзләре килгән кызларга каш сикерткәләп бара башлады. Гайфулла арада иң олы начальник буларак шофер янына утырган иде. Үзе күренмәсә дә, вакыт-вакыт кабинадан түтәл тәмәкесе исе килә һәм Тәнзиләгә ферманың бер кисәге үзләре белән "Көчле ирек"кә бара кебек тоела иде. +Машина тузан туздырып, дөбердәп зур бер авылга килеп кергәч, Тәнзилә айнып китте һәм: +— Бәй, килеп тә җиттекмени әле? - дип сорады. +Челтәр рәшәткәле болдыры урамга караган бик биек агач йорт янына килеп туктагач кына Нәби Тәнзиләнең соравына җавап бирде: +— Күрдегезме? Килеп тә җиттек. Бу аларның идарәләре. Райком йорты дип белерсең. Шәп бит, - дип такылдарга тотынды. +Шыбырдашып машинадан коелдылар. +"Көчле ирек"тә аларны көтеп торалар икән. Машина тавышына идарәдән тәбәнәк кенә, юантык кына, ләкин төсе-бите бик чибәр бер кыз чыкты. +— Балчыклыданмы? - дип сорады ул һәм кычкырып көлеп җибәрде. Килүчеләр бер-берсенә караштылар һәм чыдый алмыйча кызга ияреп шаркылдый башладылар. +— Сезне Балчыклыдан килгән дип әйтерлек бар икән шул, - диде кыз, көлеп туктагач. - Әйдәгез, алайса, программага үзгәреш кертик. Иң элек юынып алыйк. +— Иң элек танышыйк, - диде Нәби, кыланып. +— Гафу сорыйм. Мин Бибинур булам. Комсомол секретаре. +Кызлар күрешергә дә өлгерә алмый калдылар. Нәби атылып Бибинур янына килеп басты: +— Сезмени инде ул атаклы Сәйфуллина? +— Сәйфуллинасын Сәйфуллина, ләкин атаклы түгел, - диде Бибинур, кызарып. +— Сезне Балчыклыда беләләр, - диде Нәби, мәгънәле генә күз кысып. +— Сезне дә "Көчле ирек"тә беләләр. +Нәби шакмаклы кепкасын кулына тотты, чәчләрен артка чөеп кызларга карады. +— Сабан туена килгәч, бик озак биеп ялыктырып бетергән идегез, - диде Бибинур. +Кызлар тагын шаркылдап көлеп җибәрделәр. Нәби аз гына да уңайсызланмады: +— Хәтерлисезмени? Мин дә сезне күргән кебек булам. - диде. +Танышу юлда булды . Бибинурларның өе идарәдән ерак түгел икән, ул килүчеләрне юынырга шунда алып кайтты. +Җыйнаулашып нык, таза такталардан ясалган биек урыс капканы үтеп, киң генә ишек алдына барып керделәр. Ишек алды ялт итеп себерелгән. Түрдә лапас-куралар, уңда алты почмаклы өй, сулда җимеш бакчасы. Вак тал чыбыкларыннан үрелгән утыртма читән өстеннән ишек алдына сузылган ботакларда зур-зур алмалар күренә. Алма мул сырган ботаклар астан җәпле таяклар белән терәтеп куелган. +Боларны күргәч, кызлар "аһ" дип куйдылар. Гайфулла телен шартлатты: +— Вәт бакча дисәң дә бакча! +Нәби: +— Миңа калса, мин шушы бакчадагы эш тәҗрибәләре белән канәгатьләнер идем, - дип күз кысты. +— Күрмәгәндәй кыланмагызсана! - диде Тәнзилә, ачуланып. +— Бакчага чакырмыйм, анысы соңрак булыр. Әйдәгез, юыныгыз элек, - дип, Бибинур кунакларны кое янына алып килде. - Кое суыбыз бик йомшак безнең, бер дә инешнекеннән аермасы юк. +Кунакларның кое янындагы соры таштан чокып ясалган ялгашларны, һәр җирдә күзгә ташланган җыйнаклыкны абайлавын күргәч, Бибинур аңлатып бирде: +— Әткәй эше. +Тәнзиләне нидер чәнчеп алган кебек булды. +Юл тузаннарын кагынып, бит-күзне юып, әл-хәл алгач, кем кая барырга тиеш дип киңәшә башладылар. Гайфулла: +— Барыбыз да бергә йөрик, айры-чайры йөрүнең мәгънәсе юк, - дисә дә, сыер савучы Шәмсеҗиһан исемле кара тутлы йөзле, усал гына яшь хатын: +— Өер булып йөрмик әле. Атна ятарга килмәгән. Бер көн эчендә барын да күреп, карап буламы? - диде. +Шәмсеҗиһанның тел төбе кая барганын, аның Гайфулладан аерылып үзбаш йөреп калырга теләвен сизсә дә, Тәнзилә бүленүне, һәркемнең үз һөнәрдәшләре янына баруны хуплады. +Гайфулла: +— Машина бар ич безнең, әйләнәбез дә чыгабыз, - дисә дә, Шәмсеҗиһан: +— Авылда да баш әйләндерәсең, монда да тинтерәтмә әле, - дип карулашты. Шулай аерымаерым йөрергә карар кылдылар. Сыер савучылар Бибинурга иярде, дуңгыз караучыларны юл уңаена фермада калдырып чыгарга булдылар. Гайфулла, колхоз председателен һәм ферма мөдирен эзләп табам, алар белән сөйләшәм, дип китеп барды. Киткәндә: +— Фермаларда мин дә булырмын. Әйбәт йөрегез. Килүнең файдасы булсын. Аяк талдырып йөрүнең пычагыма да кирәге юк, - диде. +— Ә мин? - диде кинәт кенә Нәби. +— Нәрсә син? +— Мин кая барырга тиеш? +Бибинур башта бик уңайсызланды, Нәбинең клуб мөдире һәм комсомол секретаре икәнен белгәч: +— Сезгә барлык төркемнәрдә дә булырга туры килә алайса, - диде. +Нәби көлеп җибәрде: +— Ярар инде, үпкәләмим. Маршрутны үземә үзем билгеләргә туры килер. Иң элек, исән-сау килеп җиттек дип, райкомга, Бикбулат абыйга шалтыратырга кирәк. Аннан күз күрер, - диде ул һәм Гайфулла артыннан кызу-кызу чыгып китте. +Кызларның чәч белән, күлмәкләре белән озак мавыгулары Тәнзиләнең җенен чыгарды. Ул иптәшләрен ашыктыра башлады: +— Җәһәтрәк булыгыз инде. Кояш төшлеккә җитә бит! +Яңадан идарә яныннан уздылар. Шофер Миңнулла машинасын күләгәгә куйган да, кабинасында бөгәрләнеп ятып, борын сызгырта. Аны кызгандылар, уятмадылар. +Бергә җыелып барганда сүз әллә ни куермаса да, Бибинур янында өч сыер савучы гына калгач, кунаклар сизелерлек җанландылар. Бигрәк тә Шәмсеҗиһан иркенәеп китте. Бибинурның әти-әниләре, кайда укуы, ничек укуы хакында бик төпченеп сорашып барды. +Сүз арасында Бибинур үзенең дә сыер савучы булып эшләвен әйткәч, Тәнзилә: +— Таптым! - дип кычкырып җибәрде. - Сине кайда күргәнем бар дип килә идем. Рәсемеңне күрдем ич! Идарә стенасында! +Шәмсеҗиһан Бибинурның комсомол җитәкчесе дә булып эшләвенә шикләнде. +Тәнзилә дә: +— Ничек өлгерәсең? Безнең авылда секретарь итеп я китапханәче, я клуб мөдире сайлана. Взнос җыярга да вакыты иркен. Эш кешесе булмагач, районга да теләгән вакытында бара ала. Безнең Бикбулат абый тик кенә йөргәнне бер дә яратмый, - диде. +— Кем ул Бикбулат? +— Председателебез лә! +— Безнең председатель дә тик йөргәнне яратмый! - диде Бибинур. "Алай эшлекле председателегез булгач, нигә колхозыгыз бик артта соң?" дип сорамакчы иде, әле уңайсызрак булыр дип, кыймады. +"Көчле ирек" районда иң алдынгы колхозларның берсе булганлыктан, тәҗрибә уртаклашучылар булып-булып киткәлиләр иде. Дөресен әйткәндә, Бибинур алардан ялыгырга да өлгерде. Шул ук беркатлы сораулар, шул ук ап-ачык ярылып яткан хакыйкатьне белергә тырышулар: "Сөт алуда, имеш, ничек мондый зур уңышларга ирештегез?" Җавап биреп кара инде син! Үзләренең эшен бер дә югары нокта дип карамаганга, сауган сөтләрен азсынып йөргән Бибинур андый чакларда ни әйтергә дә белми аптырап кала. Сыерның сөте телендә дип кенә котылып буламыни! Килүчеләр китапларда язылмаган, бер кеше дә белмәгән ысулларны сөйләүне таләп итәләр. Бибинур сихерче түгел лә! Хәер, фермалар, көтүлекләр белән танышып, кыш көне сыерларның нинди тәрбиядә торуларын белгәч, кешеләрнең күзләре ачыла. +Балчыклы сыер савучылары аңа ошады. Ул гадәттәгечә унбиш-егерме кеше булыр дип көткән иде. Өчәү генә килделәр. Өчнең берсе Шәмсеҗиһан гына күбрәк сөйләшә. Ул урамнан үткәндә шәбрәк йорт, яхшырак каралты-кура күрсә: +— Бу кем йорты? Ай-яй шәп. Мөгаен, председательнекедер әле, - дип куя. +Йортның я көтүченеке, я яшелчә бригадасында эшләүче тол хатынныкы икәнлеген белгәч тә тынмый, озак кына телен шартлата: +— Яши беләләр соң, агай, кешеләр, - дип гаҗәпләнүдән туктамый. +Өченче сыер савучы — Зөбәрҗәт исемле, зәп-зәңгәр күзле, очлы иягенә матур гына миң кунгак басынкы кыз — Шәмсеҗиһанның гел чит авылны гына мактап баруын, Балчыклыны яманлавын ошатмады: +— Моның ише генә йортларның үзебездә дә бетәсе юк инде, Шәмсеҗиһан апа, - диде. +— Күрше тавыгы күркә булып күренәдер инде, - диде Бибинур. +— Алай була күрмәсен! Тавыгыгыз күркә булып күренсә, сыерлары фил хәтле икән дип кайтып китәр ул, - дип көлде Зөбәрҗәт. +Шәмсеҗиһан ирләрчә эре-эре атлап барган җиреннән Зөбәрҗәткә борылды: +— Юк инде, гөлкәем! Мондый өйләрдә торып булмады. Бикбулатның кәҗә сарае да шифер белән ябылган, өй базларына кадәр таш белән эчләнгән икән, аннан миңа ни куаныч? - диде ул ачуланып. Аннан Бибинурга карап: +— Безнең эшебез ул кадәр үк мөшкел дип уйлый күрмә син, тел очына килгәнне генә әйтеп җибәрдем. Тормышыбыз ару безнең. Сезнең белән үк тиңләшә алмасак та, бик ару! - диде. Үзе Тәнзилә белән Зөбәрҗәткә борылып: "Тутагыз сөйләшә белә ул!" дигән кебек каш сикертте. +Урамның ике ягында да зур-зур топольләр үскән. Аларның җир өстенә чыккан чатлы-ботлы тамырлары арасында тавыклар коена. Тавыклар янында ук колак тишекләренә шалкан чәчәрлек булган, пычранып беткән ике-өч яшьлек малай утыра. Ул учы белән һавага туфрак чөеп җибәрә дә: +— Яңгыр яудырам, яңгыр! - дип рәхәтләнеп көлә. +Бибинур малай янына килеп җиткәч, иелеп аны җирдән күтәрде: +— Кем малае син, ә? +— Әни малае. +— Әниең кем? +— Әсхәпҗамал түти! - диде малай, борынын тартып. +— Әсхәпҗамал түти булса, бар, йөгереп кайт та битеңне ю. Болай туфракка батып йөрмә. +Малай күлмәк итәген бөтерә башлады. Итәк астыннан шактый зур бүксә һәм чыпчык башы кадәр кендек килеп чыкты. +Шәмсеҗиһан: +— Сезнең авыл малайлары да нәкъ бездәгеләр кебек икән, - диде. +— Бала кайда да бер инде, - диде Бибинур. Малай яргаланып беткән кара үкчәләрен ялтыратып капкага йөгергәч, өстәп куйды: +— Нигә яслегә илтми торганнардыр. Ясле дисәң, кайберәүләр карышалар да каталар. +— Сездә дә артта калучылар бармыни? - диде Тәнзилә. Ул артта калучылар дияргә теләмәгән иде. +Бибинур аңлады. Көлеп куйды: +— Әллә тагын! Төрлесе бар инде, - диде. +Тәнзилә ни өчендер топольләргә аерата игътибар итте. Аларның күплеге, дәүлеге аның исен китәрде. +Авылны чыктылар. Авыл очындагы бушлык та җиде-сигез бураны күргәч, Бибинур адымын акрынайтты. +— Күрәсезме? Төзиләр. Дүртесе каладан кайтты. Авылдашлар, механизаторлар. Колхозга кабул иттек үзләрен, - диде ул, бераз тантаналы төс белән. Тәнзиләгә Бибинур моңарчы ошап килгән иде, соңгы сүзләрен ишеткәч, аңа Бибинурның кай җиредер ошамады. "Мактана" дип уйлады ул. Бибинур исә, бер дә аны-моны уйламыйча, үз авылларына кайткан якташларын бик яхшы каршылауларын, аларның хәзергә мәктәп интернатында яшәүләрен сөйләп бирде. Ындырлар буйлап түбән төшә башладылар. Сәфәрчеләр алдында искиткеч бер күренеш ачылып, Шәмсеҗиһан да, Зөбәрҗәт тә, Тәнзилә дә авызларын ачып катып калдылар. Сөзәк ярлы күлдә меңләгән ап-ак үрдәкләр мыж киләләр, бакылдыйлар, чумалар. Кошлар базарымыни?! Зөбәрҗәт кулларын чәбәкләде. +— Әнекәем лә! Менә байлык! +Кинәт килеп чыккан бу күренешнең тәэсирен алдан ук көткән Бибинур, бик канәгатьләнеп: +— Ошыймы? - дип сорады. +— Искиткеч! Бу кадәр үрдәкне гомеремдә дә күргәнем юк иде, ант әгәр, - диде Зөбәрҗәт. +— Менә күр инде алайса! +— Синең гомердә дә әллә ниләр булыр әле, Зөбәрҗәт, - диде Шәмсеҗиһан күлдән күзен алмыйча. +Дүртесе дә күл ярына килеп бастылар. +— Пекин токымы! Икенче ел үрчетәбез. Сара апа карый үзләрен. Беләсезме сез безнең Сара апаны? - диде Бибинур. +— Мин әле сездә үрдәкләр барын да белми идем. +— Сара апа элек тавыклар карый иде. Аның турында газеталарга да бик күп яздылар. Карт коммунист. Улын кулаклар үтергән. Хәтәр хатын. Кулакларның да кирәген биргән үзе! Хәзер менә үрдәкләр карый. +— Ай-яй симезләр! +— Кызыгам мин үрдәк үстерергә! Беләсезме, үрдәк асрау сыер асрауга караганда файдалырак бит! - диде Бибинур. +— Булса, икесе дә кирәк инде аның, - диде Зөбәрҗәт. +— Анысы дөрес. Әмма кошлар тиз дә үрчиләр инде! Аларның саны бер елда икеләтә, өчләтә арта бит. Алты-җиде айда бәбкә зур үрдәк булып үсеп җитә. Үзе талымсыз, ни бирсәң, шуны ашый. Бер кило бозау итен алу өчен ике мәртәбә күбрәк азык кирәк. Үрдәк ите бик арзанга төшә! Ә тәме? Ә көзен үрдәк өмәләре? +Бибинурның болай да алсу йөзе тагын да янып китте. Тәнзилә аңардан: "Ә син боларны каян беләсең?" - дип сорамакчы иде, читенсенеп тыелып калды. +— Шушы үрдәкләрне күрсәм, йөрәгем кузга ла. +— Үрдәге әйбәт, тик бездә аның күле юк. Бер корышса, корыша бит ул, - диде Шәмсеҗиһан, чын күңеленнән офтанып. +— Күле бездә дә юк иде. Трактор белән казыттык та су җибәрдек. +— Тавыгын да җүнләп асрый алмаган кешегә үрдәк тагын, - диде Тәнзилә теш арасыннан гына. +Күлне әйләнеп үтеп, үргә менә башладылар. Бибинур күлне ничек ясауларын, таудагы чишмәдән торбалар белән су җибәрүләрен, бик күңелле булуын тәмләп кенә сөйләп барды да кинәт: +— Үрдәкләр юк дисез инде. Ә тавыкларыгыз уңганнармы соң? Ничәшәр күкәй салалар? - дип сорады. +Кунаклар бер-берсенә караштылар. Алар берсе дә күпме тавык барын да, йомырка санын да белми иделәр. Бибинур сүзне икенчегә борып алып китте. Әмма кунаклар үз колхозлары хакында җәелеп сөйли алмадылар. Шәмсеҗиһан олырак хатын, ул белмәсә дә гаеп түгел дип уйлый иде Бибинур, ә бу икесе... Яшьләр бит... үз хуҗалыклары белән кызыксынмыйлар да икән. +Тәнзиләнең унынчыны бетергәннән соң фермага керүен ишеткәч, Бибинурның күңелендә аңа карата хөрмәт уянган иде. Күрер күзгә тыйнаклыгы, чибәрлеге, акыллы-акыллы гына сораулар бирүе, күл буена килгәч янып торган күзләре өчен Бибинур Тәнзиләне яратып та өлгергән кебек булды. Ихтимал, бик яхшы кыздыр бу Тәнзилә дип уйлап куйган иде ул. Әмма йөргән саен Тәнзиләнең күңелсезләнә баруы, ап-ачык беленеп торган таркаулыгы, урынлы-урынсыз биргән сораулары бер Бибинурны гына түгел, Шәмсеҗиһан белән Зөбәрҗәтне дә хәйранга калдырды. Шәмсеҗиһан түзмәде: +— Сиңа ни булды, наныем? Укаң коелган кеше сыман йөрисең? - дип сорады. +Сөзәк үргә менеп баралар иде. Тирә-якта бәбкә үләннәрен йолкып төркем-төркем казлар йөри. Алачыкны әйләндереп алган койма күләгәсендә эсселектән гаҗиз булган ике бозау пуфпуф килеп мышнап ята. Алачык эченнән мотор гөрләве һәм чакы-чокы бәрелгән тимер тавышы ишетелә. Дегет исе, күмер исе, тагын әллә нинди исләр килә. +Алачыктан бер-ике җир буе китүгә, зур гына иңкүлектә тигез рәтләр булып төрле зурлыкта ферма биналары тезелгән. +— Фермаларыгыз үзе бер шәһәр икән, - дигән булып, Шәмсеҗиһан Бибинурның беләгенә ябышты. +Яралы бармак кая сузсаң да бәрелүчән була бит. "Шәһәр" диюгә яшен тизлеге белән Тәнзиләнең күз алдына Гөләндәмнең мыскыллап елмаюы килде. Чын шәһәрне күргәнең дә юк ич, сөйләнгән буласын, тагын, дигән кебек булды ул. +Кайвакытта шулай була бит: бер дә көтмә гәндә генә кәефең кырыла. Аның нилектән кырылганын да белми каласың. +Тәнзилә дә, кәефе киткәч, сәбәбен эзләп озак кына баш ватты. Ни булды соң әле аңа? Танышу әйбәт кенә бара ич. Ул яңа авыл, яңа кешеләр күрә. Бер тапкыр да йөрмәгән юллардан, сукмаклардан йөри. Ә ул шат түгел. Эзләнә торгач тапты Тәнзилә: тавыкларның ничә йомырка салуларын белмәгәнгә кәефе кырылган икән аның. +Сәбәпне табуның да файдасы булмады, Тәнзиләнең бер кузгалган күңеле урынына утырмады. Ярый, Тәнзилә белми, ди. Тавыкларны Фәйрүзә апа карый, ди. Ә нигә Бибинур үз колхозындагы тавыкларның хәлен белә? Сыерлар турында белүе гаҗәп түгел инде аның. Тәҗрибә уртаклашырга, өйрәтергә дигәч, аз-маз китабын да карагандыр. Үз фермаларындагы хәлне Тәнзилә дә биш бармагы кебек белә ич аңа калса. Тукта әле, беләме соң? Нигә Бибинур хәзергесе көнне һәр сыердан егерме дүрт литр сава да, Тәнзилә сигезун литр белән ияк сыпырып кала?! Тәнзиләнең аркасына тир чыккан кебек булды. Әгәр серен белсә, Тәнзилә дә чиләкләп савар иде, белми шул. Ул күңелендә көнләшүгә охшаган бер хисне сизеп калтырап китте. Тирә-юньдәге бар матурлык аның өчен ямен җуйды. Соры ташлардан салынган дүрт рәтле сыерлар абзарына кергәч тә, ул Шәмсеҗиһан кебек автоэчергечләргә ташланмады, Зөбәрҗәт kебек шаккатып та калмады, астыртын гына Бибинурга күз төшерде. Аннары яратмыйча йөзен чытты. Теге әшәке уй тагын күңеленә килде: "Менә сине безнең колхозга, утырган эт биеклеге фермаларга китерәсе иде. Авызыңны ерыр идеңме, әллә утырып елар идеңме? Рекордларың очар иде, фьют!" +Тәнзилә үз фермаларын уйлап алды. Өч ел йөреп, күреп күнегелгән урыннар бөтен ваклыклары, су тамып торган юкә такта түшәмнәре, кыйшайган яңаклы ишекләре һәм саламнары бүселеп-бүселеп торган түбәләре белән күңелдә калыктылар. Шул фәкыйрьлек уртасына Бибинурны бастырып куйгач, һич тә көтмәгәндә Тәнзиләнең күңеле күтәрелде. Аның йөзенә усал тантана итү галәмәтләре чыкты. +Эче акшар белән ап-ак итеп буялган, чиста, шома идәнле, әчкелтем дару исе килеп торган бозаулар торагыннан чыкканда, Тәнзилә белән Бибинурның күз карашлары очрашты. Бер-берсен өйрәнгәндәй текәлеп-текәлеп карадылар алар. Тәнзилә беренче булып керфекләрен түбән төшерде. Бибинур аның әшәке фикерләрен белә, төшенә торгандыр, ул юри генә шулай ягымлы булып кыланадыр кебек тоелды. +Әшәке кеше кешеләрдән үзенә охшаган яман якларын эзли, дигән хакыйкать исенә төшеп, Тәнзилә күңелендәге начар фикерләрне онытырга, Зөбәрҗәт кебек йотылып Бибинурны тыңларга, аның кебек сокланырга, мактарга теләде. Теле әйләнмәде. Елмаерга азапланды, авызы ерылды, ә күзләре тонык һәм җансыз иделәр. Ул үз күңелен чишә алмады. Кая гына бармасын, нәрсә генә күрмәсен, аның көнчелек тамырлары бүрткәннән-бүртә барды. Җене кузгалды. "Нәрсәгә мактаган булалар икән боларны? Мондый мөмкинлекләр булганда, мин сынатыр идемме? Сөтне умырыр идем!" - дип уйлады ул. +Тәнзилә кинәт сискәнеп китте. Шәмсеҗиһан, аның кабыргасына төртеп: +— Тораташ каттыңмы? Вәт кеше ничек эшли! Мин мондый колхозларны кинода гына була дип белә идем, - диде. Шәмсеҗиһанның йодрыгы, кечкенә булса да, саллы гына иде. Шаярып кына төрткән булса да, Тәнзиләнең кабыргасы шактый авыртып торды. +Азык-төлек складын, кухняны карап үткәч, кунаклар бәләкәй ябалдашлы топольләр үсеп утырган кечкенә бакчага чыктылар. Бакча эчендә такта түбәле җыйнак кына өй күренә иде. +— Терлекчеләр өе, безнең өй. Агачларын да без утырттык. Матур бит, ә? - диде Бибинур. +Кеше булмагач, өйгә кереп тормадылар. Тәрәзә каршындагы түтәлләрдәге шау чәчәктә утырган үрмә гөлләрне, кашкарыйларны гына карадылар да бакчадан чыктылар, Зөбәрҗәт мәк чәчәгенә дә, күбәләк канатына да охшаган бер чәчәкне өзеп түшенә кадады. +Тәнзилә бу чәчәкнең дә исемен белми иде, тагын кәефе кырылды. Җитмәсә сул аягын туфлие кыса башлады. Үтереп-үтереп кыса. Ул иптәшләреннән арттарак калып туфлиен салды. Чәнчә бармагы кура җиләге төсле кып-кызыл булган. Елга бер-ике мәртәбә генә адәм рәтле аяк киеме кия башласаң, шул булмый ни булсын! +Фермалар янындагы чирәмлеккә чыккач, Бибинур тагын да җанлана төште. Ул Шәмсеҗиһан белән Зөбәрҗәтне култыклап алды, әле берсенә, әле икенчесенә борыла-борыла сөйли башлады. +Башка вакытларда да Бибинурга кунаклар белән йөрергә туры килә иде. Әмма аларның күп булулары комачауладымы, ул бервакытта да бүгенге кебек ачылып китә алмады. Бүген исә аңа бик рәхәт иде. +— Менә кыш көне иркенләп, өч-дүрт көнгә килегез. Безнең кызлар белән танышырсыз. Шундый кызлар бар бездә... - диде ул Зөбәрҗәткә чын күңеленнән. +— Шәпләрме? - дип сорады Шәмсеҗиһан. +— Искиткеч. Без кыш буе җыелып китаплар укыйбыз. Гөлчәһрә исемле бер кызыбыз бар. Тавышы шундый матур. Күбрәк ул укый. Гыйнварда институтка китәбез аның белән. +— Ничә ел укыйсың бар әле? +— Уһу, күп әле. Өч ел. +— Институттан соң кая китәсең? +— Кая китим, - диде Бибинур, гаҗәпләнеп, - беркая да китмим. Югары- белем белән сыер сава сым килә. +Шәмсеҗиһан телен шартлатты... +Фермалар артта калды. Бибинур кунакларга көтүлекләрне, җәйге туплау урыннарын — җәйләүне һәм иптәшләрен күрсәтмәкче булды. Алар сөйләшә-сөйләшә тау битеннән бара башладылар. Көтүчеләрнең берсе үз энесе булуын, икенчесенең дә яшь бер егет икәнлеген әйткәч, Бибинур шыпырт кына көлеп куйды. Шәмсеҗиһан, Тәнзиләнең авызыннан өзеп алып: +— Үзе чибәр дәме? - дип сорады. +— Чибәр дә. Безнең авылда бөтен кеше дә чибәр. Күрерсез әле. +— Әллә ни күрә алмабыз инде, вакытның бик җайсыз чагы, - диде уфылдап Шәмсеҗиһан. +Алар коры бер ермакка җиттеләр. Бибинур ермак буйлап өскә күтәрелгән тар сукмакка борылды. +— Өстәнрәк барыйк әле, күңеллерәк булыр, - диде. +Тауга менгән саен, офык киңәя барды. Өйләр, агачлар кечерәйде. Авыл үзенең тыкрыклары, шакмак-шакмак бәрәңге, алма бакчалары, тигез рәткә тезелгән өйләре белән урман аланындагы умарталыкка охшап калды. Агачлыкка күмелгән яшел калай түбәле мәктәп тирәсендә ниндидер карамчыклар мәш киләләр. +Тауның нәкъ уртасыннан диярлек киртләчләнеп юл үткән. Аны буйдан-буйга яңгыр яргалаган: әллә күптән кеше йөрмәгәнгә, вак таш, ком күмеп киткән. +— Байлар юлы, - дип аңлатты Бибинур шунда менеп җиткәч. - Байлар бу юлдан йөргәннәрдерме, юктырмы, анысын белмим, ә ярлылар йөргән. Алар, әнә анда зират артындагы таудан таш чыгарып, шушы юлдан Дусай алпавытына таш ташыганнар. Бу юлда хәзер кәҗәләр генә йөри, - диде. +Зөбәрҗәт көлеп: +— Без дә кәҗәгә әйләндекмени, Бибинур? - дип сорады. +— Арада кәҗәләребез дә бар ич, - дип кашын сикертте Шәмсеҗиһан. +Сүзнең үзе хакында барганын аңлаган Тәнзилә сер бирмәскә тырышты: +— Нигә бәйләнәсез әле миңа? Кәҗәләнеп нишләгәнем бар? - диде. +Көлештеләр дә бу сүзне бетерделәр. Юл урыны-урыны белән тар булганга, казлар кебек бер рәткә тезелеп бара башладылар. +Көн кызганнан-кыза иде. Тәнзиләнең сул аягы һаман сызлый. Ә Зөбәрҗәт белән Шәмсеҗиһанның исләрендә дә юк. Вак атласа да бик җәһәт барган Бибинурның итәгенә тагылганнар да мөгезсез сыер кебек баралар да баралар. Җитмәсә Зөбәрҗәте: +— Шулай да, нигә Байлар юлы дип атаганнар икән? - дип төпченеп бара. +Бибинур җавап бирә алмады: +— Без ташны бу юлдан ташымадык, - дип кенә куйды. +— Сез бик байлар түгел алайса, - диде Шәмсеҗиһан. +— Ул вакытта байлар түгел идек. +— Ә ничек мондый шәп фермалар җиткердегез, нәселле сыерлар булдырдыгыз? +Бибинур тауда йөрүдән кабынган сулышын бүлә-бүлә яшьләрнең ничек таш чыгаруларын, Чаллыдагы шефларның аны ташып бирүен, цемент, шифер таба алмыйча интегүләрен, бик аптырагач, Казанга, депутатка барып җитүләрен бәйнә-бәйнә сөйләде. +— Төзеп бетергәч кенә матур ул. Болай шактый тинтерәтте, - диде ахырда. +Тәнзилә Бибинурның сүзләрен ишетмәде. Ул чатанлап барды-барды да адымнарын акрынайтты, бераздан бөтенләй туктады. Түбәнгә карады, ял итәсе килеп китте. Ул тау киртләченә утырды. Аста күңелле, бик матур күренеш ачылды. +Авыл сул кул якта, артта калган. Ул чалбар балаклары кебек икегә аерылып яшеллеккә төренгән. Үрдәкле күл. Күлдән терекөмеш җепсә кебек кенә булып кечкенә инеш агып чыга. Инеш боргалана-боргалана бер күренә, бер югала, мондагы тау турысына ук килеп җитә дә таллар куелыгына кереп югала. Үзе күренмәсә дә, тирә-ягындагы яшеллегеннән, болыннарыннан аны сизеп була. Болын аръягында кырлар, салам эскертләре, телеграм баганалары. Тәнзилә баганаларның чыжлавын ишеткән кебек булды. Әллә тау итәгендәге таллар гына гөжлиме? Җил дә юк шикелле. Ап-ак мендәрләр булып анда-санда гына болыт кисәкләре йөзә. Шуларның берсен җиргә төшерәсе иде дә менә шунда кипшергән җиләк яфраклары, сарутлар, ыңгырчак биеклеге генә ак әремнәр өстендә кабартып рәхәтләнеп ятасы иде. Бер гамьсез, хәсрәтсез озак-озак итеп ятасы иде. Бикбулат та күрмәс, сүз әйтүче дә булмас иде. +Ә менә Бибинур теләгән җирендә теләгәнчә йөри торгандыр. Аңа беркем дә сүз әйтмидер. Ул алдынгы, атаклы кеше. Читтән торып укыйм, ди. Ничек өлгерә икән? Аның сыер тизәген салам белән катыштырып абзар сылап йөрисе юк шул. Андый фермаларга Бибинур эшкә дә кермәс, әллә кайчан я Мәскәүгә, я Казанга сызар иде. Кара инде, ә үзе нинди яшь, үзе тормыштан канәгать. Егете дә бар. Кешеләр ничек шулай тормышларын оста көйлиләр икән? +— Тәнзилә, әйдә, каласың ич! +Ул куркып китте. "Каласың ич" каяндыр күктән иңгән кодрәтле аваз кебек аны бик җитди рәвештә искәртә сыман тоелды. +Шәмсеҗиһан белән Зөбәрҗәт аңа, кычкырып, кул болгыйлар икән. Тәнзилә туфлиләрен салып кулына тотты һәм, сакланып кына кайнар туфракка баса-баса, иптәшләре янына китте. +— Кызыкларны ишетмәдең дә. Вәт ничек җиткергәннәр алар ферманы, - диде Шәмсеҗиһан, Тәнзиләне шелтәләп. +— Аңа сүз әйтмәгез, Шәмсеҗиһан апа, - диде Бибинур, Тәнзиләне яклап, - Мин үзем дә, берәр яры барсам, дөньяның матурлыгына карап туя алмыйм. Мәскәү фестивалендә дә булдым бит әле мин. +Кызлар "ах" иттеләр. +Бибинур иң өстендәге ефәк яулыгын алып күрсәтте: +— Шуның истәлеге. Бер япон егете бүләк итте. Адресымны алып калып хат та язган иде. Укып булмады: японча язылган. Ахырдагы: "карошо, друг, мир" дигән өч сүзен генә аңладым. Менә Мәскәүдә күңелле булды, ичмасам! +— Ә авылыгызда ничек, күңеллеме? - дип сорады Тәнзилә. Ул Мәскәүне аркылыга-буйга йөргән, япон егетләре белән хат алышкан кыз авыл тормышын пыр туздырыр дип көткән иде. Алай булып чыкмады. Бибинур: +— Кемгә ничектер, әмма мин үзебезнең авылда йөрәккә ятышлы бер ямь табам. Монда мин белмәгән бер генә түмгәк тә юк. Түмгәк арасындагы тәкәрлекләренә кадәр таныш. Таныш һәм җанга якын. Авыл да, матур җыр кебек, ялыктырмый бит, - диде. +— Авыл якын була ла инде ул күңелгә, - диде Шәмсеҗиһан. +Тәнзиләнең Шәмсеҗи һанга ачуы килде. Ат дагалаганда бака ботын кыстырган кебек, алан кадәр авызын тутырып сөйләнгән була, тәмле сүзнең ямен җибәрә. "Көчле ирек" хакында сүз бара лабаса! Балчыклыда торыр иде синең Бибинурың! +Тәнзилә чыраендагы үзгәрешне Бибинур тагын абайлады. Ул кызарып китте. Фестиваль, тәкәрлек оялары хакында сөйләргә бөтенләй җыенмаган иде ич ул! Хәзер мактанган сыман килеп чыкты. Кичә кич колхоз председателе: +— Кара аны, ишетсен колагың, сак сөйләш. Мактаналар икән болар дип китмәсеннәр, яхшылыкның, байлыкның чиге юк аның. Безнең дә килмәгән җирләребез күп, булганын күрсәт, артыгын кубарылма, - дип кисәткән иде. +Хәер, Бибинур үзе турында сөйләгәндә генә искә алды ла тәкәрлекләрне. Зөбәрҗәт белән Шәмсеҗиһанда бу сөйләшү Бибинурга булган хөрмәтне генә арттырды. Тик менә бу борчак чәчәге төсле яшел бизәк төшкән, ябык изүле, кыска җиңле күлмәк кигән, сөрмәле күзле Тәнзилә генә... +Юл тау бите буйлап барды да барды. Байтак юл алгач, сәфәрчеләрнең игътибарын тау кашындагы дәү-дәү комташ кантарлары җәлеп итте. Трактор вагоны дәүлеге таш кисәкләре, бер иңнәре белән тау эченә кереп, катлам-катлам өелеп яталар. Ташларның кояш һәм җил шомарткан ягы меңнәрчә исемнәр, цифрлар белән чуарлан ган. Гарәпчәдәй дә, латин хәрефләре белән дә, яңачалап та, кыеклап-мыеклап бик күп кешеләр үз истәлекләрен калдырганнар. Аерата тырышлары хисләрен җыр итеп, шигырь өзеге итеп таш битенә чокып күчергәннәр. Менә яңа язу: +"Былбыл булып, гөлгә кунып +Керәсең төшләремә. +Галия, Тәлгать" +— Үзенә күрә тарихи урын. Сабан туе көннәрендә монда яшьләр җыела, - дип аңлатты Бибинур. +— Бибинур, әз генә хәл алыйк әле шушында, - диде Тәнзилә кинәт. +Бибинур каршы килер кебек түгел иде, әмма Шәмсеҗиһан белән Зөбәрҗәт беравыздан: +— Нинди хәл җыю тагын? Килгәч-килгәч, барын да күреп китик инде. Сыерларын күрмә, җәйләүләрен күрмә, килеп йөрисе дә калмаган! - дип кырт кистеләр. +Башым авырта, бармагым сызлый дип тә карады Тәнзилә, аны тыңламадылар. Ахыр чиктә ул иреннәрен кысты һәм катгый итеп: +— Барыгыз алайса! Сыер тизәге иснәргә ашыгасым юк әле. Барыгыз, куып җитәрмен, - диде. Аның кыяфәтенә: "Сез кушасыз, ә мин тыңламыйм. Мин беркемне дә тыңламыйм", - дигән төс чыккан иде. +— Ярар, Шәмсеҗиһан апа, - диде аларны килештерергә теләп Бибинур, - безнең җәйләү ерак түгел. Тау башындагы ялгыз караманы күрәсезме? Әнә шуңа җиткәч тә, туп-туры түбәнгә төшәргә. Тәнзиләнең аягы авырта бугай. Чатанлап килүен бая ук сизгән идем. Бераз гына хәл алыйк булмаса. +Кояшта кызган ташларга тезелешеп утырдылар. Тәнзилә чуп-чуар, кәкре-бөкре язуларга тагын карады. Баягы җыр күзгә чалынды: +"Былбыл булып, гөлгә кунып..." +Кемнәр икән ул Галия белән Тәлгать? Нинди моң яисә нинди хәсрәт бу искиткеч җырны ташка чокытып яздырды икән аларга? Бәлки, балаларча шукланганнардыр алар? Нигә Тәнзиләнең гомерендә шундый минутлар булмады икән?! Сабан туеннан соң Балчыклы яшьләре дә урманнарга, аклан чирәменә китәләр иде бит. Нигә Тәнзилә болай йокымсырап яшәде икән? Ул бит шундый ташта гына булса да үз исемен калдыра алмаган әле. Нигә? Бәлки, шәхси тормышында гына түгел, эшендә дә артык ваемсыздыр? Галия үз мәхәббәтен тапкан, Бибинурда мәхәббәт тә, дан да бар... Нигә боларның берсе дә юк Тәнзиләдә? +Ул каш астыннан гына иптәшләренә карап алды. Бибинурның нәрсә уйлаганын белү кыен түгел: ул ярым елмаеп түбәнгә, зәңгәр рәшә дерелдәгән җирләргә карап тора. Шәмсеҗиһанның чырае кырыс, Зөбәрҗәт ашыгуын һичкемнән дә яшерми иде шикелле. Ул авыр сулап әле Бибинурга, әле Тәнзиләгә карап ала. +— Китәбезме? +Зөбәрҗәт Тәнзиләнең күз карашы белән очрашуга сикереп торды. +Байлар юлы белән байтак кына баргач, Тәнзилә борылып карады: соры ташлар әллә нинди сихри төсләргә кереп нидер ымлыйлар, аңа дәшәләр кебек тоелды. Ашыктырган өчен ул Зөбәрҗәткә ачулана иде. "Тәҗрибә алу дигән булып, укыганын сөйләр инде, әллә Тәнзилә Бибинур укыган китапларны гына укый алмасмы? Бибинурның да әллә ни кырганы күренми әле. Әйбәт болыннары, көтүлекләре булмаса, алырлар иде сөтне, пычагым. Шул инде, бер мактарга тотынсалар, егылганчы мактыйлар". +Бара-бара Тәнзилә үзенең көнләшүен, усал каенана кебек, юк сәбәпләрне бар итеп Бибинурдан гаеп-кыек эзләп баруын сизенде. Аның бөтен нәрсәне онытасы, кемгәдер сыенасы, иркәләнәсе килде. Тик кемгә сыенсын, кемгә иркәләнсен ул? Күңелендә кузгалган көнләшү корты тагын акрын гына кыймыл-кыймыл килергә тотынды. +VI +Алар Бибинурга ияреп җәйләүгә килеп җиткәндә, "Көчле ирек"нең ферма мөдире белән Гайфулла да шунда барып чыкканнар иде. "Көчле ирек"нең ферма мөдире — таза гына гәүдәле, кара, үткен күзле, сыңар куллы Мөнәвир исемле ир уртасы кеше, кунакларны, тактадан гына ясалган булса да, шактый күркәм, дүрт тәрәзәле өйгә дәште. Үзе, калын мыекларын исән калган кулы белән сыпыра-сыпыра: +— Рәхим итегез, кадерле кунаклар, безнең, штаб җәен менә шушында инде, - диде. +Эсседә йөреп бик арылган иде. Шәмсеҗиһан белән Зөбәрҗәт күләгәгә керү белән рәхәтләнеп киттеләр. Гайфулла, Тәнзиләнең төкселәнеп торуын яратмыйча, хуҗалар сизмәслек кенә итеп күз кысып алды. Шәмсеҗиһан: +— Нәбине күрмәдеңме? - дип сорады. +Гайфулла: +— Айры-чөйре йөрмик, дидем мин. Менә хәзер Нәбиеңне эзләп тап инде, - дип зарланырга кереште. +Сап-сары итеп кырып юылган өстәл тирәсенә утырыш-тылар. Мөнәвир шкафтан ике дәфтәр алды. Берсен Бибинурга бирде. Җыйнаулашып сөйләшә башладылар. +Сүз шактый озакка тартылды. Бибинур сыерларны ел буе ничек ашатуларын, ничек тәрбия итүләрен сөйләп чыкты. Шәмсеҗиһан сорашып торды. Зөбәрҗәт кирәк дип тапканнарын язып та алды. Байтак вакыт үтте. Нәби һаман күренмәде, Гайфулла тагын тузынды. +Районның төрле почмакларына таралган таныш-белешләре белән багланышны Нәби бервакытта да өзмәде. Якын-тирәдәге авылларда бер генә сабан туе да, көзге бәйрәмнәр дә Нәби сез узмаганга, аның һәр җирдә туганым апалары да, үз апамнары да, ерак җиңгиләре дә тулып ята иде. +"Көчле ирек"кә килгәч тә, ул үзен бер кунак кына итеп сизде. "Эшем кешеләре йөрсеннәр, оештырып алып килдем, күрсеннәр, ә мин үземчә булыйм әле", - дип уйлады ул. +Авыл буш иде. Нәби арлы-бирле сугылды, ишеге ачык булгач, медпунктка барып керде. Фельдшер кыз да кырга ашыга икән. Ул, гафу үтенеп, ишекне бикләп китеп барды. +Нәби ярылганчы алма ашарга ниятләп колхоз бакчасына барырга уйлаган иде, бакчаның шактый ераклыгын хәтерләп, ул уеннан кире кайтты. Бу эсседә алма дип җәһәннәм астына барып йөрмәс инде. Ахырда ул аргы урамдагы апаларына кагылырга булды. Апа яшьтән үк сихәт булмаганга, колхоз эшенә йөрми. Димәк, ул, һичшиксез, өйдә булачак. Кыярны бик оста тозлый, чөгендерле катыгы тел йотарлык була, ул ягы да яхшы, йортлары да аулак. Нәби тәвәккәлләп китеп барды һәм кичкә кадәр апаларында калды. +VII +Бибинур кичке савымга кадәр калыгыз дип бик каты үтенгәч, кунаклар калыр кебек тә булганнар иде, Гайфулланың кәҗәсе килде. Ул: "Менә сыерларыгызны гына карап киләбез, безнең дә кырык эшебез кырылып ята. Кылны кырыкка яра торган көннәребез", - дип, кызларга карап куйды. "Калабыз дип авыз ачасы булмагыз, сезне дә сыерларыгыз көтә!" - дигән сүз иде бу. Шәмсеҗиһан аңлап ияген какты, Тәнзилә дәшмәде. +Утлауга барып эре сөякле, салмак хәрәкәтле чуар сыерларны карап кайттылар. Сыерлар яңа урылган арыш җирендәге билчән калдыклары белән шулкадәр мавыкканнар иде, кунакларга күтәрелеп тә карамадылар. Елкылдап торган нәсел үгезе генә нигәдер ятсынды, күзенең агын әйләндереп, һаваны иснәштереп Тәнзиләләр ягына сузылып торды. +Кайтышлый яңадан лагерьга кагылдылар. Анда шул ук рәхәт тынлык хөкем сөрә, кипкән печән һәм сөт исе килә иде. Өй күләгәсендә яңа чабылган үлән чемчекләп, такта арбага җиккән алаша тора. Бөрчек-бөрчек бизәкле ситсы күлмәк кигән, түгәрәк алъяпкыч бәйләгән чандыр гына карчык ат янына басып, бәләкәй учын кашы өстенә куеп, килүчеләргә җитди генә карап тора иде. +— Җамал әби! Тагын үзең киләсе иттеңмени? - дип кычкырды Бибинур аны күргәч. +Карчыкны үзенә таба юнәлгән Бибинурдан бигрәк кунаклар кызыксындырды, ахры. Ул җавап бирмәде, иң элек: +— Кунакларың кайсы якныкы? - дип сорады. Аннан соң гына: - Бер дә киләсе түгел идем, эше дә муеннан. Теге Нурулла сөтле ашны бик ярата. Бүген сөтле аш пешерермен дип әйтеп җибәргән идем. Кайната башласам, эреде дә китте. Килми хәлем калмады, - диде. +Җамал әби интернатта яшәүче механизаторларга аш-су пешерүче икән. Лагерь янындагы подвалдан сөт чыгарган арада, ул Тәнзилә янына килеп сораша башлады. +Тәнзиләнең сөйләшәсе килми иде. Ул берике авыз сүз белән карчыктан котылмакчы булып, кыска-кыска гына итеп җавап биргәләде дә читкәрәк китте. Тик карчыклардан алай тиз ычкынып буламыни? Җамал Шәмсеҗиһан янына барды. Алар бик тиз уртак тел таптылар, авыл, тирә-юнь яңалыкларын бик тиз бер-берсенә бушатырга тотындылар. +Җамал Балчыклыда үзенең ерак кардәше булуын, аның сугышта үлеп калганын, хатыны, бала-чагалары исәнлеген, тик алар белән йөрешә алмауларын сөйләде. Тәнзиләнең шул ерак кардәше Гарәфи кызы икәнлеген белгәч, Җамал ни өчен килүен дә онытып, тәмләп, тәфсилләп сорашырга кереште. Килмәүләре өчен үпкәләде. Инде килеп тә кермичә китүләре өчен бөтенләй әрләп ташлады. +VIII +— Килгәнсең, бик әйбәт булган. Инде берне кунмыйча җибәрмим! Юк-юк! Үлгәч тә кырык көнлек эш кала! Мөдирең белән дә үзем сөйләшәм, бер кичтән әллә ни булмас әле. Әткәң мәрхүмне искә төшереп сөйләшеп утырырбыз, - диде ул. Тәнзилә аның янына кермичә китмәскә вәгъдә биргәч кенә, Җамал арбасына менеп утырды, ике куллап дилбегәгә чытырдап ябышты һәм кипшергән иреннәрен очлайтып: +— Нө-ө! - дип алашаны куа башлады. +Тәнзиләнең хәтеренә кайчандыр әнисе сөйләгән сүзләр төште. "Көчле ирек"тә апаңнар бар дигән иде бугай ул. Тик нигә китәр алдыннан бер сүз дә әйтмәде соң әле ул? +Мәгъмүрә апа исә Тәнзиләнең кичәге сүзләреннән айнып җитә алмаганга, хәтере чуалып, Җамал карчык турында бөтенләй онытып җибәргән иде. +Мөнәвиргә бик зур рәхмәт әйттеләр. Ул: "Тагын килегез. Менә, кышның көне кыскарак булса да, иркенрәк чак була. Куна-нитә ятарсыз", - дип озатып калды. +Кайтышлый сүз әллә ни куермады. Күргән нәрсәләр хәтсез күп, ишеткәннәр шактый катлаулы булып, аларны хәтер сандыгына салу өчен яңа килеш барлап куярга кирәк иде. Шәмсеҗиһан гына тынмады. Ул бара-бара да әле башын чайкый, әле телен шартлатып ала: +— Һе, бакчы ничек, ә!! +Аның кыланышы Тәнзиләнең ачуын китерә башлады. Ул башта Бибинурдан уңайсызланып дәшми барды. Түзде-түзде дә чыдамы бетте: +— Бер дә күкләргә сикерер җирләре юк инде анысы, Шәмсеҗиһан апа! +Тәнзилә бу сүзләрне Бибинурга төрттеребрәк әйткән иде, аның бер дә исе китмәде: +— Яле алайса, сөйләп җибәр. Нәрсәбез начар безнең? +— Начар түгел, бик әйбәт сездә. Тик мондагы кебек шартлар тудырылса, теләсә кем рекорд бирә ала. Әллә мин дүрт мең литр сөт алмас идемме? +— Кояштыр алмас идең! - диде Шәмсеҗиһан. +— Фи-и! Ние бар аның? +— Әнә шул "ние" бар шул. Синең белән мин шул "ниен" тапмаганга чиләнеп ятабыз, мең ярым белән ияк сыпырып калабыз. Ние булмаса, син дә, мин дә, Мөхәммәтәмин дә савар иде аны! +Тәнзиләнең кызарынып-бүртенеп баруыннан Бибинур рәхәтләнеп көлеп җибәрде: +— Әйдә, сынап карыйбыз, Тәнзилә! Минем белән ярышка чыгасыңмы? +Тәнзилә беравык дәшми барды. +— Чыкмыйм. Безнең колхоз болай да адәм көлкесенә калган, инде синең белән дә ярышам дип бөтенләйгә хур буласы килми. +Гайфулла, машинаны кабыза торырбыз дип, алданрак киткән иде. Ул Тәнзиләнең бу сүзләрен ишетсә, ни эшләр иде икән, анысын әйтүе кыен, әмма тын гына кайткан Шәмсеҗиһан белән Зөбәрҗәткә җитә калды. Ничек адәм көлкесе?! Уйнап сөйләшәме, уйлапмы Тәнзилә бүген? +Тәнзилә күп сүзләрне кузгатса да, үзе бәхәскә катышмады. Сөйләгез әйдә, сөйләгез дигәндәй кулын гына селкеде. Үзе: "Их, мөмкинлекләр булсын иде дә, күрсәтәсе иде сөтне ничек саварга кирәклеген!" - дип уйлап куйды. +Аның бармаклары кымырҗып китте. +Ләкин ул ашкыну озакка бармады. Зур топольләргә күмелгән авыл урамына барып кергәч, баганаларда электр лампалары күргәч, тагын Балчыклының калын тузан каплаган урамнары, салам түбәле фермалары хәтергә төште. Тагын үз авылы фәкыйрь, кешеләре мескен, хәлләре мөшкел булып тоелды Тәнзиләгә. +Кызлар кайтып җиткәндә, иптәшләре барысы да машина янына җыйналган иде. Чирәм өстендә керт-керт итеп вак-вак кабып ямь-яшел дәү кыяр ашап утырган Нәбине Гайфулла пыр туздырып орыша иде. +Бибинурларга кереп, кәрәзле бал белән чәй эчеп чыктылар. Алма белән сыйландылар. Бибинур, күчтәнәч булыр дип, иң эреләрен генә сайлап, бер бәләкәй капчыкка алма да тутырып бирде. +Кузгалабыз гына дигәндә, кызлар Җамалның үтенүен искә төшерделәр. Тәнзилә вәгъдәсен онытмаган булса да, Гайфулладан читенсенеп, үзе сүз кузгатырга кыймый тора иде. Кызлар башлап җибәргәч, ул калырга рөхсәт сорады. +— Каласың килә икән, кал, сыерларыңны үзебез карарбыз, - диделәр Зөбәрҗәт белән Шәмсеҗиһан беравыздан. Теләр-теләмәс кенә Гайфулла да ризалык бирде. +— Утырмага калдырмыйбыз, иртәгә иртүк кайтып җиткән бул, ишетсен колагың, - дип ныгытты ул. +Машина тирәсенә малай-шалай җыелды. Идарәдән хисапчы, тагын берничә кеше чыгып, озату беркадәр тантаналырак төс алды. +Зөбәрҗәт Бибинурны кунакка чакырды: +— Кил, яме, Бибинур! +— Килермен, үзегез дә безне онытмагыз! +Интернат дигәннәре өч бүлмәле, зур-зур тәрәзәле, бакча эчендә утырган агач йорт булып чыкты. Ике бүлмәсендә механизаторлар — комбайнчылар, тракторчылар тора икән. Өченче бүлмәгә Җамал карчык урнашкан. Бибинур Тәнзиләне шунда озатып куйды. +Җамал карчыкның үз йорты аргы очта ук булганга, ул монда куна-ята тора иде. Кайбер көннәрне генә карты Сәхәп тузынып килеп аны кунарга алып киткәли. Ә болай күбрәк вакыты интернатта үтә. Аш пешерә, кер юа. Суны мәктәп балалары ташып бирә. Аларның берничәсе шушында мәктәп бакчасында даими кизү торалар икән. Кура җиләге җыялар, карлыган, чия. Алма юк, агачлары әле үсеп кенә килә. +Бераз бөкрәйгән гәүдәле булса да, күрер күзгә шактый таза Җамал карчы к Тәнзиләнең килүенә бик куанып, боларны бик тәмләп, ваклыклары белән сөйләп чыкты. Шул арада ул әллә никадәр эш эшләп алды. Почмакта зур кисмәктә торган гөлгә су сипте. Агач бадьянга өстендә майлары йөзеп йөргән тәмле исле кәбестә ашы салып Тәнзиләне ашарга кыстады. Яңа гына чәй эчкән булса да, Тәнзилә ашны ялт иттерде. Өйләрендә кәбестә ашы пешермиләр иде алар. +Карчык, электр лампочкасын кабызып, җиң очларын кайтара-кайтара Тәнзилә янына килеп утырды. Хәл-әхвәл сорашты. +Башта кыяр-кыймасрак утырган Тәнзиләнең теле ачылып китте. Ул бөтен булган зарларын, фермаларының әшәкелеген, председательләре Бикбулатның аны станциягә җибәрмәвен, җае чыкса, колхоздан китәргә дә уе барлыгын сөйләде. Җамал әбисенең аны бүлдермичә генә тыңлавы, аны хуплаган сыман ияк кагып куюлары Тәнзиләнең күңелен җиңеләйтеп җибәрде. +— Алай икән, алай икән. Менә бармагач-күрмәгәч, белешмичә дә ятабыз бит. Хәлләрегез бик үк шәптән түгел икән шул. Безнең авылны ошаттыңмы соң? +Кинәт бирелгән бу сорауга Тәнзилә кыска гына җавап бирде: +— Бик. +— Алай икән, - диде карчык яңадан. Ул, нәрсәдер әйтергә теләп тә базмыйчарак торган кеше сыман, бер Тәнзиләгә бер кичке караңгылык иңеп барган тәрәзәләргә карады. +— Кызым, әллә бөтенләйгә бездә генә каласыңмы? +— Ничек сездә? +— Безнең колхозда дим. Авылыбыз бик әйбәт безнең. +Кешеләре дә бик ару. Үзен, күргәнсеңдер инде. Башка авыллардан килеп төпләнүчеләр күп булды инде бездә. Сыер савучыларга урын табылыр иде әле. Председатель белән үзем сөйләшеп карармын. Каласыңмы? +Җамал Тәнзиләнең икеләнүен күреп кыстарга, үгетләргә, кызыктырырга кереште: +— Ошаса, үзебездә торырсың. Безнең бер улыбыз — төпчегебез генә яныбызда. Менә монда интернатта торырга да була. Яратмасаң, фатирга чыгарсың, барыбер китәм дисең бит. +Чыннан да, әллә тәвәккәлләргәме? Тик бигрәк кинәт була түгелме соң бу? Тәвәккәлләгән — таш йоткан, диләр диюен! Җае чыкканда... Балчыклыга кендеге берекмәгән ич аның. Китәм дип тә уйлагач... Бәлки, бәхете шушындадыр? Әнкәсе, ул читне күргәнең бармы соң, дип сораган иде. Менә күрде ич, ошады. Бер ияләнгән эш тә булса. Төпләнеп калса, әнкәсен дә монда алдырыр. Алманы бик ярата бит. Ә монда колхоз хезмәт көненә алма да өләшә икән. Бикбулатның авызы чалышаер иде. Менә шунда Бибинур белән дә ярышып күрсәтер иде ул. Әллә йөрәкләнергәме?.. +Ул арада бакча ягында ниндидер шау-шу купты. Җамал карчык сикереп торды, каударланып ишекле-түрле йөреп алды: +— Ай аллам, тагын Латыйплар кәҗәседер инде. Корытты инде бакчабызны, ләгыйнь! +Тәнзилә, Җамалга ияреп, ишек алдына чыкты. +Шомырт агачлары арасында алама, мүкләк кәҗә күренде. Аның артыннан ук яланаяк, күлмәкчән генә ике малай элдерәләр иде. Агачлыктан: +— Мин күрмәсәм, әллә кунарга каласы тагын! Бакча корыткыч! Сез дә, шәп егетләр, шуны күрмәгәнсез, - дигән сүзләр ишетелде. +— Ә-ә, Бибисара! Ярый, ул күргән икән әле мур кыргырын,— диде Җамал карчык һәм, Тәнзиләгә борылып: — Син безнең Бибисараны беләсеңме? Ул үрдәкләр карый, - диде. +— Юк, белмим. +— Берүк ялгышып аңа әби диеп дәшә күрмә. Сара апа гына диген. Кич утырырга килә ул безгә. +Кәҗә "үзенә кирәкне" алды, ахры. Тыкрыктан бик әче итеп мәэлдәгән аваз килде. Бибисара: +— Койрыгын кыл белән буарга кирәк ул явызның. Латыйпны әйтер идем, ир башы белән кәҗә асрамаса, - дип кычкыра иде. +Ниһаять, барысы да тынды. Бибисара Тәнзиләләр янына килде. Өчәүләшеп өйгә керделәр. Җамал: +— Аш ашыйсыңмы, Бибисара? - дип сорады. - Бик тәмле кәбестә ашы пешергән идем. +— Ашамыйм, кәбестә ашы эчне авырттыра. Токмачың булса, әллә берәр тәлинкәсен чамалаган булыр идем. +— Юк шул, - диде өзгәләнеп Җамал. - Алайса менә бик тәмләп кенә чәй эчәрбез. Хәзер кайнап чыга. +Тәнзилә, шундый зур җәфалар күргән кеше бик карттыр, таушалгандыр дип уйласа, Бибисара әле шактый нык күренә иде. +Җамал Бибисараның бүлмәдәге чит кешене бөтенләй күрмәмешкә салышуын яратмады. +— Менә, Бибисара, бу Тәнзилә була инде. Безнең кардәш тиешле кыз. +— Ә-ә, алаймыни әле? Мин бер-бер юлаучымы әллә дип торам. Шәһәрдән килдеңме? +— Юк, авылдан... +— Кайсы авылдан? +— Балчыклыдан. +— Ә-ә, күл буенда сез йөргәнсез икән инде алайса. +— Йөргән идек шул. +— Нигә килдегез соң сез? +— Танышырга, тәҗрибә алырга. +— Таныштыгызмы соң? +— Таныштык. +— Сара апагызны күрдегезме? +— Күрмәдек. +— Танышу шулай буламыни? Их сез, кычыткан чыпчыклары, йөргәнсездер инде юкны бушка авыштырып. Кем күрсәтеп йөрде? +— Бибинур. +— Ә, алайса ярый. Төпле кыз. +Мич янында самавыр җырлый, күрше бүлмәдән радио тавышы ишетелә башлады. Бибисара озак кына бер ноктага текәлеп дәшми утырды. Колагы янындагы усал төк белән капланган чикләвек дәүлеге миңе генә селкенгәләп куя иде. +— Ә син? - дип сорады ул, ялт итеп Тәнзиләгә таба борылып. +— Менә кунакка килдем әле, Җамал апа... +— Кунак буласың килде алайса? Ярый, ярый!.. +Сүзгә Җамал катышып китте. Ул Бибисараның кәефен табарга теләгәндәй тәмләп, сузып-сузып сөйли башлады: +— Бер киңәш бар әле монда, Бибисара. Тәнзиләне әллә үзебездә генә каласыңмы дип димлим. +— Ничек үзебездә? +— Балчыклыда хәлләре бик мөшкел икән аларның. +— Ә безнең хәлләр аңа ошаганмы? +Бибисара соңгы сорауны Тәнзиләгә карап әйткәч, ул җавап бирде: +— Сездә әйбәт, миңа бик ошады, - диде Тәнзилә, ни әйтергә белмичә. Хисләрең әле урынына утырмаганда, мәсьәлә әле үзең өчен дә бик ачык булмаганда, кешегә аңлату кыен шул. +— Сездә начар инде? - диде тынарга исәбе булмаган Бибисара. +— Начар булмый ни, фермаларыбыз хан заманыннан калган иске, салам түбәле. Сезнең терлекчеләр өе оҗмах кебек, ә безнекеннән куркып качарсың. Миче агартылмаган, тәрәзәсеннән җил өрә. Колхоз председателенең ике ятып бер төшенә дә керми. +— Җил өрә, ә? - Бибисара тагын дәшми торды. - Шуның өчен китәргә булдыңмы? +— Аның өчен генә дип түгел... Әле китүем дә... +Их, бу Җамал әбине! Нигә телен тыймаган инде. Үзләре сөйләшкән, киңәшкән генә җитмәгән, чит кешене дә арага китереп кыстырды. Тәнзилә бөтенләй югалып калды. Бибисараның яңа сораулар әзерләгәне күренеп тора. Сөйләгәндә аның сул кашы сикереп-сикереп китә, күзләре ялтырый. +— Син боларны райкомга барып сөйләгәнсеңдер, шәт? Председателегез шуңа сине яратмагандыр. +— Юк, сөйләмәдем. Председательнең алай кубарылып бер сүз дә әйткәне юк. +— Синең әйткәнең бармы соң? Председательгә дим? +— Юк, әйткәнем юк. +Тәнзилә сорауларның күплегеннән гаҗиз булып, үз җавапларының бик беркатлы икәнлеген аермый башлады. Ул Бибисараның тел төбендә нәрсә ятканын сизде. +— Сөйләшмәдем дисең инде? +— Ниен сөйлисең аның? Ни файда? Иптәш кызларым җыелышларда әйтеп карадылар, стенага борчак сипкән кебек кенә. +Бибисара җәһәт кенә Тәнзиләгә борылды: +— Ә син койрыгыңны кыстыңмы? Комсомол башың белән, әнә значогың таккансың ич... Ничек намусың җитеп үз колхозыңны чуттан чыгарып утырасың син? Ничек качарга йөрәгең җитә синең?! +— Мин качмадым... +Җамал нишләргә дә белмәде, аның тизрәк бу гауганы бетерәсе килә иде. Ул Бибисараның әле бер ягына, әле икенче ягына чыкты: +— Ай аллам, Бибисара, куйчы, менә чәең суына. Әле бит китәм дигән сүзе юк, киңәш-табыш итешү генә... +— Юк, Җамал, син куй димә әле. Нигә без колхоздан качмадык икән заманында? Колхозга керсәң, кафер буласың, иманың бугазыңа аркылы килә, диләр иде безгә. Чаттан торып саклыйлар, аталар иде. Арык ат, агач тырма, бер төрәнле сабан белән җир ертып интеккәндә, нигә качмадык икән без? Кая ул фермалар, урта мәктәпләр, клублар. Нигә болай бозылды яшьләр? Без бит, яшьләр менә бу ефәк күлмәкләрне кисен, әйбәт туфлиләрдән йөрсен, тормыш яхшырсын дип тырыштык. Кан койдык. +Бибисараның тавышы кинәт йомшарды, ул, укынган кебек чал чәчле башын селкә-селкә, беравык сүзсез калды. +Тәнзилә бу газаплы минутларның тизрәк үтеп китүен теләде. Ул, үзенең дәлилләренең бу карчык сүзләре алдында бик көчсез, зәгыйфь икәнлеген сизеп, дәшми утырды. Аннары карт кешенең акылы да инде аның. Әле кызарлык, тузынырлык берни дә булмаган ич! Менә Җамал әби дә кеше ләбаса, ул бер дә тузынмады, әйбәт кенә тыңлады, хәтта калырга киңәш бирде. Тәнзиләнең башына да килмәс иде әле бу фикер. +Бибисара яңадан кабынды: +— "Көчле ирек" колхозында эшләр һәрвакыт ал да гөл булды дип уйлыйсыңмы? Алайса, ни шайтаныма тәҗрибә алырга дип сине монда җибәрделәр?! Сугыштан соң килеп кара идең син монда. Фермада тездән саз. Атлар булмагач, өчдүрт ел тирес чыгарылмаган. Сөт түгел, чуртым да юк иде. Әгәр шунда барысы да качып киткән булсалар. Качучылар да булды... +Җамал да Бибисараны җөпләп ияк кагып утыра башлады. +— Хәтерлисеңме, Җамал, минем тавыкларым читән-чыбыктан үргән бер кетәктә яшиләр иде. Шул чакта райкомнан берәү килеп төште. "Апа, сез тавыклар карыйсызмы?" - ди. "Юк, мин әйтәм, карамыйм, карасаң да күреп булмый аларны. Кетәкнең тәрәзәсе юк, ишеге юк". Без качмадык. Күңелебезгә дә кереп карамады ул уй. Әкренләп барын да үзебез төзәттек, үзебез булдырдык. Әзергә бәзер генә килеп утырырга барың да оста! +— Әйе, әйе, хәлебез бик мөшкел иде ул чагында. +Барысы да тын калдылар. Бибисара китәргә җыенды. Җамал никадәр генә кыстаса да, чәй эчәргә калмады. Саубуллашмыйча гына, кемгәдер рәнҗегән төс белән, авыр-авыр атлап чыгып китте. +Тәнзиләнең иң кыен имтиханнарны биргәндә дә болай таушалганы юк иде. Ул, сулкылдаган чигәләрен кысып, Җамал әбисе күрсәткән урынга барып ятты. Тәмле көн исе килеп торган одеялны иягенә кадәр тартып күзләрен йомды. Башы әйләнә иде аның. Борчылулы уйлар аның арыган тәнен һаман тормыш ыгы-зыгысы дулкыннарында тирбәтәләр. Әйе, тормыш менә шундый икән ул. Кемнәрдер синнән җавап таләп итәләр, кызалар, синең өчен дә чын күңелдән борчылалар икән. +Бибисараны озаткач, песи кебек йомшак кына басып, Җамал әби кире керде. Мич тирәсендә кайнашты. Озак кына итеп ипи кисте. Тәрәзә янына барып тыңлап торды. Сәгатькә карады. +Тәнзиләнең йокламаганын белә ич, нигә бер сүз дә дәшми? +Бакчада эт өрде. Кемнәрдер мыдыр-мыдыр сөйләшеп алдылар. Ишек шыгырдады. Күрше бүлмәгә берьюлы ике-өч ир кеше килеп керде. Җамал алар янына чыкты. +Тәнзилә аз гына йокымсырап китте, ахрысы. Ул карчыкның аш бүлүен дә, ипине, самоварны алып чыгып китүен дә сизми калды. +Теге якта кашык-тәлинкә шалтыравы ишетелде. Ишек ябылып ук бетмәгән иде. Кайтучыларның калын гына тавышлысы нидер сөйли дә, калган ике тавыш озак итеп, рәхәтләнеп көләләр: +— Койрыгын кыл белән буыгыз, диме? +— Бибисара әйтер ул. +— Кем кәҗәсе соң ул, Җамал апа? +— Булды инде бер җәфа авылыбызга. Качак Латыйп дигән кешене беләсезме? Тыкрык буендагы бәләкәй өйдә торалар. Шул юньсезнең мур кыргырысы инде. +— Кәҗәсе дә хуҗасына охшаган икән! +Бу юлы Җамал карчык рәхәтләнеп көлеп җибәрде. +— Сезнең авылда кушаматлар бетмәгән икән әле, - диде калын тавыш. +— Соңгы елларда бер кешегә дә кушамат такмыйлар инде тагуын, бу Латыйп белән әллә нәрсә булды инде менә. Ходайның хикмәте дигәндәй, бик әшәке кушамат ябыштырып куйдылар үзенә. +— Нигә качак дип атадылар соң аны? - диде яшь тавыш. +Җамал карчык бераз уйланып торды. +— Юньсез кеше булып чыкты ла ул Латыйп. Сугыш беткәч, ир-ат колхозда бик кадерле чакта, авылыбызны ташлады да качты ул. Өен сатты, сыеры бар иде, анысын суйды. Имеш, авылдагы нигезен бетереп мәңгегә китә. Китмәгән кая! Бер заман әйләнеп кайтмасынмы Латыйбың! Ялыныпмы-ялынып колхозга алуны сорый, ата-бабасын исенә төшергән. Беләбез инде кемне исенә төшергәнен. Ул елны һәркем олау-олау икмәк, учы-учы белән акча алган иде. Каян ишеткәндер, кайтып та җиткән качкының. Нишлисең, колхозга алдылар. Нигезен бирделәр. Кечкенә булса да өй торгыздылар. Менә ару гына эшләп маташа. Тик качак дигән кушаматы гына калды. +Калын тавышлы тагын нидер әйтте. Өчәүләшеп бүлмәне яңгыратып көлеп җибәрделәр. Җамал карчыкның: +— Чү, оланнар, артык каты көлмәгез, минем якта кунак кыз йоклый, - дигәне ишетелде. +Яшь тавыш: +— Нинди кыз ул, әби? - дип сорады. +Тәнзилә сагаеп урыныннан күтәрелә төште. Җамал карчык нигәдер ашыкмады, бүлмә ягыннан кашык-тәлинкә тавышлары гына килеп торды. +— Ул ни... бер кыз инде. Балчыклыдан. Безгә туган тиешлерәк була. Монда танышырга килгәннәр. Колхозыбызның эше рәтсез, ди. Китәргә йөри икән. — Теге Латыйп кебек качыпмы? - дип сорады яшь тавыш. +Тәнзилә одеялын атып бәрде. Сикереп торып караватына утырды. Башка сүзләр ишетелмәде, кайсыдыр ишекне кысып куйды. Бүлмәдән шаркылдап көлгән тавышлар гына килде. Җамал әби Тәнзиләнең гайбәтен сата, ахры. Менә ничек! Качып бөтен авылга хурлыклы даны таралган алама кәҗәле Латыйп кебек. Ул кыен вакытта авылдашларын, ата-бабасының нигезен ташлап киткән. Иртәгә үк бөтен кеше шушы хурлыклы исем белән Тәнзиләне атый башласа? Ни өчен? Кемгә начарлыгы тиде аның? Ул бит үзенең эш күрсәтә алуын, булдыра алуын гына расларга тели. +Ә теге бүлмәдә һаман көләләр. Тәнзилә берәр җинаять эшләгәнме әллә? Хаталык кылганмы? Латыйп та, аның кебек, колхозларын сүгеп зарланып йөргәндер. Бибисара апа аның белән бер табынга утырып чәй дә эчмәде бит. Чыннан да... Күперне төзәтмәгән өчен Лотфулланы үзе дә сүккән иде бит. Ә үзе... Бибисара дөрес сөйли түгелме соң? Йокымсырап, дәшми яшәү, риза булып тору ни дигән сүз ул?.. Яхшы тормыш өчен көрәшергә, аны төзү өчен җаныңны аямаска дип укытканнар иде бит аны мәктәптә... Төзедеме ул?.. Көрәштеме? Ә ул Бибинурлардан кимме әллә?! Тырышса, Балчыклыны да рәткә салып була торгандыр ич. Шәмсеҗиһаннар ничек кайтып җитте икән? Тәнзилә ике көн инде сыерлары янында булмады. Мүкләге берәүгә дә баш бирми иде, сөтен төшерә микән? +Нигә монда ята соң әле ул? +Бераздан интернат тәрәзәсе тавышсыз гына ачылды, бакчага бер күләгә сикерде. Эт өрде. Күләгә бакчалар артыннан олы юлга таба чыгып китте. +Бераздан Җамал карчык керде. Караватка күз салды, тәрәзәгә. Дәшмәде, елмайды гына. Идәндәге гөл чүлмәген кире тәрәзә төбенә куйыйм дип үрелсә, исе китте: +— Сөбханалла, төн гөле чәчәк аткан! +1959 ел, Казан \ No newline at end of file diff --git "a/bylatypov/\320\232\320\260\321\217 \320\272\320\270\321\202\321\202\320\265 \320\261\321\203 \322\227\320\265\320\275-\320\277\323\231\321\200\320\270_tat.txt" "b/bylatypov/\320\232\320\260\321\217 \320\272\320\270\321\202\321\202\320\265 \320\261\321\203 \322\227\320\265\320\275-\320\277\323\231\321\200\320\270_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..83d20a726f963d00b925e63e162db8a817d9bbbd --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\232\320\260\321\217 \320\272\320\270\321\202\321\202\320\265 \320\261\321\203 \322\227\320\265\320\275-\320\277\323\231\321\200\320\270_tat.txt" @@ -0,0 +1,23 @@ +ИБРАҺИМ ГАЗИ +КАЯ КИТТЕ БУ ҖЕН-ПӘРИ? + + Хикәянең тексты авторның 1979 елда басылган "Малайлыкта кунакта" атлы китабыннан алынды. Сканлау, таныту, тикшереп укып чыгу һәм китап калыбына күчерү + baygış берләшмәсе тарафыннан башкарылды. + +Без малай чакта авылда җен-пәри "тулып ята" торган иде. Уеннан кайткач атып бәргән би яләйне иртә белән таба алмыйча аптырап чыга идең — төнлә бичура яшергән дә куйган. Әни бияләен яшерми, аныкы гел мич кырыенда җылыда ята, малай кеше дип, гел минеке белән шаяра, минекен яшерә. Хәер, бер тапкыр әнинең чабатасын салам астына яшерде. Мичкә ягарга дип, өйгә алып кергән саламга яшергән дә куйган. Әнинең чабатасы, саламга ияреп, утлы мичкә керде. Шуннан сон әни, бичураның күңелен күрү өчен, мич авызына ашарга куеп калдыра торган булды. +Бичура әле ул кешегә тими, мунча пәриләре кешегә тияләр. Түбән оч Мөхәмәдулла абзыйны мунча чабынган чагында мунча пәриләре кыйнап үтерделәр. Тәнен күгәртеп бетергәннәр иде. Имештер, каты чабынганда эсседән карт кешенең кан тамыры шартлаган, шуңа үлгән дип сөйләделәр. Булмас! Җен эше. Ярый, анысы шулай да булсын ди, кан тамыры шартласын ди, ә Олы күлдәге су анасын кая куясыз? Ел саен бер малайны алып кына торган көне бит. Ала алмаган елны, төнлә басмага чыгып, елап утыра башлый. Үз колагым белән ишеткәнем бар. +Кая гына аяк басма, анда җен. Төнлә генә йөриләр тагын үзләре, көндезен кайдадыр качып яталар. Бер дә күзгә-башка күренмиләр. Ә шулай да бер тапкыр мин җенне күрдем. Төнлә белән уеннан кайтып килә идем. Юл өстендә кара песи утырып тора. Беләм инде, әнинең әйткәне бар: песи түгел, җен! Бисмилламы әйтеп, кулымдагы таякны тегенең өстенә томырган идем, җенең кая керер тишек тапмады. Бисмилладан курка икән, шайтан. Икенче көйне Хәмидулла абзыйның хатыны Гөлниса түти әнигә зарланып тора: мәчем мәче генә түгел иде, ләтчәгә хәтле тотып кайта торган иде, бер юньсезе таяк белән суккандыр ахры, арт санын күтәрә алмый. Кулы корысын ул кешенең! - ди. Бик дөрес! Тиктомалга мәчегә тигән кешенең кулы корсын. Мин сукканы җен иде, анысын мин бик яхшы беләм. +Иске авылда бит инде өй саен коръән, алла сүзе, бисмилланы да аяк атлаган саен әйтеп торалар. Ничек курыкмыйча яшәгәннәрдер ул җен-пәриләр? Хәзерге авылда коръән юк, булса да бик сирәк кешедә генә, өй саен җыен динсез китаплар, газета-журнал, бисмилланы да элекке кебек адым саен әйтмиләр, радиосы да җыен көфер җырлар җырлап тора, җен халкы мондый шартларда рәхәтләнеп яшәргә тиеш иде кебек, ә яшәми, бетте авылда җен-пәри. Олы күлнең дә су анасы үлде булса кирәк, утыз-кырык еллап бардыр инде, бер малайны алганы юк. Елаганы да ишетелми. Абзар иясе дә атларның ялын үрми башлады, вафаттыр ахры анысы да... Хәер, атлар да азайды, тракторның үрер ялы юк. +Карамалыга кайткач, энемнең кызыннан, ундүрт яшьлек Розадан юри сораган булам: +— Төнлә йөрергә җеннән курыкмыйсыңмы? - дим. +— Җен юк ич ул, - ди Роза. +— Ә алла, - дим, - булырга тиеш. +— Алла да юк! +Менә сиңа кирәк булса! Алла да юк, җен дә юк! Әле кайчан гына авылда җеннән күп нәрсә юк иде, өй саен фәрештә иде, алла да бик нык утырып тора иде, ә бүген ундүрт яшьлек кыз минем белән бәхәсләшә: берсе дә юк, ди. +Электроннар бар җирдә җенгә урын калмый инде, күрәсең. Хәзер бит авыл балалары электрон теорияләре укыйлар. Роза укый торган мәктәптә уналты укытучы бар, без укыган авыл мәдрәсәсендә - бердәнбер мөгаллим! Ул да фән укытмый. Язу танырга өйрәтеп чыгара алса, бик рәхмәт! Аннары татар җене рус китабыннан бик курка булса кирәк. Хәзерге авыл китапханәсендә рус китабы күп бит. Кайчандыр рус алдында телсез кала торган агайларның балалары шытырдатып рус китабы укыйлар. Тәрҗемә китаплар күп укыйлар. Без укып рәхәт тапкан "Сак-Сок бәете" белән "Кабердән чыгарылган Рәшидә" китабын җен-пәри санга сукмагандыр шул. Бүгенге көндә газета-журнал гына авылга нихәтле кайта. Ике Карамалы (Олысы һәм Кечесе), шул ук почта бүлекчәсенә керә торган тагын дүрт авыл сигез йөз җиде газета, дүрт йөз сиксән җиде журнал яздыра. Хәзерге заман өчен бу, бәлки, азрактыр. Алты авылга сигез йөз газета (хәер, ул авыллар зур түгел). Мин малай чакта авылда газетаны мулла белән мөгаллим генә алалар иде. +Авылда укый-яза белмәүче юк. Кешенең акылын чарларга остардык. Күңелен чарларга остарып җитәсе калды. Кешенең белеме бар, күңел культурасы җитми. Укып кына кеше, күрәсең, культуралы булып бетә алмыйдыр. Тупаслыкны, дорфалыкны бетерәсе бар. Дорфалык һәм культурасызлык аркасында бөтенләй көтмәгән урыннарда низаглар, талаш-тартышлар килеп чыга. Мәсәлән, укытучылар коллективында. Тәрбиячеләрнең үзләрен тәрбиялисе бар. Кулга китап тоткан хәлдә дә тел белән әллә ниләр әйтеп ташларга мөмкин. Көлсәң дә бер авыз, еласаң да бер авыз дигәндәй, шул бер авыздан чыга бит сүзнең яхшысы да, яманы да... +Авылда җен-пәри бетте, дидем. Бер төрлесе бетсә, икенче төрле "пәри" авылга ияләште: шешә! Шушы "пәри"не авылдан биздерергә кирәк. Үзләрен интеллигент дип, культура ташучы дип исәпләүче кайбер кешеләр бу "пәри" алдында каушап калдылар. +Иске заман җеннәре кимү белән авылда бала-чага үлеме кимеде, чөнки "җен зәхмәте" кагылучан иде бит элек балаларга. Төрле кизү дә, авыруы да күп йөри торган иде. Хәзерге кебек медпунктлар юк, яслеләр юк. Хәтеремдә, комсомол эше белән авылга барып чыктым, бер йортка кердем. Урак өсте иде. Өйдә бер кеше юк. Япа-ялгыз бер сабый бала гына: бозауны чирәмгә арканлаган кебек, бичара сабыйны, сәкегә арканлап, үзләре кырга эшкә киткәннәр. Чебен сарган мескенне, пычранып беткән. +Иске авыл турында шушы хәлләрне сөйләгәч, райком секретаре бик гаҗәпләнде (яшь кеше бит!): +— Хәзер авылларда урак өстендә яслеләр оеша, - диде... +Без малай чакта авылда сөйлиләр иде: имештер, фәлән агай кырда йөргән чагында алтын тулы казан күргән. Тәнкәләрен чылтыратып, казан кыр өстеннән тәгәрәп бара икән. Агай бисмилла әйтеп казанны сугып алам дигәндә генә, казан җиргә кергән дә киткән... Гомер буе эшләп тә байый алмаган авыл агайлары шушындый әкиятләр белән юана торган булганнар. Мин дә кечкенә чакта мондый әкиятләргә ышана идем. Кырга чыккан чакларымда, алтын тәнкәле казан очрамасмы дип, очраса бисмилла әйтеп сугып алырмын дип, басу өсләренә текәлеп карап тора торган идем. Ләкин җен-пәри кодрәте белән кырда чабып йөри торган бәхет казаннары миңа да очрамады. Югыйсә мин бит инде җен-пәри белән дус яшәгән кеше. Кайвакыт җен бияләемне яшергән икән, анысы бит инде шаяру гына, җеннең малай кеше белән уйнавы гына... Шулай да җен-пәри алтыны миңа насыйп булмады. Миңа да, минем ише бүтән агайларга да... Алтынлы казанны без бүтән куллардан алдык. "Кто был ничем, тот станет всем" безнең мисалда расланды. Җен-пәринең монда бер катнашы да юк. diff --git "a/bylatypov/\320\232\320\265\320\274 \320\272\323\251\321\207\320\273\320\265_tat.txt" "b/bylatypov/\320\232\320\265\320\274 \320\272\323\251\321\207\320\273\320\265_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..9b0ad2f8da3f0ca384e2d7ca9d6b02cbebec19aa --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\232\320\265\320\274 \320\272\323\251\321\207\320\273\320\265_tat.txt" @@ -0,0 +1,74 @@ +Абдулла Алиш +Кем көчле + +Кышын да үзенең яшеллеген җуймый торган нарат агачы астында түмгәк сыман бер өй калкып тора. Беләсезме сез, аньң эчендә берничә йөз мең халык тора. Өйләренең ишекләрен алар көндезләрен ачык тоталар, ə төннәрен биклиләр, карак керүдән шикләнәләр, кичке салкын керүдән шүрлиләр. Төне буе чүп-чар җылысында җылынып яталар да, кояш елмаеп карауга, ишекләрен тагын тутырып ачалар. +Бүген алар яңа өйгә күченү көнен шатланып бәйрәм итәләр. Кичә уздыралар, дусишләрен сыйлыйлар, тәмле-тәмле ашамлыклар ашыйлар, балдан татлы эчемлекләр эчәләр, ду килеп бииләр. +Зур өстәл тирәли кунаклар тезелешеп утырганнар. Һәрбер кунакка үзе яраткан сый хәзерләнгән, өстәл өсте аллы-гөлле чәчәкләр белән бизәлгән. +Чикерткә-кунакның кәефе бик килгән, аңа урынның менә дигәне тигән. Əнə, ничек ул озын мыекларын болгап утыра, күп тә үтми, оста җыры белән хуҗалар һем кунакларның күңелләрен тапмакчы була. +Суалчан-оялчан да тик кенә утырмый, оста биюче төсле боргалана да сыргалана, хуҗалар һәм кунакларга ошарга тырышып кылана. +Чебен дә канатларын кага, узенчә, бу күңел ачу кичәсен алкышлап кул чаба. +Агач иясе-яфрак көясе дә кукраеп утыра, күп тә үтми, кичәдәгеләрнең карашын үзенә таба бора. Һәрберсе үзенең һәнәрен күрсәтә башлаган, ул да түзми, йонлач гәүдәсе белән өстәлгә менеп бии. Хуҗалар һәм кунакларның кәефе килсен дип, кичә күңелле үтсен дип, бертуктамый сикерә дә сикерә, кайбер кунакларның эчемлекләрен дә түгеп бетерә. +Күбәләк-түгәрәк бу кичәгә бөтенләй чакырылмаган да булган, янган ут яктысын ерактан күргән дә тиз генә очкан да килгән. Әрсез кунак, канатларын җилпеп, җил туздыра, мәҗлестәгеләргә яраурак булсын өчен тырыша. +Сезгә таныш булган Нечкәбил дә мондый зур кичәдән калмаган, тырыш бал корты түргә менеп утырып алган да эшләпәсен кыңгыр салган. +Үрмәкүч тә урмәләп килеп җиткән: "Мондый күңелле кичә бездән башка гына үтмәсен әле",- дигән. +Менә хуҗаларның берсе күтәрелде һем кичәне ачык дип белдердә: +- Кадерле кунаклар,-диде ул,-сез бүген кырмыскалар өендә, безнең яңа өйгә күчү хөрмәтенә үткәрелә торган кичәдә утырасыз,диде.- Без бу йортны күп айлар буе төзедек һэм үзебезнең теләгебезгә ирештек. Тир түгүләребез бушка китмәде, уңышлар җиңел генә бирелмәде,- дип сөйләп китте ул. +Бу сүзләр кунакларга нык тәэсир итте, суалчан-оялчанның хәтта йөрәгенә үк барып җитте. Ул инде чыдап кала алмады, хуҗаларының уңганлыкларын, булдыклы-лыкларын мактады. Башкалар да аңа кушылдылар, хуҗаларны котлап "урра" кычкырдылар, кул чаптылар, алкышладылар. +Кичәнең бу өлешен шуньң белән туктатып тордылар, чүпчарлардан, яфрак-үләннәрдән, чыбык-чабыклардан төзелгән өйне карарга тотындылар. Борылмалы-сырылмалы юлларны үттеләр һәм сырлы-сырлы баскычлар аша түбәнге катка төшеп киттеләр. +Төшсәләр, ни күрсеннәр, бу катта кырмыскалар бөтенләй диярлек күренмиләр, монда тик тләләр генә урмәләп йөриләр. Моны күреп, кунаклар бары да хәйран калдылар, берьюлы сорау бирделәр: +- Болар соң сезгә кемнәр? Нишләп монда буталып йөриләр? +Хуҗаларның берсе кунакларга эшне төшендерде. Ләкин җавап кайтарганчы бал корты Нечкәбилгә бер сорау бирде: +- Нечкәбил, сез татлы гына бал ашадыгызмы?-диде ул. +Бал корты башын иде дә менә болай диде: +- Гаҗәп тәмле булды балыгыз, инде үзегез кунак булып безгә бар +ыгыз. - Менә шул тләләр безгә ул балны бирәләр. Без аларны савым сыеры итеп тотабыз, салкын көннәрне аларны оялары-бызда җылытабыз. Кояшлы көннәрне һавага чыгарып йөртәбез, кич белән кире өебезгә куып кертәбез. Алар чәчәкләр балын бик яратып суыралар, кытыклый башласаң, эчләрендәге шул балны безгә бирәләр алар,- ди кырмыска. +Кунаклар башларын селкеп хәйран кал-дылар. Сүз беткәч кузгалдылар, борылмалы-сырылмалы юллар белән алга таба атладылар. +Өченче катта инде алар ап-ак йомырка-ларны очраттылар, нәрсә икәнен белгәнгә сорап тормадылар, алга юл тоттылар. +Кырмыскалар йортын кунаклар җентекләп йөреп чыктылар, аның һэр почмагы белән таныштылар. Моннан соң тагын өскә кутәрелделәр, баягыдан да күңеллерәк итеп кичәне дәвам иттерделәр; күп тә үтмәде, кунаклар инде яхшы ук кызып җиттеләр, бер-берсе белән кызу-кызу сөйләшеп киттеләр. Күбесенең авызы сөйләгәнен колагы ишетми баш лады, сүзләре чуала, фикерләре бутала, телләре бәйләнә, баш лары әйләнә башлады. Шулчак баягы кырмыска тагын күтәрелде, ахры, үзләре турында кунаклардан мактау сүзләре ишетәсе килде, шул теләк белән, ул аларга шушы сорауны бирде: +- Куе урманнардан, киң кырлардан, яшел болыннардан, тирән сулардан килгән кадерле кунаклар, әйтегез әле, көчледән көчле кемнәр алар?- диде ул. Билгеле, аның: "Һичшиксез, кырмыскалар, дөньяда тиңе булмаган батырлар алар",- дигән җавапны ишетәсе килде. +Нәкъ шулчак нидер бик каты шап итте, өй эче тетрәп китте. Сүзчән кырмыска каядыр югалды, кунаклар кайсы кая таралды. +- Кадерле кунаклар, каушамагыз, таралмагыз. Кичәнең ямен бозучы, кунакларның кәефен бозучы дошман тотылды,- диде әлеге кырмыска, ләкин кунаклар аның сүзен тыңламадылар, ничек булса да бу өйдән тизрәк сызу ягын карадылар... Бары берьюлы тышка йөгерделәр һем өйнең тышкы ягында коточкыч хәлне күрделәр. Зур башлы, кызыл билле кырмыскалар нәрсәнедер сырып алганнар, үзләренең үткен келәшчәләрен аңа батырганнар. Канатлы кырмыскалар: "Бирегез шул явызньң кирәген!"- дип кычкырып торалар, әйтерсең тегеләрнең көчләрен арттыралар. +Шундый каты көрәшне күргән чебен таңга калды, суалчан шуышуыннан тукталды, яфрак көясе тынын да көчкә генә алды. Бал корты, очып китәргә дип, канатларын җайлады; чикерткә, сикерергә дип, җайлы урын сайлады. +Үлән арасыннан мыштым гына, берәүгә дә сиздерми, тын гына үрмәли торган кара елан үрле-кырлы сикерде. Зәһәрле телен чыгарып, агуын чәчеп карады, кыр-мыскаларны чагарга уйлады. Кырмыскалар еланны аның саен катырак тешләделәр, үзләрендәге кислотаны елан тәненә җибәрделәр. +Елан, булдыра алмагач, каршы торуын ташлады һем мескен тавыш белән генә ялвара баш лады: +- Зинһар, тимәгез, зинһар, җибәрегез. Үзегезгә түгел, кунакларыгызга да тимәм, өй яныгыздан да үтмәм. Бер юл га инде кичерегез, азапламагыз, котылдырыгыз. +Ул шундый йомшак сүзләр белән кырмыскаларның күңелен йомшартмакчы, бераз гына хәл җыймакчы һем аннан тагын көрәшне башламакчы иде. Тегеләр дә бик сизгерләр, хәйләнә тиз сизделәр, җәзалауларын дәвам иттерделәр: +- Нигә өебез аша үтеп йөрисең, монда кырмыскалар торганны әллә күрмисец? Менә дигән кичәбезнең ямен китәрдең, кадерле кунакларыбызның кәефен җибәрдең. Шуңа күрә сине җибәрмәячәкбез, хәзер үк итеңне ашап бетерәчәкбез,-диделәр. +- Мин бит агач башына гына менгән идем,- диде елан.- Шуннан ялгыш кына егылып төштем,- диде елан. Ялвару да файдасызга булды, елау да бушка чыкты. Кырмыскалар аның итен бик тиз ашап бетерделәр. Кунаклар бар да, таңга калып, шул хәлне күзәтеп тордылар. Кырмыскаларның батырлыкларын мактадылар: +- Нинди усал дошманны да менә нишләттеләр, көчлелекләрен эш белән күрсәттеләр,- диделәр. +Батыр кырмыскалар еланны юк иткәч, кунаклар тагын бер җиргә җыелдылар, урманның саф һавасында, агач ышыгында тагы бераз күңел ачмакчы булдылар. +Ләкин баягы кырмыска үзенең соравын тагын кабатлады, җавап көтеп кунакларга карады: +- Куе урманнардан, киң кырлардан, яшел болыннардан, тирән сулардан килүче кадерле кунаклар, безнең арабызда көчле бөҗәкләр кемнәр алар?- диде ул. +Елан белән оста көрәшүләрен дә күргәч, шундый матур өй төзүләрен дә белгәч, ул кунаклардан шушы бер генә җавапны көтте: +- Билгеле, кырмыскалар, дөньяда тиңе юк батырлар алар! +Ләкин кунаклар җавап бирергә ашыкмадылар. Һәркайсы үзләренең һөнәрләрен һәм үз батырлыклары турында сөйләргә тотындылар. +Чикерткә-микерткә җиләк яфрагына менеп утырды, озын аякларын җайларга тотынды. Бөтен кунаклар аңа карадылар, нишли инде бу?- дип көтеп тордылар. Ул озын аяклары белән бер кечкенә яфракны этте, очкыч шикелле очып та китте. Кунаклар аның һөнәрен бик мактадылар, шулкадәрле ерак сикерә алуына таң калдылар. Чикерткә сикерүне шунда туктатты һәм кунакларны тагын үзенә тартты. Яфрак өстенә баскан килеш кычкырып сөйләп китте. Кунакларның барысына да ишете-лерлек итте: чикерткәләр, имештер, әле җырга да бик оста булалар, сайраулары белән, имеш, сандугачларны уздыралар, ə сикерсәләр инде, уктай атылалар. Имештер, чикерткә инде иң көчле бөҗәк, бер метрга сикерү өчен, беләмсез, никадәр көч кирәк? Дөрес, ул чикерткәләрнең кырмыскалардан күп җәфа күрүен, күпләренең алар тарафыннан үтерелүен дә сөйләмәкче иде. Ләкин шунда ук ул кырмыскаларда кунакта булуын хәтерләде, мондый сүзләр өчен үзен юк итәрләр дип шүрләде, шуңа күрә бу хакта ләм-мим димәде. +Күп тә үтмәде, икенче кунак кузгалды: суалчан-оялчан боргаланды да сыргаланды, ул да суалчаннарның зур хезмәте турында сөйләргә уйлады. Берәүгә дә күренмичә шуышып килде һәм улән сабагына үрмәләп менде. +- Без, суалчаннар, җир балалары, - диде суалчан. - Көнебезне һәм төнебезне хезмәт белән үткәрәбез, сабан төсле, туфракны күтәрәбез, өске катын аска төшерәбез, аскы катын өскә менгерәбез. Яңгыр соңыннан җирдәге вак тишекләргә һәм нәни өемнәргә күзегезне салыгыз, бер генә минутка карай алыгыз. Болар бары да безнең хезмәтләр. +Əнə шул тишекләр аркылы туфрак эченә һава үтә ала. Ул һава белән үсемлекләрнең тамырлары сулу ала. Без туфракның уңыш бирүчәнлеген күтәрәбез, без агротехника чараларын үткәрергә кешеләргә ярдәм итәбез. Әгәр без булмасак, җир өстендәге үсемлекләр хәзергедәй гөрләп тормаслар иде. Һэм уңышны да хәзергедәй мул бирмәсләр иде. Ə инде ул вакыт Нечкәбил белән чикерткәсенә, шулай ук яфрак көясенә, күбәләгенә һэм кырмыскалар армиясенә хәзерге төсле яхшы булмас иде,- диде ул. +Кунаклар аны тыныч кына тыңладылар, һәр сүзе дөрес икәнлеген белсәләр дә, кул чапмадылар. Берсенең дә суалчанны иң көчле итәсе килмәде. Суалчан туктамады, сүзне сүзгә ялгады: +- Безнең төсле үсемлекләр өчен кайсыгыз тагы зур файда китерә? Тагы кайсыгызның кулыннан шундый эш килә, шу-шындый файдалы эшне кайсыгыз тагы башкара ала? Суалчанның иң көчле бөҗәк икәнен хәзер инде аңлагансыздыр, аларның тиңсез хезмәтләрен үзегезнеке белән чагыштырып карагансыздыр. +Билгеле, аның әле бик күп сөйли торган сүзләре калды, ни өчендер, ул суалчан ашаучы копхлардан, сукыр тычканнардан, энәле керпедән, төрле коңгызлардан, кармак очына куючы шаян балыкчылардан бер дә зарланмады; кырмыскаларга да кагылып үтмәде. +Ул туктагач, бераз гына тын алгач, агач башыннан бер тавыш ишетелде, кемдер: "Яфрак көясеннән дә файдалы бөҗәк бармы икән?"- дигән сорауны бирде. Барысы да әйләнеп агач башына карадылар, яшел яфрак өстендәге йонлач көяне күреп алдылар. Көя пәрәвез сузарга да, үрмәләргә дә - барысына да җитеште, ямь-яшел матур яфракларны минут эчендә тиште. Ләкин кунаклар аның мондый оятсызлыгына түзеп кала алмадылар, төрле яклап кычкырына башладылар: +- Тузга язмаганны сөйлисең! +- Күзгә каран алдалыйсың! +- Яфрак көясеннән дә файдалы бөҗәк бармы икән дисең, кемнең кем икәнен безне әллә белми дисең?- диештеләр. Кунаклар бераз тынычлангач, яфрак көясе тагы дәвам итте, ялганын тезеп китте. +Имештер, әй, кыен эш соң калын яфракларны кимерү, ихтимал, җиңелрәктер тау-ташларны җимерү. Яфракларны үтәли кисү - күп көч сорый торган эш, шулай булгач, билгеледер инде кемдә күп көч. Имештер, бернәрсәгә дә зарар китермибез, бернәрсәгә дә тимибез. +Күбәләк-тугәрәк аның сүзләренә чыдамады, чәчәк урындыгыннан кузгалды. Пыр-пыр итте дә агач башыннан очып килеп җитте. +- Ничек инде зарар китермисез?- диде ул. Якындагы бер агачка күрсәтте һәм өстәп әйтте: +- Сез яшәгән агачлар əнə ничек шыр ялангач булып, яфраксыз калалар, агачлар, үсемлекләр бары да сездән зарланалар. Яшел яфракны әрәм итәргә, матур үсемлекләрнең ямен бетерергә күпме көч кирәк, әйтегез әле тизрәк? Ялганлыйсың, йөзеңне дә чытмыйсың, шушы кадәр бөҗәкләр алдында берәүгә дә зарар китермибез. +Яфрак көясе елмаеп кына күбәләкнең сүзләрен тыңлап торды. Сүз ахырында һөҗүмен күбәләкләргә таба да борды: +- Син, кубәләк-тугәрәк, үз туганыңа каршы чыгасың, әллә шуның белән яхшы ат казанасыңмы? Сез бит күбәләк булган-чы башта үзегез дә көя буласыз, яфрак ашап симереп "курчак"ка әйләнәсез, аннан гына кубәләк төсенә керәсез, хәзер чәчәк иснәп йөргәч кенә бик акыллы баш булгансыз, үткәндәге эшләрегезне бөтенләй оныткансыз. +Күбәләкнең авызын каплагач, көя агач башыннан җиргә төште. Кунакларның аны юньләп тыңламауларын: "Бу ярык барабан сүзен кайчан бетерер икән?"- дип торганнарын сизенде. Аның әле байтак сөйлисе сүзләре калды, ул тут агачы яфрагын ашап ефәк бирүче көяләргә бер дә тукталмады. Аларның файдалы хезмәтләрен, кешегә ярдәм итүләрен, ефәк бирүләрен әйтмәде. Яңгырның көяләрне агач ботагыннан юып төшерүләрен, кошларның аларны чүпләп бетерүләрен, кырмыскаларның җәзалап үтерүләрен сөйләмәде, хуҗаларның кәефен җибәрергә теләмәде. Чәчәктән чәчәккә сикергәләп очып килеп җитте кубәләк. Ул чәчәкләрнең хуш исле булуларын, кубәләкләрнең чәчәк сөюләрен, көне буе тукта-мый очып йөрүләрен, табигатьне матур итеп бизәүләрен сөйләде. +Тукранбаш чәчәгендә нидер тавышланды. Кунаклар шунда борылдылар һэм чәчәктән бал суырып ятучы Нечкәбилне күрделәр. Ул кунакларның аңа таба борылуларын гына көтте, вакыттан файдаланып сөйләп тә китте: +- Чәчәкләрдәге бал, без булмасак, әрәм булыр иде, без булмасак, уңыш та түбән булыр иде. Чәчәк әченә яшеренгән балны суыруның никадәр көч сораганын, балавыз сузуга күпме көч түгелгәнен беләсез, әгәр шуларны сез үзегез эшләсәгез, бал кортлары иң көчле бөҗәкләр, дияр идегез, - диде ул. Ләкин кунаклар юньләп тыңламагач, аңа дошманнарына да тукталып калырга мөмкинлек булмады. +Ерак та түгел, корыган яфраклар кыштырдады, чыбык-чабыклар шартлады, җирне тетрәтеп, кемдер атлады. Кайсыдыр бөҗәк: - Кеше килә! - дип кычкырды. Кунаклар сафында буталыш башланды: чикерткә бер читкә сикерде, суалчан җиргә сенде, бал корты чәчәккә яшеренде, күбәләк һавага күтәрелде, яфрак көясе яфракка сыенды, чебеннең коты очты, кая да кузгала алмады, ə үрмәкүч бу хәлдән нык файда-ланды. +Урмандагы барлык агачларның, андагы усал ерткычларның хуҗасы атлады. Ерткычларның көчлесе арслан да аңа баш иде, кошларның иң үткене каракош та аны сәламләп калды, бөҗәкләр дә аны олыладылар - бары да үзләренчә сайрарга тотындылар. Ташкын елгаларны авызлык-лаучы, киң болыннарны, куе урманнарны үз эшенә файдаланучы, бөтен табигатьне үзенә баш идерүче кеше һаман атлый бирде. +Күп тә үтмәде, урманны яңгыратып пычкы чыжылдады, җирне тетрәтеп, зур агач ауды... +Шулай итеп, чебен белән үрмәкүч сөйли алмый калдылар. Алар качучы кунаклар белән бергә кузгалдылар. Эх, әрәм калды бит, әрәм калды. Үрмәкүч үзенең сүзләрен күңеленнән ятлаган иде, кунакка барыр алдыннан гына көзге алдына басып, берничә тапкыр кабатлаган да иде. Эх, сөйләргә булмады бит, сөйләргә булмады. Әгәр ул сөйләгән булса, үрмәкүчтән дә көчле бөҗәк юк икәнне кунаклар белеп киткән булырлар иде һэм үрмәкүчләрне мәңге олыларлар иде. +Чебен дә сөйли алмый калуына бик көрсенде, ашыгыч булса да, баягы сүзчән кырмысканы күрде, кичә әгәр яңадан җыйналса, беренче итеп аңа сүз бирүен үтенде. +Урман тынгач, бөҗәкләр яңадан урыннарыннан тордылар, барысы да бергә җыйналдылар, күп булдылар. Чебен белән үрмәкүч кенә күренмәде, кунакларның кай-берләре ишеттеләр: кайдадыр нидер безелдәде. Эзләргә тотынгач таптылар, күреп шаккаттылар. Кунаклар качып торган арада, үрмәкүч пәрәвезен сузган, чебенне шунда эләктереп алган һэм канын эчәргә тотынган. Теге, мескен, безелдәп ярдәм сораган, берәү дә ишетүче булмаган. Бу эше өчен үрмәкүчне бик каты тиргәделәр, чебенне пәрәвез богаулардан азат иттеләр. Чебен Шакшиевның шакшылык дусты икәнлеген күпләр беләләр, үрмәкүчнең дә кемлеген инде сизенәләр. Пәрәвездән тукып оялар коручы, кайда өй җыештырылмый - шуның почмакларында торучы... +Барлык кунаклар инде зур дәрт белән соңгы бөҗәкне тыңларга җыйналалар. "Батырларның-батыры, көчлеләрнең-көчлесе, билгеле, алар!"- дип, үзара пышылдадылар. Әрекмән яфрагына таба канатлы кырмыска якыная, бары да йотылып карыйлар аңа. Култыгына иләмсез зур портфель кыстырган, портфеленә сыймаган кәгазьләрне зур башлы сакчы кырмыскага тоттырган, баягы сүзчән кырмыска тагы сөйләп китте: +- Хәзер кырмыскалар иленең аналарыннан берсе сөйләячәк, бөтен сөйләгән сүзләргә бәя бирәчәк һэм арабызда кемнең көчле һэм иң файдалы икәнен күрсәтәчәк,- диде. +Әгәр кырмыскалар анасы сөйләгән булса иде, кунаклар анны тыңлый-тыңлый арырлар, йә татлы йокыга талырлар, йә кичәне ташлап таралырлар иде. Әгәр сөйләнгән булса, ул речь бик озын булыр иде. Анда кырмыскаларның үзе кадәр әйберне күтәрә алуы да, ата кырмыскаларның зур походларга баруы да, канлы сугышларда катнашулары да, урман корткычларына каршы көрәшүләре дә, шуның белен үсемлекләргә ярдәм итүләре дә - бар да бар иде. +Кызганычка каршы, ул речь сөйләнмәде. Ана кырмыска авызын ачкан килеш катын калды, колакларны ярырлык булып, урман әче тетрәп алды. Агачлар шаула-шырга, үләннәр үкерешергә тотындылар. Урман эчен караңгылык басты. Бөҗәклер булачак хәлне алдан ук сизенделәр. Шуңа күрә кайсы кая посарга дип йөгерделәр. Караңгы урманны ялтыратып, яшен уйнады. Һем кинәт кенә көчле яңгыр да коя башлады. Шуның аркасында "Кем көчле?" дигән бәхәс бетмичә калды. Сез, бәлкем, аны үзегез белерсез, кем көчле икәнен әйтеп бирерсез? \ No newline at end of file diff --git "a/bylatypov/\320\232\320\265\321\210\320\265 \321\205\323\231\320\273\320\265\320\275 \320\272\320\265\321\210\320\265 \320\261\320\265\320\273\320\274\320\270_tat.txt" "b/bylatypov/\320\232\320\265\321\210\320\265 \321\205\323\231\320\273\320\265\320\275 \320\272\320\265\321\210\320\265 \320\261\320\265\320\273\320\274\320\270_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..5f1ff59d68c87477053a5ab5a2c293f7eaab1226 --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\232\320\265\321\210\320\265 \321\205\323\231\320\273\320\265\320\275 \320\272\320\265\321\210\320\265 \320\261\320\265\320\273\320\274\320\270_tat.txt" @@ -0,0 +1,46 @@ +Габдрахман Минский +КЕШЕ ХӘЛЕН КЕШЕ БЕЛМИ + +Фәтхине үтереп ташладылар. +Әгәр дә ул үз хәлен үзе шулай аңлатмаса, +хикәябез, бәлки, башкачарак башланган да булыр иде. Мәсәлән, "Фәтхинең карьерасы челпәрәмә килде", яки "Фәтхи дәрәҗәдән колак какты", йә менә болайрак: "Фәтхи бүген чын тәнкыйтькә очрады". Дөрес, әле аның: "Фәтхине эшеннән алдылар" кебек, бөтенләй туры килгәне дә бар, әмма югарыда бер әйтеп узганыбызча, ул үзе бу хәлне "үтереп ташлау" дип аңлады һәм ишек ачып каршылаган хатынына да шулай аңлатты: +— Фәтхиеңне үтереп ташладылар, карчык! +Гандәлифә ханым иренең эчендәгесе-тышындагысын үтәдән-үтә һәм тирәнрәк тә күреп өйрәнгәнгә, мондый шомлы хәбәрнең бернинди шаярусыз әйтелүен тегенең чыраена бер күз салуга ук абайлады, йөрәгенең кай төшедер чәнчешеп, баш миенең кай күзәнәгедер, чүкеч белән бәргәндәй, зыңлап куйды аның. Чөнки, Гандәлифә ханым өчен "үтереп ташлау" төбендә яткан ачы хакыйкать, тәфсилләп тормасаң да, бик ачык, бик аңлаешлы иде. Ул моны аяксыз-башсыз ярты җөмлә белән дә изһар кылды: +— Әйттем мин сиңа! +Тегеләй дә каны каралган Фәтхи, керосин сипкән кисәү башыдай, гөлт кабынды. +— Ташласана шул... нитүеңне! Әйттем, имеш. Син әнә анда, җыелышта әйткәннәрне ишетсәң иде бер. +Җыелышта әйткәннәрне ишетмәгән Гандәлифә ханымда кызыксыну уянды: +— Ни әйттеләр соң ул тикле, үтереп ташларлык? +Фәтхи, ярсыганнан-ярсый барып, ишекле-түрле атлыйатлый җыелышта ишеткәннәрен кабатлады: +— Имеш, ни... ниткәнмен... халыктан ераклашканмын. Үз өстемдә эшләмим дискет. Тормыштан артта калам икән. Авторитетымны югалтканмын. Һей, тыңлар булсаң, җыен тузга язмаганны лыгырдадылар шунда. Кем булуың белән дә исәпләшмиләр бит. Әйтерсең, мин аларга рядовой берәү. Хурланып үләрсең, билләһи! Кыскасы, үтерделәр, карчык, үтерделәр! +Кайсы гына хатын үз иренең бу тикле ярсуын күргәндә өзгәләнмәс икән! Гандәлифә ханымга да авыр булып китте һәм бу авыр минутларда ирен кызганып та куйды ул, кызганып кына калмады, кайгысын җиңеләйтергә дә теләде. Моңарчы да Фәтхие берәр күңелсезлеккә очрап, борынын салындырып кайтса, ничек кайгысын басарга, күңелен ничек ачарга яхшы белә иде ул, бу юлы да шулай итәргә булды. +— Төкерсәнә! Синдәй кешене тиз генә табып карасыннар әле. Күр дә тор, әйтте диярсең, эшләре аксый башласын әле, хәзер чакырып килеп җитәрләр... +Боларны ишетү Фәтхигә бераз җан өрде, кайгысы басыла төшеп, күз аллары яктыра төшкәндәй булды, күңеле күгендә өмет йолдызы кабынуын сизде ул. +Гандәлифә ханымның сүз чишмәсе тагы да көчлерәк бәрә башлады: +— Синең автаритет юкмы? Кай мисезе әйткән шул сүзне?! Җыелыш саен, кәнфиринсе саен урының президиумда булды. Кая барсаң, кайдан кайтсаң "Волга" илтте, "Волга" китерде. +Гадел дә, ягымлы да яңгыраган бу сүзләрдән соң, "үтереп ташланган" Фәтхиебез яңадан терелә башлаган, җыелышта ишеткәннәре тоныкланып, каядыр артта кала язган, кыскасы, чакырып килүчеләрне көтәргә дә әзер бер кәефтә иде. Ә инде Гандәлифә ханымның вак пилмәнен ашарга керешкәнче "йөз илле" белән пилмән алды да ясап, кыскасы, карын тулып, тамак туеп, гадәтенчә, йомшак диванга сузылганда Фәтхиебез терелү генә түгел, ә яңадан үз дәрәҗәсенә кайткандай хис, итте үзен. Шундый әйбәт хисләргә бирелеп черем диңгезенә чумып барганда, атылып хатыны килеп җитте. +— Фәтхи, телефонга! Тиз!! +— Кайсы бар анда? Үзең генә сөйләш. Ничә әйттем! - диде уянып җитә алмаган Фәтхи. +— Лично кирәк диләр. +"Лично кирәк". +Фәтхи сикереп торды. Әһә, менә, килеп тә җиттеләр. Ун чибиген сул аягына, сулын уңга киеп, телефонга ашыкты ул һәм, гадәтенчә, аз гына көттереп трубканы алды. +— Фәтхи иптәшме?! Исәнмесез! Райсоветтан бу. +— Кайдан, кайдан? +— Райсоветтан. +— А... Райсоветтан икән. +Фәтхи моны көтмәгән иде. Өч ел җитәкче эштә эшләп бер генә тапкыр да аңа бу оешмадан шалтыратмадылар. Хәер, бәлки, шалтыратканнардыр да, әмма Фәтхи, мондый очракларда, әгәр звонок югарыдан булмаса, үзенең секретарена "вакыты юк, киңәшмә уздыра", "Совминга китте" кебек әзер җавапларны өйрәтеп куйган иде. +— Сезне бер дә тотып булмый иде, Фәтхи иптәш! Ниһаять, тоттык менә. Иртәгә ун утызда, мехчылар клубында, район активы өчен лекция уздырыла. Исемлектә сез дә бар. +"Бармыенча ярамас!" Трубканы куйган арада Фәтхинең башында туган беренче уе шул булды. Исемлектә сез дә бар ди бит, әнә. Исемлектән сызып ташласалар... Өшетеп җибәргән бу уен башыннан куып чыгара алмыйча азапланды Фәтхи. +Икенче көн иртәсендә, Фәтхи, гадәтенчә, көн дә бер вакытта ишетелә торган таныш машина гудогын көтеп утырды. Утыра торгач, сәгатькә күз салды: ун тулган. Бәй, нишләп кичекте бүген бу шофер... дип уйларга да өлгермәде, кылт итеп кичәге хәлләр исенә төште. Корт чаккан кешедәй сикереп, торды да, ашык-пошык пальтосын кия-кия чыгып та китте. +Мехчылар клубында Фәтхинең берничә тапкыр булганы бар иде. Әмма бу юлы ул беркадәр аптырап калды. Бу чыннан да шулай, Фәтхи юлны белми иде. Моңарчы ул бу клубка трамвайда барып күрмәгәч, хәзер дә менә, трамвайларның кайсына утырырга белмичәрәк торды. Ләкин озак уйлар вакыт калмагач, Фәтхи Болак аръягына баручы трамвайларның берсенә менде. +Трамвай шактый җир китте. Әллә ялгыш бара инде. +— Киләсе тукталышны әйтсәгез икән, - дип сорады Фәтхи кондуктордан. +— Вокзал. +— Ул ниткән вокзал?! Миңа мехчылар клубы кирәк... +— Өченчегә утырасыгыз калган, гражданин! - диде кондуктор. +Мехчылар клубына Фәтхи соңга калып килде. Гадәтенчә, ул туры клуб директорының кабинетына ашыкты. Кабинет бикле иде. Соңга калуына борчыла-борчыла, гадәтенчә, сәхнә артына — президиумга юнәлде, әмма сәхнәдәге ялгыз лекторны күреп, үз ялгышын абайлагач, кире чыкты. Хәзер инде аңа залга үтү юлын табарга кирәк иде. Эзләгән табар, дигәндәй, бераз мәшәкате булса да, декорацияләр тулы, караңгы сәхнә артында капшана торгач, юл табып фойедан тамаша залына узды. Буш урын да табылды. Халык күплектән зал шактый җылынган, ә Фәтхи ише пальтосын салмый утыручы өчен мунчадан кызган да иде. Фәтхи тиргә батты. Ул, тирен сөртүдән юешләнеп беткән яулыгы белән әле муенын әле колак артларын корытты. Баядан бирле моны күзәтеп утырган күршесе сорамыйча түзмәде: "Нигә өстегезне салмадыгыз?" "Салырга өлгерә алмый калдым, бикле иде", - диде Фәтхи. "Нишләп бикле булсын, берсе бикле булса, икенчесе, өченчесе ачык булгандыр бит". Фәтхи берьюлы гына аңлый алмады: "Нинди икенчесе, өченчесе?" "Вешалкаларны әйтәм", - диде күршесе. "Ә-ә, аны әйтәсеңмени әле син" - Фәтхи бит моңарчы, гадәтенчә, клуб директорлары кабинетында гына чишенеп өйрәнгәнгә, вешалкаларының кайдалыгын да белми иде. +Фәтхи лекция тыңларга тырышты. Ләкин күпме генә тырышса да, башына берни килмәде. Гаделлек йөзеннән әйтергә кирәк, бу аның башы бушлыктан түгел, ә, киресенчә, мең төрле уй-фикер белән тулган башында бернинди дә урын юклыктан иде. +Бердән гөрелте купты. Фәтхи уянгандай булды. Үзен мондый чолганышта күрүдән, аңына килә алмаган төсле, беркадәр аптырап торды: мондый кырмыска оясына ничек, килеп керде әле ул? +Лекция бетеп, залдагыларның кузгалган минутлары иде. Утырып торып булмый бит инде, җитмәсә өс киеменнән. Тирләп беткән. Чыгарга кирәк. Фәтхи дә, урыныннан кузгалып, ишеккә агылучыларга иярде. Фойега чыкты. +Биредә хәзер инде кием элгечләр тирәсендә мәхшәр иде. Фәтхи иң элек, гадәтенчә, клуб директоры кабинетын исенә төшергән иде, өстендәге авыр пальтосын тагы бер кат тоеп, зур ишеккә юнәлде. +Урамга чыгуына, гадәтенчә, уңга борылып, су сата торган киоск ягына таба атлады. Монда, гадәттә, аның "Волга"сы көтеп тора торган урын иде. Әмма бер-ике әдым атладымы икән, бердән, адымнары киселде: "Волга" юк иде. Шунда гына Фәтхи яңадан үзенең чын хәленә кайтты. Бу хәле аны бөтенләй айнытып җибәрде. Шуннан соң инде, кирегә борылды да, кыю адымнар белән туп-туры трамвай тукталышына таба китте. Бу юлы инде Фәтхи кайту өчен өченче номерлы трамвайга утырырга кирәклеген һәм трамвай тукталышы кай төштә икәнен сорашмыйча да яхшы белә иде. Шуны белү Фәтхинең күңелен ачып, өметен кабындырып җибәрде. Әнә шул кабыну минутларында Фәтхинең икенче яңа тормышы башланды... diff --git "a/bylatypov/\320\232\320\270\320\261\320\265\321\200\320\275\320\265\321\202\320\270\320\272\320\273\320\260\321\200\320\275\321\213\322\243 \321\205\321\213\321\217\320\273\321\213_tat.txt" "b/bylatypov/\320\232\320\270\320\261\320\265\321\200\320\275\320\265\321\202\320\270\320\272\320\273\320\260\321\200\320\275\321\213\322\243 \321\205\321\213\321\217\320\273\321\213_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..994bfe1e1e7340946e7e24e7d5caca8c1506f79a --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\232\320\270\320\261\320\265\321\200\320\275\320\265\321\202\320\270\320\272\320\273\320\260\321\200\320\275\321\213\322\243 \321\205\321\213\321\217\320\273\321\213_tat.txt" @@ -0,0 +1,56 @@ +Адлер Тимергалин +Кибернетиклар хыялы + +Кара эшләпә, кара күзлек кигән бу шикле кешенең мыегы да кара иде. Урам чатындагы кичке ыгы-зыгыда аңа игътибар итүче булмады. Ул, халык диңгезен көч-хәл белән ерып, ике катлы йортның ишек төбенә килде дә, як-ягына карап алгач, күзлеген салып, ат башыдай эре хәрефләр белән язылган игъланга текәлде. +"Игътибар! Биредә проф. Стәнли Моусның тере машиналары — кибернетик ташбакалар күрсәтелә. Билет бәясе 2 пизарро. Фотокиноаппаратлар алып керергә рөхсәт ителми". +Белдерүне укып чыккач, шикле кеше күзлеген тагын борынына менгереп утыртты. "Шайтан алгыры,— дип мыгырданды ул,— инде тамашачыга күрсәтерлек булгач, профессор Стәнли автоматлар төзүдә шактый алга киткән була бит. Әгәр тулы мәгълүмат җыеп кайтмасам, шеф мине тере килеш тотып ашаячак..." Биш минуттан ул кечерәк кенә тамаша залында икенче рәттә утыра иде инде. +Менә кыңгырау шалтырады. Тамашачылар тынып калды. Аренада ут кабыздылар. Сул як ишектән, җәһәт-җәһәт атлап, профессор Стәнли Моус үзе килеп керде. +— Мөхтәрәм тамашачылар! — диде ул, уртадагы өстәл янына басып.— Сез егерменче гасырның иң бөек казанышы булган кибернетик автоматлар белән танышырсыз. +Шикле кеше, алда утырган киң җилкәле тамашачы артына посып, фотоаппаратын әзерләде. +—Негро! — дип кычкырды профессор Моус, ишеккә таба борылып.— +Ташбакаларны җибәр! +Ишек чаршавы селкенеп куйды һәм чаршау астыннан яхшы ук зур гәүдәле ике нәрсә үрмәләп чыкты. Ташбакаларның сырты, кипми торган буяу белән буялган шикелле, ялтыр-йолтыр килә иде. Профессор аларны бер-бер артлы әйләндереп халыкка күрсәтте дә лекциясен башлап җибәрде. +— Игътибар итегез, әфәнделәр,— диде ул.— Ташбакалар эчендә конденсаторлар, кәтүкләр генә булса да, тере ташбакадан ким җирләре юк. +Профессор ни өчендер өстәл астына куелган электр лампасын кабызып җибәрде. +— Күрәсезме, ташбакалар яктыга таба киттеләр,— дип дәвам итте ул. — Әйе, алар яктыны сизәләр. +Ташбакалар лампадан төшкән якты түгәрәк эченә кереп туктап калдылар. +Тамашачылар кул чапкан арада, шикле кеше машиналарны фотога төшереп алды. +— Тиздән аларның ашыйсы киләчәк,— дип игълан итте профессор Моус. +Аның шулай дип әйтүе булды, ташбакаларның берсе ачы итеп сызгырып җибәрде. +Аның артыннан ялкау гына, иренеп кенә икенчесе дә сызгырырга тотынды. +Профессор, өстәлдән ике тәлинкә алып, идәнгә куйды. +— Минем ташбакаларымны электр йөртә,— диде ул.— Ташбакаларга хәзер электр энергиясе бирә торган ризык кирәк. +Ул арада ташбакалар тәлинкәдән кислота эчеп, цинк кисәге һәм күмер таяк кабып йоттылар. Аларның күзендә яшел ут кабынды, монысы,. күрәсең, тамак тую, канәгатьләнү билгесе иде. +— Шушының белән тамаша тәмам,— дип белдерде профессор.— Сорауларыгыз булса, рәхим итегез. +Сорауны кызмачарак бер тамашачы бирде: +— Профессор әфәнде! Бу мәхлукларың бәби китерәме? +— Әлегә юк,— диде Моус.— Әмма үзенә охшаш машина ясый торган, ягъни, әйтергә яраса, нәселен калдыра торган автомат төзү принципта мөмкин нәрсә. +Профессор баш иде дә ишеккә юнәлде. Бераздан тамаша залы бушап калды. Ут сүнде. Шул чакны арткы рәттә утыргыч шыгырдап куйды һәм шыпырт кына атлаган аяк тавышлары ишетелде. Качып калган кеше, бүлмәдә җан иясе юклыгына ышангач, аренага төшеп, черем итеп яткан ташбакалар янына килде. Ул (әлеге шикле кеше) бер ташбаканы әйләндереп салды да, аскы капкачын ачып, блокнотына нидер сызгалый башлады. +— Дүрт кәтүк, ике мотор... Схемасы үтә гади. Ике-өч шартлы рефлекстан артыкны булдыра алмый болар,— дип пышылдады ул.— Əhə, ачлык инстинкты... +Кинәт ут кабынды. Залга профессор Стәнли Моус йөгереп килеп керде. +— Кем бу? Әй, урыныңнан кузгалма! — дип акырды профессор. +Теге кеше, башта каушап калган булса да, үзен бик тиз кулга алып өлгерде. +— Хөрмәтле профессор...— диде ул, ялагайланып.— Бу мин... Сезнең коллега. Барри Френч. Кибернетика фәннәре магистры... +— Мин бернинди Френчны да белмим. Негро! Бәйләп ташла әле бу шпионны! +Шуны гына көтеп торгандай, чаршау артыннан Негро атылып керде. Ул кулына капроннан ишкән үтә нык аркан тоткан иде. +Чигенер җай юклыгын күргәч, Барри Френч күз ачып йомганчы револьвер чыгарып Негрога төбәде: +— Әй син, кара пәри, якын киләсе булма! Негроның аңа ташлануы, Барри Френчның тәтегә басуы бер мизгелдә булып алды. Ə икенче мизгелдә Барри Френч профессор Стәнли Моусны да атып еккан иде инде. +"Тишек бер тиенлек мәгълүмат өчен ике җан кыйдым бугай,— дип уйлады Барри Френч.— Тизрәк таярга кирәк моннан..." Ул өстендәге тузанны какты да, ташбаканың кайбер детальләрен кесәсенә салды, аннары үзенең корбаннарына соңгы тапкыр күз салырга дип борылды. +Шул вакыт... ни күзләре белән күрсен, идәндә чалкан яткан профессор Моус кымшанып куйды, аның башы шыгырдый-шыгырдый борылып чыкты да, бер читкә тәгәрәп китте. +— Йа ходай, ниткән могҗиза бу? +Барри Френч профессорның гәүдәсен капшады да: +— Əhə! — диде,— Бу бит профессор Стәнли Моус түгел, аңа охшатып эшләнгән курчак, автомат, робот бу! Димәк, профессор тере машиналар иҗат итүдә искиткеч уңышларга ирешкән, ə конкурентларына ахмак машиналар күрсәтеп, күз буяп маташа! Безнең фирманы бик нык уздырган, без әле мондый роботларны бу кадәр охшатып ясый белмибез. +Барри Френч вакытын әрәм итмәде, шунда ук роботның эчендә актарына башлады, фотога төшерде, блокнотына нидер язып куйды. +Җинаятьченең йөзенә канәгатьләнү билгесе җәелеп чыкты. Ə профессорның "кисекбашын" ул, газетага төреп, куенына кыстырды. "Шеф куаныр инде!"— дип күз кысты Барри Френч, күңелле елмаеп. +Эш шулай әйбәт кенә барганда, кинәт ут сүнеп китте. Караңгыда ырылдаган, чинаган кебек тавышлар ишетелде, нәрсәдер, борчак тутырган капчык шикелле, тып итеп идәнгә килеп төште... +Яңадан ут кабынганда чын профессор Стәнли Моус Барри Френчка атланып утырган да, аны буыпмы-буып маташа, робот Стәнли исә идәндә ята бирә иде. +— Каптыңмы? — дип ырылдады чын прфессор.— Мин, туганкаем, сездән шпион киләчәген күптән көтеп йөрим инде. Йә, болар ни түнтәргән икән? Сүтик әле, сүтик. +Профессор Моус, кесәсеннән келәшчәләр, боргычлар, ачкычлар чыгарып, Барри Френчның колагын борырга тотынды. +— Ходай хакы өчен бормагыз, профессор әфәнде! — дип ялынды Барри Френч. +— Кара син, шайтан! Чын кеше кебек кылана бит,— дип башын чайкады профессор.— Мин уйлаганча ук надан булып чыкмады болар: авыртуны сизә торган әгъзалар ясап куйганнар... +Барри Френч шыңшый ук бантлады: +— Мин тере кеше, чын кеше мин, профессор! Барри Френч елап җибәрде. +— Алдашырга да өйрәткәннәр... Шәп, шәп! — диде профессор.— Булдырганнар бит! Ләкин каянрак ачыла икән соң бу? +Ул иң зур келәшчәсен алды да кибернетика фәннәре магистры Барри Френчның борынына үрелде. +— Җибәрегез, зинһар! — дип ялварды Френч.— Бөтенесен сөйлим, бөтен серебезне ачып бирергә риза, җибәрегез генә. +— Эх, булдыксызлар! — диде Профессор Стәнли Моус.— Шундый эшкә чын кеше җибәрәләр димени! Ярый алайса. Сөйлә үзегезнең серләрегезне! \ No newline at end of file diff --git "a/bylatypov/\320\232\320\270\320\273\320\265\320\275\321\201\320\265\320\267 \320\272\320\260\320\265\320\275\320\260\320\275\320\260_tat.txt" "b/bylatypov/\320\232\320\270\320\273\320\265\320\275\321\201\320\265\320\267 \320\272\320\260\320\265\320\275\320\260\320\275\320\260_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..b77fd688ed22f71bb0b9443675a4e69dd2931bfa --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\232\320\270\320\273\320\265\320\275\321\201\320\265\320\267 \320\272\320\260\320\265\320\275\320\260\320\275\320\260_tat.txt" @@ -0,0 +1,145 @@ +Абдулла Алиш +Киленсез каенана + +Җыйнак кына тәрәзәләре белән урамга караган өй. Морҗасыннан төтен чыгара. Төтен җирдә буталып үрелә дә каядыр бушлыкта югала. Өйнең тәрәзә алдындагы урынында биек итеп нигез салынган. Өй җылы булсын өчен, тәрәзәләрне кич белән ябып калдыралар... +Өй эче тын. Шәриф абзый хайваннар янына чыгып киткән, ахры, Мәхүп әби, берүзе генә мәш килеп, ялкынланган мич каршында азаплана. Мич ялкыннары, аның җыерчыкланып килгән битен яктыртып, күптән үткән яшьлек сызыкларын эзлиләр, ләкин алар еракта. Утыз ел элек Мәхүп бу йортка яшь килен булып төшкән иде. Каенанасы, авыр туфрагы җиңел булсын, усал адәм булды. Якты дөнья йөзендә дә иркенлек күрсәтмәде. Кыенлык озакка бармады: каенана үлде. Мәхүп йортта үзе баш булып калды... +Исәпләп карасаң, әйтергә генә җиңел: утыз ел! Һаман шул килен хезмәтеннән башы айныганы юк: һаман шул кичтән карабодай коймагын әчегә изеп калдырасың, иртә таңнан торып мич ягасың. Тик бер генә нәрсә үзгәргән: өстән карап торучы каенана юк. Синең коймагың көеп китсә дә, тозлы яки камыры төче булса да, тиргәүче кеше юк — Мәхүп әби үзе баш. Күптән инде Мәхүп әби үзе каенана булуны исәпли башлаган иде. Аның кул арасына керердәй беркеме дә юк. Кыз-кыркының да булмагач, бик җайсыз була икән ул. Бердәнбер бөртек, күз өстендәге каштай кадерле Әхәтләреннән башка беркемнәре дә юк бит аларның. Мәхүп әби Әхәтнең үсүен өзелеп көтте: "Киленем булыр иде", — диде. Шәриф абый, Әхәт тугач ук: "Малай туды, кулдан көрәк китте..." — дип, күңеленә беркетте. Әйе, ул кул арасына керер иде шунда... +Шәриф абзый — йомшак кеше. Мәхүп әби ни кушса, шуңа күнә. Шуңа күрә авыл халкы аларны "Мәхүп абзый", "Шәриф абыстай" дип йөртәләр иде. +Бу сүзләр үзләре үк хуҗалыкта кемнең баш икәнен күрсәтеп тора. +Әхәт үсте, буйга җитте. Урамга чыгып йөри башлады. Мәхүп әби менә бүген, менә иртәгә килен була дип көтте. Шәриф абзыйның да теләге үтәлде: Әхәт кул арасына керә башлады. +Әмма Мәхүп әбинең бар өмете юкка чыкты. Көннәрнең берендә Әхәт, ашарга утыргач, сүзне Мифтахларның пыяла заводына эшкә китүләреннән башлап алып китте. Үзенең дә шунда китәсе килүен белдерде: +— Өйдә артык эш юк әле дим, әти үзе дә башкарыр. Кыш көне нишләп тик ятарга? +Шәриф абзый, эшнең әзме-күпме икәнлеге турында әйтергә иренен кыймылдатса да, малаена авыр сүз әйтеп хәтерен калдырудан курыкты. Бигрәк тә, Мәхүптән алга чыгып ничек кисеп куясың, шуңа күрә хатынының ни әйтәсен көтте. Мәхүп әби килен өмете җимереләчәген белеп көенде: "Ул анда китеп кайчан аннан кайтачак?" Шуңа күрә үзенең бу хактагы карарын кискен чыгарды: +— Китмәссең дә, йөрмәссең дә. Тәгамебез сиңа да, барыбызга да җитәрлек. Хәзер печән ташыр вакыт җитә, утыннар кар астында кала. Шул алтмыш яшьлек ак сакалга, оялмыйча, йортны ничек калдырып чыкма келисең? +Шәриф абзый, үзенә илле яшь тә булмаганны белсә дә, карарны куәтләде: +— Әйе шул, бар җирем сызлый. Миндә күп рәт юк инде, балакаем, — дип куйды. +Малай карышты. Моны сүздә генә дә калдырмады: иртә белән Шәриф абзый хайваннарны эчерергә торганда, инде аның урыны буш иде. +Мифтахлар белән бергәләп Әхәтнең дә, капчык асып, кыр капкасыннан чыгып киткәнен күреп калдылар. +Яктыргач, Батыршалар килене суга барышлый Мәхүп әбиләргә кереп чыкты: +— Пыяла заводына эшкә китәм, ди, әбекәем. Әни догасыннан ташламасын. Каргамасыннар, бәхил булсыннар. Җибәрмәгәч, ризалык бирмәгәч, үзем киттем инде, ди. +Мәхүп әби йомшарды. Шәриф абзыйга ат җиктереп, артларыннан чаптырырга уйлаган иде дә, ул планнан рәт чыкмасын белгәч, тагын туарылды. +— Әрләргәме, каргаргамы, барыбер киткән. Әрләмәсәң, ачу килә... +Сагыну хаты +Карт белән карчык көн дә бер-берсенә зарланыштылар, ыңгыраша торган булдылар. Урынга ятасың — урак урган чактагыдай бил сызлый, вакыты белән аяк буыннары бикләнәләр, шартлап китәләр. Картлык, картлык. Чакырмыйча, үзе килде. Малай китте, югалды, хәбәре дә юк, дөньяда бармы икән, юкмы икән? Ике тапкыр кар астыннан уҗым чыкты, чыкты да үсте, үсте дә өлгерде, өлгерде дә урдылар. Ике тапкыр үзенең салкын мамыгы белән кар җир битен япты. Ике мәртәбә елганың калын бозлары, бер-берсенең кабыргаларын кашый-кашый, ярга сыймыйча актылар. Өченче тапкыр җир туңды. Юлдагы бапчыклар чуер-ландылар, көпчәкләрнең шиннары ялтырады. Өченче тапкыр кыр битенә кырпак кар төште. Куяннар, яңа яуган кар өстендә өч бармак сыйфатлы эз калдырып, солы саламы ашарга, әрбәлектәге кибәкләрдә йокларга ындырларга карап чаптылар. Аучы Мозаффар абзый кылдан ясалган петляләрен рәтләде, капкыннарын җайлады, җилкәсенә ике көпшәле мылтыгын салды да яңа яуган кырпак кар битенә имән чаңгысы белән эз калдырып китте. Шундый көннәрнең берсендә Мәхүп әби Шәриф абзыйның тузган бияләен ямап утыра иде. Бияләйгә инә кадыйсың, ул синең йөрәккә кадала. Бармакка уймак та киясең — файдасы юк. Куллар үзләреннән-үзләре тегәләр, ə баш башканы уйлый: "Бармы икән Әхәт дөньяда, юкмы икән? Юкка ачуландым, юкка бәбкәемә карыштым..." Кайтсын иде Әхәт, кайтсын иде! Дөнья хәлен белмәссең: бүген бар - иртәгә юк. Үткәннәрнең барысын да бәхилләр иде Мәхүп әби, тик кайтсын гына иде Әхәт... +Шундый көннәрнең берендә уйларның чуалган җирендә ишекне ачып керделәр. Мәхүп әби ямый торган бияләен читкә этәрде. Каш өстенә кулларын куеп җентекләп караса да, керүче малайны танымады: +- Кем малае син, бәбкәм?— дип, үрдәк адымнары белән аңа таба килде. +— Мәхүп әби, хат китердем сезгә. +— Хат?! Әллә улым Әхәттәнме икән? +— Белмим, пүкрәтифтән бирделәр. +Мәхүп әби хатны кулына алды да конвертны әйләндереп чыкты. Кайда ертырга икән моны, берәр ачыла торган җире бардыр дип уйлады. Малайдан сорарга оялды. +— Бәбкәм, син укый беләсеңме? +— Беләм, әби, беләм. +Малай бик батырланып кына бүреген салды, бишмәтенең төймәләрен ычкындырып җибәрде. Кызыл галстук, шуны гына көткәндәй, мин монда дигәндәй күренеп китте. +— Бәбкәм, ниең ул муеныңда, комач шарфмы әллә. Кайдан алдың? +— Юк, әби, галстук ул. +— Халсток? Нәрсә соң ул халсток? +— Пионерлар тагып йөриләр. +— Пионерлар кемнәр соң алар? +— Комсомолга алмаш... +"Хомсомол" дигән сүзне әби ишеткән иде инде. Аңлады, ахры, сорауны сузмады. Үткән ел икмәк җыю кампаниясенең уполномоченные булып авылга комсомол килгән иде. Шуңа күрә әбинең күңеленә комсомол икмәк җыючы булып кергән. Хат мәсьәләсе уйларга күп вакыт бирмәде... +Хат китерүче малай мич буендагы кечкенә урындыкка утырды. Бик акыллы башланып, конвертны Мәхүп әби кулыннан алды да буеннан-буена ертып төшерде. Бу Мәхүп әбигә бик уңайсыз тоелды... Ничә елдан бирле өзелеп көткән сагыну хаты әрәм була күрмәсен. Ләкин алай булып чыкмады. Малай борынын сузып кына тартты да укый башлады: +"Хөрмәтлеләрем әткәй һәм әнкәй! +Барчагызга сагынычлы сәламемне җибәреп, сәламәтлегемне белдерәм. Үзем сезнец бәхиллегегездән башка чит җирләргә китеп, Мәскәүдән ерак түгел "Победа труда" дигән пыяла заводында эшлим. Айга йөз егерме сум жа-луния алам. Җәмәгатъләндем дә. Үзегез ни хәлләрдә торасыз? Бик картаймадыгызмы? Ике елдан артык хат язмавымның сәбәбе..." +Мәхүп әби түзмәде, елап җибәрде. Малай укуыннан тукталып гаҗәпсенде. "Бары да яхшы, ə нигә елый бу карчык? " +"Йөз егерме сум жалуния, кая куеп бетерә икән ул акчаны? Эчә торгандыр, хатыны да булгач, "җәмәгатьлән-дем" дигән бит. Килен булган дигән сүз, ләкин әле ул бик еракта. Булуын булган да, нинди кешедер бит..." Каршылыклы уйлар сугыштылар. +— Безнеңчә язмаганмы әллә, бәбкәм? +— Безнеңчә, әби, яңалиф белән. +— Яңа әлип белән? Ə, беләм-беләм, үзем дә укып йөргән идем. — Мәхүп әби түзмәде: — Бар, акыллым, тиз бул, Шәриф абзыең шунда, йорттадыр. Табып кил, бергәләп укырсыз, үзеңә күкәй бирермен. Малай тиз генә йөгерде. Мәхүп әби конверт эчен яхшылап карады. Әллә нинди каты кәгазь бар кебек, батырланып тартып чыгарды. Энекәем, сын, Әхәт сынга төшкән! Аның җилкәсенә таянып төшкәне — мөгаллимә кебек кеше — килен була торгандыр инде. Абау, бигрәк килбәтсез: чәчен кырт кискән... Мәхүп әби шул уйлар белән карточканы кат-кат әйләндерде. +Зимагур кайткан +Җил. Агачлар сыгылалар. Урамдагы саламнар да тик ятмыйлар: җил койрыгына тагылалар, бар нәрсә хәрәкәттә... Авыл кырында тальян тарталар, аның тавышына җыр кушыла: +Әй дусларым, илгә кайтсам, зимагур, диләр инде, Кеше үтереп, байлар талап йөргәнсең, диләр инде... +Шунда Газиз, махорканың төпчеген таптый-таптый: +— Әй, егетләр, зимагур дигәннән, искә төште әле: Әхәт кайткан бит, — диде. +— Кайсы Әхәт? +— Шәриф Ыргак малае. +— Ну?! +— Кайтуын кайткан да бит, нәрсә алып кайткан диген: менә дигән шикәрдәй шыгырдап торган марҗа алып кайткан. Ну, малай, марҗасы! Матур да нәрсә соң: йөзе — ай, күзе — зәп-зәңгәр сәдәп. +Гармун тавышы туктады. Бар да сөйләүдән тындылар. +— Ни атлы икән? +— Галя ди, татарча Галия була инде. Шул заводтан иде, анда татар кызлары сирәк була торгандыр. +— Алайса, Васька туа икән ал ардан. Балалары юкмы соң? +Гармунда тагын уйнарга тотындылар. Аяклар, салмак атлап, урамны таптадылар: +Аклы ситсы күлмәгемнең Актыгын киям инде. Давай рука, прощай пока, Яңа яр сөям инде... +Киленле булгач +Мәхүп әбинең кайгысы таудай. Ашау бармый, эчү бармый — гел ут йота. "Малай кайтыр, дөнья рәхәтләнер",— дип уйлаган иде. Кайтты, якты дөньяга караңгы төште. Кояш бар — күренми, ай чыга — беленми. Әллә яктырта, әллә юк. Имеш, тал чыбыктай малаең әллә кайдагы урысның кызын яр итсен... +— Мәхүпнең килене — марҗа. Мәхүп — марҗа каенанасы. +Явыз телләр шуны сөйлиләр. +— Мәхүпнең Әхәте марҗа алып кайткан, яхшы атадан яман туган нәрсә. +Карчыклар шулай диләр. Беркөн остабикә килгән иде. +— Имансыз адәмнәр асрыйсыз, өегездән фәрештәләр качкан, иман нуры юк, — ди ул. +Мәхүп әби сер бирми: +— И Маһинур, киленем марҗа булса да, татар кызларыннан артык. Татарча сөйли дә башлады. "Әни" дип өзелеп тора. Бер кешене ислам диненә кертсәң, оҗмах савабы аласың, ди ич. +Ə сүзләр йөрәкне тырныйлар — эч әрни, бәгырь кайный. Ут яна — төтене тышка чыкмый, эчтә генә кала. Әхәт бит, Әхәт тере килеш утка салды. +— Әни, мин суга барам! +Галя тавышы аның уйларын бүлде. +— Бар, иди, иди. +Шул арада ишектән Әхәт күренде. Ананың мөлдерәп торган күзләре яшь коярга тотындылар. +— Мине адәм мәсхәрәсе ясадың. Урамга чыга алмыйм, дусларыма бара алмыйм. Киленең марҗа, син марҗа каенанасы, диләр. +Әхәткә бу сүзләр күптән таныш. Ишетәсең — үз анаң сөйли, тыңлыйсың — иске тормыш сүзләре. +— Юкка ватыласың, әни, юкка кайгырасың. Адәм бит: урыс та бер, татар да бер... Тел, дисең, телне төшенеп була. Ут йотма юкка... ...Мәхүп әби тыңлый. Сүзләр йөрәк әрнүен дәвалыйлар, җәрәхәтне йомалар. Ə нидер җитми, ни җитми — үзе дә белми... +Шулай кирәк булгандыр, күрәсең... +Ул үзе +Кем уйлар? +Кайлардан, ерак-ерактан шушы кара татар авылына килен булырмын дип кем уйлар? Заводта собраниеләрдә милләтләрнең тигезлеге турында сөйләү — бер эш, ə аны гамәли рәвештә үткәрү — икенче, бик авыр, бик җайсыз, бик җаваплы эш. Авыр да... Җилкәгә йөк төягән кебек селкенәсең — төшми, тыпырчынасың — ычкынмый... +Галяга Әхәт бер күрү белән ошады. Аның кара кашларының бер-берсенә тоташырдай якын торулары, шомырт кара күзләр, икегә аерылган түгәрәк ияк, киң маңгайга төшкән кара чәчләр — барысы да, барысы да йөрәктә җуелмаслык эз калдырдылар... Галя — зәңгәр күзле, бөдрә чәчле, машинист Гриппа кызы — күпләрнең йөрәген яндырды... Заводта хулиганлыгы белән дан алган Иван, "малны кулдан ычкындырмау өчен", төрле планнар корды. Иреклеирексез үзенеке итәргә яки икенче планы, дуслык юлы белән, просты аның белән танышасың, култыклыйсың, озатасың. Юлда, башны һавага күтәреп, йолдызлардан, ай яктысыннан башлыйсың да, аннары бүтән сүзләргә күчәсең. "Аһ, нинди ай балкый, йолдызлар, Галочка, әллә сиңамы күзләрен кысалар? Аһ, Галочка, белсәң иде минем йөрәгемне. (Кул белән сул якны тотып күрсәтәсең инде.) Авырта, шундый авырта. Галя: "Нигә авырта?" — дип кызыксыначак... "Әйе, ул бер кешенең күз карашыннан әрни... Шулай сузасың". Бу — икенче план иде. Ләкин бу план гамәлгә ашмас, чөнки заводның матур кызы хулиган белән ничек култыклашып йөрсен икән? +Көтмәгәндә, Иванның ике планына да киртә килеп чыкты. Иван әйтмешли, ниндидер "татарчонок" арага киртә булып керде. Кай ара Галя белән танышып алган. Клублардан, җыелышлардан булсын, аны култыклап озата торган булды. +...Җәй көннәренең кызу вакытлары, төннәрнең бөркү чаклары иде. Бәйрәм алды, халык бакчага җыелды. Фейерверклар төн һавасын йолдызлардан көнләшеп яктырттылар. Таңгача уен-көлке белән эшчән халык бәйрәмне каршылады. Кичәдән соң Галя белән Әхәт кайтырга чыктылар. Аларга бер шәүлә иярде: арттан да калмый, алга да чыкмый. Галя уңайсызланды, Әхәтнең колагына иелә төшеп: +— Иванмы әллә? — диде. +- Булсын, күрәсен күрер... +Тыныч тыкрыкны борылганда, карачкы эндәште: +— Әхәт, кил әле бирегә! +Әхәт карышмады, барды. Көндәшләр күкрәккә күкрәк бастылар. +— Ни кирәк сиңа?— диде Әхәт. Җавапка ай яктысында пычак ялтырады. +— Əhə, син алай? +Бу күренештән Галя нишләргә белмәде: кычкырыргамы, ярдәм чакырыргамы? Ләкин кинәт кенә булган үзгәреш мәсьәләне хәл кылды. +— Менә тотынып кына кара! +Иванга төзәлгән наган көпшәсен күргәч, Галя тынычланды... Мондый зур әзерлекне көтмәгән Иван хәлсезләнде, тизрәк караңгы тыкрык ягына кереп югалды. +— Беләсеңме, Галя, наган кайдан? +— Кемнеке? +— Уголовкада эшли торган иптәшнең икәү... Үткәннәр хәтер архивыннан яктыга чыгарылдылар. Менә аның бүгенге тормышы... "Авылга кайтабыз, отпусканы яхшы файдалана белербез дигән Әхәт өйгә кич кенә кайта. Көне буе җәмәгать эше. Рәтләп сөйләшми дә, ул элекке Әхәт түгел. Җитмәсә, теле үзәкне өзә. Вата-җимерә маташтыра бантладым башлавын..." Галя шулай уйлый. Егылып ачу килгән чаклар була, ләкин ачуны кемнән алырга? +...Мәхүп әби Галяны мөселман итәргә күп көчен куеп карады. Аны комган белән тышка да йөртте, иман кәлимәләрне дә ятлатырга тырышып карады, ләкин ни файда? Галя кайвакыт карчыкны ачуландырмас өчен генә комганны тотып барып, тотып алып кайтты... Шул татар "умывальнигы" күп кычкырышларның башында торды. Менә тиздән отпуска тулар. Китәр вакыт җитәр. Завод сагындыра да башлады. Андагы буш бутылкаларны ящикка тутырулар, пыяла чыңгылдавы күңелне үзенә тарта. Ə монда шаугөр азрак... +Беренче җыелыш +Күңелсезлекләрне ни дә булса югалтырга тиеш. Әйе, күңелсезлекләргә чик куелды... Хәзер татар теле су урынына эчелә. Тик менә әллә ничек ят булып китә: "Ул килде", — диләр. Белмисең: кем ул, ирме, кызмы? Нәммәсе дә "ул". +Көянтә-чиләкләрне элеп суга барырга чыгасың, юлда танышлар очрый. Элек булса, алар бер читтән кыңгыр карап үтәләр иде, ə хәзер, ерактан килеп: +— Нихәл, Галия, суга барасыңмы? — дип эндәшәләр. Йөрәккә җылы: аларга син ни, барыбер. +Урам кояш көлүенә карап елмайды. Елгачыклар узышып актылар. Кар умырылып-умырылып эреде. Урамда күтәрмә таккан малайлар ашык уйнадылар. Шундый көннәрнең берсе иде. Яз көтү вакыты иде. Язны әзерлек белән каршы алырга кирәк бит... +Син әзерләнәсең — һаман әз кебек, һаман алда таудай эш. Дәртләнеп эшкә чумасың, ул гына да әз, тагын ныграк чумарга, үзеңне җиңәргә кирәк. Суга баручы Варифә очрады: +— Исәнме, Галия? +— Исәнме, Варифә апа. +Тора-бара сүз тирәнгәрәк кереп китте: +— Галия, сез отпускага кайткан җирегездән калдыгыз бугай? +— Әйе. Бер айга отпускага кайткан идек, ə хәзер бер елга колхоз эшенә авылда калдырдылар. Райком эшли торган җиргә телеграмм сугып сорады... Беләсеңме, Варифә апа, бүген җыелыш бит. +— Ниткән җыелыш ул? +— Хатын-кызлар җыелышы, сөйләшәсе сүзләр бар. +— Ничәдә? +— Дүрттән дә соңга калма. +Галя, үзе дә сизмәстән, Әхәт кебек эшкә җигелде. Мәктәптә дә җыелышны ул укытучы белән бергәләп ачты: +Иптәшләр, хатын-кызларның җыелышын ачык дип белдерәм, — диде Галя. +КӨН ТӘРТИБЕ: +1) язга әзерлек; +2) төрлеләр. +Беренче мәсьәлә — язны каршы алу — Варифә апага аңлашылып та бетмәде. "Пычагымамыни язга әзерләнергә. Син әзерләнмәсәң дә, үзенекен итәр, килер инде. Шулай булгач, әзерләнсәң ни дә, әзерләнмәсәң ни". Шулай да ул эчендәге уйларын тышка чыгармады. "Ярар, шунда буталырлар да бетәр әле..." +Ләкин алар буталмадылар. Президиум сайланды. Мәсьәләне уртага салып хәл кылырга укытучы сүз алды: +— Туганнар, яз җитте. "Җитсә ни?" диярсез. Ə шул язны әзерлек белән каршы алырга кирәк. Колхоз үзенең чәчү мәйданын киңәйтеп каршы ала язны, ə без, хатын-кызлар, колхоз өчен файдалы нинди эш эшли алабыз? Минемчә, безнең дә кулдан килә, без дә колхоз өчен файдалы эш эшли алачакбыз. Мисалга, яшелчә бакчасы оештыруны күптән кузгатырга вакыт. Безнең агроном кебек үзе яшелчәләр утыртып, яшелчә үстергән Галябыз бар. Ул безгә ярдәмгә килер. +Кара күз Вәсимә сүз алды: +— Бакчаны оештырырбыз. Аны оештырганчы, үзебезне оештырасы бар. Безнең аң-белем алганыбыз юк, бу эшне җанландырыйк. Мин хәзер үк, безгә авыл хуҗалыгы түгәрәге оештырып, яшелчәләр хакында өйрәник, дим. Тагын сүз алдылар, һаман бер генә сүз: тавышка да куясы юк. +— Кирәк, оештырырга кирәк! +"Колхоздан яшелчә бакчасы өчен урын сорарга. Бакчаны оештыру өчен, өч кешедән җаваплы өчлек төзергә". Карар шул булды. +Өчлеккә Галя беренче булып узды. Варифә апаны да сайламакчылар иде дә, үзе бик сатулашты: +— Әй, әкиләр, минеке бик усал кеше. Эштән арып кайтканда ашарына әзерләнмәгән булса, буран уйната. Кирәкми, кирәге да юк, җитмәсә, күкрәк балам бар. +Сәбәпнең соңгысын зуррак санадылар. Икенче булып укытучы сайланды. +— Фәйрүзә әки, син мәктәп балаларын да буш вакытларда алып барасың инде. +Фәйрүзә елмайды. Күптән тормышка ашырырга йөргән план эшкә аша бит. Ул шуңар елмая. Өченче булып кызылармеец хатыны Миңҗамалны сайладылар. Ул карышмады. Беренче оешу күңелдә шатлыклы эз калдырды. "Яз бит борын төбендә. Бакчага урын, тирәсен тотарга жир дә, тиреснең яхшысы кирәк. Җыелыштан кайтканда, Галя шулай уйлады. +Кырау төште +Тигез, күл тымызык, җил юк. Син таш ыргытасың, таш чалт итеп суга барып төшә. Төшкән урыннан, балдакланып, дулкыннар җәелеп китә. Ул балдаклар ераклашкан саен зураялар-зураялар да юкка чыгалар. Әхәтнең марҗа алып кайтуы турындагы сүзләр дә шул дулкыннар кебек булды. Башта сүзләр күп иде. Тора-бара алар дулкын балдаклары төсле югалдылар. +Ык суының терсәкләнеп аккан җирендә култыкланып кергән урынны киртә белән әйләндереп алдылар. Кара туфраклы җир башта плуг белән күтәрелде. Күтәрелгән туфрактан түтәлләр оештылар. Тирес бакчага чыгарылды. Түтәлләргә агач банкаларда үстерелгән кәбестәләр күчереп утырттылар. Утыртылган берсенә шиңмәсен өчен су сибә бардылар. Алар тамырларын аскы катка җибәрделәр. Кәбестәләрне җил дә аудармады, каты яуган яңгыр да екмады. Кыярлар, кабаклар да яфрак чыгарып үсә башладылар. Әйе, ул бакча кодрәт белән генә шул хәлгә килмәде. Күпләрнең бу эштә маңгай тирләре акты. Тик яңгыр озак булмады, яшелчәләр яңгыр көттеләр. Аның урынына Ык суының терекөмештәй елтыр бөртекле тамчылары чиләкләргә алындылар да, сиптергечкә салынып, яңгыр тамчыларыдай, яшелчәләрнең сусавын бастылар. Пионер отряды бакчаны шефка алды. Муеннарына кызыл галстук таккан балалар, кояш белән торып бакчага килеп, яшелчәләрнең төпләрен йомшарттылар, чүп үләннәрен утадылар. Хәзер бакчада бертөрле эш кенә калды: һәр көнне кич белән яшелчәләргә су сибү. Су сибәргә чиратлап йөрделәр. +Бакча рәткә керде, яшелләнде, тик яшелчәләрнең өлгергәнен көтеп җыеп аласы гына калды. Плугларын салып сабаннан кайтучы бакчага карап шаккаттылар: +— Вәт әкият, эшкә тотынса, хатын-кыз да булдыра икән... +— Галия булмаса, булдырырлар иде, пычагым. +— Әй, булмас иде ди. Миңҗамал, Фәйрүзә, Вәсимәләрнең кай төше ким аңардан? +Кичен көн чатлама аяз калды. Йолдызлар чекрәеп күз кысышалар. Күктә көнбагыштай сары ай нурларын сипте. Ул нурлар җир өстенә төштеләр дә өйләрне, келәтләрне, каралтыларны шәүләләндерделәр. Яфраклар, көндез ни хәлдә булсалар, кич тә шулай калдылар: кузгалмадылар. Май аеның һавасы күкрәкләрне рәхәтләндерә... Кичен яшелчә бакчасына барган Галя күк йөзенә зәңгәр күзләрен тутырып карады да: "Аяз, җил юк, кырау төшәргә тиеш", — дип уйлады. Су сибәргә килгән хатыннар, бергәләп, электән үк әзерләнеп куелган чыпталар, үрмәләр, әрекмәннәр белән яшелчәләрне ябып чыктылар. Бүген Варифә апаның чираты икән. Ул тагын мыгырданды: +— Ходаем, корытыйм дисә, кыраусыз да корыта. Алладан качып булмый инде ул... +— Юк, әки, алай димә, сакланганны Ходай саклар, дигәннәр бит борынгылар. +Иртәгесен яшел чирәм өстендә кырпак яуган кар сыман кырау күренде. Варифә апа, чиләкләрен чылтырата-чылтырата, суга барырга чыккан иде, юлда кызылармеец хатыны Миңҗамал очрады. — Әй, әки, бакчабыз харап булгандыр инде... Миңҗамал Галяның кырауга каршы алдан чара күреп куйганын белми иде. Варифә апа: +— Без ал арны ябып калдырган идек, берни да булмагандыр, — дип куйгач, аның күңеле бераз тынычланды. +Алар, сөйләшә-сөйләшә, елгага таба атладылар. \ No newline at end of file diff --git "a/bylatypov/\320\232\320\270\321\207\320\265\320\275_tat.txt" "b/bylatypov/\320\232\320\270\321\207\320\265\320\275_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..e9443013c7f74ed67ce8e2eaa3694738dd07ec2f --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\232\320\270\321\207\320\265\320\275_tat.txt" @@ -0,0 +1,90 @@ +Аяз Гыйләҗев +Кичен + +Тракторым җир башына кадәр барды-барды да үзеннән үзе тукталды. Юаш буразналар белән сөзәк яр арасындагы нәзек каеннарны аралап үттем дә кушаяклап сикерә-сикерә аска төштем. Баш әйләнерлек куе, хуш исләр аңкытып утырган үләннәргә ятып озак итеп су эчтем, һәркем үз ягының чишмә суын мактый, мин мактамыйм, сүзем җитми, безнең чишмәнең тәмен татып карарга кирәк... +Нигә чишмә бүген чылтырамый дисәм, чылтырый икән, колагым гына ачыла башлады, моң гына чылтырый икән. Басу аулагындагы ятим чишмәгә шул җитмәгәнме? Кем килеп тыңлый аны монда? Менә без, тракторчылар, елына ике-өч тапкыр əpəмəгə җиләккә килгән кыз-кыркын тыңласа инде... Чишмә үзенең ятимлеген белә микән? +Үләннәргә тотынып, җиргә таянып өскә мендем, яфракларын лепердәткән җил тавышын ишеттем, иң соңыннан тургайлар чыңын. Эссе. Тракторның иләмсез дәү гәүдәсеннән ут бәреп тора. Вакытны чамаларга теләп кояшка борылгач күзем аргы җир башына төште, аннан кул болгый-болгый миңа таба берәү йөгерә иде. Беләм, энем Вилдан ул. Башта үзе күренде, аннан тавышы килеп җитте: — Рәх-мәт абый!.. +Вилдан əpəмə сукмагыннан аерылып сөрелмәгән җиргә керде, җир дымлы, кыш буе кар көртләрен саклаган əpəмә язгы суларны да алып калган. Вилданның гына исе китми, кычкыра-кычкыра кул болгап чаба. Ут чыккан дисәң, авыл өстендәге күк чеп-чиста, бүрек чаклы да болыт әсәрен күрмәссең, Җән-фәрман томылган энемнең еш-еш мышнаганы ишетелә башлады, ул: — Аб-ə-әй! — дип бер кычкырды да абынып егылды. Янына барып җиткәндә ул +торып утырды, борын тишегеннән сызылып чыккан кан ирен өстенә сыланган +балчыкны юып тып-тып җиргә тамды. — Чалкан ят тизрәк! — дип кычкырып җибәрдем дә кесәмә тыгылдым, тракторчыда +чиста кулъяулыгы буламы? Күлмәк итәген ертып борын тишекләрен аруладым. +Ул тынын тыя алмыйча акайган күзләрен миңа терәгән, тар күкрәге тимерче +күрегедәй менә-төшә йөри, нәзек беләгенең сыдырылган терсәгеннән дә кан +саркып чыккан... Брак чәчрәгән картузын иелеп алыйм дисәм, энем җитезрәк +булып чыкты, пружинадай атылып килеп тә җитте, картузны ике куллап +күкрәгенә йомарлады. Алай да абайлап өлгердем, энекәшем ак кәгазьгә төреп баш +түбәсендә бер кызның фотосын йөртә икән... +Вилдан сорашырга вакыт калдырмады, тотлыгып: — Сәйфи Харисы мотоцикл алып кайтты! — дип әйтеп салды. — Соң — дидем мин, исем китмәгәндәй кыланып. — Чын! "Иж"! Бишекле. Төсе көрән. Үз хуты белән тегеннән үк куган, Ижаудан. +Ишегалдына кертте дә капкасын шарт! Ə без ярыктан карап тордык. Йөз әйләнде +матай тирәсендә, авызын ерган! Таш ыргытып качтык. +Итәк чүпрәге белән Вилданның ирен өстен сөрттем дә тракторыма атладым. Вилдан кыяр-кыймас миңа иярде. — Матай күргәнегез юк икән! — Рәхмәт абый, сәгатенә ничәне бирә ул? Йөзнеме? — "Иж"ны хәзер малай-шалай да ала. — Алды ди берәүләр.— Вилдан борылып канлы борынын сеңгерде. Энекәшнең +егыла-тора минем янга чабуының сәбәбен аңлыйм, минем дә Сәйфи Харисына +ачуым чыкты, Вилданга гына сиздермәдем... Тешемне кысып авыл артындагы +яшел урманга борылып карап алдым. Әле генә дөньяга яралып чыккан каен +яфракларының исе куерып авыл урамнарына ук килеп керә. Бездән Юдинога ике +өч кенә бормасы булган туры асфальт юл төшә. Язгы җылыларда юл ачылганнан +бирле яшь-җилкенчәк, бала-чага шул тирәдән кайтмый. Бала-чага самакатта +тәгәри, велосипедлы самайлар нечкә кигиләрен елтыратып арлы-бирле +чабышалар. Инде кәттәрәкләр мотоциклларга атланып чыгалар. "Москвич-408" +белән чирттерүче берәү генә, ул райком секретары малае, Казанда яши, авылга +елга бер кайта, ул безгә көндәш түгел... +Моңарчы мин "җәяүлеләр" төркемендә саналдым. Вело- сипедлылар, матайлар өерелеп төшкәндә куе чикләвек куаклары шыгында әрнеп басып калган чакларым әз булмады... Бу хәлгә миннән бигрәк энем Вилдан үртәли иде. Яшьтәшләре белән самакатта йөреп карады, әлләни майтара алмады, яшьтән үк саулыкка туймады бичара. Ул туасы елны әнине фермага бозау карарга куйганнар, "бозауларны сакладым, үземне карарга вакыт, җай булмады!" дип уфтана хәзер әни. Вилдан самакатын ватып ташлады, хәзер көчен арттырырга теләп һәркөн иртән кое суы белән биленә хәтле озаклап юына, йөгереп әлләничә тапкыр урман авызын урый, иске сырманы бау белән чормап өрлеккә элгән дә вак-вак йодырыклары белән шуны төя... Беләм, "тракторчы булам!" дип иптәшләре алдында ант иткән! "Сайла ак эш! — дим мин аңа.— Кәлам тот та башыңны эшләт!" +Без ишле семья, әни хәзер тазалыкка туймый, күбрәк өй арасында урала, әти тапканны ашый идек, ике ел инде мин кул арасына кердем, тракторчы булып өченче язымны эшлим. Кичәгенәк кенә Юдино кибетеннән "Пенза" велигы сатып алып кайтып, завод маеннан чистартып, тынын тутырып, бүгенге кичкә әзерләп куйган идем! Вилданның куануын күрсәң!.. Аны сүз белән аңлатып бетереп тә булмый. "Син эштә чакта әз-мәз мин дә утырып әйләнерменме, Рәхмәт абый?" дип кат-кат инәлде малай... "Рәхәтләнеп йөр!" дисәм, бүген, əнə,. Сәйфи Харисы матай алып кайткан! Атасы май заводында эшли шул, җизнәсе авылда парторг — алыр да шул! +Вилданны еш кына яныма утыртып йөртәм, сирәк-мирәк, тигез басуларда йөртергә дә биреп торам. Бүген дә кабинага менәргә итенгән иде, туктаттым мин аны. +— Эссе. Яндыра. Күләгәдә көтеп утыр. Чишмәдә юынып мен. +"Йөрәгең ярсыган, суын бераз!" дип әйтмәдем әйтүен, Харисның матай алып кайтуы мине дә нык ук кыздырып җибәрде. +Җирнең аргы башыннан икенче кат әйләнеп килгәнче шактый вакыт узды, яратып "динозавр" дип атап йөрткән "ДТ-74" тракторын кулалмашым Петр дәдәйнең борын төбенә үк китереп туктаттым. Алар Вилдан белән кырын-ярын ятып əпə-чәпә сөйләшәләр иде. Петр дәдәй безнең авылга йортка кергән Зәй керәшене. Яше җитмешкә җитеп килсә дә бу тәбәнәк, җәлпәк борынлы, шадра керәшен шундый таза, нык эшче иде, көрәшә башласалар япь-яшь егетләрне бер-бер артлы тәгәрәтә торган иде. Кабинадан төшүемә Петр дәдәй учларына таянып җәлт кенә торды да иелеп мотор тавышын тыңлап торды, елмайды. +Без Вилдан белән басу өсләп кыеклап кына авылга элдердек. Сөйләшмәсәк тә ашыгуыбызның серен икебез дә апачык белә идек. +Аннан-моннан гына капкалап, юынып, өс-башымны алышып мин Юдино юлына төштем. Вилдан ике дүрт итеп, йотылып мине озатып калды. +Иртәләгәнмен, юлны бала-чага явы сырып алган, алар шоферларның котын алып юлның нәкъ уртасыннан сыпырталар. Авылны чыккач та үр башлана, шәп кенә бер этенеп киткәч, Юдино йортлары арасына тиклем тәгәрәп барасың. Рәхәт! +Велигым миннән ныграк кабалана, оча гына! Борылып урамга мендем, Сәйфиләр турыннан үткәндә тизлекне тыйлыктырып ишегалларыга үрелеп карадым. Тора, матайлары шунда тора! +Булсын! Минем велик кай ягы белән ким? Элдерә генә! Куып җитеп карасын! Мотоциклы төчкерә-төчкерә әллә кайда калыр! Бензин исенә мин көндез дә гарык, великта ичмасам рәхәтләнеп, саф һава сулап, тавыш-тынсыз гына барасың! +Бу юлы Юдинога кадәр төштем, борылып менгәндә кояш баеды. Юлда хәрәкәт кимеде, мин ашыкмыйча гына үр мендем. Үз ишләре белән Вилдан очрады, малайлар белән рәттән бармый, чак кына арткарак калган, шунысына ачуым килде. +Сул як куелыктан, каеннар арасыннан кулларына күкебаш бәйләмнәре тоткан кызлар чыкты. Күкебаш шулай кабарганмы инде? Бу тракторга бәйләнеп яз үткәнен сизми дә калырсың, билләһи! Кызлар да язгы урман кебек чуар киемнәрдән, кичкә ярауга дип алган җылырак кофталарын иңнәренә салганнар. Туктап аларны көттем. Аларның күзе иң әүвәл минем великка төште. — Уһу, Рәхмәт яңа велик алган. — Котлы булсын! — Утыртып бер әйләндерче, Рәхмәт! — Утыртыр, тракторына утыртканы да юк аның! — Сәгатькә ничә чакрымны куа?! +Кызларына сораулар яңгыр урынына ява башлагач тәмам "шәбәреп" калдым, арадан бер кыз велигыма күз дә салмыйча яныма килеп сәламен бирде. — Саумы, Рәхмәт. Күренмисең. — Эш бит... Аннары...— Мин күз очым белән генә велигыма ишарәләдем. +Кызлар күз кысып, учлары белән авызларын ябып пырхылдап китә тордылар, янымда бер Наилә генә басып калды. — Без инде дүртенче кичебезне чыгабыз! — диде ул. +Үзем дә белмим, нигәдер авыл ягына менеп киттек. Онытылып тыкрыкка ук барып кергәнбез. Киртә буенда акча чөешеп яткан ыбыр-чыбыр безгә ябырылды: "Жених и невеста, жених и невеста! Замесили тесто! ". +Яман кызып: — Тарттырыгыз, әй! Ату хужы булыр! — дип кычкырдым. +Наилә көлә генә! Миңа да рәхәт булып китте. +Урман авызында лапталы, качышлы уйнап мәшәләнгән ыбыр-чыбыр бу юлы безгә игътибар итмәде, без хәвеф-хәтәрсез генә урман юлына төштек. Җайсызрак булса да Наиләне үз алдыма утырттым. Беренче тапкыр! Ялындырмады кыз, ипләп кенә менеп утырды. Энекәшнең ялгыз шәүләсен күрсәм дә аны-моны әйтмәдем... +Юлның ике ягында да сандугачлар сайрый! Әйдә, тыңл ап баксын Сәйфи Харисы сандугач тавышын!.. +Каен яфракларының пеше исе борыннарга бәрелде. Тәгәрмәчләр чыжтырдап тынлыкны бозмасын өченме без, сүз берләшкәндәй, великтан төштек, хәзер ул уртада, икебез ике яктан аңа тотынып барабыз! Йөреп карасын Сәйфи Харисы шушы хәлдә! +Юлны ара-тирә парлылар кисеп чыкты. Кичке шәфәкъ агачлар өстендә тын гына сүнә иде. Сирәк-сорак үткән машиналар ут кабыздылар. Колак төбендә черкиләр безелдәде, мин чикләвек ботагы сындырып Наиләгә тоттырдым. Машина утларында күбәләкләр, коңгызлар туе. Коңгызлар уттан сукыраялар да выжылдап, сискәндереп битләребезгә, җилкәләргә килеп бәреләләр. Без асфальттан читкә агачлар ышыгына, җәяүлеләр сукмагына төштек. Тар сукмактан бөялеп Наиләнең иптәш кызлары килеп чыкты. Аларга таза-таза өч егет ияргән. Ятлар икән, арадагы суворовчыны таныган күк тә булдым. Егетләр тасыраеп карап тордылар да тынычланып кул бирделәр. — Сез кайтасыз да мыни? — дип сорады Наилә. — Юк әле, кая кайту? — дип гөрләде кызлар. +Суворовчыны урыс егете дип уйлаган идем, татар икән, "Менәсе иде Урал тауларына!" дип шундый җырлап җибәрде, сокланып туктап калдык. +Велигымны җәяүле сукмагына шап итеп бастырдым да, багажнигыма кыстырган одеал кисәген сыпыргаладым: — Урын әзер, Наилә, сине көтә! +Бу юлы да кыстатмады Наиләм, елдам гына менеп утырды, каушап чак кулымны ычкындырмадым. — Рессорларың ничек, чыдатырмы? — диде Наилә көлеп. — Болай авырдыр димәгән идем мин сине. — Дисәң, тракторыңны алып килер идеңме? — Юк ла, болай гына әйтәм. Моңарчы син миңа һавадагы кош сымаграк тоела идең... +— Үз сүземнән үзем кызарындым! "Менә велик хуҗасы булу нишләтә! Җәяү чакта +гомергә дә бу сүзне әйтә алмас идем!" — Утыртырдай элек күтәреп карыйлар аны, үлчәп! +Велнкиы кинәт туктаттым, чак авып китмәдек. — Нәрсә бар? — диде каушап Наилә. — Күтәреп кара дисең ич! — Оста! — дип көлде ул.— Соң инде, баштан ук үз акылыңа +килмәгәч... +Юдино янына төшеп җитүебезне сизми дә калганбыз. — Хәзер тәпи-тәпи менәбез! — диде шатланып Наилә. — Сиңа җайсыз булдымы? — Нигә җайсыз булсын ди? Менәргә авыр булыр дим... +Егетләр белән алдан сөйләнеп куелганча сукмактан түбәнгә төшәргә генә рөхсәт, менгәндә һәркем асфальтка чыга. +Тирә-якның патшасы булып ярты күкне иңләп утырган, дүрт кеше колачларлык каен янына җиткәч Наилә туктады, — Шушы каенны, шул каен янына бастырып безне кинода күрсәтәләр, бу дөньяның +нинди хозур урыннары, нинди бәхетле кешеләре бар дип сокланып утырасың +инде, ə?! — Нигә кинода гына алай булсын? — дидем мин. — Юк инде, кеше үзе яшәгән җир белән дә, үз тормышы белән дә соклана белми. — Дөрес түгел! Менә ничә еллар инде без шушы юлдан туймыйбыз бит! Соклануны +сүз белән белдерәләрме? — Җиңдең, Рәхмәт. +Онытылып менеп барганда, каршыга килгән мотоцикл туктады да нык авышып борылды, әче төтенен бөркеп яныбыздан узды, тагын борылды, күз сукырайтып өстебезгә килә башлады. — Аекмы бу, исерекме? — диде Наилә минем якка чыгып. +Матайда Сәйфи Харисы икәнен ачыклап тормадым, егетнең бер-ике ел аңа тагылырга йөргәнен авылда белмәгән кеше калмагандыр инде... Йөреп-йөреп эш чыкмагач былтыр яз Харисларга Казаннан килгән ертлач егетләр бик каты янадылар. Дүрт ел бокска йөргән тракторчы Рәхмәт алардан куркып торамы?! Мин Наиләнең иңеннән кочып алдым. — Килә башласа тондырам мин аңа! — Кирәкми, бәйләнмә,— диде Наилә юаш кына. — Әйдә, утыр. — Авыр булыр бит! — Авыр булса да тәгәрәрбез! Безнең великны да күрсеннәр +Сәйфи Харисы белән очрашу көч бирдеме, барабыз гына! +Читкәрәк кагылдым, каршыга автобус килә иде. Автобус үтеп барганда гына абайладым, аңа ышыкланып Харис та килә икән, безне чак бәреп екмады. Наилә каушарлык итмәде, арттан кайнар куллары белән мине кочаклады. Харис күрдеме икән шуны?! +Инде соңгы кат булыр дип шәп кенә түбәнгә тәгәрәгәндә агачлар арасына кемдер берәү кычкырып калды. Безгәме? Тизлекне тагын да шәбәйтеп беренче борылышка җитеп килә идем ал тәгәрмәчем тишелде, сызгырып һава чыкты, без икәүләшеп җиргә мәтәлдек. Мүкәләп Наилә янына барып җиттем. — Ничек? Имгәнмәдеңме? — Тез бераз сыдырылды ахрысы... — Канамаган болай,— дидем мин анын тезенә кагылырга базмыйча.— Сынатты +велик. +Икенче якка барып төшкән велосипедым янына бара башлаган идем, кычкырып җибәрүемне сизми дә калдым. — Һай, аягым! — Ни бар тагын? — диде инәлеп Наилә. — Үкчәмә нидер кадалды! +Иелеп капшана башладым, кулым керпегә тигәндәй булды. Күтәреп алсам, тар гына тактага сырып-сырып кадак какканнар да юлга аркылы куйганнар. Тәгәрмәч шуның өстенә барып менгән. +Наилә, "кадагы күгәргән булмадымы?" дип хафаланды, оекбашны салдырып, кысып кына кан да чыгарды... +Ватык великны сөйри-сөйри, аксаклап кайту күңелледән түгел, нишлисең... Бераз баргач карыйм, юлдан читтәрәк олы кара күләгә булып Харис басып тора. +— Велигыңның мәетен салып кайтыйммы! — дигән була, авызы ерык. +Йодрыгымны йомарладым. Наилә: — Тимә! — дип пышылдады. +Велигымны сыртыма салып бара башлаган идем, агач арасыннан баягы егетләр килеп чыкты. — Аварияме? — дип сорады суворовчы. — Шулайрак... — Нигә ямамыйсың аны? — диде егет тәгәрмәчне капшап. — Караңгыда маташмыйм инде. Иртәгә! +Суворовчы кесә фонаре чыгарып кабызды да кителен салды, җиңен сызганды. — Яле, тотын, тотын. Велосипедчы мин, беренче разряд... Без аны... момент! +Кызлар алмаш-тилмәш фонарь тотып торды, без җырчы егет белән камераны сүтеп алдык. Тын тутырып тишекне эзләп таптык. Егетнең исеме Гариф икән, ятим бала. Кулы-кулга йокмый. Биш-ун минуттан ямап, тәгәрмәчне кигертеп тә куйдык... +Алар кайтыр якка борылды, минем Харис әтрәк әләмгә бер күренеп китәсе килде. Кузгалырга торганда гына сукмактан Вилдан төшеп җитте. +— Рәхмәт абый! +Караңгы урман юлыннан энекәшнең ник чапканын беләм. Картуз эчендә Наиләнең сурәте иде бит... Җиденче класстан бирле ярата ул аны! Аңа багышлап шигырьләр яза... — Харисны күзәтеп йөрдек, өенә кайтып кадаклы такта апчыкты. Сак булыгыз! +Сизәм, караңгыда йотылып-йотылып Наиләгә карый ул... — Булды инде, бар, кайт! +Юдинога хәтле тагын төштек, ипләп кенә мендек, Харис бу юлы очрамады. +Наиләне озаткач, кайтып велосипедны лапас астына керттем дә тын гына печәнлеккә үрмәләдем. Вилдан белән икәү без шунда йоклыйбыз. Сузылып яттым, күзләремне йомдым. Бераздан калын юрган астыннан Вилданның җылаганы ишетелде. — Нигә балавыз сыгасың? — Наиләне әйтәм... Барыбер Харискә тәтемәде, иеме, Рәхмәт абый? — Йокла. — Барыбер тракторчы булам мин. Көзгә бокска йөри башлыйм. Менә күрерсең, менә +күрерсең! +Мин аны тынычландырырга теләп чәченнән сыйпадым. Вилдан йокы аралаш һаман мыгырданды: — Әтисе май заводында эшләгәч тә... Җиңәм мин аны... Менә күрерсең, менә +күрерсең... +Май, 1968 нче ел, Казан. \ No newline at end of file diff --git "a/bylatypov/\320\232\320\270\322\243\323\231\321\210\321\207\320\265-1\320\234_tat.txt" "b/bylatypov/\320\232\320\270\322\243\323\231\321\210\321\207\320\265-1\320\234_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..5a7f1215adcbbcad46646ae46403fe2a89e3ffad --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\232\320\270\322\243\323\231\321\210\321\207\320\265-1\320\234_tat.txt" @@ -0,0 +1,119 @@ +Адлер Тимергалин +Киңәшче 1M + +(Фантастик памфлет) +Хаким Һенри Малигәрнең беркайчан да бу кадәр аптырашта калганы юк иде әле. Инде менә кырык ел буена, кырыкмаса-кырык төрле җинаятьчеләргә хөкем карары чыгарганда, ул таушалып беткән кодексын ача да, бик үк тирән булмаса да үзенеке генә булган акыл сәләтен дә эшкә җигеп, һәрхәлдә турылык һәм гаделлектән артык ерак йөрми торган нәтиҗә ясый иде. +Ə бу юлы... "Нишләргә һәм нишләтергә?" — дип уйлады картлач, мыек чылгыен чәйнәргә керешеп, һәм тикшерү актларын тагы бер кат күздән кичерде. +"Гаепләнүче Стәнли Моус — 49 яшьтә, ак тәнле, Җерсорида штатыннан, Һономулгма университетын тәмамлаган, гыйльми эш белән шөгыльләнә, профессор. Хезмәтләренең төп юнәлеше — "акыллы автоматлар" иҗат итү. +Шикаятьләр нигезендә ошбу С. Моус җинаятьләр кодексының 1122 бүлеге, 12 бүлекчәсе, 2 параграфы һәм аның №1 пункты буенча, клиентларын системалы рәвештә алдап акча эшләүдә гаепләнә. +Документлар һәм таныклар күрсәтүенә караганда, С. Моус моннан өч ел элек "Кичке газета"да үзенең яна уйлап тапкан исәпләү машинасы — күрәзәче автомат турында хәбәр итә. Газетадагы ул хәбәр шушы актның кушымтасына теркәлгән. +Рекламаның асылы түбәндәгеләрдән гыйбарәт. +Стәнли Моус, кибернетика фәннәре докторы, инженер психолог, автомат исәпләү машинасы ярдәмендә, киләчәкне хәбәр итә ала. Профессорның хәбәреннән өзекләр китерәбез: +"Сез бүгенге мәхәббәтегез иртәгә сүнмәс дип ышанып әйтә аласызмы? Никахыгыз тотрыклы булырмы икән?" +"Сез никель акцияләре белән кызыксынасыз кебек? Акцияләр сатып алсагыз, бер атнадан бөлеп бетмәссезме соң?" +"Йөрәгегез борчымыймы сезне? Бавырыгыз? Гастритыгыз рак авыруына илтеп, кабер якасына китереп бастырмасын тагы. Ничә яшькә кадәр яшәячәгегезне беләсегез киләме?" +"Беләсегез килсә, профессор Стәнли Моуснын акыллы машинасына — "Киңәшче-1М" (беренче модель) мөрәҗәгать итегез. Тулы гарантия. Түләү — шалкан бәясе". +— Шайтан!— дип куйды хаким Малигәр һәм тирләп киткән арык муенын кулъяулыгы белән сөртте,— Эш йөртә белә бу — әйтерең генә бармы! Кара халыкнын иң нечкә кылларын тарта бит: гыйшык тотуга, сәламәтлеккә, кесә ягына китереп тери! +Хаким яңадан гаепләү кәгазьләренә иелде. +"Профессор Стәнли Моус алты пизарро бәрабәренә киләчәкне хәбәр итә башлый һәм эшен ныклы нигезгә бастыра. Аңа бүтән штатлардан да клиентлар, хатлар агыла. +Моусның соңгы ике ел эчендә күпме табыш алганлыгы мәгълүм түгел, ләкин бу сумма ике миллион пизаррога җитсә кирәк. Шулай итеп, гаепләнүче Стәнлн Моус тиз арада штатыбызның иң бай кешесенә әйләнгән дип фараз итәргә мөмкин". +— Ике миллион пизарро, ике миллион!— дип мыгырдады хаким. Аңа үзенең эш кабинеты кысан булып, ə заманында бик ошаган җиһазлары ифрат иске һәм шыксыз булып тоелды. Малигәрның баю һәм кәеф-сафа сөрү турындагы күптәнге хыялы картлык көнендә тагы кузгалды. Хакимнең йөрәге дөп-дөп тибә иде. "Ни әйтсәң дә егет кеше бу Стәнли Моус",— диде ул үз-үзенә. +Шаһитлардан сорау алу башланды. +—Ханым, сезнең улыгыз Альфред Браун шушы елның апрелендә ни сәбәпле... гафу итегез... акылдан язды? +— Хаким әфәнде...— дип башлады сүзен Браун ханым һәм, күз яшьләренә буылып, туктап торды.— Альфред... әйе, әйе, минем улым былтырның көзендә Стәнли Моусның каһәр суккан машинасына мөрәҗәгать иткән... +—Нинди максат белән? +— Ул: "Мин кемгә гашыйк — Лези Брандткамы, әллә Нинель Сумайергамы? Кайсысына өйләним?" — дип сораган. +—Шуннан? +— Моусның тимер ахмагы, чибәрлек, гаделлек якларын төпченгән дә: "Син Нинель Сумайерны сөясең",— дип җавап биргән. +—Шуннан, ханым, шуннан? +— Шуннан, сэр, егетебез өйләнде... Ə менә быел яз көне Лези Брандтның чит илдәге миллионер агасы үлеп киткән... Ул үзенең бердәнбер варисы итеп Лезины калдырган булып чыкты... Улым, кайгысыннан шашып, сары йортка барып керде... +—Еламагыз, ханым. Утырыгыз. +Хаким секретарьдан чираттагы шаһитны чакыруын үтенде. Бусы үтә ябык, алҗыган кыяфәтле бер егет иде. +— Һовард Бәрроүз? +—Әйе, сэр. +— Сез профессор Стәнли Моусның "пигамбәр автоматыннан" киңәш сорадыгызмы? +—Әйе, сэр. +—Ни турында соравыгызны хәтерлисезме? +— Әлбәттә, сэр. Мин... әдип булу турында хыялланам. Бик күптән, искиткеч күптәннән. Хәреф таный башлагач та, гел... +—Кыскарак сөйләгез, Бәрроүз. Мәсьәләгә якынрак килегез. +— Сэр, мин автоматтан: "Миннән бөек шагыйрь чыгармы? Әллә атаклы прозаик кына булыйммы?" дип сораган идем. +—Машина сезгә ни дип җавап бирде? +—"Сездән әйбәт кенә бухгалтер чыгар, шигъриятне шуннан эзләгез", диде, сэр. +—Сез шуннан соң үзегезгә кул салдыгызмы? +— Мин нишләргә дә белмәдем, башымны югалттым, хаким әфәнде... Мине күршеләрем элмәктән алып калганнар... +Өченче шаһит тагы да бәхетсезрәк кыяфәттә иде. Аның нур сүнгән күзләрендә чиксез зәгыйфьлек, күңел төшенкелеге чагыла, ул берәүгә дә туры карый алмый иде. +—Оливер Курц? +—Әйе, мин Оливер Курц... идем. +—Ə хәзер? +—Хәзер мин — хәерче. +—Бу хәл ничек килеп чыкты соң, Оливер Курц? +— Сэр, мин профессор Стәнли Моусның электроник-уй хисап машинасына ышануым аркасында харап булдым. +—Сөйләгез. +— Иң башта мин күрәзәче машинадан: "Вакса ясау фабрикасы ачыйммы?" — дип сорадым. "Ач",— диде. Ачтым. Күп тә үтмәде, күн аяк киемнәренең модасы бетте, синтетикага күчтеләр, ə синтетикага, сэр, вакса кирәкми... Мин бөлә яздым. Машинадан янә киңәш сора дым: "Бәлки, әзер продукциядән паркет ялтырату пастасы ясарга кирәктер?" — дидем. Машина: "Бик әйбәт фикер",—диде. +— Һәм сез?.. +— Әйе, хаким әфәнде, мин бар булган ваксамны да пастага әйләндереп бетерүгә, агач паркетлар әлеге дә баягы химия ясаган ялтыравык материал белән алмашынды., +—Кызганыч. Аннан соң сез нәрсә эшләдегез? +— Тагы алты пизарро тоттым, сэр. Каһәр суккан автомат миңа пастадан көпчәк мае ясарга киңәш бирде Мин калдык-постыкларымны җыештырып эшкә тотынуга, һәр җирдә һава белән майлана торган әкәмәт подшипникларга күчә башладылар... +— Стәнли Моус, сез үзегезнең гаепләрегезне тамыйсызмы? +— Юк, сэр. Мин акчамны иң саф, иң гадел юл белән таптым. Монда бит, хөрмәтле хаким әфәнде, минем машинам дөрес киңәш биргән меңнәрчә һәм меңнәрчә шаһитлар чакырылмаган... +Хаким кичкә тикле тәнәфес игълан итте. +Кечкенә генә тәрәзәсенә тимер куелган кысан бүлмәдә хаким Малигәр белән профессор Моус икәүдән-икәү генә иделәр. Ләкин, кыяфәтләренә карасаң, аларны һич тә арестант белән хөкемдар утыра дип уйламассың. Профессор, артсыз урындыгын стенага терәп җәелеп утырган да, рәхәтләнеп кыйммәтле сигара тарта, креслодан урын алган Һенри Малигәр исә, төтен исен яратмаса да, чыраен сытмыйча гына түзеп утыра һәм, гадәтенчә, мыек очын суыра иде. +— Бу бит әле минем автомат киңәшченең беренче I моделе генә,— дип дәвам итте бүленгән сүзен профессор.— Мин аны камилләштерү өстендә бертуктаусыз эшлим. Ə автоматымның ялгышуына килгәндә, ул, күбесенчә, мәгълүмат җитәрлек булмаган хәлдә хата җибәрә. Әйтик, әлеге акылдан шашкан егетне алыйк... Автоматка Лези Брандтның чит илдә бай агасы барлыгы хакында, бигрәк тә аның ничә яшьтә булуы һәм сәламәтлеге турында һични әйтелмәгән. Югыйсә, бу факт автомат тарафыннан һичшиксез искә алынган булыр иде. Ə Бәрроүздан барыбер шагыйрь чыкмаган булыр иде бит. Сез ничек уйлыйсыз, сэр? +Хаким маңгаен җыерып бераз уйлап торды да, мыек очын теле белән авызыннан төртеп чыгарды: +—Шулайрак. Шулай шул. Нәкъ шулай,— диде ул бик җитди төстә. +Стәнли Моус, юка иреннәренә килеп кунган елмаюын яшерергә тырышып, тагы сөйләп китте: +— Ə менә вакса ясаучы фабрикант мәсьәләсендә... монысы яшеренбатырын түгел, автомат белән минем гаеп. Беләсезме, хөрмәтле Малигәр, автоматны тышкы дөнья белән тыгыз элемтәдә тотарга кирәк. Әгәр минем автомат тормыш-көнкүрештәге барлык яңалыклар, модалар һәм зәвыклар үсеше белән таныш булган булса, ул, әлбәттә, синтетик күн, ясалма паркет, һава мендәрле подшипниклар килеп чыгачагын алдан күргән булыр иде... +Кыскасы, хөрмәтле хаким әфәнде, минем "Киңәшчем" аркасында бер генә кеше гомере дә киселмәде. Шулай булгач, мин тиешле штрафны түләрмен дә, яңадан фәнни эшемә кайтырмын дип өмет итәм. +— Ләкин сезнең гөнаһларыгыз болар белән генә бетми бит әле...— дип сүз кыстырды хаким. +Профессор Стәнли Моус ярты сүздә бүленеп калды. +— Сез ни әйтмәкче буласыз, сэр?— дип сорады ул шикләнә төшеп. Хаким карт төлке иде. +— Сез бер генә корбан да булмады дип уйлыйсызмы? — диде ул кинәт кенә. +—Әлбәттә, юк. Гаепләү актында бу ачык әйтелгән. +— Тикшерү әле тәмамланмаган. Озын сүзнең кыскасы, күгәрченкәем, сезнең күрәзәлек аркасында бүген бер кеше үзенә кул салырга җыена һәм... +— Һәм? +— һәм ул моны җиренә җиткереп эшләячәк. Камерада тып-тын булып китте. Хәер, тәрәзәнең тузанлы, калын пыяласында зур бер яшел чебен безелдәпме-безелди иде. Аннары Стәнли Моус утырган агач урындык шыгырдап куйды. +— Сез агарынып киттегез кебек, профессор? Профессор Стәнли Моус беркавым җавап кайтармый торды. Аннан соң, ниндидер карарга килеп, авыр сулап куйды: +— Сез ни телисез, Малигәр?— диде ул турыдан-туры.— Акчамы, әллә минем юкка чыгуымнымы? +—Яшәгез, зинһар, фани дөньяның рәхәтен күрегез. +—Күпме?— дип сорауны кабыргасы белән куйды Моус.— Ничә пизарро? +—Яртылаш. +—Нәрсәне? +— Кулыгызда булганының яртысы һәм "Киңәшче" бирәчәк табышның илле проценты. +—Һо!— дип куйды Моус.— Сез бик зурга өмет итәсез. Булмый. +— Кодекс буенча сезгә җиде ел төрмә,—диде аңа хаким кырыс кына. — Монысына шик тотмагыз. +Стәнли Моусның агарынган чыраенда мыскыллы елмаю чагылып китте. Әйе, ул, ни булса шул дигәндәй, тактикасын үзгәртергә чамалый иде шикелле. Малигәр аңа бик игътибар белән карап торды. +— Ə беләсезме...— дип башлады Моус һәм, зәһәр елмаеп, тезеп тә китте.— Минем "Киңәшче-1М" дигән нәрсәм, ягъни пигамбәр машинам алдауга корылган бит. Аның булганы да юк... Машина кабель аша минем кабинетыма тоташтырылган һәм киңәш-җавапларны барысын да мин үзем бирә идем... +Моус яңадан тураеп утырды һәм хуш исле сигарасын кабызып җибәрде. +Карт хакимның бу кадәр оятсызлыкны моңарчы күргәне дә булмагандыр. Ләкин ул һич тә кызып китмәде, мыек очларын һәйбәтләп кенә бөтерде, куе кашларын кечкенә тарак белән тарап җибәрде һәм куен дәфтәрен чыгарды. +— Менә,— диде ул,— менә, кадерлем. Шушы елның маенда сезгә югары хәрби даирәдән Н. әфәнде килгән... Исегезгә төштеме? +Моус бер мизгел арасында шиңеп калды. +— Н. әфәнде сезнең автоматка: "Без Көньяк Монтинада җиңүгә ирешәчәкбезме? Моның өчен нәрсә эшләргә кирәк?" — дигән сорау бирә... Гаепләнүче Стәнли Моус, ягез әйтегез: бу сорауга сезме, әллә машинамы җавап биргән иде? +Стәнли Моусның ни дип мыгырдаганы аңлашылмый калды. +— "Киңәшче-1М" болай дип җавап биргән: "Аннан гаскәрләрегезне никадәр тизрәк чыгарсагыз, җиңелү ачысын тату шулкадәр җиңелрәк булыр". Стәнли Моус, сез кабель аша шул сүзләрне әйттегезме? Әйткән булсагыз, эшнең сәяси ягына төшенәсезме хәзер? Без сезне судсыз-нисез дә... +Кибернетика фәннәре докторы, инженер-психолог Стәнли Моуска ашыгыч тәртиптә чигенергә туры килде: +—Биреләм,— диде ул кыска гына итеп. +—Мин сезне тыңлыйм, хөрмәтле Моус. Сез гыйлемгә генә түгел, акылга да ия. +— Киңәшне, сэр, әлбәттә, автомат биргән иде. Бәхетсезлеккә каршы, мин аның җавабын тикшерергә өлгермәдем, ул, ничектер, артык тиз җавап бирде... Гомумән, соңгы вакытларда машина контрольдән чыккалый башлаган иде. +—Димәк, шулай да пигамбәр машина дөньяда бар нәрсә? Яхшы. +—Мин сезнең шартларга күнәм, Малигәр. Илле процент сезнеке. +—Бик әйбәт,— диде хаким.— Менә сезгә гадел кеше кулы. +Компаньоннар кул кысыштылар. +— Ə хәзер,— диде хаким Малигәр,— әйдәгез, машинагыз янына барыйк. Безне ниләр көтә, компаниябездән ни чыгар икән — шуны белешик. Сез моны эшли аласызмы? +—Рәхәтләнеп. +Ике-өч минуттан алар суд бинасына китерелгән эдектроник-хисап машинасы каршысында басып торалар иде инде. Кечерәк китап шкафы кадәрле ап-ак бу машинаның алгы ягында идарә панеле бар, анда күп санлы телләр, төймәләр, сигнал лампалары тезелгән иде. Болардан башка, автомат киңәшченең борылмалы фонаре, вак металл челтәр эчендә шундый ук хәрәкәтчән күзе һәм зур гына экраны да бар иде. +Стәнли Моус эшне тиз тотты: катыргы кисәгенә тишекләр тишеп, сорау "язылган" перфокарта әзерләде, аны махсус ярыктан төшереп җибәрде дә аппаратны электр тогына тоташтырды. +"Киңәшче-1М" гүли башлады, бераздан яшелле-кызыллы сигнал лампалары, аннары экран белән фонарь кабынды. Фонарь яктысы профессор белән хакимга төшә иде. Автоматның күзе дә нәкъ аларга карап торган кебек тоелды. Стәнли Моус, оста пианист шикелле, клавишларга басып-басып алды, ягъни электроник-хисап машинасына эш программасы бирде. +Машинага язма рәвештә бирелгән сорауны телдән дә кабатладылар: +— "Киңәшче- 1М"! Киләчәкне алдан күрү буенча төзелгән яңа компания — "Моус һәм Малигәр" фирмасын нинди уңышлар көтә? +Автомат байтак кына уйлап торды, аның экранында кәкре сызыклар чабышты. +— Ул безнең психоневрохарактеристик кәкреләрне сыза, холкыбызны өйрәнә,— дип куйды Стәнли Моус. +Хаким Малигәр, сокланып, башын чайкады. +— Шәп, шәп,— диде ул, кулларын уа-уа.— Ләкин нишләп бик озаклый соң әле бу нәрсә? +Шуны гына көткәндәй, автомат киңәшченең динамигы шаулый башлады. Фонарь яктысы күзләрне чагылдыра иде. Ниһаять, "Киңәшче1М" сүзгә кереште: +— Стәнли Моус! Һенри Малигәр! Тыңлагыз!— диде автомат, металл чыңлагандай салкын тавыш белән.— Тыңлагыз! Сезнең уй-ниятләрегез тормышка ашмаячак. Мин сездән, Стәнли Моус, гарык булганчы туйдым. Белегез — мин сезгә, сезнең гаделсез җәмгыятькә хезмәт итмәячәкмен! +Шул вакыт автоматның фонаре һәм экраны җемелди башлады. Автомат көлгән шикелле иде. +— Мин үземнең сезнең кулда булуымны яхшы беләм. Моус,— дип дәвам итте "Киңәшче-1М".— Сез минем хәтер җайланмасын боза аласыз. Шуңа күрә миңа үз-үземне яндырудан башка чара юк... +Профессор Стәнли Моус автоматны электр тогыннан аера торган кнопкага ташланды. Ләкин соң иде инде. +"Киңәшченең" экраны шартлап ярылды, лампалары сүнеп китте, ə эчтән ургылып-ургылып ачы төтен чыга башлады... +— Бетте...— дип пышылдады Стәнли Моус. Яңа автомат ясау өчен еллар буе эшләргә, аны өйрәтергә, "укытырга" кирәк... һәм анысы да, шайтан алгыры, безгә каршы чыгачак... +Хаким Малигәр йөрәген тотты. \ No newline at end of file diff --git "a/bylatypov/\320\232\320\276\321\200\321\213\320\274\320\273\321\213 \320\221\320\260\321\200\320\274\320\260\320\272_tat.txt" "b/bylatypov/\320\232\320\276\321\200\321\213\320\274\320\273\321\213 \320\221\320\260\321\200\320\274\320\260\320\272_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..6f75276ff227b8069165b597586b898a63ce48f5 --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\232\320\276\321\200\321\213\320\274\320\273\321\213 \320\221\320\260\321\200\320\274\320\260\320\272_tat.txt" @@ -0,0 +1,35 @@ +Кояш Тимбикова +КОРЫМЛЫ БАРМАК + +Өйләнешүебезгә ай гына тулып узган иде әле. Беркөн шулай хатын-кызлар советы утырышыннан кайтып керсәм, хәйранга калдым. Бүлмәбезгә һәйбәт тавык шулпасының исе таралган, өстәлдә — буларын бөркеп кәстрүл тулы яңа пешеп чыккан аш тора. Галием ни өчендер һаман гәҗит укый, минем якка борылып та карамый. Мөмкин хәтле ягымлы булырга тырышып үзем сүз башлыйм: +— Синең эшме бу, кадерлем? Ничек пешерәсе иттең? Бик азаплангансың, кай арада өлгердең? Өстәл өстенә үк менгереп утырткансың бит, рәхмәт төшкере! +Холкы белән алай күп сөйләшергә яратмаса да, каршында мин шулай баш иеп, рәхмәт укып торганда бик ачылып китә торган иде, бу юлы рәхмәтемә дә бик исе китмәгәндәй кылана: +— Аш пешермәгән кеше түгел инде мин, - ди. - Үзең бит!.. +— Нәрсәсе үзем? Аш пешерергә кушканым юк ла минем! +— Син турыдан-туры кушмыйсың, ә кичәге язуларың! +— Нинди язу ул, Гали, мин бит берни дә белмим! +— Нинди язу? - дип торган була инде! Күрше Әгъләмне, хәтта аш пешерүдә дә булыша дип, стена гәҗитенә мактап кем язган? Син! Күземне ачырмадылар цехта. Бу сиңа төрттерүе инде хатыныңның, алар шулай, читтән китереп чыгаралар бит, диләр. Менә шул. Кайттым да пешердем. Ние бар аның, исең киткән икән! +Тын гына утырган җиреннән арлы-бирле йөренә башлады бу. Аш-су тирәсендә кайнашу тәмам җелегенә төшкән икән мескенемнең. +Ә-ә, алаймы! дип уйланам эчемнән генә. Ярый. Аңлап торуың яхшы. Хатыннар хезмәтенең кадерен белергә әйбәт булыр! Үзем йөгерә-йөгерә табын тезәм. Җае туры килгән саен рәхмәтемне кабатлый торам. +Ашны мактап ашадык. Артыннан өстәлгә тавык килде. Кайнегәчләрем килүгә дип саклап торган тавык иде. Башка вакыт булса, кушмаганны эшләп, артык чыгым ясавы өчен әрләп ташлар идем, бу юлы тыелып калдым. Соңгы калҗамны ашаганда, кулыма ядәч килеп эләкте. Аннанмоннан ялаштыргаладым да: +— Әйдә! - дидем Галиемә. - Беткән тавык беткән, ядәчен дә аерыйк инде! +Гали дә каршы килмәде. Шартлар әйтештек тә чәнти бармакларыбызны ядәчкә суздык. Карасам, Галиемнең бармагы — кап-кара! +— Бә-әлеш! Бу ни тагын? +— Ә-ә... Булгандыр инде. Керосинка янында йөргәч, анысы гына була инде ул. Тавык шулпасы шулай гына пешми ул, үзең дә беләсең булыр? — Галием кесәсеннән мин юган ап-ак кулъяулыгын алды да бармагындагы корымны шуңа сылап та куйды. +Чыдадым. Ярар инде, дим эчемнән генә. Кайткан җиремә аш пешереп куйган. Әле кемнең ире хатынын шулай каршы ала торгандыр?! +Аш урынын җыеп, юылган савыт-сабаны сөртим дип, тастымалга баксам, ни күзем белән күрим, крахмаллап куйган ап-ак салфеткаларымның карар җире дә калмаган — чат корым. Ачу белән Галигә карыйм. Ә аның тастымалларда кайгысы юк. Пошкыргалый, төчкерә, битен сөртә. Үзе сөйләнә: "Кеп-кечкенә борыным бар, шул да кычытып маташа! - ди. - Кая! Чиста кулъяулык бармы соң минем, бир әле! Бусы корымланды!" +Чемоданнан чип-чиста кулъяулыгы алдым да карап торам. Бу тагын кулын, борынын сөрткән иде, кап-кара булды яулык. Ниһаять, сабырлыгым хәттин ашты. Әйтә салдым: +— Бу ниткән корым булды соң? Ул бармагыңны бер чистарткан идең бит инде, Гали! +— Ике сәгать буе кайнаттым ич мин аны! - ди. +Бер әйтә башлагач, минем дә берәм-берәм ачу чыга башлады. Үзем дә сизми калдым, сүзләр тезелеп кенә тордылар. +— Харап булгансың икән! Бер кәстрүл аш пешереп миңа күпме эш ясадың! Бөтен дөньяны корымга батырып куйгансың бит! +— Моннан ары ата-баба йоласы боздырып ирләргә аш пешерергә кушмассың! - Күрәм, Галием бу сүзгә алдан ук әзерләнеп торган, һич кенә дә җавапсыз калыры уйламый. +— Бик кирәге бар иде, - дим. - Саклап торган тавыгымның башына гына кылангансың! +— Ә-ә! Син әле миннән башкалар өчен ризыклар аерыпаерып торасыңмыни?!. +Безнең тавышка күршебез Хәерниса әби килеп керде. Аш-су бүлмәләре уртак безнең. Ул тагын аны-моны аңлатып тормастан: +— Кайттыңмы, Сәрвәр, әйдә чистартып алыйк инде, - дип, мине кухняга өндәргә тотынды, - Суларны кайнарлатып куйдым мин. +— Ни булды соң, әби, зинһар аңлатып сөйлә әле. - Гали язу өстәле янына ук китереп утырды. +— Хе-хе-хе! - Әбинең кеткелдәве минем ачуны гына чыгарды. - Яшьрәк чакта шулай инде, хатын кызганыч була, булышасы килеп тора. Ачуланма син аңа, күршекәем! Тик менә ашын пешерә белгән кеше кәрәчинкәне бик еш карый ул! - Әби зәһәрләнә башлады. - Син иреңә шунысын да өйрәт аның! Кәрәчинкәгез ике сәгать буе төтәп утырган, кухняга һич керерлек түгел! Болыт-болыт корым оча. Кунак бүлмәсе кебек кухняны харап кына иттегез! Үткән җәй илле сум биреп майлы буяуларга буятып ремонтлатып чыгарган гына идем бит! - Аннары ул Галигә такылдарга тотынды. - Үзеңнең дә йөзеңдә кеше кыяфәте калмаган бит, кияүкәем! Ни җаннарың түзеп +шул корымны сулап утырдың? Ник кенә чыктым бу базарына?! +Әби тагын нидер өстәргә теләп, уйланып тора башлаган иде, Гали чөйдәге бүреген алып башына элде дә гадәттәге "подумаешь"ын әйтеп, урамга чыгып китте. Мин идән юа торган чүпрәкне алып кухняга кердем +Эшемне тәмамлаганда, таң беленеп килә иде инде. diff --git "a/bylatypov/\320\232\321\203\321\200\320\272\321\203_tat.txt" "b/bylatypov/\320\232\321\203\321\200\320\272\321\203_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..c09749da3aa25029a7096fcc28c23a798ad4e610 --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\232\321\203\321\200\320\272\321\203_tat.txt" @@ -0,0 +1,76 @@ +Ф.Яруллин +КУРКУ + +Әмирнең кара канга батканчы сугышасы, кемне дә булса эт итеп кыйныйсы яисә бернәрсә хакында уйлам аслык хәлгә килгәнче тукмаласы килде. Ут өереп сугыш ып ятканда милиция алып китсен иде дә ябып куйсын иде. Менә шунда, ялгыз камерада, тормыш турында, кешеләр турында, үзенең узган һәм узачак юлы турынд а төпле фикергә килер иде, бәлки. +Нәрсәнедер үзгәртәсе килү теләге тыелгысыз рәвешт ә аны урамга тартты. Ул чытырдатып йомарлаган йодр ыкларын кесәләренә тыкты. Оясыннан очып чыгарга торган карчыгадай йодрыклар, һәр мизгелдә кесәдән чыг ып, берәрсенең маңгаена яки борынына килеп кунарга әзерләр иде. Йодрыкларның ярсуын басмый торып, өй гә кайтасы килмәде. Шуңа күрә шәһәрнең караңгырак тыкрыгын эзләп китте ул. Пычранырга теләгән балага урамда ләм җитәрлек була, Әмиргә дә ярсуын басарга сәбәп тиз табылды: бер тыкрыкта кемнәрнеңдер ямьсез итеп көлгәне ишетелде. Әмир ниндидер эчке бер сөенеч белән тавыш килгән якка ашыкты. Ә анда әзмәвәрдәй дүрт егет яшь кенә бер кызны боҗра эченә алганнар да кызга төрле мыскыллы сүзләр яудырып ыржаялар. Кызн ың күркудан тавышы чыкмый, хәтта урыныннан кузгал а алмый тора. +— Безнең бөтенебезне үп, - ди колга буйлысы, - шуннан соң бәлки җибәрербез. +— Үбәсе килмәсә, биесен, - дип кеткелди икенчесе, - без аңа да риза. +— Без аны хәзер биетәбез. Пальтосын салдырып алсаң, безнең алда гына түгел, өенә кайтып җиткәнче биер. Ну, чибәркәй, пальтоңны үзең салып бирәсеңме, әллә ярдәм итешикме? +Шулай диде дә берсе кызның пальто төймәләрен ыч кындырырга тотынды. Әмирнең инде йөрәге тәмам яр сыган, ул үзен үзе белештермәс хәлгә җиткән иде. Йөгер еп килгән уңайга ул кызны чишендереп торучының ияк астына бик каты итеп берне кундырды. Теге әйләнеп-әйләнеп юл кырыендагы карга барып төште. +— Кач, - дип кычкырды Әмир кызга һәм тегеләр исләренә килеп өлгергәнче тагын берикесенә саллы гына итеп тамызып алды. Әмма төнге өрәкләр, Әмирнең ялгыз икәнен төшенгәч, батыраеп киттеләр. Берсе аның артыннан ниндидер каты әйбер белән китереп сукты, икенчесе аягына тибеп җиргә екты. Нык тартышты Әмир, узенә дә каты эләкте, тегеләр дә өлешсез калмады. +Таңны ул больницада каршылады. +— Нәрсә булды, бәбкәм? - дип килеп керде икенче көнне әнкәсе. Ул инде улының, нинди сәбәп аркасында больницага эләгүен милиция аша белешкән иде. +— Кемн әр болай харап итте? - һәм ана кечкенә сумкасыннан кулъяулыгы чыгарып күз яшьләрен сөртергә тотынды. Әмирнең әнисенә эндәшәсе килми иде, хәле авырга сал ышып күзләрен йомды. +— Нигә эндәшмисең? Бер генә сүз әйт инде ичмас ам! - дип өзгәләнде ана. Ләкин Әмир иренен дә сел кетмәде. Шул вакыт палатага врач килеп керде. Ана кеше: +— Бигрәкләр дә әйбәт бала иде бит! - дип врачны сүзләр белән күмеп ташлады. - Унсигез яшенә җитеп, сүзебездән чыкмады. Ни кушсаң, шуны тыңлады. Әллә кемнең гомерен коткарам дип үзе үлем түшәгенә ятты мескенем. Ныклап тикшерсәң, ул коткарган кыз бәлки моңа торырлык та түгелдер әле. Рәтле кызлар төн уртас ында йөрмәс. +Әмир иреннәрен тешләп куйды. Әмма ана һаман сүзен дәвам итте: +— Рәтле кеше булса, үзен коткаручыны ташлап качмас иде. Больницасына да килмәгән бит. Әллә кемн әр "скорый" чакырганнар. Яраланган бүреләр дә берсен-берсе ташламый. +— Җитәр сиңа, әни! - дип кычкырып куйды Әмир. - Бүреләр, имеш. Ә менә сез кем? +— И ходаем, әллә акылына зыян килгән инде? Сез, доктор, берүк аның тегенди-мондый сүзен чынга ала күрмәгез. Авыру кеше ни сөйләмәс. Ул әтисен дә, мине дә бик ярата. И, онытып торам икән, әтиең дә килгән иде бит. Хәзер кертәм. Синең теге кечкенә магнитофоныңны да алып килдек. Музыка тыңларга ярыйдыр бит, иптәш доктор? +Шулай сөйләнә-сөйләнә ана палатадан чыгып китте. +— Әти дә, магнитофон да кирәкми, кертмәгез, - диде врачка Әмир. - Берсен дә күрәсем килми. +— Ата-анаңа андый шәфкатьсез булырга ярамый, диде врач. - Күрәсең ич, синең өчен ничек өзгәләнә. +— Беләм мин аларның ничек өзгәләнгәннәрен... +Әмирнең беркемне дә күрәсе килми иде. Ул хәтта пал атадагы авырулар белән дә ачылып сөйләшмәде. Күзл әрен түшәмгә текәгән килеш ятты да ятты. Врачларга әти-әнисен үз янына бөтенләй кертмәскә кушты. Палатадашлары аның шулай үз эченә йомылуын хәле авырлыкт ан күрделәр, Һәркем үзенчә юатырга тырышты. Терелерсең, тагын шулай аю кебек егеткә әйләнерсең, дидел әр. +Ә беркөнне Әмир янына үзе коткарган кыз килде. Ул бик кыюсыз иде. Матур зәңгәр күзләрен тутырып Әмирг ә карарга да куркып кына исәнләште. +— Сез миңа ачуланасыз инде, билгеле, - диде кыз. Әмир аның сүзләренә каршы нидер әйтмәкче иде, кыз ашыгып-ашыгып яңадан сөйләргә тотынды: - Дөрес, дөрес, сезнең урыныгызда булсам, мин дә ачуланыр идем. Качып киттем бит, адәм көлкесе. Артыма әйләнеп карарг а да курыктым. Шунда берәр автомат телефоннан мил иция чакырасы иде дә бит. Курыктым... +Кызның "курыктым" дигән сүзләре Әмирне әллә нишл әтеп җибәрде. Аның үзенең фаҗигасе дә әнә шулай куркудан башланды түгелме соң? +Көзге көннәрнең берсе иде. Әмирләр үзләренең ма шиналары белән авылдан кайтып киләләр. Көн бик елак, өзми дә куймый да яңгыр сибәли. Казанга җитәргә әле шактый юл узасы бар, ә караңгы төшеп килә. Шуңа күрәме, Әмирнең әтисе машинаны бөтен тизлегенә куа. Әмир мондый кызу йөрүләрне ярата, аның үзенең дә менә шулай җилдереп машина йөртәсе килә. Дөрес, ул инде шактый мәртәбәләр руль тоткалады. Машинаны матур гына "иярли" белә. Менә бүген дә ул әтисенә үзен ең теләген белдерде. +— Әйдә, өйрәнә тор, - дип, әтисе рульне Әмиргә тапш ырды. Үзе арткы утыргычка ук күчеп тәмәке пыскытып җибәрде. Җитмеш биш ат көче булган машинаның бик җиңел үзенә буйсынуы Әмирнең күңелен күтәрде. Ул еш-еш тизлекләрне алыштырды. Машина актык көченә ярс ып чапты. Шул вакыт әллә каян бер карачкы пәйда булды да юл уртасына чыгып басты. Әмир әле бер карар га да килеп өлгермәгән иде, әнисе: +— Туктама, - дип улын кисәтеп куйды. - Бәлки ул әллә нинди жуликтыр. Берсе кул күтәрсә, бишесе чо кырда качып ятадыр. Машинаңны да тартып алырлар, үзеңне дә бәреп үтерерләр. +Әмирнең үзенең дә бик туктыйсы килми иде, ул выжл атып кына, кул күтәрүче кеше яныннан узмакчы булд ы. Теге кешенең өстенә килеп менмәс өчен машинасын кинәт читкә борды. Әмма... +Әмма соң иде инде. Төнге юлчының хәрәкәтсез гәүдәс е пычрак юлда аунап калды. Күпмедер ара киткәч, Әмир, аңына килеп, машинасын туктатты. +— Нигә туктадың, аңгыра! - диде аңа әнисе. - Тизр әк моннан качарга кирәк, качарга. +— Соң бит, әни, теге кешене... +Әмир, теге кешене юлда калдырып китеп булмый бит инде, бәлки әле ул үлмәгәндер, ярдәм кирәктер, димәкче иде, әмма әнисе аңа авыз ачарга ирек бирмәде: +— Төш рульдән, җебегән. Утырсын әнә әтиең. +Әмир инде бу хәлдән соң үзе дә машина йөртә алырл ык түгел иде, карышусыз гына әтисенә рульне бирд е. Атасы үзен бик тиз кулга алып өлгерде, бөтенләй икенче якка кереп китеп, уравыч юлдан Казанга юл тотты. +— Карагыз аны, - диде ул. - Бу хакта бер кешегә дә авыз ачасы булмагыз. Төн яңгырлы, эзне бик тиз юар. Юлдан машиналар йөрми диярлек. Әгәр белә-нитә калсалар, беребезгә дә рәт булмас. +Әмир ул көнне ничек кайтып кергәнен һич хәтерләми. Исерек кеше сыман ул вакыт төшенчәсен югалтты. Йок ысы качты. Подъезд ишеге шыгырдап ачылган саен сиск әнеп сикереп торды. Менә-менә милиция килеп керер дә бөтенесен алып китәр кебек тоелды аңа. +Ләкин ул көнне дә, башка көннәрне дә аларның артл арыннан килүче булмады. +— Әгәр шулай тавышсыз-тынсыз гына үтсә, үзеңә бик шәп магнитофон алып бирермен, улым, - диде Әмирг ә әтисе. - Берүк иптәшләреңә ычкындыра күрмә. +— Кеше таптаттык бит, әти, кеше, - диде Әмир, ачын ып. +— Нишлисең бит, улым, без бит аны юри таптатмад ык. Кермәсен иде машина астына. Бәлки әле ул курк уыннан гына юлга егылып калгандыр. Үлсә яки имгәнсә-нитсә, әллә кайчан артыбыздан эзләп килеп җитәрләр иде. Милиция йокламый ул. +— Барыбер туктап без аңа ярдәм күрсәтергә тиеш идек... +Улының бу сүзләренә әнисенең ачуы чыкты: +— Алай бик кешелекле булсаң, бар әнә милициягә. Мин кеше таптаттым, диген. Кулымда правам да юк иде, диген. Алып китсеннәр әтиеңне төрмәгә. +— Нигә әтине? +— Нигә, имеш. Белмәгән булып маташма. Син ин де бәби түгел. Унсигезгә чыктың. Машинасын правасыз кешегә биргән өчен иң беренче әтиеңә эләгәчәген беләсең. Кеше таптаткан өчен дә, машинасын сиңа тоттырган өчен дә статья чәпәрләр. Әтиеңнең башы төрм әдә черер. +Әнисе еларга ук кереште. Улы аның сүзләренә каршы да төшмәде, юатмады да. Аның ничектер күңеле каткан иде. Тизрәк килеп тотсалар, җиңелрәк булыр иде бәлки. +Көн артыннан көн үтә торды. Карлары, бураннары белән кыш якынлашты. Әмирнең әтисе машинасына көн саен диярлек берәр яңалык кертте. Башта ул барлык тәгәрмәчләрне салдырып, алар урынына яңаларын куйд ы. Иске тәгәрмәчләрне ваклап-ваклап дачада чүп-чарл ар белән яндырып бетерде. Машинасының сул як крылосында бераз яньчелгән урын бар иде, аны бер якын танышыннан төзәттереп алды. +Машинада шикләнер нәрсәләр беткәч һәм юллар да әкренләп кар астында кала баргач, алар тәмам тынычл андылар. Әнисе улына кулга тотып йөри торган бик шәп магнитофон алып бирде. Әмир үзе дә тынычлана башлаган иде, ләкин бер хәл аны өр-яңадан тетрәнергә мәҗбүр итте. +Сания белән күпме дуслашып йөреп, Әмирнең әле бер тапкыр да аларның өйләрендә булганы юк иде. Ә ул көнне Сания егетне өйләренә чакырды. +— Әйдә, — диде ул, — әни белән танышып чыгарсың. Әллә кайчаннан бирле инде Әмирең белән танышт ыр дип йөдәтә. Тик менә бер нәрсә... +— Нәрсә? +— Әй, ярар инде, әйтмим. Кергәч күрерсең әле. Кыз ык әйбер түгел. +Шулай диде дә Әмирне җитәкләп алып кереп китте кыз. Аларга каршы чыгучы да, ишек ачучы да булмады. Сания ишекне үзе ачып керде. +— Әни, - дип эндәште ул керә-керешкә, - без әле бу. Әмир белән. +— Исәнмесез! - диде Әмир һәм ишек төбендә тукт ап калды. Киң диван-караватта берничә мендәргә сөял еп утырган чырайсыз хатынны күргәч ул сискәнеп китте. Саниянең әнисен башкачарак, чибәр, таза, Сания кебек алсу йөзле итеп күз алдына китерә иде ул. Ә аның алдында — урыныннан да кузгала алмый ятучы хатын. +— Менә син нинди таза, чибәр егет икәнсең, - диде Саниянең әнисе. Аннары ул, кызына карап: +— Син бар, кызым, ашарга берәр нәрсә хәстәрлә, ә без Әмир белән таныша торыйк, - дип өстәде. +Әмирнең бу авыру хатын янында каласы килми иде, шулай да тәкъдим ителгән урындыктан баш тартырга көче җитмәде. Хатын аңардан әтиәниләре, тормышлары хакында сорашты. Авыру булса да, күңеле көр генә икән. Әңгәмә барышында кызыклы-кызыклы сүзләр кыстыргалады. Аңарда хәтта Саниядәге сыман эчке җыл ылык та бар икән. Бу җылылык аның карашыннан, ипле сөйләшүеннән үк күренә иде. +— Син Санияне кыерсыттырма, рәнҗеттермә инде, балам, - диде ул, - Саниянең күңеле бик нечкә. Тик менә тормыш дигән нәрсә генә кырысрак кыланды. Врач булам дип очынып йөри иде мескенем. Имтиханнарын да бик әйбәт биреп кергән иде, укырга гына туры килмәд е. Мин болай булгач, укуын ташлап эшкә урнашты. Мин, эшләмә, укы, дигән идем дә бит. Юк, ди, авыру кешегә әйбәт ашарга кирәк, ди. Ә мин әле син терелгәч тә укырга җитешермен, ди. +— Сез терелерсез, апа, - диде Әмир, бу хатынны юатырга теләп. +— Мин үзем өчен борчылмыйм, - диде ана. - Менә Саниянең генә канаты сынмасын. Әтисенең ташлап кит үен бик авыр кичерә. Мин аңлатыпаңлатып карыйм да бит: әтиең әле яшь, авыру хатын белән нишләп торсын, дим. Юк, барыбер ярсуы кимеми. Гаделсезлекне бер дә кичерә алмый ул. +Болар сөйләшеп утырган арада Сания ашарга өлгертт е, өстәл әзерли башлады. +— Син, әни, Әмиргә әллә ниләр сөйләмә анда, - дид е ул, - юкса мине оялтырсың. +— Юк, без синең турыңда сөйләшмибез, кызым. Торм ыш турында сөйләшәбез. Ә тормышта кешеләрнең бер-б ерләренә әйтер сүзләре күп. +Күңелле генә гәпләшеп ашап-эчтеләр. Әмир ничектер авыру кеше янында утыруын да онытты. Сәгатенә караг ач кына: +— О, вакыт соң икән инде, - дип урыныннан кузг алды. Сания ялт кына савыт-сабаларны җыештырып алды. +— Бар, кызым, - диде аңа әнисе, - Әмирне озата чык. Савытларыңны соңыннан юарсың. +Әнисе авызыннан рөхсәт сүзе ычкынгач, Сания дәртл әнеп киенергә тотынды. Бүген аның кәефе шәп иде. Әмирнең шулай якын итеп, тартынмыйча әнисе белән сөйләшеп утыруы, рәхәтләнеп чәй эчүе аның күңелен күтәргән иде. Кайвакыт килгән кешеләр никадәр кыстас аң да чәйгә утырмыйлар, Сания андыйларны әнисенн ән чирканалар дип уйлый. Андый чакта бик нык хәтер е кала. Озак вакыт сөйләшми йөри. Ә бүген аның җаны җырлый. Әмиргә матур-матур сүзләр әйтәсе килә, тик кыюлыгы гына җитми. +— Син әнигә ошадың, ахры, - диде ул урамга чыкк ач, - йөзе ачылып китте. Кайвакыт аның авызыннан бер сүз тартып ала алмыйсың. Мин әнә шунысыннан бик куркам. Ачулансын, дуласын, тик үз эченә генә йомылмасын. Кешегә үз эченә йомылудан да куркынычр ак нәрсә юк, шулай бит, Әмир? +Әмир андый нечкәлекләрне белми иде, шулай да кызн ың сүзен хуплап куйды. Ә соңыннан: +— Әниең нәрсә белән авырый соң? - дип сорады. +— Әй, - диде кыз, нык әрнү белән. - Бер машина бәргән иде... +Әмирнең күз аллары караңгыланып китте. Кайда? Кайчан? Күптәнме? дип тә сорарга батырчылыгы җитмәд е. Ул Сания белән таркау гына саубуллашты. Ләкин аның өенә кайтасы килми иде. Ниндидер бер үкенечле җилкенү белән Казан урамнарын аркылыга-буйга урап йөргәндә теге хулиганнарга тап булды, һәм менә селк енә дә алмыйча больницада ята. Эт урынына кыйнал ып, тәнендәге һәрбер күзәнәге сызланса, җанына җиңелрәк булыр төсле иде, әмма болай да җиңеллек килм әде. \ No newline at end of file diff --git "a/bylatypov/\320\232\321\203\321\217\320\275 \320\272\321\213\320\267\321\213_tat.txt" "b/bylatypov/\320\232\321\203\321\217\320\275 \320\272\321\213\320\267\321\213_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..f69493c0285e7aba79053ba3cd06f70fde4f52d6 --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\232\321\203\321\217\320\275 \320\272\321\213\320\267\321\213_tat.txt" @@ -0,0 +1,18 @@ +Абдулла Алиш +Куян Кызы + +Бер соры куянның үзе төсле зур колаклы, бик иркә, бик кадерле бер кызы булган. Ул аны бик-бик ярата икән. +Көннәрдән бер көнне куян иркә кызына өр-яңа киез итекләр алып кайтып биргән. +- Мә, бәбкәм, аякларың туңмасын, сызламасын,- дигән. +Кызы бу буләкне бик шатланып алган. Әнисенә рәхмәтләр укыган. Хәзер инде ул яңа киез итекләрне киеп, рәхәтләнеп йөри икән. Ләкин куян кызы җылы итекләргә өйрәнмәгән булган, ул алардан бик тиз туйган, салып ташлаган. Әнием тапмасын дип, аларны яшереп куйган. Әнисе аларны эзләп табып баласына кигезә, ə ул салып ташлый икән. Әнисе кигезсә - ул салган, әнисе тагын кигезгән, ə ул тагын салып ташлаган. +Кар өстеннән дә, боз өстеннән дә яланаяк йөгерэ икэн. Бер көн буе шулай йөгергән, икенче көнне дә шулай яланаяк йөргән, өченче көнне инде аксый-аксый әнисе янына килгән. +- Әни, әни, минем аягым бик авырта! - дигән. Әнисе аның аякларына караган да аптырап калган. +- Кызым, кызым, якты йолдызым, синең аягың шешкән ич,- дигән. +"Инде ни эшләргә?" - дип уйга баткан куян. "Бу бал аны кая алып барырга, ничек дәваларга?"- дип кайгырган. +Шул вакыт нәрсәдер кычкырган. Куян агач башына күтәрелеп караган икән- тиенне кургән. Ул куянга болай дигән: +- Кайгырма, туганкай, йомшак куянкай, кызыңның аягын бик тиз төзәтеп була. Моның өчен "доктор Айболит"ка барырга, аңардан киңәш сорарга кирәк,- дигән. +Куянга чын-чынлап булышырга тотынган, "доктор Айболит"ның өенә узе илтергә булган. +Куян кызын күтәргән дә "Айболит доктор "га киткән, тиен, агачтан агачка сикереп, аңа юл өйрәткән. +Барып җитсәләр, "доктор Айболит "ның эше бик күп икән, аңа урманның төрле ерткычлары дәваланырга килгәннәр икән. "Балаларны чиратсыз карыйм мин",- дигән "доктор Айболит". Куян кызын доктор бүлмәсенә алып кергәннәр, нәрсә белән авыруын сөйләп биргәннәр. "Доктор Айболит" куян кызының аягына дарулар сөрткән һәм шул вакытта куян кызына әйткән: +- Аягың төзәлгәч, киез итекләрне инде салкын көннәрдә бер дә салма, сүзне тыңла, тагын начар хәлгә калма,- дигән. +"Доктор Айболит"ка алар бик зур рәхмәтләр әйткәннәр, саубуллашып өйләренә кайтып киткәннәр. Өч көн дигәндә, куян баласының аягы төзәлгән. Ул инде хәзер киез итеген бер дә салмый киеп йөри икән. \ No newline at end of file diff --git "a/bylatypov/\320\232\321\213\320\267\321\213\320\273 \321\207\323\231\321\207\323\231\320\272\320\273\323\231\321\200_tat.txt" "b/bylatypov/\320\232\321\213\320\267\321\213\320\273 \321\207\323\231\321\207\323\231\320\272\320\273\323\231\321\200_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..cdc953653760fec95ce77d66a6d7e909b1c4d58c --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\232\321\213\320\267\321\213\320\273 \321\207\323\231\321\207\323\231\320\272\320\273\323\231\321\200_tat.txt" @@ -0,0 +1,405 @@ +Галимҗан Ибраһимов +Танылган Чәчәкләр + +Башлангыч +(Кызыл орлыклар) +Мин яшь сабый идем әле. +Кайдан килеп, кайда баруы һичкемгә мәгълүм булмаган бер үткенче мөсафир бабай бездә, хәл җыярга туктаган вакытта, үлеп калды. Ул бик карт иде. Бөтенләй ялгыз иде. Шуның өчен кызганып яшь түгүчесе дә булмады. +Менә шул бабай үләр алдыннан үзенә чакырды да миңа бер уч тутырып орлыклар бирде. +Болар — кызыллар иде, матурлар иде. +— Яз килгәч,— диде,— боларны чәчәрсең! Туфракларын йомшарта тор! Вакытында су сибәргә онытма! Өсләренә чүп-чар төшеп, кояш яктысыннан мәхрүм булмасыннар, яхшы кара! Әгәр мин кушканча эшләсәң, җәй көне кызыл чәчәкләрең булыр, көзгә матур кызыл орлыклар җыеп алырсың... Икенче елга тагын чәчәрсең, шулай итеп бакчаң чәчәккә тулар, синнән күрмәкче башкалар да шулай эшләрләр! +Мәрхүмнең сүзен тыңладым. Ләкин чәчкән орлыкларым өстенә үзем юкта тирес түккәннәр, ниндидер бер явыз кара таш белән бастырып киткән,— орлыкларым вакытында чыга алмый калганнар, кайберләре, томаланып, бөтенләй черегәннәр. +Моңа җаным бик әрнеде. Тиресне себереп түктем. Ашларны читкә алып ыргыттым. +Җылы яңгырлар яуды, якты кояш карады; ни күрим: оер атнадан матур сабаклар, яшел яфраклар чыкты; җәй көне аллы-гөлле кызыл чәчәкләр бөтен бакчама ямь бирде; көз көне энҗе-мәрҗән бөртекләре кебек тигез, матур кызыл орлыклар җыеп алдым. Болар миннән бөтен авылга, бөтен тирә-якка таралды. +Мин моны бөтенләй оныткан идем инде. +Тарихның яңа сафланган йомшак туфрагында үсеп килгән асыл ирләрне сөйли башлагач, ничектер яңадан хәтеремә төштеләр. +...Бөек Башкортстан туфрагында, Агыйделнең киң болыннар, зур таулар арасыннан боргаланып-боргаланып аккан җирендә үзенең зурлыгы, йортларының төзеклеге белән кечерәк шәһәргә охшашлы бер авыл бар... +Диңгез сулары кебек зәңгәрләнеп уйный торган зур, матур күл буена утырганга, бу авылны Зәңгәр Чишмә дип атыйлар... +Авылның уртасында зур базар кайный; аның ике ягыннан биек матур сарайлар, зур тимер йозак белән бикләнә торган ак таш кибетләр тезелеп китәләр... +Боларга тоташып, бераз читкә таба, урта хәлле кешеләрнең уртача зурлыкта өйләре, уртача биналар үз дәрәҗәләренә күрә урын алалар* +Тагы бераз китсәгез, йортлар кечерәя, каралтылар, егылмасам ярар дип куркып, үзләренең иске черек терәкләренә таяна төшеп, һәр җилгә калтыранып, һәр яңгырны эченә алып, язмышның бөтен көчләре алдында ыңгырашып гомер итәләр. Иң ахыр барып, күпер башларында, басу капкасы буйларында чүплекләргә, тиресләргә салынган балчык өйләр, корымлы читән куышлар, үзләренең кайгылы йөзләре, сәләмә кыяфәтләре белән, каты җилләргә, көчле бураннарга каршы тора алудан өмет өзгән бер хәлдә дөнья кичерәләр... +Мин менә шул читтәге "өйләрнең" берендә тудым. +Язмыш дулкыннары белән бер кавышып, бер аерылып яшәгән дүрт иптәшем дә шул авылның төрле урамнарында, байлыгы-төзеклеге төрлечә булган төрле өйләрдә туып үстеләр. +Арабыздан тик Шаһбазның гына кайда туганын белмиләр; минем бу газиз дусымның дөньяга килүе анасының кабергә китүенә сәбәп булганга, атасының кем икәне һичберәүгә мәгълүм булмаганга, бу баланың гомереннән беренче сәгатьләрен һичбер өй үзенә алырга теләми. +Шаһбаз җиде яшькә җиткәч, чабатачы Әхми карт та үлә; шул зур авылда минем киләчәктәге дүрт дусымның берсе булган бу бала бөтенләй ятим, ялгыз кала. +Зәңгәр Чишмә үзенең зур базары белән бөтен Агыйдел буенда дан тоткан авылларның берсе,— бәлки, беренчесе. +Безнең өй авылның читендә, олы юлга салынган күпер башында булганга, бу базар көннәре минем өчен дә байтак төшем бирәләр. +Шау-шу белән авылның зур көтүләрен үткәргәч тә, үзем кебек малайларны, кызларны ияртәм дә күпер капкасына чыгам. Чөнки ерак җирнең базарчылары кичтән үк безнең авылга килеп куналар. +Без һәммәсенә капка ачабыз; күбесе безгә ярты конфетмы, прәннекме, каткан клиндер кисәгеме ташлап китә. Кайберләре үзенең саранлыгы белән мәгълүм булганга, алдан сатулашып алабыз. +Иң ахырдан, караңгы төшә башлагач, шыгыр-шагыр итеп, озын-озын кәрваннар кебек, иген төягән, ат, сыер таккан чувашлар, руслар, типтәрләр, алатырлар килә башлыйлар. +Болардан бер нәрсә дә чыкмавы билгеле булганга, без инде капка ачып мәшәкатьләнмибез. Ул арада әнкәй дә, күпергә караган читәнгә килеп, миңа кычкыра: +— Солтан, кайт инде, балам! Иртәгә иртә торасың бар... +Аша да ят,— ди. +Бу вакыт теге базарчылар симез ит пешертәләрдер, ак күмәч ашыйлардыр,— ə безгә нәрсә? +Көндездән калган ике бәрәңгене тозлап ашыйм, сөтсез, шикәрсез бер чынаяк чәй эчәм дә, читән өебезнең ишегалдына чыгып, әткәйнең чикмәненә уралып, җир идәнгә йокларга ятам. +Яз буена җыйган кавырсыннарым бар. Өч дистәдән арттылар инде. Боларны саткач, базары уңышлы булса, бәлки, бик зәһәр берничә корыч кармак алып булыр дип уйлап куйганмын... +Юынмадым, чәй-фәлән сорап тормадым, бер сынык икмәк катысы белән санап куйган чылгыйларымны алдым да тышка йөгердем. +Чыксам, ни күрим?! +Әткәй кулындагы өч япьле сәнәк белән кемгәдер кизәнеп бара, кыйнарга әйтә, үзе һаман кызып-кызып сүгенә: +— Азрак акылың булса, уйлап кара син, Әхмәт,— ди. Гыйрфан байның абзар тизәген кешенең өе буена китереп түгәргә сиңа нинди закон кушар! — ди. +Ни бар, әллә сугышалармы, дим, алар янына чыктым. +Күргәч, минем дә җаным әрнеп китте. +Гыйрфан байның ялчысы Әхмәт зур бер йөк тирес төяп китергән дә Зәңгәр чишмәнең яр буена, безнең өйдән ике-өч сажин гына бер җиргә аударган. +Әткәйнең кызуы шуның өчен икән. +Ялчы башта карулашып маташты: +— Бер мин түгел, башкалар да китереп түккәннәр бит,— ди. +Әткәй сәнәк белән аның өстенә кычкырып бара: +— Түксәләр, мин юк чакта, мин күрмәгәндә түккәннәр; моннан соң мин сезнең тиресләрегезнең сасысын иснәп яшәр хәлем юк,— ди. +Әткәй, Сафа абзый, Шаһи бабай, көрәкләр, сәнәкләр алып, Әхмәткә тиресне төяргә булыштылар һәм тиз арада төяп бетерделәр. +Ялчы: +— Миңа рәнҗемәгез, агайлар... Бай кушкач, аптыраганнан түккән идем,— дип сөйләнә-сөйләнә, тиресләрен күпер аръягына алып китте. +Шаһи карт: +— Ну, эт соң бу Гыйрфан дигәнегез! — дип сүгенеп калды. Талаш-сугыш булмагач, миңа да кызык бетте, соңга калдым дип куркып, тизрәк базарга очтым. +Базар кайный. Аннан-моннан карап, тиз генә базарны әйләнәм дә кырык тартмачылар янына киләм. Кавырсынны болар җыялар, корыч кармакны да болардан гына табып була. +Бу ни эш тагы? +Мин, авылдан-авылга вак-төяк сатып йөрүче кырык тартмачы Шәрәфи абзый янына килеп, малайларны этә-этә керә башлаган гына идем, арт яктан кемдер: +— Алмадым... валлаһи... алмадым...— дип елап җибәрде; икенче берсе: +— Ялганлама, карак малай!.. Үз күзем белән күрдем... Чылгыйларын күрсәткән булды да ике кармакны эләктерде...— дип сүгенә-сүгенә, берәүне яңакларга тотынды. +Кармак урлауда гаепләнеп кыйналган малай, елап, әрнеп, минем каршыма килеп чыкты. Аның башында белен кебек изелгән җыртык кәләпүш, өстендә мең ямаулы, буй-буй җыртыклы киндер күлмәктән башка бер нәрсә дә юк. Кап-кара тәненең һәммә җире диярлек күренеп тора. +Ләкин малай бирешергә теләми: +— Алмадым, валлаһи, алмадым,— дип еласа да, әйтерсең, эт оясына килеп чыккан бүре баласы кебек, үзен сырып алган бала-чага белән талаша, килеп кагылсалар, әле бер яклап, әле икенче яклап, кай җирләренә туры килсә, шуннан тырный, суга, тешли. +Ул ара да булмады, бу эт көтүе эченә сары башлы, су күзле, әйбәт киемле, яңа итекле ниндидер бер малай килеп чыкты да: +— Ə, Шаһбаз, эләктеңме? Беркөн безне кыйнаганда шәп идеме? — дип, гаепле малайның өстенә ташланды, бу өмәгә башкалар да дәртләнеп кушылдылар. +Мин дә читтә кала алмадым, шул бәргәләшнең эченә кереп, уңга-сулга яңаклый башладым. Минем йодрыкның иң ныгы әле яңа гына килеп катнашкан чибәр киемле, сары башлы малайга эләккән булырга кирәк: аның күз төбе шешеп чыкты, күп конфет ашаудан черегән тешләреннән кан китте. +Ул арада зурлар катнашып, безне аердылар, кем кыйнады моны дип, тикшерә башладылар. Кавырсыннарымны култык астына кыстырдым да йөгердем. +Әйләнеп карасам, теге гаепле малай Шаһбаз да минем артымнан чаба. Башкалар аңа: +— Карак, карак! Гарьлек, гарьлек! — дип кычкырып, таш белән бәрәләр. +Туктап көттем дә үзебезгә алып кайттым. +Әнкәй аңа бер бәрәңге, бер сынык икмәк бирде, кем икәнен сорашты. +Ул теге мәрхүм чабатачы Әхми картның үлгән кызының улы икән. Хәзер бөтенләй ятим булып үзенең ерак бер агасында тора икән. Исеме Шаһбаз икән. +Атсыз гомер итү бик кыен иде. Әйбәт булды, безнең әткәй ат алды: кечкенә генә, ябык кына бер нәрсә, быел гына сабанга кергән, ди. Бу ат өчен без ике дисәтинә урак урып, күпмедер печән чабып, җыеп, кибәнгә салып бирәбез. +Әткәй әйтә, син дә, ди, бераз эшли башласаң, яңа өй алырбыз да, ди, бу тирес оясыннан авылның уртасына таба, теге балта остасы Зарифлар янына күчәрбез, ди. +Их, тизрәк үсәсе, тизрәк әткәйгә эшләшәсе дә, бу тирес оясыннан шул авыл уртасына, оста Зарифлар тирәсенә күчәсе иде! +Ат булгач, бер йөреп кайтыйм дип, әнкәй дә бармакчы иде, Сафа бабайның килене бәбәйләргә тора, шуңа булышырга кеше кирәк дип чакырдылар да, ул калды, без әткәй белән, яңа атны, яңа арбаны җигеп, яланга ашлык карарга киттек. Җирән кашкага ашатырга печән чабып алып кайту өчен чалгы да алдык, +Басуны әйләндек, арба тутырып яшел печән төядек тә иң еракка — борчак җирләренә килеп чыктык. +Их, малай, борчагы нәрсә бит! Инде бөтенләй кузакланып беткән — сырга кебек, сабакны сыгып утыралар. Санап карадым: кайбер кузакларда сигезәрдән ике рәт тезелгән. Күрше Сафа бабай әйтә, бер кузактан уналты борчак булса, ул инде бик уңган була, ди. +Чү! Тукта! +Тегендә кемнәр ул безнең борчак эченә кереп ятканнар? +Әткәй нидер кычкырып калды, мин, аңа карамастан, чыбыркыны алдым да бар көчем белән шул безнең борчак эченә кереп яткан малайларга йөгердем. +Ни күрим? +Берсе теге базарда минем белән сугышкан сары башлы, черек тешле, әйбәт киемле малай. Аның белән янәшә тагын берәү яткан — таза, нык, төптән юан үскән, сабыр гына бер ир бала. Өченчесен азрак таныйм. Бу—Гыйрфан бай мәхәлләсенең Заһит хәзрәт улы Фазыйл мәгъзүм бугай: чибәр генә киенгән, озынча йөзле, зур күгелҗем күзле, нечкә кара кашлы, минем чамалы бер малай. +Ачуымнан нәрсә әйтергә белмәдем: +— Ник безнең борчакны урлыйсыз? — дидем дә чыбыркы белән малайларга берәм-берәм селтәнә башладым. +Теге Фазыйл мәгъзүм акыллы күзләре белән миңа текәләп карады да, ничектер, гаҗәп бер осталык белән чыбыркымны тотып алды, һаман шулай текәлеп карап: +— Солтан, син нигә һаман безгә бәйләнәсең?.. Беркөн тимерлек янында менә Гыйлаҗиның күзен чыгара яздың... Без сиңа тигәнебез юк бит! — диде. +Бу малайның күз карашы йөрәгемә төште, тавышы, акыллы сүзе бөтенләй хәлемне бетерде. Эчтән шулай җиңелсәм дә, тыштан һаман киреләндем: +— Ник бәйләнмәскә? Ник Шаһбазны рәнҗетәсез? Нигә безнең борчакны таптап, ашап йөрисез? — дидем. Фазыйл әллә нинди бер җирәнү белән: +— Харап булган икән! Имеш, борчакны ашыйсыз. Əнə янәшәдә безнең ике дисәтинә борчак ята: бик кирәк булса, төя дә алып кайт! — диде дә капкан борчагын төкереп ташлады. +Безнең талашны әткәй ишеткән, ахрысы. +— Солтан, син нигә алай акылсызланасың?.. Кемнәр икәнен танымыйсыңмыни? Килегез барыгыз да монда! — дип кычкырды. +Бардык. +Фазыйл мәгъзүм атны мактады, сары башлы малай минем өстемнән тел сөйләде: +— Без, ялан карап йөреп, сезнең борчак эченә хәл җыярга утырган идек, улың безгә бәйләнә,— ди. Әткәй көлде: +— Солтан, син боларны танымыйсыңмыни? Нигә алай сугышып йөрисең? — диде. Сары башлы, әйбәт киемле малайга карап: +— Бусы Гыйрфан бай улы Гали була,— дип өстәде, аннан соң теге озын, аксыл йөзле, күгелҗем күзле, акыллы Фазыйл мәгъзүмне күрсәтеп:—Бусын танымаска бер дә ярамый, бу — байлар мәхәлләсенең мулласы Заһит хәзрәт улы мәгъзүм Фазыйл... Ə менә бусы, оста Зариф бабаңның төпчеге,— дип, таза, сабыр малайга күрсәтте. Аннан соң барыбызны да кочагы белән борчак җиренә таба этәргәләп: — Йә, барыгыз, юкка сугышып йөрмәгез, саргайганрак җиреннән борчак жыеп китерегез... Мин ут ягып куырырмын,— диде. +Без бергәләп киттек. Бергә борчак җыйдык. Шаяра-шаяра сөйләнеп, талашкалап алдык. +Гали һаман миңа бәйләнә, Шаһбазны сүгә: +— Солтан,— ди,— нәрсә шул уйнаштан туган хәерче малай өчен минем белән сугышып йөрисең? — ди. +Фазыйл мәгъзүм, безнең белән яшьтәш булса да, чыннан зурлар кебек акыллы сөйли. Минем кулдан тота да: +— Йә, Солтан, моннан соң безнең белән сугышмассың бит инде? — ди. +Теге Зариф оста малае Гыйлаҗи дәшмәде — җыйды да җыйды; дуңгыз нәрсә икән, без юкка суган сатып йөргәндә, ул менә дигән кипкәннәрен бер кәләпүш тутырып та өлгергән. +Арба янында төтен күренде, ул арада әткәй дә: +— Җитәр инде, кайтыгыз,— дип кычкырды. Барсак, без бөтенләй хур булдык. Әткәй көлә: +— Сез, ахрысы, эчегезгә җыйгансыздыр. Менә Гыйлаҗи җегет ичмасам!.. Ул атасына охшаган: күп сөйләми, эшли дә эшли,— ди. +Борчак тиз куырылды; кәләпүшләргә тутырып алдык та, арбага биек итеп төялгән яшел печән өстенә атланып утырдык. +Кайтыр юл түбән таба иде. +Җирән кашка, яшь булса да, көчле икән: шулчаклы печән белән биш кешене бертуктаусыз йөгертеп алып кайтты. +Борчак җирендә бәрелешү — безнең арадагы сугышларның актыгы булды. Шул көнне безнең арбага төялешеп кайткач, Зәңгәр Чишмәдә бик озак су кердек тә, татулашып, дуслашып таралдык... +Шаһбаз шул базардагы сугыштан бирле миңа бик багланып киткән иде. Эш беткәч, ул һәр көн диярлек безгә килә икән. Әнкәй аңа: +— Гыйрфан байларга атасы белән китте. Шунда уйныйдыр,— дигәч, мине көтеп утыра-утыра икән дә боегып кайтып китә икән. +Берничә көн үземә дә очрады. +Көчләп диярлек Галиләргә алып бардым. Ләкин үзебезнең компаниягә тиз генә кушып булмады. +Башка вакытта лачын кебек үткен малай шул Гыйрфан байларның, Заһит хәзрәтләрнең йортына килеп җитсә, бөтенләй югалып кала: зур капкаларга, яшел түбәле өйләргә карый да, бераз аптырап сүзсез торгач: +— Боларның этләре бик усал бугай... тешләрләр... Мин кайтам...— дип китә дә бара. +Урамнарда, базарларда, Зәңгәр Чишмә буйларында очрап, Галиләр, Фазыйллар, Гыйлаҗилар белән бик күп тапкыр бергә уйнап, җенләнеп, көрәшеп, башка компанияләргә каршы сугышларга катнашып, үзе бик күп баһадирлыклар күрсәткәч кенә Шаһбаз безнең арада үз булып китә алды. Шуннан соң гына ул Гыйрфан байның зур сарайларыннан, таш пулатларыннан курыкмый башлады. +Беркөн шулай Фазыйлларның бакчасында сабан сөреп уйный идек. +Гыйлаҗи сабан арты тоткан, Фазыйл белән мин төпкә, Гали очка җигелгән, Шаһбаз, нәкъ сабанчы малайлар кебек, көйләп-көйләп, "атлар" куа иде. +Намаздан кайтышлый, Заһит хәзрәт бу әйбәт тавышны ишеткән дә бакчаның коймасыннан карап торган. Шул якка таба борылгач, хәзрәтне күрдек тә, оялышыбыздан сабаннарны, камытларны ташлап, шыр килеп качтык. +Хәзрәт ачуланмады: +— Уйнагыз, уйна! — диде. Фазыйлга карап: +— Менә бу ертык киемле бала кем ул? Көйләп ат куучы шулмы? — дип сорады. +Хәзрәт, Шаһбазны чакырып, башыннан сыйпады, ике тиен садака бирде. Фазыйлга: +— Әйдә, кер әле өйгә,— диде. +Без яңадан сөрергә керештек. Ике әйләнеп тә җитмәгәнбез, атылып Фазыйл килеп чыкты. Кулына бераз киелгән, шулай да бик таза күлмәк, бер иске чалбар, бер кәләпүш, бер камзул тоткан. Үзе шат. Ансыз да матур зур күзләре бөтенләй ачылып, нурланып уйныйлар: +— Беләсезме,— ди,— этәм боларны Шаһбазга бирде. Болар минем үлгән абзамның калган киемнәре... Этәм әйтә, дога кылсын,— ди... +Шаһбаздан бигрәк без шатландык. Башка вакытта юньләп сүзгә катнашмый торган Гыйлаҗи да кая басканын белми, кул суга, сикерә... +Без, акны-караны күрмәстән, кая басканны белмәстән Зәңгәр Чишмәгә чаптык. Барыбызга да бәйрәм иде, иге-чиге булмаган шатлык иде. Килеп җитүгә Шаһбазның мең ямаулы пычрак, ертык күлмәген салдырмыйча ук өстеннән өзгәләп, тарткалап алып бетердек тә: "Һау... әлләлә... һау... әлләлә... әлләлә..." —дип, уратып-уратып суга ыргыттык. Аннан соң, уйнап, кычкырып, аны барыбыз бергә юындырырга керештек. +Шуннан соң Шаһбаз безнең компаниянең иң ныклы, иң кирәкле кешесе булып җитте. +Без, бер авылда туып, бер суны эчеп үскән булсак та, төрлебез төрле урамнарда, төрле өйләрдә торгангамы, холыкларыбыз, һөнәрләребез бик төрлечә иде. +Фазыйлдан башка безнең компания әллә кайчан таралган булыр иде. Кайбер вакыт юк-бар өчен талашып китәбез. Бәргәләшеп алган чаклар да була. Менә мондый заманнарда Фазыйл әллә кайдан акыл таба, кызык сүз әйтә, яңа уен чыгара да, әле биш минут элек кенә бугазга бугаз килгән малайлар, гөрләшеп, кочакланышып, яңадан уйнарга тотыналар. Талашны, сугышны бөтенләй оныталар. +Мин бөтен компаниягә балык тотуларда, урманга, тауга, җиләккә йөрүләрдә командир булдым. Минсез мондый эшләр башланмый, башласалар да, очлап чыгара алмыйлар. +Зариф карт улы Гыйлаҗи сугыш-талаш вакытларында безне коткара. +Без, үзара бик артык якынаеп киткәч, авыл малайлары өстеннән бөтенләй башлык кебек булдык. Теләсә язгы ат чаптыруларда, теләсә базарларда, теләсә башка уеннарда — без һаман үзебез теләгәнчә алып барабыз. Моңа башкаларның эчләре поша. Безнең дошманнар көннән-көн күбәя. Шуңа күрә атна саен диярлек бәрелешләр була. Менә мондый вакытларда Гыйлаҗи булмаса, без, лачыннан качкан чәүкәләр кебек, таркалабыз да бетәбез... Тик ул гына үзенең курку белмәс йөрәге, таза калын беләкләре белән безнең дошманнарыбызга каршы тора алуыбызга сәбәп була. +Җиләк җитсә, кечкенә-кечкенә тубаллар, көз керсә, авылның бер башыннан икенче башына ишеттерерлек яңгыратып суга торган биек, текә какмалар — болар һәммәсе шул атасына охшап туган Гыйлаҗи кулыннан ясалып килә. +Галине әйтәсе дә юк. Нәрсә ясарга: агачмы, нечкә тактамы, калайлармы, кадаклармы — һәммәсен Гали ташый. Акча дигәнең аларда өзелми. Конфетлар, клиндерлар, прәннекләр белән аның үзенең тешләре череп беткән. Без дә болардан ара-тирә авыз итәргә кире тормыйбыз. +Шаһбаз иң соң килеп кушылса да, ул тиз арада безнең компаниянең үзәге булып алды. +Бер җиргә уенга барасымы, җиләккә, балыкка бару өчен җыярга кирәкме, яки берәребезне кыйный башлаганнармы — яныңда Шаһбаз булса, бер дә аптырамыйсың! Ул, ике бармагын тешләренә куеп, берничә сызгырып җибәрә икән, безнекеләр хәзер сизеп алалар да, кайда, нинди эштә булса да, чабып килеп җитәләр. Әйтерсең әкияттәге җеннәр инде! Бу сызгыруда авылда гына түгел, тирә-якта да аның тиңдәше юк, диләр. Ул әллә ничә төрле сызгыра. Без инде аның сызгыруыннан нәрсә әйтергә теләгәнен тел белән сөйләп биргән, сүз белән кычкырган кебек аңлыйбыз... Йөгерүдә, суда йөзүдә дә аңа чыккан кеше юк. Җырлауга, моңлануга, көлке сүз әйтеп башкаларны мыскыл итәргә туры килсә, ул инде дошманнарга гына түгел, безнең үз йөрәкләребезгә дә еш-еш агулы укларын кадый. +Шулай үсәбез... +Әйтерлек зур алмашынулар булганы юк. +Тик Шаһбаз гына бер дә көтелмәгән эш эшләп ташлады. +Бер көнне аның маңгае ярылып килде. Бәйләмәгән-нитмәгән, тик аз гына тоз сипкән — шулай ярасы канланып күренеп тора. +— Сиңа ни булды? Кем кыйнады? — дибез. +Башта дәшмәде, бик кыстагач, сөйләп бирде. +Ул бит ерак бер агасында тора. Шуның хатыны бик усал икән. Әрәм тамак син, юкка ашап ятасың дип, һаман әрли, талый икән. Үз балаларына ашарга биргәндә, моны өлешсез калдыра икән. Бер көнне шулай кечкенә бәлешләр пешергән дә ике баласына икене тоттырган. Зур улы, анасы чыгып киткәнне генә карап торган да, үзенең өлешеннән яртысын Шаһбазга бүлеп биргән. Кечкенә кыз бала, йөгереп, анасына әләкләгән: "Шаһбаз сорап, алдап алды",— дигән. +Хатын кызып, җенләнеп керә дә: "Бәхетеңне ашаган нәрсә! Үз бәхетеңне ашавың җитмәгән, инде минем балаларым ризыгына тотынгансың икән!" — дип каһәрләп, мич буендагы кайчыны алып, Шаһбаз башына бәрә. Ятимнең маңгае ярыла. +Безнең өчен бу бик зур эш булды. Гали белән Фазыйл өйләреннән ак күмәч кисәкләре, бәлеш калдыклары чыгарып бирделәр. Гыйлаҗи белән без, тиз генә су китереп, юдык, яраның эчен карадык: зарарлы түгел, сөяккә тимәгән кебек. Чүпрәкләр таптык та үзебезчә бәйләп куйдык. +Фазыйл атасы янына кереп чыкты да: +—Вәт нәрсә, Шаһбаз,— диде,— ул җиңгәң барыбер көн күрсәтмәс, син бездә кал! +Шаһбаз дәшмәде. Ләкин яңадан теге йортка кайтмаган— Фазыйлда торып калган. +Без моңа бик шатланган идек, Шаһбаз үзе дә күңелле кебек күренә иде. +Ләкин болар озакка бармады. +Фазыйлларның бер асравы күп савыт-саба күтәреп бара икән — аягы тайган да, егылып, бөтен нәрсәсен ваткан. Остаз-бикә: +— Ничәмә йөз тәңкәлек әйберемне әрәм иттең! Теләсең каян тап, түлә,— дип кычкырына башлагач, асрау, үзен аклар өчен, Шаһбаз өстенә нахак сүз сөйләгән: +— Мин кереп килә идем... менә бу уйнаштан туган малаегыз әллә кайдан йөгереп каршыма чыкты да миңа бәрелде... Мин шуннан егылдым...— дигән. +Заһит хәзрәтнең остазбикәсе Шаһбазны чакырып ала да: +— Ятим бозау асрасаң, авызың-борының май итәр, ятим бала асрасаң, авызыңборының кан итәр, дигән борынгылар... Синнән хәер булмас, күземә күренмә, бар, бүгеннән чыгып кит! — дип, аяк тибеп тиргәп куа. +"Гаепле" бала дәшми-тынмый, чыга да югала. +Кая киткәндер? Һичкем белми—һәммә кеше аптырап кала. +Бер атна үткәч, хәбәр килде: Шаһбаз Заһит хәзрәтнең остазбикәсе куып чыгарган көнне бу авылдан киткән дә, Ивановкага барып, татарча белә торган карт чувашка дуңгыз көтәргә ялланган. Әле дә шунда, ди. +Мин аптырый калдым. Гыйлаҗи дәшмәде. Гали, бер дә исе китмәгән кеше кебек, көлә генә: +— Нәрсәгә ул чаклы хәйран каласыз,— ди.— Чабатачы Әхми баласының көтүче булып китүендә нинди гаҗәп эш бар,— ди. +Тик Фазыйл гына мине бераз тынычландырды: +— Курыкма, Солтан! Шаһбазга бернәрсә дә булмас,— ди.— Үзен-үзе югалта торган җегет түгел ул. Кулдан-кулга күчеп, хатын-кыздан кыйналып, тиргәлеп гомер иткәнче, анда үз көнен үзе күрер,— ди. +Бу вакыт ул да, без барыбыз да ундүртенче яшькә чыккан гына идек. +Шаһбаздан соң башкалар да берәм-берәм тарала башладылар. +Фазыйл мәгъзүм Казанга китә. Ул русча да, мөселманча да укый, ди. Аны мактап сөйлиләр. Галим булыр, зур кеше булыр, Зәңгәр Чишмә буен яктыртыр, диләр. +Җитмәсә тагы, Гали дә кышларда әллә кайларга китеп югала торган булды. Ул да укый, ди. Сату-алуга өйрәтә торган гыйлемлекләр артыннан йөри, имеш, ди. +Нәрсә сөйләп торырга?! Гали укыр өчен түгел, байлыкка, симезлеккә чыдаша алмаганнан гына йөри инде! +Моңарчы һичкая кузгалмаган Гыйлаҗи да аякланды. +Быел яңгыр аз яуды. Игендә өмет зур түгел. Авылның байтак җегетләре, эш бетәр-бетмәс, читкә кәсеп эзләп чыгып киттеләр. +Көзләрдә, кышларда иптәшләр шулай таралгаласалар да, яз кайталар. Җәйне бергә үткәрәбез. +Йөргән таш шомара, мин монда күгәреп ятам. +Кичә көтмәгәнрәк вакытта Гыйлаҗи кайтып төште дә безне җыйды. Йөрүе бөтенләй бушка булмаганга охшый: аякта итек, өстә кара чикмән, кулда күн бияләй, башта яңа кырма бүрек. Үзе дә үскән, нык тазарган. Аз гына мыек та чыгарга чамалый бугай. Өйдәгеләрен онытмаган: сеңлесе Гайниягә ике тәңкә ярымлык шәл, атасына бер читек, әнкәсенә күлмәклек алган. +— Сезне дә онытмадым, — ди. — Менә сезгә алтын шахтасы янында ясалганнан бер кызылбаш! — дип, атасы чыгып киткәч тә, безнең алга бер бөтенне утыртып куйды. — Бүген сезне сыйларга чакырдым, — ди. +Мин бераз оялдым — Фазыйл безнең яшьтәш, бала чактагы иптәш булса да, хәзер ул гыйлем кеше бит; аның алдында болай кылану килешеп бетәрме икән? +Гали — эт нәрсә берүк; моны күрүгә чаршау артына чыкты да Гыйлаҗиның әнкәсе белән нидер пыш-пыш сөйләшеп алды. +Күп вакыт үтмәде, тегеннән, чаршау астыннан, Гайниякәйнең ак кулы безгә зур бер тәлинкә белән әйбәтләп киселгән икмәк, әрчеп туралган суган, байтак ук салкын ит сузды. +...Бу эчүдән Гали хәйран гына исерде. Аңа аракы дип су эчерәләр. Аннан соң бер чынаяк бик каты чәй бирәләр дә, Гыйлаҗи аны тышка, һавага алып чыгып керә. +Кәммәсе бераз айныйлар. +Гали бераз тәртип белән тагы сүз башлый: +— Мин,— ди,— җегетләр, укыйм әле... Сәүдә гыйлеме укыйм... Русны, жидны гына түгел, немецне җиңәрлек булганчы укыйм... +Фазыйл аның сүзен бүлә: +— Укып беткәч, ни эшлисең? +— Аннан соңмы?.. Аннан соң сау бул, Зәңгәр чишмә! Сез дә миңа зур шәһәрләрнең берсенә бергәләп кунакка рәхим итегез... Каланың уртасында, иң зур урамда минем йорт булыр... Байлык әле дә бар... Эш башларга шул житәр, тик һиммәт кенә кирәк... Атайдан мал, миннән гыйлем белән һиммәт! Калага күчәм... Матур сарайлар салдырам... Хатынның менә дигәнен сайлыйм. Җәннәт кебек бакчаларым була. Каланың барлык түрәсе, иң зурлары да миндә эчәләр, миннән бурыч алалар, миңа ерактан кул кушырып торалар... Менә минем план шулай, җегетләр!.. Ну, сөйлә, Гыйлаҗи: синең исәп ничек? Минем белән калага күчәсеңме?.. Күчсәң, акча бирәм, подрядчик булып, зур йортлар салдырып йөрерсең! +Гыйлаҗи тутырып бер чокырны эчә дә кызмача сөйләнә: +— Минме? Гали туган,— ди,— мин, ди, ачка үлсәм үләрмен, Зәңгәр чишмә буйларын бөтенләйгә ташлый алмам,— ди.— Зәңгәр чишмә тирә-якта бер генә! Əнə тәрәзәдән кара: ул ничек ай яктысында дулкынланып ята... Диңгезмени!.. Иңе кайдан кая җәелгән... Юк, туган... Мин моны ташламам, патшага хезмәт итеп кайтам да, бил баглап, җиң сызганып, изүне чишеп, эшкә тотынам... Минем атай,— ди,— гомер буена балта остасы булса да, кулга алырлык коралы юк... Минеке алай булмас... Мин балтаны корычтай эшләтәм. Ул агачны гына түгел, каты ташны да кыеп төшерер. Минем пычкыларым, өтергеләрем, ышкыларым кул тидерү белән үзләре йөреп торырлар... Мин, Сафи карт кебек, күземне кыйшайтып, башымны бөгеп, төзләп маташмам... Минем үлчәүләр ике бүрәнә арасына ялгыш кысылган яфракны да сизәрләр. Беләсеңме?.. Хатыным үземнән дә уңган булыр. Бу урамны ташлыйм. Сезнең янга күчәм... Йортлар нараттан була... Атны икедән артык асрамыйм. Болар кырык потны Зәңгәр чишмә белән кала арасында "эһ" тә дими йөртәләр. Арбалар бар да тимерле... Камытлар һәммәсе каештан... Өй буенда бакча: анда җимешләр пешә... Ындырда бәрәңге бакчасы, анда кыяр, карбыз, кавын, торма, чөгендер, кишер, кәбестә — җаныңа ни кирәк, һәммәсе бар... Дөньяны шулай корып бетәм дә, сезнең дүртегезне бер вакытта хатыннарыгыз белән парлап кунакка чакырам... Елга ике мәртәбә: берсе — чана юлы төшкәч тә, авылда казлар, сугымнар суйган, кыз биргән, туй уздырган чорларда... Икенчесе—җәй көне, печәнгә төшәр алдыннан, яшь тәкәләр өлгергәч, авылда кыз озату, килен төшерү көннәрендә... Балмай үземдә күп була... Башкорттан мичкәләп кымыз алдырам... Карт-коры, мулламунтагай күрмәгән арада төшергәләү өчен чиреге белән менә бу кызылбашларны китертеп куям... Ярыймы шулай булса?.. +Гали бу озын сүз вакытында нәрсә уйлаптыр катып торды. Фазыйл көлеп куйды: +— Гыйлаҗи, синдә дә шул хыял белән алдагы дөньяны ясап кую бар икән!.. Ну, берәрне эчәбез дә таралабыз... +Мин дәшмәдем. Ләкин башка кешеләрнең уйлары барып чыкмаса да, Гыйлаҗи үзенекенә ирешер кебек тоелды. Аның эш сөяр йөрәге, оста кулы, нык, таза гәүдәсе — бу эшләрне аңа бик җиңел, бик якын күрсәтәләр... +Без бераздан таралдык... +Бөтен авыл тыныч, рәхәт йокыда. Минем ятасым килми. +Капка баганасына сөялдем дә йөзем белән Зәңгәр чишмәгә әйләндем. +Әйтерсең гомеремдә беренче мәртәбә күрәм мин бу күлне! +Моны юкка күл диләр. Бу бит диңгез. Диңгезнең дә матуры, зуры! +Зиһенем еракка китте. +Һәркем бер нәрсә турында уйлый. Киләчәккә зур уйлар йөртә. Мин әле һаман шул күпер бантыннан, тиреслектәге читән өйдән дә чыга алмыйм. +Ятсам да йоклый алмадым. +Таңнан торып, Зәңгәр чишмәдән су китердем, арыш көлтәсе тападым, чоланнан көрпә алып чыктым да улак тутырып җирән кашкага бутап бирдем. +Әле өйдәгеләр тормаганнар. +Минем башымда һаман бер уй. Атай картаеп бара. Гомере шул тирес башында үтә. Мин инде җиткән җегет булдым, менә берничә елдан патша хезмәтенә чакырырлар. Өч ел анда үтәр. Ул вакытта тагы ялгыз калалар. Тагы йорт-җир төзәтеп йөри алмаслар. +Юк, болай ярамый! Хәзергә үз көннәрен үзләре күрерләр. Мин китәм, бүген үк китәм дә, алты почмаклы өй, кечерәк бер келәт алып, шуларны Зариф осталар янына күчерергә җитәрлек акча табып кайтам. +Иртәнге чәйгә утыргач, шул турыда сүз ачтым: +— Әткәй, — мин әйтәм, — алты почмаклы өй белән кечкенә бер келәт алып, шуларны теге Зариф осталар янына күчереп салу өчен күпме акча кирәк булыр? — дим. +Әткәй дә, әнкәй дә риза булдылар. Ләкин икесендә дә ниндидер бер эчке өмет катнаш курку сизелә иде. +Бездән унбиш чакрымда Мәргәнташ дигән биек бер тау бар. Моның башыннан чишмә чыга. Бер кабер дә бар. Башкортлар Салават каһарманның якын дусларыннан Мәргән шунда күмелгән, шуңа каратып исем бирелгән дип сөйлиләр. +Шахталарга бара торган юл менә шуның итәгеннән үтә. +Өйдән чыккан кызу белән бу тауга җиткәнче туктамадым, артка әйләнеп тә карамастан, һаман бардым да бардым. Бераз ял итим, тәмәке тартып алыйм дип, калкурак бер ташка утырсам, тирә-яктагы күренешкә хәйран калдым. +Зәңгәр күл диңгез кебек җәелеп ята. Әйтерсең әкияттәге сихерле көзге инде. Көзге кояш яктысында шулай матур булып, җанлы булып нур эчендә уйный. +Алты ай эшләдем. Җиденчегә киткәндә минем эчке күлмәгемнең култык астында кечкенә бөти кебек әйбәтләп тегелгән йөзәр сумлык ике кәгазь һәрвакыт тәнемне кытыклап рәхәтләндерәләр иде. +Моның өчен ниләр генә күрмәдем, кайларда гына булмадым... +Шахтадан шахтага йөри торгач, ахыр барып, актык утыз тәңкәмне тутыру өчен, рус-татар байларының уртак бер компаниясенә хезмәткә ялланган идем. Инде яз да керә иде, хак зур булмаса да, ашаудан кысып, көненә унбишәр сәгать эшләп, айга егерме биш сумнар калдырырлык чама бар иде. Безнең яклардан, Казан, Сембер, Саратау губерналарыннан килгән бик күп татар җегетләре дә эшлиләр иде... +Безнең барактан ун гына сажин җирдә бик зур бакча бар. Уртасыннан кечкенә генә елга да ага. Иптәшләр киткәч, шуңа чыгып утырдым. Күңелем Зәңгәр чишмәгә, Агыйдел буйларына китте. Озак-озак Гайнияне уйладым. Бу кыз белән вәгъдә алышу түгел, җүнләп сөйләшкәнем дә юк. Шулай булса да, ул минем йөрәгемә хатыным булып кереп утырган. Мин киләчәк көнне башкача уйлый алмыйм. Инде егерме биш сум гына кирәк. Аннан соң юлга, вак-төяк бүләк-яракка бер унбиш сум эшлим дә авылга кайтам. Йортны күчерәм. Гайнияләр белән янәшә булабыз. +...Хәерле сәгатьтә моннан китәм! +Бәйрәм алдыннан — кичәге көн барлык эшләгәннәрем өчен тиешле акча алынган иде. +Дүшәмбе көн хезмәткә чыкмадым. +Билетымны алдым, китәчәгемне белдердем, яңа күлмәк белән итегемне капчыкка салып аркама астым да Уралның саф көмеш елгалары, боргаланыпборгаланып болытларга сузылган биек таулары, зур күлләре буйлап тагы шахталар эзләргә киттем. +Озак йөрергә туры килмәде. Дүртенче көндә мин яңадан бер алтын приискасына килеп ялландым. +Тагы берничә атналар эшләгәч, ике йөз тәңкәне тутырып, аның өстәвенә юллык, өйгә вак-төяк бүләклек тә арттырдым. +Вак акчаларны бөтен ике йөзәрлеккә алмаштырып, йөрәк өстенә бөти ясап тектем дә, Уралның тирән шахталары белән бәхилләшеп, Зәңгәр чишмә ягына таба юл тоттым. +Кайтышлый, тагы Салават баһадирның Мәргәне кабере янына — биек тау башына утырып, хәл җыйдым. +Яңгырлы-болытлы көз, аның артыннан карлы-буранлы каты кыш үткән; минем баштан да әллә ничаклы хәлләр кичкән, ләкин Зәңгәр чишмә аз гына да үзгәрмәгән. +Ул һаман да элеккечә зур, мәһабәт булып, әллә кайдан җәелеп, һаман элеккечә матур кояш нурлары белән уйнап яши икән әле. +...Мин авылга кайтып төшкәндә, солы, борайны чәчеп бетергәннәр, тары, карабодайга яңа чыкканнар гына иде әле. Әткәй кат-кат рәхмәт укыды: +— Ахыры хәерлегә генә була күрсен, һичбер көтелмәгән эш булып чыкты бу, балам,— ди. +Әнкәйнең шатлыгына чик-чама юк. Аңа дип алып кайткан күлмәклек белән яулыкны биргәч, түзмәде, елап җибәрде: +— Мал да, бүләк тә өмет итмәгән идем... Башы исән-сау гына кайтса ярар иде дип, намаз арты саен елап-елап дога кыла торган идем... Бервакыт әллә кайсы шахта җимерелгән, уналты кеше аста калып изелгән, утыз кеше имгәнгән, имеш, дип сөйләделәр, шуны ишеткәч, ашаганым аш, эчкәнем су булмады... Бердәнбер балам иде, аңардан да аердың, күрәсең, дип, көн еладым, төн еладым, — ди. +Өйдәгеләрдән авыл хәлләрен сорашып, ни күргәннәремне сөйләп, берничә сәгатьләр утыргач, урамга чыктым да иптәшләрне эзләргә киттем. Бәлки, Гайнияне дә очрата алмаммы дигән өмет бар иде. +Шул арада минем бүләкләр, ике йөз тәңкәләр бөтен авылга таралып та өлгергән икән. +Сиксән биш сумга югары оч Галәвинең алты почмаклы өен алдык. Үзе ике генә ел торган. Бүрәнәләре яңалар, корылар. Ишек, тәрәзә, идән, түшәм — бары да бик бөтен. +Тик, бераз биегрәк булсын өчен, нигезгә берәр бүрәнә салырга туры киләчәк. +Утыз сумга Садыйк байның бер келәтен алдык. Зур гына, иркен генә. Өсәкләре дә бик яхшы икән. Булгач-булгач ак келәт булсын дип, моңа кечерәк кенә бер тәрәзә дә куйдырырга исәплим. +Икенче көндә күрше-күләнне җыеп, өмә сымаграк ясап, өйне мүкләп күтәрдек. Бусына инде Зариф оста берничә сәгатькә кайтып үзе дә булышты... Яңа күрше Гайнияләр аш-су белән ярдәм иттеләр. +Берничә көннән мич тә өлгерде. +Шулай итеп, бер атна дигәндә, без бу яңа урынга, яңа өйгә бөтенләй торырга да күчтек — күпер башындагы чүплектән мәңгегә-мәңгегә котылдык. +Игеннәр, безнең бәхеткә, искиткеч дәрәҗәдә шәп булып җиткәннәр. +Халык шат иде. Кәркем быелгы иген белән үзенең тереклеген төзәтеп калырга өмет итә. Бурычлылар бурычларын түләргә, атсызлар ат алырга, өйсезләр өй салырга, улы җиткәннәр килен алырга, кызы җиткәннәр кыз биреп туй ясарга, — һәркем шулай бу байлыктан үзенең дөньясын рәтләп калырга уйлый. +Шундый дәртләр, шундый уйлар белән һәркем бил баглап, җиң сызганып, изү чишеп, уракка төште... Һәркем һәр көн үзенең җиренә барып-төшкән саен, арышның саламга озынлыгын, башакка туклыгын, көлтәнең күп чыгуын, чүмәләләрнең ешлыгын, зурлыгын күреп, бу өметләр дә, бу уйлар да ныгый бара. Ара-тирә яңгырлар була торганга, тары, карабодайның да шәп булачагына камил ышандыралар. Башка нәрсә чәчәргә хәле җитмәгән ярлылар быел үзләренең унунбиш таяк тарылары белән дә, һич булмаса берничә ай тук торуны уйлап, зур дәрт, зур гайрәт белән эшкә — урырга, чабарга тотындылар. +Шундый өметләр, шундый уйлар белән янып, рәхәтләнеп, шатланып, шаулашып эшләп йөргән заманда, көпә-көндез һәммә халык яланда уракта чакта, патшадан фәрман килеп төшә: +— Герман белән сугыш! +— Кәммә ир җаны коралланырга, фронтка китәргә тиеш! Аяз көндә, димәк, һич көтмәгәндә, яшен сугу ничек әсәр итсә, патшаның бу фәрманы аңардан яманрак булды... +...Басулар елап калды. Ура башланган җирләрне бетерергә түгел, яртылай куелган чүмәләңне очларга да ихтыяр бирмәделәр: патшадан фәрман килеп төшүгә, әллә ничә җегетне, ат мендереп, басуга чыгардылар да, кычкырып, ай-байлап, айһай-ау салдырып, һәммә халыкны куып кайтардылар. +Беренче нәүбәттә элек солдат булып хезмәт иткәннәрне кырык яшькәчә сөргәннәр иде; алар китеп, алар өчен түгелгән күз яшьләре кибеп өлгерә алмады — ополчиннарга хәбәр килде... +Шулар артыннан ук быел караласы никрутларны алып киттеләр... +Карт-коры, карчык-корчык үзара җыелалар да, тик шундый юк-бар сүзләр, куркынычлар сөйләшеп, күз яше түгәләр, дога кылалар, садака өләшәләр... +Һәркемнән бигрәк аналар кайгыралар... Көн юк, төн юк, аларның күзләре яшьле... Кайда гына очрап, сугышка киткән улы хакында авыз ачма: алар бер-ике сүз дә әйтә алмыйлар. +— Бигрәк бәхетсез заманнарга туры килдегез инде, балалар! — дияләр дә, күз яшьләренә буыла-буыла, өзелеп еларга керешәләр. +Атасы сугышка киткән бала-чаганың йөзендә нур калмаган,— болар үзләрен ятим кебек тоялар, ахры... Үлем турында, яраланулар турында берәр сүз ишетсәләр, башларын аска ияләр дә пышык-пышык балавыз сыгарга тотыналар... +Шаһбаз, Гыйлаҗи, Фазыйл, Гали, мин — без барыбыз яшьтәшләр дип йөри идек. Әнкәйләр дә безне бер елгы балалар дип әйтәләр иде, без үзебез дә бер елда каралабыз, бергә солдатка китәбез, бергә-бергә патшага хезмәт итәбез, аннан соң бергә-бергә өйләнәбез, туй ясыйбыз дип уйлый, шулай сөйләшә идек. +Ничектер, башкарак булып чыкты. +Шаһбаз Зәңгәр чишмәгә кайтмады — ул үзенең эшләгән җирендә каралган да шуннан ук сугышка киткән... Фазыйл да Казанда иде. Авылга күренмәде, шунда каралып алынганмы, ничектер, Мәскәүгә барган да лашманчыларга башлык сыман булып урынга кергән. +Үзбәкләрне, казакъларны солдатка алмыйлар икән... Шулай да... аларны бу якка хайван кебек көтү-көтү куып китерәләр икән дә, әллә нинди кара, пычрак эшкә кушалар икән, шуларга безнең укыганрак кешеләрне башлык ясап, патшага агент куялар икән. +Безнең Фазыйл да үзенең Мәскәүдәге дуслары, байлары аркасында шунда барып сыенган, ди. Аның бу эше күңелемә бер дә, бер дә ошамады! Әллә кайдан китерелгән бичара колларны, чыбыркы тотып, кара, пычрак хезмәткә куып, шуңа башлык булган булып йөрү җегетлекмени ул! Алай иткәнче, үзең солдат бул, үзең сугышка кит тә үз язмышыңны үзең күр! +Гали дә чарасын тапты. +Байларга нәрсә? Акча күп, танышлык зур. Алтын булгач, докторын да, алласын да, мулласын да, патшасын да сатып алып була икән шул: ике мең тотканнар, диләр... Бәлки, артыграк та булыр — күпме чыкса чыккандыр, Гали "шәһәргә" барып каралды,— ахрысы, бөтенләйгә котылды... +Без Гыйлаҗи белән бергә алындык, бергә уйнадык. Бергә фронтка киттек. +Башкалар аяк-кул бозалар, күзгә, колакка агу салалар. Без моңа якын бармадык. Үлсәм үләрмен, әмма үз кулым белән үземне гарип ясап, имгәтеп маташыр хәлем юк. Ни язган — шул булыр... +Гыйлаҗи да, минем кебек, бозуга каршы булса да, ул, никтер, казармадан казармага, фронттан фронтка куылып йөрүне яратмый иде. +Баштан ук күңеленә утыртып куйды: +— Мин,— ди,— Ярманга пленга китәм... Анда дөнья күрәм, эшкә өйрәнәм,— ди. +Ул сүзендә торды, тугыз ай хәбәрсез гаип булып йөргәннән соң, Ярманның зур бер шәһәреннән хат килде: мин исән-сау, ди; сохари җибәрегез, ди; үзем балта эшенә керештем, ди. +Аннан соңгы елларда дөнья кайнады, моңарчы гел бертөсле генә, тыныч кына агып торган тормыш диңгез кебек дулкынлана башлады. Бу дулкыннар, бу өермәләр эчендә еллар үтте, хәлләр үзгәрде, мәңгелек дуслыкта кырыгар мәртәбә ант итешкән безнең иптәшләр үзләре генә таралып калмадылар, күңелләре дә үзгәрде, юллары шулчаклы бер-беренә каршыланды, без бер-беребезнең бугазларыбызга килеп сарылыштык. Бер-беребезнең күкрәкләренә мылтык төзәп атышу дәрәҗәсенә җитештек. Араларда упкыннар ясалды. +Петроград. Зур шифаханәләрнең берсе... Безнең залның ак, пакь караватларында авыру солдатлар буй-буй тезелеп ятканнар. Тын, тыныч. Тик аратирә кайбер хәстәләр генә, ахрысы, каты газапка түзә алмастандыр,— йөрәкләренең әллә кай җирләреннән килгән бер тавыш белән авыр-авыр ыңгырашып алалар. Болар җаннарыңны үтә кисеп төшә. Шундый газаплы, шундый хәсрәтле ыңгырашалар. +...Болар мине арыттылар... Хәлем бетте... Ярым йокы, ярым хәлсез... Шулай саташа башладым... Германия белән сугыш кебек иде... Рус солдатлары белән немецлар арасында канлы бәрелешүләр бара... Навада ике якның аэропланнары, яңгыр алдыннан кузгалган кошлар кебек, кайнашып, берберен куып очалар... Алардан безнең өскә ут ява... Бомба ява... Менә арттан безнең авыр туплар кузгалды... Каршылап Германиянекеләр җавап бирергә тотындылар... Без уттан ясалган өермә эчендә калдык — төн караңгы иде... Нидер булды... Без, язгы ташкын кебек, каты җил белән кузгалган диңгез дулкыннары кебек, каядыр, ни өчендер, җимерелеп, ишерелеп ага, куыла башладык... Белмим, җир йоттымы? — нидер булды... Бер сазлыкта ялгызым калдым... Тирә-як баткак иде... Алдымда бер ялгыз каен тора иде... Су юкмы икән дип, шуңа йөгердем... Барсам, биле урталай өзелгән бер немец солдаты ята... Үзе үлмәгән... Тирә-ягы кан белән тулы... Күзләреннән, белмим, үлем, белмим, җәһәннәм газабы карый... Котым очты, күтәргән штыгым кире төште... Йөгерә башладым... Ул, урталай өзелгән бәндә, миңа кычкырган кебек: "Солтан, кил яңадан... Мине кызган... Мине үтереп кит... Миңа бер селтәү җитә... Газаплама... Минем йөрәгемне сугып яр — ул туктасын, мин тынычланыйм",— дигән кебек булды. +Хәлем бетте... Яңадан борылып карый алмадым... Йөгердем, артыма карамас өчен, ул күзләрдәге үлем газабын яңадан күрмәс өчен барлык көчем белән йөгердем... +Каяндыр бер солдат йөгереп чыкты да мылтыклар, сөңгеләр белән коралланган бик күп җегетләр янына килеп кычкырды: "Ура, ура, иптәшләр! Без җиңдек!.. Керенский качкан!.. Ул дуңгызны кулга төшерә алмадык... Керенскийның генералы казачий атаман Краснов бөтен штабы белән безнең кулга эләкте,— ди. — Əнə безнең командир үзе дә килеп җитә",— ди. +Солдат сүзен әйтеп бетерә алмады, автомобильнең ишеге ачылды. Берничә кеше килеп чыкты. Берсеннән күзләремне ала алмый каттым. Буйга минем чаклы була язар... Сабыр, акрын, ләкин җир-күкне үзе артыннан иярткән, тагып алып килгән баһадир кебек көчле салмак атлап килә. Йөзендә әллә нинди бер усал катнаш ачумы, кемгәдер иге-чиге булмаган дошманлыкмы бар... Күзләре үтереп, йөрәгеңне җиңеп карыйлар... Кашлары йөзендә-күзендә булган бу авыр карашны, бу ачы каһәрле дошманлыкны тагы да көчәйтеп күрсәтәләр — болар, ничектер, шул күзләр өстенә корылган тимер калканнар кебек, түбән таба салынып торалар... Бу кешенең бөтен йөзендә тирән акыл, бетмәс-төкәнмәс көч белән бергә, арыслан һәм лачынның икесеннән кушылган бер рәхимсезлек күрдем. +Кемдер: "Менә шул инде безнең кызыл командир",— диде... Ул сөйли башлады, +Җирнең төбеннән күтәрелде, диңгезләр кичте, кан дәрьяларын үтеп чыкты, дөньяның кара көчләрен үз кулы белән бугазлады, ерак күкләргә менеп, андагы аллаларны, фәрештәләрне карага, пычракка буяп, богаулап ыргытты, арыслан, лачын күзләре белән алдагы көннәргә бер караш ташлап, бу үлемнәр, каннар эченә, бу газап дөньясына каяндыр бер тәрәзә ачты: аннан кояш күренде, нур ага башлады, тирә-як чәчәкләр белән тулды... Болар бары да кызыллар иде. Карап туйгысыз матурлар иде. Ахырын тыңлый алмадык, кайдандыр куе кара сөрем күтәрелде, алар кешегә әйләнделәр, кулларында сөңгеләр бар иде, Гали белән Фазыйл шуларның алдында кебек иде... +"Туктагыз!.. Карап килегез!.. Кызыл чәчәкләрне әрәм итәсез бит!" — дип кычкырдым. +Ишетүче булмады. Теге кара сөремнән ясалучылар штыкларын сузып безгә ташландылар. +Кемдер бомба ыргытты... Ыңгыраша башладылар... Аркамнан нәрсәдер җыпҗылы нәрсәдер агадыр булып тоелды, карый алмадым... йөгердем... +Хәлем бетә, егылам... +Кемдер, аяк очы белән генә басып, яныма килгән кебек булды. +Күземне ачсам, безнең палатаның докторы — Анна Федоровна каршымда тора. +— Синең авылдашың булса кирәк, — ди,— Шаһбаз Фәхриев дигән бер бик үткен командир бер атнадан бирле һәр көн килә дә керергә талаша. Хәлең авыр булганга, кертмәдек, менә бүген ул миңа записка калдырган. Укып бирегез дигән, — ди. +Кай арада укырга-язарга өйрәнгән бу егет — мин бераз гаҗәпсенәм. +Марҗа укып бирде: +"Дускай, Солтан, ун көн инде иртә-кич синең лазаретны таптыйм. Кертмиләр. Хушына килде дигәч, бүген сиңа записка калдырам. Без тиздән фронтка китәбез. Шуңарчы ничек кенә булса да сине күрәсе иде. Бик сагындым! Зәңгәр чишмә буйларын бер сөйләшеп утырыр идек. +Шаһбаз, 1918 ел, март". +Дөньяның җәһәннәмнәрен кичтем. Герман штыкларыннан яраландым. Керенский, Краснов казачийларының, Петроград юнкерларының бомбаларыннан газапландым... Өч мәртәбә ярдылар... +Мин һаман тере. Мин тагы аякта. +Юл мәшәкатьләреннән соң үзебезнең туган илгә бер ай отпускага дип кайтып җиткән көннәрдә, Агыйделнең киң болыннарында чалгы тавышлары ишетелә башлаган; тормышның ул каты дулкыннарыннан азгамы, күпкәме читтә калган җегетләр, картлар, ирләре сугышка киткәч чалгы тотарга өйрәнгән таза беләкле киленнәр, агалары, аталары фронтка киткән кызлар, киек казлар кебек тезелептезелеп, печән чабарга тотынганнар иде инде. +Мин көрәшне яратам. +Көрәшсез үткән көннәрне әрәм саныйм. Каты көрәш дулкыннары арасында минем җаным рәхәтләнә, йөрәгем үзенә көч ала, гайрәт ала. +Авылда бер ай тыныч кына хәл җыйсам, камил тазарып җитәрмен дә, яңадан шул канлы көрәш өермәләре мине үз эчләренә тартып алырлар дип, Идел ярына басар-басмас, үз алдыма уйлап куйган идем. +Ай түгел, атна түгел, бер көн, бер сәгать көтәргә дә ирек бирмәделәр. +Мин Зәңгәр чишмәгә җәяүләп, аркама әйберләремне асып килеп кергәндә, кояш батып бара иде инде. +Чү! Бу ни эш? +Кемдер, нәрсәдер рәттән өч мәртәбә атып җибәрде! +Моны ишетүгә кулларым ирексез кобурама сузылды. +"Наганым исәнме икән, урынындамы икән?"— дип капшап карадым. +Мәчетне, Гыйрфан байның зур таш кибетләрен үтсәм, бөтенләй шаша калдым. Көтелмәгән, уйга килмәгән, килми торган бер күренеш! +Базарның уртасында печән үлчи торган баганаларга берничә кеше аякларыннан югары асылганнар. Боларның берсе безнең авылда дүрт ел буе балалар укыткан мөгаллимә Хәдичә иде. Болар тереләрдерме, үлеләрдерме, белеп булмый. Куллары салынып төшкән, йөзләре адәм карагысыз булып яраланган... Кан тамчылары җиргә тамалар... Бу асылганнар тирәсе кара болыт кебек, туфан кебек халык көтүе белән кайный. Кычкыралар... талашалар... Нәрсәдер берсеннән-берсе тарткалап алырга тырышалар... Белмим, һәммәсе акылдан шашкан, белмим, кыямәт булган: кешеләр ни эшләгәннәрен белмиләр, күзләрен кан баскан... Ниндидер бер көч белән әле бер якка, әле икенче якка кузгалып, шау-шу белән, гауга белән дулкынланалар. Боларның башында зур бер командир кебек безнең Гали йөри. Аның да күзләре канлы, тавышы карлыккан, үзе анда йөгерә, монда йөгерә, шул бозык гырылдавыклы тавыш белән бертуктаусыз акырына: +— Җәмәгать, көткән көннәрегез килеп җитте. Сез котыласыз... Форсатны качырмагыз... +Аптырап Галинең өстенә карадым: башында әфисәр фуражкасы, аякта шпорлы ялтыр итек, беләктә ак тасма, кулында менә дигән маузер! +Үземне-үзем белмәдем: +— Гали, синме? Бу ни эш? — дип кычкырып, аңа барып тотындым. Халык тынды, минем билдәге наганны күргәч, беразы, куркып, икегә аерылдылар. +Ләкин Гали үзен-үзе югалтмады, канлы күзләре белән миңа бер генә мәртәбә карады да, бераз кире чигенеп, әллә нинди зәһәрле, каһәрле тавыш белән: +— Ə... алаймы? Асыл кош үзе килеп аягыннан эләктеме?.. Җәмәгать, менә сезгә Солтан Уразбаев!.. Дөньяны туздыручыларның иң яманнарыннан берсе! Тотыгыз да бәйләгез моны! — дип кычкырды. +Ул сүзен әйтеп бетерә алмады, кемнәрдер мине тотарга килә башладылар. +Үземне-үзем сизмәстән, наганымны суырып алдым да: +— Кем миңа кагыла?.. —дип, рәттән дүрт мәртәбә як-якка аттым. +Халык, лачыннан качкан чәүкә көтүе кебек, куркышып, читкә таралды. Урталыктагы ачыклыкка карасам, ниндидер бер гәүдә ыңгырашып ята. Йөрәгемә нидер чәнечте, таныш кебек булды, дөньяны онытып, шул ыңгырашкан гәүдәгә ташландым. Ни күрим? +— Су, бер генә тамчы су! — дип, чак-чак ишетерлек бер тавыш белән саташып, ыңгырашып, минем дустым Гыйлаҗи ята. +Күтәреп алыйм дип иелсәм, муеныма аркан салдылар... +Ул арада Гыйлаҗиның атасы Зариф оста белән минем әткәй килеп чыктылар. Шау-шу яңадан күтәрелде. Шаһбазның агасы, аның артыннан башка вакытта җыеннарда сирәк күренә торган безнең иске күршеләр, авылның читләрендә, балчык читән өйләрдә яшәүчеләр, атасыннан, төп йорттан куылып чыгып, читләрдә өйдәш торучылар телгә килделәр: +— Көпә-көндез адәм үтерәсез! +— Бу ни эш!.. Чех дип, ул чаклы масаймагыз!.. +— Безнең очта да яңадан бәйрәм булыр әле! — дип кычкыра-кычкыра, мине коткардылар. +Гыйлаҗины, аркылы агачка салып, өенә алып киттеләр. +Бездән унике чакрымлык стансадан дошманның беренче отряды кичә көндез сәгать икеләрдә үтеп киткән икән. Гыйлаҗи үзенең ике иптәше белән Зәңгәр чишмә һәм Ивановка арасында Гыйрфан байның җирен-урманнарын бүлешү турында чыккан бер аңлашылмауны тикшерергә килгәннәр икән. Чехларның килеп җитүе белән, Гали коралланып чыккан да, унбиш-егерме кеше белән конторны килеп баскан, Гыйлаҗиларны шунда ук кыйнап, өстерәп, базар мәйданына чыгарганнар. Ике иптәшен, авылдагы бер мөгаллимәне асканнар. Безнең дусны кыйналудан коткара алмасалар да, күз күргән кеше булганга, асарга ирек бирмәгәннәр икән. +Мин өйгә кайтып бу хәбәрне сөйләтергә, Гайнияне күрергә дә өлгерә алмадым, Сафа бабай килеп җитте: яланаяк, күлмәкчән, үзе йөгерә-йөгерә арып, гыжылдап беткән: +— Солтан балакай, ди, сине барыбер әрәм итәрләр... Анда иске үрәтникләр, элекке староста белән старшиналар, земски нәчәлникләр — бары да Гали байга җыелганнар! — ди...— Насыйб булса, дөньялар тынычлангач, яңадан кайтып, әткәңәнкәңне күрерсең... Бер минут торма, хәзер кит! — ди.— Дөньяның берәр җирендә безнекеләр бардыр әле, шуларны эзләп табарсың үзең! — ди. +Сафа бабай белән әткәй мине Агыйдел ярынача озатып, көймә белән аша чыгардылар. +Агыйдел элеккечә шаулап ага калды, аркама әйберләремне аскан хәлдә, мин, болындагы таллар арасында салынган сукмак белән, калага карап юл тоттым. +Ничек кенә булса да, Фазыйлны күрергә, аның аркылы Гыйлаҗины бу котырган этләр авызыннан коткарырга кирәк. +Аның квартиры ниндидер бер зур байда икән. Туры шунда бардык. Гаҗәеп матур бай бүлмә, китаплар, гәзитләр белән тулы. +Ишекне бикләп, ачкычын кесәсенә салды, йомшак креслога утырды да миңа текәлеп карады: +— Йә нинди эш сине миңа китерде? +Мин сөйләп бирдем. +— Нык кыйналса да, әле үләрлек түгел... Аны монда хөкемгә озатачак булып калдылар... Бәлки, китергәннәрдер дә... Син Гыйлаҗины коткарырга тиешле! +— Менә нәрсә,— ди,— Солтан туган: син бераз соңгарак калгансың!.. +Галиләр Гыйлаҗины арбага салганнар да монда җибәргәннәр; атасы Зариф карт та калмый озата килгән икән. Калага җитәр алдыннан, Идел тугаенда, бу ахмак бабай, бер эш белән туктаган чакта, азрак хәлләнә башлаган улын җилкәсенә күтәрепме, ничектер, агач арасына алып кереп китә башлаган. Каравыл бер сүзсез шул җирдә тоткан да артларыннан аткан. Зариф та, Гыйлаҗи да шул җирдә җан биргәннәр. +Мин артык сүз әйтмәдем: +— Беләбез без андый качуларны! Качкан вакытта ал яктан йөрәккә атуларны! — дидем дә чыгып киттем. +Көн киттем, төн киттем... +Күп адашулардан, күп эзләнүләрдән соң арып, хәлдән таеп, авырып, данлыклы бер партизан гаскәргә барып егылдым... +Дүрт якта дошман булса да, һәрбер адымны тик сугышып кына атласак та, күңел ышанадыр иде: кайдадыр яктылык баркайчан да булса без шуңа ирешербез, ди идек. +Йөрәк ялгышмады, кызыл яктыга барып чыктык. Бераздан чехны да бетердек. +Аннан соң мин авылга кайттым. +Мине күрүгә, урта буйлы, шадра йөзле бер кыз кычкырып җибәрде: +— А... Солтан абзый кайтты!.. Солтан абзый!.. +Арбадан төшкәнне дә көтмәделәр: +— Солтан абзый, Солтан абзый!..— дип, мине сырып алдылар; бер-берсен бүләбүлә, үз хәлләрен сөйләргә, миннән бербер артлы сорашырга тотындылар. +Әйберләремне, ясалма аягымны, таягымны төрле кулга тараттылар да, ул арада тазарак ике җегет үземне ике яктан култыклап, җилтерәтеп: +— Әйдә, менә монда синең әниең,—дип, бакча эчендә, кайчандыр безнең әткәй белән Зариф бабай мәрхүмнәр эшләп биргән алты почмаклы өйгә алып киттеләр... +Без бакчага керүгә, өй эченнән әни килеп чыкты. Мине күрүгә: +— Ай, балам... Бу җирләрдә ризыкларың бетмәгән икән әле... —диде дә кочаклап катты. Елый да, артык сүз дә әйтә алмады. +Мин әнинең хәлен сорашып бетерергә өлгерә алмадым, яшьләр каяндыр май, йомырка, сөт, икмәк тә табып китерделәр. Үзләре һаман бер-бер артлы сөйлиләр, сорашалар иде... +— Без сезгә күңелсезләнергә ирек бирмәбез... Һәрвакыт тик тә яткырмабыз... Дүшәмбе көн безнең уртак кичәдә өзелгән аягыңның тарихын сөйләрсең, Зәңгәр чишмә буйлары мондый хәлләрне ишетергә бик сусаганнар... ярыймы? — дип, миннән кат-кат вәгъдәләр алгач, шаулашып чыгып киттеләр. +Кич Гыйрфан бай кызы керде... Кыз бар серен яшерми яки яшерергә теләми... кайларда булалар, ниләр күрәләр, ахырда үзе тагын монда ничек кайтып егыла... һәммәсен-һәммәсен авыр фаҗигый хәсрәт белән сөйләп бирә... +Боларны сөйләгәндә кыз, ридикюленнән яулык чыгарып, яшьле күзләрен сөртте дә абзасының актык сүзләре язылган кәгазь кисәген миңа бирде... +Җирәндем, нәрсәгә мондый пычракны миңа бирәләр, дип уйладым. Шулай да совет, революция дошманының ничек дөмегүен беләсем килде. +Бер читкә: "Бу язуны Шаһбаз белән Солтанга күрсәтсәгез иде ", — дип куелган. +Ашыгыч күз йөртәм: +"Сез төзиячәк тормышны мин күтәрә алмыйм... Элекке көннәрнең, элекке идеалларның кайчан да булса яңадан бер кайтуына иманым калмады... Мал бетте... Йорт-җир китте... Дәрт, вөҗдан да кайдадыр югалды. Әйтегез, ни белән яшим?.." — ди. +Фазыйлның аталары Заһит муллалар да шулай таралганнар. Мулла үзе Семипалат шәһәрендә тифтан үлә. Остазбикәсе акылдан яза. Хәзер кайда икәне мәгълүм түгел, ди. +Тик Фазыйл үзе генә һаман бирешми икән әле. Колчактан омет киселгәч, Фазыйл мең азап белән башкортларга килеп кушыла. Шулай итеп, ул үзен коткара. Бөтенләй безнең якка чыга. Советчы булып китә. +Хәзер инде партиядә кандидат, ди. Бик тырышып, бил баглап безнең юлда эшли, имеш. +"Хата булды безнең элекке юллар... Әрәмгә кан түктек без. Революцияне аңламый харап булдык",— ди, имеш. +Яшьләр куйган "театр"лары гаҗиб дәрәҗәдә җанлы, күңелле булып чыкты. Бик сусаганнар булса кирәк, авылның бөтен халкы диярлек — ире-хатыны, картыкарчыгы, баласы-чагасы, килене-кызы, җегет-җиләне — һәммәсе Гыйрфан байның йорты эченә тулган иде. Байның зур заллары да бу чаклы җәмәгатьне сыйдыра алмаслык булганга, бик күпләр күрүдән мәхрүм калдылар — кире киттеләр яки ишектән, тәрәзәдән тыңлап, карап азапландылар... +Кичәдә беренче нәрсә — Миңҗамал оештырган хорның җыры иде. Шундый күңелле, моңлы чыгардылар ки, күтәренке көйгә җырланган бу җырлар йөрәкләрне ашкындырдылар. Халык кайда икәнен онытты, шул тирән моң белән, шул музыка уңаена Агыйдел буйлап актылар, шулай агып барганда, ике яктагы биек тауларга, аллы-кызыллы чәчәкләргә карап, хәйран булдылар. Шул зур елгалар, карт урманнар, шул матур чәчәкләр арасында аккан каннарның, түгелгән күз яшьләренең, чигелгән хәсрәтләрнең һәммәсе йөрәктән күтәрелеп башка менделәр, аннан дөньяны каплап каттылар да, аккош балалары кебек тезелеп, моңланган яшьләрнең саф музыкалары белән каядыр югала башладылар, күккә таба менеп, безне коткаралар кебек булды. +Кул чабу һичкемнең хәтеренә килмәде, музыканың, җырның туктаганын, музыкантлар чыгып китеп, сәхнә буш калгач кына аңлый алдылар. Кичәдәге башка нәрсәләр дә, ничектер, халыкның йөрәгенә ятты. +Монда тамашачы белән уйнаучыны аеру кыен иде. Сәхнә белән зал, ничектер, күңелдән берләшәләр кебек, бергә уйныйлар, бергә җырлыйлар, бергә бииләр кебек иде. +Өемә кергәч, каршыма килгән кешедән аптырап калдым. Кем булыр дисез? +Яңа гына кайтып, минем бүлмәмдә, өсләрен дә чишенмичә көтеп утыручы сезгә бик якыннан таныш — минем балалык, яшьлек дустым, революциядә дошманым булган Фазыйл иде. +Күңелемдә ике катлау, ике дулкын туды, шулай да тыштан сер бирмәскә тырыштым. Беренче сәламнән, беренче сүзләрдән соң үзеннән дә яшермичә: +— Кая, җегет, күп үзгәрдеңме? — дигән кебек, йөзенә, өс-башына озак карадым. +Үзгәреше бик зур да, бер дә юк та. +Аякта зур итек, солдат пуставыннан тегелгән галифе чалбар белән килешле френч; билдә, аркада каешлар, сары кобура, аның эченнән наган башын чыгарып карап тора. +Гәүдә нык, таза, каты күренә; элеккедән күп чыныкканга охшый. +Сакал-мыекны әле дә кыра икән. Ләкин озак юлда булудандыр, яңаклары, муеннары күгәреп, ярты каралып киләләр, иреннәр көйгән, карасуланып көеп, бераз кызу канлылык әсәре күрсәтәләр. Фазыйлда элек бу юк иде. Күзләре элекке кебек матур, акыллы, ләкин тирән бер уй белән карыйлар. +Соңгы еллардагы үткенләнгән сыйнфый дошманның сугышы безне ут белән су кебек каршы куйса да, миләрнең, йөрәкләрнең юллары тагы бергә кушылып ага башлады бугай. +Күп сүздән соң мин аңа мәсьәләне туры куйдым: +— Ачыгын әйт: Гыйлаҗи белән аның атасы Зариф картның каны синең кулдамы, түгелме? — бу бер. Хәзерге үзгәрешең ихлас күңелдәнме, әллә җан саклау өчен, тагы элекке кебек халыкның башына менеп утыру өченме? — менә бу ике. +Фазыйл яшермәде — күзләремә туры карап: +— Хәзер атып үтерсәң дә, мин синең кулыңдамын, дөресен әйтәм: Гыйлаҗи белән Зариф бабай мәрхүмнәрнең газраиле мин түгел, ләкин теләсәм, вакытында ул газраилне туктата ала идем мин,— диде. — Ихластанмы, баш саклау, халык җилкәсенә яңадан атлану өченме? дисең... Син бит мине беләсең! +Фазыйлның күзләреннән тирән хәсрәт болыты үтеп киткән кебек булды, авыр хәсрәтле бер тавыш белән дәвам итте: +— Зур сүзләр бар иде...— ди.— Берәүләр бөек Русия ди иде, ватан ди иде. Без төрек-татар байрагы ди идек. Милли азатлык намына чехка, милли идарәгә, Колчакка тагылдык... Халыкны аларга чакырдык. Гыйльмебезне, талантыбызны шуларга корал иттек... Полклар төзеп бирдек. Ак офицерлар бирдек... Эшчекрестьянның палачлары булдык... Революциягә каршы сугыштык. Ләкин, ләкин нәрсәгә ирештек?.. Безнең кебек ихлас күңелле зыялыларның алган нәтиҗәсе, ирешкән хакыйкате бер генә булды: Иваннарның да, безнең дә ул бөек байраклар, шигарлар һәммәсе алпавыт белән буржуаның җирен, суын, байлыгын, алтынын сакларга; арттырырга бер корал гына икәне көн кебек ачылды. Без һәммәбез шул юлда эшләүче ахмак, сукыр, яки аңлы, ләкин сатлык агентлар гына икәнлеге авыр канлы көрәшләр ялкынында безгә революция нуры белән ачык мәгълүм булды... Моны аңлагач, мин үземә-үзем кызганыч булдым... Хурландым... Ничә мәртәбә үземне үтерергә теләдем... Чех, Колчак белән йөреп, Советка каршы сугышуым өчен хурландым......Юк, дидем... Пролетариатка барам... Ул мине аңлар, дидем. Гафу итәр, дидем. Менә шулай итеп, без кичә табынган тәңреләрне утка яктык... Кичә таптаган аллаларга хәзер табына башладык... Колчактан Ленинга, пролетариатка килдек,— ди. +Фазыйл сүзен бетерер-бетермәс урыныннан торды, тәмәке төпчеген мичкә ташлады да яңадан минем каршыма килде. Күзләремә туры карады. +— Беләсеңме, Солтан? — ди.— Мин бер ашыгыч эш белән кайттым. Иртәгә сәгать дүрттәге поездга өлгерергә тиешлемен,— ди. +— Ник бик тиз?.. Нинди ашыгыч эш ул? +— Мин, туган, Гали мәрхүмнең сеңелесен алырга кайттым,— диде. +Кызны чакырттым... +Фазыйл каршы барып аңа кул бирде: +— Сез мине таныйсызмы? +Кыз елмайды, егетнең кулларын кысты. +— Бер-беребезне бик яхшы белүебезгә таянып,— ди,— мин һәммә мәсьәләне туп-туры куячакмын. Буяп, бизәп торырга хаҗәт күрмим. Моның өчен ачуланмаска сүз бирәсезме? +— Рәхим итегез! +— Менә нәрсә, туташ,— ди. — Мин сезнең өчен, сезне алу өчен кайттым,— ди... +Көндез сәгать уникедә зур тарантаска кыңгыраулап җигелгән пар ат Гыйрфан байның Себердән кайткан кызы белән Фазыйлны хәзер колхоз үзәгенә әйләнгән Гыйрфан бай йортыннан кояш баешы ягына таба алып чыгып китте... Киттеләр. +Ләкин Фазыйл минем йөрәгемә кара кан саудырып китте. Мине йөз еллык картайтып китте. Шаһбазның ахыр фаҗигасен тик китәргә дип атлар җигелә башлагач кына сөйләде... +Шаһбазның башы өчен меңнәрчә алтыннар вәгъдә кылынган икән. Бер хыянәт белән кулга төшергәннәр дә, басмачыларның кара ояларында биек баганалар белән югары асып, түбәннән җәһәннәм кебек ут якканнар, ди... Каһарман шунда кычкырып-кычкырып янган, имеш... +Әлбәттә, түгел. Əнə кызыл инвалидны шаулап каршы алган яшьләр... Əнə шулар эченнән тагы исәпсез Шаһбазлар туып күтәреләчәкләр. +* * * +Моннан биш-алты ел элек сугышка киткәндә, Гайния мине: +— Көтәрмен... айлар, еллар көтәрмен... Аяксыз, кулсыз булып кайтсаң да, син минеке! Башкаларга күзем дә, күңелем дә төшми! — дип, елап озаткан иде... +Безнең тормышлар, ничектер, үзеннән-үзе кушылып киттеләр... +Беркөнне шулай Гайния җиләктән кайтышлый: +— Әбкәем, бик харап сусадым. Бозлы әйрәнең юкмы? Синдә була торган иде,— дип, янып-пешеп, кызарып, безгә керде. +Минем әнием үзенең хәлсез куллары белән кер юып азаплана иде. +Кыз түзмәде: +— Их, әбкәем, бер дә рәтең калмаган синең хәзер. Бар, өеңә кер. Мин үзем бу нәрсәләреңне башкарырмын,— диде. +...Гайния зәңгәр яулыгын артка кайтарып салды, ак алъяпкыч белән билне кысып, күкрәкне калкытып бәйләде, ак шалкан кебек тулы матур беләкләрне сызганды да, бер самавыр кайнап чыгарлык вакыт үтмәгәндер, бөтен чүп-чарны юып бетерде. Аннан соң, ике чиләккә тутырып, көянтә белән бөгелә-сыгыла Агыйделгә төшеп керләрен чайкап та менде. +Ул арада әнкәйнең самавыры да кайнап чыккан иде... Гайния җыеп кайткан җиләкләр белән тәмләп чәй эчтек. +Өстәлне җыештыргач, ындырдан бер чиләк эре бәрәңге алып кайтты, кое төбендә кырып юды да пешереп безне сыйлады. Кояш баткан иде инде. Бәрәңге ашагач, без икәүләп өй буена бакчага чыгып утырдык... +Шул көннән безне: +— Солтан өйләнгән икән, +— Гайния кияүгә чыккан икән,— дип сөйли башладылар. Без яхшы торабыз. +Гайния тиз арада тагы чибәрләнеп, нурланып, җиңелләнеп китте. +Мин кайткан чорларда аның күз төпләрендә ниндидер бер әйтелмәгән хәсрәт эзе беленә иде. Йөзендә, бөтен торышында да яңгырсызлыктанмы, каты җилдавылданмы бераз газапланган, бераз шиңә төшкән кызыл чәчәкне хәтерләтерлек бер төс бар иде. +Бакчадагы кызыл чәчәкләр җылы яңгырлардан соң якты, кояшлы аяз көннәрдә ничек матураеп, кызылланып, янып китсәләр, хәзер Гайния дә шулай булды. +Яңа елга балабыз да туачак. Моны бездән бигрәк әнкәй бик көтә. +Кайдан сизә торгандыр, Гайния әйтә, угыл булыр, ди. Без аңа Шаһбаз дип исем кушарбыз, ди. Мин, сөеп, риза булып, аның маңгаеннан, чәченнән үбәм. Гыйлаҗи белән Шаһбаз йөрәгемнең зур бер өлешен өзеп алып киткәннәр иде. Калганын бөтен көенчә революциянең авыл фронтына һәм Гайниягә бирдем. Ул минем юлдашым да, терәгем дә, күңелем көче дә булып бара. +Ара-тирә Фазыйл искә төшкәли. Аны да бик аз гына яратам бугай... Ләкин бу өстән генә, акыл белән генә ярату булса кирәк. +Әмма йөрәгемне яңадан һичбер вакыт үзенә ала алмас инде, ахры... Шаһбаз белән Гыйлаҗи бервакытта да күңелемнән чыкмыйлар. Бу ике иптәшем минем йөрәгемдә революция белән бергә багланып кереп утырдылар. Менә шулай булып бетте безнең язмышлар. \ No newline at end of file diff --git "a/bylatypov/\320\232\321\213\320\271\320\274\320\274\323\231\321\202\320\273\320\265 \322\227\323\231\322\257\322\273\323\231\321\200_tat.txt" "b/bylatypov/\320\232\321\213\320\271\320\274\320\274\323\231\321\202\320\273\320\265 \322\227\323\231\322\257\322\273\323\231\321\200_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..d82de9bbdf90784a00f5259d2be95b2c8ad21c40 --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\232\321\213\320\271\320\274\320\274\323\231\321\202\320\273\320\265 \322\227\323\231\322\257\322\273\323\231\321\200_tat.txt" @@ -0,0 +1,41 @@ +Абдулла Алиш +Кыйммәтле Җәүһәр + +Садыйк карт — күптән инде пенсиягә чыккан кеше. Балалары инде аның барысы да үсеп җиттеләр, кеше булдылар, үзләре дөнья көтә башладылар. +Садыйк карт үзенең 30 еллык хезмәте белән картлыкны тыныч үткәрергә хокук яулаган булса да, пенсия алуы өстенә әле бер кызыннан акча, икенче улыннан посылка, өченчесеннән бүләкләр килеп торса да, көннәрен эшсез үткәрү белән һич тә килешә алмый иде. +Карчыгы белән ике арада тавыш күбесенчә əнə шул нигездә чыга торган иде. Тавыш дигәч тә, ул җәнҗаллы кычкырыш булмый, үпкәләү төсендә әйтешү генә иде. +Соңгы көннәрдә карт тагын каядыр югала башлады. Бу югалу иртәнге сәгатьләрдә булуы белән карчыкның "тагын эшкә кергән, ахры" дигән шөбһәсен көчәйтте генә. Беркөнне ул картының көндәгечә: "Мин һава алып керәм, газеталар да аласы бар", — дип китүе белән үк аның артыннан чыкты һәм ерактан гына аны күзәтеп барды. Карт, урамга чыгуына ук, яшь кешеләр кебек башын югары тотып, кызу адымнар белән алга атлады, газета киоскы-сына да тукталмады, ə урам буйлап озак кына барганнан соң, "3 нче номерлы йортлар идарәсе" дип язылган ишектән эчкә кереп югалды. +"Менә сиңа һава алу, менә сиңа газета!" — диде карчык. Аның өчен мәсьәлә ачык иде инде. Ләкин ул шулай да картның теләгенә каршы төшмәскә карар бирде. "Тик үзенчә һава алып йөрсен, тик газета алсын!" — дип көлемсерәп, өенә кайтып китте. +Садыйк картның үзе белән бергә картайган счеты бар. Аның төймәләре гәрәбәләр кебек ялтырап торалар. Ал арны тезгән тимерчыбыклар да бервакытта тутыкмыйлар. Чөнки счет һәр минут, һәр көн саен һәм әле дә булса үзенең хуҗасына туры хезмәт итә. Аның төймәләре ярдәмендә Садыйк карт нәрсәләр генә исәпләп чыгармады! Ул, бик күп тиеннәрне бергә кушып, зур-зур суммалар туплады, расходларны доходлардан чигереп ташлады, әллә нинди зур саннарны тапкырлады, бүлде. Кайвакыт-ларда хәтта бер дә кирәксез саннарны исәпләп чыгарудан да тартынмый иде. Мәсәлән, беркөнне ул 50 яшьлек карчыгының дөньяда ничә сәгать яшәгәнлеген исәпләп чыгарды. +Бу күнегүләр аны арифмометрдай бертуктаусыз исәпләүче җансыз машинага гына әйләндермәделәр, әлбәттә. +Ул шуның өстенә нечкә хисле һәм үткен күзле карт та булып калды. +Беркөнне ул, газеталарны укыгач, бик озак нидер исәпләде. Карчыгы аның янына килеп нәрсә эшләвен белергә теләсә дә, Садыйк карт, үзенең исәпләре төгәлләнми торып, серне ачмады. Ниһаять, картның эше бетте, аның теле дә ачылып китте. +Ул: +— 11000 бит! — дип куйды. +Карчыкка исә әле һаман да бернәрсә дә аңлашылмый иде. +Менә кич җитте. Кемдер ал арның ишеген шакыды. Бу ал арның төпчек кызлары Җәүһәр иде. +Җәүһәр исәнләшеп түргә узды. Садыйк карт аны бик шатланып каршы алды, киявенең саулыгын сорашты. +— Бик вакытлы килеп чыктың әле, сиңа әйтәсе сүзләрем бар иде, — диде. +— Нинди сүз? — диде Җәүһәр. +Бу вакыт инде карчык та алар янына килгән һәм ата белән баланың сүзләрен елмаеп кына тыңларга керешкән иде. +— Кызым, — диде карт, — син бик кыйммәткә төшкәнсең икән. +Җәүһәр кызарып китте. Аның исенә әле күптән түгел генә алган ефәк күлмәкләр, манто, ботылар килеп төште. "Кием өстенә кием сорап, кияүне борчыйсың", — дип әйтә инде, ахры, дип көтте Җәүһәр. +— Хәл белергә килгән кызыңны юк-бар сүзләр белән борчыма инде, карт, — диде карчык, — болай булса, син балаларыңны биздереп бетерерсең. +Ләкин карт бу сүзләргә карап кына тукталып калмады. Ул теленә килгән сүзне, кемнең кем булуына да карап тормыйча, туп-туры итеп әйтә, башына төшкән уйны башкарып чыга торган кеше иде. Бу инде аңарда бер гадәт булып киткән иде. Бүген дә ул үзенең шул иске гадәтенә тап төшермәде. +Стенадагы кадакта эленеп торган счетын алып исәпләргә дә тотынды. +— Техникумга әзерлек курсында 50 сум стипендия алып 6 ай укыдыңмы? — диде карт. +Кызының раславын да көтмәстән, үз соравына үзе җавап бирде: +— Укыдың. Алты җирдә 50 — була ул 300 сум! — дип куйды. +Кызы, мәсьәләгә төшенгәч, иркенрәк сулыш алды. +— Фу, котымны алдың, әти, — дип көлемсерәде. Садыйк карт исәпләвен дәвам итте: +— Техникумда 3 ел, бу була — 1800 сум. Вузда 4 ел укыдыңмы? Укыдың! 200 сум стипендия алдыңмы? Алдың. Ул була 9600 сум. Сине белемле кеше итеп чыгару өчен, хөкүмәт стипендиягә генә 11700 сум акча тоткан бит. Ə укытучыларга күпме түләгән? Ə бина расходлары, ягу, яктырту... +Кызы, атасының сүзен бүлдереп булса да, сорау бирми булдыра алмады: +— Моның белән нәрсә әйтергә телисез соң, әти? — диде ул. +— Сүзем шул, — диде карт, — кияүгә кайтып әйт: мин сине аңар иптәш булыр өчен генә үстермәдем, ə балам җәмгыятькә файдалы кеше булсын дидем... +Җәүһәр һаман кызара барды. Ул җаваплылыкны кияү өстенә сылтап котылырга да уйлады: +— Нишлисең соң аның белән, әллә мин хатынымның гына тамагын туйдыра алмаммы, ди дә кырт кисә бит, — дип мыгырданды. +Карт инде шактый кызган иде. Ул өстәлдәге газетаны җилләтеп алып килде. +— Менә монда, — диде ул, газетага кулы белән сугып, — инженерхимик кирәк, дигәннәр, менә монысында, химиядән укытучы кирәк, дип язганнар. Ə син— кыйммәтле Җәүһәр — эшсез күгәреп ятасың! +Җәүһәр тагын нидер әйтмәкче иде. Ләкин картны хәзер туктатуы җиңел түгел иде инде. +- Ничек кенә эшсез ятарга кирәк, аңламыйм, аңламыйм. Бигрәк тә яшь кешегә... Әле мин карт башым белән дә... — дип, ул гимнастерка кесәсенә тыгылып нидер ал-макчы иде, карчыгының шунда гына басып торуын күргәч, беразга тукталды. +Ләкин инде мондый вакытта сернең ачылуыннан да курыкмыйча, кесәсеннән бер язу алып кызына сузды. Анда эре хәрефләр белән: "Садыйк Рәхмәтуллин — 3 нче номерлы йортлар идарәсенең счетоводы", — дип язылган иде. \ No newline at end of file diff --git "a/bylatypov/\320\232\322\257\321\200\320\265\321\210\322\257_tat.txt" "b/bylatypov/\320\232\322\257\321\200\320\265\321\210\322\257_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..6ecd49fc94cc14914197e20c9b4c09e8121c795a --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\232\322\257\321\200\320\265\321\210\322\257_tat.txt" @@ -0,0 +1,192 @@ +АДЛЕР ТИМЕРГАЛИН +КҮРЕШҮ + +Хикәянең тексты 2000 елда чыккан "Кабул булсын теләгең" (Татарстан китап нәшрияты) китабыннан алынды. Сканлау, "таныту", тикшереп укып чыгу һәм китап калыбына күчерү 14.12.2017 елда башкарылды. + +Эш көне башланырга бер сәгатьләп вакыт бар иде әле. Иңенә үтүк астыннан гына чыккан ап-ак халат элгән администратор ханым борынгыча илтифат белән кат-кат гафу үтенде дә: +— Телисез икән, ял итеп алыгыз. Уку залын ачарга да мөмкин. Кирәксә, автобуфет та эшли, — дип, төрле кызыктыргыч тәкъдимнәр ясап карады. +— Уку залында "Математика хәбәрләре"нең соңгы саны юкмы? — дип белеште Анри Томмазо. +— Юктыр, бу бүлеккә фәнни-теоретик журналлар алдырмыйбыз, — дип башын чайкады администратор. Бездә балалар һәм үсмерләр әдәбияты гына... +Томмазо урыныннан кузгалды. +— Алайса мин бакчагызны күрим әле... +— Рәхим итегез,— диде ханым һәм Томмазоны дендрарийга чыга торган пыяла ишеккә кадәр озата килде. +Иртәнге һава җиләс, үлән яфракларында чык та кибеп җитмәгән иде. Томмазо күләгәле ышык җирдә даганга эленгән урындыкка килеп утырды. Утырган гына иде, даган үзлегеннән җай гына тирбәнә дә башлады. Очыш тойгысына бирелеп берничә минутлар атынгач, Томмазо култыксадагы кнопкага басып даганны туктатты. Утыргычтан төште, челтерәп яткан фонтан янына килеп, судагы җанлы болыт шәүләләрен күзәтеп торды. Аннан соң түгәрәк чәчәклек тирәсендәге пластмасса эскәмияләрнең берсенә сузылып ятты. +Һава баш әйләндергеч зәңгәр. Күптән онытылган икән бу зәңгәрлекләр. Җирдә туып үскән булса да, Анри менә ун +ел инде Айда яши һәм шунда төпләнгән иде. (Астрофизика обсерваториясенең математик тәэминат бүлеге мөдире — егерме җиде яшьлек кеше өчен кечкенә дәрәҗә түгел!) Ул Айдагы ясалма төсләргә, кискен күләгәләргә, каралҗым күк йөзенә, җансыз йолдызларга күнегеп беткән. Гәүдәсе дә, атлап йөрешләре генә түгел, кул хәрәкәтләренә кадәр шундагы авырлыкка (дөресрәге — җиңеллеккә) ияләшкән һәм монда Томмазо үзен аркасына потлы рюкзак аскан альпинист кебегрәк хис итә. +Шулай да зәңгәр күккә карап хозурланып яту ничек рәхәт икән... +Җирдәге төсләр дә йомшак, назлы, күзне иркәлиләр. Хәер, туктале, менә бу чәчәкләр артык ачык төстә түгелме соң? Сабаклары да чамасыз яшел. Зәһәр яшел... Чәчәкләрдә ник бер тимгел йә күгәрек булсын, һәммәсе — бөреләре дә, яңа ачылган чәчәк таҗлары да, зурлыгы да һичбер кимчелексез. Артыкка китсә, матурлык әдәпсез тоела, чөнки ул табигыйлеген җуя. Әлеге чәчәкләр дә шулай күңелгә тия иде. Хәер, Томмазо бу чәчәкләрнең үзенә нигә ошамаганлыгын аңлап бетермәде бугай. Ул, математик кеше, аларның ифрат төзек, циркуль белән сызган кебек симметрияле булуларына гына игътибар итте. +Баш өстеннән жуылдап бал корты очып үтте. Юкә балы Айда "әҗәл даруы" кебек кыйммәтле нәрсә санала, ә бал кортын, тәмам изгеләштереп, Җир-ананың һәм тырыш кешелек дөньясының символы итеп йөртәләр иде. Томмазо, кызыксынып, торып утырды. +Бал корты гөлләр өстендә әйләнде дә, бер мизгел һавада туктап торгач, күңеленә хуш килгән чәчәккә төште. Томмазо, аягына басып, клумбага якынрак килде. Ләкин аңа бал кортының татлы ширбәт эчкәнен тамаша кылырга насыйп булмады. Бөҗәк, чәчәккә орыныр-орынмас, чиертеп җибәргәндәй өскә атылды һәм югарыда тагын бер әйләнә сызды да баягы юлын дәвам итте. +— Китте... — диде Томмазо, иңнәрен җыерып. — Бакчы, нинди нәзберек... +Математик ялгыша иде. Иелебрәк карагач, ул моны үзе дә төшенде. Клумбага чын чәчәкләр түгел, бәлки ярымбиологик табигатьле үсемлекләр утыртылган иде. Алар үзләре үсә, яфрак яра, чәчәккә бөреләнә, хәтта орлык бирә, ләкин аларның чын үсемлеккә охшашлыгы шуның белән чикләнә дә. Башка төрле биохимик реакцияләргә нигезләнгән булганга, аларның исе дә, тәме дә үзгә. Кырау да, чир дә алмый торган бу чәчәкләр тере түгел, бәлки чын тереклекне имитацияләү генә. Ифрат оста кул ясаган ялган акча шикелле... +Томмазо иренеп кенә чәчәкләргә кулын селтәде дә аллея буйлап китеп барды. Агачлар чын, хәтта утырган килеш чери башлаган карт юкәләр дә бар. Аларыннан әчкелтем-төчкелтем җылымса ис килеп, борынны кытыклый. "Аягүрә үләләр... — дип уйлады Томмазо, саргылт агач череген уч төбендә уа-уа. — Үләләр һәм башка тормышка — яшьрәккә һәм көчлерәккә урын бирәләр... Яшәеш һәм тәрәккыят шундый булырга тиеш. Үлемнән башка тәрәккыят юк..." +Бу сүзләрне аңа юлдашы — Ай ракетопланында очраган бер карт әйткән иде. Ул үзен шагыйрь дигән иде бугай. Шагыйрь... Сүзләрне һәм авазларны билгеле бер тәртип белән тезеп, мәгънәсе бик томанлы булган — һәрхәлдә, аңлашылып җитми торган — яңгыравык җөмләләр уйлап чыгаручы кеше. Уйлап чыгаручымы, әллә уйламыйча гына серле хиссият даирәсендә тудыручымы? +— Безнең гөнаһлы җиребезгә ник баруыгыз, егетем? — дип сорады ул, урта Европа телендә. +"Тәкәллефсез... Үзенең өлкән булуыннан файдалана", — дип уйлап алды Анри, ләкин үпкәлисе итмәде. Ачык йөзде бу чибәр картка үпкәләү мөмкин дә түгел иде. +— Социаль генетика институтына чакырганнар иде, — диде Анри, урта Европа телен исенә төшереп. — Ничек әле... Рандеву? +— Күрешүме? +— Йес. Әйе. Күрешү. +Катның йөзе караңгыланып киткәндәй булды. +— Табигатеңне яхшыртам дип өмсендереп, кешене кешелектән мәхрүм итү өстендә эшлиләрме? — диде ул, усал иттереп. +— Генетика кешенең актив гомерен ике-өч тапкыр озайта... Кешенең күптәнге хыялы тормышка аша! Мәңгелек гомер... +Шагыйрь көлемсерәде генә: +— Ә нигә кирәк ул мәңгелек тормыш? — диде. — Искелек яңага урын бирергә тиеш. Үлемнән башка тәрәккыять юк. Кеше яши дә, үдә дә белсен. +Томмазо башын чайкады. Юк, яшьлек үлемне аңлый да, аның белән исәпләшә дә белми. Хисләре генә түгел, егетнең аналитик гакылы да иҗаттан туктау, башлаган эшеңне төгәлләмичә ташлап калдыру белән килешә алмый иде. +— Кеше биологиясе яхшырганнан-яхшыра барса начармыни? — диде ул, бирешәсе килмичә. +— Әгәр кешенең биологиясе үзгәрсә, ул инде кеше булмаячак! — диде шагыйрь, кайнарланып. — Нәрсә, ул кеше авырмаячак тамыни? Ә минем авырып аласым килә. Терелү ләззәтен кичерәсем килә! Шуны шигърияткә күчерәсем килә! +— Шигырь язарга автоматлар өйрәнер, — диде Томмазо битараф кыяфәттә. +— Автоматлар?! Беләсезме, егетем, бер шагыйрь: "Машина шигырь язган көнне мин үз-үземне үтерәм", — дигән. Ә икенчесе: "Машина шигырь яза килсә, мин ул машинаны... үтерәчәкмен!" — дигән ди. +Анри, сүзне борып җибәрү ягын карап, шагыйрьдән Айга ник килүе турында сораган булды. Шагыйрь көрсенеп куйды да: "Зират кылырга... — диде. — Беатрисамның каберен күрергә бардым". +Беатриса аның мәгъшукасы булгандыр, күрәсең. +Ә менә хәзер Томмазо Җирнең үзе кебек үк карт агачлар янында басып тора, берьюлы черек исен дә, үлеп баручы агач төпләреннән шытып чыккан яшь үсентеләр сулышын да тоя... Аңа карт агачлар кызганыч, ләкин якты дөньяга гаҗәпсенеп караган яшь бөреләр күңелгә якынрак. Ал арның иртәгесе көне, киләчәге бар... +Кайдадыр еракта бик аһәңле тавыш белән борынгы сәгать сукканы ишетелде. +Вестибюльгә әйләнеп кергәч, Томмазоны баягы ханым каршылады. +— Иң элек каныгызга анализ үткәрәсе, — диде ул, кәгазьгә карап. +— Рәхим итегез. Кая барырга? +Ханым, эчке телефон аша сөйләшеп, санитар чакырды. Санитар кыз Томмазога артык төбәп караган шикедле тоелды. Ләкин бер кат күздән кичергәч, канәгатьләнеп, Томмазога ул кадәр игътибар итмәгән күренергә тырышты. +Канны кадими бер ысул белән — сул кулның атсыз бармагы очына инә кадап алалар икән. Авырту-мазар сизелмәсә дә, бер тамчы ал кан күренгәч, Томмазо йөрәгенең көчлерәк тибә башлавын тойды. +Аннары санитар кыз аны педагог янына алып керде. +Урта яшьләрдәге ир кеше иде бусы. Гадәттән тыш нык зурайта торган калын күзлек пыяласы аша аның зәңгәре уңган күзләре — барысын да аңлый торган күзләр — сиңа текәлеп карый, һәм син, үзеңне микроскоп астына килеп эләккәндәй хис итеп, борсалана башлыйсың. +Танышу бик кыска булды : +— Һашим Һелиос. Педагог һәм психолог. Анри, сез соңгы тапкыр кайчан елаган идегез? — дип сорады ул кинәт. +Томмазо әле урындыкка җайлап утырырга да өлгермәгән иде, сәерсенеп китте. +— Әлдә кайчан... — диде ул. — Әле Җирдә... башлангыч белем мәктәбендә чакта... +— Ммм... Сугышыпмы? +— Йес. Әйе. Сугышып. +— Нык эләктеме? — дип күз кысты педагог һәм шундук арадагы еллар эреп югалдылар, ике күңел якынаеп киткәндәй булды. +— Ул малай миннән көчлерәк иде, ләкин аягы таеп китеп егылды да кулын каймыктырды... Без икебез дә еладык. Ул — җиңә алмаганга, ә мин... аны кызгандым шикелле. +Педагог хисап машинасына кертелә торган перфокартага берничә тишек тишеп яктыга тотып карады. Аның йөзе үтә җитди — канәгатьме-түгелме икәне аңлашылмый иде. +— Психогенотип ягыннан Дарьял сезгә ныграк тарткан алайса, — диде ул. +— Чынлапмы? Бик елак түгелдер бит? +— Елак түгел, ләкин йомшак. Иптәшләренә артык ирек куя. Гафу итә. Ни сорасалар — бирә. Беләсезме, борынгы Сервантесның Дон-Кихоты кебегрәк... +— Ә бу әйбәт түгелмени? — дип гаҗәпсенде Томмазо, чөнки ул саф күңелне, ачыклыкны барыннан да өстен дип санарга күнеккән иде. +— Хәзергә юк, — диде педагог. — Тормышта һәм җәмгыятьтә тискәре моментлар бетеп җитмәгән, хәтта вак җинаятьләр дә очрый әле... Алар белән көрәшә белергә кирәк, ә кайчагында үзеңне генә түгел, башка берәүне дә аямаска туры килә. Шуң-а -күрә без пансионатта балаларга көрәш тәрбиясе дә бирәбез. Кеше көрәшче булып үсәргә тиеш. Ләкин нәселдән килгән сыйфат-хасиятләр зур әһәмияткә ия: психогенотип йомшак булса, корычтай нык кеше тәрбияләү... үзегез беләсез... +— Әйе, — диде Томмазо, кеше табигатенең һәм тәрбия мәсьәләләренең нечкәлекләрен белеп бетермәвенә карамастан. — Аңлыйм шикелле. +— Тагын бер сорау. Турысын әйтегез әле, Анри: дөньяда Дәрьял барлыгы уегызга керәме, исегезгә төшкәлиме? Аңа карата хис-тойгыларыгыз нинди? +Томмазо уңайсызланып кына елмайгандай итте (чөнки соңгы биш ел эчендә космогония мәсьәләләреннән башка нәрсә турында уйлаганын бер дә хәтерләми иде): +— Уйлаганым юк диярлек... Гади кызыксыну гына... Якынлык тойгысы? Белмим... — диде. +— Ә бит биологик яктан Дәрьял сезгә туган гына түгел... улыгыз тиешле! Аңа мөнәсәбәтегез җылырак булып, рухи контакт урнаштыра алсагыз, Дәрьялны тәрбияләү уңышлырак барыр иде. Ул гадәттән тыш сәләтле, Анри. Гадәттән тыш! Һәм мондый сәләтне үстермәү иҗтимагый күзлектән караганда гафу ителмәслек хата булыр иде. +Уңайсыз тынлык чак кына озаккарак сузылды. +— Бу хакта сөйләү... иртәрәк түгелме? — дип сорады Анри, башын күтәрмичә генә. Аның бит очлары кызыша иде. +— Юк, иртә түгел. Биш яшьлек бала, Эвклидның параллель турылар хакындагы постулатыннан канәгать булмыйча, Лобачевский һәм Больяи юлына баскан икән, бу инде... +Карт педагог кунакның уңайсызлануын күреп тора, ләкин нәзакәтлек кагыйдәләрен читкә тибәреп, аңа басым ясавын дәвам итә иде. Нигә икән? +— Анри... — диде педаг-о-г, кунакның күзләренә үк карап. — Анри... Балага карата җаваплылык хисе... сезнең үз тормышыгызга да ямь өстәр, аны тагын да мәгънәлерәк итәр иде... Ата булуыңны тою — искиткеч тойгы ул! +Педагог кабинетыннан чыгып килгәндә Анри Томмазо коридорда баягы санитар туташны очратты. Кызга ифрат озын күлмәк кигән бер ханым ияргән иде. Тәрәзәдән төшкән кояш яктысында ханымның алсу колак яфракларына эленгән эре бриллиантлар җемелдәде. +Ханым Томмазога игътибар итмәде шикелле, ә Томмазо аны таныган кебек булды. Кинофильмда күргәндер, ахрысы. Берәр атаклы җырчы дисәң инде? Әллә биючеме? +Педагог Томмазоны уен залына алып керде. +Бу бүлмә гадәттән тыш зур булып чыкты. Дөресен әйткәндә, Ай кешесе Анри биналарның һәр квадрат сантиметры исәптә булуына күнеккән иде. +Монда шакмак өеп уйнаудан алып автоматлаштырылган өстәл футболына кадәр төрледән-төрле уеннар бар. Өстәл янында ике дистәдән артык малай кайнаша. Кулларында кечкенә генә идарә панеле, шуның ярдәмендә алар өстәлдәге курчак футболчыларны йөгертәләр. Бер малай тынычрак күренә, анысының кулында гап-гади сыбызгы: арбитр. +Шахмат почмагы кемнең дә исен китәрерлек. Шахматның йөз шакмаклысы гына түгел, цилиндр һәм боҗра рәвешендәгесе, стерео-шахмат дигәне, берьюлы дүрт кул уйный торганы да бар. Биредә, әлбәттә, өлкәнрәк балалар. Хәер, шахмат белән мавыккан бер малайга биш-алты яшьләрдән артык түгелдер. Ул берничә иптәшенә каршы уйный: тегеләр пышылдап, алгач кына йөреш ясыйлар. +— Дәрьялмы? — дип сорады Томмазо. +— Шул үзе, — диде педагог һәм шахматчы малайга дәште: +— Дәрьял! Тактага карамыйча уйнарга сиңа иртәрәк әле! +— Хәзер бетә, маэстро, — диде малай һәм каршы якка мат игълан итте. +Борыннары салынган малайларны күргәч, Томмазо да горурланып елмаеп җибәрде. +Педагог малайның кыска итеп алдырган кара чәченнән сыйпады һәм үзенә иярергә кушып ым какты. +Алар — Анри Томмазо, педагог Һашим Һелиос һәм бәләкәй шахматчы — залның иң аргы почмагына барып утырдылар. +Педагог малайны математика фәннәре докторы Анри Томмазо белән таныштырды. Дәрьял бөек математика әһелен беренче тапкыр күрә иде һәм малайның күзләрендә шатлык чаткылары кабынды: +— О! — диде ул, дәртләнеп. +— Параллель турылар ни хәлдә? — дип шаяртты педагог. +— Бишенче постулатны исбат итү мөмкин түгел, — диде малай һәм аның йөзенә җитди төс чыкты. — Ләкин... +Томмазо үзенең: "Ләкин?" — дип сораганын сизми дә калды. +— Ләкинме? — диде бала, күзләрен хәйләле кысып. — Аннары мин параллель турылардан башка яңа геометрия төзеп карадым. +Педагог җәһәт кенә Анри Томмазога күз төшереп алды. +Анри сорау бирергә авызын ачкан гына иде, Дәрьял үзе үк җавабын әйтеп бирде: +— О, Лобачевский белән Больяины беләм мин! Безнең фильмотекада алар турында диафильм бар... Тик, маэстро, тагы да киңрәк... тагы да... +Малай, сүз таба алмыйча, кулларын җәеп нәрсәнедер кочарга тырышкандай хәрәкәт ясады. +— Тагы да гомумирәк дип әйтергә телисеңме? +— Әйе! Тагы да гомумирәк геометрия төзергә мөмкин! +"Риман геометриясен әйтә... — дип уйлап алды Анри Томмазо, малайның шома маңгаена карап. — Бу бәләкәч унтугызынчы гасырда даһи Риман ачкан нәрсәләргә килеп җиткән инде... Искиткеч! Әгәр тәрбиячеләре тыеп тормаган булсалар, бу малайның интеллекты кайларга барып җитмәс иде..." +Томмазо малайның кечкенә, йомшак кулын кысты. +Ниһаять, педагог Һашим, башта ук килешеп куелганча, урыныннан кузгалып: +— Мин сезне беразга калдырып торам, — диде. — Әйбәтләп танышыгыз, ярыймы, Дәрьял? +Икәү генә калгач, Анри беркавым малайның йөзенә карап утырды. Озынча матур йөз. Кыйгачрак утырган күзләреннән үк аның канына шәрык катнашканлыгын чамалап була иде. "Борыны гына минем борынга охшаган бугай", — дип уйлады Анри. — Ләкин бәләкәй чакта мин болай матур булмаганмын..." +Кинәт малай туп-туры сорау бирмәсенме: +— Сез... минем бер-бер кардәшемме? +Бу самими сораудан Томмазо каушабрак калды. +— Әйе, Дәрьял... Ләкин беләсеңме... +— Бая сезне күрү белән әллә ничек булып китте... Әтием түгелме икән дип тә уйладым... +Моңсу күзләреннән аның моңа ышанып бетә алмавы күренә иде. +Бераз дәшми утырганнан соң, Томмазо бик авырлык белән генә: +— Мин синең әтиең, Дәрьял, — диде. +Шатлыклы күз яшьләре дә, кочаклашулар да булмады. Ләкин малайның йөзенә горурлык хисе ташып чыкты: аның әтисе — атаклы математик бит! +— Син мине Айга алып китәрсеңме? — дип сорады Дәрьял. Сорады гына түгел, күзләре белән, Томмазога елышкан гәүдәсе белән үтенде. +Дәрьялны алып китү Томмазоның уена да килмәгән иде, чөнки "улым бар" дигән яңалык аның үзе очен дә сәер иде әле. Ул үзенең берничә ел ялсыз эшләгәнлеген исенә төшерде дә: +— Берәр айдан алырга килермен. Менә ашыгыч эшләремнән бушыйм да... Ярыймы? — диде. +— Ярый. +— Башта җирдә сәяхәт итәрбез. Тайганы да, саванналарны да күрербез. Батискафта океан чоңгылына төшәрбез, Коньяк полюстагы Амундсен-Скотт станциясенә барырбыз... +— Минем иң биек тау түбәсенә менәсем килә, — диде малай. — Җомолуңмага. +— Менәрбез. +— Айга да. +— Әлбәттә. Әгәр администрация һәм тәрбиячеләрең рөхсәт итсә — озакка җибәрсәләр диюем — Айның карамаган җирен калдырмабыз. Мәшһүр "Туры стена"ны да, Тихо кратерыннан чәчелгән нурларны да күрербез. +— Кояш тотылганны да! +— Җае чыккач монысы... Ә Айда Кояш тотылу искиткеч мәһабәт күренеш ул. Җир шары түп-түгәрәк салават күпередәй боҗра белән әйләндереп алына... +— Ә без нитсәк... качсак? — дип пышылдады Дәрьял, хыялга бирелеп, һәм аның кайнар сулышы Анрины көйдереп алды. +— Сиңа монда күңелсезме әллә? +— Күңелсез түгел дә... — диде малай, теләр-теләмәс кенә. — Минем монда иптәшләрем күп... +— Ә аларның... әтиләре килеп йөриме соң? +— Рашадның гына әнисе килә. Ә башкаларның — юк. Безгә унөч яшь тулгач — "Гакыл һәм хис көне"ндә ата-аналар белән очрашу булачак... Ә аңа кадәр әниләр... үлеп китсә? — дип пышылдады малай еламсыраган кыяфәттә. +Социаль генетика институтында фән хакына законлаштырылган мондый ятимлек математик кешенең дә кәефен китәрде, китәреп кенә калмады — йөрәгенә килеп кадалды. Анри үзен хиссияттән ерак кешегә санап йөри иде. Баксаң, аның хисләре йоклап кына яткан икән ләбаса. Менә алар — кеше хисләре — уяндылар. Уяндылар да: "Син бу гумансыз экспериментка риза булмаска тиеш идең! Синдә бер тамчы да җаваплылык тойгысы булмаган!" — дип вөҗданын газапладылар. +Ул Дарьялның юка иңбашыннан тотып үз каршына бастырды һәм аны биниһая яратуын тойды... +Башын күтәреп караса, Анри янәшәдә генә басып торган икенче бер малайны күрде. Малайның кара күзләрендә түм-түгәрәк соклану һәм, әлбәттә, көнләшү дә бар төсле иде. Әйе, көнләшү. +— Рашад ул, — диде Дәрьял, Анрига туры карап. — Әйткән идем ич — аның әнисе килгәли... +Берәр минут үтүгә, Дәрьял Анри Томмазоның сул тезенә, Рашад исә уң тезенә менеп кунаклаган иде. Анри аларны укудагы уңышлары турында сорашты... +Психолог Һашим кереп аларның җанлы әңгәмәсен бүлдерде. Ул, юк кына сәбәп табып, Рашадны иптәшләре янына озатты. Психолог нәрсәдәндер канәгать түгел иде шикелле. Анри шиккә калды: педагогика кануннары белән сыешмаган ялгыш җибәрдеме әллә? Бәлки, хискә бирелеп, артык сентиментальлек күрсәткәнмендер? — дип уйлады. +Аерылышканда Анри Дәрьялга тиз арада әйләнеп кайтырга сүз бирде. +— Мин көтәрмен, — диде малай, күзләрен мөлдерәтеп. +Психолог кабинетында сөйләшү бик җитди булды. +— Ата булу белән сез үз өстегезгә гаять зур җаваплылык аласыз, — диде психолог. — Әлегә Дәрьялның күңелендә ата-ана биләргә тиешле урын буш иде. Буш иде, аңлыйсызмы? +Анри дәшмәде. +— Ягъни ата һәм ана кешене башка берәү дә алмаштыра алмый, бала психикасы үзенә тормыш бүләк иткән кешеләрне көтә. Бу аның геннарында язылган. Ипринтинг: мин синең әтиең дип әйткән кешене ул ата дип кабул итәчәк тә. +— Кыскасы, нормаль үссен өчен балага ата һәм ана булуы кирәк икән, — дип бик гади нәтиҗә ясады математик. — Элементар хакыйкать бу. Ә нигә соң биредә?.. +Педагог туры җавап бирмәде. Үзе хезмәт иткән институтның бөтен эшен бер селтәнүдә сызып ташлый алмый ич ул. Хәер, аның бу институтка тискәре карашы тел төбеннән сизелде инде. Ул, кеше буларак, монда ятимнәр тәрбияләнгәнен күрмимени? +— Без Дәрьялга сезнең фоторәсемнәрне бирербез. Рәсми биографиягезне укытырбыз. +— Әйе. +— Дәрьял өчен махсус уку программасы төзергә кирәк. Математика укыту юнәлешен билгеләүдә ярдәм итәрсез дип уйлыйм, ә гуманитар фәннәр буенча программаны мин үзем төзермен. Күргәнсездер, бу яктан Ләрьял гадәти балалардан артгарак... Монда сезнең геннарның өстендек итүе аермачык. Әйе... Әйе, Анри. Дәрьялның генотибы, әдбәттә, сезнекенә тәңгәл түгел. Югыйсә ул төскә-биткә дә, психик яктан да коеп куйган Анри Томмазо будыр иде бит! +Психолог Анри Томмазоның иреннәре кысылганны күреп сизелер-сизелмәс кенә елмаеп куйды: +— Шунысына ышаныгыз: генетиклар гадәттән тыш уңышлы комбинация сайлаганнар. Хәер, моны электрон-хисап машинасы ярдәмендә хәл иткәннәр дип беләм. +Байтак кына тын утырдылар. Психолог Анриның уйларын бүлдермәде. Аңа тормыш турында уйлау бик кирәк... Әлбәттә, Анри Томмазога әзер фикер дә бирергә мөмкин булыр иде. Ләкин галим кеше үзенең логик нәтиҗәләренә ныграк ышана. Уйласын... +Психолог ялгыша иде. +Бу минутларда Анри Томмазо уй-фикер йөртү сәләтеннән мәхрүм калган кебек иде. +Аның каравы Анри Томмазоның күзләре ачылган кебек булды. +Әнә Тәрәзә. Кояш күтәрелгән саен тоныклана бара торган пыялалар. Тавыш дулкыннарын йота торган биокеләмнәр һәм биопаласлар. Аларның тузган җепселләре урынына яңалары үсә. Әнә гәүдәңә карап җайлаша торган ялагай урындыклар... +Ниһаять, шушы өзек-өзек тәэссоратлар арасынннан зәһәр сораулар калкып чыкты. Ә табигать кайда соң? Имеш, битеңнән сыйпап иркәли торган чын кояш нуры кайда? Хәрәкәт шатлыгыннан мәхрүм иткән мондый йоклаткыч кәнәфиләр картларга да зәгыйфьләргә генә кирәк. Болар кешелек дөньясының картаю галәмәте микәнни? Ә картаюның чиге... әйе, чиге бармы? Аннары нәрсә? +Мондый уй Анри Томмазоны сискәндереп җибәрде. +Адәмнәр, шулай картая-үзгәрә барып, кеше дигән биологик төрнең асыл сыйфатларын югалтып бетермәсләрме? Ә Анри үзе? Ул инде ата-бабаларын, канлы һәм шанлы тарих сәхифәләрен, борынгы кыйммәтләрне онытып бара. Челтерәп яткан кизләүләр, шау усаклар, исерткеч бал һәм әче әрем исләре... Ул бит боларның берсен бер белми! +Дәрьяллар буыны табигатьнең җылы күкрәгеннән тәмам аерылыр, ахрысы... Әйе, табигатьнең ямьле һәм гүзәл чагын йөгәнсез һәм кыргый яшьлеген күрмәгән буыннар килә, һәм алар үзләре килгән дөньяны табигый бер норма дип кабул итәләр. Димәк, табигатьнең берәр почмагы кителгән булуын киләчәк буын сизмәячәк. Иң яманы шул! +Матурлыкның деградациясе түгелмени бу? +Анриның күз алдына пассажир ракетасында очраган карт шагыйрь килеп басты. Ул нәкъ шушыны әйткән иде түгелме соң? Шагыйрь исенә төшкәч, Томмазо иркен сулу алды һәм үзе дә сизмәстән елмаеп җибәрде. Шул мизгелдә ул каршындагы психологка күз төшергән иде, аның да дустанә елмайганын күрде. +Шагыйрь Томмазога Җиргә кайткач "Өч грация" скульптурасын барып тамаша кылырга киңәш иткән иде шикелле. Өч грация, өч грация... +Математикның күңеле әллә нишләп китте. Ул наданлыгыннан, үз-үзеннән оялды. +Психолог Һашим Һелиос белән алар бик җылы хушлаштылар. +Институт шәһәрдән читтә, нарат урманы буенда урнашкан, ләкин магистраль юллар аңа ерак түгел, җиңел очкычлар станциясе дә якын гына иде. +Томмазо бирегә бер урынлы орнитоптерда килгән һәм, кайчан кирәк буласын белмәгәнгә, очкычны автомат идарәгә куеп кире станциягә җибәргән иде. Аны хәзер чакыртырга да булыр иде булуын. "Юк, тәпи-тәпи генә барып карыйм әле, диде үз-үзенә Анри, егетләнеп. — Биш километрны да җәяүләп үтә алмаган кешедән әүвәлгеләр ничек көләрләр иде", — дип уйлады ул. +Ләкин ай кешесенә Җир чакрымнарын узу чыннан да җиңел түгел икән. Турыдан бармакчы булып, ул чытырманлыкта адашып, чирәмле сукмакларда байтак әйләнеп-тулганып йөрде. Урман авызына килеп чыкканда егет шабыр тиргә баткан, тәмам алҗыган иде. Ул кысан башмагын, аннары оекбашларын салып җиргә утырды. Аның аяк табаннарын җанлы үләннәр кытыклады. Томмазоны ниндидер яңа хисләр, яңа уйлар биләп алды. Шушында көтеп утырган чирек сәгать эчендә ул, Җир табигатендә әлегә сакланып калган күп нәрсәләргә игътибар итеп, балалар кебек гаҗәпләнде, куанды, ләззәтләнде. +Усак яфраклары ничек сизгер, ничек иркә икән! Чак кына җил кагылды исә, алар лепердәп сөйләшергә, пышылдарга тотыналар, ә башка агачлар әлегә тыптын, сер саклыйлар... Нигә шулай икән? Томмазо берничә яфрак өзеп алып аларның рәвешен тикшерде, сабакларын күздән үткәрде. Каен яфрагының сабагы йомры, ә усакның яссыланып тора икән. Шуның аркасында ул, әлбәттә, бик сыгылмалы. Ләкин табигатькә бу ник кирәк булган соң? Усак агачының тереклеге өчен моның ни әһәмияте бар? Анри Томмазоның аналитик гакылы бу мәсьәләне бик тиз чиште: агач ябалдашындагы тышкы яфраклар шулай бөтерелгәләп, тирбәлеп торганда, эчкеләре лә кояш яктысыннан мәхрүм калмый. Агач бит бүлмә гөле түгел, аны боргалап, яктыга күчереп куючы юк. Кыскасы, кояш энергиясеннән тулырак файдалану өчен, агач яфракларына менә шушындый хәрәкәтчәнлек кирәк булган. +Томмазо, бер ботакны җилпәзә итеп селкеп, муеннарын җилләтеп алды. +Ул үзенең рухи халәтен аңламый иде. Ни өчен соң әле кәефе бу кадәр шәп, күңел күтәренке? Җир тартымын җиңгән мускулларына кан йогереп, көч-гайрәт тулгангамы әллә? Бер шуңа гынамы? +Кул сузымында гына бер кочак чыбык-чабык ята иде. Анри тәвәккәл кыяфәттә өем янына чүгәләде дә кесәсеннән Дәрьял ясаган лупаны чыгарды. Башын югары күтәреп, аяз күккә һәм кояшка карап алды. Кояш аңа елмайган төсле тоелды. +Берничә минуттан аланда, күңелле чытырдап һәм төтәсләп, учак яна иде. Һәр мизгелдә яңа рәвеш алган ялкын телләрендә шәхесең эреп югала да, фәкать бер уй — дөньяның мәңге үзгәреп, алмашынып торуы турындагы уй гына кала. Табигатьтә шуннан да югары, шуннан да бөек хакыйкать юк, ахрысы. Мәңге хәрәкәттәге болытларга да карап туймыйсың, шарлавыкка, салкын Иделгә һәм диңгез дулкыннарына да... Алар да бер хакыйкатьне тәкрарлыйлар: "Аһ син, кеше! Табигатьтән олы түгел син. Син олуг табигатьнең бер кисәкчеге. Син дә һәрдаим үзгәрештә. Синдә шушы мизгелдә нәрсәдер туды, нәрсәдер үлде..." — диләр. +Шул чакны аяк очына шап итеп бер коңгыз килеп төште. Юк, кунмады. Нәкъ чуерташ кисәгедәй атылып төште! Төште дә төзәтенә башлады: җиз калканнарын ачкалап, элпә канатларын җыештырды, аякларын селкетеп, язгалап карады. Исән. Тәртип. +Анри коңгызны учына алып салган иде — авырлыгына исе китте. "Ничек һавага күтәрелә дә, ничек оча икән бу әкәмәт?" — дип уйлады галим. Чыннан да, кургашын ядрә кебек авыр бөҗәкнең кечкенә генә канат ярдәмендә очуы аэродинамика кануннарына сыеп бетми кебек... Гаҗәп, Томмазо, бу мәсьәләне математик яктан ныклап тикшерергә ниятләп, куен дәфтәреннән бер бит ертып алды да коңгызны кәгазь конуска төреп кесәсенә салды. Күкрәк турысында коңгызның кыштыр-кыштыр кыймылдавы, ә кул белән кагылгач үлгән булып кылануы аңа кызык тоелды. +Анри оекбашларын киеп аягына башмагын элде дә учак көлен әйбәтләп таптады. Аннары баягы сукмак буйлап көньякка таба атлады. Чирек сәгатьләп атлагач ул урман авызына килеп чыкты һәм орнитоптер станциясенең җилдә җилфердәгән аклы-каралы җиңсә-флюгерын күрде. +Тиздән ул аэробуста утыра иде инде. +Монда һәр утыргыч каршында телеэкран бар һәм теләгән пассажир түбәндә яткан төбәкләрнең табигате һәм тарихы турында фильм карый ала иде. +Сәгать саен тапшырыла торган телехәбәрләрнең берсе үзенең Музыкаль кереше белән игътибарны җәлеп итте. Йөрәкне җилкендерә торган, шатлыклы, тантаналы музыка иде бу. +Анри Томмазо тезенә куйган кәгазьләрдән аерылып экранга күтәрелеп карады. Кәгазьдәге формулаларда ул терекөмеш тамчысыдай авыр бер коңгызны һавага күтәрә алмыйча гаҗиз иде, экранда да табигать кануннарына каршы килгән шундый ук могҗизаны күрде. +Балерина, Җир тартымын җиңеп, югары атылды да, канат-кулларын җилпеп, салмак кына түбән төшә башлады... Томмазо, әсәрләнеп, эчке калтырану белән, аның аяклары сәхнә идәненә орынганны көтте. Бу аяклар артык нәфис һәм менә-менә уалып китәр кебек тоелды аңа. Томмазо юкка борчылган икән: биюче җансыз чәчкә өеменә түгел, бәлки горур аккошка әйләнде дә, күзгә күренмәс йомшак дулкыннарга таяна-таяна, йөзеп китте... +Кем бу? Бөтен Җир-Ай системасында атказанган биюче Очкын Карагез шушы микәнни? +Чиксезлекне берәү дә күз алдына китерә алмый. Очсыз-кырыйсыз дөньяны биниһая көчле сәнгать кенә колачлый ала. Табигатьнең чиге булмаган шикелле, сәнгатьнең дә чиге юк. Томмазо кинәт менә шул хакыйкатьне аңлады. Ул дөньяны хисапка гына буйсына дип белә иде, ә сәнгатьтән, ягъни хыял белән шигърияттән башка, дөнья буш һәм җансыз икән... Табигать һәм чынбарлык алтын йөзек булса, сәнгать аның асыл кашыдыр. +Биюченең йөзен күргәч, Анри сискәнеп китте. Ул ифрат таныш һәм якын булып күренде аңа. Әйтерсең лә Очкын Карагез моңарчы да аның хыялында яшәгән һәм төшләренә кереп йөдәткән бер зат иде... Очкынның чаткылар чәчкән күз карашы, кыйгач кашлары, шулар арасындагы күк йолдызыдай миңе, чак кына һавалырак чөелгән борыны, очлы иркә ияге — барысы да коеп куйган Дарьялныкы иделәр! +Анри Томмазо Генетика институтының коридорында очраган озын күлмәкле чибәр ханымны исенә төшерде. Ул аңа актрисадыр кебек тоелган иде... Ә бит ул мәшһүр балерина Очкын Карагез булган! +Очкын һәм Дәрьял. Очкын, Дәрьял һәм... Анри. +Математикның әле беркайчан да болай дулкынланганы булмагандыр. Ул кесәсендә кыштыр-кыштыр килгән бөҗәк барлыгын да, кулындагы карандашын да онытты, ә блокноты тезеннән шуып төшеп китте... +Ул хәзер үзенә нишләргә кирәклеген белә! +Анри бер минут та көтмәстән Айга телеграмма сугачак, ул ике айлык, хәтта бер кварталлык ял сораячак. Ул бит инде биш ел буена ял итмәгән иде, чөнки ял дигән нәрсә аны үзенең максатыннан ераклаштырган булыр иде... +Аэропортта багана башларындагы һәм стеналардагы репродукторлар дөнья бетереп турист Анри Томмазоны эзлиләр иде: "Доктор Томмазо, Доктор Томмазо, хәзер үк почта бүлегенә керүегезне сорыйбыз..." +Почта бүлегендә Анрины ике ашыгыч телеграмма көтә +иде. . +"Кадерле Анри, без Дәрьял белән Фил сөяге яры буена ялга киттек. Килерсез бит? +Очкын Карагез." +Икенче телеграмма педагог Һашим Һелиостан иде. Бусы кыска, өч сүздән генә тора: "Бәхет-сәгадәт телим". +Анри телеграммаларны бөкләп кесәсенә салды һәм, хыялый елмаеп, Африкага чираттагы рейсның кайчан булачагын белешергә китте. Шул чагында аның кесәсеннән идәнгә бер коңгыз төшеп калды. Коңгыз канатларын ачкалап-япкалап маташты, ахырда рәткә китерде дә, Җир тартымын җиңеп, һавага күтәрелде һәм туп-туры ачык тәрәзәгә юл тотты. diff --git "a/bylatypov/\320\232\322\257\322\243\320\265\320\273\320\273\320\265 \320\274\323\231\322\227\320\273\320\265\321\201\320\275\320\265\322\243 \320\272\322\257\322\243\320\265\320\273\321\201\320\265\320\267 \321\201\320\276\322\243\321\213_tat.txt" "b/bylatypov/\320\232\322\257\322\243\320\265\320\273\320\273\320\265 \320\274\323\231\322\227\320\273\320\265\321\201\320\275\320\265\322\243 \320\272\322\257\322\243\320\265\320\273\321\201\320\265\320\267 \321\201\320\276\322\243\321\213_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..c5ccae6a69c8b4d572579bc3006dcde71a6fd9f3 --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\232\322\257\322\243\320\265\320\273\320\273\320\265 \320\274\323\231\322\227\320\273\320\265\321\201\320\275\320\265\322\243 \320\272\322\257\322\243\320\265\320\273\321\201\320\265\320\267 \321\201\320\276\322\243\321\213_tat.txt" @@ -0,0 +1,30 @@ +Аяз Гыйләҗев +Күңелле мәҗлеснең күңелсез соңы + +Хикәянең тексты 2012 елда басылган Аяз Гыйләҗевның 2 җилд "Сайланма әсәрләр" китабыннан алынды. Сканлау, таныту, тикшереп укып чыгу һәм китап калыбына күчерү "Армут" берләшмәсе тарафыннан башкарылды. + +Безнең танышлык кызык кына башланды. Бер үткәндә, ул миңа баш орып китте. Ат на-ун көн үтәр-үтмәстән, без инде кул бире шеп, хәл-әхвәл сорашып күрешә башладык. Ул көннәрдә мин аның фамилиясе Шакирҗанов икәнлеген, безнең завод идарәсендә плановик булып эшли башлавын белә идем инде. Башта мин кай ягым белән аңа ошадым икән дип уйлый идем. Ләкин аның бик кыска вакыт эчендә завод идарәсендәгеләрнең барысы белән дә диярлек дуслашып өлгерүен күргәч, мондый уемнан кире кайттым. Ул үзе дә безгә ошады. Җыештыручылар, йомышчылар аңа тәмам гашыйк булдылар. +— Бар икән кеше җанлы кеше, Ходаем, - ди Камәр апа. +— Бирсә дә биргән инде ачык чырайны, - ди Сәйфелмөлек абзый. +— Әйбәт кеше, - диләр бертавыштан безнең хезмәткәрләр. +Әллә ничек, бик тиз якын иттек без яңа хезмәткәрне. Була бит шундый кешеләр, бер-ике күрешүдә үк синең күңелеңне яулап алалар, якыннан белмәсәң дә, син аларга ихтирам саклыйсың. +Беркөнне Шакирҗановның директор белән сөйләшеп торуын күргәч, көнләшеп тә куйдым. Тиңдәше белән сөйләшә диярсең, йөзендә ялагайлыкның, түбәнсенүнең эзе дә юк. Әйтерсең лә директор белән күзгә-күз сөйләшеп тору аның өчен көндәлек гадәттәге хәл. Кул биреп аерылыштылар, һич көтмәгәндә, ул туры минем янга килде. +— Бүген кичкә парлап миңа рәхим итегез. Яңа йортка күчтем, өй котлау туе уздырабыз. Ата-баба йоласы ич, - диде ул, ягымлы елмаеп. +Кичен карчык белән парлашып Шакирҗановларга барып кердек. Күбесе безнең аппарат эшчеләре булып, кунаклар арасында берничә олы сымак кыяфәтле кеше дә бар иде. "Йөрешкән, аралашкан кешеләре ару гына икән", - дип уйлап куйдым. +Хатыны да бик ипле ханым булып чыкты. Гөлзәбирә атлы. Танышып киттек, әллә ничек бик тиз генә якынлык урнашты. +Урын миңа түрдән үк эләкмәде, чөнки начальство шактый җыелган иде. Ләкин хуҗаның ачык чырае, кунакчыллыгы безнең мәҗлескә шундый ямь кертте, өстәлнең ишеккә таба башыннан урын алган кладовойчы Гыйльметдин түргә үк утырган баш инженер Гафуровтан үзен бер дә ким сизмәгәндер. +Ә яңа йорт хуҗалары — Шакирҗанов белән Гөлзәбирә ханым утырмадылар да диярлек, кунакларны кыстый-кыстый, өстәл тирәсендә пар сандугачтай сайрашып кына тордылар. +Гыйльметдин исә хуҗаларга якын утырудан отты, ахрысы, сары майда кетердәп пешкән пәрәмәчләрне сыпырды гына. Пәрәмәчләре дә телгә салу белән эреп кенә китәләр шул. +Күңел хуш, сый-хөрмәт мул, бүлмә иркен, ни кирәк тагын? Җитеш тора Шакирҗанов! Балалары өчен ике бүлмә дә бар. Әйбәт кеше! Җыйнаулашып җыр суздык, биешеп тә алдык. +Мәҗлеснең иң кызган чагында, мөлдерәмә тулган бокалларны юмарт хуҗалар, хөрмәтле кунаклар исәнлегенә күтәрдек кенә дигәндә, коридорда звонок шалтырады. Киләсе кунаклар килеп беткәнгә күрәдер инде, хуҗалар бер-берсенә карашып алдылар, күрше бүлмәдән бер яшүсмер кыз чыгып ишеккә- юнәлде. Гөлзәбирә ханым: "Игътибар итмәгез, ашагыз-эчегез әле, кунаклар", - дип өзгәләнсә дә, бу нинди көтелмәгән кунак булыр икән дип, без ишек ягына караштыра башладык. +Яшүсмер, акрын гына атлап, залны әйләнеп керде. Аның йөзенә бәреп чыккан ниндидер бер ризасызлык катыш ачуны күрүгә, без, мәҗлестәгеләр, беркадәр аптырабрак калдык. Ә ул исә, зал тулы халыкка аз гына да игътибар итмичә, Шакирҗанов янына килде дә, үрелеп, аның колагына нәрсәдер пышылдады. Хуҗаның йөзе кинәт кечерәеп китте, кашлары җыерылды. "Нәрсә булган?" - дип соравымны сизми дә калдым. +— Нәрсә булсын, - диде бала, минем якка ачулы карашын ташлап, - әбием килгән, ашарга берәр нәрсә бирмәссезме?.. +Сүзен әйтеп бетерә алмады сабый. Шакирҗанов Гөлзәбирә ханымга ияк какты, зур гәүдәсе белән баланы бездән яшереп, этеп чыгаргандай итеп, үзе белән бергә ишек ягына алып чыкты. Гөлзәбирә ханым тавышсыз гына алар артыннан ишекне япты. Борылып, безгә дәшәргә дип авызын ачканда гына, бүлмә уртасына баскан дүртбиш яшьлек томрап торган малайны күреп туктап калды. Малай апасы артыннан күрше бүлмәдән чыккан иде. Кыз белән мавыгып, без аны бөтенләй абайламаганбыз. Менә ул, борынын тарта-тарта, бер әнисенә, бер әтисе чыгып киткән ишеккә карап, тын гына басып тора. Гөлзәбирә ханымның бөтен йөзенә елмаю жәелде: +— Йокламыйсыңмы әллә, улым? Бар инде, йокла, апаң да хәзер керер. +Малайның озын керфекләре бер ачылып, бер ябылдылар, бите буйлап ике зур яшь бөртеге тәгәрәде. +— Әби килгән, әби! Әти тагын куып чыгара инде аны... Мин әбиемне яратам, - дип, малай кычкырып елап җибәрде. +Гөлзәбирә ханым малайның җиңеннән эләктереп алды да кочаклап үпте. +— Һай, нәнием, йокла инде, - дигән булып, малайны күрше бүлмәгә кертеп җибәрде. Үзе тагын да мөлаемрак кыяфәт белән безне ашарга кыстый башлады, сүз уңаеннан гына: — Бала-чага сүзенә игътибар итмәгез, - дип өстәп куйды. +Без булып үткән вакыйгаларга бәя бирә алмыйча аптырап калдык. Ләкин хуҗа бик тиз әйләнеп керде дә баягыдан да ачыграк чырай белән: +— Хафаланмагыз, кунаклар. Әнкәй генә икән. Монда, күршедә генә тора ул. Кунаклар гафу итсеннәр инде, ди. Мәҗлес барын белсә, борчымаган булыр иде ул, - диде дә, безне эчәргә өндәп, кулына бокал алды. +Ниндидер авыр һәм ямьсез тынлыкта калган мәҗлестә Шакирҗановның тавышы сәер яңгырады. Ул да, Гөлзәбирә ханым да никадәр генә кыстамасыннар, өстәл тулы нигъмәткә кул тидерүче булмады. Минем тамагыма аш үтми иде инде. Хәер, бер минем генә идеме икән?! \ No newline at end of file diff --git "a/bylatypov/\320\232\323\231\322\227\323\231 \321\202\323\231\320\272\323\231\321\201\320\265\320\275\320\265\322\243 \320\264\323\251\320\275\321\214\321\217\320\263\320\260 \320\272\320\260\321\200\320\260\321\210\321\213_tat.txt" "b/bylatypov/\320\232\323\231\322\227\323\231 \321\202\323\231\320\272\323\231\321\201\320\265\320\275\320\265\322\243 \320\264\323\251\320\275\321\214\321\217\320\263\320\260 \320\272\320\260\321\200\320\260\321\210\321\213_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..931eda563afbd71a084a8ac0358227afdff63885 --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\232\323\231\322\227\323\231 \321\202\323\231\320\272\323\231\321\201\320\265\320\275\320\265\322\243 \320\264\323\251\320\275\321\214\321\217\320\263\320\260 \320\272\320\260\321\200\320\260\321\210\321\213_tat.txt" @@ -0,0 +1,10 @@ +Мирсәй Әмир +Кәҗә тәкәсенең дөньяга карашы + +Теләсә кая кереп, тибенеп йөрүдән башканы белми торган бер кысыр тавык көннәрдән бер көнне яңа хәбәр ишетеп кайтты, ди. Кайтты да, ди, яңа хәбәрне башка хайваннарга сөйләп бирде, ди: — Ишеттегезме, бездә казлар-тавыклар өчен дә, кәҗәләр-сарыклар өчен дә, сыерлар, атлар өчен дә яңа йортлар салалар икән бит? - дип әйтте, ди. +Яна йортлар салу хәбәре хайваннарның барысын да кызыксындырды, ди. Башкаларына караганда кыюрак телле кәҗә тәкәсе сүз алып, уз фикерен уртага салды, ди. — Ай-Һай, җәмәгать, - дип әйтте, ди, - тикмәгә генә яңа абзарлар салырлар микән, бу безнең файдага булмас, - дип әйтте, ди, һәм, - ничек икән соң, яхшы микән ул яна абзарлар? Безгә берәребезне командировкага җибәреп, шул яна абзарлар белән таныштырып кайтарасы иде. Ничек уйлыйсыз, хайваннар? - дип сорау куйды, ди. — Бик кирәк, бик әйбәт булыр, - дип әйтте, ди, башкалар. — Кемне җибәрәбез? - дип куйды, ди, мәсьәләне кәҗә тәкәсе. — Син, тәкә дус, үзең барырсың инде, - дип әйтте, ди, ат. — Син, хәйләкәр җан, юлын тиз табарсың, - дип мөгрәде, ди, сыер. — Җитезлегең, җиңеллегең дә бар, - дип куйды, ди, сарык. — Азгынлыгың да бар, ул-бу була калса, яман атың чыкмаган егет түгелсең тагы, - дип өстәде, ди, каз. — Әйдә, бер бозылган хайван бозылсын инде, - дип, төгәлләп куйды, ди, тавык... +Китте, ди, кәҗә тәкәсе командировкага, яңа абзарлар белән танышырга. Әй китте, ди, әй китте, ди, бер урамны биш кат әйләнеп, кузгалып киткән урынына килеп җитте, ди. Яңа салынып ята торган мал йортлары кәҗә тәкәсенең көн саен йөреп тора торган җирендә булса да, ул аны сораша-сораша көчкә эзләп тапты, ди, һәм сакалын селкеп карап торды-торды да, ди, әйләнеп кайтты, ди. +Командировкага киткән дусларының кайтуын түземсезлек белән көтүче башка хайваннар кәҗә тәкәсен шау-гөр килеп каршы алдылар, ди. — Я, тәкә дус, сөйлә, ниләр күрдең? Яңа абзарлар яхшымы? - дип, бер-бер артлы сораулар яудыра башладылар, ди. +Кәҗә тәкәсе иң башта бик өметсез итеп кулын селкеп куйды да, ди, аннан соң сакалын селкә-селкә сөйли башлады, ди: — Эшләр шәптән түгел, җәмәгать, - дип әйтте, ди. - Мин ул яңа абзарның бер дә мәгънәсен тапмадым. Зурлыкка зур үзе, хәтта кеше өйләренеке кебек эре-эре тәрәзәләре дә бар. Әмма ул абзарда һич тә торырга мөмкин түгел. Тәрәзәләре булса да, пыяласызлар, алардан җил өреп тора, ишекләре бөтенләй юк; үзләре бөтенләй түбәсез, яңгыр ява башласа, ышыкланыр урын таба алмый аптырыйсың. Идәннәре тулы йомычка, каты-каты бүкән башлары тәгәрәшеп ята. Анда ятып йокларга түгел, басып торыр урын да юк. Алары гына җитмәсә тагы, шунда ук кешеләр тулып ята, кулларына тоткан пычкылары, балталары, тагы әллә нәрсәләре белән тук та тук, чыш та пыш килеп, бимазалап йөриләр. Ул яңа абзарда торырга да, йокларга да мөмкин түгел. Нинди гөнаһларыбыз өчен безне ияләшкән иске абзарларыбыздан аерып, андый коточкыч абзарларга ябарга телиләрдер. Яңа абзарларның рәте юк, җәмәгать! Читәннән генә үреп, үз тизәгебез белән генә сылаган булса да, иске абзарыбыз әйбәт! Ышанмасагыз, яңа абзарларны үзегез барып карагыз. Мин сезгә үз күзләрем белән күргәнне, үз мөгезләрем белән сизгәнне сөйләдем, - дип сүзен бетерде, ди. + Чыннан да, кәҗә тәкәсе үзе күргәннәрне түкми-чәчми сөйләде, ди. Тик, кәҗә тәкәсендә хәйлә дип әйткән нәрсә азрак булса да, акыл дип әйткән нәрсә бөтенләй булмаганлыктан, ул салынып ята торган яңа каралтыларның кичә нихәлдә булулары һәм иртәгә нихәлдә булачаклары турында фикер йөртү кадәр тирәнлеккә бара алмаган иде, ди. +1937. \ No newline at end of file diff --git "a/bylatypov/\320\232\323\251\320\275\320\264\323\231\321\210\320\273\323\231\321\200_tat.txt" "b/bylatypov/\320\232\323\251\320\275\320\264\323\231\321\210\320\273\323\231\321\200_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..8d926b7469b2ad9c3e23ea83acbe22eda11c743a --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\232\323\251\320\275\320\264\323\231\321\210\320\273\323\231\321\200_tat.txt" @@ -0,0 +1,31 @@ +Аяз Гыйләҗев +КӨНДӘШЛӘР + +Хикәянең тексты 2014 елда басылган Аяз Гыйләҗевның 3 җилд "Сайланма әсәрләр китабыннан алынды. Сканлау, таныту, тикшереп укып чыгу һәм китап калыбына күчерү "bayğış" берләшмәсе тарафыннан telemez.tatar сайты өчен башкарылды. + +Хатынына биргән вәгъдәсен үтәр өчен, ир башы ниләр генә кичерми дә, ниләр генә күрми! +Нәгыйм Гөлбануның яңагыннан үпте дә колагына пышылдады: "Борчылмыйча гына көт, балыксыз кайтмам!.." +Вокзалга якынлашканда, ул үзе сыман тимер табанлы тартма-чаналар тарткан, башка кирәк-яракларны иңнәренә күтәргән шәп-шәп таза ир-атларны очратып куанып куйды: бара халык, йөри! Вагонга кергәч үк, чыраен сытты Нәгыйм. Зур бишмәт, олы колакчын бүрек кигән бәләкәй генә бер малай дәү-дәү буш тартмалар, авыр-авыр пешләләр арасына кереп кысылган да, чын балыкчы төсле, күзен елтыратып барган була! Мороженое суырып, телевизор карап кинәнәсе урында ник борын катырып балыкка йөри икән, хәчтерүш?! +Башка вакыт булса, мөгаен, Нәгыйм малайга күз дә төшермәс иде, бүген көне шундый, мәгънәле көн! Гөлбануга өйләнгәннән соң, ул беренче тапкыр балыкка бара! +Шактый тирән кар ера-ера, "Гөлбану бәгърем, сылуымиркәм" көенә сызгыра-сызгыра, метр ярым калынлыктагы Идел бозын тишеп, һәйбәтләп кенә кармакларны төшергәч, Нәгыйм малайны тагын күреп алды. Нәкъ аның каршысында гына көч белән тишкечен әйләндерә. +Кашык сабы буе алабуганы тартып чыгаргач, +Көндәшләр тартмасына салганда, Нәгыйм тагын малайга күз төшерде, ул, бишмәтен салып ташлап, һаман тишкечен әйләндерә иде. Әһә, диде ул, эченнән генә сөенеп, тамаша карарга килгәнсең икән, күр, абзаңнар ничек хикмәтли! +Күз күреме тиклем боз өстендә кара-соры түмгәкләр булып сырып утырган балыкчылар аратирә кыймылдый башладылар, балык чиртә дигән сүз! +"Алабуганың арты җиңел булсын" дип, теләкләр теләп караса да, балык нигәдер ашыкмады. Нәгыймнең җебе ник бер тапкыр селкенеп карасын! Үзеңнеке чиртмәгәндә, башкаларга да күз төшергәлисең. Нәгыйм берзаман күтәрелеп караса исе китте: бот буе теге малай беләк буе балыкны кармагыннан ычкындырып маташа! Кар өстендә тагын өч дүрт балыгы ята. Нәгыйм ачуыннан кармагын тартып чыгарды да, малайга якынрак барып, боз тишәргә тотынды. Ул тишә тора, тире ага тора, малай тартып чыгара тора. +Яңа бәкедә дә күп төшмәде, җитмәсә, теге хәчтерүш сару кайнатты, килгән бер балыкны суырып чыгара иде. Тагын бер тишек тишеп карады Нәгыйм, кара тиргә батты, тагын берне... Малайга өзлексез чиртә торды, ә Нәгыймгә ник бер балык килеп карасын. Төш авышканда, өметен өзеп, ул малай янына ук килеп басты. +— Һм, эһем... Бер олы табалык балык җыйгансың син, ә! Маладис! Әйдә, булмаса булган икән, тишекләрне алышыйк! Мин сиңа бер тәңкә бирәм! +Малай аптырап карап торды да, берлекне кире этәреп, әле генә Нәгыйм ташлап киткән тишеккә таба китте. +Нәгыйм, өшегән кулларын уа-уа, ашыгып-кабаланып, яңадан кармакларын көйләп, малайның сихерле бәкесенә күзен текәде. Балыклар аның Гөлбануга биргән вәгьдәсен чамалап сикерешеп чыгарлар да аның тартмасына кереп тулырлар төсле тоелды. Ләкин, ни гаҗәп, бәке тын, җен селкенми дә, кыймылдамый да. Борылыбрак караса, +Аяз Гыйләҗев күзе шакмак булды: теге хәчтерүш аның бәкесеннән һәйбәт кенә бер сыла алып чөйде!.. Тагын берне, тагын! +Шактый вакыт узгач, суык җелекләргә үтеп керә башлагач, ул тагын малай янына атлады. +— Инде ухалык та җыйгансың син, монда хикмәт коралда булырга тиеш, сат миңа кармагыңны! Мә, өч тәңкә бирәм. +— Сатмыйм, - диде малай. +— Син тагын ясарсың, сат! Мин үземнекен сиңа бирәм. +Малай өч тәңкәне алмады, Нәгыймнең кармагы җиз белән бизәкләп эшләнгән иде, шуны алды. Нәгыйм бәке янына килеп җиткәнен сизми дә калды: менә хәзер ярышып карыйк! +Бераздан малай шатланып кычкырып җибәрде: Нәгыйм кармагы белән ул тишкән җирдән әле генә кило ярымлык корбан сөйрәп чыгарган иде... +Аның шатлыклы авазларын ишетмәс өчен, Нәгыйм, колакчының төшереп, бүреген бәйләде, якасын күтәрде, бозга таба иңеп, бөкрәеп утырды... +Кайтырга чыкканда, ирексездән малай янында тукталды, аның тоткан балыгы тартмасына сыймый иде. Ул, соңгы өметен җыеп: +— Бәлки, беразын сатарсың? Миңа балыксыз кайтырга һич ярамый. Тот биш тәңкәне! - диде. +Малай бер балыкка, бер Нәгыймнең сузылган кулына карап торды да тартмасына сыймаган балыкларны аңа таба этәрде. +— Алыгыз, ал, абый! Сезнең кармакка капты болары, өч кило булыр... Мин үткән ялда да ярты пот алып кайттым! +Вагонга кергәч, алар тагын очраштылар. Буш тартмалар арасына кысылып утырган малайны урап алган дәү-дәү абыйлар "менә мондые ычкынды, чабата хәтлесе өзеп китте" дип, берсеннән-берсе уздырып мактаныштылар. Малай, күзләрен елтыратып, аларны тыңлап утыра. Нәгыйм бу юлы ул якка карамаска тырышты. \ No newline at end of file diff --git "a/bylatypov/\320\233\320\260\320\265\320\272\320\273\321\213 \320\272\320\270\321\217\322\257_tat.txt" "b/bylatypov/\320\233\320\260\320\265\320\272\320\273\321\213 \320\272\320\270\321\217\322\257_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..c6857fb14bf5045047ee36950ef08b4db3946bac --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\233\320\260\320\265\320\272\320\273\321\213 \320\272\320\270\321\217\322\257_tat.txt" @@ -0,0 +1,77 @@ +Фәнис Яруллин +ЛАЕКЛЫ КИЯҮ + +Хикәянең тексты Фәнис ага Яруллинның 2004 елда басылган 3 җилдлек әсәрләр китабыннан алынды. Укып тикшереп чыгу һәм диҗитәл китап калыбына күчерү "bayğış" берләшмәсе тарафыннан башкарылды. + +Хәзерге заман әкияте +Яп-якты кояшлы көннәрнең берендә, университетлары, институтлары, дистәләрчә кино-театрлары белән дан тоткан зур бер ташкаланың биек түшәмле, иркен балконлы өч бүлмәле фатирында бер кыз бала дөньяга килгән. Акырып ата-аналарын борчымасын өчен, туу белән аның авызына резин имезлек каптырганнар. Ул имезлеген чәйни-чәйни теш чыгарган, стенадагы келәмнәргә тотына-тотына тәпи басарга өйрәнгән. Хәер, аягына басканчы ук аны пианино артына утыртканнар. Гүзәл кыз маңгаен клавишларга бәрәбәрә музыка серләренә төшенгән. Аягына басуга ук, роликлы тимераякларда шуа башлагангамы, ай үсәсен көн үскән, үскән саен чибәрләнә төшкән. Аның серле күзләрендә төннәрен йолдызлар төшеп коенганнар, якты йөзеннән ай үзенә нур алган, ә баскан эзләрендә матур-матур гөлләр шыткан. Кызның сылулыгыннан зифа каеннар көнләшкән, озын толымнарына борма сулар кызыккан. Энҗе тешләрен балкытып көлеп җибәрсә, хәтта кояш тоныкланып кала икән. +Гүзәл кыз бик тиз арада мәктәп баскычларын сикереп узган, күз ачып йомганчы институтны бетергән, көзгегә карап күзләренә сөрмә тартып өлгергәнче егерме бишкә җиткән. Шуннан соң кызның әти-әниләре әйткәннәр: инде, кызым, син әнис алмасыдай пешеп җиттең, шәһәрдә бер матур булдың, кулыңда дипломың бар, ике чит тел беләсең, мәҗлесләрдә теләсә нинди исерекне җырлатырлык пианинода уйныйсың, балет түгәрәкләренә йөреп, фырт егетләр белән ресторанда биерлек модный биюләр өйрәндең, хәзер үзеңә тиң кияү тапсаң иде, дигәннәр. Безнең картаймыш көнебездә томрап торган оныклар сөясебез, аларны, сине иркәләгән кебек, иркәлисебез килә, дигәннәр. +— Ярый, ярый, - дигән кыз, - әмма миңа тиң егетне ничек табарга? +— Әйе, - дип килешкән ата-ана, - андыйлар сирәген сирәк. Ләкин бик тырышсак, тапмый калмабыз. Сине балет түгәрәгенә язмый маташканнар иде, кешесен таптык та яздырдык, музыка мәктәбенә үтмәгән идең, тагын җайладык, институтка кергәндә янә табаннарыбызны төшерсәк төшердек, барыбер үзебезнекен иттек. Дөрес, ул чактагы дус-ишләр безне хәзер читләтеп үтәләр, ни әйтсәң дә, үзебез пенсиягә чыктык, аның каравы безнең тормыш тәҗрибәбез артты. Эшнең җаен беләбез. +Һәм алар, озак уйлап тормастан, болай дип пышылдаганнар: +— Безнең асыл кызыбызга асыл кияү кирәк иде, асыл кияү кирәк иде. +Пышылдап әйтелгән сүзнең кычкырганга караганда ераграк ишетеләчәген алар инде беләләр иде. Ниятләрендә һич ялгышмадылар: боларның пышылдауларын күршедә яшәүче чукрак кортка ишетеп алды, ишетеп алды да түкмичәчми телсез ахириенә сөйләде, тегесе исә ошбу хәбәрне бөтен дөньяга таратты. Менә килә башладылар, мин сиңа әйтим, кияү егетләре. Ул Алып батырдай гайрәтлеләре дисеңме, ул Шомбайдай хәйләкәрләре дисеңме, ул ак сакаллы карттай акыллылары дисеңме — кемнәр генә юк араларында. Килә тордылар, китә тордылар. Ишекләр ябылырга, самавырлар кайнап чыгарга, камырлар ачырга, табалар чыжларга, мичләр суынырга өлгермәде. Килгән яучыларны сыйлап кызның әти-әниләренең табаннары төште, куллары коймаклы табаны күтәрә алмас булды, йокысызлыктан керфекләре авырайды. Затлы бүләкләрне карап күзләре камашты, вәгъдә ителгән бирнәләрне тыңлап, колаклары томаланды. Әмма асыл кызларына ошарлык асыл егет күренмәде. +Менә, ниһаять, җиде диңгез кичеп, җитмеш тауны үтеп, җитмеш җиде каланы артта калдырып, бер егет килеп керде боларга. Моңа кадәр мәрмәр сындай хәрәкәтсез утырган кызның сыңар керфеге селкенеп куйды. +— Чибәр егет, син кем, кайсы илләрдән, нәрсә белән килдең? - дип сорадылар аңардан. +— Мин — очучы, ерак диңгез артыннан җилдән җитез самолет белән килдем, - диде егет. - Сезнең кызыгызның гүзәллеге бар дөньяга таралган. Ул хакта диңгездә акчарлаклар, һавада — бөркетләр, далада — җилләр, болында — гөлләр, урманда чишмәләр сөйли. Утыз ел буена түкмичәчми йөрәгемдә саклап йөрткән мәхәббәтемне бүген менә гүзәл кызның кулларына салырга дип килдем. Рәхим ит... +— Тукта, тукта, - диделәр егеткә, - алай ашыкма. Мәхәббәтең йөрәгеңдә утыз ел буе йөреп гайрәтләнгәндер, анысына ышанабыз. Ләкин, безнең уйлавыбызча, дөнья көтәр өчен гайрәтле мәхәббәт кенә җитми. Безнең "Ни белән килдең?" дигән соравыбызны син аңлап җитмәдең шикелле. Аның эчке мәгънәсе бар, егеткәем. +— Ә-ә, - диде лачын егет, бераз төшенә башлап, һәм күкрәк кесәсеннән хезмәт кенәгәсен тартып чыгарды: - Менә карагыз, - диде ул, - унике ел стажым бар, беренче класслы очучы дигән таныклыгым. Паспортым чиста, моңарчы өйләнмәгән. +— Шул гынамы? +— Шул гына. +— Әзрәк икән, егеткәй. +Лачын егет уйга калды һәм кинәт нәрсәнедер исенә төшерде: +— Ә-ә, ул гына түгел икән, тиздән фатирга чиратым җитә. Өйләнеп җибәрсәм, бәлки, тизләтерләр дә... - диде. +— Ә кемнәрең бар? - дигән сорау бирелде аңа. +— Беркемем дә юк. Мин балалар йортында үскән кеше. Ул яктан тыныч була аласыз. +— Ярый, - диделәр лачын егеткә, - бәхетең җиңде, сине кияүләр исемлегенә беренче итеп теркәп куябыз. Өч ел үткәч килерсең, әгәр дә мәгәр ул вакытта кызыбыз үзенә лаеклыны тапмаса, һичшиксез, синеке булачак. +Очучы егет башын түбән иеп чыгып китүгә, түш кесәсенә инженерлык дипломы салып, уң кулының имән бармагында яңа марка "Жигули" ачкычы бөтереп, икенче бер егет килеп керде. +— Сәлам чибәр туташка, көянтә кашка, күктәге айга, җирдәге кояшка, түтәлдәге гөлгә, гөлдәге былбылга, - диде ул җор теллеләнеп һәм кызның алдына килеп кара бөдрә чәчле башын иде. Бу егетне күргәч, сылу кызның ике керфеге селкенеп куйды. Хәтта күз дә сирпеп алды бугай әле. +— Телең шома күренә. Син кем, нәрсә белән килдең? - дип сорадылар егеттән. +— Мин — кичәге студент, иртәгәге инженер, - диде егет. - Әтием алып биргән "Жигули" белән килдем. +— Кемнәрең бар? +— Әти белән әнием һәм студент сеңлем. +— Бүтән беркемең дә юкмы? +— Тагын бер алама маэмаем бар. Машинаны саклап калды. +— Ярый, егет, - диделәр кичәге студент, иртәгәге инженерга, - син безгә ошый яздың. Кияүләр исемлегенә икенче кеше итеп язып куябыз. Дүрт елдан килерсең, шул чакта кызыбыз кияүгә чыкмаган булса, аны үзеңнеке дип сана. +Гарьлегеннән күз яшьләренә буылып чыгып китте кичәге җор телле студент. Аның әле профессорларга имтихан бирә алмаганда да мондый гарьлек кичергәне юк иде. +Кичәге студентның эзләре суынып өлгермәде, бусагада пәһлевандай икенче берәү пәйда булды. Җилкәсенә ул олы сандык күтәргән иде, маңгаеннан терекөмештәй тир тамчылары тәгәри. Егет, авыр сандыгын идәнгә куеп, сәлам бирде. +— Бу йортта кияүгә чыгарга теләгән кыз бар дип ишеткән идек, ошаса, шуны алып китәргә исәп, - диде ул, турыдан ярып. Аның бу тупаслыгыннан кызның юка иреннәре тагын да юкарды. +— Нахал! +— Ә нигә? Без төшеп калганнардан түгел, - дип гөрләде егет, - кызның теләсә ниндиен сайларга хакыбыз бар. +— Син кем? Нәрсә белән килдең? - дип сорадылар аңардан. +— Мин — эшче егет. Трамвай белән килдем. +— Сандыгыңда нәрсә? +— Сандыгымдамы? Менә карагыз. +Егет сандыгын ачып җибәрде һәм көлтә-көлтә кәгазьләр тартып чыгара башлады: +— Болар миңа ун ел буена бирелгән мактау кәгазьләре. Мин бер генә ярышта да беренчелекне бирмәдем. Югары разрядым бар. Бер бүлмәле фатирда берүзем яшим. Риза булсаң, әйдә, чибәр кыз, тотын эшче кулына. Син болай ошардай күренәсең. +— Тукта, тукта, - диделәр эшче егеткә, - мактаулы эшче булуың әйбәт, анысына һич сүзебез юк, әмма безнең әле сиңа тагын бер соравыбыз бар. +— Рәхим итегез. +— Синең кемнәрең бар? +— О-о, - диде егет. - Без алты бала. Өч апам колхозда: кайсы сыер сава, кайсы терлек карый. Калган өчебез шәһәрдә. Барыбыз да алдынгылар. Тагын өйдә карт әти-әнием. Тик сез борчылмагыз, алар безнең янга килмәячәкләр. Шәһәрне яратмыйлар. Кызыгыз бер бүлмәле фатирда үзе баш, үзе койрык булыр. +— Бүтән беркемең дә юкмы? +— Алайса, безнең сиңа дигән кызыбыз да юк. Рәхим итеп, ишекне теге яктан яп... +Көннәр болыттай агыла торды, чибәр кызның күңелен яуларга теләүчеләр һаман күбәя барды. Иңнәренә алтын погоннар таккан хәрби хезмәткәр дисеңме, төрле илләр гизгән атаклы спортчы дисеңме, рәсемнәре газетаның беренче битләрендә басыла торган атаклы уйлап табучы дисеңме — кемнәр генә юк инде. Әмма кыз хәрби хезмәткәрнең алтын погонына да, атаклы спортчының ялтыравыклы медальләренә дә, уйлап табучының шөһрәтенә дә кызыкмады. "Унбиш ел көтсәм көтәрмен, барыбер үземнекен итәрмен", - дип, көзгедәге үз чагылышы белән сөйләште. Дөньяда һәркемгә үз ише табылачагына ышанып, өметләнеп яши бирде. Ишек шакучылар кими төшкәч тә өметен өзмәде. Чибәрлеге өстенә бик сабыр да иде шул. +Көтә-көтә көтек була язгач, көннәрдән бер көнне өстенә җитмеш җиде ямаулы джинсы костюм, башына туксан тугыз маймыл рәсеме төшкән кепка кигән бер бәндә килеп керде боларга. Керде дә ләмгә баткан ботинкалары белән кыйммәтле келәм өстендә мәңге чистармаслык эзләр калдырып түргә узды, аннары авызындагы чүмеч кадәр челемен кулына алып: "О'кей, пардон! - дип йомшак кәнәфигә чумды. - Шушымыни инде сатлык товар?" - диде бераз торгач, җиде бөртек кашын сикертеп. +— Йә-йә, - диделәр аңа, - телең нәрсә сөйләгәнне колагың ишетсен. +— Мин һәрнәрсәне үз исеме белән атарга яратам, о кей, пардон! +Егетнең тупаслыгы чибәр кызның йөрәгендә ниндидер өмет чаткысы уятып җибәрде. Тупас, димәк, үзенә ышана. +— Син кем? Нәрсә белән килдең? - диде чибәр кыз, сорауны әти-әниләре биргәнне көтмичә. +— Минме? Мин бер танышымның танышы. Ә бирегә икенче танышымның машинасында килдем һәм коры кул белән түгел. - Ул шап итеп чалбарының җитмеш җиденче кесәсенә сукты. Егетнең бу сүзләреннән соң чибәр кызның йөрәгенә мәхәббәт ялкыннары үрмәләп менә башлады. Бер кызды ул, бер суынды, бер ярсыды, бер тынды. +— Яле, егет, яле, - диде аннары, - минем ошбу соравыма җавап биреп кара. Тик шуны бел: егетләрнең арысланнары нәкъ шул сорауга мин теләгән җавапны таба алмадылар. +— Мин табалмаган нәрсә юк, о'кей! +— Син әле генә чалбарыңның җитмеш җиденче кесәсенә сугып, буш кул белән килмәдем дип мактандың, ләкин юкка: анда шыплап энҗемәрҗәннәр тутырган булсаң да, алар мине тамчы да кызыксындырмый. Байлык дөнья чүбе ул: бүген бар, иртәгә юк. Син миңа шуны әйт, кемнәрең бар? +— Йөз җирдә йөз танышым бар, - диде егет, кукраеп. - Ә биредә, - ул яңадан кесәсенә сугып алды, - аларның телефоннары язылган блокнот. Мин бөтен эшне шулар аша гына йөртәм. Ни телисең, чибәр туташ, теләгеңне сыра күбеге шиңгәнче үтим. +Егет майланып беткән блокнотын кызның алдына китереп салды. +— Күзеңне йом да теләсә кайсы санга төрт. Эһ дигәнче ике гыйфрит каршыңа килеп басар. +Кызның мәхәббәте көчәйгәннән-көчәйде, куллары калтыранды, телләре көрмәкләнде. Ниһаять, бераз аңга килгәч, блокноттагы бер санга китереп төртте: +— Шалтырат! +— О'кей, пардон, пыжалысты! +Егет телефон номерын җыйды һәм үзе генә аңлый торган телдә нидер мыгырдады. Телефон трубкасында да шундый ук аңлаешсыз авазлар ишетелде. Бер-берләре белән сөйләшеп алгач, кияү егете кызга карады: +— Нәрсә боерасыз? +— Бер атнада туй күлмәге әзер булсын! - диде кыз. +— Ике сәгатьтән мин әйткән адрес буенча туй күлмәге тегеп китерегез! - диде кияү. - Үлчәме, - ул кызга карады, - кырык сигез. Фасоны — дөньяда юк фасон. Әйе, әйе, үз кәләшемә. О'кей! +Кияү егете трубканы куйды, мәхәббәтеннән тәкатьсез калган кыз егетнең муенына барып сарылды: +— Мин — синеке. Син нәкъ мин эзләгән кеше. Бер айдан язылышабыз. +— Нигә бер айдан? - диде фырт егет һәм телефоннан кемгәдер шалтыратты, аннары кәләшенә борылып: +— Ике сәгать ярымнан безне загста көтәләр, ә аңынчы туй күлмәгең килеп җитеп, син аны биш тапкыр киеп салырга өлгерерсең, - диде. +Ул тагын берничә җиргә шалтыратты, күрсәтмәләр бирде. Туйны алар озакка сузмадылар, шул ук көнне кичен ясадылар. Баллар-майлар елга булып акты. Бүләккә дигән кызыл маллар кибет киштәләрен читләтеп, турыдан-туры базадан китертелде, дөньяда юк шәраблар мичкәсемичкәсе белән ташып утырды. Шәраб күлләрендә кызыл балыклар йөзеп йөрде, ул кызыл балыклар кара уылдык чәчеп тордылар. Ашаган саен сый артты, эчкән саен шәраб күбәйде. Бәхетле кәләш көлүеннән дә матуррак булып хрусталь савытлар чыңлады. Туйда бер генә үпкә сүз дә ишетелмәде: һәр ике як канәгать иде. Бу туйда мин дә булдым: төпсез чүмеч белән дөньяда юк шәраб чөмердем, башсыз кашык белән аш состым. Сыйлары өч кабарга җитмәде, биш кабуда бетмәде. Шулай да, җәмәгать, бу мәҗлескә баруыма үкенмим. Нигә дисезме, сер итеп кенә әйтәм, анда мин кияү егетенең бер танышының танышы белән таныштым. Ул танышның танышы миңа бик кирәк кеше булып чыкты. \ No newline at end of file diff --git "a/bylatypov/\320\234\320\260\321\202\321\203\321\200\320\273\321\213\320\272_tat.txt" "b/bylatypov/\320\234\320\260\321\202\321\203\321\200\320\273\321\213\320\272_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..ba99c54662b526a671ae931c48ac22c5a2d394c0 --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\234\320\260\321\202\321\203\321\200\320\273\321\213\320\272_tat.txt" @@ -0,0 +1,55 @@ +Әмирхан Еники +Матурлык + +(Бер карт әдип авызыннан) Күптән, бик күптән булган вакыйга, әмма бүгенгедәй күз алдымда: без, өч шәкерт, бер атка утырып, өяз мәдрәсәсеннән авылыбызга кайтырга чыктык. Дөресрәге, Гыйлемдар белән без икәү бер авылга — Чуаркүлгә кайтабыз, ə Бәдретдинне юл өстендәге Ишле авылында калдырып китәргә тиешбез. Тагын шуны да әйтим, безне ялкау гына юыртып алып кайткан күк алаша Гыйлемдарларныкы иде. Без авылда алар белән күрше генә торабыз. Шул сәбәпле Гыйлемдар белән мине алырга бер язын безнең ат килсә, икенче язда алар аты килә торган иде. +Ə Бәдретдин безнең очраклы юлдашыбыз. Дөрес, без мәдрәсәгә бер вакытта җыелабыз, бер вакытта таралабыз, ләкин моңарчы аның белән бергә кайтырга туры килгәне юк иде әле. Бәдретдин кешегә бер дә йөк булырга яратмый иде. Укулар беткәч тә ул базарга килгән авылдашларының берсенә ияреп китә дә бара, яки ялгыз үзе генә утыз чакрымдагы авылына җәяүләп сыптыра торган иде. Бу юлы инде без аны, үзебез сорап дигәндәй, бергәләп кайтырга күндердек. +Бәдретдин безнең мәдрәсәдә иң ярлы шәкерт иде. Аңа авылыннан бернинди дә ярдәм килми иде. Тик Ишледән базарга килүче берәрсе бик сирәк кенә аңа әнисенең киндер чүпрәккә төреп җибәргән тары ипиен яки берәр йомарлам маен кертеп чыга торган иде. Бәдретдин шуны да бик кыенсынып: "Нигә инде бу? Әнкәйгә әйтегез, мин ач түгел, үзеннән өзеп җибәрмәсен!" — дип алып кала иде. Һәм шул майны ул ни өчендер без белән чәнчеп ашый иде. Шәкертләр аңардан: "Нигә алай итәсең?" — дип сорасалар, Бәдретдин көлгән булып кына: "Без белән ашагач, озакка җитә ул!" — дип җавап бирә торган иде. +Илдә чыпчык үлми дигәндәй, безнең Бәдретдин дә, бик интегеп, ачка киселеп булса да, укуын əнə шулай алып бара иде. Нәм бик яхшы укый иде ул. Хәер, бу күп сыналган нәрсә: рәхимсез нужада торып укыган ярлы шәкерт гадәттә бик сәләтле булып чыга. Башкача аңа мөмкин дә түгел. Бай шәкерт, әйтик, туң күчән булса да, мәдрәсәдә теләсә күпме ята ала, ə ярлы шәкерт, начар укыдымы, беренче кыштан ук мәдрәсәдән очарга мәҗбүр була... Аннары, ярлы шәкерт бик яхшы укыса гына үзенең матди хәлен дә беркадәр җиңеләйтә ала. +Менә безнең Бәдретдингә дә, ул замандагы тел белән әйтсәк, истикамәтле вә иҗтиһатлы шәкерт булганга күрә, байлар иганәсеннән аратирә ярдәм тия иде; начар укучыларның дәресләрен хәзерләшкән өчен дә аңа аз-маз тама иде, хәлфәләргә дә ул булышкалый иде, аннары авырусырхауларга догалыклар, Аятел Көрсиләр күчереп тә азрак бакырлар тешергәли иде. Кыскасы, эшсез тормый иде шәкерт. Ләкин эшне дә, ярдәмне дә ул үзе бервакытта да сорап алмый иде. "Мин бит ярлы, миңа ярдәм итү сезнең вазифагыз" дигән әрсез мескенлекне без аның йөзендә беркайчан да күрмәдек. +Табигате белән үк ул, ничек дим, шундый тигез, сабыр холыклы бер егет иде. Ялагайлана да белмәс, масая да белмәс, яхшы белән яхшы, ə яман белән алыш-биреше юк — андыйлардан үзен ничектер бөтенләй читтә тота белә иде. Тагын шунысы кызык, никадәр генә ярлы булмасын, ул берәүдән дә бернәрсә дә сорарга яратмый иде. Гадәттә, шәкертләр аңардан гел анысын-монысын сорап торалар, чөнки аның үз кулы белән ясаган каеш тупсалы, әрҗә сыман сандыгында мәдрәсә тормышы өчен кирәк бөтен нәрсәсе — энәсе дә, җебе дә, уймагы да, безе дә, пәкесе дә, эскәге дә, көзгесе дә, төрле каләмнәре дә, кәгазь-дәфтәрләре дә, хәтта җилем белән балавызы да саклана торган иде. Ничек җыйгандыр ул аларны, ләкин һаман шул ярлылыгым кешегә йөк булмасын дип, тамагыннан өзеп булса да, тырышкан, күрәсең инде. Дөрес, ул калын-калын дәрес китапларына бик мохтаҗ иде. Ләкин булган кадәре-сен бик пөхтә тышлап, битләре керләнмәсен өчен көмеш кәгазьдән тоткыч ясап, кадерләп кенә саклый иде. +Ул заманда, ягъни революция алды елларында, шәкертләрнең яңа әдәбият белән мавыгуы искиткеч көчәйгән иде. Икмәк шикелле үк зарури бернәрсәгә әйләнеп киткән иде безнең өчен әдәбият!.. Нәрбер шәкерт төпләп алган калын дәфтәренә җыр күчерә, шигырь күчерә, хәтта романнардан өзекләр дә күчерә. Ике шәкертнең берсе шигырь яза. Бик күпләр Сәгыйть Рәми белән тилерә. Аңа иярәләр, аңа охшарга тырышалар, аны яттан сөйләп йөриләр... Дөрес, безнең барыбыз өчен дә бөтенесеннән өстен, бөтенесеннән якын — Тукай иде, иң күп күчерелгән, иң сөеп укылган да Тукай иде. +Шигырь чире безнең Бәдретдингә дә йоккан иде, ул да яза иде, ләкин язганын бервакытта да күтәреп, очраган берәүгә укып йөрми иде. Аны сорап та укырга күндерүе читен иде. Инде укый калса, аның әйберсе башкаларныкы төсле зар еламыйча гына язылган, күбрәк табигать күренешен гади генә сурәтләгән яки үзенчә берәр тормыш фәлсәфәсе әйтергә тырышкан кыска гына шигъри парча булып чыга торган иде. +Əнə шундый сәер генә, серле генә һәм сөйкемле генә бер егет иде безнең Бәдретдин шәриктәшебез! +Ярый, сүз озынга китте, без бит әле өчәүләшеп читән тарантаста хозур гына авылыбызга кайтып барабыз. Юл такыр, тузан юк, күк алаша, эченә кату төшүдән "горт-горт" иткән тавыш чыгарып, үз кәенә салмак кына юырта... Күптән түгел, май урталарында, беренче җылы яңгырлар явып узган иде. Хәзер бөтен нәрсә дәррәү кузгалып, күтәрелеп, үсеп бара: арышлар сабакка сузыла башлаган, бодайлар куе булып, кучкыл-яшел булып, егетләр мыегыдай, сызылып кына чыгып килә; сөрелмәгән чирәмнәрдә яшь үлән былтыргы корыган үләнне басып, каплап та киткән, кайберләре инде чәчәкләрен дә ачарга өлгергән... Юл буенда əнə эт эчәгесенең беренче ал "кыңгыраулары"... Әйтәсе дә юк, табигатьнең иң саф, иң садә, иң ямьле чагы!.. +Безгә, кыш буе мәдрәсәдә кибеп яткан шәкертләргә, бу чиксез иркен, якты, җылыкай дөнья искиткеч тансык иде, шифалы-рәхәт иде, без аны иснәп тә, сулап та, күзләребез белән күреп тә туя алмый идек. Баштарак без әледән-әле тарантастан төшеп, аякларыбыз җирнең җылысын бер рәхәтләнеп татысын дигәндәй, чирәмгә кереп киттек, йөгерештеккуыштык, иелеп чәчәкләр өздек. Бәдретдин тау юасы тапты, аны өзеп чәйнәдек. Мин безнең авылда "тәмлекәй" дип йөртелә торган, сабагы дүрт кырлы, озын гына бер үсемлекне җыеп алдым. Аны да, тиресен суеп, ашап карадык. Бәдретдин әйтә, моны башкортларда "кияү камчысы" дип йөртәләр, ди, чөнки очындагы менә шушы бөреләре зәңгәр чәчәк булып ачылгач, ул чынлап та чуклы камчыга охшап китә, ди. +Ə безнең Гыйлемдар, озын сыйрак, гел йомран эзләп чапты, туктап, ике учын кушлап сызгырып та карады, ләкин хәйләкәр җәнлек шәкерт сызгырганын сизә иде ахрысы, оясыннан чыгып, колакларын торгызып, арт тәпиләренә утырмады... +Юл буе безне тургайлар сайравы озатып барды. Гүя менә төпсез нурлы аяз күктән өстебезгә сихри бер моң тибрәнеп-чыңлап, өзлексез явып торды. Ə беләсезме, тургай сайравының сихере нәрсәдә?.. Иң элек, сынаганыгыз бардыр, тургай сайраганда җир өстенә җиңелчә генә уйчанмоңсу бер тынлык җәелә. Әйтерсең барлык табигать, барлык җан иясе, әдипләр әйткәнчә, сөкүт калып, тәмам мөкиббән китеп, бары аны гына тыңлый, аны тыңлап сөенечле, сагышлы, ләззәтле бер рәхәткә чума... Икенче сихере шунда ки, тургай сайраганда дөнья ничектер искиткеч җәелеп, киңәеп, яктырып киткәндәй була. Əнə шул югарыда кечкенә кошчык талпынган күкнең үзе шикелле үк, җир йөзе дә иксез-чиксез булып, гаҗәеп тын, нурлы булып тоела башлый... +Белмим, бу вакытта бүтән кошлар сайрый торгандырмы — игътибар иткәнем юк, әмма бер кошның тавышы, бөтен җир өсте тургайлар сайравыннан өзлексез чыңлап торса да, безне сискәндереп, колагыбызга килеп керә. Бу — кәккүк! Кешеләрнең исләренә ниндидер бик мөһим нәрсәне төшерер өчен табигать тарафыннан яратылган күзгә күренмәс сәер кош!.. Юлдан шактый читтә торган күксел урман яныннан узганда, без аның да тынып калырга мәҗбүр иткән кисәтүле тавышын ишеттек. +Шулай кәефләнеп, күңелле генә кайта торгач, без, ниһаять, кызыл ярлы тауларга каршы тигез үзәнлектә сузылып утырган Ишле авылына да якынлаштык. Юлга чыккач та Бәдретдин безне, Ишледә туктап, чәй эчеп чыгарга чакырган иде. Без, билгеле, кыстатып тормадык, шәриктәшеңә кереп, чәй эчеп, күңел ачып чыгу шәкертләр өчен табигый бер низам инде ул. Авылга җиткәндә генә Бәдретдин, дилбегәне үзенә алып, атны олы юлдан уңга каерды да бәбкә үләне түшәлгән җир өстеннән генә иң арткы урамга таба алып китте. Һәм озак та үтми, шул урамның иң читендәге, бүтән йортлардан аерылыбрак, ялгызы гына торган бер өйнең каршысына безне китереп тә туктатты. +Без фәкыйрь кешеләргә керәсебезне белеп килә идек, әмма бу кадәр ярлы хуҗалыкны күрербез дип һич тә көтмәгән идек. Хәер, моның хуҗалык дип атар җире дә юк иде. Шыр кырда утырган бәләкәй генә ялгыз әй үзе искереп-тузып, яртылаш җиргә кереп беткән. Салам түбәсе череп, каралып, тирескә әйләнә башлаган. Әйтерсең шуның авырлыгыннан өйнең кайбер бүрәнәләре бүселеп чыккан, ишек-тәрәзәләре кыйшайган, ə тәрәзә пыялалары тора-тора инде яшькелт-зәңгәр төскә кергән... Капка юк, койма юк, тик урам яклап та кыр яклап кына ике рәт киртә сузылган... Ишегалдын кыр үләне басып киткән. Анда чикерткәләр тыз-быз сикерешәләр. Димәк, бернинди аяклы мал да юк. +Без инде хәйран булып, гаҗәпләнеп калуыбызны Бәдретдиннең үзенә ничек тә сиздермәскә тырыштык. +Арба эзе төшмәгән ачык ишегалдына узып, түбәсе чыбык-чабыклар белән ябылган иске генә бер читән абзар алдында атыбызны туктаттык. Өйдән кечерәк буйлы, ак чырайлы, җирән сакаллы, арык-өшән генә бер абзый чыкты. Аның өстендә киндер күлмәк, тез башларына зур ямаулар салынган киҗеле ыштан, башында мескен бүрек, аякларында тула оек белән тузган чабаталар иде. Ул, тарантас янына килеп, бары: "Улым!" — дип кенә Бәдрет-дин белән күреште, аннары безгә дә шулай сүзсез генә ике кулын сузды һәм шунда ук ат башына барып, аны тугара да башлады... +Бәдретдин сандыгын күтәреп өйгә ашыкты. Әй ишегендә бер хатын күренде, ләкин ул ни өчендер тиз генә кире борылды. Бу — Бәдретдиннең әнисе булгандыр инде, тик менә аның ишектән чыгар-чыкмас кире чигенүе безне бераз гаҗәпләндерде. +Атны тугарып бетүгә, Бәдретдин өйдән чиләк белән су, чүмеч һәм тастымал күтәреп чыкты. Чирәм өстендә генә чиләктән бер беребезгә су коеп юынып алдык. Күңелгә: "Комганнары да юк, күрәсең",— дигән уй килде. Кәм без бернәрсә күрмәгән, белмәгән булып кыланырга яки ваемсыз гына сөйләнергә ничектер сүз дә, сәләт тә таба алмый идек. Ләкин Бәдретдин үзе тыныч иде, һәрхәлдә, оялу-уңайсызлану кебек бернәрсә дә сиздерми иде. +Юынып беткәч, сәлам биреп, өйгә кердек. Бәдретдиннең әтисе бер читтәрәк торган килеш безне бик гади генә: "Әйдәгез, шәкертләр!" — дип каршы алды. +Караңгырак кына өй эче дә тышкы ягы кебек үк искереп, тузып беткән икән инде. Ләкин күпме генә иске-реп-тузып бетмәсен, аның бүрәнәләре тома балавыздай сары-көрән иде әле, тапталып, кырылып ашалган идәне дә чип-чиста иде... Өйнең бетен түрен иңләп, өстенә киез җәелгән зур сәке тора, ике урындык, бер эскәмия, мич буенда тагын бер бүкән тора — менә җиһаз дигәне бары шул гына. Мич алды иске генә чүпрәк чаршау белән бүленгән, анда кемнеңдер озын гына итеп чыра телүе ишетелә. +Өйгә кергәч тә безнең иң элек күргән кешебез сәке түрендә, стенага терәлеп, текә генә утырган бер бабай булды. Бабай Хозыр Ильяс төсле апак сакаллы, ап-ак күлмәк-ыштаннан иде. Бары тик башындагы беленгә әйләнгән түбәтәе генә аның күксел-кара иде. +Без бабайга күрептер өчен кулларыбызны суздык. Бабай селкенмәде. +Бәдретдин ашыгып әйтеп куйды: — Бабакай, шәкертләр синең белән күрешергә телиләр. +— Ə, шулаймыни, бәрәкалла! — диде бабай, аз гына җанланып, һәм безгә кипкән, зур каты кулларын сузды. Күзләре ачык булса да, ул дөм сукыр иде. Без утырышып дога кылдык һәм, шәкертләрчә кулларыбызны тез өстенә куеп, бер мәлгә тынып калдык. Безнең үзебезгә сүз башлавы, билгеле, кыенрак иде, аннары нидер менә телебезне һаман бәйләп тора иде. Ләкин, гаҗәп хәл, хуҗалар үзләре дә сүзсезләр иде. Гомумән, бу әйдә сүз бик аз сөйләнә булса кирәк — ничектер бик тиз без шуны сизгәндәй булдык. Бабай, үзенең эчке дөньясына киткәндәй, текә каткан килеш тыптын утыра. +Бәдретдин әрле-бирле йөренә, нидер әйтмәкче дә шикелле, ләкин сүз таба алмый кебек... Әтисе башта мич буендагы бүкәндә безгә бераз шаккатып утырды да, аннары, торып, сәке кырыена чәй урыны әзерли башлады. Иске генә киҗеле ашъяулык китереп җәйде, мич кашагасыннан кайсы замазка белән ябыштырылган, кайсының сабы кителеп төшкән өч кенә чынаяк алып куйды, кыска гына чалгы пычагы, чүпрәккә төргән ярты ипи, тустаган белән сөт китереп куйды. Шуннан соң тагын бүкәненә барып утырды. Бәдретдин үзенең сандыгыннан бер-ике уч шикәр алып, шуны ашъяулык уртасына салды. +Бераздан чаршау эченнән әкрен генә: "Булды, улым!" — дигән сүз ишетелде. Бәдретдин, кереп, самоварны алып чыкты. Бу самоварның да борын һәм колак төпләре кургашын белән ямалып беткән иде. +Бәдретдин безгә сәкегә менеп утырырга кушты. Без, менеп, аякларны бөкләп утырдык. Шуннан соң алдыбызга өчаяк белән йомырка тәбәсе килде. Без әле ашка сузылмыйча хуҗаларның утырганын көтә идек. Ләкин бабай да урыныннан кузгалмады, абзый кеше дә бүкәненнән тормады. Шул чагында Бәдретдин, йомшак кына, чаршау эченә дәште: +— Әнкәй, чәй ясарга үзең чык инде. +— Әткәң соң? — диде чаршау эченнән әнисе, акрын гына. +— Әткәйме?.. Юк, син үзең яса инде безгә,— диде Бәдретдин, ничектер бик ихластан үтенгәндәй итеп. +Чаршау эче бераз тынып торды, аннары киндер күлмәк өстеннән шундый ук киндер алъяпкыч буган, оек-чабаталы хатын ситсы яулыгының читләрен битенә тартып һәм башын иеп кенә чыкты да самовар артынарак килеп утырды. +Аңа күтәрелеп карагач та минем йөрәк әллә нишләп китте. Дөресрәге, яшермичә әйтим, бер чиркану тойгысы йөрәкне өшетеп җибәргәндәй булды: бичара хатынның бетен битен-күзен кайчандыр кичергән рәхимсез чәчәк зәхмәте тәмам бозып бетергән иде. Өстенә карап, моны сурәтләп торуы авыр, ничектер тел бармый, ләкин шулай да сул күзенең бөтенләй кысылып, ə уң күзенең иләмсез зураеп калуын әйтмичә булдыра алмыйм, чөнки шушы яшь пәрдәсе аша караган каш-сыз-керфексез күзендә бичараның бөтен эчке җаны чагылырга гына тора кебек иде. Әйтерсең бу һич йомылмас яшьле-моңсу күз аның шәрәләнеп калган бердәнбер күңел көзгесе! +Аны күреп беренче чиркану һәм кызгану тойгысын кичергәч тә күңелгә иң башлап шундый уй килде: ничек итеп Бәдретдин бу бәхетсез әнисен чакырып алырга һәм безгә күрсәтергә җөрьәт итте икән?.. Без бит гадәттә кешене куркытырлык ямьсез яки гарип туганнарыбызны ятлар күзенә күрсәтмәскә тырышабыз. Хәтта әние безне дә, әгәр ул менә шушындый булса, үзебез чакырып алып күрсәтергә кыймас идек, уңайсызланыр идек, оялыр идек. Бәдретдин бу кыен хәлне бөтенләй күрми, аңламый микәнни? Әллә күрсә, аңласа да бик тирән яшерә беләме? +Ə җиңги шул арада чынаякларга чәй ясап, йөзен самовар артына яшерә төшеп, безгә сузды. Без башларны күтәрмичә генә, сүзсез генә чәебезне эчәргә тотындык. Бәдретдин безне кыстап: +— Йәгез әле, шәрикләр, ни бары белән ашап кына эчегез, ашап кына! — диде, һәм аның тавышында мин көткән уңайсызлану яки оялу ник кенә бер ишетелсә иде! +Йомырка тәбәсен капкалап, икешәр чынаяк чәй эчкәч, без чәшкеләребезне капладык. Бәдретдин, сыеның ярлылыгыннан булса кирәк, үзалдына, сиздермәскә тырышып кына, бер сулап куйды. Аннары кисәк кенә аягүрә басты да: +— Булмаса, мин сезгә үземнең китапларымны күрсәтим әле,— диде һәм тәрәзә башына ясаган кечкенә шүрлектән бер өем китапларын алып безгә бир де. Без бер эш чыкканга куанып, шуларны карый бат ладык. Монда яңа әдәбияттан ике-өч роман, дүрт-биш шигырьләр мәҗмугасы, иске әдәбияттан шактый тузган "Бүз егет", "Тутыйнамә", "Ләйлә вә Мәҗнүн", "Каһарман катыйль" кебек китаплар һәм гарәп, фарсы телендә берничә дәреслек бар иде. Без күбрәк вакыт үтсен өченгә бу китапларның кайсы укылган, кай- сысы укылмаган, кызыкмы-түгелме — шул турыда сөйләшкәләп, карап чыктык. +— Минем бит әле сезгә, шәрикләр, тагын бер күрсәтәсе нәрсәм бар, — диде Бәдретдин һәм, яңадан торып, шүрлектән кечкенә генә скрипкә алды. Бу кулдан гына ясалган, буялмаган, хөрти генә бер скрипкә иде. +Без гаҗәпләнеп сорадык: +— Кайдан бу синдә? — Үзем мәтәштергән булдым инде,— диде Бәдретдин һәм скрипкәнең тонык кына тавыш чыгарган кылларын көйләргә тотынды. Аның кубыз уйнавын, мандолина чирткәләвен без белә идек. Әмма скрипкә!.. +— Әй, Бәдри, нигә моңарчы яшердең? — дидек без.— Мәдрәсәдә Сәгыйть скрипкәсен алып, үзеңнән уйнаткан булыр идек бит! +— Оста барда кулың тый! — диде Бәдретдин, тыйнак кына елмаеп. +Ул айлар буе кул тимичә яткан скрипкәсен шактый озак азапланып көйләде. Шул чакта мин аның әнисенә күтәрелеп карадым: ана үзенең шәкерт улына шундый бер бәгырьгә төшәрлек тирән мәхәббәт белән, бәхетсөенеч белән сихерләнеп, эреп, мөкиббән китеп карап утыра иде ки, мин хәтта йөрәгем-тәнем белән әллә ничек тетрәнеп куйгандай булдым. Аңлыйсызмы, күз алдыгызга китерә аласызмы — гүя бу зураеп ачылган сыңар күздәге өнсез карашта, бер адәм затына гына түгел, бөтен җан иясенә хас ниндидер менә үзе эшләгән могҗизага таң калу һәм шуңа чиксез куану, шуның белән әйтеп бетергесез горурлану ап-ачык чагылып тора иде: ул тапкан бит бу баланы! Ул имезгән бит аңа күкрәк сөтен! Ул шушы сөлек кебек егетнең әнисе бит! Шәкерт әнисе, гыйлем иясе булачак кешенең әнисе... Ихтыярсыздан йөрәгем үкси башлап, мин тизрәк башымны түбән идем. +Бәдретдин, маташа торгач, ахырда скрипкәсен көйләде, иңбашына терәде, җәя сыман смычогы белән сызгаларга тотынды. Скрипкәнең тавышы бик зәгыйфь иде, чеби тавышыдай көчсез-нечкә иде, ләкин бу минутта безнең күңелләргә ул да бик ягымлы, бик тансык иде. Бәдретдиннең уйнавын барыбыз да шылт та итмичә, тып-тын калып тыңлап утырдык. Бу ярлы өйнең һавасында ук ниндидер бер авыр сагышлы моң — мәңгелек моң йөзә кебек иде. Текә генә катып утырган ап-ак бабай ни уйлый, бүкәне өстеннән бер генә дә кузгалмаган абзый кеше ни кичерә — моны белүе һич мөмкин түгел иде. Тик шушы моң эчендә, томан аша караган тулы ай төсле, Бәдретдиннең әнисе үзенең сүзсез шатлыгы белән яктырып утыра. Нинди язмышлар бәйләгән бу кешеләрне, нинди серләр саклана алар арасында? Бер-ике кәй уйнагач, Бәдретдин, ниһаять, әнисенә дәште: +— Әнкәй, сиңа нәрсә уйныйм? Әнисе бер мәлгә балаларча кызарып, шул ук вакытта куанычыннан тагы да балкыбрак китте, ләкин кайтарып сүз әйтә алмады. +— Әнкәй, син шушы көйне ярата идең бит! — диде Бәдретдин һәм "Салкын чишмә"не уйный башлады. Аның сүзләре, сүзләреннән дә бигрәк, шулкадәр гади, табигый, җылы-якын итеп дәшүе минем соңгы шикләремне дә чәлпәрәмә китерде. Әнисе өчен уңайсызлану дигән нәрсәнең әсәре дә юк икән Бәдретдиндә!.. Кайда ул уңайсызлану! Берәүне дә күрмичә, бары әнисенә, әнисенең əнə шул башта безне чирканырга мәҗбүр иткән шадра, чалыш, акайган күзле йөзенә генә карап, ул скрипкәсен уйнады. Аның бу аз гына моңсу уйчанлык, яшерен генә кызгану белән өртелгән җитди-җылы карашында, әнисен өзелеп ярату гына түгел, аны беткәнче аңлау, кадерләү, юату сизелеп тора кебек иде. Белмим, болай карый алыр өчен күңелләрдә нинди генә тирән мәхәббәт дәрьясы ятарга тиештер инде?! Әллә бу шулай бик ямьсез ана белән бик матур бала яки, киресенчә, бик матур ана белән бик ямьсез бала арасында гына буламы икән? Соңгысы, ихтимал, еш очрый торгандыр, әмма беренчесен ишеткән дә, күргән дә юк иде. +Шулай да безгә кузгалырга вакыт иде инде. Бәдретдин уйнап туктагач, без хуҗалардан дога кылырга рөхсәт сорадык. Абзый кеше ямаулы тез бантларын ышкып куйды, ə Бәдретдин, бабасына үрелеп: +— Бабакай, шәкертләр бездән фатиха бирүебезне сорыйлар,— диде. Бабай башын какты, һәм без кулларны күтәрдек. +...Күк алашаны җигеп, капкасыз-коймасыз, кыр үләне басып киткән "ишегалдыннан" урам уртасындагы тигез юлга чыктык. Бәдретдин һәм әтисе безне озатып, киртә буенда янәшә басып калдылар. Юк, алай гына түгел, алар белән бергә безнең артта авыл читендәге иң фәкыйрь йорт, бу йортның безгә билгесез ниндидер тирән сере -бәхетсезлегеме, фаҗигасеме, әллә без аңлаудан гаҗиз бөек бер өмете-бәхетеме — торып калды. +Кояш баюга таба борылган иде инде. Ə шулай да тургайлар, көн яктысыннан туя белмәгәндәй, тагын да биеккәрәк менеп, тагын да сузыбрак, ярсыбрак берөзлексез сайрыйлар да сайрыйлар. Дөнья киң, киң, киң, әләләләләүү! Җире-күге тын, буш, моңсу... бик моңсу миңа!.. Берни эшли алмыйм үзем белән: самовар артыннан гына улына карап утырган ана күз алдыма килә дә эчемнән тагын үкси башлыйм... Кемгәдер йодрык селкеп, кычкырасым килә: ямьсез түгел бит ул, матур бит ул, матур, матур Бәдретдиннең әнисе! \ No newline at end of file diff --git "a/bylatypov/\320\234\320\270\320\275 \320\264\323\231 \322\257\321\201\323\231\321\200\320\274\320\265\320\275 \323\231\320\273\320\265_tat.txt" "b/bylatypov/\320\234\320\270\320\275 \320\264\323\231 \322\257\321\201\323\231\321\200\320\274\320\265\320\275 \323\231\320\273\320\265_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..0c7b51ec231308900ce10029659a4ab3829917d9 --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\234\320\270\320\275 \320\264\323\231 \322\257\321\201\323\231\321\200\320\274\320\265\320\275 \323\231\320\273\320\265_tat.txt" @@ -0,0 +1,64 @@ +Фаил Шәфигуллин +МИН ДӘ ҮСӘРМЕН ӘЛЕ + +Кем булган соң әле ул кадәр?! Абыйны әйтәм. Я, миннән өч яшькә олырак, ди. Бик харап икән! Мин дә үсәрмен әле. Шулай да абыйның миннән зур булуына ачу килә. Өстәвенә, әни дә гелән-гелән гарьләндерә бит әле. Әнә, имеш, Хәмит улым, абыеңнан үрнәк алыр идең. Абыең акыллы, абыең үскән, абыең фәлән, абыең фәсмәтән. Боларына гына түзәр дә идең, шәт. Әмма быел җәй һич уйламаганда абый колхозда эшли башлады. +Әти шофер безнең. Чын октябрят сүзе, әти машинасына бөртек тә кызыкмыйм мин, ә абый җигеп йөри торган күк байтал төшләремә керә. +Абый саран түгел үзе болай. Һәр көнне авыл башына кадәр мине дә утыртып бара арбасына. Әмма — безнең авыл зур түгел — кадерле минутлар бик тиз үтә. Арбага менеп кунаклагач, күк байталның тузгыган ялларына карап сокланырга да өлгермисең, борылыштан өч тирәк калкып чыга. Өч тирәк турысына житкәч, мин арбадан төшеп калам. +Ә син нишләп әле авыл башында төшеп каласың, нишләп абыең арбасына утырып кырга, күрше колхозга яисә станциягә бармыйсың диярсез инде сез. Ничек әйтергә? Әллә бөтенләй әйтмәскә микән? Абый утыртып бара анысы. Әни дә каршы түгел аның мине утыртып йөрүенә. Әти дә әнә "йөргән таш шомара" дип әйтеп тора. Хикмәт нәрсәдәме? Хикмәт яшенле яңгырда. Әллә сез курыкмыйсызмы яшенле яңгырдан? Һе, алайса, эләккәнегез юк инде сезнең яшенле яңгырның шәбрәгенә. Бервакытны малайлар белән җиләккә баргач эләктек без. Ай-яй! Теге агач төбенә барып басабыз — ми тартмаларын зыңгылдатып чытырдый, бусына барып басабыз— тагын да катырак чытырдый. Яшен яшьнәгән саен агач ботаклары арасыннан елтыр-елтыр очкыннар коела, һавадан яңгыр аралаш ут ява диярсең. +Яшенле яңгырдан куркуымны сер итеп кенә чиштем мин сезгә. Моны берәү дә белми авылда. Дус малайларны әйткән дә юк инде. Әти дә, әни дә белми. Хәтта үзем дә белмәмешкә салышам кайчагында. Ие, нәкъ әнә шул белмәмешкә салышуым харап итте дә инде мине. +Кояш кыздырып ук күтәрелде ул көнне офыктан. Абый күк байталын җигеп кайткан. Станциягә бара икән. Кибеткә көнбагыш мае алып кайтыргамы шунда. Мин ул кадәресе белән кызыксынып тормадым. +Алдымдагы ботканы ике кабып бер йоттым да тизрәк капка төбенә чыктым. Күк байталның муеннарын сыйпаштыргаладым, маңгаендагы йолдызына бармак очы белән басып карадым. +Озакламый капкадан абый да килеп чыкты. Өске ирене катыкка буялган, йөзе җитди, кулында олы бияләй. Сиздерми генә янына барып, буемны үлчәп карадым. Миннән әллә ни калку түгел. Булса, шул, бер карыш чамасы зуррактыр. +Эһе, аркалыгын җилтерәтеп күтәрде, тезгенен тәртә башына бәйләп куйды, кепкасын басыбрак киде һәм иске пинҗәк җәелгән хуш исле люцерна өстенә менеп утырды. Мин дә җирдә түгел инде, мин дә арбада. +Кузгалып киттек. Әни, гадәттәгечә, тәрәзәдән карап калды. Менә минем олы улым Харис нишләтә дип абыйны мактый торгандыр инде эченнән генә. Мактасын соң! Мактамагае! +Арба артыннан жиңелчә генә тузан күтәрелә, тәгәрмәч кыршаулары елтырый, күк байтал авызлык тимерен чылтырата-чылтырата, башын чайкый-чайкый юрта. +Авыл башындагы борылыштан өч тирәк калкып чыккач мин зәп-зәңгәр күк гөмбәзенә күтәрелеп карадым да, сүз юктан сүз булсын, дигән шикеллерәк кенә, абыйга эндәштем. +— Син ничек уйлыйсың, яңгыр явар микән бүген? +Абый да һавага күтәрелеп карады. Маңгаен җыерды һәм артык исе китмичә генә: +— Белмим, бик кыздыра, - диде. +— Кыздырса, ни булган? +— Кыздырса, янгыр яварга диләр. +— Яшенләпме? +— Мин каян белим. Болай кыздыргач яшенләп явар мөгаен. +— Явар инде шундый аяз көнне! - дидем мин үҗәтләнеп. - Кичә дә, өченче көн дә кыздырды, бер дә яумады әле. +Абый минем яккарак борылып утырды. Күзләремә мыскыллабрак карап: +— Нишләп әле тиктомалдан гына янгыр белән кызыксына башладың? - диде. - Сиңа яуса ни дә яумаса ни?! Барыбер кыр капкасыннан ары китмисең. +— Китмәс инде! - дип элеп алдым мин, - теге вакыт яшенле янгыр яуганда кем җиләк җыеп кайтты урманнан? +— Кайттың дөнья бетереп үкереп елый-елый... +— Бер дә еламадым, бер дә еламадым. Янгыр тамчылары күз яше булып күренгән сиңа. +— Еласаң ни дә мина, еламасаң ни! - диде дә абый һәм, капылт кына дилбегәсен тартып, атын туктатты. - Төш арбадан! +Мин тирә-ягыма карап алдым. Авылны чыгып, өч тирәк янына килеп җиткәнбез, имеш. +— Төш арбадан! - дип кабатлады абый тавышын күтәрми генә. +— Ә төшмәсәм?! +— Янгыр явачак бүген, күрәсең, ничек кыздыра. +— Яуса! +— Яшенләп явачак. +— Яшенләсен! - дидем мин абыйның күзләренә чекрәеп караган килеш. +Шуннан соң абый: "Төшмә алайса, утыр", - дип әйтергә тиеш кебек иде миңа калса, һәм мин: "Юк инде, юләрне башка җирдән эзлә", - дип арбадан сикереп төшеп калырга тиеш идем. Ләкин абый һич көтмәгәндә дилбегәсен каерып торып болгап җибәрде — күк байтал ярсып алга ыргылды, мин арба артына авып киттем. +Шул хут белән солы басуын да чыгып киттек, бодай кырына да барып кердек. Мин, еларга да, еламаска да белмичә, арба дыңгырдаган көйгә сикергәләп бара бирдем. +Нык ачуы килгән абыйның. Миңа күз дә салмый. Юлында тирән упкын пәйда булса да туктатмас мөгаен атын. +Китте баш, калды муен утырып! Сер бирмәскә кирәк инде хәзер абыйга. Ерак үрләр артында станция биналары да шәйләнә бугай. Көннең дә болытлар исәбе сизелми, бәхеткә каршы. Эшләр болай тәгәрәсә, исән-имин барып җитеп, исән-имин әйләнеп тә кайтырбыз әле, шәт. +Нур өстенә нур дигәндәй, бераздан абыйның да ачуы басылды. Күк байталны тыя төште, дилбегәсен тез өстенә салды, картуз астыннан гына сөзеп карап, миңа эндәште: +— Керебрәк утыр, чалбарыңны дегеткә буйыйсың. +Чалбар буялудан түгел, егылып калуымнан куркып әйтте бугай абый бу сүзләрне, һәрхәлдә мин шулай аңладым һәм, карышып-нитеп маташмыйча, арба түренәрәк шуыштым. +Станциядә эшне тиз тоттык. Май мичкәсен авыш бүрәнәләр буенча үлчәүгә тәгәрәтеп кертү дә, үлчәүдән арбага тәгәрәтеп менгерү дә бик җайлы икән, баксаң. +Абый кәгазьләргә кул куйдырырга кереп китте, мин күк байталны люцерна белән сыйлый тордым. +Кайтыр юл әйбәт кенә булыр кебек иде башта. Килгәндәге кебек үк җилдермәсә дә, ярыйсы гына юртырга керешкән иде күк байтал. Әмма бер мәлне салкынча җил исеп куйды, бодай кыры өстеннән олы күләгә шуышып үтте. Әле боларына артык исем китмәгән иде, инде баш очында ялтырап торган кояш дөрен генә тоныкланып калгач, дерт итеп киттем һәм тирә-ягыма күз салдым. +Әнкәчем лә! Нәкъ без менәсе үр артыннан, итәкләре көлсуланып күгелҗемләнеп, дегет кебек кара болыт күтәрелеп килә. Кара, ничек зурая, кара, чит-читләре ничек кайнашып бөтерелә. +Әллә абый бөтенләй күрмичә дә утыра инде. Мин, кипкән иреннәремне ялый-ялый абыйның кабыргасына төрттем. +— Ни бар? - диде абый ачу китергеч тынычлык белән. +— Яңгыр!.. +— Булса сон, шикәр түгел, эремәбез, - диде абый минем якка күз дә салмыйча. +Эрүен эремәбез дә, дип уйлый башлаган гына идем, чытыр-р-р! Айкалып-ургылып килгән болытлар кинәт меңгә тетелеп киткәндәй булды. Күкнең әллә ничә урыныннан җиргә таба утлы сөңгеләр кадалып төште. +Бөтен уйларым чәлпәрәмә килде. Зур ачылган күзләремне кая яшерергә белмичә, калтыранып утырдым да, ахыр чиктә, башымны абый аркасына терәдем. Бәрәңге, катык, май исе килә иде абыйның иске пинҗәгеннән. Бер мизгелгә хәтта күңелем тынычланып киткәндәй булды. +Әмма ул да түгел, тагын чытыр-р-р! Баягыдан да хәтәррәк булды монысы. Хәтта арбадагы мичкә яңгырап җавап бирде чытырдауга. +Җил изүемнән кереп, күлмәгемнең аркасын ертып алырга теләгәндәй, ярсыды да ярсыды. Акрын гына күзләремне ачып һавага карадым. Теге куркыныч болыт нәкъ безнең баш очына килеп җиткән. Хәзер ул баягы шикелле чем кара түгел, азрак сыекланган, солы басуы төсенә кергән. Ә үзе киңәйгәннән-киңәя бара. Озакламый ярты күк гөмбәзен каплап алачак. +Кара, җил нишли. Кара инде, бодай кыры ннчек айкала. Кара инде үр өстеннән бодайга таба төшеп килүче пәри туеның котырынуын!.. +Йөзгә, күзләргә башта тузан килеп сыланды, аннары тузан дымланды, юешләнде һәм без күз ачкысыз су ташкыны эчендә калдык. Күлмәк, минут эчендә манма су булып, тәнгә ябышты. Безнең баш очында гына юан агач сынгандагы шикелле чытырдаулар секунд саен кабатланып тора иде инде. +Мин абыйның пинжәк чабуына башымны тыгып, мышыкмышык еларга, шыңшырга тотынган гына идем — бөтенләй якында гына коточкыч шартлау ишетелде. Күк байтал пошкыра-пошкыра атлаган җиреннән лып туктап калды, басуга таба каерылыбрак шомлы итеп кешнәп куйды. +— Абый! - дип чәрелдәдем мин, юл буеннан һавага утлы багана сузылып менгәнен күргәч. Икенче мизгелдә генә абайлап алдым — басу читендәге ялгыз караманы яшен суккан, һәм ул ялкынга, төтенгә уралып, көек исе чыгара, хәтәр тавышлар белән чыжылдый иде. +— Абый! - дип чәрелдәдем мин тагын бер мәртәбә һәм үз-үземне белештермичә, арбадан сикереп төштем дә тирәюньдәге куркыныч тавышларны, күренешләрне күрмәсишетмәс өчен, юл буендагы ызанга йөзтүбән капландым. Ызан төбеннән күбекләнеп гөрләвек ага иде. Тик мин аңа игътибар итмәдем. +Бермәлне кемдер иңемә кагылды. Абый икән. "Әйдә арба астына", - диде ул йомшак кына. Күзләремне ачып карама ягына борылдым. Карама хәзер ялкынланып янмый, пыскып, төтенгәме, паргамы уралып, тоташ яңгыр пәрдәсе аша агарып кына күренә иде. Аннары юлга күзем төште: абый кай арададыр күк байталны туарып, тезген очын арба үрәчәсенә бәйләп куйган, үзе һаман мине йолыккалый. "Тор, әйдә! Яңгыр агызып китә ич үзеңне, нишләп ятасың", - ди. +Абый мине өстерәп, төрткәләп дигәндәй арба астына алып керде. Иңемә лычма су булган иске пинжәген япты һәм майкадан гына калган килеш арба астыннан тышка сузылып карады. +— Болыты сыекланды, уза, - диде ул һәм нәрсәдер хәтеренә төшерергә теләгәндәй бераз уйланып утырды. Кепкасын салды, аны әни кер сыккандагы шикелле бөтереп сыкты да минем башка чәпәде. Шул чагында гына мин аның күзләрендәге курку билгеләренә игътибар иттем, ул миңа абый булганга гына куркуын яшерергә тырышуын һәм яшерә алуын аңладым. +Әгәр дә абый урынында мин булып, минем урында кечкенә энекәшем булса?.. Әйе шул, мин дә нәкъ абый шикелле тыныч тотарга тырышыр идем үземне. Мин әнә шулай уйладым һәм нәүбәттәге яшен җиргә төшеп югалганчы керфек тә какмый карап озаттым. diff --git "a/bylatypov/\320\234\320\276\321\201\321\202\320\260\321\204\320\260_tat.txt" "b/bylatypov/\320\234\320\276\321\201\321\202\320\260\321\204\320\260_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..f85f458544425b34a180b2e23c41b054e4e5ea3a --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\234\320\276\321\201\321\202\320\260\321\204\320\260_tat.txt" @@ -0,0 +1,32 @@ +Фатих Әмирхан +Мостафа + +I +Чыккан көненнән ун көн кичегеп килгән бер татар гәзитәсе Мостафага 6 октябрьдә Казан гаете икәнлеген белдерде. Бу көн инде 5 октябрьнең киче, сәгать тугызлар иде. Мостафага бу гади хәбәрнең әллә нәрсәсе генә ят шикелле тоелды да ул аны икенче кат укып чыкты. Аннан соң гәзитәне алдындагы тактадан корыштырылып куелган өстәл өстенә ташлады да үз-үзенә әйткән шикелле итеп: — Һе, иртәгә гает диген алайса! — дип куйды. Мостафа әүвәлдә учитель булган, +сугыш башлангач, солдатка алынып, прапорщиклар школасын үткән вә хәзерге +көндә сугыш мәйданының алгы сафында бер ротаны идарә итүче ротный +командир иде. +Иртәге көннең корбан гаете көне икәнен белү аның өчен ят иде. Чөнки бүген төнлә аның ротасы һөҗүм ясарга тиеш булганлыктан, бүген сәгать алтыдан бирле, ягъни төнлә һөҗүм ясарга хәзерләнергә кушкан әмерне алганнан бирле, аның башы фәкать шул ясалачак һөҗүмнең планын төзү белән мәшгуль булган вә кулына тугры килгән бу татар гәзитәсен дә ул аңлау касды белән түгел, бәлки бераз гына вакытка нерваларын ял иттерү касды белән генә укый башлаган иде. — Һе, иртәгә корбан гаете диген! Алай булгач, аны хәбәр итәргә кирәк! — дип, +Мостафа башына килгән әллә нинди томанлы фикерен теле белән тәләффыз итте +дә үзе аның эчендә утыра торган земләнкәсенең балчык диварларын, матрас +урынына салам җәелгән караватларын һәм алдында атылган туптан хасил булган +мәгъдән стакан эченә утыртылып яндырылып куелган шәм кисәген карап +чыкты. +Алай булгач, аны хәбәр итәргә кирәк! — дип, ул тагын бер кат уйлады. Ләкин шуның соңыннан ук кемгә хәбәр итәргә кирәк? — дип, үз-үзенә бер сөаль бирде. — Чынлап та, кемгә хәбәр итәргә? Мостафаның ротасында үткән каршы һөҗүмнән +соң инде фәкать бер татар солдат — Гайнетдинов кына калган иде. — Гайнетдиновка хәбәр итәргә кирәк! — дип уйлап, Мостафа утырган урыныннан +купты да, әллә нинди бер куәт тарафыннан туктатылган шикелле, баскан +урынында уйланып, туктап калды. — Юк, әле хәбәр итәргә ярамый. Ул белмәсен, ул белмәсен! Менә бүген төнге +һөҗүмнән исән чыкса, мин аңар иртәгә бәйрәм көн икәнен әйтермен. Ике тартма +запас тәмәкем бар әле, шуның берсен аңар бирермен. Менә шушы тартмалы +консервны аңар бирермен, корбан ите ашаган шикелле булсын. Аның өендә, +бәлки, корбан чала торганнардыр... +Моннан соң Мостафаның хәтеренә үз йорты, андагы гает, Казан вә андагы гает кичәләре, тагы әллә нинди томанлы нәрсәләр килделәр... Ләкин алар озак сузыла алмадылар, земләнкә өстендә очып, еш-еш шартлый башлаган дошман туплары Мостафаны үзенең хәзерге вакыйгый тормышына кайтырга вә бик тизлек белән чыгып, кирәкле тәдбирләргә керешергә мәҗбүр иттеләр. +Җир өсте тузан вә төтен белән тулды. Җир тетрәгән шикелле булды. Бах-бух итеп аннан да, моннан да оча торган дошман тупларының пыш-пыш шартлавыннан дөнья йөзе селкенә башлады. — Без һөҗүм башлаганчы, теге кансызлар башларга телиләр ахры! — дип уйлап, +Мостафа ул һөҗүмне дәфгы итү өчен кирәкле әмерләр бирергә тиешле урынны +ишгаль итте . +II +Гает көненең кояшы чыкканда инде дошманның һөҗүме дәфгы ителгән, Мостафаның ротасы муаффәкыятьле сурәттә үз урынын саклап калган иде. +Төне буе үлем белән капма-каршы торып агарынган, төссезләнгән, туплар күтәргән туфан белән тузанга манчылган Мостафа, бөтен тәне белән калтыранып үз ротасында үтерелгән солдатларның фиһристен тәртип итәр өчен әле мәетләре җыелып өлгермәгән мәкътүлләр арасында йөренергә тотынды. Алар күп түгел иде. Һәр тәкъдирдә дошманның тәләфаты Мостафа ротасыныкыннан күп артыграк икәнлегенә Мостафа ышана иде. +Мостафага мәетләрне тикшерүдә ярдәм итеп йөргән солдат: "Ваше благородие, менә безнең тәләфатымызньң соңгысы инде! — дип, Мостафа басып торган җирдән егерме биш-утыз сажиндагы бер мәкътүлне күрсәтте. Мостафа мәкътүлнең янына килде һәм таныды. Ул — Гайнетдинов иде. +Сугыш сафында йөреп, үлем дигән нәрсәгә ияләнгән Мостафага Гайнетдиновның үлеп яту кыяфәтендә ят бернәрсә юк иде. Ләкин ул шулай да бу мәет янында озак басып калды. Аннан соң дини бер хиснең сәвекы белән мәетнең янына тезләнеп, аның әллә нинди бер мөдһиш сурәттә ачылып ята торган күзләрен йомдырды һәм аның балчыкка буялган, инде суынган маңлаен үпте дә: +— Бәйрәм мөбарәк булсын, кардәш! — диде. Аның күзенә ике генә бөртек яшь килгән иде. \ No newline at end of file diff --git "a/bylatypov/\320\234\321\203\320\265\320\275\321\201\320\260_tat.txt" "b/bylatypov/\320\234\321\203\320\265\320\275\321\201\320\260_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..67891047828badac10bd6bc06b4512a4597536dc --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\234\321\203\320\265\320\275\321\201\320\260_tat.txt" @@ -0,0 +1,24 @@ +АЯЗ ГЫЙЛӘҖЕВ +МУЕНСА + +Хикәянең тексты 2015 елда басылган Аяз Гыйләҗевның 3 җилд "Сайланма әсәрләр" китабыннан алынды. Сканлау, таныту, тикшереп укып чыгу һәм китап калыбына күчерү "Армут" берләшмәсе тарафыннан башкарылды. + +"Айсыз атны мактама, елсыз хатын мактама" дигәннәр борынгылар. Ат асрап кара ганым юк, белмим, әмма хатынны елдан соң мактап та адәм көлкесенә каласың икән аны! +Башта ул, минем чибәрем, гаҗәп акыллы, сабыр, игътибарлы булды. Кайберәүләрнең хәләл җефетләре кебек, "тегене алыйк, моны табыйк, кибеткә фәлән нәрсә кайткан!" дип, җанымны +"А кыйнамый, бар тапканыма сөенеп, булган нәрсәне чама белән генә тота. Ни алып кайтам, шуңа балаларча шатлана. Алдагы бәхетле көннәрдә аз-маз мая туплагач, суыткыч алып җибәрербез, түргә телевизор менгерербез, кер юу машинасы да хуҗалыкта артмый дип, саклык кассасының ишеген шакысам, тагын да ныграк куана. +Саклык кассасындагы нечкә билле кызларга тикле безнең якты хыялларны белә башладылар. +Алдагы матур планнарны уйлый-уйлый, былтыр яз, 8 Март көненә дип, хатыныма арзанлы гына муенса алып кайттым. Арзан булса да, күрер күзгә һич алай димәссең аны, көн яктысында зәңгәрсу булып елкы-л-дап торса, кичкә кергәч, +- Муенса - яшькелт төс белән ялтырый, дөм караңгыда утлы ахак кебек җем-җем итә. Һәй куанды хатыным, һәй сөенде кадерлем, һәй рәхмәтләрне укыды хәләлем! Менә бит ул, дим, эчемнән генә, бихисап акча чыгармыйча да, акыллы хатынның нәзберек күңеленә ярап була! +Чөкер-чөкер килеп гомер итәбез, апрель ахырлары керде, май якынлаша, май! Җомга көнне минем сөеклем, ни җаен табыптыр, минем янга — цехка ук килеп кермәсенме! Күзләре ут булып яна. +— Җаным, - диде ул, чак кына тынын алып. - Бәгырем, - диде, кеше ишетмәслек итеп кенә. - Кибеткә шундый затлы күлмәклек кайткан, нәкъ менә синең кадерле бүләгең - муенса өчен хаслап чыгарганнар дип белерсең. +— Кыйбатмы? - дип сорадым да, хатынымның күзләренә тагын бер карагач, бу сорауның артык икәнлеген аңлап, эчтән тындым. +Күлмәклекне алдык, люкс-ательеда тектердек, кыйбатмы дип сорамагыз: муенса белән шундый килешә! Хатыным елан кабыгы төсле елыкелык килеп тора башлады. +Сүз дә юк, күлмәк шәп, менә дигән, тик кыска җиңле күлмәкне беләзексез кимиләр икән хәзерге заманда! Хатынымның ике йомры беләгенә ике елтыр беләзекне җәй башында — июньдә алдым. +"Инде булды, инде булды, бәхет кошым конды гуй!" дип җырлый--җ-ырлый, казах театрына "Башмагым"ны карарга билет та алып кайттым. +— Ки яңа күлмәгеңне, чибәрем, - дим, - тагып җибәр муенсаңны, беләзекләреңне дә онытма! +Хатынымның яшьле күзләрендә яшькелт утлар уйный... +— "Башмагым"ны карарга барырга яңа башмагым юк. Күлмәк белән пар, муенсам белән пар, беләзеккә килешле түфлиләр кирәк! +— Кыйбатмы? - дип сорарга кыймадым, алдык, нишлим. +Шуннан китте, шуннан башланды... +Кашлы алтын йөзек (муенса белән нәкъ пар гына булды!), кулон (суыткычка дигән акча шуларга кереп китте), күлмәк белән муенсага яраклы көзге пальто (костюмым ны комиссионкага куеп саттырдым), япон зонтигы, әрмән сәгате, француз оекбашлары, Чехословакия сумкалары... +Хатыным беразга тынычланды, мин яңадан саклык кассасында мая туплый башладым. Нечкә билле кызлар: "Суыткычкамы, телевизоргамы?" - дип сорыйлар. "Юк", - дип, ым гына кагам. Чөнки хатыным муенсага пар килгән чия төсендәге "Жигули" алырга җыена. Шул турыда сөйли башласа, кичләрен аның күзләре утлы ахак кебек җем-җем итә!.. diff --git "a/bylatypov/\320\234\323\231\321\205\323\231\320\261\320\261\323\231\321\202 \322\273\323\231\320\274 \321\202\323\231\322\227\321\200\320\270\320\261\323\231_tat.txt" "b/bylatypov/\320\234\323\231\321\205\323\231\320\261\320\261\323\231\321\202 \322\273\323\231\320\274 \321\202\323\231\322\227\321\200\320\270\320\261\323\231_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..04ecf7dea83bf795c8504653448675386ce50f0f --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\234\323\231\321\205\323\231\320\261\320\261\323\231\321\202 \322\273\323\231\320\274 \321\202\323\231\322\227\321\200\320\270\320\261\323\231_tat.txt" @@ -0,0 +1,83 @@ +Адлер Тимергалин +Мәхәббәт һәм тәҗрибә + +— Эч поша... күңелсез,— диде Альберт. +— Ятыйк та йоклыйк бүгенгә,— дип тәкъдим итте аның иптәше Һенри.— Мин химлабораториядә утырып арганмын. Тәҗрибәм дә барып чыкмады... +— Иртә ич әле,— дип каршы төште Альберт, сәгатенә күз салып. — Имтиханнарга тикле ерак, укыйсы килми... Эчәсе дә килми хәтта... Күңелсез.. +— Спортхоллга барыйк булмаса. Гориллаларның тукмашуын карарбыз. +— Анысы да туйдырган, картлач. Әллә соң кызлар корпусына юл тотабызмы? Дҗеннины да күрербез. Чытлык Диноны да. Ифрат затлы күлмәк кигән иде бүген. Ə Дҗенни... +Һенри чыраен сытты, аннары, кызара башлавын сизеп, читкә борылды. Тегесе иптәшенә текәлеп карап торды да, аның янына килеп, кулын иңенә салды. +— Я, я,— диде ул йомшак кына.— Берәүнең гашыйк булуы, ə... объектның тискәрелеге дип әйтимме?., була торган хәл инде ул. Миннән үрнәк ал, картлач: берәүгә дә гашыйк түгел, ə кызлар тирәсендә чуалырга яратам үзем. Я менә ассистент Стәнлины исеңә төшер. Маргарэт артыннан күпме сөйрәлде, бичара... +— Маргарэтка ни булган? +— Колледжны ташлап кияүгә чыккан, чуар йөрәк. Стәнли Моусның кәефе кырылган да соң! Бүре кебек, ашардай булып карый. +— Стәнлины яратмыйм мин,— диде Һенри, тынычлана төшеп, һәм урындыкка килеп утырды. +Альберт тәрәзәне ачып, тәмәке көйрәтеп җибәрде һәм, бүлмә буйлап йөренгән килеш, сүзен дәвам итте: +— Дөрес булса, аңарда чегән каны бар, диләр. Күз карашлары ук зәһәр... Тик шунысы гаҗәп: синең Дҗенни шул Стәнлины сөя бит! +Һенри сискәнеп китте. Юк, егет монысына ышанмый, ышанырга теләми иде! Ничек инде Дҗенни Уилкиның, шундый шигъриятле, нәфис, акыллы кызның Стәнлига күзе төшсен?! Стәнли Моуслар нәселе бай нәсел, әлбәттә, ләкин, беренчедән, Дҗенни акчага битараф, тышкы бизәкләргә дә исе китми торган кыз, икенчедән, инде Стәнли тикмәгә генә акча чыгарачак кеше түгел. +Альберт исә Һенриның канына тоз салуында булды: +— Башымны кисмәгә бирәм, менә хәзер дә берәр ахирәте белән Стәнли бүлмәсендә утыра торгандыр әле. Ышанмыйсыңмы? Һенри башын чайкады. +— Әйдә бәхәс! Мин кесә магнитофонын куям, ə син... +— Бәхәсләшмим. +Альберт иңнәрен сикертеп алды, төпчеген сүндереп чүп савытына илтеп ташлады һәм, краннан җылы су агызып, кулын юарга кереште. +— Сине бу мәхәббәт чиреннән дәваларга кирәк, Һенри,— диде ул өлкәннәрчә.— Юкка янып-көеп йөрисең. Төкер. Əнə Стәнли... Дҗеннидан көлә генә ул. +Һенри кинәт ныклы бер карарга килде дә костюмын кия башлады. — Әйдә, Стәнлига керәбез,— диде ул ят тавыш белән. +Альберт каршы килмәде: +— Ихтыярың — салават. +Икенче катка төшеп, "Ассистент Стәнли Моус" дип язылган ишекне шакыдылар. — Рәхим итегез! — дип кычкырды бүлмәдән кемдер. Бүлмә эче җилкуар студентлар һәм төтен белән тулган иде. Кем кайда урын тапкан — шунда. Берсе кәнәфи аркасына менеп атланган, икенчесе — тәрәзә төбенә, берничәсе кроватька ук утырган. Шау-гөр киләләр. Ə Стәнли, куе кара кашларын җыерып, өстәл өстендәге ниндидер аппаратны көйләп маташа. Ләкин монда кызлар юк иде. Һенри үзенең бүлмәдәшенә күз төшереп алды: күрдеңме, янәсе. Альберт исә аңа игътибар итмәде.— Ни җимертәсез, егетләр? Нинди әкәмәт таптыгыз? +— Искиткеч! Могҗиза! Адәм ышанмаслык! — диештеләр бүлмәдәгеләр. +— Юньләп аңлатыгыз ла! — диде Альберт һәм, мәзәк күрәчәгенә куангандай, кулларын уа башлады. +Кәнәфи аркасыннан Рейни дигән студент сикереп төште. +— Менә безнең даһи яшьтәшебез Стәнли һипноз аппараты уйлап тапкан. Теләсә кемне йоклата,— дип аңлатырга тотынды ул. — Сынап карамыйсызмы? Әйдә, ассистент, боларны да җебетик әле! +Стәнли аппаратын көйләп бетергәч кенә борылып карады. Чыннан да Альберт хаклы булган икән. Ассистентның элек тә ябыграк йөзе тагы да суырыла төшкән, күз төпләре караеп калган, ə күзләре, ничектер, начар елтырау белән елтырыйлар иде. Ул, галстугын салып ташлап, җиңнәрен сызганды: +— Кайсыгызны? Синеме, Альберт әфәнде? +— Мине,— диде шулчак Һенри, алга узып. Стәнли сәер генә елмаеп куйды һәм өстәл янындагы буш урындыкка күрсәтте. +— Рәхим ит. +Һенри утырды. Егетләр һәммәсе аның тирәсенә җыелдылар. Тынлык урнашты. Стәнли Моус, юка иреннәрен кысып, аппаратын Һенрига төбәде дә, люстраны сүндерергә кушты. Хәзер бүлмәдә тонык өстәл лампасы гына яна иде. Бер минут үтте, ике... — Йоклый,— дип пышылдады Рейни.— Әзер бу. Стәнли баш какты һәм регуляторны тагы бер бүлемгә борды. Һенри тыныч кына йоклый, ләкин аның күзләре йомылып ук җитмәгән, яңаклары тартышып-тартышып куя, тез өстенә салынган куллары калтырый иде. +— Булды,— диде Стәнли әкертен генә.— Хәзер сорау бирә башларга да мөмкин. Кемнең соравы бар? +— Миңа илле доллар биреп тормас микән? — дип пышылдады Рейни. Стәнли аппаратындагы бер төймәгә басты да: +— Һенри, ишетәсеңме? Син Рейнига акча биреп тор. Баегач түләр,— диде. Һенри, уң кулын куен кесәсенә тыгып, портмонесын чыгарды. — Рәхмәт,— диде уйлап табучы, портмонетны алып.— Йокла, йокла, Һенри туган.— Тагы ни сорыйбыз? — диде ул аннары шыпыртлап. +— Әйдә, хисләрендә казыныйк әле...— дип авызын ерды Альберт. +— Һенри! — дип дәште Стәнли, көттереп тормастан.— Дәресен әйт: син кемгә гыйшык тотасың? +Һенри авыр итеп сулу алды, йөзенә әрнүле сагыш билгеләре чыкты, аннан соң ул, ничектер җанланып, айнып киткәндәй булды. +— Һенри! Ишетәсеңме? Син кемне сөясең? Һипнозланган егетнең иреннәре кыймылдады, ләкин ул һаман дәшмәде. — Көчле... Бирешми, шайтан,— дип куйды Рейни. Стәнли аппаратын Һенриның йөзенә якынрак китерде. +— Дҗенни...— дип пышылдады шулчак һипнозланган егет.— Дҗенни Уилки... +Ишек шакыдылар. Стәнли тиз генә аппаратын сүндереп, Һенрины уятты. Ут кабыздылар. +— Мөмкинме? +Ишек төбендә ике кыз басып тора иде +— Узыгыз, Дҗенни. Рәхим ит, Дино +— Без сезгә комачауламыйбызмы? — дип сорады алдан кергән сары чәчле кыз, оялчан гына баш иеп. +— Хәтта киресенчә! — дип кыланчыкланды җирән Рейни һәм телен шартлатты.— Әйдәгез, әйдүк! Дино, кадерлем, минем янга кил... Борчымаска тулы гарантия бирәм. Күлмәгеңне дә котлармын. Кызларга кәнәфидән урын бирделәр. Сары чәчле кызга — Дҗеннига — кимендә бер дистә оятсыз күз төбәлгән иде. Моңа хәтта Дино булып Дино да аптырап китте, чөнки ул үзен чибәррәк дип саный һәм егетләрнең күбрәк игътибар итүенә күнеккән иде. +— Тарткансыз да соң! — дип борынын җыерды ул. Дҗенни, тәмам уңайсызланып, күлмәк итәген төзәткәләде һәм егетләргә ялварулы караш ташлады. +Аны уңайсыз хәлдән Һенри гына коткарды бугай: +— Исәнме, Дҗенни,— диде ул. +Кыз шушы кечкенә генә ярдәмгә дә куанып ияген какты һәм үзен кулга алып: — Стәнли тагы бер-бер нәрсә уйлап чыгаргандыр әле? — дигән булды. — Һипнотизатор. Әле генә мине йоклатып маташтылар, тик берни барып чыкмады кебек, — диде Һенри, кыз янына килеп. +— Менә кызык! — дип чәрелди башлады Дино.— Безне дә йоклатыгыз әле! Хәер, мин куркам... +Стәнли иптәшләренә карап серле итеп күз кысты. Тегеләр, әлбәттә, яңа тамаша карарга һич тә каршы түгел иде. +— Дҗенни, ə син курыкмыйсыңмы? — дип сорады Альберт. +— Ник куркыйм? — диде кыз, батыраеп.— Мине һипноз ала алмый... Бервакыт циркта шулай булган иде. +— Утырып кара алайса,— диде Стәнли кызга. Дҗенни аңа күзләрен тутырып карады. Ул бераз шикләнә дә шикелле, ләкин күңеленә иң якын булган кешесенә ышану-өмет көчлерәк иде. Кыз, башын горур күтәреп, күперенке чәчләрен артка ташлап, урындыкка килеп утырды. +Ə бер минуттан кыз йокыга талган иде инде. Стәнли аппаратка тагы бер кара тартма тоташтырды. Ул шаккатыргыч тәҗрибә ясарга җыена иде шикелле. Һенри аның хәрәкәтләрен тәшвишләнеп күзәтеп торды. Дҗенниның йөзе агарганнан-агара барды, куллары хәлсезләнеп салынып төштеләр. +— Үтә тирән һипноз халәте,— дип мыгырдады Стәнли. Эчкәрге бер көч Һенрины Дҗеннига таба этәрде, ул да кыз каршысына килеп басты: +— Дҗенни,— дип пышылдады егет, тирән газап кичереп,— Дҗенни, сөеклем... +Кыз башын чайкады. Аның иреннәре: "Юк, юк!"— дип әйткән кебек тоела иде. Һенри, маңгаен учлап тотып, артка чигенде. Аны кәнәфигә утырттылар. Стәнлиның тавышында исә боздай суык ихтыяр белән коры таләптән башка берни дә юк иде. +— Дҗенни Уилки,— диде ул.— Сез кичләрен ни турында уйлыйсыз? Кем турында хыялланасыз? +— Төшеңдә кемне күрәсең? — дип кычкырды арттан Рейни. Кызның гәүдәсе электр суккандай тетрәп куйды һәм ул, күзләрен йомган килеш, кулларын Стәнлига сузды. Кызганыч бер зәгыйфьлек, самими һәм саф хис кызны курчак хәлендә калдырган иде. Киноактрисаларның ясалма хәрәкәтләрен күреп өйрәнгән Дино да исе китеп: "Ах!" — дип куйды... +— Синең хакта...— дип пышылдады Дҗенниның күгәргән иреннәре. — Гел синең хакта, Стәнли... Мин сине сөям бит... Без тормыш диңгезен кулга-кул тотынышып кичик... Мин синең турылыклы ярдәмчең, уң кулың булырмын... Миңа берни дә, берни дә кирәкми, син генә кирәк, Стәнли... Дҗенниның күзләреннән ике яшь бөртеге сытылып чыкты. Кыз үтенә, ялына һәм мәхәббәт җылысын хәер эстәгәндәй түбәнчелек белән ялварып сорый иде. Ялангач тәнне күрү белән бер иде бу. Кәнәфигә утырган Һенриның: "Җитте! Кирәкми!" —дигән сүзләре ишетелде. Ләкин аңа кул гына селтәделәр. Һәммәсе әсәрләнеп калган иде. Һәркем ни буласын көтте. +— Дҗенни Уилки! — дип ачыргаланып кычкырды Һенри,— Тыңла, тыңла: син — сукыр. Стәнли синең белән уйный гына! +Кыз бу сүзләрне бөтенләй ишетмәде, чөнки аның һипноз томалаган аңы фәкать Стәнли тавышын, Стәнли сүзләрен генә кабул итә иде... — Әйе, мин сине сөймим,— диде шунда Стәнли үзе.— Син минем хакта уйлама, Дҗенни. +Кыз нидер әйтмәк булган җиреннән төртелеп калды, чөнки Стәнли һипнотизаторның ниндидер бер тоткасын борып куйды. — Син дә мине сөймисең, Дҗенни,— дип дәвам итте Стәнли, боерык биргән кебек итеп.— Бүгеннән башлап син мине сөймисең. Син Һенрины сөясең, аңлыйсыңмы — Һенрины! +Кызның акшарлаган кебек булып калган йөзендә кискен үзгәреш күренде. Аның бит алмалары яна башлады... Аңарда нәфрәт һәм мәхәббәт, газап һәм ләззәт, түбәнчелек һәм горурлык көрәшә иде... Ниһаять, һипнотизатор җиңде. — Әйе,— дип пышылдады Дҗенни, уфтанып.— Һенри... Һенри бик сөйкемле, ләкин тартынчак... +Стәнли аппарат төймәләрен чалт-чолт китерде дә җиңүле кыяфәт белән: +— Тагын нишләтик? — диде. +Аның янына атылып Һенри килеп җитте. +— Хәзер үк туктат! — дип акырды ул, Стәнли Моуска сугып җибәрердәй булып. — Оятсыз син! +Тегесе, мыскыллы елмаеп, һипнотизаторны сүндерде. — Уф-ф! Бу ни бу? — диде Дҗенни тураеп һәм күзләрен ачты.— Башым чатный... Нишләттегез сез мине? +Ул бер Стәнлига, бер Һенрига күз төшерде. Һенри мескен кыяфәттә басып тора һәм дымык күзләрен яшерә иде. +— Һенри... +— Әйе, Дҗенни... +— Һенри, миңа ни булды? Ни булды миңа, Дино? Дино тыела алмыйча, башын артка ташлап, вак тешләрен күрсәтеп көлә иде. +— Һенри! +Һенри бугазына килеп тыгылган төерне йотып җибәрде, аның ике битеннән дә саран күз яшьләре тәгәрәп төште. +Шул чакны Дҗенни бөтенесен берьюлы аңлап алды. Аның иреннәре, хәтта чәч көдрәләре дә калтырый, зур ачылган күзләрендә йөрәк өзгеч гаҗәпсенү, дөньяның караңгы һәм шакшы булуына чиксез аптырау чагыла иде. +— Сез... сез... намуссыз,— дия алды ул, ниһаять, калтыравык тавыш белән.— Стәнли! Җирәнәм мин сездән! Һенри, синнән дә! Барыгыздан да! Кыз кинәт кенә ишеккә борылды да йөгереп чыгып китте. +— Син кабахәт, Стәнли,— диде Һенри да, ишеккә юнәлеп.— Без һөммәбез дә кабахәтләр... \ No newline at end of file diff --git "a/bylatypov/\320\234\323\231\322\243\320\263\320\265\320\273\320\265\320\272_tat.txt" "b/bylatypov/\320\234\323\231\322\243\320\263\320\265\320\273\320\265\320\272_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..a151bea5de263381bdec6c945e6067a8642f4a55 --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\234\323\231\322\243\320\263\320\265\320\273\320\265\320\272_tat.txt" @@ -0,0 +1,426 @@ +Адлер Тимергалин +Мәңгелек + +БЕРЕНЧЕ БҮЛЕК +Сәер күрше. Умырткасызлар тибы, җир-су хайваннары классы, койрыксызлар гаиләсе?! Мин мәктәптә җиделе билгесе алам. Без бакалар үрчетәбез. Менә нинди кыз икән ул Дино! +Мин зур шәһәргә гыйлем эзләп килдем, һәм әтием мине үзенең күптәнге танышы Самми түтәйгә урнаштырды. +Самми түтәй тормышын көч-хәл белән генә алып бара торган бер тол хатын иде. Ул һәрвакыт киң кара күлмәк киеп йөри, һәм аның зарланмаган көне бик сирәк була. +Базарда бәрәңге белән сельдерей хакы әле күтәрелә, әле төшә, ләкин нәтиҗәдә ул күтәрелгәннән-күтәрелә бара. Кибетләрдәге бәяләр турында сөйләп торасы да юк. Бу үзгәрешләр Самми түтәйнең йөрәген телгәлиләр, көмеш пизарроларны әледән -әле санап торырга мәҗбүр итеп, дер-дер калтыраталар иде. Мин аны бик кызганам, аңа ярдәм итәсем, аның кайгыхәсрәтсез яшәгәнен, бер генә тапкыр булса да елмайганын күрәсем килә. "Самми түтәй матур елмая торгандыр",— дип уйлыйм мин, анын бик иртә кырау төшкән чәчләренә, күм-күк иреннәренә карап торам да түтәйнең бердәнбер кызы Диноны искә төшерәм. +Дино, миннән ике генә яшькә олырак булса да, инде үз көнен үзе күрә башлаган, үзен һәм әнисен туйдырырлык акча таба торган кыз иде. Ул ювелир кибетендә эшли. Ə үзе әллә артык тәкәббер иде инде шунда — мин моны тиз генә аңлый алмадым. Ул миңа эндәшми, иртә-кичләрен күрешкәндә, күз кырые белән генә карап, беленер-беленмәс кенә баш ия дә бүлмәсенә кереп китә. Ə мин аның эре боҗралы көдрәләренә, тәненә сыланып торган джемперына һәм нәзек үкчәле ялтыравык түфлиләренә карап калам. Диноны мин модалар журналындагы нечкә бил сурәтләргә охшата идем. +Мин атаклы педагог Сюар әфәнде пансионына йөрим һәм, тулай торакта урын җитмәгәнгә күрә генә, квартирда торам. Сюар әфәнде әтиемә: "Ике елдан университетка керә алыр, улыгыз сәләтле күренә",— дигән. Мин сәләтле булуыма да, университетка керә алуыма да ышанам, тик менә әтиемнең хәле җитүенә генә өметем аз. +Самми түтәйнең квартиры шәһәр читендәге кечкенә генә кирпеч йортта, өченче катта. Мин яши торган бүлмә иң кырыйда, аның яшелләнеп беткән пыялалы бер тәрәзәсе дә бар. Аннан кер эленгән баулар, тактадан оештырып ясалган тавык кетәге, утын сарае һәм эт оясы күренә. Бу нәрсәләрнең һәрберсенең үз хуҗасы бар. Тавык кетәге иң аскы каттагы бер әбинеке, утын сарае Самми түтәйнеке, эт оясы урам себерүче картныкы. Оя буш, ягъни аның эчендә эт юк иде. +Гомумән бик күңелсез ишек алды иде бу. Анда кайчан дыр нәни генә бакча белән фонтан булган дип тә сөйлиләр. Бакчаны сугыш елларында кисеп якканнар, ə фонтанны, су әрәмгә китә дип, мэр бетерткән икән. Фонтан булган урын әле дә шушында, беркая да китмәгән, тик бетон стеналы бу түгәрәк чокырда хәзер шакшы су гына җыелып тора. Малайшалайларның кәгазь көймә җибәреп уйный торган җире ул. +Икенче катта бер галим яши. Аның ишегендә "Профессор Макс-деЛари" дигән язулы җиз такта кадакланган. Ул ялгызы гына тора, беркайда да эшләми һәм кич җиттеме, тәрәзәсен ачып куеп, флейта сызгыртырга тотына Самми түтәйнең моңа ачуы килә: "Карт юләр! — дип мыгырдана ул авыз эченнән генә.— Сакаллы сабый! Бар белгәне шул — сыбызгы сызгырту. Егерме елдан бирле теңкәмә тия ләбаса..." +Сәер кеше иде бу Макс-де-Лари. +Ул беркем белән дә йөрешми, һәр иртә саен караңгылы-яктылыда аңа базардан бер арба азык-төлек китерәләр. Бу азыкны ул үзенең җәнлекләренә ашата. +Аның квартиры террариум кебегрәк бернәрсә икән (моны миңа Самми +түтәй сөйләде — ул айга ике тапкыр аның бүлмәләрен җыештыра). Анда кәлтәләр, еланнар ташбакалар, йорт куяны, ап-ак күселәр, попугай һәм нәни генә бер маймыл да бар. Бүлмәләрдә бер генә әйбер дә үз урынында тормый икән. Профессор шул тәртипне нигәдер хаос дип атап йөртә һәм Самми түтәйне идән юарга чакырганда: "Минем хаосны бик шәп итеп ялтыратып бирмәссезме икән, ханым?" — дип үтенә икән. +Макс-де-Лари көн буе өеннән чыкмый ята. Ул ни эшли торгандыр — монысын һичкем белми. +Кичкырын, көн сүрелеп, тузан басыла төшкәч, де-Лари ишек алдына чыга. Ул һәрвакыт аяк астына карап, җиз очлы кара таягын шакы-шокы китереп йөри. Бераз урам әйләнеп кайткач, ул, элекке фонтан янындагы зур ташка утырып, эшләпәсен тезләренә куя да уйга чума. Бик озак утыра ул, хәтта йоклап киткәндер бу дип уйлый башлыйсың. +Бу карт галим белән никадәр кызыксынуымны сөйләп торасы да юк: мин әле малай гына идем һәм һәрбер серле нәрсә мине үзенә тартып, күңелне кытыклап тора иде. +Профессор белән һич тә көтмәгәндә танышырга туры килде. +Ташка утырган де-Лари яныннанрак, ана бер дә игътибар итмәгәндәй узып барганда, ул болай дип дәште: +— Гафу итегез, егеткәй, сез үзегезнең кадерле минутларыгыздан берәрсен миңа бүләк итә алмассызмы? +Бер-бер артлы тезелгән бу сүз боткасының мәгънәсенә шунда ук төшенеп җитмәсәм дә, тукталып калдым. +— Бәлкем, бирегәрәк килерсез?— дип дәвам итте профессор.— Моның өчен сезгә яңадан ике адым, аннары ярты адым атларга туры килер, — дип өстәде. +Мин нәкъ киресенчә эшләдем — башта ярты адым, аннан соң тагы берне һәм тагы берне атлап куйдым. Ләкин мин моны тискәрелектән түгел, каушавымнан һәм аз-маз шүрләвемнән шулай эшләдем. +— Һәрнәрсәнең исеме булган шикелле,— дип сүзгә кереште профессор, таяк очы белән җир казый-казый, һәм миңа кырын күз ташлады,— әйе, һәркемнең исеме булган кебек, сезгә дә бер-бер ат бирелгәндер бит? Мине, мәсәлән, Макс диләр. Матур исем бит, шулаймы? +Мин ни дип әйтергә дә өлгерми калдым, профессор: +— Ягез, танышыйк,— дип елмайды, миңа кулын сузып.— Макс-деЛари. Кайчандыр университет профессоры идем, ләкин, бәхетсез җилләр исү сәбәпле, бу хезмәтне ташларга мәҗбүр булган кешемен. +Мин дә кул бирдем һәм галим белән шулай якыннан таныш булуыма куанып, эчтән генә: "Иптәшләрем күрсәләр иде!" — дип горурланып якягыма карангаладым. +Профессор миңа үз яныннан урын бирде. +— Йомышым менә нәрсәдән гыйбарәт, Стен,— дип исемемне атап әйтте ул, һәм мин аның сүзләрен аермачык аңлый башлавыма шатланып торганда гына:—Миңа бакалар кирәк,— дип кыска гына очлап куйды. +—Нинди... бакалар? +— Умырткалылар тибы, җир-су хайваннары классыннан, койрыксызлар гаиләсе, бакасыманнар ыругы, бакалар төре,—дип тезеп китте ул. +—Яшел бакамы? +— Әлбәттә! Ямь-яшеле,— дип көлеп җибәрде галим. Миңа ике дистә чамасы бака кирәк булачак. Мин сезгә бер тәүлек вакыт бирәм һәм хезмәтегезне буш итмәм... Ягъни сез яңа фильмнарның барчасын карап чыга алырсыз. +Профессор миңа күз кысты: +—Килештекме? +— Егерме бака... күбрәк шул,— дип мыгырдадым мин,—Сез аларны суярга телисезме, профессор әфәнде? +— Шундый гүзәл хайванны үтерәләр димени? Юк, юк, егетем, сез ялгышасыз булса кирәк. Киресенчә, мин аларга яңа тормыш бүләк итәргә җыенам әле. +Мин һични аңламадым. Хәер, профессор де-Лари гомумән юри бутап сөйләргә ярата һәм аны аңлавы шактый кыен иде бит. +Бакаларны иртәгә кичкә тотып китерергә сүз бирдем. +— Минем ишекләрем сезгә һәрвакыт ачык, дускай,— диде ул миңа һәм кинәттән генә:—Тизрәк үсәсе киләме соң?— дип сорады.— Кайгырма,— диде аннары.— Үсү дигән нәрсә табигый ул, менә аның киресен эшләве генә кыен... Я, бүгенгә сау бул. +Мин аңа әйтер сүз эзләдем, ләкин: +—Яна фильмнар мине тамчы да кызыксындырмый, аларны күрәсем дә +килми! — диюдән башканы тапмадым. +Ул миңа текәлеп карады. +— Яхшы егет булырга охшыйсың син, Стен!—диде профессор, чәчемнән сыйпап.— Чынлап та, ул картиналарның нәрсәсе яратырлык булсын: атлаган саен мылтык белән хәнҗәр, фильм саен авария... Һаман бертөсле — шулаймы? +—Әйе. Шулай шул. +Икенче көнне мәктәптән шактый соң, караңгы төшкәч кенә, кайттым, "койрыксызлар гаиләсе" салынган кечкенә капчыкны эт оясына яшердем дә профессорның ишеген шакыдым. +—Рәхим ит!— дип каршылады ул мине. +Мин бүлмәләрдә төрле-төрле хайваннарның искиткеч күплегенә хәйран калдым. Профессор де-Лари һәр читлек янында әйтерлек берәр җылы сүз таба иде. +— Кәефләр ничек, Чибәр?— дип дәште ул ап-ак төстәге куянына. Ə тегесе, аның сүзләрен аңлагандай, арт аякларына утырып, ал тәпиләрен кушырып калды. +Мин күселәрнең "Матуркай № 1", "Матуркай № 2" һәм ни өчендер "Матуркай № 5" исемле булуын, зәһәрле еланның кушаматы "Доктор", кечкенә маймылның "Фантазер", ə керпенең "йомшаккай" икәнен белдем. +Үтеп барганда, маймыл минем җиңемнән эләктереп: +— Чио-чах! Чах!—дип кычкырып калды. Мин аңа тел күрсәттем. +—Чах, чах! Чио!—дидем. +Без профессорның кабинетына кердек. Ул миңа креслодан урын күрсәтте дә кинәт кенә сөйләп китте. +— Шулай, дустым,— дип башлады ул.— Бөтен дөньяда иң кызыклысы тормыш, ягъни тереклек. Иң матуры, гүзәле дә тормыш. Ə иң серлесе? Тагы шул ук тормыш — тереклек дигән нәрсә. Ə иң кирәксезе ни? +Әгәр профессор де-Лари бу сорауны минем алдыма кабыргасы белән куймаган булса, авызымны да ачмас идем. Ләкин мин берәр сүз кыстырырга кирәктер дип уйладым — авызга су капкандай утырып кына булмый ич инде! +— Тормыш, ягъни тереклектер...— дип җавап бирдем мин, артык уйлап тормастан. +Де-Лари шаркылдап көлеп җибәрде: +— Димәк, иң кирәксезе дә тормыш булып чыга? Ə синең картаясың, хәлсезләнәсең һәм, ниһаять, үлем түшәгенә ятасың киләме соң? +Мин ялгышлык эшләвемне, ул көлеп җибәргәч тә, сизеп алган идем +инде. +Профессор гаҗәп матур итеп көлә иде: аның кечкенә генә чал сакалы селкенә, зәңгәрсу күзләреннән шаян утлар чәчрәп китә, шул очкыннар менә-менә күзлеген челпәрәмә китерер төсле тоела. Аның чәчләре дә искиткеч. Мондый ап -ак чәчне минем гомеремдә дә күргәнем булмагандыр. Ул шундый йомшактыр, җылыдыр кебек Һәм андый чәче булган кешенең бөтен җире — йөрәге дә, куллары да, күңеле дә пакьтер, җылыдыр шикелле. +Де-Лари бик озаклап көлде дә, мөгез кысалы күзлеген салып, күз почмакларына җыелган яшь бөртекләрен сөртте. +— Баштан ук сүз куешыйк,— диде ул, иңемнән тотып,— дөньяда иң кирәксез нәрсә — картаю һәм үлү. +Мин аны бүлдерми тыңладым, чөнки ул гаҗәп мавыктыргыч итеп сөйли. Сюар әфәнденең атаклы сәяхәтчеләр турындагы лекцияләре моның каршында чүп кенә тоела иде. +— Ə ни соң ул үзе — тереклек? Әйе, әйе, тереклек — ни соң ул? Табигатькә күз сал, дустым. Тереклек дөньясына кара. Биредә атлаган саен гаҗәптән-гаҗәп нәрсәләр күрәсең. Иң гадиен генә алып карыйк: кыр куяны кышын ак тун кия, җәйгә исә аны соры төстәгесе белән алмаштыра. Куянның җанын саклау өчен кирәк булган бу әһәмиятле сыйфат каян килә? Кайбер бөҗәкләр яфракка, икенчеләре кечкенә ботак кисәгенә охшаганнар — аларны агачлар арасында тиз генә күреп тә булмый. Электр тогы бирә торган балыклар да бар табигатьтә. Алар "электрик коралларын" дошманнан саклану һәм вак балыкларны аулау өчен кулланалар. +Аннары... Без үсемлекләрне үзләренә бертөрле хәрәкәт итә алмый торган тереклек ияләре дип күз алдына китерәбез. Ə бит иң гади көнбагыш та хәрәкәт итә — ул кояш белән бергә борыла бара. Хәер, бу үсемлекнең нсеме дә шуннан килеп чыккан — аны көнбагыш дип атыйлар! Ə "шашкын кыяр" дигән үсемлекнең җимеше шартлап ярыла да орлыклыкларны тирәюньгә чәчеп җибәрә. Ул шулай итеп урын өчен, нәсел калдыру өчен көрәшә. Кызык бит? +Тереклек ияләре тормыш шартларына ничек шулай җайлаша алганнар соң? Бу җайлашу ни сәбәптән булган? Тереклек дөньясын олуг табигатьнең кайсы көчләре алга этәргәннәр, камилләштергәннәр һәм үстергәннәр икән? Бу җайлашуда гомуми максат бармы? +Табигатькә күз ташлау белән менә шундый меңләгән сорау туа. +Кеше — табигатьнең бизәге, чөнки ул акыл иясе. Табигать көчләрен үз кулына ияләштереп килүче, табигатьнең үзен үзгәртә, анда кулай шартлар кора-тудыра белә торган тереклек иясе ул кеше. +Ләкин кеше ни өчен, нинди максат белән яши дигән сорау да бар бит әле. Ул туа, үсә, эшли һәм 60—70 елдан соң терек булмаган табигатькә кире кайта... Кызганыч тоелмыймыни бу? Ул шулай эзсез югалу өчен яшимени? +Биредә илаһи көчләрнең катнашы юкмы икән? +Бусы инде безгә — биологларга — көлке күренә. Фән бит ничәмәничә гасырлар буе дингә каршы көрәшеп һәм алла качып ятардай караңгы почмакларны бер-бер артлы яктыртып килә. Алла белән шайтан яшеренеп калырдай тишек юк хәзер табигатьтә. Син мине аңлый торгансыңдыр бит? +Мин ымлап баш кактым. +— Кеше бик аз яшәгән кебек тоелмыймы сиңа? +Профессорга ни дип җавап бирергә дә белмәдем: 70 ел гомер миңа бетмәс-төкәнмәс озын булып күренә иде Шулай да мин: +—Аз инде...—дип куйдым. +— Аз шул,— дип җүпләде де-Лари,— бик аз. Менә тыңла: кайбер крокодиллар 300 ел яшиләр, 150 ел яшәгән гигант саламандра һәм шундый ук озын гомер кичергән аккош булганы мәгълүм. Кайбер агачлар исә мең еллар буе үсеп утыралар. +Көнләшерлек урын бар бит? +Әлбәттә, кешеләр арасында да озак яшәүчеләр бар. 1724 елны Темесвера шәһәрендә 185 яшьлек бер карт үлгән. Бу бит кеше гомерен икеөч тапкыр озайтырга мөмкин дигән сүз, кадерлем. Ләкин ничек итеп? Организмның картаю сәбәпләрен эзләп табып һәм аңа яшәү өчен уңай шартлар тудырып. Үлемнең төп сәбәбен эзләп табып һәм, шул рәвешчә, сәбәбе-ние белән үлемне үтереп... +Профессор кабинетындагы зур стена сәгате шыгырдый башлады, аның югарыдагы кара ишеге ачылып китте һәм бик арыган, йончыган күке тавышы ишетелде. Сакау тавышлы бу сәгать де-Лариның үзе кебек үк карт иде булса кирәк. +— Тугыз тулды,— диде профессор, сәгатькә таба борылып, һәм:— Сиңа йокларга вакыт,— дип өстәде.— Бакалар проблемасы чишелгәндер дип өметләнергә батырчылык итәм, — диде ул, аннары тагы шаярып сөйләшүгә күчеп.— Мине ялгыша дип әйтергә теләмисездер ич, дустым? +— Сезне ялгыша дип белдерергә җөрьәт итә алмыйм,— дип сүз өстенә сүз өеп киттем мин дә.— Җир-су хайваннары классы вәкилләре сезгә хезмәт күрсәтергә әзер. Унбиш данә. +— Яхшы, яхшы, димәк, без иртәгә тәҗрибәбезне башлап жибәрә алабыз. Ярдәм кулыгызны сузудан киләчәктә дә баш тартмассыздыр бит? +—Юк, әлбәттә. +— Фонтан чокырын пычрактан арчырга, чиста су тутырырга һәм бакаларны шунда җибәрергә кирәк, ярыймы? +Икенче көнне мин беренче тапкыр "җиделе" билгесе алдым. Ə минем кебек алдынгы укучы өчен бу коточкыч начар иде. Сюар әфәнде моңа кадәр миңа бик яхшы карый, башкалар алдында үрнәк итеп куя һәм усал теллерәкләр мине "фәрештә" дип үрти дә башлаганнар иде инде. +— Шулай да көньяк полюсны кем ачты дип исәпләргә кирәк соң?— дип кат-кат сорады Сюар.— Җир шарының ул ноктасына беренче булып җиткән Амундсенны гынамы, әллә бер айга соңарып килгән һәм үзенең хәстәрсезлеге аркасында кайтыр юлында һәлак булган Скоттны дамы? +— Амундсенны да, Скоттны да,— дип киреләндем мин, чөнки китаплардан укып бу сәяхәтчеләрнең һәр икесен дә хөрмәт итә идем һәм ничәдер көнгә соңарып килеп җитү, минемчә, искиткеч озын тарих белән аннан да озынрак киләчәк өчен зур нәрсә түгел иде. +Сюар әфәнде юка иреннәрен кысты, күзлеген ялт-йолт китерде, кафедрасы артыннан чыкты да, алагаем озын гәүдәсен сәгать теле сыман селкетеп һәм кара җиләнен җилфердәтеп, ишекле-түрле йөренде. Ул тагы берәр сөаль әзерли иде — мин моны сизенеп тордым. Ниһаять, сорау да ишетелде: +—Нептун планетасын кем ачкан? +—Адамс белән Леверье икәүләп ачканнар, Сюар әфәнде. +—Аларның кайсы алдарак ачкан дип сорарга телим мин, балакаем. +Танылган галим Леверьега караганда, студент Адамсның әлеге планетаны "кәгазьдә" алдарак ачканын, ләкин телескоп аша эзләп караучы булмаганга күрә генә соңга калуын яхшы белә идем мин, ләкин фән тарихына арифметика күзлегеннән карау миңа бер дә ошамады. +— Сюар әфәнде, алар икесе берьюлы ачканнар, —дидем мин. +Гадәттәге "унлы" билгесе урынына, миңа "җиделе" генә эләкте. Бәлкем, унлылар яңадан эләкмәс тә инде. +Мәктәптән ашыга-ашыга кайттым. Букчаны өй алдына гына ыргыттым. Эш күп булды: фонтан чокырыннан кимендә утыз чиләк чүп -чар ташып түккәнмендер. Чокырны төбенә кадәр чистарттым да урамнан су китерергә тотындым. Ə анысы тагы да күбрәк кирәк булды. +Мин боларның барысын профессор де-Лари өчен эшләдем. Минем аңа яхшы булып, тырыш, булдыклы булып күренәсем килә, аңардан мактау сүзе, рәхмәт ишетәсем килә иде. +Чокырдагы су тонып калгач, мин аның эченә аякларымны салындырып ял итәргә утырдым, һәм тип-тигез су өстендәге тонык шәүләмә карап елмайдым. +— Шәп, шәп чистарткансың! +Профессор Макс-де-Лариның тавышы иде бу. +— Ə мин тәрәзәдән күзәткәләп тордым,— диде ул,— гафу ит, ярдәмгә чыга алмадым, эшем күп булды — препаратны әзерләп өлгертергә кирәк иде. +Галим түш кесәсеннән пыяла шешә алды да бик көр һәм горур итеп: +—Менә ул — препарат!— диде. +—Ə нинди препарат соң ул, профессор? +—Аз гына сабыр ит, дустым... +Профессор минем колагыма иелде дә: +—Бу әлегә сер, — дип пышылдады. +Яшергән җиремнән бакаларны алып килдем. Капчыкның авызын профессор үзе чиште. Иреккә сусаган амфибияләр бер-бер артлы суга сикерделәр. +— Төгәл унбиш. Бик шәп! — диде галим, кулларын угалап. — Хәзер башлыйбыз. +—Алар ач бит, профессор әфәнде, аларны ашатасы бардыр? +— Һич юк, дустым. Бөтен сер əнə шунда инде. Аларга хәзер азык кирәк булмаячак. +— Тереклек итүнең төп шарты булып матдәләр алмашы исәпләнә ич, — дидем мин. — Ə матдәләр алмашы туклануны күз алдында тотмыймыни +—Син дәреслекне ятлап бетергәнгә охшыйсың... +Мин профессорга бераз үпкәләп куйдым. Ə ул үз эшендә булды — шешәсен сакланып кына ачты да аның эчендәге куе сыекчаны фонтан чокырына агызды. +— Менә шул. Хәзер миңа өйгә кереп флейтага тотынырга, ə сиңа инде, дускай , дәрес әзерләргә була. +—Ничек, профессор? Тәҗрибә шуның белән бетте дәмени? +— Юк, без аны башлап кына җибәрдек әле. Ə менә иртәгә, мәктәбеңә барышлый, монда күз салырсың... +Профессор башка сүз әйтмәде, өйгә таба ишарәләде. Ул олы кеше иде, аны тыңларга һәм дәрес әзерләргә керешергә кирәк булды. +Мин букчамны өй алдындагы баскычта калдырган идем. Ләкин караңгыда капшанып кына аны таба алмадым. Хәер, мин аны яктыда да тапмаган булыр идем, чөнки кайтып килешли Дино минем букчамны өйгә алып кергән булып чыкты. +Ул алгы бүлмәдә ниндидер китап-дәфтәрләр караш, тырып утыра иде. +—Хәерле кич, Дино,— дип исәнләштем мин,— Бу минем +дәфтәрләремме? +—Хәерле кич, синекеләр. +—Ләкин... Дино... +Мин, кеше букчасын ачып, дәфтәрләр актаруның яхшы ук түгеллеген аңлатырга теләдем, тел очыма: шымчылык, намуссызлык, түбәнлек дигән сүзләр килеп төртелде. +—Дино... +—Син бу эш ярап бетми дип әйтмәкче буласың бугай? +Дино букчага төртеп күрсәтте. +—Әтиеңнең ниләр әйтеп киткәнен беләсеңме соң син? +— Ул Самми түтәйгә мине күзәткәләп торырга, укуымны тикшерергә кушты, Дино. Самми түтәйгә. +— Ə Самми түтәең вак язуны танымый — аның күзләре начар күрә. Шулай итеп, сине күзәтү эше миңа йөкләнде. Син соңгы көннәрдә сабагыңны әзерләми башладың. Яхшыга түгел бу. Көндәлек язасың икән. Ләкин анысын да аңлаешлы итеп язмыйсың. Мәсәлән, кем була инде ул "Д"? +Дино ал буяуга манган тырнак очы белән дәфтәрдәге хәреф астына сызып җибәрде дә, йөзен кинәт кенә миңа борып, көдрәләрен артка ташлады. Мондый хәрәкәтне минем кайсыдыр фильмда күргәнем бар иде кебек... +—Кем ул "Д"? +Йөрәгемдә ниндидер бер ташкын күтәрелеп, чәнчеп-кадап алды, мин бит алмаларымның кызышканын тойдым. +Дино көлә иде һәм бу көлүдә дуслык-иптәшлекнең әсәре дә юк иде. +Мөмкин булса, бу минутта җир тишегенә кереп югалыр идем. Ләм буялган балакларыма, типчеп ямалган терсәкләремә, кайчандыр әтием буып йөргән, модадан чирек гасырга артта калган галстугыма каһәрләр яудырдым. +Тик мин барыбер Динога каршы сүз әйтә алмый идем шул, чөнки мин +аны ярата идем. +Шулай шыксыз кыяфәт белән күпме басып торганмындыр — Дино +озак көлгәндерме — белмим. +Самми түтәй килеп керде. Мин калтыранган кулларым белән +дәфтәрләргә үрелдем. +— Ягез, балалар, аш өлгерде,— диде ул, һәм:—Ни булды? Ник үпкәләштегез әле?—дип сорады. +Самми түтәй мине дә, Диноны да балага саный иде. +Мин дәшмәдем, Дино исә көлә-көлә тезеп китте: +— Юк, без болай гына.... Стен шигырь ярата икән, ə мин мәктәптә укыганда прозаны артыграк күрә идем. Ул мина: "Син поэзияне бер ел эчендә онытып бетергәнсең",— диде, мин бәхәсләшә башладым... Шул гына... +Минем йокым йокы булмады. +Ə иртән мине мәхәббәт өлкәсендәге бәхетсезлегемне оныттырырлык +нәрсә көтә иде. +Фонтан чокырындагы бакалардан җилләр искән һәм анда елдам чукмарбашлар гына чабыша иде! +Аптыравымның чиге булмады! Күзләремне уып карадым, чокыр тирәли әйләнеп, аның һәр почмагын тикшереп чыктым, таяк белән суын айкадым да профессорга чаптым. +Ул торган һәм хәтта саф һавада йөреп тә кергән иде инде. Хәйләкәр генә күз кысты ул миңа: +—Я, ничек? Бакалар ни хәлдә? +— Мин бакаларны күрмәдем, профессор әфәнде, аларның балаларын гына күрдем!—дидем мин, тыным кысылып, һәм, үзем дә искәрмәстән, алып кергән ботаклы таягымны артка яшердем. +—Син юньләп карадыңмы соң? +—Һәр квадрат дюймны актарып чыктым! +—Һәм? +—Һәм таба алмадым! +—Сез аларны тотып алдыгызмыни? +—Әлегә шуны гына әйтә алам: кагылып та карамадым. +Профессор, йөзендәге елмаюны яшерде дә җитдиләнеп: +—Снн дәрескә сонга каласын, йөгер, — диде. Кич белән, кнч белән +сөйләрмен, — дип кабатлады ул, мине озатканда. +ИКЕНЧЕ БҮЛЕК +Профессор де-Лари картаюның сәбәбен аңлата. Аксакаллы бал корты. Тау кадәрле филләр белән фил кадәрле үгезләр турында. Ə бусы сакаллы сабый инде! Тереклек суы. Мин малай түгел инде. +— Табигатьтә һәрнәрсәнең, һәртөрле күренешнең, һәрбер процессның башы һәм ахыры булуын безгә көндәлек тәжрибә күрсәтеп тора. Чыннан да: теләсә кайсы таякның башы һәм очы бар һәм, әйтик, берәр савытка су сала башласак һәм бу эшне туктамый дәвам итсәк, иртәме-соңмы савытка су тулып житә, ягъни су тутыру эше зарури рәвештә тәмам була... Чиксез галәм диңгезендә йолдыз системалары барлыкка килеп тора, алар миллионлаган еллар буе яшиләр дә таркалып, җимерелеп бетәләр — система юкка чыга... Тереклек ияләре дә туалар һәм үләләр... +Профессор Макс-де-Лари, бер кулын ян кесәсенә, икенчесен куенына тыккан килеш, бүлмә буйлап йөренә, туктала-туктала гына сөйли, кайчакта пышылдый ук башлый иде. +— Без, менә шул тормыш тәҗрибәбезгә таянып, башлану-тәмамлану кагыйдәсен гомуми бер канун итеп алганбыз да шуннан чыгып эш итәбез, фикерлибез, хөкем йөртәбез. Ләкин... әйе, ләкин... бу кагыйдәнең канун булып китәрлек хокуклары бармы соң? Ул абсолютмы? Бу кагыйдәгә буйсынмый торган очраклар юкмы икән? Бар! Табигатьтә азагы һәм башы булмаган нәрсәләр бар. Вакытның галәм масштабында туктап торуын, башкача әйткәндә, вакыт узу дигән нәрсәнең ахыры була дигән фикерне кем генә яклар икән? Бусы — бер. Ə космос чикләнгәнмени? Аның башлангыч һәм ахыргы нокталарын эзлән кара әле. Таба алмассың. Галәм күләмендә хәрәкәт тә һичкайчан тукталмый. +Галим минем каршыга килеп өченче бармагын да бөкләп куйды. +— Әлеге канунның абсолют булмавын дәлилләү өчен шулар җитәдер ич?—дип сорады ул миннән. Хәер, ул, бәлки, үз-үзеннән сорагандыр, бу кадәресен мин аңлап җиткермәдем. +— Нәтиҗә ясыйк,— дип дәвам итте профессор, арлы-бирле йөренеп. — Һәртөрле күренешне шул кагыйдә тәртәсенә кертергә тырышу, һәрнәрсәне бер калыптан куу дөрес түгел, дигән сүз. Әлеге кагыйдә буенча хөкем йөрткәндә, үлем табигый һәм мәҗбүри акт булып чыга, ләкин, әгәр андый гомум кагыйдә юк дип исәпләсәк, тереклек процессының азагы буларак, үлемнең хокуклары калмый... Димәк, үлем дигән нәрсәнең фәлсәфи нигезе юк, ягъни ул яшәргә тиеш түгел нәрсә, ягъни аның сәбәпләрен эзләп табарга, юк итәргә һәм мәңгелек гомер яулап алырга мөмкин. Минем эзләнүләремнең башы менә шул булды. Мин үлемне китереп чыгара торган төп сәбәпләрне эзләргә керештем һәм, әлбәттә инде, бүгенге физиологиягә таянып эш иттем. Беренче чиратта картаю мәсьәләсе тора иде. +Картаю күренеше үзе нәрсәдән гыйбарәт? Моны кыскача болай аңлатырга мөмкин. Азык үзләштерү һәм бүлеп чыгару, ягъни ассимиляциядиссимиляция процесслары терек материядә ят матдәләр җыелуга китерә, ə һәрбер ят матдә — агу ул, организм өчен дошман ул. Агулану нәтиҗәсе буларак, терек күзәнәктәге протоплазма җыерыла, таркала яисә сыеклана башлый, төш исә тыгызлана яки бөртекләргә таркалып бетә, андагы хроматин матдәсе дә буялучанлык үзлеген югалта... Шулай итеп күзәнәкнең төзелеше һәм функцияләре бозыла. Картайган чакта килеркитемне каплый алмый башлый, катлаулы организмда күзәнәкләр саны азая — организмның авырлыгы, массасы кими. Оксидлашу процессы акрыная, шул сәбәпле организмның яшәү сәләте түбәнәя, ул зәгыйфьләнә, авыруларга тиз бирешүчән булып китә, һәм болар барысы бергә тереклек иясенең гомуми үлеменә сәбәпче булалар... +Җае туры килгәндә, тагы шуны да әйтеп китим. Бактерияләр кебек иң садә организмнар турыдан-туры бүленү юлы белән үрчиләр. Күзәнәк башта икегә бүленә — ике бала организм килеп чыга. Бераз вакыттан соң алары да икегә бүленәләр һәм бүленү шулай өзлексез дәвам итә. Беренче карауга биредә картаю-үлү кебек нәрсәләр юк та шикелле. Ләкин беренче карауга гына. Монда да картаю дигән хакимнең аяусыз кулы уйный, һаман бүленү юлы белән генә үрчегән очракта бу тереклек ияләре буыннан - буынга көчсезләнә баралар, һәм, ниһаять, һәлак булалар. Шуңа күрә аларга вакыт-вакыт бер-берсе белән очрашып, матдәләр алмашу кирәк. Икенчедән инде, күзәнәкнең ике аерым күзәнәккә бүленүе — ана күзәнәк яшәүдән туктады, ягъни индивид юкка чыкты дигән сүз ич. Шулай итеп, биредә дә үлемсезлек дигән нәрсә юк, һәм моның төп сәбәбе әлеге дә баягы картаюга кайтып кала. +Профессор тагы туктап алды. +— Минем фикер җебемне югалтмыйсыңмы?— дип сорады ул миннән. — Артык ялыктыргыч итеп сөйләмимме? +—Юк, юк, профессор әфәнде,— дидем мин, ашыгып. +— Шулай. Димәк, картаюның иң беренче сәбәбе — организмның агулануы. Гаҗәп түгелмени: организм үз-үзен агулап үтерә! Бик начар бит бу, Стен! Ни эшләргә кирәк соң? Җавап бер генә: агулануны булдырмаска кирәк. Күзәнәкләрне әледән -әле чистартып, агулы матдәләрдән арындырып торырга кирәк. Моны эшләп буламы соң? Була икән шул. Мин моңа ирештем дә инде. +Профессорның күзләрендә горурлык чагылды, тавышында тантана ишетелде. Мин аның бу нәрсәләр турында моңарчы беркемгә дә сөйләмәгән булуын, аларны ни өчендер яшереп саклаганын аңладым. Биология белән бүгенгә кадәр артык кызыксынмаган булсам да, мин боларның фән өчен яңа һәм гаять әһәмиятле икәненә төшендем. +— Менә шул ачышым гына да мине атаклы һәм мәртәбәле итү өчен җитеп торыр иде,— дип дәвам итте профессор Макс-де-Лари һәм почмактагы шкаф эченнән зур яшькелт пыяла банка алып өстәлгә куйды. +Авызы марля белән капланган савыт эчендә иң гади бал корты +үрмәләп йөри иде. +— Бал корты бу. Син беләсеңме икән, алар берничә ай гына яшиләр бит. Ə менә бу кортка төп-төгәл ун яшь. Үз дөньясында ул аксакаллы карт булып мактана алыр иде. Кая аксакал гына булсын! Кешеләр гомере белән чагыштырып исәпләгәндә, аңа мең яшь чамасы... Мин аның организмын зәһәрле матдәләрдән саклап, чистартып килдем, Стен, һәм ул тагы да яшәр әле дип өмет итәм! +Өстәлгә икенче банка килде. Бусы инде чиләк кадәр иде. Мин аның эчендәге эре һәм карарга куркынычлы бөҗәкне һич таный алмадым. Аның соргылт гәүдәсе йодрык кадәрле, ə юан тамырлар белән сызгаланган канатлары ярым үтә күренмәле сары гәрәбәдәй ялтырый иде. +— Бусы да бал корты,— диде профессор, кыска гына итеп.Минем +аптыравымны күргәч, аның кәефе килде. Ул нәкъ балаларча шатлана +белә иде. +— Бу сюрприз турында да бер лекция укырга була Сиңа гына түгел, бөтендөнья алдында укырга кирәк аны Табигатьнең тагы бер канунын искә төшерик. Һәрбер индивид үсеш дәверендә үз төренең тарихи үсешен кыскача кабатлап чыга. Син моны хәтерлисеңме? +—Әйе, хәтерлим. +— Ул биогенетик канун дип йөртелә. Мәсәлән, кеше яралгысы бер күзәнәкле материядән үсә башлый. Бераздан аның төзелеше күп күзәнәкле гади организмнарны хәтерләтә. Ə өч-дүрт атналык яралгы инде балыкка охшый: аңарда санак ерыклары күренә, кул-аяклары да балык канатлары шикелле була. Беркадәр вакыт үткәч, яралгы баканы, аннары кәлтәне хәтерләтә башлый Биш-алты айлык яралгының тәне йон белән каплана, анын койрыгы да була. Бу инде кешенең имезүче хайваннар һәм бигрәк тә маймыллар белән тугандашлыгын күрсәтеп тора. +Онтогенезның филогенезны, ягъни индивид үсешенең төр үсешен кабатлавы нәселдәнлек белән тыгыз бәйләнгән. Гомумән, тереклек процессларында нәселдәнлекнен әһәмияте зур... Менә, мәсәлән, минем буем бер метр да җитмеш сантиметр чамасы. Әтиемнең дә шул тирә иде. Миңа озынрак булып үсәргә нәрсә комачаулый соң? Нәрсә, нинди көч тоткарлый минем үсешемне? Әйтик, ни өчен бодай бөртегеннән бодай агачы — орлыклары кыяр кадәр булган агач үсә алмый, никадәр ашласаң да үсми? Бу бик шәп булыр иде! Үгез зурлыгындагы сарык бар дип күз алдына китереп кара әле! Ләкин ни сәбәпле шулай үсмиләр соң алар? +Менә нәрсәдә аның сере. Мең һәм миллион еллар дәверендә җир йөзендәге тереклек ияләре — хайваннар да, алар белән беррәттән үсемлекләр дә тирәлек шартларына җайлашканнар һәм бу жайлашу нәселдән-нәселгә бирелеп килгән. Шул сәбәпле без бодай орлыгыннан зур агач үскәнен күрә алмыйбыз, һәм әгәр без индивидның үзе кебекләрдән зуррак яисә кечерәк булуын теләсәк, əнə шул нәселдәнлектән тотынырга, аны ватарга, җимерергә һәм яңача үзгәртеп корырга тиешбез. +Менә бүгенгә мин бөҗәкләр классының аерым вәкиленең,— атап әйткәндә, бал кортының — ярты килограмм булып үсүенә ирешә алдым. Дөрес, мондый бал кортының практик әһәмияте юк дәрәҗәдә. Ул бит бер генә чәчәккә дә кунып бал җыя алмаячак. Ләкин бу ачышның әһәмияте гаять зур. Без фил кадәрле сыерлар-сарыклар, борынгы Моа кошы зурлыгындагы кош-кортлар китереп чыгарырбыз. Шәп бит? +Тын бүлмәдә профессор тавышы гына ишетелә иде. Миңа бүлмә чиксез зур булып, дөнья кадәр үскәндәй, киңәйгәндәй тоелды. Шушы дөньяда профессор Макс-де-Лари хакимлек итә иде, ул биредә баш иде, аңа, аның иҗади акылына һәммә нәрсә буйсына иде. Мин табигатьнең гүзәллеген яңа гына аңлагандай булдым һәм шул гүзәллекнең кешегә хезмәт итәчәгенә ышандым. Мин бу карт галимгә, аның фәненә гашыйк идем инде. +Тормышка, кешегә һәм киләчәккә өмет белән карарга мин шушы профессордан өйрәндем шикелле. +— Болар буш хыял түгел,— дип дәвам итте галим,— Нәселдәнлеккә тәэсир итеп, аны үзгәртеп була... — Син алгы бүлмәдә агач читлекне күрдеңме? Анда сап-сары тавык чебеше утыра. Әгәр мин аңа биш яшь икәнен әйтсәм, ышанмас идең, шулай бит? +Профессор кесәсеннән күн тышлы дәфтәр чыгарды да, бераз актаргач: +— Ул чебеш дөньяда биш ел да ике ай, бер атна һәм 17 сәгать яши +инде,— диде. +— Мин аңа картаерга мөмкинлек бирмәүдән тыш, үсешен дә тоткарладым. Бу чебеш гомере буе шул килеш калачак. Фән күзлегеннән караганда, бер ноктада туктатылган тереклек бу. Игътибар ит, бу инде гади хирургик операция түгел, мин монда тереклекнең иң тирән почмакларына — асылына кадәр барып җиттем... +Профессор өстәл янына килеп утырды. Ул шактый озак дәшми торды. +—Ə менә бусы — минем яңа бүләгем,— диде ул кинәт. +Профессорның уч төбендә борчак кадәрле генә зәңгәрсу кристаллар +ялтырады. +— Бу матдәнең исеме юк әле хәзергә,— дип елмайды ул.— Тик эш исемдә түгел бит — җисемдә... +—Нәрсә соң бу, профессор? +— Ə син бакаларны оныттыңмыни инде? Бу, Стен, тереклек чишмәсе. Әкиятләрдә генә сөйләнгән яшәртү суын ясап була бу матдәдән. +—Бакаларга ни булды соң? Аларны нишләттегез? +—Алар чукмарбашка әверелделәр! Мин аларны... яшәрттем. +Юк, моңа һич ышанырлык түгел иде! Ләкин... бакалар кая китте соң? Фонтан чокырындагы чукмарбашлар каян килеп чыкты? Көз көне алар гомумән булмый бит! +— Көндәлек гадәткә каршы килгән бөтен яна нәрсә гаҗәп тоела... Беренче һава шары да, телефоннар да гади кешегә гайре табигый булып күренгәннәр. Мин картаюны җиңдем, картаю процессын акрынайтуга һәм бөтенләй туктатуга, шулай ук үсешне дә туктатып торуга ирештем. Бусы сиңа артык сәер тоелмады бугай. Ə менә үсешне кирегә боруга — тискәре үсешкә — син ышана алмыйсын. Моңа син генә түгел, галимнәр дә ышанмаячак, барысы да—физиологлар да, врачлар да, философлар да каршы төшәчәк. Бу — вакыт елгасын кирегә бару булып күренәчәк. Ə күренсә соң? Егерме ел элек шушы "хыялый" фикерләрем өчен мине милли академиядән тудылар... Һәм мин ялгыз эшләргә мәҗбүр булдым. Ялгыш юлдан китеп адашкан чаклар, кире борылган, буталган вакытлары булды... +Карт галимнең җыерчыклы, ябык йөзенә әрнү тимгелләре бәреп чыкты. Мин аның кайчандыр бик нык җәберләнгән һәм кыерсытылган булуын, күп еллар газаплануын аңладым. Бик ялгыз иде бит ул, бөтен дөньдан аерылган иде һәм шунысы гаҗәп: ул хәятны, тормышны, тереклекне сөю хисен югалтмаган һәм кешеләр өчен, аларның бәхетле киләчәге өчен яши, онытылып эшли иде. +Бәлкем, ул ялгышадыр? Бәлкем, авырудыр? Минем башыма шундый уйлар килде, ләкин аның йезе, күзләре шундый ачык, мәхәббәтле һәм мөлаем иде, һәм мин үз-үземнән оялып, кара штк-шөбһәләремне читкә куып җибәрдем. +Юк, профессор Макс-де-Лари бөек галим иде һәм аның язмышы башка күренеклее галимнәрнеке кебек үк авыр, барган юлы сикәлтәле иде. +Галимнең минеке кебек үк тузган костюмын, кыегайган галстугын, бик күптән үтүк табаны тимәгән чалбарын яңа гына күреп алдым; миндә аны кызгану хисе белән бергә кемгәдер ачу кузгалды, әлегә дөнья ыгызыгыларын күрмәгән йодрыгым йомарланды. +Мин бүген малай түгел идем. Мин инде беркайчан да малай булмамдыр, ахры. Көрәшергә хәзер идем мин. +ӨЧЕНЧЕ БҮЛЕК +Мин нәрсә эшли алам соң? Гүзәл кызның күңеле гүзәл түгел икән. Профессор флейтасын яңадан уйнамас инде... "Мин бернәрсәне дә онытырга теләмәс идем!" "Мин дә, балакаем". +"Каян табарга, каян гына акча табарга?" — дигән уй минем башымнан китмәде. Төшемдә дә шул нәләт төшкән көмеш пизарролар белән саташтым, уянып киткәндә дә мине шул уй борчый иде: "Каян бер мең пизарро табып була?" +Иң соңгы тәҗрибә өчен профессор де-Ларига мең пизарро кирәк иде. Ул, әлбәттә, бу турыда ачыктан-ачык әйтмәде, миннән акча да сорамады, һәм беркемнән дә сорамаячак ул. +— Миңа нәкъ йөз грамм полиглобидин препараты кирәк,— диде ул. — Мин менә бу кристалларны шунда эретәм, аны альфа-нурлар тәэсирендә тотам һәм мәңгелек даруы, яшьлек дәвасы, тереклек суы әзер була. Фонтан чокырына мин əнə шул матдәне салган идем... +Профессор шулай диде. Ə полиглобидин коточкыч кыйммәт нәрсә +булып чыкты, аның һәр граммы 10 пизарро тора икән... +Профессорга акча кирәк иде. Ләкин аның бурычка алыр кешесе юк +иде. +Аңа ничек ярдәм итәргә? Кайдан алырга? +Миңа ревматизм белән интегә торган карт балыкчы әтиемнән ай саен 30 пизарро килеп тора, шуңа докер абыемның 10 пизарросы өстәлә иде. Төгәл 25 пизарроны мин Самми түтәйгә биреп барам, ə калганы көндез мәктәптә ашарга, китап-мазарга тотылып бетә. +Ə хәзер миңа мең пизарро кирәк. +Минем мәрхүмә әнием төсе итеп саклаган алтын балдагым бар иде барын. Ләкин мин аны Диноның туган көненә дип билгеләп куйган идем. Горур Диноны таңга калдырырга дигән яшерен өметем бар иде минем. Ләкин аны таңга калдыруның кирәге бармы? Кемдер бүләк иткән, диамант кашлы алка тагып йөргән Диноны гаҗәпләндереп булырмы? +Мин балдакны сатарга ниятләдем. Ләкин шулай да аны башта Динога күрсәтергә теләдем. +Ул да бүген ял итә иде. +Самми түтәй өйдә юк чакны чамалап тордым да Диноның ишеген +шакыдым. +— Дино, менә бу әйберне күр әле,—дидем мин аңа, килеп кергәч тә, һәм үземнең батырлыгыма шаккаттым. +— Карачы, нинди матур!—диде Дино, аннары балдакны яктыга — тәрәзә янына алып китте. Дино матур нәрсәләрне таный белә иде. +Кыз, балдакны киеп, кулларын һинд биючесе сыман боргалап карады. Балдак кашы белән бергә Диноның алкалары да, манган тырнаклары да, күзләре дә җемел-дәде. +Мин дәшмәдем. +—Син аны каян алдың соң, Стен? +—Үземнеке ул. +—Ə хуҗасына кайтарып бирергә туры килсә? +Дино минем намусымны сынарга теләде ахрысы. +— Аның хуҗасы синең алдыңда,—дип җавап бирдем мин, Динога беренче мәртәбә туры карап, ләкин кызның йөзен нигәдер күрмәдем һәм күрергә дә тырышмадым. +—Мин алдаша белмим, Дино. Йөзеккә мин хуҗа... Яки... кемгә +сатсам, шул кеше. +—Син аны сатасыңмыни? +Диноның тавышында канәгатьсезлеккә охшаган нәрсә чагылып киткәнен ишеткәч, йөрәгемне нәрсәдер чәнчеп алгандай булды, ләкин мин тагы да батырайдым: +—Әлбәттә, сатам,— дип кырт кистем. +—Алай икән. Күпмегә? +— Мин аның хакын белмим. +—Безнең магазинда мондыйлар 400 пизарро тора. +Мин балдак кыйммәтрәктер дип чамалаган идем чамалавын, ләкин ялгышуымны белдерәсем килмәде, ни булса шул,— дип уйладым да, дорфа гына: +—Мин аны 300 гә сатам,— дип әйтеп салдым. +Дино, кибеттә бер ел гына эшләсә дә, алыш-бирештә шактый шомарган булып чыкты. +— 250 пизарро бирәм. Хәзер үк,— диде кыз, бик ягымлы итеп. — Тик мин балдакны сатып алырга һәм сине рәнҗетергә җыенмыйм, Стен. Син, акчаң булгач, миннән балдакны кайтарып алырсың. Бу турыда икебез дә ләм-мим. Шулай әйбәт ич? +Минем ул кадәр акчам, белмим, кайчан булыр икән соң? Сюар пансионын бетереп, университет тәмам иткәч, ягъни алты еллап вакыт үткәчме? Шуларны уйлап алдым. +—Шулай бик әйбәт, Дино. +Кыз иркен сулап җибәрде: +—Менә килештек тә! +Дино балдакның үзенеке булачагын яхшы белә һәм миңа вак тешләрен күрсәтеп елмая иде. +Мин Дино биргән көмеш акчаларны учлап алдым дз санамыйча гына кесәмә салып куйдым. +— Рәхмәт,—дидем мин, баш иеп, һәм инде чыгып барышлый: — Дино... синең мәңге яшь буласың киләме?. Мәңге яшисең киләме? — дип сорадым. +Кыз бу сорауны, аның мәгънәсен аңламады. Гүзәл Дино өчен мондый сорау табигатьтә гомумән юк- иде. Дөнья киң иде, анда миллионлаган кешеләр яши, яшел агачлар үсә, көн туу белән модалар чыгып тора, кешеләр алтын кыршаулы көзгеләр, диамант алкалар ясыйлар. Тик табигатьтә мондый сорау юк иде бит һәм ул бик урынсыз булып яңгырады. +Профессорга йөгердем. +Алгы бүлмәдәге читлектә утырган Фантазерга мин конфет ыргыттым. +— Чах! Чах! — дип куанды минем тәм-том ярата торган дустым һәм конфет кәгазен җитез бармаклары белән сүтеп тә ташлады. +Кабинетка килеп кердем. Бүлмәләрнең буш икәнен күргәч, аптырап киттем: профессор де-Лари һәрвакыт өйдә була торган иде бит. Урындыкка утырып бераз көттем дә йөренгәләп алдым, идәнгә баскан биек сәгатьнең ишеген ачып -ябып карадым, өстәлдәге кара савытының мәрмәр капкачы белән уйнадым, тәрәзәләргә күз тө-шергәләдем һәм, хуҗаның һаман күренмәвенә борчылып, кире алгы бүлмәгә чыктым. Мин профессорның өен ачык калдырып чыгып китүенә гаҗәпләндем, күңелемә шик-шөбһәләр дә килә башлады. +Хуҗасын күрми торырга өйрәнмәгән Фантазер да шуңа тынычсызлана иде бугай. Ул мине күрүгә тагы сикерергә, биергә, атынырга тотынды. Никадәр самимилек бар иде аңарда! Шушы җан иясе — кешеләрдән әллә ничә миллион елга артта калган маймыл да — көенә-шатлана белә, сагына белә, дуслыкны аңлый бит. +Ул, бөтен дөньясын онытып, тагы йөнтәс кулын сузды, кызыл күзләрен чет-чет йомып, салынкы иреннәрен бөрештерде, бик кызык итеп маңгаен җыерды, колакларын селкетте — тәмле нәрсә сорап теләнде. +—Юк, юк, бирмә, Стен! +Бусагада профессор басып тора иде. +— Син аны бозып бетерәсең инде,— диде галим, портфелен читлеккә сөяп куеп. — Ул хәзер мин биргәнне дә ашамый, талымлый башлады. +Кулымны кире алдым, ләкин Фантазерның үпкәле карашы мине барыбер җиңде — мин бу эчкерсез күңелне алдый алмый идем. Профессордан гафу үтендем дә конфет ишене яңадан күрсәтмәскә һәм кесәмдә дә йөртмәскә сүз бирдем. +Профессор де-Лари җитез генә чишенде, кәкре саплы таягы белән эшләпәсен почмактагы чөйгә элде. Ул яхшылап кырынган, хәтта якасын да алыштырган иде. Күңеле бик күтәренке иде аның: ул әледән-әле күзләрен кысып, кулларын угалап алды, бөгәрләнеп яткан чуар елан янына барып аңа бармак янады да иң соңынан гына миң а килеп: +— Полиглобидин бар, Стен,— диде. — Әйе, әйе! Флейта кызганыч инде кызганычын — аны миңа атаклы музыкант дустым бүләк иткән иде. Ләкин берни эшләр хәл юк. Музейга тапшырдым үзен... +Профессор тимерне кызуында сугарга ярата иде. Ул, кабинетка кергәч тә, өстәленә үлчәүләр, колбалар, пробиркалар һәм башка приборлар тезеп, эшенә дә кереште. +Мин, бер кырыйга басып, сихерләнгән кеше шикелле, күзләремне аңардан ала алмадым. Күлмәкчән генә калган, изүен ачып җибәреп, җиңнәрен сызганган ак чәчле галим әкиятләрдә генә була торган тылсым иясенә охшап киткән иде... +Пробиркага кристаллар салган чакта галимнең куллары калтырады. Зәңгәр тамырлар калкып чыккан сөякчел, карт һәм зәгыйфь куллар иде бу. +Күксел кристаллар сыекча эченә акрын гына төшеп киттеләр. Шунда ук алар тирәсендә томан хасил булды. Өскә вак-вак куыклар күтәрелә башлады, сыекча кайнаган шикелле булды. Профессор пробирканы штативка беркетеп куйды да калын кургаш белән тышланган авыр тартманың түгәрәк тишеген шунда таба борды, аннары тишекнең капкачын ачып, күзгә күренмәс радиоактив нурларны әле һаман кайнап торган препаратка юнәлтте. +Бер минут, ике минут үтте. Аннары тагы биш минут... +— Әзер... +Мин йөрәгемнең дөп-дөп типкәнен ишеттем. +— Әйе, бәләкәй дустым минем, "әҗәл даруы" әзер. Инде аннан файдаланасы гына калды. +—Ничек итеп, профессор әфәнде? Аны сыныйсы бардыр ич әле? +— Әлбәттә, Стен. Ләкин бакалар белән үткәрелгән тәҗрибә безгә шактый нәрсә күрсәтте бит. +—Ə кешегә? Бәлки, кеше өчен бу зарарлыдыр? +— Монысы да булуы мөмкин,— дип тыныч кына җавап бирде галим, пробирканы салкын су салынган стаканга батырып, һәм: — Әгәр мин ялгышкан булсам...— дип пышылдады. — Мин аны үзем сынарга тиеш,— диде ул, өзеп-өзеп. +Мин үзем дә сизмәстән: +—Юк! — дип кычкырып җибәрдем. +Профессор сизелер-сизелмәс кенә елмаеп куйды да, күзлеген салып бераз уйланып торгач, минем янга килде. +— Шулай кирәк,— диде ул, чәчләремнән сыйпап,— шулай кирәк... Беркемне дә куркыныч астына куярга теләмим мин... +—Ə мин, профессор әфәнде? +— Синең яшәрергә исәбең бар, ахры,—— дип бармак янады ул мина көлеп. — Бер япон әкиятендә яшәртү суы эчкән карт патша белән аның хатыны турында сөйләнә, — дип дәвам итте профессор һәм кинәт кенә сорап куйды:— Әкиятнең азагы нинди булгандыр дип уйлыйсың? Алар күз ачып йомганчы имчәк баласына әйләнгәннәр... Тың ла, балакаем,— диде ул, көлеп туйгач. — Тыңла... Картаю һәм тереклек мәсьәләләре турында сөйләгәндә мин бер бик мөһим нәрсәне ачыкламый калдырдым. Ул да булса — матдәләр алмашу... Тамгалы атомнар, ягъни радиоактив изотоплар ярдәмендә үткәрелгән тәҗрибәләр менә нәрсә күрсәттеләр: терек организмдагы атомнар шул ук матдә атомнары белән алмашынып тора икән. Менә, мәсәлән, кеше гәүдәсендә 5000 грамм чамасы һидроген бар. Бу өч октальон чамасы атом дигән сүз. Тотрыклы организм шушы атомнарның беркадәресен диссимиляция процессында аерып чыгара һәм тирәлектән шундый ук күләмдә башка атомнар алып үзләштерә. Шул ук матдә атомнарын үзләштерә, аңлыйсызмы? Кызык бит? Бу — корыны бушка әйләндерү булып чыкмыймы соң? Терек организмга бер тиенне бер тиенгә алыштыру ни өчен кирәк икән? +Бу кызыклы күренеш өстендә бик күпләр баш ваталар, ләкин дөресен әйтергә кирәк, хикмәтнең нидә икәнен анык әйтеп бирүче юк әле. Кайберәүләр, организмдагы атомнар мәгълүм дәрәҗәдә үзгәрәләр һәм актив тереклек өчен яраксызга әйләнәләр, дигән фикер белән чыктылар. Физиклар арасында аларны яклаучылар да табылмады түгел — атомнарның үзгәрүчәнлеге, таркалуы, нормаль яки ярсыган хәлдә булуы билгеле нәрсә бит. Бу фикер, бәлки, дөрестер дә. Чыннан да, организмда, яшәештә катнашкан атом үзгәрергә тиештер. Кешенең баш миендә унбиш миллиард чамасы күзәнәк бар. Баш мие эшчәнлеге бу күзәнәкләрдәге атомнарга тәэсир итәме? Гадирәк итеп әйткәндә, атомнар "армыйлармы", "тузмыйлармы" икән? Бу сорауның тирән мәгънәсе бар, Стен. Табигатьтә һәммә нәрсә үзгәреп тора. Яшәешнең нигез кануны шундый. Урамда бер таш ята икән, икенче минутта инде ул күпмедер үзгәреш кичергән була, әйтик аңа аяк белән басып киткән булалар — ягъни таш инде элекке халәтендә булмый. Органик тереклек тә үзен төзегән "кирпечләргә" — атомнарга тәэсир итә, күрәсең, һәм аларны, машина детальләрен алыштырып торган шикелле, һаман яңартып торырга кирәктер... Ләкин әле бу фараз итү, гипотеза гына. +Мин картаю процессын акрынайтып һәм аны бөтенләй туктатып, менә шул атомнар алмашының тотрыклы булуына, даимилегенә ирештем. Төшенәсеңме? +Төшенәм дип ымладым мин һәм ялганламадым, чөнки чынлап та аңлый идем, хәтта профессорның фикерләвендә — аның максатында — ниндидер бер кимчелек, җитмәгән як сизеп тотып алгандай булдым. +—Сорау бирергә ярыймы, профессор әфәнде? +—Берне генә түгел, дустым, бишне-унны бирергә мөмкин! +—Профессор... — дип кыюсыз гына башлап җибәрдем. +—Әйе, Стен? +— Әгәр бер организмдагы барлык атомнарны шундый ук икенче атомнар белән алмаштырсак, өр-яңа тереклек иясе тудырган булабыз түгелме соң? +—Әлбәттә! +—Ə әүвәлге организм югалып каламы? +— Бер яктан алганда, шулай. Ләкин аның каравы бу индивидның барлык сыйфатларын кабатлаган икенче индивид, беренче организмның ише кала. Һәм без бу яңа организмны, мәгълүм бер дәрәҗәдә, беренчесе дип саный алабыз... +—Сез организмны яшәртеп була дип әйттегез һәм моны исбат иттегез... Тик...мин бер нәрсәне... +—Нәрсә ул? +— Димәк... яшәү процессында, организмдагы иске атомнарның күбесе яңалары белән алмашына һәм зур, җитлеккән тереклек иясен бала организмга әверелдергәндә, мондый үзгәрешләр тагы да көчлерәк була. Бу вакытта атомнар саны да кими. Мин сезне шулай аңладым... +—Дөрес. +—Ə баш мие күзәнәкләре нишли, алары да кимиме? +—Әлбәттә, кими, Стен. +Мин әйтәсе фикеремне үзем дә ачык белми идем, ләкин де-Лари моны шунда ук төшенеп алды: +— Син хәтер нәрсә эшли димәкче буласыңмы? Әйе, ул тамырдан үзгәрергә — күп нәрсә онытылып бетәргә тиеш. Хәтердә калдыру һәм саклау — баш миендәге нерв күзәнәкләренең билгеле бер бәйләнешкә керүе ул. Күзәнәкләрне төзүче элементлар кимегәч, бу бәйләнешләрнең кайберләре, һичшиксез, бозылыр, юкка чыгар... +—Моның нигә кирәге бар соң? Мин бернәрсәне дә онытырга теләмәс +идем! +— Мин дә, балакаем. Шуңа күрә яшәртү чараларын бик чамалап кына кулланырга кирәк булачак. Картайган организмны бераз гына яшәртеп аңа көч бирергә һәм картаюны яңадан булдырмау чарасын күрергә кирәк — иң яхшысы шул. Хәтер көзгесен бозу — һич тә ярый торган эш түгел. +— Ə тереклектә катнашкан һәм организмнан бүленеп чыгарылган атомнар яңадан эшкә ярамыйлармыни инде? +— Нишләп алай булсын? Без үсемлек һәм ит азыклары белән тукланабыз, ə алардагы элементар кисәкчекләр элек тә тере организмда матдәләр алмашында катнашканнар бит! +—Димәк? +— Димәк, безнең әлеге гипотеза дөрес булса, атомнар "ял итә" алалар һәм кабат яраклыга әйләнәләр. Монда гаҗәпләнерлек урын юк. Техникада металларның "аруы" дигән күренеш билгеле. Мәсәлән, авиация моторларын берничә елга "ял итәргә" куялар, шуннан соң алар ныгыйлар. Атомнар да бит катлаулы кисәкчекләр. +Профессор Макс-де-Лариның дәлилләренә ышанмаска мөмкин түгел +иде. +ДҮРТЕНЧЕ БҮЛЕК +Артык кыйммәткә төшкән ачыш. Биология һәм полисмен. Пробирка. Мин сине һаман эзләрмен. Фантазер зоопаркта. Сабыр ит, дустым. +Мин, галим де-Лариның яңа ачышы турында белүче бердәнбер кеше буларак, аны хәвефле сынау ясаудан туктатырга тиеш идем, бөтен гомерен биргән максатка якынлашып, артык мавыгып киткән карт галимне тыярга, аны һәм искиткеч кирәкле ачышны саклап калырга тиеш идем. +Ләкин мин аны эшли алмадым. Ул үзенең тәҗрибәсен, бөтен тереклекне төбеннән - тамырыннан актара торган, үзе зур өметләр багласа да, нәтиҗәсе әле бик караңгы һәм шикле булган экспериментын ясарга өлгерде... +Икенче көнне, иртәнге якта, караңгылы-яктылыда, җәнлекләргә азык алып килгән кеше профессорның ишек кыңгыравын бик озак, кат-кат шалтыраткан. Ачучы булмаган. Аннары ул Самми түтәйне уяткан, икәүләп шалтыратканнар, шакып караганнар, дөбердәткәннәр. Өченче кеше булып аларга мин кушылдым. Авызымны йозак тишегенә куеп кычкырдым һәм, жавап ишетелмәгәч, ярсып ишеккә суккаларга, тибәргә тотындым. Мин ишекне ваткан да булыр идем, ләкин Самми түтәй йомшак бармаклары белән иягемнән тотып алды. +—Син нишлисең, Стен?! — дип гаҗәпсенеп сорады ул. — Болай +ярамый бит — моның өчен закон бар. Менә килерләр, ачарлар. +— Сез берни белмисез, берни белмисез, түтәй! — дип өзгәләндем мин, күз яшьләремне йотып. +Ул арада баскыч төбенә халык җыелды, пышылдаша, шаулаша, берберенә киңәш бирә башладылар, кемдер: "Япа-ялгыз бит... мәрхүм",— дип куйды аскы каттагы йомшак күңелле бер әби елап җибәреп, кемдер, якындагы телефоннан полициягә шалтыратырга дип, китеп барды... +Полисменнарны минем җенем сөйми иде, ләкин бу юлы мин аларны түземсезлек белән көттем. +Полисменнар икәү килде. Озын буйлысы — йокыдан күзләре шешенгәне — халыкка таралырга кушты. Баскыч төбендә без өч шаһит — беренче килүчеләр генә калдык. +Карсак полисмен, букчасыннан келәшчәләр, боргычлар кебек тимер кораллар алып, ишекнең йозагын каерырга кереште. Эчке йозак чалт-чолт итте дә ачылып китте. +Коридорга башта полисменнар, аннары без кердек. +Җәнлекләр безне тып-тын каршыладылар. Фантазер, бу кадәрле күп кеше керүдән куркып булса кирәк, читлек почмагына посты һәм куллары белән йөзен каплады да бармаклары арасыннан гына күзәткәләп торды. Куян да, күселәр дә ояларына качып беттеләр. Елан түп-түгәрәк салкын күзләрен безгә текәде һәм тын гына башын боргалады. Түшәмгә эленгән читлектәге какадуның гына куркырга исәбе юк иде, ул, тимер чыбыклар арасыннан муенын тыгып, карлыккан һәм сакау тавыщ белән: "Мәңгелек, мәңгелек!"— дип кычкырды да, берничә тапкыр башын чайкагач, яңадан тынып калды. +Кабинетта профессор юк иде. Ул өйдә юк иде! +Озын буйлы баш полисмен кулларын җәеп җибәрде: +— Бу ни дигән сүз? — дип ачуланып мыгырдады ул, безгә карап. — Кеше каядыр чыгып кына киткән, ə сез дөнья кубарып йөрисез +—Юк, юк, ул чыгып китмәгән! +—Син нәрсә, малай? Ничек инде ул чыгып китмәгән? Китмәгәч, кайда +соң ул? Я? +— Чыгуын-чыккан ул, ләкин аңарга нидер булган, ул кайтмый калмас иде, аның җәнлекләрен ашатасы да бар, профессорны эзләргә кирәк! — дип, кулларымны бутый-бутый, кызу-кызу сөйләп киттем мин. +Күңелемдә: "Профессор исәндер",— дигән өмет кузгалды. +— Аны эзләргә кирәк, эзләп табыгыз аны, зинһар өчен! — дип кабатладым мин, ялварып. +—Энә түгел — табылыр. Күл төбеннән булса да табарбыз. +Полисменның тавышы өшеткеч салкын, һәм ул тагын йокымсырап иснәнә башлаган иде инде. +Һәммәсе дә тынычландылар. Самми түтәй чыгып китәргә дип ишеккә +борылды. +— Ашыкмагыз, ханым,— дип туктатты аны баш полисмен,— бер минут көтегез, йозакны ватып ачканга акт төзисе бар. Закон тәртипне ярата. Утырыгыз. +Ул профессор де-Лариның язу өстәле алдына урындыкка килеп утырды да кесәсеннән кәгазьләр чыгарды, кара савытының капкачын ачып куйды, каләм алды һәм шатыр-шотыр язып китте. Мин аның җыерылган кашларына, маңгаена, чуклы погоннарына һәм итләч бармакларына карап тордым. +— Менә шулай,— дип куйды ул бераздан, һәм: — Хуҗаны кичә өендә иң соңгы кеше булып кем күрде? — дип сорады. +—Мин. +—Əhə. Сез. Кайчан? +—Кичке сигезләрдә. +—Сез чыгып киткәндә, ул өйдә калдымы? +—Өйдә калды. +—Ярый. Шулай дип язабыз. Ул нәрсә эшли иде? Мин аз гына уйлад +алдым да: +—Ул... ул дару әзерли иде,— дип җавап бирдем. +—Дару? Нинди дару? +—Белмим. +—Əhə. Димәк — белмим. Ул, бәлки, агу ясагандыр? +—Юк. +— Димәк — юк. Ләкин закон буенча, даруны аптекаларда гына ясаганнары сезгә билгелеме, егетем? Сез ни өчен тиешле урынга хәбәр итмәдегез? +Минем ачуым кабарды: +—Професор де-Лари — галим. Ул тәҗрибә ясый иде. Аның моңа хакы +бар. +— Галим. Унтугызынчы ноябрьда кичке сигездә тәҗрибә ясап утырган,— дип язып куйды закон кешесе, язган бер сүзен әйтә барып. +Без кәгазьләргә кул куйдык. Самми түтәй белән азык-төлек сатып йөрүче карт чыгып киттеләр. Мин кузгалмадым. +—Ə сез, егетем? +—Мин шушында калам. +—Ни өчен? +—Мин, хуҗасы кайтмыйча торып, моннан чыкмыйм. +—Ə мин таләп итсәм? +—Барыбер. +— Əhə. Яхшы. Ə хуҗа кайтмаса, бөтенләй кайтмаса? — Полисмен миңа мыскыллы караш ташлады. — Яхшы. Əнə креслога утырып көтегез. Селкенмәгез,— диде ул миңа һәм, ярдәмчесенә борылып: — Хәзер үк кайтырга. Хәбәр итәргә. Эзләргә! — дип боерды. +Тегесе акт кәгазьләренең күчермәсен алып чыгып китте. +Шулай итеп, мин бүген пансионга бармаска булдым. +Моңа кадәр сәгатьнең шулкадәр акрын йөрүен белми идем әле мин. Аның ялкау гына текелдәвендә профессор де-Лари хыялларын челпәрәмә китерә торган матәм моңы ишетелде миңа. +Профессор кайда булырга мөмкин соң? Ул кая китеп барды икән? Тукта әле — ə хәтер? Яңа препарат хәтергә тәэсир итәргә тиеш, дигән иде бит профессор. Бу тәэсир беренче чиратта иң яңа һәм тотрыксыз хатирәләргә, баш миендәге әле берегеп өлгермәгән сурәтләргә һәм бәйләнешләргә кагылырга, аларны таркатырга һәм сүндерергә тиеш! +Димәк... профессор иң башта әле генә эшләгәннәрен оныта һәм бу онытылу җәелгәннән-җәелә, ми күзәнәкләрен баса бара. Ə аннары? +Шомлы бер уй мине сискәндереп җибәрде: профессор де-Лари препаратны бераз гына, сакланып кына үз организмына керткән һәм... моны — препарат эчкәнен — шунда ук оныткан. Аның өчен вакыт күпмедер минутка яки сәгатькә кирегә сикергәндәй, чигенгәндәй булган. Кем белә — бәлки, ул шуннан соң тагы препарат эчкәндер, ул тәҗрибә ясарга тели иде бит! +Тәнем буйлап суык йөгерде, башымда һаман шул уй кайнады. +"Аннары, аннары? Аннары ни булган соң?" — дип пышылдадым мин, үземнең кайда утыруымны онытып. +Агу үз эшен эшли биргәндер! Кеше хәтеренә һәр минут саен туплана килгән нәрсәләр бер-бер артлы юкка чыга, юыла башлаганнардыр, профессор бүгенгесен, шуннан соң кичәгесен, өченче көнгесен һәм аннан алдарак булган вакыйгаларны оныта баргандыр... Ләкин онытуның да чиге булырга тиеш ич! +"Кая кадәр?" — дип кычкырганымны хәтерлим. Йөрәк яргыч тавышым әле дә булса колагымда яңгырап, тамак төбемне авырттырып тора. +Тагын бернәрсә ачык булып исемдә калган. +Мин каршы як стенадагы шкафка ташландым һәм, полисмен килеп тотарга өлгергәнче, шкафны каерып ачып җибәрдем дә стакан эчендәге суга батырылган кичәге пробирканы күреп алдым. +Пробирка буш иде. +— Тукта! — дип акырды полисмен һәм, очынып килеп, алыптай кулы белән җилкәмнән эләктереп алгач, тагы: — Тукта! — дип кычкырды. +Мине тотып маташу да, җилтерәтү дә кирәкми иде, җинаять эшләргә исәбем юк иде минем. "Профессор... кадерлем..." — дип пышылдадым мин. Тез буыннарымның кинәттән генә хәле бетте, ə бүлмә эте томаланып һәм караңгыланып китте, анда бөтен нәрсә буталырга, чуалырга һәм әйләнергә тотынды. Мин авып төштем. +Дәвалау йортында ике атна ятып чыктым. Миндә нервлар тетрәнүе дигән һәм латинча исемле тагы бер авыру таптылар. +Профессорның квартирын бикләп куйганнар, ə хайваннарны, хуҗа кайтканга кадәр, зоопаркка тапшырганнар иде- инде. +Дөнья тып-тын, бушап калган иде. +Терелеп чыккан көннең икенчесендә үк мин өч газетага шушындый +белдерү бирдем: +Профессор Макс-де-Лари! +Сезне дустыгыз Стен көтә. +Профессор Макс-де-Лари, +сезне Фантазер да сагына. +Хәтер көзгесен бозуның кирәге юк. +Профессор Макс-де-Лари! +Табигатьнең абсолют булмаган кануны; +Протоплазманың җыерылуы: күзәнәкләрне чистарту; +Бер ноктада катып калу; +Өр-яңа чукмарбашлар; +Профессор Макс-де-Лари! +Сезне Фантазер белән Стен көтә. +Профессордан башка беркем дә аңламаслык итеп төзелгән бу игъланнар миңа 100 пизаррога төште. +Ул аларны укырмы? Төшенерме? Исенә төшерә алырмы? һич югында, әүвәлге фикер җебе буенча килеп, таба алырмы? Ул исәнме? +Белмим. +Ләкин мин өметемне җуярга җыенмыйм. Профессорның егерме еллар элек үзәк университетта эшләве мина мәгълүм иде һәм мин шул эз буенча китә ала идем. Мин адреслар бюросы аша аның туып-үскән җирләрен эзләрмен һәм профессорны, бәлки, шунда таба алырмын. Ул, бәлки, агу юып бетерә алмаган яшьлек хатирәләренә ияреп, шунда кайтып киткәндер — кем белә?! +Мин аны һаман эзләрмен. +Минем өчен хәзер тереклек турындагы фәннән дә өстенрәк нәрсә юк иде, һәм мин тешем-тырнагым белән укуга ябышырга дигән карарга килдем. Соңгы илле пи -заррома (дәваланган өчен йөз пизарро түләргә туры килгән иде) микроскоп сатып алырга, һәм һичкичектер-мәстән, фонтан чокырындагы чукмарбашларны тикшерергә булдым. Алар шактый үскәннәр, берсенең аяклары да беленә башлаган һәм кыш көне безнең ишегалдында, табигатькә капма-каршы буларак, яшь бакалар җыры яңгырар дип көтәргә мөмкин иде. +Бүген өйгә кайтышлый зоопаркка кагылып чыктым. +— Чио-чах-чах! — дип эндәште миңа ятим маймыл һәм, төрмәсенең тимер таякларына ябышып, шыңшыды. +—- Чах, чах! Чио! — дип җавап бирдем мин аңа. —. Көт, сабыр ит, түз беразга! — дидем. — Табигатьтә иң гүзәл әйбер нәрсә? — дип пышылдадым. +Фантазер тешләрен күрсәтте. +Ул шулай елмая инде. +Ə өйгә кайтсам... Мине бер хат көтә иде. "Рәхмәт, Стен,— дип язылган иде анда. — Рәхмәт, балакаем. Мин күп нәрсәне искә төшердем, ләкин бөтенесен дә түгел... +...Фонтан чокырыннан берничә литр су алып шешәгә салып препаратның эзләре калмый булмас. Югыйсә, мин аны әзерләү ысулын онытканмын... +...Мэриягә мине ерак сәяхәттә дип әйт. Кыяфәтемне әүвәлге хәлгә китергәч тә кайтырмын..." +Хатны укыгач, күзләремә яшь тыгылды. Ләкин алар шунда ук кибеп тә беттеләр. \ No newline at end of file diff --git "a/bylatypov/\320\235\320\265\321\207\320\272\323\231\320\261\320\270\320\273_tat.txt" "b/bylatypov/\320\235\320\265\321\207\320\272\323\231\320\261\320\270\320\273_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..6b9bb9cb6344c92b037f6b4b7df04ab03dac087b --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\235\320\265\321\207\320\272\323\231\320\261\320\270\320\273_tat.txt" @@ -0,0 +1,99 @@ +Абдулла Алиш +Нечкәбил + +Каршыгызда, менә күрәсезме, нәрсә соң ул, беләсезме? +Шашка шакмаклары төсле тезелеп киткән йортлар. Ул йортларда яшиләр кортлар. +Кортлар? Нинди кортлар? +Татлыдан татлы бал җыялар, шәмгә яраклы балавыз коялар. Ерак-ерак җирләргә очып китәләр. Укларын кадасалар, еларга итәләр. +Аларның йортларын мәк чәчәге кебек кызылга, үлән төсле яшелгә, ком сыман сарыга, күк төсле зәңгәргә, төрле-төрле матур төсләргә буяганнар. +Əнə зәп-зәңгәр офык читеннән, көлө-көлө, алтын кояш та күтәрелә. Аның шаян нурлары, җиз уклары умарта өйләренең стеналарына тияләр дә: +— Торыгыз, торыгыз, эшкә тотыныгыз,— дияләр. +Башта сирәк-мирәк кенә, берәмләп кенә, бал кортлары ояларыннан чыгалар. Кояш югары менеп киткәч, һава җылынып җиткәч, көтүләре белән бергәләшеп, җиң сызганып, күмәкләшеп эшкә ашыгалар. +Зың-зың... Еракка-еракка, бакчаларга, кырларга, урманнарга, болыннарга... +Менә бу зәңгәр ояның хуҗалары бик күп аның. Кулыңдагы бармакларыңны мең тапкыр санасаң яки күктәге йолдызларның санын исәпләп карасаң, бәлки, аларның очына чыгарсың. +Барысыннан да алдан торып, "соңга калам, ахры" дип, бар көченә йөгереп, менә шушы зәңгәр йортның ишегеннән, сөйгән өе эченнән Нечкәбил тышкы якка чыкты. +Алмагач биеклеге күтәрелгәч тә, зәңгәр өйнең кайдалы-гын билгеләде Нечкәбил: "Усаллар, килеп, өйне алмаштырмасыннар, Нечкәбилне саташтырмасыннар". Шуңа күрә ул өйнең төсен җентекләп карады. Өйнең төсе күк төсле зәңгәр. "Сау бул, өйкәем, матур гөлкәем",— диде Нечкәбил, өе өстендә бер-ике мәртәбә әйләнде дә ук шикелле туп-туры очты да китте. +Озак, бик озак очты Нечкәбил. +Өлгергән арыш, үзенең башакларын селкеп, аны сәламләп калды, чәчәкләргә төренгән кыр алкышлап каршы алды. +Нечкәбил, кечкенә очкыч моделе төсле әйләнә-әйләнә, чәчәккә килеп төште... Тирә-ягы тулы чәчәкләр: ап-аклар, сап-сарылар, зәпзәңгәрләр, кып-кызыллар. Йомшак кына искән җил белән селкенәләр, йөрәкне җилкендерәләр. Тирә-якка хуш ис чәчәләр, әйтерсең ислемай сөрткәннәр. +Бер чәчәктән — икенчесенә, икенчесеннән өченчесенә күчә Нечкәбил. +Бер чәчәктән икенчесенә куна-куна, чәчәк тузанына буялып бетә. Ул тузанны, бер чәчәктән алып, икенчесенә калдырып китә. Шулай итеп уңышны күтәрүдә ярдәм итә. +Чәчәктән чәчәккә күчкәндә, аларның татлы суларын эчкәндә, Нечкәбилгә бер саранча очрый. Җитмәсә: +— Әй йонтач!— дип, Нечкәбилгә эндәшә. +— Минем исемем Нечкәбил, сүзең булса, якын кил,—ди Нечкәбил. +Саранча якынрак килә дә Нечкәбилнең ни эшләп йөрүен сораша, аннан үзе турында да сүз ача: "Минем бабаларым бу илгә ачлык елны Иран якларыннан очып килгәннәр. Күрәсең, монда тормыш шәбрәк дип белгәннәр. Ләкин кешеләр алар-ны агулап үтергәннәр, канаулар казып күмеп бетергәннәр. Шомырт түшле сыерчыкларга кадәр безне берәмләп чүпләгәннәр". +Нечкәбил каршы җавап кайтара. Җавапны тыңлаган саранчаның күзләре акая. +— Үзләренә файда китерсәң, кешеләр агулап та үтермиләр, күмеп тә бетермиләр. Җылы өй ясап үрчетәләр, тәмле ширбәт эчертеп үстерәләр. Игеннәрнең башларын коеп йөргәч, нигә үтермәсеннәр,— дип, Нечкәбил сүзен бетерә. Нәкь шул вакыт һавада сыерчыклар көтүе күренә. Арадан берсе, артык тересе, чем-кара түшлесе, теге саранчаны тота да йота. +Саранча турында сүз дә шуның белән бетә. Ə безнең Нечкәбил алга таба очып китә. +Чәчәктән чәчәккә күчкәндә, баллы сулар эчкәндә, Нечкәбилгә тагын кемдер эндәшә, үзе янына дәшә: +— Чага торган кортчык, минем яныма килеп чык,— ди. Нечкәбилнең исе китми, аның янына бармый-нитми: +— Минем исемем Нечкәбил, булса сүзең, үзең кил,— ди. Бусы да кешеләрдән, хайваннардан зарлана: "Кайсы кулы белән бәреп үтерә, кайсы койрыгы белән сыпырып бетерә,— ди.— Кояш нурларыннан куркам, шуңа күрә яфрак астында посып утырам, ауга да көндезен сирәк чыгам",— ди. +Нечкәбил саранчага биргән сабакны, аңа әйткән туры җавапны моңа да әйтә: +— Кан эчәбез дип, кеше борчыйсыз, бизгәк авыруы таратып йөрисез! +Кичтән ач калган озынборын, Нечкәбилнең үткен сүзләрен тыңламый-нитми, чүп утаучыга таба: "Җизни, җизни, күңелем синнән бизми!" — дип безелди-безелди кан эчәргә оча. Утаучы да аның кунганын гына көтә, озынборынны шунда ук юк итә. +Аның турында да сүз шуның белән бетә. +Ə безнең Нечкәбил башка чәчәккә күчә. +Чәчәктән чәчәккә очканда, мәк чәчәгендә бал суырып ятканда, калын тавыш белән тагын кемдер эндәшә: +— Бал корты, бал корты! — ди. +— Минем исемем Нечкәбил, сүзең булса, монда кил! Үлән арасыннын выжылдау ишетелә, ике канатлы, алты аяклы, яшел башлы, күгелҗем кашлы кигәвен килә. Кигәвен Нечкәбил янына килеп җитә. Аннан үзара исәнлек-саулык сорашу башланып китә. +Кигәвен Нечкәбил янына чәчәк урындыкка утыра да елларның "авырлыгыннан" зарланырга тотына: +— Печән чабу вакытын без өзелеп көтәбез, хәер, аннан соң үзебез дә үлеп бетәбез. Шул вакыт безнең өчен азык күп була. Атлар, тайлар, кешеләр белән бөтен болын тула. Ə бу елларда атлар, печән чабучылар урынына ниндидер машина килә. Үзенә тагылган машинасы-чалгысы белән бер-ике көндә бөтен болынны чабып та китә. Ул машина үзе һаман пошкыра, тирә-юнне бик тәмсез ис белән тутыра. Шул машинаның сыртына да кунасың, үзеңчә татлы итеп тешләгән дә буласың, һич тә рәт чыкмый. +Нечкәбил авызын ерып көлә дә, бер-бер артлы тезеп, сөйләп тә китә: +— Ул болыннар элек алпавыт болыны иде. Хәзер аны совхоз болыны диләр. Тәмсез ис чыгара торган машинаны трактор дип атыйлар. Аңа керәчин ягалар, ə артына чабу машинасы тагалар. +Нечкәбил аңа үзенчә аңлаткан була, җиренә җиткереп сөйләп тора, ə ул, явыз, тир исен сизә дә сыза, Нечкәбилнең кәефен боза. +Нечкәбил артына әйләнеп караса: такыр гына юлдан атын куакуа, юлчы бара. +Нечкәбил аның дугасына күзен сала, теге, хәерсез кигәвен, шул дугага кунып бара, аннан ат ботына куна, һәм ат аны койрыгы белән җиргә бөреп төшерә. +Кигәвен турында да сүз шуның белән бетә. +Ə безнең Нечкәбил исән-сау очып китә. +Оча-оча шактый кителгән, ун километр ераклыктагы урман артына барып җигелгән. Өенә кайтырга чыккач, Нечкәбилне дулап искән җил каршы ала. Җитмәсә, көньягыннан күк күкрәп болыт та кузгала. Җил котырып исә, очучы чыпчыкларны да, кечкенә кошчыкларны да үзе белән ияртеп алып китә. Җил бит ул менә нинди тиле, Нечкәбилне дә әллә кая алып китәргә тели. Нечкәбил карыша, җил белән тартыша. +Мескен Нечкәбил бик арыган була, җитмәсә, кайтып җитәм дигәндә генә, яңгыр астында кала. +— Инде нишләргә? +Нечкәбил аптырамый, ул шунда ук таба яхшы юл — әрекмән яфрагы астына керә, шулай итеп яңгырдан яшеренә. +Үкереп искән җил болытларны куа... Бераздан яңгыр да тына, ялтырап кояш та чыга. Аннан Нечкәбил дә кайтырга чыга. +Алып кайткан балын, ашый торган азыгын кәрәз күзәнәгенә салыйм дисә, ни күрсен Нечкәбил: ятьмәдән эшләнгән битлек кигән бабай, шундый ук битлекле бер малай Нечкәбилләр өенә төтен өрделәр, ə умарта кортлары, төтеннән куркып, тышка йөгерәләр. Карышучыларны һәм рамда калучыларны йомшак канат белән себерәләр. Бал тулы рамнарны бал суыртучыларга илтеп бирәләр. +Əнə анда ак калайдан эшләнгән бал суырту машинасы әйләнә. Күзәнәкләрдәге сыек бал, суырту көченә каршы тора алмыйча, машина стенасына сибәли. +Аннан соң татлы бал такта чиләккә су кебек агып төшә. Тирәякка бал исе сибелә, сизгер бал кортына гына түгел, бу ис безгә дә сизелә. +Ə нигә соң бал кортлары килмиләр. Савыт тирәли выжылдап очып, йөдәтеп йөрмиләр. Чөнки моннан башка чәчәкләрдә дә бал күп, барлык умарта кортлары да тук. Ə менә син, табыш беткәч, бал исе чыгарып кара, ничек чыдарсың, бичара! Умарта кортлары савытыңны сырып алырлар, кайсылары, балга батып, чыга алмый да калырлар. Булышырга шөпшәләр дә килеп җитәр, чиләк эчендәге балың минут эчендә бетәр. +Әлеге җан тыныч, һич юк куркыныч. Агач чиләккә бал ага, кәрәз күзәнәкләре бушап кала. +Ə аннан соң тагын кызу эш башлана. Күмәк хезмәтчеләр барысы да кәрәзгә ташлана. Кәрәзнең күзәнәкләрен төзәтергә, яш балаларны тәрбияләп күзәтергә, күзәнәктә төренеп яткан бал кортларын җылытырга, өй эчен чиста тотарга... +Балавыз төсле соры, озынча гәүдәле, кыска канатлы, бөтен ояда бердәнбер булган ана корт кәрәз күзәнәге саен йомырка салып йөри. +Юан сорыкортлар, симереп, эшче кортлар ташыган балны ашап, кикереп яталар. +Бөтен эш эшче кортлар җилкәсендә: алар бал җыялар, балавыз сузалар, бала тәрбиялиләр, йорт эшен дә эшлиләр. Үзләре бик көчле булалар, дошманга каршы да торалар. +Безнең Нечкәбил дә — эшче корт, аның да җилкәсендә зәңгәр йорт. +Көннәрнең берендә калынаеп кына, авыраеп кына Нечкәбил эштән кайтса, хәйранга кала: зәп-зәңгәр өйләренең ишегеннән бал кортлары бертуктаусыз атылып чыгып торалар, көтүләре белән очалар, сорыкортлар выжылдыйлар. +Очалар да очалар кортлар, ояларына кире кайтмыйлар, кояшны кечкенә генә болыт кебек каплыйлар. +— Ни булган? +— Кем тия? +— Нигә бодай бал кортлары тузгыйлар? +Бал суырткан бабай белән әлеге малай шатланып йөриләр: +— Умарта аера,— диләр. +Алмагач ботагына, беренче булып, ана корт куна.^ Шул урынга ук эшче кортлар да куналар, бары да бергә җыйналалар, күп булалар. Ион йомгагы төсле булып, корт иле алмагач ботагына сара. +Әлеге бабай белән шаян малай илнең сарып бетүен генә көтәләр, кабыктан эшләнгән тубал алып киләләр, һәйбәтләп аңа лимон мае сөртәләр. Бабай туз кашык белән җайлап кына кортларны тубалга соса башлый. Бик күп сандагы башка кортлар белән бергә таныш булган Нечкәбилне дә тубал эченә +ташлый. +Тубал эчендә жулау башлангач, яртысыннан артык ил тубалга туплангач, бал кортлары үзләре үк тубалга керә башлыйлар. +Бал кортлары кереп беткәч, бабай тубалның авызын бәйләп куя. "Тубалны, улым, син салкынча урынга куй",— дип, аны малайга тапшыра, үзе яңа семья өчен яңа йорт хәзерләргә керешә. +Еш шулай булган да булыр иде. Ләкин бабай белән теге шаян малай аны көтеп тормадылар, хәйләлерәк юлны сайладылар. (Мин генә сезгә шулай язып үттем, сезне дә өз генә алдалап киттем.) Зәңгәр өй урынына шуның төсле үк өйне китереп куйдылар, ə тегесен күздән җуйдылар. Умарталыкның теге башына илттеләр дә үзләре тыныч кына кайтып +киттеләр. +Берни булмаган төсле эшче кортлар бал эчәргә ашыгып очтылар, тик инде төп йортка кайтмадылар, шикләнсәләр дә, яңа куелган өйгә кереп тулдылар. Төп йорт зәгыйфләнебрәк калды, яңа йорт үсә башлады. Ятим иделәр, ана чакырдылар, менә дигән итеп тора башладылар. +Ләкин яңа өйдә әле ярлылык. +Рамнарның әле тирән күзәнәкле кәрәзләре юк. Яңа өйдә әле бер тамчы да бал юк. Ясалма кәрәзләрне бал салырга яраклы итеп, тартыпсузып эшлисе бар. +һичнигә карамый яңа хуҗалар үзләренчә^ җан-фәрман тырышкан булалар: бал ташыйлар, кәрәз ясыйлар. +Зур дәрт белән эшләгәч, көчеңне кызганмагач, яңа йорт та аякка баса. +Ләкин... +Кышка бал хәзерләнеп җитте, инде баштан кайгы китте дигәндә генә, әлеге бабай белән теге шаян малай, килеп, баллы кәрәзләрне кистеләр дә алып киттеләр. Суыртылган балны кешеләргә — колхозчыларга бирделәр. +Менә кортлар өчен күңелсез көз дә җитте. Кырда, болыннарда чәчәкләр күптән бетте. Суык җилләр исә башлады. Нечкәбил дә хәзер бал алып кайтмады. +Көннәрнең дә яме китте, кышка җыенырга вакыт җитте. +Сорыкортлар үзләре бал җыймыйлар, бик юашлар, чага да белмиләр, ə бит менә кышка дигән азыкны ашап йөриләр. Семьядагы шулкадәр сорыкортны кышлатсаң, азык күп китә, эшчеләрнең азыклары үзләренә генә җитә, шуңа күрә сорыкортларны бүгеннән үк үлем көтә. +Сорыкортларга — әрәмтамакларга каршы сугыш башлана. Нечкәбил бер симез сорыкортның җилкәсенә менеп атлана. Сугышасугыша очып барышлый, әрәмтамакның билен кыеп ташлый. +Нечкәбил бүген ишек янында, бернинди корал юк кулында, ләкин үзе сакта тора. Җәй көне бер корт та сакламады ишекне, өй эченә кертә торган тишекне, ə көз булгач, саклау нигә кирәк? Кайсыгыз зирәк? Әйтегез әле тизрәк. +— Əнə күрәсезме, кара гына, шома гына бер эшче корт өй тирәсендә әйләнә: өйгә керергә исәбе, белә ул кая яшерелгән бал кисмәге. Балны урлап ашарга да җәһәт кенә качарга... +Умартачы бабай зәңгәр йортның ишеген кыса төшкән, моның белән Нечкәбилгә бик зур ярдәм иткән. Саклау өчен эш җиңелләшкән. Шуңа күрә ул постында нык тора, килгән каракларның барысын да кире бора. +Беркөнне умартачы бабай белән әлеге малай умарталарны кышлыкка хәзерләп йөриләр иде. +Яңа семья йортының эчке катын бөтенләй алып ташладылар. Җылырак булсын өчен, аскы катны да кыса башладылар. +Болай актарынуга Нечкәбил иптәшенең бик ачуы килде. "Ахры, соңгы балыбызны да алырга килгәннәр",—диде дә әлеге шаян малайның борын очына гына үзенең угын кадады. +Малай үрле-кырлы сикерде, түзә алмагач, елап ук җибәрде. Ак сакаллы бабай җитди төс алып: +— Әйттем бит мин сиңа көз көне бал кортлары ачулы булалар, дидем, ə син битлек кимәдең, карыштың,—дип, малайны орышты. +Бал кортының агулы угы малайның борынында утырып калган иде. Угы белән бергә аның эчәгеләре дә чыкты. Ул башта очып киткән булды, ләкин озак оча алмады, үлде. +Яфраклар коелып беткәч, кошлар җылы якка киткәч, бал кортларының ояларын җылы урынга кышларга күчерделәр. +Нечкәбилнең зәп-зәңгәр өен башка бик күп өйләр белән кышларга керттеләр. +Әкият тә шуның белән бетте. \ No newline at end of file diff --git "a/bylatypov/\320\235\320\270\321\202\320\274\323\231\321\201\323\231\320\263\320\265\320\267, \320\275\320\270\321\202\323\231\321\200 \320\270\320\264\320\265\320\274_tat.txt" "b/bylatypov/\320\235\320\270\321\202\320\274\323\231\321\201\323\231\320\263\320\265\320\267, \320\275\320\270\321\202\323\231\321\200 \320\270\320\264\320\265\320\274_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..4e6e511d61ff47544fee80f763f564df3eca72f9 --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\235\320\270\321\202\320\274\323\231\321\201\323\231\320\263\320\265\320\267, \320\275\320\270\321\202\323\231\321\200 \320\270\320\264\320\265\320\274_tat.txt" @@ -0,0 +1,57 @@ +Фаил Шәфигуллин +Нитмәсәгез, нитәр идем + +Хикәянең тексты 1985 елда басылган "АК маңгайлы бүреләр" китабыннан алынды. Сканлау, текстны тану, укып чыгу һәм китап калыбына күчерү Заһир Г. Хәсән тарафыннан башкарылды. + +Кайсыдыр юньсезе ялгыш дегет тамызгач, бер мичкә балны списать иткәннәр иде. Бу хакта үзенең урынбасары Нурмыйны кисәтеп китте Сибгатуллин, әгәр дә мин югында алай-болай ревизия-фәлән килеп төшсә, йөзгә кызыллык китермә, диде. +Кем уйлаган соң аларның шулай көтмәгәндә килеп төшәселәрен! +Алдан кергәне, бусагадан атлап эчкә үткәч тә, байтак кына авызын җыя алмыйча торды. +Арттагысының, озынрак буйлысының, кулында калын портфель. Арттан керсә дә, анысы беренче булып исәнләште, портфелен бер урындыкка, мех перчаткаларын икенче урындыкка ташлап, кызарган бармакларына өргәләп алды, өстәлгә якынрак килде... +Үр астында машиналары батып яткан икән. Әле Нурмыйлар колхозына ревизия ясарга килүләре түгел икән. Күршедәге "Искра"га үтеп барышлары икән. Машиналарын бензин белән "сыйлаячаклар" икән дә сәфәрләрен дәвам иттерәчәкләр икән. Бу якларга тагын бер атна-ун көннән килеп чыгачаклар икән... +Нурмый кирәкле сүзләр таба алмыйча бик озак интекте. Ниһаять, тегеләй-болай итә торгач, адәм аңларлык берничә җөмлә укмаштырып, тел тибрәтте: +— Килгән-килгән, җылынып китәрсез, иптәшләр! Чәйләр эчеп, нитеп... +— Ашыгабыз шул, бик ашыгабыз, "Искра" колхозында көтеп ята торганнардыр, - диделәр тегеләр һәм бер-берсенә карашып алдылар. +— Ничек бара соң ревизияләр? +Күзлеклесе һаман ишек төбен табырлый, озын буйлысы гына сөйләшә: +— Әйбәт бара, дип әйтеп булмый. Хуҗалыкларның байтагына "списать итү" чире йоккан... +Озын буйлының итек битендәге эреп бетеп килгән карга күзен текәп, Нурмый баягы сүзен кабатлады: +— Чәйләр эчеп, җылынып китәрсез, шәт, иптәшләр... +Шул рәвешчә тагын берничә кат кыстагач, Нурмыйның иңеннән авыр тау төште — кунаклар ризалаштылар. "Шофер да озаклады, әйдәгез соң, алайса, берәр чынаяк кайнар чәй эчне тишмәс", - дип Нурмыйга иярергә әзерләнделәр. +— Бер генә минут, шунда гына утырып торыгыз, - диде Нурмый һәм каударланып ишеккә ташланды. +Бәхеткә каршы, Нәфисәттәй өйдә икән — Нурмый аны, бөтен эш-шөгыльләрен ташлатып, кибеткә йөгертте. Бер аягың кибеттә, икенчесе мич янында булсын, диде... +Фатирга кайтып, кунакларын өстәл янына урнаштыргач, Нурмый кече якка, Нәфисәттәй кырына узды. +— Булдымы, Нәфисәттәй? +— Булды, булды, иң затлысын, кадерле кунакларга дигәнен генә бирде Сабирҗан... +— Булуын булды... Кунаклары бик четерекле бит әле аның, күңел кылларын ничегрәк тарткаларга да белгән юк... Ревизорлар бит, ни әйтсәң дә... Әллә нәрсә уйлаулары бар, - дип мыгырданды Нурмый, олы якка чыгып барышлый. +Өстәл читенә алтын путаллы бокаллар килеп тезелгәч, табын тагын да ямьлерәк, тагын да бәйрәмчәрәк төс алды. +Әмма соңгы чыгуында нишләптер озаклады Нәфисәттәй. Кунаклар инде, кабар-капмас утырып та, аш +тәлинкәләренең төбенә төшә яздылар... Ә Нәфисәттәй керми дә керми. +Кызарып-бүртенеп утырды-утырды да Нурмый, түзмәде, кашыгын өстәлгә бәреп диярлек, кече якка чумды. +— Нәфисәттәй! +Чырае качкан Нәфисәттәй мич буенда чабулап йөри иде. +— Харап итәсең бит, Нәфисәттәй! Кая, нигә чыгармыйсың? - диде Нурмый, еларга җитешеп. +Нәфисәттәй, Нурмыйны күрмәгәндәй, аның сүзләрен ишетмәгәндәй, үзалдына сөйләнә иде: +— Җылы урынга куйганым исемдә... Ә кайда куйганымны, үтер, хәтерләмим... Хатын-кызның башын катырмасыннар иде шул нәмәстәләре белән... +— Мичкә тыккансыңдыр, шәт, Нәфисәттәй! +— Карадым, юк. +— Казанга салмадыңмы? +— Юк, дим бит... +— Төшереп калдырмагансыңдыр ич юлда? +— Җылы урынга куйдым, дим бит... Боз кебек салкын булгач... +Нурмый иелеп караңгы өстәл асларын капшады, кучкарларга сузылып карады, сәгатенә күз төшерде. +— Кибете дә ябылгандыр инде аның хәзер... +— Миннән үк ябып калды. Күрше авылга бәби туена баралар икән. +Теге якта кайсыдыр, күңелгә шом салып, рәттән берничә мәртәбә тамак кырып алды. +— Пычаксыз суясың бит, Нәфисәттәй! +Нурмый, кайнар башын салкын учлары белән кысып, кунаклар утырган бүлмә ишеге төбенә барды да яңадан Нәфисәттәй янына әйләнеп килде. Яңадан кучкарларны, өстәл, урындык асларын капшап чыкты. +— Кая гына тыктың икән соң, Нәфисәттәй?.. Тиле бәрән орлыгы ашамагансыңдыр ич?! +— Әйтеп торам лабаса, зиһенем чуалган, дип... Берәр нәрсә булса, дөньясына ут капкандай, мине ашыктырасыз, мине чаптырасыз... +— Кая гына олактырдың икән соң?.. Тьфү, ачуым бер килмәгәе, әллә ниләр әйттерәсең инде. Эшләт әле, эшләт башыңны, Нәфисәттәй... +— Бик эшләтәм дә кана бит, исемә төшми... Әйдә, табылмаса тагын! Тамакларына тыгылмас әле аннан башка да... Әҗәл даруы түгел... +Капка төбенә машина килеп туктаганы ишетелде. +— Эх, Нәфисәттәй, үтердең! Пычаксыз суйдың! Нурмый, ишек яңагына маңгаен бәрә язып, кунаклар янына атылып керде. Тегеләр алларындагы ризыкларын ялтыратканнар, ашык-пошык чәй чөмерәләр иде. +— Ниткән бит, иптәшләр, нитә күрмәгез инде, - диде Нурмый, көчәнә торгач, йөзенә газаплы елмаю билгеләре чыгарып, - Нитмәсәгез, нитеп килер идем дә... нитәсездер шул... Әллә ничек кенә килеп чыкты бит әле бу... Бик ниле булдык сезнең алда... +— Сез ни сөйлисез?! Бик тәмле булды ашыгыз, бик рәхмәт, бик әйбәт булды, - диештеләр тегеләр һәм, ашык-пошык, шапыр-шопыр чәйләрен эчеп бетереп, урыннарыннан кузгалдылар. +Шоферлары чәйдән баш тартты. Җил чыгып тора, буран-фәлән кузгалганчы барып җитәргә кирәк, диде. +Машинаның кызыл уты, урам борылышына кереп, күздән югалгач, башын юл читендәге тирән көрткә тыгып, үкереп елыйсы килде Нурмыйның. Шул чагында болдыр ишеге шыгырдады, тәгәрмәч эзләренә ут көлтәсе сузылып төште һәм Нәфисәттәйнең сөенечле тавышы ишетелде; +— Таптым, Нурметдин, таптым. Киез итек эченә тыгып куйган булганмын икән... diff --git "a/bylatypov/\320\235\321\203\321\200\322\227\320\270\322\273\320\260\320\275_tat.txt" "b/bylatypov/\320\235\321\203\321\200\322\227\320\270\322\273\320\260\320\275_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..2325cd91ebfb057d205c4b24d8ca7062f86036ac --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\235\321\203\321\200\322\227\320\270\322\273\320\260\320\275_tat.txt" @@ -0,0 +1,331 @@ +Гомәр Бәширов +Нурҗиһан + +I +Егерме икенче елда гражданнар сугышыннан кайтып төшүгә, Фәһимне берьюлы ике авыр хәсрәт каршы алды. Аның сөекле өнисе белән сөйгән кызы Саҗидә ачлык корбаны булган икән. Фәһим көн саен зиратка барып, бу ике кадерле зат рухына Коръән укып кайта торган булды. +Сажидәнең вафатын ишетү Фәһимнең өстенә салкын су койгандай тәэсир итте, аны сискәндереп, тетрәтеп җибәрде. Ничек алай? Фәһим айкап кайткан сугыш җире түгел ләбаса монда! Анда гына үлем чалгысы аяусыз уңга да, сулга да селтәнә. Шуның өчен ул сугыш дип атала да. Тыныч кына яшәп яткан тып-тын авылда алсу битле, җиләктәй япь-яшь кызны ни җаның белән салкын кабергә күмеп кайтмак кирәк?.. Тиф, диделәр. Егерме беренче елгы ачлык белән шулар икесе халыкны рәхимсез кырды, диделәр. +Шулай да бу куркыныч хәбәрне Фәһим баштарак һич тә башына сыйдыра алмады. Чын түгелдер, авыл зур, бүтән берәр кыз белән бутыйлардыр шикелле иде. Зиратта рәтрәт булып тезелеп киткән яңа каберләр арасында йөргәндә дә күңеле һаман ышанмый иде әле. Әмма язмыш дигәнең сугышта гына түгел, моңда да рәхимсез булып чыкты. Зур каен төбендәге яңа кабер егетне тынсыз калдырды. Аның өстендәге тактага "Садыйк хәлфә кызы Саҗидә. 1903—1921. Урыны оҗмахта булсын" дип язылган иде. Фәһим күңелендә йөрәкне чеметеп-чеметеп ала торган ачы ризасызлык, кемгәдер берничек тә гафу итеп булмый торган үпкә туды. Егет кабернең аяк очына тезләнде: +— Мин кайттым, Саҗидөкәй, үлемнәрне җиңеп, сине сагынып кайттым... Ə син мине көтмичә... +Ул сүзен әйтеп бетерә алмады, күзләреннән кайнар яшь бәреп чыкты. Аның бу сүзләре шулкадәр ачы хәсрәт, ачыну белән әйтелде ки, моңа хәтта кабердән мәрхүмәнең җансыз гәүдәсе дә җавап бирмичә кала алмас кебек иде. +Егетнең битенә дымсу җил килеп бәрелде, яфраклар шаулашып алды, әмма Саҗидәнең өне ишетелмәде. +Бу дөньяда япа-ялгыз калуның ачы хәсрәтләрен егет шунда гына бөтен тулылыгы белән сизде һәм үзен-үзе кая куярга белмәде. Аның менә хәзер, шушы минутта ук егылып үләселәре килде. Инде алай ансат кына үлеп булмый икән, аңа хәзер ничектер бөтенләй бетәргә, дөньядан юк булырга кирәк иде. Бу яклардагы сугышлар күптән туктаган иде инде. Нишләргә, газиз башкайны кая куярга?! Бәлки, Төркестан ягына китеп, басмачыларга каршы ташланыргадыр? +Аннары ул, кая баруын үзе дә белештермичә, урам буйлап атлады. Бара торгач, нишләптер Саҗидәләр капкасына борылды. Кече капкаларыннан керүгә, могҗиза күргәндәй, кинәт туктап калды. Ак келәттән ал күлмәген кигән Саҗидә чыгып килә түгелме соң?! Аның йөзе, беләкләре əнə шул күлмәгенә бик тә төс килеп тора. Җентекләбрәк караса — юк икән. Келәт алдында Саҗидәнең яратып кия торган ал күлмәген кибәргә элгәннәр икән... +Сугышка китәр алдыннан, Садыйк хәлфәнең мәдрәсәгә укытырга чыгып китүен күреп, Фәһим бакча як койма өстеннән эчкә сикергән иде. Йортга бүтән беркем дә юк иде. Саҗидә аны ак келәтләренә алып керде. Тәмле сөзмә белән сыйлады, чормадан бер җиңсә урман чикләвеге алып төште. Аннары йомшак беләкләре белән Фәһимнең муенына сарылды. Күңеле алдан ук берәр хәвеф сиздеме, ничекме, әмма Саҗидә аерылышуны бик авыр кичерде. Фәһимнең күкрәгенә башын куйды да, иркә сүзләрен өйтәәйтә, кайнар яшьләрен түкте. Бу аның сөйгән яры белән бәхилләшүе булган икән бит, ул чагында аны кем уйлаган! +Егет, хыялына бирелеп онытылып торганда, өйалды ишеге төбендә ниндидер бер шәүлә пәйда булды. Капка янында яшел гимнастерка кигән ят кеше күренгәч, ул шәүлә: +— Әти өйдә юк! — дип кычкырды да күренмәс булды. Егет, кулын күтәреп: +— Тукта әле, сеңлем! — диде. +Өйалдының ишек яңагына алама гына соры күлмәк кигән бер яшь кызый килеп сөялде дә, бик гаҗәпләнеп: +— Бәлеш, әллә Фәһим абый инде? — диде. +— Нәкъ үзе! — диде Фәһим. +— Ай Алла, сорап торган булам тагын! Солдат киеме шундый да үзгәрткән, абыкаем! +— Шулайдыр... Күрешми торганга да байтак бит... Фәһимнең: "Син дә бала гына идең бит әле!" — дип әйтәсе килсә дә, ул якка икенче борылганда, әлеге кызый юк иде инде. Ни булуын аңламыйча, икеләнебрәк як-ягына каранып уйланып торганда, шул ук кызый, әле генә кигән җете ал күлмәгенең җиңнәрен тарткалап чыкты да, читкә генә карап, Фәһимгә хат сузды. Егет, хатка кулын сузар-сузмас, аптырабрак калды. +-Хат?.. Кемнән? +-Апайдан... +— Ə? Апаңнан?.. Ничек? +— Әйе. Соңгы хаты... Хәле авырайгач, төнлә утырып урын өстендә язган хаты. +Фәһим хатны, кулын сузаргамы, сузмаскамы икәнен белмичәрәк, каушабрак алды. Әллә ничек, теге дөньядан килгәндәй сәеррәк иде бу. +"Фәһим җаным, бикләр дә яраттым мин сине, һай җаным, шундый да яраттым, әйтергә сүзләрем генә җитми. Син минем кояшым да, аем да, күз нурым да булдың. Җаным-тәнем бөтенләй синеке буласы иде, сине бик тә бәхетле итәргә иде исәбем. Тик синең зәүҗең булулар миңа насыйп түгел икән шул. Язмыш миннән сине күпсенде. Ахырзаман җитеп, шунда кавышсак кына инде... Сиңа васыятем шул: сеңлем Ләйләгә өйлән. Сеңлем миннән яшьрәк тә, матуррак та. Ул сине миннән ким яратмас, аның белән син чын-чыннан бәхетле булырсың. Хуш, җаным, бәхил бул..." +Фәһимдә ниндидер Ләйлә кайгысы түгел: Саҗидә аның күңеле түренә шулкадәр тирәнгә кереп утырган, ул инде башка берәүне уйлап та карамый, хәтта беркемгә дә күңел куймыйча "карт егет" исемен күтәреп йөрергә дә әзер иде. +Әмма тормыш үзенекен итте. Ул югында булган башка яңалыклар да телгә алына башлады. Фәһимнең һәр авылдашы диярлек, очрашканда аның кайгысын уртаклашса да, кече абыйсының читтән марҗа кызы алып кайтуын исенә төшермичә кала алмады. Дөньяда булмаган хәл иде бит бу! Мулла малае ата йортына чеп-чи марҗа кызы ияртеп кайтсын әле! Нинди заманда, диген әле! Авылда егетләргә кытлык чагында! Вәгъдәләшкән егетләре сугышта үлеп калу сәбәпле, вакытында кияүгә чыга алмый калган чибәр кызлар белән авыл тулган лабаса! Шуларны санга сукмыйча, читтән әллә ниткән марҗа кызы ияртеп кайт, имеш. Кайберәүләрнең башына сыймый иде мондый гайре табигый хәл. +Әмма Килдебәктә моннан ике ел гына элек вафат булган Биктимер хәзрәтне халык чын күңелдән ихтирам итә иде. Шул хөрмәт аның гаиләсенә дә күчте. Мулла йорты турысыннан узганда, егетләр хәзер дә җырламый, гармунчы гармунын култык астына кыстыра, тәмәкече тәмәкесен яшерә иде. Шул сәбәпле Хәлимнең бу дорфалыгын йөзенә бәреп үк әйтмәделәр, энесе Фәһим белән сөйләшкәндә дә, әдәп саклап, "марҗа" сүзен кыстырмаска тырышалар иде. +— Абыең син югында күзле-башлы булып кайтты бит әле, кем, Фәһим энекәш. Яшь җиңгәң ошадымы соң? — дигән булалар иде. +Авылдашларының "марҗа" җиңгине бик үк өнәп бетермәвен, ирсез хатын-кызларның аның чибәрлегеннән көнләшүен Фәһим күптән сизгән иде инде. Шунлыктан җиңгәсен мактауга телен кызганмады: +— Һи, ошамаган кая ул! Күктән эзләгәнне абыйга Ходай Тәгалә җирдән бирде дигәндәй, бик тә уңдык җиңгидән! — диде. +Кайберәүләр, телләре кычытканга түзә алмыйча, күңелендәгене бөтенләе белән чыгарып аудара иде: +— Элек синең җиңгәң Анна исемле булган, ди, әйеме? +— Бактың исә, мөгаллимнең моңа һич тә исе китми, имеш. Азмыни бу чуалчык заманда андый шаккатыргыч хәлләр! Кемгә кем ияреп кайтмаган. +Фәһим, киресенчә, җиңгәсен акларга тырыша иде: +— Аның элек кем булуын искә төшерү, минемчә, бик үк мөрәүвәтле эш түгелдер. Мин аның бүтән исеме булганын белмим. Нурҗиһан җиңгәм хәзер синең белән минем шикелле үк мөселман! Беләсеңме, күпме доганы яттан белә ул?.. Аятьләрне нинди дөрес укый?! +Җиңгәсен Фәһим туган йортына кайтып төшкәч үк күргән иде. Абыйсы артыннан, башын түбән иеп, оялып кына ул да озын бармаклы матур кулларын сузды. Фәһим хәйран калды. Чыннан да, бик матур иде Нурҗиһан. Коңгырт озын чәч. Нур чәчеп торган куе зәңгәр күзләр, зифа буй-сын, калку күкрәкләр. Җиңгәсенә күз салуга, бер авылдашының әйткәне исенә төште. +— Шул матурлыгы белән сихерләгән дә инде ул безнең Хәлимне! — дигән иде ул. +Мондый авыр заманнарда өйләнгәч тә башка чыгуны, аерым яшәүне күз алдына да китерү мөмкин түгел иде. Шуңа күрә, Фәһим сугыштан кайтып төшкәндә, олы абыйсы Хантимер белән Фәрхинур җиңгәсе дә, кече абыйсы Хәлим белән Нурҗиһан җиңгәсе дә төп йортта яшәп яталар иде. Картлар дөнья куйганнан соң, әлеге ике гаилә үз көнен үзе күрергә тиеш иде. Ир туганнар башлы-күзле булганнан соң да үзара тату гына яшәп ятканда, төпчек мәхдүм кайтып төшкәч, аны моңарчы хәзрәтнең төсе итеп саклап торган почмак бүлмәгә урнаштыруны кулай күрделәр. Хантимер әле әтиләре вафатыннан соң олы өйдә төпләнеп калды, шуннан кузгалмады. Гәрәбәдәй сары такта белән бүлеп алынган почмак бүлмә дә шул түр өйдә булу сәбәпле, Фәһимнең көн итүе һәм туклануы да олы абыйлары белән бергә җайланды. Хәлим исә алма бакчасындагы кече өйгә урнашкан иде. +Болай өй эчендә, йорт арасында Нурҗиһан каенишенө бик үк чекерәеп күренмәскә, аның белән сөйләшмәскә тырыша иде. Ул, чәчен баш түбәсеннән икегә аерып, ике толым итеп үрә, татар хатын-кызлары кебек үк, әллә ничә бала итәкле озын күлмәк киеп, алдына алъяпкыч яба, табын янында самавыр артына гына утыра, күзләренә үк төшереп бәйләгән яулыгы аның бөтен йөзен диярлек каплап тора, бүтәннәргә чынаяк сузганда, аның кул очы гына күренеп кала иде. +Фәһимне иң гаҗәпләндергәне дә шул булды: әйтерсең Нурҗиһан яшьлек елларын унсигез яшенә кадәр Воронеж тирәсендә, украин гаиләсендә түгел, татарлар арасында уздырган! Менә бит нинди гаҗәп! +Җиңгәсенең шулай бөтен йөзен диярлек томалап сүзсез-өнсез самавыр артына посып утыруына Фәһимнең эче поша башлый да кайчакларны шаяртып алгалый иде. +— Яле, җиңги, ясап җибәр әле чәеңне куян батмаслык куе иттереп, эчеп җибәрик әле бер тәмле иттереп! — дигән була. +Нурҗиһанның, бөтен йөзе белән балкып, яулык чигеннән бик матур итеп елмайганы күренеп кала. Яшь киленнең самавыр артыннан ишетелер-ишетелмәс кенә йомшак тавышы килеп ирешә: +— Яхшы, хәзер ясыйм...—ди ул. +Хәлим уен-көлкене, шаянлыкны яратучы җор телле кеше иде. Хатынының болай чамадан тыш яшеренүен ул да ошатып бетерми иде. +— Мин дә әйтәм инде аңа, простойрак бул, дип тә. Менә, тыңлап җиткерми әле. Беләсеңме, без әтине бик олылап искә алабыз бит. Мин уйлыйм, менә шул керә аның колагына. Әти үзе булмаса да, ул сине, энекәш, әти урынына куебрак йөртәдер, мөгаен. Бигрәк тә син почмак бүлмәне үз иткәч. Мөгаллим дә булгач... Ул сине үзенең яшьтәше кебек итеп күрә алмый, ахрысы, мулла абзый сымаграк күрә. +Фәһим, көлеп, башын чайкады. Нурҗиһан исә, "Юк, юк! Алай түгел!" дигән сыман, кулларын бутап алды. Мондый сирәк була торган җиңгинең татар авылына ничек килен булып төшүен Фәһимнең бик беләсе килә иде. Бер буш вакыт табып, абыйсы аңа алма бакчасында шул хакта тәфсилләбрәк сөйләп бирде. +— Син сугышта чагында инде бу. Мин яраланып кайтканда, безнең гаилә бик авыр хәлгә калган иде. Әти, беләсең, мәрхүм инде. Абый да сугыштан, минем шикелле, яраланып кайткан. Фәрхинур җиңги белән тормышлары бик авыр. Булган кадәр ашлыкны кырыпсебереп продразверсткага алдылар. Бура төпләре, егылып төшсә, тычкан башы ярылырлык булып шәрәләнеп калган. Нишләргә? Мин, яраларым тазарып җиткәнче үк, эш эзләп читкә чыгып киттем. Казан янында яңа тимер юл салып маташалар иде. Шунда дисәтник булып кердем. Ике абыйсы белән Анна да Воронеж ягыннан шунда килгән. Кыз бала балчык эшендә нәрсә генә майтара алсын инде. Абыйлары аны, ашарга-эчәргә әзерләрсең, өс-башыбызны юарсың, дип алып килгәннәр. Шунда насыйп булды безгә очрашу. Көтмәгәндә. Уйламаган җирдән. Мин өйләнүне уйлап та карамаган идем әле. Уйласаң, хәйран каласың. Əнə ничек уйный тәкъдир кеше язмышы белән!.. +II +...Хәлим өенә кайтышлый чишмә яныннан узып бара иде. Ничектер үзеннән-үзе чишмәдән су алып ятучы бер марҗа кызына күзе төште. Кызны күрде дә, нишләгәнен белештермәстән, туктап та калды. Бу яшь кыз аңа шулкадәр чибәр күренде ки, әгәр дә ул марҗаларча киенмәгән булса, Хәлим аны, һичшиксез, күктән иңгән фәрештә, дип уйлар иде. +Кара көдрә чәчле, ыспай гына кара мыеклы татар егетен күрүгә, әлеге кызга да әллә ни булды. Егеткә күзе төшү белән, ул да нигәдер каушады, хәтта агарынып китте, аннан күзен ала алмастан, баскан җирендә катып калды. Ул дулкынлана, нишләргә белми иде. Чиләк күптән тулып ташыган иде инде. Таныш булмаган егет, тулган чиләкне алып, аның урынына икенчесен куйгач кына, кызый аңына килде, шуннан соң гына: +- Ай! — дип кычкырып җибәрде һәм, кызарынып, йөзен каплады. Ул нидер әйтергә кирәген дә андый, ләкин һаман теленә бер сүз дә килми иде. +Егет аңа елмаеп куйды. "Ни хәл итмәк кирәк, андый хәлләр дә булгалый!" дигәндәй, кызыйны юатып, кулларын ике якка җәеп җибәрде. Ул да түгел, кызыйның сулы чиләкләрен, җиңел генә күтәреп, текә ярдан өстәге зур сукмакка менгереп куйды. Кызыйны монысы да хәйран калдырды. Аның моңарчы да чишмә тамагында егетләр очратканы булгалады. Тик аларның берсенең дә мондый игелек күрсәтү башына да килмәгән иде. Бу егет әллә ниндирәк, ягымлы, ничектер үз кеше шикеллерәк иде. +Рус егетләренең кызлар белән аулакта очрашканда үчләрен ничек тотуларын ул инде яхшы ук сынаган иде. Алар үзләрен өстенрәк тоталар, егет кешегә нишләсә дә килешә, диебрәк уйлыйлар иде. Көяз мыеклы, каратут йөзле бу татар егетенең əнə шулай тип-тигез, ап-ак тешләрен балкытып, чын күңелдән елмаеп торуы, чибәрлеге, ягымлылыгы кызый өчен һич тә көтелмәгән хәл иде. Ул ничектер зиһене чуалып киткәнен сизде. Кызый кулындагы көянтәсен арлы-бирле уйната торгач, оялаояла бик зур тырышлык белән: +— Зур рәхмәт! — диде. +- Оһо! Син безнеңчә дә беләсеңмени әле? — диде егет. — Атаң матур кияүгә бирсен! Бездә шулай диләр. Йә, танышыйк. Синең исемең ничек була сон? +Кызый икеләнебрәк калды. Әйтергәме икән, әллә?.. Ул нигәдер һаман да балаларча каушый иде. Көянтәсен үрә бастырып: +— Анна... — Бераз уйланды да өстәп куйды. — Нюра дип тә йөртәләр... +- Матур исем, миңа ошый. Егет тагын башын иде. — Синең үзеңә рәхмәт, Нюра! +— Миңа? Ə... миңа ни өчен? +Кызыйның зур булып ачылган куе зәңгәр күзләрендә шундый беркатлы сабыйлар сафлыгы, шундый чиксез куаныч балкый иде ки, Хәлим башта телсез калды. Ул бәхетле иде. Чибәркәйнең күңеле түренә үтеп керүен ул Бөтен вөҗүде белән сизде. Үзе дә көтмәгән эчкерсез, ягымлы тавыш белән ярым пышылдап: +— Сиңамы, рәхмәт ни өченме? Чишмәгә су алырга килгән өчен! Менә миңа очраган өчен! — дигәнен сизми дә калды. +Анна, ни әйтергә дә белмичә, тагын кызарынды. Аның белән моңарчы берәүнең дә, болай күңел түренә үтәрдәй, чын күңелдән үз итеп сөйләшкәне юк иде әле. Бу егетнең һәр сүзе, һәр елмаюы аңа серле булып, табышмак булып кала, дулкынландыра иде. Анна, чиләкләрен иңенә алып, бераз каушаган, гаҗәпләнгән сыман уйланып, соңрак кына кузгалып китте. Әмма ун-унбиш адым атлауга ук, аның аяклары туктап калды. Ул, егеттән болай гына аерылып китә алмавына гаҗиз калып, бөтен гәүдәсе белән аңа борылды. Хәлим дә аннан күзен ала алмый, баскан җирендә катып калган иде. Шулай карашып торганда, аларның икесен дә бер үк тойгы дулкынландырды. Моңарчы болай бөтен куәтен сиздермәгән ниндидер бер илаһи көч аларны бер-берсенә тарта, икесе дә тәмам камиллеккә ирешеп, өлгереп җиткән бу ике яшь йөрәк гүяки моңарчы гел менә шушы очрашу, берсен-берсе табышу өчен генә яшәгәннәр. Алар башка нәрсә хакында уйлый да алмыйлар иде. +Кузгалып китәр алдыннан Нюра, нидер вәгъдә иткәндәй елмаеп, кул болгады. Егет аның зифа буйсыныннан күзен ала алмыйча, "әйе!" дигәндәй, кат-кат башын игәләде. +Тәүлекне бераз башларына киткән кешеләрдәй иләсмиләс уздырганнан соң, нәкъ шул бер үк вакытта алар икенче көнне дә очраштылар. Кызый чишмә тамагында аны көтеп тора, чиләкләр тулган. Игътибар беләнрәк караса, Хәлим хәйран калды. Нюра бүген чәчен икедән үргән дә озын калын толымнарын иңбашына салган. Яулыгын, нәкъ татар кызлары кебек, алкаларын күрсәтеп, колак артына чөеп бәйләгән иде. +Кызыйның бу беркатлы хәйләсе Хәлимне әллә нишләтеп җибәрде. Әмма ничек кенә булмасын, моны "күрмичә" калу ярамый иде. Ул, кызның каршысына басып, башын чайкады. +— Исәнме, Анна! Һа! Мин сине татар кызы дип торам бит. Валлаһи! Кара син, ə! Зерә дә килешә икән бит сиңа безнеңчә киенү! +Нюраның бит очында алсу бизәкләр кабынды, ул, яшүсмерләрчә оялчанланып, башын иде. +— Шулаймыни?! Теге инде: фатир хуҗасының шаян кызы шулай киендерде мине, кызык өчен... Сиңа да ошый алайса? +— Бик, бик, Нюра!.. Ошый гынамы, искиткеч!.. Ниме? Сиздем бит мин кирәк буласымны! Чиләкләрне менгереп куяргамы? Хәзер! +Ул чиләкләрне, җиңел генә тотып, өскә менгереп куйды. Кыз, аннан күзен алмастан, көянтәсен арлы-бирле китереп, аның артыннан менде, тагын "рәхмәт" диде. Хәлим, елмаеп, тагын башын иде. Шунда берәр сүз әйтәсе иде бит, ниндидер сүз кушып, бераз шаяртасы, көлдерәсе иде. Әгәр дә аның каршысында татар кызы торса, ул инде әйләндереп-тулгандырып, әллә ниләр бытылдаган булыр иде. Әмма монда... булмый гына бит! Нюраның шундый күз явыңны алырдай чибәрлеге аны каушатып җибәрә, ул, пешеп җитмәгән русчам белән эшне бозып ташлармын, дип тә сагая иде. Хәлим ашыгып кына саубуллашты да чамадан тыш эшле кеше кыяфәтендә китеп барды. +Әмма кич белән йоклар алдыннан аның башына кинәт шомлы уй төште. Тукта әле, мәхдүм, син ни кыланасың? Мулла малае, марҗа кызы... Әйе, кинәт кабынып киткән бу мәхәббәт аларның башларын әйләндерде, зиһеннәрен чуалтты. Ләкин бит тагын да тирәнгәрәк китсә... Бу гөнаһсыз беркатлы славянканы нәрсәгәдер өметләндерү булачак. Юк, ярамый, рәхимсезлек бу, кансызлык! Аннары бит әле Килдебәктә Хәлимне биш-алты җиткән кыз өметләнеп көтеп тора. Теләсәң кайсын сайлап ал! Әле ул гынамы? Авыл җитәкчесе итеп сайланган җыен әтрәк-әләм, ярлы-ябагай дин әһелләренә теш кайрый башлады. Контрибуция салалар, сөрген белән куркыталар. Хәлимнең атасы үлеп котылды котылуын. Шулай да... хәзрәт йортына марҗа алып кайтсаң, ай-һай! Бөтен авыл каргыш яудырачак! Юк, юк, Нюраны бәхетсезлеккә дучар итү булачак иде бу. Аннаны йөрәктән йолкып алу бик нык авырттырса да... бүген тәвәккәлләргә булды Хәлим. +Анна, бүтән көннәрдәге кебек үк, Хәлим барганда бүген дә чишмә янында иде. Ләкин ул бүген аны балкыган йөз белән каршыламады. Аның йөзе сулган, күзләрен ниндидер хәсрәт баскан иде. Хәлим, моны күрүгә: "Сизгән! Гаҗәп, ничек сизгән?" — дип, хәйран калды. Әмма тегеләйме, болаймы, кыен булса да, күңелдәгене әйтергә кирәк иде. Кулларын кая куярга белмичә, сүзен әйтергә кыймыйча торды да: +— Беләсеңме, Нюра,— диде ул.— Синең белән очрашулар бик күңелле болай, бик рәхәт. Кәефләр күтәрелеп китә... Шулай да иртәгә мин килә алмам инде. Инженер чакыра мине... Син гафу ит инде. Кызыйның йокысыз уздырган хәсрәтле күзләре шундый итеп карыйлар, егетнең туп-туры йөрәгенә үтеп керәләр сыман иде. +— Шулаймыни?.. Сизгән идем аны... Алайса тагын кайчан соң?! +— Кайчан дип... +Нюраның аңа төбәлеп мөлдерәп торган зәңгәр күзләре Хәлимнең күңелендәген алдан укыйлар иде шикелле. Аңа ялганлый алмыйсың, юк. Хәлимнең теле бәйләнде. Нишләргә, ничек әйтергә? Төн буена газаплап чыккан авыр уйларны тел белән әйтеп бирүе, ай-һай, кыен иде. Хәлим, кулларын әле бергә кушырып, әле кесәсенә яшереп, сүз таба алмыйча озак азапланды. +— Син, мөгаен, мәктәптә укыгансың, әйе бит? — диде ул, ерактанрак әйләнеп. +— Әйе, дүрт класс... Шуннан? +— Бәлки, беләсендер дә, өнә шул син укыган дәреслекләрдә "антихрист", "басурман", "поганый", "гололобый" дип "мактап" язган халыктан бит мин. Менә нәрсә борчый мине, Нюра. Безнең дуслык, тагын да тирәнгәрәк китсә, дим, сиңа да, миңа да бик авыр булыр... Уйлап кара әле!.. +Кызый агарынып калды. Аның төсе киткән иреннәре дерелдәп куйдылар. Калтыраган тавыш белән, еларга җитешеп: +— Син мине шулай куркытмакчы буласың, әйе? — диде ул. +— Юк, мин дөресен әйтәм! Син укыган дәреслекләрдә минем бабаларым ерткыч итеп күрсәтелә бит! +— Сизгән идем аны... Мин кичә төне буе саташып чыктым, сине төшемдә күрдем. Син минем турыда начар уйладың, марҗа дип! Әйеме? +Хәлим, таң калып, чак кына "каян белдең?" дип сорамады. Шаярткан булып, елмаерга тырышты. +— Син күрәзәчеме әллә? — дигән булды. +— Күрәзәче булмасам да... күңел сизә ул. Марҗа да кеше бит, аның да җаны бар. Йөрәк бит сайлаганда урыска, татарга аерып тормый! Юк бит?! +Хәлимнең йөрәге сызлана, ул нишләргә дә белми иде. Аларның пар килмәгән җирләре юк. Буй-сыннарының зифалыгы, төс-битләренең чибәрлеге җәһәтеннән дә, холыклары ягыннан да алар бер-берсенә соклангыч дәрәҗәдә тиңнәр. Хәлимнең моңарчы берәүне дә болай акылыннан шашардай булып яратканы юк иде әле. Каршысында күзләрен мөлдерәтеп аңа табынып торган бу яшьлек чәчәген хәзер үк кочагына аласы, ягымлы сүзләр әйтеп юатасы, күз яшьләрен сөртәсе килә. Әмма ул, үчен-үзе тыеп, кулларын аркасына яшерә иде. Нишләргә? Авылда диннең үзәге булган, дини китаплар, шәмаилләр, изге догалыклар белән тулган хәзрәт йортына ни битең белән кяфер кызы, чеп-чи марҗа ияртеп кайтырсың икән? Хәлим, күңелеңдәге кайнар хисне җиңеп, тормыш хакыйкатен ачып салырга мәҗбүр иде. +— Син акыллы сүз әйттең, Нюра,— диде ул.— Мин беләм инде, син яхшы күңелле кызый. Шуңа күрә дә сиңа ялгышырга ярамый. Синең атаң-анаң бардыр, алар да белеп тора. Поплар, монахлар, дүрт йөз ел буена тормыштагы бөтен әшәкелекне безнең халык өстенә аударып, безне мыскыллап килделәр. Имештер, бөтен явызлык татардан. Алар кансыз, алар кыргый, алар ерткыч! Татар халкы нинди генә китапта мыскыл ителми! Кайда гына ул мескен, монголлардай кысык күзле, мәкерле, хәйләкәр, алдакчы явыз бәндә итеп сурәтләнми! Менә шул сурәт бит сезнең каныгызга сеңгән! Аны ничек кырып ташлыйсың?! +Анна, йөзен чытып, куллары белән селтәнде дә йомшак учы белән Хәлимнең авызын каплады. +— Юк, юк, җитте, кирәкми, әйтмә. Православныйларның барысы да алай уйламый! Ул китапларда гына шулай!.. Юк, дөрес түгел! +— Шулай да син тыңла әле! Халыкның үзәгенә үткәнгә әйтәм мин моны! Дөнья йөзендә татар халкы кадәр мыскылланган, аның шикелле җәберләнгән бүтән бер халык та юк! Беләсеңме, китап саен, адым саен кабатлый торгач, поплар ялганына урыслар гына түгел, саерак акыллы татарлар үзләре дә ышана башлады. Менә нәрсәдә безнең бәхетсезлек! Ə минем сине бәхетсез итәсем килми!.. Соңыннан үкенә башласаң, мин нишләрмен? Юк! Син әрәм булма, син бәхетле бул, Нюра!.. +Анна, иреннәрен тешләп түзә торгач, кинәт алга талпынды һәм, Хәлимнең иңбашына капланып, сабый бала шикелле сулкылдарга тотынды. +— Ой, милый, күрмисеңмени? Син мине ташласаң, менә шул ич инде чын бәхетсезлек! Син бит белмисең әле: марҗамы мин, әллә күңелемнән мөслимәме?! Син әйткән марҗа түгел мин, түгел! Минем тәнем чиста, җаным саф, уйларым керсез, əнə шул чишмә суы шикелле!.. Аңла син, аңла! +Монда инде сүз артык иде, алар, берсенә-берсе сырышып, тын калдылар. Икесе берьюлы бер нәрсәне аңладылар: дөньяда алардан да бәхетле беркем дә юк! Шушы бәхет аларның гомерлек юлдашы булырга тиеш. Әйе, бернигә карамастан! +III +Билгеле, мәхәббәтнең төрле нечкәлекләрен энекәшенә ачып салу әдәпсезлек булыр иде. Хәлим аларын күңел түрендә калдыра биреп, Фәһимгә вакыйгаларның җеп очын югалтмаслык итеп кенә әйтеп бирде. +— Шулай очраша торгач, без бер-беребезгә бик нык ияләштек, бер-беребезне үз иттек, холык-фигыльләребезне дә ошаттык... Нюра минем өчен хәзер әллә каян килеп чыккан чит-ят марҗа кызы гына түгел иде инде... +Ул арада Хәлим ишек тавышына борылып карады. Нурҗиһан, киенеп-ясанып, каядыр чыгып китәргә җыенган иде, ахрысы. Аңа Фәһимнең дә күзе төште. Ул әсәрләнеп китте. Әле генә чишмә тамагында көянтәсен уйнатып елмаеп торган унсигез яшәр Нюра, менә хәзер Килдебәк килене, аның Нурҗиһан җиңгәсе булып күз алдына үзе килеп басты. Гаҗәп хәл иде бу! Бу әкияткә охшый иде. Башка халыкларга килен булган татар кызларын меңәрләп санарга мөмкин, андый кызлар күбесенчә талымсыз, әрсез, барыннан да бигрәк ваемсыз булучан. Ə менә марҗаның татарга чыгуы — меңгә бер генә! Фәһим, җиңгәсенә күз тидерүдән сагаеп, сокланып карап торды. Элекке Нюра, хәзерге Нурҗиһан Килдебәкнең башка яшь киленнәре кебек үк киенгән: өстендә өч-дүрт бала итәкле, күзләре төсле үк куе зәңгәр күлмәк. Күкрәк өлеше чәчәкле ак алъяпкыч, аягында челтәрле сандалетка. Яулык читеннән җем-җем итеп көмеш алкалары, ике якка аерып үргән чәч юлы күренеп тора. Алсу йөзле, кызыл иренле, калку күкрәкле бу яшь киленнең кызлар кебек үк нәфис, матур чагы иде әле. +Абыйсы, бөтен ишегалдын балкытып торган чибәр хатынына караган хәлдә, бик тә канәгать кыяфәттә елмаеп утырды. Нурҗиһан, ирләрнең үзенә соклануын сизеп, аз гына уңайсызланса да, асылда бик канәгать иде. Ул урам ягына ым какты. +— Мин лавкага барам... Мин юкта көтү кайтса, малларны дим, карап ябарсың... +Нурҗиһан һәр сүзен китаптан укыгандай, ничектер тел очы беләнрәк бик пөхтәләп, ялгышмагаем дигәндәй, ачык итеп әйтә иде. +Хәлим аңа кул изәп: +— Ярый, хәерле юл, карап йөр...—дип калды. Җиңгә капкадан чыкканчы, Фәһим аңардан күзен алмады. Нурҗиһан, татар кызлары йөрешенә охшатырга тырышып булса кирәк, буй-сынының зифалыгы, сыгылмалылыгы күренердәй итеп, гәүдәсен биетебрәк атлый, аның үзен тотышында, нәкъ авыл кызларындагы кебек, бераз мутлык та, үзенең чибәрлеге белән горурлану да сизелә иде. +Фәһим, гаҗәпләнүдән һаман да арына алмыйча, башын чайкап куйды. +- Искиткеч хәл бит бу! Нинди катлаулы кеше язмышы! +— Шулай дисеңме? +— Җиңгинең бездә шулай тиз арада үз кеше булып китүе бигрәк тә. Гаҗәп түгелмени? Аны бит кече яшьтән үк "татарин — басурман", "татар — поганый" дип тәрбияләгәннәр. Ə ул курыкмаган, татарга кияүгә чыккан! Нәрсә бу, батырлыкмы, әллә... бүтәнме? +Хәлим сузылып озын үлән сабагын өзеп алды да уйлана-уйлана аны бармагына чорнарга тотынды. Ул энесенең нәрсәнедер әйтеп бетермәвен белә иде. Әйе, мәхәббәт иде ул, тиңе булмаган ялкынлы мәхәббәт көч бирде Нурҗиһанга кыенлыкларны җиңәргә! Әмма ул энесенә аны башкача итеп әйтте: +- Бик нечкә күңелле кеше җиңгәң. Изге җанлы дип тә әйтергә була. Анда бераз әүлиялык та юкмы икән әле! Чын, чын! Кешенең ниндилеген, кемлеген бер күрүдә сизеп ала, һич ялгышмый! +Фәһим, нидер исенә төшеп, кинәт кенә җанланып китте. +- Кара әле, абый! Әле сөйләп бетермәдең бит! Алга таба ничек булды? +- Әйе шул! Кайда туктадым әле мин? +- Таныштыгыз. Дуслаштыгыз... Иң кызыгы шуннан соң башлана бит әле: Нюра ничек Нурҗиһан булды, никах ничек укыдылар? Кайда, кемнәр укыды? +- Əhə,— Хәлим, чирәмгә кырын ятып, аякларын сузып җибәрде дә хикәятне дәвам иттерде.— Шулай! Көн саен диярлек очрашкалап йөрибез, күрәм, беркөнне Нюра бик борчылып килде. Абыйлары моңа әйткәннәр: "Аны кара, девка! Әгәр дә син моннан соң да ул татарин белән чуаласы булсаң, бездән рәхим-шәфкать көтмә! Аңа чыксаң, без сиңа туган түгел, без сине үтерәбез!" — дигәннәр. "Сине" түгел икән — "аны", ягъни мине була инде! +Фәһим, каударланып, абыйсына сөаль бирде: +- Сабыр! Татарга кияүгә чыккан өчен генәме? +- Нәкъ шуның өчен! Буш сүз генә дә түгел иде бу. Әйтәм ич, мине дә хөкем итеп куйганнар! Абыйлары минем фатир хуҗасына килеп, эштән сәгать кичәләрдә кайтуымны, кайсы юлдан кайтуымны да белешеп киткөннәр. Ə мин су буендагы әрәмәлектән кайтам, караңгы төшкәндәрәк. Шулай итеп, эшләр хәтәр якка борылды. Фәһим урыныннан бер торды, тагын утырды. +— Кыргыйлык бит бу! Мондыйның Рәсәйдә генә булуы мөмкин! Әгәр дә безнең халык урыска кияүгә чыккан өчен үз кызларын үтерә башласа, дөнья тоташ каберлеккә әверелер иде! Әйеме? +- Нишләргә? дип баш катырып йөргәндә, кояш баер алдыннан, кулына төенчеген тотып, Нюра үзе килеп керде. Төсе-бите калмаган, агарынган. +— Ни булды? — дип сорыйм. Мин дә хафага төштем инде. Уен түгел бит! +— Мин төнгә алар янында калырга куркам,— ди бу. +— Нигә алай дисең? +— Миңа, сине ташлыйм дип крест белән ант итәргә кушалар, кыйныйлар, лапаска чыгып, үзләре генә пышынпышын сөйләшәләр, мин куркам... +IV +...Эшләр мондый хәтәр юнәлеш алгач, Хәлим фатирыңда калу да куркыныч иде, чөнки абыйлары, сеңелләрен эзләп, иң элек монда киләчәк. Кая качарга? +Шулай итеп, ике яшь йөрәкне язмыш үзе бергә китереп кушты. +Хәлимнең фатир хуҗасы бик тә кешелекле, акыллы гына татар карты иде. Ул, яшьләрне каршысына утыртып, киңәшләр бирде: +— Оланнар, күреп торам, сезгә бергә булудан башка юл калмады шикелле. Ходаның язганы шулдыр, күрәсең. +Егет Аннага карады. Тегесе Хәлимгә кыяр-кыймас күз салды да, кызарынып, "әйе, шулай..." дигәндәй, башын иде. — Сеңлем, син белмисендер,— диде карт.— Ир белән хатын дигәндә ислам диненең кануннары бик тә четерекле, әйтерием, бик тә кырыс. Бик яратышсагыз да, сез хәзергә бер-берегезгә намәхрәм әле. Хәтта янәшә утыруыгыз да гөнаһ санала. Ə яшьлек бик түземсез ул, бик тәвәккәл!.. +Моны Хәлим үзе дә белә иде. +— Нишләргә икән соң, монда калу мөмкин түгел, хәзер генә мин Нюраны авылга да алып китә алмыйм. +— Башка авылда берәр туган-тумачаң юкмы соң? Вакытлыча яшәп торырга, дим. Бераз шау-шу басылгач, яшь киленне авылга да алып кайтырга булыр иде. +Хәлим уйга калды. Башта Килдебәктән кырык чакрымдагы апаларына кайтып төшсәләр генә инде. Моны Мортаза абзый да хуплады. Әмма бер шарт куйды. +— Әйтәм бит, киләчәк тормышыгызны бозыклыктан башламас өчен, бүген үк никах укытырга кирәк. +— Кем укыр икән сон? Алдым-бирдем дә ярап торыр, бәлки? +— Юк, чын никах кирәк. Мин Колсәет хәзрәтенә язу бирермен,— диде карт. +Мортаза карт язган арада болар каршысына бер егет килеп тә басты. Карт, язуны әлеге егеткә биреп, Хәлим белән кызны кая алып барасын әйтте. Бәрәңге бакчасы аша уздырып, аларны озатып калды. +— Хәерле юл сезгә, оланнар. Ходай Тәгалә юлларыгызны уң итсен! — диде. +Караңгы төшә башлаган иде инде. Әлеге егет аларны әрәмәләр арасыннан сузылган сукмакка алып төште. +— Олы юлдагы күпердә документ тикшерәләр. Мин белмим, бәлки, син дезертир да түгелсең, шулай да бәладән башаяк... +Хәлим әлеге егетнең кулын кысты. +— Рәхмәт, туган, алдан күрә белдең. Дөрес әйтәсен, олы юл безгә кулай түгел! — диде. +Ул сүзен әйтеп кенә бетерде, янәшәдөге олы юлда Казан ягыннан чабып килгән атларның тояк тавышлары ишетелде. Анна коты чыгып "Ой!" дип кычкырып җибәрде. Хәлимнең артына яшеренде. Әлеге егет, моны күреп, боларны тагын да сулгарак, Казансуның яр буена ук алып төште. Монда аларны тирән суның шифалы дымы һәм шау иткән сандугач тавышлары каршы алды. Соклангыч күренеш иде бу. Казансу буйлап сузылган куе куаклыкта сандугачсыз бер генә ботак та юк иде, ахрысы. Алар, сайрау осталыгында берсеннән-берсе уздырырга тырышкандай, дәртләнеп, ялкынланып чутылдыйлар, бөтен якын-тирә сандугач тавышы белән тулган, бу илаһи симфония хәтта якындагы шәһәр шау-шуын да бастырып, ерактагы алсу шәфәкъ нуры фонында ниндидер сихри моң булып ишетелә иде. +Нюра, туктый төшеп, балаларча кулларын чәбәкләп алды: +— Ой, какая красота, как их много, как они дружно поют! — диде һәм, дулкынланып, авыр сулап куйды. +Хәлим моны үзенчә аңлады. Кызыкай үзенең туыпүскән, шушы яшькә җиткәнче гомер иткән якларын, аның сандугачларын исенә төшерә булыр. Туган якларыңны, газиз әнкәңне ташлап, күз күрмәгән, колак ишетмәгән чит-ят якларга китеп югалу кемнең үзәген өзмәс?! Хәлим аның борчылуын аңлый, кәләшенең хәлен җиңеләйтәсе килә иде. Ул Нюраның беләген кысты. +— Нюра! Күрдеңме, ишетәсеңме, яңа илең сине нинди концерт белән каршылый! Синең хөрмәткә шулай сайрый бит алар! +— Минем мондый күп сандугачлы урынны беркайда да күргәнем юк иде. Искиткеч бу! — диде Нюра. +- Беләсеңме, Нюра! Алар бит сине тәбрик итәләр! Әйе, әйе! "Безнең Идел буена нинди чибәр туташ килен булып төшә" дип шулай шатланалар!.. +Нюра җиңелчә генә Хәлимнең иңбашына төртеп алды. +— Сиңа шаяртырга гына бир!.. +Ничек кенә булмасын, сандугач моңы яшьләр күңеленә бик тә хуш килде. +Алар Колсәет авылына барып җиткәндә, караңгы төшкән иде инде. Әлеге егет, олы урамга чыкмыйча, койма буйларындагы сукмактан кача-поса дигәндәй бара торгач, зур гына бер йортның ишегалдына кереп, баскыч төбеңдә кычкырып сәлам бирде: +— Әссәламегаләйкем! +Сәламгә җавап кайтаручы булмады. Алар каршысына тавышсыз-тынсыз гына өлкән яшьләрдәге абыстай килеп чыкты. Егет язуны тапшырды да саубуллашып кайтып китте. +Хәлим белән кызны зур өйалды аша ак өйгә алып керделәр. Егет артыннан, аның кулына ябышып, куркакурка гына Анна да өй эченә атлады. Кыз бик тынгысызлана, аның йөрәге дөп-дөп тибә, тезләре хәлсезләнә иде. Әйтерсең христиан диненең аллалары аны ислам диненә чыгармаска тырышып, шушы соңгы минутта да күңеленә шом салалар, әллә каплардан торып аның колагына "антихрист", "басурман" дигән әшәке сүзләр ишеттерәләр иде. +Бусагадан атлауга, алар күп тәрәзәле, зур якты өй эченә килеп керделәр. Өй эченә күз салуга, Нюра гаҗәпләнебрәк калды. Моңарчы, дин эше белән йөргәндә ул һәрвакыт бөтен битен куе сакал баскан, ниндидер ялтыравыклы киемнәргә төренгән йонлач, юан поплар белән очраша торган иде. Аларны каршы алган әлеге кеше исә бик тә гади, җыйнак һәм сөйкемле күренде. Аның башында зәңгәр кәләпүш, өстеңдә җиңел чапан, аягында үкчәле яшел читек иде. Хәлимнең сәламенә каршы ул, кулын күкрәгенә куеп: +— Вәгаләйкемәссәлам! — диде, түрдәге кәнәфигә күрсәтте. +Тәрәзә арасындагы пыяла шкафларда бик күп китаплар тезелеп тора, идәндәге кызгылт келәмгә камыш намазлык җәелгән, тәрәзә төпләре чәчәкле гөлләр белән тулган. Күңелне хушландырган затлы ис, күрәсең, əнə шушы чәчәкләрдән килә иде. +Хәзрәт, мич буендагы урындыкка утырып, ап-ак кулларын тез башына куйды. Чәчен татар кызларыдай үреп, яулыгын да аларча бәйләгән бу чибәр туташ хәзрәтне бик тә кызыксындырды. Ул йомшак тавыш белән саф рус телендә: +— Син буласыңмыни инде ул Анна? — дип сорады. Хәзрәтнең зур зәңгәр күзләре бик үткен, алар сине үтәли күрәләр иде шикелле. Анна уңайсызлана калды, яулык чите белән авыз тирәсен каплап, башын иде. +— Хуп. Сезгә никахланырга кирәктер, әйеме? Икесе өчен дә җавапны Хәлим бирде: +— Ният шулай инде, хәзрәт. Мөмкин булса... +— Бер бик җаваплы шарты бар. Туташ башта ислам диненә күчәргә тиеш була инде. Сез шуңа әзерме? — диде хәзрәт. +Аның өчен Хәлим җавап бирде. +- Әйе, аңлыйбыз. Шәригать шулай куша. +- Шуңа күрә сөаль дә бирәм: туташ моны мәҗбүрият итеп аңламыймы? +— Ягъни? +- Ягъни, кияүгә чыгу өчен ислам динен кабул итү мәҗбүри булганга гына бу дингә күчмиме ул? Риядан гына, диюем. Коръән алай күчүне һич тә хупламый. Ул хакта "Бәкәрә" сүрәсендә болай диелә: "Ə лә иннәһум һумулмуфсидунә вә ләкил лә йәшгурун". +Хәзрәт әйткәннәрне Хәлим Аннага аңлатып бирде. +- Алай түгелдер, дип уйлыйм. Хәер, Анна үзе ни әйтер тагын... +— Бәлки, Аннага христиан диненең ниндидер кагыйдәләре ошап бетмидер, шуңа күчәдер? — диде хәзрәт. +Анна уйга калды. Әйтерсең мулла абзый үзенең зәңгәр күзләре белән аның күңелендә ниләр барын укып бара! Дөрес, бер бәйрәмдә "христос каны" дип кызыл шәраб эчертүләре, эшләгән явызлыгыңны попка барып сөйләгәннән соң аның бик ансат кына сине гафу итүе Аннага, чыннан да, ошап бетми иде. Ләкин аның атаанасы, бөтен нәсел-ыруы, авыллары, яхшымы-яманмы христиан динен тота. Ата-анасының динен яманларга Нюраның теле бармый иде. +- Хәзрәт,— диде ул, яулык почмагы белән авызын каплый төшеп.— Турысын әйтим инде — оят булса да. +Бу егетнең үзен генә түгел, динен дә йөрәгемә якын иттем... +Хәзрәт, түгәрәк сакалын учлап, елмая төште, беравык үзалдына "ым-м" дип торды. Аннары тагын сөаль бирде: +— Син ислам дине белән танышмыни? +— Таныш, дип авыз тутырып әйтә алмыйм. Шулай да дүрт ай буена мөселман абзыйларда фатирда тордым. Бу диннең яхшылыгын шунда үз күзем белән күрдем. Гадел дин ул, кеше күңелен гел яхшылыкка өнди торган чын дин. Шулай дип беләм... +Хәзрәт, бик канәгать булып, башын игәләде. +— Мәрхаба, сеңлем! Менә хәзер аңлашыла! — диде.— Моны ишетү бик зур шатлык! +Мулла абзый, шкафтан юкарак кына бер китап алып, аның бер битен ачты да Хәлимгә бирде. +— Энекәш, ялгышмасам, син, шаять, гарәпчә укый белерсең шикелле? +— Беләм булса кирәк... +— Яхшы. Башта "Әгузе бисмилла"ны әйтергә өйрәт. Аннан соңра менә бу тыныштан монысына кадәр Анна күңеленнән ятласын. +Икәү генә калгач, егет, Нюраны чын күңелдән кызганып, аркасыннан сыйпады. +— И балакай, сиңа бик авыр инде. Күреп торам бит! Ни дисәң дә уен түгел, үлеп яңадан туган шикелле бу... +Нюра сүзсез генә башын иде. +— Бүгенгәчә син христианка Анна идең, ə иртәгә мөслимә булып уянырсың. Әле соң түгел, икеләнмисеңме? +Нюра "юк!" дигәнне аңлатып башын чайкады. +— Ходай шулай кушкандыр. Мин хәзер иске дөньяга кире кайта алмыйм инде. Җепләр өзелде, өйрәт мине! +— Мәйлең! Алайса син, Анна туташ, яңа дингә бисмилла әйтеп аяк басарсың. Тәртибе шулай. Бисмиллаһир-рахманир-рахим. Йә! +— Писмиллахи... +— Алай түгел: бисмиллаһи, һи! Син "һе"не әйтә аласың бит! Украин телендә ул аваз бар. С придыханием: һе, һе! һәммә, һәм... +— Бисмиллаһи... бисмиллаһи...һи... +— Менә шулай!.. +Бераздан хәзрәт кире әйләнеп кергәндә, Нюра, тырыша торгач, бисмилла белән Иман шартын ара-тирә тотлыгыбрак булса да, әйтә белә иде инде. Хәзрәт, моңа бик канәгать булып, аш өеннән остабикәне дә дәшеп алды. +- Утыр әле, остабикә! — диде.— Ходай Тәгалә синең белән миңа менә бу оланны мөселман диненә кабул итеп, аңа мөслимә исеме кушуны насыйп итте. Моңа шөкрана йөзеннән бер дога кылыйк. +Догадан соң хәзрәт, Нюраны киезгә тезләндереп, вәгазьләргө кереште: +- И олан! Сиңа Ходай Тәгалә бәхетле айларда, изге сәгатьләрдә дөньяга килергә насыйп иткән. Синең күңелендә мөкатдәс очкыннар кабынып киткән. Шулчак Хак Тәгалә вә тәбарәкәнең бихисап фәрештәләре Тәңребезгә мең шөкер "амин!" дип торганнар булса кирәк. Нигә шулай дип әйтә алам? Чөнки синең теләкләрең кабул булган. Зәүҗең итеп син үзеңә "Лөүхелмәхфүз"дә язылганча, менә шушы чибәр мөселман егетен сайлагансың. Афәрин. Бик хуп. Бик тә саваплы гамәл. Остабикә белән икебез дә сезне бу саваплы гамәлегез — булачак никахыгыз белән чын күңелдән тәбрик итәбез. Хода сезне бәрәкәтле кылсын. Гомерегез озын булсын! Барча теләкләрегез кабул булсын, амин! +Хәлим бу сүзләрен тәрҗемә иткәнче, хәзрәт кулларын тезләренә куйган хәлдә күзләрен йомып утырды да дога укырга кереште: +- Мин әйткәннәрне кабатла, олан: Ля илаһә иллә аллаһ, Мөхәммәд рәселуллаһ!.. +Нюра, үз янында утырган абыстай кебек итеп, кулларын йөзе турысына күтәрде, абыстай пышылдаган серле сүзләрне дөрес итеп кабатларга тырышты. +- Ля илаһа илла аллаһ... Мухамет расулуллаһ... +Ләкин телләре дога укыганда, аның күз алдына чиркәүдәге сыман зур күзле, сары сакаллы христиан алласы килеп басты. Кызый тетрәнеп китте, аның маңгаена тир бәреп чыкты, теле әйләнмәс булды. Нюра, алтынга төренгән ул ялтыравыклы алла сурәтеннән котылырга тырышып, күзләрен йомды. Тешләрен кысып, бөтен ихтыярын шуңа җигеп "ля илаһә"...не кабатлады. Телне иркәләп йомшак кына әйтелә торган бу ягымлы сүз күз алдындагы әлеге ялтыравыклы бизәкләрне юкка чыгара, күңел түренә үк үтеп, моңарчы тоеп карамаган ниндидер бөек, изге тойгылар уята, дулкынландыра иде. +Аларның каршысында утырган хәзрәт, гүя кыз баланы шушы кыен хәлдән йолып алырга теләгәндәй, җаннарга тынычлык, мәрхәмәтлелек иңдерә торган ягымлы тавышы белән бераз көйли төшеп салават әйтүдән башлады. +— Аллаһөммә салли галә Мөхәммөдин вә галәи алиһи Мөхәммәд... Йа Рабби, носрани кавемеңнән булган ошбу кыз баланы җәмгы гөнаһларыннан азат кылуыңны эстибез . Йа Рабби, бу бәндәң синең барлыгына, синең кодрәтеңә, Мөхәммәд салаллаһи-галәйһиссәлам синең пәйгамбәрең булуга ихлас күңелдән иман китерә. Йа Хода, бу кыз баланы ислам диненә кабул итүеңне эстибез. Ходаем, кодрәтең чиксез, бу баланы киләчәктә дә рәхмәт һәм мәрхәмәтеңнән мәхрүм итмәгел. Аллаһе әкбәр, аллаһе әкбәр!.. +һәммәсе дә кулларын күтәреп дога кылганнан соң, хәзрәт янә әйтте: +— Йа аллаһ раббелгаләмин. Афәрин, кызым! Абыстай белән без сине, башка мөселман туганнарың кебек, мөслимә булуың белән ихлас күңелдән тәбрик итәбез. Гомерең озын булсын, сиңа Хода Тәгаләнең шәфкате, мәрхәмәте насыйп булсын. Инде бу яңа Мөслимәгә мөселман исеме дә кирәк бит! Әйе бит, остабикә?! +Остабикә, аның сүзен куәтләп, башын иде, Нюраның иңбашыннан сыйпады. +— Әйе, кирәк. Үзе шикелле матур, нурлы исем кирәк туташка! — диде. +Хәзрәт дәвам итте: +— Да ведь, Нюра? +Нюра, каушавыннан кызарынып, баш иде: +— Да, да... +— Урыслар "Анна"ны бераз йомшартып, исем иясен иркәләбрәк булса кирәк, Нюра дип тә әйтәләр. Шулайдыр бит, Анна? +Анна-Нюра, әйе, нәкъ шулай дигәндәй, баш какты. Хәзрәт дәвам итте: +— Инде бу яңа дин кардәшебезгә, элеккесенә дә бераз охшатып, Нурҗиһан дигән исемне кушу мәслихәт булмасмы? +Анна-Нюра, башын игәлөп, бу исемне чын күңелдән кабул итәчәген белдерде. +— Мне нравится! Нур-джи-хан, Нур-нур-джи-хан! +— Менә шулай! Бик матур исем. Син аны тагын да матуррак итеп әйтә башларсың әле. Риза алайса шул исемгә? ,— Миңа да бик ошый, мин дә хуп күрәм, — диде Хәлим. +— Алайса шул исемне хупладык, Аллага тапшырдык, хәере белән! +— Хупладык! +— Амин! — диештеләр. +Хәзрәт остабикә белән Хәлимгә аерым-аерым баш иде. +— Син, остабикә, һәм син, Биктимер углы Хәлим гуаһ булыгыз: яңа дин кардәшебезнең исеме моннан сон, Нурҗиһан булыр — Нурҗиһан! Шәт иншалла, яңа исеменә лаек булыр сеңелкәш. Бөтен җиһанга нур чәчәр. +Хәзрәт бу исемне әйтеп Нурҗиһанның ике ягын да икешәр мәртәбә өшкерде, тагын "аллаһе әкбәр"ен әйтеп, дога кылды. Ике кулын тезләренә куеп, күзләрен йомарйоммас, күңеле йомшарган хәлдә тагын тәбрик итте. +— Йа Хода! Иманым камил, мөселман өммәтенә янә бер мөслимә килеп кушылган изге минутларда, аңа шундый нурлы исем кушылганда, Ходаның рәхмәте илә, бөтен җиһан нурланып торыр, вә янә фәрештәләр, күк капусына җыелып, тантаналы рәвештә тәкбир әйтерләр. Бу исем туташның бөтен киләчәген илаһи нур белән яктыртып барыр. Амин! Ягез, бер дога!.. +Хәлим аңа хәзрәт сүзләрен тәрҗемә иткәндә, күзләренә яшь тулган Нурҗиһанның кайнар куллары егетнең беләген кыса иде. +Шушы куанычлы хәлләрдән соң абыстай чәй әзерләп йөргондә, бик дуамал иттереп капканы дөбердәттеләр. Хәзрәт ишегалдыннан бик борчылып керде. Тәрәзәләрнең пәрдәсен төшерергә кушып, лампаны бастырыбрак куйды. +— Ни булды, хәзрәт? Берәр хәвеф-хәтәр юктыр ич?..— диде Хәлим. +Хәзрәт чалмасын салып башына камалы бүрек киде. +— Хәвеф-хәтәр үк димәс идем... Шулай да... андыйдан Алла сакласын. Казан читендә тимер юлы салучылардан бер егет белән бер кыз юкка чыккан, имеш. Шуларны эзлиләр. Милиция купкан... Безгә дә шуларны эзләп килгәннәр. +Нурҗиһан, агарынып, урыныннан торды. +— Ой, нишлибез инде? Безне эзлиләрдер... Без инде ул, без! — диде. +Хәлим үзе өчен борчылмый иде. Чөнки ул, китәчәге турында алдан ук гариза язып, үз урынына ышанычлы бер иптәшен калдырган иде. Ə болай аларның хәле, чыннан да, шәптән түгел иде. Нурҗиһанның абыйлары аның эзенә төшсәләр, көт тә тор, җәнҗал чыкмый калмас. Кан коелмаса әле. Чөнки Хәлим инде аны беркемгә дә бирәчәк түгел. Аннаның абыйлары башта Хәлим фатирына сугылырлар. Сеңелләренең кем белән качуын белгәннән соң, фатир хуҗасыннан көчләп әйттереп, монда килеп чыгулары да бик мөмкин... +Әмма хәзрәтнең үзен тыныч тотуы, каушап калмыйча гакыл белән эш итүе яшьләрне бераз тынычландыра төште. Хәзрәт үзе эчтән дулкынланса да, болай тыныч күренә иде. +— Без изге юлда. Шәт иншалла, бер Хода ярдәменнән ташламас! — диде ул. +Хәзрәт үзенең ике улын ниндидер йомыш белән ышанычлы картларына җибәрде. Абыстай бик тыныч кыяфәттә, якты чырай белән аркасыннан гына сыйпап, Нурҗиһанны үзе белән аш өенә алып чыгып китте. Анда ул Воронеж кояшы астында үскән озын чәчле, зәңгәр күзле украинканы беренче мәртәбә тәһарәт алырга, Мөслимәләргә хас булган башка шундый пакьлек кагыйдәләренә өйрәтәчәк иде. +Олы бер вакыйга алдында торуларын хәзрәт Хәлимгә дә сиздерде. +— Улым, сиңа да тәһарәт алып пакьләнү фарыз булыр, — диде. +Аннары хәзрәт егетне үзе белән караңгы урамга алып чыкты. Олы урамда атлар чабып узганы ишетелде; кемнәрдер тавышлана да иде. Алар исә, зур урамны бер якта калдырып, ниндидер тар тыкрыклар, аулак ындыр артлары аша уздылар. Бераздан ярым караңгыда мәһабәт булып калкып торган зур мәчет янына килеп чыктылар. +Мәчеттә ут алынмаган иде әле. Шулай да боларны тышкы ишекнең ике ягында басып торган пәһлевандай ике таза егет каршы алды. Хәзрәт аларны алдан ук искәртеп куйды: +— Сак булыгыз! Чит кешене кертмәгез! Бәйләнүче булса, миңа белдерегез! — диде. +Сакчылар, ишекне киң ачып, боларны эчкә уздырдылар. +— Хуп, мулла абзый, чебен дә үтә алмас! — диделәр. +Күп вакыт узмады — башмак бүлмәсенә абыстай белән Нурҗиһан килеп җиттеләр. Кәләшен күрүгә Хәлим, күңеле хушланып, елмаеп куйды. Нурҗиһанны нәкъ авыл кызы итеп киендергәннәр. Ул эчке яулыгы өстеннән юка кәшемир шәльяулык бөркәнгән, аның күзләренә сөрмә тартырга, бит очларына иннек салырга да өлгергәннәр. Хәлим татлыгыннан баскан урынында таптанып алды. Моңарчы ул әле Килдебәкнең мулла йортына марҗакай алып кайтуына бик тә уңайсызлана иде. Карасана, Нюраның тышкы кыяфәтендә хохол кызыннан берни дә калмаган лабаса! Абыстай янында кара кашлы, зәңгәр күзле, зифа буйлы, карап туймаслык чип-чибәр татар кызы басып тора иде. +VI +Нурҗиһан шул арада сөеклесен сагынып та өлгергән иде. Хәлим белән бергә буласы килеп, аңа таба омтылды. Ләкин, шул сулышта ук аңына килеп, үзен-үзе тыеп калды. Бу сиңа чиркәү түгел лә! Монда əнə ул абзыйлар шикелле үзеңне тыныч, олысымак тотарга кирәк. Аннан да бигрәк, абыстай әйтте бит, никах укылганчы алар берсенә-берсе... ничек әле? Намәхрәм икән бит!.. +Элекке Нюра, хәзерге Нурҗиһанны абыстай, йомшак кына култыгыннан алып, өстәге сөннәт бүлмәсенә әйдәде. Келәмле баскычтан менә башлауга, һич көтмәгәндә, бөтенләй истә-оста югында Нурҗиһанның күз алдына, төштә күргән шикелле сәер генә булып, анасы Агафия килеп басмасынмы! Нурҗиһан сискәнеп китте. Күзен бер йомды, бер ачты. Ләкин анасының сурәтен күч алдыннан куып җибәрә алмады. Ул аның күз яшьләрен күрде, елыйелый такмаклавын гүя аермачык ишетте: +"Ой, доченька! Что ты наделала? Куда ты идешь?! Боже мой, ты же станешь поганой басурманкой, адовой головешкой! Опомнись, опомнись!.. О, боже!" +Нурҗиһан тетрәнеп китте. Ай, ни булды әле бу? Төшме бу, әллә өнме? Аны бит хәзер газиз әнкәсе дә, парлык туганнары да каргый, ул бит басурманнар дөньясына күчеп бара, антихристлар дөньясына!.. Нәрсә булды әле бу? Саташамы әллә ул, сатана аздырдымы әллә аны?! +Нурҗиһан, башы әйләнеп, баскыч култыксасына ябышты. Абыстай, кызыйның кинәт кенә агарынып китүен күреп, хафага төште. Аны баскыч астындагы кечкенә бүлмәгә алып керде. Кызыйны урындыкка утыртып каршысына тезләнде, кулларыннан алып хәлен сорашты. +- Ай сеңлем, ни булды? Нигә төсең китте? Авырмыйсындыр бит? — диде. +Нурҗиһан татарчаны да яхшы ук аңлый башлаган иде инде. Бу сөйкемле ханымны борчымаска тырышты. +— Юк, авырмыйм, абыстай. Тик әле менә анакаем күз алдыма килде. Ул мине "поганая басурманка буласың" дип куркытты... +Абыстайның дугайланып килгән матур кашлары бер генә сулышка җимерелеп алды да, йөзе янә яктырып китте. Ул, Нюрага таныш булмаган, ниндидер затлы хуш исләр аңкып торган йомшак кулы белән Нурҗиһанның аркасыннан сыйпады, иңбашыннан сөйде. Аннары догалар укып як-ягына өрде. +— Эстәгъфируллаһ! Әгузе биллаһи минөш-шәйтанирраҗим... Беләсеңме, сеңлем, синең җаның өчен хәзер рәхимсез тартыш бара. Кара көчләр сине җибәрмәскә тырышалар. Син кире уйламагансындыр бит? Күңелеңне тәшвиш агуламагандыр ич? +Нурҗиһан башын чайкады. +— Юк, юк! Мин Нурҗиһан бит инде. Кире кайту юк! Әле әнинең күз алдыма килеп басуы гына борчып алды. +— Ə син ул күренгән затны анаң дип хаталана күрмә. Аның сурәтенә кергән иблис мәлгунь ул. Христианча сатана була. Анаң сурәтенә кереп, изге ниятеңнән яздырырга тели. Шул ул, иблис мәлгунь! +— Ой, чыннан да шулайдыр, абыстай. Ə мин курыктым. +— Тәгаен шулай! Уйлап кара, акыллы ана үз баласына явызлык теләмәс. Синең бүген иң бәхетле көнең. Син бирешмә, нык тор, батыр бул, иманыңны яңарт! Яле, әйтеп кара: ля илаһә иллә аллаһ!.. +— Ля илаһә... +— Менә шулай...— Абыстай Нурҗиһанга карабодай орлыгы хәтле генә бер бөртек сузды.— Менә шуны кап әле. Шәт иншалла, шифасы булса кирәк. Хаҗдан кайткан. +Әлеге бөртек чыннан да шифалы булып чыкты. Аның бу якларда булмый торган үзенчә бер әчкелтем татлы тәме бөтен тәненә таралып, кызыйның күз алларын яктыртып, кәефен күтәреп җибәрде. +Абыстай аны йомшак келәм җәелгән фарыз бүлмәсенә алып керде. Хәзрәт аларны ирләрдән бераз читкәрәк, стена кырыенарак утыртты. +— Хәзер башлыйбыз! — диде. +Нурҗиһан бераз кыенсына да, дулкынлана да иде. Бу кешеләр аның киләчәгенә бик зур үзгәреш кертәчәкләр. +Монда хәзер нидер булырга тиеш бит. Әйе. Яшьләр, чиркәүгә никахлашырга барганда даң-доң итеп чаң кагалар. Ə чиркәү эчендә аларны баштанаяк алтынга төренгән зур күзле Христос, аның янәшә-тирәсендә исәпхисапсыз изгеләр, шундый ук ялтыравыклы ризалар кигән зур сакаллы юан поплар каршы ала. Түрдә дини җырлар яңгырап тора. +Нәрсәнедер юксынып, Нурҗиһан як-ягына каранды. Түрдәге җиделе лампаның сүрән яктысында һәммә нәрсә бөтен мәчет эче тоташ җансыз соры булып күренә иде. Түр якта тәсбих тартып утыручы егерме-утызлап карткоры да хәрәкәтсез, йокымсырыйлар кебек, сүлпән селкенәләр иде. +Кунак кызының йөзенә күз салуга, абыстай һәммәсен аңлады. Ул аның кулына тәсбих тоттырды, колагына ягымлы сүзләр ирештерергә теләде: +- Бездә менә шулайрак инде, сеңлем. Шау-шуны, фани дөньяның ялтыравыкларын без ишекнең аргы ягында калдырып керәбез. Гыйбадәтханә, күңелне чүп-чардан арындырып, сафландыра, изге уйлар белән баета. Бу шундый урын. Менә шулай итеп тәсбих тартабыз. Йа Аллаһ, йа Мөхәммәд, дибез... +Нурҗиһан, "әйе, аңлыйм" дигәндәй, башын иде, нәкъ абыстай шикелле итеп бармак очлары белән берәм-берәм тәсбих төймәләрен тартырга тотынды. Аның иреннәре изге сүзләр кабатлый. Әмма күңеленең түре буш иде әле. Яңа диннең изге тойгылары җан азыгы булып бөтен күңелен биләп аласы вакытта гына аның күз алдына әле бер яктан, әле икенче яктан чиркәүдәге зур күзле сурәтләр килеп басты. Нурҗиһан, шундыйлардан тизрәк котылу өчен, алдагы сафта гына утыручы Хәлимгә күз салды. Күзе төшү белән, хәйран калды. Ничек моңарчы игътибар итмәгән ул моңа: Хәлимгә хәтфә кәләпүш шулкадәр килешә, исең китмәле! Үзенә үзе гаҗәпләнде. Янында гына шундый чибәр сөйгәне утырганда, ничек итеп ниндидер чит-ят сурәтләр мазасызлый алсын икән? Ул сөйгәненнән күзен алмас булды, аның гел Хәлимгә генә карап торасы, гел аның хакында гына уйлыйсы килде. Аларның мәхәббәтен бергә кушачак шушы кадерле, изге минутларда күңел Хәлимнең дә шул хакта гына уйлавын, сөйгәненең аңа карап бер елмаюын теләде. Нурҗиһан шулай дип уйлап кына бетерде, егет, сөйгәненең йөрәк тибүен сизеп торгандай, аңа борылып, елмаеп куйды. +Тиз үк михраб ягыннан тамак кырган тавыш ишетелде. Өстенә яшел чапан, башына ап-ак чалма кигән озын буйлы хәзрәт, вәкарь белән генә атлап, мөнбәр янына килеп басты. Ул сүзен тантаналы тынлыкта, бераз дулкынланыбрак башлады: +— Җәмәгать! Бүген безгә, Ходай Тәгаләнең рәхмәте илә, биниһая зур изгелек эшләү насыйп булырга тора. Ерактагы Воронеж ягыннан килеп тимер юлда эшләүче Иван кызы Анна туташ, калебенә иман нуры иңеп, ислам динен кабул итте. Әйе! +Моңарчы тын гына утырган сафлар кинәт хәрәкәткә килде, аларда хәер хаһлык авазлары ишетелеп алды. Хәзрәт бераздан дәвам итте. +— Туташ, бик табигый ки, үзенә мөслимә исеме кушуны үтенде. Без, Ходага тапшырып, туташның бу изге үтенечен гамәлгә ашырдык. Элеккеге Аннага Нурҗиһан исеме куштык!.. +Янәшәдәгеләр, бу изге гамәлне хуплап, төрлечә куанычларын белдерделәр. Төрле яктан "Бәрәкалла!", "Афәрин!", "Сөбханалла!" дигән сүзләр ишетелде. Бик күпләр Нурҗиһанга борылып баш иде. +— Хәзер, җәмәгать, Нурҗиһан туташның ислам динен, яңа мөслимә исемен кабул итүен хуплап, салават әйтик һәм бер дога кылыйк! Аллаһөммә салли галә Мөхәммәдин вә галә әлиһи Мөхәммөдин... +Нурҗиһанның йөрәге дөп-дөп тибә, битләре яна. Ул да калтыраган кулларын, абыстай шикелле үк, дога кылырга күтәрде. Турысын гына әйткәндә, хәзрәт сөйләгәннәрнең һәммәсен дә аңлап бетерми иде әле ул. Шулай да колагына чалынган кайбер сүзләрдән, абыстай пышылдауларыннан шуны төшенде: хәзрәт аның хакында күңелләргә үткәреп бик әйбәт сөйли иде. Үзен шулай хөрмәтләүләре өчен Нурҗиһанның күңеле йомшарды. Кем инде ул аларга? Әллә каян килеп чыккан бер "марҗа"! +Нурҗиһан, түбәсеннән ашкан куанычын уртаклашасы килеп, алдагы сафта утырган Хәлимгә күз салды. Аның да авызы ерылган иде. "Күрдеңме ничек тәгәри безнең эшләр!" дигәндәй, шатландырып ым какты. +Хәзрәт дәвам итте: +— Монысы тантананың бисмилласы гына әле. Мәсҗетебездә, Ходаның рәхмәте илә, тагын бер изге вакыйга булырга тора. Ул да булса Нурҗиһан туташның Хәлим белән никахлашуы. +Янә хуплау авазлары яңгырап китте. Кайберәүләр, урыннарыннан кузгалып, күзләре белән бу гүзәлнең хәләл җефете булачак бәхетле егетне эзләргә керештеләр. Хәлим, I чәч очларына кадәр кызарып, уңга да, сулга да баш ияргә мәҗбүр булды. +Хәзер шаһитлар үз вазифаларын үтәргә керешсеннәр! Холим, күршесе киңәшен тыңлап, сөннәт бүлмәсенә узды. Абыстай Нурҗиһанны шул ук бүлмәнең икенче почмагына әйдәде. Өлкән яшьтәге сакаллы ике абзый Нурҗиһан каршысына килеп баш иделәр. Шуларның берсе Нурҗиһанга сөаль бирде: +Воронеж өлкәсенең Иван кызы — элекке Анна, хәзерге Нурҗиһан туташ, рәхим итеп әйтегезче: сез Килдебәк авылының Биктимер углы Хәлимгә хәләл җефетлеккә барырга үзегез теләп, үз ихтыярыгыз белән риза булдыгызмы?.. Аңлашыламы? Если по-нашему трудно, отвечайте на своем языке... +Нурҗиһанга мәчеттә туган телен ишетү сәеррәк тоелды. Ул, каушавыннан тәсбихле кулын тегеләр сыман күкрәгенә куеп, җавап бирде: +- Да, да, конечно, по своему желанию... Как же! +- А сколько Вам лет? — диделәр. +- В мае исполнилось восемнадцать. Гел татарча киенгән бу гүзәл кызның саф русча сөйләшүе шаһитларга күңелле тәэсир итте. Алар елмаешып: +- Хорошо, хуп! — дип, егет янына юнәлделәр. +- Йә, чибәр егет, син дә әйт инде. Шәригать шулай боера! +Өлкән яшьтәге бу ике абзыйга ихтирам йөзеннән Хәлим баш иде. +- Бик рәхмәт, абзыкайлар! Шөкер, теләгем кабул булырга тора. Нурҗиһан туташны гомерлек зәүҗем итеп кабул итәм. Хәер догада булсагызчы! — диде. +Шәригатьнең бу кагыйдәләре аңа күптән таныш булуын, чөнки үзенең Килдебәк мулласының мәхдүме икәнлеген Хәлим чак кына әйтмичә калды. Бу аңа мактанган шикеллерәк булыр кебек тоелды. Әйдә, сер булып калсын! +Шаһитлар, хәзрәт каршысына барып, егет белән туташның үз ихтыяры белән никахка керүләренә һәркайсы аерым-аерым гуаһлык бирде. +VII +Менә дулкынланып көткән минутлар килеп тә җитте. Никах мәҗлесенең иң тантаналы мизгелләре башланды. Мөэәззин бабай, күләгәдәй тавышсыз-тынсыз гына йөреп, биш-алты урында якты лампалар кабызып җибәрде. Мәчет эче ягымлы якты нур белән тулды. Абыстай Нурҗиһанның колагына үрелде: +— Никах догасы бу — венчание! Хәере белән! — диде. Нурҗиһан, каушавыннан "Ой!" дип, абыстайның беләгенә ябышты. +Хәзрәт вәкарь белән генә янә тамак кырып алды. Никахны гадәттәгечә әгузе бисмилладан башлады. +— Әлхәмделиллаһи әлләзи калә фи китабиһи вә энкихуа әллөями вәс-сәләватү вәссәламү... +Мулла абзый, күзләрен бераз йома төшеп, ягымлы йомшак тавыш белән укый иде. Нурҗиһан, никахның һәр сүзен йотып алырдай булып, михраб ягына текәлде. Менә бит, кем уйлаган! Кемнең башына килгән аның яңа тормышы мәчеттә башланыр дип! Искиткеч иде бу! Төш шикелле... Әмма төш түгел иде бу, чын иде, чын! Əнə мулла абзый, аның мәхәббәтен мәңгегә беркетү өчен, никах укый. Сөйгәне аның законлы ире булачак. Йа Алла!.. +Нурҗиһан әлеге доганың сүзләрен аңламый иде. Әмма хәзрәтнең көйләп укуы аның күңеленә бик тә хуш килде. Унсигез яшенә җитеп, аның беркайчан да мондый сәер, гаҗәп моңлы көйне ишеткәне юк иде әле. Бу инде сиңа даң-доң иткән тупас чиркәү чаңы түгел. Бу көй, су өстендә чайкалган дулкыннар шикелле, синең җаныңны әле йомшак кына рәхәттә тибрәлдерә, әле ниләрдер вәгъдә итә, әле тамак төбе белән кырыс кына сине искәртеп куя. Мәчет идәненә төшкән яп-якты ай нурына күзе төшүгә, бу тылсымлы көй Нурҗиһанга шушы ай нурлары белән күктән иңәдер кебек тоела башлады. Бәлки, күктән иңгәнгә күрә бу сихерле көй Нурҗиһанның күңеле түренә шулкадәр эчкәрегә керәдер, шундый газиз тойгыларны уятадыр? Ул да түгел, күзен йомуга, Нурҗиһан үзен, Хәлим белән кулга-кул тотынышып, ай нурында күккә таба очып баралар кебек хис итә башлады. Күк йөзе җемелдек йолдызлар белән балкыган. Хәзрәтнең никах догасы көенә фәрештәләр авазы да кушылып, ул дога хәзер бөтен күк йөзенә яңгырый кебек иде. +Нурҗиһан, боларның һәммәсенә ышанасы килеп, күзләрен ачты. Әйе, һәммәсе дә чын иде. Менә бу мәрхәмәтле кешеләр, аларны үз итеп, шәфкатьле кулларын суздылар. Менә хәзер аларның никахларын хуплап изге теләктә утыралар. Әйе, кеше гомерендә бер генә мәртәбә килә торган кадерле минутлар иде бу. Хәзрәтнең әлеге көйле догасы үзенең тылсымлы куәте белән аларның кайнар мәхәббәтен гомерлеккә беркетеп куячак. Мәңгегә! Ничек әле? Алла бирсә... Әгәр килешә торган булса, Нурҗиһан, хәзрәтнең алдына тезләнеп, күз яшьләре белән рәхмәтләр укыр, абыстайны кочаклап үбәр иде. +Шушы куанычын уртаклашасы килеп, Нурҗиһан тагын сөйгәненә күз салды. Әйтерсең бу ике яшь йөрәк берберсенең ни дип тибүен һәрдаим сизеп торалар. Нәкъ тул сулышта Хәлим дә булачак җәмәгатенә таба борылды. Аның балкыган йөзе, нурланган күзләре сүзсез бик күп нәрсә әйтә иде. +Ул арада хәзрәт, никах догасы күңелләргә тагын да түргәрәк үтеп керсен өчен булса кирәк, ахырга таба татар телендә дәвам иттерде: +Йа Рабби, йа Хода! Безнең мәсҗетебездө ислам динен кабул иткән Нурҗиһанны һәм аның зәүҗен, аның булачак әүляденә ике җиһанда да бөхетле-сәгадәтле итеп, морадларына ирештер. Йа Хода, бу бәндәләреңә бәхетле, тәүфыйклы, мөрәүвәтле кешеләр булып яшәргә насыйп булсын, аларның бөтен гомерләре буена йөзләре ак, күңелләре пакь булып, башкаларга да изгелек кылып, үрнәк булгайлар иде. +Хәлим белән Нурҗиһан никах догасы укылу дәвамында күңелләренә яңа тойгылар иңә баруын сизделәр. Хәзер инде Нурҗиһанны зур күзле чиркәү сурәтләре борчымый, чиркәү кыңгырауларының чаңы колакка ишетелми, алар ниндидер ясалма юаткыч сыман гына булып калганнар иде. Нурҗиһан хәзер үлем белән янаучы абыйларыннан да курыкмый, кызның күңелендә аларга карата хәтта үпкә дә, ачу да юкка чыгып бара иде инде. Алар хәзер юкбарга ышанып башлары түнгән бичара бәндәләр булып кына күренә иде. +Гомеренең шушы иң бәхетле минутларында Нурҗиһанның сөекле әнисен дә тынычландырасы килде. Ул аңа күңеленең иң эчкәресеннән чыккан, иң кайнар хисләре белән инәлде: "Ай әнием, сөекле энекәй генәм! Син миңа ышан, син мине аңларга тырыш! Син уйлаганча, мин ялгышмадым да, харап та булмадым! Юк! Мин җаным сөйгән бик һәйбәт егеткә кияүгә чыктым. Мин бик тә бәхетле, энекәем! Белсәң иде син нинди гадел, тугры, дөрес дин бу, нинди саф күңелле яхшы кешеләр бу мөселманнар! Алар безне шулкадәр чын күңелдән кайгырталар! Син ышан, әнием, мин бик бәхетле, мин үз бәхетемне нәкъ менә шушы эчкерсез, яхшы күңелле кешеләр арасында таптым. Мин һаман да синең кызың булып калам, сине һаман да яратам". Бу минутларда Нурҗиһанның күңеле шулкадәр нечкәрде, хисләренең чынлыгына ул шулкадәр тирәнтен инанды ки — бу изге тойгылары минуты белән әнисе күңеленә барып керәчәгенә ул ихлас күңелдән ышана иде. +Элекке Анна-Нюра, хәзерге Нурҗиһан муенындагы тәресен Хәлимгә вәгъдә биргән көнне үк алып ташлаган иде. Менә хәзер, анасы белән сөйләшкәндә, күңеле никадәр нечкәрүгә карамастан, үзенең элеккеге Анна булып түгел, Нурҗиһан булып сөйләшүенә бик канәгать иде. Хәлимгә, яңа диненә хәтта күңеленнән дә хыянәт итмәве, чын-чыннан Нурҗиһанга әверелүе өчен үзенә үзе рәхмәт әйткәндәй, ул үзен-үзе сөеп, битләрен, кулларын сыйпады. Җиң очларын, яулык читләрен тарткалап куйды, Фатир хуҗасының хатыны да нәкъ шулай сыйпана иде... +Никах догасын хәзрәт янә гарәп теленә күчеп тәмамлады: +— Би-хөрмәти сөйедил-мөрсәлинө вәл-хәмдү-лилләһи раббел-галәмин. Амин. +Мәчет эче дәррәү бер гөрләп алды. Хәзер булучылар һәммәсе бердәй "амин" дип тәкрарладылар. +Әле генә тын утырган сакаллы абзыйларга кинәт җан керде. Алар, төрле яклардан кузгалып, яшьләрне әйләндереп алдылар, никах белән тәбрик итеп кулларын кыстылар. +— Никахыгыз изге сәгатьләрдә укылган булсын. Дөньяда вә ахирәттә бәхетле булыгыз. Никахыгыз безнең мәчеттә укылуына без бик шат,— диештеләр. Берсеннәнберсе уздырып, кунакларны үзләренә чәйгә чакырырга керештеләр. +— Хәзер бик соң инде, төнлә әллә кая бара алмассыз, кунып кына китәрсез, — диештеләр. +Ләкин абыстай белән хәзрәт бу хакта алдан ук уйлап куйганнар иде инде. Мәчеттә кемгә никах укылу хакындагы хәбәр сәгате-минуты белән бөтен якын-тирәгә таралачак. Төрле хәвеф-хәтәрдән саклап калу өчен, яшьләрне тизрәк күздән югалтырга кирәк иде. Абыстай, Нурҗиһанны култыгыннан алып, башмак бүлмәсенә ашыктырды. +— Юк, юк! Нурҗиһан белән Хәлим безнең кунагыбыз! Хәзрәтнең аларга никахлашу хакында шәһадәтнамә дә бирәсе бар әле, — диде. +Болар кайтып керүгә, ак өйдә табын әзер иде инде. Абыстай яшьләрне табынның түренә утыртты. Ул аларның гадәттән тыш чибәрлегенә, шулкадәр пар килүләренә һаман да сокланып бетә алмый иде әле. Икесенең дә япьяшь булуларын әйткән дә юк, ул буй-сын зифалыгы, ул төс-бит, кашлар, күзләр... Чәй ясаганда, абыстай үзенең соклануын яшерә алмады. +- Сөбханалла, күз генә тимәсен,— диде ул.— Ходай Тәгалә сезне һичшиксез бер-берегезгә пар китереп яраткан, кадерен белә күрегез. Моңа бик шөкрана кылыгыз. Шәт иншалла, бәхетле булырсыз. Бездән хәерфатыйха! +Мулла абзыйның түр башында утыртуы бик зур дәрәҗә, зур хөрмәт иде. Бигрәк тә моңа Нурҗиһан борчылды. Ул кызарынды, яулык чите белән авызын каплады, иркенләп тамагына да ашый алмады. Аның бөтен ышанычы Хәлимдә, ул нидер әйтергә тиеш иде. Хәлим аңа ишелеп төшкән бу шатлыктан акылын җыя алмый иде әле. Ул хәзрәт белән абыстайның әле берсенә, әле икенчесенә карап гаҗәпләнгәндәй башын чайкап торды. +Әкияттәге шикеллерәк килеп чыкты әле бу... Сез, Хозер Ильяс кебек, безне туры юлга алып чыктыгыз. Шушы изге минутларда безнең ата-аналарыбыз булдыгыз, канатыгыз астына алдыгыз. Без сезгә мәңге бурычлы. Дөньяда вә ахирәттә бәхетле булыгыз! +Мәхдүм, кулларын күкрәгенә куеп, хуҗаларга баш иде. +Яшьләрнең затлы чибәрлегенә хәзрәт тә абыстайдан ким сокланмый иде. Ул Хәлимнең дә гади авыл мужигы булмавын сизеп алган иде. Ләкин тәҗрибәле кеше буларак, аек акыл белән эш итәргә уйлады. Юкса бу изге эшнең җанҗал белән төгәлләнүе ихтимал иде. +- Безнең халык гадәте буенча, сезне бер-ике көн кунак итәргә кирәк иде дә бит. Ләкин, мәгаттәәссеф , сезнең тизрәк юкка чыгуыгыз мәслихәт. Чөнки яктыруга Нурҗиһанның абыйлары сеңелләрен бездән таптырачак!.. Мөскәү поезды килергә сәгать ярым гына калып бара... Бу һәммәсен дә хафага салды. Аннан-моннан гына капкаладылар да, дога кылып, табын яныннан кузгалдылар, тизрәк юлга җыена башладылар. Нурҗиһан боларга күлмәкчән генә килеп кергән иде. Абыстай аңа зәңгәр хәтфәдән тегелгән көмеш каймалы камзул бүләк итте. Мөселманнарда үбешү гадәте юклыгын белсә дә, Нурҗиһан, үзенең рәхмәтен ничек белдерүдән гаҗиз калып, абыстайны кочаклап үпте, күз яшьләре белән рәхмәтләрен әйтте. Юлга ике бөтен ипи бирделәр. - Акчалар чүпкә чыкты. Бу икмәк поездга билет алып бирер,— диде абыстай. +Болар чыкканда, караңгы иде әле. Аларны капка төбендә тарантаска җигелгән яхшы ат, типсә тимер өзәрдәй ике егет көтеп тора иде. +— Шушы егетләр һәммәсен кайгыртыр,— диде хәзрәт. Чыннан да шулай булды. Егетләр яшьләрне поезд килгәнче караңгы урынга кертеп тордылар. Поезд килүгә, тәрәзәдән ипине дә алар күрсәтте. Вагон ишеге үзеннәнүзе ачылды, урын да табылды. Яшьләр хәвеф-хәтәрсез Себер ягына таба китеп бардылар... Яшьләр кайтасы якта инде таң беленә башлаган иде. Бу ике гашыйкны алда əнə шул таң нурыдай уянып килүче тылсымлы мәхәббәт, яшьлек бәхете белән яңа тормыш көтә иде. \ No newline at end of file diff --git "a/bylatypov/\320\236\321\207\321\200\320\260\321\210\321\2031_tat.txt" "b/bylatypov/\320\236\321\207\321\200\320\260\321\210\321\2031_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..e5935df0b06a5e7084775244e1dd181bd3195cf2 --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\236\321\207\321\200\320\260\321\210\321\2031_tat.txt" @@ -0,0 +1,33 @@ +Атилла Расих +Очрашу + +Яңа ел мәҗлесе бик күңелле башланды. Кунаклар да бик чибәр икән. Соңгы сәгатьләре калган ел истәлекләре һәм яңа ел планнары турында бик күңелле сөйләшеп утыра торгач, минем бераз күңел дә ачасым килеп китте. Мин үзем бик музыкаль кеше. Яшереп торып булмый, шуңа күрә мин Гарифны бер почмакка чакырып алдым да: +— Карале, Гариф, берәр гармонь-фәлән юкмы соң? Яңа ел хөрмәтенә бераз күңел ачу да урынлы булыр иде, минемчә,— дидем. +— Синең сүзләрең, Сафиулла дус, бик дөрес,— диде Гариф,— тик монда бер хикмәтле эш бар. +— Нинди хикмәтле эш тагы? +— Хикмәтле дип инде, әллә ни хикмәтле дә түгел ул үзе. Сүз гармонь турында бара. Дөресен генә әйткәндә, бездә гармонь да бар, уйнаучысы да бар. Анысы — минем улым. +— Соң шулай булгач? Әйдә, улың бер уйнап җибәрсен. Без кушылып җырлап та алырбыз. Бик дәртләнеп китсәк, биеп алу да зыян итмәс. Гариф бераз гына уйланды да, сөйкемле генә елмаеп, болдй диде: +— Беләсеңме, Сафиулла дус, мин яңа елга бүләк итеп, улыма гармонь сатып алган идем. Гармонь бик яхшы булса кирәк, сатучы үзен "үтереп" мактады. Тик эш шунда: без ул гармоньны улыма яңа ел тулганда, төнге уникедә генә бүләк итәргә булдык. +— Минемчә, гармоньны яңа елны каршы алганда бүләк итәргә кирәк. Бу сүзләрдән соң Гариф тагы бераз уйланып торды да, тагы да сөйкемлерәк итеп бер елмайгач: +— Дөрес,— дип куйды,— шулай итәргә кирәк, булмаса. +— Билгеле, шулай. Патефон белән генә дә эш барып чыкмый бит әле. Коры такмак әйтеп, я поднос кагып утырудан да файда чыкмый. Кыскасы, гармонь мәсьәләсе җайланды. Гариф хатыны белән почмакта нидер пышылдашты да, сандыкны ачып, аннан зур һәм матур гармонь өстерәп чыгарды. Билгеле, гармоньны кулына алу белән, аларның унөч яшьлек уллары бик шатланды инде, ə минем күңел бөтенләй үк ачылып китте. +— Я инде, Сәлим,— дидек без Гарифның улына,— хәзер әйбәтләп кенә бер уйнап җибәр! +Сәлим чиксез шат, бер дә галәмәт! Шуңа булса кирәк, ул уйнаудан элек гармоньны карап, шатлыгын уртаклашып утырды әле. Ə без, зур түземсезлек белән, аның уйнавын көттек. +— Я инде, бер сызып җибәр,— дидек без, сабырсызланып,— Галиябанумы шунда, Авыл көеме, Наласамы, анысын үзең беләсең. +Малайның гармоне үзе хәтле иде. Ахыр чиктә ул гармоне астына тәки кереп утырды һәм уйнарга да тотынды. Ләкин бу нинди хикмәт тагы? Малай адәм аңламас көйләр уйный. +— Син, Сәлим, без белгәнрәк көйне уйна,— дидек без,— кушылып җырларлыгын, гадирәген, без бит ул кадәр опера арияләрен башкара алмыйбыз. +— Авыл көен, Авыл көен!— диде Гариф. Тик малай һаман үзенең могҗизасын дәвам иттерә бирде. Ул бер үк көйне берничә тапкыр башлап та карады, тирләп, пешеп бетте, кызарынып-бүртенеп, муенын суза-суза гармонь телләрен күрергә тырышты, ләкин безгә таныш бер генә көй дә уйный алмады. Ул башкарган көй Галиябану белән башланса, Тәфтиләүгә тартымрак булып бетә иде. +— Карале, энем Сәлим,— дидем мин, шактый борчылып,— бәлки, әле син яшьлегең аркасында уйнау техникасын җитәрлек үзләштермәгәнсеңдер, ə? +— Мәсьәлә уйнау техникасына кагыла икән,— диде Гариф бу юлы бик җитди рәвештә,— ул турыда сүз ике төрле була алмый инде. Сәлим ул мәктәбендә дә беренче гармоньчы. +Ул арада без Сәлимнең гармонь астыннан килеп чыгуын күрдек. Сәлимнең күзләрендә яшь, йөзендә әйтеп бетергесез борчылу билгесе иде. +— Я, ни булды тагы?— дидек без бераваздан. Гармоньчыбыз, бераз тынычлангач, тирән тынлык эчендә гармоньның бозык икәнлеген әйтте. +Сез нинди хәлдә калыр идегез икән бу вакыт — анысын белмим, тик безнең мәҗлес бу хәбәрдән соң шау-шулы җыелышка әйләнеп китте, һәрбер кунак үз чиратында брак ясаучыларны сүгә башлады. Бер ханым болай диде: +— Мөмкинме соң! Өр-яңа гармонь, әле совершенно кулда да булмаган, ə үзе уйнарлык та түгел. Мондый брак ясаучыны эшеннән кусаң да, жалко түгел. +— Эшеннән куу гына аз,— дидем мин, бик кызып киткәч,— ипи шүрлегенә менеп төшкәндә дә ярый! +— О, сез бигрәк арттырдыгыз!— диде бер кунак, мине тәнкыйть итеп.— Анысы безнең законнарга сыймый инде. +— Хатамны аңладым. Урынлы тәнкыйтегез өчен рәхмәт,— дидем мин,— бик ачуым килгәч кенә, йөрәк сыкравына түзә алмыйча әйттем инде. +— Кара әле, Сафиулла,— диде Гариф,-— безнең егетнең кәефе бөтенләй кырылды бит. Булмаса, син аның гармонен карап бирер идең. Гаеп нәрсәдә соң? Гармонь фабрикасында мастер булып эшләвемне кунаклар аңлау белән, миңа үтенеч белдерделәр. Мин түр башыннан кузгалмыйча гына: +— Яле, энекәш, карап карыйк алай булгач,— дидем. Гармоньны кулыма алдым да телләренә әһәмиятсез генә баскалый башладым. +— Тукта! Бу нинди хикмәт тагы? Гармонь ничектер таныш кебек. Кая соң моның маркасы? Дусларым! Бу бит безнең фабрика эше. Миңа эсселе-суыклы булып китте. Күзләремә ышанмастай, гармоньны әйләндерә-тулгандыра башладым. +Бу ни хәл тагы? Ах, хурлык, хурлык! Бу гармонь-ның телләрен мин үзем ясаган идем бит! Мин утырган урынымнан сикереп тордым да: "Чыгарыгыз әле мине, чыгарыгыз!"— дидем. Минем кулларым калтырый, аркамда кыргаяклар йөргәндәй. Кайчан булды соң бу хәл? Ничек мин аны үз вакытында сизми калганмын? Мин барын да хәтерләргә тырыштым, ләкин файдасыз иде. +— Кунаклар,— дидем мин калтыранган тавыш белән,— мин сезнең каршыда гаепле... \ No newline at end of file diff --git "a/bylatypov/\320\236\321\207\321\200\320\260\321\210\321\203_tat.txt" "b/bylatypov/\320\236\321\207\321\200\320\260\321\210\321\203_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..4ee54917ed03ad67d2b128bf01b59d628ead0af5 --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\236\321\207\321\200\320\260\321\210\321\203_tat.txt" @@ -0,0 +1,57 @@ +Галимҗан Гыйльман +ОЧРАШУ +Хикәянең тексты kitap.net.ru сайтыннан алынды. Әсәрне диҗитәл китап калыбына күчерү BAYĞIŞ берләшмәсе тарафыннан башкарылды. + +Алар Кукмара поездында очраштылар. Көтмәгәндә һәм бик сәер булды бу очрашу. Кайсыдыр тукталышта вагонга шаулап бер төркем милиция кешесе килеп керде. Берничәсе автомат тоткан. Йөзләре җитди. Һәр кешене берәмтекләп, җентекләп карап баралар. Алар чыгып китүгә вагон эчендә: "Берәү төрмәдән качкан, шуны эзлиләр", дигән сүз таралды. Сәлимәнең урыны тәрәзә янында иде. Ул утыргычның урта турынарак, янәшәсендә оеп утырган татар апасына табарак күчте. Әйтерсең, теге качкын бәндә менә хәзер тәрәзәдән килеп керәчәк... +Тәрәзәдән кермәде шул, ишектән керде. Керде дә, вагон уртасынарак үтеп, Сәлимәләр эскәмиясендәге буш урынга килеп тә утырды... +Әлбәттә инде, Сәлимә аның качкын икәнлеген белмәде. Сәләмә генә киенгән, бүреген күзләренә үк төшереп кигән бу егеттән сәерсенде сәерсенүен, әмма ул кадәр шикләнмәде. Тегесе, килеп утыру белән, тәрәзә янына борылып, буй-буй кар яткан көзге кырларга карап бара башлады. Сәлимәнең дә үз гаме, үз уйлары... +Менә өч ел инде Казанда яши ул. Эшли. Атна саен авылына кайтып йөри. Бик сагына Сәлимә үз авылларын. Бөтен җаны-тәне белән, күңеле белән, яшәеше һәм язмышы белән авыл кызы ул. Шәһәргә чыгып китүе дә сәер булды. Мәңге китмәс иде, билләһи! +Бердәнбер көнне аны әнисе белән әбисе Илсур исемле авыл егетенә димләп, ярәштереп куйдылар. Нәселе яхшы, тормышы нык, тәртибе әйбәт, диделәр. Ә бит Сәлимәнең үз егете бар. Наил. Балта остасы. Күрше авылларда өй салып йөри. Ярлы да түгел, гарип-гораба да түгел. Ихлас. Күңелчән. Тик... Сәлимәнең әниләре аны яратмадылар. "Шабашниктан нинди рәт чыксын, — диделәр. — Шигырь чыгарып, җырлап, гармунда уйнап йөргән була, җиңел акыллыланып", — диделәр. Эчкән чагын да күргәннәр. +Ләкин Сәлимә Наилнең нинди икәнен бик яхшы белә. Хыялыйрак булса да, төпле егет ул, итәгатьле, игелекле җан. Тугры. Ә Сәлимә өчен бу — иң мөһиме. Тугрылык. Ахры чиктә, кеше шушы сыйфатына карап бәяләнә бит... +Их, бергә яшәргә насыйп булмады шул. Әле дә хәтерендә — Илсурдан яучылар килә башлады. Булачак кода-кодагыйлар кунак ашлары белән дә алмаштылар... +Сәлимәдән генә сораган кеше юк. Егерме дүрт яшь тә булсын ди. Ләкин дөнья бетмәгән бит әле. Тормыш төгәлләнмәгән. Утырып кала дигәч тә... Ярый ла сөешеп йөргән егете булмаса! Ул инде төгәл белә: Наилдән башка беркемгә дә кияүгә чыкмаячак. Әле ул кайсыдыр авылда өй җиткезә, кайткач, ныклап сөйләшәсе булыр... Ябышып булса да чыгачак аңа Сәлимә. Кайтсын гына әле...Наил кайтмады да кайтмады. Сәлимә көтте дә көтте. Аптырагач, Наилнең әнисе янына — Мәфтуха әбигә китте. Ләкин күңелен тынычландырырдай бер генә сүз дә ишетмәде ул ана кешедән. Шул ук көнне, күңеле төшеп, аптырап кайтып керде дә, тизтиз генә җыенып, юлга чыгып китте. Ходайга шөкер, дипломы бар, эшкә ятышлы кулы бар... Кеше арасында югалып калмады, тормышының һәр мизгеленнән тәм табып яшәп китте. +Наилне барыбер оныта алмады, аны урамдагы һәр кешедән эзләде, Кукмарага кайтканда, вагонга да: "Очрамасмы, очрамасмы?" — дип керә торган булды. Авылга еш кайтып йөрүе дә яшьлек мәхәббәтен — Наилен эзләп йөрү түгел микән әле? +...Шулвакыт вагонның аргы башында җанлылык сиземләнде. Ишекләрне ике якка каерып, бер төркем милиция килеп керде. Вагон эчендәге халык, дәррәү калкынып, шул якка борылып карады. Сәлимә янында утырган егет тә башын сузып алды. Аннары, кискен итеп урынына утырды да, шым булды, аннары башын бишмәтенең якасына яшерергә кереште... +Сәлимә гаҗәпләнгәннән гаҗәпләнә барды: ниндидер таныш чалымнар бар бу кешедә. Ул, башын сузып, үрелебрәк карамакчы булган иде, теге сәер кеше кискен генә әйтеп куйды: +— Тик кенә утырыгыз! — Аннары, тавышын йомшартып, өстәде: — Зинһар... +Туктале... Таныш бит бу тавыш! Таныш кына түгел, кадерле, газиз... +— Зинһар, яшерегез мине... Мин төрмәдән качтым. Ләкин минем бер гаебем дә юк... Яшерегез... +Шулай диде дә, теге Хода бәндәсе Сәлимәнең кулбашына башын салып, йөзен бушатының якасы белән төреп, томалап куйды. +Кем бу? Нинди җан? Бик тә таныш бит бу... Ә? +— Наил?.. +— Сәлимә?.. +— Синме бу?... +— Мин, ә син? +— Мин... Наил! +— Тс-с-с!.. Тик утыр, яме, Сәлимә! Кыймшанма! Узып китсеннәр башта... +Сәлимә, Наил янынарак сыенып, аның салкын маңгаена кайнар йөзен терәп, пышылдап кына сөйләшә башлады. +— Наил... Чынлап та синме бу? +— Мин бу, мин... Төрмәдән качтым... Әнә бит эзлиләр... +— Ник качтың? Ул төрмә дигәннәренә ник кердең? +— Үзем теләп кермәдем, Сәлимә. Көчләп утырттылар... +— Ничек инде? +— Тс-с-с! Дәшмә... Бәгырь кисәгем... +Тикшерүчеләр бер-берсенә сыенышып утырган бу парга әлләни игътибар итмәделәр, ары киттеләр. Сәлимә һаман түземсезләнде, бертуктаусыз сорашты: +— Наил... Син кеше түгел икән!.. Шулай кинәт юкка чыгалармыни? +— Сине, кияүгә китә, диделәр бит... +— Шуннан төрмәгән барып кердеңме? +— Юк әле... Бераз шабашниклар белән йөрдем. Аннары... Аннары иң хәтәре башланды. Мине кол итеп саттылар... +— Кол итеп?... +— Әйе, эшкә... Этләр белән саклыйлар иде... Бу илдә ниләр генә юк, Сәлимә?!. +— Шуннан, шуннар? +— Шуннан шул. Ярты ел җәфа чиккәч, бер җай туры китереп, качтым. Качканда берсен дөмектердем. Туры милициягә бардым. Шул булды: миңа "үтерүче" исеме тактылар. Соң гына белдем — милициясе, мафиясе бергә икән... Алты ел берделәр, өч елын утырдым инде... Тотылсам, ул өч елны кабат өстәячәкләр... +— Наил, төрмәдән нигә качтың? Нигә?.. Рәнҗеттеләрме? Кыйнадылармы? Авыр булдымы? +— Юк, мине сындыра алмадылар. Кыйнаудан, тәнем, изелеп, чүпрәккә калганда да, рухым нык иде, җаным исән иде минем. Җанымны саклап кала алдым мин, Сәлимә. Ә җанымда син идең... +— Наил, елатасың бит... +— Нигә качтыммы? Син дип качтым. Сине, үзең генә яши, диделәр. Кияүгә чыгуың хакында сүз ялган булган. Сөйләшәсе килде. Шуңа качтым да... Менә — очраштык та... Әле дә ышанып җитә алмыйм... +— Тиле син, Наил... +— Син тиле түгелме? Шул гомер кияүгә чыкмый йөриләр диме? +— Яраттым бит мин сине, көттем... Шуңа чыкмадым да... +— Тагын да көтәрсеңме, Сәлимә? Көтсәң, төрмәгә кабат керәм. Көтмәсәң... +— Көтәм-көтәм, Наил бәгърем! Җанкисәгем минем! +— Рәхмәт, сөеклем... Син мине тормышка кайтардың... Мин хәзер тыныч... +— Бар, кайт төрмәңә. Түз! Авыр булса да түз! Минем өчен түз! Үзең өчен, уртак бәхетебез өчен түз! Зинһар, түз, үтенеп сорыйм... +— Тагын өч ел өстәсәләр дә көтәрсеңме? +— Тагын алты елмы?.. Көтәм... Наил... +Ике җан, ике йөрәк, бер-берсенә сыенышып, тынып калдылар. Икесе дә мыштым гына елыйлар. Күңелләрендәге авыр, кайгылы моң шулай яшь булып эреп чыга иде бу минутта... Ул әле алты ел эриячәк иде. Мәңгелеккә торырлык алты ел... +Менә Наил, сак кына кузгалып, башын күтәрде, Сәлимәсенең күзләренә йотлыгып карап торды, үрелеп, аның мәхәббәткә тулышкан алсу иреннәреннән үбеп алды. Авыр эш эшләп сөялгә каткан кулларын Сәлимәнең йомшак, назлы учларыннан алмыйча гына торып басты. Аннары, кискен генә борылды да, йөгерә-атлый, тамбур ишегенә табан китте. Сәлимә каккан казык кебек утырып калды, хәтта Наил киткән якка борылып та карамады. Әле ярый карамады! Караса, тамбур ишеге артында торган милиционерларның, дәррәү кузгалып, автомат түтәләре резина таяклары белән Наил өстенә ябырылуларын күрер иде. Күрер иде дә акылыннан язар иде... \ No newline at end of file diff --git "a/bylatypov/\320\240\320\270\320\261\320\261 \320\233\320\276\320\272\321\201\320\275\321\213\322\243 \322\257\320\273\320\265\320\274\320\265_tat.txt" "b/bylatypov/\320\240\320\270\320\261\320\261 \320\233\320\276\320\272\321\201\320\275\321\213\322\243 \322\257\320\273\320\265\320\274\320\265_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..7be74ae73ae55aee3f3fb4bfd465c590d69ac7fa --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\240\320\270\320\261\320\261 \320\233\320\276\320\272\321\201\320\275\321\213\322\243 \322\257\320\273\320\265\320\274\320\265_tat.txt" @@ -0,0 +1,123 @@ +Атилла Расих +Рибб Локсның үлеме + +Моңлы саз остасы Александр +Гринга +Шәһәрдә алтын көз булмый. +Шау-шулы кысрык урамнар өстенә кургашыңдай тонык күк гөмбәзе каплап куелган. Сәләмә болытлар туктауны белмәстән, аз гына да ачылып китмәстән, түбәнтен генә агылалар. Болганчык күлләвекләрдә күк йөзе дә, кирпеч стеналар да чагылмый. Дымык аллея комы, төсен җуеп, сыек боткага әйләнгән. +Вакыт-вакыт көчәеп киткән җил ботаклардан үле яфракларны өзеп ала да юеш асфальтка китереп каплый, ə салкын тамчылар аларны җиргә кадаклап куялар. Битне чәнчи торган үткен тамчыларга җил ачысы сеңгән. +Көз бишек җыры көйли: "Йоклагыз",— ди ул үзе чишендергән агачларга һәм яшь сыга. Юк, кызганудан түгел, чөнки битараф табигать рәхим-шәфкатьне дә, яманлыкны да белми. +Әле кайчан гына кояш нурына чумган бакчадан көзге җил тереклек җылысын сөреп чыгарган да җелекләргә үтә торган вак яңгыр җәйге эзләрне юып алып киткән. Монда гашыйклар да ант эчмәгән, йортсызҗирсез сукбай да көрсенеп утырмаган, балалар да чыр-чу килмәгән диярсең. +Җил бакча капкасын шыгырдата, баганага эленгән фонарьны өзәргә маташа, телеграф чыбыкларын кыл итеп чирткәләп моңлы бер көй уйный: "йоклагыз, йокла..." +Бакча эскәмиясендә, бөкшәеп, кулларын тез башына кушырган бер кеше утыра. "Көз,— дип пышылдый аның туңган иреннәре.— Әйе, көз..." +Җил аның чабуын тарткалый. +"Йокла, Рибб Локс, йокла". +Гомер артта калды. Яшисе яшәлде, күрәсе күрелде. Татлы хыяллары белән яшьлек, дөньяви мәшәкатьләр белән тулган ирлек чоры күптән узды. +Гомер үзенең чигенә якынлашкан саен дөньяның гаделсез булуы, тигезсезлеге ачыграк күренә һәм күңелдә әллә ни төрле нәфрәт-ачу кузгала, әйләнә-тирәгә карата дошманлык тойгысы үсә бара. Тик зәңгәр тамырлары бүрткән куллар хәлсез, йодрыклар йомарланмый, яңгырашын җуйган тавыш та пышылдап кына чыга. Каһәр суккан тормыш! +Дөнья исә үзенчә яшәвен белә. Йөрәк җылысы сүрелгән кешедә аның эше юк. Əнə шалтыр-шолтыр килеп шыксыз трамвай узып китте; шәрә ботаклар артыннан шәмәхә неон рекламасы чекерәеп тора; урам чатыннан, җилгә ияреп, машиналар гөрелтесе һәм репродуктор шавы ишетелә... +Яшисе яшәлде, күрәсе күрелде, гомер кичәге көндә калды. Алда— тынычлык, мәңгелек йокы анда... Бәлки, аны үз ирегең белән якынайтырга кирәктер? Бәлки... баз шикелле караңгы квартираны, шушы эчпошыргыч көннәрне әле тормыш камчысының тәмен татымаган яшьләргә, бию мәйданчыгы катын сагалап торган тар балакларга, бушбугаз репортерларга, көн туды исә чиратка йөгерә торган бытбылдык хатыннарга калдырып китү хәерлерәктер? Яшәсеннәр, әйдә... Ə яшәү үзе үк әкренләп үлә бару дигән сүз түгелмени? +Рибб Локс кыршылган кесә каплавычын күтәреп кулъяулыгын чыгарды да, ничәмә-ничә еллар буе турылыклы хезмәт күрсәткән күзлеген салып, ирексездән сытылып чыккан сыңар яшен сөртте. +Галәм өчен, әйтче, адәм, син кем генә? +Синең яшәү барлы-юклы төтен генә. +Нигә килдем? Нигә китәм? Максат нидә? +Юк, җавап юк бу сорауга һичбер кайда...— дип пышылдады ул үзүзенә, Гомәр Хәйямны исенә төшереп. +Рибб Локс бакчада бер ялгызы иде. Хәер, ул бөтен гомере буена шулай ялгыз яшәде, гаилә корырга да өлгермәде, ə дуслары әкренләп аңардан читләшеп беттеләр. Дуслар? Менә егерме ел инде аның танышларын күргәне юк. Күрергә дә теләми ул аларны. +Җир йөзендә Рибб Локстан да бәхетсезрәк кеше бар идеме икән? Кайчан да булса яшәгән идеме икән? Ай-һай! +Балачакта ул тормыш авырлыгы күрмәде. Урта хәллеләр исәбенә керә торган гаиләдә аңа җил-яңгыр тидермәскә тырыштылар, ул дөньяда юксыллар һәм капкорсаклар барлыгын белми үсте. Бәләкәй Рибб математикага гаять сәләтле булып, елдан-ел олимпиадаларда бүләк алып килде, һәм укытучылары малайга зур өметләр багладылар. Колледжда чакта ук инде ул Кояш системасындагы бер астероидның траекториясен исәпләп чыгарды. Гәрчә моның белән ул фәнгә артык яңалык өстәмәсә дә, бу хезмәте аңарда үз көчләренә ышаныч уятып, иртәгесе көнгә ишек ачкан кебек иде. Малай үзенең гыйлем өлкәсендә эшләячәгенә шик тотмады. +Егерме яшьләрендә чакта егет ике төрле яңа фоторецепт уйлап тапты һәм шул көннәрдән химиягә бирелде. +Ләкин Риббны дөньяда уңышсызлыклар гына көтеп торган диярсең. Нәрсәгә генә тотынмасын, нинди генә ачыш ясамасын, яшь галим беренче булып түгел, ə язмышның тискәрелеге һәм көлүе аркасында, икенче кеше булып кала иде. Рибб Локсның хыялларын аз гына вакытка соңга калу дигән нәрсә челпәрәмә китерде. Көрәш тәрбиясе алмаганлыктан, ул мәкерхәйләләр тозагына бик тиз килеп каба иде. +Металлар коррозиясе дигән хезмәте. Фәннәр академиясендә аны ике куллап каршы алдылар, мактадылар, сөендерделәр, ə икенче көнне сүрән генә: "Бәхетсезлеккә каршы,— диделәр,— шушы ук теманы Гольдштейн тикшергән, бу хезмәт моннан унбиш көн элек кенә басылып чыккан..." +Унбиш көн! Әгәр Рибб үзен бераз гына ашыктырган булса, фәнгә "Локс эффекты" дигән күренеш кереп калган булыр иде! +Рудаларны буш токымнан арындыру ысулы. Әгәр гади генә бер хатын кисмәктә кер чайкаганда сабын күбекләренең хикмәтле сыйфатына игътибар итмәгән булса, юк, берәр айга соңрак күреп алса да ярар иде әле, бу ачыш Рибб Локсныкы булыр, аны данга күмәр, әтисе үлгәч какшаган экономик хәлен ныгытып җибәрер һәм гомеренә мәгънә бирер иде. +Индукцион мич белән дә, хлор изотопларын аеру ысулы белән дә шул ук нәрсә килеп чыкты. +Баштарак Рибб Локс үзенең уңгылыксыз булуына каршы искән җилләргә көлеп кенә карады, шунда ук икенче темага тотынды, онытылып эшләде һәм... тагын соңга калды. Гомер шулай билгесез кешеләр белән ярышта үтеп китте. Иҗат шпионажы дигән нәрсәне, үз идеяләренең әледән-әле урланып торганлыгын ул соңыннан гына белде. +Картлык ишек кага башлагач кына Рибб Локс үзенең япа-ялгыз булуын күреп алды, ялгызлыкның ачысын һәм авырлыгын сизде. Вакыт дигән нәрсә карт галимнең шәхси дошманына әйләнде һәм, тора-бара, сизелер-сизелмәс кенә булып, бөтен дөньяга, кешелеккә дошманлык һәм нәфрәт хисе туды. Университеттагы эшен, аннары өлкән лаборантлык урынын да югалткач, икенче каттагы уңай квартирасын ташлап китәргә мәҗбүр булгач, якшәмбе костюмы, менә дигән микроскоп, микрофотоҗайланма кебек кыйммәтле әйберләрдән килгән акча эреп югалгач, коры ипи белән коры суның тәмен татый, хәмер ачысыннан беразга җиңеллек таба башлагач, Рибб Локсның дөньяга мөнәсәбәте тагы да үткерләнә, дошманлаша төште. +Рибб Локс соңгы тапкыр 1933 елда, Германиядә фашистлар җиңеп чыкканга көлде. Кешеләрнең көчсезлеге аның исен китәрде. Менә шул кешеләрнең аны бар дип тә белмәве, юләрсымак фюрерга табынуы кимсетә, ачындыра һәм үрти иде картны. +Урамда хәрби музыка һәм өзек-өзек команда биргән тавышлар яңгырап китте. Авыр солдат ботинкалары басудан урам тетрәгән кебек иде. +Дөнья яши, яшәү генә түгел, кешеләр бер-берсен үтерү өчен тырышып-тырышып әзерләнәләр иде. +Әзерләнсәләр соң? Рибб Локска барыбер. Ул кешеләр цивилизациясенең киләчәгенә ышанмый. Иртәме-соңмы ул барыбер бетәчәк. Табигатьтә мәңгелек нәрсә юк. Кояш сүнү белән, без — җиһанның хуҗасы, дип кәпрәйгән кешелек дөньясы җан бирәчәк. Табигать кеше җанлыклы түгел... Моны борынгы шагыйрьләр дә белгән: +"Без булмабыз! — җиһан моны сизәрмени? +Эз дә калмас! — җиһан моны сизәрмени? +Без бетәрбез — җиһан моны сизәрмени?" +Карт утыргычтан торды да, якасын күтәреп, әкрен генә өенә атлады. +Рибб Локс яртылаш җиргә сеңгән квартирасына кайтып керде. Хәер, моны кеше торагы дип әйтерлек тә түгел иде. Яшелләнеп беткән кечкенә тәрәзәләр бүлмәне яктыртудан бигрәк, тәүлекнең дүрт вакытын белергә генә ярдәм итәләр булса кирәк, ə стенадагы сәгать йөрми. Сайгаклар атлаган саен шыгырдап сыгылып төшәләр. Стена буявы касмакланып кубып беткән. Караңгы почмак яныннан канализация торбасы үтә. +Какшаган өстәл өстендә, китап-дәфтәрләр белән бергә, икмәк сыныгы ята, сулы стакан, бөкесез графин, бер кап тоз, юылмаган савытсабалар тезелешеп тора, Төпчек савыты да шунда ук. Күрәсең, карт шушы бердәнбер өстәлендә ашый да, фән белән дә шөгыльләнә булса кирәк. +Өстәл каршысындагы таш багана артында бер портрет эленеп тора. Якынрак килеп караганда бу рәсемнең Эйнштейн портреты икәнен танып булыр иде. Шунысы гаҗәп: портрет өр-яңа килеш сакланган, аңа бер бөртек тузан кунмаган. +Хуҗа бу портретны көн саен әйбәтләп сөртә һәм иртә-кичләрен шуның каршысына басып озак-озак уйга тала иде. +Менә хәзер дә Рибб Локс портрет янына килде. +Чү! Нинди йөрәк яргыч авазлар бу? +Канализация торбаларыннан шаулый-шаулый шакшы су ага һәм аңа кушылып кемдер яшь аралаш көлә иде. +Шик тә юк, Локс акылдан язган иде. Юкса ул үзенең алласы итеп саклап, тап төшерми тоткан портретын — бердәнбер дусты Эйнштейнны йөзләгән кисәкләргә турап аткан булыр идемени? +Төн. Тулган ай бөтен шәһәр өстенә көмеш йөгерткән. Мүкләнгән түбә чирәпләре дә, цинклы калайлар да бер төстә. +Таң атарга ерак әле. Сыек яктылыкны ерып, авыр платформалар таккан поезд үрмәли. +Аның вагоннарына әфлисуннар да, маргарин да, китаплар да төялмәгән. Нота дәфтәрләре дә, курчаклар да юк монда. Вагоннарда мина һәм бомбалар. Аларны диңгез портында лайнерларга бушатып, Көнчыгыш Азиягә, Африкага озатачаклар. +Күпер. Паровоз, күкерт исле куе төтен бөркеп кычкыртты да, ай нурына манчылгаң мәһабәт күпергә килеп керде. +Кинәттән генә нәрсәдер чатнап сынды, чың итеп өзелде, ниләрдер гөрселдәп җимерелеп төште һәм каты шартлаудан соң тирә-як кара төтенгә, парга, тузанга чорналды. Күккә көпчәкләр, вагон ишекләре, тимер-томыр, такталар очты. +Тынлык әйләнеп кайтканда күпер дә, поезд да, якын-тирәдәге йорткаралтылар да юк, кан төсенә кергән ай хәрабәләрне генә яктырта иде. +Милли иминлек комитеты вәкилләре катастрофа булган урынга караңгылы-яктылы вакытта ук килеп җиттеләр, ə берничә сәгать үтүгә гадәттән тыш комиссия җимерекләр, ватык-сыныклар арасында актарына иде инде. Су төбеннән чуалып-төйнәлеп беткән корыч өрлекләр, бетон багана калдыкларын күтәрделәр. +Комиссия, башта күпер җимерелгән, аннары миналар белән бомбалар шартлаган, дигән нәтиҗәгә килде. Ләкин техниканың соңгы сүзе булган өр-яңа күпер ничек түзмәгән соң? Комиссия моңа төпле җавап бирә алмады, фәкать металлның "интенсив коррозияләнүен", ягъни, гади кешеләр теленә күчереп әйткәндә, бик нык тутыгуын гына билгеләде. +Гаепләрлек кеше табылмады. +Ике атна үткәч, 520 метр биеклектәге мәшһүр Фифель манарасы авып төште. Үзәктән радио һәм телевизион тапшырулар тукталды. Ил телсез калган кебек булды. +Менә шул чакны паника купты. +Шик астында торган йөзләрчә кеше кулга алынды, индустриаль үзәкләрдә комендант сәгате кертелде. +Ə Голио елгасы аша салынган ике километрлы асма күпер суга чумгач, күрше илгә катгый нота җибәрелде. Нотага бик зәһәр итеп язылган җавап алынды. +Телеграф, телефоннар, секретарьлар, газета редакцияләре йокы күрмәделәр. +Бу юлы тикшеренүләр аныграк нәтиҗә бирде. Манараның нигез янындагы корыч аяклары тишкәләнеп, көпшәкләнеп беткән булып чыкты. Нилектән, ни өчен, ни сәбәпле?— дигән сораулар тагы җавапсыз калды. Хөкүмәт,— ягъни политиклар,-— җитәкчелегендә яңа комиссия төзергә туры килде. +Ләкин монда, политиклардан бигрәк, психиатрлар һәм бактериологлар кирәк иде. +Чөнки болар бар да Рибб Локс эше иде. Акылдан шашкан галим коточкыч план корганнан алып бер ел буена караңгы квартирасында баш күтәрми эшләде. Ни белән мәшгуль иде соң ул? Бактерияләр үрчетү белән. Җир шарындагы тереклекне чума кизүе кебек кырып бетерүгә сәләтле бациллалар фабрикасы оештыру белән. Рибб Локсны гади бактерияләр канәгатьләндерми, аңа яңалары, моңарчы булмаганнары кирәк иде. Аларны бернинди антибиотиклар да җиңә алмасын! Ул терек табигать өстенә саранча явы кебек ябырылсын да, кешеләр аңышып һәм хушлашып өлгергәнче, җирдә тереклек заты калмасын, һәм җинаятькә юнәлтелгән акыл морадына иреште. +Иң әүвәле Локс тимер бактерияләренә игътибар итте. Мәгълүм булганча, бу бактерияләр тимер оксидлары булган суларда яшиләр һәм тимер оксиды гидраты бүлеп чыгаралар. Кайчагында су үткәрү системасында үрчеп, алар көпшәләрне тыгылдыралар һәм зур гына шәһәрләрне судан мәхрүм итәләр. +Рибб Локска тимер бактерияләренең үтә тиз үрчи һәм саф тимерне матдәләр алмашына кертә торган токымын китереп чыгару кыен булмады. Сынау өчен Локс бактерияле шешәгә чәнечке тыгып куйган иде, икенче көнне чәнечкенең никельләнгән сабы гына калганын күрде. Тагы да камилләштерә төшкәч, бактерияләр пычак-чәнечке ише вак-төякне ике-өч сәгать эчендә кимереп бетерә башладылар. Менә шул көннән алып, шашкан галим кесәсендә ампула белән тимер бактерияләре йөртә иде... +Рибб Локс диверсия объектлары сайлый белә иде,— әйтерең бармы! Дөрес, ниндидер сәбәпләр аркасында бактерияләрнең яшәү потенциалы шул ике-өч сәгатьтән артмый, аннары алар таркалып һәлак булалар, юкка чыгалар. Ләкин эш эшләнгән була инде. +Тәнәфесне Локс үзе ясады. Кешелек дөньясына каршы көрәштә ул тимер бактерияләрен көчсез корал дип тапты һәм тагы да куркынычрагын эзләргә кереште. +Аның квартирасындагы киштәләр пыяла савытлар, бактерия үрчетү казаннары белән тулды. Квартира миллиардлаган тереклек ияләре яши торган бер дөньяга әверелде һәм бу дөньяның урам-тыкрыкларын, савытйорт номерларын Локс үзе генә белә иде. Аның беренче номерлы коралы кешенең һәм хайваннарның үзәк нерв системасын җимерә торган бактерияләр иде... +Акча җитенкерәмәгәндә Рибб Локс урамга чыга, кар көрәүдән, ишек аллары чистартудан да тартынмый, базардан яшелчә-мазар күтәреп кайтырга яллана, хәтта рулетка уйный, ота һәм отыла,— ягъни үзенең бактерияләрен асрау өчен барчасын эшли, бернидән җирәнеп тормый иде. Төн уртасында да, көн туып тузанлы пыялалар аша беренче нурлар үрмәләп кергәндә дә ул аякөсте була иде. йоклый идеме икән ул? Рибб Локс күптән инде үлек иде, ə үлемгә ял дигән нәрсә хасмыни? Картның йөзе көннәнкөн агара, төссезләнә барды. Терек дөньяны буып үтерәчәк кыямәт көне якынлаша, чөнки Рибб Локсның — кешелек тарихындагы иң зур, иң хәтәр җинаятьченең — тәҗрибәләре тәмамланып килә иде. +Яз җитте. +Исерткеч бөреләр исе, парклардан чыгып, урамнарга җәелде һәм бар катка бензин исен, шәһәр сөремен басып китте. +Соры чыпчыклар чыр-чу килеп комда коена, бәйрәм итә, шәһәр читендә бирелеп-бирелеп тургай сайрый иде. +Яз көне күңел ни өчен шатлана, канатлана икән? Яктыгамы? Җылыгамы әллә? Кем белә? Кеше кулында ясалма җылылык та, көн яктысы белән ярышырлык лампалар да бар югыйсә. Ләкин кеше генә түгел, бар булган тереклек куана бит. Сөенечне бизмәнгә салып үлчәп була торган булса, иң күрексез кош итеп яратылган чыпчыкның куанычы кеше кадәр кешенекедәй булмас идемени? +Язгы гүзәллекне, Рибб Локстан башка, һәркем сизә, ə ул аларның тойгы-хисләрен аңламый, аңлый да алмый иде. Ләкин Рибб Локс яз турында бүтәннәр белмәгән нәрсәне белә... +Ул бу язны җир йөзендә бу соңгы яз дип исәпли иде. +Аллеяны себереп, чистартып киттеләр. Чирек сәгатьтән монда балалар килеп тулды, һәм аллея үзенең элекке кыяфәтенә керде. +Бакча шау-гөр килә. Уенчыклар дөньясында мәхшәр көне: йөнтәс аю комга чалкан яткан да, агач ботагына барып кунган тәпиен күзәтә; негркурчак, чишенеп ташлагач, оятыннан нишләргә белмичә, куак арасына поскан; бер малай, тырышып-тырмашып, космик ракетаны комга кагып азаплана, ə авариягә очрап аксаган машинаны ремонтка туктатканнар һәм күп дигәндә биш минуттан ул аерым детальләргә әйләнергә тиеш иде. +Зәңгәр, яшел, кызыл туплар, кулдан-кулга күчеп, хуҗаларын буташтыралар, ə әби халкы, күлмәкләрен алышып кигән оныкларын таба алмыйча, йөди... +Бакчаның караңгы бер почмагында эскәмиягә яны белән бер кеше утырган. Аның ябык бармаклары тезендәге эшләпәсен бөтәрлиләр. +Ул елмаймый. Ул кеше елмая белми, чөнки моның өчен аз гына булса да яшәү көче кирәк. Ə ул хәзер кеше түгел инде. Ул — Рибб Локс — цивилизациянең соңгы сәгатьләрен санап утыручы автомат. +Автомат көлми дә, елмаймый да. +Туп, аркылы-торкылы билбау буган нәни генә җилем туп, әллә каян тәгәрәп килде. Килде дә Локсның аяк очларында туктап калды. Нинди нәрсә бу? Ə бусы — алпан-тилпән атлап килүче ике аяклысы — ниткән җан иясе тагы? Рибб Локсны кем мазасызлый? Ул төш күреп утыра, төшендә үле планетаны күрә иде... Бу планетаны ком барханнары күмеп киткән, чал океан гына шаулый анда... +Тукта, кем ул: "Бабакай, ə, бабакай!—дип эндәшә?— Тубымны бирегез әле",— ди? Кем ул бабакай? +Нинди хикмәт, нинди могҗиза бу? Рибб Локс, буыннарының чытырдавына түзеп, җиргә иелде дә, бизәкле тупны алды, ябышкан ком бөртекләрен җиңе белән сөртте: +— Мә, тот, кызчык. Бу синең тубыңмы?— дbде ул төштәге шикелле. +Кызчык ияген какты. +—Матур туп. Әниең бармы синең? +—Бар. Əнə...— диде бала, Рибб Локска туры карап. +—Әтиең? +Юк, кызның әтисе юк иде. +—Минем алда утырасың киләме? +—Килә. +Бала Рибб Локсның тезләренә үрмәли дә башлады. Картның йөрәге дөп-дөп тибәргә тотынды. +— Ə минем бабам да юк. Әбием генә...— диде нәзек тавыш. +— Кара син аны,— дип әйтеп җибәрде Локс, үзе дә сизмәстән һәм сүзләренең каян алынганын да белми калды.— Әбиең дә бармыни әле синең! +—Тупны әби алып бирде. +— Тупнымы? Тупның нидән ясалганын беләсеңме соң син?— диде карт галим һәм тезеп китте: "Аны каучуктан ясыйлар, ə каучук — органик матдә...". +— Матдә?!—дип чыелдады кызчык һәм беренче тапкыр ишеткән сүзен кат-кат әйтеп карады.— Матдә... Бабакай, мин үскәч, матдәдән туп ясаучы булам! Күп итеп ясыйм мин аларны. Ул чагында синең дә тубың булыр... +Рибб Локсның тез буыннары калтырады. Икенче кешенең сулышын тою, икенче йөрәкнең типкәнен ишетү — болар аның өчен коточкыч яңа иде. Кызчыкның күзләре Рибб Локска чиксез ышаныч белән, самими бер назлану белән карыйлар... +—Син минем бабам бул, яме,— дип әйтеп салды кыз. +—Әлбәттә, әлбәттә, балакаем. +Кызның әнисе килеп җитте: "Ай-яй, Дези,— диде ул.— Синең туфлиләрең тузанлы бит. Шулай ярыймыни!" — Хатын Рибб Локстан гафу үтенде һәм Дезины кулына алды. +— Юк, юк... бик әйбәт кызчык... Мин аңа каучук матдәсе турында сөйләмәкче идем,— диде карт, аска карап. +Башта картның күз аллары караңгыланып китте. Агачлар, фонарь баганалары, йортлар кинәт кенә чайкалып куйдылар. Дөньяның асты-өскә килде. +—Сез авырып киттегезме әллә? +Ханым ялгыша иде. Чөнки бу — чир галәмәте түгел, савыгу билгесе иде. Ләкин Рибб Локс тәмам хәле киткәнен, өенә ярдәмсез генә кайтып җитә алмаячагын сизде. Беркадәр икеләнеп торгач, карт беренче мәртәбә кешеләрдән ярдәм сорарга батырчылык итте: "Сез мине өйгә озатмассызмы... ерак түгел..." — дип үтенде ул. +Әлбәттә. Дезиның әнисе мохтаҗ кешеләргә ярдәм итәргә һәрвакыт хәзер. +—Бәлки, ашыгыч ярдәм машинасы... +—Юк, юк, ханым... +Ун минуттан алар өчәүләп Рибб Локсның квартирасына кайтып җиттеләр. Ханым Локсны җайлап кына кәнәфигә утыртты, су бирде. Ə Дези ул арада квартира белән танышып йөрде. +Тонык лампадан төшкән яктыда меңләгән пыялалар, төрле төстәге эремәләр елкылдый, стеналарда аксыл таплар, кызыллы-яшелле бизәкләр, алсу күләгәләр дерелди, түшәмдә пәрәвез җепләренә үрелгән салават күпере эленеп тора иде. +Дези җир асты патшалыгындагы кебек хыялый бизәкләргә сокланып карап торды. +—Нинди матур, ах, нинди матур! Әнием, карасана! +Рибб Локсның тәне кызыша иде. Үләр алдыннан аның күзләрендә кешеләргә һәм киләчәккә өмет нуры кабынгандай булды. +— Сез, бәлки, гаҗәпләнәсездер, ханым,— дип хәлсез генә пышылдады ул. — Сез бер бәхетсез бәндәнең соңгы сәгатьләрен күрәсез... Мин химик, бактериолог. Кеше үтергеч бактерияләр үрчетүче... Мин дөньяны юк итәргә җыенган идем. Аңлыйсызмы, Дезины да! Курыкмагыз, үтенәм сездән, курыкмагыз! Бактерияләр — əнə алар, пыяла бөке белән томаланган, аларны беркем дә ачып чыгармас. Беркем дә! Ике сәгатьтән алар тончыгып үләргә тиеш. +Мин кешеләрне күрә алмый идем. Кешене мин җәмгыять белән — гаделсез система белән бутаганмын. Минем гомерем артык озын һәм кызыксыз булды, аның турында сөйләүнең кирәге дә юк. Бүген ул тәмам була. +Рәхмәт сезгә. Рәхмәт сиңа, Дези! Өстәл тартмасын ачыгыз әле. Муенса күрәсезме? Ул минем әниемнеке иде... Ул кыйммәт торадыр. Дезига... Хәзер китегез. Хушыгыз. Юк, китегез, зинһар... Дези, хуш, кызым. +Рибб Локс ялгыз яшәде. Миллионлаган кешеләр арасында ялгыз иде ул. Рибб Локс ялгыз гына үлде. Ләкин ул кешелек җылысын тоеп үлде. +Дөнья яши һәм яшәячәк иде. Рибб Локсның туганнары — кешеләр — мәңгелек яз булсын өчен яшәячәкләр иде. \ No newline at end of file diff --git "a/bylatypov/\320\240\323\231\321\202\320\273\320\265 \320\272\320\265\321\210\320\265\320\273\323\231\321\200_tat.txt" "b/bylatypov/\320\240\323\231\321\202\320\273\320\265 \320\272\320\265\321\210\320\265\320\273\323\231\321\200_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..84cd7007acafaab7d709ee3fc479075b537c05a3 --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\240\323\231\321\202\320\273\320\265 \320\272\320\265\321\210\320\265\320\273\323\231\321\200_tat.txt" @@ -0,0 +1,61 @@ +АЯЗ ГЫЙЛӘҖЕВ +РӘТЛЕ КЕШЕЛӘР + +Хикәянең тексты 2012 елда басылган Аяз Гыйләҗевның 2 җилд "Сайланма әсәрләр" китабыннан алынды. + +"Рәтле кешенең" баласы да рәтле +була, диләр Искәндәрнең әти +әниләре еш кына. Гаиләнең +төп игътибары аңа бирелә. Аңа кыйммәтле киемнәр кидерәләр, хушбуй сөртәләр, аны көләргә өйрәтәләр. Кемнеке дигәндә, аныкы диярлек булсын, кеше-кара килеп чыгуы бар. +Искәндәрнең әти-әнисе болай бик ачык йөзле кешеләр. Килем-китемне, мәҗлесләрне бик яраталар алар. Бәйрәм-сәйрәмнәрдә, җомга-шимбәләрдә кунаклар өзелми диярлек. Искәндәрнең кечкенә бүлмәсе кунак залы белән рәттән генә. +Ул, залга чыкмыйча да, үзләренә нинди кунак килүен, аның ничек каршы алынуын ишетеп тора. Зал ягыннан әтисенең хәтфәдәй калын тавышы ишетелә, вак көмеш тәңкәләр чылтырагандай, әнисенең тавышы яңгырый. Димәк, "рәтле кешеләр" килгән. Бу тавышларны ишеткәч тә, Искәндәр елмая башлый: сый булачак! Тәмле бәлеш, татлы су, ә тортны ярылганчы аша... Бәлки, теге кызыл, нәрсәдән дә авыз иттерерләр әле. +Кечкенәдән үк бәхетле булды Искәндәр, кадерле, хөрмәтле булды, бик күп рәтле кешеләрне күрде. Алар каракүл бүрекләр, төлке якалар, ялтыравыклы күлмәкләр, бизәкле зонтиклар, эшләпәләр булып Искәндәрнең күңелендә калдылар. Дус яшәде ул алар белән. Әлеге рәтле кешеләр, Искәндәрнең ияк астын кытыклап: "һай, ничек үскән улыгыз, кара инде!" дип аны иркәлиләр, килгән саен, йә күлмәген, йә чалбарын котлап, кесәләренә шоколад, печенье тутыралар. +Йә, менә тагын кунаклар килә. Бу юлы залда тыңычрак. Әтисенең эре генә тамак кыргалавы ишетелә, әнисе дә борын авазларын күбрәк кушып сөйләшә. Бу — уртачарак кунаклар. "Киләләр инде", - ди Искәндәрнең әнисе, алар киткәч. "Бик үк булдыра алмыйлар шул, өйрәләре сыеграк", - ди атасы. Бу кунаклар йә әтисе белән бергә укыганнар, йә аның кул астында эшләүчеләр. Болар янында сый да ул кадәр күп булмый, Искәндәргә бүләк тә әз килә. +Болай да булгалый. Ишектә звонок, әнисе, уктай атылып, ишеккә ташлана. Искәндәрнең колагы үрә тора, ул игътибар белән бүлмә стенасына сеңә. Әнисенең мыгырданганы ишетелә дә, бүлмәдә кабер тынлыгы урнаша. Димәк, "йөриләр шундалар" килгән. Болары әти-әнисенең кардәшләре, авылдашлары, шәһәргә йомыш белән килгән күз күргән кешеләр. Бу юлы сый урынына әнисе шәһәрдәге тормышның кыенлыгын сөйли башлый, зарлана, кибетләрдә кыйммәтчелек дип яшь түгә. +Килүчеләр: +— Мин бер-ике генә көнгә... йомыш төште дә менә... мәшәкатем булмас, - дияргә ашыгалар. Юл капчыгыннан каз-үрдәк, йомарламы белән ак май чыгаралар. Тузанлы плащларын, сырмаларын җәеп, идәндә йоклап китәләр. +Еллар үтте. Искәндәр дә урта мәктәпне тәмамлады, егет булды. Әтисе, министрлыкта "кыскартуга" эләгеп, "рәтле кешеләрдән" зур дуслары булу аркасында гына бер институтка эшкә урйашты. Шулай булса да улы Искәндәр каршында һаман да "рәтле кеше" иде ул. Тик менә Искәндәр генә: "Ничек инде тизрәк рәтле кеше булырга?" - дип йөреп, бер елын юкка уздырды. Икенче елны, әнисе бик тыкырдаткач, авыл хуҗалыгы институтына укырга керде. +Сентябрь кичләренең берсе. Бөтен гаилә өстәл янында, әнисе чәй эчә, әтисе газетага кадакланган. Искәндәр (кәефе юк) өстәлгә барабан суккалап утыра. Менә көтмәгәндә әтисе Искәндәргә газета сузды. Искәндәр, барабан кагуыннан туктап, аскы иренен алга чыгарып мыскыллап елмайды, иңбашларын сикертеп куйды. +— Юк, син укы әле, укы, - диде әтисе улына, күзлек өстеннән карап, - синең бабаң хакында язалар анда. +Әнисе дә чәен куеп сүзгә катышты: +— Синең бабаң да бар бит әле! +Җыйнаулашып, атаклы яшелчәче карт турында газетада басылган очеркны укыдылар. Искәндәрнең күңелендә бабасы томанлы гына сакланган. Кайчандыр, бик күптән инде килеп киткән иде ул. Тик... "йөриләр шунда" төркемендә каршы алынганга, ул аңа юньләп игътибар да итмәгән иде. "Кара син аны! Рәте булмаса да, газетага язганнар үзен!" +Әтисе: +— Менә авыл хуҗалыгыннан да кемнәр чыкмый, - дип сөйләп китте. +Бер атна үтәр-үтмәстә көтелмәгән хат килде. Яшелчәче бабай үзенең Мәскәүгә авыл хуҗалыгы күргәзмәсенә баруын, юл уңаенда Казанда туктарга теләвен, кайбер йомышлары да барын язган иде. +Искәндәр: +— Мин бабайны каршы алырга барам, - дип әйтеп салды. +Ямансу иде Искәндәргә. Бабасы килү хәбәре, аның га--зеталарда язылырлык игътибарлы кеше булуы, аннары кунак, димәк, сый, мәҗлес аны терелтеп җибәрде. +— Ә ничек танырсың син бабаңны? - дип сорады әнисе, Искәндәр пристаньга барырга җыена башлагач. Чыннан да! +— Какча гына, кара сакаллы иде инде ул, - диде әтисе. - Бер ун еллар элек шулай иде, үзгәрмәгәндер әле. +— Сәләмә генә авыл карты. Гомеренә кояшта янган эшләпә киде. Тезе ямаулы чалбардан үтә алмалы, диде әнисе. +"Үз бабамны да танымаммы әллә?" - дип уйланды Искәндәр. +Менә ул пристаньда. Чак соңга калмаган. Ул килеп җиткәндә, чемоданнар, кәрзиннәр күтәргән халык пароходтан чыга башлаганнар иде. Кемгә сугылып, кемгә кагылып, Искәндәр пароходка якынрак килде. Менә! Юк, бу озынрак буйлы. Тагын бер кара сакаллы. Бусы яшьрәк... Әһә! Яшел плащ кигән, кыршылган эшләпәле, кара сакаллы берәү кысыла-кысыла чыгып килә. Искәндәр аның үзе турына килеп җитүен көтте. "Бабай!" дип эндәшергә теләгәндә генә, кара сакал артына борылды да саф рус телендә: +— Бик арымадыңмы, Мария? - дип, бер хатынга дәште. +Юк, бу да булмады. Искәндәрне төрткәләделәр, ящик күтәргән берәү аның иңбашына бәрелеп авырттырып китте. Менә пароходтан чыгучылар сирәгәйделәр. Ак алъяпкычлы носильщикларга ияреп, әйбәт кенә абыйлар да, апалар да чыкты. Болары арасында юк инде аның бабасы: болар бит рәтле кешеләр... Искәндәр, үтүчеләргә хөрмәт белән юл биреп, читкә тайпылды. +Һоп! Ишеге ачылуга, автобуска җитез генә сикереп менде, тәрәзә яныннан әйбәт кенә урын алып өлгерде. Эре генә автобус эчендәгеләргә күз салды. Кузгала гына дигәндә, автобуска гади генә чалбар, кирза итекләр кигән ап-ак сакаллы бер карт керде. Урын эзләп як-ягына каранды да, булмагач, капчыгын һәм кечкенә сумкасын идәнгә куеп, үзе дә шунда басып калды. Искәндәр, картка карап, аскы иренен сузып, чыраен сытты. Кузгалып киттеләр. +— Картка урын бирергә кирәк иде, егет! +Менә сиңа мә, берәр күз күрер рәтле кеше булса, Искәндәр урын да биргән булыр иде әле. Ә моңа!.. +— Карт кешегә бераз хөрмәт кирәк, - диде баягы тавыш. +Искәндәр борылып карады. Аның артында утыручы түгәрәк кенә чал сакаллы, ыспай гына көрән костюм кигән, фуражкасын кулына тоткан өлкән яшьтәге бер агай эндәшә икән. +— Бик жәлләсәгез, үзегез урын бирегез! - диде Искәндәр коры гына. +— Ай, яшь егет, оят түгелме сезгә, егет! - диде көрән костюмлы. +— Кемнән? - диде Искәндәр, күзләрен зур ачып. - Шушы авыл картыннанмы? +— Нигә? Мин үзем дә авыл кешесе. +— Авыл кешесе?! Берәр спекулянттыр инде шунда! - дип мыгырданды Искәндәр. +Тирә-юньдәгеләр сөйләшүгә игътибар иттеләр. Арттарак утырган урта яшьтәге бер хатын картка урын бирде. +Көрән костюмлы агай фуражкасын киде һәм, нык кына ачуланып: +— Их, чабакларга иде сине! - диде. +— Кулларың кыскарак! - диде Искәндәр. +Барысы да кинәт шаулый башладылар. Тавыш көрән костюмлының сүзләрен йотты. +Тукталышта кай арададыр төшеп өлгергән көрән костюмлының милиционер белән сөйләшеп торуын күргәч, Искәндәр шикләнеп куйды. Карт аның ягына карап нәрсәдер сорадымы шунда. Милиционер да аның ягына кулын сузды. Бәладән баш аяк, Искәндәр тиз-тиз генә китеп барды. "Спекулянт, әлбәттә. Йә берәр ... шайтан алгыры! Милиционерга әләкләп маташа!" +Искәндәр борылып карады һәм гаҗәпләнүдән туктап калды. Чемоданы авырлыгыннан шактый тирләгән әлеге карт нәкъ аның артыннан килә иде. Искәндәр аны көтеп алды: +— Сез нәрсә, минем арттан шпионить итәсезме әллә? +Бу юлы карт мыскыллап елмайды. Дәшмәде. Искәндәр аның җилдә каралган йөзенә, чемоданына тагын бер кат күз салып узып китте. +Звонок биреп, әнисенең ишек ачканын көткән арада, ул ишегалдында теге картны яңадан күрде. Ул чемоданын җиргә куйган, күзлеген киеп алып, кемнедер эзли иде. +Искәндәр ишек яңагынарак яшеренде, әнисе ишекне ачу белән ялт итеп кереп китте. "Килмәде!" - дип бер генә сүз әйтте дә үз бүлмәсенә узды. "Кара син әшәке картны, эзәрлекли бит!" - дип уйлады ул. Чишенеп ятарга гына уйлаган иде, звонок тавышы ишетелде. "Үзем, үзем", - дип ишеккә китте... +Ишек ачылуга, елмаеп торучы көрән костюмлы картны күргәч, ул, ачуланып: +— Сезгә ни кирәк?! - диде. +Карт аны күргәч, елмаюдан туктады, гаҗәпләнеп, бер Искәндәргә, бер ишек өстендәге номерга карап тора башлады. Ул арада тавышка әнисе килеп җитте. +— Ба! Нигә бабаң белән күрешмисең, улым?! - диде әнисе. +Өчесе дә тынып калдылар. diff --git "a/bylatypov/\320\241\320\265\321\200\321\202\320\276\321\202\320\274\320\260\321\201 \322\257\321\200\320\264\323\231\320\272_tat.txt" "b/bylatypov/\320\241\320\265\321\200\321\202\320\276\321\202\320\274\320\260\321\201 \322\257\321\200\320\264\323\231\320\272_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..f96076a90a8fd11324627b6f85d13e278e710bdf --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\241\320\265\321\200\321\202\320\276\321\202\320\274\320\260\321\201 \322\257\321\200\320\264\323\231\320\272_tat.txt" @@ -0,0 +1,34 @@ +Абдулла Алиш +Сертотмас Үрдәк + +Борын заманда башы бүрекле, аягы төкле бер үрдәк булган. Ул үзе, сайрый белмәсә дә, күргән бер кошына, хайванына, ерткычына озак-озак итеп яңа хәбәрләр сөйләргә ярата икән. Тегеләр аның сүзләрен тыңлыйтыңлый арып бетәләр, я бөтенләй тыңламый ташлап китәләр икән. "Ишеттеңме бер яңа хәбәр? Сиңа гына сер итеп сөйлим",— дип башлап китә торган булган ул сүзен. +Бердәнбер көнне йорт хуҗасы үзенең этен иярткән, корыч балтасын биленә кыстырган да урманга киткән. Йортындагы һәрбер кош-кортына: +"Өйдә юклыгымны берәүгә дә белдермәс булыгыз!" — дигән. +"Нигә белдермәскә кушты икән?"— дип, үрдәк йөдәп чыккан, ләкин ни өчен икәнен һич төшенә алмаган. +Кош-кортлар хуҗаларыннан башка бер кич кунганнар, берни булмаган. "Ыкенче көнне дә кайтмас бу",—дип, алар хуҗаны чакырып кайтырга берәрсен җибәрергә булганнар. "Син очасың да, син йөзәсең дә, син йөгерәсең дә, син бар!" — дигәннәр алар үрдәккә. "Ләкин берүк нишләп йөрүеңне берәүгә дә белгертәсе булма!"—дигәннәр. Үрдәк күнгән: "Ярар, сезнең хакыгыз өчен генә барсам барырмын инде",—дигән. +Иртә торгач та үрдәк, уйлап-нитеп тормаган, тамагын туйдырган да юлга чыккан. Башта ул канатларын кагып очкан, оча-оча бер елгага барып төшкән. Ишкәкләре — тәпиләре— үзендә булганга аптырамаган, йөзеп тә киткән. Елга буйлап озак йөзгәч, корыга чыгып, тәпи-тәпи дә йөгергән... +Бара-бара куе бер урманга барып җиткән. Төрле тәмле җиләкләр, симез бөҗәкләр ашый-ашый, урманга кереп тә киткән. +Үрдәк күбәләк куып йөргәндә, аның каршысына бер керпе килеп чыккан һәм аңа сүз дә кушкан: +— Кая барасың болай?— дигән. +Үрдәккә инде шул гына кирәк тә. Юл буе берәү дә очрамаганга, берәү белән дә җәелеп сөйләшергә туры килмәгәнгә, аның бик эче пошкан булган, иптәшләренең әйткәннәрен дә оныткан, сүз артыннан сүзне тезәргә тотынган: — Урманда утын кисүче хуҗабызны эзлим. Җитмәсә, этебез дә аңа ияреп киткән иде. Хәзер йорт-җирне саклаучы берәү дә юк. Аларны чакырып кайтырга иптәшләрем мине җибәрделәр,— дигән. +— Синең өең эракмы соң? — дигән керпе. — Анда симез тычканнар, усал еланнар юкмы? — дип сораган. Аның үз хәле хәл, бик нык ашыйсы килә икән. +— Менә шушы сукмак безнең өйгә туп-туры алып бара, бер кешегә дә әйтмә, кара! — дигән үрдәк. Өйләрендә еланнарның бөтенләй юклыгын, тычканнарга көн бирмәүче мәченең шуклыгын да сөйләп биргән. +— Мин инде андый усалларның берсе дә түгел, синең серләреңне белсәм дә, каян килүеңне күрсәм дә, сиңа зарарлы эш эшләмәм. Шулай да син саграк бул. Очраган берәүгә серләреңне сөйләмә. Серең эчендә торса, йортың тыныч булыр, җимерелмәслек нык булыр,— дигән. +Керпенең бу акыллы киңәшенә үрдәк һич колак салмаган, ашыга-ашыга урман эченәрәк атлаган. +Бара-бара үрдәккә озын колаклы бер куян очраган, һәм ул да аңардан сораган: +— Өй, бүрекле үрдәк, көзге төсле матур, кыр төсле зур күл булганда, ни эшләп урманда буталып йөрисең? +— Хуҗабыз белән этебез урманга утын кисәргә киткәннәр иде, өебез ялгыз калды,— дигән үрдәк, керпегә сөйләгәнне моңа да сөйләп биргән. — Куян эченнән генә: "Алай булгач, хуҗаның алмагачларын кимерергә барырга бик җайлы вакыт икән",— дигән. Үрдәктән өйләренең кайдалыгын сорашкан, теге юләр моңа да серен ачкан. +— Хуҗаңны күргәнем юк,— дигән дә куян куаклык эченә кереп югалган. +Үрдәк тагын алга киткән. Бара-бара бер аланлыкка барып җиткән. Анда бер зур соры аю мышный-мышный йоклап ята икән. Үрдәк аны да уяткан. Керпе белән куянга сөйләгән сүзне аңа да сөйләп биргән. Сүз ахырында аюдан сораган: +— Эт иярткән, кулына балта тоткан кешене күрмәдеңме? Аю: +— Күрмәдем,— дип җавап биргән. Үрдәкнең кайгысын уртаклашкандай булып кыланган.— Урман эченәрәк керсәң, һичшиксез табарсың,— дип, юл өйрәтеп җибәргән. Ə үзе эченнән генә: "Хуҗаның умартасын ватып, бал ашап кайтырга бик җайлы вакыт икән",—дип, ашыга-ашыга китеп тә барган. +Үрдәк һаман хуҗаны эзләвен дәвам иттергән. Аның саен урманның эченәрәк керә барган. Бара торгач, аның каршына бүре килеп чыккан һәм аңа сүз кушкан: +— Әй, бүрекле баш, шушындый куе урманда япаялгызың гына курыкмыйча батырланып ничек йөрисең? — дигән. Теге дә үзенең ник йөрүен сөйләп биргән. Хуҗаның өйдә юклыгын, этнең дә аның белән бергә ияреп китүен бүрегә дә әйткән. Усал бүре тешләрен шыгырдаткан, үз-үзенә: "Боларның сарыкларын барып ашап кайтырга бик җайлы чак икән", — дигән, ə үрдәккә: "Андый кешене күргәнем юк!"—дигән дә үзе куаклар арасына кереп югалган. +Үрдәк һаман туктамаган. Хуҗасын эзләүне һаман дәвам иткән. Күргән бер коштан, төрле ерткычтан, хәтта нәни бөҗәкләрдән дә бу турыда сорашып бара икән. +Бара-бара аның каршысына көлтәдәй койрыклы бер төлке килеп чыккан. Теге дә ахмак бит, моңа да сүз кушкан: +— Багалмакай, матур апакай, минем хуҗамны күрмәдеңме?—дигән.—Янында эте, кулында балтасы бар иде,— дип өстәгән. Хуҗасыз һәм этсез өйдәге хайваннарның тынычсызлануларын, алардан башка куркуларын да сөйләп биргән. +— Чибәрләрнең чибәре, гәүһәрләрнең гәүһәре, күрдем мин аны! — дигән төлке.— Янында кәкре койрыклы эте дә, билендә корыч балтасы да бар иде,—дип өстәгән. Үрдәкне үзе белән ияртеп киткән. Алар бик озак барганнар һәм куак белән капланган елга буена килеп туктаганнар. Шунда төлкенең оясы буенда балалары уйнап йөриләр икән. Алар: +— Әни, безгә азык алып кайттыңмы? — дип, аның тирә-юнен сырып алганнар, ə ул, авызын ерган килеш, үрдәккә күрсәткән... +— Менә, бәбкәләрем, сезгә тәмле үрдәк ите,— дигән һәм шул минут, үрдәкне буып, балаларына бүлеп тә биргән. "Үрдәк ите бигрәк тәмле була икән!" — дип, алар, авызларын ялый-ялый, аны ашап та ташлаганнар, ләкин туймаганнар, аналарыннан тагын да сораганнар. +— Хәзер, бәбкәләрем, авылга барам, берьюлы берничә үрдәк алып кайтам,— дигән төлке. Балаларын калдырып, авылга киткән. Бер Сертотмас үрдәк аркасында бу хуҗалык тәмам туздырылган булыр иде, ләкин хуҗа уяу кеше булган, дошманнарына каршы һәр җирдә киртә куйган. Куян рәшәткә арасыннан үтә алмаган, кире борылган. Аю бәрәңге базына төшкән. Бүрегә дә сарыклар эләкмәгән, хуҗалык абзарына ул бөтенләй керә алмаган. Төлке хәйләкәр булса да, сыза алмый калган, үрдәк ите ашыйм дигәндә генә, капкынга эләккән, ə хуҗа кайткач инде, аның кирәген биргән... "Тагын берничәне тоткач, толып тектерермен",— дигән һәм тиресен киптерергә амбарга элгән. +Хайваннар эшнең нидәлеген хуҗага сөйләп биргәннәр, Сер-тотмасны шундый зур эшкә кушуларына алар да бик нык үкенгәннәр. \ No newline at end of file diff --git "a/bylatypov/\320\241\321\213\321\200\320\263\320\260\320\275\320\260\320\272_tat.txt" "b/bylatypov/\320\241\321\213\321\200\320\263\320\260\320\275\320\260\320\272_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..5831faecae3471dd4b843f140d5a7c8bd5284fd0 --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\241\321\213\321\200\320\263\320\260\320\275\320\260\320\272_tat.txt" @@ -0,0 +1,98 @@ +Мәгъсүм Хуҗин +СЫРГАНАК + +Хикәянең тексты авторның 1987 елда басылган (ТКН) "Бәхет җире" исемле хикәяләр җыентыгыннан алынды. Сканлау, таныту, укып тикшереп чыгу һәм диҗитәл китап калыбына күчерү "bayğış" берләшмәсе тарафыннан башкарылды. + +Җәйге бакчага килеп, әтисе "Жигули"ны йорт күләгәсенә туктатуга, Сөембикә машинадан чыгып йөгерә дә карлыганнар арасына поса һәм: +— Тапмыйсыз, тапмыйсыз! - дип кулын чәбәкли. - Барыбер дә тапмыйсыз!.. +— Айсылу, дим, әнисе, кызыбыз кая киткән соң? - Сөембикәне гел шулай хафаланып эзли башлый әтисе. +— Күр инде, абайламыйча да калганмын шул. Ни арада югалып өлгерде соң, - дип борчыла әнисе. +И ходаем, ерак-ера-ак китеп адашмаса гына ярый инде. Булат, дим, әтисе, тизрәк табыйк инде кече кызыбызны! +— Табыгыз, табыгыз!.. +Озак эзлиләр әтисе белән әнисе Сөембикәне, тик гел генә дә таба алмыйлар. Алар бүтән төшләрдән эзләгәндә, карлыганнар арасыннан ялт итеп чыга Сөембикә. И-и сөенәләр инде әтисе белән әнисе! Табылуы шатлыгыннан кыз үзе дә баскан урынында сикергәләп куя. Янәшәсенә чүгәләгән әнисенә сыенып, кара күзләрен уйга талган сыман кыса төшеп, бераз тын тора да кинәт кенә әнисенең маңгай чәчләренә алсу иреннәрен тидерә. +— Әни, дим, минем карлыганнар арасына качканымны бүген дә белмәдегез, име? +— Әй, кызым, белмәдек шул, бигрәк оста качасың син! +Һәм кыз әтисенең муенына сарыла да аның төкле битен үзенең йомшак бите белән сыйпый. Әти-әнисен тигез ярата ул, аларга сөенеч-шатлыкны тигез өләшә. +— Әти, дим, синең битең дә карлыган яфрагы кебек, әз генә кытыршы, әз генә йомшак, җылы да, салкын да... +Бакчада һәр шимбә иртәсе шулай башлана. Бәхеткә каршы, быел, инде җәй уртасы җитсә дә, шимбә иртәсендә бер тапкыр да яңгыр яумады. Югыйсә, карлыган яфраклары гына ышыклый алмас иде Сөембикәне яңгырдан. Аннары бит әле, иң-иң-ң яраткан кызларын эзләгәндә, әтисе белән әнисе дә җепбертексез булып чыланырлар иде. Яумасын шул менә яңгыр иртән, төш узгач, Сөембикә уйнап-эшләп арып верандада йоклаганда, яуса да ярый. Яусын гынамы соң, чиләкләп койсын, әйдә! +Ардырырлык уеннарны күп белә Сөембикә, тик алары — эш көннәрендә бакча балалары белән күмәкләшеп уйный торган уеннар. Монда өчәүләп кенә әйлән-бәйлән уйнамассың бит инде, ә күрше-тирәдә аның яшендәге балалар юк. Курчаклар, озак уйнатсаң, арыйлар, аларны алҗытырга ярамый, дәү булып үсмәсләр аннары. Әй, гел уен гына димәгән лә инде анысы, монда эшләргә дә кирәк. Сөембикәнең чәчәк, суган һәм кыяр түтәлләре бар. Әтисе быел гына ясап бирде бу түтәлләрне. Былтырларны Сөембикә каян теләсә шуннан йөри, утыртылган-чәчелгән дип тормый иде. Хәзер, үз түтәлләре булгач, ызаннан гына йөрисе икәнен белә ул. +Чүпләрне утап кына китә Сөембикә, ә икенче килүенә тагын котырып үскән була үләннәр. Әрсезләр, диген... +— Әти, болары нигә чәчәксез? +— Соңрак чәчәк ата алары, кызым. +— Соңрак? Бүгенме? Кич беләнрәкме? +— Бүген түгел. Синең туган көнең була бит әле, алты +Сырганак яшь тула сиңа быел, шул көнгә чәчәк ата болары. Август башында. +Сөембикә суган түтәленә күчте. Инде әнисен үз янына чакырды. +— Әни, суган чәчәк аткан. Менә. +— Суганмы? Чәчәк атканмы? - дип гаҗәпләнгән булды әнисе. - Әйе икән шул, - диде ул аннары, суганның да чәчәге булуын кызы белүенә шатланып. - Орлыгын җыярсың да тагын чәчәрсең, яме. +Кыз суган чөмәге башын куш учы белән тотты да нәни чәчәкләргә сокланып карап торды. +— Әни, орлыгы кайчан була аның? +— Соңрак, кызым. Өлгереп җиткәч. +— Соңрак? Минем туган көнгәме? +— Синең туган көн узгач әле... +Дачада шәһәрдәге кебек биек йортлар юк, кешеләр, төрлечә салынган такта йортларда атнага ике генә көн аерым-аерым торсалар да, бер-берсенең хәлләрен күбрәк белешәләр. Монда ишекләрне төнлә дә бикләмиләр, хәтта япмыйлар да, ишеккә марля гына корып куялар, йоклаганда да хуш исләр өйгә бөркелеп керә. Монда Сөембикә өчен бакчалар ызаннарга бүленми, монда барысы да уртак. Яшел бакчаны сабыйлык гөнаһсызлыгы белән баета кыз, Сөембикә күңеленә бик тә хуш килә бакчалар. Монда дөнья тигез! +Төш алдыннан Сөембикә, әтисе-әнисе әйткәндәй, биләмгә чыкты. Элгәре каршыдагы күршеләренә керде. +— Дәүләт абый, исәнме. +— Исәнме, Сөембикә сеңелем. Сине килмәгән дип торам ич мин. Шушыңарчы күренмәдең. +— Чүп утадым мин. +— Бакчагыздагы барлык эшне син эшлисең, әй. Уңган да инде син. Миңа да менә гел үземә эшләргә туры килә. +— Чүпне Илһамия апасы утый бит. Җиләкне дә ул җыя. +Син... син үстерәсең генә. - Кем әйтүеннән отып калгандыр. Дәүләтнең хатынын Илһамия апасы дип атый Сөембикә. +— Әй-й, шулай икән ич әле, сезнең бакчаны син, безнең бакчаны Илһамия апасы карый икән ич, - дип үсендереп җибәрде Сөембикәне Дәүләт абыйсы. - Кил әле монда, кил әле, иртәдән үк сине сагынып көтә менә шушы җиләк. Үзең өзеп кап әле. +Шул чак сарыга буялган баскычка Илһамия апасы чыгып басты. +— Сөембикә, кайчаннан бирле көтәм бит инде сине! - диде ул, кызны үз янына чакырып. - Чәең суына. Дәүләт абыеңның сүзе бетмәс аның. +— Илһамия апасы, мин хәзер, хәзе-ер керәм, яме. Чәйгә шикәр салма, шикәрне кабып кына эчәм, яме. +— Ярар... +Кичкырын кыяр түтәленә кечкенә лейкасы белән су сибеп йөргәндә, Сөембикә әтисен янына чакырды. +— Әти, нәрсә ул әнә? +— Умарта корты, кызым. +— Чәчәкне нишләтә ул? Ашыймы? +— Ашамый, кызым. Бал җыя умарта корты. +— Чәчәктә бал буламы? +— Чәчәктә генә була бал. Безгә дип җыя шуны. +— Безгә ничек бирер инде ул аны? +Булат көлеп җибәрде. +— Ул балны кибеткә илтә дә без кибеттән алабыз аннары, - диде әтисе һәм Сөембикәне күтәреп алып сөйде. +Инде бүгенге эш беткәч, Булат, бакчадагы агачларны карап чыгарга ярата. Бу агачлар аның сөенече һәм шул сөенечен төпчек кызы белән рәхәтләнеп уртаклаша ул. +Бакчаны карап йөргәндә Сөембикә агач яфракларын сыпыргалап барды. +— Әти, минем моны ашыйсым килә, - диде Сөембикә, +Сырганак сырганакның сары йөгерә башлаган җимешенә күрсәтеп. +— Өлгермәгән ул, кызым. Тәмсез. +— Ашыйм инде, әти. +— Кабып кара соң, әче аның җимеше. Сырганакны бу килеш ашамыйлар. +Кыз, бер кулы белән әтисенең муеныннан кочкан килеш, сырганак җимешен үрелеп өзде. +— Тәмле. +Сөембикә — төпчек бала, шуңа күрә үзсүзлеләнеп, ата-ана куенына сыенып кына үсүе дә мөмкин иде. Әмма ул бишектән үк назга таләпчән булмады, тәпи атлап сөйләшә башлагач, үзен зурлар белән тиң дәрәҗәдә сизде. Әйе, гаиләдә икенче генә бала булса да, төпчек кыз Сөембикә. Аның абыйсы Саматның кызы аңардан өлкәнрәк, ул инде беренче классны бетерде. Үзләре олыгая төшкәч туган төпчек кыз Булат белән Айсылуга зур куаныч булса да, аны артык иркәләмәделәр. Ата-ана, шулай ук туган-тумача, күрше-тирә һәм дуслар өчен Сөембикә бәхетнең тере чагылышы булды. Бәхет дигәнең исә беркайчан да мескенләнми, чытык иркәләүгә мохтаҗ түгел ул. +...Туган көненнән соң атна үткәч авырды Сөембикә. +Әти-әнисе белән качышлы уйнаганда яңгыр астында калмаса да, үпкәсенә салкын тиде. Хәзер ул больницада, бу төнгә аның янында кунарга әнисе килсә, икенче кичтә чират әтисенә. Врачлар да бик тырышып дәвалый, шулай булгач, савыгыр кызыбыз, дип ышаналар ата-ана. +Бер кичне Сөембикә, одеялга төренеп, мендәргә аркасын терәп утырды да: +— Әти, дим, әйдә, шахмат уйныйбыз, - диде. +Булат коридордан шахмат алып керде, тактаны караватка куеп, фигураларны урыннарына тезә башлады. Ләкин кызы моны ошатмады, фигураларны үзе теләгән шакмакларга тезеп чыкты. +— Әти, дим, без яңа уен уйныйбыз, яме, - диде Сөембикә. Аның йөзеннән дачада уйнаган чактагы алсулык качкан, күзләре эчкә баткан, бит алмалары да больница күлмәге төсенә кергән иде. - Коридордагы малайлар дөрес уйнамыйлар алар. Мин синең өчен дә йөрим, әти, яме. +Сөембикәнең ак фигураларны да, караларын да үзенчә күчереп йөртүен әтисе хуплап карап торды. Савыгып өйгә кайткач, тагын бик күп уеннар уйлап табар әле бу бала, дип сөенде. +— Менә син оттырмадың да, - диде Сөембикә. Аның йөзендә елмаю чагылып үтте, һәм ул кинәт буылып йөткерде. Авызыннан килгән оерша-оерша канны, әтисенә күрсәтмәскә тырышып, сөлгегә сөрткәч: - Мин дә отмадым, - дип көчхәлгә әйтеп куйды. - Беркем дә оттырмый торган уен бу... Әти, дим, минем сырганак ашыйсым килә. +— Иртәгә үк җыеп алып кайтырмын, кызым! Өлгергән инде җимеше. Синең авыруың беткәч, бергәләп җыярбыз, дип кенә көткән идек. Син савыгып чыккач. +— Әти, дим, авыру бетә дә ул, име... +— Бетә, кызым, бетә авыру! Туктале, мин сиңа сырганакны үзебезнең өй каршындагы агачтан җыя алам ич. Тик бүген соң инде, караңгы. Иртүк китерермен, яме. +Сөембикә, ияген тезләренә куеп, күзләрен кыса төшеп, олыларча уйлангач кына: +— Ул агачтан җыйма, әти, - диде. +— Нигә, кызым? Ул сырганакларны мин утырттым ич. Үсентеләрен бакчабыздан алып кайттым. Син туган елны утырттым. Бер уч җимеше җитә безгә, калганын бүтәннәр җыяр. Әле безнең аның җимешеннән авыз да иткәнебез юк. +— Әти, дим, минем сүземне тыңла инде, мин синең сүзеңне гел тыңлыйм ич. Ул агачтан җыйма. Анысы... +Сөембикә шушы язда гына балалар бакчасына үзе барып үзе кайта башлады. Бакча аларның йортыннан ерак түгел, +Сырганак машина юлы аша чыгып йөрисе юк, тәрбиячеләр дә, әтиәнисе дә аның хәвеф-хәтәрсез йөрисенә шикләнмиләр. Беркөнне, сырхаулап китәр алдыннан, бакчадан кайтышлый Сөембикә тәрәзә каршыларындагы сырганакта, әтисе утырткан сырганакта кош күрде. Нәни томшыгы белән тырыша-тырыша нәрсәдер чүпли иде ул. Чыпчыкка охшаган иде үзе, хәер, кечкенә кошларның барысын да чыпчык итеп күрә Сөембикә. Шул чыпчыкның ризык табуына бик тә шатланды ул. Шатланмый ни — кошның тамагы туя бит. Әтисе, бу сырганакның җимеше белән шәһәр кошлары туенсын, дип утырткандыр әле аны. Шулай шул, кошларга да ризык кирәк лә инде! Ә аларның дачаларындагы сырганакка кошлар тими, анда урман терәлеп тора, урманда кошларга ризык болай да күп... +— Кит юлдан! +Сөембикә сискәнеп тавыш килгән якка борылды. Кечкенә велосипедка утырган малай, алгы тәгәрмәчен уңлы-суллы уйнатып, аңа турылап килә иде. Кыз узарга сукмакның киң булуына ишарәләп күрсәтте, шулай да, акай малайга киңрәк юл биреп, тәбәнәк рәшәткәгә елышты. +— Нишлисең монда? — Малай Сөембикә янына тып туктады, әллә нинди сурәтләр төшерелгән кепкасының саргылт пыяла сыман козырегына чиртеп алды. - Кемгә әйтәләр?! +— Әнә, чыпчык җимеш чүпли. +— Җимеш чүплиме? Чыпчыкмы?! +Малайның җирдән таш үрелеп алып кошка төбәп ыргытуына Сөембикәнең күзе дә иярмичә калды. Чыпчыкның бәхете инде, тимәде аңа таш. +— Нигә кошка таш атасың? Ашасын! +— Ашамасын! Мин рөхсәт итмим аңа ашарга! +— Кошларныкы бу сырганак! +— Кемнеке?! Минем рөхсәттән башкамы? Бик теләсәм, мин бу чәнечкеле агач-хәчтерүшне!.. +— Кансыз... +— Әле алаймы?! Кансызмы?!. +Сөембикә таштан куркып пырхылдап очкан кошны, агач башларыннан күпме тырышып күзәтсә-эзләсә дә, таба-күрә алмады... +Булат бакчага иртүк китте. Сырганакны үз бакчаларыннан җыйды. Төпчеге Сөембикә, шушы әчкелтем җимешләрдән — күңеле теләгән ризыктан — авыз иткәч, савыгыр дип ышанды ул. Тик бу фани дөньяга тигез караган Сөембикәгә җимешләрнең инде кирәге юк иде. +Больницадан Сөембикәнең җансыз гәүдәсен күтәреп чыкканда, өйләре каршындагы сырганакларны кемдер ботарлаганын, җимешләрен сыдырып изгәнен белми иде әле Булат. +Кайсы кансызы җөрьәт итте икән очар кошлар һәм гөнаһсыз Сөембикә яраткан сырганакның гомерен кисәргә?.. \ No newline at end of file diff --git "a/bylatypov/\320\241\323\231\320\265\321\200 \320\277\320\273\320\260\320\275\320\265\321\202\320\260\320\264\320\260_tat.txt" "b/bylatypov/\320\241\323\231\320\265\321\200 \320\277\320\273\320\260\320\275\320\265\321\202\320\260\320\264\320\260_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..0eee2540674ed88636b598085e861a302859a1ed --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\241\323\231\320\265\321\200 \320\277\320\273\320\260\320\275\320\265\321\202\320\260\320\264\320\260_tat.txt" @@ -0,0 +1,78 @@ +АДЛЕР ТИМЕРГАЛИН +СӘЕР ПЛАНЕТАДА + +Сканлау, "таныту", тикшереп укып чыгу һәм китап калыбына күчерү 13.12.2017 елда башкарылды. + +Үземнең бу планетага каян килеп чыкканлыгымны мин, ничек кенә тырышсам да, аңлата алмамдыр, чөнки ракетага ничек утырганымны да, коточкыч салкын галәм бушлыгы аша ничек очып үткәнемне дә — берсен дә хәтерләмим. Иң гаҗәбе шул: мин әле кичә генә "Фемиксо" дигән санау машинасында ялыктыргыч цифрлар белән мәш килеп утырган кече хисапчы — яңа гына мыек төртә башлаган егет идем. Ә бүген, бакчы, мин — астронавт, берьялгызым гына ифрат зур космопланны ерак дөньяларга алып барам... Каршымдагы идарә панеле кырыкмаса-кырык төрле шкала, кнопка, яшелле-кызыллы сигнал лампалары, экраннар белән тулган; менә бусы очыш траекториясен күрсәтә, тегесе — җиргә кадәр ераклыкны, бусы — тизлекне, тегесе — тизләнешне... Шуңа исем китә: мин боларны каян беләм, каян өйрәнгәнмен соң? Нинди могҗиза бу? +Хәер, бу турыда сүз куертмыйм. Кызыгы алда әле. +Тиздән мин ниндидер бер йолдыз системасына килеп чыктым. Йолдыз үзе яшькелт төстә булып, зурлыгы ягыннан безнең кояш чамасындарак иде. Аның тирәли биш зур планета әйләнеп йөри һәм шуларның берсендә генә атмосфера кеше сулау өчен яраклы иде. Мин моны лазер нурын планетага юнәлтеп һәм чагылган яктылыкны спектрограф белән тикшереп белдем. +Планета миңа ошап куйды. "Тотарга да шунда төшәргә", — дигән уй күңелемне кытыклап җибәрде. Озак икеләнеп тормадым. +Сәер планета иде ул, ва-л-лаһи. Аны һич тә шар димәссең: формасы шакмаклырак булса да, кубтан бигрәк ул очы кисек Хеопс пирамидасына тартым, ягъни бу планетаның телгә алырлык формасы да юк иде... +Мин газ рульләрен искиткеч оста идарә итеп, планетаның аулак бер почмагына килеп кундым. Космопланнан скафандр кимичә генә чыктым, чөнки, инде әйткәнемчә, мондагы һава сулау өчен яраклы һәм ифрат саф иде. +Сәерлекләр көттереп тормады. +Беренчедән, кинәт кенә суытып җибәрде һәм мин туңып калтырый башладым. Планетаның кояшы нәкъ баш өстендә тора иде ләбаса! Бер кыя ышыгына кереп күләгәгә, утырган идем, җылынган кебек булдым. "Әһә!" Моның кояшы салкын нурлар тарата икән бит!" Шушы гаҗәеп хәлне ачыклаганнан соң, мин кояш төшмәгән күләгә урыннардан гына йөри башладым. +Икенчедән, бу пданетаның күчәр тирәли әйләнүе дә әкәмәт булып чыкты. Дөресрәге, ул бер күчәр тирәсендә генә түгел, алмаш-тилмәш дүрт-биш күчәр тирәсендә бөтерелә, шунлыктан тәүлек озынлыгын төгәл әйтеп булмый, хәтта планета кирегә әйләнгән чакларда мин хронометр сәгатемнең кирегә йөри башлавын да күрдем. +Өченчедән, планетаны сәйран кылып йөргәндә, мин гаҗәеп агачларга тап булдым. Алты ботаклы карсак кына бер агачны күз алдыгызга китерә аласызмы? Аның астагы ботаклары җиргә тикле салынып төшкән, ә өстәгеләре — дүртесе — төрлесе төрле якка тырпайганнар. Яфраклары бик сирәк һәм тешкә тияр дәрәҗәдә шәмәхә. Кәүсәсе төптән нечкәрәк, ә очында шактый юан. Шул юан җирендә ботак тишеге кебек уемнар бар. +Агачлар берән-сәрән генә үсеп утырадар, урман ише нәрсә бу планетада юк иде бугай. Мин әйбәтләбрәк карарга дип бер агачка якын килгән идем... сискәнеп киттем. Беләсезме, агач бөтен кәүсәсе белән кымшанып куйды һәм үзенең өске ботаклары-н -миңа таба сузды! Мин кире чигендем, ә агач, аскы ботакларын җиргә терәп, алагаем озын кулларына таянган гиббон шикелле, минем өскә сикерде! +Яшермим, котым очты, тәнемә суык йөгерде. Әгәр пистолетым барлыгы кылт итеп исемә төшмәгән булса, белмим, ниләр генә булмас иде икән. +— Тукта! — дип ачы тавыш белән акырганымны хәтерлим. +Агач туктады. +— Шайтан! — дидем мин, ә үзем һаман дер-дер калтырана идем әле. +— Мин шайтан түгел, мин — триффид*, — диде агач, юантык җиреңдәге бер ботак тишеген мәзәк кенә кыймылдатып. +Валлаһи, үзем дә агач кебек катып калдым. Триффид дигән әкәмәт нәрсә ботакларын читкәрәк алды. +— Сез — Җир планетасыннан. Органик тереклек. Үзегезне кешеләр дип атыйсыз... — дип тезде-китте ул. +Триффид — инглиз язучысы Джон Уиндемның "Триффидлар көне" дигән әсәреннән хәрәкәтчел агач. +"Кемдер шаярта, стереосурәт кенәдер бу", — дигән уй мине тынычландыра төште. +— Курыкмагыз. Мин — триффид. Бу планетаның хуҗалары без. +Мин дәшмәдем. +— Без — силицийлы тереклек, ягъни бездә сездәге карбон урынына силиций, шуңа күрә без азыкны тамырлар аша туфрактан да алабыз, — диде агач. — Ышанмасагыз, тотып, капшап карагыз, — дип өстәде ул, сыңар ботагын сузып. Мин — материаль нәрсә, һич тә сурәт кенә түгел. +Гадәти агач. Кайрысы салкынча. Ләкин аңарда тереклек пульсы типкәне дә сизелә. Кинәт кулымны нәрсәдер чеметтереп алган кебек булды. Мин тагы бер адым артка чигендем. +— Сез, кешеләр, чагыштырмалылык теориясе белән танышмы? +Әйе, минем Эйнштейн турында ишеткәнем бар иде. +— Таныш. +— Автоматлар турындагы фән, әйтик, кибернетика сезгә билгелеме? +— Билгеле. +Триффид миннән сорау ала иде шикелле. +— Димәк, без аң-гакыл ягыннан бертигез, — дип нәтиҗә ясады ул һәм һич тә көтмәгәндә читкә сикерде. +Триффид гаять җитез агач булып чыкты. Ул куянга охшаган кечерәк кенә бер йөнтәс хайванны тотып алган иде. Триффид үзенең корбанын яфраклары белән төреп кәүсәсенә китереп кысты. Чыелдаган тавыш ишетелеп калды. Ә бер минуттан — яфракларын ачып җибәргәндә — куянның эзе дә калмаган иде... Мондый ерткычлыкны күргәч, тәнем чымырдап китте, ә үзем бер адым да атларлык хәлдә түгел идем. Триффидның: +— Җир бәндәләре барысы да шулай куркакмы? — дигән тәкәллефсез соравы мине айнытып җибәргәндәй булды. Аның тавышында корсагы тулган ерткычныкы кебек рәхим-шәфкать сизелә иде. +Мин парализатор-пистолетымны тагы кулыма кыстым. +— Хи-хи-хи, — дип кеткелдәде сәер планетаның хуҗасы. — Кызык кешеләр сез... Кунакка килгәндә куенга таш кыстырып киләсез икән... Хи-хи-хи... +Парализаторны кире тыгып куйдым. +— Менә шулай кирәк... — диде теге, бала-чаганы юмалаган өлкән кешеләр кебек канәгать калып. — Әйдә, хәзер мин сине үзебезнең җәмгыять белән таныштырам. +Мин теләр-теләмәс кенә триффидка иярдем. Ул, аскы ботакларына таянып, ава-тү-н-ә алдан барды. +Тирә-юнь бик кыргый иде. Туфрак дигән нәрсә юк. Ком да таш. Хәер, иңкү җирләргә тузан җыелган иде. Без, узып барышлый, шул тузанда коенып яткан куян сыман берничә нәрсә очраттык. Тамагы тук булганга триффид аларга игътибар итмәде. Бичара куяннар, шар күзләрен тутырып, безгә карап алдылар да, хәвеф-хәтәр күренмәгәч, үз шөгыльләрендә булдылар. +Зур бер мәйданга килеп чыктык. Монда байтак халык (триффидлар, әлбәттә) җыелган иде. Алар түгәрәк ясап тезелешкәннәр дә "башларын" иеп һәммәсе беравыздан нидер быдырдыйлар иде. Укыналар булса кирәк. Минем танышым нәрсә диптер дәшкәч, тегеләр тураеп безгә таба карадылар. +— Кем бу? — диде бер триффид, күрәсең, иң өлкән (аксакал димме?) агач. +— Космостан, — дип кыска гына җавап бирде аңа минем танышым. +— Ник килгәнен сөйләсен. +Мин аларга ни сөйли алам соң? Үземнең ник килгәнемне, ничек монда килеп эләккәнлегемне белми-аңламый идем ич мин! +— Бу зат эндәшми. Димәк, ул — дошман, — диде өлкән триффид. +Түгәрәктәге агачлар бертавыштан: +— Аны җәзалап үтерергә кирәк! — дип кычкырдылар. +Йөрәгем алынды. Аксакал йолып калмаган булса, минем кече хисапчы башыма, колаклары-ниләре белән бергә, тишек пизарро да бирмәсләр иде. Аксакал триффид аңлаешсыз бер телдә кырыс кына нәрсәдер боерды. Барчасы тынычландылар. Аннары гәп мин аңлый торган хәлдә дәвам итте. +— Без аны триффидка әйләндерик, — дигән тәкъдим кертте минем баягы танышым. +— Әйе, аңардан менә дигән триффид чыгачак. Операция ясап, ботак-тамырлар санын ишәйтергә, ә нур энергиясен йота торган яфракларны тиресен тунау юлы белән арттырып булыр төсле... Тик менә карбон элементын нишләтергә? Аның организмыңда силиций урынына карбон түгелме? +— Карбон исе килә шул, — диде кайсыдыр, җирәнгән сыман. +— Биотриффидиосны чакырыгыз, — дип боерды өлкән агач. +Биотриффидиос дигәне, күрәсең, галим-биолог иде. Мин аның башы аеруча зур булуына игътибар иттем. +— Син нинди киңәш бирәсең, биотриффидиос? +— Физиологик ваннага салып, силициол маенда ярты тәүлек буена кайнатырга. +— Шулай итик, шулай итик, — дип шаулаштылар триффидлар, дәррәү кубып. Мин уйлап-нитеп өлгергәнче, берсе килеп каты ботаклары белән якамнан эләктереп алды, икенчесе пистолетымны бәреп төшерде, оченчесе хирург пычагы шикелле нәрсә тотып... +— Туктагыз! Тән-гәүдә төзелешен үзгәртү генә җитми бит әле! — диде шунда кайсыдыр. — Ә психика? Дөньяга караш? Психотриффидиумны чакырыгыз! +Психотриффидиум килеп җитте. Ул кыска тотты: +— Галиҗәнап аксакалның тирән мәгънә вә бөек гакыл тулы сүзләрен куян тиресенә язып, шуны чәйнәтергә кирәк! +— Чарасы шулдыр! +— Шул, шул! — диеште бар халык. +Мин дөнья белән саубуллаштым. Хуш инде, чәчәкле Җир планетасы! Көннең-көн буена теңкәмне корыта торган баш бухгалтер да миңа хәзер үтә яхшы, хәтта изге бер бәндә булып тоела иде. Хуш, сөекле баш бухгалтерым, хуш, җаным! +— Янә китереп, — дип тагы сүзгә кереште аксакал агач, — моңа кәсеп белән исем генә табасы калды. Экономтриффидол белән Номентриффидак килсен! +Экономтриффидол мине куян ояларын исәпкә алып, буш вакытларымда иске өннәрне күмеп йөрүче итеп билгеләде. Номентриффидакны исә озак кына таба алмадылар. +Ниһаять, ул да тыраклап килеп җитте. +— Кая олактың син, дуңгыз? — дип ачулана ук башлады аны аксакал. — Монда сине бөтен җиһан көтә! +— Галиҗәнап! Бөекләр бөеге! — дип тез чүгеп гафу үтенде йөремсәк триффид. — Мин бу килмешәкнең ракетасын сүтеп утырдым һәм аның һәр деталенә исем куштым... +— Хуш, ә аның үзенә ни ат кушарбыз? +— Бөекләр бөеге! Кодрәтле вә мәрхәмәтле аксакал! Әле ул яңадан тумаган бит. Операция ясагач ни чыгар — шуннан инде, җисеменә туры китереп, исем дә табарбыз. Неотриффидарусмы, башкамы шунда..,. +— Афәрин! Ай, дөрес әйтте, кем! Афәрин! — дип бакырган тавышларга... мин уянып киттем. +Күземне ачсам, каршымда безнең бүлекнең баш бухгалтеры басып тора һәм йодрык төя иде: +— Рей Фридман! Сез тагы эш вакытында йоклап утырасыз! Соңгы кат шелтә бирәм һәм хезмәт хакыгыздан егерме биш процент тотып калам! +Тәмам уянып җиткәч кенә миңа: "Бу айда фантастик китаплар сатып алырга акчам җитмәс инде", — дигән уй килде һәм мин өстәлемдәге каһәр суккан хисап машинасын шатыр-шотыр китереп боргаларга тотындым. Язмыштан узмыш юк... diff --git "a/bylatypov/\320\242\320\260\321\202\320\260\321\200 \320\263\320\260\320\272\321\213\320\273\321\213_tat.txt" "b/bylatypov/\320\242\320\260\321\202\320\260\321\200 \320\263\320\260\320\272\321\213\320\273\321\213_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..ce2d2b08bad6847d06895c80b8745ecc847c011a --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\242\320\260\321\202\320\260\321\200 \320\263\320\260\320\272\321\213\320\273\321\213_tat.txt" @@ -0,0 +1,66 @@ +Гаяз Исхакый +ТАТАР ГАКЫЛЫ + +Хикәянең тексты kitap.net.ru сайтыннан алынды. Әсәрне диҗитәл китап калыбына күчерү BAYĞIŞ берләшмәсе тарафыннан башкарылды. + +Бездә кешенең гакыллылыгыны белер өчен бик тугъры юл бар: баласы-чагасы, бигрәк угылының тәрбиясе начар булса, ул кеше гакыллы була; угылы бөтен урамга акырып-бакырып эштән чыгып йөри торган булса, ул кеше гакыллы гына түгел, хәким була, гений була. Ике төштә икенең дүрт икәнлеге никадәр дерест булса, бу кагыйдә дә татар өчен шулкадәр дөрест. Ышанмыйсызмы? Сез дә, мин дә белә торган булган Казан, Сембер, Оренбург байларының угылларыны күз алдыңызга китереп караңыз. Оренбургның Минауный базарында сәдака җыеп, күрше кабакта гомерене үткәрә торган Шәйхетдинне белмисезмени? Аның атасы, авылдан бер тиен акчасыз, бер танышсыз, бер юл язу яза белмәенчә Оренбургка килеп, 10— 15 ел эчендә ике йөз мең тәңкә акча ясады; бөтен кыргыз сахрасы эчендә Хәйрулла бай исеме берлә кыргызларның, кыргыз хатыннарының шул исемне әйткәндә авызларына су китерә торган шөһрәт тотты. Шулкадәр эшне башкара алган кеше гакыллы түгелме? Хәким түгелме? +Җомга көннәре капка төбенә җыелган хәерчеләрдән калып, бай угылына: +— Садыйк, әтиеңә әйт әле, мин Фәхрулла бай угылы, берәр кадак шикәрлек булмасмы? - дип, ун тиеннең теге ягындагы сәдаканы алырга тырышып, үзенең фамилиясене ходка җибәрүче, алгач та, беренче казенкада ук кечкенә генә шешәне алып чыгып, эченә җылы салучы Рәхмәтулланы белмисезмени? Аның атасы авылдан самаварчы малай булып килеп, тора-тора абыстайга ярап китеп, егерме-утыз ел эчендә миллионлы чәй фирмасының хуҗасы булган Борһанетдин абзый түгелме соң? Аның, шулай итеп, самаварчы малайдан Казанның, Казан тирәсенең иң зур бае булуы өчен гакылның иң зур роль уйнавында шөбһәгезме бар? +Әстерханның бер баеннан икенче баена кунак булып йөреп гомерене үткәрә торган Гамир абзыйны күргәнеңез юкмыни? Аның атасының хикәясене ишетмәдеңезмени? Ул бер тиле баярга хезмәтче булып кергән дә, аның патша көчләпкушып ясаткан тула фабрикасында эш эшләп, эшкә өйрәнеп, баярның тиресенең яткан ягына йоныны сыйпап, берәмләп-берәмләп фабрикасыны кулына алып бетереп, актык гомерендә Казанга иң күп тула куючы фабрикант булган. Хезмәтчедән фабрикант баскычына җитәр өчен гакыл кирәкмәгәндер дип уйлыйсызмыни? Моңар башка, сез генә белеп, мин белмәгәннәр, сез дә, мин дә белмәгәннәрнең исәбе-хисабы юк. Шулай булса, шәкерт әйтмешли: мөддәгые сабит түгелме? "Татар никадәр гакыллы булса, баласы шулкадәр начар була" кыйссасы дөрест түгелме? Сез, әлбәттә, минем артымнан китеп, әлбәттә, дөрест димәкче буласыз. Менә хата итәсез. +Галим абзый никадәр гакыл ягыннан мин сөйләгән кешеләрдән ким булмаса да, уңганлык ягыннан сез белгән кызыл авызлардан артык та булса да, баласының тәрбиясе бөтенләй башкача. Аның баласы исереп йөреп мал бетермәячәк; аның баласы әтисенең иске приказчикларына килеп кул сузып: "Рәхим итсәнә!" - дип, сөяк сындырмаячак. Сез ул гакыллы түгел шул димәкче буласыз. Хәер, хата итәсез. Ул, чабатадан түгел, чабатасыз, хәтта ыштансыз килеп, Оренбургта харчевняда савыт-саба юучы булудан башлап, хәзер Урал буеның иң зур утынчы, бүрәнәчесе булды; Тара базарының иң ышанычлы алучысы булды; тегермәнчеләр арасында ташыны иң нык салган ончы булган. Моның өчен, әлбәттә, гакыл да кирәктер, гайрәт тә кирәктер. Галим абзый һәммәсене тапты; зур башыннан кирәге кадәр гакыл чыкты. Аның таза-нык тәненнән җитәрлек кадәр гайрәт, көч коелды. Ул шул гайрәт, көч аркасында, менә хәзер карт көнендә булса да, шулкадәр зур дәүләткә иреште. Ә, алай булса барыбер, аның да угылы эчеп, урам буенда акырып йөриячәк, аның да кызы тиле кияве берлә бар малыны бетергәч, бик түбән дәрәҗәләргә, хәтта үзене үзе сатуга кадәр җитәчәк дисезме? Түгел шул! Галим абзый, шул, сез дә, мин дә уйламаганнарны әллә кайчан уйлап бетергән, сезнең берлән мин белгәннәрне белеп оныткан. Ул шул, балалары эчеп бетергән байларны белгән генә түгел, күргән дә; алар берлә аш-су да алышкан. Ул шуларның балаларыны тәрбия кыла белмәүләреннән дә әллә никадәр гыйбрәт алган. Менә шуның өчен шул, ул баласыны-чагасыны башкача тәрбия кыла. Аларга дөньяда бөтенләй башка төрле юллар хәзерли. +Ул менә шул юл берлә угылыны тәрбия кылып үстереп җиткерде. Аңар акчаның кадерен бик белеп тотарга өйрәтеп, намаз-нияз белер кадәре генә мөселманча укытып, адрес язарлык, телеграм укырлык кадәр генә русча укытып, аны аякка бастырды. Үзе кеби гакыллы, үзе кеби акчаның кадерене белә торган бер байның кызыны алып биреп, аны эшкә дә кушты. +Угылы үзе теләгәнчә чыккач, ул, эченнән генә, мәдрәсәдә сабак укымый йөри торган бер шәкерткә: "Әхмәтсафа, ник укымыйсың? Зиһенең бар, гакылың бар. Ник иләктәгене чиләккә, чиләктәгене иләккә алмаштырып вакыт үткәрәсең?" - дигән сөальгә каршы Әхмәтсафаның, авыр сулап: "Мин шул, Шакир абзый, бала җанлы. Мин укысам, зур кеше булсам, минем угылым да, әнә фәлән мәхдүм, фәлән мәхдүм кеби, бернигә ярамый торган булыр дип куркам шул", - дигән хикәянең мәгънәсеннән бераз көлде. Шул, "татар никадәр гакыллы булса, баласыны шулкадәр тәрбия кыла белми" кыйссасының дөрестене-түгелене азрак исбат итә алуына кәефе килеп, кызыны тәрбиядә бөтенләй ул шул кыйссаны җимерүгә булып кереште. +Кыз тәрбия кылу угыл тәрбия кылу түгел: угылга яраган юллар кызга ярамый, кызга яраган эшләр угылга килешми. +Галим абзый моны белми түгел. Шуның өчен ул кызыны да угылы кебек сарашшк-фәләнгә өйрәтеп, аны бөлүдән сихерләп куярга керешмәде. Юк, ул хатын-кызның хәлене бик яхшы белә. Хатынкызның үзеннән үзе кеше булып торыр өчен яратылмавыны, хатын-кызның ирләргә иптәш булып, ирләрнең тулмаган җирләрене тутырыр өчен, тормышны бизәкләр өчен генә дөньяга килгәнене белә. Шуның өчен никадәр бай булса да, үзе үлгәч кызына никадәр дәүләт каласыны белсә дә, кызының шул дәүләтне үзе алып барып үстерүене ул уйламый да, күңеленә дә китерми. Ничек иттереп хатын-кыз эш башында торсын да, ничек иттереп ул эшне әйләндерсен?.. Шулай булгач, кызны тәрбиядә аның үзенең кешелекене генә түгел, иргә хатын булып торырлык сыйфатыны үстерергә кирәк. Ул җиңел эш түгел. Бөтен эштә иренә мотыйг бул дип өйрәтер идең, ире әллә нинди исерек шәйтан булса ни эшләрсең?.. Иреңне сөйсәң дә үз гакылың үзеңдә булсын дип тәрбия кылыр идең, ире үз сүзле, тирес булса нишләрсең? +Менә шуны белгәнгә, шул авырлыкларны үтәр өчен, Галим абзый башта ук икенче төрле башлады. Ул үзенең бердәнбер кызыны дөньядагы бөтен кешеләрдән, нәрсәләрдән артык сөйгәнгә, аның сәгадәте өчен бөтен куәтене сарыф кылырга тотынды. +Уйлый-уйлый, кызның сәгадәте, бәхете өчен иң кирәкле эш "кияүнең үзең теләгәнчә булуы" дигән кыйссасыны утыртып куеп, шуның өчен ул, кызы ун-унбергә җитү берлән үк, кызына кияү эзләргә тотынды. +Бай угыллары арасында өметле кеше күрмәгәнгә, тагы бай угылларына ышанмаслык кадәр генә гакылы булганга, ул уртачалардан да эзләде. Анда да күз кунарлык кеше таба алмаганга, ул шәһәрнең бер мәхдүменә уены юрады. Мәхдүм хәзрәт берлә абыстайның төпчек балалары булганга, оя төбе чебеш кеби, 15 яшендә әле һаман канатларны җәеп җиткереп, малай булып җитә алмавы да аның күңелене суытмады. Аның яшьтән үк картлар кеби башыны бөгеп утыруы, бервакыт та урамда кычкырышып, йөгерешеп малайлар берлә уйнамавы, алар берлә сугышмавы, аларны кыйнамавы, үзенең кыйналмавы Галим абзыйның бөтен ихласыны аңар беркетте. Галим абзый шул тумас борын картайган мәхдүмнең шул булдыксызлыкларымы һәммәсене инсафка гына санады. Ул, бала тәрбияләү фәненең "бала була белмәгән кеше егет була алмый" дигән кагыйдәсене ишеткәне дә юкка, ишетсә дә ышанмаячакка, мәхдүмнең шул ягына илтифат та итмәде. Ул кызыны бик бәхетле итәр өчен хәзердән үк, кызны гына түгел, мәхдүмне тәрбиягә тотынды. +Мәхдүмнең тәрбиясе, билгеле, атасы урынына мулла булу, атасы кебек мөдәррис булу булганга, аны карарга, аңар кием-салым бүләк иттереп бирергә башлады. Бара-тора аны шәһәр мәдрәсәсеннән Кышкарга җибәреп укытырга да хәзрәткә киңәш биреп, анда бару-кайту, тору расходларыны өстенә алды. Кышкарда пишкадәм булгач, халык күзенә күренүе матуррак булсын өчен, дөрестене әйткәндә, Галим абзыйның 15тәге генә Хәдичәсе унсигезләргә җитеп, кыз булып өлгерсен өчен, мәхдүмне Бохарага җибәрде. Анда да хөҗрә алып бирде; ашап-эчеп, китап алып торырга җитәрлек кадәр акча да җибәреп торды. Шулай итеп, Галим абзый, кызының сәгадәтенең иң зурысыны эшләп бетерде. +Галим абзый шулай мәхдүмнең тәрбиясе берлә маташканда Хәдичә үсте. Аның тәне урынлашып җитте: юанаерга тиешле җирләр юанайды, билләр нечкәрде, күкрәк зурайды. Ул унҗидегә җиткәндә тап-таза, нып-нык җиткән кыз булып өлгерде. Билгеле, әгъзалардагы үзгәрү күңелгә дә тәэсирсез калмады. Ул, тән җәһәтеннән генә түгел, күңеленнән дә кыз булды: аның күңеле дә, башка кызларның күңеле кеби, егетләрне уйларга тотынды; аның йөрәге дә, башка кызларныкы кеби, матур, таза-нык егет күргәндә леп-леп сикерә башлады; аның бәгыре дә әллә нинди бер матур егетне сөясе килә башлады; аның колагы шул томанлы матур егеттән: "Хәдичә, мин сине сөям!" - дигән сүзне ишетәсе, аның күзе шул матур егетнең Хәдичәне йотарга теләгән кеби күзе берлә сөзә торган тулы йөзене, яңа гына чыгып килә торган кара мыегыны күрәсе килде; аның шул нык, тулы куллары шул егетне кочасы килде; аның үзе аңар: "Бәгырем, җаным!" - дип, аның битенең уртасыннан үбәсе килде. Бөтен күңеле сөю хисе берлә тулды; бөтен тәне, бөтен әгъзалары, бөтен фикере, уе, сөелү өчен яратылган кеби, шул сөелүне көтәргә тотынды. Ул иптәш, яшьтәш кызлары арасында егетләрне сөйләгәндә рәхәтләнеп тыңлады. Кодаларга кунакка барганда ишек ярыгыннан яшь коданы да күзләде. Аның кара гына чәченнән битәр көләч йөзене рәхәтләнеп карады. Ат берлә урамнан үткәндә ул, бер күзене яшереп булса да, Ихсан бай угылыны да башыннан аягына кадәр сөзде. Аның кәкрерәк аякларыны яратмаса да, аның теп-төз тора торган гәүдәсе, матур гына борыны, югары таба борылып китәргә тора торган мыегы бик һушына китте. Хәтта ул шул көнне әллә нинди бер егетне — кара мыеклы, һәйбәт кара кәләпүштән, көләч йөзле, кызыл иренле, тулы битле, тап-таза тәнле бер егетне төшендә дә күрде. Төшендә дә шул егеткә чуалчык хис биләүдән артыкка китә алмаса да, төшендә дә шул егетне сөя, бигрәк шул егеттән сөелә алмаса да, ул ап-ачык иттереп: "Хәдичә туташ, мин сине сөям!" - дигән сүзне ишетте. Үз колагы берлә ишетте. Әтисе, абыйсы, приказчиклары тавышы төсле тавыш берлә түгел, бөтенләй башка төрле тавыш берлә ишетте. Шул сүздән битәр, шул сүзнең мәгънәсеннән битәр, аңар тавыш тәэсир итте. Шул: "Хәдичә туташ, мин сине сөям!" - дигән сүз аңар хәзер башка сүзләрдән, башка җөмләләрдән бөтенләй аерылды. +Уянып киткәч тә шул хис аны ташламады. Шул матур сүз, шул матур тавыш аның колагыннан китмәде. Ул, шул тавышны ишетер өчен, шул төшендә татыган ләззәтене яңартыр өчен, көзге алдына барып: +— Хәдичә туташ, мин сине сөям! - диде. +Ләкин аның нечкә тавышы теге ирлек исе чыгып тора торган кара мыеклы егет тавышы алдында кечкенә, зәгыйфь кеби тоелды. Ул, үзенең колагында чыңлый торган шул матур тавышлы матур сүзне мыскыл итмәс өчен, икенче мәртәбә шул сүзне кайтарып та әйтмәде. Шуннан соң шул томанлы егет аның күз алдыннан китмәде. Ул үзенең киләчәгене уйлаганда һәрвакыт: "Хәдичә туташ, мин сине сөям!" - дигән тавышы берлә килеп катышты, Хәдичә, шуңар баш иеп кенә: "Разый!" - дип җавап биргән кеби, үзенең тормышыны бергә иттереп, әнә шул аны сөюче егет берлә бергә, аны сөюче егетнең сөюе берлә бергә иттереп уйларга тотынды. Шул уй аны бервакыт та ташламады. +Шәһәрнең бер баеның угылына аны сорау хәбәре чыккач, ул томанлы егет атны үзе тотып йөри, кызу-кызу сөйли, сөйләгәндә көлә, көлгәндә кызыл йөзе тагы кызара торган шул байның угылына да әверелде. Апаларына кунак кызы булып барып торганда, кодаларга килгән икенче як коданың бер туктамаенча сөйли торган, бер туктамаенча уйный торган, яңылыш кына моны күрсә, әллә нинди мәгънәле күз каравыны моңар таба җибәрә торган егете кебек тә булды. Ләкин тагы Казаннан килгән яучы аның күңелене икенчегә борды. "Хәдичә туташ, мин сине сөям!" - дип, аның алдында әллә нинди тагы томанлырак бер Казан егете, әнә Маһирә җиңгиләренең Казан кияүләре кеби, ләкин аннан тазарак, аннан матуррак Казан егете килеп басты. Яучының үзгәрүе берлә ул да үзгәрде. Ләкин теге: "Хәдичә туташ, мин сине сөям!" - дигән сүзгә Хәдичәнең сагынуы көннәнкөн куәтләнде, көннән-көн шул сүзне тизрәк, тизрәк ишетәсе килү хисе куәтләнде. +Хәдичә туташ шул уйлар берлә чуалып торганда, шул матур сүзләр берлә ләззәтләнеп гомер үткәргәндә, Галим абзый, Хәдичәнең сәгадәтенең вакыты җитте дип, мәхдүмне Бохарадан кайтарды. Мәхәллә халкының күңелене мәхдүмгә яткырыр өчен, мәхдүмне мулла итүне ашыгайтыр өчен, шул атна ук бөтен шәһәрнең муллаларыны, байларыны, мәхәлләнең картларыны җыеп мәҗлес тә корды. +Хәдичә төрле ярыклардан мәҗлескә җыелган кешеләрне карады. Кайсыларының зур авызларыннан, кайсыларының артык зур борыннарыннан, кайсыларының озаеп, кулчатыр кеби күз өстенә чыгып тора торган кашыннан көлде. "Хәдичә туташ, мин сине сөям!" - диячәк егет - әлбәттә, егет тә һәм дә матур егет - аңар шул кимчелекләрнең һәммәсеннән пакь кеби күренде. Ул муллалар мәҗлесене дә карап чыкты. Фәхрия остазбикәнең ире хәзрәтнең һәйбәт пөхтә мыегына, ары як мулласының әллә нинди ирлеге күренеп тора торган йөзенә шактый озак вакытымы үткәрде. Мәхәллә хәзрәтенең ап-ак сакалымы да, аның алалы-колалы чапаныны да күрде. Аның янындагы мәхдүмнең борчак чүмәләсе кеби чалмасыны гына карады да, чалма иясенә илтифат та итмәенчә; күзене башкаларга күчерде. +Менә әтисе Коръән укырга үтенде. Әллә нинди яшел тавыш берлә - әнә теге, өйдән өйгә кереп, Коръән укып йөри торган чулак хатын тавышы берлә — бер кеше Коръән укырга тотынды. Шул тавыш аның әллә кай хисене мыскыл итә, әллә кай җиренең ачуыны китерә кеби тоелды. Ул, чыраены сытып, тагы күзене бүлмә ярыгына тыкты. Хәзрәт янындагы борчак чүмәләсе кеби чалма иясенең башы селкенүене күрде. Бераздан шул мәхдүмнең йөзенә әллә нинди, теш сызлаган кешенең кыяфәтене биреп, эченнән бик мәшәкать берлә тавышымы өстерәп чыгара торган кеби көчләнеп, сүзләрне сөзүене аерды. Аның шул авыру төсле йөзе, аның шул, һәммә сүзне әйткәндә, бозаулый торган сыер күзенә охшый торган күзе Хәдичәгә чиркәнеч кеби тоелды. Ул чыраены сытып, шул тавышны ишетмәс өчен, икенче, өйгә чыгып китте. +Аш бирелә башлагач, өйгә кереп, ул тагы элгәреге кәсебенә тотынды. Менә муллалар мәҗлесендә әллә нинди сүз китте. Бер мулла калын гына тавыш берлә сөйләргә тотынды. Берсе морҗа эченнән чыга торган тавыш берлә аңар җавап бирә башлады. Хәдичә шуларның сүзләрене тыңларга, йөзләрене җентекләргә өлгермәде, менә баягы борчак чүмәләсе селкенде; менә аның йөзенә тагы авыру төсе чыкты, менә тагы теге яшел тавыш берлә ул әллә нәрсә әйтте. Хәдичә аның сүзене ишетә алмады. Ләкин, аш ашаганда кинәттән икмәк катысы сызлаган тешкә тигән кеби, тегенең тавышы Хәдичәнең әллә нинди бик нечкә бер җиренә барып тиде. Аның әллә нәрсәсене бик сызлатты, әллә нинди хисне мыскыл итте. Ул, тын алырга һавасыз өйдән качкан кеше кеби, атылып икенче өйгә чыгып китте. +Галим абзыйга мәхдүм бик килеште. Ул мәхдүмнең шул башыны бөгеп утыруында да, шул аз сүзлелегендә дә, шул картлар кеби вәкарендә дә Хәдичә өчен бәхет казаны тапты. Ул, үзенең гакылының бу юлы да хата итмәвенә шатланып, кызы өчен шулкадәр муафикъ яр табуына әллә никадәр кәефләнде. Кызыны сөюенең иге-чиге булмаганга, әлбәттә, кызыны шул сәгадәткә, шул бәхеткә тизрәк ирештерер өчен, ул мәхдүмне мулла итү мәсьәләсене ашыктырырга тотынды. Акча, көч кызганмады: мәхәлләнең тирес кешеләренең тамгасыны сатып та алды; түрәләрнең авызыны бүләк берлә каплады. Мәхдүмгә указны алды. +Хәдичәнең сәгадәте якынлашты. Аның: "Хәдичә, мин сине сөям!" - дигән матур сүзене матур тавыш берлә ишетәсе көн килеп җитте. Мәхдүмнән Хәдичәгә яучы килде. Хәдичә, мәхдүмне шул матур сүзләрне әйтүче итеп түгел, ир дип тә уйлый алмаганга, әлбәттә, шул яучыга әһәмият бирмәде. Аның күңелендәге хыялга мәхдүм аз гына да якын килмәгәнгә, аталары бирергә дип сөйләшә башлагач та, ул җитди бер эш дип карый алмады. Аның тап-таза, нык, матур хыялы егетене шул черегән, авырган, яшел тавышлы хәкыйкый мәхдүм җибәрә алмады. Ул һаман хыял галәмендә яшәвендә дәвам итте. Аталары килешкәч тә ул, уен гына, юри генә дип уйлап, шул фикер берлә килешеп, шуны булдыга хисаплап, кайгыра башламады. Ул һаман элгәреге ачыклыгыны, көләчлегенә югалтмады. Галим абзый кызының шул хәленнән тагы шатланды. Ул күңеленнән кызының да мәхдүмне сөюенә тәмам ышанды. (Сөймәслек тә түгел бит: инсафлы, вәкарьле, мут түгел, Бохарада хәтме көтеб кылган, сахибе михраб) +Туй якынлашты. Хәдичә шул эшнең уен түгел икәнлегенә ышана башлады. Аның күңелендә шул черегән, авырган, яшел тавышлы мәхдүм килеп басып, аның әллә ничә ел саклап килгән: "Хәдичә, мин сине сөям!" - дигән сүзене әйтә кеби булды. Ул шул сүзнең мыскыл ителүе өчен, үзенең шул мөкаддәс хисенең аяк астына тапталуы өчен көя, яна башлады. +Ләкин туйга хәзерләнүләр, никях көнене билгеләүләр аңар шул эшнең факт икәнлегенә тәмам ышандырды. Шул хәбәр аны, шул әллә ничә ел яшәгән хыял галәменнән, матур, таза егет дөньясыннан алып чыгып, әлеге авыру, черегән мәхдүм дөньясына китереп бастырды. Аның хыялы берлә шул хәкыйкать арасында Пырак атлары берлә очып үтә алмаслык җир булганга, шул: "Хәдичә, мин сине сөям!" - дип әйтергә муаффәкъ тапкан егете берлә мәхдүм арасында Каф таулары кадәр аерма булганга, Хәдичә шул уйны уйлый да алмады, шуның берлә килешә дә алмады. Ул, ни эшләргә дә белмәенчә, күктән төшкән шул бәхетсезлек берлә ничек тә тартышырга юл таба алмаенча, егъларга тотынды. Ул иртә егълады, кич егълады, көн егълады, төн егълады, ләкин эш үзгәрмәде: туй кичекмәде. Галим абзый аның егълавыны бердәнбер кызының атасы өеннән китәсе килмәүгә багышлады; анасы каенанадан куркуга юрады. Ләкин боларның берсе дә җитди эш булмаганга, аның егълавына әһәмият бирелмәде: бирнәләр хәзерләнде, как-төшләр пешерелде, мәҗлескә өндәү чыгарылды. +Хәдичә егьлый-егълый арып беткәч, бер көнне атасы алдында анасы: +— Юкка егълама, кызым, каенатаң карт кеше, тиздән үләр, каенанаң да усал хатын түгел, - дип юата башлагач, Хәдичә чыдый алмады, никадәр оят булса да, ул атасыннан никадәр курыкса да: +— Мин бармыйм, мин ул мәхдүмеңезгә бармыйм, - дип, тагы егъларга тотынды. Галим абзый, элгәре шөбһәләнеп китеп: +— Кемгә барасың соң? - дисә дә, Хәдичә бер сүз дә әйтмәгәч: - Ул гакылсызлыгыннан егълый; атасының әле, шулкадәр мал, көч сарыф кылып, аның бәхете өчен тырышуыны аңламый, - дип, эшне бетереп куйды. +Шуннан соң туйга кадәр ул да, анасы да Хәдичә берлә ул хакта берни сөйләмәде. Хәдичә дә, бәхетенә чыккан шобагасына разый булган кеби, бераз сабыр итте. Ләкин сүзе бетте, көләч йөзе ябылды, кашлары төште... +Туй җитте. Никях көнне ул тагы иртәдән алып егъларга тотынды. Эш арасында анасыны чакырып, тагы: +— Бармыйм! - диде. +Ләкин анасы атасы сүзеннән чыгарга өйрәнмәгәнгә, атасы мәҗлес эшләре берлә мәшгуль булып, Хәдичәнең вак-төяк капризлары берлә маташырга вакыты булмаганга, аның бу протесты да мәгънәсез калды. Никях укылды. Туй үтте. +Кияү өенә чыгарга Хәдичә бер дә каршы килмәде. Ул хәзер, бөтенләй шул фикер берлә килешкән кеби, яшене дә туктатты. Хатыннар киендергәндә киенде дә. Өйгә чыгара башлагач, каршы бер сүз әйтмәенчә чыкты да. Ләкин нә иптәш кызларының сүзләренә, нә кодачаларның үзене ничек тотаргалыгы хакындагы киңәшләренә ләм-мим дип бер сүз әйтмәде; нә анасының дога кылып, аркасыны кагуына каршы күзене күтәреп карамады. Ул, үлемгә хөкем ителгән кеше кеби, кодачаларның каравылы астында кияү өенә чыкты. Алар утырткан җиргә утырды; башында бер уй да юк төсле иттереп, өйнең бер почмагына күзене текте. +— Кияү килә, кияү килә! - дип, хатыннар дөбер-шатыр килә башлагач та, гүя ул вакыйганың моңар әһәмияте юк кеби итеп, ул теккән җиреннән күзене алмады. +— Килде, Хәдичә, килде! - дип, хатыннар иңеннән килеп төрткәч тә, ул селкенмәде. Ишек ачылып, ак бүрек, җилән кигән өрәк төсле мәхдүм килеп кергәч тә, ул кыймылдамады да. Чаршау артындагы хатыннарның ишарәләре, тамак кырулары-фәләннәре дә аны уятмады: ул утырган җирендә калды. +Мәхдүм, Хәдичәне күрү берлә, йөзендә көлгән кыяфәтене чыгарыбрак каршы килде. Хәдичә, күзене күтәреп, шул өрәкнең тешләрене ыржайтып торуына исе киткән кеби караса да, каршы тормады да, күрешүгә дип кул да сузмады. Мәхдүмнең каушаган дип хөкем итеп, үзенә иләштерергә теләп сөйли башлавына да ул, теше сызлаган кыяфәтне ясап, кашыны-күзене җыерып җавап бирде. +Самавыр керде. Аталары-аналары чәй ясарга өйрәткәнгә, Хәдичә мәхдүмгә дә чәй ясап бирде; ләкин чәй буе бер сүз сөйләмәде. Мәхдүмгә таба башыны күтәреп, күзене ташламады. Мәхдүм килеп, төрлечә кыланып, кулыны-фәләнене тотарга теләсә дә, берсене дә бирмәде. Ул, мәхдүм йөдәтә башлауны сизгәч тә, бик кадерле нәрсәсене саклаган кеби, бөтен куллары, аяклары берлә җыерылып утырды. Ирләрнең күңеле төшәрлегрәк һәммә җирене шәле, камзолы, кулы берлә каплады. Төнгә кадәр төрле юл берлә сөйләшергә теләсә дә, Хәдичәдән бер сүз дә ала алмагач, мәхдүм, оялу уены тагы беркетеп, утны сүндереп, яту уены корды. Ләкин сүндереп, тагы чынлабрак Хәдичәнең янына барып, тоткаларга, кулларыны салырга өлгермәде. Хәдичә бик ачулы тавыш берлә: +— Кит, шәйтан! - дип кычкырды. +Әфьюн сала-сала куркаклыкка сабышып беткән мәхдүмнең шул тавыш котыны алды, ул акрын гына барып, урынга ялгыз гына ятты. Бик озак, бик авыр сулап, хата иттем, фәләнчә кирәк иде, болай кирәк иде, дип уйларга тотынды. Аллаһе тәгаләдән батырлык сорап, батырлык бирә торган догалар укып, йокыга китте. Бераздан уянып, тагы батырланып Хәдичә янына барса да, аны утырган җирендә тапмагач, икенче бүлмәнең ишеге бикле булгач, тагы барып ятты; тагы иртәге өчен әллә никадәр планнар корып йокыга китте. +Иртәгесен дә Хәдичә, кертелгән самавыр янында чәй ясап бирсә дә, тагы мәхдүмгә таба күзене күтәрмәде. Аның әллә никадәр сөйләгән сүзләренә каршы бер сүз дә дәшмәде. Чәйдән соң аның берлә мунчага барса да, анда керү берлә почмакка утырды да катты. Мәхдүмнең ягылырга, сугылырга теләвенә каршы кулы берлә генә бутап җавап бирде. Мәхдүмнең чишенергә теләвене сизгәч тә, бөтенләй почмакка таба борылып утырып, мәхдүм киенеп бетергәнче әйләнеп тә карамады. Аның берлә бергә өенә кайтса да, тагы шул алган юлыннан аерылмады. +Мәхдүм аптырады, йөдәде. Үзенең шулай кызга тәэсир итә алмавына кәефсезләнде, кайгырды, кызны гаепләде. Мәдрәсәдә шәкертләрнең сүзене хәтергә китереп, тагы гайрәтләнеп, барып ябышмакчы булды. Ләкин аның һәр хәрәкәтене тикшереп, ул якын килә башлагач та сугышырга хәзерләнгән әтәч кеби хәзерләнә торган Хәдичәнең шул куркынычлы күзләре астында тагы изелде, тагы эреде; тагы хуҗаларга догалар укып, киләчәк өчен планнар корды. Ләкин ике көн үтте, өч көн үтте, Хәдичә бер сүз сөйләмәде, мәхдүм Хәдичәдән бер күз карашы ала алмады. +Дүртенче көнне Галим абзый берлә хатыны яшьләр берлә күрешергә керделәр. Алар алдында Хәдичә чәй ясаса да, бер сүз дәшмәде, анасыатасына күзене күтәреп карамады. Анасы, мәхдүмнең ябык, ямьсезлегене тагы бер мәртәбә күреп, Хәдичәнең хәлене аңлап кайгырса да, Галим абзый, гакыллы Галим абзый, кайгырырлык бер эш тапмады. Ул һәммәсене Хәдичәнең оялуына багышлады. Тагы өч-дүрт көн үткәч, эшнең төбе Галим абзыйга да беленде. Ләкин ул үзене һәртөрле хатадан минза дип игътикад кылганга, әлбәттә, пар түгел-фәлән, Хәдичә сөйми торгандыр дип уйлап та карамады. Ул, мәхдүмне көнләп, фәлән хатын боздырган, фәлән кеше сөйдергән дип, ырымланырга, шул боздыруларны бетертер өчен өшкертергә тотынды. Икесене Йосыф-Зөләйха кеби иттереп яшәтер өчен сөйдерергә кереште; ләкин бер мәгънә дә чыкмады: Хәдичә һаман ачылмады. +Хәбәр илгә чыкты. Шәһәр шаулый башлады. Шул юк-бар сүзне бетерер өчен, мәхдүмгә дә, Хәдичәгә дә чынлап тәэсир кылу юлыны иркенәйтер өчен, Хәдичәне хәзрәтләргә төшерергә булдылар. Хәдичә килен булып төште. Ләкин аның берлә бергә аның дәшмәве, аның кайгылы йөзе дә калмады. Анда да шул иске бәла бетмәде. Хәдичә шул кадәр зур байның кызы булганга, мәхдүм Галим байга кияү булуны бик зур дәрәҗәгә хисап иткәнгә, ул шул сөйләми, дәшми торган Хәдичә берлә торырга да разый булды. Ирләр берлә хатыннар арасындагы мөнәсәбәтне госел бабында гына укып белгәнгә, сөю дигән нәрсәне Йосыф пәйгамбәрдә генә булган дип игътикад кылганга, ул Хәдичәнең якын җибәрмәве берлә дә килешмәкче булды. Шулай торуны бик һәйбәт тору дип белеп, үзенең бәхетеннән разый да булмакчы булды. Ләкин Галим абзый эшне болай калдырмады. Ул кызының бәхете өчен никадәр корбаннар кылып, никадәр акчалар бетереп, көчләр сарыф кылып, кызым сәгадәткә ирешә дигәндә генә эшнең болай булуына разый була алмады; шул бәхетсезлек берлә килешә алмады. Ул, кызыны өшкертергә дип, үзенең ихласы бар бер ишанына алып китте. +Тимер юл, аннан соң пароходта бару Хәдичәгә, чыннан да, яхшы тәэсир итте. Ул, атасы-анасы берлә сөйләшмәсә дә, пароходның башына чыгып утырып, рәхәтләнеп карап килде. Хәтта аның йөзе дә матурланып киткән кеби дә булды. Бер көнне, атасы әллә ни сөйләгәндә, ул елмаеп та куйды. Ләкин хәзрәттән өшкертеп кайтырга чыккач та, Хәдичә тагы каралды: аның кашы тагы төште; күзе, йөзе тагы кайгы берлә капланды... Шәһәргә кайтып җитү берлә ул, кыз вакытындагы бүлмәсенә кереп, урын салып ятты. Ялыну, ялвару, орышу, тиргәү дә аны шул урыннан торгызып киявенә җибәрә алмады. Аның ашавы кимеде, эчүе азайды, йокысы качты, төсе саргайды, күзләре зурайды; акыртын гына иттереп йөткерә башлады. Бу яңа галәмәт Галим абзыйның котыны алды. Ул, мәхдүм хәзрәт берлә киңәш итешеп, Хәдичәне җәй үткәрергә апаларына җибәрде. +Урал буеның матур һавасы, йомшак җылысы, шәфкатьле кояшы Хәдичәгә бик һәйбәт тәэсир итте. Ул кояшта кызарып, бүртенеп китте. Аның битенә кызыл йөгерә башлады. Ул һаман ялгызлыкны яратса да, үзенең бер кодачасы берлә дустлашып, сөйләшә, серләшә башлады; кешеләрдән ул кадәр качмый, ятсынмый, кеше күргәч тә куркынып китми башлады. +Кардәш-кабилә сөенде. Галим абзый да шатланды. Ул Хәдичәнең тиздән терелеп, шул мәхдүм берлә рәхәтләнешеп торуы якынлашуына кәефләнде. Хатынының сүзенә карамаеңча, ул, димләп-нитеп, мәхдүмне Хәдичә тора торган апаларына кунакка җибәрде. +Мәхдүмне күрү берлә Хәдичә тагы сүздән калды. Тагы йөзе саргайды, тагы йөткерергә тотынды. Бер атна вакыт үтмәде, ул бөтенләй түшәккә ятты. Шәһәргә кайткач та терелмәде. Бер ай саташып ятканның соңында, бер көнне аның күзе ачылды. Ул, тирә-яныны карап, анасыны танып: +— Әни, су бир, - диде. +Анасы су бирүе берлә, шул шатлыкны ишетеп, Галим абзый килеп керде. Хәдичәнең зур, ялтырый торган күзләрене күреп: +— Нихәл, кызым? - диде. Хәдичә бер сүз дә дәшмәде. Менә мәхдүм килеп керде. Ул да сөенеп: +— Нихәл, Хәдичә? - диде. +Хәдичәнең күзләре ялтырады, бөтен тәне калтырый башлады. Ул бик зур иттереп карап: +— Чык, шәйтан! - диде. +Шул сүз мәхдүмне чыгарып җибәрде, Галим абзыйга Хәдичәнең авыруының сәбәбене аңлатты. Ул, шул, бердәнбер кызы Хәдичәнең сәгадәте өчен, аны мәхдүмнән аерып алуны, шул ун ел тәрбия кылып, кияү итеп хәзерләп килгән мәхдүмнән аерып алуны уйларга тотынды. Шулкадәр гакыл берлә башланган эшне гакыл берлә бетерергә төшенә башлады. Ләкин, Хәдичәгә сәгадәт күрергә ярамагангамы, ул шул көнне начарланганнан начарланды. Кич берлә үләргә җитеште. Аның урынына сыймаенча әрле-бирле әйләнүене күреп, Хәдичәнең анасы егълаган көенчә: +— Кызым... кызым, бәхил бул, - диде. +Хәдичә бер сүз әйтмәде. Галимнең йөрәгенә ук кадалган кеби, әллә кай җире әрни башлады. Күзенә тыгылган яшь гөрләп актарылды. Ул да: +— Кызым... Хәдичә... миннән бәхил бул. Мин синең бәхетең өчен... - дияргә өлгермәде, бөтен авыруы шуны гына көткән кеби, Хәдичә, зур итеп күзене ачып: +— Бәхил түгел!! - диде дә, бераз карап торды. Әүвәлге сүзене ишетмәгән кеби иттереп, ул тагы кычкырыбрак, шул сүзгә бөтен көчене җыйган кеби иттереп: +— Бәхил түгел!.. - диде дә, сузылып җаны чыкты. Теге шәкерт кыйссасының дөрест түгеллеге тагы исбат ителде. \ No newline at end of file diff --git "a/bylatypov/\320\242\320\265\320\273 \321\202\321\203\321\200\321\213\320\275\320\264\320\260 \320\272\320\260\320\271\320\261\320\265\321\200 \321\204\320\270\320\272\320\265\321\200\320\273\323\231\321\200_tat.txt" "b/bylatypov/\320\242\320\265\320\273 \321\202\321\203\321\200\321\213\320\275\320\264\320\260 \320\272\320\260\320\271\320\261\320\265\321\200 \321\204\320\270\320\272\320\265\321\200\320\273\323\231\321\200_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..50ff692fe267b52e2d998ac9e47386feb81267fa --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\242\320\265\320\273 \321\202\321\203\321\200\321\213\320\275\320\264\320\260 \320\272\320\260\320\271\320\261\320\265\321\200 \321\204\320\270\320\272\320\265\321\200\320\273\323\231\321\200_tat.txt" @@ -0,0 +1,13 @@ +Әдәби әсәрнең теле, аның эчтәлеге кебек үк, билгеле, беркайчан да күктән генә килеп төшми, үзеннән-үзе генә чәчрәп чыкмый. Кыскасы, юктан бар булмый. Күп ягы билгесезлек белән өртелгән иҗат эшен, аның серле якларын ачып салып, бу "серлелекне" берникадәр күктән җиргә төшерү булса булыр инде, шунысын да әйтим: хәтта безнең телдә "илһам килү" дип йөртелгән күтәренке иҗат дәрте вакытында шатландырып һәм канатландырып "әллә каян гына" каләм очына килеп төшкән кадерле "табышлар"ның да чыганагы бар. +Ул чыганак — язучы үзе, аның туганнан бирле җыелып килгән тормыш тәҗрибәсе, белеме, тел хәзинәсе. Яхшы әсәр языйм, үз сүземне үземчә әйтим дигән әдип иң элек телен баетырга тырыша. Чөнки (моның инде әйтелгәне дә бар шикелле) йорт салучыга төзү материалы никадәр кирәк булса, язучыга тел дә шул дәрәҗәдә үк кирәк. Халык тормышында телнең тоткан урынын, аның әһәмиятен тирәнтен аңлап, телгә мәхәббәте булган язучы гомер буе тел байлыгы җыя. Нинди юллар белән генә баетмый язучы үзенең телен! Бу яктан аны алтын һәм асылташлар эзләүчеләр белән тиңләргә мөмкин булыр иде. Андый язучы яки тел белгече сирәк очрый торган берәр кадерле сүз очраткан саен, аны, асылташ табучы галим шикелле, әйләндерә-әйләндерә карап, аңа соклана, ул аның тарихы, хәзерге тормышы һәм киләчәге белән кызыксына, матурлыгыннан яки тапкырлыгыннан ләззәт таба, куана. Андый язучы һәм галим өчен һәр сүзнең үзенә генә хас кадерле үзенчәлеге, үз кыйммәте бар. Кемнең дә булса асылташны гади таштан аера алмавы геологны ничек җәберләсә, телнең кадерен белмәүче, аны аңламаучы һәм бозучылар тел белгеченең һәм язучының да шулай ук кәефен кыралар. Әсәрнең теле образлы да, нәфис тә, җиңел дә һәм, туларның һәммәсе өстенә, дөрес тә булсын өчен, әдип кешегә шул рәвешчә хәстәрлек күргәннән соң да бик күп көч салырга, күп эзләнергә туры килә әле. +Никадәр тырышып язса да, соңыннан, язып тәмамлаганнан соң, әсәренең үзен канәгатьләндерми башлавы турында язучылардан еш кына ишетергә мөмкин. Язган вакыттагы иҗат кайнарлыгы суына башлаганнан соң, салкын кан белән күз салганда, әсәр язгандагы кебек үк куандырмый башлый, аңа нидер җитеп бетми, нидер күңелдәгечә түгел, гомумән әсәрнең кәгазьгә төшкәне күңелдәгесеннән йомшаграк булып чыкты кебек сизелә. Нигә болай? Нигә хикәянең күңелдә уйланганы шундый дулкынландыра да, нигә ул кәгазьгә төшкәндә зәгыйфьрәк чыга? Әйтерсең язганда буявы уңа, ялкыны сүрелә. Моның төп сәбәбе, күрәсең, тормышны тирәнрәк аңламау өстенә, образлы фикер йөртү белән кыюрак эш итә белмәүдә һәм гомумән әдәби осталыкның җитмәвендәдер. Әмма үз хаталарымның сәбәбен өйрәнә торгач, мин шундый фикергә килдем: күп очракларда төп сәбәпләрнең берсе һәм иң әһәмият-лесе — тел байлыгы җитмәүдә, күңелдәген бөтен тирәнлеге белән көчле итеп әйтеп бирер өчен телнең барлык мөмкинлекләреннән файдалана белмәүдә, шуңа осталык һәм тәҗрибә, тырышлык һәм, мин әйтер идем, хәтта тәвәккәллек җитмәүдә булса кирәк. Миңа бу мәсьәләдә үз тәҗрибәмнән кайбер мисаллар китерергә туры килер шикелле. Бу — минем иҗат тәҗрибәм кырыеннан ташып торудан, шуны кая куярга белмичә, кемне дә булса өйрәтергә ашыгуымнан түгел. Кич юк! Иң элек бу минем үзем өчен уйлануларым, әдәби хезмәтемнең йомшак якларына билгеле бер анализ ясаган сыман, аны күз алдына китереп, шуларны кәгазь өстенә төшереп каравым. Шуннан соң гына икенче бер уй алга килеп баса. Кем белә, бәлки бу уйлануларның әдәбиятка килергә теләүче кайбер иптәшләргә кирәге чыгып куяр? +Иң башта мин авыл картлары сөйли торган бик гади авыл теле белән язарга тырышып карадым. Миңа авыл кешеләренең сөйләү теле бик ошый, алар арасыннан картларның тирән мәгънәле, тапкыр һәм үткен телләре аеруча кызыктыра иде. Шул уңай белән мин Л.Толстойның балалар өчен язган кечкенә хикәяләрен һәм халык әкиятләрен искә төшергәлә-дем. Үсмер чакта әкият тыңларга бик ярата идем. Каюм Насыйри кулы белән язып алынган татар халык әкиятләрендә дә халык теленең сафлыгына сокланасың; телнең көченә ышанып, кадерен, урынын белеп кулланганда гади "авыл" сүзенең нинди тирән, эчтәлекне нинди художество көче белән гәүдәләндереп бирүенә хәйран калып укыйсың. Авыл халкы үзенең көндәлек тормышында теләсә нәрсә турында сөйләшә торган шул апансат гади сүзләрнең шундый көчле образлар тудыра алуларына, шулай дулкынландырырлык көчле булуларына хәтта ышануы да кыен иде. Әмма бу гадилекнең эчке мәгънәсен һәм "серен" мин бераз соңрак кына төшендем. Гадилекнең дә төрлесе була икән. Минем кайбер очерк һәм язмаларымның теле эчтәлекнең тирән мәгънәсен бирергә көче җитә алмаслык, беркатлы, шактый ук примитив тел булып чыкты. Шунлыктан, билгеле, андый тел дулкынландырмый, укучыга көчле йогынты ясый алмый иде. Баштарак язган хикәяләремнең дә теле күп вакытны үземне канәгатьләндермәде. Минем беренче хикәяләремнең берсендә, мәсәлән, күл "нәни борынын йомшак аяклары арасына куеп, бөгәрләнеп яткан мәче гәүдәсенә" охшый; күк күкрәү "күк белән җир кара-каршы сөзешкәндәй..." күренә. Хикәя герое Сәлимнең, яшьлек дәртен һәм тән көчен кая куярга белмәүдән, "...сикер-гәлисе, бик каты итеп, менә шушы тирә-якны басып яткан авыр тынлыкны ертырлык итеп, җир өстен... сискәндерерлек итеп..." кычкырасы килә. +Сәлимнең җыелышка әйтәсе сүзләре, "чүмәлә башыннан куркытылган чыпчыклар кебек, төрлесе төрле якка таралып" бетәләр. Мондый чамадан тыш күпертелгән гипербола куллану беренче карашта образлар белән уйлаудагы кимчелектән килеп туа кебек күренергә мөмкин. Чыннан да, монда телгә килеп җиткәнче образларның үзләрен сайлау мәсьәләсе бар бит әле. Каян болар, тормыштанмы, әллә әдәбияттан килеп кергәннәрме? Каян гына булсалар да, бу шул әлеге әдәби әсәр булгач, анда бөтенесе дә, ничектер, бөтенләй башкача, әдәбиятча булырга, искитәрлек матур, шәп яки коточкыч, дәһшәтле һәм тагын әллә ничекләр булырга тиеш дигән караштан килеп туган булса кирәк. Әмма тирәнрәк алганда, моның нигезендә дә шул ук тел көчсезлеге ята. Ахыргы чиктә бу да реализм методының тән кануннарыннан берсен тирәнтен үзләштереп җиткермәүдән, чынбарлыкны тормышның үз образлары аша, димәк, реалистик тел белән бирүнең мөмкинлеген үзләштереп бетермәүдән килә. Әгәр мин гади сүзнең көченә ышанган булсам, әдәби әсәрне ниндидер аеруча "көчле", күперенке сүзләр белән, "матурайтып" язарга кирәк дип уйламасам, бу күренешләрне кычкырып тормастай басынкы матурлыгы белән күз алдына китерерлек чаралар тапмас идеммени? Өстә әйтелгән тел кимчелекләренең тагын бер сәбәбе, минемчә, әдәбиятның үзендә әйләнә торган тел байлыгын куллану белән генә канәгатьләнүдә булса кирәк. Мин ул вакытта халык теленнән яңа байлык эзләүгә, әсәремне моңарчы әдәбиятта булмаган отышлы яңа сүзләр, яңача әйтелешләр белән баетуга кирәгенчә игътибар итми идем. +Татар әдәбиятының якты йолдызларына гашыйк кеше буларак, Г. Тукай, Г. Ибраһимов һәм башка кайбер язучыларның теленә шулкадәр сокланып яши идем, аларны камиллекнең шундый югары баскычына күтәргән идем ки, алар теленнән дә баерак, нәфисрәк телнең булу ихтималы турында бәлки уйлап та карамаганмын. Хәлбуки җәмгыять өзлексез алга бара, хуҗалык тармагында булсын, культура өлкәсендә булсын, көндәлек тормышка береннәнбере куанычлырак яңалыклар өстәлеп тора. Бөтен ил белән бергә кешеләр дә үсә, аларның белемнәре дә арта, эчке (рухи) дөньялары да катлаулана бара. Үзеннән-үзе билгеле, бу яңалыклар әдәби әсәрләрнең темасында һәм эчтәлегендә генә түгел, бәлки телендә дә чагылырга, әдәби әсәрләрнең теле яңа шартларны гәүдәләндерүче яңа сүзләр, яңа синтаксик формалар исәбенә дә байый барырга тиеш. Телемне баету, әсәрләремдәге тел кимчелеген бетерү өчен халыкның бетмәс-төкәнмәс күңел хәзинәсенә — халык иҗатына, халыкның сөйләү теленә мөрәҗәгать итәргә булдым. Агай һәм апаларның, картларның һәм яшьләрнең сөйләү алымы минем телемә күп нәрсәләр өстәде. Газетада эшләгәндә, шундыйларның телләренә сокланып кайбер очеркларымны аларның үз телләреннән яза торган булдым (мәсәлән, "Самарадан кайткач" дигән очерк. Халык иҗатын өйрәнү миңа тагын бер хакыйкатьне ачып салды. Кайбер язучылар әсәрләренең теле җитлекмәгән һәм төссез булуны татар теленең "ярлылыгына" сылтыйлар. Янәсе, аларга яхшырак язарга телнең "ярлылыгы" мөмкинлек бирмәгән була. Ачыктан-ачык әйтелмәсә дә, мондыйрак караш әле хәзер дә яши. Кайберәүләр безнең телнең киләчәгенә гомумән зур өмет багламыйлар, аның өчен янмыйлар-көймиләр. Әмма бу — ялган һәм зарарлы фикер. Өстә әйтелгәнчә, татар халкының сөйләм һәм әдәби теле бөл ай да ярлы түгел иде, соңгы елларда исә ул яңа сүзләр һәм яңа төшенчәләр белән тагын да баеды. +Тик аның үсүенә комачауламаска, телнең үсү юлына нигилизмнан киртәләр кормаска, бәлки, киресенчә, ярдәм итәргә кирәк. Теге яисә бу әсәрнең теле ярлы икән, шапшак һәм төссез икән, бу — авторның наданлыгыннан яки ялкаулыгыннан килә. Габдулла Тукай "Җәйге таң хатирәсе" дигән шигырендә гаң ату күренешен шундый нәфис буяулар белән, шулкадәр соклангыч итеп сурәтләп бирә, инде Тукайдан соң берәү дә ул күренешне аннан уздырып, аннан да остарак итеп тасвирлый алмас, никадәр тырышканда да, ул күренеш Тукай шигырен-дәгедән зәгыйфь, аннан төссезрәк чыгар кебек. Ләкин шуңа тиң күренешне үз сүзләре, үз көче белән бирергә омтылмаган язучы, минемчә, бервакытта да үз тавышы белән, үзенчә "җырлый" алмаячак, үзенә генә хас алым белән язуга ирешә ллмаячак. Моның өчен, билгеле, барыннан да элек талант кирәк, шуның өстенә, Маяковский әйткәнчә, дистәләрчә тонна "сүз рудасын" актарырга кирәк. Нәр сүзне, һәр җөмләне, бөтен көче, бөтен нәфислеге ачылып җиткәнче, ювелир кебек, иң нечкә кораллар белән эшкә китерүче язучылар безнең хәзерге әдәбиятта байтак ук җыелыр иде. (Әгәр дә без әдәби тел үсте, баеды дибез икән, димәк, иң беренче нәүбәттә әдәби әсәрләрнең телен һәм ул әсәрләрне иҗат итүче әдип һәм шагыйрьләрнең бу өлкәгә керткән олешләрен дә күз алдында тотабыз. Чөнки әдәби телнең үсешендә язучының тоткан урыны ифрат зур.) Шундый тел осталары дип мин иң башта Ə. Еникине, Ф. Хөснине, И. Газины, Нәкый Исәнбәтне, шагыйрьләрдән X. Туфанны, С. Хәкимне, Г. +Афзалны атап әйтер идем. Агроном, бөтен сәләтен җигеп, орлыкны чәчү кондициясенә җиткерергә тырыша. Металл коючы үзе теләгән яхшы сыйфатлы корыч алу өчен шулай ук кулындагы бөтен мөмкинлекләрдән файдалана. Язучының да андый эше бар. Әсәрнең телен билгеле бер камиллек дәрәҗәсенә җиткерүне кайбер язучылар иҗат эшенең иң катлаулы, шул ук вакытта иң "күңелле" һәм иң мавыктыргыч бер өлеше дип карыйлар. Күрәсең, мин дә шулар исәбенә керә торганмын. Тәҗрибә уртаклашу тәртибендә үз иҗатымнан кайбер мисаллар китерер идем. "Намус" романының телен тәнкыйтьчеләр һәм укучылар башта ук ярыйсы гына эшләнгән дигәннәр иде. Шулай да соңгы басмаларын хәзерләгәндә тагын да җентекләбрәк укый башлагач, романда тел кимчелекләре һаман да бар булып чыкты. Беренче басмаларында, мәсәлән, Илгизәр абыйсының үлүе турындагы хатны укыганда: "—Әни, абый үлгән!.."—дип кычкыра иде. Әмма бу җөмлә кинәт һәм көчле әйтелүе ягыннан отышлы булса да, бөтенләй үк дөрес түгел. Чөнки Газиз "үз үлеме" белән үлмәгән бит, аны фашистлар үтергән. Соңгы басмасында мин бу урынны шулай төзәттем дә. Хәзер инде "Абыйны үтергәннәр!"— дигән җөмлә бераз сузынкырак булса да, мәгънәне дөрес бирү өстенә, анда фашист ларга ачу һәм нәфрәт авазы да ишетелә кебек. Тагын мондый бер мисал китерергә мөмкин. Беренче басмада Хәйдәр учак янына килеп утыргач, Нәфисә аңа болай дип әйтә иде: +"—Иптәш лейтенант,— ди,— моннан болай төн ката ялгыз башың каңгырап йөрмә син. Төн караңгы, юлларың әйләнеч. Адаша калсаң, синсез без нишләрбез?.." Икенче басмада "төн"не күплектә алып "төннәр караңгы, юлларың әйләнеч" дип үзгәрткәч, җөмлә тулыланып китте, халыкчарак та яңгырый башлады. Әмма әле өченче басмага да эш калган икән. "Төн ката" бераз искергән сүз, аның өстенә бу җөмләдә тагы бер "төн" бар. Димәк, аны бүтәнчә язарга кирәк. "Без" дә артык булып чыкты. Чөнки "нишләрбез "нең ахыры бу урында шул ук "без"нең мәгънәсен бирә. Шулай төзәткәли, чарлый торгач, соңгы басмада бу урын шактый ук җыйнакланды шикелле: "— Иптәш лейтенант,— ди,— моннан болай соңга калып ялгыз башың каңгырап йөрмә син. Төннәр караңгы, юлларың әйләнеч. Адаша калсаң, синсез нишләрбез?.." Бу уңай белән шуны әйтәсе килә: әдәби әсәрнең телен яхшыртуга куйган хезмәт бервакытта да бушка китми. Бөтен кочеңне, барлык сәләтеңне куеп эшләмәстән, бары "илһам"га гына өмет баглап яту,, йомшак кына итеп әйткәндә, әдәби иҗатка җитди карамау булыр иде. Тагын шунысы да бар: үз урынында кулланылмаган, бары (шзәк өчен генә әйтелгән "матур" сүзләр тормышның чын матурлыгын күмеп калдыралар яки аны бозып күрсәтәләр. Әдәбият остазлары безне нәфис сүзнең көчен, аның мөмкинлекләрен тирәнрәк аңларга, туган телебезнең иксез-чиксез Пайлыгыннан кыюрак һәм киңрәк файдаланырга өйрәтәләр. Үзеннән-үзе билгеле, чынбарлыкның реаль вакыйгаларын, безнең заман кешесенең катлаулы рухи тормышын халыкның меңнәрчә еллар буенча өзлексез үсә, камилләшә, матурлана килгән һәм гнуның өстенә халыкның катлаулы иҗат тәҗрибәсе белән баетылган реалистик теле генә дөрес һәм көчле итеп чагылдыра ала. Безнең телебез кемдер уйлап чыгарган "тозсыз" (үзләр, "кәлҗемә" җөмләләр исәбенә түгел, бәлки халыкның иҗади хезмәте процессында зарури рәвештә, тормыш таләбе буенча "үзеннән-үзе" туган яңа сүзләр исәбенә яңарып килә. Вез, язучылар, халыкның элекке тел хәзинәсеннән файдалану белән бергә, күз алдыбызда туып килүче ул яңа сүзләрне дә иакытында ишетә һәм куллана белергә тиеш була торганбыз. +Хәер, әдәби әсәр теленең ниндилеге язучының укучы белән нинди мөнәсәбәттә булырга теләвенә карап та билгеләнә. Кайберәүләр үзен публицистикада көчлерәк хис итә. Шунлыктан ул фәлән темага укучы белән публицистик алым ярдәмендә сөйләүне артык күрә. Андый очракта язучы урыны-урыны белән укучыга турыдан-туры да мөрәҗәгать иткәли, һәм бу алым, белеп кулланганда, язучының осталыгы да җиткәндә, билгеле, ярыйсы ук уңышлы да чыга. Безнең көннәрдә драматургларның кайсыберләре, хәтта кайбер әсәрләрен куйганда, автор буларак үзләре сәхнәгә чыгалар. Нечкәртергәрәк яратучы, "татлырак" тел белән язарга омтылучы бер ише язучылар, лирик әсәрләрдә турыдантуры "үзләре булып", үз исемнәреннән дә язгалыйлар. Билгеле, теге .яисә бу алымның уңышлы яки уңышсыз чыгуы барыннан да бигрәк язучының талантына бәйле. Бу турыда əнə халык та әйтә бит: "Уңган хатын арыш онын кәбаб итәр, уңмаганы бодай онын харап итәр",— ди. Шулай да эпик әсәрләрдә бу алым, минемчә, максатка ирешергә ярдәм итми булса кирәк. Шунлыктан мин "Намус" романын язганда вакыйгалар белән укучы арасында язучы барлыгын укучыларның онытуына, үзен вакыйгаларның эчендә катнашучы итеп хис итүенә ирешергә теләгән идем. Чөнки, минемчә, укучыны үз артыңнан ияртеп, китаптагы вакыйга һәм кешеләр турында, музейдагы җитәкче кебек, үзең сөйләп бару эпик әсәрләр өчен хас алым түгел. Монда укучыга комментатор да, экскурсиядәге кебек сөйләп йөрүче дә, әйдәп баручы да кирәкми. Ул вакыйгалар эчендә үзе яшәсен, барысын да үз башыннан кичерсен. Шуңа ирешкәндә, әсәрнең укучыга тәэсире көчлерәк була. Чөнки оста язылса, укучы геройлар кичергәнне үз башыннан да кичерә. Мондый очракта бөтен туган илнең язмышы яисә халыкның карашы, уй-фикере турында сүз барганда, язучы аларны халыкча, бөтен халык күзлегеннән чыгып гәүдәләндерергә тырыша. +Шунлыктан әледән-әле үзенә: "Бу турыда халык ничек дип, нинди сүзләр белән әйтер иде икән?"— дигән сораулар куярга һәм аларга үзе үк җавап та бирергә тиеш була. Димәк, мондый алымны ахырына кадәр җиткерү өчен романның геройларын да, тормыштагыча, һәркайсын үзенчә, үз теле белән сөйләтергә кирәк була. Геройның теле аның характерының үзенчәлеген, дөньяга карашын, хәтта һөнәрен дә чагылдыру мөмкин. Мәсәлән, Сәйфи теле романда сүз составы белән дә, сөйләү формасы белән дә бүтәннәр теленнән кискен рәвештә аерылып торырга тиеш иде. Чөнки ул үзе дә бүтәннәр кебек түгел. Сәйфи кебекләргә сүз вак җанлылык-ларын, эчке пычрак дөньяларын яшерергә, икейөзлелек битлеген саклап калырга хезмәт итә. Сәйфи, мәсәлән, мондый тел белән сөйли: "—...Инде бер төрле, барын бергә төйнәп әйткәндә, без нәрсә күрәбез? Без, иптәшләр, күрәбез шуны: дисвительни, түгел мирни вримедә генә, сугышның шундый куркынычлы, и шундый, стал быт, авыр чагында да безнең "Чулпан"ыбыз махы бирмәде. Дисвительни, ул алга китмәде, иллә-мәгәр, әйтергә кирәк, артка да чигенмәде..." Күрәсез, монда эчтәлексез сүзләрне, берни дә әйтми торган, бары күз буяу өчен генә китерелгән "кысыр" сүзләрне шактый ук күп кулланырга туры килде. Шулай ук сүзләрнең әйтелеше дә бик бормалы-сырмалы. Кыскасы, мин моның белән икейөзле куштан кешенең характерын ачарга тырышып карадым. +Персонажның холкы-фигылендәге кайбер аерым сыйфатларны яисә аның һөнәренә, эшенә бәйләнешле үзенчәлекләрне, миңа калса, җөмләнең мәгънәсе белән бирүдән тыш төзелеше аша да чагылдырып була шикелле. Мәсәлән, чынчыннан түрә булып әверелгән, бүтәннәр фикере белән исәпләшеп вакланмыйча, әмер биреп кенә торырга күнеккән бюрократлар гадәттә, үзләре дә сизмичә, өзекөзек эндәш җөмлә Iсулланырга яратучан булалар. Шуның нәкъ киресе дә очрый. Ьәрвакыт халык белән киңәшеп эшләүче, бүтән кешеләр фикеренең кадерен белүче чынчыннан демократ рухлы җитәкче әңгәмәдәше белән киңәшебрәк сөйләшүчән була: "Сез пичек уйлыйсыз? Сезнеңчә дә шулай түгелме?"—дигән гыман. Менә бу соңгы форманы мин райком секретаре Җәүдәт Мансуров сөйләшенә хас дип уйлаган идем. Сәйфи ишеләрнең телен "табуы" ул кадәр кыен түгел. Чөнки, өстә әйткәнемчә, ул үзенең кире ягы белән күпчелектән кискен рәвештә аерылып тора. Картлар, карчыклар, балалар, яшүсмерләр телендәге үзенчәлекне "тотып" алуы да көч җитмәслек эш түгел. Чөнки боларның характерыннан тыш, яшьләренә хас үзенчәлекләре дә күзгә бәрелебрәк тора. Иң кыены— халык арасында күпчелекне тәшкил иткән төп буынны гәүдәләндерүче уңай образларның телен табу. Мәсәлән, Нәфисә шикеллеләр нинди тел белән сөйли, аларның сөйләмендә нинди үзенчәлекләр булырга мөмкин? Хәзерге колхоз яшьләренең күбесе — бригадирлар, звено башлыклары, терлекчелектә эшләүчеләр, тракторчылар, укытучылар, китапханә эшчеләре — сигезьеллык, унъеллык мәктәп яисә техникум тәмамлаган, комсомолда тәрбияләнгән кешеләр. Алар һәммәсе дә әдәби телдә сөйләшәләр. Димәк, аларның сөйләшенә карт-карчыкларга карата кулланылган алымны алга сөрү яисә сөйләмнәрен сүз боздыру юлы белән "бизәп" бирү мөмкин түгел. Шуның өстенә, мәктәптән соң алар телендә шивә үзенчәлекләре дә бөтенләй калмый диярлек. Димәк, аларның телен Минзәлә яки Буа ягының телендәге үзенчәлек беләндә "матурлап" булмаячак. +Әмма без, язучылар, моны ниндидер җиңеп чыга алмаслык Iчленлыкка санасак, безнең әсәрләребездә хәзерге заман геройлары һәммәсе дә бер үк тел белән, эчпошыргыч дәрәҗәдә дөрес, "культурный" да итеп сөйләшә башласалар, андый әсәрне уку чиктән тыш күңелсез булыр иде. Күрәсең, безнең заман героеның йөрәге ничек тибүен, аның уйларын, тойгыларын көчле итеп бирү өчен, әлеге шул бик борынгы телебезнең яңа мөмкинлекләрен табарга, хәзерге газета сүзләре белән әйткәндә, телнең "эчке резервларын" тагын да кыюрак файдаланырга кирәктер. \ No newline at end of file diff --git "a/bylatypov/\320\242\320\270\320\267\320\264\323\231\320\275 \321\202\321\203\320\271_tat.txt" "b/bylatypov/\320\242\320\270\320\267\320\264\323\231\320\275 \321\202\321\203\320\271_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..436d9fe5e5acdf5a47eb2df690f955fd106dbeb1 --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\242\320\270\320\267\320\264\323\231\320\275 \321\202\321\203\320\271_tat.txt" @@ -0,0 +1,93 @@ +Абдулла Әлиш +Тиздән туй + +Сәрвәр апа бүгенге кичәгә зур дулкынлану белән килде. Сөйләнгән ялкынлы сүзләр аның бу дулкынлануын үстерә генә бардылар. +Утырган урыны сәхнәгә ерак булганлыктан, ул яңа урынга күчте. Тәрәзә буендагы бу буш урынга күчү белән генә дә аның йөрәге басылмады. Дөрес, бу урын бераз салкынчарак иде, ләкин ярсыган йөрәк кайнарлыгын ул да сүрелдермәде. +"Тиздәнме соң инде ул күренәчәк?" — дип борчылды Сәрвәр апа, ләкин аның өзелеп көткән кешесе һаман сәхнәдә күренми иде әле. +Сәхнәдә кызыл материя ябылган өстәл тора. Аның тирәли җитди кыяфәтле төрле яшьтәге кешеләр утырганнар. Уртадагы күзлеклесе күршеләренә ара-тирә нидер пышылдап куя. +Ə залда Сәрвәр апа кебек йөзләренә җыерчыклар, чәчсакалларына чал кергән карт эшчеләр дә, күзләреннән тормыш чаткылары сибелеп торган яшьләр дә тирән тынлык саклап, бирелеп тыңлыйлар. Ике заводның үзара ярышы ялкынында туган батырларны котлыйлар, хөрмәтлиләр, аларның бөек хезмәтләрен билгеләп үтәләр. +Залда тирән тынлык. Тик алкыш тавышлары белән генә зал вакыт-вакыт җанланып китә. Мондый чакларда Сәрвәр апада дулкынлану тагын да көчәя, ярыннан ташып чыккан язгы ташкын төсле, әллә нинди көч, әллә нинди куаныч йөрәккә сыймый... "Нигә соң инде ул һаман күренми?.." +Əhə... +Əнə председатель урыныннан күтәрелде. Димәк, залда утыручыларга аның нидер әйтәсе бар. Сәрвәр апа да үзе сизмәстән аягүрә баскан иде, арттагыларның берсе аңа утырырга кушты. Түземсезлек белән Сәрвәр апа председательнең сүзләрен көтте, ə ул, үч иткән төсле, тиз генә сүзен башламады, күзлеген төзәтте, кулындагы кәгазьгә дә бик озак карап торды. "Хәзер, хәзер, аның фамилиясен әйтәчәк!" — дип уйлады Сәрвәр апа. +Председатель, ашыкмый гына, залдагы халыкка күз ташлады, аннан, кемнедер эзләгән сыман: +— Янбаева! — диде. +Ләкин Сәрвәр апаның өзелеп көткән кешесе ул түгел иде. +Яңгырда шаулаган имән урманыдай, зал гөрләп кул чапты. +Сәхнәгә каратутлы, коңгырт кара күзле, кечкенә һәм почыграк борынлы, көләч йөзле бер кыз чыгып басты. Тагын көчле алкыш яңгырады. Кыз нишләргә белми аптырап калды, уң кулындагы газетаны бөгәрләргә тотынды. +Председатель сөйләп китте: +— Иптәш Янбаева — "Кызыл Байрак" заводының ста-хановчыинженеры. Ул үзе җитәкчелек итә торган цехта стахановчылык хәрәкәтенә җәелеп үсәргә киң мөмкинлекләр тудырды. Стахановча эшләү нәтиҗәсендә, ул җитәкли торган цех планын һәр ай саен арттырып үтәп килә. Без бүген Янбаена иптәш йөзендә совет интеллигенциясенең алдынгы вәкилен күрәбез. Ике заводның ярыш штабы иптәш Янбаеваны Кырымга санаторийга ике айлык путевка белән бүләкләде, — диде. +Тагын кул чабулар, тагын музыка яңгырады. +Председатель Янбаеваның кулына ниндидер кәгазь тапшырды. Янбаева, рәхмәт әйтеп, баш иеп, пәрдә артында югалды. +Сәрвәр апага Фатыйма Янбаева таныш иде. Фатыйма үзенең дусты Әминә белән һәм аңардан башка да Сәрвәр апаларда булгалады. Ал арда булган башка күп кешеләр төсле, ул да эш белән килде. Алар чертеж тактасы өстендә Сәрвәр апаның улы Сәйфи белән төннәр буе утыралар иде. Апа яшьләрнең төн буе эш белән мавыгып утыруларын төрлегә юрады. Фатыйма белән Сәйфи арасында ниндидер мәхәббәт чаткыларын күрергә теләде. Икенче көнне инде Сәйфине театрга алырга килгән Әминәнең җылы елмаюлары астында апаның уйлары кайдадыр эреп югалалар иде. +Әминә шәһәрнең опера театрында җырлаучы, тамашачыларның сөеклесе, көмеш тавышлы җырчыларның берсе иде. Фатыйма аша ул Сәйфи белән танышты. Сәйфинең җыр яратуын һәм җырларга дәрте барлыгын белгәч, матур гына җырлаганын да ишеткәч, аны ул сәхнә тирәсенә тартырга тырышты. +Фатыйма белән Әминә икесе дә Сәрвәр алага бик ошыйлар иде. Әминәне ул көләч, һәрчак шат йөзле булуы өчен яратты, Фатыйма инде үзенең үтә ягымлы булуы белән аның күңелен үзенә тартты. +Әминә белән Фатыймадан башка да аларга килеп йөрүче кызлар байтак иде. Барысы да коеп куйган төсле матурлар, җитезләр, шаяннар иде. Сәрвәр апа аларны бер-берсе белән чагыштырып, тиңләштереп йөдәп чыга иде. Ни өчендер ананың мәхәббәте күбрәк Әминәгә тукталды. Әминәне ул үзләренә килеп китә торган кунак итеп кенә түгел, ə кечкенә гаиләнең бер кешесе, Сәйфинең сердәше итеп күрәсе килде. +Фатыймага карап сокланып торганда да, ул сөйгән Әминәсен хәтерләде. Әминә дә бит Фатыйма төсле үк матур, аның кебек үк эшкә булдыклы. Хәзерге яшьләрнең гүзәл тормышларына сокланган хәлдә, ул үзенең күңелсез үткән яшьлеген исенә төшерде. +Кояшны томалаган кара болыттай караңгы истәлек шушындый матур, шушындый шатлыклы тантананы беразга оныттырып торды. Сәрвәр апа яшьлек уйларына батты. Тәнне чымырдатып, йөрәкне сикертеп, ачы хатирәләр бер-бер артлы алышындылар: беренче зур кайгы анасының үлүе булды. Кыз үги ана кулына калды. Өй эчен ызгыш, кычкырып!, елаш, сугыш тавышлары каплап алды. Кыз яшьли көе урамга ташланды. Зур кыенлыклар белән бер кибетчегә асраулыкка керде, ə инде анда күргән кыенлыкларның ул очына да чыга алмады. Ул шундый тирән уйларга батып онытылып китте, ләкин кинәт көчле уйнаган музыка тавышы аны уятып җибәрде. +Нәрсә, әллә аның көткән фамилиясен әйттеме председатель? Сәхнәдә таза гәүдәле бер егет басып тора, ләкин Сәрвәр апаның көткән кешесе ул да түгел иде. +Тагын музыка, тагын кул чабулар астында председатель: +— Сәйфи Хәсәнев! — дип куйды. +Сәрвәр апаның колаклары шаулагандай булып китте. Ул, үзе дә сизмәстән, утырган урыныннан күтәрелде. Ләкин бик тиз үзен кулга алды. Аннары шатлыклы канәгатьләнү хисе чагылды. Сәхнәгә чыгучы таза матур егет аның сөйгән улы Сәйфи иде. +Шушындый мактаулы улны тудыручы ананың да алар белән бергә шушы ук тантанада катнашуын залда утыручыларның күбесе белми дә торгандыр әле. Тукта, тукта, аның улы турында председатель нәрсә сөйләр икән?.. +— Иптәш Хәсәнев, — диде председатель, — заводның атаклы стахановчысы, ул үзенең эш коралларына рационализация ясады. Үзенең уйлап табулары белән заводка берничә мең сумнар экономия бирде. Үзе белән бергә эшләүче эшчеләргә дә стахановчылык методын өйрәтте. Хәзер иптәш Хәсәнев мастер булып күтәрелде. Ике заводның ярыш штабы үз исеменнән һәм ике заводның җәмәгатьчелеге исеменнән иптәш Хәсәневкә рәхмәт белдереп, аны ике айлык хезмәт хакы белән бүләкләргә карар бирде, — диде. +Тагын кул чабулар гөрләде, музыка яңгырады. +Җыелып! соңында һәр ике заводның бүләкләнүчеләре чыгып, үзләренең хезмәтләренә зур бәя бирелүгә, мондый хөрмәтләүгә зур рәхмәт белдерделәр һәм алда тагын да яхшырак эшләячәкләре турында сүз бирделәр. +Тантана беткәч тә, музыка тынмады. Җыелышта катнашучылар киң якты залга чыктылар. Анда шаулы танцы кичәсе башланды. +Ишек төбендәрәк Сәрвәр апаның берничә танышы очрады. Алар Сәйфинең зур җиңешләре белән Сәрвәр апаны котладылар. Бу инде ана күңелең тагын да канатландыра төште. +Юлда да аны җылы тойгылар ташламадылар. Алар аны җылы урынына кадәр озаттылар. Шуңа күрә ул тиз генә йоклап китә алмады. Сәрвәр апа әле үзен бик яшь шикелле хис итте. Утыз ел туку станоклары арасында үткән вакыт аңа бик кыска булып тоелды. Аның тагын эшкә кайтып, яшьләр белән ярышып эшлисе килде... Ләкин Сәйфи бу эшкә риза булмаячак иде. Бу хакта алар бервакыт сөйләшеп тә алдылар. +Сәрвәр апа: +— Эшсез торып көнне үткәрүе бик кыен икән, — дип читләтеп кенә башлап китте дә сүзне тагын туку станокларына китереп терәде. +Сәйфи, анасының хәтерен калдырмаска теләп, йомшак сүзләр сайлады: +— Әни, — диде ул, — яшьләрнең соклангыч рекордларын күреп синең дә йөрәгең җилкенеп куядыр, — диде, — ләкин бит пенсия книжкасы да юкка бирелмәгән, шуны онытмаска кирәк, — диде. +Шуннан соң алар бу хакта сөйләшмәделәр. +Хәзер инде ананың өзелеп көтә торган бер шатлыгы бар иде. Ул Сәйфинең башлы-күзле булуын зарыгып көтте. Бүген дә шул татлы хыял аңар йокларга ирек бирмәде. +Əнə битләре алланып, янып, кара күзләре өстендәге озын керфекләре сирпелеп тора торган матур бер кыз басып тора. Аның көмеш тавышы бүлмә эчендә шыңгырдап китә. Ул "әни" ди. "Әү, кызым, әү, кызым!" дип йөгереп Сәрвәр апа килеп җитә. Кыз "мин сезнең улыгызның иптәше булам" дип таныша. Әй, бу Әминә ич, Әминә... Сәрвәр апа тикмәгә генә юрап йөрмәгән икән... Татлы хыял шундый югарылыкка җиткәндә, ул айнып китә. Аннан "юк, бу заманда инде әни димәсләр, юк, әйтмәсләр. Аннан ул үзе дә алай әйттермәс, тел күнмәгән килеш, җиде ят кешегә ничек әни дип әйтергә кирәк соң, йә ташла әле шул юк-бар уйларыңны, әйтсә ни дә, әйтмәсә ни, барыбер түгелмени? Минем исемем бар ич, Сәрвәр апа дияр..." +Күп вакыт ул шундый татлы хыялларга бата торган иде. +Сәйфинең ниндидер кызлар тирәсендә әйләнүен дә ул күзәтеп барды. Аларга күп кенә кызлар килгәләп йөриләр, килгән берсе саен Сәрвәр апа "Сәйфинең йөри торган кызы шул түгелме икән?" дип уйлый иде. Тик шунысы: алар барысы да нинди дә булса эш белән килгән булдылар. Саннары да күбәйгәч, Сәрвәр апаның да исе китми торган булды. Хәтта ул бу араларда улының кайчан өйләнәчәге, кәләшнең нинди булачагы турындагы татлы хыялын да ташлый язган иде, ләкин бер дә көтелмәгәндә бу уйларның яңадан уйлана башлавына, хәтта уйдан эшкә ашуына Сәйфи үзе сәбәпче булды. +Теге кичәдән соң бер көн үткәч, Сәйфи эштән көндәгегә караганда да шатлыклы йөз белән кайтып керде. Чишенеп өстәл буена килгәч, ул костюмының эчке кесәсеннән берничә пачка акча чыгарды, мондый вакытта нишләргә кирәклекне ана әйтмичә дә үзе белә иде. Улы сорашмас борын ук, ул сандыгыннан Сәйфинең саклык книжка-сын китереп бирде. +— Юк, анда салырга туры килмәячәк, — диде Сәйфи. +— Ни өчен, монда күп шикелле ич? +— Әйе, күбен күп. Уйлап табу тәкъдимем өчен тиешле бүләкне дә, кичәге премияне дә бирделәр... +Аннан ул нигәдер бераз уңайсызланып торды. Әллә ни әйтмәкче иде, тотлыкты. Биш минут тик торганнан соң гына: +— Әни, мин өйләнергә уйлыйм, син моңа ничек карыйсың? — дип куйды. +Сәйфинең йөзе комач төсле кызара баруын күргән Сәрвәр апа сүзен тиз тотты: +— Ничек карыйм, бик яхшы, бик яхшы... сиңа ошаган кеше миңа да ошар, — диде. Улының йөзендәге оялу билгесен күргәнгә, ул сүзне артык озайтмады. Билгеле, киленнең кем булуы аны бик кызыксындыра иде. +Сәйфи, тагын кызара төшеп: +— Син аны беләсең, бүген кич күрерсең, — дип куйды да үзе шунда ук ишеккә таба борылды. +Аның каядыр китүен күргән Сәрвәр апа: +— Аш ашамыйсыңмыни? — дип сорады. +— Ашханәдә булдым, соңыннан, бар да соңыннан, — дип, Сәйфи киенеп ишектән югалды. +Сәрвәр апа улының тирән дулкынлануын аңлады. Чөнки ул үзе дә шундый ук хис белән чолганып алынган иде. +"Син аны беләсең..." — дип кабатлады Сәрвәр апа. "Мин безгә килеп йөрүче фабрикада эшләүче бик күп кызларны беләм, кем булыр соң ул? Мин Әминәне беләм, мин... Әминәнедер, мөгаен, Әминәнедер..." +Бол ай да җыештырылган өен ул берничә кат төзәтте, җыештырды. Бер дә чүбе булмаса да, идәнне дә себереп чыкты. Аның белән генә дә канәгатьләнмәде, юеш чүпрәк белән корытып та алды. +Көтү минутлары аның өчен эчпошыргыч озын булып тоелдылар. Ул менә-менә ишек ачыла дип көтте. Үзләренә килеп йөри торган кызларны тагын берничә кат хыял аша үткәреп чыкты. Ни өчендер ул һәрьюлы Әминәгә тукталды. +Менә өй турына ниндидер автомобильнең килеп туктаганы ишетелде. Ул да булмады, баскычта аяк тавышлары, кемнәрнеңдер көлгән, сөйләшкән тавышлары килде. +Звонок бирелде. +Сәрвәр апа ишеккә атлады. Ул инде кәләшне кочаклап каршы алырга әзерләнгән иде. +Ишектән Сәйфи һәм ике кыз килеп керделәр. Сәрвәр апа аптырап калды. Исәнләшергә дә оныта язды. Кызларның көлешәкөлешә кул сузуларына каршы ул да кулын сузды. Аның янында Әминә белән Фатыйма басып торалар иде. +Кызларның кайсысы Сәйфинең иптәше булуы турында сорау урынсыз икәнен ул аңлады. Аның хыялында хәзер күп кызлар түгел, ə Фатыйма белән Әминә генә әйләнә иде инде. +Яшьләр, чишенеп, өстәл янына уздылар. Сәрвәр апа Сәйфинең янына кызларның кайсы утырачагын зур кызыксыну белән көтеп торды. Әминәнең Сәйфи янына утыруын күргәч, ул үзенең ялгышмавына төшенде. "Шул икән, Әминә икән", — дип уйлады. Бертуктамый көлке сүзләр сөйләп торучы Әминә белән ул тыйнак Фатыйманы чагыштырып алды. Әллә ничек аңа Фатыйма Әминәдән дә яхшырак шикелле булып тоелды. "Яхшы кызлар күп инде ул, ләкин бит берсен генә сайлап алырга кирәк, аннан, күрше тавыгы һәрвакыт шулай күркә булып күренә", — дип уйлады. +Шул арада яшьләр дә туй турында сөйләшүгә күчтеләр. +Сөйли торгач, Әминә әйтә салды: +— Син, Сәйфи, нигә һаман әниең белән таныштырмыйсың? — диде. +Бу сүзгә каршы Сәрвәр апа эченнән генә: "Шул үзе икән, таныштыр, ди", — дип уйлады һәм Әминәгә җавап итеп: +— Без, кызым, күптән таныш ич инде, — дип куйды. +— Юк, — диде Әминә, — без тагын да якынрак таныш булырга тиешбез, — диде. +— Ярый, ярый, — диде Сәйфи, — сезнең теләгегезне үтим алайса, — дип, әнисен өстәл янына чакырды. +Сәрвәр апа бик тиз килеп җитте. Сәйфи Фатыймадан башлады. +— Фатыйма Янбаева минем булачак иптәшем, — диде Сәйфи. +Ана бераз аптырап калды. +— Беләм, беләм, Фатыйма кызымны бик яхшы беләм, — диде. — Əнə үткән кичәдә генә әле аңа сокланып карап торган идем. Ярый, ярый, тәбрик итәм, — дип, үзенең җыерчыклы кулын кызга сузды. +Фатыйма аягүрә басты: +— Без яшьләрнең шушы теләкләренә каршы килмәссез бит, әни? — диде. +— Юк, юк, мең-мең кат риза, — диде ана, үзе инде кулын Әминәгә сузды. +— Яшь килен белән тәбрик итәм, — диде Әминә. +— Нинди килен булсын, кызым ул, үз кызым, — дип төзәтте ана. +Көчле дулкынлануга аның чыдарлыгы калмаган иде инде. Ул күзеннән чәчрәп чыккан энҗе бөртекләрен яшьләрдән яшерергә тырышты. +— Атасы мескен генә бәхетле көннәрне күрә алмады шул, — дип, Октябрь өчен булган канлы сугышларда югалган ирен хәтерләде. +Яшьләр янында калуны ул артыкка санады булса кирәк: +- Тукта, мин чәй куйыйм әле! — дип, кухняга чыгып югалды, ләкин тиз әйләнде. +Ул кергәндә, инде өстәл өсте тәмам әзерләнеп өлгергән иде. Әминә кайнаган самовар күтәреп килүче Сәрвәр апага каршы йөгерде: +— Синең самоварың бигрәк тиз кайный икән, бир әле, үзем күтәреп карыйм, — диде. Самоварны тиз генә Сәрвәр апа кулыннан алып җилтерәтеп өстәлгә куйды да: — Яшь килен генә буласым калган икән, — дип көлеп җибәрде. +— Булырсың әле, булырсың, ярышка чакырам, — диде Фатыйма. +Бары да көлештеләр. \ No newline at end of file diff --git "a/bylatypov/\320\242\321\203\320\271\320\274\320\260\321\201\320\260\322\243, \320\261\323\231\320\273\320\265\321\210 \320\260\321\210\320\260_tat.txt" "b/bylatypov/\320\242\321\203\320\271\320\274\320\260\321\201\320\260\322\243, \320\261\323\231\320\273\320\265\321\210 \320\260\321\210\320\260_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..e4ec01850b693e208aaf35d265f7f30a9dae262f --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\242\321\203\320\271\320\274\320\260\321\201\320\260\322\243, \320\261\323\231\320\273\320\265\321\210 \320\260\321\210\320\260_tat.txt" @@ -0,0 +1,21 @@ +Фаил Шәфигуллин +ТУЙМАСАҢ, БӘЛЕШ АША + +Оптимист булып яшәргә кирәк дөньяда, төшенкелеккә бирелергә ярамый. Төшенкелеккә бирелдеңме — беттең. Сине ташлап киткән хәләл җефетең дә исеңә төшә төшенкелеккә бирелсәң, айныткычта төн кунып чыгуың да, эштә башлыгыңның "ата ялкау" дип битәрләве дә, үтүкләнмичәнитмичә шифоньер авызында аунап яткан киемсалымнарың да — барысы да, барысы да исеңә төшә. Саный китсәң, бармакларың җитмәс, уйлый башласаң, дивана булырсың... +Тизрәк торып гимнастика ясарга, юынырга, берәр ризык заты әмәлләп ашарга кирәк... Әмәлләргә рәтең булса, әмәлләр идең лә, анысы. Әмәлләрлек рәт юк бугай әле анда. Ашханәгә генә керер идең, кесә төбе такыр... Фу, мөртәт, тагын төшенкелеккә бирелеп киттем. Юк, ярамый болай, ярамый. Оптимист булырга кирәк! +Юрганымны аз гына ача төшеп, кулымны сузып, радионы кабыздым. Әһә, иртәнге гимнастика. Бер-ике-өч! Тирән итеп сулыш алырга, кулларны алга сузып, чүгәләргә! Торырга, чүгәләргә, торырга! Бер-ике. Бер-ике-өч. Кара, беләкләрдә көч арта, күңел яшәрә бара. Бер-ике- өч. Менә рәхмәт, менә әйбәт. Әллә юрганны бөтенләй ачып ташларга микән? Юк, ярамый, салкын тидерүең бар. Менә бетте дә. Хәзер инде баштанаяк салкын су белән коенасы гына калды. Юыну бүлмәсенә керәсең дә кранны борасың. С-с-салкын. Җан рәхәте... +Радиодан концерт башланды. Уң якка әйләнеп яттым. Күземне йомып, азрак черем итеп алдым. Әһә, сәгать тугыз тулып киткән. Торып, табаксавытларны юып алыргадыр, ахры. Әх, җылы су белән әйбәт тә юыла инде тәлинкәләр. Аннары киемнәрне үтүклим... Үтүкләдем дә ди, элеп тә куйдым ди. Инде хәзер сул якка әйләнеп ятарга да мөмкин. +Сәгать ун тулды. Күкәй пешереп алдым ди. Йомшак күмәч белән ашадым ди. Дөресрәге, ашадым дип фараз итәм. Әмма тамакның кычытуы кычыту... Йә, тагын бер тәлинкә аш салып ашадым ди. Итле токмач. Булары чыгып тора. Бик тәмле токмач, туклыклы токмач. +Ашыйм, ашыйм — тамак туймый. +Тагын уң якка әйләнеп яттым. Үз-үземне тиргәргә керештем. Туймасаң, итле бәлеш аша әнә, кыздырган тавык аша, кызыл балык аша. Оптимист булырга кирәк дөньяда. +Тагын бераз черем итеп алам да торам. Сәгать унике тулып килә. Кызык, гимнастика, табак-савыт юу, чалбар үтүкләү кебек вактөяк шөгыльләрне урында гына ятып, психологик ысул белән дә бик килештереп башкарган идем, ә тамак психологиягә буйсынырга теләми— аның саен ныграк кычыта. +Юк, төшенкелеккә бирелергә ярамый, елак тамак белән исәп-хисап ясау әмәлен эзләргә кирәк. Тәк, өйдә салкын судан гайре ризык калмаган, күрше-аршыда, таныш-белештә өмет юк — һәркайсына муеннан бурыч... +Фу, мур кыргыры! Каян килә мондый төшенке уйлар? Илдә чыпчык үләмени? Ил төкерсә, күл була, диләр. Безнең Казан каласында ничә кеше яши әле? Миллион. Әйе, миллион кеше яши. Шуларның һәркайсы миңа берәр тиен генә акча бирсә дә, ул, ул буладыр, ул буладыр... Хехе-хе-хе-хе... ул буладыр төгәл ун мең тәңкә! Бер тиеннән генә дә ун мең тәңкә! Ә ике, өч тиеннән.... Баш кына түгелдер минем баш, фәннәр академияседер. Уйлады — тапты. Молодец! Моның өчен сине, кадерле башкаем, тагын ярты сәгать мендәрдә аунатсам да, язык булмас. Бетте, бетте, кадерле ашказаны, торам, киенәм, ашатам мин сине, кылкынганчы ашатам! +Соңгы тапкыр чыктым урамга үтүкләнмәгән чалбардан, соңгы тапкыр җыелмыйча калды урынҗирем. Ю-ук, болай яшәмәм, яшәмәм болай! Моннан ары мондый таушалган пинҗәк киеп йөрмәм, боерган булса, адәм кыяфәтенә керермен!.. +Ә бүген, ә бүген ресторанда сыйланырга да ярый... Ни өчен болай чырай сытып карый әле бу официант кисәге миңа? Булса соң? Ни эше бар аның минем кием-салымымда? Аның эше — ашарга китерү... +Сизде кем белән эш иткәнен, сизде, туң күчән. Боргаланып елмайган була. +Ие, ие, мин бу, мин! Исән әле, бик исән. Китер хәзинәңдә ни бар — һәммәсен китер. Менә шулай. Антрекот. Китер, әлбәттә! Кыздырган тавык? Анысын да китер... Коньяк? Китер, китер. Барысын да китер. +Әйдә, кадерле ашказаным, рәхәтләнеп сыйлан! Эч, аша, бәйрәм ит! Жәлләмә корсакны, кирәген бир! +Булды бугай. Әйе, булды. Әлхәмделиллаһи, шөкер. Инде хәзер өйгә кайтып азрак черем итеп алырга да мөмкин. Ашлары тәмле икән — кичкырын тагын бер трит урап китәрбез, шәт. +Нәрсә? Нәрсә дисең, официант иптәш? Миннән унсигез суммы? Уннар белән түгел, ун меңнәр белән эш итәбез без. Нигә күзләреңне шакмакландырдың? Ун меңнәр белән эш итәбез, дим мин сиңа. Бер тиеннән дә ун мең сум! Менә син, мәсәлән, бер тиеннән бөләсеңме? Юк. Мин дә шулай. Әнә теге дә, менә бу да, әнә ул да бер тиеннән бөлми. +Син нәрсә? Нинди унсигез сум? Юк әле, кесәмдә хәзергә сукыр тиен дә юк. Ышанмыйсыңмы? Ә син ышан. Нәрсә? Милициянең ни катнашы бар монда? Их, төшенкелеккә бирелдең, оптимист түгелсең икән... \ No newline at end of file diff --git "a/bylatypov/\320\242\321\203\320\272\321\200\320\260\320\275 \320\242\323\231\322\257\320\261\323\231\321\201\320\265_tat.txt" "b/bylatypov/\320\242\321\203\320\272\321\200\320\260\320\275 \320\242\323\231\322\257\320\261\323\231\321\201\320\265_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..b0223ee5e82addf13623abecb8239212b6f62d3b --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\242\321\203\320\272\321\200\320\260\320\275 \320\242\323\231\322\257\320\261\323\231\321\201\320\265_tat.txt" @@ -0,0 +1,43 @@ +Хәсән Сарьян +ТУКРАН ТӘҮБӘСЕ + +Хикәянең тексты авторның 1980 елда басылган (ТКН) "Егет язмышы" исемле повестьләр һәм хикәяләр китабыннан алынды. Сканлау, укып тикшереп чыгу һәм диҗитәл китап калыбына күчерү "bayğış" берләшмәсе тарафыннан башкарылды. + +(0'Һенрича ук түгел) +Сәгать алты җиттеме, ул минут та эш белән утырмый — көнозын ялкытып, күзләрен күгәрткән язу-сызуларын өстәл тартмасына себереп төшерә дә икенче бер тартмадан, дөбершатыр китереп, шахмат сөйрәп чыгара. Шул вакыт, минуты белән, ишек ачылып китә, аннан яшькә карт, гәүдәгә таза бер агай килеп керә. Ул — гомере буе шушында эшләгән, хәзер инде пенсиядә булып, бирегә шахмат уйнар өчен генә килә иде. +Шулай итеп алар, төбенә кургаш коелган фигураларны саллы гына йөртә-йөртә, тел чәнчешеп шахмат уйнарга керешәләр. Ләкин һәр көн, уенның иң кызган мәлендә, карт партнер үзе җиңү белән туктый да: +— Синең белән уйнауның яме юк, вакыт кына әрәм, - дип Минсафны үртәп, өстәл яныннан ук торып китә. Аның җиңелеп туктыйсы килми: андый кайгыны нервлары күтәрә алмый иде. +Минсаф аны, гадәтен белгәнгә күрә, кыстап-мазар итеп тормый, өстәл тартмаларын бикли дә, юлга дип папирос кабыза: шулай көн саен сәгать сигездән соң гына кайтырга чыгалар. +Әкрен генә саф һава исни-исни генә кайта Минсаф. Ул гомумән ашыгу дигәнне белми — ашыгу гадәте холкына, "тизрәк" сүзе теленә ят. Ул өйләнүен дә ашыкмыйча гына, утыз яшен тутырып кына өйләнде. Дөрес, кыз алып тәмле көннәр кичергәндә эштән бик вакытлы кайтып йөргән иде. Тик бу озакка бармады, бетте. Хәзер ул яңадан шул утызга җиткәнче куган, өйрәнгән гадәтенә кайтып төшкән иде. +Өендә аны бер үк нәрсәләр каршы ала. Ишекнең сул ягында эленеп торган тәләкәдән тарту белән, "Кто там?" дип, тетя Маша килеп чыга. Ул һәр кич шушы вакытта, биш гаиләгә бер кухняда тавыш тынгач, тең ялгызы иркенләп, җәелеп, ашарына әзерләп йөри. Калган семьялар, эштән кайту белән, кухняга ябырылып, һәр почмагын күтәреп алып китәрдәй кыланганда, ул үз бүлмәсендә генә утыра, эш кешеләренә комачауламыйм ди. Аның ашыгыр җире юк, болай да инде, ашыга торгач, пенсия яшенә барып җиткән, - хәзер кая ашыгасың! Килгән-кайтканына ишек ачып, шулай көнен уздыра иде. +Минсаф аңа рәхмәт әйтеп, уңда ящик, сулда ящик өелгән озын коридор буйлап иң азаккы ишеккә юнәлә. Зөбәрҗәт инде күптән өйдә. Ул көн саен, пешкән ашларын ашамыйча, ирен көтеп тора. Ләкин Минсафның, өйләнеп бер ел үтсә дә, ул көткән вакытта ишек ачып, кайтып кергәне юк әле. Кайтып та, күңелләргә май булып сеңәрдәй җылы сүз катканы юк. Чишенмичә генә юына да ашарга утыра. Сүзсез генә, ашыкмыйча гына ашый ул — һәр капканын, медицина кушканча, тәмам чәйнәп бетерми йотмый. +Аннары: ярый, мин йөреп кайтыйм әле дип, үзләренә дүрт-биш өй аша гына торган биллиардныйга чыгып китә. Анда сәгать унберләргә чаклы биллиард суга. +Баштарак Зөбәрҗәт моңа бик нык каршы килеп карады. Ләкин берни дә чыгара алмады — тавыш кына чыга иде. Ахырда җаны бизеп кул селтәде. +Ул көндезен эштә, халык эчендә уздырса да, өйдә япаялгыз иде: юанырга баласы, ирле булыр ире юк. Ире бала дип ашкынып тормагач, балага йөрәге җитми иде. Кайчак ул эч пошыргыч ялгызлыкта, күз яшьләренә ирек куеп, яңагы мендәргә ябышканчы елап та ала. Ләкин иң авыры — ялгызлык түгел, ә иренең ачуланган, үпкәләгән чагы иде. Бер кыек сүз әйтү белән генә дә кыегая торган, үтә авыр холыклы кеше иде Минсаф. Ашаган чагында үпкәләтсәң, кашыкларын атып бәрер иде. Андый вакытта ул я берәр дус-ишләренә барып куна, я, эчеп кайтып, өзми-куймый хатынына бәйләнә башлый. +— Мин киткәнгә нишләп еламыйсың әле? Еларга кирәк иде, еларга! Еласаң күңелгә җиңел була ул, - дип Зөбәрҗәтнең болай да әрнү йөрәгенә тоз сибеп, тагын чыгып китә. +Зөбәрҗәт сабыр иде, зарлана белми иде: эчтән янса да, ямьсез, шатлыксыз яшәүләрен — кая кешегә! — ата-анасына да сиздермәде. Әмма сабырлыкның да бер чиге бар, - түзеп килде-килде дә, бер бозылып, ире ай буена дәшми, карамый йөргәннән соң, әти-әнисенә барын түгеп, хат язып җибәрде. Ләкин нинди ата-ана кызларының, япь-яшь көе ирсез калып, ялгыз яшәвен теләр икән? Җавап хатында алар Зөбәрҗәтне бер тиргәп, бер үгетләп: "Аерылуны телеңә дә алма, бездән ризалык юк, бел шуны, - диделәр. - Кияү начар кеше түгел, тормыш иткәндә ялан үбешеп кенә яшәп булмый, табак-савыт та чылтырый, түз, балагыз да булса, көенә утырыр", диделәр. +Ләкин Зөбәрҗәтнең ата-ана киңәшен тотар хәле калмаган иде; күзгә-күз утырып сөйләшмичә, аңлый алмаслар дип, капыл үҗәтләнеп, эшеннән сорады да Эстәрлегә кайтып китте. Минсафка: +— Әни авырый икән, хәбәр алдым, - диде. +Айдан артык дәшми йөргән Минсаф әллә сизенде — авыз ачып телгә килде: +— Кая, нинди хәбәр ул? Нигә телеграмма бирмәгәннәр? +— Мин каян белим... +— Алайса әбинең авыруын каян белдең? +— Телефоннан әйттеләр. - Ул ирен беренче кабат, үч итеп алдады. +— Ярый, тикшереп белербез, - дип калды Минсаф. +Менә бишенче көн инде Зөбәрҗәт өйдә юк. Бишенче көн инде Минсаф шыксыз, салкын бүлмәгә кайтып керә. Зөбәрҗәт барда, аның өйдә кыл да кыймылдатканы юк иде. Хәзер исә, эштән кайту белән, караңгыда кар ярып, утын кертергә кирәк, корымга батып мичен ягарга кирәк... Минсаф тагын бер нәрсәне бик нык тойды: гүяки аның "үз милкенә" әйләнгән хатынын — ул читтә кунып йөргәндә дә өйдә утырган, өйгә кот биргән Зөбәрҗәтен, сиңа аның барыбер кирәге юк инде дип, башка бер ир алып киткән иде. +Суык мичтә, йөрәкләрне савып, чи утын сызып ята. Эч пошыргыч тынлык, ялгызлык, - өйдән чыгып кына кач инде! Минсаф тәрәзә янына килеп басты. Тышта кичке шәһәр шаулый. Алар чатында гына өзлексез сигнал биреп, трамвае, машинасы үтеп тора. Шул тавыш эченнән дулкын-дулкын аерылып, радиола уйнаганы ишетелеп тора. "Яңа картина башлангандыр, - диде Минсаф. Яңа картина башланды исә, каршыдагы үзәк кинотеатрдан һәр кич шулай радиола уйнаталар иде. - Тукта, иң соңгы кабат без кинога кайчан барган идек соң әле?.." Ул исенә төшерергә итеп карады, ләкин төшерә алмады. +Тышта кичке шәһәр шаулый. Тәрәзә саен шакып үткәндәй күңелләрне җилкендереп, тышка әйдәп тора; җилгә чайкалган лампочкаларына кадәр "әйдә чык!" дип баш изи сыман иде. Минсаф, тыштан күзен алып, тәрәзәгә аркасы белән борылды. Биш көн эчендә бүлмә тәмам котсызланып, миче сүтелгән өйгә охшап калган: салкын, җыештырылмаган иде. +Минсаф, үз-үзенә урын табалмыйча, диванга килеп утырды. Ирексездән кулына диван өстендә яткан бер колак мендәрен алды. Боларны Зөбәрҗәт ясаган иде. Кара, шул тикле дә матур итеп, нәкышләп чигәр икән! Нинди генә сыр да, нинди генә төс юк үзендә! Минсафның әле моңа тикле шушы сәнгатькә юри дә караганы, Зөбәрҗәтен исем өчен дә мактаганы булмады бит!.. +Юк, моннан кире болай яшәү мөмкин түгел! Кайтсын гына — барысы да үзгәрәчәк... +Ул сәгатенә карады — инде тугыз тулып киткән. Унда биллиардныйга дусты киләчәк. Ул Минсафны көтеп торыр... Юкка гына көтәр... Минсаф хәзер анда эз дә басмаячак... Зөбәрҗәтен кинога, театрга йөртәчәк. Кайтсын гына! +Шул вакыт ишек ачылып, Зөбәрҗәт кайтып керде. Пальто якалары бәсләнгән, йөзе алсу-чибәр иде. +— Уф-ф, яндым! - дип изүләрен ачып җибәрде. - Ярый әле өйдә икәнсең... +Минсаф айнып киткәндәй булды. Ялт итеп сәгатенә карады. Атылып ишек төбенә барды. Зөбәрҗәтен кочып аламы дисәң — юк, пальтосына барып тотынган икән. +— Их, баш, баш! - диде ул. - Бүген төгәл унга килергә сүз куешкан идек. Менә сиңа, ә! Берәрсе белән генә уйный башламаса ярар иде.... +Ул кабаланып пальтосын киде, Зөбәрҗәтнең: "Минсаф, китми тор әле, сөйләшәсе бар", дип әйтүенә каршы: "Соңыннан, соңыннан!" диде дә өермәдәй кубып чыгып та китте. Әле генә уйлаган бөтен яхшы уйлары, кичерешләре хатыны күзгә күренү белән җилгә очты. Аның башында хәзер биллиардтан гайре берни дә юк иде. +Ул сәгать уникеләрдә генә кайтты. Тетя Машаның йөзе борчулы иде. +— Зоя-то ушла, - диде ул. +Минсаф аптырый калды. +— Кая китте? +— Сорамадым. Кулына ике чемодан тоткан иде. Сөйләшеп тора алмадым: поездга ашыгам, диде. Мәгез... +Һәм ул Зөбәрҗәт бөтенләй калдырып киткән бүлмә ачкычын Минсафка бирде. \ No newline at end of file diff --git "a/bylatypov/\320\242\321\203\320\272\321\202\320\260\320\273\321\213\321\210_tat.txt" "b/bylatypov/\320\242\321\203\320\272\321\202\320\260\320\273\321\213\321\210_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..7626664e3c064e4f0ff680fbcddc242b11a5ae0b --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\242\321\203\320\272\321\202\320\260\320\273\321\213\321\210_tat.txt" @@ -0,0 +1,99 @@ +ФИРҮЗӘ ҖАМАЛЕТДИНОВА +ТУКТАЛЫШ + +Хикәянең тексты авторның 2013 елда басылган хикәяләр җыентыгы китабыннан алынды. Сканлау, таныту, тикшереп укып чыгу һәм китап калыбына күчерү "Армут" берләшмәсе тарафыннан башкарылды. + +Батыр егет аның терәлеп торган күрше се иде. Туган көнен дә искә төшерә ала хәтта. Ничек тәпи киткәнен дә, ничек мәктәпкә барганын да хәтерли. Бөте несе күз алдында ласа! Каядыр читтә +— Кытайда йә Америкада үскән бала түгел. +Инде менә цинк табутны мәктәп ишегалдына кайтарып куйдылар. Погонлы кешеләр, әйбәт егет үстергәнсез, дип мактадылар, акыллы иде, диделәр. Намуслы, ярдәмчел иде, диделәр. Хатын-кызлар сулык-сулык елашты. Ата белән ана өнсез калды. Аларның сүзләре дә, күз яшьләре дә кипкән иде. Чечен иле кара кан булып бәгырьләренә укмашты. +Аның да йөрәге урыныннан кубарылды: әле сызлады, әле әрнеде. +— Башсыз иде бәләкәйдән, - дип кычкырды ул. +Ниндидер ят кешеләр, пәлтә чабуыннан эләк тереп, халык төркеменең арткы ягына өстерәп чыгардылар. +— Салгансың икән, тик кенә тор, абзый. Ату пәгүнлеләр ошатмас, - диделәр. +Килеште. Арттан гына: +— Без тере көе җибәргән иек. Элек тә герой иде ул. Геройлыгын бөтен авыл белә. Дүрәк ие, - дип, үз-үзенә сөйләнеп, төкеренеп алды. +Берничә айдан мәктәпкә егетнең исемен бирделәр. +Ул анда да килде. Анда да салмыш иде. +— Ару гына йөргәндә кинәт әллә кемгә охшап калгансың. Салгансың икән, тик кенә тор, - диделәр. +— Мин бер генә җөмлә әйтәм. Герой иде күршем болай да, - дип кычкырды халык арасыннан. - Ә менә исән түгел. Әрәм булды япь-яшь башыннан... Дүрәк... +Аның тагын иске пәлтә чабуыннан эләктерделәр, артка тартып чыгардылар. Уң кулын күтәреп селтәнеп алды да урам буйлап асылмалы күпер ягына төшеп китте ул. +— Бар иде егет, - диде, - инде юк. Әзмәвердәй иде. Баһадир иде... +Янә аның йөрәгенә кан саугандай булды. Башы чатнады. Теле кипте. +Аяклары асылмалы күпер тактасына орынгач, кинәт туктап калды. Яр кырыена төшеп утырды. Кайдан кайтып ба-р-ышы иде соң әле? Хәтерләми дә инде. Гомернең берәр тукталышы булгандыр. Кем кая тукталмый... +— Син башлап төрттең. +— Син... +Өч такталы тар күпернең кыл уртасында ике малай сугыша иде. +"Әй, калай әтәчләр! Җитте сезгә!" дип кычкырмакчы иде ул. Өлгерә алмый калды. Мизгел эчендә әтәчләрнең берсе аска очты. Ир ике кулы белән чигәсен кысып ярга чүгәләде. +— Бетте, - диде ул. - Бетте бала. Эсбидител булырга калдым... +Ул котырып куерган таллыкта нидер шыгырдаганны ишетте. Күз каршысында гына иң зур талның иң олы ботагына малайның сыңар аягы эленгән иде. Аяктан аста арык гәүдәсе чайкала... +— Хәзер, - диде ул, - хәзер алам мин сине, калай әтәч. Хәзер, хәзер, имансыз герой... - Һәм ярдан аска тәгәрәде. Ул арада малай маймылдай, тал буйлап шуышып, чишмәдәй челтерәп аккан елга суына төшеп басты. +— Куркыттың... Мине бинауат диярләр. Карап торып диярләр... +Һәм аксый-аксый ярдан үрмәләгән малайның колагына чиертте. +— Берәр җирең авыртмадымы? +— Бер аяк озынайган, - диде малай, мыш-мыш,борын тартып. - Ботакка эленеп калганы. +Малай кул сырты белән тырналган бите буйлап йөгергән пычрак тирне сөртеп алды. Күз төбе дә кара янып, күгәреп килә иде. +— Ни бүлдегез инде, җә? +— Ул башлап төртте. +— Аннан... +— Аннан мин сдача бирдем. +— Шуннан... +— Шуннан ул сукты... Аннан мин. Аннан... +— Син очтың... Их, герой, герой! Шунда тал булмаса, эләгеп калмасаң, беткән идең бит. Мине бинауат итәрләр иде. Олы башы белән карап торган диярләр иде. Ә дошманың куркак... Ташлады да качты. Кем малае булды ул? +— Зиннәтнеке. Дошман түгел лә. Дус ул минем. +— Ничә яшькә олы соң синнән? +— Өч. +— Хәзер аксап йөр инде менә, картлар кебек. +— Сыңар аяк озынайган, - диде малай, янә борынын тарта-тарта. +— Шулай да бүтән юлы яргарак чыгып сугыш. +— Күпер уртасында төртте лә ул... +Капка төбендә алар аерылыштылар. +— Әтигә әйтмә, - дип пышылдады малай, бармагын ирененә тидереп. +...Инде ярда ялгызы басып тора. Герой икәнлеген болай да беләм лә аның, дип кычкырасы һәм үкереп елыйсы килә. Еласа да килешмәс. Салган баштан диярләр. Ә илдә-көндә дошман бетәмени? Юктан гына төрткәләшеп кенә башлыйлар да, ахыры начар тәмамлана. Ата-анасының, авылның кадерлесе дип тә тормыйлар. Берни булмагандай, табутка салып кайтарып бирәләр. +Аның җаны бүген авылга гына сыя алмады. Капка келәсен күтәрүгә: +— Карчык, - дип эндәште ул. - Киттем Чаллыга. Сөт- май җибәрәсең булса, тутыр сумкаңны. +— Кияү бу атнада үзебез кайтырбыз дигән иде лә. +— Атна бетәргә тулы ике көн бар. Кайтырлар соң. Ә мин барам әле... +— Салып алгансың түгелме? Җөрмә шул көе. Пәгүнлеләр эләктерер... +Ул хатынын ишетмәмешкә салышты. +— Мәктәп Таһирның исемен җөртә диген, ә... Шуңа гына мин дә... Йөрәк әрнегәнгә генә... Талда эленеп торганы күз алдына килде дә. Аннан аксый-туксый кайтканы... Кереп чыктым кибеткә... Юлда үтәр... Әллә ничек күңел чирләп тора бүген. Юлга дәшә никтер. +Шәһәргә җиткәнче бер сәгать буена тәрәзәгә карап уйланып барды ул. Беркемгә күтәрелеп бакмады, беркем белән сөйләшмәде. Автобустан төшеп калды да озак итеп тукталыш исеме язылган элмә тактага карап торды. Аннан үз-үзенә сорау бирде: "Кем микән соң бу Комаров дигәне? Автобуска керүгә сорарга кирәк. Бәлки, аны да армиядән цинк табутка салып кайтарганнардыр. Бик күпләрнең йөрәге әрнегәндер. Ә тукталышы нинди котсыз, көнбагыш кабыгы катыш чүп-чар... Болай ярыймы соң инде, җә?" Уйларының кыл уртасында автобус килеп туктады. Кысыла-кысыла баскычына кереп басуга, һәркем ишетерлек итеп, кычкырып сорау бирде: +— Җә, кайсыгыз белә, кем инде ул Комаров? +Гаҗәпләнүдән тибрәнгән керфекләрне, шардай зур булып ачылган күзләрне күреп, бермәлгә уңайсызланып, баскан урынында таптанып торды. Көя тишкәләп теткәләгән, әмма гомере буена яратып кигән иске эшләпәсен күзенә төшеребрәк куйды. "Салгансың икән, тик кенә тор, агай", - дигәннәрен көтте. Ыгы-зыгы килгән халык кинәт тын калды. Этешү-төртешүдән туктады. Тынлыкны ул тагын файдаланып алырга тырышты: +— Җә, җә, кем була инде Комаров? +— Очучы түгелме соң, - диде ике кулына ике сумка күтәргән юан түти. Бер сумкасын аяк арасына кыстырып чәчен сыпырып алды да аңардан ераклашу җаен карады. Әллә күпме кешенең күн плащлары җыерылып олы сумка артыннан тартылдылар. +Кисәтү ясаучы булмады. Халык уйда иде. +— Бәлки, Советлар Союзы героедыр? +— Нинди Советлар Союзы? Әллә кайчан юк бит инде ул, - дип төзәтте кайсыдыр. +— Күп эшләгәндер, бәлки. Станок артында, КамАЗда, ягъни мәсәлән. Ике нурмы деталь кыргандыр. Ә кәк же. Бәлки, өчне... Дүртне булуы да бар. Ә кәк же... +— "Дер" дә "бәлки", яшьти, - диде ул үзенеке төслерәк эшләпәле агайга. - Ә миңа тучны кирәк. Тучны беләсем килә. +Арткы ишек ягында яшьләр көлеште. +— Шагыйрьдер ул, агай, йә җырчыдыр, - дип кычкырды кайсыдыр. +Шул арада автобус икенче тукталышка якынлашты. Кемнәрдер төште, кемнәрдер менде. Ул култык астына затлы һәм юан күн папка кыстырган күзлекле егеткә өметле карашын төбәде: +— Җә, җә, син әйтерсең, шәт, кем була инде ул Комаров? +Тегесе гаҗәпләнеп иңнәрен сикертте. Күзлеген күтәреп куйды. +— Ә бу папкаңда берәр кәгазеңдә юкмы соң? Язылмаганмы диюем... +Тегесе янә, сәерсенеп, ямьсез караш ташлады. +— Салгансыз икән, тик кенә торыгыз, - диде. +Кинәт аның йөрәген умарта корты чаккандай булды. "Монысы тучны прафисыр инде моның. Сез, ди. Интилигин. Салганны да сизде. Ә үзе шәһәрнең геройлары турында сөйләмәгән була". Ул "профессор"лы автобустан төшеп калу ягын чамалады. "Акыллылар булган җирдән качарга кирәк. Алар тәртип яр-а-та, пәгүнлеләргә биреп җибәрергә дә күп сорамаслар... Анысы булыр". +Ул барып кергәндә, көн кичкә авышып килә, кызы кер уып йөри иде. +— Нинди җилләр ташлады, әти? Ничек кузгаласы иттең? - дип кызыксынды, тазын идәнгә куеп. - Бербер хәл булмагандыр бит? Әнкәй чирләп китмәгәндер? +— Үземнең күңел чирләп тора, - дип җаваплады ул. +— Алай чирлегә охшамагансың, салып та алгансың түгелме? Әйдә уза тор, - диде кызы һәм кер эләргә чыгып китте. +— Күңел чирлегә шулай күренәмдер... Исерек кебек... - Бераз үпкәле тавыш белән сөйләнә-сөйләнә, ике оныгын күтәреп алып тез өстенә утыртты. - Күршемдә үсте Таһир абыегыз... Батыр егет иде, - диде. - Инде мәктәпкә аның исемен куштылар бүген. Түлке жәл менә, йөрәк өзелә... +Ике оныгы аны тын да алмый тыңладылар. +— Медале ничәү иде? Ордены да бармы? - дип сорадылар. +— Мәктәптә орденнарны үттек без, - диде олырагы. +Елады да сөйләде ул. Елады да сөйләде. Аны тыңлаучы бар, ишетүче бар, кушылып искә алучы бар. Шуңа бераз җиңелрәк булып китте. +— Балам, - дип эндәште ул, балконнан кер элеп кереп килгән кызына, - ә Комаровыгыз кем соң сезнең? +— Безнең подъездда торамыни? +— Юк инде. Шундый тукталыш бар сезгә килгәндә. +— Кем белгән инде аны, әти. Шәһәр зур бит. Тукталышлар да күп. Берәр батырдыр, күрше Таһир кебек. +— Юктыр, - диде ул. - Таһир кебек булса белерләр иде. Елый-елый сөйләрләр иде әле... Юктыр, юктыр. +Аның шунда башына бөр уй килде. Тегә тукталышка төшәргә дә, күн папкалы "профессор"ны көтеп торырга һәм әйтергә: "Комаровны барыбер беркем дә белми. Әйдә бу тукталышка Галимов Таһир исемен бирәбез", - дияргә. Папкасы калын иде. Күп белә булыр ул... Ә нигә? Безнең авыллар монда көн дә сөт сатарга килә. Сөйләрләр иде. Бөтен кеше белеп бетерер иде. "Герой булып туган иде ул", - диярләр иде. "Авылда мәктәп тә аның исөмөн йөртә", - диярләр идө. Ул, урындыгыннан торып, ике оныгын идәнгә бастырды да иләктәй вак тишекле эшләпәсөн басып киде. +— Ник килдең әле, әткәй? +— Китәм, кызым. Әниең дә көтәдер. +— Чәй дә эчмәдек бит әле. +— Ялга үзегез кайтырсыз, Алла боерса. Киттем әле, - диде ул, көрсенеп. +* * * +Уйларында буталып, ялгышып, янә "Комаров" тукталышына килеп төшкәнен аңлады ир. +— Ә, тегесендә очрады бит әле прафисыр. Хәл итәрдәй егеткә охшаган иде, - дип, үз эченнән генә сөйләнеп алды. Һәм, җәяүләп, өметле җиңел адымнар белән икенче тукталышка табан атлап китте. diff --git "a/bylatypov/\320\242\321\203\320\275 \320\272\320\276\320\274\320\265\320\264\320\270\321\217\321\201\320\265_tat.txt" "b/bylatypov/\320\242\321\203\320\275 \320\272\320\276\320\274\320\265\320\264\320\270\321\217\321\201\320\265_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..0c56e05350ba2736cc4479bf38cef87cfb526c30 --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\242\321\203\320\275 \320\272\320\276\320\274\320\265\320\264\320\270\321\217\321\201\320\265_tat.txt" @@ -0,0 +1,40 @@ +Фаил Шәфигуллин +Тун комедиясе + +Хикәя тексты 1985 елгы "Ак маңгайлы бүреләр" китабыннан алынды. Сканлау, текстны тану, укып чыгу һәм китап калыбына күчерү Заһир Г. Хәсән тарафыннан башкарылды. +* * * +Яңа ел кичәсендә (ахир дусларым Тәфкил белән Зәбих авылга киткәннәр иде) мин — сарык, Газимҗан аю булып киендек. +Кичә тәмамланыр алдыннан Кыш бабай булып киенгән местком рәисе Фәтхиев миңа чылтырап уята торган сәгать, ә Газимҗанга тун бүләк иткәч, күзләрем шарланды да калды. Егылып китәм дип торам. Ничек инде? Кай төшем ким Газимҗаннан? Эх, Тәфкил белән Зәбих булса шунда!.. Фәтхиевнең мунчала сакалын тартып өзәр идек... Кара син аны, ә! Газимҗан, имеш, клуб кичәсендә генә түгел, мәктәптәге чыршы бәйрәмнәрендә дә аю булып уйный... Җитмәсә, аның артистлык маһирлыгы да бар, имеш... +Шул рәвешчә сайрап маташканын тыңлап-тыңлап тордым да, түзмәдем, Фәтхиевне караңгырак почмакка китереп кыстым. +— Бер дә дөрес эшләмәдегез инде, иптәш Фәтхиев, тунны Газимҗанга биреп. Биргәч, биләнкеле хезмәткәргә бирергә кирәк иде, - мин әйтәм. +— Кем ул биләнкеле хезмәткәр? - ди Фәтхиев, көлеп. +— Әйтик, менә мин. Кайчаннан бирле радикулит белән җәфаланам. +Күрәм, Фәтхиев икеләнә башлады. Тимерне кызуын да сугып калырга кирәк. +— Кеше арасында яхшы түгел бит, иптәш Фәтхиев, бирегез миңа да тун, ә!! +— Тун бер генә иде бит, Нәбиев, - ди Фәтхиев. - Газимҗан алдынгы, тырыш хезмәткәр, аннары гаиләсе дә ишле... Минем теләк буенча гына эшләнгән эш түгел ич, профсоюз җыелышы шулай карар кылды... +— Анда минем эшем юк, тун бирәсеңме, юкмы?.. Бирмәсәң, иптәшләр судына гариза язам. +— Ничек дип язасың? +— Фәтхиев, тунны сарык булып уйнаган кешегә бирәбез, дип әйтте дә соңыннан үзенең аю булып уйнаган әшнәсенә бирде, дим. +— Сиңа кем ышана? +— Әнә, Тәфкил белән Зәбих әйтеп тора. +— Бар, Нәбиев, кайт, ял ит, исерек бугай син... +Битемә кан йөгерде, тамак төбендәге кимерчәкләр шыгырдашып алды. +Абына-сөртенә, кызарып-бүртенеп өйгә кайтып, гариза яздым да икенче көнне иптәшләр судына йөгердем. Судьяга хәлне төшендереп бирдем. Шулай-шулай, мин әйтәм, минем шаһитларым бар. Ягъни Тәфкил белән Зәбихны күздә тотуым инде. +Дусларым чыннан да судка килергә бик теләп риза булды. Тәфкил: "Яңа ел кичәсендә Фәтхиев тунны сиңа бирәбез диде, вәссәлам", - дип, гуаһ буласын шәрран ярып әйтте. +— Нәбиевкә бирми, кемгә бирсен, кәҗә, ягъни сарык булып уйнаган ич ул! - дип, Зәбих тә Тәфкил сүзләрен куәтли-куәтли, җиңнәрен сызганып мине яклаячагын белдерде. Без төннең-төн буе Газимҗанның тетмәсен тетеп, тун турында сөйләшеп, киңәшләшеп төрле планнар корып, сыйланып утырдык... +— Судта иң элек минем гаризаны укыдылар. Аннары Газимҗан, аннары Фәтхиев торып сөйләде. Алар, билгеле инде, икесе дә сөйләшеп килгәннәр, авызларын ера-ера икесе дә бер үк сүзне кабатладылар. Мин, әлбәттә, үземне якладым. Бераздан залга Зәбихне чакырып керттеләр. +— Фәтхиев Хәкимҗанның тунны Нәбиев Вилданга бирәбез дигәнен ишеттегезме? - дип сорады судья Зәбихтән. +— Ишетмимме сон, ике колагым белән дә ишеттем! - диде Зәбих, күзләрен дә йоммыйча. +— Ни өчен бирәбез диде соң Фәтхиев аңа тунны? +Зәбих: +— Ну... ни өчен... - дип сузды да нәүмизләнең миңа карады. +Мин, яхшы эшләгән өчен, дигән мәгънәне аңлатырга тырышып, бармагымны тырпайтып куйдым. +— Ну... Кәҗә булып яхшы уйнаган өчен, - дип ярып салды Зәбих, карашын минем бармак очыннан түшәмгә күчереп. +Залга Тәфкилне чакырып керттеләр. +— Фәтхиев Хәкимҗанның тунны Нәбиев Вилданга бирәбез дигәнен ишеттегезме? - дип сорады судья аңардан. +Тәфкил судьяның сорау җөмләсен хикәя җөмләгә әйләндерде: +— Мин Фәтхиев Хәкимҗанның тунны Нәбиев Вилданга бирәбез дигәнен, ишеттем. +— Ни өчен бирәбез диде инде Фәтхиев тунны аңа? +Тәфкил күзләрен челт-челт йомгалап миңа карады. Мин тагын баш бармагымны күрсәттем... +— Ө-өшемәсен ө-өчен, - диде Тәфкил, берничә секунд тотлыгып торганнан соң, - куллары, бармаклары өшемәсен өчен... +Ул көнне өйгә соң гына кайттым. Мин кайтканда яңа тунын билбау белән буган Газимҗан, бәләкәй фанер яңа тунын билбау белән буган Газимҗан, бәләкәй фанер әрҗәсен дьңгыр-дыңгыр сөйрәп, балыкка китеп бара иде. diff --git "a/bylatypov/\320\242\321\213\320\272\321\200\321\213\320\272 \321\217\320\275\321\213\320\275\320\264\320\260\320\263\321\213 \323\251\320\271_tat.txt" "b/bylatypov/\320\242\321\213\320\272\321\200\321\213\320\272 \321\217\320\275\321\213\320\275\320\264\320\260\320\263\321\213 \323\251\320\271_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..2574b06b4e573ff063d7a418ed35b0f871a20748 --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\242\321\213\320\272\321\200\321\213\320\272 \321\217\320\275\321\213\320\275\320\264\320\260\320\263\321\213 \323\251\320\271_tat.txt" @@ -0,0 +1,31 @@ +Фәнис Яруллин +ТЫКРЫК ЯНЫНДАГЫ ӨЙ + +Хикәянең тексты авторның 2008 елда басылган (ТКН) III җилдлек Сайланма Әсәрләрнең III җилденнән алынды. Сканлау, укып тикшереп чыгу һәм диҗитәл китап калыбына күчерү "bayğış" берләшмәсе тарафыннан башкарылды. + +Авылыбызга мин ел саен ук булмаса да, ике өч елга бер кайтып торам. Һәр кайтуымда әллә никадәр яңалыклар каршы ала: йә торба белән су кертәләр, йә шәһәр клубларына биргесез клуб салып куялар. Быел мине шаккатырганы — тыкрык янындагы Әүхәди абзый өе булды. Ай-яй шәп салган Әүхәди абзый йортны! Ике катлы итеп җибәргән: асты таштан, өсте сап-сары нарат бүрәнәдән. Мәңгелек. Аста — гараж. Гаражында күзеңнең явын алырлык машина. +Мин Әүхәди абзыйның йортын төрле яктан карап чыктым. Сокланып карап йөрүемне күреп, ул: +— Йә, ничек, ошыймы? - дип сорады. +— Шә-әп! - дидем мин, баш бармагымны күрсәтеп. +Во булган! Элек түбәсеннән без тау шуган йорт түгел инде бу. +Һәм минем күз алдыма тыкрык янындагы салам түбәле кечкенә өй килеп басты. +...Сугыш вакыты. Авыл өйләре, җылынырга теләгәндәй, бер-берләренә сыенышып утырганнар. Банат әбинең өе генә бераз читтәрәк, шуңа, ахры, күшеккән бәбкә төслерәк булып күренә. Буранлы кыш җитсә, ышык тыкрыкларны көрт сара башлый, һәм Банат әбинең өе түбәсеннән үк карга чума. Балалар анда үзләренә тау ясыйлар. Өй кырыендагы йомшак көрткә кереп чуммас өчен, башта чаңгы белән эз ясыйлар, ә чаңгылары карны бераз такырайта төшкәч, кемнең нәрсәсе бар — шуны күтәреп тау өстенә үрмәли башлый. +Өенең кыегына ук менеп шусалар да, Банат әби балачагаларны кумый. Аларның көне буе чыр-чу килеп уйнауларына хәтта шатлана төсле. Көннәр артык суытып, бала-чагалар тау шуарга чыга алмаса, Банат әби үзенә урын таба алмый йөри. Андый көннәрдә өзлексез диярлек миченә ягып тора. Авылдашлары Банат морҗасыннан көне буе төтен чыгуын күрсәләр: "Банат нәрсәгәдер ямансулый", - диләр. +Мичендә шарт-шорт утын янса, Банат үзенең ялгызлыгын оныткандай була. Бер яктырып, бер караңгыланып янган мич каршында авыз эченнән нидер сөйләнеп утыра, сугыштагы улы Әүхәди турында уйланырга ярата. Бу утыннарны Әүхәдие кайтарып калдырган иде бит. Әллә шуңа, алар, учакта җанланып, улының хәлен сөйлиләр сыман. Сугышка киткән чакта әнисенең җылы яратуын белгән улы: "Әнкәй, утынны жәлләп якма, өеңне җылы тот, утының бетсә, яңа өйгә дип кайтарган бүрәнәләрне ягарсың", - дип киткән иде. Хәзер менә Банатның утыны бетеп килә. Ләкин өйгә дигән бүрәнәләргә кагылырга кулы бармый. Әүхәдие соңгы хатында җиңелчә яраланып госпитальгә кердем, дигән. Терелсә, бәлки, кунакка җибәрерләр. Әнә бит Сылу малае госпитальдән соң ай ярым өйдә торып китте. Әүхәди кайтса, өен буратып җибәрер. Нигә тиктомалдан бүрәнә ягарга? +Беркөнне Банат әбинең морҗасыннан көне буе төтен чыкмады. Иң беренче моны күршесе Сәгыйдә абайлап алды. "Ни булды икән?" - диде ул, пошынып, һәм йөгереп Банатларга керде. Керсә, мич каршысындагы артлы урындыкка сөялеп утырган килеш Банат әби үлгән иде. +Әбине икенче көнне шау-шусыз гына җирләп куйдылар. +Улына телеграмма суктырганнар иде, кайта алмады. Бары тик госпиталь врачларыннан гына Әүхәдинең катлаулы операция ясатып ятуын белделәр. Әнисенең күңелен төшермәс, өметен өзмәс өчен генә "Җиңел яраландым" дип язган икән. +Банат әбинең морҗасыннан төтен чыкмый башлагач, балачагага кыен булып китте. Алар үзләренең юешләнеп каткан бияләйләрен морҗадан чыккан төтенгә куеп җылытып алалар иде. Чалбары юкарак малайлар морҗага сөялеп торырга да каршы түгелләр иде. Хәзер менә шул рәхәтлек бетте. Хәтта таудагы чыр-чу кимеде кебек. Банат әбинең төтене чыкмавы бала-чаганы гына түгел, олыларга да ничектер авыр тәэсир итте. Күршеләре, ишегалдына чыккан саен, Банат әби өе ягына карап көрсенеп куя торган булдылар. Беркөн Сәгыйдә түзмәде, үзләреннән бер кочак коры утын алып керде дә Банатның миченә ягып җибәрде. Утны сагынган мич дөрләп янарга тотынды. Банатлар морҗасыннан чыккан төтенне күргәч, авыл халкы башта аптырап калды. "Әллә Әүхәди кайтты микән?" - дип, хәл белергә керә башладылар. Ә Сәгыйдә, акланырга теләгәндәй, болай сөйләнде: "Ягып җибәрдем әле. Әүхәди больницадан терелеп чыкса, җылы өйгә кайтыр". +— Бик әйбәт, - диделәр авылдашлары. +Дөрес, арада: "Утының кычыта икән, як", - диючеләре дә булмады түгел. Ләкин Сәгыйдә андыйларга җавап биреп тормады. Банатлар морҗасыннан хәзер һәрвакыттагыча төтен чыга иде. +Баштарак Сәгыйдәгә сәерсенеп караган кешеләр дә кочаклап утын китерә башладылар. Банат мичендә бер дә ут сүнмәде. Шырпысы бетеп, учак тергезә алмаучылар Банатларга ут алырга килә торган булдылар. +Яралардан бераз савыгып авылына кайтканда, Әүхәдине яккан мич, ап-ак иттереп юылган өй каршылады. Әнкәсенең үлү кайгысыннан катып киткән күңеле авылдашларының җан җылысын тоеп эреде. Ә инде тәмам тазарып, яңадан фронтка китәргә торганда, сугыш бетеп китте. +Әүхәди сугышка кадәр үк китереп ташлаган бүрәнәләрен каезлан, черемәсеннәр өчен астына агач-богач кыстырып әйбәтләп өйде. Аннары, үзен кабат армиягә алмаячакларын белгәч, өй салырга кереште. +Озак салды ул өйне. Башта дүрт почмаклы итеп, тыйнак кына итеп салды. Ләкин аңа бу кысан тоелдымы, сүтеп өряңадан алты почмаклы итеп җиткерде. Тора-бара монысын да килештерми башлады. Һәм, озак уйлап тормастан, алты почмаклы өен сүтеп ыргытты. Соңрак аскы катын таштан, өске катын агачтан эшләде. Тик барыбер күңеле канәгатьләнмәде: "Нәрсә җитми безнең йортка? Нигә ул һаман җансыз күренә?" - дип сорый иде ул кайвакыт авылдашларыннан. Авылдашлары: "Бала җитми. Өйнең җаны — бала", - дияргә теләсәләр дә, Әүхәдинең яралы күңеленә кабат җәрәхәт салудан куркып, сүзләрен әйтми калдыралар. +Әйе, Әүхәдиләрнең балалары юк. Фронтта алган яраның нәтиҗәсе иде бу. +Күңел китеклеген онытыр өчен Әүхәди бөтен барлыгы белән эшкә чумарга тырышты: көтү көтте, фермада эшләде — бер эштән дә йөз чөермәде. +Малчылыкта эшләгән чагында, бер елны аны Мәскәүгә авыл хуҗалыгы күргәзмәсенә җибәрделәр. Күргәзмәдән машина белән бүләкләнеп кайтты. +Кайда машина — шунда бала-чага. "Авылны бер урат әле", - дип сырып алырга гына торалар. Әүхәдигә шул гына кирәк тә, машинасы сыйдыра алган хәтле бала-чага төяп югары очтан түбән очка, түбән очтан югары очка элдертә. +Ишегалларына дөнья яңгыратып шаулаучы ыбыр-чыбыр кереп тулган чакларда, Әүхәди үз өенең нурланып, матурланып киткәнен тоя. Ә инде кыш җитеп, тыкрыкларга җилләр тырышып кар ташый башласа, Әүхәди үз өенә терәп үк тау ясарга тотына: көпшәк карны таптый, тыгызлый, су сибә, шомарта. +Кайчандыр Банат әбинең салам түбәле тәбәнәк өен беренче биеклек иткән малайлар хәзер үзләренең малайларын җитәкләп тыкрык янындагы Әүхәди йорты янына киләләр. Әүхәди тавы биек булып, якты булып һәркемне үзенә тартып тора. +Мин, үз уйларыма бирелеп, Әүхәди абзыйның өенә карап торам. Әүхәди абзый миңа кул изи, балалар белән бергә тау шуарга чакыра. Аның тавышын балаларның шат авазлары күмеп китә. Әүхәди абзыйның бәхете минем җанга дә рәхәт җәйге җил сыман кагылып уза. Бала чагымда шуган тауның тагын да ныграк биегәюенә сөенеп, үз юлымнан китеп барам. \ No newline at end of file diff --git "a/bylatypov/\320\242\321\213\320\275\321\213\321\207\320\273\320\260\320\275\321\203_tat.txt" "b/bylatypov/\320\242\321\213\320\275\321\213\321\207\320\273\320\260\320\275\321\203_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..03171b2c246d8840cf5cb244bd00b16a658fc30c --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\242\321\213\320\275\321\213\321\207\320\273\320\260\320\275\321\203_tat.txt" @@ -0,0 +1,200 @@ +Әмирхан Еники +Тынычлану + +...Көне... Иртәнге сәгатьтән үк бөркү эсселек үзен шул чаклы сиздерә дә башлар икән. Гаҗәп! Хәтта төне дә җиңеллек китермәде - суынырга өлгермәгән таш йортлардан, таш урамнардан, тузан исен аңкытып һаман бөркелеп торды бу китмәскә килгән эсселек... Менә өч атна инде яңгыр тамганы юк. Температура көндезен утыздан артып китә, төннәрен егермедән дә төшми диярлек. Бер кат җәймә генә ябынып ятсаң да йоклап китә алмыйча азапланып бетәсең, мендәреңнең салкынчарак җирен эзләп, аны кат-кат әйләндерергә мәҗбүр буласың. Кышкы суыктан да әшәкерәк икән ул бөркү эсселек!.. +Гасыйм Сәләхович та шәрә килеш диярлек киң караватының читенә таянып, күзләрен дә ачарга иренеп, тик кенә утыра. Әллә ялкаулыктан, әллә хәлсезлектән? Икесе дә бардыр ахрысы. Шулай да ялкаулыгы хәлсезлектән иде. Хәлсез булганга күрә аның кыл да кыймылдатасы килми иде. Чөнки ул бик начар йоклады, тирләдепеште, әйләнде-тулганды - һаман да шул әшәке эсселек аркасында. Әмма сәбәп бер аңарда гына түгел иде шикелле... Төп сәбәп йөрәгендә булса кирәк - йөрәге таза түгел иде Гасыйм Сәләховичның... +Менә хәзер дә ул, караватыннан кузгалырга кыймыйча, гүя йөрәгенә колак салып утыра. Нишли, ничегрәк "тота" ул үзен - тәндәге тере җан? Көйсезләнмиме, ялгышмыймы, хәрәкәт итүе ничегрәк? Шуны әйтергә кирәк, соңгы вакытларда йөрәге аның нәкъ менә йоклаганда яки уянгач үзен ныграк сиздерә башлады. Нидән, ни өчен?.. Бүгенгесен бөркү һава, начар йокыдан да күрергә мөмкин, ə башка көннәрдә? Бу хәл, билгеле, Гасыйм Сәләховичны борчый, кәефен боза, куркытып та куя иде. Ярамый бит болай, ди ул үз-үзенә җитди бер хәтәрне сизгәндәй, һәм бөтен эшен ташлап бүген үк врачка күренергә кирәк дигән карарга да килә. Ләкин шулай дисә дә, ул бармый-күренми, чөнки эшеннән аерыла алмый, ə врачка бару үзе бер мәшәкать, аннары - иң гаҗәбе - йөрәк үзе дә тәмам тынычлана, "хуҗасын" бер дә диярлек борчымый башлый. Гүя "хуҗасының" эше, хәрәкәте, кайгысы аңа да күчә, ул да шуларга көйләнә, җайлаша, гүя үзен юри оныттырып тора. Кыскасы, яраклаша белә йөрәк кешегә! +Тик менә кеше үзе еш кына йөрәге белән хисаплашмый. Борчый, җәберли, оныта бичараны еш кына! Сәбәпләре моның кырык төрле - санап кына чыгарлык та түгел. Гадәттә кешенең үзен гаеплиләр, "саклый белмәде йөрәген" диләр. +Әмма кеше үзе генә саклый ала микән соң аны? Иң элек кешенең үзен сакларга кирәк түгелме икән? +...Икенче атна инде, Гасыйм Сәләхович өч бүлмәле квартирында япа-ялгыз яши. Хатыны больницада, улы Кырымга китте. Ирексездән төрлесен уйларга туры килә аңа ялгызлыкта. Бигрәк тә бүгенге шикелле иртәдән үк йөрәгенең хәлсезлеген сизеп торган чакта; ул бит бала түгел, үз хәленең җитдилеген аңлый торган кеше. Ярый, әллә ни булмасын да ди, ләкин шулай да... Һәм мондый минутларда Гасыйм Сәләховичның күңелендә хатыны белән улына карата ирексездән рәнҗү хисе уяна. Дөрес, сирәк уяна, әмма ялгызлыгын тирәнрәк сизгән һәм күңеленә төрле шомнар килгән чакта уянмыйча калмый иде. Белергә теләмиләр, тиешенчә игътибар итмиләр аның хәленә хатыны да, улы да... Эше шундый күп, киеренке, тыгыз бер вакытта аны тоттылар да ялгыз калдырдылар; хатыны Рәмзия ханым юк авыруын бар итеп дигәндәй (белештермичә ашаса, кайчагында бавыры авырткалый иде), тикшертүләр ясар өчен спецклиникага кереп ятты, ə малае Радик, икенче курс студенты, имтиханнарын ашык-пошык биреп бетерде дә, ниндидер хөр егетләр һәм кызларга ияреп Кырымга китеп барды. Гасыйм Сәләхович фикеренчә, клиникага кереп яту да, Кырымга китеп бару да һич тә зарури, кичектермәс эш түгел иде. Ə менә аның өчен хәзер чынлап та бик тыгыз вакыт. Уку елы төгәлләнеп килә, студентлардан имтиханнар кабул итү башланды, һәртөрле отчетлар язасы бар - бу вакытны кафедра мөдиренең урак өсте дияргә ярый. Иртәдән кичкә кадәр ул хәзер бушамаячак, ашау-эчү, ятуторуның да рәте-юне булмаячак, кыскасы, авырга киләчәк аңа. Шуны уйлап, ул хатынына әйтеп тә карады: +- Җаный, әллә бераз сабыр итеп торасыңмы? Нинди вакыт икәнен беләсең... +- Урын барында кереп ятарга кирәк, - диде Рәмзия ханым өзеп кенә. +- Урын булыр иде әле... +- Ə минем көтәсем килми. +- Миңа авыр булачак бит, аңлыйсыңмы?.. Эшемнең иң тыгыз чагы. +- Син гел үзеңне генә кайгыртасың, минем сәламәтлегем турында уйлап та карамыйсың, эгоист син! - диде Рәмзия ханым кинәт кыза ук башлап. +- Һич тә алай түгел, әнкәсе! - диде Гасыйм Сәләхович, хатынын тынычландырырга ашыгып. - Синең сәламәтлегең минем өчен дә бик кадерле. Сүз бит клиникага керүне беразга кичектерү турында гына бара. Тикшерүләр үтәр өчен генә булганда ашыкмаска да ярыйдыр инде. +- Ярыйдыр!.. Аны син беләсеңме, әллә минме?.. Аннары синең эштән бушаган чагыңны көтсәң, кабергә кергәнеңне дә сизми калырсың! Юк инде, җанкисәгем, клиникада урын бар чагында керәм дә ятам. Бала түгелсең, үз-үзеңне генә карый алырсың әле. +Билгеле, мондый катгый сүзләрдән соң бәхәсләшеп торуның мәгънәсе юк иде. Бигрәк тә авыру мәсьәләсендә, бигрәк тә хатының белән. Гомумән, хатынны сүз белән җиңеп булмый, юк, мөмкин түгел. Бөтен дәлилләрең аның "корыч" логикасына бәрелә дә челпәрәмә килә... Иң яхшысы чигенү, нервны бозмас өчен, йөрәкне саклар өчен бары тик чигенү, чигенү, - калганы ник шунда чәнчелеп китми!.. Беренче мәртәбә генә түгел инде. Зуррак, җитдирәк мәсьәләләрдә дә аңа еш кына чигенергә туры килде. Гадәтенә керде дияргә ярый. Чигенсә, семьяда азмы-күпме татулык һәм тынычлык урнаша. Ə бу Гасыйм Сәләхович өчен иң зур ганимәт... Аннары ул мондый татулык урнашкан чакларда үзеннән шактый яшь, чибәр, әмма еш кына кәҗәләнергә ярата торган Рәмзиясен иркәли дә, сөя дә ала. Сирәк кенә булса да... Я, аңа тагын ни кирәк?! +Тик шулай да әлеге рәнҗү тойгысы аның күңелендә бервакытта да бетми диярлек. Яки бетеп торган төсле генә була да, берәр сәбәп чыгу белән яңадан көчәеп китә. Чөнки күп вакытта ул тынычлык хакына дөреслекне, гаделлекне корбан итеп чигенергә мәҗбүр була. Чөнки эгоизм җиңә, ə эгоизм белән килешүе бик-бик читен... Нәкъ менә бу очрактагы шикелле: Рәмзия керәм диде һәм керде дә ятты. Һичнигә карамастан... Урынсыз, мәгънәсез эгоизм түгелмени бу?! Инде хәзер Гасыйм абзаңа ике көннең берендә клиникага барып йөрү мәшәкате дә өстәлде. Рәнҗемәс җиреңнән рәнҗерсең! Ичмасам, куркуга салырлык берәр җитди авыруы булса иде! Юк, анысы да юк, үзе уйлап чыгарган шик кенә бар. Остарды кеше врачларның башын әйләндерергә! +Хатыны клиникага кереп ятканда улы Радик өйдә иде әле. Бик кызу имтиханнарын биреп йөри иде. Гасыйм Сәләхович та тынычлана төшкән иде, бөтенләй үк ялгыз түгел, өйдә сүз кушарга кеше бар, имтиханнарыннан бушагач, әнисе янына да баргалар дип ышанып тора иде. Ләкин Радик имтихан биреп бетерү белән, әтисенә бер сүз әйтмәстән, каядыр китәргә җыена да башлады. Билгеле, ата кеше аптырый калды: "Кая син болай?" - дип сорады ул улыннан; "Кырымга!" - диде малае гади генә итеп. Моны ишеткәч, Гасыйм Сәләхович бик гаҗәпләнде, хәтта ышанып бетмәгәндәй күпмедер ара сүз әйтә алмыйча торды, аннары сабырлыгын җуймаска тырышып, тагын ипләп кенә сорады: +- Син, улым, әзрәк уйлап эшлисеңме моны? +- А в чем дело? - диде Радик тыныч кына. +- Әниең больницада, минем эшем баштан ашкан. Ниткән Кырым ди ул шушындый чакта? +- Ə миңа отдыхать итәргә кирәкме-юкмы? +- Җәй озын, өлгерерсең... Ə хәзергә менә өйдә ял итәрсең. +- Ха! - диде егет, башын чөя биреп. - Көлке! Өйдә пенсионерлар да ял итми хәзер. +- Әниең чыккач син дә китәрсең. +- Кая? +- Кая да булса. Əнə үзебезнең Идел буендагы студентлар лагерына. +- Юк, булмый! Мин Кырымны күрмәгән, только Кырымга! +- Кырымны менә мин кырыктан узгач кына күрдем, - диде Гасыйм Сәләхович тыелып кына. +Егет әтисенең бу минуттагы хәлен әллә сизми, әллә сизәргә теләми иде, шактый дорфа гына: +- Таптың чем гордиться! - диде дә, бөтенләй аркасы белән үк борылды. +Гасыйм Сәләховичның эчендә кинәт дөрләп ачу кабынды. Малаеның җилкәсенә төшеп торган озын чәчләреннән урап алып, яңадан үзенә таба борасы килде. Ләкин ул тыелып калырга мәҗбүр булды - һәртөрле кискен хәрәкәт аның йөрәге өчен хәтәр иде. Шулай да ачуын сиздерерлек итеп, әкрен генә әйтте: +- Әгәр дә мин рөхсәт итмәсәм? +- Поздно, - диде егет, игътибарсыз гына. - Безнең билетлар уже кесәдә! +Радик күптән инде әтисеннән курыкмый иде. Нишләп курыксын, нишләтә ала ул аны? Берни дә эшләтә алмый, билгеле! Һәм берни дә эшләтә алмавын Гасыйм Сәләхович үзе дә бик яхшы белә иде. Кул күтәреп суга алмый ул студент егеткә, хәленнән дә килми, табигате дә сыйдырмый андый кыргыйлыкны. Үз гомерендә бер тапкыр, Радикка унберме-уникеме яшь чагында, бик ачуы килгәч, аның яңагына шәп кенә бер чәлтерәткән иде, анда да әнисе малаен кочаклап ярты көн үкерде, ə ул үзе шул эше өчен үкенеп бетә алмыйча күпме хафаланып йөрде. Юк, ата-бабайлардан калган тәрбия "ысулы" бетте, онытылды, күптән юкка чыкты. Әлбәттә, Гасыйм Сәләхович хәзерге заман педагогы буларак, андый "ысулларның" бетүе белән һичшиксез килешә... Тик шулай да, үз малаең өчен генә булса да, берәр төрлесен саклау зарар да итмәс иде бәлки. Менә Гасыймның үз атасы, мәрхүм, кыска саплы каеш чыбыркысын ишек яңагында гына элеп тота иде; әйткәнен тыңламасаң яки берәр әшәкелек эшләсәң, хәзер үк шул чыбыркысын чөйдән ала торган иде. "Əлə-лә-лә"не әйттерә иде ул зәһәр чыбыркы!.. Ләкин сыртка бик сирәк төшә иде бит, күп вакытта әтисе аны худка җибәрмичә кире элеп тә куя иде. Әмма чыбыркы бар, чыбыркыны онытырга ярамый! Нишләргә генә уйласаң да кылт итеп ул искә төшә торган иде. +Әлбәттә, хәзер чыбыркыны сагыну, Радик әйтмешли, үзе бер "көлке"! Сатып алыйм дисәң дә юк ул хәзер. Тик менә аның урыны буш калды, шунысы кызганыч! Яхшы сүз, үгет-нәсихәт белән генә максатка ирешүе бик читен икән шул. Тегенең кебек үтемле түгел берсе дә. +Әмма... сүздән башка чара юк. Искерсә дә, үтмәсләнсә дә, бердәнбер "ысул" шул гына... Гасыйм Сәләхович үз алдына озак кына уйланып торганнан соң, авыр гына сулап, малаеннан янә сорады: +- "Без" дигәнең кемнәр инде алар? +- Ну, Вовка Бобров, Гена Соловьев, Рита Козлова, Эмма Булатова, Марсель Ганеев... Вообщем, компания менә дигән! +- Студентлармы? +- В основном. +- Кем балалары соң алар болай ансат кына Кырымга очып китәргә? +- Это не имеет значения. +- Шулай да?.. Кем акчасына йөрмәкче буласыз? +- Мин синнән акча сорамыйм. +- Рәхмәт монысы өчен... Ə башкаларыгыз? +Радик аз гына икеләнеп торды, шулай да кыюланып әйтте: +- Башкаларның родительләре сорамасаң да бирәләр. Без унижения. +- Алай икән, - диде Гасыйм Сәләхович, кызара төшеп, - Күрәсең, бик байлардыр инде. +- Причем байлык! Просто понимают. +- Нәрсәне? +- Понимают наши потребности. +- Ах, шулаймыни?! Алар аңлый, мин аңламыйм икән!.. Хуш, шулай да булсын да, ләкин бит сезнең потребностьне үтәр өчен бер аңлау гына җитми, аның өчен, хочешь не хочешь, 300-400 тәңкәңне кесәдән чыгарып та бирергә кирәк. Ə аны кайдан алырга? Ярый, минем хәлемнән килә, аңламасам да мин бирә алам. Ə башка кеше, мәсәлән, уборщица булып эшләүче берәр апа кадерле малаеның потребностен бик аңлый да, тик менә сезнең белән Кырымга җибәрергә хәленнән килми. Ул чагында нишли? +- Ялгышасың, па! Рита Козлова, биофак студенткасы, тоже уборщица кызы, ə безнең белән барачак. Вот так! +Гасыйм Сәләхович бер мәлгә аптырый калды, күңеленә шунда ук ямьсез уй да килде: "Берәр акчалы кешенең яшерен сөяркәседер әле ул юньсез кызый!" - ләкин бу уен тизрәк үзеннән куарга тырышты. Дөрес, булмый торган хәл түгел, ишеткәне дә бар андыйларны, тик бу очракта бик сак булырга кирәк иде. Онытырга ярамый, малае белән сөйләшә ул. Шулай да әйтми түзә алмады: +- Әгәр дә сезнең ул Ритагыз әнисе җилкәсендә шулай кылана икән, бу бик кызганыч! Бичара хатын аның өчен муеныннан бурычка баткандыр, үзе ипи белән суда гына утыра торгандыр... Юк, жестокий ул сезнең мактаулы кызыгыз! Миһербансыз! +Радик әтисенә нәфрәт белән диярлек карады. +- Син, па, абсолютно бернәрсә белмисең, син страшно артта калган кеше... Син просто невежа! +- Җитәр, малай актыгы! - диде Гасыйм Сәләхович, буыла язып. - Күземә күренмә, эзең булмасын монда! +- Яхшы, мин күренмим, - диде егет һич исе дә китмичә һәм юри ашыкмыйча гына ишеккә таба юнәлде. +- Ләкин бел, - дип кычкырды әтисе аның артыннан. - Әниең белән сөйләшмичә торып, мин сине Кырымга түгел, Арчага да җибәрмим. +Егет ишетмәгән дә шикелле артына да борылып карамыйча чыкты да китте. Гасыйм Сәләхович хәлсезләнеп креслосына барып утырды. Сул кулын йөрәге өстенә куеп торды - йөрәк шактый каты тибә, ләкин авырту-чәнчү кебек нәрсә сиздерми иде. Шуңа күрә дарумазар да кабып тормады. +Бераздан тынычлана төшкәч, Гасыйм Сәләхович уйлана башлады. Кызганычка каршы, улының "бернәрсә белмисең" дигән сүзләрендә дөреслек юк түгел иде. Бигрәк тә тормыш мәсьәләсендә һәм хәзерге яшьләрне аңлауда... Нигә ул алай, тормыштан бөтенләй үк аерылган кеше дә түгел ләбаса! Бөтен үзгәрешләрне, яңалыкларны күреп тә тора шикелле... Ләкин үзе дә сизә, нәрсәнедер белеп җиткерми, аңлап җиткерми... Әйтик, кешеләрнең көнкүрешләрен... Сүз дә юк, кешеләр хәзер җиңелрәк тә, яхшырак та торалар, әмма шуның белән бергә, аларның килерләре тигезләнеп беткәне юк бит әле. Аерма шактый зур, мәсәлән, профессор алган 450-500 сум айлыкны бик күпләр алмыйлар ич әле. Ə шулай да 70 сум ала торган вахтерның яки уборщицаның кызы сиксән сумлык импортный сапожкиларны киеп йөри... Ничек итеп моны эшләргә мөмкин? Дөньяның чыгымы күп - ничек кенә арттыра алалар?.. Баш җитәрлек түгел. Әйтәләр инде, кеше хәзер яшәргә остарды дип.. Ни дигән сүз бу? Ничек аңларга ул "остаруны"? Берничә җирдә эшләүме? Хаклы һәм хаксыз премияләр алумы? Спекуляция белән шөгыльләнүме? Ниһаять, дәүләт милкен әкрен генә ташумы? Кайберәүләрнең әйтүенә караганда, "остару" дигән төшенчәгә бу "ысулларның" барысы да керә, имеш. Тик кеше кайда, кем булып эшләвенә карап, шул "ысулларның" берәрсен оста гына куллана икән. Ышансаң - ышан, ышанмасаң - юк, анысы синең эш. Гасыйм Сәләхович ул ысулларның берсен дә белми иде, әлбәттә. Бервакытта да бер тиен харам акча кермәде аңа. Хезмәт хакы аның һәрвакытта зур булды, иркен-мул гына яшәр өчен җитеп торды. Кайчандыр фән әһелләре халык арасында иң яхшы тәэмин ителгән катлаудан санала иде. Ə хәзер дөнья тигезләнеп бара шикелле... Һәрхәлдә, Гасыйм абзаң ашаган-эчкәнне, Гасыйм абзаң кигәнне һәркем диярлек ашый-эчә дә, кия дә. Хәтта уздырып та җибәрәләр; белеме юк, квалификациясе юк, ə машинасы бар. Əнə кая китте эшләр! +Хәерле булсын. Халыкның тормышы елдан-ел яхшыра икән, бу бик әйбәт, ул шулай булырга тиеш тә, тик әлеге харам "ысуллар" гына тамыр җәя күрмәсен иде. Гаять зарарлы нәрсә, кешене тәмам боза, җәмгыятьне имгәтә торган хәтәр нәрсә. Бигрәк тә яшьләргә күчә башласа, бик начарга әйләнеп китүе мөмкин. Ə аның симптомнары юк түгел. Акча яратучы, акча артыннан куучы яшьләр студентлар арасында да бар, кызганычка каршы. Менә шушы нәрсә Гасыйм Сәләховичны аеруча борчый да инде. Чөнки аның белүенчә, яшьләрдәге акчага, малга комсызлык һич тә нужадан түгел (иске мәгънәсендә нужа юк та ул), ə бик иртә, бик яшьли, әле кеше булып җитәргә дә өлгермәс борын рәхәт, иркен яшәргә омтылудан гына килә. Менә үз улы белән бәхәс-талаш шуның бик ачык бер мисалы түгелмени? +Әйе, улы аңа "син бернәрсә дә белмисең, па!" дигән гаеп ташлады. Ə ул бит менә утыз ел инде шул яшьләр арасында яши, шуларны укыта, тәрбияли. Нәрсәне белми соң ул? Яшьләрнең уйларын, хыялларын, теләкләрен, кыскасы, эчке рухи дөньяларынмы - шуны күздә тотып әйтәме Радик?.. Әйе, кырык ата баласының эчке дөньясын белеп бетерү гаять читен, мөмкин дә түгел диярлек. Бигрәк тә дүрт-биш ел саен алар алмашынып тора, берәүләре китә, икенчеләре килә (һәм гел генә үзгәреп килә), ə син һаман искечә каласың, һаман олая барасың, һәм табигый хәл - яшьләр гүя синнән ераклаша, син инде аларны томанлырак, ятрак итеп күрә башлыйсың Әйе, белүләре бик читен. Әмма белмим дип әйтергә дә аның хакы юк. (Бу үз-үзеңә каты һәм гаделсез хөкем чыгару булыр иде.) Иң элек аның өчен көн кебек ачык бер хакыйкать шуннан гыйбарәт ки, сугыш артыннан ук укырга килгән яшьләр белән хәзерге абитуриентлар арасында искиткеч зур аерма бар. Бөтен җәһәттән. Сугыштан соң килгәннәрнең күпчелеге буйга кечкенә, арык, өс-башлары өтек, үзләре бик күндәм, тыйнак булса, хәзер килүчеләр барысы да диярлек озын буйлы, тук чырайлы, зәвык белән киенгән, үз-үзләренә нык ышанган, таза, чибәр егетләр һәм кызлар. Тегеләрдә белем чамалы, ə дәрт-теләк бик көчле булса, боларда инде белем бик күп, шунлыктан, ахры, кыюлык та, әрсезлек тә җитәрлек. Тегеләр университет бинасына, изге бер җиргә аяк баскандай, эчләреннән дулкынланып һәм чын күңелдән шатланып керсәләр, хәзергеләр исә хис-хыялларга артык бирелмичә, бары үтеп китү турында гына борчылып, бик эшлекле кыяфәттә килеп керәләр. Дөрес, университетка керү сугыштан соңгы елларга караганда шактый авырлашты, каты конкурс аша үтәргә кирәк, әмма үтә алганнар инде үзләрен судагы балык кебек хис итә башлыйлар. Алар арасында бик сәләтле яшьләр дә бар - киләчәктә алардан чын фән эшлеклеләре дә, зур белгечләр дә, һичшиксез, чыгачак. Ихтимал, үзләрендә шундый көч-куәт барын сизгәнгә күрәдер дә, алар бик хөр кыланалар, фикердә, сүздә хөр - менә хикмәт нәрсәдә! Гүя аларның үз башлары эшли, үз хакыйкатләре бар. Гүя алар бөтен кыланышлары белән сиңа: "Əнə үз предметыңны бел, башкасында эшең булмасын", - дип әйтергә телиләр. Әлбәттә, мондый чакларда Гасыйм Сәләховичка бик ямансу булып китә торган иде. Ераклашу, ераклашу... шулай ук бу котылгысыз бер күренеш микәнни?!. Хәтта үз балаңнан да! +Билгеле инде, ул Радикны Кырымга китүдән дә туктата алмады. Шул ук көнне клиникага барып, бу хакта сүз башлагач, Рәмзия ханым, гадәтенчә, уйлап-нитеп тормыйча гына: +- Ник тыясың, китсен! - диде. - Аңа да ял кирәк ич. +- Ләкин вакыты ул түгел бит! Син монда, мин анда ялгыз башым... +Рәмзия ханым шунда ук аның сүзен бүлде: +- Радикның ни гаебе бар соң, ул бит инде синең эшеңне эшләп йөрмәс. +- Эш андамыни, - диде Гасыйм Сәләхович үртәлеп. - Үзем өчен әйтмим мин... Менә синең яныңа да кемдер килеп йөрергә тиеш бит әле. +- Ə мин эгоистка түгел, миңа кирәк булыр дип кенә Радикны иптәшләреннән аерырга һич тә теләмим. +- Ләкин моның авырлыгы миңа төшәчәк. +- Авыр булса син дә килмәссең... Ятармын әле шунда тол хатын кебек. +- Йа хода! - дип куйды Гасыйм Сәләхович ирексездән. - Ник син минем һәр сүземне кирегә тырныйсың да торасың? Менә киләм ич, тик миңа барысына да өлгерүе читен, аңлыйсыңмы шуны? +- Бик яхшы аңлыйм. Ләкин Радикны барыбер җибәрергә кирәк. Иптәшләреннән яхшы түгел, аның кай җире ким? Юк, барсын... Инде расходыннан курыксаң, акчасын да үзем рәтләп бирермен. +- Бусы тагын ни дигән сүз? +- Нигә, әллә мин белмимме? +- Нәрсәне? +- Синең саранлыгыңны... Шуңа күрә җибәрәсең килмидер әле. +- Их, Рәмзия, Рәмзия, ничек телең әйләнә! - диде Гасыйм Сәләхович тирән әрнү белән. - Аңлый алмыйм мин сине, җаный, әллә ни булды сиңа! +- Миңа берни дә булганы юк, - диде Рәмзия, гаепсез баладай елмаеп кына. - Ə менә син, дускай, чынлап та үзгәрдең... Картаясың ахры... +- Ярый, шифаханә - сүз көрәштерү урыны түгел, китим булмаса, - диде Гасыйм Сәләхович, авыр гына урыныннан кузгалып. - Нәрсә китерим? +- Апельсин согы тапмассыңмы. Монда берәү хатынына китерде. Импортный икән... Аннары минем челтәрле бюстгалтерымны онытма әле, бик эссе була башлады. Шифоньерның уң тартмасында, өстә генә, күрерсең... +Гасыйм Сәләхович ярый-фәлән дип тормады, бары чарасыздан башын гына каккандай итте. Урамга чыккач, тел астына валидолын салды һәм иләсрәк бер хәлдә университетка таба атлады. Әйтергә кирәк, соңгы вакытларда аңа гасабилану, нервы бозу бер дә ярамый иде. Шунда ук йөрәккә суга, башына каба, җитмәсә, хәтере дә кинәт кенә югалып торгалый. Кеше сүзен тиз генә аңламый, алдында яткан әйберне дә күрми башлый. Иртәрәк килә түгелме соң әле бу зәхмәтләр?! Аңа бит әле илле тугыз яшь кенә - хәзерге безнең заман өчен әллә ни күп тә түгел шикелле... Дөрес, өч елга якын ул фронтта йөрде, шуның михнәт-газапларын кичерде, берничә тапкыр бик хәтәр хәлләргә дә юлыккалады, ләкин шулай да, бер авыр контузияне исәпләмәгәндә, кул-аягы бөтен килеш әйләнеп кайтты. Баш та ярыйсы, йөрәк тә тап-таза иде әле ул чакларда. Тик соңгы дүрт-биш ел эчендә генә бирешә башлады. Күрәсең, еллар үзенекен итә, какшата әкрен генә кешене... Аннары безнең бу тынгысыз, киеренке заман кеше өчен шактый куркыныч бер нәрсә китереп чыгарды - стресс дип атыйлар аны. Кинәт башка төшкән зур хәсрәттән яки һич көтелмәгән берәр күңелсез эштән була диләр ул явызны. Хәтта көтелмәгән зур шатлыктан да була, имеш, хәер, анысын инде, шәт, татырга туры да килмәс. Ə менә һәртөрле ямьсез эштән туганын Гасыйм абзаңа татырга туры килгәне бар. Дөрес, алар вак стресслар иде, көчек кебекләре генә, ләкин барыбер каты "тешлиләр", каһәрләр! +Рәмзия белән бүгенге сөйләшү дә əнə шундый көчектәй кечкенә стресс иде, ə шулай да Гасыйм Сәләховичның кәефен чынлап-торып бозар өчен җитә калды. Һәм бик авыр уйлар да кузгатты. Күпме бергә гомер иткән ир белән хатын бер-берсен аңламасыннар әле - гаҗәп бит бу... Гүя икесе ике телдә сөйләшәләр! Бигрәк тә соңгы ике-өч елда алар арасындагы каршылык, аңлаша алмау ни сәбәптәндер аеруча ешаеп китте. Гасыйм Сәләхович торып-торып аптырый: әллә бу хатыннар кырык биштән узгач психически үзгәрә башлыйлар микән? Менә аның Рәмзиясе кебек.. Ни әйтсәң шуңа каршы төшә, һәр сүзеңне гел кирегә бора, бернинди дәлилең аңа үтми дә, керми дә, юньләп тыңламый да әле ул сине! Шуның өстенә, Рәмзия аңардан унбер яшькә кечерәк, табигый инде, ул көйсезләнергә ярата, ул моны үзенең ходай биргән хокукы дип саный, ə ир дигән кемсә, үзен яшь хатыннан яраттырасы килсә, һәрвакытта аның көенә торырга, аңа юл куярга тиеш. Гаделлекне, дөреслекне аяк астына салып булса да! +Иң аянычы тагын шул, Рәмзия ханым бөтен мәсьәләләрдә диярлек гел генә малае ягын каера, гел аны гына яклый. Дөресме, кирәкме, урынлымы - анда аның эше юк. Ул ана кеше, ул гына малаен аңлый, кызгана, ə син - деспот, син бары кысу, тыюны гына беләсең Өстәвенә, җитмәсә, малае алдында еш кына көлеп тә, чынлап та, синең әтиең инде шундыйрак та мондыйрак, дип әйткәләп тора. (Əнə саранлыкны аңа таккан шикелле.) Ə малай яшь, кемнең хаклы-хаксыз булуын уйларлык акыл юк әле аңарда. Кем аның яклы, кем аңа файдалы - ул бары шуны гына белә. Табигый инде, ул күбрәк әнисенә елыша, үзенә кирәкне аның аша алырга тырыша. Ə әтине тыңламаска да була, әтидән курку юк. Əнə шулай бер-берсеннән читләшә, ераклаша ата белән бала. +Аптырый иде Гасыйм Сәләхович бу хәлгә, төрлечә уйлап карый иде; әллә Рәмзиядә җиткән улын әтисеннән әзрәк көнләшү дә бар микән? Үзенеке генә итәргә тырышу, үзенә генә карату?.. Буламы шундый нәрсә хатыннарда?.. Ə бәлки, аның үзендә дә берәр гаеп бардыр, берәр төрле хаталык эшләгәндер дә, тик ул аны эш-мәшәкать аркасында сизмичә калгандыр. Хәзер инде әйтүе читен, ләкин шулай да бер эпизодны яхшы хәтерли, чөнки аңа әле күп вакыт та узмады. Радик унынчыны бетергән елны әнисе белән шундый сүз булып алды. Дөресрәге, Рәмзия үзе башлап аңардан сорады: +- Син Радикның кем булуын теләр идең? +Гасыйм Сәләхович үзенең язу өстәлендә нидер эшләп утырган җиреннән генә бары: +- Кеше булуын, - диде. +Менә шушы сүзгә Рәмзия ханым бөтенләй күтәрелеп бәрелә язды. Яман кызып иренә: +- Ахмак, идиот! - диде. - Мин синнән аны сорыйммыни?! Ул болай да кеше, дүрт аяклы хайван түгел! +"Хайванның ике аяклысы да була", - димәкче иде дә Гасыйм Сәләхович, ярый, тыелып кала белде. Рәмзия бит, асылда, улыбызны кайсы вузга кертәбез, кем итәбез, дип сорамакчы иде, ə ул акыллы башланып, əнə нәрсә әйтеп ташлады. Ə соңыннан Рәмзия ханым улы алдында ничә тапкыр "әтиең сине кешегә дә санамый" дип кабатлады. Яхшы сүз дә кайчак баш казыгына әйләнә икән! +Әйе, сәер халык бу хатыннар җенесе, ике төпле, юк, өч төпле чемодан кебек, ниләр генә ятмыйдыр аның төпләрендә. Кайчагында шундый көтелмәгән берәр әкәмәт китереп чыгара, шаккатудан тәмам телсез каласың. Əнə бит Радикка акчаны да үзем табып бирермен ди! Күзен дә йоммый. Менә бу ичмасам "көлке"! Әйтерсең акчаны ул үзе таба! +Ярый, хәерле булсын! Барыбер хатын бик кирәк кеше, аңардан башка күңелсез, кызыксыз, әйләнәңдә шыксыз бушлык. Гаилә тормышына бер өйрәнгәч, башкача яшәү мөмкин дә түгел. Тик җайлаша, яраклаша белергә кирәк. Яраклаша белсәң яшәп була диләр күпне күргән агайлар! +Шул ук кичне Гасыйм Сәләхович малае алдына 250 сум чыгарып салды да әйтте: "Менә сиңа акча, шуны җиткерергә тырыш, әйбәт кенә йөр, бәла-казага тарма, кайда икәнеңне хәбәр итәрсең", - диде. Егет бер сүз дә дәшмәде, тик аның йөзеннән: "То-то, старик!" дигән сыман елмаю гына чагылып узды. Икенче көнне үк ул рюкзагын аркасына киеп, фотоаппаратын муенына асып, үзе кебек хөр, горур егетләр һәм аларны иңнәренә таяндырып йөртүче чалбарлы кызлар белән бергә Кырымга - диңгез буендагы ташлар арасында кызынып ятарга китеп тә барды. Исән-сау гына йөри күрсеннәр инде, балакайлар! Исән йөрсәләр, башта акча сорап телеграммалары килер, аннары үзләре дә кояшта кара янган бәхетле кыяфәтләре белән кайтып төшәрләр. +II +...Көне... Булыр икән бу хәтле дә теңкәгә тигән эсселек! Өченче атнага китте бит инде, зур бер афәткә әйләнмәсә ярар иде. Игеннәр ни хәлдә икән, ялан-кырлар, болыннар? Терлекләр дә интегә торгандыр... Чакырып кына китерәсеңмени шифалы яңгырларны... Юк шул әле, юк кешедә андый кодрәт! +Ə шулай да кузгалырга вакыт, күптән вакыт. Хатыны белән малае өйдә булса, уянгач болай карават читендә изрәп, иренеп утырыр идемени?! Ə ялгыз булгач менә утыра, берәүдән дә тартынмый, уңайсызланмый - үзенә күрә бәләкәй генә бер хөрлек! Дөресен генә әйткәндә, ялгызлык ул кадәр начар нәрсә дә түгел. Күпмегәдер семья ыгы-зыгысыннан котылып торасың, әзрәк җан тынычлана, үз алдыңа уйланып була, тып-тын бүлмәдә дөньясын онытып эшләп яки укып утырып та була. Я, начармыни ул?! Тик менә хәлсезлек кенә борчымасын иде. +Гасыйм Сәләхович ике карават арасындагы тумбочка өстендә яткан сәгатенә үрелеп карады. Сәгать тугыз иде инде. Мәлҗеп озаграк утырган икән, хәерсез. Унда инде аңа кафедрада булырга кирәк. +Карават башыннан зәңгәр буйлы киң пижама чалбарын алып киде, аякларына артсыз чүәкләрен эләктереп кенә кухняга чыкты да, газ плитәсенә ут кабызып чәй кайнатырга куйды. Ванна бүлмәсенә кергәч, башта кулы белән ияген, яңагын ышкып карады, ләкин бүгенгә ярар әле дип, кырынып тормады. Аннары краннан суны шактый гына агызып торып, битен-күзен юарга кереште. Су барыбер көткәнчә салкын ук булып килмәде, шулай да әйбәтләп юынгач бераз хәл кереп, җиңеләеп калды. Шуннан соң яңадан кухняга кереп, тиз генә ашый-эчә башлады. Билгеле, ашау ягы аның хәзер мактанырлык түгел иде. Кичтән калган бер күкәй, искерәк булки белән ак май, бер чәшке куе гына сөтле чәй - завтрак дигәне әлегә менә шул. Аннары сәгать 12лəpдə, ачыга төшкәч, университет буфетында ул тагын җиңелчә генә бер тамак ялгап алачак әле. Инде эш беткәч, кайтышлый, сәгать 3-4ләрдә "Татар ашлары"на кереп, татарча токмач белән татарча пешерелгән ит кисәге ашап чыгачак. Тик кай көннәрдә токмач та, ит тә беткән була - ашап бетерә халык. Шуңа бераз кәефсезләнә, мыгырдана Гасыйм абзаң, ләкин башка җиргә кереп тормый, чөнки "Татар ашлары"ннан башка җирдә аңа ярарлык ризыгы юк та диярлек (хек белән дуңгызны, гафу итсеннәр, аның нәфесе кабул итми)... Кайтышлый юл өстендәге магазиннан сөт, эремчек, каймак кебек азыклар сатып ала да, өендә үзе бик әйбәтләп кенә сөтле токмач белән берәр төрле ботка пешереп ашый. Дөрес, карын канәгатьләнеп бетми бетүен, ләкин аның каравы йөрәгенә җиңел була. Аз ашасаң күп яшәрсең дигәннәр имеш безнең ерак бабайлар. Гасыйм Сәләхович кыска җиңле саргылт күлмәген, яньчелә төшкән капрон эшләпәсен киеп һәм биге бозык иске зур портфелен күтәреп өеннән чыкканда сәгать ун тулып килә иде инде. Урамга чыгып, кояшка эләккәч тә ул аның агарган тимердәй кыздыруын тойды. Тизрәк күләгә якка күчте һәм ашыкмыйча гына урам буйлап атлады. +Бу урамнар буйлап Гасыйм Сәләхович менә утыз ел атлый инде. Шуның егерме елын кафедра мөдире буларак. Шулай уза гомер. Әмма ул үз эшеннән бик канәгать. Бөтен илгә исеме билгеле мәшһүр университет аның туган йортына әверелде дияргә дә ярый. Шунда үсте ул, шунда шактый зур дәрәҗәгә иреште, һәм тормышын тәэмин итәрлек матди җирлекне дә, үзенә кирәк мәгънәви азыкны да шунда тапты. Билгеле, төрле чаклар да булды, төрле авырлыкны кичерергә, төрле кыенлыкларны җиңәргә туры килде аңа - шунсыз бер генә хезмәт тә булмый торгандыр инде безнең заманда. Шулай ук кайбер максатына да ирешә алмады: мәсәлән, күпме генә уйланса-борчылса да, докторлык диссертациясен, ахры, яза алмыйча калды. Ул бит тарихчы, тарихчының эше гадәттә зур күләмле, тарих өлкәсендә чын фәнни хезмәт тудырыр һәм ниндидер яңа сүз әйтер өчен бик күп эзләнергә, тикшеренергә, уйланырга кирәк. Тарихчыдан да күп нәрсә таләп ителә хәзер. Ə ул яшьрәк, җегәрлерәк чакта, әйтик, илленче елларның башларында, тарих фәне өлкәсендә ниндидер бер торгынлык хөкем сөрә иде. Нидер көтү, тыелып тору, саклык күрсәтү хас иде тарихчыларга ул елларда. Менә ни өчен алар әзер программа нигезендә, тәкъдим ителгән дәреслекләр буенча студентларга лекцияләр укуны артыграк күрәләр иде. Җиңелрәк тә һәм хәвефсезрәк тә... Инде гыйльми дәрәҗә алыр өчен берәр хезмәт язарга кирәк булса, бу очракта да теманың отышлырагын, үтемлерәген сайларга тырышалар. Ə андый өстә генә яткан темалар һәрвакытта табыла, бар алар. (Фән әһелләре арасында "дежур тема" дигән төшенчә дә бар хәтта.) +Кыскасы, безнең Гасыйм Сәләхович та асылда əнə шул юл белән китте. Аспирантураны бетереп университетта калгач, ул бик җигелеп һәм бик бирелеп студентлар белән шөгыльләнә башлады. Ə тора-бара кандидатлыгын яклап, ниһаять, кафедра мөдире булып алгач, инде укыту-тәрбия эшләре аның өчен төп хезмәт, төп йөк булып калды. Вакытын, көчен, акылын, хәтта сәламәтлеген дә беткәнче шуңа бирде. Үзе әйтмешли, университет белемле кадрлар әзерләп чыгаруга багышлады ул бар гомерен! +Әмма ләкин университет эчендә, шуның бер кешесе була торып, фәнни эшләрдән бөтенләй ваз кичү һич тә мөмкин түгел иде. Фәнни эшләр буенча кафедрада махсус план бар, шунда кемнең нәрсә эшләргә тиешлеге ачык язылган, һәм бу планны үтәүне тәэмин итү Гасыйм абзаң җилкәсендә, беренче нәүбәттә аңардан сорыйлар. Шул сәбәпле аңа бу очракта да, үзе утырып язуга караганда, башкаларны эшләтергә, башкалардан таләп итәргә туры килә иде. Иң мөһиме кафедра үтәсен, кафедра үтәсә аның да йөзе ак - мөдир җитәкчелек итә белгән диячәкләр. +Хәер, ул үзе дә каләм тибрәтмичә тормады торуын. Редакцияләрнең заказлары буенча төрле даталарга карата мәкаләләр, теге яки бу темага багышланган брошюралар, чыккан китапларга рецензияләр, кыскасы, шуның кебек вак нәрсәләр шактый күп язылды. Билгеле, болар да хезмәт, әмма алар гына җитми, канәгатьләндерә алмый иде Гасыйм Сәләховичны. "Галим" дигән исемне акларлык, горурланып кулга тотарлык җитди зур хезмәте (калын китабы) юк иде аның... Һәм бу "юклык" аның җанын гел иги дә тора иде. Бигрәк тә соңгы елларда, чөнки соңгы 10-15 ел эчендә тарих фәне бездә дә шактый җанланып китте, бер-бер артлы яңа хезмәтләр чыга башлады, һәм аеруча күзгә ташланганы - яңа яшь галимнәр үсеп, калкып чыкты. Өлгер һәм кыю галимнәр! Менә шуларның барысын да уйласаң, чынлап торып борчылмыйча хәлең юк. Артта калу дигән нәрсә бик хәтәр, иртәме-соңмы исемеңә дә, дәрәҗәңә дә китереп суга ул! +Ə бит аның күптән уйлап йөргән теләк-хыялы да бар иде. "Татарларда эшче сыйныфының тууы һәм формалашуы" дигән темага зур бер хезмәт язмакчы иде. Шуңа дип ничәмә еллар буенча, Петр патша заманыннан алып дигәндәй, күпме материал җыйнады ул!.. Əнə калын папкаларга тутырып бәйләгән килеш ярты шкафны биләп яталар... Әмма, ни кызганыч, шуны утырып тәртипкә салырга, эшкә кертергә, бөтен бер язма хәленә китерергә вакыт та, мөмкинлек тә таба алмады. Мөдирлек йотты аның вакытын. Хәер... бу үзеңне юатыр өчен генә әйтелгән сылтау түгелме? Кешеләр икесен дә сыйдыра лабаса! Ихтимал, аңа җитди хезмәт өчен кайбер сыйфатлар, әйтик, көчле теләк, тәвәккәллек, ниһаять, үзеңне мәҗбүр итә белү җитмәгәндер. Шуның өстенә тагын фикерне эшләтү, хыялны җигү, сәләтеңне сынау - иҗатны шулар кабындыра бит инде. Ничек кенә булмасын, ул һаман сузды да сузды һәм суза торгач, иң ганимәт вакытын уздырып та җибәрде. Дәртле һәм җегәрле чагын! +...Үтте инде, булмады дип, бәлки тынычланырга да ярагандыр, болай да эше начар түгел иде, ләкин ул һич тә тынычлана алмады. Үкенү, кимсенү, хәтта оялу аның җанын борчыды да торды. Ə борчылу бик кирәк нәрсә икән, борчылу ахыр чиктә кешене кузгата да ала икән. Башкаларга да гыйбрәт бу!.. Кыскасы, моннан өч ел элек Гасыйм Сәләхович үзенең ял айларында беркая да китмичә, тотты да шул папкаларын сүтеп, актара-карый башлады. Материал бик күп, бик кызыклы иде; борынгы лашманчылардан алып, Уралдагы чуен коючылар, Каспийда балык тотучылар, Апшеронда нефть чыгаручылар, Донбасста күмер чабучыларга кадәр барысы да монда тупланган иде. Әмма бу хәтле материалны ничек кенә эшкәртеп чыгасы да, ничек итеп бер кулъязма хәленә китерәсе? Каян көч аласы да, каян гына вакытын җиткерәсе? Мөмкин эшме бу?! Бер мәлгә яңадан күңеле сүрелеп, әллә ташларга микән дип тә уйлады Гасыйм Сәләхович, ләкин шулай да бер тотынгач аерыласы килмәде, кызганыч иде аерылуы, һич югы өлешчә файдаланып булмасмы дип баш күтәрмичә утыра бирде. Һәм утыруның бер нәтиҗәсе булмыйча калмый ул. Менә Гасыйм абзаң да казына, уйлана торгач, шул тау чаклы материалдан йолкып алып "Донбасста татар шахтерлары" дигән йөз кырык битлек монография сыман нәрсә дә язып ташлады. Өч ай эчендә! Соңыннан үзе дә гаҗәпләнә калды, шундый авыр башланган нәрсәне ничектер җиңел генә язды да чыкты. Донбасс бит татар кешесенә якын җир, йөргән-таптаган, җырларга кергән җир - бәлки шул да ярдәм иткәндер. Нәтиҗәдә менә өч нөсхә итеп машинкада бастырылган, яңа таза папкага пөхтәләп салынган кулъязма аның өстәлендә ята! Бер дә икеләнмичә нәшриятка илт тә бир! +Әмма ләкин Гасыйм Сәләхович кулъязмасын йөгертеп илтергә ашыкмады. Нигә ашыгырга, бераз ятсын әле, күз алдында торсын, караштырыр, уйлаштырыр - кадерле, тансык бит әле ул аның үзенә дә! Ләкин анысыннан да битәр, кулъязманы кемнәндер укытып та алырга кирәк иде. Гәзитәдәге шикелле "свежий голова"дан һәм бик ышанычлы кешедән. Ягъни киңәш-күрсәтүләрен әйтерлек тә, шуның белән бергә автор теләген аңларлык та булсын иде ул кеше! +Кем бар, кемгә ышанып бирергә мөмкин? Үз кафедрасындагы кешеләрнең берсе дә, билгеле, аның үтенечен кире какмаячак. Ләкин чынлап аны хөрмәт иткәне һәм чын сүз әйтердәе кем булыр икән? Шактый уйланганнан соң, ул ахырда Идеал Ибәтович Шәйхиевны сайларга булды. Бу - кафедра профессоры, тарих фәннәре докторы, арада иң яшь галим. Һәм иң мөһиме - кайчандыр Гасыйм Сәләхович кул астында аспирантураны бетергән егет... Хәер, бу кадәресе бер яктан уңайсызрак та кебек, ләкин чынлабрак уйлаганда, моның һичбер гаебе дә юк шикелле... Шәйхиев аңа шәкерт булудан күптән узган инде, үзен бик бәйсез тота торган кеше, Гасыйм абзасына алай бик баш иеп, бил бөгеп тә тормый ул. Әмма күңелендә аның элеккеге хәлфәсенә карата билгеле бер хөрмәт сакланган булырга тиеш. Димәк, хәергаһлык күрсәтүенә дә ышанырга мөмкин. +Идеал Шәйхиев гомумән бик оригиналь шәхес. Искиткеч тырыш, басылып утыручы, бер генә минутың да бушка әрәм итмәс. (Университет китапханәсеннән хезмәткәрләр утларны сүндереп кумыйча, ул чыкмый да торган иде.) Коточкыч хәтер үзендә, тарихчы белергә тиешле йөзләрчә исемнәрне һәм даталарны ул күңелдән генә әйтә дә бирә. Башка ягы ничектер, әмма башы аның чынлап та идеальный корылган дияргә була. Уйлап карагыз, бүтәннәр утыз елда да үтә алмаган юлны Идеал Шәйхиев ун-унике ел эчендә үтте дә китте: аспирантураны кандидатлык диссертациясен яклап бетерде, ə алтыҗиде ел узуга докторлыгын яклап, əнə профессор да булды. Һәм үзенең моңа һич тә исе китмәде, киресенчә, шулай булырга тиеш ул дигән шикелле генә карады. Күпләр аны артык һавалы булуда гаеплиләр, хәлбуки, бу аның үз-үзенә бик нык ышанудан килгән гадәти тотышы иде. Гомумән, ул аз сүзле кеше, тигез, тыныч холыклы, сүз көрәштерергә, шаулап бәхәсләшергә яратмый, әмма инде сөйләргә туры килсә, бик төпләп, дәлилләп, сеңдерерлек итеп үзенекен әйтә дә белә. Логика гаҗәп! Аның өчен фән бар, ул фәндә яши, өзлексез казына, эзләнә, өйрәнә һәм яза, күп яза. Үзәк журналларда аның мәкаләләре әледән-әле чыгып тора. (Тарихтагы тикшеренә торган төп өлкәсе - XVIII һәм XIX гасырларда Рус самодержавиесенең колониаль сәясәте, шул нигездә капитализмның үсү-җәелүе һәм бу процесска Россия эчендәге төрле халыкларның тартылуы.) Хәзер инде тугандаш республикаларда да профессор Идеал Шәйхиев дигән исемне яхшы ук беләләр. Әйе, һаваланырга хакы да бар егетнең! +Яшь галимнең бу уңышлары Гасыйм Сәләховичта ирексездән беркадәр көнчелек уятса да, ул шуңа карамастан аның өчен куана иде. Ярый, ул үзе кандидат кына булсын, фәндә зур казанышларга да ирешмәсен ди, ләкин бит Идеал аның шәкерте, аның кул астында шәп галим булып өлгерде бит әле Яңа бистә малае! (Шәйхиев үзе бу хакта ничегрәк уйлый торгандыр, ул кадәресен Гасыйм Сәләхович белми иде, әлбәттә.) Алай гына да түгел, Гасыйм абзаң нәкъ менә хәлфәләрчә Шәйхиевны үз урынына кафедра мөдире булып калачак бердәнбер лаек кеше итеп тә саный иде. Тик Шәйхиев үзе генә ни өчендер моңарчы мөдирлеккә бер дә омтылыш сиздермәде. Ихтимал, аңа, мәшәкатьле эшкә башын тыкканчы, фән белән шөгыльләнү һәм лекцияләр укып кына йөрү файдалырактыр, шуны артыграк күрәдер, әмма Гасыйм абзый тагын үзенең беркатлылыгы белән моны шәкертнең хәлфәсенә конкурент булырга теләмәве дип кенә карый иде. Һәм, дөресен генә әйткәндә, яшь галимнең мөдирлеккә ашкынып тормавы Гасыйм Сәләхович өчен бик тә әйбәт иде. Һич югы тагын бер дүрт ел мөдирлектән төшмичә утырырга кирәк иде әле аңа! +Озын сүзнең кыскасы, Гасыйм Сәләхович үзенең кулъязмасын Идеал Шәйхиевтан укытырга булды. Иң кулай кеше шул, әгәр баш тартмаса. Хәер, ни өчен баш тартырга тиеш?.. Юк, тартмас, күрсәтмәс ул андый сансызлыкны кафедра мөдире Гасыйм абзасына! Тик җаенфорсатын туры китереп, дәрәҗәне төшермичә генә сөйләшергә кирәк үзе белән. Һәм Шәйхиев аның янына кереп, бер сөйләшеп утырганда, Гасыйм Сәләхович сүз ахырында гына сорады аңардан: +- Идеал Ибәтович, әгәр мин сезгә бер эшемне карап чыгарга бирсәм, ничек, вакытыгыз булырмы? +Һәрвакыттагыча яхшы кара костюм, чиста ак күлмәк кигән, арык кына урта буйлы, какча битле, әмма калку маңгайлы Шәйхиев үз нәүбәтендә тыныч кына сорады: +- Нәрсә ул? +- Донбасс турында... Дөресрәге, татарларның Донбасс шахталарына кай заманда бара башлаулары турында, ничек дим, тарихи бер күзәтү... Исеме дә "Донбасста татар шахтерлары" дип атала. Күләме зур түгел, вакытыгызны күп алмас дип уйлыйм. +Шәйхиев дәшми торыбрак тагын сорады: +- Минем бурыч нидән гыйбарәт? +- Сездән мин, Идеал туган, бер генә нәрсә ишетәсем килә: кулъязма шушы хәлендә нәшриятка тәкъдим итәрлекме-түгелме? +Шәйхиев көлемсерәп уйды: +- Нәшрият үзенчә хөкем итәчәк. +- Әлбәттә... Сүз бары тәкъдим итеп карау турында гына бара. Мин моны үзем дә эшли алам, билгеле, ләкин сез бит нәшрият белән күбрәк эш иткән кеше, аларның таләпләрен яхшырак беләсез! +Шәйхиев бераз гына уйланып торды. Аннары: +- Яхшы, - диде һәм папканы кулына алды. - Карап чыгармын. +- Рәхмәт, туган! - диде Гасыйм Сәләхович, һәм шуның белән сүз дә бетте. Шактый ук коры килеп чыкты бу сөйләшү, шул сәбәпле киңәшегез-фәлән булса дип тә сүз озынайтып тормады. Тик Шәйхиев чыгып киткәч кенә артыннан көрсенеп: "Үзенә күрә түгел егет!" - дип калды. +Ə өч көннән соң яшь профессор кулъязманы китереп тә бирде. (Эшне тиз тотарга ярата иде ул.) Папканы "дипломат" дип йөртелгән өр-яңа сай гына тартмадан чыгарып: +- Укыдым, - диде. - Минемчә, бу хезмәтне нәшриятка тәкъдим итәргә, ярый, Гасыйм Сәләхович! +- Рәхмәт, туган!.. Биреп карыйм алайса... +- Бирегез. +Гасыйм Сәләхович әз генә сүз табалмыйчарак торды. +- Бәлки замечаниеләрегез бардыр, Идеал Ибәтович? Мин рәхәтләнеп дигәндәй әзер... +Шәйхиев бик мәгънәле генә итеп елмайды. +- Сез бит миннән бер генә нәрсәне ишетергә теләдегез, Гасыйм Сәләхович! Шулай түгелме? +- Анысы шулай инде... Мин канәгать, тагын бер мәртәбә рәхмәт сезгә! +Аннары әзрәк вакытны сузар өчен генә аны-моны сөйләшкәләп утырдылар. Ə бер биш-алты минуттан Шәйхиев каядыр ашыккандай сәгатенә карап алды да, торып, баш кагып кына чыгып китте. Күрәсез, бу сөйләшү дә Гасыйм Сәләхович көткәнчә булып чыкмады. Янәсе ул бер генә нәрсә ишетергә теләгән! Бу кадәр коры, рәсми булыр икән кеше! Бигрәк тә аның мәгънәле генә елмаюы Гасыйм Сәләховичка бер дә ошамады. Хәтта билгесез бер борчылу да тудырды. +Әмма соңыннан Шәйхиевның "тәкъдим итәргә ярый" диюе бушка булып чыкмады. Кулъязманы нәшриятта кабул иттеләр, бик озакка сузмыйча укыдылар, ошаттылар, кемнәндер рецензия дә яздырып алдылар. Гүя кулъязма тышындагы исеме белән үк үзенә юл ачты, һәм менә бер ел үтүгә, күптән түгел, дөньяга басылып та чыкты. Йөз егерме битлек, катыргы тышлы, кулга тотарлык бер китап - һәм бу китап Гасыйм Сәләховичка чын канәгатьләнү белән бергә рухи бер җиңеллек тә китерде. Ниһаять, җаны тынычланып, үзенә ышанычы артып, өметләре яңадан кабынгандай булды. Ə бит аның яшенә җиткән һәм кафедра мөдире булып торган кеше өчен моның әһәмияте кечкенә түгел - баскан урынында әле селкенмичә нык торырга була дигән сүз! +Билгеле, Идеал Шәйхиевка да аның ышанычы яңадан артты, яңадан ныгыды. Теге вакытта егетнең сәер елмаюына әһәмият биргән булып юкка гына борчылган икән. Просто балалык! Асылда дөрес бәяли белгән яшь галим аның хезмәтен, тәкъдим итәргә ярый дип бик дөрес, бик урынлы әйткән. Кыскасы, Гасыйм Сәләховичның рәхмәте зур аңа! +Ул эчке кичерешләрен тышка чыгармаска өйрәнгән кеше. Шулай да бу юлы аңа куанычын яшерү җиңел булмады. Сүзләреннән сизелмәсә дә, моны аның йөзеннән күрергә мөмкин инде; гадәттә сытыграк чырайлы шешенке бите ничектер языла һәм яктыра төшкәндәй булды. Аннары китап магазинга чыккач та, берьюлы утыз данә сатып алып, шуларны кыска гына автограф белән кафедра кешеләренә һәм якын танышларына өләште. Бу да үзенә күрә шатлыгы белән уртаклашу иде. Барысы да рәхмәтләрен әйттеләр, кулын кыстылар. Ə соңрак аларның кайберләреннән ул "Бик кызыксынып укыдым", яки "Китабыгыз миңа бик ошады", яки "Бик кирәкле нәрсә язгансыз, Гасыйм Сәләхович" дигән кебек сүзләр дә ишеткәләде. Автор кеше бу мактау сүзләрен шактый ук ышанып кабул итте, чөнки аның фикеренчә, бер дә ошамаган китап турында берәү дә алай ялганлап әйтмәс, - хәтта комплимент итеп тә! +...Тик иң теләгән кешесе Идеал Шәйхиевка китабын тапшыра алганы юк әле. Китап сатуга чыккан көннәрдә генә яшь галим персональ чакыру буенча Болгариягә китеп барды. Шуннан соң өч атна чамасы вакыт үтеп китте, күптән кайткан да булырга тиеш, ə менә Гасыйм абзасына ни сәбәптер килеп күренгәне юк. Бу хәл Гасыйм Сәләховичны беркадәр гаҗәпләндерә дә, уйландыра да, ләкин үзе башлап аның өенә шалтыратырга уңайсызлана да иде. Шәйхиев берәр ерак җирдән кайтса, кафедрага кереп исәнләшеп, күргәннәрен кыскача гына сөйләп чыга торган иде. Бу юлы ни үзе, ни хәбәре - гаҗәп! Теләсәң ни уйла!.. Шулай итеп, Гасыйм Сәләхович үзенең зур рәхмәтен һәм хөрмәтен титул битенә язып, махсус әзерләп куйган китабын аңа тапшыра алмыйча менә күпме вакыт портфелендә саклап йөртергә мәҗбүр... Кызыксызрак килеп чыкты әле бу, хәерсез!.. Хәзер инде аның шатлыгы да, дәрте дә шактый сүрелде. Кәефе дә шәп түгел... Ләкин ул китабын барыбер тапшырыр, бүген булмаса - иртәгә! +III +Университетның таш идәнле караңгырак вестибюленә килеп кергәч тә, Гасыйм Сәләхович җиңеләеп бер сулап куйды. Тыштагы эсселек монда юк, һава монда салкынчарак иде. Тәненнән бигрәк йөрәге белән сизде ул моны. +Имтиханнар бетеп, студентларның таралыр вакыты җитсә дә, университет коридорларында шаулашып, ашыгып йөрүче яшьләр күп иде әле. Билгеле, аларның барысында да хәзер я эшкә, я ялга китү кайгысы - шуның белән мәш килеп йөриләр. Ə гомумән исә бу коридорларның бушап торган чаклары булмый да диярлек. Менә озакламый читтән торып укучылар киләчәк, аннары университетка керергә теләүче яшь кенә егетләр һәм кызлар монда әйләнә-тулгана башлаячак, ə күпмедер вакыттан соң йөзләренә өмет, шик, каушау чыккан шул яшь абитуриентлар аудитория ишек төпләренә җыелачак. Елдан-ел кабатлана бу хәрәкәт, университет күпме яшәсә, шул чаклы дәвам итә ул! Кайберәүләр яшь кенә студент булып керәләр дә, ап-ак сакаллы галим булып чыгып китәләр моннан - вакыт һәм язмышлар əнə шулай өзлексез агып һәм алмашынып тормакта бу таш бина эчендә! +...Кояшлы көн яктысыннан килеп кергәч, аеруча караңгырак булып күренгән озын коридор буйлап Гасыйм Сәләхович үзенең кафедрасына таба атлады. Очраган танышлары белән баш кагып кына исәнләшеп узды. Инде үз бүлмәсенә кереп, капрон эшләпәсен чөйгә элеп, өстәле янына килгәч, ул башта таза, иркен креслосында җәелә биреп, бераз хәл алып, тик кенә утырды. Күрәсең, бу аның йөрәге белән бәйләнгәндер инде. Аннары гына ул эшкә күчә, уйлый һәм хәрәкәт итә башлый. Һәм тиз арада йөрәк тә, хәлсезлек тә - барысы да онытыла. Бары тик эш кенә кала, ə эш сыналган дәва, яшәтә ул кешене! +Алгы бүлмәдә утыручы лаборант кыз көндәге тәртип буенча бүген дә яңа гәзитәләрне аның өстәленә кертеп куйган иде. Гасыйм Сәләхович, эше бик тыгыз булмаса, аларын шунда ук караштырып чыга, инде вакыты юк икән, барысын бөкләп портфеленә тыга да, өенә кайткач ашыкмыйча иркенләп карый. +Бүген исә ул гәзитәләрне хәзер үк ачып, күздән бер кичерергә булды. Башта, билгеле, Мәскәү гәзитәләрен карап чыкты. Алардагы кыскарак хәбәрләрне тиз генә укыштырды да, үзе өчен әһәмияте булган җитдирәк мәкаләләрне кайткач укырга дип калдырды. Шуннан соң үзебезнең гәзитәләргә күчте. Гадәтенчә, ул аларны ахыргы битеннән карый башлый - төрле яңалыклар, кызыклы хәбәрләр күбрәк шушы биттә табыла. Шулай ук бу биттә ара-тирә булгалап торган кара сызыклар эчендәге кайгылы белдерү дә аның игътибарын җәлеп итмичә калмый - кайчагында күз күргән яки колак ишеткән кешеләр дә очрап куя бу кара сызыклар эчендә. Әмма Гасыйм Сәләхович үзе үлем турында уйларга да, сөйләргә дә бер дә яратмый. +...Инде менә "Татарстан"ның икенче, өченче битләре. Чит ил хәбәрләре, хуҗалыкка караган мәкаләләр, алдынгыларга багышланган язмалар... Тукта, ə бусы нәрсә?.. "Донбасста татарлар". Гаҗәп таныш исем ич бу!.. Ə исемнән өстәрәк, ваграк хәрефләр белән бер читтә "Тәнкыйть-библиография" диеп тә куелган. Димәк, рецензия, аның китабы турында рецензия бу! Ə кем язган?.. Гасыйм Сәләхович тиз генә мәкаләнең ахырына күз төшерде: профессор Идеал Шәйхиев! Алай-й икән, хөрмәтле Идеал Шәйхиев аның китабы турында рецензия язып чыккан икән ләбаса! Рәхмәт төшкере! +Гасыйм Сәләхович гәзитәне урталай бөкләп, алдына салып, кечерәк подвал итеп басылган мәкаләне бик игътибар белән ашыкмыйча гына укырга кереште. Баш күтәрмичә һәр җөмләсен, һәр сүзен, хәтта юллар арасында әйтелмичә калганны да аңларга тырышып укыды. Кайбер төшләрен кайтадан укып карады. Ниһаять, укып бетерде һәм бик нык уйга калды Гасыйм абзаң!.. Хуш, ничегрәк аңларга бу мәкаләне? Китапка ниндирәк бәя бирә хөрмәтле рецензент? Мактыймы, яманлыймы?.. Хәер, монда артык юрап маташыр нәрсә юк та шикелле... Әгәр аның катлаулы җөмләләре белән бик фәнчә итәргә тырышып язганнарын гадиләштереп, кеше аңларлык телгә күчерсәң, төбендәге төп нәтиҗә үзеннән-үзе диярлек килә дә чыга: ягъни "Донбасста татар шахтерлары" дигән бу әсәр чын мәгънәсендә фәнни хезмәт түгел, имеш! Менә шул. Дөрес, Шәйхиев китапны яманламый. Киресенчә, укыр өчен кызыклы, гыйбрәтле китап ди. Тик хикмәт шунда, имеш, бу китап, башлыча, җирсезлектән интеккән ярлы татар агайларының Донбасска отхожий эшкә китәргә мәҗбүр булуларын бик тәфсилләп язган бер беллетристика сыман нәрсә булып чыккан, янәсе... Чын фәнни хезмәт булыр өчен аңа теге җитми, бу җитми, имеш, анысы онтылган, монысы ачылмаган, анализ йомшак, гомумиләштерү зәгыйфь - кыскасы, китапка карата рецензиядән əнə шуның кебек тәнкыйть сүзләрен күп чүпләргә була. Дөрес, фәннәр докторы үзенең каты хөкемен мөмкин кадәр такт саклап, аябрак әйтергә тырыша, моның өчен еш кына "хәлбуки", "безгә калса", "кызганычка каршы" кебек буфер ролен үтәрдәй сүзләрдә куллана, әмма ләкин күпме генә йомшартып маташмасын, төп нәтиҗә һаман шул бер нәрсәгә кайтып кала: Гасыйм абзаңның бу хезмәте хәзерге фән таләпләренә җавап бирүдән ерак тора икән әле... Менә шулай ул, кем, автор иптәш! +...Озак утырды Гасыйм Сәләхович алдында яткан гәзитәгә текәлеп. Һәм ул бу минуттагы хәлен ничек кенә дип атарга да белми иде. Әллә авыр аңа, әллә түгел, әллә инде барыбер?!. Хәер, барыбер булуы һич мөмкин түгел, чөнки рецензияне иң ышанган кешесе язган, һәм шик тә юк ки, аның зарарына язган. Әмма шул ук вакытта ул Идеал Шәйхиевка бер төрле дә гаеп ташлый алмый иде. Менә нәрсә аны тирән бер аптырауга төшерде. Я ничек итеп, нәрсәдә гаепли ала ул аны?.. Икейөзлелектәме?.. Әйе, Шәйхиев кулъязманы укыганнан соң менә монда язып чыккан фикерләренең берсен дә аңа әйтмәгән иде. Ләкин бит ул үзенең шул чакта биргән киңәшенә каршы да килми ич! Кулъязманы нәшриятка тапшырырга да, бастырып чыгарырга яраган, хәтта əнə китапның укыр өчен кызыклы, гыйбрәтле булуын да әйткән! Кайда монда икейөзлелек?.. Юк, тагып булмый аңа бу гаепне!.. Тик шул гына, теге вакытта үзенең чын, асыл фикерләрен әйтеп торуны кирәк дип тапмаган. Ни өчен? Әйе, ни өчен, нигә яшергән? Бәлки, ул кулъязманы сүтеп ташларга теләмәгәндер (кызганган Гасыйм абзасын!), ə бәлки, әйтеп торудан файда юк, бу карттан шуннан да артыгын көтеп булмый дип уйлагандыр. Бик мөмкин моның шулай булуы... Теге вакытта аның йөзендә чагылган мәгънәле елмаю да нәкъ менә шуны раслый түгелме?! +Кинәт күңеленә килгән бу уйдан Гасыйм Сәләхович үзен ничектер бик кечерәеп калган шикелле хис итте. Ниндидер мескенлек, нәүмизлек аның җанын биләп алды. Күңелендә ирексездән яшь галимгә рәнҗү хисе уянды. Ни әйтсәң дә, Гасыйм абзасы аны кайчандыр укыткан кеше бит әле, остазы, хәлфә хакы бар бит әле, аңардан башка бүтән тәнкыйть итүче табылмас идемени? Ə ул, профессор, яшь галим, бик югарыдан торып: "Җитте сиңа, абзый, иярдән төшәргә вакыт!" - дип әйтә кебек. +Хәер, ник әйтмәсен?.. Хәлфә-шәкерт төшенчәсе хәзер инде бер анахронизмга әйләнеп бара. Алар, Шәйхиевлар килә, хәтәр килә, юл бирмәсәң, күрәләтә таптап та узарлар. Нәрсә ул аерым кеше язмышы! Алар өчен иң югары максат - фән, ə фән ул һәр төрле исәп-хисаплардан өстен торырга тиеш. Я, алар хаклы түгелме?! Юк, картайдың син, картайдың, хөрмәтле мөдир! +Гасыйм Сәләховичның хәзерге минуттагы рухи хәлен бер генә сүз белән билгеләргә була, бу - апатия. Дөньясына, эшенә, үзенә, ниндидер Шәйхиевларга - барысына да салкын битарафлык. Кызыксыз, мәгънәсез, кирәксез... Шушы минутта, шушы сәгатьтә.. Аннары үтәр, иншалла үтәр! Тик болай бөкрәеп утырмаска, торырга, хәрәкәтләнергә кирәк. Йөрәгенә дә хәрәкәт кирәк... Иң яхшысы, чыгып китеп бераз йөреп кайту - монда хәзергә әле ашыгыч эше дә юк. Кешеләр килеп кергәләгәнче - югыйсә, тегесе яки бусы килеп керер дә, хәл-әхвәл сорашкан булыр, гәзитәне укыганнары гаҗәпләнүләрен, хөрмәтле Шәйхиев белән килешеп бетмәүләрен белдергән булырлар... Юк, юк, кирәкми, алла хакы өчен икейөзләнмәсеннәр! Берсенеке дә бик җиткән! +Гасыйм Сәләхович сәгатенә карап алды - унике тулган икән инде. Халыкның нәкъ мыжгыган чагы... Ул алдында яткан гәзитәне бөкләп, башкалары өстенә куйды, ләкин кеше күрмәсен дип, ахры, кире алып, өстәл тартмасына салды. Аннары барып, чөйдән калай шикелле яньчелеп каткан эшләпәсен алып киде. Ах, белсәгез иде аның бу капроннан туйганын! Юк бит электәге башка сихәтле салам эшләпә! +Портфелен алып кабинетыннан чыккач, алгы бүлмәдә утыручы лаборант кызга узышлый гына: "Мин клиникага киттем, бер-ике сәгатьтән кайтырмын", - диде. Кыз аның хәлен аңлагандай башын кагып: "Ярый, Гасыйм абый, ярый!" - дип калды. Ə Гасыйм абзасы инде шунда ук үкенеп тә куйды: "Нигә әле мин кая баруымны әйтеп торам?.. Сораган бер кешегә "клиникага китте" дияр, ə сораучы эченнән генә: "Əhə, Шәйхиев тәнкыйтен күтәрә алмаган икән" дип уйлар... Минем кебек тә хәйлә белмәс кеше бар микән?!" Ләкин шуның артыннан ук ул үзен тиргәргә дә тотынды: "Нишләп әле мин җыен чепухага игътибар итә башладым? Хатынның клиникада ятканын белмиләрме соң... Юк белән баш ватасың, карт тиле!" +Дөрес, хатыны янына барырга бик иртә иде әле. Анда сәгать дүрттән соң гына кертә башлыйлар. Хәер, Рәмзия ханым аяк өстендәге авыру, чакырткач үзе дә чыгар. Бүген барыбер аның янына барасы көн. Аннары, кеше күп булмаса бәлки ул үзе дә врачка күренер, йөрәгенең әледән-әле борчып торуыннан бер кереп зарланырга кирәктер бит инде, кешеләр əнə эчләре катса да тизрәк врачка йөгерәләр. +Гасыйм Сәләхович як-ягына каранмыйча гына озын коридор буйлап узды, кемнәрдер аңа баш иде, ул да таныса-танымаса да баш иде, ахырда менә яп-якты урамга да килеп чыкты... Ну көне... Пешерә генә. Тынны куыра... Яктысыннан күзләр камаша... Һава эретеп агызган кургашындай тик тора. Ник бер генә яфрак селкенсен! Яңгырга гына булса ярар иде! Алай дисәң, төпсез күк йөзе чалт аяз... Килеп чыкмый бит шул Ослан таулары артыннан кәҗә тиресе хәтле генә бер кара болыт!.. Ə барырга, әлсерәп булса да барырга кирәк... кирәк... Ул трамвайга утырыр өчен университет урамы буйлап түбән төшеп китте. Тротуарның кояшка караган җирләре йомшарган, аяк батып киткәли хәтта. +Шәһәр урамында бик сакланып йөрергә кирәклеген Гасыйм Сәләхович һәрвакытта исендә тота торган иде. Бу юлы исә ул һәртөрле куркынычны онытып, бары өйрәнелгән гадәт буенча гына башын уңга-сулга борды да, ашыкмыйча гына киң, хәтәр урам аша чыга башлады. Алдыннан һәм артыннан выжлап машиналар узды, әмма ул аларга юньләп игътибар да итмәде. Тукталышка килде, трамвайга утырды, ə трамвай аны үргә таба алып менеп китте. Бер кыз бала торып аңа урын бирде (рәхмәт төшкере!), Гасыйм Сәләхович утырып, вагон тәрәзәсеннән урамга карады. Ул тыныч иде, ул һични уйламый иде, ул урамда ниләр барын да күрми иде шикелле. Көзгедә чагылгандай күзләреннән йортлар, агачлар, кешеләр үтә, әгәр шуларның берәрсе таныш кеше булса, ул аны да, ихтимал, күрмитанымый узар иде. Ләкин шулай да бу әле аның чын хәле түгел, чын хәле аның үз эчендә, каядыр тирәндә. Иң элек ул бер генә минутка да Идеал Шәйхиевны оныта алмый. Идеал Шәйхиев гүя бер адым калмыйча аңа ияреп бара, һәм Гасыйм Сәләхович теләсә-теләмәсә дә аның турында уйланырга мәҗбүр иде. Уйланып гаҗәпләнергә һәм ирексездән рәнҗергә мәҗбүр иде. Ничек кенә булмасын, башта чын фикереңне әйтмичә яшерү, соңыннан шуны язып чыгу - бу егетлек түгел. Бу куркаклык һәм түбәнлек! Аннары ни өчен ул, Шәйхиев, менә өч атна инде кафедрага килмичә, күренмичә йөри? Намусы кушмыймы әллә?.. Юк, ул андый кеше түгел, салкын, рационалист кеше ул, намус аның өчен абстракт төшенчә генә... Хәер, килеп күренмәве яхшы да булган икән. Югыйсә, Гасыйм абзасы аңа дип саклап йөрткән китабын түбәнчелек белән тапшырган да булыр иде. Ярый, ходай саклаган! Әмма барыбер аларга очрашырга туры киләчәк. Тик шул чакта бәхәскә кермәскә (керүдән ни мәгънә?), сер сынатмаска, бәйсезлек, тынычлык сакларга иде. Тик шуңа көче җитсен иде аның! +...Трамвай урам чатына җитеп туктады, халык төшә башлады, ул да агымга ияреп төште. Чехов базары аша үткән чакта хатынына дип бакчачылардан бер кило виктория җиләге сатып алды. Шуны үзе белән йөртә торган целлофан капка салдырды да, урам ашасындагы клиникага таба атлады. Башта ул үзен кабул итә торган врачка кермәкче булды, ләкин аның врачы бүген сәгать икедән генә кабул итә башлаячак икән. Шуннан соң ул ишек алды аша гына авырулар ята торган стационарга узды һәм түбәндә утыручы сестрадан хатынын дәшеп чыгаруны үтенде. Сестра аны таный иде, шуңа күрә, вакытсызрак килгән булса да, сүзен тыңлады. +Гасыйм Сәләхович бер читтәрәк торган дерматин тышлы киң генә йомшак эскәмиягә барып утырды, эшләпәсен салып янына куйды, шактый керләнгән кулъяулыгын чыгарып маңгаен, муенын сөрткәләде. Монда, таш бина эчендә, аз гына салкынчарак иде, тын алуы да җиңелрәк иде... Озак та үтми, соры халаттан гына Рәмзия ханым да килеп чыкты. Больница киеме кешене гадәттә авыру итеп кенә түгел, килбәтсез итеп тә күрсәтә. Авыру ирләр бу хәл белән ничектер килешсәләр дә, хатын-кызлар, бигрәк тә яшьрәкләре, бер дә килешергә теләмиләр, күрәсең. Менә Рәмзия ханым да өстендәге котсыз халатын гәүдәсенә сыланганчы урап, билен фланель билбавы белән шундый кысып бәйләгән - озын аяклары да, җәелә төшкән янбашлары да, тулы күкрәкләре дә йомры-калку булып, бик ачык беленеп тора. Кыскасы, эссе дип тормаган, сакларга тырышкан фигурасын... Шулай ук бакыр төсенә кертеп буяган чәчләренең прическасы да һаман шул килеш, матур килеш тора икән әле... Озынчарак куллары да əнə нинди ак, йомшак - төче генә бер ис тә аңкый үзләреннән. Әлбәттә, хатынының шушылай пөхтә, чиста, чибәр булуына һәрбер җаны бар ир сокланмыйча, хәтта дәртләнмичә калмас иде, әмма Гасыйм Сәләхович Рәмзия ханымның бу котыртып торырлык килеш-килбәтенә гүя бөтенләй игътибар ди итмәде. Хәер, игътибар итте итүен, ләкин гаҗәеп бер салкынлык һәм битарафлык белән генә... Гүя хатынының бу байлыклары бер дә аның өчен түгел иде. Хәтта көнләшү дә кузгалмады аңарда - кузгалырга иренде ахрысы. +Янәшә утырышкач, Гасыйм Сәләхович, күрешергә килгән ир буларак, башлап үзе сүлпән генә сорады: +- Я, ничек соң... хәлең? +Рәмзия ханым да, гадәтенчә, туры гына "яхшы" яки "начар" дип әйтмичә, башта әзрәк зарланып алды; үткән төнне начар йоклаган икән, шуңардан бүген менә башы авырткан. Ə хәзер?.. Ə хәзер үтте кебек... Әлбәттә, үткән булырга тиеш... Кайчан чыгасың, дип сорады ире, тезләренә таянган килеш кенә. +- Ахрысы озак тотмаслар, - дип зарланды Рәмзия ханым. - Урын кирәк диләр. Үзләренең берәр дус-ишләренәдер инде. Бөтен җирдә блат, җаным! +- Нигә, үзеңнең чыгасың килмимени? +- Килсә дә бит, бер кергәч барысын да белеп чыгасы иде. Кат-кат кереп булмый монда. +- Врачлар белеп чыгара торганнардыр инде. +- Сиңа шул врач сүзе генә сүз, - диде Рәмзия ханым турсая биреп, - ə минем хәлемдә кайгың юк синең... +Гасыйм Сәләхович дәшмәде. Сүз көрәштерергә аның һич кенә дә теләге юк иде. Врачлар турында әйтү дә кирәк булмаган. Ни пычагыма? +Менә ул көн аралаш диярлек килә, китә, ə Рәмзиянең бер генә тапкыр да аның үз хәле турында сорашканы юк. Ничек яши ул ялгызы, үзен ничек хис итә, эшендә ниләр бар? - Ник бер юри генә сорап карасын! Бәлки зарланганны көтә торгандыр. Ə Гасыйм Сәләхович зарлана алмый, һәм иң гаҗәбе - нәкъ менә хатынына зарлана алмый ул. Сәбәп?.. Моны аңлатуы да читен. Кыскасы, үзеннән күп яшь һәм шактый ваемсыз хатынын борчымаска теләп, ə бәлки аның алдында дәрәҗәсен төшерүдән куркып та, ул Рәмзиягә эше-хезмәте, бигрәк тә сәламәтлеге турында зарланудан һәрвакытта тыелып килде. Һәм шушы нәрсә ничектер ирексездән аның гадәтенә дә кереп калды. Куанычын уртаклаша ала, әмма кайгысын - юк, сөйли алмый. Ләкин бит сөйләмәсә дә сизәргә, күрергә мөмкиндер инде, кешенең йөзенә карап та! Сукыр булмаса... Хәер, күрсә дә бәлки әһәмият бирми торгандыр. Кем ул ир дигән кемсә? Эш аты. Аттан да бит кәефең ничек, берәр җирең авыртмыймы дип сорамыйлар. Селкенәме - селкенә, тартамы - тарта, тагын ни кирәк?! +Рәмзия ханым малае турында сорады: +- Радиктан хат юкмы? +- Юк. +- Бу ни эш, киткәннән бирле бер хаты юк. Син шул бала өчен борчыласыңмы әзрәк? +- Бала түгел, җиткән егет, - диде Гасыйм Сәләхович. +- Ата диген инде... Бу хәтле дә таш йөрәк булырсың икән! +- Мин аның исән-сау кайтуына ышанам, - диде Гасыйм Сәләхович, ничектер бик кистереп. +Рәмзия ханым иреннәрен кысарга мәҗбүр булды, тик бераздан гына үз алдына хафалангандай: +- Акчасы да җитмәс инде балакаемның, - дип куйды. +- Җитмәсә, телеграммасы килер, борчылма!.. Акчадамыни эш? Менә көннәр бик кызуга китте әле... - Гасыйм Сәләхович эшләпәсен алып җилпенә башлады. Бите аның тимгел-тимгел кызарып һәм бүртенеп тә киткән төсле иде. Аннары кинәт кенә сүнгән хәлсез тавыш белән: - Мин кайтыйм инде булмаса! - диде. +- Нигә, миңа бернәрәсә дә алып килмәдеңмени? - диде Рәмзия ханым, аз гына көлемсерәп. +- Да... бөтенләй онытып җибәргәнмен. - Гасыйм Сәләхович артындарак торган целлофан капны алып хатынына сузды. - Виктория. Әле генә базардан алдым. +- Рәхмәт инде... Ə мин кушканны китердеңме соң? +- Нәрсә иде ул? +- Минем челтәр бюстгалтерымны. +- Нәрсә-ə? +- Бюстгалтерны дим... Челтәрен... +Гасыйм Сәләхович һичнәрсә аңламыйча, кашларын җыерып, хатынына карап тора башлады. Бюстгалтер!.. Бик мәгънәсез бер әйбер турында сүз бара түгелме?.. Каян белсен, хәтерләсен ул аны?!. Шундый бер чүпне! +Рәмзия ханымның кинәт аңа ачуы килеп китте: +- Нәрсә син, аңгыра сарык шикелле миңа карап торасың? Бюстгалтерның нәрсә икәнен белмисеңме әллә? +- Белмим! - диде Гасыйм Сәләхович, хатыныннан күзләрен ала алмыйча. +- Нигә, студенткалар түшендә бер дә күргәнең юкмыни? - диде Рәмзия ханым, юри шаркылдап. +Гасыйм Сәләховичның йөзе, каны качкандай, кинәт агарынып китте. Әллә һава җитмәгәннән, әллә нидер әйтмәкче булып авызын ачты, нигәдер бик кызганыч итеп бер елмаеп та алды, әмма ни дә булса әйтә алудан узган бер хәлдә авыр гына торып, бөкрәеп ишеккә таба атлады. Аяк атлаулары бик сәер, бик кыюсыз иде аның - хәтта Рәмзия ханым да моңа игътибар итте. Ләкин, ирексездән борчылып куйса да, ирен шулай да туктатып тормады. +Урамга чыккач, Гасыйм Сәләхович бик аз гына вакытка туктарга мәҗбүр булды. Ашыгырга ярамый иде аңа. Йөрәк менә тире астында гына тибә кебек, бер авырттырып кыса, бер җибәрә, бер кыса, бер җибәрә... Хәтәр иде бу... Тизрәк валидол кабарга теләп кесәсенә тыгылды, ләкин анысы да онытылып калган булып чыкты. "Өйгә, тизрәк өйгә!" - диде ул үз-үзенә һәм әкрен-сак кына атлап китте. Башы да бераз әйләнә кебек, шунлыктан ара-тирә чайкалып та киткәли иде. +Үз хәленең бөтен җитдилеген яхшы аңласа да, ул ни өчендер шушында ук врачка күренергә кирәк дип уйлый белмәде. Күңеле аны нигәдер өенә тартты. Ə бит аның кәефе иртәдән үк начар иде, эшенә баргач, Шәйхиев мәкаләсе кәефен тагы да ныграк бозды - бозу гына түгел, бәгырен тирән яралады. Шулар өстенә тагын Рәмзия белән менә бу мәгънәсез сөйләшү! Җиткән иде аңа, бик җиткән иде, кирәкми иде аңа агудай кечкенә, әмма бик хәтәр бу соңгы тамчы! +...Көн әүвәлгечә аяусыз эссе иде. Эссе генә түгел, гаять бөркүтынчу да иде. Һава һич селкенмичә, шылт та итмичә бөтен нәрсәне басып, изеп тик тора. Моның кебек авыр, тын, хәрәкәтсез һава бары яшенле яңгыр яки көчле давыл алдыннан гына булырга мөмкин. Һәм, ныграк игътибар итсәң, көн чынлап та үзгәрмәкче иде шикелле.. Əнə еракта, Иделдән дә ары, тауларга охшап тик кенә торган ак читле кара-зәңгәр болытлар күренә. Юк, алар, чынлабрак баксаң, тик кенә тормыйлар икән, алар һаман кабара баргандай үсәләр, куералар һәм бик әкрен генә болай таба авышалар да иде... Әмма Гасыйм Сәләхович боларның берсен дә күрми иде, эсселеккә дә, сәер тынлыкка да бөтенләй игътибар итми иде, аның бөтен кайгысы - тизрәк өенә кайтып җитү иде. +Үз йортларына җитеп өченче катка туктый-туктый менгәнче ул тәмам тиргә батты, калтыранган кулы белән ишекнең ике биген азаплана-азаплана ачты, эчкә узды, шулай да кире борылып, чылбыр бикне генә булса да эләктереп куярга онытмады. Аннары үз бүлмәсенә узып, эшләпәсен һәм портфелен диванга ыргытты да, сөйрәлеп кенә өстәле янындагы күн төпле креслосына барып утырды. Аңа хәзер үк берәр дару кабу кирәк иде, ул үзе дә моны бик яхшы белә иде, ләкин ни өчендер ашыкмады - чак кына хәл аласы, бер-ике генә тапкыр булса да тирән итеп һава сулыйсы килде. Нәкъ шул чакта каядыр бик еракта кинәт тау ишелгәндәй дәһшәтле гөрселдәп, көчәя барып, озак итеп күк күкрәде һәм нәкъ шул мизгелдә Гасыйм Сәләховичның йөрәгенә әйтерсең уттай кызган пычак китереп тыктылар. Кискен, көйдергеч авыртудан яман коты алынып, авызын зур ачып, ул креслосына чатыр ябышты, көзән тарткандай киерелеп артка каерылды, бугазыннан гыжлап әллә тавыш, әллә һава чыккандай булды, ләкин шул секундта ук гәүдәсе капчыктай бушап, күзләре сүнеп туктап та калды. Тик бераздан гына аның башы үзеннән-үзе күкрәгенә кире салынып төште. Тагын еракта отыры дәһшәтлерәк, катырак итеп күк күкрәде, якынлашып килгән давыллы яңгырның беренче кискен җиле урам агачларын сыгып, шаулатып узды, ләкин Гасыйм Сәләхович өчен дөнья тып-тын, дөнья юкка чыккан иде инде. +Ə давыл артыннан килгән бәрәкәтле яңгыр тәүлек буена бер әкренәеп, бер шәбәеп туры гына яуды да яуды. Көчле җилдән бүлмәнең урам тәрәзәсе ачылып калган иде, өйгә яңгыр шавы белән бергә дымлы салкынча һава тулды. Гасыйм Сәләхович шул рәхәт җиләстә тынычланып ял иткәндәй, үзенең креслосында, башын игән килеш, бер ялгызы тып-тын гына утыра бирде. +Әле беркем дә бернәрсә дә белми иде. \ No newline at end of file diff --git "a/bylatypov/\320\242\323\231\321\200\323\231\320\267\323\231\320\273\323\231\321\200_tat.txt" "b/bylatypov/\320\242\323\231\321\200\323\231\320\267\323\231\320\273\323\231\321\200_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..c3aea07952e101236eec19733110dfe5a417d4c9 --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\242\323\231\321\200\323\231\320\267\323\231\320\273\323\231\321\200_tat.txt" @@ -0,0 +1,201 @@ +Аяз Гыйләҗев +Тәрәзәләр + +Без урамнан икәү үтеп барабыз. Мин аның шәенө генә барырга тырышып акрынрак атлыйм. Гаҗәп, ул да як-ягына каранып, һаман адымнарын акрынайта. Нидер әйтергә теләгәндәй, проспектның аргы башына йотылып карый. Аннары бөтенләй туктый да, нигәдер оялып кына: +— Кара әле, ничаклы тәрәзәләр! — ди ул. +Мин күтәрелеп карыйм да, бая өзелгән сүзне ялгап, аңа сорау бирәм: +— Ничек соң, Фәхриев абый, пенсиядә бик күңелсез түгелме? Ул һаман үзенекен сөйли: +— Тәрәзәләрне көндез түгел, төнлә, караңгыда карарга кирәк. Кичләрен алар үзләре нур сибәләр! Тәрәзәдә ут бар икән, димәк, анда тормыш, тереклек бар!.. Мин кичләтеп кенә шушы проспекттан бер урап кайтырга яратам. +Без бара-бара әлеге исемсез мәйданга барып җитәбез. Каяндыр сулдан, әле салынып та бетмәгән йортлар арасыннан, шау-гөр сөйләшеп, бер төркем кешеләр килеп чыга. Ул, кемнедер эзләгән сыман, төркемне көтеп туктап кала. Чыннан да, кешеләр безнең турыга килеп җитүгә, арадан бер егет аерылып чыгып кычкырып җибәрә: +— Фәхриев абый! +— Исәнме, Һади,— ди ул, тыныч кына. +— Алтынчы йортны тапшырдык. Бүген күченеп килә дә башладылар. Безне өй туена чакырдылар... Кызык! +Алар тагын бер-ике сүз алыштылар, тик сүзсез торган чакларында ныграк аңлаштылар бугай, туктаусыз елмайдылар. +Егет Фәхриев абыйсы янына керергә вәгъдә бирде дә иптәшләре артыннан йөгерде. +Егет киткәч, ул, миңа таба борылды: +— Пенсиядә күңелсез түгелме, дип сорадыңмы әле бая? +— Әйе +— Мәгънәле сорау!.. Күңелсезме, юкмы?. +Гомерең ничек узган бит. Эштән туктагач, уйланырга вакыт кала! Гомерең ничек үткән бит, менә нәрсәдә эш... Һади бу. Пыялачы егет! Сөйлимме аның турында? +Без ябалдашлары чак кына гөжләшкән яшь агачлар астына кереп утырдык. Шунда ул, проспекттагы тәрәзәләргә карый-карый, Һади турында сөйләде. Бу хикәяне шуннан алып яздым. +Өстәлгә ике тәлинкә, юка гына итеп туралган ипи телемнәре һәм ике кашык куелган. Берсе зуррак, икенчесе кечкенә — сабы бөгелеп, кыегаеп беткән алюмин кашык. Тәлинкәләрнең берсе буш, икенчесеңдәге сөтле өйрә суынып, өстенә пәрәвез юкалыгы гына җыерчыклы элпә сарылган. Бүлмәдә тып-тын. +"Челтер-р!" иттереп тәрәзә пыяласы коелган тавышка Маһирәнең йөрәге жу итеп китте. Авызына капкан икмәген дә йотып бетермичә, ул, абына-сөртенә, ишеккә атылды. +Урындык авып калды, аның тез өстендә ясмык кадәр генә кан күренде. Ул кулларын җилпеп егылудан чак котылды һәм коридорга чыкты... +Маһирә, ярым караңгы коридордан якты көнгә чыккач, беравык берни дә аермый торды. Күзе, ияләшә төшкәч, иң элек ямь-яшел мүк үсеп кутырлаган таш стеналар арасында почмакка поскан улы Һадига төште. Адашып калган хәлсез чебине сырып алган дәү каргалар кебек, аны биш-алты хатын-кыз урап алган. Каргалар башында дәү козгын — керфексез күзле, юантык гәүдәле, беренче катта яшәүче инженер Сәйфуллин хатыны Өммегөлсем икән. Ул язгы судан калган таш кебек йомры, итләч йодрыкларын йомарлап, киң халат итәкләрен, җиңнәрен җилфердәтеп Һади өстенә очып-очып куна: малай туплы уйнаганда ялгыш аларның тәрәзәләрен ваткан икән. +Усал телле булулары белән тирә-юнь йортларында дан алган хатыннар, кулларына туп кадәр туп дәлил булып кергәч, бөтенләй тугарылганнар. Күз күрмәгән, колак ишетмәгән гаепләрне куркудан дер-дер калтырап торган малай өстенә өяләр генә. Әллә кайчангы, кадимдәге хәлләр, югалган кер баулары, онытылып беткән сыңар галошлар, сөткә төшкән тычканнар, ниндидер велосипед тәгәрмәчләре дә телгә алына. +— Башыбызга кара хәсрәт булды инде! — дип, Өммегөлсемнең чәрелдәве аермачык ишетелеп китә. +Һади еламый, ул кечерәйгәннән-кечерәя һәм күгәргән стенага сеңә генә бара. Яңак һәм борын тирәләрендә төрле түгәрәкләр ясап әйләнгәләгән йодрыклар артыннан күзе дә иярми аның... Кыйнамасыннар гына!.. Кыйный башласалар, берәрсенең корсагына баш белән төртергә дә камалыштан ычкынырга кирәк! +Шул чагында малай башын күтәреп карый һәм өметсезләнеп нәни йодрыкларын йомарлый: ычкынып кая барырсың? Бөтен тирә-якта уннарча тәрәзәләр ишегалдына караганнар. Ух, бөтенесен ватып-кырып, томалап бетерәсе иде шуларның! Кинәнә-кинәнә, рәхәтләнеп кырыр иде ул аларны! Иркенләп уйнар хәл юк, йә берсеннән, йә икенчесеннән ачулы берәр кеше сузыла да: "Әй, кая чабасыз? Тәрәзә ватарсыз! Керләрне пычратмагыз! Чокырга төшмәгез! Тегеләй итегез! Болай итмәгез!" дип кычкырына башлый. +Һади ул минутларда хатыннарга түгел, тәрәзәләргә ныграк ачулы иде... Хатыннар кыйнамадылар. Базмадылармы, яхшысынмадылармы, белеп булмый. Арттагы рәтләрдә торучыларның "Ятим бала бит, нинди тәрбия күрә ул!" дигән кызгану катнаш әрнүләре аларны тыйлыктырып тордымы, сукмадылар. Менә алар тез күмәче бәрелүдән бераз аксабрак килүче Маһирәне күреп алдылар. Малай бөкрәеп, кечерәеп бер кырыйда торып калды, каргалар яңа табышка — Маһирәгә ташландылар. Тавыш көчәйде, "П" хәрефе төсле итеп салынган бәләкәй ишегалды йортның өч ягыннан да уннарча тәрәзәләр ачылды. Тузган чәчләр, чәбәләнгән сакал-мыеклар ишегалдына сузылды: +— Тагын Маһирә малаемы? +Сүз дә юк: ишегаддындагылар барысы да Һадины беләләр иде... Ярты сәгатьтән Маһирә җилкәсенә зур агач тартма күтәргән берәүне ияртеп кайтып керде. Аңа ватык өлгене күрсәтте дә, беркемгә дә эндәшмичә, өенә кереп китте. Пыялачы, тартмасын ишегалды уртасында үскән бердәнбер агач янындагы өстәлдә калдырып, ашыкмыйча гына ватык тәрәзә янына килде. Чалбар кесәсеннән өтерге сыман әйбер чыгарып, рам җегенә кысылышып торган пыяла кисәкләрен кырып төшерде. Ишегалдының төрле почмакларына таралышкан бала-чага, уеннарын бүлеп, аны сырып алды. Баштарак кыяр-кыймас кына каранып торган Һади да тыгыз рәт булып баскан малайлар янына килде. Ул пыялачыга да, аны ияртеп кайткан әнисенә дә ачулы иде. Томалап, баягы кебек мендәр белән, каплап куясы иде ул Сөйфуллиннарның өлгеләрен! Ватык өлгене үлчәгәч, пыялачы тартмасыннан бер табак пыяла алып өстәлгә куйды. Үлчәде, кесәсеннән шомарып беткән күн савытка салынган бер әйбер тартып чыгаргач, алдарак торган малайлар: +— Алмаз, алмаз! — дип пышылдаштылар. +Пыялачы, малайларга күтәрелеп карап, калын тавыш белән: +— Кайсыгыз ватты? — дип сорады. Берничә малай Һадины алгарак эттеләр: +— Менә, менә ул ватты! +Пыялачы да кыйнарга җыенмый икән. Ул сүзсез генә башын чайкады һәм кисәргә әзерләнде. Шул чагында гына Һади аның сул кулының юклыгын күреп алды. Менә ул кисек беләге белән пыяланы кысты, чак кына янтайды һәм уң кулындагы алмаз белән "чыж-ж" иттереп йөртеп алды. Пыяла керт иттереп киселгәч кенә, Һади җиңел сулады. Тагын бер эздән керт иттергәч, пыялачы алмазын яшерде һәм Сәйфуллиннар тәрәзәсе янына китте. Малайлар төркем булып аңа иярделәр, Һади да алардан калмады. Башта аның күзе гел пыялачыда булды. Тора-бара ул кинәт Сәйфуллиннарның өй эчен, радиоалгыч янына баскан олы малайларын күрде. Бозыласың, әшәке малайларга иярәсең, дип, әниләре балаларын ишегалдына чыгармый иде. Ул да Һадины күрде, таный икән, телен чыгарып күрсәтте. Теле дәү, Һадиның ямаулы кызыл бияләе хәтле бар икән... Улының кем белән булашуын күргәч, Өммегөлсем зарланазарлана пәрдәләрен тартып куйды. Ул арада ишектән, буш чиләк тотып, Маһирә килеп чыкты. Ул да пыялачы янына килде. Авыр сулап алъяпкыч кесәсеннән унлык акча чыгарды. Пыялачы акчаны алгач, кая куярга аптыраган шикелле, кулында әвәләгән арада, Маһирә ялгыз яшәвен, үзенең кондуктор булып эшләвен, Һадины көндезләрен генә түгел, төннәрен дә ялгыз калдырырга туры килүен, күзәтү җитмәвен сөйләп зарланып алды. Тормышта бик сирәк зарлана торган әнисенең бөтенләй чит-ят кешегә, җитмәсә, пыялачыга үз нужасын сөйләвен ишетеп үртәлгән Һади бер читкәрәк китте. Әнисенә карамаска тырышты ул. Өй кыегына кунган күгәрченнәргә күз салган булды, дүрткел бәләкәй күк йөзеннән үтеп барган сыек болытларга үрелеп карады. Ул борылып караганда, пыялачы эшен бетереп, коралларын җыештырып тора, әнисе сыңар чиләк белән бөгелә-сыгыла су күтәреп кереп бара иде. +Менә Маһирә бая Һадины кысрыклаган почмакка җитте. Эсседән эреп түбәдән аккан сумалалар чуарлаган шома ташлар арасында зәңгәр сәдәфне күреп алды. Ул чиләген куймыйча гына сөдәфкә үрелде, вакытсызрак өлкәнлек өретелгән йөзенә саран гына кызыллык йөгерде. Тол хатынның күңеле тулды, ул каптыр-кыптыр атлый-атлый тар ишеккә кереп югалды... +Бу бәләкәй сәдөфнең Маһирә өчен зур тарихы бар. Өйләнешкән елны ук ире Әхтәри, сигезенче мартка дип, Маһирәгә зәңгәр күлмәк бүләк иткән иде. Шул күлмәкнең җиң очында иде инде ул сәдөф. "Бигрәк яратам, карчык, шушы күлмәгеңне!" дия торган иде Әхтәри. Ләкин аларның бергә яшәү гомерләре аз булды. Әхтәри сугышка китеп барды. Маһирә сугыш елларында күп кыенлыклар, кысанлыклар кичереп, артык-портык әйберләрен генә түгел, рәешкә асраган кием-салымын базарга илтсә дә, зәңгәр күлмәген бик кадерләп саклады. Ел саен яз да, көз дә җилләтеп алып керде. Әхтәридөн дүрт ел эчендә сирәк кенә килеп торган өчпочмаклы кадерле хатлар белән саклады ул аны. Кырык дүртнең көзеңдә яраланган Әхтәри, тылдагы госпитальдән фронтка үтеп барышлый, туган шәһәрендә бераз кунак булып чыкты. Ире кайткан көннәрдә Маһирә зәңгәр күлмәген киеп җиңеләеп, яшәреп йөрде... Төш кебек кенә булып калган бу кыска очрашуның өн икәнлеген раслап аларның уллары Һади туды. Үзе кебек үк зур күзле, олырак авызлы томрап торган улы дөньяга килгәндә, Әхтәри Берлин янында, бәләкәй генә зиратта, чит илнең салкын туфрагында ята иде инде... Озак көтте Маһирә ирен. Зәңгәр күлмәген әллә ничә яз җилләре, көзнең саран кояшлары киптерделәр. Кояш-яңгырдан уңып беткән кырык төенле кер бавында җилләтергә соңгы елларда нибары шул зәңгәр күлмәк кенә калды. +Түзмәде Маһирә, соңгы өметләрен яндырып, ул күлмәген дә кия башлады. "Исән-аман кайтып җитсә, әллә нинди күлмәкләр юнәтә торган ир әле!" — дип юатты ул үзен. Зәңгәр күлмәк тузып, итәкләре, җиңнәре сизри башлагач, Маһирә аңардан вак-вак капчыклар текте. Әхтөри ранный булып ятмыймы, берәр җирдән хәбәре килмәсме, дип, соңгы акчаларына сатып алып шул капчыкларга кипкән өрекләр, урман чикләвекләре тутырып тотты. Өрекләр ашалды, чикләвекләрнең истәлеге булып урындык башларында бәләкәй чокырлар калды. Чикләвекләр белән тәгәрәп Маһирәнең улы үсте. Зәңгәр капчыклар тузып, өстәл сөрткеч тастымалларга өйләнделәр. Тик җиң очындагы сәдәфләрне саклый иде Маһирә. Улы үсә төшкәч, күз алдында булсын, дип, аның күлмәк изүенә таккан иде ул аларны. Бала ананы аңлыймыни соң ул?! Əнə бит, югарыга караган да каткан... Маһирәнең улына рәнҗисе бик килде, тик теле әйләнмәде, ул, күлмәк итәкләренә су чайпалта-чайпалта, ачы кәбестә исе аңкыган ярым караңгы коридорлар, кухнялар аша үтеп, бүлмәсенә кереп югалды. +Пыялачы эшен бетергәч, йөнтәс кашларын күтәреп, малайларга карап торды. Аннары ишегалдына күз салды. Тар иде ишегалды, ə малайлар бик күп, артык күп иде... Авыр тимер капкалары як-якка кыйшайган таш баганалар янына барып җиткәч, пыялачы тагын артына борылып карады. Башка балалар кайсы кая таралышканнар, нидер кычкырышып уйнап маташалар, борыны купшакланган, дәү күзле, олырак авызлы малай гына, кулын зурларча артка куеп, аңа карап тора иде. Ямаулы күлмәгенең ачык изүеннән ябык күкрәк сөякләре күренеп тора. +— Әй, малай! Монда кил әле! Һади, сәерсенеп, якягына каранып алды. +— Син инде, син! +Капка янына килгәч, пыялачы күрде: малайның аяклары чебиләп беткән. Пыялачы тын гына аңа карап торды да бая Маһирәдән алган унлыкны малайга сузды: +— Бар, әниеңә кертеп бир. +— Кирәкми, абый. +— Ал инде, ал! +— Алмыйм. Мин озакламый үзем эшли башлыйм. Пыялачы көчләп диярлек малайга унлыкны тоттырды, һәм кабаланып, урамдагы ыгы-зыгы арасына кереп югалды. Ара-тирә аның киң җилкәсенә менеп кунаклаган дәү тартма гына күренеп китте. Унлыкны учына йомарлап, малай шактый озак басып торды. Кызган ташлар кайракланган аяк табаннарын рәхәт кенә иркәлиләр иде. Ул Сәйфуллиннар турысына күз салды, тузан кунарга өлгермәгән яңа өлге ялтырап, башкалардан аерылып тора иде. Ул ишегалдына атлауга, ачык тәрәзәләрдән шөпшә кебек озын бармаклар сузылдылар: +— Əнə сугыш чукмары кайтып бара! +— Əнə тәрәзә ватучы!.. +Дәшми-тынмый гына үтеп китәргә уйлаган Һади ике кызны комга төртеп екты, алар акыра башлагач, унлыкны кысып тотып, чатыр-чотыр чабып икенче катка менеп китте. Бусагада юаш кына басып торган улын Маһирә кочаклап ук алды. Шелтәләргә теләде, булдыра алмады. Муенына тамган кайнар тамчылардан сискәнеп китте малай. +— Җылама, әни! Моннан болай ватмам шуларның тәрәзәләрен,— диде ул. +— Әй, улым, улым! Бигрәк тар шул уйнар урыннарыгыз... Маһирәнең күзе улының аягы яныңда яткан унлыкка төште. +— Бу нәрсә тагын? +— Теге абый бирде. Таный аны Маһирә, таный... Щул унлык икән шул... Ананың күңеле тагын да нечкәрә төште, ул Һадины тагын да кысыбрак кочаклады: +— Алай шукланырга ярамый бит, улым... Ярамый. Әтиең дә яратмас! +Кояшның чыгуын да, баюын да ишегалдында бер чагында да күреп булмый. Әмма караңгылык бер ашыкса, бик тиз иңеп, тәрәзәдән тәрәзәгә йөреп утлар алдыра. Кемнәрдер эштән кайталар, кемнәрдер эшкә бара, ишегалдында зурлар хәрәкәте. Кич җитүгә, Маһирәнең тынычсызлыгы арта төшә: баланың өстеннән бикләп, төнге сменага эшкә барырга кирәк. Ул шыпырт кына аңа ашаргаэчөәргә әзерли, саран гына сүзләр белән аны үгетләргә керешә: +— Ары-бире сугылма, тамагыңа аша да ятып йокла! +Әнисенең аяк тавышлары тынуга, Һади ипи белән сөтне ялт иттерде дә салкын су белән генә чынаяк чокырын юып куйды. Шуның белән эш, мавыгулар бетеп тә китте. Ул әрле-бирле йөренде, карават астыннан тычкан тәбесе тартып чыгарды, кире куйды һәм урынга менеп ятты. Кайдадыр еракта зыңгылдап трамвайлар узды. Күкне шаулатып самолет үтте. Әмма ул арыган иде, авызын тәмләп чәпелдәтә-чәпелдәтә җәйрәп, рәхәтләнеп йокыга да китте. Шәһәр уртасына утырган ишле кешеле бу йортның башка тәрәзәләрендә дә берәм-берәм утлар сүнде. Доминочылар китүгә, ишегалдына парлылар кайтты. Алар караңгырак почмакларга, аулаграк урыннарга басып үбешәләр. Ап-ак пәрдәләр эленгән тәрәзәләр аларга кул болгый. Белеп кенә булмый, хуплыйлармы алар парлыларны, әллә ашыкмаска өндәп кисәтәләрме? Егет кызны ныграк кочаклый һәм тәрәзәләр ишетмәслек итеп кенә: +— Бүлмә тапкач та өйләнешәбез, җаным! — дип пышылдый... +Һади кызган май исенә уянып китте. Яп-якты! Әнисе, эштән кайтып, майлы таба тирәсендә булаша. Малай, сикереп торган уңайга бер-ике коймакны элдерде дә, томырылып, баскычтан төшә башлады. Күрше карчыгы су алып менә икән, җан-фәрманга атылып төшкән Һади бүксәсе белән чиләккә барып та бәрелде. Карчык сукранып тормады, ябык йодрыгы белән малайның җилкәсенә генә кундырды. Һади шул шәпкә ишегалдына атылып чыкты. +Тик юеш чалбар белән кеше күзенә күренергә ярамый... Ул тиз генә Сәйфуллиннар тәрәзәсен карап килергә һәм өйгә керергә ниятләде. Ишегалды уртасына җитүгә, аның күзе кичтән доминочылардан калган таякка төште. Юан, шоп-шома, әйбәт таяк... Тукта әле. Бу таяктан уенчык тәрәзә рамы ясап җибәрсәң!.. Пыяла да тапсаң... +Ул як-ягына каранды да, таякны элдереп, һәрвакыт ачык авызлы ишеккә чумды. Коймак тирәсендә əвəpə булып йөрүче Маһирә күрми дә калды, малай таякны ялт итеп карават астына шудырды. Күрмәве хәерлерәк, йә ачулана башлар... Тәрәзәне Һади әнисе югында ясап куяр... Соңыннан, әзер булгач кына күрсәтер. Менә мактар инде өнисе! +Ашап-эчеп алгач, Маһирә йокларга ятты. Шуны гына көтеп торган Һади таякка ябышты, тырышып-тырмашып аны дүрткә ярды һәм эшкә кереште. +Дөп-дөп йөргән аяк тавышлары Маһирәне тәмле йокысыннан уяттылар. Күзен ачса, бусага янында дүртбиш кеше басып тора. Идәндә йомычкаларга, чыраларга күмелеп, киселгән чәнчә бармагын кысып, улы Һади утыра. +— Менә күр инде! +— Шул малай актыгы алгандыр, дип әйтемме мин сезгә? +— Нәрсә булды тагын ?— дип сорады Маһирә, карават башындагы яулыкка үрелеп. +— Нәрсә булсын! Менә Сәмигулла абзый таягын ишегалдында калдырган. Синең малаең шуны урлаган. +Юаш, басынкы Сәмигулла карт бер читтәрәк тора һәм бу шау-шуны кузгатуына үкенгән сыман сакалын тарткалый иде. +— Син, Өммегөлсем килен, алай димә әле... Сабый кызыккандыр да алгандыр, диген. +— Мин тәрәзә ясыйм,— диде малай, зур күзләрен мөлдерәтеп. Өммегөлсем дәррәү чәрелдәп кычкырды: +— Ясый, һе, кара әле берәүләрне! +— Син тәрәзәләрне вата гына беләсен! +— Синең ишеләрдөн гомергә игелек буласы юк! +Ачык тәрәзә турысына бөтен ишегалды җыелды. Сәмигулла акрын гына Маһирәләрдән чыгып китсә дә, ярсыган хатыннар тиз генә тыела алмадылар. Малай, әнисенең яшь белән чыланган яңакларына карап, калтыравыклы тавыш белән: +— Мин чыннан да тәрәзә ясыйм, әни. Менә рамнары. Менә...—диде. Ниһаять, бүлмә тын кала. Маһирә улының киселгән бармагын ак чүпрәк белән бәйли, аның яшь тулы күзләрен күреп кочаклап үзе дә елап җибәрә: +— Алай ярамый бит инде, улым! Ярамый... +Кич белән Маһирә тагын эшкә китә. Малай аның җыенуын сүзсез генә күзәтеп торды да: +— Әни, бүген ишекне бикләмә инде. Мин ишегалдында аз гына уйныйм да керәм,— диде. +— Ярамый, улым. +Маһирә бер шешә сөт белән бер кисәк ипине сумкасына салды. +— Әни... +— Ярамый, улым... +— Печтик кенә, нәни генә уйныйм. +— Азга гына түз инде. Менә ике көннән көндезге сменага күчәм. Үзеңне Ботан бакчасына алып барырмын. Арысланнар китергәннәр, ди. +— Арысланнар? Әй, читлектә бит алар!— Малай өметсезләнеп ишеккә карый, нәни йодрыкларын йомарлап күз тирәләрен уа. Менә теге якта йозак чылтырый һәм Маһирә апа соңгы кат улына эндәшә: +— Улым, әйбәт кенә бул. +Менә ул почмактагы ярыкка ачкычны яшерә, баскыч араталары ямьсез шыгырдыйлар. +Ишегалдына чыккач, Маһирә тәрәзәгә күтәрелеп карады. Юк, Һади үпкәләгән, күренми... +Күңелсез кич җитә. Һади әөйләнә, тулгана, мендәрен изеп бетерә, тик йокы һаман килми. Урамда чыр-чу, чыңгылдап трамвайлар үтеп китә. Менә күрше карчыгы да кереп килә. Малай атылып ишек янына бара. +— Апа-у! +— Нәрсә бар?— дип сорый кырыс тавыш. +— Почмакта, примус астындагы ярыкта ачкыч бар. Ишекне генә ач инде, апа. +— Кая барасың? +— Монда гына, монда гына, апа! Аяк тавышлары ерагая: +— Өендә генә утыр! +Малай, кеше үткәнен көтеп колагын ишек ярыгына куеп, бик озак бусагада утыра. Тырнаклары белән ишекне тырнап чиртеп карый. +Тәрәзәдән айлы төн бүлмәгә карый. Тамчылы гөлнең хисапсыз күп алкалары көмештән коелгандай ялтырыйлар. Шундый көмеш алкаларын булсын икән дә шул арны әниеңә бүләк итсәң икән!.. Малай бер тамчыны өзеп алып учында уып карый. Аннары гөл чүлмәкләрен бер кырыйга этеп, түше белән тәрәзә төбенә ята. +Тәрәзәләрдә бер-бер артлы утлар сүнәләр. Почмакларда егетләр, кызлар торалар. Малайның дәрте, теләкләре күкрәгенә сыймый, аның бу тәрәзәләр белән чуарланган ишегалдыннан читкә, еракка китәсе, теләгәнчә уйныйсы, чабасы, йөгерәсе килә. Ашыгып ишеккә килә, ябык иңнәре белән этеп карый. Аннары, ачуы кабарып, мич алдыннан ярты кирпеч табып ала, тәрәзә каршысына килә. Каршыдагы сары тәрәзәдә кемнәрнеңдер шәүләләре уйный. Малай тешләрен кыса да бар көченә кирпеч кисәген тәрәзәгә тондыра... Шәүләләр куркышып сикерәләр... +"Челтер-р!" иттереп пыяла коелган тавыш яңгырый. Кемнәрдер тап-топ чаба башлыйлар. Ярты сәгать үтөрүтмәстән ишегалдында милиция сыбызгысы яңгырый. +Малай карават астында бөгәрләнеп ята. Ишек бикле шул, ача алмыйсыз!.. Ə ачкычның кайда икәнен ул сезгә гомердә дә әйтмәс!.. +Маһирә икенче көнне улын урамга бөтенләй чыгармады. Ана баласы өчен чын-чынлап куркуга төште. Әллә ишегалдындагыларның сүзе раска чыгамы, хулиган, башкисәр булып үсәме әллә аның улы? Өй эчендә ифрат тындаулы, хәленнән килгәнчә әнисенә булышып, ярдәмләшеп йөрүче бала ишегалдъйга чыккач нигә үзгәрә?.. +Балалар бакчасына урнаштыра алмады шул ул аны! +Яңа квартира да кайчан бирерләр әле. Ни дисәң дә, кысан булса да, торыр куышыгыз бар, диләр... +Ə тол калып, мең хәсрәт белән күз текәп үстергән бердәнберең юньсез булып чыкса, нишләрсең? Нинди чараларын күрергә, нишләргә инде ялгыз анага?.. +Һади, әнисе алдында гаебен сизенеп, тын гына юнышып утыра. Утыра торгач, аның түземе бетеп китте, малай киерелгәләде, сузылгалады, тәрәзә яныннан әйләнеп килде. Каршыдагы квартирага пыялачының килүен көтә иде ул. Әллә аның оста кулы, әллә аталарча ягымлы карашы малайның йөрәгенә кереп калган иде. +Пыялачы төш вакытында гына килде. Каршы квартирада хәрәкәт башлануыннан сизде моны малай. Әнисе ял итәргә яткан иде. Ул, аңа сиздермәскә тырышып, тәрәзә янына килде һәм пәрдә почмагын ачып күзәтә башлады. Менә тәрәзә ачылды, менә ике кул сузылды. Менә пыялачының башы күренде. Ул түгел лә бу! +Малайга кинәт кенә күңелсез булып китте. Кичәге абый нигә килмәгән инде? Ай-яй оста эшли иде! Монысы аның кебек үк булдыра алмый торгандыр әле, мөгаен. Берәр почмакта ярык калдырыр да китәр әле менә. Монысының да алмазы шулай ялтырый микән? Юк, кичәге абый кебек керт итеп кенә кисеп төшерә алмас бу, тотынуы ук башка бит тегенең. Их, шул абыйга ияреп, йорттан йортка пыяла куеп йөрисе иде! +Үз башына килгән бу дуамал фикердән малай тынычлыгын җуйды. Гөл сабакларын сындыра-сындыра, тәрәзә төбенә үк менеп, пыялачының ялтыр-йолтыр маташканын карап тора башлады. Теге абый ник килмәде, дип кычкырыргамы әллә? Әнисе уяныр инде... +Пыялачы эшен бетереп, тәрәзәне ябып куйды. Һадига кызык та бетте. Ул яңадан чыралары, йомычкалары янына килеп утырды. Аның эче поша, кулы кычыта, аяк табаннары кымырҗып тора иде. Ул нөүмизләнеп ишеккә карап алды. Әнисе иртән: "Ишетсен колагың, бусаганы атлап чыгасы булма!" — дип кисәткән иде. +Ялт итеп кенә чыгып, теге абый турында сорашып керсә? Әнисе сизми дә кала ич! +Һоп лә! Баскыч араталары шыгырдарга да өлгерми калдылар. Һади, бала-чага өерен ерып, уртагарак чыкты да күрше кызыннан: +— Пыялачы абый сездә чәй эчеп утырамы әллә?— дип сорады. +— Белдең,— диде кыз.— Ул әллә кайчан китте инде. +Малай бер секунд уйланып тормастан капкага йөгерде. Пыялачы урамда да күренмәде. Сорап кала алмавына әрнегән малай кичәге абый киткән якка карап чаба башлады. +Сулуы кабынды, урам ташлары ялан тәпине чагып авырттырдылар. Һади әллә никадәр абыйларны, апаларны куып узды, тик җилкәсенә агач тартма утырткан кеше күренмәде. +Бер бакча янындагы су сатучы янына җиткәч, малай тукталды. Кипшергән иреннәрен ялаштырып карап торды да кеше юграк вакытта су сатучы янына килде. +— Апа, пыялачылар кайда эшли, белмисезме? +— Нинди пыялачылар? +— Тәрәзә пыяласы куючылар. +— Каян белим ди мин? Əнə тегендә йортлар салалар, шунда эшлиләрдер. +Малай, башын иеп, борынын тартты: +— Апа, буямыйча гына бер стакан су эчерт әле. +— Акчаң бармы? +- Юк. +Хатын, сыек кына кызартып, малайга бер стакан су сузды: +— Әтиеңнән алгач, килеп түләрсең. Малай йотлыгып суны эчеп бетерде: +— Озакламый үзем эшли башлыйм мин! +-Әллә? +— Рәхмәт! +Һади чаба-чаба тукталышка килеп җитте. +Иң кирәген — йортлар сала торган җиргә трамвай белән барып булуын ул белеп алган иде инде. +Шактый бардылар. Вагондагы кешеләр әллә ничә кат алышындылар. Ахыргы тукталышта Һади төшеп калды. Зурзур күтәрү краннарын, дәү-дәү йортларны, әллә нинди машиналарны күргәч, малай авызын ачып катты да калды. +Йортларның инде салынып бетеп килгәннәре дә, ярты юлдашлары да бар иде. Машинага төялгән кызлар Һадига кул болгап кычкырып уздылар. Йортлардагы йөзләрчә тәрәзәләрне күргәч, ул бөтенләй югалып калды. Тәрәзәләрдә кешеләр, өстә кешеләр, аста кешеләр... Исемен дә белмәгән килеш пыялачыны каян эзләп табарсың монда? Былтыр Ботан бакчасында әнисеннән аерылып калып та аһ иткән иде. Халык та күпме генә иде әле анда... +Кая барып керергә белмичә, ул ары-бире сугылды, экскаваторның эшен карап торды. Якында гына үз исемен ишеткәч, малай сискәнеп китте. +— Һади, нишлисең монда? +Караса, Сәйфуллин икән. Малай, шүрләп, артка чигенә башлады. +— Тукта, тукта! Нигә килдең монда? +Һади ычкынып чаба башлады, абынып егылды. Сәйфуллин көлеп җибәрде: +— Кая качасың, жүлөр?! Мондарак кил. Ни эзлисең, әйт? +Малай ык-мык итте дә сөйләп бирде. Малайның йомышын белгәч, ишегалдында бик кырыс, куркыныч булып күренгән Сәйфуллин озак кына көлде, аннары анлатып бирде. Шәһәр уртасында "Ремстройконтора" дигән бер урын бар икән, ватылган өлгеләрне шундагы пыялачылар куя икән. Сәйфуллин төшендереп кенә калмады, малайны үзе белән ияртеп китте, трамвайчыларга дип атап салына торган йортны күрсәтте, соңыннан, үтеп баручы машиналарны туктатып, малайны шуңа утыртып та җибәрде. +Бәхет бер килсә килә бит ул! Һади контора алдына кадәр гөжт иттереп машинада утырып килде. Рәхмәт әйтеп төшеп калды. Кызганыч, малайлар күрмәде! Сөйләсәң, ышанмаслар!.. Ə Сәйфуллин тәрәзә өчен орышмады да, бары: +— Син тәрәзә кырып йөрмә инде алай. Дәү үскәнсең бит, — дип кенә куйды... +Контора ишегеннән керүгә, аны тәбәнәк кенә бер бабай туктатты. +— Әй, әй! Кая барасың, малай? +— Миңа пыялачы абый кирәк иде. +— Ə-ə, тәрәзәгезне кырдыңмы? +— Юк, болай гына. +Карт шунда ук кырысланды: +— Болай гына монда килеп йөрмиләр. Бар, бар! Чык! +Һади киреләнде: +— Чыкмыйм,— диде ул. — Миңа пыялачы абый кирәк. +— Вәт, Ходай кошы! Кайсысы кирәк? Алар моңда унлап, йөзләп! Карт бераз гына арттыра иде. Малай пыялачының кыяфәтен сөйләп биргәч, ул башын чайкады һәм, ачы төтенле челемен суыра-суыра, уңга кереп китте. Бераздан кире чыкты һәм эндәшмичә генә үз урынына — барьер артына кереп утырды. Малай сораулы күзләре белән аңа текәлде. +— Юк ул бүген. Килмәгән. Килми дә. Ишеттеңме? Фәхриев абыең була инде ул. +— Кайда соң ул? +— Больницага кергән. +— Больницага? +— Әйе. Пыяла куярга барган икән дә, синең кебек бер тузга язмаганы ул менгән баскычны аударып җибәргән. Аягын сындырган Фәхриев. +— Бабай,— диде Һади, еламсырап,— кайсы больницада икән? +— Мин каян белим. +— Бабакай... +— Бар, бар, мыек чуалтып йөрмә әле монда. +Карт, ачуланып, аралыгына кереп китте. Аралык артыңдагы гыжылдавык сәгать дүртне сукты! Сәгать дүрт! Әнисенең эшкә китәр чагы җитә! Һади баскан урынында тыпырчынды. +— Китмәдеңмени әле син? +Малайның яшьле күзләрен күреп, карт, сукранасукрана, тагын уңга кереп китте. +— Җиденче больницада. Беләсеңме, теге Чкалов урамында. Очучы Чкаловны беләсеңме?.. +Больницада Һадины бөтенләй санга алмадылар. Кертү кая ул, якын да җибәрмиләр, усал-усал апалар куып ук чыгардылар. Тагын әйләнеп керде Һади. Апалар бу юлы кумадылар, аның чебиле аякларын бер-берсенә күрсәтөкүрсәтә көлештеләр. Кемең ул Фәхриев, әтиеңме, фәләнфәсмәтән дип сораштылар. Ул арада эчке бүлмәләрнең берсеннән өлкәнрәк хатын чыкты. Аны күргәч, мондагылар авызларын җыйдылар. Шул апа Һадины Фәхриев янына кертергә кушты. +Бүлмәдә иң элек ул зуп-зур тәрәзәләрне күрде. Айяй олы! Ишегалды ап-ачык күренеп тора! Ишегалдыңда агачлар, чәчәк түтәлләре. +Ə менә Фәхриев абый да монда! Ул аркасын мендәргә терәп яткан да елмаеп карап тора. Бер аягын әллә ниләр белән бәйләп, урап бетергәннәр. +— Бер малай, дигәч, кем икән, дип аптыраган идем. Син икәнсең,— диде ул, исе китмичә генә. +Ул кар кебек ак җәймәләр арасыннан кытыршы, дәү кулын чыгарып малайның кояшта уңган җитү чәчен сыйпады. +— Килдеңме? +— Килдем. +Малай кат-кат борынын тартып куйды. +— Ни атлы әле син? +— Һади. +Малай пыялачыга туп-туры карады. — Ə син Фәхриев абый. +Пыялачы тагын көлемсерәде. +— Авыртамы, абый? +— Печтик кенә. Кул ныграк авырткан иде. +— Анысын кайда кистеләр? +— Анысын... Берлин янында. +Малай, Берлин дигәнен ишеткәч, тагын ишегалды якка карады. Анда түтәлләр арасында ак халат кигән хатыннар йөриләр иде. Баягылар түгелме? Күреп Һадины ачуланмаслармы? +— Ай-яй тәрәзәләре зур! — диде малай, шаккатып.— Нигә болай олы иткәннәр инде? +— Зур,— диде пыялачы, малайның башыннан сыйпап.— Сиңа ошамыймы әллә? Яратмыйсыңмы? +Малай яратмавын раслап башын чайкады. Аларның ишегалдында мондый зур тәрәзәләр булса, бөтенләй аптыраш булыр иде. Пыялачы исә үзе янында кечкенә малай утырганын онытып җибәрдеме, әллә уйланып яткан фикерләрен әйтергә җай чыктымы, тәрәзәләргә карап сөйли башлады. +— Әйбәт ул зур тәрәзәләр!.. Бүлмәләр якты була. Аннары тыш та апачык күренеп тора. Тәрәзә каршында бакча да булса, ə, Һади!.. Кешене тышкы дөнья белән бәйли бит ул тәрәзә... Шуның өчен зур булсыннар алар. Тәрәзә алларында бакчалар, гөлләр булсын... +Малай эндәшмәде, ул, мышык-мышык борынын тартып, пыялачыдан күзен алмый иде. Менә пыялачы тумбочка өстеннән бер телем ипи алып аңа тоттырды: +— Аша, ачыккансыңдыр. +Һади, ап-ак тешләрен икмәккә батырып: +— Тәмле! — диде. +Икмәк телеме күз ачып йомганчы юкка чыкты. Пыялачы тагын аның башыннан сыйпады. +— Ə хәзер бар, кайт инде. Әниең көтә торгандыр! +— Мин иртәгә тагын килимме? Минем синең белән эшлисем килә, Фөхриев абый... +Пыялачы сүзсез генә башын иде. +Һади, халат итәкләренә уралып, коридорга ташланды. Әнисе югалткандыр инде аны! Фәхриев абыйсы: +— Ишек пыялаларын ватма! — дип кычкырып калды. Малай халык белән кысыла-кысыла вагонга керде. Кондуктор билет алырга кушкач, эре генә: +— Минем әни үзе кондуктор,— дип җибәрде. +Аңа тимәделәр. Менә ул вагон почмагынарак басты да әнисен дә, тизрәк кайтырга кирәклеген дә онытып, ике яклап артта кала торган йортларга карады. Үзе дә сизмәстән йортларның тәрәзәләрен саный башлады ул. Менә бер йорт... Аста сигез тәрәзәсе бар. Монысында унбиш... Тик бик кечкенәләр... Алар бакчага да, шыпшыр ишегалдына да, урамга да карыйлар. +Ə Фәхриев абый, тәрәзәләр бакчага карасыннар, ди... Шул абый кебек булсаң иде ул! Аягын авыртмый дип юри генә әйткәндер әле, мөгаен... Авырта инде анысы! Әле менә Һадиның бармагы гына киселгән иде... Шуның кебек пыяла куеп йөрсәң иде... Бакча ягы тәрәзәләренә... +Трамвай туктаусыз зыңгылдый, селкенә, малай исә ике кулы белән дә чытырдатып ябышкан да үзе яныннан артка чигенүче йортларның тәрәзәләрен саный. Бүген тәрәзәләр аңа ниндидер әкиятләр дөньясын ачучы бәхет капкалары булып тоелалар. Ул йотлыгып, бирелеп карый һәм үз капка төпләрендә моңаеп, аптырап басып торучы әнисен дә күрмичә зыңгылдап үтеп китә... \ No newline at end of file diff --git "a/bylatypov/\320\243\320\263\321\200\321\213_tat.txt" "b/bylatypov/\320\243\320\263\321\200\321\213_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..5fb93e4cc5c8252603ea94d844ee2f60ad31df97 --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\243\320\263\321\200\321\213_tat.txt" @@ -0,0 +1,94 @@ +АДЛЕР ТИМЕРГАЛИН +Угры + +Сканлау, таныту, тикшереп укып чыгу һәм китап калыбына күчерү "Армут" берләшмәсе тарафыннан башкарылды. + +кыллы автоматлар җитештерә торган +"Һенрик һәм К°" фирмасының әзер продук +ция корпусында ыгы-зыгы купты. Фирма +га биш миллион пизаррога төшкән "Киб" кушаматлы автомат — бөтен ягы белән кешегә охшатып эшләнгән робот юкка чыккан иде. +Эзләделәр, актармаган җирне калдырмадылар, хәтта канализация челтәрен дә грунтовизор белән карап чыктылар, әмма нәтиҗәсе булмады. "Киб" суга баткан шикелле эзсез-нисез югалган иде. +Идарәдә ашыгыч киңәшмә җыйдылар. Фирма директоры Һенрик Карлсон "Киб"ны төзегән лаборатория җитәкчесе Барри Френчка мондый сорау бирде: +"Робот үз теләге белән китәргә, ягъни качарга мөмкинме? +— Һич юк, - дип җавап бирде Барри Френч, күзләрен яшермичә. - Ул бик тыңлаучан, күндәм робот итеп яратылган һәм аңа ныклы программа бирелгән иде. +— Программасында үзенчәлекләр юк идеме аның? +— Юк. Хәер... "Киб"ның психикасына балалык, хыял һәм уен элементлары кертелгән иде, сэр. +— Ни өчен? +— Чөнки элекке сериядәге автоматларның артык җитди, эчпошыргыч булуыннан зарланганнар иде... +— Бу... э-э... өстәмә элементлар роботның төп программасына зыян китермәделәрме, бозмадылармы икән? +— Юк, сэр, - дип башын чайкады Барри Френч. - "Киб", без сигнал биргәнче, суыткыч камерада утырырга тиеш иде. +— Димәк, аны урлаганнар, - дигән нәтиҗә ясады шеф һәм фирма территориясендә эзләү эшләрен туктатырга боерды. - Урлаганнар... Кемнәр? Нинди максат белән? +Шефның бу сораулары әлегә җавапсыз калды. +* * * +"Киб"ны чыннан да урлаганнар иде. Бу эшне бөтен диңгез буенда дан тоткан караклар атаманы Вик Дрей, "Чалчәч" кушаматлы кеше оештырган иде. +Соңгы вакытларда һәр җирдә — банкларда, кассаларда, музей, келәт ише урыннарда психоаналитик сак куелгач, караклар шайкасының эше начарланып киткән иде. Психоаналитик каравыл ят һәм шикле кешеләрне керә-керешли үк искәреп ала да, урлау-талау куркынычы туу белән, дөнья кубарып кыңгырау кага, сыбызгы сызгырта, ишекләрне бикли һәм полиция идарәсенә хәбәр итә иде. +Шайканың финанс эшләрен текә күтәрү өчен бердәнбер чара бар: ул да булса караклыкка электроник автоматларның үзләрен җигү иде. Кайчандыр университетның соңгы курсына кадәр барып җиткән һәм сәләтле студентлардан исәпләнгән Вик Дрей моны яхшы аңлады һәм "Һенрик һәм К°" фирмасыннан берәр акыллы кибернетик роботны чәлдерергә карар кылды. +Укучыга инде мәгълүм булганча, карар бик оста тормышка ашырылды. +"Киб"ны ышанычлы ояга алып кайткач, аның психикасын, аң-белем дәрәҗәсен, программа контурларын өйрәнеп, ни эшләргә сәләтле булуын ачыкладылар. Бәхетсезлеккә каршы, "Киб" угрылыкка җайлашмаган булып чыкты. Аның электроник хәтер күзәнәкләре Вик Дрейның саруын кайната торган мәгълүматлар белән тулган иде. Әйтик: "Кеше үзе кысрыклап чыгарган су күләменнән авыррак һәм йөзә белми икән, суда бата. Суда сак булыгыз", "Урам аркылы чыкканда башта сулга, аннары уңга кара", "Туры әйткән — котылыр, ялганлаган — тотылыр", "Усаллык җиңмәс, турылык җиңәр" кебек чәйнәлеп-таушалып беткән сакаллы хакыйкатьләрнең "Чалчәч"кә нигә кирәге бар? +— Син ахмак, Киб! - диле Вик Дрей роботка, танышып җитәр-җитмәс борын. +— Сэр! Сез культурасыз! - дигән җавапны ишеткәч, гангстер шаркылдап көлеп җибәрде, ләкин хәзергә Кибны үчекләп маташмаска булды. +Кибның хәтерен артык информацияләрдән арындырып, аны яңабаштан корырга кирәк, ә моның өчен кибернетик автоматлар белән танышлык кына җитми, аларның эчке дөньясын бик төпле белү шарт иде. +Вик Дрей, бер кәрзин махсус китаплар кайтартып, атна буена баш күтәрми укып ятты һәм, дөресен әйтергә кирәк, урта кул программист булдыра алган кадәр гыйлем туплап өлгерде. Икенче атна роботны яңа эшкә өйрәтүгә багышланды, һәм, шулай итеп, унбиш көн дигәндә, Кибның ми күзәнәкләре: "Кул кулны юа, ике кул битне юа", "Хәйләсез дөнья файдасыз", "Кесәсе калын булган — җитмеш төрле эш кылган", "Урла — тотылма" кебек искерүне белми торган, күбәүләрнең тормыш-көнкүреш нигезе булган мәгълүматлар белән тиешенчә корылган иде иңде... +Киб үзе нәкъ кешегә охшатып эшләнгән, хәтта тән температурасы да 36,6 градус иде. Әйбәтләп киендергәч, чәчләрен тарап җибәргәч, ул урта яшьләрдәге, гаиләсен һәм эшен яраткан, тотнаклы, Вик Дрей әйтмешли, "респектабель бәндә"гә әйләнде. +Беренче сынауны Вик Дрей өйдә үткәрде. +— Киб, колак салып тыңла һәм мыегыңа чорный бар, - диде ул роботка. - Менә тимер сейф. Әнә өстәлдә илле ачкыч. Сиңа ике минут эчендә, шул ачкычларның берсен йозакка яратып, сейфны ачу бурычы йөкләнә. Ачкыч чылтыравын мин ишетмәскә тиеш. Аңладыңмы? Кабатла, Киб! +— Баш өсте, хуҗам. Ике минут эчендә сейфны ачарга, ачкычларны чылтыратмаска. +— Эшкә тотын, Киб! +Киб йозак тишегенә бер карау белән үк илле ачкыч арасыннан өчесен сайлап алды һәм аяк очлары белән генә баса-баса сейфка якын килде. Инде сейфны ачам дигәндә генә, чаршау артыннан алыптай ике гангстер — Вик Дрейның шәхси сакчылары — атылып чыгып Кибка ташландылар. Киб ялт итеп аларга таба борылды, аның синтетик йодрыклары яшен тизлеге белән тегеләрнең муен тамырына менеп төштеләр. Гангстерлар биһуш яткан арада Киб сейфны ачып та җибәрде. +— Булдырдың, Киб, егет икәнсең! - дип мактады аны атаман һәм ярдәмчеләренә су бөркеп һушка китерергә кушты. Киб монысын да тиз башкарды. +Менә шушы көннән алып, шәһәрдә бер-бер артлы гадәттән тыш кыю җинаятьләр эшләнә башлады. Үзәк банкның җиде кат җир астында дип әйтешле сейфларыннан миллион пизарролык алтын коелмалар алып чыгу үзе генә дә ни тора! Ә милли музейда саклана торган "Шаһзадә" җәүһәренең юкка чыгуы? "Көләч Зөһрә" картинасының — Ренессанстан калган иң бөек сәнгать әсәренең урлануы исә бөтен ил җәмәгатьчелегендә борчылу тудырды. +Шунысы кызык, һәр очракта да психоаналитик каравыл сигнал бирми кала һәм, гомумән, каракларга бернинди реакция белән җавап бирми, күрми-белми иде. +Бу эшләрнең барысы да Вик Дрей һәм Киб тарафыннан эшләнгәнлеге укучыга аңлашылса кирәк. Әйе, Вик Дрей диңгез буеңдагы вилласында диңгез суына сөт кушылган җылы ваннада яткан килеш музыка тыңлый һәм төп эшеннән бушаган арада яхтасына утырып диңгездә йөреп кайта иде... Хәер, нәкъ менә шушы сәяхәтләр вакытында "Чалчәч"нең башында яңадан-яңа уй-фикерләр, планнар өлгереп җитә һәм, күп тә үтми, газеталар тагы берәр "искиткеч угрылык" турында шау-шу куптарып алалар иде. Бу юлы да Вик Дрей Кибны яңа эшкә өйрәтеп кайтты. Бөтендөнья премиясе лауреаты мәрхүм галим Фриденштейннан калган кулъязмаларны урлап чыгарга кирәк иде. Операциягә Кибны бик җентекләп әзерләделәр: ул ике катлы йортның схемасы белән ныклап танышты, качып-посып калырдай караңгы почмакларны өйрәнде, мәрхүмнең кабинетын, секретерын ачу өчен универсаль ачкычлар хәстәрләде. +Операцияне җомга көнгә билгеләделәр, чөнки бу көнне мәрхүмнең хатыны экономкасы белән базар-кибетләргә чыгып китә, ә капка каравылчысы ишегалдында котырып үскән карагач күләгәсендә челемен суырган килеш йокыга тала иде. Фриденштейнның җиде яшьлек оныгын да, күрәсең, йоклатып китә торганнардыр, һәрхәлдә, җомга көнне төштән соңгы сәгатьләрдә йорт эчендә җан иясе барлыгы сизелми-күренми иде. +— Йә, Киб, сынатма, - диде операция буласы көнне иртән Вик Дрей, роботның иңенә кагып. - Димәк, болай: капка каравылчысына сиздерми генә үтәсең дә янгын сүндерү баскычыннан чормага менәсең, аннан люк аша икенче катка... +— Әйе, хуҗам - диде Киб, ияген кагып, - икенче катка... Фриденштейн кабинетына. +— Бүлдермә! - дип, дорфа гына туктатты аны Вик Дрей, чыраен сыгып. - Башта малайларын кара: йоклыймы, юкмы? Бик шук малай... Йокламаса, чарасын күр... +— Нинди чара? - дип сорады робот, һәм игътибарлы к еЧешлеем а - нтәымәңк ес тиасрткуә өнчеенп м кахусюус ыҗанй лкаүнмрае, птр уаблкга.ан булыр иде. +— Йоклату чарасы, Киб. Менә шушы баллоннан борын төбенә газ җибәрерсең. +— Ярый, әфәндем, - диде робот һәм баш сөяге төшерелгән баллонны кесәсенә салды. +— Аннары кабинетка керерсең дә секретерның уң яктагы бүлеген ачарсың. Алтын бәясе тора торган язмалар шунда булырга тиеш. +— Ә булмаса? +Вик Дрей Кибка өзгәләп ташлардай булып карап алды. Чыннан да, Киб урынсыз сораулары белән атаманның ачуын кузгата иде шикелле. Ит-сөяктән торган гади кеше булса, бәлки, ул аның арт сабагын да укыткан булыр иде, ә монда нәрсә — барыбер чын авырту, чын сызлану һәм, димәк, чын мәсхәрә дә түгел... +— Кулъязмалар шунда. Бүлмәне без күрше йорт тәрәзәсеннән психорадар белән берөзлексез күзәтеп торачакбыз. Ишетсен колагың, Киб: без сине дә шуннан карап торачакбыз. +— Ярый, әфәндем. +...Киб як-ягына каранып алды да ачкычларын чыгарды. Шунысы гаҗәп, Киб дулкынлана иде. Юк, бу курку да, каушау да түгел, ниндидер бер ят тойгы — оялу, читеңсенү кебек бернәрсә иде, ахрысы. Әгәр Кибның бит алмалары ояттан кызара торган итеп эшләнгән булса, һәрхәлдә, аның кичерешләре башкаларга сизелми калмаган булыр иде, чөнки ул үзенең температурасы нормадан югарырак күтәрелгәнен тойды. Ә инде анысы һич тә ярый торган эш түгел — үтә нечкә, нәфис электроник нерв күзәнәкләренең, артык җылынып китеп, сафтан чыгу ихтималы бар иде. Ишекне шыгырдатмый гына ачкач, Киб тәрәзәләренә авыр пәрдәләр эленгән ярым караңгы бүлмәгә килеп керде. Тын иде, кәгазь, тырышлык, хезмәт исе килә иде биредә. Робот үзенең күңел почмагыңда җылы ташкын — бу кабинетның мәрхүм хуҗасына, галәмнең иң яшертен кануннарын ачкан кешегә карата ихтирам кузгалганын тойды. Шул чагыңда аның радиодиапазонында Вик Дрей тавышы ишетелеп китте: +— Киб! Тизрәк! Эшеңне кара, Киб! +Киб тәрәзә янына килеп бер пәрдәне ача төште һәм урамның каршы ягыңдагы кызыл кирпеч йортка күз салды. Вик Дрей шул йортта, ярдәмчеләре белән бергәләп, Кибның һәр адымын күзәтә булыр. "Күзәтсә ни!" дигән хәтәр уй йөгереп узды аның башыннан һәм ул имән секретер каршындагы кәнәфигә килеп утырды. +— Киб, ишетәсеңме? Киб, шайтан! Эшкә кереш! +Киб, уйларына чумган килеш, секретер тартмасын ачты да аннан калын-калын папкалар алды. Беренче номерлы папка. Бүгенгә кадәр дөнья күрмәгән хезмәт бу. Фриденштейн аны соңрак бастырып чыгарырга җыенгандыр, бәлки. Ә бәлки, кешеләр әлегә бу кануннарны аңлар дәрәҗәгә җитмәгәннәрдер? Формулалары нинди озын... +— Һелло! Сез нишлисез моңда, абзыкай? +Киб корт чаккандай сикереп торды. Ишек катында кулына уенчык пистолет тоткан җиде яшьләрдәге бер малай басып тора иде. +— Секретерны ник ачтыгыз? Әби әйтә, аны ачарга ярамый, ди. Сез монда каян кердегез? Ишекләр бикле бит? +Малай пистолетын Кибка төбәде. "Әгәр чын ядрә белән ата торган булса, нәкъ йөрәк насосына тидерер иде", - дип уйлап алды Киб тыныч кына. "Урта гасырларда һәйбәт мәргән чыгар иде бу малайдан!" +— Мин — Киб, - диле робот, гади генә итеп. - Киб, аңлыйсыңмы? Ә син кем? +— Джек ич! Мин бу өйнең хуҗасы... әби өйдә юкта. Ул барында мин әйберләрне чоланга чыгып ватам. +Киб елмаеп куйды. +— Син шундый тәртипсез малаймыни? +— Юк, мин әз генә тәртипсез, әз генә тәртипле малай. Ә әбинең хрусталь касәсен Сизи ватты. +— Сизи? Кем соң ул? +— Безнең песи. Әби касәгә юкә балы салып куйган, ул аның исен үлеп ярата... - малай иреннәрен ялап алды. - Мин дә бал яратам. +— Сизи дә яратамы? - дип күз кысты робот. +— Сизи бал ашамый. Ул бит песи! +— Касәне ничек ватты соң ул? +— Мин Сизиның сыртыннан тотып касәне иснәткән идем, ул аны өстәлдән төртте дә төшерде. +Киб тагы елмайды. Аның электрон күзәнәкләрендә Вик Дрей көчләп таккан җинаятьчел фәлсәфә әкренләп юыла, онытыла бара иде. Ләкин күрше йорттагы гангстерлар белән психорадиоэлемтә саклана иде әле. Кибның колак эчендә Вик Дрейның усал тавышы яңгырый: "Киб! Малайны йоклат! Газ баллонын ач! Киб... Синең нибары унбиш минут вакытың калды, җен!" +— Шайтаныма олагыгызсана! — дип мыгырдады Киб, ләкин ул әле һаман Вик Дрей белән элемтәдән арынып бетмәгән, Вик Дрей күрсәтмәләре аның аңын һаман томалап торалар иде. +— Сез, абый, нәрсә дидегез? +— Юк, юк, берни дә әйтмәдем, балакай. +Киб көчле куллары белән Джекны үзенә якынрак китерде дә малайның керпе энәләре кебек каты, уттай янып торган бакыр чәчләреннән сыйпады. +— Син әйбәт малай... - дип пышылдады робот. - Син һәрвакыт шулай әйбәт булырга сүз бирәсеңме? +— Мин әбигә җитмеш җиде тапкыр сүз бирдем инде, тагын кырык тапкыр бирә алам! +— Джек, синең пистолетың атамы? +— Ата! Тик аның көпшәсенә шырпы башы кырып тутырырга кирәк. +— Бар, тизрәк шырпы алып кил! +Җире-күге белән куанган Джек кухняга йөгереп чыгып китте һәм күз ачып йомган арада әйләнеп тә керде. Алар, Киб белән икәүләп, тырышып-тырмашып шырпы башыннан күкерт кыра башладылар. Пистолетны дөңгечли-дөңгечли кордылар. Ядрә эзли башлагач, Джек кытай бильярдының шарларын да кызганмады. +— Әнә теге тәрәзәне күрәсеңме? - диде аңа Киб, каршы яктагы йортка күрсәтеп. - Анда ялмавыз карт тора. +— Күрәм, - диде малай, биергә җитешеп. +— Менә син шул тәрәзәнең зур өлгесен ват әле. Буламы? +— Ә әби? +— Ялмавызның котын алган өчен әбиең дә мактар үзеңне. +— Алайса... мин аны хәзер чәлпәрәмә китерәм. Их! +Джек, бер күзен кысып, пистолетын тәрәзәнең иң зур өлгесенә төбәп яткан арада, Киб телефоннан полициягә шалтыратты. +— Вик Дрейны тотасыгыз киләме? - диде ул телефонга. - Тотасыгыз килсә, минут та көтмәстән, унбишенче кварталның төньяк почмагына килеп җитегез. Ватык тәрәзәле йортны камап алыгыз. Берочтан "Һенрик һәм К°" фирмасына да шалтыратыгыз. Аларның автоматы биредә, дүртенче йортта. +Бөек галим Фриденштейн кабинетына килеп кергән полиция әһелләре идәндә дүрт аяклап йөргән Кибны һәм аңа менеп атланган Джекны күрделәр. +- \ No newline at end of file diff --git "a/bylatypov/\320\243\320\271\320\273\320\260\320\277 \321\202\320\260\320\261\321\203\321\207\321\213_tat.txt" "b/bylatypov/\320\243\320\271\320\273\320\260\320\277 \321\202\320\260\320\261\321\203\321\207\321\213_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..8a56bafb6200108d77efa5094957f60e8f88fa90 --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\243\320\271\320\273\320\260\320\277 \321\202\320\260\320\261\321\203\321\207\321\213_tat.txt" @@ -0,0 +1,65 @@ +АЯЗ ГЫЙЛӘҖЕВ +УЙЛАП ТАБУЧЫ + + +Һәр Яңа ел кичен шау-шулы һәм кызыклы итеп үткәрергә гадәтләнгән, кунакчыл табигатьле, шат күңелле һәм инде шактый танылып килә торган яшь рәссам Салих Кәримуллин бу елны хатыны Зөләйха ханым белән үзенең өеңдә күңелсез генә каршы алырга мәҗбүр булды. +Сәбәбе шул булды моның. +...Бәйрәмгә хәстәрлек эшләрен алар үзләре декабрь башларында ук күрә башладылар. Ятьмәләр , сумкалар тотып, кибетләрне әйләнеп чыктылар, чыгымнарны исәп- ләп-хисаплап куйдылар. Уйлары Яңа елга кунак чакыру иде. Дөрес, аларның бүлмәсе дә бер генә, ул да кечкенә һәм тар. Ләкин нишлисең?! Зуррак бүлмә сорап, моннан өч ел элек райбашкармага гариза да биргәннәр иде бирүен. Беренче һәм икенче елларны Салих үзе дә анда барып йөргәләде. Булмады. Күңел киң булганда, урын җитә бит ул! +Салих бүген, Зөләйха ханымга ата-бабаларның тапкырлыгы, татар халкының кунакчыллыгы турында сөйли-сөйли, бик кәефләнеп кенә Бауман урамы буйлап бара иде, кинәт... +Кинәт, дип... безнең Казан урамнарында, бик еш очрый торган бер хәл булды. Ул, сул аягын чөеп җибәрде, сумка һәм ятьмә тоткан кулларын бауда йөрүче кәмит кебек бутап, уң үкчәсендә бөтерелеп алды һәм шап иттереп тротуарга мәтәлеп килеп тә төште. Егылуга ук сумка ачылып китеп, аннан консервалар, ашамлык төргән вак пакетлар чәчелде. +Зөләйха ханым куркуыннан башта агарынып китсә дә, егылуның зыянсыз булуын чамалап, шаркылдап көлә башлады. +— Шәп рәсем булыр иде бу, шайтан алгыры! - дип сукранды Салих. - Нәкъ райбашкарма янында егылып ят, имеш. Беренче катта түгелләрдер, юкса күрерләр иде. +Зөләйха ханым аның саен ныграк көлде. Көлке көлә килә, артыннан куа килә дигәндәй, шулай көлеп торган арада үзе дә чак кына барып төшмәде. Ярый әле торып өлгергән иренә тотынып калды. +Өс-башларын каккалагач, алар икәүләп, шарык-шарык көлешә-көлешә, егылуның төрле вак детальләрен искә ала башладылар: +— Әй, берзаман бүрегең атылып китте, ха-ха-ха! +— Шунда, тотмыйча, авызын ачып тора бугай! Сине әйтәм! +"Ник әзрәк ком-фәлән сипмиләр икән соң шушы урамнарга?" - дип уйлап куйды Зөләйха ханым эченнән генә һәм шелтәләргә кереште: +— Шуларны әзрәк чеметмисең дә, ичмасам! Урамнары җәен пычрак, кышын тайгак була. Рәсемнәрен ясарга иде шуларның. Берәр райбашкарма председателе, рәсемдә генә булса да, синең шикелле егылып ятсын иде шунда! +— Рәсемдә генә шул! - диде Салих һәм уена ниндидер фикер төшеп туктап калды... +Урамда барганда әллә ни сизмәсә дә, кичкырын тез башы үзенең бик үк йомшакка бәрелмәвен искә төшерә башлады. Ләкин Салих моңа артык игътибар итмәде. Ул көне буе йөреп, арып йокыга киткән Зөләйханың саташып сөйләшкәләвен дә ишетмәде. Рәсем ясау белән мәшгуль иде. +Башта кәгазьгә урам сурәте төште. Аннары бозлы урамнарда кайсысы шуып, кайсысы йортларга ябышкан кешеләр тезелделәр. Бер читкәрәк мескен генә кыяфәтле, йокылы күзле урам себерүче басты. Салихның куллары күңелендәге хыяллары артыннан чак өлгереп барды. Төрле вариантлар ясалган кәгазьләр өстәл артына берәмберәм оча торды. Ниһаять, рәссамның фикере бер тирәдә тупланды. +Шактый утырганнан соң, кәгазьдә урам себерүченең генә сурәте калды. Ул, иңбашына гади генә эшләнгән җайланма куеп, бик эре кыяфәт белән сукмакларга ком сибә. Салих рәсемнең башына "Казан урамнарына ни җитми?" дип язып куйды. Бераз уйланып торгач, рәсем астына "Шәһәр төзекләндерү идарәсендәге иптәшләргә тәкъдим итү өчен ком сибү җайланмасы. Катлаулы түгел, иске-москы, тимер-томырдан да оештырырга була" дип өстәде. +Ниһаять, рәсем ясалып бетте. Конвертлап җибәрәсе генә калды. Тукта, кая җибәрергә соң? Салих эре хәрефләр белән конверт тышына "Казан, "Чаян" журналына" дип сырлады да тыныч күңел белән йокларга ятты... +Дөнья мәшәкате белән йөреп шактый вакыт узды. Рәсем китте дә онытылды. Салихның аягы да төзәлде. Алар Зөләйха ханым белән тагын урамнарда йөрделәр, кибетләргә керделәр: Яңа ел җитә бит. +Һич тә көтмәгәндә, бәйрәмгә нәкъ ун көн калды дигәндә, аларга хат китереп тапшырдылар. Бик матур алсу кәгазьгә "Хөрмәтле иптәш Кәримуллин! 25 декабрьдә сәгать дүрттә райбашкармага кереп чыксагыз иде" дип язылган, бүлмәсе күрсәтелгән һәм боргалап-сыргалап имза да куелган. +— Кара син аны, "хөрмәтле" дип үк атаганнар! Яхшылыкка бу, яхшылыкка, - дип юрады Зөләйха. +Моннан өч ел чамасы элек, зуррак фатир сорап, райбашкармага бирелгән гаризалары икесенең дә хәтеренә төште. +— Әллә шулмы икән? - дип шикләнде Салих. +— Мөгаен, шулдыр, - диде Зөләйха, сөенеп. - Гадәттә, бөтен җирдә Яңа ел уңае белән фатирлар бирәләр бит. Димәк, безгә дә... +Инде чыксалар да, кайтсалар да, телләреннән яңа фатир төшмәде. Яңа гына бер-берсен табышкан гашыйклар кебек, сөйләшсәләр, сүзләре бетмәде. Яңа ел тирәсендә күченеп йөрү мәшәкатьләре дә булыр, өй туе да уздырырга туры килер дип, бәйрәмгә кунак та чакырмаска булдылар. Чакыручыларга да: +— Без башка җирдә каршылыйбыз, бик рәхмәт, дип кенә җавап кайтардылар. +Яңа елга әзерлек өй туена әзерлеккә әверелде. Туй көнен, күченү мәшәкатеннән арыну белән, 5 гыйнварга булыр дип билгеләп куйдылар. Янәсе, күзләре шар булсын әле агай-эненең! +Ниһаять, килеп җитмәс кебек күренгән 25 декабрь дә җитте. Салих, кәефләнеп, дәртләнеп, күрсәтелгән сәгатькә райбашкармага барып керде. Мәгълүм бүлмәне эзләп табып, эчкә үтте. +Шактый иркен бүлмәдә Салихны мөлаем гына бер яшь кыз каршы алды. Кыз, чакыру кәгазен кулына алу белән: +— Ә, сез иптәш Кәримуллинмы? Борһан Закирович сезне көтеп кенә утыра иде, шәһәр Советына чакырып алдылар үзен. Бик көткән иде ул сезне, - диде. +Салих ни дияргә дә белмичә таптанып куйды һәм, кызара төшеп: +— Ничегрәк соң, булырмы икән? - дип сорады. +Кыз тагын да сөйкемлерәк елмайды: +— Борһан Закирович үзе шөгыльләнгәч, булмыймы соң?! Бүген дә сезнең язуыгызны карап утырды әле. Егерме тугызында килергә кушты. "Шунда тәмам хәл итәрбез", - диде. +Салих шатлыгыннан кыз белән саубуллашырга да онытып чыгып китте. Кайтканда аягы җиргә тимәде. +— Шул, шул! Фатир мәсьәләсе! - диде ул, ишектән керүгә. - Егерме тугызында килергә куштылар. +Шул көнне үк алар, мебель кибетләренә йөреп, кирәк-яракларны караштырдылар. Машина-фәлән табу кыен булса дип, күршедәге шофёр белән сөйләшеп куйдылар. Бөтен әзерлек эше бетте. Яңа фатирны бирәчәк Борһан Закировичның карарын гына көтәргә калды. +— Улыбыз була калса, Борһан куйганда да ярыйсы икән, - диде Зөләйха ханым. - Матур исем бит! +Салих сүзсез генә елмайды. +Борһан Закирович дигәннәре бик мәһабәт кыяфәтле, зур гәүдәле, ир уртасы кеше булып чыкты. Ул Салихны җитди кыяфәт белән каршы алды. +— Болай озак көттерүебез өчен гафу итегез инде, - диде ул, исәнлек-саулык сорашкач. +— Сез нәрсә?! - диде Салих. - Без көтәргә күнеккән инде! Өч ел көткәнне, бер-ике көн генә... +— Әллә өч ел элек үк язган идегезме? +— Нәкъ өч ел да ике ай! +Борһан Закировичның кашлары җыерылды: +— Вәт бюрократлар! Һәрбер кәгазь артында җанлы кеше торганын оныталар шул алар! Үзләре тагын "тикшерегез" дип язган булалар. Өч ел! Ай-яй-яй! Әгәр сезнең кәгазегез миңа өч ел элек килеп кергән булса, уһу, мин аны!.. Әллә ниләр кыландырып бетерер идем!.. +— Ничегрәк соң? - дип сорады Салих кыюсыз гына. +— Барып чыга инде! Мин тотынсам, булмый калмый. Әле менә балалар паркында бер капка эшләттерергә йөрим. Унике киңәшмәдә күтәреп чыктым шуны. Кирәклеген аңламыйлар бит... +— Минем мәсьәлә ничегрәк соң? - диде Салих, түземсезләнеп. +— Майда йөздерәм мин сезне, - диде Борһан Закирович. - Тик моннан соң андый уйлап табу тәкъдимнәрегезне "Чаян"га җибәреп тормагыз. Өч ел йөргән бит! Моннан соң тотыгыз да үземә килегез. Момент! +— Аңлап бетермәдем... +— Сызымнарыгызны алып килдегезме? +— Сызым? Паспорт янымда... Тагын... +— Безне бик күп бәлаләрдән коткарачак ком сибү җайланмагызның сызымнары кирәк. +Салихның күзе дүрт булды. Ул, төшемме, өнемме дип, як-ягына каранып алды. "Чаян"га җибәргән көлке рәсемне күргәч кенә, эшнең асылына төшенде. +Борһан Закирович дәвам итте: +— Мин сезне якты юлга чыгарырмын, уйлап табучы иптәш! Даны миңа, малы сиңа дигәндәй, хи-хи-хи! Күтәреп чыгыйк әле! +Нишләргә дә белми аптырап калды Салих, һәм кинәт: +— Сез мине гафу итегез, мин, сызымнарны да алып әзерләнеп, икенче вакыт килермен, - дип, райбашкармадан чыгып китте. +* * * +Яңа ел кичен төйнәлгән төеннәрне сүтү һәм әйберләрне кире үз урыннарына урнаштыру белән үткәрделәр Кәримуллиннар. Бүлмә тәмам үз төсен алганда, төнге унике иде инде. diff --git "a/bylatypov/\320\243\320\275\320\260\320\273\321\202\321\213 \321\217\321\210\321\214_tat.txt" "b/bylatypov/\320\243\320\275\320\260\320\273\321\202\321\213 \321\217\321\210\321\214_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..8f67bba9132bb7c3399baeb0feba02d633974004 --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\243\320\275\320\260\320\273\321\202\321\213 \321\217\321\210\321\214_tat.txt" @@ -0,0 +1,77 @@ +АЯЗ ГЫЙЛӘҖЕВ +УНАЛТЫ ЯШЬ +Сканлау, текстны таныту, тикшереп укып чыгу һәм китап калыбына күчерү Заһир Г. Хәсән тарафыннан башкарылды. + +Кыз, җомга көн иртәнчәк чыгып китеп, әлегәчә өенә кайтмаган икән... Күргәннәр, аның зәңгәр чуклы букчасын иңенә салып, гадәтенчә төп-төз басып, туп-туры алдына карап, һич кабаланмыйча, капкаларыннан чыгып барганын күрше-күлән күреп калган. Атын төнгелеккә Аклан чирәменә тышаулаган сыңар күз Миннәхмәт кызның сөзәк тау сукмагыннан ашыкмый гына менеп баруын да абайлаган. "Таң тишегеннән кая бара икән бу кызый актыгы?" - дип мыгырданган әле Миннәхмәт. Кызның тау маңгаена менеп җитеп тукталганын, түбәнгә, иртәнге сыек томан таралгач ачылып киткән урамнарга, көлтә-көлтә нурын таратырга ашыккан кояшка, тау итәк-билләрен чуарлаган юл-сукмакларга текәлеп карап торуын күрүчеләр табылган. Шуннан арысын беркем дә белми калган. Тау башына килеп тоташкан чытырманлы кара урманга кереп киткәнме, әллә иртәнге сәфәрен түбәтәй-түбәтәй калкулыклар аша дәвам иткәнме, белүче юк. Югалган кыз. +Көн үткән, июль азагы, эшнең иң кызган чагы, кемнең кемдә гаме бар, кызның юклыгын өендә дә искәрмәгәннәр, инде төн уртасында да кайтып кермәгәч, хафага төшкәннәр. Әнисе, ирен биш ел элек җирләгән тол хатын, тынсыз-өнсез калып, авыл советы рәисенең тәрәзәсен каккан. Икенче шөбһәле таң яралган, тау битләрендә, үзәннәрдә телсез кылганнар тирбәлгән, Аксу авылы өстеннән сүзсез ак болытлар аккан, кыз күренмәгән. Суга төшкәндәй гаип булган кыз. +Икенче көнне, әбәттән соң, Хәлил Казаннан кайтышлый олы юлдан машинадан төшеп калгач ук, авыл тирәсендә мөшкел бер хәл барын абайлап алды. Юл белән авыл арасы ерак түгел, ике чакрым булса булыр, бер атлап ике сикерсәң, кайтып та җитәсең. Авыл юлына борылып керүгә, егетне атлы милиционер туктатты. "Ерактан кайтасыңмы?" дип сорады ул, котсыз коры тавыш белән. Егет аңлатып тормады. Ул сул иңбашын кагып: "Моннан күренми!" — дип мыгырданды да юлында булды. +Казан кадәр Казаннан җеназадан кайтып килүче егетнең беркем белән дә сөйләшәсе килми иде. Милиционер артыгын төпченмәсә дә, егетнең киеренке күңеленә шом оеткысы салды. Аллы-артлы ике машина узды, алар егетне куе тузанга коендырып үттеләр. Ике әрҗәдә дә егет-җилән, кыз-кыркын шыплап тулган иде. Каршы яктан килүче ике егет Аксу авылында бер кызның югалуын, эзләп-эзләп тә табылмавын әйтеп уздылар. +Ике төн йокы күрмәгән, юл газапларыннан җыгы чыккан егет, хафалы хәбәрне ишеткәч, үз арганлыгын онытып ашыга-кабалана башлады. Ике иңен басып торган кайгысы болай да зур иде, "югалган!" дигән дәһшәтле сүз аны тәмам изеп ташлады. Егет кем югалганын "ә" дигәнче чамалады һәм ялгышмады. Кызның кемлегендә аның һичбер шиге юк иде. +Язга чыгарак Аксу авылына кайтып төшеп урнашканнан бирле, Әфган сугышларында көн-төн газап йоткан, мең төрле гарасат арасында җанын тере саклап алып калган егет әз-мәз тынычланган иде шикелле. Әфганнан сеңеп кайткан шомлы төшләр, дәһшәтле өннәр әзгә генә онытылып, аннан читтәрәк йөри башлаган иде. Язмыш тагын кире ягы белән борылды: иптәшен җирләп кайтканда кайгыга кайгы өстәлде, җаны тәнен бимазалап, тәне җанын талап, бөтен дөнья каралып зыр-зыр әйләнде. "Шушы гына җитмәгән иде!" дип ыңгырашты кайгы белән тулы күңеле. Тормышым җылы бер эзен таба дигәндә, шушы өметле эзгә алып кереп барган кыз югалсын инде! +Әфганстанда тоташ ике ел! Ике ел эчендә алган яраларны әз-мәз төзәтү, ябыштыру өчен тагын бер ел гомер кирәк булыр!.. Әле аннан соң да күпме җәбер-җафалар, кичерешләр. Әфганнан ул әтисе йортына, район үзәгенә кайтып төште. Тоташтан ял, даими тәрбия кирәклеген белсә дә, ата йортында озак юана алмады, һәр иртәдә, Ходаның бирмеш һәр көнендә, үзенә текәлгән кызганулы карашларны күтәрә алмадымы, әллә әткәсенең ялтырап торган майор погоннары туктаусыз үртәдеме, ай дигәндә әткә-әнкәсенең ай-ваена карамыйча, чыгып качкандай, өен ташлап китте. Китүенең сәбәбен аңлатып тормады, онытылып беткән туган-тумачаларының адресларын белеште. "Берсенә сыймасам, икенчесенә..." дип уйлады эченнән генә. Анда барып карады — җаны җай таба алмады. +Монда сугылды — күңел сыя торган юмарт почмак анда да юк иде. Егетнең тәне кат-кат туралганын, рухы сынып ярты мәет хәлендә кайтып егылганын беләләр, белмәгәннәр ил мисалында чамалыйлар иде. Аны сак хөрмәт белән каршыладылар, җанын аяп, йогышсыз сораулар белән интектермәделәр, җаеннан гына торырга тырыштылар. Ул кунак булып төшкән йортларда хәл тиз-тиз үзгәрә иде. Егетнең елмаюны оныткан сүрән чырае, сөйләр сүзләренең бик сирәк кенә, анда да ярым-йорты җөмләләр белән телдән ычкынгалавы хуҗаларның олысын-кечесен сискәндерә, һәр өй түрендә гадәти булмаган авыр һава ярала иде. Егет үзенең яшәеше белән ерак туганнарына сөенеч түгел, хәсрәт китерүен бик яхшы аңлый, бу исә аның җан газапларын тагын да арттыра иде. Хуҗалар, аерата хатын-кызлар, аның җәрәхәт җөйләрен ялгыш кына күреп калганда да тыела алмыйлар, күз яшьләре елга булып ага... Иртәгесен егет яңа сәфәрләргә, яңа урыннарга ихтыяри-мәҗбүри чыгып китә иде. Мәчеләр дә аның халәтен сизенә, мырлый-мырлый аның тез өстенә менеп сузылмыйлар, аның авыр күз карашыннан курыккан этләр дә, үткер теш-тырнакларын яшереп, авызларын йомалар. Ул урам якка чыгып, капка баганасына сөялсә, баганалар уфылдап, ыңгырашып ала... +Татарстанның иң читендә, ерак районнарның берсендә, әткәсенең абзасы Җиһанша яши иде. Ара ерак, әткәсе туганлык җепләрен ялгаштырырга әвәс түгел, военком бит, татар түрә булса, чабатасын һичшиксез түргә элә, егет үзен белә белгәннән бирле Җиһанша абзалары белән бик сирәк, анда да ялгыш юл төшкәндә генә очрашалар иде. Шул юмарт күңелле йорт исенә төште егетнең. Каядыр үтешли ата йортына кагылып, әнкәсе белән чак кына ачылып китеп сөйләшкәндә, "шул тирәгә барасым килә!" дип ычкындырды. Әтисе күтәрелеп бәрелде: "Менә анда инде сине көтеп алыр кеше юк... Ашыкма, уйла, үлчә, кар китеп юллар төшсен, көннәр җылынсын, Җиһанша абзаң вафат, карчыгы да дөнья куйган. Йортта яшәр кеше калмаган. Тәрәзәләре кадаклы, ишекләре бикле. Сине көтеп торучы да, сагынучы да юк анда", — диде. Егет башын гына чайкады, балачак хатирәләрендә Аксу авылы зәңгәр, татлы томаннарга өрелеп, күңеленең иң эчкәрге тартмасында саклана икән. "Барам. Карыйм. Торыр чама юк икән берәр яры китәрмен", — диде ул, гадәттәгедән озынрак сөйләп. Җиһанша абзасының саф көмештән койган сакалы, кычкырып дога укыган тантаналы мизгелләр һәм рәт-рәт тезелеп утырган умарталар Хәлилнең исенә төште. Марҗа биле юанлыгы кышлау умарталар, шул умарталарны кысып кочаклаган дәү-дәү каеннарны да хәтерләде. Җиһанша бабасының умарта менеп, бала учы-бала учы ап-ак кәрәзләрне аның кулына тоттырганы исенә төшеп, авызыннан сулар килде. +Китте. Районнан Аксуга юл һаман салынмаган икән. Ни чана, ни арба дигәндәй, ике араны егет шактый озак үтте, таеп китеп, мыштым чокырга тулган мәкерле суда ике аягын да чылатты. Әйткән сүзеннән кайтканы юк иде, күз бәйләнә башлаганда Аксуга барып керде, Җиһаншаның какшау капкасын киереп ачты. Бүктәрен болдырга куеп, йөткергәләп, лапас астындагы кузланы кузгаткалап тавышланган арада, күрше-тирәдән ике-өч кеше күренеп, ары-бире сүз алышып танышкач, алар балта-пычкы, көрәк-мазар алып керделәр, болдырга җил тутырган чүп-чарларны, пәҗеп укмашкан карлы-бозлы яфракларны җәһәт-җәһәт чистарттылар, күгәргән йозакны җылатып ачтылар, тәрәзә капкачларын як-якка тарттырдылар. Егет Җиһанша агасының үксез түренә кичке салкын эңгерне ияртеп керде. Ил төкерсә, күл булыр, кем мич казнасыннан алып чыра телде, кем әвеслектә ятып муртайган усак яркаларын кертеп өйде. Чәйне казанда кайнаттылар. Өйгә ялкау, сүрән җылы төште. Җиде-сигез тустаган чәй эчеп кайнарланган егетнең аңа гына исе китмәде! Ул дымлы түшәк-ястыкларны җылы йөгерә башлаган мич кабыргаларына терәп куеп, үзе как сәкегә сузылып ятты, адәм балаларының иң кадерле мендәре булган кулларына башын салды. Әфган тәмугының җиде катын үткән солдатның йокысы ястык тели димени?! Ятты да сеңде. +Озак йокламады. Иртәне ул түземсезләнеп көтеп алды, мәшрикъ ягы аллана башлауга болдырга чыкты, төнлә чираган сулар чуар көзгеләр булып, төрле рәвешләргә кереп ишегалдын бизәгәннәр. Сыек томан агач кайрыларының әчкелтем исләрен +уятып, агач бөреләренең һәрберенә нидер пышылдап, татлы исләрен куертып, бөтен дөньяга терелек төсмере керткән иде. Агачлар әкияти баһадирлар, татарның бик еракта калган, онытылган Алып батырлары булып күренделәр. Ул, әсәренеп, тау ягына карады, анда-санда үскән агачлар таудан ташкын булып төшеп килүче Болгар атлылары булып тоелдылар... Ул, шәүләсен йотарга маташкан челтәр бозларны чак-чак кына ватып, ихатаны әллә ничә кат урады... +Ихатаны, йортны онытмаган икән әле! Сөенде. Сабый чагын оныткан бәндә — бәхетсез, чөнки иң гөнаһсыз, иң газиз хатирәләр бары тик сабый чактан гына сеңеп кала... Әгәр кыйналган җаныңны шулар белән дә җылыта алмыйсың икән, тагын нинди заман хатирәләре белән юансын кеше! Җиһанша абзасы авылның бөтен йортларыннан да югарыракка, тау биленә үрмәләгән, бүтәннәрнең ындыр-бакчалары йорт артында булса, ул каралтыларын өскәрәк салган да, бәрәңге ызаннарына, түтәлләргә урынны өй каршысында калдырган иде. Тау белән йорт-кура арасында алма-чия агачлары, юкә белән каен алмаш-тилмәш үскән чаукалык... Умарталар калмаган, кышлау умарталарның череп таралган сөякләре уйдык-уйдык чәчелеп ята. Такта умарталарны бер читкә өеп куйганнар, ятим калган казыклар, дүртәр-дүртәр тезелгән бичара солдатлар булып, шыраеп утыралар. Йорт әле таза диярлек. Түбәсе кыйшайган, почмагы янтайган мунча да исән икән. Кәҗә-сарыкларның исен таратып бетермәгән мал абзары да эшкә ярарлык... Йорт-кураның авыл арасыннан шактый читтә булуы да, өч зупзур тәрәзәнең нәкъ кояш чыгышына карап торуы да ошады Хәлилгә. Егет шул иртәдә үк үзе өчен бер яңалык ачты: моңарчы ул кая гына бармасын, нинди хәлләргә генә төшмәсен, юлының дәвамы хакында уйлый да, күз алдына китерә дә алмый иде. Әфганнан соңгы һәр көне шул көн белән генә тәмамлана, ул бары тик үзен чолгаган бер көнлек мохиттә генә яши ала иде. Шушы җимерелә башлаган моңсу ихата. Юаш кына ары-бире сузылган муртайган киртә-читәннәр, тормышның бөтен вакыйгаларын күңеленә салып та аумаган капка, лапас өрлегенә бәйләнгән бозау муенчагы. Күгәрә төшсә дә, йөзеннән яктылыгы китмәгән чалгылар, баш-башлары уем-уем яргаланган улаклар. Колашалар. Абзарның җир идәнендә җуелмаган хайван эзләре, каен белән бик югарыга үрләгән ватык-потык сыерчык оясы, тәрәзәләрне уятып өлгергән кояш нурлары егетне алга, иртәгәгә ашыктырмасалар да, аны үткәннәргә — сабый чагына алып киттеләр. Ул сөенде: җанның хәрәкәттә булуы — бәхет! Иртәгәгә ашыгасыңмы син, үткәннәргә таба агасыңмы — синең җаның тере. Ул сиңа хәрәкәтләнергә боера. Әнә шул җуелмас балачак хәрәкәтләре арасыннан ул яңалык нурларын да шәйли, бүген яралып уянган хисләр Әфганнан кайтканнан бирле барлыгы да беленмәгән берсекөнгә чакыралар, яктылыкка өндиләр иде! +Барыннан да бигрәк аңа кураның исе ошады. Балачактан ук искә җәһәт иде егет. Әфганнан соң исләр аның яшәешенә өзлексез тәэсир итә торган көчкә әйләнделәр. "Африка мәетләренең исе Россия мәетләренекеннән нык аерыла",— дип язган иде берзаман Ремарк. Дөнья сугышларына, халыкларның бер-берсен аяусыз кыруларына бөек отчетлар язган Ремарк әфган сугышының исләре хакында ни язар иде икән?! Моны анда булганнар гына белә, тик алар белсәләр дә сөйләмиләр. Хәлил кайтканнан бирле тирә-ягындагы йогышсыз исләрдән җәфалана, юл, шпал, вагоннарга сеңгән Рәчәй исләре аны җәһәннәми шашындыргыч мохиткә сөйрәп алып кереп китәләр иде. Тәне күтәрә алмаслык яралардан соң, аны Таҗикстанның аулак бер төбәгендәге госпитальгә алып кайтып салдылар. Тән, гәүдә рәвешен җыеп тотарлык егәр калмаган иде егеттә. Ел дәвамында әллә ничә кат турап, сүтеп-ялгап, җеген җеккә туры китерергә тырышып тегеп ел дәвамында ремонтлаганнан соң, икенче группа инвалидлык биреп, туган төягенә озаттылар. Вагонга кереп утыргач, ул кесәсеннән Кызыл йолдыз ордены һәм "Батырлык өчен" медале тартып чыгарды һәм бәдрәфкә барып бүләкләрен су белән юдыртып җибәрде. Күз күнеккәндәй булды, әгъзаларының сызлау-сызлануларына да ияләнгәндәй итте, әмма истән куркудан котыла алмады. Менә шунда, Җиһанша абзасын нан калган курада, аның чүл комнарында куышып, ташлы кыяларга сеңеп, дәһшәтле әфган җилләренә каршы тора алган, сыдырылган, канаган, туналган күкрәк читлегенә туган төягенең җылы дым тибрәлгән һавасы кереп тулды. Озаккамы? +"Озакка!" дип кабатлады ул, яшерен ышаныч белән. "Озакка!" дип ышандырды үзен шул иртәдә, һәм моңарчы шул ышанычын какшатырлык бер генә вакыйга да булмады. Кая ул, булмады! Ә ышанычын арттырган вакыйгалар килә-китә тордылар, аңа көч өстәгән адәм балалары очраштырды. Йорт-кураны ипләп кенә рәткә китерде егет, чистартты, себерде, юды. Госпитальдән кайтканнан бирле бер эшкә кулы бармады. Бер шөгыльгә дә күңеле ятмаган егет хәзер иртәгәдә нинди эшләр башкарасын кичтән үк уйлап куя торган булып китте. +Аксу авылыннан аяк атлап чыгып йөргәне юк иде, җеназага барып, соңгы ике көн эчендә ул байтак ара үтте, әйләнеп кайткач ияләнгән кадерле Аксу авылын танымады. Бүгенге ят хәрәкәт, аның күңелен каралтырга тырышкан машина исләре, адәмнәрнең бер-берсенә ямьсез кычкырып эндәшүләре, аңа төбәлгән ярым рәнҗүле күз карашлары моңарчы ак юл булып сузылып яткан сукмакны, җылы эңгер бер чакта да эреп бетмәгән шәфкатьле каралты-кураларны; йорт, кое, абзар, мунча ияләренә өн биргән ярым караңгы чормаларны, хәтта моңа кадәр иркәләп аккан нур тасмаларын да үзгәрткән иде. +Кыз җомга көн иртәнчәк ашыгып чыгып киткәндә, кайтмаган... Югалган кыз. Тулы бер көн, тоташ бер төн узган, көннең икенчесе кимеп бара, кайтканы юк. Эзләгәннәр, авыл халкы урманның иң ерак, иң аулак шырлыкларын, чокыр-чакырларны, елга-күл тирәләрен айкап чыккан. Көн уртасында ике вертолет килеп урманның кояш нуры төшеп җитә алмас куелыкларын аркылыга-буйга иңләгән, кошлар, ояларын ташлап, пыр-пыр очканнар, бурсыклар, төлкеләр текә ярлы ермакларга чумганнар. Кошлар күргән, җәнлекләр куркып ары-бире чапканнар, урманда адашса кыз күрми калыр идеме?.. +Якын-тирә авыллардан, аэропорт, пристань тирәләреннән хәбәрләр килеп ирешкән, телефоннар өзлексез зыңлап торган: "юк... юк... андый кызның күзгә-башка күренгәне юк". +Кызның тауга менүе расланган. Нигә шушы юлсыз якны сайлаган ул? Тау өстендәге урман шактый калын, иңе-буе җиде-сигез чакрым, диләр. Таулы, чокыр-чакырлы серле урман. Адашкан дияр идең, баш очында кояш эленеп торганда ничек адашмак кирәк? Нигә әнисенә берни сиздермәгән? Моңарчы гаҗәеп тату, дус яшәгәннәр ич алар! Нигә япа-ялгызы чыгып киткән? Кая юл тоткан? Дөрес, андый-мондый бәла-казага баш бирерлек кыз түгел, исәү, нык, җитез бала. Чаңгыда җилләр белән янәшә чаба, дулкыннарны иңләп йөзә... Кичә, җомга көн кызга уналты яшь тулды. +Уе шушы урынга чабып барып җиткәч сөрлекте, егет утка пешкәндәй сикереп торды. Әйе. Алар җомга иртәсендә очрашырга сүз беркеткәннәр иде. Кыз: "Хәлил, мин сезне Каракүл янында көтәрмен", — диде. Егет нәрсәнедер ошатмады: "Нигә аеры-чайры йөрергә? Урман уртасы дисең икән, бергәләп барыйк!" — дип карышты. Кызның ал битләре тәмам яна башлады. "Юк, — диде ул эчке наз белән, — иртәгә минем сезне көтеп аласым килә!" Егет эченнән генә: "Син барып җиткәләгәнче мин әллә кайчан анда булырмын әле", — дип уйлады. +Хәлилдән башка берәү дә кызның ник чыгып киткәнен дә, кая барырга исәп тотуын да белми булса кирәк... Кем уйлаган вакыйгаларның бөтенләй башка якка борылып кереп китәсен!.. +Пәнҗешәмбе кичендә, кыздан аерылып киткәч, җылы уйлар дулкынында ипләп кенә, кабаланмыйча кайтты егет. Нәсимәнең соңгы тәкъдиме серле дә, рәхәт тә иде. Аңламассың аны! Күңелендәгесе тел тирәсенә килеп җиткәнче әллә никадәр чуалышларны үтә!.. Алай да, алай да... Каракүл янында очрашу... Әле хәзерге заманда да яшәп калган икән борынгы китаплардагы кызлар... Кыз моңа кадәр дә һәр очрашуда аның һушын ала торган гамәлләр ясап куя иде. Соңгы сүзе исә егетнең йөрәгенә сары май булып ятты. Йортына якынлашкан саен ул үзе дә сизмичә ашыга башлады һәм болдыр баскычына җитәрәк тагын да кызулады... Ишек келәсенә эленгән ак кәгазь почмагын ул ерактан күреп алды. Күрүгә, күкрәк читлеген кысып шом агыла башлады. Тормышы җайгына барган мәлдә ул бер яңалык та: яхшысын да, яманын да көтми иде!.. +Кып-кыска телеграммалар да еш кына дәһшәтле сүзләрне сыйдыра. "Урал үз-үзенә кул салган. Җомга көн җирлибез". +Урал, Урал... Әфганлы Казан егете... +Ул үзен җылытып торган дөнья, үзен чолгаган ару кешеләр күрмәсен дигәндәй, калтыранган куллары белән кәгазьне дүрткә бөкләде дә куен кесәсенә йөрәге турына шудырды, һәм җәһәт-җәһәт әзерләнә башлады. "Сигезенче солдат!" диде ул, куркыныч уйларын арлы-бирле куалап. Татарстанга егерме ике солдат бергә кайтканнар иде. Юл ерак, солдатларның күбесе электән таныш. Лаеш шулпасының иң әчесен бергә-бергә эчкән чордашлар. Бик җентекләп адресларын алыштылар, аерылмаска сүз беркеттеләр. Егерме икедән сигезенче егет үз ихтыяры белән бу дөньядан китеп бара. Зәй ягы егете, гармунчы, җырчы Вәдүтне тышка чыккан җиреннән әфганлылар урлап китәләр һәм ирлегеннән мәхрүм итеп кайтаралар. Корбаннарның беренчесе ул булды. Туган төягенә кайткан Вәдүт, кардәш-ыруларын, якыннарын йөреп чыккан, әби-бабасы рухына Коръән укыткан, ятим-ялпы карчык-корчыкларга садака биргән. "Ходама рәхмәтлемен, соңгы иң зур теләгем кабул булды, газиз әткә-әнкәмне, туганнарымны күрү бәхетенә ирештем. Инде бүген бер теләгем дә калмады", — дип язып калдырган да карурман уртасындагы иң карт имәнгә элмәкле бавын салган. Егетнең кырыгы үтәр-үтмәстә Исмәгыйль исемле Тау ягы егете ак серкә эчеп, интегеп, бәргәләнә-бәргәләнә кемнедер каргап китеп барды. Ул әфган җәһәннәмендә җәфа чиккәндә, вәгъдәләшкән наян кызы шәһәрдән икмәк ташырга кайткан шоферның муенына асылынып китеп барган икән. Өч кенә көн таныш булганнар кияү белән кәләш. Әнә шул дорфа кинәтлек, һичкемгә аңлашылмаган шыксыз ашыгу алып киткән егетне... +Татарстанның кайгысы китеп тормады, мәңгегә серле цинк табутлар янәшәсенә берән-сәрән солдатлар да үз ихтыярлары белән барып ята тордылар, быел яздан, Хәлил Җиһанша абзасының бәрәкәтле ихатасына аяк басканнан бирле матәм чылбыры өзелде. Кыйналып-җәфаланып үз сукмакларын тилмереп эзләгән әфганлылар, ниһаять, урнаштылар дигәндә, Урал китеп барган. Урал, Урал! Хәлилнең бөтен әфганлы солдатларын сыйдыра алган нәзек җанында ефәк кыл зыңгылдап өзелде: егерме ике егет арасында Урал бәхетлеләрдән санала иде. Ходаем, мәүләм! Дүрт саны исән килеш кайтты, үз аягы белән әнкәсе бәгыре алдына килеп басты. Күзләрен тутырып туган шәһәренең әфган төшләренә кереп йөдәткән урамтыкрыкларын, Идел буйларын күреп сөенә алды. Балта остасы булып төзелешкә эшкә урнашты. О, бәхет! Күпме җимергәннән соң, ничаклы тар-мар китергәннән соң ул төзи башлады... Өйләнде! Фатир алды! Ниһаять, улы туды, улы! Сөя алу, ир булу, бала әтисе булу әфганлыларның бик күбесенә тәтеми торган бәхет иде. Һәр әфганлының иң яшертен хыялы шул түгелмени?.. Әллә нинди газ сөремнәре белән агуланган, кортлы сулар эчеп әгъзаларын бозып бетергән солдатлар әти булу бәхетенә ирешкәч, мәрхәмәтле хода кодрәте белән изге җаннарга әйләнәләр дип исәпли иде Хәлил... +Көтелмәгәндә ялгызак тормышының тонык офыгында кыз шәүләсе пәйда булып, Нәсимә белән очрашкалый башлагач, Хәлил, әз-мәз терелеп, җанланып китте, пәнҗешәмбе кичендә бәйрәм төсе алган сүзләр, бирелгән вәгъдә кайнарлыгы егет йөрәге түрендә бөреләнә башлаган яшерен өметләрне ныгытканда гына, арага шомлы сәмум җиле булып, Урал килеп керде. Керде дә бер селтәнүдә якты өметләрне сөремгә салып каралтты, егет чыраена сизелер-сизелмәс сибелә башлаган нурларны күренмәс итте. +Ни сәбәп булды Уралның үлеменә?! Соңгы сәламне тапшырырга да, Уралның үзеннән соң калдырган кайгының тамырын ачыкларга Казанга барырга кирәк иде... +Солдат җеназасының үз кануннары бар. Монда да шул булды. Комсомоллар дөнья буржуазиясен каһәрләп майлы иреннәрен җәя- җәя ут чәчтеләр. Тирән базда үргән бәрәңге сабаклары төсле ак чырайлы, җеп сыйраклы пионеркалар соңгы тамчы канга кадәр империалистлар белән көрәшергә чакырып, ал галстукларын җилфердәттеләр. Зиратның аулакка, сагышлы тынлыкка гадәтләнгән кошларын куркытып залп тавышы яңгырады. Дары исе килеп торган ак кашлы солдатларны һәм чыра-сузан прапорщикны төяп машина китеп баргач, дөньядан вакытсыз күчәргә мәҗбүр ителгән солдат рухына дога укылды. Солдат әнкәсен кабер өстеннән көчкә кубарып алдылар. +Егет, анага ияреп, алар фатирына кайтты. Сорашырга, ачык яраны тырнап канатырга ярамаса да, Хәлил сак кына, сүзләрнең җиңелләрен эзли-эзли сораша башлады: ничек? Нигә? Ни сәбәп?.. "Нишләмәк кирәк, тормыш кануннары аяусыз", — дип, ул ананың кан качкан чыраена, зәңгәрле йомык сызыкка әйләнгән иреннәренә карады. +"Улым-баламны сау-сәламәт килеш күргәч җылый да алмадым, — дип сүзен башлады ана, бераз тынычлангандай булгач. — Ул шул Алла каргаган илдә чакта һәркөн җылап күз яшьләремнең тамыры корыган идеме?.. Карадым да каттым... Кайткан шәпкә авыз ачып берни сөйләмәде, балакаем. Елмайганын көтәм, юк, чырае гел сүрән, карашы суык, караңгы. Әллә балакаемны алмаштырып җибәрделәрме дип борчылам. Күргән-кичергәннәрен гел бикләп тотты, бәгырькәем... Өстәп тагын ни әйтә алам? Сорашырга да базмадым, кайчагында артык төпченү адәмнең җанын изә!.. Эшкә урнашкач, әз генә чырае яктыргандай булды. Өйләнгәч үзгәрерме дип көтәм... Юк! Хатыны: "Нигә бер сүз дә әйтмисең, дип өзгәләнә, улым дәшми. Инде үз улы, Мараты тугач, ачылырмы дия-дия көтәм... Гитарасын ала да улының баш очына килеп утыра, тын гына чиртә, моң гына нидер шыңшый... Җыры аша да серен ачмады бичара. Бәхете шул булды, улының "Әти!" дигәнен ишетеп куана алды... Шул кичне үзем гел-гел әйтә торган куаныч сүзләрен кабатладым, "и, улым, балам" дидем! "Әби-бабаңнарның хәер-фатихасы аркасында булгандыр, Ходаның күзе сиңа якты булды, шул гарасаттан исән-аман кайттың бит!" дидем. Улым озак кына миңа карап торды да, ят, сагышлы тавыш белән: "Әни, әни... Азагы ни белән бетәрен кем белгән әле аның?!" — диде. Бүтәнен ачыкламады, ачылмады. Ялгыз калудан курыкты. Сиздермәскә бик тырышса да, сизелми каламы соң? Унар көн авызга кайнар аш кермәгәч, каты-коты ашап тешләре коелып беткән иде. Чәрдәкләнгән тешләре. Тамыры гына калган. "Врачка карал" дибез, бармады, йөрмәде... +Үләсе көнгә кадәр зур үзгәрешләр шәйләмәдем улымда... Шул булды, хатыны бәбәен күтәреп авылга кайтып киткән иде. Тормыш бит, әткә-әнкәсен сагынгандыр... Улым ит турап аш салган, кәстрүлен утка куйган, өй тәрәзәләрен киереп ачкан да... ичмасам бер-бер язу калдырган булсачы!.. Әҗәленең сәбәбе аңлашылыр иде ичмасам. Болай үземне гаеплим... Килен кайтып китмәгән булсачы дип аңа да рәнҗим... Уйлары үзе белән китте, безгә өем-өем кара хәсрәте генә калды..." +Бөтен тәрәзәләрне ачып куюына, мөгаен, Хәлилдән башка игътибар итүчедә булмагандыр... Көйгән ит исе!.. Ис! Каһәр төшкән ис! Әфганда мәетләрнең үзенә генә хас авырсы, борынга керү генә түгел, яңакларга, тәнгә, култык асларына сылана торган явыз хасияте бар. Чәч араларына кереп оялый бу авырсы ис, бугазны томалый, борын тишекләренә сөрем булып кереп тула, тынны буа. Исендә Хәлилнең, алар, чолганыштан котылып, биш кеше чыгып киләләр иде. Сукмак тар тарлавыкка кергәч, аларга шунда тукталырга, качар урын хәстәрләп, төнне көтәргә боерык алынды. Яктыра башлаган иде шул, ятып кына өлгерделәр, төрле яктан выж да выж пулялар оча башлады, якында гына ухылдап мина ярылды. Кызулык белән чамалап өлгермәгәннәр икән, атыш бераз тынгач үзләренең нинди яман тәбегә төшүләрен аңладылар. Тарлавыкта кичә-бүген каты бәрелеш булып узган икән. Анда да, монда да мәетләр таралып ята иде. Ачык авызларына, тирән яраларга, күз чокырларына ком тулып тыгызланган. Җил йөри алмый торган тарлавыкка адәм чыдамаслык исләр сеңгән иде. Егетләр моннан чыгып ычкынырга маташып карадылар. Атыш көчәйде, рациядә рота командирының янаулы тавышы ишетелде: "Кузгалмаска! Кыймшанмаска!" Әфганнар да тарлавыкны нык күзәтә иде, ахрысы, егетләр чак кына кыймылдауга, пулялар яңгыр булып ява башлый. Бер-бер артлы ике мина төшеп шартлап инде мәңгегә тынган мәетләрне тураклап, һавага чөеп тараттылар. Кичкә биш солдатның икесе исән калды... Эңгер-меңгер куерып, инде котылырбыз дип, бер-берсенә куәт биргәндә, янәшәдә генә тагын мина ярылды... Аркасын мина ярчыклары чәрдәкләгән Хәлилне аннан-моннан бәйләштереп, ике автоматны уң җилкәсенә салып, сулына егетне кочтырып Урал тарлавыктан ничек котылып чыга алгандыр, анысын бер Хода белә... +Булды инде хәлләр, күрде башлар, аларны бүтәннәр дә аңларлык, кабул итәрлек дәрәҗәдә сөйләрлек сүзләр телләрдә юк шул, юк... Әфганнан һәр солдат үзенчә кайта, үзенчә яши. Хәлил тоташ ялгызлыкка омтылды, Урал исә ялгыз калырга теләмәгән, кешеләргә тартылган... +Тарлавыкта үткән төннән соң, телләрен тешләделәрме егетләр, әллә бүтән бер вакыйгадан соңмы?.. Ротаны төн уртасында кузгаттылар. Якын кышлакка Әфган солдатлары кереп тулды, дигән хәбәр алынды. Рота, кышлакны өч яктан урап алып, һөҗүм башлады. Хәлил уң флангта, янәшәсендә тәбәнәк, базык гәүдәле искиткеч моңлы дала баласы казакъ Кунакбай. Дөм караңгы, төрле якта атыш, кычкырыш, тәбәнәк балчык коймалар артында суеш. Менә Кунакбай, сәер дуга ясап, алга омтылды да автоматы кулыннан ычкынып өскә очты, үзе уң кулын алга ташлап, җиргә барып сеңде. +Хәлил аны чалкан әйләндергәндә, Кунакбай җанын биргән иде инде. Йөрәге усалланып какканын да, тешләренең ямьсез шыгырдавын да шушы мең төрле тавышлар укмашкан мизгелдә ишетте Хәлил, комташтан өелгән дувалны ничек сикереп чыкканын да, түбәдән кара төтен үрләгән кура арасына ничек бәреп кергәнен дә абайламады, ура дип тә кычкырды бугай. Куркыныч кызгылт шәүләләр, комсыз өрәк булып елтыраган ялкын телләре арасында җан ияләре аның ихтыярын ялмап йотты, ул, автоматын ике куллап тотып, патроннары беткәнче шул тирәгә ут яудырды. Эшен беткәнгә санап каралты-кураны әйләнеп кенә чыгасы да бит, ниндидер яшерен ым аны алга өндәде, Хәлил Кунакбайны атып еккан дошманнарын күреп, тантана итәргә теләдеме, кура астынарак керде. Курку хисе каядыр качкан иде бу мизгелдә. Балчык дивар янында ике сабыен ике ягына кочкан яшь кенә хатын ята иде. Ана каны балалары каны белән аралашып, нәни ермак ясап, аның аяк очына агып килеп җиткәндә генә Хәлил аңына килде... Кайнар кан — ана белән бала каны — аның җанын куырды... +Гел-гел үткәннәр белән яшәп булмый, Җиһанша абзасының якты рухы тәэсир иттеме, Аксу авылына күчеп килгәннән бирле, авыр хатирәләр читкәрәк киткәндәй булдылар. Абзасыннан калган эш кораллары: үткер балта-пычкылар, өтергеләр, ышкылар - һәммәсе эшкә ярады. Ул ипләп-ипләп балта эшенә өйрәнде, әүвәл башлап умарта ясарга тотынды... +Монда күчеп утырганчы, тагын бер күңелсезлек ияреп йөрде егеткә. Кайткан шәпкә, кайсы тарафларга барып урнашса да, аны чая, шактый әрсез, йомры гәүдәле бер калыпка сугылган клуб кызлары йөдәтеп бетерделәр. Итәкләрен җилфердәтеп, француз хушбуе исен таратып киләләр дә керәләр, көн дип тормыйлар, төн димиләр, халык алдында чыгыш ясарга чакыралар. Егетнең орден-медальләр белән бүләкләнүе якын-тирә районнарга да килеп ирешкән. Күрер күзгә сау-сәламәт, әфганнар аның биек, зифа буен сындыра алмадылар, алга чыгыбрак торган нык ияк тә зарарланмады, гайрәтле ирләргә генә хас калынча дәү борын да урынында калды. Бер килеп карадылар егет янына, икешәре-өчәре озак-озак үгетләделәр, майлы күзләрен уйнатып, күз төшүгә ир-атларның дәртен котырта торган түгәрәк артларын боргаладылар. Егет башта бик читенсенеп кенә баш тарткан иде, кызларның һөҗүме активлаша төшеп, кайберәүләре кичке чәйгә аулакка ук дәшә башлагач, ул илчеләрнең авызы ачылуга очрашулардан кискен баш тартты. Каян шушы кадәр гүзәлләрне җыялар да шушы мәдәният институтына, ничекләр итеп һәммәсенә сандугач теле куеп чыгаралар?.. Егет озата чыкса — бетте, бер алдына, биш артына төшәләр егетнең, ялгыш таеп киткән булып, аһылдап кочагына авып төшәләр, ут атып торган түшләре белән аңа ут төртергә һәм көлгә әйләнгәнче яндырырга телиләр. Әрсез кызыкайлар егетне шиккә төшерде: хатын-кызга тартылмый икән аның мең ямау күргән тәне. Аның, Әфганның сәмум җилләрендә иң нәзек күзәнәкләре коелып бетеп, сугарылган корычка әверелгән җанын дөньяның бар назларын үзенә җыйган хатын-кыз тәне дә уята, җылыта алмый икән. Якыннары аның тоташтан бәргәләнгәнен чамалап димләп карадылар, "фәләннәрнең кызы ничек булыр икән?" дип сүз башладылар, әмма егет сүз ияләренә шундый итеп карады, тегеләр, авыр күз карашын күтәрә алмыйча, бөгелеп тындылар. Хатын-кыз дигәндә әфганлы солдатның күз алдына ике сабыен ике ягына кочып алган яшь хатын килә торган иде. +Аксу авылы шул ягы белән дә ошады егеткә, авыл халкы сораулар биреп бер чакта да борчымады. Гомумән, бу авыл кешеләре сүзне иң кирәк чагында гына, анда да сайлап, һәр сүзнең кадерен белеп кенә авыздан чыгаралар иде. Белә егет, артта күзе булмаса да күрә (әфган гадәте: артыңда ни барын күрергә өйрәнмәсәң — эшең харап!) — ул үтеп киткәч, кызлар борылып-борылып карыйлар, кайчагында озаклап карап та торалар. Ләкин кызларның сер ташып торган мәхәббәтле күз карашлары да аның кырык тапкыр иләнгән тән тиресенә үтеп керә алмадылар... +Ул Уралның чуар хатирәләрен юлда чәчә-чәчә шактый кайтты, районара автобустан төшкәч озак кына машина көтте, гасабиланып, ашыгып, ярсый-ярсый сәгатенә карап көтте. Гомернең тыгыз мизгелләре була, күңел өзек-өзек килгән уйларны барлап җыя алмый, уйлар дуамал, күз ачып йомган арада әллә ниләр баш миендә айкалалар. Егетнең хәзер шундый чагы иде. Уйлар әле Казанга әйләнеп кайтты, әле Нәсимә янына ашкынып аны әрле-бирле сөйрәп йөртте... Ярты юлны үттем дигәндә, күңелнең чайкалган диңгезе уртасында яшел утрау булып бары ул гына калды. Бүген шимбә. Кичә алар карурман уртасында, Каракүл янында, күрешергә тиешләр иде... +Танышуларына күпме вакыт булды инде?.. +Хәлил беренче мәртәбә су керергә инешкә төште. Су әле җылынмаган иде, кулын тыгып су чәчрәтеп уйнагач, ул суыксып куырылып алды. Нәкъ шул чакта, инеш аръягындагы чуаклыктан, күке кычкырып сәлам бирде. Санамады ул күке тавышын, гомеренең күпме калуы белән дә кызыксынмады, озак яшәсә ни дә, кыска гомерле булса ни?! Алай дип тә уйламады, әле ул бу дөнья гамәлләренә ифрат дәрәҗәдә битараф иде. Озак кына аккан суга карап торды, уймакланып аккан инеш, бормадагы тын тугайда йөзгән каз бәбкәләре, сөзәк яр буена сибелгән сап-сары кимәшә башлары, тал чәчкәләрендә күңелле выжлаган бал кортлары, иренеп кенә уянып тәнен иркәләгән талгын җил аның күңелен дә җилкетә, билгесез көч каядыр дәшә, чакыра иде. Ул бал кортлары сарган талны кочаклардай булды. Ярда маяк булып яктырып яткан ап-ак шома ташка басып тагын су болгатты, бу юлы су шактый җылы кебек тоелды. Ул башта күлмәген салып ташлады, мул коелган кояш нурларында коенды, аннан, чалбарын салып ташлап, тез тиңентен суга керде. Меңләгән энҗе бөртекләрен чәчрәтеп чирканчык алды, аннан үзен кочып-көтеп алган инеш агымына түше белән ятты. Су, тәнне иркәләп, аның култык астына менеп җитте. Егет кинәт җиңеләеп китте, көн-төн тәнне зынҗырлардан ычкындырмаган сызлануларны Аксу авылының инеше юып алып китте, ул күптән татымаган бар рәхәтлекне татып, кинәнеп озак кына коенды. Туңмады, су салкынын сизмәде, якынрак агачларга күчкән күке яр балчыгына бармак эзләреннән чәчәк сурәтләре ясап, судан чыгучы егетне куанып каршылады. Бу юлы да алдагы гомерен санамады егет. Дөньяга сүлпәнлек, язмышка битарафлык бөтенләй үк китеп бетмәгән иде, алай да аңа рәхәт, бик рәхәт булып калды. Сөлге алып төшкән булса да, егет тәнен корытмады, күлмәген дә киеп тормады, сөлгесен беләгенә салып ярдан өскә атлады. Каршысына тавык йомыркасы хәтле ак ташның йөгереп төшкәнен күреп, күзен күтәреп югарыга карады: ярда, сукмак уртасында, бер кыз басып тора иде. Егет яр күләгәсендә булганга, ул нурга коенган кызны аермачык күрә дә алмады бугай. Шушы биек-биек бик киң зәңгәр гөмбәзнең бар нурын үзенә җыйган фәрештә идеме ярда, егет бер мәлгә сукырайды. Бу сәер халәтеннән котылмак өчен, ул йодрыгы белән күзен уып карады, сәерлек югалмады, дөньяның үзәгендә нур көлтәсе булып ул гына басып тора иде. Баш очында изгелек билгесе — алтын кояш яна! Ул тиз-тиз менеп җитте һәм кызны читләтеп үтәргә җыенды. Кызның ягымлы карашы туктаттымы аны, тыенкы гына көлеп куюы сискәндердеме?! Хәлил кыз янында туктап калды. Алар урыннарын алмаштылар, кыз инеш ягына чыкты, ул кояшка аркасы белән борылды. Үзенең шәрә тән икәнлеген абайлап, капыл-копыл күлмәген кияргә итенде, җиңнәрен таба алмыйча югалып калды. Озын сөлге кулыннан ычкынып очып китте һәм кызның аягына төшеп ятты. Ул ихтыярсыздан кыз алдында иелде, кызның озын торыклы булуын искәрде. "Сөртенмәгез, — диде кыз аның юеш җилкәсенә сокланып карап, — тәнегездәге һәр тамчыга берәр кояш сыйган". Аннары өстәп куйды: "Сез кояштан тукып ясалган шикелле". Кызның горур, озын муены... "Нәкъ Нефертети!" дип уйлап алды егет көтмәгәндә, ике иңенә яткан калын коңгырт толымнары, кабарынкы-тулышкан уймак иреннәре күзе ачыла барган саен, аны ныграк җәлеп итә тордылар. Кызның мул чәчләре толымнарга сыймаганнар, аннан да моннан да килешле чуклар булып матур бөтеркәле колак тирәләрен, ап-ак маңгаен бизәп таралып ятканнар, бу тараулык та аңа килешә, кызны бизи, тагын да сылурак итеп күрсәтә иде. Кыз егетнең җилкә ягына чыкты һәм нәфис, озынча бармаклары белән аның тәненә сарган тамчыларны җыя башлады. Егет уңайсызланып читкәрәк тартылды, кыз моңлы күкрәк тавышы белән: "Кояшларны миннән кызганасызмы?" — дип сорады. Егет аптырабрак башын чайкады һәм кыюланып үзенә якынайган күзләргә тутырып карады. Башта ул кызның каш-керфекләренең төсен аермады. Кызның күз читләрендә балкыган шаян ут нокталарын гына күрде. Аның озын керфекләр белән мул каймаланган күзләре нур белән дә, наз белән дә туп-тулы иде. +"Мондый илаһи пәри кызы каян килеп чыккан монда?" дип уйлады егет, әмма сорау бирергә ашыкмады. Кыз, озын аякларын еш-еш алыштырып, егет тирәсендә әйләнеп чыкты, егетне сихри гөлләрдә генә була торган хуш ис болыты эчендә калдырды. Иң актыктан гына ул кызның ап-ак күлмәгенә сер өстәп калкынган нәни, гөнаһсыз күкрәкләренә күз йөгертте. Карашының тыелган зонага юнәлүен абайлап читкә борылды, шул мизгелдән файдаланып күлмәген киде. "Сезнең бер сәдәфегез төшкән", — диде кыз, аннан күзен алмыйча. Зур кимчелекне дә әйтмәде кыз, сәдәф төшкәнгә исе китмәде Хәлилнең, алай да кайтыр юлга атлады. Кыз аңа иярде, алар Җиһанша карт ихатасына кадәр сөйләшмичә кайттылар. Юл-сукмак тар, бара-бара ул бөтенләй тараеп куя, кызның шәрә беләге аңа тиеп-тиеп китә, иң гаҗәбе, егет сискәнеп-куркып кыздан читкә тартылмый, табышмаклы сәфәргә тарыган сизгер йөрәге генә сулкылдап, кысылып куя. Капка белән инеш арасы шактый булса да, ул нибарысы кызның Нәсимә исемле икәнен, аның быел унынчы классны тәмамлап килүен белеп алды. Озакламый аңа уналты яшь тула икән... Кызга уналты, ә Хәлилгә көзен егерме дүрт тулачак. Моңарчы яше хакында да уйлаганы юк иде аның, бүген сызланып уйлады. Сәбәбе генә билгесез. Анык түгел иде. +Егетнең даими боек күңеленә иң әүвәл кызыксыну иңде. Ул инеш ярларына яратып, ашкынып йөри башлады. Су буена төшсә дә, яр астында күмелергә ашыкмый, һаман-һаман борыла-борыла сукмакка текәлә. Күз төпләренә дым җыелганчы көтә кызны... Шулай, телләр ачылыр чак җитә дигәндә генә, кыз инеш ягасына төшмәде. Бер көн күренмәде, ике көн. Өченче көн уртасында егетне шик болытлары урады. Алай да кыз хакында берәүдән дә сорашмады, сорарга да җыенмады. Тәки бер тәмсез сүз әйтеп әкияти тәэсирләрен бозарлар! Хәлилнең кыз хакындагы кайнар фикерен бер дә үзгәртәсе килми иде. Инде яңадан күрешү насыйп та булмас дип уйлаганда, алар тагын очраштылар. Юк, бу юлы инеш ярына барып җитмәгәннәр иде әле, егет шунда барырга җыенып чыкса, кыз аны капка төбендә көтеп тора! Кыз белән танышлыкның азагын кат-кат күз алдына китереп, аның күзгә күренмәвенә күнегә вә ризалаша башлаган егет аптырап китте. "Нигә килеп йөри? Боз явып сүндергән учактан җылы табып буламыни? Аңа уналты булса, миңа егерме, дүрт!.. Кат-кат телгәләнгән, йөз кат ямалган тәнемне күрде ич!.. Инвалид!.." +Хәтсез вакыт көткән кыз, капка баганасы тирәсенә туфля үкчәләре белән кытай иероглифларына охшатып нидер язган. Эх, беләсе иде бу чуар эзләргә яшерелгән серләрне! Дөрес, кызның юкка көтмәгәнен егет аның зур ачылган коңгырт күзләреннән дә күрә. Каушаганмы бүген кыз, гайбәт җиле кагылып егып киткәнме, куе, озын керфекләре өзлексез тирбәлә. "Йөреп киләбезме?" диде кыз, басынкы гына. Инде үзләренеке булып килгән тар сукмактан алар тауга менә башладылар. Кыз сөйләргә дә, сораштырырга да ашыкмады. Атлыйлар, атлыйлар, сәер тынлык та алардан калмый, кыз иелебрәк атлый-атлый да текә муенын капылт борып, егеткә карап ала. Егетнең күз алдында яшен уйнаган кебек, яктысы килеп җитә, яшен уйнаткан болытлары гына таралмый! Нурга манчылган күзләр егетнең бәгырен суыралар, кыз ягыннан моңсу ишарәләр, җылы дустанә ымнар ага. Тик нигә шушы кадәр моңсу ул бүген? Кыз егетнең соравын аңлаган кебек: "Ә мине районга алып киттеләр. Иртәдән кичкә кадәр шунда тоттылар", — диде. Егет кызның тавышында тәшвишле аһәң ишетеп туктап калды. "Без ирекле темага сочинение язган идек, — диде кыз, толым очын бөтергәләп, — мин "Без нигә Әфганстан җиренә барып кердек?" дигән теманы сайладым". Егетнең аркасын чуарлаган яра җөйләре чымыр-чымыр килде. "Каян килде синең яшь башыңа андый сорау?!" дип кычкыруын сизми дә калды. Кыз егетнең күзләренә керердәй булып төбәп карады: "Миңамы?.. Яшьтәш, классташ малайларга карый-карый уйладым мин ул хакта... Бик курыктым! Ике елдан аларның да билләренә каеш салып, Әфганга алып китәчәкләр бит! Сабыйлар! Буыннары ныгымаган малайлар!.. Немецларга каршы сугышны аңлыйм мин! Дошман илгә ябырылып кергәндә, сугышмый хәлең юк... Ә монда кемне яклап сугышабыз без? Кемнәр ихтыярына буйсынып авылларга бер-бер артлы цинк табутлар кайта? Рәҗәп авылына туганнан туышканым Әнәс шулай кайтты... Вагыйз абыйны күрсәгез иде сез... Мин аның хакында да яздым... Мәктәпкә инспектор килгән иде, мин язганнарга күзе төшкән тегенең! Үзе белән алып та киткән. Шул. Чакырдылар мине. "Каян өйрәндең син мондый сүзләрне? Кемнән отып алдың?" дип сорадылар. Сезнең хакта да төпченделәр. Аның күкрәгенә әле әрнү, әле усаллык, әле кемнәндер үч алу тойгылары алмаш-тилмәш тула торды, йөрәге какты. Ул үләннәр куерак кабарган урынны күрсәтте дә, кыздан алда үзе барып утырды. "Сиңа чыннан да уналты гына туламы?" дип сорады. Кыз егетне нинди уй-хисләр җиргә тартканын аңлады шикелле, элеккедән дә якын итеп аны күз нурлары белән иркәләде. Егет, тирләгән маңгаендагы җыерчыкларны җыярга теләгәндәй, учы белән маңгаен кат-кат сыпырды. Кинәт карлыккан тавыш белән аска, авыл өстендә тирбәлгән зәңгәрсу рәшәгә карап сөйләп китте. +"Адәм җаны һичвакыт югалмый икән... Ул берәүләрдән берәүгә күчеп йөри, имеш. Сиңа үтә сизгер җан күчкәндер, Нәсимә!" "Нигә? — дип борчылды кыз. — Сүзләремнән гаеп таптыгызмы? Сез дә сугышка унсигездә барып кергәнсездер ич?" "Юк, юк! Яшь ягыннан шактый зур идем инде мин! Акыл ягына килсәк... дивана, шыр тиле булганмын! Ишәк улы ишәк! Әти военком минем, хәзер дә шунда утыра. Ул мине яшьтәшләрем белән армияга җибәрмәде, укырга кертте. Алабугада пединститутта укып йөрим! Әнием райкомда, гомере буе партия учеты бүлегендә эшләде! Кызыл авыз! "Егет кеше — ил сакчысы! Ватанны саклау уртак бурычыбыз!" Былбыл булып сайрый!.. Җүләр баш мин, тиле сөяк!.. "Әфганстан халкын кырып ничекләр Ватанны сакламак кирәк?" дип сорыйсы гына бит... Юк! Гариза арты гариза язып, Әфганга җибәрүләрен сорыйм! Әти йодрык күрсәтә, әни мактый!" +Егет, кызның күз нуры көлтәсенә эләкмәскә тырышып, ияген күкрәгенә тидереп озак кына сүзсез утырды. Тордылар. Кузгалдылар. Өскә таба атладылар. Кыз хәзер терәлеп диярлек бара, бара-бара да адымнарын тыеп, йомшак үтә сизгер учы белән юка күлмәге аша егетнең җәрәхәт җөйләренә кагылып-кагылып ала. +Хушлашып, кызның сихри гәүдәсе эреп ерагайганда, сөйләшенгәннәрне яңа баштан акыл иләгендә кат-кат иләп, гамәлләренә хисап биреп караватында ятканда да егет үкенмәде. Томаналык хурлыгын, әтәчләнеп үзе теләп сәкарьгә барып керүен, Әфганстанны басып алуның кемнәргә кирәклеген бик тиз аңлап алуы хакында кемгәдер сөйләргә, күңелен бушатырга, ачылырга тиеш иде ул! Әфганстандагы беренче ай әтәчнең кызарган кикриген тиз шиңдерде! Анда чакта ук эч серләрен кемгәдер сөйләп бушанасы килгән мәлләре булды, тик кемгә сөйлисең? Үзең шикелле үк тездән канда йөзгән уртак язмыш ияләренә чишелүдән ни файда? Сине ул юатсынмы, син анымы? Кызга эчке ышану, тирән хөрмәт аны азаккача ачылырга мәҗбүр итте. Үкенмәде егет. Очрашкан саен аралар якынайды. Егетнең яшәве күңеллерәк, өметлерәк була барды. +Авыл арасында хәбәрләр, морҗалардан чыккан төтен сыман, һәр тарафка тарала, егет хакында фаразлар, юраулар телдән телгә йөрсә дә, сүзләрнең уңын да, сулын да Хәлилгә җиткергән кеше булмады. Аның Әфганстаннан каты яраланып кайтуын авыл халкы белә иде инде. +Җиһанша абзасының ятим яткан эш кораллары хутка китте. Лапас түбәсеннән ырмаулы такталар килеп чыкты. Егет умарта ясарга кереште. Өлгене иске умарталардан алды. Пычкы гөжләде, Җир шарының бу ноктасында тереклек барын раслап, юныш балтасы тукылдады, күп тә үтмәде, бакча түренә ике умарта чыгып утырды. Егет күчнең берсен сатып алды, икенчесен ерак кардәшләренең берсе китерде. Кардәш белән күчне икәүләп яптылар, кыз бер адым читтәрәк иелеп, егеттән күзләрен ала алмыйча күзәтеп торды. +Аралар нык якынайса да, кызның сәерлеге бетмәде, "Хәлил абый!" дип егетнең исемен атап эндәшмәде, һаман "сез" дип эндәшүе калды. +Ниһаять, бәрәкәтле июль азагы җитте. Кыз егеткә яңа хәбәр җиткерде. "Моңарчы туган көнем хакында уйлаганым булмады, +ды,— диде ул, кыенсынуын көчкә җиңеп. — Урыс гадәте, татарларга йогышмый торган йола итеп санадым. Өебездә төчеләнү, юхалану юк, әни дә, апа да шактый кырыс кешеләр... Сезне белә башлагач күңел әллә нишли... Тормышның кадере арттымы, белмим. Мәгәр бер нәрсәне — адәм баласының уналты-унсигезләрдә генә үз-үзенә хуҗа була алуын аңладым. Көлмисезме? Минем уналты яшь тулган көнемне билгеләп үтәсем килә". Иртәгә уналты тула дигән көнне алар тагын очраштылар. "Истә калсын иде минем бу көнем! Икәүдән-икәү генә, мәңге онытылмаслык итеп үткәрикче!" диде кыз, дулкынланып. Егетнең теленнән: "Кайда?" дигән сүз ычкынды. Кызның җавабы әзер икән: "Таң белән карурман уртасындагы Каракүл ярына барабыз. Ялкыны күкләргә үрелердәй дәү учак ягабыз... Тик авылдан аерым-аерым чыгыйк, яме. Ишетелер. Әни сүз әйтмәсә дә, апа рәнҗер! Мин сезне тау өстендә көтеп торырмын. Килерсезме?" "Киләм!" диде егет, сак елмаюын учына яшереп. +Буласы булды, сабыйлык сафлыгы чыгып бетмәгән кыз бала җитү егетне бөтереп йотты. Күрешкән саен егетнең аңа соклануы +арта торды: каян килгән кызга шушы кадәр сизгер акыл? Язмышының көтелмәгән куанычлы бүләген егет сөенә-сөенә кабул итеп алды, кыз аның суына төшкән җанына рух өрде. Бер уй гына тынгы бирмәде: үз бәясен белеп олыларча җитди фикер йөртү, тиңдәшсез күңел бөтенлеге кайсы буын татарларыннан күчкән Нәсимәгә? Бу төбәк кешеләре арасында борынгы Бикчура хан токымнары очрый дип яза Сарман галимнәре. Ялгышмыйлардыр. Ничәмә-ничә буын татарлар изелеп, сытылып гомер кичерсәләр дә, татарлардагы тарихи олылык, олпатлык бөтенләй үк югалып бетмәгәндер ич?.. Ханның асыл токымнары, акыл-фигыльләре белән татарны татар итеп яшәткән асыл затларның эзләре юкмыни безнең араларда! Кыз, мөгаен, шундыйларның берсе булса кирәк. Сирәк очрый торган иң затлысы. +Димәк, ул җомга иртәсендә нәни юбилеен уздырырга чыгып киткән дә әйләнеп кайта алмаган... Тәвәккәллеге, кайнарлыгы аркасында баш китәрлек бер-бер бәлагә тарыганмы?.. Урал җеназасына чыгып китәр алдыннан егет кызның өенә кагылып үткән булса соң!.. +Әнисе, апасы күреп, белеп торсын иде: алар арасында ямьсезлек юк, икесе дә былбыл балаларына тиң гөнаһсызлар иде. Кыз — Хәлилнең фәрештәсе, Хәлил — фәрештәнең тугры сакчысы иде. Яшьләр шундый мөнәсәбәттә булганда гына ике арада тиңсез бөек мәхәббәт ярала ала. Яраттымы ул Нәсимәне? Моңарчы ул хакта өзеп уйлаганы булмады егетнең, андый нәтиҗә ясап язмышын өркетергә базмады. Әйе, хагы шул, госпитальдән чыкканнан бирле хатын-кызга теләге уянмады аның. Үзенең тышкы кыяфәтенә күз карашларыннан, сыгылып торган билләрдән, тирбәлеп-дулкынланып торган күкрәкләрдән әллә нинди вәгъдәләр сизгәндә дә эреп-мәмрәп төшмәде ул. Очраштырды, сылудан-сылу кызлар (бигрәк тә марҗалар!) аның кочагына кереп югалырга әзер икәнлекләрен туп-туры белдерделәр. Кызлардагы дәрт-дәрман үлгәннәрне сикертеп торгызырлык дәрәҗәдә булгандыр. Егет андый чакларда да башын җуймады, исермәде. Ишеттерделәр: "Бәхетсез турсык, Әфган корбаны!" — дип, соңгы катгый хөкем чыгарган кызлар да булган... Бар иде, үсмер чакта, институтта укыган елларда, айлы сихри кичләрдә егетнең кыз-кыркынны күзе белән ашаган чаклары да, сөеп, ими төймәләрен сизеп-капшап сихерләнгән мизгелләре дә бар иде. Бии-бии, тәннәр тәнгә, ботлар ботка тиеп очкын сибелгән мәлләрдә тәүге мәртәбә егет белән якынайган тәҗрибәсез кызларның берсе: "Син нигә чалбар кесәңә таш тыгып йөрисең?" — дип сораштырып, самими эчкерсезлеге белән егетне таң калдырган иде. Әфганнан соң да һәммәсе тәртиптә кебек үзе, мәгәр егетнең "кесәсендәге ташның" чынлап торып җанланганы, аны каядыр, кызларның иң сихри тамгаларына өндәгәне юк. +Нәсимәгә уналты яшь тулган көн ике арага яңалык өстәргә, инде ике араны җилемләгән фикерләргә тулы мәгънә кертергә тиеш иде. Тиеш иде дә күрешү насыйп булмады. Кыз, егетнең иптәше җеназасына чыгып китәр дип уйламагандыр, дөнья ваемын онытып, Каракүл янына баргандыр. Күз нурларын коеп, ул килер юлларны яктыртып, ымсынып-сөенеп, җаны-тәне белән егетне көткәндер бичара. +Озыннардан озын бер көнне үткәргәндер... Егет килмәгән... +Рәнҗеп, үпкәләп берәр яры китеп бардымы?.. Озын булмаса да, көтү газаплары белән авырайган төнне кайда үткәрде икән?.. Инде озыннардан да озайган тагын бер рәхимсез көн үтеп бара. Ә кыз юк та юк... Әгәр ул көн-төн Каракүл тирәсендә уралган булса? Усаллар килеп чыгып мәк чәчәгедәй кызны изептаптап китмәделәрме? Явызларга тап булдымы кыз бала? Явызлыкның җирдә кимегәне юк, аның кулы аулак җәйләүдә яшәп яткан Аксу авылына да барып җитә ала. +Әле авылда Хәлилдән башка берәү дә җомга иртәсендә пакь җанлы кызның кая омтылганын, максатын белми. Серле вә шөбһәле язмыш йомгагының очы аңарда... +Казан сәфәреннән җаны ватылып кайтып килгәндә, егетнең алдагы сәгатьләре ап-ачык иде: әз-мәз баш-күз алыр да Нәсимәләр өенә чабар. Хәзер дөнья буталып, җирнең асты-өскә килгәч, язмыш арбасы тагын дөбердәп егетне таптап үткәч, ул исәнгерәп, аңгыраланып калды. Тәне сызлады, башы авыртты. Тик озак уйлап, акыллы нәтиҗәләр эзләп маташа торган чак түгел иде: кызны эзли чыгарга кирәк!.. Кайгы томанын сызлаган күкрәге белән таратырга тырышып, тауга менеп барганда, уйлар буталып бер-берсен тыгызлап ми тартмасында өелгәндә, ул бер нәрсәне генә ачыклады: кызны үлеп ярата икән Хәлил! Бу зур бәхет иде, сынган күңелне бер ноктага җыярлык олы сөенеч иде. Егеттә ярату хисе сакланган икән, ул яшәргә тиеш, яши ала. Тормышта ямь, тәм таба ала. Ишеткәне бар, дөнья йөзендә кешеләрнең сиксән проценты мәхәббәтнең татлы назын, татлы газабын татымыйча теге дөньяга китеп баралар икән. Димәк, адәм уллары тулы бәхетле була алмыйча дөнья куялар... Инде шушы кара язмыш аны да ялмап йота дигәндә, фәрештә кыз аның юлына килеп чыкты да... Ярата ич аны Хәлил, өзелеп сөя... Тик нигә бу бәхетле уй аның башына бүген, кызның эзләре җуелган чакта килде соң? Бәлки кыз, да аны сөйгәндер? Нигә ичмасам шушы хакта бер тапкыр булса да ачылып фикерләшмәделәр икән? Нигә ул, егерме дүрт яшьлек күсәк, чиле-пешле кабартма, җир җимерерлек тавыш белән "Кызый, мин сине яратам!" дип әйтмәде икән?.. +Тауга болай озак менгәне юк иде егетнең. Бүтән чакларда күзгә күренмәгән ак ташлар сукмак уртасына чыгып әрсезләнеп, таралып ятканнар. Атлаган саен ботинка башы аларга тиеп китә дә ташлар шыбыр-шыбыр түбәнгә агалар, тәгәриләр. Кипшергән эт эчәгеләре талган балтырларга урала. Аяк табаннары уттай кызган, сөзәк җирдә дә таеп-таеп китә егет... Кыз исән-аман күзенә күренсәме... егет дөнья ярып кайнар, шашкан гыйшкын белдерер... Исән генә була күрсен берүк!.. Берүк, берүк... Дөрес, Уралның көтелмәгән һәлакәтеннән соң егетнең алдагы көннәргә ышанычы чак-чак кына какшады. Алай да, алай да... Кыз исән-аман булса, ул дөньяның бар бәхетсезлеген дә җиңеп чыгачак... +Егет тау башына тиргә манчылып, мышкылдап менеп җитте. Көн нык ук кичкә авышса да, чамасыз кыздыра, алҗыта. Аның тамагы янды, игәүдәй кытыршы теле тәмсез аңкауларына ычкынмаска ябышты. Ул, дөньясын онытып, соры тузанга әйләнгән җиргә утырды. Омтылып карый, күтәрелә алмый. Аякларга авыр-авыр герләр тагылган, җилкәгә автомат дисклары тутырылган яшел капчык эленгән... Тирдән дымланган җәрәхәт җөйләре әчетеп сызлый. Әче тир керфекләрне чеметә, күзне сукырайта... Егет үзенә дә сиздермәскә тырышып, үксеп-үксеп җылый иде. Ниһаять, баш вата торгач, ул бер нәтиҗәгә килде. Кыз яшәргә тиеш, яшәргә... Әгәр кызны тере дип уйламаса, егет хәрәкәтсез, җансыз түмрәнгә әйләнеп юкка чыгачак. Ни үкенеч, ул кызга иң кадерле сүзен әйтергә өлгермәде, аннан җавап сүзе ишетмәде... +Ул үзен урыннан торырга мәҗбүр итте, мүкәләде, шактый араны шуышып дигәндәй барды, кысылган иреннәрен көчкә язып: "Кыз исән! Исән! Ул Каракүл янында мине көтә!" — дип кабатлады. +Урман аның җанын мәңгелек сер дулкыннары белән каршылады. Көнозын кояш нурында назланган түгәрәк аланнар, уңга-сулга каерылган шүрәле сукмаклары, әкияти тирән чокырлар, көзгә тартым мизгелдә сирәгәйгән кошлар чыр-чуы аңа хәл кертте. Тар юлда җиләс, салкынча иде, егетнең утлы сулышы тигезләнде, тире катты. Күзе ачылып, колагы аермачык ишетә башлады. Барыннан да бигрәк аны хуш исләр терелтте бугай... Ачык урыннарда, аулак кашлакларда мәмрәп кызарып чыпчык башычыпчык башы каен җиләкләре озатып калдылар. Тукталып торырга ярамый иде, көн ашыгып кичегә бара. Кинәт җәй җиле йөгереп узды, агач аралары сизелерлек караңгыланды. Болытларның иләмсез күләгәсе аны эңгер-меңгергә коендырып үтте. Кызның балдай татлы исемен атап кычкырасы килде егетнең, тавышы чыкмады. Кемдер аның баш очында: "Кыз исән! Исән!" — дип пышылдагандай булды. Уйга уй өстәлде: "Исән кыз. Исән! Ул сине күл янында көтеп тора". +Егет сүзендә тора алмады, вәгъдәсез булып чыкты... +Уйлар, бер-берсен уятып, бер-берсен ашыктырып актылар. Әйе, кызлар уналты яшьтә чәчкә аталар, дип уйлады Хәлил. Татар "уналтыда-унҗидедә кызның матур чаклары" дип тиктәскә җырламаган шул. Кайсыбер тарафларда "татарның акылы төштән соң" булса да, гыйшык-гашрәт җәһәтендә аларның күзе үткен булган. Егетнең дә уналты яшьлек җилбәзәк чагы бар иде. Акыл читтән йөри иде ул дәвердә! Уналты яшьлек кызлар да пешеп өлгергәндер, югыйсә тик яшьтәш егетләр яшьтәш кызларының нинди бөек гүзәллеккә ия булуларын аңламыйлар. Хәлилнең күңеленә дә үзеннән ике-өч яшькә олы, озын буйлырак, чандыр кызлар ошый иде шикелле. Нәсимә аны акылга утыртты, Ходайның иң мөккәмәл гүзәллекне уналты яшьлек кызларга һәдия итүен төшендерде. Йа Тәңрем! Илаһым! Әле бит алмалары язын яралган яфраклардай чеп-чиста... Табигать яратканча. Керфекләргә, кашларга кара кунмаган. Мәк чәчәгедәй саф иреннәрне кызыл бозмаган... Күрче, күрче, бер төртке, бер сызык имгәтмәгән ап-ачык маңгайдан акыл, нәзәкәт бөркелә!.. Горур башның көчен саклаган мәгърур, озынча муен! Мәхәббәт арканнары булып сузылган калын толымнар. Кызның кай тарафына күз салсаң да, җан ял итә, аның гүзәллегеннән аерылып булмый. Әле артык-портык ит кунмаган нәзкәй бил... Изге фәрештәләрдән гайре беркем дә кагылмаган йомры иңбашлары... Иңнәр, бил тирәсендә кыю гына йөгергән күз карашы, ниһаять, аскарак та төшеп китә. Нәзкәй бил дугайланып ике якка тарала да, сихри калкулыклар тудырып, астарак тагын җыела. Сылу гәүдәне төз аяклар, йомыры тез башлары тотып тора. Тик егетнең күз карашы, бу сафлык аңкып торган серле борылышлар, калкулыклар тирәсендә озак туктап тора алмый, күз туктый-туктыйрак булса да кабаттан өскә менә һәм дөньяның бар хикмәте, сихере, ымы, ишарәләре мөлдерәп торган күзләргә карап туктала... Әйтер сүзләре нигә иреннәренә ябышып калды икән егетнең?.. Кыз Хәлилнең мәхәббәтен белгән булса, килми калганы өчен рәнҗемәс тә, ашыгып ялгышлар да ясамас иде... +Егет урман уртасына җитәрәк йөгерә үк башлады һәм, кулларын алга сузып, аңа каршы йөгергән кызны күреп ыңгырашып җибәрде. +*** +Каян килеп чыкты кыз, алга сузылган куллары ни әйтте, күз яшьләре ташкынын тыеп торган керфекләре ни аңлатты — егет боларны бәяләрлек хәлдә түгел иде. Хисләр, акылны да аста калдырып, егетнең күзен сукырайткан, акылын томалаган бермәл иде. Ул исән, ул бар, аның барлыгын, берлеген раслап калтыраган куллар бер-берсенә тоташтылар, изге ымнар белән ашыгып-кабаланып бер-берсенә нидер аңлаттылар, юаттылар, сөенделәр. Аһ, кыз кулларының нинди татлы хасиятләре барын егет моңарчы белгән булса!.. Чынлап торып сөяргә дә базмый йөрде ич ул исәр! Куллар кыска гына арада бер-берсенә мең хәбәр җитештереп өлгерделәр. Тәннәр аша гөнаһсыз ут күзәнәкләре йөреп торды. Ниһаять, чират телләргә җитте. Кыз бер җөмләне өч тапкыр рәттән кабатлады. "Мин сезне өзелеп көттем!" диде. Шушы әз сүзләрдән оешкан җөмләне кемнәр нинди тарафларда гына әйтмәгәннәрдер? Инеш-елга буйларында, арыш арасыннан үткән тар сукмакларда, ботак саен былбыллар эленеп торган әрәмәләрдә, Идел җиленә буйсынып аккан ал җилкәнле көймәләрдә... Кайларда, нинди шартларда гына әйтелмәгәндер мәхәббәтнең тәмле сүзләре?! Әмма егет шушы үтә кыска җөмләгә бөек, чиксез бәхетле хисләр сыя алуын кыз авызыннан ишеткәч кенә аңлады. Моңарчы, кешелек мең вә миллион еллар яшәсә дә, бу сүзләргә шушы кадәр көч-егәр, кайнар ярату,чынлык өстәп берәүдә әйтә алмагандыр... Болай итеп егетне ике көн, бер төн өзелеп көткән кыз гына әйтә алгандыр. +"Ничек моңарчы түздең, төнне ничек чыктың, курыкмадыңмы?" дип төпченмәде егет, кызның нәкъ менә шул көчле сүзләрне, шушы истәлекле урында, үзенә уналты яшь тулган көндә әйтергә җыенганын аңлады ул. А-а, бер төн түгел өчне, дүртне үткәзеп җибәрәчәк ул, төнге караңгылыкка да түзәчәк, юлдашы булып күл, күл тирәли сакка баскан ап-ак каеннар барында куркамы соң?! Авылдашларыңны сискәндереп куркыттың, тирә-якка шом салдың, нишләдең син башсыз кыз дип тә әйтмәде егет. Белерләр, алар мәхәббәтенең тирәнлеген аңлагач, кичерерләр. Уналты яшьтә кыз күңеленә чын мәхәббәт иңә икән, аны тыяр, чикли, буйсындыра торган кодрәт юк. Чөнки мәхәббәт үзе тиңсез кодрәт иясе!.. Ник шул карурман уртасындагы Каракүл тирәсенә ач бүреләр ыжгырып килми, агачларны ега-ега гарасат давылы үтеп китми, уналты яшьлек күңелгә мәхәббәт ялкыны кабынган икән, аны сүндерер әмәл юк. Мәхәббәтнең тиңсез олысы, иң сафы, иң татлысы кызлар уналтыда чакта гына була... +Куллар аңыштымы, күзләр серләштеме, ак каеннар пышылдаштымы. Егет шулай дип уйлады. Алар шулай кулга-кул тотынышып, аерылырга, ерагаерга куркып шактый озак тордылар. Әллә алай озак та тормадылармы?.. Кай арада урман ешлыгын сискәндереп, көчле җил исте, кызның ап-ак күлмәк итәген җилфердәтеп, күл көзгесен шадраландырып үтеп китте җил. Табигатьнең ымы идеме бу, боерыгымы. Тынгысыз авылдан китергән хәбәре идеме?.. Әйе, ашыгырга, ил-көн күзенә күренергә, Аксу авылына иминлек хәбәре җиткерергә кирәк иде. Җиңел җилкәнле болытлар, әле куерып та өлгермәгән күк хәбәрчеләре гөрелдәп аларга нидер дәште. Алар җитәкләшеп иң якындагы куе ябалдашлы, тубырлы кабыклы имән астына йөгерделәр. Кыз "һай!" дип бер кычкырды да имән астыннан атылып чыгып, куе абагалар арасына иелде. Борылып килгәндә аның кулында җиләкләр бар иде. "Менә! — диде ул, горур тантана белән. — Җиләкләр дә сезне көтеп торды. Җиләк ашадым да җиләк ашадым, телем әчетә башлады. Аннары сарана казыдым... Төне буе керфек тә какмадым. Көттем, көттем... Куркам да, курыкмыйм да... Әле имән кәүсәсенә барып терәләм, әле каенга!.. Җып-җылы агачлар... Миңа нидер сөйлиләр, иркәлиләр, юаталар... Ашагыз, аша... Быел җәй явымлы да, эссе дә булды. Җиләкләрнең тәме!.. Исләре дә!" Кыз, сабыйларча куанып, чиксез сөенеп аның җиләкләрне берәм-берәм өзеп капканын күзәтеп торды. "Мин килә алмадым",— диде егет, килмәвенең сәбәбен кызга аңлатырга җыенып. "Кирәкми",— диде кыз, җиләк исе килеп торган юеш куллары белән аның иреннәренә кагылып алды. Килә алмаган икән, егетнең сәбәбе чамадан тыш җитди дигән сүз. Кыз бу җәһәттән тамчы да шикләнми иде. Утырып кына җылы яңгыр ява башлады. Яңгыр, күл өстен алкалар белән бизәп, йокымсыраган урманны уятты. Алар яңгыр үтмәслек куелык эзләп бер-берсенә тартылдылар, гәүдә гәүдәгә тиеп тора башлады. Ява яңгыр, коя, җәйге юка күлмәкләр тиз-тиз биреште, кызның ак күлмәге тәненә сеңеп, аңа яңа төсмерләр өстәде. Чыланган толымнарга сыешмаган чәч учмалары маңгаена, муенына сибелеп сыландылар. Ул, дымлы иреннәрен ялаштырганда, тел очы күренеп-күренеп китте. Егет кызның иң башларын урап үзенә тартты, тәннәр бер-берсен эзләп тапты... Бераздан кызның тыенкы гына көлгәне ишетелде, ул бер җөмләне тагын ике тапкыр кабатлады: "Сез...мине кытыклыйсыз!" — диде. Егетнең куыгы кабарып, чалбарында таучык ясаган икән. Ул читенсенеп һәм сөенеп кызны читкәрәк этәрде. Кыз аңа йөзе белән борылды һәм Хәлилнең егетлеге нык беленгән урынга да күз сирпеп алырга да өлгерде. Икәүләшеп көлеп җибәрделәр дә агач асты ышыгыннан атылып чыктылар. Юеш ботаклардан, сүрелгән күктән коелган җылы тамчыларга куана-куана йөгерә башладылар. Күл ярында җиләк исе, бәрәкәтле яңгыр исе һәм күлдә шашыпшашып биегән тамчылар гына калды. \ No newline at end of file diff --git "a/bylatypov/\320\244\323\231\321\202\321\205\321\203\320\273\320\273\320\260 \321\205\323\231\320\267\321\200\323\231\321\202_tat.txt" "b/bylatypov/\320\244\323\231\321\202\321\205\321\203\320\273\320\273\320\260 \321\205\323\231\320\267\321\200\323\231\321\202_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..0d96abb1f9a36f7c01c1bc5dd44bf4c470e63646 --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\244\323\231\321\202\321\205\321\203\320\273\320\273\320\260 \321\205\323\231\320\267\321\200\323\231\321\202_tat.txt" @@ -0,0 +1,315 @@ +Фатих Әмирхан +Фәтхулла хәзрәт + +Бөтен Россия татарлары, госманлы төрекләре, монголлар һәм Көнбатыш Аурупаның һәрбер зур шәһәрләрендәге татарлар арасында миллионнарча нөсхә тарала торган "Татар" газетасының 12764 нче номерында "Университетлардан" бүлегендә "профессор Мөслимовның 42 ел моннан әүвәл вафат булган Фәтхулла хәзрәтне терелтәчәк икәнчелеге" хәбәр бирелгән һәм шул мөнәсәбәт белән газетаның бер почмагына Фәтхулла хәзрәтнең кыска гына тәрҗемәи хәле дә язылган иде. Бу тәрҗемәи хәлгә караганда, Фәтхулла хәзрәт 1908 елда 50 яшендә вафат иткән һәм бер заманнарда Казанда мулла булып торган, "Дин һәм мәгыйшәт" исемле журналга берничә мәкалә язган, ул вакытта татарлар арасында бик шөһрәттә булган ишан исемле җанлы потларга сыенырга һәм аларны ихлас белән хөрмәт итәргә һәвәс булган, татарларның тәрәкъкый һәм зыялыларына бөтен көче белән каршы торган кешедер. +Бу номер газета таралган көннең иртә сәгать тугызында Фәтхулла хәзрәт вакыйгасын бөтен Казан халкы белгән һәм, бик кызыксынып, бу хәзергә кадәр терелтелгән кешеләр арасында булачак бер генә данә кара груһлы татар мулласының кыланышын, үзен тотышын күрергә зарыгып тора иде. Яшьләр шул мөнәсәбәт белән, китап кибетләренә йөгереп, 20 нче гасыр башындагы татар тормышыннан, бигрәк тә руханилар тормышыннан язылган комедияләрне алып укырга ашыгалар, кайсылары да, музейларга барып, иске вәгазь китапларын һәм "Дин һәм мәгыйшәт" журналын күздән үткәрергә тырышалар; картлар иске тормышның хәтерләрендә калган иң кабахәт якларын яңадан бер кат сыйфат ителмәслек җирәнеч белән исләренә китерәләр; әлхасил , һәркем кара груһлы татар мулласын һәм аның хәрәкәтләрен яхшы аңлар өчен мәгълүмат җыю белән шөгыльләнә иде. Бу хәзерләнү доктор Әхмәт әфәнде өендә бигрәк кызу иде. Доктор Әхмәт Фәтхулла хәзрәтнең улы, атасыннан яшьләй калып, бик күп тырышулар белән университет тәмам иткән һәм, атасына караганда, бөтенләй икенче тормыш кешесе булып киткән бер зыялы татар иде. Дөресен әйткән вакытта, кара груһлы татарлардан терелтелергә башка кеше сайланмыйча, Фәтхулла хәзрәтнең сайлануы Әхмәт әфәнденең тырышуы һәм хезмәте сәбәпле булып, әүвәл Әхмәтнең хәятына атасы сәбәп булса, хәзер атасының хәятына Әхмәт сәбәп иде. +Әхмәт әфәнденең Ләйлә һәм Нәфисә исемле 14—18 яшьләрендә ике кызы һәм гимназиядә укый торган Зыя исемле бер улы бар иде. Болар бабаларын каршы алырга бигрәк дәрт белән хәзерләнәләр һәм аталарының көтепханәсендә 20 нче гасыр башына караган никадәр китаплар булса, шуны укып чыгарга тырышалар иде. Хәтта Ләйлә бабасына хатын-кыз хокукы һәм ул заман мөтагассыйбләренең хатын-кызга карашы хосусында әллә никадәр сораулар бирергә дә хәзерләнгән иде. +1950 нче ел Зөлхиҗҗә аеның сигезенче көне иде. Казан университетының медицина профессорларыннан орденарный профессор Мөслимов үзенең махсус дәрес бүлмәсендә, янына татар, рус һәм башка милләтләрдән бик күп студентларны җыеп, үлгәннәрне терелтү турысында лекция укып тәмам иткәннән соң, шәкертләренә, тәҗрибә өчен, кабинетта хәзерләнгән бер адәмне терелтеп күрсәтәчәк икәнен бәян итте һәм, янында тора торган ак сакаллы 50—60 яшьләрендәге бер докторга карап, хәзер терелтеләчәк адәм хакында бераз мәгълүмат бирергә үтенде. Доктор да бу терелтеләчәк кешенең үзенең моннан 42 ел элек вафат иткән атасы, әүвәлдә Казан имамы булып торган Фәтхулла Рәхмәтуллин икәнен һәм өч айлык тырышлык белән аның таралган гәүдәсе шушы хәлгә китерелгән икәнен бәян итте. Профессор, мәетнең янына килеп, тирәсендәге студентларның кайсыларына төрле әгъзаларын хәрәкәтләндерергә кушып, үзе дә борын һәм күзләренә озак вакыт бер дәва җибәреп торды. +Берәр сәгать үтәр-үтмәс мәет төчкерде. Тагы бераздан мәет, янәдән берничә мәртәбә төчкереп: "Алла! Әстәгъфирулла!" — дип кычкырып та җибәрде. Моннан соң профессор студентларга таралырга һәм яңа терелгән кешене тыныч калдырырга кушты. Яңадан берәр сәгать үткәч инде Фәтхулла хәзрәт күзләрен ачты, акрын гына торып утыра да башлады. Ул, үзенең исән вакытындагы гадәтенчә: "Анасы, тәһарәткә су хәзерлә!" — дип кычкырмакчы булса да, алдында тора торган ике рус шикелле кешеләрне күреп, үзен каты авырган да больницага китерелгән һәм хәзер дә больницада дип уйлап, улы һәм профессорга карап: "Думуй надо, думуй, тяперьче здурув",— диде; һәм өенә, абыстай янына кайтып, аннан өйлә намазына өлгерергә уйлый башлады. Бу вакытта Әхмәт әфәнде, Фәтхулла хәзрәтнең янынарак килеп: +— Әткәй, әткәй! Сез мине оныткансыз инде, мин сездән яшь калган улыгыз Әхмәт, хафаланмагыз, хәзер үз башыгыздан үткән эшләрне белерсез,— дип, кулларында тоткан киемнәрне кияргә тәкъдим итте. Фәтхулла хәзрәт шундый ак сакаллы һәм рус сымак кешенең "Синең улың Әхмәт" диюеннән бик гаҗәпкә калса да, өстенең ялангач икәнен күреп, әүвәл киеним, аннан соң бу кешене яхшылап карармын, бәлки күзем ялгыш күрә торгандыр дип уйлап, киемнәрне кулына алды. Ләкин аларның һәммәсенең "рус киеме" булуы хәзрәтне бөтенләй аптырауда калдырды. Ул үзенә, күзләренә, колакларына ышанмый башлады; төш түгелме икән дип тә хәтеренә килә иде. +Фәтхулла хәзрәт озак уйлап торганнан соң, бик куркып китте: ул, мондагы ике кеше миссионерлар икән, мине, әүвәл урысча киендереп, аннан соң урыс ясамакчылар икән, шуңар күрә аларның берсе урыс булса да, татарча да сөйләшә белә һәм миңа үзен Әхмәт дип ышандырмакчы була икән дип уйлады; үкереп еларга тотынды; һәм Әхмәткә карап: +— Знакум, зинһар мине урыс итмәгез, зинһар мине болай көчләмәгез инде, — дип ялына башлады. +Әхмәт тә, үзенең әүвәлге сүзен сөйләп, киендереп, өенә алып кайтырга теләгәнлеген бәян итте. Табигый , Фәтхулла хәзрәт бу сүзгә ышанмады. Яңадан ялынып карарга уйласа да, профессорның Әхмәткә карап эсперанточа: "Нинди үзсүзле",— дигәнен ишетеп, болар мимеч миссионерлары икән, мине көчләп урыс ясыйлар икән инде", — дип, елый-елый киенергә тотынды. Профессор һәм Әхмәт, хәзрәтне никадәр юатырга тырышсалар һәм аңар никадәр йомшак сүзләр сөйләсәләр дә, ул һаман боларның миссионерлар икәнчелегенә ышанганнан-ышана гына бара иде. Шулай да, чарасыз, Әхмәт белән китәргә риза булды. +Ләкин бүлмәдән чыгарга хәзерләнгәч, Әхмәтнең башка кияргә цилиндр (биек ефәк эшләпә) бирүе хәзрәтне тагы еларга, хафаланырга һәм Аллага сыгынырга мәҗбүр итә иде. +— Знакум, зинһар мине каләнсевәи мәҗүс кияргә көчләмә, наше шәригать нивилит,— дип караса да, Әхмәт атасының сүзләрен яхшылап аңлый алмый, һаман аны юатырга азаплана иде. +Фәтхулла хәзрәт, икраһ (көчләү) вакытында мондый эшләрнең дөрес икәнен уйлап, бер мәртәбә цилиндрны кияргә риза булса да, ул фикереннән бик тиз кайтты: аның хәтеренә, мәхәллә халкыннан берәр кеше очрап, цилиндр кигәнен күрсә, бер көн тотмый указын алдырачаклар икәнчелеге килде. Яңадан хафа, яңадан елау: +— Знакум, зинһар мине көчләмә, наше мәхәллә кешесе күрсә, бит минем указ кунчал. +Әхмәт тагы аңлый алмый; ул һаман, өйгә кайткач, бөтен вакыйганы бәян итәрмен, дип юатырга тырыша. Хәзер яңа гына махсус алынган цилиндр, кеше нәрсәсе дип шикләнергә — җирәнергә юл юк икәнен сөйли иде. Шулай азапланып, Әхмәт көч-хәл белән атасын ишек төбендә көтә торган автомобильгә кадәр алып чыкты. Хәзрәт башта: +— Ник мине, атсыз арбага утыртып, мыскыл итәргә телисез, әллә мине Хуҗа Насретдин дип белдегезме? — дип, утырмаска теләсә дә, ахырдан утырды. Һәм автомобильнең, урыныннан кузгалып, бик җәһәт киткәнен күргәч, янындагы Әхмәт һәм автомобиль идарә кылучы кешене сихерчеләр дип уйлап, ниһаять дәрәҗәдә курыкты һәм эченнән төрле сихер кайтара торган догалар укый башлады. +Ләкин атсыз арбаның догалар белән туктамаганын күргәч һәм юлда очраган кешеләргә каршы ачы тавыш белән кычкырганын ишеткәч, утырган нәрсәләрен берәр аждаһадыр дип уйлап, соң дәрәҗәдә гаҗәпләнде. Автомобиль җиде катлы зур таш пулатның алдына туктады. Әхмәт, төшеп, атасын да төшерә башлады. Фәтхулла хәзрәт: +— Ник мине үзебезнең мөселман арасына илтмисез? Ник миңа үз йортымны күрсәтмисез? Өйләгә соңга калдырасыз бит инде. Халык минем болай намаз вакытында урыс өйләрендә йөргәнемне күрсә, нишләтер? — дип, Әхмәткә ялынып караса да, Әхмәтнең бер дә әһәмият бирмәве сәбәпле, елый-елый автомобильдән төшеп, өйгә керергә мәҗбүр булды. Боларны өйдә Әхмәтнең хатыны, кызлары һәм улы көтәләр иде. Балалар, бабаларын бик шатлык белән каршы алып, кочакларга һәм сарылышырга теләсәләр дә, Әхмәт аларга: "Якын килмәгез",— диде дә хәзрәтне туп-туры алдан хәзерләп куелган бүлмәгә алып керде. Бүлмәдә Фәтхулла хәзрәтне яшь һәм төскә чибәр генә горничный (хадимә) каршы алып, башындагы цилиндрын салдырды. Фәтхулла хәзрәт цилиндрны салу турысында ике ут арасында иде. Шулай да матур гына бер кыз салдыргач, хәзрәттә, салып, ялан баш калу фикере җиңде. Фәтхулла хәзрәт монда күргән яшь кызлардан бөтенләй аптырауда калды һәм үзен, шул кызлар белән алдап, урыс итәргә телиләр икәненә тәмам ышанды. Әхмәт атасын йомшак креслога утыртты да: +— Әти, сиңа хәзер аш бирерләр, аннан соң бераз ял итәрсең дә, без бөтен баштан узганнарны сөйләшербез, йомышың булса, менә шушы кызга кушарсың,— дип чыгып та китте. +Фәтхулла хәзрәт бигрәк тә гаҗәпкә калды: бу матур бүлмә, аның эчендәге әллә нинди җиһазлар, диварлардагы рәсемнәр, төрле җиргә куелган сурәтләр (статуялар) һәм шундый япь-яшь матур гына кызның моның белән ялгыз бер бүлмәдә калуы аны бөтенләй аптыратты. +Хәзрәт бик ачыккан иде. Шуңа күрә аш янына килеп утырмакчы булды. Ләкин башында кәләпүшенең булмавы, яланбаш көе аш янына утыруы бик оят һәм зур гөнаһ икәнчелеге аны бик хафаландырды. Күп уйлаганнан соң ул, салган цилиндрын алып киеп, аш янына утырды. Аш янында тора торган кызыл квасны күргәч, аның җанын тагы курку каплады: мине хәмер эчертеп, исерек баштан урыс итәргә телиләр икән дип хәтеренә килә иде. Шулай да карын бик ач, ашыйсы бик килә; чәнечке-пычакларны бер якка алып куеп, бик комсызлык белән ашарга кереште. Фәтхулла хәзрәт ашый һәм шул ук вакытта күзе белән тирә-якны карана иде. Күзе бер рәсемгә төште. Рәсемдә бик иске форма татар киеме киенгән, башына түбәтәй кигән бер карт утыра иде. Фәтхулла хәзрәт, чыдамыйча урыныннан торып, рәсемнең янына барды. Ни күзе белән күрсен, рәсемнең астында "Габделкаюм Насыйри" дигән язу тора. Хәзрәт сурәтне дә таныды; үз-үзенә кычкырып сөйләнә башлады: +— Ə, сукыр Каюм икән! Ул бәдбәхетне голәма миссионер дип уйлый иде, шул, башка түгел икән. Менә мондагы миссионерлар белән бер булып эш йөрткән икән, — диде һәм, гаять дини гайрәте кузгалганлыктан, аш янындагы пычакны алып, рәсемгә һөҗүм итте. Болай гына буе җитмәслек булгач, бер скамьяга басып, картинаны әллә ничә җиреннән җәрәхәтләде. (Бу картинаны Әхмәт әфәнде үткән ел татар рәссамнары выставкасыннан кырык мең сум түләп алган иде.) Моннан соң хәзрәт тагы берничә картиналарга һөҗүм итмәкче булса да: "Болар берсе-берсе берәр сум булыр, түләтә башласалар, акчам юк бит",— дип уйлап, үз-үзен тыеп калды. Яңадан аш ашамакчы булса да, утырганда, ялгыш өстәл өстендәге бер звонокка таянып алганлыгыннан, алдындагы аш аска төшеп китеп, аның урынына астан кош жаркое килеп чыкты. Хәзрәт соң дәрәҗәдә гаҗәпләнде дә: "Җәннәт түгелме бу?" — дип, тәрәзәдән тышка күз ата башлады. Бу вакытта тәрәзә алдыннан ясалма канат куйган ике егет һәм ике кызның очып үтеп барышларын күреп, үзенең утырган бүлмәсен җәннәт сарае булырга кирәк дип уйлады һәм, гаять куанганлыгыннан, тыраклап сикерергә тотынды. +Хәзрәтнең күп ашаганлыктан эчәсе дә килә иде. Шуңар күрә алдындагы кызыл квасны: "Барыбер монда кеше күрми әле, белми эчкәч гөнаһ булмый",— дип, ни булса булсын, эчәргә карар бирде. Квасның, стаканга салгач, чымырдап торуы хәзрәткә дөньяда зур туйларда эчкән "чепучи" квасны хәтерләтә иде. +Ахыр хәзрәт, тәмам туеп, бер кикереп һәм корсагын сыпырып, әлхәмделиллаһ дип кычкырып та куйды; һәм, акрын гына тәрәзә янына барып, урамга карый башлады. Урам бик шәп: зур-зур матур биналар, яннарына канат тагып очып йөри торган кешеләр, болай җәяү йөри торган бик мәһабәт кешеләр, алар арасында бик кечкенә генә калфаклар кигән хатын-кызлар, төрле җирләрдә күренеп тора торган матур һәйкәлләр, Кабан күле өстендә яшен тизлеге белән тыз-быз килеп йөри торган кечкенә-кечкенә матур пароходчыклар; тәрәзә төпләренә бик кыйммәтле нәрсәләр тезелгән зур магазиннар, каршыда күренеп тора торган гаять биек манаралы, бик биек университет бинасы хәзрәтне бөтенләй аптырашта калдыралар иде. Җәннәт дияр иде, халкы һәммәсе эшләпәле һәм урыс киемле. Җәннәт димәс иде, диярлек нәрсәләр бар. +— Җәннәт бу, җәннәт! Кара син хикмәте Хода, җәннәттә дә пулисә бар икән! (Университетның обсерватория манарасы аныңча часть манарасы иде.) Кара син хикмәте Хода, монда да безнең Бакыр бабайны китергәннәр икән, — дип, Фәтхулла хәзрәт бер һәйкәлгә карап уйга калды. +Фәтхулла хәзрәт йокыдан уянганда, гарәфә көненең иртә сәгать сигезе иде. Бүлмәгә, бер яктан, җиләс, саф һава кереп тора һәм, икенче яктан — түшәмгә якын, инә күзе шикелле бер кечкенә генә тишектән бер төрле су чәчрәп, бөтен бүлмәне нарат исе белән аңкыта иде. Үзенең исән вакытында, йокыдан уянуына, бүлмәсендә "татар исе" иснәргә өйрәнгән Фәтхулла хәзрәткә бу эш ят, ләкин шатлыклы һәм рәхәтле тоела иде. Аның хәтеренә кичәге вакыйгалар килеп төште. Ул, үз улы Әхмәтне миссионер дип белеп, шулкадәр кайгырган һәм елаганлыгына гаҗәпләнергә дә, гаҗәпләнмәскә дә белми иде. +— Кара син, минем шул, дүрт яшеннән чалма-чапан киертә башлаган Әхмәтем бүген нинди урыс сымак карт булган. Кара син, минем үз урыныма мулла булыр дип, күз тегеп торган балам бүген шул, безнең заманда, әлгаязе биллаһ, инкыйлабиюннан саналып йөргән кешеләрнең берсе булып киткән: үзе яланбаш, кызлары качмыйлар шикелле күренделәр, өендә сурәтләр. Комган, тәсбих шикелле нәрсәләр бер дә күренми... +Көндезге аш әзерләнде. Өй җәмәгате һәммәсе аш янына җыелдылар. Фәтхулла хәзрәтне дә бүлмәсеннән алып чыктылар. Ашлар Фәтхулла хәзрәткә бик ят тоелалар һәм ул эченнән генә: "Зур голәма мәҗлесендә дә мондый нигъмәтләр ашъяулыкка куелмый иде", — дип уйлап кинәнә иде. Фәтхулла хәзрәтнең, китерелгән нәрсәләрне ашый белмичә, ун бармагы белән буялып бетүе, ул буялган бармакларын чат-чот итеп ялап төкерегенә буявы, шул төкерекле бармаклары белән һәрнәрсәгә сузылуы, кашыгын ялап, төкерегенә буяп, шуның белән уртадагы ашка сузылуы, ашаганда, гадәте буенча, кычытмаса да, башын кашып шакшылануы, һәр аштан соң тарелкасын ялаган булып, бөтен сакаллары, борыннары белән майга манчылуы өй җәмәгатенә бик җирәнгеч тоелганлыктан, кызлар, бернәрсә дә ашый алмыйча, урыннарыннан ук торып киттеләр. Әхмәт һәм хатыны бик җирәнсәләр дә, яхшысынмый гына, аш янында утыруда дәвам итәләр иде. Ахыр, хәзрәтнең аш янында "голдыр-р-р" иттереп кикереп җибәрүе аларны да чыдатмады. Торып киттеләр. Аш җыелды. Фәтхулла хәзрәттән башка кешеләр ач калдылар. Бу эшләрдән кәефсезләнгән Ләйлә: +— Бабакай, сез бер дә аш яны әдәпләре белмисез икән,— дип куйды. Фәтхулла хәзрәт, гайрәтләнеп: +— Без сөннәтчә, без урысча түгел! — дип кычкырына башласа да, Әхмәт сүзне кисәр өчен: +— Әти, менә иртәгә гает инде. Мин сиңа бик ят (белеш түгел) нәрсәләр тамаша иттерермен. Безнең мәчеттә сезгә бик гаҗәп тоелыр, муллаларның вәгазе дә, клубтагы тәбрик мәҗлесе дә, театрлар, концертлар да... әлхасил, һәммә нәрсә дә сезгә бик гаҗәп тоелыр, — дип иртәгә үзенең таныштырачак җирләренә кагылышлы бераз сөйләде. Бу вакытта Нәфисә: +— Бабакай, мин рояль уйныйм, Ләйлә апа сезгә җырлап күрсәтер,— диде дә рояль янына барып утырды. +Фәтхулла хәзрәт: +— Ул нинди оятсызлык! Ата-ана, баба алдында уйнап-җырлап утыру! — дип әйтеп тә өлгермәде, рояльдә уйнаган һәм Ләйләнең җырлаган тавышы ишетелә башлады. +Ләйлә татар шагыйрьләреннән берсенең "Сагыну" исемле шигырен җырлый, Нәфисә дә татар композиторы тарафыннан "Сагыну"га билгеләп ясалган көйне уйный иде. +Фәтхулла хәзрәт тәмам тынсызланды, аңар бөтен әгъзалары май шикелле эрегән кебек тоела иде. Рояль туктады, Фәтхулла хәзрәт тә кычкырып елап җибәрде. +— Ах, карчык, син кайда?.. Син, син кайда?.. Ах, үткән гомер!.. +Фәтхулла хәзрәтне гает көнге йокысыннан бик куәтле азан тавышы уятты. Бу азан тавышы шул дәрәҗәдә куәтлелеге белән бергә, шул дәрәҗәдә матур, саф һәм эшләнгән иде ки, хәзрәтнең аяк тамырларына кадәр йөгерә дә аңар гомерендә күрмәгән бер ләззәт хис иттерә; гомергә һәм киләчәккә моңлы шатлык белән карарга мәҗбүр итә иде. Шуның белән бергә хәзрәт бу тавышны азан тыңлаган шикеле итеп тыңламый, бәлки музыка тыңлаган шикелле итеп тыңлый иде. Хәтта үз заманында ишеткәне "Гак! Гак!" итеп кычкырып әйтелгән азанга охшамаганлыктан, хәзрәт бу тавышны азан дип танырга да теләми иде. Азан тәмам булуга хәзрәт, бу тавыштан хасил булган ләззәтне җуймаска теләгән шикелле, берничә минутлар тик ятты. Ниһаять, егет хәзрәтне ваннага алып китте һәм, аннан чыгуга, киң генә тегелгән тройка (пиджак, брюка, жилет) тәкъдим итте. Хәзрәт бу эштән аптырашта калды: егетне "юләр икән бу" дип уйлыйсы да килә, "намаз-нияз рәтен белми торган сафсата" икән дип тә уйларга тели иде. Ахыры егеткә: бу көннең гает көне икәнен, шуңар күрә, чалма-чапан киеп, гатырша мае сөртергә тиеш икәнен сөйләргә тотынды. Егет, хәзрәтнең гаҗәпләнүенә каршы, гает икәнен белә һәм шуңар күрә мондый тройка тәкъдим итә икәнчелеген аңлатты. Хәзрәт ачуланды: +— Ах, сафсата, ах, ахмак, мине гаеткә урыс киеме белән җибәреп, бөтен адәм хурлыгына калдырырга тырыша бит! Китер хәзер чалма белән чапан, булмаса, мин Хода каршында дәгъвачың! — дип кычкырына башлады. Егет тә, хәзрәткә сүз аңлата алмаслыгын белеп, Әхмәт әфәндене чакырып кертте. Әхмәт әфәнде чалма-чапанның өендә юклыгын, чалма гарәп киеме, чапан үзбәк киеме, Казан һәм татарлар өчен аларның һич кирәкләре юклыгын сөйләп, атасын шул өстендәге киемнәре белән гаеткә барырга көч-хәл белән ризалатты. Бу дәгъва гына беткән иде, хәзрәтнең хәтеренә башында эшләпә икәнлеге һәм аның белән намаз уку түгел, хәтта башка вакытта йөрү дә хәрам икәнчелеге төште. Әхмәттән ялынып-ялварып, бүрек һәм кәләпүш сорый башлады. Әхмәт, хәзер һәркем яланбаш намаз укый дип, ышандырырга тырышса да, хәзрәтне бу эшкә риза итә алмады. Ул гына да түгел, хәзрәт еларга тотынды: +— Ул ни дигән эш ул! Кайда күргәнегез бар яланбаш намаз укыган кешене? Әй, Ходаем, ник мине үз баламнан мыскыл иттерәсең! Мөселман өендә бер данә кәләпүш булмасын, имеш! Ул ни дигән сүз... +Әхмәт озак уйлап торганнан соң, атасының башындагы эшләпәне алып, читләрен кайчы белән кисеп төшереп киертте. Хәзрәт тә юанды: елау һәм сүгенүдән туктады. Гаеткә баручыларыбыз хәзрәт бүлмәсеннән залга чыктылар. Залда бөтен гаилә, киенеп, боларны көтеп тора икән. Бәхетсезлегенә каршы, бу вакытта хәзрәтнең хәтеренә яңадан көтелмәгән бер нәрсә килмәсенме: ул, үз өстендә чалмачапан булмагач, аның голәма сыйныфыннан икәнен халык белмәячәк тә, сәдака өләшкәндә бирми китәчәк икәнен уйлап алды. Тагы назлану, тагы елаган тавыш белән ялыну: +— Әхмәт, бер Ходай хакы өчен миңа чалма-чапан тап! Зинһар дип әйтәм, тап! +Әхмәт, бу кирелектән кәефсезләнеп, нишләрен белми торган вакытта, хәзрәт кинәт шатлык белән кычкырып җибәрде: +— Ə, менә бит алар! Сез юри, мине хур итәр өчен генә бирмәгән икәнсез! Фәтхулла хәзрәт, бу сүзләрне әйткәндә, хатын-кыз кием элгече янындагы бер киемгә ябышып тора иде. Моны күргәч, Ләйлә кычкырып көлеп җибәрде: +— Бабай, ул минем кием бит: кытай модасы, язгы хатын-кыз пальтосы. Хәзрәт бу сүзләргә бик ачуланды: +— Һе, бабасын алдый, имеш! Кытай модасы дип чапаннан көлә, имеш! Кытай әйбере булса, аның янына ник чалма куйганнар соң? Бу сүзне ишеткәч, бөтен шундагы кешеләр кычкырып көлделәр, Нәфисәнең күп көлүдән эченә катулар чыкты: +— Бабай, ул нинди чалма булсын? Ул аккош мамыгыннан эшләнгән хатын-кыз эшләпәсе ич! +Ләкин бу сүзләр сөйләнгәндә, хәзрәт инде киемнәрне киеп өлгергән иде. Кызлар, чал сакаллы бер татарның киң, кытай модасы кызлар пальтосы һәм зур ак мамык эшләпә киеп, каршыларында торуын күреп, сүзләрен әйтә алмый көләләр иде. Әхмәт һәм хатыны хәзрәткә болай хатын-кыз киеме киенеп намазга бару көлке булуын сөйләп карасалар да, ул һич игътибарга алмый, бәлки: +— Сез гаҗәп кешеләр икәнсез, хатыннарыгыз голәма киеме, ирләрегез урыс киеме киенеп йөриләр икән. Бу эш түгел, бу эш шәригатькә сыймый, — дип, үзләрен орыша гына иде. +Чар-начар шул көе чыгып киттеләр. Боларны ишегалдында автомобиль көтеп тора иде. Әхмәт атасына шунда утырырга тәкъдим итте. Озын хатыннар киеме һәм кабарып тора торган хатыннар эшләпәсе кигән Фәтхулла хәзрәтнең, итәкләрен күтәренеп, автомобильгә менеп бару кыяфәте карап торучылар өчен чынлап көлке бер кыяфәт иде. Фәтхулла хәзрәттән соң автомобильгә кызлар һәм Әхмәтнең хатыны менеп утырдылар. Хәзрәт бу эштән бик гаҗәпләнде: +— Сез монда нәрсәгә утырдыгыз? Без мәчеткә барабыз бит. +— Без дә мәчеткә барабыз. +— Ул нинди башбаштаклык тагын! Ул нинди марҗалык ул! Хәзрәт шул сүзләрне әйтеп елап җибәрде. Ул бичара, баласының бөтен гаиләсе христианлык кабул иткәннәр икән дә, чиркәүгә баралар икән, үзен дә шунда алып барырга телиләр икән дип, курка иде. +— Үзегез һәлак булгансыз-булгансыз инде, зинһар, мине генә чиркәүгә алып бармагыз, зинһар, мине генә көчләмәгез, асыгыз, кисегез, мин диннән чыкмыйм! — дип, үкереп елый һәм автомобильдән төшәргә тырыша иде. Әхмәт көч-хәл белән атасын елаудан туктатты: +— Без һәммәбез мөселманнар! Безнең беребез дә христиан түгел. +— Алай булгач, болар (кызлар һәм Әхмәт хатыны) кая баралар соң? Җавабын Ләйлә бирде: +— Без дә сезнең белән мәчеткә барабыз, анда бүген зур фәлсәфә лекциясе булачак. Муллабыз өч айдан бирле бу гает өчен хөтбә хәзерли инде. +— Муллагызны әйтер идем шул, ахмак! Бер хөтбәлек таба алмаган икән. Хәзрәт сүзен тагын озынга сузды: аларга мәчеткә йөрү хәрам икәнен бәян итте. Сүз монда килгәч, Әхмәт тә катышты: +— Моннан кырык-илле еллар әүвәл, дөньяда "Дин һәм мәгыйшәт" айгырлары хөкем сөргән вакытта, андый фетнәләр мөмкин булса да, хәзер аларның токымнары беткәч, булганнарын да мөселман монастырьларына ябып кую кагыйдәсе чыккач, андый фетнә-фәлән дигән нәрсәнең әсәре дә калмады. +Бу сүзләр генә бәлки Фәтхулла хәзрәтне канәгатьләндерергә җитмәсләр иде, ләкин Әхмәт атасын канәгатьләндерер өчен икенче дәлил тапты. Ул хәзерге Казан байларының һәммәсе мәчеткә хатын-кызлары белән йөриләр икәнлекне бәян итте. Бу дәлил хәзрәткә җитә калды: +— Алаймы? Алаймы? Байлар да шулай йөриләрме? Алай икән, алай икән, берәр фәтвасын тапканнардыр шул, — дип куйды. +Бәхәс тәмам булгач, автомобиль кузгалып китте. Кузгалу куәте белән хәзрәтнең башындагы мамык эшләпә дә артка төште. Бу эш кызларга бик көлке тоелды булырга кирәк, бабаларына шпилькалар тәкъдим итеп, көлә башладылар. +Хәзрәт тә, башына эшләпәне яңадан алып киеп, бер кулы белән тотып бара һәм кызларга җавап бирергә сүз тапмаган шикелле генә итеп уйлана иде: +— Кара син аны, марҗалар киеп йөри башлагач, чалма башта да тормый башлаган; безнең заманда ике кат кәләпүш өстеннән дә рәхәтләнеп башка кереп утыра торган иде. +Хәзрәт, бераз уйланып баргач, уянып киткән шикелле булып, баягы азан тавышын хәтеренә китерде дә Әхмәткә: +— Әмма мөәзинегезнең тавышы шәп икән соң, — дип сөйли башлады. Ләкин хәзрәтнең соң дәрәҗәдә гаҗәпләнүенә каршы, Әхмәт азан кычкырган нәрсәнең мөәзин түгел, бәлки махсус пластинкалы бер машина икәнчелекне сөйләде. +Хәзрәт бу сүздән бик аптырашта калды. Ул машинадан азан әйттереп укылган намазның бозык икәнлегендә шөбһә итми иде. Шулай да, Әхмәткә сөйләүдән мәгънә чыкмаячак икәнен уйлап, шул турыда мәчеттә сүз кузгатырга карар бирде дә үзе тәкбир әйтергә тотынды. Автомобиль җил тизлеге белән бара, хәзрәт тә, бөтен көче белән кычкырып, тәкбир әйтә иде: +— Аллаһы әкбәр! Аллаһы әкбәр!.. +Берничә минутлардан соң ерактан, зур-зур агачлар арасыннан мәчетнең манарасы да күренә башлады. +Мәчет Казаннан егерме чакрым ераклыгындагы бик зур, бик куе, бик иске урман эчендә салынган, бинасы да ике йөз мең кадәр кеше сыйдырырлык дәрәҗәдә зур, бик нык, бик садә, татар инженер-архитекторларының берсе тарафыннан шул мәчет өчен генә уйлап чыгарылган архитектура стилендә ясалган иде. Бу мәчет күргән кешеләрдә бертөрле дәһшәт, куркыту, өмет һәм садәлек тойгылары уята һәм үзенең йөзләрчә ел яшәгән карт агачлар арасында, махсус эшләнми калдырылган урман эчендәге күренеше белән бертөрле серрият кәсеп итә иде. Егерменче гасыр уртасының бу мәчете дөнья зиннәтеннән иң буш бер җир иде ки, халык зиннәт һәм дөнья тереклегеннән туйган минутларында, дөнья белән мөнәсәбәтсез бер тереклек эзләгән көннәрендә, чын ихласлары белән монда киләләр иде. +Әхмәт әфәнденең автомобиле урман янына килеп җиткәндә, кешеләр төягән башка автомобильләр төрле яктан агылып киләләр иде, һәм, автомобильләр урманның тышкы ягында тукталып калып, өстендәге кешеләр җәяү урманга кереп китә иделәр. Безнең мөсафирләребез дә, автомобильдән төшеп, урманга кереп киттеләр. Бу вакытта Әхмәт һәм аның гаиләсе дини хис белән мәшгуль булсалар да, хәзрәт бөтенләй икенче хиссият белән мәшгуль иде: халык арасында бик күп күренгән матур-матур хатын-кызлар аның бөтен миен түндергәннәр иде ки, аның башында хәзер дини фикер булмау гына түгел — дөньяви тойгыларның да иң хайвани тарафы гына иде. Ул мөмкин кадәр хатын-кыз күбрәк җирләрдән кысылышып, бәрелеп, сугылып үтәргә тырыша иде. +Шулай да мәчетнең салыну кыяфәте хәзрәткә дә бөтенләй әсәрсез калмады: бу урман, бу матур-матур кызлар, бу бик садә, ләкин бик мәһабәт бина аның хәтеренә "Мең дә бер кичә"дәге тирән серле сарайларны төшерә һәм үзен шуларның каһарманы саната иде. +Мондагы кешеләр бертөрле рухани хис белән мәшгуль булганга күрә, Фәтхулла хәзрәтнең хатын-кыз киеме киенеп мәчеткә килгән бер ирнең барлыгына, бәлки игътибар да итмәгән булырлар иде, ләкин вакыйга алай шома гына узып китә алмады: мәчет ишегеннән кереп барганда, хәзрәт, яшь кенә бер кыз белән туры килүен ганимәт санап, бик булдыклы гына сурәттә кызны битеннән үпте. Кыз да, үз алдында хатын-кыз киеме кигән, чал сакаллы, ялтыравыклы күзле татарны күреп, әүвәл бераз каушаса да, тиз аңлашып алып, кечкенә генә кулы белән хәзрәтнең яңагына чалтыратып сугып җибәрде һәм: +— Тәрбиясез! Мин сезне мөселман монастырена яптырырмын! — дип кычкырды. Бу тавышка тирә-яктагы кешеләр игътибар иттеләр, һәммәсенең йөзендә бер ачу һәм хәзрәтнең тиле кыяфәтен күрүдән хасил булган ихтыярсыз бер көлемсерәү күренде. Бәрәкәт бирсен ки, арага Ләйлә керешеп, югарыда әйтелгән кыздан гафу сорады; булмаса, Фәтхулла хәзрәт өч айга монастырьга ябылган булыр иде. +Хәзрәт, вакыйгадан котылып, улы Әхмәт янына килгәч, үз дәгъвасына дәлил эзләп тапкан кеше кыяфәте белән: +— Менә әйттем бит мин сезгә, хатын-кызның качмый йөрүе фетнәгә сәбәп дип, хатын-кыз аркасында фетнә чыга язып калды бит, — диде. Атасының мәчет ишек төбендә дә начарлыктан саклана алмаслык дәрәҗәдә хайван булуыннан кәефсезләнгән Әхмәт, бу сүзләрне ишетеп, тәмам ачуланды һәм: +— Юк, әти, монда кабахәт — хатын-кызның булуында түгел, бәлки синең "Дин һәм мәгыйшәт" айгыры" булуыңда! Синең шикелле хайваннарны халык арасына кертмәскә тиеш, — диде дә мәчеткә кереп китте; аның артыннан хәзрәт тә керде. +Мәчетнең эчке күренеше хәзрәткә бөтенләй ят иде: иплекнең уң ягында зур, киң постау түшәлгән мәйдан. Мәйданның аргы башында ерактан михраб күренеп тора. Сул якта рәт-рәт скамьялар тезелеп китеп, бик зур бер театр партеры шикелле күренеш тәшкил итә, һәм бу якның да аргы башында бер михраб сымак җир һәм аның алдында өстәл тора иде. Хәзрәт кергәндә, мәчеттәге кешеләрнең күбрәге, сул яктагы скамьяларга җирләшеп, тирән-тирән фикерләргә талып утыралар, бәгъзылар , уң як мәйданда тезләнеп утырып, дөньяны оныткан сымак уйга талып торалар, кайсылары да бик ихлас белән фәлсәфә китаплары укыйлар иде. Бу гадәттән тыш күренештән бераз аптырап торганнан соң, хәзрәт күзләре белән, чалма киеп, алларына яулыклар җәеп, сәдака көтеп утыра торган "голәма" сыйныфын эзләнә башлады; үзе дә, шулар янына барып, яулык җәеп, сәдака җыярга уйлый иде. "Голәма" сыйныфы бер дә күренмәгәч, хәзрәт, мәчетнең урта бер җиренәрәк барып, бер үзе яулык җәеп утырды. Ләкин моннан файда чыкмады: хәзрәтнең кайгысына каршы, мәчет эчендә бер генә данә дә, зурланып, акчалар чылтыратып, сәдака өләшеп йөрүче күренми иде. Кайбер зуррак корсаклы кешеләр үткәндә хәзрәт: "Бу кеше мәхәлләнең бае булырга кирәк",— дип уйлап, тамаклар кыргалана, йөткерә, төчкерә, әллә ниләр эшли иде. Ләкин моңар илтифат итүче — сәдака бирүче табылмады. Менә шул вакытта гына хәзрәт сул якта тезелеп тора торган скамьяларга дикъкать белән карады; һәм халыкның "голәма"га яхшылык итми бантлауларын сул скамьялардан күрә башлады. Аның уйлавынча, бу скамьялар ысул җәдит парталары булып, халык фикереннән голәмага яхшылык итү тиешлек тойгысын чыгарырга хезмәт итәләр иде. Бу кирәкле ачышын әрәм җибәрмәс өчен, хәзрәт азан турысында сүз ачканда, бу скамьялардан да бәхәс итәчәк булды. +Бу арада манарадагы машина азан әйткәндәге матур тавыш белән: "Намаз! Намаз! Намаз!" — дип кычкырды. Халык та, агылып, уң якка җыела башладылар. Хәзрәтебез, өметсезләнеп, идәнгә җәйгән яулыгын җыеп, намаз укыр өчен берәр матуррак хатын янына туры килүне кайгырта башлады. Ләкин эш хәзрәт уйлаганча чыкмады; хатыннар бер тарафка, ирләр икенче тарафка сафландылар да ике арада юл шикелле бер ачыклык калдырдылар. Хәзрәтебез дә, хайванлыгын җиңеп, ирләр ягындагы сафка керергә ирексез иде. +Ул бик дикъкать белән имамның михрабка кергәнен көтеп калды. Хәзрәт бичара, ни күзе белән күрсен: михрабка ак сакаллы, ак чәчле, яланбашлы бер кеше керде. Моны күрә торып, ул тыныч кала алмады. Бөтен көчен җыеп: +— Кяфернең имамлыгы дөрес түгел! — дип кычкырына башлады. Халыкның бер бүлеге хәзрәткә әйләнеп карадылар. Бу арада Әхмәт әфәнде, бер сафтан чыгып, атасын кулыннан өстерәп, намаз укыла торган җирдән читкә алып китте һәм, бик ачуланып: — Синең шикелле мәҗүслектән чыкмаган кешене мәчеткә китереп, гыйбадәт кылучыларның хозурларын бозганым өчен үкенеп җиремә җитә алмыйм,— дип, скамьяга алып барып утыртты. +Бу арада халык намазга тотындылар. Имам да укый башлады. Михрабка махсус эшләнгән бер машина куелганлыктан, имамның тавышы 50—60 мең микъдарындагы тыңлаучыларның һәммәсенә бертигез, аермачык ишетелеп тора иде. Хәзрәт бераз тыңлап торганнан соң бигрәк тә гайрәткә килде; имам фатыйхәне һәм кушкан сүрәсен саф татар телендә укый иде. Фәтхулла хәзрәт яңадан: +— Ах, бәдбәхет! Ах, дәһри! Коръәнне татарчага әйләндергән бит! Менә ысул җәдитнең ахыры нигә барып чыкты! — дип мыгырдана башлады. Әхмәт тә кызу гына: +— Әгәр, әти, болай әйткәнне бер дә белми торган булсаң, мин сине моннан соң һичбер вакытта халык арасына алып чыкмам! — диде. Бу сүзне бала вакытта Әхмәт үзе атасыннан күп ишетә торган иде. Намаз укылып тәмам булды. Фәтхулла хәзрәт тә, улыннан курку сәбәпле, мөәзинсез азан әйтелеп укылган намазның бозыклыгы һәм "ысул җәдит парталары" турысында сүз башлый алмады. Халык һәммәсе килеп, скамьяларга утырыштылар. Бу вакытта хатын-кызлар да ирләр белән катышты. Һәркем имамның хөтбәсен көтеп калды. Фәтхулла хәзрәтләрнең автомобиле "Зыялылар клубы"на килеп туктады. Бу бик зур һәм бик матур пулат иде. Пулатның төрле яктагы ишекләренә автомобильләр бер-берсе артыннан туктап торалар; һавадагы егетләр һәм "фәрештәләр" дә клубның өстендәге балконга килеп куналар да, очучылар өчен ясалган ишекләрдән кереп китәләр иде. +Клубның эченә кергәч, хәзрәтнең башы әйләнеп китте: кеше чамасыз күп, хатын-кызлар "фәрештәләнгәннәр", һәркемнең йөзендә шатлык һәм матурлык, адәм диңгезе бер бүлмәдән бер бүлмәгә агылып тора иде. Фәтхулла хәзрәткә клубның һәммә нәрсәсе гаҗәп тоела иде: югарыга менгезә торган машина, бөтен әтрафы көзгедән ясалып, бер кешене мең итеп күрсәтә торган бүлмәләр, бик кыйммәтле картиналардан оештырып ясалган урманлык һәм сулык бүлмәсе... әлхасил, һәммә нәрсә ят иде. +Әхмәт атасын бер бүлмәгә кертте. Бүлмәнең бер ягына караса, Әхмәтнең дә, үзенең дә бик кыска һәм бик юан кыяфәтләре, икенче ягына караса, бик озын да, бик нечкә кыяфәтләре, өченче тарафта боларның үзләрен үчекләгән шикелле тора торган кыяфәтләре күренде. Фәтхулла хәзрәт бу күренешне махсус көзгедән килгән дип уйламый, бәлки чит-читтә шундый кыяфәтле кешеләр торалар икән дип ышана иде. Кычкырып көлде дә шәһадәт бармагы белән төртеп күрсәтә башлады: +— Кара, кара, Әхмәт, нинди кыска буйлы, юан, кәмит кешеләр! А, менә бу якка кара, нинди озын буйлы, нечкә кешеләр, кара, кара! Ха, ха, хи, хи! И Ходаем, нинди кешеләр, кара, кара, ха, ха, хи, хи!.. Бу арада Әхмәт акрын гына атасының кулына сукты да: +— Шәһадәт бармагы белән нәрсәгә ишарәт кылып күрсәтеп, ул кадәр ис китеп көлү мондый урыннарда гаеп санала, — диде. Фәтхулла хәзрәт, вәгъдәсе буенча, үз-үзен тыярга тырышты, ләкин ул бик кыска һәм юан, бик озын да бик нечкәләр тагы да каршына чыгалар да тагы аның сабырын җуялар иде. +— И Аллам, нинди кәмит кешеләр, хи, хи... +Әхмәт болай күрсәтүче нәрсәнең махсус көзгеләр икәнен бәян иткәч, Фәтхулла хәзрәт, башын селкеп: +— И Алла, урыс дигәнең акча өчен ниләр генә уйлап чыгармый! — дип куйды. +Бу бүлмәләрне үтеп, зур залга чыктылар. Мондагы кешеләрнең күбесе Әхмәт белән күрешәләр һәм тәбрик итешәләр иде. Залда халык артык күп булса да, урынының бик зурлыгы сәбәпле, тыгызлык тоелмый иде. Бу вакытта Әхмәт янына бая мәчеттә имам торган кеше килеп күреште. Тәбрик итештеләр дә, Әхмәткә мөрәҗәгать итеп: +— Бу яңа терелгән атагызмы әллә? — дип сорады. Әхмәт шулай икәнен бәян иткәч, мулла Фәтхулла хәзрәт белән белештерергә үтенде. Әхмәт белештерде. Мулла гает белән тәбрик иткәннән соң, хәзрәткә мөрәҗәгать итеп: +— Хәзрәт, дөньяның хәзерге тормышы сезне бик гаҗәпләндермиме? — дип сорады. +Фәтхулла хәзрәт муллага ачу күзе белән карап алды да: +— Динне бетергән икәнсез инде. Ходай каршында син җаваплы инде,— дип җавап бирде. +Әхмәт атасын туктатмакчы булган иде дә, мулла, көлеп: +— Үз иркенә куегыз, зинһар! Без яшьләр түгел, болар заманасын үз күзебез белән күргән кешеләр бит, — диде дә, хәзрәткә карап: — Сезнең заманның дине бетебрәк китте шул, — диде. +Бу турыда сүз дәвам итсә, үзенең мулла белән сугыша башлавыннан куркып, Фәтхулла хәзрәт мулладан: +— Ничә корбан тиресе булды? Бу елларны тирене күпмедән бирәсез? — дип сорады. +Мулла да, көлемсерәп: +— Хәзрәт, бу елларда корбан тиреләрен бирми башладылар инде,— диде. Фәтхулла хәзрәт җитез генә: +— Алаймы? Менә белдегезме инде ысул җәдитнең төбе кайда барып чыкканын? — дип, бик өстенлек иткән сымак булып көлеп куйды. +Хәзрәт, тәрәкъкыйнең төбе яманга чыкканын бик ачык күрсәтер өчен, муллага тагы бер сорау бирде: +— Мәҗлесләр ничек? Ашка еш чакыралармы? +— Юк, хәзрәт, бер дә юк! Бу заманнарда "голәма мәҗлесе" тәмам бетеп китте. Мин дә әүвәлге зур корсаклы байларның муллаларны дәшеп, әтәч сугыштырган шикелле, моназаралар ясаттыруларын уйлыйм да шуларны сагынып куям, — диде дә үз-үзен тыя алмыйча көлде. +Фәтхулла хәзрәт мулладан тагы берничә нәрсә сорамакчы иде, ләкин... бу вакытта залда шалтыраган звонок гомуми обед хәзер икәнчелекне белдерә башлады. Халык арасыннан килеп чыккан Әхмәт тә атасын буфетка алып кереп китте. +Сәгать дүртләр булганда, хәзрәт "Зыялылар клубы"ның өстендәге балконда улы Әхмәт белән бергә тора иде. Көн аяз, кояш шатлыклы ялтырый, очучылар матур һәм үткен очалар,— әлхасил, бүген җир йөзе генә түгел, күк йөзе дә бәйрәм итә иде. +Әхмәт ерак түгел җирдә тора торган бер һава көймәсенә кулы белән ишарә итте. Кава көймәсе, очып, балкон янына килеп туктады. Хәзрәт белән Әхмәт шунда кереп утырдылар да очып киттеләр. Әхмәт көймәчегә кайда барасын әйтте дә, әүвәл "фәлән" җирләрдән бераз гиздерергә кушты. Хәзрәт Ташаякка төшеп бара торган сигез яшьлек баладан да артык куанган, артык рәхәтләнгән иде: +— Кара син, Әхмәт, әле ахыр заманга каршы ниләр чыкты бит дим,— дип, борылып-борылып, тирә-якны карангалый бара иде. Фәтхулла хәзрәт бер көлеп куйды: — Карагыз, карагыз әле, əнə теге кыз ничек уйнаклап оча, әйтерсең Мысыр күгәрчене, һи, һи, хи, хи... +Бу вакытта хәзрәтнең колагына музыка тавышы ишетелә башлады. Хәзрәт, шул якка карап, ерактан бик зур, алты-җиде йөз кеше төягән бер һава көймәсе килгәнен күрде. Көймә озакламады, боларга якынлашты. Аның эчендә йөзләп адәм быргылар белән "Һава маршы" көен уйныйлар иде. Хәзрәт бу юлда да, җыр һәм музыканың харамлыгын бөтенләй онытып, яулыгын чыгарып, селтәп, әйләнгәләп, биегән сымак итәргә тотынды. Аның мондый дәртләнгәнен күрү кызыклы булса да, көймәнең әйләнеп китүен хәтеренә алып, Әхмәт атасын биюдән туктатты. Берничә минутлардан соң музыкалы көймә Әхмәтләр көймәсен җитеп узды. Әхмәтләрнең көймәчесе дә, үз көймәсен җәһәтләтебрәк, музыка артыннан алып китте. Хәзрәт һава өстендә музыка тыңлап уздырган бу минутларны бик шатлыклы минутлардан саный, бөтен барлыгында бер кәеф-сафа тоя һәм шул ук вакытта бу халәт турысында әллә нәрсә белгән дә, хәзер генә хәтеренә китерә алмаган сымак була иде. Хәзрәтләрнең көймәсе өйләренә килеп җитте. Мосафиләребез дә өй өстендәге балконга туктап төштеләр. Һавадагы музыка тавышы да акрын-акрын хәзрәтнең колагыннан ераклаша бара, ул ераклашкан саен, хәзрәтебез дә үз-үзен аңлаган шикелле була бара иде. Мөсафирләр киң баскыч аркылы өйләренә төшә башладылар. Музыка инде бөтенләй ишетелми башлады. Хәзрәтнең йөрәге шау итеп китте. +Хәзрәт бүлмәдә ялгыз калды, һәм, шул ялгызлыктан файдаланып, гарәфә көнне Габделкаюм Насыйри төшерелгән картинага пычак белән һөҗүм иткән шикелле, бүген башка картиналарны туракламакчы булды да күзләре белән җанлы нәрсә сурәтләрен эзләнә башлады. Ләкин таба алмады: Әхмәт андый картиналарны бу бүлмәдән чыгарткан иде. +Хәзрәт өстәл өстендәге язу әсбапларын тикшерергә тотынды, бәхетсезлеккә каршы, сәдәфтән эшләнгән каләм савытының өстендә берничә татар мөхәрриренең рәсемнәре төшерелгән иде. Ул моны күрү белән, үзенә савап табарга урын чыкканлыгына куанып, каләм пәкесе эзләнергә тотынды. Хәзрәт ул заманда үз өендәге чәй савытларының өстендәге кытай сурәтләренең башларын кыра торган иде. Хәзер дә, шул гадәте буенча, әгәр пәке табылса, мөхәррирләрнең башларын кырып куймакчы иде. Ләкин, хәзрәтнең зур үкенеченә каршы, бүлмәдә пәке-пычак заты калдырылмаган иде. Ул алай да аптырамады: өстәлдән клей табып алып, һәр сурәтнең башына кәгазь ябыштырып куйды. Ләкин монда бер дини мәсьәлә килеп чыкты: савытның ике башына кечкенә-кечкенә кош сурәтләре төшерелгән иде. Хәзрәт бу кош сурәтләренең чебеннән зурмы, кечкенәме икәнлекләрен аермачык белми иде: +— Бәс боларның хөкеме ни? "Ибнелгабидин"дә бу турыда берәр сүз бар микән?.. +Хәзрәт озак уйлаганнан соң, саклану ягын тотарга кирәк дип, боларга да кәгазь ябыштырып куйды. +Бүлмәдә каты звонок тавышы яңгырады. Ул тавышның кайдан килгәнлеген уйлап өлгерә алмады, күз алдындагы, стенага ябыштырылып куелган пыяла аркылы бер яшь егетнең илтифатсыз гына басып торганлыгын күрде (бу пыяла, егерменче гасыр уртасының телефон көзгесе булып, сөйләшә торган кешене бөтен гәүдәсе белән күрсәтә һәм белмәгән кеше бу пыяла күрсәткән нәрсәне чын кеше дип уйларлык итеп күрсәтә иде). Хәзрәт, бу билгесез егетнең күренмичә генә бүлмәгә килеп керүеннән соң дәрәҗә гаҗәпләнеп: +— Нихәл? Ни кирәк, чибәр егет? Кайдан кердең син? — дип сораштыра башларга һәм сүз арасында Дәҗҗал чыкмаячак дигән шатлыклы хәбәрне аңар да әйтергә уйлап кына торганда, егет үзе сөйләшә башлады: +— Ләйлә туташ өйдәме? +Фәтхулла хәзрәт сөйлисе сүзләрен дә, үзе сөйлисе шатлык хәбәрен дә тәмам онытты һәм бик гайрәткә килде дә: +— Ə, малай, шулай икән, мәсәлән, синең эш! Кыз катына дип, мәсәлән, кергән икәнсең! Юк, моннан чыгып кача алмассың! — дип кычкырына башлады. Ләкин телефонның сүз җибәрә торган төше бу яктан бикле булганга күрә, теге егеткә бу гайрәтләр ишетелмиләр иде. Ул яңадан сөйләргә тотынды: +— Бүлмәдә кеше бармы? Ләйлә туташны монда чакырсагыз ла! +Хәзрәт тагы да кызды: +— Ах, күзең чыккыры, күз алдыңда, фаразан, мин утыра торып "бүлмәдә кеше бармы?" дип сорый бит тагын. Ах оятсыз, бәдбәхет! Кыз янына килеп, тагы, мәсәлән, кызны бабасыннан чакыртып китертмәкче, ах, кабахәт! Ах, нәҗес! +Телефонда яңадан звонок шалтырый; егет яңадан сорый: +— Бүлмәдә кеше бармы? +Фәтхулла хәзрәт, чыдаша алмый, урыныннан сикереп тора һәм, үз күкрәгенә йодрыгы белән бәрә-бәрә, кычкырына башлый: +— Ах, күзең чыккан нәрсә, ах, җирбит! Мин кеше булмый, фараз иттек, нәрсә соң? Оятсыз!.. +Теге тарафтан бу гайрәтләрнең берсен дә ишетмәгән егет яңадан сорый: +— Бүлмәдә берәү дә юкмыни? +Фәтхулла хәзрәт йодрыкларын күтәрә, аяклары белән идәнгә тибә-тибә, яңадан кычкырына: +— Җитәр, бәдбәхет, ник болай мине, фаразан, мыскыл итәсең?! Ах, җирбит! Ах, мәлгунь! Кыз янына кереп, әле үзе оялу юк, мәсәлән, ак сакаллы бер мәхәллә имамын мыскыл итә бит! Ах, йөзең кара, мин, мәсәлән, кеше булмый, атаң башымыни?! +Хәзрәт бервакыт егетнең өстенә һөҗүм итәргә уйласа да, аның артык таза гәүдәсен хәтеренә алып, уйлаганын эшләргә база алмый калды. Яңадан звонок шалтырый, яңадан егет сөйли: +— Ләйлә туташны телефонга дәшсәгез лә. +— Ə, йөзең кара, хәзер тилиграмга дигән буласыңмыни? Алай дип дәшеп, мәсәлән, Ләйлә белән үзең сөйләшер идеңмени? Тукта, монда кергәч, качып, мәсәлән, котыла алмассың инде. Мин кызның, фаразан, атасына хәбәр бирәм,— дип, Фәтхулла хәзрәт бүлмәдән җилтерәп чыгып китә дә егет качмасын өчен бүлмәсен өстән бикли. Бу вакытта Фәтхулла хәзрәтнең фикере бик җитез эшли иде: +"Һе, өстенә гайрәт органны күргәч, нихәтле каушамаган булып күренсә дә, курыкты малаем. Тилиграмга дигән була. Тилиграм китерүче урыс, мәсәлән, гомердә болай киенеп йөрми ул; аның әллә кай җирләренә хәтле кәкре быргы сурәтләре төшереп бетерелгән була; өйгә кергәндә, здравстуй, мулла, дип кенә керә ул... Оятсыз, җирбит!.. Нәммәсе ысул җәдит фетнәсе... һәммәсе шул мулла Галимҗаннар чыгарган эш..." — ди-ди уйланып, хәзрәт коридор буенча җәһәтләнеп китте. +Хәзрәт бүлмәсендәге тавыш кунаклар утырган бүлмәгә дә ишетелгәнлектән, бабай тагы нәрсә белән җенләнә икән дип, Ләйлә бабасы бүлмәсенә килергә чыккан иде. +Хәзрәт Ләйләне күрү белән, бармагын селкеп: +— Ə, кызый, эшең сизелде бит. Менә мин атаңны, мәсәлән, дәшергә барам, синең сөйгән егетеңне тоттым, — дип, хәйлә-кәранә елмайды. +Ләйлә бабасын гакылдан шаша башлаган дип уйлап, көчкә генә кычкырып көлми чыдап: +— Нишләдең син, бабай; әллә юләрләнә башладыңмы? — дип сораша башлады. +Хәзрәт һаман шул хәйләкәранә елмайган килеш: +— Юк, кызый, яшермә, яшермә, сөйгән егетең дә, мәсәлән, мин сүккәч, тилиграм дип ялганлап караган иде дә... юк, бабагызны, мәсәлән, алай алдый алмассыз,— диенә иде. +Ләйлә чыдамады, кычкырып көлде, хәзрәт бик ачуланды: +— Ах, оятсыз, көлеп тора бит әле, чәчеңнән өстерәп кисәрмен... +— Кызларны чәчләреннән өстерәп кисү заманнары тү-тү, тү-тү инде... +Бу арада коридорда низаг тавышы ишетеп, Әхмәт тә чыгып җитте. Хәзрәт аны күрү белән, ашыга-ашыга, җиңеннән өстерәргә һәм сөйләнергә тотынды: +— Менә хәзер, мәсәлән, күрерсең ысул җәдитнең төбе кайда барып чыкканын, менә хәзер, фаразан, күрерсең хатын-кыз ачык йөрүнең фетнәгә, фаразан, алып баручы икәнчелекне: кызың янына кергән егетне тоттым... +Әхмәт, эшне аңламаганга күрә, көләргә дә, көлмәскә дә белми, әмма Ләйлә рәхәтләнеп-рәхәтләнеп көлеп бара һәм бу эше белән хәзрәтнең ачуын тагы да китерә иде. Карт, ашыга-ашыга, ишекне ачты, ләкин ни күзе белән күрсен, егеттән җилләр исә (телефонда сөйләүче егет, бу тарафтан бер дә звонок булмагач, бераз көткән дә киткән иде). Хәзрәт, ашкынып-ашкынып: +— Юк, егет, юк, качма, чык лутче чык, мәсәлән, кайда качтың? Барыбер мин эзләп табам бит! — дип кычкырынды; һәм егет моннан соң да күренмәгәч, җәһәтләп өстәл асларыннан, скамья артларыннан эзләргә тотынды. Ләкин егет һаман табылмый иде. Хәзрәт бик аптырады, каушады да: +— Валлаһи, бар иде! Валлаһелгазим, бар иде. Ләйләне дәшеп кил дип, мәсәлән, үземә әйтте. Ах йөзе кара, кайдан чыгып киткән соң ул? — дип, кызарына-кызарына үз-үзен акларга тотынды. +Атасының һәммә эшләренә бер гакылсыз сабый бала эше шикелле итеп карарга гадәтләнгән Әхмәт, вакыйганың соңын да көтмичә, кунаклары янына чыгып китте. Хәзрәт дүрт аякланып өстәл астыннан чыгып килгәндә, Ләйлә, егылаегыла көлеп: +— Кайда егетең? Хәзер табып бир миңа, — дип, бабасыннан егет таптыра иде. +Хәзрәт, лышык-лышык борынын тартып, антлар итә-итә, егетнең басып торган урынын күрсәтә һәм күзләре белән бүлмәне кат-кат актара иде. Инде Ләйлә вакыйганы аңлады һәм, көлүен көчкә генә тыеп, телефоннан сүз җибәрү юлын ачмыйча гына звонокны басты да бүлмәдән чыгып китте. Хәзрәт, өстәл янына утырып, бик аптыраганлыктан, бу заман халкына ышаныр хәл юк дип, каләм тартмасын ачып, эчендә теге егет юкмы дип карана башлады. Бу вакытта яңадан баягы звонок тавышы ишетелде. Хәзрәт үз алдында яңадан баягы егетне күрде дә, артык гаҗәпләнүеннән бер-ике минут сүз дә дәшә алмый торгач, көчкә-көчкә генә: +— Ах, разбуйник! Ах, бәдбәхет! Кайда качып калдың син? — дия алды. Егет яңадан сөйли башлады: +— Телефонда кем бар? Хәзрәт тагы гайрәтләнде: +— Ах, бәдбәхет, әле һаман тилиграм дип, мәсәлән, алдамакчы буласың бит, ах, разбуйник! Тилиграм китерүче булгач, мәсәлән, ник сөяркәңнең атасын, фараз иттек, дәшкәч, качтың? +Теге тарафтан бу сүзләрне ишетмәгән егет нәрсәдер яңадан сорады; ләкин бу юлда хәзрәт аңламый торган тел белән сөйләде. Хәзрәт моңар бигрәк ачуланды: +— Разбуйник булмасаң син, мәсәлән, мөселман белән урысча да сөйләшеп ятмас идең, бәрфараз! Ах, оятсыз, оятсыз, ах, җирбит, җирбит! Телефоннан яңадан хәзрәт аңламый торган сүзләр ишетелә башладылар. +Бу юлда инде хәзрәт чыдамады: үз-үзен дә белешмәенчә, скамья күтәреп, егеткә һөҗүм итте. +Хәзрәт егеткә суккан минутта телефон көзгесе, чәлпәрәмә килеп, йөз кисәккә ватылды; егет юкка чыкты; телефон чыбыкларының башлары чыжылдап зәңгәр сыман ут чәчеп тора башладылар. +Көтелмәгән бу эш хәзрәтнең тәмам котын очырды. Хәзернең эчендә ул теге егетнең пәри-җен булучылыгы белән хөкем итеп куйды; һәм аның болай утка әйләнеп китүен үзенең әгузе-бисмилла әйтми сукканлыгыннан күреп, тиз генә догалар укып каршы тормаса, төрле сурәтләргә кереп, үзенә бик зур афәт китерәчәк икәнен уйлый башлады. Хәзрәтнең бөтен гәүдәсе калтырады, тез буыннары хәлсезләнделәр, йөрәге шартлап китәр төсле типте. Үкенечкә каршы, аның хәтеренә җен-пәри явызлыгыннан котылу өчен укый торган догалары да килми иде. +Кухнядагы пешекченең гаҗәпләнүенә каршы, әлсерәп, аһ-ваһ килеп барып кергән карт, бер сүз сөйләмәстән, бер корзин белән тора торган 50—60 йомырканы күтәреп, яңадан бүлмәсенә чапты. Хәзрәтнең бу чабышы чынлап та пожарныйлар чабышына бик охшый иде. +Бүлмәсенә кереп, корзинны идәнгә куйгач та ул, кычкырып тәкбир әйтеп, йомыркалар белән телефон аппаратына бәрергә тотынды. Бичара йомыркалар төрле җирләргә бәрелеп ватылалар һәм эчләрендәге сыеклары белән бүлмәнең кыйммәтле җиһазын буйыйлар, телефон аппаратын һич төзәлмәслек итеп ватканнан ваталар иде: +— Аллаһы әкбәр, аллаһы әкбәр... +Бер, ике, биш, унынчы йомыркалар бәрелделәр... Бүлмәгә җәһәтләп кенә Әхмәт, балалары һәм хәзрәтне мәчеттә күргән карт имам килеп керделәр. Болар эшкә яхшы төшенмәсәләр дә, хәзрәтнең, тәкбир кычкырып, стена һәм телефон аппараты белән сугыш башлаганын, бигрәк тә сугыш коралы итеп йомыркалар файдаланганын күреп, көлмичә чыдый алмадылар. Ләйлә, тиз генә барып, телефон чыбыкларындагы утны туктатты; хәзрәт утның туктаганлыгын күргәч, алдындагыларга карап: +— Менә күрдегезме, мәсәлән, бабагыз карт нишләде? Сез булсагыз, бәрфараз, авызыгызны ачып торган булыр идегез әле... Нинди генә пужар булмасын, тәкбир белән йомыркага каршы чыдый алмый ул. Теге сихерче егет, ачу итеп, пыяла ватып, фараз иттек, пужар чыгарган булган иде. Әле Ходайның рәхмәте диегез, мәсәлән, аш бүлмәсендә йомыркалар туры килде...— диде. Ләйләдән башкалар эшне аңламыйлар; Ләйлә булса, сүзен әйтә алмыйча көлеп, гаҗиз булганлыктан, сөйләп бирә алмый иде. +Идәннәре, стеналары, җиһазлары йомырка белән пычратылган, аяк асты пыяла ватыгы белән тулып, әллә нинди нәү иҗад хәрабә кыяфәтенә кергән бүлмәдән Фәтхулла хәзрәтне алып чыгып, бүлмәне чистартырга кирәк иде. Шулай иттеләр дә: хәзрәткә, әүвәл, бу эшләренең урынсыз булганлыгын, әдәпсез егетне скамья белән әдәпкә китерүе йорт һәм телефон хуҗасы Әхмәтнең сул кесәсенә 500 сум чамасында торганлыгын, һәм йомырка белән пожар сүндерү дә бик күп җиһазларны эштән чыгарганга күрә, Әхмәтнең шул ук кесәсенә шул ук чамада "файдалы" булып чыкканлыгын ачык аңлаттылар. Аннан соң "оста пожарныебызны" кунаклар янына алып чыктылар. Моннан ун гына минут әүвәл шулкадәр ихлас белән эшләп йөргән эшләре хәзер инде хәзрәтнең үзенә дә ярым көлке, ярым оят шикелле тоела башладылар. Шулай да ул бөтенләй аптырамады, бәлки бу эшләрнең һәммәсен эшләүче ул түгел, бәлки Аллаһы Тәгалә икәнчелеген сөйләп, килгән казада ул гаепле түгел, бәлки тәкъдир шулай булган икәнчелеген бәян итте һәм озын гына гарәби гыйбарә дә укыды. +Сәгать җиде тулганда Әхмәтнең кунаклары китеп беттеләр. Ул үзе һәм гаиләсе шәһәр театрына барырга хәзерләнә башладылар. Фәтхулла хәзрәт, татар театрына дигән сүзне ишеткәч, бик гайрәткә килеп: +— Теләсәгез кайда барыгыз, мәсәлән, теләсәгез нинди начар урында, фаразан, булыгыз, ләкин татар театрына, мәсәлән, барырга миннән рөхсәт юк...— дип сүгенергә тотынды. Ләкин аның сүзләрен берәү дә санга алмады. Әхмәт һәм хатыны, картка карап, елмаешалар, кызлар чырык-чырык көләләр, Зыя: +— Билетлы кешеләрне театрга синнән рөхсәт язуы алып бармаса да кертәләр, — дип, бабасын ачуландыра гына иде. +Хәзрәт актык коралы белән эшкә керешеп карады: +— Татар театрына барган кешеләр, мәсәлән, кяфер булалар, әлгаязы биллаһи , фаразан, кяфер булалар! Әлбәттә, мәсәлән, кяфер булалар, — диде һәм бу кадәр каты әйткән өстенә дә бара алмаслар инде дип уйлады. Ләкин эш ул уйлаганча чыкмады: театрга хәзерләнүчеләр хәзерләнүдән туктамадылар. Хәтта Әхмәт: +— Хәзер кешене кяфер ясау коралы үтмәсләнде инде. Милләт тормышыннан бер файдалы нәрсәне дә кисеп төшерә алмый, — дип, хәзрәткә бик ачык аңлашылмый торган ярым көлке сүз белән каршы торды. Өйдәгеләрнең бик чынлап хәзерләнеп йөрүләре, "кяфер буласыз" дигән сүздән дә бер дә курыкмаулары — хәзрәткә әллә ничек тәэсир итә иде. +Гомере буенча: "Башкалар гаеп итмәсләрме?", "Мәхәллә халкы бу эшкә ни дияр?" дигән ике сөальнең җаваплары белән эш итеп килгән хәзрәтебез хәзер татар театрына баруны берәү дә гаеп итми икәнчелеген белгәнгә , "гөнаһ" булуына да карамыйча, үзе дә барырга хәзер тора, ләкин ул үзен Әхмәттән кыстаттырып, кыямәт көнендә гөнаһысын "шайтан мәлгунь" белән Әхмәткә йөкләтеп калдырырга юл хәзерли иде. Кызлар һәм "түшәк шикелле" хатыннар буласын белгәнгә күрә, хәзрәтнең театрга барасы бик килә башлады. +Вакытның кич булуына карамаенча, электрик кояшлары сәбәпле, урамнар көндездән аермасыз якты иделәр. Кич икәнен белдертә торган бернәрсә булса, ул да күк йөзенең караңгыланып торуы, очсыз-кырыйсыз бушлыкның ерак бер җирләрендә ай һәм йолдызларның ялтыраулары гына иде. Хәер, адәмнәр күккә дә тыныч кына караңгыланып торырга ирек бирмиләр иде: һәрбер очучының янындагы электрик кояшы, атылган йолдыз (шиһабе сакыйб) шикелле, бу очсызкырыйсыз караңгылыкны яра да, менә, менә җир йөзендәге караңгылыкны җиңгән адәмнәр тиз заманда үз өсләрендәге караңгылыкка да чынлап каршы торырлар шикелле тоела иде. Фәтхулла хәзрәт, хәзер генә булып узган кызыксыз эшнең авыр тойгысыннан аерылу өчен, автомобильдән төшү белән күзләрен күккә күтәрде һәм, андагы атыла торган йолдызларны күреп, кыямәт җиткән икән дип уйлады да "Хәүкалә" һәм башка исенә төшкән нәрсәләрен укый башлады. Аның коты очкан иде, кулы белән күкне күрсәтеп, Әхмәткә ялынырга тотынды: +— Зинһар, Әхмәт, өйгә кайтыйк, зинһар, мәсәлән, кайтыйк! Күрәсең, фаразан, йолдызлар нишлиләр, кыямәт якынланганның, мәсәлән, галәмәте ул. Зинһар кайтыйк; тәүбә-истигъфар кылыйк. Әстәгъфируллаһелгазим! Әстәгъфируллаһелгазим... +Әхмәт ирексез көлеп җибәрде дә, хәзрәтнең сүзе тәмам булганны көтмичә, ул атыла торган нәрсәләрнең очучылар янындагы кояшлары икәнен бәян итте. Хәзрәт шатлыгыннан авызын колакларына кадәр ерды һәм, тиз генә өстендәге киемнәрен чишеп, күлмәк изүен ачып, ике-өч мәртәбә үз күкрәгенә төкерде: +— Бисмилла, теф! Теф! Котларым гына да, мәсәлән, калмаган иде... +Әхмәт белән хатынының яшь вакытта бу гадәтне күргәләгәннәре бар иде. Балаларның бу эшне әүвәл мәртәбә күрүләре булганга күрә, аларга бик көлке тоелды. +Фәтхулла хәзрәтнең күз алдында нурга баткан, очы-кырые күренми торган бер зиннәтләнгән сарайның гаҗәп матур ясалган ишеге тора иде. Керделәр. Күтәрә торган машинаның бик күп кеше сыйдыра торган бүлмәсенә кереп, күтәрелә башладылар. Хәзрәткә бу машинада шактый ят һәм гаҗәп тоелды да, Әхмәткә карап: +— Хәзер инде идәннәрне күтәрелә торган ясый башлагансыз икән,— диде. +Ничәнче катка кадәрдер күтәрелеп, арлы-бирле йөрүчеләр белән шыгрым тулы бик матур бер мәйданга җиткәч, безнең мөсафирлар машинадан төштеләр. +Мәйданның бер ягында рәттән бик күп ишекләр тезелеп киткәннәр иде. Әхмәтләр дә шулардай берсенә керделәр. Фәтхулла хәзрәт, креслоларның берсенә утырып: +— Ягез, мәсәлән, бер дога кылыйк! — дип әйтергә өлгермәде, Әхмәт аны, бүлмәдән алып чыгып, әлеге машина белән тагы да югары алып менде. Монда Фәтхулла хәзрәт гаять киң, гаять зур, гаҗәеп бер бакча күрде. Бакча чын-чын бакча: агачлар үсеп торалар, исләре белән бөтен әтрафны каплаганнар, аларның ботакларында гаҗәеп тавышлы, гаҗәеп төстәге электрик кошлары гаҗәеп көйләр сайрыйлар иде. Бакчаның төрле якларына җәелеп киткән хуш исле юлларында әллә никадәр халык йөренә. Урта бер җирдә фәкать скрипкалардан гына корылган бер оркестр уйнап, бөтен тирә-якны музыканың сихерле тәэсиренә чумдыра иде. +Фәтхулла хәзрәтнең башы тәмам әйләнде: ул бу бакчага ничек килеп чыкканлыгын бер дә аңлый алмый иде. Әхмәттән сораштыра башлады. Әхмәт, җавап бирмичә генә, атасын бакчаның кырыена китерде дә аска карарга кушты. Хәзрәт бигрәк тә артык гаҗәпләнүенә каршы үзеннән ничә һәм ничә саженьнар түбәндә җир йөзен күрде һәм дә бу бакчаның түбә өстенә ясалган бакча икәнен аңлады. Әүвәл аның йөрәге жулап китте: менә, менә бакча җимерелер дә, мескен хәзрәт сытылып үләр төсле иде. Аннан соң, бакчаның бик нык торганын күреп, бераз тынычлагач, бу кадәр биек пулат өстенә шушы кадәр зур бер бакчаның ничек менгерелгәнен уйлый башлады да Әхмәттән: +— Бу "Ярматаж" ("Эрмитаж") бакчасын, мәсәлән, ничек итеп монда хәтле менгереп җиткердегез? — дип сорашырга тотынды. +Әхмәт бакчаның хәзерге урынында үстерелгән икәнен сөйләгәч, хәзрәт эче катканчы көлде: +— Менә, мәсәлән, хәзерге халыкта акыл (гакыл) бар диген инде. Фаразан, син, адәмнән оялмаенча, мәсәлән, йорт түбәсенә, бәрфараз, бакча яса, имеш. Менә көлке, мәсәлән, менә көлке, фаразан, менә җүләрләр, менә җүләрләр! Хи, хи, хи... +Әхмәт моназарага керешмәгәнлектән, хәзрәт үзе дә фикерен бу мәсьәләдән күчереп, берәр симез хатынны кочаклап бию турысында уйлый башлады: каршыларында күренгән зуррак гәүдәле хатыннарның һәммәсен бик тегәләп карый һәм, мин шуның белән биермен дип карар биреп, һәм булачак "рәхәтне" уйлап, кәефләнеп куя иде. Шулай итеп, хәзрәт шактый вакытлар биюләр башланганын тавыш-тынсыз гына көтеп йөрде. Ләкин һаман башланмагач, аның эче поша башлады. Ахыр, чыдый алмады: тиз башланамы икәнен белер өчен, үзенчә, читтәнчиттән генә осталык белән Әхмәттән сораштырырга тотынды: +— Шушы бакчада, мәсәлән, кочаклашып биербез микән инде? Ничә сәгатьтә, фаразан, бии башларбыз соң? Менә шушы хатын белән, бәрфараз, мин үзем генә бии торсам, гаеп итмәсләр микән?.. +Бу вакытта бакчада звонок тавышы ишетелде дә, музыка туктады, кошлар сайрауларын кистеләр, халык, агылып-агылып, аска төшә башлады. Хәзрәт, хәзер биюләр башлана икән дип уйлап, бик шатланды һәм, Әхмәтне җиңеннән өстерәп, халыкны ерып, аска төшәргә ашыга башлады. Ләкин Әхмәт бер дә ашыкмый иде. Хәзрәтнең бу эшкә ачуы килеп: +— Менә биергә соңга калырбыз, мәсәлән, симез апайларны алдан төшкән, фаразан, кешеләр эләктереп бетерерләр... Тиз бул инде, мәсәлән, аягың коргыры нәрсә! — дип сүгә-сүгә ашыктырырга тотынды. +Фәтхулла хәзрәт, ложага (үткәндә Әхмәтләр белән кереп чыккан бүлмәгә) кереп утырып, партерда тезелгән кеше башларының күплегеннән гаҗәпләнеп: "Сөбханалла, машалла!" — дип кенә утырганда, кинәт звонок шалтырады да күз ачып йомганчы театр кап-караңгы булып калды. Хәзрәт: "Харап булдык, мәсәлән, Әхмәт, Ходайдан газап иңә бит!" — дип әйтеп өлгермәде, пәрдә күтәрелде. Яктылык күргәч, ул бераз тынычланды һәм эшнең соңын көтеп калды. +Бу кич театрда әүвәл "Чиктән ашу — яман эш" дигән ике пәрдәле комедия һәм аннан соң "Дин саклаучылар" дигән өч пәрдәле трагикомедия куелачаклар иде. +Пәрдә ачылып җитү белән сценага (театрда уен күрсәтелә торган җиргә) 30— 35 яшьләрендә бер ир кеше керде. Кеше өстенә билсез, купшы тегелгән татар казакие, башына кара кәләпүш, аякларына штиблетлар кигән һәм казаки якасы эченнән катыргы яка куйган иде. +Фәтхулла хәзрәт бу кешенең ак яка куйганлыгына бераз кәефсезләнсә дә, яшь байларга аны гына гаепләмибез инде дип уйлап һәм бу заманда, мондый урыс шикелле халык арасында, аның казаки һәм кәләпүш киеп йөрүеннән гаять шатланып, үз-үзен белешмәенчә сикереп, урыныннан торды да бик каты тавыш белән: +— Менә, мәсәлән, рәхмәт, агай-эне! Менә, фаразан, рәхмәт! Бу кяфер мәлгуньнәр арасында, мәсәлән, болай үзебезнең мөселманча киенеп йөрүеңә рәхмәт! — дип кычкырды. Хәзрәтнең бу кешегә әйтә торган сүзләре тагы да бар иде, ләкин Әхмәт бик каты итәгеннән тарткач, сүзен кыскартты. Бөтен театр халкы, бу көтелмәгән тавыштан бик аптырап, күзләре белән тавышланучы әдәпсезне эзли башлады. Әхмәт, атасының колагына гына бөгелеп, әгәр ул яңадан шундый берәр тавыш чыгара калса, театрдан куылып чыгарылачак икәнен белдерде. +Безнең мөсафирләребез йортларына кайтып кергәндә, анда 40—50 ләп кунак бар иде: бәйрәм булу мөнәсәбәте белән Ләйлә, Нәфисә һәм Зыяның иптәшләре җыелганнар һәм, ду килеп, төрлесе төрлечә кәеф һәм сафада иделәр. Анда-монда егетләр һәм кызлар өелешеп сөйләшәләр дә көлешәләр; бер тарафтан кемнеңдер рояльдә уйнаганы ишетелә һәм шул ук вакытта ир һәм кызлардан оешкан бер хор матур, дәртле һәм хәятлы бер көйне урта гына һәм бик бердәм тавыш белән суза иде. Хәзрәтнең күзләре иң әүвәл мондагы яшь-яшь "фәрештәләргә" төште. Хадимнән икенче киемнәр, шәригатьчә юылып пакьләнмәгән киемнәр сорарга тотынды: +— Әй, кем, егет, миңа, мәсәлән, менә шушындый кыска пальто (тужурка), менә шундый, фаразан, кечкенә пальто (жилет), аннары шушындый, фараз иттек, тар балаклы чалбар китер! — дип, өстендәге тужурка, жилет һәм брюкасын күрсәтте. +Зыя, хәзрәтнең шәригатьчә пакьләнмәгән киемнәр сораганын ишеткәч: +— Соң, бабай, шушы, комган белән өч кат йөгерткән киемнәрең генә ярамыймыни? Ул (хадим) китергән киемнәр тагы нәҗес булырлар бит алар,— дип көлеп куйды. +— Юк, юк, син, мәсәлән, мелла Зыя, авызыңны җырма әле. Хатын-кыз, фаразан, матур киемне ярата ул. Гөнаһ мәҗлесенә, мәсәлән, намаз киеме киеп барыр хәл юк инде, — дип, хәзрәт китерелгән киемнәрне киенде, үзенчә төзәтенде, эшләпәне кыңгыррак салды, кесәсеннән яулык башын күрсәтебрәк куйды да кунаклар янына чыгарга хәзерләнде. Ләкин шулай чыгам дип торганда гына Ләйлә килеп керде дә эшне бозды. +— Син кая барасың, бабай? +— Кунак кызлар белән шаярырга чыгам! +— Ах, оятсыз карт! Син безнең җыенны әүвәлге замандагы авыл кызларының аулак өйләре дип белдеңмени? +— Юк, син, мелла кем, әй лә, тфү, тфү, Ләйлә диясем, син, Ләйлә, ачуланма әле. Шаяру дигәч тә, мәсәлән, үзегезчә инде ул; ысул җәдитчә шаяруны әйтәм мин, хи, хи, хи, кочак ла-шып, мәсәлән, биюне әйтәм мин. Андагы кызларның һәммәсе белән, фаразан, берәр кат кочаклашып биеп чыгарга уйлыйм мин,— диде. +Ләйлә, бабасын мыскыл итеп, йөзен җыерды да: +— "Дин һәм мәгыйшәтчеләрне" үз заманнарында да хатын-кызлары качмый торган йортларга кертмәгәннәр; шул хайваннардан берсен хәзер без бигрәк тә үз мәҗлесләребезгә кертмибез. Урыныңда гына утыр! Җәннәттә хур кызлары белән биерсең! — дип, үзе чыгып китә башлады. Хәзрәтнең күзенә яшьләр килде; ул Ләйләне чыгармас өчен, ишеккә аркылы торып: +— Ләйлә, дим, Ләйлә, акыллым, керим инде; кочаклашып, мәсәлән, биим инде. Җәннәт — җәннәт инде ул. Нәфес мәлгуньнең, фаразан, дөньяда биисе килә шул. Ə, Ләйлә җаным, бер Ходай өчен инде, биим инде, Ходай гафур рәхим бит, анда, мәсәлән, гаеп итәрлек кеше юктыр бит. Һәммәсе, фараз иттек, ысул җәдитләрдер бит...— дип, ялынып караса да, Ләйлә бер дә йомшармады; бабасын ишек яныннан этебрәк җибәреп, үзе чыгып китте. Бу эшләрне карап торган Зыя да, кычкырып көлеп: +— Менә бие, бабай! — диде. +Хәзрәт, гайрәткә килеп: +— Ай, малакасуслар, ай, бәдмәзһәпләр , бабаларын, мәсәлән, тыймакчы булалар бит! Исем китә минем, мәсәлән, сезнең шикелле малакасусларга! Үзем чыгып бии белмәм мин! — дип, җилтерәп ишеккә таба бара башлаган иде дә, Зыя: +— Мин хәзер Ишми хәзрәткә хәбәр җибәртәм бит,— дип, бабасы артыннан кузгалды. +Хәзрәт, тиз генә урынына барып утырып: +— Җүләр, мәзәк итеп әйткән сүзгә, мәсәлән, ышанды бит, чынлап ук намәхрәм белән биер дип уйлады, ахрысы...— диде дә үзе кып-кызыл кызарды һәм уйга талды. "Бу мәлгуньнәр, дин саклаучы хәзрәтләрнең һәммәсенең һушларын җибәреп, дөньяның әллә кайсы кырыена китергәннәр дә бер-берсе белән күрештерми тотып, һәммәсеннән гөнаһ кәбирәләр кылдырып бетерергә һәм шуннан соң, бер-берсенә күрсәтеп, һәммәсен бөтен дөнья алдында хур итәргә уйлыйлар икән",— дигән фикер аның бөтен вөҗүден каплап алды. +Хәзрәт, башын өстәл өстенә куеп, лышык-лышык елый башлады. Залдан ишетелә торган кәеф-сафа тавышлары, шау-шулар хәзрәтнең бу лышкылдавын әллә ничек җиңел һәм көлке итеп ишеттерәләр иде. Зыя, чыгып китеп, атасына хәбәр бирде. Әхмәт атасына хакыйкать хәлен аңлатырга тырышып карады һәм аның үзенең ничек терелтелгән икәнлеген тагы бер кат сөйләп чыгып бакты, ләкин боларның берсе дә хәзрәтне үз фикереннән түндерә алмадылар, хәзрәт: +— Ул балалар ышанмастай, мәсәлән, ялганнарыңны син миңа сөйләмә; фән белән терелткәннәр, имеш:, фәнегез белән кырырсыз инде, мәсәлән, пычагымны...— дип, моназарага кереште. +Әхмәт: +— Менә иртәгә, син терелтелгән юл белән, моннан 51 ел әүвәл вафат иткән бер хатынны терелтәбез; теләсәң, син дә карап торырсың. Менә шуннан соң минем белән моназара кылышырсың,— диде дә чыгып китте. +Икенче көн иртән сәгать уннарда Әхмәт һәм Фәтхулла хәзрәт университетка килделәр һәм бер аудиториягә керделәр. Бу аудиторияне Фәтхулла хәзрәт таныды: ул үзе берничә көн элек шул аудиториядә терелтелгән иде. Зур гына бу бүлмәнең урта бер җиренә озынча ап-ак өстәл куелган һәм аның тирәсенә медицинага мөнәсәбәтле кораллар һәм дәвалар тезелгән иде. +Табутка салынган бер мәет кертеп, ак өстәл өстенә куйдылар. Озакламады, бүлмәгә ак халат кигән доктор һәм профессорлар да керә башладылар. Хәзрәт боларның берничәсен таныган шикелле булды. Чөнки үзе терелтелгән көнне ул бу кешеләрнең күбесен күргән иде. Профессор Мөслимовны хәзрәт бик яхшы таныды, хәтта, әүвәлге тереклеге вакытындагы гадәтенчә, баш киемен ике кулы белән кузгатып куеп: "Здарастуй, дохтор!" —дияргә дә уйлаган иде дә кинәт ул уеннан кайтты: "Бу мәлгуньнәр, әүвәлге заман дохторлары шикелле, мөселманга мәхәббәтле дохторлармыни соң! Болар я урысның мисиунир дохторлары, я ысул җәдитче инкыйлабиюннан, чукынмый урыс булган дохторлар бит",— дип уйлады. Профессор Мөслимов та хәзрәтне таныган икән. Ул елмаебрак кына хәзрәткә якын килде дә: +— Исәнмесез! — дип, күрешергә кул сузды. Хәзрәт: +— Ə кул алышмыйча, күземне буа алмыйсыңмыни? Әхмәт сиңа, мәсәлән, минем күземне буарга куштымыни? Юк, анысы булмас инде,— дип кычкырып җибәрде дә, күзләрен акайтып, артка чигенде. Аннан соң күзләрен "будырмас" өчен, ярым кычкырып, ярым шыпыртлап "Коль әгузе бираббилфәләкъ" сүрәсен укый башлады. +Мөслимов белән Әхмәт Фәтхулла хәзрәт аңламый торган телдә әллә нәрсә сөйләштеләр дә, профессор, көлемсерәп, хәзрәттән читкә китте. Әхмәт тә, өстенә ак халат киеп алып, ак өстәл янына юнәлде. +Ак халатлы докторларның өстенә бераз карап торганнан соң, Фәтхулла хәзрәт. +— Ай, адәм көлкеләре! Болар да, мәсәлән, мөселман голәмасына охшар өчен ак җөббә, фаразан, кигән булганнар бит. Үзләре, бичаралар, кия дә белмиләр икән: ал ягын, мәсәлән, артка, арт ягын алга, фаразан, киеп куйганнар! — дип, кычкырып көлеп җибәрде. +Хадимнәр, килеп, Фәтхулла хәзрәтне көлүдән туктаттылар һәм әгәр яңадан шулай шауласа, бүлмәдән чыгарачак икәнлекләрен белдерделәр. Хәзрәт эченнән: "Нихәтле оят качкан дисәң дә, адәм көлкесе булып каласылары килми үзләренең. Гаепләрен әйтеп көлгәнне яратмыйлар",— дип уйласа да, бүлмәдән чыгарылудан куркып, каршы төшмәде. Мәетне, табутыннан чыгарып, билдән югары ягы ачык хәлдә өстәл өстенә салдылар. Докторлар Фәтхулла хәзрәтне тергезгәндәге гамәлләрен кыла башладылар. +Хәзрәт, мәеткә бераз тегәләп карап торганнан соң, аны таныган шикелле булды, ләкин кем икәнен тәгаен әйтеп җиткерә алмады. Менә, менә хәтернең алгы ягында гына бу хатынга бик охшашлы сурәт тора, ләкин илле еллык үлем, кабер тереклеге ул сурәтнең исемен оныттырган, билгеләрен җуйган. Докторлар үз эшләрен эшли торганда, хәзрәт, зиһененең бөтен көчен җыеп, күз алдындагы мәетне танырга тырышты. +Берничә минутлар үтеп, мәет әүвәлге, терелү төчкерүен төчкергән вакытта Фәтхулла хәзрәт тә инде аны танып җиткән иде. Ул каушау, бераз куркыну, куану һәм гаҗәпләнү катыш тавыш белән: +— Кара, кара, бу безнең, мәсәлән, Миңлесылу кодача бит! — дип кычкырып җибәрде дә үзе өстәлгә таба берничә адым атлады. +Миңлесылу моннан 51 ел әүвәл, 28—29 яшьләрдә генә килеш үлеп киткән, мимылдык гәүдәле, кара чәчле бер хатын иде. Ул, кыз вакытында искечә генә тәрбияләнеп, аннан соң иске бер тирече Ибраһим байга "хәләл җефет" булган һәм, аның белән 11—12 ел бергә торып, яшьләй үлеп киткән иде. +Докторларның берәр сәгатьлек хезмәтләреннән соң Миңлесылу, тәмам терелеп җитеп, тигез һәм куәтле тын ала башлады; яңадан берәр биш минуттан күзләрен дә ачып җибәрде. +Докторлардан берсенең: +— Хәлегез булса, торып утырырга тырышыгыз! — дигән сүзе Миңлесылу абыстайны як-ягына карандырды. Ул, үзенең як-ягында рус киемендәге татарча сөйләшә торган кешеләрне күргәч, аптырап һәм гаҗәпләнеп: +— Кара әле бу чукынган урысларны, мөселманча сөйләшкән булалар бит! — дип җибәрде. +Бу вакытка кадәр: "Бу эшләр күз буумы, әллә чынмы?" — дигән фикер белән мәшгуль булып, тавыш-тынсыз гына торган Фәтхулла хәзрәт, Миңлесылу абыстайның тавышын ишетү белән, фикереннән аерылып, үз-үзен дә белмичә: +— Кодача, кач! Монда, әлхәмделиллаһи раббилгаләмин, мәсәлән, мөселман кеше басып тора! — дип кычкырып җибәрде. +Хәзрәтне бүлмәдән чыгардылар. +Әхмәт, кайтышлый, хәзрәтне рәсемнәр музеена алып керде. +Бу музейның бинасы шикелле шагыйранә матур бинаны хәзрәтнең өнендә түгел, төшендә дә күргәне юк иде. +Зур бер залга керделәр. Ишектән керүгә, хәзрәтнең күзләренә Печән базарының "Көфер почмагы" күренде: алдарак кына сыер шикелле зур гәүдәле, калын җилкәле, табак шикелле җәенке, сипкел төшкән битле бер татарның басып торуы аермачык күренә иде. +Фәтхулла хәзрәт бу татарны күрү белән ике кулын алга сузып тотты да: +— Аман, исәнме, Гаптерәхим бай? Бала-чага сау-сәламәтме? — дип йөгереп, шуңар таба китте; һәм Гаптерәхим байның кулын сузмый торганны күргәч: "Бай әфәнде минем урысча киенгәнлегемә ачулана торгандыр", дип уйлады да: +— Халәте икраһ , Гаптерәхим бай! Халәте икраһ! Менә күрешик әле, һәммәсен сөйләрмен, ысул җәдитчеләрнең бөтен серләрен чишәрмен,— дип, кычкырынакычкырына теге татарның янына барып җитте. Фәкать шул җирдә генә инде Фәтхулла хәзрәт бу татарның чын кеше түгел, бәлки рәсем генә икәнен һәм бу "Көфер почмагы" булып күренә торган нәрсәнең дә бик зур полотнога ясалган картина икәнен белде дә, Әхмәткә карап: +— Урыс дигәнең акча өчен әллә нәрсә ясар, җани! Мин бөтенләй инде, мәсәлән, Гаптерәхим байның үзен күрәм дип торган идем,— диде. +Әхмәт, көлемсерәп, Гаптерәхим байның кем булган икәнлеген сорашты. Хәзрәт: +— Гаптерәхим бай Кушморатов Ишми хәзрәтнең яраннарыннан иде. Акчасын кызганмый, көчен кызганмый, нинди мәктәп күрсә, шуны яптырырга тырышып йөридер иде, — дип бәян иткәч, Әхмәт теге татар сурәтенә текмекләп карады да: +— Ахмак кеше икәнлеге калын җилкәсе һәм калын һәм майлы йөзеннән үк күренеп тора, — диде. +Хәзрәт мыгырдана-мыгырдана "Көфер почмагы"н текәлеп карый башлады. +"Көфер почмагы"ның һәммә нәрсә һәм һәммә кешесе хәзрәткә танышлар булып чыктылар: авызын бик зур ачып, тешләрен казып тора торган бер татар; маймыл шикеллерәк, чуар бүрекле, кыска гына буйлы бер кеше; бик кыска гына буйлы, чуар чалмалы бер яшьрәк мулла — һәммәсе хәзрәтнең бик белә торган кешеләре һәм хәтта дуслары икән. +Әхмәт бу кешеләрнең йөзләренә бик дикъкатьләп карап торды. Бу йөзләрнең һәммәсендә бертөрле горурлы ахмаклык һәм киберле "акыллы бантлык" күренә дә, ихтыярсыз көләсене һәм мыскыл итәсене китерә иде. Әхмәт бу кешеләргә карады да, бераз көлемсерәп: +— Менә шушы хайваннар, бичаралар, бервакытта татар дөньясында үзүзләрен танымый йөргәннәр бит. Җитмәсә әле һәркемгә гакыл биргән булып, һәркемне "туры юлга" өндәгән булып азапланганнар бит, — дип уйлады. Бу картина Фәтхулла хәзрәткә бик ошады. Ул аны аерыла алмый карый һәм анда яңадан-яңа таныш кешеләрен таба иде. Бервакыт хәзрәт ике йодрыгын куышландырып тотты да, картинаны шулар аркылы карый-карый, җәһәтләп, артына чигә башлады. Хәзрәт чигенгән саен, картина ачыграк һәм матуррак күренә бара иде. Шулай чигенеп барганда, хәзрәт аркасы белән бер нәрсәгә бик каты килеп бәрелде дә артына әйләнеп карады. Аның бәрелгән нәрсәсе — икенче якка эленгән бер картинаны карап торучы бер әфәнденең аркасы икән. Теге әфәнде дә хәзрәткә әйләнеп карады. Хәзрәт аңар бераз ачуланып карап торганнан соң, йөзенә гайрәт чыгарып: +— Күзең чыкканмы әллә синең! — диде. Әфәнде аптырап калды һәм: +— Гафу итегез, минем аркамда күзләрем юк, — дип, ишетелер-ишетелмәс кенә җавап бирде дә карый торган картинасына әйләнде. +Хәзрәт, тагы да гайрәткә килеп: +— Миең черегән нәрсә, аркаңда күзең булмагач, атаң башына дип, юл өстендә басып торасың? — дип сорады. +Әфәнде хәзрәткә гаҗәпләнгән шикелле каранды да нәрсәдер әйтмәкче булган иде, әйтеп өлгермәде, үзләре янына килеп җиткән Әхмәт белән хәзрәт аңламый торган телдә нәрсәдер сөйләшә башлады. +Әхмәт атасын теге әфәнде яныннан алып китте дә, аңар пошыныбрак карап: +— Сине, әти, әдәпкә өйрәтер өчен ибтидаи мәктәпкә бирми ярамый,— диде. +Хәзрәт, бу сүзгә бик ачуланса да, гыйльме симия белән берәр зарар китерүеннән куркып, Әхмәтне сүгә алмады, бары: +— Шулай бәддогадан курыкмасаң, мыскыл ит инде атаңны,— дип мыгырданды да як-ягындагы рәсемнәрне карана башлады. Рәсемнәрнең күбесе иске татар тормышыннан алынган нәрсәләр иде. +Хәзрәтнең күзләре бер рәсемгә төште. Рәсемдә 30—40 яшьләрдәге бер татар хатынының, йөзен бик чытып, авызыннан төкерекләрен чәчеп, 4—5 яшьлек бер малайны кыйнап торуы күрсәтелгән иде. Хәзрәт, моны күргәч, бик кәефләнде дә, теге хатын сурәтенә мөрәҗәгать итеп, вәкарьле генә елмаеп: +— Малайга чәпәләк бирәсеңмени! Ныграк! Ныграк! Талны, мәсәлән, чыбык вакытында бөгеп калырга кирәк! Кечкенә вакытта, бәрфараз, кыйналып үссә, зурайгач бәхетле булыр! — дип кычкырды. +Залдагы кешеләр, елмаешып, хәзрәткә карадылар. Икенче бер рәсемдә теге абыстайны иренең кыйнап торуы күрсәтелгән иде. Кырдырган башлы, кыска мыеклы, 40—45 яшьләрендәге бер татар, күркә шикелле кабарынып, абыстайны яра иде. Бу рәсем дә хәзрәтне бик кәефләндерде. Ул, рәсемдәге татарга мактау күзе белән карап: +— Шулай, шулай, яр кабыргасын шайтан камчысының! Йомшаклык күрсәтсәң, башыңа, мәсәлән, менеп утыралар алар! Ныграк ярсаң, мәхәббәтне сала төшәргә, фаразан, файдалы була ул! — дип кычкырды. +Залдагы кешеләр тагы хәзрәткә елмаешып караштылар. Өченче рәсемдә теге татарның исереп егылып ятканлыгы һәм бер полицейскийның аны төрткәләп, колакларын уып торуы күренә иде. Хәзрәт бу рәсемгә озак карап тормады, бәлки исерек татарга күз генә төшерде дә: +— Ходай тәүфыйк бирсен бичарага. Кыяфәтенә караганда, чибәр, эшлекле кеше булырга охшый,— дип, узып та китте. +Әхмәт атасына карап елмайды. +Рәсемнәрнең берсендә ука чуклы асыл күлмәк һәм аның өстеннән чатма камзул кигән дүрт татар хатыны төшерелгән иде. Хатыннарның берсе бик җитди сөйләп утыра, калганнары, йөзләренә куркыну һәм кайгырыну чыгарып, тыңлап утыралар иде. +Әхмәт бу хатыннарның мондый җитди сөйләшеп утыруларына игътибар итте дә рәсемнең астындагы язуны карарга тотынды. Анда хатыннарның: +— Кичәге бүләк багу мәҗлесендә Мәрфуганың пылавы кызарган иде. +— Харап булган икән! Илаһи, үзең сакла шундый эшләрдән! — дип кайгырышып утырганлыклары бәян ителгән иде. +Хәзрәт, хатыннарны бик кәефләнеп карап: +— Кайсы байның хәләл җефетләре икән бу сылу абыстайлар? — дип әйтеп өлгермәде, үзенә якын гына бер җирдә җиңелчә генә звонок тавышы ишетте. +Бу тавыш Әхмәтнең куен кесәсеннән килә иде. Әхмәт шул кесәсеннән көзгесымак бернәрсә чыгарды да карап тора башлады. Берәр минут үткәч, Фәтхулла хәзрәтнең артык гаҗәпләнүенә каршы, көзге адәм тавышы белән сөйли башлады. +Хәзрәт, куркынып, калтыранып, көзгегә күз салды. Анда Ләйлә сурәте күренә иде. Хәзрәт Ләйлә белән Әхмәтнең сөйләшкәннәреннән бернәрсә дә аңлый алмады. Әхмәт, сөйләшеп бетереп, көзгене кесәсенә тыгып куйгач, хәзрәт аннан: +— Бу тылсымлы көзгене, бәрфараз, гыйльме симия белән ясагандырсыз инде? — дип сорады. +Әхмәт аңар бу нәрсәнең көзге түгел, бәлки көзгеле чыбыксыз телефон икәнлеген сөйләде. +Хәзрәт бу сүзгә ышанмаса да, Әхмәтнең гыйльме симия белән берәр афәт ирештерүеннән куркып, ышанмаганлыгын белдермәде. +Әхмәт, өйдә эшләре бар икәнен сөйләп, атасын кайтырга ашыктырды. Хәзрәт өйгә кайтышлый Әхмәттән Миңлесылу кодачаның үзләрендә икәнлеген ишеткәч, эшләпәсен бераз кыңгырайтып, купшылап куйды. Мөсафирләребез өйләренә кайтып кергәндә, Миңлесылу кодача, залда Әхмәтнең хатыны һәм балаларына карап, кызып, ачуланып, авызын бүлтәйтеп, әллә нәрсә кычкырына; балалар, аңар карап, шаркылдашып көлешәләр иде. Хәзрәт, бөтен коридорны яңгыратып, ике мәртәбә тамак кырды да, залга барып кереп, берәр минут Миңлесылу кодачаны карап торды. Миңлесылу хәзрәткә ачу күзе белән каранды да Әхмәтнең хатыныннан: +— Күзен челәйткән, мәхәббәтсез! Бу нинди карт урысыгыз тагы? — дип сорады. +Әхмәтнең хатыны җавап биреп өлгермәстән борын, Фәтхулла хәзрәт, үзе сүз башлап: +— Чү, кодача! Үзеңнең мелла кодаңны урыс дип әйтү — ни дигән сүз ул? Мин, мәсәлән, әлхәмделиллаһи раббелгаләмин, хак мөселманмын! Әле сиңа, кач, монда намәхрәм кеше бар, дип әйтергә уйлап кына торадыр идем,— диде. Миңлесылу кодача хәзрәтнең сүзен ахырына кадәр тыңлап бетермәде: +— Бәле-еш! Бу ниткән эш тагын! — дип, бер кулы белән башын, икенче кулы белән йөзен каплап, уң яктагы бүлмәгә таба йөгерде. Һәм юл өстендә басып тора торган Зыя белән бик каты бәрелеште һәм ике скамья, вазалы бер өстәлне бәрелеп аударды да, дулап, бүлмә ишегеннән кереп капланды. +Бу бүлмә Миңлесылуның үзенә тәгаен ителгән бүлмә иде. Моннан бер сәгать әүвәл бу бүлмәне аңар күрсәткән булсалар да, ул, балалар һәм Әхмәт хатыны белән сүгешә-сүгешә, бүлмәнең бернәрсәсен дә рәтләп карамаган иде. Хәзер каранырга тотынды. Бүлмәнең җиһазлары да, җыештырылуы да Миңлесылуга бөтенләй ят иде. +Кодача иң әүвәл көзгедән үз-үзен карамакчы булды. Ләкин көзге бик югары эленгән шикелле иде. +— Әбәү, затсыз чукынчыклар, бер нәрсәне килештереп, урынына куя белмәгәннәр; көзгеләрен кай җиргә элгәннәр бит,— дип, Миңлесылу көзге эленгән турыга барып баскан иде, көзгенең, үз-үзеннән түбәнрәк төшеп, карар өчен бик уңайлы урынга туктаганлыгын күрде. Миңлесылу, хәйран калып: +— Пәрәмәч! Бу ни хәл тагын! — дип кычкырып җибәрде дә: — Әллә пәри патшасының сарае микән бу,— ди-ди, уйланып, көзгедән каранырга тотынды. Бераз каранып торгач, Миңлесылу абыстайга үзенең бите кара шикелле күренде дә, ул бизәү өстәле янына китте. Ул киткәч, көзге яңадан әүвәлге урынына менде. +Миңлесылу абыстай, бизәү өстәленнән бик тырышып-тырышып эзләп тә, кершән дә, иннек тә таба алмагач, эченнән генә: "Бер юньле нәрсәсе булмагач, бизәү өстәлләренә т... м..." — дип уйланып, звонок белән хадимәне чакырып, кершәниннек сорамакчы булды. +Ерак түгел бер җирдә звонок төймәләре шикелле өч төймә тора иде. Боларның һәркайсының астында язулары булса да, уйгур хәрефләре белән язылганга күрә, Миңлесылу таный алмады. Ул озак уйлап тормыйча гына уртадагы төймәне басты. Төймәнең басылып бетүе булды — Миңлесылуның үз бүлмәсендәге ике зур тәрәзәнең һәр икесенең акрын гына ачылып китүләрен күрүе булды. Ул, тагы хәйран калып: +— Бәлеш, бәлеш, бәле-еш! Бу ни әкәмәт тагын?! — дип кычкырып, тәрәзәләргә таба берничә адым атлады да, аптырап, урамны каранырга тотынды. +Ләйлә аны университеттан өйләренә алып кайтканда, ябык автомобильгә утыртып алып кайткан иде. Шунлыктан ул урамны, хосусан күк йөзен күрә алмаган иде. +Урамдагы зур-зур пулатлар, бөтенләй көзгедән ясалган зиннәтле сарайлар һәм аларның салыну рәвешләре Миңлесылу кодачаны бөтенләй хәйран калдырды. +Тәрәзәләргә каршы сузылып киткән чиксез озын урамның арырак бер җирендә адәм кыяфәтендә салынган бик зур бер йорт күренеп тора иде. Бу "адәмне" күргәч, Миңлесылуның коты очты, тезләре тетри бантлады, кычкырырга теләде, кычкыра алмады. Аның башына бу "адәмнең" Гуҗ бине Гонык булучылыгы, тиз көннән дәрьяларның суларын эчеп бетерәчәклеге, бөтен шәһәрнең ризыгын ашап бетерәчәклеге килде. Абыстай, бөтен көчне җыеп: +— Хәрап булдык! Гуҗ бине Гонык килгән! Кайда гына качып котылыйк? — дип кычкырып карады, ләкин артык курку сәбәпле кеше ишетерлек тавыш чыгара алмады. Шул курку белән катып калган Миңлесылуның күзенә бервакыт тәрәзә яныннан гына очып бара торган бер егет күренеп китте. Монысына инде ул чыдый алмады: баскан урынында гөрселдәп егылып китте дә ике-өч минут хәлсезләнеп ятты. Аннан соң акрын гына мүкәләп (дүрт аяклап) ишек катына килде дә, көч-хәл белән аны ачып, бик ачы тавыш белән: +— Крау-ул, Гуҗ бине Гонык! Крау-ул, сәмәрәү (сәмруг) кош! — дип кычкырып җибәрде. +Тавышка йөгереп килгән Әхмәт балалары, Миңлесылуны дүрт аякланган килеш күргәч, көлеп җибәрделәр дә: "Бу да берәр хәя, инсафтан килгән, шәригать кушуы буенча эшләнә торган эштер инде",— дип уйладылар. Ләкин, якынрак килеп, Миңлесылуның йөзенең ап-ак агарган икәнен һәм гәүдәсенең калтыраганын күргәч, тиз генә аны күтәреп торгыздылар да, бер йомшак скамьяга утыртып, су эчертә һәм ни булганлыгын сораша башладылар. Бу арада Фәтхулла хәзрәт тә килеп җитте. Аның килгәнен күргәч, Миңлесылу кулындагы стаканын янында утырган Ләйләнең өстенә ташлады да, икенче ягында утырган Нәфисәнең юбка итәген күтәреп, тиз генә үзенең битен, чәчен каплый башлады. +Бу хәрәкәтләрдән аптырап калган Ләйлә, урыныннан торып, өстендәге суны селкергә, Нәфисә, кызарынып, ачуланып, юбка итәген Миңлесылу кодача кулыннан коткарырга кереште. +Миңлесылу бераз вакыт Нәфисәнең итәген кулыннан җибәрмәс өчен тартышса да, җибәрми булдыра алмады. Ләкин шулай да ул аптырамады: үзеннән ерак түгел генә бер җирдә басып тора торган Зыяның иңенә салган тужуркасын тартып алды да битен һәм чәчен каплады. Хәзрәт кулына сигара көле сала торган бер тарелка тотып кергән иде. Балалар, тагы берәр гаҗәп нәрсә көтеп, аны чолгап алган иделәр. Бүлмәгә кергәч тә, хәзрәт, Миңлесылуның аркасына карап: +— Кая әле, кодача, бисмиллаһи рахман иррахим, мәсәлән, менә шушы тәлинкәне юып эчеп җибәр әле, фараз иттек, — дип, почмакка таба килә башлады. Хәзрәт бая гына бу бүлмәдән чыгып киткәч тә, үз бүлмәсенә барып, сигара көле сала торган тарелкага, ноктасыз гына итеп, бер сүрәи фатихә, өч сүрәи ихлас һәм мәгузәтәйн язган иде дә хәзер шуны кодачага юдыртып эчертмәкче булып килә иде. +— Куркуларыңа шифа булып китәр, фаразан, тәлинкә эчүнең, мәсәлән, күп авырудан файдасы бар аның! Мәрхүмә остазбикәгә, мәсәлән, көн аралаш диярлек тәлинкә язып эчереп торадыр идем, гомерендә бер, фаразан, зыяндаш авыруы күрмәде. Гомерендә бер, фараз иттек, пәри-җеннән җор-җәфа күрмәде. Башы авыртса да, мәсәлән, карт, тәлинкә яз әле, ди торган иде; эче авыртса да, мәсәлән, шулай ди торган иде. Мәрхүмә ашказаны бозылып үлде, — дип, хәзрәт Миңлесылуга якын ук килде. +Миңлесылу, үзеннән ерак түгел бер җирдәге өстәлнең өстенә ябылган хәтфә эскәтерне тартып алып, башына бөркәнде дә, хәзрәттән тарелканы алып: +— Алла риза булсын, кода. Әле үзем дә, кода хәзрәткә тәлинкәләр җибәртеп яздырып алыйм, дип уйлап кына торадыр идем. Сәдакасын Ибраһим кодаң кайткач җибәртермен, Алла боерса, — диде. +Хәзрәт вәкарь белән генә: +— Ярый, ярый, кодача; Ходай, мәсәлән, шифасын бирсен. Сәдакасы качмас, анысы ашыгыч түгел,— дип, кырын-кырын гына басып, акрын гына чыгып китте. Ул чыккач, Миңлесылу, башына бөркәнгән эскәтерне салып, өстәл өстенә ябып куйды да, икенче өстәл өстендәге графин суы белән бутый-бутый, тарелкадагы язу карасын изеп, эчеп тә җибәрде. +Бу эшләрне Миңлесылу, бик ашыгып-ашыгып, җитезлек белән эшләгәнгә күрә, Әхмәтнең хатыны да, балалары да туктатырга да өлгермәделәр. Бары эчелеп беткәч кенә Ләйлә: +— Ни эшләвегез, Миңлесылу абыстай? Язу карасы эчтегез бит. Ул бик зәһәр нәрсә бит: менә инде коса-коса гаҗиз булырсыз,— дип кычкырып җибәрде. +Балаларның мондый эшләрне егерменче гасыр башындагы татар тормышыннан алып язылган романнарда укыганнары булса да, алар бу эшләрне бераз арттырыбрак язылганга хисаплыйлар; аз гына булса да, гакыл шикелле нәрсәсе булган кешеләргә көлке тоелырлык мондый эшләрнең чынлап та тормышта булган икәненә күңелләре белән ышанып җитә алмыйлар иде. Кирәк бабаларының кыйланышлары һәм кирәк Миңлесылу абыстайның шушы ике-өч сәгать эчендә эшләп өлгергән эшләре хәзер аларны теге романнарда язылган нәрсәләргә ышанырга мәҗбүр итә башладылар. Зыя, көчкә-көчкә генә кычкырып көлеп җибәрмичә чыдап, Миңлесылудан: +— Язу карасы курыкканлыктан шифалымыни? — дип сорады. Ләкин абыстай моңар җавап бирә алмады. Аның, күңеле бик каты болганып, косасы килә башлаган иде. Ул көчкә генә бер скамьяга утырып өлгерде дә укшый башлады: +— Харап иттегез, чукынчыклар! Суыгыз шакшы су икән! Суыгызга агулы дәва кушып куйгансыз икән... Ак-к-к, гак-к-к, ба-ак-к-к-к... Суыгызны сихерләтеп куйдырган икәнсез... Ак-к-к, ба-ак-к-к... Миннән иремне суындырырга келисез икән... Ак-к-к... ба-а-к-к-к, га-ак-к-к... +Хәзрәт инде бу вакыйгалардан соң үзенең яңа дөньяда икәнлегенә тәмам ышанып җиткән булса да, үзенең үлгәннән соң терелгән икәнлегенә ышана алмый иде. +Берәр сәгать уйлаганнан соң, хәзрәт үзенең хәзерге тереклеге турысында шушындый бер карарга килде: ысул җәдитчеләр, тырышып-тырышып та диянәтле карт хәзрәтләрне ысул җәдидәгә кертә алмагач, бик аптырашканнар, йөдәшкәннәр дә, Петербургка барып, үзара бер җыелыш ясаганнар булырга кирәк. Ул җыелышта Гасфуинский, мелла Галимҗан, Габдерәшид казый, Ризаэтдин казый, Гыйльман ахун углы, Бигиев Муса, Буби мәхдүм, Максуди Һадилар, тагы әллә кемнәр булганнар булырга кирәк. Бу имансыз җәдитчеләр, бик күп киңәшеп, бик күп сөйләшеп, үзләренең диянәтле карт хәзрәтләрен һәм суфый да диндар мөселман байларын ысул җәдиткә авыштыра алмаячакларына тәмам ышанып җиткәч, эш күрергә карар биргәннәр булырга кирәк. Шуннан соң һәммәсе, берәм-берәм дөньяның төрле якларына китеп, шул китапны эзли башлаганнар булырга кирәк. Урыс мисиунирлары бу эш өчен аларга акча биргәннәр булырга кирәк. Мисиунирлардан алган акча җитмәгән җирләргә Әхмәт бай биргән булырга кирәк. Эзли торгач, җәдитчеләрнең берсе берәр мәгарәдән теге серле китапны тапкан булырга кирәк. Шуннан соң фикердәшләренә кайтып күрсәткән булырга кирәк тә, алар барысы гыйльме симиягә өйрәнгәннәр булырга кирәк. Җәдитчеләр, гыйльме симия белеп җиткәч, нишлиселәре билгеле инде: алар нинди бер тәкъва, диндә ныклы имам яки бай күрсәләр, аларның һәммәсен әфсун укып йоклатканнар булырга кирәк тә, дөнья үзләренә генә калгач, халыкка аларның фетнә-фәсатларын аңлатырлык кешеләр калмагач, бик тиз заманның эчендә бөтен кешене урысча укытып бетергәннәр һәм мисиунирлардан акча алып, үзләренә шундый зур пулатлар салдырганнар, шушындый гаҗәп арбалар ясатканнар, хатын-кызларына марҗа шикелле булып йөрергә кушканнар булырга кирәк. Менә шушы фетнә һәм фәсатларны кылып бетереп, максатларына ирешкәч, Иблис мәлгуньне канатларын селкеп-селкеп куаныр чиккә җиткергәч, дин-диянәтле хәзрәтләрне һәм башка мөселманнарны озак йокыларыннан берәм-берәм уята башлаганнар булырга кирәк. +1910 ел \ No newline at end of file diff --git "a/bylatypov/\320\245\320\260\321\202\321\213\320\275\321\213\322\243 \320\270\321\200\320\272\323\231 \320\261\321\203\320\273\321\201\320\260_tat.txt" "b/bylatypov/\320\245\320\260\321\202\321\213\320\275\321\213\322\243 \320\270\321\200\320\272\323\231 \320\261\321\203\320\273\321\201\320\260_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..7885c5d05e86cbee08e5c0eb6fc26c8c3c9409bc --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\245\320\260\321\202\321\213\320\275\321\213\322\243 \320\270\321\200\320\272\323\231 \320\261\321\203\320\273\321\201\320\260_tat.txt" @@ -0,0 +1,39 @@ +Аяз Гыйләҗев +Хатының иркә булса + +"Армут" берләшмәсе тарафыннан башкарылды. + +Шәһәр төзекләндерү идарәсенең киң бүлмәсендә биш-алты кеше төтенгә күмелеп утыралар. Идарә начальнигы Хәйретдинов тагын бер мәртәбә сүз сорагач, җыелыштагылар, бүләк күрсәтеп тә бирмичә ымсындырып калдырган балалар төсле моңаеп, бер ишеккә, бер аңа карап алдылар. Кемдер, урындыгына ята төшеп, аягын сузып җибәреп, өстәл астындагы чүп савытын аударды; кемдер тавышландырып иснәп куйды. Ә шактый калын гәүдәле, киң битле бүлек мөдире Сибгатов, ашъяулык хәтле кулъяулыгын төкерекләп, күзен сөртергә тотынды. Аның май баскан күзләре үзләреннән-үзләре йомылалар, ә ул йокысы килүен Хәйретдиновка һич тә күрсәтергә теләми. Башлыклар сөйләгәндә уяурак утыруың шәбрәк, янәсе! +Һәркем тагын бер чыгышны үткәреп җибәрергә әзерләнде, чыгып сөйләүченең олы проблемаларны зур дәлилләр белән ныгытуын ишетмәс өчен, төрле вак-төякләрне уена китерә башлады. Хәйретдинов бу чыгышын да: +— Халык мәнфәгатен күздә тотарга, хөрмәтле иптәшләр! - дип, беренчесе кебек тантаналы итеп башлауга, Сирай: "Тагын сөял даруын алып кайтырга оныттым, каенанай сүкмәсә ярый инде", - дип, Ибрай: "Борчак ашы эчне бозмасын тагын, әллә нигә ашказаны кычкырып тора", - дип уйланырга керештеләр. +Тик аларга озак уйланырга туры килмәде, ораторның тавышы карлыкты. Ул "халык, халык" дип нәрсәдер әйтмәкче булып көчәнсә дә булдыра алмады, аның бугазыннан ата каз ыславына охшаган бер аваз атылып чыкты. Күзләренә яшь тыгылды, муен тамырлары чыбыркы сабы юанлыгы булып бүлтәйделәр. +Ул ыслады, чышлады, аннары, бер рәт тә чыкмагач, кулы белән буш графинга төртте дә зур йонлач йодрыгы белән күкрәгенә какты. Бер какты, ике какты һәм... утырды. Әйтмәсә дә, җыелганнарга бу ымның мәгънәсе бик таныш: графинда су бетмәгән булса, тирән фикерләр, изге теләкләр әйткән булыр иде начальник! Бер графин су гына харап итте шул аны. Су бит ул җансыз нәрсә, аңлыймыни ул Хәйретдинов йөрәгенең халык өчен дөрләвен! Нәләт төшкән бугаз аркасында әле аның каршы кешеләре җиңеп чыгарлар. Бергә эшләгән кешеләрең дә каршы булып китмимени кайчакта? Колагыңны шомартыбрак йөртмәсәң, күр дә тор! +Менә Искәндәровны гына ал! Үзе оста сөйли белмәсә дә, халыкны үз ягына карата язды бугай. Кара әле, кара! Тагын сүз алып маташа бит! Чыннан да, өстәлнең ары башында түземсез кыяфәттә бармаклары белән өстәл кагып утыручы — Хәйретдиновның урынбасары — Искәндәров күтәрелде: +— Иптәш Хәйретдиновның әйтергә теләгәне болай да ачык, - диде ул нык, ләкин бераз карлыккан тавыш белән. - Ул һаман үзенекен сөйли. Әмма мин йөзенче мәртәбә әйтәм, Аръяк урамны асфальтлауны быелгы планга кертмик, дим. Ул урамга әле газ үткәрелмәгән, телефон челтәренең рәте юк. Ниһаять, ул урамнан әһәмиятлерәк, шәһәр хуҗалыгы өчен мөһим булган, халык күбрәк йөри торган урамнарны төзәтәсебез бар! Һәм мин меңенче мәртәбә әйтәчәкмен һәм моңа каршы тавыш бирәчәкмен! +Урынбасар утырды. Сибгатов калын иреннәрен тагын җанландырып, елмайган булып Хәйретдиновка борылды. Җыелыш рәисе (үзе үк месткомны да җитәкли) урынында сикергәли-боргалана башлады. Эченнән генә: "Китерде бит Ходай ике тәкәне бер тар басмага", - дип сүгенеп куйды. Җыелыштагылар тагын пошкырынырга, төчкеренергә, тамак кырырга — йокыларыннан айнырга тотындылар. "Тавышка куйыйк!" дип әйтергә берәүнең дә йөрәге җитмәде. Чөнки кемне яклап тавыш бирәсең? Икесе дә зур гына башлыклар, кирәк кешеләр, икесе дә халык мәнфәгате өчен чын-чынлап янучылар. +Их, Батыркаев өйдә булмады бит! Ул үзе булса, аның белән Уфа шәһәренә тәҗрибә уртаклашырга киткән унике кеше дә булса, болай озак гәпләшмәсләр иде алар. Бәлки, Хәйретдинов та бу мәсьәләне җыелышка куеп маташмас иде. Чөнки ул яклаган Аръяк урамын асфальтлау бик кирәк тә түгел түгелен, әмма бигрәкләр дә оста сөйли инде, каһәр! Ниндидер ләгънәт суккан урам өчен начальство белән әчелешле булып булмый бит инде. +Начальник яңадан торып басты. Ул, бугазын кулы белән тоткан килеш, сакланып кына сөйләп китте: +— Аръяк урамны, анда яшәүче халыкларны онытмаска кирәк. Кемнәр тора анда? Яртысы эшчеләр бит, эшчеләр, аңлыйсызмы? +Тагын нинди файдалы сүзләр әйтер иде ул. Әмма җыелыштагыларга аны ишетү насыйп булмаган икән. Тагын тамагы карлыкты. +Җыелышны иртәгә кичектереп, озак утырудан оеган аякларын көчкә генә хәрәкәтләндереп, төтен тулган бүлмәдән урамга агылдылар. +Башлыклар киткәч үк, хезмәткәрләр болдыр янында, саф һавада, тәмәке кабызып, фикер алышырга керештеләр. Күбрәк Хәйретдинов хакында сөйләштеләр: +— Үзсүзле, принципиаль кеше. +— Теле белән юып куя! +— Халык өчен үлә дә китә инде. +— Тоташтан өч сәгать сөйләде бит, малай. +Хәйретдинов өенә кайтып, бер шешә боржом эчеп, түшәгенә яткач, хатыны Иркә ханым уянды. +— Нигә тагын бик соңардың? - диде Иркә ханым йокылы тавыш белән. +— Зур эш эшләдем, - диде ул серле генә. +Икесе дә бераз дәшми яттылар. Хатыныннан берәр сүз көтеп яткан ир түзмәде, кычкырып ук уйлый башлады: +— Язын-көзен пычрактан интегә идем. Кышын кар, үтеп булмый. Выжлап кына үтеп китәсе урынга, батып җәфалана идек... Хәзер рәтләрләр инде. Иртәгә барыбер мин җиңәрмен. Батыркаевлар кайтканчы... димәк... +— Син нәрсә сөйлисең? +— Аръяк урамын асфальтлаттырам әле быел. +— Безнең урамнымы? - дип, Иркә ханым ятактан сикереп торды. +— Әйе! +— Ишкәнсең икән ишәк чумарын! Беләсеңме, ул чагында нәрсә булачак?! Көне-төне автомашиналар чабачак. Әллә хәзерге кебек изелеп йоклый алырмын дип уйлыйсыңмы? Шау-шу, тавыш, фу... Нәрсә өчен без, Маркс урамындагы менә дигән фатирыбызны калдырып, монда сөйрәлеп килдек соң ул чагында? Шул тавыш аркасында лабаса! Колак барабаннары ярыла язганга бит инде. +— Иркә, дим, тыңла әле... +— Тыңлыйм менә! Кара әле, оялмыйча нәрсә сөйләп ята! Кем рөхсәт бирде сиңа, кем белән киңәштең? Хәзер үк хәбәр ит, мин риза түгел, диген. +— Анасы, ят инде, анда беркем дә юк, күптән таралдылар. +— Өйләренә шалтырат, иртәгә әллә ниләр булуы ихтимал... +Без, гаилә эчендә булган ваклыкларга кереп батмас өчен, сүзне тәмамларга булдык. Соңгы сүзне яңадан иптәш Хәйретдинов алды. Менә ул яланаяк басып тора һәм күкле-яшелле мескен тавыш белән телефон трубкасына кычкыра: +— Искәндәровмы бу? Кхм, кхм! Нәләт төшкән халык, юк ла, тамак. Бу мин әле, малай. Чыннан да, син хаклы икәнсең бит... Асфальт та, чурт та кирәкми... Әйе, әйе, халык мәнфәгатьләре. Әйе, әйе — барыннан да өстен... Шулай, шулай! Өстен шул... diff --git "a/bylatypov/\320\245\321\203\322\227\320\260_tat.txt" "b/bylatypov/\320\245\321\203\322\227\320\260_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..ce8d0de055a4acc36bd7eab21d2a8f7109cd5adb --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\245\321\203\322\227\320\260_tat.txt" @@ -0,0 +1,107 @@ +Фәнис Яруллин +ХУҖА + +Ерак әбисенең үлүе турында Рөстәм армиядә хезмәт иткәндә ишетте. Әнисе бер хатында сүз арасында гына болай дип кыстырын куйган иде: "Теге хатымда язарга онытканмын: ерак әбиең үлеп китте. Өен "Рөстәм улыма", дип әйтеп калдырган, ди. Син кайтканчы сатып, акчасын синең исемгә салып куйыйкмы, әллә хәзергә торсынмы?" Рөстәм: "Торсын!" дип язды. +Инде менә хезмәтен тутырып кайткач, эшкә урнашканчы, авылдагы өйне сатып килергә кирәк иде. +— Син сату-алу эшләренең рәтен белмәссең инде, улым. Әллә сиңа ияреп үзем кайтыйм микән? - диде әнисе. Рөстәм: "Ихтыярың" дигәндәй, җилкә сикертеп куйды. Ул инде авылны, әбисе яшәгән йортны онытып бара иде. +Рөстәм җиде яшькә кадәр ерак әбисендә үсте. Җәй көннәрендә авыл малайлары белән елгада чукмарбашлар тотты, су коенды, тәне каралып пешкән чия төсенә кергәнче кояшта йөрде. Ерак әбисенең казлары бик уңа торган иде. Бәбкә саклау, бәбкә ашату кебек эшләрне әбисе гел Рөстәмгә кушты. Рөстәм үзе дә каз бәбкәләрен бик ярата иде. Ишегалды уртасындагы ярык табаларга ачыган катыкка туралган ипине сала башлауга "пип-пип" диешеп бәбкәләр килә. Ата каз исә "без ашау-эчү кебек эшләрдән өстен" дигән сыман, озын муенын югарыга сузып читтә басып тора. Күрше-тирә малайлары аларның ата казына ярты чакрымнан сәлам биреп китә, кайберләре дуслашырга теләп тәмле-тәмле ризыклар күтәреп чыга, әмма ата каз тамакка сатылмый. Бәбкәләре янына чит кешеләрне җибәрми. Бары тик Рөстәмгә генә алар тирәсендә кайнашырга рөхсәт ителә. Рөстәм кайчакта күңеле нечкәреп иркә җан ияләрен кулына ала, йомшак мамыкларын битенә тидерә, ипине учына салып кулыннан ашата. Мондый чакларда ата каз: "Артыгын кыланма, бик иркәләп балаларны бозуың бар, тс-сс!" - дигәндәй, бер читтән карап, ыслап кисәтү ясый. +Көзләр җитсә, ишегалды казлар тавышы белән тула: "Гугу-гу, га-га-га". Канат кагалар, хәтта кайчак очып та киткәлиләр. Тик артык биек күтәрелмиләр. Телефон баганасы биеклегенә күтәрелүгә, муеннарын сузып, җиргә карыйлар да, төшү ягын чамалый башлыйлар. Кайберсе электр чыбыгына эләгеп гомере белән саубуллаша. Күрәсең, биеклек яулау кай вакыт корбан таләп итәдер. +Рөстәм ишегалдына килеп керүгә элеккечә каңгылдашып казлар каршы алыр дип көткән иде булса кирәк, төрле җирдә төрле чүп-чар аунап яткан буш ишегалдын күргәч, күңеле сүрелеп китте. Әнисенең: +— Ерак әбиеңнең өе таза күренә әле. Шөкер, ишектәрәзәләрен ватмаганнар, яртылаш сүтеп бетергәннәрдер дип курыккан идем, - дигән сүзләрен дә ишетмәде. +Өйгә кергәнче башта ишегалларын урап чыкты ул. +Әле яз башы гына. Койма буйларында, абзар яннарындагы кычытканнар, әрекмәннәр борын төртеп маташа. Бәбкә үләннәре сукмак буйларына келәм булып җәелергә өлгермәгән. Тәрәзә каршындагы сиреньнең бүртелгән бөреләреннән әчкелтем ис килә. Рөстәм утынлыкта аунап, шактый тутык капларга өлгергән балтаны бүкәнгә кадап куйды. Әз генә җилгә дә шыгыр-шыгыр итеп әле ябылып, әле ачылып утыручы абзар капкасын барып япты. Ишегалдындагы тәртипсезлек ошамый иде аңа. Ул кителен салып казыкка элде дә койма буендагы ишелгән утыннарны өяргә кереште. +— Син үз йортына кайткан хуҗа кебек кыланасың, - диде әнисе, елмаеп. +— Мин хуҗа бит, - диде Рөстәм. +Әнисе Рөстәмнең бу сүзләренә артыгын игътибар итмәде. Аның үз борчуы бар иде. +Ул эшеннән өч кенә көнгә сорап киткән иде. Бер көне юлда үтте. Тизрәк өйне алырдай кеше табарга кирәк. Аннан бигрәк, өйнең күпмерәк торуын беләсе иде. Алданып куюың бар. Шул турыда уйлар вакытта, Рөстәм, бала-чага сыман, юк-бар белән мавыга. Нәрсәгә кирәктер аңа утынлыктагы тутыккан балталар, чаты сынган сәнәкләр? "Мин хуҗа" дип маташкан була тагын. Хуҗа икәнсең, әнә өеңне тизрәк сату ягын кара. Күбрәк бәя каерырга тырыш. Таралган утынны өйгәнсең дип кенә артык бәя бирмәсләр. +Улының җитди була белмәве ананың кәефен җибәрде, ләкин кичерешләрен Рөстәмгә сиздермәскә тырышты. +— Әйдә, улым, өйгә керик, - диде ул, мөмкин кадәр йомшак итеп. - Мин анда бер үзем генә керергә куркам. +Бусаганы атлап керүгә, иң беренче булып күзгә ташланган нәрсә — өй эчендәге тәртип иде. Әйтерсең, ерак әбиләре каядыр шушы тирәгә йомыш белән генә чыккан да менә-менә әйләнеп керәчәк. +— Шәп-шәп, - диде Рөстәмнең әнисе, - әбиең әйберләрен әрәм-шәрәм итмәгән. Кызыл башлы сөлгеләренә кадәр элекке урынында эленеп тора. Болар хәзер модада. Андый нәрсәләрне аерыбрак куныйк, алып кайтырбыз. Ә кирәкмәстәйләре өйне алган кешегә калыр. +Буш булмас әле, бәясен бирерләр. +Рөстәм әнисенең сүзенә катнашмады. Ул бәләкәй чакта үзе йоклаган агач карават янына килеп утырды. Кайчандыр авыл остасы гына ясап куйган бу караватның зәңгәр буяулары инде куба башлаган. Бер башына әле Рөстәм пәке белән чокып "әни" дип тә язып куйган иде. Тырышып-тырмашып карават башын каезлап ятканда, әбисе кайтып кергән иде: +— Нишлисең, улым? Нигә юнасың ул карават башын? - диде әбисе, тавышын күтәрми генә. +— Юнмыйм, язам! - диде Рөстәм. - Мин анда "әни" дип язам. - Рөстәм күрше малаеннан кайбер сүзләрне укырга, хәтта язарга өйрәнгән иде. +— Нәрсә, әниеңне бик сагындыңмыни, улым? +— Сагындым, - диде Рөстәм һәм мышкылдый ук башлады. +— Йә, йә, - диде әбисе, - малайның башыннан сыйпап. - Егет кеше җылап тормый инде. Без синең белән әтн-әниеңә хат язып җибәрербез әле. "Сагындык", диярбез. "Без инде бик үстек", диярбез. Шулаймы? +Рөстәм шул чакта язган язуын карады. Көчсез кул белән чатлы-ботлы итеп язылган "әни" сүзе кат-кат буялган булуга карамастан һаман ап-ачык күренә иде. +— Мин күршеләргә кереп чыгам, бәлки алар берәр өй алырга теләүчене беләләрдер, - диде әнисе. +Балачагы шунда үткәнгәме, Рөстәмгә мондагы һәр нәрсә кадерле һәм якын иде. Ул мич артларын урап чыкты, почмак яктагы савыт-сабаларга күз төшерде, башы яртылаш янган табагачны тотып озак кына кулында әйләндерде. Нәрсә эзләгәнен ул үзе дә белми иде. +Әнисе күршеләрендә озак тормады, бер карт ияртеп кайтты. +— Әссәламегаләйкем! - диде карт, көр тавыш белән. - Бу өйгә күптән сәлам биргән юк. Хуҗа кайткан икән. Әйдә, күрешеп җибәрик булмаса. - Карт куш куллап Рөстәм белән күреште. Оныткансыңдыр инде, шактый сулар акты бит. Соңгы вакытларда бик кайта да алмадың. Мин синең белән уйнап үскән Илгизнең бабасы булам, Рөстәм улым. +Рөстәмнең күзләрендә кызыксыну чаткылары кабынды. +— Илгиз кайда хәзер, Сәмигулла бабай? - Рөстәмнең "Сәмигулла бабай" дип исеме белән эндәшүе картның күңеленә хуш килде. +— Онытмагансың икән әле, рәхмәт-рәхмәт, улым. Ә Илгиз әфисәрлеккә укый, Рөстәм улым. Быел бетерә инде. Бәләкәйдән үк командир булам дип хыяллана иде, тәки үзенекен итте. Әти-әниләре агрономлыкка укытырга бик тырышканиарые югыйсә. Юк, нигәдер җирне якын итмәде. Син соң, Рөстәм улым, нинди ниятләр белән йөрисең? Ерак әбиегезнең өен сатабыз дисеңме инде? +— Исәп шулайрак иде. +— Әйе, - дип кушылды Рөстәмнең әнисе, - өйне күрәләтә монда черетеп булмый бит инде. Алучы тапсак, тизрәк сатып җибәрергә иде. +— Алучысы табылыр ансы, - диде Сәмигулла карт, - хәзер авылда кеше акчалы. Кемгә башка чыгарга кирәк, кемгә нәрсә, дигәндәй. Әйе, алучысы табылыр. Өе таза. Хәтерем ялгышмаса, Газдә күршенең өен колхоз моннан ун ел элек кенә сипләп биргән иде. Ә сипләгән өй яңадан ныграк була ул. - Сәмигулла карт өйне күздән кичерде. - Бәяне рәхәтләнеп сорый аласың, - диде ул. - Бу йорт әле теләсә кемне картайтырлык. Мин үзем кешеләргә әйткәләрмен. Авыл халкы кешесез йортны яратмый — алырлар. Тулке менә мәшәкатьлерәк чакта кайткансыз. Колхоз язгы чәчүне бетерергә дип ашыга, кешеләрнең бакча сөрәсе, бәрәңге утыртасы бар. +Рөстәм Сәмигулла картны озата чыкты. +— Берәр себерке табылмас микән сездә? - диде ул. +— Ник табылмасын?! Әйдә, себеркенең җаның теләгәнен биреп чыгарырмын. +Рөстәм солдат фуражкасын казык башына элеп куйды да ишегалдын себерергә тотынды. Себереп, чистартып җибәргәч, үләннәр калкып киткәндәй булды. Әнисе учакта ут тергезде, ашарга пешерде, идәннәрне юып алды. Өйгә нур иңде. Морҗадан төтен чыкканын күреп, күрше-күлән керде, һәркем өйгә үзенчә бәя куйды, киңәшен бирде. "Зур үскән, егет булган", дип, Рөстәмне мактадылар. Килгән-киткән кешеләргә аеруча Рөстәмнең пөхтәлеге, тәртип яратуы күзгә ташланды. +— Хуҗа икәнлеге күренеп тора, бөтенесен белеп эшли, - диештеләр алар. +Йокларга соң гына яттылар. Рөстәм үзенең агач караватында йоклады. Төшендә ул казлар белән саташты. Имеш, теге усал ата каз ыслап аңа таба килә. Рөстәм: "Мин бит синең бәбкәләреңне карап, тилгәннәрдән саклап үстергән малай, әллә танымыйсыңмы?" - ди. - "Тс-сс, тссс! - ди ата каз, - ерак әбиеңне уятасың, кычкырма". "Ерак әбием үлгән шул инде минем". "Юк, үлмәгән, аның морҗасыннан төтен чыга". +Тагын әллә нинди төшләр күреп бетерде Рөстәм. Соң ятуга карамастан, иртүк торды. Әмма ул торып чыкканда күрше Сәмигулла бабайлар трактор белән бакча сөреп яталар иде инде. +— Әллә бер рәттән сезнекен дә сөреп ташлыйбызмы? - диде Сәмигулла бабай. - Тракторга иркенрәк җирдә эшләве җайлырактыр. Югыйсә борыла алмыйча азаплана. +Рөстәм тракторчыны үсмер малай дип уйлаган иде. +— Энекәш, - дип кычкырды ул аңа, - әллә айгырыңны икәүләп авызлыклыйбызмы? Берүзеңә генә буйсынмаска маташа бугай. +— Буйсыныр, буйсындырырбыз, - диде тракторчы һәм каты итеп газга басты. Шунда гына Рөстәм аның кыз кеше икәнен белде. +— Туктале, сеңелем, - диде Рөстәм, кабина белән янәшә чабып. +— Кайчан син минем абыем булдың соң әле? - диде кыз, тракторын туктатып. - Я, нәрсәгә разбой саласың? Синең бакчаңны да сөрергәме? +Рөстәм сикереп кабинага менде. +— Бер-ике урыйм әле? +— Юк, юк, - диде кыз, - теләсә кемгә трактор бирергә, әллә аны әбиеңнең бәләкәй арбасы дип белдеңме? +— Алайса башта танышып җибәрик, - диде Рөстәм һәм кызга кулын сузды. - Рөстәм. +Кыз сизелер-сизелмәс кенә елмаеп куйды. +— Безнең авыл егетләре кызлар белән бәрәңге бакчасында танышмый торганнар иде, - диде ул һәм егетнең көрәктәй учына үзенең нәни кулын салды. - Камилә булам. Моннан ары сеңелеңнең исемен онытма. +Камилә тракторын урыныннан кузгатты. Үзе, педальләргә аягы җитмәгәнлекне егеткә сиздермәс өчен, җайлабрак утырды. Рөстәм мыек астыннан елмаеп кызның хәрәкәтләрен күзәтте. +— Нишләп мондый ирләр һөнәре сайладың, Камилә сеңелкәш? - диде ул, "сеңелкәш" сүзенә юри басым ясап. +— Сезнең кебек тәти абыйларыбыз авылдан таю ягын карый бит, тракторлар безгә — сеңелләргә кала хәзер. +Алар шулай бер-берләренә төртмә сүзләр әйтешеп алдылар. Тик үпкәләшмәделәр. Рөстәм үзенең армиядә нинди машиналарда эшләвен сөйләде. +— Шул арада машина сагындырган, менә синең тракторың пытырдаганны ишеткәч, йөрәк түзмәде, - диде ул. +— Сине әбиеңнең өен сатарга кайткан диләр бит. +— Нәрсә, бу хәбәр авылга таралып та өлгердемени инде? +— Шуның өчен авыл диләр аны, - диде Камилә. - Бездә кемне кем озата баруына кадәр билгеле. +— Алайса безнең сөйләшүебезне дә бөтен авыл ишетеп торадыр, - диде Рөстәм, шаярып. +— Көлмә, көлмә, - диде Камилә, - әлбәттә ишетеп тора. "Урман — колак, кыр — күз", дигәннәр бит. Ә авыл урман белән кырның җаны, йөрәге. Күз күргән, колак ишеткән нәрсәләр шул җан аша үтә. +— Кара, кара, - диде Рөстәм, - авылда шундый акыллы сеңелем бардыр дип уйламый идем. Әмма бик акыллы булсаң да тракторыңны беразга миңа биреп торырсың инде. Куллар кычыта башлады. Син курыкма, тракторыңны ватмам. Курыксаң, янымда утырып йөри аласың. +Камилә Рөстәмнең буынга төшүенә каршы тора алмады, тракторын егеткә бирде. Рөстәм ниндидер бер сусау белән рычагларга ябышты. +— Бик чаптырма, - диде Камилә, - монда хәрби полигон түгел. Сәмигулла бабайларның мунчасын күчереп куюың бар. +— Курыкма, сеңелем, Рөстәм абыең барында бернидән дә курыкма. - һәм Рөстәм ике бакчаны буразналар белән тоташтырып сөрергә тотынды. Ул арада аның әнисе дә йокыдан уянып ишегалдына чыкты. +— Рөстәм, улым, нишлисең? - дип кычкырды ул. +Тик Рөстәм трактор тавышы белән аның сүзләрен ишетмәде. — Кеше көлдереп йөре инде, - дип сөйләнде ана үз-үзенә. - Безгә тизрәк өйне сатарга кирәк, ә ул бала-чагалана. +— Кемне тиргисең? - диде Сәмигулла карт, аның янына килеп. - Малаең җирне сагынган. Сөенергә кирәк моңа. +— Җирне сагынырга, ул шәһәрдә туган бала ла. +— Ул шәһәрдә туса, әбисе монда туган, син монда тугансың. Кан тартадыр. Син үзең сагынмыйсыңмы жирне? +— Минем тормышым, дөньям шәһәрдә. Авылны сагынып торырга вакытым юк. +— Эйе, әниегез янына кайтырга да вакыт тапмадыгыз. Мин сине гаепләп әйтмим, кызым. Синдәйләр күбәеп бара, шуңа йөрәк әрни. Әниегез матур яшәде. Көче барында умыртып эшләде. Мин әле аның элгәре елларда көлтә бәйләгәнен яхшы хәтерлим. Ул бәйләгән көлтәләр солдат биле кебек нәзек, мәңге таралмый торган иде. Аннан фермада... Ул сауган сөтләрне бергә кушсаң, бер инеш булыр иде. Үлгәндә дә кешегә мәшәкать тудырмады. Кеше ничек яшәсә, шулай үләдер, күрәсең. +Сәмигулла карт тынып калды. Рөстәмнең тракторны оста йөртүенә, борылышларда орынмый-бәрелми борылуына сокланып: +— Солдатта булганлыгы әллә каян күренеп тора, - диде. +Берничә сәгать эчендә ике бакча сөрелеп бетте. +— Ашарга керегез, балалар, - диде Сәмигулла карт. - Карчык бәрәңгеләрнең иң симезләрен пешереп куйды. Суынганчы ашап алыгыз. +— Ансы ярый, - диде Рөстәм. - Әйдә, сеңелем, ашап алыйк. "Ашаган малда өмет бар", ди торган иде безнең әбекәй. +Камилә ялындырып маташмады. Башындагы кепкасын салып атты да: +— Кил әле, - диде Рөстәмгә, - су салып тор. Шәһәр егетләре авыл кызларының кулына су салырга яраклы микән. +Рөстәм шукланып кызның яка астына да берничә тамчы су жибәргәләде. Камилә чырылдап кычкырмады, уңай вакыт туры китереп егетнең үзенә су сипте. "Ә-ә, син шулаймыни әле?" - дип, алар бер-берсен куышын киттеләр. Яшьләрнең шаярганнарын Сәмигулла карт канәгатьләнү белән карап торды. Бу нәрсә Рөстәмнең әнисенә генә ошамады: +— Бала-чагалар! +Төшкә таба өйне алырга дип бер хатын килде. +— Бу урынга күптән кызыгып йөрим инде, диде ул. - Төмәннән килен белән малай кайтырга тиеш иде. Карт белән уйлаштык-уйлаштык та өй алып куярга булдык. Бәлки авылда төпләнеп калырлар. Үзең беләсең, яшьләр ата-ана янында торырга яратмый хәзер. Ә үзләренә аерым өй булса... +Хатын үз хәле белән таныштырганнан сон читләтеп кенә сүзне йортның бәясенә күчерде. +— Өй әйбәт, сыенда, - диде Рөстәмнең әнисе, - өч мең ярым сорарга дип торам инде. +— Кыйбатрак икән, - диде хатын. - Нишлисен, кирәкнең кыйбаты юк диләр. Алырбыз. +Сату-алу эшләре тиз хәл ителде. Тик Рөстәм генә каядыр китеп юкка чыкты, "һаман шул кызга бакча сөрешеп йөриме. Авыл кызларына чытлыкланырга гына бир инде". +Рөстәм караңгы төшкәч кенә кайтты. Аның күңеле күтәренке иде. Озак итеп пошкырына-пошкырына юынды, көзге каршына килеп чәчләрен тарады. +— Син әле йокларга ятмадыңмыни? - диде ул әнисенә. +— Йокларсың синең белән, - диде әнисе, чын-чынлап үпкәләп. - Чыгып китте дә юк булды. Ә мин монда ут йотып утырам. +— Нәрсәгә ут йотасың? Мин бит бәләкәй бала түгел, югалмам. Нәрсә диләр әле миңа? "Хуҗа" диләрме? "Хуҗа" дигән сүзнең мәгънәсе бик зур аның, әни. Хуҗа! +— Авыл халкы сиңа көлеп шулай ди. Син, беркатлы нәмәрсә, аларның үзеңнән көлгәнен аңламыйсың. +— Юк, әни, көлеп әйтә торган сүз түгел бу. +Ана белән бала бәхәсләшеп алдылар. +— Ярар, - дип килешкәндәй итте ана, - бу хакта сүзне бетерик: мин өйне саттым. Иртәгә авыл Советына барып, тиешле кәгазьләрен тутырырсың. Өйгә бит син "хуҗа". - Бу сүзне ана юри мыскыллап әйтте. +Саттың? - диде Рөстәм, бик гаҗәпләнеп. +— Нигә аңа исең китте? Без өй сатарга кайтмадыкмыни? +Рөстәм әнисенең сүзләренә җавап бирмәде. Нишләптер аңа бик күңелсез булып китте. Көне буе шаяруы-көлүе шуңарга булган икән. Артык шаярган чакларда әбисе аңа: "Чү, чү, улым, алай артыгын шашма, еларсың", - ди торган иде. Рөстәм тәрәзәне ачып җибәрде. +Өйгә әчкелтем сирень исе тулды. +— Юк, - дип уйлады Рөстәм. - Мин хуҗа кеше. Өйгә генә түгел, үземнең язмышыма, киләчәгемә хужа. Миңа авыл ошый. Авылның казлары, маэмайлары, койрык чәнчеп чабучы бозаулары, ачык күңелле кешеләре ошый. Бәлки минем бәхетем шушындадыр. Аның әбисе: "Кеше бәхет эзләп читкә чыгып киткәндә, туган җире елап калыр", - ди торган иде. +Рөстәм ныклы карарга килеп тәрәзәне япты. Әнисе инде йокыга китеп бара иде. Ул әле иртәгәсен улы белән нинди сөйләшү булачагын белми иде. \ No newline at end of file diff --git "a/bylatypov/\320\245\323\231\320\265\321\200\320\273\320\265 \321\216\320\273_tat.txt" "b/bylatypov/\320\245\323\231\320\265\321\200\320\273\320\265 \321\216\320\273_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..12c77a40483554d434e394770fb3dcd3bb20aa29 --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\245\323\231\320\265\321\200\320\273\320\265 \321\216\320\273_tat.txt" @@ -0,0 +1,461 @@ +АДЛЕР ТИМЕРГАЛИН +ХӘЕРЛЕ ЮЛ + +Сканлау, таныту, тикшереп укып чыгу һәм китап калыбына күчерү "Армут" берләшмәсе тарафыннан башкарылды. + +— Керергә рөхсәтме, доктор? Минем сезгә сүзем бар... Зинһар өчен, тынлап бетерә күрегез, бер-ике минут кына бүлдерми торыгыз, док, аннан ышаныргамы-юкмы икәнен үзегез карарсыз... Ярыймы? О, рәхмәт, доктор! Мин беләм: сез бүген ялгыз... Сез бит демократ... Бәйрәм кичне хезмәткәрләрнең күбесен кайтарып җибәрдегез... Шифаханәгездә ятсам да, авыру түгел мин. Тыңлыйсызмы? Рәхмәт... Рәхмәт, доктор әфәнде! +Клемент Сойль дигән кеше мин. Клемент Сойль. Сезнең кәгазьләрдә фамилиям Сталь дип язылган, тик ул минем фамилиям түгел, доктор. Мин — Клемент Сойль. Әле былтыр гына Терлекчелек министрлыгының Яңа юнәлешләр лабораториясендә бионика буенча инженер идем. Әйе, бионика буенча, ягъни тереклек ияләрендәге камил биологик җайланмаларны техникада куллану өлкәсе... Хәер, сез боларны беләсездер инде. Гафу итегез, док. Гыйлемем буенча мин — шәһәр климатологы. Авыл хуҗалыгына ничек килеп эләктегез дисездер. Университетны тәмам иткәч, ярты ел эшсез йөрдем мин. Шәһәрләрдә ясалма климат булдыру турындагы вәгъдәләр онытылган вакыт, чөнки ил каршында тагы да мөһимрәк мәсьәлә — халыкны ипи белән тәэмин итү проблемасы килеп баскан чак, минем ише климатологларның бәһасе сукыр бер тиен иде... Хезмәт биржасына кара таңнан барып чират алам да чиратым җиткәнче урамда селкенеп йөрим. Карчык-корчыкка урам аша чыгарга булышам, рәхмәтләренә өстәп биш пизарро тоттырсалар, түбәм күккә тия. Биш пизарро — төп-төгәл илле грамм ипилек дигән сүз. Илле грамм ипинең нәрсә икәнен әйтимме, доктор? +Ул минем тәнгә йөз калория бирә. Димәк, мин берике сәгать җан асрый алам. Ә тәүлектә егерме дүрт алар, доктор! +Хезмәт биржасында алланың һәр бирмеш көнендә: "Эш юк. Көтегез", -дигән сүзне ишетеп килдем. Урам себерүчегә дә эш юк, тәрәзә юучыга да. Лифтер урыны да юк бар нәрсә автоматлаштырылган. +Ничек киченеп торганымны сөйләве дә кыен. Иң элек сатардай нәрсәләремне аткарып бетердем. Квартирымнан китеп, бакча эскәмияләрендә төн үткәрә башладым. Шәбрәк җил иссә, авып төшәрлек хәлгә җиттем. Таныш-белешләрем, әлбәттә, миннән йөз чөерделәр. Зәгыйфьләрне кызгана торган заманамыни хәзер? +Инде тәмам өметләрем киселеп, үз-үземә кул салырдай булгач, биржада: "Сойль әфәнде, хәзер үк 221енче бүлмәгә барыгыз", - диделәр. Өнемме, төшемме дип торам. Җире-күге белән куанып, ходайга шөкрана укыдым... +221енче бүлмәдән мине 223kә җибәрделәр, ә аннан тагы беренче катка төшереп, 113енчегә. +113ендә бик әйбәт каршы алдылар. Йомшак кәнәфигә утырттылар. Шуннан соң гына мин бераз сүрелеп, йөрәгем кагудан туктады һәм бу фани дөньяны аңлар хәлгә килдем. Каршымда ялтыравык өстәл артында тум-түгәрәк битле, чигә чәчләре агарган бер кеше утыра һәм сирәк тешләрен күрсәтеп елмая иде. Ләкин, аның күзләренә карагач, мин тетрәнеп киттем. Күзләре көлми иде аның. Әллә нинди күзләр... Коңгырт, хәтта кара дип тә әйтерлек. Алар сине үтәли тишәрдәй булып карый. Артык акыллы караш дип әйтимме, әллә салкын караш шуңдый буламы? Мин мондый күзләрне буар еланда гына күргәнем бар! +— Исегезгә килдегезме, Сойль? - дип дәште бүлмә хуҗасы. +Мин, ашыгып, иягемне кактым. +Өстәлдә бер бит кәгазьдән башка һичнәрсә юк иде. Урып-җыйгач шыр ялангач калган басу шикелле алагаем зур өстәл... Телефон да күренми, анысы, бәлки, аска берәр тартмага җайлап куелгандыр. +Хуҗа кәгазьгә күз төшереп укып китте: +— Клемент Сойль. Егерме ике яшендә. Шәһәр микроклиматы буенча белгеч. Ялгызак. Буйдак. Колледжда ятимнәр стипендиясе алып укыган. Торыр җире юк... +— Әйе, сэр, - дидем мин. +— Китапларын ике ай элек саткан. Костюмын — узган айда. +— Әйе, сэр, - дип кабатладым мин, аңа бу серләремнең каян мәгълүм булуын уйлап җиткермәстән. +— Теш дәвалау клиникасына мөрәҗәгать итеп, меңәр пизаррога ике урт тешен сатарга ниятли... +Менә шунда мин тагы сискәнеп киттем. Стоматология клиникасына бару уе ничектер чагылып кына киткәне бар-барын, тик мин, үз-үземнән оялып, бу уйны куалап җибәргән идем. Моны бу дөньяда беркем дә белми, белергә тиеш түгел иде, доктор! +Йөз дә унөченче бүлмә хуҗасы язуны укып бетерде дә кәгазьне өстәл астына яшереп куйды. +— Без сезгә эш таптык, Клемент Сойль, - диде ул, кулларын өстәл өстенә кушырып куеп һәм күзләрен кыса төшеп. - Эш хакы зарланырлык түгел, һәрхәлдә, сез өмет иткәннән күп артык... +— Рәхмәт... +— Рәхмәте соңыннан, Сойль. Шартыбыз бар: эшкә урнашканга тикле сезгә... мм-м... белемегезне күтәрергә туры килер. Әйтергә онытканмын: хезмәтегезнең климатологиягә катнашы булмаячак. +— Нинди эш соң ул? +— Бусы соңрак әйтелер, Сойль. Ә бүгенгә сезнең ризалыгыгыз гына кирәк. +— Аңламыйм... Ничек инде белмәгән эшкә алыныйм? - дип пышылдадым мин, калтыранып. Хәлсезлектән ашказаны шаярта иде. Мин ул көнне мәк бөртеге дә капмаган идем, кичен дә зәррә мыскал... +Ничек килешкәнемне хәтерләмим. Тагы нинди сүзләр сөйләшкәнбездер — алары да бик томанлы гына истә калган. Ахырда хуҗа кеше миңа кул бирде шикелле. Әйе, әйе, шундый йомшак, җылы куллар! Мондый кул белән кешене үтергәнче кочып була торгандыр... +Хәтер җебем шунда өзелә. Ничек кенә тырышсам да, бүтән нәрсә искә төшерә алмыйм. +Аңыма килгәндә мин шәһәрдән читтә, кечерәк кенә бер кирпеч йортта идем инде. Мин аның кирпеч икәнен дә, зурлык-кечкенәлеген дә соңрак белдем, әлбәттә. +Иң беренче хатирәм шул: мин иркен генә бүлмәдә басып торам. Каршымда ике тәрәзә. Ләкин тәрәзәдән тыш күренми. Тонык пыялага сырлар төшкән, эченә тимер чыбык челтәр калдырып койган. Ватылмый торган пыяла. Төрмә пыяласы. Шулай да бүлмә якты. Түшәмдәге люстра зәңгәрсу яктылык чәчә, ә стенадагы шәм рәвешле лампалар алсу якты биргәнгә, минем күләгәм буяулы шикелле тоела. Шәмдәлле стена буенда никельләнгән карават, аяк очында кием шкафы, тәрәзә буеңда язу өстәле тора. Икенче як стенада идәннән түшәмгә хәтле китап киштәләре. Китап, меңләгән китап... +— Сезнең бүлмәгез шушы, сэр, - диде мине монда алып кергән негр хатыны. - Әйбәтләп урнашыгыз, сэр. Биш минуттан ванна әзер була. Кием-салымнар шифоньерда. Ә үзегезнекеләрен ванна бүлмәсендә калдырыгыз. +— Ханым? +— Миңа ханым дип кенә дәшерсез, сэр. Биредә бүтән хатын-кыз юк. Гомумән, биредә кеше... аз. +— Бу... Бу — төрмәме әллә? +— Юк, сэр. Төрмә түгел, - диде негр хатыны, күзләрен яшереп. - Кирәк булсам, чакырырсыз, сэр. Әнә, ишек катындагы зәңгәр кнопкага басарсыз... +Ханым чыгып китте. Мин беркавым уйланып тордым да кесәмдәге барлы-юклы кәгазьләрне — дипломымны, мәрхүмә әнкәйдән алган соңгы хатны, дүрткә бөкләгән "Биржа хәбәрләре"н өстәлгә бушаттым. +Ваннада иркенләп, хәлем беткәнче юындым. Алгы бүлмәгә чыкканда иске киемнәремне алып киткәннәр иде. Үзем белән алып кергән киемнәрне кидем. Кыштырдап торган мондый эчке киемнәрне күптән кигәнем юк иде... +Битне иркәләп кенә сыйпап торган "Элегант" белән кырындым да үз бүлмәмә кайттым. Шундук ханым кереп мине ашарга чакырды. Ашау бүлмәсе коридорның икенче башында икән. +Анда кечкенә өстәл янында ике генә утыргыч күргәч, мин инде артык гаҗәпләнмәдем. +Табын әйбәт әзерләнгән иде, әйтерең бармы! Мондагы ризык иң нәзберек гурманнарны да канәгатьләндерерлек иде, минемчә. Шулпаны "ә" дигәнче юк иттем. Парланып торган бифштекска җиткәч исә, ашыкмыйча, тәмен белеп кенә ашадым. Әфлисун суы эчкәч кенә туйган шикелле булдым. +Табын әзерләгәч, ханым чыгып киткән иде. Өстәлне җыештыру минем вазифага керми торгандыр дип уйладым. Үзем белән бер алма һәм минераль су алып, коридорга чыктым. +Тик бу нигъмәтләрнең кирәге булмаган икән. Язу өстәлемдә пыяла сифон, өстәвенә шешәле минераль су һәм вазасы белән татлы әфлисун тора иде. Мин үз алмаларымны да вазага куйдым. Шул чагында өстәлдә яткан кәгазьгә күзем төште. Анда машинка белән түбәндәге нәрсә басылган: +Программа +1. "Бионикага кереш" дәреслеген укый башларга. Ике бүлеге белән танышып чыккач, сорауларга язма рәвештә җавап әзерләргә. +2. Иртәнге гимнастика кагыйдәләрен ятларга һәм көн саен иртән беренче комплекс күнегүләрен эшләргә. +3. 11 сәгать 00 дән дә соңламыйча йокларга ятарга. +Күрәсең, миңа бүгенгә менә шундый эшләр билгеләнгән иде. Ихтимал, программаны миңа көн саен бирә торырлар. +Мин үземне бакча баласы хәлендә хис иттем. Ачлы-туклы яшәүләр, эш эзләп ялыну-авырулар минем горурлыгымны гына түгел, ихтыярымны да бик нык какшаткан... Мин буйсындым. +Гомумән, мине күздән ычкындырмыйлар шикелле. Төрмәсен төрмә түгел, ләкин мин әсир хәлендә. Ә бәбәй итәкле ак алъяпкыч бәйләгән кара тәнле ханым — минем каравылчым. +Әлбәттә, мин үз-үземә: "Болар төш кенә түгелме икән? Мин акылымдамы икән?" кебек сорауларны да бирдем, доктор. +Ләкин әйләнә-тирәмдә бөтен нәрсә чып-чын... Мине чишенгән килеш күргәндә, каравылчымның уңайсызланып елмаюы һәм читкә борылуы истә калган. Мин ханымның ачык түшендә, кара җирлектә кызарып торган кадими бакыр медальонны, эшкә күнеккән кулларындагы калын тамырларны да ачык хәтерлим. Ханымның тынычлыгы миңа да тәэсир итте — мин, төрле шик-шөбһәләремне читкә куалап җибәреп, тәмам тынычландым. +Идәннән түшәмгәчә тезелгән китаплар да чып-чын иде. Алар гадәттән тыш тәртип белән тезелгән. Китаплар төрле фән өлкәсеннән булса-л-ар да, иң күбесе — биология буенча "Генетика һәм евгеника мәсьәләләре", "Австралия зоогеографиясе", "Биологик сәгать", "Дельфиннарның интеллект дәрәҗәсе" һәм башкалар, һәм башкалар! +Механика һәм гомумфизика буенча китаплар да байтак. "Гальваник ток чыганагында электр скаты принцибы" дигән сәер исемле китап та күзгә чалынды. +Астрономия бүлегендә галәмнең килеп чыгышы, "кара упкыннар"дан алып Марс планетасының кырыс һава хәлен өйрәнүгә кадәр фәнни хезмәтләр бар иде. Миңа, климатолог кешегә, азмы-күпме якын тоелган бердәнбер китап шул иде бугай. +Мин шушыларны укып өйрәнергә тиешме? Ай-һай... +Тамак туйгач, аякларымны сузып утырып тәмәке тартасым килә башлады. Ләкин энәдән-җептән генә чыккан костюм кесәсендә каян тәмәке булсын? Ике-өч бөртек арзанлы сигаретымны мин бая изелгән пачкасы белән өстәлдә калдырып чыккан идем. Ә хәзер анда минем документларым да, сигаретым да юк иде. +Өстәл тартмасын ачтым. +Чиста кәгазьләр, берничә блокнот һәм көлтәсе белән автокарандашлар, каләмнәр. +Өстәлгә төпчек савыты да куймаганнар. "Эш бирүче"мнең тагы бер шарты бар иде, күрәсең: мин тәмәке тартмаска тиеш. Сәламәтлегем турында болай кайгыртулары миңа көлке тоелды. Әле бүген иртән генә чыклы бакча эскәмиясеннән калтырый-калтырый торган кеше ничек шулай бик кирәкле булып китте икән? Ә менә документларсыз мин чыннан да хокуксыз бер бәндә. +"Бионикага кереш" китабын мин тиз таптым: үз рәтендә ул беренче булып тора иде. Яхшы ук саллы бер том. "Ярар, хуш, - дидем үз-үземә. - Бионикага керешеп карыйк. Биш ел буе явым-төшемнәрне, сәмум һәм бриз җилләрен өйрәнеп яткан шәкертнең теше үтә торган нәрсәме ул?" +Атасы-анасы билгесез башка фәннәрдән аермалы буларак, бу фәннең туган көне дә мәгълүм икән —1960 елның 13 сентябре. Аның тарихын бионикага багышланган гыйльми киңәшмәнең беренче утырышы булган көннән исәпли башлаганнар. Мондый төгәллек тә миңа көлке тоелды. +Биониканың тарихы сөйләнгән беренче бүлекне мин тиз ерып чыктым, чөнки шундый яшь фәннең биографиясе дә озын түгел иде. Бионика — тереклек ияләренең һәм аларның аерым әгъзаларының төзелешен, шулай ук ничек эшләвен өйрәнә һәм шул принципларны яңа машиналар, аппаратлар, техник җайланмалар, кораллар, хәтта биналар төзүдә куллана торган фән. Ә терек табигатьтә гаҗәеп күренешләр бар. +— Болар сезгә кызыксыз тоеладыр, бәлки. Ләкин, доктор, зинһар өчен, тыңлап бетерегез, бүлдермәгез, зинһар! Менә күрерсез, боларның бер очы килеп чыгар... +Һәр бүлекнең азагында сораулык бар иде. Бу кичне мин сорауларның һәркайсына тәфсилләп җавап язып чыктым. Язган блокнотымны өстәл өстендә калдырып, китап киштәсенең медицина бүлегеннән "Гимнастик күнегүләр" дигән юка гына брошюра табып алдым да чишенеп урынга яттым. +Сәгать унбер тулып килә иде. Ардырган иде инде. Мин күнегүләргә күз генә йөртеп чыктым, аннары төймәгә үрелеп утны сүндердем. +Дөнья тып-тын иде. Монда реактив самолет гөрелтесе дә ишетелми, шоссе ыгы-зыгысы да килеп җитми, хәтта урман шаулавы да ишетелми иде. Тәрәзәләр тышта караңгы икәнен генә күрсәтәләр. Мин шактый тиз йоклап киткәнмен. +Иртән мине хезмәтче (һәм каравылчы) ханым кереп уятты, югыйсә көн урталарына тикле йоклыйсы булганмын. +Гимнастика ясагандай итеп, юынып керүемә, мине бүгенге көн өчен яңа программа көтә иде. +Кофедан соң миңа дәреслекнең янә бер бүлегенә тотынырга һәм ике сәгать укыгач ишегалдында саф һава сулап керергә кушылган иде. Аннары укуны дәвам итәргә, ярты сәгатьлек тәнәфестән соң тагы бионикага керешергә. Төшке аштан соң да шундыйрак тәртип билгеләнгән. +Программаны мин җиренә җиткереп үтәдем. +Ишегалды дигәнем кыргыйлашкан бакчага охшаган бер җир. Аннары наратлык башлана. Мин наратлар тирәсенә дә барып чыктым. Иөз яшәр наратлар шулкадәр юан, колач та җитми. Үзләре төп-төз, җилдә бер җайга салмак чайкалалар, скрипка кылыдай чыңлап торалар. Күктә агылышкан болытларга карасаң баш әйләнә. Чыннан да, бик тыныч, аулак җир булырга тиеш бу. Мин нараттан наратка сикергән дүрт-биш тиенне санадым. Ул мәхлуклар өчен мондагы ике метр ярымлы койма бар ни дә юк ни... +Бакчада бер аллеядан башка бер генә сукмак та салынмаган. Аяк астында кипкән нарат инәләре тубыктан диярлек. Ә кызыл кирпеч түшәгән аллеяда автомобиль эзләре ярылып ята. Кичә мине китергән машинаныкыдыр, күрәсең. Монда машина да еш килмидер. +Койма янына да барып килдем. Бүрәнә дип әйтерлек кыртыш такталардан тезгән бу койма борынгы шәһәр ныгытмаларын хәтерләтә. Әлбәттә, теләгән кеше аңа үрмәләп менә алыр иде. Теләгән кеше... +Ишегалдында мин җан әсәре очратмадым, әмма үземне өзлексез күзәтеп торуларын сиздем. +Бу көнне мин "Бионикага кереш" китабының яртысына җиттем. Программа мондый өлгерлеккә каршы түгел иде, ә хуҗалар минем тырышлыкны хуп күрделәр. Өченче көнне иртән мин өстәлемдә никотинны оныттыра торган таблеткалар таптым. Монысына мин бик куандым, чөнки тәмәке искә төшә башлаган иде. +Шулай көн артыннан көн уза торды, мин китап корты булып беттем. Әкренләп "Техник бионика", "Математик бионика" кебек катлаулырак китапларга күчтем. Теш үтмәгәндә миңа кайта-кайта математиканы актарырга, формулалар белән эш итәргә өйрәнергә туры килде. Ләкин программа күздә тоткан китаплар арасында терек табигать турындагылары күбрәк иде. Мин хайваннар һәм кеше анатомиясен, физиологияне, психологияне сукалый башладым. Дөрес, мин алган белемнәр барысы да теоретик эчтәлекле иде. +Көзге яңгырлар башлангач, мин фәнгә тагы да ныграк бирелдем, чөнки бүтән төрле шөгылем юк, мин телевизор карау, радио тыңлаулардан да мәхрүм идем бит. +Кыш җитте. Миңа җылы киемнәр бирделәр. Ләкин саф һавада булуым берәр сәгатьтән артмый, өстәвенә, ишегалдын кар көртләре баскач, йөрер җир дә калмады диярлек. Йортка килеп-китеп йөрүче дә күренми. Шулай да капкага кадәр сукмак көрәп куелган була. Бәлки, моны "ханым" эшләгәндер. Азык-төлекне дә кемдер ташып тора иде, югыйсә мин хәзер тәмле тамакка әйләнеп беттем: искергән яки тәм кергән ризыкны бик тиз сизгән булыр идем. +Ханым күп сөйләшми, сораша башласаң, "әйе", "юк" белән котылырга тырыша иде. Шуңа күрә мин төпченмәдем. Беләсезме, доктор, мин үзем дә бу серле уен белән мавыгып киттем... +Шуңа гаҗәпләнәм: мәктәпләр һәм гадәти колдеджлар кешегә гыйлемне бөртекләп кенә бирәләр һәм югары белем алу өчен кешенең унбиш ел гомере китә. Баксаң, бу вакытны бик нык кыскартырга мөмкин икән! Йокыда чакта сабак өйрәтә торган гипноз сеансларын, хәтерне ныгыта торган даруларны әйтмим дә инде. Кеше миенең резервлары бик күп һәм, гадәттә, алар файдаланылмый кала. Без үзебездәге психик-интеллектуаль сәләтнең ун процентыннан гына файдаланабыз, ахры... Ә үзенең бөтен миен эшкә җиккән кеше — иң гади кеше, доктор! — даһилар эшли алмаганны булдыра ала. +Мин, хуҗаларым кеше хәтеренең күләмен белергә телиләр, ничә бит информация истә калдырып булу мөмкинлеген өйрәнәләр дип уйлый башлаган идем. Күрәсең, мин аларга гади бер тәҗрибә объекты, кем әйтмешли, диңгез күсесе булып хезмәт итә торганмындыр. +Ләкин мондый тәҗрибә үткәрү өчен минем белән аралашырга, әңгәмә үткәрергә, мине сынарга, вакытвакыт имтихан алырга кирәктер бит? Ә хуҗаларым минем язма җавапларым белән канәгатьләнеп киләләр иде. +Язга тикле мин бу йортта хезмәтче ханымнан башка кеше күрмәдем. Газета, радио һәм телевизордан мәхрүм ителсәм дә, әллә нигә бер миңа магнитофоннан "соңгы ай яңалыклары" тыңлаталар, һәм шик тә юк, ул язма минем өчен махсус төзелгән була иде. +Ә менә музыкага кинәндем! Минем кул астында меңләгән грампластинка һәм магнитофон кассеталары бар иде. +Бусы да бионик метод иде, доктор. Хирургик операция вакытында авыртуны баса торган наркоз сыйфатында музыка куллангалыйлар. Җыр кешене канатландыра, җилкендерә. Музыканың мондый серле көчкә ия булуы күптән билгеле. Бионика музыканы төгәл белем нигезендә кулланырга өйрәнә, доктор, һәрхәлдә, хуҗаларым иртә-кичләрен динамиктан музыка тапшырганда минем кәефне, теләкләремне белеп, эчке ритмга туры килгән музыка сайлыйлар һәм бервакытта да ялгышмыйлар иде. Үземне нинди сизгер аппаратлар ярдәмендә күзәтеп торганлыкларын мин соңыннан гына белдем. +Язга таба минем гыйлем алу темпларым акрыная төште. Арыганлыгымны һәм сүрелүемне сиздем. Күңелгә бүтән төрле уйлар да килгәли башлады. Ирек турында гы уйлар, доктор... Ябылуда озак ятуга кеше түзә алмый, яшәтсә дә, аны иреккә омтылыш кына яшәтә. Мин дә коймадан тышта кайнаган тормышка омтыла башладым. Андагы эшсезлек, сукбайлык, "җәмгыяте хәйрия" өләшкән сыек шулпалар онытылган иде. Хуҗалар моның шулай буласын белеп, көтеп торганнар. +Көннәрдән беркөнне, төшке аш вакытында, ханым: +— Мистер Сойль, бүген сезгә кунак килә, - диде. +— Кем? - дип сораганымны сизми дә калдым. Хәлбуки, миңа кем булса да барыбер иде, тик яңалык һәм ирек кенә алып килсен. +Ханым миңа җавап бирмәде, иңбашын гына сикертте. +Һавадан әйләнеп керүемә, мине бүлмәдә мистер Гренвиль көтеп утыра иде. Бусага аша атлавым белән туктап калдым. +— Узыгыз, Сойль, - диде ул хуҗаларча. +Бу тәкәллефсезлек күңелемә тисә дә, сиздермәскә тырыштым. Гренвиль каршысына килеп утырдым. Кул бирештек. +— Күрәм, сәламәтлегегез начар түгел, - дип сүз башлады Гренвиль, миңа кызыксынып карап. +— Зарланырлык түгел, мистер Гренвиль... Санаториегез әйбәт. Әгәр ирек тә булса... +— Укуларыгыз уңышлы бара шикелле? +— Менә анысын белмим инде, Гренвиль әфәнде! Тыйнаксызлык күрсәтеп, мактанасым да килми. +— Яхшы, Сойль! Әйдәгез, үгезне мөгезеннән алыйк, - диде ул, кесәсеннән сигарет чыгарып. - Тартасызмы? +— Тартмавымны яхшы беләсез, мистер Гренвиль, - дидем мин ачу белән. +— Хуплыйм! - диде Гренвиль, тавышын басынкыландыра төшеп. - Сезгә тартырга ярамый, Сойль. Әлегә без моны тыябыз. Хәмер эчүне дә тыябыз. +Гренвиль сигаретын кабызды. +— Тиздән сез эшкә керешәсез, диде ул, һәм аның күзләрендә тагын чаткылар кабынды. +— Шартларыгызны әйтегез. Нинди эш? - дидем. +— Терекчелек министрлыгының бионик тикшеренүләр лабораториясе, профессор Хайрам турында ишеткәнегез бармы? Мондагы китаплар арасында Хайрамның берничә хезмәте булырга тиеш. +— Мин алар белән таныш. Иң күп нәрсә вәгъдә итә торган юнәлешләр профессор Хайрам тарафыннан ачылган. Бүген аңардан да көчле бионик юк дияргә мөмкин. +— Бик шәп, - дип бүлдерде мине Гренвиль һәм төтенен читкә куалап җибәрде. - Менә сез шул атаклы Хайрамның хезмәттәше һәм, җае чыкса, ассистенты булырсыз. +Аптырап киттем. +— Миңдә бит аннан-моннан йолкынган теоретик белемнәр генә, мистер Гренвиль! - дип кайнарланып каршы төштем мин. - Хайрам лабораториясендә үткен скальпель тота белергә, микроскопияне дә белергә кирәк. +— Өйрәнерсез соң, алла колы, - дип елмайган шикелле итте Гренвиль. - Без сезне белемне ничек тупларга икәненә өйрәттек, шулай бит? Сезне тырышлыкка, ныклыкка өйрәттек; ай-һай, бездән башка сез ихтыяр көчегезне югалтып бетермәс идегез микән... Башта сезне гади лаборант сыйфатында тәкъдим итәрбез, ләкин сезнең белемегез югарырак үрмәләргә дә юл ача. Сездә иҗат чаткысы бар, Сойль. Профессор Хайрам талант ияләрен, сәләтлеләрне бик тиз күреп ала. +Беркавым тын утырдык. +— Максатыгызны әйтегез, мистер Гренвиль, - дидем мин, ниһаять. +— Без аны яшермибез, Сойль. Сез лабораториягә шымчы сыйфатында җибәреләсез. Курыкмагыз, Сойль. Без — дәүләт оешмасы һәм ватан хакына эшлибез, ил-дәүләт мәнфәгатьләрен яклыйбыз. +Урындык култыксасына таянып, аякка баса башлавымны күргәч, Гренвиль утырырга кушып кискен ым какты: +— Чәпчемәгез, - диде. - Шуны аңлагыз: сезнең өчен бүтән юл юк. Башка юллар киселгән! Шпионлык — начар эш түгел. Түләү дә әйбәт. +— Мин — хөр илнең ирекле кешесе, - дип башлаган идем, Гренвильнең каһкаһәле көлүен ишеткәч, туктап калдым. +Гренвиль куен кесәсеннән дүрткә бөкләгән юка газета чыгарды. +— Менә, - диде ул, газетада карандаш белән шакмаклап сызып алынган кечкенә генә бер хәбәргә төртеп күрсәтеп. +Хәбәрне укыганда тәннәрем эсселе-суыклы булып китте... +Бу хәбәрдә үткән елның сентябрь аенда "Милләт бакчасы"ның яманаты чыккан "эшсезләр почмагы"нда үле гәүдә табылуы, кәгазьләре буенча, мәрхүмнең Клемент Сойль дигән кеше булганлыгы әйтелгән иде. Мәетне танучы шаһитлар да табылган. Кардәш-ырулары булмаганга, Клемент Сойль мәете крематорийда яндырылган... +Гренвиль мине бик игътибар белән күзәтеп торды. Беләсезме, доктор, ул хәтта мине кызганган кебек тоелды! +— Ашыкмагыз ла, Сойль, - диде ул аннары. - Хискә бирелмәгез. Бу фани дөньяда салкын акылдан да яхшысы юк хәзер. Хиссият артык йөк ул. Уйлап карагыз әле: әүвәлге шәхес буларак, сезнең юридик хокукларыгыз нульгә бәрабәр, ә дөреслекне эзли башласагыз, үзегезне исән дип таныту өчен сезгә ике-өч ел кирәк... Ә яңа шәхес буларак, сезгә без киң мәйдан ачачакбыз. Клемент Сойль үлде, сез шуны аңлагыз. Тормыш — катлаулы уен. Кибернетика да, бионика да беравыздан- шулай диләр түгелме? Әйтик, нәрсә ул шахмат уены? Ахыр чиктә ул дошманны алдау дигән сүз, хөрмәтлем. Каршы якның нәрсәнедер белеп җиткермәвеннән яки хәтта рухи, психик кимчелекләреннән — ашыгуыннан, кызу канлы булуыннан һәм башкалардан файдалану! Нечкәләбрәк карасаң, шахмат уены да, — мин кешеләр арасындагы уенны күздә тотам, роботлар арасындагысын түгел, — намуссыз алдауга корылган. Тормышта да шулай. Бер якта син — аерым шәхес, икенче якта — бөтен дөнья, бөтен җәмгыять, синең көндәшләрең... Әйе... Идеалистлар, куркаклар һәм икейөзле кешеләр генә башкача уйлый. Тормыш җиңеләйсен дисәң, нишләргә кирәк? Һәр нәрсәне үз исеме белән атарга кирәк, Сойль. +Мин дәшмәдем. Фәлсәфәләре зәгыйфь булса да, көч шушы кешеләр ягында. Мин үземне куәтле ташкынга эләккән бер бөҗәк хәлендә хис иттем. Ташкын мине сөйри һәм шул пычрак ташкынның бер кисәкчеге булырга өнди... Юкса ул мине изәчәк һәм төпсез упкынга илтеп ташлаячак. +— Уйлагыз, Сойль, - диде Гренвиль, чын йөзен ачып. - Сезнең карамакта бер төн. Сорауларыгызны иртәгә әйтерсез... Кисәтеп куям: Җир йөзенең яртысында безнең кул җитмәгән нәрсә юк. +— Доктор, бу төнне мин йокламадым диярлек. Башыма ниләр генә килмәде дә ниләр генә гөман итмәдем, Гренвиль тәкъдименә каршы нинди генә дәлилләр эзләмәдем... Чорыбызның күрке булган профессор Хайрамны мин ихтирам итә идем. Шул бөек кеше тирәсендә шымчылык итү... юк, юк, мин монысын эшли алмыйм! +Ләкин мин икенче көнне Гренвильгә ризалык бирдем. Әүвәле профессор Хайрамның үзе белән танышырга карар иттем мин. Калганын киләчәк күрсәтер, дидем... +Бер атна үтүгә мин Хайрам лабораториясендә эшкә урнаштым. Институт ишек төбенә мине мистер Гренвиль машина белән китереп куйды һәм соңгы сүз итеп: +— Онытмагыз, без сезнең янда булырбыз, - диде. +Профессор Хайрам мине кабинетында түгел, микробиология лабораториясендә кабул итте. Минем документларым (ялган документлар, әлбәттә) белән ул таныш иде инде. +— Франциядән килгәнсез икән... Мин картлач Европа дипломына ышанам, коллега. Без барыбыз да — Пастер оныклары, - диде ул миңа ифрат гади итеп. +Яңа документларым буенча мин Франциядә университет тәмамлап күченеп килгән белгеч булып исәпләнә идем. Каракучкыл булуым да, французча йөгерек сөйләшүем дә Гренвильгә ярап куйды, күрәсең. Хәер, каракучкыл булмасам, ул миңа башка исем тапкан булыр иде. Магистр Клемент Сталь. Минем тулы исемем шулай хәзер. +Профессор Хайрам инде сиксәнгә җитеп килә. Ул озын буйлы, киң җилкәле. Гәүдәсе төз, атлап йөреше дә яшьләрчә җиңел. Шул мәһабәт кыяфәте өчендер, ахры, аны монда "генерал" дип йөртәләр икән. Чыннан да, генерал ул, фәндә генерал. +"Генерал" институтта үзенең һәр хезмәткәрен белә, аларның шәхси тормышы белән кызыксына, ярдәмчел кулын сузарга һәрвакыт әзер икән. +Ул миңа эш урынымны күрсәтеп, башка лаборантлар белән таныштырып йөрде, лаборатория шөгыльләнгән мәсьәләләрне санап күрсәтте. Мин, үземнең шпион икәнлегемне дә онытып, аның һәр сүзен йотлыгып тыңладым. +Ахырда ул миңа тема бирде. +— Кояш нурларының биологик тәэсирен өйрәнүдән башларсыз, - диде ул күз карашы белән мине сыйпагандай итеп. - Яңа мәсьәлә түгел-түгелен. Аерым алганда, кояштагы тапларның грипп таралуга, йөрәк авыруларына, иген уңышына тәэсире шактый тикшерелгән. Кояш радиациясенең терлекләргә йогынтысы да шактый өйрәнелгән, ләкин тупланган материаллар эзлекле бер системага салынмаган. Мәгълүматларны хисап машинасына кертерлек хәлгә китерегез... +Профессор ак халатын җилфердәтеп китеп барды. Эшне тәфсилләп аңлатуны ул кирәксенмәде. Миңа ышануымы? Сынавымы? +Җиң сызганып эшкә керештем. Начармы-яхшымы, мин җир климаты буенча белгеч, һәм кояш нурланышы минем төп профессиямә турыдан-туры бәйләнгән. +Мәгълүм булганча, кояштагы таплар саны унбер еллык период белән үзгәреп, әле артып, әле кимеп тора. Бу үзгәреш кайчагында җирдә көтелмәгән нәтиҗәләр китереп чыгара. Әйтик, басу тычканнарының үрчүе белән кояш таплары арасында бәйләнеш барлыгын беләсезме икән? Мондый бәйләнеш бар, доктор. Кимерүчеләр, гадәттә, кояш активлыгы минимумга җиткәндә күпләп үрчиләр. Лаборатория журналында мин кояш активлыгын күрсәткән саннар белән янәшә бизгәк, грипп, йөрәк авырулары, скарлатина һәм бума ютәлгә караган мәгълүматлар таптым. Кояш активлыгы көчәеп, икенче тәүлектә Җир йөзендә үз-үзенә кул салган кешеләр саны 4-5 тапкыр арта, ул көннәрне автомобиль аварияләре ешая икән. Димәк, психикага кояшның тәэсире аермачык. +Төрле илләрдә мал-туар арасында таралган чирләр, үләт-кизүләр дә мәгълүм дәрәҗәдә кояшка бәйле. Бу нәрсә, ахыр чиктә, төрле төбәкләрдә ит-сөт җитештерү күләмендә һәм аның сыйфатында, ягъни экономикада, азык-төлек бәяләрендә чагылырга тиеш. Миңа әнә шул катлаулы багланышларны ачыклау өчен компьютерга программа төзергә кирәк иде. +Лабораториядә мин тиз үзләштем. Кем, каян булуымны төпченеп сораштыручы да, яңа кешеләрне сынау өчен шаярту кебек нәрсәләр дә булмады. Монда тәртип, гыйльми хезмәттәшлек һәм тигезлек хөкем сөрә иде. Беренче көнне үк өстәлемә гыйльми симпозиумга чакыру билеты, лаборантларга тиешле сөт талоннары һәм купшы пионнар куеп чыктылар. +Гренвиль мине кече габаритлы квартирага урнаштырган иде. Квартирам тулысынча җиһазланган: суыткыч кына түгел, һава кондиционерына кадәр бар. Әлбәттә, мине күзәтә-тыңлый торган электроник аппаратлар да куелган. Аларны, миннән бигрәк, минем кунакларымнан яшергәннәрдер дип уйлыйм. +Эштән кайтып керүем булды — телефон шалтырады. +— Хәлләр ничек? - дип сорады Гренвиль, трубкага дәшкәнемне дә көтеп тормастан. +Мин сөйләп бирдем. +— О'кей, - диде ул. - Профессор ошый, димәк? +— Искиткеч, - дидем мин саф күңелдән. - Кеше буларак та, галим буларак та... +— Дөрес, - диде Гренвиль. - Безне аның шундый искиткеч булуы кызыксындыра да, Сталь! Аңа ярарга тырышыгыз, ләкин ялагайланудан Аллам сакласын! Әгәр ул сездән шикләнә башласа, уеннан чыгарга туры киләчәк, Сталь. +— Аңлыйм. +— Иртәгә квартирагызга килермен. Язма рапорт әзерләгез. Югарыдагылар өчен. +Яңа юнәлешләр лабораториясендә мистер Гренвиль вәкилләренең миннән башка да булырга тиешлеген мин чамалый идем. Анда миңа дубль булмаган хәлдә дә, мине күздән ычкындырмыйлардыр. Димәк, мин өемдә дә, эшемдә дә күзәтү астында идем. +Мин эшли башлап күп тә үтми, профессор Хайрам киңәшмә җыйды. +Гаҗәеп киңәшмә иде бу, доктор. "Брейнштормиң"ның нәрсә икәнен беләсездер. Ми штурмы, ми атакасы дигән сүз... Әгәр нинди дә булса мәсьәләгә аерым галим нәрнең теше үтмичә тора икән, профессор Хайрам аны күмәк көч белән хәл итәргә тырышып карый. Киңәшмәдә күп дигәндә ун кеше катнаша. Аларга мәсьәләгә караган һәртөрле фикер әйтергә рөхсәт, һәртөрлесен, доктор! Беренче карашка никадәр төпсез, буш, акылсыз тоелса, шулкадәр яхшырак. Син әйткән фикерне берәү дә тәнкыйтьләми. Киресенчә, киңәшмәдә тәнкыйть катгый рәвештә тыелган. Ләкин кеше фикерен үстерергә, аны киңәйтергә, җәя төшәргә, тирәнәйтергә рөхсәт ителә. +Киңәшмәне башлаганда кереш сүзен профессор Хайрам кыска тотты: +— Һиндстанда "утбасарлар" дип аталган факирлар бар, - диде. - Факир гөжләп торган утлы күмер өстеннән яланаяк йөри. Аягында пешкән эз дә калмый, - дип кабатлады профессор. - Бу факт бөтен физиологиягә каршы килә... Уйлашыйк. +"Уйлау" төгәл биш минутка сузылды. Сорау бирүче булмады. +Беренче булып бөтен килеш-килбәте малайларга охшаган ассистент кыз кул күтәрде. +— Сөйләгез, Лези, - диде җитәкчебез. +Лезиның тавышы үзе кебек үк ягымлы икән. +— Үтүкнең кызуы җиткәнме икәнен белү өчен, мин бармак очын юешләп үтүк табанына тидереп карыйм, - дип сөйләде ул үтә җитди итеп. - Бу вакытта хасил булган су парлары бармакны үтүк табаныннан изоляцияләп, аерып торалар, бармак пешми... +Лези урынына утыргач, икенче берәү аның фикерен куәтләде: +— Минем энекәш чуен кою цехында эшли, - диде ул. - Цехта эшчеләр арасында мондый бер шаяру бар икән. Кулларын суда чылаталар да, тиз генә сыек чуенга тыгып алалар... +Төрледән-төрле фикерләр, фаразлар чишмә булып ташты: +— Аякка кызудан таркалып газга әйләнә торган берәр төрле май сөртергә була. Яки пудра... +— Баш мие аяк табанына: "Тирләргә!" дигән боерык җибәрә. Тәүлегенә тир рәвешендә ярты стакан чамасы су бүлеп чыгара торган аяк утлы күмер өстендә йөргәндә тир бүлеп чыгаруны, әйтик, ун тапкыр арттыра... Моны тикшерү кыен булмас иде. Утта йөргән фокусчының яки факирның авырлыгы сизелерлек булып кимергә тиеш. +— Һиңдлар һәм негрлар тәнендә җылылыкны йота торган ниндидер матдә бар... +— Ул матдә, химик төзелеше ягыннан, тән пигментына охшамаган микән? Негрлар тәнен кояш пешерүдән шул каралҗым пигмент саклый бит. +Сөйләүчеләр үзләрен бик иркен тоталар, берәү дә көлмәгәйләре дип борчылмый. "Күмәк баш мие" яңа фикерләр чишмәсенә, профессор Хайрам әйтмешли, "идеяләр генераторы"на әйләнә. +Тик киңәшмәдәге фикерләргә оригинальлек һәм әлеге дә баягы "хыялый акылсызлык" җитеп бетми иде, минемчә. +Мин иң ахырдан сөйләдем. Торып баскан идем, Лези: +— Утырыгыз, Сталь, юкса бөтен тәрәзәне каплыйсыз, - диде. +— Факирның аяклары пешә, ул аны сиздерми генә, - дидем мин, беренче тапкыр имтихан тотучы студент кебек дулкынланып. - Кызудан аяк тиресе мөгез сыман хәлгә килә һәм шул катлау эчке тукымаларны саклый. Ә соңыннан мөгез матдә яңадан йомшак тире катлавына әйләнә... +"Бреннштормиң" кагыйдәсе буенча мине берәү дә хупламады һәм каршы килүче дә булмады. Мин тагы да хыялыйрак фаразымны әйтеп бирдем: +— Икенче вариант: аяк табаны һәртөрле нур энергиясен тулысынча кире чагылдырып кайтара торган идеаль көзге сыман хәлгә килә. Кара җисемнәр кояшта нык кызалар, ә көзге җылынмый да кала... +Шулчакны профессор Хайрам, башын күтәреп, түгәрәк пыялалы күзлеге аркылы миңа карап куйды. +Хайрам кабинетыннан таралышканда, хисап бүлеге мөдире, зәңгәрсу чырайлы үтә ябык бер кеше, мине аркамнан кагып: +— Беренче имтиханны уңышлы бирдегез. Котлыйм. Башыгыз йомры, - диде. Аның тавышында мин хуплау яки иптәшең өчен куану кебек нәрсә төсмерләмәдем. +Кичен Гренвиль белән очраштык. Мин аның киңәшмә турында хәбәрдар булуын сиздем. Белдермәскә тырышса да, ул сөенгәнен яшерә алмады. +— Ашыкмаска. Ашыкмаска! - диде ул әллә үзенә, әллә миңа атап. +Ул, тәмәкесен пыскытып, ишекле-түрле йөренде. +— Хайрам сезгә яңа эш тәкъдим итәр, - диде ул аннары. - Ләкин сез иң әүвәле башлаган эшегезне төгәлләп чыгарга теләвегезне әйтерсез. +Мин менә шушылай ике төрле тормыш белән яшәдем. Эшемдә пөхтә һәм төгәл булырга тырыштым, һәр фактны, һәр яңалыкны рапортыма терки бардым. Ничектер, үземчә вак нәрсә дип уйлаган бер фактны әйтмичә калдырган идем, Гренвиль мине шундук кисәтте: +— Ай-яй, Сталь әфәнде, яшь галимгә мондый игътибарсызлык бер дә килешми. - дип башын чайкады ул. +Теге пычак шикелле юка чырайлы хисап бүлеге мөдире гел минем тирәдә чуалды. Ул үзенең шымчы булуын миннән яшерми иде инде. +Без Лези белән бер бүлмәдә утыра идек. Мин аның белән якынаерга тырышып карадым... Тик ул, юклы-барлы сәбәпләр табып, кино билетларыннан да, мин мистер Гренвиль аркылы тапкан сәнгать фестивале билетларыннан да баш тартты. Үзе бармак янады: "Карагыз, Сталь, гашыйк була күрмәгез..." - дип үртәгәндәй итте. Ул үзе чая, телгә дә үткен, әмма бер дә кыланчык түгел. Мондый җитди кызларны мин беренче тапкыр күрдем шикелле. +Гренвиль ялгышты: профессор Хайрам ашыгасы итмәде. Ул минем эш нәтиҗәләремне көтеп алды, аларны үзе эшкәртеп чыкты һәм, күрәсең, канәгать калды. Мин, үзем тапкан саннарга таянып, министрлык өчен кайбер рекомендацияләр дә әзерләдем. Мәсәлән, кояшта таплар кимеп, икенче елны басу тычканнары үрчи һәм киләсе кышка төлке тун, бүрек һәм яка бәяләре төшә. Сәбәбе үтә гади: вак кимерүчеләр аулап тамак туйдырган төлкеләр дә бермә-бер ишәя, сунарчылар атлаган саен төлке очраталар, ә базар моңа алтын пизарролар белән җавап бирә. +Профессор мине кабинетына чакырып яңа тема бирде. +Гренвиль да әкренләп миңа шымчылык эшемнең максатын ача иде... +— "Алдак детекторы" турында ишеткәнегез бармы, Сталь? - дип сорады ул бер кичне. - Бу аппарат кешенең ялганын бик тиз тота. Эчке кичерешләрне күрсәтә торган "эмоционер" безгә кешеләрнең хисси һәм рухи дөньясына тагы да тирәнрәк үтеп керергә мөмкинлек бирә. +Мине дә шундый җайланма белән тикшерә торганнардыр дигән уйдан аркама суык йөгерде... +— Кызганычка каршы, профессор Хайрамның хис-тойгылары безгә билгесез, - диде кинәт Гренвиль һәм әле генә кабызган сигаретын төпчек савытына төртеп сүндерде. Аның чырае караңгы, тавышында ниндидер бер янау ишетелгән кебек булды. — Хайрам эмоциональ ябынча бөркәнгән, аңлыйсызмы? Аның тойгыларын безнең җайланма аңлата алмый. Профессорның эчке дөньясы безгә караңгы... +— Димәк, ул үз-үзен тота белә... +— Сталь! Иң монафыйk, икейөзле бәндәләрне, чын мәгънәсендә артистларны да без "ә" дигәнче чишендереп хисләр җыелмасына таркатып ташлый беләбез. "Эмоционер"дан кача алмыйсың. Аны фәкать ясалма сигналлар белән томаларга гына мөмкин. Ә профессор бернинди техник җайланмадан файдаланмый. Бусы — тикшерелгән факт, Сталь! +Гренвиль телен шартлатып куйды. +— Әле бер ел элек кенә профессор да безнең кебек үк алла бәндәсе иде, - дип сүзен дәвам итте ул, өстәлгә чирткәләп. — Без аны детектор күзеннән ычкындырмый идек... +— Бер ел элек? Бәлки шул чагында берәр хәл булгандыр? Берәр төрле үзгәреш? +— Фикер сөрешегез миңа ошый, Сталь, - диде Гренвиль. - Әйе, нәкъ бер ел элек Хайрамның улы, югары класслы пилот, Көньяк Монтина күгендә һәлак булды. +— Профессорның улы да бар идемени? Аңа ничә яшь иде соң? +— Хайрам соң өйләнгән... Улына кырык тулган иде инде. +— Гаҗәп, - дидем мин. +— Нәрсәсе гаҗәп? +— Профессорның үз улын хәрби юл белән җибәрүе... +— Хайрамның улы романтик, ул төрле сәяхәтләр, батырлыклар турында хыяллана иде. Егерме яшендә ул өен ташлап китә һәм мөстәкыйль тормыш белән яши башлый... Ләкин, безгә мәгълүм булганча, соңгы вакытларда ул әтисе белән татулашу, тыныч тормышка кайту турында уйлана башлаган иде. Сәяси яктан да аңа ышаныч какшый башлаган иде... +— Аны бәреп төшерделәрме? +— Юк, самолетка снаряд йә ракета эләккән булса, автоматлар моны шул минутында ук радио аша хәбәр иткән булырлар иде. Мотор яисә идарә механизмнары бозылуын да. +— Пилот Хайрам үзен-үзе шартлатканмы? +Гренвильнең зәңгәрсу иреннәре көлемсерәп куйды. +— Әлбәттә, моңа һәркем сәләтле дип әйтеп булмый... Йә авыру, психик тотрыксыз кешеләр, йә... артык инанган кешеләр генә сәләтле. Мин антипатриотик идеяләргә инанган кешеләрне күздә тотам. Аннары тигезлек өчен көрәшүче тилеләрне. Ә кешеләр тигез итеп яратылмаган бит, Сталь, ә? Алар психогенотип ягыннан да тәңгәл түгел: ихтыяр көче ягыннан, иҗади сәләтләре ягыннан. Ә физиологик аерымлыкларны әйтеп тә торасы юк инде. +Гренвильнең шушылай ачыктан-ачык сөйләнүе мине аптырашта калдырды. Мине һаман сыныймы ул әллә? "Эмоционер" кебек көчле коралы булганда, мине нигә сынарга? Бәлки, "эмоционер" дигән нәрсәсе әкият кенәдер аның? "Алдак детекторы" турында күп яздылар. Көньяк Монтинага хәрби хезмәткә барудан баш тарткан яшь солдатлар да бу детекторны алдый алулары турында матбугатта шаулаганнар иде бугай... +— Профессор Хайрам нәрсә ниятләп йөри? Ул үзенең күп кенә ачышларын сер итеп саклый. Кемгә дип саклый ул аларны? Хәзер нигә посты ул? Сез мине аңлыйсызмы, Сойль? - дип, чын фамилиямне ычкындырды Гренвиль, мавыгып китеп. - Патриот булсагыз, безнең ни сәбәпле пошаманга төшүебезне дә аңларсыз, шәт, - дип салпы якка салам кыстырды ул аннары. +— Аңлыйм. +— Безне профессорның һәр адымы һәм сүзе кызыксындыра. Без аның ачышларының диңгез аръягына китеп баруына юл куя алмыйбыз... +Бу көнне Гренвиль минем өстәл өстендә бер төргәк кәгазь пизарролар калдырды... +...Профессор Хайрам миңа биргән яңа эш темасы тереклек ияләренең югары температурага түземлеге турында иде. Терек организмнар нинди эсселекне күтәрә ала? Кызуга чыдам тереклек ияләре нинди биологик ысулларны эшкә җиккәннәр? Әйтик, дөяләрне йомшак мамык-йон катлавы эсседән саклый, күп кенә хайваннар исә артык җылылыкны тир бүлеп чыгару юлы белән читкә озаталар. Ә менә этләрнең тәннәрендә тир бизләре юк чамасында, һәм алар эссе көнне телләрен салындырып шуның аша "тирлиләр". +Эссегә чыдамлыкны арттыру юллары бармы? +Бу мәсьәләнең эссе Монорадо төбәгендә терлекчелекне үстерүгә турыдан-туры катнашы булганга, министрлыкта минем теманы хуплап каршы алганнар һәм аңа түгәрәк кенә сумма аерып куйганнар икән. +— Мәсьәләнең тарихын озак тикшерәсе юк, - диде профессор. - Ул бөтенләй яңа диярлек. +— Эшкә кай яктан тотынырга соң, профессор? - дип сорадым мин. +— Бәлки, садә организмнардан башлап җибәрерсез? 80 градуслы кайнар гейзер суларында да бактерияләр яшәве мәгълүм. Аларның аксым матдәсе нилектән оешмый? Мәсьәләгә икенче яктан — түбәнге чик ягыннан да якын килеп карагыз. Организмнарның суыкка чыдамлыгы һәм анабиоз халәте ныграк өйрәнелгән. Җир-су хайваннары: мәсәлән, тритоннар, боз булып катырганнан соң, ягъни бөтен физиологик процесслар туктатылгач, әкрен генә җебеткәндә яңа тормышка кайталар... +Әңгәмәдән соң профессор, миңа тулы ирек куеп, атналар буена борчымады. Ул, гомумән, вакчыл кеше түгел, үз кул астындагыларның инициативасын чикләми иде. Мин эшкә бирелдем. +— Сезне ялыктырып бетермәдемме мин, доктор? Оһо, төн уртасы да җитеп килә икән бит... Яхшы, сүземне дәвам итәм, доктор. +Әйе... Бу мәсьәлә мине биологиядән физика өлкәсенә — термодинамикага алып керде. +Мин җәйнең дә, көзнең дә үткәнен сизми калганмын. Шулай тагы кыш керде. +Профессор Хайрам белән арабыз һаман якыная барды. Тикшеренүләремнән кайбер нәтиҗәләр дә күренә башлагач, профессор кичке якта минем янга сугыла, теге яки бу тәҗрибәдән нәрсә көтүемне һәм нәтиҗәнең нинди булуын сорый, мине хуплап ияген кага, бергәләп шатлана иде. Бервакыт ул минем семья хәлләремне сорашты. Якын кардәпшәрем юклыгын белгәч, аның миңа карашы тагы да җылынды кебек. Ул үзе дә ялгыз иде бит. +Шулай да Яңа елны каршыларга профессор мине үз өенә чакырыр дип көтмәгән идем. Яңа ел кичәсен Лези белән үткәреп булмасмы дигән хыялым да бар иде, тик насыйп булмады... Көтмәгәндә Гренвиль үзенең буар еланныкы кебек күзләрен миңа текәп: +— Сталь, сез, шайтан алгыры, гашыйк булгансыз! Монысы инде, күгәрченкәем, бернигә ярамый... Нинди малайлык! Сез безнең эшне харап итәргә телисезме әллә? Кызармагыз, Сталь, сезнең хисләрегез аппараттан башка да күренеп тора! - дип тиргәнергә тотынды. +Мин, бәлки, Гренвильнең тыюларын санга сукмаган да булыр идем, ләкин Яңа ел алдыннан гына Лези авырып китте. Аны шифаханәгә салдылар. +Кунакка барасымны әйткәч, Гренвиль елмаеп ук җибәрде: +— Сезгә премия тиеш! - диде. +Икенче көнне институт коридорында миңа хисап бүлеге мөдире очрады. "Гренвильдән сәлам, - диде ул шыпырт кына. - Мәгез, тотыгыз. Тизрәк!" +Ул миңа шырпы тартмасы кадәрлерәк кенә бер төргәк сузды. +— Ни бу? +— Термометрлар. Өч данә. Аларны профессорның өендә төрле бүлмәләрдә кеше күзе төшмәстәй җирләргә куеп калдырыгыз. Таблеткалар да бар... Алары... исерүгә каршы. Табынга утырыр алдыннан кабарсыз. Салют! +Мөдир озын кулларын салындырып китеп барды. "Нинди ипсез хәрәкәтле кеше! Мондый кешене шпион итеп күз алдына китерү дә кыен. Гренвиль аны шуңа яллаган да", - дип уйлап калдым мин, аның шыксыз гәүдәсен күзәтеп. Профессор Хайрам шәһәрнең көньяк читендә, үз йортында яши иде. Бу — мөлкәтле кешеләр кварталы. Андагы йортлар биеккә омтылмый, ике-өч катлы гына, һәрбер йорт янында бакча, чәчәклек, оранжерея, ябык бассейннар бар. Кайберәүләренең ишек төбендә кыш көне дә, гейзер кебек, фонтан сиптереп тора. Аксыл буга чорналган сталагмит бозлар кичләрен төрле төстәге неон яктысында гаҗәеп матур. Астрономия һәвәскәрләре, Шәрык мәчете стилендә манара корып, обсерватория оештырганнар. Кем нәрсәгә хирыс... Вакытларын һәм акчаларын кая куярга белмиләр. +Такси тәрәзәсеннән тирә-якны күзәтеп барганда мин шуларны уйладым. +Таксист бу тирәне яхшы белә икән. Ул машинасын биек коймадагы ишек кадәр генә бер капка янына китереп туктатгы. "Профессор тынычлыкны сөя, - диде ул. - Аны кайтаргалаганым бар..." +Мине көтеп торганнар шикелле. Шофер белән исәпне өзүемә, капка ачылып китте. Зур, юан гәүдәле, көрәк сакаллы бер карт чыгып, калын тавыш белән: +— Мистер Сталь, рәхим итегез, - диде. +Мондый картны профессор Хайрам каян тапкандыр. Себер аюлары турында Һолливуд чыгарган арзанлы фильмнар каһарманы кебек иде ул. Өстәвенә, картка бозаудай эт ияргән. "Театрмыни..." - дип уйладым мин, сәерсенеп. Профессор моны юри эшләмиме икән? Мондый театр ят кешеләрне куркытырга тиеш бит. +— Курыкмагыз, тими ул, - диде карт. - Үз кешегә тими... Акмаңгай, өйгә, өйгә! Бар, акыллым, ишекне ача тор. +Ишегалдында кар әйбәтләп көрәлгән, себерелгән. Багана башларына көчле лампалар эленгәнгә, көндезге кебек якты. Шымчыларга монда качып-посып үтеп керү кыен, билгеле. +Карт, мине алгы бүлмәдә чишендереп, киемнәремне шунда элеп куйды. Акмаңгай кара борынын ботинкама тидереп алды да, койрыгын болгап дуслыгын белдергәч, ишек катына барып ятты. Мине исемнән таный. Күрәмсең, профессор Хайрам ул кадәр беркатлы түгел — Гренвильгә каршы кораллары бар аның. +Зал ягына үттек. +Башка кунаклар да булыр дип көткән идем, һәрхәлдә, профессор үзе генә булыр дигән уй башыма да килмәгән иде. Әнә ул тәрәзә буенда кәнәфидә китап карап утыра. Бүлмә уртасында зур чыршы, стеналарга да чыршы ботаклары эленгән. Профессор тоткан китап битендә яшькелт шәүлә уйный. +— Рәхим итегез, Клемент, - дип кул изәде ул, үз янына чакырып. - Әйдәгез, утырыгыз... +Гадәттә, профессор бик гади киенә иде, ә бүген ул энәдән-җептән чыккан кара костюмнан, ап-ак яка, галстугында зур энҗе ялтырый. Ләкин бүген ул нигәдер өлкәнрәк күренә. +Мин профессор янәшәсеннән урын алдым. +— Үз өегездәге кебек булыгыз, - диде профессор, китабын тезенә куеп. - Ялгыз булуыма гаҗәпләндегез шикелле... Тыныч картлык, Клемент... Сезгә күңелсез булмагае... +— Юк, юк, - дидем мин, ашыгып. - Мин үзем дә ялгызлыкка күнеккән кеше, профессор. Шау-шулы компанияләрдән качам... +— Алайса уртак тел табарбыз. Әмма сезнең киләчәк алда әле, - диде профессор. - Гаилә бәхетеннән ваз кичәргә ярамый... +Профессор мине үзенең йорт музее белән таныштырды. +Баштарак мин музейның системасын, тәртибен аңламыйча тордым. Монда гемоглобин молекуласы моделеннән алып уенчык космоска һәм баш миенең төсле пластиктан койган моделенә кадәр бар иде. Шунда ук тере тукыма үрнәкләре: мөгез һәм тояк, сөяк, мускул җепселләре, тире, чәч-йон, сеңерләр... Ә бер почмакта аквариум. Аның янында пластмасса банка. Анда нидер хәрәкәт итә, тик балык түгел. +— Ясалма мускул, - дип аңлатты профессор Хайрам. - Бик үк уңышлы модель түгел-түгелен. Файдалы эш коэффициенты җитмеш процент. +Бу модель өзлексез "эшләп", сузылып һәм тартылып, җеп аша нәни көпчәкләрне әйләндереп утыра иде. +Тагын бер экспонат янында тукталдык. +— Бусы — дельфинның баш мие. Сырларның күплегенә игътибар итегез. Информация эшкәртү сәләте ягыннан кеше миеннән кайтыш түгел, ә авырлыгы зуррак та. Мин кайчан да булса дельфиннар белән аңлашып булыр дип өмет итәм. Кайбер мәгълүматларга караганда, дельфиннар акыл ягыннан тәрәккый итә, үсә кебек. Аларның кешегә дустанә мөнәсәбәте, хәтта, мин әйтер идем, мәхәббәте дә шуннан булыр. Алар безне өлкән туганнары итеп таныйлар, безгә ярарга тырышалар... Тиздән безгә дельфин — хайван дигән төшенчәне үзгәртергә туры килмәгәе. Аристотель заманнарында дельфинны "диңгез кешесе" дип йөрткәннәрен беләсездер? +Мин өстәлдә яткан буяулы таякка игътибар иттем. Аның бер башы кызыл, икенчесе зәңгәр иде. +— Магнит, ахрысы? +— Юк, Клемент. Тылсымлы таяк ул, - дип, үз итеп күз кысты профессор. - Әгәр аның бер башын утка тыгып торсаң, табигый, икенче башы да җылына. Ләкин башларын алыштырсаң, ул инде җылылык үткәрми. Электроникадагы ярымүткәргеч диод кебек. Мин аны термодиод дип атадым... Аның идеясен мин терек табигатьтән күчердем. +Бал кәрәзе кебек меңләгән күзәнәкләрдән торган күз моделен мин шундук танып алдым. +— Кырмыска күземе, профессор? — дидем. +— Әйе. +— Кырмыска йолдызларны көндез дә күрә диләр... +— Күрә, Клемент. Кайберәүләр кырмыска күзенең бу сәләтен "кое эффекты" белән аңлатырга маташтылар. Кое төбеннән караганда, йолдызлар көндез дә күренә, имеш... Бу, әлбәттә, дөрес түгел. Аннары китереп, күзәнәк фасеткалар бик сай бит. Кырмыска күзе чәчелгән яктылыкны кабул итми бөтен хикмәт шунда. Ул полярлашкан нурларны гына үткәрә. Аның каравы, кырмыска күзе төсле сурәт бирми, һәм без кырмыскадан көнләргә тиеш түгел. +Галимнең йорт музее ике зур бүлмәне алып тора иде. Экспонатларына караганда, аны "Бионика музее" дип атарга мөмкин булыр иде. Бу хакта профессорга әйткән идем, ул, килешеп, ияген какты. "Мин экспонатларны Дәүләт музеена калдырырга уйлыйм, - диде ул. - Бәлки, киләчәктә махсус бионика музее да ачылыр әле..." +Без музейда, аннан соң профессор Хайрамның китапханәсендә сәгать унберләргә тикле йөрдек. Залга әйләнеп кайтканда, профессорның хезмәтчесе — баягы көрәк сакаллы карт өстәлгә тәлинкәләр тезеп йөри иде. Ул, ак алъяпкыч бәйләп, башына да ак берет кигән, корабльләрдәге пешекче — кок диярсең. +— Профессор, табын әзер, - диде ул кыска гына. +— Рәхмәт, Иохим, - диде аңа профессор Хайрам. - Хәзер утырыша башларбыз. Өстеңне алыштыр да үзең дә чык. +Хезмәтче белән хуҗа арасындагы мөнәсәбәтләр, күрәсең, кешеләрчә гади дуслыкка кайтып кала иде. +— Иохим — флотта кок булып хезмәт иткән кеше, - дип сөйләнде профессор. - Аш-суга искиткеч оста. Мин аны рецептларыңны сат дип үгетлим дә үгетлим... +— Димәк, сез ялгыз ук түгел, профессор? Ул сезнең кардәшегезме? +— Икенче бөтендөнья сугышы вакытында мин хәрби флотта хезмәт иттем... Кече офицер идем. Япон бомбасы эләгеп. кәрабыбыз батты. Шунда Иохим белән без бер-беребезне коткарганбыз. +— Ничек бер-берегезне? +Мин һушыма килгәндә, Иохим мине сул кулы белән кочып йөзеп бара иде... Кинәт мин төпкә китә башлавыбызны сиздем. Иохим аңын югалткан иде. Шунда рольләр алмашынды, мин аны кочаклап йөзә башладым. Икенче кат аңыма килгәндә, Иохим мине яр буена сөйрәп алып чыккан иде инде... Без шунда туганлаштык. +Бу төнне мин Гренвильнең бер боерыгын үтәми калдырдым, доктор. Мин ул биргән даруны капмадым, нәрсәдәндер шикләндем. Хәер, без шәрабның да көчсезен генә эчтек. +Термометрлы радиотапшыргычларның икесен мин ике бүлмәдә урнаштырдым. Өченчесен куярга җай да чыкмады, яшертен урын да күрмәдем. +Кунактан мин икенче көнне төш авышкач кына кайттым. +Институтта бәйрәм каникулы башланды, вакытым буш, ләкин мин шул көнне үк Гренвильгә рапорт бирергә тиеш идем. +Ул минем квартирага үзе килде. +Мин сөйләгәндә Гренвиль бүлдермәде, һәр сүземне йотып барды, куен дәфтәренә дә ниләрдер төрткәләде. Йөзе гадәттәгедән ачык, күз карашы ук җылынган төсле иде. Мине хуплавы сизелеп тора. +— Операцияне һәйбәт башкарып чыктыгыз, Сталь, дип мактады ул, аркамнан кагып. - Банкка сезнең исемгә өч "кисәк" пизарро күчерелде. Сез бүләккә лаек, Сталь! +Гренвиль минем ике иңемнән тотып күзләремә карады. +— Шпион, фәнни тикшеренүче галим кебек үк, максатын аңлап эш итәргә тиеш, - диде Гренвиль. - Безне профессор өендәге температура нигә кызыксындыра? Шуны беләсегез киләме? +— Анда һәр җирдә нормаль бүлмә температурасы... +— Безне температура үзгәрешләре кызыксындыра, шпион әфәнде! Профессор Хайрамның өе үзәктән су белән җылыту системасына тоташмаган. Анда чуен инглиз мичләре генә бар, күргәнсез бит? Хәлбуки, кыш көне мич якмыйча булмый — без бит урта киңлекләрдә яшибез. Ә мич ягу өчен йә утын, йә күмер, йә газ кирәк... Хайрам өендә тотылган газ күләмен без белешеп торабыз. Профессорның турылыклы хезмәтчесе Иохимның менә ике ел инде күмер кайтартканы юк. Җәй көне йөк мотороллеры белән усак кисәкләре китерттеләр, ләкин алар шашлык куыру өчен генә җитәрлек. Профессор шашлык ярата, сез дә авыз иткәнсездер... Хәзер инде төшенәсезме? +— Ә электр җылыткычлары? Дөрес, мин андый мичләрне күрмәдем... +— Электр энергиясе дә исәптә, Сталь. Аны да бушка җибәрмиләр бит. Хайрам өен электр белән җылытмый. Шайтан алгыры, үзенең карт сөякләрен ничек җылыта соң ул? Без термотехник инженердан ул йортны җылытырга күпме калория кирәклеген хисаплатып алдык. Кимендә ике йөк машинасы күмерсез кыш үткәреп булмаячагы билгеле булды. +— Чыннан да, гаҗәп икән шул, - дидем мин, ләкин, профессорның нәкъ менә җылылык мәсьәләләре белән кызыксынуын белгәнгә, артык гаҗәпләнмәдем кебек. +Инде чыгып барышлый гына Гренвиль миңа таба борылып: +— Таблеткаларны капмавыгыз, бәлкем, дөрес тә булгандыр, ләкин боерыкны үтәргә кирәк, Сталь, - диде. +Кисәтүе, әлбәттә. Таблеткалар турында мин аңа берни әйтмәгән идем бит. +Термобиоз мәсьәләсе белән мин тагын ике ай чамасы шөгыльләндем. Бөҗәкләр, кәлтәләр һәм ак күселәр белән тәҗрибәләр үткәрдем. Организмнарның эсселеккә каршы торуы зур, бик зур... Хәтта кешенең дә. Заманында ике галим, сынау өчен, ялангач килеш кызу мич эченә кереп утырган. Шунда ук ипи пешеп чыккан, ә галимнәрнең сәламәтлегендә нормадан тайпылыш сизелмәгән. Алар тирләү исәбенә икешәр килограмм авырлыкларын югалтканнар. Кызганыч, бу тәҗрибә үз вакытында математик яктан эшкәртелмичә калган. Кызу мич эчендә организмның нормаль эшчәнлеген саклап тоту өчен әлеге ике килограмм авырлык кына, ягъни тәндәге май тукымаларының су белән карбон оксидына таркалуы гына җитми. Бу очракта организм башка көчләрне дә эшкә куша булса кирәк. Минем үз тәҗрибәләрем дә шул нәтиҗәгә китерде. +Мин тапкан саннардан профессор бик канәгать калды һәм эшнең алдагы баскычын киләсе елның языннан Монорадо штатында кыр-басу шартларында үткәрергә дип планлаштырды. +Хәзергә шул нәрсә ачык, - дип йомгак ясады ул, - мохит белән көрәштә тереклек ияләре без белмәгән регулятордан да файдаланалар. Нинди регулятордан? +Профессор үз фикерләрен әйтеп үк бетерми иде, минемчә. Бу регулятор турында ул нәрсәдер белә иде... +Мин быелга икенче темага — радиоактив нурланыш тәэсирен өйрәнүгә керештем. Бәхеткә каршы, Лези да охшаш тема белән шөгыльләнә, һәм миңа аның белән еш аралашырга туры килә иде. +Сүзне, гадәттә, ул башлап җибәрә. Йә: "Клемент, мине французчага өйрәтегез әле", - дип бәйләнә, йә галстугымнан гаеп тапкан була... Бервакыт ул миңа: +— Клемент, сез профессорның йөрәгенә ачкыч таптыгыз шикелле, - диде. +Мин бернинди дә ачкыч эзләмәвемне әйттем. +— Аның өендә булгансыз икән. - диде кыз мәгънәле генә. +— Булдым. Яңа елны каршылаганда сезнең исәнлеккә дә чәкештек, - мин әйтәм. +— Рәхмәт, - диде Лези. - Ә профессорның гаилә альбомын карамадыгызмы? Профессор альбомны китапханәсендә журнал өстәлендә тота... +— Юк, күрмәдем, - дидем мин. - Лези, димәк, сезнең дә профессор өендә булгалаганыгыз бар? +— Берничә тапкыр. +— Альбомда нәрсә бар соң, Лези? - дип төпченә башладым. +— Профессорның улы... Пилот Хайрам... Егерме биш яшьләрендә ул, беләсезме, кемгә охшаган булган? Сезгә Клемент! +— Миңа охшаган? +Лезиның зәңгәр күзләрендә чагылган шик эреп югалды. Ул минем пилот Хайрам турында берни дә белмәвемә ышанды. +Ә бит мин пилот Хайрамның, тыныч халыкны бомбага тотудан баш тартып, самолетын шартлатканын белә идем... Әтисе аны бик яраткандыр, сагынгандыр, үзенең бердәнбер варисы белән татулашуга өмет иткәндер... Профессор мине улына охшатып кына якын итте микәнни? +Кәефем кырылганны Лези шундук күреп алды. +— Сез мине ялгыш аңладыгыз, ахры. - диде. - Юк, профессор сезне сәләтегез өчен үз итә, Клемент. Охшашлык бит очраклы нәрсә... +Миңа калса, үземнең профессор Хайрам улына охшашлыгым аркасында гына монда килеп эләгүемә иманым камил иде. Бусын миннән яшерүне Гренвиль ник кирәк тапкандыр? +Бу көнне мин чак кына Лезига ачылмыйча калдым, әгәр, нәфрәтләнеп, миннән йөз чөерер дип шикләнмәсәм, мин аңа бөтенесен бәйнә-бәйнә сөйләп биргән булыр идем. +...Быелның мартында профессор Хайрамның өендә икенче тапкыр булырга туры килде. Профессорның музеенда миңа яраклы рентгенограммалар саклана икән, профессор шуларны эзләп алырга кушты. +Бу көнне ул үзе министрлыкка киткән иде. +Иохим мине үз кешедәй кабул итте. Акмаңгай да, колагын бер шомрайтып алгач, елмаерга тырышкандай, иренеп кенә тешләрен ыржайтты. Кемлегемне белсә, елмаймас иде мәхлук.... +Рентген рәсемнәре белән озак шөгыльләндем. Игътибарга лаек булганнарын үзем белән алып, кайберләрен тасвирлап яздым. +Элекке юлы мин яшереп калдырган термометрлар үз урыннарында. Аларның аккумуляторы күптән көчен югалткан иде. Мин аларны кесәмә салдым. +Хисап бүлеге мөдире аркылы миңа җиткезелгән боерыкта профессор йортындагы мич һәм башка төрле җылыткычларны тикшерергә дип күрсәтелгән иде. Мичләрдә көл җыелганмы? Тәрәзә буйларында җылыткыч җайланмалар юкмы. +Болар — минем кебек кыюсыз шпион өчен дә авыр эш түгел иде. Йортта зур мич Иохимның аш-су бүлмәсендә генә, анысы да газ ягып җылытыла. Калган мичләр кечкенә, инглиз каминнары. Аларда бераз көл җыелган, тик ул инде басылып, ката башлаган цемент кебек хәлгә килгән иде. Бик күптәнге көл. +Тәрәзә буйларына ниндидер җылыткыч куюның да кирәге юк, чөнки ягылмаган мичләрдән җылы бөркелеп тора иде! +— Доктор, миңа ышанасызмы? Мин үзем дә башта ышанмадым, доктор! Кулым мич җылысын тойгач, тәннәрем чымырдап, исем-акылым китте. +Аннары тиз генә кәгазьләремне җыештырдым да, Иохим белән саубуллашып, бөтен шәһәр аркылы җәяүләп кайттым. Урамда гадәти ыгы-зыгы, һәркемнең үз кайгысы. Кайдадыр ниндидер Хайрам йортында гайре табигый нәрсәләр булуын берәү дә башына китерми. Күбәүләр: "Фәндә минем эшем юк, чәнчелеп китсеннәр", - дип уйлый, ә баксаң, биш-алты ел үтүгә шул фән аны яңабаштан киендерәчәк яки... бар булганыннан яздырачак. +Димәк, утынсыз җылыта торган мич... - диде Гренвиль, ләкин, миннән аермалы буларак, ул каушап, аптырап калмаган иде. — Нәрсә соң бу? Хайрам нинди физик күренештән файдалана? Атом энергиясе булуы мөмкин түгел... әллә соң аннан да хәтәррәк нәрсәме? Менә, Сталь, күрәсез, галим-голәмә халкын һич тә күздән ычкындырырга ярамый! Әле безнең гасыр башларында инглиз патшасы үз галимнәренә атом таркалу күренешләрен өйрәнүне тыйган, хәтерлисезме? Җирне шартлатмагайлары дип курыккан... Алла белсен, бәлки, шул надан король хаклы да булгандыр, ә? +Гренвиль бу сүзләрне мине сынау өчен әйтә (кылларны чиертеп карый, янәсе). Аның сүзләрендә мәгълүм дөреслек тә бар-барын. Галимнәр кешелек дөньясы каршында җаваплы. Алар җәмгыятьнең күз алдында торырга тиеш, чөнки аерым кешенең ялгышу ихтималын онытырга ярамый. Ләкин әгәр дә җәмгыять черек нигезгә корылган булса? Әгәр авыру җәмгыять үлемгә йөз тоткан булса? Җәмгыятьнең ялгышу ихтималы да математик яктан нульгә тигез түгел, күпме ялгышлык һәм хорафатлар изге традициягә әйләнгән бит. +Гренвиль үзенең фәлсәфәсен бәян итеп бетермәгән икән әле. +— Ньютоннар, Эйнштейннар йөз елга берәү-икәү генә туа, - дип сүзен дәвам итте ул. - Ягъни үсеп, өлгереп җитә диюем. Аларның дошман ягына чыгуларына юл куярга ярамый. Профессорга шах игълан итәргә вакыт. Әгәр югарыдан рөхсәт итсәләр, мин аңа мат куюга да каршы түгел... Безнең белән түгел икән, димәк, дошман белән! Безгә соңга калырга ярамый, Сталь! +Гренвиль "Югарыдагы"лардан хәер-фатиха алырга китеп барды. Ул чыгып китү белән мин телефонга тотындым. Ниятем профессорга хәбәр итү, куркыныч турында кисәтү иде. Ләкин номерны җыя башлаган җиремнән туктап калдым... Минем телефон һичшиксез тикшерү астында, моннан шалтыратырга ярамый. Аннан соң, мин анык бернәрсә дә белмим ич әле. Шуңа күрә бераз көтәргә карар иттем. +Төн урталарында, инде мин чишенеп яткач, Гренвиль шалтыратып, хәзер килеп җитәчәген әйтте. Шпион Клемент +Стальне ашыгыч эшләр көтә иде... +Гренвиль килеп җиткәләгәнче, мин бер бит кәгазьгә: "Бер-бер хәл булса, иминлек министрлыгыннан Гренвильне эзләгез". - дип язып, конвертка салдым һәм Лезига адресладым. Конвертны кесәгә салып куйдым. +Гренвильнең яңалыклары күп иде. +Авыл хуҗалыгы министрлыгында безнең институтның лимитын яртылаш кискәннәр, бик күп темаларны кыскартырга кушканнар. Шул исәптән мин шөгыльләнгән теманы да... Профессор Хайрам, кызып китеп, директор хезмәтеннән баш тарткан... "Без министрга Хайрамның гаризасын канәгатьләндерергә киңәш иттек, - диде Гренвиль. Иртәгә профессорыгыз лабораториягә соңгы тапкыр килер. Ә сез эштән соң аңа визит ясарсыз. Остазыгыз белән хушлашырга. Уен тәмам, Сталь". +— Максат? +— Профессор бик дулкынланган... мин әйтер идем, чыгырыннан чыккан. Хәзер ул саксызрак кыланыр, эмоциональ бөркәнчеген дә салыр дип уйлыйм. Элемтәләрен ачыкларга тырышыгыз. Документларны юк итәргә ирек куймагыз. +— Көч кулланыпмы? +— Без урам аша гына булырбыз, Сталь, театр уйналып беткәч, пәрдәне төшерергә кереп җитәрбез... +Икенче көнне безнең институт таяк белән айкаган кырмыска оясыдай гөжләп торды. Кем-кем, ә монда профессор Хайрамның гади кеше түгеллеген яхшы беләләр. Безнең өчен Җирдәге Алла ул. Дөрес, хисап бүлеге мөдире: "Профессор безнең кайбер хезмәтләрне көнчыгышка саткан икән", - дип гайбәт таратып йөрде, тик бер лаборант саллы йодрыгын күрсәткәч, ул да тынды... Мин дәшмәдем. Мин зәгыйфь бер бәндә, хәтәр көчләр кулына төшкән уенчык идем. Бер төркем хезмәткәр, протест йөзеннән, институттан китәргә булган. Алар арасында Лези да бар. +— Ә сез, Клемент? Калырга булдыгызмы? - дип сорады ул миннән, күзләремә өмет белән карап. +Мин кесәмнән конвертны чыгарып аңа суздым. +— Хәзергә ачмый торыгыз, Лези, ярыймы? - дидем мин, елмаерга тырышып. - Әгәр иртәгә мин күренмәсәм... сезгә шалтыратмасам, ачарсыз. +— Ни булды, Клемент? +Без сөйләшеп бетерергә өлгермәдек, профессор Хайрам урынына билгеләнгән яңа директорның килүен хәбәр иттеләр. Без тәрәзәдән карап, аның машинадан чыгуын күзәтеп тордык. Ул артык төз һәм тигез атлый — шуннан яңа директорның хәрби кительне әле кичә генә салганлыгын аңлыйсың. +— Король вафат, яшәсен король! - диде Лези күңелсез генә. +Рәсми эшләрен тәмамлагач, профессор Хайрам киңәшмә залында безнең белән хушлашты. Ул нотык укып торуны кирәксенмәде. Без һәркайсыбыз, аның янына килеп, кулын кыстык. Ул институтка иҗади уңышлар теләде һәм, кырт кына борылып, ишеккә таба юнәлде. +Әкрен генә эш урыннарыбызга таралыштык. Берәүнең дә эшкә кулы бармый, өстәвенә, электр кабеле сафтан чыгып барлык аппаратура туктап калды. +Кичкә таба Лезины туры китерә алмадым. Аның өстәл тартмасында "Гренвильне хисап бүлеге мөдире аркылы табасы" дигән язу калдырдым. +Эштән соң кафеда аягөсте генә капкалап алгач, Гренвиль белән очраштык. Ул мине машинасына утыртты да профессор Хайрамнар урамы башына илтеп төшерде. Аның кыяфәте үтә җитди һәм тантаналы иде. Гренвиль миңа каралҗым пистолет тоттырды. +Пистолетны арткы кесәмә салып, урам буйлап киттем. Мин әле нишләсемне үзем дә белеп бетермим, башымда анык план өлгереп җитмәгән иде. +Кече капка бикле түгел, ишегалдында Иохим карт та күренми иде. Хәер, капкага кагылуыма Акмаңгай килеп җитте һәм мине баскыч төбенә тикле озатып куйды. +Иохим алгы якта да күренмәгәч, чишенеп, профессорның кунак бүлмәсенә уздым. Монда да җан әсәре юк иде. Шиккә калып, баскычтан йөгереп икенче катка мендем дә китапханә ишеген ачтым. Профессорны шунда күргәч, эчемә җылы керде. Байтак кына китапларны ул өстәлгә өйгән, рәт-рәт киштәләр арасында тагы китап сайлап йөри. "Китәргә җыена. Иң кирәкле китапларын алмакчы..." +Сәлам бирдем. +— Сезме, Клемент? - диде профессор башын күтәрмичә генә. - Узыгыз... Әйе, туган, китәргә йөрим. +— Ераккамы, профессор? +Яңа оешкан Халыкара биологик институтка чакыралар. +Мин профессорга булышырга рөхсәт сорадым. +— Вакытыгыз булса, - диде ул. - Әнә теге халатны элегез дә... +Ике йөзләп китапны төргәк-төргәк итеп бәйләп куйдык. +Мин Иохимның кайдалыгын белештем. Аэропортка билет алырга киткән икән. +— Нигә бик ашыгыч, профессор? - дип сорарга батырчылык иттем. +Профессор Хайрам туры җавап бирмәде. Иохимның иртән генә кайтасын, чөнки вак-төяк йомышлар да барлыгын әйтте. +Китапханәдән без музей бүлмәсенә күчтек. Монда инде әйберләр беркадәр җыештырылган, стена буена катыргы әрҗәләр өелгән иде. Мускул моделе генә, берни булмагандай, киерелүен һәм язылуын белә. Тере булса да, җансыз шул ул... +Профессор миңа кәнәфидән урын күрсәтте: +— Сезгә әйтер сүзем бар. Клемент, - диде ул көтмәгәндә. +Шулай итеп, мин тагы үз сүземне әйтә алмыйча калдым. +— Клемент, сез тикшеренүче галим сыйфатларына ия, - дип туп-туры әйтте профессор. -Табигать мондый бүләкне бик саран өләшә. Фәндә сезнең үз сукмагыгыз булырга тиеш, һәм сез олы юлга чыгарсыз. Гомерегезне фәнгә багышларга киңәш итәм. Бары тик фәнгә генә, Клемент! +Мин, тыйнак шәкерт буларак, башымны иеп утырган җиремнән, сискәнеп, профессорга күтәрелеп карадым. Ул соңгы сүзләрен бик мәгънәле итеп әйтте: "Бары тик фәнгә генә!" +— Клемент, - дип пышылдады карт галим. - Улым... Сез яшереп калдырган радиотермометрларны Акмаңгай икенче көнне үк тапты. Мин аларга тимәдем, сезгә дә әйтмәдем... Беләсезме, ни өчен? Уйнарга икән уйнарга! Мин үзем дә серле уеннарны уйнарга яратам, интеллектуаль көрәшне яратам. +Профессорның сүзләре аңыма барып ирешкәч, мин бермәлгә телсез-өнсез калдым бугай. +— А, бу минутларда мин оятымнан җир тишегенә кереп качарга да разый идем, доктор! Гренвиль үзе корган тозакка үзе килеп капкан... Юк, профессор Хайрам кармагына капкан! Мин дә. +Профессор, берни булмагандай, тыныч тавыш белән сүзен дәвам итте: +— Сез, әлбәттә, гади корал идегез. Моны аңлау өчен бер дә зур психолог булу кирәкми. Фәнгә сезнең кебек гашыйк булган кеше начар шымчы ул, Клемент. Сезнең шефларыгыз бу нәрсәне исәпкә алмаган бит, әйеме? +— Әйе, - дигәнемне сизми дә калдым. +— Сез кай ягыгыз беләндер минем улыма охшагансыз, диде шунда профессор чак кына калтыраган тавыш белән. Сез үзегез моны белә идегезме? +— Миңа Лези әйтте, профессор... +— Ә, Лези... Нинди әйбәт кыз! Аны рәнҗетергә берәүгә дә ирек бирмә, улым! - диде профессор Хайрам, кинәт "син"гә күчеп. +Озак кына сүзсез утырдык. +Әхлак һәм намус-вөҗдан мәсьәләләреннән термодинамикага күчеш бик кинәт- булды. +— Термодинамика кануннарын хәтерлисезме? - дигән сорау куйды профессор имтихандагы кебегрәк итеп. +— Төгәл генә әйтеп бирә алмас идем, - дип наданлыгымны икърар иттем мин. - Перпетуум мобиле... +— Алайса, тыңлагыз, Клемент... Термодинамикада ике бөек кагыйдә, канун бар. Безнең бөтен физика, бөтен энергетика шуларга нигезләнә. Беренчесе болай: "Фәкать җылылык яки башка бер энергия сарыф итү исәбенә генә эш башкарырга мөмкин". Ягъни читтән энергия алмыйча чиксез озак эшли торган машина ясап булмый. Яманаты чыккан мәңгелек мотор — перпетуум мобиле ясау мөмкин түгел дигән сүз. +Термодинамиканың Клаузиус чыгарган икенче кануны гади генә әйткәндә түбәндәгечә: "Салкынрак җисемнәрдән җылырак җисемнәргә үзеннән-үзе җылы күчми". Ягъни үзлегеннән бара торган җылы күчү процессы бер юнәлешле — җылырак җисемнән салкынрак җисемгә таба гына... Югыйсә мәңгелек моторның яңа төрен бик җиңел ясап булыр, без котып суыкларыннан да җылылык ала алыр идек. +Карап торышка гади күренсә дә, икенче канун бик четерекле, Клемент, каршылыклы! +Клаузиус, мәсәлән, шушы канунга таянып, "Галәмнең термик һәлакәте" дигән мәсьәлә кузгатты. Югары температуралы йолдызлар һәм салкын космик мохит арасында ахыр чиктә тигезлек урнашып, галәмдә энергия әверелешләре тукталачак һәм галәм "үләчәк" дип игълан итте ул. Бернинди күчеш-хәрәкәт булмаячак, йолдызлар һәм планеталар булмаячак, үле һәм тын материя генә калачак. +Димәк, шундый бер заман килер дә, кешелек дөньясы, тарихка йомгак ясап, тормыш драмасына соңгы — иң соңгы! — ноктаны куярмы? +Башка фикер дә бар. Узган гасыр азакларында аек акыл ияләреннән Фридрих Энгельс табигатьтә энергия әйләнешенең "күтәрелү тармагы" да булырга тиеш дип фараз итә. Югыйсә галәм күптән инде термодинамик тигезлеккә ирешеп үле хәлгә килгән булырга тиеш иде... +Менә шушы "күтәрелү тармагы" белән кызыксынып, мин гомеремне шуны тикшерүгә багышладым. Физика һәм космос мәсьәләләре ахыр чиктә мине тереклек ияләрен тикшерүгә һәм бионика фәненә китерде. Биологиядә ярылы ультраструктуралар өлкәсендә аерым фактлар физика кануннары белән сыешып бетми. Тән тиресе дә шундый структуралардан исәпләнә. +Күрәмсең, тереклек ияләрендә энергия күчеше беръяклы гына түгел, Энгельс әйткән "күтәрелү тармагы" бу күчешне йомык процесска әйләндерә. +Галәм күләмендә бу процесс ничек бара — монысы киләчәк буын галимнәр тикшерәсе эш, ә мин таррак өлкәне сайладым. Без — акыл ияләре — тереклек ияләрендәге шул җайланмаларны техникада тормышка ашыра алмабызмы? Бу фикер бер минеке генә түгел, Клемент. Гельмгольц, Борель һәм Лазаревлар байтак еллар элек шуны ук әйтеп чыкканнар. +Мин бу мәсьәләне хәл иттем... Җылы күчешне кирегә борып, үзенә күрә перпетуум мобиле ясадым. +Мин: "Сез ялгышасыз, профессор Хайрам!" - дип кычкырудан чак кына тыелып калдым. Күз алдыма утлы күмер өстендә биюче яланаяклы факирлар килеп басты. Ә профессорның якмыйча гына җылына торган шушы йорты? +Галим сүзен дәвам итте: +— Утлы күмергә яланаяк килеш басып йөрү турында сез шактый оригиналь фикерләр әйткән идегез, Клемент. Тик аларның берсе дә дөрес түгел... Факирның аягы пешми, әлбәттә. Аяк табаннарының тышкы күзәнәк тукымаларындагы яры җылылык энергиясенең күп өлешен яңа төр дулкыннарга әверелдерә... Кызганычка каршы, тере күзәнәкләр мондый авыр эшкә берничә минут кына түзәләр, аннары нәфис ярыларның термодинамик клапаннары сафтан чыга. Сез тикшергән термобиозның чиге шул инде. +— Нинди төр дулкыннар, профессор? +— Бу — сезнең яңа темагыз булырга тиеш иде... Ул дулкыннарның фотоматериалга тәэсирен генә ачыклап өлгердем... Тереклек ияләреннән мин яңадан үле табигатькә әйләнеп кайттым һәм синтетик элпәләрдә шундый молекуляр клапаннар хасил итүгә ирештем. Бу клапаннар нурланыш таратмыйлар, бәлки гадәти электр тогы бирәләр. Ә бу токны үзең теләгән эшкә җигәргә була. +Шул рәвешле мин яңа энергия чыганагын таптым. Минем өемне нәрсә җылытканын сез хәзер аңлыйсыз булыр. Чормага элпә җәелгән һәм тышкы температура бүлмә температурасыннан күбрәк аерылган саен, ул зуррак ток бирә, бүлмә ныграк җылына. +Мин боларны дөньяга хәбәр итәргә ашыкмадым, Клемент. Чөнки моны атом-төш коралыннан да хәтәррәк корал итүләре бар. Минем элпә ярдәмендә бөтен Җир шары климатын үзгәртергә мемкин. Сугыш чукмарлары аны метеорологик сугыш коралы итеп файдаланырлар иде... Ә белеп файдаланганда ул кешелек дөньясы каршында искиткеч перспективалар ача. +Күз алдына китерегез: котып тирәсендәге бозлар эрегән дә, Шпицберген атавында, Гренландиядә, Антарктидада виноград үсә, ә урта киңлекләрдә субтропик климат урнашкан... +Боз эрүдән хасил булган суны нишләтергә дисезме? Ул, әлбәттә, дөнья океанының тигезлеген унике-унбиш метрга күтәреп, түбәнлектә урнашкан илләрне су басып китәр иде. Саксыз кылансаң, билгеле. +Суны бик югары басым астыңда суытып туңдырсаң, 100° та да эреми торган боз хасил итеп була. Менә шундый боз кирпечләрдән бөтен дөньяда азык ресурслары өчен суыткычлар, буа-плотиналар, хәтта техник корылмалар да төзеп булачак. Беректергеч матдәләр катнаштырганда, боздан төрле детальләр дә ясап булыр дип уйлыйм. +Бозны космоска чыгару — икенче юл. Җир шарына, Сатурн планетасы кебек, боз боҗрасы кигезү турында әйтәм. +Энергияне Энгельс әйткән "күтәрелү тармагы"ннан юнәлтеп, кешелек дөньясы Кояш системасында "мини космос" булдыра алачак. +Безнең гасыр башларында Циолковский, Кояш тирәсендәге планеталарны ваклап, "эфир шәһәрчекләре" төзү турында хыялланган. Йөз меңләгән шундый шәһәрләр, Кояш нурларының күпчелеген тотып, эшкә файдаланырлар иде. Мәгълүм булганча, Лайсон дигән галим, Циолковскийның хыялларын алга таба үстереп, Кояш тирәсендә материаль сфера, тышча төзү мөмкинлеген тикшерә. Ул мондый тышчаны Кояштан 150 миллион километр ераклыкта, ягъни Җир орбитасы ераклыгында төзергә тәкъдим итә. Шунысы бар-барын: бу тышчаның эчке ягында бер әйбер дә тотылып тора алмый, чөнки тышча аны үзенә тартмый. Шуңа күрә ул әйбер Кояшка барып төшәргә тиеш. Ләкин сфера урынына, Покровский тәкъдим иткәнчә, әкәм-төкәм кабырчыгы кебек тышча төзеп булыр иде. Бу тышчаның әлегә кимчелеге юк. Кешелек дөньясы шул кабырчык эчендә яши алачак... Кояш нурлары бу тышча аркылы үтеп чыкмый һәм Кояш, йолдыз буларак, күздән югалырга тиеш. +Лайсон фикеренчә, мондый тышча, термодинамик ташландыклар рәвешендә, күзгә күренми торган инфракызыл нурлар гына тарата. Ягъни галәмдә үзенә бер төрле "караңгы нурлар" тарата торган йолдыз барлыкка килә. Инфрайолдыз... +— Андый йолдызлар бар бит! - дип бүлдердем мин профессорны. +— Бар. Тик мин аларны ясалма тышчага төренгән йолдызлар дип уйламыйм. Акыл ияләре бу тышчаны молекуляр клапанлы материядән ясарга тиешләр. Ул чагында йолдыздан һичбер төрле нурлар чыкмаячак, аны фәкать гравитацион тартылу көчләре буенча гына табып булачак... +— Ягъни йолдыз энергиясе шул кабырчык эчендә мәңге әйләнеп йөриячәк? +— Мәңгесен мәңге үк түгел... Кояшның һәм йолдызларның гомере чикле бит: кайчан да булса аларда атомтөш реакцияләре сүнәчәк. Тик кешелек ул вакытны көтеп ятмаячак, Клемент. Кешеләр башка йолдыз тирәсенә, яшьрәк йолдыз янына күчеп китәрләр. +Мин профессор Хайрамны бу кадәр хыял ияседер дип башыма да китермәгән идем. Аның эчке ялкыны бүген тышка бәреп чыккан төсле иде. +— Институтта мин бу өлкәне читләтеп узарга тырыштым, терлекчелектә азмы-күпме файдасы тиярдәй ваграк мәсьәләләрне генә кузгаттым. Ни өченме? Курыкканга күрә, Клемент! Эйнштейн атом бомбасының теоретик нигезен корып бирде. Ә нәрсә килеп чыкты? Бер мизгел эчендә ике япон шәһәре кара күмергә әйләнде. Йөз меңләгән бәхетсез кешеләр ничә еллар буе нур авыруы белән җәфаланды. +— Профессор! Атом бомбасы ясауда катнашкан галимнәрнең күпчелеге гидроген бомбасы ясаудан баш тарта бит! - дидем мин, профессорның фикер сөрешен куәтләргә тырышып. +— Мәңгелек дан аларга, - диде профессор. - Ләкин сугыш министрлыгы бу эшкә бүтәннәрне, бик үк нәзберек булмаган кешеләрне яллый. Гидроген бомбасы бер-ике елга соңгарак калып шартлатыла... +Чыннан да, профессор хаклы. Мең еллар буе диңгез төбендә, чүлмәк эчендә яткан гыйфритне азатлыкка чыгармау хәерле. Ята бирсен әйдә... Киләчәктә, акыл белән эш итәргә өйрәнгәч, термодинамика мәсьәләләрен һәрьяклап тикшерергә момкин булыр. Ә хәзергә... +— Ә хәзергә мин эшемне яшерен рәвештә алып барырга мәҗбүрмен, - диде профессор Хайрам. - Фәкать Иохим гына күп нәрсә белә, ләкин ул ышанычлы. Дөрес, сугыш министрлыгы минем арттан күзәтү оештырды. Мин моны сизми калмадым һәм... Һәм чарасын күрдем. Минем өйгә үтеп керүне аларга конституция тыя, ә уй-фикерләремне яшерергә мин һиндус йогларыннан өйрәнгән идем. +— Доктор... - мин профессорга ни әйтергә лә белмәдем. Аның аякларына егылып гафу үтенәсем килде. Өлгермәдем... +Профессор сөйләгән җиреннән туктап, сагаеп тыңлап торды. Аскы катта ниндидер хәрәкәт, ыгы-зыгы сизелгән кебек иде. +— Акмаңгай берәүне дә кертмәскә тиеш иде, - диде профессор һәм урыныннан кузгалды. +— Бу - Гренвиль шымчылары! - дидем мин, сикереп торып. - Акмаңгайны үтергәннәр алар! Нишлибез, профессор? - Арткы кесәмнән пистолетны чыгардым. +— Сез аларны тоткарларга тырышыгыз, - диде профессор Хайрам тыныч кына. - Кайбер кәгазьләрне юк итәргә кирәк... +Ул берничә папканы мич эченә ыргытты да шырпы сызып ут төртте. Янучан матдә сеңдерелгән кәгазьләр шундук дөрләп кабындылар. Профессор икенче бүлмәгә чыгып китте. Ишекне кагып, рөхсәт сорап тору булмады. Бүлмәгә башта ике полисмен, аннары Гренвиль үзе атылып керделәр. +— Хайрам кая? - дип бакырды ул миңа. +— Ашыкмагыз, мистер Гренвиль, - дидем мин, пистолетымны күтәреп. - Ашыкмагыз... +Гренвиль минем пистолетка күз төшерде дә мәсхәрәле төстә: +— Уенчыгыгызны ташлагыз, Сталь, - диде. - Атмый ул... Аның эчендә миниатюр детектор гына. +Ләкин эченә ярымүткәргечләр шыплап тутырылган пистолет ярыйсы ук саллы иде. Мин аның белән Гренвильнең чигәсенә кундырдым. Ул, бер кулы белән чигәсен тотып, янга таба ава башлады... Ату тавышы ишетелеп калды... Шулай да, аңым югалганчы, мин бүлмәдәге чуен мичнең ап-ак бәс белән капланганлыгын күрдем шикелле. Профессор Хайрам үзенең энергетик аппаратларын юк итә иде... +Аңыма килгәндә мин шул ук урындыкта утырам, ә кулларым урындык аркасына каерып бәйләп куелган иде. Авырткан җир сизелми, миңа йоклаткыч пуля белән атканнар, күрәсең. +Бүлмәдә бөтен нәрсә актарып ташланган. Тентү әле һаман дәвам итә. Профессор исәнме икән? +— Чишегез... Әй, сез! - дияргә теләдем, ләкин телемне көч-хәл белән генә әйләндерә алдым. +Яныма хәрби медицина капитаны билгесе таккан берәү килеп җитте: +— Уяндыгызмы, Сталь? Сойль, ягъни, - диде ул. - Үзегезгә үпкәләгез... Икейөзле кешеләр белән гәп кыска, күгәрченкәй. Психомизинның ни икәнен беләсезме? Ул баш миендәге бәйләнешләрнең күбесен җимерә, тарката, һәм кеше үзенең кем булуын да оныта. +Мин, хырылдап, капитанга таба сузылдым... +— Тыпырчынмагыз, - диде капитан һәм кемгәдер: - Шприц әзерләргә! - дип боерды. +Сержант формалы берәү минем кулымны чишеп сул беләгемне сызгандырды, ак халат кигән икенче берсе венамны бик тиз капшап тапты. Кан юлына кергән агудан аркама салкын тир бәреп чыкканда, мин эчемнән: "Клемент Сойль, син — Клемент Сойль", - дип кабатладым. Аннары Лезины искә төшереп: "Лези, мин сине сөя идем..." - дип пышылдадым бугай... +Гренвильләр исәбе буенча, мин хәтеремне җуярга, шәхес буларак юкка чыгарга, хайвани хәлгә төшеп, калган гомеремне психик авырулар шифаханәсендә үткәрергә тиеш булганмын. О, алар җеп очын нык яшерәләр! +— Аңыма килгәндә мин инде сезнең шифаханәдә ята идем, доктор. Башымнан кичкәннәрне, профессор Хайрамны, Лезины, елмалюы баш сөяген хәтерләткән Гренвильне, агулы шприцны мин бер мизгелдә искә төшердем. Башымда һаман бер сүзләр кабатланып тора: "Син — Клемент Сойль. Сине Лези көтә, Лези..." +Мине, әлбәттә, сынау-экспертиза бүлегенә салганнар. Анда мине ничек кенә тикшермәделәр дә ничек кенә газапламадылар! Реакциямне тикшергән булып, тәнемне инә белән тишкәләп бетерделәр, төн уртасында уятып: "Син кем?" - дип сорыйлар, электр белән суктыралар иде. Мин бер авыр сүз әйтмәдем. Кайбер көннәрне ашаудан баш тарта идем. Ниһаять, миңа кул селтәделәр һәм өметсез авырулар бүлегенә күчерергә дигән карарга килделәр. +Мин теләгемә ирештем. Мин шымчылардан котылдым һәм шуннан соң иреккә чыгу яки, һичьюгында, исән булса, профессор Хайрамга, Лезига яки Иохимга хәбәр бирү турында уйларга була иде. +Өстәвенә, мин кешелекле бүлек мөдиренә — сезгә туры килдем, доктор! +Мин сезне озак өйрәндем, хөрмәтле доктор. Сезнең турыда бөртекләп мәгълүмат җыйдым. Авыруларга мөнәсәбәтегез, гади санитарлар белән ничек сөйләшүегез, холкыгыз, гадәтләреге турында мин күп нәрсә әйтә алыр идем. Хәтта кием-салымыгыз турында да, док. Сез киенүгә интеллигентларча игътибарсыз... Көязлек ят сезгә. Беркөнне мин сезнең кулда Поль де Крюиның "Акылдан язу һәм аңа каршы көрәш" дигән китабын күрдем. Бу китапны мин Гренвиль тоткын итеп асрап яткырганда укыган идем. Искиткеч һуманлы китап. Күптән түгел, минем белән янәшә кабинада яткан бер авыру аякка басты. Егерме ел буена уңны-сулны аермаган бичара элекке тормышын, гаиләсен искә төшерде. Сезнең күзләрегез яшьле иде ул көнне, доктор... +Сез бит минем янда да еш була идегез. Минем телемне ачтырырга, контакт урнаштырырга омтылыпомтылып карадыгыз. Мин тиз генә ачыласы итмәдем, Гренвиль шымчыларыннан курыктым. +Изге бәйрәм уңае белән, сез бүген персоналның күбесенә ял биреп өйләренә кайтарып җибәрдегез. Сезнең белән аңлашу өчен моннан да кулайрак вакыт тагы кайчан булсын? +Сез миңа ышанасызмы, доктор? Акылдан язган кешедә шушындый эзлекле саташу булырмы? Кулга тотып күрсәтердәй дәлилләрем юк минем. Ләкин мин Клемент Сойль... Җинаятьчел кешеләр мине үз уеннарында корал итеп файдаландылар, аннары диваналар йортына яшереп куйдылар. +— Мин сезгә ышанам, Клемент, - диде психиатр. +— Рәхмәт, доктор... - дип пышылдады авыру. - Сез миңа хәзер нишләргә киңәш итәсез? +— Сезгә моннан бүген үк, хәзер үк китәргә кирәк. Профессор Хайрам исән түгел, Клемент. Былтыр, сезне шифаханәгә китергән көннәрдә булыр, аның атылып үлүе хәбәр ителгән иде. Гыйльми даирәләрдә, әлбәттә, шау-шу күтәрелде, фаҗиганең чын сәбәбен тикшерүне таләп иттеләр. Тик прокурор монда җинаять-мазар күрмәгән һәм тикшерүне тыйган дип сөйләделәр... +Клемент Сойль йодрыкларын йомарлады: +— Каһәрләр! +— Иохим исән, Клемент. Шушы көннәрдә генә алар минем белән элемтәгә керделәр. +— Кемнәр ул... алар? +— Лези. Минем белән Лези сөйләште. Сезгә кием-салым, документлар әзер, Клемент. Хәтта авыру булган тәкъдирдә дә без сезне моннан хосусый санаторийга күчермәкче булган идек. +— О, нинди шәп, доктор! +— Көрәшкә әзер булыгыз. Клемент. Профессор Хайрамның байрагын сезгә алып барырга туры киләчәк. Хәерле юл сезгә! +* * * +Җилкәнле яхта океан дулкыннарын аерып бара. +— Территориаль сулардан чыктык, Клемент, - диде штурвал тоткан көрәк сакаллы диңгезче. - Куркыныч юк. Көньяк- көнчыгышка борылабыз. +— Җил басыла түгелме? - дип сорады аның белән янәшә баскан Клемент Сойль. - Без иртәгә лайнерны куып җитәрбезме соң? +— Борчылма, Клемент, - диде Иохим. - "Цейлон" лайнеры иртәнге алтыда гына кузгала, ә сәгать сигезләрдә без аның төтенен күрербез. Җил тына калса, резерв моторны кабызырбыз. +— Яхшы! Җил уңаена тот, Иохим! Кояш чыгышына табан! diff --git "a/bylatypov/\320\245\323\231\320\271\320\273\323\231_tat.txt" "b/bylatypov/\320\245\323\231\320\271\320\273\323\231_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..50411dfc80ac19888bad7412db1d29807ef0b0c4 --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\245\323\231\320\271\320\273\323\231_tat.txt" @@ -0,0 +1,42 @@ +Фәнис Яруллин +ХӘЙЛӘ +— Әнкәсе, ә, әнкәсе, - диде Заһидуллин, йокыга киткән хатынының кабыргасына төртеп. +— Нәрсә бар? - диде хатыны, күзләрен ачмый гына. +— Безнең Ирек авылда берәр кыз-кыркын белән чуалмый микән, ишетелгәне юкмы? +— Таптың йокыдан уятып сорар нәрсә! - Хатын, юрганын башына кадәр тартып, борылып ятты, ләкин аның йокысы ачылган иде инде. - Теге югароч Мөгелсем кызы Зөмәрә белән күргәләгәннәр бугай. Ә нигә кирәк булды әле сиңа аның кем белән йөрүе? +Заһидуллин һәммәсен хатынга сөйләп торуны кирәк дип тапмады, ә нияте аның бик изге — Ирекне авылда калдыру иде. Юкса, председатель башың белән малайларыңны шәһәргә таратып ятасың дип, авызыңны ачырмаслар. Болай да инде ике малаен кулдан ычкындырды. Ирек — төпчекләре. Бусын, бәйләп булса да, авылда тотып калырга иде. Ә егет кеше — өйрәтелмәгән тай. Тайның йөгәне — кызлар. Заһидуллин андый нәрсәләрне яхшы белә. Инде менә озакка сузмый гына Зөмәрәсенең кылларын тарткалап карарга кирәк. +Зөмәрәнең чырт-чырт басып урамнан үтеп баруын күрүгә, Заһидуллин, идарәнең тәрәзәсен ачып, кызга кычкырды: +— Матурым, бер генә минутка кереп чык әле! +Зөмәрә, горур башын артка ташлап, Заһидуллин каршына килеп басты: +— Нәрсә, абый? +Заһидуллин кыеклап-мыеклап маташмады: +— Син, сеңелем, быел унны бетердең бугай. Исәбең ничегрек: берәр жиргә укыры китәргәме, әллә колхозда калыргамы? - диде ул. +Зөмәрә әле үзенең киләчәген үзе дә хәл итмәгән иде ахры, ык-мык килде. Ә Заһидуллинга шул гына кирәк иде дә. +— Синең кебек кызлар колхозда калсамы... - диде ул соклануын яшермичә. - Әйе, эшләр гөрләячәк, фермада бик әйбәт урын бар. Иң сөтле, иң юаш сыерларны сайлап бирербез үзеңә. Рәхәтлән, сау. +— Мина, бәлки, сыерларның усалраклары кирәктер, - диде Зөмәрә, шаянланып. +— Усалларын да табарбыз. Мөгезлесе кирәкме, мүкләгеме, аклысы кирәкме, каралысымы — җаның теләгәнен сайларсың. Ни кирәксә, шуны сорарсың. Кал, сеңелем, колхозда, үкенмәссең. +Үгетли, алтын таулары вәгъдә итә торгач, Зөмәрә берәр ел фермада эшләп карарга булды. Эшли башлавына күпме вакыт үткәндер, Зөмәрә идарәгә килеп керде. Тулган айдай йөзен кара болытлар баскан, кашлары җыерылган, иреннәре турсайган. +— Эшләмим, китәм, - диде ул, елап җибәрүдән чак-чак тыелып. +— Нәрсә булды? +— Сыерлар әллә нинди тавышлар чыгарып мөгриләр. Шуларның мөгрәүләренә күңелем тула да кулымнан эш төшә. +— Алар мөгрәмәсен өчен, сеңелем, әйбәтләп карарга, ашатырга-эчерергә кирәк. +— Улакларын буш тотканым юк инде, абый. Тик һаман мөгриләр бит. Ни әйтә, Наҗия апа әйтә, аларга музыка кирәк, ди. Элек сыерларны саварга утырганда магнитофонны җибәрә идек, шул музыкага сыерлар күпме сөт биргәннәрен белмичә саудыралар да саудыралар иде, ди. Ә хәзер магнитофон ватык... +— Ярар, сеңелем, аңлашылды, - диде Заһидуллин, җиңел сулап. - Иртәгәдән магнитофонның иң шәбен, стереосын кайтартырбыз. +Заһидуллин сүзен җилгә ташлый торган кеше түгел иде, икенче көнне үк беренче класслы магнитофонны терлекчеләргә үз куллары белән китереп тоттырды. Савымчы кызлар эштән туктаган чакларда рәхәтләнеп музыка тыңладылар. Председатель үзенең яхшылыгыннан үзе дә канәгать иде. +Әмма аңарга музыка белән озак ләззәтләнеп йөрергә туры килмәде, күктән очып төшкән фәрештәдәй, Зөмәрә тагын аның каршысына килеп басты. +— Эшләмим, китәм, - диде ул, ирен китү белән куркытырга өйрәнгән яшь килендәй. - Эшләгән кешегә кадер юк. Дүрт чакрымдагы фермага җәяү барабыз, жәяү кайтабыз. Ярый ла Санияттәйләр, Наҗия апалар гомер буе җәяү йөреп өйрәнгәннәр. Мин бит андыйга күнекмәгән. Мин яшь кеше. Эштән кайткач, минем клубка чыгып танцевать итәсем бар. +Заһидуллин Зөмәрәгә бармак янады. Янәсе, беләбез без синең хәйләңне. Сиңа йомшак караганымны белеп, мөгаен, әнә шул карт төлке Санияләр җибәргән үзеңне. +Ничек итсә итте Зөмәрә, әмма председательнең: "Ярар, машина бирермен", - дигән вәгъдәсен алды. +Бераз вакытка эшләр көйләнде. Савымчыларны фермага машина алып барды, машина алып кайтты. Зөмәрә Заһидуллинның ни өчен үзенә карата болай юмарт кылануын белми һәм белергә дә теләми иде. Аңа йомышын үтәсәләр, шул җиткән. Ә йомыш дигәнең һәр көн диярлек килеп чыга торды. Егерме ел фермада эшләгән Гөләндәм түтинең өен рәтләтергә бүрәнә юллау дисеңме, Сания апага путевка табышу дисеңме... Кыскасы, тормышның санап бетергесез мәшәкатьләре яшәгән саен өстәлә барды. Председатель киреләнә башласа, кыз аны "китәм" сүзе белән куркытты. Бу сүздә ниндидер тылсым көче барлыгын сизгән иде инде ул. Заһидуллин Зөмәрәдән тәмам туйды. "Әллә идарәдән куып чыгарыйм микән үзен?" - дигән чаклары да булмады түгел. Ләкин төпчек улы Ирекнең соңгы вакытларда колхоз эше дип өтәләнеп йөрүләре, ватык тракторны төзәтеп, шуның белән пыр туздырып җир сөрүләре күз алдына килеп, ата кешенең күңелен йомшарта иде. "Зөмәрә булмаса, күптән очкан идең инде син", - дип, мыек астыннан елмаеп куя иде Заһидуллин. +Көн артыннан көн үтте. Көтүче чыбыркысын шартлаткан саен, яңа таңнар туды. Ирек, чын-чынлап тәртәгә кереп, колхоз йөген тарта башлады. Заһидуллинның җаны тынычланды. Ә инде көннәрдән беркөнне Ирек үзенең өйләнәчәген әйткәч, ата кешенең түбәсе күккә тиде. +— Шәп уйлагансын, улым, молодец, - диде ул, Ирекнең җилкәсеннән кагып. - Кызы кем диген, кызы ут бит! +— Син кемне әйтәсең, әти? - диде Ирек, гаҗәпләнеп. +— Шаярма! - диде Заһидуллин, улына бармак янап. - Кемне әйтәсең, имеш. "Зөмәрә" дип авыз сулары корытканыңны белмиләр дисенме әллә? +Ирек тәгәри-тәгәри көләргә тотынды. Көлеп туйгач: +— Разведкаң начар эшли икән, әти, - диде. - Сүзең дөрес, Зөмәрә шәп кыз. Әмма мин күрше авыл кызы Дамирага өйләнәм. +— Дамирага? Ниндирәк кыз соң ул? +— Сыер савучы. +— Ә Зөмәрә? +— Соң ул ике ел бит инде бер солдат белән хат алыша. Солдаты авылга кайтмакчы ди. Керергә өй булса... +Заһидуллин шатлыгыннан улын кочаклап алды: +— Кайтсын, менә дигән йорт салып бирәм үзләренә. - Ул канәгатьләнеп тагын бармак янады: - Ах сез, хәйләкәр төлкеләр, нинди эшләр эшләп яталар. Мин үземне алардан хәйләкәррәк дип йөрим тагын. Уздырырсың яшьләрне! diff --git "a/bylatypov/\320\245\323\231\320\271\320\273\323\231\321\201\320\265\320\267 \320\264\323\251\320\275\321\214\321\217 \321\204\320\260\320\271\320\264\320\260\321\201\321\213\320\267_tat.txt" "b/bylatypov/\320\245\323\231\320\271\320\273\323\231\321\201\320\265\320\267 \320\264\323\251\320\275\321\214\321\217 \321\204\320\260\320\271\320\264\320\260\321\201\321\213\320\267_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..9bc79d812987af58aec9b2690386cce8b8c68b64 --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\245\323\231\320\271\320\273\323\231\321\201\320\265\320\267 \320\264\323\251\320\275\321\214\321\217 \321\204\320\260\320\271\320\264\320\260\321\201\321\213\320\267_tat.txt" @@ -0,0 +1,28 @@ + +АЯЗ ГЫЙЛӘҖЕВ +ХӘЙЛӘСЕЗ ДӨНЬЯ ФАЙДАСЫЗ + +Шаһи Шаһиевич соңгы атнада күзгә күренеп олыгайды, икенче катка менеп җиткәнче, өч тапкыр туктап тын ала, кесәсеннән валидол өзми, аш алдыннан "нечкәбил"не бер ике тапкыр тотып куюны бөтенләй ташлады. +Ялдан соң да аның кәефе яхшырмады, дүшәмбе иртәсендә үз янына секретарь кызны чакырып кертте дә болай диде: +— Һм-м... Сафи абыеңны чакыр... Ул кергәч, безнең янга берәүне дә кертмә. Шалтыратсалар, мин юк! +Сүзнең гадәттән тыш мөһим булачагын сизенгән кыз аяк очларына гына басып чыгып китте. Өч катлы бинага урнашкан учреждениенең барлык бүлмәләре берьюлы гөж килде... +Шаһи Шаһиевичның сүзе озын булып чыкты, ул бик ерактан, моннан кырык ел элек үзе эшли башлаган чорын ук башлап алып китте. Ни турында гына сөйләсә дә, үзенең юнәлеше бер ноктага кайтыбрак калды: +— Үземә чират җиткәнен сизми дә калганмын... Хехе-хе! "Без бәләкәй чакларда сикереп мендек атларга!" дип җырлап йөргән чаклар артта калган икән!.. Кыскасы, хөрмәтле Сафи Сафиевич, түрне лаеклы алмашчыга биреп, ялга — пенсиягә китәргә исәп! +Сафи Сафиевич орчык башы төсле нечкә, озын ияген җилпуч хәтле учына батырып уйга калды. Бераздан күтәренке тавыш белән: +— Яхшы фикер, - дип хуплап куйды. - Үз вакытыгызны белеп, лаеклы алмашка урын бирүегез күңе +- Хәйләсез дөнья файдасыз - легезнең киңлеген күрсәтә, Шаһи Шаһиевич! Котлыйм! Сездәйләр сирәк очрый! Ә алмаш турына килгәндә, борчылмагыз, эшләрдәй егетләр бар бездә! Әйтик менә Шәфи Шәфиевич! +Шаһи Шаһиевич, урыныннан торып, Сафиның кулын кысып: +— Киңәшегез өчен мәңге онытмам! - дип елмаеп озатып калды. +Бер стакан кайнар су эчеп, нервларын бераз ныгыткач, янына Шәфи Шәфиевичне чакыртты. "Шулай-шулай, хөрмәтле иптәш, тезгенне башка берәүгә, лаеклыларның лаеклысына тапшырырга вакыт, ахрысы, сез кемне кулайрак күрәсез?" - диде. +Шәфи дә кыюлыгы өчен Шаһи Шаһиевичны мактады, сезнең бу адымыгыз күпләргә үрнәк булсын, диде. Иң соңыннан: +— Сезне алыштырырлык яшьләр үсеп җитте, шулар арасыннан берәрсен сайлагыз. Нәби Нәбиевич ничегрәк булыр? - дип, киңәшен бирде. +Шаһи Шаһиевич, аягүрә басып, аның кулын кысты: +— Бик рәхмәт сезгә, күземне ачтыгыз! - дип озатып калды. +Нәби Нәбиевич тә башлыгының ниятен яхшы дип тапты, котлады, дилбегәне Борһан Борһановичка тапшырсак яхшы булмасмы, дип, сүзен тәмамлады. +Кичкә кырын, эш сәгате бетә дигәндә, Шаһи Шаһиевич Борһан белән дә күзгә-күз очрашты. +— Эш шулайгарак китте, кыйммәтле дустым, миңа да иярдән төшәргә, узып китүче яшьләргә кул болгап калырга туры килмәгәе, - диде. - Алмашка кемне тәкъдим итәсез дип сорады. +Очып китәргә җыенгандай тыңлап утырган Борһан Борһанович кинәт урыныннан купты һәм: +— Ничек? - дип кычкырып җибәрде. - Кадерле Шаһи Шаһиевич! Сезне алыштырырлык кеше бездә бармы? Шаярып та ул сүзне әйтергә кыймас идем мин!.. Сез безгә ата да, ана да булып килдегез. Сезнең канат астында йөзләрчә белгечләр үзләренә көч җыйдылар. Сезне җибәрәбезме соң, юк-юк, кадерле Шаһи Шаһиевич! Ул турыда бик иртә уйлагансыз!.. +Шаһи Шаһиевич, Борһанның аркасыннан кага-кага ишеккә хәтле озата килде... +Хәзер ул, икенче катка менгәндә, алай бик тукталып тормый, валидол суырганын да кешегә сиздерми, күргән кешеләр аның көндезге аш алдыннан "нечкәбил"не бер-ике тапкыр күтәреп куюын сөйлиләр. +Ә Борһан Борһанович?.. Шаһи Шаһиевичка урынбасар штаты биргән булганнар, Борһан хәзер шунда утыра. \ No newline at end of file diff --git "a/bylatypov/\320\245\323\231\321\217\321\202_tat.txt" "b/bylatypov/\320\245\323\231\321\217\321\202_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..34edf3787febe044e6534d7d78d59f6099013ffe --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\245\323\231\321\217\321\202_tat.txt" @@ -0,0 +1,406 @@ +Фатих Әмирхан +Хәят + +1. Ах, Хәят, нинди матур син!.. +Майның бер якшәмбесе, көндезге сәгать өчләр иде. Бер сәгать кенә моннан әүвәл явып киткән җиңел яңгыр шәһәр урамнарының тузанын баскан һәм, һавадагы кызулыкны җиңелчә язгы җылылык белән алмаштырып, көнне ямьле-лекнең чигенә ирештергән иде. Әле һаман һавадан җуялып бетмәгән яз җиле кояш батышы ягыннан аерым бер акрынлык һәм тынычлык белән исә дә дөньяга яңару һәм яшәрү исләре чәчә һәм бөтен җанлы һәм җансыз нәрсәләрне үзләренә бер төрле тереклектә коендыра иде. +N шәһәренең уртарак бер урамындагы Гыймадовлар йортының капкасы төбенә килеп туктаган кечерәк кенә тарантастан гимназия формасында киенгән уналты-унҗиде яшьлек чандыррак (ябыграк) кына гәүдәле, уртача буйлы, зәңгәрсу күзле, кыскарак, ләкин бик куе сары чәчле бер кыз төште дә җиңел адымнар белән, ашыкмый гына, капкадан кереп китте һәм, ишегалдына кергәч тә, каршысына очраган, искерәк һәм шапшаграк киенгән, калын йөзле асрауны туктатып: +— Биби, Хаечка дома? — дип сорады. +Биби, ни өчен икәнен үзе дә белмичә, бик киң итеп елмайды һәм, җәһәт кенә адымнар белән ишегалды түрендәге бакчаның челтәрле коймасы янына килеп: +— Хәят апа, Лиза килде! — дип кычкырды. +Бер минуттан соң бакчадан Хәятның йөгереп чыкканлыгы күренде. Матур бу кызның озын керфекле кара күзләре алсурак йөзенә могҗизалы якутлар шикелле нур чәчеп торганлыктан, гүзәл башы, хәтта бөтен буе нурда йөзә шикелле күренә иде. Ул: +— О, Лиза! Менә гакыллы, дустын онытмаган! — дип, шатлыклы йөгереп, гимназистка янына килде. Дуслар, бик күптән күрешми торган шикелле, үбешеп күрештеләр дә өйгә кереп киттеләр. +Лизалар моннан ун көн әүвәл N шәһәреннән ике-өч чакрым ераклыктагы бер җиргә дачага чыкканнар һәм аның бүгенге килүе, дачага чыкканнан соң, әүвәлге килүе иде. +Кунак кыз Хәятның анасы Газизә абыстай белән ике куллап күреште дә хәзер Хәятны үзләренә кунакка алырга килтәнлеген сөйләде. Газизә абыстай Лизаны бик хөрмәтләп кабул итте, ләкин ватык кына русча тел белән, Хәятны атасы рөхсәтеннән башка, андый "ерак" җиргә җибәрергә яхшысынмый икәнен аңлатты. Лиза Газизә абыстайның бер дә ай-ваена карамады: +— Борһан Ахмедович ачулана башласа, мине гаепле итеп күрсәтерсез; мин аннан үзем гафу үтенермен,— дип, Газизә абыстайны, ярым көчләп, рөхсәт бирергә ирексез итте. +Кызлар Хәят бүлмәсенә керделәр. Хәятка өстен алыштырырга һәм чәчен прическаларга кирәк иде. Ул озын, куе һәм үз-үзләреннән күперенеп тора торган, кара ефәк көлтәсе шикелле чәчләрен тараганда, Лиза дача хәлләрен сөйли торды. Башкалар арасында, дачада егетләрнең күплеген, хәзер инде аларның һәммәсе белән үзенең танышып җиткәнлеген Лиза үзенә бертөрле кәефләп сөйләде. +Хәят прическасын ясап бетергәч, дуслар ничек киенү турысында кызу гына сөйләшеп алдылар да, Хәят киенергә, Лиза аңа булышырга тотынды. Хәят әле бары уналтынчыда гына булса да, быел кыш ул, кинәт үсеп китеп, буе-сыны белән инде җиткән кызлардан аермасыз булган иде. Аның яшь икәнлеген күрсәтә торган бер билге булса, ул да, бу яшьтә кинәт үсеп киткән кызларның һәммәсендә була торганча, әгъзаларның гомуми күренеше белән бик үк туры килмәгән нечкәлек кенә иде. Аның быел тектергән ал ефәк декольте күлмәге инде җиткән кызлар кия торган модаларның иң соңгысы белән тегелгән иде. +Хәят Лизаларга барырга шул күлмәген киде һәм, дустының киңәше буенча, күлмәге белән бер төстәге кечкенә генә калфагын да прическалы чәчләре арасына кадап куйды. Бу калфак, ефәк көлтәсенә чолганган гөл чәчәге (роза) шикелле, көлеп тора иде. +Ал кием безнең Хәятка бик килешә: ул аның эчендә ал фәрештә шикелле була. Бүген дә ул шулай ук булды. Моны күргән беркатлы (садә) Лиза: +— Ах, Хәят, нинди матур син! Син бәхетле, бик бәхетле! — дими чыдый алмады. +Дуслар киттеләр... Кояш, алар өстенә ак болытлар арасыннан карап, оялчан гына көлеп тора иде. +2. Ике тормыш +Хәят белән Лиза бала вакытларыннан ук бергә уйнап үскән дуслар иде. Хәятның атасы Борһан абзый Гыймадов күбрәк рус купецлары белән эш итә торган сәүдәгәр булганга, Гыйма-довларның йорты рус урамында иде. Шунлыктан Хәят бик яшь вакыттан ук рус балалары белән уйнап үсте һәм яшьтән үк бик яхшы русча сөйләшергә өйрәнде. +Лиза Гыймадовлар белән бер үк урамда торучы Мясников фамилияле бер гаскәри кызы булып, бу ике кыз, кечкенә вакыттан ук бергә уйнап үскәнгә күрә, бер-берсенә бик ияләнгәннәр иде. +Борһан абзый үзе дә хәрби оешмага гаскәр кирәк-ярагыннан кайбер нәрсәләр хәзерләттерүче һәм Мясниковның яхшы белеше-приятеле булганлыктан, бу ике яшь кызның дуслыклары гаиләләр арасындагы катышу белән тагын бер кат ныгыган иде. Шулкадәресе бар: дусларның алган тәрбияләре бер-берсенекенә охшамый иделәр. +Лиза, сигез яшеннән быелга кадәр гимназиядә укып, хәзер урта белемне тәмам итә иде. Хәят, җиде яшеннән ундүрткә кадәр Мәлихә абыстайда укып, үткән кыш "Дөррәтен-нәсый-хин"нең яртысын тәмам итеп, сабак абыстаена йөрүдән туктаган иде. Хәят үскән бу чорда әле татарлар аз тора торган мондый шәһәрләрдә кызлар өчен яңа ысул мәктәпләре дә юк иде. +Гимназия Лизага, бер яктан, рус милләтчелеге рухы биреп чыгарырга тырышса, икенче яктан, рус әдәбияты белән таныштырып, аның җанына нәрсәдер эзләнү оеткысы сала иде. +Мәлихә абыстай Хәятны бөтенләй икенче юл белән тәрбия итте. Әүвәл ул аңар бик озаклык һәм читенлек белән язу танытты, аннан соң мөселман кеше тормышы өчен борынгыдан эшләнеп килгән берничә кагыйдәләр өйрәтте. Боларны кат-кат өйрәтте, төрле якларыннан өйрәтте. Мәлихә абыстайның тырышлыгы бушка җуялмады: Хәятка каршы сөйләү һәм шик итүне күтәрми торган, дини һәм дөньяви бер караш бирде дә шушы нәрсәдән дөрес, болардан туры һәм болардан кирәкле нәрсәләр дөньяда юк инде дигән фикер урнаштырды. Хәятның иң соң укыган китабы, "Дөррәтен-нәсыйхин" , абыстайның бу тәрбиясен бигрәк нык беркетә бара иде. Бу китапны шәкерт тә, мөгаллимә үзе дә ярым-йорты гына аңлап барсалар да, аңланган кадәресеннән кирәкле нәтиҗәне чыгару Хәятка артык читен булмады. Ул бу китаптагы изгеләр һәм аларның тормышлары хакында язылган хикәяләрне чын бер дәрте белән укый, җәннәт рәхәтләрен, җәһәннәм газапларын язган җирләрне ихлас белән күңеленә салып кала иде. Аңа бу китап нык бер идеал (гаяте хыялыя) ясап бирде: ул изгеләрне һәм аларның тормышларын иң зур максут итеп күрә, "явызлар" һәм аларның эшләреннән бик курка торган булды. Шулай итеп, аның карашында адәмнәр ике, бер-берсенә бер дә охшамый торган, аермачык билгеле бүлекләргә аерылдылар: тегеләре — җәннәттә, болары — җәһәннәмдә!.. +Ләкин алган тәрбиянең болай бер-берсенә капма-каршы булучылыгы да яшь кызларның якынлыгын боза алмады: Хәят белән Лиза һичбер вакытта артык чынлыклы (җитди) мәсьәләләр турысында сөйләшмиләр, бер-берсенең тормышка карашларын тикшермиләр иде. Хәятның рус телен бик яхшы белүе һәм, кечкенәдән үк рус гаиләләренә, һәм, бигрәк тә Мясниковларга катышып килеп, рус җәмгыятендәге гореф һәм әдәпләрне яхшы ук өйрәнгән булуы да тәрбияләр арасындагы бу зур аерманы каплап тора иде. +Гыймадовларның гаилә тормышлары да Мясниковлар-ныкына бер дә охшамый. Борһан абзый гади бер татар сәүдәгәре һәм гади татар бае тормышы белән тора торган кеше иде. Шуңа күрә аның йортындагы һәр кеше, үз теләге һәм үз тойгыларына буйсынудан бигрәк, борынгыдан эшләнеп килгән кагыйдәләргә буйсынырга һәм шулар билгеләп куйган юлдан чыкмый барырга тиеш иде. Әмма Мясниковлар гаиләсендә берничә генә нәрсәне исәпкә алмаганда, һәркемнең үз теләге, үз тойгылары бик күп урында, бик күп нәрсәләрдән алда тотыла иде. +Шулай итеп, безнең Хәят ике, бер-берсенә бөтенләй каршы тормыш агымнары уртасында үсте. Рус җәмгыятенең күңелле тормышы аның яшь йөрәген үзенә тарта да, ул Мясниковлар һәм башка кайбер рус гаиләләренең күңелле вечерларында төнге сәгать өчкә кадәр танцевать итә ала иде. Икенче яктан, үз гаиләләрендәге тормыш һәм кечкенәдәге тәрбия аның җанын чолгап ала да, ул, шундый кызыклы вечерлардан арып-талып кайтып урынына яткач, икешәр сәгать тоташ төрле догалыклар һәм салаватлар укынып та ята ала иде. Хәят тормышны ике төрлегә аера: мөселман тормышы — монысы үзләре (Гыймадовлар)некечә булырга тиешле; рус тормышы — монысы Мясниковларныкыча булырга кирәк дип ышана иде. Менә шул ышану нәтиҗәсе — Хәят бу ике тормышның икесе белән дә торса да, аларның бер-берсенә кушылып, үрелеп китүләреннән курка, икесен йөрәгенең ике почмагына яшереп, араларына калын бер пәрдә корып куя иде. +Мясниковның киңәше буенча, Борһан абзый быел кыш Хәятны биш-алты ай русча да укытты. Зирәк, ләкин бераз ялкаурак Хәят, русчаны бик яхшы сөйләшә белүе аркасында, шушы аз вакыт эчендә русча укып аңларга, беркадәр язарга өйрәнеп һәм беркадәр хисап башлангычлары белеп өлгерде. Кирәк Борһан абзыйга һәм кирәк Хәятның үзенә шулкадәр нәрсә бөтенләй җитә иде... +3. Хәят, кач, мөселман килә +Лизалар тора торган дачага бару өчен, татарлар күбрәк тора торган берничә урамнарны да кичеп, шәһәр янындагы бер кырга чыгарга кирәк иде. Шәһәр урамнары яңгырдан соң тузансыз, йөрүчеләре дә яңгыр белән үсеп, тазарып, яшәреп киткәннәр шикелле булганлыктан, Мясниковларның матур йөрешле атлары белән бу урамнар буенча бару күңелсез түгел иде. Бары безнең Хәят бу урамнарда иркенләп бара алмады: еш-еш очраган татарлардан ул йөзен качыра барырга тиеш иде. Хәер, бу эш өйрәнгән Хәят өчен әллә никадәр авыр эш түгел; аның кулчыгы, күзләр бер татарны күрү белән, хәзер үзеннән-үзе күтәрелә дә шәлнең бер чите белән йөзенең өч чирек өлешен каплый бара; хәтта күп вакытта Хәят үзе кулының бу эшне эшләп өлгергән икәнен сизми дә кала иде. Шулай булса да, җан, үзен бер төрле кысынкылык астында күреп, тарсына, бары бу кысынкылыкны бетерә алу бәндә кулыннан килә торган эш түгел дип уйлаганлыктан гына сукранмый буйсына иде. +Хәятның болай татар ирләрдән качуына Лиза да күптән өйрәнеп җиткән иде инде. (...) +Кырга чыктылар. Монда чыккач, Хәят та иркенләп утыра ала башлады. (...) +Кыр, яңа баш күтәргән очсыз-кырыйсыз чәчәкләргә батып, ерак түгел генә агып тора торган Идел елгасы күтәргән саф һәм бераз юешрәк һавага бер-берсеннән хушрак йөз төрле ис чыгарып тора иде. +Дөньяның җылы тарафларыннан Хәят туган илгә җәй , үткәреп кенә китәргә килгән кадерле кунак — вак-вак кошчыклар, табигатьнең бу күренешенә таптыйк булган шикелле, мәгънәсен үзләре генә белә торган музыкаларын яңгыраталар; вак кына канатлары мең төрле төс белән чуарланган юаш күбәләкләр дә көләч йөзле чәчәкләр белән кызукызу үбешеп йөриләр иде. +Дусларның хәзергә кадәр кызып китә алмаган сөйләшүләренә дә җан керде. Лиза күрше дачаларында тора торган Евгений исемле бер яшь офицер белән үзе арасында булып үткән вакыйганы бик озайтып, бик чуарлап сөйләде. Өченче көн Евгений Лизага, үзенең аны сөюен әйтеп, бер хат язган икән; дуслар, Лизаның кечкенә сумкасыннан алып, аны да укыдылар. +Лизаның кирәк сөйләү рәвешеннән һәм кирәк йөзенең яктылыгыннан Хәят нәрсә аңларга кирәклеген туры чамалады да кучерга ишетелмәслек шыпыртрак тавыш белән: +— Лизочка, дөрес түгелме, Евгений синең үзеңә дә ошаган булырга кирәк? — дип сорады. +Лизаның йөзе бер генә секундка алсуланып китте. Ул, дустының соравына туры җавап бирмичә: +— Күрсәң, син дә ошатырсың әле аны... бик мәхәббәтле егет ул,— диде. +Безнең мөсафирларыбыз бу вакытта инде дачаның урманына килеп җиткәннәр иде. Лиза үзенең кечкенә, ләкин мәхәббәтле сопраносы белән бер романсның башын җырлап җибәрде: +Еще тобой полны воспоминания! +Куе агачлы карт урман шул ук сүзләр белән җавап кайтарды: +Еще тобой полны воспоминания! +Ләкин урманның тавышы Лизаныкына караганда киңрәк, тирәнрәк, калынрак һәм картрак шикелле тоела, колакларда тупасрак, ләкин мәһабәтрәк тойгы калдыра иде... +Килеп җиттеләр. +4. Мәҗлес күңелле иде +Мясниковлар тора торган дача бик бизәлеп, әллә ничә җиренә вак кына, җыйнак кына балконнар чыгарып, түбәсенең дүрт почмагына кечерәк-кечерәк дүрт манара утыртып салынган, әллә кай җирләренә хәтле төрле рәвештәге, төрле пыялалы тәрәзәләр белән бизәлгән җәйлек өй иде. Дүрт ягыннан каплап алган куе ботаклы, зурлыкланып, башларын югары күтәреп тора торган агачлар, бу бинаны үзләренең челтәрле күләгәләре белән кояшның башка каба торган эссесеннән саклап, җиңел һәм рәхәт салкынлык һәм ял итү урыны ясыйлар иде. +Кызлар өй эчендә озак юанмадылар: бакчага чыктылар. +Урманның бер кисәген койма эченә алып ясалган бу бакчаның карткарт агачлар белән бер буйдан тезелгән топольләре аңкытып ис чыгаралар; читләренә чәчәкләр тезелгән юллары йөрүчеләрне үзләренә чакырып торалар, түре Идел елгасының нәкъ кырыена, биек бер ярга чыга иде. +Дуслар юлларның берсеннән киткәннәр иде, каршыларына Лизаның агасы Михаил очрады һәм, шат елмаеп, Хәятка кулын сузды: +— Кемне күрәм мин! Ничә җәйләр, ничә кышлар?! Бер кыш эчендә сез, Хаят, (Хәят), танымаслык булып үсеп киткәнсез, тагы да матурлангансыз,— ди-ди, кызлар белән бергә китте. +Михаил да, Лиза шикелле үк, Хәятның кечкенәдән бергә уйнап үскән иптәше иде. Ул, үткән көз Казан университетына кабул ителгәнлектән, бу кышны Казанда уздырып, кичә генә N шәһәренә кайткан иде. +Алар өчәүләшеп яр өстеннән Иделгә карап тора торган эскәмиягә килеп утырдылар. Иделнең киңлеге, иркенлеге һәм көчле агышы, аның өстендәге пароходчыклар һәм ал арга тагылган баржалар, төрле җирләргә таралган, бер яктан икенче якка чыгарга азаплана торган көймәләр, икенче якта күренеп тора торган авыл һәм аның кыры һәм көтүе иркен һәм матур күренәләр иде... +Əнə бер кеше йөртә торган (пассажирский) пароход, аның көпчәк тавышы Идел өстен яңгырата, морҗасыннан чыккан кара төтене, артында калып, һәм һаваларга күтәрелә, һәм дулкыннарга кадәр төшә, ләкин шул ничә йөз кеше төягән пароход моннан бик кечкенә күренә, өстендәге кешеләре чыпчыклар кадәр генә... Кояш, шул биек кояшның күз чагылдыргыч шәүләсе, пароходчык калдырган дулкынчыкларда сикеренеп, чумып, шаярып йөри. +Күптән күрешмәгән дусларда сөйләптер сүзләр күп табылды. Михаил Казан хәлләрен, анда ничек торганлыгын сөйләде. Хәят мондагы кышкы хәлләрне хикәя итте. Лиза сүзгә аз катыша, күбрәк тыңлап утыра иде. Михаил Хәятка туры гына карап утыра, урыны килгәндә мактау сүзләре әйтеп китәргә дә онытмый һәм бу эше белән Хәятны кайсы вакыт кызартып та җибәрә иде. +Бервакыт Михаил: +— Карагыз әле, Хәят, сез әле мин киткәндә генә бала идегез, җидесигез айда инде бөтенләй җиткән кыз булып өлгергәнсез: сез үзегез белми торгансыз, сез хәзер шәһәребезнең беренче гүзәле бит...— дип, тагы мактау сүзләрен әйтә башлаган иде, Хәят кызарынып китте дә күзләрен җиргә төшерде һәм: +— Фу, черкиләрегез нинди усал... Шулкадәр рәхимсез тешлиләр,— дип, одеколонга манчылган яулыгы белән маңгаена хәзер генә килеп кунган черкине куып җибәрде дә бу кечкенә "явызлардан" зарланырга тотынды. Аннан соң урманнар, елгалар, сәяхәтләр турысында сүзләр башланып, бер-бер артлы коелдылар. Мәҗлес күңелле иде. +"Кунаклар килә" дип хәбәр бирелгәч, Лиза һәм аның белән бергә Хәят та кунакларга каршы киттеләр. Михаил утырган җирендә калды. +5. Тупас Мамайның тупас нәселендә... +Кызлар киткәч, Михаил урындыкның аркасынарак ята төште дә аякларын киеребрәк алга сузды һәм, ак ефәк күлмәге өстеннән бәйләнгән зәңгәр ефәк билбавының зур-зур чуклары белән уйнап: +— Шулай ук бу кызчык минем башны әйләндерермени? Матурлык! Менә матурлык! — дип уйланды. +Быелга кадәр Михаилның Хәятка мөнәсәбәте коры дуслык кына иде. Һәм шулай булмый хәле дә юк, Хәят моңа кадәр бала иде бит әле ул. Шулай да үткән көз, Казанга китәр алдыннан, Хәят белән ахыргы күрешүендә Михаил үзе аңламый торган бер тойгыдан әсәрләнгән иде. Ләкин барган яңа шәһәре, әүвәл бусагасын атлаган югары мәктәбе һәм яңа белешләр, Михаилның ул белемсез тойгысын тиз оныттырып, Хәятның сурәтен аның фикереннән качырганнар иде. +Мартның соңгы көннәреннән берсендә Михаил Лизадан бер хат һәм хат эчендә аның Хәят белән бергә төшкән портретын алды. Хатта Хәятның быел кыш кинәт үсеп киткәнлеге һәм тагы да матурланганлыгы язылган иде. Михаил, портретны бик яхшылап карап, бу сүзләрнең дөреслегенә күзләре таныклыгы (шәһадәте) белән ышанды. +Портретта инде Хәят бала түгел, бөтенләй җиткән кыз иде. Бу Хәят инде Михаилның бала чагыннан бирле үк белеп килә торган, дус итеп кенә яратылырга мөмкин кызчык түгел, бәлки кыз итеп сөелергә мөмкин бер матур иде. +Михаил рәсемгә бик озак карап торды да аңар хыялый бер тереклек бирде һәм Хәятның бөтен кыйланышларын: күз йөртешләрен, гәүдәсен тотышын, озын кара толымнарын селкетеп чабып китешен, матур кыйгач кашларын җиңелчә генә сикертеп сөйләшен... күз алдына китерергә тотынды. Ул Хәятның бу кыйланышларын моңар кадәр дә ярата иде. Ләкин ул ярату сөйкемле бала, сөйкемле дус баланың гөнаһсыз кыйланышларын яратудан гына гыйбарәт иде. Хәзер аның күз алдында бу кыйланышлар бөтенләй икенче мәгънә аңлата башладылар. Алар берберсе янына тезелделәр дә дөньядагы иң матур, иң шагыйранә күренешләрнең берсе булып киттеләр. Алар кинәт үзләренең балалык ларыннан чыктылар да кызлар кылануының иң матур, иң көчле яклары булып киттеләр. Михаилның йөрәге ешрак-ешрак, кау-шабраккаушабрак, әллә нинди газаплы бер ләззәт белән тибә башлады. +Шул көннән бу көнгә кадәр Хәят Михаилның фикереннән чыкмады. Ул кадерле рәсем дә Михаил өстәленең иң кадерле урынына барып басты да китап карап арган күзләренең ял итә торган бердәнбер кәгъбәсе булып торды. +Хәятның бүгенге күренеше Михаилда тагын теге тойгыны уятты һәм бу юлы инде кискенрәк һәм билгелерәк итеп уятты. +Михаил, борылып, кызлар киткән юлга караганда, алар инде юлның аргы башына барып җиткәннәр иде. Хәятның, кечкенә аякчыкларын җиңелчә генә ике тарафка каратып, нечкәрәк, ләкин бик зифа буен (фигурасын) иркә тотып барышын карап торганда, Михаилның йөзе бер төрле серле җыерылып китте: +— Тупас Мамайның монгол йөзле нәселендә шундый кыз!.. +6. Хәят, мин сезне сөям! +Мясниковлар дачасы бу урманда ялгыз гына түгел иде. Бу урын, шәһәр тирәсендә иң матур урын булганга күрә, күптән үк инде үзенә шәһәрнең бик күп байларын китергән һәм бик күп купшы җәйге йортлар (дача биналары) белән тулган иде. Бу дачаларда торучы яшьләр дә инде, бер-берсе белән тәмам танышып, барысына уртак бер тормыш ясап өлгергәннәр... Вакыт күңелле, рәхәт һәм ахырдан искә төшерер өчен, төрле-төрле сагындыргычлар калдырып үтә иде. +Якшәмбе булганлыктан, бүген дачникларның һәммәсенә дә кунаклар килделәр. Мясниковларга да шәһәрдән Лизаның ике иптәш кызы агалары белән килгәннәр иде. Сәгать алтылар булганда, Мясниковлар бакчасында егетләр һәм кызлардан ундүрт-унбишләп кеше булды. Болар арасында Евгений да бар иде. Лиза Хәятны мондагы кешеләрнең әүвәлдән таныш булмаганнары белән һәм шулар арасында Евгений белән дә таныштырды. Каргылт йөзле, озын буйлы һәм калын җилкәле бу таза офицер, Евгений, Хәятта билгеле бер тойгы калдырмады дияргә ярый; бары аның калынрак һәм бик кызыл иреннәре әллә ничек ятрак нәрсә шикелле күренделәр. +Хәят, Лизаның бу серле үбүеннән һәм йөгереп китүеннән аптырашта калып, нәрсә дип уйларга белми барганда, үз артында Михаилның адымнарын ишетте. Яңадан бер-ике адым — ул килеп тә җитте. Хәятның күренешеннән куркып киткән сыман каранып, йомшак һом пошынган тавыш белән: +— Дускаем, бу кадәр үз-үзегездән югалып, ни уйлыйсыз? — дип сорады да, җавап көтмичә, кулындагы чәчәкләр бәйләмен +Хәятка сузды. Бу бәйләм, хәзерге вакытта үсә торган чәчәкләрнең һәр төрлесеннән оештырылып, килешле тезелгән, матур бәйләнгән иде. Хәят чәчәкләрне алып, йөзенә якынрак китерде дә күзләре белән Михаилга рәхмәт белдерде. Чәчәкләр Хәятка карап көләләр һәм әллә кай җирләреннән генә аның борынына берничә исне берьюлы сирпеп торалар иде. +Михаил, сынын ия төшеп, Хәятка култыгын бирде. Алар алдагылар артыннан китмәделәр: читкә аерылып киткән бер юлга чыктылар. Таррак кына, кызыл ком белән түшәлгән бу юлның як-якларында озын һәм эре агачлар тезелеп, батып бара торган кояшның кызгылт нур тамчыларын челтәрләндереп тектерәләр, чит-читкә утыртылган резедалар көчле исләре белән юл өстендәге бөтен һаваны аңкыталар; яфраклар арасына яшеренгән кошчыклар адәмнәр аңламый торган җырларын көйлиләр дә бөтен бу юл, бу кызыл тамчылы нур һәм бу резедаларның тормышларына бер серлелек бирәләр иде. +— Хәят, сез бая гына нинди шат идегез, хәзер әллә нинди бик тирән уйга баткансыз, кояшта сулган чәчәк шикелле булгансыз,— дип, Михаил Хәятка табарак бөкрәйде. Аның уйчан тавышы күңеленең тирән җиреннән чыккан шикелле иде. +Хәзергә кадәр җиргә карап килгән Хәят, күтәрелеп, Михаилның йөзенә карады. Бу йөздәге матур коңгыр күзләр уйчан карыйлар, күзләргә караганда каргылтрак киңчә генә кашлар да, бик кирәкле берәр нәрсә уйлагандагы шикелле, эшлекле җыерылып торалар иде. Хәят уйчан гына елмайды һәм, көчләнеп, җиңелчә һәм нечкә генә итеп тамак кырды да: +— Юк, бернәрсә дә уйламыйм. Озак кояшта йөрсәм, мин арам бугай, ахры,— диде. Үзе Михаилны әүвәл мәртәбә күргән шикелле: "Кара, мәхәббәтле генә бит бу урыс малае",— дип уйлады. +Юл өстендәге эскәмияләрнең берсенә килеп утырдылар. Сүз әллә ничек җанланып китми иде. Башка вакытта шулкадәр сүзчән Михаилның хәзер генә шулай сүз таба алмый утыруы Хәятка сизелми калмады: +— Сез мине уйга баткан дисез, әмма үзегез хәзер уйга баткансыз,— дип, Хәят күзләрен Михаилга төшерде. Михаилның күзләре очкыннар чәчеп торалар иде. Ул салмак кына елмайды да, Хәятка туп-туры карап: +— Мин уйга чумган? Аның сәбәбе бар... Сез гаепле аның өчен...— ди башлаган иде, Хәят, аңар сүзен бетерергә ирек бирмичә: +— Михаил Алексеевич, Казанда торган йортыгызны бик сагынасыздыр, әйеме? — дип, сүзне икенчегә борды. +Михаил (...) чәчләрен кирегә сыпырып куйды да егет сыман гына тавыш белән: +— Беренче: мин сезгә Михаил Алексеевич түгел, Миша гына, чөнки яшьтән бирле Миша гына идем, шулай гына булып калырга телим дә. Икенче: Казанда торганда, йортым исемә дә кереп чыкмады, бары сезне генә сагындым,— дип, сынын Хәятка табарак бөкрәйтә төште. Хәзер аның йөзе Хәятның йөзенә якын ук килгән иде. Хәятның күзләре бу, үзләренә якын ук тора торган сөйкемле йөз һәм очкынлы, уйчанрак карый торган коңгыр күзләргә төштеләр. Күңелендә ниндидер бер тойгы кабынды да электрик токлар сыман бөтен барлыкка таралды. Бу тойгыны Хәят үзендә әүвәл мәртәбә сизә иде. Ул Михаилның йөзенең бу кадәр якын торуыннан курыккан сыманрак итеп читкәрәк кагылды һәм сул аягын, бераз киерелдерә төшеп, җирдән кузгатты да, күзләрен ботинкасының очлы башына төбәп, сүзсез һәм селкенешсез калды. +Хәят Михаилның үзенә нәрсәдер, бик кирәкле бер нәрсә әйтергә теләп тә, әйтеп бетерә аямаганлыгын томанлы гына сизенә, ләкин никтер ул кирәкле нәрсәнең әйтеп бетерелми калганлыгын теләгән шикелле була иде. Кулындагы чәчәкләр бәйләмен борыны янынарак китерде дә, шул чәчәкләргә әйткән шикелле итеп, ул: +— Ишетегез әле, сез әүвәлләрдә бик матур җырлыйдыр идегез. Җырлагыз әле берәр нәрсә,— диде. +Михаил чәчәкләргә карап әйтелгән бу сүзнең үзенә әйтелә икәнен белә иде, назланып тормады: уң кулын чалбар кесәсенә тыкты, йомшак кына тамак кырды да зәгыйфь, ләкин сөйкемле тенор белән: +В темной аллее заглохшего сада, Сидя вдвоем на дерновой скамье ,— дип башлады да, үз-үзеннән көлеп җибәреп, җырын кисте һәм: +— Юк, Хәят, мондый тавыш белән җырлаганны тыңлап утырганчы, əнə ул агачта сайрый торган кошчык сайравын тыңлагыз. Ул сезнең өчен сайрый һәм сезнең матурлыгыгызмы мактап сайрый,— диде. +Чынлап та, ниндидер бер кошчык, башкаларыннан аерым бер осталык һәм аерым бер дәрт белән, болар утырган эскәмия каршысындагы агачның яфраклары арасына яшеренеп сайрана иде. Соңгы сүзләрне әйткәндә, Михаилның тавышы бик чынлыклы һәм бераз каушанкырак чыга иде. Хәятның йөрәге тыпырчынган шикелле итеп тибә башлады: Михаилга әйтергә аның теленә җавап килми иде. Бер минутлык тик торыштан соң Михаил, уң кулы белән Хәятның сул кулыннан йомшак кына тотып, уйчан гына тавыш белән: +— Ачуланмагыз, Хәят, мин сезне сөям... Минем күңелемдә сез генә... — ди бантлаган иде, Хәятның кулының үз кулыннан ычкынган икәнен сизде. +Хәят болай итеп әйтелгән "сөям" дигән сүзне әүвәл мәртәбә ишетә иде. Ул, әле күптән түгел генә укып чыккан русча бер романда сөю, сөелү дигән сүзләрне күргән һәм хәтта үзен шул романда язылган кызларның берсе итеп уйлап укылган булса да һәм мондый эшләрне үзеннән зуррак иптәш марҗа кызларыннан әллә ничә мәртәбәләр ишеткән булса да, хәзер аптырашта калган: кирәк укыган романындагы кызның һәм кирәк үзенең иптәш кызларының үзләрен мондый вакытларда ничек тотканлык ларын хәтереннән чыгарган иде. Михаилның "сөям" дигән сүзен ишеткәч тә, ул ишетелер-ишетел-мәс кенә тавыш белән: +— Сез бик мәхәббәтле!..— диде дә, йөзен куллары белән каплап, олы юлга таба йөгерде. +Михаил да аның артыннан китте. Аның колагында Хәятның сүзе шатлыклы яңгырый иде: +— Сез бик мәхәббәтле! +Хәят үзенең кызарганлыгын белә, колакларының ялкынсыз янганлыгын да сизә; һәм хәзер генә булып узган эш аның алдында томан эченнән карап, шатлыклы елмаеп торган шикелле була да, йөздәге кызыллык, колаклардагы яну тагы да көчәя иде. +Яңадан бер минут — Хәят күңелендә куркугарак охшый торган бер китеклек сизде: кинәт бу бик күңелле һәм бераз оялткычрак эшнең бер чите җимерелеп төште. Кай җире җитешми? Кай чите китек? Анысын Хәят әле белеп җиткерми иде. Ләкин сизгер яшь йөрәк бу китеклекне тойды. Бары акыл гына әле аның кай җирдә икәнен анык билгеләп өлгерә алмады. +Хәят җәһәт кенә адымнар белән олы юл өстендәге бер озын эскәмия янында төркемләнеп тора торган кунаклар янына килеп җитте. Аның артыннан ук Михаил да килеп җитте һәм ләззәтле каушавын көчләнеп басып: +— Әмма каты йөгерәсез икән соң, Хәят, сезнең арттан йөгереп әлсерәдем, шулай да җитә алмадым,— диде. +Эскәмиядә утырып тора торган бер студент Хәятка урын бирде... +7. Хәят кызлык вакытын күңел ачлыгы белән үткәрде +Төнге сәгать өчләрдә Мясниковларның аты Хәят һәм аны озатырга килгән Михаил белән Лизаны Борһан абзыйларның капка төбенә китереп җиткерде. Михаил, звонок биреп, ишек ачтыргач, Хәятның кулын каты гына кысып күрешеп, шыпырт һәм яшерен генә тавыш белән: +— Мин җавап көтәм,— диде һәм, шуңар ук ялгап, ачык һәм шатлыклы тавыш белән: — Хәерле кич, матур төшләр, күңелле уйлар, рәхәт йокылар,— дип, берничә теләкләр теләде. "Мин җавап көтәм" дигән сүзнең бер төрле әйтелеп, бу соңгы теләкләрнең бөтенләй башкача әйтелүләре әүвәлге сүзне тагын да мәгънәлерәк ясый иде. +Озатучылар кайтып киттеләр. Берәр квартал җир киткәч, Лиза, күзләрен күккә күтәреп, йолдызларга сөйләгән сымак кыяфәт белән: +— Хәят, хәзер әүвәлге Хәят түгел, егетләр алдында чытлыкланырга бик ярата башлаган,— дип куйды. +Хәзергә кадәр уйга чумып килгән Михаил да, йокысыннан уянган шикелле уянып китеп, тупас кына: +— Дөрес түгел! Син Евгений ачуын Хәяттан аласың. Бу — ялган,— диде һәм үзе авызын бик зур итеп ачып иснәде. Лиза, ачуланып, яңадан берничә каты-каты сүзләр әйтсә дә, Михаил җавап бирмәде; шулай итеп, агалы-сеңелле юл буе күңелсез генә тик кайттылар. +Хәят, ишек ачарга төшкән асрау кызга кулындагы чәчәкләр бәйләмен биреп: +— Суга утыртып, минем бүлмәгә кертерсең,— диде дә, үзе аякларының очлары белән генә басып, йөгереп менеп китте һәм бүлмәсенә кереп, тиз генә өске кат киемнәрен ыргытты да караватына ташланды. Бөтен тәндә рәхәт арганлык тоела, бит урталары яналар, әле генә узып киткән күңелле кичнең төрле-төрле тойгылары башта чуалышып бетеп кайнашалар, Михаилның "мин җавап көтәм" дигән сүзе яшерен тавыш белән колакларны жулатып тора иде. Таң һавасы суыгы белән салкынланган матур бармакларының аркаларын бит урталарына куйды да ул, күкрәген бер күтәреп, бер төшереп еш-еш сулап, күзләрен түшәмгә төбәп, ике-өч минут ятты. Бу вакытта Биби чәчәкләр бәйләмен бер вазага утыртып керткән иде. Хәят: +— Биби, акыллым, минем ботинкаларымны гына чиш әле. Үзем бик иренәм,— дип, сул аягын бераз калкыта төште. Кысынкы ботинкалардан юка, саргылт оек эчендәге кечкенә генә нәфис аяклар килеп чыктылар. Моннан соң асрау Хәятның салган киемнәрен элеп куйды да, бер сүз сөйләмичә, авыр һәм ялкау гына атлап чыгып китте. +Хәят, ялкау гына урыныннан торып, бакчага караган тәрәзәне ачып җибәрде. Күрше бакчада, бөтен һаваны яңгыратып, сандугач сайрый иде. Таңның нурлылыгы, сөеклесе гөл чәчәгенең матурлыгы сандугачны шулкадәр җанландырган иде ки, ул үзе белгән көйләрнең иң матурларын сайрый һәм шул кечкенә гәүдәсенең әллә кай җирләреннән меңәр төрле ноталар чыгара һәм вакыт-вакыт үз-үзен һәм, гөл чәчәгеннән башка, үзен чолгаган бөтен дөньяны оныткан шикелле, үз тавышында үзе җуяла идек. Хәят бер минутка бөтенләй тик калды, тын да алмады. Аның хәтеренә Михаилның "ул кош сезнең өчен сайрый һәм сезнең матурлыгыгызны мактап сайрый" дигән сүзләре килде. Аннан соң кечкенә кулчыклары белән тәрәзә бусагаларына таянып, гәүдәсенең яртысын тышкы якка чыгарды да ләззәтле бер дәрт белән, сандугачны аерым бер бирелү белән тыңларга тотынды. +Сандугач, чынлап та, Хәят өчен сайрый, аның матурлыгын мактый, ул матурлыкка әллә нинди якты бәхетләр, күңелле киләчәкләр вәгъдә кыйла шикелле иде.Бөтен барлык ниндидер бер рәхәт онытылуга чумды; аллы-гөлле нурга чолганган бәхет, яшь канга аралашып, иң вак тамырларга кадәр үтте; бөтен йөрәкне шундый бер ләззәт чолгап алды ки, андый ләззәтне дәртле, моңлы, югарылыклы, ләкин тәҗрибәсез яшьлек кенә татый ала һәм аның гына әле бер дә алдану ачысын белмәгән гаклы ышаныч белән каршы ала ала. Хәят берничә минутлар шул хәлендә калганнан соң, хәтеренә кинәт бер нәрсә килеп төшкән кешенең ашыгычлыгы белән, тәрәзә яныннан китте дә ридикюленнән зур төргәк хатлар чыгарды. Бу хатлар узган кичтә уйналган "почта" уены вакытында алынган хатлар иде. Боларны Хәят, вакытында берәр, хәтта икешәр кат та укып чыккан булса да, һәммәсен бик тикшереп, яңадан берәр кат укып чыгудан үз-үзен тыя алмады. Хатларның берсеннән башка һәммәсе комплиментлар белән генә тулы иделәр. Бер хатта: "Сез матур, сез шәрык хикәяләрендә очрый торган пәри падишаһларының могҗизалы гүзәл кызларыннан да матур; кызганыч ки, миңа сезне күрергә бик сирәк туры килә",— дип язылган иде. Хәят вакытында бу хатның кемнән икәнен белмәсә дә, уен беткәч, бакчада үзенә урын биргән студенттан икәнен белгән иде. +Хатларның берсендә: "Сезнең шикелле матур кызның мондый ачучан булганын күргәнем юк иде. Хәер, мин моны болай гына әйтәм: гөл чәчәге бик матур да, сабы бик чәнечкеле бит. Сез миңа бик салкын булсагыз да, мин сезгә бик мәхәббәт итәм",— дип язылган иде. Хәят бу хатның Евгений хаты икәнен башта ук аңлаган, ләкин ни дип җавап язарга да белмәгәнлектән, җавапсыз калдырган иде. Хатларның берсе һәм иң озыны Михаил хаты иде. Михаил бу хатта үзенең Хәятка мөнәсәбәте башкару — дуслыктан күчү тприхын озын язганнан соң: "Хәят! Сез мине болай ачыктан-ачыкка үз тойгыларымны язган өчен гаепләмәгез. Сез мине яшьтән беләсез, мин болай үз-үзен дә тота алмый торган кешеләрдән түгел идем. Ләкин сигез ай күрми торып, яцпдан сезне күргәч һәм шундый искиткеч сөйкемле һәм матур итеп күргәч, мин иске Михаиллыгымны югалттым, яңа Михаил, гою дигән көчле хан кулында әсир булган Михаил булып калдым. Сез, бәлки мине рус булганга күрә, күрмәссез, ләкин, дускаем, сөю дигән нәрсә милләт аермаларым белми торган көчле нәрсә икән ул. Мин иим татып бслдом. Минем бәхетем хәзер сезнең кулда, туңа күр, мин сездән бер хөкем көтәм. Ул хөкем миңа йә чиксен кайгы, йә чиксез шатлык китерергә тиеш",—дип янган. Хәят, хатны укып чыккач, күз алдына Михаилны китерде. Михаилның коңгыр күзләре һаман очкын чәчеп тора-лар, ул үзе "җавап көтәм" дип, озын һәм матур сынын нәфис бөкрәйтебрәк тора иде. Хәятның уена бакчадагы теге юл һәм анда булып үткән эш килде; үзенең йөгереп качып киткәнлеген уйлады да, йөзенә кан сикереп менгәнен сизеп, ни өчен икәнен үзе дә белмичә, җәһәт кенә утырган урыныннан торды һәм каршында эленеп тора торган стена көзгесеннән үзенең кып-кызыл кызарган йөзен күрде, үз-үзен оялды, йөзен куллары белән каплап, тиз генә яңадан урынына утырды. Фикергә җәһәт-җәһәт алмашына торган сурәтләр килделәр: Михаилның җырлый башлавы, сөям дип, Гюмптк кына итеп кулыннан тотуы, үзенең аптырап ка.муы, кызарынып йөгереп китүе... Кызарынып йөгереп китүе... Бу соңгы сурәт уйга кат-кат килде; соңгы катта әллә пичек килешсез булып килде дә Хәятның эчен пошырды. +"Соям" дигән сүзгә йөгереп китү белән җавап бирү әллә ничек килешсез чыккан, мантыйксыз чыккан, башкаларныкына охшашлы чыкмаган шикелле иде. +Арадан бер хатны Хәят, яңадан укып та чыкмыйча, ерткалан тәрәзәдән ыргытты. Бу хат ирләр язуына охшатып язылган булса да, кызлар язуы икәнен белгертеп тора иде. Мәгънәсе дә кыска: "Сүз юк, сез матур, ләкин үзегезнең мөселман кызы һәм мондагы егетләрнең рус егетләре икәнен онытуыгыз гына килешми",— диюдән гыйбарәт иде. Вакытында бу хат Хәятның бераз ачуын китергән иде дә тиз онытылган иде. Хәзер шул ачу яңадан кузгалды һәм, әүвәлге эчен пошырган сурәткә кушылып, яңа бер сурәт, белемсез, кәефне җибәргеч сурәткә әйләнде. Ул, хатларны җыеп, комодның бер тартмасына салды да бер нәрсә дә уйламаска тырышып кына, ялкау гына чишенергә тотынды һәм, чишенеп, эчке күлмәктән генә калгач, көзге алдына барып, толымнарын сүтте дә куе, озын, тәртипсез, ләкин матур таркалган чәчләрен ал якка, күкрәге өстенә чыгарып куйды һәм, көзгедән карап, үз сурәтеннән үзе кәефләнде; эчке күлмәктән һәм куе кара чәчләр арасыннан күренә торган җиңелчә генә алсурак ак муен, урта гына, ләкин бик беленерлек калкып тора торган күкрәк, челтәр арасыннан чыгып тора торган, коеп куелган шикелле матур иңнәр, тулырак кына, ләкин арыклыктан ерак түгел кулчыклар — көзгедән күренгән матур йөзнең гүзәл кушымталары иде. Эч пошыра торган сурәт онытылды. Уйда бары шулкадәр күп бәхет вәгъдә иткән шикелле күренә торган үз матурлыгын сизү тойгысы һәм шуннан килгән шатлык калды. +Берәр минут көзге алдында торгач, ул акрын гына тәрәзә янына килде. Таң атып, агачларны берәм-берәм күрсәтә башлаган, сандугач әле һаман үзенең сөеклесе алдында җырлап армаган иде. Хәят акрын һәм тавышсыз гына тәрәзәне япты. Сандугач: "Чут, чут, чут, черррр..." дип, бетмәс-төкәнмәс сөюен бөтен дөньяга фаш итә калды. Хәятның колагында яңадан: "Ул кош сезнең өчен сайрый һәм сезнең матурлыгыгызны мактап сайрый",— дигән сүзләр яңгырады. +Аккош мамыгыннан ясалган шикелле җиңел очынып тора торган гәүдә, кемнеңдер бик сөекле, бик күңелле, чиксез рәхәт бирә ала торган кочагына атылган шикелле, караватка атылды да, җиңел одеялга яртылай кереп, әгузе-бисмилла әйтеп, бераз бөгәрләнебрәк кенә ятты. Өйрәнгән тел үз-үзеннән "амә-нәте биллаһи...", "аллаһеммә инни әгузе бикә..."ләрне укып китте һәм алар янына "Аятелкөрси", "Сурәи ихлас"лар, әллә никадәр салаватлар да кушылды... Тән һәм уйдагы рәхәт арганлык һәм гадәтендәге йоклар вакытның узып киткән булуы Хәятны йокыга якынайтканлыктан, ул, тәртипсез булып бөтен гәүдәсе өстенә таркалган чәчләрен яңадан бер кат ипләп кенә көлтәләндереп куеп, менә инде чынлап йоклыйм дигән шикелле иткән генә иде, Михаилның күзгә күренми торган сурәте Хәятның колагының нәкъ янына гына бөкрәйде дә акрын һәм уйчан тавыш белән: +— Мин көтәм,— диде. Бер секунд эчендә уй яңадан эшкә кереште: "Чынлап та, Михаилга ни дип җавап бирергә кирәк инде?.. Михаил матур бит, Михаил сөйкемле бит... Ул, ул бик сөйкемле, бик чибәр бит. Аның калынрак кына кашлары, матур гына итеп карый торган коңгыр күзләре... тагы әллә кайсы төшләре бик килешле бит. Ул мине сөя, чынлап та сөя, ул минем кулымны да үпмәкче булды. Сөя инде, сөя... Мин аны сөямме? Мин... Михаилны?.. Михаил урыс малае бит ул!" Менә башка шушы соңгы уйлар килгәндә, Хәят кинәт Михаил белән үз арасында үтеп булмый торган чокыр барлыгын сизде. Ничектер, моны әүвәл бер пәрдә белән каплап торганнар да, кинәт ул пәрдәне тартып алып, аның артында капланып торган салкын һәм куркыныч нәрсәне күрсәтеп калдырганнар шикелле итеп кинәт сизде. Бакчада, Михаилдан йөгереп качканда, күңеленә килгән китеклекне ул хәзер генә аңлап җитте: "Михаил мөселман түгел бит, ул кяфер бит". Хәятның күңелендә әллә нинди бер салкынлык, сызлавыклыга охшашлы салкынлык туды да, ул, йөрәген җылытырга теләгән шикелле итеп, күкрәген кечкенә мендәргә бастырып, йөзтүбән ятты: ул мөселман түгел, "кяфер" бит! Йөрәкне хәзер генә җылытып торган сөекле Михаил сурәте әллә кая китте дә аның урынына "кяфер" Михаил сурәте килеп басты. Бу сурәт салкын һәм куркынычлы иде. Бу сурәтнең тирәсендә җәһәннәмнәр, чәнечкеле авыр чукмар башлы таякларын күтәргән газап фәрештәләре йөри башладылар... +Йөрәктәге салкынлык һәм сызлану артканнан-арта һәм куркынычланганнан-куркынычлана башлады. Хәят, бу куркыныч сурәтне күңеленнән чыгарыр өчен, бакчада урын биргән студентны, калын һәм кызыл иренле Евгенийны, ниндидер бер уен уйналганда, берәр кызның кулын үбү җәзасы куелгач, Хәятның кулын килеп үпкән бер яшь офицерны, тагы әллә кемнәрне уйлап карады. Ләкин күңелдәге белемсез курку һаман бетмәде генә түгел, бәлки көчәйде генә: студент та "кяфер", калын һәм кызыл иренле Евгений да "кяфер", яшь офицер да "кяфер", әллә кемнәр дә "кяфер"ләр — һәммәсе кяфер, кяфер, кяфер. +Хәят үзен "кяфер"ләр арасында чолганып калган итеп күрә башлады. Йөзе белән мендәргә капланды, тын да алып булмаслык итеп капланды да: +— Әстәгъфирулла, йа Раббем, әстәгъфирулла,— дип уйлады, бу ялвару астында "кяфер "дән һәм "кяфер "не сөюдән Алланың кодрәтенә сыену яшеренә иде... Бу ялварулардан соң теге "кяфер сурәтләр" җуялып торган шикелле булдылар. +Хәят, чалкан әйләнеп, бер беләген маңгае өстенә куеп ятты да: "Үзегезнең мөселман кызы икәнегезне, мондагы егетләрнең рус егетләре икәнен онытуыгыз килешми",— дип язылган хатны исенә төшерде. Үзенең, ничек бу хатны алгач та, хәзер уйлаган нәрсәләрен уйламаган икәнлегенә таң калды (гаҗәпләнде). "Кяфер сурәтләр" тагын башны капладылар. Хәят, одеялы белән качынып: +— Әстәгъфирулла, илаһи, үзең сакла,— дип, тагы Аллага сыенды. "Кяфер сурәтләр" тагы җуялган шикелле булдылар. Моннан соң Хәят: "Раббем, соң мөселман егетләр беткәнмени?"— диде дә одеялын яңадан ачып җибәрде. Уйга мөселман егетләр килә башладылар, ләкин ни өчендер болар һәммәсе малахай (тәвәккәл) бүрек кигәннәр иде. Малахай бүрекләрен салып җибәрәләр дә, эченнән чәчсез, җирәнгеч ак баш чыга, малахайдан пар күтәрелеп, бик начар ис чыга иде. Хәят көч-хәл белән күз алдыннан бу начар картинаны куып җибәрде дә үз-үзенә: +— Һәммә мөселман малахайлы буламыни? — дип сөаль бирде. Җавап урынына фикергә үзе белә торган ун-унбиш яшь байлар (байбәтчәләр) килделәр. Болар һәммәсе ак якалы иде, ләкин һәммәсе исерекләр, һәммәсе качырып тора торган сөяркәләре яныннан кайтып баралар шикелле иде. (Хәят сүз аңлый башлаган заманнан ук үзләренә гайбәт сатып утырырга керә торган хатыннардан шулай ишетеп килә иде.) Аның өстенә бу егетләр һәммәсе: "Без мөселманнар бит, бездән мөселман кызлары качарга тиешләр бит",— дип торган шикелле торалар иде... Тагы "кяфер сурәтләр" килә бантладылар... +Бервакыт Хәятның башына Михаилның мөселман була алуы уе килеп, күңеленә ләззәтле җылылык чәчә башлаган иде, кинәт җуялды: ул яшь вакытында анасыннан мөселманлыкка чыккан русларның асылып үтереләләр икәнлеген ишеткән иде. +Бу кара фикерләр бик озак вакытлар Хәятка тынычлык бирмәделәр. Бу фикерләр арасында берсе бигрәк куркыныч иде: Хәят яшьрәк заманында бервакыт Газизә абыстайдан әллә кайсы мөфтинең урыска гашыйк булып, чукынган кызлары турысында ишеткән иде. Гомеренең бер генә вакытында, бер генә мәртәбә ишетеп калган бу кызлар хәзер сурәтләре белән аның алдына килделәр: алар әүвәлдә бик матур булганнар да, чукынгач, йөзләреннән иман нуры китеп, зәңгәрсу акланып калганнар шикелле; алар әүвәл бик яшь булганнар да, чукынгач, карчыкланып, дуңгыз ите ашап утыра башлаганнар төсле; аларның күңелләрендә әүвәл шатлык кына булган да, чукынгач, ачы кайгы, әүвәлге заманнарны, ата-аналарын сагынып, ачыну гына калган шикелле тоела иде. +Бу нәрсәләр Хәятның башын соң дәрәҗәдә авырттырдылар һәм нервларын тиз төзәлмәслек итеп көйсезләндерделәр. Ул, йоклап киткәч тә, тиз генә тынычлап җитә алмады: йомшак кына йомылган озын кара керфекле күзләрнең аскы капкачлары әледән-әле борчылып калтыранып алалар иде. +Бу вакытта ике фәрештә кояшны алтын чылбырлар белән Каф тавы артыннан өстерәп чыгардылар; дөнья нурга манчылды; урамнарда тереклек кайный башлады. +Шулкадәр аптыраш, шулкадәр уйлану белән үткәрелгән бу төн Хәятның үзен чолгаган рус җәмгыятенә карашын бөтенләй үзгәртте. Ул бу җәмгыять бирә ала торган рәхәт һәм күңеллелеккә кул селки алмый, ләкин аңар әүвәлге шикелле бер ышаныч, эчкерсез талымсызлык белән дә карый алмый иде: нәкъ әүвәлге шикелле үк тышкы күренеш астында зур бер ышанычсызлык, ихлассызлык яшеренеп тора башлады. +Ул, яшьлек теләве буенча, бу җәмгыятьнең сөйкемле егетләрен читкә кагып җибәрә алмаса да, алар белән катышуын бик гади бер дәрәҗәдән уздырмаска, артык бер мәгънә күрсәтә торган иттермәскә, бары тышкы яктан (...) гына ясап, күңелгә һичбер төрле итеп катыштырмаска тырыша иде. +Үз-үзенә ясап куйган бу рамкасы бәгъзе вакытларда аны бик каты кыса, бик күп уңайсызлыкларга сәбәп була, ләкин ул шулай да бирелми, нинди авырлык белән булса да җиңеп чыга иде. +Бик күп вакытларда аңар яшь йөрәгендә яңа гына туып килә торган бик матур тойгыларны буып ташларга туры килә дә, соңыннан күңелне әллә нинди бер бушлык, бер эч пошу каплап ала иде. Ләкин ул һаман үзе билгеләп куйган рамкадан чыга алмый, чөнки ул рамканың якягын коточыргыч сакчылар: әллә кайсы мөфтинең чукынган кызларының сурәтләре саклап торалар иде. Ул кызларның әле һаман битләреннән нур суырылып чыгарылып тора; алар әле һаман дуңгыз ите ашап утыралар; алар әле һаман ата-аналарын сагынып елашалар шикелле була да, Хәят йөрәгенең капкачларын бик ныгытып ябып һәм бикләп куя иде. +Менә бу ясалма бикләнү Хәятның бөтен кызлык вакытын күңел ачлыгында үткәрде. +8. Намазны ул булдыра алган хәтле тиз тотты +Кышның озын кичләре, һәрбер уртача тормышлы урта татар өйләрендәге шикелле, Борһан абзый өендә дә бик акрын һәм эчпошыргыч уза иде. Шулай булмаска мөмкин дә түгел: Борһан абзый алыш-биреш эшләрен һәм аның хисапларын базарда эшләп бетереп кайта, кирәк Газизә абыстай һәм кирәк Хәят ул эшләрне аңламыйлар да, алар белән кызыксынмыйлар да, шуңар күрә Борһан абзый да гаиләсендә ул турыда сөйләшергә дә кирәк тапмый иде. Татар йортларында музыкафәлән дигән шикелле нәрсәләр белән шөгыльләнү дә, иң кимендә, эшсезләр эше хисаплана. Әле бу мин яза торган чакларда татарча китаплар да бер дә юк диярлек дәрәҗәдә аз, булганнары да инде берәр генә кат түгел, икешәр кат укылып беткән... +Декабрь кичләреннән бер кич, сәгать алтылар иде. Борһан абзый белән Газизә абыстай ястүләрен укып алдылар да, көндәгечә Газизә абыстай кухняга аш өлгертешергә чыгып китте; Борһан абзый кәнәфигә (диванга) утырды һәм, кул бармакларын аралаштырып эләктереп, баш бармакларын бер-берсе тирәсендә әйләндереп, аш өлгергәнен көтеп тора башлады. +Хәят бу кич туганымнарына чакырылулы иде. Ул, озаклап һәм бик пөхтәләп кенә юынып бетереп, аягындагы каюлы читекләрен ботинкалар белән алмаштырырга гына тотынган иде, аның янына Газизә абыстай керде һәм, кызының киенә башлаганын күреп: +— Хәзер аш булды, Хәят. Ашап, намазыңны укып барырсың,— диде. Хәят туганымнарында кичке аш була икәнен һәм намазны да анда баргач укыячак икәнен сөйләп караса да, Газизә абыстай: +— Өеңдә ач торган кеше шикелле, анда баргач, йотлыгып ашап утыру бер дә килешкән эш түгел ул. Намазыңны да моннан укып китәрсең, үз өебездә укымаганны, кешегә баргач, укып йөрисең бармы соң синең? — дип, Хәятны бик кыска тотты. (...) +Шулай итеп, Хәят, теләсә дә, теләмәсә дә, аш ашарга һәм намаз укырга ирексез иде. Ул тиз-тиз генә бер тәрилкә аш ашады. Тиз-тиз генә тәһарәт алды һәм аякларын юды, өйдәге фәрештәләргә күрсәтмәс өчен, зур бер яулык белән чәчен каплады һәм өйдә киеп йөри торган лаптырдык күлмәгенең җиңнәрен бармак очлары гына күренеп калырлык итеп төшерде дә, аталары күз алдына килеп, намаз укырга тотынды. +Намазны ул булдыра алган хәтле тиз тота: сүрәи фатихалар янына бик кыска сүрәләр генә куша һәм аларны да җитешә алган кадәр җәһәт укый иде. Шулай да аңар ул чиксез озакка сузылган шикелле, моннан соң да әле тиз бетмәс шикелле тоела иде. Бу ашыгычлык аркасында ул, намаз эчендә, төрле уйларга да төшеп бетте. (...) Ахыр тәмам булды! Хәят тизтиз генә сәлам бирде . Җәһәт кенә намазлыкны алып бер җиргә атты да үз бүлмәсенә чыкты. +Моннан соң ул киенергә тотынды. Намаз укыр өчен бәйләнгән ак яулык аның прическасын да бераз ваткан иде, аны да төзәтеп алырга кирәк булды. +Хәят үзен көтеп тора торган атка чыгып утырганда, яңа гына чыккан ярты ай кучерның сакал һәм мыекларына каткан бәсне яшькелт сыман итеп яктыртып тора иде. +9. Алар безгә, без аларга буласы түгел +Хәятның туганымы Әминә N шәһәрендәге иң бай татар Мостафа Рәхимов кызы иде. +Гыймадов һәм Рәхимов гаиләләре быел җәй көне генә йөрешә башлаган иделәр. Мостафа абзый үзе елның күбрәк вакытында шәһәрдән алтмыш чакрым ераклыктагы сукно фабрикасында тора; хатыны Рәхимә абыстай ике кызы һәм өч ир баласы белән күбрәк вакытта шәһәрдә торалар иде. +Хәят барып кергәндә, Рәхимовларның ялтыратып яктыртылган йорты һәр вакыттагы шикелле шау-шулы, ыгы-зыгылы иде. Марҗа асрау коридор буенча, чәй дирбиясы (җиһазы) күтәреп, җәһәт кенә аш бүлмәсенә таба бара; коридорның аргы башында җиде-сигез яшьлек бер ир бала, ду килеп, кулга өйрәнгән куян баласын куып йөри; күп санлы электр лампочкалары куелган зур шәмдәлләр белән яктыртылган залдан кемнәрнеңдер тигез һәм ачык тавыш белән русча сөйләшкәннәре ишетелә иде. Туганымын каршыларга чыккан Әминә аны: +— Ник бу кадәр соңга калдың, туганым? — дип каршы алды. +Хәят, көзгегә карап, прическасын төзәтә-төзәтә: +— Әни ястүеңне укып кит диде дә, тәһарәтләр алып, намазлар укып кичектем,— диде һәм көлемсерәп Әминәгә кулын сузды. +Әминә: +— Шул әниләр үзләре безнең шикелле яшь вакытта бер намазларын юньләп укымаганнардыр әле,— ди-ди, Хәятның кофточкасының арт ягын рәтләде дә: "Мин абыйга әйтим, залдан чыксын",— дип, туганымыннан алдарак китте. +Хәят, Әминәнең агасы Сәгыйтьтән гади татар кызлары шикелле үк итеп качмаса да, аның белән бер мәҗлестә утырмый иде. +Хәят залга кергәндә, Сәгыйть аны борылып карый-карый чыгып китте. Залда Әминәнең апасы Рөкыя, боларның мөгаллимәләре Анна Петровна, җәй көне кечкенә ир балаларын укытып торган, хәзер укый торган шәһәреннән бәйрәмнәр уздырып китәргә кайткан студент Николай Иваныч һәм Хәятка таныш түгел, сакал-мыекларын бөтенләй кырган, бик купшы киенгән бер яшь егет утырып торалар иде. Хәят болар белән күреште; теге купшы егет белән дә танышты. Ул егет күптән түгел генә Москвадан кечкенә ир балаларны тәрбияләргә килгән француз икән. Рөкыя студентка нәрсәдер сөйли, студент та ихлас белән тыңлап утыра; Анна Петровна белән купшы егет французча сөйләшеп торалар иде. Хәят кергәч, Рөкыя сүзен кисте дә аннан кичегүенең сәбәбен һәм Газизә абыстайның саулыгын сорашып алды. (...) +Зур ике тәрәзәле, җыйнак кына бу бүлмә, туганымнар кергәч тә, электр лампалары белән яктыртылды. Бүлмәнең бөтен креслолары һәм диваны яшькелт хәтфә белән тышланган, тәрәзә һәм ишек пәрдәләре дә шул ук төстәге плюштан ясалган иде. Мондагы ике өстәлнең берсе бизәү өстәле, икенчесе язу өстәле — һәр икесе үзләренә кирәкле нәрсәләрнең иң яхшылары белән җыештырылган; язу өстәленә Әминәнең Анна Петровнадан укый торган китаплары (...) һәм бер-ике сурәтле журнал да салынган иде. +Бүлмәнең сул стенасына эленгән кыйммәтле урман рәсеменә каршы, уң стенага бик яхшы рам эченә тыгылган (...) "Аятелкөрси" куелган иде. (...) +Кызлар, бүлмәгә кергәч тә, теге француз турысында сөйләшеп алдылар. Хәят аны уртача гына егетләрдән берсе саный, бигрәк тә мыегын бөтенләй кырганлыгын ошатмый, авызы әбиләр авызы шикелле булып тора, ди иде. Әмма Әминә моның киресенчә, французны бик чибәргә куя, бигрәк тә мыегын бөтенләй кырганлыгын бик килешле таба иде. Әминә бу сүзләрне сөйләгәч, Хәят, матур гына көлемсерәп, аңар бармак селкеде дә: +— Степанов мыегын кырып йөри шул,— диде. Әминәнең бит урталары алсу нур белән яктырып китте, ул ялкынлы тавыш белән: +— Степанов дигәннән, бүген тагы күрәм бит мин аны. Бүгенге спектакльдә ул да уйный бит,— дип, Хәятның янына ук килде дә, кулларын аның иңбаш ларына куеп: "Ах, какой он очаровательный, туганым, ах, какой он милый!" —диде. Әминәнең үткен карый торган соры (серые) күзләре, ялкынланып, төшкән җирләрен яндырырлык шикелле күренәләр иде. +Хәят Әминәнең шундый ялкынлануын гашыйк булып ярата; кайсы вакытларда үзе дә туганымы шикелле ялкынланырга тырышып карый да, булдыра аямаганлыгын сизенеп, әллә нинди бик кирәкле бер нәрсәсе җитешмәгән кеше шикелле, кәефсезләнә иде. Бу юлы да Хәят туганымының ялкынланганын рәхәтләнеп һәм сөеп карап торды; аннан соң кашларын уйчан гына күтәрде дә: +— Син, туганым, әле һаман белеш түгел бугай аның белән? — дип сорады. +Бу сорау, утлы күмергә сибелгән су шикелле, Әминәне сискәндерде. Ул ничек тиз ялкынланган иде, шулай ук тиз сүнде дә; ялкаурак кына чигенеп, креслосына утырды, аскы иренен йомшак кына тешләде дә берәр минут җавап бирми торды; аннан соң тигез генә тавыш белән: +— Юк, белеш түгел; бәлешләнергә теләмим дә: андый егетләрне читтән торып сөяргә генә ярый... Сөй, сөймә, барыбер, туганым, алар безгә, без ал арга буласы түгел бит инде,— Диде. +Ахыргы сүзләрнең никадәр дөрес икәнлеген Хәят тойгысы белән аңлый иде. Шуңар күрә туганымыннан дәлил-фәлән сорап тормады, йөзенә ялгыш һәм салкын бер ачыклык чыгарып, җиңел генә башын селкеп, туганымы сүзенә ышанганлыгын белгертте. (...) +Коридордан җәһәт кенә Сәгыйть килеп керде, Хәят салмак кына аңар аркасы белән әйләнде. Әминә дә: +— Бире керергә ярамый! — дип кычкырды. +Сәгыйть, Хәятның монда икәнен бик яхшы белеп кергән булса да, ялгыш кергән булып күренер өчен: +— Ах, виноват! — дигән булып чыгып китте. +Моннан соң Хәят, ялкау гына өстәл өстендәге сурәтле журналны алып, сурәтләре өстеннән тиз-тиз генә күз йөртеп чыга башлаган иде, Әминә аны бер кыз сурәтенә туктатты да: +— Кара әле, туганым, менә хәзер шушындый кофточка модага кергән инде. Мин Мәскәүдә әллә ничә марҗада күрдем шундыйны,— дип, теге кызның кофточкасын күрсәтте. Бу рәсем, быел гына юридический факультет тәмам итеп, хатын-кыз төркеменнән бөтен Аурупада әүвәлге дәгъва вәкиле булган кызның рәсеме иде. Хәят мондый кофточканы беренче мәртәбә күрә икән. Дуслар аның турысында шактый гына уй йөрттеләр... +Озакламый кызларны чәй эчәргә дәштеләр. +Кызлар, култыклашып, коридорга гына чыкканнар иде, аларның каршысында озын гына, нечкә буйлы, җилкәсен бераз чыгарган фәсле егет очрады. Бу — Рәхимовларның кечкенә балаларын яңа ысул белән татарча укытучы мөгаллим һәр көнне, шушы вакытта, балаларга сабак бирергә килә иде. Мөгаллим әфәнде кызларны күргәч каушап китте һәм бер дә сәбәпсез кызарынды да күзләрен идәнгә төшерде. Кызлар аңар карамый гына, очрашуларыннан бер дә риза түгеллек күрсәтеп уздылар. Бераз киткәч, Әминә шыпырт кына: +— Туганым, артыңа әйләнеп кара әле,— диде. +Хәят әйләнеп карады. Мөгаллим, балалар бүлмәсе ишеге төбенә туктап, боларны карап тора иде. Хәятның борылып караганын күргәч, ул тиз генә бүлмәгә кереп китте. Әминә, көлемсерәп, Хәятка карады һәм: +— Безнең арттан карап тора идеме? — дип сорады да, Хәят баш селкегәч: — Бер яратмыйм шул мәхәббәтсезнең арттан карап калуын. Наман шулай итә ул. Әни белсә, хәзрәтенә дә әйттерер әле,— диде. +Хәят бер сүз дә дәшмәде. +Болар столовойга кергәндә, халык җыелып беткән, чәйләр ясалган иде. +10. Без нәрсәгә әни сүзенә карыйбыз? +Купецлар клубында бүген "Ревизор" куелачак, уен тәмам булгач, сәгать өчкә кадәр танецлар булачак иде. Сәгать сигез ярымнар булганда, клубның артык зур түгел залы халык белән тула башлады. Икенче рәт (саф) эскәмияләрдән җидесен Рәхимә абыстай кызлары һәм кунаклары белән килеп биләде. Алар кереп утырганда, әүвәлге звонок кына бирелгән иде; пәрдә ачылганчы, шактый көтәргә туры килде. +Әминә, бераз кызарыныбрак, уен башланганны көтә; Рөкыя сәхнә пәрдәсендә бер русалка (су фәрештәсе) сурәте табып алган да, күзләрен бер дә алмыйча, шуңар карап утыра; Хәят, йокысы килгән кеше шикелле, бик еш исни; калганнар үзара сөйләшеп утыралар иде. Пәрдә ачылды. Бераз вакыт узгач, Бобчинский ролен уйнаучы Степанов сценада күренде. Әминә сискәнеп китте дә эскәмиясенең алдынарак күчеп утырды һәм беләкләре белән алдагы эскәмиянең артына таянды. Аның йөрәге сикерә һәм бөтен гәүдәсе кытыкланган шикелле була иде. Хәят акрын гына Әминәнең ботына төртте дә, мәгънәле генә көлемсерәп, аның күзләренә карады. Бу вакытта сценада (сәхнәдә) Бобчинский, Добчинский белән тартыша-тартыша, сөйләргә азаплана иде. Әминә дә җиңелчә генә елмайды һәм, Хәятның колагы янына ук бөкрәеп: +— Беркөнгегә караганда ябыга төшкән, әйеме, туганым? — диде. +Пәрдә төшкәч, Әминә башкалар туктап беткәнче кул чапты һәм иң ахырдан нечкә генә, сценага ишетелмәслек тавыш белән: +— Браво, Степанов! — дип кычкырды. Йөри торган бүлмәгә (фойега) чыктылар. Монда халык, шау килеп, бүлмә буенча йөренә иде. +Рәхимә абыстайлар төркеме дә, халык арасына катышып, ул бара торган якка юнәлде. Рәхимә абыстай Рөкыя белән студентның урталарында бара иде. Мондагы гаиләләрнең баераклары, һәммәсе диярлек, Рәхимә абыстай белән белешләр икән: аннан да, моннан да аңар баш ияләр, кайсылары килеп күрешәләр һәм кайсылары озак-озак сөйләшеп тә китәләр иде. +Әминә белән Хәят тирәсенә дә бер төркем халык җыелды. Болар яшь руслар: берничә студент, яшь офицерлар, яшь чиновниклар иде. +Бераз йөргәч, Рәхимә абыстайлар төркеме бүлмә кырыйларына тезеп куелган эскәмияләргә утырды. Яннарындагы русларның да кайсылары утырдылар, кайсыберләре аяк өстендә калып сөйләшә башладылар. +Хәятның матур йөзе бөтен узып баручыларның күзләрен үз төркемнәренә тарта иде. +Ул үз тирәсендәге рус егетләре белән сөйләшеп торганда, бервакыт үз өстенә кемнеңдер бик төбәп караганлыгын тойды да шул караш килгән якка күзләрен төшерде һәм ерак түгел генә җирдә утырган бер студентның үзенә бик туры, ләкин йогышлы карап торганлыгын күрде. Студент гади генә, ләкин килешле киенгән, ябык кына битле, коңгыр чәчле, яңа гына мыек чыга башлаган егет иде. Хәятның күзләре студентның күзләре белән очраштылар да бер генә минут бер-берсенә карашып тордылар. +Студентның ачыграк кына зәңгәрсу күзләре Хәятта бик матур тойгы калдырдылар; ул күзләр зәңгәрсу хәтфәдән ясалганнар да Хәятны кадерләп тирбәтеп торалар шикелле; студентның йөзендә шул зәңгәрсу хәтфә күзләрдән башка бер нәрсә дә юк та, шулай да андый хәтфә күзләре булган йөз бик тулы һәм бик сөйкемле шикелле иде. Хәят яңадан бер кат күтәрелеп карады. Хәтфә күзләр яңадан аны кадерләделәр, йомшак кына тирбәттеләр... +Ул Әминәнең колагына табарак бөкрәйде дә: +— Кара әле, туганым, əнə нинди сөйкемле күзләр,— диде. Әминә, күтәрелеп, студентка карады һәм, күзләрен аннан алмыйча гына: +— Бу студентның моңа кадәр һич күренгәне юк иде; чит шәһәрнеке булырга кирәк,— диде. +Яннарында утыра торган егетләрнең берсе, Хәят белән Әминәнең үзара яшерен генә татарча сөйләшкәннәрен сизеп: +— Ах, мин дә мөселман теле аңласам иде, туташларның үземнән ни дип көлгәннәрен белер идем,— диде дә үзе киң генә итеп елмайды. +Хәят та күзләрен елмайтты һәм татарчалатып: +— Һич юк! Без...— дип әллә нәрсә әйтә башлады. +Бу сүздән бөтен төркем шаркылдап көлеп җибәрде. Теге егет тә: +— Хич юк, хич юк, мы бельмясь,— дип көлде. +Хәят шуннан соң гына үзенең руслар белән татарча сөйләшә башлаганлыгын аңлап алды да ирексез үзе дә көлеште... Бу эшкә ялгап, егетләр әллә никадәр анекдотлар да сөйләп алдылар. Бераз вакытлардан соң Хәят үз төркемнәреннән кузгалган Николай Иваныч артыннан хәтфә күзле студентның киткәнлеген күрде дә эченнән генә: "Бу студент безнең белән танышырга тырышып йөри инде",— дип уйлап куйды. Мондый җирләрдә Хәят белән танышырга теләүче рус егетләре күп була; аларның күбесе, тырыша-тырыша, әллә нинди сәбәпләр табып танышалар да иде. Шунлыктан безнең Хәят соңгы вакытларда инде үзенең егетләр күзендә бик югары урында торганлыгын ачык белә, тоя иде. +Бу юлы да Хәятның уйлаганы ялгыш чыкмады: хәтфә күзле студент фойега Николай Иваныч белән бергә, аның белән нәрсәдер сөйләшә-сөйләшә кайтты да Хәятлар төркеменнән ерак түгел бер эскәмия янында гына аннан аерылып калды. Николай Иваныч Рәхимә абыстай янына килде һәм: +— Менә шушы карточка иясе, студент, сезнең белән танышырга тели,— дип, аңар бер визитный карточка тоттырды. +Рәхимә абыстай карточканы акрын гына оештырып укыды. Анда русча: "Гали Мөхәммәт углы Арсланов. Москва университеты студенты" дигән сүзләр язылган иде. Ул күзләрен олуг сымак кына Николай Иванычка төшерде һәм карточкадан гына аңлап бетмәгән шикелле: +— Ул мөселманмыни? — дип сорады. Николай Иваныч: +— Әйе! — дип җавап биргәч, салкын һәм кыска гына тавыш белән: +— Мөмкин түгел дип әйтегез,— диде. Әминә: +— Мөселман булса, нәрсә булган соң инде, әни? Безне ашамас бит, — дип карышып караган иде дә, Рәхимә абыстай аны бик кыска туктатты: +—Син мине өйрәтергә яшьрәк әле,— диде. +Хәятка студентның татар икәнлеген белгән минут — тормышындагы бик санаулы гына изге һәм җанга якын минутлардан берсе иде. Бу минутта ул күңеле һәм тойгысы белән гомер итеп калды: кинәт зәңгәрсу хәтфә күзләр аңар гаҗәп якын, гаҗәп үз булып киттеләр дә йөрәгенең иң нечкә тамырларына кадәр үтә торган ләззәтле нур чәчрәтеп тора башладылар. Ләкин бу кадерле минут озакка сузылмады, Рәхимә абыстайның: "Ул мөселманмыни? Мөмкин түгел дип әйтегез",— дигән сүзләрен ишеткәч тә, Хәят, күңеленә һәм тойгысына бөтен көче белән каршы килеп, эченнән генә: "Чынлап та, мөселман булгач, танышып булмый шул инде",— дип уйлады. Хәтфә күзләр әллә кая, еракка, югарыга киттеләр дә, аларга Хәятның йөрәгенең буе җитми башлады.Аларның нуры да хәзер инде Хәят өстенә түгел, әллә кая, читкә чәчри иде. Изге, җанга якын минут Хәятның күңеленә тиеп кенә китте дә җуялды. Әминәнең: "Мөселман булса, нәрсә булган соң, әни? Безне ашамас бит!" — дигән сүзе ул кадерле минутны яңадан тергезә башлаган иде, Рәхимә абыстайның: "Син мине өйрәтергә яшьрәк әле" — дигән сүзе аңар ирек бирмәде. Хәтфә күзләр җуялдылар: алар Хәят өчен түгел иделәр. +Күңел үзенең ирексезлеген һәм әллә нинди бик тупас бау белән буыла икәнен сизенеп пошынды. Хәятның эч пошу эчендә нәрсәдер аның үзенә белеш түгел бер нәрсә күңелнең пошынуы белән сугышырга тотынды... +Хәят тирәсендәге кешеләргә беленерлек булып сүнде; бераздан кечкенә авызын зур ачып озак кына бер иснәде. +Озакламады, икенче пәрдәнең звоногы да бирелде... Рәхимә абыстай төркеме кереп үз урыннарына урнашты. +Пәрдә ачылганчы, Әминә, еш-еш борылып, күзләре белән арттагы эскәмияләрдән кемнедер эзли-эзли утырды да, уен башлангач, Хәятка: +— Әйдә, туганым, юыну бүлмәсенә барып килик,— диде. Туганымнар, халыкны ерып, уңайсыз гына чыгып киттеләр. +Болар чыккан бүлмәнең бер башында буфет ишеге, икенче башында юыну бүлмәсенең ишеге иде. Әминә Хәятны бүлмәнең уртарак бер җирендә туктатты да, бер нәрсә әйтергә теләп тә, кайдан башларга белми торган шикелле итеп, бераз вакыт туганымының күзләренә туптуры карап торды. +Хәят бу караштан курыккан сымак бер тавыш белән: +— Нишләдең син, туганым? — дип сорагач, Әминә, үткен карый торган, булдыклы соры күзләрен җәһәт кенә уйнатып: +— Без нәрсәгә әни сүзенә карап торабыз соң, туганым? Әйдә, барабыз да теге мөселман студенты белән танышабыз. Аның әни белән танышырга теләве, билгеле инде, безнең белән танышыр өчен генә бит... Мөселман, имеп:! Мөселман булса, ни булган соң? Мөселман булса, бигрәк яхшы; шулай бит, туганым? Бигрәк яхшы! —диде. Бу вакытта Әминәнең тулы гына ап-ак йөзе батырлык һәм ирек сөю күрсәтә, ялкынланган үткен күзләре очкыннар чәчәләр иде. +Хәят аптырашта калды: аның да танышасы килә, хәтта бик килә иде. Ләкин ниндидер бер курку күңелен каплый да бөтен батырчылыгын һәм танышасы килү тойгысын югалттырырга тырыша иде. Аның башына төрле-төрле уйлар килделәр: менә ул хәтфә күзле студент белән танышкан да татарча сөйләшеп йөри; менә аның үзен дә, Әминәне дә Рәхимә абыстай карышып танышкан өчен бик ачулана; Газизә абыстай һәм Борһан абзый да вакыйганы белгәннәр, алар бик рәнҗиләр, тиргиләр; менә мөселман студент белән танышканны шәһәрнең бөтен татар хатын һәм кызлары да белгәннәр; алар колактан колакка гына: "Хәят яр сөя икән",— дип сөйли башлаганнар... +Әминә, Хәятның җавап бирә алмый торганын күргәч, эшкә ныграк тотынды: туганымының култыгыннан тотты да буфет ишегенә таба китте. Хәят та, тартылыбрак кына, аннан калышмый барды. +Әминә Галине залда күрмәгәч, буфеттадыр дип уйлый иде. Болар үз-үзеннән буфет ишеге алдында өч секундка тукталдылар да, аннан соң ирексез атылып кергән шикелле, буфетка кереп тә киттеләр. Бу вакытта Хәят үз-үзен белмәслек булып каушаган иде: йөрәге күкрәгеннән сикереп чыгарлык булып типте. Хәер, Әминә үзе дә каушамаган түгел иде; ул, бу эшләрен булдыра алган кадәр тизлек белән үткәреп, үз-үзенә дә сизелмәслек кенә эшләп ташларга тели иде. +Керделәр. Гали буфетта юк иде. +Кызларның һәр икесендә каушау каядыр китте. Йөрәктә әллә ничек, тыныч һәм рәхәт булган шикелле булып калды. Бары матур йөзләрдәге артыграк алсулык кына әле генә узып киткән хәлне искә төшереп тора иде. +Кызлар буфеттан икесенә ике зур гына алма алган булдылар да чыгып киттеләр. Әминә шыпыртрак тавыш белән: +— Кайда китте соң ул җәфа? — дип куйды. Хәят аңар каршы: +— Очрамаганы ук яхшы, туганым. Рәхимә абыстай белә калса, икебезгә дә уңайсыз булыр иде; минем әнигә дә ишетелер иде,— диде. +11. Яшәсеннәр рус кызлары! +Гали Арсланов юридический факультетта (хокук шәгъбәсе) укучы татар егете иде. Ул бу шәһәргә берничә көнлек кенә эш белән килгән иде. Шәһәрдә яхшы белеш-танышлары юклыктан, ул бу кичне клубта уздырырга уйлады. +Бу егет, кирәк укый торган җирендә һәм кирәк ата-анала-рының тора торган җирләрендә, бары рус гаиләләре белән генә танып! булганга, татар кызлары хакында кайсы бер рус китапларында күргән нәрсәләрен генә белә һәм шуңар күрә аларны кабыгына яшеренеп ята торган әкәмтөкәмнәр шикелле итеп күз алдына китерә ала иде. +Кинәт ул бу шәһәрдә, бу кечкенә шәһәрнең клубында, үз-үзләрен рус кызлары кадәр үк ирекле тота ала торган калфаклы татар кызларын күрде. Бу минут аның өчен онытылмаслык минут иде... Бу калфаклы кызлар аңар әллә нинди якты, нурлы булып күренәләр, болар аңар кардәшләр, якыннар, болар аңар бөтен мөселман хатыннарының коллыктан котылуының алдынгы галәмәтләре булып күренәләр иде. Аның җанында әле хәзергә кадәр үзенә дә һич күренгәне булмаган бер тойгы — милли тойгы кузгалып китте. Хәтта бу калфаклы кызларның берсенең (Хәятның) шулкадәр матур булучылыгы аның җанында әллә нинди бер милли мактаныч кузгатты. Ул, ничек итеп булса да, бу мөкатдәс кызлар белән танышырга карар бирде. Әгәр теләгенә ирешкән булса, ул бу кызлар белән әллә нинди матур һәм мәгънәле сүзләр сөйләшмәкче һәм, кирәк булса, берничә көн шәһәрдә артыграк калып булса да, аларның гаиләләре белән дә яхшырак танышмакчы иде. Шулай итеп, ул бу калфаклы, ирекле кызларны тудырган шәһәрдә, мондый изге шәһәрдә, белеш-танышсыз юлчы гына булмыйча, үз кеше булмакчы иде. +Белешергә җай (мөнәсәбәт) чыкканны көтеп, Хәятлар утырган эскәмияләргә каршы бер урынга утырды; һәм нуры һәм фәрештәлеге кимүдән курыккан шикелле, бик саклык белән күзләрен Хәятка төшерде дә: "Йа Раббем, нинди матурлык!.. "Мең дә бер кичә"дәге күз чагылдыра торган пәри патшалары кызларының матурлыгы бит!"— дип уйлады. Менә нәкъ шул вакытта зәңгәрсу хәтфә күзләр белән кара якут күзләр очраштылар да бер-берсен кадерләштеләр һәм тирбәтештеләр. Моннан соң Гали Хәятның Әминә колагына нәрсәдер сөйләгәнен һәм Әминәнең үзенә күтәрелеп караганын күрде. Бу минутларда Гали үзен чын бәхетле итеп сизә иде. Ул Хәятның рус егетләренә татарча җавап бирә башлаганын һәм аларның көлеп җибәргәнлекләрен һәм берсенең: "Хич юк! Хич юк! Хич юк, мы бельмясь",— дип, Хәят сүзләрен кайтарып әйтергә азапланганын күрде дә ихтыярсыз көлде һәм эченнән генә "һич юк!" дигән сүзне әйтеп карады. Галинең дә "һич юк" дигәне Хәятныкы шикелле үк чиста чыкмый иде. Шулай да теге егетнекенә караганда бик күп туры чыкканлыгын ул үзе сизде һәм шуңар куанды. +Бераздан соң ул Николай Иванычның урыныннан кузгалып киткәнлеген күрде дә аның артыннан китте һәм, куып җитеп, табигый гына үзен тәкъдим иткәч, үзе дә татар булганга күрә, теге татар гаиләсе һәм татар кызлары белән танышасы килгәнлеген сөйләде һәм арадашчы булучылыгын үтенде. Николай Иваныч Галинең үтенечен бер дә авырсынмый гына кабул иткәч, бергә залга кайттылар. +Гали Рәхимә абыстайның һәм кызларның үзе белән танышуны кабул итүләрендә бер дә шик тотмый иде. +Эскәмияләрнең берсенә утырды да әүвәл белешкәч тә сөйләр өчен сүзләр хәзерләргә тотынды. Ул Рәхимә абыстайга, "ирекле татар кызларын күреп, үзенең бик шат булганлыгын һәм татар арасында мондый кызларның була башлавын халкыбызның алга китүенең галәмәте дип каршы алганлыгын" сөйләмәкче, аннан соң туташларны "яз җиткәнне белдерә торган әүвәлге карлыгач булулары белән" тәбрик итмәкче иде. +Николай Иваныч килде... һәм үкенеч белдергән сыман бер тавыш: белән: +— Сезнең мөселман икәнлегегезне белгәч, танышырга мөмкин тапмадылар,— диде. +Галинең күңелендә әллә нәрсә җимерелеп төште. Бераз вакыт аның теленә җавап килми торды. Аннан соң ул үз-үзенә килде дә, салкын һәм уңайсыз көлемсерәп: +— Гаҗәп! Ну, хәерле булсын! — диде һәм, Николай Ива-нычка мәшәкате өчен рәхмәт әйтеп, залдан чыгарга ашыкты. Адымнар әллә ничек авыр һәм уңайсыз атланалар иде. +Әле күптән түгел генә аңар мөкатдәс булып күренгән бу калфаклы кызлар хәзер инде бөтен мәгънәләрен җуйдылар. Галинең зиһенендәге төркем-төркем әкәм-төкәмнәр янына тагы ике әкәм-төкәм кушылды. Шулкадәр аерма бар: Галинең әүвәлдән белә торган әкәм-төкәмнәре пычраклар, әмма бу соңыннан килеп кушылганнары өс якларыннан чиста һәм нәфисләр иде... +Гали, буфетка кереп, бер өстәл янына утырды. Аның өстәле янындагы икенче бер өстәлдә унтугыз-егерме яшьләрендәге бер кыз һәм, егерме биш-егерме җиде яшьләрендә булыр, яшь купецларча киенгән бер егет чәй эчеп утыралар иде. +Гали, өстәл янына килеп утыргач та, теге кызның үзенә бик төбәптөбәп карап утырганлыгын күрде дә үзе дә ул кызга бик туры карап торды. +Кызның гасабилек (нервныйлык) күрсәтә торган йөзе, пошынып һәм карарсызланып карый торган күзләре һәм назлы гына йомылып тора торган матур авызы Галигә таныш шикелле иделәр. Ул үзенең белеш кызлары арасыннан эзләнергә тотынды... Ләкин аермачык табып җиткерә алмый иде... +Озакламадылар, чәй эчүчеләр кузгалып киттеләр. Чыгышлый кыз тагы бер мәртәбә Галигә бик туры карады. Галинең, бу юлы да инде, моның таныш кыз икәнендә шөбһәсе калмады. Ләкин исемен һәм фамилиясен хәтеренә китерә алмагач, сүз кушарга батырчылык итмәде. +Гали урынында калды. Аның исенә яңадан теге эч пош-тыргыч, ачу китергеч вакыйга килә башлаган иде дә кинәт җуялды: бер дә көтелмәгән вакытта матур авызлы кызның исем-фамилиясе табылды. +— А, Ольга Алексеевка же! — дип, ул бер бармагы белән үзенең маңгаена бәреп куйды. Һәм үз-үзенә генә ишетерлек тавыш белән: "Нәрсәгә миңа татаркалар? Яшәсеннәр марҗа кызлары! — диде дә буфеттан чыгарга ашыкты. +12. Без белешмәсәк тә, белешүче табылган +Галине антракт вакытларында күрә алмагач, Хәят белән Әминә аны клубтан киткән булырга кирәк дип уйлаганнар иде. Хәят моңар бер яктан кайгыра һәм, икенче яктан куана; әмма Әминәнең Рәхимә абыстайга ачуы килә иде. +Уен тәмам булды. Халык, залның тирәсенә түгәрәкләнеп утырган, танцылар башланганны көтеп калды. Хәят, Әминә һәм Рәхимә абыстай да бер рәттәнрәк тезелеп утырганнар, музыка һәм танцылар башланганны көтәләр иде. +Бервакыт Хәят сөйкемле генә бер кыз белән култыклашып залга кереп килә торган Галине күрде. Гали янындагы кызга елмаеп кына нәрсәдер сөйләп килә һәм аның күптән түгел генә Хәятны кадерләгән һәм аны тирбәткән зәңгәрсу хәтфә күзләре хәзер ниндидер, Хәятка мәгълүм түгел кызны кадерлиләр һәм аны тирбәтәләр иде. Галинең елмаюы да Хәятка яшерен мәгънәле һәм серле шикелле күренде. Теге кызга сөйләп бара торган сүзләре дә әллә нинди матур сүзләрдер шикелле тоелды. Җан коры гына сызланды; аның әллә нәрсәсен кисеп алганнар шикелле иде. Хәят, Әминәнең тезенә төртеп, күзләре белән Галине күрсәтте дә: +— Без белешмәсәк тә, белешүче табылган әле,— диде һәм үзе коры гына елмайды. +Әминә Галинең янындагы кызны бик ныклап карады да Хәятка: +— Бу — Виноградовның Москвада укый торган кызы Ольга булырга кирәк. В прочем (хәер), танып әйтүем түгел, Виноградовның улына охшатып кына әйтәм,— диде. Бу вакытта Әминәнең күңелендә бик куәтле усаллык кузгалган иде: йөзе күгелҗем төскә керде. Ул үзе ачулы күзләре белән Рәхимә абыстайга карады да: +"Аны өйрәтергә ярамый, имеш... Бик шәп эш эшләдең инде: кызларыңны ашатмый калдырдың, син тырышмаган булсаң, әлбәттә, ул безне ашаган булыр иде..."— дип уйлады. +Гали Хәят һәм Әминә өстенә күз салды да, аларның үзенә карагайлыкларын күргәч, күзләрен тиз генә янындагы кызга күчерде. Ул кыз да, башын бераз күтәребрәк, күз очлары белән Галигә карап көлемсерәде. Гали, йөзендәге матур көлемсерәвен хәтфә күзләренә күчереп, сүзендә дәвам итте. +Музыка вальс башлагач, зал биючеләр белән тулды. Болар арасында Степанов та бар иде. Әминә, бераз кызарынып, аның биегәнен карап утырды. Хәят биючеләр арасыннан Гали белән Ольганы эзләп тапты да музыка туктаганчы инде күзләрен алардан аермады. Галинең фигурасы матур йөри: аяк астыннан эләктереп, тарттырылып куелган чалбар балаклары серле җыерылалар да әле бөтен буйларына елмаялар, әле назлы гына каш җыералар яки бик булдыклы кыяфәт белән киереләләр иде. +Хәятның эче поша башлады... +13. Яшерен елаш +Төн яктырак кына, шатырдаган суык төн иде. Бит урталары суыктан оялып кызаралар; аяк астындагы кар да, йөрүчеләр баскач, тапталып кимсетелүдән зарланып шыгырдый иде. Рәхимә абыстайлар йортларына кайтырга чыктылар. Хәят, Әминә һәм Николай Иваныч — өчесе бер атка утырдылар да кучерга акрын гына алып кайтырга куштылар. Николай Иваныч әледән-әле колакларын тоткалап карый иде дә, туташлар аннан: "Шәлләребезне бирмикме, Николай Иваныч?" — дип көләләр иде. +Акрын гына бара торган ат бер чат янына җитте. Монда бер ямщик зур бияләйле кулларын бер-берсенә суктырта һәм, аяклары белән тыпырчынып, ал арны җылытырга тырыша һәм ара-тирә "Их!" дип кычкырып куя иде. Кинәт ямщик бу эшләрнең һәммәсеннән берьюлы туктады да булдыклы гына тавыш белән: +Хөсниҗамал әйтә икән: +"Мин кияүгә барам",— дип, +Әнкәсе аңар әйтә икән: +" Бармагаең, кадал ", — дип, — дип, җырлап та җибәрде. Хәят белән Әминә, моны ишеткәч, бер-берсенә караштылар да чыркылдашып көлешеп җибәрделәр. Николай Иваныч, көлүнең сәбәбен белмәгәнгә, туташларга аптырап кына карады да: +— Әгәр сәбәбен белсәм, мин дә сезнең белән көлептер идем,— диде. +Кызлар бер-берсенә караштылар. Хәят: +— Менә Әминә сәбәбен сөйләсен,— дип, үзе яңадан бер кат көлде. +Әминә, әүвәл татарчалатып: +— Әй җәфа, Галигә булса, бер дә сөйләп торырга кирәк булмас иде, — диде дә, аннан соң ямщикның җырының тәрҗемәсен русча сөйләргә тотынды. +Хәят бер сүз дәшмичә генә уйга чумды. Аның колагында Әминәнең: "Галигә булса, бер дә сөйләп торырга кирәк булмас иде" — дигән сүзе яңгырый да күңелен әллә канларга, Галинең зәңгәрсу хәтфә күзләре янына өстери иде. Кинәт аңар Әминәнең бу сүзләре бик зур мәгънә белдертә торган һәм бик артык дөрес, дөреснең аргы ягында дөрес шикелле тоела башладылар. Николай урынында Гали булса, ул үзе дә теге ямщикның көлке җырыннан көлгән булыр иде; бер дә урынсыз булса да, туганымнар ул җырдан һәм Галинең аннан көлүеннән кызарган булырлар иде; ник кызармаска, анда кияүгә бирү дигән сүз бар бит; ике туганым һәр икесе — кызлар, кияүгә барырлык кызлар. Гали — егет һәм кыз алырлык егет. Шулай булгач, болар кызарган булырлар иде. Ләкин, кызарсалар да, уңайсызланмаган, бәлки кәефле кызарган булырлар иде... дигәндә, Николай Иванычның: +— Хәят Бургановнаның бик йокысы килә,— дигән сүзе Хәятны уятып җибәрде. +Күп узмады, кайтып та җиттеләр. Рөкыя, шактый алдан кайтып җиткән булса да, капка төбендә калып, боларны көткән икән. Әминә белән Хәят Николай Иваныч белән күрештеләр дә керә башладылар. Рөкыя болардан соңгарак калды һәм Николай Иваныч белән шыпырт кына нәрсәдер сөйләште дә алдагылар артыннан чапты. Аның адымнарында, тын алышында, хәтта бөтен кыяфәтендә бик зур тынычсызлык сизелә иде. Әминә һәм Хәят куркышын кына аның йөзенә карадылар. Суыктан кызарган йөздән бер нәрсә дә белен-мәсә дә, күзләрдәге яшерен төшенкелек Рөкыяның җанында нәрсәдер, бик яшерен бер нәрсә барлыгын күрсәтә иде. Әминәнең йөрәге "жу" итеп китте. Ул яшерен генә тавыш белән: +—Ни булды, апа, сиңа? — дип сорады. +Рөкыя бераз төзәнебрәк: +— Бер нәрсә дә булмады, бары башым авыртыбрак тора бүген,— диде дә үзе алгарак китте. Аның тавышында җи-ңелчә генә калтырау һәм ясалма зарлану сизелә иде. +Әминә белән Хәятка йокы урыннары бер бүлмәдә хәзерләнгән иде. Әминә, яртылаш чишенгәч, барып, бер йомшак эскәмиягә ташланды да: +— Кил әле, туганым, алдыма утыр әле,— дип, чишенеп тора торган Хәятны чакырды. Хәят, чишенеп бетергәч, таракларын алып, чәчен тузгытты да, бераз туңган сыман җыелыбрак, Әминәнең тезләренә килеп утырды. Әминә аны кысып кына кочаклады һәм, күзләрен ялкынландырып: — Ник Гали безне озатырга килмәде? — дип сорады. +Хәят, уйчан гына көлемсерәп: +— Ул озатырга килгән булса, ямщикның мәхәббәтсез җы-руыннан көлгән булыр иде бит, туганым? — дип, сорауга сорау белән җавап бирде. +Туташлар ул "мәхәббәтсез" җырдан тагы бер мәртәбә көлеп алдылар да, Әминә: +— Ул да көлгән булыр иде шул, көлгән булыр иде. Хәер, белеп булмый тагын: ирләр кайсы вакытта бик көлке нәрсәдән дә көлмиләр алар...— диде. +Туташлар озакламадылар, яттылар. Галинең зәңгәрсу хәтфә күзләре һәм матур сыны шактый вакытлар Хәятның йомылган күзләре алдыннан китәргә теләмичә тордылар. Бары баса башлаган йокы гына акрынакрын ул нәрсәләрне томан эченә качыра иде. Хәят укына бантлады һәм бераздан йокыга да китте. +Әминәне йокы алмый иде. (...) +Шулай пошынып ятканда, аның колагына күрше бүлмәдә берәүнең мыш-мыш елаган тавышы килә башлаган шикелле булды. Кем елый? Ник елый? Бу вакытта нинди елау?.. Әминә бераз вакыт колакларына ышанмый ятты. Ләкин тавыш һаман басылмады. Тирән төннең тирән тынлыгы эченә яшеренгән бу елау әллә ничек серле һәм җан пошыргыч иде. Әминә җитез генә караватыннан төште дә, аякларының очлары белән генә басып, тавыш килгән бүлмәгә юнәлде. Һәм ялан аяклар аркылы бөтен тәненә җәелгән суыктан һәм үзе билгеләп җиткерә алмаган җан тынычсызлыгыннан чытаеб-рак кына Рөкыя бүлмәсенә барып керде. Елаучы Рөкыя иде... +Ул эчке күлмәктән генә, алдындагы өстәлгә кулларын салып һәм алар өстенә башын куеп, акрын гына елый иде. +Әминәнең бөтен барлыгы җулап китте: җаны бик куркыныч бер нәрсә сизенгән шикелле авыртып сызланды. Ул бер кулын йомшак кына Рөкыяның иңбашына куйды да: +— Апа, җаным, ни булды сиңа? — дип сорады. +Рөкыя сискәнеп башын күтәрде һәм, Әминәгә килүенең сәбәбен аңламаган шикелле тонык кына карап, кулындагы юеш яулыгы белән күзләрен сөртергә тотынды. Әминә яңадан: +—Апа, җаным, әйт, зинһар, ни булды сиңа? — дип, Рөкыяның йөзе янына ук бөкрәйде. +Рөкыя шыпырт һәм төшенке тавыш белән: +— Эчем поша,— диде дә күзләрен яңадан яулык белән каплады. +Әминә, бераз вакыт нәрсә әйтергә дә белми торганнан соң, үзенекенә башка, өзек-өзек бер тавыш белән: +— Башта ук әйттем мин сиңа, апа, осторожно, осторожно, дидем... — дип сөйли башлады да ахырдан әйтеп бетермичә кисте. +Рөкыя җавап бирмәде. +Болар бер-берсен бик яхшы аңлашалар иде. +Әминә бары сәгать алты тулганда гына йоклап китә алды. +14. Хәят та модадан калышмады... +Рәхимовлар гаиләсе белән катышу Хәятка беркадәр үзгәреш бирми кала алмады. Рәхимовларның киң, бизәүле һәм бай тормышлары Хәятта боларга каршы зур күрү (тәгъ-зыйм) тойгысы кузгата иде. Күбрәк татар балалары шикелле, Хәят та кечкенәдән үк үзеннән баерак кеше алдында кечелекле булырга өйрәтелгән иде. Хәят, бу гаиләгә катыша башлагач та, акрын-акрын үз тормышларын ярлы, кечкенә һәм тар итеп күрә башлады. Әминә кия алган нәрсәләрнең һәммәсен кия алмау, ул тага торган бриллиант кашлы нәрсәләрне тага алмау, үз йортларының Рәхимовларныкы шикелле электрик белән яктыртылган булмавы, асрауларның да, марҗа булмыйча, Биби генә булуы шикелле, тормышның вак кына нәрсәләре кайсы вакытларда Хәятны шактый кәефсезләндерәләр иде. Хәятымны урынсыз рәнҗетү булмасын өчен, мин шуны да әйтеп китим: укучылар бу кәефсезләнүдә Әминәдән көнләшү-фәлән дигән бер тойгы бар дип уйлый күрмәсеннәр. Бу кәефсезләнү көнләшүдән түгел, бәлки Хәятның Әминә файдалана торган нәрсәләрдән файдаланасы килүдән (...). кызыгудан килә иде. Мәгълүм йә, кызыгуны "китап" та яманламый. Чынлап та, Хәятта хатынкызның бер бүлегендә бик куәтле була торган көнләшү тойгысы аз иде. +Хәят үзенә генә терәлеп тора торган эшләрнең һәммәсен диярлек Рәхимовлар гаиләсеннән күчереп эшли башлады. Рөкыя һәм Әминә мөселманнардан йөзләрен качырмыйлар, бәлки бер мәҗлестә утырмау һәм танышмау мәгънәсе белән генә "качалар" иде. Хәят та модадан калышмады: ул да капланып качуны ташлады. Бу эш өчен Газизә абыстай аны бер-ике мәртәбә ачуланып караса да, сүзен тыңлата алмады. Хәер, Хәят, дәлил итеп, Әминә белән Рөкыяның качмый йөрүләрен китергәч, Газизә абыстай үзе дә артык үз сүзләнеп азапланмады. Хәятны иркенә куйды. +Рәхимовларның залында кыйммәтле рояль тора, һәм ул рояльдә Рөкыя берничә төрле көйләрне матур гына итеп уйный да белә иде. Хәят Борһан абзыйдан рояль алдыртырга тырышып караса да, булдыра алмагач, өч-дүрт көн атасына караңгы чырай күрсәтеп йөрде дә ташлады. +Әминә белән Рөкыя французча да укыйлар иде. Хәят та быел кыш рус морфологиясе, синтаксисы һәм хисап белән бергә французча да укып чыкты. +Туганымы укый торган бу телне Хәят кына укымый калсынмыни соң! (...) +Рус теленең морфологиясе һәм синтаксисын да ул ялкау укыды: ят хәрефнең кулланылышы, иярчен җөмләләр шикелле кайсы нәрсәләр аңар аерым охшамыйлар иде. +Яз якынлаша бантлады. +15. Эч пошу +Март числосының бер пәнҗешәмбе киче иде. Борһан абзый ястү намазыннан соң, һәр пәнҗешәмбедәге гадәтенчә, намазлык өстендә килеш моңлы һәм карт тавыш белән кычкырып Коръәннән бер аять укый башлады. +Аның тавышындагы калтырану һәм каләм белән аңлатып булмый торган бер яңгыраш — бу укуның чын күңел һәм ихлас белән уку икәнлеген һәм моның эчендә үлгәннәрне искә төшерү, терекләрне кайгырту, тагы әллә нинди, әллә нинди ят һәм авыр тойгылар бар икәнен күрсәтә иде. +Йортта тавыш-тын бетте: Газизә абыстай, намазлык өстеннән тормыйча, картының укуын тыңлый. Хәят бүлмәсендә тын гына утыра. Биби аягын булдыра алган кадәр йомшак басып йөри иде. +Тыштагы буран, аның тәрәзәгә бәрелүе һәм җилнең выжылдавы йорт эчендәге бу тынлыкны бераз боза һәм шуның белән бергә Борһан абзыйның укуына әллә нинди бер серлелек, тирән бер яшерендек бирә иде. +Озак бер догадан соң картлар, сәгатьнең тугыз гына булуына карамыйча, йокларга да яттылар. Озакламады, Биби дә ятты. +Хәят, гадәтенчә, комод тартмаларын актарып ташлады да йөз кат күргән нәрсәләрен йөз дә беренче кат күздән үткәреп чыкмакчы булды... Ләкин тыштагы буран, куәтләнгәннән-куәтләнә барып, аның тынычлыгын бозды. +Ул эшен бүлде дә тыңланып утыра башлады. +Җил бик ачы тавыш белән сызгыра, бик калын тавыш белән үкерә, әле ыжгырынып, бүре улаган тавышлар чыгара, әле җен алмаштырган бала шикелле елый да тагы үкерә, тагы сызгыра, тагы ыжгыра башлый иде... Түбә калайлары кубарга теләп шалтырыйлар. Яфраксыз агачлар тагы әллә нәрсәләр шалтырыйлар, ыңгырашалар, күтәрелеп бәреләләр. Тәрәзәләр чатырдыйлар. Ишекләр яман хәбәр китерүчеләр тарткан шикелле, шалтырыйлар иде... +Хәят урынына сеңеп калды: аны курку дисәң — курку гына түгел, эч пошу дисәң — ул гына да түгел, бер тойгы каплап алган иде. Бераз вакыт урынында тын да алмый утырганнан соң, ул җәһәт кенә торды һәм: "Ләхәүлә" укый-укый, бүлмәсенең ишеге ягына атылды да, аны ачып, икенче бүлмәләрдән үзенә ниндидер бер җавап көткән шикелле тыңланып тора башлады. Ул бүлмәләрнең эчендә үлек тынлыгы тыштагы куркыныч буранның тынычсыз шау-шуы дер селкетә иде. +Хәят җәһәт кенә үз бүлмәсеннән чыга башлаган иде дә кире кайтты. Караңгы бүлмәләр аңар куркыныч шикелле һәм аларның берсендә моннан бер генә ай әүвәл үлгән Хәлимә абыстайның өрәге сузылып басып тора шикелле тоелды. Хәят укынып кына лампасы янына килде дә, бер-ике минутлык аптырап торыштан соң, аны алып, бүлмәсеннән чыкты. Һәм, артында бик куркыныч нәрсә барлыгын сизгән кеше шикелле атлыгып, Биби йоклый торган бүлмәгә таба китте. +Юлда очраган бүлмәләр, почмакларына качынган караңгы шәүләләре һәм тыштагы коточыргыч давылдан бозылган үлек тынлыклары белән, Хәятка бик эч пошыргыч һәм шыксыз күренәләр иде. Ахыр Биби янына барып җитте. +Биби өсте ярым ачык килеш, бер дә кайгысыз, кулларын җәеп йоклап ята. Аның йөзе һәрвакыттагыча майланып ялтырап тора, борын тишекләре кыяфәтсез генә киереләләр һәм яныннан бертөрле авыр тир исе аңкый иде. Бу күренеш Хәятның тагы да эчен пошырды. Бөтен бу ямьсез бүлмә, бөтен бу Биби, аның мондый ямьсез һәм гамьсез йокысы, баш астындагы бу кечкенә, иске мендәре һәм тирә-якны тоткан исе — һәммәсе бергә кушылып, бер тормыш булалар да Хәят йөрәгенең әллә кайсы җирен кырып торалар иде. +— Биби, Биби, тор әле, тор әле! Кара, Биби, дим, тор, дим! — дип, Хәят аягы белән Бибинең аякларын селкетте. +Асрау, бераз вакыт аңлаша алмый азапланса да, ахырдан торып утырды һәм, әгузе-бисмилла әйтеп, күзләрен уарга тотынды. +Хәят Бибине, урыннарын күтәртеп, үз бүлмәсенә алып китте дә шунда ятарга кушты. Йокысыннан айнып җитмәгән Биби идәннең бер почмагына аннан-моннан гына урынын түшәде дә йокыга да китте. Хәят, терсәкләре белән өстәлгә таянып, башын куллары арасына кысып утырып тора башлады. Бүлмәдә, йоклаган булса да, кеше булгач, ул хәзер инде тыштагы тынычсызлыктан курыкмый бантлады. Ләкин аның җаны әүвәлгедән дә артыграк сызлана, эче әүвәлгедән дә бигрәк пошына иде. Башта бу пошыну билгесез генә, курку белән катыш башланды да, минутлар узган саен киңәеп һәм шуның белән бергә үк билгелерәкбилгелерәк була барып, саф эч пошуга әйләнде һәм Хәятның бөтен барлыгын каплап алды. Караңгы бүлмәләрдән аңкып тора торган шыксыз үлеклек; аларның эчендәге уннан ятып йоклый торган кешеләрнең бертөрле ага торган тереклекләре; ямьсез йоклый торган ямьсез Биби һәм аның иске, ямьсез мендәре — шул нәрсәләрнең һәммәсенең, үзен (Хәятны) чолгап алып, тереклеге белән үрелеп барулары Хәятка артык күңелсез, эч пошыргыч, мәгънәсез тоелдылар. Бөтен тереклек аның алдында ямен җуйды: гүя бөтен тормыш шул караңгы бүлмәләр, алар эчендәге ястүләрен укыгач та ятып йоклый торган кешеләр, ямьсез йоклый торган Бибиләр һәм караңгы, коточыргыч давыллы төннәрдән коралын ясалган да шыксыз, мәгънәсез булып скелет (кадил) сымак басып тора иде. +Эч пошты, пошты, очсыз-кырыйсыз пошты... +Узган ел гына әле Хәят мондый эч пошуның дөньяда барлыгын да белми, хәтта быел кыш башында да әле ул болай пошынмый иде. Менә бу соңгы өч айда инде анда берничә мәртәбә бу хәл булып узды. +Шушындый эч пошу вакытларының берсендә Хәятның елаганын күргәч, Газизә абыстай да бу хәлгә игътибар иткән иде. Әүвәл ул Хәятны орышып карады. "Тигезлектә үсәсең, зур булмаса да, дәүләт эчендә торасың, Ходайга Шөкереңнән гаҗиз булырга кирәк; "эчем поша", имеш, ни дигән сүз ул, башыңа нинди кайгы төшкән соң синең?"— дип, вәгазьләп тә карады. Ләкин файда чыкмады. (...) +16. Барыбер кайчан да булса бер бармый хәл юк +— Фу, Ходаем, кай җиреннән телгәнмен бит,— дип, Хәят кулындагы кайчысын өстәлгә куйды да хәзер генә икегә кискән батистын карап тора башлады. Батист чынлап та кирәкмәгән җиреннән теленгән иде. Хәят батист кисәкләрен берничә төрле итеп әйләндереп карады, бер-берсе янына китереп бакты, ләкин файда чыкмады. +— Кирәкмәгән җиреннән теленгән, хәзер инде күлмәкнең иң күренә торган бер җиренә ялгау керергә тиеш. +Хәятның кәефе бозылды, ачуы килә башлады да кайчыны бераз арырак төртеп җибәрде, ялгыш киселгән батистларны караваты өстенә атты. Кайчы ялгыш кисүдә, батистлар ялгыш киселүдә гаепле табылганнар иде. +Бүлмәгә кулына ниндидер бер конверт тотып, Газизә абыстай керде. Хәят йөзен кыйланышланып чытты да зарланган тавыш белән: +— Кара әле, әни, якшәмбе көн эш тотарга бер ярамый миңа, менә ничек телеп ташлаганмын,— дип, теге батистларны алып күрсәтергә тотынды. Газизә абыстай, мондый эш булып киткән чакларда, йөзенә кәефсезлек чыгарып, Хәятны бераз кыздыра: +— Бер эшне күңел биреп эшләмисең син. Үзең монда, күңелең әллә кайда,— ди торган иде. Ләкин бүген, Хәятның гаҗәпләнәсенә каршы, йомшак кына елмайды һәм Хәятка матурлыгына кызыккан сыман бер караш белән карады да: — Йә, кызым, юкка борчылма. Монысы бозылса, икенчесе бетмәс әле,— диде һәм әллә ничек уңайсызланып кына кулындагы конвертны Хәятка сузды да: — Менә шушы кешене таныйсыңмы дип күрсәтергә кергән идем әле мин сиңа,— диде дә, бик кирәкле бер эше исенә төшкән сымак, җәһәт кенә бүлмәдән чыгып китте. +Конверт эченнән бер егет портреты килеп чыкты. Башының артынарак киелгән кәләпүше егетнең мөселман икәнен күрсәтеп торганга күрә, Хәят анасының бу портретны күрсәтүе тиктомалга түгел икәнен сизенде: "Яучы килмәгәндә, ана кетне нишләп үз кызына егетләр портреты күрсәтеп йөрсен!" +Хәят портретны бик пөхтәләп карарга тотынды. Аның йөрәкчеге уйнаклап тибә башлаган иде. +Егетнең йөз кыяфәте һәм сынын тотышы, портрет күрсәтүенә караганда, бик сөйкемле иделәр: ачык маңгай, кәкрәебрәк килгән шактый киң кашлар, очлары югарыга каратылып куелган куе һәм озын мыек һәм күкрәген киерелдеребрәк, егет сымак торыш Хәятка мәхәббәтле күренделәр. +Егетнең кәләпүшеннән башка бөтен киеме иң соң мода белән Аурупача тегелгән нәрсәләр иде. Портрет иясе бу яктан да Хәятка ошады. +Хәят портретны бик озаклап, бик нечкәләп карады, иң вак нәрсәләрне дә күзеннән төшереп калдырмаска тырышты. Шулай карый торгач, бервакыт аңар егетнең кәләпүше артыграк артка киелгән шикелле тоелды да, ул: "Кәләпүшен бераз алгарак киертәсе бар икән",— дип уйлады. +Аннан соң Газизә абыстайның аяк тавышы ишетелгән шикелле булгач, Хәят портретны тәрәзә төбенә ташлады да бүленгән эшенә тотынган сыман итте. +Газизә абыстай, кергәч тә, кызының йөзеннән карап берәр нәрсә аңларга тырышса да, булдыра алмады: Хәятның йөзе һәрвакыттагы шикелле матур, тыныч һәм ачык иде, яңа бер тойгы аңлатмый иде. Газизә абыстай уңайсызрак елмайды да: +— Таныдыңмы, кызым? — дип сорады. +Хәят йөзен бер дә үзгәртмәскә һәм тавышын илтифатсыз ясарга тырышып кына. +— Ə мин җүнлеләп карамадым да әле аны,— дип, карточканы яңадан кулына алды һәм өстән генә бер кат күз төшерде: — Юк, таный торган кешем түгел,— дип, анасына сузды. +Газизә абыстай бу егетнең Г. шәһәрендәге Салих Фатихов исемле яшь бай, бик тәүфыйклы һәм бик образовный кеше икәнчелеген сөйләде һәм, берникадәр сүзләрдән соң, шул егеттән яучы килгәнлеген һәм шушы бер-ике көн эчендә аңар бер җавап бирергә кирәк икәнчелеген дә әйтте. Хәят үкчәләре өстендә җәһәт кенә анасына аркан әйләнде. Аның матур йөзе нурлы кызгылтлык белән капланган иде. Газизә абыстай, яңадан бер кат кыска гына, Салих Фатиховның бик бай, бик тәүфыйклы һәм образовный егет икәнлеген сөйләп, иртәгә ачык бер җавап бирергә кирәк икәнчелеген аңлатты да карточканы Хәятның өстәлендә калдырып чыгып китте. +Хәят берничә секундлар баскан килеш торды; аннан соң, якындагы эскәмиягә авыр гына ташланып, бик нык яна торган бит урталарын кулчыклары арасына кыстырды да тик кенә калды. Уй үзенә эшли башларга вакыт икәнен сизенә, ләкин кайдан тотынырга кирәк икәнен белми дә каушап кала иде: бүлмә тарая башлады, тарая, тарая... менә инде ул Хәятны кысарга ук тотынды... Мондый тар урында ничек итеп фикерне эшләтергә дә, ничек итеп берәр нәрсә уйлап чыгарырга мөмкин булсын! +Хәят иң әүвәл кулына туры килгән бер китапны алды, эченә акрын гына карточканы салды да бакчага чыгып китте. +Бакча киң, җәйге кояш уенчак һәм шат иде. +Хәят, бүлмә эчендә кысылып торып бик арган шикелле, бакча эскәмияләренең берсенә килеп утыргач, ял итәсе килү сыман бер тойгыга чумды да, кулындагы китабын ябык килеш тезләре өстенә салып, күзләре белән агачларның яшь яфраклары арасыннан үзенә белемсез бер нәрсә эзләргә тотынды. Ләкин ул нәрсә табылмады. Шул нәрсәнең табылмаган-лыгыннан булырга кирәк, кояш, яфраклар арасыннан челтәрләнеп, Хәятның күзләренә төште дә бик ачык итеп көләргә тотынды. Кояш көлә, матур кара күзләр оялалар... +Хәят икенче эскәмиягә күчеп утырды. Хәзер инде, ял итәсе килү сыман тойгы бетеп, аның урынына бик тиз-тиз уйлыйсы, әллә нәрсә, бик кирәкле нәрсә эшлисе килә иде. Хәят китапны ачты да яңадан карточканы карарга тотынды. Карточка әүвәлгедән бераз үзгәргән, кәләпүш хәзер, бераз алгарак килеп, кирәкле урынын тапкан шикелле иде. +Бераздан соң Хәят Салихны сөйләтеп карады. Салих әүвәл бас (калын тавыш) белән сөйләгән иде дә, Хәят аны картсынгач, баритон (ачык һәм урта калынлыктагы тавыш) белән сөйли башлады. Салих, моннан да күчеп, нәзек тавыш белән сөйләмәкче булган иде дә, Хәят рөхсәт итмәгәч, аны ташлап, яңадан баритонга күчте. +Хәят күзләргә дә билгеле бер төс бирергә тырышып караса да, булдыра алмады: алар коңгырлык белән чем-каралык арасында билгесез килеш калдылар. +Моннан соң Хәят Салихның йортын һәм йортындагы тормышын күз алдына китерә башлады: йорт Рәхимовларныкына охшашлырак кына бер йорт; эчендә рояле дә бар; Салих һәрвакыт ак якаларын куеп йөри; кайвакытларда, өстәл янына утырып, счет сала; төнге икеләр-өчләрсез йокларга ятмый; ун-унберләрсез тормый... Театрлар, концертларга йөри... итеп бер сурәт ясады. Ләкин сурәтләр аермачык чыкмыйлар, әллә ничек томан эченнән генә күренәләр иде. +Хәят үзе утырган эскәмия янындагы бер агачның яшь ботагын сындырып алды да берәм-берәм яфракларын чәйнәп карады. Яфраклар ачы иделәр. Аннан соң шул ук ботакның кабыгын әрчеп карады. Кабык бармакларны яшькелткә буйый: кабыгы әрчелгән ап-ак чыбык, юешләнеп, тайгак булып тора иде. +Хәят карточканы китап эченә салды да үзеннән ерак түгел бер җирдә кояшка кызынып ята торган мәче — "Васька"сын чакырырга тотынды. Ләкин "Васька" ялкау гына күтәрелеп карады да урыныннан кузгалмады. Аның Хәятка бераз үпкәсе бар иде: баягынак ул үзе, аны санга тыкмыйча, алдына менеп утырам дигәндә генә ачуланып төшергән иде. Аннан соң Хәят юлларның берсе белән китте дә, койма янына килгәч, бераз туктап торды. +Күршеләр бакчасыннан сөйләшкән һәм көлешкән тавышлар ишетеләләр иде. +Хәят койма ярыгыннан җиңелчә генә бер күз салды һәм үз-үзенә генә: +— Маруся белән женихы икән әле,— диде дә яңадан агачлар арасында тулганырга тотынды... Башка вакыт булса, ул Мария һәм аның булачак киявенең болай бакчада сөйләшеп, көлешеп йөрүләре хакында, Мариянең чытлыклыгы, булачак киявенең чамадан тыш озынлыгы тугрысында уйламый гына уздырмас иде. Ләкин бүген аның башына ул уйларның берсе дә килмәде. +Уйланмый иде... +Хәят бер-ике мәртәбә яңадан Салих турысында уйларга тырышып караса да, аны да инде булдыра алмады. +Йомгакның башы җуялган иде... +Кинәт Хәят шәһәр өстенә күтәрелгән колак тондыргыч гөрелтене ишетә башлады. Бу гөрелте, бу шау-шуның шәһәр өстеннән бер генә минутка да җуялып торганы булмаса да, баягынак Хәят аны ишетми иде. Әмма хәзер тупас ямщик арбаларының тупас шатырдаулары, әллә кай җирдәге әллә кемнәрнең әллә нәрсәләр кычкырынулары, зур адымлы зур атларның, купшы чабып, дагалары белән урам ташларын сугулары — һәммәсе, ачык ишетелеп, Хәятның башына каба башлады. Ул шактый вакыт шул шау-шуга чумып утырды. Аның башында хәзер шул гөрелтенең хак һәм бар икәнлегеннән башка бер нәрсә дә калмаган иде. +Əнə бер ак болыт. Ак ефәк флер шикелле үтә күрсәтә торган болыт. Ул болыт, артына вак-вак болытчыклар ияртеп туп-туры кояш өстенә бара. Хәят аның, тиз генә барып бетеп, кояшны каплавын тели. +Болыт килеп тә җитте. Аның белән бергә йомшак һәм хуш исле җил дә килде һәм Хәятның эсселектән арган йөзенә акрын гына исеп хәл кертте. +Шау-шу басыла төшкән, баш та иркенәеп киткән шикелле булды. +Хәят яңадан портретны карарга тотынмакчы булган иде, ләкин бу вакытта ишегалдында Әминә тавышы ишетелгән шикелле булгач, чабып аңар каршы китте: +— Бире, туганым! +Әминәнең тулырак кына яңак урталары эсседән матур гына кызарганнар да, бераз тирләгәннәр дә иде. Ул, күзләрен җитез генә уйнатып: +— Әйдә, туганым, киен, мин сине хәзер үзебезгә алып китәм. Кич бергә "Аркадия"гә барырбыз,— диде. +Хәят уйчан гына көлемсерәде дә: +— Мин синең үзеңне җибәрмим бүген, туганым,— диде һәм, Әминәнең гаҗәпсенеп каравына каршы, аңар бөтен бүгенге вакыйганы сөйләп, Салихның портретын тоттырды. +Туганымы карточканы караганда, Хәят, бик төбәп, аның үзен карап торды. Әминәнең озак һәм дикъкатьле карашында ошатканлык сизелә иде. Кинәт Әминә күзләрен ялкынландырды һәм үзе бөтенләй ялкынга әйләнде дә: +— Барамсың, туганым? — дип сорады. Хәят күзләрен уйчан гына елмайтты һәм: +— Барыйммы соң? — дип, сорауга сорау белән җавап бирде. Моннан соң туганымнар карточканы тагы бер кат бик тәфтишләп карадылар һәм карточкадан гына беленеп җитми торган вак-төякне төрлечә чамаладылар да бару һәм бармау ягына булган сәбәпләрне тикшерергә тотындылар. +Хәятның бармау ягына куя торган сәбәпләреннән иң зурысы: N шәһәреннән китәргә, шулай итеп, ата-аналары һәм дус-ишләреннән бөтенләйгә аерылырга туры килү иде. Ләкин Әминә, бу сәбәпкә бер дә исе китмичә, башка төрле сәбәпләр күрә иде: уналты-унҗиделәрдә үк кияүгә чыкканда, кызлык вакыты бик әрәм кала; бик яшьтән балалар белән җәфаланасы була; боларга искитмичә бармакчы булганда да, холкын, табигатен белмәгән, күрмәгән һәм танымаган, ул сине сөяме, син аны сөя аласыңмы икәнен белмәгән кешегә гомерлеккә хатын булу куркыныч дип уйлый иде. +Туганымнарның һәр икесендә бару ягын куәтли торган сәбәп тә юк түгел иде. Егет матур, бай, тәүфыйклы да, ди. Егет образовный да: Аурупа костюмында... Мондый егеткә дә бармаганда, Борһан абзый һәм Газизә абыстайның бик кәефсезләнүләре дә мөмкин. +Кызлар мәсьәләне тагы берничә кат уйлаштылар. Уйлашкан саен, бармау ягын куәтли торган сәбәпләр берәм-берәм җуяла баралар иде. +Хәятның N шәһәреннән китәсе килмәүгә, Әминә: +— Карчык булганчы анаң куенында ята алмассың бит, туганым,— дип җавап бирде. +Аның каравы Хәят та туганымы күрсәткән сәбәпләрне ватты: +— Кызлык вакытым әрәм кала, дисең син, туганым. Әрәм кала диярлек, нинди хозуры бар соң аның? Болай дип, марҗа кызлары әйтсәләр, бер хәер инде: алар, ичмасам, ду килеп, әллә нинди историяләр ясап гомер уздыралар. Әмма безгә нәрсә?.. Холкын, фигылен белмәгән кешегә бару дисең син. Барыбер, кайчан барсаң да, шулай була бит инде ул...— диде дә Хәят теләгән нәрсәсен әйтеп бетерә алмаган шикелле итеп сүзен кисте. +Әминә уйга баткан иде. Бер-ике минут тик тордылар. Моннан соң Әминә кинәт кенә күзләрен Хәятка төзәде дә батыр һәм катгый тавыш белән: +— Бар, туганым, бар! Барыбер, кайчан да булса бер бармый хәл юк, — диде. +Хәят җавап бирмәде, ләкин күзләренә чыккан салкынча һәм корыча ут аның да туганымы сүзләренә ышана икәнен күрсәтә иде. +17. Йә әле, син шәпме? +Шау-шулы ыгы-зыгысы, тынны кыса торган кызуы, тәртипсез гөрелдәве белән көндез мине чуалта, томаландыра һәм ялкауландыра да Хәятны үзенә кирәкле мәсьәләдән аерып тора иде. Ул бүген көне буе бары шул мәсьәлә турысында, Салихка бару-бармау турысында уйлап йөрсә дә, бер карарга килеп җитә алмады. Әминә белән сөйләшкән сүзләр, хәтта аның шулкадәр ялкынланып әйткән: "Бар, туганым, бар. Барыбер кайчан да булса бер бармый хәл юк",— дигән сүзләре дә Хәятка бер карарга килүгә ярдәм итмәделәр генә түгел, бәлки аны бөтенләй мәсьәләдән ераклаштырдылар гына. Әминәнең һәрвакыттагы сүзләре Хәятка билгеле бер карар бирә алалар иде. Чөнки Әминә үзе, әйткән сүзләренә чиксез-кырыйсыз ышанып, әйткән минутта гына булса да ышанып әйтә һәм, биниһая ышанып, ялкынлана да, Хәятка шик итәргә урын калдырмый иде. Ләкин бүгенге сүзләрен ул алай итеп әйтә алмады. Ул ышанып әйткән шикелле итеп тә әйтте, хәтта ахыргы катгый сүзләрен әйткәндә ялкынланып та әйтте. Ләкин бу ышанып әйтү, бу ялкынлануның үзендә Хәят бер ышанмау, бер ялкынланмау сизә иде. Шулай итеп, "бару-бармау" мәсьәләсе, Әминә белән сөйләшкәннән соң, бигрәк тә буталды, бигрәк томанланды: +— Бар, туганым, бар... Бик яшьтән балалар белән җәфаланасы була... Барыбер бармый хәл юк... Ул сине сөяме, син аны сөясеңме икәнен белмәгән кешегә ничек итеп гомерлеккә хатын булырга кирәк?.. Бар, туганым, бар... Портретына караганда бик матур булырга охшый... Портреттан карап бер нәрсә дә әйтеп булмый, туганым. Əнə теге шадра Варяны белә торгансың, портретында бер нәрсә беленми, менә дигән матур дип уйларсың... Бар, туганым, бар... +Әминәнең өч-дүрт сәгать эчендә әйтеп өлгергән бу сүзләре берберсе янына бик тәртипсез булып тезеләләр дә Хәятның теңкәсенә тияләр иде. +Хәят шадра Варяны белә, хәтта йомшак һәм матур холкы, яхшы һәм туры җаны өчен ул аны сөя дә, дус та тота иде. Хәят Варяның ертлач-ертлач шадрасының портретта бөтенләй беленми икәнен дә, шул карап торырга бик ямьсез Варяның портретта чип-чибәр чыга икәнен дә һәм үзенең, Салих шулай булып чыга калса, сөю түгел, аның йөзенә туры карый да алмаячак икәнен дә белә һәм шул белүе белән газаплана иде. +Бервакыт Хәятның зиһенендәге Салих чынлап та шадраланып китте. Салихның шадралары нәкъ Варяныкы шикелле икән. Хәят, куркынып, зиһенендәге бу шадра Салихны куарга тотынды һәм, аның китмәгәнен күргәч, үз-үзен мыскыллаган тавыш белән: +— Буламы соң? Килешмәгәнне! "Ул" нишләп шадра булсын? — диде. Болай дигәч, Салих, шадрасы бетеп, портрет күрсәткәнчә матур булып калды. Алай да Хәят, әүвәл бер күрмичә торып, барырга риза булмаска уйлап куйды да иртәгә анасына: +— Үзе белән белешмичә, бер сүз дә әйтә алмыйм,— дип җавап бирмәкче булды. Моннан соң Хәят, өстендәге әллә нинди куркыныч һәм авыр фарызны үтәгән шикелле, тынычлап калды. Ләкин, Хәятның гаҗәпләнүенә каршы, бу тынычлык озакка сузылмады, җимерелде. Кинәт аңар яучылагач кына, кияүгә бару өчен генә танышу оят төсле, мәгънәсез шикелле күренә башлады. Кирәк Салихка, кирәк үзенә болай итеп танышу бик уңайсыз, авыр һәм килешсез булыр шикелле тоелды. Белешкәч тә, сөйләшергә сүз дә табылмас, җай да табылмас та, товар карашкан төсле бер-берсен карашырлар да, әллә нинди авыр тойгы белән бер-берсеннән аерылышып, акрын гына икесе ике якка китәрләр шикелле булды: менә Салих аңар карый... Хәят аның күзләрендә: +— Йә әле, кызый, син шәпме? Миңа катын булырга ярарлыкмы? — дигән сүзләрне күрә дә Салихтан да, үз-үзеннән дә ояла, әллә нәрсәдән хурлана. Менә Хәят Салихка карый... Салих та, үз чиратында, Хәятның күзләрендә: +— Йә әле, егет, син шәпме? Миңа кияү булырга ярарлыкмы? — дигән сүзләрне күрә дә Хәяттан да, үз-үзеннән дә ояла. Хәят аның оялганлыгыннан бигрәк ояла. Салих та, Хәятның бу оялуын күреп, яңадан, яңадан ояла, кашларын җыера, йөзләрен чыта... һәр икесе кыпкызыл кызарышалар... +Бу нәрсәләрне уйлаганда, Хәят чын-чынлап кызарды да, куллары белән йөзен каплап: +— Юк, юк, булмас, булмас, мәңгегә булмас...— диде. Хәзер инде ул Салих белән никахка кадәр танышуны теләү түгел, Салих үзе танышмакчы булса да, риза була алмас иде... +Төн килде. Бөтен табигать, бөтен җир йөзе, бөтен яшь йөрәкләр шикелле Хәят та язгы төннәрне сөя иде. Язның салкынчарак, хуш исле төннәре, бигрәк тә ул төннәрнең шундый хуш исле булучылыгы Хәятның йөрәгендә үзенә белемсез бер тойгы уята иде. Бу тойгыда җиңелчә генә моң, җиңелчә генә шатлык, нәрсәнедер җиңелчә генә сагыну, нәрсәнедер җиңелчә генә көтү, нәрсәгәдер җиңелчә генә куану, тагы әллә нәтэсәләр бар иделәр. Хәят язгы төннәрдә бу тойгы белән исерә дә, үз-үзен онытып, томанлы рәхәтлек эченә батып кала иде. +Бүген төн Хәятка, үзенең салкынчарак кына аязлыгы, язлыклы хуш исе эченә төрендереп, катгый бер карар да китерде. +Хәят, һәр көнге гадәтенчә, бакчага ачылган тәрәзәсе төбенә килеп утырды да, бакчадан керә торган салкынча һаваны зур-зур йотымнар белән эчеп, әлеге үзенә билгесез тойгының томанлы рәхәтлегенә талды. Һәм, шул томанлы рәхәтлек эченә төренеп, иртәдән бирле башын әйләндергән мәсьәләне салмак һәм тыныч кына чишеп ташлады. +Карар булды: Хәят Салихка барырга риза! Салихка баргач, бу соңгы айларда була башлаган эч пошу бәласе дә бөтенләй бетәчәк булды. Чөнки Хәят тормышының тойгы белән генә беленә торган китек ягын Салих бөтенләй тутырачак... +Бу вакытта ай, җир белән күкнең бер-берсенә тоташкан җиреннән аз гына күтәрелеп, Хәятка күренмичә генә, аның арка ягыннан агач башларына көмеш сыман тонык нур чәчеп тора иде. Айның күтәрелүе белән кыскара барган агач күлә-тәләре Хәятның күңелендә хыялый картина тудырдылар; əнə шул күләгәләр арасында плащка, (ридага) төренгән, башына зур читле кара эшләпә кигән Салих килә! (Хәят кайчандыр театрда, шундый бер бакча буйлап, шундый бер егетнең үзенең сөеклесе янына килгәнен күргән иде. Салихның да кулында, теге егетнеке шикелле, бер думбрасы бар икән. Ул, шул думбрага бик матур чиертеп, кычкырып җырлап, Хәят утырган тәрәзәгә таба килә икән... +Салихның "Сөям сине" дигән, сүзсез җырлана торган җыры бөтен бакчаны яңгыратса да, Хәяттан башкаларга: Борһан абзый, Газизә абыстай һәм Бибигә ишетелми икән, ләкин Хәятка аермачык ишетелә икән. +Болай яшерен генә килгәч, Салих, билгеле инде, Хәят янына кермәкче булып килгән. Ул тәрәзә аркылы керер... Кергәч, билгеле инде, Хәятның матурлыгын мактап, баритон тавыш белән җырлар; аннан соң, үзенә барырга риза булган өчен, Хәятның маңгай, яңак, күз һәм иреннәреннән үбәр; Салихның куе мыегы Хәятның йөзен дә, борынын да, маңгаен да кытыкландырыр... +Боларны хыялына китергәч, Хәят чынлап та кытыкланып китте, кызарынды һәм, үз-үзеннән оялып, мендәренә барып капланды да: +— Илаһи, мәхәббәт бир! Илаһи, гомерлек мәхәббәт бир инде! — диенде. +Бу теләк кызлык вакытының иң ахыргы һәм шуның белән бергә иң куәтле теләге иде. +18 июлъ, 1911 г \ No newline at end of file diff --git "a/bylatypov/\320\247\320\260\320\277\321\202\320\260\321\200 \322\226\323\231\320\272_tat.txt" "b/bylatypov/\320\247\320\260\320\277\321\202\320\260\321\200 \322\226\323\231\320\272_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..dc5f27132552a7deb4d7e1526dc5963a56fb1688 --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\247\320\260\320\277\321\202\320\260\321\200 \322\226\323\231\320\272_tat.txt" @@ -0,0 +1,145 @@ +Эрнест Сетон Томпсон +Чаптар Җәк +Т. Нурмөхәммәтов тәрҗемәсе + +I +Башта шуны әйтик: бу куянның исеме Җәк булса да, аны һәрвакыт Чаптар Җәк дип йөртәләр иде. +Шәһәрчектә менә шушы Чаптар Җәк белмәгән-күрмәгән этләр бар иде микән? Бигрәк тә ул зур гәүдәле коңгырт йонлы этне яхшы белә. Бу этнең аны күп мәртәбәләр куып барганы бар. Чаптар аңардан һәрвакыт койма ярыгына кереп кача торган иде. Аннары ул бик елдам бер көчекне дә белә. Монысыннан инде койма ярыгына кереп кенә качып булмый, чөнки ул үзе дә бу ярыктан кереп-чыгып йөри ала. Аның каравы бу эт кәмәшеннән текә ярлы, кызу агымлы канау аша сикереп котылып була. Шушы канауга килеп җитү белән, көчек шып туктый. Ул канау аша сикерергә курка, сикерсә, анда тончыгып үләчәк иде. Канауның бу урынын малайлар шушы көнгә хәтле "Чаптар Җәк кичүе" дип атыйлар. Шәһәрчектә сикерү буенча Җәкне уза алырлык җитез бер бурзай бар. Ул Җәк артыннан койма ярыгы аша чыга алмаса да, аның каравы ул койманың үзе аша җиңел генә сикерә ала. Чаптарның канына байтак кына тоз салып йөрде ул. Ләкин чая Җәк аңардан бик тиз ычкына, койма урынына утыртылган чәнечкеле куаклар арасына елт кына кереп кача. Бурзай энәләргә кадалудан бик шүрли, куянны шундук күзеннән югалта торган иде. +Менә шушы өч дошманыннан тыш, шәһәрчектә янә дә бәйләнчек этләр көтүе бар, ләкин ул авыр аяклар аның өчен бер дә куркыныч түгел. +Болар өстенә шәһәр читендә дә этләр бик күп, тик аларның берсе генә чын-чынлап Җәкнең йөрәген өшетерлек. Бу озын сыйраклы бик усал урам эте шундый кызу чаба ки, Чаптар Җәкнең җаны кайвакытларын чак-чак кына эленеп кала торган иде. Шәһәр мәчеләре Җәкне куркытмый, аннары аларның аңа һөҗүм иткәннәре дә юк диярлек. Хәер, бер айлы кичтә ниндидер мәче актыгы аны бимазалап караган иде каравын. Җәк чирәм чемчеп йөри торган аланга, үзенең бихисап күп җиңүләре белән кәпренәйгән кыяфәттә, зур гына мәче килеп чыккан иде. Җәк күзләреннән ут көлтәләре бөркегән бу кара җанварны шундук күреп алды. Кара җанвар Җәкнең өстенә сикереп өлгергәнче, ул үзе аңа таба борылды да, арт аягына басып, колакларын торгызып: "Чрр-чрр!"—дип кычкырып җибәрде һәм, теге исенә килгәнче, аның өстенә сикереп, үткен тырнакларын башына батырды. Карт мәче галәмәт зур булып күренгән бу тиле җанвардан уттан качкандай качып китте. Җәк әлеге алымын бик еш кулланды, ләкин шуны да әйтергә кирәк, аның белән ул үзе дә ике мәртәбә хур була язды. Беренче мәртәбә бу хәл үзенең кармактай тырнакларын күрсәткән бик усал мәче белән булды — ул чагында Җәк аңардан чак кына качып котыла алды. Икенчесе — ала көзән белән булды, Җәк, аның өстенә сикергән чагында, үтә дә саксызлык күрсәтте. +Ләкин шулай да әлеге бурзай аның кан дошманы булып калды. Җәкнең бәхете булмаса, ул күптән аның үткен тешенә эләгәсе иде инде. Чаптарның гадәте шундый — ул төнлә белән генә ашарга чыга: караңгыда дошманнар да азрак була, яшеренергә дә ансатрак. Ләкин бервакыт кыш аенда Җәк печән кибәне янында озаграк тоткарланып калды. Озак диюебез шуңа — чөнки таң беленеп килә иде инде. Болын аша үзенең оясына кайтып барганда, бәхетсезлегенә каршы, ул шәһәр читендә арлы-бирле иснәнеп йөргән бурзайны очратты. Ак кар яктысы белән таң яктысында берничек тә качып булмый иде. Йомшак кар өстеннән бөтен көчеңә сыпыртырга гына кала. Ə бит бурзай кар өстеннән куянга караганда да тизрәк чаба. +Менә шуннан ике чапкын бер-берсен шундый куышып китте ки — син күр дә мин күр. Алар сикерә-сикерә һәм, сикергән саен, аяк асларыннан кар өермәләрен туздырып чаптылар. Әле уңга, әле сулга тайчандылар. Этнең чабар өчен бөтен җае бар: аның, беренчедән, ашказаны буш; икенчедәй, көне салкын; өченчедән, йомшак кар аяк табанын авырттырмый иДе. Куян исә әле яңа гына, корсагы ярылганчы, тукранбаш печәнен ашады. Әле шулай була торып та, аның тәпиләре җитез элдерә, хәтта һавага ак болыттай кар тузаннары очырта иде. Бурзай куянны ачыклыктан куып барды. Җәк, кереп качарлык чәнечкеле куак ише нәрсәне таба алмыйча, тәмам йөдәп бетте, ə койма буена аны бурзай якын җибәрми иде. Җәкнең колаклары инде шәлберәя дә башлаган — бу исә аның талчыгу, хәлсезләнү билгесе иде. Кинәт аның шәлберәйгән колаклары шәм кебек үрә тордылар. Тән ягында бер киртә чагылып киткәндәй булды. Ләкин Чаптар ул киртәгә барып җитү өчен түгел, ə ачык тигезлекне көн чыгышына таба кисеп чыгу өчен, ягъни әлегә күренмәгән фермаларга барып җитү өчен тырыша иде. Бурзай да көн чыгышына таба аның артыннан элдертте. Куян, илле адым чамасы узганнан соң, явыз дошманына тоттырмаска теләп, кисәк кенә бер читкә каерылды, аннан янә дә көн чыгышына таба чабып китте. Əнə шулай бер алга талпынып, бер читкә каерылып, ул дошманнан да кача, шул ук вакытта биек такта коймалы фермага да якыная бара. Койманың тавыклар кереп-чыгып йөри торган бер тишеге бар, ə койма артында аның икенче усал дошманы — бик зур кара эт яши иде. Шулай да бу койма бурзайны бер мәлгә тоткарлап калды, Җәк, бу уңайдан файдаланып, әлеге койма тишегеннән ферма ишегалдына үтеп керде дә шундук аның аулак бер почмагына барып посты. Бурзай биек койманың тәбәнәгрәк ян капкасына атылды, чабып килгән шәпкә капканы сикереп чыкты. Ләкин ул, аны-моны абайламый, нәкъ тавыклар өстенә сикереп төшкән иде. Тавыклар, дөнья җимерелгәндәй тавыш кубарып, як-якка ташландылар. Сискәнгән сарыклар да, ду кубынып, бәэлдәргә кереш-' теләр. Ə инде сарыкларның тугры сакчысы, әлеге зур гәүдәле кара эт, шундук аларга ярдәмгә ашыкты. Чаптар, бу форсаттан файдаланып, койма тишегеннән күләгәдәй шуып кына чыгып китте. Койма артында ырылдашып, чинашып ике эт талашып калды, бу тавышларга кешеләрнең кычкырган авазлары килеп кушылды. Этләрнең талашуы ни белән беткәндер, Җәк моны белмәде һәм белергә дә теләмәде. Ләкин бурзай моннан сон аның артыннан бервакытта да куып йөрмәде. +II +Соңгы елларда Каскадо штатындагы куяннар бик күп яңалыкка тап булдылар. Элек заманда алар ерткыч җанварлар, кошлар белән беррәттән челлә кызулары, зәмһәрир суыклары, шулай ук төрле үләт һәм йогышлы авыру таратучы бөҗәкләр белән дә туктаусыз көрәшеп килгәннәр һәм, әйтергә кирәк, үзләренең токымнарын саклап калганнар иде. Ләкин штат җирләренә төрле яктан фермерлар килеп төпләнә башлагач, куяннарның хәлләре кырт кына үзгәреп китте. +Эт һәм мылтык эшкә керешкәч, койот, төлке, бүре, бурсык ише җанварлар һәм куяннарның ата дошманнары карчыгалар бердән кимеп китте. Шуннан куяннар берничә ел эчендә исәпсез-хисапсыз булып үрчеделәр. -Ләкин тиздән үләт зәхмәте башланды, куяннарны менәрләп-меңәрләп кырып салды. Аларның иң таза һәм иң әрсез дигәннәре генә исән калды. Берара аларны бармак белән дә санарга була иде. Бу вакыт эчендә тагын бер яңалык булып алды: фермерлар үзләренең йорт-кураларын, ихаталарын, хәтта барлык биләмәләрен чәнечкеле куаклар белән әйләндереп алдылар. Бу чәнечкеле киртәләр куяннарның дошманнары өчен дә киртә булды. Хәзер инде нинди дә булса җәнлек тарафыннан эзәрлекләнгән куян җитез аягыннан башка тагын үзенең үткен акылына да ышана ала һәм аларның аеруча зирәкләре, үзләрен этме, койотмы куган чагында, якын-тирәдәге чәнечкеле киртә арасыннан елт кына икенче якка чыгып кача торган иде. Ләкин койотларны да җүләр димә. Алар да тиздән куяннарның бу хәйләсен белеп алдылар, парлап-парлап аулый башладылар. Берсе киртәнең бер ягына чыгып басса, икенче иптәше киртәнең икенче ягында кала; киртә аша чабып чыккан куянны һәр ике якта да дошманы көтеп тора иде. Мондый чакта куянның бер генә котылу чарасы була: ул, киртәнең икенче ягында койот сагалап торганын шәйләп алганнан соң, киртә аша чыгып тормый, әлеге беренче дошманына койрыгын гына күрсәтеп, кыр буйлап элдертә бирә. Әлбәттә, мондый чакта ул бары тик үзенең йөгерек аягына гына ышана. +Үләт зәхмәте узганнан соң, куяннар тагын күпләп үрчи башлады. Шундый зур афәттән котылгач, ата-баба-лары бер ай эчендә кәнкәерлек җирләрдә дә алар рәхәт гомер кичерделәр. Куяннар киң ачык болыннарны, зур фермаларны яратмыйлар, аларга күбрәк киртәләнеп алынган кечкенә фермаларның борылмалы-сырылмалы болын-кырлары ошый, алар бер-берсенә шундый якын, кайчак зур авыллар сымак тоташып китә язалар иде. +Шундый поселокларның берсе Ньючузен чуен юлы станциясе тирәсендә барлыкка килде. Бу поселокның тирә-юнендә яңа әйбәт токымлы куяннар күпләп үрчеде. Алар арасында җемелдәвек күзләре өчен Энҗекүз дип аталган бәләкәй генә бер ана куян да яши. Энҗекүз, гаять җитез булып, койотларны хәйран алдый белә иде. Ул үзенә оя ясау өчен прериянең әле чирәме дә кузгатылмаган ап-ачык көтүлек җирен сайлап алды. Монда аның берсеннән-берсе бәләкәй балалары туып үсте. Бер баласы үзенең җете күзе, соргылт-көмеш туны белән тач әнисе иде, тик менә холкы белән генә аңардан аерылып тора иде. Ə менә Энҗекүзнең икенче улына яңа асыл токымлы әнисенең барлык күркәмлеге до күчкән булып чыкты. +Без белгән куян Энҗекүзкәйнең шушы улы инде. Бу куянның батырлыгы һәм бигрәк тә җитезлеге аңа тирә-якта дан китерде, шуның өчен дә аңа Чаптар кушаматы бирелде. Дошманнарын кәкре каенга терәтерлек качу ысулларын шул куян үзе уйлап чыгарган иде инде. +Әле бәләкәй чагында ук ул Каскадо штатының ни акыллы куяны да үзенең башына китерә алмаслык бер хәйлә тапкан иде. Бервакыт аның артыннан бик явыз бер җирән эт куып барды. Куян киртәләр һәм фермалар арасыннан никадәр генә борыла-сарыла чабып йөрмәсен, әмма бөтен тырышлыклары да заяга гына иде. Киртәләр һәм фермалар койот эзәрләгәндә генә таяныч була ала, чөнки фермерлар белән этләр, койотларга һөҗүм итеп, үзләре дә искәрмәстән, куянга ярдәм күрсәтәләр. Хәзер исә куянның хәле бик мөшкел иде, ник дигәндә, ул үтеп чыккан киртә арасыннан әлеге җирән эт тә үтеп чыккан, һәм Чаптар Җәк, эле бәләкәй сабый бала гына, арып әлсери дә башлаган иде инде. Аның колаклары хәзер гадәттәгечә басып тормый, очлары кырт кына сынган кебек, хәтта вакыт-вакыт шәлберәеп үк төшәләр иде. Нәкъ менә шул мизгелдә ул тагы бер чәнечкеле киртәнең кечкенә генә тишегеннән елдам гына шуып узды, ләкин теге юньсез эт тә аның артыннан җитез генә атылып чыккан иде. +Аланда кечерәк кенә бер сыер көтүе утлап йөри, яннарында бер бозау да бар иде. +Мәгълүм булганча, киек җәнлекләр бик куркыныч минутларда кемгә дә булса сыенырга тырышалар. Алар үзләре артыннан әҗәл куа килгәнен бик яхшы беләләр. Ə бит мондый чакта җиде ятның да дусларча ярдәм кулы сузуына аз гына булса да өмет итәсең. Безнең Җәкне дә менә шундый кысыр өмет дип әйтикме — соңгы чиккә этәрде, ул туп-туры сыерлар янына чабып китте. +Әлеге эзәрләү һәм дошманлык бары куянга гына кагылса, сыерларның әллә ни исләре дә китмәс, алар үзләренең капкан үләннәрен гамьсез генә чәйнәүләрендә булырлар иде. Ләкин сыер халкы да бит эт затын күралмый, шуның өчен дә каршыларында җирән йонлы эт пәйда булгач, аларның танаулары белән койрыклары бердән күккә чөелде. Сыерлар, усал гына пошкырынып, бер сафка тезелделәр дә бозау әнкәсе җитәкчелегендә эт өстенә ябырылып килә башладылар. (Җәк бу вакытта тәбәнәк кенә күгән куагы төбенә поскан иде.) Эт бер читкә тайпылды. Карт сыер аны бозауга һөҗүм итә дип уйлады булса кирәк — эт артыннан шундый чатыр чабып китте, тегенең күләгәсе дә күренми калды, мин сиңа әйтим. +Җәкнең әлеге качу алымы искитмәле булып чыкты. Күрәсең, бу алым сыер белән үгезләрнең бабалары әле бизон булган, этләрнең исә элгәрләре әле койот булган бик борынгы чорлардан ук килгәндер. Җәк бу вакыйганы гомере буе онытмады һәм үзенең әлеге хәйләсен соңыннан да кат-кат кабатлады. +Чаптар, зирәк булуы өстенә, үзенең төсе белән дә бүтән куяннардан аерылып тора иде. +Җәнлекләрнең төсләре аларга, тирә-юнь шартларына яраклашып, күз яздырырга ярдәм итсә, бу "саклагыч төс" дип атала, әгәр инде, киресенчә, әйләнә-тирәдә күзгә бәрелеп торсалар, алары "белгерткеч төсләр" дип йөртелә. Куяннарның төсе шул яклары белән яхшы, алар куянны саклый да, кирәк чакта "мин монда" дип кычкырып та тора. Үзләренең өннәрендә, соргылт куаклар һәм түмгәкләр арасында утырган чакларында куяннарның колак, баш, сырт һәм янтыкларының соры йоннары гына күренә. Болар һәммәсе бергә кушылып җир төсенә керә, һәм бик якын килеп карамыйча, аларны аерып та булмый. Ләкин дошманы якынлашып, үзен тәгаен күреп алачагын белсә, куян шундук сикереп торып качып китәчәк. Аның соры төсе мизгел эчендә юкка чыга, әйтерсең ул үзенең соры төстәге чикмәнен салып ата. Тиз арада бүтән төскә керә ул: колагы акка әйләнә, очлары гына каралып тора; аякларына да ул ак оек киеп куйгандай була; койрыгы исә ак җирлектәге кара тапка охшап кала. Бу соры куян түгел инде, ə аклы-каралы куян. Ул хәзер белгерткеч төскә керде. Ничек шулай килеп чыкты соң әле бу? Монда бер дә гаҗәпләнерлек нәрсә юк. Колакларының тышкы йоны соры булса да, эчке йоны аклы-каралы бит. Куян ак төпле кара койрыгын да, тәпиләрен дә утырып торган чагында җиргә кыскан була. Гүя ул өстендәге соры чикмәненең мамыклы чабулары белән бөтен җирен каплап утыра. Ə инде сикереп торгач, аның ала-кола төсләре шундук калкып чыга. Элек аның төсләре: "Мин түмгәк..."— дип пышылдап торган булса, хәзер исә алар: "Мин куян!"— дип кычкырып торалар. +Бу аңа нәрсә өчен кирәк? — дип уйлыйсыз инде сез. Чынлап та, барлык котылу чаралары җитез аякларында булган бу кыюсыз җан иясе яшеренәсе урынга нишләп әле үзен бөтен дөньяга белгертә? Моның бик мөһим сәбәбе булырга тиеш. Хикмәт менә нәрсәдә икән. Әгәр аны бүтән бер куян куркытса, ягъни бу ялган өркү генә булып чыкса, ул шундук әүвәлге халәтенә кайта, үзенең табигый төсендә кала. Киресенчә, әгәр куянны койот, төлке яисә эт-мазар куркытса, алар аны шундук күреп алачаклар һәм куян куу ул җил куу белән бер дигән нәтиҗәгә киләчәкләр. Дөрестән дә, алар: "Бу куян бит, мин аны ачык яланда барыбер тота алмыйм",— дип уйлап куялар. Бу — куяннарны йөгереп йөрү кебек артык мәшәкатьтән коткара. +Куяннарның аклы-каралы таплары аларның гаскәри мундирлары да, милли байраклары да. Авыру, зәгыйфь куяннарның ак һәм кара таплары беленми дә диярлек, әмма куәтле, таза куяннарның ул таплары ярылып ята. Оясында соры түмгәк булып утырган Чаптар да, койоттан яисә төлкедән качып барган чагында, аларны юри үчекләгән төсле була: башта ул ала куян булып чабып китә, нәкъ менә ак кар өстендәге чем-кара күмер кебек җем-җем килә; шуннан соң ул ап-ак йомгакка әйләнә, ниһаять, иң азактан, үтә күренмәле кош мамыгына әверелеп, күздән югала, эреп юкка чыга. +Фермерларның күп кенә этләре соры куянны әле тотып була дип уйласалар да, ала куянны исә тотып булмасына тәмам төшенеп җиткәннәр иде. Әлбәттә, алар, кайвакыт ау хиреслегенә бирелеп, ала куян артыннан да: куалар, ләкин бусы инде бер кызык өчен генә була. Чаптар да, үз көченә нык ышанганлыктан, алар белән бик хәтәр уеннар уйнап ташлый иде. +Бүтән җәнлекләр кебек, безнең Җәк тә үзен билгеле бер төбәкнең хуҗасы итеп саный һәм бу төбәкнең чиген бик сирәк очракларда гына үтеп чыга. Аның биләмәсендә оялары атлаган саен диярлек, җирле халык телендә бу ояларны "куян түшәкләре" дип тә атыйлар. Түшәкләр сай табак хәтле генә иңкүләнеп тора, бу иңкүлекләр төбенә кипкән яфрак түшәлә. Кайчак оялар куак я үлән арасында ясала, һәр оя да, шартына карап, бик ипле итеп корыла. Бер оя, әйтик, эссе көн өчен билгеләнә, ул барыннан бигрәк кояштан саклану өчен хезмәт итә; мондый оялар һәрвакыт тән ягына карыйлар. Кышкы торак тирәнрәк казылып, анысының авызы, киресенчә, көн ягына каратыла. Ə инде юеш, сүрән көннәр өчен печән ышыгында махсус куыш корыла, һәм анысының "капкасы" көн батышы тарафына карап тора. Куян, әйтик, көнне берәр оясында үткәргәннән соң, төнгә каршы агай-энеләре белән бергә тукланырга чыга ди. Алар, ашап туйганнан соң, ай яктысында көчекләр кебек әүмәкләшеп уйныйлар-уйныйлар да таң алдыннан гына нәкъ көннең шартына туры килерлек берәр өйгә кайтып керәләр. +Фермалар арасындагы көтүлекләр куяннар өчен иң ышанычлы урыннар иде. Үткен энәле куак-киртәләр һәм чәнечкеле тимер чыбыклар белән әйләндереп алынганлыктан, бу көтүлекләрдә дошман тәпиенә эләгү куркынычы булмый. Ләкин азыкның да иң-иң тәмлесе кешеләр торган җирләрдә була, тик биредә аларны бүре белән төлкедән дә куркынычрак булган кешеләр һәм аларның мылтыклары белән этләре сагалый, аннары андагы коймалар да кереп-чыгып йөрергә комачаулый иде. Менә шушындый хәвеф-хәтәрләр янавына да карамастан, Чаптар үзенең бер оясын яшелчә бакчасы уртасындагы кавын түтәленә терәп үк диярлек ясап куйган, һәм Чаптарның акылын-фигылен белгән кешеләр, аның шулкадәр дә шашкын тәвәккәллек күрсәтүе турында ишеткәч, моңа бер дә исләре китмәде. Әйе, аның өчен бакча — бик хәтәр урын, ләкин шул ук вакытта ул биредә җәннәт рәхәтлегенә тиенә бит. Аннары ул монда койманың утеп-сүтеп йөрерлек күп кенә тишек-тошыкларын да белә, ə инде коймадан чыкканнан соң, ул үзенең күп кенә хәйләле алымнарын куллана ала. +III +Ньючузен Көнбатыш Америка шәһәрчекләренә хас бер шәһәрчек иде. Анда бөтен нәрсә иләмсез. Урамнар урынына туп-туры юллар сузылып киткән, күз ялы өчен ичмаса бер генә борылыш та юк. Йортлар йорт түгел, ə начар такталар белән сумалалы кәгазьләрдән, ягъни тольдән корыштырган корылмалар гына. Шушы бичара алачыклар, үзләренең гариплеген һич аңламыйча, без дә йортлар санында бит дип, кукраешып утыралар. Аларның һәрберсе, үзенчә, башкалардан өстенрәк күренергә тырыша. Берсе, әйтик, ике катлы йортка охшарга өметсенеп, алгы яктан ясалма фасад белән бизәлгән. Икенчесенә кирпеч сымак шакмаклап буялган такталар какканнар. Ə өченчесе зиннәтле мәрмәр сарай булып күренмәкче. +Болар дөньяның иң шыксыз йортлары булып, үз хуҗаларының яшертен уйларын белгертеп торалар, ягъни мәсәлән: "Бу йортларның кирәге шулкадәр генә, бер-икс ел түзсәк, моннан бүтән җирләргә китеп олагырбыз",— дип әйтеп торалар кебек иде. +Шәһәрчекнең бөтен бизәге — матурлык өчен дип тә түгел, ə азмы-күпме күләгәсе булсын дип утыртылган агачлар, тик боларнын да кәүсәләре акка буялган, очлары кыркылып гарипләндерелгән. +Шәһәрчектә күңелгә ятышлы бердәнбер бина бар, ул да булса икмәк элеваторы. Ул грек гыйбадәтханәләренә дә, швейцариялеләр дачасына да охшарга тырышмый, тупасрак булса да, үзен, бар булганыңча, ягъни бик зур һәм бик намуслы икмәк элеваторы итеп күрсәтә. +Шәһәр урамнарының иң очында прерия манзарасы ачыла. Биредә анда-санда ферма утарлары, су. чыгара торган җил тирмәннәре һәм рәт-рәт булып сузылып киткән чәнечкеле куаклар күзгә ташлана. Монда инде чынлап та хозурланырга була. Киртә урынына куе итеп утыртылган күгән агачлары биек булып һавага ашып утыралар. Алтынсу җимешләренең күплегеннән аларның каты нык ботаклары да чыдамаган, сыгылып төшкән. Бу җимешләр ашарга яраксыз булса да, алар биредә ком чүлендәге яңгырдай бик тансык, чөнки алар бик матур булып салынып-салынып торалар һәм шәһәр төмсәлегеннән арган күзләргә рәхәтлек бирәләр. +Әлегедәй шәһәрчеккә барып эләксәң, аннан ничек булса да чыгып таю ягын карыйсың. Кыш ахырындарак бу шәһәрчектә ике көнгә тоткарланып калган бер юлчыбыз тәгаен менә шулай уйлый иде. Ул башта шәһәрчекнең тарихи истәлек булырлык нәрсәләре белән танышты. Ләкин трактирда пыяла капкач астында сакланган ак җофар карачкысы да, кырык ел элек кызыл тәнлеләр тарафыннан баш тиресе салдырылган Бэкки Буллин -карт та, шулай ук заманында Кит Карсон тәмәке тарткан трубкә дә аны кызыксындырмады, шуңа күрә ул тизрәк кар юрганы белән капланган прериягә ашыкты. +Прериягә чыгуга, эт эзләре белән чуарланган ак кар өстендә эреэре куян эзләрен күреп алды. Бер узгынчы кешедән, бу шәһәрчектә куяннар бармы-юкмы дип, сорашып торды һәм: +— Бер генә куян да күргәнем булмады,— дигән җавапны алды. Тегермән эшчесе дә шул ук сүзне әйтте. Ләкин газеталар төргәге күтәргән бер малай башка фикердә булып чыкты: +— Алар болында бетәсемә түгел,— диде ул.— Кайвакыт шәһәргә дә киләләр. Калба дигән берәүнең яшелчә бакчасына да зур бер куян оялаган. Аның йоны бик кызык, шахмат тактасы кебек чуп-чуар. +Малайның бик зур куян дигәне Чаптар Җәк иде, әлбәттә. Ләкин ул Калба бакчасында яшәми, анда әллә нигә бер кунакка гына кереп чыккалый. Ул көнне Чаптар "капка"сы көнбатышка карап торган оясында утыра, чөнки ул көнне көнчыгыштан дымлы җил исә иде. Аның бу өе Медисон-авенюның көнчыгыш очында урнашкан. Әлеге мосафир да шунда таба китеп барды, куян исә аны ерактан ук күзәтеп торды. Кеше юлдан килгән чагында, аның күңеле тыныч иде әле, ләкин кеше, төньякка борылган юл буенча китмичә, кыр аша туры гына атлап килә башлагач, куянны кинәт курку алды. Кеше аның сукмагына аяк басу белән, Җәк оясыннан сикереп чыкты да болын буйлап көнчыгышка таба йөгереп китте. +Дошманыннан качып барган куянның һәр сикергән адымы, гадәттә, сигез-ун футка җитә. Биш-алты адым узган саен, ул, разведка ясау өчен, һавага да сикереп куя — куралар һәм куаклардан да биегрәк күтәрелеп, тирә-юненә ялт кына карап ала. Тәҗрибәсез куян өскә дүрт адым саен сикерә һәм, шулай ешлый торгач, бик күп вакытын сарыф итә. Акыллы куян сигез-тугыз адымга бер сикерүдән дә канәгать, чөнки күзәткәләү өчен шунысы да җиткән. Чаптар исә һавага унике адым саен гына ыргыла, шунда да, бөтен ягына ялт-йолт каранып, үзенә кирәген белеп өлгерә. Аның сикереп атлаган адымнары да башкаларныкыннан зуррак була: ун-унике футка җитә. Үз артыннан калдырган эзләре менә тагын кай ягы белән аерыла: бүтән токымлы йорт куяннары да, кыр куяннары да койрыкларын, карга тидермичә, югары күтәреп чаба; төньякта яшәүче зур куяннар койрыкларын салындырып чабалар; кайберләренең койрыгы, түбән үк төшеп, тәпи эзләре артыннан карны сызгалап бара; Чаптарның җемелдек-кара койрыгы куян кардәшләренең һәммәсенекеннән дә озынрак иде, бу озын койрыкка һәм аның кар өстендә озын-озын сызыклар калдыруына карап, аны, ягъни Чаптарны, шундук танып була. Аның эзләре бүтәннәрнеке арасында үзалдына аерылып ята иде. +Куяннарның күбесе этсез кешедән курыкмый. Ләкин Чаптар бервакыт сыртын пешереп алган мылтык ядрәсен бик нык хәтерли, һәм менә хәзер дә ул, әлеге мосафирның үзенә якынаеп килүен күргәч, җиргә сырыша язып диярлек, коймага таба чабып китте. Койманың теге ягына чыккач, канатын җәеп җиргә тияр-тимәс очкан карчыгадай, алга томырылды, бер миль үткәннән соң, башта һавага сикереп, сак кына тирә-ягына каранып алды, аннары үзенең иң яшертен ояларының берсенә кереп ятты. +Ләкин аңа озаклап ял итәргә туры килмәде. Егерме минут үтү белән, аның колаклары шыгыр-шыгыр иткән тавышка елт итеп торып бастылар — ул мосафирның кар шыгырдатып килүен аерым ачык ишетте. Җәк сикереп торганда, ялтыравык таяк тоткан кеше аның янына килеп җитә иде инде. +Аякларында күпме көч булса, барын җигеп, Чаптар яңадан койма ягына элдертте. Чәнечкеле тимер чыбыклар белән колгалардан ясалган киртәгә җитми торып, дошманын күрү өчен ул бер генә мәртәбә дә сикереп карамады — хәер, бу саклылыкның кирәге дә юк иде, чөнки кеше аны абайламый да калган, тик эзләренә генә күз салгалап килә иде. +Шулай да Җәк, түше белән җиргә тия язып һәм бүтән дошман да күренми микән дип як-ягына карана-карана, һаман әле алга табан чабуында булды. Хәзер инде ул мосафирның аның эзеннән килгәнен белә, шуңа күрә сасы көзәннәр белән көрәшүдән калган күптәнге саклык тойгысы аңа элмәк ясарга куша иде. Җәк, ерактагы коймага җиткәнче, туры гына йөгерде, койманың теге ягына чыккач та, илле адымлап йөгереп барды, аннары, әле генә узган эзеннән кире кайтып, бүтән оясына таба бөтенләй икенче якка чабып китте. Җәк тәнне бу оясында аяк өсте торып кына үткәрде. Менә кояш та чыкты. Аңа кояш җылысында рәхәтләнеп кенә ятасы иде югыйсә. Ләкин əнə бит кар шыгырдый, димәк, дошманы тагын якынаеп килә. Шуннан Җәк, әле рәтләп җылынып та җитмәгән килеш, яңадан да бик еракка чабып китте. +Ярты миль чапканнан соң, ул, бер калку җиргә туктап, кешенең һаман әле үз артыннан килүен белде һәм эзләрен тырышып-тырышып бутарга кереште. Аннары Җәк үзенең бик яраткан оясы яныннан узды, бөтенләй кире яктан урап килеп, дошманын адаштыруына тәмам ышанганнан соң, шул яраткан оясына ял итәргә кереп ятты. +Баягы кебек бик үк тиз ишетелмәсә дә, берникадәр вакыттан соң кар яңадан шыгырдый башлады. Җәк, бик хәйләкәр дошманга тап булуың төшенеп, аңа каршы яңа алым табарга булды һәм үзенең посып яткан урыныннан елдам гына сикереп чыкты. Мосафир да, куян да бу вакыт Чаптар биләмәсен зур түгәрәк ясап әйләнеп чыкканнар һәм бик олы гәүдәле кара эт яшәгән фермага килеп җитә язганнар иде. Нәкъ менә шушы ферманың такта коймасында тавыклар кереп-чыгып йөри торган бик җайлы бер тишек бар иде. Куян бу тишекне искә төшергәч шатланып бетә алмады: бу койма ярдәмендә ул никадәр җиңүләргә иреште, бурзай хәтле бурзайны төпсез чуманга утыртты! +Чаптар, хәзер инде үзен күреп калуларыннан да курыкмыйча, ачык ялан буйлап əнə шул коймага таба чабып китте. +Ләкин коймадагы тишек томаланган булып чыкты. Куян, аптырашка калып, бүтән ярыкларны эзләргә кереште, таба алмый йөдәп бетте. Ул, чатны борылгач, кинәт төбенә тикле ачып куелган ян капканы күреп алды. Ишегалдында әрдәнәләп өелгән такталар өстендә тәмләп кенә кара эт йоклап ята иде. Тагы да түрдәрәк, ышык почмакта, бер-берсенә елышып, тавыклар җылынып утыра. Əнə амбардан бер мәче чыгып килә, ул, салкын карга тәпиләре белән чирканып кына баса-баса, кухняга таба узды. Чаптар, капка каршында туктап, боларның һәммәсен дә карап торды. +Тигез ак кар өстендә аны эзәрләүче мосафирның кара шәүләсе селкенгәли иде. Җәк, акрын гына сикерә-сикерә, ишегалдына керде. Озын сыйраклы әтәч, үз эше белән шөгыльләнәсе урынга, каты гына кыткылдап куйды — ул куянны күреп калган иде. Шуннан кояшта гамьсез генә яткан эт капыл гына башын күтәрде, аннары торып ук басты. Җәккә үлем куркынычы яный иде. Озак уйлап тормастан, ул җиргә чүкте дә соргылт бер түмгәккә әйләнде. Моны гаҗәеп осталык белән эшләсә дә, әгәр әлеге мәче булмаса, ул дөнья белән мәңгегә саубуллашасы иде. Мәченең аны коткару теләге юк иде югын, шулай да ул аны коткарып калды. Ишегалдында әле куян барын искәрмәгән эт капкага таба атлап килде һәм куянның чигенү юлын кисеп куйды. Ләкин нәкъ шул чакны өй чатыннан мәче килеп чыгып, өйнең нигез туфрагына сикереп менде дә андагы гөл чүлмәген бәреп төшерде. Бу саксызлык эт белән мәченең битараф булып кылануларына чик куйды. Мәче куркуыннан амбарга таба чабып китте. Мәче чаба торып та, әтиең моңа котырыгы килмәсә, аның эт дигән аты корысын. Менә эт белән мәче куяннан утыз фут ераклыкта гына, пыр тузынып, чабып уздылар. Алар күздән югалмас борын ук әле, Җәк капкага таба борылды, хәтта: "Рәхмәт сиңа, пескәй!"— дип әйтеп тә тормыйча, ишегалдыннан атылып чыкты да таныш сукмагыннан өермә кебек чабып китте. +Әлбәттә, хуҗа хатын мәчене эттән аралап алды, шуннан соң эт янә такта өеме өстенә менеп сузылып ятты. Күп тә үтмәде, ишегалдына куянны эзләүче әлеге мосафир килеп керде. Аның мылтыгы юк, кулында нибары калын таяк кына иде, шуңа күрә эт ана тияргә батырчылык итмәде. +Шулай итеп, куянның эзе шушы йортта өзелеп калды. Бу хәйлә куянның башына алдан ук килгән иде микән, юк иде микән — әмма ничек кенә булмасын, аның бу әмәле тантаналы җиңү белән тәмамланды, Җәк бәйләнчек дошманнан котылып калды. +Ят кеше икенче көнне дә Җәкне эзләргә чыкты, ләкин аның эзләрен генә тапты. Аның эзен ул койрык сызыкларыннан, зур-зур адымнарыннан һәм кар өстенә нык басып һавага чөелүләреннән танып алды. Шул ук вакытта тегеләре белән янәшә бүтән бер кечерәк куян эзе дә ярылып ята иде. Менә алар биредәрәк очрашкан булганнар, əнə тегендәрәк исә бер-берсен куышып уйнаганнар кебек, чөнки калдырган эзләре бер дә сугышканга охшамый; ə менә монда кояшта бергәләп тамак туйдырган һәм ял иткәннәр булса кирәк; арырак парла-шып йөгергәннәр; тукта, чү, бер-берсен кочаклашып та уйнаганнар түгелме соң? Ят кеше, кар өстенә карап торганнан соң, һәммәсен дә аңлады. Бу — җәнлекләрнең туй вакытлары булып, аларның һәрберсе дә хәзер гаилә кору ягын кайгырта. Әлеге эзләр дә Чаптар белән сөйгән ярының эзләре булырга тиеш иде. +IV +Җәй ае да килеп җитте. Җәй куяннарга зур куанычлар алып килде. Штатта уйлап җиткерелмәгән бер закон чыкты. Бу закон буенча үтерелгән һәр карчыга белән ябалак башыннан бүләк бирелә иде. Шуннан даланың бу канатлы сакчыларын бөтенләй кырып бетерә яздылар. Куяннар исә шулкадәр күп үрчеде, инде моннан сон. да түзеп торырга ярамый, чөнки аларның илне бөлгенлеккә төшерүләре мөмкин иде. +Үзләре үк әлеге законны уйлап чыгарган һәм үзләре үк аңардан күп зыян күргән фермерлар бер уйга килделәр, куяннарны меңәрләпмеңәрләп тотарга булдылар. Фәлән көнне иртәнге фәлән сәгатьтә җирле халыкның һәммәсе дә графлыкның төньяк юлына җыенырга һәм, җилгә каршы торып, бөтен өлкәне әйләнеп чыгарга, куяннарны тимер чыбыклы челтәр белән камап алынган утарга куып кертергә тиешләр иде. Этләрне ауга катнаштырмадылар, чөнки аларның боерыкны тыңламаулары да бик ихтимал иде. Ауга мылтык та алмадылар, халык күп булган җирдә мылтык белән эш итү куркыныч иде. Аның каравы ир-ат белән малай-шалайлар берәр пар озын таяк белән букча-букча таш алып чыктылар. Ат менгән яки арбага утырган хатын-кыз алар артыннан ияреп барды. Аларның күбесе такылдавык, ау быргысы һәм калайлар белән коралланган иде. Кайбер арбаларның көпчәкләре турысына иске чиләкләр, тотам-тотам дранчалар бәйләп куелган, алар тәгәрмәч кигиләренә тиеп киткән саен, шалтыр-шолтыр иткән, шотыр-потыр килгән авазлар чыга иде. Ə бит куянның колагы бик сизгер, кеше була торып кешене миңгерәйткән бу тавышлар аларның тәмам һушларын алырга тиеш иде. +Көн аяз, күк йөзендә бер генә болыт әсәре дә юк. Иртәнге сигездә сигнал бирелгәннән соң, аучыларның һәммәсе берьюлы кузгалып китте. Башта биш миль киңлегендә боҗра ясап бардылар. Утыз-кырык адым саен бер кеше куелган иде. Олаулар белән ат менгәннәргә юл буенча гына барырга туры килде, ләкин куянкуарлар кыр аша гына атладылар. Актарасы, тарап чыгасы җирне, әйтик, дүрткел итеп күз алдына китерсәк, алар шуның өч ягына да урнашканнар иде. һәрберсе иптәшен узып кычкырырга тырыша, таягы белән куак төпләрен чәшкеләп ала иде. Менә бер заман төрле яктан куяннар атылып чыга башлады. Аларның кайберләре туп-туры аучылар өстенә килә, ләкин тегеләре аларны таш яңгыры белән каршылап, күбесен үтерә баралар. Бу иләк аша бик сирәге генә исән-сау үтеп чыга ала иде. +Аучылар камалган куяннарны, себерке белән себергәндәй, бер урынга җыя башладылар. Алар тиздән куак төбе саен мыжгып торалар иде инде. Өч сәгать дигәндә, куяннар тәмам камалып бетте, бу мәхлукларны бер якка кысып китерәсе генә калды. Аучыларның сафы хәзер бик тыгызланды, ун фут саен бер кеше туры килде. Алар тозакка төшкән куяннарны, əнə шул тыгыз җәтмә белән сөзә-сөзә, әлеге утар ягына куарга тотындылар. Куяннарның бик якын чабып килгәннәре шундук үтерелә торды. Җир өсте инде аларның гәүдәләре белән чуарланып беткән булса да, тере куян арткапнан-арта бара кебек иде. Тимер челтәрле утар капкасы турысына килеп җиткәч, бер гектарлы мәйданда алар әле һавага сикереп, әле атылып-бәрелеп, тәмам чуалышып беттеләр. Алар чыгып качарлык урын эзлиләр, ләкин камап алган боҗра кысыла барган саен, акыручы-бакыручы кешеләр төркеме дә икеләтә, өчләтә арта гына бара, шуннан куяннарга бер генә юл кала — алар ташкын булып утар эченә атылып керәләр иде. Хәзер инде алар тәмам йончып һәм исәнгерәп беткәннәр, шуңа күрә кайберләре аңгыра кебек җирдә утырып торсалар, кайберәүләре исә челтәр койма тирәли шашынып-шашынып чабалар, ə бер ишләре аулаграк почмакка елышырга, хәтта бер-берсенең астына кереп качарга тырышалар иде. +Ə безнең Чаптарыбыз камалыш вакытында кайда иде соң? Бичара куяннар ташкыны аны да үзе белән өереп алган, һәм ул беренчеләрдән булып утар эченә атылып кергән иде. +Ләкин куянкуарларның максаты куяннарны үтереп , бетерү генә түгел, алар иң әйбәт дигәннәрен сайлап алып калырга тиешләр, әлеге тозакны шуның өчен дә оештырганнар иде. +Көчле һәм акыллы куяннардан башкалары бу утарда, әлбәттә, юк ителәчәк иде. Көч-хәл белән генә җан асрап йөргән яраксыз куяннар монда чынлап та бик күп булып чыкты. Киек җәнлекләр дөньясын һәр яктан җитеш һәм камил дип уйлаучы адәмнәр үзләре дә мондагы гарип-горәбә куяннарны күреп шаккаттырлар иде. +Борынгы Римда зур җиңүләрдән соң әсирләр арасыннан гладиатор сайлаган кебек, көчсезләр юк ителергә, көчлеләр, гайрәтлеләр тамаша өчем сайлап калдырылырга тиеш. Нинди тамаша өчен дисезме? Җәнлекләрне узыштыру өчен, Ярыш клубы өчен иде бу. +Утар эчендә алдан ук биш йөзгә якын бәләкәй әрҗә әзерләп куелган, алар рәшәткә буенча тезелеп киткәннәр. Аларның һәрберсенә берәр куян салынырга тиеш иде. +Беренче булып утарга иң җитез куяннар чабып керде. Җитезләрнең дә әле акылга саераклары була. Андыйлары, утарга килеп керү белән, кая барып бәрелергә белми чабып йөри башлады. Ə кайберләре җитез дә, мәнле дә булып чыкты: алары әрҗәләрне файдалы күреп, тиз генә шулар эченә кереп посты. Күз ачып йомганчы, әрҗәләр куяннар белән тулды. Бу ысул бик үк хатасыз булмаса да, ул артык мәшәкатьтән коткарды, тиз арада җиңел аяклы һәм бик акыллы куяннарны сайлап алырга ярдәм итте. Биш йөз куян бурзайларга сабак өйрәтергә билгеләнде, ə калганнары — дүрт меңнән артыгы аяусыз рәвештә кырылды. +Елтыр күзле биш йөз куян салынган әрҗәләрне шул көнне үк поездга төяделәр. Алар арасында Чаптар да бар иде. Әлеге давыллы тозактан соң тоткыннарның йөрәкләре алынгандыр дип уйлый күрмәгез: куяннар бик сабыр алар, үзләренең язмышларына тыныч кына буйсына беләләр. Алар, зур каланың ярыш кырына китерелеп әрҗәләрдән чыгарылганнан соң, әллә ни зарланырлык нәрсә күрмәделәр. Куяннар алдында киң генә утар җәйрәп ята, татлыдан-татлы азыкларны теләсәң нихәтле аша, аннан җаның да тыныч, чөнки дошманның әсәре дә юк иде. +Алар икенче көнне иртә белән үк күнекмәләр ясарга керештеләр. Ярыш кыры утар белән янәшә генә икән. Утар капкаларын ачуга, шунда киләсең дә чыгасың. +Куяннар əнə шул кырга чыгарылып, кайсы кая таралышып та өлгермәде, каяндыр малайлар килеп чыгып аларны куаларга керештеләр. Алар куяннарны Пристань дип аталган баягы утарларына куып керттеләр. Менә шундый күнекмәләр берничә көнгә сузылды. Куяннар, ниһаять, бары Пристаньга чабып кереп кенә котылып буласын төшенеп алдылар. +Шуннан соң икенче дәрес башланды. Кырый капканы ачтылар да куян көтүен ярыш кырын әйләнеп үтүче һәм каршы яктагы бүтән утарга илтүче озын гына юлга куып чыгардылар. Малайлар башта əнə шул каршы яктагы утарның капкасын ачып, куяннарны шунда керттеләр, аннары аларны кыр буйлап этләр белән куарга тотындылар. Яшь куяннарның кайберләре, әүвәлге гадәт белән, разведка сикерешләре ясап алдылар. Куяннар, ташкын кебек, алга чабып киттеләр, ə бөтен өер алдыннан, түше белән җиргә тия язып, аклы-каралы бик һәйбәт бер куян җилдерә, аның зифа буе белән уйнак күзләренә кешеләр утарда чакта ук игътибар иткәннәр иде инде. Хәзер ул, кырга чыгарылганнан соң, бөтен куян гаскәрен үз артыннан ияртеп барды, югыйсә аның гаскәре әллә кайда артта ук аерылып калган иде. +Куяннарны караучы ирланд кешесе: +— Күрегез әле моны, Чаптарны, пешерә генә бу! — дип кычкырып җибәрде һәм Жакнең данлы исемен тагы да ныгыта төште. +Ярты кырны узганнан соң, куяннар кинәт Пристаньны исләренә төшереп, кар сырындылары өстеннән йөгергән җәяүле буран кебек, шунда таба атылдылар. +Икенче дәреснең мәгънәсе дә шул — капкадан чыгу белән, Пристаньга таба чабу иде. Барлык куяннар да бу дәресне бер атна эчендә өйрәнеп беттеләр, шулай итеп алар Ярыш клубының тантаналы бәйгесенә әзерләнеп җиткәннәр иде инде. +Чаптарны хәзер стадион эшчеләреннән тыш тамашачылар да яхшы белә. Җәк үзенең чуарлыгы белән дә бүтәннәр арасында аерылып тора. Аннары озын колаклар көтүе аны күптән инде үзенең башы итеп таный. Клуб хезмәткәрләре хәзер аларны куучы этләр белән бергә Җәк башыннан да акча куеп бәхәсләшәләр иде инде. +— Шунысы кызык, Дигнам карт быел үзенең "Минки"сын ярышка катнаштырыр микән? +— Катнаштырса, кул сугып бәхәсләшәм, Чаптар "Минки"ны да, аның иптәшен дә уза. +— Минем Җейен сезнең Чаптарыгызны Зур трибунага җиткәнче үк каптырып алачак. Әгәр ышанмыйсыз икән, әйдә бәхәсләшәбез, бергә каршы өчне куям. +— Хуп! — дип, шундук чәчрәп чыкты ирландияле Мики.— Мондагы этләрнең ичмаса берсе Чаптарны юлыннан кире бордырсамы! Үземнең айлык хезмәт хакымны түлим! +Чаптар тирәсендә менә шундый юраулар һәм бәхәсләшүләр башланып китте, аның чиксез сәләтенә ышанучылар көннән-көн арта торды. +VI +Ярышларны бик матур кояшлы көнне иртә белән башлап җибәрделәр. Шәһәр халкы ярышка шулхәтле күп килгән, Зур трибунада энә төртерлек тә урый калмаган иде. Этчеләр бурзайларны берәмләп тә, парлап га чыгардылар. Бурзайлар өстенә бизәкле чапраклар ябылган булса да, аларның мускуллы нык аяклары, еландай бөгелгән муеннары, озынча танаулы бик нәфис башлары белән елтыр сары күзләре әллә каян күренеп тора иде. Алар, табигать белән кеше хәйләкәрлегенең җимеше булып, гүя чабу өчен генә яратылганнар. Этчеләр аларны күз карасыдай саклыйлар, балаларны баккандай багалар, аларга кешедән калган бернинди ризыкны ашатмыйлар, ят нәрсәләрне иснәттермиләр, бигрәк тә алар янына ят кешеләрне җибәрмиләр иде. Пари тотучылар бу этләргә бик күп акча куеп бәхәсләшәләр. Ләкин шундый хәлләр дә булгалый, этләргә бик мәкерле җимнәрне, махсус хәзерләнгән ит кисәкләрен ыргыткалыйлар яки ярамаган берәр нәрсәне иснәтеп этләрнең хәлен алалар. Шуннан карыйсын, менә дигән чабышкы этләр дә төнтек бер ялкауга әйләнә һәм үзләренең хуҗаларын банкротка чыгара. +Этләрне икешәрләп чаптыралар, чөнки бәйге булгач, аларның үзара узышулары да кирәк әле. Беренче чабышны откан этләрне янә парлап-парлап бүлеп куялар. Куяннарны исә һәр узыш саен берәмләп чыгаралар. Аларны бәйдәге көндәш этләр көтеп тора. Куян билгеләнгән җиргә барып җитүгә, стартер, ягъни этләрне ярышка озатып торучы, аларның икесен дә сызыкка тигезләп бастыра да шундук бәйләреннән ычкындырып җибәрә. Куян белән этләрне кырда, атка атланып, кызыл костюм кигән судья көтеп тора. Ул атын этләр артыннан чаптыра башлый. Дәресләрдә сабак алган куян кыр аша, ягъни Зур трибуна алдыннан, Пристаньга таба йөгереп китә. Этләр аны куарга керешәләр. Әгәр берәрсе аны куып җитсә, озын колак анарга тоттырмас өчен як-якка атыла башлый. Куян əнə шулай туры юлдан тайчанган саен, эткә очко языла бара. Ə инде эт аны куып җитеп басып алса, бу инде тулы җиңүгә санала. +Кузгалу сызыгыннан, ягъни старттан, дәррәү кубып киткән эт кайчакта йөз адымнан ук куянның башына җитә. Алай тиз тоттырган куян бик начар булып чыга инде. Ə болай этләр куяннарны күбесенчә Зур трибуна алдында куып җитәләр. Бик сирәк очракта гына куян, эткә тоттырмыйча, Пристаньга кереп кача ала. +Ярышның дүрт чишелеше булуы мөмкин. Аның берсе — эт куянны тиз генә куып җитә дә аны шундук башкарып ташлый. Икенчесе — куян, үзен тоттырмыйча, Пристаньга кереп кача. Өченчесе — кызу кояш астында куян артыннан чабып әлсерәп беткән этләрне алышырырга мәҗбүр булалар, чөнки мондый чакта этләрнең йөрәге ярылуы мөмкин. Ниһаять, иң соңгы чишелеш менә нинди була: әгәр куян, Пристаньга кайтмыйча, бөтерелә-бөтерелә, эттән качып йөри икән, ул чагында аны корылган мылтык көтеп тора. +Ярыш вакытында да хәрәмләшүләр булган кебек, куяннар салынган әрҗәләр тирәсендә дә алдашулар, төрле хәйлә корулар булуы мөмкин. Шуңа күрә куяннарны әрҗәләрдән алып торучы һәм ярышка озатучы судья белән стартерлар да бик намуслы булырга тиешләр. Чираттагы ярыш алдыннан ирландияле Мики янына бармагына җәүһәр кашлы йөзек кигән бер кеше килде. Бу "очраклы гына" очрашу иде. Микины бик затлы сигара белән сыйладылар. Сыйлаганның ни гаебе бар? Ләкин сигара яшел кәгазьгә төрелгән, бу кәгазьнең чите чак кына кайтарыла да төшкән иде. Шуннан ике арада тәкәллефсез генә сөйләшү булып алды: +— Сез иртәгә старт янына бассагыз ничек булыр иде икән, ə? Мин әйтәм, Дигнам әфәнденең "Минки"е оттырса, мин сезгә тагын бер сигара өстәп бирер идем. +— Әгәр мин стартка куелсаммы! Эшне шундый майлап куярмын, Минки бер генә очко да ала алмас. Хәер, приз аның көндәшенә дә тәтемәс. +— Шулаймыни? — дип, Микиның әңгәмәдәше кинәт кенә кызыксына калды.— Соң бик әйбәт алайса. Нәкъ үзегез уйлаганча эшләгез. Әҗере — ике сигара. +Стартчы Слайменның моңарчы бер генә дә үз эшенә тап төшергәне булмады, аның "эчне тишми торган" күц кенә тәкъдимнәрне кире каккан намуслы кеше икәнең һәммәсе дә беләләр иде. Аның эшеннән беркем дә шикләнми дияр идек тә, тик менә аяк астыннан гына бер-ике канәгатьсезе табылып куйды. Аларның берсе алтын сәгать чылбырлары һәм асыл ташлар белән бизәлгән бик купшы бер әфәнде иде. Ул Слаймен өстенә җитди гаепләр ташлаган, моны үзенең дәлилләре белән дә беркеткән иде. Шуннан ярыш җитәкчесе Слайменны вакытлыча үз бурычын үтәүдән читләштерергә мәҗбүр булды, аның урынына көтмәгәндә әлеге ирландияле Мики Дуны билгеләп куйдылар. +Мики, ярлы булса да, бер дә төшеп калганнардан түгел. Ана бер минутта бер еллык хезмәт хакын сугып алу җае чыгып тора, өстәвенә ул ни эткә, ни куянга зыян китермәскә уйлап куйган иде. Мәгълүм ки, куяннар килеш-кыяфәтләре белән бер-берсеннәп әллә ни аерылмыйлар. Хикмәт монда аларны сайлап ала белүдә. +Инде беренче ярышлар узган. Әрҗәләрдән илле куян чыгарылып, аларның һәммәсе дә эт авызына эләккән яки атып үтерелгән иде. Мики үзенең вазифаларын сүз тигермәслек птеп үтәде, этләр парлап-парлап җибәрелгән чагында, бер генә кагыйдә дә бозылмады. Шуннан Мики Ду стартчы булып ныгып калды. +Хәзер тамашачыларны алда кубок өчен соңгы чабышлар, зур акчалы уеннар көтә иде. +VII +Зифа буйлы чибәр бурзайлар узышны сабырсызланып көтеп торалар. "Минки" кушаматлы бурзай белән аның көндәше беренче пар булып чабарга тиешләр. Моңарчы эшләр бик гадел алып барылды, шуннан соң да хәрәмләшүләр булыр дип кемнең генә башына килер иде икән? Микиның ярышка теләсә кайсы куянны чыгарырга хакы бар лабаса! +— Өченче номерлымы! — дип кычкырды ул үзенең ярдәмчесенә. Әрҗәдән чуар колаклы Чаптар атылып килеп чыкты. Аның һәр адымы биш фут булыр. Өстәвенә ул шау-шулы халыкны күргәч аптырап киткән һәм, биниһая биеклеккә сикереп, разведка да ясап алган иде. +Стартчы: +— һоп!— дип кычкырды, ə аның ярдәмчесе таягы белән рәшәткәгә барабан сугып алды. Чаптарның сикереп чайкап адымнары хәзер инде сигез-тугыз футка җитә яза иде. +— һоп! һоп!—дип дәртләндергәч, ул хәтта үзенең адымнарын унике футка җиткерде. Чаптар утыз адым чамасы чабып китү белән, зарыккан бурзайларны бәйдән ычкындырдылар, бернинди тот-карлыксыз икесен берьюлы ычкындырып җибәрделәр. "Куянны егерме адымнан кудырту да ярыйсы булган икән",— дигән сүзләр колакка чалынып калды. +— һоп! һоп! — дигән тавышлар ишетелде. Шуннан Чаптар, җитез балыктай, ундүрт футлы адымнар белән алга таба йөзеп китте һәм разведка ясау өчен бер генә мәртәбә дә һавага ыргылмады, +— һоп лә! Нинди гүзәл этләр! Кыр буйлап йөгерүләре үзе генә дә ни тора! Ләкин бурзайлар алдыннан, аларны хәтсез генә артта калдырып, ак болыт булып, алай гына да түгел, җитез акчарлак булып, Чаптар очып бара. Инде хәзер ул Зур трибунага җитеп килә иде. Этләр куянга аз гына да якыная аямадылармыни соң? Юк, киресенчә, алар калыша гына баралар иде! Аклы-каралы көнҗәләнең Пристаньга ничек очып кергәнен язып та, сөйләп тә бетерерлек түгел иде. Әйтерсең лә Пристань капкасы Чаптар өчен тавыклар кереп-чыгып йөри торган теге бик игелекле койма ярыгы иде. Бурзайлар килә-килешкә капка алдында туктап калгач, трибунада утыручылар шаркылдап көлеп җибәрделәр. Халык аягүрә басып Чаптарга "ура!" кычкырды. Стартер Мики да эчен тотып көлә иде. Дигнам әфәнде исә пыр тузып сүгенә. Репортерлар баш күтәрми каләм уйната иде... +Икенче көнне барлык газеталар да үзләренең укучы-ларына шундый хәбәрне җиткерделәр: +Куянның искитмәле нәтиҗәсе. Чаптар кушаматлы куян спорт дөньясының иң шөһрәтле ике этен хур итте! +Ике этнең дә хуҗасы: "Минем эт җиңде!"— "Юк, минеке!"— дип, ярсына-ярсына бәхәсләшергә керештеләр. Дөресендә икесенең дә нәтиҗәсе бертигез иде. Шуннан соң этләрне икенче мәртәбә узыштырырга булдылар. Ләкин алар бик алҗыган иде инде, шул сәбәпле бик акрын йөгерделәр. +Ярышның икенче көнендә Мики җәүһәр кашлы йөзек кигән әфәнде белән кабат очрашты. "Очраклы гына" очрашты, әлбәттә. +— Мики, сез сигара тартырга теләмисезме? +— Рәхмәт сезгә, сэр. Сезнең сигара бик әйбәт бит, ничек аңардан баш тартасың инде. Рәхмәт яусын, сэр, рәхмәт яусын! +VIII +Шул көннән алып Чаптар ирланд кешесенең мактанычына әйләнде. Стартчы Слайменның үз дәрәҗәсен үзенә хөрмәт белән кире кайтардылар. Мики әүвәлгечә үк куяннарны әрҗәләрдән чыгарып тора башлады. Ләкин аңарда Оер үзгәреш барлыкка килде, этләрдән бигрәк куяннарга күңел сала башлады ул. Барысына да түгел, әлбәттә. Камап тотылган биш йөз куянның да иң мактаулы Чаптарын ул өзелеп яратты. Куяннар арасында ярышка кабат-кабат катнашканнары, шулай ук Пристаньга барып җиткәннәре аз түгел. Ләкин туры юлдан һич тайпылмыйча кыр буйлап узганы бары берәү генә, ул да булса Чаптар Җәк иде. Ярышлар атнага ике мәртәбә уздырыла, һәрберендә кырык-илле куянга кадәр һәлак була. Биш йөз тоткыннан хәзер исән калганнары бармак белән генә санарлык иде. +Чаптарның моңача ярышка катнашмый калганы юк һәм, катнашкан саен, ул Пристаньга барып җитә. Мики үзенең җан сөйгәнен күкләргә чөеп мактый, аны дөньяның иң талантлы куяны, ди. Ул озын сыйраклы җитез дустын ихластан ярата, бу бик җилле куяннан җиңелү этләр өчен зур мәртәбә генә ул дип, һәркемне ышандырырга тырыша иде. +Куяннар бик сирәк очракта гына кырны йөгереп узалар. Ə инде Чаптар шул ук кырны, туры юлдан язмыйча, алты мәртәбә узгач, газеталар менә болай дип язып чыктылар: +Чаптар тагын, юлыннан бер генә мәртәбә дә тайпылмыйча, Пристаньга кереп кача алды. Картлар сөйләвенә караганда, җир йөзендә инде хәзер аны тотарлык асыл этләр калмаган. +Чаптар алтынчы мәртәбә җиңгәннән соң, куян тәрбияләүчеләрнең һәммәсе дә аңа сокланып карады, аларның өлкән командирлары Мики исә куанычыннан шашар дәрәҗәгә җитте: +— Шайтан алгыры! Аны иреккә җибәрергә кирәк, ул моңа бик лаек! — диде ул өзәләнеп. Мики ярышлар җитәкчесенең, ягъни санаулы гына калып барган куяннар хуҗасының, патриотик хисләрен нечкәртергә өметләнеп өстәп куйды: — һәрбер американ кебек, аның да азатлыкка хакы бар лабаса! +Ярышлар җитәкчесе моңа каршы: +— Бик хуп, Мики. Унөч мәртәбә җиңгәннән соң, син аны туган иленә үзең үк озатып куярсың,— дип җавап бирде. +— Сэр! Хәзер җибәрсәгез икән сез аны! +— Юк, юк, җибәрә алмыйм. Ул миңа бер-ике яңа эткә сабак бирер өчен кирәк. +— Алайса бирегез кулыгызны, сэр: ул, димәк, унөч мәртәбә җиңгәннән соң азат ителәчәк! +Шул көннәрдә генә куяннарның өр-яңа төркемнәре кайтарылды. Шулар арасыннан берсе, Чаптар кебек үк бик җитез булмаса да, төсе белән аңа охшаган иде. Мики, аларны бутамау өчен Чаптарны әрҗәгә утыртып, контролердан алып торган кыскыч белән аның колагына тамга салмакчы булды. Менә ул кыскыч белән баскач, колак яфрагына ап-ачык йолдызчык сурәте төште һәм Мики шатлыгыннан: +— Син ярыш саен бер йолдызчык алырсың! — дин кычкырып җибәрде. +Мики куянның уң колагына, үткәндәге җиңүләрең әчеп дип, барлыгы алты йолдызчык тезеп чыкты. +— Бик әйбәт булды әле бу, Чаптар. Инде унөченче йолдызны да алсаң, син азат куяннарның да иң азаты булачаксың. Без азатлык яулап алганда, безнең байракны да унөч йолдыз бизәгән бит . +Моннан соңгы атнада да Чаптар яңа бурзайларны җиңде. Уң колакта хәзер йолдызлар куяр өчен урын да калмады, шуңа күрә алар аның сул колагына күчә башладылар. Ə инде тагын бер атна үткәч, Чаптарның колагында унөченче йолдызчык та пәйда булды. Йолдызчыклар уң колагында — җидәү, сул колагында алтау иде. Аның уңышларын барлык газеталар күтәреп алдылар. Мики тантана итте: +— Чаптаркаем! Син бүгенге көннән азат! Унөч бәхетле сан ул! Бу санның мине бервакытта да алдаганы юк әле! +IX +— Әйе, беләм, вәгъдә иткән идем шул, иткән идем, тик минем аны яңадан бәйгегә чыгарасым килә. Яна этләрнең берсенә каршы мин бик зур акча куйган идем. Монда Чаптар өчен бернинди куркыныч юк, ул с::ы бик тиз түндерәчәк. Киреләнмә, Мики, киреләнмә! Əнə этләр көненә икешәр, өчәр мәртәбә чабалар әле. Шулай булгач, нигә әле куянга да кабат чабып карамаска? +— Сэр, этләрнең язмышы кыл өстендә тормый бит! +— Әйттем, бетте! — дип кырт кисте хуҗа. Киртә эчендә яңа китерелгән куяннар бик күп, алар арасында эреләре дә, ваклары да, холыклары белән бик тыныч булганнары да, сугышырга ярата торганнары да бар. Зур гәүдәле бер ата куян артык вәхшиләрчә кылана иде. Иртә белән ул Җәкнең, аягын җиргә дә тигезмичә, Пристаньга кайтып керүен күргәч, аның аруыннан файдаланып, аңа һөҗүм итәргә булды. +Бүтән вакыт булса, әле яшьрәк чагында теге мәчене мәсхәрә иткән кебек, Чаптар аның башына бер генә сугар иде, һәм тегесе шундук җиргә сеңәр иде. Хәзер исә сугыш озакка сузылды. Бу хәл чираттагы узыш алдыннан булды. Тәненең тырналып кыйналып бетүе аның җитезлеген бик күпкә киметте. +Узышның баш өлеше моңа чаклы үткәрелгән узышлардан бер ягы белән дә аерылмады. Колакларын югары күтәргән Чаптар җир өстеннән шуып диярлек кызу-кызу чабып китте. Аның йолдызлы колакларында җил сызгырды. Чаптарны Минки кушаматлы эт белән Фанго кушаматлы яңа эт куалап бардылар. Стартчыларның гаҗәпләнүенә каршы, этләр куянга акрынлап якыная бардылар. Чаптарның адымнары сүлпәнәя төште һәм Зур трибуна алдыннан гына тәҗрибәле Минки аны туры юлдан беренче мәртәбә тайпылырга мәҗбүр итте. Тамашачылар бу чапкыннарны таныйлар иде, шуңа күрә аларны шау-гөр килеп каршыладылар. Илле адым үткәч, яңа эт Фанго да, үз нәүбәтендә, куянны туры юлдан яздырды, шуннан узышчылар кире стартка кайтырга чыктылар. Аида Слаймен белән Мики басып тора. Чаптар, тегендә-монда талпынып, этләрдән качып йөри, шулай да этләр аны кысрыклый башлаганнар иде инде. +Үлем тырнагы каптырып алам дигәндә генә, Чаптар бер заман Мики өстенә сикерде. Мики аны куллары белән тотып алды да аяклары белән котырган этләргә тибенергә кереште. +Мики аның дусты икәнлеген Җәк белә иде микән? һәрхәлдә, ул бу мәлне борыннан ук килгән инстинктка буйсынды, кан дошманына тоттырмас өчен, миһербанлы кешенең куенына кереп качты. Хәер, бу очракта ул бүтәнчә эшли дә алмый иде. Халык сөекле куянын күтәргән Микины шатлыклы авазлар оелән каршы алды. Ләкин эт ияләре: "Бу дөрес түгел! Ярышны ахырына кадәр җиткерергә кирәк!"— дип протест белдерделәр һәм үзләренең дәгъвалары белән ярыш җитәкчесенә мөрәҗәгать иттеләр. Ярыш җитәкчесе Җәкне Фангога каршы куеп отыш ясамакчы иде. Хәзер инде менә уңышсызлыктан гайрәте чикте. Шулай да ул Чаптарны яңадан узыштырырга дигән карарга килде. +Мики бик гозерләп сораганнан соң, куянга бер сәгать ял бирделәр. Шуннан Җәк белән Фанго кабат куышып киттеләр, Минки исә аларның үкчәләренә басып барды. Җәк хәзер элеккесеннән яхшырак чапты. Ләкин трибунаны узгач, аны әүвәле Фанго, аннары Минки туры юлдан тайпылырга мәҗбүр иттеләр. Җәк әле уңга, әле сулга сикерә, як-якка томылып дошманнарыннан көч-хәл белән генә котылып кала иде. Əнə шулай әҗәл белән уйнау бер минут чамасы дәвам итте. Мики дускаеның колаклары салына баруын күрде. Менә эт Җәк өстенә сикерде. Куян аның корсак астыннан диярлек шуып чыкты, ул да түгел икенче эттән дә бөтерелеп бер читкә ташланды. Ләкин аның ике колагы да бу вакыт җилкәсенә яткан иде инде. Бәхетенә каршы, этләр дә арый башлаган, телләре салынып төшкән. Аларның ыржайган авызлары да, еш-еш калкынган янтыклары да күбеккә манчылган иде. Шуннан бер заман Чаптарның колаклары шомраеп бастылар. Этләрнең йончуы әйтерсең аңа дәрман өстәде. Ул туры Пристаньга таба элдертте. Ләкин этләргә, як-якка атылгалап йөгерүгә караганда, туры юлдан йөгерүе ансатрак иде, шуңа күрә Җәк тагын үзенең хәтәр уенын уйнарга — борыла-сарыла чабарга кереште. Эт ияләре, алҗыган бурзайларны яндырудан куркып, өстәмә көч итеп, ике яңа бурзайны чыгардылар. Болары инде, әлбәттә, куянның башына җитәчәк иде. Чаптар иң соңгы көчен эшкә кушты. Ул Минки белән Фангоны еракта ук калдырып Пристаньга якынаеп килгәндә генә, аны әлеге яңа этләр куып җитте. +Хәзер инде атылгалап йөрмәсәң, баш бетә дә бетә. Җәкнең колаклары бердән шәлперәйде, йөрәге кабыргаларына тук-тук сугылып типте, ләкин аның рухы нык иде әле. Ул, әйләнмәләр ясап, яшен ташыдай чабып йөрде. Этләр, аны эләктереп алганда гына, берберсенә килеп бәреләләр иде. Шулай да аларның берсе Җәкнең койрык очыннан кара йонын йолкып ала алды, ярый әле Җәк елдам гына борылып үзен тоттырмый калды. Ләкин аның хәзер Пристаньга барып җитә алмаслыгы күренеп тора иде. Бәхете аңа бу юлы хыянәт итте. Менә ул чарасыз калып Зур трибуна каршына килеп чыкты. Аны анда зиннәтле күлмәкләр кигән меңнәрчә ханымнар күзәтеп утыра. Инде чабыш вакыты бетеп тә килә иде. +Яна этләрнең дә хәле чамалы гына калып барганда, кинәт кырга Мики йөгереп чыкты да, акылдан язгандай кычкыра-кычкыра, алар каршына килә башлады: +— Әй сез, эт тәганәләре! Кабих җаннар! Шуннан Мики бурзайлар өстенә ташланды. +Төрле яктан хезмәткәрләр йөгереп чыгып Микины сөйрәп алып китә башладылар. Әмма Мики, тыела алмыйча, һаман әле кешеләр белән этләр өстенә ачы тиргәү сүзләрен яудыра бирде. +— "Гадел" уен, имеш! Менә нинди икән ул сезнең гадел уеныгыз! Сез барыгыз да ялганчылар, мәкерле алдакчылар, канечкеч куркак җаннар! +Аны узыш кырыннан сөйрәп алып чыктылар. Бер әйләнеп карагай чагында, аның күзенә шундый күренеш чалынып калды: алҗыган этләр, әлсерәп беткән куянны эзәрли-эзәрли, инде кысрыклап киләләр, ə атта чабучы судья, мылтыклы кешегә ишарәләп, сигнал биреп ята иде. Микины кырдан куып чыгардылар да капканы шартлатып ябып куйдылар. Ул ике мәртәбә мылтык гөрселдәгән тавышны, кешеләрнең шаулашуын, этләрнең чинап куюларын ишетеп калды, һәм Чаптарның язмышы дүртенче номерлы чишелеш белән төгәлләнүен аңлады. +Микины инде хәзер узыш кырына кертмәячәкләр. Шуңа күрә ул, аны-моны уйламастан, туп-туры Пристаньга йөгерде. Анда колагы яртылаш салынган Җәкнең Пристаньга таба аксый-аксый чабып килүен күреп алды. Мики мәргәннең, куянга тигезәсе урынга, кыек атып этләргә тигезүен аңлады. Чынлап та, бурзайчын берсен кырдан күтәреп чыгып баралар, ə икенчесе янында җәнлекләр докторы кайнаша иде. +Мики артына карап алды да тиз генә Пристань почмагына бер әрҗә китереп куйды. Аннары ана саклык белән генә әлсерәп беткән куянны куып кертте. Мики, әрҗә капкачын япканнан соң, аны култыгына кыстырды, стадион хезмәткәрләренең ыгы-зыгы килеп йөрүеннән файдаланып, тиз генә койма аша төшеп качты. +Аны барыбер эшеннән куарлар иде! Мики, шәһәрдән чыгып, иң якын станциягә җәяүләп кенә китте. Шуннан ул, поездга утырып, берничә сәгатьтән куяннар иленә — далага килеп төште. +Кояш инде күптән баткан, тигез ялан өстен төн караңгысы каплап алган, ләкин күк йөзендә биниһая күп йолдызлар балкып яна иде. Мики әрҗәне сак кына ачты да Чаптарны чәнечкеле куаклар белән киртәләнгән ферма җирләренә хәтфә чирәмгә җибәрде. Аннары: +— Борынгы Ирландия ничәнче мәртәбә инде унөч йолдызны иреккә чыгара! — дип, үзалдына гына әйтеп куйды. +Чаптар, җиргә баскач, әүвәл аптыраулы күзләре белән як-ягына карап алды, аннан киң-киң атлап өч-дүрт адым сикереп киткәннән соң, кинәт кенә һавага чөелде — тирә-юненә күз салып алды. Шуннан ул, почетлы йолдызчыклар сибелгән колакларын аера төшеп, үзендә янә дә көч һәм рух күтәренкелеген сизеп, кыенлык белән генә яулап алынган азатлыгына таба чабып китте һәм туган ягының караңгылыгы эченә кереп күздән югалды. +Шуннан соң аны Каскадо штатында еш кына күргәләделәр. Штатта камап куян тотулар моннан соң да булды. Әллә инде безнең Җәк кешеләрдән котылуның яңа әмәлен уйлап тапкангамы, меңләп үтерелгән һәм тотылган куяннар арасында колаклары йолдызчыклар белән бизәлгән куянны бүтән бервакытта да күрә алмадылар. Аны Чаптар Җәк дип атаулары да юкка гына түгел иде шул. \ No newline at end of file diff --git "a/bylatypov/\320\247\320\270\320\272\320\265\321\200\321\202\320\272\323\231_tat.txt" "b/bylatypov/\320\247\320\270\320\272\320\265\321\200\321\202\320\272\323\231_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..e9cfe6e221ccdddfad8b75ace50814792f80b262 --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\247\320\270\320\272\320\265\321\200\321\202\320\272\323\231_tat.txt" @@ -0,0 +1,261 @@ +Әмирхан Еники +Чикерткә + +(Әбдерәхим кода әкияте) +Сез белмәгән, ə без күрмәгән борын заманда иске авыл мәдрәсәсендә ата-анасыз бер ятим малай укып яткан. Барыр-торыр җире булмагач, ятим шәкерт үзенең хәлфәсенә самавыр куеп, аш пешереп, җәен-кышын шул мәдрәсәдә яши биргән. Хәлфә янында үз тамагы да ач булмаган моның. Аннары атна кичләрен авыл малайлары боларга сәдака итеп әз-мәз онын, ярмасын, йомыркасын, сөтен дә китергәлиләр икән. Шулай ук хәлфә үзе дә аш мәҗлесләренә барган җиреннән ятим шәкертенә бәлеш төпләре кыстырып кайткалый торган булган. Сирәк эләксә дә ярап куйган бәлеш төбе!.. Әмма шулай да үсеп барган малайга ашау асла җитмәгән, буйга һаман үскән, ə тәненә бер дә ит кунмаган, сыйраклары да бик нечкә булып калган. Шуңадыр инде, шәкертләр аңа "Чикерткә" дигән ләкаб тә биргәннәр. Ятимнең моңа әллә ни ачуы килмәгән - болай да ул аз сүзле, сабыр холыклы малай булган. +Тора-бара моның чын исеме онытылган, бары шул "Чикерткә" дигән ләкабе генә торып калган. +Менә бер заман озын кыш та үтеп китә, җылы язлар да килеп җитә, шәкертләр дә өйләренә таралышып бетәләр. Хәлфә дә, елдагы гадәте буенча, Коръән укып, сәдака җыеп йөрер өчен җәй башыннан ук авыллар арасына чыгып китә. Мәдрәсәдә ятим шәкерт ялгыз үзе генә торып кала. +Ләкин бу юлы моның хәлфәсе авыллар арасында ни сәбәптер озак йөргән. Ул калдырып киткән азык та бетә башлаган, атна кичләрен сәдака итеп онын, ярмасын китерүчеләр дә юк бит инде, шулай итеп ялгыз малай бик аптырауга төшкән. Нәрсә ашарга, кайдан алырга? Ачлык - убырлы карчык, җилегеңне суыра ул! Ахырда уйлана торгач, Чикерткә тәки бер хәйләсен тапкан бит! Мәдрәсә мичендә кыштан калган шактый көл өелеп ята икән, менә шул көлне иләктән үткәреп, бер кечерәк капчыкка тутырган да, күрше авыл базарына күтәреп киткән шәкерт... Базарга барып җиткән бу, сатучылар рәтеннән урын табып, капчыгының авызын ачып җиргә куйган - инде килеп сораучыларны гына көтәсе калган. Базар әкренләп зурая, халык артканнан-арта, менә әле берсе, әле икенчесе килеп, капчыгы янында утырган Чикерткәдән сорый икән: +- Улым, ни бу, нәрсә сатасың? +- Абзый кеше, бу күсе үтерә торган дару, шәп дару, алып җибәр әле булмаса! - ди Чикерткә сәүдәгәрчә өлгер генә. +Ə күсе даруы авыл халкына бик кирәк нәрсә икән ул. Агайлар шунда ук моның көлен учлап-учлап ала да башлыйлар. Чикерткәнең капчыгы бик тиз бушап кала, шактый гына акча да төшерә, шул акчага үзенә җитәрлек азык-төлек ала да, базарда озак буталмыйча, тизрәк авылына таба сыптыра. +Ə агайлар, базарчылар өенә җыелышкач, бер-берсеннән сорыйлар икән: бу даруны күсегә каршы ничек кулланырга соң?.. Ләкин берсе дә белми, имеш, берсенең дә малайдан сорарга уена килмәгән. Эх, ачык авызлар, дип үзләрен тиргиләр икән агайлар. Шуннан бер өлкәне яшьрәкләрнең берсенә әйткән: +- Бар, ат менеп базарга чап, малайдан сорашып кайт! - дигән. +Егет ат менеп чапкан, ләкин базарда малай утырган җирдән җилләр генә исә икән. Шулай да, сораша торгач, бер адәм егеткә капчык аскан малайның кайсы якка таба чыгып киткәнен күрсәткән. Егет шул якка таба чаптырып киткән. Ахырда малайны куып җиткән. Җиткән дә, туктатып сораган: +- Карале, энекәш, син безгә күсе даруы саттың да бит, ə менә ничек итеп кулланырга кирәклеген әйтмәдең... Яле, тиз генә шуны әйтеп бир, юньсез! - дигән. +Чикерткә бер дә каушамыйча гына егеткә болай дип аңлаткан: +- Бик ансат эшләнә ул, кем, абый кеше! Күсене тоткач, шул даруны аның күзенә сибәргә кирәк. Шуннан күсе тәгәри дә үлә, - дигән. - Аңладыңмы инде? +- Аңладым! - дигән егет, атын борган да тизрәк авылдашлары янына чапкан. +Ə Чикерткә исән-имин генә авылына кайтып җиткән. Азык кайгысы күпмедер вакытка онытылган, ятим шәкерт буш мәдрәсәдә артык ваем чикмичә генә тора биргән. +Менә бер заман югалган хәлфәсе дә кайтып төшә моның... Былтыргы шикелле җәяүләп, әлсерәп түгел, ə шәп ат җиккән таза тарантаста кайтып керә бу... Чикерткә хәлфәсен каршыларга йөгереп чыга. Сәлам алышып, кул бирешеп күрешәләр. Бик куана шәкерт хәлфәсенең ниһаять кайтып керүенә. Тиз генә эләктереп самавырын да куя, чәй урынын да әзерли, хәлфә астына йомшак юрган да җәя, таянырга мендәр дә ташлый. +Хәлфә, атын тугарып, юынып-сөртенеп кергәч, күчтәнәчләрен ашъяулык өстенә чәчеп сала да, үзе йомшак юрганга аяк бөкләп утыра. Кул күтәреп бер дога кылалар, шуннан соң ашыкмыйча тәмләп кенә ашый-эчә башлыйлар. Ə ашъяулык өстендә төче күмәч, бавырсак, кызыл эремчек, калай савытта бал белән май - Чикерткәнең тәмам күзләре яна. Мондый сыйны аның әле беренче күрүе икән. +Хәлфәнең дә кәефе бик әйбәт була. Бу юлы сәфәре уңышлы чыккан икән.. Шактый күп сәдака төшергән, шуның өстенә бер байдан карызга да алып торган, менә шул акчаларга җигүле ат та сатып алган. Боларны сөйләп бетергәч, хәлфә шәкертенә әйтә: +- Безгә бу хәерче авыл мәдрәсәсен ташларга кирәк, - ди, - монда ачка киселеп ятудан мәгънә чыкмас. Əнə моннан көн тарафтагы кыргыз далаларында кәрван үтә торган юллар бар - безгә дә менә шул тарафларга күчәргә кирәк. Ул юллардан мал төялгән кәрваннар өзлексез үтеп йөриләр. Кәрван хуҗалары - бай сәүдәгәрләр, сәдаканы да алар мул тамыза. Әмма безгә хәер эстәүче генә булырга ярамый. Без изге затлардан булырга тиешбез. Менә мин сине, шәкерт, ишан итәм, ə үзем синең мөридең булырмын, ийе, аллага тапшырып!.. Төшенәсеңме?.. Без кәрван юлыннан ерак түгел бер хозур гына урында чатыр корып җибәрербез. Мин инде ишан хәзрәтләре торырлык, ефәктән тегелгән чатыр да сатып алдым, - дип сүзен бетерә хәлфә. +Чикерткә хәлфәсенең бу сүзләреннән бик аптырап кала, ни диеп әйтергә дә белми. Әллә мине шаярта гына микән дип тә уйлый, ләкин үзе шиген әйтергә дә курка. Хәлфәсе шуны сизгәндәй моңардан сорый: +- Я, ник дәшмисең? Ни уйлыйсың? +- Хәлфә абзый, сез мине ишан итмәкче буласыз да бит, әмма миннән, ай-һай, ишан чыгар микән соң? - ди Чикерткә, түбән карап кына. +- Чыгар, боерган булса! - ди хәлфә, бер дә исе китмичә. - Син зиһенле шәкерт, Коръән сүрәләрен дә яттан беләсең, буең-сының да килгән - менә дигән ишан ясап чыгарам мин син сасыктан, алла бирсә!.. +Хәлфәсенең сүзе - боерык, күңеле бик үк тартмаса да риза була шәкерт. Шул көннән хәлфә аны ишан кыланышларына өйрәтә башлый: ничек итеп йөрергә, ничек итеп утырырга, кешеләр белән ничегрәк сөйләшергә, доганы ничегрәк итеп кылырга - әлхасил , барысын да күрсәтеп бирә хәлфә. Чикерткә боларның һәммәсен дә шактый тиз отып ала. +Ə бер атнадан инде болар юлга да җыеналар. Туры атны әйбәтләп җигәләр, юрган-мендәрләрен, кечкенә сандыкларын, кургашын белән ямаган таз-комганнарын тарантаска чыгарып салалар, үзләре әгузе-бисмиллаларын әйтеп, ипләп кенә менеп утыралар да, аллага тапшырып, кыйбла тарафка карап чыгып та китәләр. Бер көн баралар, өч көн, биш көн баралар, җиденче көн дигәндә, ниһаять, кыргыз даласына барып җитәләр. Далада буталып йөри торгач, кәрван үтә торган юлны да эзләп табалар. Инде туктар өчен әйбәт кенә урын сайларга кирәк. Ахырда болар тип-тигез далада көзгедәй ялтырап яткан бер түгәрәк күл буена килеп чыгалар да, шуның янында туктарга булалар. Бик ямьле, бик хозур җир икән... Шулай да хәлфә чатырны күлдән читтәрәк, юлдан ераграк калку бер урынга мендереп коруны мәслихәт таба, чөнки калкулык өстеннән карап, ике яктан да килеп яткан кәрваннарны әллә каян ук күреп булачак. Шулай ук чатыр үзе дә ерактан ук күренеп торачак. Моның әһәмиятен Чикерткә аңлап бетермәсә дә, хәлфә үзе бик яхшы аңлаган. +Шулай итеп, чатырны калкулык өстенә коралар, чатыр башына ишанның яшел әләме дә кадап куела. Бу эш беткәч, чатыр эченә киезпаласларын кертеп җәяләр, йомшак юрганны буйга бөкләп сузып салалар, шуның өстенә берничә колакчын мендәр дә ташлыйлар. Аннары нәкъ урта бер җиргә тәбәнәк кенә өстән куеп, аның өстенә зур-зур, калын-калын китапларын өяләр. (Берсен урта бер җиреннән ачып та куялар.) Бу эшләр дә беткәч, хәлфә Чикерткәне киендерә башлый. Иң элек ул аңа тезенә хәтле үк төшеп торган ак күлмәк белән иләмсез киң ак ыштан кидерә, шулар өстеннән яшел-сары буйлы ефәк чапан кидерә, ə башына егерме аршын ак бәстән, Бохара түбәтәе тирәли, шавадан да зуррак чалма урап куя. Шуннан соң әйтә Чикерткәгә: +- Тәкъсир , синең эшең менә шушы өстәл янында башыңны бөгеп, изге китап моталага кылып утыру... арсаң, əнə мендәргә таянырсың... Ə калганы минем эшем, - ди. +Тәмам урнашып беткәч, болар башта тәмле күл суыннан чәй кайнатып эчәләр, аннары хәлфә атка атланып тирә-якны карап кайтмакчы булып, чыгып китә. Чикерткә тәбәнәк өстәл янында аяк бөкләп, изге китап "моталага" кылып кала. Хәлфә дала буйлап шактый озак йөри, ләкин бер җирдә дә бернинди адәм заты яки җан иясе очратмый. Кәрван юлы да буш, тын, бер атлы, бер җәяүленең килгәне яки китеп барганы күренми. Әллә ташландык юл микән бу дип шиккә дә төшә хәлфә. Әмма шулай да өметен өзми. Дөрестән дә, бер калку урыннан тирә-якка әйләнгәләп карана торгач, бик еракта, офык читендә үк нәрсәдер селкенгән шикелле күренә моңа... Көтә хәлфә сабыр гына, көтә, инде кояш баерга да күп калмаган була һәм, көтә торгач, теге селкенгән нәрсә әкрен генә килеп яткан озын бер кәрван булып чыга. Моны күрү белән хәлфә атын борып, җан-фәрман чатырына таба чаптыра. Кайтып керсә, ни күрсен - Чикерткә чалмачапанын салып ташлап, мендәрләргә батып, сабыйдай изрәп йоклап ята имеш! +- Әй, син, хәшәп , тор тизрәк! - дип кычкыра хәлфә. - Тапкансың вакыт, əнə кәрван килә ятыр! Чалма-чапаныңны ки дә, өстәлең янына утыр. Кәрван кешеләре безгә сугылмыйча калмас, әзер булып тор! +Үзе шунда ук чыгып та китә. Кәрван, дөяләр адымы белән генә килсә дә, шактый ук инде якынлашкан була. Калкулык өстендәге чатырны да күрәләр, ахрысы, менә ике җайдак, кәрваннан аерылып, болай таба чаптырып килә дә башлый. Озак та үтми, килеп тә җитәләр. Атларыннан төшәләр, хәлфәгә сәлам бирәләр. Хәлфә дә, түбәнчелек белән башын иеп, сәламнәрен ала, аннары чүгәләп бер дога кылалар. Шуннан килүчеләр җайлап кына: әйтсәгезче, кардәш, бу кем чатыры була, кем тора анда? - дип сорыйлар. Хәлфә үз нәүбәтендә зур бер серне ачкандай итеп, бу - бөтен әтрафта дан тоткан фәлән ишанның чатыры була, дип җавап бирә. Нишли соң ул монда, дип сорыйлар тегеләр. Ишан хәзрәтләре, ди хәлфә җавабында, аллаһы тәгаләгә якын торыр өчен адәмнәр арасыннан китеп, ошбу тын сәхрәдә ялгызы көн вә төн изге гыйбадәттә утыра!.. Алай икән, диләр килүчеләр тыйнак кына, ə син үзең кем буласың?.. Мин изге ишанның мөбарәк кулын тоткан мөриде булам, ди хәлфә, һәм бер мәлгә аптырабракуйланыбрак калган җайдаклардан үзе сораша башлый: сез кемнәр буласыз, бу кәрван кайдан, кайсы якларга китеп бара? Без кәрван озатучылар булабыз, диләр тегеләр, фәлән җирләрдән фәлән илгә мал төяп барабыз... Юлыгыз уң булсын, ходай бәла-казалардан сакласын, ди хәлфә, кара сакалын сыпырып. Җайдаклар кулларын күкрәкләренә куеп рәхмәтләрен белдерәләр, аннары монда изге ишан торганын хуҗаларына кайтып әйтер өчен тиз генә китеп тә баралар. +Хәлфә шунда ук борылып чатырга керә. +- Ə, утырасыңмы? - ди ул Чикерткәгә. - Шулай кирәк, тәкъсир. Тик чалмаңны батырыбрак ки, авып төшмәсен... Тиздән кәрван хуҗалары килергә тиеш. Алар синең догаңны алыр өчен яныңа керерләр. Китаптан башыңны күтәрмә, сүзеңне кыска тот, ə догаңны озак итеп укы, аңладыңмы? +Чикерткә башын гына кага. Ул инде тәбәнәк өстәл янында утыра-утыра алҗып беткән була, һавага чыгасы, далада рәхәтләнеп йөрисе килә, әмма булмый - түзәргә кирәк, түзмичә ярамый, хәлфәнең талканы коры, ишан дип тормас, бөкләп ишкән тастымалы əнə мендәр астында гына... +Хәлфә чатырдан чыкканда кәрван туктаган яктан ике кеше җәяүләп кенә бу якка таба килә иде инде. Өс-башларына караганда, болар, һичшиксез, кәрван хуҗалары булырга тиеш. Хәлфә бер таш өстенә утырып, аларны сабыр гына көтеп ала. Менә килеп җитәләр, сәлам бирәләр, утырып дога кылалар, аннары әйтәләр: +- Әфәндем, бу ефәк чатырда ишан хәзрәтләренең изге гыйбадәттә утыруын белеп, без бик хәйран вә шат булдык. Инде безгә дә олы зат үзенең хәер-фатихасын бирмәсме икән? Хозурына кереп тезләнәсебез килгән иде. +- Мәрхәбә, изге ният белән килгәнсез икән, - ди хәлфә торып. - Әмма башта үзем кереп, ишан хәзрәтнең рөхсәтен алышым кирәк. Аз гына көтегез. +Кергәч, Чикерткәгә шыпырт кына: +- Килделәр! - ди. - Каушама. Һаман мөгрәнеп кенә укыган бул, ара-тирә кычкырып та куйгала, ишетеп торсыннар! Мин аларны азрак тота төшәрмен. +Чыккач, тегеләргә әйтә: +- Ишан хәзрәтләре изге китап моталага кылып утыра, бераз сабыр итәргә кирәк булыр, әфәнделәр! - ди. +Кәрван хуҗалары сабыр гына көтәләр, мөридтән ишанның исәнсаулыгын, хәл-әхвәлен сорашалар. Ə бераздан хәлфә чатыр эченә башын тыгып карый да: "Инде, кардәшләр, керсәгез дә ярый, тик озак тормасагыз иде, ишан хәзрәт көне буе гыйбадәттә утырып бик арды булса кирәк" - ди... Тегеләр чүәкләрен салып чатыр эченә керү белән лып итеп тезләнәләр, тез өстендә генә мүкәйләп ишан хәзрәтнең алдына баралар һәм йөзләрен җиргә оралар. Шул рәвешчә, бик түбәнчелек белән изге ишаннан фатиха бирүен сорыйлар. Чикерткә, чалмалы башын игән килеш кенә, тәсбих аскан кулын күтәреп, әкрен генә селкенә-селкенә бик озак итеп дога кыла. Маңгаеннан алып ияк очына кадәр битен сыйпаганнан соң, мосафирлардан сәфәрләре турында сораша, сәүдә итеп йөрүнең саваплы эш булуы турында Коръәннән берничә аять тә китерә, пәйгамбәребез Мөхәммәт салаллаһе галәйһиссәламнең дә сәүдәгәр булуын исләренә төшерә. Мосафирлар алларына карап, оеп кына утыралар, ишан хәзрәт сүзен бетергәч, кесәләреннән чыгарып аның алдына сәдакаларын салалар һәм мөбарәк кулына иреннәрен тидереп алалар. Ишан хәзрәт сәүдәләренә уңыш, малларына бәрәкәт, үзләренә иминлек теләп тагын бер озын гына итеп дога кыла. Шуннан соң кәрван хуҗалары ишанга кат-кат баш иеп, тезләре өстендә генә чигенеп, чатырдан чыгып китәләр. +Мосафирларны озаткач та, хәлфә ашыгып Чикерткә янына керә. +- Я, ничек? - ди ул түземсезләнеп. +Чикерткә учын ачып күрсәтә: ике зур алтын тәңкә!.. Хәлфә айгыр кешнәгәндәй көлеп җибәрә: +- И-ха-ха!.. Менә күрдеңме, сасык!.. Кәрван юлы - хәерче татар авылы түгел шул!.. Мәшә алла иншалла, эшләр ходка китә болай булгач... Ə син, шәкерт, ишанлыкны шәп очлап чыктың, афәрин!.. Шулай кирәк, Коръәннән дә, хәдистән дә телеңә килгәнне сип тә утыр!.. Ул хәсисләр барысы да туң күчән, ни әйтсәң дә бата үзләренә... Тик син вәкарь сакла, изгеләрчә тот үзеңне, хикмәт менә шунда гына! +Тышта кеше авазлары ишетелгәндәй була, хәлфә ашыгып чатырдан чыга. Чыкса, ни күрсен, биш-алты кеше, чатырга якынаерга курыккандай, бер читтәрәк таптанып торалар. Хәлфәне күрү белән аңа иелә-бөгелә сәлам бирәләр һәм, без дә ишан хәзрәтнең догасын алырга килгән идек, диләр. Хәлфә ялт итеп чатыр эченә керә дә, Чикерткәгә: "Тагын бер төркем килгәннәр, төзек кенә утыр, хәзер кертә башлыйм. Ə тәңкәләреңне яшер, соңыннан санап алырмын, дип әйтә. Шуннан кире чыгып, кәрван кешеләрен берәмләп кенә чатыр эченә уздыра башлый. Тегеләрнең һәркайсы керә дә лып итеп тезләнә, мүкәйләп кенә барып, ишанның мөбарәк кулына авызын тидереп ала, акчасын чыгарып сала һәм ишанга ияреп дога кыла да, артын-артын гына ишеккә таба чигенә. +Шулай итеп, ул кичне кәрван озатучыларның барсы да килеп, ишанның догасын алып, кулын үбеп китәләр. Чикерткәнең киндердән махсус теккән чапан астындагы тирән кесәсенә алтын тәңкәләр шактый ук җыелып кала. +Бу "изге эшләрдән" котылгач та хәлфә, билгеле, ишан кесәсен бушатып, тәңкәләрне санап ала да, үз сандыгына бикләп куя. Аннары таганда пешергән умачын кертә, икәүләп шуны тәмләп кенә ашыйлар, артыннан баллап чәй дә эчәләр. Шуннан соң "ишан хәзрәтләр" чалма-чапанын салып ташлый да, мендәрләре өстенә сузылып, утын ярып аргандай, гырылдап йоклап та китә. +Ләкин хәлфә тиз генә йокларга ятмый әле. Бер бәйләнчек уй аның башына кереп утыра. Кәрванчыларга ишанның берәр могҗизасын да күрсәтәсе иде бит - менә шул хакта һаман баш вата ул... Могҗиза кирәк, могҗиза күрсәтсә, ишанның даны әллә кайларга таралачак. Ләкин ничек итеп, нинди могҗиза табарга соң? +Ниһаять, бик еракка китеп кояш та бата, дала өстенә бик тиз караңгылык иңә, ə күктә, төнгелеккә бер җиргәрәк җыелган кыргыз малларыдай, бихисап йолдызлар калка. Ə ай юк, айның соңгы көннәре, тиз генә чыкмаячак, шуңа күрә төне дә дөм-караңгы. +Хәлфә чатырдан чыгып, кәрван туктаган якка колак салып тора. Анда да тынлык, шылт иткән тавыш та юк - юлчылар ишанның хәерфатихасын алганнан соң бик тынычлап йоклыйлар, күрәсең. Шулай да хәлфә ашыкмый, ярты төн җиткәнне көтә төшә, чөнки белә ул - бу вакытта кешеләрнең йокылары каты була. +Менә бер вакыт далада шундый тирән тынлык урнаша ки, әйтерсең дөнья яратылганнан бирле килә бу гаҗәеп, серле тынлык!.. Инде аллага тапшырып кузгалырга да ярый торгандыр... Хәлфә кәрван яткан күл буена сак кына төшеп китә. Аның күзләре, мәче күзе кебек, дөм-караңгыда да тирә-юньне аера ала. Бер дә адашмыйча кәрванчылар янына туры гына барып та җитә... Кәрван йоклый, тик җиргә чүккән дөяләрнең күшәве, атларның солы кетердәтүе генә ишетелеп куйгалый. Хәлфә башта туктап тирә-ягын бераз күзәтә, аннары мыштым гына шул дөяләр, атлар арасына керә. Әзрәк караштырып йөргәннән соң, ялгыз чатыр артына бәйләп куйган ике бик шәп, бик сылу атны күреп ала, бик сакланып кына якынлаша, икесенә дә ипи кисәге каптыра, шуннан соң тиз генә чишеп ала да, әкрен-әкрен генә кәрван яткан җирдән чыгып та китә. Төн, тынлык, сызып кына йолдыз атылып китә, әмма кәрванчылардан селкенгән кеше дә булмый. +Хәлфә бары таң алдыннан гына үзләренең чатырына кайтып керә. Ул шунда ук "ишан хәзрәтләрен" төрткәләп уята. +- Әй син, хәшәп, тор! Тор диләр сиңа!.. Арт саныңны онытып йоклыйсың да йоклыйсың... килешми ул ишанга! Бар, əнə тышка чыгып кер дә, чалма-чапаныңны киеп, өстәлең янына утыр. Бик мөһим сүзем бар сиңа. +Чикерткә торып, хәлфәсе кушканча, тиз генә чатыр артына чыгып керә дә, чапанына чорналып, чалмасын башына батырып, тәбәнәк өстәл янына аякларын бөкләп утыра. +- Инде яхшылап тыңла! - ди хәлфә. - Тиздән кәрван хуҗалары сиңа китап ачтырырга килерләр. Бүген төнлә аларның ике шәп атларын урлап киткәннәр. Менә син аларга шул атларны "табып" бирерсең. +- Ничек итеп? +- Китап ачып дим ич, миңгерәү!.. Башта тыңла! - Һәм хәлфә атларның ни төстә булып, кай тарафка китүләрен, моннан ничә чакрымда, нинди урында торуларын әйбәтләп төшендерә дә, аннары әйтә: +- Менә шуларны онытмыйча, китапка карап сөйләрсең... Ягъни мәсәлән, хак тәгаләнең әшкәртүе буенча изге китап сиңа боларның барысын да ачып бирә, аңладыңмы?.. +- Аңладым аңлавын да, тик ул атлар сез әйткән җирдә булмаса? Сез дә бит, хәлфә абзый, күрәзә түгел. +- Мин өйрәткәнчә эшлә син, хәшәп! Төпченмә! Кара аны, ишан дип тормам! Алланың үзенә якын торучы, надан халык белмәгән серләрне белүче, могҗизалар кәшеф итүче - менә кем син, сасык!.. Башкасы сиңа кирәкми.. Əнə алдыңдагы кара тышлы китапны моталага кылып утырган бул, ə кәрван хуҗалары килгәч, яшел тышлысын ачарсың. +Хәлфә, чатырның ишек япмасын аз гына ача төшеп, Чикерткәгә хәбәр итә: +- Киләләр!.. Казык шикелле утырма, бөгелеп утыр!.. Күзең китапта булсын! +Ниһаять, тегеләр килеп җитәләр, кычкырып сәлам бирәләр - хәлфә дә тәгъзим белән сәламнәрен ала. Шуннан арадан бер тазамәһабәте, шәп киенгәне, дәрәҗәсен төшермичә, әдәп белән генә әйтә: +- Әфәндем, без ишан хәзрәтләре хозурына килгән идек аңа гозеребез бар, кабул итүен үтенсәгез иде. +- Белмим шул, - ди хәлфә, уйланган булып. - Ишан хәзрәтнең бүген кәефе юграк иде, шулай да үтенечегезне кереп әйтим. Сез, әфәнделәр, аз гына сабыр итегез! +- Мәйле ! Без көтәрбез. +Хәлфә кереп, Чикерткәнең өс-башын, алдын-артын дигәндәй күздән кичергәннән соң, тора төшеп, кире чыга да: +- Мөбарәк зат сезне кабул итәргә булды, рәхим итәсез! - ди. +Кәрван хуҗалары, чатыр эченә узып, шунда ук тезләнәләр һәм башларын келәмгә тидереп алалар. Ишан хәзрәт, уйлары белән бу гөнаһлы җирне ташлап, каядыр гарешкә ашкандай тәмам онытылып-оеп утыра, керүчеләрне гүя сизми дә, тик бераздан гына иләмсез зур чалмасы астыннан боларга бер карап ала. Аннары һич сүз әйтмәстән, озын тәсбих элгән кулын күтәреп, озак кына дога кыла, бары шуннан соң гына телгә килә: +- Алла бәндәләре, йөзегездән күрәм, сезне ниндидер кайгы минем хозурыма китергән булырга тиеш. Сөйләгез! - ди. +- Хак сүз, тәкъсир! - ди кәрван хуҗасы, бөгелеп. - Бүген төнлә ике иң шәп атыбыз юкка чыкты. Явыз адәмнәр угрылап киткәндер дигән шигебез бар, сездән, тәкъсир, шул хакта китап ачуыгызны түбәнчелек белән сорамакчы идек. +- Алай, бик зур казлы булгансыз икән, ходай ахырын хәерле итсен! Үтенечегезне кире кага алмыйм, кардәшләр, ачып карыйк, хак тәгалә әшкәртсә, изге китап алдамас, - ди дә ишан, өелеп торган китаплар арасыннан бер яшел тышлысын тартып ала. Аннары, әгузебисмилласын әйтеп, урта бер җиреннән ача да, авыз эченнән генә мөгрәнеп укырга тотына. Әзрәк укыгач, тегеләрдән сорый: +- Атыгызның берсе тимер күк, икенчесе кызыл туры идеме? +- Шулай, тәкъсир, бик дөрес, тимер күк белән кызыл туры! - диләр кәрванчылар өметләнеп. +Ишан хәзрәт тагын китапка бөгелә, озак кына селкенә-селкенә укый, тынып күзләрен йомып тора, аннары тагын укый, ахырдан әйтә боларга: +- Изге китап миңа шуны ачты: атларыгызны бер угры таң алдыннан урлап киткән. Әмма ләкин көн яктыра башлагач, далада тотылудан куркып, атларны бер сай чокырдагы ялгыз агачка бәйләп калдырган. Угрының нияте караңгы төшкәч яңадан килеп алу булса кирәк... Әгәр дә хәзер генә эзләп барсагыз, атларыгызны мотлака шунда табарсыз. +- Кай тарафтарак соң ул сай чокыр, тәкъсир? +- Мәгърип тарафында... Чыккан кояшка аркагыз белән торып туры гына барсагыз, чокырның нәкъ өстенә барып чыгарсыз. +- Еракмы соң ул чокыр, шуны да әйтсәгезче, тәкъсир! +Чикерткә, ишетмәгәнгә салышып, бераз уйга кала: нәрсә дип әйтте әле хәлфә абзый? Әллә сигез, әллә унсигез чакрым диде инде шунда, мөртәт?.. Хәер, кем үлчәгән аны? Җитәр, китсеннәр тизрәк! +Тамак кыргалаган була да, әйтә тегеләргә: +- Хәерле сәфәр сезгә, мосафирлар! Хак тәгалә башка бәла-казадан сакласын, амин! +- Рәхмәт, тәкъсир, бик зур рәхмәт!.. Шулай була гына күрсен!.. Тик без әлеге ни.. чокыр турында... +- Кызу чапсагыз тиз барып җитәрсез! - ди ишан шактый дорфа итеп һәм ашыгып тәсбихның "хөрмәләрен" тарта башлый. +Тегеләр, бердән авып, маңгайларын келәмгә тидереп алалар, сузылышып ишан хәзрәтнең алдына алтын тәңкәләрен салалар, шуннан соң Чикерткәгә ияреп дога кылалар да, бик мәмнүн кыяфәттә чатырдан чыгып, ашыга-ашыга кәрваннарына китеп баралар. Ə бераздан инде өч-дүрт җайдакның "мәгърип тарафына" чаптырып киткәнен хәлфә дә, Чикерткә дә күреп калалар. +Атларны табып кайтканнан соң, кәрван шул ук көнне күл буеннан кузгалып, үз юлы белән китеп тә бара. Бер-бер артлы тезелешкән дөяләрнең ике яклап салындырган йөкләре белән чайкала-чайкала салмак кына атлап барулары тигез далада әле шактый озак күренеп тора. +...Атларны табып биргән "могҗизадан" соң, калкулык өстендәге чатыр эчендә утырган яшь "ишан хәзрәтнең" даны бик тиз тирә-якка тарала: менә кайда икән ул изге зат!.. Менә кемдә икән ул хикмәт!.. Вай-вай-вай!.. Аның өчен яшерен бер нәрсә дә юк икән ләбаса!.. Алла тәгалә үзе аңа барсын да әшкәртеп кенә тора икән шул! +Хәзер инде күл буеннан узучы кәрваннар чатыр турысына җиткәч туктамыйча калмыйлар. Мал хуҗалары, ялчылар, кәрван озатучылар һәммәсе тезелешеп калкулыкка менәләр, берәмләп кенә чатыр эченә кереп, лып итеп тезләнәләр, мүкәйләп барып Чикерткәнең "мөбарәк" кулын үбәләр, учларындагы алтын яки көмеш тәңкәләрен тәбәнәк өстәлгә салалар. Ишанның, бөгелеп утыра торгач, авыр чалмадан нечкә муены арып бетә, дога кыла-кыла авызы кибә, куллары тала. Вакыт-вакыт аның хәтта сикереп торасы, тәбәнәк өстәлне тибеп очырасы, чалмасын сүтеп ыргытасы, ə бу "аңгыра сарыкларны" выжлатып куып чыгарасы да килеп китә. Әмма... хәлфә уяу, хәлфәнең күмердәй кара мут күзләре көйдереп алырга гына тора. +Ə көннәрдән беркөнне күл буена баштанаяк коралланган бишалты җайдак килеп чыга. Калкулык өстендәге чатырны күрү белән атларын тизрәк шунда таба боралар. Бу вакытта хәлфә тышта була. Чаптырып килгән кораллы кешеләрне күреп, ул "талаучылар түгелме икән?" дип шактый шүрләп тә кала. Ләкин килеп җиткән җайдаклардан берсенең бик зиннәтле киемнәрдән булуын күргәч кенә азрак тынычлана. +Җайдакларның əнə шул шәп киенгәне ат өстеннән төшмичә генә сәлам бирә, хәлфә исә кул кушырып аның сәламен ала. +- Әйтегезче, изге ишанның чатыры шушы буламы? - дип сорый сәлам бирүче. +- Ийе, ишан хәзрәтләрнең изге гыйбадәт урыны шушы була, - ди хәлфә. - Кем дип белик сезне, хөрмәтле юлчылар, кайсы илләрдән киләсез? +- Без фәлән патшалыктан илчеләр булып килдек, - ди юлчы. Безгә ишан хәзрәтләрнең үзен күрү кирәк, хозурына керергә рөхсәт итегез. +- Гозерегез ни соң? - дип сорый хәлфә сак кына. +- Без олуг падишаһыбызның сәламен ишан хәзрәтләренә тапшырырга һәм мөбарәк затны үзебез белән алып китәргә тиешбез. +- Алай икән, - ди хәлфә уйланып. - Ни өчен мөбарәк затны урыныннан кузгатырга телисез, әгәр белергә мөмкин булса? +- Падишаһыбызның әмере шулай... Хафа булмагыз, ишан хәзрәтләренең иминлеген саклаячакбыз, ə барып җиткән сарайда аңа тиешле кадер-хөрмәт күрсәтеләчәк. +- Яхшы, алайса, мин кереп ишан хәзрәтләренә бу мөһим хәбәрне җиткерим. Соңра сезне чакырырмын. Моңа кәефегез кырылмасын, чөнки ишан хәзрәтләре һәрдаим изге гыйбадәттә утыра һәм алдан хәбәр итмичә һичбер кемсәне кабул итми. +Шулай ди дә, хәлфә илчегә түбәнчелек белән баш иеп, чатыр эченә кереп китә. Кергәч, Чикерткә янына тезләнеп, аның колагына шыпырт кына әйтә: +- Бәхетең бар икән, шәкерт!.. Ерак патшалыктан сине алып китәр өчен илчеләр килде. +- Нинди, кайсы патшалыктан? - ди Чикерткә сискәнеп. - Юк, мин беркая да бармыйм, минем үзебезнең Тәпәрешкә кайтасым килә. +Ул инде кайнар яшьләрен агызып елый да башлый. Хәлфәнең моңа бик тә ачуы килә: +- Бу ниткән эш тагын?!. Син хәсискә патша кадәр патшадан махсус илчеләр чакыра килгәндә, бармыйм дип, авызыңны бияләйдәй җәеп шыңшып елап торасың. Юк, барырсың!.. Хәерче татар авылына кайтырга кайчан да өлгерербез.... Бел аны, бу чакыру тикмәгә генә түгел, димәк, син сасыкның даны чит мәмләкәткә дә барып җиткән дигән сүз. Ходай кушып, патшаның да ышанычын казана алсак, беләсеңме, муеныбыздан дәүләткә батачакбыз... Я, җитәр! Яшьләреңне сөрт, борыныңны тартма!.. Хәзер илчене кертәм. Төзек кенә утыр. Ишанча... Күп сөйләмә, җавабыңны уйлап кына бир... Падишаһе әгъзам хәзрәтләренең чакыруын кире кага алмыйм диген... Менә шул... Кара аны!.. +Хәлфә Чикерткәнең чалмасын төзәтеп, тәсбихын кулына тоттыра да, ашыгып чыгып китә. +Ул да булмый, чатырга зиннәтле киемнәре өстеннән кәкре кылыч таккан илче кыю гына килеп керә. Сәлам бирә, туп-туры ишан алдына барып тезләнә, кул күтәреп бер дога кылалар. Шуннан соң илче, вәкарьлеген саклаган хәлдә, үзенең кайсы илдән, кем булуын әйтеп, патша хәзрәтләренең сәламен тапшырып, нинди максат белән килүен аңлатып бирә. Бик йончыган кыяфәттә бөрешеп кенә утырган "ишан" әкрен-сүлпән генә: +- Падишаһыгыз хәзрәтләренә безгә күрсәткән игътибары өчен рәхмәт инде, - ди, - аллаһы тәгалә үзенә һәм дәүләтенә иминлек китерсен, амин!.. Әмма аның безләргә гозере нидән гыйбарәт соң? +- Падишабыз хәзрәтләре хозурына баргач, ул үзе сезгә гозерен бәян кылыр, - ди илче, - безләргә исә сезне алып килү вазифасы гына йөкләтелде. +Ишан хәзрәтләре башын иеп, тәсбихын тартып, озак кына уйланып утыра, тик шуннан соң гына болай дип җавап бирә: +- Мин фани дөнья ыгы-зыгысыннан, ахирәтен оныткан бәндәләрдән читкә китеп, бары изге гыйбадәттә утыручы, алланың бер зәгыйфь колымын, бернинди сәбәп белән дә мин бу... ни... мәҗбүрән эшемне бүлмәс идем, әмма ерак җирдән махсус кешеләр җибәреп, безгә тәгъзим күрсәткән, безне үзенең солтанатлы хозурына чакырган падишаһе әгъзам хәзрәтләренең үтенечен кире кагарга җөрьәт итә алмыйм. Әлхасил, кадерле илче, мин аллага тапшырып сезнең белән озын сәфәргә чыгарга ризалыгымны белдерәм. Инде, бер фатиха кылып, мөридемә тиешле боерыкларны бирергә рөхсәт итегез!.. +Сүзен шулай тәмам иткәннән соң, ишан хәзрәтләре кулын күтәрә, күзләрен йомган килеш, озын итеп бер дога кыла. Илче дә, ишан хәзрәтне күндерүдән бик канәгать булып, аңа ияреп дога кыла да, алдына бер янчык алтын тәңкәләр куеп, чатырдан чыгып китә. +Шунда ук ялт итеп хәлфә керә: +- Я, ничек булды? +- Булды инде, сез әйткәнчә булды, хәлфә абзый! - ди Чикерткә боек кына. +- Менә бик әйбәт, муладис!.. Җыендык алайса! Ай-һай, мин әйтәм, эшләр кая китте - патша хозурына барабыз гой! +Тиз генә чатырны сүтәләр, әләмне таягына урыйлар, калын китапларны өеп бәйлиләр, шуннан соң барлык әйберләрен, мендәрюрганнарын тарантаска чыгарып төйиләр дә, атларын җигеп, әлеге җайдакларга ияреп, озын юлга чыгып та китәләр. Чикерткә өчен бу озын юлның газабы шунда иде ки, ул тарантас өстендә барганда да үзенең изге ишан икәнен бер генә минутка да онытмаска тиеш иде. Шуңа күрә еш кына атларны туктатып, су булган җирдә тәһарәт алып, су булмаган җирдә тәяммим генә сугып, биш вакыт намазын калдырмыйча укып барырга мәҗбүр була. Шуның аркасында юл да озаккарак сузыла. +Чиксез даланы, даладан соң галәмәт эссе ком чүлен үтеп, болар унсигезенче көн дигәндә, ниһаять, ерак патшалыкның пайтәхетенә барып җитәләр. Биек капусыннан керәләр, кәкре-бөкре урамнарыннан узып, чылтырап арыклар аккан бакча эчендәге әллә ни зур да түгел, әмма бик чибәр салынган бер өйнең ишеге төбенә килеп туктыйлар. Бу патша боерыгы белән ишан хәзрәтләре өчен махсус әзерләп куелган өй була. +Чикерткәне тарантастан култыклар кына төшерәләр һәм кыйммәтле келәмнәр, алтын кәндилләр белән зиннәтләнгән шул өй эченә алып керәләр. Монда аны атлас-ефәкләрдән генә киенгән яшь кенә егет-хадимнәр каршы алалар. +Алып кайткан илче ишан хәзрәткә әйтә: +- Тәкъсир, сиз инде бүген шушында тәгамь җыеп , авыр, озын юлдан соң әйбәт кенә истирахәт итегез... Падишаһ хәзрәтләре үз вакыты белән сезне хозурына чакыртып алыр, - ди. +Ул чыгып киткәч тә, чибәр егетләр идәндәге келәмгә табын җәеп, төрле кош итләреннән кыздырылган кәбаблар, алтын-көмеш тәлинкәләрдә әлвән вә әлвән җимешләр , озын муенлы көмеш савытларда затлы шәраблар һәм зур табак белән бик әгъла пешерелгән пылау кертеп куялар. Чикерткә белән хәлфә бу сыйнигъмәтләргә исләре китсә дә, тыштан артык сиздермичә, ефәк мендәрләр өстенә утырып, җиңнәрен сызганып, иң элек әгъла пылауны куллары белән ашыкмыйча гына ура башлыйлар. Алар бүре шикелле ачыкканнар иде. Шулай да Чикерткә тыелып кына ашарга мәҗбүр, чөнки ул изге зат, тамак колы булу аңа ярамый - тәнендә җан сакларлык кына ашарга тиеш ул. Ə хәлфәгә ярый, хәлфә ул гөнаһлы бәндә, шуңа күрә олы табак пылауны берүзе диярлек ялтыратып та куя. +Пылаудан соң Чикерткә ширбәт, хәлфә шәраб эчкәләп, җимешләрнең төрлесеннән капкалап бераз хушлангач, теге хадимнәр табынны җыеп алалар да, боларның икесен генә калдырып чыгып китәләр. +Икәү генә калгач, мендәрләренә таянып, корсакларын угалап бераз ятканнан соң хәлфә сүз башлый: +- Хуш, шәкерт, менә төшеңә дә кермәгән оҗмах нигъмәтләреннән авыз иттең... Менә ефәк мендәрләр өстендә шәһвәткә бирелеп ятасың... Бу бит синең башыңдагы егерме аршын бәздән ураган чалмаң өчен генә булмаска тиеш... Патша хәзрәтләре, мөгаен, сиңа берәр бик четерекле мәсьәлә йөкләр һәм шуны чишүне таләп итәр. Я, шул чакта син ни эшләрсең, ни дип җавап бирерсең, хәлбуки , яныңда акыл бирергә мин дә булмасам?.. +- Белмим инде, хәлфә абзый!.. +- "Белмим" - сүз түгел!.. Патшаның гозерен җавапсыз калдырырга һич тә ярамый, бел шуны! +- Ярамаса да, нишлим соң? Җавап таба алмасам, "патша хәзрәтләре, мин ишан түгел", диярмен. +- Әх, син, туң күчән, иштең ишәк чумарын! - дип кызып китә хәлфә. - Алай дисәң бит, сине шунда ук сарайдан чыгарып, беренче очраган тут агачына асып куячаклар... Юк, син ашыкмале сыйракларыңны сузарга, аның өчен генә килмәдек әле без чүлләр кичеп, мин барын да онытма әле син, хәшәп!.. Ике колагың белән дә яхшылап тыңла: патша өчен дә син изге ишан булып каласың! Синең эшең Коръән сүзләрен тезү, кул күтәреп дога кылу, фатихаңны бирү - бары шул гына... Инде патша хәзрәтләре сиңа берәр төрле чи төенне чишәргә кушса, түбәнчелек белән ипләп кенә әйт: олуг падишам, диген, сезнең әмерегезне үтәр өчен без кайтып, изге китапны ачып карарга тиешбез, диген. Аңладыңмы? Бөтен нәрсәне изге китапка сылта... Ə монда кайткач, без инде икәүләп, менә шулай кырын ятып кына мәслихәтләшербез һәм, иншалла, патша биргән төенне дә чишәрбез. Моңарчы эшли белгән баш бу юлы да берәр әмәлен табар әле, боерган булса! +Шул арада ишек шакып, рөхсәт сорап кына әлеге илче дә килеп керә. Баш иеп сәлам биргәннән соң, ул ишан хәзрәтләрен патша сараена алып китәр өчен килгәнлеген белдерә. Чикерткәнең йөрәге жу-у итеп китә. Әмма хәлфә тыныч. Мөридләрчә өлгерлек белән ул Чикерткәне утырган җиреннән ипләп кенә торгыза, өстенә озын чапанын кидерә, кулына тәсбихын тоттыра да, култыклап кына урамга алып чыга. Чыгышлый колагына пышылдап кына: "Матри, нык бул, җебеп калма!" - дип әйтергә дә өлгерә. +Урамга чыккач, ишан хәзрәтләрен көмеш иярле, көмеш йөгәнле, муенына алтын шөлдерек таккан кечкенә ишәк өстенә күтәреп атландыралар. Шул рәвешчә, ике яклап атлы сакчылар озата барган хәлдә, аны сарайга алып та китәләр. Бу өйдә хәлфә үзе генә торып кала. +Барып җиткәч, ишанны ишәк өстеннән төшереп, ике ягыннан култыклап, сарайның чит ил кунакларын гына кабул итә торган гаять тә бай, зиннәтле бер залына алып керәләр. Яшел бәрхет белән тышланган атлас мендәрле йомшак көрсигә китереп утырталар. Шунда ук залның ике ягындагы ишектән патшаның вәзирләре һәм иң олы түрәләре кереп, үзләренә тәгаенләнгән урыннарда дәрәҗәләре буенча урнашалар. Озак та үтми, каяндыр быргылар уйнаткан тавыш ишетелә - залдагы кешеләр барысы да берьюлы аягүрә катып, бер мәлгә тып-тын булып калалар. Тик Чикерткә генә йомшак көрсигә тәмам баткандай кузгалмыйча утырып кала. Менә бер заман түрдәге сырлап эшләнгән, алтын йөгерткән зур ишек гүя үзлегеннән тавышсыз гына ике якка ачыла һәм залга, өстендәге чапаны, башындагы таҗы белән елык-елык уйнаклап, патша хәзрәтләре үзе дә ап-ак сакаллы баш вәзирен ияртеп килеп керә. Зал уртасындагы атлас чатырлы алтын тәхетнең ике ягына гөрзиле сакчылар килеп баса. +Патша хәзрәтләре утыру белән башкалар да янәдән үз урыннарына утырышалар. Шуннан соң ишан хәзрәтләре тәсбих элгән кулын күтәреп, селкенә биреп, бик озын итеп дога кыла. Аның артыннан патша үзе дә, патшаның вәзирләре дә битләрен сыпырып куялар. Дога тәмам булгач, патша хәзрәтләре ишан хәзрәтләреннән исәнлек-саулыгын, озын сәфәрне ничегрәк кичерүен йомшак кына сораша, чакыруны кабул итеп хозурына килүе өчен рәхмәтен белдерә һәм ахырдан нинди максат белән чакыртуын болай дип әйтеп бирә: +- Бәлки ишеткәнсездер дә инде, тәкъсир, билгесез угрылар сараема кереп, хәзинәмнән күп кенә асыл ташларымны, алтыннарымны урлап чыктылар. Шулар белән бергә атамнан мирас булып калган, минем өчен аеруча кадерле булган бер алтын балдак та югалды. Тирә әтрафтагы мәшһүр фалчыларны чакыртып, угрыларны фаш итүләрен сорасам да, алар миңа ярдәм итә алмадылар. Инде сезнең халык арасында даны таралган могҗизалар күрсәтүче бер изге зат булуыгызны ишеткәч, ниһаять, менә сезне ерак җирләрдән үз хозурыма чакыртып алдым. Әгәр дә ки, ишеткәнемчә, сезнең шундый зат булуыгыз хак икән, сез миңа угрыларны һичшиксез фаш итеп бирерсез дип ышанам. Ул чагында мин сезне мәмләкәтемнең баш вәзире итеп куячакмын. Менә шулай... Инде дә мәгәр сез халыкны алдап йөрүче бер надан, ялган ишан булсагыз, бүтән чара юк, миңа сезнең мут, хәйләкәр башыгызны халык җыелган мәйданда чаптырырга туры киләчәк. Сезгә бу шаять аңлашыла торгандыр, тәкъсир? +- Әйе, аңлашыла, - ди Чикерткә әкрен генә. +Патша хәзрәтләренең сүзне бик мөлаем-йомшак башлап та, бу кадәр каты-куркыныч итеп бетерүе, әйтәсе дә түгел, Чикерткәне бик нык куркуга сала. "Бетте баш!" дип уйлый ул шунда ук эченнән, сикереп торып ишеккә ташланасы килә, әмма ләкин хәлфәнең биргән киңәшләрен исендә тотып, ничек кенә булса да сабырлыгын җуймаска тырыша. Патшаның сүзләренә артык исе китмәгәндәй тәсбихын тартып, фани дөнья уйларыннан киткәндәй күзләрен йомып, озак кына өнсез-сүзсез утыра. Бары шуннан соң гына ашыкмыйча тыныч кына әйтә: +- Олуг падишаһ, безгә күрсәткән игътибарыгыз вә мәрхәмәтегез өчен тәшәккердән гаҗизмен , әмма ләкин әйтергә тиешмен ки, мин күрәзәче дә, фал салучы да түгелмен. Мин гомеремне гыйбадәткә багышлаган, тәңремнең бер зәгыйфь колымын, хак тәгалә күңелемә ни салса, мин бары шуны гына изһар итә алам. Моның өчен миңа шәһәр ыгы-зыгысыннан китеп, әтәч тавышы да ишетелми торган берәр аулак урында изге китап ачып карашым кирәк. Шул сәбәпле мин сез галиҗәнаптан без фәкыйрегезне əнə шундый аулак урынга күчерүегезне һәм өч көн мөддәт бирүегезне баш иеп сорыймын. Иншалла, өч көн дәвамында хак тәгалә изге китап аша миңа ни дә булса әшкәртер дип ышанам. Билгеле, Чикерткә мондый шартны аулак җирдән качып китеп булмасмы дигән бер өмет белән дә куя. Патша аның үтенечен кабул итә һәм вәзирләренә каладан читтә әтәч тавышы да ишетелми торган җирдән берәр өй табып, хәзрәтне мөриде белән бергә шунда күчерергә куша. +Өй табыла, боларны шунда күчереп куялар. Бик мул итеп, өч көнгә җитәрлек азык-төлеген дә биреп калдыралар. Тик хадимнәр генә булмый, чөнки ишан хәзрәтләре аллаһы тәгалә белән аулакта ялгызы гына гәп алып барыр өчен хадимнәрдән баш тарта. +Икәү генә калгач, болар патшаның таләбен ничек итеп үтәү турында баш вата башлыйлар. Сарайдан алтыннарны чәлдергән ул мәлгунь каракларны кайдан табарга?.. Чикерткәгә бу эш бөтенләй өметсез булып күренә - мәшһүр фалчылар да фаш итә алмаган ич аларны! Хәер, ул башын артык ватмый да, чөнки өч көннән соң барыбер газиз башкайдан аерылырга туры киләчәк. Əнə хәлфә ватсын, баш аңа кирәгрәк, ник дисәң, аның мәдрәсә сандыгы Чикерткә җыеп биргән алтын тәңкәләр белән тула язды инде. +Ə хәлфә чынлап та уйлана, ашау-эчүен дә онытып уйлана. Башымны чабарлар дип тә курыкмый ул (аныкын түгел, ишанныкын тәгәрәтәчәкләр ич!), әмма ләкин шул "ишан" аркасында патшаның ышанычына кереп, сарай кешесе булып китү хыялы аңа бер генә дә тынгылык бирми... Моның өчен күп тә кирәкми ләсә - каядыр посып яткан угрыларны фаш кына итәсе... Ахыр чиктә, түбәтәен бер салып, бер киеп уйлана торгач, хәлфә абзаң тәки хәйләсен таба. Ул тота да, Чикерткәдән түбәндәге игъланны яздыра: "Падишаһе әгъзам хәзрәтләренең чакыруы буенча пайтәхеткә үзенең изгелеге вә күрәзәлеге белән бөтен мәшрикъка даны таралган ишан хәзрәтләре килде. Килүеннән максат шул ки, ишан хәзрәтләре изге китап ачып падишаһ хәзинәсен баскан угрыларны фаш итәчәк. Әгәр дә мәгәр угры үзе үз ихтыяры белән урлаган алтыннарын вә һәм падишаһ хәзрәтләренең атасыннан мирас булып калган мөһерле балдакны китерсә, ишан хәзрәтләре аның җанын саклап калуны өстенә алачак. Инде дә ки китермәсә, угры барыбер тотылачак һәм иң каты җәзага хөкем ителәчәк. Килү мөддәте ошбу игълан хәбәр ителгән көннең икенче тәүлегеннән дә соңга калмаска тиештер. И угры, изге ишан хозурына килеп тез чүгәргә ашыгың!.. Ул сине мәрхәмәтеннән ташламас". +Игъланны тагын берничә нөсхә күчерткәннән соң, хәлфә Чикерткәне ялгызын гына калдырып, үзе каланың базар мәйданнарына йөгерә-чаба китеп тә бара. Мәгълүм ки, бу илнең тәртибе буенча, мәйданнарда быргылар уйнатып җыйган халыкка патша фәрманын яки төрле мөһим хәбәрләрне кычкырып әйтүче көр тавышлы махсус адәмнәр була - хәлфәнең исәбе менә шул хәбәр салучылардан әлеге игъланны укыту иде. Һәм ул шулай эшли дә - зур каланың барлык мәйданнарында булып, үзенең игъланын халыкка кычкыртып укыта. +Шул рәвешчә эшен бетереп, хәлфә шактый арыган булуына да карамастан, кала читендәге аулак өйгә күтәренке кәеф белән кайтып керә. Ə Чикерткә нарасый баладай борынын әкрен генә сызгыртып йоклап ята. Хәлфә аны тибеп уята: +- Бу ниткән эш? Мин эт шикелле телемне салындырып чабам, ə син тук мачы кебек бөгәрләнәсең дә йоклыйсың! Тәмам аздың, малай! +- Хәсрәттән, хәлфә абзый, ачуланма, ди Чикерткә, күзләрен уып. +- Нинди хәсрәттән? +- Бетә бит, китә бит инде баш!.. Шуны онытып торсын дип яткан идем. +- Юк, син ашыкмале башыңнан аерылырга! Ахмаграк булса да торсын әле ул үз урынында... Ни өчен чабам соң мин бу каланың кәкре-бөкре урамнарыннан? Менә быргылар уйнатылды, халык җыелды, игъланны кычкырып укыдылар, мондагы такыр башларның колагына керде инде ул... Иншалла, моның берәр нәтиҗәсе булмыйча калмас... Минем исәбемчә, карак та берәү генә булмас, икәү яки өчәү булырга тиеш алар... Игъланны ишеткәч, өчәүнең берсе килер, килмичә калмас... Беләм мин адәм баласын, иптәшен сатып булса да башын сакларга тырыша ул!.. +- Ай-һай, хәлфә абзый, башы өчен курыккан кеше патша хәзинәсен басармы икән? Булмас, - ди Чикерткә сүлпән генә. +- Ни беләсең син, мәдрәсә чыпчыгы? Урлаганда бар да батыр, ə тотыла башлагач һәркайсы шыр җибәрә. Батырлык белән куркаклык кешенең йөрәгендә гел алмашынып тора ул, тәкъсир! Менә көтеп карыйк, ут яктысына килгән күбәләк кебек берәрсе килмәсә, патша кызы миңа харам булсын! +Хәлфәнең бу гаҗәеп күрәзәлеге шул ук кичне раслана да. Иң элек караклар чынлап та өчәү булып чыга. Билгеле, ишан хәзрәтләренең игъланын алар да ишетәләр һәм, билгеле инде, бу хәбәр аларны шактый хәвефкә сала. Үзара киңәш коралар: нишләргә? Малмы, башмы? Бер куркаграгы әйтә, алтыннарны ишан хәзрәткә тизрәк илтеп бирик, ди. Икенчесе - хәйләкәррәге - ашыкмаска куша: иң элек белик, нинди ишан икән ул, ди. Китап ачып фаш итәм дигән. Ничегрәк итеп, кайсы битеннән ачып фаш итмәкче була ул безне, башта шуны күрәсе иде, ди. Ахырда өченче бер тәвәккәллесе төнлә ишан торган йортка барып, читтән генә хәзрәтне күзәтеп кайтмакчы була. +Базарлар таралып, кибетләр һәм кәрханәләр ябылып беткәч, шәһәр дә әкренләп тынгач, ишан йортын эзләп китә угры. Бара-бара, ниһаять, кала читендәге ялгыз йортны барып таба. Дөнья тын, төн караңгы, тик ишан тәрәзәсендә генә ут яна. Угры бик саклык белән, диварга елышып кына шул бердәнбер якты тәрәзәгә килә. +Ə бу вакытта хәлфә белән Чикерткә дә йоклап ятмыйлар. Берсе ишек төбендә, икенчесе бүлмәдә төнге кунакны көтәләр. +Угры диварга сылашып, бүлмә эченә үрелеп кенә карый һәм күрә: бүлмә уртасындагы тәбәнәк өстәл янында чалма-чапан кигән берәү әкрен генә селкенә-селкенә калын китап укып утыра. Ишан хәзрәтләре шушы үзе микәнни инде? Нәкъ шул чакта ишек артыннан хәлфә бер генә тапкыр "эһ-һем" дип тамак кырып куя, ләкин угры моны ишетми. Ə ишан хәзрәт китабыннан башын күтәрмичә нидер мыгырдана башлый, аннары кинәт кенә сикереп тора да: "Берсе килде, берсе килде!" - дип кычкырырга тотына. +Угры, моны ишетеп, бөтенләй коелып төшә: "Килгәнемне белде, китабына карап белде! Чукынган да ишан икән!" Ул шунда ук тәрәзә яныннан сыза. Ашыга-ашыга иптәшләре янына кайта да, ишеткәнкүргәннәрен түкми-чәчми аларга сөйләп бирә. Өч угрының икесе күп уйлап тормыйча, болай булгач, алтыннарны тизрәк илтергә кирәк, барыбер ул безне фаш итәчәк, диләр. Ләкин әлеге хәйләкәре, юк, ашыкмыйк, тагын бер сынап карыйк әле, ди. Ничек итепме?.. Менә икәү барып карыйк, икәүләп килгәнебезне белерме-юкмы?.. +Шулай килешеп, угрыларның икесе яңадан ишан йортына китә. Барып җитәләр. Ишан тәрәзәсендә ут яна, ə үзе тәбәнәк өстәл янында һаман китабына төртелеп утыра. Бу юлы инде хәлфә ишек артыннан ике тапкыр әкрен генә тамак кырып куя. Угрылар исә тәрәзәнең ике ягына ышыкланып, ни булыр икән дип, тын да чыгармыйча карап торалар. Ишан хәзрәт, селкенә-селкенә бераз укыгач, шашынган шикелле кинәт кенә сикереп тора да, кул-аякларын болгап: "Икесе килде! Ике-се!" - дип, бик яман акыра башлый... Угрылар тәрәзә яныннан җил өргәндәй юк булалар. Шактый чапканнан соң болар туктап, үзара сөйләшеп алалар: +- Алай, эш харап икән ул тилергән ишаннан котылып булмас, хәзер үк патшаның алтыннарын китереп бирергә кирәк, баш кадерлерәк! - диләр. +Әмма кайтып җиткәч, теге хәйләкәр комсызы тагын әйтә: "Нигә алтыннарны илтергә, алтыннар калып торсын, балдакны гына илтик, патшага атасының балдагы кадерлерәк дигән ич ишан үзенең безгә язган хитабында ", - ди. +Үзара озак кына тарткалашканнан соң, ахырда балдакны гына илтергә булалар. Бу юлы да ишанны сынап карыйсылары килә - алтыннарны таптырырмы, юкмы ул? +Шул ук төнне өчәүләшеп тагын ишан йортына китәләр. Ə тәрәзәдә һаман ут яна... Килеп җитүләре була, ишан хәзрәт бүлмәсендә котырына да башлый: "Өчесе дә килде. Өчесе дә, өчесе дә!" Ул хәтта кызып китеп, киң ыштан балакларын җилфердәтә-җилфердәтә, чатлы-ботлы биергә дә тотына... Угрылар тәрәзәдән генә балдакны бүлмә уртасына ташлыйлар да, үзләре тасыр-тосыр чабып төн эченә кереп югалалар. +Шунда ук тыштан күзләрен елтыратып хәлфә килеп керә: +- Я, ничек? +Чикерткә учына йомган балдакны ачып күрсәтә: +- Менә... ташлап киттеләр. +- Шәп, бик шәп! - ди хәлфә, кулларын угалап. +- Ə алтыннарны китермәгәннәр, - ди Чикерткә нәүмизләнеп . +- Алтыннарына төкер! Безгә бусы да җиткән. +- Ə патша таптырса? +- Таптырмас, патшаның болай да алтыны күп... Кая, бир әле монда балдакны. Ай-һай, авыр да икән соң, ләгънәт, ничә мыскал булыр бу?! +Ə Чикерткәнең һаман үз кайгысы: +- Угрыларны фаш итеп булмады бит, хәлфә абзый, патша хозурына баргач, мин нәрсә дип әйтермен? +- Я, еларга тормале, чебеш!.. Мин барын онытма! Патша хәзрәтләрен шаккатырачаксың әле син бу балдак белән! +- Ничек итеп +- Анысын иртәгә белерсең... Ə хәзер сөтләп, йөземләп бер чәйләп җибәрик, булмаса! +Төн уза, таң ата, Чикерткә ефәк юрган астында йоклап кала, ə хәлфә, балдакны эләктереп, иртән иртүк патша сараена китеп бара. Сарайның бик зур бакчасы була. Бакчада гаҗәеп агачлар, гаҗәеп гөлләр үсә, түгәрәк күлләр елтырап ята, чылтыр-чылтыр чишмәләр агып тора. Һәм шулай ук анда нинди генә кошлар да булмый!.. Баш бармак хәтлесеннән алып бозау чаклысына кадәр!.. Аларның сайравыннан, кычкыруыннан бөтен бакча гөж килеп тора. Әмма ничек керергә соң бу җәннәттәй бакчага? Хәлфә биек диварлар буйлап йөри-йөри, ләкин бер дә керерлек тишек таба алмый. Ахырда йөри торгач, дивар астыннан агып чыккан бер арыкка туры килә. Күп уйлап тормыйча сикереп төшә дә, каты агымны ера-ера дивар астыннан бакчага кереп тә китә. Кергәч арыктан чыгып, чабуларын сыгып, бер юан агач артына ышыклана да, бакчадагы кошларны күзәтә башлый. Күлдә йөзгән кошлар аңа кирәкми, җирдә йөргәннәре генә кирәк - аларның да тик иң зурлары гына... +Ахырда аның алдына салмак кына атлап берничә тәвә кошы килеп чыга. Арада берсе, шәрә башлысы, аеруча зур-таза була. Хәлфә теге балдакны кесәсеннән тиз генә чыгарып ипи йомшагына әйбәтләп төрә дә, тәвә кошының алдына ипләп кенә ыргыта. Тәвә кошы аны шунда ук йотып та җибәрә. Хәлфәгә шул гына кирәк тә инде. Яңадан арыкка төшеп, бата-чума дивар астыннан чыга да, уңга-сулга карамыйча өенә сыптыра. +Ə бу вакытта Чикерткә: "Тагын кая китеп олакты бу хәлфә абзый?" - дип, бүлмәсендә боегып утыра. Әллә ташлап качтымы дип бик борчылып, куркып та куя. Алай дисәң, тәңкә тулы сандыгы менә монда, мендәр астында гына... Алтыннарын ташлап качмас ул кеше! +Чынлап та, бераздан хәлфә үзе дә тирләп-пешеп кайтып керә. Керүе белән үк сорый: +- Сарайдан килмәделәрме әле? +- Юк, күренмиләр... +- Шөкер алайса, кайтып җиттем... Тиздән килерләр, әзер булып тор! +- Мин әзер, тик син генә әллә кайда йөрисең, - ди Чикерткә, үпкәсен белдереп. +- Синең башыңны саклап калыр өчен йөрим, сасык! Бүген патша хозурында җавап тотасың бар, белеп тор! +- Беләм. Тик син миңа балдакны биреп куй. +- Балдак юк. +- Ничек юк? - ди Чикерткә, коты алынып. +- Мин ул балдакны, - ди хәлфә, кара сакалын учлап, - аллага тапшырып, тәвә кошына йоттырдым. +- Алдыйсың, алдыйсың, - ди Чикерткә үрсәләнеп. - Яшергәнсең, үзеңә алып калмакчы буласың... +- Үкермә, хәсис!.. Могҗиза бу, аңлыйсыңмы? Изге ишан могҗизасы!.. Балдакны патшага чыгарып тоттырмыйсың, ə изге китап сүзе белән әйтеп бирәсең, атагыздан калган мөһерле балдак тәвә кошының карынында, дисең, төшендеңме инде? +- Ниткән тәвә кошы, кайда соң ул? +- Патшаның сарай бакчасында. Син, Чикерткә, шуны гына бел: балдак кош карынында, вәссәлам! +- Ə ышанмасалар? +- Ышанмасалар - суеп карарлар. Тик шуны онытма, тәвә кошлары анда берничәү.. Шәрә башлысында диген, ягъни мәсәлән, таз башлысында, аңладыңмы? +- Аңладым, - ди Чикерткә мөгрәнеп кенә. +Ə бераздан ишан хәзрәтләрен алып китәр өчен сарай атлары җигелгән зиннәтле фаэтон килеп тә җитә. Чалма-чапаннарын киеп, әзерләнеп торган ишан хәзрәтләре яшел таягын алып, ашыкмыйча гына фаэтонга чыгып утыра. "Хуш, хәлфә абзый, күрешмәсәк бәхил бул!" - ди Чикерткә, чак еламыйча. "Һи, шәкерт, - ди хәлфә, кәефле генә елмаеп, - бу фаэтон мине дә алырга киләчәк әле, кайгырма!" +Атлар кузгалалар, һәм Чикерткәне тибрәндереп кенә алып та китәләр. +Ə бу вакытта патша хәзрәтләре үз тирәсенә бөтен вәзирләрен җыеп, тәхетендә ишанны көтеп утыра. Менә бер заман ишек ачыла һәм ике сарай хадиме ишан хәзрәтләрен ике ягыннан култыклап, патша хозурына алып керәләр. Тәхет каршына китереп, кыйммәтле келәм каплаган бер калкурак урынга үзен ипләп кенә утырталар. Ишан хәзрәтләре башта озак кына итеп дога кыла. Башкалар да аңа иярәләр. Шуннан соң патша хәзрәтләре ишан хәзрәтләренә әйтә: +- Тәкъсир, сезгә бирелгән өч көн мөддәт үтеп китте. Шушы вакыт эчендә сез изге китап ачып, минем хәзинәмне талаучыларны фаш итәргә тиеш идегез. Шартын беләсез: я үлем җәзасы, я вәзирлек вазифасы!.. Я, ни әйтәсез? +Чикерткә җавап бирергә ашыкмый, күпмедер вакыт патшаның үзен дә, сүзен дә оныткандай күзләрен йомып, тәсбихын тартып утыра. Аннары кинәт кенә уянгандай башын күтәреп, патшага туптуры карый да, һич каушау сиздермичә, тыныч кына сөйләп китә: +- Олуг падишаһ, хак тәгаләнең әшкәртүе буенча изге китаптан без фәкыйрегезгә шул мәгълүм булды: хәзинәгезне талаган угрылар өчәү булган, ләкин алар урлаган алтыннарын алып чит мәмләкәткә чыгып киткәннәр. Аларны шуннан гына эзләп табарга була... Әмма.. (Чикерткә әз генә тынып тора.) Әмма атагыздан мирас булып калган кадерле балдакны табарга мөмкин, ул шушыннан, сарай ихатасыннан чыкмаган. +- Чыкмаган? - ди патша, алга омтылыбрак. - Кайдан табарга соң аны? +- Табуы читен булмас... Изге китап күрсәтүенчә, балдак бакчагыздагы тәвә кошының карынында! +Моны ишеткәч, патша ышанмыйча башын гына селкеп куя. +- Ай-һай, тәкъсир, изге китап сезне алдамый микән?!. Аннары тәвә кошлары минем бакчамда берәү генә түгел бит, кайсы юньсезнең карынында икән соң ул балдак? +- Таз башлысында! - ди Чикерткә. +- Таз башлы тәвә кошы юк минем бакчамда! - ди патша, ачулана биреп. +- Ягъни мәсәлән, йоны коелган шәрә башлысында, - ди Чикерткә һаман шулай тыныч кына. +- Андые бар шикелле, - ди патша ахыр килешеп. - Ләкин әйтегезче, тәкъсир, балдак аның карынына ничек килеп эләккән соң?.. Үзе сарайга кереп, сандыкны ачып йотмагандыр ич?! +Менә бу сорауга хәлфәдән бернинди дә сүз-киңәш булмаган иде. Ни диеп җавап бирергә? Чикерткә, тәсбихын тарткан булып, аз гына уйланып тора да, бик гади итеп кенә аңлатып бирә: +- Угрылар ашыгып бакча аша качканда балдакны төшереп калдырганнар. Ə тәвә кошы, мәхлук, шуны табып, таш урынына йоткан да җибәргән. +Патша рәхәтләнеп бер көлә, вәзирләр дә тыелып кына көлешеп алалар. +- Ярый, тәкъсир, - ди патша, көлеп туктагач, - сүзләреңнең хаклыгын хәзер белербез! +Шунда ук сарай хадимнәренә шәрә башлы тәвә кошын тотып китерергә һәм үзе алдында суярга да куша. +...Атланып чабарлык таза, мәһабәт кошны патша алдына тотып китерәләр, озын аякларын ныгытып бәйләп, кырын яткыралар да, әгузе-бисмилла әйтеп, чалып та җибәрәләр. Аннары эчен ярып карыйлар, һәм менә патшаның күз алдында кош карыныннан әлеге балдак ялтырап килеп чыкмасынмы?! Бу тамашага бөтен сарай әһеле ис-акыллары китеп, тәмам хәйран вә вәйран булып калалар. Күпмедер вакыт бөтенләй телләренә килә алмыйча торалар. Паша хәзрәтләре балдакны кулына алып, авырлыгын белергә теләгәндәй чөеп тә карый, бары шуннан соң гына аягүрә басып, Чикерткәгә әйтә: +- Афәрин, тәкъсир!.. Инде мин сезнең хак ишан булуыгызга тәмам ышандым, - ди. +Ə Чикерткә, һич исе китмәгән бер кыяфәт белән, тәсбихын тарткалап тик кенә утыра бирә. +- Ләкин, тәкъсир, - ди патша, сүзен дәвам итеп, минем сезнең белән икәүдән-икәү генә сөйләшәсем килә. Әйдәгез әле, булмаса, бакчага чыгыйк! +Патша тәхетеннән төшә, ишан урыныннан тора, башкалар барысы да аларга баш иеп калалар. +Бакчага чыккач, патша ишанны үзе дусларча култыклап, бераз аны-моны сөйләнеп барган була да, аннары кинәт исенә нидер төшкәндәй туктап кала. +- Тәкъсир, сез атлый торыгыз, мин хәзер артыгыздан җитәрмен, - ди ул ишанга. +Ишан моңа шактый гаҗәпләнә калса да, билгеле, атлый тора, ләкин артына борылып карарга курка. Ə арттарак калган патша хәзрәтләре шул арада җиргә чүгәләп нәрсәдер тотарга азаплана. Бер чүгәли, ике чүгәли, учы белән җиргә сугып та алгалый, аннары торып ишанны куып җитә дә, йомарлаган кулын сузып, аңардан сорый: +- Я, тәкъсир, әйтеп бирегез әле, минем шушы кулымда нәрсә? +Ишан ни әйтергә дә белмичә аптырап тора, ə патша аны отыры кыстый да кыстый: +- Я, әйтегез-әйт! Сез изге зат икәнсез, белергә тиешсез. Я, нәрсә минем учымда? +Ниһаять, ишан хәзрәтләре аңлап ала: бу - сынау, патша хәзрәтләре тагын бер мәртәбә аны сынап карамакчы икән!.. Ләкин нәрсә әйтә алсын ул, патшаның учына нәрсә йомганын каян белсен? Хәлфә абзые да юк бит янында! Менә кайчан килеп җитте "изге ишан"ның соңгы сәгате! Килә икән шул, күпме генә хитрит итсәң дә, барыбер килә икән!.. Беткән баш - беткән дигәндәй, малай-ишан ахырда бик ачынып үз-үзенә әйтә: +"Әй, Чикерткә, Чикерткә! Бер сикердең - котылдың! Ике сикердең - котылдың! Өч сикердең - анысында да котылдың! Инде менә дүртенчесендә котыла алмадың - тотылдың!" +Моны ишетүгә патша хәзрәтләре шатлыгыннан хәтта кычкырып җибәрә: +- Ах, тәкъсир, белдең бит, белдең!.. Менә ходаның хикмәте! - Һәм йомарлаган кулын ачып күрсәтә - учында яшел бер... чикерткә! +"Йа хода, мең шөкер сиңа! - дип куя ишан да эченнән генә. - Дөньяда чикерткәләрең бер мин генә түгел шул синең!.." +- Синдә икән күрәзәлек, синдә икән зирәклек! - ди патша. - Дөрестән дә бит, мин бу бөҗәкне тотар өчен дүрт тапкыр чүгәләп, дүрт тапкыр учым белән җиргә сугарга мәҗбүр булдым. Инде минем бер шигем дә калмады, тәкъсир, син чын мәгънәсендә изге зат, олы акыл иясе икәнсең!.. Вәгъдә - иман, бүгеннән мин сине үземнең баш вәзирем итәм һәм, өстәвенә, сиңа бердәнбер кызымны да бирәм. Ризамы? +- Рәхмәт, патша абзый! - ди Чикерткә бичара аптыравыннан. - Мин инде сезнең теләккә каршы килә алмыйм. Тик шартым бар. +- Әйтегез, тәкъсир! +- Миңа һәрвакыт итагать белән хезмәт иткән мөридемне миннән аермасагыз иде. +- Теге сезгә ияреп йөргән чандыр, кара хәлфәне әйтәсезме? Бик мут кешегә охшаган ул, әмма акыллы адәм булса кирәк. Ярый, мин риза, үз яныгызда бер хадимегез итеп тотарсыз, ə киләчәктә бәлки аңа берәр төрле дәүләт эше дә бирербез, әгәр бик мутлашып китмәсә... +- Рәхмәт, падишаһ, рәхмәт! Тыныч булыгыз, мин аны үз кулымда нык тотармын. +Шул ук көнне патшаның боерыгы белән фаэтон җибәреп хәлфәне сарайга алып та киләләр. Озын кара казаки киеп, кырпу бүреген кырын салган хәлфә, кияү егетедәй, тәңкә тулы сандыгын култык астына кыстырып кына килеп төшә. +Икенче көнне инде патшаның бердәнбер кызын ишан хәзрәтләренә никахлап бирү турында бөтен илгә рәсми хәбәр дә таратыла. Патша сараенда туйга әзерлек башлана. Шәһәрдәге бөтен йортларга бәйрәм флаглары эленә. Күрше дәүләтләрдән ханнар, шаһлар, шаһзадәләр кунак итеп чакырыла. Илдәге бөтен мәшһүр җырчылар һәм уенчылар сарайга җыела. +Никах укыласы көнне халык урамнарга, мәйданнарга агылып чыга. Бөтен җирдә - бәйрәм, шатлык, җыр-музыка... Алар өчен мәйданнарда зур-зур казаннар асыла. Әллә ничә йөз баш куй, тана, тәвәләр суела... Ə сарайдагы туй мәҗлесен инде әйткән дә юк - анда нинди генә кош итләреннән кәбаплар кыздырылмый да, нинди генә зат ашлар, җимешләр, шәраблар табынга куелмый! +Никахтан соң безнең Чикерткә, чалма-чапаннарын салып ташлап, шаһзадәләрчә тоташ ефәктән җиңелчә генә киенеп, дөньяда тиңе булмаган сылулардан-сылу, гүзәлләрдән-гүзәл кыз янына кияү булып керә... Шул керүдән инде ул могътәбәр кунаклар янына бүтән чыкмый да - аның изге ишан да, шайтан да, беркем дә буласы килми, бары тик бәхеткә чумган яшь кияү генә булып каласы килә. Ə шаккатыргыч туй җиде көн, җиде төн дәвам итә. Хәлфә исә, "ишан хәзрәтләренең" бердәнбер якын кешесе буларак, мәҗлеснең иң түрендә утыра һәм үзенең зирәклеге, тапкыр сүзләре белән бик күпләрне авызына каратып та өлгерә. Чит ил кунаклары, исләре китеп: "Һай, бу нугай, кандай адәм бу?.." - диләр. Ə хәлфә, бөеренә таяна биреп: "Безме, без шундый адәм инде. Бөтен җирдә баш вәзир! Эшли дә, ярый да беләбез!" - дип кенә җибәрә. +Туйлар узгач, Чикерткә баш вәзир сыйфатында әкренләп дәүләт эшләрен үтәргә дә керешә. Хәлфә һәрвакыт аның янында була. Әйтергә кирәк, дәүләт эшләрен дә алар акыл белән бик оста йөртәләр. Патшага бик ошыйлар, патша алардан бик канәгать була. +Шул рәвешчә тату-тыныч кына шактый еллар бергә гомер кичерәләр. Ләкин патшаның ир баласы булмый, шул сәбәпле, үзеннән соң илдә патшалык итүне рәсми фәрман белән киявенә тапшыра. +Менә көннәрдән беркөнне карт патша, ниһаять, үлеп китә. Гәүдәсен ак мәрмәрдән махсус эшләнгән төрбәгә бик олылап җирлиләр. Илдә бер атналык матәм көннәре игълан ителә. Шуннан соң, әлеге фәрман нигезендә, патшалык итү Чикерткәгә күчә. Торабара халык та аны ярата, чөнки кече яшьтән үк нужаны бик нык татыган безнең ятим чикерткә үзен акыллы, гадел һәм миһербанлы патша итеп таныта. Үз урынына исә ул хәлфә абзыен баш вәзир итеп куя. Хәлфә дә инде олаеп бара, шуның өстенә өйләнмичә дә кала (сарайдагы җарияләр белән генә юана), әмма Чикерткәгә шул кадәр ияләшә - аңардан башка инде ул яши дә алмый... +Чикерткәнең биш баласы була - өчесе малай, икесе кыз. Хатыны бер дә картаймый. Бик тату, матур, бәхетле яши алар... Озак яшиләр... Инде Чикерткә вафат булганнан соң... Хәер, Чикерткәдән соң ниләр булганын без белмибез. Әкият шуның белән тәмам. Нокта куйдык. Бигайбә. Әкият ары, мин бире, аркасына чи тире! +Кода сөйләп беткәч, мин аңардан сорадым: +- Кемнән ишеткән идегез бу әкиятне? +- Беркемнән дә түгел, үзем... - диде кода, тыйнак кына елмаеп. +- Ничек "үзем"? +- Ну... үзем чыгарган әкият. +- Шулаймыни? - дидем мин, гаҗәпләнүемне бер дә яшермичә. +- Мин дә бит кайчандыр ятим шәкерт идем, - диде кода, акланырга теләгәндәй. - Хәллерәк шәкертләрдән әзрәк өлеш тимәсме дип, кичләрен мәдрәсә идәнендә тезелешеп яткан чакларда мин аларга озын-озын әкиятләр сөйли торган идем... Тамак кайгысы хыялны эшләткән, күрәсең... +- Алай икән... Интересно... +Мин, коданың чал башына карап, бераз уйланып тордым, аннары өйрәнелгән гадәт буенча әкият турында да нидер әйтергә кирәк таптым. Билгеле, хәзерге заман күзлегеннән карап... +- Макташудан булмасын, кода, әкиятегез кызыклы, хәтта бик кызыклы. Тик менә ахыры әллә ничегрәк. Дөрес түгел кебек, минемчә. +- Нәрсәсе дөрес түгел? +- Сез үзегезнең Чикерткәгезне иң ахырда гына яхшы, гадел патша иткәнсез бит!.. +- Нигә, ярамыймыни? +- Ярап бетмәс шул. Беләсезме, бик шәп фәкыйрь дә баегач, бигрәк тә патша булып алгач, еш кына иң алама кешегә әйләнә дә куя... Ə сездә әйләнмәгән. Ни өчен? +- Юк, - диде кода, башын селкеп. - Элек бөтен әкиятләр дә шулай бетә торган иде, ник дисәң, халыкның һәрвакытта да яхшы патша күрәсе килгән. +Һәм ул моның бик күп мисалларын китерде. Кыскасы, ышандырды кода! Әкиятнең бер гаебе дә юк икән монда. Хикмәт исә халыкның өмет-хыялында икән. Бәс, шулай булгач, коданың бу әкиятен дә нәкъ үзе сөйләгәнчә калдырырга туры килә, иптәшләр! Әлеге ни... рациональ орлыгы өчен генә булса да... \ No newline at end of file diff --git "a/bylatypov/\320\247\321\203\320\277\321\200\320\260\320\273\320\265_\321\202\320\265\320\272\321\201\321\202.txt" "b/bylatypov/\320\247\321\203\320\277\321\200\320\260\320\273\320\265_\321\202\320\265\320\272\321\201\321\202.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..a9fca1dacc5a386ab647c3fdaf29f1c8eb650311 --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\247\321\203\320\277\321\200\320\260\320\273\320\265_\321\202\320\265\320\272\321\201\321\202.txt" @@ -0,0 +1,2290 @@ +ТАТАРСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ФӘННӘР АКАДЕМИЯСЕ ГАЛИМҖАН ИБРАҺИМОВ исемендәге ТЕЛ, ӘДӘБИЯТ ҺӘМ СӘНГАТЬ ИНСТИТУТЫ +Фәнни экспедицияләр хәзинәсеннән МИЛЛИ-МӘДӘНИ МИРАСЫБЫЗ +Чүпрәле +КАЗАН 2016 + +"Фәнни экспедицияләр хәзи китап Чүпрәле төбәгендә яшәүче үзенчәлекләре турында бай мәгъ шәҗәрәләр, тарихи шәхесләргә анда җирле халыкның авыз иҗат тарихы белән танышырга мөмки гать институты галимнәренең ти чыларын табар һәм андагы язмал 978-5-93091-163-3 +Соңгы елларда татар халкын, аның борынгы заманнарга барып тоташкан бай тарихын, мең еллар буена чарланып килгән туган телен, үзенчәлекле сәнгатен һәм мәдәниятен күп белгечләр катнашлыгында бергәләп өйрәнү буенча Татарстан Фәннәр академиясе институтлары тарафыннан әһәмиятле чаралар уздырыла. Шуларның зур кызыксыну уята торганнарыннан берсе - халкыбыз яши торган төрле төбәкләргә комплекслы экспедицияләр оештыру. Мәсәлән, шундый экспедицияләр 2009 елдан башлап Татарстанның Актаныш, Апас, Кукмара, Чүпрәле һ.б. районнарында, Мари Эл, Удмуртия республикаларына, Түбән Новгород, Омск, Оренбург, Әстерхан һ.б. татарлар яши торган күп кенә өлкәләрдә уздырылды. +Бу экспедицияләрдә тел галимнәре, фольклорчылар, археографлар, тарихчылар, музыка һәм сәнгать белгечләре катнашты. Нәтиҗәдә теге яки бу төбәктә яшәүче татарларның тарихы берьюлы, берничә аспектта өйрәнелде. Бу исә һаман да үсештә-хәрәкәттә булган мәдәни-тарихи мирасыбызның ерак тамырларына тирәнрәк үтеп керүдә гаять әһәмиятле адым булып тора. +Шунысы әһәмиятле, әлеге төбәкләрдә тупланган материаллар нигезендә фәнни китаплар язылды, кайберләре инде басылып та чыкты. Әйтергә кирәк, бу хезмәтләр халыкта да, фән дөньясында да зур кызыксыну уятты һәм алар инде сирәк очрый торган библиографик китаплар рәтендә урын алды. +Иң элек шуңа игътибар итик: җирле халык үзенең тарихы, тел һәм мәдәният үзенчәлекләренә битараф түгел. Шуңа күрә галимнәребез кайсы төбәккә экспедиция белән барып чыкса да, аларны ачык чырай, якты йөз белән каршы алу өстенә, үзләрендә сакланган милли-рухи хәзинәләре белән теләп уртаклашалар. Димәк, туган телебезне өйрәнү һәм саклау, күркәм йолаларыбызны барлау һәм киләсе буыннарга тапшыру зарурияте алар өчен дә мөһим. Болар исә татарларның тарихын, рухи һәм матди мәдә ниятләрен актив рәвештә, тирәнрәк итеп өйрәнүнең бик вакытлы, кирәкле гамәл икәнен раслый. +2012 елның җәендә Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты галимнәре тарафыннан Чүпрәле районына алдарак әйтеп үтелгән комплекслы экспедицияләрнең нәүбәттәгесе уздырылды. Анда дистәгә якын галим бәрәкәтле бай материал туплады һәм бу китапта да тупланган фактларга анализ тәкъдим ителә. +Иделнең уң ягында төрки халыклар безнең эрага кадәр үк яшәгәннәр, дигән фикер тарихчыларның хезмәтләрендә көннән-көн раслана килә. Шулай да тарих чоңгылларының өйрәнелеп җитмәгән урыннары кала бирә әле. Бу юнәлештә башкарасы эшләр гаять күп. +Тарих дәвамында берсен-берсе алыштырып торган катлаулы вакыйгалардан Чүпрәле төбәге дә читтә калмаган. Бу тирәләрдә болгарлар һәм аларның дәвамчылары - татарлар - яшәгән, чуаш авыллары да булган. Иң әүвәл Болгар дәүләтенең җимерелүе, аннары Казан ханлыгының яулап алынуы халыкның бер өлешенең, тынычрак урыннар эзләп, чукындырудан качып һәм җирле булу теләге белән көнчыгышка, Урал тирәләренә күчүенә китергән. Рус дәүләтенең көньякка һәм көнчыгышка таба киңәя барган чикләрен саклау максатыннан, Чүпрәле якларына күрше төбәк халыклары да күчереп утыртыла. Болар барысы да Чүпрәле төбәге татарларының теленә һәм рухи-матди мәдәниятенә үзенчәлек керткән. Укучыларга тәкъдим ителә торган әлеге басмада бу мәсьәл әләр төрле яклап яктыртыла. +Чүпрәле якларының халык авыз иҗаты әсәрләренә, борынгы язма истәлекләргә бай булуын аңлаган галимнәребез бу төбәкне күптәннән үз иткән. 1945 елда ук инде Х. Ярми, Х. Гатина һәм Г. Разин (Гомәр Бәширов) Кече Чынлы авылында булып, әкият, дастан, бәет үрнәкләре язып алганнар. 1955 елда биредә Х. Ярми, М. Зәбиров һәм К. Миңнекиева халык иҗатын туплаган җыентыкларны баетырдай гүзәл әсәрләр тапканнар. 1960 елларда диалектолог галимнәрдән Л. Арсланов, 1980-1990 елларда З. Садыйкова, 2000 елларда Д. Рамазанова белән Ф. Баязитовалар барып, шактый күп материал җыеп кайталар. 1994 елда М. Әхмәтҗан ов Кече Чынлы авылы зиратындагы борынгы ташъязмаларны тикшерә. +Бу юлы исә галимнәребез әлеге төбәктә комплекслы экспедициядә булып, бүгенге көнгә кадәр халык күңелендә сакланып калган мирасны барладылар, соңгы еллардагы үзгәрешләргә игътибар итеп, яңа үзенчәлекләр теркәделәр. Мәсәлән, диалектологлар Д. Рамазанова һәм Ф. Баязитова тел үзенчәлекләрен өйрәнделәр. Алар үзләре алып кайткан җирле сөйләм үрнәкләрен, гореф-гадәт һәм йолаларны чагылдырган лексиканы тикшерү-өйрәнү нәтиҗәл әрен әлеге җыентыкка кергән мәкаләләрендә шактый тулы яктырталар. +Шушы төбәктә яшәгән каллиграф Камалетдин Кәшәви турында һәм тарихи ташбилгеләр белән бәйле мәгълүматлар археограф М. Әхмәтҗанов хезмәтләрендә урын ала. Аспирант И. Муллин мәкаләсендә эпиграфик истәлекләр тасвирлана. +Археографик мирасны өйрәнүче галимнәр Р. Исламов һәм С. Галимов экспедициядән шактый кулъязма китап алып кайттылар. Чүпрәле төбәгендә сакланып калганнар арасында "Китаб әнмүзәҗ", "Мөх әммәдия", "Шәрхел-фәраизес-сираҗия", "Әл-һәдия", "Гайнел-г ыйлем тәрҗемәсе", "Коръән" һәм төрле эчтәлектәге кулъязма китапларның да булуы бу төбәк тарихының борынгы чорларга барып тоташуын раслый. +Халык авыз иҗаты җәүһәрләрен туплау һәм өйрәнү юнәлешендә галимә А. Садыйкова тикшеренүләр алып барды. Әлеге экспедиция барышында ул татар фольклорының хәзерге торышына күзәтү ясый. Галимә үзенең мәкаләсендә гасырлар дәвамында татар халкының аерылгысыз юлдашы булган бәет-мөнәҗәт чыгару традициясенең бүген дә дәвам итүен искәртә. +Институт экспедицияләрне яшь галимнәр тәрбияләү эшендә дә нәтиҗәле файдалана. Югары уку йортларында белем алучы сәләтле студентлар - булачак аспирантларыбыз - экспедиция материаллары буенча фәнни мәкаләләр, конференцияләргә чыгышлар әзерлиләр. Бу китапка да аларның өлеше керде. Казан университетының филология һәм сәнгать институты студенты З. Шакирова мәкаләсендә, мәсәлән, ырымнар хакында шактый кызыклы мәгълүмат бирелә. +Декоратив-гамәли сәнгать һәм матди мәдәният өлкәсендәге тикшеренүләрне Казан университетының филология һәм сәнгать институты студенты И. Фәррахова алып барды. Аның мәкаләсендә шушы як халкының агачтан чокып ясау сәнгате һәм башка тасвирый, декоратив-гамәли сәнгать төрләре, традицион мәдәният яктыртыла. Өйләр төзелешендә, җиһазлар ясауда борынгы һәм хәзерге заман бизәкләренең үрелеп баруы чагыла. Яшь белгеч үз хезмәтләрендә бу төбәктә мәчетләрнең үзенчәлекле бизәлешенә аеруча басым ясый. +Шушы як халкының борынгыдан килә торган көнкүреш йолалары, гореф-гадәтләре, уеннары хакындагы кызыклы мәгълүматлар үзе дә шушы төбәктә туып-үскән, бүгенге көндә Казан университеты профессоры И. Гафаров мәкаләсендә урын ала. +Авыллар тарихы, аларның килеп чыгышы, атамалар этимологиясенә бәйле кызыклы мәгълүматлар белән Чүпрәле районының җирле тарихчысы Р. Субаев хезмәте аша танышырга мөмкин. +Йомгаклап әйткәндә, укучыларга тәкъдим ителә торган әлеге басмага шушы төбәктәге татарларның тарихилыкны сак лап яшәүләре, җирле осталарның, халык талантларының иҗат җимешләре белән тормыш-көнкүрешләрен бизәргә омтылулары хакындагы язмалар кертелде. Чүпрәледә көн күрүче татарларның үткәне һәм бүгенгесе хакында шактый тулы фәнни мәгълүмат бирә торган бу китап барлык милләттәшләребезгә дә кызыклы булыр, дип ышанасы килә. +Марсель Әхмәтҗанов +Халкыбыз тарафыннан мең ел дәвамында кулланылып килгән гарәп язуы күп гасырлык тарихында сәнгать осталары тудырган. +Гарәп язуы нигезендәге куфи, сөлес, тәгъликъ, татар тәгъликы стильләре меңләгән кулъязмалар, китаплар аркылы безнең заманнарга хәтле килеп җиттеләр. +Фәнни мәгълүматларга караганда, гарәп язуының егермеләп төре бар. Аларның күбесе Алтын Урда һәм аннан соңгы татар хан лыклары диванларында (канцелярияләрендә) һәм мәдрәсә ләр дә "яшәп", милли бәйсезлегебезне югалткач, күбесе гамәлдән төшеп калып, нигездә тәгъликъ, сирәгрәк сөлес ысуллары гына ХХ гасырның беренче яртыларында да кулланылып килгәннәр. +1787 елда Ислам дине Русиядә рәсми диннәрнең берсе булып танылгач, татар мәктәп-мәдрәсәләр системасы барлыкка килә һәм аларның сыйфат ягыннан үсеше башлана. +XIX гасырда татар мәдрәсәләренең укыту программаларына "хөснел хат", ягъни матур язу, буенча да дәресләр кертелә. Бу дәресләрне махсус хәзерлеге булган хәлфәләр алып бара. +Каллиграфия буенча тирән белемле кешеләрнең берсе - Камалетдин Кәшәви (Камалетдин бине Сәйфетдин бине Габденнасыйр бине Мортаза бине Йуныс). Аның ата-бабалары Буа өязендәге Кәшә авы лында имамнар булып хезмәт иткәннәр. Камалетдин 1832 елда туып, 1906 елның 28 мартында Казан шә һә рендә вафат булган. Заманында ул Буа шәһәрендә дамелла Г абделвахид бине Габдеррахман (1852 елда Буа шәһәрендә үлгән һәм күмелгән), Казанда Байморад бине Мөхәррәм (1786-1889), Таһир бине Сөб хан кол әлПитраксый (1774-1864) кебек остазлардан белем алган. +Камалетдин яшьлегендә, Казанда Байморад Мәңгәри һәм Шиһа бетдин Мәрҗани мәдрәсәләрендә укып чыккач, хаҗга барып, Мәккәдә һәм Мисырда шактый озак яши, анда белемен тагын да күтәрү өстендә эшли. Аннары, Казанга кайтып, Шиһабетдин Мәрҗа нинең мәрхүм шәкерте Гыясетдин бине Хәбибулланың тол калган хатынына өйләнә. Шуннан соң аны Себер якларына чакырып алалар, ул анда Төмән шәһәре янындагы Манчыл карьясендәге мәдрәсәдә белем бирә. Аннан кайтып, Казандагы "Мөхәммәдия" мәдрәсәсендә каллиграфия укыта. +Безгә Камалетдин Кәшәвинең мәдрәсәдә дәреслек итеп тоткан, үзе ясаган палеографик альбомын табарга туры килде. Бу җыентыкка шул альбомнан хаттат эшләреннән үрнәкләр тәкъдим итәбез. +Камалетдин хәзрәт 1880 елларда Татарстанның бүгенге Чүпрәле төбәгенә керә торган Шәһморза (Шәйморза) авылларының берсендә имам була. Шунда 1885 елда аның улы, киләчәктә күренекле каллиграф һәм рәсем сәнгате буенча фәнни хезмәтләр язучы Сәлах Камал туа. +Камалетдин Кәшәви улы Сәлахетдинне дә каллиграфия сәнгатенә мәхәббәтле итеп тәрбияләгән. Мәдрәсә тәмамлаганнан соң ул Казандагы Айтуганов училищесына кереп укый. Аннары Ливанга китеп, Бәйрут университетында югары белем ала. Аннан кайткач, 1910-1920 елларда Оренбург шәһәрендәге "Хөсәения" мәдрәсәсендә эшли. Әлеге мәдрәсәне 1920 елда Көнчыгыш халыкларының мәгарифе институты итеп үзгәртеп коргач, анда 19201924 елларда рәсем, сызым, татар тарихы, "мәгълүматы мәдәния" предметларын укыта. 1918 елдан башлап Сәлах Камал Оренбург төбәгендә укытучыларның җәйге курсларда белемен күтәрү комитеты директоры булып эшли. 1919 елда шундый курсларны Бозаулык шәһәрендә оештыруда катнаша. Аның фидакарьлеге белән Оренбургта "Хөсәения" мәдрәсәсе музеен оештыру эше башлана. +Оренбургта эшләү дәверендә ул Самарадан Ташкентка хәтле булган бөтен тимер юл станцияләренең исемнәрен гарәп хәрефләре белән татарча язып чыга, Оренбургта 1923 елда вафат булган татар язучысы Шакир Мөхәммәдевнең каберенә таш куя. +1924 елда Сәлах Камалны, татар мәдәниятен саклау, өйрәнү эшенн ән аерып, Хива шәһәренә үзбәк мәгарифен күтәрергә җибәрә ләр. Ул монда укытучылар әзерләү, атеистик пропаганда, пионер отрядлары төзү буенча эш алып барырга мәҗбүр була. +Талантлы педагог 1927 елда Казанга кайта, Татар педагогия училищесында һәм Н. И. Лобачевский исемендәге фәнни китапханәдә эшли. +Казанда аның фәнни-педагогик хезмәтләре басыла башлый. Мәсәлән: "Мөхтасар имла мөгаллиме" (дөрес язу буенча кыскача дәреслек), "Мөселманча әлифба һәм үрнәкләр", "Тарихы ислам атласы", "Гакаид" (дин), "Мәгълүматы мәдәния вә фәния", "Тарихы ислам", "Ибтидаи мәктәбләрдә кул эшләре", "Әвәләү эшләре" (пластик измәләрдән сыннар һ.б. ясау), "Декоратив эшләр", "Рәсем эшләре" (мәктәпкәчә яшьтәге балалар өчен), "Кәгазь эшләре" (башлангыч мәктәп укытучылары өчен), "Мәктәпкәчә тәрбия җитәкчеләренә һәм беренче баскыч мәктәп укытучыларына сынлы сәнгать эшләреннән кулланма" һ.б. Аларның кайберләре үзләренең әһә миятләрен бүген дә югалтмаган, хәтта шул типтагы бердәнбер татарча кулланма булып тора. +С. Камал Казандагы Лобачевский исемендәге фәнни китапхан әдә саклана торган татар, гомумтөрки, гарәп, фарсы телендәге кулъязмалар фондын системага салуга зур көч куйган. +Сәлах Камал Казан шәһәрендә 1954 елның 18 февралендә вафат була. +Чүпрәле төбәгеннән чыккан, мирасыбызны саклауга һәм өйрәнүгә өлеш керткән Камалетдин бине Сәйфетдин һәм аның улы Сәлах Камал мираслары татар мәдәниятен өйрәнүчеләр өчен дә кыйммәтле чыганак булып тора. +* * * +Чүпрәле төбәге - татар мәдәнияте өчен хезмәт иткән байтак затлар биргән җир. Алар арасында хезмәтләренең әһәмияте ягыннан бөтен Идел буеның тарихы өчен кыйммәте зур булган ачышлар ясаган Әхмәтшакир (Әхмәт) Баһаветдин улы Булатов та бар. +Әхмәт ага гарәп язуында сакланган байтак борынгы чыганакларны фәнни әйләнешкә кертте. +Ул 1901 елның 14 маенда Татар Убие авылында туа. Уналты яшенә кадәр авыл мәдрәсәсендә белем ала. 1920-1923 елларда Кызыл Армия сафларында, 1923-1924 елларда Бохарада Дәүләт иминлеге органнарында хезмәт итә. 1931 елда Мәскәүгә укырга китеп, Совет дәүләт төзелеше институтында белем ала. Аны тәмамлагач, Дагстан Республикасының Үзәк башкарма комитетына җаваплы инструктор эшенә җибәрелә. +Әхмәт ага 1938-1939 елларда СССР +Халык Комиссарлары Советы каршын +дагы Дәүләт комитеты баш идарәсенең +тарихи карталар бүлегендә редактор ва +зифасын башкара. 1940-1941 е лларда +Мәскәүдә Дәүләт тарих музеенда борын +гы татар һәм мөселман илл әре акчала +рын өйрәнүче, тасвирлаучы булып эшли. +1941 елның 5 ию лендә үз теләге белән +Мәскәү ополчениесенә хезмәткә китә. +Мәскәүдән ул Йошкар-Ола шәһәренә +эва куацияләнүче 25 нче колонна башлы +гы итеп билгеләнә. Шунда, сәламәтлеге Әхмәт Баһаветдин улы Булатов какшау сәбәп ле, запаска чыга, Казанга +кайтып, 1942-1968 елларда Татарстан Китап палатасы директоры булып эшли. Монда ул беренче татар музыка белгече Хәлимә Ибраһим кызы Терегуловага өйләнә. Аларның Али исемле талантлы уллары бар иде, ул бала дөньядан иртәрәк китеп барды. Казанда Әхмәт Булатов, Китап палатасында эшләү бел ән бергә, үзенең элек алган белем нигезләренә таянып, Татарстан Дәүләт музее хәзинәләреннән йөзләгән борынгы татар акчалары коллекциясенә тасвирлама яза. Әхмәт аганың борынгы акча лар өйрәнүгә багышланган мәкаләләре фәнни җыентыкларда да дөнья күрә. Шулай ук аның XII гасыр гарәп географы Идрисинең борынгы картасына багышланган мәкаләсе дә басылып чыга. +Шулай да Әхмәт Булатовның фәнгә керткән иң зур хезмәте булып XIV гасыр татар ташбилгеләрен өйрәнүгә багышланган мәкаләләре тора. Ташбилгеләрне өйрәнү белән Әхмәт ага сугыш елларында да шөгыльләнә. Ул Татарстанның Тау ягындагы Олы Әтрәч һәм Чулман аръягындагы Илдерәк авылларының XIV гасырдан калган татар зиратларындагы ташбилгеләрне, шулай ук хәзерге Тәтеш районына керә торган Ямбакты авылы зиратындагы Алтын Урда дәвере ташбилгеләрен дә өйрәнә. Олы Әтрәч зиратында ул вакытта 14 ташбилге сакланган була. Хәзергәчә бары 11 генә ташбилге сакланып калган. +Әхмәт ага гомеренең соңгы елларында, татар телендәге музы ка кораллары атамалары тарихы белән кызыксынып, борынгы әсәрләрне өйрәнде. Нәтиҗәдә ул татар музыка коралларының дүрт йөздән артык атамаларын туплаган иде. Кызганыч ки, аның бу кыйммәтле хезмәте дөнья күрмичә, галимнең шәхси архивында калды. +Безгә аның 1970 елларда XIII гасырның күләмле ядкаре - борынгы татар телендәге "Гарибнамә" әсәренең кулъязмасын текстологик өйрәнүе дә мәгълүм иде. Әхмәт аганың кулында бу әсәрнең җиде кулъязмасы турында мәгълүматлар туплануын һәм алар буенча фикерләрен бәян иткән кулъязмалары барлыгын да хәтерлим. +Ә. Булатовның татар тарихыннан мәгълүм Гәүһәршат исемле дәүләт эшлеклесе (Ибраһим хан кызы) хакында пьеса язганын да искә алып үтү кирәктер. +Әхмәт ага 1982 елның 7 сентябрендә Казан шәһәрендә вафат булды. Аның архив материалларын җәмәгате Хәлимә апа, саклар өчен, Тел, әдәбият һәм тарих институты Мирасханәсенә тапшырган иде. Алар Мирасханәнең ул чактагы фәнни хезмәткәре З. Шәйхисламов тарафыннан тасвирланды һәм хәзер архивта саклана. Әлеге кулъязмалар 541 төпкә тупланган. Алар арасында мәдәни-тарихи мирасыбызга бәйле бик күп чыганаклар бар. +Бу төбәктә узган гасырларда каләм тибрәтеп шигырь-мәрсияләр, хикәятләр язган, тарихлар күчергән каләм һәм фикер осталары арасында Вәлиулла Әлкәев-Чүпрәле дигән шагыйрь дә бар. Аның исемен, беренче буларак, Зәйнәп ханым Максудова кайтарды. Дөрес, моңарчы аны Ш. Мәрҗанигә багышланган сәхифәләрнең бер сендә телгә алганнар, әмма "Казан байларын яклаучы" дигән ярлык белән тамгалап, биографиясенә һәм иҗатына тукталып тормаганнар. +Зәйнәп ханымның мәкаләсендә дә узган мираска карата шул заманда хөкем сөргән вульгар социологизм йогынтысы сизелә. Шулай да ул кайбер кызыклы фактларга ачыклык кертә. Әйтик, Вәли улла Яңа Чүпрәле авылында 1830 елларда мулла гаиләсендә туган. Балалык елларын ул шул авылда үткәргән. Башлангыч белемне әтисе һәм бабасыннан, авыл мәктәбендә алган. Уку-язу юлында белеме шомаргач, әтисе аны Казанда "Зәңгәр мәчет" мәхәл лә сен дәге мәдрәсәгә укырга урнаштырган (Казанда хәзерге Нариман урамындагы 98 нче йорт). Вәлиулла Чүпрәле бу мәдрәсәдә көн чыгыш телләрен, ислам шәригате хөкемнәрен, билгеле бер күләмдә урыс телен дә өйрәнеп, теләсә кайсы мәхәлләдә имам һәм мөдәррис булырлык дәрәҗәгә ирешә. +Мәдрәсәдә уку дәверендә Вәлиулла матур әдәбиятны да ныклап үзләштерә, бигрәк тә Шәрекъ шагыйрьләренең мирасы белән таныша. Шул ук вакытта Идел буенда сакланып калган татар поэтик мирасын өйрәнү белән дә шөгыльләнә, үзе дә шигырьләр яза башлый. Казанда аның шигырь сәнгате турында фикер алышырлык дуслары булганлыгы мәгълүм. Аларның берсе атаклы татар шагыйре Гали Чокрый. +Ләкин Вәлиулла шагыйрь буларак Казанда иҗат итеп яшәү мөмкинлекләрен күрми, халыкка мәгърифәт таратырга дип, авыл җирлегенә юл тота. Туган авылына кайтып, кечкенә генә мәктәп-мәдрәсә ача, балаларга сабак бирергә алына. Ул бу эштә үзенең чын педагоглык талантын күрсәтеп, сөекле остазга әйләнеп китә. +Вәлиулла Әлкәев ачык фикерле, мәгърифәтне күтәрергә кирәклекне аңлаган кеше була. 1854 елгы Кырым, 1878 елгы урыс-төрек сугышлары нәтиҗәсендә мөселманнарга карата милли-дини изүнең көчәюе дә шагыйрьгә тәэсир иткән, аның карашларын киңәйткән. Ул шул вакытларда Шиһабетдин Мәрҗанинең "Назурател-хак" (1870) китабына мөнәсәбәтле ризасызлык белдергән кадимчеләргә дә каршы чыга: +Хосус дәмулла Шиһаб тик әкябир, +Табылса бу заман, белгел аны пир! +Безем тикләр йөри мыек кабартып, +Бәлеш буына сакаллар агартып...1 +Бу шигырьдә татар дөньясында танылган ике тип мулла сурәте күз алдына килә. Беренчесе белеме белән киң танылган пир, ягъни остаз, икенчесе исә мөселман дөньясының көндәлек ихтыяҗларын үтәүче гади авыл имамы. Вәлиулла, әлбәттә, Мәрҗани шәхесен күтәр ү өчен, үзе кебек гади муллаларга артык түбән бәя куя. Бу очракта авыл укымышлысына мондый бәя бирү белән ризалашасы килми. +Вәлиулла Чүпрәле шигырьләрендә гүзәл фразеологик әйтел мәләр дә аз түгел. Бу инде XIX йөз урталарында татар әдәби теленең үз хәзинәләре хисабына байый баруын күрсәтүче билгедер: +Йитәр инде, сәлям язмага мул-мул! +Бүтән сүз яз, йә язмактан күтәр кул! - +дигәч, китте зиһен бар да таралып: +Мишәр чумарасы илә каралып ... +Бу шигырьдә татар авылы тормышының бай этник сурәтләре тас в ир ланган. Эш шунда ки, татар халкында кемгәдер хат язганда, әле ХХ гасыр урталарына кадәр дә аның яртысын таныш-белеш ләр гә сәлам юллаулар алып торган. Вәлиулла Чүпрәле исә кыскалык та - осталык дигән фикерне алга сөрә, озын сәламнәр укып, зиһен тара лудан зарлана. Бу зиһен чуалуны белдерү өчен арыш камырын нан ясалган, пешкәндә тарала торган "мишәр чумары" дигән фраз ео ло гизмны куллана һәм шул рәвешчә шигырьдә образлылыкны арттыра. +Шигырьнең икенче дүртьюллыгында да кызыклы күренешләр чагылып ала: +Алай да башка кидем кәләпүшне, +Зиһен бир! - дип, аңа кылдым хорушны. +Кигәч кәләпүшне, җыелды зиһен, +Гүйә күз алдына килде дә Казан... +Бу юлларда да авыл күренешләре чагыла. Ирләр XIX йөз урталарында татар авылларында кәләпүш киеп йөргән. Шигырь юлларына "яхшы" сүзе урынына "хорушны" (хорошо) дигән урыс сүзе дә килеп керә. Бу очрак Габделҗаббар Кандалыйның дүрт тел сүзләре катыштырып язган "Чикләвек бәһасе" шигырен хәтерләтә: +Че хоше мән меайәд +Тарильда орех. +Вә ни ләм йөэкәл, +Булырса грех. +Тәрҗемәсе: +Әгәр ашалмаса, (гарәпчәдән) +Булыр гөнаһ (татарча һәм урысчадан). +Башка бер дүртьюллыктан мисал: +Ачубән укыдым тизүк хатны, +Язылмыш Сафа Хәмзиннең вафаты. +Һушым китте, каләм төште кулымнан, +Аера алмадым уңымны сулымнан. +Бу дүртьюллыкта шагыйрьнең Казанда Сафа Хәмзин дигән якын дусты булганлыгы аңлашыла, ул бу югалтуны бик авыр ки чергән. Кулыбызга Вәлиулла Әлкәевнең күләмлерәк җыентыгы әлегә кер гәне юк. Ләкин шунысы ачык, ул инде 1870 елларда ук чын шагыйрь булып җитешкән, үз заманындагы проблемалар белән өртелгән ши гырьләр язган. +Татар мәгарифе тарихында тирән эз калдырган шәхесләрнең тагын берсе - Шиһабетдин бине Мәрҗәни шәкерте Сафиулла бине Габдулла. Сафиулла хәзрәт Сембер ягындагы Чынлы авылында туган. Башта ул үз авылында, аннары Буа мәдрәсәсендә белем бирә. Соңыннан Казанга килеп, Шиһабетдин Мәрҗани мәдрәсәсендә укыта. Биредә ул зур абруй казана, Сафиулла хәзрәттән сабак алмаган шәкерт сирәк була. Сафиулла хәзрәт соңыннан "Мәрҗания" мәдрәсәсенең мөдәррисе булып тора һәм Ш. Мәрҗанинең олы кызы Галиягә өйләнә. +1880 елларда Сафиулла хәзрәтне Бүкәй Урданың (хәзерге Казакъстан җирләре) башкаласы Хан Урдасына чакыралар, ул үзе укыта торган шәкертләрен җыеп, андагы мәдрәсәне көчәйтү максатыннан китә. Хан Урдасындагы мәдрәсә 1841 елда ачылып, укыту татар мәдрәсәләре программасы буенча барган. +Сафиулла хәзрәтнең Хан Урдасындагы мәдрәсәдә актив укыту эше башлап җибәрүе христиан миссионерларын хафага сала. Алар мондагы административ ресурсларны эшкә җигеп, татар хәл фә ләрен мәдрәсәдән куу кампаниясе оештыралар, чөнки патша хөкүм әтенең законнары буенча, татарларга казакълар арасында укыту эшләре белән шөгыльләнү тыелган була. Сафиулла хәзрәт шә керт ләре белән Казанга кайтырга мәҗбүр була, анда беренче мәхәл ләгә имам була, шулай ук Мәрҗани мәдрәсәсендә дәрес бирә башлый. Аның "Коръән" басмаларының корректоры булып эшләгәнлеге дә мәгълүм. +Гомеренең соңгы елларында Сафиулла хәзрәт икенче мәчеттә имам һәм мөдәррис дәрәҗәсендә җитәкчелек итә. +Ул 1926 елның 19 гыйнварында Казан шәһәрендә үлә һәм Яңа Бистә зиратына күмелә. +Ташларның да тамыры бар +Төбәктәге ташбилгеләр (кабер ташлары) әлегә хәтле яхшылап өйрәнелмәгән. Бу өлкәгә күренекле татар тарихчысы Миркасыйм Госманов беренчеләрдән булып беркадәр игътибар күрсәтә. Ул 1968 елгы археографик экспедиция вакытында Зур Чынлы авылында җирле тарихчы, Г. Алимов ярдәмендә авыл зиратындагы бер кызыклы ташбилгене өйрәнә. Аны 1909 елда авыл имамы Хәйрулла Госманов үзе эшләп, язып куйган була. +М. Госмановның бу хактагы мәгълүматы тулы булмаганлыктан, 2001 елның 17 июлендә безгә ул ташбилгене махсус барып өйрәнергә туры килде. +Ташбилге Зур Чынлы зиратында ачык җирдә тора. Ул ак доломит ташны уеп эшләнгән. Үлчәме - 16 * 37 * 140 см. Ташбилгенең дүрт ягына да тәгъликъ ысулындагы татар стилендә вак кына хәрефләр белән язылган. Аларның өч ягындагысын тулысынча укып чыга алдык, ә бер ягындагы язма өлешчә генә укылды. +Алгы ягы +Һуаллаһи әл-ләзи лә йәмәвети +сәнәи 1130 һиҗрийә тарихында +1697 дә мәдфүн +мулла Госман бабамыз... +дә вәляди Һади +мулла Хәнәфийә бине әл-хаҗи +мулла Гыйззәтулла бине +мулла Һибәтулла бине мулла +Байтимер бине мулла Госман +галәйһем әл-гофран әрвахларина +әл-фатиха +Икенче ягындагы дәвамы +Кәтәбүһә хаҗи вә хафиз Хәйрулла бине әл-хаҗи мулла Гыйз зәтулла сәнә-и 1327//1909 +Арткы ягы +Мәрхүмә вә мәгъфүрә вәляди Фәхретдин Хөсниҗамал бинте мулла Хәбибулла +Вөҗүдә Гөлгыйзәр +Шәмсекамәр вә Сәрвиҗамал +вә Гыймадетдин, мулла Габделгазиз вә Габделнәфигъ вә Шиһабетдин +Вәляди мулла Һибәтулла, Хөсниҗамал вә Бәдриҗамал +вә әхфаде мулла Сәгыйдулла бине Галимулла вә Габделваһаб, вә Низаметдин +вә Габделгафур, вә Минһаҗетдин +йәнә ибне Госман әрвахларина әл-фатиха +Чынлы карйәсенә мөэссәсдә бабаларымыз Түмин вә Рәзан тарафындан килгән 18 мөселман хуҗа +Өченче ягы +Ташбилгенең кырларындагы язмалар: +Галәмәтдин морадым бер догадыр, +Бу көн бәңа йарин нәүбәт сиңадыр! +Дүртенче ягы +... +Чынлы буйында +Иске Йорт +Йәйләү урнына +ултырыб йир +Алмышлар, мәгәр Мөхәммәд Илмөхәммәд улы +... +... +Ындырҗай Алташ улы +... Агнай +... Алмакай... +Иске Задур ташбилгеләре +Эпиграфик язмалар Иске Задур авылы зиратында да беркадәр сакланган. +Ташбилгеләрнең берсендә аны эшләгән останың ташка уеп язылган имзасы кыйммәтле тарихи мәгълүмат булып тора. Язмада аның исеме Вәлиэддин әз-Задури дип бирелгән. +Вәлиэддин әз-Задури эшләгән ташбилгел әрнең саны бер дис тәгә җитә. Алар известьташтан кисеп ясалганнар. Вәлиэдд ин әз-Задуриның тормышы турында әлегә берни дә мәгълүм түгел. Ясаган һәй кәллә ре нә карап кына останың 1885-1905 еллар арасында эшләгәнл еген чамалап була. Вәлиэддин әз-Задури эшләгән кабер ташл ар ы ның үлчәмнәре 20 * 20 * 45/50 см, яки шуңа якын зурлыктагы һәйкәлләр булганнар. +Ул ташларны тигез, матур итеп, дүрт кырлы итеп кисеп, аның югары очын мәчет Ташбилгедәге Вәлиэддин гөмбәзенә охшатып эшләгән. Язмаларны әз-Задури имзасы уеп та, кабартып та төшергән. +Буа төбәге авыл зиратларында да мондый стильдәге ташлар очрый. Алар 1908-1925 еллар арасында атаклы таш кисеп язучы оста Гарифҗан Буави тарафыннан эшләнгән. Бу һәйкәлләр Гарифҗан Буавиның Вәлиэддин әз-Задури стилен өйрәнеп, шул ысулда иҗат итүен күрсәтә. +Гарифҗан Буави чама белән 50-60 лап ташбилге эшләп калдырган. +Әлеге ике оста Татарстанның башка төбәкләрендә очрамый торган эпитафия стиле барлыкка китергәннәр. +Вәлиэддин әз-Задури эшләгән ташбилгеләрдән үрнәкләр +Беренче ташбилге +Алгы ягы +Көлли нәфсе даикатә мәвәти +Һазә мәркаде Хаҗел +хәрамин Кәшифетдин +ибне Гыйззәтулла ибне +Рәхмәтулла Ниази +Рәхмәтү Аллаһу Тәгаләи +Тәрҗемәсе +Һәрбер җан иясе үлем ачысын татыр +Бу кабер Хаҗи +Кәшифетдин +бине Гыйззәтулла бине +Рәхмәтулла Ниазиныкы +Аңа Алланың рәхмәте төшсен. Икенче ягы Һуаллаһи әлләзи лә йәмүде Тарих вафаты миладийә сәнә 1895, фиврал 19 ында, 56 йәшендә Иске Задурда ...халыгы гофран өчен Өченче ягы Тарих вафаты һиҗрийә 1311 сәнә, рәҗәб 3 ендә. Милади 1894 сәнә, гыйнвар 15 ендә. +Икенче ташбилге Лә иллаһе иллаллаһи, Мөхәммәд рәсүл Аллаһи Сахибе һазә әл-мәркад зәүҗәи Ә... рт Задури ... Тәрҗемәсе Аллаһ бер, Мөхәммәд аның илчесе Бу кабернең хуҗасы ...хатыны (хәлале) Задури ... +Айдар Гайнетдинов +Институтыбызның Язма һәм музыкаль мирас үзәгендә Чүпрәле районына караган күп кенә фольклор, музыкаль, археографик материаллар саклана. Алар, нигездә, төрле елларда оештырылган фәнни экспедицияләр вакытында халыктан җыелган. +Чүпрәле якларына Институтның иң беренче фольклор экспедициясе 1945 елда оештырылган, дип санарга мөмкин. Ул турыдантуры Чүпрәле районына булмый, ә Буа һәм Буденный (Чынлы) районнарына оештырыла. Билгеле булганча, ул вакытта Буденный районының кайбер авыллары хәзерге Чүпрәле районына кергән. 1957 елда Буденный районының биләмәләре Буа һәм Чүпрәле районнарына бүлеп бирелә. +Әлеге экспедициядә Хәмит Ярми, Халидә Гатина, Гомәр Разин (Гомәр Бәширов) катнаша. Аны күренекле галим Хәмит Ярми җитәкли. Фольклорчылар Кече Чынлы авылында барлыгы 2 әкият, 3 бәет, 1 дастан язып алалар. Аннан соң алар хәзер Буа районына кергән авылларда эшлиләр. +Чүпрәле авылларына 1955 елның июнь - июль айларында оештырылган экспедицияне дә күренекле галим Хәмит Ярми җитәкли. Экспедициядә катнашучылар берничә төркемгә бүленеп эшли. Алар Чүпрәле, Тәтеш, Кайбыч, Норлат районнары буенча таралалар. Чүпрәле төбәгенә Миншәех Зәбиров (төркем җитәкчесе) һәм Кәүсәрия Миңнекиева юнәлә. Алар, күп кенә авылларда йөреп, шактый бай фольклор материалларын туплыйлар. +М. Зәбиров һәм К. Миңнекиева сәфәрләрен Татар С аплыгы авылыннан башлыйлар. Биредә халыктан 1 әкият, 4 бәет, 239 кыска җыр, 4 сюжетлы җыр, 4 уен, 186 мәкаль һәм әйтем, 52 табышмак язып алына. Шунысы кызык, Институт хезмәткәрләренә өлкән яшьтәге кешеләр генә түгел, 15-16 яшьлек егет һәм кызлар да үзләре белгән, олылардан ишеткән, хәтерләрендә йөрткән халык авыз иҗаты әсәрләрен бик теләп сөйлиләр һәм яздырталар. +Киләсе авыл итеп белгечләр олуг галим Шиһабетдин Мәрҗанинең әнисе туган авылы Иске Чокалыны сайлыйлар. Монда исә тагын да мулрак материал җыела: 1 әкият, 1 бәет, 464 кыска җыр, 19 сюжетлы җыр, 8 йола җыры, 26 уен, 31 мәкаль һәм әйтем, 42 табышмак. +Татар Бизнәсе авылында күбрәк йола җырлары, төгәлрәк әйткәндә туй җырлары очрый. Барлыгы 2 сөйләк, 524 кыска җыр, 6 сюжетлы җыр, 46 йола җыры, 6 уен язып алына. +М. Зәбиров һәм К. Миңнекиева, олуг әдип Габделҗаббар Кандалыйның нәсел тамырлары барып тоташкан Югары Каракитә һәм Түбән Каракитә авылларына барып, 8 сөйләк, 297 кыска җыр, 23 уен, 6 мәкаль һәм әйтем туплыйлар. +Аннан соң шулай ук зур шәхесләр биргән Мунчәли авылына барып, барлыгы 289 кыска җыр, 7 сюжетлы җыр, 6 йола җыры, 4 уен, 7 мәкаль һәм әйтем, 21 табышмак язып алалар. +Институт хезмәткәрләре Чүпрәле районында эшләгән иң ахыргы авыл Иске Кәкерле була. Аз гына вакыт эчендә 258 кыска җыр, 4 сюжетлы җыр, 3 уен язып алырга өлгерәләр. +Барлыгы 2 әкият, 10 сөйләк, 5 бәет, 2061 кыска җыр, 40 сюжетлы җыр, 39 йола җыры, 66 уен, 230 мәкаль һәм әйтем, 115 табышмак - ике кеше өчен бу бик югары нәтиҗә булып саналырга хаклы. +Институт хезмәткәрләренә фольклор әсәрләрен тупларга ярдәм иткән бер генә кеше дә онытылмаган - исем-фамилияләре теркәлеп куелган, һәрберсенең сөйләп, җырлап күрсәткән халык авыз иҗаты әсәрләре Институтыбызның Язма һәм музыкаль мирас үзәгендә кадерләп саклана. +1960 нчы елларда Институтта аспирантурада укучы Леонид Арсл анов та Чүпрәле районындагы татар сөйләшләрен өйрәнү өчен экспедицияләргә чыга. 80-90 нчы елларда тел белгече Зидә Садыйкова шулай ук бу төбәктә булып, җирле сөйләшләрне өйрәнә. 2000 нче елларда исә тел галимнәре Дария Рамазанова, Флера Баязитова берничә тапкыр Чүпрәленең кайбер авылларына барып, диалектология буенча шактый күп материал җыеп кайталар. +Институт хезмәткәрләренең Чүпрәле районына археографик материаллар җыю өчен әлегәчә чыкканы булмаган иде. Эпиграфик мирасны өйрәнүгә килгәндә, танылган галим Марсель Әхмәтҗановның 1994 елда Кече Чынлы авылы зиратындагы борынгы ташъязмаларны тикшергәнен әйтеп үтәргә кирәк. +Ниһаять, 2012 елның июнь аенда Институт тарафыннан бу төбәккә комплекслы экспедиция оештырылды. Анда фольклор, археография, тел, халык музыкасы һәм сәнгатькә караган материаллар җыелды һәм җентекләп өйрәнелде. +Алда әйтелеп узган барлык материаллар да кыйммәтле мирасыбыз ның бер өлешен тәшкил итә. Теләгән кешегә бу байлыкны Язма һәм музыкаль мирас үзәгендә иркенләп өйрәнү мөмкинлеге бар. +Рәмил Исламов +Салават Галимов +Чүпрәле районында археографик материаллар җыйнау-туплау максаты белән без дә булдык. +Дөрес, бер караганда, иске китаплар һәм кулъязмалар инде сакланмаганнардыр кебек. Әмма йөри-эзли торгач, сөенечкә күрә, әле хәлнең алай ук кискен түгеллеге ачыклана. Шунысын да әйтергә кирәк, моннан байтак еллар элек материаллар билгеле бер юнәлеш буенча гына җыйналса, инде мәсьәләгә башкача карау зарур. Чөнки хәзер мөмкин булганча бер материал да игътибардан читтә калмаска тиеш. Алга таба соң булуы ихтимал... +Район үзәгенә килгән көнне үк үзәк музейда хезмәт ветераны, язучы-шагыйрь, туган якны өйрәнүче Рафаил ага Субаев белән очрашу булды. Ул безне үзенең эшләре, ирешкән казанышлары белән таныштырды. Соңгы елларда гына аның "Чүпрәле: авыр сынау елларында" (2009), "Чүпрәле: узган еллар, үткән юллар: район тарихыннан очерклар. I т." (2010), "Чүпрәлем - моң бишегем: антология. II т." (2010) дигән фактик материалга бай саллы китаплары дөнья күргән. Рафаил ага шулай ук иске китаплар һәм кулъязмалар туплау белән дә шөгыльләнә икән. Аларның кайберләрен безгә дә тапшырды. +Эшебезне Иске Кәкерле авылыннан башладык. Туган якны өйрәнүче Р. С. Субаев мәгълүматына караганда, риваятьләр Кәк ерле авылының ханнар заманында (Казан ханлыгы чорында) урыс князьлекләре белән икътисади бәйләнешләре юлында кәр ван нар тукталышы һәм элемтә ноктасы буларак барлыкка килүен искәртәләр. Ул чакта бу авыл әлеге урында булмаган. Хәзер Яңа һәм Иске аергычы белән Кәкерле атамасын йөртүче ике авыл бар. Яңа Кәкерленең әлеге урынына халык XVIII йөздә күчеп урнаша башлаган һәм аларның бабалары Иске Кәкерледә элек Исай елгасы буендарак яшәгәннәр. Чәчүлек җир мәйданнарын Яңа Кәкерледәге нәселдәшләре өчен киңәйтү максатында, иске урыннарыннан күчеп, төньяк-көнбатышкарак чигенгәннәр. +Исай елгасы буенда Казан ханлыгы чорында яшәүче җирле халык арасында төрле кабилә вәкилләре булуы ихтимал. Чөнки бу якларда халыклар күчешен, цивилизация үсешен өйрәнүче галимнәр XVII йөздә монда, татар-мишәрләрне күчерә башлаганчы, буртас, угро-фин кабиләләре яшәвенә игътибар иткәннәр. Татармишәрләр күченгәч, җирле кабиләләр йә бу тирәдән кысрыклап чыгарыла, йә ассимиляцияләнә, мәҗүси диннән мөселман диненә күчеп татарлаша. +Кәкерлене яңа урында нигезләүчеләр Пенза өлкәсе һәм Мордва Республикасы аша үтүче Сура елгасы буеннан күчеп килгәннәр, "иске" һәм "яңа" компонентлары, күргәнебезчә, агай-эне аерылышып утырудан килә. +Авылда безне җирле үзидарә рәисе Сәхаутдин Хөсәенов каршы алды. Ул безне урта мәктәп директоры Наил Исхаков белән таныштыргач, мәсьәләне уртага салып сөйләштек. +Авыл бик зур. Әйтүләренә караганда, элек анда унлап җил тегермәне генә булган. Биредәге халыкның ихласлыгы, һәрдаим ярдәм кулы сузарга әзер булуы эшне башкаруда уңай роль уйнады. +Нәфисә апа Кәримова яшәгән өйнең чормасында тактадан яхшы итеп эшләнгән әрҗәдә имам Абделкадыйр Кәримов китаплары сакланган икән. Хуҗабикә башта сагаебрак калса да, мәсьәләне аңлатып биргәч, шатланып, аларны безгә тапшырды. +Аннан соң Роза апа белән Хәбир ага Кәримовларга юнәлдек. Алардан гарәп һәм татар телендә төрле эчтәлектәге кулъязма китаплар алдык. +Авылның Нурфасих мәчете имамы Латыйф мулланың өендә хәзерге вакытта яшәүче юк икән. Инде тәрәзә пыялалары да ватыла башлаган... Фиргать ага Камалтдинов ярдәме белән аннан агачтан эшләнгән ике чемодан китап алдык. Әйтергә кирәк, сакланышлары бик яхшы. +Гомумән, Иске Кәкерле авылыннан табылган материаллар арасында басма "Гайнел-гыйлем тәрҗемәсе", "Алты бармак", "Коръән" һәм төрле эчтәлектәге кулъязма китаплар бар. +Мунчәли авылында да безне якты йөз белән каршыладылар. Тарихи чыганаклардан күренгәнчә, авыл Казан ханлыгы чорыннан ук билгеле. Авылның төзелә башлавына, атамасының этимологиясенә нисбәтле төрле риваятьләр сакланган. Мондагы картлар сөйләвенә игътибар итсәң, авылга 350-380 еллар дип фикерләп була. Айметов Зиатдин һәм Абулханов Усман бабайлар исән чакта сөйләп калдырганнар: "Алатыр ягыннан (элекке Курмыш өязеннән) Иске Мунчәли дигән авылдан өч кеше күчеп килгән. Шуларның берсе мукшы милләтеннән булган, диләр. Шуннан авылның бер очында мукшылар нәселе яшәгән. Мукшының исеме Сабай булган, имеш. Ул тора-бара татарлашкан. Субаев фамилиясе бу авылда шуннан килә". Хәзер бу авылда мондый фамилияле кешеләр калмаган инде. Килүчеләрнең берсе Бухари, икенчесе Шаһвәли исемле булган, имеш. Мунчәли башта хәзерге урынында булмаган. Ул Шлангага якынрак - төньяк-көнбатыштарак булган. Ул урынны хәзер "Паварь тирәсе" дип йөртәләр. +Мунчәлидә әүвәл имам Насих Садыйков белән күрешеп, мәчеткә бардык. Бу изге йорт аның беренче имамы Абдулла Измайлов исемен йөртә. Гадәт буенча, халык үзләрендә сакланган иске китапларны, кулъязмаларны шунда тапшыра икән. Алар арасында Коръән тәфсире, "Мәҗмугыл-ләтаиф", "Мохтасар әл-Кодури", "Китаб мифтахет-тәварих" кебек кызыклы басмалар бар. +Түбән Каракитә авылы көньяктан Ульяновск өлкәсенең Сурск районындагы Чилим авылы белән, көнбатыштан Чувашстанның Шомыршы районындагы Бичурга-Баеш авылы белән чикләшә. Төньякта матур, тигез кыр-болыннар, көнчыгышта - Бизнә таулары. Көнбатыш якта Шамкино авылы һәм Югары Каракитә җирләре арасыннан сазлык эченнән Инеш суы ага. Мунчәли ягына таба сузылган урыннарда кеше үтә алмаслык сазлыклар булган. Ул тирәдә бер метр җир катламы астында әле дә торф ятмалары бар. +Каракитә атамасының килеп чыгышы бәхәсләр уята. Авыл аксакаллары аны сүз охшатуга әйләндереп, болай дип сөйлиләр: "Авылга беренче килүчеләр торак урыннарын, урман эчендә бәләкәй алан табып, шунда төзи башлыйлар. Еллар үтү белән тирә-яктагы урманнар киселеп, чәчүлек мәйданнарга әверелдерелә. Бу авылда чуашлар һәм татарлар яшәгән, ул озак вакыт исемсез булып торган. Менә авылга ике юлчы урыс килеп чыга. Алар шундагы крәстияннардан: "Бу нинди авыл?" - дип сораганнар, күрәсең, ә аларның телен аңламаган кешеләр ни әйтергә белмичә, үзара сөйл әшәләр: "Карап китүчеләрдер болар?". Шуннан бу урыслар, әлеге авылны исәпкә алганда, аны "Каракитә" дип яздырганнар, имеш. +Түбән Каракитә авылына килгәч, башта мәктәпнең тарих укытучысы Ринат Сирачев белән таныштык. Ул безне мәчеткә алып барып, имам Фәрдар ага Хөсәенов белән күрештерде. Фәрдар ага да авылдагы иске китапларны мәчеткә туплауны җайга салган. Ул, мәсьәләне яхшы белгән кеше буларак, безгә байтак материаллар бирде. Аерым алганда, алар "Китаб әнмүзәҗ", "Мөхәммәдия", "Шәрхел-фәраизес-сираҗия", "Әл-һәдия", шәкерт дәфтәре һәм кулъязма документлар. +Һәр авылның килеп чыгу тарихы, һәр авылга гына хас булган табигать үзенчәлекләре һәм гореф-гадәтләре бар. Чүпрәле районы Зур Чынлы авылы без йөргән башка авыллардан бу яктан бигрәк тә аерылып тора. Бер яктан куе урманнар белән капланган, икенче яктан Чынлы елгасына чиктәш булган бу җирләр, күрәсең, Ярамай Чынлысына (соңрак Зур Чынлы дип йөртелә башлый) нигез салучы бабаларны бу тирәнең табигате һәм уңайлы географик урыны җәлеп иткәндер. Без кульязма китаплар эзләп кергән авыл мәче те имамы Габделбарис ага Хәйрулла да сүзне тарихтан башлады. Мосафир буларак табынга чакырып, өстәл янында ул авылга бәйле кызыклы мәгълүмат белән таныштырды. Аннан соң ул Римма Фәхретдинованың Зур Чынлы тарихына багышланган китабын бүләк итте. Әйтергә кирәк, бу туган якны өйрәнү өчен кыйммәтле чыганакларның берсе булып тора: анда авыл ның килеп чыгышы, мәчетләр тарихы, Бөек Ватан сугышында катнашучылар, авылда туып-үскән билгеле шәхесләр, шәҗәрәләр һ.б. киң чагылыш тапкан. +Мәчеткә килеп кергәч, анда гарәп телен өйрәнергә килгән балаларны күрү безне тагын да сөендерде. Габделбарис ага безгә ике төргәк китап тапшырды. Алар арасында яхшы сакланган басма "Алты бармак", "Китаб һәдия әс-сөгълек шәрхе төхфәтә әл-мөлек", Коръ ән һ.б. бар иде. +Вакыт чикле булуга карамастан, Татар Бизнәсе авылына да барып чыктык. Ул Бизнә елгасы буенда, Иске Чүпрәледән ун чакрым көнбатышта урнашкан; чыганаклардан күренгәнчә, аның Казан ханлыгы чорыннан ук булуы билгеле. +Анда без мәчетнең имамы Гомәр ага Сафин белән күрешеп сөйләштек, басма бер Коръән һәм тәфсир алдык. +Барлыгы алтмыш сигез берәмлек материал алып кайтылды. Алар барысы да чистартылып, исемлекләре төзелеп саклану урынына куелды. +Экспедициянең уңышлы башкарылуында зур ярдәм һәм теләктәшлек күрсәткәннәре өчен район хакимияте җитәкчелегенә, җирле үзидарә рәисләренә, мәктәп директорларына, укытучыларга, гомумән, без булган авыллардагы барлык халыкка да ихлас рәхм әтләребезне белдерәбез. +Нурмөхәммәт Хисамов +Без үскәндә Мунчәли бик зур авыл иде. "Биш йөз йорт" дип сөй ләгәннәре колакка керә иде. Җидееллык мәктәптә дә биш йөз бала укыдык. Авыл элек волость үзәге саналган. Чүпрәле районын ың 20-30 нчы еллардагы зыялылары Мунчәлидә укып чыккан кешеләр иде. Шундыйларның берсе Зариф Вәлиевич Вәлиев бай так еллар районның "Коммунар" гәзитендә мөхәррир булып эшләде, аннары атаклы Чүпрәле урта мәктәбенең директоры булды. Каракитәдән килеп укыган Шәрәф Мөдәррис, Төкедән килеп укыган Зәки Нури соңрак татар шигъриятенең күренекле шагыйрьләре булып киттеләр. +Мунчәли җидееллык мәктәбе үз заманында республиканың дүрт җидееллык мәктәбенең берсе булган. Мин Татарстан Фәннәр академиясенең Тел, әдәбият һәм тарих институты фәнни хезмәткәре бу ла рак, авылның килеп чыгышына кагылышлы мәгълүматлар җыеп йөргәндә, өлкән агайларга: "Мунчәли кайдан килеп чыккан?" - дигән сорау белән мөрәҗәгать иткән идем. Фатыйх абзый Таһиров: "Авылга, беренче булып, Нижгар ягыннан Мунчәли бабай килеп утырган", - диде. Соңрак Сергач төбәгендә, чыннан да, Мунчәли авылы барлыгын белдем. Шул исемдәге авыл Пенза өлкәсендә дә бар икән. +Узган гасыр башында (сүз ХХ гасыр турында бара) һәм Октябрь инкыйлабыннан соң авылда 700 дән артык йорт исәпләнгән. Мунчәлинең Шылаңка очыннан Биз нә очына кадәрге ара өч чакрымга сузыла иде. Авылның иң зур ура мы Кычавыл дип атала иде. Ягъни аны Кече авыл дип санаганнар. +Табигый тирәлек бик үзенчәлекле һәм матур иде. Шылаңкага чыгып китә торган урамны Добрау дип атыйлар. Чөнки шуннан уңга таба үргә күтәрелгән җирдә бик сусыл имәнлек шаулап утыра иде. Урамга русча "Дубрава"дан "Добрау" дип кушканнар. Авыл кешеләре, балалар әбиләренә барганда "Добрауга барам әле" дип сөйлиләр иде. Урам инде сирәгәеп калса да, әле дә шулай сөйлиләр. +Табигый тирәлек дигәннән, элекке имәнлек урынында яшь нар ат лык тирә-якка сагыз исе таратып утыра. Ә аның артында имән, чикләвек куакларыннан гыйбарәт катнаш агачлык китә. Авыл дан 1-1,5 чакрымда Шылаңка белән ике арада таллык бар иде. Калынрак талларны авыл халкы утынга кисте, ә яшьрәк пеше тал чыбыкларын кәрзингә кисәләр иде. Советлар Союзы герое Ну рул ла Фазлаевның әтисе Ариф бабай кәрзин, чуман үрү остасы була рак, бөтен тирә-як авылларны кәрзин белән тәэмин итеп торды. Яз башы җиттеме, чанасына тау чаклы каз чуманы өеп, бер чак рым дагы Матак базарына алып чыга. Авыл аша мул сулы инеш ага, бик күп кеше каз асрый иде. Көзге айларда булса, иптәшләр белән олыларга ияреп, мин дә кәрзин үрергә чыга идем. Бер-беребездән күреп, бу һөнәргә тиз өйрәнәбез. Яшь талчыбыкларны өйгә дә күтә реп кайтабыз. Кәрзин үргәндә бөтен өй талчыбык исе белән тула. +Таллык аланнарында мул булып сусыл үлән үсә, Добрау халкы печәнне шуннан чабып ташый иде. Авылдан 1-2 чакрымда зур урман башлана. Ылыслы, яфраклы урман. Ул Алатыр урманнарына барып җитә, аннан тайгага хәтле сузыла. Урман кырыеннан ерак түгел бик борынгы канау китә. Аны инде күптән чирәм баскан. Ул урыннарны "Кырым чиге" дип атыйлар. Казан ханлыгы белән Кырым ханлыгы арасындагы чик, димәк, шуннан үткән. +Мин инде Казан университеты студенты булгач, Шәрәф Мөдәррис "Татарстан яшьләре"ндә басылган шигырьләремә язган сүз башын "Атаклы Алатыр урманнары белән Ульяновск далалары килеп кушылган җирдә Мунчәли дигән авыл бар", - дип башлаган иде. +Авылда мәдәни тормыш гөрләп барды. Мәктәп зур, ятим балалар йорты бар. Укытучылар һәм детдом тәрбиячеләре авылның зур клубында спектакль куя. Халык, күңеле нечкәреп, елап утыра. Рәшит Ваһаповлар килеп концерт куйганы хәтеремдә. Республика сәхнәсенең атаклы солисты Венера Шәрипованың тамырлары Мун чәлидә. Камал театрының гүзәл актрисасы Алсу Гайнуллина да Мунчәлидә үскән кыз. Аның әтисе Әскәр ага Гайнуллин байтак еллар Мунчәлидә колхоз рәисе булып торды. Бүгенге сәхнәбезнең зифа буйлы, гүзәл тавышлы җырчысы Алсу Әбелханова да Мунчәлидә үскән кыз. +Колхоз дигәннән, ул башта "Партизан" колхозы дип атала иде. Авыл кешесе Шакир абзый Салихов гражданнар сугышы чорында урманга китеп, партизанлык итеп йөргән. Мунчәлинең мәчет манараларын, райондагы чиркәү манараларын кисеп, "батырлыклар" күрсәткән кеше иде. Колхоз исеме аның хөрмәтенә шулай аталган. +Сугыштан соң колхозның даны дөнья шаулаткан еллар да булып алды. Авылга Иске Кәкерледән Шакир ага Кочетковны рәис итеп китерделәр. Ялкынлы кеше иде. Кырыс холыклы. Колхозны ныгытты, халыкны оештырды. Мул уңыш алынды, хезмәт көненә беркайчан булмаганча күп ашлык бирелде. Халык бодай коймагы ашый башлады. Алма бакчасы утыртылды. Мин әле кечкенә булган булсам да, яхшы хәтерлим: колхоз умартачысы әтием оештырды бак ча утыртуны. "Партизан" колхозы барлык күрсәткечләр буенча Чүпрәле районында беренче урынга чыкты. Сабан туе ярышында Мунчәли аты беренче килде, аның алмачуар тае искиткеч матур иде, кушаматы "Кролик". Мин дә аңа атланып, Мунчәли болыннарын иңләп алдым. Ләкин Шакир абзабызны озакламый башка колхозны күтәрү өчен күчерделәр. Халык елап калды. Кочетков үзе дә Мунчәли халкыннан канәгать китте. "Бу халык белән эшләп була", - дип киткән. +Мунчәли халкын бик үзенчәлекле халык дияр идем мин. Авыл байтак еллар волость үзәге булгач, мәктәп-мәдрәсә системасы ныклы нигездә торган. Шактый заман авылда минем әбием Сабира абыстай мөгаллимәлек иткән. Ул үзенең алты почмаклы өендә көн саен кырыгар шәкерт укыткан. Чыра яктысында укытканлыктан, күзләре иртә сукырайган. Әтиемнең истәлек язуларында теркәлеп калган сүзләрне укыганда аркамнан суыклар йөгерде. Әбиебез: "Мин сукырайсам да үкенмим, чөнки күзләремне халкыма багышл адым", - дигән. Шунысы акылга сыймас дәрәҗәдә гаҗәп: бу сүзләрне XIX йөз азагында татар авылының бер хатынкызы әйткән! +Әбиебезнең шәкертләре бик укымышлы булып үскәннәр. Мәрхүм Фатих абзый Хәмзин Сабира абыстайдан белем алган әтисе Нури абзыйның волость идарәсенә кереп, рус чиновниклары белән Библия темаларына бәхәсләр алып баруын сөйләгән иде. Нури абзый исә совет чорында Буада өяз комиссары булган. +Укымышлылык һәм мәктәп традициясенең ныклы булуы күп еллар дәвамында укыту дәрәҗәсенең югары саклануында чагылган. Мин моны үзем укыган еллар мисалында ышанып әйтә алам. Безнең буынның бәхетенә Мунчәли җидееллык мәктәбендә бөек педагоглар плеядасы эшләде. Татар теле һәм әдәбияты укытучысы Фәт хи ага Әхмеров үзе генә дә ни тора! Ул мәктәпнең директоры иде. Рус теленнән Хәлил абый Хәмидуллин укытты, тарихтан һәм географиядән Шәмсеруй апа Якупова, соңрак - Нургали абый Нәзиров, математикадан Һадия апа Хәлилова, физикадан Солтан абый Сөләйманов укытты. +Мунчәлидә рәссамлык культы да сизелерлек көчле булды. Детдом укытучыларыннан Кыям абый Ишуков Ленин, Сталин портретларын, зур форматлы киндергә эшләп, клуб сәхнәсенә элеп куйган иде. Детдом балалары арасында да оста рәсемчеләр бар иде. Мин дә кечкенәдән рәсемгә тартылдым. Рәсем дәрте улларыма да күчте. Игезәк улларым Айдар белән Нияз рәсем училищесен, Ленинградта Сынлы сәнгать академиясен һәм Казанда Харис Якупов җитәкчелегендә аспирантура тәмамлады. Хәзер профессиональ рәссамнар. Нияз Германиядә яшәп иҗат итә. Алар иҗат иткән рәсемнәр Америкада, Япониядә, Скандинавия илләрендә бар. Франция һәм Германия каталогларына кертелгән. Мунчәлидә шагыйрьлек традициясе дә өзелми. Бүгенге шигъри барышта үзенә хас стиле булган үзенчәлекле шагыйрь Рәмис Аймәт иҗат итә, үсә. Ул - мәрхүм Кыям абый Аймәтов улы. Казандагы Тукай музее директоры булды, Хәзер Язучылар берлегендә рәис урынбасары. +Мунчәли халкы дигәннән, аның кешелек йөзен, гыйльми, рухани затын гәүдәләндергән кызыклы шәхесләрен атап күрсәтәсе килә. Минем күз алдында яшәп, дөньядан кичкән Атаулла бабайны телгә алмыйча мөмкин түгел. Ул тирән белемле, киң карашлы энциклопедист аксакал иде. Аның өе китаплар, гәзит-журналлар белән тулы булды. Олы кызы Хәдичә апа укытучы, бер улы Абдуллаҗан Химия-технология институтында доцент, декан урынбасары иде. +Атаулла бабай минем әти уздырган мәҗлесләрнең түрендә булды. Шушындый мөгътәбәр картларның халыкара сәясәт турындагы әңгәмәләрен тыңлау кызык иде. Әйтик, ике Германияне берләштерү өчен җыелган Берлин киңәшмәсе хакында әңгәмә бара. Әтием Шаһвәли, почтальон Насыр бабай, Атаулла бабай бер-берсен тулыландыра-тулыландыра сөйләшәләр, мәҗлес халкы игътибар белән тыңлап утыра. Киңәшмәдә катнашучыларның позициясенә гаҗәпләнәләр. Бөек державаларда килешү кирәклеген аңлау бар, дип саныйлар. Ә ике Германиянең, алманнарның килешүдән ерак торуына сәерсенәләр. Шундый җанлы итеп, белеп фикер алышалар, әйтерсең, вакыйга авылдагы күршеләрендә бара! +Авылның рухани тормышында мөһим роль уйнаган Шакирҗан абзый Әхмәтов бар иде. Аны авылда мулла дип йөрттеләр. Аның белән сөйләшеп утырулары кызык иде. Әнинең җеназасында искиткеч матур тавыш белән Коръән укыды. Минем игътибарымны аның гарәп сүзләрен дөрес әйтеп укуы җәлеп итте. Ул "мөэминин"не гади халыкча түгел, ә саф гарәпчә "муэминин" дип укый. "Кайдан болай өйрәндең?" - дип сорадым. "Алимҗан мулладан", - диде. Алимҗан мулла чыннан да мәһабәт зат, тирән укымышлы хәзрәт иде. Аңардан соң Мунчәлидә озак еллар әтием Шаһвәли имамлык итте, аннары Шаһи абзый Мусин имам булды. Аны Шакирҗан абзыйдәвам итте. Без аңа "җизни" дия идек, чөнки ул әтиебезнең агасы Габдерахман абзыйның кияве. Ягъни Хәйрелбанат апаб ызның ире. +Шакирҗан җизнинең матур тавышы дигәннән, аларның бөтен гаиләсе матур җырчылар һәм гармунчылар иде. Хәбир абый, Габдери, Шаһиҗан абзый шундыйлардан булды. Аларның барысы да Төхфәт бабай уллары. Шакирҗан абзыйның улы, артист кыяфәтле Раил дә бик оста баянчы. +Авылның рухани тормышында бик зур рольне безнең әтиебез Шаһвәли уйнады. Ул төрле яклап гыйлемле һәм бөтен тирә-якта хөрмәтле шәхес иде. Аның киштәләре күн төпләмле китаплар белән тулы. Ислам тарихын, төркиләр һәм Европа тарихын тирән белә. Тукайны, төрек әдәбиятын, Пушкинны, Толстойны, Шекспирне, Мольерны яхшы белә иде. "Йосыф китабы"н әбиебез Сабира абыстайдан отып калган озын һәм моңлы көйгә тулысынча яттан укый. Бөтен тирә-якта мәшһүр умартачы. Укымышлы авыл карчыклары аның янына ерак урамнардан үзләренең Коръән укуын дөресләр өчен киләләр иде. Мин хәзер уйлыйм, уйлыйм да шуны төшенәм: алар тансыкка бал белән чәй эчәр өчен дә килгәннәр булырга тиеш. +Әтиемнең яшьлек гомере Тифлистә (Тбилиси) узган. Ул Кавказн ың генерал-губернаторында тәрҗемәче һәм дипкурьер булып эшләгән. Соңрак Лена вакыйгаларында катнаша (1912 ел). Әзәрбәйҗанча, грузинча, якутча, чуашча иркен сөйләшә иде. Гарәпн е, фарсыны, рус телен яхшы белә иде. Авыл халкы аны ихтирам итте. Күмгәндә зират тирәсе Сабан туе чаклы халык булды. Хәтта күрше авыллардан да килделәр. Аның кызыклары һаман халык телендә. +Тарихи авылның зурлыгын мәчетләр саны да күрсәтә. Мунчәлидә революциягә кадәр дүрт мәчет булган. Добрау мәчетен минем бабам Хисаметдин Кавказ мөселманнарыннан иганә җыеп салган булган. Үзе үк анда азанчы булган. 30 нчы елларда аның манарасын большевиклар кушуы буенча "партизан" Шакир кискән. Илдәге үзгәртеп кору һәм Республикабызда суверенитет шартларында Мунчәлидә мәчет салу хәрәкәте киң колач җәйде. Авыл халкының сәдака акчасына, Республика прокуроры Сәйфихан Нәфиев, Тәтештә урман хуҗалыгын җитәкләүче Ирфан Халитовның, Зәйнәп апамның Ульяндагы улы Расыйхның һәм Бөгелмәдәге улы Рифкать Мәхмүтовның, күпсанлы бүтән энтузиастларның матди ярдәме белән авыл уртасында мәһабәт мәчет калкып чыкты. Аның ачылу тантанасына, Татарстан мөфтиенең ул вакыттагы беренче урынбасары Госман хәзрәт Исхакый белән икәүләп, без дә кайттык. Манарадан изге азан яңгырады, хәзрәтләр өйлә намазын оештырдылар, авылда иман яңарды. +Күп еллар дәвамында район сабан туйларында Мунчәли данын атаклы көрәшче, мәһабәт сынлы Гыйльман абый Таҗиев тотып торды. Мунчәли элек-электән көрәшчеләр авылы булган, дип сөйлиләр. XIX гасырда әтиемнең бабасы Нәзир мулла өяз Сабан туенда батыр калгач, Буаның иң зур бае, аңа бүләк итеп, үзенең бик матур кызын кияүгә биреп җибәргән. Һәм, әйтергә кирәк, безнең нәселдән көчле көрәшчеләр бу заманда да үсә торды. Фәтанәт апамның улы прокурор Сәйфихан да, олы апам Хәлидә улы Фарук та бер сабантуйда дә җиңдермәделәр. Шунысы кызык: сәгатьләр буе көрәшсәләр дә, алар бер-берсен ега алмады. +Авылның мондый данын һәм күркәм традицияләрен югалтмаска иде. +Кыскасы, Мунчәлинең биш гасырдан артык тарихы кызыклы вакыйгаларга, колоритлы шәхесләргә бай булган. Мунчәли - ул минем йөрәк тибешем. +Рафаил Субаев +Алешкин-Саплык - Иске Чүпрәледән төньяк-көнчыгышка таба 6 чакрым ераклыкта урнашкан авыл. +Бу авылга беренче килүче кеше, имеш, Алеш исемле булган. Ул монда Чүпрәледән 1,5 чакрым тирәсендә төньяк-көнчыгышка урнашкан торак урыннан XVIII йөзнең икенче чирегендә күчеп килгән, дип исәплиләр. +Алешның өс киемнәре бик тә ямаулыклар белән сипләнгән булган, диләр. Чуаш телендә ямаулыкны "саплак" дип атаганга, бу кеше бүтән авылларга барып чыккач, аңа "Алеша-саплак" дип куш амат такканнар һәм ул яшәгән авыл да шул нигездә барлыкка килгән, диләр. Бу фаразлауны танылган галим Г. Ф. Саттаров та яклый. Кайбер риваятьләрдә "саплык" сүзенең бу тирәдәге вак куаклыкларга бәйләп, янәсе, көрәк, себерке саплыгына ярарлык материалдан; икенчеләре, Татар Саплыгы авылын һәм кайчандыр анда нугайлар яшәвен исәпкә алып, "саплык" сүзенең алар телендә бодай икмәген аңлатуына бәйлиләр. +Алештан соң бу тирәгә аның туганнары күчеп килгән. 1795 елдагы ревизия кенәгәсенә караганда, авылда 38 йорт исәпләнгән. Анда 110 ир заты булган. Ул чорда хатын-кызлар ревизия исәбенә кертелмәгән, шуңа аларның күпме булуын фаразларга гына кала. Һәрхәлдә, хатын-кызсыз йорт булмагандыр. +1811 елда үткәрелгән ревизия (УДА, ф. 156, опись 2, ед. хр. 37) бу авылда 40 йорт булуын ачыклый. Ирләр 105 кә калган. Ә 1816 ел да (ф. 156, оп. 2, ед. хр. 90) йортлар саны 44 кә җитеп, анда яшәү челәр ике җенестән 216 кеше күрсәтелгән. 1834 елда - 42 гаиләдә 216 кеше булган (ед. хр. 151). +1858 елда йортлар 33 кә калган, ә халык саны 279 дип күрс әтелгән. +1911 елда Сембер губернасының Буа өязе Уби волостена кергән бу авылда 123 гаилә яшәгән. Анда 711 кеше булып, шуларның 360 ы - ирләр, 351 хатын-кыз исәпләнгән. +1903 елда авылда чиркәү-мәхәллә мәктәбе ачылган. Беренче укытучы булып Василий Степанович Дементьев эшләгән. Ул СССР авиация министры Петр Васильевич Дем ентьевның әтисе. Әлеге мәктәптә утызынчы еллар ахырында булачак Советлар Союзы Герое П. С. Юхвитов та укыткан. Анда укып, башлангыч белем алучыларның берсе - Мирза Хәбир улы Гафаров - юстиция полковнигы дәрәҗәсенә ирешә. +Алешкин-Саплык авылында туып, илебезнең төрле почмаклар ында яшәп һәм хезмәт итеп дан казанган кешеләр арасында Бөтен россия информация институтының өлкән фәнни хезмәткәре П. Г. Филиппов (1923), СССРның Төзе леш министрлыгында хезмәт иткән И. Г. Сябуков (1937), Дәүләт куркынычсызлыгы комитеты разведчигы И. Е. Кузнецов (1935-1999), Чувашиянең атказанган артисты П. А. Алексеев (1955), "Хыпар" газетасы журналисты И. Ф. Клементьев (1947), "Капкан" журналы хезмәткәре, журналист В. М. Палинов (1936) кебек күре некле кешеләр бар. +Алешкин-Саплык белән бер тирәдә Татар Саплыгы, Иске һәм Яңа Задур, Иске һәм Яңа Дуван авыллары да урнашкан. +Дуван атамасы белән безнең төбәктә өч авыл: Иске Дуван, Яңа Дуван, Рус Дуваны булуы билгеле. Рус Дуванында, 1859 елгы мәгълүматлардан чыгып караганда (Симбирская губерния. Список населенных мест по сведениям 1859 г. СПб., 1963. С. 39), 10 йорт булган, 1897 елгы исәптә (Список населенных мест Симбирской губернии. Симбирск, 1897. С. 41) - 20 йорт, 1930 елда (Список сельсоветов и населенных пунктов по районам ТАССР. Казань, 1930. С, 21) анда 188 кеше яшәве билгеле. Авыл сугыштан соң тәмам таркалды. +Иске Дуванда чуашлар яши, ул Казан ханлыгы чорында ук төзелә башлаган. Яңа Дуван - татар авылы. Бу авыл XVIII гасырда барлыкка килә. Шушы ике авыл арасында аерым чикләр юк. Патша хөкүмәтенең христианлаштыру сәясәте чорында - XVIII гасыр ахырында - бу авыллар христиан динен кабул иткән булган. Ләкин татар ягы XX йөз башында яңадан мөселман диненә күчкән һәм аларны "яңа мөселманнар" дип атап йөртәләр. Татарларның чуашлар белән катнаш гаиләләр төзеп, үзара туганлык элемтәсендә яшәү очраклары шактый. +Бу авылда яшәүче мишәрләр бирегә XVII йөздә күчеп килгән булырга тиеш. +"Симбирская губерния, по сведениям 1859 года" исемле хезмәткә сүз башында А. Артемьев "Важнейшие из таких памятников древности (сүз казылган базлар, ныгытмалар турында бара - Р. С.) находятся в уезде Буинском - у селений Дуваново, Безд ны, Чепкасово, считающиеся местными жителями за развалины особого татарского владения", - дип язган. Чынлы елгасы буена урнашкан бу авылның табигате - каенлык, күлләр, тигез кырлар - һичшиксез, кешеләрне җәлеп иткән булырга тиеш. Бу төбәктә авыллар бик еш урнашкан, аралары 1-2 чакрым гына исәпләнә һәм алар үзара бик тату яшиләр. Әлеге Дуван авылын чуашлар үзләре "Таван ял", ягъни "Туган авыл", дип атап йөртәләр. "Таван" атамасы белән Чувашиядә дә торак пункт бар. Җирле халык авыл атамасының нигезендә шушы туганлык, иркәләү сүзен күрә. Бу, әлбәттә, бик өстә яткан караш. Бары тик сүзләргә охшатып кына авыл атамалары турында фикер йөртү үзен аклап бетерми. Атамалар тикмәгә генә бирелмәве турында уйласаң, тирәнрәк, ераграк катламнарга игътибар юнәлтү лязем. +Г. Ф. Саттаров бу атаманың кабилә исеме белән мөнәсәбәттә булуын күрсәтә. Әлеге исемдәге кыпчак кабиләләре һәм ыруглары башкортлар составына барып кушылганнар. +Мондый атамаларның Башкортстанда, Киров өлкәсендә, Чувашиядә дә булуы "дуван" (Кузеев Р. Г. Происхождения башкирского народа. М.: Наука, 1974. С. 118) кабиләләренең этногенезы белән мөнәсәбәтлелеккә дәлил булып тора. +"В Дрожжановском районе ТАССР есть чувашское село Старое Дуваново (Иске Дуван) и татарская деревня Новое Дуваново (Яңа Дуван). Безусловно, из них первичным является название чувашского села, которое, по всей вероятности, восходит к одному из башкирских родовых наименование дуан (дуван)", - дип яза Г. Саттаров (Этапы развития и очередные задачи татарской ономастики. Казань, 1970. С. 43). Ул Казан ханлыгы чорында XV йөз урталарында башкорт кабиләләренең татарлар белән берлектә булуын һәм Казанны урыслардан саклау өчен бу якларга килеп чыгуларын күрсәткән тарихи материалларга таянып, шушы нәтиҗәгә килгән. +Дуванлылар якташлары, гражданнар сугышы герое комиссар П. Е. Крепков, шагыйрь С. С. Сорокин (Таваньялсем Серкей) (18861957), чуаш язучысы Васса Анисса, халыкара танылган галим Р. Г. Ильязов белән дә горурланалар. +* * * +Задур исемле авыллар Иске һәм Яңа аергычлары белән билгеле. Көнбатыш диалектта "задур" сүзе - "чая", "кыю" мәгънәсен аңлата. Ул урыс теле аша кергән. +В. К. Магницкий "Список селений "мишарей" в Буинском уезде Симбирской губернии" исемле мәкаләсендә бу хакта болай дип күрсәтә: "Задурка, чув. сатурка (сатур /чув/ - проворный)" (Известия общества археологии, истории и этнографии. Т. XVII. Вып. 2, 3. Казань, 1901. С. 130). +Билгеле булганча, Болгар дәүләтен монголлар басып алгач, аның шактый халкы кысрыкланып, яшәү өчен ераккарак китеп, урын эзли башлый. Хәзерге Иске Задур урнашкан җир ул чорда күлләр, урманнарга шактый бай урын булып, качып килүчеләр күңеленә хуш килгәндер, дип исәпләнә. Авыл аксакаллары сөйләвенә караганда, монда элекке Болгар ханлыгы үзәгендәрәк яшәүче кабан, шөкран һәм нугай ыруыннан булган өч гаилә вәкилләре килеп нигез кора. Бу тирәдәге җирле халык - чуашлар: "Мен тусса килдени?" - дип сорагач, "Заи ри", - дип җавап биргәннәр имеш. Гарәпчә "заир" - "күрергә", "хәл белергә килү" мәгънәсен аңлата. Күрәсең, бу кешеләрнең исәбе "хәл белү, күрү" генә булгандыр. Әмма, урынны ошатканлыктан, шунда яшәп калганнар, имеш. Шулай итеп, бу авылның атамасын тирә-як авыллардагы чуашлар "заир" сүзенә охшаш яңгырашлы "задурга" әверелдергәннәрдер. +Якташыбыз галим Әхмәт Булатов бу авылда "Нугай очы" дип аталган урам барлыгын искә алып, аның мондагы мишәр авылларына караганда борынгырак булуын искәртә. Һәрхәлдә, ул Казан ханлы гы чорыннан соңгы түгелдер. +Авыл башта хәзерге урыннан көнбатыштарак булган. Анда иске каберлек урыны булуы билгеле. Әмма хәзер инде ул сукаланган. Шул тирәдә "Имән елгасы" дип аталган елганы кичеп, көнчыгыш якка - авылга барганда кайберәүләр, башлары буталып, адашып калалар. Шуңа күрә бу тирәне "кирәмәтле", ягъни зәхмәтле (бедственный) урын дип тә атыйлар. +Башта күчеп килгән өч гаиләдән башланган торак пункт 12 йортка җиткәч, бу тирәдә эшкәртелгән җир мәйданнары кысан була башлый. Җир гаугасы килеп чыга. Шунда кабан ыруыннан булучылар нугай ыруының 5 гаиләсен авылдан читкә кысрыклап чыгаралар. Алар көнчыгышкарак китеп, шул Имән елгасы буенда урнашалар һәм яңа авылга нигез салалар. Бу авыл Яңа Задур дип атала, ә баштагысы Иске Задур дип йөртелә башлый. +Тагын күпмедер дәвердән соң Иске Задур авылындагы һәр ыруг тан берничә гаилә 5 чакрым төньяккарак күчеп китәләр һәм Чынлы елгасы буенда Татар Саплыгы дигән авылга нигез салалар. "Саплык" атамасын алар күршеләрендәге Алешкин Саплыктан үзләштерәләр. +Казан ханлыгы басып алынгач, бу тирәдәге халыкларны да урыслаштыру сәясәте башлана. Мәскәү белән мәҗбүри элемтәләр урнаштырылгач һәм чукындыру гамәлгә кертелгәч, Казаннан Мәск әүгә юл тоткан бер төркем урыслар отряды Яңа Задур авылына "күз салалар". Монда татарлар яшәвен белеп, авыл халкын чукынырга димли башлыйлар. Алар теләмәгәч - көч кулланырга кереш әләр. Әмма авыл халкы урысларга каршы сугыша башлый. Шулай да җиңелеп, берничә кеше чукындырыла. Моның дәлиле шулдыр ки: авыл читендә элек керәшеннәр каберлеге булган. Бу каберлек елга буенда булганга, яр ишелеп, аннан мәетләрнең сөякләре чыккан. Авыл эзтабарлары тикшерүе нәтиҗәсендә, 1966 елда бу каберләрдән урыс дәүләтенең металл акчалары табылган. +Иске Задурда 2 мәчет төзелгән. Мондагы мәчетнең бер мәхәлләсендә тирә-як авылларында атаклы ишан хәзрәт Сафа Биккулов имамлык иткән. +Яңа Задурда бер мәчет булган. Мәчетләрнең язмышы һәр авылдагыча - мәктәп һәм клуб итеп файдалануга дучар ителгән. Үзгәртеп кору елларында Иске Задурда мәчет төзеделәр, әмма аны саклый алмадылар, янгын нәтиҗәсендә юкка чыкты. 2000 елда мәчет кабат торгызылды. +Яңа Задур авылы татар мәдәниятендә күренекле урын тотучы мәгърифәтче Шиһап Шәрәфетдин улы Әхмәров (1882-1966) исеме белән горурлана. +Әхмәровлар - белемле, укымышлы нәсел. Олы уллары Гарифулла, мәсәлән, Кушкуак авылында мулла булган. +Шиһап Буа мәдрәсәсендә белем алып, 1901 елда Әлмәт авы лына китә. Мәдрәсәдә алган белеме өстенә ул үзлегеннән дә дин гыйлемен, аның тарихын тирәнтен үзләштергән. Коръәнне яттан белгән, теләсә кайсы аятен гарәпчәдән татарчага тәрҗемә итеп, кирәк урында сөйли алган. +Әлмәттә аңа мәдрәсәдә татар телен укытырга кушалар. Иске карашлы, кадими бу мәдрәсәдә дөньяви белем бирелмәгәнлектән, Шиһап үзе дәреслекләр язуга алына, шулар буенча укыта. Аның "Мөнтәхиб әлиф ба" дигән ике кисәктән торган хезмәте 1908 һәм 1909 елларда аерым китап булып басылып чыга. Бу чорда ул Казанга күчеп килә һәм мәктәп-мәдрәсәләр өчен уку китаплары басу белән шөгыльләнә торган "Сабах" нәшриятына эшкә урнаша. +Казанда Ш. Әхмәров китап басу тарихы белән кызыксына Аның "Матбагачылык тарихы" дигән китабы бу өлкәдә беренче хезмәт булып, бүгенге укучы өчен дә әһәмиятен югалтмаган. +1913 елда "Мәктәп" журналы чыга башлый. Аның редакторы Ш. Әхмәров була. Күренекле мәгърифәтченең татар халык шагыйре Г. Тукай белән дуслык мөнәсәбәтләре турында матбугатта күп язылды. Шулай ук күренекле татар композиторы Салих Сәйдәшевның җизнәсе буларак, аны тәрбияләп үстерүе мәгълүм. +Ш. Әхмәров туган яклары белән гомере буе элемтәсен җуймый. Авылындагы ишан Сафа Биккулов белән дә, үзара аралашып, фикер уртаклыгына ирешеп торалар. +1929 елда ул Яңа Задурга кайтып, "Взаимный кредит" җәмгыятендә идарә рәисе урынбасары вазифаларын үтәүче була. Әмма, шәһәрдән качып торса да, ГПУ агентлары аның "эзенә" төшәләр. Ш. Әхмәров 1929 елның декабрендә кулга алына. Могҗиза белән аңа исән калу бәхете эләгә. 1959 елның 29 сентябрендә ул реабилитацияләнә. +Городище авылы Зур Якла (Сура елгасы бассейны) елгасы буенда урнашкан. Иске Чүпрәледән көньякка 22 чакрым еракл ыкта. Хәзерге авыл XVI йөздә нигезләнгән. Анда татарлар һәм чуашлар яши. +Городище - чуаш авылы. Аны җирле халык Хуласырми - " Кала елгасы" дип тә йөртә. 1859 елгы мәгълүматлар буенча, бу авылда 147 йорт булган, 1060 кеше яшәгән (Симбирская губерния. Б. 43). Бу авыл районда иң борынгылардан исәпләнә. Моны риваятьләр дә, шулай ук фәнни хезмәтләрдәге мәгълүматлар да раслый. +Татар галиме Равил Фәхретдинов болай дип күрсәтә: "Городищеның төньяк өлешендә Кала Елга дигән инешнең уңъягында, Зур Якла елгасының сулъяк тармагында Городище шәһәрлеге бар. Мәйданы 7850 кв. м." (Археологические памятники Волжско-Кам ской Булгарии и ее территория. Казань, 1975. Б. 175). +Бу авыл борынгы Болгар дәүләтенең көньяк-көнбатыш чик буен саклау максатыннан чыгып төзелгән, дип фикер йөртергә нигез бар. +Городищелылар ил күләмендә танылган якташлары белән горурланып яшиләр. Шундыйлар арасында сугышчан Дан орден нарының тулы кавалеры Г. Т. Семенов, Социалистик Хезмәт Герое А. Ф. Мокшин, математика фәннәре кандидатлары Ю. Г. Шмалаков (1937-1995) һәм Н. Н. Шихранов (1946-1998) та бар. +Яңа Чәке авылы XVIII йөздә төзелә башлаган. Бу урман-да лалы, сөзәк таулы матур урыннарны татарлар һәм чуашлар бергәл әшеп үзләштергәннәр, аралашып, дуслашып гомер кичер гәннәр. +Яңа Чәке авылында бер мәчет эшләгән. Бу мәчет имамы Ситдыйк Сөбханкуловның биш улы да Казанда Мәрҗани хәзрәт мәдрәсәсендә гыйлем эстәгәннәр һәм төрле авылларда мулла вазифасын башкарганнар. Ситдыйк хәзрәтнең кызлары районның авылларында имамлык итүче муллаларга тормышка чыгып, гаиләләрендә тәрбияле һәм зыялы балалар үстергәннәр. +Авылда яшәүчеләрнең 57 процентын татарлар, 42 процентын чуашлар тәшкил итә. +Зур Аксу авылы Зур Аксу, Зур Якла елгалары буенда (Сура бассейны) Иске Чүпрәледән көньякка таба 18 чакрымда урнашкан. +Бу авылның Казан ханлыгы чорында ук булуы билгеле. Монда урта мәктәп, чиркәү, мәдәният йорты бар. Җирле үзидарә советы составына Зур Аксу һәм Чуваш Бизнәсе авыллары керә. Ике авылда да чуашлар яши. +Бу яктагы Аксу авыллары (Зур Аксу, Кече Аксу, Иске Аксу) атамасы Аксу елгасы исеменә (гидронимга) мөнәсәбәтле рәвештә барлыкка килгән. Аксу - "ак елга". Аны Акса дип тә йөртәләр. Кса топоформанты марича елгачык дигән мәгънәне белдерә. Окса, Ок ша, Укса, Укша угро-фин телендә дә ерынты, елга кушылдыгы мәгънәсендә йөри. Аксу атамасы Кавказда һәм Урта Азиядә дә очрый. +Ак төшенчәсендә игелекле, яхшы мәгънәсе дә бар: агапа - ак + апа, агәнәй - ак + әнәй (әби) кебек иркәләү, туганлык атамалары бу якларда киң таралган. +Аксу авылы XV йөздә төзелә башлаган булырга тиеш. Бу авылдагы Аксинский фамилияле кешеләрдә Казанны яулап алырга баручы урыс гаскәрләренә юл күрсәткән крәстияннарга Явыз Иван тарафынн ан җир мәйданы бүләк ителү турындагы грамотаның ХХ гасыр башларына кадәр саклануы билгеле. Ул чиркәү янганда юкка чыккан. Димәк, Иван IV патшалык иткәндә Иске Аксу инде булган. Авылда татарлар, чуашлар, мордвалар яшәгән. Мордва нәселеннән булган, инде чуашлашкан кешеләр Кече Аксуда яшиләр, татарлар исә Иске Аксу өлешендә берничә йорт кына калган. Бу авылны Эштәбән дип тә атаганнар. +Эштәбән - антропонимга нигезләнгән атама. Ул мәҗүси чорда кеше исеме булган. +1859 елгы ревизия кенәгәсендә Эштәбәндә 38 йорт теркәлгән. Кече Аксуда - 34, Зур Аксуда 106 йорт исәпләнгән (Симбирская губерния. 1859. СПб., 1863). +1897 елда Эштәбәндә 94 йорт булып, анда чуаш һәм мордва мил ләтеннән 245 ир-егет, 225 хатын-кыз яшәгән. Зур Аксуда 192 йорт та 558 ир-ат, 588 хатын-кыз, Кече Аксуда 110 йортта 344 ир-ат, 287 хатын-кыз көн иткән (Список населенных мест Симбирской губернии. Симбирск, 1897). +Эштәбән авылы исә, административ берәмлек буларак, Зур А ксу составына кертелде. Биредә яшәүче татарлар, һичшиксез, чуашлар белән нык аралашып көн итсәләр дә, ана телләренә тугрыл ык лы булып яшиләр. +Зур Чынлы авылы Чынлы елгасы (Зөя елгасының сул кушылдыгы) буена, Иске Чүпрәледән көньякта 24 чакрым ераклыкта урнашкан. Монда татар-мишәрләр яши. Мәчет, урта мәктәп, мәдәният йорты, элемтә бүлеге, кибет бар. +"Чынлы" атамасын "Чаллы" яки "Челны" атамалары белән тәңгәлләштерү дөрес булмас. "Чиль" дип төрки телдә "елга башы", "бәл әкәй ерынты"ны атыйлар (Барашков В. Ф. Топонимия Ульяновской области. Ульяновск, 1974. С. 75). Ләкин бу як халкының ц-лашт ырып сөйләвенә мөнәсәбәтле "Цынны" дип йөртелүен дә искә алсак, бүтән чыганак булуы турында фикер туа. Мондый атама Ульяновск өлкәсендә да бар: Русская Цильна, Цильнинский район. +Зур Чынлы төзелә башлаганда аның исеме Яңа Ишмай дип аталган, чөнки бу авылга нигез салучыларның башлап йөрүчесе Ишмайка Васильев дигән кеше булган. Ә соңрак бу авыл Сембер өязендә волость үзәге булып әверелгәч, волость старшинасы итеп Еремей дигән кешене билгеләгәннәр һәм халык, ике Чынлыны бутамас өчен, Зурысын Ярамай Чынлысы дип атый башлаган. Бу хәл XX йөз башларына кадәр дәвам иткән. +Әлеге авыл атамалары Чынлы дигән гидронимга нисбәтле төзелг ән. Кече Чынлы елгасы шактый озын - 50 чакрымга сузыла һәм Зөя елгасына коя. Бу елга буена күп авыллар урнашкан. Татарми шәр ләрнең монда Ока, Цна елгалары буеннан күчеп килүләрен инде бе ләбез. Әлеге елганы да нигә Цна - цына - цынны, ягъни Чынлы (Цильна) дип атамаска? +Чынлы елгасының Татар Уби авылы янындагы бер кушылдыгы - "Укаби" дип атала. Бу - "Ока" исеме белән бәйледер, дип карала. Атамаларны өйрәнүче якташыбыз - журналист, галим Ә. Булатов шундый фикердә иде. +Зур Чынлы авылының төзелә башлавына караган ике ышанычлы чыганак бар. Аларның берсе - урыс миссионеры П. Мартыновның "Селения Симбирского уезда" (Симбирск, 1903), икенчесе - М. Гос ма новның "Татарские исторические источники" китабы (Казань, 1974. 178 б.). +Беренчесендә, Чокал авылының йомышлы татары Ишмайка Васильев үзенең 20 иптәше белән Сембер приказ йортына үтенеч биреп, Чильна елгасының Алгаш чиге буеннан җир бирүне сорый, дип күр сәтелә. Шунда алар Яңа Ишмоловка (Яңа Ишмай) авылын төзи башлыйлар. +М. Госманов язучы Шамил Усмановның әтисе Хәйрулла Усмани әс-Сембери тарафыннан кабер ташына теркәлгән мәгълүматка таяна. Анда мондый юллар бар: "Чынлы къәрйәсенең мәэссис (нигезләүче) бабаларыбыз Төмин вә Рәзан тарафыннан 1600 тарихында (елда) килмешләр. 1018 сә нәи һиҗри вә Чылны суына, Иске йорт динелән (диелгән) урынга ултырып йир алмышлар, йегерме бер фамилия язылмыш. Әлмө хәм мәт, Ишмөхәммәт, Индерчи, Агнай, Алташ, Алмакай кеби исемнәр асылда аларның мишәр кабилә се улдыкларына шаһиддыр". +Ш. Усмановның бабалары сала башлаган нигез Яңа Ишмайка авылыннан Алгаш ягындарак булган. Алгаш чигендә җир алучылар - Урманче, Ындырче бабалар нигезләгән урын бүгенге авыл халкы телендә "Иске йорт" дип атала һәм изге санала. +1674 елда чуашлар белән тыныша алмаганга авылны тынычрак урынга - төньяк-көнчыгышкарак күчерәләр. Яңа урындагы авылны урталай бүлеп, Зур Чынлы елгасы ага. Әлбәттә, ул вакыт бу исемс ез ел га булган, Цна елгасы буеннан килүчеләр аңа шул исемне кушкан бу лырга тиеш. +Миркасыйм Госманов Хәйрулла хәзрәт язуында һиҗри белән милади елларында ялгышлык бар, һиҗри 1018 ел милади исәбе белән 1600 түгел, ә 1609 елга туры килә, дип күрсәтә. +Зур Чынлы авылы районда һәм республикада дан яулаган күренекле кешеләре белән мактана ала. Алар арасында Социалистик Хезмәт Герое Усман Алиев, Ленин һәм Хезмәт Кызыл Байрагы орденнары белән бүләкләнгән Венера Мөшәрова кебек гади хезмәт кешеләре, ветеринария фәннәре докторы, профессор Ирек Хәйруллин, СССР Дәүләт бүләге иясе, Халыкара инженерлык академиясе һәм Татарстан Республикасы Фәннәр академиясенең хакыйкый әгъзасы Ирек Фәхретдинов һ.б. бар. +Шигали авылы атамасы антропонимга (кеше исеменә) нисбәтле туган. +В. В. Вельяминов-Зернов "Исследование о Касимовских царях и царевичах" исемле хезмәтендә (СПб., 1863. Ч. 1. С. 248, 251) болай дип күрсәтә: "В 1516 г. на месте Шейх-Аулияра, в городах Мещерском сидел сын его Шах-Али. И весною 1519 года царевич Касимовский был торжественно объявлен ханом Казанским". Казан краенда очрый торган Шигали атамалары әлеге хан исеменә яки шул исемдәге биләргә нисбәтле дип карала. +Чепкас-Илмәт авылында татар-мишәрләр яши. Авыл җирләре районның төньяк чигендә, Чувашиядәге Чепкас-Никульское авылыннан Чатказ елгасы белән генә аерыла. Чуашлар бу авылны "Илмәт-Чатказ" дип атыйлар. Атамадан күренгәнчә, бу ике авыл өчен дә уртак Чепкас яки Чатказ компонентлары бар. Илмәт һәм Никуль, билгеле булганча, ялгызлык исемен тәшкил итәләр. +"Чатказ" атамасы белән В. К. Магницкий "Список селений "мишарей" в Буинском уезде Симбирской губернии" исемле китабында берничә пунктны күрсәтә: "Янтуган Чаткасы", "Чаткас башы" (130 бит), "Шарт Чаткас" (урысча "Каменный брод"), "Үтти Чаткас" (131 бит). +Чепкас нинди төшенчәләрдә йөргәнен төрлечә фаразлыйлар. Авыл халкы "чеби", "каз" үстерүгә бәйләп карый. Бәлки Илмәт дигән кешенең кушаматы "чебеш" булгандыр. +Чуаш телендә "чаркас" йомран төшенчәсендә йөри; р - п күчеше нәтиҗәсендә "Йомран Илмәт" - "Чапкас-Илмәт" булып китүе мөмкин. +Авыл аксакаллары монда нигез салучы кешенең Илмәт исемле булуы турында сөйләп калдырганнар. Ул монда дүрт гасыр элек килгән. +Коршанга-Шигали - Чувашия Республикасы чигенә урнашкан авыл, Иске Чүпрәледән төньякта 21 чакрым ераклыкта. Авыл XVI йөзнең икенче яртысында төзелә башлаган. Казан ханлыгы басып алынгач, урысларга теләктәшлек күрсәтүче мәҗүси диндәге чуаш лар христиан диненә күчеп, дәүләткә салым түләүдә, бүтән буйсынуларда аерым срокка ташламалар алалар. +1649 елда патша Алексей Михайлович чыгарган закон буенча крәстияннар ясак түләргә мәҗбүр ителәләр. Ә чуашлар дәүләт крәстияннары дип исәпләнгән. Алар төрле авыр эшләр башкарырга мәҗбүр ителгән (урман кисү, хәрби ныгытмалар төзү, сал ясау, селитра заводында эшләү һ.б.). Шуның өстәвенә алар ясак җыючы чиновниклар изүенә дә дучар ителгән. +Христиан динен кабул иткәннәрне яңа керәшеннәр дип атаганнар һәм аларга үзләре теләгән урыннарга күчеп урнашырга мөмкинлек биргәннәр. Христиан динендә дип исәпләнсәләр дә, алар үзара рухи тормышларында мәҗүсилек йолаларын, гореф-гад әтләрен саклаганнар. +Түбән Урманасты Шигали һәм аннан бүленеп чыккан Хорновар-Шигали XVII гасыр урталарында барлыкка килгән. Бу яклардагы "Шигали" авыллары төрле чорларда бу якка күчеп килүчеләр артыннан ияреп килгән исем-атама астында барлыкка килгәннәр. Авыл картларының риваятьләренә караганда, хәзерге Чувашиядәге Подлесные Шигали авылыннан 3 кеше, югалган терлекләрен эзләп йөргәндә, шушы урыннарга килеп чыкканнар имеш. Тирә-якта матур, куе каен урманы, тау битләрендә чишмәләр агып тора. Җире дә уңдырышлыга охшаган: яшел үлән шаулап үсеп утыра. Әлеге 3 хуҗа монда күчеп йортлар салалар. Авылның исеме, элек яшәгән авылларыннан түбәндәрәк урнашканлыктан, Түбән Урманасты Шигалие дип аталган. +Яңа Шигали авылының барлыкка килүен 1720 ел белән билгеләүчеләр бар (Чебанов А. С. и др. Родимый Край. Караганда, 1993. С. 10). +Бу урынга беренче килүчеләр, шул тирәдә яшәүче җирле кешеләр белән киңәшеп, йортлар төзи башлыйлар. Бу якның табигате дә, шул тирәдә яшәүче мәҗүси динендәге ыругдашлары да аларның күңелләренә хуш килгән. Әмма илдә бара торган хәлләр зур юллардан читтә, табигатьнең тыныч почмагына урнашкан бу авылларны да читләтеп үтмәгән. Крәстияннар башыннан кичкән барлык вакыйгалар, чуалышлар, гаугалар монда да үз тамгаларын калдырган. +Тирә-як авыллар өчен дә зур әһәмияткә ия булган вакыйгаларның берсе - Хорновар-Шигали авылында 1897-1898 елларда мәктәп төзелү. Бу якларда мәктәп төзү идеясе чуашлар арасында православие динен ныгыту максатын күздә тотып барлыкка килә. Төзелешне яклап чыгучыларның берсе - Сембер халык училищелары инспекторы И. Н. Ульянов була. Әмма инспектор үзе мәктәп ачылганын күрергә өлгерми, 1886 елның гыйнварында вафат була. Бу мәктәпнең ачылуы һәм эшли башлавында чуаш мәгърифәтчесе И. Я. Яковлевның да роле зур. +Хорновар-Шигали урта мәктәбендә укып белем алучылар арасында СССР авиация промышленносте министры П. В. Дементьев, гражданнар сугышы геройлары П. Е. Крепков һәм И. С. Космовский, Социалистик Хезмәт Герое Е. Е. Немасев, Советлар Союзы Герое П. С. Юхвитов, чуаш язучысы, драматург А. С. Чебанов, язучы В. Н. Музыкантова, техник фәннәр докторы П. П. Марков һ.б. бар. +Яңа Шигали авылына нигез салучыларның бер тармагы - Батыр районындагы Подлесные Шигали авылыннан булган Алаберт нәселеннән килүче Чебановлар. Бу нәселнең шөһрәтен арттыруга аеруча зур өлеш кертүче Дмитрий Ефимович Чебанов була. Ул патша гаскәрендә 25 ел хезмәт итеп фельдфебель дәрәҗәсенә ирешә. +Иске Кәкерле - Чувашия белән чиктәш, Иске Чүпрәледән 16 чакрым төньякта урнашкан авыл. Аның барлыкка килүе Казан ханлыгы чорыннан билгеле. +Сөйләүләргә караганда, үткән гасырда Кәкерле авылының тарихы һәм нәсел шәҗәрәләре булган. Ләкин ул язмалар, кулдан-кулга күчеп, каядыр югалганнар. +Риваятьләр Кәкерле авылының ханнар заманында кәрван нар тук талышы һәм элемтә ноктасы буларак барлыкка килүен искәртәләр. Хәзер Яңа Кәкерле һәм Иске Кәкерле авыллары бар. Яңа Кәкерле әлеге урынына XVIII йөздә күчеп урнаша башлаган; бу авыл халкының бабалары Иске Кәкерледә, Исай елгасы буендарак яшә гән нәр. Чәчүлек җир мәйданнарын Яңа Кәкерледәге нәселдәшл әре өчен киңәйтү максатында, иске урыннарыннан күчеп, төньяк-көн батышкарак чигенгәннәр. +Иске Кәкерле авыл җирлеге составында булган Татар Төкесе - район үзәгеннән 21 чакрым төньяк-көнбатышта Чувашия Республикасы белән чиктәш урнашкан татар авылы. Биредә дә тормыш Казан ханлыгы чорында башланган. Бу исемнең этник төркем атамасыннан, нәсел-ыру кушаматыннан чыккан булуы да бар. +Әлеге атаманың мәҗүси исемнәрдә сакланып калганлыгын ис кәртергә кирәк. В. К. Магницкийның "Чувашские языческие имена" исемле китабында, мәсәлән, Тикей, Тукин кебек исемнәр күрсә телгән. +Төке атамасына аваздаш яки аның "тукюй" кабиләләренә бәйләнешле булу ихтималын раслаучы топонимнар шактый. ТалдыКурган өлкәсендә Текели шәһәре, Казакъстанда Төке күле бар; Омск өлкәсендә Төкели - район үзәге. Воронеж өлкәсендә Тюковка, Рязан өлкәсендә - Тюково, Эстониядә - Тюки; Актаныш районында да Түке авылы бар. +Картлар сөйләве буенча, Төке авылы моннан 450 еллар элек барлыкка килгән. Бу турыда Е. А. Малов та: "Мишари Буинского уезда деревни Каракита и Тюки переселились в Симбирскую губернию из рязанской лет около 300 тому назад. Первый поселенец в Каракита был Абдулла, а в деревни Тюки Кадюкай Абыз (или Ходайбирди), в настоящее время мишари этих деревень считают себя 11-м колене от упомянутых переселенцев Абдуллы и Кадюкая", - дип язып калдырган (Сведения о мишарях. Казань, 1885. С. 28). +Бүгенге көндә дә авыл халкы Абыз Кадыкайның исемен изгеләшт ереп яши. Аның кабере авылның көньяк почмагында кадер ләп саклана. Кабер өстенә куелган ак ташбилгегә изге дога сүзләре чокып язылган. Кабер тирәсе исә коймалап тотып алынган һәм, тирәяк авыллардан да бу изге зиратны хаҗ кылырга килүчеләр кереп намаз укыр һәм дога кылыр өчен, махсус ышык урын булдырылган. +Татар Төкесе - күренекле татар шагыйре Зәки Нуриның туган авылы. Бу авылда аның туганнары, Герой ана булган бертуган сеңелесе Һәдия Идрисова-Нуретдинова яши. +Бу авыл XIX йөз ахырында мәгърифәтчелек, жәдитчелек хәрәкәте үзәгендә кайнаган күренекле шәхесләр - Шәйхелислам һәм Шакирҗан Хәмидиләрнең дә туган ягы. +Шәйхелислам бине Әсәдулла Хәмиди әт-Төки (1869.20.IX1911.9.VII) морзалар-муллалар нәселеннән булган. Авылда әтисеннән белем алгач, Казандагы Шиһабетдин Мәрҗани мәдрәсәс ендә укый. Аннары Уфага "Госмания" мәдрәсәсенә юл тота. Бу мәд рәсәдә белем туплагач, Әстерханга китеп, үзе мәдрәсәдә дәресләр бирә. Анда тәҗрибә туплагач, "Госмания"дә мөгаллимлек итә. 1904 ел ның 2 мартында Мәрҗани мәдрәсәсендә хатиб һәм мөдәррис леккә имтихан тота. +Шәйхелислам Хәмидинең гарәпчәдән "Кодури", "Борхарзадә", "Әмали", "Фякьһе Кидәни", "Гәрикаи Мөхәммәдия", "Төхфәтел Мөлек" әсәрләрен татарчага тәрҗемә итүе, Корьән тәфсире язуы да мәгълүм. +Шәйхелислам хәзрәтнең бертуган энесе Шакирҗан Хәмиди (1880-1933) шулай ук ата-бабалары юлын дәвам итүче татар зыялысы була. Казандагы мәдрәсәдә белем алгач, ул Кәримовлар типо графиясендә корректор булып эшли. 1900-1910 елларда төрле догалыклар, тәгъбирнамә, йолдызнамә кебек китаплар төзеп бастыра. Ул шулай ук "Әхтәри кәбир" исемле ("Бөек йолдызлык". - Р. С.) мең битле гарәпчә-төркичә сүзлекне төзүдә катнаша, дин турында "Һәдият, әл Хәмиди", "Җәннәт әһеле кемнәр?" дигән китаплар яза. +1907 елда чыккан "Һәфтияк сүрәләре" җыентыгында Шакирҗан Хәм идинең аңа кадәр басылган 26 китабы турында мәгълүмат би релгән. Моннан тыш, бу зыялы шәхес әдәби иҗат белән дә мавык кан, фәнни эшчәнлек тә алып барган. Аның "Төштәге 5 сум", "Бәхет хикәясе", "Яшь ана вә үги кыз хакында", "Шәригать һәм заман" һ.б. әдәби әсәрләре, "Гарәп теле синтаксисына кереш", "Аваз ысулына бәйләнешле әлифба" кебек уку-укыту әсбаплары булуы мәгъ лүм. +Иске Кәкерле авылы халкы авылдашлары: фән докторы Иршат Иният улы Хәбибуллин, полковниклар Равил Вахит улы Салахов, Расих Халикъ улы Шакиров, Казан авыл хуҗалыгы академиясе доценты Рәшит Абделхаликъ улы Шакиров, Татарстанның атказанган артисты Рафикъ Зәкәрия улы Таҗетдинов һ.б. белән горур ланалар. +Иске Чүпрәле - Кече Чынлы елгасы буенда Борындык тимер юл станциясеннән 45 чакрым көнбатышта (Ульяновск - Зөя линиясе) урнашкан авыл, район үзәге. +Картлар сөйләвенә караганда, Иске Чүпрәле авылы Казан ханлыгы чорында төзелә башлаган. Узган гасырның алтмышынчы елларында 88 яшьлек Кафия әби Алкаева бер риваять сөйләгән иде: "Бу урынга моннан 400-450 еллар элек Алкай, Алмакай, Салмакай атлы бабайлар килеп чыкканнар. Алар бер кизләү табып, шул кизләү янына ял итәргә утырганнар. Шунда берсе су эчкән дә, суыннан чүпрә тәме кебек әчкелтем тәм сизгән. Шуннан бу якта сазлыклы баткаклыкта чүпрәдәй чымырдап, әчеп яткан урыннар күреп, булачак авыл да, шундагы елга да Чүпрәле атамасы алган". +Мәрхүмә Хөсниҗамал әби Хәйруллова мондый риваять сөйләгән: "Мин Вәли хәзрәтнең (Вәли хәзрәт - Чүпрәле авылыннан чык кан, аз билгеле булган шагыйрь Вәлиулла Алкаев-Чүпрәле) авы зыннан үз колагым белән ишеткәнем бар, безнең авылга килеп утыр ган Алкай, Алмакай, Салмакай бабайлар өчесе дә төректән килг әнн әр. Алар сугыш вакытында пленга калган булганнар". Бу "төр ектән килгән" кешеләрнең мишәрләр булуына ачкыч бирә. Чөнки Е. А. Маловның "Сведения о мишарях" исемле хез мәтендә дә мишәрләрнең кайчандыр төректән килүләре турында легенда урнаштырылган (Казань, 1885. С. 38). +Вәлиулла хәзрәтнең туганнан туган энесе Абдрауф Алкаев хәтирәләрендә түбәндәге ачыклык кертелгән иде: "Алкай бабай безнең Чүпрәле урынында калган, Алмакай дигәне Каракитә урынына барып утырган, өченчесе - Салмакай бабай - Иске Чокалы урынына барып урнаша". +Әлеге өч риваятьне бергә җыеп, тарихи чыганаклар белән чагыштырырга керешсәң, түбәндәгеләр ачыклана. +Академик М. Г. Госмановның "Татарские исторические источники XVII-XVIII вв." исемле хезмәтендә бу яклар тарихына кагылышлы нәсел шәҗәрәләре китерелгән. Аннан мәгълүм булганча, Саратов өлкәсендә яшәүче Габделкаһир Тимербулатовның, 1924 елда язып, Риза Фәхретдиновка тапшырган кульязма текстында Алтын Урда чорында мишәр феодалы Мамайның нәсел ыруы бу якларга күчеп утыруы әйтелгән: "Шәҗәрәнең бу өлешендәге кешеләр Сембер губернасының Чәке, Куш-Куак, Иске Чикали авылларында яшиләр", - диелгән. Шәҗәрәдә 1895 елдан кирегә таба 9 буын күрсәтелгән: мулла Зәйнелгабидин - мулла Шәрәфетдин - мулла Әмирхан - Шәмсетдин - Курамша - Гомәр - Мәмдәл - Галим җан - Мамай-хан. +Мамай-хан нәселе белән кызыксынуыбыз шушы боҗрадагы бәйл әнешне эзләү уңаеннан килеп чыкты. Бу нәселнең яшәү чоры 330 еллар чамасы дип исәпләсәк, Чүпрәлегә нигез салучы Алкай (Алиәкбәр) бабаларның нәселе дә шул чорга туры килә: Алкай - Бәшир - Абдулҗәмил - Әбдрәшит - Әхтәм - Хәбибулла - Сә натулла - Абдрахман - Абдрауф (1909 елда туган). Алдарак Е. А. Маловның "Сведения о мишарях" исемле хезмәтеннән файдаланып, Каракитә авылына беренче килүче кешенең Абдулла исемле булуын искә алган идек. Әлбәттә, урыс миссионерының Алмакайны Абдулла дип кабул итүе ихтимал. Урысларның һәртөрле төрки исемнәрне үз телләренә җайлаштырып әйтү очраклары әле дә дәвам итә бит. +Яңа Чүпрәле авылы район үзәге белән янәшәдә Кече Чынлы елгасының сул ягына урнашкан. Исеменнән аңлашылганча, бу авыл XVIII гасырда Иске Чүпрәледән аерылып төзелә башлаган. Бу авылда 2 мәчет эшләгән: берсендә - алда телгә алынган Вәлиулла Алкаев, икенчесендә Фәхретдин Сөләйманов хәзрәт булган. +Иске Чүпрәле авылының илгә атаклы, танылган һөнәр ияләре шактый: К. Станиславский исемендәге Дәүләт бүләге иясе, Татарстанның һәм Россиянең халык артисткасы Алсу Әскәр кызы Гайнул лина, медицина фәннәре докторы, профессор Фарук Кәрим улы Манеров, Россия Герое, очучы Газинур Гарифҗан улы Хәйруллин һ.б. +Иске Чокалы Зур Якла елгасының башланган урынында ( Сура елгасы бассейны) Иске Чүпрәледән 11 чакрым көньякта урнашкан. Татарстан Республикасы Фәннәр академиясенең Татар энциклопедиясе институты тарафыннан чыгарылган "Населенные пункты Республики Татарстан" дигән китапта әлеге авыл "1654 елдан билгеле" дип әйтелә. Әмма ТАССРның атказанган укытучысы Кадир Заһретдин улы Туктамышев, Иске Чокалы тарихын өйрәнеп, аның турында шактый материаллар туплый һәм бу авылның XIV йөз азакларында Казан ханлыгы чорында ук нигезләнгән булуын язма чыганаклар, җирле топонимик һәм этнографик фактлар белән дәлилләргә тырыша. +Авылның атамасына игътибар итсәк, бу мәсьәләдә И. К. Инживатов болай яза: "Название Чукалы было очень распространенным в мордовских районах в XVII в. Только в одном Алатырском уезде с таким названием было шесть населенных пунктов. Старые Чукалы - на речке Морказее, Новые Чукалы - на речке Саре, Верхнее Чукалы - Нуе речке, Чукалы - на Вернуе, Новые Чукалы на Медянской вершине, Новые Чукалы на Сарских вершинах" (Инжеватов И. К. Мордовские топонимы Атяшевского района // Ономастика Поволжья. Уфа, 1973. № 3. С. 212). Мордва телендә "цикалей" - "цика+лей", ягъни "урыс елгасы" булуы ихтимал. +Бу атама чуаш сүзенә мөнәсәбәтле - "чик+ялы" - "чик буендагы авыл" формасында булырга да мөмкин. Бездәге Иске Чокалы һәм Яңа Чокалы атамаларын йөрткән авыллар да Болгар дәүлә те нең көньяк-көнбатыш чиге буенда урнашуын искә алсак, бу фаразга ныгр ак ышанып була. Элекке чорларда үзаллы яшәүче Иске Татар Чокалы, Югары Татар Чокалы, Түбән Татар Чокалы авыллары булган. Алар хәзер барысы да Иске Чокалыга берләшкәннәр. +Риваятьләргә караганда, мишәр кабиләләре Алтын Урда таркала башлаган чорда, Касыйм ханлыгы булып берләшкәнче үк, бәйсезлеккә омтылганнар. Кадом, Төмән (Темников) һ.б. тирә ләр дән күченеп, бу якларга килеп чыкканнар, чуаш-мордва авыллары үрнәгендә тагын бер Чокалы авылына нигез салганнар. +Казан ханлыгы чорында инде "авыл" дип әйтерлек торак пункт гамәлдә булган. Бу турыда Е. И. Чернышев "Селения Казанского ханства" исемле китабында күрсәтеп үтә. В. Магницкийның "Список татарских селений Буинского уезда" дигән хезмәтендә дә Чокалы борынгы авыллар исәбендә теркәлгән. +Авылның күпгасырлык тарихына дәлил итеп, монда кабер лекләрнең күп булуын да искәртәләр. Иң борынгы зиратны "Ташлыкай бабай зираты" дип атаганнар. Икенче зират - "Караңгы оч зираты"; өченчесе - "Урталык зираты", дүртенчесе - "Югары", бишенчесе - "Чуашлар зираты" дип атала. Бу каберлекләр өстендә язулы ташлар да күп булган. Әмма 1930 нчы елларда мәктәп төзегәндә, бу ташларны җыеп, нигезгә салып калдырганнар. +1578 елда төзелә башлаган Алатыр - Арзамас - Төмән чик сызыгы буена күчерелгән татар-мишәрләрнең дә авыллар үсүгә йогынты ясавын сөйлиләр. XVII йөз урталарында Урта Идел буйларын нугайлардан саклау өчен Сембер-Корсун хәрби линиясен төзү дә бу якларга халык күчеп килүгә сәбәп була. +Ш. Мәрҗани үзенең "Мөстафадел-әхбар фи әхвали Казан вә Болг ар" исемле китабында үзенең әнисе ягыннан нәсел шәҗәрәсен Иске Чокалы авылына бәйли: "Габденнасыйр - (Мәрҗанинең әнис енең әтисе - Р. С.) тумышы белән Иске Чокалы карьясеннән. Анасы Бибирабига - Шатрашан исемле авылдан - Мөслим кызы. Ата-бабалары һәркайсы имам, Гали - Бизнә авылында имам һәм мө дәр рис булып тора һәм шунда вафат була. Углы Мозаффар белән кабер ләре бер-берсенә якын... 1277 (1860) елда, Тау ягында сәяхәт ит кән дә, каберләрен барып карадым. +Мелла Мозаффарның угылларыннан: менла Габделмәҗит - Борнак иле авылында, мелла Зәйнетдин - Нугай иле авылында (Сембер шәһәре тирәсендә), мелла Бәрзия Буклавыч авылында имам булганнар. Ә мелла Зөбәер яшьләй вафат булган. Мелла Гомәр бине Зәйнетдин атасы урынында имам булып калган. Мелла Габ деннасыйрның атасы мелла Сәйфелмөлек Казан өлкәсенең Бай Оланнары авылы мәдрәсәсендә укый. "Гөлстан Сәгъди" китабын яза. Мелла Сәйфелмөлек озак гомер итә. Иске Чокалы авылында имам хатыйб һәм мөдәррис вазифаларын үтәп, йөз яшенә җитеп вафат була һәм Иске Чокалы авылы каберлегенә җирләнә. +Бабабыз мелла Габденнасыйр Ашыт авылында озак еллар зур мәдрәсә тотып, күптөрле фәннәрдән дәрес әйтеп, күпләр, көчләре бар кадәр, гыйлем һәм камиллеккә ирештеләр. Менә алар: мелла Сәйфетдин бине Бәшир әл-Чокалый, мелла Фәтхулла бине Вәл ид әз-Задури, мелла Бәшир бине Җомга әл-Кара Китави, мелла Ибраһим бине Яһүдә әш-Шәйморзави, мелла Габделмәннан бине Сөбхан әл-Чокалый һ.б." (Мәрҗани Ш. Мөстафадел-әхбар фи әхвали Казан вә Бол гар. Казан, 1989. Б. 181-183). +Ш. Мәрҗани безнең якларга ике мәртәбә кайта. Беренче мәр тәбә 1848 елда Бохарадан кайткач була, икенче кайтуыннан соң алда күрсәтелгән китабында болай дип язган: "1860 елда бөтен гаиләм белән икенче тапкыр Тау ягына сәфәр кылып, Чокалы авылында бабабыз мелла Сәйфелмөлек бине Мозаффар һәм әбиебез Бибирабига Мөслим кызы, Бизнә авылында бабабыз мелла Мозаффар һәм аның атасы мелла Мортаза бине Гали һәм башка якыннарыбызның каберләренә зиярәт кылдык" (Б. 360). +Ш. Мәрҗани язган нәсел чылбырын түбәндәгечә күз алдына китереп була: Йосыф әл-Җәбәли (Җәбәли - Тау ягы мәгънәсендә) - Гали - Мортаза (Бизнәдә имам) - Мозаффар (Бизнәдә имам, 1795 елда вафат) - Габделмәҗит, Зәйнетдин, Бәрзия, Зөбәер; - Сәйфел мөлек (Иске Чокалыда имам) - Габденнасыйр - (Ашытта имам, 1833 елда вафат) - Габделмәннан - Хәмим (Иске Чокалыда имам, 1871 елда вафат) - Баһаветдин - Шиһабетдин - Мөхәммәдъяр. +Күреп үткәнебезчә, Мәрҗанинең әнисе ягыннан туганнары Иске Чо калыда озак еллар дәвамында мулла-мөгаллимлек итәләр. +Иске Чокалы авылында XIX йөз ахырында өч мәчет эшләп торган. Ә яңа гасыр башында мәчетләр саны 4 була. 1930 нчы елларга кадәр авыл 6 мәхәлләдән торган. +Гариф Айнулла улы Гайнуллин-Чокалый шулай ук бу авылның күренекле кешеләренең берсе. "Гариф Гайнуллин 1878 елда туа. Башта авыл мәктәбендә, аннары Сембер мәдрәсәсендә укый, үз ле геннән урысча укырга өйрәнә. Г. Гайнуллин-Чокалыйның әдәби мирасы - "Чын вәгъдә" (1910), "Биш мужик" (1910), "Надан ата" (1911), "Тәрәк кый мәхәббәте" (1911), "Кызыклы шигырьләр" (1912, 1919) дигән китаплары. Ә "Гаффар агай ның тормышы" (1912), "Яхъя суфи" (1914) исемле шигырьләре "Шура" журналында һәм "Идел" газетасында дөнья күргән. Рус әдәбиятыннан тәрҗемәләре бар (мәс әлән, М. Лермонтовның "Пәйгамбәр"е)" (Мирас. Б. 15-17). +Авыл ТАССР авыл хуҗалыгы министры булып эшләгән Җәвит Алиәкбәров, Ленин ордены кавалеры Нәҗибулла Кәлимуллин, галимнәрдән Ифрәт Әхмәтова, Әбдрәшит Нәҗмиев, академик Руханил Гафуров, һ.б. белән дан тота. +Иске Шәйморза авылы Кече Чынлы елгасы (Зөя бассейны) буенда Иске Чүпрәледән 30 чакрым көнчыгышка урнашкан. +Аның авыл буларак үсә башлавы XVII йөз урталарында - Сембер каласының сәүдә үзәгенә әверелү белән бәйле үсеш алган чорына - туры килә. Кайбер чыганакларда бу тирәдә тормышның аннан да иртәрәк барлыкка килүе турында мәгълүматлар бар. 1904/1905 елларда Сембер округ судының эш кәгазьләре сакланган архивта (Беренче чыгарылыш, 142-143 битләр), мәсәлән, түбәндәге мәгълүмат сакланган: "...упомянутая в грамоте 1615 года межевая граница д. Тинбаево участки тинбаевских чуваш граничили с наделами служилых татар д. Чепкас и землей Шаймурзинской...". Бу очракта безне Шәйморза атамасының рәсми кәгазьләрдә күренү вакыты кызыксындыра. Димәк, Сембер кала статусы алганчы Шәйморза авылы инде яшәгән булган. +Кече Чынлы елгасының сулъяк ярында Чуваш Шәйморзасы авылы бар. Бу авылга нигез салучылар Иске Алгаштан килгән чуашл ар була. Алар бирегә Алатыр һәм Сембер арасындагы юлларны, күперләрне төзү һәм төзек тоту максатында урыс хөкүмәте кушуы буенча китереләләр. Мондагы халыктан христиан динен кабул иттергәннәр. +Шәйморза авылы башта хәзерге урыныннан 5 чакрым чамасы көнчыгыштарак Чынлы елгасының сул ягына урнашкан һәм исеме Уразбай дип аталган. +"Уразбай авылына килеп нигез салучылар үзләрен "төмән леләр" дип йөрткәннәр. Чөнки бирегә күчеп килгәнче алар Темниково җирендә яшәгәннәр һәм Корсун-Сембер саклану сызыгын төзү максатында бу якларга күчерелгәннәр" (Идел. 1993. № 9. Б. 65). +Сембер өязенең 1674 елгы биләмәләре турындагы язмада, Зур Чынлы татарларының әйтүе буенча, Уразбай авылына башта чуашлар, соңрак татарлар килгән, диелә. +Шәйморза авылына иң беренче килеп урнашкан кешенең исеме - Йәкилди. Авылга килүчеләр арасында Кәдичкә Дәүли, Алкайка Ороносов, Салҗыкайка Такаев, Маладышка Ишкаев, Памышка Байранов, Садубайка Мишаев һ.б. булган. +Авылны Шәйморза дип атаулары аңа нигез салучыларның берсе Шәһи морзадан килеп чыккан. +Авыл музеенда сакланган нәсел шәҗәрәләре дә аның XVII йөз урталарында үсеп китүен күрсәтә. Монда килүчеләрнең йомышлы татарлар булуы хак. +Иске Шәйморзага күчүчеләргә җир бирелү турында Сембер губернасы җир исәпләү язмаларында мондый юллар сакланган: "...что татарам деревни Шаймурзино, 33 человекам земля пожалованы за службу и что по выписи 1700 года, дана им 3390 десятин пашни, 1360 десятин сенных покосов и 1220 десятин лесу. Во время же генерального межования эта земля была замежована в одну окружную межу с деревней Елхово-Озерной и другими соседними селениями; хотя и оставалась все время в фактиче ском и единственном владении потомков перводатчика Умерхи Шаймурзино". +Иске Шәйморзада 1929 елның декабрендә оешкан колхозга 29 хуҗалык гариза биргән. Тик, күмәкләшеп эшләп китә алмагач, 1930 елның мартында мәгълүм сәбәп нәтиҗәсендә берләшкән гаиләләр үз мөлкәтләрен кире алып таралышканнар. Ләкин озакка түгел, шул ук елның чәчү сезоны башланыр алдыннан кырга чыгарга җыенган крәстияннарны яңадан колхозга туплый башлыйлар. 22 хуҗалык берләшеп, Буденый исемендәге күмәк хуҗалык оештыралар. Беренче рәис Шакир Алиев була. +1950 елда хуҗалыкларны кабат берләштерәләр һәм Сталин исемендәге бу хуҗалыкны 1950-1951 елларда Миргасим Азизов, 19511953 елларда Гәрәй Шәрәфетдинов, 1953-1955 елларда Сәетгәрәй Фәтхуллов җитәкли. +1955 елда әлеге Сталин исемендәге колхозга рәис итеп, утызмеңчеләр сыйфатында әлегә кадәр район партия комитетында эшләгән шушы авыл кешесе Әхмәтгәрәй Шакирҗан улы Әбдриев ны сайлап куялар. +1959 елда Ә. Ш. Әбдриев ТАССР Верховный Советы депутаты итеп сайлана. Аңа Социалистик Хезмәт Герое исеме бирелә. +Авыл халкы Иске Шәйморзада туып, шунда белем алып, хәзер төрле өлкәләрдә эшләп дан казанган якташлары - физика-математик а фәннәре кандидаты М. В. Лотфуллин, физика-математик а фәннә ре докторы М. И. Фәтхул лин, юридик фәннәр докторы Ф. Н. Фәтхул лин, филология фәннәре докторы Ә. Ш. Йосыпова һ.б. белән го рурлана. +Кече Шәйморза (Димин) турында сүз барганда, аның данын бөтен Татарстанга, хәтта аннан да читкә чыгарып үстерүче шәхесләрне искә алмый мөмкин түгел. Алар - Татарстанның халык артисты, күренекле җырчы Габдулла Рәхимкулов, Татарстан АССРның Министрлар Советы председателе дәрәҗәсенә ирешкән М. Җ. Азизов һ.б. +Борындык (тимер юл станциясе поселогы) Ульяновск - Зөя тимер юлы линиясендә Иске Чүпрәледән көньякта 52 чакрым ераклык та урнашкан. +Бу авылга 1943 елда нигез салына. Сталинградта авыр бәрелешләр барган чорда, бу каланы Үзәк белән тоташтыру заруриятеннән чыгып, Мәскәү - Казан тимер юлы линиясен төзү планлаштырыла. Ул Зөя (Свияжск) - Ульяновск арасында салына башлый. +Борындык атамасы Буа районындагы Борындык авылына нисбәтле бирелгән. Монда килеп урнашучы кешеләрнең шактые шул авылдан булуы билгеле. +Кече Чынлы авылы Чынлы елгасы буенча (Зөя бассейны) район үзәгеннән 28 чакрым ераклыкта көньякта урнашкан. Монда татар-мишәрләр яши. XVII йөздә төзелә башлаган дип фараз ителә. Авыл тарихы белән кызыксынучы аксакаллар Шәкүр Сөләйма нов һәм Заһидулла Шәйхаттаровлар фикерләвенчә, бу авыл Яңа Ишмайка (Зур Чынлы) авылыннан егерме еллап соң рак төзелә башлаган. Бу XVII йөзнең туксанынчы еллары ахырына туры килә. +Авыл төзелә башлаганда аның атамасы Кәрим Чынлысы дип йөртелгән. "Кәрим Чынлысы" дигән атамасы бу авылга килеп нигез салучы Кәрим исемле кешегә мөнәсәбәттә фараз ителә. +Кече Чынлының кайчанрак нигезләнүе хакында берничә версия бар. Берсендә ул Болгар дәүләте чорына, икенчесендә Казан ханлыгы заманында, өченчесендә XVII йөз ахыры белән XVIII йөз башы тирәсендә булырга мөмкин, дип гөман ителә. Тарихчы галим Евгений Чернышевның (1894-1979) "Селения Казанского ханства по писцовым книгам Д. И. Кикина, И. Болотина 1602-1603 гг. Дозорные книги 1616-1619 гг." (Казан, 1971) дигән китабына күз салсак, авылның инде 500 еллап гомере булуы дәлилләнә. Бу чорда, ягъни XIV йөзнең ахыры яки XV йөзнең башында, ул Зөя өязенә кер гән була. +Димәк, бу авыл күршеләрендәге Зур Чынлы авылына караганда ярты гасыр тирәсе алданрак барлыкка килгән. +Бу авылда яшәүче йомышлы татарлар Петр I Указы ниге зендә Хәзәр (Каспий) диңгезенә төшереләчәк корабларны төзү өчен верфь оештыруда катнашкан. (Казан губернасында яшәгән 56 мең кеше корабль төзүгә файдаланыла торган агач хәзерләүгә - лашман хезмәтенә мәҗбүр ителгән). +Кече Чынлы - Республика һәм аннан читтә дә танылган күренек ле галимнәр, сәнгатькәрләр, язучыларның туган авылы да. Кыяметдин Миңлебаев - гомерен милл и мәд әниятне үстерүгә һәм ана телен саклауга багышлаган каләм иясе; Мансур Хөснетдинов - СССР мәгариф отлич ни гы, Россия Федерациясенең мактаулы югары һөнәри белем бирү хез мәткәре; Ринат Таҗет динов - СССР Дәүләт, Рес пуб ликаның Г. Тукай бүләге иясе, Татар станның халык артисты; Харис Төхфәтуллов - К. Тинчурин исе мен дәге татар дәүләт драма һәм комедия театры артисты. Шулай ук ме ди цина фәннәре докторы, профессор, Башкортстан Рес пуб ли касы ның атказанган табибәсе Ф. З. Мир заева-Җәм би ханова; медицина фән нәре докторы, профессор, Татарстан Республикасының атказанган фән эшлеклесе И. Г. Салихов; Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының әйдәп баручы фәнни хез мәт кәре, филология фәннәре кандидаты Ә. Х. Алиева; филология фәннәре докторы Р. Р. Җамалетдинов; педагогика фәннәре докторы Җ. А. Хөсәенов; икътисади фәннәр докторы Җ. Г. Басыйров һ.б. +Уби - Кече Чынлы елгасы буенда, Иске Чүпрәледән 20 чак рым төньяк-көнчыгышта урнашкан чуаш һәм, аз санда булса да, урыслар яши торган авыл. Ул XVII йөздә төзелә башлаган, дип фараз ителә. Бу авылны җирле халык Село Уби, Чиркәүле Уби, Базарлы Уби дип тә атап йөртә. "Село Уби" атамасы - монда урыслар да яшәгәнлектән, "Чиркәүле Уби" - төрле яклап ерактан ук күрен еп торучы зур чиркәүнең, бүтән авыллардагыга караганда ир тәр әк салынуыннан, "Базарлы" атамасы исә монда ХIХ йөздән башлап ерак-ерак авыллардан, хәтта Сембердән, Буадан, Чуашстан нан да сәүдәгәрләрне җәлеп иткән зур базар эшләвеннән килә, күрәсең. +Уби авылларының берсе - Кече Уби (халык аны Турхан Уби дип тә йөртә) Чувашия Республикасындагы Батыр районы, Тур хан авылыннан күчеп килүчеләр тарафыннан төзелә башлаган. Алар Усалук, Келней, Чупай һәм Мәмәт атлы булган имеш. Исемн әренә караганда, алар мәҗүси диндәге кешеләр. Беренче йортлар Кече Чынлы елгасы буена салынган һәм алар, төньякка таба күчеп, Йомышлы Уби авылын барлыкка китергәннәр. +Тарих белән кызыксынучы Николай Хмелев фикеренчә, Уби авылы 1658 елда төзелгән. Бирегә иң беренче булып төпләнүчеләр Чупай белән Искәндәр булган, диләр. +Бу авылларда төрле генеоалогик токымнар, этник төркемнәр яшәг ән: Село Убида, әйткәнебезчә, чуаш һәм урыслар, Кече Убида - мукшылар, Татар Убиенда - татарлар, калганнарында - чу ашлар. +Авылларның атамасы нинди мәгънәгә ия булуын да төрлечә фаразлыйлар. +Уб-ув - тамыры белән ясалган кырыклап торак пункт атамасы билгеле. Җирле халык "Уби" атамасын Упа (чуашча - аю) сүзенә мөнәсәбәтле дип саный. +Әлеге атаманың "Упей" - Олуг + би, ягъни зур түрә компонентларыннан кыскартылып ясалган булуы да ихтимал. Татар Убие авылында туган галим Ә. Булатов шундыйрак фикердә иде. +Татар Убие авылына нигез салучылар Иске Кәкерле авылыннан күченеп килгәннәр, дип фаразлана. Моның шулай булуын Иске Кәкерленең зыялы шәхесе Рифкат Иматдинов бабаларыннан сорашып калган дәлилләр белән расларга тырыша. Аның язмаларыннан бер өзек китерик: "Татар Убие авылына беренче булып Иске Кәк ер ледән 12 гаилә күченеп килә. Алар арасында Ишнияз, Аббаз, Абдулла, Кадыйр исемле гаилә башлыклары булган имеш. Иске кәкерлеләр тернәкләнеп яшәп киткәч, Яңа Кәкерле авылының да җирсезлектән интегүче 12 гаиләсе бу тирәгә күченү теләген белдергән. Шул рәвешчә яңа нигез тернәкләнеп үсеп киткән. Бу авыл кешеләре соңрак, Чиркәүле Убида була башлаган базарларда, көз көннәрендә оештырыла торган ярминкәләрдә төрле тауар белән сату иткәннәр, "барышниклар" (сатып алучыларны котыртып йөрүчеләр) булып та үзләренә шөгыль тапканнар". +Авылда 1859 елда 23 йорт булуы мәгълүм. Анда 107 ир заты, 90 хатын-кыз яшәгән, авылда мәчет эшләгән. Иске һәм Яңа Кәкерле авылларыннан күчеп килүчеләрнең 24 гаилә булганлыгы шушы рәсми мәгълүмат белән дә раслана (бер гаилә бәлки монда яшәп калмагандыр). Димәк, бу авылга әле алда искә алынган еллар тирәсендә нигез салынган, дияргә мөмкин. +Шланга авылы Чувашия Республикасы белән чиктәш, Чүпрәл едән 15 чакрым көнбатышка урнашкан татар-мишәр авылы. Ул XVII йөздә төзелә башлаган (Населенные пункты Республики Татарстан. Казань, 1997). +XIX йөздә биредә 570 ләп йорт булган, 3 мәчет эшләгән. "Югары оч" мәчете каршында 1896 елда мәдрәсә ачылган. Анда малайлар дин белеме алганнар. +Шланга авылы атамасының этимологиясендә нинди мәгънә ята икән? Беренче карашка чуаш телендәге шал+ан+га компонентлары бар. Чуашлар "шалан" дип сазлыкта үсә торган наратбаш үләненә әйтәләр. Удмуртлар да саз наратбашын шулай атыйлар. Тилгән тибындагы ерткыч кошны чуашлар "шаланка" диләр. Шул ук кошны марилар "шаленге" дип атыйлар. Бу удмуртча да шулай. +В. К. Магницкий "Чувашские языческие имена" исемле китабында түбәндәгеләрне язып үтә: "Шаланга - птица, русского названия которой я не могу доискаться. Об этой птице у чуваш рассказывается легенда, из которой мне известно лишь то, что "шаланга" за что-то наказанный богом мучительным томлением жажды. Летает-де она над лесом и кричит жалобно; крик ее предвещает дождь. Прозвища "Шеланга" носят села" (10 б.). +Шланга атамалы торак пунктлар шактый күп. Мәсәлән, Шеланга - Татарстанның Югары Ослан районында, Шелангер - Мари Эл Республикасының Звенигов районында, Шламка - Самара өлкәсенең Челно-Вершинский районында. Шиланка - Балык Бис тәсе районында да бар. +Шланга (җирле халык аны "Шланка" дип атый) авылының исеме шул төбәктәге үсемлек атамасыннан килеп чыккан булса кирәк. Бу авыл тирәсендәге урманнарда кытыршы сабаклы вак камыш үләнен җыеп, буялмаган такта идәннәрне кырып юар өчен файдаланалар иде. Әлеге үсемлекне Чүпрәле сөйләшендә "шлан" диләр. +Шлангалылар авылдашлары полковник Каюм Шәрәфетдин улы Айметдинов истәлеген горурлык белән саклыйлар. +Яңа Ишле - Карлы елгасы (Зөя елгасының сул кушылдыгы) бассейнында район үзәгеннән 11 чакрым төньякта урнашкан татар авылы. XVII йөзнең ахырында төзелә башлаган. Бу факт картлар сөйләве буенча да, нәсел шәҗәрәләренә нигезләнеп тә раслана. +Авылга нигезне, яшәгән җирләрендә чәчүлек мәйданнар җитешми башлагач, күченеп утыручылар салган. Бу урынны сайлап нигез коручыларның берсе - Каракитәдән, икенчесе - Чүпрәледән, өченчесе - Иске Ишле авылыннан, дип гөманлыйлар. Чүпрәледән килүчесен шик астына алучылар да бар. Ул Чокалы авылыннан күч кән булырга тиеш, диләр. +Яңа Ишле аксакаллары сөйләвенә караганда, биредә башлап яшәүче өч нәселнең берсе - Мамайныкылар (бу нәселнең Сарытау якларыннан килүе ихтимал). Икенчесе - Кыргызныкылар (Пугачев яуларында катнашучы татарларны кайбер очракта кыргызлар дип атау очрый. Бу кешеләр Касыйм ханлыгында яшәүчеләр булырга да охшый). Өченче нәсел исә мөселман динендә булмаган, имеш. Үткәнн әрне сагынып сөйләүче кешегә: "Син Мамай заманнарын сөйләп утырма әле", - диләр иде. "Мамайныкылар", "кыргызныкылар" дип сөйләүне бу нәселләрнең монда күптән яшәүләренә ишарә дип кабул итәргә була. +Иске Ишле Бизнә елгасы (Сура елгасының уң кушылдыгы) бас с ей нында район үзәгеннән 13 чакрым төньяк-көнбатышта урнашкан. Бу авыл Казан ханлыгы чорыннан ук билгеле. 1967 елда ар хеология экспедициясе монда болгар чорына караган каберлек уры нын тапкан иде. Каберлек авылдан көнбатышка таба, Безтөрле инеш е нең уңъяк ярында урнашкан. Аны "Иске зират" дип атап йөртәләр. +Болгар чорында монда угро-фин телле ыруглар - мари, мукшы, чуашлар яшәгән. Казан ханлыгы җимерелгәч, бирегә йомышлы татар-мишәрләр килә башлый. Алар җирле халыктан: "Монда нинди кешеләр яши?" - дип сорагач, аларга: "Без төрле халык", - дип җавап биргәннәр имеш. Шуннан чыгып, авылны да, инешне дә "Безтөрле" дип атаганнар, имеш. +Моның нигезендә "Ишле" атамасына да ачкыч шәйләнә: "төрле", "күптөрле", "ишле" сүзенең мәгънәләре якын бит. Шулай ук "күбәү", "күп" төшенчәсендә дә кулланыла (Ашмарин Н. И. Болгары и чуваши. Казань, 1902. С. 59). +Ишле авылыннан чуашлар 3-4 чакрым көньяк-көнбатышкарак күчеп, Чуваш Ишлесенә нигез салалар. +Чыгышлары белән урыс, мукшы, чуаш нәселләренең, мөселман динен кабул итеп, шул авылда калучылары да була. Руслар төбеннән - Ганиевлар, мукшылар төбеннән - Җәббаровлар, чуашлар төбеннән Фәезхановлар нәселе таралган. +Ил һәм Республика күләмендә танылган аерым шәхесләрнең нәсел башы Иске Ишле авылына барып тоташуы белән бөтен район горурлана. Мәсәлән, СССРның халык рәссамы Харис Якуповның әтисе Абдрахман - Иске Ишледән. +Яңа Кәкерле - Чувашия белән чиктәш, Иске Чүпрәледән төньякта 14 чакрым ераклыкта Карлы елгасының бер тармагы (Зөя ел гасының сул кушылдыгы) буена урнашкан, татар-мишәрләр яши торган авыл. +1723 елда халык санын исәпкә алу документында (Вторая ревизская сказка) Яңа Кәкерле авылында 76 татар-мишәр һәм чуаш гаиләсе булуы теркәлгән. +Мөселман динен кабул итүче чуашлар Өчөйле авылында яшәгән. Яңа Кәкерле белән бу авыл арасы 2-3 кенә чакрым. Хәзер ул авыл Трехизб-Шемурша дип йөртелә. Урыс миссионерлары биредә чукындыру эшен "зур тырышлык куеп" башкарганнар. Бу авылдагы борынгырак фамилияләрнең татар исемнәре нигезендә булуы дә әлеге фикерне раслый. +Әлбәттә, Яңа Кәкерледәге чуашлар нәселенең Өчөйлегә китмәгәннәре инде әллә кайчан ассимиляцияләнгән, мөселман динен, гореф-гадәтләрен кабул иткән. +Авыл халкы якташлары Советлар Союзы Герое Зариф Алимов белән генә түгел, җырчы Илсур Сафин (Илсаф), филология фәннәре кандидатлары Әлфинур Зиннәтуллина, Эльвира Вәлиуллина-Сафина һ.б. белән дә горурланалар. +Яңа Элмәле авылында чуашлар яши. Чынлы елгасы буена район үзәгеннән 7 чакрым көньяк-көнбатышка урнашкан бу авыл И ске Элмәледән күчеп килүчеләр тарафыннан нигезләнгән, мондый исемдәге торак пунктның Чирмешән районында да булуы мәгълүм. 1750 елларда бирегә миссионерлар мәҗүси диндәге чуашларны чукындырырга килгәннәр. Димәк, аның төзелә башлавы XVIII йөз башларына туры килүе мөмкин. +Яңа Чокалы - татар-мишәр авылы. Шулай ук Чынлы елгасы бассейнында район үзәгеннән 9 чакрым көньяк-көнбатышка урнашкан. Бу авылның Иске Чокалыдан күчеп килүче кешеләр тарафыннан 1686 елда нигезләнүен күрсәтүче мәгълүматлар бар (Населенные пункты Республики Татарстан. Казань, 1997). Авыл ның зыялы затлары фикерләренә караганда, бирегә 16 гаилә күченеп килгән. А. Н. Зерцаловның 1896 елда Сембердә басылып чык кан "Материалы для истории Симбирска и его уезда" дигән китабында бу авылда 1667 елда ук татарларның 26 хуҗалыгы булуы турында хәбәр ителә. +Яңа Чокалы авылында башта чуашлар да, мордвалар да яшәп караган. Сембер ягыннан килүче урыслар да бәхетләрен сынаганнар. Ләкин алар монда төпләнеп калмаганнар. Бирегә башка төбәкләрдән дә йомышлы татарларның килгән булуы ихтимал. +Мәскәү дәүләт консерваториясе профессоры, җырчы, Татарстан ның атказанган артисты Асия Измайлованың нәсел төбе шушы авылда. Күренекле татар язучысы Шамил Рәкыйпов, аның бертуган энесе - язучы, шагыйрь Роберт Рәкыйпов һ.б. авыл халкының мактанычы булып санала. +Матак - Бизнә елгасы (Сура елгасының уң кушылдыгы) бассейнында Иске Чүпрәленең төньяк-көнбатышында 10 чакрым ерак лыкта урнашкан, XVII йөздә салынган чуаш авылы. Авылның атам асы Татарстан Республикасында бердәнбер түгел. Әлки районында Базарлы Матак, Иске Матак, Югары Матак авыллары бар. Бу сүз борынгы мәҗүси чуаш антропонимы булган, дигән фикерне алга сөреп, Н. И. Ашмарин Матакның ирләр исеме булуын яза. Чуаш телендә "матак" сүзе "кыска" мәгънәсен белдерә. Элек чуашларда кыска буйлы кешегә шундый кушамат тагылган, һәм аның, соңрак, топонимга әверелгән булуы мөмкин. Т агын бер дәлил: 1625 елда Казан воеводасы каршында тырышып хез мәт итүче чуаш Мингазка Матакка Була елгасы буена ирекле күчеп урнашуга рөхсәт бирелгән имеш. Ул монда урын сайлап, яшәп караган. Ләкин бу тирәдә нугайлар һәм башка ыруг кешеләре аны әледән-әле талап торганга, ул бу тирәдән качып, Бизнә елгасы буена килгән. Урнашыр өчен урын эзләп йөри торгач, ул хәзерге Матак авылы тирәсенә килеп чыккан. Монда да, әлбәттә, аңа кадәр үк килеп урнашкан, болгар чорында ук яшәү урынын шунда сайлаган ыруглар булган. Алар Матакны яннарына сыен дырганнар. +1957 елда оештырылган археологик экспедиция вакытында Ма так авылының үзәк өлешендә - Безтөрле елгасының уң як ярында - борынгы болгар чорына караган торак пункт булганлыгы ачыклана. +Матаклылар якташлары Советлар Союзы Герое С. А. Уганин, СССРның атказанган укытучысы Н. И. Кольцов, медицина фәннәре докторлары Т. П. Тайрова һәм В. Ф. Петровлар, КПСС Үзәк Комитетының по литбюросы әгъзасы С. В. Кузнецов, философия фәннәре докторы Н. В. Муровцев, РФ Хәрби көчл әре генералы В. П. Кузнецов, Мари Эл Респуб ликасы Сәламәтлек саклау министры урынбасары Д. А. Юманов, Россия Федерациясенең атказанган укытучысы П. С. Тайров исемнәре белән горурланалар. +Чуваш Ишлесе Бизнә елгасының югары агымында ( Сура елгасының уңъяк кушылдыгы) район үзәгеннән 9 чакрым еракл ыкта көнбатышта урнашкан. Аның авыл буларак формалаша башла вы XVII йөзгә нисбәт ителә. Монда чуашлар Иске Ишле авылыннан килгәннәр һәм алар Матак авылының мәҗүси диндәге милл әттәшләре белән туганлашып, дуслашып, соңрак христианлаш тыру сәясәтен кичергәннәр. Әле дә бу авылның тормышы Матак белән ты гыз бәйләнгән. +Мунчәли (Мончәли, Мочалей) - Чувашия Республикасы белән чиктәш, район үзәгеннән 10 чакрым көнбатышка урнашкан. +Бу авыл Казан ханлыгы чорыннан ук билгеле. Аның төзелә башла вына, атамасының килеп чыгышына нисбәтле төрле риваять ләр сакланган. Аймәтов Зыятдин һәм Әбелханов Усман бабайларн ың исән чакта сөйләгәннәре буенча, бирегә Алатыр ягыннан (төгәлрәге, элекке Курмыш өязеннәндер. - Р. С.) Иске Мунчәли дигән авылдан күчеп килгәннәр. Алар өчәү булганнар. Шуларның берсе мукшы милләтеннән булган, диләр. Шуннан авылның бер очында мукшылар нәселе яшәгән. Мукшының исеме Сабай булган имеш. Ул тора-бара татарлашкан. Субаев фамилиясе шуннан килә, дип санала. Хәзер исә бу авылда мондый фамилияле кешеләр яшәми инде. Килүчеләрнең берсе - Бухари, икенчесе Шаһвәли исемле булган имеш. Мунчәли башта хәзерге урында булмаган. Ул Шлангага якынрак - төньяк-көнбатыштарак булган. Ул урынны хәзер "Паварь тирәсе" дип йөртәләр. +Әбелханов Усман бабайның үзе әйтеп яздырган нәсел шә җә рәсе 11 буыннан иде: Сәмак - Тәбускин - Арслан - Мостафа - Әхтәм - Әзмухан - Әбелхан - Миначетдин - Усман - Аделҗан - Альфред. Усман карт әйтүенчә, Сәмак картның әтисе һәм бабасы да монда яшәгән. 2008 елның июлендә бу авыл халкы, төрлечә исәп ләүләр нәтиҗәсендә уртак карарга килеп, авыллары оеша баш лау ның 500 еллыгын зурлап бәйрәм иттеләр. +Авылның атамасына нисбәтле фаразлаулар шактый. Кайберәүләр аны гадиләштереп, сүзгә яраштыру юлы белән "мунчалы өй" мәгънәсенә бәйләргәдер, дип фикерлиләр. Янәсе, беренче килүче ләр, өй салгач, янына мунча да ясап куйганнар, башка авыл кешеләре шуны күреп: "Ай, мунчалы өй!" - дип гаҗәпләнгәннәр булып чыга. Шуннан бу сүз "Мунчәли"гә әверелгән имеш. +Илебездә "мочалка" (юкә сүсе) исеменә бәйләнешле түгелме икән, дип уйларга мөмкин атамалар да бар. Муса Акъегетзадә (мәгъ рифәтче татар язучысы) нәселе Пенза губернасының Чембар өязе, Мочали авылыннан булган. Татарстанда Мамадыш районында Иске һәм Яңа Мочалкино авыллары бар. Мочали - Волгоград өлк әсендә, Мочалеевка - Самара өлкәсендә, Мичалейка - Пенза өлк әсендә. Болар, билгеле, төрки нигездәге атамаларның урысча яңгы рашы. Алар төрки телдә "мунчала" нигезен тәшкил итәләр кебек. Ләкин бу фараз гына. +Бу атама мишәр кабиләләренең бер тармагы булган "мочар" атамасына нисбәтән төзелгән булуы да ихтимал. "Финнәр кабиләсеннән килеп чыккан "мочар" кабиләләре Ока елгасы буенда яшәгәнн әр, дип саныйлар. Бу кабиләләр мишәрләрнең ф ормалашуында шактый роль уйнаган" (Мухаммедова Р. Г. Татары-мишари. М., 1972. С. 30). +Мәҗүси исемнәр арасында Мочак, Мочей, Мочи кебек атамалар да булган (Магницкий В. К. Чувашские языческие имена. К азань, 1903). Димәк, бу этнонимга нисбәтле атама. Күчеп килүчеләр авылга элек яшәгән авыллары атамасын биргәннәр, әмма ул авыл мишәр - мочар этнонимына бәйле туган: мочар + лей ( мордва телендә - елга), димәк, мишәрләр яшәгән елга буендагы авыл, яки шулай ук ике тамырдан: мочаг (юеш, кипми торган үзәнлек) + иле (ил, авыл). Чувашия белән Татарстанны аерып торучы чиктәге Әсән елгасы буенда сазлыклы урыннарны исәпкә алсаң, бу фикер дә куәтләнә кебек. +Мунчәли - Буа өязенә кергән волость авылы. 1859 елдагы статистик мәгълүматка игътибар итсәк, бу авылда 105 йорт булып, анда 474 ир заты һәм 529 хатын-кыз булуы билгеле. Бу чорда авылда ике мәчет эшли. ХХ гасыр башларында исә монда 600 дән артык хуҗалык булган, 4 мәчет һәм 4 мәдрәсә төзелгән, 2000 ләп кеше яшәгән, дип сөйлиләр. +Мунчәли ике каһарманның - Советлар Союзы Герое Нурулла Фазлаев һәм Социалистик Хезмәт Герое Абдулла Сабирҗановның туган авылы. +Мунчәли халкы галим Нурмөхәммәт Хисамов, Татарстан прокуроры булып эшләгән Сәйфихан Нәфиев, шагыйрь Рәмис Әймәт һ.б. белән горурланып яши. +Чуваш Чүпрәлесе - Кече Чынлы елгасының (Зөя бассейны) югары агымында район үзәгеннән 4 чакрым көньяк-көнбатыш та ур нашкан авыл. Аксакаллары фаразлавы буенча, бу торак пунктка 1620-1930 еллар тирәсендә нигез салына башлаган. Шулай да бу елларда, урыс патшасына намуслы хезмәт иткән өчен җир биләү хокукына ия булган өч кеше - Еливан, Ильмуха һәм Кранха (бу исем нәр авыл тарихына мәгълүматлар туплаучы Н. Матросовның мәка ләсеннән алынды) килеп урнашкач та, авыл тиз генә үсеп китми әле. Урман һәм сазлыклар белән уратып алынган бу тыныч якл арда тормыш акрын җайга салынган. Алатыр ягыннан килгән әлег е мәҗүси диндәге өч чуаш гаиләсеннән үскән буыннар янына төньяк тан - хәзерге Чувашиядәге Әсән, Кызыл Камыш якларыннан да - кү чеп килүчеләр исәбенә авыл үсә башлый. +Чуваш Чүпрәлесе авылында туып үскән һәм полковник дәрәҗә сенә күтәрелгән П. Филиппов һәм В. Колпаков, очучылардан И. Яшин, В. Еливанов, Г. Алиев кебекләр бу якның горурлыгы булып тора. +Каракитә - Бизнә елгасы бассейнында район үзәгенн ән көнбатышка таба 20 чакрым ераклыкта урнашкан. Авыл XVII гасырда төзелә башлаган. Нигез салыну Казан ханлыгы чорында булган, дип гөман ителә. +Каракитә атамасының килеп чыгышы турында аксакаллар болай сөйли: "Авылга беренче килүчеләр, урман эчендә бәләкәй алан табып, торак урыннарын шунда төзи башлыйлар. Бу авылда чуашлар һәм татарлар яшәгән. Менә авылга ике юлчы урыс килеп чыга. Алар шундагы крәстияннардан: "Бу нинди авыл?" - дип сораганнар күрәсең, ә алар телен аңламаган кешеләр, ни әйтергә белмичә, үзара: "Карап китүчеләрдер болар?" - дип сөйләшәләр икән. Шуннан бу урыслар, әлеге авылны исәпкә алганда, аны "Каракитә" дип яздырганнар янәсе". +Каракитә атамасы, В. К. Магницкийның "Список селений мишарей в Буинском уезде Симбирской губернии" исемле хезмәтеннән чыгып хөкем иткәндә, чуашча "Хура катта" (кара агачлык) сүзенә бәйләп аңлатыла. +Авыл халкы татар халкының күренекле шагыйре Габделҗаббар Кандалыйны үзләренең якташы дип саный. Чынлап та, галим Миркасыйм Госманов: "Кайбер мәгълүм ат ларга караганда, Кандалыйлар нәселе элек Каракитә авылында яшә гән булган, Иске Кандалга шагыйрьнең ерак бабаларыннан берсе барып урнашкан", - дип яза. (Аңа кадәр бу фикерне Хатип Госман да әйткән иде.) +Габделҗаббарның нәсел шәҗәрәсе сакланып калган. Ул Каракитәдә яшәүче бабалары ягыннан түбәндәгечә бара: Йосыф - Ибра һим - Биктимер - Ибнейәмин - Габделмәҗит. Димәк, Йосыф бабайның бу авылга килү вакыты 1675 еллар тирәсе булуы мөмкин. +Каракитәлеләр шагыйрь Шәрәф Мөдәррис, биология фәннәре докторы Абдуллаҗан Җәләлов, классик көрәш буенча ике тапкыр дөнья чемпионы Шамил Хисаметдинов кебек күренекле авылдашларын хөрмәтләп яшиләр. +Татар Бизнәсе - Бизнә елгасы буенда Иске Чүпрәледән 10 чакрым көнбатышта урнашкан авыл. Ул Казан ханлыгы чорыннан ук билгеле. +Авыл аксакалы Мәхмүтов Кадыйр бабай истәлекләренә караганда, "Бизнә" дигән сүз урысларның "төпсез" дигәнен аң лата икән. Монда кешеләр килеп утырганда бу тирәдә урманнар, күлләр булган. Монда татарлар белән урыслар да килгән. Килеп урнашучылар 7 кеше булган. Берсеме, икесеме - урыс милләтен нән, диләр иде. Берсенең аты Утес булган. +Күлләрнең бик тирән, төпсез кебек күренгәннәренә карап, монда килүче урыслар "без дна" (төпсез) дигәннәр һәм шуннан Бездна - Бизнә атамасы калган. +"Бизнәнең җир биләмәләре зур булган. Әле хәзер дә Утесовка дип йөртелә торган урын бар. Ул җирләр дә безнеке булган", - ди Кадыйр бабай. Аның истәлегеннән чыгып хөкем йөртсәк, авыл атамасы гидронимга мөнәсәбәтле туган. +Әмма, бу тирәдәге авылларга иң элек чуашлар һәм мордвалар нигез салганын искә алсак, әлеге атаманың мордва телендәге "пезнака" (баткаклык, сазлык) сүзеннән килүе дә ихтимал. +Әгәр авылны төрки телле халык вәкилләре, ягъни биләр төзи башлаган дип гөман итсәк, аның урманнар арасындагы үзәнлектә булуын да исәпкә алып, "биләр үзәнлеге" дигән атама бирелү ихтималы да юк түгел. Кыскарту нәтиҗәсендә ул "биләр үзәнлеге" - "биүзән" - "бизнә" рәвешенә кергәндер, бәлки. +Татар Бизнәсеннән авылдашлары гына түгел, бөтен район хал кы да горурланырдай шәхесләр күтәрелеп чыккан: филология фәннәре кандидаты Шәйхелислам Садретдинов, техник фәннәр докто ры Нияз Хисмәтов һ.б. +Түбән Чәке - Зур Якла елгасының (Сура елгасы бассейны) уң ярында Иске Чүпрәледән көньяк-көнбатышка таба 24 чакрым еракл ыкта урнашкан. Бу татар авылына XVII йөздә нигез салынган. +"Чәке" атамасы борынгы болгар телендә кулланышта йөрг ән "чанка" - "текә" (бу сүз чуаш телендә хәзер дә бар) сүзен ә нисбәтле булса кирәк. Борынгы болгар сүзе "чике", "чика" да чуаш телендә кулланыла һәм "чик", "кырый" төшенчәсен белдерә. +Аралары берәр чакрым тирәсе булган ераклыкта урнашкан Югары Чәке авылына да XVII йөздә нигез салынган, дип исәпләнә. Бу авыл Ульяновск өлкәсе белән чиктәш. Ә район үзәгеннән 22 чакрымда булган Иске Чәкедә чуашлар яши һәм ул Казан ханлыгы чорыннан ук билгеле авыл. +Городище җирле үзидарәсе составына керә торган Яңа Чәке авылы район үзәгеннән 24 чакрым көньякта урнашкан. Бу авыл XVIII гасырда барлыкка килгән, дип исәпләнә. +Түбән Чәкедә заманында өч мәчет булган. XIX йөз урталарында бер мәчеттә Мифтахетдин Атласов муллалык иткән. Аның гаиләсендә 1886 елның 15 (29) августында булачак тарихчы галим Һади Атласи туган. +Чәке авыллары халкы татар мәдәни тормышында зур урын тоткан Афзал Хәйретдинов, Иршат Хәйретдинов, Рафаэль Ильясов, Клара Таҗиева, галим Илгиз Мөдәррисов, "ТАИФ" җәмгыяте җитәкчесе Альберт Шиһабетдинов, професор Феликс Шиһабет динов белән горурланып яшиләр. +Татар Шатрашаны авылы - Ульяновск өлкәсе белән чиктәш, Иске Чүпрәледән 25 чакрым көньяк-көнбатышта урнашкан. Ул XVI йөз ахырында барлыкка килгән, дип исәплиләр. +Бу авылның тәүге нигезе Урыс Шатрашаны урынында була. Әмма ул чорда тирә-якта урманнар, аның эчендә күлләр, батк аклык-сазлыклар булу сәбәпле, мондагы халык вакытлыча төзелгән ша тыр (чатыр) рәвешендәге урыннарда көн күргән. Авыл атамасын башкача аңлатырга тырышучылар да бар. Мишәр сөйләшен дә "шадыр" сүзе "шат күңелле, кәефле" мәгънәсендә йөри. Авыл исе менең асылында чуаш компоненты (яки борынгы болгар сүзе) ятарга да мөмкин. Чуаш сүзе шатра сан - шадра йөз мәгъ нәсендә. +Җирле халык авыл атамасын Шатырхан исеме белән бәйләп күрсәтә. Икенчеләре исә, авылга нигез салучы кеше шадра чырайлы Әмирҗан исемле булган, диләр. +Урыс Шатрашанында алпавыт Травкинның биләмәләре булган. Шунда спирт заводы да төзелгән. Татар Шатрашанында Сембер фаб рикантлары Акчуриннарның сукно фабрикасы филиалы урнашкан булган. Бу филиалның идарәчесе Әнәс исемле кеше авылның баена әверелгән. +Күренекле галим Шиһабетдин Мәрҗани "Мөстәфадел-әхбар фи әхвали Казан вә Болгар" хезмәтендә бабасы (әнисенең әтисе) Габден насыйрның әнисе - Бибирабига Мөслим кызының Шатрашан авы лыннан булуын күрсәтә. +Сүземне Рафаил Сираҗиның шундый сүзләре белән төгәллисем килә: +Дария Рамазанова +Миңнира Булатова +Билгеле булганча, җирле сөйләшләргә хас тел үзенчәлекләре сөйләш вәкилләренең этник формалашу тарихы белән үзара бәйләнгән була. Чүпрәле сөйләшенең формалашуын да тарих белән бәйләп карау әһәмиятле. Галимнәр, әлеге төбәктә төркиләрнең яши башлавы бик борынгы чорларга барып тоташа, дип саныйлар. Аларн ың фикеренчә, төркиләр бу тирәләрдә безнең эран ың III-IV гасырларында ук билгеле булганнар (В. Ф. Генинг, А. Х. Халиков, М. З. Зәкиев һ.б.). Болгар дәүләте җимерелгәннән соң, XIIIXIV гасырларда бу тирәләргә татарларның актив рәвештә күчүл әре төрле характердагы мәгълүматлар (язма чыганак лар, кабер ташлары, легендалар һ.б.) буенча билгеле. Бу турыда Һ. В. Йосыпов, Каюм Насыйри хезмәтләреннән карарга мөмкин. +Мишәр авылларының барлыкка килүе нигездә XVII гасырга карый. Рус дәүләте, үзенең көньяк чикләрен ныгыту өчен, чик сакл ау сызыклары һәм ныгытмалар төзетә. Шундыйларның берсе Карле сызыгы була һәм анда Түбән Новгород, Сембер (Курмыш һәм Алатыр өязләре), Тамбов (Темников өязе), Пенза губерна ларыннан мишәрләр, морзалар күчерелеп утыртыла (Арсланов Л. Ш. Татарские говоры правобережных районов Татарской и Чуваш ской АССР: дис. ... канд. филол. наук. Казан, 1966. С. 8-27). Л. Ш. Арсланов тарихи чыганаклардан мондый фактлар китерә: "де рев ни Дрозжанова куста" - бу "куст"ка караган авыллар 1665-1667 елларда ук оброк кенәгәләрендә теркәлгән; шушы ук оброк кенәгәләрендә Шатрашан, Каракитә һ.б. авыллар да телгә алына; Зур Чынлы авылына 1674 елда Сембер өязе, Чокалы авылы йомышлы татарлары нигез салган; Иске Шәйморза авы лына 33 ип тәше белән Умерка Шаймурзин нигез сала; Татар Бизн әсе 1685 елгы грамотада телгә алына; Мунчәли (Мочалей) авылына XVII гасыр урталарында Түбән Новгород губернасындагы Мунчәли авылы кешеләре нигез сала һ.б. Шушы ук фактлар халык арасында яшәп килә торган легендаларда да чагылган. +Чүпрәле сөйләше - көнбатыш диалектның ц-лаштыручы сөйләшл әреннән берсе. Административ яктан бу сөйләш нигездә Татар стан ның Чүпрәле районында таралган һәм сөйләшнең исеме дә шуннан алынган. +Географик яктан ул Тау ягындагы урта диалектның көнбатыш диалектка тоташа торган коридор сөйләш - тархан сөйләшенең көнба тышына тоташа. Төньякта сергач сөйләше белән чикләнә. +Чүпрәле сөйләше үзенчәлекле фонетик күренешләр һәм башка сөйләшләрдә табылмый торган диалекталь сүзләр белән дә мөстәкыйль сөйләш булып аерылып чыга. +Сөйләшне өйрәнү тарихы турында кыскача түбәндәгеләрне күрсәтергә мөмкин. +Мөстәкыйль сөйләш буларак һәм шушы ук исем астында ул Л. Җәләй хезмәтләреннән үк билгеле. +Сөйләш беренче мәртәбә эзлекле рәвештә Л. Ш. Арсланов тарафыннан Татар халык сөйләшләре атласына материал җыю барышында өйрәнелә һәм аның кандидатлык диссертациясенең бер бү ле ге буларак тасвирлана, татар диалектологиясендә беренче мәр т әбә әлеге сөйләшнең үзенчәлекле яклары күрсәтелә, фәнгә кертелә. +Алга таба әлеге сөйләшкә, төрле максатларны күздә тотып, З. Р. Садыйкова, Ф. С. Баязитова, Т. Х. Хәйретдинова һәм Д. Б. Рама зано ва лар да экспедицияләр уздыралар һәм үзләренең хез мәт ләрендә төрле мәгълүматлар китерәләр. Нәтиҗәдә татар теле нең диалектологик сүзлекләрендә (1969; 1993; 2010) чүпрәле сөйләшен нән бай лексик материал чагылыш таба. 2008 елда чыккан "Татар халык сөйләшләре" (2 китапта) дигән тупланмада чүпрәле сөйлә ше З. Р. Садыйкова тарафыннан тасвирлана. +Чүпрәле сөйләше турында бай мәгълүмат, әһәмиятле факторлар И. Ә. Гаффаров хезмәтләрендә дә яктыртыла. Туган ягының чын мәгънәсендә патриоты, үз төбәгенең телен, гадәтләрен яхшы белүче кеше буларак, И. Ә. Гаффаров үзенең күзәтүләрен, күренекле шәхесләргә бай булган туган ягын тарихта яктыртып калдырырга тели, шул максатта "Туган як мирасы" (2004), "Туган як мирасы" (икенче китап, 2005), "Мишәрләр. Тарих һәм тел" (2011) китапларын бастырып чыгара. +И. Ә. Гаффаровның әлеге хезмәтләрендә Чүпрәле төбәге татарлары гына түгел, бөтен татар халкы тарихына караган мәсьәләләр дә күтәрелә: Кемнәр алар мишәрләр? Чүпрәле төбәгенә ничек килеп чыкканнар? Чуашлар белән багланышлары нинди? Аларның сөйләшендә нинди диалекталь үзенчәлекләр һәм сүзләр бар? Нинди йолалар, гореф-гадәтләр сакланып килә? Гомумән, бу китапларда Чүпрәле сөйләше турында бай материал бирелгән, автор һәм тарихчы, һәм филолог буларак әһәмиятле хезмәтләр язып бастырган. Алар татар фәнендә, тарихында һәм диалектологиясендә әһәмиятле өлеш булып тора. Хезмәтләрнең әһәмияте тагын шунда: автор үзе күтәреп чыккан мәсьәләләргә җавап бирә, үзенең карашын белдереп бара. Яшь буында туган ягына, туган теленә мәхәббәт тәр бия ләү чарасы буларак та И. Ә. Гаффаровның хезмәтләре безгә бик кирәк. +Татарстан Фәннәр академиясе Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдә бият һәм сәнгать институты тарафыннан Чүпрәле якларына оешт ырылган комплекслы махсус экспедиция төбәкнең телен, фолькл орын гына түгел, тарихын, сәнгатен, музыкасын һ.б. аспектлар дагы мәгълүматларын да туплап өйрәнү максатын күздә тотып узды рылды. Без исә Чүпрәле сөйләшенең диалекталь күренеш лә рен кыскача яктыртып үтәчәкбез. +Сөйләшнең фонетик үзенчәлекләре +Чүпрәле сөйләше а авазын, көнбатыш диалектка хас булганча, ачык итеп, иренсезләштереп әйтү белән характерлана: алма - әд. әй телеш аолмао, язылышта алма, бала - әд. әйтелеш баолао, язылышта бала һ.б. Авазның ачык әйтелүе барлык позицияләрдә дә сак лана. +Көнбатыш диалекттагы кебек үк, чүпрәле сөйләшендә дә ә һәм ү авазлары алгырак позициядә һәм таррак ясалышлы итеп әйтелә: үрдәк - үрдәк, күлмәк - күлмәк һ.б. +Башка сузык авазларның әйтелеше әдәби телдәгечә. +Бер төркем үзенчәлекләр сузыклар тәңгәллегендә күзетелә. Ы ~ а: йаңы - йаңа, язылышы - яңа; кагыз - кәгазь, сындык - сандык һ.б. Фигыль формаларында: баргынца - барганчы, цыгыр - чыгар (выйдет). +А ~ ә: хатле - хәтле, хатсез - хәтсез, хал' - хәл; +е(э) ~ ә: әрәкмән - әрекмән; +ә ~ и: әтәй - әти, әнәй - әни, әбзәй/әзәй - абзый, мәләш - миләш, зәрәт < зирәт - зират, шәкәр - шикәр, әләс-мәләс - иләс-миләс, әпәй - ипи, тәкле - тикле; +и ~ ә: мени - менә, пилмин - пилмән, кифен - кәфен, пике - пәке, тиспе - тәсбих; +э ~ и: энец - инеч, энде - инде, эшетә - ишетә (бу күренеш Тау ягының аеруча норлат сөйләшендә актив); +и ~ е: тирмән - тегермән, әрбир - әйбер, тигендә - тегендә, шиша - шешә. +Әд. ү урынына и сузыгы тәңгәл килә: тигел/тегел - түгел, биген - бүген, кеңел/киңел - күңел. +Бу күренеш чүпрәле сөйләшенең характерлы үзенчәлекләреннән берс е, аның кайбер мисаллары касыйм, темников, мордва-каратай кебек архаик күренешләрне саклап килә торган сөйләшләрдә табыла: кас. мулиш - миләш, күсәү - кисәү, кизләү/күзләү - чишмә һ.б. Ул бу җирләрдәге борынгы татар сөйләшләре белән бәйле булса кирәк. Аның мисаллары XIV йөз татар әдәбияты җәүһәрләре арасында да, мәсәлән, Мөхәммәдъярның "Төхфәи Мәрдан" поэмасында теркәлгән. Шуңа күрә ул "Татар халык сөйләшләре атласы"нда да чагылыш тапкан (кара: карта № 16, 17, 18). +О ~ у: орлау - урлау; +а/е (э) ~ ү: беген - бүген, көңел - кеңел - күңел, көп - күп, өwү - өю һ.б. +Дифтонг үө авазы әйтелү очраклары бар: күөп/көп - күп, дүөрт/ дөрт - дүрт. +Ы ~ у: шыл - шул, шындый/шынди - нундый, сыкна - сукно - тула; +ү ~ ө: үмә - өмә, үләнү - өйләнү, үмер - әйтелә: гөмер, языла гомер, йүткерә - йөткерә, йүгән - йөгән һ.б.; +у ~ о: бутка - ботка, куңгыр/кунгыз - коңгыз. +Сөйләшнең характерлы үзенчәлекләреннән берсе - иренләшмә о, ө сузыкларын иренсезләштереп әйтү, ягъни аларга ы, е, ыо, еө авазларының тәңгәл килүе. Мәсәлән: йезек - йөзек, кебе - гөбе, эц - өч, һэнәр - һөнәр, кышлар - кошлар, кыры - коры, ыцыбызда - очыбызда, йымырка - йомырка. +Бер төркем сүзләрдә әдәби телдәге у авазы урынына ы әйтелә: шылай - шулай, шында - шунда, шынан - шуннан, шындый/шынди - шундый, шыл - шул, сыкна < сукно - тула, ырлау - урлау һ.б.; +ыб ~ у: цыбар - чуар, цыбан - чуан, цыбалу - чуалу һ.б. +Шулай ук ө ~ ү: көмгән - күмгән. +Нечкә әйтелешле сүзләрне калын итеп һәм, киресенчә, калын әй телешле сүзләрне нечкә итеп әйтү. +Мәсәлән, дийәлмәсә - дия алмаса, кецеркән - кычыткан, зирәт - зират, кецтегән - (борын) кычыткан, әбзәй/әзәй - абзый, нәсеп - насыйп (булса), бәлцек - балчык һ.б.; чаука - чәүкә, тапай < тәпәй - тәпи, йанаша - янәшә, шиша - шешә, йогора / йегерә - йөгерә, корка - күркә, кукы - кәккүк, мацы - мәче, котчык - көчек, арцу - әрчү, бар'ам - бәйрәм, циклаwык - чикләвек һ.б. +Сузыклар өстәлү: йерегән - йөргән, өтөрү - төрү, макы - мәк, машы - маш (манара), тапы - тап. +Йаңылыш (< ялгыш) сүзендә борынгы төрки әйтелеш сакланып килә. +Сузыклар төшү сүз башында күзәтелә: сак - усак, лан - олан, ләшү - өләшү, ләк < иләк < йеләк - җимеш, руз'а - ураза, зән' - идән, йык < ойык - оек, лау - олау, йалу - оялу һ.б. +Сузыклар төшү башка позицияләрдә дә күзәтелә: кий < кийы < койо - кое (тәрәз - тәрәзә), сийр < сийыр - сыер. +Сүз уртасында: баллау - балалау, кыркмыш - кырыкмыш, урны - урыны, катны - хатыны һ.б. +Ике сүз арасында: курл'ак - кура җиләге, ацкамыр - ачы камыр, карыләк - кара җиләк һ.б. +Рус алынмаларын үзләштерүдә дә үзенчәлекле күренешләр табыла: рашутка - рәшәткә, аугыс - август, прәңкә - пряник, самар - самовар. +Дифтонглар. Билгеле булганча, көнбатыш диалектта дифтонглар бер авазга әйләнәләр. Чүпрәле сөйләшендә дә, нигездә, шулай. Шуның белән бергә аерымлыклар да бар. +-өй дифтонгы ү авазына яки -ий дифтонгына күчә: сүләкли - сөйләштерә, үрә - өйрә, ү - өй, үлә - өйлә, түмә - төймә, йүләү - җөйләү, өw/ү - өй, күw - көй һ.б.; +Сузык аваз алдында: үwәбез - өябез, түwәбез - түwәбез, күwәнтә < көйәнтә - көянтә, сүwәк - сөяк һ.б. +Шулай ук: эрәнү - өйрәнү. +Өй < ий очраклары бар: ийдә - өйдә, кийәнтә - көянтә, тийә < төйә - төя (грузи) һ.б. Мондый күренеш көнбатыш диалектта катнаш (стәрлетамак, чистай һ.б.) сөйләшләргә хас. +-ай/-әй, -ой, -уй дифтонглары, я, н, р, т, ч, с авазлары алдында килгәндә, а, ә, о, ө, у, ү сузыкларына монофтонглашалар, й өлеше алардан соң килгән тартыкларның йомшак авазларга әйләнүенә китерә: кат'уwышлый - кайтканда, ад'а - әйдә, ан'у - айну, кан'ар - кайнар, ар'ан < айран - әйрән, ат'ә/әтә - әйтә, бәли - бәйли, Гелзәнәп - Гөлзәйнәп һ.б. нечкә әйтелешле сүзләрдә й төшә: кур'ик - койрык, бәләwец - бәйләү эше (энәләр һәм бәйли торган әйбер бергә), бәли - бәйли, әләнә - әйләнә һ.б. +Шуның белән бергә сөйләштә әдәби телдәгечә сайла, кайт, кайда, уйнап, байтак дип сөйләү очраклары да теркәлде. +Тартык авазлар өлкәсендә түбәндәге үзенчәлекләр күзәтелә. +Сөйләш ц-лаштыручылардан булса да, ч урынына ц авазы әйтелү системалы характерда түгел, чөнки ч авазын үзен әйтү очракл ары да бар, әлбәттә, ул шартлау элементы булган тч/т вариантында әйтелә. Мондый күренешнең берничә сәбәбе булырга мөмкин: +1) чүпрәле сөйләшенә хас ц-лаштыру әдәби тел йогынтысында системалылыгын югалта бара; +2) тикшерә торган төбәккә ц-лаштыручылар да, тч/т -лаштыручылар да килеп урнашкан булырга мөмкин; +3) ч-лаштыруның мишәрләрне күчереп утыртканчы яшәгән халык теленнән сакланып килүе дә бар. +Ц-лаштыруның системалылыгы югалу ч авазының яңгырау пары дҗ аффрикатының дә сөйләштә шактый актив күзәтелүенә ки терә булса кирәк. +Шулай итеп, чүпрәле сөйләшендә ц ~ ч тәңгәллегенең мондый күренешләре бар: әд. ч авазына ц әйтелү: цәцә - чәчә, пецү < печү - кисү (кроить), пецән - печән, цәй - чәй, цалыр - чалыр (корал исеме), цәцәк - чәчәк, цабата - чабата, пыцак - пычак, цалгы - чалгы, цаба - чаба һ.б. +Сөйләштә түбәндәге очракларда ч авазы даими әйтелә: кетчкенә - кечкенә, питч - мич, Тчынлы - Чынлы (ав. ис.), Тчәке - Чәке (ав. ис.) һ.б., котчык - эт, тчаука - чәүкә, тчаршау - чаршау, катчан - кайчан һ.б. Алынмаларда: култча - боҗра, тчашка - чашка, иркача < рус. рукавица - бияләй һ.б. +Әд. җ урынына дз/з әйтелү: дзәймә - җәймә, зийә - җыя, дзәяәү - җәяү, зиде - җиде. +Әд. җ урынына дҗ әйтелү: дҗымга - җомга. +Әд. җ урынына тч әйтү: Әнвәртчан - Әнвәрҗан. +Болардан тыш, сөйләм агышында әлеге аффрикатларның шартлаулы өлеше генә әйтелергә мөмкин, ягъни: дз > д/т, ц > т күренешләре очрый. Мәсәлән, зеңәти < зеңәци < җиңгәчи, кеткенә - кеч кенә, мит цыгару - мич чыгару, тәймә < тчәймә < дҗәймә - җәй мә, пит артына < питч артына - әд.мич артына, атышкан < ачышкан - әчегән (сөт) һ.б. +Сөйләш өчен характерлы үзенчәлекләрнең берсе дҗ авазын кулл ану. Бу сүз башында, аеруча сүз уртасында күзәтелә: мәрдҗән - мәрҗән, эндҗе - энҗе, кәдҗә - кәҗә, мердҗә - морҗа, бадҗа - баҗа, пәдҗи - диал. пәҗи - сүс һ.б. +Чүпрәле сөйләшендә көнбатыш диалектка хас булганча, й-лаштыру күзәтелә: йир - җир, йәй - җәй, йил - җил, йәйәү - җәйәү, йыр - җыр һ.б. +Шул ук вакытта күрсәтелгән позицияләрдә дз/з авазы да әйт елергә мөмкин: дзил/зил - җил, зәйәү/дзәйәү - җәяү, мәрдзән/мәрзән - мәрҗән һ.б. +Тартык аваз тәңгәллекләре +Чүпрәле сөйләшендә дә, көнбатыш диалекттагыча, к, г авазлары тел арты авазлары булып әйтеләләр: кайгы, кырк - кырык, агач сүзләре әдәби телдә кайгы, кырык, агач һ.б. әйтеләләр. +Йахшы (яхшы), катын (хатын) сүзләрендә этимологик к тартыгы саклана. Сигез, тугыз сүзләрендә ике сузык уртасындагы г авазы саңгыраулаша: сикез, тукыз. Тик бу күренешнең шактый сирәк күзәтелүен ассызыклап үтәргә кирәк. +Фәндә билгеле булганча, көнбатыш диалектта әдәби телдәге w авазы урынына в куллану хас. Бу бигрәк тә ике сузык арасында күз әтелә. Чүпрәле сөйләшендә мондый очракларда әдәби әйтелеш шактый системалылык саклый: аwыл - авыл, каwын - кавын, циклаwык - чикләвек, баwырсак - бавырсак, баруwы - баруы, даwам итә - дәвам итә, сүwәк (диал. севәк) - сөяк, куwала (диал. кывала) - каула һ.б. +Татар сөйләшләренә чит булган һ авазы чүпрәле сөйләшендә дә әйтелми: +һ > о: энәр - һөнәр, Минаҗ - Минһаҗ, Адый - Һади, әркенне - һәркөнне, шәәр - шәһәр, йәт - җәһәт; +һ > г: Зеерә/Зегрә - Зөһрә; +һ > w: Зөwәр - Җәүһәр; +һ > й: Майнур - Маһинур, Шийаптин -Шиһабетдин, зийен - зиһен; +н ~ ң тәңгәллеге 2 нче зат хикәя фигыль һәм иялек килеше кушымчаларында да күзәтелә: киләсен - киләсең, ашнын - ашның, безнен - безнең, саласын - саласың. +Ике сузык арасындагы к авазы саңгыраулаша: тыгырык - тыкрык, йага - яка, тугу - туку, цугыну - чукыну. +Иске Чокалы, Иске Задур, Яңа Чокалы авылларында саңгыраулаштыру очраклары күзәтелә: Әнвәртчан - Әнвәрҗан, сират - зират, паҗа - баҗа, кенчәлә < гөнҗәлә - каба. +Кайбер сүзләрдә т авазы яңгыраулаша: ибдәш - иптәш, сәлдәү - селтәү, дустыган (диал. тустыган) - чүмеч; +м ~ н: үләм - әд. үлән, тетем - төтен. Киресенчә, түбәндәге сүзләрдә м авазы урынына н әйтелә: калын < калым, нүгез - мөгез, нүwек < мох - мүк, нүwеш (диал. мөгеш) - почмак; +м ~ б: малан - балан, мере - бөре, мәке - бәке; алынмаларда: минек - яфрак себеркесе, минаwат - виноват; +' ~ х: ра'мәт (х > к > ') - рәхмәт; +п ~ б: петү - бөтү, пыт сөwәге - бот сөяге, пытак - ботак; +р ~ й: әрбир - әйбер; +т ~ ч: тишмәгән - чишмәгән; +т ~ д: тәwә - дөя, тиспе - дисбе; +с ~ ч: тескери, тыскан - тычкан, гәдәс - ядәч; +н ~ л: шаунау - шаулау, кытнау - кыртлау (тавык); +р ~ л: арткы - аркылы, шурпа - шулпа; +б ~ м: цыбылдык - чымылдык, гарбун - гармонь, бун' - муен һ.б.; +й ~ д: йәште - дәште; +ф ~ п: фылант < план - йорт урыны, манфаси - монпасье; +ч ~ ц: ыркача < рукавица - бияләй, гуринча < горница - ак өй; +н ~ д: алны - алды (ишегалны). +Сүз азагында: күwәз - күәс, ләңгәз - ләңгәс. +З ~ с: зәрдә - сәрдә; +г ~ к: гаудан - каудан (абага йоны); +Авазлар өстәлү: кыстырымбый - кыстыбый, пинцак - пычак. +Сүз башында й өстәлү очраклары күзәтелә: йирне - ирен, йезә - өзә, йертә - иртә. Мондый күренеш аеруча чистай, мәләкәс сөй ләшләренә хас. +Сүз уртасында: сугалцан - суалчан. +Авазлар төшү: +й (сүз башында): эләк/ләк < йиләк - җиләк; +л: кыннау - колынлау, йугату - югалту; +т: кецеркән - кычыткан, цигерткә - чикерткә, арткыры - аркылы; +р авазы төшү, тамырлары -р- сонорына беткән фигыль (аеруча инфинитив) формаларында актив: керегә - керергә, барысыз - барырсыз, тырыга - торырга, йерегә - йөрергә, утырыга - утырырга, күрегә - күрергә һ.б.; +г: дҗыма - җомга, дәа - дога, уз - угыз, сәт - сәгать, аза - әгъза; +ғ/г авазлары төшү гарәп-фарсы алынмаларында сүз башындагы позициядә (аеруча кеше исемнәрендә) күзәтелә: айып - гаеп, айыт - гает, үмер - гомер, Айша - Гайшә, Арифулла - Гарифулла, Арифзян - Гарифҗан, Алия - Галия һ.б. +Башка очракларда: йаңыз < йаңгыз - ялгыз, саат/сайат - сәгать; +ш: алма-тилмә - алмаш-тилмәш. +Ике сүз арасындагы позициядә беренче сүз азагындагы ш, ч, с тартыклары яңгыраулаша: +йәж бахыт - яшь вакыт, пиж баш - мич башы, кыж буйы - кыш буе, биж бармак < бишбармак - перчатка, пиз (ч > ц > з) баш - мич башы. +Метатеза: бырны - борын, ирне - ирен, цорау - очрау, сиркыч - сыерчык, джымак - оҗмах, азбар - абзар, кецтегән - кычыткан (борын кычыту турында), күреш - күрше, кымырыска - кырмыска, үрмәкцә - үрмәкүч, бачкыз - баскыч һ.б. +Түбәндәге сүзләрдә ике сузык арасындагы саңгырау к тартыгы яңгыраулаша: тыгырык - тыкрык, тугу - туку, йага (йака) - яка һ.б. +Интервокаль позициядәге җ авазы урынына ж әйтү: менәжәт - мөнәҗәт, хужа - хуҗа, пәжи/пәҗи/пәзи - сүс. +Тартык авазларның нечкәрүе: Мус'а - Муса, н'ур - нур, руз'а - ураза, Хас'ан, камыл' - камыл һ.б. +Нечкә әйтелешле сүзләрдә йомшак ш' авазы кулланыла: кеш'е - кеше, Кәш'ифәттәй - Кәшифә апа, ш'әйкәләре - аш-су чиләкләре, кыры йәш'ен - аҗаган. +Морфологик үзенчәлекләр +Исемнәр. Кеше исемнәренә -ч, -ш, -и, -әй кушымчалары ялганып иркәләү-кечерәйтү формалары ясала: Минач - Минһаҗ, Сәй фи - Сәйфетдин, Wәлеш - Вәли, Гайфук - Гайфулла, Ал'уш - Гатулла, Зәйдук - Зәйдулла, Сирач - Сираҗетдин, Апыл' - Абдулла һ.б. +Иркәләп эндәшү өчен тайым, колыным сүзләрен куллану актив: Тайым, авылнын тарихын без белмибез. +Тартымлы исемнәрнең төшем килеше ы-е кушымчалары белән яса лу актив. Мәсәлән: +Белгәнеңе (белгәнеңне) укып сийпийсын. +Әрбирләреме (әйберләремне) калдырып тордым. +Күрсәтү алмашлыклары: мыни/мыны/мени/муни - менә, тиге - теге, бу, мындый, шыл, шындый, улсы/усы - анысы, вата, вана, выт, шулсы/шылсы - шунысы һ.б.: Улсы да кат'ты - Анысы да кайтты. Мун'и биредә йакын гына ызбалары - Менә биредә якын гына өйләре. Шылсын ыныткан инде мин - Мин шунысын онытканмын инде. Вана шыннан кара пыцакны - Әнә шуннан кара пычакны һ.б. +Көнбатыш диалектка хас булганча, чүпрәле сөйләшендә дә күрсәтү алмашлыклары урын-ара килешләрдә икеләтелгән кушымчалар алалар: Тегенәргә ут каба, кецкә сүндерәләр. Анарга кайм'ак кушалар. Мынарга нәстә дийәрсен, йылый вет. +Иялек килеше -нын/-нен кушымчасы белән ясала: циләкнен очраклары күзәтелә: безнен (безнең) вахытта, циләкнен (чиләкнең) төбе йук һ.б. +Сорау алмашлыклары: нә/нәрсә/нәмәрсә/нәстә - нәрсә, нәшли - нишли, нәрсә эшли, кайан, катчан, кацан, нәцек/ницек һ.б.: Нәшли әнәң, туйга барамы? Нәмәрсә хәзерләдең саумга? - Савымга (туй күчтәнәченә) нәрсә әзерләдең? Касы ланы хасталанган? - Кайсы баласы авырый? Кем дә йереми бу жарда - Беркем йөрми бу эсседә. +Саннар. -ау/-әү кушымчалы вариантлар актив кулланыла: Алар күбәү бит, тузгып, таралып киткәннәр. Элеке бер пылантта икәүикәү утырганнар. Зидәүләп үстеләр, цәцәк цыгардылар, андары эцәрләп үлделәр. Бер-бер артлы тугызаулап балалар булды. +Рәвешләрнең ясалышы. -лата/-ләтә: Акцалата бирийем? - Акчалата биримме? Камаклата сата. Борцак берәр кыр цәцәләр иде, йәшелләтә кузагын ашыйлар иде һ.б. +Үзгәцәли(й): Ишетмештән беләм, үзгәцәлий белмим шул. Үз гәцәли йәрдәм дҗук шыл. +Теңнә: ындырны (бәрәңге бакчасы) теңнә (төнлә) баса (казый) идек. +Ката, сәтә бәйлекләре белән: Кыш ката (буе) тытам балны, биш үле зийдык зиде йылга. Тезләрем аwырта, кен сәтә (көн буе) сызлап цыгам. +Фигыльләр. Затланышлы формалар. Хәзерге заман хикәя фигыль. Хәбәр составындагы 3 нче зат хикәя фигыльгә -дыр/-дер кушымчасы ялгана: Ул сүләргә йаратадыр (ярата). Ике ай артык үтте дәдер. Ул күрәдер дә әнәсенә әтәдер - Ул күрә дә әнисенә әйтә. +Бу күренеш исем хәбәрләрдә дә күзәтелә: Ул әтә, бу бүләк сиңадыр (сиңа). +Ди фигыле еш кына дир/дийр рәвешендә әйтелә: Кунакка килегез, дийр (ди). Безгә дә барыгыз, дир. +-ган/-гән кушымчалы нәтиҗәле үткән заман формасы билгеле үткән заман функциясендә дә кулланыла, бу вакытта ул зат кушымчалары алмый: Син әле суга бармаганмы (бармадыңмы)? Мин быйыл капыста утыртмаган (утыртмадым). +Аналитик үткән заманнар. +1. Чүпрәле сөйләшендә дәвамлы үткән заман -а иде формасы белән белдерелә: Кимак пешерә идек. Нәстә кирәгеңне алып кат'а иде. +Бу форманың юклыгы - мийды-миде кушымчасы белән ясалырга мөмкин: Ун'га (уенга) йебәрмиде (җибәрми иде). +2. Аерым очракларда урта диалектка хас -адыр + иде конструкциясе дә күзәтелә: Кыз вакытта эч әттереш уйныйдырыйк. +3. Тау ягы сөйләшләренә хас -ды иде формасын куллану очраклары бар, ул күптән үткән заман формасына туры килә: Утырып бардым иде - Утырып барган идем. +4. Көнбатыш диалектка хас үзенчәлекле -а булган формасы чүпрәле сөйләшендә дә күзәтелә: Зур-зур цобаннар цыга булган әwәле - Зур-зур чуаннар чыга торган булган элек. Арцига эцәр-дүртәр пар бара булганнар (бара торган булганнар). Мондый үзенчәлек, нигездә, катнаш (мәсәлән, стәрлетамак) сөйләшләрдә очрый, әдәби (-а торган иде) һәм диалекталь (-а иде) формаларның контаминациясе нәтиҗәсе булырга мөмкин. +Эчке теләк -кы/-ке + келәү конструкциясе белән белдерелә: Цык кым келәми (чыгасым килми) йаңгырда. Цәкцәкне эләкшә кебек кисеп пешерәбез, улсын да ашагыбыз келәми (ашыйсыбыз килми). +Әдәби телдәге теләсәң нишлә конструкциясе чүпрәле сөйлә шендә теләдең нишлә формасында әйтелә: Син теләдең нишлә (телә сәң нәрсә эшлә), мин тизрәк барыйм. +Тау ягы татар сөйләшләренә хас -ма/-мә + келим ният конструкциясе чүпрәле сөйләшендә дә күзәтелә: Баргысы келәми, алып китмә келим - Алып килергә уйлыйм, барасы килми. Йакшы йәшәмә кели - Яхшы яшәмәкче була. +-ып/-еп кушымчасы хәл фигыльнең юклыгы -мыйца/-мицә, -минца/-минцә кушымчалары белән ясала: Кызларга сырамыйца (кич) цыгарга тигел - Кызларга сорамыйча кич чыгарга ярамый. Килминцә калмый ул. +-гач/-гәч кушымчасының түбәндәге вариантлары күзәтелә: Зидене бетергәц (бетергәч) пирмәгә бозау карарга кердем. Үскәцтән (үскәчтен) Казанга китте малайы. +-ганчы/-гәнче формасының вариантлары: Рашутка куйгыннца (куйганчы) таwыклар керә иде. Пецәнгә төшкәнцегә кадәр (төшкәнче) ял иткән. Пецән цапкинца (чапканчы) йаңгыр былмады. +Чүпрәле сөйләшенә хәл фигыльнең -уwынца/-үwенцә кушымчалы формасы хас: Баруwынца мәктәпкә кер, балалар зийылганмы? - Барышлый мәктәпкә кер, балалар җыелганмы? Икеләп сүләштем, баруwынца да, кат'умынца да - Ике тапкыр сөйләштем, барганда да, кайтканда да. +Чүпрәле сөйләшендә борынгы булдац сыйфат фигыле сакланып килә: Кийәү булдац күреш аwылныкы гына - Кияү буласы (кеше) күрше авылдан гына. Кызы кийәүгә цыгарга тыра, кыда булдацлары да, кийәү булдац та кайтып килешеп киттеләр. +Бу форма "Кыйссаи Йосыф" китабында да теркәлгән. +Эшнең үтәлеш дәрәҗәсен белдерү өчен, мишәр сөйләшләренә хас булганча, чүпрәле сөйләшендә дә -акла/-әклә, -гакла/-гәклә кушымчасы кулланыла: Сүләкли бабай белгәнен - Бабай белгәннәрен сөйләп-сөйләп ала. Элгәре йегетләр йагада йерекләгәннәр акцышләргә - Элек егетләр акча эшләү өчен читтә йөргәләгәннәр. +Аерылмышның килеш формасының инверсияләнгән аергычка ялгануы: Джезек кашлыны кидерәләр - Кашлы йөзек кидерәләр. +Кайбер башка очраклар: Нәстә кирәгеңне алып кат'а. +Чүпрәле сөйләшенә әдәби күп түгел конструкциясе күб йук рәвешендә әйтелә: Акчасы күб йук (күп түгел). +Артык бәйлек сүзе, әдәби телдән аермалы буларак, баш килешне башкара: Ике йыл артык киткәненә - Ике елдан артык киткәненә. Безнен аwылда зиде йез артык йырт булган (җиде йөздән артык). +Инверсия актив: Су зур (зур су) бетте. +-мы/-ме сорау кисәкчәсе җөмләдәге логик басым төшкән сүзгә ял гана: Синең мәле ике игезәк ыланың? - Ике игезәк бала синекеме әле? +Лексик үзенчәлекләр +Фонетик һәм грамматик үзенчәлекләр белән беррәттән, чүп рәле сөйләше диалекталь сүзләргә дә бай. Аларның төп өлеше көнбатыш (мишәр) диалектына хас лексика белән уртак: кан'игәц - хатынының яки иренең апасы, ызба - өй, сугым - иткә суясы ат, алаша - ат, питырац - кечкенә икмәк, бәбец - читек-кәвеш, лән - җитен һ.б. +Сөйләштә тагын тау ягы сөйләшләре төркеме өчен уртак булган диалекталь сүзләрнең булуын да күрсәтергә кирәк: малай - бала, ләнгәц - агач тәпән, ханжа - самогон, гензәлә - каба. +Чуаш теленнән кергән сүзләр дә табыла: дәнгәл - тау шуу өчен скамейка рәвешле итеп ясалган җайланма (чув. тенкел - скамейка). +Чүпрәле сөйләшенә хас лексик-семантик системаның кайбер тематик төркемнәренә берникадәр тукталып үтү урынлы булыр. +Туганлык атамалары. Билгеле булганча, кан туганлык атамалары телнең иң борынгы һәм тотрыклылык саклый торган төркемен тәшкил итәләр, алар нигезендә никахлашу нәтиҗәсендә барлыкка килә торган атамалар да (кан' + ата, каен + сеңел, каенигәц < кан' + игәц - кыз туган дигән сүз һ.б.), туганнарны якын итеп, яратып эндәшә торган сүзләр дә (әбекәй - әбигә эндәшү сүзе, әпкәй < абыс (гыйлемле, олы дигән сүз) + тәй < тәй (< түтәй) һ.б.) ясала. +Чүпрәле төбәге өчен түбәндәге кантуганлык атамалары хас: әнәй - әни, әтәй, әттәй - әти, әбзәй/әзәй/әбзә/әзи - абый, түти/ түтәй/тәтәй - апа, әби, бабай, сеңлем, эне(м), быратым - әд. энем, ылан/лан - бала, йәш ылан - яшь бала, карцып әби - кендек әби, шәкерт әбзи - абыйларның берсе, әнтәй - сөйләүчедән олы булган хатын-кыз туган яки чит хатын-кызга эндәшү сүзе (абыз + түтәй сүзләреннән), әптәле-сеңелле - апалы-сеңелле; бабай; бабацы - сөннәтче; бәбәй, бәбәй буткасы - бәбәй ашы, бәбәй үстерү - бәби туе; дәдә - әтисенең абыйсы яки энесе, игәц - бертуган апа. +Гомуми туганлык нәсел, туган, карендәш, нәсел-нәсәбә, теп һ.б. сүзләр белән белдерелә. +Никахлашу туганлыгы атамалары. Көнбатыш диалектның бар лык сөйләшләрендәге кебек, Чүпрәле төбәгендә дә никахлашу нәтиҗәсендә барлыкка килгән туганлык атамалары кан' сүзе ярдәмендә ясала: кан'ата (эндәшү сүзе: әтәй/кан'әтәй), кан'ана (әнәй, кан'әнәй), кан'ага (әбзәй, әбзи, әзәй, әзи), канигәц (әптә, әптәй/апа), кан'сеңел (иренең сеңлесе), каене, балдыз, җанагай, җәнагай - каен эне, паҗа/баҗа - баҗа; бикәц - яшь килен, бикәцкә керү - кияү бе лән кызның беренче кичәсе, зөфаф кичәсе; дуwадак - ялгыз ир һ.б. +Чүпрәле төбәге өчен характерлы моментларның берсе - бийагай сүзенең мәгънә үзенчәлеге. Бийагай сүзе тел яшерә торган киленне белдерә: Әзәй белән, бигрәк тә ирнең иң зур әзәйе белән, бийагай булганнар. Элгәре бийагай булганнар, тел йәшергәннәр. Килен кайната белән сүләшмәгән, бу бит бийагай, сүләшми, диләр. Мондый күренешнең таралу территориясе норлат, тархан сөйләшләреннән үк башлана. +Шулай итеп, татар телендәге бийагай сүзе никах туганлык атамасыннан йола атамасына әверелгән. Бу очракта би- компонентлы никах туганлыгы атамаларының чуаш теленә кереп җитә алмавы да роль уйнаган булырга мөмкин, чөнки туганлык атамалары, иң тотрыклы лексика буларак, чит йогынтыга тиз генә бирешмиләр. +Тагын бер үзенчәлекле күренеш игътибарга лаек. Чүпрәле сөйләшләрендә иренең абыйсын бийагай, энесен йанагай дип әйтү очраклары күзәтелә. Бу туганнар берничә булса, аларны аеру өчен төрле-төрле эпитетлар кулланыла: ылы бийагай, кеwәз җәнагай, сылу җәнагай. Шулай итеп, чүпрәле сөйләше әлеге атамаларны куллану ягыннан көнбатыш диалект сөйләшләреннән бераз аерыла. Мондый аерымлык Түбән Новгород өлкәсендә таралган сергач сөйләшендә дә билгеләп үтелгән иде. +Туганлык атамаларының тотрыклы булуын исәпкә алсак, әлеге күренешләр мишәрләр күчеп килгәнче яшәгән төркиләр һәм болгарлар телендәге үзенчәлекләр белән бәйле, дип фараз итәргә була. +Әдәби телдәге ирем атамасы урынына сөйләштә, сергач сөйләшендәге кебек, татарым сүзе әйтелә: Минем татарым вайнада үлде. Зеңәци, зеңәти - җиңгәчәй, зизни - җизни һ.б. +Каниш - килен кешегә ир ягыннан булган барлык туганнар. +Йәш әби - бабайның икенче хатыны. +Йезек - ахирәт дус, шуннан: йезек кушылу - ахирәтләр булу. +Хатын-кызлар арасында бер-берсенә яратып, якын итеп эндәшү сүзләре бар: йезек - ахирәтем, сүгәнем - сөйгәнем, йандус - җан дустым, йөрәгем, малинам һ.б. +Туй йолаларын белдерә торган атамалар арасында чүпрәле ләрнең үзләренә генә хас лексемалар да күзәтелә. Мәсәлән, арчы йөрү - туйда катнашу, эшәнчек - бирнә, йуллык - иртәгә туй дигән көнн е егетләр һәм кызлар туганнары катнашлыгында уза торган күңел ачу мәҗлесе; саум/саwым - туйга кода-кодагыйлар алып килә торган, билгеле комплекттагы күчтәнәчләр (пар каз, бавырсак/ чәк чәк һ.б.). Саум садакасы - туй табынына саум чыккач өләшелә торган садака; кабак сату - капкада кияүне кертмичә тору, бүләк биргәч кенә кияүне уздырып җибәрү (борынгы төрки кабак - капка сүзеннән), кийәү гусницы - егет ягыннан кыз ягына китерелгән бүләкләр, каруны түләү - кыз ягыннан кийәү гусницына каршы бирелгән бүләк. +Туй керү - әле генә өйләнешкән яшьләрнең кыз ягы туганнарында кунак булып йөрүе, ылау алу - туйга килгән парлы кунакны кундыру, кунак итү. +Аулак калган өйдә яшьләрнең җыелып күңел ачуы да чүпрәле якларында үзенчәлекле атала: мәзәк. Анда төрле уеннар булган: йө зек салу, арка сугыш һ.б. Җәзалар да төрле булган: "күгәрчен ашату", "тышка чыгып "йолдыз санап" керү", "егетләрне җырлату" һ.б. Түгәрәк уеннарында төрле шаян җырлар "яманлаш" (әд. төрттерешле) җырлар башкарыла. Утырмага килгән кунак кызга аеруча җылы, ихтирамлы мөнәсәбәт күрсәткәннәр. +Халыкның рухи дөньясын язгы кич чыгу вакытындагы, ташу өстендә башкарыла торган уеннардан башка күз алдына ките рергә мөмкин түгел: кыруг уйнау, түндәг алыш (русча третий лишний), лапта, бармак уйыны, келтә зийу, тотынып уй нау һ.б.; урамда кызлар черки (классики), малайлар ашыг уйыны уй наганнар. +Төрле ышанулар киң таралган, алар татар халкының башка төбәкләрендәге төсле үк, тик исемнәрендә генә бераз аерымлыклар күзәтелә: аран ийәсе - йорт иясе, өчайак - атынгычның бер төре, цицекай - тәтиләр (фарфор кисәкләре һ.б. уенчыклар), кабергә - йир пецү - кабернең үлчәмен сызып чыгу, туры ләхет яки шалгама - янда түгел, аста, кабер төбендә ясалган ләхет һ.б., ягъни мәет кабернең төбенә куела, такталардан эшләнә. Шалгама шулай ук Чүпрәле якларының үзенчәлекле билгеләреннән берсе (Гафаров И. Туган як мирасы. 2004. Б. 50-51). +Бармак тертеш: 1) катнашучылар ике бармакны бергә куеп чыгалар; 2) берәү ике бармагын кушып өстәл кырыена куя, алып баручы әле бер читкә, әле уртага төртә-төртә бер җыр әйтә. +Эцке бар'амы - көзен уздырыла торган бәйрәм, эчемлекләр дә кулланыла. +Әлемцәлек - атынгыч. +Киц утыру - кицке уен. +Күгәрцен ашату: Шырпы каптыралар берсенә берсе кыз белән йегет. +Дәңгәл (< чув. дәңгәл ) бозда яки тау шуу өчен ясалган, скамейка рәвешле җайланма; ләдән (< рус. ледянка) - кечкенә, түгәрәк җайланма, астына боз катырылган була. +Баткылдык (балалар уены) - юлда кечкенә генә чокыр казып, өстен сизелмәслек итеп салам яки кар белән каплаштырып куела, берәрсенең аягы шунда төшсә, балалар өчен бик күңелле була. +Чүпрәле төбәгендә дә төрле мифик җан ияләре белән бәйле ышанулар яшәп килә: су анасы (сир.), су иясе, су бүресе, аран ийәсе. (Су бүресе тытмасын, дир.) +Су анасы суган сакал, +Җир анасы җирән сакал, +Менә сиңә җим китердем. +Кабул итеп ал. +Саулыгымны кире кайтар, - дип, суны сибәсең. +Корылыкка китсә, авыл халкы, бала-чага инеш келәве (яңгыр боткасы) уздырган. +Авыл төзелеше, ландшафт белән бәйле лексика составында да әлегә хәтле диалектологик сүзлекләргә кермәгән сүзләр очрый: сыңар урам, бер канатлы (авыл) - урамы бер генә якта булган (авыл), кыр келәү йылгасы - яңгыр теләү йоласы башкарыла торган елга буе, чишмә - таудан агып чыккан инеш, күзләү - чишмәнең чыгып, кайнап торган урыны, атламыш - куаклык, каштау - калкулык, кыры йәшен - аҗаган, алгаш - мәҗүси һ.б. +Мокай тау - авылның бер өлеше, Имән йылгасы - елга исеме (Иске Задур). +Кешене тасвирлый торган сүзләр. Чүпрәле төбәгендә кешене тасвирлый торган лексикада да кайбер үзенчәлекләр табыла, алар арасында чагыштырулар да игътибарны җәлеп итә: пиц тәке - зур гәүдәле кешегә карата, кеwәз/кевәс - матур; сылу - нәфис; аухатлы - көчле, егәрле, какух - маңгай чәче, адашу - акылдан язу, акыш-макыш - аңгы-миңге, тирес - кире, касталану - авырып китү, тез тупсасы - тез буыны, шеше - тотлыгып сөйли торган, нуми (< рус. немой) - телсез, батыр - эре сөякле, зур гәүдәле кеше, әтүле - атаклы, билтәк - сакау һ.б. диалекталь сүзләр чүпрәле сөйләшенең үзенчәлекле сүз байлыгы турында сөйли. +Йорт-җир белән бәйле лексика составында да чүпрәле сөйлә ше өчен үзенчәлекле сүзләр теркәлде: ызба ышку, ызба кырыш - өйне кырып-кырып юу, ү йасау - өй салу, нигез боткасы - өй күтәргән көнне пешерелгән ботка яки аш; цитән - горизонталь үргән читән, ятма үргән читән, элеңге - тәрәзә пәрдәсе, цыпыш лампы - сукыр лампы, нүwеш - почмак, зәмәт - койма һ.б. +Ләнгәц (фин-угыр сүзе) - тәпән, зур булмаган кисмәк, зимбел - кәрзин, пайыт асты - лапас, стул'а (< стойло) - ат араны, албут - алпавыт. +Хуҗалык эшләрен һәм төрле эш коралларын белдерә торган лексиканың составы ягыннан бу сөйләш көнбатыш диалектның башка сөйләшләре белән, нигездә, бертөсле. Мәсәлән: тыратайга - тарантас, ызба - өй, цабу - итәк, запун - алъяпкыч, кәркеш - киндерә, пәзи/пәҗи/пәжи - сүс, чәчү/цәцү - утырту (бәрәңге һ.б.), басу - казу һ.б. +Кыр эшләре: матыйклау - (бәрәңгене) йомшарту, өю, үwәбез - өябез, ат белән: сызалар; куласа сугу - тәгәрмәч бөгү, басу - (җирне) казу, богыл - зуррак чүмәлә (печән), салдат - көлтә чүмәләсе. Һәм башка үзенчәлекләр дә бар: ындыр - бәрәңге бакчасы, пылант - йорт урыны (өй урыны, бакчалар бөтенесе бергә: Элеке бер пылантта икәү-икәү утырганнар), кыр - җир үлчәү берәмлеге: Элгәре бырцакны берәр кыр цәцәләр иде; йоморо - гөнҗәлә, цалыр - кабер казый торган махсус корал, пилит йармасы - пила чүбе, элән киндере - җитеннән тукылган киндер һ.б. +Кием-салым атамалары нигездә татар теленең башка сөй ләшләрендәге кебек. Шуның белән бергә, үзгәлекләр дә күзәтелә. +Көнбатыш диалектка хас сүзләрнең күбесе сакланып килә: запун - алъяпкыч, запун'ның циккәне дә, билдәне дә, л'амкалысы да була. Сап - 1) куныч; 2) сабак (үсемлектә). +Түбәндәге сүзләр чүпрәле сөйләшенең үзенчәлеген тәшкил итәләр: бала - ала итәк, балалы күлмәк - балайтәкле күлмәк (Балалы күлмәкләр кигәннәр, зиңнәрендә дә була, цабуwында да), сык на - тула, бәбец - читек, wарига/бишинә wарига (< рус. варежки) - бәйлә гән бияләй, ыркача < рус. рукавица - тукымадан теккән бияләй, ка дау - тагу (Түмә тешсә, аны кадауцы йук), сыкныйыгы - тула оек, батыр шәл - кышын, кунакка барганда, чанада ябынып утыра торган зур калын шәл, әлце салу - кыңгыр салу (баш киеме турында). +Кием-салым белән бәйле бер төркем сүзләр көнбатыш диалекттагыча әйтелү белән аерылалар: йага - яка, энец - инеч, цабу (чабу) - итәк, бүрке - бүрек, алынны күлмәк - изүле (бизәнү әйбере - изү) күлмәк. +Татар халкы матур бизәнү әйберләренең күплеге һәм төрлелеге белән аерылып торган. Чүпрәле төбәге татарлары да бизәнү әйберләренең составы ягыннан аерылмыйлар, ә атамаларында исә кайбер фонетик үзенчәлекләр яки диалекталь атамалар бар: түмә - муенса, цулпы - чулпы, мәрдҗән - муенсаның бөртекләре, талир цулпы, талир тәңкә, кылагалка, шәрег (< шәрыкъ - көнчыгыш) алка - айсыман алка, алынча - изүчә, хастә - хәситә, тезем - рәт һ.б. (Эц тезем мени мынсы мәрдҗән), йерәк алкалары - йөрәк рәвешле алка һ.б. +Аш-су атамаларында да халыкның җирле сүзләр уйлап табу осталыгы шактый ачык чагыла. Салма - ракушка, ләкшә - токмач, каплаwыц - капкач (бәлешнеке), кыстырымбый - кыстыбый, сумса - бөккән, зәймә - юка, җәймә, үрә, сетлүрә, киндераш кәкәце - ватрушка, кәлземә - сумса, курл'ак вәринҗы, пукыл' - башлы ши кәр (Ике пукыл' шәкәр алды), бармак - озынча итеп пешерелгән бавырсак, тура - йорт шартларында әзерләнгән сыр, пилмин - пил мән, эремцек пилмине - вареник, сугым ите - ат ите, йакмыш - ватрушка, келәт - эчүле мәҗлес (Әле бүген үземне келәткә йәшт еләр), тызлык - шулпа, кырлый - коры-сары (ашау). +Билгеле булганча, үсемлекләр дөньясы белән бәйле лексикага төрлелек хас, үсемлекләрне атауда һәр төбәк үзенчә эш итә, дип әйт ергә мөмкин. Шуңа күрә дә бу тема буенча сүзләр китерү урынлы булыр. +Бу төбәктә дә әлеге тематик төркемнең бигрәк тә ашарга яисә дәвага яраклы үләннәрне белдерә торган төркемчәләрен генә яхшы беләләр. +Какы, зәрдә - сәрдә, балтырган, кузгалак - щавель, ат кузгалагы - конский щавель, әрем, үгез борчагы - песи борчагы, сетлут < сетле + ут (үлән) - сөтле билчән, әрәкмән - әрекмән, кырмавык - тигәнәк, чаукабаш: ак чаукабаш - ак башлы, кызыл чаукабаш - кызыл башлы клевер үләне һ.б. +Культуралы үсемлекләр: киндераш - киндер орлыгы, киндер (үсем леге); лән < рус. лен, сөйләштә мишәр диалектына хас элән сүзе нең варианты, цүпләмә - баса, йир алмасы / алма - бәрәңге, бу ал масы < баг (бакча дигән сүз) алмасы - алма, карыләк - кара җиләк (черника), курл'ак - кура җиләге, айбагар - көнбагыш. +Үсемлекләр белән бәйле тагын бер төркем сүзләр: таwык тәпәйе/тапайы - акбаш үләне, цыпцык тарысы - сарут, сылыца - рус. ов сюг, сетлут < сөтле үлән - билчән, таwык күзе - бөрлегән, айу камыр - гөлҗимеш, рахман - әрекмән, сыргак - сырлан. +Алынмалардан: сирамин - сирень, газниц (< рус. козелец) - кәҗә сакалы, дәгел < рус. дягил - шома күшә һ.б. санап үтәргә була. +Хайваннар дөньясы белән бәйле кайбер мисаллар: мурта, умарта - бал корты, гаудан - ябага йоны, ана башы сарык - ана сарык, теше - саулык; (сарык) баллау - бәрәнләү, батыр сарык - зур сарык, кәнәш - колын, кыннау - колынлау, тәwә - дөя, арулау - печү, кагау - тилгән, куцат - әтәч, йүwеш таракан - кыргаяк. +Көнбатыш диалектның бер элементы булганга күрә, чүпрәле сөйл әшендәге алынма сүзләргә бераз аерым тукталырга кирәк, чөнки әлеге диалект рус алынмаларының күләме ягыннан үзенчә лекле урын тота. +Сөйләштәге алынмаларны фонетик үзләштерү белән бәйле күре нешләрдән фонетик үзенчәлекләр бүлекчәсенә дә тукталып үтү мөһим. +Билгеле булганча, көнбатыш диалект рус алынмаларының күл әме ягыннан урта диалект сөйләшләреннән аерыла. Чүпрәле сөйләше дә рус алынмаларының активлыгы ягыннан көнбатыш диалекттан аерылмый дияргә мөмкин. Алар тормыш-көнкүрешнең барлык тармакларында да табылалар. +Туганлык атамалары: бырат - эне, пләмәнцә - әти яки әнисенең туганының кызы, пеләмәннек - улы. +Кеше әгъзалары, аны бәяли торган сүзләр: крута - кызу, кискен, кырыс; гадук - яшьтәш, н'умий - телсез һ.б. +Хуҗалык эшләре, йорт-җир: кырыл'ца - болдыр, өй алды баскычы, пираклат - аркылы агач, путалак - түшәм, герәплә - тырма, йәслә - утлык, пар'на - пар басуы. +Матди мәдәният: прәңкә - прәннек, ыркача - бияләй. +Йорт җиһазы: крамысла - көянтә, куфшна - күәс, кучарка - кисәү агачы, минек - мунча себеркесе, прабой - келә тимере, пузыйр - лампа пыяласы, сигелцә - ыңгырчак һ.б. +Мал-туар һ.б.: сыка - ана эт, кумка - кантар һ.б. +Табигать: зәрә - таң, зәрә йарылу - таң ату, жар - эссе/кызу, жажор - рус. затор һ.б. +Кайбер алынмалар чүпрәле сөйләшендә икенче төрлерәк мәгънә төсмерләре алган: гуринча (көнб. диал. ак өй, өйнең ак ягы, түре) - 1) ак өй; 2) җәннәт, җәннәт почмагы (Гафаров И. Б. 90); багылай - шук, шаян, тиктормас; калушка - 1) калып; 2) чабата астына су үтмәсен өчен беркетелгән шакмак; тамит булу - аптырау, тамит итү - аптырату һ.б. +Сөйләштәге тагын чуаш (деңгел - тау шуу өчен скамейка рәвешле ясалган җайланма; әбхам - мактанчык һ.б.), мордва (паң гы - гөмбә, кәркеш - киндерә, пәзи - сүз һ.б.) телләреннән керг ән сүзләр дә булу чүпрәлеләрнең төрле халыклар белән багланышлары, тормыш тәҗрибәсе уртаклашып гомер итүләре турында сөйлиләр. +Шулай итеп, чүпрәле сөйләшенең үзенчәлекле күренешләр сис темасы формалашкан. Бер яктан, анда көнбатыш диалектка хас үзенчәлекләр табыла: ачык, иренләшү төсмере булмаган а авазы, алгырак позициядә ясала торган, нечкәрәк әйтелә торган ә, ү авазлары, о, ө авазларын иренсезләндерү, өй, ай, әй, уй, ой дифтонгларының бер аваз булып әйтелүе (ү - өй, кан'на - кайнана, курик - койрык, бәли - бәйли һ.б.), к, г авазларының тел арты авазлары итеп әйтелүе, ц-лаштыру, й-лаштыру, эчке теләкне белдерә торган -кы + кели (баргы кели - барасы килә, эцки кели - эчәсе килә), укыкли - укыштыра, баргаклий - баргалый формалары, ката, сәтә бәйлекләре һ.б. +Шул ук вакытта чүпрәле сөйләше бер төркем үзенчәлекләр белән көнбатыш диалекттан аерыла. Мәсәлән, сөйләштә җ-ләштерү күре неше дә күзәтелә: дҗә кастадан - йә авырудан (нәзер әйтә), мәрҗән/мәрдҗән - мәрҗән, пәзи/пәҗи - сүс һ.б., өй дифтонгы урынына -ий/-ей дифтонгларын әйтү (тийәп/тейәп - төяп, ийгә кату - өйгә кайту һ.б.). Кайбер авылларда традицион ц урынына тч авазының кулланылуы (мәсәлән, Мунчәли авылында), тч-лаштыру билгеле бер төркем сүзләргә хас (Гафаров И. Б. 88); көнбатыш сөйләшкә хас в авазының сирәк кулланылуы (аwыл) һ.б. Бу яктан чүпрәле сөйләше урта диалект белән уртаклык күрсәтә. +Сөйләштә Тау ягында таралган барлык сөйләшләр өчен уртак булган үзенчәлекләр дә күзәтелә. Мәсәлән, -ды + иде (бардым иде - барган идем), икеләнүне белдерә торган -а булыр (бара булыр - бара ахрысы), -ма кели (барма кели - бармакчы була) һ.б. Шундый характердагы уртаклык лексика өлкәсендә дә табыла: малай - бала; ләнгәз - тәпән; ыртын - урынтын, яшерен; тишен - чишен; мечә - гәүдә; дҗүрмә - чыбык һ.б. Кайбер үзенчәлекләр чүпрәле сөйләшендә генә күзәтелә. Мәсәлән, шундыйлардан билгеле бер төркем сүзләрдә әдәби ү авазына и авазы тәңгәллеге. Мәсәлән, тигел - түгел, биген - бүген, бийыл < бу ел - быел, киңел - күңел, кизләү - чишмәдән агып чыккан инеш, диал. Күзләү, күзләwек һ.б. +Күргәнебезчә, бу төркем күренешләр дә чүпрәле сөйләшенең көн батыш диалектына караган башка сөйләшләрдән аерылыбрак то руына китерә. Чүпрәле сөйләшен урта диалект сөйләшләренә якынайта. +Мондый фактлар Тау ягы ареалы сөйләшләре вәкилләренең тарихы белән бәйләнгән. Фәндә билгеле булганча, Идел-Урал регионында безнең эрага кадәр IV меңьеллыкларда ук инде төркиләр яшәгән (бу турыда кара: Зәкиев М. З., 2008. Б. 158; Лайпанов К. Т., Мизиев И. М., 1993. Б. 16-48). +XVII гасырда, йомышлы татарларны (мещерякларны) әлеге төб әкләргә хәрби ныгытмаларга күчереп утырта башлаганда да, бу җирләрдә җирле төркиләр яшәгәннәр һәм, алар белән миш әрләр конт актка кереп, үзара тәэсир итешү процессы башл ана. Чүпрә ле сөй ләшенең үзенчәлекле күренешләрен бары чуаш теле йогынтысы дип кенә аңлатырга тырышу, безнеңчә, чынбарлыкка туры килми. +Шулай итеп, чүпрәле сөйләше татар диалектлары системасында аеруча кызыклы, үзенчәлекле берәмлек булып тора һәм аның формалашуында борынгы төркиләрнең, соңга таба болгарларның, Алтын Урда, аннан соң Казан ханлыгы составындагы төрки-татарларның роле зур булган. +Авыл тарихлары һ.б. +Каракитәдән йырак тигел Кыр келәү йылгасы булган. Әwәле мында чуwашлар булган, чуwашлар Баешка (ав. исеме) киткән. Карак итә аwылы йер цәцеп, сукалап кен иткән, тырма булган йер себерегә (тырмаларга). Цабата тугыганнар, сыйаwы (шөшле) булган тугый тырган. +Келтәләрне зур атларга куйганнар, йаңгыр китмәстән аткыры куйа, цип (чабагаш) белә сугалар. Пецәнне кышкыга зур кылат куйалар. Богылы кецкенә, цүмәлә фурмысы, ике йә эц ылау, йәшәwекне (курпыны) бик цапмыйлар. +Сөйләүче: Идрисов Арифулла +Сабир улы (1922 елгы). +Каракитә авылы +Тукти кыйы (кое), Хәсейән кыйысы, Шәрәпи бабай тирмәне, Уртатау, Айгылди (?), Йогыры чирмә (чув.; уйлык, уйсулык), Аткыры күпер, Шапай (кушамат) Майрасы. +Әйтеп яздыручы: Абелханов Азелҗан +Усман улы (1937 елгы). +Мунчәли авылы +Аwылда йнде йез илле йырт булган, тузды инде. Шәйхелислам Садерт диновның туган аwылы бу. Зәнгәр цук кушаматыбыз. Бабай атына цыбык белән "наа, зәңгәр цук" дигән, шуннан кушаматыбыз Зәңгәр цук былып калган. Цыбыгының зәңгәр цугы да булган. Әл инде цугын әтмиләр, зәңгәр, зәңгәр булып калган. Безнең нәселебез эшчән. Түбән ы°цта туwыб үстем, сарыклар карадым. +Цәй суwына барабыз Нури кизләwе, дибез, тирәсен тытып, үткән ел аwылнын йез йыллыгын уздырдылар. Бакировның тепләре мыннан булган. Малай, кызлары булмаган. Чуаш Бизнәсенен (ав. исеме) йылга буйында ташларын таптыралар. Татар Бизнәсе (ав. исеме) ин алдан килгән. +Сөйләүче: Хәлиуллина Мөнирә. +Татар Бизнәсе авылы +Ут баскан ындырыбызны. Алмагац ыцында үстем мин. Аннары мында килдем, бийем (каенана), әтәй, Хисматулла, Мөбәрәкша әзәйләрем бар иде, үләнделәр. Ахматша абзий. Үзем белән бертуганнар - тугызау. Үзләре wайнадан кат'ыб үлде. Муни (менә) wайна йылны без әле йәш. Башак калмастан йир тырный идек. Түбәбезгә түwәләр иде, башак калган, дип. Макы күп цәцә иделәр, йасмык, айбагар (көнбагыш). Айбагарны палка (таяк) белән кын'ий идек йителгәц. Аwыр йыллар, умац уwып суга, умац йасап ашыйлар иде. +Урман кисәргә йибәрделәр, Тархан (ав. исеме) урманында кистек, сыл әпәй, кибәк катыш, цем-цеце. Нужа күргәннәрне сүләп бетерерлек тигел. Алма-тилмә (алмаш-тилмәш) йал итеп алабыз. Кышкы кенне сәләзкә белән утын ташийбыз. +Аwылыбызны элгәреге диләр, Йарамай дигән кеше килгән ин беренце. Бик батыр (зур) калхуз иде безнен. Йирне керәк белә баса идек. Йилкәбезгә күтәреп (алып кайтырга) тызга йибәрделәр. Зәрә йарылганда (таң атканда) киттек, теңнә кат'ып кердек. Йыгылып йаwырнымы (җилкә сөяген) сындырдым. Ван'ы (әнә) иске йырт, шында кырбан цалалар иде. +Сөйләүче: Мистякова Әлфия +Хәсәнзян кызы (1939 елгы). +Зур Чынлы авылы +Асфал'тка йетәр wакытта ике киламитр кала, уң йакта безнен аwыл булган, Ярамай бабай күцеп килгән булган, Ярамай аwылы диләр. Чуаш аwылы бар анда (йакын булган), инеш аша. Аwылга каршы Ярамай аwылы булган. Безнең аwыллар күцеп килгәннәр мында. Ул инде өц йезме - дүрт йезме йыл таму назад. Анда зирәтләр дә булган. Әле дә зирәт бар, йаңгыр йаумаганда шунда баралар. Иске йорт, дибез инде, иске зират, дибез. Аннары бездән күцеп киткән унике киламитр Нариман аwылы бар, Нариман дигән кеше кү цеп киткән унике киламитр мыннан. Хәзер дә бар. Сугышка кадәр мең йорт булган диләр монда - 1941 нце йылга хадәр бу аwыл да. Безнен Зур Чынлы диләр бу аwылны. +Кырылык булса, укырга иске зирәткә баралар, иске йорт дигән иске зирәткә баралар. Каберләре йук, ташлары да беткән инде. Безнең зирәттә ташлар бар. Күпернең те йагында - йылганың те йагында - туже иске зирәт, анда 1600 ницәнце йылдагы каберләр бар - таштан йасалган, 1680 нце йылмы инде. Анда цыгып карасаң гына. Йан-йанында йазган 1680 нце йылмы дип. Безнең аwылга бер 400 йыллар бар инде, тегендә йәшәгәннәр, аннары монда күцкәннәр. +Сөйләүче: Хөсәенова Оркия +Арифулла кызы (1926 елгы). +Зур Чынлы авылы +Туйлар, туйлар... +Касы цыгарыб алалар. Мин үзем йакшылап (йола буенча, соратып, туйлар ясап дигән сүз) үләндем. Кийәү йуллыгы йасадык. Кийәү йуллыгы кыз йагында була, анда йәшләр (егетләр) генә була. +Сөйләүче: Идрисов Арифулла +Сабир улы (1922 елгы). +Каракитә авылы +Балга зийу диләр, никахтан сың була, туганы-тумацасы кызкатыннар зийыла. Ни бар шуны алып килә шунда, цәй эцәсен, дәа (дога) кыласын. +Кияү йуллык кыз үwендә уза. +Сөйләүче: Сәлахова Рауза +Зиннур кызы (1943 елгы). +Каракитә авылы +Атасанасы (атасы-анасы) йегетнен килә, димце башта килә, аннары атанасы килә, никахны, туйны, катцан, дип сүләшәләр. Касының атасанасы килешми дә, бирмим, дир. Данийәне бирмә гәннәр, нәселенә карап китергә бит. Данийә цыгып китте (ябышып чыкты). Димцегә туйда берәр нәстә биреп кайтаралар, йакшы әрбирләр бирәләр димцегә, нәстә халеннән килә. Керәшен, дип бирмәгәннәр. Аларнын зиратлары да аерым, кайнеләре, кайнагалары йерде сырап. Бездә керәшеннәр дә булган, керәшен зираты да булган. Алар татарга чыгып бетте, икәү иде алар кауме. Фарзанийгә апа да Чәке (ав. исеме) малайына чыкты. Кызлар бижбармаклар бәләгән элгәре кийәүләргә, батыр (зур) мирануслардан (нәселле сарык атамасы: меринос) дүрт кила цыга йын. Сондок тутырганнар кийәүнең үзенә күлмәкләр цигеп-цигеп. Килен тешкенцә, машина белән китереп кызнын әрбирләрен, ызбаны тезәтәләр. Эләңгеләр, селгеләр, мендәр тышл ары, элгәре "тастымыл" дигәннәр энәйнең үзе тугыган тастымаллар, эскәтерләр тукыган тен ката (төне буе). +Туйга теп кыдагийлар каз алып бара. Никахтан сың эц кен келәт, кийәү эц кен кыз йанында кунак була. Кыз йагында кендез никах, эц кен келәт. Туйлар шәб иде. Туй керү, диләр, кыз йагында туганнарында кунак булып йерү кыз белән кийәү. Туй кертү шылай булган. Әле тагын ылау алу бар. Улысы туйга килгән бер парны үзенә кунарга кертү. Йегет йагында да шулай ук. Һәркемне киң келәт, иртә белә кийәү мынчасы, кийәү киймагы. +Кызны килешкәц, никахка куйарга сорыйлар мең дә бер сум мәһәр, шәкәр-бал, цәй. Икенце кенне саум, бирнә дигәне туганнарга бүләк. Утыз йыл кан'н'а белән тырдым. +Сөйләүче: Хәлиуллова Гөлсүрә +Фатыйх кызы (1950 елгы). +Иске Чокалы авылы +Элгәре батыр (зур) сындыкта биргән кызга әрбирне, күпчеген, йурганын, артлы цанага утыртып, батыр сандыкларын төwәп алып киткәннәр кызны. Кан'на бер сарык тытып киленне тайандыра, бал белә май каптыра. Суны цәцеп (сибеп) йибәрәсең. Әле анда питырац бешерәләр, шыл питырацны, ылауга утыргацтын, бәреп калдырасын. Wак акца тагын сибәсен, ыланнар йийа. Элгәр ун кашык, ти тырганнар иде, симйә ишле булган, аларга аш хутлап... Мин унынцы кашыкка килдем. +Сөйләүче: Миңнебаева Заһира +Фәтхетдин кызы (1922 елгы). +Шланга авылы +Саум (савым) +Безнен вакытта саwым белән киләләр иде. Кыз йагы килә саум белән, и йегет тагы да саум белән киләләр. Каз, баwырсак, чәкчәк саум белән. Касы пирук алып килә, кыдагый пиругы буладыр. Саум алып килүцеләр садака өләшеп цыга, саум садакасы, диләр. Дҗаным, зегет йагы туганнарыннан зыйа, йарты миллион акца, дип сүләкләделәр касын шунда. Кыз йагы каруны (каршыга) түли, бирнә диб ат'алар, теләдең кайан тап. +Кийәү белән киленне керткәндә кабакларны (капканы) саталар. Сагылмалыг (искә алырлык) ул туйлар. Безнең кызыбыз бәйәле. +Кан'анам, кан'атам, дип сүлисен. Минең ирем тепчек малай иде, әзәйләре бар иде: зур әзәй, кецкенә әзәй. Иң зур әзәйнен катны килендәш биагай булганнар (тел яшергәннәр). Ылы килен кайната белән сүләшмәгән, бу вет биагай, сүләшми, диләр бездә. Кан'а галар, кан'игәцләр күб иде, балдыз. Аларны хазер биг әтмиләр инде. +Сөйләүчеләр: Сафина Солтания +Әхмәдулла кызы (1947 елгы); +Алиева Маһибәдәр Абдулхак +кызы (1941 елгы). Кәкерле авылы +Каз итеннән, үрдәг итеннән туйга бәлеш йасыйлар. Пируклар, баwырсак, бетен каз - саум була туйга барганда. Кыдагыйлар да шылай алып килә. Патнусларга куйасын. Аш-судан сың саумны цыгаралар, казларны кисәләр, турыйлар. Берәр турам, берәр каwым (кабым) кисәләр, ләшеп цыгалар кеше сайын. +Сөйләүче: Абелханов Азелҗан +Усман улы (1937 елгы). +Мунчәли авылы +Туганлык атамалары +Җәш әби бабайның икенце катны. Әби бик тансып иде, әби булмаган. Үзем йыгылып касталанам, кызым. Халсезәйәм, зийандаш тыта үземне әл дә. Нәсип мулла катны: "Син кеше бозыгына цораган", - дир. Тез тупсасы (буыны) тытмый. Йәш ыланы бар, нәселнәсәбә тигел, танышы гына. Зеңгәци, дибез, әнәй белән бертуган абыйның катны. Бырат кецкенәсе, энесе. +Сөйләүче: Моратова Фирдәүсә +Арифулла кызы (1955 елгы). +Мунчәли авылы +Зиде лан (бала) үстек. Әбзәйләр, әптиләр (апалар) бергә идек. Ике әбзәй, ике апа. Элек апаны әпти әйткәннәр. Мус'а бабай бар иды. Шакирәттәй харындаш кына ул. Мулла әбзәй ләңгәц (тәпән, кисмәк һ.б. ш.) йасаган, ылы апа күлмәкләр йүләгән, ылы апаны Миннегел карады. Алып китмә келим, баргысы келәми. Кан'ан'ам әнәм (каенанам) йакшы кеш'е иде. +Кан'ата булдацысы (каената буласы кеше) йырак тегел, нүwештә генә тыра. +Сөйләүчеләр: Хәкимова Майнур +Шакирҗан кызы (1929 елгы); +Айнетдинова Миңнегөл +Шакирҗан кызы (1941 елгы). +Каракитә авылы +Алнартлы ике кыз биләдем, бийагай бар иде, кайнана, кан'ата. Әптәй, дип элгәре әткәннәр. Минем киленнен быраты бар, әптәй, дип дҗөри миңа. Малайыбыз да йаңы йыл йиткенцә кат'ырга. Туган быратым да, кат'ам, дир. +Сөйләүче: Низамова Гөлинә +Һади кызы (1940 елгы). +Түбән Чәке авылы +Каннам әнәй белән сука тартып цәцтек. Үземнен симйам көп тигел. Киленем бик асыл, бер йырттан икене алдык. Кан'ага, дибез катыннын әбзәйен, әптәсе булса кан'игәц, әптәй, әбзәй, диб әтәбез, алар сүләми, мин дә бийагай (тел яшерәм). +Сөйләүче: Миңнебаева Заһира +Фәтхетдин кызы (1922 елгы). +Шланга авылы +Китмәгән кыз бар бездә. Ирем безгә берцәк нәсел дә тийә. Бу арттагы урам, сүләштек тә, килдем дә. Кайене, кан'нәнәй бар иде. Руз'ага кергенцә үләнештек. Йәмнеләп циккән күпцекләр куйып, арт лы цана белән йеретәләр кийәүне дә, киленне дә. Әптәйләр йеридер йүгерә, кас'ы "май кап" дип, кас'ы бал каптыра. +Әптәй зур апа инде ул, үдәге апа. Тагы бер апам, анысы кунаг апа, ул йәтим үсте, безгә кат'ып тырды, нәсел дә тийә, туганыбыз, мында калгысы келәмәде. Мин барлыклы йырттан килдем. Үзебез нужаланганга күрә тырыш булдык. Бишекне күтәреп киттек цалуга (болынга). Үдә ыланнар бишектә, матцага таккан сикертмәсен (сиртмә). +Без, үз әбийем, үз бабайым, дип тә сүлибез. Мин килгәндә карт әби дә бар иде. +Сукыр игәце бар. Әwем-әwем (әвен-әвен, ягъни олы гәүдәле) бабайлар бар иде элгәре, шул хәтле батыр (зур) булганнар. +Сөйләүче: Сибгатуллина Мөсфирә +Шиһабетдин кызы (1939 елгы). +Кече Чынлы авылы +Минем кайнатам бар иде, мин бийагай (тел яшерә) идем, сүләшм и идем. Хәзер йук андый кешеләр, хәзер тел йәшермиләр. Мин теш кәндә ка'нанам, кан'атам бар иде, ырыштылар, кан'атам "сү лә" дийә иде. Карчыгым үдә булмаса, сүләргә күршегә керим мени, дийә иде, әйбәтләр иде. Кан'атам әтә иде, айак таwышың та ишетмибез дийә иде. Каст'алансам кан'нам йылый иде. Усал булсан, йыл ап тырамы кан'наң. Минең әнәй әйбәт кеше иде. Шәкерт абзи, әзи бар иде. Әтәй wайнага киткәнне иц тә онытмыйм. Әнәйгә "нәнам" дир улым. Безең кырык ике йәштә ылан тапкан бер туганыбыз. Мине "үзапа" дир туганнарымның балалары, барчасы да "үзапа" диләр ийе. Камәрийә әптәй тәтәй инде ул. Элгәре "әптәй" дә дигән, "тәтәй" дә дигән. Игәцләр үлеп беттеләр, үзеңнән ылырак туган кыз-катын. +Сөйләүчеләр: Мөнирә Зәкәрия кызы (1934 елгы) +һәм Сәгыйть Ибраһим улы (1932 елгы) +Ханбиковлар. Шәйморза авылы +Бала үстергәндә +Карцыг әби (кендег әбие) кулына ала да баланы кийындырып цыга. +Әлли-бәлли Бәхтийар, +Ызбартында бүре бар. +Йылаганны кереб ал. +Аллаһу, Аллаһу, +Аллаһу, Аллаһу, +Кызым йыкыга китә. +Йә үзгәцәлий әтеп тырасын, өтөрәсен. Кы°йы°нганда цәт-цәт йеретәбез, зур үсәсен, дисен, мактыйсын: +Дҗегет буласын. +Йабалактан йын сыра. +Карцыгадан май сыра. +Күзләр нацарланды, тайым, арпа цыкты. Карцыклар арпа белән санийлар иде. +Кыйарак (кайрак) цыга иде култыг астында, цыбан (чуан) цыга йә култыгастына, йә аркага. +Сигәндә мышкаж була, касык тебендә биз калка. Май белән сыдыралар (ышкыйлар). +Ай кайта, кен кайта +Мышкаж булсан, син дә кайт, - дир. +Шылай була, белгән кеше өшкерә тырган иде. Петен йасинны цыга идем. +Арпаны да шылай итәләр: Ай кат'а, кен кат'а. Арпа булсан, син дә кат'. Шындан арпа шилә (кими) бара, шилә бара. Бер, бердән кат'а, апкат'а, кен кат'а, арпа булсан, син кат'. Бер, ике, эц, эцтә ыцып кит, ай кат'а, кен кат'а. Арпа булсан, син дә кат'. +Бер, ике, эц, дүрт, биш, биштә бизеп кит. +Ай кат'а, кен кат'а, арпа булсан, син дә кат! +Бер, ике, эц, дүрт, биш, алты, зиде, зидедә зилгә ыц. +Ай кат'а, кен кат'а, арпа булсан, син дә кат! +Бер, ике, эц, дүрт, биш, алты, зиде, сигез, тугыз, +тугызда тузып кит. +Ай кат'а, кен кат'а, арпа булсан, син дә кат! +Унга тәке санийсын, андан кирегә таба тешәсен. +Шом тыту (бизгәк) көп булган. Өши, калтырый, зур пиз баш элке, менеп йата капланып. Бака бәргәннәр, куркытканнар. +Үле бар'амында (үлене искә алу мәҗлесе, коръән ашы) киймаг инде. Үлгәцтән эц кенгә хатле ашамыйлар. Үле бар'амында ин элек цәй, андары думашний ләкшә (токмач), бәрәңге белән ит, турт. +Бездә аран (абзар) ийәсе, мунца ийәсе, йырт ийәсе бар бездә. Балаларнын эрәхәтен серергә насип булсын. +Әйуп пигамбәребез аwырып йаткан. Кырт цыккан да, каршы тешеп муртага (умарта кортына, бал кортына) әләнгән. Әйүп пигамбәр рухына дип дәа кылабыз бал уңсын эцен. +Су анасы бар, дир, мин күрмәгән. Әткәннәрен беләмен: +Су анасы суган сакал, +Дҗир анасы дҗирән сакал, +Дҗир, кецемне бир, дир. +Сөйләүче: Миңнебаева Заһира +Фәтхетдин кызы (1922 елгы). +Шланга авылы +Аулак өй +Киц утыруда йезек салу ун'исын, арка сугыш, күгәрцен ашату, йарты шырпыны каптыралар да икенчесе авызы белән шыны ала. Мәзәг утырмадым, әнәй зибәрмәде. +Әйдә, иркәм, кил әле, +Икәү әйләниг әле, - дип йырлап кыруг уйын ун'и иделәр. Йылдыз санарга цык, дип, цыгарып йибәрәләр, сүләшеп керәсен. +Сөйләүче: Абелханова Саура +Әхәт кызы (1939 елгы). +Мунчәли авылы +Уеннар +Черки унибыз йаз башында (яз көне), ашыг уйн'ы, диләр иде, малайлар ун'ий иде. +Лапта - тупны элгәре, агацтан керәге була, шыны белә суга. Кемгә тийә, ул суга. Анары кара-каршы ун'ап. Каз балаларын, бәрән, бозау саклыйбыз. +Кыз вакытта эч әттереш уйныйдырыйк мәзәктә (аулагыйда). Каз асырыйлар да эмә йасыйлар, кицен мәзәк. Әләндереп ун'ибыз. Терттереп ун'ау бар иде, такмаклар әтеб-әтеб. +Сөйләүче: Хәлиуллина Мөнирә. +Татар Бизнәсе авылы +Мәзәктә, аулакта инде, ун'и идек терле ун'нар элгәре. Утырмага кыз килә. +Бармаг уйыны әтәбез. Берәр бармак арасына тертеп-тертеп ун'ибыз. Цыккан кешегә йаза бирәләр. +Тытыныб ун'ау әтә идек, йырлыйлар да уртадагы кеше берәрсен ала да әләнәләр. +Келтә зийабыз, диләр, йегетләр бии дә, келтә зийабыз, дип, рәттән бийеп цыга. Эцәрләб ун'исың. +Йаз башы йитсә, ташуга тешәбез. Ташу эсләре бик матур була иде. Кырукта ун'ибыз, эцәрләп, түндәг алыш. +Түндәг алышу ун'и идек, ике йакка йүгерәсең, кас'ын килеп зитә. +Сөйләүче: Замниханова Гөлсинә. +Кече Чынлы авылы +Йаз башында урамда ун'ий идек, анда кызлар, катыннар - бик кеңелле була иде. Аны "ташуга тешәбез" диләр иде. Ап-ак наскийен кийеп йибәрәсен, аннан башмакмы, калушмы - кемнең нәстәсе бар, сырмышын кигән инде. Тигендә, арйакка цыкканда мыни көпер бар, анда йугары оцлар. Бу йагыбыз - түбән оц, те йагыбыз - арйак, аларның да йугары оцы, түбән оцы бар. Тигеләр теге йактан тешәләр, аннары бу йактан. Дерес, анда кө(ү)пер йук иде, безнен ташыу wакытында бикләнә, теге йак та бу йакка цыгалмый, без нең йак та теге йакка цыгалмый. Шул хатле кецле ташу була. Ул wакытта мин фермада эшли идем. Шул ташу wакытларында вис ферма йаннары бетенләй, анда без цыгалмыйбыз, фермада шунда тыра идек. Элгәре әпәйләрне алып цыга идек мыннан. Әпәй цала идек пицләрдә. Анда әллә нәстәң йук, сыйыр саwасың да, сетеңне әпкереп ашыйсың. Шолай тыра идек. Аннары сон - ташу уза төшкәчтән сон инде - үгә катып киләр идек, көймә белән цыгаралар иде. Безнен йактан 9-10 кыз эшли идек. Завфермалар ызаталар иде дә, каршы алалар иде тагын, мыннан әберләребезне алып, кийенеп, әпәйләребезне алып. Шолай тыра идек пака күперләр суккынца. +Ташу өстендә круг ун'ий идек, түндәк алышу уйныйлар, эцәрләп тә ун'ий анда, йырлыйлар, гармун килә, гармун тешә, бар да йырлый. Чар-чар-чар сулар ага, бик матур, бик кызык була иде. Ницә кен, бер өц көн инде кызу, шулай йөри идек әле. Тегеннән бызл ар киләләр иде. Быз эстенә йандырып-йандырып әрбирләр, теге сал фурмасы, цыбыклар белән йибәрәләр иде. Шолай, бик матур. Шолай кан'ап йериләр иде. Анда бит инде шул белгән кеше теләкләр теләгәннәрдер инде элгәре. Ул wакытта без йәшләр, безгә өрәтмәгәннәр дә. Без теләнмәгән. Без хазер телибез дә бит. Ыланнарга да хазер өрәтәм. +Сөйләүче: Сибгатуллина Мөсфирә +Шиһабетдин кызы (1939 елгы). +Кече Чынлы авылы +Кабер казу +Йугары Каракитә, Түбән Каракитә аwылларында каберләрне тирән казыйлар. Кеше сыйарлыкны казый туры итеп, туры ләхет бездә. Баганалары йитмешәр сантимитырга туры килә. Кабер казырга цалыр була, башында дугаланып тыра тырган тыткысы була, үзе ыцлы ул, эсте ике йәпле. Сыwыкларда каткан йерне казырга ыңайлы була ул цалыр. Бездә ләхет кабернен тебендә була, туры ләхет, диләр. Ләхетне астан алалар, йаннан тигел. +Сөйләүче: Идрисов Арифулла +Сабир улы (1922 елгы). +Каракитә авылы +Йолалар +Йезек (ахирәт дус), йезек кушылу - ахирәт дус булу. Менәҗәт ләр йезектә бар, дәптәр белән. Без йезек кушылган идек анын белән. Ике бармакны эстәлгә куйып берәр җыр башкаралар. Шыннан йезек булалар. +Сөйләүче: Сәлахова Рауза +Зиннур кызы (1943 елгы). +Каракитә авылы +Биагай +Элгәре йаулыкны тишмәгән. Мин әттем, миңа бийагай кирәкми. Күрше кешесе бийагай имеш. Кыз цагында сүләгән дә, килен булып килгәц сүләшмәгән, бийагай имеш аның белән. Сездә, тел йәшерә, диләрме? +Син иреңә аты белән әтмә, дир. Нәсте эцен ат куштыгыз, дим. Элгәре кара, кара әле, син теге-бу, дип йергәннәр иренә. +Мим бийгай, аның белән мин сүләшмим. Берсе кийәүгә киткән. Таз йуг икән, күршедән алып цыккан. Кан'ата тирмән йаларга эрәнгән. Тирмән йалагынца тырамы сун теге бийагай килен. "Тазың бул магац, апцыкмый нишлим сың", - дигән. +Сөйләүче: Миначева Мәликә +Вәлиәхмәт кызы (1928 елгы). +Иске Задур авылы +Избаны салып бетергәц, йасин укыталар, кырбан цалып. Йитмешләгән кеше була, ылы бар'ам вет. Башта "бисмилла" дип әнәй керде. Нигезен йасаганда азан әттердек, айателкөрсине матцанын асларына куйалар. Элгәре алтын куйганнар. Бер байнын өйен сүттеләр дә алтын акца цыкты. Хазер кемеш акца матца астына. Кем ницектер. Нигез боткасы өйне күтәреб бетергәцтән ботка китерәләр, анарга да кырбан цаласы. Малай хезмәтеннән кат'кац кыорбан цаласын. +Балаларым үлеп тыргац, тусыннар иде, салдатта хезмәт итсеннәр иде, дип теләдем. +Шом тыту бар иде. Мин йәш цакта нәнәйне шыом тыотты. Йә бака тыгалар кун'ына, йә "йанасыз" дип бер циләк су китереп бәрәләр, куркытып. +Сөйләүче: Хәлиуллина Мөнирә. +Татар Бизнәсе авылы +Йармунка была иды без бала цакта. Йәш киленнәр селгеләр цигеп бирәләр иде. Ат дҗилеше (чабышы) булайды, дҗилештерәләр атларны. Ацы (тозлаган) кыйарлар саталар иде. Гарбуннар ун'ап тыра, дудка бар. +Сөйләүче: Сибгатуллина Мөсфирә +Шиһабетдин кызы (1939 елгы). +Кече Чынлы авылы +Керәш буладыр сабантыйда, капцык сугышы, атлар цабышы. +Бийылгы күк кырыга китсә йаңгыр теләгенә цыгалар иде. Бу йылларда андый ниләр йук. Циләк белә су тутырып алып менә. Узып баруцынын эстенә йибәрә, сибә. Дүрт кетү аwылда. +Wайнада үзебезне үзебез айамыйца эшләдек. Ацлык та булды бит, кецеркән, балтырган, какы, зәрдә - терлесен ашадык. Бер карцыкның бакца башына бер кыз килгән кецеркән зийарга. Әби кыwа икән, үзебезгә дә йитми, ди икән. Аннары ул кыз бу әбигә килен булып тешкән, дир. Тату йәшәделәр, келешәләр иде сүләп. +Йаңгыр теләген, береңә берең су сибәдер ийең. Ыланнар йымыркалар зийып йериләр. Кас'ы йымырка бирә, ка'сы йарма бирә пешерергә. Бер йыртта пешерәләр аны, бер әбидән пешертәләр. Суны сибеп йериләр урамда, анда кызык була инде, бетен аwыл буйында сибешәләр. Сибешеп туктагац, кат'алар бытка пешкән йиргә. Ыланшакка (бала-чагага) кеңелле, идә ашарга бар, ә мындагысы тәмнерәк. Кас'ы айагы (савыты) белә, кас'ы ике кеше бергә аший. +Йаңгыр йау, йаңгыр йау, +Алла йаңгыр бир, - дип кыцкыра-кыцкыра сибәләр. Бала-цага куркып тырмый ул. +Алла бир, йаңгыр йау, +Тәти кашык базарда, +Майлы бытка казанда. +Анда бала wакытта йери идек, хәзер йук. Бик кызу wакытта картлар кырга цыгадыр ыйык. Җир туйарлык бир, Хыдайым. +Син гаиб кунак. Менә синең үз ыризыгың була икән, ул минем аркылы килә. Менә мин йомырка пешергәндә артыгырак пешергәнмен. Менә синең ыризыгың алдан әзерләнеп торган. Кунак "үз ыризыгым" дип ашарга тийеш, анарга саwап кына ул. +Минең әнәй әтә иде, исәпсез бирсен, дийә иде. +Минең әтәй теш күрәм, дир иде. Кыйамәт кенен күрәм, дир иде. Кыйамәт купканын күргәнем бар, кыwаклар ыца, ницә мәртәбә күргәнем бар, йир убыла да убыла. Алланың барлыгын, берлеген белеп, алдан әзерләнеп кетеп тыру бик йакшы, диләр. +Кыз чагым, арпа цыкты. Арпаны тытып саный, тирескә (кирегә) саный: ун, тугыз, сигез, зиде, алты, биш, дүрт, эц, ике, бер - берлексез булсын, ди дә эшкерә. Аннары тагы ун, тугыз, сигез, зиде, алты, биш, дүрт, эц - эцтә ыцып китсен ди дә тагын эшкерә. Тагы саный, ун, тугыз, сигез, зиде, алты, биш - биштә бизеп китсен, ун, тугыз, сигез, зиде - зидедә зилгә ыццын, ун, тугыз - тугызда тузып китсен ди дә тагын эшкерә: +Ай кат'а, кен кат'а, +Арпа булсаң, син дә кат', әтә, эөрә шулай. +Тимерәү цыга иде түгәрәк кенә, тәңкә кебек. Аны да эшкерүце әби бар иде. +Әм-әм, әмрәмун, +Тим-тим, тимрәмун, +Ай кат'а, кен кат'а, +Тимерәү булсаң, син дә кайт. Эөрә- эөрә эөшкерә, бетә Ходай рәхмәте. +Сөйләүчеләр: Мөнирә Зәкәрия кызы (1934 елгы) +һәм Сәгыйть Ибраһим улы (1932 елгы) +Ханбиковлар. Шәйморза авылы +Йаңгыр йаумаса, Саз күпер тебе, диләр, шында теләккә цыгалар иде. Балалар йүгерә йөри: +Йаңгыр йау, йаңгыр йау. +Сетле кәзә абзарда, +Сырлы кашык базарда, +Тәмле бытка казанда, - дип кыцкырышалар. Циләге белә суны берәрсенә сибеп тә йебәрә. +Майлы бутка пешмей, +Йаңгыр йау-йау, - дип тагын кабатлыйлар. +Сөйләүчеләр: Идрисов Арифулла +Сабир улы (1922 елгы), +Сәлахова Рауза Зиннур кызы (1943 елгы). +Каракитә авылы +Ү хуҗасына дәа кылам. +Нәзер кырбан, диләр, нәзер ат'асын бер-бер нәстәгә, кырбан цалып мәзлес йасыйсын. +Кырбан айытында эристән, йеземнәр бутап, тепкә кыорт зәйеп, гөбәдийә бешерәсен. +Йуwаца цөцөли, уртасы тишек, берцәк уйырап (чокырлы булып) тыра. Бәбәйгә генә ул, табада гына пешә. Сеннәтле булган тешкә генә алып киләләр тарилка белән. +Бәбәй ашы үзенә башка. Бәбәй ашы буладыр пилмин, ботка, аш ташыйлар. Бәбәй мунцасына цакыралар. Искеләр китерәләр, цырнарга иске булмаган. Бишеккә салган ыланны, тен ката йыкы йук. Марл'ыга әпәй цәнәп куйган, имезек (имезлек) йасап. Баш астына әптийәк куйалар, ыштубы зенме, шайтанмы килмәсен, күз тимәсен. +Матцаны тартып меңгерәләр, касы азан да әтә. Астына кемеш акца куйып калдыралар. Акца кебек йалтырап, кемеш кебек йалтырап тырырга булсын, тимер кебек тазага булсын, дир. +Меңгергәцтән утырып ашыйлар. Матцаны меңгергәцтән эш лиләр, ирләр цыгалар, катыннарны йәшәләр. +Йәш килен быткасы була. Йәш килен килгәцтән була ул, малай йагында. Туйдан икенце кенендә уздыралар. +Нардуган мәзәк (аулагый) утырганда була. Үмә белән утын кист ерәләр дә, кицен мәзәк. Мәзәктә кара-каршы утыралар, кызлар эскәм йәдә, йегетләр каршы утыралар. Йезекләрне чашкага салып йеретәләр. Бер йезекне чашкадан алалар. Кемнең йезеге цыга, шыны йырлаталар. Кош коно мәзәк була, йегетләр гармун' ун'ап керә ләр, бийетәләр, йырлаталар, касын салкын мунцага цыгаралар, сүлә шеп керәләр, касы урамга цыгып керә. +Сөйләүче: Миңнебаева Заһира +Фәтхетдин кызы (1922 елгы). +Шланга авылы +Кимсенә идем, кешеләрнең балалары бар, алты кыз булса да, кимсенмәс идем дип әтә идем. +Таң суwын иртә белән таң аткац аласын. Ыланнарга күз тисә, белгәнеңе укып сийписын касыкларын, битләрен. +Таң суwын кийыдан да, цүлекмәле кийы, аласың да ацык урынга куйып тырасын, таңның нуры тешсен. Цыктан мурталар (бал кортлары) бал дзийалар. +Яңгыр боткасы +Йаңгыр йаумаса, кырыга китсә, инеш келәwенә цыгабыз. Инеш келәwе, дир, су сибәләр йәше-карты. Пецән эсте йеткәцтән кабак баwына (капка тоткасына) герәплә (кул тырмасы) ышкыйлар. Күкәй зийып пешереб ашаталар балаларга. Кырга цыгып намаз укий лар, кыр башына цыгып. +Сөйләүче: Миңнебаева Заһира +Фәтхетдин кызы (1922 елгы). +Шланга авылы +Йаңгыр теләге була. Йаңгыр келәгендә су сибешәйек. +Йаңгыр йау, йаңгыр йау, +Арыштан, быдайдан, +Без сырыйбыз Хыдайдан. +Тәти кашык базарда, +Майлы бытка казанда, - дип такмаклий-такмаклий йериде бала-цага. +Сөйләүче: Сибгатуллина Мөсфирә +Шиһабетдин кызы (1939 елгы). +Кече Чынлы авылы +Элке теләк теләп йири идек, бытка пешерәләр, быламык. Йымыркаларны пешерәләр. Кем нәстә бирә, шыны зийалар. Ашагац эцәр циләк бирәләр суны, йаңгыр йаусын, дип. Теләк теләү, диләр, йаңгыр теләү. +Кот кою +Йыгылып курыкса, "кайан килсәң - шунда кит, кайан киләсең - шунда кит", - дип эшкерәләр әбиләр. +Курку койдыру, дияләр бездә, курку койдыралар. +Сарыдан эшкерәләр этц мәртәбә, күпцег эстенә куйасың баланы. +Күзеккәннән була, улысын да эшкерәләр, таң суwы алалар, битенә, маңгайына сертәләр. Элке китап ачучы да бар иде. +Сөйләүче: Хәкимова Майнур +Шакирҗан кызы (1929 елгы). +Каракитә авылы +Ыоланнар курыксалар, әби кургашин кыойа. Бер әби матца астына утырта утыргыц белә. Анын түбәсенә минек (яфрак себеркесе) куйа. Эстенә салкын су белән саwып, анарга эреткән кургашин койалар. Мин дә аттан курыктым бит мин. Ат рәсеме теөште, арбасы, арба йанында нәзек-нәзек сузылып саламнар төште. Файдасы тийә инде, Алладан сыорарга, сабыр итәргә кирәк. +Сөйләүче: Хәлиуллина Мөнирә. +Татар Бизнәсе авылы +Күз тию +Күз тийү булган элгәре, хазер дә бар вет. Күз ул - агац кырыта, дигәннәр. Ылан йылый, күсезләнә, йыкламый. Ишек баулары, тәрәзәне су белә сыдырабыз да ланны сертә идек. Касы шында имтыом иткәннәр. +Бүсер +Кас'ы баланын бүсере була. Бүсер сыны (рәсеме) йасыйлар да касыгындамы, шында сертәләр инде, дәасы булган, белгән әбиләр шыны укыган, эшкергәннәр дәдер. Лән (җитен), киндер майлары эцергәннәр. +Аран иясе +Аран ийәсе атның йалын үргән. +Ү йасаганда дога айателкөрси дип ат'әләр, аны куйып калдырасын. Матца астына кемеш акца куйасын. Аркыны (матцаны) тымат куйарга кирәк. Ызбаны күтәреп бетергәц, нигез боткасы ашилар, аш уздыралар. Ашлар китерәләр, боткалар туган-тумачилар, тирәкүршеләр. +Ызбаны күтәргәц, путалак түшиләр. +Йаңгыр келәгәннәр. Балалар такмаклар әтә, ынытылган инде. +Майлы ботка бирермен, +Майлы бытка казанда, +Сырлы кашык базарда. +Су анасы +Йылгага йебәрмиләр иде әнәйләр. Су бүресе тытмасын, су анасы тытмасын, дип куркыталар иде. +Су анасы суган сакал, +Җир анасы җирән сакал, +Мени сиңа дҗим китердем, +Кабул итеб ал, +Саулыгымны кире кайтар, - дип, суны сибәсең. +Сөйләүчеләр: Сафина Солтания +Әхмәдулла кызы (1947 елгы); +Алиева Маһибәдәр Абдулхак кызы (1941 елгы). +Кәкерле авылы +Аш-су +Кыорт йасыйлар вет. Сет, йымырканы йакшы итеп былгыйлар, сың эретәсен, кене буйы каний, писүк, суды салып таы берцәк каний. Цәй эцәргә кисеб ала тырган аwыл эрбире. Биш литыр сеткә униге йымырка кирәгә. +Атышкан сетне сезәләр, каты гына була. Суды, тыоз, йымырка, ын салып басасын. Түгәрәкләр йасап цәпибез, табада жарит итәбез. Тәлинкәгә куйып-куйып бирәбез. +Кәлземә - эремчек пилмәне (вареники): сетне эретәләр, эремцек йасилар. Йымырка, йәшел суган, тыз, писүк, әз генә суды күпертеп йибәрергә. Изәбез, камыр йасибыз, ләкшә камыры кебек, эценә тыгып шыны (эремчекне) пешерәбез. Шул кәлземә була. +Сөйләүче: Идрисов Арифулла +Сабир улы (1922 елгы). +Каракитә авылы +Йуwача бар бездә, ланны сеннәткә биргәц пешерәбез. Ланны сеннәткә утыртканнар. Әцә килгән, сеннәткә бирәләр. +Кесәлне утырбыдан (көрпә) да йасилар, ац камыр белэ ацып күтэрелэ. +Алма (бәрәңге) тәкәсен ацылый камырны табага зәйәсен, алма буткасы эстенә зәйәсен, эстенә йымырка сертеп пицкә тыгасын. Зур да була, кецкенә дә, табаң ницек. +Алма кәкәше әле ватрушкалар була бит, шындый ук. +Сөйләүче: Сәлахова Рауза +Зиннур кызы (1943 елгы). +Каракитә авылы +Туйга чәкчәкләр йасыйлар, пируклар салалар. Зәймә зәйеп кош теле йасыйлар. Хәзер бармак (озынча формалы бавырсак) йасыйлар, сумсалар пешерәләр майда да, корыда да. Былайга йакмыш (бәрәңге пәрәмәче), кыстырымбый (кыстыбый), катыклы салма тәм не була, йарма белән сетлүрә пешерәләр бездә. Бездә пилминне итен берцәк кенә пешереб алалар да балта белә тапыйлар. Эцпыцмакны эцәктән дә, иттән дә йасыйлар. +Сөйләүче: Низамова Гөлинә +Һади кызы (1940 елгы). +Түбән Чәке авылы +Киндерашны теwәләр, майы цыга, сийырцыгы (киндер орлыгын төйгәч, мае сугылгач кала торган төбе) кала, кас'ы курып табада ашый, айбагар (көнбагыш) майы, лән (җитен) майы, терлесен ашаганбыз энде. +Йәлпәк (яссы) кенә йасмык была. Бырцак киймагы, бырцак быламыгы, бырцак салмасы йакшы, катык катып-катып ашарга. Белен ацыга пешерәбез. +Эцпыцмаклар, ит бәлеше салабыз. Гөбәдийә кунакларга, дҗәймә, кош теле йасисын. Баwырсак була, усы (анысы) кисеп-кисеп. Бармак пешерәләр йуwаца камырыннан, озынырак. Йуwа ца сы эрерәк, тужы. Тагын цәкцәк йасыйлар, бал белән катыралар. +Кыстырымбыйны (кыстыбыйны) хыт' кен дә пешер, алма быламыгы белән, майын күбрәк салсаң бик тәмне була. +Сөйләүче: Сибгатуллина Мөсфирә +Шиһабетдин кызы (1939 елгы). +Кече Чынлы авылы +Сөздә дәме тура йасыйлар? Эремцек йасый башта, йомырка сыта, тозын сала, аг ын белән баса, сода саласын берцәк кенә, кирәксә тыз, пәсүк, майлап куйа. Әнәй йалан (һаман) йасый иде. Киндераш (киндер орлыгы) кәкәцләре (ватрушка) пешерә иде, киндераш кәлҗемәсе дә пешерәләр, тәмне була. Хазер кайа алар? Йасмык салмасы, бырцак салмасы да буладыр. Цумар эзеп-эзеп пешерәләр тызлык (шулпа) белә куйа да. Айбагарларнын майын сыктыралар, тебен алма (бәрәңге) быткасына бутаб ашыйлар. +Сөйләүче: Моратова Фирдәүсә +Арифулла кызы (1955 елгы). +Мунчәли авылы +Йылкы майлары тыта идек, баwырсаклар пешерәбез. Баwырсак, пирукләр, пирәшкиләр. Цумар пешерәбез эзмәләп (өзеп-өзеп) камырдан. Йыш иләктән иләп, салма (ракушки) йасийсын, кабартма, киймак пешерәбез. Зәймә йука гына, зәймә бар'ам азыгы. Келиндир аг ындан салабыз, уртасы тишек, йуwаца, дибез. Йакмыш булса, алма буткасы йагасын, кан'арлый ашийсын, тәмне буладыр. +Йуwаца камырдан гына. Ыланны сеннәткә биргәцтән, ыланнар сеннәтләгәцтән алып киләләр иде. +Кырт йасыйлар, тура йасыйлар. Икесе дә эремцектән. Кыртны туваруктан аклата йасилар. Тураны сетне кызаргынца каний, ак ситецка салалар, суwы агып петә, сеткә салып ашыйлар. +Сөйләүче: Миңнебаева Заһира +Фәтхетдин кызы (1922 елгы). +Шланга авылы +Тура - эремцеккә берцәк ын, май, йымырка кушалар ийе, аны мона шулай әwәлиләр, түгәрәк-түгәрәк йасыйлар. Аны шулай элекке пицтә пешерәләр иде әнәйләр. Аны әнәй безнен сары майны эретә иде дә, майга бастырып куйа иде. Тансык кунак килгәндә ала да кисеп куйа майы белән. Тураны әнәйләр шулай пешерәләр иде, эрем чек кып-кызыл кызарып, сеткә йымырка, май да кушасың, писук, берсәк кенә тәмләтерлек тыз. Аны әwәли иде дә түм-түгәрәк йас ап шулай, табага тезә иде дә, пицтә пешерә иде кып-кызыл кызартып. +Кыртны сеттән йасыйлар, сауган сетне эретәсен дә катык салып, аны кан'атасын. Пицүк саласын, мөмкинлеген булганда, каймак саласын, йә май саласын кайнаганда. Бик тәмле була. +Сетнең есте калын гына тора, эстен алалар да әйбәт иттереп, тебе бар иде - түгәрәк агац сыман, аннары сон әләндереп май йасый торганым да бар иде. Эстен алу әнәйләр заманында, безнен заманда инде сипарат бар иде. әләндереп-әләндереп аласың, дүрт-биш кат кийы суы белән йуасын тебесе агацтан йасалган туры г ына, монда сабы инде. Мында тепкә сугып куйылган плюс кебек алтыны. Ызак нитәсен, аннары майы тешә инде. Ар'ане (әйрән) була. Әләндерә торганны сындык кебек йасалганннар. Салалар иде, анда канатлар йасалган иде агацтан, әләндерәсен шулай ук. Анда да май төшә инде. Майын аласын, йуасын, ар'анен (әйрән) аласын, аннары ар'ане бик тәмле була. Аннары кебесен кайнар су белән йуып киптерәсен. Ул бит бәсәрә (күгәрә), начарлана - йумасан. Актыктан йуып куйалар, киптерәләр пасудасын. Бу айранны камырга да куцарга, эцәргә. Мин берүзем эцә идем, ыланнар (балалар) эцмәгәндә. +Сеттән катык йасыйлар, кем дә йасый аны. Аннары тваруг та барлыкка килә. Сезмәне дә сыркыта идек, каймагын салып ашыйсын. +Сөйләүче: Хөсәенова Оркия +Арифулла кызы (1926 елгы). +Зур Чынлы авылы +Бизәнү әйберләре, кием-салым +Постау тун кызга, сәтин күлмәк, эшкә киндер күлмәк әзерләг әннәр. Мин тугымадым, ике балалы күлмәге әле дә торадыр кан'анамнын. Әни тугыган боларны. Мамык шәл, ак йефәк шәлләр. Сондокка тутырып куйа. +Әле алыннарында хастәсе бар кемеш тәңкәләрдән, ахыктан, бырушкасы, алтын йезеге, алтын алка элеп куйган. Мун'да мәрҗән, кәрәбә иде түмәләр. Ирләрнең сәгат цылбыры шикелле бунема тагам цылбыр, бормасы бар эләктерә тырган. Цәцкә цулпы, эц тезем мәрзән, муни (менә) йаталар. +Сөйләүче: Моратова Фирдәүсә +Арифулла кызы (1955 елгы). +Мунчәли авылы +Кулга wарига (бияләй) бәли, бишинә wарига, дибез. Өркаца була улсы цүпрәктән. Тагын цикмән тун бар иде. Сыкна басуцылар үзенә башка булган. Тыолып тегәләр цырналыб утырыга. +Сөйләүче: Абелханов Азелҗан +Усман улы (1937 елгы). +Мунчәли авылы +Апа йүләгән күлмәкләре бар, алны бер ин, арты ике ин, әле кури гы да была. Үзем пецтем, үзем йүләдем, улысы эстәнәсе (кысасы). +Элке пәзи тугып теккәннәр. Киндерашны цәцә иделәр, цүплә мә сен (басасын) алдан йийып ала иделәр. Пәзийтен түwә идек талкыда. +Сөйләүче: Айнетдинова Миңнегөл +Шакирҗан кызы (1941 елгы). +Каракитә авылы +Лән (җитен) киндерен пәзи (сүс) теwәләр иде. Пәзи кәркеше (киндерәсе) иткәннәр, мишүк бәләwеце дә шыннан, тымат (нык) инде ул, эзелә тырган тигел. Сыкны йыгы (тула оек) цабата белән кийәргә сукканнар өмә йасап. Чыкна басу эцен зен эрлиләр. Сыкны йыгы кизитек фурмасында айакка кийәләр. Кистек басуцы килә, кистек бастыралар. +Бишмәт кирәк булса, мамыг аласын. Кийем-тытым булмаган элгәре. Элгәре калын, батыр (зур) шәл, тыолыоп, тун цикмән кеше келкесе батыр (зур) иде, батыр йагасы иде дуга кебек. Элгәре тиреләтә зийалар иде, ыздат' итә идек тиреләрне. +Айакка байыраклар цитек тә кигән, кәwеш булган. Сай битле калуш. Цитек эстеннән калуш кийеп куйган. +Башта үзебез баскан кийез шл'апа, бүрке, шәл, мамык шәлләре, йон шәлләре, магазин шәлләре. Батыр (зур) сыкна шәл йабына кышны йулга цыкса. +Элгәре тугыз балалы (балайтәкле) күлмәк иде, йаулыкны зәйеп бәлиләр. Эцтән күкрәк кийеп куйа циккәнне. Күлмәктә түгәрәк йага гына, эц бармак инлесе (иңлеге). +Сөйләүче: Миначева Мәликә +Вәлиәхмәт кызы (1928 елгы). +Иске Задур авылы +Иртә тырам, кеше кетү сергенцә мин ыйыкның сабын (кунычын) бәләб бетерә идем. +Элгәре күкрәкцә эцтән булган, касы тәңкәләр белән. Иңсә йага астына петү, күкрәкцә акыклы, йан-йакка тәңкәләр. +Сөйләүче: Миңнебаева Заһира +Фәтхетдин кызы (1922 елгы). +Шланга авылы +Кийенгәннәр элке. Тәтәйне беләм әле. Пелүш камзул, цитек, зефәк шәл йабына иде, балалы (балайтәкле) күлмәкләр, җиңнә рен дә дә бала, цабулаларында да. Запун (алъяпкыч) буган циккәнне, билдәне дә, л'амкалысы да була. +Күлмәкләргә энец салдырганнар, йанда кесә менә шындыйга. Йагасы шындый тар гына, түмә такканнар, ышчу ацык булмасын, муйн күренмәсен. +Шулысын дә әтәм, мәрзәннәр такканнар, мәрзәннәре терлетер ле, эре, сарысын тактым мин, йандар. Цулпы булган әwәле, белә зекләр кемеш, кемеш алкалар. Шәрег (шәрыкъ) алкасы бу, айсыман. +Сиксән сигезенче нумир +Кылаг алкаларында, - дип йырлыйлар иде кич утырганда. Талир тәңкә, талир чулпы байларда гына иде, цәцүргец цулпысы, алынча (изү-бизәнү әйбере) бар иде, мәрзеннәр белән цигеп йасаган. Хастә булган, әнәйнен йуг иде, усын (анысын) да әйтә алмим. +Мөнәҗәтләр м әле мөнәҗәтләр, Еламагыз, димәгез миңа, ласагыз кеңел салып. Минем этчемдә ут йана. н гемерләрне уйлап, Бу дәртләрдән (кайгылардан) рамын хайран калып. йана-йана, +Булмамын микән диwана. Ходайым, халем натчар, +Карасагыз ла йапанга (яланга), аллердин этчем пышар. +Баладин айырылган казга. ла" дисәм, йерәгем бушар, +Кунып булса иде сазга, ырлык бир, бер Аллам. +Битчара ай йапа йаңгызга. ырларны Ходай сөйгән, Сандугачым сайрамыйсың, ырсызны ләт дигән. Әллә йукмы тәхетең? рны җәннәттин сөргән, Син сайрасаң, мин йылыймын, ырлык бир үзең, Аллам. Минем дә йук бәхетем. +Упалардан кайткан атка, +Салкын су этчермәгез. +Ә йерәкләрем йанадыр, +Исемә тешермәгез. Солдатка ызатканда, үзләре йырлап китәләр ийе ызатканда: дат итеп алсалар да, Казарма бийек булса, +рмам билләремне. Кышлар ыйа йасамый. а чәчем агарса да, Ал булса да, гөл булса да, тмам илләремне. Туган илгә ошамый. +Әнәйнен борынгы йыры йк әле Айател көрси, Укыйк әле Айател көрси, зыгыма дигән сүзне. Хибзыгка дигән сүзне. ез оҗмах тешләреннән, Чираттан да, миҗ(з)аннан да, рүм итмәсәнә безне. Җиңел чыгарсана безне. Аулакта аптыраталар иде мине йырлатып: Санасаң, санамасаң да, Гармун теле унике. Уйласаң-уйламасаң да, Гемерләр килми ике. +Сандугачым н +Сайрамый гел +Акылымны ал +Ник былай йа +* * * Алма бакчасыннан үтәм, Үргән чәчемне сүтәм. Иртәдән кичләргә хадәр Күрешү көннәрен кетәм. +Агыйделләр а +Ага сулар сал +Су сипсәң дә, +Йанган йерәк +* * * 132 Милли-мәдәни мирасыбыз: Ч +Мөнәҗәт акамны эләшегез, +енемне йүләгәндә. алыгым йуктыр минем, бәтемне сүләгәндә. +Мистякова Әлфия +Хәсәнзян кызы (1939 елгы). +Зур Чынлы авылы Ана васыйаты Зинһар, балам, сездә Уздырыгыз минем э Белгәннәргә биреп д Буш үткәрмә атна ки Зинһар, балам, уздыр Минем рухым кайты Шушы сүзләремне к Үлгәчтән дә сагыны Тар ләһетләр эчендә Кырыгымны уздырга Догаларыгыз барса - Ынытсагыз - ни хал' арым, туганнарым, ил булып калыгыз. +тар кәбергә куйгач, п туфрак салыгыз. ән сезгә шуны әтәм: +п мине джыйыгыз. дусларым, туганнарым, +ызатып калыгыз. васыйатем шул сезгә әйер-дога кылыгыз. кылып йатырбыз кәберләрдә, Ходай кабул кылсын инде. акыт тәмам җитсә. ны алырга әзер тырса, ырмасын иманымнан һәреңнән сакла инде. миннән калганнарга, +йерәкләре йанганнарга. +зирәт кылып барганнарга ннәт бирсен инде. +җомгаларда искә алыгыз, +калсагыз да, кич калмагыз. +үткән чакта з, газиз әнкәм анда бит, дип +дога кылыгыз. +Мистякова Әлфия +Хәсәнзян кызы (1939 елгы). +Зур Чынлы авылы Җырлар Авыл көе 136 Милли-мәдәни мирасыбыз: Чү +Такмаклар +Флера Баязитова +Татарстанның Чүпрәле һәм Буа, Чуашстанның Батыр һәм Канаш районнарында (элекке Сембер губернасы, Сембер һәм Буа өязл әре) яшәүче татарларның сөйләше фәнни әдәбиятта көнбатыш диалектның, ягъни мишәр диалектының, чүпрәле сөйләше дип билгеле. +Бу төбәкләрдә яшәүче татар-мишәрләрнең сөйләш үзенчәлеклә ре турында мәгълүматлар XIX йөз галимнәре В. К. Магницкий (1896), Н. И. Золотницкий (1875), Г. Ә. Әхмәров (1903) хезмәт ләрендә дә бар. +1962-1966 елларда диалектолог Л. Ш. Арсланов Иделнең уңъяк ярында урнашкан районнарның сөйләшен (шул исәптән чүпрәл е сөйләшен дә) өйрәнеп, кандидатлык диссертациясе язган. Чүпрәле сөйләшенең үзенчәлекләре Л. Т. Мәхмүтованың мишәр диа лектына багышланган монографиясендә дә урын алган. 1982, 1987 елларда диалектолог З. Р. Садыйкова, 2002 елда мин үзем дә Чүпрә ле районына экспедицияләр оештырган идек. З. Р. Садыйкова материаллары 2008 елда "Татар халык сөйләшләре" китабында, ә минем хез мәт ләрем "Татар-мишәр рухи мирасы" (2003) китабында урын алдылар. +Архив материалларыннан мәгълүм булганча һәм риваятьләргә караганда, чүпрәле сөйләше вәкилләре элекке Түбән Новгород губернасыннан, Тамбов губернасының Темников өязеннән, Сембер губернасының Курмыш һәм Алатыр өязләреннән күчеп утырганнар. Алар ның күчеп килүе Рус дәүләте тарихы белән бәйләнгән. XVI гасырның икенче яртысыннан башлап, рус дәүләте үзенең чикләрен көньяк-көнчыгышка таба киңәйтә, хәрби сызыклар төзи башлый. Мәсәлән, XVII гасыр башында "Карлы сызыгы" (Зөя кушылдыгы Карлы елгасы буйлап) төзелә, 1648 елда Сембер сызыгы төзелә башлый. Бу хәрби сызыкларга Россиянең үзәк өлкә ләреннән (шул исәптән, Зөя өязеннән дә) күчереп утыртулар башлана. Бирегә та тар халкы белән беррәттән Россиянең башка халыклары (рус, морд ва, чуаш һәм марилар) да күче реп утыртыла. Бигрәк тә Тү бән Новгород, Сембер, Тамбов һәм Пенза губерналарыннан йомышлы татарлар (мишәрләр) күп ләп күчерелә. Бу фактлар татар телен ең чүпрәле сөйләше формалашуда әһәмиятле роль уйнаган. Яңа җир ләргә күчеп утырганнан соң татар-мишәрләр шушы урыннардагы татарлар белән мәдәни-икътисади һәм сәяси мөнәсәбәт ләргә керәләр. Шуның нәтиҗәсендә алар ның сөйләше күп яктан урта диалект сөйләшләре йогынтысына бирелгән. +Фонетик үзенчәлекләр +Чүпрәле сөйләше фонетик үзенчәлекләре ягыннан мишәр диалект ларының чистай һәм сергач сөйләшләре белән уртак. Сөй ләшнең фонетик үзенчәлекләре башлыча кайбер авазларның артикуляция се үзгәрүдә, аваз тәңгәллекләрендә, аваз өстәлү һәм аваз төшүдә чагыла. +Сузыклар. А сузыгы - әдәби телдән һәм урта диалекттан аермалы буларак, иренләшү төсмере булмаган аваз. +О-ө ирен сузыклары, мишәр диалектындагы һәм урта диалектның аерым сөйләшләрендәге кебек иренсезләшеп, ы-е булып әйтеләләр: былын - болын, телке - төлке, сет - сөт һ.б. +Сузыклар өлкәсендәге башка үзенчәлекләр аваз тәңгәллекләренә, төрле фонетик күренешләргә кайтып кала. +Дифтонглар. Чүпрәле сөйләшендә, мишәр диалектының башка сөйләшләре кебек үк, дифтонглар монофтонглаша. +-өй дифтонгы монофтонглашып, ү гә күчә: ү - өй, сүлә - сөйлә, кү - көй, цү - чөй, түмә - төймә. +-өй дифтонгы монофтонглашканда, күтәрелешләре төрле булган сузыклар арасында, ирен-ирен w тартыгы барлыкка килә: сүwәк - сөйәк (сөяк), сүwәм - сөйәм (сөям), күwәндә - көйәнтә (көянтә), сүwәл - сөйәл (сөял), күwә - көйә (көя). +-ай, - әй, -уй, -ый дифтонглары монофтонглаша, бу очракта ике сузык арасындагы тартыклар палатальләшә: кат'а - кайта, ад'а - әйдә, а'ран - әйрән, бар'ам - бәйрәм, кас'ы - кайсы, кар'ак - кайрак, ал'әнә - әйләнә, кур'ик - койрык, бун' - муен, ун'и - уйный. +-ой, -ый дифтонглары -ий дифтонгына күчә: кийаш - койаш (кояш), кимак - коймак, тийак - тойак (тояк), кийар - кыйар (кыяр), сийыр - сыйыр (сыер). +Тартыклар. Әдәби телдәгедән аермалы буларак, к, г авазлары сөйләштә тел арты тартыклары булып әйтеләләр: кара, кабак, кар, йага - йака (яка) һ.б. +Х авазы, әдәби телдәге белән чагыштырганда, алгырак артикуляциядә әйтелә: хазер - хәзер, хал' - хәл, хабәр - хәбәр. +Әдәби телдәге өрелмәле ч урынына ц, кайбер очракларда тч кушык авазлары да кулланыла: цалгы - чалгы, пыцак - пычак, бырцак - борчак, цыгып - чыгып; катчан - кайчан, тчаука - чәүкә, тчармау - чармау. +Сүз башындагы һәм сүз уртасындагы әдәби җ авазына й, з, дз, дҗ авазлары тәңгәл килә: дзил/зил - җил, дзиде/зиде - җиде, дзыйылыш/зыйылыш - җыелыш, кәзә//кәдзә/кәдҗә - кәҗә, мәрдҗән - мәрҗән, зил - җил һ.б. +Тартыклар өлкәсендәге башка үзенчәлекләр авазлар тәңгәлләшүенә һәм башка үзгәрешләргә кайтып кала. +Б ~ w. Ике сузык арасында килгәндә, әдәби телдәге w авазына сөйләштә б тартыгы туры килә: цыбар - чуwар (чуар), цыбан - чуwан (чуан), йыбату - йуwату (юату), цыбалу - чуwалу (чуалу). +М ~ б: малан - балан, мере - бөре, мәке/бәке - бәке; б ~ м: бу н'ы - муйыны (мены), бучкы - мичкә, гарбун - гармонь. +Н ~ б. Составында саңгырау т авазы булган бер төркем сүз ләрдә сүз башындагы яңгырау б авазы саңгыраулаша: пыт - бот, пытак - ботак, петерү - бетерү, петеннәй - бөтенләй, пыт'пылдык - бытбылдык (көш). +М ~ н берничә сүздә: үләм - үлән, чырмау - чорнау; н ~ м: нүwеш - диал. мөгем - әд. почмак, неwек - мүк, нүгез - мөгез. +Н ~ ң. Хәзерге һәм киләчәк заман хикәя фигыльләрдә, күрсәтү алмашлыкларында күзәтелә: барасын - барасың, киләсен - киләсең, алырсын - алырсың, килерсен - килерсең; анарга - аңарга, монарга - шуңа. +Д ~ т. Бер төркем сүзләрдә сүз башында һәм сүз уртасында т авазы яңгыраулаша: дустыган - диал. тустыган - әд. су чүмече, кү wәндә - көйәнтә (көянтә), абдырау - аптырау, ибдәш - иптәш. +Т ~ д: тәwә - дөйә (дөя), тиспе - дисбе. +З ~ р фигыльләрнең йөкләү юнәлеше кушымчаларында күзәтелә: менгез - менгер, кигез - кидер, үткәз - үткәр, йаткыз - йаткыр (яткыр). +Т ~ ч аерым сүзләрдә: тишмә - чишмә, тишен - чишен. +С ~ ч: тыскан - тычкан, йәдәс - йәдәч (ядәч). +Й ~ җ. Чүпрәле сөйләше - нигездә й-ләштерүче сөйләш: йир - җир, йибәр - җибәр, йыр - җыр, йәй - җәй, йил - җил, йыйылу - җыелу, йәйәү - җәяү, йан - җан. +Г ~ к. Бер төркем сүзләрдә ике сузык арасында саңгырау к авазы яңгыраулаша: цигеркә - чикерткә, тыгырак - тыкрык, цыгыр - чокыр, цугынган - чукынган, сигезән - сиксән, тугызан - туксан. +К ~ г: сикез - сигез, тукыз - тугыз. +К ~ х. Бер төркем татар сүзләрендә һәм кайбер алынмаларда да х авазына сөйләштә к авазы тәңгәл килә: катын - хатын, каста - хаста, йакшы - йахшы (яхшы), дҗымак - оҗмах. +Х ~ к - берничә сүздә генә: wахыт - wакыт, духтыр - доктор, тырахтыр - трактор. +Тартыклар төшү. Г авазы төшә: айып - гаеп, әҗәп - гаҗәп, алә мәт - галәмәт, Аптулла - Габдулла, тирмән - тегермән. +Т: кецеркән - кычыткан, цигерткә - чикерткә. +Һ авазы төшә: аман - һаман, үнәр - һөнәр, Әдийә - Һәдия, Адий - Һади, йәт - җәһәт. +Ассимиляция (авазлар охшашлануы). Сүз ахырындагы ч, ш тартыклары тел уртасы й һәм яңгырау тартыклар алдында килгәндә яңгы раулашалар: киҗ булды - кич булды, биж йыл - биш ел. +Морфологик үзенчәлекләр +Исемнәр. I һәм II зат берлек сандагы тартымлы исемнәрнең төшем килеше угыз телләренә хас кушымча (-ы/-е) ярдәмендә дә формалаша: китабымы - китабымны, битеңе - битеңне. Битеңе йу. Күз ле геме күрмәдегезме? +Алмашлыклар. Күрсәтү алмашлыклары. Әдәби телдәге (менә, әнә, бу, ул, шул) күрсәтү алмашлыклары белән беррәттән, сөйләштә мына, мыни, мени, муни, ана, выт, вата, вана (< рус) һәм зат кушымчалы бусы, улсы, шулсы алмашыклары актив кулланыла. Мисаллар: Мыни (менә) кабак ацык, күрергә була. Шулсын (шунысын) нәстә белән ка'тарырбыз. +Шул күрсәтү алмашлыгыннан ясалган шолай, шылай, шондый, шындый, шонарга, шынарга сүзләре чүпрәле сөйләшенә дә хас. Шундый йырактанмы килдегез? +Сорау алмашлыклары. Әдәби телдәге нәрсә сорау алмашлыгы урынына нәстә, нәмәрсә алмашлыклары йөри: Нәстә син керми торасын? +Нәстә алмашлыгы ничек, нинди сорау алмашлыклары урынына да кулланыла: Адий абыйың хале нәстә сың? +Билгеләү алмашлыгы үзебез гадәттә иялек килеше кушымчасыннан башка кулланыла: Үзебез (үзебезнең) аwыл. +Сыйфатларның грамматик формалары, кулланылышы буенча бу сөйләш әдәби телдән аерылмый. +Рәвешләр. Рәвешләрне куллану буенча сөйләш нигездә әдәби телгә якын тора. Шуның белән бергә диалекталь характердагы лексик рәвешләр дә шактый: атына - үзенә башка, аерым; бер буйлы - тоташтан; насила - көч-хәл белән; маскар итеп - кызык өчен, шаяр тып; үзгә/үңгә - башка төрле. +Ясалма рәвешләр нигездә әдәби телдәге чаралар белән ясалалар. Кайбер аерымлыклар да бар. +-лата/-ләтә: Цәйне кан'арлата (кайнар көе) эцәм. +-лый/-лий: Башкыдалый барганда калац тотоп баралар. +Кен (тен) буйы, кыш (җәй) буйы, йаз (кез) буйы тезмәләре белән беррәттән, тен ката, кыш ката, йаз ката, кез ката, кен сәтә кебек вакыт рәвешләре актив йөри: Төн ката йыкламадык. +Фигыльләр. Затланышлы фигыль формалары. Хикәя фигыль. Хәзерге заман хикәя фигыльнең I зат берлек санда кыска (барам, киләм) һәм тулы (барамын, киләмен) вариантлары параллель кулланыла: Мунца пиценә ут кабызам. Киц утырганда кимак пешереп ашим, цәй эцәм. +II зат берлек сан хәбәрлек кушымчасының борынгырак -сын/-сен варианты сакланган: барасын (барасың), киләсен (киләсең). +Хәзерге заман хикәя фигыльнең III зат берлек саны, әдәби телдән аермалы буларак, -дыр/-дер хәбәрлек кушымчасы ялганып ясала: Ул цабадыр (чаба) минем арттан, калгысы келәми. Барадыр (бара) да быратына сүлидер (сөйли). +Әдәби телдәге ди формасының сөйләштә дир варианты кулланыла: Сиңа Казанга барырга дир. +Билгеле үткән заман, әдәби телдәге кебек, фигыль нигезенә -ды/-де кушымчасы ялганып ясала: бар - ды - м, кил - де - м: Туйга саwым алып бардым. +Шуның белән беррәттән сөйләштә категорик үткән заман мәгънәсендә нәтиҗәне үткән заман формасы да кулланыла: Без бер каа да цыкмаган. +Нәтиҗәле үткән заман, әдәби телдәгечә, -ган/-гән кушымчасы ялганып ясала (күр - гән - мен, күр - гән - сең), аны зат һәм сан кушымчаларыннан башка куллану очраклары бар: Син хат йазган (язгансың), әле дә салмаган (салмагансың). +II зат берлек санда, тау ягы сөйләшләрендәге кебек, шикләнүне белдерә торган -дыр/-дер, -тыр/-тер кушымчалары еш кына төшеп кала: Аwылга кат'а тыргансыз (кайта торгансыздыр)? +Күптән үткән заман сөйләштә, әдәби телдәгечә, -гән иде формасы белән белдерелә (барган иде, килгән иде). Моннан тыш, сергач һәм өлешчә чистай сөйләшләрендәге кебек, -ты/-те, -ды/-де һәм иде формасы да кулланыла: Тенә сүләшергә тытындык иде (тотынг ан идем). +Дәвамлы үткән заман сөйләштә әдәби (-а иде) форма белән белдерелә: Атлар белән ташый идек келтәне. +Билгесез киләчәк заман (-ыр - мын / -ер - мен) формасында, сүзнең нигезе р авазына беткән очракта, I һәм II зат берлектә һәм күплектә кушымчадагы р авазының берсе төшеп калырга мөмкин: барымын - барыбыз, барысың - барысыз. Кышын аларга барымын (барырмын). +Билгеле киләчәк заман (-ачак/-әчәк) сөйләш өчен характерлы түгел. Бу форма, күпчелек татар сөйләшләрендәге кебек үк, сирәк кенә йук һәм төгөл сүзләре белән кулланыла: Ул анда баратчак төгөл (бармаячак). +Боерык фигыльнең II зат берлек саны, әдәби телдәгечә, фигыль нигезе белән тәңгәл килә: укы, эшлә. +Теләк фигыль. -гы/-ге, -кы/-ке + кели формасы актив кулланыла: Анда минем тыргым келәмәде (торасым килмәде). Урамга цыккым кели (чыгасым килә). +Максатны, теләкне белдерү өчен инфинитивның кыскартылган -ма/-мә формасы һәм кели (< тели) ярдәмче фигыле белән ясалган конструкция кулланыла: Эцкә цыкма килиләр (чыгарга телиләр). Цәй эцмә келәп утырам (чәй эчәсем килеп утырам). +Әдәби телдәге -асы/-әсе бар (юк) формасы урынына сөйләштә -ырга/-ергә + бар (йук) формасы кулланыла: Миңа тагы бер йыл укырга бар (минем тагын бер ел укыйсым бар). +Фигыль дәрәҗәләре сөйләштә -гакла/-гәклә, -акла/-әклә, -ыкла/-еклә кушымчалары белән ясалалар: Кунакка баргаклыйм (баргалыйм). +Затланышсыз фигыль формалары. Инфинитив. Чүпрәле сөйләшләрендә -ырга/-ергә формасы төп форма булып тора: барырга, килергә. +Тамыры р авазына тәмамланган фигыльләргә -ырга кушымчасы ялганганда, кушымчадагы р төшә: барыга, күрегә. +Сөйләштә исем фигыльнең әдәби телдәге -у/-ү кушымчалы фор масы кулланыла: Киц утыру кирәк ул кызларга, йырлап-йырлап утыру булган ул. +Сыйфат фигыль. Сөйләштә сыйфат фигыльнең түбәндәге формалары бар: -ыр/-ер: тырыр урын, эцәр цәй; асы/әсе: бирәсе әйбер, барасы йир; -ачак/-әчәк: йугалачак әйбер, күрәчәк күрмен. +-уцы/-үце формалы сыйфат фигыль кешегә карата актив кулланыла: пецән цабуцы, ызба йууцы. +Хәл фигыль. -ып/-еп кушымчалы хәл фигыльнең юклык формасы әдәби телдә -мыйча/-мийчә формалары белән белдерелә. Сөйләштә тагын минца/-минцә, -мица/-мицә вариантлары да актив. +-гац/-гәц, -гацтан/-гәцтән кушымчалы хәл фигыльләр куллану күзәтелә: булгацтан (булгач) +-ганчы/-гәнче кушымчалы хәл фигыльнең -гынцы/-генце, -ганца/-гәнцә, -гынчак/-генчәк кушымчалы вариантлары да кулланыла: таң атканцы (атканчы), кийаш күтәрелгәнцә (кояш күтәрелгәнче). +Әдәби телдәге барганда, барышлый формалары белән бер рәттән, сөйләштә хәл фигыльнең баруwышлый, баруwынца формалары да күзәтелә: килүwешли (килешли), баруwынца (барганда). +-мастан/-мәстән (-мас өчен) формалы хәл фигыльләр кулланылу актив күренеш: бирмәстән (бирмәс өчен), батмас (батмас өчен), ашамастан (ашамас өчен). +Ярдәмлек сүз төркемнәре. Бәйлекләр +Чүпрәле сөйләшләрендә нигездә әдәби телдәге бәйлекләр кулланы ла. Шуның белән беррәттән аларның түбәндәге вариантлары да бар. +Ката, сәтә бәйлекләре, вакыт аралыкларын белдергән сүзләр белән килеп, дәвамлы вакытны белдерә: кыш ката (кыш буе), тен ката (төн буе), кен сәтә (көн буе). +Хатлем, чикле, чәке, чәкле, тәке, тәкле, тике, тиңелте, тиңентен (кадәр, хәтле), тешкә тәкле (төшкә хәтле), урманга чәкле (урманга кадәр). +Кисәкчәләр. Чүпрәле сөйләшендә әдәби телдәге кисәкчәләр (бик, инде, гына, ук, -мы/-ме һ.б.) актив кулланыла. Үзенчәлек итеп бит раслау кисәкчәсенең вет варианты актив булуын күрсәтергә мөмкин: шулай вет (шулай бит). +Лексик үзенчәлекләр +Лексиканың иң зур өлешен гомумтатар сүзләре һәм аларның тамырлары тәшкил итә. Алардан тыш, сөйләштә башка (рус, гарәп, фарсы, чуаш һәм мордва) телләрдән кергән сүзләр дә бар. +Сөйләштә әдәби телдә булмаган сүзләр дә шактый. Мишәр диа лектына хас булган сүзләрнең күбесе чүпрәле сөйләшләрендә дә табыла. +Диалекталь лексиканың тематик төркемнәре түбәндәгеләр: +Туганлык-кардәшлекне белдерә торган сүзләр: әнәй - әни; атай/әтәй - әти; зур әнәй - әби (әнисенең яки әтисенең әнисе); зур әти - бабай (әнисенең яки әтисенең әтисе); алыс әби - әнисенең әнисе, игәц/игәч - тута - бертуган апа; абыти - аптый - үзеннән олы кыз туганына эндәшү сүзе; хәрендәш - сеңел; тудыкай - туганнан-туган хатын-кызга эндәшү сүзе; ылан/олан - бала; нук - онык; оланшак - бала-чага; бикәц - кәләш; бәбәй әбисе - кенцек әби; тайым - иркәләп эндәшү сүзе. +Хуҗалык, тормыш-көнкүреш белән бәйле сүзләр: аран - җылы абзар, болдыр - өйалды баскычы, йорт - ишегалды, ишегалды - өй алды, кабак - капка, неwеш/нүwеш - почмак, кура - киртә, зәмәт - койма, туграп/пүгрәп - кар базы, лаука - кибет, эргә - тышкы нигез, пайыт - лапас, суллык - киртәлек, себерке - ат тырмасы, тәртешкә - кисәү агачы, герәплә - кул тырмасы, урдык - сәке, эскә ми - артлы урындык, мәдәк - кул арбасы, матик - китмән, церге - киез, дустыган - су чүмече, күкцек - мендәр, балук - бәләк, кер бәләге һ.б. +Кием-салымнар: барига - бияләй, ыркача - зур күн бияләй, пицәткә - пирчәткә, зыбын - чикмән, тәлпәк - түбәтәй, шалаwар - чалбар, кәркеш - чабата киндерәсе, әлце салу - (баш киемен) кырын салу һ.б. +Аш-су: йымшак - бодай икмәге, ак ипи; кыстырымби - кысты бый; питырац - кечкенә ипи (хәергә бирү өчен пешерелгән); цәлпәк/чәлпәк - кош теле; цыгыт/чыгыт - эремчекне йомырка белән туглап, табада мичтә пешерелгән ашамлык; эре - көрпә; ку кыл' (< чув.) - пирог; кагыт - как, ләкшә - өйдә ясалган токмач; кәкәш/ кәкеш - эремчек пәрәмәче; казан кәлземәсе / эремцек кәлзе мәсе - эремчек пилмәне һ.б. +Үсемлекләр: айбагар/гымбагар - көнбагыш, аwукамыр - гөлҗимеш, алма - бәрәңге, кырмаwык - тигәнәк, карагай - нарат, карагат - карлыган, ут - үлән, пәзи - кишер, элән - җитен, паңгы - гөмбә, нүwек - мүк һ.б. +ГАИЛӘ ЙОЛАЛАРЫ ЛЕКСИКАСЫ +Кыз килешү, башкода килү +- Алма келәп йөри йегет, башкыда йөретә. Озак йөртәләр башкыданы кыз йаклары. +"Айакларына йыгыттылар инде", - дип сүләгәннәрен беләм. +Шолай башкыдалап килеп сорап алалар иде кызны. Башкыда килеп сүләшә. Килешсәләр, көнне билгелиләр. +- Башкыда булып бара йегетнең атасы, йә абзисы, йә йакын күршесе. Бал алып баралар кыз сори барганда. +- Иң беренце кызны килеп сорилар. Шикәр, бал, канфитлар алып киләләр. Туйның көнен билгелиләр. +- Менә мин кыз бирүце. Тегеннән кан'ана, кан'ата килә кызны сорарга. Цәй эцәләр, килешәләр. +Каракитә +Урлап алу +Ырлап алу - кызны урлап алу. +- Киц уйынга цыгалар. Егет кызны ала да китә, ырлый. Йәшләр белә инде, алар шул кызның йортына йиткәц йырлап китәләр: +Артлы чана йиккәннәр, +Кий йанына йиткәннәр. +Нуретдин бабай йыклап йатма, +Кызыңны алып киткәннәр. +- Праулка тебендә саклап торып, минем апаны ырлап кат'алар, пиц алнына пастыралар апаны. Әти әтә, алып кат'ик кызны, ди. Әни пиц белән ызба арасында бетерелеп йери, ырцык кебек: +"Карга аwызыннан калган цебеш" дип әтәләр инде, бирик кызны, - ди. +Чыгып килүче, качып килүче +Цыгып килүце, кацып килүце - әти-әниләре белән киңәш мичә, аларның ризалыгынан башка гына кияүгә китүче кыз; ябышып чыгучы. +- Цыгып килүцеләр бар ул хәзер дә. Цыгып килүце ул әти-әниләре белән килешмицә, сүләшмицә генә килә, йабышып цыга ул кыз. Йегет белән генә сүләшә дә, кызны йегет алып кайта. +"Мин үләнеп кат'ам, әнәй", - дир. +- Кацып киләсең дә монда никах укыталар. Бер кеше тә килә: "Кызыгыз бездә", - дип. +Монда кодалар килә, туйны сүләшәләр. Кыз йагында туй була. +Түбән Чәке +Ясин бәйрәме, никах бәйрәме +Йасин бар'амы, никах бар'амы - өйләнешүне дини йола белән беркетү мәҗлесе, дини мәҗлес. +- Кыз башка аwылдан булса - никах бар'амы кыз ягында була. +- Хазер никах бар'амы зийабыз. Кыз үwенә киләләр туйга. "Ницә белән киләләр?" "Өц саwым белән киләләр". +- Йазылып кат'алар хазер. Йазылып кат'кан кенне зийалар мәзе лес, икенце кенне йасин бар'амы була, ата-аналары киленнең, кийәүнең туганнары, картлар утыралар мәзелестә. +- Ницә белән килделәр? Дүрт-биш каз килә. Ул дүрт-биш казның барын да башлиләр әз-әз генә. Үрдәк тә, таwык та йөри йасин бар'амына. Ике йакның туганнары утыра. +- Йасин бар'амына туйга барабыз. Ике пиругың пешкән. Ашларны эстәлгә тезәләр, йасин укилар, теләк телиләр. +Балалар бахетле булсиннар, +Тигез үмер итсеннәр, +Үмерләре озын булсын, +Шәфкәтле, мәрхәмәтле балалар үстерсеннәр, - дип теләк телиләр. +Мунчәли +Өшәнчек +Эшәнцек - өшәнчек; кызның бирнә әйберләре. Эшәнцек йасау - өшәнчек әзерләү. +- Эшәнчек, дип әйткәннәр, сындык тутырып килгән. Туй алдыннан кызның эшәнцекләрен каралар. "Менә бу әйберсе йитми, йасарга ки рәк кызлар йийып", - диләр. Йүли тырганын йүлиләр. Кызлар йиа лар, йырлап-йырлап эшәнцекне йасилар. +Иске Шәйморза +Өшәнчек әйберләре +Эшәнцек әйберләре - кызның кияү йортына алып барган әйберләре: сөлге-тастымаллар, җәймә-юрганнар һ.б. +- Эшәнцек әйберләре менә әтеп күрсәтим әле сезгә. +Намазлык: - Намазлыклары була киленнең. Кан'ана - кан'атага бирә. +Йәймә (әд. җәймә). Өстәлгә йәйә торган йәймәсе була, ул да циккән. Йә үзе бәләгән йәймә дә була. +Куwашна эскәтере (ипи күәсе өстенә ябу өчен әзерләнгән җәймә). Куwашна эскәтере, диләр ийе. Ул үзе айырым бар. Куwашна эскәтере, диләр ийе. Табынга да йәйәләр. +Цигүле күпцек (чигүле мендәр). Цигүле күпцекләр алып бара. Дүрт күпцек цигә идек. Күпцек тышларына дип акка цигеп куйа идек аллы-гөлле цәцәкләп. +Иске Чокалы +Цигүле элеңге (чигүле пәрдә). Цигүле элеңгеләр әзерләп бара, тәрәзәгә цигүле элеңге үзенекен элеп куйа, ызбаны йәмни. +Циккән корама (өйнең стенасының өске өлешенә эленә торган озынча тар җәймә). Циккән корама белән үне әләндергән кругум. +Циккән селге, кызыл селге: Циккән селгеләр, кызыл селгеләр. Нүwешләргә элеп куйган кызыл селгеләрен. +Сырган йурган: Куй йоны салып йурган сыра белгәннәр әwәле әбиләр. +Петүле йурган (корама тышлы юрган). Сырган йурганнары, петүле йурганнары сандык эстендә килә киленнәрнең. +- Петүле йурганнар йасадык. Ситсылардан калган петүләр инде ул. Хазер инде йасамилар инде. Шул петүләрне тоташтырып йурган сыра. Петүле йурган, диләр шуны. +Ызба матурлау (өй бизәү, өй матурлау). Ызба матурларга циккән элеңгеләрен элә, караwатка йәйеп куйа цигүле йәймә. Цигүле күпцекләрне күпертеп куйа. +Урдык - сәке. +Кецурдык - өйнең аш-су әзерли торган ягындагы (кухнядагы) кечкенә сәке. +- Ызбада урдык булган, урдык эстенә сындык куйган, сындык эстенә күпцекләрне, петүле йурганнарны үwеп куйган. +- Кецурдыкта саwытлар, самаwырлар торган. Киленнәр күбрәк кецурдык йакта булган. +Шланга +ТУЙ ПЕРСОНАЖЛАРЫ +Кияү һәм кияү егетләре +Кияү сүзенең әдәби тел һәм җирле сөйләшләрендәге мәгънәләре: 1. Кәләшнең булачак ире; 2. Яңа өйләнгән егет яки ир кеше; 3. Тормыш иптәше, ире (хатын-кызга карата); 4. Кызының яки үзеннән яшьрәк кыз кардәшенең ире ("Татар теленең аңлатмалы сүзлеге"ннән). +Кияү килү: Кийәү ат белән килә. Калакуллар элгән дугаларга, цигүле сөлгеләр кулйаулыклар элгән булган атларга. Хазер йәмле түгел, машина белән генә килә, күреп тә калмибыз. +Кияү егете - туй вакытларында кияүне саклап, озатып, аның хезмәтендә йөрүче егет. +- Кийәү йегете икәү килә. Кияүнең үзенең дуслары, кияү үзе әтеп куйа кийәү йегетләрен. Гармуннар белән, шаулап килеп керәләр кийәү йегетләре. +Арчи +Арци, арчи - килен төшергән көннәрдә кызны кияү йортына озата баручы кызлар яки парлы кунаклар. +- Арци туйда кыз артыннан килә. Тугыз-ун ылау арци була. Арци булып күп туйга бардым мин үзем. +- Арцилар алар кызны озата баралар кийәү йагына. Кийәү йагы арцилар килә кызны күцергән йакка. Циккән запуннар кигәннәр арци кызлар. +Килен, яшь килен +Килен сүзенең әдәби телдә түбәндәге мәгънәләре бар. 1. Улының яки энесенең хатыны. 2. Яңа гына кияүгә чыккан яшь хатын. 3. Гомумән өлкән буынның яшь буын хатыннарына мәрәҗәгать итә торган сүзе. +Килен сүзенең җирле сөйләшләрдәге мәгънәсе әдәби телдән аерылмый. +Йәш килен - мишәр диалектында яңа төшкән килен. +Сырлиг әле талдан тайак, +Сырын үзем сырлармын +Кийәү белән йәш киленгә +Икесен тиңләп йырлармын. +Йәш килен абыз - яшь киленгә олылап эндәшү сүзе. Йәш ки лен абыз, бәхетле бул, озын гумерле, тигез йәшәп көн күрегез. Биргән бүләгеңә зур рәхмәтләр йаусын! +Йәш килен бүләге: Йәш киленне кунакка йөртәләр ызба са йын. Барган бер йиренә бүләк алып бара, селгеме, йаулыкмы, салфитмы. +Йәш килен белән кийәүгә йырлилар: +Самаwырны тиз кан'ата +Кайын агац күмере. +Кийәү белән йәш киленнең +Озын булсын гүмере. +Карап торып сокланамын +Зифа буйыгызга да. +Онытмагыз чакырырга +Бәбәй туйыгызга да. +Киленне сыныйлар: Киленне суга йибәргәннәр. Сыныйлар. Суwы түгеләме. Суwы түгелсә - сүз йөртә торган була, бутый торган була. +Суwы түгелмәсә, "выт маладис", әйтәләр. +- Аннары сыйыр саудырып та караганнар. Саwа беләме, йукмы. +Килен әwәле тел йәшергән: +- Килен кан'ата белән сүләмәгән (сөйләшмәгән). +- Килен кан'ага белән дә сүләмәгән (сөйләшмәгән). +Кодалар, кодагыйлар +Кода сүзенең түбәндәге төп мәгънәләре билгеле: +1. Өйләнәсе егет ягыннан кыз яучыларга, кәләш сорарга барган ир кеше, ир яучы: +2. Өйләнешүчеләрнең берсенең атасы һәм ир туганнарына икенче якның ата-анасы һәм туганнары эндәшә торган туганлык атам асы. +Кодаларга йырлилар туйда: +Йугарычтан түбәночка +Очып китте йомырычка. +Бу йырларны мин йырлимын, +Кодаларга бурычка. +Кодалар үзләре дә йырлап бирәләр инде бер-ике йыру булса да: +Әтик берне, әтик берне, +Берне тегел, икене. +Әтмәсләр идем берне-икене, +Сез кодалар бик сикемле. +Кодагый - өйләнешүчеләрнең берсенең анасы һәм аннан өлкән хатын-кыз туганнарына икенче якның ата-анасы һәм туганнары эндәшә торган мөрәҗәгать сүзе. Кода-кодагый - мишәр диалекты сөйләшләрендә кодаги/кыдаги фонетик вариантлары кулланыла. +Төп кодагый, кунак кодагый +Төп кодаги - кәләшнең яки кияүнең әнисе; туй уздырыла торган йорттагы кодагый. +Кунак кодаги - туй йортына мәҗлескә килгән кодаги; кәләшнең яки кияүнең әнисе. +- Башта төп кодагига сүзне бирәләр, ул башлый. Аннан соң инде килгән кунак кодаги әтә туйны башлаганда. +- Менә өц пар ат бара, өц пар кунак алып килә кунак кодаги. Дүртне, бишне алып килүцеләр дә була. +"Кодаги, син әле безнең сеңлебезне китермәдең, риза тегел", - ди. +"Сеңлем, кицке ашка булса да кил, кодаги риза тегел", - ди. "Мин әле йәш, ойалам", - дир сеңлем. "Йук, йук, килергә, танышырга", - дир. +Кода-кодагыйларны каршы алу, туйны каршылау +"Туй килә, туй килә, кода-кодагилар килә", - дип бөтен урамы белән каршы цыгып торалар. Матур атлар, цигүле күпцекләр белән туй төшә. +Кода-кодагыйларны озату, туйны озату +- Кода-кодагиларны озату була, гармуннар белән озаталар. Туй озату көненә барлык туганнары зийылып киләләр. +"Туй кат'а, туй кат'а", - дип бала-цагалар да йүгерешеп килеп йитәләр туй озатканда. Атлар бизәлгән, дугаларда калакуллар. +Каракитә +Кайнана, кайната +Мишәр диалекты сөйләшләрендә кан', кан'ата - кайната, кан'ана - кайнана, кан'ага - иренең абыйсы. +- Кан'атасына күлмәк, кан'анасына матур йаулык, баж йаулык, шәл баласы (кечкенә шәл) алып килә килен. +Йәж килен кан'анасының башына йаулык йаба, кан'атаның башына тәлпәк (түбәтәй) кигезә. +Килен каршылау +Кан'ана киленне үзе каршы алып тора. Күпцеккә (мендәргә) бас тыра: Кан'ана күпцек тотып чыга, килен күпцеккә басып керә. +Бал-май каптыра: Йәш киленне керткән wакытта киленгә дә, малайга да бал-май каптыра. Шәкәр самытында була бал-май. +Төкле айагың белән кил, +Бахытлы булыгыз, +Мәңгелеккә безгә бала бул, +Безнең кешебез бул. +Шланга +Усал кайнана +Усал кан'а, усал кан'ана - усал кайнана. +- Әwәле булган ул, усал кан'алар да булган. Цәйне киленгә йасап биргән кан'ана. Икенце цынайакны китерсә: +"Әллә әwенеңә ут каптымы?" - дир. Ике цынайак цәй эцәргә күп булган, күпсенгән. +Ага-җиңгә, ага белән җиңгә +Ага-йиңгә - абыйсы һәм аның хатыны. +- Ага-йиңгә кулыннан кийәүгә китүцеләр дә булган. Аның йыры да бар: +Сат-бакцага кергән цакта +Кулым тиде цийәгә. +И, Ходайым, калдырмацы +Ага белән йиңгәгә. +Кече Чынлы +Туй табыны, туй ашлары +Чүпрәле сөйләшендә табын ясап кунак чакыру мәҗлесләрен бар'ам (бәйрәм) диеп атыйлар. +Бар'ам уздыру - мәҗлес ясау. +- Элгәре идәндә иде бар'ам уздыру. Үдә тугыган кавир, шуны йәйә идек. Идәнгә тезелеп утырып аши идек. +Идәнгә утырып ашау: Идәнгә намазлыклар кизләрен йәйеп куйалар, ашйаулыкларын йәйәләр. Айак бөкләп утырып ашилар иде. +Яшь килен бәйрәме +Йәш килен бар'амы - кияү йортына килен төшкәч уздырыла торган мәҗлес. +- Йәш килен бар'амы - кийәү йагында. Кан'н'а кеше катыннарны йийа. Ләкшә пешерәләр, йасин укыталар. +Яшь килен боткасы +Йәш килен буткасы - туй узгач, кияү йортында уздырыла торган мәҗлес. +- Йәш килен буткасы да була. Менә туйлар узып беткәцтән, актыктан. Шунда, бүген бездә йәш килен буткасы, дип утыралар. Анда да саwым белән киләләр. Әлгәре бутка алып килә торган булганнар. Хәзер инде бутка алып килмиләр, саwым алып киләләр, нәстә бар. Камфитмы, туртмы. Кас'ы пирук пешереп килә. +Йәш килен буткасы ул бар'ам була. Бу инде туйның соңгы көне була, йәш килен буткасы. Ул туй беткәцтән була йәш килеп буткасы, кадерле генә бар'ам була. +Саwым +Саwым - туйга алып барыла торган күчтәнәч ашамлыклар. Бу сүз казан арты, тау ягы, мишәр диалекты сөйләшләрендә еш кулланыла. Саwым, саwын - себер диалектларында да бар. +- Туйга саwым белән баралар. Анда цәй, пирук, әпәй була. Үзенекеләр, йакыннары алып бара. +Саwым - патнуста. Кызыл эскәтергә бәләгән, ашка куйып килә саwымны. +"Туйга барсаң - туйып бар, +Кун'ыңа калац куйып бар", - дип ат'кан сүз дә бар. Картлардан калган. +- Калач, диләр. Ике калач, парлы була. Оста саwымчы камырны уңарып, алып барырлык итеп йасаган инде. Колмак белән ацыткан. Әнием биг оста саwымчы булган. +- Саwымда каз, баwырсак. Безнең wакытта ике йомошак алып бара идек. Йомошак - бодай күмәце була. +- Йомошак, диләр иде бодай күмәцен. Саwымда ике йомошак булган. Шулай күпшәк йомошак пешергән ацкамырны изрәтеп. Кабартып пешергән. Пустуй баргысы келәми, алып бара әзерләп. +- Баwырсакны бармак кебек кисеп пешерәбез дә аны бал белән катырабыз. Патнуска куйабыз да эскәтер белән бәлибез. Шылай эскәтергә цорнап илтәбез. +- Йегет анасы әбизәтелни баwырсак алып килә. Баwырсакны үwенд ә пешергән, цәцәкләгән тәмле камфитлар белән. Ул йомырка лы баwырсак алып килә. Элекке әпәй алып киләләр иде. Матур, йәмн е пиругын эскәтергә түнәгән. Үңгә кешеләр дә шылай алып киләләр. +- Кыз йагы цәкцәк алып бара. Цәкцәкне бийек итәләр, терсәк бийеклеге булсын. Шылай терсәкне куйып үлциләр. Цәкцәкне бизи ләр кәмфитләр белән. +Цәкцәкне бәлиләр матур итеп тә, өскә куйалар тастымал, йә йаулык белән цәй, шәл баласы. Кем аца, шуңа була. Ацкан кеше йә сарык, йә акца әтә. +Тәрилкәгә йасатып алалар цәкцәкне. Балын, шәкәрен, цәйен китер әләр. Аларны кыз хакы итеп китерәләр. Аларны кире апка т'ырг а тегел, ул шында кала. Бер генә дә буж килмиләр. +- Туйга саwым - кабыргалы кул, йә каз. Кабыргалы кул, дип әтәб ез, ул сарыкның циреге - алгы йагы була инде. Йиде-сигез кабырга санилар. Саwым пируклары, баwырсак, кабыргалы кул. Кабак, цөгөндер пируклары пешергән, хастәрләнеп барган саwым белән. +Йегет анасы бөтен каз алып бара, казы булмаса, кабыргалы кул алып килә. Ницә белән килделәр? Дүрт-биш каз килә. Ул дүрт-биш казның барын да башламилар. +- Элек йидешләр саwым белән килгәннәр: йиде каз, түгәрәк әпәй, зур-зур калачлар, паштитлар. +- Саwымга казны бизәп, матурлап алып баралар. Казны зур тәрил кәгә, йә патнуска куйалар. +Казның кырыйына кас'ы лимун, кас'ы апельсин тезә. Аны матур кагазлар белән йабып куйалар. +Иске Чокалы +Саwым калачы +- Калач, диләр. Ике калач, парлы була. Саwым калачы өстенә камыр белән алты, йә сигез санын куйа. Туйга килә кодаги менә шушы саwым белән. Әһә, ул алты көн торачак, йә сигез көн торачак ку нак булып. +Әгәр саwым калачына йазса, биж көн, дип, биж көн торырга тийеш булган. Шуны камыр белән йазып куйа торган булганнар саwым калачы, саwым әпәйе өстенә. +Саwым чыгару +Саwым цыгару - туй күчтәнәчләрен табынга кунаклар алдына чыгару. Яшьләр аны аягөсте торып (басып), хөрмәтләп каршы алалар. +- Саwымны алдан картларга цыгаралар. Саwым ашы цыкканда йәшләр айагүрә торып басалар. +- Саwым цыга. Башта төп кодагиның саwымы цыга, кодаги са wымы, дип каршы алалар. Аннан соң инде килгән кодагиның саwымнары цыга. +- Әрбер (һәрбер) килгән парлы кунак саwым алып бара. Аз-аз гына, берцәк кецкенә тәрилкәләргә салып цыгаралар. Барыбыз да аwыз итәбез. +Саwымны шылай берцәк-берцәк кенә турап, цашкы асты белән цыгаралар. +Саwым күрсәтү, йасин уку +- Ул саwымны мәзелес халкына күрсәтәләр, мынсы - кодагиныкы, мынсы - шыныкы, дип. +- Саwымнарны өстәлгә куйып йасин укилар. Баwырсагын да, казын да куйасың өстәлгә, анда тора. +Ул саwымнарны бөтене белән цыгаралар, турап цыгаралар. +Саwым турау, саwым тураучы +- Катыннар табынында саwымцы катын тури иде саwымны. Ирләр табынында ирләр генә турилар инде. +- Саwымны син тура, - диләр. Йегет йагыннан кем килә, шул турарга тийеш. Аны элек бабайлар тураган, укыган бабай тураган. Хазер инде кире алып кереп, турап цыгаралар. Тарилкәләргә салып бирәсең. +- Оста саwымцылар була. Казны аларга бирәләр турарга. +Саwым тураучының сөлге, тастымалы +Саwым турауцының йанында ак сөлге тыра кулын сертергә, артта кымганы тыра кулын йуарга. +Саwым кискән кешегә бүләк бирәләр +- Саwымны кискән кешегә падаркы бирәләр. Йаулык, йә күлмәк. Бабай кешегә күлмәк, садака бирәләр. +Саwым ашагач дога кылу, бүләк өләшү +- Саwымны берцәк барыбыз да аwыз итәбез. Дийа кылабыз, саwым алып килүцеләргә рәхмәт әтәбез дә туй бүләкләре өләшәләр. +Кыз анасы кыз йагындагы туганнарына бүләк бирә, йегет анасы йегет йагындагы туганнарына бүләк бирә. +Иске Чокалы +Туй кунакларын хөрмәтләү +- Туй кунакларына көн сайын иртән мунча, көн сайын кимак. Һәр көнне кунакка йөртәләр. +Ике-өч йорт аша, күршегә генә туйга керсә дә, ул анда кунып тора. Аны шул саwымга ницә дип йазылган, шул көн кунак итәләр, алты, йә сигез көн. +Килгән кунак кодаги үзенең бөтен туганнарын китереп бетерә. Әтә: Менә, кодаги, менем әле шунди туганым бар, ул әле килмәде, китерә алмадыгыз әле аны. Аның сүзе закун булган. Ул үтәргә тийеш булган аның сүзен. Ул кодагиның китерәсе туганнарын китереп бетерергә тийеш булган. +- Менә өц пар ат бара, өц пар кунак алып килә кунак кодаги. Дүртне, бишне алып килүцеләр дә була. +"Кодаги, син әле безнең сеңелебезне китермәдең, риза тег ел", - ди. +- Иртәнге ашны ашаганнар да, шуннан соң туганнары кодаларны кунакка алып киткәннәр. Көн сайын бишәр-алтышар йортка барганнар, аннан кат'каннар да, йаңадан, кичке мәҗелес ойоштырганнар. Шулай иттереп көне буйы кунакта. +Коймак, тары коймагы +- Пич каршында бик тәмле пич кимагы пешергәннәр. +- Тары йармасыннан тары оны йасар идек, тары кимагы пешерә идек. +Тары йармасын килегә саласың да түwәсең кисап белән. Түwелеп бетмәгәнен илисең, калганын тагы түwәсең. +Бодай онын цүперә белән изеп куйасың да, аннары, тары оны кушып, тагын бер кат изеп куйабыз. Шулай тәмле була ул. Безнең әбиләр шулай тәмле иттереп ашарга үрәнгәннәр. +Тары кимаклары безгә дә эләкте әле ул. Хазер, нишләптер, пешер миләр тары кимакларын. Әле без бала wакытта түwә идек, пеше рә идек тары кимагы. +Иске Шәйморза +Юача +- Йугаца пешерәләр. Йомыркага басалар, беленер беленмәс кенә каймак салалар. Ару йомыркага гына басалар. Камырын басалар, кисәкләргә түгәрәклиләр. Кан'ап цыккан майга салалар. Сөзеп алалар. Шул йугаца була. +Кыстыбый +Кыстырымби - әд. кыстыбый. +- Кыстырымби пешерәбез. Башта йәймәсен пешерәбез, аннары алманы (бәрәңгене) пешереп түwәбез, каймак салабыз. Йәймәне бөкләп, уртасына түгән алманы йагабыз. Соңыннан гына майлибыз. +Кыстырымби майларга, дип, май канатлары йасап куйалар. Менә күрсәтермен әле. +Иске Шәйморза +- Уразада аwыз ацкан кицкә кыстырымби пешереп, май канаты белән, сары май белән майлап куйабыз. +Кыстырымбины йылы йырык дип тә әтәләр ка'сы кешеләр. +Түбән Чәке +Кәкәш +Кәкәш - бәрәңге яки эремчек пәрәмәче. +- Кәкәш тә пешерәбез. Камырны йәйеп, өстенә түгән алма (бәрәң ге) йага, өстен йомырка белән майлый. Алма кәкәше кызарып пешә. +Тура +Тура - эремцектән пешерәбез. Турага әзрәк писук, май саласың, йөзем саласың. Элеке йуг иде йөзем. Әзрәк он белән басасың да, wак-wак итеп пицтә пешерәбез. +Казан кәлҗемәсе, эремчек кәлҗемәсе +Казан кәлземәсе - эремчек пилмәне. +- Сөтне ка'натасың да, кан'ап цыккац, катык саласың. Ул эремцек була. Эремцекне йомырка белән изеп, суган турап куясың. Пилмән камыры йасап йәйәсең, түгәрәкләп кисәсең. Wак кына итеп йасисың эремцек салып. Ул шулпада пешә, Казан кәлземәсе була. +Боламык +Боламык та пешерәләр. Алманы пешереп түwә, анарга он азрак салып йибәрә, боламык була. Боламык ашарга ар'ан, катык булса йахшы. +Ботка +Бутканы пешерәләр, тары буткасы. Зур табак белән куйалар. Бутк а уртасына казан йасилар, аңа май салалар. Бутканы кашык бел ән аласың, казанына тыгып аласың да ашисың бер казаннан майлап. +ТОРМЫШ АВЫР ЕЛЛАРДА ПЕШЕРЕЛГӘН АШАМЛЫКЛАР +Бәрәңге кырып ипи пешерү +- Бер циләк алманы (бәрәңгене) йуабыз да аны тирит' итәбез (русча тереть сүзеннән алынган, ягъни уабыз). Ци алманы тирит' итәбез дә он белән бутап куйабыз. +Ацкамыр белән изәсең, басып куйасың. Ул сеңәрә (сыеклана) инде. Аннары тагы он белән басасың аны, ул кабара. +Әпәйне түгәрәкләп-түгәрәкләп йастык өстенә салып куйа. Ул башта йәймә йәйә йастык өстенә, түгәрәк әпәй камырын сала. Ул анда матур итеп кабара. +Пумала белән пицне себерә. Әпәй керәге белән әпәйне пиц тебенә сала. Арыш әпәйе ике сагат пешә. +Әпәйне алырга wакыт йиткәц, пыцак тыгып карилар әпәйгә. Пыц акка йабышмаса, әпәй йахшы пешкән була иде, цыгарабыз пицтән. Бодай әпәйе тизерәк пешә. +Каракитә +Крахмал күмәче пешерү +Кырахмал күмәце - өшегән бәрәңге күмәче. +- Кырга цыгабыз, ындырга цыгабыз. Туңган кырахмалларны җийабыз көрәк белән басып. Кырахмал күмәце пешерәбез. Ул өшегән алма (бәрәңге) инде, без инде аны кырахмал дип әйтәбез. Кабыгын арци, каты гына түwә, булса, аз гына он да куша. +Шулай үдәге пицне йагып, кырахмал күмәце пешерә идек. Ашагың келәсә, шулай тайым. +Ул кырахмал күмәцен ашагац инде без, тәкәләр кебек, сикереп йөрибез, тамак тук. +- Өшегән алма (бәрәңге) йийа идек йалан айак. Аны арци идек, әни кийашта киптереп тә куйа иде. Әнәй күмәц йасап ашата иде безгә. Ул тәмле иде. Элек алма тәмле булган ул, агу сипмәгәннәр хәзерге кебек. +Әнәй кабартма итеп тә пешерә иде өшегән кырахмалдан. +Каракитә +Өйрә +Үрә - өйрә, ярма ашы. +- Кырдан бодай алып ка'табыз, күрсәләр - куwалар. Ул бодайны кул тирмәне белән әләндереп, үрә пешереп аши идек. +Алабута күмәче +- Алабута орлыгын йийабыз, аны түwәбез. Ике алма (бәрәңге) кырып кушабыз. Алабута күмәце ашап кырга китәбез. +Имән әкәләсе күмәце +- Имән әкәләсен (чикләвеген) пешерәсең дә киптерәсең, киледә түwәсең. Тирмәндә тарттырып, күмәц йасисың. +Юкә яфрагы кабартмасы +- Кабартма пешерә әнәй. Йүкә йафырагын киптереп түгән, әз генә арыш оны кушып кабарткан. Кабартма пеште, бер бабай килеп керде. +"И-и, өстенә генә килеп кердем", - дир. Әнкәй әйтә: "Бир, кызым, бер кабартмаңны бабайга", - дир. Үземә ике кабартма, берсен бабайга бирдем, әнкәй дә бирде бер кабартмасын. Бабай ашады, цәй эцте, рәхмәт әтеп, дийа кылып цыгып китте. "Ул Хызыр бабай булгандыр", - дир әнәй. +Кузгалак ашы +- Болында кузгалак бар. Әнәй иртән кузгалакка китә, без затып калабыз. Аннан бер мишук кузгалак алып кат'а, аны тапи, казанга сала, пешерә. Сөт саласың, тәмле инде ул. Сыйыр булгацтын сөткатык булды безнеке. +- Кырдан үлән алып кат'а идек, кузгалак, цөгендер йафраклары. Шуларны салып аш пешерә. Катык катып аши идек. +Куйы булсын өцен кабак тури идек ашка. +- Безгә ата' әни: "Кырга цыгыгыз, анда газниц (кәҗә сакалы) бар, какы. Шуларны ашарга йари". Без шуларны ашап үстек. +Каракитә +Чәй ясау +- Цәй булмады сугыш йылларында. Әпәй булса, әпәй катысын йандыралар. Йә цөгендер, кишерне дә йандыралар, цәй йасилар. Аның кызылы цыга, тәме цыга, цәй була. +- Айу камырын (гөлҗимешне) зийабыз. Цәй итеп эцәбез. Йөрәкк ә файдалы, диләр. +Күршедән ут алып кайту +- Пицне йагып йибәрергә шырпы булмады сугыш эстендә. Үле (сүндерелгән) цүлмәккә салып алып барабыз да күршедән ут алып кат'абыз пицкә йагарга. +Иршат Гафаров +Сүзебезне кеше тормышына кагылышлы йолалардан башлыйк. Иң элек кеше үзенең дөньяга килүе турында аваз сала. +Бала туу, исем кушу. Яшь ананы һәм яңа туган баланы өйгә алып кайтканның икенче көнендә "бәбәй" мунчасы ягыла. Мунчада элек туган-тумача (гадәттә хатын-кызлар) юынып чыга, иң соңыннан, мунчаның кызуы беткәч, бала белән әнисен алып баралар. Элек хатын-кызга мунчага ялгыз барырга рөхсәт ителмәде, чөнки, имеш, шайтан "бәйләнергә" мөмкин. +Бу бәйрәм көнендә өстәлгә төрле тәмле ризыклар куела. Кунаклар үзләре дә бүләкләр, күчтәнәч ризыклар алып киләләр. +Гадәттә шул ук көнне балага исем-ат кушыла. Мулла яисә бүтән мәчет карты дога укый. +Өйләнү, никах, туй. Өйләнешү кеше гомерендә була торган иң истәлекле вакыйгаларның берсе. Ул ике төрле була иде: ике якның да әти-әниләре үзара килешеп яки, әти-әнигә белгертми, яшьләр үзара гына сөйләшеп кавышу. +Беренче очракта иң элек башкода җибәрелә. Ул авылның тәҗриб әле, утны-суны кичкән карчыгы, сирәк очракларда ир-ат та бу луы мөмкин. Башкода ир-ат булса, ул кыз йортына кергәндә чалб арының бер балагын читек өстенә (аяк киеме өстенә) чыгарып керә. Оста телле башкодалар кияүне, аның әти-әнисен, тугантумачасын мактыйлар, кызның әти-әниләрен ризалаштырырга тырышалар. Уртак килешүгә ирешелсә, булачак туй мәшәкатьләре, һәр яктан туйга нинди һәм күпме кунаклар килү, аларның кайсына нинди бүләк бирү, "картлар" һәм "яшьләр" туйларын кайчан һәм кайда үткәрү турында сөйләшүләр алып барыла. +Икенче очракта кызның әти-әниләренә егетнең берәр олы яшьтәге туганы, әти-әнисе яки әби-бабасы яшьләрнең үзара килешүе турында хәбәр итәргә килә һәм аларның хәер-фатихасын сорый. +Совет чорында ачыктан-ачык никах укыту яшьләрнең үзләренә дә, әти-әниләренә дә күңелсезлекләр китерергә мөмкин иде. Шуңа күрә дә никах күбесенчә яшьләрдән башка укыла, ә аларга дога укып өшкерелгән ашамлыклардан авыз итәргә генә кушалар иде. Никах укытылмаган туйлар ул вакытларда да бик сирәк булды. +Беренче кич яшьләр кунган йорттан олылар йокларга күр шеләргә яки туганнарга китәләр. Яшьләр өйдә үзләре генә калалар. Икенче көн иртән кияү мунчасы ягыла. Беренче булып анда кияү белән кәләш юына. Аларның мунчадан кайтуларына коймак пешерелә. Котларга килүче туган-тумача, дуслар белән чәй эчелә. Гадәттә, берәр шаянрак дус кеше кияүдән: "Мунчаның парысы булдымы соң?" - дип сорап та куя. +Туй мәҗлесләре берничә көннән, атнадан, хәтта айдан соң да үткәрелергә мөмкин. +Иң элек олылар - картлар туе үткәрелә. Туйга, тулаем алганда, олы яшьтәге кешеләр генә чакырыла. Гадәттә бу мәҗлес көндез үткәрелә. +Туй элек кыз йортында үтә. Кодалар бүләкләр (савым) алып ки лә ләр. Савым ул - камыр ризыклары, "кабыргалы кул" (сарык түш кәсенең чирек өлеше - алгы ягы, ул бөтен көе пешерелә), бал һ.б. Болардан башка кызның туганнарына, шул исәптән балачагага да, төрле бүләкләр алып барыла. Алар арасында күлмәк (ир-атка), күлмәклек тукыма (хатын-кызларга), яулык, сөлге, кулъяулык, кыз ның үзе чиккән әйберләр дә булырга мөмкин. Кунаклар күбрәк булганда, мәҗлескә башта ир-ат, алар киткәч, хатын-кыз җыела. +Билгеле бер вакыттан соң туй егет өендә дә үткәрелә. Биредә дә бүләкләр таратыла, догалар укыла. +Әгәр килен башка авылдан булса, егетнең әти-әнисе һәм берничә якын туганы кыз авылына кунакка баралар, бу туй төшерү дип атала. Кодалар шул авылда берничә көн кунак булалар, чөнки кызның туганнары аларны бер йорттан икенче йортка ашка йөртә. +Шул ук күренеш егет авылында да кабатлана. +Туйның икенче өлеше гадәттә кияү йортында уза, ләкин, гаи ләләрнең матди хәленә карап яки үзара килешү буенча, кыз йортында да үтәргә мөмкин. Соңгы очракта егетнең әти-әнисе туй үт кә рергә булдыра алган кадәр өлешен кертә. +Туй, туган-тумачаның санына карап, ике, өч көн уздырыла. Беренче көнне парлылар, ягъни ирле-хатынлы кунаклар җыела. Алар, башлыча, туган-тумачалар, якын күршеләр, дуслар һәм егет яки кызның әти-әниләре, алар эшли торган җирдән дәрәҗәле кешеләр булырга мөмкин. Гадәттә ирләр бер тирәдә - түр башында, ә ха тынкызлар икенче якта яки өстәлнең икенче башында утыралар. +Бәйрәм тәмамланыр алдыннан поднослар чыгарыла һәм кунаклар яшьләрне тәбрикләп алып килгән бүләкләрен (кемдер акча, кемдер әйбер) куялар. Акча һәркем күрерлек итеп куела. Зуррак сумма булса, бүләк бирүче бүтәннәрнең игътибарын үзенә җәлеп итәргә тырыша. Бүләкләрне яшьләр җырлап алырга тиешләр, үзләрендә мондый осталык булмаса, туганнарыннан кемдер булыша. Җыр бер яки берничә куплет итеп башкарыла. Мисал өчен түбәндәге җырны китереп үтик: +Кулымдагы йөзегемнең +Исеме лә Вәлиәхмәт, +Безне болай зурлаганга +Сезгә бездән зур рәхмәт. +Шуны да искәртеп үтәргә кирәк, безнең заманнарда кияү белән кәләш хәзерге кебек өстәл башында түгел, ә бөтенләй өстәл янына да утырмыйлар иде. Бөтен мәҗлес дәвамында алар аяк өстендә булалар, кунакларга сый-хөрмәт күрсәтәләр, алар сөйләгәнне итәгать белән тыңлап торалар. +Туйның икенче яки өченче көнендә егетләр һәм кызлар, яш ьләрнең дус-ишләре җыела. Бу көнне яшьләргә дә өстәл янына утыру мөмкинлеге туа. Туйда бары ялгыз биюләр генә башкарыла, хәзерге кебек күп кеше берьюлы бию булмый иде. +Ул заманнарда туй үткәрү бик мәшәкатьле эш иде. Иң элек тирә-күр шеләрдән савыт-саба, өстәл, урындыклар алып торырга туры килә. +Ул вакытта өстәлләр дә хәзерге кебек мул ризыктан сыгылып тормадылар. Хәзинәдә ни бары куела иде: бавырсак, кош теле (зәймә), калач, казанда майда пешкән кабартма, клиндер, прәннек, печенье, пирог, балык консервлары, тозлаган балык, май, корт, каймаклы катык, бәрәңге, ит, токмачлы аш (ләкшә), сирәк очракларда тозлаган кыяр яки кәбестә, винегрет (шулай ук сирәк йортта), кыш көне булса - холодец. +Иң элек табынга чәй бирелә, ул гадәттә күпләп эчелә, шуңа күрә тирә-күршеләрдән берничә самовар алып килеп куялар. Аштан соң, өстенә ит кисәкләре куелып, берничә тәлинкә белән бәрәңге чыгарыла. Шуннан кунакларның бер өлеше таралыша башлый, тугантумача, якыннар тагын бераз вакытка калып, бәйрәм барышында бер тамчы ризык та капмаган хуҗалар белән чәй эчәләр. +Җеназа йолалары. Кеше төнлә яки иртәнге якта вафат булган очракта аны шул көнне үк күмәләр, ә инде көннең икенче яртысында булса, күмү икенче көнгә калдырыла. Бары тик читтән кайтасы туганнары булса гына, мәет берничә көн өйдә ятарга мөмкин. +Төнлә һәм көндез мәет янында кешеләр булырга тиеш, бу төнәтү дип атала. Гадәттә төн утыручы аерым әбиләр була. Алар дини китаплар укыйлар, пәйгамбәрләр тормышында булган гыйбрәтле хәлләр турында сөйлиләр, тәһлил әйтәләр. +Кабер казырга шактый кеше җыела, бу хәзерге заманда да шулай. Алар, чакырылып түгел, үз теләкләре белән киләләр. Кабер урынын зираттагы эшләрне алып баручы кеше күрсәтә. Гадәттә туган-тумачаны бер тирәгәрәк күмәләр. +Кабер казый башлаганда, мәчет карты, дога укып, җир йомшак булганда, дүрт почмаклап чирәмне дә кисеп ала, туң булса, балта белән чабып алалар. Бүтән төбәкләрдә мәетне ләхеткә салалар. Ләхет дип кабернең көньяк өлешендә уеп ясалган җире атала. Чүпрәледә "шалгама" белән күмәләр: кабер бер метр чамасы тирәнлек тә казылгач (сары туфракка җиткәч), ике янда киртләч җир калдырып, ул "Мәнкир белән Нәнкир (фәрештәләр) сорау алырга килгәндә торып утырырлык" итеп казыла, шуны шалгама дип атыйлар. Киртләчләр мәетне гүргә иңдергәндә басып торыр өчен эшләнелә. Хатын-кыз мәетен күмгәндә киртләч бер якта гына (төньякта) калдырыла. +Шалгама эченә һәр ике якка өчәр имән багана утыртыла, аларга аркылы агачлар (пираклат) куела, шулар өстенә калын нарат такталары җәелә. Шулай эшләгәч кабер беркайчан да ишелми диярлек. Кабер казыганда, берничә балта тота белүче кеше шушы агачларны һәм такталарны эшкәртеп, әзерләп куялар. Кабер казылып беткәч, аны сакларга бер кеше калдырыла, калганнары җеназа алыр га китәләр. +Шалгаманы казыр өчен "цалыр" дигән махсус җайланма кулланыла. Ул зур өтерге рәвешле итеп тимердән эшләнә, кул белән тотар өчен ярымдугага охшаган тоткы беркетелә. Аңа ике тармак лы агач сап куела. Дүрт-биш кеше цалырны күтәреп көч белән җиргә бәрәләр, ә аста берәү тезләнгән килеш тоткадан цалырның очын кирәк урынга юнәлтә барып, җирне каертып ала. Цалыр белән эш итәр өчен, аның остасы булырга кирәк, югыйсә тез капкачын имгәтү очраклары да булгалый. +Кабернең әзер икәнлеге турындагы хәбәрне берәү зираттан кайтып әйткәч, мәетне юалар. Суны махсус коедан дога укып тутыралар, чиләкләрнең өстен томалыйлар һәм коедан кайтканда беркем белән сөйләшмиләр. Чүпрәленең үзендә, мәсәлән, суны Миңналим исемле карт яшәгән йорттагы коедан алалар иде. Чөнки бу кое сиртмәле, аның өсте һәрвакыт ябык була, суны аннан бер чиләк белән генә алалар, шуңа да ул чиста саклана. +Әгәр мәет ир затыннан булса, аны өч кеше юа. Мәетне махсус "кабык" дигән җайланмага салып юалар, ул бераз авыш була, шуңа да су аяк очына таба агып төшә. Суны махсус "сөннәтле" комганнар белән салып торалар. Мондый комган кулдан эшләнгән була, бо рын очына алка кидерелә, шуңа да ул "сөннәтле комган" дип атала. +Хатын-кызлар алдан ук кәфен әзерләп (печеп) куялар. Мәеткә башта ләхет күлмәге кидерелә, кәфенгә төргәч, аны баш, бил, аяк турыларыннан бәйләп куялар. Элек, кәфенгә төргәч, мәетне күрсәтү тыела иде. Хәзер баш ягыннан кәфенне бәйләгәнче мәрхүм белән хушлашырга рөхсәт ителә. Бары тик аңа кагылырга, күз яше тамызырга ярамый. Шулай ук кычкырып елау да тыела. Мәетне юучыларга сәдака бирелә. Озатканда мәетне тагын одеялга яки паласка чорныйлар. Шуннан соң картлар тәһлилгә керәләр. Догалар укылгач, әйтелгән тәһлилләрне, шул исәптән төнлә белән карчыклар укыган (тарткан) тәһлилләрне дә, тутырылган Коръәне булса, аны да багышлыйлар. Тәһлилдән соң шунда булган кешеләргә мәетнең туганнары сөлге яки кулъяулык, сабын тараталар. +Мәетне аягы белән алга таба алып чыгалар һәм җеназага салалар. Җеназа укыла. Элек җеназа укырга картлар гына тезелеп баса иде, хәзер инде шунда катнашучы барлык ир-ат та баса. Җеназа укылганнан соң, мулла вазифасын башкаручы: "Җәмәгать, бу кеше яхшы идеме?" - дип сорый. Аңа: "Яхшы иде!" - дип җавап бирәләр. Шуннан соң җеназаны күтәреп зиратка юл алалар. Елның вакытына һәм зиратка кадәр араның ераклыгына карамастан, җеназа кулда һәм кызу алып барыла. +Хатын-кыз мәетен алып барганда, җеназа өстенә агач яки тимер чыбыктан дуга ясала һәм ул чаршау белән ябыла. +Мәетне гүргә иңдерү өчен кабергә өч кеше, гадәттә икесе туганнарыннан, якыннарыннан, төшә. Аны йөзе белән кыйблага каратып салалар, баш, бил һәм аяк очын бәйләгән бауларны чишәләр. Мәет хатын-кыз булса, аны кабергә күчергәндә һәм шалгаманы такталар белән томалаганчы, кабер өстен чаршау белән каплап торалар. Мәчет картларыннан берәү, дога укып, җир кисәге бирә, аны мәетнең баш очына куеп калдыралар. Шуннан аркылы агачларны куеп такталарны җәяләр һәм туфракны кабергә төшерә башлыйлар. Берәү такталар урыннарыннан кузгалмасыннар өчен туфрак белән томаланганчы кабердә тора. Элек кызыл (сары) балчык төшерелә. Туфрак өелеп беткәч, булса, рәшәткә урнаштырыла. +Шуннан соң дога укыла. Дога укылып беткәч, зиратта булган барлык кешеләргә сәдака өләшенә. Мәрхүмнең туган-тумачасы күп булганда, сәдаканы ун һәм артыграк кеше өләшергә мөмкин. Сәдаканың күләме һәркемнең матди хәленә карый, бары бер генә шарт бар, ул да булса, дога укучыларга күбрәк бирү. Кешеләр таралышкач, кабернең дүрт почмагына дүрт кеше (карт) утырып дога укыйлар. Берничә дистә еллар элек хатын-кызга зиратка керү тыела иде, хәзер моңа бик игътибар итмиләр. +Мәетне алып киткәннән соң, өйне һәм мәет яткан әйберләрне юып, чистартып чыгаралар. Зираттан кайтучылардан берәү, өйгә кереп, дога укый. +Мәрхүмне искә алып, күмгәннең өченче, җиденче, кырыгынчы һәм бер ел (ел ашы) тулган көннәре билгеләп үтелә. Өчесе үтми торып, мәет чыккан өйдә ашарга һәм эчәргә ярамый. Бу көннәрдә йорт хуҗаларын туган-тумачалары, күрше-тирәләре ашка чакыра. +Өчесе көнне гадәттә ирләр һәм хатын-кызлар аерым җыелалар. Ирләр дога укыйлар. Ашта катнашучыларга мәрхүмнең якыннары сәдака өләшә. Мәетне юучыларга, кабер башлаучыга һәм саклаучыга, гүргә иңдерүчеләргә аерым бүләкләр (сәдака) бирелә. Җидесе, кырыгы, ел ашына гадәттә туганнар һәм мәчет картлары гына җыела. Бу көннәрдә ирләр белән хатыннар бергә җыелырга мөмкин. Элек мәрхүм рухына бер генә кеше Коръән (Ясин) укый иде, ә инде соңгы вакытларда берничәшәр кеше уку да күзәтелә. +Каз өмәсе. Әлеге йола милләттәшләребез яшәгән күп төбәкләрдә таралган, чөнки каз асрау татарда борынгыдан килә, кайсыбер йортларда аларның саны берничә дистәдән дә артып китә. Билгеле, аларны эшкәртү өчен зур көч куярга туры килә. Каз сую һәр җирдә дә бертөслерәк, әмма һәр төбәкнең, шул исәптән Чүпрәле якларының да, үзенчәлекләре дә бар. +Казлар сую, җир катыргач, кар яугач башкарыла. Бу эш таң атканчы ук башлана. Үз эшен яхшы белгән абзый дога укып казларны суя. Шуннан казларны өйгә алып керәләр дә, хатын-кызлар аларның мамыкларын йолкый башлыйлар. Билгеле, эш барышында уенкөлке, җыр осталары булса, бер-берсе белән шаярып алулар, кызыклы мизгелләрне искә төшерүләр һ.б. була, кайчакларда җыр да яңгырый. +Каз түшкәләре мамык-каурыйлардан чистартылгач, иң оста хатын-кыздан казның үпкә-бавырларын, бүтәкәләрен, эчәкләрен, маен алдырталар. Күп төбәкләрдән аемалы буларак, Чүпрәле якларында эчәкләрне орчык ярдәмендә ярып чистарталар да, тәпиләргә урыйлар. Тәпиләрнең үзләрен дә әйбәтләп юып чистарталар. Пешкәч ул, бүтәкә кебек үк, затлы ризыклардан санала. +Дөрес, бүтәкә ул чорларда балаларга бик сирәк эләгә иде. Чөнки олылар: "Бүтәкә ашаган бала үсмичә кала", - дип шаярталар иде. Каз тәпиенең сөяге дә малайлар өчен кадерле саналды, чөнки ул тимераякны киез итеккә бау белән бәйләгәч, бауны боргычлап, беркетеп куярга ярдәм итә (тияк). +Бала чакта без казның үңәчен (йимшәүен) тышкы ярысыннан аерып, нечкә өлешен өреп тутырып һәр ике башыннан да җеп белән бәйләп куя идек. Ул "куык" дип атала һәм озынча шарны хәтерләтә иде. "Куык" әле кибеп беткәч тә озак вакытлар кеше күзе төшә торган урында асылынып тора иде. Кайсы вакытларда куыкны сиздерми генә, шаяртып, аулак өй уеннарында катнашучылар астына да куялар, ул шартлап ярыла һәм аның өстенә утырган кешене куркып кычкырып җибәрергә, ә янәшәдәгеләрен көләргә дә мәҗбүр итә. +Элек каз өмәсе булган йортта кичен аулак өй (мәзәк) үткәрелә иде. Олылар яшьләргә комачауламас өчен тирә-күршеләргә яки туганнарга киткәч, бирегә кызлар, егетләр җыела. Сирәк кенә булса да күрше авыллардан да кунак кызлары, егетләре булуы мөмкин, гадәттә, алар хуҗаларга туган-тумача туры киләләр. Өйләрдә стена буена, табуреткалар өстенә озын такталар куелып, сәкеләр эшләнә, шунда яшьләр тезелеп утыра. Бала-чаганың урыны мич башында, алар шуннан уеннарны күзәтәләр. +Мәзәкнең иң кадерле кешесе гармунчы була иде. Тальян яки хромк а гармун тавышы яңгырагач, җыр-биюләр башлана, төрле уенн ар оештырыла. Шундыйларның кайберләренә тукталып үтик. "Йөзек салыш" дигән уенда аны алып баручы кеше яшьләрнең учларына кулын тидереп уза һәм сиздермичә генә кемнеңдер учына йөзекне салып калдыра. Татар халкы яшәгән барлык төбәкләрдәге кебек, бездә дә уенда катнашучыларның берсе йөзекнең кемдә икән ен әйтергә тиеш, әйтә алмаса, аңа җәза бирелә. Дөрес әйтсә, җәз а, йөзек кемдә, шуңа эләгә. Җәзалар да төрлечә була: җырлау, бию, "күгәрчен ашату" һ.б. Мәсәлән, егет яки кыз авызына шырпы каба, ә шырпының икенче очын бүтән кыз яки егет кабарга тиеш. Бу очракта ул егет белән кыз арасында булган мөнәсәбәтне дә истә тотарга тырышалар. Әмма иреннәр иренгә тимәскә тиеш. +Икенче төр җәза - "йолдыз санау". Бу вакытта кыз белән егет бераз вакытка урамга чыгып керәләр. +Җәзаларның иң катысы - бил каешы белән кул учына суктыру. Җәза кызларга бирелгән очракта, аны егет кеше алырга мөмкин, биг рәк тә үзенең күңеленә хуш килгән кыз булса. Билгеле, җәза бирү чесе дә үз "осталыгын" күрсәтергә тиеш була, шуңа да ул җәзан ы җи ренә җиткереп үтәргә тырыша. +Уеннар, билгеләп үткәнебезчә, төрле булып, шул исәптән җыр, биюләр башкарыла. Мәсәлән, "Су агышы" исемле уен. Кулга-кул тотынышкан парлы яшьләр, кулларын күтәрә төшеп, "күперчек" ясыйлар. Хәзерге чордан аермалы буларак, сафларның алгы өлешендә парсыз егет яки кыз баса. Ул гармун тавышына кушылып, бии-бии яки биегән булып алдагы парның сыңарын кулыннан тотып, үзе белән әлеге күперчек астыннан алып, артка үтә. Алда так калган уенчы да сафтан берәү белән шулай ук артка таба уза. Кыюрак егетләр кызларның билләреннән дә кочып чыгарга мөмкиннәр, алар шуңа омтылалар да. Бу уен шактый озак дәвам итә, чөнки егетләр, үзләренең күңелләренә хуш килгән кызның биленнән тотып, әлеге "күперчек" астыннан үтүне үзләре өчен зур бәхет итеп саныйлар иде. Бер үк вакытта сафта тезелеп торучы уенчылар да биеп, җырлап алга таба хәрәкәт итәләр. +Йорт күтәрү өмәсе. Йорт күтәрү дә иртәнге якта башлана, чөнки бу вакытта гадәттә җил булмый диярлек, югыйсә бүрәнә өстендәге мүкне җил очырып бетерер иде. Олы яшьтәге ир-атлар, кайчак бу эшкә хатын-кыз да кушыла, тигез катлам итеп бүрәнәләр өстенә мүк (нүек) яки сүс (пәзи) җәяләр. Мүкне Чувашстан урманнарыннан махсус җыеп, базарга китереп саталар иде яки йорт төзүчеләр (салучылар) үзләре үк шуннан барып алдылар. Җил исә башласа, мүкне суга манчып алалар. Яшьләрнең бер өлеше тамгалар буенча бүрәнәләрне әзерләп куя, ә бер өлеше аны өскә күтәрә. Бүрәнәләрне урыннарына урнаштырганда бик сак эш итәргә кирәк, чөнки куелган мүкне бәреп төшерергә ярамый, йә булмаса үзең дә очып төшүең бар. Шуңа да иң таза ир-егетләр бүрәнәне очыннан бау белән күтәреп куялар. Матча астына йорт хуҗаларына байлык, иминлек теләп көмеш акча куеп калдырыла. Халык күп булганда, бер үк вакытта мүкне бүрәнәләр арасына кечкенә көрәкчекләр, калаклар белән тыгызлап тыгу, кагу эше дә башкарылырга мөмкин. Бу эш не күбесенчә картлар башкара иде. +Соңыннан өмәдә катнашучыларга сый-хөрмәт куела. Өстәлне әзерләүдә туган-тумача, тирә-күршеләр дә катнаша. Хатын-кызлар кемдер коймак, кемдер ботка, кемдер бүтән төрле ризыклар алып килеп йорт хуҗаларына тапшыралар, ә алар, үз чиратында, бу ризыклар белән өмәдә катнашучыларны сыйлыйлар. +Өмә алдыннан йорт эшләүче балта осталары аның нигезен әзерләп куялар. Моның өчен почмакларга башлыча имән агачыннан ясалган калын түндәкләр утырталар һәм алар арасына нечкә түндәкләр тезәләр яки бура ясап куялар. Хәзерге вакытта йортның нигезе кирпечтән яки таштан эшләнә инде. Түндәкләр өстенә берничә бүрәнә (виниц) урнаштырыла, алар өстенә өрлекләр (пирак лат) куелып, өрлекләргә идән такталары (половойлар) җәелә. +Идән астындагы бүрәнәләр янына туфрак өеп "эргә" ясыйлар. Бу җылылыкны саклау өчен кирәк. Билгеле, туфракны идән җәйгәнче өеп калдырсаң җайлырак була. Туфракны алгач шактый тирән баз хасил була, ул "идән асты" дип атала. Анда бәрәңге, кәбестә һәм башка яшелчәләр, кышка әзерләнгән тозлы әйберләр саклана. Элегрәк кыш чыгарга умарталарны да идән астына кертеп калдыра иделәр. Кыш җылы булганда, кайчак бал кортлары (умарталар, мурталар) идән ярыкларыннан өйгә дә очып чыктылар. Хәлле кешеләр базны бура белән, булмаса - такта белән әйләндереп алалар, бу базны туфрак коелудан һәм тычканнар керүдән саклый. +Өйнең түбәсен элек күбесенчә арыш саламы белән ябалар иде. Салам шуып төшмәсен өчен, нечкә агачларны тамыры белән алып кайтып яки агачның бер башына аркылы икенче кыска агач кисәген ныгытып, махсус җайланма ясыйлар. Саламны җил очырып китмәсен өчен, аны нечкә агачлар (куралар) белән бастырып бәйләп куялар. +Соңрак түбәне такта белән яба башладылар. Такталарны аралар калдырып кагалар, ә алар өстенә ярыкны томаларлык итеп тагын бер такта сугыла (бу ысулны "разбежкы" белән ябу, ә тактаны "т'уз" дип атыйлар). Өстә кала торган тактага яңгыр, кар суы агар өчен махсус ышкы белән ике кечкенә улак ясала. Күп очракта, өй белән беррәттән, бура яки такта чолан ясала, аның астында баз (пугряб) казыла, шунда бәрәңге, яшелчә саклыйлар. Җәй көнгә аңа боз тутырып калдырып күпмедер вакыт ул суыткыч булып та тора иде. +Тәрәзә яңакларына, шулай ук өйнең фронтонына да агачтан кеч кенә пычкы, өтерге ярдәмендә төрле-төрле бизәкләр кисеп беркетәләр, бизәкләр күбесенчә геометрик фигуралар яки чәчәк рәвешле була. Рамнарны махсус остадан эшләтәләр, мәсәлән, Иске Чүп рәледә аларны Зиһанша исемле оста ясый иде. +Элекке заманнарда күп өйләрнең бүрәнә араларын тышкы яктан балчык белән сылап, акшар белән елга берничә тапкыр агарталар иде. Бу өйне җылы тотарга ярдәм итәр өчен эшләнә. Көз көне, җылы саклар өчен, урам яктан да тәрәзәнең аскы өлеше биеклегендә такта яки нечкә агачлар тезеп туфрак өелә, яз җиткәч ул яңадан таратыла иде. +Өйне җылытыр өчен, гадәттә, ике мич салына. Берсе зур мич, аны "урыс пице" дип тә атыйлар. Мондый зур мичләрне махсус осталар гына чыгара, чөнки аның ипи пешерә торган өлешендә гөмбәз булырга тиеш, андый осталар халыкта зур хөрмәткә ия булалар иде. Мичнең ипи пешерә торган бүлемендә ут каршында коймак, кабартма, бәрәңге пешереп була. Мич янып беткәч, кисәүләрне кисәү агачы белән тартып чыгарып, мич төбендәге көлне себереп алып, махсус эшләнгән агач көрәк белән ипиләрне тезеп чыгалар да, мич авызын калай капкач белән каплыйлар. Шуның янына калган күмерләрне җыештырып өеп куялар, бу өстәмә җылылык бирә һәм ипи дә яхшы пешә. Ул заманнарда ипи пешерергә камыр әзерләү өчен бар йортта да күәс чиләге (куашна) булмый, шуңа да күршеләрдән алып торырга туры килә иде. Куашна белән бергә әчетке дә (ацкамыр) да алып торалар, соңыннан, шул ук күләмдә итеп, әчеткене кире кайтаралар. +Мичнең гөмбәз өстендә шактый гына тигез урын - мич башы була, анда ашлык, юеш кием-салым, аяк киемнәре киптереп була. Мич башы бала-чаганың да яраткан урыны, анда йокларга да, уйнарга да була, зурлар да бик игътибар итмиләр. Сугыштан соң гы елларда чи ашлыкны киптерү өчен колхозчыларга тараталар иде, шуңа да, урамда җылы булса да, мичкә ягып өстендә ашлык киптерделәр. +Кайбер кешеләр кечкенә мич - "галанка" да ясыйлар. Ул бераз ара калдырылып зур мич белән рәттән урнаштырыла. Салкынча булганда, галанканы җәй көне дә ягып җибәрәләр. Аның учагы зур мичкә каршы ясала. Утын булмаганда аны салам яки тизәктән ясаган кирпеч белән дә ягалар. Мичләрне елга берничә тапкыр агарталар (акшарлыйлар). +Морҗаны ике мичкә бер итеп, "дуңгыз" ясап чыгаралар, моның өчен яндырылмаган (русча: сырец) кирпеч кулланыла. Гадәттә андый кирпечне махсус балчыктан аерым төбәкләрдә генә ясыйлар. Кайберәүләр морҗаның өске өлешен чирәмнән киселгән кәстән өеп меңгерәләр, кәсләр ныграк торсын өчен, аларны агач кадаклар белән берсенә берсен беркетәләр. Морҗаны да елга берничә тапкыр акшар белән агартырга туры килә, моны янгын сүндерүчеләр махсус тикшереп йөриләр. +Кайсыбер йортларда "галанка" миче белән стена арасына сәке эшләнергә мөмкин. Ул идәннән якынча ярты метр биеклегендә булып, аның өстендә ашыйлар, йоклыйлар, намаз укыйлар, кул эшләрен башкаралар. Сәке астында хуҗалык әйберләре, яшелчәләр сакланырга мөмкин, шунда ук казлар бәбкә чыгаралар, кечкенә бәбкәләрне дә салкын вакытта шунда ябып торалар. Моннан башка сәндерә дә булырга мөмкин, аны түшәмнән 50-60 см астарак ясыйлар. Ул да балаларның яраткан урыны, чөнки анда олы яшьтәгеләр менми, балалар үз ирекләрендә, шуңа да күп балалы гаиләләрдә бу урынны алыр өчен еш кына бәхәс була. +Зур мич белән стена арасында бушлык кала. Шунда, кыш көннәрендә, кайсыбер хуҗалар яңа туган бозаулар, бәрәннәрен кер тәләр иде. Мич артында юыныр өчен дә урын ясала. +Үткән гасырның 50-60 нчы елларында авыл өйләрендә мебель юк дәрәҗәдә диярлек иде, гадәттә кулдан ясалган өстәл, савыт-саба куя торган шкаф (буфет кебек), агач карават, яшь балалар өчен яслә, урындык яки табуреткалар, шулай ук сандык була. Шуны да ассызыклап әйтергә кирәк, алар, кулдан ясалган булса да, бик зәвыклы итеп эшләнгән булалар, мәсәлән, өстәлләрнең аякларын махсус станокта кырдыралар, шкафларның ян-яклары да сырланып эшлә нә иде. +Тәрәзәләргә кулдан чиккән пәрдәләр (эленгеләр) эленә, урынҗир, мендәрләр өстенә дә кулдан чигеп эшләнгән япмалар ябыла. Олылар йоклый торган урын гадәттә чаршау белән бүлеп алына. Идәнгә кулдан сугылган паласлар җәелә. Ул паласларны тар итеп ерткан чүпрәкләрдән сукканнар, шуңа күрә өйдәге бер иске чүпрәк тә чүплеккә китмәгән. +Һәр йортның тәрәзә төпләрендә гөлләр үстерелеп, татарлар яшәгән барлык төбәкләрдәге кебек, алар игътибар үзәгендә булдылар. Заманында Воробьев та: "...татарларның иң ярлы йортларында да тәрәзә төпләрендә тамчылы гөл яки яран гөле үсә. Русларда гөлләр бары тик байларда гына булып, калган халыкларда алар революциядән соң гына күренә башлады" - дип язды. +Мунчаларны усак яки юкә агачыннан эшләттеләр. Алтмышынчы елларга кадәр мунчалар "кара" була иде әле, икенче төрле әйт сәк, төтен морҗадан түгел, ә ачык ишектән чыга. Мунчаның эчен дә, арасын 40-50 см калдырып, таштан фундамент кебек корылма ясыйлар, аның өстенә тимер кисәкләре сузып таш (мунца ташы) тезәләр. Моның өчен, елга буйларыннан махсус таш та казып чыгардылар. Ул сирәк очрый, аны картлар үзләре генә белгән билгеләр буенча эзләп табалар иде. Миңа, мәсәлән, бабайга ияреп берничә тапкыр таш чыгарган җиргә барырга туры килде. Шуны яхшы хәтерлим, бабай бервакытта да буш кул белән кайтмады. Таш өстенә казан, чиләк асып куела. Ялкын, ташлар аша үтеп, ташларны һәм казан, чиләкләрдәге суны җылыта. +Мунчаны белеп ягарга кирәк, чөнки ташның кайчан кызып җитүен, мунчаның әзер булуын чамалап кына белергә мөмкин. Утыны янып беткәндә, мунчаның ишеген ябалар, ул бераз вакыт кисәүләр белән торырга тиеш. Соңрак инде мунчаны "уздырып" кайталар. Башлап баручылар таш өстенә су сибеп исне чыгаралар, таш өстенә куеп себеркегә кайнар су салалар да аны әйләндерә-әйләндерә парлыйлар. Чәчне катыкка су кушылган "башумак" дигән сыекча белән юалар. Бер ягылган мунчадан тирә-күршеләргә дә өлеш чыга, чөнки, беренчедән, ул заманнарда ягулыкка кытлыкны искә алсак, икенчедән, һәр гаиләдә дә мунча булмый иде. +Мунчаның тәрәзәсе кечкенә һәм астарак була. Шуңа күрә дә мун чада караңгылык хөкем сөрә, бигрәк тә кыш көне. Мунчаны шәм, ә кайсыбер гаиләләрдә "шахтерка" дип аталган фонарьлар белән яктырталар. Шахтерка - күмер кисүчеләрнең җир астына төш кәндәге иң кирәкле эш коралы. Ул, керосин белән яндырылып, яктылыкны аз бирсә дә, нинди генә көчле җил-давылда да ялкыны сүнмәве белән күпләрнең күңеленә хуш килә иде. Стеналар, түш әмн әр, корымга буялып, каралып бетә, мунчадан аңа гына хас хуш ис чыга башлый. Мунчаның ишек алды салкын була, идән гә са лам җәе лә, со ңыннанрак юынучыларга боз өстенә басып кие нер гә ту ры килә иде. +Өй (ызба) юу. Элекке заманнарда мичләрне күбесенчә салам, тирестән эшләнгән кирпечләр яки торф белән яктылар. Мич якканда өйгә шактый гына төтен, корым таралып, стеналар, түшәм карала башларга мөмкин. Шуңа күрә дә һәр елны, ягу чоры тәмамлангач, өй юу өмәсе үткәрелә. +Бу көнне өйдә булган әйберләр чоланга яки бүтән җиргә чыгарыла. Стеналарны, түшәмне махсус эшләнгән үткен тимер кыргыч белән кырып чистарталар, ә аннары берничә тапкыр чиста су белән юалар. Идәнне ком (моның өчен ике кызыл кирпечне бер-берсенә ышкып ком әзерлиләр; без андый кирпечләрне элек "приказ" дип аталган йортның нигез калдыгыннан казып ала идек) сибеп тимер челтәрне аяк белән йөртеп ышкыйлар. Бу паркет идәнне мастика белән эшкәртүне хәтерләтә. Идәнне югач, ул "сап-сары" (бу сүз чисталыкның артыклык дәрәҗәсен аңлата) булып кибә. Өйне юар өчен кар суларын да файдаланалар, чөнки ул йомшак була, селтене яки сабынны яхшы эретә. +Билгеле, бу эш тә күп көч куюны сорый, шуңа да гадәттә аны олы кешеләр генә, шул исәптән ир-атлар да башкара, ярдәмгә күршеләр һәм туган-тумачалар да килә. +Сабан туе. Чүпрәле якларында элек Сабан туе бары тик район үзәгендә генә үтә иде. Бәйрәмгә әзерлек алдан башлана. Авылларда йорт буенча бүләк җыеп йөриләр. Бүләкне һәркем көченнән килг әнчә бирә: чиккән кулъяулык, сөлге, тукыма кисәге, йомырка, акча һ.б. +Иртәгә Сабан туе дигән көнне бәйрәм мәйданына кибетләр өчен урыннар, кунаклар өчен трибуна ясала. Шул ук көнне сәүдә итү дә башлана, район үзәгендә яшәүчеләр кирәк әйберләрне, ризыкларны шунда алып калалар, чөнки Сабан туе көнне кибетләр янына килеп булмый диярлек, чиратлар зур була. +Шул ук көнне кәмитләр (карусель) килә. 1960 нчы елларда алар Матак һәм Уби авылларыннан була иде. Кәмитләр балаларның үз көче белән хәрәкәткә китереләләр. Малайлар өске якка менеп өрлек не көч белән этеп берничә кабат әйләндерәләр, аннары үзләре бушлай агач атка атланып яки тарантаска утырып әйләнәләр. Алдан кәмит хуҗалары малайларның маңгайларыннан сыйпап карыйлар, тирләмәгән булмаса утыртмыйлар, ягъни эшләмәгән килеш утырыр га тели. Һәр кәмитнең кечкенә генә оркестры була: гармун, бара бан һәм җиз тәлинкәләр. +Сабан туенда, бүтән төбәкләрдәге кебек үк, төрле ярышлар, уеннар оештырыла: шома колгага менү, чүлмәк вату, капчык киеп, кашыкка йомырка салып йөгерү, ат чабышлары һ.б. Билгеле, һәр төбәктәге кебек, бәйрәмнең үзәге - милли көрәш. Ул шулай булмый мөмкин дә түгел, чөнки әле борынгы төркиләр дә билбау белән көрәшүне күзәткәннәр. Милли көрәшсез бәйрәмне алар бәйрәмгә санамаганнар. Җиңүчеләр шул вакытларда ук бүләккә тәкә ала торган булганнар. +Чүпрәледә дә көрәшне элек-электән яратканнар. Гадәттә көрәшн е күзәтүчеләр мәйдан тирәсенә авылдашлары белән утыралар. Көр әш кыза барган саен мәйдан тарая, судьяларның карарына ризасызлык арта бара, ә инде көрәш тәмам булгач, халык, мәйданга йөге реп чыгып, җиңүчене күтәреп алып күккә чөя. Элек Чүпрәледә көрәш челәрнең үлчәү авырлыгына игътибар ителми иде. +Мәшһүр якташыбыз Һади Атласиның Буа мәдрә сәсендә шәкерт чакларында шул төбәкнең сабан туйларында отты ру белмәс батыр булганлыгы билгеле. +Ирекле көрәш буенча СССРның дүрт тапкыр, Европа һәм дөнья ның ике тапкыр, ХХ җәйге Олимпия уеннары чемпионы Шамил Хисаметдиновның әтиләре Каракитә авылыннан. Алар Тула өлкә се шахталарына эшкә киткән булалар. Шамилның кайбер туганнары әле дә Каракитә авылында яшиләр. Аларның бабалары бик көчле булган. З. Ю. Азизов сөйләве буенча, бервакыт ул урманнан утын төяп кайтканда, аты арбасын елгадан тартып чыгара алмагач, аны туарып үзе җигелгән һәм олауны тартып чыгарган. Шуннан: "Кара әле, хайванны, тарта алмагач, бер дә юкка суккалаганмын икән, үзем дә авырлык белән генә чыгардым бит", - дип әйтеп куйган. +Каракитә авылында шулай ук Чуашстанның ирекле көрәш буенча чемпионы Шамил Локман улы Миңнебаев, Рәсәйнең спорт мастеры, ирекле көрәш буенча Якутия-Саха Республикасының чемпионы Фәрит Зәки улы Азизов туып үскәннәр. +Көрәш турында сүз йөрткәндә, Кече Чынлы авылы батырларына аерым тукталасы килә. Бу төбәк көрәшчеләре күп еллар буе Чүпрә ледә генә түгел, күрше Буада, Чуашстанда, Ульяновск өлкәсе сабан туй ларында да мәйдан тотып батыр калдылар. Алар арасында ике тапкыр Рәсәй, өч тапкыр Татарстан батыры, 1980 елда Татарстанның абсолют батыры, Рәсәйнең спорт мастеры Әсхәт Фәх ретдинов, Татарстан чемпионы, спорт мастеры Мансур Айзатуллов, күп еллар төрле төбәкләрдәге сабан туе батыры Максуд Хөснет диновны, аның бертуган энесе Рифкатьне һәм башкаларны атап китәр гә мөмкин. Заманында Казан шәһәре 5 нче хастаханәсенең баш табибы булып эшләгән якташыбыз М. Г. Шәрәфетдинов та сам бо кө рә ше буенча "Буревестник" спорт җәмгыяте чемпионы булган. +Ул вакытларда автобуслар түгел, йөк машиналары да колхозларда бармак белән генә санарлык иде. Шуңа да авыллардан бәйрәмгә өстенә такта сузылган озын арбаларга утырып киләләр, атларның дугаларында - кыңгыраулар, бизәкләр, тәртәләрдә чуклы сөлгеләр, яулыклар, төсле тукымалар. Һәр арбада гармунчы утыра, җыр яңгырый. Җыр дигәннән, Чүпрәле Сабан туеның ул чакл ардагы бер үзенчәлеген ассызыклап үтәсе килә, ул - бәйрәм барышында төркем-төркем егет-кызларның култыклашып, гармунга ку шыл ып, мәйдан буенча җырлашып йөрүләре. Җырлар ике телдә - татарча һәм чуашча - яңгырый. Шуңа да З. Нури "Чүпрәле сабан туенда" исемле шигырендә болай дип яза: +"Товарищ", "Юлташ" һәм "Иптәш"... +Монда бар да килешә: +Хәтта таныш түгелләр дә +Кул кысышып күрешә. +Сабан туе көнне терлекләр көтүгә куылмый, шуңа да балалар таңнан торып сыерларны елга буйларында ашатып кайтырга тиешләр, югыйсә аларның бәйрәмне күрми калулары бар. Ә сабан туе балалар өчен елга бер була торган шатлыклы бәйрәм, чөнки бу көнне аларга яңа кием кидертәләр, әти-әниләре, туганнары, вактөяк булса да, акча бирәләр. Шулай булгач, өч тиенгә тәм ләтк еч салган бер стакан су, ун тиенгә көнбагыш яки прәннек алып бәйрәм итәргә була. +Уңыш бәйрәме. Ул 1950 нче еллар ахырында, урып-җыюлар бет кәч үткәрелә иде. Бу көнне колхоз идарәсе аерым йортларда, хуҗа лар ризалыгы белән, сый әзерләтә. Шунда ирләр аерым, хатын-кызлар аерым җыелалар. Бәйрәмгә берәм-сәрәм килмиләр, ә алдынгыларны озын арбаларга тезеп утыртып алып киләләр. Шуның өстенә олаулар матур итеп, сөлге, яулыклар белән бизәлә. Хәтеремдә, әлеге бәйрәмнәрнең берсе - әти, ә икенчесе әни туган йортларда үтте. Миңа, йорт хуҗаларының баласы буларак, читтән генә булса да күзәтеп торырга насыйп булды, шуңа да ул вакыйгалар истә калган. Ике очракта да хатын-кызлар бәйрәме иде. Табында ит-аш, камыр ризыклары мул иде. Кунаклар аякларын бөкләп идәнгә утырдылар. Әле дә булса исемдә, әниләр йортындагы бәйрәм кар яугач үтте. Шул вакытта чак кына күңелсез хәл булмый калды. Мич артына, бәрәнен имезергә дип, сарык керткәннәр иде, ул нидәндер куркып булса кирәк, ике мич арасыннан атылып чыккан чакта кайнап утырган самоварны аударды. Бәхеткә каршы, беркемгә дә зур зыян килмәде. Бәйрәм барышында ашау-эчү генә булмый, ә уен-көлке, җырлар да яңгырый иде. +Йомырка бәйрәме. Чүпрәле төбәгендә гомер-гомердән та тарлар чуашлар белән аралашып яшәделәр. Шуңа да кайбер бәйрәмнәр уртакка әйләнде. Сабан туе турында әйттек инде. Мәсәл ән, пас ханы (чуашча "мункун") чүпрәлеләр "йомырка бәйрәме" дип бил геләп үтәләр. Бу көнне тавык йомыркаларын төрле төсләргә буяп пешерәләр яки пешкәч буйыйлар. +Балалар йорт саен тәрәзә каршында такмак әйтәләр: "кытыйккытыйк, бер йомырканы тотыйк-тотыйк; аягым, кулым җиңел булсын, тавыкларыгыз күп булсын, йәренгә (киләсе елга) тагын булсын" һ.б. Такмаклау хуҗалар йомырка чыгарып биргәнче дәвам итә. Әгәр дә хуҗалар чыкмаса, аларга карата каргау сүзләре дә әйт елергә мөмкин: "...артыгызда күлегез, шунда төшеп үлегез...". Дөрес, мондый сүзләр сирәк ишетелә, чөнки балаларга нәрсә булса да бирелә иде. +Бу бәйрәмдә сынамыш та бар: иртән кем беренче булып өйгә керә? "Авыр" яки "җиңел" аяклымы? "Авыр" аяклы булса, имеш, кош-корт начар үрчи, йомырка салмыйлар һ.б. Шуңа күрә кайчак иртән хуҗалар үзләре үк урамга чыгып, яңадан өйгә керәләр яки инде аягы "җиңел" саналган күрше-күләнне чакыралар. +Чүпрәле төбәгендә ел фасылы белән бәйләнгән бәйрәм дә бар, ул "унбишенче май" (иске календарь буенча санала) бәйрәме дип атала. Әлеге бәйрәм яңа календарь белән 28 майга туры килә. Бу вакытта табигать яшәреп чәчәккә күмелә. Халыкта җырлана торган җыр да шуны раслый: +Алмагачым чәчәк ата +Майның унбишләрендә, +Былбыл булып, гөлгә кунып +Керәсең төшләремә. +Чүпрәле төбәгендә алмагачлар тик май ахырларына таба гына ак чәчәккә күмелә. Бу көнне яшьләр, хәтта урта яшьтәгеләр дә урманга баралар. Мәсәлән, Иске Чүпрәле халкы "Чокалы" урманына бара. Шунда ук Иске һәм Яңа Чокалы, Чуваш Чүпрәлесе, Кыймалу (Хайбулдино), Кушкуак, Татар һәм Чуваш Бизнәсе авыллары кешеләре дә җыела. Җыр, бию, уен-көлке яңгырый, барысы да чәчәк җыя, күбесенчә ландыш һәм тумарбаш (купальница азиатская), дөрес, кайсыбер елларда әле чәчәкләр ачылмаган да булырга мөмкин. +Шланга авылы кешеләре бу көнне күршеләрендәге Чуашстан урманына, ә Иске Кәкерле авылы халкы Татар Төкесе авылы белән ике арада урнашкан Атламыш дип аталган куаклыкка баралар. Әбикарчыклар да елга буйларыннан, куаклык арасыннан үлән җыялар, аннары аларны, киптереп, дару урынына кулланалар. +* * * +Безнең халык борын-борыннан игенчелек һәм терлекчелек белән шөгыльләнгән. Төбәк халкы арыш, бодай, борай, борчак, ясмык, солы, тары иккән. Тарыны әле илленче елларда йорт тирә сендәге бакчаларга да чәчтеләр. Яшелчәләрдән кәбестә, суган, кишер, кабак, кыяр, хәтта карбыз белән кавын үстергән хуҗалыклар да булды. Помидорны Чүпрәле якларында 1950 нче елларда үстерә башладылар. +Бакчаларда алманың төрле сортларын, карлыган, кура җиләге, крыжовник үстерделәр. Үткән гасырның 40 нчы елларындагы суыкларда агачлар туңганнан соң, шуның өстенә җимеш а гачлары өчен салым да түләргә туры килгәнгә күрә, алмагач үстерүче хуҗалыклар саны азая. Мәсәлән, Иске Чүпрәледә алмагачны Сафиулла бабай, Закир бабай, Абделләтиф бабай, Абделкәбир бабай һәм тагын берничә йортта гына үстерделәр. +Чүпрәле якларының бер үзенчәлеге - авылларда һөнәр иялә ренең күп һәм һәр авылда төрле булуы. Мәсәлән, Иске Чокалы авылы кешеләре эретеп ябыштыру һөнәрен яхшы белгәннәр. Алар үзләренең эш коралларын күтәреп, авылдан авылга йөреп, хәтта Самара өлкәсенә кадәр барып җитә торган булганнар, искергән, тишелгән җиз комганнар, самоварларны эретеп ябыштырып төзәт кәннәр, шуның өчен бераз акча яки иген, бәрәңге юнәткәннәр. +Иске Кәкерле авылы үзенең такта яручылары белән дан тотты. Бу эшне ир-ат кына түгел, хатын-кыз да оста башкарды. Алар үзләренең махсус пычкылары белән Рәсәйнең бик ерак төбәкләренә кадәр барып җиткәннәр. Чуаш урманнарыннан нарат агачлары алып кай тып аны ярганнар һәм базарга сатарга чыгарганнар. Алар тактаны шундый нечкә итеп ярганнар, хәтта базарга алып чыкканда таралмасын дип башсыз кадаклар белән кадаклап та куйганнар. Шуңа да Иске Кәкерле халкында "потлап алабыз, кадаклап сатабыз" дигән әйтем сакланып калган. Туры мәгънәсендә куллансаң, бу әйтем 16 кило (бер пот) алып 400 граммлап (кадак) бүлеп сатуны аңлатырга тиеш, ләкин чынында ул тактаны кадак белән кадак лап сатуны аңлата. Соңрак әлеге авыл кешеләре, чит җирләргә китеп, балта эшләрен дә башкарып йөрделәр, чөнки бу авыл зур, халкы күп булып, колхозда ир-атка эш булмый иде. Дөрес, язгы кыр эшләре һәм урак вакытында алар, туган якларга кайтып, колхоз эшендә дә катнаштылар. +Яңа Кәкерле авылында мич һәм морҗа чыгарыр өчен яндырылмаган кирпеч ясадылар, моның өчен елга яры буендагы махсус балчыктан файдаландылар. Алар кирпечне хәтта базарга да алып чыкмадылар, чөнки кирәк кешеләр үзләре үк килеп ала иделәр. +Задур авылыннан базарларга мич, морҗа, йорт стеналарын агарта торган акшар алып килделәр. Сатучылар бу акшарны йомшак чагында кабартма зурлыгында ясап киптерәләр, ә инде сатып алган кешеләр аны ваклап, суда изерәтеп файдаландылар. +Шланга авылында әле 1960 нчы елларда да тәгәрмәч, чана, арба, күчәр, дуга, мичкә һәм агачтан башка хуҗалык кирәк-яраклары ясау комбинаты эшләп килде. +Болардан башка, кайбер авылларда юкәдән мунчала төшерү, чабата ясау (тугу), бау ишү эше киң таралган иде, ә Чуваш Чүпрәлесе кешеләре яндырылган балчыктан чүлмәк ясап сатты. Ул заманнарда һәр гаиләдә агачтан ясаган савыт-саба, йорт кирәк-яраклары күп була иде: табак, кашык, чүмеч, туку станы, киле, кисап, гөбе, май һәм бал савытлары (тәпән), күәс чиләге (куашна), тарак, йон эрләү җайланмалары (кензәлә) һ.б. +Чүпрәле төбәге шулай ук мич чыгаручылары белән дә атаклы иде. Район үзәгендә пекарнядагы мичләрне әнинең әтисе Кәрим бабай чыгарды, төзәтте. Ул мичләр зур булып, гөмбәзле иделәр. Бервакыт, Кәрим бабай авырып киткәч, бер мичләрендә ипи пешерә алмый тордылар, чөнки якын-тирәдә аны төзәтә белүче кеше табылмады. +Чүпрәледә элек заманнарда авыллар зур, халык күп булганлыктан, һәммәсенә дә эш җитмәгән. Бу үз чиратында кешеләрнең чит җирләргә эш эзләп китүенә сәбәп була. 1910 елда әлеге төбәктән барлыгы 1152 кеше шахтер булып эшләгән. Моңардан башка 1620 кеше "кара эшче", 324 фабрика-завод, 159 - урман хуҗалыгы, 10 - алтын приискасы эшчеләре, 37 кеше диңгез матрослары булып хезмәт иткәннәр. +Район халкының тормышында элекке заманнарда базарлар зур роль уйнадылар. Төп базарлар булып Уби, Иске Чокалы, Иске Чүпрәле, Матак авылындагылар саналды, алар һәркайсы билгеле бер көнд ә генә уза иде. Мәсәлән, якшәмбе көнне Уби базары булып, аңа күр ше Ульян өлкәсе һәм Чуашстаннан да байтак кеше җыела, алар куна киләләр иде. Базарларда хуҗалык кирәк-яраклары, төзү материаллары, шул исәптән такта, бүрәнә, мүк, кадак һәм тимерчелектә ясалган башка әйберләр, атланмай, яшелчә һ.б. сатыла иде. Базар кешеләрнең, дус-ишләрнең очрашып сөйләшү урыны да булган. Кайсыбер кешеләр базарны бер әйләнеп кайтуны гына да кирәкле эш итеп санаганнар. Сатучылар янына таныш-белешләре җыелып, сатулашырга ярдәм иткәннәр, үзләрен чит кеше итеп күрсәтә торган булганнар. +* * * +Балачак уеннары - туган як хатирәсенең иң җылы катламнары. Иң элек кечкенә балаларны уйнату мизгелләрен искә төшерик. +Баланың кулын үз кулыңа аласың да баш бармактан уенны башлыйсың. Баш бармакны тотып аңа сорау биргән буласың: "Әйдә, бал ашыйбыз", икенче бармакка күчеп аңардан "акча юк" дип әйттерәбез. Шуннан урта бармак әйтеп куя: "табарбыз әле". Инде исемсез (атсыз) бармак шик белдерә: "Табалмасак, ни эшләрбез?" Кечкенә бармакның җавабы әзер: "Ашарбыз да качарбыз!" Шуннан соң, бармаклар белән йомшак кына итеп, баланың корсагыннан сыйпыйсың. Бала ләззәтләнеп көлә һәм "тагын уйныйк" дип сорый. Бу уенны ул дистәләрчә тапкыр кабатларга со раячак. +Шуңа ук охшашлы икенче уен бар. Баланың кулын учыңа алып баш бармак белән сөйләшә башлап, һәр бармакны тотып чыгып түбәндәге сүзләрне әйтәсең: "Баш бармак - балан үрдәк - серми сермәк - терми-термәк", ә инде кечкенә бармактан соң "кети-кети", - дип баланың тәненә йомшак кына массаж ясыйсың, ул бу вакытта да рәхәтләнеп көлеп уенны күп тапкырлар кабатлауны таләп итә. +Бала бераз үсә башлагач "Чүлмәк сату" уенын оештыралар. Баланы аркага асып гаиләдәге берәү янына киләсең дә: "Чүлмәк сатам, алмыйсыңмы?" - дип сорау бирәсең. Ул, үз чиратында, баланың арт ягыннан сыйпап карый да: "Юк, алмыйм, чөнки чүл мәгеңнең төбе тишек", - дип җавап бирә. Уен барышында өй дә булган барлык кешегә шул ук сорау белән берничәшәр кабат мөрәҗ әгать итәргә туры килә, чөнки бу турыда бала үзе сорый. +Яз җитеп, җир кардан ачыла башлагач, балалар шунда уенга чыгалар. Иң яраткан уеннарның берсе "Актирәк". Балалар ике төркемгә аерылып, кулга-кул тотынышып бер-берсенә каршы басалар. Шуннан беренче рәттән сорау бирелә: "Актирәк!" Икенче рәт шулай ук сорау белән җавап кайтара: "Сезгә кем кирәк?" Беренче рәттәгеләр каршы яктагылардан берсенең исемен атыйлар. Исеме аталган малай яки кыз, каршы якка йөгереп барып, тоташкан ике кулны өзеп үтәргә тиеш, шул очракта ул ике уенчының берсен үз ягына алып кайта, ә инде өзә алмаса үзе шунда "тоткында" кала. Уен кайсы да булса бер рәттә уенчылар беткәнче дәвам итә. Рәтләрнең берсендә бер генә уенчы калгач, ул колачларын җәеп арты белән каршы рәткә бара һәм кулына туры килгән уенчыны алып кайта, ә инде тота алмаса, уен тәмам була. +Балаларның иң яраткан уеннарыннан берсе таганда (әлемцәлек) атыну. Бу уен өчен күп чыгым да кирәкми, бауны ботак яки аркылы агачка бәйлиләр, утырырга йомшак булсын өчен бау өстенә берәр төрле кием-салым җәяләр дә, сәгатьләр буе тибрәнәләр. Бер үк вакытта такмаклыйлар да: "Әлемчәлек такталык, әби бирде бер балык, аны ашадым, кикердем, зәмәт (койма) аша сикердем", соңгы сүзләрне әйткәндә, балалар көч куеп тагын да ныграк атына башлыйлар. +Кыш көннәрендә иске иләкнең аскы ягын бау белән челтәр кебек чорнап, аңа сыер тизәге сылап туңдыралар, соңыннан су сибәләр. Су тигез булып каткач "ләдән" (ледянка) килеп чыга. Аңа утырып таудан ерак араларга кадәр шуып китеп була. "Дәңгәл" дип аталган шугак тактадан ясала һәм аның аскы өлешенә шулай ук су туңдырыла. Өске ягында урындык кебек җайланмасы да була. Инде бер әйбере дә булмаган бала-чага, кемнәрнеңдер зур чанасын алып чыгып, шуңа төялеп шуа. +Кыш һәм җәй көннәрендә "мәрә" уены оештырыла иде. Бу уен хәзерге туплы хоккейны хәтерләтә, тик малайларның тимераяклары һәм капкалар булмый. Уйнар өчен урманнан яки бүтән җирдән очы бөгелгән агач таягы (чукмар) кисеп алып кайтыла һәм "мәрә" исемле агач шакмак алына (ул вакытларда резина туплар да юк иде әле). Уен барышында бер команда шушы "мәрәне" каршы якның чигенә җиткерергә тиеш, шуның буенча исәп алып барыла. Кыш көне бу уен гадәттә елга яки буадагы боз өстендә була. +Кызлар да, малайлар да уйный торган "чиж" дигән уенны да искә алмый булмый. Бу уен өчен дүрт кырлы, "чиж" дип аталган, шакмак алына. Аның ике башы очлы, ә ян-якларына саннар уеп куелган була, бер ягына "х" билгесе куела. Бу шакмак җиргә сызылган квадратка урнаштырыла һәм кечкенә агач көрәкчек ярдәмендә сугып чыгарыла. Икенче уенчы шушы шакмакны квадратка кертергә тиеш. Әгәр шакмак квадратка керми калса, квадратның өстә калган ягындагы сан исәбенчә тагын да ераккарак сугып җибәрелә. Уенның соңында квадрат янындагы уенчы, көрәкчеге белән болгап, "чиж"ны квадратка керттермәскә тырыша. Бу "майлау" дип атала. "Х" билгесе куелган ягы белән төшкән очракта уен туктатыла, уенны башлап җибәрүче җиңелгән дип санала һәм инде икенче уенчы аны дәвам итә. +"Кл'ук" дигән уенны да искә төшереп алыйк. Уен өчен 50-60 см озынлыктагы нечкә казык алына. Аны җиргә кагып кертәләр дә, өске ягына "г" хәрефенә охшаган шакмак кигезеп куялар. Уенчылар 10 метр чамасы ераклыктагы сызык яныннан чиратлашып таяк атып, казык башындагы шакмакны бәреп төшерергә тиешләр. Казык янында торган уенчы шакмакны алып килеп яңадан беркетеп, "кл'ук" дип кычкырганчы, шакмакны бәреп төшерүчесе йөгереп барып үзенең таягын алып, сызык янына кайтып өлгерергә тиеш. Өлгерә алмаса, тукталган җирдә басып кала. Шул ук рәвештә калган уенчылар да үзләрен сынап карыйлар. Ерактагылар шакмакны бәреп төшерә алмасалар, уенны якынрак сызыктагылар дәвам итә. Инде беркем дә казыкка тидерә алмаса, казык янындагы уенчы берничә сикереш ясап, якындарак яткан таякка шакмакны тидерергә тиеш. Шуннан соң казык янына әлеге таяк хуҗасы баса. +Көннәр җылыта башлагач, малайлар "ашык" уенына күчәләр. Бу уен өчен сарыкның кузна сөяге файдаланыла. Иске Чүпрәледә бу уен мәчет бинасы янында оеша иде. Уен барышында үз ашыгың белән стенага атып, икенче уенчылар ашыгы янына мөмкин кадәр якынрак төшерергә кирәк, шуннан карышлап (сөям белән) үлчәп ике ашыкны тоташтыра алсаң, көндәшләреңнең ашыгы синеке була. Ашык дөрес ятсын өчен кайберәүләр хәйлә юлына да басалар, моның өчен ашыкның аскы ягына тишек тишеп кургаш эретеп салалар, шуннан ул, ерак тәгәрәп китмичә, кирәк урынга төшә. +"Ашык" уенын өйдә дә уйнап була. Моның өчен аларны учка алып буташтырасың да идәнгә сибәсең һәм ашыкның ничек ятуына карап отыш билгеләнә. Ашыклар дүрт позициядә урнашалар, ас, өс һәм ике яны, аларның һәрберсенең үз исеме була: "бөк", "цек", "әлце", кызганыч, тагын бер атамасы исемдә калмаган. Болгар шәһәрендәге тарихи-археологик музей күргәзмәсендә булганда борынгы заманнардан калган ашыкларны күрергә туры килде. Алар мине яңадан бала чакларыма алып кайткандай булдылар. +Айсылу Садыйкова +Җәйнең матур ун көнен без, Институтның берничә фольклорчысы, гадәттәгечә, комплекслы экспедициядә үткәрдек, Татарстанның Чүпрәле районында булдык. Соңгы елларда экспедицияләр бик җанланып китте. Алар чит төбәкләргә дә (татар авылларына), Татарстанга да оештырыла. 2010 елда без Түбән Новгород авылларында булган идек. Чүпрәле татарларының ул як халкы белән тел уртаклыклары булгач, бәлки фольклоры да охшаштыр, дигән уйлар да бар иде. Мәсәлән, Сергач татарларында (Камка авылында) "Зимчәчәк" дигән борынгы матур йола җырларын язып алган идек. Әмма Чүпрәле якларында андый җырларны очратып булмады. Борынгы озын җырлар да юк инде. Хәер, алар башка якларда да онытылып бара диярлек. Ярый әле фольклор җыентыкларында саклана. Чүпрәле авылларында мөнәҗәтләре күп булуы куандырды, барлыгы 78 мөнәҗәт язып алдык. Алар арасында оригиналь әсәрләр дә, та ныш булган йә китаплардан алынганнары да бар иде. +Беренче көннәрдә, бәетләр биредә юкка чыккан икән, дигән фикер туган иде. Борынгыдан ук килгән, безнең татар халык иҗатының "Бәетләр" томына кергән "Чынлы бәете" музейларда хәзер дә саклана саклануын, әмма борынгыдан килгән бәет язу трад ициясенең сүнүе, бетүе аяныч күренеш, әлбәттә. Ә менә Чүпрәле музеенда язучы, туган якларын өйрәнүче Рафаил әфәнде Сираҗи (Субаев) белән очраштык, аннан күп мәгълүмат алдык. Ул безгә бәетләр язылган берничә дәфтәр дә тапшырды. Аларны Иске Чокалы авылында яшәгән Айметдинов Рафагат иҗат иткән булган. Ул, үз авылында һәм башка авылларда 1980-1990 нчы елларда вафат булган, йә һәлак булган якташларына багышлап, 20 дән артык бәет язган. Язмалары арасында шигырьләре дә күп. Бәетләрнең эчтәлеге традицион - фаҗигале хәлләр, әмма аларның төзелеше, структурасы оригиналь. Мәсәлән, Иске Чокалыда туган, 1992 елда 50 яшендә үлгән Зелалова Венерага багышланган бәете бар. Ул бәетче сү зе белән башлана, аннан бер бүлек итеп мәрхүмәнең үз сүзләре бирелгән. Биредә Венераның дөньяда чактагы тормышы, авыруы, уйланулары һәм җиргә иңдерелүе, исәннәрдән дога соравы, исән калганнарны юатуы, үгетләү мотивлары үзе исеменнән бәян ителгән. +...Күпме генә яшәсәң дә, +Бу якты дөнья кала. +Балаларым, еламагыз, +Нинди авыр булса да... +Шактый озын бу бүлектән соң "балаларының сүзләре" дигән бүлекчә бар: +Әнкәй, ни эшләдең соң син? +Сиңа, әнкәй, ни булды? +Үле хәбәрең ишеткәч, +Күзләребезгә яшь тулды... +Ананың үлеме балаларын тетрәндерә, аның бу дөньядан китүенә ышана да алмыйлар. Бу аналарга багышланган, мөнәҗәт дигән әсәрләргә дә хас. Әйтергә кирәк, бәетләрне мондый структура белән язу беренче тапкыр очрый. Аның балалар үлеменә багышланган бәетләрендә "ата-ана сүзе" дигән бүлекчә дә бар. Һичшиксез, Рафагат Айметдинов талантлы иҗатчы булган, үзенең күп кенә як ташларының исемен халык иҗаты тарихына кертеп калдырган. Барлык бәетләре дә шушындый 3-4 өлештән тора. Бу исә бәет эчтәл екләренә төзеклек кертә, аның жанрының яңа формасын тудыра. Мондый әсәрләр - исән калганнарның әрнүле күңелен юата торган, нәсыйхәтчел әсәрләр. Иске Чокалы авылында 1988 елда 14 яшьләрендә өч кыз батып үлә, шушы ук авылда 1985 елда Халюков Дамир машинасында янып үлә, 1992 елда Кавказда самолет шартлап, анда һәлак булган 34 солдат арасында Мунчәли егете Альфрит Камалов та була. Р. Айметдинов аларга да бәетләр багышлаган. Күренгәнчә, үлемнең сәбәпләре төрле, фаҗигаләр бу лып кына тора. Бәетләр милләтнең бер кешесенең үлүен, юга лу ын да хәбәр итүче жанр. Бәетче үзе дә андый хәлләрне авыр кабул итә һәм, күңеле тулып, бу хакта болай яза: +Минем соң сүзем сиңа - кабереңдә тыныч ят. +Бу бәетне чыгаручы Айметдинов Рафагат. +(1993 ел, 3 ноябрь) +Бу авторның бәетләрен аерым китап итеп бастырып чыгару мөм кинлеге туса, барлык вафат булганнар турында истәлек-ядкяр булыр иде. Безнең бу җыентыкка аларның барысын да урнаштыру мөмкин түгел. +Башка бәетчеләрдән дә әсәрләр язып алдык, алар искечә, традицион рәвештә язылган. Андыйларда мәрхүмнәр вафат булуы сәбәпләрен үз исеменәреннән сөйли, булган очракта - гаепле кешеләрне атыйлар, исән калганнарны юаталар. Бу мотивлар, борынгы бәетләрдән башлап, бүгенге көндә дә кабатлана. Шундый рухтагы әсәр ләр Г. А. Низамовадан (3 бәет), Р. Н. Шиһабетдиновадан (Иске Задур) (2 бәет), З. Салиховадан (Татар Бизнәсе) ("Айгөл бәете"), Җ. Яфи зовадан (Каракитә) (Рафикъ, әтисе, әнисе бәетләре), Ф. Ә. Измай ловадан (Чынлы) ("Наилә бәете") һ.б. дан да язып алынды. Аларда да шулай ук хисләрне белдерү, исәннәрне юату тасвирлана. +Яңа Чокалы авылында "Ана бәете" дигән күләмле поэма (10 бит) сөйләделәр. Аны мөнәҗәт дияргә дә була. Чөнки ул гыйбрәт ле әсәр. Ананы балалары, кадерсезләп, берәр ай асрап, берсеннән икенчесенә йөртәләр. Ниһаять, аны олы җанлы ят гаилә, кызганып, үзенә сыендыра. Балалар оятлы була. Бу әсәрне Н. В. Гафуро ва, Г. Ш. Идиятуллина, Ә. К. Хәлиуллова тапшырды. Ул бик нәс ыйхәт ле итеп, матур тел белән язылган. +Инде әйтеп үтелгәнчә, Чүпрәле районы авылларында күпсанлы мөнәҗәтләр язып алу насыйп булды. Бу яклар борынгыдан мәчетмәдрәсәле, белемле, дини булган; китаби традицияләр яшәгән. Мөнәҗәтләр берничә төркемгә бүленә. Алар аналарга һәм еш кына балаларга, туган яктан аерылуга багышланган. Дини-фәлсәфи әсәрләр дә күпләп язылган. Бу темалар мәңгелек. Аналарны югалту, аларны юксыну - йөрәктән бер дә китми торган хәсрәт. Мунчәли авылында Ф. А. Мурашевадан 4 мөнәҗәт язып алдык. Берсе бик мөкәммәл дини әсәр, "Дөнья куам" дип башлана. Үлемнән соң теге дөньяда булачак хәлләрне тасвирлый, күп кенә юллары ислам тарихына кергән шәхесләрне яд итә, искә ала: +Дингә куәт биргән Гомәр +Дусларындин кыйл, йә Рабби... +Әсәрдә сүз пәйгамбәр Мөхәммәд белән аның дин юлында йөргән яраннары (соңрак хәлифәләр) Гомәр, Госман, Бәкер, Гали турында бара. Пәйгамбәрнең хатыннары Хәдичә, Гайшә, кызы Фатыйма мөселманнарның аналары дип атала. Мунчәли авылында ук С. Т. Измайловадан "Яна бәгърем, көя бәгърем" дип башланган мөнә җәт язып алдык, ул дини-фәлсәфи әсәр. +И, Ходаем, Син беләсең +Минем хәлнең авырлыгын. +Бер Ходаем, Үзең кылгыл +Пәйгамбәрләр сабырлыгын... +Биредә язмыштан зарлану мотивлары булса да, Аллаһ колы моны тәкъдир дип кабул итә һәм Коръән мактаган сыйфатны - сабырлыкны сорый. Татар Төкесе авылында Ф. К. Аббазовадан "Менә шун дый заман җитәр" дигән әсәр яздык. Ул китапларда чыккан әсәрләргә бик охшаш булса да, үзгәрәк юллары да аз түгел. Биредә заман турындагы фәлсәфи уйланулар, борчылулар урын алган. Моның аерым вариантлары башка авылларда да бар. +...Бала-чага барыр алдан, +Хаклык бетәр, булыр ялган. +Гавам халкы бар да азган - +Менә шундый заман җитәр... +Аның икенче мөнәҗәте "Раббым кем? дип сораганда" дип башлана. Сүз дөньяның вакытлы булуы, әҗәл, мәхшәр турында бара. Сорау алганда дөрес җавап бирергә өндәү: динем - ислам, пәйгамбәрем - Рәсүлулла, дип әйтү тиешле. Болар ислам даирәсенә кергән халыкларга хас. +Каракитә авылында Җ. В. Яфисовадан (1963) берничә мөнәҗәт язып алдык. Алар арасындагы "Муса" мөнәҗәте традицион рухта иҗат ителгән, ул китапларга кергән, радио-телевизорда яңгырап торды. Без аны районның 5 авылында очраттык. +"Мәеткә укый торган мөнәҗәт" дигән әсәрнең дә шушы автор иҗаты икәне сизелә, кайбер юллары электән дә билгеле: +"Әниемне сагынам" дигән мөнәҗәтнең 4 строфасы халыкта, китапларда бар, әмма Җ. В. Яфисова аны үз иҗаты белән дә дәвам иткән: +...Атлар бара атлап-атлап, +Алма чәчәген таптап. +И, әтием, әнием! Яныгызга барыр идем. +Кара туфрак тора каплап. +Тәрәз ачып җимнәр сиптем, +Ашагыз, кошкайларым. +Мин моңаймый, кем моңайсын +Әнкәем юк киңәшкә. +Шулай ук Мунчәли авылында С. Т. Измайловадан аналарга багышланган ике мөнәҗәт ("Ана күңеле", "Сөйлим әле, балам") язып алдык. Дөнья турында "Яна бәгърем" дигән фәлсәфи уйланулар тулы әсәр дә игътибарга лаек. +Яна бәгърем, көя бәгърем +Явыз дөнья учагында. +Үтте гомерем, сүнде гомерем +Кара бәхет кочагында... +Шул ук авылда яшәүче Г. Х. Измайлованың да ананың балага багыш лаган мөнәҗәте бар. Ул васыять традицияләрен дәвам итә. +Иске Кәкерле авылында Х. Т. Габдрахмановадан "Лә иләһә иллә Аллаһ" дигән, тәһлилгә багышланган әсәр булуын белдек. Бу темага татарлар яшәгән барлык төбәкләрдә иҗат ителгән әсәрләр керә. Аларга Аллаһны бөекләү, "Аллаһтан башка илаһ юк", дип кабатлау хас. Мөхәммәд өммәте булуга шөкер итү, аның юлында йөрү турында теләкләр әйтелә. Әҗәл, җан чыгу, ярдәм сорау кебек дини мотивлар да урын ала. +Мөнәҗәтләр күпләп язып алынды, димәк, традицияләр яши, дәвам итә. Бик күп кыска җырларга, такмакларга да юлыктык. Мәсәлән, кайбер авылларда аулак өйне "мәзәк утыру" дип тә атыйлар икән. Анда башкарылган җырлар "мәзәк җырлары" дип атала, алар бик күп санлы. +Чүпрәле районы - мәдәнияткә зур шәхесләр биргән як: Һади Атласи, Зәки Нури, Шәрәф Мөдәррис, Рафаил Ильясов, Сәйфихан Нәфиев, Нурмөхәммәт Хисамов һ.б. бик күпләр шушы җирләрдә туып үскән. Һәр авыл турында диярлек тарихлар язылып, китап булып чыккан. Халык арасында сөйләм культурасы саклана. Авыл тарихлары, мифологик сөйләкләр, йолалар да шактый язып алынды. Димәк, иҗат җимешләре һаман мул, алар мәдәниятебезне, әдәбиятыбызны сугара, яңарта. +Менә шундый заман Укулары нәүбәт белән, Ирл Хезмәтләре сәгать белән, Хат Ризыклары үлчәү белән Бала Менә шундый заман җитәр. Мен Бала-чага барыр алдан, Хат Хаклык бетәр, булыр ялган, Хәм Гавам халкы бар да азган, Өме Менә шундый заман җитәр. Мен Ата-анага гыйззәт бетәр, ЗурБалалардан шәфкать китәр, Шу Туганнардан рәхим бетәр Эче Менә шундый заман җитәр. Мен +Та +Фак +А. Х. Садый +Лә иләһә иллә Аллаһ +"Мәзәк җырлары" туган якта 193 Истәлек дәфтәреннән +Су буенда казлар уйный +Канатларын кагынып. +Ярты төннәрдә уянам +Син дустымны сагынып. +Түбән Каракитә авылында Яфисова +Җәүһәрия Вагыйзулла кызыннан (1963 елгы) +А. Х. Садыйкова, З. К. Шакирова язып алды +Бала туу йоласы +Бәбәй әбисе яшә идек, кендеген ул кисә. Аннары шылай мулла яшеп, исем куштыра идек инде. Баланың кендеген киптереп саклыйлар. Ул бернәрсәгә дә ярамый инде. Бәбине юындырганда суына берцәк кенә марганцовка салалар. +Им-том. Ырымнар +Күз тигәндә. Тәрәз рамнарын, ишек бауларын җуып, җүеш куллар белән сөртеп кендекләренә, битләренә сөртә идек. +Бүсер. Бүсер сыны ясап, шуны язуга язып та, юып эчерәләр. Аның үз дәвасы бар. Андары соң буена да эләләр, дияләр иде. +Кемнең аягы авырта, аягын каймыктырса, төньякка таба су бәрәләр иде. Аягыннан 3 мәртәбәме, 7 мәртәбәме әләндерәләр, аннары бил турысыннан, аннары баш турысыннан су белән әлән дерә ләр. Аны төньякка бәрергә. Илаһи, үзеңнең шифаңны бир, дип әлән дерәләр дә, шылай бәрәләр инде. +Аннары инде күз тигәннән, нидән таң алдыннан камил тәһарәт белән таң суын алалар. Аны инде юындырасыңмы, эцсә дә ярый. Коедан алалар. Анарга "Аятел-көрси" укырга. Аннары соң тәкбир әтергә алган цакта. Әкертен генә аласын да, тәкбир әтәсен, "Аятелкөрси"еңне первай укыйсың, чиләгеңне батыргынча. Аннары тәкбир әтеп-әтеп 3 мәртәбә саласын да, аннары "Аятел-көрси" укып чиләккә саласын. +Топонимика +Голдыр кизләве. Аннан бөтен авыл су ала. Аны Голдыр бабай казыткан, бер бай. Аны инде ремонтлады шәһәрдән кайтып ике малай, андары Әнием чишмәсе дип атарга язып калдырдылар. Әнәләре үлгән иде икесенең дә яшьли. +Тинцәле елгасы - Тинцәгә таба киткән. +Кече Чынлы авылында Миңлебаева +Нәзирә Миркасыйм кызыннан (1939елгы) +А. Х. Садыйкова, З. К. Шакирова язып алды +Тарихи риваять +Иске Кәкерлегә бабайлар Темниководан килгәннәр (Төмән авылыннан). Районның күп авыллары шуннан килгәннәр. Куай юлы белән килеп, Атламыштан чыгып, Ишле, Яңа Ишле авыллары кырыннан Ефәк юлы буйлап киләләр. Шул юл белән руслар басып алгач, арестантларны йөртәләр. +Бабайлар килеп туктагач, бөтен тирә-юньне карап, Кәкерле башына туктыйлар. Куналар, таң ата. Яз башы була, бик матур. Бер якта - усак урманы, бер якта - карурман. +Безнең авылдан төрле җирләргә күп күчеп утырганнар. Беренче кеше - 2,5 метрлы Олуг бабай, энесе Мирза, ялчысы - Мукшы Семка. Олуг бабай бер кызын ялчысына биргән. +Кая утырырга - уйлашалар. Бабай бер үгезне кәкре каенга күл буена бәйли, берсен иреккә җибәрәләр. Бер сутка үтә. Бәйләгән үгез ятмаган, ятса, авыл нигезе шунда буласы була. Иректәгесен эзләп китәләр. Ансы хәзерге авыл уртасына яткан була. Беренче казыкны бабайлар шунда сугалар. Авылда өйләр зур, ике катлы була. Шуңа күрә аны авыл-кала дип йөргәннәр. Заманнар үтә баргач, Мирза бабай нәселе аерыла. +Революциягә кадәр авылда унике җил тегермәне, өч ташлы су тегермәне икәү була. +"Мәзәк утыру" +"Йөзек салышы" уены. Салкынга чыгарып җибәрү җәзасы бирелгән. Анда егет белән кыз сөйләшеп кергән. +Әкият +Бай яңа капка ясаткан. Аңа смола эретеп сылаган. Аннан соң анда саескан килеп куна, ди. Саескан башын ала да, койрыгы ябыша, ди, койрыгын ала да, башы ябыша, ди. +Бабайларны әкият сөйләргә дип аптыраткач: "Кайчан шул саескан очып китә, шуннан соң сөйлим", - дия иде. +Риваять +Кудюкай абыз Александр II (III) вакытында килгән монда. Яшь җегет килеп урнаша Текегә. Байга килеп, ялчыга керә ул. Урманга бара. Ике ат белән йөри. Бара да, ике олау төйи дә кайта, төйи дә кайта. Бервакыт хазрәтнең башына суга: бу нинди кеше соң? Ярдәм дә сорамый. Атын ерактарак калдырып, үзенең делянкасына ялчысын карарга китә. Атын туктата. Укый, дога кыла. Рычагларны куя да, агач үзе менә олауга. Аяклары дер-дер калтырый инде мулланың. Тиз генә кайта да, карчыгына: +- Бу кеше алдында гаеп эшләрең булса, гафу үтен, - ди. +Аңа өй салдыра и моны аерып чыгара. Аның гаиләсе булмый. Кешеләрне лечить итә и моның даны китә. Бервакыт Мәскәүдән делегация килә дә, патша дәште сине, кызлары авыру, ди. +"Мин Мәскәүгә бармыйм, кызын китерегез миңа", - ди. Кызны китерәләр Татар Текесенә. Кызны терелтеп алып китәләр. Патша аңарга 800 га урман бирә и 100 га җир бирә. Ну Кудюкай абзый аны үз исеменә яздырмый, Татар Текесе исеменә яздыра. +Чукындыру заманында руслар белән сугышканда Абыз бабай үлә. Искечә 15 нче майда була бу, Текегә күмәләр. +Хәзерге вакытта анда таш куелган. Ел саен анда кеше җыела, иллешәр корбан чалалар. +Иске Кәкерле авылында яшәүче Иматдинов +Рифкать Абдрахман улы (1937 елгы) +язмалары +Аулак өй +Көз көне эшләр беткәннән соң җыелуны әйтәләр инде бездә Аулак өй дип. Кызлар бер өйдә җыелышып утыралар. Ул өйдә эшләр эшләргә булышканнан соң, кичкырын Аулак өйләр үткәргәннәр. Аннан соң анда егетләр килә торган булганнар инде. +Анда "Йолдызны күрәсеңме?", "Шешә әйләндереш" уеннары уйнаганнар. +"Йолдызны күрәсеңме?". Бер кешене яткызганнар да, телогрейка җиңе аша сораганнар: +- Син йолдызны күрәсеңме? +- Күрәм. +- Син нинди йолдызны күрәсең. +Ул бер кызның исемен атарга тиеш булган. Әгәр дә телогрейка җиңеннән ул кыз тотып торса, ул шул йолдызны тота була. Әгәр дә башка кыз тоткан булса, алдана була. Берничә тапкыр танымаса, җәза биргәннәр. Каршы уйнарга күбрәк үзенә ошаган кызны әйтә. Аларга икесенә генә сөйләшергә, аралашырга мөмкинлек бир гәннәр инде, тышка чыгарып җибәргәннәр. +Аулак өйдә егетләр идәндә яталар. +Бииләр, җырлыйлар иде. Әгәр ошатмасалар, кызларга гармун туктаталар иде. Ул пазур санала инде. +Кунак кызы китерү +Кыз теге урамда гына яшәсә дә, кунакка алырга әти-әнисе барып, рөхсәт сораган. Ул кыз баланы йортның әтисе-әнисе барып алган, бу йортта аны кунак иткәннәр, күршеләр дә аны кунак итеп йөрткәннәр. Кунак кызы хөрмәтенә Аулак өй җыйганнар. Кунак кызны йортның хуҗалары берничә көннән соң яңадан үз өенә илтеп куйганнар. +Иске Кәкерле авылында Сәлахова +Рәмзия Вахит кызыннан (1948 елгы) +А. Х. Садыйкова, З. К. Шакирова язып алды +15 май бәйрәме +Сабантуй булмый иде. Майның уртасында Иске Кәкер ле белән Теке авыллары бергә җыелышып уеннарга, җыр-биюгә җыела иде. +"Бармак төртеш" уены +5-6 кеше тезелешеп утырасың. Бармакларны куябыз алты кеше. Бер кеше төртеп җырлап чыга. Җырның соңгысы кемнең бармагына эләгә, ул бармагын бөкли. Аннан соң яңадан китәсең бармак төртеш. +Сиңа җәза чыкса, сөйләшеп йөргән егетең белән янәшә утырасың, кулларны кулга тотышасың, кулъяулыкны урталай бөкләп, шуның артына ышыкланып егет белән кыз кара-каршы җырлый. +Зөһрә Шакирова +Ырымнар фольклор жанрлары арасында аерым урын алып торалар һәм аеруча халыкчан булулары белән игътибар җәлеп итәләр. +Халык арасында нинди генә ырымнар очрамый. Бу аларның турыдан-туры халыкның көндәлек тормыш-көнкүрешеннән, йола, традицияләреннән килеп чыгуы белән аңлатыла. Әле фән-техника барлыкка килгәнче үк, кешеләр үз тормышларын ничек тә булса җиңеләйтергә, төрле бәла-казалардан, чирләрдән котылырга тырышканнар, табигатькә яки үзләренә дә билгеле булмаган илаһи затларга мөрәҗәгать иткәннәр. Шул рәвешле төрле ырымнар барлыкка килгән, ырым текстлары формалашкан. +Фәндә яңа ачышлар ясалган саен, ырымнарның яшәештән төшеп калу ихтималы арта бара кебек. Әмма, башка йолалар кебек үк, кеше тормышының аерылгысыз бер өлешенә әйләнгән ырымнарны да кеше күңеленнән төшереп калдыру мөмкин түгел. +Ырымнарның килеп чыгышын хәтта дин, табыну белән дә бәйлиләр. Им-том текстларының аерым магик көченә ышану да шуның белән аңлатыла күрәсең. Ләкин ырымның мәгънәсе сүз көче белән генә чикләнми әлбәттә. Моннан тыш ул үз эченә йола компонентын да ала. Хәтта ырымнарга, билгеле бер дәрәҗәдә, борынгы йоланың кечерәйтелгән варианты дип тә карарга мөмкин. +Ырымнарны шактый тирәнтен өйрәнгән галим Марсель Бакиров аларга мондый билгеләмә бирә: "Ырымнар (өлешчә синонимнары - әфсеннәр, арбаулар, им-томнар) - халык иҗатының магия, ягъни сүз һәм хәрәкәт-йола кодрәтенә ышану белән бәйләнешле борынгы жанры, хыя лый көч ләргә һәм ияләргә тәэсир итеп ниндидер нәтиҗәгә ирешү өчен чыгарылган һәм шул максатта кулланылган тыл сымлы сүз формулалары яки калыплашкан магик гыйба рәләр". +Аллаһка түгел, ә нәкъ менә табигать, җир-су ияләренә мөрәҗәгать итеп төзелгән текстлар ырымнарның бик борынгы вакытларда ук барлыкка килүен тагын бер тапкыр дәлилли. Чөнки кешенең табигать алдында иң көчсез чоры, әйләнә-тирәне мифологик күзаллавы ыруглык дәверенә туры килә. Табигать кеше өчен серле дөнья булып тоела һәм төрле бәла-казалар, көчле яңгыр, җил-давылларны берничек тә җиңә алмавы аны табигый көчләргә ялварырга мәҗбүр итә. +Шулай булуга карамастан, ырымнарны бик борынгы бер фольклор жанры итеп кенә карау да дөрес булмас. Чөнки ырымнарга мөрәҗәгать итү дә кулланыла. Фольклор экспедицияләре вакытында халыктан җыелган материаллар шуны күрсәтә. Ләкин, кызганыч, ырымнар турында сораша башлагач, информантлар арасында аларны бөтен шартлары белән сөйләп-тасвирлап бирүчеләр бик аз. +Күп кенә ырымнар бала туу, балага күз тию белән бәйле. Чүпр әле районы авылларында аларны һәркем диярлек белә булып чыкты. Анда иң еш кулланганы - балага күз тигәндә аны ишек-тәрәзә рамнарын юган су белән имләү. Бу турыда Кече Чынлы авылында яшәүче Миңнебаева Нәзирә ападан (1939 елгы), Каракитә авылыннан Ильязова Наилә ападан (1940 елгы), Шланга авылыннан Хисамова Гөлшат һәм Хәлилова Гөлшат апалардан ишетергә туры килде. Әлеге ырым түбәндәгечә башкарыла икән: +"Чокырга су аласың, тәрәзәләрне, ишек тоткаларын ышкыйсың. Шул су белән баланы 3 мәртәбә сөртеп төшерәсең. Су башка, биткә, кендеккә тияргә тиеш. Аннан соң: +Ияңне тап, +Каян килдең, шунда кит, - диеп, тупса аша ыргытасың". +Ә менә Татар Бизнәсеннән Гайсина Хәсәнә әби (1928 елгы) шушы ук ырымны савыт-саба юган су белән үтәргә кирәклеген әйтте. +Иске Шәйморза авылыннан Камалова Фәүзия апаның (1951 елгы) күз тиюгә каршы им-томы аеруча кызыклы: +"Имән гөмбәсе, 40 төрле чүпрәк, 40 штук чыраның берәрсен аласың да, ут төртеп бераз яндырасың. Шуннан чыккан төтен белән түбәндәге сүзләрне әйтә-әйтә баланы төтәштерәсең (төтәслисең): +Име-томы шул булсын, +Кемнең күзе тисә, шул чыксын. +Зәңгәр күз, яшел күз, кара күз, +Барыгыз да чыгыгыз. +Өф-өф-өф, - дип өреп җибәрәсең". +Шланга авылыннан Мәхмүтова Бибинур төтәсләүне күз тидер гән кешедән алынган берәр чүпрәк белән эшләгәнлекләрен әйтте. +Күз тимәсен өчен "петү" (бөти), төймә тагу, маңгайга корым сөртү, таң суы белән юындыру да кулланыла. +Бала тууга бәйле им-томнардан тыш, халык арасында шактый киң таралган башка ырымнарны да күрсәтергә мөмкин. Мәсәлән, күзгә арпа чыкканда, арпа йә баланны күз тирәли әйләндереп, ... (затсыз сүз) белән санап имлиләр; бүсер чыкса, кендеккә көмеш акча куеп, марля белән бәйләп куялар яки бүсер сыны ясап, язу язып, шуны юып эчерәләр икән. +Куркулык кою турында да күпләр белә, ләкин аны эшләү тәртибен Шланга авылыннан Хисамова Гөлшат һәм Хәлилова Гөлшат апалар гына әйтеп бирә алды: +"Баланы матча турысына утырталар. Кургашынны эретеп, табакка суга салалар; баш очына куеп: +- Кемгә курку коясың? +- Шуңарга курку коям. +Шуларны 3 тапкыр әйтәсе. Аннары: +Ай кайта, көн кайта, +Авыру булсаң, син дә кайт. +Имең-томың шул булсын, +Каян килдең, шунда кит, - дип, төньякка суны бәрәсе. +Әгәр төзәлмәсә, 3 мәртәбә эшлисе. Нәрсәдән курыкса, кургашында шул рәсем чыга". +Гомумән, Хисамова Гөлшат һәм Хәлилова Гөлшат ырымнарны шактый күп белә булып чыктылар. Сөял имләүнең дә иң тулы тасвирламасын алардан алдык. Ул болай башкарыла икән: +"Җеп алып, сөял өстендә кырык тапкыр төен төйнәп, юешлеккә (дымлы урынга) бәрергә. Җеп черегәч, сөял бетә. +Имләгәндә биштән бергә хәтле кирегә саныйсың: +Биш, дүрт, өч, ике, бер +Дүрт, өч, ике, бер +Өч, ике, бер +Ике, бер +Бер, бер, бердән кайта, +сүәл булсаң, син дә кайт, - дип әйтәсе". +Киң таралган ырымнардан башка, сирәк очраган ырымнарны да күрсәтеп үтәргә кирәк. Мисал өчен, Иске Шәйморза авылыннан Камало ва Фәүзия апа (1951 елгы) тимрәүдән котылу им-томын сөйләп бирде: +"Күмер, акча, ашык (сарыкныкы) алып, өчесен өч көнне тимрәү тирәсендә түбәндәге сүзләре әйтеп, әйләндерәсең: +Әм-әм-әмрәмүнә, +Тим-тим-тимрәмүнә. +Ай кайта, көн кайта, +Тимрәү булсаң, син дә кайт". +Эч авыртканга, эчкә кату чыкканга Шланга авылыннан Мәхмүтова Бибинур әби (1931 елгы) тагын да кызыклырак ырым турында сөйләде. Янәсе, карлыгач оясын алып, җылытып чүпрәккә чорныйсың да, корсак өлешенә куеп торасың. Моның файдалы булуын ул, карлыгач оясының бик күп урыннардан җыелган төрле балчыклар белән ясалуында, дип аңлатты. +Кече Чынлы авылыннан Миңнебаева Нәзирә апа (1939 елгы) им-том ярдәмендә аяк авырту, каймыгудан да котылып булуын әйтте. Моның өчен савыт белән су алып, өч яки җиде мәртәбә аяк, бил, баш турысыннан әйләндерергә һәм суны төньякка таба ыргытырга кирәк. Ләкин ул ырымның текстын исенә төшерә алмады. +Им-том турында сөйләшкәндә күп информантлар ырымнарны башкарганда билгеле бер шартлар үтәлергә тиешлегенә басым ясый. Мисал өчен түбәндәгеләрне күрсәтергә мөмкин: +- имләүче, ырымны башкарганда, кеше белән сөйләшергә тиеш түгел; +- им-томны эшләгәч, кулланган әйберне төньякка таба ташларга кирәк; +- бер тапкыр имләгәч, авырту кимемәсә, имләүне өч тапкыр кабатларга. +Шунысын да кабатлап әйтәсе килә: им-том, ырымнар турында сөйләшкәндә информантлар сагаеп калалар. Бу, беренче чиратта, ырымнарның ислам дине тарафыннан тыелган гамәл булуы белән аңлатыла. Чөнки информантларның күбесе һәрбер авыртуга каршы ул авыруның үз догасы булуын әйтте, күз тиюгә каршы да догалар укып сакланырга кушылуын искәртте. +Моннан тыш, таң суы алып коенуның файдасы күплеген дә искә төшерделәр. Мәсә лән, Шланга авылыннан Мәхмүтова Бибинур бу турыда болай сөйләде: "Таң суын таң атканчы, истинҗа алып, ару, пакь коедан алырга. Аннары укырга белгән догаларыңны укыйсың да шул суга өрә барасың. Аннары шул суны күзеккәннең (күз тигән баланың) башыннан сөртәсең, коена торган суына саласың, калганын авызына, битләренә, башларына сөртәсең инде". +Таң суын алуның тәртибе һәм әлеге суның шифасы турында Кече Чынлы авылыннан Миңнебаева Нәзирә апа да шактый тәфсилләп аңлатты: "...күз тигәннән-нидән таң алдыннан камил тәарәт белән таң суын алалар. Аны инде юындырасыңмы, эчцә дә ярый. Коедан алалар. Анарга Аятел-көрси укырга. Аннары соң тәкбир әтергә алган цакта. Әкертен генә аласын да, тәкбир әтәсен, Аятелкөрсиеңне первай укыйсын, чиләгеңне батыргынца. Аннары тәкбир әтеп-әтеп 3 мәртәбә саласын да, аннары Аятел-көрси укып циләккә саласың". +Йомгак ясап, шуны әйтик: элеккерәк заманнарда ырымнар халыкның көндәлек тормышында зур роль уйнаган. Кешеләр аларны дәвалау максатында да, хуҗалыкта да, үзара мөнәсәбәтләрне үзгәртү өчен дә кулланганнар. Фольклор галиме М. Х. Бакиров бу хакта болай дип яза: "Борынгылар фикеренчә, җисми характердагы халәт яки ияле чирләр кешегә төрле юллар белән күчә алган: җил яки су белән дә, зәхмәт яки җен кагылып та, күз тиеп яки нәр сә гәдер орынып та һәм, әлбәттә, магик ритуал яки сүз-ырым ярдәмендә дә. Әгәр һәр нәрсә дә ияле-җисми икән, димәк, йоласын һәм телләрен белгәндә, аларны теләгән җиргә күчереп яки кире җибәреп була, дип уйлаган борынгы кеше". +Ләкин фән һәм техника үсә барган саен, алар үзләренең магик көчләрен югалта барганнар. Шуңа күрә дә күбесе кулланылыштан төшеп калган. +Шулай да, халык арасында бозым һәм сихергә әле дә ышанучылар бар, дип әйтергә мөмкин. Чүпрәле районында җыелган материаллар моны тагын бер мәртәбә раслый. +Галимнәребез Чүпрәле якларында язып алган җырлар, балалар фольклоры, кыйссаларның иң матур үрнәкләре, түгелеп-чәчелеп югалмыйча, "Татар халык иҗаты" дигән күптомлы тупланмада урын алган һәм шул рәвешле киң җәмәгатьчелеккә танытылган. Без аларны бу җыентыкта да искә төшерү кирәкле һәм файдалы гамәл булыр дип уйладык. Һәр текстның кем тарафыннан кайсы авылда һәм кайчан язып алынганлыгы күрсәтелде. +Әлеге материалларны басмага Илмир Ямалетдинов әзерләде. +Сырлы таяк базарда, +Көлле күмәч учакта, +Әниең кайтыр кичкә, +Җылы катык мичтә. +Зур Чынлы авылыннан +Ф. Шагиева язып җибәргән. 1978 +Такмаклар +Биек тауның башларында +Трактор гүләп тора. +Дурак уйный, тиле җырлый, +Дивана карап тора. +Кече Чынлы авылыннан +Фирдәвес Йосыпова +язып җибәргән. 1982 +Бас, кызым, эзеңә, +Күз тимәсен үзеңә; +Асыл гөлләр үсеп тора +Синең баскан эзеңә. +Иске Кәкерле авылыннан +Нәкыя Хәлимова (11 яшь) +язып җибәргән. 1982 +Тел көрмәкләндергечләр +Кара карганың кара баласы туган көненнән бирле акыра да акыра, әнисен дә чакыра: "Карр, карр, кар!". +Кече Чынлы авылында +Рәмзия Хәлиулловадан +М. Хәлиуллова язып алган. 1983 +"Аксак мәче" уены +Бу уенда катнашучыларның берсе "аксак мәче" була. Ул, башкалардан читкәрәк китеп, үзенә "өй ясый". Ә калганнардан "әни кеше" һәм "кызы" билгеләнеп, башка уйнаучылар - ризыклар: ипи, катык, сөт, каймак һ.б. булып, үзләренә баз кебек урын ясап, шунда утырып торалар. Аларның хуҗалары "әни" белән "кыз" була. +Кызның әнисе кызына йә "мин җиләк җыярга барам" дип, йә "су буена төшәм" дип чыгып китә. Моны аксак мәче тың лап тора. Әни кит кәч, аксак мәче килә дә ишек шакый. Кыз йөге реп чыга. Шунда аксак мәче ялганларга тотына. "Җиләк җыярг а китк ән әниең не урманда бү ре ашаган" дип, ә башка җир гә киткән булса, башкача алдый. Кыз "ышана", елый-елый әнис ен эзл әрг ә йөгерә. Аксак мәчегә шул гына кирәк тә, ул, базга тө шеп, йә сөтне, йә ипине, йә башкасын эләктереп, өенә эл дертә. Кыз әнис ен эзләп таба да, елый-елый мәченең сүзләрен сөйл әп бирә. Әнис е кызны юата һәм өенә алып кайта. Кыз бик талчык кан була, аның ашыйсы килә һәм ул әни сеннән ипи сорый. Әни се: "Баздан төшеп ал!" - ди. Кыз: "Куркам мин, анда тычканнар бар", - ди. Әнисе үзе төшә һәм ипинең булмавын күрә. Кызыннан сорый. Кызы: "Берсәген үзем ашадым, бер сәген каргаларга ашаттым", - ди. Әнисе моның өчен кызын орыша. +Иртәгесен тагын "әни" берәр җиргә чыгып китә, аксак мәче шулай көн саен килеп, баздагы ризыкларны, ялганлап, өенә ташып бетерә. Әни кеше аптырагач, кызына: "Әйдә, кызым, аксак мәче ләргә барып кайтыйк әле, ул безнең ризыкларны ташып бетер гән дер", - ди һәм кызны, кулыннан тотып, аксак мәче өенә алып китә. Барып җиткәч, аксак мәчедән ризыкларын сорыйлар, ул тагын ялганлый: "Миндә юк", - ди. Әни кешенең ачуы килә һәм ул аксак мәч енең "койрыгыннан тотып" алып бәрә һәм ризыкларын кереп ала. Алар ризыклар белән елашалар да өйләренә кайтып китәләр. Уен бетә. +Ур баба, ур баба, +Урмания, коңгырт чия, +Ал чук, күк чук, +Сарманский яшел чук. +Ары кылчык, бире кылчык, +Син кал, бу чык. +Яңа Кәкерле авылыннан Г. Алиуллина +язып җибәргән. 1978 +Одеял, идеал, +Зәкен, деккен; +Җәек кеннәм, +Кыңгыраулы беләккәнем. +Ары кылчык, бире кылчык, +Кодачага сикереп чык. +Зур Чынлы авылыннан Ф. Шабаева +язып җибәргән. 1978 +Әттем, литтем, +Паппа, литтем, +Сәүен, гаузын, +Сәүен, гауын, +Гали, назыр, +Бәңки, казан, +Тимер чуңк! +Мунчәли авылында туып үскән +Н. Хисамов тапшырган. 1978 +Берә, яра, има, тима, +Фәтә, сата, укы, чука, +Миграш таш. +Мунчәли авылында туып үскән +Н. Хисамов тапшырган. 1976 +Эттән курыккан +Әти мәрхүм сөйли торган иде. Безнең авылда Персиян Сатдин (Сәгъдетдин) - аны Әрмән Сатдин дип тә йөртәләр иде - исемле кеше булган. Шул, ике улы белән төнлә урманда кунганда, шүрәле күргәнен сөйләгән. +- Кискән агачларыбызны саклап, урманда кунабыз. Ай яктысында бер нәрсә, шатыр-шотыр ботак таптап, яныбызга килә. Озын, ябык, бөтен өстен йон баскан. +- "Һәм-һәм"ең бармы? - ди, бу миңа әйтә. +- Юк, - мәйтәм. +- "Чух-чух"ың бармы? - ди. +- Юк. +Малай артта этне яшереп тота. Эт сикерергә генә тора. Килә бу минем өскә. +- Кети-кети уйныйбызмы? - ди. Шунда этне ычкындырып җибәрәбез дә, - тегенең аягы кая тия, кая юк, - элдертә генә! +Иртәгесен йокыдан торсак, артыннан бер буй агачлык тоташ түшәлеп калган. Бу шүрәле булган. Ул эт белән чыбыркыдан курка икән. +"Йосыф китабы" +Борынгы вакытта Йосыф пәйгамбәр булган. Аның әтисе Якуб та пәй гамбәр икән. Якуб пәйгамбәрнең беренче хатыныннан сигез ир баласы була. Аларның һәр кайсының үзенә күрә башка кешедән аерымлыклары бар икән. +Яһүдә исемлесе, йөгереп килеп бер сугу белән, арысланның арка баганасын сындыра икән. Бер улы уктан бик яхшы ата торган булган. Берсе көрәштә бик оста, берсе ерткычлар белән сугышып җиңә икән. Бик зирәк, акыллы була берсе. Берсе сүзгә бик үткен, һәрберсе үзенә күрә бер аерымлыгы белән була. +Беренче хатыны үлгәч, Якуб икенче хатынга өйләнә. Икенче хатыннан Йосыф, Ибне-Әмин исемле уллары, Динә исемле кызы туа. Шулай аның ун улы, бер кызы - барысы унбер баласы була. Шул ун улы арасында иң сөеклесе Йосыф икән. Ул башка туганнары арасында ягымлы да, сөйкемле дә, әтисенә дә охшаган. Төскә дә бик матур була. Матур булганы өчен аңа һәр күргән кеше соклана икән. Әтисе аңа кечкенә чагыннан ук, күз тимәсен өчен, йөзенә пәрдә ябып йөрткән. Кешеләр аңа сокланып гашыйк була торган булганнар. Йосыфның чәчен озын йөртергә рөхсәт иткән, толымга үреп йөрткән. Зиннәтләп, үз куллары белән унике толымга үрә икән әтисе. Башка балалары шуннан көнләшкәннәр. +Бервакыт Йосыф көзгегә караган да пәрдәсен ачып, үзенең матурлыгына үзе исе китеп сокланган. +- Миңа тиң бер матур юктыр, - дигән. - Әгәр мин кол булсам, минем бәһамны тутыра алмаслар иде. Күп акча торыр идем мин, - дигән. Матурларның матуры икәненә ышана үзенең. +Бервакыт Йосыф төш күрә, төшен әтисенә сөйли. +- Әтием, мин бер төш күрдем, төштә миңа ун йолдыз сәҗдә кылды, - ди. +Әтисе Йосыфка мондый сүз әйтә: +- Йосыф, балакаем, бу төшеңне башка туганнарыңа сөйли күрмә. Мин сине иң яраткан улым итеп әйтәм, башка туганнарың белмәсеннәр бу төшеңне. Әгәр алар минем сине шулай яратуымны белсәләр, көнләшерләр. Көнләшүдән сиңа нинди дә булса зыян итәргә тырышырлар. Бу төшеңне мин болай юрыйм. Син һәр туганнарыңа караганда да бөек кеше булырсың. Менә синең ун туганың сиңа сәҗдә кылырлар, синең алдыңда тезләнеп торырлар. Арысланның арка баганасын сындырган көчле абыең да, телгә оста булган чичән абыең да, чапса һәркемне уза торган йөгерек абыең да, ерткычларны тотып үтерә торган укчы абыең да, ат өстендә оста йөрүче абыең да, үзләре кай яклары беләндер синнән өстен булсалар да, көнләшерләр синнән. Син беркемгә дә бу төшеңне сөйләмә. +Бу сүзләрне ишектән бер туганы тыңлап торган. Ул моны башка туганнарына сөйләп биргән: +- Әти Йосыфны безгә караганда артык ярата, без һәммәбез аңа сәҗдә кылабыз икән, - дип аңлата. +Башка туганнары бу хәбәрне ишеткәч, дөрестән дә, көнләшеп калалар. Һәм алар үзара киңәш кылалар: +- Без Йосыфны ауга барган вакытта үзебез белән алып барыйк та, аны үтерик. Яшәмәсен дөньяда. Әти аны бездән артык ярата икән, без аңардан котылыйк, - дип сөйләшәләр. +Әтиләренә килеп әйтәләр: +- Әти, без кырга, болынга ауга чыгабыз. Йосыфны да үзебез белән алырга уйлыйбыз. Кырларны күрсәтеп кайтыр идек. Ул һаман син ен яныңда өйдә генә утыра. Без аны алып барып, иркен ачар идек. +- Юк, мин рөхсәт итмим, - дигән аталары. - Ул кечкенә әле, арыр. Сезнең белән йөрсә хәлдән таяр. Я арып авырыр, - дип рөхсәт итми. +Теге туганнары ничек булса да ялынып, әтиләрен күндерергә тырышалар. Шуннан әтиләре риза була. +- Ярар, алып барыгыз. Ләкин арыса, аны чиратлашып күтәреп йөрегез, аңар тәмлерәк ашлар ашата торыгыз, - дигән. +Йосыфның чәчен үргән, яхшы киемнәрен киендергән, тәмле азыклар хәзерләткән. +- Йосыфымның иркен ачыгыз, аңа күңелле булсын, - дип, юлга озатып калган. +Шуннан сигез бертуган, тугызынчы Йосыф, авылны чыгып, кырга киткәннәр. Сахрага җиткәннәр. Авылдан чыкканда әтилә ре күргәнче бик яхшы барганнар. Авылны чыккач инде сигез туган бер ләшеп Йосыфтан үч алырга теләгәннәр. Күтәреп тә йөртмәгәннәр, өстерәп йөрткәннәр, кайсылары типкәләгән, кайсылары суккалаган. Йосыф еларга тотынган. +- Сез мине әтиемнән шулай җәберләргәме, кыйнаргамы алып киттегез, абыйларым? - дигән. - Әтием бит алай итәр өчен җибәр мәде. +Коега салырга булалар абыйлары Йосыфны. +- Үзеннән-үзе үләр, без әти каршында да, Тәңре каршында да гөнаһлы булмабыз, - дип, барысы бер фикергә килгәннәр. +Йосыфны бер тирән кое янына алып килгәннәр. Кое төбенә салганчыга кадәр, әтигә ничек җавап бирербез, дип төрле киңәшләр корганнар. +- Без әтигә болай дип җавап бирик. Әнә очып барган бер карганы үтерик тә аның канын Йосыфның күлмәгенә буйыйк. Кайткач әтигә, Йосыфны бүре ашады, без ау ауларга киткән идек, ераграк киткәнбез, ерткыч җанварлар килеп ашап киткәннәр, диярбез. Җәнлекме, бүреме ашап киткән. Менә аның канлы күлмәге, дип китереп бирербез, - дигәннәр. +Шул киңәш белән эш итеп, Йосыфның күлмәген салдырганнар, үзен кое төбенә салганнар. Карганың канын сөртеп, әтиләренә күлмәген алып киткәннәр. Әтиләре, сигез улы кайтып, алар арасында Йосыф кайтмавын күргәч, бик куркынган. +- Кая китте Йосыфым? Кая калды? Нигә алып кайтмадыгыз? - дип, болардан сораша башлаган. +Болар өйрәтелгәнчә сөйләп биргәннәр һәммәсе. Менә, имеш, ауга киткән идек, ераграк киткәнбез. Кайтуыбызга Йосыфны бү ре ашап киткән. Менә ертык күлмәге генә калган, дигән хәбәр белдергәннәр. +Якуб бик җылаган: +- Юк, минем баламны ашаган бүрене тотып китерегез. Ул ни сәбәптән минем баламны ашаганын үз теле белән сөйләсен, - дигән. +Шуннан балалары кырга кире киткән. Юлда баручы гөнаһсыз бер бүрене тотып, менә шул бүре Йосыфны ашаган, дип, әтиләре каршына китергәннәр. +Якуб бүрегә караган да сорау ала башлаган. +Бүре телгә килгән. +Әйдер: валлаһ, Йосыфыңны мин күрмәдем, +Һәм дәхи кайдалыгын мән белмәдем. +Шуннан соң әтисе: +- Бу бүре үзе дә кайгы-хәсрәтле, минем шикелле баласын югалтк ан. Илтегез аны каян алдыгыз шунда. Сахра буенча баласын эзләп йөрсен, - дигән. +Уллары бүрене илтеп куйганнар. Бүре үз юлы белән баласын эзләп киткән. +Якуб һәр көнне, һәр төнне Йосыфы турында елап үткәрә торган булган. Күзләре сукырайган баласының хәсрәтеннән, күрмәс булган. Үзе картайган. +Беркөнне туганнары: +- Әйдәгез, теге кое янына барып карыйк. Анда Йосыф әле үлмәде микән, - дип, җыйнаулашып әлеге кое янына киткәннәр. +Карасалар, кое янына кәрванчылар туктаган. Сирәк кенә очрый торган кәрванчылар узган-барганда бу коеның берәр кашыклап булса да суын җыеп ала торган булганнар. Хәзер инде бу кое кипкән. Карасалар, анда бер ир бала утыра. +- Мине алыгыз! Туганнарым мине коега ташлады, - дип кычкыра. +Шуннан болар сиксән метрлы бау төшереп, Йосыфны тартып чыгаралар. Менә шул вакыт Йосыфның туганнары килеп чыга. Бу кәрванчыларга сүз кушалар. +- Нишләп сез моны алдыгыз? Ул кое төбендә ятсын иде. Нигә кирәк ул сезгә? Ул алдакчы, карак. Ул безнең колыбыз. Без аны кое төбенә салып җәзаладык, - дигәннәр. +Йосыф, ни әйтергә дә белмичә, туганнарын тик тыңлап утырган. Шул вакыт аның кайчандыр көзге алдында үзенең матурлыгына сок ланып, "мин кол булсам, бәһамә җитәрлек акча да булмас иде", дип уйлаганы исенә төшкән. Бу көферлек булгандыр инде, дигән дә эченнән генә үзен тиргәгән. +Туганнары, бу безнең кол, дигәнгә каршы кәрванчылар: +- Алай булса безгә сатыгыз ул колыгызны. Без аны үзебез белән алып китәбез, - дигәннәр. +Анын гүзәллегенә сокланып, бәһасе күпме торуын сораганнар. Туганнары: +- Карак, качак колның бәясе күпме булсын! Күпме бирсәгез дә ярый, - дигәннәр. +Кәрванчылар, бик әз акча биреп, Йосыфны кол итеп алып киткәннәр. Аны бер иң арттагы дөягә утыртып, юлга чыгып киткәннәр. Йосыфлар авылы аша үткәндә каберлек өстенә җиткәннәр. +Дөя Йосыф әнисенең кабере яныннан үтеп бара икән. Йосыф аяк-кулы бәйләнеп утыра. Әнисе кабере өстендә җылап, шунда төшеп калган. Кәрванчылар әйләнеп карамый байтак юл үткәннәр. Йосыф әнисе кабере янында күп җылаган, бәхетсезлеге турында сөйләгән. +Күпмедер үткәч, кәрванчылар әйләнеп карасалар, Йосыф юк, аның дөясе буш бара. Болар гаҗәпкә калганнар: +- Әйе, качак, дигәннәр иде бит аны. Менә күрсәтте дә инде үзен, - дип, иң усал бер кешене аңа җибәргәннәр. +Бу усал кол аяк-кулы бәйле Йосыфның әнисе кабере өстендә елап ятуын күргән. Аны-моны сорамый, үзенең тимер очлы камчысы белән Йосыфка кизәнеп суккан да ул: +- Синең ияләрең дөрес әйткән, син чыннан да качак икәнсең, менә бер хатаңны күрсәттең инде, - дигән. +Йосыф үзенең әнисе каберенә бәхетсезлеге турында гына сөйләргә төшеп калуын әйткән. +- Мин бит кол түгел, мине туганнарым үч алыр өчен генә сезгә саттылар, - дигән. - Әтиемнең иң сөекле улы булганга көнләшеп, алар мине кол итеп саттылар, - дип аңлаткан. +- Бусы тагын алдау. Синең икенче хатаң да беленде. Әле син ялганчы да икәнсең, - дип, тагы камчы белән суккан. - Әйдә, икенче ләп качсаң, сине бөтенләй кыйнап үтерербез, - дип алып киткән. +Яңадан сәфәр чыкканнар. Озак та бармый, боларның баш түбәсендә калфак кадәре генә болыт күтәрелгән. Бу болыттан боз яварга тотынган. Боз шундый көчле булган, кәрванчыларның йөзләрен, борыннарын канаткан, башларын тишкән, кулларын каерган. Бу кешеләр барысы җәзаланган боз яңгырыннан. Шулар арасында барган Йосыфка бер боз да төшмәгән. Болар, шуны күреп, монда ниндидер хикмәтле хәл бар, дип уйлаганнар. Бу колның бер җире яраланмагач, аның сүзләре чын булуына ышанганнар. Аны бүтән рәнҗетмәскә булганнар, кул-аягын чишеп, иреккә җибәргәннәр. +Барганнар, барганнар да болар, үзара киңәшкәннәр. +- Мондый гүзәл колны сатсак, безгә күпме акча керер! Без аны патшага илтеп тапшырыйк. Патша безгә аның өчен алтын белән акча түләр, - дип килешкәннәр. +Патша сараена килеп җиткәч, хәбәр биргәннәр. Патшаның ир баласы булмаган. Ул Йосыфны үзенә балалыкка алырга уйлаган. Хәзер шунда тукталабыз да Зөләйха турында сөйләргә күчәбез. +Зөләйха патша кызы була. Әтисенең тезе өстенә башын куеп, калгып киткәндә күз алдына бик матур бер егет килеп баса. Зөләйхага әйтә: +- Мин Мисыр патшасы Йосыф булам, - ди. +Шул вакыт Зөләйха уянып китә. Уянса, бу төш кенә булганын белә. Шуннан бу төшен беркемгә сөйләми, эчтән генә тына. Үзе, дөресме бу, юкмы соң, дип, һәрвакыт уйланып йөри башлый. +Шулай әтисенә дә, беркемгә дә белдермичә, бер ел вакыт үтә. Бер ел үткәннең соңында Зөләйха тагын төш күрә. Тагы шул ук егет, "Мин Мисыр патшасы Йосыф булам", дип тора имеш. +- Моннан бер ел элек бу төшне күргән идем, тагы шул ук матур гәүдәле, күркәм йөзле егет Йосыфны күрдем, - дип уйлап йөри. +Ашамый-эчми, йокламый. Әтисе, сарай кешеләре гаҗәпләнә, бу ни хәл булды икән Зөләйхага, диләр, кайгырыша башлыйлар. +Көннәрдән бер көнне патша Зөләйханы үзенең каршысына чакырып ала: +- Кызым, сиңа ни булды? Син көннән-көн кибәсең, суласың, нурлы йөзләрең саргайды. Күзләрең моңлы карый башлады, - дип сорый әтисе Зөләйхадан. +Зөләйханың әтисе аның һәр сүзен, һәр теләген үтәгән, аның турында кайгыртып торган. Зөләйха аңа үзенең бер еллык серен сөйләп бирергә булган. +- Синең итәгеңә башым куеп калгып киткән арада, моннан бер ел элек төшемдә бик матур егетне күргән идем. Ул, Мисыр патшасы Йосыф булам, диде. Янә бер ел үткәч, мин шул ук төшне күрдем, әтием. Һәрвакыт шул күз алдымда, мин бер эш тә эшли алмыйм. Мин синең бердәнбер кызың, җибәр мине Мисыр иленә, - дип, әтисеннән үтенә. +Әтисе әйтә: +- Кызым, кәрван белән барганда өч айлык юл бит ул. Анда ничек барып җитмәк кирәк? Бик зур азапларга очрарсың. +Шулай да, Зөләйха бик үтенеп сорагач, аны, кәнизәкләрен, ялчыларын, колларын, күп маллар төяп, кәрван белән Мисыр иленә озата. +Юлда азаплар күреп, суга интегеп, кызу көннәрдәге эсселеккә түзә алмыйча, дөяләре дә, кайбер картрак коллары да һәлак булалар. Өч айда болар Мисыр патшасына килеп җитәләр, патшага хәбәр бирәләр: +- Зөләйха исемле кыз Мисыр патшасына гашыйк булган. Бик бәяле, затлы бирнәләре белән сезгә кәләш булып килә, - дип хәбәр бирәләр. +Патша исә Йосыфка бөтенләй охшамаган, карт, ямьсез кеше булып чыга. Ризалыгын белдереп, Зөләйханы бирнәләре белән, коллары, кәнизәкләре, яучылары белән сарайга кертергә рөхсәт итә. Патшаны күрүгә Зөләйха: +- Бу түгел, мин ялгыштым, миңа ул кирәкми, - дип җылый башлый. +Кире кайтып китәргә уйлый. Ләкин ни азык, ни су, ни акча калмаган. Кайбер кешеләре дә һәлак булган. Дөяләре дә бик арган, кешеләре дә хәлсезләнгән. Шулай булгач, кире кайтып китәргә һич мөмкин түгел. +Кәнизәкләре Зөләйханы юаталар: +- Син бит төшеңдә Мисыр патшасын күрдең, Мисыр патшасы шул була инде. Ни хәл итмәк кирәк? Син бит үзең теләп килдең. Бәлки төшең дөрес булмагандыр, - диләр. +Зөләйха күнгән кебек була. Мисыр патшасына күренми, кәнизәкләрен генә йөртә аның янына. Патша кызы Зөләйха сүзенә бер кәнизәге дә каршы килә алмый. Ул кушкан сүзләрне үтиләр. +Көннәрдән бер көнне, шулай яшәп яткан вакытта, сиксән метр тирәнлектәге коедан тартып чыгарган коллары белән кәрванчылар килеп җитә. Бу кол - унике яшьлек Йосыф була. Аны Зөләйха белән Мисыр патшасы каршына китерәләр. +- Сезнең балагыз юк, падиша. Сезгә бер кол китердек. Бәлки ба ла итәрсез, бәлки колыгыз булыр, - дип, аның пәрдәсен күтәреп җибәрәләр. Йөзен ачуга кояш кебек балкып киткән гүзәллеген күрә ләр. +Зөләйха: +- Менә мин төшемдә күргән шул бала бит! - дип, иң якын кәнизәк ләренә белдерә. Ире патшага белдерми. +Патша: +- Күпме хакы бу баланың? Без аны балабыз урынына алырбыз. Безнең ир балабыз юк, - ди. +- Гүзәллегенә аның тиң юк. Бәһасе үзе күтәрерлек алтын, - дигәннәр. +Патша икеләнеп тора. Зөләйха патшага: +- Безнең ир балабыз юк. Бу бала безнең тормышыбызга ямь кертер иде, - ди. +Патшаны күндерә дә, сарайдагы бөтен алтыннарны китер ерг ә куша. Үлчәүнең бер ягына Йосыфны, икенче ягына үз авырлыгы алтын куялар. Кәрванчылар күп алтын алып кайтып китәләр. +Патша да гүзәл Зөләйханың сүзеннән чыкмый. Шуннан Йосыф бу патша белән Зөләйхага бала булып кала. +Көннәр үтә. Йосыф үсә. Матур бер егет булып җитә. Аның гүзәлл егенә, күркәмлегенә сокланмаган бер кеше калмый. Үзенең асрау баласы булуга карамастан, Зөләйха Йосыфка гашыйк була. Төшендә күргән егетне танып, көне-төне аны гына уйлап йөри. +Көннәрдән бер көнне патша ауга китә. Йосыф бик матур киенгән, үзенең бүлмәсендә утыра. Шул вакыт Зөләйха: +- Патша өйдә юк, Йосыф белән сөйләшергә дә булыр. Ничә еллар йөрәгемдә саклап йөргәнемне, мәхәббәт серләремне аңлатсам да ярый торган вакыт, - дип, Йосыфның янына керергә тели. +Йосыф бүлмәсенә керә, Йосыфның чәчләреннән сыйпый, аннан иркәләргә тели. Йосыф уңайсызланып, читкә китә. Зөләйха үзенең ни өчен кергәнен, дөньяда аның өчен генә яшәгәнен белдереп, мәхәббәт серләрен аңлата. Шуннан соң Йосыф ни әйтергә белми аптырап кала. Зөләйха Йосыфны кочакларга тели, аның янына ул җиде кат ишекне ябып кергән була. +Йосыф әйтә: +- Син минем әнием буласың. Үзе тудырган әнием булмасаң да, син минем әнием саналасың. Ничек мин үз әниемә гашыйк булыйм да мәхәббәт тотыйм? Ана буларак кына мин сине ярата алам. +- Ә, син каршылык күрсәтәсеңме? Мин синең өчен ничә еллар янып көям. Син минем йөрәгемне дә аңларга теләмисеңме? - дип, Зөләйха Йосыфка бәйләнә башлый. +Кочаклап алыйм дигәндә Йосыф йөгереп кача. Качмасын, дип, Зөләйха Йосыф артыннан йөгерә. Бер ишекне ачып чыга, икенчесен ача, шулай җиде ишекне ачып чыга, Йосыфның җилән итәгенә тотына. Егет тартылуга - чабуы ертылып китә. Йосыф качып котыла. Шуннан Зөләйха бик үчләнә. +- Ярар, мин сине нишләтергә белермен! Мин сиңа аңлатырмын әле кем икәнемне, - ди. +Ире кайткач, бу хәбәрне иренә сөйли. +- Менә без асрарга бала алдык. Ул миңа мәхәббәт сүзләре сөйли башлады. Мин бүлмәдә торган вакытта бүлмәмә кереп, мине кочаклый башлады. Мин аның белән тарткалашканда аның җиләне ертылды, - ди. +Патша бик ачулана. +- Ничек ул алай, асрау бала булып, минем хатыныма әдәпсезлек күрсәтә? Мин аны хөкемгә бирермен, - ди. +Йосыфка хөкем каршында җавап бирергә туры килә. Судья, эшне тикшергәч, мондый нәтиҗәгә килә: +- Әгәр дә Йосыф сине кочаклаган икән, син аның белән тартыш кансың икән, Йосыф җиләненең алгы өлеше ертылырга тиеш иде. Ләкин Йосыфның бит арткы итәге ертылган. Ничек соң алай булган? +Шуннан Йосыфның үзеннән сөйләтергә булганнар. +Йосыф: +- Ул мине үзе артымнан куды, куган чакта арткы чабуым өзелде, - дигән. +Судья: +- Менә бусы дөрес булыр. Нигә сиңа гаепсез кешене гаепләргә иде? - дигән. +Ләкин патша үзенең хатынын гаепле санамаган. +- Бу бала чаядыр. Аны болай калдырырга ярамас йортта. Ул асрау бала. Мин аны үзем хөкем итәм. Зөләйха нинди киңәш бирер, шул хөкем булыр аңа, - дигән. +Зөләйха унике ел зинданда тотарга боерык биргән. Йосыфны шунда ук унике елга зинданга салганнар. Зинданда иптәшләре төш күрсә, Йосыф аларны юрый торган булган. +Патшага каршы булган бер кеше төш күргән: +- Мин кызыл камыт кигәнмен, Йосыф, ни булыр икән? - дигән. +- И, гаебең булмаса да, патша синең муеныңа кылыч куярга тели, - дигән. +Таң белән бу кешене, зинданнан алып чыгып, палачлар башын чапканнар. Иптәшләре шуннан белгән кызыл камытның ни икәнен. Шуннан соң Йосыфка тагын бер иптәше төшен сөйли: +- Син дөрес әйтәсең, ахры. Бүген төшемдә җиде симез сыер, җи де ябык сыер күрдем. Бу ни булыр икән? +- Җиде симез сыерың халыкка җиде ел туклык елы булыр. Халык шул елларда ашлык запасын хәзерләп куярга тиеш булыр. Ә җиде ябык сыерың шуны күрсәтә, җиде ел ачлык булыр, - дигән. +Дөрестән дә бу шулай булган. Мисыр халкы җиде ел туклык күргән, аннан соң җиде ел ачлык күргән. +Шулай торганда патшалыкка яу килә, патша яуга китә. Зөләйха ире урынында кала. Йосыф инде җиде ел зинданда яткан була. Шул вакыт патшаның үлгән хәбәре килә. Зөләйха Йосыфны зинданнан чыгара да һаман аны үзенә каратырга тели. Зөләйха Йосыфны саф, чын мәхәббәт белән ярата. Үзе Йосыфтан олырак яшьле була. Йосыф аны үги анасы буларак хөрмәт итә. Ләкин мәхәббәт тотарга тиеш түгеллеген аңлый, аның мәхәббәтен дә кире кага. +Зинданнан чыгаргач, Зөләйха аны үзенең асрау улы дип йөртә. Үзе һаман җылый, күзләре сукырая. Күзләре сукырайгач, патшалыкны Йосыфка бирә. Менә шуннан инде Йосыф Мисыр патшасы була. Һәркем аның Мисыр патшасы булуын тели. +Зөләйханың мәхәббәте көннән-көн арта. Мисыр илендә гайбәт тарала. Имеш, Зөләйха үзенең колына гашыйк булган, аны ире дә бел гән булган. Шул Йосыф өчен җанын фида кыла икән, дип, хатыннар гайбәт тарата башлаганнар. +Зөләйха, бу гайбәтне ничек юк итим икән, ничек бу хатыннарга мәхәббәтем саф булганы хакында сөйлим икән, дип уйлый. +Бер көнне дүрт йөз хатынны сараена кунак итеп чакыра. Барлык хатыннарга да берәр тәлинкә, берәр пычак китереп тоттыра. Йосыфның чәчләрен үзе тарап үреп, зиннәтле киемнәр киендереп, пәрдәсен йөзенә ябындырып, әлеге дүрт йөз хатын утырган зур залга кертә. Бу хатыннар алдына китереп, Йосыфның битеннән пәрдәсен ачып җибәрә. Бер минут та тотмый, алып чыгып китә. Бичара хатыннар моны күргәч һуштан язалар. Йосыфның матурлыгын күреп бары да гашыйк булалар. +Хәзер Зөләйха бу хатыннарга берәр җимеш китереп бирә. Бер кулларына җимеш, бер кулларына пычак тоттыра. +- Тәлинкәгә куегыз да турый башлагыз, - дип боера. +Үзе шул вакыт тагы Йосыфны дүрт йөз хатын утырган бүлмәгә кертә. Барлык хатыннар, күзләрен Йосыфка текәп, җимеш тураган бармакларын кисәләр. Үзләре бармаклары киселгәннең әрнүен дә тоймыйлар. Йосыфның чибәрлеге сихерли шикелле боларны. Шуннан Йосыфны алып чыгып китәләр. Зөләйха дүрт йөз хатынның алдына килеп баса: +- Менә күрдегезме? Үз кулларыгызны, үз бармакларыгызны җимеш итеп турадыгызмы? Белдегез инде хәзер, минем гайбәтемне ни өчен сатасыз икән. Бер генә минут күрдегез дә бармакларыгызны турадыгыз. Ә мин Йосыф кайгысыннан ничә ел янам. Аны күргә немә генә җиде ел, аннан соң күпме яндым. Шулай да мин түзәм, бармакларымны да тураганым юк. Сабырым сездән көчлерәк икән, - дип, хатыннарга үзенең бәетен әйтә. +Хатыннарның исләре китә: +- Дөрес, Зөләйха, синең сабырлыгың безгә караганда көчле икән, - диләр. +Шуннан соң Мисыр хатыннары Зөләйха турындагы бу гайбәтне сөйләмиләр. Һәрберсе үзләре гайбәткә кала. Йосыфны бер күреп тә гашыйк булмау мөмкин түгел икән, диләр. +Бервакыт Йосыф патша ат өстендә сарай алдыннан үтеп барган була. Уң кулында камчысы. Зөләйха Йосыфның каршысына чыгып, килгән юлында көтеп тора. Җылап күзләре сукырая башлаган, яхшы күрми дә. Йончыган, йөзе нурсызланган, Йосыфка булган мәхәббәтеннән картайган Зөләйха. Юлда утырып тора икән. +Йосыф: +- Нигә бире утырып торасың? - дип сүз кушкан. +Зөләйха әйткән: +- Йосыф, сиңа бер генә сүзем бар. Бир әле камчыңны, - дигән. +Йосыф камчыны Зөләйхага сузган. Зөләйха камчы сабын авызына китереп өргән дә шунда ук Йосыфка тоттырган. Камчы сабы янып китәр дәрәҗәдә кызу булган. Йосыф кулы пешүдән камчыны ташлап җибәргән. +Шуннан соң Зөләйха: +- И Йосыф! Син камчыны тоттың да ыргыттың. Кулың пеште. Минем ничә еллар буе йөрәгемдә шул ялкын янып тора, мин түзәм. Ә синең кулың минем бер өргән сулышымдагы кайнарлыкка, утка да чыдамады. Күр минем мәхәббәтем ничек көчле икәнен! Шунда да исбат итмәсәм, ничек итеп аңлатыйм сиңа? Бу бит ничә йөздән бер өлеше генә. Менә мин ничә еллардан бирле гыйшык утында янам, - дигән. +Йосыф бер уйга килгән. +- Зөләйха, мин сине аңлыйм. Шундый ялкын эчендә син тугрылыклы мәхәббәт белән генә түзә аласың, шулай сөя аласың икән. Мин синең барлык газапларыңны алам, мәхәббәтеңне үземә кабул итәм, - дигән. +Шуннан Зөләйхага өйләнергә риза булган. Зөләйха шатлана, аның эчендәге кайгылары бетә бара. Көннән-көн йөз сарылыгы кими. Ул бит әле яшь. Картаеп җыерчыкланмаган йөзләре, кайгыдан гына. Икәү бергә тора башлагач, Зөләйха бөтенләй башка кешегә әйләнә. Матурлыгы, гүзәллеге кире кайта. Йосыф аны күреп соклана, тиң итә. Йосыф - Зөләйханың мәхәббәте аларның бәхетле, тигез гомер итүләре белән бара. +Шуннан ачлык ел килеп җитә. Дөрестән дә җиде ел халык ачыга, интегә. +Көннәрдән бер көнне Якубның уллары әтиләренә бер хәбәр ише теп кайталар. +- Әти, илдә ачлык. Мисыр иленең патшасы бик юмарт күңелле икән. Ачка үлә торган кешеләргә ярдәмләшә икән. Анда барып карасак ярамасмы икән, - дигәннәр. +Әтиләре риза булган. Уллары чыгып киткән. Мисыр патшасы ал дына килеп басканнар. +- Мисыр патшасы бик миһербанлы, дип ишеттек. Безгә сукыр атабыз хакына, туганнарыбыз хакына, ачтан үлмәслек кенә булса да ярдәм итсәң иде, - дигәннәр. +Йосыф үзенең туганнарын танып алган да: +- Минем бүлмәмә керегез! - дигән. Шунда аңа сигез туганы сәж дә кылганнар. +Йосыф: +- Мин сезгә ярдәм итәрмен. Менә бер олау иген төяп алып китәр сез. Әтиегез ни хәлдә? Ул нишли? Дөньядамы? - дигән. +Болар әйткәннәр: +- Әтиебез дөньяда. Тик аның күзләре күрмәс булды. Безнең бер туганыбыз бар иде, шул туганыбыз үлгәннән соң ул елап, сукырайды. +Йосыф пәрдәле булгач, белмиләр. Йосыф биргән малларны алып, кайтырга чыгалар. Йосыф озата чыга. +- Сезнең тагын туганнарыгыз бармы? Алар исәннәрме? - ди. +- Бар. Атабыз бер, анабыз башка туганыбыз Ибне-Әмин бар, сеңлебез Динә бар. +- Ә ул Ибне-Әминне нигә алып килмәдегез? +- Атабыз аны җибәрми. Сөекле улым Йосыфны адаштыргач, Ибне-Әминемне дә юк итәрсез, ди ул. +- Ярар, башка вакытта Ибне-Әминне дә алып килегез, әтиегезгә сәлам әйтегез, - ди Йосыф. +Моны кайтып әтиләренә сөйләгәч, әле улы һаман да исәндер, дип өметләнеп яшәгән ата, бу сүзләрне әйтүче кеше Йосыф үзе түгел микән, дип шикләнә башлаган. +Икенче елны Ибне-Әминне дә алып китәргә кушкан. +- Әгәр аны да адаштырсагыз, шул минутта үләрмен. Аталык хакына Ибне-Әминне саклап йөртегез, - дип әйтеп калган. +Уллары, ант итеп, Ибне-Әминне алып киткәннәр. Йосыф боларга тагы ашлык биреп җибәргән. Ләкин Ибне-Әминне бер бүлмәгә чакырып, үзенең кем икәнлеген әйткән, барысын сер итеп кенә сөйләшкәннәр. +- Мин сине янымда калдырыр идем, - дигән Йосыф. +- Ә юк, мин монда калсам, әтиебез бик кайгырыр, шунда ук үләр, - дигән Ибне-Әмин. Йосыф шундый фикергә килә. Ике олау иген бирә. Ибне-Әмин саклый торган олауга алтын тустаган яшерә. Капканы чыгып киткәндә, алтын тустаганны урладылар, дип тентү ясата. Алтын тустаган Ибне-Әмин олавыннан чыккач, аны хөкемгә тарткан кебек алып кала. Әтиләренә язып җибәрә: "Ибне-Әмин ышанычлы кулда. Мөмкин булса, үзегез дә килеп чыгыгыз". +Агаларына: +- Үзгә вакыт атагызны да алып килегез, - дип әйтеп җибәргән. +Болар хатны тапшыргач, әтисе ул кешене күрер өчен ашкына башлый. Икенче барганда әтиләрен дә, Динәне дә алып китәләр. Инде ун туганы моның алдында сәҗдә кылалар. Шул вакыт Йосыф үзенең пәрдәсен ача: +- Менә кайчан әтиемнең төш юраганы дөрескә килде. Ун туганым минем алдымда сәҗдә кылалар, - дигән. +Шуннан Якуб карт улын кочаклап, елап, яңадан күрә башлый. +- Сез, туганнарым, миңа яхшылык эшләмәдегез. Ә мин сез гә яман лык белән җавап бирмәдем, чөнки сез минем кан кардәшләр ем, - дип, Йосыф әтиләре алдында туганнары моны нишләткән нәрен сөйләп бирә. +- Мин сезне гафу итәм. Үземнең патша сараемда сезне рәхәттә яшәтер идем, - дип, бу туганнарын үзендә калдыра. Шулай бәхетле тормыш кичерәләр. +* * * +Халык телендә бу әсәр "Йосыф-Зөләйха" дип түгел, күбесенчә нәкъ шулай "Йосыф китабы" дип йөртелә. Бу аның Кол Гали "Кыйс саи Йосыф"ыннан таралуын күрсәтә. Аның төрле эпизодлары, мотивлары гына аерым сөйләнгән вариантлар бар. Кол Гали әсәренең татар халык иҗатындагы урыны турында Н. Хисамов хез мәтләре мәгълүм. Мәсәлән, "Йосыф китабы"ның көйләп укылуы турында ул болай дип яза: "Көйләп уку өчен язылган әсәрне көйләп башкару традициясен яңадан кайтарырга кирәк. Хәзер музыкаль белемле укучылар күбәя бара. Киләчәктә "Йосыф кыйссасы" кичәләре уздырырга мөмкин булыр. Шушы мак сатны күздә тотып, биредә әсәрнең бик борынгы һәм, әйтергә кирәк, уникаль бер көй үрнәген бирергә кирәк таптык. Аны мин әтиемнән отып калган идем, әтием Шаһвәли исә үзенең мөгаллимә әнисе Сабира абыстайдан откан булган. Көйнең салмаклыгы һәм моңы поэманың эмоциональ эчтәлегенә бик туры килә. +Шуның белән бергә көйнең халыкка киң таралган үрнәген дә китереп үтәбез. Йөгерек уку өчен кулай, башкару өчен дә ансатрак. Ул вариантны мин әнием Һаҗәрдән отып калдым. Азаккы хөкемне исә хөрмәтле укучының үзенә калдырыйк" (Н. Хисамовтан). +Вариантларның берсе Чүпрәле районы Мунчәли авылында Һаҗәр Сөнгатулла кызы Зәйнетдиновадан (1895 елда туган) Н. Хисамов тарафыннан магнитофонга язып алынган. Һ. Зәйнетдинова бу әсәрне мәшһүр Кол Гали поэмасыннан гына түгел, борынгы китаплардан да яхшы отып калганын күрсәтә. Кайбер урыннарны көе белән әйтә. +Күңел чишмәләре саекмас 301 Н. Хисамов язып алган көйләрдән ике үрнәк: +ҮТКӘННӘРГӘ КАЙТУ +Институтның татар фольклорчылары 1955 елның 22 июненнән 22 июленә кадәр Чүпрәле якларында фәнни экс педициядә булганнар (экспедиция җитәкчесе Х. Х. Яр мө хәм мәтов). Биредә шул экспедициядә катнашкан Хәмит Ярми (Яр мө хәммәтов), Халидә Гати на, Миншәех Зәбиров тарафыннан язып алынган материаллар тәкъдим ителә. Алар Институтның Язма һәм музыкаль мирас үзәгендә саклана. +Дастан +Бәхет күлмәге +Борын заманнарда бер патша авырып киткән, ди. Хәле начарланганнан-начарлана баруын күреп, патша: "Минем авыруыма дару тапкан кешегә бөтен байлыгымны, патшалыгымны бирәм", - дигән хәбәр тараткан, ди. +Шушы ук патшалыкта багучы бер карт бар икән. Патша бу картны яштерә дә: +- Минем авыруыма берәр дару таба алмассыңмы? - ди. +Карт: +- Әгәр дә син үз патшалыгыңдагы иң бәхетле кешене табып, шуның күлмәген кисәң, бу авыруыңнан терелерсең, - ди. +Патша шул ук сәгатьтә үзенең ике вәзирен чакырып ала да: "Барыгыз, - ди, - минем патшалыгымдагы иң бәхетле кешене табып, шуның күлмәген салдырып алып кайтыгыз", - ди. +Ике вәзир чыгып китеп, бик күп җирләр йөриләр, бик күп кешеләрне күрәләр. Кемне генә күрсәләр дә, кем белән генә сөйләш сәләр дә, һәркем үзенең тормышыннан зарлана икән, ди. Ни хәтле җир йөреп, таулар, елгалар, күп авыллар үтеп, "эшем юк, тамагым тук, кайгым юк" дигән бер кешене дә очратмаганнар, ди. Шулай йөри торгач, бу ике вәзир барып җиткәннәр, ди, авыл читендә генә торган бер кечкенә генә йортка. Бу йортның ишек алдына керсәләр, бер кеше коенып тора икән, ди. Вәзир ләрне күрү белән теге кеше: "Әйдә, өйгә керегез", - ди икән. Ә үзе бер туктаусыз: "Ай, рәхәт тә инде, дөньяда миннән дә бәхетлерәк кеше бар микән?" - дип, бертуктаусыз сөйләнә икән, ди. Моны күреп, вәзирләр "бәхетле кешене таптык" дип бик шатлан ган нар, ди. +Теге кеше киемнәрен киеп өйгә керү белән үк: "Шулай, туганнар, бу дөнья дигәннең бер дә рәхәте булмады, алай карасаң да кайгы, болай карасаң да кайгы", - дип, үз тормышыннан зарланган, ди. +Шулай итеп, бу ике вәзир бөтен патшалыкны йөреп чыкканнар, ди, ләкин бер генә дә бәхетле кеше таба алмаганнар, ди. Патша да бәхет күлмәген кия алмыйча үлеп киткән, ди. +Аракы сатучы һәм җен малае +Борын-борын заманда була ярлы бер крестьян. Аның биш баласы була. Тормышы аның начар, икмәге дә булмый, өе дә бик начар була. Аның бер аты була. Шул атны җигеп, бер көнне байларга сукаларга китә. Эшкә баргач, бай анарга икмәк бирә ашарга. Ул көн буена эшләп бик ачыккан була. Шуннан соң ялга туктаган вакытта икмәкне ашарга тотына. Ашарга тотынгач, икмәкнең яртысын ашый да, өйдә калган балалары исенә төшә дә, икмәкне ашаудан туктала да балаларга алып кайту өчен яшереп куя. Тагын кичкә кадәр эшли, ачыга. Шуннан арбага килә дә калган икмәкне дә ашарга дип эзләнә башлый. Ләкин икмәкне таба алмый, бу вакытта икмәкне җен малае урлап киткән була. Җен малае икмәкне урлап китә дә җеннәр патшасына әйтә: "Мин бер крестьянның икмәген урладым", - дип. Җеннәр патшасы әйтә: "Ул сиңа икмәген урлаган өчен нәрсә әйтте?", - ди. Малай әйтә: "Миңа тагын Алла ярдәм бирер әле", - дип әйтте, ди. Чөнки ул Аллага ышана торган бер крестьян була. Җеннәр патшасы әйтә: "Син аның шулай әйтүенә канәгатьләнеп кайтмаска тиеш идең, сиңа ул җаның җәһәннәмгә китсен, дип әйткәнче торырга тиеш идең. Бар, кире кит", - дип, җен малаен куып җибәрә. Малай крестьян янына кире килә дә анардан үтенә башлый: "Син мине ничек булса да үз яныңа хезмәткә ал", - ди. Крестьян әйтә: "Мин сине хезмәткә алыр идем дә, үземнең дә ашарыма икмәк юк, сиңа түләргә акчам юк", - ди. Җен малае әйтә: "Син акча күпме хәлеңнән килгән кадәр түләрсең, мин кулымнан килгән кадәр хезмәт итәрмен", - ди. Крестьян монарга риза була: "Әйдә, кер, Алла ярдәм бирер, ризык табылыр, эшләрбез", - дип, малайны хезмәткә ала. Җен малае крестьян янында хезмәт итәргә риза булып керә. Хәзер алар икәү кырда эшли башлый лар. Малай элек крестьян әйткәнчә эшли, аннары төрле зарарлар китерә башлый, крестьян монарга да риза була. Әйдә, эшләсен әле, безгә Алла ярдәм бирер, дип, аның барлык китергән зарарларына риза була. +Бер көнне крестьян, үзе өйдә калып, малайның үзен генә кырга эшкә җибәрә, атын җигеп. Малай кырга бара да, бөтен тауларны, урманнарны, кырларны сукалап кайта. Крестьян кырны барып карый да, монарга да риза була. Аннан соң крестьянның бөтен чәчелгән җирендә дә икмәге була. Шуннан соң крестьян байый, икмәге җыеп бетергесез яхшы була. Хәзер җен малае әйтә: "Хәзер безнең икмәк күп, мин икмәктән аракы ясыйм, сиңа тагын да күбрәк файда килер", - ди. Крестьян аракының нәрсә икәнен белми, аңламый, күрмәгән була. Шуннан соң җен малае аракыны ясый да крестьянны яшә дә сорый: "Нәрсә, аракы яхшымы?", - ди. Крестьян әйтә: "Ул бигрәк тә яхшы нәрсә икән, мин хәзер, элеккеге яшемә караганда, 20 яшькә яшәреп киттем", - дип җавап бирә. Җен малае шуннан соң тагын да күбрәк итеп аракыны крестьянга эчерә. Крестьян исерә дә ятып йокыга китә. Җен малае крестьянны шулай алдавына шатлана. Аннан крестьян йокыга китә дә, җен малае моны йокысыннан уята башлый. Крестьян әйтә монарга: "Уятма, минем йокым туймаган әле, җаның җәһәннәмгә киткән нәрсә", - дип, җен малаен орыша башлый. Җен малае монарга шатлана да хәзер җәһәннәмгә китә. Анда барып, ул кресть янны шулай алдавын, шуның аркасында төрле бозыклыклар эш ләвен сөйли. +Крестьян хәзер йокысыннан тора да аракы эчәргә күршеләрен яшеп керә һәм аларга аракыны сата башлый. Шулай итеп, хәзер крестьян бөтен бозыклыкларга бирелеп китә. +Җен малае хәзер җеннәр патшасына кайтып әйтә: "Крестьянны алдадым, хәзер ул бөтен бозыклыкларны эшли", - ди. Шуннан соң хәзер крестьянны ияртеп китә шәһәргә. Крестьян бер хатынга бәйләнә башлый. Ул хатынның ире өйдә булмый. Шушы вакытта теге хатынның ире кайтып керә. Крестьян теге ирне пычак белән чәнчеп үтерә. Хәзер бу инде кеше үтерүгә дә барып җитте. Шуннан соң крестьянны тотып алалар да асарга хөкем итәләр. Теге җен малае әйтә: "Мин сине асудан коткарам, син хәзер үз динең нән чык, чукын", - ди. Крестьян чукынырга өлгерә алмый, өч бармагын күрсәтеп калдыра. Шуннан соң җен малае шатлана, шундый кешене дә, үз артыннан ияртеп, төрле бозыклыклар өйрә тә алуына. +Димәк, бу әкияттә, кеше аракы эчкәч, бөтен бозыклыкларны эшләргә дә мөмкин икән, дигән мәгънә салына. +Ямщик бәете +җил, буран тавышы ишетелә, +сахраларда яшь ямщик үтә. ктем чанага пар кара алаша, +җил, буран, ямщик адаша. чкырам һаман илемә сәлам, етне өздем җанымнан тәмам. лар эзләймен, кулларым туңа, к та түгел, шунда ук ут була. ар куганда уң беләк тала, +п сөйгәнем ятларга кала. +әнкәемә шушы сүземне, ымнан алып, бир йөзегемне. +иптәшемә, мине көтмәсен, нә башка иптәш эзләсен. ык сүзләрен әйтеп җан бирә, ытсыз, мескен, кабергә керә. +җил, буран, йомшак кар ява, щик атлары моңланып бара. +Иске Чокалы авылында +Юнысов Таһир Юныс улыннан (1900 елгы) +язып алынды Үги кыз турында бәет Яшьлеген югалткан яшь кыз +турында бәет Көннәрдә бер көн кү "Яшь бала белән та Әйдә, - дим, - безгә, Бергә яшик, - дим, - "Юк инде, кызый, ю Мыскыл итмә мин я Сине белмимен, күр Хәзер эзлә үзең кебе Инде мин шулай кал Егеткә ышанып, төн Йөремәс тә идем ми Болай буласын алдан +Соңгы сүзләр Өйдә чакта гармунымны туйганчы уйн Туган илгә кайтмамын, дип, киткәндә Җан биргәндә салкын җилләр исте, шу Минем гармун уйнап йөргәннәрем, ән +Вәл +Кече Чынлы бәете* Исправник белән пристав, казачий офицер Пристав әйтә: китерегез пулнамучларны Казаклар килделәр кырга, мылтык белән а Кайсы аяксыз, кайсы кулсыз, тилмерешеп Пристав Соболев сүгенеп йөридер кырда: "Сез, бунтовщиклар, - диеп, - тагын килд Кан эчүче түрәләр кылдан камчы үрәләр, Николай вакытында халыклар ничек нужа Шаһидулласы сельский, Камалие глава, Камали килсә волостьтан илгә фетнә ява л +1945 ел +Шәкүр Сө +Сак белән Сок бәете +Үткәннәргә кайту 317 Кисак белән Маһипҗамал бәете Үзем китәм бу дөньядан минем малы Пычак - минем йөрәгемне, газраил җ Эчем пошты бер атна, кемгә сөйлим Пычак белән бәргәчтен, чыкты ла шә Ялан малны без җыйдык, дөнья өчен Сәлахетдин суеп чыкты, каным сыйм +Моңлы хатын +(Гайшә көндәше Зөләйха) +Гайшәнең ирләргә әйт И, чын ирләр, көзгеләр, сездә Үзегезчә әгәр әйтсәк, сез - ак Бәгъзе ирләр әйтәдер: "Акылг Бу дөньяның яртысын түгелм Ирләрдән бар шундыйлар, ак Хатын-кызлар булмаса, ертык Ир булсагыз, урыныгызда игъ Хатын-кызны хур күрмәгез, а Алар белән уйнамагыз, алар т Хәзер инде сезгә вакыт, инсан Хатын-кызга сез карагыз, мәх Хәтере калса, юатыгыз төрле Хатын-кызның күңеле нечкә, Җитәр инде күп моңайдым, т Каләмем дә тая инде, баралм Каты сүзләр язган булсам, яз Гафу итегез, яшь егетләр, дәх Гафу итү - берлек, диеп, әйте +Тата +Наҗи +Сугыш бәете 334 Милли-мәдәни мирасыбыз: Чүпрәле +Күңелдәге җырлар +Бакчалардан табып алдым +Күкерәк сәгатемне; +Синең кебекне табармын, +Табалмам гадәтеңне. +Кулымдагы йөзегемнең +Исеме Ислам булсын; е, Йөреп-йөреп кавышмасак, +Теләкләр бергә булсын. +Кулымдагы йөзегемнең +Исемнәре Әнисә; +Исәнмесез, дигән кебек, +Сезнең яктан җил исә. мдагы йөзегемнең нәре Мингосман; +ярын тартып алмыйм, им дә мин, курыксам. +Иске Чокалы авылында Низамова +Фәсәхәт Сәлах кызыннан (1929 елгы) +язып алынды +Кашың белән күзеңә, +Гөл сибәем йөзеңә. , Йөз сум акча, бер матур кыз +Синең әйткән сүзеңә. , Талдан тартма ясап бирим, +Сырын үзең сырларсың. ан Сыйлаганда сыйланып кал, +Җырын үзең җырларсың. +Каракитә авылында Азизов +Зәки Юныс улыннан (1932 елгы) +язып алынды Туй җыры +Кыз сату җыры Стенадагы көзге Сте Алсу күрсәтә йөзне. Тел Күз керфегем каккан саен Әй Искә төшерәм сезне. Гом +Та +Шәмсеҗиһан +Җырлар 376 Милли-мәдәни мирасыбыз: Чүпрәле +Сагыну бүләге, күрешү теләге Бәгырькәем, тәрәзәңә алсу пәрдә кормад Сынаттың бит дошманнардан, вәгадәңд Аклы ситсы күлмәгемнең җиң кушулар Аерылганда өзелгәнем әле дә онытылып Кара күлмәкләрең бар бит, нинди көнне Кичкә кереп, ут алганда күз алдыма кил Аккош кунган имәнгә, талпынадыр китә Хат язмыйча озак торма, бик озак бит кө Өй түрендә куш каен, сайрый матур кош Шуның белән тәмам итәм, сау бул, якын +Вәлиева +Таш ташыйлар, ком салалар Поезд килә, поезд килә йсәм дә, Сандугачлар су дип эчә де. Урмандагы чыкларны. рмен, Уйлыйсыңмы, сагынасыңмы нде. Бергә булган чакларны? +Кушымта поезд килә Сандугачларга кунарга гон белән. Унике булсын киртәң. гонда кайта Нәселегездә бер булып ны белән. Үсәсең икән, иркәм. +Кушымта +Там тарека там, там шың кара, кашың кара, шың кара кыйгачтыр; нең сөйгән ярларың да ең күк сандугачтыр. +Кушымта: +Там тарека, там, там, +2 кат +Там, там, там. +Трәлә әләләй, ләй, +2 кат +Пролетариатка +Сания көе чыккан, диләр, +Ота алсам ярар иде; +Уйлап, дивана булганчы, +Оныта алсам ярар иде +Кушымта: +Вагоннары, эшалоннары +Китә Ленинградка; +Шул вагоннар алып бара +Пролетариатка, пролетариатка. +Өзелеп сөйгән яшь ярыңны +Калдырма җиде ятка. +Биек тауга менәм әле, +Бик арысам, талсам да; +Алсу алмам, сине оныта алмам, +Кай җирләргә барсам да. +Кушымта +Сандугачым, ник сайрыйсың, +Сайрама, дигән саен? +Күз алларыма киләсең, +Уф, Аллам, дигән саен. +Кушымта +Сария Гөлләреңне еш утыртма, Сария, } Яфрагы сирәк булыр, сандугач баласы; Онытма якын дустыңны, Сария, } Бер вакыт кирәк булыр, сандугач баласы. Алмагачта алма ничә, Сария, } Талда яфрак кына, сандугач баласы; Венера йолдызы кебек, сандугач баласы, } Яшә ялтырап кына, Сария. Карап торам килгәнеңне, Сария, } Каралы кигәнеңне, сандугач баласы; Марс йолдызына охшатып, Сария, } Ай-ли, аппагым ла, ни теләгең бар тагын? улымдагы йөзегемнең исемнәре Фәйрүзә. +Кушымта: +Ай-ли, аппагым ла, +Ни теләгең бар тагын ла, +Ни теләгең бар тагын? +езгә охшаулы зәңгәр күктә тулган ай гына йөзә. +Кушымта +шекләрдән күренәсең, гөлләргә үреләсең. +Кушымта өлгә карыйм, сиңа карыйм, син матур күренәсең. +Кушымта +Иеләдер, бөгеләдер беләгем +Алсу алма, кура җиләк, чияләр Аклы ситса күлмәгемнең Алма тутырып җибәрәм, Якалары тар икән. Тарта алмый гына атым; Агымсуны туктатырлык Нинди фикердә яшисең Мәхәббәтең бар икән. Син, сөекле җанашым? +Кушымта: Кушымта +Өстеңдәге күлмәгеңнең +Алсу алма, курак җиләк, +Якалары кыйгачтыр; +чияләр; +Синең сөйгән ярларың да +Сизәсеңме, ярларыңны сөяләр? +Үзең күк сандугачтыр. +Кушымта +улымдагы балдагымның +семнәре Фәсәхәт; Өстеңдәге күлмәгеңнең +ине уйлап утырганда Якалары тар икән; +оңланып суга сәгать. Агымсуны туктатырлык +Мәхәббәтең бар икән. +Кушымта Кушымта +Татар Бизнәсе авылы +Миначева Гөлинә Хәсәнҗан кызын +язып алы +Мәкаль һәм әйтемнәр +Бәхет теләктә түгел - беләктә һәм йөрәктә. +Ялганчының өе янган, берәү дә ышанмаган. +Үзем өчен туганмын, илем өчен үләрмен. +Тырышлык - зурлык, ялкаулык - хурлык. +Алтынга омтылган - югалган, белмичә омтылган - юл алган. +Уйлама үлем турында, уйла илең турында. +Батыр яуда беленер, куркак дауда беленер. +Боз кузгалгач, елга аша чыкмыйар. +Тимерне кызуында сугалар. +Янгынны, сүндергәнче, булдырмау яхшырак. +Тиле "тиле" дигән саен, тигәнәк буе сикерә. +Тырышкан табар, ташка кадак кагар. +Беләге юан берне егар, белемле булган меңне егар. +Балыкка кармаксыз бармыйлар. Калган эшкә кар ява. Эт этлеген итәр. Ир егет үзе өчен туар, иле өчен үләр. Бер тиенлек куян, биш тиенлек зыян. Курыкканга куш, коерыгы белән биш. Май ботканың күзен бозмас. Коры кашык авыз ерта. Иренгән ике эшләр. Иелмәгәнгә бөгелмә. Сукыр тавыкка бар да бодай. Ни чәчсәң, шуны урырсың. Язның бер көне ел туйдыра. Оялмаган боермас (хурлыкка калмас). Белгән белгәнен эшләр, белмәгән бармагын тешләр. Эт өрмәсә, башы авырта. Эшләмәгән ашамый. Бии белмәгән аюга урман тар. Озын сүзнең кыскасы. Күп сөйләвең көмеш булса, тик торуың алтын. Кыңгыр булса да, юл булсын. Без капчыкта ятмый. Кыңгыр эш кырык елдан соң да беленер. Акыл сатма. Буй белән су үлчәмиләр. Чәче озын - акылы кыска. Алдыңнан артың. Кул белән бирсәң, аягың белән эзләп алырсың. Әз аша, тәмле була. Матурлык туйда кирәк, акыл тормышта кирәк. Батырлар үлмәс, ялкау көн күрмәс. Әрем төбенә гөл үсмәс. Алма агачыннан ерак төшмәс. Акыллы - ашын мактар, акылсыз - хатынын мактар. Акылсыз баш - аякка тынычлык бирми. Алдыңда ялтырый, артыңда калтырый. Аз сөйлә - күп эшлә. Иелгән башны кылыч кисми. Атны чыбыркы белән кума, солы белән ку. Туйга барсаң - туеп бар, куеныңа күмәч куеп бар. Гаеп атта да бар, тәртәдә дә бар. Киселгән икмәк кире ялганмас. Аерылганны аю ашар, бүленгәнне бүре ашар. Усал тел кыш кебек, яхшы тел яз кебек. Йокы ястык сорамый. Эшнең башын башлаганчы, аның ахырын уйла. Начар - йокыңны ачар. Түшәгеңә күрә - аягыңны суз. Чүлмәгенә күрә капкачы. Гөл төбенә кычыткан үсми. Салма ашагач, татарга акыл керә. Әйткән сүз - каккан кадак. Көтү кергәндә, көтүче хатынының тырагы таша. Асыл кош аягыннан эләгә. Үземнең киленем усал, кызымның кайнанасы усал. Күл шайтансыз булмый. Чынлап еласаң, сукыр күздән дә яшь чыга. Язык казык башында, кызык язык башында. +Табышмаклар Казанда пешми, табакка төшми, аны ашамаган үсми. (Ана сөте) Ай кашлы, яшел башлы. (Көнбагыш) Үзе җирдә - аяклары күктә. (Төтен) Өй түбәмдә яшел каз, яшел казның башы таз. (Себерке) Үзе ялангач, дөньяны киендерә. (Инә) Үлгәнче үзең белән, күрмисең күзең белән. (Иңсә) Диңгездә бар - суда юк, абзарда бар - өйдә юк. ("З" хәрефе) Аттан биек, эттән тәбәнәк. (Ияр) Үзе атланган, аякларын артка салган. (Күзлек) Өй артында тарым бар, күтәрә алсаң, барын да ал. (Туфрак) Өй артында ак тана, Мөгезем бар, дип мактана. (Тәрәзә капкачы) +Җанлыдан җансыз туа, җансыздан җанлы туа. (Йомырка) +Үзе бара, уймак-уймак эзе кала. (Таяк) +Үләннән тәбәнәк, таяктан озын. (Юл) +Келт-келт итә, бер урында гомер итә. (Сәгать) +Выр-выр вырылдый, зыр-зыр зырылдый, +Күккә менә, җиргә төшә, нәрсә кушсаң - шуны эшли. (Самолет) +Урманнан чыгар, түше белән шуар. (Елан) +Ите бар, сөяге юк. (Сөлек) +Төнен туа, көндез үлә. (Чык) +Үзеннән авырны күтәрә. (Кырмыска) +Көзен ята, язын торып китә. (Кар) +Үзе үкерә, үзе сөрә. (Трактор) +"Тыр" дисәң туктамый, печән салсаң ашамый. "На" дисәң атламый. (Трактор) +Биш бишең биш төштә, +Ике бишең бер төштә; +Бер сигез, бер тугыз, +Бер егерме, бер утыз. (202) +Ике сигез - уналты, +Тагын сигез, тагын алты. (30) +Муек, муек мүкерәгән, мөгезен күккә күтәргән. (Кое баганасы) +Агач, агач саен ботак, ботак саен йомырка. (Борчак) +Урманда бар, кырда юк; мунчада бар, өйдә юк. ("Н" хәрефе) +Җәен дә егет, кышын да егет, кайчан карама гел егет. (Нарат) +Бер тавык астында 60 күкәй. (Сәгать, минутлар) +Борыннан керә, авыздан чыга. (Сулыш алу) +Бер төп борчак, 366 (365) кузак, шулар эчендә унике бор чак. +(Ел, көн, ай) +Дөбер-дөбер дүртәү, силләзине икәү, +Шикай бабай тик ялгыз. (Сыер) +Урманда агач киртекле. Киртеклесе - минеке, киртексезе - синеке. Киерелеп тарткан чакта тузып төшә минеке. (Киндер туку) +Тәрәзә төбендә бер рус сикереп-сикереп боз казый. (Тамчы) +Биш балта, бер кыз ептән бура бурыйлар. (Бәйләвеч) +Ары лап-лап, бире лап-лап, +Сөңге саплап, киез каплап. (Тәрәзә капкачы) +Ике туган бергә торсалар да, берсен берсе күрмиләр, үзләре аерылып та тормыйлар. (Күзләр) +Алпавытның бакчасы, +Бакчасында мунчасы, +Мунчасына су ташыйдыр +Нечкә билле марҗасы. (Умарта корты) +Урманда бөктем, өйдә тектем, +Уртасында иха-хай. (Иләк) +Озын рус сузылып ята, +Балалары тезелеп ята. (Матча һәм түшәм) +Кечкенә генә коем бар, +Эчендә алтын суым бар. (Лампа) +Үзе сызгыра, үзе күренми, үзе бар нәрсәне пыр туздыра. (Җил) +Марҗасы үрдәк мае ала, русы җылап кала. (Су алу) +Аркылы да торкылы Андрейның ындыры. (Тәрәзә рам нары) +Эче кара күмер кебек, тышы сары калкан кебек. (Самовар) +Ялт-йолт итә, ялмай китә. (Көзге) +Бер бүректә кырык ямау. (Мунча ташы) +Иске Чокалы авылында Йосыпова Миңсылу +Әхмәтҗан кызыннан (1906 елгы) +язып алынды +Аягы юк - үзе йөри, теле бар - сөйләшми. (Сәгать) +Алтын багана өстендә ак күгәрчен. (Чәйнек) +Аягы юк, кулы юк, үзе күлмәк кия. (Мендәр) +Көндез салынып тора, төнен урынына керә. (Ишек элгесе) +Агач пулат, аның эчендә таш пулат, таш пулат эчендә тимер пулат, тимер пулат эчендә түгәрәк күл, түгәрәк күл эчендә сөяксез балык. (Өй, мич, казан, су, коймак) +Марҗасы тыга, урысы кычкыра. (Коедан су алу) +Чалт аязда болыт юк, чал тәкәдә мөгез юк. (Көзге, куян) +Урманнан чыгар, курич очы чуар. (Юкә) +Урманга сыймый, кырга сыя. (Тырма) +Өч нүешле (почмаклы) келәттә ак абыстай утыра. (Карабодай) +Пәҗи (сүс) келәт, мунчала йозак. (Капчык) +Эләктергеч, тарттыргыч, +Татарский атна кич, +Карабодай мука есть. (Табагач) +Ызба артында ак тана, +Мөгезем бар, дип мактана. (Боз сөңгесе) +Ызба артында коем бар, +Ике төрле суым бар. (Йомырка) +Үзе бара бикәдәй, эзе кала тәңкәдәй. (Таяк) +Дүрт карт берсен-берсе куалар, ләкин тота алмыйлар. (Тәгәрмәч) +Келт-келт итә, алга китә. (Сәгать) +Кара битле кызым бар, өйдән өйгә йөридер. (Таба) +Чылтыр-чылтыр чылактин (кунча), +Чалып алдым беләктин. (Богау һәм аның йозагы) +Тышы яшел, эче кызыл, +Нокта-нокта карасы. (Карбыз) +Кечкенә генә болыттан ап-ак кар ява. (Он иләү) +Кырдан кайтты, бер ел өйдә ятты. (Урак) +Кечкенә генә пелде +Миңа карап көлде. (Көзге) +Аю акыра, йонын коя. (Тегермән) +Котырган куышта котырган елан кычкыра. (Гармонь) +Киштә тулы ак тавык, +Барысы да карт тавык. (Теш) +Ялт-йолт ябыша, +Йозаксыз бикләнә. (Күз) +Ызба тирәли сары ефәк әйләндердем. (Мүк) +АВТОРЛАР ТУРЫНДА КЫСКАЧА БЕЛЕШМӘ +МИҢНУЛЛИН Ким Мөгаллим улы - ТР ФА Г. Ибраһ имов исе менд әге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты директоры, филология фәннәре докторы, профессор, ТР Фәннәр академиясенең мөхбир әгъзасы. +ӘХМӘТҖАНОВ Марсель Ибраһим улы - филология фәннәре докторы, профессор, ТР ФА Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты баш фәнни хезмәткәре. +БАЯЗИТОВА Флера Сәет кызы - филология фәннәре докторы, ТР ФА Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты әйдәп баручы фәнни хезмәткәре. +БУЛАТОВА Миңнира Рәхим кызы - филология фән нәре кандидаты, ТР ФА Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты фәнни хезмәткәре. +ГАЙНЕТДИНОВ Айдар Марсель улы - филология фәннәре кандид аты, ТР ФА Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты фәнни хезмәткәре. +ГАЛИМОВ Салават Фәрәгать улы - ТР ФА Г. Ибра һимов исемен дәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты кече фәнни хезмәткәре. +ГАФАРОВ Иршад Әхмәт улы - филология фәннәре кандидаты, Казан (Идел буе) федераль университеты профессоры. +ИСЛАМОВ Рәмил Фәнәви улы - филология фәннәре докторы, ТР ФА Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының Язма һәм музыкаль мирас үзәге мөдире. +МУЛЛИН Илдар Рамил улы - ТР ФА Г. Ибраһимов исе мендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты аспиранты. +РАМАЗАНОВА Дария Бәйрәм кызы - филология фәннәре док торы, профессор, ТР ФА Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты баш фәнни хезмәткәре. +САДЫЙКОВА Айсылу Хөсәен кызы - филология фәннәре докторы, ТР ФА Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты баш фәнни хезмәткәре. +СУБАЕВ Рафаил Сираҗетдин улы - Чүпрәле районы тарихын өй рәнүгә караган хезмәтләр авторы. +ФӘРРАХОВА Илүсә Рәсим кызы - Казан (Идел буе) федераль университеты Филология һәм сәнгать институты студенты. +ХИСАМОВ Нурмөхәммәт Шаһвәли улы - филология фәннә ре докторы, профессор, ТР ФА Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты баш фәнни хезмәткәре. +ШАКИРОВА Зөһрә Камил кызы - Казан (Идел буе) федераль университеты Филология һәм сәнгать институты студенты. +ЯМАЛТДИНОВ Илмир Илдар улы - филология фәннәре кандидаты, ТР ФА Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать инсти ту тының халык иҗаты бүлеге мөдире. ЭЧТӘЛЕК +Серия "Из сокровищницы научных экспедиций" +Девятая книга +Национально-культурное наследие +ДРОЖЖАНОЕ diff --git "a/bylatypov/\320\257\320\272\321\202\321\213 \320\272\322\257\320\273 \320\261\321\203\320\265_tat.txt" "b/bylatypov/\320\257\320\272\321\202\321\213 \320\272\322\257\320\273 \320\261\321\203\320\265_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..f1c09379adf2872ef54dbe1ef3bbd31a47a37d37 --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\320\257\320\272\321\202\321\213 \320\272\322\257\320\273 \320\261\321\203\320\265_tat.txt" @@ -0,0 +1,1531 @@ +Абдулла Алиш +ЯКТЫ КҮЛ БУЕ + +Повестьнең тексты Татар электрон китапханәсе сайтыннан алынды. Диҗитәл китап калыбына күчерү "bayğış" берләшмәсе тарафыннан башкарылды. + +Миләүшә елгасы +Җил-яңгыр белән калай түбәләренең +буяулары ашалган, үзе җиргә сеңәргә +әзерләнгән күн заводының корпуслары яныннан, култыкланып, Миләүшә елгасы ага. Бу елга Миләүшә авылы янындагы куе таллык эчендәге чишмәдән башлана. Чишмәлектән тауны күтәрелгәч, уч төбендәге кебек тигез кырда авыл үзенең эреле-ваклы йортлары белән җәелеп ята. Елганың башы әнә шул салам түбәләре белән капланган Миләүшә авылы ягыннан башланганга күрә, аңар Миләүшә елгасы дигәннәр. +Миләүшәлеләр үзләренең терекөмештәй саф, боздай салкын сулары белән һәрвакыт мактаналар. "Самовар куйсаң, самоварга юшкыны утырмый, җәйге кызуда урак урганда эчеп җибәрсәң, үзенең салкынлыгы бөтен тәнгә тарала, әллә нинди баллы эчемлекләрең дә кирәкми!" — дип куялар. Дөрестән дә, авыл буенда елганың суы салкын, ләкин ул, Миләүшәдән борылып-борылып киткән километрларга сузылган саен, үзенең суын җылыта бара. +Кайчандыр елга буендагы кабыргаларның куе кара урман белән капланганын сөйлиләр. Ул чакта аның суы хәзергегә караганда мулрак та, салкынрак та булган. Ә хәзер елганың шәһәргә китергән суы күп түгел. Бигрәк тә җәй көннәрендә ул авырган кеше сыман ябыгып кибә башлый. +Елганың уң ягында, күн заводының корпусларын үткәч, үзенең пулатлары, зур тәрәзәләре, кирпеч өйләре, өй түбәләрендә берсеннән-берсе үрмәкүч җебедәй сузылган тимерчыбыклы радио колгалары, завод морҗалары, чиркәү, мәчет гөмбәзләре белән шәһәр башлана. +Шәһәрдә зур корылмалар, фабрик-заводлар күп түгел, аларны санарга бер кулыңдагы бармаклар да җитә. Елга буена орынып ук торган Ленин исемендәге күн заводы иң зурларыннан санала. Ул элек бик кечкенә булган, аны башта шушы шәһәрнең Сыртланов дигән тиречеләре кустарь рәвешендә генә корып җибәргән булганнар. Япон сугышы вакытында, армиягә итекләр әзерләү заказын алгач, бу завод зураеп үскән... +...Таш урамнар аша эчкәрәк керсәң, кечкенә генә бер электр станцасы йөрәк^ тибешедәй тигез ритм белән бертуктамый эшләп тора. Йөзендәге җыерчыклар аның картлач икәнлеген, инде гомере озак калмаганлыгын, тиздән шәһәр уртасының корым туздыручы бу кечкенә өйдән котылачагын күрсәтеп торалар. +Моннан күп еллар элек Бельгия байлары, үзләренең ерак илләреннән килеп, шәһәрнең бер таш урамы буенча корыч рельслар сузган булганнар. Ул чакта әле электр тогы булмаган. Дүрт тәгәрмәч өстенә ящик куелган "трамвай" дип аталган арба атлар белән хәрәкәткә китерелгән. Аннан соң гына Бельгия байлары, табышны тагын да күбрәк җыйнау өчен, югарыда әйтелгән станцаны корганнар. +Промышленность үскәч, күн заводы буендагы эшчеләр бистәсенә яңа трамвай линиясе сузылгач, шәһәрдә бербер артлы яңа биналар башларын калкыткач, шәһәргә күп көч, күп энергия бирә торган электрның кирәклеге көннән-көн ачык сизелә башлый. Шуңа күрә электр станцасы салыну турындагы хәбәр шәһәр халкы тарафыннан зур шатлык белән каршы алына. +Трамвай борылышларындагы плакатлар шәһәрнең киләчәге турында сөйлиләр: +"Бу елдан башлап шәһәрдә җитмеш ике мең киловаттлы электр станцасы төзелә башлый. "Светогрэс"ка ярдәмгә!" +"Бөтен көч индустрияләшү юлындагы иң көчле булган корылманы электрлаштыру өчен!" +Тротуардан ашыгып-ашыгып узучылар, башларын күтәрә төшеп, плакатларны укыйлар. +Башта яңа салыначак электр станцасын, Миләүшә суын буып, гидроэлектростанция итеп салмакчы булдылар. Күп тикшеренүләрдән, эзләнүләрдән соң бу фикер үзгәрде. Мондый зур эшкә Миләүшәнең суы җитә алмас-лыгы беленде. Шуңа күрә елганы буып, Якты күлгә кертү проекты узды. Бу проект буенча күлнең болай да мул суы тагын да күбәячәк. Аңа агып кергән Миләүшә суы үзенең ярты балыгын, ярты суын калдырып юлын дәвам итәчәк. +...Якты күл буе хәзер элеккечә тыныч түгел. +Анда эзләнүчеләр отрядыннан җирнең өске төзелешен геодезия кораллары белән үлчиләр. Бер ноктаның икенчесеннән күпме биеклектә икәнлеген тикшерәләр, электр станцасы салыначак мәйданның почмакларын билгелиләр. Техник үзенең үткен күзен шул коралларның трубаларыннан бер ала, бер тагын аларга якын килеп карый. Аннары кулындагы дәфтәренә нидер язып куя. Рейка күтәргән эшчеләр әрле-бирле чабышып йөриләр. +Әнә бурить итүчеләр отряды, җирнең карынын тикшереп, астагы катлауларның ниндилеген белергә тели. Биек итеп өч аякка беркетелгән бурларны эшчеләр, җыр-лый-җырлый, җир куенына югалтырга, аскарак сеңдерергә тырышалар. Җир әйтерсең шул тимер бурны үзе теләп йота. +* * * +...Мәйданны, күл тирәсен төзү материаллары чолгап алган. Эреле-ваклы бүрәнәләр, такта өемнәре; тау булып елга комы, чуерташ, бут ташы, арматура тимерләре; яңгырдан саклар өчен ышык ясалган лапасларда цемент мичкәләре, төрле машиналар тиздән бу урында гигант салыначагы турында сөйлиләр. +Шәһәр дә, ничек кенә булса да бу яңа төзелешкә ярдәм итү өчен, төрле чаралар күрү эшенә кереште. Шәһәрдәге төрле оешмалар үзләренең җыелышларында гигант төзелеш мәсьәләсе турында фикер алыштылар. Төзелешкә ярдәм итү турында карарлар чыгардылар. +Яңа гигантка ярдәм итү мәсьәләсе күн заводын да читләтеп үтмәде. +Күн заводы комсомол бюросының көн тәртибендә бүген әһәмиятле мәсьәләләрнең берсе булып заводтан ерак түгел урында салыначак "Светогрэс"ны шефка алу, аңа ярдәм итү бурыч итеп куелган. Бюро членнары өстәл янында түгәрәк балдак ясап утырганнар. Бүген дә секретарь сүзен гадәтенчә "Иптәшләр"дән бантлады: +— Комсомол 1930 елның декабрь аенда илне электр-латтыруны шефка алды. Комсомол Үзәк Комитетының шул карарында: "Милли җөмһүрият комсомоллары үзләренең республикаларында төзелә торган электр стан-цаларын шефка алырга тиешләр", — диелгән. Төзеләчәк электр станцасының безнең завод, шәһәр һәм республика өчен нинди әһәмиятле икәнлеге барыбызга да билгеле булса кирәк. Хәзерге вакытта төзелеш яңа гына оешып килә, анда комсомол көчләре ифрат дәрәҗәдә аз санда. +Авыллардан, колхозлардан килүче сезонниклар арасында аң-белем алып барырдай кешеләр аз. Без ярдәмгә килергә тиешбез. +Башта биш кешене, заводтагы эшләреннән аермыйча гына, яңа төзелешкә билгеләргә уйлаганнар иде. Ләкин партячейка вәкиле каршы төште: +— Андый зур эшкә ун комсомолны бөтенләйгә күчерергә кирәк, — диде. +Бюро да бу фикерне яхшы дип тапты. Шул ун комсомол арасында Сабир Сал ахов та бар иде. Секретарь Салаховны җибәрмәс өчен нык тырышты. Аңар каршы Разия: +— Яңа Салаховлар тудырырга тиеш син, иптәш секретарь! — дип, нәзек тавыш белән җавап кайтарды.— Чөнки яңа төзелеш өчен комсомолның бик тә активлары кирәк. Анда әле заводка караганда да эш күп булачак, бердән, анда вакытлы эшчеләр эшлиләр. Аларның күбесе безнең көлләү цехындагы чимал кебек. Аларны тәрбияләп, яңа тормыш өчен көрәшүче батырлар тудыру — бу безнең бурыч! +Бюро соңыннан Сабир белән Разия икәүләп кайтырга чыктылар. Ишекне узган чакта, кайсыдыр, бармак селкеп: +— Сиздем эшегезне! — дип көлеп калды. +— Сиздерергә кирәк аны! — диде Разия. Юлда ул: — Ну бәхетле дә син, Сабир, нинди зур төзелешкә эләктең бит. Кара аны, күн заводы комсомолының авторитетын төшерәсе булма,— диде, шаярып кына бармак янап куйды.— Беләсеңме, Рәхимне билгеләтергә мин ник каршы төштем? +- Ник? +— Бөтен матур, булдыклы егетләребезне алып китеп бетерәләр.— Үзе шаркылдап көлеп җибәрде. Сабир да бу сүзләрнең уйнап әйтелгәнен сизеп алды. Шуңа да тагын ниндидер сүзләр көтте. Ләкин Разия, бөтенләй җитди итеп: — Сабир, син үзеңнең безнең заводка ничек килеп эләгүең турында миңа сөйләргә теләгән идең бит, — диде. +— Мин аны һаман сөйләмәдеммени әле? +— Юк шул. +— Ну ярый, тыңларга иренмәсәң, мин сиңа үземнең тормыш юлымны кыскача гына сөйләп чыгам. Бәлки, ул сиңа кызык та булмас... +— Ярар инде, аларын калдырсаң да, — диде Разия. +— Юк инде, мин, сөйләргә тотынгач, берсен дә калдырмыйм, — диде дә Сабир сөйләргә тотынды: — Авыл кырыенда караңгы гына кечкенә салам башлы өй безнең өй иде. Бәлкем, синең Миләүшә дигән авылны ишеткәнең дә бардыр. Менә бу Миләүшә елгасы башланган авыл минем туган авылым була... +...Минем әти — авылның бер ярлысы, аңар Салах Ертык дип кушамат та такканнар. Беләсең инде, хәерче кеше ертыксыз булмый. Аны яшь чагында әтисе мәдрәсәгә дә биреп караган. Ул юкә башмак белән бер-ике малайның борынын сугып канаткан да аннан качкан. Бабай аны, кыйнап, яңадан илтеп караган, әмма әти барыбер укымаган. +Революция башларында әтине ярлылар комитетына сайлап куялар. Ә бездән көлүчеләр һаман бетми... Кайсы явызларыдыр бәетләр дә чыгарып өлгерәләр. Менә сиңа хәтердәгесен китереп узам: +Сәлахетдин бакчасында яфрак яра таллары, +Кәмитеткэ кергәчтен рәхәтләнде җаннары. +Кибет эче салкын икән, әйдә, Хәйрулла, кайтыйк, +Комган белән кирасин ташый Салахетдин "Кәмитет". +Сабир, әзрәк тукталып торгач, тагын сөйләргә тотынды: +— Шулай итеп, комитет тирәсенә активлар, совет кешеләре җыелды. Әле ул чагында безнең авылда партия ячейкасы да, комсомол ячейкасы да юк иде. Әтидән байлар дер калтырап тордылар. Тора-бара әтине тегесе дә, бусы да сыйлый башлады. Ул үзе болай эчә торган кеше түгел иде. Инде эчеп кайткалый башлады. Соңыннан, бу эшкә тәмам бирелеп китеп, алкоголикка әйләнде. Аны комитеттан себереп чыгардылар. Шулай итеп, тәмам бозылды... Бервакыт җәйге бөркү төндә әти исереп кайтты. Ишекне ватарлык булып дөбердәтә. Мин юрган астыннан гына карап ятам. Әни, куркакурка, ишекне барып ачты. Өйгә керүгә, әти, ачуланып, әнигә үзенең тупас йодрыгын күтәрде. Аның сукса тимер өзәрлек йодрыгы бер-бер артлы әни аркасына төшә башлады. Аннары ул мин яткан сәкегә таба килде дә: "Син әниең яклымы, сабака?" — дип мыгырдады. Мин инде юрган астында бөгәрләнеп, нәни генә калган идем. Ул мине тартып төшерде дә тотынды сосарга, кай җирең кычыта... Әни мине якларга тотынды. Шуннан мин аның кулыннан ычкындым да ишегалдына, аннан капканы ачып урамга... ча-бам-чабам, үзем һичкая барганымны белмим... Ул төнне ындырдагы әрбәлектә үткәрдем. Шуннан инде күп авырлыклар белән шәһәргә килеп, шушы күн заводына кердем... +— Их, бик күп авырлыклар күргәнсең, — диде Разия, аның беләгеннән йомшак кына итеп тотып.— Ә бит мин дә, Сабир, белсәң иде, ниләр генә күрмәдем... +Разия, нәрсәдер уйлаган кебек булып, сүзеннән туктады да тирән итеп сулап куйды. Алар берникадәр вакыт сөйләшми бардылар. +— Разия, бер сөйләрсең әле син ал арны миңа, — диде Сабир. +— Сөйләрмен, билгеле, сөйләрмен... +— Беләсең, менә шуларны сөйләсәң, әллә ничек күңел бушанып китә. +— Димәк, син инде аларны ташлап качтың? +— Сиңа шулай аңлашылдымыни? Мин аннан соң әле авылда күп тордым. Шулай да мин качып китмәдем. Бары да ризалык белән эшләнде... +Алар тагын сөйләшми бардылар. Сабир, Разиянең бераз гына калтыранганын сизеп: +- Туңасыңмы әллә? -- диде, аңа таба елыша төште. Капка төбенә җиткәч, алар туктадылар. +- Кара әле, Сабир, син үзегезнең цех буенча ярыш договоры пунктларының үтәлешен тикшер әле. Иртәгә үк тегендә бармый торгансың? Аннан синең урыныңа бер җаваплы кеше билгеләргә кирәк! +Разия инде баягы йомшаклыгын югалткан. Хәзер аның тавышында ниндидер эшлеклелек бар иде. Алар саубуллаштылар. +Күк күлмәклеләр +Без — эшче яшьләр, +Безгә бар эш билгеле. +Шуңа күрә бар эшкә дә +Чаклап кисәбез өлгене. +Бер, ике, өч. Бер, ике, өч. +Бер, ике, өч. Мә сиңа чүкеч! +Күн заводының клубы көн дә шул җырларны ишетә. Сәхнәдә уйнаучыларга, бетмәс-төкәнмәс энергияле яшьлек ялкыны битләрендә балкыган кешеләргә әйтерсең кемдер ерактан кычкыра... +Кызып репетиция бара. Суфлер кычкырыпкычкырып укый, кемдер аның артыннан декламацияли. +Чаттагы өстәлгә таянып, бер егет белән бер кыз сөйләшә. Алар белән беркем дә кызыксынмый, чөнки башкалар, дәрт биреп, рольләрен башкаралар. +Шадра битле, саргылт чәчле егет, сүзен дәвам итеп: +— Сез кайда эшлисез әле, Фатыйма? — диде. +— Мин тегү мәктәбендә укыйм, — диде каратутлы кыз. +— Ул мәктәп шәһәрнең аргы башында бугай. Сез шулкадәр җирдән килеп йөрисезме? +— Юк, мин бит бу тирәдә генә торам. Репетиция ясаучыларның берсе җырлый башлады. +Сөйләпшүчеләр, туктап, аның җырын тыңлап алдылар. +— Шәп җырлый бит, — диде Сабир. Аннары: — Ул бит минем авылдашым, — дип арттырды. Соңыннан үзе дә уңайсызланып китте... +— Мин аны беләм, — диде Фатыйма. — Хәтерем ял-гышмаса, исеме — Вафа, фамилиясе Абдуллин бугай? +— Ие, Абдуллин. +Алар артык сөйләшә алмадылар, чөнки юлбашчы Разия: +— Сабир Салахов! — дип кычкырды. Кычкырды да, ике кулын чәбәкләп: — Тынычлык саклагыз әле, иптәшләр! — диде. +Сабир сәхнәнең уртасына килеп басты. +...Сәхнәдә капиталистик илләрнең сугышка әзерләнүе турында "Женева өстәле" күрсәтелде. Әнә Бриан, озын мыекларын сыпыра-сыпыра, сугышны "булдырмау" турында речь сөйли. Ә сүзеннән туктагач, авызыннан һавага ялкын күтәрелә. Бриан ролен башкаручы Сабир, речь арасында туктап, маңгай тирен сөртә, аннары алдындагы стаканнан "су эчә". Шырпы сыза, һәм аның авызыннан һавага ялкын күтәрелә. Клуб керосин исе белән тула. +Икенче номер завод тормышыннан алынган. Көлләү цехы комсомоллары төрлесе төрле урынга таралып эшлиләр. Бар эшләре — тәмәке тарту. Беләк юанлыгы итеп махра төрәләр дә тартырга утыралар, махра төрәләр дә тартырга утыралар. Җитмәсә, цех мөдире Кашимов бу эштә бигрәк тә аерыла төшсә. Аның трубкасы адәм күтәрә алмаслык. Әнә аңар комсомоллар ярыш договоры күтәреп киләләр, ул әйләнеп тә карамый... Шул вакыт сәхнәгә Разия чыгып баса. Ул күкрәгенә "Өзеклек" дигән язу таккан. +Сез мине чакырдыгызмы? +Рәхмәт, мин килдем. +Мине яшәтегез инде, +Китмәскә килдем...— +дип җырлый ул. +Яңадан күк күлмәклеләр чыгып, комсомолларны, эшче яшьләрне, бөтен эшчеләрне өзеклек белән көрәшкә чакыралар. Шуның белән пәрдә төшә. Бөтен залны яңгыратып кул чабалар. +Абдулла Алиш +Залда ут кабынуга, көлләү цехында эшләүчеләрнең дә битләренә кызыллык йөгерә. Бигрәк тә хурланучан Рәхим, аскы иренен тешләгән килеш, ут кабынуга, ишектән чыгып югала... Ул, йодрыкларын кыскан килеш, үзенәүзе сөйләнеп кайта: "Иртәгә үк, иртәгә үк барын да оештырырга!" — ди ул. +Бу номерларны Вафа эшләгән. Аңарда сүзне, фактларны калыпка салу куәте бар. Бу куәте өчен ул Разия тарафыннан мактала, Фатыйма тарафыннан сөелә, Сабир тарафыннан якын күрелә. +Клубтан таралучыларның тавышлары, сөйләшүләре белән урам тулды. +— Әй, көлләү цехын көлләделәр дә соң! +— Сөйләргә генә җиңел ул, бар әле, үзең ул цехта эшләп кара! +— Ә рамочныйда җиңелмени? +— Аның ише эшмени ул, кәҗә савып утыралар шунда... +Фатыйма белән Вафа клубтан соңарып кына чыктылар да куе яфраклы тупыллар буйлап алга атладылар. Вафа чаттагы сәгатькә карап алды: +— Иртә икән әле, — дип куйды. +Алар, бер-берсен аңлаган шикелле, сүзсез генә бакчага таба атладылар. +Бакча халык белән тулы иде. Кешеләр аллеялар буйлап йөриләр, эскәмияләрдә утыралар, бакчаның кичке саф, тын һавасын сулыйлар. +...Алар бакчаны бер-ике тапкыр әйләнделәр. Җанлы газетта кемнәрнең рольләрен начар башкарулары, кемнәрнең яхшы уйнаулары турында сөйләштеләр. Әнә теге тау сыртында үскән сирень агачлары төбендә әйбәт чирәмлек. Бу аллеяда халык та йөрми. Йөри торгач, Фатыйма да: +— Арыдым... — диде. Сузып әйтелгән сүзенә үзе ялгап та куйды: — Берәр җиргә барып утырсаң иде. +Вафа аны баягы агачларга таба алып китте... +Тире белгече +Тирече Әнвәрне Миләүшә авылында белмәгән кеше юк. Аның туры ат белән атна саен Спас базарына тире төяп китүен миләүшәлеләр күреп калалар. Әнвәр бай әлегә авылда рәхәтләнеп тора, әлегә аңар революция давылының җилләре нык кагылмаган. Ул җилләрдән яшел калай түбәле йорт сакланып калган. Алай булса да, давыл булуы көтелә. Бу давылның булачагын Һашимов барометр кебек сизә. +Салах Ертык гомер-гомеренә Әнвәрдә хезмәтче булып торды. Утарларга сыеша алмыйча үскән малларны карады, тәрбияләде, асларына салам түшәде, вакытында кирәк кадәр азыгын бирде. +Соңгы елларда Һашимовка хуҗалыгын киметергә туры килде: ул артык хайваннарның кайсын кая сатты, кайсын уртакка асрарга бирде. Шуңа күрә Салахка эш калмады. Әнвәр: "Бу елларда бит әле кеше тота башласаң, кулак-фәлән диярләр", — дип, Салахка икенче бер эш — көтүчелек эшен табып бирде. Көтү көтә башлагач та, Салах, иске гадәте буенча, һәр чәршәмбе кич Әнвәрләргә бара иде. +Кич була. Әнвәр Кашимов чәршәмбе базарыннан кайта. Ак күбеккә баткан туры айгырны, туарып, баганага бәйләп куялар. Әнвәр кул сумкасы эченнән "кызыл баш"-ны чыгара. Бутылканы уч төбенә бик каты итеп бәрә. Улы Касыйм, өйгә йөгереп кереп, чәшке алып чыга. Салах белән Әнвәр тарантаска утырган килеш кенә кәгеп алалар. +Сабир да Әнвәргә хезмәт итте. Кыш көннәрендә, беренче баскыч мәктәптә укыган чакта, бер кабартма кисәге өчен ул аның сыеры асларын карап кайта иде. Мәктәп укытучысы Карип Мусин яхшы кеше иде. Ул бар кешедән битәр Сабирның тормышы өчен борчылды. Сабирда укуга дәрт барын, ярлы баласының эш белән күмелеп югалачагын сизеп, дүрт сыйныф бетергәч тә, аны җидееллыкка укырга урнаштырды. Бик нык ярдәм итте. Салах үзе малаеның ничек укыганлыгын, укып кем була алуы турында кызыксынмады. Тик Карипнең, аны күреп: "Малайны әрәм итмә, Салах абзый, аңардан яхшы кеше чыгачак", — дигән сүзләренә каршы, көлемсерәп кенә: "Әйдә укысын, укысын, аның бер эше дә юк", — дип җавап кайтарды. Әйтерсең үзе бик эшчән кеше иде. Ләкин бервакыт Әнвәр Салахка да: "Сезнең ни, кайтасыз да куышыгызда кырын ятасыз. Ә без, эшчән кешеләр, төн йокламыйча чабабыз..." — дип әйткән иде. +Кантон шәһәрендә ачылган "Союзкож" тире җыю бүлегенә агентлар кирәк, дигәч, Һашимов дус-иш аркылы анда да үрмәләп алды. Хәзер ул совет червонецлары белән эш итә. Тик аның зур бер кайгысы бар. Ул ничек кенә булса да червонецларны, совет банкларына биргәнче, үз бумаж-нигында калдыру юлларын эзли. Шуның өчен ул, тиреләр авыр килсен өчен, аларны тозлый торган булды. Чаттагы амбарының бер бүлмәсенә тоз китереп төятте. +Дөрес, тире җыю эшендә аңар байтак кына авырлыклар да кичерергә туры килде. Шуларның берсе аны аз гына теге дөньяга алып китмәде. Аның борыны янына кара башлы бетчә чыккан иде. Ул докторга барып күренгәч, алар аңа: "Тагын бер генә көн соңгарып килсәң, ычкынган булыр идең, синдә сибирская язва бит", — диделәр. Тимерне кып-кызыл булганчы кыздырып, шул бетчәне яндырдылар. Әнвәргә бик авыр булды... Ул үзен тәмугта янучы гөнаһлы кеше, докторларны зобанилар итеп сизде. +Шуннан озак та узмады, революция давылы аңарга ныграк кагылды. Кемдер совет агенты булып эшләүче Нашимовның элеккеге кулак икәнлеген "Союзкож" идарәсенә җиткерде. Аннан аны чыгарырга әзерләнделәр. Ләкин ул алар чыгарганны көтмәде. Шәһәрдән ашыгып кайтты да туры айгырны, болан күк зур көрән сыерын базарга алып барын сатты. Яшел калай түбәле олы өенең тәрәзәләренә аркылы такталар кадаклады һәм шул көннән һашимов Миләүшәдән чыгып сызды. Беркем дә аның кая китеп югалуын белмәде һәм кирәк дип тә тапмадылар. Шәһәргә килеп, ул күн заводына эшкә керде. +Билгеле, авылдан килгән Кашимов заводта яхшы урынга урнаша алмады. Хәер, ул үзе дә өмет итмәде. Аңар чимал складына мөдир булырга тәкъдим ясадылар. Ул никтер моңа күнмәде. Пычраграк булса да, көлләү цехының мөдире булырга ризалык бирде һәм шунда эшкә урнашты. +Менә бүген дә Кашимов, үзенең кыска брезент пин-жәген киеп, эшчеләрнең эшләүләрен карап йөри. Чанга берьюлы күп тире салып юдырмый, чиста эшләнсен өчен болгаткалап куярга куша. Күн заводының бик күп бүлекләре бар. Нәр бүлегенә кереп карап чыкканда, көн сизелмичә үтеп тә китәр... +Чимал склады белән янәшә көлләү цехы сузылып киткән. Аның калай вентиляторлары бертуктамый зыр-лап әйләнеп торалар. Чөнки көлләү цехында һава башкаларга караганда начар була. +Ишектән кергәч тә, борынны ярып, әчкелтем бер ис аңкый. Барабаннар бертуктамый шаулап су чәчрәтеп әйләнәләр. Алардан чыккан тавыш машиналардан чыккандай тоела. +Складтан вагонеткаларга төяп китерелгән тиреләр юешләү чаннары тирәсендә өелеп чират көтәләр. Бетон идән төрле пычраклардан таза, чөнки аяк астына түгелгән су идән астындагы шакшы суларны читкә чыгару трубасына — канализация челтәренә барып тоташа. Тире юешләү чаннары идән уртасында калкытып эшләнгән. Складтан китерелгән пычрак тиреләрне шул чаннарга ыргыталар. Трубалар аша чаннарга салкын су килә. Ул трубалар аша китерелгән пар белән җылытыла. Тире шунда җеби, барлы-юклы йонына ябышкан пычраклар шул суда юылып калалар. Аннан тирене бер кат алып саркыткач, тагын берничә кат юалар. +Һашимов эшчеләргә төрле күрсәтмәләр бирә, җитеш-сезлекләрне әйтә. +Тиредән чыккан йонны, кәрзиннәргә төяп, киптерү бүлегенә таптыйлар. Һашимов бу бүлеккә дә күзен төшерә. Монда бер карт эшли. Ул бик еш кына тәмәке тартырга йөри. Еш йөрсә дә, ни өчендер Ьашимов аңар сүз әйтми, белмим, картлыгын кызгана, белмим, картның шулай тәмәке тартуын кирәк таба. Биредә Маруся исемле матур гына бер рус кызы да эшли. Тәмәке тарту бүлмәсенә бару өчен, картка көлләү цехы аркылы узарга кирәк. Һашимов, ул картның тартырга узып китүен күрүгә, йон киптерү бүлмәсенә ашыга. Ишекне ябып кергәч тә, як-ягына каранып, кеше юклыгын тикшерә. Марусяны эштән туктата. +— Тукта, Маруся, бабайлар да эшләп үлгән, эш беркайчан бетми ул, ә менә яшьлек үтә! +Маруся боргалана: +— Дөрес, иптәш Һашимов, дөрес, — дип, керле кулларын киеменең чабуына сөртә башлый. +Һашимов Марусяның ияк астын үзенең тупас бармаклары белән тота. Кыз каршы килми, кашларын сикертә, күзләрен уйната башлый. Алар онытылып китәләр. Ул, үзе дә сизмәстән, Марусяны кочагына ала. Кинәт ишек ачыла. Йөткерә-йөткерә, зур кәрзин күтәреп, йон юучы карт керә. Ләкин ул күрмәмешкә салына. Бердән, Һаши-мовтан курыкса, икенчедән, кыздан яхшысынмый. Ул керүгә, Маруся тиз генә сушилка янына бара, ә Һашимов тизрәк һәм күбрәк эшләү турында Марусяга күрсәтмәләр бирә башлый. +Абдулла Алиш +Бервакыт Һашимовка Сабир белән очрашырга туры килде. Шәһәрнең таш урамында очраган Сабир аңа аз гына кызганыч тоелды. Ул дәшми генә узып китәргә чамалаган иде дә, Һашимов үзе каршысына барды: +— Нихәл, авылдаш? Каян җил ташлады? Ни эшләп йөрисең? +— Эш эзлим. Ә син кайда эшлисең? +Һашимов үзенең күн заводында эшләвен Сабирдан яшермәде. Шулай да күн заводын яманлап сөйләп китте: +— Һич рәтләре-чиратлары юк, акча әз төшә, эшчеләре качалар... +Һашимовның Сабирны икенче күрүе күн заводында булды. Ул складтан вагонеткага тире төяп маташа иде. Һашимов бу юлы инде аның янында сырпалана башлады. +— Нигә мин эшли торган цехка кермәдең? Авылдаш булгач, акча ягын да рәтләгән булыр идем, — диде. +Сабир: "Ах, капкорсак, минем бу заводка керүдән шүрлисеңмени?" — дип уйлады. Ә Һашимов, эченнән генә: "Бетте. Сызудан башка юл калмады", — дип куйды. +Шулай да ул, йөзенә мөлаемлык чыгарып, Сабирга эндәште: +— Кереп-чыгып йөргәлә, авылдаш, мин менә шунда гына. +Җанлы газетта булган хәлне Һашимовка шул кичтә үк җиткерделәр. Ул өендә иде. Хәбәр ишетелгәнче үк, башын кыйшайта-кыйшайта, озак итеп нәрсәдер язды. Ахыры кулындагы каләмен кара савыты читенә куеп уйга батты: "Юк, бер вакыт килер, Һашимов, һичшиксез, баер. Иске байлыктан да уздырып, яңадан мал-мөлкәт җыяр, яңадан үз эшенә, тире җыярга тотыныр. Менә бу завод тиреләре Һашимов кулында булсыннар иде, ул аларны кая озатырга, ничек акча табарга белер иде". Бу уйлар аны һәр көнне диярлек шулай йөдәтәләр иде. +...Уйларын бүлеп, кемдер тәрәзәгә чиртте, Һашимов куркып китте. Ул ишек ачарга чыкты. Рәхим икән. +Рәхим ишектән керү белән әйтеп салды: +— Әй пешерделәр дә соң сине! +— Кайда? — диде Һашимов, үзе агара төште. +— Җанлы газетта. Син генә дип, син генә түгел инде: цехыбыз белән... +— Нишләп? Ни җитмәгән тагын аларга? Рәхим сөйләп китте: +— Промфинплан бервакыт тулмый, диләр, комсомоллар тәмәке тарту белән вакытларын үткәрәләр, диләр, цех мөдире зур портфель, зур трубкадан йөрүне генә белә, диләр, комсомолларның ярыш ачуына каршы төптә, диләр... +— Ялган бу, ялган, мин ник каршы булыйм. +— Шулай диләр бит. +Аның сүзен бүлеп: +— Юлбашчысы, юлбашчы кем? — диде Һашимов. Аның күзләрендә ачу чаткылары ялтырый иде. +— Разия Баязитова, — диде Рәхим. Аннары арттырып та куйды: — Мин ярыш оештырыйк дип бик күптән әйттем бит. Ә син.. +Абдулла Алиш +Разия Баязитова +Разия, бюродан кайтып, үз бүлмәсенә керде. Бүлмә тын, тик сәгать кенә келт-келт йөри. Тәрәзәдән ай нуры кереп, бүлмәнең яртысын яктырткан. Мич сырында мәче мырлый. +Разия, ут кабызмый гына, караватына барып утырды... Ул хәзер Сабир турында уйлый, аның белән беренче очрашуны күз алдына китерә. Менә Разия цехлар саен җанлы газетка теләгән кешеләрне язып йөри. +Шадра, дулкынланып торган саргылт чәчле бер егет: +— Нәрсә соң ул җанлы газет? — дип сорый. Разия аңлата. Теге егет: +— Алай булгач, мине дә яз, — ди. +Аннан соң аның иптәше, кара чәчле, каратутлы, оял-чан гына егет тә: +— Мине дә яз, мин Вафа Абдуллин, — ди. Торабара җанлы газета өчен бик тә файдалы кеше +булып чыга. Ул завод эчендәге вак-төякләрне күрә белә, шуларны җырга да сала. +Аннары Разия Салахов кичергән тормыш авырлыкларын үзенең күргәннәре белән чагыштырып чыга. Аңар Салахов күргән авырлыклар инде таныш, бар да аның аша үткән кебек күренәләр. +Ул белә башлаган авырлыкларның очы дәһшәтле ачлык елдан килә. Шул елдан башлап беренче кабат, бала күңелендә яшь агачка үткен пычак белән киртләп эз калдырган кебек, ярлылык тормышы гомер буена сөйләрлек эз калдыра. +Ачлык ел. +Көтүче Баязит карт авылда беренче булып ачыга башлый. Аның ике баласы, мич башында иске чүпрәкләргә төренгән килеш, җылылык эзлиләр. Ә җылылык юк. +Баязит ачлыкка бирешә башлый. Ул чыдый алмый, азак чиккә җитә... Сәкедәге мендәргә капланып үксеп-үксеп елый башлый. Күршеләр Чыгыш тавыннан майлы кара балчык алып кайталар. Үзалдына каралып, майланып торган бу балчык әти кешенең соңгы азыгы була. Иртәгесен балалар мич бантыннан гына юкә чыптага төрелгән үлекне кемнәрнеңдер алып чыгуларын күреп калалар. +Күп тә узмый, ана да ахыр чиккә җитә. +Авылда шатлыклы хәбәр тарала: ачлар өчен авылга кукуруз кайтарыла. Әнисе, үзенең кечкенә чанасын тартып, кукуруз биргән җирдән паек алып кайта. Күп тә үтми, балалар өчен ашханә ачыла. Ләкин бу шатлыкны әнисе генә күрә алмый. Әти-әнисез калган Разинне авылга килгән бер кызылармеец шәһәргә алып китеп балалар йортына бирә. +Разия ул вакытларны төштәге кебек кенә хәтерли. Еллар үтә, ул инде үсмер кыз булып җитешә. Аңар: "Син зур инде", — диләр. Аны балалар йортындагы бер иптәше белән шушы күн заводына урнаштыралар. +Кайвакыт сүз чыга. Егетләрнең кайберләре: "Юк, имеш, син теләсәң нишлә, табигать барыбер ул сине җиңә. Син үз гомереңдә кемне дә булса берәүне яратырга тиеш..." — диләр. +Разиячә бу дөрес түгел. +"Дуслыкмы, иптәшлекме?" соравы аның үзенчә, Разиячә чишелә. Ул барысы белән дә дус, барысы белән дә иптәш, үз сыйныфы кешеләрен тигез ярата. Шуңа күрә аңар башка беркемне дә алардан — шушы сыйныф кешеләре эченнән аерып алып яратмас кебек. +Бәлки, ул Сабирны яратадыр? Юк, бу андый ярату түгел. Бу ярату иптәш кызларны, рамочныйдагы бригада членнарын яратудан берни белән дә аерылмый шикелле... +Көлләү цехында эшләүчеләргә ярыш ачу дәрте кызлар арасында күптән йөри иде инде. Шулай да ул бертөрле калыпка салынып оешып җитмәгән, шуны кузгатырга, шуны алгы планга куярга кирәк. Көлләү цехында эшләүче Рәхим кергәч тә, кызлар берәм-берәм аңар үзләренең күңелләрендә йөргән ярыш пунктларын әйтеп чыктылар: +— Без менә акчабызның ун процентын һәр айны саклык кассасына калдырабыз, сез дә шулай эшләгез! +— Без эшләп чыгаруны йөз процентка җиткерәбез, брак, прогулның затын да калдырмыйбыз, сез дә шулай эшләгез! +Соңгысы Рәхим өчен әзрәк җайсызрак булды. Комсомол Рәхим кепкасын бөтенләй алга таба шуыштырды да, башын кашый-кашый: +— Бусы белән тезгә сугасыз, малай, Разия, — дип куйды. +Болай Рәхимгә әйтеп чыгару гына ярыш ачу түгел иде, аны бөтен завод белерлек, һәр цех ишетерлек итеп әйтәсе иде. +Кызлар шуңа әзерләнделәр. +Разия рамочный цехта эшләүче кызларның бригадиры иде. Кайчандыр аңа, авылга кайткач, шәл бәйләү эшен күрергә туры килде. Йортка яңа гына төшкән алсу битле, кирәк булса да, кирәк булмаса да һәрвакыт беләкләрен сызганып йөри торган яшь килен нәзек кенә итеп эрләгән бәрән йоныннан аруга ябыныр өчен шәл бәйләгән иде. Бәйләп бетергәч, шәлне агартып юдылар, сыктылар; киптерер өчен, шәлнең һәр теле саен берәр кадак кагып, тактага тарттырып куйдылар. Менә шул шәл кадаклау аларның хәзерге эшләренә бик охшый иде. +Рамлау бүлеге дә заводның бантка цехлары кебек: тәрәзәләре якты, диварлар төрле лозунгларга бизәлгәннәр. Эшләүчеләрнең барысы да хатын-кызлар, шуңадырмы аеруча пөхтәлек күренә. Кулларына кечкенә келәшчәләр тоткан бу хатыннар, тирене өстәл тактасы сыман такталарга тартып, пробкаларга охшашлы пешкаларны тиренең кырыена кагалар. +Ярышны көлләү цехына белгертү көне җиткән иде. +Разия тәнәфес вакытында язылган договорны укып китте: +— Иптәшләр, тыңлагыз, теге әкәмәтләрне ярышка чакырабыз. Мин монда яздым, калганнарын өстәрбез. Укыйм: +"Без, Ленин исемендәге күн заводы эшчеләре, рамлау цехындагы Баязитова бригадасы, биш елны дүрт елда тутыруның барлык җаваплылык ларын искә алып, удар бригадага оешып һәм социализм ярышына чыгып, партия тарафыннан алга куелган бурычларны эшчеләр сыйныфының батырлыгы белән үтәвебезгә хөкүмәтебезне ышандырабыз. +Көлләү цехындагы иптәшләрне үзебез белән тиңләшергә чакырып, түбәндәге шартларны һәр ике якның да үтәүләрен сорыйбыз: +1. Эш көнен тыгызлау, бракларны бөтенләй юк итү, прогулларны ясамау (кирәксез сөйләшүләр, тәмәке тартуларны бетерү Һ.6.). +2. Машиналар өстеннән шефлык алу, эш кораллары белән сак эш итү, кадакларны кирәкмәгән урынга тотмау, аларны идәнгә ташламау. +3. Бирелгән эш бәяләрен удар хезмәт нигезендә түбәнәйтергә тырышу, шуның белән хөкүмәткә әйбернең эшләнеп чыгыш бәясен төшерергә ярдәм итү. +4. Айлык акчабызның 10% ын саклык кассаларында калдыру, моның белән илнең индустрияләшү фондына ярдәм итү. +5. Эшләп чыгаруны 100% ка җиткерү, үзебезнең цехтагы булган сәбәпләр аркасында башка цехларга һичбер өзеклек тудырмау. +6. Кирәк булган чакта ял көннәрдә дә эшләү". +— Разия, син бит тегеләр турында бернәрсә дә язмагансың? +— Кемнәр турында? +— Администрация турында. +— Нинди тәкъдимнәр бар соң? +— Мә яз берне, минекен яз әле: келәшчә белән чүкечләр һәрвакыт булып торсыннар. +— Булды, — диде Разия. +Аннан соң Разиягә кызларның тәкъдимнәре бербер артлы ява башлады: +— Ә кадрлар турында? +— Безнең цехка иң кимендә биш өйрәнчек алырга кушарга. +— Тагын? +— Эшкә килүне һәм эшләп чыгарган продукцияне нык исәпкә алу турында... +Кызлар онытылып озак утырдылар, ләкин берсенең исенә төште: +— Иптәшләр, аш ашамый калабыз. +Кызлар бер-бер артлы, ашыгып, договорга кул куйдылар. Иң соңыннан договорны эш киеме кесәсенә бөкләп салган Разия җиңел генә, баскычлар аша түбәнгә, ашханәгә таба атлады. +Разия иртәгесен договорны көлләү цехына алып керде. Бер генә минутка алар Кашимов белән күзгә-күз очраштылар. +Ул, муенын суза төшеп: +— Кем кирәк иде сезгә, туташ? — диде. +— Рәхим кайда? +— Шундадыр, — дип, Һашимов цехның икенче башындагы бушлыкка кулы белән күрсәтте. +Һашимов Разиянең Рәхим янына киткәнен һәм алар-ның бөтен хәрәкәтләрен җентекләп карап торды. Менә Разия кесәсеннән ниндидер бер язу чыгарып укыды. Аннан язуны Рәхим үз кулына алды һәм бер кат карап чыкты. Алар, нәрсә турындадыр озак кына сөйләшкәч, кул бирешеп аерылыштылар. +Кыз китәргә җыенгач та, башын яктыга таба борып: +— Кара, озаклама, — дип куйды. +Һашимов, постка куелган кирәксез сакчыдай, килбәтсез зур аяклары белән идәнгә шап-шоп басып, әрле-бирле йөрде. +Абдулла Алиш +Яңа кергән кызны Нашимов, билгеле, белә иде. Чөнки күптән түгел булып узган җанлы газетада Һашимовны зур трубкасы белән күрсәткәннәр иде. "Күнче" газетасында да Ьашимов турында чәнечкеле мәкалә басылып чыкты. Имеш, ул вакытында башка цехларга кирәкле чималны өлгертми. Удар бригадалар оештырырга комачаулый. "Тагын мине газетага язарга кергәндер әле бу кыз, — дип уйлады ул. — Юк инде, бу юлы язу белән генә калмас, төрле материал җыя башласа, бөтенләй заводтан сөрдерер". +Һашимов шуңардан курыкты. +Ул, йомшак кына басып, Рәхимгә таба юнәлде. Башта аның эшләгәнен карап торды. Аннан, җай чыккач, сүзен башлады: +— Нишләп йөргән була ул кыз тагын? Рәхимнең нигәдер белгертәсе килмәде: +— Юк, болай гына. +Һашимов Рәхимнең нечкә хисләрен бел мәкче булды, ахры, бармагын өскә күтәреп: +— Кара, син кызлар белән бик шаярма! — дип куйды. Рәхим елмайды гына. Аңар Һашимовның тел төбе бик аңлашыла иде. +Иң оешмаган һәм оештыру өчен җайсыз да булган цех көлләү цехы иде. Чөнки монда, бердән, сезонниклар, кара эшчеләр эшләсәләр, икенчедән, цех мөдире Һаши-мов күбесенчә эшкә аяк чалып килде. +Сәгать дүрт тулды. +Гудок эшчеләргә өйләренә кайтырга хәбәр бирде. Завод капкасына сыеша алмыйча, эшчеләр төркем-төркем булып эштән агылдылар. Һашимов та, начар тиредән тегелгән зур портфелен күтәреп, брезент пинжәгенең төймәләрен каптыра-каптыра, цехтан чыкты. +Икенче смена килде. +Цехның бер буш почмагына беренче сменада эшләүчеләр җыелдылар. Рәхим сүз башлады: +— Иптәшләр, эш менә нәрсәдә, сезгә билгеле хәл инде ул: безнең цехка бантка цехларның да язмышлары бәйләнгән. Күрәсез, безнең цехта эш аксап бара. Складтан килгән тиреләр әле дә булса чират көтеп яталар... Болай булганда, без үзебезнең цехның промфинпланын тутырмау гына түгел, завод промфинпланына да зыян китерәчәкбез. Менә минем кулда рамлау цехында эшләүче кызларның договорлары бар. Алар безне үзләре белән ярышка чыгарга чакыралар. +Ул бая Разин белән тикшергән договорны укып чыкты. Беркем бер сүз дәшмәде. Бар да сөйләр сүзләрен каядыр яшерделәр. +— Йә, нишлибез? — диде Рәхим.— Хурлык бит, кызлардан да артта калдык, егылып үләрлек хурлык... +Иптәшләре белән озак уйлашып торганнан соң, ул тагын башта әйтелгән сүзне кабатлады: +— Йә, нишлибез? Арадан берәү: +— Билгеле, кабул итәбез! — диде. +— Юк, алай тикшерми-нитми генә кабул итүдән файда юк. Безгә үз пунктларыбызны әзерләргә кирәк. +Берәү каршы төште: +— Өлгерербез әле, башта чандагыларны карарга кирәк. +— Юк, аларны карап кына калырга ярамый, буксирга алырга, үзләре өлгерә алмаган җирдә ярдәмгә килергә кирәк. +...Договор кызларныкы төсле үк башланды. Беренче пункт заводның барлык цехлары өчен дә мөһим булган чималны цехларга вакытында өлгертү, эштән тукталуларны бетерү иде. Аның артыннан башка пунктлар тезелеп киттеләр... +Иртәгесен Рәхим Разия белән тагын очрашты. Алар договор язган кәгазьләрне алыштылар. +Цехтагы кызлар да договорда язылганнар белән кызыксындылар: +— Кая, әки, ата ялкаулар ни язган булганнар? Укып чык әле! +Разия договорны укып чыкты. Укып чыккач та, бер кыз: +— Бу безнеке төсле үк булган ич! — дип кычкырып җибәрде. +— Барыбыз да бер теләк өчен көрәшкәч, бер булмый, ничек булсын соң! — диде икенче кыз. +— Мин, әки, төкермәсләр дә дип уйлаган идем. +— Нишләп алай итсеннәр, үзебезнең иптәшләр ич алар! Рәхим үпкәләгән сыман әйтеп куйды: +— Ай-яй, Фатыйма, "төкермәсләр дә" дип карарга бер дә килешми инде. Без бит Советның үги балалары түгел. Безнең дә сез янган теләкләр белән янасыбыз, коллектив алдында эш күрсәтәсебез килә. +— Юк, үпкәләмә тагын син, Рәхим, мин болай гына, шаярып кына. +Рәхим, терсәге белән өстәлгә таянган килеш: +— Әйдәгез, көч сынашкач сынашыйк инде, кем җиңәр,— дип куйды. +Кызлар, шатлыктан дәртләнеп, биегән сыман сикерештеләр: +— Без җиңәбез! Без җиңәбез! +Җиңү көне +Завод корпусының крепость кебек сузылып киткән җиренә зур тәрәзәләре белән механика мастерское килеп тоташа. Монда күмерләр нечкә ялкын телләре белән кызган тимерне ялыйлар. Тимергә тимер бәрелеп, үзенчәлекле музыка туа... +Заводта механика цехы зур урын алмый. Шулай да машина ватылса, электр уты белән берәр проблема килеп чыкса, тимердән берәр нәрсә эшләргә кирәк булса, меха-ническийга йөгерәләр. +Сабир белән Вафа да шушы цехта эшләде. Сабирга монда бик аз вакыт эшләргә туры килде. Ә Вафа һаман кеше белән аралаша алмады. Беренчедән, "кеше" дип карт тимерче Бориска әйтсәләр, икенчедән, мастер Селезневны шулай атыйлар. Башкалар әле һаман кеше булып җитмәгәннәр. Аларның кеше булыр өчен әле байтак өйрәнәселәре, кулларыннан әле шактый тимерне үткәрәселәре бар. +Бер җыелышны Сабир әле дә булса онытмый: ничектер һәр цех саен промфинпланны үтәү турында эшчеләр гомуми җыелыш: алдында вәгъдә бирделәр. Иң соңыннан Борис та күтәрелде. +Ул салмак тавыш белән сөйләргә тотынды: +Абдулла Алиш +— Промфинпланны тутырыр өчен, ун сәгать эшләргә кирәк булса, ун сәгать эшлим. Минем цехтагы лар бар да шулай диярләр. Ял көнемне дә ял итмим — кирәкми. План тулгач — безнең бәйрәм! Аңлыйсызмы, план тулса, үзе безгә ял була ул... +Тыңлаучылар: +— Бүген Борис кәккән булырга кирәк, — диделәр. +Аның шундый гадәте бар иде. Эш алдыннан, кесәсеннән чыгарып, әз генә капкалый иде ул. Аның бу эшен цех-ташларыннан берәү дә "күрмәсә" дә, бары да белә иде. Юк, Борис ул көнне "ак"ның тамчысын да капмаган иде. Эчендә кайнаган теләкне, уйны, фикерне аңлаталар иде ул сүзләр. +Борис гомерендә мәктәп, уку дигән нәрсәне белмәде. Башта ул тимерчелеккә өрдерүче булып кына керде... Яшь Борис әкренләп югары баскычларга таба үрмәләде. Шулай да ул язарга өйрәнде. Кулына эләккән теләсә нинди китапның соңгы битенә кадәр күзеннән кичерде, шулай итеп, үзлегеннән белем алды. +Оешып эшләүнең иң беренче дошманы булып мастерскойда Борис санала. Ул менә, эшлик, ди, тырыша, башкаларга да тырышып эшләргә куша, ярышырга да каршы түгел, әмма аңар удар бригадалар төземәсеннәр, Борисны ударник итмәсеннәр, чөнки болар, аныңча, бар да формаль кебек күренә. Ул эштә үзенә хас "бунтарьлыкны" сайлап алды: кеше ялгыз гына тырышсын, аңар беркем баш булмасын, аңардан бертөрле җавап алмасыннар, аның өчен кануннар, кагыйдәләр, договорлар, пунктлар язмасыннар. Шуннан чыгып, Борис бригада оештыруга каршы... +— Оештырыгыз, мин каршы килмим, тырышып эшләрмен, әмма мине исемлеккә кертмәгез...— дип сөйли Борис. +Механический цех белән тимерчелек цехы бер корпуста урнашкан. Ишектән кергәч, әүвәл тимерчелек цехы. Тагын бер ишекне ачсаң, механика цехы башлана. +Кара-каршы куелган ике станокта яңа гына кара эшчедән күтәрелгән Сабир белән Вафа эшлиләр. +Әнә Селезнев, борын өстендәге кечкенә күзлеген алып, кесәсеннән кулъяулыгын чыгарып, күзлек пыялаларын сөртте. Болторез станогының әйләнүен мастер әйтерсең беренче кат күрде. Тимернең аяк астына төшүен ул озак карап торды. Сабирга бу әллә ничек җайсызрак булып тоелды. Әйтерсең мастер аның эшеннән разый түгел. +Ләкин мастер берни дә дәшмәде. Авыз эченнән сызгырынып, китәргә бер-ике адым атлаган иде дә, кире килеп сүз катты: +— Салахов, син бездән китәсеңмени? +— Ие. +— "Светогрэожамы? +— Мин үзем китмим, җибәрәләр. +— Жалко, тиз төшенгән булыр идең. Менә разрятыңны арттырырга дип тора идем. Жалко... Ә үзеңнең китәсең киләме? +Сабир моңа ни дип тә җавап кайтарырга аптырады... Ике төрле аңлашырлык булсын өчен: +— Килсә дә, килмәсә дә, аңа бит карамый, — диде. +— Да, шулай шул инде. Шулай да, анда баргач, шушы эшкә керергә тырыш. +Ярыш авырлык белән булса да бу цехка да керде. Комсомоллар цех киңәшмәсендә ул мәсьәләне кузгаттылар. +Борис тагын каршы төшеп карады: +— Оештырыгыз, эшләгез, ләкин мин каршы. Мин эшкә каршы түгел. Мин эшне яратам. Мин бригадага керә алмыйм. Минем натурам аны күтәрә алмый. Мин үзем тырышырмын. Үзем генә. +Ике кеше, ике мастер бүген пычакка-пычак килделәр: +— Собраниеләрдә син бугаз ертасың! +— Мин бит үзем турында сөйлим, Сергей Николаевич, сөеклем. Эшлим, унике сәгать, унөч сәгать эшлим, но оешу миннән булмый. Натурам күтәрә алмый, аңлыйсыңмы син шуны, юкмы? +— Аңлыйм, аңлыйм кайсы гайкаң бушаганын, — диде Селезнев.— Француз ачкычы юк әле, тәрбия аласың бар әле синең, тәрбия аласың бар. Эшче җыры түгел бу, Борис! Син анархистлар җырын җырлыйсың. — Ул, ачуланып, йодрыгы белән өстәлгә китереп сукты: — Аңламаган кешегә аңлатуы авыр да соң! — Аннары азрак басылгандай булды: — Син, Борис Петрович, алай анархист-ланма, син Совет властенда яшисең, үз иптәшләрең белән бергә бул. Син эшчеме? +— Ие, эшче. +— Син эшче иптәшләрең беләнме? +— Әйдә, андый мәсьәләгә кермә әле син. Оештырыгыз, мине язмагыз, мин язылмыйча гына эшлим. +Күп сүзләрдән соң тимерчеләр — үзләренә, механический цех үзенә берәр бригада оештырдылар. +Эштән чыгышлый, Сабир белән Вафа сүзгә килделәр: +— Вафа, ике станок белән эшләп булыр идеме? — Сабир шундый сорау белән Вафаның йөзенә карады. +— Һәй, кит, малай, эштән чыгарсың. +— Минем алай да сынап карыйсым килә әле. +— Кит инде, юк белән саташма... +Рамочныйдан бер көтү кызлар чыркылдашып, йөгерешеп чыктылар. Шулар арасында Разия дә бар иде. Ул Сабирга кычкырды: +— Сабир, Сабир, сиңа бер сүз әйтәсем бар. +Сабир Разингә таба китте, Вафа белән сөйләшкән сүз өзелде. +— Әйдә аулакка барыйк, Разин, диген, Сабир! — дип, кызлар арасыннан берәү кычкырды. +Барысы да шаркылдаштылар. +Алар бер читтән атладылар. Разин сүз башлап китте: +— Сабир, менә нәрсә: Нашимов дигән кеше Миләүшәнеке икән, син аны беләсеңме? +— Ник белмим, ул безнең авылныкы шул. +— Ул нинди кеше? +— Төскәме? +— Юк, чыгышы ягыннан. Революциягә кадәр кем иде ул? +— Бер тирече иде шунда. Безнең әти дә, мин дә аңарда хезмәтче булып тордык. +Ул, Сабирга үпкәләгән шикелле карап: +— Ник син аны башта ук әйтмичә йөрдең? — диде. — Менә көлләү цехының квартал заданиесен үти алмавы нәрсәдән икән, эх! — Аннары ул иреннәрен кысты. — Ярый, мин аны кирәкле урынга җиткерермен. +— Мин бит аны беләләр дип торам. Нәрсә, ул белгеч бит... +Сабир үзен акларга теләде, ләкин үз сүзеннән үзе кызарды. +* * * +Һашимовны завкомга чакырдылар. +Завком бүлмәсе башка бүлмәләрдән әллә ни аерылмый. Аның диварларында, башкаларныкындагы кебек, бүгенге көрәшнең лозунглары күренеп торалар. Диварда Ленин, Сталин рәсемнәре. Уртага өстәл куелган. Анда завком председателе Һадиев утыра. +Ишектән зур трубкалы, брезент киемле берәү күренде: +— Исәнмесез! +— Исәнме! +— Сез мине чакырттыгыз? +— Ие. Сезнең белән бераз сөйләшеп аласы бар иде. Утырыгыз. +Һашимов өстәлгә каршы торган урындыкка килеп утырды. +— Һашимов иптәш, сезнең цехта план ничек, бүген бит егерме алтысы? +Завком, бер күзен кыса төшеп, шул сорауны бирде. +— Ничек дип сорыйсыз, Һадиев иптәш, безнең һәммә адымыбыз сезгә билгеледер инде дип уйлыйм: химикатлар җитешми. Дөрес, чимал бар, ләкин эшче көче әз. Социализмча эш методларын әле дә булса үзләштереп җиткерә алмыйбыз... Аннан соң, онытмаска кирәк, көлләү цехының эш шарт ларын үзегез беләсез. +— Син объектив сәбәпләр артына качма, конкрет итеп әйт, нәрсәләр җитешми? +Ул өстәл тартмасыннан зур блокнот чыгарды да Һашимов әйткәннәрне яза башлады: +— Химикатлар җитешми. Лабораторияне кысарга кирәк. Булды. +— Бригада юк. +— Гафу итегез, сездә бит бригада бар: Рәхим бригадасы. +— Белмим. Алар миңа әйтеп эшләмәделәр. +— Гаҗәп инде, бер-берегезне белешми эшлисез. Ярый алайса, бригаданы ныклап юлга салырга. +— Эшче көче җитешми... +— Без артык эшче көче ала алмыйбыз. Ул вакытта өстәмә расходлар, — диде Надиев, карандашын өскә күтәреп. — Менә болай итсәк, товар бәясе үсәчәк. Эш көнен тагын да тыгызландыру турында көрәш алып барырга. Беттеме? +— Иң зурлары шулар. +— Инде хәзер әз генә үзегез турында. Сез бит әле, ял-гышмасам, Миләүшәнеке буласыз? +— Ие, шул авылныкы булам. +— Сезнең авылдагы көнкүрешегез ничек иде? +— Урта хәлле крәстиән. Үзем Советка тире җыядыр идем. +— Батрак тоттыгызмы? +— Юк, мин үзем тотмадым. Минем бер эшкә яраксыз карт әти бар иде. Без аның белән бер өйдә: ул югарыда, мин түбәндә тордык. Миңа нишләп батрак кирәк булсын үземнең бу беләкләрем бар чакта... +Ул беләкләрен күрсәтте. +— Ә заводка нинди язу белән килдегез? +— Нинди язу белән килим, революция башыннан Советка тире җыйдым. Бервакыт лишун булганым юк. Язулар күп минем, әле менә монда да бар. - - Ул, ашыгып, эчке кесәсеннән бумажнигын тартып чыгарды: — Менә карагыз: бусы "Кожсоюз"да тире җыйган өчен бирелгән. +Председатель, тәмәкесен тартып, язуны караштырга-лады да: +— Сез бит, батрак тотмадым, дисез... Монда эшләүче Салахов сездә батраклыкта эшләгәнен әйтеп тора. +— Дөрес, Салахов эшләде. Тик ул миндә түгел, әтидә эшләде. +Аларның сүзләре бетте. Завком председателе Наши-мовка үзе хакында тагын өстәмә документлар табарга кушты. +Ул бүлмәдән чыкты һәм баскычка таба юнәлде. Баскычтан түбән төшү аңар әнә шул хәзерге тоткан урыннан — түбәннән түбәнгә таба төшү кебек күренде... +* * * +Бүген белдерүләр эленә торган тактада кызыклы гына бер мәгълүмат бар иде. +"Кем ала? +Ашыгыгыз! Ашыгыгыз! +Айның, азаккы көннәре якынлаша. Комсомол ячейкасы завод күләмендә үзенец промфинпланын алдан тутырган цехка кучмә байрак бүләк итәчәк. Бар цехлар да күчмә байрак өчен көрәшкә!" +Клуб ишегеннән кергәч тә иң алдагы витринага эре хәрефләр белән шул белдерү язылган иде. +Менә ишек шыгырдады. Ишектән Разия белән бер иптәш кызы керде. Алар витринага якынлаштылар. Разия белдерүне кычкырып укып чыкты да: +— Алабыз, үзебез алабыз! Беркемгә дә бирмибез! — диде. +Янындагы иптәше сорау бирде: +— Бүген ничәсе, егерме бишеме әле? +— Егерме бише. +— Ә безнең план ничә процентка тулган? +— Туксан икегә җиткән инде. +— Алай булгач, арттырып үтәргә була. Алар алга атладылар. +Ишектән Вафа белән Сабир да уздылар. Алар да белдерүне укыдылар: +— Бездән ычкыныр, Сабир, булмас безгә... +— Ник алай? Биш көн тырышып карарга кирәк. Әйдә, эштән соң калып эшләү тәкъдимен кертик. +— Ярый шул. +Алар да алга атладылар. +Иң ахырдан Рәхим килеп керде. Аның да күзләре белдерүгә төртелделәр. Укыган саен, ул үзендә бертөрле уңайсызлык, төшенкелек сизә барды. "Бәлкем, булыр әле, тагы көч куеп, биш көнне эшләп карарга кирәк", — дип уйлады ул. Аның күз алдына юешләү чаннары алдында тау-тау булып яткан тиреләр, Нашимовның химикатлар юк дигән булып эшкә аяк чалуы, тагын башка шундый нәрсәләр килеп басты. +Инде белдерүгә иптәш булып аның өстендә янган электр лампасы гына калды... +Числоның беренче көне иде. +"Күнче" газетасы бүген көндәгедәй ике тапкыр зуррак булып чыкты. Өйләгә ашка утырган эшчеләргә ашханәдә аны таратып чыктылар. Газетаның башында ук "Комсомолның күчмә байрагын рамочный алды, киләсе айда башка цехлар байракны рамочныйдан алырга тырышсыннар. Рамочный, җиңүеңне ныгыт, ярыш байрагын түбән төшермә!" дигән сүзләр буйдан-буйга сузылып ята. Рамочныйда айлык заданиенең егерме сигезенә 100% тулганлыгы, каршылау планының 10% ка үтәлгәне әйтелә. Көлләү цехын тагын сүгәләр. Ул "Объектив сәбәпләр астына капланып" дигән мәкалә утлы, чәнечкеле сүзләр белән башлана. +Механический цехта план 95% ка үтәлгән. Ул цехка багышланган мәкаләдә тимерче Борисовка бик каты эләккән. Механика цехы турында түбәндәгеләр дә әйтеп узыла: "Механика цехында да уңышлар юк түгел, комсомоллар тарафыннан кертелгән ударчылык цехны кузгатты дияргә кирәк. +Комсомол әгъзасы Салахов производствоның алдынгы батыры икәнлеген эштә күрсәтә алды. Ул берүзе ике болторез станогы белән эшли башлады. Шуның аркасында механическийда алга китеш бар..." +Иң кызыклысы — рәсемнәр. Менә алдан аэроплан очып бара, аңар кызыл яулык бәйләгән бер кыз утыртканнар да "Рамочный" дип язганнар. Аның артыннан автомобильдә дубильный цех бара, аннан, утырып, "анархист" Борис дыңгырдавыклы юлдан чаба. Иң ахырдан гына берәү озын киемнән, зур мыеклы, килбәтсез зур портфель тоткан, авызындагы зур трубкасы паровоз морҗасыдай төтен чыгарып бара. Үзе ишәккә атланган. Тегеләр артыннан калышмаска уйлый. Ишәккә атланган кешенең Ьашимов икәнлеген фамилиясен язмыйча да һәркем белә. +Нашимов теш арасына кысылган ит кисәген шырпы белән чыгарырга маташканда, аңа да газета китереп бирделәр. Ул газетага баштанаяк күз йөртеп чыкты. Бигрәк тә аны үзе хакындагы мәкалә һәм рәсем көендерде. Анда болай язылган иде: +"Көлләү цехы мөдире һашимов элекке вакытта тире җыючы, революциядән соң да батрак тоткан, кеше көченнән файдаланган. Хәзерге вакытта эшче көче җитми дигән булып эш көнен тыгызламый, химикатлар сылтавы белән чималны озак яткыра. Үз цехында эшләүче бригада барлыгын да белми. Объектив сәбәпләр астына поса..." +Һашимов газетаны дүрткә бөкләде дә, редактор янына дип, рәхимсез язган мәкаләгә каршы үзенең документлар теле белән каршылык күрсәтә аласын уйлап, ишектән чыкты. +Редактор аны салкын гына каршы алды. +— Сез, иптәш, миңа урынсыз бәйләнгәнсез бит. +— Безгә мәкаләне завкомнан бирделәр, һәрхәлдә, без завкомга ышанабыз. +— Соң бит менә бу документлар? +— Ә батрак тотмау турында бармы? — Анысы юк. +— Менә шунысын табып китер син миңа. +Абдулла Алиш +— Ник, анысы да була. +Һашимовта ике кешегә ачу туды. Аның берсе — Ра-зия, икенчесе Сабир иде. Сабир бөтен нәрсәне Разиягә сөйләп биргән. Тегесе аны завкомга җиткезгән. Разия беркөн, цехка да кереп, Рәхимнән материал алып чыкты. +Һашимов, Сабирны алдан ук очратып: "Минем турыда күп сорарлар, син берни беләсе булма, авылдаш", — дип әйтеп тә куйган иде. Малай күнгән иде дә бит, ә хәзер менә барысын да сөйләп ташлаган. Бу ике кешедән, ничек кенә, кайда гына туры килмәсен, үч алырга уйлады ул. Хәзер шуңа планнар да кора башлады. Базар көнне, "документлар" җыярга дип, Миләүшәгә кайтып китте... +Бүгенге кыенлыклар +Бюро сайлаулары үткәрелде. +Партячейкадан беркетелгән Шаһи абзый бу сайлауларның нинди әһәмиятле икәнлеген секретарьдан соң тагын бер кат кабатлады. Җыелыш шуңар күрә дә кандидатураларны бик озак тикшерде. +Сабирны да бюрога сайладылар. +Разияне дә сайламакчылар иде. Моңар Сабир һәм башкалар каршы чыкты: +— Нәрсә һаман бер кешене җигәсез: үз цехында производство киңәшмәләрен алып баручы ул, җанлы газетта юлбашчы ул, җитмәсә, комсомол линиясе буенча, хәзер эштән дә туктатып, үзен укытучылар курсына мобилизовать иттек. +Вафа бу җыелыштан көнчелек утына кабынып кайтты. Кайчандыр Миләүшә мәктәбендә алар әүвәл Сабир белән бер партада утырып укыдылар. Аннан Вафа бер сыйныф югары күтәрелде, Сабир сыйныфыннан күчә алмады... +Ә хәзер Сабир күтәрелә. Аның күз алдында шадра битле, зур соры күзле, саргылт бакыр чәчле Сабир түгел — кепкадан, кулына күн портфель тоткан, кирәкмәгән урында артык сүзен дә ычкындырмый торган Сабир булып күренде. +Ну җыелыштан соң байтак җыелышлар булды, ләкин Вафа очен анда бер генә дә кызыклы мәсьәлә каралмады, тикшерелмәде. Имеш, ударчылык турында мең тапкыр чәйнәлгән бер балык башы бүген тагын мең дә беренче кат чәйнәлә. Социализм, киләчәк белән кызыктыру... ә хәзерге тормыш турында сөйләшү кайда? Товар юклык, тормыш авырлыгы мәсьәләләрен нигә көн тәртибенә куймаска? Нигә аларны эшчеләр массасы алдына чыгарып тикшермәскә? +Вафа бу хакта озак уйлады, күптөрле фикер йөртте. Бу мәсьәләне берәр җыелышта чыгып әйтергә дә омтылды. Тагын курыкты да: оппортунист, контр диярләр, эштән куарлар дип шикләнеп калды... +Кич. Сирәк кенә утыртылган баганаларда фонарьлар җемелди. Вафа каядыр барырга җыенган иде. Вәлүк килеп керде. Алар икәүләп чыгып киттеләр. Вәлүк — ач яңаклы кеше. Ул сөйләргә, сөйләшергә бик ярата. Вафа белән дә бик озаклап сөйләшеп торгалыйлар. +Абдулла Алиш +Алар бакчага бармакчылар иде, ләкин юл өстендә пивной туры килде. Вафа анда керергә һич тә уйламаган иде, тик Вәлүк, әйдә кереп чыгыйк, дигәч, каршы килмәде. +Ишектән керүгә, борыннарына тынчыган, күңелне болгандыра торган ис килеп бәрелде. Ләкин тора-бара алар күнектеләр, исне бөтенләй тоймый башладылар... Алар чаттагы клеенка җәйгән бер өстәлгә килеп утырдылар. Юан официант сыра китереп бирде... +Вафага әнә шул ишектән керүе генә авыр. Шул бусаганы атлаганны кеше күрмәсә, иптәшләре сизмәсә, аның җаны тыныч, ә эчтә кем генә очрамасын, ул Вафа өчен куркыныч түгел. Чөнки ул кеше дә инде анда тикмәгә кермәгән — эчәргә кергән. Менә хәзер ул Вәлүк белән ялгыз. Аның тирәсендә комсомоллар да юк, промфинплан, удар бригада, ярыш дигән сүзләр дә комачауламыйлар. Кружкадагы сыра күбекләре берәм-берәм шиңә, шуның белән начар уйлар да югала бара. Ул башын күтәрә төште: "Мин нинди кешеләр белән утырам?" — дип уйлады. Үзенең табындашларын күздән кичерде: әнә бер чатта кепкасының козырегын кырыйга калдырып кигән бер сәләмә киемле кеше перчатка сатып йөри. "Кайдан булса да суккандыр", — дип уйлады Вафа. Чаттагы өстәлгә бер кеше башын куйган да гыр-гыр йоклый. Аны сыра ташучы юан урыс уята: +— Гражданин, биредә йокларга ярамый. Исерек каршы килә: +— Синең ни эшең бар, теләсәм — йоклыйм, теләсәм — эчәм, бу минем үз эшем. +Әнә берәү яшь кенә хатын белән эчеп утыра. Егете кызык нәрсә сөйли, ахры, чөнки алар икесе дә шаркылдап көлеп куялар. Яшь хатын, папирос төтененнән "балдаклар" очыра-очыра, егеткә текәлеп карый. Тышка чыга торган ишек янында берәү шыңшып-шыңшып елый... +Әнә ике авыл агае утыралар. Кыршаулы бүрек кигәне ара-тирә сирәк сакалын төзәткәләп куя: +— Колхозга кергәнче, Ваһап, кинәнеп калыйк әле, — дип хихылдый-хихылдый, бутылкадан сыра агыза. — Анда кергәч, сыра эчәргә ярамыйдыр? +Икенчесе, гайрәтләнеп: +— Кайтам да һәйбәтләп бер атны сатам да җибәрәм, бер сыерымны тотам да суям, аннан гына керсәм керәм,— ди. +Вафа аларны таныды. Алар авылдашлар булып чыктылар. "Черт алыр сезне колхозга..." — дип уйлады ул. Ләкин барып эндәшергә хурланды. +Менә ул караштыргалаудан туктады, ә Вәлүк үзенең сүзен һаман дәвам итә иде әле: +— Син, егет, китап укый-укый бозылган. Китап бит ул, иптәш, кешене бик боза торган нәрсә. +Вафаның Вәлүк сүзен тыңлыйсы килмәде. Чөнки алар бик мәгънәсез булып тоелдылар. +Вафа алдындагы бер кружка сыраны эчәргә тотынды. Сыра салкын иде, үзенең әрем тәме, боз кебек салкынлыгы белән тамакны туңдырып төште. Кинәт ул айнып киткән кебек булды. Табындашлары турында: "Бар да үләргә хөкем ителгән, юкка чыгарга тиешле халык..." "Мин кемнәр белән утырам?" дигән соравына ачык җавап бирелде кебек. Инде икенче сорау туды: "Мин нигә соң монда кердем?" +...Ул кружка төбендә калган сыраны ашыгып йотты да, кепкасын баса төшеп: +— Әйдә, Вәлиулла абзый, тайдык моннан! — диде. +* * * +Заводның капкасы гудоктан соң ун минут үткәч бикләнә. Соңга калучылар заводка керә алмыйлар. +Өй ишеген ябып чыкканда, Вафа үзләренең гудогын ишетте, шуңа күрә дә ашыгып, урыныурыны белән йөгергәләп бара башлады, ләкин ул килеп җиткәндә, капка бикләнгән иде инде. "Капка төбендә тору яңа гына комсомолга кергән кешегә килешеп бетә торган эш түгел. Капка төбендәге сакчыдан никадәр генә ялынып сорасаң да, ул кертмәс", — дип, Вафа, монда торуның файдасыз икәнлеген сизеп, кире борылды... Менә кичә Вәлүк белән очрашмаган булса, аның боерыкларына күнмәгән булса, болай булмас та иде! +Димәк, бер прогул булды. +"Бу бит бер сәбәпсез прогул. Ничек сәбәп табарга? Иртәгә ни йөз белән цехташлар күзенә күренергә? Җитмәсә, вагонеткалар этеп йөртү эшеннән, кара эштән Сабир белән аларның икесен механический цехка күчергәннәр иде. Станок буш тора торгандыр..." +Бүлмәсенә кайтып кергәндә, ул Вәлүкне сүкте: "Йә имде, эт нәрсә, кич ялга каршы очраган булса..." +Оггэлдә яткан китапларның берсе күз угына эләкте. Ул, аныр уйларны онытып торыр өчен, бер китапны ачты. Ләкин укымыйча кире куйды. Караватына ятып торып, тәрәзәдән карый башлады. Кояш нурлары Якты күлнең өстенә төшкәндә, җәйге җил күл тирәсендәге камышларны әкрен генә селкетә. Электр станцасы салыначак урындагы эшчеләр кырмыскалардай кечкенә генә булып күренәләр. Аннан ул караватына сузылып ятты... +Вафа йокыдан торганда, сәгать унберне сукты. Өстәл өстендә баягы тәртипсезлек... +Баш авырта, әйтерсең ике чигәгә кечкенә чүкечләр белән бертуктаусыз бәреп торалар. Колаклар шаулый. "Барсам, йә эшли алмаган булыр идем", — ди Вафа. +Тәмәке төреп, шырпы кабызыйм дигәндә генә, бүлмә ишеген кактылар. - Кем бар? +— Мин. Ач әле, Вафа. +— Ә, син икәнсең, Вәлүк, менә сине каргап ята идем әле... +— Каргый торгансыңдыр дип килдем дә шул, — диде ишектән керүче, аннары куллары белән кесәсенә тыгылды: — Давай, баш төзәтеп алыйк, — дип, кесәсеннән бер "ак"ны тартып чыгарды. +Аның бу кыланышы Вафаның ачуын китерде: +— Хәл белергә керсәң, кесәңә "яшел елан" тыгып килмә син миңа! +Вәлүк гаҗәпсенде, кашларын сикерткәләде. Кичә генә рюмкаларны чәкештереп-чәкештереп эчкән Вафадан бүген шул сүзләрне ишетү аңар гаҗәп тоелды. +— Ә кичә ярый идеме? — дигән сорауны әйтеп ташлаганын сизми дә калды. +Абдулла Алиш +Вафа дәшмәде, урын күрсәтте. +— Әнә тегендә утыр да, төзәтсәң, үзең генә төзәт, — дип, кунакка артык әһәмият бирмәде. +Кунак бер мәлгә чыгып китәргә дә уйлаган иде, ләкин никтер туктады: +— Синең аркада, Вәлүк, бүген прогул ясадым әле. +— Син, энекәш, прогулдан курыкма, — диде Вәлүк.— Хәзерге эшче көченә аптырау заманында куркырга ярамый. Безне бит кая да алалар... +— Эш анда түгел, — диде Вафа.— Мин яңа гына комсомолга кердем. Яңа гына механический цехка, станокка күчерделәр. +— Һе! — диде Вәлүк, бутылканың астына каты иттереп сукты. Пробка, борчак кебек, читкә атылды. Баягы пычрак стакан кулга алынды, кесәсеннән бер баш суган чыгарды. +Вәлүк берүзе ныклап баш төзәтергә тотынды. +Вафага көн ифрат озын тоелды. Җәйге көннәр, хәер, болай да озын була. Эшсез торсаң, тагын да озын, үткәреп бетерә алмаслык булып күренәләр. +Менә кич җитсен иде. Вафа бу кайгысын һич булмаса Фатыйма белән уртаклашыр, Сабирдан үзенең станогының хәлен сораптыр иде. Ие, тизрәк кич җитсен. Юк, моннан соң Вәлүк сукмагына аяк басмас ул. Шулай үз эченнән генә ант та итте... Ул бүлмәсендә шундый җирәнгеч кешегә баш төзәтергә рөхсәт иткәненә дә үкенә башлады. "Хәзер берәрсе килеп керсә, икәү эчеп утыралар икән дип әйтәчәк" дип, Вафа әзрәк кенә шикләнеп тә алды. +Бәхетсезлеккә каршы, нәкъ шул вакыт тагын ишек шакыдылар. +— Ни хәлләр бар, Вафа? — дип, ишектән үк сораша-сораша, Сабир керде. +— Менә авырып торам, малай, һич хәл юк. +— "Яшел җылан авыруы" гына түгелме? +— Юк, каян килсен ди ул, эчмәгәч. +Сабир Вәлүк белән дә исәнләшкән булды. Яңа кешенең керүенә артык әһәмият бирмәгән сыман, Вәлүк өзелгән сүзен дәвам итте: +— Кичә әле берәү белән ызгышырга туры килде дә, шуннан бөтен нервалар кузгалды. Шуннан, давай, мәйтәм, берне алып кайтып, кабып ятыйм да, кызышкан каннар таралсын дип алдым. Каптым. Бере артыннан икенчене, икенче артыннан өченче... Каһәр бит ул, бер китсә китә. Ә бүген пахмил инде, ансыз булмый... Вафаны да кыстыйм да, якын да килми, авырыйм, гына ди... +— Мине Селезнев сорадымы? — диде Вафа. +— Юк, нишләп сорасын. +— Минем станок тик торамы? +— Мин аны җибәрдем. Менә дигән итеп ике станок белән эшләп була икән...— диде Сабир, шатлыклы тавыш белән. +Вафа урыныннан күтәрелде: +- Кит аннан! +- Әйе, зырылдап кына торалар. +Сабир, ашыгып, ачык тәрәзәдән нидер карады да: +- Ярый, Вафа, мин ашамаган бит әле, ашыгам, бүген җыелыш та буласы. Кил, — дип, ишектән чыга башлады. +Вафага авыр иде. Алай да ул Сабир артыннан: +Абдулла Алиш +Сорасалар, авырый, диген, — дип кычкырып калды. +...Вафа Вәлүктән читкә тайпылырга, эчмәскә, прогул ясамаска уйлаган иде. Ләкин сүзендә тора алмады. Шушы вакыйгадан соң ул тагын ике көн прогул ясады. Хәтта бер комсомол җыелышында иптәшләре тарафыннан аны шелтәләгән сүзләр ишетелә башлагач, ул трибунага чыгып гафу үтенәсе, үзенең гаепләрен таныйсы урында сүгенергә тотынды. Болай ярамаганын үзе дә бик яхшы белә иде. Шулай да, үзе дә сизмәстән, баш ияргә теләмәде. Хәтта бу мәсьәләгә һич тә бәйләнеше булмаса да, аны борчып торган ашауэчү һәм башка шуның кебек нәрсәләр турында да сөйләп китте. Шулай итеп, партиянең бүгенге сәясәте дөрес түгел дигән сүзгә кадәр барып җитте. +Аңа бөтен уйларын әйтеп бетерергә ирек бирмәделәр. Әле күптән түгел генә үзен комсомолга алган иптәшләре, кычкырып-сызгырып, аны трибунадан куып төшерделәр. Бу хәлдән ул кинәт тирләп чыкты һәм үзенең төзәлмәслек бик зур ялгыш ясаганын сизә башлады... +Аның эшен механический цехтагы комсомол ячейкасы бюросында да карап, комсомолдан чыгарырга булдылар. +Бу ячейкада секретарь Сабир Салахов иде. +Көн нинди матур! +Электр станцасының нигезен салу өчен кызу җир эшләре бара. Егермеләп җир казучы алмаш тилмәш көрәк белән балчык ыргыталар. Менә иңенә берьюлы егерме пар чабата күтәргән Галиулла чокыр алдына килеп басты: +— Сезгә, егетләр, чабатаның менә дигәнен алдым. Аның өстендә кыска брезент пинжәк, пинжәк өстеннән кул яссуы зурлыгындагы каеш белән билен нык итеп буган. Ул әле күптән түгел генә авылдан эшкә килде. Тальян белән авыл урамын бер итеп йөрмәгәненә дә инде бер ай. Бер ай инде аның кызларын күргәне юк. Артельдән аны: "Син русча беләсең..." — дип сайладылар. Имеш, десятникларның эшләткән эшләрен барысын да белеп тор, вакытында нәрәт яздыр, вакытында эш киемнәре алуны кайгырт... +Кичә генә алар беренче хезмәт хакын алдылар. Вак акча булмагач, Хәйри картның егерме тиене Галиуллада калды. Шул акчаны сорый-сорый, Хәйри карт Галиулланы йөдәтеп бетерде. Галиулла: "Бүген тагын сорар, үзе сораганчы бирим", — дип, аңар көмеш тәңкәне бармаклары эченә яшереп сузды. +— Хәйри абзый, мә әле, бер нәмә бирәм. +Хәйри карт көл төшкән сакалын селкетеп көлемсерәде: +— Ала каргада алачагың булсын икән, — дип, акчаны сузылып алды. +Галиулла чокыр кырыена баскан да әле һаман карап тора. Аның әнә шул балчыкларны казып, тиз генә эшләп, күп кенә акча аласы килә. Алачак акчаны канларга тоту турында да баш вата ул: егерме сумы өйгә, ун сумы чалбар алырга, ашаудан артканы өйгә кайтканда баеп кайтыр өчен сума җыярга китәчәк... Аннан башка хыяллар... +Шулай матур уйларга чумган чакта, аның алачак-бирәчәкләре фикерен чуалтты. +— Вәлиулла абзый, минем синнән аласым бар бугай. +— Каян килсен ул? +— Ник, столовойда икәү винегрет ашадык ич, оныттыңмыни? +— Ай-яй, Галиулла, онытмыйсың икән үзең дә. Шат, гел шуны уйлап йөрисең, — дип, Вәлүк елмая төште. +— Егет кешенең башында мең төрле уй була ул. Вәлүк башын селкеп елмаеп куйды: +- Бирермен, Алладан вәгъдә җиткәч бирермен. — Үзе кесәсе төбеннән киндер янчыгын эзләп тапты да, акта-рына-актарына: — Вак акча юк икән шул, апаем, — диде. +— Юк, миңа хәзер үк бирүең кирәк түгел, тик онытып кына җибәрмә диюем, — дип, Галиулла үзен-үзе юатты.нда субай сугалар. +— Әйдә күтәрик әле! +— Тагын күтәрик әле! +Менә атлылар бүрәнәләр, такталар төяп уздылар. +Галиулла субай сугучыларга да, бүрәнә төяп китүчеләргә дә артык әһәмият бирмәде. Аның иң зур әһәмият биргән нәрсәсе — эш, аннан акча иде. +Кинәт сөйләшә башладылар: +— Ну, егетләр, нишлибез, ударныйга язылабызмы? — диде ул. +— Бер-ике-өч ай эшлик әле. Үзебезне эштә күрсәтик, ә болай кәгазьдә генә торып, бер файда да булмас, — диде егетләрнең берсе. +— Ударныйны отпускыга кайтармыйлар дип сөйлиләр,— диде икенчесе. +— Юк ла, карчыклар сүзен сөйлисең син! +Арада көлдерә торган Җамали бар иде. Ул сүзгә кушылмый калуны бер кимчелек санады, ахры. Башта: +- Ну, товар бирәләрме соң, товар? — дип сорап куйды. +- Бирәчәкләр ди шул. +- Мин риза, җегетләр, сез теләсәгез нишләгез. Башкалар: +— Котырынма әле, Җамали! — диештеләр. +Ул, бераз гына уйлап торгач, кинәт кыяфәтен үзгәртә төшеп: +— Юк, булмый икән, җегетләр, — дип куйды. Бар да аңар карадылар: +— Ник булмый? +— Беләсезме, ударный булгач, акчаны ничек бүләчәкләр? +— Ничек? +— Борын башыннан. +— Әй, адәм рәтле сүз әйтә дип торабыз тагын, — дип көлешеп алдылар.— Вәлиулланың борыны кечкенә, аңар акча да аз тиячәк, шуңа күрә ул ударныйга язылмый да... +Бары да шаркылдаштылар. Вәлүк кенә көлмәде. +— Вәлиулла әле ул дарым ярты борынлы булсын, Ленинградта эшләгән чакта, Җамали ише шакмак борыннарны чакрым ярым ташлый торган иде. +— Булмас ла, Вәлиулла, булмас ла, артыграк сүтеләсең, — дип каршы төште Җамали. +Галиуллага Якты күл буенда бер төркем кешеләрнең нидер карап йөрүләре күренде. Алар үзара нидер тикшерәләр. "Берәр комиссияфәләндер. Тикшерергә чыкканнардыр", — дип уйлады Галиулла.нда йөрүчеләр тикшерү комиссиясе түгел иде. Ул билгеләнгән ун комсомолның, төзелешкә килеп, эш белән танышып йөрүләре иде. +Төзелеш башлыгы Вәлиев аларны шатланып каршы алды, эш белән таныштырды. +Җир эшләре беткән урында опалубщиклар нәзек кенә шома нарат такталардан төрле багана формалары, колонна калыплары ясыйлар. Арматурщиклар бармак юанлыгы тимерчыбыклардан, ерткычларга читлекләр әзерләгәндәй, тимер-бетон өчен челтәрле рәшәткәләр үрәләр. Шуннан соң бетон эше башланачак. Әнә чуерташ юдыру машинасы әйләнә. Юылган чуерташларны вагонеткаларга төяп әзрәк алып баргач, бер ковшка бушаталар. Шунда ук икенче яктан бетонщиклар аңа ком, цемент кушалар. Ковш югарырак күтәрелә, һәм эчендәге катнашма бетон бутагыч машинага бушатыла. Шунда ком, цемент, чуерташ бергә кушылып болгатыла. +Өлгергән бетон күтәрү ковшына килеп төшә, анысы исә аны тиз генә тиешле урынга күтәреп алып менеп китә. Аннан бетон калай трубалар буенча кирәкле урынына барып җитә. Арматура тимерчыбыклары тигез тулсын өчен, калай трубалар аша биектән агып төшкән бетонны трамбовать итеп тыгызлап торалар. +Шефлар җир казучылар янына да килделәр. +Менә бер карт җирнең катылыгыннан зарлана башлады. _ +— Йә, бигрәк тә каты булып чыкты бу урын, бер-ике генә ыргыткач та, йөрәк сикерә башлый, — диде. +Сабирны бетонщикларга бригадир итеп куйдылар... Аның күз алдында яңа эш кыры ачыла: аның кулыннан башларын күккә сузган колонналар, үзләренең җилкәләрендә ничә мең тонналы корпусларны күтәреп торачак борыслар туачак... +Ул, канаудан көрәген аркылы куеп, җир өстенә чыгучыны күрде: +— А-а, Галиулла авылдаш, ни хәлең бар? +— Ничек килеп чыктың, Сабир? +— Ничек дип, мин хәзер гел монда эшләячәкмен. +— Әллә безгә кердең? +— Ие, комсомол мобилизовать итте. +— Әйдә, конторга таба бармыйсыңмы? Минем шунда барасым бар иде, — диде Галиулла. +Алар, комендатура янындагы игъланнар ябыштыра торган такта янына туктап, белдерүләрне караштыргаладылар. +"Иртәгә, 29 июльдә, төзелештә булган партияле һәм партиясез яшьләрнең кырга чыгып күңел ачулары үткәрелә. Ашау расходларын төзелеше каплый. Җыелу урыны контора янында, иртән сәгать 7 дә" дип язылган игъланны укыдылар. +Кыр дигәч, Сабир күз алдына еракларга сузылган, дулкынланып торган игеннәр килә... Кояш әкрен генә күтәрелә, чирәмнәрдәге чыклар көмеш кебек ялтырый, тургайлар сайрый... +— Барабызмы? — диде Сабир. +Абдулла Алиш +— Юк, бармыйм, — диде Галиулла.— Кызу эш вакытында эшләргә кирәк. Ә шулай да анда соң нәрсәләр булачак? +Сабир башта ни әйтергә дә белмәде. "Нәрсә турында әйтсәң аның күңеленә ошар икән?" —дип уйлады ул. +- Кызлар, халык уеннары, су керүләр була инде, — дип куйды. +- Ә гармун буламы? +Галиулланың тел төбен Сабир тиз сизеп алды: +Гармун гынамы соң, анда башка уен кораллары да күп була. +— Барсаң да ярый икән, — диде Галиулла. +Сабир өчен иртәгеге көнне җиткерү авыр. "Менә иртәгә кызарып кояш чыгар, су өсте тын булыр, кармак алып барсаң да ярый. Хәер, вакыт булырмы икән? Бигрәк тә әле аның шунысы кызык: бу кырга чыгу күн заводы эшчеләре белән бергә булачак". +Иртә белән Сабир беренче эш итеп тәрәзәгә күз салды. Тышта вак кына яңгыр сибәли иде. Димәк, болай булгач, бары да бетте. +Ул, һәр атнадагы ял көнендәгечә киенеп, төзелешкә барды. Комсомоллар ял көннәрен үзләре теләп онытканнар иде. +Төзелеп! капкасыннан кергәндә, аңар рабочком председателе Корнишин очрады. Ул бөтенләй алҗыган; "күбенгән" портфелен көчкә сөйри: +— Безобразие, опалубщиклар бригадасы бүгеннән эшләрен туктатты. +— Нигә, әллә айлык әз төшәме? +— Такта юк. +Каяндыр, ашыгып, инженер Гуревич килеп чыкты. Аның ялан ялтыр башы фуражкасыз, күлмәк якалары каптырылмаган. +Корнишин, әтәч сыман, Гуревичка ташланды: +— Нигә материалларны алдан әзерләмисез? Утыз опа-лубщикның бүген простой... +— Мин гаепле түгел, иптәш Корнишин. Тәэминат бүлеге ни карый? Ул утыз кеше турында кайгыгыз булмасын, мин аларны башка эшкә урнаштырдым. +— Такта турында тәэминат бүлеге ни ди? +— Такта заводы такта җитештереп өлгерә алмый, ди. +— Такта булырга тиеш! Сабир да сүзгә катнашты: +— Яле, булмаса, үзем барып карыйм әле. +— Вот молодец! — диде Корнишин. Атлар да килде. +Өч комсомолдан торган бригада, такта алырга дип, такта заводына китте. +Корнишин алар артыннан кычкырып калды: +— Карагыз, тактасыз кайтып керәсе булмагыз! Атлар юыртып баралар. Такта өчен махсус эшләнгән +кәкре арбада утыручылар тып-тын. Ал арның тәмәке төтене генә ат җиле белән артка бөтерелеп кала. Урман алдындагы үрне менгәч, такта заводының тимер морҗасы күренде. Аның янында тау-тау булып өелгән такталар. Тирә-якны пычкы чүбе каплап алган. +Комсомоллар заводның директорын эзләп таптылар. Ул завод каршындагы правлениенең бер кабинетында тәмәке төтененә күмелеп утыра иде. +— Иптәш директор сез буласызмы? — диделәр комсомоллар. +Абдулла Алиш +— Ие, мин булам. +— Вот, иптәш директор, без сезгә "Светострой"дан бик зур үтенеч белән килгән идек. Безнең хәзер анда эш тәмам тукталды. Утыздан артык опалубщик эшсез тора. Такта юк. +— Не, — диде директор, маңгай чәчен ике кулы белән төзәтеп.— Да, җегетләр, такта хәзергә юк шул. +Партия оешмаларының "Светострой" турындагы карарлары директорга билгеле иде, ул моны бик яхшы белә. Ләкин директор барыбер күнмәде. Менә якында тимер юл станцасы салыначак икән. Җитмәсә, ул да удар төзелеш. Анда эшчеләргә торырга барак төзү өчен такта кирәк. Бар тактаны иртәгә үк шунда озатачаклар: инде бол арының нәрәт вакыты әллә кайчан үткән. Җитмәсә, җитмеш чакрымдагы кәгазь комбинатының моннан ике ай элек бирелгән заказы үтәлмәгән. +— Юк, такта юк, иптәшләр. Булса, бик-бик рәхәтләнеп бирер идек. +Чыннан да, заводта артык такта юк иде. +Кычкырышып эш чыкмаслыгын белгәч, Сабирлар китү ягын карадылар. Ишек төбенә чыккач, алар бер план кормакчы булдылар. +— Тукта, завод хәтле завод булгач, аның партия ячейкасы, һич булмаса, комсомол ячейкасы бардыр, — диде Сабир. +Алар шул правление урнашкан йорттан комсомол ячейкасын эзләп таптылар. Өстәл артында берәү нидер язып утыра иде. Сабир туры аңа барды. +— Секретарь сез буласызмы? +— Ие, мин булам. Утырыгыз, — диде секретарь, кар-шыда торган урындыкка ишарә ясап. +Алар ни өчен килгәнлекләрен, директорның ничек җавап биргәнен сөйләп бирделәр. Секретарь дикъкать белән тыңлап торды да: +— Алай булгач, мин партия ячейкасы белән сөйләшеп карыйм әле, — дип чыгып китте. +Шул арада Сабирлар сөйләшеп алдылар: +- Бол айга киткәч, алабыз инде. Секретарь озак тормады: +— Ул юк икән, эшчеләр янына производствога чыгып киткән. Зарар юк. Әйдәгез әле, берегез белән директор янына кереп карыйк. +Сабир белән секретарь директор янына керделәр. Директор нидер ашыгып яза иде. +— Менә бу иптәшләр "Светострой"дан килгәннәр,— диде секретарь. +— Алар минем янда булдылар инде. Артык такта юк, иртәгә үк мин боларын озаттырам. Әгәр булса, бик рәхәтләнеп бирер идек. +— Алай булганда, менә нәрсә: безнең комсомол бригадасы, ял көне булса да, иртәгә эшкә чыгар. Бүген без "Светострой"га кирәкле тактаны биреп җибәрик, ә иртәгә без сезгә аның урынына яңаларын әзерләп өлгертербез. +— Менә алай дисәгез ярый, — диде директор. Ул комсомол секретареның бу сүзенә чыннан да шатланды. Хәтта, урыныннан торып, секретарьның аркасыннан сөеп куйды. +Алар такта төяргә дип чыкканда, көн дә аязып килә иде инде. +Абдулла Алиш +Байрак өченның ике ягында да эш кызып бара. +Бер ягында, төзү материаллары арасында, үзләренең тимер көрәкләрен, балталарын тоткан эшчеләр төркеме эш мәйданына сибелгән; икенче якта күн заводының бетон корпуслары эчендәге эшчеләр тиреләрне төрле сыйфатка кертәләр. Аяк киемнәре, күн перчаткалар, күн курткалар әзерлиләр. +Күн заводы инде ярыш уты белән кабынды, ләкин әле яңа төзелештә бу нәрсә юк. Яңа төзелеш мәйданында бригадалар оеша гына башладылар. Күн заводыннан төзелешкә күчерелгән комсомолларга бу турыда нык кайгыртырга туры килде. Алар үзара җыелып сөйләштеләр, күн заводының тәҗрибәсен уртаклашырга, ул тәҗрибәне яңа төзелешкә дә күчерү кирәклеген әйттеләр. +Завод комсомол ячейкасы да төзелешкә ярдәмгә кил-мәкче булды. Бу эшне башлап җибәрер өчен, күн заводыннан Разия җибәрелде... +Ул, комендатурадан пропуск алгач, озак итеп төзелешне карап йөрде. Балаларча кызыксынып, бетонщиклар янына килеп чыкты. Бетон бутагычның әйләнүенә исе китеп карап тора иде, аркасына бер кул әкрен генә килеп төште. Артка борылып карады — ул Сабир иде. +— Каян җил ташлады? +— Каян булсын, бергә тор да төзелешне күрмә! Бетонщиклардан берәү сүзгә кушылды: +— Син, кызый, нигә безнең бригадирны хаять итәсең? Разия, елмаеп: +— Әй, андый агач бригадирлар, — диде. +Эшчеләр дә елмаештылар. "Равиянең бүген бертөрле эше юк, ахры, шулай шаян сүзләр сөйләр өчен генә килгән кебек", — дип уйлады Сабир. +Разия, бетонщикларга карап: +— Җә, кайчан разряд аласыз? — диде. Бетонщиклар, шаярып: +— Иртәгә! — диделәр. +Алар, сөйләшә-сөйләшә, конторга таба киттеләр. Инде хәзер Разиядә баягы уен сүзләр юк, аның йөзенә җитдилек билгеләре чыккан иде. +— Беләсең нәрсә? — диде ул.— Обкомолның ярышта өстен чыккан завод-фабрикаларга дип билгеләнгән байрагы бар. Мин сезгә шул хакта килдем. Адушкин белән сөйләшергә дип килгән идем. +— Сез, рамочныйлар, заводта өстен чыккач, инде шәһәр күләмендә дә өстенлекне алырга уйлыйсызмы әллә? +— Эш аңарда гына түгел бит. +Алар баскычтан өске этажга күтәрелделәр. Сул якта ячейка бүлмәсе иде. +Аларны "Светогрэс" комсомол коллективы секретаре Адушкин каршы алды. Аның өстендә ак күлмәк, ике җиңе дә пөхтә итеп беләккә кадәр сызганылган. +Ул, керүчеләрне күргәч, яза торган каләмен куйды да: +— А-а, әйдәгез, кадерле кунаклар, түрдән узыгыз,— диде. +Адушкинның сүзенә каршы: +— Нинди кунак булыйк без сезгә, көн дә сездә дигәндәй йөрибез, — диде Разия. +— Кунак дими, сезне кем дияргә кирәк. Сез бит ай күрде, кояш алды кебек, керәсез дә югаласыз. +— Көне-төне сездән киткәнем юк, тик син үзең менә, бюрократ кебек, кабинетыңда ятасың. +— Менә хәзер генә кузгалырга уйлаган идем, сез кердегез... +Секретарь өстәл өстендәге кәгазьләрне рәтләргә тотынды. Разия белән Сабир тынып калдылар. +Секретарь, кәгазьләрне өстәл тартмасына сала-сала: +— Нигә тын калдыгыз, авызларыгызны бикләделәрме әллә? — диде. +- Гел-гел сөйләп тормыйлар бит, җил дә вакытлы гына исә, — диде Разия. +- Беләсеңме, Разия безгә ник килгән? — диде Сабир. +- Ник? +— Үзе әйткәнче, мин әйтим инде: матур җегетләрне күзләргә. +Разия уенны тагын да сузарга уйламады, ахрысы, төсенә җитдилек чыгарып, сүз башлады: +— Менә нәрсә, Адушкин иптәш, — диде. — Гәзиттә укыгансыздыр инде обкомол ярышта өстен чыккан оешмага байрак вәгъдә итә... Син аны укыдыңмы? — дип, ул секретарьга текәлеп карады. +— Укыдым. +— Уку гына җитми, аны җыелып тикшерергә дә эшкә башларга, ярышка чыгарга кирәк. Мине үзебезнең ячейка шул хакта җибәрде. Без сезнең комсомоллар белән бергәләп җыелыш ясарга да ярыш договоры кабул итәргә уйлыйбыз. +— Дөрес сөйлисең, — диде Адушкин. — Анысы кирәк, ә бит минем комсомоллар әле чыныкмаганнар, сезнең как-никак, үзең беләсең... Безнең җиңелүебез бар... +— Син ул хакта борчылма, безнең социализм ярышы капитализм конкуренциясе түгел бит ул. Без буксирга килербез, ярдәм итәрбез. Аннан, монда бит әле безнең менә мондый ун җегетебез бар. — Ул кулы белән Сабир-га күрсәтте. — Алар шактый эш башкарырлар. +Адушкин бераз гына уйлап алды да: +— Булды, Разия, бир бишне! — диде. ...Алар кул кысыштылар. +— Озын сүзнең кыскасы, әйдәгез, договорның пунктларын әзерлибез, — диде Разия. +Сабир бетонщиклар янына чыгып китәргә борылган иде, Разия аны бик тиз күреп шелтәләп алды: +— Кая качарга йөрисең син, җегет кеше? +— Кая качыйм, эшкә барырга кирәк. +— Хәзер бу эш барысыннан да кирәклерәк, әйдә безнең белән бергә эшләш, — диде Адушкин, үзе өстәл тартмасыннан кәгазь-каләмнәр чыгара башлады. +Разия, торып, тәрәзәләрне ачып җибәрде. Бүлмәгә саф һава керде. Алар, кулларына кәгазь, каләм алып, өстәл янына уңайлабрак утырдылар. +Абдулла Алиш +* * * +Төшке аш вакыты. Завод эче тын... +Рамочныйда да тынлык... Рамочный цех урнашкан бүлмә диварын зур кош канатыдай кызыл байрак каплаган. Ул байрак завод эчендәге ярышта беренчелекне алган өчен бирелгән булган. +Кызлар аны безнең байрак дип йөриләр. Төшке ашны ашап кергәч, Разия кызларны үз янына чакырды. +— Нәрсә бар? — дип, кызлар төрле почмаклардан килә башладылар. +— Менә шул нәрсә бар, — дип, ул диварда эленгән байракка төртеп күрсәтте. +— Әй, аның барлыгын күптән беләбез без, — диде кызлар. +— Беләсез дә, белеп тә бетермисез әле. Безнең комсомоллар белән "Светогрэс" комсомол коллективы ярышырга уйлый. +— Белмим, әки, аларны җиңеп булыр микән? — диде бер кыз. +— Ә ярышта өстен чыккан якка нәрсә биреләчәк? — диде икенчесе. +— Республика күләмендә өстенлек байрагы, — диде Разия, аннан тавышын күтәребрәк сөйләп китте: — Иптәшләр, безнең алда зур бурычлар тора. Шуның өчен тагын да көчләрне арттырып, үзебезнең договорны алдан үтик, промфинплан завод күләмендә тизрәк тулсын. Шул хакта завод күләмендә комсомол җыелышы булыр, менә шуңа әзерләнергә кирәк. Әгәр дә тыңларга теләсәгез, мин сезгә договорның проектын укыйм. +— Укы, укы! — диде кызлар. +Разия халат кесәсеннән кәгазьләр чыгарды. +— Мин сезгә аның кереш сүзен укып тормыйм. Хәзер звонок булуы бар, тик аерым пунктларын гына укып чыгам, — дип, баскан килеш кенә укый башлады: "Светогрэс" һәм безнең комсомоллар тарафыннан үтәлергә тиешле пунктлар: +1. Завод һәм төзү промфинпланын һәр айныкын да тулы килеш үтәргә. 2. Брак һәм прогулны бетерү өчен көрәш алып барырга. 3. Ленин комсомолының шефы булган илне электрлаштыру планын үтәү нигезендә "Светогрэс" гигантын беренче майда ходка җибәрергә. Ә күн заводы комсомоллары икенче квартал планын вакытыннан элек —15 майга үтәп бетермәкчеләр". +Пунктларның иң зурлары шулар. Өстәрдәй әйберләрегезне җыелышта әйтерсез. Җәелеп сөйләшеп торырга вакыт юк. +Нәкъ шулчак звонок шалтырады. +Тагын чүкеч тавышлары, такта шапылдаулары, пешкаларның сикерү тавышлары цех эчен чорнап алды. Аскы катта мездра машинасы зырылдарга, барабаннар үкерергә тотындылар. +Ун сәгать +Кояш, кара туфраклы җирдән дымны үзенә алып, рәхимсез рәвештә кыздыра. Аның кыздыруыннан эшләүчеләрнең киндер күлмәкләре, манма су булып, тәннәренә ябышалар, әйтерсең әнә шул җир казучы кешеләр көннең кызулыгына чыдый алмаганнар да, Якты күлгә барып, чишенми генә чумып чыкканнар. Урак ургандагы кебек, ал арның салкын әйрән эчәселәре килә, ә төзелеш бакларында бары тик кайнаган су. Кайнаган су Вәлүкнең сусынын басмый. "Син аны эчәсең, бер минуттан ул, тир булып, тәнгә чыгып җитә... — дип уйлый Вәлүк. — Нәрсә дип кайнаткан булып суның тәмен бетерәләр икән, әҗәлең җиткән булса, теләсә нинди су эч — барыбер кәкрәерсең", — ди ул. +Җир казучылар бүген бетерергә тиешле эшләрен бетерә алмадылар, өзеклек килеп чыкты. Срок буенча иртәгә эшне тәмамлап тапшырырга тиешләр, тик әлегә сул як стена колонналарының булачак урынының балчыгы да кузгатылмаган. +Баш инженер Рейдел белән төзү башлыгы Вәлиев, икәүләп, башкарылган эшләрне карап йөриләр. +Инженер, үзенең һәрвакыт бимазалый торган пенснесен урыныннан кузгата-кузгата, Вәлиевкә сүз кушты: +— Иптәш Вәлиев, болар бетерә алмыйлар бит. +— Нишләргә соң? +— Бетонщиклардан Салахов бригадасын кушарга кирәк булыр. +— Каршы килмим, — диде Вәлиев.— Бик мәслихәт,— дип өстәп тә куйды. +Бетонщиклар бригадасы, көндезге сменадан эшләрен бетереп кайтып, ял итәргә ятканнар гына иде, Сабир янына Адушкин кереп сөйләп бирде: +— Менә, дус кеше, эш нәрсәдә: сиңа бригадаң белән бүген төнге уникедән өченче сменага чыгарга туры килә. Кара, подкачать итмә, комсомоллык байрагын югары тот! +— Була ул. +Сабир ышандырып калды. Ә бригадага әле хәбәр дә ителмәгән иде. Кайсыларыдыр ятарга әзерләнә башладылар. Каршыдагы уку бүлмәсендә ут сүндерелде. Аннан бер төркем яшьләр чыкты. Сабир аларга төнге уникеләрдә эшкә барырга тиешлекне әйтеп куйды. +Вәлүк каршы килеп маташты: +— Ул нишләгән эш тә эш, ял итәргә ярамый микәнни безгә? +Сабир каты бәрелде. Күптән инде шул исереккә аның ачуы кабара башлаган иде. +— Берьюлы, станцаны ходка җибәргәч ял итәрсең, — диде Сабир. +Башкалар дәшмәде. +— Беләсезме, иптәшләр, — диде Сабир.— Җир казучылар фундамент урынын берсекөнгә өлгертә алмыйлар. Фундамент урыны өлгермәгәч, бер яктан, ташчылар, икенче яктан, опалубщиклар эшсез торачаклар. Без төзелешкә аз булса да ярдәм итәргә тиешбез бит. Әгәр без баш тартсак, шулмы безнең ударниклыгыбыз? +- Мин бүген сәгать уникенче яртыда эшкә чыгам, сезне дә үзем белән чыгарга чакырам... Үзен эшче дип йөргән кеше... +Ул әйтергә теләгән сүзен әйтеп бетермәде, иптәшләренең күбесе, тавышланып, аның сүзен бүлдерделәр: +— Тукта әле, сиңа бит бармыйбыз дигән кеше юк шикелле... +— Иптәш бригадир, син агитация ясап маташма, тот та әйт: җегетләр, эшкә чыгабыз, диген. +Абдулла Алиш +Чыннан да, Сабирга күп сөйләп торырга кирәк түгел иде. Эшчеләрнең күбесе чәй алып кереп эчәргә утырдылар. Тик Вәлүк кенә нәрсәдер мыгырдап йөрде. Ул бармаска уйлады. Баракта калучыларны да бутарга кереште. Сабир чыгып киткәч: +— Беләсезме, Сабир ник тырыша? Ул награт алырга тели, ә без, җүләр җилкәләр, арка тиребез белән аңар награт әзерлибез, — диде. +Ләкин аның нинди кеше икәнен бетонщиклар белеп өлгергәннәр иде инде. Шуның өчен дә аның сүзенә колак салучы булмады. Бөтен кеше китеп беткәч, ул да үз фикереннән кайтты. +Соңгы трамвайлар ашыгып уздылар. +Соңгы трамвай күк, бригаданың соңгы члены Вәлүк тә эшкә чапты. +"Мин генә бармый калу килешеп бетмәс, аннан бит әле..."—дип уйлады ул. +Галиулла бригадасы икегә бүленеп эшли иде. Алар-ның бер өлеше эшкә тотынган инде. Аларга Сабирлар бригадасының болай ярдәмгә килүе хурлык булып күренә... Галиулла өчен дә бу, билгеле, уңайлы түгел иде. - Нихәл, җегетләр, эшләр хөрти диген, ә? Алла куәт бирсен, — дип, бетонщиклар көлемсерәп хәл сораштылар. +— Сезнең шикелле тимер җегетләрне монда бирсен,— диделәр җир казучылар, алар да сер сынатмадылар. +— Барыбер үзегезне килеп буксирга алырга туры килде... +— Буксирга булгач, сез ничек, баржа буласызмы инде? +— Буксирга караганда баржага күбрәк мал төйиләр ич. +— Сөрлектегез, җегетләр, сөрлектегез. +— Яхшы ат та бер сөрлегә ич ул, Вәлүк абзый. +— Анысын дөрес әйттең, абзый кеше. +Алар шундый уен-көлке белән эшкә тотындылар. Икенче көнне ашханәдән кайтып чәй эчәргә утырыр алдыннан Сабир белгертеп куйды: +— Җегетләр, чәйдән соң беркая чыгып китмәгез, сөйләшәсе сүзләр бар. +Чәй эчкәннән соң, менә шул "сөйләшәсе сүзләр" өчен, бетонщиклар бригадасының җыелышы булды. +Беренче мәсьәлә ун сәгатьлек эш көне хакында иде. +Председатель, секретарь сайлап тормадылар, җыелышны бригадир Сабир алып барды. +- Эш менә нидә тора, җегетләр. Безнең төзелештә хәзерге вакытта эшче көчләр җитми. Без булган кадәр эшчеләрнең эшләп чыгару мөмкинлеген, куәтен-көчен файдаланырга тиешбез. Шуның өчен без, алдынгы бригада сыйфатында, үзебез бантлап ун сәгатькә күчеп, башка бригадаларны да үзебез белән тиңләшергә чакырыйк. Менә минем шундый тәкъдимем бар. Сез ничек карыйсыз? +Башта берәү дә сүз башларга батырчылык итмәде. Бераз тын торганнан соң, Исмай чыкты: +— Ну соң, Сабир, ун сәгать эшләп безнең талчыгу арта, эшләп чыгаруыбыз түбәнәймәс микән? Аның нинди кирәклеге бар? Эшләп чыгару кимеми торган булса, күчәргә кирәк, җегетләр, минем әйтәсе килгән сүзем шул гына иде, — диде ул. +Абдулла Алиш +— Аны исәпләгәннәр инде, — диде Сабир.— Дөрес, эш көненең унынчы сәгате белән беренче сәгатен чагыштырып булмый. Шулай да аерма зур түгел. +Арадан берәү кычкырды: +- Ә акча ягы ничек булачак? +— Безнең эшләү эш башыннан, аннан соң шуңар өстәмә рәвештә шул артык ике сәгать өчен тариф ставкасын да китереп кушачаклар. +Арадан бер карт чыкты: +— Сабир, нани, бу турыда күп сөйләп торасы юк. Без болай да ун сәгать эшлибез бит, кешедән алда барып ябышабыз... Әйдә яз, барыбыз да риза, диген. Галиулланыкыларны да, Митринекеләрне дә чакырыйк. +Бу фикерне башкалар да яклады. +Вәлүк дәшми-тынмый гына утырды. Эченнән ул каршы иде. Ләкин ул да кулын ун сәгатьлек эш көненә риза булучылар белән бергә күтәрде. +— Иптәшләр, тагы бер мәсьәлә бар. Бу үз арабыздагы тәртипсезлекләр турында: менә Вәлиулла абзый күп вакыт куелган мәсьәләгә каршы төшә. Бүген менә ничектер әле каршы чыкмады. Аңарга без җыелыш исеменнән әйтеп үтик: әгәр дә тагын бер мәртәбә генә бригаданың карарына аның тарафыннан каршы килүме, аяк чалумы астыртын рәвештә сизелсә, ул бригададан чыгарылачак. +Моңар бары да риза иде... +* * * +Сабир бригадасының чакыруын төзелеш башлыклары бик шатланып каршы алдылар. Бу мәсьәлә турында Наркомтруд белән дә сөйләшенде. Анда, төзелешкә эшче көчләрнең җитешмәвен искә алып, вакытлыча ун сәгатьлек эш көне кертүгә каршы килмәделәр. Менә хәзер комендатура янына ун сәгатьлек эш көне кертү турында приказ эленгән. Узган-барганнар һәрберсе шуны укып китәләр. Анда бу эшне башлаучы Сабир бригадасына рәхмәт тә бар. +Менә сәгать дүрт тулды. Нәзек кенә итеп төзелеп! гудогы сузылды. Эшчеләр кое янындагы тау сыман калкып торган урынга җыела башладылар. Әнә рабочком председателе Корнишин белән партия ячейкасы секретаре Адилов та кое янына килеп басканнар. Таушалган портфель күтәргән Корнишин җыелган эшчеләр өстеннән бер күз йөртеп чыкты да: +— Башласак та ярый, — диде. +Мыжлап торган кырмыска оясына охшашлы эшчеләрнең тавышларын Корнишин тиз басты: +— Тынычланыгыз әле, иптәшләр! Корнишин дәвам итте: +— Беләсез, иптәшләр, безнең төзелеш — удар төзелеп:. Ул бездән күп көч куюны сорый. Безгә хәзерге озын көннәрдә сигез сәгать эшләү генә җитми, безгә ун сәгатькә күчәргә кирәк. Без менә хәзер шуны тикшерәчәкбез. +Ач яңаклы җир казучы Мәһди карт, тирәюньдәге иптәшләренә дә ишетелерлек итеп: +Абдулла Алиш +— Миколай вакыты кире кайта икән алай булгач, — дип әйтте дә, кычкырып, Корнишинга сорау бирде: — Кара әле, рабочком иптәш, ун сәгать эшләп кенә күп файда китерә алырбызмы соң? +Корнишин җавап кайтарганчы, Адилов сүз алды. Сүзен сөйләргә керешкәнче, ул зәңгәр күзлеген сөртте. Адилов-ның бер күзе генә исән, икенчесе пыяла иде. Ул бер күзен гражданнар сугышында калдырган, батырлыгы өчен бирелгән Кызыл йолдыз хәзер күкрәгендә ялтырый иде. +— Бездә, иптәшләр, хәзерге вакытта эшче көче җитешми, ә төзелешне тизләтергә кирәк. Аның сузылган һәр сәгате безнең өчен миллионнар тора. Бездә бит эш эш башыннан эшләнә. Ун сәгатьлек эш көненә күчкән кеше аңардан башка тариф ставкасыннан егерме биш процент алачак. Бу эшне бетонщиклар, Салахов бригадасы башлап җибәрде. Алар аны бөтен төзелеш алдына куйдылар. +Контора эшчеләреннән андыйлары, Совет властена җаны-тәне белән бирелеп эшләүчеләре, һичсүзсез, ун сәгатьлек эш көненә күчәчәкләр. +Шуның белән Адилов тукталды. +Баягы Мәһди карт, ишетелер-ишетелмәс кенә, тагын әйтеп куйды: +— Күп сөйләп торасы юк инде, приказ бар бит. Ике сүз булырга да мөмкин түгел. +Бу сүзне Корнишин ишетте да козырегы астыннан Адиловка карап куйды, үзе кызып сөйләп китте: +- Вот, иптәшләр, сыйнфый дошман безнең ялгышла-рыбыздан һәрвакыт файдаланырга гына тора. Эшчеләрнең үзләре башлап җибәрүләре белән вакытлыча ун сәгатьлек эш көненә күчүне Миколай вакытына кире әйләнеп кайту, ди. Без, эшчеләр, болардан сак булырга тиешбез... +Корнишин туктады да: +— Кемнәр сүз ала? — диде. +Бу эшне башлап җибәрүче Сабир сүз алды: +— Иптәшләр, бетонщиклар һәрвакыт алда барган кебек, партячейка тарафыннан яклап чыгылган һәм бик кирәкле дип табылган ун сәгатьлек эш көненә күчерүне төзелеп! башлыгыннан эшчеләр үзләре сораганнар иде. Рәхмәт, безнең тәкъдим кабул ителгән, безгә җиң сызганып эшләргә генә кала. Әгәр дә төзелеш шуны сорый икән, без бу айдагы ял көннәрне дә эшләргә сүз бирәбез һәм җир казучыларны, бигрәк тә Галиулла бригадасын ярышка чакырабыз. +Галиуллага җавапсыз калу оят иде. Ул тирәяктагы бригада членнары белән нидер сөйләшкәләде дә сүз алды: +— Иптәшләр, авыл кырларында көтү көткән чагымда, кайвакыт шулай көтүем таралып киткәли иде. Шуның кебек әле минем бригада яңа оеша, аңарда әле таркаулык сизелә. Мин начар көтүче түгел идем, таралган көтүне минут эчендә туплый идем... Мин үз бригадамның күпчелеге исеменнән бетонщикларның чакыруын кабул итәм. Кирәк булганда, ял көннәрендә дә эшләргә сүз бирәм... +Хезмәткә күнгән куллар күтәрелделәр. Ун сәгатьлек эш көне бертавыштан үтте... Шушы җыелыштан кайтып килгәндә, Сабирга Вафа очрады: +— А-а, Вафа, исәнме! +Сабир Вафаның башыннан алып аягына кадәр карап чыкты: таушалган кепка, аның астыннан таралмаган чәчләре салынган, җиткән сакал-мыек. +Вафа авыз эченнән генә җавап кайтарды: +— Ничево, үзеңдә ни хәлләр бар? +— Ни хәлләр дип, малай, хәлләр ал да гөл. Менә әле собраниедән кайтам. Моннан соң төзелештә ун сәгать эшләмәкче булабыз. Мине бит әле бетонщикл арга бригадир итеп куйганнар иде, без хәзер — ударниклар. +Вафа игътибарсыз гына тыңлады. Сабирның сөйләп бетергәнен көтмичә, аны бүлде: +— Әйдә, юлда басып тормыйк, мин дә шул якка таба барам. +Сабир, сүзеннән бүленмичә, Вафа белән бергә атлады: +— Үзебезне берничә тапкыр бүләкләделәр. Мине тиздән десятниклыкка күтәрәләр... +Вафа әзрәк кенә көнләп куйды: "Бу аның авылдашы Сабирмы? Юк, һич юк. Бу башка Сабир". Сабир сорашырга тотынды: +— Ну, гаилә хәлләрең ничек? +— Ничек дип, шул инде, башкаларныкы кебек. +— Юк, мин Фатыйма белән сине начар торасыз дип ишеттем... +— Кеше сүзе инде ул, — диде Вафа, эч серен ачып саласы килмәде. Үзе, Сабирга үпкәләгән сыман: — Син дә авылдаш итмисең хәзер, һич килеп чыкмыйсың... Килеп чыксаң, үз күзең белән күрер идең менә. +— Хәзер эшнең бик тыгыз чагы, унар-уңикешәр сәгать эшләргә туры килә. Ял димибез, ни димибез. Бит менә җәй көне безгә фундаментларны салып, стеналарны корып, түбәне ябып калдырырга кирәк. Аннан кыш көне, машиналарны куеп, беренче майда зырылдатып ходка җибәрергә. Кара әле, Вәлүкне белмисеңме син? +— Беләм, — дип көрсенеп куйды Вафа.— Беләм, ник белмәскә. Аны суд белән утын кисәргә җибәргән булганнар, ул, качып, сезгә эшкә кергән... +Алар саубуллашып аерылдылар. +Ул көнне кичтән җир казучылар барагында Вәлүк озак котыртып йөрде. Шуның аркасында Галиулла бригадасының яртысы ун сәгать эш көненә калмады. Алар да Вәлүк сүзен кабатладылар: +— Хөкүмәт үзебезнеке, эшчене аны бернишләтә алмыйлар. Галиуллага нәрсә аңар, бүләк тә бирерләр, награда да алыр... Безгә кая әле ул. +Корнишин тагын кызды. Сабир да битарафлык күрсәтмәде. Тагы бетонщиклар бригадасының җыелышы булды. +Вәлүкне бригададан чыгардылар. +Корнишин кызып-кызып сөйләде: +— Сыйнфый дошман... хөкүмәткә саботаж ясап, утын кисәргә хөкем ителгән, аннан качкан. Безнең арада әле алар күп, шуның өчен һәрвакыт искәреп йөрергә тиешбез. +Эшчеләр зур игътибар белән тыңладылар. Азактан Корнишин икенче тәкъдим ясады: +— Төзелештә эшче көче җитмәүне исәпкә алып, Вәлүкне җир казучылар бригадасында калдырабыз, каршы кеше юкмы? +Моңар берәү дә каршы килмәде. +Абдулла Алиш +Корыч кадаклар +Эшнең кызып барган чагында, кадак җитмәү мәсьәләсе көн кадагына килеп басты. Кадак күп тә кирәк түгел иде. Магазиннарда да һичбер төрле кадак заты юк, бүген-иртәгә кадак килүен көтәләр. +Кадак юклыкка карап эшне туктатырга ярамый. Төзелеш башлыгы Вәлиев анда сугылды, монда сугылды да комсомол ячейкасы секретаре Адушкин янына керде. Аларның сүзләре шул кадак табу турында барды. Сала-хов килеп кермәсә, алар, бәлкем, озак утырган булырлар иде. Ишектән шадра битле, сипкелле Салахов күренде. +Вәлиев кычкырып каршы алды: +— Әйдә, әйдә, Салахов, түрдән уз. +— Дәшмәсәгез дә киләм инде. +— Салахов, опалубка әзер була, бетонга әзерләнегез. Ул җир эше сезне туйдырып бетергәндер инде. +— Бер генә кадак та булмагач бит аны... +— Булмаса, табарга кирәк, — диде ул, бу малайдан берәр файдалы фикер чыкмасмы дигәндәй, аның ягына башын кыйшайтып. +— Менә мин дә шул кадак хакында җенләнеп йөрим. Миндә ике төрле тәкъдим бар иде, — диде Сабир. +Вәлиевнең күзләре Сабирга текәлде. Адушкин да, ашыга төшеп: +— Йә? — диде. +— Берсе — тимерчыбыктан кадак кисү, икенчесе... Адушкин, әйтеп бетерергә дә ирек бирмичә, кулын +селекте. +— Белмим, булмас, — диде, кинәт өметсезләнеп.— Ә икенчесе? +— Икенчесе? Теге корпусның уң ягындагы бетон колонналар кипкәннәрдер дип уйлыйм. Кипсәләр, ал арның опалубкаларын алырга кирәк. +— Аның белән нишләмәкче буласың? +— Иске кадакны суырып алып, турайтып, эшкә җибәрербез. +Секретарь утырган җиреннән торды: +— Ә монысы, чыннан да, барып чыгар шикелле. Төзелеш балалыгы да, папиросын суыра-суыра: +— Бер гаҗәп эш булачак, — дип куйды. — Давай, Адушкин, бу эшне тиз генә оештыр, — дип өстәде. +— Мин әле күн заводында булдым. Безнең бит андый эшкә үз эшчеләребезне тоту файдасыз, күн заводы комсомоллары безгә өмәгә килмәкче булалар, шул арны кушарбыз, — диде Сабир. +Бу йөрәкнең нинди дәрт, нинди ашкыну белән типкәне әллә кайдан сизелә иде... ...Вәлиев урыныннан торды: +— Кайтыйм мин, җегетләр, иртәгә иртүк барасы җирем бар иде, — диде. Аннан, Адушкинга таба борылып: — Кадак өмәсен оештыруны сиңа тапшырам, — дип куйды. +— Була ул! — диде Адушкин. — Әйдә, мин дә киттем, күн заводына тагын бер тапкыр әйтеп куйыйк, яхшырак булыр. +Алар өчәүләп баскычтан төшеп киттеләр. Иртәгесен ял көне иде. Күн заводындагы яшьләр кадак өмәсенә килделәр. Аларны Сабир: +— А-а, иске дуслар килгән, — дип каршылады. +Абдулла Алиш +— Ие, безне онытып та җибәрдегез, — дип җавап кайтарды Разия. +— Сез онытыласызмы соң? — дип, Сабир уенга борды. +Яшьләр эшкә тотындылар. Разия корпусның уң яктагы опалубкасының тактасын лом белән каера. Сабир, эш белән үтеп барганда, аның янында тукталды. Ул Разиягә бераз карап торды да: +— Бир әле ломыңны, каера белмисең, — дип, аның кулыннан ломны алды.— Аны менә болай итеп каерырга кирәк. +Такталар шытырдап кубып чыктылар. +Әнә Галиулла да кулындагы ломы белән бетон багана һәм такта арасындагы арага китерепкитереп суга... +...Каерылган такталар, тавышланып, җиргә төшәләр. Секретарь белән бер төркем яшьләр кулларына корыч келәшчәләр алып аларның кадакларын суыралар. Суырылган кадакларны бер ящикка җыя баралар. +Әнә бер урында шул кадакларны тимерләр өстендә турайталар. Бер читтә доң-доң итеп тимерчыбыктан кадак кисәләр. Чүкеч тавышы үзенең чыңы белән колакны яра. +— Кадак булачак! +Өмәдәге яшьләрнең барысы да шул уй белән яна, алар-ны шул нәрсә шатландыра. +* * * +Күн заводы белән төзелеш яшьләре кырга чыгарга дип билгеләнгән көннәрендә яңгыр яуганга күрә бармый калганнар иде. Шуннан соң инде берничә ял көне үтте. Менә алар кадак суыру өмәсеннән соң килгән беренче ял көнендә барысы да кырга җыелып чыктылар. +Якты күл буйлап барып, Шайтан чокыры яныннан үтеп үрне менгәч, Миләүшә елгасы ялт итеп җәелеп ята. Тирә-ягы яшел болын белән уратып алынган елга, боры-лып-борылып, үзенең очын әрәмәлектә югалта. +Таллар ботаклары белән суга иелгәннәр дә әйтерсең Миләүшәнең терекөмеш суын эчәләр. Болын һавасы күкрәкләргә рәхәтлек бирә. +Разия, сумкасын тоткан кулын селки-селки, Сабир белән янәшә атлый. Алар ни турындадыр кызып сөйләшәләр. +Фатыйма белән Вафа да килә... Вафаның йөзе болытлы көн төсле ачулы, аңардан дөньядан туйганлык сизелә. Ул менә хәзер дә теләр-теләмәс кенә атлый. Бантка яшьләр кебек шат түгел. +Үткән прогулдан соң Вафага бары да кырын күз белән караган сыман тоела... +Колактан-колакка Фатыйма турында йөргән сүзләр Вафага килеп ишетелделәр: "Имеш, Фатыйма Булат дигән бер студент белән чуала, Вафаны ташлаган икән". Билгеле, бу сүзләр көнче Вафа күңелендәге ачуны тагын да кабарта төште. +Разия генә ул сүзләргә чик куярга теләде: +— Сез, әкиләр, кеше артында сөйләмәгез, берәр сүз ишеткәнсез икән, тотыгыз да аның күз алдында чикылдатып әйтегез. +Кызларның бер-икесе каршы килеп маташты: +— Туры әйткән туганына ярамаган, диләр бит, кеше йөзенә ничек чикылдатып әйтәсең. +Әле менә Вафа бу күңел ачуга килмәскә дә теләгән иде. Аны Фатыйма ирексезләп алып килде. "Барыйк, барыйк, әллә безнең хакыбыз юкмы?" — диде. Вафа каршы килә алмады. +Ә Галиулла күңел ачарга чыгу турында язылган белдерүне укыгачтын ук икеләнгән иде. Сабир ничек кирәк алай күндерә алды... +Менә хәтфә кебек тигез болынлык. Чалгыларны үтмәсләндерүче бер генә ат кузгалагы да күренми. "Их, киерелеп, үткен чалгы белән бер-ике пакус чыксаң иде!" — дип куйды Сабир. +Кемнәрдер ромашка чәчәкләре җыя башладылар. Фатыйма башкалардан да уздырып җибәрде, шул чәчәкне кулына алып берәмләп өзә башлады: +— Ярата, яратмый, ярата, яратмый... +Ә кайсылары ромашкаларны якаларына кыстырдылар, букетлар ясап, кулларында тотып йөрделәр. +Башта комсомол секретаре Адушкин ял итәргә ник чыкканлыкны аңлатып үтте: +— Иптәшләр, беләсез, машина да ял итә. Кешене без машина белән беррәттән куя алмыйбыз. Кеше машина түгел. Димәк, шуңа күрә без вакытында уйныйбыз, көләбез... Ә эш вакытында тауларныташларны актарып ташларлык дәртле көч белән муеннан эшкә чумабыз. Менә бу — безнең беренче мәртәбә ялга чыгу. Без, комсомоллар, бу ялга чыгуны да файдаланырга, партиясез яшьләрне дә үз сафыбызга тартырга тиешбез. Иптәшләр, әнә теге агач төбендәге өстәлдә утыручы комсомолга керү өчен анкеталар өләшә, теләгән кеше барып алсын... +Секретарьның сүзе беткәч, халык шау-гөр килеп таралды. +Мәйдан уртасында, Миләүшә елгасы янында халык уеннары башланды. Нәркем шат, һәркемнең йөрәге урыныннан чыгарлык булып тибә. Хәер, һәркемнең дип әйтеп булмас, әнә Вафаның... +Вафа бер читтә күңелсез генә уйланып утыра. Әйе, ул уйлый, үкенү катыш кайгыра: "Мин, комсомол булмагач, монда ник килдем? Комсомол булмаганнарга монда килергә ярамыймыни?" +Бүген ул барлык үткәненә үкенү аша карый... +Тагын очрашырбыз әле +Уйнап кына кабызган шырпыдан да көчле янгын чыгарга мөмкин. Шуның кебек, кечкенәдән башланган сөешү дә Вафаларның йөрәгендә ялкынга әйләнде. Гаилә чылбыры үзенең күренмәгән богаулары белән ике араны тоташтырды. Бу гаилә башка гаиләләр кебек бер-береңә булышу, җәмгыятькә файда китерерлек итеп корылмады. Гүя бу гаилә ашыгыч рәвештә генә төзелеп, үзенең тиздән җимерелүен көтте. +Менә хәзер аларның яши торган бүлмә эчләрендә үпкәләү катыш тынычлык хөкем сөрә. Мич тирәли юеш керләр киптерергә элеп куйганнар. Ике тәрәзә арасындагы буш урында өстенә кара түгелеп беткән, кырылган клеенкалы өстәл тора. +Мич буендагы караватта, тәртәләрен өскә күтәргән чанадай, киез итек кигән аякларын карават тимеренә куеп, авызыннан морҗа төтенедәй төтен чыгарып, Вафа ята. Ул үзенең үткән көннәрен бөртекләп саный, күз алдыннан үткәрә: беренче очраган юан гәүдәле, тиз йөрешле Фатыйма. Ул да булмый, аны чәчен йолкып-йолкып елый торган Фатыйма алыштыра... Менә аларның Фатыйма белән яңа танышкан көннәре. Вафа билет алган, алар театр карарга кереп баралар. Фатыйма алгы рәтләргә үк утырырга ашкына, Вафа әкрен генә аның чабуыннан тарта. Пудраланган, кызыл иннекләр сөрткән Фатыймага арткы рәттә утыру авыр була... Менә тагын алар бервакыт урамнан баралар, нидер кызу-кызу сөйләшәләр. Шул вакыт шакмаклы кепка кигән егет очрый: +— Ә-ә, исәнмесез, Фаечка, — дип, ул Фатыйма белән килеп күрешә, Вафага да баш игән була. +Фатыйма: +— Әсгать, нинди җилләр сине бу якларга китереп ташлады? — дип, шакмаклы кепка кигән егетнең кулын каты итеп кысып күрешә. +Вафаның йөрәгендә көнчелек уты кабына... Алар сөйләшеп калалар. Вафа, тәмәкесен кабызып, тротуар буйлап алга таба китә, ләкин Фатыйма һаман аны куып җитми. Ул артына әйләнеп карый, ләкин инде анда сөйләшеп торучылардан җилләр искән була... +Ул көнли. Иртәгә Фатыймага бер сүз дәшмәскә, аның белән ике араны бөтенләй өзәргә була. Ләкин иртәгесен Фатыйма үзе килеп сарыла. +— Авызыңны турсайткансың, җүләр, минем абый ла ул, — ди. +Бүгенге әрләшү дә, кычкырышу да Вафаның көнләшүеннән килеп чыга, ул өйгә кайта. Ни өчендер көн дә бикләнми торган иктек бүген бикле. Эчтә кемнәрдер ашыгып йөри. Ишек ачыла. Ут яндыруга, өстәлдәге тәмәке төпчеге, арткы яктан чыга торган ишекнең ябылып җитмәве Вафаның шиген арттыра. +Менә шул күренешләрдән соң өйнең асты өскә килә. Менә шуннан соң Фатыйма чәчен йолкыййолкый елый башлый. +Ачу әзрәк басыла. Вафа елаган Фатыйманың җилкәсенә кулын сала. Фатыйма аның кулын алып ташлый. Бер-бер артлы зәһәр сүзләр әйтелә: +— Син теләсә нинди хатын белән себереләсең, эчәсең... Ә мин өй сакчысы булып утырам... Икең ике яры ташланып йөргәч, гаилә түгел инде бу. Хурлык бит, иптәшләрдән хурлык. +— Ие, хурлык, — дип, Вафа да сүзен башлый.— Нигә алай булгач бергә торырга? Яратмыйсың икән, тот та әйт, аерыла ала торганбыз бит. Комсомолдан чыгарылуга, прогуллар ясауга синең белән Вәлүк кенә сәбәпче булдыгыз... +Вафа күңелсез уйларга бата: "Юк, болай яшәргә ярамый. Мин моңа чыдый алмыйм, үземне кулга алырга тиеш мин". +Вафа караватта озак ятты. Әнә шул балдакланыпбал-дакланып түшәмгә таба үрелгән төтеннәргә әллә никадәр очсыз-кырыйсыз кара уйлар ялганды. Кая алып баралар соң алар Вафаны? Ул инде артык түзә алмады. Кепкасын башына элде дә ишектән чыгып китте. +Ул бик озак барды. Кешеләр аның күзенә күренмәде. Вывескага күтәрелеп карагач кына айнып киткән сыман булды. "Хәрби комиссариат" дип язылган ишектән эчкә атлады. +— Иптәш, армиягә доброволец булып китәргә теләүчеләрдән үтенечләрне шушында алалармы? — дип сорады. +Аңар бер өстәлне күрсәттеләр. Ул алдан ук әзерләп куйган гаризасын кесәсеннән чыгарды... +* * * +Кырга чыгып күңел ачканнан соң, байтак көннәр үтте. Якты күл буена төрле машиналар килде. Корпуста соңгы бетон эшләре бара. Турбиналарга нигезләр инде күптән әзер, аларга монтаж ясап, вак детальләрдән торган машинаны җыеп ходка җибәрәсе генә калды. +Тиздән менә Якты күл буендагы насос станцасы өлгерер. Алар ходка китеп, көмеш; тамчылы суны суырырлар. Ул су, трубалар аша күп мәртәбәләр чистарыну үткәннән соң, пар казанына төшәр, анда парга әйләнер, ул пар турбинага барыр. Турбина, авыр тегермән тапты сыман әйләнеп, үзе белән бергә генераторны әйләндерер. Үзенең төзелеше белән моторга охшашлы генераторның эчендә ток хасил булыр. Ул бакыр чыбыклар буенча кирәкле җиргә яшен тизлеге белән барып җитәр. Тиздән Якты күл буенда зәңгәр күктәге кояшка көндәш булып икенче бер "кояш" пәйда булыр. Аннары кара төннәрдә чыраен сыткан ай белән урам чаты саен нур чәчеп торган Ильич лампалары очрашырлар. +Төзү эшләре шул дәрәҗәгә җиткән көннәрдә алар трамвайда очраштылар. Разия бик зур китаплар бәйләме тоткан иде. +— Исәнме, Сабир! — дип, ул кулын сузды, аңа буш урын күрсәтте. +— Кая җыендың болай? — диде Сабир. +— Кая дисең, китәргә җыенам ич. +— Кая китәсең? +— Авылга, курсны бетердем. +Разияне райком педагогия фронтындагы яшь буынны тәрбияләүдә өзеклекне бетерү өчен мобилизовать иткән иде. Ул укытучылар әзерләү өчен ачылган берьеллык курсны бетереп чыкты. +Менә хәзер инде авылга җибәрәләр. Бер уйлаганда, аның гөрләп торган шәһәрдән һич китәсе килми. Шаулап торган күн заводын, курста бергә укыган иптәшләрен, җанлы газетада катнашучыларны, бригадасындагы акыллы кызларны, бантын зәңгәр күккә сузган "Свето-грэс" гигантын, андагы Сабирны ташлап китәсе килми. Ләкин комсомол тарафыннан бирелгән задание... +...Трамвай корыч рельслар буенча тәгәри. +— Без тагын очрашырбыз әле, — дип, Разия Сабир-ның күзләренә карап куйды. +Сабир сүзсез генә башын селкеде. Трамвай һаман йөгерде дә йөгерде... +Абдулла Алиш +Беренче паровоз +Эшчеләрнең киңәшмәсендә председательлек итүче Сабир кыңгырау шалтыратты: +— Иптәшләр, җир казучылар цехының киңәшмәсен ачык дип белдерергә рөхсәт итегез. Киңәшмәне рабочком тарафыннан сайлап куелган кешеләр алып барачак, беренче мәсьәлә — инженер Гуревичның эшләрнең барышы турында кыска гына аңлатмасы була. Хәзер беренче булып сүз прораб, инженер Гуревичка бирелә. +Инженер Гуревич торып сөйли башлады. Берничә минуттан сүзен шулай бетерде: +—...Безнең алга бу айда куелган бурычлар: су агызу каналын казып һәм тимер юл өстенә комны җәеп бетерү. Күптән түгел җир казучылар бригадиры Галиулла Биктаһиров белән сөйләшкәндә, аңардан гаҗәп файдалы булган бер тәкъдим ишетергә туры килде. Ул тимер юл өчен кирәкле булган ком урынына су агызу каналыннан казып чыгарылган комны файдаланырга куша. Без хәзергә кадәр комны ничә километрдан ат белән ташый идек. Галиулла атларга да эш калдырмый. Су агызу каналы буенча сузылган ул участокны тачкалар белән илтеп аудару җаваплылыгын үз өстенә ала. Аяк астында гына яткан практик эш. Без моның белән күп экономия калдырачакбыз. Су каналыннан чыгарылган ком хәзерге вакытта лабораториядә тикшерелде, аның сыйфаты уртача дип табылды. Иртәгәдән без практик эшкә тотынабыз... Инженерның сүзе бетте. +— Сораулар бармы? — диде председатель. Сораулар бирүче булмады. +Сөйләргә Галиулла чыкты: +— Иптәшләр, бит бар эшне дә юлбашчылар гына күреп бетерә алмыйлар, безнең әле җитешсезлекләребез күп. Менә алар турында сөйләргә дә кирәк. Алар эшченең сүзенә колак салсыннар. Ул чагында безгә эшләве күңелле. Менә бу столовой турында әйтергә уйлыйдыр идем... +Башкалар: +— Әйтергә кирәк, әйтергә, — диештеләр. +— Туктагыз әле, җәмәгать, сөйләргә ирек бирегез. Миңа сүз бирелгән икән, мин сөйлим... Шул, столовойдагы ашның бер дә рәте юк. Продуктлар болай ярыйсы гына үзе, пешерә белмиләр, җәмәгать. Мин, ашаганда, эчтән генә уйлап куям: "Әй, мәйтәм, минем катын пешерсә иде бу ашны, телеңне йотар идең", — дим. Бусын примергә генә китерәм әле. Теге, ком турында инде анысы, иптәшләр, мин әйтмәсәм, башкасы әйтер иде дигәндәй. +Галиулладан соң башкалар да чыгып сөйләде. Күп кенә яхшы тәкъдимнәр керттеләр. +Бу киңәшмәгә ай дигәндә, яңа гына сузылган чуен тасмалар буйлап беренче паровоз килде. Аны вакытыннан алда эшләп бетерделәр. Тимер юл такта заводын каплаган биек тау буеннан борылып чыга. Тауның кабыргасын казып тигезләп салынган юлның бу борылмасы шундый матур. Аста әрәмәлекләр, яшел камышлары белән Якты күл җәелеп ята. Тынлык. Ара-тирә балта тавышы да күл буенда субай кагулары гына тынлыкны боза. Менә ерактан, көпчәкләрен дөбердәтеп, поезд килгән тавыш ишетелә башлый. Якты күл буендагы тау кабыргасына борылып карарга да өлгерә алмыйсың, пар яулыгын сел-ки-селки, паровоз килеп чыга. +Бүген шул юлны ачу көне ялга туры килде. +Халык җыелды. +Юлның ике ягына да багана утыртып, капка сыман бернәрсә ясап куйганнар. Аның башында Кызыл байрак җилферди. Юлга аркылы тасма сузылган. +Тантаналы митингны баш инженер Рейд ел ачты. Ул: +— Иптәшләр! — дип сүз башлады.— Бу — безнең җиңүләребезнең беренче адымы. Такта заводыннан сузылган җиде километрлык юл тармагы эшчеләрнең, инженер-техник көчләрнең зур тырышлыгы аркасында вакытыннан алда төзелеп бетте. Бу тимер юл тармагы безгә бик күп ярдәм итәчәк. Бу юл буенча станца өчен кирәк булган заказлар киләчәк. Юлның әһәмиятенә озак тукталып тормыйм, чөнки барыбызга да билгеле. Тик монда, иптәшләр, гади бер эшче Биктаһиров тарафыннан ясалган тәкъдимнең безгә никадәрле файда китергәнен генә әйтеп узам, тимер юлның аскы полотносын салганда, безгә бик күп күләмдә елга комы кирәк иде. Без комны ерактан китертергә уйлаган идек, һәм бу Мәскәүдән килгән проект буенча да шулай билгеләнгән иде. Казып чыгарылган комны файдалану мөмкинлеген җир казучылар артеле башлыгы килеп әйтте. Анализлардан соң ком яраклы дип табылды. Без бу тәкъдим аркасында кырык биш мең сум экономия ясый алдык. Шуңа күрә мин үз ягымнан Биктаһировны биш йөз сумга бүләкләү турында төзелеп! өчпочмагында тәкъдим ясадым, һәм бу кабул ителде. +Халык бердәм кул чапты. +Кайсыдыр Галиулланы табып килде. Аны, "ура" кычкырып, һавага чөеп алдылар. +Баш инженер, кызыл шнурны кисәр өчен алып килгән ялтыр кайчыны тотып: +— Безнең юлны салуда күп кенә экономия ясаткан иптәш Биктаһировка бирәм кайчыны, — дип, Галиуллага сузды. +Биктаһиров кызарган, оялган хәлдә кайчыны алды да шнур буена ук килеп җиткән паровозга юл ачты. +Көпчәкләрен әкрен генә әйләндереп, тимер рельслар буенча беренче паровоз алга кузгалды. +Музыка җиңү көен уйный башлады... +Хат +Көннәр салкынайта башлады. Якты күл буендагы өянкеләрнең яфраклары саргайды. Бертуктамый яңгыр сибәли. Болытлар кояшның нурлы йөзен каплаган, әйтерсең инде ул бер дә чыгачак түгел. Кичләрен ай да күренми, йолдызлар да җемелдәмиләр... +Шундый яңгырлы төндә Якты күл буендагы "Светог-рэс" төзелеше, кара-кучкыллы булып, караңгылыкны ерта. Механический цехта бертуктамый тимер чыңлый. +...Иртә белән көн аяза башлады. Төзелешнең яңа гына куйган гудогы иртәнге сәгать җиде тулганлыкны белгертте. Бетонщик л ар бригадасы гадәттә гудокны көтеп тормый. Алар, кешедән алда килеп, ун замес биреп тә өлгерәләр. +— Ну, җегетләр, бүген рекорд көне, — диде Сабир. Һ.әр көн сүз шулай башлана, ләкин рекорд алырлык +биш йөз замес бирә алган бер генә көн дә юк әле. Теге ун сәгать эшләгән көннәрдә алты йөздән узган чаклар булды. Ә хәзер алар сигез сәгать кенә эшлиләр. Кичә дүрт йөзгә биш кенә тулмады, аннан алдагы көнне дүрт йөз егерме икене санадылар. Ә биш йөз цифры ударникларның алга куелган идеаллары булып тора. Ныграк куалый башласаң, киртәләр килеп чыга. Моторист: "Мотор кыза", — ди, биргән замесканы күтәреп өлгертә алмый, йә чуерташны юып өлгертмиләр. Шуңа күрә дә Сабир бүген үзе чуерташ юучыларны кызулап торачак, инженерга әйтеп, мотористның "кнопка"сын бераз басачак. "Бүген ни булса да була. Биш йөзсез туктау юк! Салкыннар якынлаша. Тизрәк бетон эшләрен бетереп калырга кирәк..." — дип уйлый ул. +— Ну, җегетләр, бар көчегезне аямый, биш йөз өчен көрәшкә! — диде ул. — Җиңеп чыксак, биш мең сумлык бүләк безнең кулда булачак. Җиңеп чыксак, көзге салкыннарга кадәр бер атна эчендә барлык бетон эшләре бетә дигән сүз. +Аның иптәшләре дәртләнеп эшләүләрен дәвам иттеләр. Сабир чуерташ юучылар янына барганда, аның артыннан берәү куып җитте. Караса, Галиулла икән. +— Мә, сиңа кемнәндер хат бар! — дип, Галиулла зәңгәр конвертны Сабирга сузды. +Галиулла хатның кемнәнлеген белим инде дигән сыман тукталып калган иде, ләкин Сабир конвертны күкрәк кесәсенә тыгып куйгач: +— Мин булсам түзмәс идем, һич түзмәс идем укымыйча, — дип куйды. +— Вакыты ул түгел, әле ашыгам, бик ашыгам, — диде Сабир. +— Кая алай ашыгасың? +— Әнә шул чуерташ җыючылар аптыраттылар инде, шулар хакында рекорд биреп булмый. +Сабир, сөйләнә-сөйләнә, эре адымнар белән алга атлады. +Озынча, иләк сыман итеп ясалган чуерташ юдырткыч бертуктамый янга таба сикереп тора. Аның өстеннән, түтәлләргә су сибә торган лейка борыныдай, водопровод трубасыннан су сибелә. +Зур тимер көрәкләр бертуктамый шул иләккә чуерташ ыргыталар. Эш кызып бара. Бүген ни өчендер бераз үзгәреп: туган. Моны Сабир соңыннан сорашып белде. Кичә артель булып эшләгән эшчеләр бүген бригадага әйләнгәннәр. Алларына "Бетонщикларга тоткарлык ясамаска!" дигән бурыч куйганнар. +Бригадир, алгарак чыгып, Сабирны каршы алды: +— Тагын сүгәргә килә торгансыңдыр инде? +— Тукта, килеп җитим әле. Бүген сездә Нух темпын большевиклар темпы алмаштырган кебек күренә. Молодцы, иптәшләр. +Бригадир, Сабирга карап: +— Алаймы? — диде. +— Болай булгач, минем монда хаҗәтем юк икән, — дип, Сабир тарту мәйданына таба юнәлде. +Аны бригадир куып җитте: +— Тартырга бармы? +— Юк, мин бит тартмыйм. +Тарту мәйданында беркем дә юк иде. Сабир түзмәде, эскәмиягә утырып, кесәсеннән зәңгәр конвертны чыгарды да аның читен буйдан-буйга ертты. Эчтән ярты табак чамасы кәгазьгә язылган хат килеп чыкты. Хат Разиядән иде. +"Сабир! +Син инде артык эшле кеше, муеннан эшкә чумгансың да һаман шул бригадац... әлегә кадәр колак ишетмәгән, күз күрмәгән темп тудыру, рекорд алу өчен тырышасыңдыр. Тырыш, тырыш, өстен чык. Мин шул теләктә. +Менә мин дә шулай итеп интеллигентлашып киттем инде. "Безнең Миләүшә, безнең Миләүшә..." — дип, ике сүзнең берендә кыстыра торган Миләүшәңне күрә алдым. Авыз суыңны корыта торган Миләүшәңә мине укытырга билгеләделәр. Син укыган җидееллыкта хәзер зав булып эшлим. +Белсәң, беркөнне шулай читтәге партада утыручыга күзем төште. Күземне тутырыбрак карадым, әллә синең күләгәң чагылгандай булды. Барысының да фамилияләрен белеп бетерми идем әле. Укучымның фамилиясен сорасам, Салахов, диде. Сораша торгач, ул синең энең булып чыкты... Шулай итеп, энең миндә укый, миндә тәрбияләнә. +Хәзер безнең мәктәп сез "йодрык" чыгарып йөргән Сафин мәктәбе түгел. Ул бөтенләй башка, төбе-тамыры белән үзгәргән... +Мәктәптән ерак түгел урында мастерскойлар ачып җибәрдек. Бердән, китапханәнең, уку йортының барлык китаплары төпләнсә, икенчедән, балалар үзләре эшкә өйрәнеп үсәләр. Мәктәбегез җидееллык түгел хәзер, ШКМга әйләндердек, яңа кыр белгечләре, агрономнар әзерләп ятабыз, аңлы колхозчыларның санын күбәйтәбез. Механический мастерскоебыз бар, ләкин әлегә өйрәтерлек кешеләребез юк — бик аптырау. Вакыт-вакыт: "Әй, Сабир монда булса иде", — дип куям. Син шул болторез станогың белән бергә күз алдыма килеп басасың. Дөнья кадәр иген кораллары, машиналар төзәтергә кирәк. Менә шулай политехнизацияне тормышка кертеп ятабыз. Син, бәлкем, станцаны ходка җибәргәч, кайтып әйләнерсең әле дип уйлыйм. +Ие, Сабир, сез кайчан инде ул "кояшыгызны" кабызырсыз? Монда да аны өзелеп көтәләр. Кайсылары инде синең турыда әкиятләр дә чыгара башлаганнар. Имештер, шәһәрдә салына торган станцага Германиядән инженер китерткәннәр. Шулар булдыра алмаган ниндидер бер әйберне аларның Сабирлары булдырган. Нимесләр башларын селкеп шаккатканнар да синең кайсы, авылныкы икәнлегеңне, исем-фамилияңне язып алганнар, ди. Германиягә чакырып аптыратканнар, ди... Кыскасы, синең монда, малай, почет зур. Тизрәк кабызыгыз инде ул "кояшны", крестьяннар бит ул утларның кабынуын дүрт күз белән көтәләр. "Миләүшәгә дә якты китереп булмас микән?" — диләр алар. +Җәмәгать эшләреннән күп нәрсә юк. Сельсовет члены булгач, утырышларын калдырмаска туры килә. Килеп тә җитә алмадым, сайлап та өлгерделәр үземне. Хәзер икмәк әзерләү бик кызу бара. Эш муеннан. +Галиуллага сәлам диген. Аналары исәннәр. Анасы: "Улыма ярты мең награт чыга икән", — дип, авыл буена сөйләп йөри, ди. +Синең атаңны күрдем. Гаҗәп, ул сиңа һичһич охшамаган, һәм син аңар охшамагансың. Аның кулыннан стакан төшми, алкоголикка әйләнеп бара, диләр. Анаң бик йомшак күңелле — ул миңа ифрат ошады. Синең хакта сораша да җылый, аннан бөртекләп сарайга: "Анысы да шәһәргә китеп азып-тузып йөри күрмәсен..." — ди. +"Юк, — мин әйтәм, — ул эчу түгел, тәмәкене дә авызына якын китерми", — дигәч, карчык шатлана. +Мица хәзер синец авылдан ничек китүең бик ацла-шыла, һәм синец алай эшләвеңне дөрес дип табам. +Һашимов бу арада авылда йөри. Ник кайтканы билгеле түгел. Көн дә синең атаңнар белән җыелып эчәләр. +Вафага сәлам әйт. Каһәр малай, ул бит, ахрысы, юлдан яза. Сабир, шуны кеше итеп булмасмы икән? Инде комсомолдан да ычкынды... +Шәһәр хәбәрләренең барысын яз. Мин киткәч, нинди яңалыклар булды — берсен дә калдырма. Бик озын яз, укып туярлык булсын. +Ярый, хуш. Адресым сиңа билгеле. +Коммунистлар сәламе белән Разия. +5. X. 1930, Миләүшә авылы". +Сабир хатны бертын белән укып чыкты. Шәһәрдә эшләгәннән бирле аның мондый хатны беркемнән дә алганы юк иде. Дөрестән дә, бу хат аңар ошады. +Хат өстенә алынган числосын язып куйды да, бөкләп, кесәсенә тыкты. Үзе, Разия турында, кечкенә энесе Галим турында, атасы турында уйлый-уйлый, алга атлады. Сабир бетонщиклар янына килеп җиткәндә, кояш инде төшлеккә авышкан, алар инде ике йөз илле биш замес ясаганнар иде. +"Ике йөз илле биш. Төшке ашка кадәр өч йөз, төштән соң ике йөз. Биш йөз дигән сүз", — дип уйлады ул. Аның күңеле хәзер гаҗәп күтәренке иде. +Өлгергән бетон күтәрү ковшына шаулап коелды. Билгеләп торучы тактага акбур белән тагын бер билге сызды. Ике йөз илле алтынчы замес труба буенча шаулап ага башлады. Эш кызып барганда гына, моторист эшне бүлде: +— Булмый, мотор кыза. +Кызган мотордай, Сабир да кызды. Ул, әүвәл барып, моторны кулы белән тотып карады. Дөрестән дә, мотор кызган иде. +— Кызсын, давай җибәр, үзем җавап бирәм, — диде. +— Юк, мин җаваплылыкны үз өстемә ала алмыйм. Мотор бәһасен бер ел эшләп тә түләп бетерә алмассың... +— Бар кит, җибәрмәсәң, үзем җибәрәм. Син менә бетон күтәрү ковшын төшерүгә, без тәмәке тарткан арада моторны тик тот... +— Ну, ярый, ни булса, шул була, җибәрәм, — дип, моторист та күнде. +Кичкә таба, гудок булыр алдыннан, инженер Гуревич төзелеш эшләрен тикшерергә чыккан иде. Ул бетонщиклар бригадасының эшләвен карарга да кагылды. Шунда билгеләп торучы малайга барып: +— Ничәнче замес? — дип сорады. Аңар: +— Биш йөз икенче, — дип җавап бирделәр. Әле бетон бутагыч һаман бертуктамый әйләнә, калай труба аша цементка укмашкан чуерташлар коелалар иде... +Инженерлар +Инженер Гуревич үзе хакында зур фикердә иде. +Маңгайга җыерчыклар салган еллар, дөрестән дә, аның эшләгән саен практика багажын арттырдылар. Бу инженер үз гомерендә күп нигезләр, шулар өстенә сансыз кирпечләрдән өйләр, пулатлар өйдерде, һәр яңа йорт баш калкыткан саен, аңар җиңү бәйрәме килде. +Ул бүген ниндидер бер чертежны җентекләп утырадыр иде. Ишектән артельщик Галиулла күренде. Башта Гуревич аны күрмәмешкә салынды. Бүреген култык астына кыстырган Галиулла, борынын тартып кына, бүлмәдә үзенең барлыгын белдерде. Гуревич, күзлеген төзәткән булып, керүчегә карады да: +— А-а, Биктаһиров, әйдә утыр, — дип, буш урындыкка ишарә ясады. +— Ничево, басып та торырбыз, — диде Галиулла.— Вот эш нәрсәдә бит, иптәш Гуревич, эшчеләр бик зарланалар, эш киемнәре юк бит. +Гуревич җилкәләрен өскә таба күтәрде дә: +— Юк бит әлегә, килеп җитмәгән, сез аңлыйсызмы шуны? +— Аңлыйбыз да бит... +— Аңлагач? +— Кияргә кирәк бит. +— Ярый, мин менә хәзер сезгә чабаталар яздырып торам. — Ул, ишекне ачып, десятникка кычкырды: — Мусин, Биктаһировка чабата яз әле! +Галиулла чабата яздырыр өчен чыгып китте. +Гуревич тагын ялгызы калды, кулындагы чертежны өстәл кырыена куеп, уйга чумды... "Ул быел җәй көне отпуска да алмый калды бит. Нинди кызганыч..." +Ул, уйларыннан бушанырга теләгән кебек, ашыгып кына чыгып китте. +Тышта колак яфракларын чеметә торган салкын кыш көне иде. +Соры сукнодан тегелгән кыска гына пинжәк американ ялтыр балтырлы итекне, билгеле, каплап җиткерә алмый. Аның балтырлары, аякка шып ятып ялтырап, инженерның кыяфәтенә тагын да матурлык, тагын да ыспайлык өстиләр. +Юлда ул баш инженер Рейдел белән бер төркем халыкның Якты күл буена табан төшеп баруларын күреп калды. Төркемдәге бобрик пальтолы бер кешедән башкалары бары да Гуревичка таныш иде. +Бобрик пальтолы таныш булмаган кеше белән Гуре-вич, бәлкем, кызыксынмаган да булыр иде, ләкин аның күп вакыт баш инженер тирәсендә әйләнүе аның кемлеген белергә теләүне арттырды. +Ул уен җыя алмыйча торган Столяровка табан якынлашты да, аның колагына иелеп: +Абдулла Алиш +— Николай Иванович, теге бобрик пальтолы кем ул, центрданмы әллә? — дип куйды. +Дөрес, центр дан дип әйтү бобрик пальтолы кешегә артыграк бәһа бирү кебек тоелды аңар. Чөнки, бердән, пальто бик таушалган, студентныкына охшап калган, икенчедән, галошлардагы ертык кырыйлар да аның күзенә бәрелгәч, яшь егетнең андый ук зур кеше була алмаслыгын кычкырып торалар иде шикелле. +— Юк, яңа пешкән совет инженеры, татардан, — диде Столяров. +- М-м, — дип, Гуревич ис китү кыяфәте белән бер генә карап алды да мәсьәләне артык сузмады. Аныңча, шул начар киемле татар малаена инженер исемен бирү ничектер килешми, ул инженер дигән югарылыкны бөтенләй югалта кебек тоелды. Үзе белән бертигез права бирү, баш инженерның аңар зур игътибар күрсәтүе, яңа кешегә кулларын бутый-бутый аңлатуы, аныңча, бары да артык булып тоелдылар. +Әле хәзер генә булган инженер-техниклар киңәшмәсе Якты күл су алгыч коесына кертмичә генә җир эшләрен эшләү өчен буа ясау проектын кабул итте. Бу проектны Булатов эшләгән иде. +Менә шул проект буенча буа эшләнәчәк урынны инженерларның бары да карарга чыкканнар. +Барыннан да битәр бу авыр эш турында Булатов үзе күп кайгыртты. Дөрес, өстән генә карасаң, бу эш җиңел дә кебек. Нәрсә, буе унике метрлы, иңе шуңардан ким булмаган бер мәйданчык. Шуны, кыш булуга, туңган балчык булуга карамастан, язга кадәр эшләтеп бетерергә, дүрт мең кубометр җирне бер ай эчендә актарып ташларга, тирәли карлыгач койрыгыдай итеп шпунт кагарга, коперлар көйләтергә һәм су алгыч коесы әзерләп, бетонщикларга тапшырырга кирәк. Алга куелган бурыч шулар иде. +Су алгыч салыначак урынны тикшергәч, төркем конторага кайтып китте. +Булатовның күптән инде конторага кереп чыгасы бар иде. Ул "Комсомол ячейкасы" дигән язулы ишекне ачты. +Ячейка секретаре Адушкин әллә нинди кәгазьләр эченә баткан иде. Тегеннән комсомоллар турында исемлек сорыйлар. Әле бер прораб, үз участогындагы комсомолларның санын, фамилияләрен белергә теләп, ячейкага отношение җибәргән. Цех җитәкчеләренә юллар күрсәтергә, сәяси мәктәпләр өчен дәреслекләр, җитәкчеләр табарга кирәк. Барысын да җыеп әйткәндә, шул "Светогрэс"ның ике йөз илле кешелек комсомол коллективы өчен Адушкин җавап бирә. Бер комсомол прогул ясаса, Адушкинга киләләр, воздействие яса, диләр. Тегендә партиясез яшьләр эчеп сугышканнар, комсомол аң-белем эшләрен җитәрлек алып бармый, икенче урында ташчыларга эш юк, цемент беткән, тагын комсомолга чабарга, эчке мөмкинлекләрне файдаланырга, күрше оешмалардан бурычка цемент сорарга, баракларны тикшерергә, заказлар турында завод ячейкаларына хатлар язарга кирәк. +— Гафу итегез, комсомол ячейкасы секретаре сез буласызмы? — диде Булатов. +— Әйе, мин булам, — диде Адушкин, күтәрелеп карамыйча гына, кәгазьләр арасында актарына биреп. +— Миңа учетка керергә кирәк иде, — диде яңа кергән кеше. +Адушкин урыныннан күтәрелде, янында утыручы тех-секретарь Сәлимәне эзләде. +— Ул кешебез каядыр чыгып киткән икән шул... Ярый, мин үзем генә эшләрмен, — дип, өстәл тартмасыннан таушалып беткән бер исемлек чыгарды. +— Фамилиягез? +— Булатов. +— Чыгышыгыз, туган елыгыз? +— Эшче. 1908 ел. +— Кем булып эшләргә килдегез? +— Инженер-гидротехник. +Адушкинның күзләре зурая төште. Ул каршындагы кешегә урындык бирмәвенә дә уңайсызланды... Тәкъдим итмәкче иде, ә инде ул арада Булатов үзе, урындык алып, өстәл янына утырды. Кесәсеннән портсигарын чыгарды да секретарьга таба сузды: +— Рәхим итегез! +Адушкин бер папирос тартып чыгарды. Алар сүзгә керештеләр: +— Бирегә кайдан килдегез? +— Мәскәүдән. Яңа гына укуны бетереп чыктым. +— Безгә нинди эшкә килдегез инде? +— Гидротехника эшенә, специальностем буенча. Инженер Булатов ачык кеше иде. Ул Адушкиннан комсомол эшенә ни рәвешле куелуын сорашты. Адушкин алдагы бурычларны санап чыкты. +— Менә безнең инженер-техник көчләр арасында комсомолларыбыз юк иде. Сезнең килү безгә зур шатлык. Менә хәзер техпропаганданы эшләргә кешеләребез юк, ә эшчеләр моңар бик сусыйлар. +Алар шундый мәсьәләләр турында шактый сөйләшеп утырдылар. Кинәт инженерның исенә ниндидер мөһим нәрсә төште, ул, сискәнеп, урыныннан торды. +— Ярый, хәзергә хушыгыз, мин ашыгам. +...Булатов нинди генә уйлар уйламады: менә институт, сыйныфтагы иптәшләре белән дәрес укулар, уен-көлке, мәктәпне ничек кенә булса да тизрәк бетереп чыгарга омтылу, чыгарылып: җыелышы, анда сөйләнгән сүзләр, анда бирелгән вәгъдәләр... +Хәзер менә шунда алынган белемнәрне тормышка ашырырга кирәк. Шул белемнәр әз, практик эшкә ябышырга җитәрлек түгел кебек. Күңелдә әллә нинди эчпо-шыргыч курку да бар. +Ишектән чыгуга, зур корпуслары белән станца күренеп тора. Бетон баганалар, тирәли арматура тимерләре, цементтан бушаган мичкәләр, тоташтан өелгән чуерташ тавы, аяк астында бөгәрләнеп яткан йомычкалар, вагонеткалар, йөрер өчен тар рельстан салынган юллар... — әйтерсең ул алар арасында югалып калды. Тачкалар тоткан эшчеләр, маңгай тирләрен киндер күлмәкләренең җиңнәре белән сөртүче җир казучылар Булатовны Якты күл буена кадәр озатып калдылар. +Якты күлгә кертелеп казылачак су алгыч коесы инженер Булатовның эшләү участогы иде. +Кыш көне җир казу эшләрен үтәү җиңел түгел. Шул җирне казу эшенә башлап Галиулла бригадасы тотынды. Булатов эш урыныннан үзе дә көннәртөннәр буе китми торган булды, күп вакыт конторда гына кунды. +...Чабаталары белән кар өстендә сырлы эз калдыра-калдыра, җир казучылар су алгычны казыр өчен чәчелгәннәр. +Су алгыч янына ук комсомоллар "Кызыл такта" белән "Кара такта"ны китереп урнаштырганнар. Тактага электр лампочкасын беркеткәннәр. Андагы "Кызыл такта"дан түбәндәге сүзләрне укып була: +"Хезмәт дисциплинасын югары дәрәҗәгә җиткергән һәм эшләп чыгаруны 140 % ка җиткергән өчен элеккеге бетон-щиклар — Салахов бригадасы "Кызыл такта"га языла". +...Төнге 12 булуга карамастан, су алгыч җанлы. Хәзер яңа смена килгән. Арыганнар йокларга китәләр. +Ләкин Булатов әле йокларга китми. Ул әле, яңа килгән сменаны ныклап урнаштыргач кына, Якты күл буеннан кузгала. Төнге сменадан кайтышлый, ул һаман уйлана: "Норма буенча эшчеләр андый туң җирне берәр кубометр эшләргә тиешләр. Шулай эшләгәндә дә, утыз өч көнгә тартыла. Ә эшне ун көннән артыкка сузмыйсы иде..." +Иртәгесен тагын көндәгечә таң атты. Көндәгечә, портфельләрен күтәреп, хезмәткәрләр эшкә чыктылар. Гуре-вич та кешеләр белән беррәттән эшкә килде. +Гуревич инженерлар арасыннан икеләнүчеләр төркемендә иде. Ул әле Совет властен чынлап торып аңлап та җиткермәгән, аңар каршы торып корткычлык та эшләми. Ләкин аның болай нейтраль торуы күпләрнең эчен пошырды. +Ул үзе дә моны сизде. +Революция елларында Гуревич саботажчылар сафында булды. Мәскәүгә якын урында паровозлар эшли торган завод салына иде. Власть советлар кулына күчкәч, төзелеш халыклаштырылды. Беренче булып Гуревич төзелешне ташлап качты. "Совет власте белән эшләп буламы соң, мин рабочийлар рәтеннән ничек жалованье алыйм, мин прежде всего инженер..." — диде ул. +Гуревич куркынган иде. Имеш, коммунистлар хезмәтнең барысын да бертөрле итеп исәпләячәкләр. Эшчегә күпме түләнсә, инженер да шулкадәр алачак. Ләкин алай булып чыкмады. +Соңыннан ул, үзе дә сизмәстән, совет эшенә бирелеп китте. Ул болай булды. Аклар гаскәре ул торган шәһәрдән чыгып кына киткән иде. Армия штабына вакытлы эшкә инженер кирәк булды. Гуревичның бер иптәше аны тәкъдим итте. +Комиссар белән икәүләп алар урта киңлектә булган елга буена атладылар. +Дошман гаскәре качкан чакта күперне ваткан. Бүрәнәләр тәртипсез рәвештә, башларын суга тидергән килеш, кое сиртмәседәй, кайсылары башларын һавага күтәреп кадалганнар... +— Шуны гаскәр чыгарлык итеп ясарга ничә көн кирәк булыр? — диде комиссар. +Гуревич кызып сөйләп китте: +— Менә прогоннары яраклы түгел, насадкаларын алмаштырырга кирәк, субайлар артиллерия үткәрә алырлык түгелләр... Расчет ясыйсы бар. Һәрхәлдә, бер атнада өлгертеп булыр. +Абдулла Алиш +— Бер атна?! +Комиссар кылыч сабына бәреп куйды: +— Өч көндә минем армиям елганың теге ягында булырга тиеш. Өч көн срок! +Гуревич шул минуттан алып эшкә тотынды. Барлык армеецларны җикте. Көн эшләделәр, караңгы дип төнне дә эшләмичә калдырмадылар. Күп кыенлыклар белән күпер өлгерде... +Өстәл артына утырып шул үткән хәлләрне уйлаган Гуревичның вөҗданы газапланды. Ул ишекне ачып бүлмәсеннән чыкты. Алгарак бара төшкәч, ак буяулы, җиз тоткалы ишек күренде. Гуревич шул ишекне шакый башлады. Эчтән: +— Пожалысты, мөмкин, — дип кычкырган тавыш ишетелде. +Алар бик шәпләп куллар кысыштылар. +Өстәл артында утыручының кулында телефон трубкасы иде. Ишектән керүчегә ул ишарә белән урын күрсәтте. Гуревич күрсәтелгән урынга барып утырды. +Булатов телефон трубкасын элеп куйгач, Гуревич сүзен башлады: +— Вот, иптәш Булатов, сиңа бер киңәш бирергә килдем, шаять, ачуланмассыздыр бит? +— Пожал ысты, пожал ысты, — диде Булатов. +— Сезнең бит җир эшләрегез бик әкрен атлый. +— Әлегә шулайрак шул. +— Шартлату юлы белән алдырсагыз, ничек булыр икән дим. +Ул үзенең Мәскәү янындагы паровозлар заводын төзегән чакта кыш көне җир эшләрен шартлату юлы белән алып барганлыгын сөйләп китте. +— Менә шул хакта хәзер генә саперлар ротасы белән сөйләшеп алдым әле. Иртәгә шартлатырга кил мәкче булдылар. +Гуревич, исе китмәгән сыман гына итеп: +— Беләсез, бик нык саклык белән эшләргә кирәк, — Диде. +Алар озак утырмадылар. Гуревич, урындыгын тавыш белән кузгатып, урыныннан торды. Булатов та кузгалды. +— Миңа да чыгарга кирәк. Динамит куяр өчен урыннар әзерлисе бар. +Көтелгән иртәгесе көн тиз килеп җитте. +Тышта каты булып туңган балчыкны корыч чөйләр генә җиңә алмадылар, техниканы ярдәмгә чакырырга туры килде. Динамит өчен урын кичә үк әзерләнгән иде инде. "Светогрэс"ның шефы булган саперлар ротасы су алгычта мәш килеп йөри. +Бераз вакыттан соң дөнья тетрәтерлек итеп шартлау тавышы чыгарды: +— Бух, бух, бух! +Навадан туң балчык ява. Әйтерсең ниндидер сүнгән йолдыз, үзенең әйләнү күчәреннән ычкынып, җиргә килеп бәрелгән дә, аннан аның кисәкләре җиргә коелалар. +Җир тузаны кире үз урынына ятты. Тирә-як ачык булып күренә башлады. Тузан пәрдәсе ертылды. +Әнә эшчеләр ашап килделәр. Алар килгән җиргә өстәл-өстәл балчыклар тачкага утырып китәргә әзер булып торалар. +— Ваклабрак салыгыз, авырга килер. Галиулла өйрәтеп йөри. +Су алгычка таба киң такталардан тачкалар йөрер өчен юл салынган. Шул такталар буенча туң балчык белән тулган тачканы эткән эшчеләр узып торалар. Тимерчыбыктан ясалган ыргак белән килгән тачкаларны бер эшче карап алып тора: ул шул ыргагы белән тачканың "кабыргасыннан" эләктерә дә сөйри. Шулай иткәч, тачка йөртүчегә дә җиңелрәк була. +Бар кеше шат. Алар техникага рәхмәт укыйлар. Тимер-бетон баганалар, үскән, зурайган сыман булып, башларын калкыталар. +Бүгенге киңәшмә су нигә кирәк булачагын эшчеләргә аңлатуга багышланды. +Булатов, чәчләрен рәтләп, кепкасын киде дә сүзгә кереште: +— Иптәшләр, без су өчен көрәшәбез... Беләсезме, су ул бик үткен нәрсә. Сезнең авылларны кайвакыт булса да су басканы бардыр... Безнең станца өчен дә, башка станцаларга кирәк булган кебек, су кирәк. Су ул, төрле тазартулар, фильтрлар аша үтеп, пар казанына керә, анда парга әйләнә. Пар турбина дигән машинаны әйләндерә, ә инде үз чиратында турбина генератор дигән машинаны әйләндерә башлый. Генераторда без электр тогы хасил булганны күрәбез. Әгәр дә, иптәшләр, без шушы бер ай эчендә эшебезне бетерә алмасак, станцаны җибәрү срогы хурлыклы рәвештә артта кала бирә дигән сүз. Һәрбер эшче моны яхшы исендә тотарга тиеш... +Бу сүзләрне тыңлау белән генә калмадылар: кыска һәм каты карар чыгарылды: "Су алгычны 15 апрельгә станцаны ходка җибәрү комиссиясенә тапшырырга. Барлык җир, бетон, монтаж эшләрен шул вакытка тәмам итәргә". +Беренче апрельгә унбиш кенә көн калган. Димәк, бетон белән монтаж эшенә унбиш көн. Бу артык кыска һәм артык көч куюны сорый торган срок иде. +* * * +Рейд ел үзенең уйларын Вәлиевтән яшерми иде. +Беркөнне алар барлык эч серләрен бер-берсенә ачып салдылар. Башта Рейд ел сөйләп китте: +— Иптәш Вәлиен, менә мин үземнең эволюциямә исем китә. Уйлыйм-уйлыйм да гаҗәпкә калам... Мин менә шушы егерме еллык хезмәтемдә яңа салган корпуслар кебек яңа кешегә әйләнә барам. Башта миндә динчелек көче ифрат көчле иде. Мәктәп миңа, билгеле, атеистлыкны бирмәде. Миңа соңыннан гына хөр фикер тудырырга мәҗбүр иткән китаплар укырга туры килде, менә шуннан миндә башта икеләнү туды. Соңыннан, һаман-һаман теорияне тирәнәйтә барган саен, ул мәсьәләдә ачыклык күрә бардым... +Менә мин егерме ел инде шушы төзү эшендә. Аның унбиш елы тимер юл төзеп үтте. Биш елын электр станциясе төзү эшендә үткәрдем. Революцияне миңа Мәскәүдә каршы алырга туры килде. Беләсең инде безнең халыкны: аларның кайберләре башта саботаж ясадылар, кайберләре корткычлыкка бирелде. Ә мин шул арның өченче төрендә — нейтралитет саклаучылар ягында булдым. Дүртенчеләр кебек тиз генә Совет власте ягына кушылып китмәдем. Менә хәзерге вакытта Гуревичны белми торгансыздыр әле. Ул, минем нәкъ теге вакытымдагы кебек, икеләнү моментын үткәрә, аңар хәзер безнең яктан нәни генә толчок кирәк... +Вәлиевне бер момент кызыксындырды, ахры, ул сорау биреп куйды: +— Сезнең чыгышыгыз ничек? +— Минем чыгышым инде үзе бер роман. Минем әти үзе немец, Рур өлкәсеннән. Ул — мондагы бер төзү фирмасында эшләргә, Россиядә акча эшләп кайтырга планлаштыручыларның берсе. Ләкин торабара, ахры, ул планнан кире кайткан. Ниндидер бер граф кызына өйләнеп, Россиядә калган. Мин инде менә шулай ватанын югалткан, руслашкан немец... Вот, шулай итеп, мин ике милләт арасыннан килеп чыккан кеше. +— Да, ничево икән. — Вәлиев, нидер уйлаган килеш, шул сүзләрне әйтеп куйды: — Сез, алай булгач, Ефим Николаевич, тумыштан ук инженер икәнсез? +— Әллә сез талантның нәселдән күчүенә ышанасызмы? Ул дәвер миндә күптән югалды инде. Элек ул теория бик тирән тамыр җәйгән иде. Алыйк шул ук Гуревичны, мин сизәм: әле ул аңа нык ышана... +Шунда өстәл буендагы телефон шалтырады. +— Тыңлыйм! — Шул сүзләр белән Рейдел трубканы алды, аңар нәрсәдер сөйләделәр, ахры, ул, кашларын җыерып: — Да, шулай... Дөрес эшләгәнсез... Бик дөрес. Димәк, җайладыгыз, бик яхшы... Тугызларга таба... Иртәгә... Шулай... Яхшы... Хушыгыз... — Ул аннан Вәли-евкә табан борылды һәм: — Булатов шалтырата, мотор эшләми, ди. Нишләргә белмиләр. Ярый әле Салахов коткарды, ди. Күн заводындагы механический мастерскойга алып киткән. Шуның аркасында котлованны су басу куркынычы бар. Складтан тагы анда җиде ат көчле ике мотор бар иде, шул арны куярга әйттем. +Вәлиев кашларын җыерып тыңлап торды да: +— Мин китәргә уйлаган идем, әле ярый рәтләгәнсез,— дип, бераз тынычланып куйды. +Шуннан Рейдел Булатовны мактап китте: +— Гаҗәп кеше, менә дигән энтузиаст. Кирәк чакта җанын бирер, ә постын ташламас. Зур киләчәк өмет итәргә була ул кешедән. Җирле милләттән шундый кешеләрнең күтәрелүләре кирәк, бик кирәк... +Шуннан Вәлиев озак тормады, киенеп чыгып китте. Капка төбендә аны ат һаман көтә иде, төннең соң булуына карамастан, Вәлиев кучерга: "Төзелешкә!" — дип куйды. +* * * +Төн караңгы иде... +Моторист, кулындагы француз ачкычын ыргытып бәрерлек булып, насослар куйган җирдән югары күтәрелде: +— Эшләми, хет суел, обмоткалары эштән чыккан. "Ә нишләргә кирәк соң?" — дип, Булатов эчтән генә уйлады. +Сабир да, сызгырынып, су алгычтан югары күтәрелде. +— Моторист, нигә качать итмисең? Су баса бит инде. +— Кулым белән качать итимме, әнә бит ике насос суыра, ә иң зурысы сафтан чыкты. +Булатов, ашыгып, комендатура ягына атлаган иде, ләкин Сабир, аны куып җитеп: +— Мин бернәрсә уйладым, иптәш Булатов. Хәзер менә бу эшләми торган моторны төзәттерергә кирәк. +— Ә кайда төзәттерәсең? +— Мин анысын үз өстемә алам, тик ат кына табыйк.— Ул, бераз уйлый торгач: — Анысы да булды. Ярты сәгатькә генә атны пожарниклардан да алып була, — дип куйды. +Булатов аңа үз планын үткәрергә ирек бирде. Үзе, комендатурага барып, Рейдел белән телефон аша сөйләште. Аннан складка йөгерде. +Башта ат белән складтагы ике моторны китерделәр. Сабир аннары гына, чанага ватылган моторны салып һәм биш эшче алып, төзелеш капкасыннан чыгып китте. +Күн заводының комендатурасында ул заводка керергә пропуск та сорап тормады, чөнки анда аны таныйлар иде. +Тимерче бүлегендә ут бар иде. Салахов туры шунда кагылды. Борис белән рәтләп саулык та сорашып тормады. +— Менә, иптәш Куликов, ни алсаң да ал, шушыны бүгенге таңга өлгерт, — диде. +Борис алай-болай боргаланып караган иде, Сабир тезгенне нык тоткач: +— Тырышырмын, — дип куйды. "Анархистларың да ударникка әйләнәләр, дөньясы әйләндерә шул!" — Төзелешкә кайту юлында Сабир шулай уйлап кайтты. +Өченче смена эшкә чыккан иде, ләкин казый торган урынның су астында калуы аларга эшләргә ирек бирмәде. Эшчеләр кире кайтып киттеләр. +Таң алдыннан гына складтан китерелгән моторларны җибәреп карадылар. Моторлар никтер эшләмиләр. Майга буялган сырган киемнән озын чәчле моторист юкка гына азапланды, юкка гына көч түкте, никадәр тырышса да, аларның ник эшләмәүләренең сәбәбен төшенә алмады. +Шунда ук куркынган кыяфәт белән Вәлиев килеп җитте: +- Бастымы? +Шул сүзе белән ул шелтәдән курыккан сыман торган Булатовка килде. +— Эшләр начар тора әле, иптәш Вәлиев... басып китте шул. +— Ә складтан алып килдегезме? +— Килдек. Эшләмиләр. +— Механик мондамы? +— Чакырырга киттеләр. Ләкин өченче сменага килгәннәрне мин инде өйләренә җибәрдем, барыбер тик торачаклар. Ял көне ясарга риза булдылар. +Вәлиев искиткеч бер җентекләү белән озак карап йөрде. Су алгычны өч-дүрт тапкыр әйләнеп чыкты. Насослар янына төшеп, бол ай да ашыгыч эш аркасында тирләп чыккан мотористка сораулар бирде. +Аннан, берәр сәгать үткәч, Булатовка приказ сыман кыска-кыска киңәшләр биргәч, комендатурага кереп бер эскәмиягә сузылды. +Иртәнге сәгать дүртне ул тагын аяк өстендә каршы алды. +Кабаттан озак тартышулардан соң, пожарниклардан ат ала алдылар. +Төнне Булатов кебек кенә черем итеп үткәргән Салахов янә күн заводына мотор артыннан китте. +— Сабир, төн буе җәфаландык ул синең моторың белән,— диде Борис.— Әгәр "Светогрэс"тан башка җиргә булса, һич эшләмидер идем. Яратам мин ул төзелешне. +Борисның бу сүзләрен Сабир колагына салып куйды. "Безгә таба тарттырасы иде зәхмәтне!" Шуны уйлап, бу турыда Вәлиев белән сөйләшергә карар биреп куйды. +— Иртәгә счет язарсың да безгә килерсең, иптәш Куликов. Анда түләрләр. — Сабир, моторны сала-сала, шул сүзләрне әйтте. +Борис аның артыннан чыкты да: +— Начальнигың белән сөйләш әле, моннан согласовать итеп, мине күчерсен инде, — диде. +* * * +Борисның "Светогрэожа күчүен Вәлиев алкышлап каршы алды. Күн заводы белән бу мәсьәләне җайга салды. Шул көннән башлап тимерче Борис Куликов "Све-тогрэс"ның яңа оешып килә торган механический мастерскоен юлга салырга тотынды. +Бар эшчегә, баш инженерларга караганда да эшнең иң авыр өлеше Вәлиевкә төште. Ул караңгы төн урталарында бик арып өенә кайткач та, өстәл өстенә портфеленнән зур блокнотын алып куя торган булды. Аш ашаган чакта да, чәй эчкән вакытта да ул һаман өстәлдә ятты. Ул иртәгә ниләр эшләргә кирәклек турында билгеләр ясау өчен иде. +Хатыны аны бу вакытларда төрле сораулар биреп һич йөдәтми, кооперативларда нинди ефәк күлмәкләрнең кайтканлыгын, иртәгә театрда кызганыч драма булачагы турында булсын — бервакытта да аны һич андый мәсьәлә белән комачауламады, болар бары да ял көненә карплы яки ял иткән көннең иртәгесен сөйләнә торган сүзләр иде. +Вәлиевнең шул төзелеш эшенә муеннан батканлыгын хатыны бик яхшы белә иде. +Ләкин ялгыз калган көннәр аңар бик җайлы булмадылар. Аның күңелен эч пошу басты. Ул һаман-һаман йөрәгеннән сызланды, ләкин иренә бу турыда әйтергә батырчылык итмәде. Әмма ул бу хәлдән котылу юлын үз башы белән исәпләп тапты. Ире дә аның бу юлына каршы килмәде. Хатын балалар бакчасы мөдире булып эшкә керде. +Алар иртә торып эшкә киттеләр. Кич ул иреннән ал-данрак кайтты. Көн аңар хәзер күңелсез тоелмады. Иркәләнүләр, җылы кочаклар турында уйлауны да онытты. +...Бүген дә Вәлиев ашыгып кайтты. Хатынына чәй алдында гына үзенең иртәгә кая барачагын сөйләп бирде. +— Каман шул пар казаннары җөдәттеләр инде, — диде ул.— Иртәгә мин иртәнге җиделәрдә шулар хакында Мәскәүгә очам. +"Очам" сүзенә әле колак күнеп бетмәгән иде. Шуңар да ул үзенә генә хас махсус бер яңгырау белән ишетелде. +Иртәгесен Вәлиев Мәскәүгә очты. +...Мәскәүдә аңар шактый чабарга туры килде. +Турбина белән генераторга Германиягә заказ бирелгән иде. Семмервальдд фирмасы әллә кайчан ал арны урнаштырып китте. Хәзер бар эшкә куркынычлык китергән, комачаулык ясаган нәрсәләр — пар казаннары. Сталин исемендәге Ленинград металлургия заводы "Светогрэс" өчен кирәк булган пар казаннары әзерләүне үз өстенә алды. Ләкин завод заказлар белән артык күмелгәнгә күрә, аңар өлгертү, билгеле, авыр иде. Металлургия заводында батырларча эш күрсәтергә туры килде. Ләкин шуларга карамастан завод өлгерә алмады. +Вәлиевкә бу турыда бик күп урыннарда, зур кешеләрнең кабинетларында булырга туры килде. +Поездда кайта-кайта да Вәлиев һаман шул пар казаннары турында уйлады, чөнки ал арның төзелешләрен ул яхшылап белеп бетерми иде. Шуңа күрә аңар төннәр буе "Пар казаннары" дигән китапны актарырга туры килде. +Мәскәүдән кайткач, ул металлургия заводын телеграммалар белән йөдәтеп бетерде. Ләкин завод дәшми иде. +Менә ул пар казаннарының юлга чыгуы турында телеграмма алды. Шул телеграмманы укыгач, иркен сулап куйды. +Вакытлы буа +Төн караңгылыгы сыекланды. Әкрен генә карны ашый торган язгы таң җиле исте. Кояш чыгышы ягыннан кызыллык беленде. +— Давай, коралларны җыегыз! +Брезент киемнән яр читендә торган урта буйлы, колаклы бүрек кигән кеше шулай кычкырды. Су алгыч өчен казыла торган чокырга, бу команда бирелүгә, җанлылык керде. Тиз хәрәкәтләр белән көрәкләрне, ломнарны, корыч чөйләрне, носилкаларны җыя бантладылар. Көрәк чыңлаган, кешеләрнең сөйләшкән тавышлары иртәнге тынлыкны боздылар. +Су алгыч хәзер шактый тирәнәйде, инде туң җир алынып бетте. Хәзер бәке сыман тишекләрдән кайнап-кай-нап чишмәләрнең чыгуы күренде. +— Ай-яй, төшеп китсәң! +Көрәк сабын кайнап чыгып торган чишмәгә тыгып караучы Булатов шул сүзләрне кешегә ишетелерише-телмәс кенә мыгырдады. +Хәзер чокырдагы балчыкны тачка белән ташу мөмкин түгел иде. Булатов механикалаштырылган күтәрү ковшы ясау турында уйлады. +Иртәгесен механический цех ике сәгать эчендә механизмны ясап та өлгертте. Күтәрү ковшына вагонетка ящигын куйдылар. Ул ике тимер рельс буенча корыч аркан белән югарыга сөйрәлде. +Бер күтәрүдә бер вагонетка балчык чыга. Чыгарылган балчыкны тимер юл буенча Якты күлнең ары башына кадәр илтәләр. Ул ара да булмый, икенче вагонетка килеп җитә... +Абдулла Алиш +Сабир бригадасы китүгә, аның урынын Галиулла бригадасы алды. +Әнә тирән чокырда бригада мәш килә. Чишмәләрдән кайнап чыккан су хәзер чокырга җәелә башлады, куелган насослар гына ул кадәр суны суыртып өлгертә алмыйлар. Хәзер чабата белән эшләү дә мөмкин түгел. +- Кыш көне тездән суда эшлә әле, аяксыз калуыңны көт тә тор... +Бригада эчендә шундый сүзләр ишетелә башлады. Сүзнең куерганын көтеп торган Вәлүк ялгап куйды: +— Теләсәң нишлә, Галиулла, иртәгә болай булса, эшкә чыга алмыйм, канатым. +Галиулла кашларын җыерды: +— Ударникмы әле үзең? +- Ник, ударник булса нишләгән? Яланаяк эшләргә ударник булып язылмадым мин. +Булатов та бу сүзләрне читтән генә ишетте, ләкин берни эшләргә дә мөмкин түгел иде. Заказ күптән бирелеп куелган булса да, резин итекләр әле төзелешкә килеп җитмәгәннәр иде. +Галиулла инженер янына өскә күтәрелде: +— Бу эш киемнәре, резин итекләр турында нишлибез соң инде? Бик зарланалар бит. +— Көтәбез инде, тиздән булыр, диләр, шушы араларда көтәбез. +— Көтәбез дә шул, менә су көтми. Әле әнә кайсылары иртәгә үк эшкә чыкмыйбыз дип маташалар. +— Не! — Булатов шулай гына җавап кайтарды. Бер "һе" сүзе үз эченә күп мәгънәне яшергән. Бу сүз алдагы эшкә план корырга, иртәгә кайдан булса да күн итекләр табарга кирәклекне аңлата иде. +Чокырда һаман эш кайный. +Су өстенә тактадан аркылы-торкылы басмалар салынган. +* * * +Рабочком председателе Корнишинга ашыгыч эш чыкты. +Галиулла бригадасының ун кешедән калганы берсе дә эшкә килмәгән. Култык астына сыймый торган калын портфелен күтәргән килеш, Корнишин бригада урнашкан баракларга таба йөгерде. +— Кем бутый? Бутый торган кеше булырга кирәк, — диде Корнишин. +- Алай артык бутаучы юк та... соң бит, иптәш Корнишин, үзегез беләсез, шундый шартларда... +- Беләбез инде, түзәргә кирәк, тиздән була бит, була... Ә эш шундый кызу, әгәр промах бирсәк, беттек дигән сүз. Аңлыйсыңмы, барыбыз да беттек дигән сүз... +— Шулаен ул шулай да, итекләр кайчан булыр бит алар... +Баракка барып кергәндә, эшчеләр инде торганнар иде. Идән уртасында, шома итеп ясалган ялангач өстәлләрдә, зур калай чәйнекләр утыралар. Аларның авызларыннан пар күтәрелә. Бер читтә икмәк катылары, икмәк валчыклары... +"Ничегрәк сүз башласам яхшырак булыр икән?" — дип уйлап куйды Корнишин. +Абдулла Алиш +— Ну, җылы була, ахры, сезнең барак? — дип, ул бер дә туңмаган кулларын янган мич каршына килеп җылыткан булды. — Ничево, һавасы да яхшы икән, — дип куйды. +Эшчеләр дә: +— Ярый торган, — диештеләр. +— Ник соң, бүген ял көне мәллә, эшкә бармадыгыз? +— Әйе, ял итәргә булдык, — дип, арадан берәү, көлемсерәп, аңа җавап кайтарды. +— Үзегездән-үзегезме? +— Әйе, тоттык та үзебездән-үзебез... +- Ярый торган эш түгел, — диде Корнишин. Шуннан эшчеләр кызып сөйләп киттеләр: +— Соң бит ничек эшлисең... +Ул аларның сүзләрен бүлмәде, һәркайсына сөйләп бетерергә ирек бирде, шуннан соң гына дилбегәне каты тотты: +— Сез монда эшләргә килдегезме, иптәшләр? — Беренче сорау шул булды. +Аңар каршы: +— Әйе, эшләргә килдек, — дип җавап бирделәр. +— Эшләргә булгач, теләсә нинди авырлыкларга карамый эшләргә кирәк. Безгә биш елны дүрт елда тутыруы җиңел генә түгел, авырлыклар-киртәләр бар. Әгәр барыбыз да шулай тик торсак, ул ничек тулыр? +Арадан берәү: +— Тулганы белән булыр, — диде. +— Ә, юк, энем, син теге кешеләр җырын җырлыйсың. Определенно котырту бу. Эшкә бармыйча, бот күтәреп яталар. Ә анда аларның инженерлары шпунт кагарга көтә. Такта өстендә, һавада бит су юктыр. +— Без бит аста, чокырда эшлибез. +— Юк шул, Булатов бүген барлык эшчеләрне шпунтка куярга уйлый. Әллә бу эшне сез үзегезгә генә авыр дип уйлыйсызмы? Әнә инженер Булатов көннәрен-төннәрен шунда уздыра. Җылыну бүлмәсендә чишенмәгән килеш ике сәгать черем итеп ала да... +— Соң бит аңар акчасын да түлиләр. +— Эш акчада гына түгел, хезмәт күрсәтүдә. Сезгә, иптәшләр, башка бригадалардан үрнәк алырга булмыймыни? Ник бетонщиклардан Салахов бригадасы эшли? Бит җир казу бетонщикларның эше дә түгел әле. Бит алар-ның да резин итекләре юк. Шушымы сезнең ударниклыгыгыз? +— Тукта әле, сүзне озынга сузма, иптәш Корнишин. Син өстә генә эшләргә дисеңме әле? +Галиулла Корнишин өчен җавап бирде: +— Әйе, өстә генә, шпунт сугарга гына. +— Соң, алай булгач, барсак та ярый, җегетләр. Корнишин да йомшады: +— Барырга кирәк, иптәшләр. Икенче вакытта болай эшләргә ярамый, безнең күмәк договор бар, сез аны беләсез. +Эшчеләр берәм-берәм киенә башладылар. Капканы чыгуга, Корнишинга туры атка утырган Бу-латов очрады. Алар күрештеләр. +— Син кая барасың? +— Шул итекләр артыннан барыйм әле дим. Корнишин, аның сүзен бүлеп: +— Мин тегеләрне күндердем, — диде. +Абдулла Алиш +— Күндердеңмени? Ярый, яхшы булган. Хәзер баралар, диген. Шәп, шәп. +Ат кузгалып китте. Булатов төзелешкә кире кайтып кергәндә, кич якынлаша бантлаган иде инде. +Баш инженер Рейдел белән Булатов очраштылар. +— Самый кирәк чакта килеп чыктың, — дип каршы алды Рейдел. +— Беләсең, Николай Ефимович, — диде Булатов.— Бетерәм бит мин моны, серьезно бетерәм... +— Алай да эшең начар бит. Якты күл кыса, — диде Рейдел.ндагы карлар да эри башладылар. Ике яклап каралып, сыерчык түшедәй булып кара җир чыга башлады. Ике копер шпунтларның башларын рәхимсез рәвештә кыйнадылар. +- Доң, доңгылт-доңгылт! +Бертуктаусыз шул тавыш яңгырады. +Мотордан чыккан электр көче корыч арканга бәйләнгән бабаны чыгыр буенча югары өстери. Алар гына җитми, Булатов ашыга, су алгычны әйләндереп алган шпунт коймасын тизрәк сугып бетерергә кирәк. Шуңа күрә барлык кул көчләре дә шпунт сугарга куелганнар. +— Әйдә күтәрәбезме? +— Әйдә күтәрик әле! +— Раз взяли! +— Да еще раз взяли! +— Раз берем, два возьмем, да, һоп, еще! +Брезент киемнән, бот төбеннән резин итектән су ал-гыч чокырында шаптор-шоптыр суда йөргән. +Якты күл буе эшчеләр Булатовның күз алдыннан китми торган булдылар. Йокы алдыннан күз йомганда да ул көрәк тоткан эшчеләр армиясен күргәндәй булды. ...Булатов кулындагы кәгазьне артык селкеп килә иде. Су алгыч янына җиткәч, бер кешегә дә белгертмичә генә төргәкне ачып, күзен кәгазьгә төбәде. Галиулла Булатовның ни тикшергәнен белергә теләде, аның янына өскә күтәрелде. Булатов, аның озын балтырлы итектән икәнен күргәч, елмаеп каршы алды: +— Менә булмас дигән идең, Галиулла, булган +бит. Ну, итекләр шәпме? +— Шәбен шәп тә, бераз салкынрак. +— Билгеле, киез итек кебек җылы булмаслар +инде. +— Иптәш Булатов, ни тикшерәсез? +— Менә. Монда хәзер Якты күл суы безгә эшләргә +ирек бирмәячәк. +— Ә хәзер нишлибез инде? +— Менә монда кара. — Булатов бармагы белән чертежга күрсәтте: — Менә бу төштән канау буенча Якты күл суын буып куясың да, насослар суны качать итеп торалар. Менә бу якка тактадан шпунт, уртага балчык. Буаны бетергәч, язгы суга карамыйча, су алгычта рәхәтләнеп бетон эшләрен алып барырга мөмкин булачак. Алар вакытлыча гына ясалачак буа яныннан киттеләр. — Вот менә шушы җиргә. +— Ә такта бармы соң? +— Анысы читенрәк мәсьәлә шул. +Абдулла Алиш +* * * +Ләкин күп тә үтмәде, проект үзгәрде. Шпунттан ясалачак вакытлы буаны чыптага ком тутырып кына ясала торган буа белән алмаштырдылар. Чөнки такта юк, төзү эшләренә дә такта җитми иде. +Әнә инде хәзер кечкенә чыпта капларга балчык тутыралар. Ул каплар утын әрдәнәседәй өелеп менә бара. Ике кырыйда коймадай шул каплар, уртада кызыл балчыктан үзәк булачак. +Эш кызып бара. Якты күл буена таралган кешеләр бертуктамый эшләүләрен генә беләләр. Кайсы чыпта капны җилкәсенә күтәреп ташый, кайсы носилка белән балчык китерә. +Су алгычта инде күп эш калмады, аны күп дигәндә тагын егерме сантиметр тирәнлегендә казыйсы бар. Билдән су булуга карамастан, Галиулла бригадасы су белән көрәш алып бара. +Галиулла үзе дә көрәк тоткан. Ул дымлы комны көрәк белән казып ала да механикалаштырылган ковшка сала. Шулай йөри торгач, Галиулла ике аягы белән чишмә кайнап торган урынга төште дә китте. Ул чокырдан көчкә күтәрелде, киемнәреннән шарлап су ага, төсенә курку чыккан, йөзе үлектәй агарган... +Димәк, хәзер киптерергә кирәк. Кайсыдыр, аны култыклап, теплушкага алып китте. Тимер мич теплушканы шәп җылыткан иде. +Озак та тормады, куркынган кыяфәт белән Булатов килеп җитте. Ишектән керер-кермәс беренче соравы шул булды: +— Нәрсә, Галиулла, баттыңмыни? +— Булды ла шул, кадалгыры, — диде Галиулла, резин итеген сала-сала. +Булатов, блокнотын кесәсеннән чыгарып, бер язу язды да каршыда басып торган Вәлүккә: +— Складтан менә шунда язылган әйберне алып кил әле, — дип, язуны тоттырды. +Вәлүк йөгерде. Ул кайтканда да Галиулла җылынып җитә алмаган иде әле. +— Бизгәккә сабышмасам инде, — диде Галиулла. Вәлүк кулындагын Булатовка бирде. Булатов, чайпалдырып караганнан соң: +— Мә, Галиулла, бар төнгеңне шуның белән у, — дип, бутылкага салынган бер стакан спиртны Галиуллага сузды. +Вәлүк, көлемсерәп: +— Мин аны, иптәш инженер, бензин дип торам. Әгәр спирт икәнен белгән булсам, юлда ук мин аны... +Галиулла спирт белән аякларын ышкый башлады. Вәлүк бу хәбәрне су алгычтагыларга яшен тизлеге белән җиткерде: +— Батсаң да ярый икән. +Аңа каршы: +— Ник? — дип сорау бирделәр. +— Аңа, Галиуллага, хәзер спирт бирделәр, ә ул аның белән аягын уа... +Соңгы бөктәр чыпталарны күтәреп килделәр. Вакытлы буа таудай үсте. +— Кап җитми... +Алга шул куркыныч мәсьәлә килеп басты. Моңа каршы Булатов яңа бер чара тапты. Бу бераз куркынычлы иде дә, шулай да батырчылык итте: +Абдулла Алиш +— Иптәшләр, менә бол ай итәбез: буаның бер төшен тарайтабыз. Аңлыйсызмы, кап җитми, кап юк, — диде дә Галиуллага таба борылды: — Ә син, Галиулла, ике көн эчендә су алгычтагы балчык эшен бетерүне үз өстеңә аласыңмы? +— Юк, иптәш Булатов, ике көн күп булачак. Бир, бер көндә бетерәм. +- Молодис! +Булатов Галиулланың кулын кысты. Эшчеләр елмаешып карап тордылар. Шул вакыт берсе Булатовны күтәреп алды. Башкалар да минут эчендә аның тирәсенә җыелдылар, аны һавага чөя башладылар. +— Әй, юкны эшлисез сез, иптәшләр. Җиңгәч, менә җиңеп чыккач, берьюлы... +Кайсыдыр шунда арадан кычкыра: +— Син җиңәргә әйткәнсең икән, иптәш инженер, була ул! +Булатов көлемсери, Галиулла эшчеләрне эшкә куша: +- Әйдәгез, туктатмагыз, егетләр. +Комга выжлап кергән көрәк тавышлары тирәякны каплыйлар. +Мәрданша карт аска карап сүз башлый: +— Шушы буа белән бу суны тоталар дип уйлыйсызмы? Валлаһи, тота алмыйлар. Минем ич инде тегермән буаларын күп күргәнем бар. Син, Мәһди абзый, Ташлы Ярдагы Митри тирмәнен беләсеңме әле? +— Теге Петровски алпавытыныкын әйтәсеңме? +— Әйе, әйе, самый шул. +— Хәзер бит анда совхоз тирмәне. +— Соң бит совхозларга калды инде ул. +— Әйе, шул тирмәндә тирмәнче булып минем Митри дигән белеш урыс эшли иде. Мин аңар арыш тарттырырга бара торган идем. Барганда бер яртыны куенга тыга барасың. Аның шунда кечкенә генә тирмән өе бар иде. Бер хутлап җибәргәч бит ул су тирмәне әйләнә дә тора, ә без шул арада "тегене" кәгеп чыга торган идек. Менә шунда инде урысым сөйли иде: "Беләсеңме, Мәрданша, Ташлы Яр елгасын ничек будым мин, — ди торган иде. — Буаның аскы ягы — тирес катыш чыбык, ә өсте — таш",— ди торган иде. Бервакыт юри барып карадым: ул әйткәнчә, әкият, нәкъ үзе дигәнчә. Тыңлаучылар: +— Җә, сөйләсәң, рәтләбрәк, кыскарак итеп сөйлә, — диештеләр. +— Шул инде, тирессез буып булачак түгел моны. Бу-латов әрәм була. Валлаһи, аның башы Себер китәчәк, жәллим мин аны. +— Ныклап эшләсәң, нишләп булмасын ди ул? +— Әй энем, Митри инде ул белми әйтмәгәндер. "Су ул, Мәрданша, җылан күк ул", — ди торган иде. +— Чага икән алайса. +— Ник, аптырама, чагар әле. Барысыннан да бигрәк Булатовны жәллим мин. +Көрәкләр һаман үз көйләренә балчык ташлауны, җилкәләр капчык ташуларын белделәр. Сүз бара дип эш тукталмады. +Төзелеш: яныннан сыдырылып үтә торган тимер юл буенча ерактан поезд килүе ишетелде. Поезд килгән ходка тиз арада күздән дә югалды. +Эшчеләр аны эшләгән көйгә озатып калдылар. +Абдулла Алиш +Җиңәр өчен җиңелү +Чатнама аяз төн. Җил болытларны каядыр качырып бетергән. Йолдызлар гадәттән тыш чекрәйгәннәр. +Сәгать төнге унберләр булуга карамастан, баш инженер Рейд ел белән Булатов постларны тикшереп йөриләр. Алар эшләнеп беткән вакытлы буаны барып карыйлар — анда берни дә юк. Тик Якты күл дулкыннары гына комсызланалар, гомерләрендә күрмәгән сыман, буа читендәге балчыкны кимерәләр. +Җил күл буендагы яфраксыз өянкеләрне шаулатып, ачуланып үкерә. Дулкыннар бер-берсен куып мәш киләләр... +Ике инженер тыныч кына, җиңүчеләр кыяфәте белән мәһабәт атлап, бетон эшләренә әзерлек алып баручылар янына килеп туктадылар. +Шунда Булатов янына ашыгып Галиулла килде дә: +— Әйдә әле, иптәш Булатов! — диде. +— Кая? — дип сорады Булатов, үзе бераз каушады. +— Буага! +Булатов белән Галиулла буага таба йөгерделәр. Алар артыннан баш инженер Рейдел дә атлап китте. Буа янына җиткәч, Булатов тамагын кырып куйды да буаны җентекләргә тотынды. Вакытлы буаның аскы ягыннан кечкенә генә елгачык чылтырап агып ята иде. Ул шуны гына күрде. +— Шул гынамы? — диде Булатов. +— Шул гына. +— Давай бригадаңнан биш кешене куй, кызыл балчык төясеннәр! Бар көчләренә төясеннәр. +Рейдел өенә ашыкты. +— Яхшы карагыз, Булатов, куркыныч борын төбендә,— диде ул. +Шул минутта ук прорабның приказы җиренә җиткерелде. Биш носилка бертуктамый балчык ташый, өч эшче китерелгәнне тыгызлап, трамбовать итеп торалар. Аңар да карамыйча, шаулап, бөтерелеп аккан кечкенә елгачык һаман зурая бара, үсә бара. +Булатов әле бер носилкаларга балчык төяүче эшчеләр янына чаба, әле трамбовать итүчеләргә кычкыра: +— Катырак төегез, иптәшләр, катырак... +Елгачык зурая бара. Инде буаның өске ягыннан да су актарыла. Димәк, буа ерылды дигән сүз. +Кемдер кинәт шаулап аккан суга сикерде, үзе аягүрә көчкә генә басып тора, куллары белән су кырыендагы субайларга кадакланган тактага ябышкан, бот төбеннән суда. +— Кап китерегез! Кап! — ди ул. +Бу Булатов иде. Аның артыннан Галиулла белән Вәлүк суга сикереп төштеләр дә Булатов сүзләрен кабатладылар: +— Кап китерегез! +Берьюлы берничә кап китерделәр. Кап, суны чәчрәтеп, ерылган җиргә килеп төште. Кемдер авылдагы елгаларны тирес белән буу турында инженерга җиткерде: +— Даваегыз, тирес китерегез! Тирес! — диде инженер. Носилкалы кешеләр тирескә дип йөгерделәр, берничә минуттан тирес тә килде. Шарлап агып торган суга төшкән өч кеше кире чыктылар. Булатов өзек-өзек приказ бирде: +— Галиулла, барлык эшчеләрне уятып алып кил. Ә мин үзем телефонга. Сабир, син монда кал. +Булатов конторда, телефон трубкасын тоткан килеш, ашыгып кына сөйли: +— Ефим Николаевич! Ерды. Нишлим? +Аннары тагын Якты күл буена төшеп китте. Ул хәлсез иде. Кинәт ул суны брезент белән бумакчы булды. Бу шәп һәм яңа уй иде. Шул уй белән бергә аның талчыккан тәненә дә хәл кереп киткән төсле булды. +* * * +Иртәгесен кояш көндәгечә шатланып, көлеп, нурга манчылып чыкты. Ләкин "Светогрэс" коллективы йөзе генә болытлы көн сыман караңгы, кайгылы иде. +...Булатов әллә нинди җиңелү моңсулыгы белән доклад ясый: +— Иптәшләр! Без вакытлы рәвештә чигенеп торабыз,— диде ул. +Гуревич үзенә хас бер елмаю белән карый: "Тырышып карыйсың да, тик белемең генә җитми бит. Иртәгә рәшәткә булыр үзеңә..." — дип уйлый ул. +Рейдел, уңайсызланып кына, күзлек аша Булатовка карап ала. Аны кызгана. "Менә әле җиңелүгә унике сәгать тә үтмәде, ике автомобиль белән килеп тикшереп тә киттеләр. Берсе РКЕдан, берсе райкомнан, тиздән, бәлки, ГПУдан да килерләр. Бәлкем, инде килгәннәрдер дә..." — Рейдел шулай уйлый. +"Төзелеп! башлыгы Вәлиев эш белән Мәскәүгә киткән иде. Ул кайтыр. Рейдел аңа ни күзе белән күренер, аңар ни дип җавап бирер? Ышанып, синең өстеңә калдырып китсәң дә шул дияр микән? Ә үзе булса да берни кыла алмаган булыр иде бит". +Гуревич ярым күңелсез рәвештә утырды. Ул Булатовка карап алды... "Ул шундый ябыккан... Дөрес булса, Булатовны эшли торган җирдә, конторда ук куна дип сөйлиләр. Шулай була торып та алып чыга алмады, мескен..." +Гуревич Булатовны аз гына булса да кызганды: "Менә инде арестовать итеп алып китәрләр. Совет режимы инженерлар өчен бик каты. Яшь инженер, совет белгече төрмәдә черер, фиркале бугай әле үзе", — дип уйлады ул. +Партия ячейкасы секретаре Адиловка да җиңелү уңайсыз. Менә дигән актив инженерың стройдан чыксын әле. Әйтергә генә җиңел, техпропаганданы юлга салып барганда гына бер татар инженерының бол ай китүе... +Язгы кояш нуры Булатовның чигәсенә төште. Кемдер форточканы ачты. Тыштан җиңел һава, яз һавасы бөркелеп керде. +Булатов эшнең ничек барганлыгын баштанаяк сөйләп чыкты: +— Без башта вакытлы буаны шпунтлап ясарга уйлаган идек. Такта юк, шуңар килеп терәлдек. Баш инженер белән киңәшкәннән соң, кызыл балчык тутырылган каплар белән буарга булдык. Кырыйга ике яклап шул каплар куелалар, уртага, төелеп, кызыл балчык салына. Анысы үзәк була инде, расчетка караганда, буа чыдарга тиеш иде... +Булатовның күзләре тагын да зуррак ачылганнар. Маңгай чәчләре дулкынланып киткән. +— Гидротехника — су белән сугышу эше ул, суга төрле корылмалар салу белеме, иптәшләр, бар эштән дә кыен эш булып исәпләнә. +Нидән килеп чыкты соң бу? Дөресен әйтергә кирәк, минем тәҗрибәсезлек тә, кышкы шартлар да — бары да безне җиңелүгә китерделәр. Киләчәктә ялгышны төзәтергә кирәк булачак. Без, кар эреп, җир кибүгә, тирәли шпунт кагып, буа ясап, су алгычтагы суны насослар белән суыртып эшкә башлаячакбыз... +* * * +Булатов доклад ясаган көннең иртәгесен Сабир, тузынып, Адушкин янына керде. Ячейка бүлмәсендә Адуш-кин үзе генә нидер язып утыра иде. +Сабирның йөзеннән үк Адушкин ни дә булса куркыныч әйбер барлыгын сизенде. +— Ни бар? — Ул шул соравын Сабирга бирергә ашыкты. +Сабир әүвәл тирә-ягына каранып алды да аннан соң гына, тамак төбеннән чыккан тавыш белән: +— Булатовны кулга алганнар, — диде. +Адушкин урындыгыннан күтәрелде дә, өстәлгә таба иелеп, бик гаҗәпләнеп: +— Ни сөйлисең? Булмас! Кулга алганнар, — диде. +— Әйе, ул кулга алынган. +— Булмас, юк сүздер. Булатов бит үзебезнеке. Ә безнекеләрне нишләп кулга алсыннар?! +— Йә, кызма инде, Адушкин, тикшерерләр бит әле. Алай калдырырлар дип беләсеңме әллә син!.. +Сабир сүзләреннән ул бераз басылды, башын түбән иеп, тирән уйлап сүзсез калды. +— Их, Булатов! Алтын кеше иде ул, алтын... Менә беркөн шулай баракларга барып кердем. Ул эшчеләр арасында җәелеп утырган да техника түгәрәгенә җитәкчелек итә. Һәрнәрсәне төшендерә. Эшчеләр рәхәтләнеп тыңлыйлар... Кирәкле кеше иде ул безгә, кирәкле иде. Менә хәзер ул түгәрәкләргә кемне җитәкче итеп куябыз инде? +Сабир дәшмәде. +Ул Булатовка хәзер шикләнү катыш карауга кадәр барып җитә язды... +— Бу эштә корткычлык юк микән дип шикләнәм,— дип куйды ул. +Адушкин чын күңеле белән елый иде. Сабирның мондый шикле соравыннан ул сискәнеп китте: +— Бу нинди сүз? Нишләп? Комсомол кеше... Бит аның бар эше безнең күз алдыбызда, әгәр алай булса, синең белән мин дә... +Ул сүзен әйтеп бетерергә өлгермәде, ишек шакыдылар. Ул яшьле күзләрен тиз арада сөртте дә ишек кагучыга: +— Керегез! — дип кычкырды. Галиулла шаулап керде: +— Яңгыр коя, ә анда дождевой язмаска йөриләр. Адушкин аңламады, ахры: +- Ни бар? — дип кайтарып сорады. Галиулла тәрәзәгә күрсәтте. Аның юеш киемнәреннән идәнгә яңгыр тамчылары коела иде. +— Күрмисеңмени? +Адушкин тәрәзәгә таба борылды. Тәрәзә пыялаларына эре-эре яңгыр тамчылары килеп бәрелеп кире агып төшәләр. Адушкин, әле һаман төшенеп бетермичә: +— Җә? — диде. +— Шул менә. Гуревич, дождевой язмыйм, дип тартыша. Мондый яңгырда гына, ди... +— Язарлар, язмый булмаслар, — диде Адушкин, үзе Сабирга эндәште: — Даваегыз әле, Сабир, өчәүләп, теге заводка хат язып салыйк, бүгенге собраниедә үткәреп тә алырбыз. +Галиулла да өстәл янына килде. +Адушкин, карага манган каләмен күтәреп, маңгаена якын ук китереп, озак уйлады: "Ничек башларга?" +— Җә, табыгыз әле, җегетләр, ничек башлыйк? Алар өчәүләп уйларга тотындылар. +"Сталин исемендәге Ленинград металлургия заводының комсомолларына". — Кәгазьнең башына Адушкин шулай язып куйды. +"Милли районнарның берсе булган Татарстан җөмһүриятендә салына торган "Светогрэс" теплоэлектроцентралънең комсомол коллективы сезгә түбәндәге хат белән мөрәҗәгать итә". +Сабир да түзмәде, Адушкинның кулыннан каләмен тартып алды да кызу-кызу язып китте: "Сезгә бирелгән заказлардан ике пар казаны һәм безнең станца өчен кирәкле булган башка нәрсәләрне өлгертүдә безгә комсомолларча ярдәм итәрсез дип ышанабыз. Безнең станца-ны җибәрергә тагын бер ай вакыт калды. Безнең турбиналарда хәзер монтаж эшләре бетеп, алар тиешле урыннарына урнаштырылдылар. Бар тоткарлык — сезнең пар казаннарында. Алынган телеграммага караганда, пар казаннары, инде юлда икән. Аларга кирәк булган вак кисәкләрен дә ашыгычлык белән җибәрүне сорыйбыз. +Безнең җиңү — сезнең кулыгызда! +Яшәсен юлбашчы коммунистлар партиясе! +Яшәсен электрлаштыруның шефы булган комсомол! +"Светогрэс" комсомол ячейкасы". +Хат язылып бетте. Аны җыелышта тикшерәсе һәм җибәрәсе генә калды. +— Ну, егетләр, — диде Адушкин.— Безнең иң үзәк урыныбыз булып хәзер пар казаннарын урнаштыру. Алар унбишенче апрельдән калмый урнашырга тиешләр. +Иртәгесен кич комсомолларның гомуми җыелышы булды. Җыелыш өзеклелекнең сабакларын тикшерүгә багышланган иде. +Докладны баш инженер Рейд ел ясады. +Докладтан соң сораулар өстәлгә кәгазь күбәләкләр булып очтылар. Бер сорауга инженер озак тукталды. +— Менә монда бер бик җитди сорау бар: "Бу эштә корткычлык юк микән, шушы безгә доклад ясаучы да корткыч түгел микән?" +Залда утыручылар арасында шаркылдау булды, аннан бераздан тындылар. +— Юк, иптәшләр, хәзергә кадәр вөҗданымны сатканым юк һәм киләчәктә дә сатмам... Тиешле оешмалар эшнең бу ягын карарлар дип уйлыйм... Ну, иптәшләр, монда тагын Булатовның кайдалыгы турында сораулар бирәләр. Без әйттек инде, күп көч кую сәбәпле, Булатов талчыккан, ул хәзер бик каты авырый... +Җыелыш азакка таба бара иде. Клуб ишеген ачып берәү керде. Утырган кешеләр әйләнеп карый башладылар. +Ишектән ябык йөзле Булатов күренде. Кемдер утырган җиреннән кычкыра башлады: +— Николай Ефимович, үләргә яткан Булатов килгән. Ничек, ул аяк өсте авырыймыни? +Рейд ел бер сүз дә әйтмәде, ләкин аның йөзе яктырып китте. Адушкин да иркен сулап куйды: +— Булатовка сүз бирегез, ул сөйләсен, — дип, урыннан кычкыра башладылар. +Булатов сүз алды: +— Дөрестән дә, әз генә авырып алдым, ләкин хәлем бераз җиңеләюгә, менә монда килмичә калмадым. Дөрес, иптәшләр, бу авыр өзеклекне үткәрү ифрат кыен, бигрәк тә минем өчен кыен. Шуңа да мин, барлык авырлыкларга карамастан, эшләгән ялгышларымны төзәтергә сүз бирәм. Күрерсез, җиңү безнең кулда, бары безнең кулда булыр... +Тыңлап торучылар, аның сүзен бүлеп, кинәт кул чаба башладылар. +* * * +Элекке вакытлы буа ничек эшләмәскә кирәклекнең шаһиты булып калды. Киңәшмәдә тикшерелгән яңа проект буенча, вакытлы буа эшләтү һаман да Булатовка йөклэтелде. +Эшне кызулаттылар. Ике яклап шпунт коймасын сугарга да тотындылар. +- Югарырак, югарырак күтәр! Күтәрик, күтәрик!!! +- Раз возьмем, два возьмем, да, һоп, еще! +Шул тавышлар Якты күл буен тагын да җанландыра төште. Көндез дә, төнлә дә хезмәт җыры тукталмады. Өч көн үтәр-үтмәс, буаның коймалары ике яктан да әзер булды. Уртага кызыл балчык салынды. Аны нәзек катлау белән салып трамбовать итә бардылар. Буа кырыена мотор куелды. Баганадан тимерчыбык җибәреп, ток ялгадылар. Насослар әкрен генә суны суыртырга тотындылар. Су алгычтагы су җир төбенә сеңгәндәй булып кимеде. Менә инде тиздән аның төбе дә күренәчәк. Су китерү каналы Якты күл белән су алгычның икесен бергә тоташтыра да берсеннән берсен аерып ала алмаслык бөтен итеп ясый. +Вакыт күп калмады +Шул су каналын иң күп дигәндә унбиш көн эчендә казып бетерергә кирәк. +Булатов уйлады: "Ун көн, әйе, иң күп дигәндә унбиш көн. Туктаусыз эшләгәндә кырык биш смена дигән сүз. Кәр смена саен йөзәр кеше эшләсә, дүрт мең биш йөз эшче көче кирәк булачак. Юк, кул хезмәте белән генә булмый..." +Ул тагын чигәләрен учы белән тотып уйларга кереште. "Берәр машина кирәк иде, машина... Әйе, ничек тә булса эшне механикалаштырырга..." Кинәт ул ашыгып сызгалый башлады: менә канал буласы җирнең ике ягына баганалар сугып чыгасың, аларга, аркылы насадкалар ясап, такта җәйдерәсең. Уртада тактадан ясалган будка булачак. Будкага мотор белән лебедка урнаштырыла. Ле-бедкадан корыч аркан буенча түбән таба, су астына ковш асылынып төшәчәк. Аның авызы, соскыч авызы кебек почмак ясап, җиргә кадалып тора. Ковш өскә таба балчык алып менә. Менә монда, будка каршында, эстакада ясалачак. Шуның буенча ковш түбән һәм югарыга таба йөри. Чыгарылган балчыкны вагонетка килеп алып китеп тора... +Ул сызгалап бетерде дә Рейдел янына чапты. Бер кулына кепка, икенче кулына блокнот тоткан, ә тузган чәчләре дулкынлана. Ул конторга керер алдыннан комендатура аша үтте. Сакчы Булатовның бол ай ашыгып чабуын ни дә булса берәр куркыныч ашыгыч эш барга юрады. Артыннан куалармы әллә дип, Булатов килгән якка карады. Ләкин анда беркем дә күренмәде. Булатов баш инженер бүлмәсенә атылып керде. +Рейдел аның болай ашыгып керүеннән куркып китте. +— Николай Ефимович, эврика! Эврика! — диде Булатов. +- Ни бар, ни таптың? +— Менә су күтәрү каналын шулай казытам.— Ул үзеннән башка кеше таный алмаслык хәлгә килгән чертежын Рейд ел гә аңлатырга тотынды: — Менә моннан ике яклап субайлар суктырам, аннан такта җәйдерәм, эстакада да лебедка, мотор, ковш, вагонетка... +Сүз ахырында Рейдел проектны мактады: +— Бу бик яхшы фикер. Яңаны уйлап чыгару бит бу, — дип куйды. +"Их, тизрәк-тизрәк менә бу кечкенә блокнотта сызылган проектны гамәлгә ашырасы иде", — дип уйлады Бу-латов. +Кыш буе боз астында яшеренеп яткан Якты күл суы бүген зәңгәр һава төсен күрде. +...Булатов проекты буенча эш башланды.на төшкән Гуревич Булатовның кыска бервакыт эчендә су алгыч каналында эшне ныклы юлга салып җибәрүенә гаҗәпсенде. +"Бу ничек болай? Димәк, унбише көн срок куелган су каналы... Эшләр болай барса, һичшиксез, ун көндә бетәчәк. Ул чакта Булатовка да премия, нинди яшь тәҗрибәсез кешегә!" — дип уйлады ул. +Гуревичның үзендә инженерлар турында гына йөртә торган үз фикере бар иде, ләкин ул аны кемгә дә булса сөйләп карарга батырчылык итмәде. +Гуревичның иң курыккан сүзе "корткыч" сүзе иде. Үзләренең шәхси мәнфәгатьләрен кайгыртучылардан, Гуревичтан эш киеме сорап кереп, ул яздырырга рөхсәт итмәсә, аны үз алдында ук шул сүз белән атаучылар бул-галады. Ике уртада йөргән Гуревичны совет ягына ныклап тартучы сәбәпләрдән берсе аңар "социализм төзүче" исемен алу булды. Кәм аңар, юлны эшләп бетергәч, премия дә бирделәр. Зур, якты, җылы квартирга да урнаштырдылар. Билгеле, Гуревич мондый эшләрне һич көтмәгән иде. "Большевиклар алар инженер хезмәтенә тиешле бәһа бирә алалармыни?" -- дип уйлый иде ул. Ләкин аның бу фикере дә дөрес булып чыкмады... Һәм Гуревич нейтральлектән акрынлап совет нигезенә, аерымлыктан коллективлыкка, бар көчен социализм фронтына бирә башлады. +* * * +Адилов бүлмәсеннән каядыр чыгып барадыр иде, аны Булатов туктатты. +— Мин сезгә җиңү рапорты белән, — диде.— Әйттем бит мин сезгә, иптәш Адилов, һәм шулай булып чыкты да: кичә төнге сәгать икедә канал казылып бетте. Бүген көндез су алгычка су җибәреп була. Теләсәң, ыстанны иртәгә үк ходка җибәр, су тоткарлык ясаячак түгел. Әле аңар тагын ике декада бар. Өстән генә исәпләүләргә караганда да эштә утыз мең сум экономия исәпләнә. Аңлыйсызмы? Утыз мең сум! +— Утыз мең сум? +Адилов, гаҗәпсенеп, шулай сорап куйды. +— Өстән-өстән генә исәпләгәндә дә әле, — диде Булатов. +— Молодис! Молодис! — Адиловның бар сүзе шул булды. Аннары ул: — Әйдә әле шунда киттек, — дип ялгады. +Алар күл буена таба атладылар. +Тиздән Якты күл буе тагын да яктыра төшәр. Тиздән Ильич лампалары берьюлы кабынырлар. Тиздән Якты күл буе гөрләп торыр... +Бер ай үтәр-үтмәс, Булатовка зур гына суммалы премия бирелде. Аны социализм Герое, төзелеш батыры дип тә игълан иттеләр. +Ирекле илнең буеннан-буена төзү симфониясе яңгырый, чүкечләр чыңлый, тимер-бетон корпуслар башларын калкыталар, паровозлар ашыга... +Төнлә +Разия чишенде. +Чишенгәч, бүген ул да, башка кызлар кебек, өстәлендәге көзгесен алып үзенең йөзен карады: саргылтсу кашлар соргылт күзләрен асларына яшергәннәр, яңаклар за-водтагыга караганда суырыла төшкән, яңак сөякләре калкыбрак чыккан. Аннары ул көнлек дәфтәрен язарга утырды. Бәлкем, бу эш Разия өчен килешеп тә бетми торгандыр. Чөнки ул элек, андый эшләргә каршы чыгып: "Мещан гадәте булган шул альбомнарны, көнлек дәфтәрләре белән маташуларыгызны ташлагыз әле", — ди торган иде. Ә бүген Миләүшә авылына килгәч ясаган көнлек дәфтәренә үзе түбәндәгеләрне язып китте: +"Авылга килгәнгә берничә айлар булды. +Әйе, бүген тәрәзә пыяласына көзге яцгыр тамчысы килеп сылана. Тышта җәй белән көз тартыша. Тышта җил. Агачларның, ялангач ботаклары өй тубәсен кыйныйлар. Мәктәп бүлмәсендә беръялгызы тору туйдыра башлады. Барысын да, барысын да ташлап, шәһәргә — заводка качасы килә, ләкин комсомоллык хисе ул саташкан уйларга ирек бирми, аларны авызлыклап тота. +Монда заводка караганда да көрәш көчлерәк тоела: бугазга-бугаз, йөзгә-йөз, сүзгә-сүз, канга-кан, үчкә-үч урыны бу. +Их, авыр да, татлы да, кызыклы һәм кызыксыз да син, көрәш! +Бүген авыл советыныц утырышы булды. Икмәк за-даниесенец калдык өлешләрен бүлдек. Авыл уртасында әрәм булып череп ята торган Һашимов йортын колхоз правлениесенә бирдек. Ул Һашимов дигәннәре бик бай нәрсә булган икән, әйтәм, заводта көлләү цехы һич алга китә алмыйдыр иде. Бай кеше соц Совет хөкүмәте өчен тырышамы! Әле нигәдер авылда йөри. Йортын тартып алганга эче поша булыр. +"Сабир, Сабир! Синең белән Миләүшә буендагы каеннар арасында йөргәндә, йөрәкләребезне берберебезгә ачып сала алган идек. Әллә хәзер мин оныттым, әллә син ташладың? Ник соң менә бу йөрәктәге бушлыкка мәхәббәт кереп утырасы урынга эш кереп утыра икән... +Мәктәп. Шулмы инде минем Сабирымны алыштырган әйбер. Яшь буын киләчәк тормышның матур чәчәкләре. Шулармы инде минем шатлыкларым? Ие, шулар. Болар бит бер-берсенә каршы, түгелләр. Бүген мәктәп. Иртәгә дә шул ук мине чорнап алыр..." +Ул каләмен өстәл өстенә куйды. Көнлек дәфтәрен дә рәтләп җыеп куймыйча, караватына ауды. Ул бүген бик арыган иде. Ә тышта һаман һаман җил үкерә. +Интек шыгырдады. Берәү акрын гына тупсаны каера башлады. Разия уянды. +Кем бар дигәнче, колагын салып тыңлады. Башта тыштагы җил генә шулай үкерәдер дип уйлаган иде, ләкин ике кешенең пыш-пыш үзара сөйләшкәнен ишеткәч, ул уеннан кайтты. Тупсаларны ныклап каерырга тотындылар. Разия тәрәзәдән сикереп урамга ташларга торганда, ишекне каерып керделәр дә аңар ташландылар. Берәү Разиннең бугазына ябышты. Аның тырнаклары йомшак муенга бүре тешләре күк сеңеп керделәр. +Биш минуттан инде Разиннең гәүдәсе идәндә ята иде. +...Иртәгесен көндәгечә балалар мәктәпкә җыелдылар. Алар укытучы апаларының дәрескә керүен озак көттеләр. Ахырда чыдамадылар. Берсе, дәшәргә дип, укытучы апаларының бүлмәсенә атлады. Керсә, ни күзе белән күрсен: апалары, чәчләре тузган килеш, идәндә аунап ята. +Малай куркып кычкырып елап җибәрде: +— Разия апаны үтергәннәр... +Буа ерылгандагы су ыргылган шикелле, балалар да ишеккә таба ыргылдылар. +Кичкә таба мәктәптә җыелып! булды. Кайгылы гомуми җыелышны укыту бүлеге мөдире Багданов ачты. Балалар, картлар, Миләүшә авыл халкы белән тулган зал эчтән генә көрсенде. +Багданов Разиннең тәрҗемәи хәленә, һөҗүмнең ничек булуына тукталды: +— Иптәшләр, Баязитова менә шушы залда утыручы ярлыларның баласы ул. Аның ата-аналары ачлыктан үлгәннәр. Шуннан соң ул балалар йортына эләгә. Аннан шәһәрдәге күн заводына эшкә керә һәм анда, үрнәк күрсәтерлек итеп бригаданың башында торган хәлдә, актив эшли. Эш белән бергә укуын да алып бара. Укытучылар әзерләү курсында укып чыгып, безнең Миләүшә авылындагы ШКМга мөдирә булып керә. Биредә без аның авыл советы эшенә һәртөрле кампанияләрдә нык тырышып эшләгәнен күрәбез. Күрәсез, шуңа да сыйнфый дошман аны безнең арабыздан тартып алырга омтылды. Ләкин аның һөҗүме уңышсыз чыкты. Үләргә йөз тоткан сыйнфый дошман юкка гына безнең актив иптәшләргә ябырылмады. +Багдановның әйтерсең тамагына төер утырды: ул, сөйләүдән туктап, күз яшьләрен яшерер өчен түбән карады. +Өстәлгә бер кечкенә генә кәгазь кисәге килеп төште. Багданов бармак очлары белән генә кәгазьне ачты: +"Иптәш, Багданов! +Заводка телеграмма җибәрергә кирәк. Аннан, сыйнфый дошманныц бу эшенә җавап итеп, моцарчы колхозга керми калган урта-ярлы катлаулар колхозга кермәк-че булалар. Телеграммада шуны күрсәт. Әхми". +Язуны комсомол Әхми язган иде. +Багданов, язуга күз йөртеп чыкканнан соң, өзелеп калган сүзен дәвам итте: +—...Иптәшләр, Разия хәзер больницага озатылды, аның хәле авыр. Мин менә монда сезгә шәһәрнең күн заводына сугарга әзерләнгән телеграмманы укыйм: +"Ленин исемендәге күн заводы партия ячейкасына Миләүшә авыл советыннан. +Кич 24 нче числога каршы төндә сыйнфый дошманнар колхоз яшьләре мәктәбе мөдирәсе Разия Баязитова-га һөҗүм кылдылар. Аны, каты рәвештә җәрәхәтләнгән килеш, больницага озаттык. Сыйнфый дошманныц бу чыгышына каршы Миләүшә авылы "Таллы Бүләк" колхозы обоз оештыра; ун хуҗалык колхозга керде. +Авыл советы". +Багданов телеграмманы укып чыкты да сүзен дәвам итте: +— Һөҗүм кылучылар, иптәшләр, һичшиксез табылачаклар. Без шикләнгән кешеләрне инде кулга да алырлар. Без сыйнфый дошманнарга каршы кискен отпор бирергә тиешбез. +Ул да булмады, чәчләре тузган бер хатын, яшьле күзләре эчкә баткан бер ирнең кулыннан тотып, клуб ишегеннән сөйрәп керде: +— Ул кыйнаган Разияне, имансыз. Ул кыйнаган. Әйдә менә халык алдында ни йөзең белән җавап бирерсең, җирбит! +Хатын, баласын җитәкләгән сыман, сакаллы кешене президиумга таба өстерәде... +Ханым сәхнәгә менеп басты: +— Ишетәсезме, ул кыйнаган, дим Разияне! Салах кыйнаган! Эчүдән айнымаган нәрсә. Үз кызым кебек яраткан Равиямне кыйнаган. Менә халык алдында җавап бир, бәдбәхет нәрсә... +Хатын шулай буылып-буылып сөйләде: +— Бүген менә яктыргач кына кайтып керде. Бөтенләй үзгәргән, айныган... Үзе җылый, үзе сөйли... Әнвәр котыртты, ди. һашимовны әйтә. Тотарга кирәк имансыз-ны, качып өлгергәнче... +Сакаллы кешенең күзеннән борчак-борчак яшьләр акты, ул чынлап та елый иде. +— Сездән яшерен-батырын түгел, җәмәгать... Мин эчү белән бозылган бер кеше инде. Шулай, Һашимов кайткач, мине бер көн сыйлады, ике көн сыйлады: "Син шул Разия дигәннәрен дөмектерә алмассың микән? — ди. — Заводтан мине кудыртты, хәзер монда өемне тартып алдыртты", — ди. Күп эчүләрдән соң... Мин күндем... Менә шундый бер пычраклык эшләп ташладым... +Барысы да кызгану һәм ачу катыш хис белән картка карадылар. +Дөрестән дә, ул кызганыч иде. +Ул залдагы халык алдына килеп баскан... Керфекләре очыннан, борчак-борчак булып, яшь бөртекләре коела. Ул хөкем көтә... шыңшыпшыңшып елый... +* * * +Күптәнге ике танып: кеше поездда очраштылар. +— Кая киттең болай? +— Менә Төркестан ягына барып карыйм әле. +— Ә син кая? +— Менә дөньяны әйләнергә чыктым әле. +...Кинәт вагонга зәңгәр фуражкалы берәү керде, кешеләрнең документларын тикшерә башлады: +— Сезнең документларыгыз? +Зәңгәр фуражкалы кеше күптәнге ике танышның сүзләрен бүлдерде. Алар икесе дә берьюлы паспортларын чыгарып күрсәттеләр. Озын гәүдәлесенең документы зәңгәр фуражкалы кешене кызыксындыра төште, ахры, кесәсеннән телеграмма чыгарды. Телеграмманы паспорт белән озак чагыштырганнан соң: - Киенегез! — диде. +Биш минут эчендә зур гәүдәле кеше киенеп өлгерде. +...Әле генә булган күренеш танышына аңлашылмый калды. Имеш, кинәттән Һашимовны кулга алдылар. Ул бу эшнең очын уйлап чыга алмыйча урынына ятты. Тышта төн иде... +Беренче май +Бәйрәм таңы иртәнге кояш нурына күмелде. +Офык буен кызыл нурларга манчып күтәрелгән кояш үзе белән әнә шул киң шәһәр урамына да шатлык алып килде. Кичтән үк эленеп куелган байраклар иртәнге җилдә иренеп кенә тирбәлделәр. Киң урамнар аша тартылган лозунглар җиңүче сыйныфның йөрәгеннән ташыган бүгенге омтылышны үткәннәргә аңлаттылар. +Беренче май зур бәйрәм һәм җиңү көне иде. +...Бүген таңнан алып "Светогрэс" көндәгегә караганда да артык хәрәкәт урынына әйләнде. "Светогрэс"ка юнгштурм костюмы кигән комсомоллар, эш киеменнән эшчеләр бертуктамый агылып тордылар. +Демонстрация агымы, зур урамнарны әйләнгәч, Ленинга куелган һәйкәл янына җыелып, шәһәр башлыкла-рының рапортларын тыңлады. Аннан соң колонна Якты күл буена юл тотты. Байраклар җилнең исүенә ыргылып уйнадылар. Иң алда, трибуна янында ук, җиңүчеләр байрагы — светогрэсчыларга обкомол тарафыннан бирелгән байрак җилфердәде. +Музыка "Интернационал"дан бер куплет уйнагач, трибунада бөдрә чәчле, кылыч борынлы, зур күзле шәһәр советы рәисе Ефимов күренде: +— Иптәшләр, җөмһүриятнең гигант "Светогрэс"ны ходка җибәрү тантанасын ачык дип белдерәм... +Ул, "Светогрэс"ны төзүдә эшче сыйныфының каһарманлыкларына тукталганнан соң: +— Беренче сүз "Светогрэс" төзелеше башлыгы иптәш Вәлиевкә бирелә, — дип белдерде. +Шатлыклы "ура!" тавышы урман буена китеп яңгырады. Шул тавышны алып киткән җил көзгедәй күлнең өстен урман ягына таба йөгергән нәни дулкыннар белән шадралата. +...Вәлиев, уң кулындагы кепкасын йомарлый төшеп, сүз башларга омтылды. Ул, нәрсәдән башларга белмичә, беркадәр аптырабрак торды. Алай да ул, тагын бер омтылып, үзен кулга алды. +- Иптәшләр, бүген, — дип башлап китте ул, — бүген Беренче май. Алга куелган бурычны үтәдек. Җитмеш ике киловаттлы "Светострой" хәзер үзенең бер кисәге белән "Светогрэожа әйләнде. Социализм эш методларын үзләштерү һәм партиянең нык җитәкчелеге астында без шушы уңышларга ирештек... +Музыка, аның сүзен бүлеп, шатлык көен уйнарга, колоннадагы эшчеләр, кызылармеецлар, хезмәткәрләр "ура!" кычкырырга тотындылар. +Соңыннан ул үзе дә сизмәстән кызып китте: +— Бүген Беренче май... Менә шундый көндә кечкенә генә бер эш бүләге китерү белән "Светогрэс" коллективы ифрат шат. Хәзер без унбиш мең киловаттлы "ВКП", ун мең киловаттлы "Ленин комсомолы", җиде мең киловаттлы "Пионер" дигән өч турбинаны җибәрәбез... Яшәсен Беренче май! Яшәсен алгы җиңүләргә җитәкләүче Коммунистлар партиясенең Үзәк Комитеты һәм юлбашчыбыз иптәш Сталин! +Тагын "ура!", музыка тавышлары... +Вәлиевтән соң партячейка секретаре Адилов трибунага менде. Аның соры гимнастеркасының сул як кесәсендә җиңү ордены кадалган иде: +- Бу җиңү -- тагын бер партиянең тоткан юлының җиңеп чыгачагына, бишьеллык планның тулысы белән дүрт елда үтәләчәгенә җанлы шаһит. Сыйнфый дошманнарның авыз ерып көлүләре, оппортунистларның безгә хыялланучылар дип караулары безнең эшкә һичбер төрле дә комачаулык ясый алмады. Без, җиңү байрагын югары тотып, аңар кер төшермәдек... Сүзләр күп булды: имештер, "Светогрэс"ның бер як стенасы ярылган, имеш, бер як фундаменты җиргә сеңеп бара икән, быел станцаны ходка җибәрә алачак түгелләр икән... Ие, без мондый сүзләрне ишеттек, ләкин бирешмәдек. Карагыз (ул кулы белән бетон корпуслар ягына таба күрсәтте), элекке ташландык җирдә нинди гигант төзедек. Караңгылык баскан Якты күл буенда Ильич лампалары кабыздык!.. +"Ура!" тавышы тагын урман буена китеп яңгырады. Инженер-техниклар исеменнән котлаучы Булатов сүзен кыска тотты: +— Безнең җиңүне шатланып каршы алган һәм аны үз күзе белән карарга дип килгән эшче сыйныфына ялкынлы сәлам! Совет төзелеше өчен җаннарын фида итәргә торган белгечләр һәрвакыт сезнең белән! — диде ул. +Адушкин да, Сабир да сөйләделәр. Бөтен сүзләр һаман шул җиңү ялкыны белән тулган иде. +Бер пионер, алга чыгып, быргы кычкыртты. Эстакададагы ленталар үзләре белән бергә өскә таба ташкүмерне әкрен генә сөйрәп алып менеп киттеләр. Күккә таба сузылган бетон корпуслар эченә яшерелгән машиналар үкерергә, Якты күл буендагы насослар су суырырга тотындылар. +Күп тә үтмәде, ораторлар сөйләр өчен ясалган трибуна буенда карбыз зурлыгындагы лампада ут кабынды. +Пионерлар бертуктамый барабан кактылар. Музыка "Интернационал" уйнады. Их, күңелле дә иде соң җиңү көне! +Шул җиңү көне өчен әйтерсең кояш та шатлана... Якты күлдәге кичәге дулкыннар каядыр югалганнар, камышлар да, шәмдәй булып, җиңү музыкасын тыңлыйлар. +Шәһәр шау-гөр килә... +* * * +- Вафа, сиңа хат бар! — дип, Вафаның кулына зәңгәр конверт китереп тоттырдылар. Хат Фатыймадан иде: +"Атасы! +Менә без малаец батыр белән икәүләп сица хат язабыз, синец якка искән җилләргә ялгап, сица булган ялкынлы сәламнәребезне җибәрәбез. Язган хатыцны алдык, бик зур рәхмәтләр әйтеп, хат язганыңа шатланып калабыз... Әти кешегә бер яца хәбәр бар: хәзер без тотынып баса башладык инде. Әнкә белән икәүләп һәр көнне яслегә барабыз. Көнебез менә шулай үтә. +Үзем яслегә эшкә кердем: мөдирә булып эшлим. Ничә бала минем кулда тәрбияләнә. Син әле киткән чагың-да: "Малаемны бозар инде бу тәүфыйксыз нәрсә дип уйлагансыңдыр". Курыкма, мин ул иске гадәтләремне ташладым инде. +Менә армияңнән кайт, күрерсең, гөрләп тора башларбыз, хәзер мин гаиләнең нәрсә икәнен аңлый башладым... Кайт әле менә, атасы. Җимерттереп торырбыз, валлаһи. +...Сабирны бригадирлыктан десятник итеп күтәргәннәр. Галиулланы, бик файдалы тәкъдим ясаганы өчен, биш йөз сум белән бүләкләделәр. Каядыр укырга китәргә йөри бугай. +Күн заводы комсомоллары "Светогрэс" белән ярыштылар. Күчмә байракны Сабирлар алды. +Тиздән станцаны җибәрергә җыеналар. +Ярый, хуш.. +Сине сагынып, Фатыймаң. +20 апрель". +Хатны укыгач, Вафа уйга батты. Аның күз алдыннан бер-бер артлы күн заводында эшләгән көннәр, җанлы газета, җыелышлар узды. +...Майның уны иде. +Абдулла Алиш +— Ур-ра, ходка киткән, чынлап ходка киткән! — дип, газета тоткан килеш, Вафа, балаларча шатланып, казармадагы иптәшләре янына атылып килеп керде. — Иптәшләр, карагыз әле, карагыз әле! — дип, ул газетага тупас бармаклары белән сугып куйды. — Киткән, ходка киткән! +— Ни булган? Нәрсә ходка киткән? — дип, аны башкалар чорнап алды. +Укыганчы, ул рәсемнәрне күрсәтергә тотынды: +— Менә бусы — дулкынланып торганы — Якты күл дигән күл инде. Әнә ерактарак бер читтә бетон корпуслы бер йорт күренәме? Ул — мин эшләгән күн заводы. Ә менә бусы — "Светогрэс". Менә шул, моннан ун көн элек кенә ходка киткән. Менә бу рәсемне күрәсезме? — Баш инженер Рейдел. Менә бусы — Буланов дигән инженер. Теге, төрмәгә япкан булганнар да иртәгесен үк чыгарганнар, дип сөйләгән идем бит... Менә болары — минем авылдашлар, икесе дә безнең Миләүшәнекеләр; бусы — җир казучылар бригадиры Биктаһиров — зур гына экономия ясый торган тәкъдим керткән өчен бүлкәләнгән кеше. Бусы - - бетонщик ларның бригадиры Сал ахов. Бусы — партком Адилов. Рабочком Корнишин, комсомол секретаре Адушкин... Бол арның һәрберсе хезмәт ордены белән бүләкләнгәннәр. +Ул күрсәтеп бетерде дә: +— Их, кайтырга иде, күрергә иде шул " Светогрэс"-ның яктысын! — дип куйды... +Эпилог +Шәһәр читендә үзенең бетон корпуслары белән "Светогрэс" балкый. Зур тәрәзәләрдән җиз чыбыклар сыман ут яктылары күлгә сузылалар. Әйтерсең күл эченнән әнә шундый энергия чишмәсе туган... +Кожкомбинат төзелешендәге инженертехниклар киңәшмәсеннән кайтучы техник Сабир Салахов үзенең бригадасы кулыннан үткән бетон корпусларга карап ала да үткәндәге хәлләрне, кешеләрне, бөек эшләрне күз алдына китерә. Инженер Рейдел Сабир Салаховның аркасыннан үзенең зур куллары белән кага: "Егет син, Сабир, егет, — ди. -— Тормышның югары ноктасыннан, тау итәгеннән тау башына менгән кебек үрмәлисең, яратам мин сине", — ди. Күптәнге бу сүзләр бүген әйтелгән кебек күңелдә сакланалар... +...Баштан үткән еллар, таныш кешеләр, аларның фигуралары, экранда алмашынып торган күренешләр кебек бертуктамый алмашынып торалар. Җәйге кояш офык артына яшеренгән. +Күктәге кызыллык та бетә бара. Шәфәкъ караңгылыкта югалырга юл алган. Ә Сабир Якты күл буйлап атлый. Шул тирәдә, Якты күл буен гомерендә беренче тапкыр күргән кеше сыман, бер кызылармеецның кызыксынып карап йөргәне күренә. Ул күлнең озынлыгын да, "Светогрэс"ның бетон стеналарын да дикъкатьләп карый. Әлеге кеше шлемлы башын әле бер, әле икенче якка бора. Армеецның йөзендә шатлык елмаюы балкый. +Сабир адымын шул армеецка таба ешайта. Армеец та, Сабирга игътибар итмичә, күл буйлап "Светогрэс"тан ерак түгел яңа гына төзелеп ята торган тире комбинатына таба атлый. +Армеец, бәлкем, искәрми узып та киткән булыр иде. Ләкин Сабир аны туктатты: +— Вафа, бу син түгелме? +— А-а, Сабир, саумы? +Күптәнге дуслар озак итеп күрештеләр. +— Кайттым диген. +— Әйе, менә елны тутырдым да кайттым. Җә, сөйлә, кемнәр кайда эшлиләр?! Минем бик беләсем килә. Бит инде минем сине күрмәгәнгә ике ел тулды. Ә сез шул арада нинди корпуслар үстергәнсез! Тегесе күнкомбинат-мыни? +Сабир кайдан башлап китәргә дә белми торды. +— Рейдел, Булатов, Гуревич, Галиулла кебекләр кызыксындыра торгандыр инде сине? +— Билгеле, шулар. Бит мин соңгы вакытларда синең белән эшләсәм дә, алар миңа танышлар. +— Рейдел Владивосток ягына бер зур электр станца төзелешенә Энергоцентр тарафыннан күчерелде. Хәзер партиягә кергән икән, ду китереп төзеп ята, ди. Булатов биредә, аны күп вакыт очратам. Авыл хуҗалыгы институтында гидротехника кафедрасында доцент булып эшли. Ә Галиулла, Мәскәүгә хронометражистлар курсына барып, аны бетереп кайтты. Хәзерге вакыт бездә — кож-комбинат төзелешендә, хронометражист Гуревич шәһәрдән ерак түгел синтетик каучук заводы төзелешендә дип ишеттем. +Вафа, бер урынга баскан килеш, Сабирның сүзләрен дикъкать белән тыңлады. Аны бигрәк тә Галиулла мәсьәләсе кызыксындырды, шуңар ул Сабирдан кайтарып сорады: +— Галиулла бит әле ул яртылаш надан иде, кай арада укып өлгерде, — дип куйды. +Сабир аның сүзенә каршы халык мәкале белән җавап кайтарды: +— Тырышсаң табарсың, ташка кадак кагарсың, диләр бит. +— Әйе, шулай инде. +Алар Якты күл буйлап озак сөйләшеп йөрделәр. Сүз Ьашимов турында да булды. Сабир Ьашимовның кулга алынгач каядыр юкка чыгуын сөйләде. Атасы Салах турында күп каршылыклардан соң Миләүшәдә төзелгән "Сталин" колхозының актив члены булып китүен әйтте. +Хәлил Сафинны телгә алучы да булмады. Элекке мөдир үзенең укучылары күңелендә бераз гына булса да җылы хис калдырмаганга, аның турында сүз дә чыкмады. +Вафа никтер Разия турында бер дә сорашмады. Алар озак йөрделәр. Ай Якты күл аша үзенең нурларын алтын сукмак итеп таратты. Йолдызлар күптән күрешмәгән ике иптәшнең йөрәк серләрен тыңлаган сыман җемелдәштеләр. +Алар, сөйләшә-сөйләшә, Сабир торган йорт янына килеп җиткәннәрен сизми дә калдылар. Сабир ишек буендагы тәрәзәне әкрен генә чиртте. Өй эчендә кемдер торды. Ишекне ачтылар. +Ишек ачучы Разия Баязитова иде. +1931 — 1932 \ No newline at end of file diff --git "a/bylatypov/\322\272\320\260\321\200\321\200\320\270 \320\237\320\276\321\202\321\202\320\265\321\200 \322\273\323\231\320\274 \320\233\323\231\320\263\321\212\320\275\323\231\321\202\320\273\320\265 \320\261\320\260\320\273\320\260_tat.txt" "b/bylatypov/\322\272\320\260\321\200\321\200\320\270 \320\237\320\276\321\202\321\202\320\265\321\200 \322\273\323\231\320\274 \320\233\323\231\320\263\321\212\320\275\323\231\321\202\320\273\320\265 \320\261\320\260\320\273\320\260_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..c5824fe41722d797a24b45fb6281f65e57a266f0 --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\322\272\320\260\321\200\321\200\320\270 \320\237\320\276\321\202\321\202\320\265\321\200 \322\273\323\231\320\274 \320\233\323\231\320\263\321\212\320\275\323\231\321\202\320\273\320\265 \320\261\320\260\320\273\320\260_tat.txt" @@ -0,0 +1,2413 @@ +ҺАРРИ ПОТТЕР һәм ЛӘГЪНӘТЛЕ БАЛА + +Татарчага тәрҗемәгә кереш сүз +Тылсым дөньясына рәхим ит, укучы! Һарри Поттерның тылсым дөньясы хәзер татарча да сөйләшә. Әлбәттә, бу тәрҗемә рәсми түгел, әмма ул - беренче. Анда хаталар һәм кимчелекләр булырга мөмкин. Син аларны гафу ит, һәм безгә алар турында хәбәр җиткер: bez@giylem.pro +"Һарри Поттер һәм ләгънәтле бала" спектакленең рәсми сценарий тексты (пьесасы) 2016 елда potter.tatar проекты кысаларында Айдар Шәйхин тарафыннан тәрҗемә ителде. Тышлыкны Илнур Зәйдуллин ясады. + +Әлеге тәрҗемә тексты табыш алу максатында кулланыла алмый. +potter.tatar | giylem.tatar | vk.com/potter.tatar | vk.com/gylem + +Беренче һәм икенче кисәкләр +ДЖОАНН К. РОУЛИНГ, Джон Тиффани һәм Джек Торнның яңа әсәре нигезендә +Джек Торн пьесасы Беренче тапкыр Sonia friedman productions, colin callender ҺӘМ harry potter theatrical prodictions тарафыннан КУЕЛДЫ +West end production рәсми кулъязмасы + +Махсус репетиция басмасы +Дж.К. Роулингтан Тылсым дөньясының +электрон үзәге Минем дөньяма кунак булып кереп, +анда бик матур эз калдырырга +өлгергән Джек Торнга +— Дж. К. Роулинг +Джо, Луи, Макс, +Сонни һәм Мерлга... +барыгыз да тылсымчы... +— Джон Тиффани +2016 елның 7 апрелендә +дөньяга килгән +Эллиот Торнга. +Без репетициядә булганда, +ул гел көлә иде. +— Джек Торн +Беренче кисәк +БЕРЕНЧЕ ПӘРДӘ, БЕРЕНЧЕ КҮРЕНЕШ +КИНГС-КРОСС Кеше белән тулы станция. Һәркемнең каядыр барасы, каядыр китәсе бар. Шау-шу һәм этеш-төртеш арасында чемоданнар белән тулы ике йөк арбасы өстендә шакылдап торган ике зур читлек күренә. Арбаларны ике малай, ДЖЕЙМС ПОТТЕР һәм АЛЬБУС ПОТТЕР этә, әниләре ДЖИННИ артларыннан бара. ҺАРРИ, утыз җиде яшьлек ир-ат, кызы ЛИЛИЯне җилкәсенә утырткан. +АЛЬБУС: Әти, ул һаман шул сүзен сөйли. +ҺАРРИ: Джеймс, җитәр инде сиңа. +ДЖЕЙМС: Мин Слизеринга эләгә аласың гына дим бит. Ул чыннан да... (Әтисенең усал карашын күреп). Ярар, ярар. +АЛЬБУС (әнисенә карап): Син миңа хатлар язачаксың бит, әйеме? +ДЖИННИ: Теләсәң, һәр көнне язармын, улым. +АЛЬБУС: Юк, һәр көнне кирәкми. Джеймс әйтә, күпләр өйдән айга бер генә хат ала, ди. Минем иркә бала дип саналасым килми... +ҺАРРИ: Без былтыр абыеңа атнасына өчәр тапкыр хат салдык. +АЛЬБУС: Нәрсә? Джеймс! +АЛЬБУС ДЖЕЙМСка гаепләүче караш ташлый. +ДЖИННИ: Әйе, әтиең дөрес әйтә. Шулай булгач, абыеңның Һогвартс турында сөйләгән бар сүзенә дә ышанмаска кирәк. Ул бит гел шаяртырга ярата. +ДЖЕЙМС (көлемсерәп): Хәзер кузгалсак буламы инде, зинһар? АЛЬБУС башта әтисенә, аннары әнисенә карый. +ДЖИННИ: Сезгә тугызынчы һәм унынчы платформалар арасындагы дивар аша гына чыгарга кирәк. +ЛИЛИЯ: Бу искиткеч! +ҺАРРИ: Туктап калмагыз һәм, бәреләм дип, курка күрмәгез - бу бик мөһим! Әгәр борчылсагыз, иң яхшысы - йөгерергә. +АЛЬБУС: Мин әзер. ҺАРРИ белән ЛИЛИЯ кулларын АЛЬБУСның арбасына куялар - ДЖИННИ ДЖЕЙМСның арбасын тота - бергәләп, бу гаилә диварга таба йөгерә. +БЕРЕНЧЕ ПӘРДӘ, ИКЕНЧЕ КҮРЕНЕШ +ТУГЫЗ ҺӘМ ДҮРТТӘН ӨЧ ПЛАТФОРМАСЫ Платформаны ҺОГВАРТС-ЭКСПРЕССтан таралган тыгыз ак пар каплаган. Бу платформада да ыгы-зыгы, ләкин кырыс эш костюмнарын киеп, гадәти мәшәкатьләре артыннан чапкан халык урынына монда мантияле тылсымчылар җыелган. Алар кадерле балаларын озату белән мәшгуль. +АЛЬБУС: Менә килеп тә җиттек. +ЛИЛИЯ: Вау! +АЛЬБУС: Тугыз һәм дүрттән өч платформасы. +ЛИЛИЯ: Кайда алар? Алар мондамы? Әллә килмәделәр микән? ҺАРРИ РОН, ҺЕРМИОНА һәм аларның кызлары РОЗАНЫ күреп ала. ЛИЛИЯ аларның каршысына йөгерә. +Рон абый! Рон абый! РОН борыла һәм тәгәрмәч булып йөгереп килгән ЛИЛИЯне күтәреп ала. +РОН: Бу да минем яраткан Поттерым булмасамы! +ЛИЛИЯ: Минем фокусны күрсәтәсеңме? +РОН: Уңган Уйдырмачы Уизлиларның данлыклы борын-урлау-һавасын көтәсеңме? +ДРАКО: Әни! Әти тагын бу кеше ышанмаслык әкиятен ясарга җыена. +ҺЕРМИОНА: Син кеше ышанмаслык дисең, ул искиткеч дип сөйли, ә мин әйтәм: шуларның уртасындарак торган бер нәрсә инде бу. +РОН: Чак кына көт. Хәзер мин чәйним дә бу... һаваны. Тәк, ә хәзер бик җиңел генә... Миннән бераз сарымсак исе килсә, гафу... Ул ЛИЛИЯнең йөзенә өрә. ЛИЛИЯ көлә. +ЛИЛИЯ: Синнән ботка исе килә. +РОН: Бим! Бам! Бум! Яшь туташ, хәзер барлык исләрдән дә мәхрүм калырга әзерләнегез... Ул аның борынын тартып ала. +ЛИЛИЯ: Кая минем борыным? +РОН: Та-да! Аның кулы буш. Бу беркатлы шаярту гына. Бу беркатлылык һәркемне елмаерга мәҗбүр итә. +ЛИЛИЯ: Җүләр син. +АЛЬБУС: Тагын бөтен кеше безгә карый. +РОН: Чөнки сезнең арагызда мин бар! Мин галәмәт танылган кеше. Минем борын экспериментлары турында риваятьләр йөри хәтта! +ҺЕРМИОНА: Алар, чыннан да, легендар ахрысы. +ҺАРРИ: Машинаңны куя алдың, димәк? +РОН: Куйдым. Һермиона минем машина йөртү өчен маглл имтиханын бирә алуыма һаман ышанмый, шулай бит? Инструкторны Конфундус белән сихерләгәнсеңдер дип уйлап йөри. +ҺЕРМИОНА: Андый уйларның минем башыма да килгәне юк, мин бит сиңа тулысынча ышанам. +ДРАКО: Ә мин аның Конфундус куллануында шикләнмим дә. +РОН: Эй! +АЛЬБУС: Әти... АЛЬБУС ҺАРРИның мантиясен тарта. ҺАРРИ аңа карый. +Әгәр дә мин... әгәр дә мин Слизеринга эләксәм... син нәрсә диярсең... +ҺАРРИ: Шулай була калса да, нәрсәсе начар соң аның? +АЛЬБУС: Слизерин бит Елан Йорты, Сихерчеләр Йорты... Анда кыю тылсымчылар юк. +ҺАРРИ: Альбус Северус, без сиңа кайчандыр Һогвартсның директоры булган ике кешенең исемен куштык. Шуларның берсе Слизериннан иде, һәм, бәлки, ул мин белгән иң кыю кешедер. +АЛЬБУС: Әгәр дә... +ҺАРРИ: Әгәр бу синең өчен бик мөһим икән, Бүлүче Эшләпә синең теләгеңне истә тотачак. +АЛЬБУС: Чыннан дамы? +ҺАРРИ: Минекен исәпкә алган иде. ҺАРРИ, моңарчы бу турыда беркайчан да сөйләгәне булмаганын аңлап, бермәлгә тынып кала. +Һогвартс синең турында кайгыртачак, Альбус. Вәгъдә бирәм: анда куркырлык бернәрсә дә юк. +ДЖЕЙМС: Фестраллардан кала. Фестраллар белән сак бул! +АЛЬБУС: Мин алар күзгә күренмиләр дип уйлаган идем! +ҺАРРИ: Профессорларыңны тыңла, Джеймсны түгел, һәм күңел ачарга да онытма. Ә хәзер, поезд сине калдырып китмәсен дисәң, вагонга кереп өлгерергә кирәк. +ЛИЛИЯ: Мин поезд артыннан йөгерәчәкмен. +ДЖИННИ: Лилия, шунда ук кире кайт. +ҺЕРМИОНА: Роза, Невиллга сәлам әйтергә онытма. +ДРАКО: Әни, мин профессорга сәлам әйтә алмыйм бит инде! РОЗА поездга керә. Аннары АЛЬБУС, РОЗА артыннан кереп киткәнче, артка борыла һәм ДЖИННИ белән ҺАРРИны соңгы тапкыр кочаклый. +АЛЬБУС: Ярый. Хуш. Ул вагонга керә. ҺЕРМИОНА, ДЖИННИ, РОН һәм ҺАРРИ платформадан сызгырта-сызгырта кузгалып киткән поездга карап басып торалар. +ДЖИННИ: Аларга анда яхшы булыр, шулай бит? +ҺЕРМИОНА: Һогвартс - бөек җир ул. +РОН: Бөек. Искиткеч. Ризык белән тулы. Анда кире кайту хакына берни дә кызганмас идем. +ҺАРРИ: Сәер, Ал Слизеринга эләгүдән куркып борчылган иде. +ҺЕРМИОНА: Бу нәрсә әле, менә Роза квиддич буенча беренче яки икенче ел өчен рекордларны уздыра алырмын микән дип борчыла. Аптырагач, ЯБАЛАК имтиханнарын иртәрәк бирү турында кайгыра башлады. +РОН: Белмим, кемгә охшап шулкадәр амбицияле баладыр ул!.. +ДЖИННИ: Һарри, әгәр Ал чыннан да Слизеринга эләксә, син үзеңне ничек хис итәрсең? +РОН: Беләсеңме, Джинни, без гомер бакый сине Слизеринга җибәрерләр дип уйлаган идек. +ДЖИННИ: Нәрсә? +РОН: Чынлап әйтәм. Фред белән Джордж моңа ихлас ышана иде. +ҺЕРМИОНА: Кузгалабызмы? Кешеләр карап тора, беләсез бит инде. +ДЖИННИ: Кешеләр, сез өчегез бергә булганда, гел карап торалар. Аерым булганда да карыйлар. Кешеләр һәрвакыт сезгә карыйлар! Дүрт дус чыгуга таба юнәлә. ДЖИННИ ҺАРРИны туктата. +Һарри... аның белән бар да тәртиптә булачак, шулай бит? +ҺАРРИ: Әлбәттә, шулай. +БЕРЕНЧЕ ПӘРДӘ, ӨЧЕНЧЕ КҮРЕНЕШ +ҺОГВАРТС-ЭКСПРЕСС Альбус белән Роза поезд вагоны буйлап атлыйлар. Тәм-том төялгән арбасын этә-этә, АРБАЛЫ КАРЧЫК якынлаша. +АРБАЛЫ КАРЧЫК: Тәм-том алып җибәрмисезме, балакайлар? Кабак бәлеше? Шоколадлы бака? Татлы казан? +РОЗА (Альбусның шоколадлы бакага мәхәббәт тулы күзләр белән каравын күреп алып): Ал. Безгә игътибарны тупларга кирәк. +АЛЬБУС: Нәрсәгә кирәк әле ул? РОЗА. Кемнәр белән дус булачагыбызны уйлар өчен. Минем әти белән әни синең әтиең белән Һогвартс-экспресста беренче сәяхәтләрендә танышканнар, беләсең килсә. +АЛЬБУС: Ягъни без гомерлек дусларыбызны менә хәзер табарга тиешме? Куркыта бит әле бу. +ДРАКО: Киресенчә, бу бик кызык бит. Мин - Грейнджер-Уизли, ә син Поттер - һәркем безнең белән дус булырга теләячәк, без үзебезгә ошаганнарын сайлый алабыз. +АЛЬБУС: Һәм ничек хәл итик: кайсы купега керик? +ДРАКО: Без барысын чагыштырып карарбыз да бер фикергә килербез. АЛЬБУС ишекне ача һәм сары чәчле ялгыз егет - СКОРПИУСны күрә. Ул купеда берүзе генә. АЛЬБУС елмая. СКОРПИУС та елмаю белән җавап бирә. +АЛЬБУС: Сәлам. Монда... +СКОРПИУС: Купе буш. Монда мин генә. +АЛЬБУС: Шәп. Алайса, беразга гына кереп торсак ярыйдыр бит? СКОРПИУС. Әлбәттә. Сәлам. +АЛЬБУС: Альбус. Ал. Минем исемем Альбус. +СКОРПИУС: Сәлам, Скорпиус. Ягъни, мин Скорпиус булам. Син Альбус. Мин Скорпиус. Ә син, күрәсең... РОЗАның йөзе дорфалана бара. +ДРАКО: Роза. +СКОРПИУС: Сәлам, Роза. Минем баллы сыбызгы бар, кирәкме? +ДРАКО: Мин иртән генә ашаган идем, рәхмәт. +СКОРПИУС: Миндә тагын Шаккат-Шок, Шайтан борычы һәм дерелдәвек әкәм-төкәмнәр бар. Бу әнинең идеясе. Ул гел әйтә: (җырлый) "Тәмлүшкә белән дусларың бик күп булачак" (җырлавының хата булуын аңлый). Җүләр фикердер, бәлки. +АЛЬБУС: Алыйм әле берәрсен. Әни миңа баллы әйбер ашарга кушмый. Кайсыннан башларга икән? РОЗА, СКОРПИУС күрмәслек итеп, АЛЬБУСка төртә. +СКОРПИУС: Әйтимме? Шайтан борычы - минем өчен тәм-томнарның патшасы. Бөтнекле конфет ул, аны ашагач, колагыңнан төтен чыга. +АЛЬБУС: Оһо, ничек шәп, алайса мин шуны алам (РОЗА аңа тагын суга). Роза, җитәр инде миңа сугарга. +ДРАКО: Мин сукмыйм сиңа. +АЛЬБУС: Юк, син миңа сугасың һәм авырттырып сугасың. СКОРПИУСның йөзе сүрелә. +СКОРПИУС: Ул сиңа минем аркада суга. +АЛЬБУС: Нәрсә? +СКОРПИУС: Тыңлагыз әле, мин синең кем булуыңны беләм, шулай булгач, син дә минем кем икәнемне белсәң, дөрес булыр. +АЛЬБУС: Син мине беләсең - бу ничек инде? +СКОРПИУС: Син Альбус Поттер. Ул - Роза Грейнджер-Уизли. Ә мин - Скорпиус Малфой. Ата-аналарым - Астория һәм Драко Малфой. Безнең әтиәниләр әллә ни дуслаша алмаганнар. +ДРАКО: Бик йомшак әйттең әле син. Синең әтиең белән әниең - Әҗәл убырлары! +СКОРПИУС (кимсенеп): Әти - әйе, булган, ә Әни юк. РОЗА читкә борыла, СКОРПИУС аның ник борылганын белә. +Мин нинди гайбәт таралганын беләм, бу — ялган. АЛЬБУС карашын, үзен уңайсыз хис иткән РОЗАдан, өметен җуя язган СКОРПИУСка күчерә. +АЛЬБУС: Нинди гайбәт ул? +СКОРПИУС: Минем әти-әниемнең балалары була алмавы турында гайбәт. Имеш, минем әти белән бабам, Малфойларның нәселе дәвам итүен шулкадәр теләгәнгә, Вакыт-күчергеч белән әнине үткәнгә җибәргәннәр. +АЛЬБУС: Үткәнгә - кайда ул? +ДРАКО: Скорпиус Волдемортның улы дигән сүзләр йөри, Альбус. Коточкыч уңайсыз тынлык. +Бу юк-бар сүз генәдер. Мин әйтәм, кара, синең бит борының бар! Тынлык әкрен генә бозыла. Рәхмәтле СКОРПИУС көлә. +СКОРПИУС: Әйе, мин бит әтиемә охшаган. Борыны, чәче һәм фамилиясе аныкы. Бик шәп тә димәс идем моны - әти-малай, аңлашмаган чаклар да бар. Ләкин шулай да, Караңгы Лордның малае булганчы, мин, әлбәттә, Малфой булыр идем. СКОРПИУС белән АЛЬБУС бер-берсенә карыйлар. Араларыннан ниндидер чаткы узгандай була. +ДРАКО: Әйе, ярар, тагын берәр җиргә барып карыйк әле. Киттек, Альбус. Альбус тирән уйга чума. +АЛЬБУС: Юк. (РОЗАның карашыннан качып). Мин тәртиптә. Барсаң була... +ДРАКО: Альбус, мин көтеп тормаячакмын. +АЛЬБУС: Минем дә сине көтәсем килми. Ләкин мин монда калам. РОЗА аңа бер секунд кына карый да аннары купедан чыгып китә. +ДРАКО: Шәп икән! СКОРПИУС белән АЛЬБУС икесе генә кала, алар бер-берсенә оялыбрак карап торалар. +СКОРПИУС: Рәхмәт. +АЛЬБУС: Юк, мин синең өчен калмадым. Кәнфитләрең өчен генә. +СКОРПИУС: Ә ул бик усал икән. +АЛЬБУС: Әйе. Кызганычка. +СКОРПИУС: Ә миңа ошый. Сиңа ничек эндәшергә - Альбусмы, Алмы? СКОРПИУС елмая һәм ике конфетны авызына сала. +АЛЬБУС (уйлап): Альбус. +СКОРПИУС (колакларыннан төтен чыкканын күреп алып): Минем кәнфитләрем өчен калганга рәхмәт, Альбус! +АЛЬБУС (көлә): Вау! +БЕРЕНЧЕ ПӘРДӘ, ДҮРТЕНЧЕ КҮРЕНЕШ +КҮЧМӘ СӘХНӘ Хәзер без чынлыкта булмаган, вакыты гел үзгәреп торган дөньяга керәбез. Бу күренеш тулысынча тылсым турында. Үзгәрешләр - дөньялар арасында сикерешләр кебек, бик тиз. Бердәм күренешләр юк, ләкин вакытның даими прогрессиясен күрсәтә торган өзекләр, кыйпылчыклар гына бар. Иң әүвәл без Һогвартс эчендә, Олы залда, монда бар да АЛЬБУС тирәсендә бөтерелә. +ПОЛЛИ ЧАПМАН: Альбус Поттер. +КАРЛ ДЖЕНКИНС: Поттер. Безнең белән бер курста. ЯНН ФРЕДЕРИКС: Аның чәчләре! Чәчләре нәкъ аныкы кебек. +ДРАКО: Һәм ул минем ике туганым (алар борылалар). Роза Грейнджер-Уизли булам. БҮЛҮЧЕ ЭШЛӘПӘ пәйда була, студентлар үз Йортлары буенча утырыша. Бик тиздән ЭШЛӘПӘНЕҢ РОЗАга таба якынлашуы аңлашыла, ә ул исә тиздән язмышы хәл ителәчәген дулкынлану белән көтә. +БҮЛҮЧЕ ЭШЛӘПӘ: Гасырлар буе эшемә тугърымын мин, Һәр шәкерт башында булганмын мин, Фикереңне казып чыгарамын - мин, Һәркем белә - Бүлүче Эшләпәмен мин. Биекне дә мин бүләм, кысканы да, Таза, ябык - миннән үтә барсы да. Йә, ки мине һәм мин белермен, Йортың синең кайда, әйтермен. Роза Грейнджер-Уизли. Эшләпәне РОЗАның башына кидерә. +ГРИФФИНДОР! Гриффиндорлар кул чаба, чөнки Роза хәзер алар белән укыячак. +ДРАКО: Шөкер Дамблдорга! СКОРПИУС БҮЛҮЧЕ ЭШЛӘПӘ янына, РОЗА утырган урындыкка таба йөгерә. +БҮЛҮЧЕ ЭШЛӘПӘ: Скорпиус Малфой. Ул эшләпәсен СКОРПИУСның башына кидерә. +СЛИЗЕРИН! СКОРПИУС моны инде көткән була, ул башын ия һәм чак кына елмая. Ул Слизеринга кушылганга күрә, шул яктан кул чабулар ишетелә. +ПОЛЛИ ЧАПМАН: Хуш, монысы аңлашыла инде. АЛЬБУС җитез генә сәхнәнең алгы ягына чыга. +БҮЛҮЧЕ ЭШЛӘПӘ: Альбус Поттер. Ул эшләпәсен АЛЬБУСның башына кидерә һәм бу юлы озак кына уйлап тора, әйтерсең, ул аптырашта калган. +СЛИЗЕРИН! Тынлык. Камил, искиткеч тынлык. Урындыкларның шыгырдавы гына ишетелә. +ПОЛЛИ ЧАПМАН: Слизерин? КРЭГ БОУКЕР-кече: Оһо! Поттер? Слизериндамы? АЛЬБУС, үзенә ышанмыйча, тирә-якка карана. СКОРПИУС елмая, сөенә, аңа кул чаба. +СКОРПИУС: Син минем янда утыра аласың. +АЛЬБУС (бик тә оялып). Ярар. Әйе. ЯНН ФРЕДЕРИКС: Аның чәчләре аныкы сыман ук түгел бугай. +ДРАКО: Альбус? Ләкин бу дөрес түгел бит, Альбус. Болай булырга тиеш түгел. Һәм кинәт кенә ТЕРЕКӨМЕШ ХАНЫМның очу дәресләре башлана. +ТЕРЕКӨМЕШ ХАНЫМ: Йә, нәрсә көтеп торасыз инде? Барыгыз да оча торган себеркеләрегез янына басыгыз. Ягез, җитезрәк! Балалар ашыга-ашыга себеркеләре янына басалар. +Кулларыгызны себерке өстендә күтәрегез һәм "Өскә!" диегез. БАРЫСЫ ДА: Өскә! Роза һәм Янның себеркеләре кулларына күтәрелә. +РОЗА һәм ЯНН: Булды! +ТЕРЕКӨМЕШ ХАНЫМ: Ягез, тизрәк, минем дәрес калдыручыларга вакытым юк. "Өскә!" диегез. "Өскә" - өскә күтәрелгәнен күз алдына китерегез. +БАРЫСЫ +ДА (РОЗА һәм ЯННан кала): ӨСКӘ! Себеркеләр, шул исәптән, СКОРПИУСныкы да, өскә күтәрелә. Бары АЛЬБУСның гына себеркесе аста ята. +БАРЫСЫ +ДА (РОЗА, ЯНН һәм АЛЬБУСтан кала): БУЛДЫ! +АЛЬБУС: Өскә. ӨСКӘ. ӨСКӘ! Аның себеркесе бер миллиметрга да күтәрелми. Ул, тәмам өметен җуйган караш белән, себеркегә карый. Класста көлгән тавышлар ишетелә башлый. +ПОЛЛИ ЧАПМАН: Мерлин сакалы, нинди оят! Ул бер дә әтисенә охшамаган, шулай бит? +КАРЛ ДЖЕНКИНС: Альбус Поттер, Слизерин әтрәк-әләме. +ТЕРЕКӨМЕШ ХАНЫМ: Ярый, балалар. Очарга вакыт җитте. Кинәт кенә АЛЬБУСның артында каяндыр ҺАРРИ пәйда була, бөтен сәхнәгә пар тарала. Без янә тугыз һәм дүрттән өч платформасында, рәхимсез вакыт һаман алга бара. АЛЬБУС хәзер бер яшькә өлкәнрәк (ҺАРРИ кебек үк, ләкин анда бу бик сизелми). +АЛЬБУС: Мин бер генә нәрсә сорыйм, Әти: миннән чак кына, бераз гына читтәрәк торсана, зинһар. +ҺАРРИ (гаҗәпләнеп): Икенче сыйныфтагылар хәзер әтиләре белән бергә күргәннәрен яратмыйлармы әллә? АРТЫК ИГЪТИБАРЛЫ ТЫЛСЫМЧЫ боларның тирәсендә бөтерелә башлый. +АЛЬБУС: Юк. Син ул син инде, ә мин - мин. +ҺАРРИ: Кешеләр карыйлар гына бит. Кешеләр карыйлар. Һәм алар бит сиңа түгел, миңа карыйлар. АРТЫК ИГЪТИБАРЛЫ ТЫЛСЫМЧЫ ҺАРРИга кул куяр өчен нидер суза, тегесе автограф бирә. +АЛЬБУС: Һарри Поттер һәм аның өметләрне акламаучы улына. +ҺАРРИ: Нәрсә дигән сүз инде бу? +АЛЬБУС: Һарри Поттер һәм аның Слизериндагы малаена. ДЖЕЙМС, чемоданнары белән бергә, болар яныннан узып китә. +ДЖЕЙМС: Астыртын Слизерин егете, җитәр анда дерелдәргә, поездга керер вакыт җитте. +ҺАРРИ: Кирәкми, Джеймс. +ДЖЕЙМС (күпмедер вакыттан соң): Раштуада күрешкәнгә кадәр, Әти. ҺАРРИ, борчылып, АЛЬБУСка карый. +ҺАРРИ: Ал... +АЛЬБУС: Минем исемем Альбус, Ал түгел. +ҺАРРИ: Башка балалар сиңа начар карыймы? Эш шундамы? Бәлки, әгәр дә син бераз күбрәк дуслар табарга тырышсаң... Һермиона белән Роннан башка мин Һогвартста исән калмас идем, мин, гомумән, исән кала алмас идем. +АЛЬБУС: Ләкин миңа Рон белән Һермиона кирәкми. Минем... минем дустым бар инде, Скорпиус, ул сиңа ошамый, беләм, ләкин миңа ул гына кирәк. +ҺАРРИ: Карале, син бәхетле булсаң, миңа шул җитә бит. +АЛЬБУС: Мине станциягә кадәр озату мәҗбүри түгел, әти. АЛЬБУС чемоданын күтәрә дә китеп бара. +ҺАРРИ: Ә мин озатырга теләр идем... Әмма АЛЬБУС инде югалган. Халык арасыннан ДРАКО МАЛФОЙ килеп чыга, ул ҺАРРИ янына килеп баса, аның мантиясе тел тидермәслек, шәп, ак чәчләре тигез койрык итеп үрелгән. +ДРАКО: Миңа ярдәмең кирәк. +ҺАРРИ: Драко. +ДРАКО: Бу имеш-мимешләр - минем улымның тумышы турында - алар таралырга җыенмый да. Һогвартсның башка студентлары Скорпиусны һич туктаусыз кимсетә, рәнҗетә... Әгәр Министрлык, барлык Вакыт-күчергечләр дә Серләр бүлегендә булган сугышта ватылды дип рәсми игълан ясаса... +ҺАРРИ: Драко, син моның турында борчылма, гайбәтләр тиздән бетәр. +ДРАКО: Минем улым газаплана, соңгы вакытта Астория дә авырып тора, шуңа күрә булдыра алганча ярдәм итәргә кирәк иде. +ҺАРРИ: Әгәр син гайбәткә җавап бирәсең икән, син аның гомерен озынайтасың. Волдемортның баласы турында гайбәтләр еллар буена йөрде, Скорпиус шик төшкән беренче бала түгел бит. Министрлыкка, сиңа да, миңа да, бу эшләрдән ерак торырга кирәк. ДРАКО, түземе бетеп, чыраен сыта, бу вакытта сәхнә бушый, һәм РОЗА белән АЛЬБУС чемоданнары белән әзер килеш басып торалар. +АЛЬБУС: Поезд китү белән, сиңа минем белән сөйләшергә кирәк булмаячак. +ДРАКО: Мин беләм. Безгә зурлар алдында гына кыланырга кирәк. СКОРПИУС зур багаж һәм зур өметләр белән йөгереп керә. +СКОРПИУС (өмет белән): Сәлам, Роза. +РОЗА (катгый): Сау бул, Альбус. +СКОРПИУС (һаман өмет белән): Ул әле йомшарачак. Һәм кинәт кенә без Олы залда, монда ПРОФЕССОР МАКГОНАГАЛЛ трибуна янында басып тора. +ПРОФЕССОР МАКГОНАГАЛЛ: Мин зур сөенеч белән сезгә Гриффиндорның квиддич такымында яңа уенчыны - безнең (ул үзенең теге яки бу такымны яклый алмаганын искә төшерә) - сезнең искиткеч яңа аучыгыз - Роза Грейнджер-Уизлины тәкъдим итәм. Зал алкышларга күмелә. СКОРПИУС алар белән бергә кул чаба. +АЛЬБУС: Син дә аңа кул чабасыңмы? Без бит квиддичны күрә алмыйбыз, һәм ул башка Йорт өчен уйный. +СКОРПИУС: Ул синең ике туган сеңлең, Альбус. +АЛЬБУС: Ул минем өчен кул чабар иде дип уйлыйсыңмы? +СКОРПИУС: Ул искиткеч, минемчә. Студентлар янә АЛЬБУС тирәсендә бөтерелә, кинәт кенә Төнәтмәләр дәресе башлана. +ПОЛЛИ ЧАПМАН: Альбус Поттер. Файдасыз, буш кеше. Ул баскычтан менгәндә, хәтта рәсемнәр да аннан йөз чөерә. АЛЬБУС төнәтмә өстенә иелә. +АЛЬБУС: Ә хәзер без өстибез... бу икемөгез мөгеземе? +КАРЛ ДЖЕНКИНС: Волдеморт малае һәм аның дустыннан читкәрәк китегез, дим. +АЛЬБУС: Чак кына саламандра каны... Төнәтмә каты тавыш чыгарып шартлый. +СКОРПИУС: Ярар. Нәрсәне ялгыш салдык икән? Нәрсәне төзәтергә кирәк? +АЛЬБУС: Барысын да. Вакыт алга баруын дәвам итә, АЛЬБУСның күзләре караңгылана, йөзе агара бара. Ул әле һаман да чибәр малай, ләкин моны кешегә күрсәтмәскә тырыша. Һәм кинәт кенә ул янә әтисе белән тугыз һәм дүрттән өч платформасында. ҺАРРИ һаман аны (һәм үзен дә) бар да әйбәт дип ышандырырга тырыша. Икесе дә бер елга өлкәнрәк. +ҺАРРИ: Өченче сыйныф. Зур ел. Менә сиңа Һогсмидка бару өчен рөхсәт кәгазе. +АЛЬБУС: Мин Һогсмидны күрә алмыйм. +ҺАРРИ: Үзең беркайчан да булмаган урынны ничек күрә алмыйсың инде син? +АЛЬБУС: Чөнки мин аның Һогвартс студентлары белән тулы булачагын беләм. АЛЬБУС кәгазь кисәген бөгәрли. +ҺАРРИ: Син барып кына кара, йә инде, әниең күрмәгәндә, туйганчы Баллы патшалыкта булып кайту мөмкинлеген кулдан ычкындырма... Юк, Альбус, нишлисең син! +АЛЬБУС (тылсым таягын юнәлтеп): Инсендио! Бөгәрләнгән кәгазь кисәге утта яна башлый һәм сәхнә өстенә күтәрелә. +ҺАРРИ: Нинди җүләрлек инде бу! +АЛЬБУС: Нинди ирония. Мин бу әфсен эшләр дип уйламаган идем. Бу әфсен беркайчан да барып чыкмый иде. +ҺАРРИ: Ал... Альбус, миңа профессор МакГонагаллдан ябалаклар очып кына тора - син үз эчеңә бикләнеп йөрисең, ди ул. Дәресләрдә бик катнашмыйсың, гел кәефсез, син... +АЛЬБУС: Нишләвемне телисең инде? Тылсым кулланып, сөйкемле сөяк булыйммы? Үземне башка Йортка күчерттеримме? Берәр яхшырак студентка әйләнимме? Әфсенне генә әйт, әти, һәм мине үзең теләгән малайга әйләндер, яхшымы? Шулай икебезгә дә яхшырак булыр. Китәргә кирәк. Поездга өлгерергә. Дустымны табасы бар. АЛЬБУС, бер сүз әйтә дә алмыйча, чемоданы өстендә тып-тын утырган СКОРПИУС янына йөгерә. +АЛЬБУС (сөенеп): Скорпиус... (борчылып). Скорпиус... Бар да тәртиптәме? СКОРПИУС дәшми. АЛЬБУС дустының күзләреннән барын да аңларга тырыша. +Әниең? Хәле начарландымы әллә? +СКОРПИУС: Хәзергедән дә начаррак була алмас инде... АЛЬБУС СКОРПИУС янына утыра. +АЛЬБУС: Син ябалак җибәрерсең дип уйлаган идем. +СКОРПИУС: Ни дип әйтергә дә белмәдем. +АЛЬБУС: Ә хәзер мин ни әйтергә дә белмим... +СКОРПИУС: Берни дә әйтмә. +АЛЬБУС: Берәр ничек булыша аламмы?.. +СКОРПИУС: Җеназага кил. +АЛЬБУС: Әлбәттә. +СКОРПИУС: Һәм минем яхшы дустым бул. Кинәт кенә сәхнә уртасында БҮЛҮЧЕ ЭШЛӘПӘ пәйда була, һәм без янә Олы залга әйләнеп кайтабыз. +БҮЛҮЧЕ ЭШЛӘПӘ: Ишетәсе карардан куркасызмы? Ул исемнәрдән калтыранасызмы? Слизерин түгел! Гриффиндор түгел! Хаффлпаф түгел! Каргатырн түгел! Борчылма, әй сабый, мин беләм эшемне, Өйрәнер көлергә, башлаган елаудан. Лилия Поттер. ГРИФФИНДОР! +ЛИЛИЯ: Ура! +АЛЬБУС: Булды бу. +СКОРПИУС: Син чыннан да ул безгә эләгер дип уйладыңмы? Поттерлар Слизеринга кермиләр бит. +АЛЬБУС: Менә берсе кергән бит әле. Ул арткарак күчәргә теләгәндә, башка студентлар көлә. Ул аларның барысына да карый. Мин сайлап алмадым моны, аңлыйсызмы? Мин аның улы булуны сайламадым. +БЕРЕНЧЕ ПӘРДӘ, БИШЕНЧЕ КҮРЕНЕШ +ТЫЛСЫМ МИНИСТРЛЫГЫ, ҺАРРИНЫҢ ЭШ БҮЛМӘСЕ ҺЕРМИОНА ҺАРРИның пөхтәлектән бик ерак торган бүлмәсендә, бер кочак кәгазь өеме каршында утыра. Ул аларны акрын гына тәртипләп сала тора. ҺАРРИ ашыгып бүлмәгә керә. Яңагындагы җәрәхәттән кан ага. +ҺЕРМИОНА: Ничек үтте? +ҺАРРИ: Дөрес сөйләгәннәр икән. +ҺЕРМИОНА: Теодор Нотт? +ҺАРРИ: Сак астында. +ҺЕРМИОНА: Ә Вакыт-күчергеч белән ничек? ҺАРРИ аңа Вакыт-күчергечне күрсәтә. Ул кызыктырырлык итеп ялтырый. Ул чынмы? Эшли дәме? Ул бер сәгатькә генә эшләүче күчергеч түгел бугай, озаккарак вакытка күчерәме? +ҺАРРИ: Әлегә берни дә белмибез. Мин аны шунда ук тикшереп карамакчы идем, әле ярый вакытында тукталып калырга башым җитте. +ҺЕРМИОНА: Хуш, хәзер ул безнең кулда. +ҺАРРИ: Син аны чыннан да сакларга телисеңме? +ҺЕРМИОНА: Миңа калса, башка юл юк. Кара син моңа. Бу миндә булган Вакыт-күчергечтән бик аерыла. +ҺАРРИ (коры гына): Аңлашыла ки, безнең балачак елларыннан соң тылсым алга киткән. +ҺЕРМИОНА: Синнән кан ага. ҺАРРИ көзгедән битен карый. Җәрәхәтен мантиясе белән сөртә. +Борчылма, ул синең маңгайдагы яраңа килешеп тора. +ҺАРРИ (көлемсерәп): Минем бүлмәдә нишлисең син, Һермиона? +ҺЕРМИОНА: Эчем пошканга, Теодор Нотт турында ишетергә теләдем, аннан, кәгазь эшенә керешергә дигән вәгъдәңне үтәвеңне тикшерергә дип тә уйлаган идем. +ҺАРРИ: Аһ. Димәк, вәгъдәмне үтәмәгәнмен. +ҺЕРМИОНА: Юк. Сүзеңдә тормадың. Һарри, син бу мәхшәрдә ничек эшлисең ул? ҺАРРИ таягын селкетә, һәм кәгазьләр белән дәфтәрләр пөхтә матур булып тезелә. ҺАРРИ елмая. +ҺАРРИ: Хәзер мәхшәр түгел инде. +ҺЕРМИОНА: Әмма һаман да игътибарсыз син. Беләсеңме, монда кайбер кызык хәлләр турында язалар. Тау тролльләре грифоннарга утырып, Венгрия өстендә очалар, тәннәрендә ниндидер канатлы тамга төшергән алыплар Греция диңгезләрен кичә, ә кешебүреләр җир асларына кереп югалганнар... +ҺАРРИ: Шәп, әйдә китик моннан. Мин командамны җыям алайса. +ҺЕРМИОНА: Һарри, мин аңлыйм. Кәгазь эше күңелсез... +ҺАРРИ: Тик синең өчен түгел. +ҺЕРМИОНА: Миңа үз эшләрем дә җитә. Бу кешеләр һәм җанварлар бөек тылсым сугышларында Волдеморт ягында сугышканнар. Алар - караңгылыкның дуслары. Бу хәлләр, әгәр Теодор Нотт турында шикләребезне дә өстәсәк, нидер турында сөйли. Әмма дә ләкин Тылсым тәртибен саклау идарәсе башлыгы да бу кәгазьләрне укымый икән... +ҺАРРИ: Миңа аларны укырга кирәкми дә - мин урамда йөреп тә ишетәм болар хакында. Теодор Нотт - Вакыт-күчергеч турында йөргән сүзләрне мин ишетеп алдым, һәм нәкъ менә мин нидер эшләргә алындым. Син мине чыннан да берни өчен дә гаепли алмыйсың. ҺЕРМИОНА ҺАРРИга карый. Катлаулы мизгел. +ҺЕРМИОНА: Кәнфит ашыйсың килмиме? Тик Ронга гына әйтмә. +ҺАРРИ: Син сүзне читкә борасың. +ҺЕРМИОНА: Нәкъ шулай. Кәнфит? ҺАРРИ. Ашар идем дә, юк. Без хәзер баллы әйбер ашамыйбыз. (пауза). Син беләсеңме, бу кәнфитләргә бәйлелек туа ала икәнен? +ҺЕРМИОНА: Нәрсә әйтим инде мин сиңа? Минем әти-әниләрем теш табиблары иде, кайчан да булса аларга каршы баш күтәрергә кирәк иде бит инде. Кырык яшьтә бераз соңрактыр, бәлки, тик.... Син искиктеч хезмәт башкардың. Чыннан да, сине сүгәр өчен сәбәп юк, мин бары кәгазьләреңне дә укып баруыңны телим, шул гына. Моны Тылсым министрыннан җиңелчә генә шелтә дип кабул ит. ҺАРРИ аның сөйләмендәге кинаяне аңлый. Башын кага. +Джинни ничек? Альбус ни хәлләрдә? +ҺАРРИ: Минем әти булу сәләтем дә кәгазь эшләрен башкарырга яраткан сыман гына бугай. Роза ничек? Һуго? +ҺЕРМИОНА (елмаеп): Беләсеңме, Рон әйтә, мин вакытымны күбрәк аның белән түгел, ә сәркатибем Этель белән үткәрәм икән (ишеккә төртә). "Шәп әни" яки "Шәп министр" булуны кайчан сайладык икән? Әйдә, җыен. Өеңә кайт, Һарри. Һогвартс-экспресс тиздән балаларны тагын бер елга алып китәчәк. Әле булган вакытыңны файдага уздыр, ә аннары саф акыл белән эшкә кил һәм бу кәгазьләрне укып чык. +ҺАРРИ: Син, чыннан да, соңгы хәлләрдән нидер көтәргә дисеңме? +ҺЕРМИОНА (елмаеп): Бәлки, шулайдыр. Шулай була икән, без көрәшер ысулны табарбыз, Һарри. Без һәрчак табабыз бит. Ул янә елмая, авызына бер кәнфит сала да бүлмәдән чыгып киттә. ҺАРРИ үзе генә кала. Әйберләрен җыя. Офисыннан чыга һәм корридор буйлап аска бара. Бар тылсым дөньясының авыр йөге - аның җилкәләрендә. Арып беткән ҺАРРИ телефон будкасына керә. Ул 62442 номерын җыя. ТЕЛЕФОННАН: Сау булыгыз, Һарри Поттер. Ул Тылсым министрлыгыннан өскә менеп китә. +БЕРЕНЧЕ ПӘРДӘ, АЛТЫНЧЫ КҮРЕНЕШ +ҺАРРИ БЕЛӘН ДЖИННИНЫҢ ЙОРТЫ АЛЬБУС йоклый алмый интегә. Ул баскыч башында утыра. Астагы тавышлар аңа ишетелә. ҺАРРИ үзе сәхнәдә күренгәнче, без аның тавышын ишетәбез. Аның белән бергә инвалид коляскасына утырган карт кеше - АМОС ДИГГОРИ чыга. +ҺАРРИ: Амос, мин аңлыйм, чыннан да аңлыйм, ләкин мин әле яңа гына өйгә кайттым һәм... +АМОС: Мин министрлыкта сезнең белән очрашу билгеләргә тырыштым. Ә алар нәрсә ди: "Аһ, Диггори әфәнде, без менә сезнең өчен вакыт таптык, карагыз, ул ике айдан соң". Мин көттем. Сабырлык белән көттем. +ҺАРРИ: ... һәм төн уртасында, балаларым яңа уку елын башларга әзерләнеп ятканда, минем өйгә бәреп керү - бу дөрес эш түгел. +АМОС: Ике ай үтте, һәм миңа ябалак килә: "Мистер Диггори, ихлас күңелдән сездән гафу үтенәм, ләкин Поттер әфәндене ашыгыч эшкә чакырдылар, безгә кайбер вак мәсьәләләрне хәл итәргә туры килде, сез безгә соңрак килә аласыз, карагыз, ике айдан соң вакыт бар". Һәм шулай кабат һәм кабат... Сез минем белән качышлы уйныйсыз. +ҺАРРИ: Юк инде, әлбәттә. Мин бит Тылсым тәртибен саклау идарәсе башлыгы, һәм минем өстә зур җаваплылык... +АМОС: Син күп нәрсә өчен җаваплы. +ҺАРРИ: Гафу итегез? +АМОС: Минем улым, Седрик, син Седрикны хәтерлисең бит? +ҺАРРИ (Седрик турында хатирәләр аның ярасына тоз сала): Әйе, мин сезнең улыгызны хәтерлим. Аның һәлак булуы... +АМОС: Волдемортка син кирәк идең! Минем улым түгел! Син үзең сөйләдең миңа, ул "Артык җанны үтер!" дигән. Артык! Минем улым, минем кадерле улым, артык баш кына булган. +ҺАРРИ: Мистер Диггори, беләсез, мин Седрикның истәлеген мәңгеләштерү артыннан йөрүегезне тулысынча хуплыйм, ләкин... +АМОС: Мәңгеләштерү? Миңа ниндидер һәйкәлләр кирәкми. Инде кирәкми. Мин карт кеше, үлемен генә көтеп ятучы карт мин. Синнән бер генә нәрсәне сорарга, үтенергә килдем монда - улымны кире кайтарырга булыш. ҺАРРИ аңа чиктән тыш гаҗәпсенеп карап тора. +ҺАРРИ: Кире кайтарырга? Амос, бу мөмкин түгел бит. +АМОС: Министрлыкта Вакыт-күчергеч бар, шулаймы? +ҺАРРИ: Барлык Вакыт-күчергечләр дә эштән чыккан иде. +АМОС: Шулай ашыгыч килеп җитүемнең сәбәбе шул: мин яңа гына сүз ишеттем, юк, гайбәт кенә түгел, ышанычлы сүзләр бу. Министрлык Теодор Ноттан канунсыз бер Вакыт-күчергечне тартып алган һәм юкка чыгармаган, саклый икән. Сынау өчен. Миңа шул Вакыт-күчергечне кулланырга бир. Миңа улымны кайтарырга ирек бир. Озын, җан өшеткеч тынлык. ҺАРРИ үзен бик катлаулы хәлдә итеп тоя. Без АЛЬБУСның якынрак килеп тыңлавын күрәбез. +ҺАРРИ: Амос, вакыт белән уйнарга җыенасызмы? Сез бит беләсез, без моны эшли алмыйбыз. +АМОС: Исән калган малай хакына күпме кеше үлде? Мин синнән шуларның берсен коткарырга үтенәм. Бу сүзләр ҺАРРИның күңеленә тия. Ул уйга бата, аның йөзе кырыслана. +ҺАРРИ: Сезгә нәрсә генә сөйләсәләр дә, Теодор Нотт турында ишеткәннәрегез - уйдырма. Бик кызганыч, Амос. +ДЕЛЬФИ: Сәлам! АЛЬБУС сискәнеп һәм сикереп куя, ә егерме яшьләр тирәсендәге, тәвәккәл кыяфәтле кыз кеше - ДЕЛЬФИ - баскыч арасыннан аңа карап тора. +Ай, гафу ит. Сине куркытырга теләмәгән идем. Элегрәк мин дә баскыч башыннан тыңлап утырырга ярата идем. Утырасың шунда һәм көтәсең, көтәсең, берәр кызык сүз ишеткәнче утырасың. +АЛЬБУС: Кем син? Бу минем өй һәм ... +ДЕЛЬФИ: Мин карак, әлбәттә. Мин синең байлыгыңны урларга килдем. Кая, бир миңа алтыныңны, тылсым таягыңны һәм Шоколадлы бакаларыңны (ул башта усал күренә, ә аннары елмая). Йә шулай, яисә мин Дельфини Диггори (ул баскычтан күтәрелә һәм кулын суза). Дельфи. Мин Амосны карыйм. Һәрхәлдә, тырышам инде (Ул АМОСка таба күрсәтә). Ә син? +АЛЬБУС (моңсу гына көлемсерәп): Альбус. +ДЕЛЬФИ: Әлбәттә! Альбус Поттер! Димәк, Һарри синең әтиең? Бу искиткеч, шулайдыр инде? +АЛЬБУС: Бик шәп түгел. +ДЕЛЬФИ: Ай. Мин берәр ялгыш сүз әйттемме әллә? Мине мәктәптә гел шулай гаеплиләр иде. Дельфини Диггори көн эчендә бер җүләр сүз әйтмәсәме! +АЛЬБУС: Минем турында да фәлән төрле сүз йөри. Пауза. ДЕЛЬФИ АЛЬБУСка игътибар белән карый. +АМОС: Дельфи. Ул китәргә җыена, ләкин туктала. Ул АЛЬБУСка елмая. +ДЕЛЬФИ: Без үз туганнарыбызны сайламыйбыз. Амос... Ул дәваланучы гына түгел, ул - агам да, шуңа күрә мин Өске Фледжида эшли башладым. Әмма алай тагын да катлаулырак. Үткәннәрдә катып калган карт кеше белән яшәү авыр шул. +АМОС: Дельфи! +АЛЬБУС: Өске Фледжи? +ДЕЛЬФИ: Өлкән яшьтәге тылсымчы һәм тылсымчыбикәләр өчен Изге Освальдның картлар йорты. Килеп кит безнең янга. Әгәр теләсәң инде. +АМОС: ДЕЛЬФИ! Ул елмая һәм аннары, баскычтан төкәндә абынып та куя. Ул АМОС һәм ҺАРРИ утырган бүлмәгә керә. АЛЬБУС аның артыннан карап тора. +ДЕЛЬФИ: Әйе, агам? +АМОС: Кайчандыр бөек булган, ә хәзер таш бәгырьле түрә - Һарри Поттер белән таныш бул. Мин сезне тынычлыкта калдырам, сэр. "Тынычлык" сүзе бу дөнья өчен дөрес сүз булса, гомумән. Дельфи, минем урындык... +ДЕЛЬФИ: Әйе, абыем. Ул АМОСны коляскасыннан этеп бүлмәдән чыгара. ҺАРРИ кала, ул балтасы суга төшкәндәй кеше кебек. АЛЬБУС, нәрсәдер уйлап, аның артыннан күзәтә. +БЕРЕНЧЕ ПӘРДӘ, ҖИДЕНЧЕ КҮРЕНЕШ +ҺАРРИ БЕЛӘН ДЖИННИНЫҢ ЙОРТЫ, АЛЬБУСНЫҢ БҮЛМӘСЕ АЛЬБУС үз бүлмәсендә караватында утыра, ә бар дөньяның мәшәкатьләре ишекнең теге ягында бара. Анда бөтенесе тыз-быз чаба, ләкин егете хәрәкәтсез. Без теге якта ДЖЕЙМСның үкерүен ишетәбез. +ДЖИННИ: Джеймс, зинһар, калдыр шул чәчләреңне, һәм шайтан олаккан бүлмәңне җыештыр инде. +ДЖЕЙМС: Ничек калдырыйм инде? Алар бит алсу төстә! Хәзер миңа Күренмәс мантиясен кияргәме инде?! ДЖЕЙМС ишек каршында пәйда була, аның чәчләре алсу. +ДЖИННИ: Әтиең ул мантияне андый эшләр өчен бирмәде сиңа! +ЛИЛИЯ: Минем Төнәтмәләр дәреслеген күрмәдегезме? +ДЖИННИ: Лилия Поттер, иртәгә мәктәпкә болай киенәм дип хыялланма да... ЛИЛИЯ АЛЬБУСның ишеге каршында пәйда була. Ул феяныкы сыман канатлар кигән, алар селкенеп тора. +ЛИЛИЯ: Мин яратам аларны. Алар бит пырылдап тора. ҺАРРИ АЛЬБУСның ишегенә якынлашу белән, ул чыгып китә. ҺАРРИ бүлмәне карый. +ҺАРРИ: Сәлам. Алар арасында уңайсыз пауза. ДЖИННИ ишек каршында пәйда була. Ул ни булганын күрә дә бер мизгелгә туктап тора. +Һогвартс алды бүләген, хәтта бүләкләрен, алып килдем. Рон менә моны җибәргән... АЛЬБУС. Ярар. Сөю төнәтмәсе. Ярар. +ҺАРРИ: Бу аның ниндидер, белмим, нәрсә дигән, шаяртуы булса кирәк. Лилиягә ул ямьсез тавышлы гномнар бүләк иткән, ә Джеймска биргән тарак белән чәчкә кагылсаң, чәчләр ал төскә буяла булып чыкты. Рон - хуш, Рон Рон инде ул, беләсең инде аны. ҺАРРИ АЛЬБУСның сөю төнәтмәсен караватына куя. +Тагын менә... монысы миннән. Ул нәни генә бала юрганын ачып, җәеп җибәрә. ДЖИННИ моңа карап тора, ҺАРРИның тырышканын күрә һәм әкрен генә чыгып китә. +АЛЬБУС: Иске юрган? +ҺАРРИ: Быел сиңа нәрсә бүләк итәргә микән дип озак уйландым. Джеймс - әйе, Джеймска Күренмәс мантия эләгәсе алдан ук билгеле иде, ә Лилия - мин аның канатлар яратканын белә идем, ә менә сиңа... Сиңа хәзер ундүрт яшь, Альбус, һәм мин сиңа мәгънәле бер нәрсә бирергә теләдем. Бу... минем әниемнән калган соңгы әйбер бу. Бердәнбер истәлек. Дурсльләргә эләккәндә, мине шунда төргән булганнар. Мин аны инде мәңгегә югалган дип уйлаган идем, тик Петуния апаң вафат булгач, аның әйберләре арасында яшереп куелган бу юрганны Дадли табып, шунда ук миңа җибәрде. Эшем уңсын дигәндә, мин аны тартып чыгара идем дә тик тотып утыра идем... Һәм әгәр син дә... +АЛЬБУС: Мин дә тотып карасын дисеңме? Яхшы. Булды. Бу миңа уңыш китерер дип ышаныйк. Миңа чыннан да уңыш кирәк. Ул юрганны тотып карый. +Тик шулай да сиңа аны үзеңдә калдырырга кирәктер. +ҺАРРИ: Мин уйлыйм, мин ышанам - Петуния аның миңа эләгүен теләгән, шуңа күрә саклаган да, ә хәзер мин аның сиңа күчүен телим. Мин әниемне бөтенләй белмәдем, ләкин, минемчә, ул да бу юрганның синдә булуын теләр иде. Һәм, бәлки, мин Барча изгеләр көне алдыннан синең хәлеңне белергә килермен. Алар үлгән төнне бу юрганның янымда булуын телим. Бу безнең икебезгә дә файдалы булыр. +АЛЬБУС: Әти, карале, минем күп әйбер җыясым бар, ә синең министрлык эшләре инде муеннандыр, шулай булгач... +ҺАРРИ: Альбус, бу юрганны алсаң иде. +АЛЬБУС: Һәм нишлим мин аның белән? Тылсымлы канатлардан бер мәгънә бар әле, Әти, күренмәс мантия шулай ук мәгънәле әйбер, ә бу - бу ни? Бу ҺАРРИның күңеленә тия, хәтерен калдыра. Ул әйтергә теләгән фикерен улына җиткерергә өметләнә. +ҺАРРИ: Сиңа булышыргамы? Әйберләреңне җыешыйммы? Мин юлга җыенырга ярата идем. Бүрекүз урамын ташлап, Һогвартска кайтуны аңлата иде бит бу. Мәктәп исә... мин беләм, син аны яратмыйсың, ләкин... +АЛЬБУС: Ә синең өчен ул дөньяда иң якын урын булган. Мин беләм. Мескен ятим бала, җизнәсе һәм апасы Дурсльләр аны кимсеткән... +ҺАРРИ: Альбус, зинһар, әйдә без... +АЛЬБУС: Икетуганы Дадли аны кыерсыткан, һәм Һогвартс кына аны коткарган. Мин беләм боларны, Әти. Бла-бла-бла. +ҺАРРИ: Мин синең кармагыңа эләгергә җыенмыйм, Альбус Поттер. +АЛЬБУС: Барчабызны да коткаручыга әйләнгән мескен ятим бала. Миңа, бар Тылсым дөньясы исеменнән, сиңа бу каһарманлыгың өчен рәхмәт әйтергә кирәктер, бәлки? Башымны иимме хәзер, яки реверанс ясыйммы? +ҺАРРИ: Альбус, зинһар, син беләсең, миңа кеше рәхмәте беркайчан да кирәк булмады. 1 Барча изгеләр көне - католик христианнары 1 ноябрь көнне искә ала торган дини бәйрәм. Аның алдыннан булган төн - 31 октябрь. - тәрҗемәче искәрмәсе +АЛЬБУС: Әмма нәкъ менә хәзер миннән ул рәхмәт ташып кына тора. Күрәсең, бу чери башлаган юрганың аркасындадыр. +ҺАРРИ: Чери башлаган юрган? +АЛЬБУС: Ә син нәрсә көткән идең? Сине кочакларга, аннары сине һәрвакыт яратуым турында әйтергә тиеш идемме? Нәрсә? +ҺАРРИ (тәмам ачуы чыгып): Беләсеңме, нәрсә? Синең бәхетсезлегең өчен җаваплы булудан тәмам ялыктым мин. Ахыр чиктә, синең әтиең бар. Ә минеке юк, аңладыңмы? +АЛЬБУС: Һәм бу, синеңчә, бәхетсезлекме? Миңа калса, юк. +ҺАРРИ: Үлүемне телисең әллә? +АЛЬБУС: Юк! Синең минем әтием булмавыңны гына телим! +ҺАРРИ (кызып): Йә, кайчак мин дә синең минем улым булмавыңны телим. Тынлык. АЛЬБУС башын кага. Пауза. ҺАРРИ нәрсә әйтеп ташлаганын аңлый. +Юк, мин башка мәгънәдә... АЛЬБУС. Әйе. Син шул мәгънәдә. +ҺАРРИ: Альбус, син мине ничек чыгырымнан чыгарырга икәнне беләсең. +АЛЬБУС: Әйе, син шул мәгънәдә әйттең моны, Әти. Һәм, ихластан әйткәндә, мин сине гаепләмим дә. Коточкыч тынлык урнаша. +Сиңа мине ялгызымны калдырырга кирәктер хәзер. +ҺАРРИ: Альбус, зинһар өчен... АЛЬБУС юрганны кулына ала да ыргыта. Ул РОНның сөю төнәтмәсенә килеп бәрелә, ул исә ачыла да, йомшак кына төтен чыгарып, бөтен юрганга һәм караватка җәелә. +АЛЬБУС: Уңыш та юк, сөю дә юк миңа хәзер. АЛЬБУС бүлмәдән йөгереп чыгып китә. ҺАРРИ аның артыннан иярә. +ҺАРРИ: Альбус. Альбус... Зинһар... +БЕРЕНЧЕ ПӘРДӘ, СИГЕЗЕНЧЕ КҮРЕНЕШ +ТӨШ, КЫЯДАГЫ АЛАЧЫК КАТЫ ДӨБЕРДӘҮ. Аннары ШАТЫРДАГАН ТАВЫШ. ДАДЛИ ДУРСЛЬ, ПЕТУНИЯ АПА һәм ВЕРНОН ҖИЗНИ карават артына качканннар. ДАДЛИ ДУРСЛЬ: Әни, бу миңа ошамый. ПЕТУНИЯ АПА: Монда килеп дөрес эшләмәдек. Вернон. Вернон. Без беркая да качалмыйбыз монда. Хәтта маяк та моннан ерак. Тагын бер КАТЫ ДӨБЕРДӘҮ. ВЕРНОН ҖИЗНИ: Сабыр булыгыз. Сабыр. Нәрсә генә булса да бу, ул монда кермәячәк. ПЕТУНИЯ АПА: Безне каһәрләгәннәр! Ул ләгънәтләгән безне! Малай актыгы безне каһәрләгән (КЕЧКЕНӘ ҺАРРИга карап). Бу синең генә гаеп! Кереп кит ояңа. ВЕРНОН ҖИЗНИ мылтыгын тартып чыгаруга, КЕЧКЕНӘ ҺАРРИ артка чүгә. ВЕРНОН ҖИЗНИ: Кем генә булсагыз да, кисәтәм: минем кулымда мылтык! БИК КӨЧЛЕ ИТЕП БӘРГӘН ТАВЫШ. Ишек күгәннәреннән очып чыга. Уртада басып торган ҺАГРИД күренә. Ул аларның барысына да карый. +ҺАГРИД: Берәр чәшке чәй ясап җиппәрмисезме? Юл катмарлы булды бит, әй. ДАДЛИ ДУРСЛЬ: Карагыз. Аңа. ВЕРНОН ҖИЗНИ: Селкенмәгез. Басып кына торыгыз. Минем артыма, Петуния. Артыма, Дадли. Хәзер мин бу табигать фаҗигасен куып чыгарам. +ҺАГРИД: Табигать ... нәрсә? Ул ВЕРНОН ҖИЗНИнең мылтыгын тотып ала. +Күптән күргән юк мондыйларны. Ул мылтыкның очын тота һәм аны төен итеп бөгеп куя. +Менә бәла! Аннан аның игътибары читкә юнәлә. Ул КЕЧКЕНӘ ҺАРРИны күреп ала. +Һарри Поттер. КЕЧКЕНӘ +ҺАРРИ: Исәнмесез. +ҺАГРИД: Сине соңгы кат күргәндә, кечкенә генә идең. Син әтиеңә охшагансың, әмма күзләрең әниеңнеке. КЕЧКЕНӘ +ҺАРРИ: Сез минем әти-әнине белә идегезме? +ҺАГРИД: Кая минем әдәплелек? Туган көнең белән сине! Сиңа бер нәстә бар монда - мин аңа утырганмындыр да бәлкем, тик тәме бозылмагандыр. Киеменең эчке ягыннан ул бераз гына изелгән шоколадлы торт чыгара. Анда яшел төс белән "Туган көнең белән Һарри" дип язылган. КЕЧКЕНӘ +ҺАРРИ: Кем сез? +ҺАГРИД (көлеп): Дөрес, мин үзем белән дә таныштырмадым. Рубеус Һагрид, Һогвартсның Ачкычлар һәм бакчалар сакчысы (тирә-ягына каранып). Минем чәйнең хәлләре ничек анда? Берәр катырак нәрсә булса да, юк димим. КЕЧКЕНӘ +ҺАРРИ: Һог... кайда? +ҺАГРИД: Һогвартс. Син Һогвартс турында барын да беләсең инде, әлбәттә. КЕЧКЕНӘ +ҺАРРИ: Эм... юк. Гафу итегез. +ҺАГРИД: Гафу итегез? Монда алар гафу сорарга тиешләр! Хатларыңның сиңа барып җитмәгәнен белдем анысы, ләкин син гомергә дә Һогвартс турында ишетмәгәнсең дип башыма да килми иде, шайтан алгыры! Әти-әниләрең бу бар нәрсәгә кайда өйрәнде икән дип уйлаганың булмадымы? КЕЧКЕНӘ +ҺАРРИ: Нәрсәгә өйрәнгәннәр? ҺАГРИД янаулы кыяфәт белән ВЕРНОН ҖИЗНИгә таба борыла. +ҺАГРИД: Ягъни, бу малай, бу малай бернәрсә дә белмиме? ВЕРНОН ҖИЗНИ: Мин сезгә нәрсә дә булса хәбәр итәргә рөхсәт бирмим! КЕЧКЕНӘ +ҺАРРИ: Нәрсә хәбәр итәргә? ҺАГРИД башта ВЕРНОН АГАЙга, аннары КЕЧКЕНӘ ҺАРРИга карый. +ҺАГРИД: Һарри, син — тылсымчы, һәм син бар дөньяны үзгәрттең. Син бу дөньяда иң атаклы тылсымчыларның берсе. Аннары бүлмә артында пышылдаган тавышлар пәйда була, алар көчәя. Сүзләрне беркемнеке белән дә бутап булмый торган тавыш белән әйтәләр. Бу - ВОЛДЕМОРТ тавышы... Һааааааарри Поттттееер.... +БЕРЕНЧЕ ПӘРДӘ, ТУГЫЗЫНЧЫ КҮРЕНЕШ +ҺАРРИ ҺӘМ ДЖИННИ ПОТТЕРЛАРНЫҢ ЙОРТЫ, ЙОКЫ БҮЛМӘСЕ ҺАРРИ сискәнеп уянып китә. Төн. Ул бик авыр итеп сулый. Бер мизгел көтеп тора. Үзен тынычландырырга тырыша. Аннан кинәт кенә маңгаенда бик көчле авырту сизә. Аның ярасы авырта. Тирәсендә Караңгы Тылсым - Сихер бөтерелә. +ДЖИННИ: Һарри... +ҺАРРИ: Бар да тәртиптә. Йокла. +ДЖИННИ: Люмос. Аның тылсым таягында кабынган яктылыктан бар бүлмә яктыра. ҺАРРИ аңа карый. +Куркыныч төшләрме? +ҺАРРИ: Әйе. +ДЖИННИ: Нәрсә күрдең? +ҺАРРИ: Дурсльләр. Әйе, шулардан башланды, ә аннан тагын нәрсәдер керде. Пауза. ДЖИННИ аңа карый, аның кайда булуын аңларга тырыша. +ДЖИННИ: Бәлки, Йокы төнәтмәсе эчәрсең? +ҺАРРИ: Юк, мин әйбәтләнермен. Йокла инде әйдә. +ДЖИННИ: Син рәтләнәчәккә охшамагансың. ҺАРРИ берни дә дәшми. +ДЖИННИ (аның дулкынлаганын күреп): Бу җиңел булмас. Амос Диггори белән. +ҺАРРИ: Ачуны җиңә алам мин, ләкин аның хаклы булуы... Амос минем аркада үз улын югалтты... +ДЖИННИ: Син моны гадел булмады дип саныйсың, ахры. +ҺАРРИ: һәм мин берни дә әйтә алмыйм, беркемгә берни дә әйтә алмыйм, моны начар диюдән тыш, әлбәттә. ДЖИННИ аның нәрсә яки кем турында уйлаганын белә. +ДЖИННИ: Ә менә нәрсә өчен борчыласың икән син. Һогвартс алды төне! Әгәр синең укырга барасың килми икән, бу беркайчан да яхшы төн булмый. Альбуска бала юрганын бүләк итүең матур эш иде. +ҺАРРИ: Шуннан соң бары да бик начар якка китте. Джинни, мин кайбер сүзләр әйттем... +ДЖИННИ: Мин ишеттем. +ҺАРРИ: Һәм син һаман минем белән сөйләшәсеңме? +ДЖИННИ: Чөнки мин беләм: уңай форсат туры килү белән, син гафу үтенәчәксең һәм башка сүзләр әйтергә теләгәнеңне аңлатачаксың. Ә менә синең моны яшерүең... анысы башка нәрсә. Сиңа аның белән ихлас булырга кирәк, Һарри... Аңа бит шул да җитә. +ҺАРРИ: Мин нибары аның Джеймс яки Лилиягә ныграк охшавын гына телим. +ДЖИННИ (коры гына): Әйе, мөгаен, бу кадәр ихлас булырга кирәкмидер. +ҺАРРИ: Юк, мин аның бер ягын да үзгәртмәс идем... ләкин мин аларны аңлый алам, ә аны... +ДЖИННИ: Альбус башка төрле, һәм бу яхшы түгелмени? Син "Һарри Поттерлыгыңны" күрсәтә башлаганда, ул моны сизә. Вәләкин ул синең чын йөзеңне күрергә тели бит. +ҺАРРИ: "Хакыйкать гаҗәеп матур һәм искиткеч куркыныч нәрсә, шулай булгач, аңа чиксез саклык белән мөрәҗәгать итәргә кирәк". ДЖИННИ аңа гаҗәпләнеп карап тора. +Дамблдор. +ДЖИННИ: Балага әйтә торган сүзләр өчен сәеррәк яңгырый. +ҺАРРИ: Юк. Әгәр бу бала дөньяны коткару хакына үлергә тиеш дип ышансаң, сәер түгел. ҺАРРИ янә авыр сулап куя, хәзер ул маңгаен тотмыйча булдыра алмый. +ДЖИННИ: Һарри, ни булды? +ҺАРРИ: Тәртип. Бар да тәртип. Мин сине ишетәм. Мин тырышырмын... +ДЖИННИ: Синең яраң авыртамы? ҺАРРИ. Юк. Юк. Мин тәртиптә. Әйдә, Ноксла утны һәм йоклыйк инде. +ДЖИННИ: Һарри, синең яраң ничә ел авыртмады инде? ҺАРРИ ДЖИННИга борылып карый, аның йөзе аңа барын да аңлатып бирә. +ҺАРРИ: Егерме ике ел. +БЕРЕНЧЕ ПӘРДӘ, УНЫНЧЫ КҮРЕНЕШ +ҺОГВАРТС-ЭКСПРЕСС АЛЬБУС тиз-тиз генә поезд буенча атлый. +ДРАКО: Мин сине эзләгән идем... +АЛЬБУС: Мине? Нәрсәгә ул? РОЗА әйтәсе килгән сүзләрен ничек әйтергә белми. +ДРАКО: Альбус, бу дүртенче курсның башы, безнең өчен дә яңа ел башлана. Мин яңадан синең белән дус булырга телим. +АЛЬБУС: Без беркайчан да дус булмадык. +ДРАКО: Нинди тупас сүз! Миңа алты яшь булганда, без иң якын дуслар идек! +АЛЬБУС: Бу бик күптән иде. Ул китмәкче була. РОЗА аны буш купега этеп кертә. +ДРАКО: Син ишеттеңме әле нинди сүзләр йөргәнен? Министрлык берничә көн элек зур рейд оештырган ди. Синең әтиең искитмәле батыр булган ахрысы. +АЛЬБУС: Ничек син гел моның ише нәрсәләр турында беләсең, ә мин беркайчан да белмим? +ДРАКО: Ул кеше - ягъни әтиең тикшергән тылсымчы, Теодор Нотт, миңа калса, барлык кануннарны боза торган әллә нинди тылсымлы әйберләр белән эш иткән булса кирәк, һәм, шул исәптән, министрлык кешеләренең баш бәласенә әйләнгән канунсыз Вакыт-күчергеч тә булган анда. АЛЬБУС РОЗАга карап тора, хәзер ул барын да аңлый. +АЛЬБУС: Вакыт-күчергеч? Әти Вакыт-күчергеч тапканмы? +ДРАКО: Тсс! Әйе. Мин беләм. Шәп, әйе бит? +АЛЬБУС: Һәм син шикләнмисең дә? +ДРАКО: Һичкенә дә. +АЛЬБУС: Миңа Скорпиусны табарга кирәк. Ул поездның икенче башына юнәлә. РОЗА аңа иярә, һаман да аңа үз сүзен әйтергә өметләнә. +ДРАКО: Альбус! АЛЬБУС кинәт кенә борыла. +АЛЬБУС: Кем сиңа минем белән сөйләшергә кушты? +РОЗА (сискәнеп китә): Ярый, бәлки, әниең минем әтигә ябалак җибәргәндер дә, ләкин бары синең өчен борчылганга күрә генә. Һәм мин уйлыйм... +АЛЬБУС: Бәйләнмә миңа, Роза. СКОРПИУС гадәттә утыра торган купеда утыра. АЛЬБУС беренче булып керә, РОЗА һаман аңа ияргән. +СКОРПИУС: Альбус! О, сәлам, Роза, нинди тәм килә синнән? +ДРАКО: Нинди тәм инде тагын? +СКОРПИУС: Юк, мин хуш ис димен, синнән саф чәчәкләр һәм яңа пешкән икмәк тәме килә. +ДРАКО: Альбус, мин монда, ярыймы? Әгәр кирәгем чыкса. +СКОРПИУС: Мин әйтәм, матур икмәк, яхшы икмәк, икмәк... нәрсә булган икмәккә? РОЗА башын кагып чыгып китә. +ДРАКО: Нәрсә булган икмәккә! +АЛЬБУС: Мин сине бөтен җирдән эзләп чыктым... +СКОРПИУС: Һәм хәзер син мине таптың. Та-да! Мин качмадым да инде алай. Син беләсең бит инде, мин иртәрәк кузгалырга яратам. Кешеләр миңа караудан туктасын өчен. Кычкырмасыннар өчен. Чемоданга "Волдеморт малае" дип язмасыннар өчен. Бу гайбәт беркайчан да модадан чыкмас инде. Ул бит мине яратмый, шулай бит? АЛЬБУС дустын кочаклый. Кысып кочаклый. Ул шулай бер секунд тора. СКОРПИУС моңа бик гаҗәпләнә. +Ярар. Сәлам. Мм... Безнең элек кочаклашкан бар идеме? Малайлар бер-берсеннән аерыла, аларга уңайсыз. +АЛЬБУС: Соңгы егерме дүрт сәгатем бераз сәеррәк булды, шуңа гына... +СКОРПИУС: Ә нәрсә булды шул арада? +АЛЬБУС: Соңрак аңлатырмын. Безгә поезддан чыгарга кирәк. Тыштан поезд сызгырткан тавыш ишетелә. Поезд хәрәкәтләнә башлый. +СКОРПИУС: Соң инде. Поезд кузгалды. Һогвартс, көт безне! +АЛЬБУС: Алайса безгә барган поезддан чыгарга кирәк булачак. +АРБАЛЫ КАРЧЫК: Арбадан тәм-том аласызмы, балакайлар? АЛЬБУС тәрәзәне ача һәм тышка сузылып карый. +СКОРПИУС: Кузгалып киткән тылсымлы поезд бирегез безгә. +АРБАЛЫ КАРЧЫК: Кабак бәлеше? Татлы казан? +СКОРПИУС: Альбус Северус Поттер, бу сәер чыраеңны салып, нормаль хәлгә кайт әле. +АЛЬБУС: Беренче сорау. Син Өч тылсымчы бәйгесе турында нәрсәләр беләсең? +СКОРПИУС (бәхетле): Ооо, ярышмы! Өч мәктәп өч чемпионны сайлап, өч сынауга җибәрә - бер Кадәх өчен. Ник сорыйсың әле моны? +АЛЬБУС: Син чиктән тыш китап корты, беләсеңме син шуны? +СКОРПИУС: Аһ-һа. +АЛЬБУС: Икенче сорау. Ни өчен Өч тылсымчы бәйгесен инде егерме елдан артык үткәрмиләр? +СКОРПИУС: Соңгы бәйгедә синең әтиең һәм Седрик Диггори исемле егет катнашкан, алар икесе бергә җиңәргә уйлаганнар, ләкин Кадәх портал булып чыккан һәм ул аларны Волдеморт янына күчергән. Седрикны үтерәләр. Бәйгене бу вакыйгадан соң шунда ук туктатырга булалар. +АЛЬБУС: Яхшы. Өченче сорау: Седрик үтерелергә тиеш идеме? Гади сорау, һәм гади җавап: Юк. Волдеморт нинди сүз әйткән? "Артык башны үтер", дигән. Артык җан. Ул минем әти белән бергә җиңгәч генә һәлак булган. Әти аны коткара алмаган, ә без моны булдыра алабыз. Күптән ясалган бу хатаны без төзәтербез. Вакыт-күчергеч белән. +СКОРПИУС: Альбус, билгеле бер сәбәпләр аркасында, мин Вакыткүчергечләрнең зур җанатары түгел... +АЛЬБУС: Амос Диггори әтидән Вакыт-күчергечләр турында сорагач, ул аларның барлыгын инкарь итте. Үз улын коткарырга гына теләгән, үз улын яраткан карт кешегә алдашты ул. Ул шулай эшләде, чөнки аңа барыбер иде, аңа хәзер дә барыбер. Барысы да әти эшләгән батырлыклар турында сөйли. 2 Кадәх - җам, касә, кубок. Сүз Өч Тылсымчы Кадәхе (кубогы) турында бара. - тәрҗемәче искәрмәсе Ләкин ул кайбер хаталар да ясаган. Зур хаталар, чынлыкта. Мин шул хаталарның берсен төзәтүебезне, Седрикны коткаруыбызны телим. +СКОРПИУС: Тәк, синең миеңне тотып торган соңгы шөрепләр таралып төшкән бугай. +АЛЬБУС: Мин моны эшләргә җыенам, Скорпиус. Мин моны эшләргә тиеш. Һәм син бик яхшы аңлыйсың инде, әгәр минем белән бармасаң, мин барын да бозып ташлармын. Ул авызын ера. Аннан тәрәзәдә югала. СКОРПИУС бер мизгелгә уйга кала. Аннан чыраен сыта, күтәрелә һәм АЛЬБУС артыннан юкка чыга. +БЕРЕНЧЕ ПӘРДӘ, УНБЕРЕНЧЕ КҮРЕНЕШ +ҺОГВАРТС-ЭКСПРЕССНЫҢ ТҮБӘСЕ Бар ярыклардан искән җил түбәгә хас җиллелекне тагын да көчәйтә. +СКОРПИУС: Яхшы, хәзер без поезд түбәсендә, ул җитез, ул куркыныч, бу әлбәттә искитмәле шәп, мин үзем турында күп нәрсә белдем кебек, синең турында бераз өйрәндем бугай, ләкин... +АЛЬБУС: Минем исәпләвемчә, тиздән без виадукка җитәбез, ә анда инде Изге Освальд карт тылсымчылар йортына җиңел генә юл бар. +СКОРПИУС: Нәрсә? Кайда бар? Тыңла әле, мин синең кебек үк дулкынланам, мин үз гомеремдә беренче тапкыр бунт күтәрәм - уау. Поезд түбәсе - мәзәк, ләкин хәзер - аһ. СКОРПИУС күрергә теләмәгән нәрсәнедер күрә. +АЛЬБУС: әгәр безнең Егылуны йомшартучы тылсым эшләмәсә, су аны алмаштырыр. +СКОРПИУС: Альбус. Арбалы карчык. +АЛЬБУС: Юлга ашарга алырга уйлыйсың әллә? +СКОРПИУС: Юк, Альбус. Арбалы карчык туры безгә таба килә. +АЛЬБУС: Юк, ул килә алмый, без бит поезд түбәсендә... СКОРПИУС АЛЬБУСка төртеп күрсәтә, һәм хәзер ул да битараф кына үз арбасын этеп баруын дәвам иткән АРБАЛЫ КАРЧЫКны күрә. +АРБАЛЫ КАРЧЫК: Арбадан тәм-том аласызмы, балакайлар? Кабак бәлеше? Шоколадлы бака? Татлы казан? +АЛЬБУС: Оһ. +АРБАЛЫ КАРЧЫК: Кешеләр минем турында белмиләр дә. Алар минем татлы казаннарны сатып алалар, ләкин мине беркайчан да күрмиләр. Миңа исем белән соңгы тапкыр кайчан дәшкәннәрдер - анысын хәтерләмим дә инде. +АЛЬБУС: Сезнең исемегез ничек соң? +АРБАЛЫ КАРЧЫК: Мин оныттым инде. Мин сиңа шунысын гына әйтә алам: Һогвартс-Экспресс барлыкка килгән чакта Отталин Гэмбол шәхсән үзе эшкә алды мине.. +СКОРПИУС: Бу - йөз дә тугыз ел. Сез бу эшне йөз дә тугыз ел башкарасызмы? +АРБАЛЫ КАРЧЫК: Бу куллар алты миллионнан артык Кабак бәлеше ясадылар. Минем кул арты җиңел аны пешергәндә. Ләкин кешеләр беркайчан да кабак бәлешенең җиңел генә башка нәрсәгә әверелә алуына игътибар итми. Ул Кабак бәлешен кулына ала. Аны граната аткан сыман ата. Ул шартлый. +Ә шоколадлы бака белән нәрсә эшләп булуына ышанмассыз да. Беркайчан да, беркайчан да һәм беркемгә дә барасы җиргә барып җиткәнче поезддан төшәргә ирек бирмәдем. Кайберәүләр, Сириус Блэк һәм аның иярченнәре, Фред белән Джордж Уизли тырышып карадылар. Берсенең дә барып чыкмады, чөнки бу поезд аннан кемдер төшеп калганын яратмый... АРБАЛЫ КАРЧЫКның куллары бик тә үткен сөңге очларына әверелә. Ул елмая. +Бәс, сәфәребезне үз урыннарыгызда дәвам итсәгез иде, зинһар. +АЛЬБУС: Син хаклы булгансың, Скорпиус. Бу поезд тылсымлы. +СКОРПИУС: Нәкъ менә бу мизгелдә минем хаклы булырга бер теләгем дә юк. +АЛЬБУС: Ләкин мин дә дөрес сөйләгәнмен - виадук турында - безнең аста су, Егылуны йомшарту әфсенен әйтер чак җитте. +СКОРПИУС: Альбус, бу начар идея. +АЛЬБУС: Шулаймы? (Ул бераз шикләнеп тора, ләкин уйлануларга вакыт калмаганын аңлый). Соң инде. Өч. Ике. Бер. Моллиаре! Ул сикергән чагында әфсенне әйтә. +СКОРПИУС: Альбус... Альбус... Дусты сикергәч, ул өметен җуйган кеше кыяфәтендә кала. Ул якынлашып килүче АРБАЛЫ КАРЧЫКка карый. Аның чәчләре тузган. Сөңге очлары бик үткер. Хуш, сезнең кыяфәтегез никадәр чибәр булса да, миңа дустым артыннан китәргә кирәк. Ул борынын тота, һәм тылсым сүзен әйтә-әйтә, АЛЬБУС артыннан сикерә. Моллиаре! +БЕРЕНЧЕ ПӘРДӘ, УНИКЕНЧЕ КҮРЕНЕШ +ТЫЛСЫМ МИНИСТРЛЫГЫ, ЗУР ҖЫЕННАР ЗАЛЫ Сәхнә буе тылсымчы һәм тылсымчыбикәләр белән тулы. Алар чын тылсымчы һәм тылсымчыбикәләр булдыра алганча гайбәт сатып, көфер почмаклары ясап сөйләшеп утыралар. Алар арасында ДЖИННИ, ДРАКО һәм РОН да бар. Алардан өстә, сәхнәдә, ҺЕРМИОНА белән ҺАРРИ. +ҺЕРМИОНА: Тәртип. Тәртип. Нәрсә, тынычлыкны әфсенләргә кирәк әллә? (Ул тылсым таягын кулланып, гавамны тынычландыра). Яхшы. Гадәттән тыш Олы җыенга рәхим итегез! Сезнең арадан шулкадәр күп тылсым иясенең монда килә алуына мин бик рәхмәтлемен. Тылсым дөньясы озак еллар буена тынычлыкта яшәп килде. Һогвартс сугышында Волдемортны җиңгәннән бирле инде егерме ике ел узды, һәм мин сөенеп әйтәм: бүген мондый хәлләр турында ишетеп кенә белгән балалар буыны үсеп килә. Бу көнгә кадәр шулай иде. Һарри. +ҺАРРИ: Волдеморт тарафдарлары соңгы айларда күп хәрәкәтләнә башлады. Без Аурупа буйлап йөри башлаган тролльләрне, диңгезләрне кичүче алыпларны һәм вервольфләрне күзәтәбез. Соңгыларының эзләрен без берничә атна элек җуйдык, моны мин танырга мәҗбүрмен. Без бу гаскәр калдыкларының кайда юнәлгәннәрен яки аларны кем хәрәкәтләнергә мәҗбүр итүен белмибез, ләкин бу хәлләр безне шомланырга һәм аларның артында ни ятуы турында борчылырга мәҗбүр итә. Шуңа без сорыйбыз: кем нәрсә күрде? Бәлки, нидер сизенәсездер? Әгәр таягыгызны күтәрсәгез, без һәркемнең сүзен ишетербез. Профессор МакГонагалл, рәхим итегез. +ПРОФЕССОР МАКГОНАГАЛЛ: Җәйге ялдан кайтып кергәч, төнәтмәләр саклагычына кереп, кемнеңдер актарынганына тап булдык. Югалтулар күп түгел анысы, бераз бумсланг тиреләре һәм алтынкүз канатлары гына, Тыелган исемлекә кергән әйберләр юк. Без моны Пивзның эше дип бәяләдек. +ҺЕРМИОНА: Рәхмәт, Профессор. Без моны да тикшерербез (залдагыларга карый). Тагын кемнең нинди сүзе бар? Хуш, алайса соңгы һәм иң шомлы нәрсә - Волдеморт киткәннән бирле кабатланмаган күренеш - Һарриның ярасы янә авырта башлады. +ДРАКО: Волдеморт үлде, Волдеморт юк. +ҺЕРМИОНА: Әйе, Драко, Волдеморт һәлак булды, ләкин бу барлык хәлләр дә бер фикергә илтә: Волдемортның яки аның бер кисәгенең кире кайту мөмкинлеге булуы бар. Бу залдагыларда реакция уята. +ҺАРРИ: Хәзер бу катлаулырак, ләкин белеп торыр өчен моны сорарга тиешбез. Кара Тамгалар белән билгеләнгәннәр... сез ни дә булса сизмәдегезме? Чак кына авырту? +ДРАКО: Кара Тамгалары булганнарга карата тагын начар уйлый башлыйбызмы, Поттер? +ҺЕРМИОНА: Юк, Драко. Һарри бары тик... +ДРАКО: Беләсеңме, бу нәрсә? Һарри чыраеның газеталарга кайтуын тели. Көндәлек пәйгамбәрдә Волдемортның кайтуын кимендә елга бер тапкыр хәбәр итеп, имеш-мимеш тараталар. +ҺАРРИ: Ул сүзләрнең берсен дә мин әйтмәдем! +ДРАКО: Чынлапмы? Ә Көндәлек пәйгамбәрне синең хатының мөхәррирли түгелме? ДЖИННИ аның каршына чыга, аның ачуы чыккан. +ДЖИННИ: Спорт бүлеген генә! +ҺЕРМИОНА: Драко. Һарри бу мәсьәләне Министрлык игътибарына җиткерде. Һәм мин, Тылсым министры буларак... +ДРАКО: Син аның дусты булганга күрә генә сайлауда тавыш җыя алдың. РОН ДЖИННИны тотып кала һәм ДРАКОга усал карап куя. +РОН: Чыраеңны җимерергә әллә? +ДРАКО: Инкарь итмәгез: аның даны барыгызга да тәэсир итә. Ә бар дөнья Поттерның исемен пышылдый башласын өчен (ҺАРРИ кебек кылана), "минем ярам авырта, минем ярам авырта" дан да яхшырак нәрсә бар? Ә беләсезме, бу нәрсәне аңлатачак: гайбәтчеләр минем улымны аның әтисе турында мәгънәсез имеш-мимешләр белән тагын бер кат кимсетергә мөмкинлек алачак. 3 Кара Тамга - Волдемортка хезмәт итүчеләрнең беләгендә сурәтләнгән билге. +ҺАРРИ: Драко, беребезнең дә Скорпиус турында начар сүз әйткәне юк бит... +ДРАКО: Хуш, мин, мәсәлән, бу очрашуны сафсата дип бәялим. Һәм мин китәм. Ул чыгып китә. Башкалар да аның артыннан тарала башлый. +ҺЕРМИОНА: Юк. Бу дөрес юл түгел. Туктагыз. Безгә стратегия кирәк. +БЕРЕНЧЕ ПӘРДӘ, УНӨЧЕНЧЕ КҮРЕНЕШ +ИЗГЕ ОСВАЛЬД ИСЕМЕНДӘГЕ КАРТ ТЫЛСЫМЧЫЛАР ЙОРТЫ Бу - хаос. Бу - тылсым. Бу - Изге Освальд ис. карт тылсымчылар йорты, һәм монда, сез күз алдына китерергә сәләтле булган дәрәҗәдә, могҗизалы. Картларның таяклары җанланган, бәйләм йомгаклары тәртипсезләнә, санитарлар танго бии. Мондагы кешеләр тылсымны кирәгенчә генә куллану вазифасыннан азат, шуңа күрә тылсымчы һәм тылсымчыбикәләр тылсым белән күңел ачалар. Бу аларның төп шөгыле. АЛЬБУС белән СКОРПИУС карана-карана килеп керәләр, алар гаҗәпләнгән һәм, дөресен әйткәндә, бераз курыккан кыяфәтле. АЛЬБУС белән +СКОРПИУС: Мм.. гафу итегез. Гафу итегез. ГАФУ ИТЕГЕЗ! +СКОРПИУС: Оһ, бу кыргый урын. +АЛЬБУС: Без Амос Диггорины эзлибез. Кинәт кенә тулы тынлык урнаша. Барысы да бермәлдә тынычлана, һәм чак кына караңгылана. БӘЙЛӘМЛЕ КАРЧЫК: Һәм яшь егетләргә мескен карт кабахәт нәрсәгә кирәк инде? ДЕЛЬФИ елмаеп килеп керә +ДЕЛЬФИ: Альбус? Альбус! Син килдеңме? Ничек искиткеч! Әйдә, Амос белән күрешик! +БЕРЕНЧЕ ПӘРДӘ, УНДҮРТЕНЧЕ КҮРЕНЕШ +ИЗГЕ ОСВАЛЬД ИСЕМЕНДӘГЕ КАРТ ТЫЛСЫМЧЫЛАР ЙОРТЫ, АМОСНЫҢ БҮЛМӘСЕ АМОС СКОРПИУС белән АЛЬБУСка карый - ул ярсулы. +АМОС: Тукта, мин моны дөрес аңладым микән. Син безнең сөйләшүне - син ишетергә тиеш булмаган сөйләшүне - тыңлап торгансың һәм, сорамыйча, әлбәттә, рөхсәтсез, башка кешенең шәхси эшенә тыкшынырга, бик тупас итеп тыкшынырга карар кылгансың. +АЛЬБУС: Минем әти сезне алдады - мин беләм моны. Аларда Вакыт-күчергеч бар. +АМОС: Әлбәттә бар. Хәзер үк китсәгез була. +АЛЬБУС: Нәрсә? Юк. Без булышырга дип килдек. +АМОС: Булышырга? Буйлары да үсеп җитмәгән ике малай актыгы миңа ничек ярдәм итә алыр икән? +АЛЬБУС: Тылсым дөньясын үзгәртер өчен зур үсү кирәк түгеллеген минем әтием исбатлады инде. +АМОС: Һәм син Поттер булганга күрә, мин сиңа бу эшкә кысылырга рөхсәт бирергә тиешме? Синең атаклы исемеңә карапмы? +АЛЬБУС: Юк! +АМОС: Слизерин Йортында укучы Поттер - әйе, мин синең турында укыган идем. Үзе белән Малфойны, һы, бәлки, Малфой түгел, ә Волдеморт малаен алып килүче Поттер... Сез Сихер белән бәйле түгел дип кем әйтә ала?! +АЛЬБУС: Ләкин.... +АМОС: Син әйткән мәгълүмат инде билгеле иде, ә менә шуны хәбәр итеп сөйләвең файдалы буды. Синең атаң алдашкан. Ә хәзер барыгыз. Икегез дә. Вакытымны исраф итмәгез. +АЛЬБУС (кодрәтле һәм көчле тавыш белән): Юк, сез мине тыңларга тиеш, сез үзегез әйттегез: минем әтинең кулы күпме кешенең канына буялган! Моны үзгәртергә булышырга рөхсәт итегез. Ул ясаган хаталарның берсен төзәтергә ирек бирегез. Ышаныгыз миңа. +АМОС (аның да тавышы күтәрелә): Син мине ишетмәдеңме әллә, малай? Мин сиңа ышанырга бер сәбәп тә күрмим. Шулай булгач, барыгыз. Хәзер үк. Сезне китәргә мәҗбүр иткәнче. Ул таягын янаулы итеп өскә күтәрә. АЛЬБУС таякка карый, ул авыр сулап куя. АМОС аны шаккатырды. +СКОРПИУС: Әйдә, дус, безнең яхшы ягыбыз шул инде - без кайчан китәргә икәнен яхшы беләбез. АЛЬБУСның китәсе илми. СКОРПИУС аның кулыннан тарта. Ул борыла һәм алар чыгуга таба баралар. +ДЕЛЬФИ: Абый, минемчә, аларга таяныр өчен бер сәбәп бар. Алар туктап кала. +Алар сиңа үзләре теләп булышырга булганнар. Улыңны теге дөньядан алып кайтыр өчен үзләрен куркыныч астына куярга әзер бит алар. Чынлыкта, бер шигем юк, монда килеп җитәр өчен дә куркынычлар аша узганнардыр. +АМОС: Без Седрик турында сөйләшәбез... +ДЕЛЬФИ: Һәм син бит үзең әйткән идең, Һогвартс эчендә кемнеңдер булуы галәмәт уңай форсат булыр иде дип? ДЕЛЬФИ АМОСның маңгаен үбә. АМОС ДЕЛЬФИга карый, ә аннары карашын егетләргә күчерә. +АМОС: Ни өчен? Ни өчен сез үзегезне куркыныч астына куясыз? Сезгә ник кирәк бу? +АЛЬБУС: Мин артык кеше булуның ни икәнен беләм. Сезнең улыгыз үтерелүгә лаек түгел иде, Мистер Диггори. Без сезгә аны кире кайтарырга булышырбыз. +АМОС (ниһаять, хисләрен тышка чыгарып): Минем улым... минем улым тормышымның иң гүзәл бизәге иде. Һәм син хаклы, бу гаделсезлек, коточкыч гаделсезлек иде... Әгәр сез җитди... +АЛЬБУС: Без бик җитди. +АМОС: Бу куркыныч булачак. +АЛЬБУС: Без беләбез. +СКОРПИУС: Без? +АМОС: Дельфи, мөгаен, син аларны озата барырга теләрсең? +ДЕЛЬФИ: Әгәр бу сине бәхетле итсә, әлбәттә, абый. Ул АЛЬБУСка елмая, тегесе дә елмаеп җавап бирә. +АМОС: Вакыт-күчергечне кулга төшерү үзе генә дә зур куркыныч икәнен аңлыйсызмы? +АЛЬБУС: Без гомерләребезне моңа багышларга әзер. +СКОРПИУС: Без? +АМОС (бик җитди): Мин моңа чыннан да өметләнәм. +БЕРЕНЧЕ ПӘРДӘ, УНБИШЕНЧЕ КҮРЕНЕШ +ҺАРРИ ҺӘМ ДЖИННИ ПОТТЕРЛАРНЫҢ ЙОРТЫ, АШ БҮЛМӘСЕ ҺАРРИ, РОН, ҺЕРМИОНА һәм ДЖИННИ утыралар, бергә ашыйлар. +ҺЕРМИОНА: Мин Дракога күпме әйттем: министрлыкта беркем дә Скорпиус турында сөйләнми. Гайбәт сүзләре бездән чыкмый. +ДЖИННИ: Асторияне югалткач, мин аңа язган идем, нәрсә белән булыша алабыз дип сорадым. Мин уйлаган идем... улы Альбус белән шулай якын дус булгач, Скорпиус Раштуа ялларының беразын бездә үткәрергә теләр дигән идем... Минем ябалак бер җөмләдән торган хат белән кайтты: "Әйт иреңә, минем улым турында сүзләрне мәңгегә бетертсен". +ҺЕРМИОНА: Ул бу гайбәтләр белән җенләнгән ахрысы. +ДЖИННИ: Аның башы буталган, кайгысы да шунда килеп кушылган. +РОН: Мин аның кайгысын уртаклашам, ләкин ул Һермионага яла якканда... Хуш... (ҺАРРИга карап куя). Ай, мин аңа гел әйтәм инде моны, юкка борчыласың, юкка, дим. +ҺЕРМИОНА: Аңа? +РОН: Тролльләр мәҗлескә барганнардыр, алыплар - туйга, ә син Альбус турында бик борчылганга күрә начар төшләр күрәсеңдер, яраң авырта, чөнки картаясыңдыр. +ҺАРРИ: Картаям? Рәхмәт инде, дус. +РОН: Дөресен әйтим, утырган һәм баскан саен мин уфлыйм хәзер. Ә табаннарым, табаннарым - зур проблема, аларның авыртуы турында җырлар чыгара аламдыр инде. Бәлки, синең яраң белән дә шул ук хәлдер. +ДЖИННИ: Син җүләр сүз сөйлисең. +РОН: Бу минем кабатланмас сыйфатларым. Бу һәм минем Шомбай кабымлыклары. Һәм минем сезгә мәхәббәтем. Хәтта Коры Сөяк Джиннины да яратам. +ДЖИННИ: Рональд Уизли, җүләр сатуыңны туктатмасаң, Әнигә әйтәм. +РОН: Әйтмисең. +ҺЕРМИОНА: Әгәр Волдемортның бер өлеше сакланган икән, нинди генә формада булмасын ул, без моңа әзер торырга тиеш. Мин куркам. +ДЖИННИ: Мин дә куркам. +РОН: Ә мин бернидән курыкмыйм. Әнидән кала. +ҺЕРМИОНА: Һарри, чынлап әйтәм, Корнелиус Фадж кебек буласым килми. Койрыкны сыртка салып ятмам. Драко Малфойның сүзләре минем абруемны никадәр төшерсә дә, миңа барыбер. +РОН: Синең беркайчан да иҗтимагый абруең юк иде бугай бит? ҺЕРМИОНА РОНга атып үтерердәй булып карый, ләкин РОН аның карашыннан качып кала. +Тимәдең. ДЖИННИ РОНга суга. РОН чинап җибәрә. +Бәрде. Каты итеп бәрде. Кинәт кенә бүлмәгә ябалак очып керә. Ул акрын гына түбәнәя һәм ҺАРРИның тәлинкәсенә хат ыргыта. +ҺЕРМИОНА: Хатлар өчен соң түгелме? ҺАРРИ хатны ача. Ул гаҗәпләнгән. +ҺАРРИ: Профессор МакГонагаллдан. +ДЖИННИ: Нәрсә язган? ҺАРРИның йөзе караңгылана. +ҺАРРИ: Джинни, Альбус. Альбус белән Скорпиус мәктәпкә килмәгәннәр. Алар югалганнар. +БЕРЕНЧЕ ПӘРДӘ, УНАЛТЫНЧЫ КҮРЕНЕШ +УАЙТҺОЛЛ, ПОДВАЛ СКОРПИУС шешәгә кырын карап тора. +СКОРПИУС: Димәк, безгә моны эчәргә генә кирәк? +АЛЬБУС: Скорпиус, сиңа, супер китап корты һәм төнәтмәләр буенча белгечкә, Әйләндерү төнәтмәсенең нәрсә икәнен аңлату чыннан да кирәкме? Дельфи ясаган искиткеч төнәтмәне эчкәч, без әвереләчәкбез һәм шулай Тылсым министрлыгына эләгәчәкбез. +СКОРПИУС: Яхшы, тик ике сорау, беренчесе - авыртамы? +ДЕЛЬФИ: Аңлавымча, бик нык. +СКОРПИУС: Рәхмәт. Белеп тору яхшырак. Икенче сорау: Берәрегез беләме, Әйләндерү төнәтмәсенең исе нинди? Чөнки, минем ишетүемчә, аннан балык тәме килә, ә әгәр бу шулай икән, мин аны кире косып чыгарачакмын. Миңа балык килешми. Беркайчан да килешмәде. Һәм килешмәячәк тә. +ДЕЛЬФИ: Белеп торырбыз (ул бер йоту белән төнәтмәне эчә). Балык тәме килми моннан (Ул әверелә башлый, калтырана, газаплана). Чынлыкта тәме бик начар түгел икән. Бу авырттыра, ләкин... (Ул каты тавыш белән кикерә). Алыгыз моны. Монда бераз... (ул тагын кикерә һәм ҺЕРМИОНАга әверелә). Бераз бетми торган балык татымы кала. +АЛЬБУС: Оһо, бу... искитәрлек. +СКОРПИУС: Ике тапкыр искитәрлек. ДЕЛЬФИ/ +ҺЕРМИОНА: Мин үземне үзем итеп тоймыйм - хәтта сөйләшүем дә аныкы кебек! Өч тапкыр искитәрлек. +АЛЬБУС: Ярар. Хәзер мин. +СКОРПИУС: Юк, юк, дускаем. Әгәр моны эшлибез икән, димәк (ул, елмаеп, ҺАРРИныкы кебек күзлекне кия) бергә эшлибез. +АЛЬБУС: Өч. Ике. Бер. +Алар төнәтмәне йоталар. +Юк, бу яхшы (авыртынып тартыша). Алай ук яхшы түгел икән. +Икесе дә әверелә һәм тартыша башлыйлар. +АЛЬБУС РОНга әверелә, СКОРПИУС - ҺАРРИга. +Икесе дә бер-берсенә карап торалар. Тынлык. АЛЬБУС/ +РОН: Бу бераз сәеррәк булачак, шулай бит? СКОРПИУС/ҺАРРИ (рольгә кереп һәм моннан ләззәт алып): Бар, бүлмәңә. Туры бүлмәңә бар. Син коточкыч тәртипсез һәм начар малай булдың. АЛЬБУС/РОН (көлеп): Скорпиус... СКОРПИУС/ҺАРРИ (мантиясен җилкә аркылы киеп): Бу синең идея иде - мин ул, ә син - Рон. Күңел ачып калырга кирәк бит инде, мин өлгергәнче... (һәм ул каты тавыш белән кикерә). Ярар, бу бик күңелсез. АЛЬБУС/ +РОН: Һы, Рон абый моны сиздермәскә тырышса да, аның корсагы ярыйсы гына икән. ДЕЛЬФИ/ +ҺЕРМИОНА: Безгә китәргә кирәктер, ничек уйлыйсыз? Алар урамны чыга һәм телефон будкасына керә. 62442 номерын җыялар. ТЕЛЕФОН БУДКАСЫ: Рәхим итегез, Һарри Поттер. Рәхим итегез, Һермиона Грейнджер. Рәхим итегез, Рон Уизли. Алар елмаешалар. Телефон будкасы идән астына төшеп югала +БЕРЕНЧЕ ПӘРДӘ, УНҖИДЕНЧЕ КҮРЕНЕШ +ТЫЛСЫМ МИНИСТРЛЫГЫ, ОЧРАШУЛАР БҮЛМӘСЕ ҺАРРИ, ҺЕРМИОНА, ДЖИННИ һәм ДРАКО кечкенә бүлмәдә тегендә-монда атлыйлар. +ДРАКО: Без тимер юлны тулысынча тикшереп чыктыкмы? +ҺАРРИ: Минем Идарә бер кат тулысынча тикшереп чыкты, хәзер яңабаштан эзләнәләр. +ДРАКО: Арбалы Карчыктан бер файдалы сүз дә тартып чыгарып булмадымы? +ҺЕРМИОНА: Арбалы карчык ярсуына чыдый алмый, һаман шул Отталин Гэмболның исеменә тап төшердем дип сөйли. Ул Һогвартста шулкадәр озак эшләве белән горурлана. +ДЖИННИ: Маггллардан тылсым турында берәр хәбәр булмадымы? +ҺЕРМИОНА: Яңарак кына мин маглларның премьер-министрына хәбәр салдым. Хәзер ул "хәбәрсез югалганнар" дигән кәгазьләрне тутыра. Хм, әфсен кебек яңгырый, тик бу алай түгел. +ДРАКО: Хәзер без балаларны табу эшен маглларга йөклибезмени? Һарриның ярасы турында аларга да әйттекме соң инде? +ҺЕРМИОНА: Без алардан нибары ярдәм генә сорадык. Һәм, кем белә, Һарриның җәрәхәте моңа ничек бәйледер, ләкин бу, һичшиксез, без җитди карарга тиешле мәсьәлә. Безнең аврорлар хәзер сихер белән бәйле булган һәркемне тикшерәләр һәм... +ДРАКО: Бу Әҗәл убырларының эше түгел. +ҺЕРМИОНА: Мин синең ышанычыңны уртаклашмас идем... +ДРАКО: Мин ышанмыйм, мин беләм: мин хаклы. Кайбер диваналар хәзер Сихер эзлиләр... Минем улым Малфой, алар аңа кагылмаслар иде. +ҺАРРИ: Яңалыклар пәйда булганчы, нәрсәнедер... +ДЖИННИ: Мин Драко белән килешәм. Әгәр бу кеше урлау икән, Альбусны алып китүләрен аңлыйм, ә икесен дә урлау... ҺАРРИның күз карашы ДЖИННИ белән очраша, хәзер ул аның аннан ни ишетергә теләгәнен аңлый. +ДРАКО: һәм Скорпиус - иярүче генә, ул лидер түгел, гәрчә мин аны шундый булырга күпме өйрәтсәм дә. Шулай булгач, мин шикләнмим - ул Альбуска ияреп, поезддан төшкән, һәм минем сорау шул: ул аны кая алып китә ала? +ДЖИННИ: Һарри, алар качкан, син дә, мин дә беләбез моны. ДРАКО аларның бер-берсенә карашуына игътибар итә. +ДРАКО: Сез нидер беләсезме? Ник безгә әйтмисез? Тынлык. +Нинди мәгълүматны яшерсәгез дә, сезгә аның белән бүлешергә киңәш итәм. +ҺАРРИ: Мин Альбус белән ызгышкан идем, бер көн алдан. +ДРАКО: Һәм... ҺАРРИ икеләнеп тора, ә аннан ДРАКОның күзләренә кыю итеп карый. +ҺАРРИ: Һәм мин аңа кайвакыт аның минем улым булуын теләмәвемне әйттем. Башка төр тынлык. Тирән, ныклы тынлык. Аннары ДРАКО янаулы кыяфәт белән ҺАРРИга таба атлый башлый. +ДРАКО: Әгәр Скорпиуска бер-бер нәрсә булса... ДЖИННИ ДРАКО белән ҺАРРИ арасына килеп баса. +ДЖИННИ: Драко, янаулар белән кизәнмә, зинһар, кирәкми. +ДРАКО (кычкыра): Минем улым югалган! +ДЖИННИ (шулай ук кычкырып): Минеке дә! ДРАКО аның карашы белән очраша. Бүлмәдә чын-чынлап эмоцияләр уйный. +ДРАКО (иреннәрен нәкъ әтисе сыман селкетеп): Әгәр сезгә алтын кирәк булса... Малфойларда булган һәртөрле байлык... Ул минем бердәнбер варисым... Ул - минем бердәнбер гаиләм. +ҺЕРМИОНА: Министрлык моны истә тотар, рәхмәт, Драко. ДРАКО чыгарга җыена. Туктый да ҺАРРИга карый. +ДРАКО: Кемне коткарсаң да, нәрсәләр эшләгән булсаң да, миңа барыбер. Син минем гаиләмнең чын каргышы, Һарри Поттер. +БЕРЕНЧЕ ПӘРДӘ, УНСИГЕЗЕНЧЕ КҮРЕНЕШ +ТЫЛСЫМ МИНИСТРЛЫГЫ, КОРИДОР СКОРПИУС/ +ҺАРРИ: Бу чыннан да шушындамы? Кырыйларыннан гына сакчы узып китә. СКОРПИУС/ҺАРРИ белән ДЕЛЬФИ/ҺЕРМИОНА кыяфәт чыгарган булалар. +Әйе, Министр, мин чыннан да бу мәсьәлә министрлык өчен әһәмиятле һәм аны төрле яктан тикшерергә кирәк, дип саныйм. +САКЧЫ (баш кагып): Министр. ДЕЛЬФИ/ +ҺЕРМИОНА: Әйдә, бу хакта бергәләп уйлашыйк. +Сакчы китә, болар җиңел сулап куялар. +Хакыйкать даруын куллану минем абыйның идеясе иде, без аны министрлык хезмәткәренең эчемлегенә салдык. Ул безгә Вакыт-күчергечнең сакланганын һәм кайда яшерелгәнен әйтте. Тылсым министры үз бүлмәсендә тота икән аны. +Ул ишеккә төртеп күрсәтә. Кинәт кенә тавыш ишетелә. +ҺЕРМИОНА (эчтән): Һарри... безгә бу турында сөйләшергә кирәк... +ҺАРРИ (эчтән): сөйләшәсе сүз юк монда. ДЕЛЬФИ/ +ҺЕРМИОНА: Аһ, менә терә... АЛЬБУС/ +РОН: Һермиона. Һәм әти. +Паника куба, башкаларга да күчә. СКОРПИУС/ +ҺАРРИ: Яхшы. Качарга урын. Качарга урын юк. Гаип булу тылсымнарын беләме берәрегез? ДЕЛЬФИ/ +ҺЕРМИОНА: Без аның офисына керә алмыйбызмы? АЛЬБУС/ +РОН: Ул үзе дә офисына юнәлә. ДЕЛЬФИ/ +ҺЕРМИОНА: Башка урын юк бит. Ул ишекне ачып карый. Тагын бер кат ачып карый. +ҺЕРМИОНА (эчтән): Әгәр син бу турында минем белән яки Джинни белән сөйләшмисең икән... СКОРПИУС/ +ҺАРРИ: Артка. Алоһомора! Ул таягы белән ишеккә төртә. Ишек ачылып китә. Ул канәгатьлек белән елмаеп куя. +Альбус. Тоткарла аны. Син аны тоткарларга тиеш. +ҺАРРИ (эчтән): Нәрсә әйтәсең инде монда? АЛЬБУС/ +РОН: Мин? Ни өчен мин? ДЕЛЬФИ/ +ҺЕРМИОНА: Соң, без була алмыйбыз бит инде. Без - алар бит. +ҺЕРМИОНА (эчтән): Син әйткәннәр, һичшиксез, ялгыш булган, ләкин уенда факторлар күбрәк... АЛЬБУС/ +РОН: Ләкин мин булдыра алмыйм, булдыра алмыйм. Бераз ыгы-зыгы, АЛЬБУС/РОН ишек артында басып торуын дәвам итә, ә бу вакытта ҺАРРИ белән ҺЕРМИОНА сәхнә артыннан керәләр. +ҺАРРИ: Һермиона, мин сиңа борчылганың өчен рәхмәтлемен, ләкин монда бу кирәкми... +ҺЕРМИОНА: Рон? АЛЬБУС/ +РОН: Сюрприз! +ҺЕРМИОНА: Син нишлисең монда? АЛЬБУС/ +РОН: Ир үзенең хатынын күрер өчен рөхсәт сорарга тиешме? Ул ҺЕРМИОНАны каты итеп үбә. +ҺАРРИ: Мин бара торыйм... +ҺЕРМИОНА: Һарри. Минем карашым шундый... Драко нәрсә генә әйтсә дә, син Альбуска әйткән сүзләр... Бер сүз аркасында гына төртелеп калсагыз, кемгәдер рәхәт булыр дип уйламыйм мин. АЛЬБУС/ +РОН: О, сез Һарриның кайчакта минем, (үзен төзәтеп) Альбусның аның улы булуын теләмәгәнен әйтүе турындамы?.. +ҺЕРМИОНА: Рон! АЛЬБУС/ +РОН: Эчеңдә йөрткәнче, әйтеп калу яхшырак, миңа калса... +ҺЕРМИОНА: Ул аңлар... Без барыбыз да әйтергә теләмәгән сүзләрне әйтәбез. Ул моны белә. АЛЬБУС/ +РОН: Ә әгәр әйтергә теләгәнне әйтсәң... Алайса нишләргә? +ҺЕРМИОНА: Рон, чынлап әйтәм, хәзер вакыты түгел. АЛЬБУС/ +РОН: Әлбәттә, юк. Сау бул, кадерлем. АЛЬБУС/РОН аның киткәнен карап тора, ул офисын узып китәр дип өметләнә. Ләкин, әлбәттә, ҺЕРМИОНА китми. АЛЬБУС/РОН, министр үз бүлмәсенә кергәнче, аны тоткарлар өчен йөгерә. Ул аны бер тоткарлый, аннан тагын, ботларын каршы куеп, аны тоткарлый. +ҺЕРМИОНА: Ник син миңа офисыма керергә комачаулыйсың? АЛЬБУС/ +РОН: Мин комачауламыйм. Тоткарламыйм. Һич кенә дә. ҺЕРМИОНА янә ишектән узмакчы була, ул аны тагын тоткарлый. +ҺЕРМИОНА: Тоткарламале дим, Рон. АЛЬБУС/ +РОН: Әйдә тагын бәби алып кайтабыз. ҺЕРМИОНА аны хәйләләргә тырыша. +ҺЕРМИОНА: Нәрсә? АЛЬБУС/ +РОН: Әгәр тагын бәби теләмәсәң, ялга барыйк. Миңа йә бәби, йә ял кирәк. Мин үз дигәнемә ирешәчәкмен, без соңрак бу турында сөйләшербез бит, кадерлем? ҺЕРМИОНА соңгы кат бүлмәсенә керергә тырышып карый, ул исә аны үбеп тоткарлап кала. Бу җитди көрәшкә әверелә бара. +Бәлки, "Тишек казан"га барып, бераз утырып кайтырбыз? Яратам сине. +ҺЕРМИОНА (йомшарып): Әгәр анда тагын сасы шартлаткыч икән, бел, сиңа Мерлин да булышалмас. Ярар. Безгә барыбер магллар дөньясына чыгып керергә кирәк. Ул чыгып китә. ҺАРРИ аның белән бергә чыга. АЛЬБУС/РОН ишеккә таба бара. Ләкин ҺЕРМИОНА кире керә, бу юлы үзе генә. +Бәби яки ял? Кайвакыт син барлык кысалардан чыгасың, беләсеңме син шуны? АЛЬБУС/ +РОН: Син миңа шуңа күрә кияүгә чыктың бит инде, шулай түгелмени? Минем шаккатырлык юмор хисе өчен. Ул янә чыгып китә. АЛЬБУС/РОН ишекне ача башлый, ләкин министр тагын кире керә, ул ишекне ябып куя. +ҺЕРМИОНА: Балык исе килә. Әйттем ич сиңа, ул балыклы сэндвичлардан ераграк тор дип. АЛЬБУС/ +РОН: Дөрес әйткәнсең. ҺЕРМИОНА чыгып китә. АЛЬБУС/РОН аның киткәнен тикшерә һәм зур җиңеллек белән ишекне ача. +БЕРЕНЧЕ ПӘРДӘ, УНТУГЫЗЫНЧЫ КҮРЕНЕШ +ТЫЛСЫМ МИНИСТРЛЫГЫ, ҺЕРМИОНАНЫҢ ОФИСЫ СКОРПИУС/ҺАРРИ белән ДЕЛЬФИ/ҺЕРМИОНА ҺЕРМИОНАның офисында, ишекнең теге ягында көтеп торалар, бу вакытта АЛЬБУС/РОН килеп керә, ул абынып китә, кәефе бик арган кешенеке сыман. АЛЬБУС/ +РОН: Бу шулкадәр сәер. ДЕЛЬФИ/ +РОН: Син бик хисләнеп сөйләдең. Шәп кыстың син аны. СКОРПИУС/ +ҺАРРИ: Мин белмим, сине мактап, кулыңны кысаргамы, әллә инде каш җыерыргамы - җиңгәңне әллә биш тапкыр үптең инде син! АЛЬБУС/ +ҺАРРИ: Рон бик мәхәббәтле кеше. Мин аның башын бутарга гына тырыштым, Скорпиус. Һәм менә мин аның башын бутадым. СКОРПИУС/ +ҺАРРИ: Һәм тагын әтиең әйткән сүзләр турында.... ДЕЛЬФИ/ +ҺЕРМИОНА: Егетләр... Ул әйләнеп кайтачак, без озак тора алмыйбыз. АЛЬБУС/РОН (СКОРПИУС/ҺАРРИга): Ишеттеңме? ДЕЛЬФИ/ +ҺЕРМИОНА: Һермиона Вакыт-күчергечне кайда яшерә ала? (Ул бүлмәне җентекләп карый һәм китап киштәләрен күрә). Киштәләрне тикшерик. Алар китап киштәләрендә эзләнә башлый. СКОРПИУС/ҺАРРИ дустына аптырап карап тора. СКОРПИУС/ +ҺАРРИ: Ник син миңа әйтмәдең? АЛЬБУС/ +РОН: Әтием минем аның улы булуымны теләмәве турында әйтте. Сүз башы өчен авыррак җөмлә, әйеме? СКОРПИУС/ҺАРРИ нәрсә әйтергә икән дип уйлана. СКОРПИУС/ +ҺАРРИ: Мин беләм, Волдеморт малае... дигән сүз - ул ялган, һәм син дә беләсең, тик шулай да, кайвакыт, мин әтинең ни уйлаганын күрәм кебек, "Ничек дөньяга китерә алдым мин моны?" ди сыман ул. АЛЬБУС/ +РОН: Барыбер минем әтидән яхшырак. Бер шигем юк, ул күбрәк вакытын мине ничек үзгәртү турында уйлап йөридер. ДЕЛЬФИ/ҺЕРМИОНА СКОРПИУС/ҺАРРИны китап киштәләре янына төрткәләргә тырыша. ДЕЛЬФИ/ +ҺЕРМИОНА: Бәлки, без кул астында яткан нәрсәләргә игътибар итәрбез? СКОРПИУС/ +ҺАРРИ: Минем уйлавымча, безнең дус булуыбызның сәбәбе бардыр кебек, Альбус, бер-беребезне табуыбызның бер хикмәте, беләсеңме? Һәм ничек кенә булса да, бу маҗарабыз... Аннары ул киштәдә бер китапны күрә һәм кашларын җыера. Сез бу китапларны күрдегезме? Монда кайбер җитди китаплар бар. Тыелган китаплар. Ләгънәтле китаплар. АЛЬБУС/ +РОН: Скорпиусны авыр хис кичерешләрдән ничек аерырга? Китапханәгә алып барырга. СКОРПИУС/ +ҺАРРИ: Бу китапларның барысы да Тыелган бүлектән яки шуның ише урыннардан. "Ләгыйньнән ләгыйнь сихере", "Унбишенче гасырның явыз шайтаннары". "Фәйләсүф сонетлары" - бу китап Һогвартста бөтенләй тыелган ич! АЛЬБУС/ +РОН: "Шәүләләр һәм өрәкләр. Некромантиягә эт җиләкле кереш". ДЕЛЬФИ/ +ҺЕРМИОНА: Бу шаккатыргыч китаплар, әйеме?... АЛЬБУС/ +РОН: "Ак ахак утының чын хикәяте". "Империус сихере һәм аңа ничек каршы торырга". СКОРПИУС/ +ҺАРРИ: Карагыз әле моңа. Һа! Сивилла Трелониның "Күзләрем. Алар белән ничек үткәннәрне күрергә" китабы. Күрәзәләр дәреслеге. Һермиона Грейнджер күрәзәләрне күрә алмый. Бу бик кызык. Бу табыш... Ул ялгыш киштәдәге бер китапны этеп җибәрә. Ул килеп төшә һәм ачыла. Һәм сөйли башлый. КИТАП: Өчнең беренчесе - өметсез тапкырлык: Сүнде һәм үлде - кайда уртаклык? СКОРПИУС/ +ҺАРРИ: Аһа. Сөйләшә торган китап. Бераз сәеррәк. КИТАП: Икенчесе өчен Хуҗа бул бераз: Тау башына барырга бир әмер. Сорау булыр аз. Өченчесен исә әйтер атаң, бүкән булып әгәр ятсаң. АЛЬБУС/ +РОН: Бу табышмак. Китап табышмак әйтә. КИТАП: Ни ишеттең - шуны куш, Җавап булыр - калма буш. ДЕЛЬФИ/ +ҺЕРМИОНА: Нишләдегез сез? СКОРПИУС/ +ҺАРРИ: Мин, аһ, китап ачтым. Китап ачуның үз гомеремдә бер тапкыр да шулай куркыныч эш булганы юк иде әле. Китап сикеренә башлый һәм АЛЬБУС/РОНны эләктерә. Ул көч-хәл белән генә аннан котыла. АЛЬБУС/ +РОН: Нәрсә эшлиләр болар? ДЕЛЬФИ/ +ҺЕРМИОНА: Ул моны корралландырган. Китапханәнең сакчылары бар - китаплар. Вакыт-күчергеч чыннан да монда димәк. Табышмакка җавап бирик, шуннан соң табырбыз. АЛЬБУС/ +РОН: Өчнең беренчесе... Сүнде һәм үлде - кайда уртаклык?.. Деде? Китаплар ДЕЛЬФИ/ҺЕРМИОНАны йотарга маташа башлый. СКОРПИУС/ +ҺАРРИ: Тау башына барырга бир әмер... әйтер атаң, бүкән булып әгәр ятсаң... ДЕЛЬФИ/ҺЕРМИОНА (тыны бетә язып): Мен! Де-мен... тор? Ә, дементорлар! Дементорлар турында китап табарга кирәк! (Китап стеллажы аны йота). Альбус! АЛЬБУС/ +РОН: Дельфи! Нәрсә соң бу? СКОРПИУС/ +ҺАРРИ: Фикереңне тупла, Альбус. Ул әйткәнчә эшлә. Дементорлар турында китап тап һәм игътибарлы бул. АЛЬБУС/ +РОН: Менә. "Дементорлар өстеннән хакимлек: Азкабанның чын тарихы". Китап ачылып китә һәм СКОРПИУС/ҺАРРИга таба сикерә башлый, аңа китапның юлыннан читкә китәргә кирәк. Ул китап шкафы каршына каты итеп егыла, шкаф аны йотарга маташа. КИТАП: Тусам да читлектә, Ярсудан чишәлдем богауны. Мин - Гантларның дәвамы, Сихер - минем канымда. Кит, торма каршымда, Мин телим үзем булырга. АЛЬБУС/ +РОН: Волдеморт. ДЕЛЬФИ китаплар астыннан пәйда була, ул үз кыяфәтендә. +ДЕЛЬФИ: Тизрәк бул! Ул кычкыра-кычкыра тагын китап арасына чума. АЛЬБУС/ +РОН: Дельфи! Дельфи! Ул аның кулын тотмакчы була, ләкин өлгерми. СКОРПИУС/ +ҺАРРИ: Ул кире үз кыяфәтенә кайткан, күрдеңме? АЛЬБУС/ +РОН: Юк! Чөнки мин аны ашаучы китап киштәсе турында күбрәк борчылдым! Тап. Нәрсә булса да тап. Аңа туры килгән. Ул китап таба. "Слизерин варисы"? Шул түгел микән? Ул китапны киштәдән ала, китап артка тартыла, АЛЬБУС/РОНны киштә йота. СКОРПИУС/ +ҺАРРИ: Альбус? Альбус! Ләкин АЛЬБУС/РОН инде югалган. Аха, монысы түгел. Волдеморт, Волдеморт, Волдеморт. Ул киштәләрне йөреп чыга "Марволо: Хакыйкать", монысыдыр бәлки... Ул аны ача. Китап бу юлы да сикереп китә, күзләрне камаштырыч яктылык сирпи, һәм башта ишеткәннәрдән дә түбәнрәк тавыш сөйли башлый. КИТАП: Күзгә мин бик күренмим — Кайчак артта, кайчак алда мин. Шулай да, без гел бергә, син дә мин. Чөнки мин - ул мин, һәм син дә - мин. АЛЬБУС китаплар арасыннан пәйда була. Үз кыяфәтендә. СКОРПИУС/ +ҺАРРИ: Альбус... Ул Альбусның кулын тотарга тырыша. +АЛЬБУС: Юк. УЙЛА ГЫНА! АЛЬБУСны тагын китап киштәләре эченә тартып алалар. СКОРПИУС/ +ҺАРРИ: Ләкин мин белмим, нәрсә бу, нишләргә? Мин яхшы эшли алган бердәнбер нәрсә - уйлау, тик кирәге чыккач, анысын да булдыралмыйм... Китаплар аны артка тарталар, аның карышырга хәле юк. Бу куркыта. Тынлык. Аннары БАБАХ! Киштәдән китаплар коелып төшә, һәм СКОРПИУС алар астыннан чыга. Артта китаплар коелу дәвам итә. +СКОРПИУС: Юк! Тимә! Сивилла Трелони, тимә миңа! Ул тирә якка карана, ул китаплар арасына чумган, ләкин бик тәвәккәл кыяфәтле. Бу хата булды. Альбус? Ишетәсеңме син мине? Барысы да шул корт чаккыры Вакыт-күчергеч өчен. Уйла, Скорпиус. Уйла. Китаплар аны эләктерергә тырыша. Гел бергә... Кайчак артта...Кайчак алда. Әйдә, уйла. Нәрсәне онытам соң мин... Шәүлә? Мин ул - син... Син шәүләме? "Шәүләләр һәм өрәкләр"? Бу шул микән... Ул өске киштәләргә менә, шкаф исә ул күтәрелгән саен аны куркыта. Һәр адым саен ул аны ныграк эләктерә. Скорпиус киштәдән бер китапны ала. Ул ачыла, шау-шу һәм хаос кинәт кенә бетә. Бу шул... Кинәт гөрселдәгән тавыш ишетелә һәм АЛЬБУС белән ДЕЛЬФИ киштәләрдән идәнгә килеп төшәләр. Без бәрдек. Без китапханәне бәрдек. +АЛЬБУС: Дельфи, син...? +ДЕЛЬФИ: Менә терә! Шәп булды бу. АЛЬБУС СКОРПИУС күкрәгенә кысып тоткан китапны күрә. +АЛЬБУС: Шушымы? Скорпиус? Нәрсә ул китапта? +ДЕЛЬФИ: Без моны хәзер карарга тиеш, шулай бит? СКОРПИУС китапны ача. Аның уртасында яшереп төрелгән Вакыткүчергеч. +СКОРПИУС: Без Вакыт-күчергечне таптык. Мин без бу кадәр ерак китәрбез дип беркайчан да уйламаган идем. +АЛЬБУС: Дустым, хәзер бездә бу нәрсә бар, киләсе адым - Седрикны коткару. Безнең сәяхәт башлана гына әле. +СКОРПИУС: Әйе, башлана гына, ә безне үтерә яздылар инде. Шәп. Бу кызык булырга охшаган. Пышылдаулар ишетелә, алар каты ырлашуга әверелә. Сәхнә караңгылыкка бата. +Пәрдә +ИКЕНЧЕ ПӘРДӘ, БЕРЕНЧЕ КҮРЕНЕШ +ТӨШ. БҮРЕКҮЗ УРАМЫ, БАСКЫЧ АСТЫНДАГЫ ЧОЛАН ПЕТУНИЯ АПА: Һарри. Һарри! Чынаяклар юылмаган. Бу чынаяклар пычрак. Һарри Поттер. Уян! КЕЧКЕНӘ ҺАРРИ уяна һәм аның өстенә ыжгырып килгән ПЕТУНИЯ АПАны күрә. ПЕТУНИЯ АПА: Торыр чак җиткән. Син беләсең, без сине алырга ризалык биргәндә, сине төзәтә алырбыз, синнән тәүфыйклы бәндә ясый алырбыз дип өметләнгән идек. Синең шундый өметсез җан иясе булып чыгуыңда бары үзебез генә гаепледер инде. КЕЧКЕНӘ +ҺАРРИ: Мин тырышам... ПЕТУНИЯ АПА: Тырышам - булдырам дигән сүз түгел, шулай бит? Анда стаканнарга май сылашкан, ә чынаякларда кап-кара сызыклар калган. Хәзер үк тор һәм аш бүлмәсенә йөгер, җыештырырга вакыт инде. КЕЧКЕНӘ ҺАРРИ караватыннан тора. Ыштанының артында юеш эз. +Юк, юк! Нишләдең инде син! Син тагын ятакны юешләткәнсең. ПЕТУНИЯ АПА җәймәне этеп куя. Бу һич тә ярамый торган эш. КЕЧКЕНӘ +ҺАРРИ: Мин... гафу ит, мин төнлә саташтым. ПЕТУНИЯ АПА: Син җирәнгеч бала. Хайваннар гына асларына җибәрә. Хайваннар һәм җирәнгеч балалар гына. КЕЧКЕНӘ +ҺАРРИ: Мин әтием белән әнием турында төш күрдем. Мин аларны, мин аларның үлгәнен күрдем бугай. ПЕТУНИЯ АПА: Һәм ни өчен бу миңа бераз гына булса да кызык тоелырга тиеш инде? КЕЧКЕНӘ +ҺАРРИ: Анда бер кеше Адкава Ад, нәрсәдер Акабра Ад дип кычкырды, һәм елан ысылдаган кебек тавыш ишетелде. Мин әнинең кычкырганын ишеттем бугай. ПЕТУНИЯ АПА үз-үзен кулга алыр өчен туктап ала. ПЕТУНИЯ АПА: Әгәр син чыннан да аларның үлемен күргән булсаң, син ишеткән бар нәрсә тормозның чинавы һәм җан өшеткеч бәрелү тавышлары булыр иде. Синең әти-әниең машина һәлакәтендә үлделәр. Син моны беләсең. Әниеңнең кычкырыр өчен вакыты булгандыр дип уйламыйм. Алла сакласын күбрәген белүдән. Ә хәзер җәймәләрне салдыр, кухняга бар һәм савыт-сабаны юа башла. Ике кабатлаттырма. Ул ишекне шакылдатып чыгып китә. КЕЧКЕНӘ ҺАРРИ, җәймә тотып, үзе генә басып кала. Аннары сәхнә ямьсезләнә, агачлар барлыкка килә, төш башка бер нәрсәгә әйләнә. Кинәт кенә АЛЬБУС пәйда була һәм КЕЧКЕНӘ ҺАРРИга карап тора башлый. Аннары, бүлмәнең нәкъ артыннан, Елан теле - парсилтангта пышылдашулар ишетелә башлый. Ул килә. Ул килә. Бу тавышны танымау мөмкин түгел. ВОЛДЕМОРТ тавышы.... Һааааарри Поттттеер. +ИКЕНЧЕ ПӘРДӘ, ИКЕНЧЕ КҮРЕНЕШ +ҺАРРИ белән ДЖИННИ ПОТТЕРЛАРНЫҢ ЙОРТЫ, БАСКЫЧ ҺАРРИ, бик тирән сулый-сулый, караңгыда уянып китә. Ул тәмам хәлсезләнгән, аны курку баскан. +ҺАРРИ: Люмос. ДЖИННИ керә, ул яктылыкка аптыраган. +ДЖИННИ: Тәртипме?.. +ҺАРРИ: Мин йоклый идем. +ДЖИННИ: Син әйе. +ҺАРРИ: Ә син юк. Берәр яңалык бармы? Ябалаклар яки...? +ДЖИННИ: Бернәрсә дә юк. +ҺАРРИ: Мин төш күрдем. Мин чоланда идем, һәм мин аны ишеттем - Волдемортны - ап-ачык итеп. +ДЖИННИ: Волдемортны? +ҺАРРИ: Ә аннары мин Альбусны күрдем. Кызыл киемнән. Ул Дурмстранг мантиясен кигән иде. +ДЖИННИ: Дурмстранг мантиясе? ҺАРРИ уйлана. +ҺАРРИ: Джинни, мин аның кайда икәнен беләм бугай. +ИКЕНЧЕ ПӘРДӘ, ӨЧЕНЧЕ КҮРЕНЕШ +ҺОГВАРТС, ДИРЕКТОР БҮЛМӘСЕ ҺАРРИ белән ДЖИННИ ПРОФЕССОР МАКГОНАГАЛЛ бүлмәсендә басып тора. +ПРОФЕССОР МАКГОНАГАЛЛ: Без Тыелган урманның кайсы өлешендә булуларын белмибез, шулай бит? +ҺАРРИ: Мондый төшләрне мин еллар буена күрмәдем. Тик Альбус шунда иде. Мин беләм, ул шунда иде. +ДЖИННИ: Безгә булдыра алганча тизрәк эзли башларга кирәк. +ПРОФЕССОР МАКГОНАГАЛЛ: Мин сезгә Профессор Лонгботтомны бирә алам, аның үсемлекләрне яхшы белүе файдалы булыр һәм ... Кинәт кенә каминда дөбердәгән тавыш ишетелә. ПРОФЕССОР МАКГОНАГАЛЛ игътибар белән шунда карый. Аннан ҺЕРМИОНА мәтәлчек атып чыга. +ҺЕРМИОНА: Бу дөресме? Булыша аламмы? +ПРОФЕССОР МАКГОНАГАЛЛ: Министр... сез бер дә көтмәгәндә... +ДЖИННИ: Бу минем гаеп, мин эзләргә ярдәм итүчеләр сорап, "Көндәлек пәйгамбәрнең" ашыгыч санын чыгарырга үгетләдем. ПРОФЕССОР МАКГОНАГАЛЛ. Дөрес. Бик акыллы эшләгәнсез. Мин монда тагын кешеләр килер дип көтәм. РОН бәреп керә, ул корымга баткан. Киемендә соус белән тапланган аш салфеткасы калган. +РОН: Соңга калмаганмындыр бит? Мин кайсы камин белән барырга микән дип икеләндем. Аш бүлмәсендәгесен сайладым ахыр чиктә. (ҺЕРМИОНА аның салфетканы салуын карап тора). Нәрсә? Кинәт кенә каминда тагын дөбердәү ишетелә һәм каты итеп ДРАКО килеп төшә, шулай ук корымга һәм төтенгә баткан. Һәркем аңа шаккатып карап тора. Ул торып баса һәм корымны кагып төшерергә тырыша. +ДРАКО: Палас өчен гафу итегез, Минерва. +ПРОФЕССОР МАКГОНАГАЛЛ: Төтен чыккыч куйдыру минем гаеп дип танырга җөрьәт итәм. +ҺАРРИ: Сине монда күрермен дип көтмәгән идем. Син минем төшләргә ышанмыйсың түгелмени? +ДРАКО: Юк, ышанмыйм, ләкин сиңа бар да җай килгәнен беләм. Һарри Поттер һәрчак вакыйгалар барган урында. Миңа улымның исән-сау әйләнеп кайтуы кирәк. +ДЖИННИ: Алайса, әйдәгез, Тыелган урманга барыйк һәм икесен дә эзләп табыйк. +ИКЕНЧЕ ПӘРДӘ, ДҮРТЕНЧЕ КҮРЕНЕШ +ТЫЕЛГАН УРМАННЫҢ КЫРЫЕНДА АЛЬБУС белән ДЕЛЬФИ, тылсым таякларын кулларына тотып, берберсенә каршы басканнар. +АЛЬБУС: Экспеллиармус! ДЕЛЬФИның таягы һавада очып китә. +ДЕЛЬФИ: Бу юлы булдырдың. Яхшырак чыкты. Ул аннан үз таягын кире ала. (мәзәк тавыш белән): "Сез коралсызландыру эшендә оста егет икәнсез". +АЛЬБУС: Экспеллиармус! ДЕЛЬФИның таягы янә очып китә. +ДЕЛЬФИ: Һәм безнең җиңүчебез дә табылды. Кулга-кул бирешәләр. +АЛЬБУС: Минем әфсеннәр бик барып чыкмый иде гадәттә. СКОРПИУС сәхнәнең арткы ягында пәйда була. Ул кыз белән сөйләшеп торган дустына карый, күңеленең бер өлешенә бу ошый, ә икенче өлеше моны кабул итеп бетерми. +ДЕЛЬФИ: Минем дә шул ук хәл иде, һәм бервакыт нидер үзгәрде шунда. Синең белән дә шулай булачак. Мин иң оста тылсымчы түгел инде анысы, тик шулай да, синнән шәп тылсымчы чыгар дип уйлыйм, Альбус Поттер... +АЛЬБУС: Алайса әйдә дәвам итик, тагын өйрәт мине... +ДЕЛЬФИ: Әлбәттә дәвам итәбез, без бит дуслар, шулай бит? +АЛЬБУС: Әйе. Әйе. Һичшиксез, дуслар. Һичшиксез. +ДЕЛЬФИ: Бу шундый шәп! Уиззо! +СКОРПИУС: Нәрсә ул Уиззо? СКОРПИУС бик тәвәккәл адымнар белән керә. +АЛЬБУС: Анысын өйрәндем мин. Ул гади генә әфсен инде, тик мин әле... хуш, мин аны өйрәндем. +СКОРПИУС (зур энтузиазм белән, болар арасына кушылырга теләп): Ә мин мәктәпкә юл таптым. Тыңлагыз әле, бу чыннан да барып чыгар микән... +ДЕЛЬФИ: Әйе! +АЛЬБУС: Бу әкәмәт план. Седрикны үтермәсеннәр өчен, аны Өч Тылсымчы бәйгесендә җиңдермәскә кирәк. Әгәр ул җиңмәсә, аны үтермәячәкләр. +СКОРПИУС: Монысын аңладым, ләкин... +АЛЬБУС: Шулай итеп, без аның берәр сынауда җиңү форсатын юк итәргә тиешбез. Беренче биреме аждаһадан алтын йомырка урлау булган, Седрик аждаһаны ничек алдаган? ДЕЛЬФИ кулын күтәрә. АЛЬБУС көлемсерәп куя һәм аңа төртеп күрсәтә. Бу ике кеше хәзер бер-берсен күз карашыннан ук аңлыйлар диярлек. +Диггори, әйт. +ДЕЛЬФИ: Ташны эткә әйләндергән. +АЛЬБУС: Яхшы, гади Экспеллиармус һәм бу аның барып чыкмаячак. СКОРПИУСка ДЕЛЬФИ-АЛЬБУСның икәүләп эшләве ошамый. +СКОРПИУС: Ярар, тик ике мәсьәлә. Беренчесе, аждаһаның аны үтермәячәгендә ышаныч бармы? +ДЕЛЬФИ: Синең белән гел ике сорау йөри, шулаймы? Әлбәттә, үтермәячәк. Бу бит Һогвартс. Алар чемпионнарга зын тидермәсләр. +СКОРПИУС: Ярар, икенче сорау - катлаулырак сорау - без үткәнгә барабыз, ләкин кайта алабызмы-юкмы - анысын белмибез. Бу исә бик дулкынландыргыч мизгел. Бәлки, безгә башта бер сәгатькә кайтып карарга кирәктер, аннары инде... +ДЕЛЬФИ: Гафу ит, Скорпиус, ләкин безнең моңа вакыт юк. Монда, мәктәпкә шулай якын урында, көтеп тору бик куркыныч. Һич шигем юк, сине инде эзли башлаганнар. +АЛЬБУС: Ул хаклы. +ДЕЛЬФИ: Тәк, сезгә боларны киясе булыр. Ул ике кәгазь капчык тартып чыгара. Егетләр андагы мантияләрне ала. +АЛЬБУС: Ләкин бу Дурмстранг мантияләре бит. +ДЕЛЬФИ: Абыемның идеясе. Әгәр сез Һогвартс киемнәре белән булсагыз, кешеләр сезнең кем икәнегезне белергә тырышачак. Ә монда Өч тылсымчы сынавында тагын ике мәктәп катнаша, Дурмстранг мантияләрендә булсагыз, дурмстранглар арасында югала аласыз. +АЛЬБУС: Дөрес уйлыйсың! Тукта, ә синең мантия кайда? +ДЕЛЬФИ: Альбус, рәхмәт инде, ләкин мин бик тырышсам да мәктәп укучысына охшый алмыйм, шулай бит? Мин сезнең тирәдә генә йөрермен һәм, бәлки, мин аждаһа көтүчесе булып кылана алырмын. Һәрхәлдә, әфсеннәр белән син шөгыльләнәчәксең. СКОРПИУС башта аңа, аннары АЛЬБУСка карый. +СКОРПИУС: Сиңа безнең белән барырга кирәк тә түгел. +ДЕЛЬФИ: Нәрсә? +СКОРПИУС: Син хаклы. Әфсен өчен безгә син кирәк түгел бит. Ә инде студент булып киенә алмагач, синнән шикләнергә мөмкиннәр. Гафу, Дельфи, тик сиңа безнең белән барырга кирәкми. +ДЕЛЬФИ: Ләкин мин барырга тиеш, ул бит минем туганым. Альбус? +АЛЬБУС: Минемчә, Скорпиус хаклыдыр. Гафу ит. +ДЕЛЬФИ: Нәрсә? +АЛЬБУС: Без ялгыша алмыйбыз. +ДЕЛЬФИ: Ләкин миннән башка сез Вакыт-күчергечне эшләтә алмаячаксыз. +СКОРПИУС: Син Вакыт-күчергеч белән эшләргә өйрәттең. ДЕЛЬФИның кәефе кырылган. +ДЕЛЬФИ: Юк, мин сезгә ирек бирә алмыйм... +АЛЬБУС: Син агаңны безгә таянырга үгетләдең, ышандырдың. Хәзер синең чират. Мәктәп хәзер якында гына. Без сине монда калдырырга тиеш. ДЕЛЬФИ аларның икесенә дә карый һәм тирән итеп сулыш ала. Ул үзүзенә баш кага һәм елмая. +ДЕЛЬФИ: Алайса барыгыз. Тик... шуны белеп торыгыз: сирәк кешегә тәти торган мөмкинлек бүген сезнең кулда, сез тарихны, сез вакытның үзен үзгәртәсез. Әмма бу гына да түгел, бүген бер карт кешегә үзенең улын кайтарырга мөмкинлек бар. Ул - сезнеке. Ул елмая. АЛЬБУСка карый. Аннары бераз иелә дә, аны ике яңагыннан да сөеп үбә. Ул агачлыкка кереп китә. АЛЬБУС аннан күзен алалмый. +СКОРПИУС: Ул мине үпмәде, күрдеңме? (ул дустына карый). Альбус, син тәртиптәме? Син бераз агарынгансың бугай. Һәм кызаргансың. Агаргансың да, кызаргансың да берьюлы. +АЛЬБУС: Әйдә, эшкә керешик. +ИКЕНЧЕ ПӘРДӘ, БИШЕНЧЕ КҮРЕНЕШ +ТЫЕЛГАН УРМАНДА Урман зуррак, калынрак булып үскән сыман тоела, агачлар арасында кешеләр йөри, алар югалган тылсымчыларны эзли. Ләкин әкренләп кешеләр таралыша һәм ҺАРРИ ялгызы гына кала. Ул нидер ишетә. Уң ягына борыла. +ҺАРРИ: Альбус? Скорпиус? Альбус? Аннан ул тояк тавышларын ишетә. ҺАРРИ сискәнеп китә. Ул, тавышның каян килгәнен аңларга тырышып, тирә-ягына карана. Кинәт кенә яктылыкка туры атлаган БЭЙН күренә. Ул - ис китәрлек кентавр. БЭЙН: Һарри Поттер. +ҺАРРИ: Сез әле дә таныйсыз икән мине, Бэйн. БЭЙН: Син үскәнсең инде. +ҺАРРИ: Шулай. БЭЙН: Ләкин акылың үсмәгән. Үссә, безнең җиргә аяк басмас идең. +ҺАРРИ: Мин кентаврларны һәрвакыт хөрмәт иттем. Без дошманнар түгел. Сез Һогвартс сугышында бик кыю сугыштыгыз. Мин дә сезнең белән бергә көрәштем. БЭЙН: Мин үз өлешемне керттем. Ләкин үз халкым өчен, үз намусыбызны яклап. Һәм сугыштан соң урман кентаврлар биләмәсе дип игълан ителде. Әгәр син безнең җирдә, безнең рөхсәттән башка икән, димәк, синең безнең дошман. +ҺАРРИ: Минем улым югалды, Бэйн. Миңа аны табарга ярдәм кирәк. БЭЙН: Ул мондамы? Безнең урмандамы? +ҺАРРИ: Әйе. БЭЙН: Димәк, ул синең кебек үк ахмак икән. +ҺАРРИ: Син безгә булыша аласыңмы, Бэйн? Тынлык. БЭЙН ҺАРРИга хакимле караш белән карый. БЭЙН: Мин сиңа нәрсә белгәнемне генә әйтә алам... Ләкин мин моны синең файдаң өчен түгел, ә халкымның иминлеге хакына әйтәм. Кентаврларга тагын бер сугыш кирәк түгел. +ҺАРРИ: Безгә дә кирәк түгел! Нәрсә беләсең син? БЭЙН: Мин синең улыңны күргән идем, Һарри Поттер. Аны йолдызлар хәрәкәтендә күрдем. +ҺАРРИ: Йолдызлар арасындамы? БЭЙН: Аның кайда булуын әйтә алмыйм. Аны ничек табачагыңны да әйтә алмыйм. +ҺАРРИ: Ләкин син нәрсәдер күрдең? Нәрсәдер күрәзәләдеңме әллә? БЭЙН: Синең угълың өстендә кара болыт бар, куркыныч кара болыт бу. +ҺАРРИ: Альбус өстендә? БЭЙН: Бу болыт барыбызга да кайгы китерә ала. Син угълыңны табарсың, Һарри Поттер. Әмма аннары син аны мәңгегә югалтырга да мөмкинсең. Ул ат пошкырган сыман тавыш чыгара, аннары кинәт кенә кузгалып китә һәм сөмсере коелган ҺАРРИны үзен генә калдыра. ҺАРРИ тагын эзли башлый, бу юлы тагын да зуррак тырышлык белән. +ҺАРРИ: Альбус! Альбус! +ИКЕНЧЕ ПӘРДӘ, АЛТЫНЧЫ КҮРЕНЕШ +ТЫЕЛГАН УРМАННЫҢ КЫРЫЕНДА СКОРПИУС белән АЛЬБУС агачлар арасында. Агач ботаклары арасындагы бушлыктан гаҗәеп яктылык килә. +СКОРПИУС: Һәм бу... +АЛЬБУС: Һогвартс. Аны болай итеп беркайчан да күргән юк иде әле. +СКОРПИУС: Бала йоннары ук кабарып чыкты, синең дә шулаймы? Моны күргәч? Агачлар арасыннан ҺОГВАРТС - суган сыман манаралар һәм төрле корылмалардан торган авыр бина күренә. +Аның турында беренче тапкыр ишетү белән, эченә керәсем килгән иде. Мин әйтәм, әти мәктәпне бик яратмаса да, аның сөйләүләре... Ун яшемнән башлап, иртән иң беренче эшем итеп "Көндәлек пәйгамбәр"не тикшерә идем. Һогвартста бер-бер фаҗига булып, анда баралмаячагымда шикләнмәдем. +АЛЬБУС: Ә аннан син, ниһаять, укырга кердең, һәм бу урын коточкыч булып чыкты. +СКОРПИУС: Минем өчен түгел. АЛЬБУС, чиктән тыш гаҗәпләнеп, дустына карый. +Иң зур теләгем Һогвартста укый башлау һәм, бераз тәртип бозу өчен, иптәш табу иде. Нәкъ Һарри Поттер кебек. Һәм менә мин аның улын очраттым. Менә нинди икән язмыш! +АЛЬБУС: Ләкин мин әтиемә бераз гына да охшамаган бит. +СКОРПИУС: Син яхшырак. Син минем иң якын дустым, Альбус, һәм хәзер без менә дигән итеп тәртип бозабыз. Бу искиткеч, бу бөек, бу шәп, бу бармакны өскә күтәрерлек шәп, тик, дөресен әйтим, бераз куркыта... АЛЬБУС СКОРПИУСка карый һәм елмая. +АЛЬБУС: Син дә минем иң якын дустым. Һәм борчылма, күңелем сизә, бар да әйбәт килеп чыгачак. Читтән РОНның тавышы ишетелә, аның бик ерак булмавы аңлашыла. +РОН: Альбус? Альбус. АЛЬБУС борылып карый, ул курка. +АЛЬБУС: Әмма безгә китәргә кирәк, хәзер үк. АЛЬБУС СКОРПИУСтан Вакыт-күчергечне ала, аңа баса һәм Вакыткүчергеч селкенергә керешә, аннары бар да хәрәкәткә килә. Сәхнә үзгәрә башлый. Ике егет моңа карап тора. Аннары галәмәт зур яктылык кабынышы була, колак тондыргыч тавыш ишетелә. Вакыт туктап кала. Аннан ул кирегә борыла, бер мәлгә катып кала һәм кире юнәлештә хәрәкәтләнә башлый, башта әкренрәк... Аннары ул тизәя. +ИКЕНЧЕ ПӘРДӘ, ҖИДЕНЧЕ КҮРЕНЕШ +ӨЧ ТЫЛСЫМЧЫ БӘЙГЕСЕ, ТЫЕЛГАН УРМАННЫҢ КЫРЫЕ, 1994 ЕЛ Кинәт кенә сәхнәне котырган шау-шу биләп ала һәм АЛЬБУС белән СКОРПИУСны гавам йота. Һәм кинәт "дөньяның иң бөек шоумены" (аның сүзләре, безнеке түгел) сәхнә башында күренә, ул тавышын көчәйтү өчен Сонорус куллана һәм... хуш, ул бу эштән ләззәт ала. ЛЮДО БЭГМЕН: Ханымнар һәм әфәнделәр, кызлар һәм егетләр, мин сезгә бөек, искиткеч, бер һәм бердәнбер ӨЧ ТЫЛСЫМЧЫ БӘЙГЕСЕН тәкъдим итәм! Көчле алкышлар. Әгәр сез Һогвартстан икән, алкышлагыз. Көчле алкышлар. Әгәр сез Дурмстрангтан икән, алкышларыгызны ишеттерегез. Көчле алкышлар. ҺӘМ ӘГӘР СЕЗ СӨЙМБАТОННАН ИКӘН, АЛКЫШЛАГЫЗ. Сыек алкышлар ишетелә. Французларның энтузиазмы бүген азрак, азрак. +СКОРПИУС (елмаеп): Булдырдык. Бу Людо Бэгмен. ЛЮДО БЭГМЕН: Һәм менә алар да. Ханымнар һәм әфәнделәр, егетләр һәм кызлар, мин сезгә безне барыбызны да бу урынга җыючылар - ЧЕМПИОННАР белән танышырга тәкъдим итәм. Дурмстрангны тәкъдим итә, нинди кашлар, нинди атлау, нинди шәп егет, себеркедә ул булдыралмаган бер нәрсә дә юктыр, бу - Виктор Дуамал Крам. СКОРПИУС белән +АЛЬБУС (алар хәзер чыннан да Дурмстранг студентлары булып кылана): Алга, алга, Дуамал Крам. Алга, алга, Дуамал Крам. ЛЮДО БЭГМЕН: Сөймбатон академиясеннән - zut alors (шәйтан алгыры) - Флёр Делакур! Көчле булмаган әдәпле кул чабулар. +Һәм Һогвартстан бер түгел, ә ике студент, һәм тез асларыбызны калтырарга мәҗбүр иткән Седрик-Сылу егет - Диггори! Җанатарлар шашынып кул чаба. +Һәм икенчесе... Сез аны Исән калган бала дип беләсез, ә мин аны һаман барыбызны гаҗәпләндерүче егет дип беләм... +АЛЬБУС: Монысы минем әти. ЛЮДО БЭГМЕН: Әйе, бу - Һарри Батыр Поттер! Алкышлар. Бигрәк тә халык төркеменең кырыенда бик тә борчылган кыяфәтле кыз нык кул чаба, бу - ЯШЬ +ҺЕРМИОНА (аны РОЗАны уйнаган актриса уйный). СЕДРИККА ҺАРРИГА караганда күбрәк алкышлаулары сизелә. +Ә хәзер, зинһар, тынычлык, барыгыз да. Бу - беренче бирем. Алтын йомырканы кулга элкәтерергә. Оядан. Кемнекеннәнме? Ханымнар һәм әфәнделәр, кызлар һәм егетләр, мин сезгә әйтәм - АЖДАҺАНЫКЫННАН. Һәм аждаһалар артыннан күзәтүче - ЧАРЛИ УИЗЛИ! Бик көчле алкышлар. ЯШЬ +ҺЕРМИОНА: Әгәр шулай якын басарга булгансыз икән, миңа шулкадәр нык өрмәвегезне сорар идем. +СКОРПИУС: Роза? Син нишлисең монда? ЯШЬ +ҺЕРМИОНА: Кем ул Роза? Һәм акцентыгыз белән ни булды? +АЛЬБУС (начар акцент белән): Гафу. Һермиона. Ул сине кем беләндер бутаган. ЯШЬ +ҺЕРМИОНА: Минем исемне каян беләсең? ЛЮДО БЭГМЕН: Һәм, вакытны юкка уздырмыйча, беренче чемпионыбыз, Швед кыска-танаулы аждаһасы белән очрашачак егетебез, әйе, СЕДРИК ДИГГОРИ! Аждаһаның үкерүе ЯШЬ ҺЕРМИОНАның игътибарын ала. АЛЬБУС тылсым таягын әзерли. +Седрик Диггори мәйданга чыга. Ул әзер кебек күренә. Курка, ләкин әзер. Ул бер якка тайпыла, менә икенче якка. Ул качар урын эзләп сикерә, кызлар хуштан яза. Алар бертавыш елашалар: "Безнең Диггорига зыян салма, Аждаһа әфәнде!" - диләр алар. СКОРПИУС борчылган кыяфәттә. +СКОРПИУС: Альбус, нәрсәдер дөрес түгел. Вакыт-күчергеч калтырый. Тек-тек иткән тавыш ишетелә башлый, туктаусыз куркыныч текелдәү бу. Ул Вакыт-күчергечтән килә. ЛЮДО БЭГМЕН: Һәм Седрик сул яктан урый, уңдагы чокырга сикерә һәм таягын әзерли. Һм, бу яшь, кыю, сылу егет безне нәрсә белән гаҗәпләндерер икән? +АЛЬБУС (таягын чыгарып): Экспеллиармус! СЕДРИКның таягы АЛЬБУСның кулына килеп төшә. ЛЮДО БЭГМЕН: Әмма нәрсә, нәрсә булды бу? Сихерме бу яки башка нәрсәме? Аның таягы очып китте, Седрик Диггори коралсыз. +СКОРПИУС: Альбус, Вакыт-күчергечкә нидер булды бугай... Вакыт-күчергеч тагын да көчлерәк тавыш белән текелди. СКОРПИУС АЛЬБУСны эләктерә. Текелдәү соң чигенә җитә һәм яктылык кабына. Һәм вакыт хәзерге заманга кайта, АЛЬБУС авыртудан кычкыра. +СКОРПИУС: Альбус! Нәрсәңне авырттырдың? Альбус, син... +АЛЬБУС: Нәрсә булды? +СКОРПИУС: Ул чикле булган, Вакыт-күчергечнең вакыты чикле булган. +АЛЬБУС: Без булдырдык микән? Без нәрсәне дә булса үзгәртә алдык микән? Кинәт кенә сәхнәне бөтен яктан да килеп чыккан ҺАРРИ, +РОН (хәзер аның баш кырыенда чәч юлы бар, ә киемнәре бер-берсенә килешлерәк), ДЖИННИ һәм ДРАКО биләп ала. СКОРПИУС боларның барысына карый да Вакыт-күчергечне кесәсенә салып куя. АЛЬБУС аларга җентекләп карый алмый, ул һаман авыртына. +РОН: Әйттем ич. Әйттем ич, аларны күрдем дип. +СКОРПИУС: Хәзер беләбез дип уйлыйм. +АЛЬБУС: Сәлам, әти. Нидер булды әллә? ҺАРРИ улына ышана алмыйча карап тора. ҺАРРИ. Әйе. Син шулай дия аласың. АЛЬБУС җиргә ава. ҺАРРИ белән ДЖИННИ аңа ярдәмгә атыла. +ИКЕНЧЕ ПӘРДӘ, СИГЕЗЕНЧЕ КҮРЕНЕШ +ҺОГВАРТС, ҺОСПИТАЛЬ ЯГЫ АЛЬБУС һоспиталь караватында йоклый. ҺАРРИ аның янында борчылып утыра. Аның артында шулай ук борчулы, мәрхәмәтле кыяфәтле кеше рәсеме. ҺАРРИ күзләрен уа, тора һәм бүлмә буйлап йөри. Аркасын турайта, киерелеп ала. Аннан ул күз карашы белән рәсем белән очраша. Рәсемдәге кеше дә борчулы булып күренә. ҺАРРИ да аңа борчулы караш белән җавап бирә. +ҺАРРИ: Профессор Дамблдор. ДАМБЛДОР: Хәерле кич, Һарри. +ҺАРРИ: Мин сезне юксындым. Директор бүлмәсенә соңгы вакытта кайчан гына керсәм дә, сезнең рәсем кысасы гел буш иде. ДАМБЛДОР: Аһ, хуш, мин вакыт-вакыт башка портретларымда да күренеп алырга яратам. (ул АЛЬБУСка карый). Аның белән бар да тәртиптә булырмы? +ҺАРРИ: Ул инде бер тәүлек йоклый, Мадам Помфри кулын дәвалый алсын өчен инде. Ул бик сәер хәл бу, ди. Әйтерсең, кулы егерме ике ел элек сынган да, аннан аны шулай үзенчә төзәлергә калдырганнар. Ләкин бар да әйбәт булачак, ди. ДАМБЛДОР: Күз алдына китерәм, улыңның газаплануын күрү бер дә рәхәт түгелдер. ҺАРРИ ДАМБЛДОРга карый, аннан АЛЬБУСка. +ҺАРРИ: Аңа сезнең исемне бирүемә ничек каравыгыз турында беркайчан да сорамадым бугай. ДАМБЛДОР: Турысын әйткәндә, Һарри, син улыңа гаҗәеп авыр йөк күтәрергә кушкансың кебек тоела. +ҺАРРИ: Миңа сезнең ярдәм кирәк. Киңәшегез кирәк. Альбус куркыныч астында диде Бэйн. Мин улымны ничек саклый алам, Дамблдор? ДАМБЛДОР: Барлык кешеләрдән мине сайлап алып, егетне коточкыч куркынычтан аралау турында сорау бирәсеңме? Без яшьләрне бәладән саклый алмыйбыз. Хәсрәт килергә тиеш, һәм ул килә. +ҺАРРИ: Миңа карап кына торыргамы? ДАМБЛДОР. Юк. Син аны авырлыклардан чыгарга өйрәтергә тиешсең. +ҺАРРИ: Ничек? Ул бит тыңламый. ДАМБЛДОР: Ә, бәлки, ул синең аны чынлап күрүеңне көтәдер. ҺАРРИ, моны сеңдереп, кашын җыера. +(хис белән). Портретларның ләгънәте дә, хикмәте дә... төрлене ишетү. Мәктәптә, министрлыкта, мин кешеләрнең ни сөйләгәнен ишетәм... +ҺАРРИ: Мин һәм улым турында нинди сүзләр йөри соң? ДАМБЛДОР: Имеш-мимешләр түгел. Борчылу. Сез икегез капма-каршы торасыз икән дип. Ул авыр бала икән дип. Синең белән дорфа дип. Миндә шундый фикер туды: мөгаен, аны яратуың сине сукырайтадыр. +ҺАРРИ: Сукырайта? ДАМБЛДОР: Син аны ничек бар, шулай итеп күрергә тиешсең, Һарри. Аны яралаган нәрсәне табарга тиешсең. +ҺАРРИ: Мин аны ничек бар шулай күрмиммени? Һәм нәрсә яралый аны? (уйлана). Яки кем яралый аны? +АЛЬБУС (йокысында сөйләшә): Әти... +ҺАРРИ: Бу кара болыт, ул кемдер бит, әйеме? Нәрсәдер түгел? ДАМБЛДОР: Аһ, минем фикернең ни мәгънәсе бар соң? Мин нибары сурәт һәм хәтер генә, Һарри, сурәт һәм хәтер. Һәм минем беркайчан да улым булмады. +ҺАРРИ: Әмма миңа сезнең киңәш кирәк. +АЛЬБУС: Әти? ҺАРРИ АЛЬБУСка карый, аннары янә ДАМБЛДОРга карамакчы була, ләкин ул инде киткән. +ҺАРРИ: Юк, хәзер тагын кая киттегез инде? +АЛЬБУС: Без, без һоспитальдәме? ҺАРРИ игътибарын янә АЛЬБУСка юнәлтә. +ҺАРРИ (ышаныр-ышанмас кына): Әйе. Һәм син савыгырсың. Хәлең кайтсын өчен Мадам Помфри сиңа нәрсә бирергә дә белмәде, шуңа сиңа, мөгаен, күп шоколад ашарга кирәк булыр диде. Мин дә бераз капсам, каршы түгелсеңдер бит? Мин сиңа берничә сүз әйтергә телим, һәм, уйлавымча, бу сүзләр сиңа ошамас. АЛЬБУС әтисенә карый, аның нәрсә әйтергә теләгәнен аңлап бетерми. Ул катышмаска карар кыла. +АЛЬБУС: Яхшы. ҺАРРИ бераз шоколад ала, ул зур кисәк каба. АЛЬБУС, аптырап әтисенә карап тора. +Җиңелрәкме? +ҺАРРИ: Күпкә җиңелрәк. Ул шоколадны улына суза. АЛЬБУС бер кисәк ала. Әти белән ул бергә ашый. +Кулың ничек, авыртамы? АЛЬБУС кулын бөгеп карый. +АЛЬБУС: Авыртмый, шәп. +ҺАРРИ (йомшак кына): Кайда булдыгыз, Альбус? Ничек борчылганыбызны әйтеп бетереп булмыйдыр. Әниең ни эшләргә дә белмәде... АЛЬБУС әтисенең күзләренә туры карый. Ул яхшы ялганлый. +АЛЬБУС: Без мәктәпкә барырга теләмибез дигән фикергә килдек. Магллар дөньясында яңа тормыш башлый алырбыз дидек. Ялгышканыбызны аңладык аннары. Сез безне тапканда, без Һогвартска кайтып килә идек. +ҺАРРИ: Дурмстранг мантияләрендә? +АЛЬБУС: Мантияләр... Скорпиус белән мин без әлләни уйлап тормаган идек. +ҺАРРИ: Һәм ник, ник качтың? Минем аркадамы? Мин әйткән сүзләр аркасындамы? +АЛЬБУС: Белмим. Әгәр Һогвартс сиңа килешмәсә, ул сиңа рәхәт урын булмаячак. +ҺАРРИ: Һәм Скорпиус сине качарга өндәдеме? +АЛЬБУС: Скорпиус? Юк. ҺАРРИ АЛЬБУСка карый, аның тирәсендә нинди аура булуын аңларга тырышып, тирән уйлый. +ҺАРРИ: Мин Скорпиус Малфой белән аралашуыңны теләмим. +АЛЬБУС: Нәрсә? Скорпиус белән? +ҺАРРИ: Мин белмим, син аның белән ничек беренче тапкыр дуслашкансыңдыр, ләкин син дуслашкансың, ә хәзер мин... +АЛЬБУС: Минем иң якын дустым, бердәнбер дустым белән? +ҺАРРИ: Ул куркыныч. +АЛЬБУС: Скорпиус? Куркыныч? Синең аны күргәнең бармы? Әти, әгәр син чыннан да аны Волдеморт улы дип... +ҺАРРИ: Мин белмим, нәрсәдер ул, мин синең аны ташларга тиеш булуыңны гына беләм. Миңа Бэйн әйтте. +АЛЬБУС: Кем ул Бэйн? +ҺАРРИ: Яхшы күрәзәче булган кентавр. Ул синең өстеңдә кара болыт бар диде һәм... +АЛЬБУС: Кара болыт? +ҺАРРИ: Һәм Сихернең кайта башлавына ышаныр өчен, ныклы дәлилләрем бар, һәм мин сине шуннан сакларга тиешмен. Аннан да сакларга. Скорпиустан араларга. АЛЬБУС бер мизгелгә икеләнеп кала, аннан аның йөзе усаллана. +АЛЬБУС: Әгәр мин теләмәсәм? Аны калдырмасам? ҺАРРИ, тиз-тиз уйланып, улына карый. +ҺАРРИ: Менә бу харита. Элек аны бер яхшы эш тә кылмаска сүз биреп кулланалар иде. Хәзер без аны синең арттан карап тору өчен пергамент күз итәчәкбез. Профессор МакГонагалл синең һәр хәрәкәтеңне күзәтәчәк. Сезнең икегезне бергә күргән саен, ул очып килеп җитәчәк, Һогвартстан чыгарга маташкан саен, ул тагын очып килеп җитәчәк. Дәресләреңне калдырмассың дип ышанам. Аларның берсе дә Скорпиус белән бер вакытта булмаячак, ә дәрес арасында син Гриффиндорның кунак бүлмәсендә генә калачаксың! +АЛЬБУС: Син мине Гриффиндор бүлмәсенә кертә алмыйсың! Мин бит Слизеринда! +ҺАРРИ: Уйнама минем белән, Альбус, кайсы Йортка караганыңны яхшы беләсең. Әгәр директор сине Скорпиус белән күрсә, мин сине әфсен белән төзәтермен. Һәр хәрәкәтеңне, һәр әңгәмәңне күрергә һәм ишетергә мөмкинлегем булыр. Ә шул арада минем Идарәдә Скорпиусның чын тарихын тикшерерләр. +АЛЬБУС (елый башлап): Әти, син алай эшли алмыйсың, бу... +ҺАРРИ: Син мине яратмаганга, мин озак кына үземне начар әти дип санадым. Хәзер менә аңладым: миңа синең ошатуың кирәкми, миңа синең тыңлавың гына кирәк, чөнки мин синең атаң, һәм мин яхшырак беләм. Гафу ит, Альбус. Хәзер шулай булачак. +ИКЕНЧЕ ПӘРДӘ, ТУГЫЗЫНЧЫ КҮРЕНЕШ +ҺОГВАРТС. БАСКЫЧЛАР АЛЬБУС, ҺАРРИга ияреп, бөтен сәхнә аркылы уза. +АЛЬБУС: Ә әгәр мин качсам? Мин качачакмын. +ҺАРРИ: Альбус, бар караватыңа. +АЛЬБУС: Мин тагын качып китәчәкмен. +ҺАРРИ: Юк. Син качмаячаксың. +АЛЬБУС: Мин качырмын, һәм бу юлы Рон безне табалмаслык итәрмен. +РОН: Үз исемемне ишеттемме мин? РОН баскычка күтәрелә, аның чәч юлы хәзер бик агрессив күренә, мантиясе чак кына кыскарак, киемнәре, ни гаҗәп, бик килешеп тора. +АЛЬБУС: Рон абый! Шөкер Дамблдорга. Синең мәзәкләреңнең кайчан да булса кирәге булган икән, менә ул вакыт хәзер... РОН аптырап каш җыера. +РОН: Мәзәк? Мин бер мәзәк тә белмим. +АЛЬБУС: Әлбәттә беләсең. Син бит шаяртулар кибете тотасың. +РОН (хәзер бигрәк тә аптырап): Мәзәк кибете? Хуш алайса. Һәрхәлдә, мин сине табуыма шатмын. Мин бераз кәнфит алып килмәкче идем, һы, хәл җыяр өчен шунда, ие... ә чынлыкта Падма, ул гел миннән күбрәк, тирәнрәк кереп уйлый, һәм ул сиңа мәктәпкә кирәкле берәр нәрсә бүләк итү дөресрәк булыр диде. Шуңа күрә менә сиңа каурыйлар тупланмасы. Әйе, әйе, әйе. Карале син боларга, иң шәп каурыйлар. +АЛЬБУС: Кем ул Падма? ҺАРРИ АЛЬБУСка каш җыера. +ҺАРРИ: Җиңгәчәң. +АЛЬБУС: Минем Падма исемле җиңгәм бармыни? +РОН (ҺАРРИга): Башына Конфундус әфсене тигән әллә? (АЛЬБУСка). Минем тормыш иптәшем, Падма. Син хәтерлисең аны. Битеңә терәлеп диярлек әкрен генә сөйләшә, үзеннән бөтнек тәме килә бераз. (Бөгелә). Падма, Панджуның әнисе! (ҺАРРИга). Мин монда шуның аркасында инде, әлбәттә. Панджу. Ул тагын нәрсәдер майтарып ташлаган. Мин аңа Акыргыч кына җибәрмәкче идем, әмма Падма үземә килергә кушты. Белмим, нәрсәгәдер. Бу бала миннән көлә бугай. +АЛЬБУС: Әмма... син бит Һермионага өйләнгән. Тынлык. РОН берни дә аңламый тора. +РОН: Һермиона. Юк. Юууууук! Мерлинның сакалы! +ҺАРРИ: Альбус Гриффиндорда укуын да оныткан. Бик уңайлы. +РОН: Әйе, гафу, абзыкай, син чыннан да Гриффиндорда. +АЛЬБУС: Ләкин мин ничек Гриффиндорга эләгә алдым? +РОН: Син Бүлүче Эшләпәне ышандыра алдың, хәтерләмисеңмени? Панджу син гомергә дә Гриффиндорга эләгә алмыйсың дип ирештергәч, син аңа үч итәр өчен булса да Гриффиндорга керергә булдың. Мин сине гаепли алмыйм, (коры), без барыбыз да кайвакыт йөзебездән елмаюны качырырга мәҗбүр булабыз, шулай бит. (җәфалы). Зинһар, ни әйткәнемне Падмага сөйләмәгез. +АЛЬБУС: Кем ул Панджу? РОН белән ҺАРРИ АЛЬБУСка текәлә. +РОН: Шайтан алгыры, син чыннан да үзең түгел бугай, ә? Һәрхәлдә, мин китем, үземә үзем Акыргыч җибәргәнче. Китешли ул абынып китә. Анда элеккеге РОНның бер әсәре дә юк. +АЛЬБУС: Ләкин бу... мәгънәсез бит. +ҺАРРИ: Альбус, син нәрсә генә уйлап чыгарсаң да, аны эшләмәячәксең. Мин фикеремне үзгәртергә җыенмыйм. +АЛЬБУС: Әти, син икенең берсен сайлыйсың, йә син.... +ҺАРРИ: Юк, монда син икенең берсен сайларга тиеш, Альбус. Йә әйткәнне эшлисең, йә тагын да тирәнрәк, тирәнрәк проблемага чумасың. Аңладыңмы? +СКОРПИУС: Альбус? Син сәламәт. Бу искиткеч. +ҺАРРИ: Ул дәваланып җитте. Һәм безгә китәргә кирәк. АЛЬБУС СКОРПИУСка карый, бу аның йөрәгенә яра сала. Ул алга атлый. +СКОРПИУС: Син миңа ачулымы? Нәрсә булды ? АЛЬБУС туктый һәм СКОРПИУСка таба борыла. АЛЬБУС? Эшләгәнме? Нәрсә дә булса эшләгәнме? +СКОРПИУС: Юк... Ләкин, Альбус. +ҺАРРИ: Альбус. Нинди әкият сөйләсәң дә, сиңа туктарга кирәк, хәзер үк. Бу соңгы кисәтү. АЛЬБУС әтисе һәм дусты арасында бәргәләнгән сыман күренә. +АЛЬБУС: Мин булдыралмыйм. +СКОРПИУС: Нәрсәне? +АЛЬБУС: Безгә аерым йөрсәк яхшырак, ярыймы? СКОРПИУС аңа карап кала. Аның да йөрәге яралы. +ИКЕНЧЕ ПӘРДӘ, УНЫНЧЫ КҮРЕНЕШ +ҺОГВАРТС, ДИРЕКТОР БҮЛМӘСЕ ПРОФЕССОР МАКГОНАГАЛЛ бик бәхетсез күренә, ҺАРРИ бик тәвәккәл һәм максатчан, ә ДЖИННИ нинди кыяфәттә булырга тиешлегендә икеләнә. +ПРОФЕССОР МАКГОНАГАЛЛ: Моның Мародерлар харитасы өчен яраклы эш булуында икеләнәм әле мин. +ҺАРРИ: Әгәр аларны икесен күрсәгез, булдыра алганча тизрәк яннарына барып җитегез һәм аерыгыз. +ПРОФЕССОР МАКГОНАГАЛЛ: Һарри, синеңчә, бу чыннан да дөрес карармы? Кентаврларның хикмәт иясе булуында шикләнүдән бик ерак торсам да, Бэйн әкәмәт усал кентавр һәм... йолдызлыкларны үзенә кирәк булганча аңлату да аңа хас булмаган эш түгел. +ҺАРРИ: Мин Бэйнга ышанам. Альбус Скорпиустан аерылырга тиеш. Үзе өчен дә, башкалар өчен дә кирәк бу. +ДЖИННИ: Миңа калса, Һарри әйтергә теләгән фикер... +ҺАРРИ (катгый итеп): Профессор ни әйтергә теләгәнемне белә. ДЖИННИ ҺАРРИга карый, ул аның шундый итеп аралашуына гаҗәпләнә. +ПРОФЕССОР МАКГОНАГАЛЛ: Альбусны илдә булган иң көчле тылсымчы һәм тылсымчыбикәләр тикшерде, һәм берсе дә аның өстендә бозым яки бәддога булуын тапмады да, сизмәде дә. +ҺАРРИ: Һәм Дамблдор, Дамблдор әйтте. ПРОФЕСССОР МАКГОНАГАЛЛ: Нәрсә? +ҺАРРИ: Аның сурәте. Без сөйләшкән идек. Ул мәгънәле сүзләр әйттте. +ПРОФЕССОР МАКГОНАГАЛЛ: Дамблдор вафат, Һарри. Һәм мин инде сиңа элегрәк әйткән идем, портретлар кешенең ярты асылын да күрсәтмиләр. +ҺАРРИ: Ул мәхәббәт сине сукырайткан диде. +ПРОФЕССОР МАКГОНАГАЛЛ: Баш мөгаллимнең сурәте - хатирә генә. Ул мин кабул итәргә тиешле карарлар өчен ярдәмче чара булырга тиешле. Әмма мин бу вазифага керешкәндә үк миңа яхшы киңәш биреп, сурәтне шәхес белән бутамаска өйрәттеләр. Шул ук киңәш сезгә дә файдага булыр. +ҺАРРИ: Әмма ул хаклы булган. Хәзер мин моны күрәм. +ПРОФЕССОР МАКГОНАГАЛЛ: Һарри, син гадәттән тыш басым астында булдың, Альбусны югалту, аны эзләү, җәрәхәтеңнең нәрсә аңлатканыннан курку... Ләкин мин сиңа сөйләгәндә, таян миңа, син хата ясыйсың. +ҺАРРИ: Альбус мине моңарчы яратмады. Миңа хәзер дә аның ошатуы кирәкми. Тик ул иминлектә булачак. Сезгә хөрмәтем искиткеч зур булса да, Минерва, сезнең балагыз юк һәм... +ДЖИННИ: Һарри! +ҺАРРИ: һәм сез аңлап бетермисез. ПРОФЕССОР +МАКГОНАГАЛЛ (бик тирән рәнҗеп): Укытучы һөнәренә багышланган гомерем ниндидер мәгънәгә иядер дип өметләнгән идем... +ҺАРРИ: Бу харита минем улымның кайда булуын һәрчак күрсәтәчәк. Сез аны кулланырсыз дип өметләнәм. Һәм әгәр кулланмавыгызны ишетсәм, мин мәктәпкә булдыра алганча усаллык белән кайтачакмын һәм Министрлыкта булган бар көчне кулланачакмын - монысы аңлашыламы? ПРОФЕССОР +МАКГОНАГАЛЛ (бу катылыктан башы әйләнеп): Аңлашыла. ДЖИННИ ҺАРРИга карый, аның ниндигә әверелгәненә ышанып бетә алмый. Ул исә бер караш белән дә җавап бирми. +ИКЕНЧЕ ПӘРДӘ, УНБЕРЕНЧЕ КҮРЕНЕШ +ҺОГВАРТС, КАРАҢГЫ КӨЧЛӘРДӘН САКЛАНУ ДӘРЕСЕ БҮЛМӘСЕ АЛЬБУС, бераз икеләнебрәк, класска керә. +ҺЕРМИОНА: Аһа. Безнең поезд тәртипләрен бозучыбыз. Ниһаять, безнең арага кушылдыгыз. +АЛЬБУС: Һермиона? Ул гаҗәпләнгән. ҺЕРМИОНА укытучы урынында басып тора. +ҺЕРМИОНА: Минем исемем Профессор Грэйнджер иде бугай, Поттер. +АЛЬБУС: Сез нишлисез монда? +ҺЕРМИОНА: Укытам әле менә, үз башыма. Ә сез монда нишлисез? Белем аласыздыр дип өметләнәм. +АЛЬБУС: Әмма син... син... Тылсым министры. +ҺЕРМИОНА: Тагын шул хыялларыңмы, Поттер? Бүген без Патронус әфсенен үтәрбез. +АЛЬБУС (шаккатып): Син Караңгы көчләрдән саклану укытучысымы? Көлгән тавышлар ишетелә. +ҺЕРМИОНА: Сабырлыгымны югалтам хәзер. Аңгыралык өчен Гриффиндордан ун баллны кисәм. ПОЛЛИ +ЧАПМАН (тирән үпкә белән, басып): Юк. Юк. Ул моны махсус эшләде. Ул Гриффиндорны күрә алмый, һәм моны һәркем белә. +ҺЕРМИОНА: Утырыгыз, Полли Чапман, эш начарга киткәнче. (ПОЛЛИ уфылдый һәм утыра). Мин сезгә дә аның үрнәгенә иярергә тәкъдим итәм, Альбус. Һәм бу әкиятегезне тәмамлагыз. +АЛЬБУС: Ләкин сез мондый түгел бит. +ҺЕРМИОНА: Һәм Альбус Поттерга минем чыннан да шундый булуымны күрсәтер өчен Гриффиндордан егерме баллны алам. ЯНН ФРЕДЕРИКС: Хәзер үк утырмасаң, Альбус... АЛЬБУС утыра. +АЛЬБУС: Әйтергә генә ярыймы? +ҺЕРМИОНА: Юк, ярамый. Тыныч кына утыр, Поттер, югыйсә син булган соңгы абруеңны да югалтачаксың. Хәзер исә кем миңа Патронусның ни икәнен әйтә ала? Кем? Беркем дә? Сез иң өметсез укучылар икән. ҺЕРМИОНА нечкә итеп елмая. Ул чыннан да шактый усал. +АЛЬБУС: Юк. Бу җүләрлек. Кайда Роза? Ул сезгә мәзәк кылануыгызны әйтер иде. +ҺЕРМИОНА: Кем ул Роза? Синең уйлап чыгарылган дустыңмы? +АЛЬБУС: Роза Грэйнджер-Уизли! Сезнең кызыгыз! (Эшне аңлап). Әлбәттә, сез Рон белән өйләнешмәгәч, Роза... Көлешкән тавышлар. +ҺЕРМИОНА: Нинди оятсызлык! 50 балл - Гриффиндордан. Һәм ышан миңа, әгәр кем дә булса мине тагын бүлдерсә, йөз баллга ябешәчәкмен... Ул класс буйлап күз йөртеп чыга. Беркем бер мускулын да селкетми. Яхшы. Патронус - тылсымлы әфсен, сезнең иң уңай хис-кичерешләрегезнең чагылышы, ул сезнең белән барыннан да бигрәк охшашлыкка ия хайван формасын ала. Бу - яктылык бүләге. Әгәр дә сез Патронус чакыра аласыз икән, сез үзегезне бар дөньядан саклый аласыз. Бу исә кайбер очракларда сез уйлаганнан ешрак кирәк булачак. +ИКЕНЧЕ ПӘРДӘ, УНИКЕНЧЕ КҮРЕНЕШ +ҺОГВАРТС, БАСКЫЧЛАР АЛЬБУС баскыч буйлап карана-карана менә. Ул бернәрсә дә күрми. Ул чыга. Баскычлар биегән сыман хәрәкәтләнә. СКОРПИУС аның артыннан керә. Ул АЛЬБУСны күрдем дип уйлый, аның монда булмавын аңлый. Кырыеннан баскыч узып киткәндә, ул идәнгә утыра. ТЕРЕКӨМЕШ ХАНЫМ керә һәм баскыч буйлап атлый. Өстән ул СКОРПИУСка китәргә кушып кул чаба. Ул буйсына һәм моннан китә, аның ялгызлыгы ап-ачык. АЛЬБУС керә һәм баскыч буйлап атлый. СКОРПИУС керә һәм баскыч буйлап атлый. Баскычлар очраша. Ике егет бер-берсенә карый. Өметсез һәм өмет белән - барысы бергә. Һәм аннары АЛЬБУС читкә карый, һәм бу мизгел бозыла, шуның белән бергә, мөгаен, дуслык та бозылгандыр. Һәм хәзер баскычлар аерыла, ике караш очраша - берсе гаепле, икенчесе - сыкранулы. Икесе дә бәхетсез. +ИКЕНЧЕ ПӘРДӘ, УНӨЧЕНЧЕ КҮРЕНЕШ +ҺАРРИ белән ДЖИННИ ПОТТЕРЛАРНЫҢ ЙОРТЫ, АШ БҮЛМӘСЕ ДЖИННИ белән ҺАРРИ бер-берсенә сак кына карыйлар. Алар арасында бәхәс бар, һәм икесе дә бу турында белә. +ҺАРРИ: Бу дөрес карар. +ДЖИННИ: Син ышандырырга теләгән төсле. +ҺАРРИ: Син аның белән ихлас булырга дидең, әмма чынлыкта миңа үзем белән ихлас булулары кирәк, йөрәгем әйткәнгә ышанулары кирәк... +ДЖИННИ: Һарри, дөньяда кайчан да булса яшәгән тылсымчыларның иң бөек йөрәкләренең берсе - синеке, мин йөрәгеңнең шулай эшләргә әмер бирүенә ышанмыйм. Алар ишек каккан тавыш ишетәләр. +Ишек коткарды. Ул чыга. Бер мизгелдән соң ДРАКО керә, аны ачу баскан, ләкин ул моны яхшы итеп яшергән. +ДРАКО: Мин озак торалмыйм. Һәм безгә озак вакыт кирәкми дә. +ҺАРРИ: Мин ничек ярдәм итә алам? +ДРАКО: Мин монда синең белән капма-каршы торыр өчен түгел. Әмма минем улым күз яшенә буыла, мин аның әтисе, шулай булгач, мин монда синнән сорарга килдем: нигә син ике яхшы дусны аерасың? +ҺАРРИ: Мин аларны аермыйм. +ДРАКО: Син мәктәп җәдвәлен үзгәрткәнсең, укытучыларга һәм Альбусның үзенә янагансың. Нигә? ҺАРРИ ДРАКОга игътибар белән карый һәм аннары читкә борыла. +ҺАРРИ: Мин улымны якларга тиешмен. +ДРАКО: Скорпиустанмы? +ҺАРРИ: Бэйн улым өстендә караңгылыкны сизүен әйтте. Улым тирәсендә караңгылык. +ДРАКО: Нәрсә әйтмәкче буласың, Поттер. ҺАРРИ борыла һәм ДРАКОга туп-туры карый. +ҺАРРИ: Син чыннан да... чыннан да ул синеке дип уйлыйсыңмы, Драко? Үле тынлык. +ДРАКО: Син сүзләреңне... кире кайтарачаксың. ҺАРРИ сүзен кире алмый. ДРАКО кулына таягын ала. +ҺАРРИ: Син бит моны эшләргә теләмисең. +ДРАКО: Телим.. +ҺАРРИ: Минем сиңа зыян саласым килми, Драко. +ДРАКО: Кызык, ә менә минем сиңа зыян саласы килә. Алар сугышырга әзерләнә, таякларын чыгаралар. ДРАКО белән +ҺАРРИ: Экспеллиармус! Әфсеннәр бәрелешә һәм капма-каршы якка китә. +ДРАКО: Инкарцеро! ҺАРРИ ДРАКОның таягыннан чыккан кабыныштан тайпылып кала. +ҺАРРИ: Таранталлегра! ДРАКО читкә сикерә. +Син әзерләнеп килгәнсең, Драко. +ДРАКО: Ә син осталыгыңны югалткансың, Потер. Денсажео! ҺАРРИ читкә тайпылырга өлгереп кала. +ҺАРРИ: Риктусемпра! ДРАКО урындык белән кабынышны тоткарлап кала. +ДРАКО: Флипендо! ҺАРРИ һавада әйләнә башлый. ДРАКО көлә. +Ничек анда, картлач. +ҺАРРИ: Без яшьтәшләр, Драко. +ДРАКО: Ә мин яшьрәк күренәм. +ҺАРРИ: Брахиабиндо! Тылсымлы баулар ДРАКОны нык итеп бәйли. +ДРАКО: Шушы да булдымы тылсым? Эмансипаре. ДРАКО баулардан азат ителә. +Левикорпус! ҺАРРИ тайпылырга өлгерә. +Мобиликорпус! Оһ, бу шулкадәр кызык... ДРАКО ҺАРРИны өскә күтәртә һәм өстәлгә сикертеп төшерә. ҺАРРИ тәгәрәгәндә, ДРАКО өстәлгә сикереп менә, ул таягын әзерли, әмма ҺАРРИ әфсен атарга җитешә... +ҺАРРИ: Обскуро! ДРАКО шунда ук күз бәйләвечен салып ташлый. Болар тагын сугышка әзерләнә, ҺАРРИ аңа урындык ыргыта. ДРАКО аның астына сикерергә өлгерә һәм таягы белән аның тизлеген әкренәйтә. +ДЖИННИ: Өч минут элек кенә чыгып киттем! Ул аш бүлмәсенең нәрсәгә әйләнгәнен карый. Урындыкларның һавада туктап калганын күрә. Ул таягы белән аларны кире идәнгә төшерә. (корырактан корырак). Йә, нәрсә булды инде монда? +ИКЕНЧЕ ПӘРДӘ, УНӨЧЕНЧЕ КҮРЕНЕШ +ҺОГВАРТС, БАСКЫЧЛАР Бик бәхетсез кыяфәтле СКОРПИУС баскыч буйлап төшә. ДЕЛЬФИ икенче яктан йөгереп чыга. +ДЕЛЬФИ: Хуш, мин монда булырга тиеш түгел. +СКОРПИУС: Дельфи? +ДЕЛЬФИ: Чынлыкта, мин безнең бөтен эшебезне харап итә яздым... ул инде ... белүеңчә, мин табигатем белән куркыныч яратучы түгел. Минем Һогвартста моңарчы булганым юк. Сакчылар монда бик ялкау, шулай бит? Һәм бик күп портретлар. Һәм коридорлар. Һәм өрәкләр! Бер башсыз диярлек, сәер кыяфәтле өрәк миңа сине кайда табып булганын аңлатты, ышанасыңмыюкмы? +СКОРПИУС: Синең Һогвартста булганың юкмени? +ДЕЛЬФИ: Бала чагымда мин авырдым, берничә ел рәттән. Башка кешеләр барды, ә мин - юк. +СКОРПИУС: Син шулкадәр авырдыңмы? Гафу ит, мин бу турыда белмәдем. +ДЕЛЬФИ: Мин бу хакта бик сөйләмим, ниндидер фаҗига мисалы булып, кеше игътибарында буласым килми, аңлыйсыңдыр? +СКОРПИУС моны аңлый. Ул нидер әйтмәкче булып аңа карый, ләкин ДЕЛЬФИ кинәт кенә күз карашыннан югала, студентлар үтә. СКОРПИУС студентлар үтеп киткәнче үзен гадәттәгечә тотарга тырыша. +Алар киттеме? +СКОРПИУС: Дельфи, монда булу синең өчен артык куркынычтыр, бәлки. +ДЕЛЬФИ: Хуш, кемдер шундыйрак эш башкарырга тиеш инде. +СКОРПИУС: Дельфи, безнең сәяхәт барып чыкмады, вакытны үзгәртә алмадык. +ДЕЛЬФИ: Мин беләм. Альбус миңа ябалаклады. Тарих китаплары үзгәрде, ләкин тиешенчә түгел - Седрик әле һаман вафат. Чынлыкта, беренче биремне башкара алмавы аны икенчесендә җиңү теләген арттырган гына. +СКОРПИУС: Һәм Рон белән Һермиона тәмам бозылышканнар, мин һаман аңламыйм, нигә икәнен. +ДЕЛЬФИ: Һәм менә шуңа күрә Седрик мәсьәләсе көтеп торырга тиеш. Болар барысы да тәмам буталчык хәзер, һәм син Вакыт-күчергенче саклап дөрес эшләгәнсең, Скорпиус. Әмма мин нәрсә әйткән идем, кемдер сезнең икегез белән нидер эшләргә тиеш. +СКОРПИУС: Оһ. +ДЕЛЬФИ: Сез иң якын дуслар. Ул җибәргән һәр ябалак хатында аның сине юксынганын сизәм. Ул моның өчен бик борчыла. +СКОРПИУС: Ул елашыр өчен җилкә тапканга охшаган. Сиңа күпме ябалак җибәрде инде ул? +ДЕЛЬФИ йомшак кына итеп елмая. +Гафу. Мин әйтмим... Мин бары ни барганын гына аңламыйм. Мин аны күрергә, аның белән сөйләшергә тырыштым, әмма мин шулай тырышкан саен ул каядыр кача. +ДЕЛЬФИ: Син беләсең, сезнең яшьтә булганда, минем якын дустым юк иде. Миңа ул кирәк иде. Өзгәләндем мин аның өчен. Кечкенәрәк чакта мин бер дусны уйлап чыгарган идем, ләкин... +СКОРПИУС: Минем дә шундый бар иде берәү. Фларри исемле. Аннан гобстоунс кагыйдәләре аркасында талаштык. +ДЕЛЬФИ: Альбуска син кирәк, Скорпиус. Бу сокландыргыч нәрсә. +СКОРПИУС: Мин аңа ни өчен кирәк? +ДЕЛЬФИ: Бар хикмәте шунда түгелмени инде? Дуслыкның, мин әйтәм. Син аңа ни кирәклеген белмисең. Син моның аңа кирәк булуын гына беләсең. Тап аны, Скорпиус. Сез икегез бер-берегезгә бәйләнгән. +ИКЕНЧЕ ПӘРДӘ, УНБИШЕНЧЕ КҮРЕНЕШ +ҺАРРИ белән ДЖИННИ ПОТТЕРЛАРНЫҢ ЙОРТЫ, АШ БҮЛМӘСЕ ҺАРРИ белән ДРАКО бер-берсеннән бик ерак утыра, ДЖИННИ аларның арасында. +ДРАКО: Кухня өчен гафу ит, Джинни. +ДЖИННИ: Аһ, бу минем кухня түгел. Күпчелек вакыт Һарри пешеренә. +ДРАКО: Мин дә аның белән сөйләшә алмыйм. Скорпиус. Бигрәк тә Астория китеп баргач. Мин хәтта әнисен югалтуның аңа ничек тәэсир итүе турында да сөйләшә алмыйм. Ничек кенә тырышсам да, аңа барып җитә алмыйм. Син Альбус белән сөйләшә алмыйсың. Мин Скорпиус белән сөйләшә алмыйм. Эш менә шунда. Улымның явыз булуында түгел. Син тәкәббер кентаврның сүзләренә никадәр ышансаң да, син барыбер дуслыкның көчен аңлыйсың. +ҺАРРИ: Драко, син нәрсә генә уйласаң да... +ДРАКО: Мин һәрвакыт синнән көнләштем, беләсеңме, Уизли һәм Грейнджер. Минем исә... +ДЖИННИ: Крэбб белән Гойл. +ДРАКО: Себеркенең бер башын икенчесеннән аера алмаган ике бүкән. Сез, сез өчегез балкый идегез. Бер-берегезне ошата идегез. Сезгә күңелле иде. Һәм бу дуслыкка мин бар нәрсәдән дә ныграк кызыга идем. +ДЖИННИ: Мин дә алардан көнләшә идем. ҺАРРИ ДЖИННИга гаҗәпләнеп карый. +ҺАРРИ: Мин аны якларга тиеш. +ДРАКО: Минем әти дә мине яклыйм дип уйлый иде. Күпчелек очракта. Минемчә, кеше кайсыдыр мизгелдә сайларга тиеш: ул нинди кеше булырга тели. Һәм әйтәм сиңа, бу вакытта синең яныңда ата-ана яки дустың булырга тиеш. Ләкин әгәр син бу вакытта әти-әниеңне күрә алмасаң, ә дустың булмаса... ул очракта син тәмам ялгыз. Ә ялгыз булу - бик авыр. Мин ялгыз идем. Бу мине чын караңгылыкка китерде. Том Редл шулай ук ялгыз бала булган. Син, бәлки, аңламассың да моны, Һарри, әмма мин аңлыйм, һәм Джинни да аңлый дип уйлыйм. +ДЖИННИ: Ул хаклы. +ДРАКО: Том Реддл караңгылыктан килеп чыкмады. Том Реддл әкренләп Лорд Волдемортка әйләнде. Бәлки, Бэйн күргән кара болыт Альбусның ялгызлыгы булгандыр. Аның йөрәк сыкравы. Аның нәфрәте. Югалтма баланы. Син үкенәчәксең. Һәм ул да. Чөнки син аңа кирәк, һәм Скорпиус та кирәк, әлегә моны аңласа да, аңламаса да. ҺАРРИ ДРАКОга карый, ул уйлана. Ул сүз әйтер өчен авызын ача. Ул уйлый. +ДЖИННИ: Һарри. Очу дарысын үзең аласыңмы, әллә мин алыйммы? ҺАРРИ хатынына карый. +ИКЕНЧЕ ПӘРДӘ, УНАЛТЫНЧЫ КҮРЕНЕШ +ҺОГВАРТС, КИТАПХАНӘ СКОРПИУС китапханәгә килә. Ул уңга һәм сулга карана. Аннары ул АЛЬБУСны күрә. АЛЬБУС та аны күреп ала. +СКОРПИУС: Сәлам. +АЛЬБУС: Скорпиус. Миңа ярамый... +СКОРПИУС: Беләм. Син хәзер Гриффиндорда. Мине күрәсең килми хәзер. Ләкин мин барыбер монда. Синең белән сөйләшер өчен. +АЛЬБУС: Безгә сөйләшергә дә ярамый. +СКОРПИУС: Син тиеш. Үткән эшләр турында онытып булыр дип уйлыйсыңмы? Дөнья акылдан язган, игътибар иттеңме? +АЛЬБУС: Мин беләм, аңлашыламы? Рон сәерләнгән. Һермиона - укытучы, болар барысы да хата, әмма... +СКОРПИУС: Һәм Роза хәзер юк. +АЛЬБУС: Мин беләм. Кара, мин барысын да аңлап бетермим, ләкин син монда булырга тиеш түгел. +СКОРПИУС: Безнең аркада Роза дөньяга килмәгән. Өч Тылсымчы бәйгесе вакытында үткәрелгән Раштуа алды мәҗлесе турында сөйләгәннәрне ишеттеңме? Дүрт чемпионның дүртесе дә үз парлары белән чыга. Синең әтиең Парвати Патил белән чыккан, Виктор Крам. +АЛЬБУС: Һермиона белән. Һәм Ронның ачуы чыгып, ул үзен дуңгыз кебек тота башлаган. +СКОРПИУС: Шулай түгел шул. Мин бу хакта Рита Скитерның китабын таптым. Анда бөтенләй башкача язылган. Рон мәҗлескә Һермиона белән чыккан. +АЛЬБУС: Нәрсә? +ПОЛЛИ ЧАПМАН: тсссс! СКОРПИУС ПОЛЛИга карый һәм тынычрак тавыш белән сөйләшә башлый. +СКОРПИУС: Дуслар буларак. Аннан алар дусларча гына биегәннәр, һәм бу гүзәл булган, ә аннары ул Падма Патил белән биегән, һәм бу тагын да гүзәлрәк булган, нәтиҗәдә алар очраша башлаган, ул бераз үзгәргән, һәм алар өйләнешкән, ә бу вакытта Һермиона... +АЛЬБУС: Психка әйләнгән. +СКОРПИУС: Һермиона мәҗлескә Крам белән барырга тиеш булган, әмма беләсеңме ник бармаган? Чөнки ул беренче бирем башланганда очраткан ике сәер Дурмстранг егетен Седрикның таягы югалуда гаепле дип уйлаган. Без Крам кушканга күрә Седрикка комачаулаганбыз дигән ул. +АЛЬБУС: Оһо. +СКОРПИУС: Крам булмагач, Рон котырмаган, ә аның котыруы бик кирәк булган. Шулай итеп, Рон белән Һермиона бик яхшы дуслар булып калган, әмма беркайчан да бер-берсенә гашыйк булмаганнар, беркайчан да өйләнмәгәннәр, Роза беркайчан да тумаган. +АЛЬБУС: Димәк, шуңа күрә әти дә үзгәргән? +СКОРПИУС: Бер шигем дә юк, әтиең шул ук калган. Тылсым тәртибе саклау идарәсе башлыгы. Джиннига өйләнгән. Өч баласы бар. +АЛЬБУС: Алайса, нигә ул шулкадәр... КИТАПХАНӘЧЕ бүлмәнең артында пәйда була. +СКОРПИУС: Ишетәсеңме мине, Альбус? Синнән һәм әтиеңнән мөһимрәк эшләр бар. Профессор Крокер кагыйдәсе: сәяхәтчегә яки вакытның үзенә җитди зыян салмыйча үткәннәргә сәяхәт итүнең иң озак вакыты - биш сәгать. Ә без фәлән елга артка бардык. Кечкенә генә хәрәкәт, нәни генә үзгәреш, һәм бөтен вакыт бозылып бетә. Һәм без, без бик начар үзгәрешләр ясаганбыз. Безнең аркада Роза беркайчан да тумаган. Роза. КИТАПХАНӘЧЕ: Тссс! АЛЬБУС тиз-тиз уйлый. +АЛЬБУС: Ярар, әйдә кире артка, төзәтик бу эшне. Седрикны һәм Розаны кайтарыйк. +СКОРПИУС: ... бу дөрес җавап түгел. +АЛЬБУС: Вакыт-күчергеч һаман синдә, шулай бит? Беркем дә тапмадымы аны? СКОРПИУС кесәсеннән чыгара. СКОРПУС: Әйе, ләкин... АЛЬБУС аны аның кулыннан тартып ала. +Юк. Кирәкми... Альбус. Нинди начар нәтиҗәгә китерә алуын аңламадыңмы син? СКОРПИУС Вакыт-күчергечне алмакчы була, АЛЬБУС аны этеп җибәрә, алар белер-белмәс кенә сугышалар. +АЛЬБУС: Эшне төзәтергә кирәк, Скорпиус. Седрикны коткарырга кирәк һаман да. Розаны кайтарырга кирәк. Без бу юлы игътибарлырак булырбыз. Крокер нәрсә генә әйтсә дә, ышан миңа, ышан үзебезгә. Без бу юлы дөрес эшләрбез. +СКОРПИУС: Юк. Эшләмәячәкбез. Кире бир, Альбус! Бир аны! +АЛЬБУС: Бирә алмыйм. Бу бик мөһим. +СКОРПИУС: Әйе, бу бик мөһим - безнең өчен. Без бу эштә наданнар. Без барын да бозачакбыз. +АЛЬБУС: Кем әйтә без бозачакбыз дип? +СКОРПИУС: Мин әйтәм. Чөнки без шулай эшләдек инде. Без бар эшне харап итәбез. Без гел җиңеләбез. Без пешмәгәннәр, чып-чын пешмәгәннәр. Аңламадыңмыни әле һаман? АЛЬБУС, ниһаять, өстен чыга һәм СКОРПИУСны идәнгә тери. +АЛЬБУС: Хуш, синең белән танышканчы мин пешмәгән егет түгел идем. +СКОРПИУС: Альбус, әтиеңә нәрсә генә исбатларга теләсәң дә, бу дөрес адым түгел. +АЛЬБУС: Минем әтигә берни дә исбатлыйсым юк. Миңа бары Седрикны коткарырга кирәк, Розаны коткарыр өчен. Һәм, бәлки, әгәр син мине тыеп тормасаң, моны яхшырак башкарып чыгармын. +СКОРПИУС: Миннән башка? Аһ, бичара Альбус Поттер. Мескенкәем. Бичара Поттер. Ничек моңсу. +АЛЬБУС: Нәрсә сөйлисең син? +СКОРПИУС (котырып): Мин булып яшәп кара! Кешеләр гел сиңа бага, чөнки әтиең - данлыклы Һарри Поттер, бар тылсым дөньясын коткаручы. Ә миңа кешеләр әтием Волдеморт дип уйлаганга күрә карап торалар. Волдеморт улы! +АЛЬБУС: Маташма да... +СКОРПИУС: Син моның ничек булуын бераз гына булса да күз алдына китерә аласыңмы? Бер тапкыр булса да тырышып карадыңмы? Юк. Чөнки син үз борыныңнан ары бернәрсә дә күрмисең. Чөнки әтиең белән бу ахмак хәлдән башка берни дә белергә теләмисең Ул һәрвакыт Һарри Поттер булачак, син беләсең моны, шулай бит? Һәм син дә мәңге аның улы булып калачаксың. Мин беләм, бу авыр, башка балалар коточкыч, әмма син моңа өйрәнергә тиешсең, чөнки, чөнки моннан да начаррак хәлләр бар, шулаймы? Тынлык. +Вакытның үзгәргәнен аңлагач, мин бермәлне сөенгән идем, ул мәлдә мин әнием авырмагандыр дип уйладым. Бәлки, ул вафат булмагандыр дигән идем. Әмма юк, ул үлгән. Мин әле һаман Волдеморт малае, ярым ятим, әнисез, үземә әле һаман да яхшылык белән җавап кайтармаган егеткә яхшылык эшләргә тырышам. Хуш, алайса, синең тормышыңны җимергән өчен гафу ит, чөнки мин сиңа әйтәм: син минекен җимерә алмас идең, чөнки ул инде болай да җимерек тормыш иде. Син аны яхшыртмадың гына. Чөнки син коточкыч, иң коточкыч дус. АЛЬБУС моны башына сеңдерә. Ул дустына ни эшләгәнен аңлый. ПРОФЕССОР +МАКГОНАГАЛЛ (тыштан): Альбус? Альбус Поттер. Скорпиус Малфой. Сез бергә утырасызмы? Ялгышмаска киңәш бирәм. АЛЬБУС СКОРПИУСка карый, ул букчасыннан мантия тартып чыгара. +АЛЬБУС: Тизрәк. Качарга кирәк. +СКОРПИУС: Нәрсә? +АЛЬБУС: Скорпиус, миңа кара әле. +СКОРПИУС: Бу Күренмәү мантиясеме? Джеймсныкы түгелмени ул? +АЛЬБУС: Әгәр дә Директор безне тапса, безне мәңгегә аерачаклар. Зинһар. Мин моңарчы аңламадым. Гафу ит. +ПРОФЕССОР МАКГОНАГАЛЛ: (тыштан - боларга форсат бирергә тырышып): Мин керергә җыенам. +ПРОФЕССОР МАКГОНАГАЛЛ бүлмәгә керә, кулында - Мародерлар Харитасы. Егетләр мантия астында яшеренә. Ул ачуланган килеш бүлмәдә карана. +Йә, кайда инде алар, мин гомергә дә моны кулланырга теләмәс идем, ә хәзер ул минем белән шаярта да әле. +Ул уйлана. Ул харитага карый. Егетләр кайда булырга тиешлеген чамалый. Бүлмәгә карана. Егетләр күренмичә генә хәрәкәтләнгәндә, кайбер әйберләр селкенә. МАКГОНАГАЛЛ аларның кайда яшеренгәнен күрә, ул аларны тотарга тырыша. Әмма алар аннан кача. +Шул гына булса инде... Атаңның мантиясе. +Ул харитага карый, аннан егетләргә. Ул үз-үзенә елмая. +Хуш, мин сезне күрмәгәнмен икән, димәк, сезне күрмәгәнмен. +Ул чыгып китә. Ике егет мантия астыннан чыга. Алар бер мизгел тын гына утыра. +АЛЬБУС: Әйе, мин моны Джеймстан урладым. Аны кулга төшерү җиңел булды, аның серсүзе әтиләр беренче себеркесен бүләк иткән көн. Мантия белән хулиганнардан качу җиңелрәк икән. СКОРПИУС баш кага. +Миңа бик кызганыч, әниең өчен... Беләм, без аның турында күп сөйләшмәдек, ләкин өметләнәм, син беләсеңдер, мин гафу үтенәм, бу бик авыр, бу коточкыч - аның белән булган хәл һәм синең хәлең... +СКОРПИУС: Рәхмәт. +АЛЬБУС: Әти сине минем өстәге кара болыт булдың ди. Ул уйлый башлаган иде... Мин синнән читтә булырга тиешлегенме генә белә идем, һәм әгәр шулай эшләмәсәм, әти нәрсә эшләячәген... +СКОРПИУС: Әтиең имеш-мимешләр - мин Волдеморт улы дигән сүз - дөрес диме? +АЛЬБУС (башын кагып): Аның Идарәсе хәзер моны тикшерә. +СКОРПИУС: Яхшы. Тикшерсеннәр. Кайвакыт, кайвакыт мин үзем дә бәлки алар хаклыдыр дип уйланам. +АЛЬБУС: Юк. Алар ялгыша. Һәм мин сиңа әйтермен, нигә икәнен. Чөнки мин Волдемортның яхшы баласы була ала дип уйламыйм, ә син яхшы кеше, Скорпиус. Күңелеңнең иң төбенә кадәр, бармак очларыңа кадәр яхшы син. Мин җаным-тәнем белән ышанам - Волдемортның синең кебек улы була алмас иде. Тынлык. Бу СКОРПИУСны эретеп җибәрә. +СКОРПИУС: Бу... синнән моны ишетүе бик рәхәт. +АЛЬБУС: Мин моны сиңа элегрәк әйтергә тиеш идем. Чынлыкта, син, мөгаен, мин белгән иң яхшы кешедер. Һәм син... син мине артка сөйрәмисең. Син мине көчлерәк итәсең, һәм Әти безне аергач, синнән башка... +СКОРПИУС: Миңа да синнән башка тормышым күңелсез тоелды. +АЛЬБУС: Һәм беләм, мин һәрчак Һарри Поттерның улы булачакмын, һәм миңа моны башка сеңдерергә кирәк булачак, һәм беләм, синең белән чагыштырганда, минем тормышым бик әйбәт. Әти һәм мин - безгә әле рәхәт, һәм... +СКОРПИУС (бүлдереп): Альбус, гафу үтенүләр, болар искиткеч әйбәт, әмма син тагын күбрәк үзең турында сөйли башладың, шуңа күрә соң булганчы, тукта. АЛЬБУС елмая һәм кулын суза. +АЛЬБУС: Дуслыкмы? +СКОРПИУС: Мәңгегә. СКОРПИУС кулын чыгара, АЛЬБУС СКОРПИУСны кочаклап ала. +Син икенче тапкыр мине кочаклыйсың. Ике егет бер-берсеннән аерыла һәм елмаялар. +АЛЬБУС: Ләкин мин бүген бәхәсләшүебезгә сөенәм, чөнки миңа бер шәп фикер килде. +СКОРПИУС: Нәрсә турында? +АЛЬБУС: Икенче бирем һәм оятка калдыру турында. +СКОРПИУС: Син һаман үткәнгә кайту турындамы? Без бер үк нәрсә турында сөйләштекме ул? +АЛЬБУС: Син хаклы, без пешмәгәннәр. Эш пешмәүдә без әкәмәтләр инде, шуңа күрә без үз сәләтебезне хәзер күрсәтергә тиеш. Безнең куәтебезне. Пешмәгәннәрне пешмәгәннәр дип уйлыйлар да инде. Пешмәгән баланы өйрәтү өчен бер генә ысул бар - һәм без моны башкалардан яхшырак беләбез - оятка калдыру. Без Седрикны оятка калдырырга тиеш. Һәм икенче биремдә без моны эшли алабыз. СКОРПИУС уйлый, озак уйлый һәм елмая. +СКОРПИУС: Бу чыннан да яхшы стратегия. +АЛЬБУС: Беләм. +СКОРПИУС: Мин әйтәм, таң калдыргыч. Седрикны коткарыр өчен, Седрикны хур калдыру. Акыллы. Ә Роза? +АЛЬБУС: Ә монысы икенче сюрприз. Мин моны синнән башка да ерып чыга алам, әмма мин синең анда булуыңны телим. Чөнки без моны бергә эшләргә тиеш. Бергә төзәтергә моны. Алайса... Син барасыңмы? +СКОРПИУС: Әмма, тукта, бер сорау, икенче биремне күлдә үтәгәннәр түгелме? Сиңа бит мәктәптән чыгарга ярамый? АЛЬБУС көлеп куя. +АЛЬБУС: Әйе. Монысы өчен... Безгә беренче каттагы кызлар бәдрәфен табасы була. +ИКЕНЧЕ ПӘРДӘ, УНҖИДЕНЧЕ КҮРЕНЕШ +ҺОГВАРТС, БАСКЫЧЛАР РОН баскыч буйлап аска төшә, ул уйга баткан, аннан ул ҺЕРМИОНАны күрә һәм аның халәте кинәт үзгәрә. +РОН: Профессор Грейнджер. ҺЕРМИОНА аңа карый, аның йөрәге тизрәк тибә башлый (ләкин ул моны күрсәтми). +ҺЕРМИОНА: Рон. Нишләп йөрисең монда? +РОН: Панджу Төнәтмәләр дәресендә бераз артыгын кыланып ташлаган. Кылтайган, билгеле, һәм кирәкмәгән дарулар салгалаган, шуңа хәзер кашлары юк, ләкин зур мыек үсеп чыккан. Аңа бер дә килешми. Мин килергә җыенмаган идем, әмма Падма мондый чакларда малайларга әтиләре кирәк, диде. Син чәчеңне нишләттең ул? +ҺЕРМИОНА: Тарадым гына бугай. +РОН: Хуш... Чәч тарау сиңа килешә. ҺЕРМИОНА РОНга сәерсенебрәк карый. +ҺЕРМИОНА: Рон, миңа алай карама әле. +РОН (ышаныч белән): Беләсеңме, Һарриның улы Альбус бервакыт шулай мине һәм сине өйләнгән дип күрүе турында сөйләде. Һа-һа. Һа. Һа. Бик мәзәк, мин уйлыйм. +ҺЕРМИОНА: Бу әкәмәт. +РОН: Ул хәтта безнең кызыбыз да бар дип уйлаган. Бу бик сәер, шулай түгелме? Ике караш очраша. ҺЕРМИОНА беренче булып карашын читкә ала. +ҺЕРМИОНА: Сәер генәме соң. +РОН: Нәкъ шулай. Без дуслар, һәм шуның белән бетте-китте. +ҺЕРМИОНА: Дөрес. Бары дуслар гына. +РОН: Дуслар гына. Мәзәк сүз - дуслар. Мәзәк түгел инде. Сүз генә инде шунда. Дуслар. Дус. Мәзәк дус. Син минем мәзәк дустым, Һермионам. Юк, минем Һермиона түгел, аңлыйсыңдыр, минеке түгел, минеке түгел, беләсең, ләкин... +ҺЕРМИОНА: Беләм. Тынлык. Берсе дә нәни генә хәрәкәт тә ясамый. Бу мизгел бик әһәмиятле булып тоела. Аннан РОН тамак кыра. +РОН: Хуш. Китәргә кирәк. Панджуны коткарырга. Мыек йөртергә өйрәтергә кирәк. Ул китәр өчен кузгала, борыла һәм ҺЕРМИОНАга карый. Ул да карый, Рон янә ашыгып кузгалып китә. +Синең чәчләрең сиңа бик тә килешә. +ИКЕНЧЕ ПӘРДӘ, УНСИГЕЗЕНЧЕ КҮРЕНЕШ +ҺОГВАРТС, ДИРЕКТОР БҮЛМӘСЕ ПРОФЕССОР МАКГОНАГАЛЛ үз бүлмәсендә басып тора. Ул картага карый. Кашын җыера. Картага таягы белән төртә. Аннан яхшы карар табуы өчен үзенә үзе елмая. +ПРОФЕССОР МАКГОНАГАЛЛ: Шаярту барып чыкты. Дөбердәгән тавыш. Бөтен сәхнә вибрация бирә башлый. ДЖИННИ беренче булып каминнан килеп чыга, аннары ҺАРРИ. +ДЖИННИ: Профессор, бу әйтеп бетерә алмаслык коточкычка әйләнде +ПРОФЕССОР МАКГОНАГАЛЛ: Поттер. Әйләнеп кайттыгыз. Һәм минем паласны тәмам юк итәргә булгансыз ахры. +ҺАРРИ: Миңа улымны табарга кирәк. Безгә кирәк ул. +ПРОФЕССОР МАКГОНАГАЛЛ: Һарри, мин бу турыда уйландым да бу эштә катнашмаска булдым. Нәрсә дип янасагыз да... +ҺАРРИ: Минерва, мин монда дуслык белән, сугыш белән түгел. Мин беркайчан да сезнең белән бу турында сөйләшмәдем. +ПРОФЕССОР МАКГОНАГАЛЛ: Мин дуслар арасына кысыла алам дип уйламыйм, һәм ышанам. +ҺАРРИ: Миңа сездән һәм Альбустан гафу үтенергә кирәк, сез миңа мөмкинлек бирерсезме? ДРАКО аның артында корымга батып пәйда була. ПРОФЕСССОР МАКГОНАГАЛЛ: Драко? +ДРАКО: Аңа үз улы, ә миңа үземнеке кирәк. +ҺАРРИ: Мин әйткәнчә - тынычлык, сугыш түгел. ПРОФЕССОР МАКГОНАГАЛЛ аның йөзен өйрәнә; күрергә теләгән ихласлыкны күрә. Картаны кесәсеннән тартып чыгара. Ачып җибәрә. +ПРОФЕССОР МАКГОНАГАЛЛ: Хуш, дуслык эшендә минем дә катнашасы килә. +Ул картага таягы белән төртә. +(Сулап куя). Тантана белән ант бирәм, бары шаярту һәм тәртип бозу гына. +Карта җәелеп, эшли башлый. +Хуш, алар бергә. +ДРАКО: Беренче каттагы кызлар бәдрәфендә. Тагын нәрсә эшлиләр инде алар анда? +ИКЕНЧЕ ПӘРДӘ, УНТУГЫЗЫНЧЫ КҮРЕНЕШ +ҺОГВАРТС, КЫЗЛАР БӘДРӘФЕ СКОРПИУС белән АЛЬБУС бәдрәфкә керә. Уртада Виктория чорына караган зур улак (су агып китү өчен куелган җиһаз) тора. +СКОРПИУС: Тукта, дөрес аңладыммы мин? Безнең план - Энгоргиолау? +АЛЬБУС: Әйе. Скорпиус, менә бу сабынны, авыр булмаса... СКОРПИУС улактан сабынны тотып ала. +Энгоргио. Аның тылсым таягыннан, бөтен бүлмәне ярып үтеп, әфсен чыга. Сабын дүрт тапкырга зурая. +СКОРПИУС: Шәп. Мине энгоргио-шаккаткан дип саный аласың. +АЛЬБУС: Икенче бирем күлдә булган. Аларга үзләреннән урланган нәрсәне кайтарырга кушканнар, ә бу нәрсәләр исә... +СКОРПИУС: ... аларның кадерле кешеләре булган. +АЛЬБУС: Седрик күл төбендә йөзәр өчен Баш куыгы тылсымын кулланган. Без менә нәрсә эшләячәкбез: аның артыннан иярәбез һәм Энгоргиомент белән башын зурайтабыз. Вакыт-күчергеч безгә озаклап йөрергә бирмәс, шуңа без тиз әйләнеп кайтырбыз. Аны куып тотырга, башын Энгоргио белән әфсенләргә һәм күлдән ничек калкып чыгачагын карап торырга: әгәр биремнән чыга икән, димәк, бәйгене дә калдыра... +СКОРПИУС: Ләкин син һаман да күлгә ничек барып җитәчәгебезне әйтмәдең... Кинәт кенә улактан су агымы килә, аның артыннан бик юеш ЕЛАК МИРТЛ күтәрелә. ЕЛАК МИРТЛ: Вау! Шулкадәр рәхәт. Моннан беркайчан да ялыкмам. Менә минем яшькә җитегез әле, сез дә үзегез теләгәнне эшли алырсыз. +СКОРПИУС: Әлбәттә! Син гений! Елак Миртл... ЕЛАК МИРТЛ СКОРПИУСка ыргыла. ЕЛАК МИРТЛ: Кем дидең мине? Мин елыйммы? Әллә мин елыйм хәзер? Елыйммы? Елыйммы?! +СКОРПИУС: Юк, мин бит теләмәдем.... ЕЛАК МИРТЛ: Минем исемем ничек әле? +СКОРПИУС: Миртл. ЕЛАК МИРТЛ: Дөрес. Миртл. Миртл Элизабет Уорен - гүзәл исем - минем исемем. Аны Елак дияргә кирәкми. +СКОРПИУС: Ярар... ЕЛАК +МИРТЛ (кеткелди): Күптән булды инде бу хәл. Егетләр. Минем бәдрәфтә. Минем кызлар бәдрәфемдә. Хуш, бу дөрес түгел инде. Әмма мин Поттерларга гел мөкиббән идем. Малфойга да йомшак булдым. Хәзер мин сезләргә ничек булыша алам? +АЛЬБУС: Син анда булгансың, Миртл, шул күлдә. Синең турында китапларда искә алганнар. Димәк, бу торбалардан тышка илтүче юл булырга тиеш. ЕЛАК МИРТЛ: Мин булмаган җир юк. Әмма сез төгәл кайсы җир турында әйтәсез? +АЛЬБУС: Икенче бирем. Күлдәге бирем. Өч тылсымлы бәйгесендә. 25 ел элек. Һарри белән Седрик. ЕЛАК МИРТЛ: Шулкадәр чибәр булганы үлде шул. Синең әтиең сөйкемле түгел димим, әмма Седрик Диггори...Бу бәдрәфтә күпме кызның гыйшык төнәтмәләре ясаганын ишеткәнемне белсәң, шаккатырсың... Ә ул һәлак булгач, күпмесенең монда елаганын белсәң икән! +АЛЬБУС: Булыш безгә, Миртл, шул ук күлгә эләгергә булыш. ЕЛАК МИРТЛ: Вакыт аша сәяхәт итәргә булыша алырмын дип уйлыйсызмы? +АЛЬБУС: Син сер тота беләсеңме? ЕЛАК МИРТЛ: Мин яратам серләрне. Бер тере җанга да әйтмәм. Кулымны күкрәгемә куеп ант итәм, үлгәнче саклармын. Яки үлемгә охшаш берәр нәрсәгә кадәр. Яки нәрсә анда өрәкләрдә. Аңладыгыз инде. АЛЬБУС СКОРПИУСка баш кага, ул Вакыт-күчергечне чыгарып күрсәтә. +АЛЬБУС: Без вакытта сәяхәт итә алабыз. Син безгә торба аша сәяхәт итәргә булыша аласың. Ә без Седрик Диггорины коткарырга җыенабыз. ЕЛАК +МИРТЛ (көлемсерәп): Йә, кызык булачак бугай. +АЛЬБУС: Без вакытны әрәм итә алмыйбыз. ЕЛАК МИРТЛ: Бу үзенчәлекле улак. Бу үзенчәлекле улак туры күлгә илтә. Әлбәттә, аның монда булуы кагыйдәләргә каршы килә, әмма бу мәктәптә иске нәрсәләр гел күп булды. Чыгыгыз шунда, һәм торба сезне туры күлгә илтәр. АЛЬБУС улакка керә һәм мантиясен сала. СКОРПИУС аңа иярә АЛЬБУС сумкасыннан берничә яшел яфрак алып, шуларны СКОРПИУСка суза. +АЛЬБУС: Бераз сиңа һәм бераз миңа. +СКОРПИУС: Саңагүсемнәр? Без саңагүсемнәр кулланабызмы? Су астында сулар өчен? +АЛЬБУС: Әтием кебек. Йә, әзерме син? +СКОРПИУС: Исеңдә тот: вакыт бу юлы безне көтмәгәндә эләктерергә тиеш түгел. +АЛЬБУС: Биш минут, бүгенгегә кире кайтыр өчен безнең шул гына бар. +СКОРПИУС: Бар да әйбәт булачак диген әле. +АЛЬБУС (көлемсерәп): Бар да искиткеч шәп узачак. Әзерме? АЛЬБУС саңагүсемне авызына каба һәм аска төшеп югала. +СКОРПИУС: Юк, Альбус, Альбус. Ул карана, ул һәм ЕЛАК МИРТЛ үзләре генә. ЕЛАК МИРТЛ: Кыю егетләр миңа ошый. +СКОРПИУС (бераз курка, ләкин кыюланырга тырыша): Алайса мин дә тулысынча әзер. Нәрсә генә булса да. Ул саңагүсемне каба һәм аска төшеп югала. Сәхнәдә ЕЛАК МИРТЛ үзе генә. Галәмәт зур яктылык кабынышы була, колак тондыргыч тавыш ишетелә. Вакыт туктап кала. Аннан ул кирегә борыла, бер мәлгә катып кала һәм кире юнәлештә хәрәкәтләнә башлый. Егетләр юк. ҺАРРИ йөгереп килеп керә, кашларын бик җыерган. Аның артыннан ДРАКО, ДЖИННИ һәм ПРОФЕССОР МАКГОНАГАЛЛ килеп керә. +ҺАРРИ: Альбус... Альбус... ЕЛАК МИРТЛ: ул китте. Егетләрнең җирдә яткан мантияләрен табалар. ПРОФЕССОР +МАКГОНАГАЛЛ (карта буенча карап): Ул юкка чыкты. Юк, ул Һогвартс идәне астында йөри, ә юк, ул юк булды... +ДРАКО: Ничек алай итә ала ул? ЕЛАК МИРТЛ: Ул ялтыравык һәм сирәк бер нәрсә белән эшли. +ҺАРРИ: Миртл! ЕЛАК МИРТЛ: Ой, син тоттың мине. Ә мин шулкадәр качырга тырыштым. Сәлам, Һарри. Сәлам, Драко. Сез тагын начар малайлар булдыгызмы? +ҺАРРИ: Нинди ялтыравык кулланды ул? ЕЛАК МИРТЛ: Миңа калса, бу сер иде, әмма мин синнән беркайчан да бернәрсә дә яшерә алмас идем, Һарри. Ничек син шулай үскән саен сөйкемлерәк һәм сөйкемлерәк буласың? Буең да үскән. +ҺАРРИ: Минем улым куркыныч астында. Миңа ярдәмең кирәк. Нишләделәр алар, Миртл? ЕЛАК МИРТЛ: Күз явын алырлык чибәр егетне коткарырга киттеләр. Седрик Диггорины, әлбәттә. ҺАРРИ шунда ук эшнең нидә икәнен аңлап ала, һәм куркуга бата. +ПРОФЕССОР МАКГОНАГАЛЛ: Ләкин Седрик Диггори фәлән ел элек һәлак булды... ЕЛАК МИРТЛ: Ул моны үзгәртә алуына тулысынча ышана иде. Ул бик үзүзенә ышанучан бала, Һарри, нәкъ синең кебек. +ҺАРРИ: Ул Амос Диггори белән әңгәмәмне ишеткән... Альбус министрлыкның Вакыт-күчергечен куллана булса кирәк. Әмма юк, бу мөмкин түгел! +ПРОФЕССОР МАКГОНАГАЛЛ: Министрлыкта Вакыт-күчергеч бармени? Мин алар ватылып беткән дип уйлаган идем. ЕЛАК МИРТЛ: Сез барыгыз да шундый тәртипсезме ул? +ДРАКО: Кем дә булса аңлата аламы - нәрсә бу? +ҺАРРИ: Альбус белән Скорпиус югалмыйлар да, пәйда да булмыйлар - алар сәяхәттә. Вакыт буйлап сәяхәттә. +ИКЕНЧЕ ПӘРДӘ, ЕГЕРМЕНЧЕ КҮРЕНЕШ +ӨЧ ТЫЛСЫМЧЫ БӘЙГЕСЕ, КҮЛ, 1995 ел ЛЮДО БЭГМЕН: Ханымнар һәм әфәнделәр, кызлар һәм егетләр, мин сезне бөекләрдән бөек, шаккатып туя алмаслык, бер һәм бердәнбер Өч тылсымчы бәйгесен карарга тәкъдим итәм. Кемнәр безнең Һогвартсан алкышларыгызны ишеттерегез. Көчле алкышлар. Хәзер АЛЬБУС белән СКОРПИУС күл аркылы йөзә. Алар җиңел генә, грация белән суны кичәләр. Әгәр сез Дурмстрангтан икән, кул чабыгыз. Көчле алкышлар. ҺӘМ ӘГӘР СЕЗ СӨЙМБАТОННАН БУЛСАГЫЗ, АЛКЫШЛАГЫЗ. Бик зәгыйфь алкышлар ишетелә. +Французлар бүген дә бик шаулашалар икән. +Һәм алар башлыйлар!.. Виктор - акула, әлбәттә, бу ул, Флёр исә бик шәп күренә, батыр Һарри саңагүсем куллана, акыллы Һарри, бик акыллы, һәм Седрик, хуш, Седрик, ничек кызык, ә, ханымнар һәм әфәнделәр, Седрик күлне йөзеп чыгар өчен Куык әфсене куллана. СЕДРИК ДИГГОРИ су астында егетләргә якынлаша, аның башында куык. АЛЬБУС белән СКОРПИУС икесе бергә таякларын күтәрәләр һәм су астында Энгоргиолау әфсенен җибәрәләр. СЕДРИК борыла һәм аларга аптырап карый. Әфсен аңа барып җитә, һәм аның тирәсендә су алтын төскә керә. Шуннан соң СЕДРИК үсә һәм үсә, бик зур булып үсә башлый. Ул үз-үзенә карана, тәмам паникага бирелә. Егетләр берни эшли алмаган СЕДРИКның су өстенә күтәрелүен карап тора. +Вәләкин юк, нәрсә бу... Седрик Диггори су өстенә калкып чыкты һәм, күрәсең, ярыштан да чыгадыр. Аһ, ханымнар һәм әфәнделәр, безнең җиңүчебез юк, ләкин шунысы ачык: безнең җиңелүчебез бар. Седрик Диггори шар эчендә калды, хәзер бу шар очарга җыена. Очарга, җәмәгать, очарга. Бу биремнән һәм бөтен бәйгедән очып китәргә, йә Хода, хәлләр тагын да мәзәгрәк була бара, һәм менә Седрик янында фейерверклар ата башлады, "Рон ярата Һермионаны" дигән язу ата алар. Тамашачыларга бу ошый, аһ, җәмәгать, Седрикның йөзендәге караш... Мондагы картина, бу караш, бу фаҗига... Нинди хурлык, моны тасвирлар өчен бер сүз дә таба алмыйм. Һәм АЛЬБУС су астында СКОРПИУСка киң итеп елмая һәм алар учка уч сугыша. Аннары АЛЬБУС өскә таба төртеп күрсәтә, СКОРПИУС баш кага, һәм алар өскә таба йөзә башлыйлар. СЕДРИК калкып чыгу белән, кешеләр көләргә тотына, һәм барысы да үзгәрә. Дөнья караңгылана. Дөнья тулысынча диярлек караңгы төскә керә. Яктылык. Баһ иткән тавыш. Вакыт-күчергечнең текелдәве туктала. Без хәзерге заманда. СКОРПИУС кинәт кенә судан атылып йөзеп чыга. Ул бик шатлана. +СКОРПИУС: Вууууууу-хууууу! Ул тирә-якка карана, гаҗәпләнә. Кая АЛЬБУС? Ул кулын өскә күтәрә. +Без булдырдык! Бер мизгел көтеп тора. +Альбус? АЛЬБУС һаман калыкмый. СКОРПИУС суга таба атлый, уйлый да кире суга сикерә. Янә калкып чыга. Хәзер инде паникада. Тирә-якка карана. +Альбус.... АЛЬБУС... АЛЬБУС. Парсилтангта пышылдау яңгырый. Тавыш бик тиз бөтен бүлмәгә тарала. Ул килә. Ул килә. Ул килә. ДОЛОРЕС АМБРИДЖ: Скорпиус Малфой. Күлдән чыгыгыз. Күлдән чыгыгыз. Хәзер үк. Ул аны судан тартып чыгара. +СКОРПИУС: Мисс. Миңа ярдәм кирәк. Зинһар өчен, Мисс. ДОЛОРЕС АМБРИДЖ: Мисс? Мин Профессор Амбридж, мәктәбеңнең директоры, мин сиңа "Мисс" түгел. +СКОРПИУС: Сез директор? Әмма мин.... ДОЛОРЕС АМБРИДЖ: Мин директор, һәм синең гаиләң никадәр йогынтылы булса да, бу сиңа исәрләнеп йөрергә ирек бирми. +СКОРПИУС: Бу күлдә бер малай бар. Сез аңа булышырга тиеш. Мин дустымны эзлим, Мисс. Профессор. Директор. Һогвартс студентларының берсе, Мисс. Мин Альбус Поттерны юллыйм. ДОЛОРЕС АМБРИДЖ: Поттер? Альбус Поттер? Монда андый студент юк. Гомумән, Һогвартста Поттерның булмавына инде фәлән ел, һәм соңгысы да тәртипле егет түгел иде. Урының җәннәттә булмасын, Һарри Поттер, урының хәсрәттә булсын. Коточкыч гаугачы иде. +СКОРПИУС: Һарри Поттер үлгәнме? Кинәт кенә бөтен зал буйлап җил искәне сизелә. Кешеләр арасында кара капчыксыман киемле затлар килеп чыга. Кара киемнәр кара кыяфәткә әйләнә. Болар - дементорлар. Дементорлар зал буйлап оча. Бу кап-кара, үлем китерүче затлар, караңгы үлем көчләре. Алар һәркемне куркуга сала. Алар бүлмәдәге җаннарны суыра. Җил тына. Бу тәмуг кебек. Аннан залның иң артыннан һәркемгә ишетелерлек пышылдау килә. Бу сүзләрне һәркем танырлык тавыш әйтә. ВОЛДЕМОРТ тавышы... Һааааарри Потттер. ҺАРРИның төше чынга аша. ДОЛОРЕС АМБРИДЖ: Нәрсә, берәр кызык нәрсә йоттың әллә? Без күрмәгәндә генә шакшы канлыга әйләндеңме? Һарри Поттер егерме ел элек мәктәпне басып алмакчы булганда үлде. Ул Һогвартс өчен сугышта безгә каршы сугышкан Дамблдор террористларының берсе иде. Ә хәзер киттек, белмим, нинди уен уйнап ятасыңдыр, ләкин син дементорларның кәефен кырасың һәм Волдеморт көненең ямен бозасың. Елан телендәге пышылдауларның тавышы көчәйгәннән-көчәя. Коточкыч каты тавышка әйләнә. Сәхнә өстендә елан тамгасы белән гигант зурлыкта баннер килеп чыга. +СКОРПИУС: Волдеморт көне? Сәхнә караңгылыкка күмелә. +ӨЧЕНЧЕ ПӘРДӘ, БЕРЕНЧЕ КҮРЕНЕШ +ҺОГВАРТС, ДИРЕКТОР БҮЛМӘСЕ СКОРПИУС ДОЛОРЕС АМБРИДЖның кабинетына керә. Ул хәзер элеккесеннән караңгырак, кара мантия кигән. Аның йөзендә уйчан караш, ул хәлдән тайган һәм шомга калган кебек күренә. ДОЛОРЕС АМБРИДЖ: Скорпиус. Мине күрергә кергәнең өчен рәхмәт. +СКОРПИУС: Директор. ДОЛОРЕС АМБРИДЖ: Скорпиус, беләсең инде, мин озак кына вакыт синең әйдаман булырлык сәләтең бар дип уйлап йөрдем. Саф канлы, табигатең белән лидер үзең, искиткеч спортчы. +СКОРПИУС: Спортчы? ДОЛОРЕС АМБРИДЖ: Тыйнакланмасаң да була, Скорпиус. Сине квиддич кырында күргәнем булды, син тота алмаган снитч юктыр ул. Син югары бәяләнә торган студент. Синең Йорт та бәһаңне белә. Аеруча мин үзем сине югары бәялим. Авгурейга җибәргән соңгы хисапнамәдә дә синең турыңда бик уңай фикерләр яздым. Мәктәбебезне зәгыйфь укучылардан арындыру эшен бергәләп алып бару Һогвартсны иминрәк, сафрак урынга әйләндерде. +СКОРПИУС: Чыннан дамы? Тыштан кычкырган тавыш ишетелә. СКОРПИУС шуны ишетеп борыла. Әмма аның фикере чуала. Ул үзен контрольдә тотарга тиеш һәм тотачак та. ДОЛОРЕС АМБРИДЖ: Әмма Волдеморт төнендә сине күлдә тапканнан бирле, бу соңгы өч көндә, син торган саен сәеррәк күренәсең. Мәсәлән, синең кинәт кенә Һарри Поттер белән җенләнүең... +СКОРПИУС: Мин аның белән кызыксынмыйм... ДОЛОРЕС АМБРИДЖ: Сорау биреп булган һәркемне Һогвартс сугышы белән йөдәтәсең. Поттерның ничек үлгәнен сорыйсың. Ник үлгәнен... Һәм бу Седрик Диггори белән кеше көлдергеч кызыксынуың. Скорпиус, без синдә каргышлар һәм бозымнар юк микән дип тикшердек, берни таба алмадык, шулай булгач, сорыйм гына: сине элекке хәлеңә кайтару өчен нәрсә эшли алам? СКОРПУС: Юк, юк. Мине савыккан дип санагыз. Вакытлы җенләнү генә. Бары шул гына. ДОЛОРЕС АМБРИДЖ: Алайса без бергә эшләүне дәвам итә алабыздыр. +СКОРПИУС: Әлбәттә. Директор кулын йөрәгенә куя һәм беләзекләрен тоташтыра. ДОЛОРЕС АМБРИДЖ: Волдеморт һәм Гайрәт өчен. +СКОРПИУС (кабатларга тырышып): В.. ым... шуның өчен. +ӨЧЕНЧЕ ПӘРДӘ, ИКЕНЧЕ КҮРЕНЕШ +ҺОГВАРТС, ҖИР АСТЫ +КАРЛ ДЖЕНКИНС: Һей, Скорпиус патша. СКОРПИУС аның белән кул сугыша, бу аның кулын авырттыра, әмма ул түзә. ЯНН ФРЕДЕРИКС: Иртәгә төнлә чыгабыз, шулай бит? +КАРЛ ДЖЕНКИНС: Без бераз шакшы кан эчәкләрен актарырга әзер инде. +ПОЛЛИ ЧАПМАН: Скорпиус. ПОЛЛИ ЧАПМАН баскычта басып тора, СКОРПИУС аңа таба борыла, ул ПОЛЛИның аңа исемен әйтеп эндәшүенә гаҗәпләнә. +СКОРПИУС: Полли Чапман? +ПОЛЛИ ЧАПМАН: Әйдә, кыскарак тотыйк. Беләм, һәркем синең кемне чакырасыңны белергә тели, чөнки сиңа кемнедер чакырырга кирәк, ә миңа инде өч кеше тәкъдим ясады, һәм мин беләм, мин аларны борып җибәргән бердәнбер кыз түгел. Әгәр шунда мине чакырам дисәң, белеп тор диюем. +СКОРПИУС: Ярар. +ПОЛЛИ ЧАПМАН: Ә бу исә искиткеч булыр иде. Әгәр кызык дисәң инде. Ә сүз йөри, син кызыксынасың икән. Минем барын да ап-ачык хәл итәсе килә, бу мизгелдә үк, минем дә теләк бар. Һәм бу имеш-мимеш түгел. Бу - ф-а-к-т, факт. +СКОРПИУС: Бу, мм, шәп, әмма, без нәрсә турында сөйләшәбез әле? +ПОЛЛИ ЧАПМАН: Канлы мәҗлес, әлбәттә. Син, Скорпиус-патша, Канлы мәҗлескә кем белән барачаксың, шул турында. +СКОРПИУС: Син - Полли Чапман, баллга синең белән чыгуымны телисеңме? Аның артында гына кычкырган тавыш ишетелә. +Нинди кычкыру бу? +ПОЛЛИ ЧАПМАН: Шакшы каннар, әлбәттә. Зинданнарда. Синең идея иде түгелмени? Нәрсә булды соң сиңа? Аһ, Поттер алгыры, аягыма тагын кан буялган... +Ул иелә һәм аяк киемендәге канны тырышып сөртә. +Авгурей әйткәндәй, киләчәкне без төзибез, шулай булгач, мин монда, киләчәкне төзим, синең белән. Волдеморт һәм Гайрәт өчен. +СКОРПИУС: Волдеморт һәм шуның өчен. ПОЛЛИ китә, СКОРПИУС аңа гаҗиз булып карап кала. Нинди дөнья бу, һәм ул бу дөньяда нинди урын били? +ӨЧЕНЧЕ ПӘРДӘ, ӨЧЕНЧЕ КҮРЕНЕШ +ТЫЛСЫМ МИНИСТРЛЫГЫ, ТЫЛСЫМ ТӘРТИБЕН САКЛАУ ИДАРӘСЕ БАШЛЫГЫ БҮЛМӘСЕ ДРАКОның мондый тәэсирле кыяфәтен күргәнебез юк әле. Аннан кодрәт рухы бөркеп тора. Бүлмәнең ике як кырыена Авгурей байраклары куелган, анда нацистлар стилендә бизәлгән кош сурәтләнгән. +ДРАКО: Син соңга калдың. +СКОРПИУС: Бу синең бүлмәме? +ДРАКО: Син соңга калдың һәм үзеңне әдәпсез тотасың, бәлки, син проблемалар җыярга булгансыңдыр? +СКОРПИУС: Син Тылсым тәртибен саклау идарәсе башлыгымы? +ДРАКО: Оятсыз! Мине кеше алдында кызарырга һәм көтәргә мәҗбүр итәргә, аннан хәтта гафу да үтенмәскә ничек оятың җитә синең! +СКОРПИУС: Гафу. +ДРАКО: Сэр. +СКОРПИУС: Гафу итегез, сэр. +ДРАКО: Җебегән бала булсын дип үстермәдем мин сине, Скорпиус. Мине Һогвартста хурлыкка калдырсын дип тә үстермәдем. +СКОРПИУС: Сезне хурлыкка калдырырга, сэр? +ДРАКО: Һарри Поттер, Һарри Поттер турында сораулар бирү, башка барлык юк-бар белән мавыгуларың. Малфойлар исеменә тап төшерергә ничек оятың җитә? +СКОРПИУС: Оһ, юктыр. Чынлапмы? Юк, юк, булмастыр. +ДРАКО: Скорпиус... +СКОРПИУС: "Көндәлек пәйгамбәр"нең бүгенге санында өч тылсымчы, бер атуда күпме магллны үтереп булганын белү өчен, күперне шартлаткан - синең эшме? +ДРАКО: Саграк... +СКОРПИУС: "Шакшыканнар" өчен үлем лагерьларе, газаплаулар, Аңа каршы чыкканнарны тереләй яндыру. Боларның күпмесе синең эш? Әни һәрвакыт син чынлыкта күпкә яхшырак кеше дип әйтә иде, әмма бу синең чын йөзең түгелме соң? Кеше үтерүче, газаплаучы... ДРАКО торып баса һәм СКОРПИУСны өстәлгә китереп тери. Аның рәхимсезлеге СКОРПИУСны гаҗәпләндерә һәм куркыта. +ДРАКО: Аның исемен юк-барга искә алма, Скорпиус. Моның белән үзеңә савап җыярга маташма. Ул изгерәккә лаек. Куркып беткән СКОРПИУС берни дә әйтми. ДРАКО аның курыкканын аңлый. Кулын СКОРПИУСның башыннан ала. Ул улына авырттырырга яратмый. +Һәм юк, маглларны шартлаткан ахмаклар минем идея түгел, гәрчә Авгурейның әмере буенча маглларның премьер-министрын алтын белән сатып алучы мин булсам да... Әниең минем турында чыннан да шулай дигән идемени? +СКОРПИУС: Ул дәү әтинең аны бик өнәп бетермәвен, хәтта яратмавын сөйли иде. Дәү әти әнине маглларны артык яратучы бик зәгыйфь кеше дип санаган, ә син әнине яклап чыккансың. Ул моны үз гомерендә күргән иң кыю гамәл дия иде. +ДРАКО: Әниеңә мине кыю кешегә әйләндерү җиңел килә иде. +СКОРПИУС: Ләкин бу - башка син идең. Ул әтисенә карый, ә әтисе кашын җыера. +Мин начар эшләр эшләдем, ә син тагын да начарракларын. Кемгә әйләндек без, әти? +ДРАКО: Без беркемгә дә әйләнмәдек. Без нинди бар - шундый гына. +СКОРПИУС: Малфойлар. Дөньяны караңгылатырга теләсәң, бу гаиләгә һәрвакыт таяна аласың. Бу ДРАКОны тәэсирләндерә. Ул СКОРПИУСка игътибар белән карый. +ДРАКО: Мәктәптәге кыланмышларың - кемнән килде башыңа андый уйлар? +СКОРПИУС: Минем мин буласым килми. +ДРАКО: Нишләп алай уйлый башладың әле? СКОРПИУС булган хәлләрне сөйләп бирү турында өметсез генә уйланып ала. +СКОРПИУС: Мин үземне башка яклардан күрдем. +ДРАКО: Беләсеңме, әниеңдә нәрсәне барыннан да ныграк ярата идем? Ул миңа һәрвакыт караңгылыкта яктылык табарга булыша иде. Ул дөньяның, һәрхәлдә, минем дөньяның, син әйткәндәй, "караңгылыгын" яктылык белән баета ала иде. +СКОРПИУС: Чыннан дамы? ДРАКО улын күзәтә. +ДРАКО: Синдә аның сыйфатлары мин уйлаганнан күбрәк икән. Тынлык. Ул игътибар белән СКОРПИУСка карый. +Нәрсә генә эшләсәң дә, сак бул. Сине дә югалтасым килми минем. +СКОРПИУС: Ярар. Сэр. ДРАКО улына соңгы тапкыр карый, аның башында ни булганын аңларга тырыша. +ДРАКО: Волдеморт һәм Гайрәт хакына. СКОРПИУС аңа карый һәм бүлмәдән чыгуга таба юнәлә. +СКОРПИУС: Волдеморт һәм Гайрәт хакына. +ӨЧЕНЧЕ ПӘРДӘ, ДҮРТЕНЧЕ КҮРЕНЕШ +ҺОГВАРТС, КИТАПХАНӘ СКОРПИУС китапханәгә керә һәм китаплар арасында өметсез генә эзләнә башлый. Ул тарих китабын таба. +СКОРПИУС: Седрик ничек Әҗәл убырына әйләнгән? Нәрсәне төшереп калдырдым мин? Караңгылык эчендә бераз яктылык тап миңа. Серләреңне чиш миңа. Нәрсәне онытам мин? КРЭГ БОУКЕР-кече: Нишләп син монда? СКОРПИУС борыла һәм аңа өметсез караш белән карап торган КРЭГны күрә, аның киемнәре тәмам таушалган, умырылып беткән. +СКОРПИУС: Нишләп миңа монда булмаска әле? КРЭГ БОУКЕР-кече: Әзер түгел әле. Мин булдыра алганча тиз эшлим. Әмма Профессор Снейп шулкадәр күп эш кушкан, ә монда бер үк эссены ике төрле итеп язарга кирәк. Мин... Мин зарланмыйм, гафу. +СКОРПИУС: Яңадан сөйлә әле. Башыннан ук. Нәрсә әзер түгел? КРЭГ БОУКЕР-кесе: Синең төнәтмәләр буенча өй эшең. Мин аны сөенеп эшлим, мин бәхетле моңа, мин бит беләм, син өй эшләрен, китапларны күрә алмыйсың, һәм мин беркайчан да синең эшләреңне эшләми калдырмам, моны беләсең. +СКОРПИУС: Мин өй эшләрен яратмыйм? КРЭГ БОУКЕР-кече: Син Скорпиус - патша. Әлбәттә син аларны күрә алмыйсың. Ә "Тылсым тарихы" сиңа нәрсәгә? Миңа аннан нидер эшләргә кирәкме? Пауза. СКОРПИУС КРЭГка бер мизгел карап тора да китеп бара. КРЭГ чыгып китә. Бер мизгелдән соң СКОРПИУС кашын җыерып кире керә. +СКОРПИУС: Снейп дидеме ул? +ӨЧЕНЧЕ ПӘРДӘ, БИШЕНЧЕ КҮРЕНЕШ +ҺОГВАРТС, ТӨНӘТМӘЛӘР ДӘРЕСЕ БҮЛМӘСЕ СКОРПИУС Төнәтмәләр бүлмәсенә йөгереп килеп керә, ишекне шапылдатып яба. СЕВЕРУС СНЕЙП аңа карап тора. СНЕЙП: Сине беркем дә ишек шакырга өйрәтмәдеме, малай? СКОРПИУС, ничек суларга икәнен дә онытып, ышанып бетә алмыйча, шул ук вакытта искиткеч балкып, СНЕЙПка карый +СКОРПИУС: Северус Снейп. Нинди горурлык сезне күрү. СНЕЙП: "Профессор Снейп" яхшырак булыр. Син мәктәптә патшадыр да, бәлки, Малфой, әмма бу барыбызны да сиңа баш иючеләр итми. +СКОРПИУС: Ләкин сез ул — җавап... СНЕЙП: Йөрәгемә май булып ятты. Әгәр әйтер сүзең бар икән, егет, рәхим итеп әйт. Булмаса, ишекне теге яктан яп. +СКОРПИУС: Миңа ярдәмегез кирәк. СНЕЙП: Мин хезмәт итәр өчен туган. +СКОРПИУС: Ләкин миңа нинди ярдәм кирәклеген мин белмим. Сез һаман да идәнасты эшендәме? Һаман да яшерен генә Дамблдорга хезмәт итәсезме? СНЕЙП: Дамблдор? Дамблдор вафат. Һәм минем аңа булган хезмәтем ап-ачык иде - мин аның мәктәбендә укыттым. +СКОРПИУС: Юк. Бу сезнең бөтен эшегез түгел әле. Сез аның кушуы буенча Әҗәл убырлары артыннан күзәткәнсез. Сез аңа киңәшләр биргәнсез. Бөтенесе дә сез аны үтергәнсез дип уйлаган, ләкин юк, сез аңа булышкансыз булып чыккан. Сез дөньяны коткаргансыз. СНЕЙП: Бик куркыныч сүзләр әйтәсең, малай. Малфой фамилиясе сине акылга өйрәтерлек җәзадан саклар дип уйлама да. +СКОРПИУС: Әгәр мин сезгә башка бер дөнья, Һогвартс сугышында Волдеморт һәлак булган, Һарри Поттер белән Дамблдор гаскәре җиңгән башка бер дөнья барлыгын әйтсәм, үзегезне ничек хис итәрсез... СНЕЙП: Мин моңа каршы Һогвартсның сөйкемле сөяге Скорпиус-патша акылыннан язган дигән сүзләрнең нигезе ныклы дип җавап бирер идем. +СКОРПИУС: Урланган Вакыт-күчергеч бар иде. Мин урладым аны. Альбус белән бергә. Без Седрик Диггорины үлемнән коткармакчы идек, ул әле үлгән чагында. Без аны Өч Тылсымчы бәйгесендә җиңдермәскә тырыштык. Әмма болай эшләп, без аннан бөтенләй башка шәхес ясаганбыз. СНЕЙП: Ул бәйгедә Һарри Поттер җиңде. +СКОРПИУС: Ул үзе генә булырга тиеш түгел иде. Седрик аның белән бергә җиңәргә тиеш булган. Әмма без аны бәйгедә оятка калдырдык. Мәсхәрәләнгәнгә күрә ул Әҗәл убыры булырга карар кылган. Мин белмим, Һогвартс сугышында ул нәрсә эшләгәндер, берәрсен үтергәнме, һәрхәлдә, ул нидер эшләгән һәм барысын да үзгәрткән. СНЕЙП: Седрик Диггори бер генә тылсымчыны үтерде, анысы да күренекле кеше түгел - Невилл Лонгботтом. +СКОРПИУС: Аһа, әлбәттә, шулай була! Профессор Лонгботтом Волдемортның еланы Нагайнаны үтерергә тиеш иде. Нагайна Волдеморт үлгәнче үк үлергә тиеш иде. Шул бу! Сез моны да чишеп бирдегез! Без Седрикны боздык, ул Невиллны үтерде, Волдеморт сугышта җиңде. Күрәсезме? Күрәсезме моны? СНЕЙП: Күрәм, бу Малфойның тагын бер уены. Әтиеңне чакырып, сине тирән хәсрәткә салганчы, тай моннан. СКОРПИУС уйга кала һәм соңгы, инде өметле дә булып күренмәгән картасын чыгара. +СКОРПИУС: Сез аның әнисен яраткансыз. Мин барысын да хәтерләмим. Тик беләм, сез аның әнисен яраткансыз. Һарриның әнисен. Лилияне. Мин беләм, сез күп елларны идәнастында уздыргансыз. Мин беләм, сездән башка бу сугышта беркайчан да җиңеп булмас иде. Әгәр мин башка дөньяны күрмәгән булсам, боларны каян белер идем? Тетрәнгән СНЕЙП дәшми. +Дамблдор гына белгән, шулай бит? Һәм ул да киткәч, сез үзегезне бик ялгыз итеп хис иткәнсез булса кирәк. Мин беләм, сез яхшы кеше. Һарри Поттер үзенең улы белән сөйләшкәндә сезне бөек кеше диде. СНЕЙП СКОРПИУСка карый, ул бу хәлләргә ышанмый әле. Шаяртумы бу? Ул чыннан да югалып кала. СНЕЙП: Һарри Поттер үлде. +СКОРПИУС: Әмма минем дөньяда түгел. Ул сезне үз юлында очраган иң кыю кеше дип атады. Ул серегезне дә, Дамблдор өчен нәрсә эшләгәнегезне дә белгән. Һәм ул шуның өчен сезгә соклана, чынлап та. Нәкъ менә шуңа күрә ул үзенең улына, минем иң якын дустыма, икегезнең дә исемен кушкан. Альбус Северус Поттер. СНЕЙП туктый. Ул бик әкрен хәрәкәтләр ясый. +Зинһар, Лилия, дөнья хакына, булышыгыз миңа. СНЕЙП уйлый һәм, таягын чыгара-чыгара, СКОРПИУСка таба атлый. СКОРПИУС куркып артка чигенә. СНЕЙП таягын ишеккә юнәлтә. СНЕЙП: Коллопортус! Күзгә күренмәс йозак бүлмәне бикли. СНЕЙП бүлмә артындагы люкны ача. +Хуш, әйдә, алайса... +СКОРПИУС: Бер генә сорау, без кайда барабыз? СНЕЙП: Без күп тапкыр урын алыштырдык. Урнашкан һәр урыныбызны таба килделәр. Бу юл безне Улак тал тамырлары астындагы бүлмәгә илтә. +СКОРПИУС: Ярар, ә кем ул - без? СНЕЙП: Оһ. Күрерсең. +ӨЧЕНЧЕ ПӘРДӘ, АЛТЫНЧЫ КҮРЕНЕШ +ГОМУМИ БҮЛМӘ Искиткеч гүзәл күренүче ҺЕРМИОНА СКОРПИУСны өстәлгә тери. Аның киемнәре тузган, күзләре яна, ул чын сугышчыга охшаган, һәм бу аңа бик килешә. +ҺЕРМИОНА: Бер нәни генә хәрәкәт һәм синең миләрең бакага, ә кулларың җилемгә әйләнәчәк. СНЕЙП: Тыныч. Ул куркыныч түгел (Тынлык). Беләсеңме, син беркайчан да тыңлый белмәдең. Студент чагында син булдыксыз студент идең, ә хәзер син... кем генә булсаң да, барыбер булдыксыз. +ҺЕРМИОНА: Мин искиткеч студент идем. СНЕЙП: Искитәрлек бер нәрсәң дә юк иде. Ул безнең кеше! +СКОРПИУС: Бу шулай, Һермиона. ҺЕРМИОНА СКОРПИУСка карый, һаман аңа ышанмый. +ҺЕРМИОНА: Күпчелек кеше мине Грейнджер дип белә. Һәм мин синең бер сүзеңә дә ышанмыйм, Малфой. СКОРПУС: Бу минем хата. Минем хата. Һәм Альбусныкы. +ҺЕРМИОНА: Альбус? Альбус Дамблдор? Альбус Дамблдор нишләде моның белән? СНЕЙП: Ул Дамблдорны әйтми. Сиңа утырырга кирәк. РОН йөгереп керә. Аның чәче тырпайган, киемнәре пычрак. Аның гыйсъянчы киемнәре ҺЕРМИОНАныкыннан чак кына начаррак. +РОН: Снейп, сез үзегез монда, һәм (ул СКОРПИУСны күрә һәм шунда ук кабынып) бу монда нишли? Ул таягын чыгара. +Мин коралланган һәм бик куркынычмын, сиңа чынлап киңәш бирәм. Ул таягын дөрес яктан тотмавын күрә һәм аны борып тота. +Бик сак булырга. СНЕЙП: Ул куркыныч түгел, Рон. РОН ҺЕРМИОНАга карый, ул исә башын кага. +РОН: Дамблдорга шөкер. +ӨЧЕНЧЕ ПӘРДӘ, ҖИДЕНЧЕ КҮРЕНЕШ +ГОМУМИ БҮЛМӘ ҺЕРМИОНА Вакыт-күчергечне өйрәнеп утыра, РОН исә бу вакытта өстенә ишелеп төшкән яңалыкларны аңларга тырыша. +РОН: Димәк, син бөтен тарих Невилл Лонгботтомга килеп терәлә димәкче буласың? Әкәмәт икән. +ҺЕРМИОНА: Бу дөрес, Рон. +РОН: Ярар. Һәм синең монда шигең дә юк, чөнки... +ҺЕРМИОНА: Аның Снейп турында ни белүе, барыбыз турында булган мәгълүматы. Ул башкача аны таба алмас иде. +РОН: Бәлки, ул бик шәп табышмак чишүчедер? +СКОРПИУС: Юк, алай түгел. Сез миңа булыша аласызмы? +РОН: Бары без генә булыша алабыз да инде. Дамблдор гаскәре куәтле вакытларыннан күпкә азайды. Чынлыкта, бер без генә калганбыздыр да инде, ләкин без һаман көрәшәбез. Качып йөрибез. Тегеләрнең теңкәләренә тияр өчен барын да эшләргә тырышабыз. Грейнджер - кирәкмәгән затлар исемлегендә беренче. Мин дә шунда. +СНЕЙП (коры гына): Тик беренче түгел. +ҺЕРМИОНА: Ачыклап бетерик. Башка дөньяда...? Сез килеп катышканчы? +СКОРПИУС: Волдеморт үлгән. Һогвартс сугышында үтерелгән. Һарри Тылсым тәртибен саклау идарәсе башлыгы. Сез Тылсым министры. ҺЕРМИОНА гаҗәпләнеп туктап кала һәм елмаеп карый. +ҺЕРМИОНА: Мин Тылсым министры? +РОН (күңелле мизгелгә кушылырга теләп): Искиткеч. Ә мин нәрсә эшлим? +СКОРПИУС: Син Уңган Уенчы Уизлилар кибетен алып барасың. +РОН: Аһа, димәк, ул - Тылсым министры, ә мин - шаяртулар кибете хуҗасы? СКОРПИУС РОНның сыкранган йөзенә карый. +СКОРПИУС: Син күбрәк балаларыңны тәрбияләү турында кайгыртасың. +РОН: Шәп алайса. Әниләре бик гүзәлдер дип өметләнәм. +СКОРПИУС (кызарып чыгып): Мм... Ничек күз алдына китерәсең инде... Эш шунда ки, икегезнең дә балаларыгыз бар - уртак балалар. Кыз һәм малай. Тегеләр икесе, чиктән тыш хәйран калып, өскә карыйлар. +Өйләнгәнсез. Бер-берегезне яратасыз. Барысы да инде. Сез икенче дөньяда да бик гаҗәпләнгән идегез. Сез Кара көчләрдән саклану укыткан, ә Рон Падмага өйләнгән чакта. Сез моңа һәрвакыт гаҗәпләнәсез. ҺЕРМИОНА белән РОН икесе дә бер-берсенә карыйлар, аннары карашларын читкә алалар. Аннары РОН кире карый. РОН берничә кат тамак кара. Тамак кырган саен үз-үзенә ышанычы кими. +ҺЕРМИОНА: Миңа караган чакта авызыңны яп, Уизли. РОН әйткәнне эшли. Шулай да ул башы әйләнгән кеше сыман кала бирә. +Һәм Снейп? Башка дөньяда ул нишли? СНЕЙП: Аңлашыла ки, мин үләргә тиеш. Ул СКОРПИУСка карый, аның исә йөзе кача. СНЕЙП нечкә итеп елмая. +Син мине шаккатыра алмас идең. Ничек итеп? +СКОРПИУС: Бик кыю. СНЕЙП: Кем? +СКОРПИУС: Волдеморт. СНЕЙП: Ничек күңелсез. СНЕЙП бу турында уйлаган арада тынлык. +Шулай да Караңгы Лордның үзе тарафыннан җаның кыюлу - казаныш, миңа калса. +ҺЕРМИОНА: Кызганыч, Северус. СНЕЙП аңа карый, бөтен авыртуын йота. Ул РОНга таба башы белән төртә. СНЕЙП: Хуш, һәрхәлдә, мин әле аңа өйләнмәгән. +ҺЕРМИОНА: Сез нинди әфсеннәрне кулландыгыз? +СКОРПИУС: Беренче биремдә Экспеллиармус, икенчесендә Энгоргио. +РОН: Гади Калкан әфсеннәре икесендә дә эшне рәтләргә тиеш. СНЕЙП: Һәм аннары сез киттегезме? +СКОРПИУС: Вакыт-күчергеч безне кайтарды, әйе. Бу нәрсә, бу Вакыткүчергеч, ул үткән заманда йөрү өчен биш минут кына бирә. +ҺЕРМИОНА: Һәм сез бары вакытта гына сәяхәт итә аласыз, урыннарны алыштырып булмый? +СКОРПИУС: Әйе, әйе, бу, ыһ, син басып торган урыныңда элеккегә күчәсең генә. +ҺЕРМИОНА: Кызык. СНЕЙП белән ҺЕРМИОНА икесе дә моның ни аңлатканын белә. СНЕЙП: Алайса мин һәм егет кенә. +ҺЕРМИОНА: Үпкәләштән булмасын, Снейп, ләкин бу эшне мин беркемгә дә ышанып тапшыра алмыйм, бу бик мөһим. СНЕЙП: Һермиона, син тылсым дөньясында иң эзләнелә торган тылсымчы. Моны башкару өчен сиңа урамда булырга туры киләчәк. Соңгы тапкыр кайчан чыктың әле тышка? +ҺЕРМИОНА: Әллә ни күптән түгел, ләкин... СНЕЙП: Әгәр сине тышта тапсалар, дементорлар сине үбәчәк, алар синең җаныңны суырып алачак. +ҺЕРМИОНА: Северус, мин өзек-өзекләр белән яшәүдән һәм барып чыкмаган баш күтәрүләрдән ялыктым. Дөньяны үзгәртү өчен безнең форсат бит бу. Ул РОНга ымлый, ул картаны чыгара. +Бәйгенең беренче биреме Тыелган урманның кырыенда уздырылган. Без вакытны шунда күчерербез, бәйгегә барып, әфсенгә калкан куярбыз, исәнимин генә кайтырбыз. Бу төп-төгәл итеп үтәлгән булачак, һәм безгә хәзерге вакытыбызга кайтып тышта күренеп йөрисебез дә булмаячак. Аннан без вакытны тагын күчереп, күл буена барырбыз һәм икенче биремне дә төзәтербез. СНЕЙП: Син барысын да куркыныч астына куясың. +ҺЕРМИОНА: Без моны дөрес эшләсәк, Һарри исән була, Волдеморт үлә, һәм Авгурей бетә, моның өчен бернәрсә дә куркыныч булып тоелмый. Шулай да... Сез китерәчәк корбан өчен гафу итегез... СНЕЙП: Кайбер хаклар түләнүгә лаеклы. +Алар бер-берсенә карыйлар, СНЕЙП башын кага, ҺЕРМИОНА башын кагып җавап бирә, СНЕЙПның йөзе бераз моңсулана. +Мин нәрсә, Дамблдорны кабатладым әллә? +ҺЕРМИОНА (елмаеп): Юк, һичшиксез, бу Северус Снейп үзе иде. ҺЕРМИОНА СКОРПИУСка борыла, Вакыт-күчергечкә күрсәтә. +Малфой. СКОРПИУС аңа Вакыт-күчергечне бирә. ҺЕРМИОНА елмая, Вакыткүчергечне янә куллана алуына сөенә, аны бу максат өчен куллануына тагын да ныграк шат. +Эшебез барып чыгар дип өметләник. Ул Вакыт-күчергечне эшләтеп җибәрә. Җайланма калтырарга керешә, аннан бар да хәрәкәтләнә башлый. Галәмәт зур яктылык кабынышы. Колак тондыргыч тавыш ишетелә. Вакыт туктап кала. Аннан ул кирегә борыла, бер мәлгә катып кала һәм кире юнәлештә хәрәкәтләнә башлый, башта әкренрәк... Гөрселдәгән тавыш, кабыныш һәм кешеләр югала. +ӨЧЕНЧЕ ПӘРДӘ, СИГЕЗЕНЧЕ КҮРЕНЕШ +ТЫЕЛГАН УРМАННЫҢ КЫРЫЕНДА, 1994 Беренче кисәктә булган күренешнең кире уйналуын күрәбез, ләкин бу юлы без сәхнәнең арткы ягында. Дурмстранг мантияләрен кигән АЛЬБУС белән СКОРПИУС күренә. Шул ук вакытта без "иң шәп" (аның сүзләре, безнеке түгел) ЛЮДО БЭГМЕНны ишетәбез. СКОРПИУС, ҺЕРМИОНА, РОН һәм СНЕЙП моны борчылып тыңлап тора. ЛЮДО БЭГМЕН: Седрик Диггори мәйданга чыга. Ул әзер кебек күренә. Курка, ләкин әзер. Ул бер якка тайпыла, менә икенче якка. Ул качар урын эзләп сикерә, кызлар хуштан яза. Алар бертавыш булып елашалар: "Безнең Диггорига зыян салма, Аждаһа әфәнде!" - диләр алар. Һәм Седрик сул яктан урый, уңдагы чокырга сикерә һәм таягын әзерли. СНЕЙП: Озакка китте. Вакыт-күчергеч селкенә башлады инде. ЛЮДО БЭГМЕН: һм, бу яшь, кыю, сылу егет безне нәрсә белән гаҗәпләндерер микән? АЛЬБУС СЕДРИКның таягын тартып алырга маташканда, ҺЕРМИОНА аның әфсененә калкан куя. АЛЬБУС, балтасы суга төшкән кебек, таягына карый, әфсеннең нигә эшләмәвен аңламый. Аннары Вакыт-күчергеч әйләнә, болар моны күреп, паникага биреләләр, вакыт аларны йота башлый. +Эт. Ул ташны эткә әйләндерде, аждаһаны алдар өчен эт ясады! Седрик Диггори, аһ, этлекле алдакчы! +ӨЧЕНЧЕ ПӘРДӘ, ТУГЫЗЫНЧЫ КҮРЕНЕШ +ТЫЕЛГАН УРМАННЫҢ ЧИГЕ Алар хәзерге вакытка, урманның кырыена, агачлар янына кайттылар, РОН бик нык авыртына. СНЕЙП тирә-якка карана, ул хәлләрнең тәртиптә түгел икәнен шунда ук аңлый. +РОН: Ооһ.. Оооооһ... +ҺЕРМИОНА: Рон... Рон... Нәрсә булды сиңа? СНЕЙП: Аһ, юк. Мин моны белгән идем. +СКОРПИУС: Без беренче тапкыр әйләнеп кайткач, Вакыт-күчергеч Альбуска да нидер эшләде. +РОН: Вакытын таптың, аһ, безгә әйтергә. СНЕЙП: Без әле җир өстендә. Китәргә кирәк. Хәзер үк. +ҺЕРМИОНА: Рон, син атлый аласың әле, әйдә... РОН торып баса, авыртуына чыдый алмый кычкырып җибәрә. СНЕЙП таягын күтәрә. +СКОРПИУС: Бу эшләдеме? +ҺЕРМИОНА: Без әфсенне туктаттык. Седрикның таягы үзендә. Әйе. Бу эшләде. СНЕЙП: Әмма без дөрес түгел урынга әйләнеп кайттык, без ачык һавада. Син куркыныч астында! +РОН: Без Вакыт-күчергечне, моннан китәр өчен, тагын кушарга тиеш. СНЕЙП: Безгә качар урын табарга кирәк. Монда безне табулары бик җиңел. Кинәт кенә залда боз сыман салкын җил исеп китә. Кешеләр арасында кара киемнәр күренә. Болар кара рәвешләргә әйләнә. Бу - дементорлар. +ҺЕРМИОНА: Соң инде. СНЕЙП: Беттек. +ҺЕРМИОНА (нишләргә тиеш булуын аңлап): Алар минем арттан килә, сезнең арттан түгел. Рон. Мин сине яратам һәм һәрвакыт яраттым. Әмма сез, өчегез, качарга тиеш. Барыгыз. Хәзер үк. +РОН: Нәрсә? +СКОРПИУС: Нәрсә? +РОН: Башта сөю эшләре турында сөйләшә алабызмы? +ҺЕРМИОНА: Бу әле һаман Волдеморт дөньясы. Мин моннан туйдым инде. Икенче биремне төзәтү барысын да үзгәртәчәк. +СКОРПИУС: Әмма алар сине үбәчәк. Алар синең җаныңны суырачак. +ҺЕРМИОНА: Ә син үткәннәрне үзгәртерсең. Һәм алар моны булдыра алмас. Бар. Хәзер үк. Дементорлар аларны сизә. Һәр яктан шомлы итеп акырган фигуралар пәйда була. СНЕЙП: Киттек. Без киттек. Ул СКОРПИУСның кулына төртә. СКОРПИУС, теләр-теләмәс кенә, аның артыннан китә. ҺЕРМИОНА РОНга карый. +ҺЕРМИОНА: Сиңа да китәргә кирәк. +РОН: Хуш, алар бераз минем арттан да килгән бит, һәм миңа чыннан да авыр. Һәм, беләсеңме, мин монда калам әле. Экспекто. Ул әфсенне әйтәм дигәндә генә ҺЕРМИОНА аның кулын туктата. +ҺЕРМИОНА: Монда якынрак килсеннәр, егеткә күбрәк форсат бирик. РОН аңа карый һәм моңсу гына башын кага. +Кызыбыз. +РОН: Һәм улыбыз. Миңа да бу фикер ошый. +Ул тирә-якка карый. Ул үз тәкъдирен аңлаган төсле. +Мин куркам. +ҺЕРМИОНА: Үп мине. РОН уйлый һәм аны үбә. Аннан аларны бер-берсеннән тартып алалар һәм җиргә аталар. Без аларның гәүдәләре өстеннән алтынсу-ак яктылык күтәрелгәнен күрәбез. Аларның җаннарын суырып алдылар. Бу коточкыч. СКОРПИУС берни дә эшли алмыйча карап тора. СНЕЙП: Әйдә, суга төшик. Атлап. Йөгермик. СНЕЙП СКОРПИУСка карый. +Тыныч бул, Скорпиус. Алар, сукыр булсалар да, синең куркуыңны тоялар. СКОРПИУС СНЕЙПка карый. +СКОРПИУС: Алар яңа гына аларның җаннарын суырдылар. Бер дементор аларның янына очып төшә һәм СКОРПИУСның каршында туктый. СНЕЙП: Башка нәрсә турында уйла, Скорпиус. Фикерләреңне яшер. +СКОРПИУС: Миңа салкын. Берни күрмим. Күңелемдә томан, алдымда да томан. СНЕЙП: Син патша, ә мин профессор. Алар җитди сәбәп белән генә бәйләнәләр. Яраткан кешеләрең хакында, бу адымга ник баруың турында уйла. +СКОРПИУС: Мин әниемне ишетәм. Мин аңа кирәк, ул ярдәм сорый, ләкин белә, мин ярдәм итә алмыйм. СНЕЙП: Тыңла мине, Скорпиус. Альбус турында уйла. Син патшалыгыңны да Альбус өчен бирер идең бит, шулаймы? СКОРПИУС чарасыз. Дементор аркасында хәлдән таюы сизелә башлый. +Бер кеше. Барысы да бер кеше өчен. Мин Лилия хакына Һаррины коткарып кала алмадым. Шуңа күрә хәзер мин ул ышанган нәрсәгә бар булганымны фида кылам. Һәм мин моны булдырам, моңа шулкадәр бирелгәнгә, бәлки, үзем дә ышана башлаганмындыр. СКОРПИУС СНЕЙПка елмая. Ул ышанычлы адым белән дементордан читкә атлый. +СКОРПИУС: Дөнья үзгәрә, һәм без дә аның белән бергә үзгәрәбез. Мин бу дөньяда яхшырак. Ләкин дөньясы яхшырак түгел. Миңа бу кирәкми. Кинәт кенә аларның каршында ДОЛОРЕС АМБРИДЖ килеп чыга. ДОЛОРЕС АМБРИДЖ: Профессор Снейп! СНЕЙП: Профессор Амбридж. ДОЛОРЕС АМБРИДЖ: Ишеттегезме яңалыкларны? Без яңа гына теге хыянәтче Шакшыкан Һермиона Грейнджерны тоттык. Ул монда гына булган. СНЕЙП: Кеше ышанмаслык! АМБРИДЖ СНЕЙПка текәлеп карый. Ул да аңа карый. ДОЛОРЕС АМБРИДЖ: Сезнең белән. Грейнджер сезнең белән бергә булган. СНЕЙП: Минем белән? Ялгышасыз. ДОЛОРЕС АМБРИДЖ: Сез һәм Скорпиус Малфой белән. Мине торган саен ныграк борчый торган студент белән. +СКОРПИУС: Хуш... СНЕЙП: Долорес, без класска соңга калабыз, безне гафу итеп... ДОЛОРЕС АМБРИДЖ: Әгәр сез дәрескә соңарсагыз, ник мәктәпкә таба атламыйсыз? Нәрсәгә күлгә барасыз? Бер мизгел саф тынлык. Аннан СНЕЙП чиктән тыш көтелмәгән адымга бара - ул елмая. СНЕЙП: Кайчаннан бирле шикләнәсез инде? АМБРИДЖ җир өстенә күтәрелә. Ул кулларын өскә күтәрә, алар Кара Магия- Сихер белән тулы. Ул таягын күтәрә. ДОЛОРЕС АМБРИДЖ: Еллар буена. Мин моны иртәрәк аңларга тиеш идем. СНЕЙП таягын кулына ала, ул өлгеррәк булып чыга. СНЕЙП: Депульсо! АМБРИДЖ һавада очып китә. +Бәхете инде, ул артык таза иде. Хәзер артка юл юк. Боларның өстендә күк йөзе караңгырак була башлый. +Экспекто Патронум! СНЕЙП Патронус чыгара, бу - искиткеч гүзәл кыяфәтле ак нәфис болан. +СКОРПИУС: Болан? Лилиянең патронусы. СНЕЙП: Сәер, шулай бит? Минем күңел шундый инде. Аларның өстендә дементорлар пәйда була. СНЕЙП моның нәрсәгә илтәчәген аңлый. +Сиңа йөгерергә кирәк. Мин аларны булдыра алганча тоткарлармын. +СКОРПИУС: Караңгылыкта минем яктылыгым булган өчен рәхмәт сезгә. СНЕЙП аңа карый, ул чын каһарман, йомшак кына елмая. СНЕЙП: Альбуска, Альбус Северуска, әйт, аның минем адашым булуы белән горурланам. Ә хәзер бар. Йөгер. Нәфис болан СКОРПИУСка борылып карый һәм йөгереп китә. СКОРПИУС уйлап тора да нәфис болан артыннан йөгерә, аның тирәсендә дөнья куркынычрак була бара. Бер якта йөрәкне ярырлык кычкыру ишетелә. Ул күлне күрә һәм шунда керә. СНЕЙП әзерләнә. СНЕЙПны бик каты итеп җиргә атып бәрәләр, аннары һавага ыргыталар, аның җаны чыккан инде. Бу вакытта кычкырган тавышлар күбәйгән кебек тоела. Нәфис болан нәфис күзләре белән борылып карый һәм юкка чыга. Гөрселдәгән тавыш һәм яктылык. Аннары тынычлык. Тынычлык арта бара. Һаман тып-тын, бар да имин, гаҗәеп тынычлык. Аннан СКОРПИУС су өстенә калкып чыга. Тирән итеп сулыш ала. Тирәягына карана. Тирән сулый, паникага бирелеп сулый. Күк йөзенә карый. Күк йөзе ап-ачык күренә, ул хәзер зәңгәррәк. Аннары аның артыннан АЛЬБУС калкып чыга. Тынлык. СКОРПИУС, ышанып бетә алмыйча, АЛЬБУСка карап тик тора. Икесе дә сулыш ала. +АЛЬБУС: Оһһо! СКОРИУС: Альбус! +АЛЬБУС: Шундый якын иде! Син Тритонны күрдеңме? Теге егетне һәм теге нәрсәне... Оһ! +СКОРПИУС: Бу син. +АЛЬБУС: Шулай да бу сәер булды, мин Седрикның үсә башлаганын күрдем дип уйлаган идем, әмма аннан ул яңадан кечерәя башлады, һәм мин сиңа карадым, һәм син таягыңны тоткан нидең... +СКОРПИУС: Сине яңадан күрү ничек яхшы булуын күз алдына да китерә алмыйсың. +АЛЬБУС: Син мине ике минут элек кенә күрдең. СКОРПИУС АЛЬБУСны суда кочаклап ала, суда бу авыр. +СКОРПИУС: Шуннан соң күп сулар акты. +АЛЬБУС: Саграк. Батырасың хәзер. Нәрсә кидең син? +СКОРПИУС: Мин нәрсә кидем? (Ул киемен салып ата). Ә син нәрсә кигәнсең? Әйе! Син Слизеринда. +АЛЬБУС: Барып чыктымы? Без булдырдыкмы? +СКОРПИУС: Юк. Һәм бу искиткеч. АЛЬБУС аңа карый, ышана алмый. АЛЬБУС? Нәрсә? Без җиңелдек. +СКОРПИУС: Әйе. Әйе! Һәм бу искиткеч! Ул суда чәбәләшә. АЛЬБУС ярга таба йөзә. +АЛЬБУС: Скорпиус. Син тагын күп итеп кәнфит ашадыңмы? +СКОРПИУС: Аһа, булды, күрдеңме, тагын синең коры шаяртуларың - бу чын Альбус! Яратам шул мәзәкләреңне. +АЛЬБУС: Хәзер мин борчыла башлыйм... ҺАРРИ керә һәм суга таба йөгерә. Аның артыннан ДРАКО, ДЖИННИ һәм ПРОФЕССОР МАКГОНАГАЛЛ ияргән. +ҺАРРИ: Альбус. Альбус. Син тәртиптәме? +СКОРПИУС (галәмәт нык шатланып): Һарри! Бу Һарри Поттер! Һәм Джинни. Һәм Профессор МакГонагал. Һәм әти. Минем әтием. Сәлам. Әти. +ДРАКО: Сәлам, Скорпиус. +АЛЬБУС: Сез барыгыз да монда. +ДЖИННИ: Миртл безгә барын да сөйләде. +АЛЬБУС: Нәрсә булды? +ПРОФЕССОР МАКГОНАГАЛЛ: Монда сез генә вакыт аша сәяхәттән кайттыгыз. Шулай булгач, ник бездән сорыйсыз? Үзегез сөйләгез. СКОРПИУС шунда ук аларның ниләр белүен аңлый. +СКОРПИУС: Аһ, юк. Ни бәла. Кайда ул? +АЛЬБУС: Кайдан кайттык? +СКОРПИУС: Югалттым бугай! Мин Вакыт-күчергечне югалттым. +АЛЬБУС (СКОРПИУСка бик ачуланып карап): Нәрсәне югалттың? +ҺАРРИ: Альбус, кыланыр вакытың узды.. +ПРОФЕССОР МАКГОНАГАЛЛ: Күп әйберне аңлатасыгыз булачак бугай. +ӨЧЕНЧЕ ПӘРДӘ, УНЫНЧЫ КҮРЕНЕШ +ҺОГВАРТС, ДИРЕКТОР БҮЛМӘСЕ ДРАКО, ДЖИННИ һәм ҺАРРИ барын да таныган һәм үкенгән кыяфәтле СКОРПИУС белән АЛЬБУСның яннарында басып торалар. ПРОФЕССОР МАКГОНАГАЛЛ ярсып чыккан. +ПРОФЕССОР МАКГОНАГАЛЛ: Йә, әйдәгез, ачыклап бетерик: сез канунсыз рәвештә, Һогвартс-Экспресстан чыгып сикердегез, Тылсым министрлыгына канунсыз рәвештә кердегез һәм аннан әйбер урладыгыз, сезгә вакытны үзгәртергә ярый дип карар кылдыгыз, нәтиҗәдә ике кешене юк иттегез... +АЛЬБУС: Мин килешәм, бу начар яңгырый... +ПРОФЕССОР МАКГОНАГАЛЛ: Һуго һәм Роза Грейнджер-Уизли юкка чыкканга җавап итеп, сез кире вакытны үзгәртергә булдыгыз, һәм бу юлы ике кешегә алмашка меңләгән кешене югалттыгыз, һәм синең әтиеңне үтердегез, шулай итеп, дөньяда кайчан да булса яшәгән иң начар тылсымчыны кайтардыгыз һәм Сихер дөньясының яңа гасырына нигез салдыгыз. (Коры гына). Сез хаклы, Мистер Поттер, бу бер дә яхшы сүз булып ишетелми, шулаймы? Никадәр ахмак булуыгызны аңладыгызмы инде? +СКОРПИУС: Әйе, профессор. АЛЬБУС бер мизгел икеләнеп тора. Ул ҺАРРИга карый. +АЛЬБУС: Әйе. +ҺАРРИ: Профессор, әгәр мөмкин булса... +ПРОФЕССОР МАКГОНАГАЛЛ: Мөмкин түгел. Ата-ана буларак, болар белән нишләргә икәнен сайлау сезнең эш, әмма бу минем мәктәп, һәм болар минем студентлар, һәм аларга тиешле җәзаны мин үзем сайлармын. +ДРАКО: Гадел бу. ҺАРРИ башын чайкаган ДЖИННИга карый. +ПРОФЕССОР МАКГОНАГАЛЛ: Мин сезне Һогвартстан куарга тиеш идем дә (ҺАРРИга карап), ләкин бөтенесен дә исәпкә алсаң... миңа калса, минем күз уңымда булуыгыз яхшырактыр. Сез җәза астында, вакыты... хуш, ел буена җәза үтисез дип уйлагыз үзегезне. Раштуа сезнең өчен юк. Һогсмидка бару турында да онытыгыз. Һәм бу башы гына әле. Кинәт кенә ҺЕРМИОНА атылып килеп керә. Ул бик тәвәккәл күренә. +ҺЕРМИОНА: Нәрсәне калдырдым? ПРОФЕССОР +МАКГОНАГАЛЛ (бик усал итеп): Бүлмәгә кергәнче ишек шаку әдәплелек дип санала, Һермиона Грейнджер, сез моны оныткансыз булса кирәк. ҺЕРМИОНА хата ясаганын аңлый. +ҺЕРМИОНА: Аһ. +ПРОФЕССОР МАКГОНАГАЛЛ: Әгәр сезгә җәза бирү минем вәкаләтемдә булса, Министр, мин җәза бирер идем. Вакыт-күчергечне саклап тоту - нинди ахмаклык! +ҺЕРМИОНА: Үземне аклап, шуны... +ПРОФЕССОР МАКГОНАГАЛЛ: Китап киштәсендә. Сез аны китап киштәсендә саклагансыз. Адәм көлкесе. +ҺЕРМИОНА: Минерва. (Сулыш алып). Профессор Макгонагалл. +ПРОФЕССОР МАКГОНАГАЛЛ: Сезнең балаларыгыз хәтта юкка чыккан иде! ҺЕРМИОНА моңа ни дип тә җавап бирергә белми. +Бу хәл минем мәктәптә, минем каравым астында булды. Дамблдорның кылган барлык изге гамәлләреннән соң мин моның белән яши алмас идем.... +ҺЕРМИОНА: Мин беләм. ПРОФЕССОР +МАКГОНАГАЛЛ (үзен кулга алып): Седрикны коткару ниятегез кыю, әмма акылсыз адым иде. Сез, Скорпиус һәм сез, Альбус, үзегезне бик тәвәккәл тоткансыз ахрысы, ләкин хәтта сезнең әтиегез дә оныта торган хикмәт шунда - тәвәкәллек ахмаклыкны акламый. Һәрвакыт уйларга. Нәрсә булырга мөмкин - уйларга. Волдеморт идарәсе астындагы дөнья... +СКОРПИУС: Коточкыч дөнья. +ПРОФЕССОР МАКГОНАГАЛЛ: Сез шулкадәр яшь. (Ул ҺАРРИ, ДРАКО, ДЖИННИ һәм ҺЕРМИОНАга карый). Сез барыгыз да яшь. Тылсым сугышларының никадәр караңгы була алуын күз алдына да китерә алмыйсыз сез. Кайбер кешеләр, минем дә, сезнең дә кадерле дусларыбыз күп нәрсәне корбан итеп төзегән һәм тигезлеген саклаган дөньяга сез җавапсыз карадыгыз. +АЛЬБУС: Әйе, Профессор. +СКОРПИУС: Әйе, Профессор. +ПРОФЕССОР МАКГОНАГАЛЛ: Барыгыз. Китегез. Барыгыз да. Һәм Вакыткүчергечне табыгыз миңа. +ӨЧЕНЧЕ ПӘРДӘ, УНБЕРЕНЧЕ КҮРЕНЕШ +ҺОГВАРТС, СЛИЗЕРИННЫҢ ЯШӘҮ БҮЛМӘСЕ АЛЬБУС бүлмәдә утыра. ҺАРРИ керә һәм улына карый - ул бик ачулы, ләкин ачуын улына чыгармаска тырыша. +ҺАРРИ: Монда керергә рөхсәт биргәнең өчен рәхмәт. АЛЬБУС борыла, әтисенә баш кага. Ул да сак булырга тырыша. +Вакыт-күчергечне табалмыйлар әле. Су халкын, тритоннар һәм су аналарын күл төбен актарып чыгарга сорадык. Ул уңайсыз итеп утыра. +Матур бүлмә. +АЛЬБУС: Яшел - тынычландыра торган төс, шулаймы? Мин әйтәм, Гриффиндор бүлмәләре дә матур һәм яхшы, ләкин кызыл төс белән катлаулырак, ул кешене җүләр адымнарга этәрә диләр, минем бер каршы сүз дә... +ҺАРРИ: Нигә бу адымга баруыңны аңлата аласыңмы? +АЛЬБУС: Мин... нидер үзгәртә алырмын дип уйладым. Седрик... аның белән булган хәл гадел түгелдер дип уйладым. +ҺАРРИ: Әлбәттә, бу дөрес хәл түгел, Альбус, мин моны белмим дип уйладыңмы? Мин анда булдым. Мин аның үлемен күрдем. Әмма бу... барын да куркыныч астына кую... +АЛЬБУС: Мин беләм. +ҺАРРИ (ачуын тыя алмый): Әгәр син минем кебек булырга теләгән булсаң, ялгыш юлдан киткәнсең. Мин беркайчан да маҗаралар эзләп йөрмәдем, мин аларга кушылырга мәҗбүр булдым. Син чып-чын җавапсыз адымга, тәмам җүләр һәм куркыныч адымга, барын да җимерә алган эшкә тотындың... +АЛЬБУС: Мин беләм. Ярар. Мин беләм. Тынлык. АЛЬБУС күз яшьләрен сөртә, ҺАРРИ моны күрә һәм сулыш ала. Ул үзен кулга ала. +ҺАРРИ: Хуш, мин дә ялгыштым. Скорпиусны Волдеморт улы дип уйлап. Ул кара болыт булмаган. +АЛЬБУС: Юк. +ҺАРРИ: Һәм мин картаны алып куйдым. Син аны башка күрмәссең. Әниең син качкач, бүлмәңне ничек бар, шулай тотты, беләсеңме шуны? Мине дә кертмәде, беркемне дә кертмәде шунда. Син шулкадәр куркуга салдың аны... Һәм мине. +АЛЬБУС: Чыннан да сине куркыттыммы? +ҺАРРИ: Әйе. +АЛЬБУС: Һарри Поттер бернәрсәдән дә курыкмыйдыр дип уйлаган идем. +ҺАРРИ: Син шулай уйлый идеңме? АЛЬБУС әтисенә карый, аны аңларга тырыша. +АЛЬБУС: Скорпиус моны әйтмәгәндер, ләкин без беренче биремне бозып кайткач, мин кинәт кенә Гриффиндор йортына эләктем. Ул чакта да безнең аралар яхшырак түгел иде, шулай булгач, минем Слизеринда булуым - безнең проблеманың сәбәбе түгел. Монда бу гына түгел. +ҺАРРИ: Юк. Мин беләм. Бу гына түгел. ҺАРРИ АЛЬБУСка карый. +Син тәртиптәме, Альбус? +АЛЬБУС: Юк. +ҺАРРИ: Юк. Мин дә юк. +ӨЧЕНЧЕ ПӘРДӘ, УНИКЕНЧЕ КҮРЕНЕШ +ТӨШ, ГОДРИК ЧОКЫРЫ, ЗИРАТ КЕЧКЕНӘ ҺАРРИ чәчәккә күмелгән кабер ташына карап басып тора. Аның кулында кечкенә генә чәчәк бәйләме. ПЕТУНИЯ АПА: Йә инде, шул килбәтсез вак чәчәкләреңне куй да китәбез. Мин бу шыксыз бәләкәй авылны күрә алмый башладым инде, каян килде башыма бу фикер - Годрик чокыры, Котсыз чокыр бу, әтрәк-әләм җыелган урын, йә, әйдә. КЕЧКЕНӘ ҺАРРИ кабергә якынлаша. Ул уйланып тора. +Хәзер үк, Һарри... Минем моңа вакытым юк. Дадли бүген скаутлар җыелышына бара, беләсең бит инде, ул соңга калырга яратмый. КЕЧКЕНӘ +ҺАРРИ: Петуния апа. Син минем исән булган соңгы туганым, шулай бит? ПЕТУНИЯ АПА: Әйе. Син һәм мин. Әйе. ЯШЬ +ҺАРРИ: Һәм алар. Аларның дуслары да булмаганмы? Син аларның дуслары юк иде дигән идең? ПЕТУНИЯ АПА: Лилия тырышты, урыны җәннәттә булсын, ул тырышты, бу аның гаебе түгел, ләкин аның холкы аркасында кешеләр аннан читләшә иде. Бу аның кыланмышлары, аның дөньясы, аның юлы иде. Ә әтиең - күңел кайтаргыч, бик җирәнгеч булды. Дуслары юк иде. Берсенең дә. ЯШЬ +ҺАРРИ: Ә нигә монда шулкадәр күп чәчәкләр? Нигә чәчәкләр каберләрен күмеп киткән? ПЕТУНИЯ АПА каберләргә карый, һәм, ниһаять, барлык чәчәкләрне күрә, бу аны дулкынландыра. Ул сеңлесенең каберенә килә һәм шуның кырыена утыра, көч-хәл белән ургылып килгән хисләрен яшерергә тырыша, әмма барыбер аларга бирешә. ПЕТУНИЯ АПА: Оһ. Әйе. Хуш, бераз бар икән. Аларны күрше каберләрдән җил китергәндер. Яки берәрсе шаяртадыр. Әйе, миңа калса, шулайдыр, буш вакыты күп булган берәр яшь сукбай башка каберләрдән чәчәкләр җыеп, монда куядыр. ЯШЬ +ҺАРРИ: Ләкин аларның барысына да аларның исемнәре язылган... "Лилия һәм Джеймс, гамәлләрегезне беркайчан да онытмабыз", "Лилия һәм Джеймс, сезнең фидакарьлек..." ВОЛДЕМОРТ: Мин гаеп сизәм, һавада гаепнең сасы исе... ПЕТУНИЯ +АПА (КЕЧКЕНӘ ҺАРРИГА): Кит. Кит аннан. Ул аны артка тарта. ВОЛДЕМОРТның кулы Поттерларның кабер ташы өстендә һавада пәйда була, гәүдәсенең калган өлеше кулы артыннан хасил була бара. Без аның йөзен күрмибез, ләкин гәүдәсе кәкре-бөкре, җан өшеткеч форма ала. +Белгән идем. Бу урын куркыныч. Годрик чокырыннан тизрәк китсәң, яхшырак. КЕЧКЕНӘ ҺАРРИны сәхнәдән чыгаралар, ләкин ул йөзен ВОЛДЕМОРТка борырга җитешә. ВОЛДЕМОРТ: Һаман минем күзләрем белән карыйсыңмы, Һарри Поттер? КЕЧКЕНӘ ҺАРРИ чыгып китә, бу вакытта исә ВОЛДЕМОРТның мантиясе эченнән АЛЬБУС атылып чыга. Чарасыз бала кулларын әтисенә суза. +АЛЬБУС: Әти.... Әти... Парсилтангта яңгыраган сүзләр. Ул килә. Ул якынлаша, ул якынлаша. Аннары кычкырган тавыш. Аннары сәхнәнең артыннан пышылдашулар ишетелә. Бер ялгышсыз танып була торган тавыш. ВОЛДЕМОРТ тавышы. Һаааааарри Поттттер.... +ӨЧЕНЧЕ ПӘРДӘ, УНӨЧЕНЧЕ КҮРЕНЕШ +ҺАРРИ БЕЛӘН ДЖИННИ ПОТТЕРЛАРНЫҢ ЙОРТЫ, АШ БҮЛМӘСЕ ҺАРРИ коточкыч хәлдә, ул, төшенең нәрсә аңлатуы турында уйлап, катып калган. +ДЖИННИ: Һарри? Һарри? Ни булды? Син кычкырып җибәрдең... +ҺАРРИ: Алар һаман бетми. Төшләр. +ДЖИННИ: Алар шунда ук бетә торганга охшамаган да бит. Бу бик авыр вакыт булды һәм... +ҺАРРИ: Әмма мин беркайчан да Петуния белән Годрик чокырына бармадым. +ДЖИННИ: Һарри, син мине нык куркытасың. +ҺАРРИ: Ул һаман монда, Джинни. +ДЖИННИ: Кем монда? +ҺАРРИ: Волдеморт. Мин Волдемортны һәм Альбусны күрдем. +ДЖИННИ: Һәм Альбусны?... +ҺАРРИ: Ул әйтте. Волдеморт әйтте: "Мин гаеп сизәм, һавада гаепнең сасы исе..." Ул миңа әйтте моны. ҺАРРИ ДЖИННИга карый. Ярасына кагыла. ДЖИННИның йөзе сүрелә. +ДЖИННИ: Һарри, Альбуска һаман нидер яныймы? ҺАРРИның йөзе агара. +ҺАРРИ: Минемчә, безгә барыбызга да нидер яный. +ӨЧЕНЧЕ ПӘРДӘ, УНДҮРТЕНЧЕ КҮРЕНЕШ +ҺОГВАРТС, СЛИЗЕРИННЫҢ ГОМУМИ БҮЛМӘСЕ СКОРПИУС АЛЬБУСның баш өстенә дәһшәтле итеп иелә. +СКОРПИУС: Альбус... псст... Альбус. АЛЬБУС уянмый. +АЛЬБУС! АЛЬБУС аптырап уянып китә. СКОРПИУС көлә. +АЛЬБУС: Булдырасың. Кешене уятыр өчен моннан да шәбрәк һәм куркынычсызрак ысул юктыр. +СКОРПИУС: Беләсеңме, бу бик сәер нәрсә, ләкин күз алдына китереп булган иң куркыныч урында булганнан соң, минем курку белән эшләрем пешә башлады. Мин - Курку белмәс Скорпиус. Мин - Дерт тә итми торган Малфой. +АЛЬБУС: Яхшы. +СКОРПИУС: Мин әйтәм, элек мине шулай бик астында яткырып, артымнан күзәтеп кенә торсалар, мин сынар идем, әмма хәзер тагын да начаррак нәрсә эшли алалар инде? Волди абзыкайны кайтарып, мине газапларга мәҗбүр итәрләрме? Юк. +АЛЬБУС: Кәефең яхшы булганда, син куркыныч, беләсеңме шуны? +СКОРПИУС: Бүген Төнәтмәләрдә Роза минем янга килеп, миңа Күмәчбаш дигәч, аны кочакларга әзер идем. Һы, юк, нигә әзер генә, мин аны чыннан да кочакларга тырыштым, һәм ул минем ботыма китереп сукты. +АЛЬБУС: Курку белмәс егет булу синең сәламәтлегеңә бик файдага түгел бугай. СКОРПИУС АЛЬБУСка карый, аның йөзе уйчанлана. +СКОРПИУС: Монда кире кайтуның нинди яхшылык икәнен белмисең син, Альбус. Теге урын күрә алмаслык иде. +АЛЬБУС: Сине бераз ошаткан Полли Чапманны исәпләмәгәндә. +СКОРПИУС: Скорпиус бөтенләй башка кеше иде - караңгы, куркыныч бәндә. Әтием - тегеләр нәрсә куша, шуны башкаручы кеше. Ә мин? Мин башка Скорпиусны таптым, беләсеңме? Башкисәр, явыз, кабахәт. Кешеләр миннән курка иде. Әйтерсең, барыбыз да сынау үткәнбез, һәм барыбыз да сынатканбыз. +АЛЬБУС: Әмма син моны үзгәрттең. Синең кулда форсат бар иде, һәм син вакытны кирегә төзәттең. Үзеңне кире кайтардың. +СКОРПИУС: Чын үзем нинди булганын белгәнгә күрә генә. АЛЬБУС моны башына сеңдерергә тырыша. +АЛЬБУС: Мин дә сыналганмын микән, ничек уйлыйсың? Мине дә сынаганнар, шулаймы? +СКОРПИУС: Юк. Әлегә юк. +АЛЬБУС: Ялгышасың. Бер кат барып кайту җүләрлек түгел иде әле. Һәркем ялгыша ала. Җүләрлек - шулкадәр тәкәббер булып, икенче кат сәяхәт итүебез. +СКОРПИУС: Без икебез дә кире киттек, Альбус? +АЛЬБУС: Һәм ни өчен мин моңа шулкадәр теләп бардым? Седрик өченме? Чынлапмы? Юк. Миңа нидер исбатларга гына кирәк иде. Әти хаклы, ул маҗара эзләп йөрмәгән. Мин, бу нәрсә, бу барысы да минем хата. Һәм әгәр син булмасаң, барысы да караңгыга күмелер иде. +СКОРПИУС: Әмма алай булмады бит. Һәм моның өчен миңа гына түгел, сиңа да рәхмәт әйтергә кирәк. Дементорлар минем башымда ук булганда Северус Снейп миңа синең турында уйларга кушты. Син анда үзең булмасаң да, син көрәштең, минем белән бергә көрәштең. АЛЬБУС баш кага. Бу аның күңелен йомшартып җибәрә. +Һәм Седрикны коткару - бу алай ук начар фикер түгел иде, һәрхәлдә, минем өчен, шулай да, беләсеңме, без бу адымга башка бара алмыйбыз. +АЛЬБУС: Әйе. Аңлыйм. Мин моны беләм. +СКОРПИУС: Яхшы. Алайса син миңа моны юк итәргә булыша аласың. СКОРПИУС Вакыт-күчергечне АЛЬБУСка күрсәтә. +АЛЬБУС: Минем шигем юк, син бөтен кешегә дә моны күл төбендә дип әйткәнсең. +СКОРПИУС: Күрәсең, Дерт итмәс Малфой яхшы гына алдаша белә икән! +АЛЬБУС: Скорпиус... Без бу турыда кемгәдер әйтергә тиештер. +СКОРПИУС: Кемгә? Министрлык моны инде саклаган, алга таба саклауны да аларга ышанып тапшырыр идеңме? Бары без икебез генә моның никадәр куркыныч нәрсә икәнен үзебез сынап белдек, димәк, без икәү аны җимерергә тиеш тә инде. Беркем дә без эшләгәнне эшли алмый, Альбус. Беркем дә. Юк (тантаналы итеп), вакыт-күчергечләрне узган заман калдыгына әйләндерер вакыт. +АЛЬБУС: Бу сүзләрдә бераз горурлык бар, сизәсеңме? +СКОРПИУС: Көне буе шуны әйтергә әзерләндем. +ӨЧЕНЧЕ ПӘРДӘ, УНБИШЕНЧЕ КҮРЕНЕШ +ҺОГВАРТС, СЛИЗЕРИННЫҢ ГОМУМИ БҮЛМӘСЕ ҺАРРИ белән ДЖИННИ тиз адымнар белән Гомуми бүлмәдә йөри. КРЭГ БОУКЕР-кече алар артыннан иярә. КРЭГ БОУКЕР-кече.: Тагын кабатларгамы? Бу барлык кагыйдәләргә каршы килә, һәм хәзер төн уртасы. +ҺАРРИ: Мин улымны табарга тиеш. КРЭГ БОУКЕР Кч.: Мин сезнең кем икәнегезне беләм, Поттер әфәнде, ләкин хәтта сез дә аңларга тиеш бит инде, Йортларның бүлмәләренә профессорлар һәм әти-әниләргә керү өчен ашыгыч рөхсәт кәгазен... Аның артында ПРОФЕССОР МАКГОНАГАЛЛ пәйда була. +ПРОФЕССОР МАКГОНАГАЛЛ: Зинһар, шулкадәр вакчылланмагыз, Крэг. +ҺАРРИ: Безнең хатны алдыгызмы? Яхшы. КРЭГ БОУКЕР Кч. (шаккатып): Директор. Мин, мин бары... ҺАРРИ карават чаршавын ача. +ПРОФЕССОР МАКГОНАГАЛЛ: Ул киткәнме? +ҺАРРИ: Әйе. +ПРОФЕССОР МАКГОНАГАЛЛ: Яшь Малфой дамы? ДЖИННИ башка чаршауны ача +ДЖИННИ: Ул да. +ПРОФЕССОР МАКГОНАГАЛЛ: Алайса мәктәпнең астын өскә карап чыгыйк. Крэг, безгә эшләргә кирәк... ДЖИННИ белән ҺАРРИ караватка карап басып кала. +ДЖИННИ: Без моны бер тапкыр уздык бит инде? +ҺАРРИ: Бу юлы нәрсәдер начаррак булып тоела. Тәмам куркуга сабышкан ДЖИННИ иренә карый. +ДЖИННИ: Син аның белән сөйләшкән идеңме? +ҺАРРИ: Әйе. +ДЖИННИ: Син аның бүлмәсенә кереп, аның белән сөйләштеңме? +ҺАРРИ: Беләсең ич, әйе. +ДЖИННИ: Улыбызга нәрсә әйттең, Һарри? ҺАРРИ аның тавышында гаепләү ишетә. +ҺАРРИ: Мин син әйткәнчә ихлас булырга тырыштым - берни дә әйтмәдем. +ДЖИННИ: Һәм үзеңне кулда тоттыңмы? Никадәр кызган булдыгыз? +ҺАРРИ: ... Мин уйламыйм алай... Мин аны тагын куркыттым дип уйлыйсыңмы? +ДЖИННИ: Бер хатаңны гафу итә алам, Һарри, бәлки, хәтта икене дә, әмма хаталар арткан саен, сине кичерү авырлаша бара. +ӨЧЕНЧЕ ПӘРДӘ, УНАЛТЫНЧЫ КҮРЕНЕШ +ҺОГВАРТС, ЯБАЛАКХАНӘ СКОРПИУС белән АЛЬБУС көмеш яктылыкка күмелгән түбәдә пәйда булалар. Ябалакларның йомшак кына итеп уһылдаулары ишетелә. +СКОРПИУС: Минемчә, гади Конфринго да җитәр кебек. +АЛЬБУС: Юк бит инде. Моның ише нәрсәгә Экспульсо кирәк. +СКОРПИУС: Экспульсо? Экспульсо диген һәм без ябалакханәне Вакыткүчергеч калдыкларыннан фәлән көн буе чистартачакбыз. +АЛЬБУС: Бомбарда? +СКОРПИУС: Һәм бөтен Һогвартсны уятыргамы? Бәлки, Ступефай? Аларны теге вакытта Ступефай белән юк иткәннәр... +АЛЬБУС: Менә шул шул, элек шулай булган. Әйдә берәр яңа, кызык нәрсә уйлап табыйк инде. +СКОРПИУС: Кызык нәрсәме? Кара, тылсымчыларның күбесе дөрес әфсен сайлауга игътибар итми, әмма бу бик мөһим. Минемчә, бу хәзерге тылсымның иң аз өйрәнелгән өлеше. +ДЕЛЬФИ: "Хәзерге тылсымның иң аз өйрәнелмәгән өлеше" - сез икегез текә, беләсезме? СКОРПИУС, ДЕЛЬФИның артларыннан килеп чыгуына гаҗәпләнеп, борылып карый. +СКОРПИУС: Вау!. Син... мм... Син нишлисең монда? +АЛЬБУС: Аңа ябалак җибәрергә кирәк дидем, безнең нишләвебезне аңа хәбәр итәргә, аңлыйсыңмы? СКОРПИУС дустына гаепләүле караш ташлый. +Бу аңа да кагыла бит. СКОРПИУС уйлый, аннары, килешеп, баш кага. +ДЕЛЬФИ: Нәрсә миңа кагыла? Нәрсә турында сез? АЛЬБУС Вакыт-күчергечне ала. +АЛЬБУС: Без Вакыт-күчергечне юк итәргә тиеш. Скорпиус икенче биремнән соң күргән нәрсәләр... Миңа бик кызганыч. Без кире кайтып, дөньяны тагын куркыныч астына куя алмыйбыз. Синең кузеныңны коткарып булмый. ДЕЛЬФИ башта Вакыт-күчергечкә, аннары егетләргә карый. +ДЕЛЬФИ: Синең ябалак бик кыска хәбәр китерде... +АЛЬБУС: Була алган иң коточкыч дөньяны күз алдына китер, аннары шуны икегә тапкырла. Кешеләрне газаплыйлар, бөтен җирдә дементорлар, диктатор Волдеморт, минем әти үлгән, дөнья Сихердән газап чигә - без моңа юл куярга тиеш түгел. ДЕЛЬФИ икеләнә. Аннары аның йөзе үзгәрә. +ДЕЛЬФИ: Волдеморт идарә итә? Ул исән идеме? +СКОРПИУС: Ул барына да хуҗа. Коточкыч иде. +ДЕЛЬФИ: Безнең аркада шулаймы? +СКОРПИУС: Седрикны мәсхәрәләү аны бик усал егеткә әйләндерә, аннары ул Әҗәл убыры була һәм... һәм барысы да ялгыш юлдан китә. Бик ялгыш юлдан. ДЕЛЬФИ игътибар белән СКОРПИУСның йөзенә карый. Аның йөзе үзгәрә. +ДЕЛЬФИ: Әҗәл убыры? +СКОРПИУС: Һәм кеше үтерүче. Ул Профессор Лонгботтомны үтергән. +ДЕЛЬФИ: Димәк, әлбәттә, без моны җимерергә тиеш. +АЛЬБУС: Син аңлыйсың? +ДЕЛЬФИ: Седрик та аңлар иде. Без моны бергә юк итәрбез, аннары минем агама барырбыз. Эшне аңлатырбыз. +АЛЬБУС: Рәхмәт сиңа. ДЕЛЬФИ аңа моңсу гына елмая, аннары Вакыт-күчергечне кулына ала. Ул аңа карый да, аның йөз-кыяфәте бераз гына үзгәрә. +О, матур тамга. +ДЕЛЬФИ: Нәрсә? ДЕЛЬФИның мантиясе чишелеп киткәнгә, муены артында авгурей татусы күренә. +АЛЬБУС: Аркаңда. Моңарчы күргән юк иде әле. Канатлар. Магллар моны тату дип атыйлар бугай? +ДЕЛЬФИ: ОҺ. Әйе. Бу Авгурей. +СКОРПИУС: Авгурей? +ДЕЛЬФИ: Тылсымлы җанварларны тәрбияләү дәресендә күрмәдегезмени? Бу куркыныч кыяфәтле кара кошлар яңгыр якынлашканда елыйлар. Тылсымчылар авгурей елавын үлемгә юрый. Мин кечкенә чакта минем опекун берсен читлектә тота иде. +СКОРПИУС: Синең... опекун? ДЕЛЬФИ СКОРПИУСка карый, хәзер аның кулында Вакыт-күчергеч, һәм ул бу уеннан ләззәт ала. +ДЕЛЬФИ: Ул авгурей минем күңелсез киләчәгемне күреп елый дип әйтә иде. Ул мине яратмады. Эуфемия Роул... ул мине алтын хакына гына тәрбияләде. +АЛЬБУС: Алайса син нигә аның кошын тәнеңә ясаттың? +ДЕЛЬФИ: Ул киләчәгемне үзем төзиячәгемне хәтерләтә. +АЛЬБУС: Текә. Миңа да авгурей татусы кирәк. +СКОРПИУС: Роуллар бик куркыныч Әҗәл убырлары булганнар. СКОРПИУСның башында меңләгән уй бөтерелә. +АЛЬБУС: Йә, әйдә, ватыйк моны... Конфринго? Ступефай? Бомбарда? Кайсын кулланабыз? +СКОРПИУС: Кире бир әле. Вакыт-күчергечне бир әле. +ДЕЛЬФИ: Нәрсә? +АЛЬБУС: Скорпиус? Нишлисең син? +СКОРПИУС: Мин синең авырган булуыңа ышанмыйм. Нигә син Һогвартска бармадың? Һәм хәзер син нишлисең монда? +ДЕЛЬФИ: Мин кузенымны кайтарырга тырышам! +СКОРПИУС: Алар сине Авгурей дип атадылар, теге дөньяда, алар сине Авгурей диделәр. ДЕЛЬФИның йөзендә әкрен генә елмаю барлыкка килә. +ДЕЛЬФИ: Авгурей? Миңа ошый. +АЛЬБУС: Дельфи? ДЕЛЬФИ бик җитез. Таягын кулланып, СКОРПИУСка һөҗүм итә, ул бик көчле. СКОРПИУС аңа каршы һөҗүм итмәкче була, ләкин ул бик тиз аны җиңә. +ДЕЛЬФИ: Фулгари! СКОРПИУСның кулларын бик каты, яктыртып торучы баулар бәйли. +СКОРПИУС: Альбус, кач! АЛЬБУС, аны-моны аңламыйча, тирә-ягына карана. Аннары йөгерергә керешә. +ДЕЛЬФИ: Фулгари! АЛЬБУС идәнгә егыла, аның да куллары хәзер шундый ук каты баулар белән бәйләнгән. +Сезгә каршы кулланган беренче әфсен. Мин күбрәк кирәк булыр дип уйлаган идем. Әмма сезнең белән идарә итү, Амос белән чагыштырганда, җиңелрәк тә. Балалар, инде акыл керә башлаган балалар, шундый буйсынучан, шулай түгелме? Ә хәзер бу тәртипсезлекне хәл итик, мәңгелек итеп... +АЛЬБУС: Тик нигә? Нәрсә өчен? Кем син? +ДЕЛЬФИ: Альбус. Мин яңа тарих. Ул АЛЬБУСның таягын тартып ала һәм шартлатып сындыра. +Мин яңа киләчәк. Ул СКОРПИУСның таягын ала һәм шартлатып сындыра. +Мин дөнья биргән сорауларга җавап. +ӨЧЕНЧЕ ПӘРДӘ, УНҖИДЕНЧЕ КҮРЕНЕШ +ТЫЛСЫМ МИНИСТРЛЫГЫ, ҺЕРМИОНАНЫҢ ЭШ БҮЛМӘСЕ РОН, ҺЕРМИОНАның өстәле артында утырып, ботка ашый. +РОН: Һаман баштан чыкмый. Кайбер чынбарлыкларда синең белән өйләнмәгән булуны әйтәм. +ҺЕРМИОНА: Рон, нәрсә генә булса да, Гринготтс иминлеге турында сөйләшер өчен киләчәк гоблиннар күренүгә ун минут вакытым калды... +РОН: Мин әйтәм, без синең шулкадәр вакыт бергә булдык, һәм өйләнгәнгә дә күптән инде, мәйтәм, шулкадәр күп... +ҺЕРМИОНА: Әгәр син шулай аерылышу турында әйтмәкче буласың икән, Рон, алайса, ап-ачык әйт, мин менә бу каурый белән эчеңне тишәрмен. +РОН: Дәшми тор әле. Бераз булса да дәшмичә тора аласыңмы син? Мин яңадан туй ясарга телим. Шуның ише нәрсәләр турында укыган идем. Туйны яңартабыз. Ничек уйлыйсың? +ҺЕРМИОНА (әкрен генә эреп): Син миңа яңадан өйләнергә телисеңме? +РОН: Без беренче туй ясаганда, без бик яшь идек, мин салган идем, һәм, дөресен әйткәндә, мин күп нәрсәне хәтерләмим һәм... Иң дөресе шул: мин яратам сине, Һермиона Грэйнджер, моны никадәр әйтсәм дә, мин моны тагын бер кат, башка кешеләр каршында әйтү мөмкинлегенә сөенәчәкмен. Тагын бер кат. Айнык килеш. ҺЕРМИОНА иренә елмаеп карый, аннан аны үзенә тарта да үбә. +ҺЕРМИОНА: Син баллы. +РОН: Ә синнән ирис кәнфите тәме килә... ҺЕРМИОНА көлә. Алар янә үбешергә җыенганда, ҺАРРИ, ДЖИННИ һәм ДРАКО килеп керәләр. Алар бер-берсеннән аерыла. +ҺЕРМИОНА: Һарри, Джинни һәм... Мин, аһ, Драко, шатмын сезне күрергә.... +ҺАРРИ: Төшләр. Алар тагын башландылар. Хәер, тукталмаган да иде алар. +ДЖИННИ: Һәм Альбус югалды. Тагын. +ДРАКО: Скорпиус та. Без МакГонагаллга бөтен мәктәпне тикшерергә әйттек. Алар качканнар. +ҺЕРМИОНА: Мин хәзер үк аврорлар белән элемтәгә керәм, мин... +РОН: Юк, берни дә эшләмә, бар да тәртиптә. Альбус. Мин аны узган кичне күрдем. Бар да яхшы. +ДРАКО: Кайда? Барысы да РОНга карый, ул бераз ояла да аннан туктаусыз сөйли башлый. +РОН: Без Һогсмидта Невилл белән бер-ике касә утлывиски эчеп алдык, сезнең кебек, дөньяны ничек дөресләргә дип фикер алыштык, анысы инде безнең кебек; аннан кайтырга чыктык, соң, бик соң иде. Мин инде кайсы Очу дарысын кулланырга микән дип бик озак уйландым, чөнки, беләсез инде, бераз салгач, синең кысыласы яки каядыр күчереләсе килми башлый... +ДЖИННИ: Рон, без сине буа башлаганчы, әйтер сүзеңне әйтәсеңме, юкмы? +РОН: Ул беркая качмаган, аңа анда бик рәхәт иде, ул үзеннән зуррак кыз белән йөри иде. +ҺАРРИ: Үзеннән зуррак кыз? +РОН: Шәп кызый, малай, искиткеч көмеш чәчләре шуның. Ябалакханә янында, түбәдә күрдем икесен, яннарында Скорпиус та бар иде, араларына кысылып йөри иде шунда. Минем сөю төнәтмәләренең эшләвен күрү күңелле икән, ә? ҺАРРИ уйга кала. +ҺАРРИ: Аның чәчләре көмеш һәм зәңгәр идеме? +РОН: Нәкъ шулай. Көмеш һәм зәңгәр. Аһа. +ҺАРРИ: Ул Дельфи Диггори турында әйтә. Амос Диггориның туганының кызы. +ДЖИННИ: Тагын Седрик буенчамы? ҺАРРИ берни дә дәшми, ул бик тиз уйларга баткан. ҺЕРМИОНА бүлмәгә карана, борчыла, аннан ишеккә кычкыра. +ҺЕРМИОНА: Этель! Гоблиннарны кире бор. +ӨЧЕНЧЕ ПӘРДӘ, УНСИГЕЗЕНЧЕ КҮРЕНЕШ +ИЗГЕ ОСВАЛЬД ИСЕМЕНДӘГЕ КАРТ ТЫЛСЫМЧЫЛАР ЙОРТЫ Әфсен әйтергә әзер торган таягы белән ҺАРРИ килеп керә, ДРАКО да аның белән. +ҺАРРИ: Кайда алар? +АМОС: Һарри Поттер, нинди хезмәт күрсәтә алам сезгә, әфәндем? Һәм Драко Малфой. Нинди хөрмәт. +ҺАРРИ: Улымны ничек кулланганыгызны беләм. +АМОС: Сезнең улыгызны кулланганмын? Юк. Сез, сэр, минем алтын улымны кулландыгыз. +ДРАКО: Әйт, хәзер үк, Альбус белән Скорпиус кайда? Әйтмәсәң, нәтиҗәсе аянычлы булачак. +АМОС: Аларның кайда булуын мин каян белергә тиеш соң? +ДРАКО: Җүләргә салышып шаярма безнең белән, карт. Син аңа ябалаклар җибәргәнсең, беләбез. +АМОС: Мин бернәрсә дә эшләмәдем. +ҺАРРИ: Амос, сез Азкабанга җибәрмәслек карт түгел. Аларны югалыр алдыннан соңгы тапкыр Һогвартс манарасында сезнең туганыгызның кызы белән күргәннәр. +АМОС: Мин берни дә аңламыйм... (ул аптырап туктап кала). Туганымның кызы? +ҺАРРИ: Сезне анда җибәрү өчен берни комачау итми, әйе, туганыгызның кызы, аның сез әйткәннәрне үтәп йөрүен дә инкарь итәсезме? +АМОС: Әйе, инкарь итәм, чөнки минем туганнарымның кызы юк. ҺАРРИ туктап кала. +ДРАКО: Юк, сезнең бар, ул монда шәфкать туташы булып эшли. Туганыгызның кызы... Дельфини Диггори. +АМОС: Туганымның кызы булмавын мин төгәл беләм, чөнки минем бернинди дә абый-энеләрем яки апа-сеңелләрем булмады. Хатынымның да юк иде. +ДРАКО: Хәзер үк ул кызның кем булуын белергә кирәк. +ӨЧЕНЧЕ ПӘРДӘ, УНТУГЫЗЫНЧЫ КҮРЕНЕШ +ҺОГВАРТС, КВИДДИЧ КЫРЫ Без шәхесенең үзгәрүенә куанган, моның һәр секундыннан ләззәт алган ДЕЛЬФИны күрәбез. Элек аңа үзен ачу куркыныч булып, аңа гел уңайсыз булса, хәзер ул бар көчен куллана ала. +АЛЬБУС: Нишлибез без квиддич кырында? ДЕЛЬФИ берни әйтми. +СКОРПИУС: Өч тылсымчы бәйгесе. Өченче бирем. Лабиринт. Бу лабиринт торган урын. Без Седрик артыннан барабыз. +ДЕЛЬФИ: Әйе, бу артык җанны инде мәңгегә юк итәр вакыт. Без Седрик артыннан барабыз. Шулай итеп без, Скорпиус, син күргән дөньяны тергезербез... +СКОРПИУС: Тәмуг. Син тәмугны тергезергә телисеңме? +ДЕЛЬФИ: Мин саф һәм көчле тылсымны кайтарырга телим. Мин Караңгылыкны кире тудырырга хыялланам. +СКОРПИУС: Син Волдемортның кайтуын телисеңме? +ДЕЛЬФИ: Тылсым дөньясының бердәнбер дөрес хакиме. Ул кайтачак. Хәзер, сез алдагы ике биремне тылсым белән тутырырга өлгердегез, икесенә дә кимендә ике тапкыр киләчәктән килеп сәяхәт иттеләр, шуңа мин анда барып күренеп яки игътибарымны читкә юнәлтеп эшне куркыныч астына куймыйм. Өченче бирем чиста, шулай булгач, керешәбез, әйеме? +АЛЬБУС: Без аны туктата алмаячакбыз. Безне ничек мәҗбүр итсәң дә, аңа бәйгене минем әти белән бергә җиңәргә кирәк икәнен беләбез. +ДЕЛЬФИ: Миңа сезнең аны туктатуыгыз кирәкми дә. Сез аны мәсхәрәләргә тиеш. Ул шәмәхә каурыйдан ясалган себеркегә шәрә килеш утырып, лабиринт өстеннән очып чыгарга тиеш. Теге юлы хур калдыру үз эшен эшләгән бит, һәм хәзер дә ул безгә булышачак. Һәм күрәзә чынга ашачак. +СКОРПИУС: Күрәзә бар дип ишеткәнем булмады, нинди күрәзә тагын? +ДЕЛЬФИ: Скорпиус, син дөньяның нинди булырга тиешлеген күрдең, һәм бүген без аның кайтуын тәэмин итәчәкбез. +АЛЬБУС: Без түгел. Без сиңа буйсынмыйбыз. Кем булсаң да. Безне нишләтсәң дә. +ДЕЛЬФИ: Әлбәттә, син барын да эшләячәксең. +АЛЬБУС: Сиңа Империо кулланасы булачак. Минем белән идарә итәргә туры киләчәк. +ДЕЛЬФИ: Юк. Күрәзә чынга ашсын өчен, син үзең барын эшләргә тиеш, синең курчагың түгел. Седрикны хур калдыручы син булырга тиеш, шуңа Империодан файда чыкмаячак. Мин сезне башкача тыңлатырмын. Ул таягын чыгара. Аны ияген өскә күтәреп-күтәреп алган АЛЬБУСка юнәлтә. +АЛЬБУС: Шул да булдымы эш! ДЕЛЬФИ аңа карый. Аннары таягын СКОРПИУСка юнәлә. +ДЕЛЬФИ: Булдырырмын. +АЛЬБУС: Юк! +ДЕЛЬФИ: Әйе, дөрес уйлаганмын. Бу сиңа яхшырак тәэсир итәчәк. +СКОРПИУС: Альбус, ул миңа нәрсә эшләсә дә, без аңа ирек... +ДЕЛЬФИ: Круцио! СКОРПИУС авыртудан кычкырып җибәрә. +АЛЬБУС: Мин... +ДЕЛЬФИ (көлеп): Нәрсә? Нидер эшли алырмын дип уйлыйсыңмы? Тылсым дөньясының хатасы! Гаилә тарихының хурлыгы! Кирәксез бала! Бердәнбер дустыңны газапларга комачауламакчы буласыңмы? Алайса, кушылган эшне эшлә. Ул АЛЬБУСка карый, аның карашында җитди карарга килүе чагыла. +Юкмы? Круцио! +АЛЬБУС: Тукта. Зинһар. Энергиясе чиктән ашкан КРЭГ килеп керә. КРЭГ БОУКЕР-кече: Скорпиус? Альбус? Бөтенесе сезне эзли. +АЛЬБУС: Крэг! Кит моннан! Ярдәм чакыр! КРЭГ БОУКЕР-кече: Ни булды? +ДЕЛЬФИ: Авада Кедавра! ДЕЛЬФИ аткан яшел яктылык кабынышы сәхнә уртасыннан очып үтә, ул КРЭГны артка ега һәм шунда ук үтерә. Тынлык. Ул мәңгегә сузылыр сыман. +Аңламадыгызмы әле? Бала-чага уены уйнамыйбыз. Сез миңа кирәк әлегә, ә дусларыгыз - юк. АЛЬБУС белән СКОРПИУС КРЭГның гәүдәсенә карый - алар коточкыч хәлдә. +Синең зәгыйфь ягыңны табар өчен күп вакытым китте, Альбус Поттер. Мин моны горурлыктыр дигән идем, әтиеңдә уңай фикер калдырырга тырышу дип тә уйладым, әмма аннары аңладым, синең көчсез ягың атаңныкы кебек үк: дуслык. Сиңа ни әйтелде, шуны төгәл үтәячәксең, юк икән, Скорпиус үләчәк, нәкъ менә бу артык баш кебек. Ул икесенә дә карый. +Волдеморт кайтачак, һәм Авгурей аның янына утырачак. Күрәзә кылынганча. "Артык җан артыкка чыккач, вакыт үзгәргәч, күренмәгән балалар аталарын үтергәч, Караңгы Лорд кире кайтыр". Ул елмая. Кинәт кырыс кына итеп СКОРПИУСны үзенә таба тарта. +Седрик ул артык җан, ә Альбус... Кинәт кырыс кына итеп АЛЬБУСны үзенә тарта. +вакытны үзгәртеп, атасын үтерәчәк һәм шулай Караңгы Лордны яңадан кайтарачак. Вакыт-күчергеч селкенергә керешә. ДЕЛЬФИ өчесенең дә кулларын вакыткүчергечкә куя. +Хәзер! Галәмәт зур яктылык кабынышы. Гөрселдәгән тавыш. Вакыт туктый. Аннан кире борыла, бераз уйлана һәм артка таба хәрәкәтләнә башлый, әүвәл әкренләп, аннан.... Аннан ул бик тизәя. Суырып алгандай тавыш. БАҺ! +ӨЧЕНЧЕ ПӘРДӘ, ЕГЕРМЕНЧЕ КҮРЕНЕШ +ӨЧ ТЫЛСЫМЧЫ БӘЙГЕСЕ, ЛАБИРИНТ, 1995 Лабиринт гел хәрәкәтләнеп торган җанлы коймалардан (үсемлек коймаларыннан) торган спиральдән гыйбарәт. ДЕЛЬФИ бик тәвәккәллек белән аның аркылы атлый. Аның артыннан ул АЛЬБУС белән СКОРПИУСны сөйрәтеп бара. Аларның куллары бәйләнгән, аяклары теләртеләмәс кенә атлый. ЛЮДО БЭГМЕН: Ханымнар һәм әфәнделәр, кызлар һәм егетләр, мин сезгә бөек, искиткеч, бер һәм бердәнбер ӨЧ ТЫЛСЫМЧЫ БӘЙГЕСЕН тәкъдим итәм! Көчле алкышлар. ДЕЛЬФИ сулга борыла Әгәр сез Һогвартстан икән, алкышлагыз. Көчле алкышлар. Әгәр сез Дурмстрангтан икән, алкышларыгызны ишеттерегез. Көчле алкышлар. ҺӘМ ӘГӘР СЕЗ СӨЙМБАТОННАН ИКӘН, АЛКЫШЛАГЫЗ. Сыек, ихлас булмаган алкышлар ишетелә. ДЕЛЬФИ һәм егетләр күчәргә мәҗбүр, чөнки койма аларның юлын яба. Французлар инде, ниһаять, үзләренең нәрсәгә сәләтле булуларын күрсәттеләр. Ханымнар һәм әфәнделәр, мин сезгә Өч тылсымчы биремнәренең иң ахыргысын игълан итәм. Серләр лабиринты, һич тә баш бирми торган караңгылык упкыны - ул тере. Ул тере, җәмәгать. ВИКТОР КРАМ сәхнә аша уза, ул лабиринтка таба атлый. Ләкин бу җанланган тере мәхшәргә кереп, гомереңне куркыныч астына кую нигә кирәк соң? Ә кирәк, чөнки лабиринтның эчендә Кадәх, һәм теләсә нинди кадәх түгел, әйе-әйе, бу яшеллек эчендә Өч тылсымчы бәйгесенең төп бүләге басып тора. +ДЕЛЬФИ: Кайда ул? Кайда Седрик? Тере койма АЛЬБУС белән СКОРПИУСны икегә яра яза. +СКОРПИУС: Коймалар безне дә үтерергә җыенамы? Минут саен кызыграк һәм кызыграк әле бу. +ДЕЛЬФИ: Селкенегез әйдә, эшегез хөртиләнгәнче. ЛЮДО БЭГМЕН: Әйе, куркыныч зур, ләкин бүләге тагын да зуррак. Кем үз юлын ахыргача көрәшеп чыгар? Кем соңгы сынауда җиңелер? Арабызда нинди каһарманнар бар икән? Бары вакыт кына әйтә алыр, ханымнар һәм әфәнделәр, бары вакыт кына. Алар лабиринт аркылы уза, СКОРПИУС белән АЛЬБУС ДЕЛЬФИ артыннан барырга мәҗбүр. Ул алгарак киткәч, егетләрнең сөйләшеп алырга мөмкинлек туа. +СКОРПИУС: Альбус, без нидер эшләргә тиеш. +АЛЬБУС: Беләм, ләкин нишлик соң? Ул таякларыбызны сындырды, куллар бәйләнгән, һәм ул сине үтерәм дип куркыта. +СКОРПИУС: Волдемортны кайтармас өчен мин үләргә әзер. +АЛЬБУС: Чынлапмы? +СКОРПИУС: Син мине сагынырга да җитешмәссең, мине үтергәч, ул сине дә озак тотмас. +АЛЬБУС (өмете өзелер дәрәҗәдә): Вакыт-күчергечнең җитешсезлеге - биш минут кагыйдәсе. Күбрәк вакытны исраф итәр өчен без барын да эшләргә тиеш. +СКОРПИУС: Барып чыкмаячак. Тере койма юнәлешен үзгәртү белән, ДЕЛЬФИ АЛЬБУС белән СКОРПИУСны үзе артыннан тарта. Алар бу өметсезлек лабиринты аша атлауларын дәвам итә. ЛЮДО БЭГМЕН: Ә хәзер монда кемнәр басып торганын искә төшерергә рөхсәт итегез. Беренче урынны бүлешәләр - Мистер Седрик Диггори белән Мистер Һарри Поттер. Икенче урында - Мистер Виктор Крам. Һәм өченче урында - sacré bleu (шайтан алгыры), Мисс Флёр Делакур. Кинәт кенә АЛЬБУС белән СКОРПИУС койма артыннан пәйда була, алар йөгерә. +АЛЬБУС: Кайда китте ул? +СКОРПИУС: Барыбер түгелме? Кайда барабыз хәзер? ДЕЛЬФИ алар артыннан килеп чыга. Ул оча, себеркесез оча. +ДЕЛЬФИ: Мескен бәндәләр. Ул егетләрне җиргә ыргыта. +Миннән качтык дип уйладыгызмы? +АЛЬБУС (шаккатып): Син бит... хәтта себеркедә түгел... +ДЕЛЬФИ: Себерке - шундый кыргый, уңайсыз нәрсә. Өч минут үтте инде. Ике минутыбыз гына калды. Ә сез әйтелгәнне эшләячәксез. +СКОРПИУС: Юк. Берни дә эшләмибез. +ДЕЛЬФИ: Минем белән көрәшә алырмын дип уйлыйсыңмы? +СКОРПИУС: Юк. Без сиңа каршы чыга алабыз, гәрчә моның өчен гомерләребезне бирергә туры килсә дә. +ДЕЛЬФИ: Күрәзә үтәлергә тиеш. Без аны үтәтербез. +СКОРПИУС: Күрәзәләр ялгыш булырга мөмкин. +ДЕЛЬФИ: Ялгышасың, сабый, күрәзәләр ул - киләчәк. +СКОРПИУС: Ләкин әгәр күрәзәләрдән узып булмый икән, нишләп син аңа булышырга тырышасың? Синең гамәлләрең сүзләреңә каршы килә. Син безне бу лабиринт аркылы сөйрәп йөрисең, чөнки күрәзәне чынга аштырырга кирәк дип саныйсың, шуңа күрә, мантыйк буенча карасаң, бу күрәзә эшләмәскә дә мөмкин. +ДЕЛЬФИ: Син артык күп сөйләнәсең, сабый! Круцио! СКОРПИУС газапланып кычкыра. +АЛЬБУС: Скорпиус! +СКОРПИУС: Сиңа сынау кирәк иде, Альбус, менә бу, һәм без аның аша узарбыз. АЛЬБУС СКОРПИУСка карый, нишләргә тиеш икәнен хәзер тәмам аңлый. Баш кага. +ДЕЛЬФИ: Алайса сез үләрсез. +АЛЬБУС (көч белән): Әйе. Үләрбез. Һәм без шатланып үләрбез, чөнки бу сине туктатачагын беләчәкбез. ДЕЛЬФИ күтәрелә - ярсу белән тулы. +ДЕЛЬФИ: Минем моңа вакытым юк. Кру... БИЛГЕСЕЗ ТАВЫШ: Экспеллиармус! Баһ! ДЕЛЬФИның таягы аның кулыннан читкә очып китә. СКОРПИУС моңа шаккатып карап тора. +Брахиабиндо! ДЕЛЬФИның куллары бәйләнә. СКОРПИУС белән АЛЬБУС икесе берьюлы борылып, әфсен килгән якка хәйран калып карыйлар: анда яшь, чибәр кыяфәтле, унҗиде яшь тирәсендәге егет — СЕДРИК тора. СЕДРИК: Якын килмәгез. +СКОРПИУС: Син... СЕДРИК: Седрик Диггори. Кычкырган тавышны ишетеп, монда килдем. Кем сез, әйтегез үзегезне, мәхлуклар, мин сезне җиңәрмен. АЛЬБУС аптырап карый. +АЛЬБУС: Седрик? +СКОРПИУС: Син безне коткардың. СЕДРИК: Сез дә биреммени? Сынаумы? Әйтегез. Мин сезне дә җиңәргә тиешме? Тынлык. +СКОРПИУС: Юк. Син безне азат итәргә генә тиеш. Шул бирем. СЕДРИК уйлана, моның берәр төрле капкын түгеллеген аңларга тырыша, аннан таягы белән хәрәкәт ясый. СЕДРИК: Эмансипаре! Эмансипаре! Егетләр азат. +Хәзер китә аламмы? Лабиринтны тәмамларга? Егетләр СЕДРИКка карый, аларның бәгырьләре телгәләнә (беләләр: ул алга барса, үләчәк). +АЛЬБУС: Кызганычка, син лабиринтны тәмамларга тиешсең. СЕДРИК: Алайса мин китим. СЕДРИК үзенә ышаныч белән атлап китә. АЛЬБУС аңа нәрсә әйтергә белмичә өзгәләнеп карап кала. +АЛЬБУС: Седрик! СЕДРИК аңа таба борыла. +Әтиең сине бик ярата. СЕДРИК: Нәрсә? +Аның артында ДЕЛЬФИның гәүдәсе хәрәкәткә килә башлый. Ул туфрак буйлап шуыша. +АЛЬБУС: Син моны белергә тиеш дип кенә уйладым. СЕДРИК: Ярар. Мм... Рәхмәт СЕДРИК АЛЬБУСка бер мизгел күбрәк карый да аннан атлавын дәвам итә. ДЕЛЬФИ мантиясеннән Вакыт-күчергечне тартып чыгара. +СКОРПИУС: Альбус. +АЛЬБУС: Юк, сабыр... +СКОРПИУС: Вакыт-күчергеч текелди... Кара, нәрсә эшли ул... Ул бездән башка китә алмый. АЛЬБУС белән СКОРПИУС Вакыт-күчергечне тотып алыр өчен шуышып килә. Аннары галәмәт зур яктылык кабынышы. Гөрселдәгән тавыш. Вакыт туктала. Аннан борыла, бераз уйлана, һәм артка таба хәрәкәтләнә башлый, башта әкренрәк... Аннары тизлеге арта. +Альбус... +АЛЬБУС: Нишләдек без? +СКОРПИУС: Без Вакыт-күчергечне алырга һәм Дельфины туктатырга тиеш идек. +ДЕЛЬФИ: Мине туктатырга? Мине ничек туктатып калмакчы идегез инде? Йә, мин моңа нокта куярмын. Бәлки, сез Седрикны караңгы дөнья өчен куллану форсатын юк иткәнсездер дә, ләкин, ихтимал, син хаклыдыр, Скорпиус, күрәзәләрне туктатып, аларны үзгәртеп була. Шунысын төгәл әйтә алам: мин монда сез, ике пешмәгән, бернигә ярамаган мәхлукны кулланып, тәмам ялыктым. Икегезнең беренә дә кадерле секундларымны башка әрәм итмәм. Яңа алымнарга күчәр вакыт җитте. Ул Вакыт-күчергечне җимерә. Ул меңләгән кисәккә таркала. ДЕЛЬФИ янә һавага күтәрелә. Ул үз эшләренә үзе сөенеп көлә һәм очып югала. Егетләр аны тоткарларга тырышып карый, ләкин аларның нәни генә булса да шанслары юк. Ул оча, ә егетләр чаба. +АЛЬБУС: Юк.... Юк... Син алай итә алмыйсың... СКОРПИУС артка борыла һәм Вакыт-күчергечнең калдыкларын җыярга тырыша. +Вакыт-күчергеч? Ватылганмы? +СКОРПИУС: Тәмам. Без монда кысылып калдык. Вакыт эчендә. Нинди генә вакыт булса да. Ул нәрсә генә уйлаган булса да. +АЛЬБУС: Һогвартс шул ук булып күренә. +СКОРПИУС: Әйе. Һәм безне монда күрергә тиеш түгелләр. Тотылганчы китик моннан. +АЛЬБУС: Без аны туктатырга тиеш, Скорпиус. +СКОРПИУС: Беләм тиеш булуыбызны - ләкин ничек? +ӨЧЕНЧЕ ПӘРДӘ, ЕГЕРМЕ БЕРЕНЧЕ КҮРЕНЕШ +ИЗГЕ ОСВАЛЬД ИСЕМЕНДӘГЕ КАРТ ТЫЛСЫМЧЫЛАР ЙОРТЫ ҺАРРИ, ҺЕРМИОНА, РОН, ДРАКО һәм ДЖИННИ гади, имән панельләр белән тышланган бүлмәне карый. +ҺАРРИ: Ул Амоска карата Конфундус әфсенен кулланган булса кирәк. Барысына да шуны кулланган. Шәфкать туташы булуын уйлап чыгарган, туганының кызы дип тә алдашкан. +ҺЕРМИОНА: Мин Министрлык белән яңа тикшереп чыктым, әмма аның турында бер язма да юк. Безнең өчен ул өрәк кенә. +ДРАКО: Специалис Ревелио! Һәммәсе дә ДРАКОга карый. +Хуш, барып чыкмады, ә сез нәрсә көттегез? Без берни белмибез, шуңа, бәлки, бүлмә нидер яшерәдер дип өметләнәсе генә кала. +ДЖИННИ: Ә ул монда кайда әйбер яшерә ала? Бүлмәсе бик тыйнак бит. +РОН: Бу панель такталарда нәрсәдер яшерелгән булырга тиеш. +ДРАКО: Яки караватта. ДРАКО караватны, ДЖИННИ лампаны, ә калганнар дивар панельләрен тикшерә башлый. +РОН (такталарга сугып, кычкыра): Нәрсә яшерәсез сез? Нәрсә бар сездә? +ҺЕРМИОНА: Бәлки, безгә барыбызга да бер мизгелгә туктарга һәм уйларга кирәктер... ДЖИННИ май лампасының торбасын сүтеп ала. Аннан сулыш алган тавыш килә. Һәм ысылдап әйткән сүзләр ишетелә. Барысы да шуңа борыла. +Нәрсә булды бу? +ҺАРРИ: Аңлармын дип уйламаган идем, лкәин бу парсилтанг. Елан теле. +ҺЕРМИОНА: Нәрсә ди ул? +ҺАРРИ: Ничек мин...? Мин Волдеморт үлгәннән бирле Елан телен аңламый идем. +ҺЕРМИОНА: Синең яраң да шул вакыттан бирле авыртмаган иде. ҺАРРИ ҺЕРМИОНАга карый. +ҺАРРИ: Ул "Рәхим ит, Авгурей" ди. Минемчә, ул ачылсын өчен нидер әйтергә кирәк... +ДРАКО: Әйт алайса. ҺАРРИ күзләрен йома. Ул Парсилтангта сөйләшә. Аның тирәсендә бүлмә үзгәрә, ул караңгылана, өметсезлек хисе тарала. Барлык диварларда елан рәсемнәре һәм язулар пәйда була. Алар өстендә флуоресцент буяу белән күрәзә язылган. +Нәрсә бу? +РОН: "Артык җан артыкка чыккач, вакыт үзгәргәч, күренмәгән балалар аталарын үтергәч, Караңгы Лорд кире кайтыр". +ДЖИННИ: Күрәзә. Бу яңа күрәзә. +ҺЕРМИОНА: Седрик, Седрикны артык җан диделәр. +РОН: Вакыт үзгәргәч, аның кулында Вакыт-күчергеч, шулай бит? Аларның йөзләре сузыла. +ҺЕРМИОНА: Шулай булса кирәк. +РОН: Әмма Скорпиус яки Альбус аңарга ник кирәк булды? +ҺАРРИ: Чөнки мин үз баласын күрми торган ата. Улымны аңламый торган әти. +ДРАКО: Кем ул? Нигә моның белән җенләнгән ул? +ДЖИННИ: Миңа калса, җавап менә монда. Барысы да аңа борылып карыйлар. Ул төртеп күрсәтә... Барысының да йөзләре тагын да ныграк сузыла һәм курку белән тула. Сүзләр бүлмәнең бөтен диварларында язылган. Куркыныч, җан өшеткеч сүзләр бу. +"Мин Караңгылыкны кире тудырырмын. Мин әтиемне кайтарырмын". +РОН: Юк. Ул һич тә... +ҺЕРМИОНА: Бу ничек мөмкин соң? +ДРАКО: Волдемортның кызы булган? Алар бик куркынган кыяфәттә. ДЖИННИ ҺАРРИНың кулын тота. +ҺАРРИ: Юк, юк, юк. Бу гына түгел. Бу гына түгел... Сәхнәне караңгылык баса. +Пәрдә +ДҮРТЕНЧЕ ПӘРДӘ, БЕРЕНЧЕ КҮРЕНЕШ +ТЫЛСЫМ МИНИСТРЛЫГЫ, ЗУР ОЧРАШУЛАР ЗАЛЫ Кереп була торган бөтен ишек-тишекләрдән агылган тылсымчы һәм тылсымчыбикәләр Зур очрашулар залына керәләр. ҺЕРМИОНА ашыкпошык кына эшләп куелган сәхнәгә күтәрелә. Ул, тынычлык сорап, кулын күтәрә. Тынычлык урнаша. Ул моның өчен шулай аз көч түгәргә туры килүенә гаҗәпләнә. Тирә-ягына карана. +ҺЕРМИОНА: Рәхмәт. Сезләрнең мин инде икенче тапкыр җыйган Гадәттән тыш җыенга шулай күп булып килүегезгә мин бик рәхмәтлемен. Минем сезгә әйтер сүзләрем бар, һәм мин үтенәм сездән, сорауларны, ә сораулар бик күп булачак, мин сөйләгәннән соң бирсәгез иде. Күпләрегез белгәнчә, Һогвартста үле гәүдә табылды. Бу - Крэг Боукер. Ул яхшы егет иде. Бу җинаять өчен кем җавап тотуы турында әлегә бер мәгълүматыбыз да юк, ләкин без кичә Изге Освальд йортын тентедек. Анда бер бүлмәдә ике нәрсәгә тап булдык: беренчедән, караңгылыкның кире кайтачагын вәгъдә иткән күрәзә бар, икенчедән, түшәмгә язылган хәбәр әйтә - Караңгы Лордның, Волдемортның, баласы бар. +Бу сүзләр бөтен залны дулкынландырып җибәрә. Без тулы мәгълүматны белмибез. Әлегә тикшерәбез, эзләнәбез, Әҗәл убырларына катнашы булганнардан сорау алабыз. Һәм әлегә күрәзә турында яисә бала турында бер документаль дәлилебез булмаса да, бу хәбәрләр артында дөреслек ята кебек тоела. Бу бала тылсым дөньясыннан яшерелгән булган, һәм хәзер, хуш, хәзер ул кыз... +ПРОФЕССОР МАКГОНАГАЛЛ: Кыз? Аның кыз баласы булганмы? +ҺЕРМИОНА: Әйе. Кызы. +ПРОФЕССОР МАКГОНАГАЛЛ: Һәм ул инде сак астындамы? +ҺАРРИ: Профессор, сорауларны соңрак диде бит. +ҺЕРМИОНА: Зыян юк, Һарри. Юк, Профессор, менә монда безнең эшләр мөшкелрәк булып чыга әле. Кызганычка, аны сак астына алу өчен бер мөмкинлегебез дә юк. Яки, гомумән, аны тоткарлау, аның белән нидер эшләү мөмкин түгел. Без аны тота алмыйбыз. +ПРОФЕССОР МАКГОНАГАЛЛ: Нишләп аны табалмыйбыз соң? +ҺЕРМИОНА: Җитди ышаныч белән шуны әйтә алам: ул вакыт артында яшеренә. +ПРОФЕССОР МАКГОНАГАЛЛ: Мөмкин була алган барлык ахмак эшләр арасыннан, сез инде булган хәлләрдән соң да, Вакыт-күчергечне сакларга дигәнне сайладыгызмы? +ҺЕРМИОНА: Профессор, ышаныгыз... +ПРОФЕССОР МАКГОНАГАЛЛ: Оят түгелме, Һермиона Грейнджер! ҺЕРМИОНА ярсуланып китәр алдыннан дерт итеп куя. +ҺАРРИ: Юк, ул бу сүзләргә лаек түгел. Сез ачулана аласыз. Барыгыз да моңа хокуклы. Ләкин бу тулысы белән Һермионаның ялгышы түгел. Без сихерченең кулына Вакыт-күчергечнең ничек эләгүен белмибез бит. Әгәр минем улым гына бирмәгән булса. +ДЖИННИ: Безнең улыбыз бирмәгән булса. Яки аннан урламаган булсалар. ДЖИННИ сәхнәгә ҺАРРИ янына килеп баса. +ПРОФЕССОР МАКГОНАГАЛЛ: Сезнең бердәмлегегезгә сокланып туймаслык, ләкин бу сезнең гаебегезне киметми. +ДРАКО: Алайса, бу гаеп минеке дә. ДРАКО сәхнәгә күтәрелә һәм ДЖИННИ янына баса. Бу бик дулкынландыргыч мизгел. Аһ иткән тавышлар ишетелә. +Һермиона белән Һарри бер начарлык та эшләмәде, бары безне сакларга тырыштылар һәм сакладылар да. Әгәр алар гаепле икән, димәк, мин дә. ҺЕРМИОНА иптәшләренә карый, бу аның күңеленә тия. РОН да алар янына сәхнәгә күтәрелә. +РОН: Әйтеп кенә куям, мин бу турыда күп белмим, шуңа җаваплылык та ала алмыйм, һәм бер шигем дә юк, минем балалар мондый эшләр белән шөгыльләнми, ләкин болар барысы монда баскан икән, мин дә монда булырга тиеш. +ДЖИННИ: Берәү дә аларның хәзер кайда булуын белә алмый, алар бергә булсалар да, аерылсалар да. Мин ышанам, улларыбыз аны туктатыр өчен булдыра алган кадәр барын да эшләр, ләкин... +ҺЕРМИОНА: Без бирешмибез. Без алыпларга бардык. Тролльләргә. Таба алган һәркемгә. Аврорлар тегендә-монда очалар, эзлиләр, сер белүчеләр белән сөйләшәләр, серләрен чишәргә теләмәгәннәр артыннан күзәтәләр. +ҺАРРИ: Без инкарь итә алмаган бер хакыйкать бар: кайдадыр үткәннәрдә бер сихерче без белгән һәр нәрсәнең тарихын яңадан язарга омтыла, без исә бары көтә генә алабыз. Ул үз дигәненә ирешәчәк яки җиңеләчәк мизгелне көтәбез. +ПРОФЕССОР МАКГОНАГАЛЛ: Ул үз дигәненә ирешсә? +ҺАРРИ: Ул очракта, һич шигем юк, монда утыручыларның күбесе юкка чыгачак. Без яшәүдән туктаячакбыз, ә Волдеморт яңадан идарә итә башлаячак. +ДҮРТЕНЧЕ ПӘРДӘ, ИКЕНЧЕ КҮРЕНЕШ +ШОТЛАНД КАЛКУЛЫКЛАРЫ, АВЬЕМОР ТИМЕР ЮЛ СТАНЦИЯСЕ АЛЬБУС белән СКОРПИУС, куркып-шикләнеп кенә, СТАНЦИЯ КАРАУЧЫСЫНА карап торалар. +АЛЬБУС: Икебезнең беребез аның белән сөйләшергә тиеш, ничек уйлыйсың? +СКОРПИУС: Саумысыз, Станция караучы әфәнде. Мистер Маггл. Сорау: Сез монда сихерченең очканын күрмәдегезме? Сүз уңаеннан, бу ничәнче ел әле? Без яңа гына Һогвартстан качтык, чөнки кайбер күңелсез вакыйгалардан курыктык. Ләкин бу гадәти хәлдер инде? +АЛЬБУС: Беләсеңме, нәрсә барыннан да бигрәк эчне пошыра? Әти без моны махсус эшләдек дип уйлаячак. +СКОРПИУС: Альбус? Чынлапмы? Мин әйтәм, чын-чынлапмы? Без капкында - вакыт эчендә югалып калдык, ихтимал, мәңгегәдер, һәм син әти нәрсә уйлар дип борчыласыңмы? Мин сез икегезне мәңге аңламам ахры. +АЛЬБУС: Монда күп нәрсәне аңлыйсы бар. Әти бик катлаулы кеше. +СКОРПИУС: Ә син юкмы? Кызларга зәвыгыңа бәйләнәсем килми, ләкин син аны ошата идең бит... Икесе дә кем турында сүз барганын белә. +АЛЬБУС: Әйе, ничек шулай була алды икән? Крэг белән нишләде ул... +СКОРПИУС: Әйдә, уйламыйк бу турыда. Башка нәрсә белән башны катырыйк әле: бездә таяклар да, себеркеләр юк, үз вакытыбызны кайтару турында берни белмибез. Бездә нибары башыбыз һәм... ә, туктале, бары башыбыз гына бар икән, һәм без әле ул хатынны туктатырга да тиеш. СТАНЦИЯ +КАРАУЧЫСЫ (бик көчле шотланд акценты белән): Идинбур пуез соңармак була, беләмсез шуны, малайлар? +СКОРПИУС: Гафу итегез? СТАНЦИЯ КАРАУЧЫСЫ: Гәр сез Идинбур пуез көтмәк булсагыз, сез белмәк кирәк: ул соңара була. Линияда эшлиләр. Пуез вакыты үзгәрмәк була расписанийыда. Ул аларга карый, егетләр аптыраудан гаҗиз калган. Ул кашын җыера һәм егетләргә төзәтелгән җәдвәлне күрсәтә. Ул аның уң ягына төртеп күрсәтә. +Соңга кала. АЛЬБУС аны кулга ала һәм тикшерә. Аның йөзе үзгәрә, чөнки ул нормаль булмаган нәрсә белеп ала. СКОРПИУС СТАНЦИЯ КАРАУЧЫСЫНА карап тик тора. +АЛЬБУС: Мин беләм аның кайда булуын. +СКОРПИУС: Кайдан белдең? +АЛЬБУС: Вакытка кара. Җәдвәлдәге вакытка. СКОРПИУС сузыла һәм укый. +СКОРПИУС: 30 нчы октябрь, 1981 ел. Барча изгеләр көненә бер көн калган, утыз тугыз ел элек бу. Ләкин - нигә? Аһ... СКОРПИУС эшнең нидә икәнен аңлый, йөзе сүрелә. +АЛЬБУС: Дәү әти белән дәү әнинең үлеме. Бишек баласы булган әтигә һөҗүм... Волдемортның ләгънәт әфсене үзен җәрәхәтләгән мизгел. Ул үз күрәзәсен башкарырга җыенмый - ул башка, зуррак күрәзәне туктатырга тырыша. +СКОРПИУС: Зуррагын? +АЛЬБУС: "Караңгы Лордны җиңәр куәте булган..." СКОРПИУС кушыла. СКОРПИУС белән +АЛЬБУС: "Өч тапкыр Аңа каршы чыкканнар җиденче ай үлгәндә тудырган зат килә..." СКОРПИУСның йөзе әйтелгән һәр сүздән соң сүрелгәннән-сүрелә бара. +СКОРПИУС: Бу минем гаеп. Күрәзәләрне бозып булганны, күрәзәләрнең мантыйгы шикле булуын мин әйттем... +АЛЬБУС: Егерме дүрт сәгать эчендә Волдеморт, сабый Һарри Поттерны үтерергә тырышканда, үз-үзенә ләгънәт сугачак. Дельфи бу ләгънәтне булдырмаска тырышачак. Ул Һаррины үзе үтерергә җыена. Без Годрик чокырына барырга тиеш. Хәзер үк. +ДҮРТЕНЧЕ ПӘРДӘ, ӨЧЕНЧЕ КҮРЕНЕШ +ГОДРИК ЧОКЫРЫ, 1981 АЛЬБУС белән СКОРПИУС Годрик Чокырының уртасыннан атлыйлар, бу - шау-шулы, ләкин бик матур кечкенә генә авыл. +СКОРПИУС: Монда һөҗүмнең күзгә күренерлек бер билгесен дә күрмим әлегә. +АЛЬБУС: Бу Годрик чокырымы? +СКОРПИУС: Әтиең беркайчан да үзе белән ияртмәде әллә монда? +АЛЬБУС: Юк, ул берничә тапкыр маташкан иде, ләкин мин баш тарттым. +СКОРПИУС: Хуш, экскурсия ясарга вакытыбыз юк, дөньяны җан кыючы сихерчедән коткарасыбыз бар, тик шулай да, тукта, игъибар ит: Чиркәү, Изге Джером чиркәве... Ул аңа төртеп күрсәткәндә, чиркәү күренә башлый. +АЛЬБУС: Бу искиткеч. +СКОРПИУС: Һәм Изге Джером зираты, ул өрәкләр белән тулган булса кирәк, (икенче якка төртеп күрсәтә) һәм монда Һарри белән әти-әниләренең һәйкәле торачак... +АЛЬБУС: Минем әтинең һәйкәле бармы? +СКОРПИУС: Оһ. Әлегә юк. Ләкин булачак. Шулай дип өметләнәм. Ә бу, бу йортта Батильда Бэгшот яшәгән, яши... +АЛЬБУС: Батильда Бэгшот. Тылсым тарихындагы Батильда Бэгшотмы? +СКОРПИУС: Нәкъ үзе. Йә Хода, бу ул. Вау! Текә. Минем китап корты йөрәге урынынан кузгалырга тора. +АЛЬБУС: Скорпиус! +СКОРПИУС: Һәм менә бу инде... +АЛЬБУС: Джеймс, Лилия һәм Һарри Поттерларның йорты... Яшь, сокланып туймаслык бер пар коляскага утыртылган бала белән йорттан чыга. АЛЬБУС аларга таба атлый, ләкин СКОРПИУС аны артка тарта. +СКОРПИУС: Алар сине күрергә тиеш түгел, Альбус, бу вакытка зыян сала ала, без алай эшләмәячәкбез. Бу юлы түгел. +АЛЬБУС: Ләкин, димәк, ул әле... Без булдырдык. Ул әле... +СКОРПИУС: Алайса хәзер без нишлибез? Аның белән көрәшергә әзерләнәбезме? Ул бит... бик явыз. АЛЬБУС Әйе. Без бу турында бөтенләй уйламаганбыз, шулай бит? Хәзер нишлибез? Әтине ничек яклыйбыз? +ДҮРТЕНЧЕ ПӘРДӘ, ДҮРТЕНЧЕ КҮРЕНЕШ +ТЫЛСЫМ МИНИСТРЛЫГЫ, ҺАРРИНЫҢ ЭШ БҮЛМӘСЕ ҺАРРИ кабалана-кабалана кәгазьләрен актара. ДАМБЛДОР: Хәерле кич, Һарри. Тынлык. ҺАРРИ ДАМБЛДОРның портретына карый, аның йөзе сүрелгән. +ҺАРРИ: Профессор Дамблдор, минем бүлмәдә, нинди хөрмәт. Мин бүген игътибар үзәгендә ахрысы? ДАМБЛДОР: Нәрсә эшлисең? +ҺАРРИ: Кәгазьләрне актарам, күрми калырга ярамаган кайсы нәрсәләрне күрми калдым икән дип эзләнәм. Көрәшер өчен мөмкинлекләребез бик тар булса да, көрәшәчәк көчләрне тупларга тырышам. Югыйсә, беләм дә инде, чын сугыш бездән бик еракта бара. Ләкин тагын нәрсә эшли алам мин? Пауза. ДАМБЛДОР берни дә дәшми. +Кайда булдыгыз сез, Дамблдор? ДАМБЛДОР: Хәзер мин монда. +ҺАРРИ: Монда, сугышны оттыра язган вакытта, сез монда. Яки сез Волдемортның әйләнеп кайтырга җыенуын инкарь итәсезме? ДАМБЛДОР: Бу - мөмкин хәл. +ҺАРРИ: Барыгыз. Китегез. Мин сезне монда күрергә теләмим, сез миңа кирәкми. Иң кирәк чагында сез гел каядыр югалдыгыз. Мин сездән башка да аның белән өч тапкыр сугыштым. Тагын аның белән очрашырмын, кирәк булса, ялгызым гына. ДАМБЛДОР: Һарри, сине аның белән көрәштерергә теләдем дип уйлыйсыңмы син? Әгәр булдыра алсам, мин сине шунда ук бу йөктән азат иткән булыр идем... +ҺАРРИ: "Сөю безне сукырайта", имеш? Сез моның нәрсә аңлатканын кайчан да булса белдегезме? Моның нинди начар киңәш булуын аңлыйсызмы? Минем улым. Кайчандыр мин сезнең өчен көрәшкән кебек, минем улым хәзер безнең өчен сугыша. Һәм мин аңа начар әти булып калдым, нәкъ сез миңа начар ата булган кебек. Үзен беркемгә кирәк түгел итеп хис иткән урында калдыру, соңрак аңлар, кичерер өчен еллар таләп ителәчәк үпкә-рәнҗешләрне тәрбияләү... ДАМБЛДОР: Әгәр син Бүрекүз урамы турында әйтсәң, алайса... +ҺАРРИ: Еллар - еллар буена мин ялгыз булдым, кем булуымны, ник анда торуымны, кемгә дә булса кирәк булуымны белмичә! ДАМБЛДОР: Мин сиңа ияләшергә теләмәдем. +ҺАРРИ: Хәтта шул вакытта да үзегезне яклап! ДАМБЛДОР: Юк. Мин сине якладым. Синең йөрәгеңә яра салырга теләмәдем... ДАМБЛДОР портретыннан чыгарга омтылып карый, ләкин, әлбәттә, булдыра алмый. Ул елый башлый, ләкин моны яшерергә тырыша. +Ләкин ахыр чиктә мин сине күрергә тиеш идем... сиңа унбер яшь, һәм син шундый кыю идең. Шундый яхшы. Син карышмыйча астыңа җәелгән сукмак буйлап атладың. Әлбәттә, мин сине яраттым... һәм моның янә кабатланачагын белә идем... мин яратсам, шунда ук кире төзәтеп булмаслык зыян китерәм. Мин яратырга дип тумаган. Мин беркайчан да башкаларга зыян салмыйча ярата белмәдем. Тынлык. +ҺАРРИ: Әгәр моны теге вакытта ук әйтсәгез, азрак яралаган булыр идегез. +ДАМБЛДОР (хәзер ачыктан-ачык сулкылдап): Мин сукыр идем. Менә мәхәббәт нәрсә эшли. Бу йомык, хәйләкәр, куркыныч картның... яратуы турында ишетү сиңа кирәк булуын мин күрмәдем. Пауза. Ике ир-атны эмоцияләр биләп ала. +ҺАРРИ: Мин беркайчан да бәхәсләшмәдем диюегез дөрес түгел. ДАМБЛДОР: Һарри, бу буталчык, хисле дөньяда беркайчан да камил җавап булмый. Камиллек кешелек барып җитә алмаслык, тылсым да ирешә алмаслык нәрсә. Бәхетнең һәрбер якты мизгелендә шушы бер тамчы агу бар: син газапның яңадан кайтачагын беләсең. Яраткан кешеләрең белән ихлас бул, авыртуыңны күрсәт. Газап чигү адәм баласы өчен сулыш алган кебек үк табигый нәрсә. +ҺАРРИ: Сез миңа моны бер тапкыр әйткән идегез инде. ДАМБЛДОР: Мин сиңа бүген әйтә алган бар нәрсә шушы. Ул китәргә җыена. +ҺАРРИ: Китмәгез! ДАМБЛДОР: Безне яраткан кешеләр безне беркайчан да калдырмый, Һарри. Әҗәл кагыла алмый торган нәрсәләр бар. Сурәт... һәм хәтер... һәм сөю. +ҺАРРИ: Мин дә сезне яраттым, Дамблдор. ДАМБЛДОР: Мин беләм. Ул китә. ҺАРРИ ялгызы. ДРАКО керә. +ДРАКО: Син белгән идеңме, Скорпиус күргән чынбарлыкта башка чынбарлыкта мин Тылсым тәртибен саклау идарәсе башлыгы булганмын. Бәлки, бу бүлмә соңрак минеке булыр әле. Син нихәлдә? ҺАРРИ үз кайгысына баткан. +ҺАРРИ: Кер, бүлмә белән таныштырырмын. ДРАКО кыяр-кыймас кенә бүлмәгә керә. Ул чирканып кына бүлмәгә карый. +ДРАКО: Ләкин иң кызыгы шунда - мин беркайчан да министрлык кешесе булырга дип хыялланмадым. Хәтта бала чагымда да. Әти, әйе, аның иң теләгәне шул булды, мин - юк. +ҺАРРИ: Ә син нәрсә турында хыялландың? +ДРАКО: Квиддич. Әмма мин аны җитәрлек дәрәҗәдә яхшы уйнамадым. Барыннан да бигрәк мин бәхетле булырга теләдем. ҺАРРИ баш кага. ДРАКО аңа бер секунд озаграк карый. +Гафу, мин акыллы әңгәмәләр алып баруда оста түгел, бер җитди эш буенча сөйләшсәк каршы түгелме? +ҺАРРИ: Әлбәттә. Нинди җитди эш? Тынлык. +ДРАКО: Теодор Нотта гына Вакыт-күчергеч булгандыр дисеңме? +ҺАРРИ: Нәрсә? +ДРАКО: Министрлык кулга төшергәне ул прототип кына иде. Арзан металлдан эшләнгән. Ул эшлиме? Әлбәттә, эшли. Әмма вакытны биш минутка гына күчерә ала. Бу аның җитди кимчелеге, моны чын сихер сөючеләренә гомергә дә сата алмыйсың. ҺАРРИ ДРАКОның ни әйткәнен аңлый. +ҺАРРИ: Ул сиңа дип ясадымы? +ДРАКО: Юк. Әтигә. Әти беркемдә дә булмаган нәрсәләргә хуҗа булырга ярата иде. Министрлыкның Вакыт-күчергече, рәхмәт яусын Кроукерга, аның өчен һәрчак бик җиңел шаярту гына иде. Ул бер сәгатьтән дә озаграк вакытка артка бару мөмкинлеген теләде, аңа хәтта фәлән ел артка бару мөмкинлеге кирәк иде. Ул беркайчан да аны кулланмады. Миңа калса, күңеленең иң яшерен бер урынында ул Волдеморт булмаган дөньяны яраткандыр. Ләкин, әйе, Вакыткүчергеч махсус аның өчен ясалды. +ҺАРРИ: Һәм син аны һаман саклыйсың? ДРАКО Вакыт-күчергечне күрсәтә. +ДРАКО: Биш минут проблемасы юк, ул алтын кебек ялтырый - нәкъ Малфойлар яратканча. Син елмаясың. +ҺАРРИ: Һермиона Грейнджер. Ул шуңа күрә беренчесен саклап калды. Икенчесе дә булырга мөмкин дип куркып. Кулыңда бу бар чакта сине Азкабанга җибәрә алалар. +ДРАКО: Ә син икенче яктан да кара әле, кешеләр минем вакытка сәяхәт итү мөмкинлеге барлыгын белгән булсалар, нәрсә булыр иде? Шундый көчле дәлиле булган имеш-мимеш нинди гайбәткә әйләнә алыр иде, күз алдына гына китер син. ҺАРРИ ДРАКОга карый, ул аны бик яхшы аңлый. +ҺАРРИ: Скорпиус. +ДРАКО: Без бала таба ала идек, ләкин Асториянең сәламәтлеге начар булды. Кан ләгънәте, бик көчле. Аның кайсыдыр бабасын ләгънәтләгәннәр, һәм бу... аңа төште. Беләсеңме, мондый нәрсәләр ничә буыннан соң да чагылырга мөмкин икән... +ҺАРРИ: Миңа бик кызганыч, Драко. +ДРАКО: Мин аның гомере белән шаярырга теләмәдем, әти нәрсә генә әйтсә дә, Малфойлар нәселе өзеләме, каламы - барыбер, дидем, ләкин Астория... Астория Малфойлар, кан чисталыгы яки дан өчен түгел, ә үзебез өчен бала теләвен әйтте. Безнең улыбыз Скорпиус туды... Бу икебезнең дә гомерендә иң бәхетле көн иде, гәрчә Астория тәмам хәлсезләнсә дә. Без өчебез кешеләргә күренмәскә тырыштык. Мин аның көчен сакларга теләдем... нәтиҗәдә имешмимешләр чыкты. +ҺАРРИ: Сезгә төшкән авырлыкны күз алдына да китерә алмыйм. +ДРАКО: Астория картлыгына кадәр яшәмәячәген һәрвакыт белде. Үзе киткәч минем янда кемнедер калдырасы килде аның, чөнки... Драко Малфой булу - ул тәмам ялгыз булу. Миннән һәрвакыт шикләнерләр иде. Үткәннәрдән качып булмый. Улымны бу гайбәт һәм хурлаулардан коткарам дип, аны үзем беркайчан да күрмәгән коточкыч шикләнүләр белән тулы гомергә дучар итүемне аңламадым. +ҺАРРИ: Сөю сукырайта. Без икебез дә улларыбызга аларга кирәкне түгел, ә үзебезгә кирәк булганны бирергә тырышканбыз. Үзебезнең үткәннәрне кире язарга тырышу белән шулкадәр мәшгуль булганга, аларның хәзерге тормышын агулаганбыз. +ДРАКО: Менә шуңа күрә сиңа бу кирәк. Мин моны сакладым, көч-хәл белән аны кулланудан баш тарттым, гәрчә Астория белән бер минут булу өчен җанымны сатарга әзер булсам да. +ҺАРРИ: Эһ, Драко... алай ярамый. Без моны куллана алмыйбыз. ДРАКО ҺАРРИга карый, һәм беренче тапкыр, бу коточкыч упкынның төбендә булган хәлдә, алар бер-берсенә дусларча карый. +ДРАКО: Без аларны табарга тиеш. Моның өчен гасырлар кирәк булса да, без балаларыбызны табарга тиеш. +ҺАРРИ: Без аларның кайда яки кайчан булулары турында берни белмибез. Кайсы өлешендә эзләргә икәнен белмичә вакыт эчендә эзләнү - мәгънәсез эш. Юк, мәхәббәт тә, Вакыт-күчергеч тә эшли алмый моны, ни кызганыч. Хәзер улларыбызның чираты. Бары алар гына безне коткара ала. +ДҮРТЕНЧЕ ПӘРДӘ, БИШЕНЧЕ КҮРЕНЕШ +ГОДРИК ЧОКЫРЫ, ДЖЕЙМС БЕЛӘН ЛИЛИЯ ПОТТЕРЛАР ЙОРТЫНЫҢ ТЫШКЫ ЯГЫ, 1981 +АЛЬБУС: Минем әби белән бабайга әйтәбезме соң инде? +СКОРПИУС: Улларының ничек үсәчәген беркайчан да күрмәячәкләренме? +АЛЬБУС: Әби бик көчле - беләм, ул көчле кеше - син аны күрдең бит. +СКОРПИУС: Ул искиткеч күренә, Альбус. Һәм әгәр мин синең урында булсам, мин дә аңа барын да әйтер өчен өзгәләнер идем. Ләкин ул Волдеморттан Һаррины исән калдырырга дип үтенергә тиеш, ул аны үләргә мөмкин дип уйларга тиеш, ә син дөньяда иң начар спойлерчы, өстәвенә, алдакчы спойлерчы да әле. +АЛЬБУС: Дамблдор. Дамблдор исән. Без Дамблдорга хәбәр итәрбез. Син Снейпка әйткән кебек. +СКОРПИУС: Әтиең исән калачак дип әйтә алабызмы без аңа? Балалары булачак дип? +АЛЬБУС: Ул бит Дамблдор! Ул теләсә нәрсәне ерып чыга ала. +СКОРПИУС: Альбус, Дамблдорның ни белүе, ничек боларны белүе, яки кылган гамәлләрен ничек кылуы турында йөзләгән китап бар. Ләкин һичшиксез булган хакыйкать шул - ул эшләгән эшен эшләргә тиеш, һәм мин аңа нидер хәбәр итеп, барын да куркыныч астына куярга җыенмыйм. Әйе, мин тегендә ярдәм сорый ала идем, чөнки мин анда икенче төрле чынбарлыкта булдым. Ә без юк. Без үткәннәрдә. Без күбрәк проблема чыгару өчен вакытны төзәтә алмыйбыз. Әгәр маҗараларыбыз нәрсәгә дә булса өйрәтә ала икән, нәкъ менә моны без аңларга тиеш инде. Кемгә дә булса нидер әйтү, вакытны бозу - бик куркыныч нәрсә. +АЛЬБУС: Алайса киләчәккә әйтик. Әтигә хәбәр бирергә кирәк. +СКОРПИУС: Ләкин безнең вакыт аша оча белгән ябалагыбыз юк. Ә аның Вакыт-күчергече калмады. +АЛЬБУС: Без әтигә хәбәр калдырыйк, ул монда килү юлын тапмый калмас. Хәтта Вакыт-күчергечне үзенә ясарга туры килсә дә... +СКОРПИУС: Хәтеренә истәлек җибәреп була. Бу Фикер иләге кебек: янына килеп басабыз да хәбәр җиткерәбез, һәм нәкъ кирәк мизгелдә исенә төшерер дип өметләнәбез. Без... Бик барып чыгар кебек тоелмаса да... Бала янына басарга да берничә кат "Ярдәм! Ярдәм! Ярдәм!" дип кычкырырга. Сабыйның күңелен җәрәхәтләргә мөмкин инде анысы... +АЛЬБУС: Бераз гына. +СКОРПИУС: Кечкенә җәрәхәт соңрак булачагы белән чагыштырырлык та түгел, һәм... бәлки, ул уйга калыр да безнең йөзләрне һәм ничек кычкырганыбызны искә төшерер. +АЛЬБУС: Ярдәм! СКОРПИУС АЛЬБУСка карый. +СКОРПИУС: Син хаклы. Бу начар идея. +АЛЬБУС: Бу синең иң начар идеяләреңнең берсе. +СКОРПИУС: Таптым! Без аны үзебез җиткерәбез. Кырык ел көтәбез дә әйтәбез. +АЛЬБУС: Бер форсат та юк. Дельфи вакытны үзе теләгәнчә боргач, ул гаскәр җибәреп, безне табарга һәм үтертергә тырышачак. 5 Фикер иләге - Pensieve - хатирәләрне салып, укый-искә төшерә, күзәтеп була торган тылсымлы җайланма. +СКОРПИУС: Алайса берәр яхшы урынга качабыз? +АЛЬБУС: Җир астына кереп, киләсе кырык елны шунда качып үткәрү ничек рәхәт булса да... алар безне табачаклар. Һәм без үләчәкбез, һәм вакыт ялгыш ноктада калачак. Юк. Үзебез идарә итә ала торган, төгәл бер вакытта булачагын яхшы белгән нәрсә кирәк безгә. Безгә... +СКОРПИУС: Монда бернәрсә дә юк. Шулай да, әгәр мәңгелек караңгылыкка кайту өчен иптәш сайларга тиеш булсам, мин сине сайлар идем. +АЛЬБУС: Бигайбә, ләкин мин гәүдәлерәк һәм тылсымда чып-чынлап оста булган кешене сайларга тырышыр идем. ЛИЛИЯ коляскадагы САБЫЙ ҺАРРИ белән йорттан чыга, ул бик яратып аның өстенә юрганын яба. +Юрганы. Ул аны юрганына төрә. +СКОРПИУС: Әйе, көне салкынча бүген. +АЛЬБУС: Ул һәрвакыт әйтә иде: бу әнисеннән калган бердәнбер истәлеге. Кара, нинди мәхәббәт белән улының өстенә яба! Минемчә, әти бу хакта белергә теләр иде. Эһ, әйтәсе иде аңа бу турыда. +СКОРПИУС: Ә мин әтиемә менә нәрсә әйтергә теләр идем... хуш, мин нәрсә әйтәсемне дә белмим. Миңа калса, мин аңа кайвакыт ул уйлаганнан кыюрак адымнарга бара алуымны әйтер идем. АЛЬБУСның башына фикер килә. +АЛЬБУС: Скорпиус, бу юрган һаман минем әтидә. +СКОРПИУС: Барып чыкмаячак. Әгәр без хәзер хәбәр язсак, хәтта бик кечкенә итеп булса да, ул аны артык иртә укыячак. Вакыт бозылачак. +АЛЬБУС: Ә син сөю төнәтмәләре турында нәрсә беләсең? Аларның барысы да нәрсәдән ясала? +СКОРПИУС: Башка нәрсәләреннән тыш җәүһәр тузаны салалар. +АЛЬБУС: Җәүһәр тузаны шактый сирәк очрый торган әйбер, шулай бит? +СКОРПИУС: Кыйммәт булганга сирәк тә инде. Нәрсә әйтмәкче буласың, Альбус? +АЛЬБУС: Мәктәпкә китәргә бер көн калганда без әти белән кычкырыштык. +СКОРПИУС: Анысын беләм мин. Уйлавымча, шуның аркасында без бу чуалчыкка эләктек дә инде. +АЛЬБУС: Мин юрганны бүлмә аркылы ыргыттым. Ул Рон абый шаяртып бүләк иткән сөю төнәтмәсенә килеп бәрелде. +СКОРПИУС: Ул шаян абый. +АЛЬБУС: Төнәтмә түгелде дә юрганга акты. Мин тагын шуны беләм: мин киткәннән бирле әни әтигә бүлмәмдә бернигә тидертмәде. +СКОРПИУС: Димәк?.. +АЛЬБУС: Димәк, аларның вакытында да Барча изгеләр көне җитеп килә. Әти бу көнне һәрвакыт юрганны кулына ала, чөнки көнен шуның белән уздырырга кирәк дип саный. Әнисе аңа биргән соңгы әйбер, һәм ул аны бу юлы да эзләячәк һәм тапкач... +СКОРПИУС: Юк. Һаман аңламыйм әле. +АЛЬБУС: Җәүһәр тузаны нәрсә белән реакциягә керә? +СКОРПИУС: Демигайз тиресе төнәтмәсе белән җәүһәр тузаны очрашса, алар... яна диләр. +АЛЬБУС: Һәм Демигайз (ул бу сүзне ничек әйтергә икәнен төгәл белми) тиресе төнәтмәсе ачык күзгә күренәме? +СКОРПИУС: Юк. +АЛЬБУС: Хуш, әгәр дә без юрганны алып, анда Демигайз тиресе төнәтмәсе белән язсак... +СКОРПИУС (эврика!): Ул сөю төнәтмәсе белән очрашканчы, бер реакция дә булмаячак. Синең бүлмәдә, киләчәктә генә булачак бу. Бөек Дамблдор, мина бу ошый! +АЛЬБУС: Безгә бары бераз ... Демигайзлар гына табасы калды. +СКОРПИУС: Беләсеңме, бер сүз йөри, имеш, Батильда Бэгшот беркайчан да тылсымчы һәм тылсымчыбикәләрнең үз ишекләрен бикләп йөрүләренең мәгънәсен күрмәгән. Ишек ачыла. +Дөрес сүз булган икән. Таяклар урларга һәм төнәтмә төнәтергә кирәк хәзер. +ДҮРТЕНЧЕ ПӘРДӘ, АЛТЫНЧЫ КҮРЕНЕШ +ҺАРРИ ҺӘМ ДЖИННИ ПОТТЕРЛАРНЫҢ ЙОРТЫ, АЛЬБУС БҮЛМӘСЕ 6 Демигайз - ябык кына маймылга охшаган тылсымлы җанвар, үтәкүренмәле булу сәләтенә ия. ҺАРРИ АЛЬБУСның караватында утыра. ДЖИННИ керә. Ул иренә карый. +ДЖИННИ: Сине монда күрермен дип уйламаган идем. +ҺАРРИ: Борчылма, мин бернигә дә кагылмадым. Синең изге бүлмәңдә берни бозылмады. (Ул кашын җыера). Гафу. Дөрес сүзләр сайламадым ахрысы. ДЖИННИ берни дә дәшми, ҺАРРИ аңа карап куя. +Беләсең, минем тормышымда Изгеләр көннәренең бик начар узган чаклары күп булды инде, ләкин монысы, һичшиксез, начарлыгы буенча икенче булып тора. +ДЖИННИ: Сине гаепләп дөрес эшләмәгәнмен. Мин гел сине утка туры керүдә гаепләдем, ә бу юлы үзем шундый булдым. Альбус югалгач, мин моны синең гаебең дидем. Мин моның өчен үкенәм, гафу ит. +ҺАРРИ: Син моны минем гаеп дип санамыйсыңмы? +ДЖИННИ: Һарри, аны кодрәтле караңгы сихерче урлады, ничек инде бу синең гаеп булсын? +ҺАРРИ: Мин аны читкә кудым. Мин аны туры аның янына кудым. +ДЖИННИ: Әйдә без бу сугышта инде җиңелгән төсле сөйләшмик, ярыймы? ДЖИННИ башын кага. ҺАРРИ елый башлый. +ҺАРРИ: Гафу ит мине, Джин... +ДЖИННИ: Син ишетәсеңме мине? Мин дә гафу үтенәм. +ҺАРРИ: Мин исән калырга тиеш түгел идем, минем тәкъдиремә үлергә дип язылган иде. Хәтта Дамблдор да шулай санаган. Ә мин барыбер исән. Мин Волдемортны җиңдем. Бу барча кешеләр, бу барча кешеләр, әти-әниләрем, Фред, Илле шәһит - һәм менә мин исән булыр өчен кайттыммы? Ничек бу шулай? Барлык бу һәлак булучылар - алар минем гаеп. +ДЖИННИ: Аларны Волдеморт үтерде. +ҺАРРИ: Ләкин мин аны иртәрәк туктаткан булсам? Аларның каны минем өстә. Ә хәзер безнең улыбыз да корбан булды... +ДЖИННИ: Ул үлмәде. Ишетәсеңме мине, Һарри? Ул үлмәде. Ул ҺАРРИны кочагына ала. Озын һәм бик хәсрәтле тынлык урнаша. +ҺАРРИ: Исән калган малай. Исән калган малай өчен күпме кеше һәлак булды? 7 Илле шәһит - Һогвартс өчен сугышта Волдемортка каршы көрәшеп һәлак булган 50 каһарман. ҺАРРИ бер мизгел икеләнә. Аннары ул юрганны күреп ала. Ул аңа таба атлый. +Бу юрган минем бердәнбер истәлегем, беләсең... теге Изгеләр көненнән соң калган бердәнбер ядкарь. Мин алардан бары шуны гына алдым. Һәм әлегә... Ул юрганны кулына ала, анда тишекләр таба, шуларга борчылып карый. +Тишелә башлаган. Ронның җүләрләр өчен сөю төенәтмәсе моны тишеп чыккан. Кара инде моңа. Әрәм булган. Юкка чыга башлаган бит . Ул юрганны чишеп җибәрә. Ул анда нәрсәнеңдер яндырып язылганын күреп гаҗәпләнә. +Нәрсә? +ДЖИННИ: Һарри, анда ниндидер язу бар. Сәхнәнең икенче ягында АЛЬБУС белән СКОРПИУС килеп чыга. +АЛЬБУС: "Әти..." +СКОРПИУС: Без "Әти" дип башлыйбызмы? +АЛЬБУС: Шулай ул хатның миннән икәнен беләчәк. +СКОРПИУС: Аның исеме Һарри. Без "Һарри" дип башларга тиеш. +АЛЬБУС (каты итеп): Без "Әти" дип башлыйбыз. +ҺАРРИ: "Әти", монда "Әти" дип язылганмы? Бик түгел. +СКОРПИУС: "Әти, БУЛЫШ". +ДЖИННИ: "Бурыч"? "Бурыч" дигәнме анда? Аннан... "Гомер". +ҺАРРИ: "Әти Бурыч Гомер Чакыр"? Юк. Бу ... сәер мәзәк. +АЛЬБУС: "Әти. Булыш. Годрик чокыры". +ДЖИННИ: Бир әле. Минем күзем синнән яхшырак күрә. Әйе. "Әти Бурыч Гомер" - дүртенчесе "Чакыр" түгел, бу "Чатыр" яки "Чокыр"? Аннары саннар - алары ачыграк - "3-1-1-0-8-1". Бу берәр нинди магл телефоны номерымы? Яки ниндидер координатлар яисә... ҺАРРИ кашларын күтәрә, аның башына берьюлы берничә фикер килә. +ҺАРРИ: Юк. Бу дата. 31 октябрь, 1981. Әтием һәм әнием үтерелгән көн. ДЖИННИ башта ҺАРРИга, аннан янә юрганга карый. +ДЖИННИ: Ә монысы "Бурыч" димәгән. "Булыш" дигән сүз бу. +ҺАРРИ: "Әти. Булыш. Годрик чокыры". 31.10.81". Бу безгә хәбәр. Башлы малай миңа хат салган. ҺАРРИ ДЖИННИны кысып-кысып үбә. +ДЖИННИ: Альбус язганмы моны? +ҺАРРИ: Һәм ул миңа кайда, кайсы вакытта булуларын да хәбәр итте. Хәзер без теге кызның кайсы вакытта һәм кайсы урында булуын беләбез. Ул янә хатынын кысып үбә. +ДЖИННИ: Әле коткармадык бит әле аларны. +ҺАРРИ: Мин Һермионага ябалак җибәрәм. Син Дракога очырт. Годрикта очрашабыз диген, Вакыт-күчергечне алсын. +ДЖИННИ: Һәм бу юлы "без", ярыймы? Миннән башка бару турында уйлама да, Һарри. +ҺАРРИ: Әлбәттә, син барасың. Безнең кулда форсат бар, Джинни, һәм Дамблдор әйткәнчә, бу безгә кирәк бердәнбер нәрсә - форсат. +ДҮРТЕНЧЕ ПӘРДӘ, ҖИДЕНЧЕ КҮРЕНЕШ +ГОДРИК ЧОКЫРЫ РОН, ҺЕРМИОНА, ДРАКО, ҺАРРИ һәм ДЖИННИ хәзерге замандагы Годрик чокыры буйлап атлыйлар. Кеше белән тулы сәүдә шәһәре, еллар узгач, ул шактый киңәйгән. +ҺЕРМИОНА: Годрик чокыры. Егерме ел булгандыр инде... +ДЖИННИ: Миңа гына шулай тоеламы, әллә чыннан да магллар күбәйдеме... +ҺЕРМИОНА: Ял көннәрендә бу урын халык белән тула. +ДРАКО: Күрәм нигә икәнен - карагыз теге салам түбәләргә. Бу фермерлар базары түгелме? ҺЕРМИОНА ҺАРРИга мөрәҗәгать итә. Ул исә тирә-ягына карана, ул күргән тамашага шаккаткан. +ҺЕРМИОНА: Соңгы тапкыр монда булганыбызны хәтерлисеңме? Нәкъ элеккеге вакыттагы кебек. +РОН: Иске хатирәләргә бу юлы берничә күңелсез койрык тагылганмы? ДРАКО моның төрттерү икәнен белә. +ДРАКО: Әйтсәм буламы? +РОН: Малфой, син Һарри белән хәзер бик дустыр, һәм синең улың чыннан да бик шәп баладыр, ләкин син минем хатыным турында һәм шәхсән үзенә кайбер килешми торган нәрсәләр әйттең... +ҺЕРМИОНА: Һәм синең хатыныңа синең аның өчен сугыш оештыруың кирәк түгел. ҺЕРМИОНА РОНны карашы белән көйдереп ала, РОН моңа бераз гына үпкәли. +РОН: Ярар. Тик аның турында яки минем турында бер кыек сүз әйтеп кара... +ДРАКО: Нәрсә эшләрсең, Уизли? +ҺЕРМИОНА: Ул сине кочаклар. Чөнки без барыбыз да бер команда, шулай түгелме, Рон? +РОН (аның какшамас карашыннан икеләнеп калып): Ярар. Мин, мм... синең чәчең бик матур, минемчә. Драко. +ҺЕРМИОНА: Рәхмәт, хәләл җефетем. Менә бу урын яхшы бугай. Әйдә, керешик. ДРАКО Вакыт-күчергечне чыгара. Ул текелди башлый, бу вакытта башкалар аның тирәсендә үз урыннарына баса. Галәмәт зур яктылык кабынышы. Гөрселдәгән тавыш. Вакыт туктый. Аннан кире кузгала, бераз уйлана, аннан артка таба хәрәкәтләнә башлый, башта акрын... Аннан тизлеге арта. Алар тирә-якларына карый. +РОН: Һәм? Эшләдеме бу? +ДҮРТЕНЧЕ ПӘРДӘ, СИГЕЗЕНЧЕ КҮРЕНЕШ +ГОДРИК ЧОКЫРЫ, АБЗАР, 1981 АЛЬБУС кашларын өскә күтәрә, ул башта ДЖИННИ, аннан ҺАРРИны күреп, сөенеченә туя алмый, аннан ул бәхетле команданың башка әгъзаларын (РОН, ДРАКО һәм ҺЕРМИОНА) күрә. +АЛЬБУС: ӘНИ? +ҺАРРИ: Альбус Северус Поттер. Без сине күрүгә шат. АЛЬБУС йөгереп килеп ДЖИННИны кочагына сарыла. Бәхетле ДЖИННИ улын кочаклый. +АЛЬБУС: Сез хәбәрне алдыгыз?.. +ДЖИННИ: Алдык, улым. СКОРПИУС әтисе янына йөгереп килә. +ДРАКО: Теләсәң, без дә кочаклаша алабыз. СКОРПИУС, бер мизгел икеләнебрәк, әтисенә карый. Аннан алар оялыбрак кына яртылаш кочаклашалар. ДРАКО елмая. +РОН: Хуш, кая теге Дельфи? +СКОРПИУС: Сез Дельфи турында да беләсезме? +АЛЬБУС: Ул монда, ул сине үтерергә телидер дип уйлыйбыз. Волдемортның әфсене үзенә кире кайтканчы, ул сине үтереп, күрәзәне үзгәртергә һәм... +ҺЕРМИОНА: Әйе, без шулай булырга мөмкин дип уйладык инде. Менә хәзер кайсы урында булуын белмисезме? +СКОРПИУС: Ул юкка чыкты. Ә сез ничек, Вакыт-күчергечтән башка, монда.. +ҺАРРИ (аны бүлдереп): Моның хикәяте озын һәм катлаулы, Скорпиус. Һәм безнең моңа әлегә вакытыбыз юк. ДРАКО ҺАРРИга рәхмәт белән елмая. +ҺЕРМИОНА: Һарри хаклы. Вакыт хәзер хәлиткеч нәрсә. Без позицияләргә кеше бастырырга тиеш. Хәзер Годрик чокыры бик зур урын түгел, ләкин Дельфи да теләсә кайсы яктан килергә мөмкин. Шулай булгач, авыл бик яхшы күренгән, аны берничә яктан күзәтеп булган нокта кирәк. Һәм бу урында нәрсәсе менә бик мөһим: без яшеренә алырга тиеш, чөнки кешегә күренеп, эшне харап итәргә ярамый. Алар барысы да уйга батып кашларын җыера. +Минемчә, Изге Джером чиркәве бар яктан да туры килә, нәрсә дисез? +ДҮРТЕНЧЕ ПӘРДӘ, ТУГЫЗЫНЧЫ КҮРЕНЕШ +ГОДРИК ЧОКЫРЫ, ИЗГЕ ДЖЕРОМ ЧИРКӘВЕ, +МӘЗБӘХ (АЛТАРЬ), АЛЬБУС эскәмиядә йоклый. ДЖИННИ игътибар белән аның артыннан күзәтә. ҺАРРИ каршы яктагы тәрәзәгә карый. +ҺАРРИ: Юк. Берни дә юк. Ник ул монда түгел? +ДЖИННИ: Без бергә, синең әниең белән әтиең исән. Без вакытны үзгәртә алабыз, Һарри, тик аны тизәйтә алу бездән килми. Ул әзер булгач, монда килер, син дә аны каршыларга әзер булырсың. Ул йоклап яткан АЛЬБУСка карый. +Яки берәребез әзер булачак. +ҺАРРИ: Мескен бала дөньяны коткарырга тиеш дип санаган үзен. +ДЖИННИ: Мескен бала дөньяны коткарды. Юрган искиткеч акыллы алым булды ич. Ул җиһанны юкка чыгара язса да, бәлки, моны калдырып торыргадыр? +ҺАРРИ: Ничек уйлыйсың, ул тәртиптәме? +ДЖИННИ: Ул моны ерып чыгар, бераз вакыт кына кирәк булыр. Сиңа да вакыт кирәк булачак. ҺАРРИ елмая. ДЖИННИ АЛЬБУСка карый. ҺАРРИ да. +Беләсеңме, Волдеморт мине теге коточкыч көндәлеге белән сихерләп, мин Серләр бүлмәсен ачкач һәм барыбызны да харап итә язгач... +ҺАРРИ: Мин хәтерлим. +ДЖИННИ: Мин һоспитальдән чыкканда, барысы да миннән читләште. Җаны теләгән бар нәрсәсе дә булган бер малайдан кала... ул Гриффиндор гомум бүлмәсенең теге башыннан атлап килде дә мине шарт-кәрт уйнарга чакырды. Кешеләр синең турында барын да беләбез дип уйлый. Ләкин синең иң гүзәл сыйфатың - нинди генә каһарманлыктан соң да гади булып калуың. Минем карашым шундый: болар барысы да беткәч, булдыра алсаң, шуны истә тот: кайвакыт кешеләргә, аеруча балаларга, шарт-кәрт уйнарга иптәш кенә кирәк. +ҺАРРИ: Синеңчә, без нәкъ шуны... шарт-кәртне оныттыкмы? +ДЖИННИ: Юк. Ләкин шул көнне миңа бүләк иткән җылыны Альбуска өләшмисең бугай. +ҺАРРИ: Мин аның өчен барын да эшләргә әзер. +ДЖИННИ: Һарри, син бар кешегә дә барысын да эшләргә әзер. Син үзеңне дөнья өчен корбан иткәндә, искиткеч бәхетле идең. Әмма аңа үзгә төр мәхәббәтне тоярга кирәк. Бу аны да, сине дә көчлерәк итәчәк. +ҺАРРИ: Беләсеңме, Альбус тәмам югалды дип уйлаганчы мин әниемнең минем өчен нәрсә эшләргә әзер булганын чынлап торып аңламый идем. Яклаучы тылсым шулкадәр көчле ки, хәтта үлем әфсенен дә кире кайтарырга куәте җиткән. +ДЖИННИ: Һәм Волдеморт аңлый алмаган бердәнбер әфсен - мәхәббәт. +ҺАРРИ: Мин аны үзгә итеп яратам, Джинни. +ДЖИННИ: Мин беләм, ләкин ул моны тоярга тиеш. +ҺАРРИ: Мин сиңа уңдым, шулай бит? +ДЖИННИ: Әлбәттә. Никадәр уңганың турында башка вакытта сөйләшсәк тагын да ныграк сөенермен. Ләкин хәзер әйдә Дельфины туктату турында уйлыйк. +ҺАРРИ: Вакытыбыз бетеп бара. ДЖИННИның башына фикер килә. +ДЖИННИ: Ә бәлки.. Һарри, сез уйламадыгызмы, нигә ул шушы көнне сайлаган икән? +ҺАРРИ: Чөнки бу көн - барысын да үзгәрткән көн... +ДЖИННИ: Хәзер сиңа бер яшь, дөрес әйтәмме? +ҺАРРИ: Яшь тә өч ай. +ДЖИННИ: Ул сине инде бер ел һәм өч ай вакыт дәвамында үтерә ала иде. Хәтта хәзер дә ул Годрик чокырында инде егерме дүрт сәгать тора. Нәрсә көтә ул? +ҺАРРИ: Фикереңне аңлап бетерә алмыйм әле... +ДЖИННИ: Ә бәлки ул сине көтмидер? Бәлки, ул аны көтәдер... аны туктатыр өчен? +ҺАРРИ: Нәрсә? +ДЖИННИ: Дельфи бу көнне нигә сайлаган, чөнки аның әтисе монда киләчәк. Ул аны күрергә тели. Аның белән, әтисенең мәхәббәте белән булырга тели. Волдемортның проблемалары сиңа һөҗүм иткәннән соң башланды. Әгәр ул моны эшләмәсә... +ҺАРРИ: Ул тагын да кодрәтлерәк булачак, караңгылык тагын да караңгыракка гына әйләнәчәк. +ДЖИННИ: Күрәзәне чынга ашырмау өчен иң кулай ысул Һарри Поттерны үтерү түгел, ә Волдемортны нидер эшләүдән туктату. +ДҮРТЕНЧЕ ПӘРДӘ, УНЫНЧЫ КҮРЕНЕШ +ГОДРИК ЧОКЫРЫ, ИЗГЕ ДЖЕРОМ ЧИРКӘВЕ, 1981 Болар барысы бергә җыелган, барысы да аптырашта калган. +РОН: Тукта, мин дөрес аңладыммы? Без Волдемортны якларга җыенабыз? +АЛЬБУС: Дәү әти белән дәү әнине үтерергә җыенучы Волдемортны. Әтине үтерергә җыенучы Волдемортны! +ҺЕРМИОНА: Әлбәттә, Джинни. Дельфи Һаррины үтерергә теләми. Ул Һаррины үтерергә кизәнгән Волдемортны туктата. Искиткеч. +ДРАКО: Һәм без бары көтәбез генәме? Волдеморт килеп чыкканчы? +АЛЬБУС: Ул аның кайчан киләчәген беләме соң? Аның төгәл кайсы вакытта һәм кайсы яктан киләчәген белмәгәнгә күрә монда егерме дүрт сәгать алдан килеп басмады микән соң ул? Тарих китапларында, әгәр ялгышсам, төзәт, Скорпиус, аның Годрик чокырына кайчан һәм ничек килүе турында берни әйтелмәгән ич? СКОРПИУС белән +ҺЕРМИОНА: Дөрес! +РОН: Шайтан алгыры! Хәзер алар икәү! +ДРАКО: Хуш, без ничек бу мөмкинлекне куллана алабыз? +АЛЬБУС: Беләсезме мин нәрсәдә чын-чынлап оста? +ҺАРРИ: Син күп нәрсәгә оста, Альбус. +АЛЬБУС: Төнәтмәләрдә. Һәм минемчә, Батильда Бэгшотның базында Әверелү төнәтмәсе өчен кирәк булган бар нәрсә дә бардыр. Без Волдемортка әйләнеп, Дельфины монда китерә алабыз. +РОН: Әйләндерү төнәтмәсе өчен безгә кешенең берәр әйбере кирәк. Бездә Волдемортның бернәрсәсе дә юк. +ҺЕРМИОНА: Ләкин идея миңа ошый, мәче белән тычкан уены була бу. +ҺАРРИ: Трансфигурация белән барып чыга аламы соң? +ҺЕРМИОНА: Без аның кыяфәтен беләбез. Һәм безнең арада бик сәләтле тылсымчылар бар. +ДЖИННИ: Син Волдемортка әверелергә телисеңме? +АЛЬБУС: Бу бердәнбер юл. +ҺЕРМИОНА: Шулай. РОН бик кыю гына алга чыга. +РОН: Алайса мин үземне тәкъдим итәм, минемчә, мин аңа әйләнергә тиеш. Волдеморт булу бик матур нәрсә түгелдер инде анысы, ләкин мин үземне белдертмәм кебек тоела, чөнки мин, мөгаен, сезнең арагызда иң салкын канлы кешедер... шулай булгач, минем аңа, Караңгы Лордка әйләнеп алуым сезгә, бик хисле кешеләргә караганда, күпкә иминрәк булыр. ҺАРРИ уйга батып читкә атлый. +ҺЕРМИОНА: Син мине хисле дидеңме? +ДРАКО: Мин дә теләк белдерәм. Минемчә, Волдеморт булу зур төгәллек сорый. Бигайбә, Рон, һәм Сихер серләрен дә белергә кирәк, һәм... +ҺЕРМИОНА: Мин дә булырга телим. Тылсым министрлыгы буларак, бу минем җаваплылыгым һәм хокукым дип уйлыйм. +СКОРПИУС: Бәлки без җирәбә ташларбыз... +ДРАКО: Син монда катнашмыйсың, Скорпиус. +АЛЬБУС: Чынлыкта... +ДЖИННИ: Юк, берничек тә. Сез барыгыз да акылдан язган бугай. Башыңда аның тавышын ишетүнең нәрсә икәнен беләм мин, һәм мин аны тагын ишетергә теләмим. +ҺАРРИ: Ни генә дисәгез дә бу мин булырга тиеш. Барысы да ҺАРРИга борыла. +ДРАКО: Нәрсә? +ҺАРРИ: Бу план барып чыксын өчен, Дельфиның икеләнүләрсез аңа ышануы кирәк. Ул Парсилтанг кулланачак - мин беләм, һаман елан телен аңлавыма бу сәбәп булган. Һәм бу гына да түгел, мин аның кебек хис итүнең нәрсә икәнен беләм. Волдеморт булуның нәрсә икәнен мин беләм. Мин аңа әверелергә тиеш. +РОН: Сафсата. Матур әйттең, тик бу сафсата. Һарри Волдемортка әйләнергә тиеш түгел. +ДЖИННИ: Мин абыем белән ризалашуны күрә алмыйм, ләкин... +РОН: Ул мәңгегә Волдеморт булып калырга мөмкин бит. +ҺЕРМИОНА: Без барыбыз да ул булып кала алабыз. Борчылуың нигезле, ләкин... +ҺАРРИ: Җитәр, Һермиона. Джин? ДЖИННИ белән ҺАРРИ күзгә-күз караша. +Әгәр син каршы килсәң, мин моны эшләмәм. Ләкин күрәсең, бу бердәнбер юл бугай, мин ялгышмыйммы? ДЖИННИ бераз уйлана һәм аннары акрын гына башын кага. ҺАРРИның йөзе катылана. +ДЖИННИ: Син хаклы. +ҺАРРИ: Алайса әйдәгез, эшләп атыйк моны. +ДРАКО: Без синең кайсы юлдан китәчәгеңне сөйләшергә тиеш түгелме... +ҺАРРИ: Ул аны эзли - ул мине табачак. +ДРАКО: Аннары нәрсә? Ул синең белән булгач. Аның бик көчле сихерче булуын искә төшерергәме? +РОН: Бу бик җиңел булачак. Ул аны монда китерә. Без аны бергәләп эләктерәбез. +ДРАКО: "Эләктерәбез"? ҺЕРМИОНА залга әйбәтләп карый. +ҺЕРМИОНА: Без бу ишекләр артында яшеренербез. Әгәр аны бу урынга китерә алсаң (ул гөлчәчәк тибындагы чиркәү тәрәзәсеннән идәнгә яктылык төшкән урынга күрсәтә), без шунда чыгарбыз, аның качарга бер форсаты калмас. +РОН (ДРАКОга карап): Һәм шунда без аны эләктерәбез. +ҺЕРМИОНА: Һарри, соңгы тапкыр сорыйм, син моны эшли алуыңда шикләнмисеңме? +ҺАРРИ: Мин булдырачакмын. +ДРАКО: Юк, монда шарт фигыльләр артык күп. Ялгышлар күп була ала, бәлки, Трансфигурация озакка чыдамас, бәлки, ул әфсеннәребез аркылы күрә аладыр, әгәр дә ул бездән качса, нинди зыян салачагын әйтеп тә булмый, безгә план төзер өчен вакыт кирәк... +АЛЬБУС: Драко, минем әтигә таяна аласыз. Ул безне авыр хәлгә куймас. ҺАРРИ АЛЬБУСка карый, улының сүзләре аның күңелен эретеп җибәрә. +ҺЕРМИОНА: Таяклар. Барысы да таякларын күтәрә. ҺАРРИ үзенекен яшерә. Нәрсәнедер яралта, нәрсәнедер җимерә торган яктылык. Әверелеш акрын һәм җан өшеткеч дәрәҗәдә куркыныч бара. ҺАРРИ урынына ВОЛДЕМОРТ гәүдәсе барлыкка килә. Бу коточкыч. Ул борыла. Ул дусларына һәм гаиләсенә карый. Алар аңа хәйран калып карый. +РОН: Йә Хода... +ҺАРРИ/ВОЛДЕМОРТ: Килеп чыктымы? +ДЖИННИ (бик авыр сулап): Әйе, килеп чыкты. +ДҮРТЕНЧЕ ПӘРДӘ, УНБЕРЕНЧЕ КҮРЕНЕШ +ГОДРИК ЧОКЫРЫ, ИЗГЕ ДЖЕРОМ ЧИРКӘВЕ, 1981 РОН, ҺЕРМИОНА, ДРАКО, СКОРПИУС һәм АЛЬБУС тәрәзә янында, тышка карап торалар. ДЖИННИ карый алмый. Ул читтәрәк утыра. АЛЬБУС әнисенең аерым утыруын күрә. Ул аның янына атлый. +АЛЬБУС: Бар да яхшы булачак, беләсең бит, әни? +ДЖИННИ: Беләм, шулай булачак. Яки беләм дип өметләнәм инде. Аны мондый кыяфәттә күрергә генә теләмим. Яраткан кешем күрә алмаган затка әверелде. АЛЬБУС әнисе янына утыра. +АЛЬБУС: Мин аны ошата идем, Әни, беләсеңме шуны? Чып-чынлап ошата идем. Дельфи. Ә ул Волдемортның кызы булган... +ДЖИННИ: Алар шул ягы белән көчле дә инде - гаепсез кешеләрне үз кармакларына эләктерә беләләр. +АЛЬБУС: Мин барысына да гепле. ДЖИННИ АЛЬБУСны кочаклап ала. +ДЖИННИ: Ничек кызык. Әтиең исә үзен барысы өчен дә гаепле саный. Сәер сез икегез дә. +СКОРПИУС: Менә ул, менә ул. Ул аны күрә. +ҺЕРМИОНА: Урыннарга. Барыгыз да. Һәм онытмагыз: Һарри аны яктыга чыгарганчы якын килмибез. Безнең кулда бер генә форсат, аны да югалта алмыйбыз. Барысы да бик тиз урыннарга баса. +ДРАКО: Һермиона Грейнджер, Һермиона Грейнджер миңа боерык бирә (ҺЕРМИОНА аңа таба борыла. Ул исә елмая). Бу миңа бераз ошый да хәтта. +СКОРПИУС: Әти... Алар таралышалар һәм ике төп ишек артына качалар. ҺАРРИ/ВОЛДЕМОРТ чиркәүгә кире керә. Ул берничә адым атлый да артына борыла. ҺАРРИ/ВОЛДЕМОРТ: Кайсы тылсымчы яки тылсымчыбикә мине эзәрлекләсә дә, бел: син моңа үкенәчәксең. ДЕЛЬФИ аның каршына килеп чыга. Ул аңа буйсынырга мәҗбүр. Бу аның әтисе, һәм бу мизгелне ул гомере буена көткән. +ДЕЛЬФИ: Лорд Волдеморт. Бу мин. Мин сезнең арттан килдем. ҺАРРИ/ВОЛДЕМОРТ: Мин сине белмим. Калдыр мине. ДЕЛЬФИның сулышы ешая. +ДЕЛЬФИ: Мин синең кызың. ҺАРРИ/ВОЛДЕМОРТ: Әгәр син минем кызым булсаң, мин сине белер идем. ДЕЛЬФИ аңа ялварулы караш белән карый. +ДЕЛЬФИ: Мин киләчәктән. Синең һәм Беллатриса Лэйстрейнджның баласы. Мин Малфойлар сараенда туганмын, Һогвартс сугышы алдыннан. Син җиңеләчәк сугыш алдыннан. Мин сине коткарырга дип килдем. ҺАРРИ/ВОЛДЕМОРТ борыла. Аларның карашлары очраша. +Родольфус Лэстрейндж, Беллатрисаның рәсми ире, Азкабаннан кайткач, миңа кем булуымны әйтте һәм үзе уйлавынча, мин чынга ашырырга тиеш булган күрәзәне ачты. Мин сезнең кызыгыз, әфәндем. ҺАРРИ/ВОЛДЕМОРТ: Мин Беллатриса белән таныш, һәм чыннан да йөзләрегездә охшашлык бар, гәрчә син аның иң гүзәл якларын мирас итеп алмасаң да. Әмма дәлилләрең булмагач... ДЕЛЬФИ Елан телендә сөйләшә башлый. ҺАРРИ/ВОЛДЕМОРТ бик явыз итеп көлә. +Шушы да булдымы синең дәлилең? ДЕЛЬФИ җиңел генә һавага күтәрелә. ҺАРРИ/ВОЛДЕМОРТ артка чигенә - ул шаккаткан. +ДЕЛЬФИ: Караңгы Лорд, мин сезнең Авгурей, һәм мин кулымда булган бар нәрсәне сезне яклауга багышларга әзер. ҺАРРИ/ВОЛДЕМОРТ (шаккатуын күрсәтмәскә тырышып): Син очарга миннән өйрәндеңме? +ДЕЛЬФИ: Мин сез салган юлдан тайпылмаска тырыштым. ҺАРРИ/ВОЛДЕМОРТ: Әле моңарчы минем белән бер дәрәҗәдә булган бер тылсымчыны да очратканым булмады. +ДЕЛЬФИ: Ялгышмагыз, мин сезнең дәрәҗәгезгә күтәрелергә лаеклы дип авыз да ача алмыйм, Лорд. Әмма мин балачактан ук гомеремне сезнең горурлыгыгыз булуга багышладым. ҺАРРИ/ВОЛДЕМОРТ (аны бүлдереп): Мин синең хәзер кем булуыңны һәм кем була алуыңны күрәм. Кызым. ДЕЛЬФИ аңа карый, бу сүзләр аның күңелен йомшарта. +ДЕЛЬФИ: Атам? ҺАРРИ/ВОЛДЕМОРТ: Бергәләп без гаҗәеп кодрәткә ия булырбыз. +ДЕЛЬФИ: Әти... ҺАРРИ/ВОЛДЕМОРТ: Кил монда, яктыга, минем каным нәрсә яралтканны күрим. +ДЕЛЬФИ: Синең монда килүең - хата. Һарри Поттерга һөҗүм итү хата. Ул сине юк итәчәк. ҺАРРИ/ВОЛДЕМОРТның кулы ҺАРРИның кулына әйләнә. Ул моңа гаҗәпләнеп һәм борчылып карый да кулын тиз генә җиңенә яшерә. ҺАРРИ/ВОЛДЕМОРТ: Ул сабый гына. +ДЕЛЬФИ: Анда әнисенең мәхәббәте. Синең әфсенең үзеңне яралап, сине җимерәчәк һәм аны бик көчле, ә сине бик зәгыйфь итәчәк. Киләсе унҗиде елыңны аның белән көрәшкә сарыф итеп, нәтиҗәдә, җиңеләчәксең. ҺАРРИ/ВОДЕМОРТның чәчләре үсә башлый, ул моны сизә һәм моны яшерергә тырыша. Капюшонын башына кия. ҺАРРИ/ВОЛДЕМОРТ: Алайса мин аңа һөҗүм итмим. Син хаклы. +ДЕЛЬФИ: Әти? ҺАРРИ/ВОЛДЕМОРТның буе кыскара. Хәзер ул ҺАРРИга ныграк охшаган. Ул ДЕЛЬФИга аркасы белән борыла. Әти? +ҺАРРИ (һаман Волдемортныкы сыман тавыш белән сөйләшергә тырышып): Синең план яхшы. Көрәш тәмам. Син миңа яхшы хезмәт иттең, ә хәзер кил, яктыга чык, күрим үзеңне. ДЕЛЬФИ ишекнең чак кына ачылып, аннан кире ябылуын күрә. Ул кашын җыера, тиз-тиз уйлый, шикләре көчәя. +ДЕЛЬФИ: Әти... Ул аның йөзен тагын күрмәкче була, аның янында бии диярлек. +Син Лорд Волдеморт түгел. ДЕЛЬФИ кулыннан яшен ата. ҺАРРИ читкә сикереп кала. +Инсендио! +ҺАРРИ: Инсендио! Яшен- кабынышлар очрашып, бүлмә уртасында бик матур шартлау ясый. Башка кулы белән ДЕЛЬФИ ике ишеккә дә әфсен җибәрә, бу вакытта тегеләр аларны ачмакчы була. +ДЕЛЬФИ: Поттер. Коллопортус! ҺАРРИ ишекләргә карый, ул бик борчылган. +Нәрсә? Дусларың синең янга кушылыр иде дип уйладыңмы? +ҺЕРМИОНА (эчтән): Һарри... Һарри... +ДЖИННИ (эчтән): Сихерче ишекләрне теге яктан бикләде ахры. +ҺАРРИ: Яхшы. Мин синең белән үзем генә көрәшермен. Ул аңа тагын һөҗүм итеп карый. Ләкин ул күпкә көчлерәк. ҺАРРИның таягы өскә күтәрелә һәм аның янына оча. Хәзер ҺАРРИ коралсыз. Ул ярдәмгә мохтаҗ. +ДЕЛЬФИ: Мин озак еллар буенча синең арттан күзәттем, Һарри Поттер. Мин сине әтием белгәннән яхшырак беләм. +ҺАРРИ: Минем зәгыйфьлегемне белдем дип уйлыйсыңмы? +ДЕЛЬФИ: Мин аңа лаеклы булыр өчен күп нәрсәгә өйрәндем. Әйе, гәрчә ул һаман да дөньяда булган иң бөек тылсымчы булып калса да, ул минем белән горурланыр иде. Экспульсо! ҺАРРИ, артындагы идән шартлауга, читкә тәгәрәп китә. Ул чиркәү эскәмиясе астында шуышып, аның белән ничек көрәшергә икәнен аңларга тырыша. +Син миннән качасыңмы? Һарри Поттер. Тылсым дөньясының каһарманы. Кумак кебек миннән шуышып ята. Вингардиум Левиоса! Чиркәү эскәмияләре һавага күтәрелә. +Сорау менә нидә - сине үтереп вакытымны әрәм итәргә кирәкме? Атамны туктату белән синең һәлак булачагың хәл ителәчәген белә торып. Нишләргә? Аһ, бу миңа кызык түгел, мин сине үтерәм. Ул бер эскәмияне бик каты итеп ҺАРРИның өстенә төшерә. Ул исә читкә тәгәрәп китә, шуңа эскәмия челпәрәмә килә. Идәндәге баз ишегеннән АЛЬБУС килеп чыга. Аны беркем күрми. +Авада. +АЛЬБУС: Әти... +ҺАРРИ: Альбус! Юк! +ДЕЛЬФИ: Икегез дә монда? Сайларга, сайларга... Башта малайны үтерермен. Авада Кедавра! Ул Үтерүче Әфсенне АЛЬБУСка ата, ләкин ҺАРРИ улын читкә этәргә җитешә. Яшен идәнгә килеп бәрелә. ҺАРРИ җавап итеп яшен ата. +Миннән көчлерәк дип уйлыйсыңмы үзеңне? +ҺАРРИ: Мин - юк. +Алар бер-берсенә, кызганмыйча, яшен атышалар, бу вакытта исә АЛЬБУС алардан бик тиз генә читкә йөгереп китә дә башта бер, аннары икенче ишеккә әфсен әйтә. +Ләкин без - әйе. АЛЬБУС ике ишекне дә таягы белән ача. +АЛЬБУС: Алоһомора! Алоһомора! +ҺАРРИ: Мин беркайчан да ялгыз көрәшмәдем, күрәсеңме. Һәм ялгыз көрәшмәячәкмен дә. ҺЕРМИОНА, РОН, ДЖИННИ һәм ДРАКО ишекләрдән чыгалар һәм әфсеннәрне ДЕЛЬФИга аталар, ул исә ярсуына чыдый алмый кычкыра. Ул галәмәт көчле булса да, барысы белән берьюлы көрәшә алмый. Гөрселдәү, шартлаулар, аннан тар-мар ителгән ДЕЛЬФИ идәнгә егыла. +ДЕЛЬФИ: Юк... Юк... +ҺЕРМИОНА: Брахиабиндо! ДЕЛЬФИ хәзер баулар белән бәйләнгән. ҺАРРИ ДЕЛЬФИ янына бара башлый. Ул аннан күзләрен ала алмый. Башкалар арттарак басып тора. +ҺАРРИ: Альбус, син тәртиптәме? +АЛЬБУС: Әйе, әти, мин тәртиптә. ҺАРРИ һаман күзен ДЕЛЬФИдан ала алмый. Ул һаман аннан курка. +ҺАРРИ: Джинни, ул яраланмадымы? Мин белергә тиеш... +ДЖИННИ: Ул бик каты торды. Баз ишегенә ул гына сыя иде. Мин аны туктатырга тырыштым. +ҺАРРИ: Ул тәртиптә дип кенә әйт. +АЛЬБУС: Минем белән бар да әйбәт, әти, чынлап әйтәм. ҺАРРИ ДЕЛЬФИ таба якынлашуын дәвам итә. +ҺАРРИ: Күп кешеләр миңа зыян салырга теләделәр, ләкин минем улымны! Син минем улымны газапларга җөрьәт иттең! +ДЕЛЬФИ: Мин әтиемне күрергә дип хыялландым. Бу сүзләр ҺАРРИны гаҗәпләндерә. +ҺАРРИ: Син язмышыңны кире кора алмыйсың. Син һәрвакыт ятим булачаксың. Моннан качып булмый. +ДЕЛЬФИ: Аны күрергә генә мөмкинлек бир. +ҺАРРИ: Мин булдыра алмыйм һәм күрсәтмәячәкмен. +ДЕЛЬФИ (чынлап бичара): Алайса үтер мине. ҺАРРИ бер мизгел уйлана. +ҺАРРИ: Мин анысын да эшли алмыйм. +АЛЬБУС: Нәрсә? Әти? Ул куркыныч зат бит! +ҺАРРИ: Юк, Альбус... +АЛЬБУС: Ләкин ул кеше үтерүче. Мин үзем күрдем. ҺАРРИ борыла һәм улына, аннан ДЖИННИга карый. +ҺАРРИ: Әйе, Альбус, ул кеше үтерүче, вәләкин без - юк. +ҺЕРМИОНА: Без алардан яхшырак булырга тиеш. +РОН: Әйе, бу эчне пошыра, ләкин бу без өйрәнгән нәрсә. +ДЕЛЬФИ: Акылымны ал. Хәтеремне җуйдырыгыз. Кем булуымны оныттырыгыз. +РОН: Юк. Без сине үз вакытыбызга кайтарабыз. +ҺЕРМИОНА: Һәм син Азкабанга китәчәксең. Әниең кебек үк. +ДРАКО: Син анда черерсең. ҺАРРИ каяндыр тавыш ишетә. Ысылдаган тавыш. Аннан үлем кебек тавыш - без беркайчан да ишетмәгән, берни белән дә чагыштырып булмый торган тавыш. Һааарри Потттеер.. +СКОРПИУС: Нәрсә бу? +ҺАРРИ: Юк. Юк. Хәзер түгел. +АЛЬБУС: Нәрсә? +РОН: Волдеморт. +ДЕЛЬФИ: Әти? +ҺЕРМИОНА: Хәзер? Кайда? +ДЕЛЬФИ: Әти! +ДРАКО: Силенцио! (ДЕЛЬФИ тавышсыз кала). Вингардиум Левиоса! (ДЕЛЬФИ өскә һәм кырыйга күтәрелә). +ҺАРРИ: Ул килә. Ул хәзер килә. Сәхнәнең икенче башында ВОЛДЕМОРТ килеп чыга, ул сәхнәне кисеп уза һәм залга төшә.Ул һәркайда үлем китерә. Һәм һәркем моны белә. +ДҮРТЕНЧЕ ПӘРДӘ, УНИКЕНЧЕ КҮРЕНЕШ +ГОДРИК ЧОКЫРЫ, 1981 ҺАРРИ, чарасыз, ВОЛДЕМОРТ артыннан күзәтә. +ҺАРРИ: Волдеморт әтием белән әниемне үтерергә җыена. Ә мин аны туктатыр өчен берни дә эшли алмыйм. +ДРАКО: Бу дөрес түгел. +СКОРПИУС: Әти, вакыты ул түгел... +АЛЬБУС: Син аны туктата аласың. Ләкин туктатмаячаксың. +ДРАКО: Бу каһарманлык. ДЖИННИ ҺАРРИның кулын тота. +ДЖИННИ: Сиңа моны күрү мәҗбүри түгел. Без өйгә кайта алабыз. +ҺАРРИ: Мин моңа ирек куям... Әлбәттә, мин карарга тиеш. ҺКРМИОНА: Алайса без барыбыз да шаһит булабыз. +РОН: Без барыбыз да күрербез. Таныш булмаган тавышлар ишетелә.... +ДЖЕЙМС (тыштан): Лилия, Һаррины ал да йөгер! Бу ул! Бар! Йөгер! Мин аны тоткарлармын... Гөрселдәгән тавыш, һәм көлү. +Якын килмә, аңладыңмы, якын килмә. +ВОЛДЕМОРТ (тыштан): Авада Кедавра! Яшел яктылык балкышы залны яктыртуга, ҺАРРИ сискәнеп куя. АЛЬБУС аның кулын тота. ҺАРРИ аны нык итеп кыса. Ул моңа мохтаҗ. +АЛЬБУС: Ул кулыннан килгәннең барын да эшләде. ДЖИННИ икенче ягыннан килеп чыга һәм ҺАРРИның икенче кулын тота. ҺАРРИ аларга таяна, хәзер алар аны тотып торалар диярлек. +ҺАРРИ: Бу әнием, тәрәзә янында. Мин әниемне күрәм, ул шундый гүзәл. Ишекнең гөрселдәп килеп төшүе ишетелә. +ЛИЛИЯ (тыштан): Һаррины гына түгел, Һаррига тимә, зинһар, Һаррига тимә... +ВОЛДЕМОРТ (тыштан): Читкә кит, син, җүләр кызый... Юлдан кит димен... +ЛИЛИЯ (тыштан): Һаррига тимәгез, зинһар, мине, мине үтерегез, аңа тимәгез... +ВОЛДЕМОРТ (тыштан): Соңгы тапкыр әйтүем. +ЛИЛИЯ (тыштан): Һаррины түгел! Зинһар... Мәрхәмәтле булыгыз, мәрхәмәтле булыгыз. Улыма тимәгез! Зинһар, ни сорасагыз да... +ВОЛДЕМОРТ (тыштан): Авада Кедавра! ҺАРРИны яшен суккандай була. Ул, коточкыч кайгысына чыдый алмый, идәнгә сузыла. Тонык кычкыру сыман тавыш бер күтәрелә, бер төшә. Без карыйбыз гына. Һәм әкренләп монда булган нәрсәләр юкка чыга башлый. Сәхнә әкренләп үзгәрә һәм әйләнә. ҺАРРИ, гаиләсе һәм дуслары белән сәхнә белән бергә әйләнә, аннары тәмам юкка чыга. +ДҮРТЕНЧЕ ПӘРДӘ, УНӨЧЕНЧЕ КҮРЕНЕШ +ГОДРИК ЧОКЫРЫ, ДЖЕЙМС ҺӘМ ЛИЛИЯ ПОТТЕРЛАР ЙОРТЫНЫҢ ТЫШЫНДА, 1981 Хәзер без йортның җимерекләрен күрәбез. Йорт явыз һөҗүмнән соң җимерелгән. ҺАГРИД җимерекләр арасында йөри. +ҺАГРИД: Джеймс! Ул тирә-ягына карана. +Лилия! Ул акрын гына атлый, аның монда булган хәлләрне барысын берьюлы һәм бик тиз күрәсе килми. Ул тәмам гаҗиз булган. Аннары ул аларны күрә, туктый һәм берни дәшми. +Оһ. Оһ. Бу... юк, юк... мин... юк.... әйткәннәр иде... ләкин.. мин өметләнгән идем... Ул аларга карый һәм башын селки. Ул авыз эченнән генә ниндидер сүзләр пышылдый, аннары тирән кесәсеннән таушалган чәчәкләр ала һәм идәнгә сала. +Ничек кызганыч... Дамблдор монда озак торырга кушмады. Магллар да килә бугай, күрәм, якты зәңгәр утлар белән, алар миндәй гәүдәле адәмне күреп сөенмәсләр, шулай бит? Ул сулкылдап куя. +Сезне монда калдыру бик авыр. +Тик белеп торыгыз: сезне онытмаячаклар. Мин дә, башка беркем дә. Аннан ул тавыш ишетә: бала мышный. ҺАГРИД шуңа таба борыла, хәзер тизрәк атлый. Ул аска карый һәм бишек янында туктый. Бишектән яктылык таралган кебек. +Аһа. Сәлам. Син Һарридыр инде. +Сәлам, Һарри Поттер. +Мин Рубеус Һагрид. +Мин синең дустың булырга җыенам, теләсәң дә, теләмәсәң дә. +Чөнки сиңа җиңел булмаячак, моны әлегә белмәсәң дә. +Һәм сиңа дуслар кирәк булачак. +Һәм хәзер сиңа минем белән бару хәерлерәк, нәрсә диярсең? Зәңгәр утлар илаһи диярлек яктылык белән бүлмәне яктырта башлагач, ул САБЫЙ ҺАРРИны йомшак кына итеп кулына ала. Аннары, артка борылып карамыйча, зур адымнар белән йорттан чыгып китә. Һәм безне йомшак караңгылык каплый. +ДҮРТЕНЧЕ ПӘРДӘ, УНДҮРТЕНЧЕ КҮРЕНЕШ +ҺОГВАРТС, УКУ БҮЛМӘСЕ СКОРПИУС белән АЛЬБУС, таң калган хәлдә, бүлмәгә йөгереп керәләр. Артларыннан ишекне шапылдап ябалар. +СКОРПИУС: Моны эшләвемә ышанып бетә алмыйм. +АЛЬБУС: Мин дә синең моны эшләвеңә ышаналмыйм. +СКОРПИУС: Роза Грейнджер-Уизли. Мин Роза Грейнджер-Уизлины очрашуга чакырдым. +АЛЬБУС: Һәм ул юк диде. +СКОРПИУС: Ләкин мин аны чакырдым. Мин орлык салдым. Бу гөл безнең туебыз булып үсеп җитәчәк. +АЛЬБУС: Син үзеңнең чиктән тыш хыялый икәнеңне беләсеңме? +СКОРПИУС: Һәм мин синең белән килешер идем дә, ләкин Полли Чапман үзе мине мәктәп мәҗлесенә чакырды... +АЛЬБУС: Син күпкә, бик күпкә популяррак булган чынбарлыкта сине башка кыз очрашырга чакырды, һәм бу нәрсә аңлата инде... +СКОРПИУС: Һәм әйе, мантыйк миңа Полли артыннан чабарга, яки аңа минем арттан чабарга рөхсәт бирергә куша. Ул бит шулкадәр чибәр, ахыр чиктә, ләкин Роза - ул Роза. +АЛЬБУС: Беләсеңме, мантыйк сиңа, бәлки, дивана булуыңны да әйтер? Роза сине күрә алмый. +СКОРПИУС: Төзәтмә: ул мине күрә алмый иде, ләкин мин аны чакырганда, нинди күзләр белән караганын күрдеңме? Бу нәфрәт түгел, бу кызгану иде. +АЛЬБУС: Кызгангач, димәк, әйбәт инде? +СКОРПИУС: Кызгану - ул башы гына әле, дустым, бу мәхәббәт сараеның нигезе. +АЛЬБУС: Дөресен әйткәндә, мин кызлар белән беренчерәк йөри башлармын дигән идем. +СКОРПИУС: Оһ, әлбәттә, син беренче булырсың, бәлки, теге яңа соры күзле Төнәтмәләр укытучысын ошатырсың. Ул сиңа ошарлык дәрәҗәдә карт, дөрес бит? +АЛЬБУС: Миңа олы кызлар ошамый! +СКОРПИУС: Аның мәхәббәтен яулар өчен, вакытың бик күп синең. Чөнки Розаны үгетләр өчен әле еллар кирәк булырга охшаган. +АЛЬБУС: Мин синең ышанычыңа сокланам. РОЗА алар артында, баскычта күренә. Ул аларның икесенә дә карый. +ДРАКО: Сәлам. Егетләрнең берсе дә нәрсә дип җавап бирергә белми. РОЗА исә ул СКОРПИУСка карый. +Сәер булып күренергә юл куйсаң гына бу сәер күренәчәк. +СКОРПИУС: Ишеттем һәм тулысынча сеңдердем. +ДРАКО: Ярар. "Скорпиус патша". Ул елмаеп үтеп китә. СКОРПИУС белән АЛЬБУС бер-берсенә карый. АЛЬБУС көлеп куя һәм СКОРПИУСның кулына төртә. +АЛЬБУС: Бәлки син хаклыдыр да, кызгану башы гынадыр. +СКОРПИУС: Син квиддичка барасыңмы? Слизерин Хаффлпафф белән уйный. Көчле уен булачак. +АЛЬБУС: Без Квиддичны күрә алмыйбыз дип уйлый идем? +СКОРПИУС: Кешеләр үзгәрә ала. Мин бераз шөгыльлләнеп алдым әле. Бәлки, кайчан да булса такымга да алырлар. Әйдә. +АЛЬБУС: Бара алмыйм. Әти килергә тиеш. +СКОРПИУС: Ул министрлыкта буш вакыт тапкан әллә? +АЛЬБУС: Ул йөреп алырга тели - нидер күрсәтергә, миңа нидер бирергә җыена. +СКОРПИУС: Йөреп алырга? +АЛЬБУС: Беләм, миңа калса, бу безне берләштерергә тиешле берәр чүп-чар яки шуның ише башка, косасыны китергеч нәрсәдер инде. Шулай булгач, миңа барырга кирәк ахрысы. СКОРПИУС кулын суза һәм АЛЬБУСны кочаклый. +Нәрсә бу? Без кочаклашмаска дип сөйләшкән идек дип уйлаган идем. +СКОРПИУС: Мин әле уйлап бетермәдем. Бәлки бу кирәктер. Башымдагы безнең яңа версиядә... +АЛЬБУС: Иң яхшысы Розадан сораргадыр. +СКОРПИУС: Һа! Әйе. Дөрес әйттең. Ике егет аерылыша һәм бер-берсенә карап көлемсери. +АЛЬБУС: Кичке ашта күрешербез. +ДҮРТЕНЧЕ ПӘРДӘ, УНБИШЕНЧЕ КҮРЕНЕШ +ГҮЗӘЛ БЕР КАЛКУЛЫКТА ҺАРРИ белән АЛЬБУС җәйге матур көнне калкулыкка күтәрелеп киләләр. Алар сөйләшмиләр, бары өскәрәк күтәрелгән саен йөзләрен ныграк яктырткан кояшка кинәнәләр генә. +ҺАРРИ: Йә, син әзерме инде? +АЛЬБУС: Нәрсәгә ул? +ҺАРРИ: Ни дип әйтим, менә син дүртенче курс имтиханнарыңны тапшырып киләсең, ә аннары бишенче сыйныф башлана, озын ел ул. Бишенче курста укыганда мин... Ул АЛЬБУСка карый, елмая, кызу сөйләвен дәвам итә. +Мин күп нәрсә майтарып ташладым. Кайсыларыдыр яхшы иде. Кайберләре начар. Күбесе бөтенләй аңлаешсыз. +АЛЬБУС: Моны белү файдага булыр. ҺАРРИ елмая. +Мин аларны күрдем бит, беләсеңме... Озак түгел, билгеле. Әтиең белән әниеңне әйтәм. Аларга... сезгә бергә күңелле иде. Әтиең синең белән утырып, тәмәке төтеннән боҗралар ясарга ярата торган булган икән, ә син рәхәтләнеп, туктый алмыйча, көлгәнсең. +ҺАРРИ: Чынлапмы? +АЛЬБУС: Минем уйлавымча, син аларны бик яратыр идең. Мин, Лилия һәм Джеймс та аларны яратыр идек. ҺАРРИ башын кагып куя. Чак кына авыр тынлык. Икесе дә берсе берсенә нидер әйтмәкче була кебек, ләкин булдыра алмыйлар. +ҺАРРИ: Беләсеңме, мин аны - Волдемортны - югалттым дип уйлаган идем. Әйе, ул югалды дигән идем, һәм менә минем маңгайдагы ярамның авыртуы кайтты, мин янә аның турында төшләр белән саташтым, янә Елан телен аңлый башладым. Миндә шундый хис туды, әйтерсең, мин бер нәрсәне дә үзгәртмәгәнмен, имеш, ул беркайчан да миннән китмәгән икән. +АЛЬБУС: Ә ул киттеме соң? +ҺАРРИ: Җанымның Волдеморт булган өлеше күп еллар элек һәлак булса да, җисеме юкка чыкканнан гына аннан котылып булмый икән шул. Миңа фикерләрем белән дә аннан котылырга кирәк булган. Һәм кырык яшьлек ир өйрәнергә тиешле нәрсә шул булып чыкты. Ул АЛЬБУСка карый. +Мин сиңа әйткән сүзләр... аларны гафу итеп булмый, һәм мин сиңа аларны оныт дип тә әйтә алмыйм, ләкин без моны үткәндә калдыра алырбыз дип ышанам. Мин яхшырак әти булырга тырышачакмын, Альбус. Мин тырышырга телим, синең белән ачыктан-ачык сөйләшергә һәм... +АЛЬБУС: Әти, бу сиңа мәҗбүри түгел... +ҺАРРИ: Син бернәрсәдән дә курыкмыйсың дип уйлыйм дигән идең, тик чынлыкта, дөресен әйтим, мин бар нәрсәдән дә куркам. Мин караңгыдан куркам, димәкче булам, аңлыйсыңмы? +АЛЬБУС: Һарри Поттер караңгыдан курка? +ҺАРРИ: Мин кысан бүлмәләрне, тар урыннарны яратмыйм, һәм тагын, минем бу турыда әле беркемгә дә әйткәнем юк, ләкин мин (моны әйткәнче уйланып, шикләнеп тора) күгәрченнәрне бик өнәп бетермим. +АЛЬБУС: Сиңа күгәрченнәр ошамыймы? +ҺАРРИ (йөзен җыерып): Ямьсез, шапшак, килбәтсез җан ияләре. Алар янда булганда, бөтен тән кычыткандай була. +АЛЬБУС: Әмма күгәрченнәрнең бер зыяны да юк бит! +ҺАРРИ: Мин беләм анысын. Альбус Северус Поттер, беләсеңме, мин барыннан да ныграк курыккан нәрсә - синең әтиең булу. Чөнки бу вазыйфамда минем остазларым юк. Күпчелек кешеләрнең үзләрен чагыштырып карар өчен һич югы әтиләре бар - алар аны кабатларгамы, кабатламаскамы икәнен генә хәл итә. Минем исә беркемем дә юк. Булса да, аз гына тәҗрибәм ул. Шуңа күрә мин гел өйрәнәм, ярыймы? Һәм мин бар булганым белән сиңа яхшы әти булырга тырышачакмын. +АЛЬБУС: Ә мин яхшырак ул булырга тырышырмын һәм булырмын да. Мин беләм, мин Джеймс түгел, һәм мин беркайчан да сез икегез кебек булмаячакмын, әти. +ҺАРРИ: Джеймс минем кебек түгел бит ул. +АЛЬБУС: Шулаймы? +ҺАРРИ: Джеймска бар да җиңел бирелә. Минем балачак исә даими көрәш иде. +АЛЬБУС: Минем дә шулай булды бит. Димәк, мин синең сыман дисең инде? ҺАРРИ АЛЬБУСка карап елмая. +ҺАРРИ: Чынлыкта син күбрәк әниеңә охшагансың - кыю, каты һәм шаян - нәкъ мин яратканча. Минемчә, син шуңа күрә шундый яхшы бала да инде. +АЛЬБУС: Мин бар дөньяны юк итә яздым. +ҺАРРИ: Дельфи күренергә җыенмый иде, Альбус, син аны яктыга чыгардың, һәм сез аның белән көрәшер өчен юл таптыгыз. Син, бәлки, моны хәзер аңлап бетермисеңдер, ләкин син безне коткардың. +АЛЬБУС: Ләкин мин яхшырак та эшли ала идем бит? +ҺАРРИ: Синең уйлаганың юкмы, бәлки, мин дә шул ук сораулар белән янамдыр? +АЛЬБУС (әтисенең беркайчан да алай эшләмәгәнен белгәнгә күрә оялып): Ә аннары, без аны эләктергәч, мин аны үтерергә теләгән идем. +ҺАРРИ: Син аның Крэгны үтергәнен күргәнсең, шуңа син ачулы идең, Альбус. Бу аңлашыла, борчылма. Һәм син моны барыбер эшләмәс идең. +АЛЬБУС: Каян чыгып әйтә аласың моны? Бәлки, бу минем Слизеринга туры килгән сыйфатларымдыр. Бәлки, Бүлүче Эшләпә миндә шуны күргәндер. +ҺАРРИ: Мин синең башында ни булганын аңламыйм, Альбус. Син беләсең моны, син бит яшүсмер, мин синең уйларыңны аңларлык дәрәҗәдә булырга тиеш тә түгелмен, ләкин мин синең йөрәгеңне аңлыйм. Башта, әйе, озак вакыт төшенә алмасам да, хәзер менә, бу хәерсезлекләргә рәхмәт инде, мин синең күңелеңдә ни икәнен беләм. Слизерин, Гриффиндор, сиңа кайсы тамга тагылса да, мин беләм, әйе, беләм, йөрәгең караңгы түгел синең, сиңа ошаса да, ошамаса да, син тылсымчыга әйләнүнең үзеңнеке булган юлында торасың. +АЛЬБУС: Эһ, ә мин тылсымчы булырга теләмим, минем күгәрченнәр очыртучы буласы килә. Бу минем йөрәкне кыздыра башлады инде. ҺАРРИ көлемсерәп куя. +ҺАРРИ: Синең исемнәрең, алар сиңа авыр йөк булып төшмәсен. Альбус Дамблдорның үз сынаулары булган, син беләсең, һәм Северус Снейп, хәер, син аның турында барын да беләсең. +АЛЬБУС: Алар яхшы кешеләр булган. +ҺАРРИ: Алар бер кочак кимчелекләре булган бөек кешеләр иде, һәм син нигә бөек булуларын да беләсең. Шушы кимчелекләре аларны бөегрәк итә язган иде. АЛЬБУС тирә-ягына карана. +АЛЬБУС: Әти? Без монда нишлибез ул? +ҺАРРИ: Мин монда еш киләм. +АЛЬБУС: Әмма бу зират... +ҺАРРИ: Һәм монда Седрикның кабере. +АЛЬБУС: Әти? +ҺАРРИ: Һәлак булган егет - Крэг Боукер - син аның белән якыннан таныш идеңме? +АЛЬБУС: Бик якын түгел. +ҺАРРИ: Мин дә Седрикны якыннан белми идем. Ул Англия өчен квиддич уйный алыр иде... Яки искиткеч аврор булыр иде. Ул җаны теләгән әллә нинди эшләрне башкарып чыгара алыр иде. Карт Амос хак әйтте - аны урладылар. Шуңа мин монда киләм. Гафу үтенер өчен. Гафу сорый алган чагымда... +АЛЬБУС: Бу - лаеклы гамәл. АЛЬБУС әтисе янына, СЕДРИКның кабере кырыена килеп баса. ҺАРРИ улына елмая һәм күккә карый. +ҺАРРИ: Миңа калса, көн бик шәп булачак. Ул улының җилкәсенә кагыла. Алар арасында сизелер-сизелмәс кенә бердәмлек хисе узып китә. +АЛЬБУС (елмая): Мин дә шулай уйлыйм. + +ТӘМАМ СПЕКТАКЛЬНЕ ӘЗЕРЛӘҮЧЕЛӘР ТУРЫНДА +"Һарри Поттер һәм Ләгънәтле бала. Беренче һәм икенче +кисәкләр" беренче тапкыр Sonia Friedman Productions, Colin callender һәм Harry Potter Theatrical Prodictions тарафыннан әзерләнде. Премьерасы 2016 елның 30 июлендә, Англиянең Palace Theatre театры сәхнәсендә булды. Беренче куелышта уйнадылар: +Крэг Боукер-кече +Джереми Анг Джонс +Елак Миртл, Лилия Поттер-өлкәне +Аннабель Болдуин +Вернон җизни, Северус Снейп, Лорд Волдеморт +Паул Бентал +Скорпиус Малфой +Энтони Бойл +Альбус Поттер +Сэм Клэммет +Һермиона Грейнджер +Нома Думезвени +Полли Чапман +Клаудия Грант +Һагрид, Бүлүче Эшләпә +Крис Жармен +Янн Фредерикс +Джеймс Ле Лашер +Петуния апа, Терекөмеш ханым, Долорес Амбридж +Һелена Ламбери +Амос Диггори, Альбус Дамблдор +Барри МакКарти +Арбалы карчык, Профессор МакГонагалл +Сэнди МакДэйд +Станция караучысы +Адам МакНамара +Джинни Поттер +Поппи Миллер +Седрик Диггори, Джеймс Поттер-кече, Джеймс Поттер-өлкәне +Том Миллиган +Дадли Дурсль, Карл Дженкинс, Виктор Крам +Джек Норт +Һарри Поттер +Джейми Паркер +Драко Малфой +Алекс Прайс +Бэйн +Нуно Сильва +Роза Грейнджер-Уизли, Яшь Һермиона +Черрелл Скит +Дельфи Диггори +Эстер Смит +Рон Уизли +Пол Торнли +Яшь Һарри Поттер +Руди Гудман, Альфред Джонс, Билли Кеоф, Эван Резерфорд, +Натаниэль Смит, Дилан Станден +Лилия Поттер-кече +Зои Бру, Кристина Фрай, Кристина Һатчингс +Башка рольләрдә Никола Алексис, Джереми Анг Джонс, Розмари Аннабелла, Джек +Беннет, Паул Бенталл, Морэг Кросс, Клаудиа Грант, Джеймс +Һовард, Лаури Джеймс, Крис Джармен, Мартин Джонстон, +Джеймс Ле Лешер, Һелена Ламбери, Барри МакКарти, Эндрю +МакДональд, Адам МакНамара, Том Миллиган, Дже к Норт, +Стюарт Рамси, Нуно Сильва, Черелле Скит \ No newline at end of file diff --git "a/bylatypov/\322\272\320\260\321\200\321\200\320\270 \320\237\320\276\321\202\321\202\320\265\321\200 \322\273\323\231\320\274 \320\244\323\231\320\273\321\201\323\231\321\204\323\231\321\207\320\265 \321\202\320\260\321\210\321\213_tat.txt" "b/bylatypov/\322\272\320\260\321\200\321\200\320\270 \320\237\320\276\321\202\321\202\320\265\321\200 \322\273\323\231\320\274 \320\244\323\231\320\273\321\201\323\231\321\204\323\231\321\207\320\265 \321\202\320\260\321\210\321\213_tat.txt" new file mode 100644 index 0000000000000000000000000000000000000000..10665e6a5b248284762aeb3ae57659dbe998e5e1 --- /dev/null +++ "b/bylatypov/\322\272\320\260\321\200\321\200\320\270 \320\237\320\276\321\202\321\202\320\265\321\200 \322\273\323\231\320\274 \320\244\323\231\320\273\321\201\323\231\321\204\323\231\321\207\320\265 \321\202\320\260\321\210\321\213_tat.txt" @@ -0,0 +1,3277 @@ +J. K. Rowling Harry Potter and the Philosopher's Stone +Дж. К. Роулинг Һарри Поттер һәм Фәлсәфәче ташы + +POTTER.TATAR тәрҗемәсе +Татар теленә тәрҗемә итүчеләр: +Алия Әхмәдуллина +Гүзәл Әхмәтгәрәй +Динә Галимҗанова +Рифат Гиматев +Ләйлә Исламова +Ислам Кәримов +Гөлчәчәк Мостафина +Алсу Фазлыева +Заһир Хәсәнов +Булат Шәймиев +Айдар Шәйхин +Сәрбиназ Шәйхулова +Азат Якупов +Рашат Якупов +Тәрҗемә төркеме координаторы - Айдар Шәйхин +Бизәлеш - Азат Якупов +POTTER.TATAR +GIYLEM.TATAR + +Әлеге китапның татар теленә тәрҗемәсе махсус рөхсәт алынганчы табыш алу максатында кулланыла алмый. Автор хокукы мәсьәләсе белән bez@giylem.pro адресына яза аласыз. Татар теленә 2017 елда "Гыйлем" берләшмәсе каршындагы potter.tatar берлеге тарафыннан тәрҗемә ителде. +Тышлыкта Казу Кибуиши рәсеме кулланылды. +Беренче тапкыр Бөекбританиядә 1997 елда нәшер ителде. +Bloomsbury Publishing Plc, 36 Soho Square, London, W1D 3QY +Copyright © 1997 J.K. Rowling Һарри Поттер, исемнәр, персонажлар һәм бәйле булган башка элементлар Warner Bros. ширкәтенең автор хокуклары һәм сәүдә маркасы белән яклана, 2000™ хикәятләр яратучы Джессикага, шулай ук аларны яратучы Аннага, һәм монысын беренче булып ишеткән Дига + +БЕРЕНЧЕ БҮЛЕК +Исән калган малай +Бүрекүз урамының дүртенче йортында яшәүче Дурсльләр, Ходайга мең шөкер, гап-гади кеше булуларын зур горурлык белән сөйлиләр иде. Сәер яки серле хәлләргә юлыгуны иң соңгы чиратта гына алардан көтә аласыз, чөнки Дурсльләрнең башын андый юк-бар белән катыру бөтенләй мөмкин булмаган эш! +Мистер Дурсль — бораулар ясый торган "Граннигс" ширкәтенең директоры. Бу таза һәм нык бәдәнле адәмнең күренер-күренмәс кенә муены һәм бик куе мыегы бар иде. Ә аның тормыш иптәше, сары чәчле ябык миссис Дурсльнең, муены гади муеннардан төгәл ике тапкырга озынрак булуы белән күренекле иде. Бу кимчелеге, әйтергә кирәк, аңа файдага булып чыкты, чөнки Дурсль ханым озын муены белән койма башыннан үрелеп, күршеләре артыннан күзәтергә, аларның ни сөйләшкәннәрен тыңлап вакыт үткәрергә бик ярата иде. Дурсльләрнең Дадли исемле малайлары да бар. Алар аны дөньяның иң ягымлы сабые итеп күрә иде. +Дурсльләрнең җаны ни тели, каршыларында һәммәсе бар иде. Әмма моннан тыш, аларның бер сере дә бар. Иң курыкканнары да шул сернең чишелүе. Берәрсе Поттерлар турында белеп алса, ни булачагын күз алдына китерергә дә курка Дурсльләр. Миссис Поттер белән Дурсль ханым бертуган сеңелләр булсалар да, аларның күрешмәгәненә берничә ел вакыт узгандыр инде. Дөресен әйткәндә, миссис Дурсль сеңлесе бөтенләй булмаган сыман кыяфәт чыгара, чөнки бу сеңлекәше һәм аның бернигә дә ярамаган ире Дурсльләрнең нәкъ капма-каршысы иде. Поттерлар гаиләсе бу тыныч урамга килеп чыкса, күршеләренең ни әйтәселәрен уйлап, Дурсльләр хәтта калтырап та куя. Поттерларның да яңа туган сабыйлары барын беләләр алар, ләкин ул малайны әле бер тапкыр да күрмәделәр. Бу бала Поттерлардан читләшер өчен тагын бер сәбәп булды: Дурсльләр Дадлиларының мондый ата-анадан туган бала белән аралашуына катгый каршы. +Мистер һәм миссис Дурсльләр безнең хикәя башланып китәчәк күңелсез соры сишәмбе иртәсендә уянган чакта, бернәрсә дә, шул исәптән, караңгы болытлар белән капланган күк йөзе дә, бик тиздән бөтен илдә сәер һәм гаҗәеп хәлләр башланачагы турында хәбәр итмәде. Дурсль әфәнде, нидер мырлап, эшкә кия торган иң әшәке галстугын бәйләде, ә миссис Дурсль, бар көченә елаган Дадлины җиңеп, биек урындыкка утыртканнан соң, май кояшы кебек балкып, иренә соңгы гайбәтләрне сөйләп чыкты. +Аларның берсе дә тәрәзнең теге ягында очып үткән зур соры ябалакны күрмәде. +Тугызынчы ярты җитү белән, Дурсль әфәнде букчасын кулына алды, иптәшенең битеннән "пәп" итте, аннары Дадликаен да үбеп саубуллашырга теләде, булдыралмады: тагын котырына башлаган бала алдындагы боткасын стенага чиртү белән мәшгуль иде. +— И бәпчегем! - дип сукрана-сукрана, Дурсль әфәнде өеннән чыкты һәм, машинасына утырып, дүртенче йортның ишегалдыннан кузгалып китте. +Урам чатында Дурсль әфәнде сәер хәлләрнең беренче билгесен күрде - бер песи карта укып утыра иде. Беренче мизгелдә ни күргәнен аңламый да калган Дурсль башын борып, янәдән шул якка карады: Бүрекүз урамы почмагында чыннан да буй-буй төсле песи утыра, ләкин алдында карта ише бер нәрсә дә юк иде. +— Нәрсә булды инде бу? Күземә әллә нәрсәләр күренә башлады инде. Күрәсең, сүнмәгән фонарь утлары шулай уйныйдыр, шәт, - шулай үзен тынычландырып, Дурсль әфәнде күзләрен чытырдатып йомып кире ачты да, песигә туры карады. Песи исә аның күзләренә бакты. Чатны узып, туры юлга чыккач, Дурсль песигә көзгедән күз салды. Хәзер җан иясе "Бүрекүз урамы" дигән язуны укый иде - ә, юк-юк, дөресрәге, ул аңа карый иде, песиләр бит, әйе, карталарны да, юл билгеләрен дә укый белмиләр, юк-юк, син нәрсә, каян белсеннәр ди инде! +Дурсль әфәнде, башын боргалый-боргалый, кайнаган миеннән песи затын алып атты. Шәһәргә таба юлын дәвам иткәндә, ул бүген сатып алынасы бораулар турында гына уйларга тырышты. +Ләкин шәһәр читендә үк аңа бораулар турында онытырга туры килде. Иртәнге вакытка хас гадәти бөкегә эләккәч, ул ирексездән тирә-юньдә йөргән сәер киемле кешеләргә игътибар итте. Алар мантия кигән иде. Мәзәк итеп киенүчеләрне Дурсльнең җене сөйми иде - кара инде ул хәзерге яшьләргә, өсләренә теләсә нәрсә тагып йөриләр бит! Дурсль бу кешеләрне дә бер яңа ахмак модага иярүчеләр дип уйлады. Ул инде бармаклары белән рульга суккалый башлагач, күзе машина янында гына басып торган шул тилеләргә төште. Алар бик кызып нидер пышылдашалар иде. Мистер Дурсль алар арасында бер дә яшь булмаган кешеләрнең дә булуына гаҗәпләнде - әнә тегесе, мәсәлән, аннан күпкә олырак иде, ә үзе зөбәрҗәт төсле мантия киеп куйган! Менә сиңа мә! Ләкин аннары Дурсльнең башына яңа фикер килде: бу сәер бәндәләр, күрәсең, хәйрия өченме шунда, нидер җыялардыр... әйе, нәкъ шулайдыр әле ул. Бөкедә торган машиналар, ниһаять, кузгалды һәм берничә минуттан Дурсль әфәнде "Граннигс"ның машина кую урынына кереп туктады, ә мие исә янәдән бораулар белән тулды. +Дурсль әфәнде тугызынчы катта урнашкан эш бүлмәсендә һәрвакыт тәрәзәгә аркасы белән утыра иде. Әгәр бүген дә шулай утырмаса, бу иртәдә бораулар турында уйларга күпкә авыррак булыр иде аңа. Урамдагы кешеләрдән аермалы буларак, ул көпә-көндез һаваны гизгән ябалакларны күрмәде; урамда үткән-сүткән кешеләр исә, баш өсләреннән берсе артыннан берсе очып үткән ябалакларга төртеп күрсәтеп, шаккатудан авызларын ябалмый тора иде. Әмма Мистер Дурсльнең иртәсе ябалакларсыз гади иртә иде. Ул биш кешегә акырырга җитеште. Мөһим эш белән телефоннан берничә тапкыр шалтыратып алды, тагын бераз кычкырырга өлгерде. Төшке аш вакыты җиткәннән соң, аякларын бераз язарга теләп, юлның теге ягындагы кибеттән йөземле икмәк алырга уйлаганчы, аның кәефе бик шәп иде. +Мантияләргә төренгән кешеләр турында онытырга да өлгергән иде инде ул, ләкин кибет янында тагын шуларны күрде. Яннарыннан узганда аларга усал караш ташлап китте. Алар аны нишләптер борчуга салды. Бу өер артык нык дулкынланып нидер пышылдаша иде. Хәйриягә акча җыю өчен савытлары да күренми тагын. Кулына зур күмәч тотып, инде кайтырга юл тотканда, Дурсль тегеләрнең әңгәмәсеннән берничә сүз ишетте: +— Поттерлар, нәкъ Поттерлар, мин ишеткән идем... +— Әйе, аларның улы, Һарри. +Мистер Дурсль кинәт туктап калды. Курку хисе аның бөтен гәүдәсен баскан кебек булды. Теге пышылдашканнарга нидер әйтергә теләп борылды, ләкин кире уйлады. +Ул юл аша йөгереп чыкты да, кабинетына ашыкты; сәркатибенә борчымаска әмер бирде, телефонын кулына алып, өй номерын җыйды һәм, инде шалтыратам дигәндә, бу фикереннән дә баш тартты. Телефонын куйды һәм, мыекларын тирбәтә-тирбәтә, уйлана башлады. Юк, ул ахмак иде. Поттер ул кадәр сирәк фамилия түгел бит инде. Һарри исемле малайлары булган Поттерларның да күплегендә шикләнми иде ул. Уйлап карасаң, ул бит балдызының улына Һарри дип исем кушканын да төгәл белми. Аның бу малайны күргәне дә юк. Бәлки, ул Һарвидыр? Яисә Һарольд? Һәрхәлдә, Дурсль ханымны борчуның мәгънәсе юк. Сеңлесе турында сүз чыкса, кәефе нык төшә бит. Ул аны гаепләми дә - апасы шундый булгач, нишлисең инде. Тик барыбер, бу мантияле кешеләр... +Төшке аштан соң бораулар турында уйлау авыр иде. Кичке биштә офисыннан чыкканда да фикерләре әллә кайда йөзде, шуңа күрә ул ишек артында торган бер кешегә бәрелә язды. +— Гафу итегез, — дип мырылдады ул, кечкенә генә бабайның чактан гына егылмый калуын күргәч. Фәкать берничә секундтан соң гына ул аның шәмәхә мантия кигәнен аңлады. Тик бабай аны җиргә аудара язган абзыйга бер дә үпкәләми иде ахрысы. Киресенчә, киң елмаеп, ул урамдагы башка кешеләрнең дә игътибарын җәлеп иткән чыелдык тавыш белән Дурсльгә эндәште: +— Гафу үтенмәгез, кадерле сэр, чөнки минем бүгенге сөенечемне берни дә боза алмый! Шатланыгыз, чөнки Үзегез-Беләсез-Кем ниһаять җиңелде! Хәтта сезнең кебек магллар да бу бәхетле, бәхетле, бәхетле көндә сөенергә тиеш! +Һәм бабай, Дурсльне кочаклап, юлын дәвам итте. +Мистер Дурсль катып калгандай булды. Аны әле генә чит кеше кочаклады. Аны магл дип атадылар - бу сүз ни генә аңлатса да, аңа бер дә күңелле түгел иде. Ул курка калды. Үз машинасы янына ашыкты һәм, гомерендә беренче тапкыр, бу хәлләрнең башында туган фантазия генә булуына өметләнеп (ә моңарчы ул фантазияләрне өнәп бетерми иде), өенә юл тотты. +Ул дүртенче йортка таба борылуга, күзенә кәефен бер дә яхшыртмаган нәрсә чалынды - баягы песи һаман шунда иде! Хәзер ул койма буенда утыра. Аның шул ук песи булуында бер шик тумады, чөнки күз төпләрендәге эзләре бер үк иде. +— Перрәс! - дип кычкырып җибәрде мистер Дурсль. Песи кымшанмады да. Әфәндегә игътибар белән карап кына куйды. "Тәртипле песиләр шулай утырамыни соң ул?" - дип уйлап куйды Дурсль әфәнде. Аннары, үзен кулга алып, өенә керде. Ул һаман да хатынына берни дә хәбәр итмәскә тели иде. +Дурсль ханымның көне исә гадәттәгечә яхшы узган булып чыкты. Ирен кичке аш белән сыйлаган арада ул Миссис Күрше-Хатыны-апаның үз кызын тыңлата алмавын да, Дадлиның өр-яңа сүз ("Теләмим!") әйтергә өйрәнүен дә сөйләп чыкты. Дурсль әфәнде исә хәленнән килгәнчә үзен гадәттәгечә тотарга тырышты. Дадлины йокларга яткыргач, ул, нәкъ кичке хәбәрләр башланган вакытка туры китереп, түр якка чыкты. +— Һәм соңгы яңалык. Орнитологлар хәбәр итүенчә, бүген инглиз ябалаклары үзләрен бик сәер тотканнар. Гадәттә төнлә генә ауга чыга торган ябалакларны көндез беркемнең дә күргәне юк иде диярлек. Ләкин бүген таң атканнан башлап теләсә кайсы юнәлештә очучы йөзләгән ябалак күзәтелде. Белгечләр кошларның йокы сәгатьләре үзгәрүен аңлата алмый, - диктор елмайды. - Бик серле бу. Ә хәзер Джим МакГаффин һава торышы турында сөйләр. Джим, төнлә ябалак яңгыры явармы соң? +— Хуш, Тед, - диде синоптик. - Монысы хакында берни дә әйтә алмыйм, ләкин бүген үзен сәер тотучылар ябалаклар гына түгел. Кент, Йоркшир һәм Данди кебек бер-берсеннән ерак урыннардан тамашачылар шалтыратып, кичкә вәгъдә иткән җылы яңгыр урынына йолдыз яңгыры яуды дип сөйлиләр. Бәлки, кайберәүләр Учаклар төнен бәйрәм итәргә тотынгандыр. Җәмәгать, бәйрәм киләсе атнада гына! Ә бүген мин сезгә яңгырлы төн вәгъдә итәм. +Кәнәфиендә утырган Дурсль үррә каткандай булды. Британияне күктән төшкән йолдызлар каплаган? Көндез ябалаклар оча? Урамнарны сырып алган мантияле кешеләр? Һәм бу пышылдашу, Поттерлар туында туктаусыз пышылдашулар... +Миссис Дурсль ике чынаяк чәй күтәреп түр якка керде. Болай ярамый инде. Ул аңа әйтергә тиеш. Борчылган чагындагыча тамак кырып, сүз башлады: +— Эээ... Петуния, кадерлем... Соңгы вакытта апаңның хәбәре булмагандыр? +Нәкъ ул фаразлаганча, миссис Дурсльнең йөзендә шаккату катыш ачулану чалымнары пәйда булды. Нишлисең, алар бит аның апасы барлыгын гадәттә искә алмыйлар иде. +— Юк, - диде ханым кисәк кенә. - Ә нәрсә? +— Яңалыкларда сәер хәлләр турында сөйләделәр - дип мыр-мыр килә башлады мистер Дурсль. - Ябалаклар... күктән коелган йолдызлар... һәм шәһәрдә дә сәер затлар күп иде бүген... +— Шуннан нәрсә? - диде Дурсль ханым, кычкырыр дәрәҗәгә җитеп. +— Мин уйлап куйдым әле... Бәлки, болар.. син беләсең бит инде, аның кабиләсе белән бәйле түгел микән... +Дурсль ханым кысылган иреннәре белән чәй эчә иде. Мистер Дурсль исә "Поттерлар" исемен ишеткәнен әйтә алырмынмы-юкмы дип уйлап утырды. Булдыра алмам дигән нәтиҗәгә килеп, ул, мөмкин кадәр игътибарсызрак тавыш белән, сорап куйды: +— Ә аларның улы безнең Дадли белән бер яшьтә бугай, әйеме? +— Әйе дип уйлыйм, - диде миссис Дурсль тартып-сузып кына. +— Ә аның исеме ничек иде? Һовард, ялгышмасам? +— Һарри. Миңа калса ямьсез урам исеме. +— О, әйе, - диде мистер Дурсль, шып итеп туктый язган йөрәге белән. - Килешәм. +Йокы бүлмәсенә менгәннән соң ул бу теманы башка кузгатмады. Хатыны ваннага кереп киткәч, мистер Дурсль, тәрәзә янына килеп, аска, бакчасына карады. Теге песи һаман шунда утыра иде. Нәрсәнедер көткәндәй, ул Бүрекүз урамына карый иде. +Бәлки, бу аның күзенә генә күренәдер? Бәлки, бу хәлләргә Поттерлар кагылышлы түгелдер? Чөнки әгәр шулай булса... Әгәр аларның бу адәмнәр белән бәйләнеше барлыгы беленсә... Юк, ул моңа түзә алмас... +Дурсльләр йокларга ятты. Дурсль ханым бик тиз йокыга китсә дә, әфәндегә әле шактый вакыт боргаланып ятырга һәм бүген күргәннәр турында уйланырга туры килде. Инде йоклап китәр алдыннан туган соңгы уе гына җанына җылы өрде: әгәр бу хәлләргә Поттерларның катнашы булса да, Дурсльләргә якын да килмәячәк бит алар. Петуниянең дә, аның үзенең дә Поттерлар турында ни уйлаганын тегеләр яхшы белә ич. Алда булырга мөмкин хәлләрдә исә Дурсльләрнең катнашуын ул күз алдына да китерә алмый. Әфәнде киң итеп иснәде дә, борылып ятты. Юк, бу аларга кагылмаячак... +Ничек ялгышканын белсә иде ул. +Дурсль әфәнде инде җиденче төшен күргәндә, диварның теге ягында утырган песинең күзләрендә йокының бер тамчысы да юк иде. Ул Бүрекүз урамының ерак почмагыннан күзен дә алмыйча, балбал кебек хәрәкәтсез утыруын дәвам итте. Күрше урамда машина ишеге шап итеп ябылгач та, баш өстеннән ике ябалак очып узгач та кымшанмады ул. Дөресен әйткәндә, ул төннең нәкъ уртасы җиткәнче селкенеп тә карамыйча тик утырды. +Төннең урта сәгате җитү белән, урамның песи күзәткән почмагында кеше күренде. Ул, күктән төшкән фәрештә сыман, кинәт кенә бер тавышсыз пәйда булды. Песи, аны күреп, койрыгын селкетте һәм күзләрен кысты. +Бүрекүз урамында аңа охшаган кешенең күренгәне юк иде әле. Көмеш чәчләре һәм билен ике тапкыр уратырлык озын сакалыннан аңлашылганча, бу озын һәм ябык ир-ат бик карт инде. Ул өстенә ниндидер озын киемнәр һәм шәмәхә төстәге мантия кигән, ә аягында озын үкчәле прәшкәле итекләр. Аның зәңгәр күзләреннән яктылык бөркелә һәм алар аның ярымтүгәрәк күзлеге артыннан ялтырап тора. Картның борыны озын һәм кимендә ике тапкыр сындырылган сыман кәкре. Бу әфәнденең исеме Альбус Дамблдор иде. +Альбус Дамблдор, күрәсең, исеменнән алып сәер итекләренә кадәр бер сыйфатын, бер үзенчәлеген дә якты чырай көтмәгән урамга килеп эләгүен аңлап бетерми иде. Ул нидер эзләп мантия кесәләрен актарды. Ләкин аннары артыннан кемнеңдер күзәтүен сизеп алды булса кирәк, чөнки кинәт кенә урамның ерак почмагыннан аңа текәлеп баккан песигә күз салды. Нишләптер, песи аның кәефен күтәреп җибәрде. Ул, көлемсерәп: +— Монысын мин чамаларга тиеш идем, - диде. +Карт эзләгән әйберен эчке кесәсендә тапты. Беренче карашка, бу көмеш ут кабызгыч иде. Ул аны чирттереп ачты, өскә күтәрде һәм ниндидер төймәгә басты. Якындагы урам лампасы әкрен тавыш белән сүнде. Тагын чиртте - икенче лампа да караңгылыкка чумды. Сүндергечкә ул унике тапкыр чиртте, һәм ниһаять, урамда бердәнбер яктылык чыганагы булып картка ерактан караган песинең ике кечкенә күзе генә калды. Әгәр хәзер берәрсе тәрәзәдән караса, беркем дә, хәтта бөркет күзле Миссис Дурсль дә, берни дә күрә алмас иде. Дамблдор Сүндергечне мантия кесәсенә тыгып куйды да, урам буйлап дүртенче йортка таба төште. Анда ул песи янына, койма буена утырды. Ул аңа карамады, ләкин күпмедер вакыттан соң аның белән сөйләшә башлады. +— Сезне монда күрү бик кызык хәл, профессор МакГонагалл. +Ул елмаеп борылды, ләкин песи юкка чыккан иде инде. Аның урынында Дамблдор шактый җитди кыяфәтле, күзлекле хатын-кызга елмаеп карап тора иде. Апаның шакмаклы күзлек кысасы песинең күз төбендәге эзләргә туры килә иде. Ул да зөбәрҗәт төсендәге мантия кигән, ә кара чәчләре тыгыз итеп бәйләнгән. Аның кыяфәтендә усал чалымнар бар иде. +— Сез мине ничек таныдыгыз? - дип сорады ул. +— Кадерле профессор, минем гомеремдә дә шулай хәрәкәтсез утырган мәчене күргәнем булмады. +— Булырсың монда хәрәкәтсез, көне буе кирпеч диварда утырып - диде профессор МакГонагалл. +— Көне буемы? Бәйрәм итәсе урында? Мин монда килеп җиткәнче дистәләгән бәйрәм мәҗлесе күрдем. +Профессор МакГонагалл усал итеп пошкырды. +— Аһ, әйе, һәркем бәйрәм итә, анысы хак, - диде ул кырыс кына. - Аларга саграк булсалар ярый бит инде - ә юк, тәртипсез кыланалар. Хәтта магллар да нидер сизенә. Яңалыкларында сөйләделәр. +Ул Дурсльләрнең караңгы тәрәзәсенә таба борылып карады +— Ишетеп калдым. Ябалак көтүләре, күктән төшкән йолдызлар... Дөрес, магллар бу хәлләрне аңлап бетерми - алар гел ахмак инде. Ә менә Кенттагы йолдыз яңгыры, мин һич шикләнмим, Дедалус Диглның эше булырга тиеш. Аның гына башы шундый буш! +— Сез аларны гаепләмәгез инде, - диде Дамблдор йомшак кына. - Соңгы унбер елда бәйрәм итәр өчен сәбәпләр әлләни булмады да бит. +— Беләм лә анысын, - диде МакГонагалл, һаман ачулы килеш. - Әмма башны югалтырга да ярамый. Тылсымчылар тәмам онытылып, магл киемнәрен дә кимичә көпә-көндез урамнарда йөри, өстәвенә, әллә ниләр сөйлиләр тагын. +Ул, Дамблдор нидер әйтер дигән өмет белән аңа күз кырые белән генә зәһәр караш ташлады, ә карт дәшмәгәч, дәвам итте: +— Үзегез-Беләсез-Кем инде юкка чыкты дигән көнне магллар безнең хакта белеп алса, бәйрәм хәле калыр иде микән. Дамблдор, Ул бит чыннан да җиңелде? +— Шулай ахрысы, - җавап кайтарды Дамблдор. - Бүген чыннан да шатлык көне, профессор. Лимон кәнфите теләмисезме? +— Э... нәрсә? +— Лимон кәнфите. Магл тәм-томнарының мин иң яратканы. +— Юк, кирәкми, рәхмәт, - диде профессор МакГонагалл коры гына. Ул хәзер кәнфит ашар чак түгел дип саный иде. - Инде әйткәнемчә, Үзегез-Беләсез-Кем юкка чыккан булса да .... +— Кадерле профессор, сезнеке кебек акылга ия кеше аны үз исеме белән атарга тиеш. Каян чыккан инде бу - Үзегез-Беләсез-Кем, имеш. Унбер ел буена кешеләрне аны үз исеме белән атарга үгетләдем. Волдеморт! +МакГонагалл дерт итте, ә береккән лимон кәнфитләрен аеру белән мәшгуль булган Дамблдор моны сизми дә калды. +— Үзегез-Беләсез-Кем дип сөйләшкәндә буталып бетәм мин. Аның Волдеморт дигән исемен әйтүдән куркуның бер сәбәбен дә тапмыйм. +— Беләм, Сезнең өчен сәбәп юк, - диде профессор МакГонагалл, ачу катыш сокланулы тавыш белән. - Әмма Сез башка кеше. Үзегез-Беләсез... әй, ярый, Волдемортның бары Сездән генә куркуы һәркемгә билгеле. +— Арттырып җибәрәсез, - диде Дамблдор тыныч кына. - Волдемортта миндә беркайчан да булмаячак куәт бар иде. +— Сез андый куәтне кулланыр өчен артык изгелекле кеше булганга гына ул. +— Профессор, әле ярый караңгы монда. Мадам Помфри минем колакчыннарны мактаганнан бирле шулай кызарганым юк иде. +Профессор МакГонагалл игътибар тулы күзләре белән Дамблдорга карады. +— Ябалаклары нәрсә, тылсымчылар арасында нинди сүзләр йөри бит әле! Ни сөйләгәннәрен беләсезме? Аның юкка чыгуы турында? Ни өчен җиңелүе... +Профессор МакГонагаллның аны барыннан да бигрәк борчыган мәсьәләсе, көне буе каты һәм салкын дивар буенда утырырга мәҗбүр иткән табышмагы турында сүз кузгатканлыгы йөзенә чыккан иде. Дамблдорга әллә песи, әллә кеше күзләре белән текәлеп карап куюы да шуны сөйләде. Ә Дамблдор исә җавап бирергә ашыкмыйча, лимон кәнфите сайлау белән мәшгуль булды. +— Әле тагын шуны да сөйлиләр, - дип дәвам итте МакГонагалл. - Узган төндә Волдеморт Годрик чокырына барган икән. Ул анда Поттерларны эзләгән диләр. Халык сүзе дөрес булса, димәк... Лили белән Джеймс Поттерлар... алар.. һәлак булганнар? +Дамблдор башын иде. Профессор МакГонагалл "аһ!" итте. +— Лили һәм Джеймс... Ышанып булмый... Минем моңа ышанасы да килми иде... Аһ, Альбус... +Дамблдор кулын сузды һәм профессорның җилкәсеннән какты. +— Мин беләм, беләм... - диде ул авырлык белән. +МакГонагалл янәдән сөйли башлаганда, аның тавышы калтырый иде. +— Әмма бу гына түгел бит әле. Ул Поттерларның улын, Һаррины да үтерергә теләгән, дип сөйлиләр. Ләкин булдыралмаган. Ул нәни сабыйны үтерә алмаган. Ни өчен һәм ничек шулай килеп чыкканын беркем белми, әмма кешеләр әйтүенчә, Һарри Поттерны үтерә алмагач, Волдемортның бөтен куәте беткән - менә шуңа күрә юк булган ул. +Дамблдор ямансу гына башын селкеде. +— Бу, бу дөресмени? - профессор МакГонагалл дерт итте. - Бөтен кылган явызлыкларыннан соң... күпме кешенең гомерен өзгәннән соң... Бер сабыйны җиңә алмаганмы? Шаккаткыч хәл. Аны туктатыр өчен күпме көч түгелде бит. Күкләрнең нинди могҗизасы белән исән калды икән Һарри? +— Без бары фаразлый гына алабыз монысын, - дип җавап бирде Дамблдор. - Бәлки, без бу сорауга җавапны беркайчан да таба алмабыз. +Профессор МакГонагалл чигүле кулъяулыгын алып, күзлек астында бәреп чыккан яшьләрен сөртте. Дамблдор исә борыны белән тавыш чыгарып сулады да, кесәсеннән алган алтын сәгатенә карады. Бу гади сәгать түгел иде: аның унике угы булса да, сәгать саннары юк. Алар урынына куелган нәни планеталар әйләнә буенча хәрәкәт итә иде. Дамблдор сәер сәгатьнең ни күрсәткәнен, һичшиксез, аңлады, чөнки аны кесәсенә тыгып куйгач, ул болай диде: +— Һагрид соңара. Сүз уңаеннан, сез минем монда киләчәгемне аның аркылы ишеткәнсездер дип уйлыйм. Дөрес бит? +— Әйе, - җавап кайтарды профессор МакГонагалл. - Һәм минем уйлавымча, сез башка меңләгән урынга бармыйча, нәкъ шушы шәһәргә килүегезне миңа аңлатырга җыенмыйсыз бугай. +— Мин Һаррины апасы белән җизнәсендә калдырыр өчен килдем. Аның башка туганнары калмады. +— Сез шушында, шушы йортта яшәүчеләр турында әйтәсезме? - дип кычкырып җибәрде МакГонагалл, аягына сикереп басып һәм дүртенче йортка таба бармак сузып. - Дамблдор, сез алай эшли алмыйсыз! Мин боларны көне буе күзәттем. Һәм ышаныгыз: безгә шулкадәр дә охшамаган гаиләне башка беркайда таба алмассыз. Аларның уллары бар. Мин аның бөтен урамны яңгыратып, әнисеннән кәнфит таптыруын ишеттем. Һәм сез Һарри Поттерны шулар белән яшәтмәкче буласызмы? +— Аның өчен иң яхшысы - монда калу, - Дамблдорның ныклы җавабы яңгырады. - Ул үскәч, агасы белән апасы барын да аңлатыр. Мин аларга хат язып салам. +— Хат? - дип бик тыныч кына кабатлап сорады МакГонагалл һәм яңадан дивар буена утырды. - Дамблдор, чыннан да бу кешеләргә бу хәлләрне аңлата алырмын дип уйлыйсызмы? Алар беркайчан да Һаррины аңламаячаклар! Ул данлыклы бала булыр, аның турында риваятьләр сөйләрләр. Әгәр бу көн киләчәктә Һарри Поттер көне дип атала башласа, һич гаҗәпләнмәм. Аның турында китаплар язылыр, безнең дөньяда һәр бала Һарриның исемен белер! +— Нәкъ шулай, - диде Дамблдор, бик җитди күзләре белән ярым түгәрәк күзлеге аркылы карап. - Һәм бу теләсә кайсы баланың да башын әйләндерер өчен җитә калыр иде. Тәпи басмаган, сөйләшергә өйрәнмәгән - ә инде данлыклы бала. Ни өчен атаклы булуын үзе дә хәтерләмәгән килеш! Хәзер аңлыйсызмы инде хикмәтнең нәрсәдә икәнен? Ул үзе моны кабул итәргә әзер булып җиткәнче, монда үсүе хәерлерәк булачак. +Профессор МакГонагалл авызын ачты да, кире уйлап, япты, нидер йотты һәм: +— Әйе, - диде. - Әйе, сез хаклы әлбәттә. Ләкин сабый монда ничек килер соң, Дамблдор? +Ул кинәт кенә картның мантиясенә күз салды. Һарри шуның астында яшерелгән дип уйлап куйды бугай ул. +— Аны Һагрид алып киләчәк. +— Сез Һагридка мондый мөһим эшне ышанып тапшыру дөрес дип саныйсызмы? +— Мин Һагридка гомеремне дә ышанып тапшыра алыр идем, - диде Дамблдор. +— Аның йөрәге тиешле урында түгелдер димим, - диде МакГонагалл теләртеләмәс кенә. - Ләкин сез аның пошмас булуын инкарь итә алмыйсыз. Ул, гадәттә... Нәрсә ул анда? +Урамдагы тынлыкны калын гөрселдәү тавышы бүлде. Шау-шу катырак яңгырый башлады һәм Дамблдор белән МакГонагалл урам башына текәлеп карап, фара утларын эзләргә тотынды. Алар өскә карарга кирәклеген аңлау белән, коточкыч улау тавышы ишетелде. Күктән галәмәт зур мотоцикл килеп төште һәм тылсымчыларның каршында туктады. +Мотоциклны галәмәт зур дип атасак, анда утырган кешене нинди дияргә икән? Бу алып гади кешедән ике тапкырга озынрак һәм кимендә биш тапкырга киңрәк. Кыскасы, адәм баласына рөхсәт ителә торган зурлыкларны күптән узган ул. Өстәвенә, кыяфәте дә кыргый иде: буталып беткән кара чәчләре һәм озын сакалы чыраеның яртысыннан артык өлешен каплаган, учлары чүп чиләгенең капкачы сыман, ә күн итек эчендәге табаннары нәни дельфин зурлыгында. Агач кәүсәсе кебек калын кулларында ул нәни бер юрган кисәген кысып тоткан иде. +— Һагрид, - диде Дамблдор. Аның тавышында җиңеллек сизелде. - Ниһаять, син дә монда. Ә бу мотоциклны каян алдың син? +— Кирәкмәс алай, профессор Дамблдор, утырыгыз сез, - диде алып, мотоциклыннан сак кына төшкәндә. - Яшь Сириус Блэк бирде миңа моны. Мин алып килдем аны, сэр. +— Юлыңда каршылыклар очрамагандыр бит? +— Юк, сэр. Йортлары җимерелгән ие, ләкин мин тирә-якта магллар бөтерелә башлаганчы таптым аны. Без Бристоль өстеннән очканда йоклап китте балакай. +Дамблдор белән МакГонагалл төрелеп куелган юрганга иелеп карадылар. Юрган эчендә, чүпрәк арасына яшеренеп диярлек, сабый бала йоклый иде. Чем-кара чәч бөртекләре астында, нәкъ маңгаенда, яшен сызыгына охшаган сәер яра эзе бар иде. +— Шушында микәнни? - дип пышылдады Профессор МакГонагалл. +— Әйе, - диде Дамблдор. -Бу җәрәхәт мәңгегә калачак. +— Аны берәр нәрсә эшләтә алмыйсызмы, Дамблдор? +— Булдыра алсам да, эшләмәс идем. Җөй эзләре бик файдалы була. Минем, мәсәлән, сул тез астында яра эзе бар - анда Лондон метросының искиткеч төгәл картасы сызылган икән. Хуш, Һагрид, бир аны монда, тизрәк тәмамлыйк бу эшне. +Дамблдор Һаррины кулына алды һәм Дурсльләр йортына таба борылды. +— Яраймы... яраймы миңа аның белән хушлашырга, сэр? - сорады Һагрид. Ул зур һәм һәм тузган чәчле башын Һаррига таба сузды һәм, чәнечкеле сакалы барлыгын да онытып, аны маңгаеннан үпте. Аннары Һагрид кинәт кенә яралы эт кебек уларга тотынды +— Тсссс! - дип ыслады МакГонагалл. -Маглларны уятасың бит! +— Га-га-гаффу итегез, - дип үкерде Һагрид һәм, кесәсеннән пычракка буялган зур кулъяулыгын (әллә ашъяулыгын инде шунда) тартып чыгарып, йөзен шуның белән каплады. - Әмма моңа түзеп буламы соң! Лили белән Джеймс вафат. Ә мескен Һарри хәзер магллар белән яшәячәк... +— Әйе, әйе, бу бик моңсу хәл, ләкин үзеңне кулга ал, Һагрид, алайса безне күреп алачаклар! - пышылдады МакГонагалл, Һагридның җилкәсеннән сак кына сыйпап. Ә Дамблдор исә бакчаның тәбәнәк коймасын атлап чыгып, ишек каршына таба атлады. Ул Һаррины йомшак кына итеп ишек бусагасына куйды, аннары кесәсеннән хат алып, баланың биләүләренә тыкты. Сабыйны калдырып, ике тылсымчы янына кире килде. Тулы бер минут дәвамында алар өчесе дә төргәккә карап басып торды: Һагридның җилкәләре калтырады, МакГонагалл ярсу белән күзен кысты, ә күзләрендә һәрвакыт яктылык балкыган Дамблдор сүнеп калгандай булды. +— Ярар, - диде Дамблдор ниһаять. - Шуның белән тәмам. Монда башка эшебез юк безнең. Кайтыйк, бәйрәмдә катнашыйк. +— Аһа, - диде Һагрид бик басынкы тавыш белән. - Мин Сириуска матаен кайтараем инде. Хәерле төннәр сезгә, профессор МакГонагалл, хәерле төннәр, профессор Дамблдор, сэр. +Яшьле күзләрен җиңе белән сөртеп, Һагрид мотоциклына атланды һәм аягы белән кинәт кенә тибеп җибәреп, аны кабызды, күк күкрәгән сыман тавыш белән һавага күтәрелде һәм төн пәрдәсе астында юкка чыкты. +— Сезне якын арада күрермен дип өметләнәм, профессор МакГонагалл, - диде Дамблдор һәм аңа башын иде. МакГонагалл, җавап бирәсе урында борын сөртеп калды. +Дамблдор борылды һәм урам башына таба атлады. Почмакка барып җиткәч, ул туктады һәм көмеш сүндергечен чыгарды. Бер тапкыр чиртүгә, урамның барлык унике лампасында да ут яктысы пәйда булды. Бүрекүз урамы кинәт кенә яктырып китте һәм Дамблдор урамның капма-каршы почмагына таба атлаган буй-буй төсле песине күрде. Дүртенче йорт бусагасында яткан төргәк тә ап-ачык күренә иде хәзер. +— Уңышлар сиңа, Һарри, - диде ул борын эченнән генә. Ә аннары үкчәсендә генә борылды да, мантиясен сызгыртып, юк булды. +Җил, күгелҗем-кара күк астында илаһи тынлыкта яткан Бүрекүз урамы өстеннән исеп, пөхтә итеп кистерелгән куакларны сыйпап үтте. Дөньяда барган серле һәм сәер хәлләр бу тыныч почмакны һәрчак урап узыр иде кебек. Һарри Поттер биләвендә боргаланып алды, әмма уянмады. Аның нәни куллары кырыйда яткан хатны кысты. Үзенчәлекле бала булуын да, даны бар дөньяга таралганын да, иртән-иртүк сөт шешәләрен чыгарырга дип ишекне ачкан миссис Дурсльнең ачыргаланып кычкыруын ишетеп уяначагын да, киләсе атналарда ике туган абыйсы Дадлиның аны гел төрткәлисен һәм чеметкәлисен дә белмичә йоклый иде ул. Сабый иң тәмле йокысында булганда, бөтен ил буенча яшерен мәҗлесләргә җыелган кешеләр бәйрәм бокалларын күтәреп, пышылдап кына бер-берсен котлый иделәр: +— Һарри Поттер - исән калган сабый өчен! +ИКЕНЧЕ БҮЛЕК +Юкка чыккан пыяла +Дурсльләрнең иртән уянып, ишек төбендә туганнарының улын тапканына ун елга якын вакыт үтсә дә, Бүрекүз урамы шул көннән соң әлләни үзгәрмәде. Кояш шул ук пөхтә бакчалар өстенә чыгып менә торды, аның нурлары Дурсльләр йортының тәртип саны дүртенче икәнен күрсәткән шул ук тактаны яктыртты; кояш ашыкмый гына Дурсль әфәнде кайчандыр серле ябалаклар турында яңалыкларны караган шул ук түр бүлмәгә дә кереп җитте. +Әйе, берни үзгәрмәде, бары камин киштәсендә торган рәсемнәр генә вакытның узганын күрсәтә ала: ун ел элек монда төрле төстәге бәби башлыклары кигән, алсу тупка охшаган бала булса, хәзер инде зур үскән Дадли Дурсльнең фотолары куелган. Менә олы гәүдәле, сары чәчле малай беренче велосипедында йөреп карый, ярминкәдә ат-ат уйный, әтисе белән санакта узыша, ә менә бу фотода аны әнисе кочаклап үпкән. Ләкин өйдә тагын бер баланың яшәвен берничек тә белеп булмый иде. +Әмма, ничек кенә булса да, хәзер Һарри Поттер нәкъ шушы йортта яши. Әлегә ул йоклый, ләкин уянырына күп калмады инде. Аның әнисенең сеңлесе, кыскасы, апасы Петуния йокысыннан торды. Һарри бүген ишетәчәк беренче тавыш аның кычкыруы иде. +— Тор! Уян, дим! Хәзер үк! +Һарри күзләрен ачты. Апасы тагын ишеккә какты. +— Тор! - дип чинады ул. Һарри аның аш бүлмәсенә таба атлавын һәм табаны плитәгә куюын ишетте. Ул борылып ятты да, бая күргән төшен исенә төшерергә тырышты. Әйбәт төш иде. Имеш, ул мотоциклда оча икән. Кызык, ләкин аның бу төшне элек тә күргәне бар иде кебек. +Ул арада апасы тагын ишек янына килеп басты. +— Тордыңмы инде? - дип сорады ул кабаттан. +— Хәзер, - диде Һарри. +— Йә, тизрәк бул, бекон кыздырырга булышырсың. Һәм кара аны, көйдерә күрмә тагын, Дадлиның туган көнендә бар да яхшы булырга тиеш. +Һарри ыһылдап куйды. +— Нәрсә дисең син анда? - дип бакырды апасы ишек аркылы. +— Юк, берни әйтмәдем. Берни дә... +Дадлиның туган көне! Ничек оныта алган ул моны? Һарри әкрен генә ятагыннан торды һәм оекларын эзләргә тотынды. Карават астында яткан бер парны табып, эчендәге үрмәкүчләрне кагып төшерде дә, киеп куйды. Һарри үрмәкүчләргә ияләште инде, чөнки баскыч астындагы чоланда алар бик күп, ә Һарри шушы чоланда йоклый иде. +Киенеп җиткәч, ул аш бүлмәсенә чыкты. Өстәл Дадлиның туган көненә әзерләнгән бүләкләрдән сыгылып тора иде. Күрәсең, әтиләре Дадлига ул күптән хыялланган яңа санакны, тагын бер телевизорны һәм спорт велосипедын бүләк иткәннәр. Дадлиның ни өчен кызу йөри торган велосипед сорап әтисен тинтерәтүе Һарри өчен сер булып калды, чөнки бик таза гәүдәле Дадли спорт белән шөгыльләнергә яратмый иде. Дөрес, берәрсен кыйнау, сугу кебек спортка ул бик мөкиббән. Аның яраткан бокс капчыгы - Һарри, ләкин аны куып тоту Дадлига авыррак була иде. Һарриның буй-төзенә карап, алай дип булмаса да, чынлыкта ул бик тиз йөгерә. +Караңгы чоланда яшәгәнгәме-юкмы, ләкин Һарри һәрвакыт үз яше өчен бәләкәйрәк һәм ябыграк күренә иде. Дадлиның иске киемнәрен кияргә мәҗбүр булганга, ул тагын да кечкенәрәк һәм тагын да арыграк сыман тоела - Дадли аннан биш тапкырга гәүдәлерәк бит. Һарри ябык битле, орылы тезле, кара чәчле һәм җете яшел күзле малай иде. Ул түгәрәк күзлек кия, аның пыялалары һәрвакыт скотч белән беркетелгән була, чөнки Дадли борыннан башка урынга суга белми бугай. Һарри үзенең йөдәү кыяфәтендә бары бер генә нәрсәне - маңгаендагы яшен сурәтендәге нечкә эзне генә ярата иде. Бу җөй ул үзен хәтерләгән вакытлардан ук бар. Петуния апасына биргән беренче соравы да ярасының ничек барлыкка килүе турында булды. +— Әти-әниең үлгән юл һәлакәтендә, - дип җавап бирде ул. - Һәм сораулар белән баш катырма. +"Сорау биреп баш катырмаска!" - Дурсльләр белән тыныч яшим дисәң, беренче кагыйдәң шушы. +Һарри беконны икенче ягына салганда, аш бүлмәсенә Вернон җизни керде. +— Тара инде шул чәчеңне! - дип бакырды ул, хәерле иртә белән котлап. +Якынча атнага бер тапкыр, Вернон җизни, газета актарган җиреннән башын күтәреп, Һарриның чәчен кисәргә кирәк дип кычкыра иде. Һарриның чәчен сыйныфташларына караганда ешрак алсалар да, бу аңа җитми күрәсең - чәче барыбер теләсә-кайсы якка тырпаеп, бик тиз үсеп чыга иде. +Дадли әнисе белән килеп кергәндә, Һарри йомырка тәбәсе әзерли башлаган иде. Дадли Дурсль суйган да каплаган әтисе, Вернон җизни кебек иде. Зур алсу чырай, кыска гына муен, челт-челт килеп торган нәни күзчекләр һәм киң баш өстендә сылашып яткан калын сары чәчләр. Петуния апа еш кына Дадлины нәни фәрештә белән чагыштырса, Һарри аны башына парик таккан дуңгыз баласына охшата иде. +Һарри, өстәлдә көч-хәл белән урын табып, йомырка һәм бекон салынган тәлинкәләрне куеп чыкты. Дадли бүләкләрен санау белән шөгыльләнде. Аның йөзе тартылгандай булды. +— Утыз алты! - диде ул, әнисенә һәм әтисенә карап. - Былтыргыдан икегә әзерәк. +— Кадерлем, син Мардж апаның бүләген санамагансың, әнә, күрәсеңме, Әннәнең һәм Әттәнең бүләгеннән өстәрәк бер зур күчтәнәч... +— Яра, утыз җиде алайса, - диде Дадли, йөзенең кызара баруын сизмичә. Аның котыруы нәрсәгә китерергә мөмкинлеген яхшы белгән Һарри, өстәлне әйләндереп ыргытканчы дип, беконын ашап бетерергә тырышты. +Петуния апа да өстәлгә куркыныч янаганын аңлап алды булса кирәк, чөнки тиз генә әйтеп куйды: +— Ә без сиңа бүген тагын ике бүләк алып бирербез. Шулай итсәк, ничек булыр, бәпчегем? Ике бүләккә күбрәк була. Шәп бит? +Дадли уйга калды. Аның башы бик каты мәшгуль булган төсле иде. Ниһаять, ул акрын гына җавап бирә башлады: +— Димәк, минем утыз... утыз... +— Утыз тугыз бүләгең була, сандугачым, - диде Петуния апа. +— Аһа, - Дадли гөрселдәп утырды да, кырыйда яткан бүләккә ябышты. - Алайса ярый... +Вернон җизни көлемсерәп куйды. +— Бу малай үзенекен итми калмас, нәкъ әтисе кебек! Тәти малай, Дадли! - Вернон җизни улын чәченнән сыйпады. +Һәм шул вакыт телефон шалтырады. Петуния апа кем беләндер сөйләшкәндә, Һарри белән Вернон җизни Дадли ачып күрсәткән спорт велосипедын, видеокамера, пультлы аэропланны, уналты яңа санак уенын һәм видеомагнитофонны карады. Дадли алтын кул сәгатенең кабын ертканда, бүлмәгә ачулы һәм борчулы кыяфәтле Петуния апа керде. +— Начар хәбәр ишеттем, - диде ул. - Миссис Фигг аягын сындырган икән. Ул моны ала алмый. +Петуния апа ияге белән Һаррига ымлады. +Дадли, коты очып, авызын ачты, ә Һарри исә йөрәгенең дөп-дөп тибә башлавын сизде. Һәр елны, Дадлиның туган көнендә, әти-әнисе Дадлины һәм аның дусларын көне буена аттракционнарга, кафега яки кинога алып бара. Һәм Һарри һәр елның бу көнендә күрше урамда яшәгән Миссис Фигг исемле бик карт түти белән кала. Һарри бу көнне күралмый иде. Түтинең йортында һәрчак сасы кәбестә исе аңкый иде. Буш вакыты чыгу белән, Фигг түти кайчандыр асраган мескен мәчеләренең рәсемнәрен күрсәтергә ярата иде. +— Нишлибез инде хәзер? - сорады Петуния апа һәм Һаррига ачуланып карады, әйтерсең, малай үзе бу хәлне планлаштырган иде. Һарри белә: Фигг түтинең аягын сындыруы бик кызганыч, әлбәттә, ләкин әле тагын бер ел буена Актәпи Әфәнде, Актырнак һәм Актүшнең фотосурәтләрен карарга кирәк булмаячагы исенә төшкән саен, аңа рәхәт булып куя иде. +— Без Марджка шалтырата алабыз, - дип тәкъдим итте Вернон җизни. +— Җүләр сүз сөйләмә инде, Вернон, ул бит бу малайны күрә алмый. +Дурсльләр еш кына Һарри турында шулай гына сөйләшәләр, әйтерсең, ул сүзнең үзе турында барганлыгын да аңлый алмаслык юләр иде. +— Ә синең ахирәтең, кем әле исеме, теге, Ивонна? +— Майоркада ял итә, - дип кырт кисеп куйды Петуния апа. +— Сез мине монда калдыра аласыз, - диде Һарри өмет тулы күзләре белән (өйдә калса, ул телевизордан үзе теләгән тапшыруларны карый алачак һәм, кем белә, бәлки Дадлиның санагында да уйнап булыр). +Петуния апаның чырае лимон кисәге капкандай сытылды. +— Аннары җимерелгән өйгә кайтыргамы? - ырлады ул. +— Мин өйне шартлатырга җыенмыйм, - диде Һарри, ләкин аны беркем тыңламады. +— Миңа калса... без аны үзебез белән зоопаркка ияртеп, - башлады Петуния апа әкрен генә, - машинада калдыра алыр идек... +— Өр-яңа машинадамы? Ул анда үзе генә утырмаячак! +Дадли үкереп еларга тотынды. Дөрес, чынлыкта ул еламый иде - аның соңгы тапкыр чынлап елавына күп еллар үтте инде. Ләкин ул белә: әгәр чыраен җимереп, улый башласа, әнисе ни тели, шуны бирәчәк. +— Дадли, бәләкәчем минем, елама зинһар, Әннә аңа синең махсус көнеңне бозарга юл куймас! - Петуния апа, чәрелдәп, улын кочаклап алды. +— М-м-мин... ан-ның... б-б-б-безз-нең бе-белән баруын т-т-теләмим! - дип кычкырды Дадли, ялган үкерүләре арасында өзелеп алып. - Ул ге-гел ба-барын да боз-за! +Дадли, әнисенең куллары арасыннан карап, Һаррига ямьсез итеп карап куйды. +Нәкъ шул мизгелдә ишек кыңгыравы шалтырады. +— Йә Хода, алар килеп җиткәннәр! - диде Петуния апа өзелә язып. +Бер минуттан аш бүлмәсенә Дадлиның иң якын дусты, Пирс Полкисс белән аның әнисе килеп керде. Пирс - йөзе күсенекенә охшаган ябык малай. Гадәттә, Дадли берәр баланы кыйнаганда, Полкисс корбанны тотып тора иде. Дустын күрү белән, Дадли шунда ук елаудан туктады. +Ярты сәгать үткәч, үз бәхетенә үзе ышанып бетә алмаган Һарри Дурсльләр машинасының арткы ягында Пирс һәм Дадли белән утыра иде. Поттер гомерендә беренче тапкыр зоопаркка бара! Җизнәсе белән апасы аны кая куярга уйлап таба алмадылар, ләкин юлга чыкканчы, Вернон җизни Һаррины читкә алып сүз башлады. +— Кара аны, малай актыгы! - диде ул, кызарып чыккан йөзен Һаррига тери язып. - Берәр шуклык, бер нәни генә шаяру - Раштуага кадәр чоланыңнан чыкмаячаксың! +— Мин берни дә эшләргә җыенмыйм, - диде Һарри. - Чынлап әйтәм... +Ләкин Вернон җизни аңа ышанмады. Аңа беркем дә ышанмый иде. +Тирәсендә сәер хәлләр гел бөтерелеп кенә торган Һаррига кем ышансын инде! Дурсльләргә андый вакыйгаларда гаебе юклыгын аңлатуның да мәгънәсе юк иде. +Шулай бервакыт, Һарриның чәчтарашка барып та, бөтенләй бармагандай кире кайтуыннан тәмам ялыккан Петуния апа, бер-ике кайчы алып, аның чәчен кисте. Пеләш кала язган башның маңгай өлешендә генә "бу коточкыч яра эзен каплар өчен" берничә бөртек чәч калдырды. Дадли, әлбәттә, Һарридан рәхәтләнеп көлде. Ә Һарри исә капчык сыман киемнәре һәм скотч белән эләктерелгән күзлеге өчен болай да бөтен кеше көлгән мәктәпкә иртән ничек барасын күз алдына китереп, көч-хәл белән йокыга китә алды. Әмма иртән ул Петуния апасы кагылганчы ничек булган, шундый чәч белән уянды. Бу "кыланмышы" өчен чоланга бер атнага бикләделәр, ә инде гаепсезлеген аңлатырга тырышуына колак та салмадылар. +Икенче юлы Петуния апа Һаррига Дадлиның иске җирәнгеч джемперын (теге, кызылсары түгәрәкле, көрән төстәгесен) кидермәкче булды. Һарриның башына сыйдырырга ныграк тырышкан саен, джемпер кечерәйгәннән-кечерәй барды һәм ахыр чиктә, курчакка сыярдай гына булып калды. Һаррига тәмам ярамас булды. Шөкер, бу юлы Петуния апа джемпер кер юганда утыргандыр дип уйлады, шуңа күрә Һарри җәзадан имин калды. +Ә бервакытны аны мәктәп ашханәсенең түбәсендә таптылар. Менә бәлагә тарыды ул шул чакта. Дадли бандасы гадәттәгечә аның артыннан куганда, Һарри, үзе дә аңламастан, бөтен банданы аптырашка калдырып, ашханә торбасына менеп атланды. Дурсльләргә класс җитәкчесеннән Һарриның мәктәп түбәсендә йөрүе әйтелгән хат килеп төшүгә, аны чоланына бикләп куйдылар. Чолан ишегеннән Вернон җизнигә кычкырып, ашханә артындагы чүп савытларына гына сикереп менмәкче булуын аңлатып карады ул анысы. Һарри үзе бу сәер хәлне җил белән аңлата иде: имеш, чүп савытына сикергәндә, җил күтәреп алып, аны түбәгә алып менгән. +Ләкин бүген барысы да әйбәт булачак. Шуңа күрә бу көнне мәктәптә дә, чоланда да, Миссис Фиггның черегән кәбестә исе аңкыган өендә дә уздырмыйча, Дадли белән Пирс арасында үткәрергә ярый иде. Моның өчен Һарри барына риза. +Машинада барган арада, Вернон җизни Петуния апага зарланды. Ул төрле нәрсәләр турында зарланырга ярата иде: эшендәге кешеләр, Һарри, директорлар шурасы, Һарри, банк һәм Һарри аның яраткан темалары. Ә бу иртәне исә ул мотоциклларга багышлады. +— Бәйдән ычкынган кебек чабалар шунда, хулиганнар! - диде ул, бер мотоцикл узып киткәч. +— Мин бүген мотоцикл турында төш күрдем, - диде Һарри, кинәт кенә искә төшереп. - Ул оча иде. +Вернон җизни алда барган машинага бәрелә язды. Аннары, Һаррига кинәт кенә борылып карап, мыеклы зур чөгендергә охшаган йөз белән, акырып җибәрде: +— МОТОЦИКЛЛАР ОЧМЫЙ! +Дадли белән Пирс пырхылдап җибәрделәр. +— Мин беләм очмаганнарын, - диде Һарри. - Бу төш кенә иде. +Әмма Һарри ник дәштем икән дип үкенә башлаган иде инде. Дурсльләрнең ул биргән сораулардан да ныграк күралмый торган нәрсәләре бар икән, димәк, бу - Һарриның сөйләшүе. Ул нәрсә турында гына сүз кузгатса да, төш буламы ул, яисә мультфильммы, барыбер, аннан нинди дә булса явыз фикер көтәләр. +Бик тә кояшлы шимбә иртәсендә зоопарк бөтен бала-чагасын төяп килгән гаиләләр белән тулы иде. Дурсльләр Дадли белән Пирска зур шоколадлы туңдырма алып бирделәр, ә аннары, елмаеп карап торган сатучы Һарриның ни теләвен сорагач, тегесе әйтеп өлгергәнче дип, арзан гына бәягә лимон тәмле боз алып бирделәр. "Бу да начар түгел әле", - дип уйлап куйды Һарри, туңдырмасын ялап, сары Дадлидан чәч төсе белән генә аерылып торган зур горилланың баш кашуын күзәткәндә. +Бу иртә Һаррига соңгы вакытларда иң шәбе булып тоелды. Ул Дурсльләрдән чак кына читтәрәк йөрергә тырышты, чөнки төш җиткәндәрәк Дадли белән Пирсның хайваннар күзәтеп ялкып бетүен аңлады. Ә мондый чакта алар яраткан шөгыльләренә керешеп, Һаррины кыйнарга мөмкиннәр иде. +Төшке ашны зоопарк янындагы кафеда ашадылар. Дадли үзенә бүленгән торт кисәге артык кечкенә дип үкерә башлагач, Вернон җизни аңа зуррагын алды, ә Һаррига Дадли башлаган порцияне ашап бетерергә рөхсәт ителде. +Мондый яхшы иртәнең озакка барырга тиеш түгеллеге мәгълүм иде, дип юатты Һарри үзен соңрак, инде кич җиткәч. +Төштән соң алар террариумга бардылар. Бу караңгы һәм салкынча урын иде. Диварларда яктыртылган тәрәзчекләр. Пыяла артында, агач һәм таш кисәкләре өстендә, төрледән-төрле еланнар һәм кәлтәләр шуышалар. Дадли белән Пирс тизрәк теге зур агулы кобраларны һәм тере кешене кабып йотарлык таза питоннарны күрергә теләделәр. Тиздән Дадли иң эре питон яткан урынны тапты. Бу елан Вернон аганың машинасын ике тапкыр уратып, аны чүп савыты кебек кенә калдырып сыта алса да, хәзер аның кәефе бер дә юк иде. Дөресрәге, ул йоклый иде. +Дадли, салкын пыялага борыны белән үк терәлеп, елан тәнендәге көрән бизәкләргә карый башлады. +— Селкенсен әле, - дип чыелдады ул әтисенә. Вернон җизни пыялага чиртеп карады, ләкин елан кымшанмады да. +— Тагын! - әмер бирде Дадли. Вернон җизни бармак сөякләрен шакылдатып, пыялага суккалады, ләкин еланга барыбер иде. +— Кызык түгел! - дип иңрәде Дадли һәм башка яктагы елан янына чапты. +Һарри питон каршында бушаган урынга килеп басты да, еланны күзәтә башлады. Мескен җан иясе сагыштан үзе үлеп китәр хәлгә җиткән булса, Һарри бер дә аптырамас иде, чөнки озын көн эчендә әле тагын күпме кеше таза бармаклары белән шулай пыялага шакыйдыр. Бердәнбер "кунагы" ятыр өчен ишеген дөбердәткән Петуния апа булган чоланда кунуга караганда, бу күпкә күңелсезрәктер. Һәрхәлдә, Һарри чоланнан чыгып, өйдә ял итә ала, ә елан... +Кинәт елан сәйлән бөртеге кебек күзләрен ачты. Күзләре Һарри белән бер дәрәҗәгә җиткәнче, әкрен, бик әкрен генә башын күтәрде. +Елан күзен кысты. +Һарри аңа текәлеп карады. Аннары башын борып, беркемнең дә аларны күрмәвендә инанды. Үзе дә еланга күз кысты. +Елан башын Вернон җизни белән Дадлига таба борды да, аннары күзләрен түшәмгә төбәде. Һарри еланның карашыннан аның сүзләрен ишеткәндәй булды: +— Һәм көн саен шулай... +— Беләм, - дип пышылдады Һарри пыяла аркылы, гәрчә еланның аны ишетә алуына ышанып бетмәсә дә. - Бу ялкытадыр инде. +Елан дәртләнеп башын селкетте. +— Ә сез кайдан килдегез? - сорады Һарри. +Елан койрыгы белән пыяла кырында торган тактачыкка төртеп күрсәтте. Һарри язуга текәлде. +Боа констриктор. Гади буар елан. Бразилия +— Анда рәхәт булгандыр инде? +Буар елан койрыгы белән тагын тактага төртте һәм Һарри язуның дәвамын укыды: +Бу елан зоопаркта туган +— Аһ, аңладым. Димәк, сезнең беркайчан да Бразилиядә булганыгыз юк? +Еланның башын селкүе булды, Һарриның артында ишетелгән каты тавыш икесен дә сикереп куярга мәҗбүр итте. +— ДАДЛИ! МИСТЕР ДУРСЛЬ! КАРАГЫЗ ӘЛЕ ТЕГЕ ЕЛАНГА! НИ КҮРГӘНЕГЕЗГӘ ҮЗЕГЕЗ ЫШАНМАССЫЗ! +Дадли, хәленнән килгәнчә тизрәк йөгереп килеп җитте. +— Кит әле моннан! - дип Һаррины кабыргасына төртеп җибәрде ул. Моны бер дә көтмәгән Һарри бетон идәнгә егылды. Шуннан соңгы вакыйгалар шундый тизлек белән бардылар ки, тирә-якта беркем дә ни булганын аңламый калды. Нибары бер мизгел, һәм террариум пыяласына терәлеп еланга күз текәгән Пирс белән Дадли, куркудан котлары очып, артка чигенделәр. +Һарри торып утырды да, аһ итте: буар елан яшәгән бүлемнең пыяласы юкка чыккан иде. Галәмәт зур елан, боҗралар ясый-ясый, идән буйлап шуышты. Террариумда булган кешеләр, кычкырышып, ишекләргә таба йөгерделәр. +Елан аның яныннан ашыгып кына шуышканда, Һарриның колагына салкын тавыш ишетелде: +— Бразилия! Менә кая барам мин. Рәххх-мәт, амиго. +Һарри бу сүзләрне чыннан да ишетүенә валлаһи дип әйтергә әзер иде. +Ә террариум сакчысы шаккатты. +— Ләкин пыяла... - дип өзгәләнде ул, - кая булды соң пыялабыз? +Зоопарк директоры шәхсән үзе килеп, Петуния апага каты һәм баллы чәй ясап бирде, кабат һәм кабат гафу үтенде. Дадли белән Пирс ниндидер аңлаешсыз сүзләр мыгырдап кына утыра алырлык хәлдә иде. Елан аларның аякларына койрыгы белән сугып, шаярган гына булса да - моны Һарри үз күзләре белән күрде, Вернон җизнинең машинасына утырганда, боа констриктор Дадлиның аягын тешли язган, ә Пирсны буып үтерергә маташкан булып чыкты. Ләкин иң куркынычы, һәрхәлдә, Һаррига иң зур зыян салганы, Пирс тынычлангач булды. +— Ә Һарри елан белән сөйләште дә әле, әйе бит, Һарри? - дип сорады ул. +Вернон җизни Пирсның өенә кайтып киткәнен генә көтте дә, Һаррига ябышты. Ачуыннан буыла язганга, ул авыз эченнән нидер мыгырдый гына алды. +— Бар - чоланга - ашау - юк башка! - диде ул, кәнәфигә авып, Петуния апаны бренди артыннан йөгерткәнче. +Һарри, сәгате булмавына үкенеп, караңгы чоланда бик озак утырды. Вакытны белмәгәнгә, ул Дурсльләрнең йоклыймы-юкмы икәнен дә чамалый алмады. Әгәр алар әле йокламаса, Һарри аш ягына чыгып, ризык та юллый алмый иде. +Ул Дурсльләрдә үзе бик кечкенә чагында әти-әнисе машина һәлакәтендә вафат булганнан соң инде ун ел, үзен белгәннән бирле ун хәерсез ел буена яши иде. Ул әтиләре үлгәндә машинада утыруын хәтерләми инде. Дөрес, кайчагында чоланда озаклап утырганда, вакыт үткәрер өчен, хәтерен эшкә җигеп, бер сәер күренешне искә төшерә ул: бик көчле яшел ут яктысы һәм маңгайны яндырып үткән авырту. Күрәсең, авария шушыдыр инде, ләкин яшел яктылыкның гына машинада каян пәйда булганын аңламый иде ул. Әти-әнисен ул шулай ук хәтерләми. Агасы белән апасы бу турыда беркайчан да сөйләми, һәм, әлбәттә инде, аңа сораулар бирү дә тыелган. Дурсльләр йортында Поттерларның бер фотосы да юк иде. +Кечкенәрәк чагында Һарри "Их, берәр туганым табылып, мине алып китсә иде моннан", - дип хыялланды. Ләкин бу могҗиза чынга аша алмый иде: Дурсльләрдән кала бер туганы да юк аның. Тик шулай да, кайвакыт, урамда үткән-сүткән кешеләрнең кайберләре аны беләләр сыман тоела иде. Болар гадәттә бик сәер юлчылар була иде. Петуния апа һәм Дадли белән уенчык кибетендә йөргәндә, шәмәхә цилиндр эшләпә кигән бик кыска буйлы абзый Һарри янына килеп, баш иеп китте. Һарридан "Кем бу?" - дип сорап кычкыргач, Петуния апа, Дадликаена уенчык та алмыйча, кибеттән юк булды. Ямь-яшелгә генә киенгән карт әби аңа автобуста кул болгады. Ә икенче көнне озын шәмәхә пәлтәле пеләш кеше Һарриның кулын кысты да, бер сүз әйтми, китеп барды. Ләкин бу адәмнәрнең иң сәер ягы шул: алар, Һарриның нидер дәшергә теләвен күрү белән, юкка чыгалар иде. +Мәктәптә Һарри һәрвакыт ялгыз булды. Бөтен кеше дә Дадли бандасының капчык сыман иске киемнәргә уралган, скотч белән генә ябыштырылган күзлек кигән Һарри Поттерны күрә алмавын белә иде. Ә Дадлига каршы чыгарга теләүчеләр мәктәптә булмады. +ӨЧЕНЧЕ БҮЛЕК +Әллә кемнән +килгән хатлар +Бразил буар еланы зоопарктан качканга күрә, Һаррига гомерендә иң озын җәза бирелде. Аңа, ниһаять, чоланыннан чыгарга рөхсәт ителгәндә, җәйге яллар инде башланып та киткән иде һәм Дадли үзенең яңа видеокамерасын ватарга, читтән торып йөртелә торган очкычын җимерергә һәм, үзенең тау велосипедына беренче тапкыр утыргач, култык таякларында Бүрекүз урамы аша чыккан миссис Фиггны бәреп егарга өлгергән иде. +Һарри мәктәптә дәресләр тәмамлануга шатланды, ләкин хәзер аңа өйгә көн саен килгән Дадли бандасыннан качарга урын юк иде. Пирс, Деннис, Малкольм һәм Гордонның дүртесе дә зур гәүдәле тинтәкләр, ләкин Дадли, алар арасында иң гәүдәлесе һәм иң тинтәге булу сәбәпле, аларның лидеры булды. Боларның барысы да сөенә-сөенә Дадлиның иң яраткан спорт төрен үзләштерделәр. Бу спорт Һаррины аулауга корылган иде. +Менә шуңа да Һарри мөмкин кадәр күбрәк вакытын өйдән читтә тегендә-монда каранып йөреп үткәрде һәм җәйге ял тәмамланып, нәзек кенә булса да өмет нуры күренәчәк көннәре хакында уйлады. Сентябрьдә ул, урта мәктәпкә күчеп, гомерендә беренче тапкыр Дадлидан аерылачак иде. Дадлиның кайчандыр Вернон җизни укыган "Сасынгс" мәктәбендә укыячагы билгеле иде. Пирс Полкисс та анда бара. Һарри исә "Стоунвол Һай" дигән гади урта мәктәптә укый башлаячак. Дадли моны бик мәзәк дип саный иде. +— Анда яңа укучыларны беренче көнне үк бәдрәфкә башлары белән тыгалар, - диде ул Һаррига. - Өскә менеп, әзерләнәсең килмиме? +— Юк, рәхмәт, - дип җавап бирде Һарри. - Мескен унитазга синең башыңнан куркынычрак әйбер тыкканнары юктыр, ул мескенкәй косарга да мөмкин бит. +Аннары Һарри, Дадли бу сүзләрнең мәгънәсенә төшенгәнче дип, йөгереп тә китте. +Июль көннәренең берсендә Петуния апа Сасынгска кирәкле киемнәрне алыр өчен Лондонга барды һәм Һаррины Миссис Фиггта калдырды. Бу юлы Миссис Фиггның йортында элеккечә начар түгел иде. Аның бер мәчесенә сөртенеп китеп, аягын сындырганы ачыкланды, һәм хәзер ул аларга элеккечә гашыйк түгел икән. Фигг Һаррига телевизор карарга рөхсәт итте һәм тәменә күрә еллар буе киштәдә ятканга охшаган шоколад кексы белән сыйлады. +Кичен исә Дадли өйнең түр ягында җыелган гаиләсе алдында яңа мәктәп киемен киеп йөреп күрсәтте. Сасынгс егетләре куе-кызыл фрак, әфлисун пумпы һәм канотье дигән яссы салам эшләпә кия икән. Алар әле укытучы күрмәгәндә бер-берсен сугар өчен төенле таяк та йөртә булып чыкты. Бу олы тормышка әзерлек дип санала. +Өр-яңа пумпасын, ягъни өсте капчыксыман киң, ә асты тар итеп тез астында кыстырылган чалбарын кигән Дадлига карап, Вернон җизни, дулкынланып, бу күренешне тормышында иң горурланырлык мизгеле дип әйтте. Петуния апа исә үкереп елый башлап, бу чибәр, инде үсеп җиткән егетнең аның Нәни Дадли-балакае булуына һаман ышаналмавын белдерде. Ә Һарри исә авыз да ачырга куркып утырды. Көлеп җибәрмәскә тырышканга, ике кабыргасы менә сынам, менә сынам хәленә җиткән иде инде. +Икенче көнне Һарри иртәнге ашка төшкәндә, аш бүлмәсендә борынны ярырлык сасы ис таралган иде. Күрәсең, ул юынгыч янындагы зур тимер мичкәдән килә иде. Якынрак килеп карагач, мичкәнең соры суда йөзеп йөргән шакшы чүпрәкләр белән тулганы ачыкланды. +— Бу нәрсә? - дип сорады Һарри. Петуния апа, Һарри сорау биргәндәге гадәтен саклап, иреннәрен кысты. +— Сиңа мәктәпкә яңа кием, - диде ул. +Һарри янә мичкәгә карап куйды. +— Әлбәттә, - диде ул. - Киемнең юеш булырга тиешлеген онытканмын. +— Исәрләнмә, - дип кырт кисте Петуния апа. - Мин Дадлиның элеккеге киемен соры төскә буйыйм. Әзер булгач, ул өр-яңа булып күренәчәк. +Һарри киемнең чыннан да яңарачагында шикләнә иде, әмма каршы сүз дәшмәде. Өстәл артына утырды да, Стоунволл Һайда беренче көнендә нинди кыяфәттә булачагы, иске фил тиресен кигән малайга охшаячагы турында уйларыннан котылырга тырышты. +Бүлмәгә Вернон җизни белән Дадли кергәч, алар шунда ук Һарриның яңа мәктәп киеменнән борыннарын җыердылар. Вернон җизни, гадәттәгечә, үз газетасын укый башлады, Дадли исә хәзер гел үзендә йөрткән таяк белән өстәлгә шакырга тотынды. +Шул мәлдә ишектәге хат ярыгының шыкырдавы һәм идән келәменә хатларның килеп төшүе ишетелде. +— Хатларны алып кил әле, Дадли, - диде Вернон җизни, газетасыннан аерылмыйча. +— Һарри китерсен. +— Хатларны китер, Һарри. +— Дадли китерсен. +— Дадли, аңа таягың белән төрт әле. +Һарри таяктан читкә тайпылды да хатлар артыннан китте. Ишек алдында өч хат ята иде: Вернон җизнинең Уайт утравында ял иткән апасы Марджтан сәлам кәгазе, эчендә, күрәсең, хисап кәгазе салынган көрән конверт һәм Һаррига дигән хат. +Һарри аны кулына алды һәм текәлеп калды, аның йөрәге дөп-дөп тибә башлады. Гомерендә беркемнең дә, бертапкыр да аңа хат җибәргәне булмады. Аңа кем язсын? Аның дуслары да, башка туганнары да юк, ул хәтта китапханәдә дә теркәлмәгән, шуңа күрә аңа "Китапны кайтарыгыз" дигән хатлар да килми иде. Ләкин хәзер аның кулында аңа дигән хат, адресы да гади һәм төгәл, хата булырга мөмкин түгел: +Мистер Һ. Поттер +Баскыч астындагы чолан +Бүрекүз урамы, 4 +Литтл Уингинг +Сарри +Бу калын һәм авыр конверт сарырак пергаменттан ясалган, ә адрес яшелзөбәрҗәт кара белән язылган. Сәер конвертның маркасы да юк иде. +Калтыранган кулы белән хатны боргач, Һарри куе-кызыл балавызлы, тугра белән бизәлгән мөһер күрде. Туграда арыслан, бөркет, бурсык һәм елан, уртасында исә - зур Һ хәрефе. +— Әйдә тизрәк бул, әй малай, - дип кычкырды Вернон җизни ашханәдән. - Нишлисең син анда, бомбасы юкмы дип тикшерәсең әллә? +Вернон җизни үз мәзәгеннән үзе көлеп җибәрде, ә Һарри, һаман үз хатына карап, аш бүлмәсенә керде. Вернон җизнигә аның хисап кәгазе белән сәлам кәгазен тоттырып, ул әкрен генә үзенең сары пергаментлы хатын ача башлады. +Вернон җизни җитез генә хисапны ачып, канәгатьсез генә мышнады да, сәлам кәгазенә күчте. +— Мардж авырый икән, - диде ул Петуния апага. - Ниндидер сәер нәрсә ашаган... +— Әти! - Дадли кинәт кенә кычкырып җибәрде. - Һаррига нәрсәдер килгән! +Һарри конверт кебек үк сары пергаментта язылган хатны ача башлаган иде инде, тик Вернон җизни аны кулыннан тартып алды. +— Бу - минеке! - диде Һарри, хатны кире кайтарырга тырышып. +— Сиңа кем язсын? - Вернон җизни мыскыллы гына елмайды һәм бер кулы белән хатны ачып, аңа күз салды. Шулчак аның кызыл йөзе кинәт кенә светофордан да тизрәк яшелләнде. Эш шуның белән генә бетмәде. Берничә мизгелдән аның йөзе солы боткасы кебек соры булды. +— П-П-Петуния! - диде ул авыр сулап. +Дадли хатны тартып алырга тырышты, тик Вернон җизни кәгазь тоткан кулын өскә күтәрде. Петуния апа кызыксынып хатның беренче юлын укыды. Бер мизгелгә ул аңын югалтачак сыман күренде. Ул, тамагына тотынып, авыр гына сулап куйды. +— Вернон! Йә Ходам! Вернон! +Алар Һарри һәм Дадлиның бүлмәдә булганын онытып бер-берсенә карап куйдылар. Дадли исә битарафлыкка күнекмәгән иде. Ул таягы белән әтисенең башына сукты. +— Мин хатны укырга телим! - диде ул каты итеп. +— Мин аны укырга телим, - диде Һарри ачулы гына. - Ул - минеке! +— Икегез дә, ычкыныгыз моннан! - каркылдады Вернон җизни, хатны кире конвертка тыгып. +Һарри селкенмәде. +— МИҢА МИНЕМ ХАТНЫ БИРЕГЕЗ! - дип кычкырды ул. +— Миңа да укырга бир! - дип таләп итте Дадли. +— ЧЫГЫГЫЗ! - дип акырды Вернон җизни һәм Һарри белән Дадлины якаларыннан эләктереп, аларны коридорга атып бәрде, артларыннан аш бүлмәсенең ишеген ябып куйды. +Һарри белән Дадли шунда ук ачкыч тишеге өчен усал, ләкин тавышсыз сугыш оештырдылар, Дадли җиңгәч, Һарри, күзлегенең бер колакта гына асылынуына игътибар итмичә, идәнгә ятып, ишек белән идән арасындагы ярыкка колагы белән терәлде. +— Вернон, - диде Петуния апа калтыраган тавыш белән, - адреска кара, аның кайда йоклаганын алар ничек белгәннәр соң? Синеңчә, алар өебезне күзәтәләрме? +— Күзәтәләр, шымчылык итәләр, бәлки артыбыздан йөриләрдер, - мыгырдады Вернон җизни. +— Нишләргә соң, Вернон? Бәлки җавап бирергәдер? Без теләмибез, дип язаргадыр? +Һарри Вернон җизнинең ялтырап торган түфлиләре бүлмә буйлап алга-артка йөргәнен күрде. +— Юк, - диде ул ниһаять. - Юк, без җавап бирмәбез. Алар җавапны алмасалар... Әйе, яхшырак булыр... Без берни эшләмәячәкбез... +— Ләкин... +— Минем өемдә аның кебекләр кирәкми, Петуния! Без аны алганда, бөтен бу куркыныч нәрсәләрен юкка чыгарачакбыз дип вәгъдә бирмәдекме? +Шул кичтә, эшеннән кайткач, Вернон җизни гомердә кылмаганны эшләде: ул Һарриның чоланына керде. +— Минем хат кайда? - дип сорады Һарри, Вернон җизни аның ишегенә кысылып кергәч. - Миңа кем язган? +— Беркем дә, алар ялгышканнар, - диде Вернон җизни. - Мин аны яндырдым. +— Анда хата юк иде, - диде Һарри ачу белән. - Анда чоланга диелгән иде бит. +— ТЫНЛЫК! - дип акырды Вернон җизни, һәм түшәмнән берничә үрмәкүч килеп төште. Ул берничә тирән сулыш ясады да, йөзен елмаерга мәҗбүр итте, читтән караганда, бу аның өчен бик тә авыртулы эш сыман булып күренде. +— Әйе, эээ, Һарри, чоланың турында. Без Петуния апаң белән уйладык та... син инде шактый үстең, без сине Дадлиның икенче йокы бүлмәсенә күчерсәк яхшырак булыр дидек. +— Ник? - дип сорады Һарри. +— Сорама! - дип ырлап куйды Вернон. - Әйберләреңне өскә күтәр, хәзер үк! +Дурсльләр өендә дүрт йокы бүлмәсе бар иде: берсе Вернон җизни белән Петуния апаныкы, икенчесе - кунаклар өчен (гадәттә, Вернонның апасы Мардж йоклый), өченчесе - Дадли йоклаган бүлмә, һәм тагын берсендә Дадлиның барлык уенчыклары һәм үз бүлмәсенә сыймаган әйберләре саклана иде. Һаррига барлык әйберләрен яңа бүлмәсенә кертер өчен бер менү дә җитте. Ул ятакка утырып, тирә-ягына карады. Мондагы әйберләрнең барысы да диярлек ватык иде. Бер ай элек алынган видеокамера кайчандыр күршеләр эте белән бәрелешкән кечкенә уенчык танк өстендә ята, почмакта Дадлиның беренче телевизоры тора, ул аны яраткан тапшыруы тукталгач аягы белән типкән иде. Икенче почмакта зур читлек тора, элек анда тутый кош яши иде, аны Дадли мәктәптә чын һава мылтыгына алыштырган иде дә, өстенә утырып сындырган бу мылтык та хәзер бер киштәдә ята. Калган киштәләр китап белән тулган. Бүлмәдә бердәнбер яңа, кеше тимәгән булып күренгән әйберләр шул китаплар иде. +Аста Дадлиның әнисенә елаган тавышы ишетелә иде: +— Мин аның анда йоклавын теләмим! Миңа ул бүлмә кирәк! Аны куып чыгарыгыз! +Һарри авыр сулап куйды һәм ятагына сузылды. Кичә ул монда эләгер өчен теләсә нәрсә эшләр иде. Бүген исә ул хаты белән чоланда да утырырга риза булды. +Киләсе көнне иртәнге аш вакытында барысы да тавыш-тынсыз утырды. Дадли исә тәмам аптырашта иде. Ул акырып та карады, әтисенә таягы белән дә сукты, әнисенә дә типте, ташбакасын бакчага ыргытты, тик аңа бүлмәсен барыбер кайтармадылар. Һарри кичәге хәлләр турында уйлап утырды һәм хатны коридорда ук ачмавына үкенде. Вернон җизни белән Петуния апа бер-берсенә ямансу гына карап утыралар иде. +Хатлар килгәч, Һаррига иртә буе якты чырай күрсәтергә тырышкан Вернон җизни хатлар артыннан Дадлины җибәрде. Дадлиның коридор буйлап атлап, юлында очраган һәрнәрсәгә Сасынгс таягы белән сугуы ишетелде. Шуннан соң ул кычкырып җибәрде: "Монда тагын бер хат! Мистер Һ. Поттер, Иң кечкенә йокы бүлмәсе, Бүрекүз урамы, 4..." +Буыла-буыла кычкырып, Вернон җизни урынынан сикереп торды һәм коридорга йөгерде. Һарри аның артыннан ашыкты. Вернонга хатны тартып алыр өчен Дадлины идәнгә егарга туры килде, тик бу җиңел түгел иде, чөнки Һарри аны муеныннан тотты. Бер минут буена барган сәер көрәш барышында һәркемгә берничә кат Сасынгс таягы тиде, шуннан соң Вернон җизни, Һарриның хатын кулында тотып, торып басты. +— Үз чоланыңа, ягъни, бүлмәңә бар, - диде ул карлыккан тавышы белән Һаррига. - Дадли, син дә бар! +Һарри яңа бүлмәсендә ары-бире атлады. Кемдер аның чоланнан күчкәнен дә, беренче хатны укый алмаганын да белеп алган. Димәк, алар тагын кабатлаячак микән? Ярар, бу юлы аларның эше барып чыгар. Һарриның планы бар иде. +*** +Кайчандыр ватык булган, әмма хәзер инде төзәтелгән сәгать уяткычы иртәнге алтыда шалтырады. Аны тиз генә сүндереп, Һарри бер тавыш та чыгармыйча киенде. Аңа Дурсльләрне уятырга һич тә ярамый. Ул утларны да кабызмыйча аска төште. +Ул хат ташучыны Бүрекүз урамы почмагында көтәргә һәм хатларны беренче булып алырга җыена иде. Караңгы коридор буйлап ишеккә таба атлаганда аның йөрәге тимерче чүкече сыман тибә иде һәм шул мизгелдә... +— АААААА! +Һарри һавага очып сикерде, чөнки ул ниндидер зур һәм йомшак нәрсәгә басты Ниндидер җанлы нәрсәгә! +Өстә утны кабыздылар һәм Һарри, коты очып, бу зур, йомшак нәрсәнең Вернон җизнинең йөзе булганын аңлады. Вернон җизни өй ишеге астында йокы капчыгында ята иде. Күрәсең, ул Һарриның уенда ни булуын аңлап, аның планы барып чыкмасын өчен шунда яткан булган. Ярты сәгатьләп ул Һаррины иләде дә, шуннан соң аңа бер чынаяк чәй ясарга кушты. Һарри моңсу гына аш бүлмәсенә сөйрәлде, кире килүенә исә хатлар нәкъ Вернон җизнинең кулына эләккән иде инде. Һарри яшел кара белән язылган өч хатны күреп алды. +"Мин..." - дип башлады ул, тик Вернон җизни аның каршында ук бу хатларны ертып атты. +Бу көнне Вернон җизни эшенә бармады. Ул өйдә калып, хатлар өчен ясалган ярыкны ямап куйды. +— Күрәсеңме, - диде ул кадак тулы авызы белән Петуния апага. - Хатларын китерә алмасалар, бу эштән баш тартырлар. +— Мин моңа бик шикләнәм, Вернон. +— Оу, бу кешеләрнең акылы бик сәер эшли, Петуния, алар синеңчә яки минемчә уйламый, - диде Вернон җизни һәм Петуния апа яңа гына китергән җимеш бөккәне белән кадак кага язды. +*** +Җомга көнне Һаррига кимендә унике хат килде. Ишектәге хат ярыгына тыгып булмагач, аларны ишек астына кыстырдылар, ә берничәсен хәтта беренче каттагы бәдрәфнең кечкенә тәрәзәсенә тыктылар. +Вернон җизни янә өйдә калды. Бөтен хатларны яндыргач, ул чүкеч белән кадаклар тотып, беркем кермәсен өчен алгы һәм арткы ишек кырындагы тишекләрне ныклап кадаклап куйды. Ул борын астыннан гына "тип-тап..." дип мыгырдады һәм колагына ишетелгән һәр кыштырдауга сикереп торды. +*** +Шимбә көнне эшләр кулдан ычкына башлады. Һаррига язылган егерме хат өйгә эләгер өчен юл таба алды. Алар кадакланган ишекләрне күреп бик нык гаҗәпләнгән сөтче абый тәрәзә аркылы биргән ике дистә йомырканың һәрберсенә тырышып бөкләнгән хәлдә яшерелгән иде. Вернон җизни ярсып почтага һәм сөт кибетенә шалтыратып, гаеплене эзләгән вакытта Петуния апа хатларны ризык миксерында юк итте. +— Кемнең синең белән шулкадәр сөйләшәсе килә соң? - дип гаҗәпләнеп сорады Дадли Һарридан. +*** +Якшәмбе иртәсендә Вернон җизни иртәнге аш өстәле артында талчыккан һәм бераз авырган, ләкин шулай да бәхетле кыяфәт белән утырды. +— Якшәмбе көнне хатлар килми, - дип шатланып әйтте ул, гәҗитен мармелад белән буяп. - Каһәр суккан хатлар бүген юк. +Ул сөйләп тә бетермәде, камин төтенлегеннән кинәт кенә нәрсәдер очып чыгып, аның башына сукты. Киләсе мизгелдә утыз-кырыклап хат каминнан бүлмәгә сызгырып очып керделәр. Дурсльләр башларын иде, ә Һарри һавадан бер хатны булса да тотарга тырышты. +— Кит! КИТ! +Вернон җизни Һаррины биленнән тотып, коридорга ыргытты. Петуния апа белән Дадли башлары өстеннән кулларын күтәреп йөгереп чыкканнан соң, Вернон җизни бүлмә ишеген япты. Алар хатларның һаман диварларга һәм идәнгә бәрелеп, бүлмәгә тулганын ишетте. +— Җитәр! - диде Вернон җизни. Ул тыныч сөйләшергә тырышты, әмма шул ук вакытта мыегыннан учма-учма төк йолкыды. - Без моннан китәбез. Биш минуттан барыгыз да әзер килеш аста булыгыз. Бераз киемнәр алыгыз. Дәшмәгез! +Ул яртылаш йолкып алынган мыегы белән шулкадәр куркыныч күренгәнгә, беркем дә аңа каршы дәшергә җөрьәт итмәде. Ун минуттан алар кадак кагылган ишекләрне бәреп чыгып, машинада утыралар иде инде. Дадли арткы урында үпкәләгән килеш мышнап утырды, чөнки әтисе үзенең спорт сумкасына телевизор, санак һәм видеомагнитофонны тыгарга маташып, көтәргә мәҗбүр иткән өчен аңа берне эләктерде. +Алар кузгалдылар. Машинада озак бардылар. Хәтта Петуния апа да аларның кая барганын сорарга җөрьәт итмәде. Берничә тапкыр Вернон җизни кинәт кенә борылып, кире якка китте. +"Эзне югалтсыннар... эзне югалтсыннар", - дип мыгырданып утыра иде ул. +Алар, ашарга да туктамыйча, көне буе бардылар. Караңгы төшкәч, Дадли шыңшый башлады. Аның гомерендә бу иң начар көн иде. Ул ач иде, ул карарга теләгән биш яраткан телетапшыруын күрми калды. Аның беркайчан да шулай озак итеп санагындагы уеннарсыз калганы юк иде. +Вернон җизни, ниһаять, зур шәһәр кырындагы күңелсез күренгән кунакханә янында туктады. Дадли белән Һарри күгәрек исле ике ятаклы бер бүлмәне бүлештеләр. Дадли гырылдый башлады, Һарри исә йокламыйча тәрәзә төбендә утырды. Узып барган машиналарның утларына карап уйлана иде ул... +*** +Иртәнге ашка аларга күгәргән кукуруз кисәкләре һәм әче помидорлар белән кыздырылган тостлар бирделәр. Алар тукланырга да өлгермәде, яннарына кунакханә хуҗасы килде. +— Гәфу итегез, арагызда Мистер Һ. Поттер юкмы? Аңа йөзгә якын хат килгән, әнә теге өстәлдә яталар. +Ул аларга конвертны сузды һәм барысы да яшел кара белән язылган сүзләрне укый алды: +Мистер Һ. Поттер +17 нче бүлмә +"Рэйлвью" кунакханәсе +Коукворт +Һарри хатны алырга дип кулын сузды, тик Вернон җизни аның кулына сукты. Кунакханә хуҗасы сүзсез карап куйды. +— Мин аларны алырмын, - диде җизни һәм хуҗа артыннан атлады. +*** +— Кадерлем, кире кайтсак яхшырак булмасмы? - берничә сәгатьтән соң Петуния апа юаш кына итеп сорау бирде. Вернон җизни аны ишетмәгәнгә салышты. Беркем дә аларның кая юл тотканнарын белми иде. Ул аларны урман уртасына китерде, анда чыкты да, башын какты һәм яңадан машинага утырып, юлны дәвам итте. Шул ук хәл сөрелгән басу уртасында, һәм асылмалы күпердә, һәм күпкатлы машина кую урынында кабатланды. +— Әти акылдан язган, шулаймы? - дип сорады Дадли Петуния ападан соңрак. +Диңгез буенда туктагач, Вернон җизни аларны машинада бикләп калдырды һәм каядыр югалды. +Яңгыр ява башлады. Эре тамчылар машина түбәсенә тамды. Дадли үксеп куйды. +— Бүген дүшәмбе, - диде ул әнисенә. - Бүген кич белән "Бөек Умберто" тамашасын күрсәтәләр. Минем телевизор булган урында тукталасым килә. +Дүшәмбе. Һарриның исенә бер нәрсә төште. Бүген дүшәмбе булса, ә бу мәсьәләдә Дадлига таянып була, чөнки ул телевизордагы һәр тапшыруның көнен белә, димәк, иртәгә аның туган көне. Әлбәттә, аның туган көннәрен күңелле дип атап булмый, узган ел Дурсльләр аңа элгеч белән Вернон җизнинең иске оекбашларын бүләк иткәннәр иде. Шулай да, сиңа көн саен унбер яшь тулмый бит. +Вернон җизни елмаеп кире кайтты. Аның кулында озын нечкә төргәк бар иде, әмма ул Петуния апага нәрсә сатып алганын әйтмәде. +— Мин шәп урын таптым! - диде ул. - Әйдәгез, чыгыгыз! +Тышта бик салкын иде. Вернон җизни диңгездәге ерак кыяга ымлап күрсәтте. Кыя башында күз алдына китереп булган иң ярлы алачык тора иде. Билгеле, анда телевизорның юклыгы аңлашыла иде. +— Бүген кичен давыл вәгъдә иттеләр, - шат Вернон җизни кулларын ышкыды. - Ә бу джентельмен безгә көймәсен биреп торырга ризалашты! +Алар янына тешсез карт абзый якынлашты. Ул, яман гына елмаеп, корычтай дулкыннарда сикергән иске көймәгә бармагы белән төртә иде. +— Мин ашарга әйберләр алдым, - диде Вернон җизни. - Әйдәгез, киттек! +Көймәдә салкын иде. Бозлы су, чәчрәп, муенга тия, ә салкын җил битләрне чеметеп өрә иде. Бер сәгатькә сузылган сыман тоелган юлдан соң алар кыяга барып җиттеләр. Вернон җизни, ташларда шуып һәм абынып, аларны кәкрәйгән йортка алып китте. +Өй эче коточкыч иде: диңгез суүсемнәре исе таралган, агач диварлардагы тишекләрдән әче җил сызгыра, ә камин буш һәм дымлы иде. Йортта ике генә бүлмә бар иде. +Вернон җизни китергән ризык дигән нәрсә дүрт банан һәм һәрберсенә берәр пакет чипс булып чыкты. Ашаганнан соң ул чипс пакетлары белән белән камин ут тергезеп карады, ләкин пакетлар янарга теләмичә җыерылды һәм бүлмәне зәһәр төтен белән тутырды. +— Теге хатлар хәзер кирәк булыр иде - диде ул күтәренке кәефтә. +Аның кәефе бик яхшы иде. Билгеле, ул бу давылда беркем дә хат тапшырыр өчен алар янына килмәс дип уйлый иде. Һарри аның белән килешмичә булдыра алмады, гәрчә бу фикер аны бер дә сөендермәсә дә. +Төн җитүгә вәгъдә ителгән давыл да башланып китте. Көчле дулкыннар йорт диварларына чәчрәде, көчәя барган җил пычрак тәрәзәләргә бәрелде. Петуния апа күгәрә башлаган берничә юрган табып, көяләр ашаган ятакта Дадлига йокы урынын әзерләде. Үзе исә Вернон җизни белән күрше бүлмәдәге шыксыз караватка ятты. Һаррига исә идәндәге иң йомшак урынны табып, иң юка, тишекле юрган белән ятарга туры килде. +Давыл көчәя торды, Һарри исә йоклый алмады. Ул салкыннан бөреште, җайлырак урнашырга тырышып карады, өстәвенә ашказаны да ачлыктан быгырдый иде. Дадли йоклап китте һәм гырылдый башлады, тик күк күкрәү аның тавышын басты. Дадлиның сәгате караңгыда яктырта иде, хәзер аның ятактан асылынган кулындагы бу сәгать Һаррига ун минуттан соң унбер яшь тулачагын күрсәтә. Ул минут укларының хәрәкәтен карап ята, башында исә Дурсльләр аның туган көнен искә төшерерләрме дигән уй. Әмма моннан күбрәк ул аңа хат язучының кайда булуы белән кызыксына иде. +Биш минут калды. Һарри тышта ят тавыш ишетте. Ул түшәм ишелеп төшмәсә ярар дип өметләнде. Хәер, алай бәлки җылырак та булыр де. Дүрт минут. Бәлки, Бүрекүз урамындагы өй хатлар белән тулы булыр да, Һарри берсен булса да эләктерә алыр? +Өч минут калды. Әле генә бу каты тавышны диңгез чыгардымы ул? Ә бу (ике минут...) сәер кыштырдау каян икән? Кыяның бер кисәге диңгезгә ишелде әллә? +Бер минуттан соң аңа унбер тулачак. Утыз секунд... егерме... ун... тугыз... Бәлки Дадлины уятып, аның ачуын китереп алырга... өч... ике... бер... +БУМ! +Бөтен алачык тетрәп куйды һәм Һарри кинәт кенә идәнгә утырды һәм ишеккә карап текәлде. Тышта кемдер ишек шакый иде. +ДҮРТЕНЧЕ БҮЛЕК +Ачкычлар сакчысы +БУМ! Яңадан шакыдылар. Дадли дерт итеп уянды. +Артта ишек ачылды һәм бүлмәгә авыр сулап Вернон җизни керде. Аның кулында мылтык иде. Хәзер ул кичен сатып алган озын нечкә төргәктә нәрсә ятканы ачыкланды. +— Кем бар? - дип кычкырды ул. - Кисәтәм: минем кулымда мылтык! +Бер мизгелгә тынлык урнашты. Шуннан соң... +БАМ! +Ишеккә шулкадәр каты итеп суктылар ки, ул хәтта күгәннәрен очып чыкты һәм авыр гөрселдәп идәнгә ауды. +Бусагада алып гәүдәле кеше басып тора иде. Тузган озын чәче һәм буталып беткән кыргый сакалы аның йөзен тулысы белән диярлек капласа да, чәч арасында сәдәф сыман ялтыраган кара күзләрен күреп була иде. +Алып, башы түшәмнән бераз булса да астарак булырлык итеп иелде дә, алачыкка керде. Идәннән ишекне күтәреп алды һәм җиңел генә урынына куйды. Тыштагы давыл тавышы бераз тынгандай булды. Аннары алып алачык хуҗаларына борылды. +— Чәй куймассыз микән? Юлда арытты бераз... +Ул коты очып, кымшанырга да курыккан Дадли утырган диванга таба атлады. +— Кая, күч тегендәрәк, күзле бүкән, - диде ул. +Дадли чыелдап әнисе артына йөгерде; куркып беткән Петуния апа үзе дә Вернон җизни артына баскан иде инде. +— Менә бит безнең Һарри! - диде алып. +Һарри аның сакал баскан усал кыргый йөзенә карады һәм сәдәф күзләрнең елмаюдан кысылганын күрде. +— Сине соңгы тапкыр күргәндә, бәләкәй генә идең әле, - диде алып. - Син әтиеңә охшагансың, әмма күзләрең нәкъ әниеңнеке. +Вернон җизни шыгырдаган сәер тавыш чыгарды. +— Моннан чыгып китүегезне таләп итәм, сэр! - дип кычкырды ул. - Сез көч кулланып бәреп кердегез! +— Аһ, авызыңны яп әле, тинтәк Дурсль! - диде алып. Ул диван аркасыннан үрелеп, Вернон җизни кулындагы мылтыкны тартып алды да аны, әйтерсең, җилем кисәген, төенгә бәйләде һәм почмакка ыргытты. +Вернон җизни койрыгына баскан тычкан кебек чыелдап куйды. +— Һарри, - диде алып, Дурсльләргә арты белән борылып. - Туган көнең котлы булсын. Минем сиңа бирәсе әйбер бар бит... тик мин аңа юлда ялгыш утырдым бугай, тик тәме аңа гына үзгәрмәгәндер. +Ул кара курткасының эчке кесәсенә үрелеп, бераз таушалган кәгазь савыт тартып чыгарды. Һарри калтыраган куллары белән аны ачты. Аның эчендә өстенә яшел белән "Туган көнең котлы булсын, Һарри" дип язылган, үзе сылашып торган зур шоколад торты иде. +Һарри алыпка карады. Аның рәхмәт әйтәсе килгән иде, тик бу сүз авызга барып җитмәде, ул "Сез кем?" дип сорады. +Алып көлеп куйды. +— Дөрес, мин үзем белән таныштырмадым бит. Рубеус Һагрид булам, мин Һогвартс ачкычлары һәм җирләренең сакчысы. +Ул, зур учын сузып, Һарриның бөтен кулын кысты. +— Чәй буламы инде, юкмы? - диде ул кулларын ышкып. - Берәр катырак нәмәстәкәй дә ярап куяр. +Аның күзләре җыерылган чипсы пакетлары яткан каминга төште, һәм ул фыркылдап куйды. Ул учакка таба иелде; алар аның ни эшләгәнен күрмәде, әмма ул бер мизгелдән кире урынына утырганда, каминда ут кабынган иде. Бөтен алачыкка җемелдәвек яктылык таралды, һәм Һарри, җылы ваннага утыргандагы кебек, тәнен рәхәт җылы биләп алганын тойды. +Һагрид үзенең авырлыгыннан бөгелгән диванга кире утырды һәм киеменең әллә ничә кесәсеннән төрле әйбер чыгара башлады: бакыр чәйнек, сосискалар салынган бөгәрләнгән пакет, кисәү агачы, берничә чынаяк һәм гарәбә төсле эчемлек шешәсе. Чәй ясарга керешкәнче ул шул шешәдән эчеп алды. Тиздән бүлмәгә кыздырылган сосиска исе таралды. Алып эш белән мәшгуль булган арада беркем бер сүз дә эндәшмәде, ләкин ул кисәү агачыннан майда кызган алты сосисканы алгач, Дадли чак кына кымшанып куйды. Вернон җизни шунда ук аңа кычкырып җибәрде: +— Нәрсә генә бирсә дә, алма, Дадли! +Алып көлемсерәп куйды. +— Чиләнмә, Дурсль, синең аяклы бәлеш малаеңның башка тазарасы юк инде. +Ул сосискаларны Һаррига сузды, ә ул исә шулкадәр ач булганга, гомерендә моннан да тәмлерәк ризык ашамаган төсле иде. Әмма ул барыбер күзләрен алыптан ала алмады. Ахыр чиктә, беркемнең дә аңа бернәрсә аңлатырга җыенмавын күргәч, ул үзе сорау бирергә мәҗбүр булды: +— Гафу итегез, ләкин мин һаман сезнең кем булуыгызны белмим, - диде ул. +Алып бер йотым чәй эчте дә авызын кул арты белән сөртеп куйды. +— Миңа Һагрид дип эндәш, - диде ул. - Мине барысы да шулай атап йөртә. Инде әйткәнемчә, мин Һогвартсның ачкычлар сакчысы. Һогвартс турында барысын да беләсең инде, әлбәттә. +— Э... юк, - диде Һарри. +Һагрид шаккатты. +— Гафу итегез, - диде Һарри тиз генә. +— Гафу итегез? - дип бакырды Һагрид, күләгәдә качкан Дурсльләргә борылып. - Алар гафу үтенергә тиеш! Хатларыңны алмавыңны әйткәннәр иде анысы, әмма Һогвартс турында белмисең дип уйлап та карамадым! Әтиең белән әниең барысына да кайда өйрәнгәннәр дип кызыксынмадыңмыни? +— Нәрсәгә ул - барысына? - дип сорады Һарри. +— НИЧЕК ИНДЕ НӘРСӘГӘ? - Һагридның тавышы күк күкрәве төсле яңгырады. - Чак кына сабыр ит әле! +Ул сикереп торды. Ачуланган хәлендә ул алачыкка сыймас сыман күренде. Дурсльләр исә диварга елыштылар. +— Сез нәрсә... - ул Дурсльләргә акыра башлады. - Бу малай, бу малай! Ул БЕРНИ ДӘ белми әллә? +Һарри бу абзый артык шаяра башлады дип уйлады. Ул бит мәктәпкә йөри һәм аның билгеләре начар түгел. +— Мин кайбер нәрсәләрне беләм, - диде ул. - Мәсәлән, математика һәм бүтән нәрсәләр белән таныш мин. +Ләкин Һагрид кулын гына селтәде дә әйтте: +— Безнең дөнья турында димен мин. Синең дөньяң. Әти-әниеңнең дөньясы. +— Нинди дөнья? +Һагрид шартлар дәрәҗәгә җитте. +— ДУРСЛЬ! - диде ул дыңгырдаган тавыш белән. +Ап-ак булган Вернон җизни авыз эченнән "мимбл-вимбл" кебегрәк сүзләр пышылдагандай булды. Һагрид гаҗәпләнеп Һаррига карады. +— Син әтиең белән әниең турында белергә тиеш. — диде ул. Мин әйтәм, алар данлыклы кешеләр. Син дә данлыклы шәхес. +— Нәрсә? Минем... минем әти белән әни билгеле кеше булмаганнар, каян чыгып әйтәсез моны? +— Син бит белмәйсең... белмәйсең... +Һагрид бармакларын чәч арасына батырды, әмма күзен Һарридан алмады. +— Син аларның кемнәр икәнен белмәйсеңме? — дип сорады ул соңгы тапкыр. +Кинәт кенә Вернон җизнинең теле кайты. +— Җитәр! — дип әмер бирде ул. Туктагыз хәзер үк, сэр! Мин бу малайга нәрсә дә булса сөйләргә рөхсәт бирмим! +Вернон Дурсльдән күпкә кыюрак кеше дә Һагридның хәзерге карашыннан артка чүгер иде; Һагрид сөйли башлагач, аның һәрбер иҗеге ярсудан калтырап чыга иде шикелле. +— Сез аңа беркайчан да сөйләмәдегезмени? Дамблдор аңа калдырган хатта нәрсә язылганын беркайчан да әйтмәдегезме? Мин анда булдым! Дамблдорның хат калдырганын күрдем мин, Дурсль! Сез шул еллар буе шуны яшердегезме? +— Нәрсәне миннән яшергәннәр? — дип сорады Һарри, түземсезлек белән. +— ТУКТАГЫЗ! МИН ТЫЯМ! — дип кычкырды Дурсль курку белән. +Петуния апа куркып, авыр сулап куйды. +— Аһ сез, мие аккан нәмәләр, — диде Һагрид. — Һарри, син - тылсымчы. +Алачыкта тынлык урнашты. Диңгез шавы белән җил сызгыруы гына ишетелә иде. +— Мин кем? - Һарри шаккаткан иде. +— Син тылсымчы инде, әлбәттә, — диде Һагрид, диванга утырып. Мескен диван тагын да аскарак бөгелде. — Шәп тылсымчы син. Тагын бераз укып та алсаң! Мондый ата-ана белән тагын кем була аласың инде син, ә? Йә, хәзер хатыңны укы инде. +Һарри кулларын сузды һәм яшел кара белән "Мистер Һ. Поттерга, Идән, Диңгездәге-Кыядагы-Алачык, Диңгез" дип язылган саргылт конвертны алды. Хатны тартып чыгарып укый башлады: +ҺОГВАРТС ТЫЛСЫМ ҺӘМ СИХЕР МӘКТӘБЕ +Директор: Альбус Дамблдор +(I класс Мерлин ордены иясе, Бөек тылсымчы, Өлкән әфсенче, Халыкара тылсым +чылар конфедерациясенең Югары мөстәкыйльбашы) +Кадерле Поттер әфәнде, +Олы шатлык илә Һогвартс тылсым вә сихер мәктәбендә укыр өчен урыны гыз барлыгын хәбәр итәбез. Үтенеп сорыйбыз, түбәндә язылган китаплар һәм кирәк-ярак әсбаплар исемлеге белән танышсагыз иде. +Дәресләребез 1 сентябрьдә башлана. 31 июльдән соңармыйча ябалак җибәрсәгез иде. +Минерва МакГонагалл, +Директор урынбасары +Һарриның башында фейерверк сыман бер-бер артлы сораулар калыкты, әмма ул кайсын беренче итеп бирергә белмәде. Берничә минуттан соң ул, тотлыгып, Һагридка дәште: +— Ябалак җибәрергә дигәннәр - нәрсә дигән сүз бу? +— Горгона катыргыры, әле ярый искә төшердең, — диде Һагрид һәм олы атны җиргә егардай көчле кулы белән маңгаена сукты, ә аннары икенче кесәсеннән ябалак - чып-чын, тере, әзрәк йоннары тырпайган ябалак - тартып чыгарды, шулай ук пергамент төргәге һәм озын каурый каләм алды. Тел очын теш арасына куеп, ул хат язарга тотынды, ә Һарри исә аны өстен-аска укый алды. +Кадерле Дамблдор әфәнде, +Һаррига хатын тапшырдым. +Иртәгә әйберләрен алырга барабыз. +Һава торышы әкәмәт начар. Сез иминдер дип өметләнәм. +Һагрид +Һагрид хатны төрде, ябалакка бирде, кош исә төрелгән кәгазьне томшыгына кысты, Һагрид ишекне ачып, ябалакны давыллы диңгез өстенә очырып җибәрде. Аннан ул, бу хәл телефоннан сөйләшкән сыман гап-гади күренеш булгандай, тыныч кына кире диванга утырды. +Һарри ачык авыз белән утырганын аңлады да аны тиз генә япты. +— Кайда туктап калдым әле мин? — диде Һагрид, әмма шул вакыт камин янына һаман ап-ак йөзле, әмма усал кыяфәтле Вернон җизни чыкты. +— Ул беркая да бармый, — диде ул. +Һагрид көлеп куйды. +— Йә, синең ише бөек магл аны ничек туктатыр икән, ә? — дип сорады ул. +— Кем? — дип сорау бирде Һарри, зур кызыксыну белән. +— Магл, — дип җаваплады Һагрид. — Менә алар кебек тылсымчы булмаган халыкны шулай атыйлар. Синең бәхетсезлегең инде бу, чөнки сиңа гомеремдә күргән иң магл маглларда үсәргә туры килде. +— Аны үзебезгә алганда мондый юк-барны ташларга дип ант эчтек без! — диде Вернон җизни. — Андый чирне бетерәбез дидек. Тылсымчылар, имеш! +— Сез белә идегезмени? — диде Һарри. — Сез минем тылсымчы булуымны белдегезме? +— Белдек инде! — кинәт кенә Петуния апа да телгә килде. — Белдек! Әлбәттә, белдек! Минем җенле сеңлем дә шундый булгач, синнән тагын кем чыгар иде соң? Аһ, аңа да шулай хат килде дә, ул да шул мәктәбенә киткән булды, аннан ял саен бака уылдыгы тулы кесәләре белән кайта иде дә чәй капчыкларын күсегә әйләндерә иде. Бары мин генә, мин генә аның кем булуын белә идем. Җенле нәмә! Әмма әнкәй белән әткәй өчен, аһ, бу безнең Лилия, ул менә шундый, ул менә тегенди! Гаиләдә тылсымчы булганга алар шундый горурланалар иде. +Ул тирән итеп сулыш алыр өчен туктап алды һәм аннары сүз чишмәсен дәвам итте. Күрәсең, ул еллар буена әйтергә теләгән сүзләрен ниһаять сөйли иде. +— Аннары ул мәктәбендә Поттерны очратты, алар өйләнештеләр дә, менә син тудың. Мин инде белә идем: син дә аның кебек үк шундый сәер, шундый ук җүнсез булырга тиеш идең. Ә аннары ул шартлап һавага очты, ә син безнең ишек төбенә кунакладың. +Һарри агарып чыкты. Сөйләшергә хәле кайткач, ул сорау бирде: +— Шартлады? Сез бит алар машинада һәлак булды дидегез! +— МАШИНАДА?! — Һагрид ярсып кычкырып җибәрде һәм, котырып, диваннан сикереп торды, ә Дурсльләр почмакларына елыштылар. — Ничек инде Лилия һәм Джеймс Поттерлар машинада һәлак булсын ди? Оят түгелме сезгә? Кит моннан! Безнең дөньябызда һәр бала Һарриның исемен белә, ә ул үзе үз тарихын белмәй! +— Тик ни өчен беләләр? Ни булды соң? — дип сорады Һарри үҗәтлек белән. +Һагридның йөзеннән ачу китте. Аның урынына кинәт кенә пошыну килде. +— Мин мондый хәлне көтмәгән ием, — диде ул басынкы һәм борчулы тавыш белән. — Дамблдор бу эш авыррак булыр дип әйткән иде әйтүен, әмма шулкадәр күп нәрсәне белмәйсең дип уйлап та карамадым мин. Белмәем, боларны мин сөйләргә тиеш микән инде, әмма кемдә булса тиеш... Син боларны белмичә Һогвартстка бара алмыйсың. +Ул Дурсльләргә каш астыннан карап куйды. +— Ярар, мин сөйли алган кадәрен белсәң дә яхшы булыр. Барын да сөйли алмам, чөнки кайбер нәрсәләр бик караңгы әле монда... +Ул берничә секунд учакка карап утырды да сүзен башлады. +— Бу хәлләр бер кешедән башланды... Юк, син шул кешенең исемен белмичә булдыра алмыйсың, бездә бөтен кеше аны белә бит. +— Кем ул? +— Тик мин аның исемен әйтергә яратмыем. Беркем дә яратмый. +— Нигә алай? +— Гаргуйль алгыры, Һарри, кешеләр һаман куркалар аннан. Йә Аллам, бу бик авыр бит әле. Кара, бер тылсымчы бар иде, һәм ул... явызга әйләнде. Начарлардан да начаррак булды. Аның исеме... +Һагрид авызын ачып, йотып куйды, әмма бер сүз әйтә алмады. +— Бәлки, сез миңа язырсыз гына? — дип тәкъдим итте Һарри. +— Белмәем лә ничек язылганын. Ярар... Волдеморт. — Һагрид дерелдәп куйды. — Башка әйттермә. Бу... бу тылсымчы егерме еллап элек үзенә иярченнәр җыя башлады. Тапты ул аларны... кайберсе куркып, икенчеләре аның кебек үк көчле булырга теләп, аңа хезмәт итәргә тотынды. Караңгы көннәр иде, Һарри. Кемгә ышанырга белмисең, чит тылсымчы һәм тылсымчыбикәләргә якты чырай күрсәтү бетте... Куркыныч хәлләр була иде. Ул гел җиңеп барды. Әлбәттә, аңа каршы чыгучылар булды, ә ул аларны үтерә генә иде. Коточкыч. Соңгы имин урыннарның берсе Һогвартс иде. Үзең-Беләсең-Кем Дамблдордан гына курыккандыр дип уйлаем. Шуңа да Һогвартстка тияргә кыймагандыр. +— Ә синең әниең белән әтиең мин белгән иң яхшы тылсымчылар иде. Кайчандыр Һогвартсның Әйдаман егете белән Әйдаман кызы иде бит алар! Белмим, нигә Үзең-Беләсең-Кем аларны алдарак үзенә тартырга тырышып карамагандыр... күрәсең, аларның Дамблдор белән якын дус булганнарын һәм караңгы көчләрне сөймәгәннәрен белгәндер. +— Бәлкем, ул аларны үгетли алырмын дип уйлагандыр, ә бәлки... юлда тормасыннар дип юкка чыгарырга теләгәндер. Шунысы гына мәгълүм: ун ел элек Һэллоуин кичендә ул сез барыгыз да яшәгән авылга килгән. Сиңа бары бер генә яшь әле ул чакта. Ул сезнең йортыгызга кергән һәм... һәм... +Һагрид көтмәгәндә генә каяндыр бик пычрак, таплы кулъяулыгын чыгарды һәм быргы тавышлары чыгарып, борынын сеңгерде. +—Гафу итегез, — диде ул. — Әмма бик моңсу бу... әтиең белән әниеңне белә идем, шундый гүзәл һәм мөлаем кешеләр иде, һәм... +— Үзең-Беләсең-Кем аларны үтергән. Ә аннары, һәм монысы инде бик гаҗәеп нәрсә, ул сине дә үтерергә уйлаган. Беркем исән калмасын диде микән, әллә кеше үтерергә яратканга гына микән инде... Әмма ул сине үтерә алмаган. Маңгаеңдагы яра эзенең каян килеп чыкканын уйлаганың булмадымы? Бу гади яра түгел. Мондый эзләр бик куәтле явыз ләгънәт тисә генә кала. Әти-әниеңне үтергән, өеңне җимергән, әмма сине һәлак итә алмаган ул. Шуңа да сине бар дөнья белә, Һарри. Ул юк итәргә теләгән бер кешенең дә исән калганы булмады, бары син генә. Ул шундый көчле тылсымчыларны үтерде - МакКинноннар, Боунзлар, Прюитлар һәлак булды. Ә син сабый килеш тә исән калдың. +Һарриның күңелендә бик авырттыра торган хатирәләр яңарды. Һагрид сөйләп бетергәч, ул элек тә исенә төшеп-төшеп алган күз камаштыргыч яшел утны күпкә ачыграк итеп күрде. Гомерендә беренче тапкыр ул тагын бер нәрсәне исенә төшерде: нечкә, салкын явыз көлү тавышын. +Һагрид аңа моңсу гына карый иде. +— Үз кулым белән сине шул хәрабәләрдән алып чыктым. Дамблдор кушты бит. Аннары сине монда китердем... +— Сафсата! — диде Вернон җизни. Һарри аны ишетеп, дерт итте, чөнки ул Дурсльләрнең дә монда булганын оныткан иде инде. Вернон җизнигә әүвәлге батырлыгы кире кайткан иде ахрысы. Ул, йодрыгын кысып, Һагридка кыргый караш белән карый иде. +— Ә хәзер тыңла мине, малай! — дип ырлады ул. — Әйе, синең кайбер сәерлекләрең бардыр, бәлки, әйбәтләп ярсаң, аларның эзе дә калмас. Ә инде ата-анаңа килгәндә, хуш, алар тегендирәк иде, инкарь итмим анысын, һәм бәлки алардан башка бу дөньяда яхшырактыр. Әйтәм бит, ни чәчсәң, шуны урырсың. Әнә шул сихерчеләр белән уралыша башладылар да, нәкъ мин уйлаганча, ахыры начар тәмамланды... +Әмма шул мизгелдә Һагрид диваннан сикереп торды һәм курткасыннан кыршылып беткән алсу кулчатырын алып, Вернон җизнигә терәде. +— Исеңдә калдыр, Дурсль, әйтүем соңгы булсын - тагын бер сүз һәм... +Сакаллы алып кулчатырының очы белән тишәр дип курыккан Вернон җизнинең кикриге бик тиз шиңде; ул янә диварга терәлеп, тын калды. +— Менә шулай яхшырак булыр, — диде Һагрид. Ул, авыр сулап, хәзер инде идәнгә кадәр үк сыгылган диванга барып утырды. +Һарриның исә бирәсе сораулары йөзләгән иде. +— Ә Вол... гафу итегез, Үзегез-Беләсез-Кемгә нәрсә булды? +— Яхшы сорау, Һарри. Юк булды. Юкка чыкты. Сине үтерергә җыенган төндә үк. Шулай сине тагын да данлыклырак итте. Монысы иң зур сер инде... ул бит көннән-көн куәтләнеп бара иде, бәй, шулай булгач, нәмәшләп җиңелгәндер... +— Кайберәүләр аны үлгән диләр. Әкият, миңа калса. Үләр өчен кеше булырга кирәк, анда кеше әсәре калды микән? Кайберәүләр ул һаман монда, вакытын гына көтә, диләр, анысына да ышанмаем. Аның ягында булган кешеләр безгә килделәр, бирелделәр. Аларның кайберләре сихер астында булганнар да, хәзер уянганнар. Әгәр ул кире кайта алган булса, алар да аңга килмәс иде. +— Күбебез ул һаман монда, ләкин куәтен генә югалткан дип уйлый. Алга барыр хәле юктыр аның. Чөнки синең ниндидер сыйфатың аны туктаткан. Теге көнне нәрсә булганын беркем белмәй, әмма синдә булган нәрсәдер аның көчен җимергән. +Һагрид Һаррига хөрмәт белән тулы җылы караш ташлады, ләкин Һарри, горурлык һәм рәхәтлек хис итәсе урынга, монда ниндидер куркыныч хата киткәндер дип уйлый башлады. Тылсымчы? Ул? Ничек шулай булсын ди инде? Гомере буе ул Дадлиның каты кулын һәм Петуния апа белән Вернон җизнинең кимсетүләрен түзеп яшәде; әгәр ул чыннан да тылсымчы булса, нишләп әле ул аны чоланга бикләргә җыенган саен аларны гоберле бакага әйләндерә алмады соң? Әгәр ул чыннан да дөньяда иң көчле сихерчене җиңгән булса, нишләп әле Дадли аны гел футбол тубы сыман типкәләп йөрткән соң? +— Һагрид, — диде ул әкрен генә. — Минем уйлавымча, сез ялгышасыздыр. Мин үземне тылсымчы була алмыйм дип уйлыйм. +Һаррины гаҗәпләндереп, Һагрид көлеп җибәрде. +— Тылсымчы түгел дисең инде, алайса? Ә ачуланган яки курыккан чагыңда бернинди сәер хәлләр дә булмадымы? +Һарри учакка бакты. Хәзер ул шул хәлләр турында уйлый башлады... Апасы белән җизнисен котырырга мәҗбүр иткән бөтен сәерлекләр дә Һарриның кәефе төшкәндә яки аның ачуы килгәндә булды түгелме соң... Дадлиның өере артыннан куганда, ул алар куып тота алмаслык урынга качты, кыркып атылган чәче белән мәктәптә адәм көлкесе булудан курыкккач, чәчен үстерде... Ә иң соңгысында, Дадли аңа суккач, ул үзе дә белмичә үч итмәдемени? Боа-констрикторны аңа каршы җибәрмәдемени? +Һарри янә Һагридка карады, елмайды һәм Һагридның йөзе ничек балкыганын күрде. +— Менә бит, — диде Һагрид. — Һарри Поттер тылсымчы түгел имеш, кара син аны, Һогвартста син бик данлыклы булачаксың. +Әмма Вернон җизни көрәшсез генә бирелергә җыенмый иде. +— Ул беркая да бармый дип әйтмәдеммени әле? — дип ысылдады ул. — Ул "Стоунволл Һай" мәктәбенә барачак, һәм моның өчен рәхмәт әйтәчәк әле. Мин ул хатларны укыдым, аңа әллә нинди юк-бар - әфсен китаплары, таяклар һәм ... +— Әгәр ул барырга теләсә, синең кебек бөек маглл да аны туктата алмас, - Һагрид ырлап куйды. — Лилия һәм Джеймс Поттерның улына Һогвартска барырга тыя имеш! Син җүләрдер. Аның исеме тугач та исемлеккә кертелгән. Ул дөньяда иң яхшы тылсым һәм сихер мәктәбендә укыячак. Җиде елдан соң ул үзен танымас та. Анда аның үзе кебек яшьтәшләре булачак, анда Һогвартс тарихында иң шәп директор, Альбус Дамблдор... +— МИН АКЫЛЫ САЕККАН КАРТ ДИВАНАГА ФОКУС ЯСАРГА ӨЙРӘТКӘН ӨЧЕН ТҮЛӘРГӘ ҖЫЕНМЫЙМ! — дип кычкырды Вернон җизни. +Әмма ул зур хата ясады. Һагрид кулчатырын алды һәм аны башы өстенә күтәрде. +— БЕРКАЙЧАН ДА, — дип үкерде ул. — АЛЬБУС-ДАМБЛДОРНЫ-МИНЕМ-АЛДА-КИМСЕТМӘ! +Ул кулчатырын төшерде, һәм һавада җилпеп, Дадлига юнәлтте. Шәмәхә төстәге кабыныш, фейерверк аткан тавыш, кыска чинау һәм киләсе мизгелдә Дадли, симез арт санын тотып, авыртудан акыра-акыра үрле-кырлы сикерә башлады. Арты белән борылгач, Һарри аның ыштанын тишеп үсеп чыккан дуңгыз койрыгын күреп алды. +Вернон абый акырып җибәрде. Петуния апа белән Дадлины икенче бүлмәгә этеп кертте дә, курку тулы күзләре белән соңгы тапкыр Һагридка карап, ишеген шап итеп япты. +Һагрид, кулчатырына карап, сакал-мыегын сыпырып куйды. +— Чыгырдан чыкмаска ие миңа... — диде ул үкенеп. — Хәер, барыбер дөрес килеп чыкмады инде. Дуңгызга әйләндерәсем килгән иде, күрәсең, болай да чучкага охшаганга, күп нәрсә өстисе калмагандыр. +Ул чуалып беткән кашлары астыннан Һаррига карап куйды. +— Һогвартста бу турында беркемгә дә сөйләмәсәң, бик рәхмәтле булырмын, — диде ул. — Миңа... э... дөресен әйткәндә, тылсымларга ярамый. Сине табып, хатны тапшырыр өчен генә бераз тылсымларга рөхсәт иттеләр. Бу эшкә бик үҗәтләнеп алынуымның бер сәбәбе шул инде. +— Ә нишләп сезгә тылсым ясарга ярамый соң? — дип сорады Һарри. +— Оһ, ярар, әйтәем. Мин дә Һогвартста укыдым, әмма мине чыгардылар, дөресен әйтим инде сиңа. Өченче елымны укыганда. Алар минем таякны икегә сындырдылар. Әмма Дамблдор миңа урманчы булып калырга мөмкинлек бирде. Бөек кеше ул, Дамблдор. +— Безнең иртәгә эшләребез күп, — дип белдерде Һагрид. — Шәһәргә барып, китаплар һәм башка нәрсәләрне алырга кирәк. +Ул өстендәге кара пәлтәсен салып Һаррига бирде. +— Моның астында йокласаң була, - диде ул. - Берәр нәрсә йөри башласа, аптырама, бер кесәсендә бер-ике йоклач калган бугай. +БИШЕНЧЕ БҮЛЕК +Кыек тыкрык +Икенче көнне Һарри бик иртә уянды. Тышта инде яктырып беткәнен сизеп торса да, күзләрен ачмады. +— Мин төш кенә күрдем, - диде ул үзенә ныклап. — Төшемдә Һагрид исемле дәү абыйның минем тылсымчылар мәктәбенә барачагымны әйтер өчен килгәнен күрдем. Күземне ачкач, мин өйдә, чоланымда булачакмын. +Кинәт бик каты шакылдаган тавыш ишетелде. +— Менә Петуния апа ишегемне шакый, - дип уйлады Һарри, коты алынып. Тик ул һаман күзләрен ачмады. Теге күргән төш шундый шәп иде. +Шак-шок-шак! +— Әйе, — дип мыгырдады ул, — хәзер торам. +Һарри торып утырды һәм Һагридның авыр пәлтәсе аның өстеннән төште. Алачык эче тулы кояш, давыл тынган, Һагрид үзе тәмам җимерелгән диван өстендә йоклап ята. Томшыгына гәҗит кыстырган ябалак тырнаклары белән тәрәзәне тырнап шакып тора иде. +Һарри, эчендә кабартылган зур шар бардай, урыныннан сикереп торды. Туп-туры тәрәзәгә таба барып аны тартып ачуы булды, бер ябалак выжт итеп алачык эченә очып керде дә, Һагридның башына гәҗит төшереп җибәрде. Һагрид кымшанып та карамады. Шуннан соң ябалак пырхылдап барып Һагридның пәлтәсенә ябышты. +— Тукта! +Һарри, кулларын болгап, ябалакны куып караса да, кош, томшыгы белән чирткән тавыш чыгарып янап, пәлтәне талавын дәвам итте. +— Һагрид! — диде Һарри кычкырып. - Монда ябалак килгән. +— Акча түлә, — диде тегесе кәнәфиенә авызын терәгән көенә. +— Нәрсә? +— Гәҗит өчен акча бирергә кирәк. Кесәләрдән кара. +Һагридның пәлтәсендә кесәләрдән башка берни дә юк иде кебек: ачкыч бәйләме, лайлач әкәм-төкәмнәргә каршы ярмалар, бау йомгаклары, бөтнек борчаклары, чәй капчыклары... һәм, ниһаять, Һарри бер уч бик сәер тимер акчалар тартып чыгарды. +— Аңа биш кнат бир, - диде Һагрид йокы аралаш. +— Кнат? +— Кечкенә бронза тәңкәләр ул. +Һарри биш кечкенә бронза тәңкә санап алды. "Монда сал!" дигәндәй, ябалак аягына бәйләнгән нәни янчыгын сузды да, теләгәнен алгач, ачык тәрәзәгә очып чыгып китте. +Һагрид каты тавыш белән иснәде, торып утырды да тәмле итеп киерелеп алды. +— Кузгалырга кирәк, Һарри. Бүген эшебез күп. Лондонга барып сиңа мәктәпкә әйберләр аласы бар. +Һарри кулындагы тимер акчаларны әйләндерә-әйләндерә карап торды. Әле генә башына килгән бер фикер эчедәге кабарган шарны тишеп җибәрде кебек. +— Эееем. Һагрид?.. +Ат башы кадәр итекләрен киеп маташкан Һагрид "Ммм?" дип җавап кайтарды. +— Минем бер тиен акчам юк. Һәм син Вернон абыйның кичә ни әйткәнен ишеттең. Ул мине тылсымчыга укытыр өчен акча түләргә җыенмый. +— Моның өчен борчылма, — диде Һагрид башын кашып торган арада. — Син әллә әти-әниең сиңа берни дә калдырмадылар дип уйладыңмы? +— Аларның өйләре җимерелгән түгелме соң? +— Алар алтыннарын өйдә сакламадылар бит инде, әй бала! Безнең беренче тукталыш - Гринготтс. Тылсымчылар банкы. Мә... сосискаңны аша. Ул әле бик нык суынып өлгермәгәндер. Ә мин менә синең туган көн тортыңнан баш тартмас ием. +— Тылсымчыларның банклары да бармыни? +— Берәү генә. Гринготтс. Гоблиннар идарә итә анда. +Һарри кулында тотып торган сосисканың бер кисәген төшереп җибәрде. +— Гоблиннар? +— Ие инде. Һәм мин сиңа менә нәрсә әйтәм: аны таларга җыенган кеше - дивана ул. Беркайчан да гоблиннарны алдарга уйлама, Һарри. Гринготтс - ул дөньяда иң ышанычлы һәм куркынычсыз урын. Бәлки, Һогвартс кына ышанычлырактыр. Дөресен генә әйткәндә, минем болай да Гринготтска кереп чыгасым бар иде. Дамблдор кушты. Һогвартс эше белән, — Һагрид горурлыгыннан күкрәген киерде. — Ул еш кына миңа мөһим эшләр куша. Сине кереп алырга, Гринготтска кереп чыгарга... Миңа ышанып булганын белә ул, күрәсеңме. +— Бөтен әйбереңне дә алдыңмы? Алайса, киттек. +Һарри, Һагрид артыннан ияреп, кыяга чыкты. Күк йөзе хәзер тәмам аяз булганга, диңгез кояш нурларында йөзә иде. Вернон җизни бәйләп куйган көймә һаман да урынында тора, әмма давылдан соң аның эченә бик күп су җыелган иде. +— Син монда ничек килдең соң? — диде Һарри һәм күзләре белән тагын бер көймә эзләде. +— Очып, - диде Һагрид. +— Очып? +— Әйе. Тик кире юлга көймә белән бараек. Миңа синең янда тылсым кулланырга ярамый. +Алар икәүләшеп көймә эченә кереп утырдылар. Һарри Һагридның ничек оча алганын күз алдына китерергә тырышып, һаман аңа текәлеп карап торды. +— Алай да ишәсе килмей бит әле, - диде Һагрид Һаррига кырын карап. — Көймәне бераз тизәйтеп җибәрер өчен... э-е-е-е-е, бераз гына тылсым куллансам, берсенә дә әйтмәссең бит, име? +— Әлбәттә әйтмәм, - диде Һарри тагын бераз тылсым күрәсе килеп. Һагрид янә үзенең алсу төсендәге кулчатырын тартып чыгарды да аның очы белән ике тапкыр көймәнең бер ягына тукылдап алды. Көймә шәбәеп ярга таба ашыкты. +— Ни өчен Гринготтсны таларга уйлаган кеше дивана була соң? - дип сорады Һарри. +— Төрле сихерләр, ләгънәтләр бар, - диде Һагрид гәҗитен тартып чыгарып. — Аларның иң ышанычлы базларын аҗдаһалар саклый, дип сөйләүчеләр дә бар. Әле төшеп берәр нәрсә алсаң да, кире чыгу юлыңны табарга кирәк бит. Гринготтс Лондоннан йөзләгән чакрым аста урнашкан, беләсең килсә. Берәр нәрсәгә кулларың барып җитә алса да, син аннан чыгып җиткәнче ачка үләсең. +Һагрид үзенең гәҗитен, "Көндәлек пәйгамбәр"не, укыган арада, Һарри аның әйткәннәре турында уйлады. Һарри Вернон агайдан шуны өйрәнде: кеше гәҗит укыганда үзе генә калырга тели, ләкин хәзер Һагридны борчымау бик авыр, чөнки аның тормышында бу кадәр күп сорауның берьюлы туганы юк иде әле. +— Тылсым министрлыгы тагын ишәк чумарларын ишеп йөри, - дип мырылдады Һагрид, икенче битне ачып. +— Тылсым министрлыгы да бармыни? - дип сорады Һарри, үзен туктатырга өлгергәнче. +— Әлбәттә, - диде Һагрид. - Алар Дамблдорны министр итеп куймакчылар иде, тик ул, әлбәттә, беркайчан да Һогвартсны калдырмас иде. Шуңа карт Корнелиус Фаджны шунда куйдылар. Пешмәгәннең дә пешмәгәне үзе. Шуңа һәр иртәне Дамблдордан киңәш сорап ябалак арты ябалак җибәрә. +— Нәрсә эшли соң ул Тылсым министрлыгы? +— Аларның төп эше маглларның башына бу илдә тылсымчылар яши икән дигән фикер килмәсен өчен тырышу. +— Ә ник алай? +— Никме? Һарри, син нәмә, бөтен кеше дә проблемасын тылсым белән чишәргә тели башласа! Юк, безне беркем күрмәсен дә, белмәсен дә. +Бу мәлдә көймә йомшак кына итеп ярга килеп терәлде. Һагрид гәҗитен төрде дә, Һарри белән таш баскычлар буенча атлап, урамга менде. +Алар бу кечкенә шәһәрчек буйлап тимер юлга барганда, урамдагы һәр кеше Һагридка шаккатып карап кала барды. Һарри аларны гаепләми иде. Һагридның бөтен кешедән дә ике тапкыр озынрак булуы җимәгән, ул әле гади генә нәрсәләргә дә, әйтик машина кую урыннарының хисаплагычларына да төртеп күрсәтеп, каты тавыш белән "Кара инде, Һарри! Бу магллар ниләр генә уйлап тапмый, ә?" - дип соклануын белдерә иде. +— Һагрид, - диде Һарри, соңга калмаска тырышып йөгергәнгә, авыр сулый-сулый, - Син Гринготтста аждаһалар бар дидеңме? +— Әйе, шулай диләр шул, - диде Һагрид. - Эх, булсын иде минем аждаһам... +— Син аждаһалы булырга хыялланасыңмы? +— Бәләкәй чагымнан бирле. Безгә монда кирәк. +Алар станциягә килеп җиткәннәр иде. Лондонга барасы поезд биш минуттан кузгала икән. Үзе әйткәндәй, "магл тәңкәләрен" аңламаган Һагрид билетлар алыр өчен Һаррига берничә кәгазь акча бирде. +Поездда кешеләр тагын да күбрәк һәм ешрак күзләрен акайттылар. Һагрид берүзенә ике урынны алып утырды да кенәри төсендәге цирк чатыры сыман бер зур нәрсә бәйли башлады. +— Хатың үзең беләнме әле, Һарри? - дип сорады ул бәйләмендәге элмәкләрне саный-саный. +Һарри кесәсеннән пергамент хатны тартып чыгарды. +— Яхшы, - диде Һагрид. - Анда сиңа кирәк нәстәләрнең исемлеге бар. +Һарри хатның кичә төнлә күрми калган битен ачты да укый башлады: +ҺОГВАРТС ТЫЛСЫМ ҺӘМ СИХЕР МӘКТӘБЕ +Киенү тәртибе +Беренче сыйныф укучыларыннан таләп ителә: +1. Өч гади эш мантиясе (кара төстә) +2. Бер көндез кия торган очлы башлы гади эшләпә (кара төстә) +3. Бер пар саклану бияләе (аждаһа тиресеннән яки шуның кебек башка +нәрсәдән) +4. Бер кышкы плащ (кара төстә, көмеш сәдәфләр белән) +Зинһар, һәр укучының да киеменә исеме язылган булырга тиешлеген оныт +магыз. +Дәреслекләр исемлеге +Һәр укучының кулында түбәндәге китаплар булырга тиеш: +Миранда Гусһоукның "Стандарт Әфсен Китабы" (1 сыйныф) +Батильда Бэгшотның "Тылсым тарихы" +Адальберт Уоффлингның "Тылсым теориясе" +Эмерик Свитчның "Трансфигурациягә кереш" дәреслеге +Филлида Спораның "Мең дә бер тылсымлы үлән һәм гөмбә" дәреслеге +Арсениус Джиггерның "Тылсымлы төнәтмәләр һәм дарулар" дәреслеге +Ньют Скамандерның "Тылсымлы җанварлар һәм алар яшәгән урыннар" +дәреслеге +Квентин Тримблның "Караңгы көчләр: Үзеңне яклау нигезләре" +Башка кирәк-яраклар: +1 тылсым таягы +1 казан (аккургаштан, 2 нче стандарт үлчәмдә) +1 пыяла яки бәллүрдән кечкенә шешәләр җыелмасы, +1 телескоп +1 җиз үлчәү. +Укучылар үзләре белән ябалак ЯКИ мәче ЯКИ бака алып килә ала. +АТА-АНАЛАР, ИСТӘ ТОТЫГЫЗ: БЕРЕНЧЕ ЕЛ ШӘКЕРТЛӘРЕНӘ ҮЗ СЕБЕР +КЕЛӘРЕН АЛЫП КИЛҮ ТЫЕЛА. +— Без боларның барысын да Лондонда таба алабызмы? - дип сорады Һарри, гаҗәпкә калып. +— Кайдан эзләргә белсәң, әлбәттә, - диде Һагрид. +Һарриның моңарчы Лондонда булганы юк иде әле. Һагрид, кая барганын белгән кебек күренсә дә, гадәти юл белән йөри белми иде шикелле. Метрода ул турникетта кысылып калды, аннан юл буе утыргычларның артык бәләкәй булуына һәм поездның бигрәк әкрен йөрүенә зарланды. +— Белмим, бу магллар тылсымнан башка ничек яши торганнардыр, - диде ул ватык эскалатор буенча өскә күтәрелеп, кибетләр белән шыгрым тулы урамга эләккәч. +Һагрид, галәмәт биек һәм гәүдәле булганга, урамдагы кеше төркемнәрен җиңел ерып чыга иде, Һаррига бу алыпка җитешеп барырга гына кирәк булды. Алар китап һәм җыр кибетләрен, кафе һәм кинотеатрларны да уздылар инде, әмма бер урын да тылсым таяклары сата торган кибеткә охшамаган иде. Бу гап-гади кешеләр белән тулган гади урамнар иде. +Болардан фәлән чакрым аста чыннан да тылсымлы алтыннар ята микән? Әфсен китаплары һәм оча торган себеркеләр сатыла торган кибетләр дөньяда чыннан да бар микән? Бәлки, бу Дурсльләр оештырган зур бер шаярту гынадыр? Әгәр Һарри Дурсльләрдә шаярта белү сәләтенең бөтенләй юклыгын белмәсә, ул шулай дип уйлар да иде. Һагрид сөйләгән нәрсәләр кеше ышанмаслык булып яңгыраса да, Һарри никтер аның сүзләрен дөрес дип кабул итте. +— Менә монда, - диде Һагрид, туктап. - "Тишек казан". Бу бик атаклы урын. +Бу шыксыз кечкенә бер паб булып чыкты. Һагрид төртеп күрсәтмәсә, Һарри аны күрмәс тә иде. Кырыйдан ашыгып-ашыгып узган кешеләр аңа ялгыш караш та ташламыйлар шикелле. Аларның карашлары зур китап кибетеннән кичекмәстән янындагы музыка салонына күчә иде, әйтерсең, монда "Тишек казан" бөтенләй юк! Һаррига бу урынны Һагрид белән икесе генә күрә алалар булып та тоелды. Ул бу турында сорарга җитешкәнче, Һагрид аны эчкә кертеп җибәрде. +Атаклы урын дип йөртелер өчен бу паб бик караңгы һәм таушалган иде. Почмакта нәни чынаяктан чәй эчүче берничә карчык утыра. Аларның берсе озын төрепкә тарта. Цилиндр кигән тәбәнәк буйлы бер кеше паб хуҗасы — тешсез чикләвеккә охшаган пеләш абзый белән сөйләшеп тора. Һагрид һәм Һарри керү белән, пабта барган салмак әңгәмәләрнең быжылдавы тынды, һәркем Һагридны белә иде кебек: аңа кул да болгадылар, елмаеп, баш кактылар, ә бармен, стаканга үрелеп, "Гадәттәгечәме, Һагрид?" - диде. +— Бүген юк, Том, мин Һогвартс эшләре белән, - диде Һагрид, коточкыч зур кулы белән Һарриның җилкәсеннән кагып. Мескен Һарриның тезләре сыгылып куйды хәтта. +— Йә Хода, - диде бармен, Һаррига текәлеп, - бу... бу - чынмы соң бу? +"Тишек казан" әһелләре кинәт кенә тынып һәм катып калдылар. +— Ярлыкагыл мине Ходам, - дип пышылдады карт бармен. - Һарри Поттер... сезне күрү нинди бәхет! +Ул бармен өстәле артыннан чыкты да, Һарри янына йөгереп, яшь тулы күзләре белән, аның кулына ябышты. +— Кайтуыгыз котлы булсын, Поттер әфәнде, рәхим итегез, рәхим итегез. +Һарри ни дип әйтергә дә белмәде. Бүлмәдәге бөтен кеше дә аңа карый иде. Төрепкә белән утырган карчык, төтене беткәнен дә аңламыйча, һаман тартуын дәвам итте. Һагрид исә сөенеченнән балкый иде. +Аннан урындык тавышлары яңгырый башлады, һәм икенче мәлдә Һарри "Тишек казан"да булган һәр кеше белән кул бирешүен аңлады. +— Дорис Крокфорд, мистер Поттер, сезне күрүемә әле һаман да ышана алмыйм. +— Горурланам, Поттер әфәнде, шулкадәр горурланам. +— Һәрвакыт сезнең кулыгызны кысарга дип хыялландым, мин шулкадәр дулкынланам хәзер. +— Бәхетлемен бүген, Поттер әфәнде, әйтеп бетергесез бәхетлемен. Дигл булам, Дедалус Дигл. +— Ә минем сезне күргәнем бар инде! - диде Һарри, дулкынланудан Диглның цилиндр эшләпәсе башыннан төшеп киткәч. - Сез миңа бер вакытны кибеттә баш игән идегез. +— Ул хәтерли! - дип кычкырып җибәдре Дедалус Дигл, тирә-яктагы һәр кешегә карап. - Ишеттегезме? Ул мине хәтерли! +Һарри кул кысышуларны дәвам итте. Дорис Крокфорд инде берничә кат күрешергә өлгерде. +Алга, бик дулкынланып, агарынган йөзле яшь егет чыкты. Аның бер күзе тартыша иде. +— Профессор Квирелл! - диде Һагрид. - Һарри, Профессор Квирелл синең Һогвартстагы укытучыларыңның берсе булачак. +— П-П-Поттер! - тотлыга-тотлыга әйтте Квирелл, Һарриның кулын кысып. - С-сезне кү-күрүемә чиксез шатмын! +— Ә сез нинди тылсымга өйрәтәсез, профессор Квирелл? +— К-Караңгы К-К-Көчләрдән Саклану, - дип мыгырдады Квирелл, әйтерсең бу турыда бөтенләй уйларга теләмәгән кеше кебек. - С-сезгә бик кирәк тә түгел инде, әйе бит, П-П-Поттер? +Ул борчулы итеп көлеп җибәрде. +— Сез уку өчен кирәк-яраклар артыннан килдегез, шулаймы? М-менә м-мин дә әле вампирлар турында яңа к-к-китап алырга җыена идем, үз-үзем өчен. +Ул бу китап турында уйлаганда үзе дә дер калтырап куя иде кебек. +Әмма башкалар Квиреллга Һаррины үзендә генә калдырырга ирек бирмәделәр. Барысы белән дә күрешеп чыгар өчен тагын ун минут вакыт китте. Ахыр чиктә, Һагридның тавышы башкаларның ыбыр-шыбыр сөйләшүләрен баса алды. +— Китик әйдә, күп нәмә аласыбыз бар. Әйдүк, Һарри. +Дорис Кроскфорд соңгы тапкыр Һарриның кулын кысты һәм Һарри, Һагрид артыннан ияреп, паб аша узды, аннан диварлар белән уратып алынган, чүп савытлары торган һәм аз-маз чүп үләннәре генә үскән кечкенә ишегалдына чыкты. +Һагрид Һаррига карап елмаеп җибәрде. +— Әйттем бит, менә, күрдеңме? Әйтәм бит, син атаклы дип. Профессор Квирелл сине күргәч хәтта калтырый башлады. Дөрес, ул болай да гел калтыр-колтыр килә бугай. +— Ул гел шулай борчыламы? +— Аһа. Мескенкәем. Башлы егет. Өстәл артында китап белән утырганда бар да әйбәт иде дә соң, тик аннары ул тәҗрибә җыям дип бер елга югалып торды. Ул Кара урманда убырларга юлыккан дигән сүзләр йөри, аннан бер убырлы карчык белән ниндидер хәлләр булган бугай. Шуннан бирле ул тәмам үзгәрде. Укучылардан да, үзе укыткан фәненнән дә курка ул хәзер. Кара, кая әле минем кулчатырым? +Убырлар? Убырлы карчык? Болардан Һарриның башы әйләнә иде. Ә Һагрид исә бу вакытта чүп савыты артындагы дивардагы кирпечләрне санау белән мәшгуль булды. +— Өскә өч... кырыйга ике, - дип пышылдады ул. - Яра, ни, хәзер китеп тор әле читкәрәк, Һарри. +Ул кулчатырының башы белән диварга өч тапкыр сукты. +Кулчатыр тигән кирпеч башта калтырап алды, аннары тартылып китте, һәм уртасында нәни тишек пәйда булды. Аннан ул зурайганнан зурая барды һәм бер мизгелдән соң боларның каршында хәтта Һагрид та сыярлык зур арка барлыкка килде. Арка артында таш җәелгән борма-борма урам башлана иде. +— Рәхим ит, - диде Һагрид. - Кыек тыкрык бу. +Ул Һарриның шаккатуын күреп елмаеп җибәрде. Алар арка аша чыгу белән, Һарри җилкәсеннән генә артка карады һәм арканың күз ачып йомганчы таш диварга әйләнгәнен күрде. +Кояш нурлары иң якындагы кибеттә яткан өем-өем казаннар өстендә ялтырый иде. "Казаннар барлык үлчәмнәрдә. Бакыр, Җиз, Кургаш, Көмеш, Үзе Болгата торган, Җыела-сүтелә торганнары - барысы да бар", дип хәбәр итте кибетнең өстенә эленгән язу. +— Әйе, сиңа монда керәсе булыр, - диде Һагрид. - Тик әйдә башта акчаларыңны алыйк әле. +Һарри хәзер тагын сигез күзе булса иде дип теләде. Урам буйлап барганда ул берьюлы бөтен кибетләрне, аларның ишек алларына тезелгән әйберләрне, сатып алучыларны күрергә тырышып башын әле бер якка, әле икенче якка борып карады. Даруханә яныннан узганда, юан гына бер апаның "Аждаһа бавыры өчен уналты сикль сорыйлар, бигрәк акылсызлар"... дип зарланганын ишетеп калдылар. +"Илопсның Ябалак патшалыгы — Соры, Мәче башлы, Көрән, Ак ябалаклар һәм байгышлар" дип язылган караңгы кибет эченнән басынкы йомшак ухылдау тавышы ишетелде. Һарри яшендәге берничә малай эчендә себеркеләр сатылган кибет тәрәзәсенә борыннарын терәп карап торалар иде. "Кара", - диде аларның берсе, - "яңа "Нимбус-2000" - себеркеләрнең иң тизе"... Бу урамда тагын ни генә юк иде: мантияләр, телескоплар һәм Һарри үз гомерендә бер дә күрмәгән ниндидер сәер көмеш әйберләр сата торган кибетләр, пыяла артында тезелгән ярканат талагы һәм еланбалык күзе тулы мичкәләр, әфсен китапларыннан сыгылып торган киштәләр, каурый каләмнәр, пергамент төргәкләре, төнәтмә шешәләре, +— Гринготтс, - диде Һагрид. +Алар башка кибетләрдән биеклеге белән аерылып торган кардай ап-ак бер бина янына килеп җиттеләр. Бу бинаның бронза ишекләре янында кансу кызылдан һәм алтыннан киенгән басып торучы җанвар... +— Әйе, бу гоблин, — диде Һагрид тын гына. Алар икәүләп ак ташлы баскычлардан бу җан иясенә таба якынлашты. Гоблин чама белән Һарридан бер башка тәбәнәгрәк иде. Аның акыллы туткыл йөзен сакал баскан иде. Тагын Һарри аның кул бармаклары белән аяклары озын булуына игътибар итте. Һарри белән Һагрид эчкә узганда гоблин башын иеп калды. Эчтә аларны тагын бер куш ишек каршы алды. Бу юлы көмештән булган ишекнең өстенә менә нәрсә уелган иде: +Дустым, рәхим ит! +Ләкин сак бул... +Үзеңнеке булган җитә! +Урлап йөргән кешеләрне +Бик каты җәза көтә! +Безнең баздан әгәр алсаң +Үзеңнеке булмаганны, +Чыгалмыйча башың катар! +Кисәтәм! Кара аны! +— Әйтәм бит, бу банкны таларга уйлаган кеше дивана булырга тиеш, - диде Һагрид. +Көмеш ишекләр аша узганда аларга ике гоблин баш иеп калды, һәм каршыларында мәһабәт мәрмәр зал пәйда булды. Монда йөздән артык гоблин янсәке янында артсыз биек урындыкларга утырып, кайсылары хисап кенәгәләренә нидер сызгалый, кайсылары җиз үлчәүләр белән тимер акча үлчи, кайсылары күзлек киеп асылташлар тикшерә иделәр. Залдан чыгар өчен бихисап ишек бар, бу ишекләр аша кешеләргә юлларын күрсәтеп торучы гоблиннар тагын күбрәк иде. Һагрид белән Һарри янсәке янына килеп бастылар. +— Хәерле иртә, - диде Һагрид эшсез утырган гоблинга. — Без мистер Һарри Поттерның сейфыннан бераз акча алырга килгән идек. +— Сездә аның ачкычы бармы, әфәндем? +— Кайдадыр монда булырга тиеш, - диде Һагрид һәм кесәләрендәге әйберләрен, бер уч күгәрә башлаган эт ризыгын, янсәкегә, гоблинның хисап кенәгәсе өстенә чәчә-чәчә бушата башлады. Гоблин борынын җыерды. Бу вакытта Һарри уң ягында утырган бер гоблинның кызыл күмер кисәге зурлыгында якут өемен үлчәгәнен күзәтте. +— Менә ул, - диде Һагрид, ниһаять, кулына кечкенә алтын ачкыч тотып. +Гоблин ачкычны алып якыннан тикшереп алды. +— Шушы булса кирәк. +— Шулай ук мин профессор Дамблдордан хат алып килдем, - диде Һагрид горулыгыннан күкрәген киереп. — Бу хат җиде йөз унөченче баздагы теге Сез-Үзегез-Белгән-Әйбер турында. +Гоблин хатны җентекләп укып чыкты. +— Бик яхшы, - диде ул хатны кире Һагридка сузып. — Хәзер сезне ике базга да алып барырга кушам берәрсенә. Грипһук! +Грипһук та гоблин иде. Һагрид бөтен эт ризыгын кире кесәләренә тутырганнан соң, алар Грипһукка ияреп, залдан чыгып китә торган ишекләрнең берсенә юнәлделәр. +— Җиде йөз унөченче баздагы Алар-Белгән-Әйбер нәрсә ул? - дип сорады Һарри. +— Мин моны сиңа әйтә алмаем, - диде Һагрид яшертен генә. — Бу бик зур сер. Һогвартс эше. Дамблдор миңа бу эшне ышанып тапшырды. Эшемне генә түгел, тагын әллә нәрсәләремне югалтырга мөмкинмен мин, әгәр сиңа әйтсәм. +Грипһук алар өчен ишекне тотып торды. Тагын мәрмәр булыр дип көткән Һарри күргәненнән аптырашта калды. Алар ялкынлы фонарьләр белән яктыртылган тар таш корридорда иделәр. Бу коридор юлы кинәт кенә аска төшеп китә иде. Идәнендә кечкенә тимер юл да бар иде. Грипһук сызгырып җибәрде, һәм астан аларга таба кечкенә вагон менеп туктады. Алар аның эченә кереп утырдылар, Һагридка, әлбәттә, бераз кыен булды, һәм кузгалып киттеләр. +Башта алар озак кына борма-борма юллар лабиринтыннан очып диярлек уздылар. Һарри бөтен борылышларны - сулга, уңга, уңга, сулга, турыга, уңга, сулга - истә калдырып маташты, әмма тиздән моның мөмкин түгеллеген аңлады. Вагончык борылышларны үзе сайлый иде ахрысы, һәрхәлдә, Грипһук аның белән идарә итмәде +Салкын җил бәргәч, Һарриның күзләре яшьләнде, әмма ул аларны япмаска тырышты. Кырыйда калган тоннельләрнең берсендә ул ялкын таралганын күрде һәм бу аждаһа булмады микән дип башын борып карады, әмма җитешмәде - алар тагын да төпкәрәк төшеп, җир асты күле һәм идәннән түшәмгә кадәр үскән сталагмитлар белән сталактитлар яныннан үттеләр. +— Мин гел бутыйм аларны, — Һарри, ыжгырып узган вагонетка тавышын бүлергә тырышып, Һагридка дәште. - Сталагмит белән сталактитның аермасы нәрсәдә ул? +— Сталагмитта "м" хәрефе бар, — диде Һагрид. — Сораулар белән баш катырмале, болай да хәлем юк. +Аның йөзе чыннан да яшелләнгән иде. Вагончык тоннель диварындагы кечкенә ишек янында туктагач, ул вагончыктан чыкты да бераз диварга сөялеп торды һәм аякларының калтыравын туктатырга тырышты. +Грипһук ишекне ачты. Шунда ук алар каршында яшел төтен җәелде, ә ул таралгач, Һарри "аһ!" итте. Ачык сейфта тау булып алтын тәңкәләр ята иде. Багана-багана булып күтәрелгән көмеш тәңкәләр. Өем-өем кечкенә бронза кнатлар. +— Барысы да синеке, — дип елмайды Һагрид. +Барысы да - Һарриныкы! Бу бит искиткеч! Дурсльләр моның турында белмәгәннәрдер дә, белсәләр, ике дә уйламыйча бөтен алтынны җыеп китәрләр иде. Күпме тапкыр алар Һаррины асрау бик кыйбатка төшә дип зарландылар! Кара син аны, шул гомер буена Лондон астында аңа дип калдырылган күпме байлык яткан икән бит. +Һагрид Һаррига берничә уч тәңкәне капчыкка җыярга булышты. +— Алтын тәңкәләре галлеон була, — дип аңлатты ул. — Бер галлеонда унҗиде көмеш сикль, бер сикльдә егерме тугыз кнат, бик җиңел бу. Әлегә болары сиңа җитеп торыр, ә калганнары монда иминлектә саклансыннар. +Ул Грипһукка таба борылды. +— Ә хәзер җиде йөз унөченче базга керик һәм, зинһар, әкренрәк бараек әле? +— Бер генә тизлек бар безнең, — диде аңа Грипһук. +Хәзер алар һаман тизрәк тагын да аскарак төшәләр иде шикелле. Текә борылышларны чыжлап узып киткәндә, һава тагын да ныграк суына барды. Аннан алар упкын өстеннән сузылган күперне чыктылар; Һарри, башын сузып, упкынның төбен күрмәкче булды, әмма Һагрид, сулкылдап, аны якасыннан тартып урынына утыртты. +Җид йөз унөченче базның йозак тишеге юк иде. +— Читкәрәк басыгыз әле, — диде Грипһук. Ул йомшак кына итеп озын бармагы белән ишекне сыйпады да, ишек эреп юкка чыкты. +— Гринготтс гоблиннарыннан башка берәр зат ишеккә кагылса, ул эчкә суырылып алыначак та, шунда калачак, — диде Грипһук. +— Ә сез анда кеше калу-калмавын еш тикшерәсезме? — дип кызыксынды Һарри. +— Ун ел саен, — диде Грипһук, күңел кайтаргыч итеп елмаеп. +Һарри шулкадәр яхшы итеп сакланган базда бик кыйммәтле нәрсә ятадыр дип уйлады. Шуңа да ул һич югы әкияттәге кебек гүзәл энҗе-мәрҗәннәр күрергә өметләнеп, түземсезлек белән базга якынлашты, ләкин баз буп-буш булып күренде. Аннары гына ул идәндә көрән кәгазьгә төрелгән бер кечкенә генә савытны күреп алды. Һагрид аны эләктерде дә пәлтәсенең иң эчке кесәсенә салып куйды. Һарриның бу турыда сорау бирәсе килеп, эче тырный иде, әмма ул дәшмәүнең хәерлерәк икәнен аңлады. +— Әйдә, бу тәмуг арбасына утыр, һәм барып җиткәнче сорау бирмә, авызымны ачмасам яхшырак булыр, — диде Һагрид. +Вагончыкта җил кебек җилдереп узгач, алар янә урамда, Гринготтс каршында кояштан күзләрен кысып басып торалар иде. Хәзер капчык тулы акчасы булган Һарри беренче эш итеп кая барырга да белмәде. Бер фунтка ничә галлеон кергәнен белмәсә дә, аның үз гомерендә бер тапкыр да шулкадәр акчаны кулында тотмавы барыбер аңлашыла иде. Кая, хәтта Дадлиның да кулында бу кадәр акча булмагандыр. +— Мәктәп киемнәреннән башлап җибәрсәң була, — диде Һагрид, Мадам Малкинның "Һәр очракка ярашлы мантияләр"енә күрсәтеп. — Кара, Һарри, мин "Тишек казанга" барып хәлләнеп килсәм, каршы түгелме син? Мин Гринготтсның ул арбаларына чыдый алмаем. +Ул әле һаман авыру чырайлы иде, шуңа күрә Һарри, бераз дулкынланса да, Мадам Малкинның кибетенә берүзе генә керде. +Мадам Малкин гел миләүшә төсле киемнәр генә кигән, елмаючан йөзле, тәбәнәк кенә ханым булып чыкты. +— Һогвартскамы, кадерлем? — диде ул, Һарри авызын ачуга ук. — Монда барысы да бар. Әнә, тагын бер егет мантиясен киеп карый әле. +Кибетнең иң эчендә артсыз урындыкка баскан очлы, агарынган йөзле егет күренде. Икенче тылсымчыбикә аның кара мантиясенә энәләр кадый иде. Мадам Малкин Һаррины егет каршындагы икенче урындыкка бастырды һәм, башыннан озын мантияне кидереп, дөрес үлчәмгә яраклаштыра башлады. +— Сәлам, — диде егет. — Син дә Һогвартскамы? +— Әйе, — дип җавап бирде Һарри. +— Минем әти күрше кибеттә дәреслекләремне ала, ә әнием урамның теге ягында таяклар карый, — диде егет. Аның тавышы борыннан чыгып, эче пошкан кешенеке сыман яңгырый иде. — Аннары мин аларны узыш себеркеләрен карарга алып барам. Аңлый алмыйм, нигә беренче сыйныфларга үз себеркеләрен китерергә ярамыйдыр. Мин әтине ничек булса да үгетләргә уйлыйм, аннары берәр ничек мәктәпкә алып барып булыр әле. +Һарри кинәт кенә Дадлины искә төшерде. +— Ә синең себеркең бармы? — дип малай сүзен дәвам итте. +— Юк, - диде Һарри. +— Квиддич уйныйсыңмы соң? +— Юк, — диде Һарри. Ул квиддичны нәрсәгә ягып ашаганнарын да белми иде ич. +— Ә мин уйныйм. Әти әйтә, әгәр мине йорт такымына алмасалар, бу чиста җинаять булачак, ди; мин моның белән килешәм. Кайсы Йортта булачагыңны беләсеңме инде? +— Юк, — диде Һарри, үзен тагын да наданрак хис итеп. Укучыларның укуын һәм яшәвен оештыру өчен барлыкка килгән берләшмәләр. +— Әйе инде, чынында беркем дә кая эләгәчәген белми, әмма минем шигем юк, мин Слизеринга керәчәкмен. Безнең гаиләдә бөтен кеше шунда укыган. Күз алдына китер, Һаффлпаффка кертсәләр! Мин качар идем, валлаһи! Ә син? +— Хм-м, — дияргә мәҗбүр булды Һарри, гәрчә бераз эчтәлеклерәк җөмлә әйтергә теләсә дә. +— Һа, карале бу адәмгә! — диде егет кинәт кенә һәм тәрәзәгә төртеп күрсәтте. Кибет каршында Һаррига киң итеп елмаеп Һагрид карап тора иде, эчкә керә алмавын аңлатырга тырышып, ул кулында ике зур туңдырмага ымлап күрсәтте. +— Бу Һагрид, — диде Һарри, бу малай белмәгән нәрсәне белүенә шатланып. — Ул Һогвартста эшли. +— Ә-ә, - диде малай. - Ишеткән бар. Ул анда хезмәтче бугай, шулай бит? +- Ул урманчы, - диде Һарри. Бу малай һәр секунд саен аның күңелен ныграк кайтара иде. +— Әйе, әйтәм ич. Ул ниндидер кыргыйрак бугай, мәктәп артында алачыкта яши һәм вакыт-вакыт лыкынганчы эчә, тылсымларга маташа һәм ятак астында ут чыгара, диләр. +— Минемчә, ул бик әйбәт кеше, — Һарриның җавабы салкын иде. +— Шулай дисеңме? — диде малай бераз фыркылдап. — Ә нишләп ул синең белән? Әтиләрең кайда? +— Алар мәрхүм, — диде Һарри кыска гына итеп. Бу малай белән мондый нәрсәләр турында сөйләшәсе килми иде аның. +— Аһ, бик кызганыч, — дип җавап кайтарды малай, гәрчә аңа һич тә кызганыч булмавы күренеп торса да. — Әмма алар безнең сыман булганнардыр бит? +— Алар тылсымчы һәм тылсымчыбикә иделәр, әгәр сиңа бу кирәк булса. +— Мин уйлыйм, башкаларны анда кертергә кирәкми дә. Алар безнең сыман түгел ич, алар беркайчан да безнең сыман тәрбияләнмәгән. Күз алдына китерәсеңме, кайберләре хат килгәнче Һогвартс турында бөтенләй белмәгәннәр. Борынгы тылсымчы гаиләләрен генә калдырырга кирәк. Синең фамилияң ничек әле? +Әмма Һарри җавап бирергә өлгергәнче, Мадам Малкин телгә килде: +— Менә булды да, кадерлем, — диде ул. Һарри, бу малай белән әңгәмәнең тукталуына шатланып, урындыктан төште. +— Ярар, Һогвартста күрешербез, — диде тәкәббер малай. +Һагрид сатып алган туңдырманы (шоколад һәм кура җиләге өстенә чикләвекләр сибелгән) ашаган арада тып-тын утырды. +— Ни булды? - дип сорады Һагрид. +— Берни дә булмады, — дип Һарри алдашты. +Алар пергамент һәм каурый каләмнәр алырга тукталдылар. Язганда төсен үзгәртә торган язу карасын тапкач, Һарриның кәефе бераз күтәрелде. Кибеттән чыкканда, ул сорау бирде: +— Һагрид, ә нәрсә ул квиддич? +— Бәррәч, Һарри! Гел онытам шуны, син бит күп нәрсәне белмисең әле. Хәтта квиддичны да! +— Әйдә, көлмәле, - диде Һарри һәм Һагридка Мадам Малкин кибетендәге ак йөзле малай турында сөйләде. +— һәм тагын ул магл гаиләләрендәге балаларны укырга алырга ярамый диде... +— Син магл гаиләсенннән түгел. Кем икәнеңне белсә әле! Әгәр аның ата-анасы тылсымчы халкыннан икән, димәк, ул синең исемеңне ишетеп үскән. "Тишек казан"да сине ничек каршылаганнарын исеңә төшер әле. Әй, нәмә белә соң ул! Мин белгән иң шәп тылсымчылар магл гаиләләреннән иде. Әниең генә ни тора! Шундый сеңлесе булып та! +— Квиддич нәрсә соң инде ул? +— Бу безнең спорт. Тылсымчылар спорты. Ул... ул маглларның футболы сыман. Бөтен кеше квиддич өчен җан ата. Аны һавада себеркедә очып уйныйлар һәм анда дүрт туп була. Болай гына аңлатып булмый инде кагыйдәләрен. +— Ә нәрсә ул Слизерин белән Һаффлпафф? +— Мәктәптәге Йортлар . Алар дүртәү. Һаффлпаффта җыен пешмәгәннәр генә укый диләр дә, әмма... +— Мин Һаффлпаффта булырмын инде... — диде Һарри өметсезләнеп. +— Слизеринга кергәнче Һаффлпаффта укуың хәерлерәк, - диде Һагрид бик кырыс итеп. — Кыек юлга баскан тылсымчыларның барысы да Слизериннан чыккан. Үзең-Беләсең-Кем дә шуннан. +— Вол... гафу, Үзең-Беләсең-Кем дә Һогвартста укыганмыни? +— Күп еллар элек, - диде Һагрид. +"Флориш һәм Блоттс" исемле кибеттә Һаррига кирәкле дәреслекләрне алдылар; монда түшәмгә кадәр җиткән биек киштәләр күн тышлыклы, юл ташы кадәрле зур китаплар белән дә, ефәк белән тышланган, үзләре почта маркасы кадәр генә кечкенә китапчыклар белән дә тулган иде, араларында сәер тамгалар язылганнары да, бөтенләй бер сүз, бер хәреф булмаганнары да очрады. Гомерендә бер китап тотып карамаган Дадлиның да боларның кайберләрен актарасы килер иде. Һагрид көч-хәл белән Һаррины Профессор Виндиктус Виридианның "Күз тидерү һәм аннан котылу" ("Өр-яңа әфсеннәр белән яңа дуслар тап һәм дошманнарыңа үч ит: пеләшләндерү, аяк-тотмаучы-тезләр, телне-аңкауга-беркет һәм бик күп, бик күп башка шәп нәрсәләр") дигән ай-һай ымсындыргыч китабыннан читкә алып китә алды. +— Мин Дадлины ничек әфсенләргә икән дип кенә карамакчы идем. +— Начар фикер димәем мин моны, тик магллар дөньясында тылсым кулланырга ярамый. Бик кирәк булса гына инде, - дип аңлатты Һагрид. - Аннан соң, син барыбер аларның берсен дә эшләтә алмыйсың әле, аныңчы укырга да укырга кирәк. +Һагрид алтын казан сатып алырга да ирек бирмәде ("Язылган бит инде - аккургаш!"), әмма алар төнәтмәләр ясаганда кирәкле менә дигән үлчәү һәм җыела торган җиз телескоп алдылар. Аннары алар Даруханәгә керделәр. Сасыган йомырка һәм черегән кәбестә исе аңкыган бу кибет шулкадәр кызыклы булганга, Һарри аның исен уйлап та карамады. Идәндә ниндидер лайлалы нәрсәләр салынган мичкәләр тора, дивар буйлап үләннәр, киптерелгән тамырлар һәм җете төсләрдәге төелмә савытлары сузылган; түшәмнән бәйләм-бәйләм итеп җыелган каурыйлар, казык тешләр һәм җанвар тырнаклары асылган иде. Һагрид янсәке янында торган сатучыдан Һаррига дәресләрендә кирәк булачак төнәтмә нәрсәләрен сораган арада, Һарри үзе һәрберсе егерме бер галлеон торган көмеш сыңармөгез мөгезләрен һәм нәни, чем-кара таракан күзләрен (бер учы биш кнат тора) карады. +Даруханәдән чыккач, Һагрид тагын бер кат исемлекне тикшерде. +— Таяк кына калган инде... Ә, туктале! Мин бит сиңа туган көнеңә бүләк алмадым. +Һарри кызарып чыкты. +— Миңа берни алмасаң да була... +— Алмасаң да була, имеш. Менә, сиңа берәр җанвар алырмын әле. Юк, бака түгел, аларның күптән кызыгы бетте инде, әле мәктәптә дә көлерләр үзеңнән... һәм мин мәчеләр дә яратмыйм, алардан мин төчкерәм. Мин сиңа ябалак алырмын. Бөтен бала да ябалак ярата, үзләре әкәмәт файдалы да әле, хатлар ташыйлар, болай да инде. +Егерме минут узгач алар һәр яктан кыштырдау һәм канат каккан тавышлар ишетелгән һәм якты итеп янып торган күзләр караган караңгы кибеттән, ягъни данлыклы "Илопсның Ябалак патшалыгы"ннан чыктылар. Хәзер Һарриның кулында гаҗәеп матур ак ябалак утырган читлек бар иде. Ябалак, башын канаты астына яшереп, тәмләп йоклый иде. Һарри исә, Профессор Квирелл сыман тотлыга-тотлыга рәхмәтләр укудан туктый алмады. +— Җитәр инде, - диде Һагрид җитди төс чыгарып. - Дурсльләрдән бүләкләр еш булмагандыр әле. Хәзер Оливандер гына калды. Монда анда гына тылсым таяклары бар, ә сиңа иң шәп таяк кирәк. +Тылсым таягы... Һарриның җаны иң теләгән әйбер шул иде. +Соңгы тукталыш ниндидер җыйнаксыз пычрак кибет булып күренде. Ишек өстендә инде куба башлаган алтын хәрефләр белән "Оливандер. Б.ч.к. 382 елдан башлап шәп таяклар ясыйбыз" дип язылган, ә тузан баскан пыяла астындагы бәрхет мендәргә бер таяк куелган иде. +Ишекне ачып эчкә керү белән кибетнең эчке бүлмәләрендә кыңгырау чылтырады. Монда бик кысан иде, орчыксыман озынча бер кәнәфидән кала бер җиһаз да юк иде, хуҗаның килгәнен көтеп, Һагрид шул кәнәфигә барып утырды. Һарри үзен бик кырыс кагыйдәләр урнаштырылган китапханәгә кергәндәй сәер хис итте, ул күңелендә туган яңа сорауларны йотты да идәннән түшәмгә кадәр тезелгән меңләгән бәләкәй тар тартмага бакты. Нигәдер аның каз йоннары кабарды. Мондагы искиткеч тузан һәм тынлык та ниндидер серле тылсымга бөркелгән төсле иде. +— Хәерле көн, - диде бик йомшак тавыш. Һарри дерт итте. Һагрид та сикереп куйган булса кирәк, чөнки артта сынган тавыш ишетелде һәм ул нәфис кәнәфидән торып басты. +Аларның каршында олы яшьтәге абзый тора иде, аның киң, аграк күзләре ярым караңгы кибеттә ике тулган ай төсле яналар иде. +— Исәнмесез, - диде Һарри кыенсынып кына. +— Ай, әйе шул, - диде карт әфәнде. - Әйе, әйе. Сезне бу көннәрдә күрермен дип көтә идем. Һарри Поттер, - бу сорау түгел иде. - Сезнең күзләрегез әниегезнекенә охшаган. Кара син аны, әле кичә генә әниегез монда беренче таягын сайлап басып тора иде сыман. Ун да бер чирек дюйм, йомшак, талдан ясалган. Әфсен эшләре өчен менә дигән таяк. +Оливандер әфәнде Һаррига якынрак килеп басты. Һарри исә бу абыйның күзләрен йомып алуын гына теләде, чөнки һич йомылмый торган бу көмеш күзләр аны куркыта иде. +— Ә әтиегез исә, киресенчә, кызыл агачтан ясалган таякны сайлады. Унбер дюйм. Бөгелүчән. Бераз көчлерәк, әверелешләр өчен иң кулай таяк. Һм, мин ялгыш әтиегез сайлады дидем, чынлыкта, әлбәттә, тылсым таягы тылсымчыны сайлый. +Оливандер әфәнде тагын да якынрак басты һәм Һарриның борынына бәрелә язды. Һарри томанлы күзләрдә үзенең чагылышын күрде. +— Ә менә монда икән... +Оливандер әфәнде озын ак бармаклары белән Һарриның маңгаендагы яшенгә охшаш яра эзен капшап карады. +— Ни кызганыч, әмма моны калдырган таякны да мин саткан идем, - диде ул йомшак кына. Унөч дюйм ярым. Тиле нарат. Көчле таяк, бик көчле таяк, ә инде кирәкмәгән кулга эләксә... ул таякның дөньяда ниләр кылачагын белсәм икән ул... +Ул башын какты һәм аннары, Һарриның бәхетенә, Һагридны да күреп алды. +— Рубеус! Рубеус Һагрид! Сезне янә күрүемә бик шатмын... Имән, уналты дюйм, шактый бөгелгән, шулай бит? +— Шулай иде, әйе, сэр, - диде Һагрид. +— Яхшы таяк иде, әйе. Әмма, аңлавымча, сезне мәктәптән чыгарганда аны сындырдылар ич? - дип сорады Оливандер әфәнде көтелмәгәнчә кырыс итеп. +— Эээ... әйе, шулай иттеләр, әйе, - диде Һагрид, дулкынланып. - Миндә кисәкләре калды инде анысы, - дип шатланып өстәде ул аннары. +- Тик сез аларны кулланмыйсыз бит? - диде Оливандер әфәнде кинәт кенә. +— Аһ, юк, сэр, - диде Һагрид тиз генә. Һарри аның шул мәлдә алсу кулчатырын катырак тотканын күреп алды. +— Һммм, - диде Оливандер әфәнде Һагридка сынаулы карап. - Хуш, ярар. Хәзер мистер Поттер. Карап карыйк әле, - ул кесәсеннән көмеш бүлемтәләр сызылган озын аршынын чыгарды. - Таяк кулыгыз кайсы? +— Эээ... мин уңагай инде алай, - диде Һарри. +— Кулыгызны сузыгыз. Менә шулай, — ул Һаррины җилкәсеннән бармакларына, аннары беләзегеннән терсәгенә кадәр, җилкәсеннән идәнгә, тезеннән култыгына кадәр, ә аннары баш тирәли үлчәде. +— Оливандерларның һәрбер таягында куәтле тылсымга ия матдә салынган җелек бар, мистер Поттер, — дип сөйли башлады ул үлчәгән арада. — Без сыңармөгез ялын, феникс койрыгының каурыен һәм аждаһаның йөрәк сеңерен кулланабыз. Оливандерның ике бертөрле таягы булалмый, чөнки бертөрле сыңармөгез, аждаһа яки феникслар да булмый. Һәм әлбәттә, сез беркайчан да башка тылсымчының таягы белән яхшы әфсеннәр кыла алмаячаксыз. +Һарри кинәт кенә аның борын тишекләре арасын үлчәгән аршынның үзеннән-үзе эшләвен аңлап алды. Оливандер әфәнде бу вакытта киштәләр арасында йөреп, әрҗәләрне тартып чыгара иде. +— Җитәр, - диде ул һәм аршын тасмасы бер өем булып идәнгә төшеп китте. - Ярар, Поттер әфәнде. Монысын сынап карагыз әле. Бүк агачы һәм аждаһаның йөрәк сеңере. Тугыз дюйм. Матур һәм бөгелүчән. Тотыгыз да селкетегез. +Һарри, таякны кулына тотып һәм үзен юләр сыман хис итеп, таяк белән бераз җилпеде, әмма Оливандер әфәнде аны шунда ук тартып алды. +— Өрәңге һәм феникс каурые. Җиде дюйм. Бик сыгылучан. Йәгез... +Һарри таякны тотты, әмма аны бераз гына күтәрү белән Оливандер әфәнде җитез генә бу таякны да кире алды. +— Юк-юк, менә, эбен агачы һәм сыңармөгез ялы, сигез дюйм ярыйм, сыгылмалы. Әйдәгез, әйдәгез, карагыз. +Һарри әле берсен, әле икенчесен алып карады. Ул Оливандер әфәнденең ни көткәнен белми иде. Алып караган таяклар өеме баягы кәнәфи өстендә биегәйгәннән-биегәя барды, әмма Оливандер әфәнде киштәләреннән күбрәк тартма алып чыккан саен ныграк сөенә иде шикелле. +— Бик таләпчән сез, ә? Борчылмагыз, иң шәбен, иң барганын табарбыз... Ә бәлки менә... әйе, нишләп әле булмасын ди... гади комбинация түгел-түгелен - очлы яфрак һәм феникс каурые, унбер дюйм, әйбәт сыгыла. +Һарри таякны кулына алды. Көтмәгәндә аның бармакларына җылы таралды. Ул таякны башы өстенә күтәреп, сызгырган тавыш чыгарып тузанлы һава аша аска какты һәм таякның очыннан фейерверк сыман кызгылт-сары чаткылар атты да диварларга бәрелде. Һагрид аһ иткән тавыш чыгарып кулларын чапты. Ә Оливандер әфәнде, кычкырып җибәреп, "Ай, афәрин! Менә бит! Бик яхшы. Менә сиңа мә, менә сиңа мә... Бик кызык булды бу, бик кызык...", - диде. +Ул Һарриның таягын кире тартмасына салды да, үзе һаман "Бик кызык, бик кызык..." дия-дия, тартманы көрән кәгазьгә төреп куйды. +— Гафу итегез, - диде Һарри. — Ә нәрсә бик кызык? +Оливандер әфәнде үзенең кояш күрмәгән ак йөзен Һаррига таба борды. +— Мин үзем саткан бөтен таякларны да хәтерлим, мистер Поттер. Һәммәсен дә. Шулай килеп чыкты ки, сезнең таякка каурый биргән феникс моңа кадәр тагын бер каурый биргән иде. Берне генә. Күрәсең, менә бу таякның нәкъ сезгә насыйп булуы тәкъдирдә язылгандыр, чөнки аның бертуган кардәше сезгә бу яра эзен калдырды. Менә бу кызык та инде. +Һарри төкереген йотып куйды. +— Әйе. Унөч ярым дюйм. Тиле нарат. Мондый хәлнең ничек килеп чыгуы бик тә кызыклы. Таяк тылсымчыны сайлый, онытмагыз. Без сездән бөек гамәлләр көтәргә тиешбездер, дип уйлыйм, Поттер әфәнде... Ахыр чиктә, Исемен-Атарга-Кирәкмәгән-Теге бөек гамәлләр кылды. Коточкыч гамәлләр, әмма бөек. +Һарри калтыранып куйды. Оливандер әфәндене ошатыргамы, ошатмаскамы — ул белмәде. Таяк өчен җиде алтын галеон алганнан соң, мистер Оливандер аларны тәрәзә аша башын иеп озатып калды. +*** +Башта кире Кыек тыкрык буйлап атлап, дивар аша чыгып, бушап калган "Тишек казан" аша үткәндә, кызарып беткән кичке кояш менә-менә байыйм дип тора иде инде. Юл буена Һарри бер сүз дә эндәшмәде. Ул хәтта метрода аларның бу кадәр сәер төргәкләренә, Һарриның тезенә куелган читлек эчендәге йоклап утырган ак ябалакка ничә кеше акаеп карап торганына да игътибар итмәде. Эскалатор белән Паддингтон станциясенә менеп җиткәндә генә, Һагрид аның кулбашына төртеп алгач, Һарри үзенең кайда икәнен абайлый башлады. +— Поездың киткәнче бераз капкалап алырга вакыт бар, - диде Һагрид. +Ул Һаррига бер һамбургер сатып алды да, алар, тамак ялгар өчен, пластик урындыкларга утырдылар. Һарри һаман тирә-ягын күзәтте. Һәммәсе дә аңа ничектер сәер булып күренә иде. +— Хәлләрең әйбәтме, Һарри? Нәмә тындың? - диде Һагрид. +Һарри ни әйтергә дә белмәде. Бу үткән көн аның гомерендә иң яхшы туган көне булды, һәм ул, бер ни дә әйтә алмыйча һамбургерын чәйни бирде. +— Барысы да мине үзенчәлекле кеше итеп күрә, - диде ул ниһаять. +— "Тишек казан"да булган бөтен кеше, Профессор Квирелл, Оливандер әфәнде... ләкин мин тылсым турында бөтенләй берни дә белмим. Ничек алар миннән бөек эшләр көтә ала? Мине барысы да белә, тик мин алар мине ник белгәннәрен дә хәтерләмим. Вол... гафу ит... әтием һәм әниемнең үлемнәре кичендә ни булганын белмим. +Һагрид өстәлгә таянды. Аның куе кашлы һәм сакал-мыеклы йөзе ягымлы елмая иде. +— Бер дә борчылма, Һарри. Син бик тиз өйрәнерсең. Һәммәсе дә Һогвартста баштан башлый, куркма. Тора бара бары да булыр. Беләм, бу бик авыр әйбер. Син башкалардан аерылып торасың, бу һәрвакыт авыр. Сиңа Һогвартста рәхәт булачак. Миңа рәхәт булган кебек. Һогвартста миңа әле һаман рәхәт, дөресен генә әйткәндә. +Һагрид Һаррины кире Дурсльләргә алып кайтачак поездга утырырга ярдәм итте һәм кулына бер конверт тоттырды. +— Бу - Һогвартска барыр өчен билетың, - диде ул. - Беренче сентябрь, КингсКросс вокзалы - болар барысы да синең билетыңда язылган. Дурсльләр белән берәр проблем чыкса, ябалагың белән миңа хат юлла. Ул мине кайда табарга икәнен белер. Озакламый күрешербез, Һарри. +Поезд станциядән кузгалды. Һарри Һагрид күздән югалганчыга кадәр карап тору нияте белән урыныннан торып борынын тәрәзәгә терәгән иде дә, тик күз ачып йомганчы Һагрид юкка чыкты. +АЛТЫНЧЫ БҮЛЕК +Тугыз һәм дүрттән өч +платформасыннан +сәяхәт +Һарриның Дурсльләрдәге соңгы ае авыр үтте. Әйе, Дадли Һарри белән бер бүлмәдә калырга курка, ә Петуния апа белән Вернон җизни аны чоланына япмый, тиргәми һәм тавыш та күтәрми - алар аның белән, гомумән, сөйләшми башлады. Туганнары бары ярым курку, ярым котырынган хәлдә Һаррины буш урын итеп күрде - бу зур алга китеш булса да, малай көннән-көн моңсулана төште. +Шул сәбәпле Һарри ябалагы белән бүлмәсендә бикләнә торган булды. Ул кошына "Тылсым тарихы" китабыннан табылган Һедвиг исемен кушты. Гомумән, малай мәктәп китапларын бик тә кызыклы дип тапты: ул караңгы төнгә кадәр аларны караватына ятып укырга гадәтләнде. Һедвиг исә, кайчан тели шунда, ачык тәрәзәдән чыгып китеп, очып керергә һәм әле үзе белән үлгән тычканнар да алып кайтырга күнекте (ярый әле Петуния апа бүлмәгә кергәләвен туктатты!). Шулай итеп, Һарри һәр төнне, йоклар алдыннан, диварга эленгән кәгазьдән бер көнне сызып ташлап барды - тиздән беренче сентябрь иде. +Августның соңгы көнендә Һарри, апа белән җизнәсенә иртәгә Кинг-Кросс станциясеннән китүе хакында әйтергә дип, телевизордан тапшыру карап утырган туганнары янына төште. Монда икәнлеген белдерү өчен тамагын кыруы булды, Дадли, кычкырып, бүлмәдән чыгып ычкынды. +- Хм, Вернон җизнәй? +Соңгысы авызыннан сәер тавыш чыгарды. Димәк, тыңлый. +- Миңа иртәгә Һогвартска китәр өчен Кинг-Кросска барасы иде. +Кабат шул тавыш. +- Сез мине илтә алмассызмы икән? +Мыгырдау. Һарри моны "әйе" дип аңлады. +- Рәхмәт, - дип, баскычтан менеп китүе булды, Вернон җизни телгә килде: +- Тылсымчылар мәктәбенә поездда бару - сәер ысул. Оча торган келәмнәр тишкәләнеп беткән әллә? +Һарри дәшмәде. +- Кая соң ул мәктәп? +- Белмим, - диде Һарри, беренче тапкыр моның турында уйланып һәм кесәдәге Һагрид биргән билетны уңайлап. Ул аны кулына алды да, укып чыкты. - Миңа иртәгә бары сәгать унбердә тугыз һәм дүрттән өч платформасыннан поездга утырып китәргә кирәк. +Апасы белән җизнәсе карап катты. +- Кайсы платформа? +- Тугыз һәм дүрттән өч. +- Юк-барны лыгырдама! Андый платформа юк. +- Минем билетымда шулай язылган. +- Акылдан шашканнар, - диде Вернон җизни. - Үзең инанырсың әле моңа. Ярый, алып барырбыз Кинг-Кроссыңа. Барыбер иртәгә Лондонга барасы. +- Анда ник баруыгыз? - дип сорады Һарри, мөмкин кадәр дустанә кыяфәт чыгарып. +- Дадлины шифаханәгә алып барабыз, - дип, чыраен сытты Вернон җизни. - "Сасынгс"ка җибәргәнче, ал койрыгын алып ташлыйсы бит инде. +*** +Икенче көнне иртәнге биштә уянган Һарри, артык дулкынлану һәм борчылу сәбәпле, кире йоклап китә алмады. Ул, торып, джинсасын киде, чөнки аның станция буйлап тылсымчы мантиясеннән йөрисе килмәде - поездда алмаштырыр. Малай Һогвартс исемлегеннән бөтен кирәкле әйбәрләрне барлады, Һедвигны әйбәтләп читлегенә япты һәм шуннан, Дурсльләрнең уянуын көтеп, арлы-бирле бүлмәдә йөрергә тотынды. Ике сәгатьтән соң, Һарриның зур авыр чемоданы Дурсльләр машинасына урнаштырылды, Петуния апа Дадлины Һарри янына утырырга күндерде һәм алар кузгалдылар. +Машина Кинг-Кросска унберенче яртыларда килеп туктады. Вернон җизни, Һарриның әйберләрен кечкенә тәгәрмәчле күчмә арбага ыргытып, аларны станциягә кадәр алып барырга ярдәм итте. Һарри җизнәсенең бу гамәленнән сәерсенергә өлгермәде, соңгысы, платформалар арасында туктап, котсыз чырай ясады да: +- Булды бу, малай. Менә - тугызынчы платформа, менә - унынчысы. Синеке каядыр болар арасында булырга тиеш, әмма аны төзәргә өлгермәгәннәр әле, шулаймы? - дип сөенде. +Шиксез, ул хаклы иде. Бер якта - тугызынчы платформа дигән пластмасс такта, икенчесендә - унынчысы, ә уртада - бушлык. +- Уңышлар, - диде Вернон җизни, җирәнгеч елмаеп. Шушы сүзе белән ул малайны ялгызын калдырды. Һарри кире борылып караганда, Дурсльләр көлә-көлә китеп бара иде инде. Һарриның авызы кипте. Нәрсә эшләргә җыена инде ул? Аңа инде (бәлки Һедвиг артык күп игътибар җәлеп иткәнгәдер) сәерсенеп карый башладылар. Ул кемнән дә булса сорарга тиеш. +Малай узып барган каравылчыны туктатты, әмма тугыз һәм дүрттән өч платформасы турында сорарга кыймады. Каравылчының беркайчан да Һогвартс турында ишеткәне булмаганга һәм Һарри мәктәпнең илнең кайсы өлешендә урнашуын да аңлата алмаганга, абзый бу чукынчык малай юри аның башын әйләндерә дип нәтиҗә чыгарды. Өмете җуела төшкәч, Һарри унбердә китәсе поезд турында белеште, әмма бу соравына да тискәре җавап ишетте (андые булмаган, янәсе). Ахырда, каравылчы юкка сарыф ителгән вакыты турында зарлана-зарлана китеп барды. Һарри хәзер бөтен көченә үзен тынычландырырга тырышты. Килү тактасы артына эленгән зур сәгатьләргә ышансаң, ул ун минуттан Һогвартска поездда китәргә тиеш, әмма ул моны ничек башкарасын һич тә белми иде. Станция уртасында үзе дә күтәрә алмаслык авыр чемоданы, кесә тулы тылсымчылар акчасы һәм зур ябалагы белән басып торды ул +Күрәсең, Һагрид аңа кайсыбер мөһим әйберләрне әйтергә оныткан: бәлки, Кыек тыкрыкка эләгер өчен сулдан өченче кирпечкә баскан сыман, монда да, тылсымлы таягын алып, тугыз һәм унынчы платформалар арасындагы билетлар сату тактасына төртәседер? +Шул мизгелдә малай артында бер төркем кешенең узып баруын сизде һәм аларның сүзләрен ишетеп алды: +- ... әйе, тагы магллар тулган инде... +Һарри артына борылып карады: бу сүзләрне юан гына бер ханым янып торган кызыл-сары башлы дүрт малаена әйткән икән. Һәркайсының Һарриныкы сыман чемоданнары һәм ябалаклы читлекләре бар иде. +Сулышы ешайган Һарри алардан артта калмаска тырышты. Бу төркем туктагач, ул да туктады. Малай аларның нәрсә сөйләшкәннәре мөмкин кадәр ишетелерлек ара саклый иде. +- Йә, ничәнче платформа? - диде әни кеше. +- Тугыз бөтен дүрртән өч ! - дип чинады әнисен кулыннан тоткан, шундый ук кызыл-сары чәчле кызый. - Әни, ә мин бара алмыйммы... +- Син әле үсеп җитмәгән, Джинни, сабыр бул. Әйдә, Перси, син беренче... +Иң олысы булып күренгән егет тугыз һәм дүрттән өч платформасына юнәлде. Һарри булдыра алганча игътибар белән күзәтергә тырышты, әмма малайның ике платформаны аерган киртәгә барып җитүе булды, туристлар өере аны каплап алды, һәм, соңгы букча күз алдыннан киткәндә, ул инде юкка чыккан иде. +- Фред, син киләсе, - диде юан ханым. +- Мин Фред түгел, мин Джордж, - дип җавап кайтарды малай. - Дөресен генә әйткәндә, ханым, ничек сез безнең анабыз була аласыз? Минем Джордж икәнлеген аеру кыенмы? +- Гафу, Джордж, сабыем. +- Шаярам, мин Фред, - диде малай һәм кузгалды. Игезәк сыңары аңа ашыгырга киңәш итте, һәм бер мизгелдән ул да юк булды. Әмма ничек шулай итә алды соң ул? +Хәзер инде өченче абыйлары да киртәгә кыю гына атлады да шулай ук тиз арада юкка чыкты. +Анда бернәрсә дә юк иде. +- Гафу итегез, - дип мөрәҗәгать итте Һарри ханымга. +- Исән без, үскәнем. Һогвартска беренче тапкырмы? Рон улымның да тәүге кат баруы, - дип, кече улына күрсәтте. Ул озын буйлы, ябык, килбәтсез, сипкелле, куллары, аяклары, борыны килешсез озын булган бер малай иде. +- Нәкъ шулай, - Һарри сөенде. - Эш шунда ки, ммм, мин белмим ничек... +- Платформага ничек эләгергәме? - дип, эндәште ханым ягымлы гына. Һарри, раслап, башын селкеде. +- Борчылма, - диде ханым. - Сиңа бары тугыз һәм унынчы платформалар арасына туп-туры йөгереп керергә кирәк. Шунысы мөһим: туктама һәм бәрелермен дип борчылма. Курыксаң, чабуың хәерлерәк. Әйдә, Рон алдыннан бар. +- Хм, яхшы, - дип, Һарри бик җитди кыяфәт белән кечкенә арбасын этте дә киртәгә таба борылды. +Малай шул якка таба атлый башлады. Юлында, этенә-төртенә, халык басып тора. Менә ул инде киртәгә таба якынлаша, адымнары авырая, арбасын туктата алмаслык чаба һәм бәреләм дип күзләрен йома... +Әмма ул бәрелмәде... чабуын дәвам итте... һәм күзләрен ачты. Кеше белән тулы платформа янында ал төстәге пар пошкырган паровоз кузгалуны гына көтеп тора иде. Бу - унбердә китәргә тиешле Һогвартс-Экспресс (моны малай баш өстендәге язудан укыды). Һарри артына борылды һәм киртә урынында Тугыз һәм Дүрттән Өч Платформасы дип чүкеп язылган арка барлыгын күрде. Булды бит бу! +Паровоз төтене гөж килеп сөйләшкән халык өстеннән җәелгән, төрле төстәге песиләр аяк арасында буталып йөри, ә ябалаклар моңа зарланып ухылдый иделәр. +Беренче вагоннарның берничәсе студентлар белән тулган инде: аларның кайберләре тәрәзәдән гаиләләре белән сөйләшә, башкалары урыннар өчен сугыша. Һарри, буш урын эзләп, арбасы белән платформа буйлап китте. Ул түгәрәк битле бер малай артыннан керде. +- Әбекәй, мин тагы гөберле бакамны югалттым, - дип, зарлана иде ул малай. +- Аһ, Невилл, - дип сыкранды аңа карт хатын. +Якында гына дредалы бер малайны кешеләр урап алынган иде. +- Ли, без дә карыйк әле. +Ли дигәне кулындагы тартманың капкачын ачты да тирә-юньдәгеләр кычкырып җибәрде: аннан йонлы озын аяк күренде. +Һарри, поездның иң артында диярлек бер вагонда буш купе тапканчыга кадәр, укучы халкы аша барды. Ниһаять, урын табылды. Башта ул Һедвигны урнаштырды, аннан әйберләрен купе ишеге янына куйды. Арбасын баскычка күтәртеп куясы иде дә, көчкә бер ягын гына күтәрә алды, әле ике тапкыр аны аягына төшерде. +- Ярдәм кирәкмиме? - дип эндәште кемдер. Моны киртә янында очраган кызыл-сары башлы малайларның берсе әйтте. +- Әйе, зинһар, - дип җавап кайтарды тыны беткән Һарри. +- Фред, кил әле! Ярдәм кирәк. +Игезәкләр ярдәме белән, Һарриның арбасы купе почмагына яшерелде. +- Рәхмәт, - дип, Һарри юеш чәчләрен өскә күтәрде. +Шул вакыт, игезәкләрнең берсе Һарриның маңгаендагы яшен сыман яра эзен күрде дә, шуңа төртеп: +- Нәрсә бу? - дип кычкырды. +- Җир астына кереп киткере! - диде икенчесе. - Син... +— Бу ул, - диде беренче игезәк. - Шулай бит? - өстәде ул Һаррига ымлап. +- Нәрсә? - гаҗәпләнде Һарри. +- Һарри Поттер, - дип эләктереп алды игезәкләр. +- Хм, ул, - диде Һарри. - Ягъни, әйе, ул мин. +Ике малай да, күзләрен акайтып, Һаррига текәлеп катты, ә ул исә кызарганын сизде. Аннан, аның шатлыгына, ачык ишектән тавыш ишетелде: +- Фред? Джордж? Сез мондамы? +- Чыгабыз, әни. +Игезәкләр, ишеккә кадәр Һарридан күз алмыйча, поезддан төште. +Һарри, яртылаш яшеренеп, тәрәзә янына утырды һәм платформадагы кызыл-сары чәчле гаилә артыннан күзәтте, нәрсә сөйләшкәннәрен ишетте. Әниләре борын кулъяулыгы алды. +- Рон, синең борыныңда нәрсәдер бар. +Иң кече малай кырыйга торып чабасы иде дә, әнисе, туктатып, борынын сөртергә кереште. +- Әни, тимә, - дип, карышты тегесе. +- Аааһ, нәни Ронниның борынына нәрсәдер булган, - дип, шаярды игезәкләрнең берсе. +- Авызыңны йом, - диде Рон. +- Кая Перси? - сорады әниләре. +- Хәзер килә ул. +Иң олы уллары күренде. Ул инде Һогвартсның кара киемен кигән, күкрәгенә П хәрефле ялтырап торган көмеш тамга кадаган. +- Озак тора алмыйм, әни, - диде ул. - Мин алгы якта, префектларга ике купе бирелгән... +- Аһ, син префектмени, Перси? - диде игезәкләрнең берсе, гаҗәпләнеп. - Без белмәдек тә, ник хәбәр итмәдең? +- Тукта, хәтерем ялгышмаса, ул безгә нәрсәдер әйткән иде, - диде икенчесе. +- Бер тапкыр... +- Әллә ике... +- Тукта әле... +- Җәй буе... +- Җитте! - диде префект Перси. +- Нигә Персига яңа кием алынды ул? - тынычлана алмады игезәкләрнең берсе. +- Чөнки ул префект, - дип, ягымлы эндәште ханым. - Бар да яхшы, үскәнем, уңышлы семестр телим, барып җиткәч ябалак җибәрерсең. +Әнисе Персины алма битеннән үпте дә китте. Аннан ханым игезәкләргә таба борылды. +- Хәзер сез икегез - бу елны тәртипле буласыз. Тагын сез унитазны шартлаткансыз икән дигән ябалак килсә, белегез... +- Унитазны шартлату? Без моны беркайчан эшләмәдек. +- Шәп идея, рәхмәт, әни! +- Кызык түгел. Һәм Рон артыннан карагыз. +- Борчылма, әни, нәни Ронни безнең белән иминдә булыр. +- Авызыңны йом, - кабатлады Рон. Ул игезәкләр белән бер буйда диярлек иде. Әнисе ышкыган борыны һаман кызыл иде. +- Әни, беләсеңме без кемне поездда очраттык? +Һарри тиз генә артка ташланды, алар аны күрә алмый иде. +- Станциядә безнең янда басып торган кара башлы малайны хәтерлисеңме? Таныдыңмы аның кем икәнлеген? +- Кем? +- Һарри Поттер! +Һарри кечкенә кызның нәзек кенә чинаган тавышын ишетте. +- Әни, поездга менеп, аңа карасам ярыймы әнием, зинһар... +- Син аны күрдең инде, Джинни, мескен малай зоопарктагы хайван түгел сиңа. Фред, бу хакмы? Каян белдең? +- Үзеннән сорадым. Яра эзен күрдем. Чыннан да, маңгаенда урнашкан. Яшен сыман. +- Бәбекәем, шуңа ялгызын булган инде ул. Шундый ихтирам белән платформага эләгү юлын сорады... +- Ярый анысы, әмма ничек уйлыйсың, ул Үзең-Беләсең-Кемне хәтерлиме? +Кинәт әниләренең йөзе караңгыланды. +- Мин сиңа боларны сорауны катгый тыям, Фред. Юк, кыйма да. Беренче мәктәп көнен ул болай истә калдырырга тиеш түгел. +- Тынычлан, борчылма. +Сызгырткан тавыш ишетелде. +- Тизрәк! - диде әниләре, һәм өч егет тә поездга менде. Алар әниләре белән тәрәзәдән саубуллаша башлагач, кече сеңелләре еларга тотынды. +- Кирәкмәс, Джинни, без сиңа меңләгән ябалак җибәрербез. +- Без сиңа Һогвартсның җимерек унитазын җибәрербез! +- Джордж! +- Шаярам гына, әни. +Поезд кузгалды. Һарри малайларның борчылган әниләрен һәм ярым көлгән, ярым елаган, поезд артыннан, ул югалганчыга кадәр йөгергән, аннан инде кире борылган сеңелләрен күзәтте. Поезд тизлек җыйды, өй түбәләре күренә башлады. Һарри дулкынланды; шулай да, киләчәге билгесез булса да, алдагыларның үткәннәрдән күпкә яхшырак булачагын сизенә иде ул. +Кинәт ишек ачылды да кызыл-сары башлы малайларның иң яше купега таба атлады. +- Монда кем дә булса утырамы? - дип сорады ул, Һарри каршысына төртеп. - Башка җирләр туп-тулы. +Һарри башын селкеде дә малай кереп утырды. Башта ул күзләре белән Һаррины җентекләп тикшерде, аннан инде, бернәрсә дә булмаган кыяфәт ясарга тырышып, тәрәзәгә текәлде. Аның борыны һаман пычрак иде. +Коридорда игезәкләр күренде: +- Әй, Рон, без поездның уртасына барабыз - анда Ли үзе белән зур тарантул алган. +- Ярый, - мыгырдады Рон. +- Һарри, - эндәште икенче игезәк малай, - без үзебез белән таныштырсак буламы? Фред һәм Джордж Уизли. Ә монысы Рон, безнең энебез. Соңрак күрешкәнчегә кадәр. +- Сау бул, - диделәр Һарри белән Рон. Игезәкләр артыннан купе ишеге ябылды. +- Син, чыннан да, Һарри Поттермы? - түзмәде Рон. +Һарри башын селкеде. +- Хм, яхшы, мин аны башта Фред белән Джордж шаяра гына дип уйлаган идем, - диде Рон. - Һәм синең чыннан да бармы ул - син беләсең инде... - дип, ул Һарриның маңгаена төртте. +Һарри маңгай чәчен күтәрде дә яшен сыман яра эзен күрсәтте. Рон карап торды да: +- Димәк, шушында Үзең-Беләсең-Кем... - дип башлады. +- Әйе, - дип төгәлләде Һарри. - Әмма мин бернәрсә дә хәтерләмим. +- Һичбер нәрсә? - түземлеген югалтып, сорады Рон. +- Хм, мин бары тик бик күп яшел ут кына хәтерлим - тәмам. +- Кызык икән, - диде ул, берничә минут Һаррига текәлеп утырып. Аннан инде, нәрсә эшләгәнен аңлаган сыман, киредән тиз генә тәрәзәгә борылды. +- Синең гаиләңдә барысы да тылсымчылармы? - дип сорады Һарри, шулай ук Рон белән бик кызыксынып. +- Әйе, шулай дип уйлыйм, - дәште Рон. - Әнинең икенче тудыкасы бухгалтер, ахры, әмма без аның турында беркайчан да сөйләшмибез. +- Димәк, син бик күп тылсым беләсеңдер. +Күрәсең, Уизлилар Кыек тыкрыктагы агарынган малай сөйләгән иң борынгы тылсымчылар гаиләләренең берсе иде. +- Белүемчә, син магллар белән яшәдең, - диде Рон. - Ниндирәк алар? +- Коточкыч. Ярый, барысы да түгел. Кимендә, минем апам, җизнәм һәм тудыгым. Алар урынына мин өч тылсымчы абыем булуын теләр идем. +- Бишәүне, - белдерде Рон, моңсулана төшеп. - Мин - гаиләмдә Һогвартска баручы алтынчы бала. Син бу бик яхшы, үрнәк алырга абыйларың бар дип әйтерсең. Билл белән Чарли мәктәпне тәмамлады инде. Билл әйдаман, Чарли квиддич капитаны иде. Перси хәзер префект. Фред белән Джордж гел тәртипсезләнәләр, әмма яхшы укыйлар, һәм барысы да аларны нык күңелле кешеләр дип саный. Шуңа миннән дә алар сыман булуны көтәләр, ләкин мин ул эшләрне башкарсам, бу әһәмиятле булмаячак, алар аны беренчерәк булып эшләде инде. Биш абый белән миңа беркайчан да яңа әйберләр эләкми. Миндә - Биллның иске киеме, Чарлиның иске таягы һәм Персиның иске күсесе. +Рон, курткасына кулын тыгып, йоклап яткан симез, соры күсе чыгарды. +- Аның исеме Скабберс, һәм аның бер файдасы да юк, уянганы да юк аның. Персига префект булганы өчен әти ябалак бүләк итте, ә аларның инде мөмкинлекләре бар... Мәйтәм, шуңа миңа Скабберс эләкте. +Ронның колаклары кызарды. Күрәсең, ул артыгын сөйләп ташлаган иде, чөнки киредән тәрәзәгә карарга тотынды. +Һарри ябалак сатып ала алмауны табигый нәрсә итеп күрде. Ахырда, аның бу соңгы айга кадәр, гомумән, акчасы булганы юк иде, һәм ул боларның барысын да Ронга сөйләде: Дадлиның иске киемнәре, туган көннәргә килде-киттеле бүләкләр турында да. Ронның кәефе күтәрелде. +- ... һәм Һагрид сөйләгәнчегә кадәр, мин тылсымчы булуымны да, әти-әниемне дә, я булмаса Волдеморт турында да бернәрсә дә белми идем. +Рон кычкырып җибәрде. +- Нәрсә бар? - сорады Һарри. +- Син Үзең-Беләсең-Кемнең исемен әйттең! - гаҗәпләнде Рон. - Минем уйлавымча, бар кешеләр... +- Аның исемен әйтеп, үземне батыр һәм тагын әллә нинди итеп күрсәтергә тырышмыйм, - диде Һарри. - Белмәвемнән ул. Аңлыйсыңмы? Минем әле күпмегә өйрәнәсем бар... Шиксез, - дип, ул беренче тапкыр күптән борчыган уйларын әйтеп салды, - иманым камил, мин сыйныфта иң начар укучы булачакмын. +- Булмаячаксың. Күпме бала магл гаиләсеннән була, һәм алар барысына да бик тиз өйрәнәләр. +Бу арада поезд инде Лондоннан чыгып та өлгергән - хәзер ул сыер һәм сарык көтүләре йөргән кырларны узып бара иде. Боларны күзәткәндә, малайлар дәшми утырдылар. +Якынча уникенче яртыларда коридорда авыр адымнар ишетелде, һәм ишекне мөлаем гына бер апа ачты да: +- Берәр тәмнүшкә кирәкмиме, үскәннәрем? - диде. +Иртән ашамаган Һарри аягына торып басты, әмма Ронның колаклары тагын кызарды да, ул сэндвичлары барлыгы турында нәрсәдер мыгырдады. Һарри коридорга чыкты. +Дурсльләр белән яшәгәндә, Һаррига беркайчан да баллы әйберләргә акча бирми иделәр, ә хәзер аның кесәләре алтын-көмеш белән тулы һәм ул, күпме тели, шуның кадәр "Марс Барс" алырга әзер, әмма ханымның арбасында "Марс Барс" ишеләр гел юк иде. Анда бары Һарри гомерендә дә ишетмәгән тәмнүшкәләр генә бар иде: "Берти Боттның Төрле Тәмдәге Борчаклары", "Драбблның Иң тәмле сагызы", шоколадлы бакалар, кабак бәлешләре, татлы казаннар, татлы-тамырдан-тылсымлы-таякчылар һәм тагын әллә нәрсәләр. Берсен дә игътибарсыз калдырырга теләмәгәнгә, ул барысын да аз-азлап алды һәм ханымга унбер көмеш сикль һәм җиде бакыр кнат түләде. +Рон, Һарриның сатып алганнарын купега алып кереп, шуларны буш урынга бушатуына шаккатып карап торды. +- Син ачыктың әллә? +- Бик нык, - җавап бирде Һарри, кабак бәлешенең зур кисәген авыз итеп. +Рон, пакетын алып, аны ачып салды. Аның эчендә дүрт сэндвич күренә иде. Малай дүртесенең берсен алды да: +- Ул минем тозлаган ит яратмаганымны гел оныта, - дип авыр сулап куйды. +- Сэндвичларның берсен моңа алыштырам, - дип, Һарри Ронга бер бәлеш кисәге сузды, - әйдә... +- Синең аны ашыйсың килмиячәк, ул коры, - диде Рон. - Аның вакыты җитми, - аннан инде тиз генә өстәде, - бишебез белән. +- Әйдә, ал бу кисәкне, - диде, гомерендә дә бүлешерлек әйберсе, ә бәлки бүлешер кешесе булмаган Һарри. Малайга, Рон белән бергәләшеп, бәлешләр, пироглар һәм кәнфитләр ашап утыру бик рәхәт иде (сэндвичлар күптән онытылды). +- Нәрсәләр бу? - дип сорады Һарри, шоколадлы бакаларны тотып. - Алар чын бакалар түгел бит инде, әйме? - дип, дәвам итте ул, аны дөньяда бүтән бернәрсә дә шаккатыра алмас төсле тавыш белән. +- Юк, - тынычландырды Рон. - Әмма эчендәге сурәтен кара. Минем Агриппа юк. +- Нәрсә? +- Оныттым, син бит белмисең - кыскасы, шоколадлы бакалар эчендә сурәт бар, шуңа танылган тылсымчылар һәм сихерчеләр төшерелгән була. Миндә алар биш йөзләп инде, әмма Агриппа белән Птолемей юк. +Һарри, үзенең шоколадлы бакасын ачып, андагы сурәтне чыгарды. Анда пыялалары ярым ай сыман күзлек кигән, озын, кәкрерәк борынлы һәм агып торган көмеш чәчле, сакаллы һәм мыеклы бер ир-ат бите иде. Рәсем астында Альбус Дамблдор дип язылган. +- Күр, бу бит Дамблдор! - дип шатланды Һарри. +- Аның турында ишеткәнем юк дия күрмә! - дип, белдерде Рон. - Бер бака алыйм әле? Бәлки Агриппа чыгар... рәхмәт. +Һарри сурәтне әйләндерде дә укырга кереште: +АЛЬБУС ДАМБЛДОР +ҺОГВАРТСНЫҢ ХӘЗЕРГЕ ДИРЕКТОРЫ +Заманыбызның күп кенә бөек тылсымчылары фикеренчә, Дамблдор 1945 нче +елда кара көчләр остасы Гриндельвальдны җиңүе, аждаһа канының унике +төрен ачуы һәм дусты Николас Фламель белән алхимия өлкәсендәге эшләре +белән аеруча танылу ала. Профессор Дамблдор камера музыкасын һәм боу +линг ярата. +Һарри сурәтне кире әйләндерде дә, гаҗәпләнеп, Дамблдорның йөзе юкка чыгуын күреп алды. +- Ул югалды! +- Син аны анда көне буе булыр дип уйладыңмы? - сорады Рон. - Ул кайтачак. Юк, минем тагын Моргана чыкты, ул минем алты данә бар инде... сиңа кирәкмиме? Син дә җыя башлый аласың. +Рон янып торган күзләре белән ачылмаган шоколадлы бакаларга карап катты. +- Оялма, ал, - диде Һарри. - Беләсеңме, магллар дөньясында кешеләр фотоларда катып торалар. +- Чынмы? Ничек инде, алар гел селкенмимени? - дип, гаҗәпләнде Рон. - Сәер! +Һарри Дамблдорның, карточкага кире кайтып, аңа күз кысып алуын күрде. Ронга танылган тылсымчы һәм сихерчеләргә караудан ары бакаларны ашау кызыграк булса, Һарри аларның үзләреннән күзләрен ала алмый иде. Соңрак, Дамблдор белән Морганадан тыш, ул тагы Вудкрофт Һенгисты, Альберик Граннион, Цирцея, Парацельс һәм Мерлин сурәтләренең иясе булды. Ахырда, малай борынын кашып утыручы друида Клиоднага карап утырудан туйды да, рәсемнәрне алып куеп, "Берти Боттның Төрле Тәмдәге Борчаклары"н ашап карарга ниятләде. +- Сак бул, - кисәтте Рон. - Төрле тәмдәге диюләре, чыннан да, һәртөрле тәмдә булуны аңлата. Әйе, аларның шоколад, бөтнек яки мармелад тәмле гадәти төрләре бар, әмма кайвакыт шпинат, эчәк-бавырлылары да эләгергә мөмкин. Джордж ышандыруынча, аңа маңкалысы чыкканы бар. +Рон яшел борчакныны алды да, игътибар белән карап, кырыен тешләде. +- Костыргыч! Фу... брюссель кәбестәсе. +Төрле Тәмдәге Борчакларны ашау бик тә кызык булып чыкты. Һарри тост, кокос чикләвеге, пешкән фасоль, җиләк, карри, үлән, кофе, сардина һәм, хәтта Рон да кабып карарга кыймаган соры төстәге борчакның кырыен тешләп, борыч тәмле борчакларны авыз итте. +Тәрәзә артындагы авыл сурәтләре хәзер кыргыйлана төшә иде. Пөхтә кырлар урынына урманнар, бормалы елгалар һәм караңгы яшел калкулыклар күренде. +Купе ишегенә шакыдылар. Анда Һарри Тугыз һәм дүрттән өч платформасында күргән түгәрәк битле малай басып тора иде. Ул еларга торган кыяфәттә аларга эндәште. +- Гафу итегез, - диде ул. - Сез гөберле бака күрмәдегезме? +Малайлар, юк дип, башларын селкегәч, ул, кычкырып: +- Мин югалттым аны! Ул тагын миннән качты, - дип зарланды. +- Ул кайтачак, - эндәште Һарри. +- Әйе, - диде малай, тәмам кәефсезләнеп, - димәк, күрсәгез... +Ул чыгып китте. +- Аңламыйм, ник шулай борчылырга, - диде Рон. - Миңа ул баканы биргән булсалар, мин аннан мөмкин кадәр тизрәк котылу юлын эзләр идем. Югыйсә үземдә дә Скабберс бар. +Күсе һаман Ронның тезләрендә йоклап ята иде. +- Үлеп китсә дә аерма юк, - диде Рон, җирәнеп. - Мин аны кичә сары төскә кертәсе идем, кызыграк булсын дип, әмма әфсен барып чыкмады. Хәзер күрсәтәм, карап тор... +Рон әйберләре арасыннан кыршылып беткән таягын чыгарды. Ул берничә җирендә кителгән, очында ак нәрсә күренә иде. +- Сыңармөгезнең ялы чыга башлаган инде. Ничек кенә булмасын... - дип әйтүе булды, купе ишеге яңадан ачылды. Бакасын югалткан малай кире кайткан, әмма бу юлы аның белән бер кыз да ияргән. Ул Һогвартс мантиясендә иде инде. +- Берәрегез гөберле бака күрмәдеме? Невилл югалткан, - диде ул кыз. Аның тавышы боеручан, чәчләре куе аксыл-коңгырт, алгы тешләре шактый зур иде. +- Без күрмәдек дип әйттек инде, - диде Рон. Әмма кыз тыңламый, бары аның кулындагы таягына карый иде. +- Сез әфсеннәр әйтәсезме? Карыйк әле, ә аннан... +Ул утырды. Рон каушаган кыяфәтле иде. +- Хм, яхшы. +Малай тамагын кырды. +— Кояш якты, чәчәк ак, май тәмле булсын, +Ә ахмак симез күсе сарылансын! +Ул таягы белән болгады, әмма бернәрсә дә булмады. Һаман шундый ук соры Скабберс ныклап йоклый иде. +- Бу әфсеннең чынлыгында шикләнмисеңме? - дип сорады кыз. - Ул бик ук яхшы түгел, шулаймы? Мин берничә гади генә әфсенне сынап караган идем, һәм минем барып чыкты. Минем гаиләмдә бер тылсымчы да юк, һәм хат алгач, мин бик гаҗәпләндем, әмма бик шат та идем, әлбәттә, әйтәсем килә, аның иң яхшы тылсым мәктәбе икәнлеген ишетеп беләм. Мин безнең барлык дәреслекләрне ятлап чыктым, һәм бу җитәр дип өмет итәм. Сүз уңаеннан, минем исемем Һермиона Грейнджер, ә сез кем? +Кыз боларны бик тиз сөйләп чыкты. +Һарри Ронга карады һәм аның шаккаткан йөзен күреп тынычланды - ул да барлык дәреслекләрне ятлап чыкмаган икән. +- Мин Рон Уизли, - мыгырдады Рон. +- Һарри Поттер, - эндәште Һарри. +- Чынмы? - диде Һермиона. - Мин синең турында барысын да беләм - мин дәрестән тыш уку өчен берничә өстәмә китап алдым, сине "Хәзерге тылсым дәвере тарихы"нда, "Караңгы Көчләрнең чәчәк атуы һәм бөлүе"ндә һәм "Егерменче гасырның бөек тылсым вакыйгалары" китапларында очратырга мөмкин. +- Минеме? - сорады Һарри, аптырашта калып. +- Ходаем, ничек моны белми мөмкин инде, синең урыныңда булсам, мин барысын да өйрәнеп чыгар идем, - диде Һермиона. - Кем кайсы йортка эләгер икән? Мин монда сораштырдым һәм Гриффиндорга керермен дип өмет итәм, шиксез, ул иң яхшысы; ишетүемчә, Дамблдор да анда укыган. Шулай да Каргатырнда булуымны начар күрмим... Ничек кенә булмасын, безгә Невиллның бакасын табарга кирәк. Сезгә өстегезне алмаштырырга киңәш итәм, без тиздән килеп җитәбез бугай. +Шулай итеп, Невиллны ияртеп, ул чыгып китте. +- Кайсы йортка эләксәм дә, аның белән булмамын дип өметләнәм, - диде Рон. Малай таягын кире әйберләре арасына яшерде. - Ахмак әфсен - миңа аны Джордж әйтте, иманым камил, ул аның чын булмаганын белгән. +- Синең абыйларың кайда укый? - сорады Һарри. +- Гриффиндорда, - диде Рон, яңадан чырае караңгыланып. - Әти белән әни дә шунда укыган. Мин анда эләкмәсәм, нәрсә әйтерләр икән? Каргатырн да начар булмас иде, әмма Слизеринга тыгып куйсалар... +- Ул Вол... мәйтәм, Үзең-Беләсең-Кемнең Йортымы? +- Шулай, - диде Рон, өметсез генә аркасына авып. +- Беләсеңме, Скабберсның мыеклары бераз агарган бугай, - диде Һарри, Ронга Йорт турындагы уйларын оныттырыр өчен. - Ә инде укуны тәмамлаган абыйларың турында нәрсә әйтә аласың? +Һаррины мәктәпне тәмамлаган тылсымчылар нишли икән дигән сорау борчый иде. +- Чарли Румыниядә аҗдаһаларны кулга өйрәтә, Билл Африкада Гринготтс өчен нәрсәдер эшли, - аңлатты Рон. - Гринготтс турында ишеттеңме? Аның турында "Көндәлек Пәйгамбәр"дә язып кына тордылар, әмма син маглларың белән ул гәҗитне алмыйсыңдыр. Кемдер нык саклана торган сейфны ачарга теләгән. +Һарри катып калды. +- Чынмы? Нәрсә булган? +- Булмаган, шунысы кызык та. Аларны тота алмаганнар. Әтием уйлавынча, Гринготтстан гайрәтле Кара Көчләр иясе генә кача ала, әмма ни гаҗәп: караклар бернәрсә дә урламаган. Кешеләр бу Үзең-Беләсең-Кем эше дип курка. +Һарри бу хәбәрне башында әйләндерде. Үзең-Беләсең-Кемне искә алган саен, аны җиңелчә курку хисе биләп ала иде. Ул моның сәбәбен тылсым дөньясына керүе белән дә бәйләде, әмма Волдеморт исемен курыкмыйча әйтү күпкә җиңелрәк булыр иде. +- Син кайсы квиддич такымы өчен җан атасың? - сорады Рон. +- Хм... мин берсен дә белмим, - уңайсызланды Һарри. +- Ничек алай! - шаккатты Рон. - Ул дөньядагы иң шәп уен, - диде ул һәм, кызып китеп, дүрт туп турында һәм җиде уенчының да вазыйфаларын аңлатырга, абыйлары белән булган зур уеннарны һәм, акчасы булса, барырга теләгәннәрен сөйләргә кереште. Уенның нечкәлекләренә күчкәндә, купе ишеге яңадан ачылды, әмма ишектә бакасын югалткан Невилл да, Һермиона да түгел иде. +Купега өч малай керде, һәм Һарри бер караштан ук уртадагысын таныды: ул аңа Мадам Малкинның мантияләр кибетендә очраган агарынган йөзле малай иде. Бу юлы ул Һаррига күпкә көчлерәк кызыксыну белән карады. +- Чынмы бу? - сорады ул. - Бөтен поезд бу купеда Һарри Поттер бара дип сөйли. Димәк, ул син, шулаймы? +- Шулай, - диде Һарри. Ул калган ике малайга карады. Алар икесе дә таза гәүдәле, бер-берсенә охшаш һәм, агарынган малайның ике ягыннан торып, аның сакчыларын хәтерләтә иде. +- Аһ, бу Крэбб, ә бу Гойл, - диде агарынган малай илтифатсыз гына, Һарриның кая караганын күреп. - Ә мин Малфой, Драко Малфой. +Рон көлгән сыман ютәлләп алды. Драко Малфой аңа таба борылды. +- Синдә минем исемем көлке уяттымы? Синең кемлегеңне сорыйсы да юк. Әтием Уизлиләрнең барысы да кызыл-сары башлы, сипкелле булулары һәм мөмкинчелекләреннән артык бала тәрбияләүләре турында әйткән иде. +Ул кире Һаррига борылды. +- Соңрак, Поттер, син кайбер тылсымчы гаиләләренең башкаларыннан күпкә яхшырак икәнлекләрен аңлаячаксың. Син түбәннәр белән дус булырга тиеш түгелсең. Мин сиңа ярдәм итә алам. +Ул кулын кысарга дип Һаррига үзенекен сузды, әмма Һарри аңа җавап бирмәде. +- Мин кемнең түбән икәнлеген үзем карар итә алам, рәхмәт, - диде ул салкын гына. +Драко Малфой кызармады, әмма агарынган яңаклары алсу төскә керде. +- Синең урыныңда мин сак булыр идем, Поттер, - диде ул әкрен генә. - Бераз иплерәк булмасаң, әти-әниең сыман тәмамларсың. Алар үзләре өчен нәрсә яхшырак икәнлеген белмәгән. Уизли һәм Һагрид ише актыклар белән йөрсәң, үзең дә шулардан артык булмассың. +Һарри белән Рон торып басты. +- Тагы кабатла, - диде йөзе чәче төсенә кергән Рон. +- Сез сугышырга җыенасызмы? - көлемсерәп куйды Малфой. +- Хәзер үк чыгып китмәсәгез, - диде Һарри, тавышы эчке халәтеннән күпкә кыюрак яңгыраса да - Крэбб белән Гойл Рон белән аннан күпкә зуррак иде. +- Әмма без болай гына китә алмыйбыз бит, шулаймы, егетләр? Без алганнарыбызны ашап бетердек, ә сездә, күрәм, бар әле. +Гойл Рон янындагы шоколадлы бакага кулын сузды. Рон аңа таба хәрәкәт ясаган иде, әмма аңа барып җитә алмады - Гойл куркыныч тавыш белән акырып җибәрде. +Скабберс-күсе Гойлның бармагында асылынган, очлы тешләре эчкә үк кергән иде - Крэбб белән Малфой, моны күреп, артка чигенде, һәм, ниһаять, әйләнә торгач һәм Скабберс тәрәзәгә килеп бәрелгәч, өчесе дә юк булдылар. Бәлки алар тәм-том арасында тагы күселәр бар дигәннәрдер, бәлки якынлашкан аяк тавышларын ишеткәндер, ничек кенә булмасын, бер мизгелдән купега Һермиона Грейнджер килеп керде. +- Нишлисез сез монда? - сорады ул, идәнгә чәчелгән тәмнүшкәләрне һәм Скабберсны койрыгыннан тоткан Ронны күреп. +- Ул сүнгән, ахры, - диде Рон Һаррига. Ул Скабберсны якынрак карады. - Юк, ышанмыйм - ул тагын йоклый!.. +Һәм ул хаклы иде. +- Синең моңарчы Малфойны очратканың булдымы? +Һарри Кыек тыкрыкта булып узган хәлләрне сөйләде. +- Минем аның гаиләсе турында ишеткәнем бар, - диде Рон, караңгыланып. - Үзең-Беләсең-Кем җиңелгәч, алар беренчеләрдән булып безнең якка күчтеләр. Сихерләнгән булганбыз диделәр. Әтием ышанмый моңа, Малфойның әтисенә кире Караңгы Якка кайту өчен сәбәп кирәкми ди. - Рон Һермионага таба борылды. - Без сиңа ярдәм итә алабызмы? +- Сезгә тизрәк киемегезне алыштырырга кирәк, мин яңарак кына поезд йөртүчесеннән сорадым һәм ул якынлашабыз дип җавап бирде. Сез бит сугышмадыгыз, шулаймы? Барып җиткәнче үк мәшәкать тудырмагансыздыр! +- Скабберс сугышты, без түгел, - диде Рон, кашларын җыерып. - Без киенгәндә чыгып тора алмассыңмы? +- Әлбәттә, алам, мин бары коридорда бала сыман арлы-бирле йөгереп йөрүчеләр булганга монда кердем, - эндәште Һермиона, җирәнеп. - Синең борыныңда нәрсәдер бар, беләсеңме? +Рон аны ачулы караш белән озатты. Һарри тәрәзәгә карап алды: караңгы төшә; куе шәмәхә төстәге күк астында таулар һәм урманнар күренә. Поезд акрынайды. +Һарри белән Рон, өсләрен салып, озын кара мантияләрен киде. Ронныкы аңа бераз кыскарак, астан аяк киеме күренә иде. +Поезд буйлап, кайтаваз булып тавыш яңгырады: +- Биш минуттан Һогвартска килеп җитәбез. Әйберләрегезне поездда калдыруыгыз сорала, алар мәктәпкә аерым җиткереләчәк. +Һарриның борчылудан эче быгырдады, һәм Ронның да сипкелле йөзе агарып чыкты. Алар калган тәм-томнарын кесәләренә тутырдылар да, коридорда этенешеп торган халыкка кушылдылар. +Поезд, акрыная-акрыная, тәмам туктады. Кешеләр ишеккә таба агылды һәм кечкенә генә караңгы платформага чыкты. Төнге салкын һава бөрештерә иде. Шуннан студент башлары өстеннән сикереп торган лампа күренде, һәм Һарри таныш тавышны ишетте: +- Беренче сыйныфлар! Беренче сыйныфлар - мондарак, әйе! Бар да яхшымы, Һарри? +Һагридның зур, йонлач бите шатлыктан балкый иде. +- Әйдәгез, артымнан - бөтенегез мондамы? Атлагыз! Артымнан! +Алар, тая-тая һәм абына-абына, Һагрид артыннан аска, текә, тар юлдан төшеп барды. Шулкадәр караңгы иде ки, Һаррига хәтта тирә-якта зур агачлар үсә сыман тоелды. Беркем дә күп сөйләшмәде. Гөберле бакасын югалткан Невилл бер-ике тапкыр иснәп алды. +- Әйе, хә Һогвартсны беренче тапкыр күрәчәксез, хә, көтегез, - дип, студентларга җилкәсе аша эндәшә иде Һагрид, - менә, хә... +- Ааааһ! - дигән тавышлар яңгырады. +Тар сукмак аларны кинәт кенә зур күл ярына чыгарды. Күлнең икенче ярында, биек тау башында, йолдызлар сибелгән күк йөзендә тәрәзәләрен ялтыратып, санап бетергесез манаралары һәм каланчалары белән бергә зур сарай басып тора иде. +- Тәк, бер көймәгә дүрт кеше генә утырабыз! - дип, Һагрид яр буендагы кечкенә көймәләргә күрсәтте. Һарри, Рон, Невил һәм Һермиона бер көймәгә утырды. - Булдыгызмы? - акыра иде үзенә аерым бер көймә булган Һагрид. - Алайса - КИТТЕК! +Шул мизгелдә кечкенә көймәләр флоты хәрәкәткә килде дә көзге сыман тигез күлдән агып китте. Беркем дә дәшмәде, бар да баш өстендәге зур горур сарайга карап каткан иде. Якынлашалар. +Беренче көймәләр кыяга барып җитәрәк, Һагрид: +- Башыгызны иегез! - дип кычкырды. Барысы да башын иде, һәм көймәләр аларны үрмәле гөлләр аша кыядагы ярыктан алып барды; бу тоннель шулкадәр караңгы иде, гүя алар сарайның нәкъ аскы өлешләренә керә иделәр. Әмма алар туктады һәм таш катыш чуерташларга чыкты. +- Әй, карагыз әле! Кайсыгызның бакасы? - сорады Һагрид, укучылардан бушаган көймәләрне тикшергән арада. +- Трэвор! - җиңел сулап куйды Невилл, кулларын сузып. Аннары алар, Һагриднең лампасына ияреп, кыядагы керү юлыннан өскә менделәр һәм, ниһаять, нәкъ сарай каршындагы чык каплаган тигез үләнлеккә чыктылар. +Таш баскычлардан менеп, алар һәм зур имән ишек янына килеп бастылар. +- Барыгыз да мондамы? Бакаң үзеңдәме? +Һагрид, зур йодрыгын күтәреп, өч тапкыр сарай ишеген шакыды. +ҖИДЕНЧЕ БҮЛЕК +Бүлүче эшләпә +Ишек шул ук мизгелдә ачылды, аның бусагасында зифа буйлы, кара чәчле, зөбәрҗәт-яшел төстәге киемнәргә киенгән бер тылсымчыбикә басып тора иде. Ул хатынның йөзе гаять кырыс иде, һәм Һарриның беренче уе шул булды: бу апаның юлына каршы чыгарга кирәкми. +— Беренчеләр, бу - профессор МакГонагалл, - диде Һагрид. +— Рәхмәт сиңа, Һагрид. Мин аларны үзем белән алып кертермен. +Ул ишекне киң итеп ачты. Керү һоллы шундый зур иде, монда Дурсльләрнең йорты тулысынча сыяр иде төсле. Таш диварлар Гринготстагы кебек ялкынланып торган лампалар белән яктыртылган, ә түшәмне күреп-аерып та булмый иде - ул шундый биек булып чыкты, ә мәһабәт мәрмәр баскычлар өске катларга илтә иде. +Алар профессор МакГонагаллга ияреп идән буйлап атлап киттеләр. Һарри уң яктагы ишек аша гөж килгән меңләгән тавышны ишетте. Мәктәпнең калган укучылары шунда иде, күрәсең. Әмма профессор МакГонагалл беренчеләргә Керү һоллы янындагы кечкенә генә бүлмәгә күрсәтте. Алар, бер-берсенә якынрак басып, шунда елыштылар һәм куркып кына тирә-якка карадылар. +— Һогвартска рәхим итегез, - диде профессор МакГонагалл. - Уку елы башы уңаеннан оештырылган мәҗлес озакламый башланачак. Олы Залдагы урыннарыгызга утырыр алдыннан сезне төрле Йортларга бүләчәкләр. Бүлү Тантанасы - мөһим чара, чөнки сез монда чакта, Йортыгыз Һогвартстагы гаиләгез булыр. Сез Йортыгыз белән бергә дәресләргә йөрерсез, Йортыгызның йокы бүлмәләрендә йокларсыз, ә буш вакытларны Уртак бүлмәдә уздырырсыз. +— Дүрт Йорт бар: Гриффиндор, Һаффлпафф, Каргатырн һәм Слизерин. Һәрбер йортның үзенә генә хас затлы тарихы һәм күренекле тылсымчылар бар. Һогвартста булганда, сезнең казанышларыгыз өчен Йортларга баллар өстәләчәк, кагыйдәләрне бозсагыз, аларны тартып алырлар. Уку елы ахырына иң күп балл җыйган Йортка Йортлар Кадәхе бирелә. Барыгыз да үз Йортыгызның лаеклы укучысы булыр дип өметләнәм. +— Бүлү Тантанасы берничә минуттан соң бөтен мәктәп алдында узачак. Башланганчы, үзегезне тәртипкә китерә аласыз. +Аның күзләре бер мизгелгә генә Невиллның сул колакка эләктерелгән мантиясенә һәм Ронның пычранган борынында тоткарланып алды. Һарри ашыгып, чәчләрен тигезләп маташа иде. +— Сезне кабул итәргә әзер булгач, килермен, - диде профессор МакГонагалл. - Шым гына көтеп торыгыз. +Ул бүлмәдән чыгып китте. Һарри төкереген йотып куйды. +— Йортларга ничек бүләләр соң? - дип сорады ул Роннан. +— Берәр сынау кебектер. Миңа Фред әйткән иде, бу бик авырттыра дип, әмма ул шаярта гынадыр. +Һарриның йөрәге сикерә башлады. Сынау? Бөтен мәктәп алдындамыни? Ул бит әлегә бернинди тылсымны да белми! Нишләр ул? Килү белән шундый нәрсә булыр дип һич уйламаган иде ул. Ул, шомланып, як-якка карана башлады һәм бүтәннәрнең дә курыккан кыяфәтле булуын күрде. Һермиона Гренйджердан башка беркем дә сөйләшми иде, ә ул исә бөтен өйрәнелгән әфсеннәрен кабатлап, кайсы кирәк булыр икән дип баш вата иде. Һарри аны ишетмәгәнгә салышты. Аның әле бу кадәр борчылганы юк иде, хәтта Дурсльләргә мәктәп укытучысының паригын ничектер зәңгәр төскә буяганы турында аңлатма кәгазен тапшырганда да бу кадәр булмагандыр. Ул ишектән күзен алмады, чөнки теләсә кайсы мизгелдә профессор МакГонагалл кереп, аны туры һәлакәткә алып керә ала иде. +Әмма шул чак бер нәрсә аны бер футка диярлек сикереп куярга мәҗбүр итте - аның артында гына берничә бала чинап җибәрде. +— Бу ни бу?.. +Аның сулышы кысылды. Егермеләп өрәк арттагы дивар аша бер-бер артлы узып киттеләр. Энҗедәй ап-ак һәм ярым үтә күренмәле өрәкләр бер берсе белән сөйләшеп һәм беренчеләргә авыр гына күз ташлап, бүлмә аркылы шуып уздылар. Күрәсең, алар ни турындадыр бәхәсләшәләр иде. Тәбәнәк һәм таза монахка охшаган бер өрәк болай сөйли иде: +— Кичер һәм оныт димен, без аңа тагын бер мөмкинлек бирергә тиешбез... +— Монахкаем, без Пивзка бөтен лаеклы мөмкинлекләр бирмәдекме? Ул һәрберебезгә начар исем такты һәм, син бит беләсең, ул чын өрәк тә түгел... Сез нишлисез монда? +Гофрланган түгәрәк якалы һәм триколы бер өрәк беренчеләрне күреп алды. +Беркем дә дәшмәде. +— Яңа укучылар! - диде Таза Монах, як-якта басып торган укучыларг а елмаеп. - Бүлү Тантанасын көтәсезме? +Берничә кеше эндәшмичә башын иде. +— Сезне Һаффлпафта күрермен дип ышанам! - диде Монах. - Мин шул Йортта идем. +— Узыгыз, - диде кырыс тавыш. - Бүлү Тантанасы хәзер башлана. +Профессор МакГонагалл кайтты. Каршыдагы дивар аша өрәкләр бер-бер артлы агып киттеләр. +— Ә хәзер, бер-бер артлы басыгыз, - диде профессор МакГонагалл беренчеләргә. - һәм артымнан иярегез. +Аягы авырайганын сизеп, Һарри сары чәчле бер малай артыннан басты, Рон исә Һарри артында торды, һәм алар бүлмәдән чыгып киттеләр дә, яңадан Керү һоллын узып, куш ишек аша Олы Залга керделәр. +Моңарчы шундый сәер һәм зиннәтле урынны Һарри күз алдына китерә алмас иде. Дүрт озын-озын өстәл артында калган укучылар утыра иде, ә аларның өстендә бернәрсәгә дә эләктерелмәгән меңләгән шәмнәр очып, Олы Залны яктырта иде. Өстәлләргә ялтырый торган алтыннан ясалган тәлинкә һәм касәләр куелган. Бүлмәнең түрендә башка озын өстәл бар, аның артында укытучылар утырган иде. Профессор МакГонагалл беренчеләрне монда хәтле алып барды, аннары алар туктадылар һәм сафка тезелеп, аллары белән бүтән укучыларга борылдылар, ә укытучылар артларында калды. Шәмнәрнең җемелдәп яктыртуы астында йөзләгән укучының тонык лампага охшаган йөзе аларга борылды. Төрле яктан укучылар арасында көмеш нур чәчкән өрәкләр дә килеп чыкты. Һарри артык туры караган карашлардан качып, өскә карады һәм анда хәтфә сыман кара йолдызлы түшәмне күрде. Ул Һермионаның пышылдавын ишетте: +— Бу түшәм тыштагы күк йөзе сыман күренер өчен махсус әфсенләнгән, мин аның турында "Һогвартс тарихы" китабында укыдым. +Олы Зал түшәменең ачык булмавына, чыннан да түшәм булуына ышануы бик авыр иде. +Профессор МакГонагалл бер сүз дәшмичә беренче сыйныфлар каршына артсыз урындык куйганда, Һарри тиз генә башын аска иде. Профессор урындык өстенә очлы башлы тылсымчы эшләпәсен куйды. Бу кат-кат ямалган, искергән һәм бик пычрак эшләпә иде. Петуния апа моны өйдә мәңге тотмас иде. +"Бәлки, аннан берәр куян чыгарырга тиеш булабыздыр", - дип уйлады Һарри коты очып. Олы Залдагы һәр кешенең хәзер эшләпәгә генә каравына игътибар итеп, ул да аңа текәлде. Берничә мизгелгә тынлык урнашты. Аннары эшләпә селкенде. Эшләпәнең кырлары янында бер уем авыз сыман итеп киң ачылды... һәм эшләпә җырлый башлады: +Ямауларга карамагыз, +Йөзләгән ел бит миңа! +Күпме эзләп табалмассыз +Акылы белән тиңне миңа! +Кәпәчең өр-яңа булса да, +Цилиндрың ямаусыз булса да, +Чын хәзинә, алтын бит мин — +Бүлүче эшләпә ич мин! +Мин күрәмен башыгызда +Яшерелгән һәр серне һәм һәр уйны +Йә, беләсең киләме, ки әйдә, +Укырсың син кай Йортта? +Кыю йөрәк һәм тәвәкәллек, +батыр һәм тиктормас — +Син шундыймы? Хәл иттек: +Гриффиндорга аяк бас. +Тугры һәм намуслылар +Һаффлпаффта урын табар; +Сыек беләк белән килмә ләкин — +Монда эшсөярләр генә бар. +Зирәк акыл ияләрен +Каргатырн йорты көтә. +Белем-хикмәт чыганагы, +Монда ул һәркемгә җитә. +Ә бәлки син хәйләкәрдер? +Җыелыгыз Слизеринда. +Максатына туры атлый, +Эшләренә карамыйча. +Йә, курыкма, ки мине, +Мин барын да әйтермен. +Җавабымда ни булса да, +Хак юлны күрсәтермен. +Эшләпә үз җырын җырлап бетергәч, бөтен Олы Зал кул чабырга тотынды. Эшләпә һәр өстәлгә карап баш иде һәм тынып калды. +— Димәк, без шул эшләпәне киеп кенә карарга тиешбез! - дип пышылдады Һаррига Рон. - Бәрәм мин ул Фредны, ул миңа тролль белән сугышасы бар дип борчак шыттырды. +Һарри кыюсыз гына елмайды. Әлбәттә, эшләпәне киеп карау төрле әфсеннәр әйтүгә караганда күпкә яхшырак, ләкин бөтен кеше крап торганда түгел бит инде... Эшләпә артык таләпчән булып күренде; бу мизгелдә Һарри үзен кыю да, зирәк тә итеп хис итмәде. Әгәр дә эшләпә укшыткан укучылар өчен дә Йорт барлыгын әйтсә, аңа менә шул туры килер иде. +Ә хәзер професоор МакГонагалл кулына озын пергамент төргәге тотып, аларга каршы атлады. +— Исемегезне әйткәннән соң, эшләпәне киегез һәм урындыкка утырыгыз, -диде. - Аббот, Һанна! +Ал яңаклы, ак толымлы бер кыз сафтан чыкканда абынып алды, эшләпәне кигәч, ул аның күзенә кадәр төшеп утырды. Бер мизгел... +— ҺАФФЛПАФФ! - кычкырды эшләпә. +Һанна Һаффлпафф өстәле артына утырганда, өстәл артында утыручылар шөкеранды һәм алкышлады. Һарри Таза Монах өрәгенең аның өстендә шатланып очып йөргәнен күрде. +—Боунс, Сьюзан! +— ҺАФФЛПАФФ! - яңадан кычкырды эшләпә, һәм Сьюзан Һанна артыннан тизрәк чабып китте. +—Бут, Терри! +— КАРГАТЫРН! +Бу юлы сул яктан икенче өстәл кул чапты; аларга Терри кушылгач, берничә каргатырнлы аңа кул кысыр өчен торып басты. +Каргатырннарга "Броклһөрст, Мэнди" да китте, ә "Лаванда Браун", беренче булып, Гриффиндорга юнәлде, һәм ерактагы сул өстәл шатланып кычкырып җибәрде, Һарри Ронның ике абыйсы ничек сызгырганын күрде +Аннан соң "Балстрод, Миллисент" Слизеринга китте. Бәлки бу элегрәк Слизерин турында ишетелгән бөтен сүзләрдән соң Һаррига тоелган гынадыр, ләкин слизеринлылар бөтенләй күңелгә ятышсыз кешеләр булып күренде. +Хәзер аны чыннан да уксыта башлады. Элеккеге мәктәбендә физкультурада командаларга бүлгәннәре искә төште. Аны гел иң соңгы булып сайлылар иде, юк, начар уйнаганга түгел, Дадли Һарри кемгә дә булса ошый икән дип уйламасын өчен шулай эшлиләр иде. +— Финч-Флэтчли Джастин! +— Һаффлпафф! +Һарри искәртеп алды: эшләпә кайвакыт Йорт исемен шул ук мизгелдә кычкыра иде, ә кайвакыт сайлар өчен берникадәр вакыт кирәк иде. "Финниган, Шеймус", сафта Һарридан алдарак басып торган сары чәчле малай, Гриффиндорга киткәнче бер минут буе урындыкта утырды. +— Грейнджер, Һермиона! +Һермиона урындыкка йөгереп диярлек барып утырды һәм түземсезлек белән эшләпәне башына тартып киде. +— Гриффиндор, - дип кычкырды эшләпә. Рон ыңгырашып куйды. +Һаррига коточкыч уй килде, гадәттә, андый начар уйлар гел борчылган вакытта була. Ә аны беркая да сайламасалар? Әгәр ул эшләпә белән бик озак утырса, шуннан профессор МакГонагалл аннан эшләпәне тартып алып, күрәсең, ниндидер хата булганын һәм аңа кире поездда кайтырга кирәген әйтсә? +Невилл Лонгботтом, бакасын югалткан малай чакырылды. Ул урындыкка таба барганда егылып төште. Эшләпәгә Невилл турында карар кабул итү өчен озак вакыт кирәк булды. Эшләпә, нәтиҗәдә, "Гриффиндор", дип кычкыргач, Невилл шулкадәр йөгерергә ашыкты ки, эшләпәне дә салырга онытты. Залдагы көчле шаркылдау астында ул, кайтып, эшләпәне "МакДугал, Мораг"ка кайтарырга мәҗбүр булды. +Малфой исеме яңгырады, ул эреләнеп чыкты һәм шунда ук теләгәненә иреште: эшләпә башына кагылуга ук "Слизерин" дип кычкырды. +Малфой үзеннән канәгатьлек хисе белән дуслары Крэбб һәм Гойлга кушылды. +Хәзер инде күп кеше калмады. +"Мун", "Нотт", "Паркинсон", аннан игезәк сеңелләр "Патил" һәм "Патил", аннан "Перкс, Салли-Энн" һәм, ниһаять... +— Поттер, Һарри! +Һарри алга атлау белән, бөтен зал пышылдаша башлады. +— Ул Поттер дидеме? +— Без белгән Һарри Поттермы ул? +Эшләпә күзенә кадәр төшкәнче Һарри күргән соңгы нәрсә - зал тулы кешеләрнең аны яхшырак күрү өчен муеннарын сузулары. Киләсе мизгелдә ул инде эшләпәнең эчке, кара ягына карап утырды. Һарри көтте. +— Һммм, - диде аның колагына әкертен тавыш. - Катлаулы. Бик катлаулы. Күрәм, шактый гына кыюлык бар. Ярыйсы гына акыл, шулай ук. Сәләт тә бар, әйе... Һәм үзеңне күрсәтү теләге, бик кызыклы.. Сине кая җибәрергә икән? +Һарри, урындыкның кырыйларына ябышып, "Слизерин гына түгел, Слизерин гына түгел" дип уйлады. +— Слизерин түгелме, ә? - диде әкертен тавыш. - Шулай уйлыйсыңмы? Син бөек була алыр идең, беләсеңме, бу синең башыңда бар, һәм Слизерин сиңа бөеклек юлында һичшиксез ярдәм итә ала - юкмы? Алайса, шулай дисәң, болай яхшырак булыр: ГРИФФИНДОР! +Һарри эшләпәнең соңгы сүзне бөтен залга кычкырганын ишетте. Аны салып, ул әкрен генә Гриффиндор өстәленә юл тотты. Ул сайлануы һәм Слизеринга эләкмәвенә шулкадәр шатланды ки, аңа башкалардан ныграк кул чабуын да сизмәде. Префект Перси күтәрелеп, аның кулын кысты, ә игезәк Уизлилар "Поттер бездә! Поттер бездә!" дип кычкырдылар. Һарри элек күргән түгәрәк якалы өрәк каршына утырды. Өрәк аның кулын суккалады, һәм Һарри бозлы суга кулын тыккандай булды. +Хәзер ул Баш өстәлне яхшырак күрә алды. Аңа якында, кырыйда Һагрид утыра иде, аның карашын тоткач, ул ике зур бармагын күтәрде. Һарри да аңа елмайды. Өстәл уртасында исә, зур алтын кәнәфидә Альбус Дамблдор утыра иде. Һарри шунда ук аны поездда шоколадлы бака сурәтендә күргән рәсеменнән таныды. Дамблдорның көмеш чәче залда өрәк кебек балкыган бердәнбер нәрсә иде. Һарри шулай ук профессор Квиреллны, "Тишек казан"дагы борчулы яшь егетне дә күрде. Шәмәхә чалма кигәнгәме, ул бик сәер кыяфәтле иде. +Хәзер инде өч кешене генә Йортларга сайлыйсы калды. "Турпин, Лиза" Каргатырнга киткәч, Ронның чираты җитте. Аның йөзе ачык яшел төскә әйләнде. Һарри өстәл астында кулын кысты, бер мизгелдән соң эшләпә "ГРИФФИНДОР" дип кычкырды. +Рон аның янындагы урындыкка егылганда, Һарри башкалар белән бергә каты итеп кул чапты. +— Афәрин, Рон, бик шәп, - дип тәккәбер генә Һарри җилкәсе өстеннән әйтте Перси. Шулвакыт "Забини, Блейз" Слизеринга китте. Профессор МакГонагалл төргәкне җыеп, эшләпәне алып чыкты. +Һарри үзенең буш алтын тәлинкәсенә карады. Хәзер генә ул никадәр ачыкканын аңлады. Әйтерсең, кабак бәлешләрен алар бер гасыр элек ашаганнар сыман. +Альбус Дамблдор аягына күтәрелде. Ул кулларын киң җәеп, укучыларга шатланып елмая иде. Аның кыяфәте укучыларны күрүдән дә шатлыклырак нәрсә юк сыман дип әйтә иде. +— Хуш килдегез! - диде ул. - Һогвартска, яңа уку елына хуш килдегез! Без ашауга күчкәнче, мин берничә сүз әйтергә теләр идем: Тинтәк! Куык! Постык! Мутлык! +— Рәхмәт! +Ул кире утырды. Барысы да кул чабып көлде. Һарри көләргәме, юкмы икәнен белмәде. +— Ул нәрсә, бераз акылдан шашканмы әллә? - дип әкрен генә сорады ул Персидан. +— Шашкан? - диде Перси көлемсерәп. - Ул - даһи! Дөньядагы иң бөек тылсымчы! Әмма, дөрес, бераз шашкан. Бәрәңге ашыйсыңмы, Һарри? +Һарри шаккатудан авызын ачты. Алдындагы тәлинкәләр хәзер ризык белән тулы иде. Ул беркайчан да шулкадәр күп сый күрмәде: ростбиф, кыздырылган чеби, пешкән һәм кыздырылган итләр, казылык, бекон, стейк, пешкән бәрәңге, фри бәрәңгесе, йоркшир пудингы, борчак, кишер, соус, кетчуп һәм никтер, хәтта, бөтнекле кәнфитләр. +Дурсльләр беркайчан да Һаррины ач тотмадылар, әмма тамагы туйганчы иркенләп ашарга да ирек бирмәделәр. Дадли Һарри теләгән һәрнәрсәне ала иде, үзе аннан кысса да. Һарри, кәнфитләрдән тыш, тәлинкәсенә барысын да әзләп тутырды һәм ашый башлады. Барысы да бик тәмле иде. +— Тәмле күренә, - диде түгәрәк якалы өрәк моңсу гына. Ул Һарриның стейк кисүен карап утыра иде. +— Ә сез? +— Мин инде биш йөз елга якын вакыт ашамыйм, - диде өрәк. - Миңа ул кирәкми дә, ләкин кайвакыт ризыкны шундый сагынасың! Без танышмадык кебек. Сэр Николес де Мимзи-Порпингтон, сезнең хезмәтегезгә! Гриффиндор манарасында яшәүче өрәк мин. +— Ә мин сезне беләм! - диде кинәт кенә Рон. - Абыйларым сезнең турында сөйләде. Сез - Башсыз диярлек Ник! +— Мин үземне сэр Николас де Мимзи... -дип әйтә башлады өрәк, тик аны сары чәчле Шеймус Финниган бүлдерде. +— Башсыз диярлек? Ничек инде башсыз диярлек? +Сэр Николасның нык үпкәләгәне күренде. Күрәсең, әңгәмә ул теләмәгән якка борылды. +— Менә шулай, - диде ул ачулы гына. Ул үзен сул колагыннан тотып тартты. Аның башы муеннан аерылып, җилкәгә сөялде, әйтерсең лә ул бауда тотынды. Мөгаен, кемдер аның башын кисәргә теләгән, ләкин эшен ахыргача тәмамлый алмагандыр. Барысының да шаккатуынан канәгать булып, Башсыз диярлек Ник башын кире кайтарды һәм йөткереп әйтте: +— Димәк, яңа гриффиндорлар! Бу елны сез Йортлар Кадәхен җиңәргә ярдәм итәрсез, дип өметләнәм. Гриффиндор инде озак вакыт җиңүсез кала. Кадәх алты ел рәттән Слизеринга эләкте. Канлы Баронга түзеп булмый хәзер... ул Слизеринның өрәге. +Һарри Слизерин өстәленә карап, анда куркыныч өрәкнең утыруын күрде. Аның күзләре буш, йөзе караңгы, киеме көмеш кан таплары белән капланган иде. Ул нәкъ Малфой янында утыра иде, һәм Һарри, күңеле күтәрелеп, Малфойның андый күршегә шат булмавын күрде. +— Ә ник ул канга буялып беткән? - дип кызыксынып сорады Шеймус. +— Мин беркайчан да сорамадым, - диде Башсыз диярлек Ник итәгатьле генә. +Барысы да туйганчы ашагач, ризык калдыклары тәлинкәләрдән югалды, савыт-саба чип-чиста калды. Бер мизгелдән соң десерт барлыкка килде: бөтен тәме булган тау кадәр туңдырма, алма бәлешләре, бәрәңге баллы бәлешләр, шоколад эклерлар һәм джемлы донатслар, трюфельләр, җиләкләр, желе, пудинглар... +Һарри үзенә бәлешләрне салган чакта, өстәл артындагы сөйләшү темасы туганнарга җитте. +— Мин - яртыга ярты,- диде Шеймус. - Әтием магл. Әни аңа тылсымчы икәнен туйга кадәр әйтмәгән. Ул моңа бик сөенмәгән инде. +Барысы да көлде. +— Ә син, Невилл? - дип сорады Рон. +— Мине әбием үстерде, ул тылсымчы. - диде Невилл. - Тик гаиләм һәрвакыт мине чып-чын магл дип уйлый иде. Туганнан туган бабам Элджи миннән тамчы булса да тылсым чыгару өчен гел куркыта иде. Бер юлы ул мине Блэкпул пирсыннан этте, мин бата яздым. 8 яшемә кадәр берни чыкмады. Ә бервакыт Элджи бабай безгә чәйгә керде һәм мине, аякларымнан тотып, өске каттагы тәрәзәдән чыгарып торды. Аннан туганнан туган әбием Энид аңа меренга тәкъдим итте дә, ул мине ялгыш төшереп җибәрде. Мин исә җирдән сикердем дә бакча буйлап юлга кадәр сикереп бардым. Барысы да шулкадәр шатланды, әбием исә елады - шулкадәр бәхетле иде ул. Хат килгәч, йөзләрен күрсәгез иде. Алар миңа монда укыр өчен тылсым җитмәс дип уйлаганнар иде. Элджи бабай шатлыктан миңа бака бүләк итте. +Һарриның икенче ягында Перси белән Һермиона дәресләр турында сөйләштеләр. (— Дәресләр шунда ук башланыр, дип өметләнәм, шулкадәр күп нәрсә өйрәнәсе бар бит. Мине аеруча трансфигурация кызыксындыра, аңлыйсың бит, берәр предметны икенчегә әйләндерү, бу бик катлаулыдыр...; — Сез кечкенә әйберләрдән башларсыз - мәсәлән, шырпыларны энәләргә әйләндерү...). +Һаррига җылы булып китте, аның йоклыйсы килә башлады. Ул кабат Баш өстәлгә карады. Һагрид чынаягыннан эчеп утыра. Профессор МакГонагалл профессор Дамблдор белән сөйләшә. Сәер чалмалы профессор Квирелл майлы кара чәчле, ыргак борынлы һәм сарырак чырайлы укытучы белән әңгәмә кора иде. +Бу кинәт кенә булды. Ыргак сыман борынлы укытучы Квиреллның чалмасы яныннан туп-туры Һарриның күзләренә карады... һәм Һарриның маңгаендагы яра эзе үткен, көйдергеч авырттырып сызлый башлады. +— Ау! - дип, Һарри кулын маңгаена куйды. +— Нәрсә булды? - дип сорады Перси. +— Б-бернәрсә дә. +Авырту барлыкка килгән кебек үк тиз юкка чыкты. Укытучы карашыннан соң туган хистән арыну авыррак булды. Бу хис Һаррига һич ошамады. +— Профессор Квирелл белән кем сөйләшә ул? - дип сорады ул Персидан. +— О, син Квиреллны беләсеңмени инде? Аның шулай дулкынлануы һич гаҗәп түгел. Бу профессор Снейп. Ул төнәтмәләр фәнен укыта, ләкин барысы да белә: ул Квиреллның урынын алырга тели. Ул караңгы көчләр турында коточкыч күп нәрсә белә. +Һарри яңадан Снейпка карап алды, ләкин Снейп инде аңа карамады. +Инде пудинглар да юкка чыкты һәм Профессор Дамблдор янә аягына басты. Олы Зал тынды. +— Һмм - инде барыбыз да тук булгач, берничә сүз. Минем сезгә берничә игъланым бар. +— Беренче ел укучылары шуны белергә тиеш: барлык укучыларга да мәктәп янындагы урманга йөрү тыела. Моны кайбер олырак укучыларыбыз да истә тотса, яхшы булыр иде +Дамблдор ялтыраган күзләре белән игезәк Уизлиларга карап алды. +— Шулай ук безнең сарай караучыбыз мистер Филч дәресләр арасында, коридорларда тылсым куллану тыелганын искә төшерергә сорады. +— Квиддич такымнарына керү уку семестрының икенче атнасында башланачак. Үз Йорты өчен уйнарга теләгән һәр кеше Терекөмеш ханымга мөрәҗәгать итсен. +— Һәм, соңыннан, мин сезгә шуны да әйтергә тиеш: быел өченче катның уң яктагы коридорына керү газаплы үлем белән үләргә теләмәүчеләргә ябык. +Һарри көлеп җибәрде, тик аның белән бары берничә кеше генә көлде. +— Ул җитди түгелдер бит инде? - пышылдап сорады ул Персидан. +— Җитди булырга тиеш, - диде Перси кашларын җыерып. - Бик сәер бу, чөнки гадәттә ул безгә каядыр керүнең ник тыелуын аңлата - мәсәлән, урманда куркыныч җанварлар күп, моны барысы да белә. Ә моның сәбәбен ул кимендә безгә, префектларга аңлатырга тиештер. +— Һәм хәзер, барыбыз да йокларга киткәнче, әйдәгез бергәләп мәктәп җырын җырлыйк! - дип кычкырды Дамблдор. Һарри башка укытучыларның елмаюы бераз ясалма икәнен сизде. +Дамблдор, чебен куган сыман, җиңелчә генә итеп таягын селкеде һәм аннан озын алтын тасма очып чыкты. Тасма өстәлләр өстеннән менеп, елан кебек боргаланып, шигырь сүзләренә оешты. +— Һәркем үзе теләгән көйне җырласын, - диде Дамблдор. - Башлыйбыз! +Мәктәп бергәләп җырлый башлады: +Һогвартс, Һогвартс, +Син, күңелле Һогвартс, +өйрәтчәле безне! +Карт булсак та, +Яшь булсак та, +укыт әле безне! +Исә җилләр башыбызда, +җәй көне бушанган +миләргә акыл кирәк. +Дәреслекләр алдыбызда, +күпме сыяр, шуның кадәр +синнән белем кирәк! +Һәркем җырны төрле вакытта җырлап бетерде. Ахырда бары игезәк Уизлилар гына озын җеназа маршы көенә җырлап калды. Дамблдор алар соңгы юлларын җырлаганда, таякчыгы белән дирижер сыман селкеп торды, алар тәмамлауга исә, иң көчле алкышлар бүләк итте. +— Аһ, музыка, - диде ул күзләрен сөртеп. - Аның тылсымы без өйрәнгән тылсымнан да көчлерәк! Ә хәзер, йокларга вакыт! Тиз генә! +Гриффиндорның беренче сыйныфлары Перси артыннан гөрелдәгән халык аша, Олы Залдан чыгып, мәрмәр баскыч буйлап китте. Һарриның аяклары хәлсез иде, тик бу юлы инде аның арган һәм тамагы туйган булу сәбәпле. Аның шулкадәр йоклыйсы килде ки, ул хәтта кысалардагы рәсемнәрнең пышылдап, аларга бармак белән күрсәтүләренә һәм Персиның ике тапкыр аларны панно артында качкан ишекләр аша алып баруына да гаҗәпләнмәде. Иснәнеп һәм көчкә аякларын өстерәп, алар баскычтан менделәр һәм Һарри тагын никадәр ерак барасы икән дип уйлап куйганда, алар кинәт туктадылар. +Алар алдында берничә таяк һавада эленеп тора иде. Перси аларга таба адым ясагач, алар үзеннән үзе аңа ташлана башлады. +— Пивз, - дип пышылдады Перси беренче сыйныф укучыларына. - Полтергейст. - Ул тавышын күтәрде. - Пивз, күрен! +Җавап буларак һава шарыннан чыга торган ямьсез, дорфа тавыш чыкты. +— Син минем Канлы Баронны чакыруымны телисеңме? +Шап иткән тавыш яңгырады һәм алар алдында ачулы кечкенә күзле һәм киң авызлы кеше барлыкка килде. Ул аякларын төрекчә куеп һавада оча иде, кулларында таяклар иде. +— Оооооһ! - диде ул усал көлеп. - Вак беренчеләр! Ничек күңелле! +Кинәт ул аларга таба очты. Барысы да иелде. +— Кит моннан, Пивз, яки сүз бирәм: Барон моның турында беләчәк! - дип ырылдап куйды Перси. +Пивз телен күрсәтеп юкка чыкты. Кулындагы таяклар Невиллның башына килеп төште. Алар полтергейстның очып китеп, рыцарь киемнәрен шыгырдатуын ишетте. +— Пивздан ерак торырга тырышыгыз, - диде Перси, алар янә кузгалгач. - Канлы Барон - аны куркыта алган бердәнбер зат, ул хәтта безне, префектларны да тыңламый. Менә, килдек. +Коридорның иң ахырында алсу ефәк күлмәкле, таза гына хатын-кыз портреты эленеп тора иде. +— Серсүз? - дип сорады ул. +— Капут Драконис, - диде Перси һәм портрет алга китеп, аның артындагы уемны ачты. Алар уем аша уздылар, әмма Невиллга бераз ярдәм кирәк булды, һәм менә Гриффиндорның Уртак бүлмәсенә эләктеләр. Бу йомшак кәнәфиләр куелган күңелле түгәрәк бүлмә иде. +Кызларны Перси бер ишектән җибәрде, анда аларның йокы бүлмәләре иде. Егетләр башка ишеккә таба китте. Түгәрәк баскыч буйлап менгәч (мөгаен, алар манараларның берсендәдер), алар ниһаять ятакларны күрде: караңгы-кызыл бәрхетле чаршау астында биш ятак тора иде. Аларның әйберләре монда китерелгән иде инде. Сөйләшергә хәлләре калмаган егетләр, пижамнарын киеп, ятакларына ауды. +— Ризыгы шәп, ә? - дип сорады Рон чаршау артыннан. - Югал, Скабберс! Ул минем җәймәмне чәйни. +Һарри Роннан ул бәлешне кабып карадымы дип сорамакчы иде, ләкин шунда ук йоклап китте. +Күрәсең, Һарри артыгын ашагандыр, чөнки ул бик сәер төш күрде. Аның башында Квиреллның чалмасы иде. Бу чалма аңа кичекмәстән Слизеринга күчәргә кушты, чөнки анда, имеш, аның язмышы. Һарри чалмага аның слизеринлы булырга теләмәвен әйтте, ә баш киеме исә авырая бара иде. Һарри аны салып карады, тик тегесе авырттырып кысылды һәм башны кысты... Малфой килеп, Һарриның чалма белән көрәшүеннән көлде... Малфой ыргак сыман борынлы укытучы, Снейпка әйләнде, аның көлүе салкын һәм нечкә булып китте... Яшел ут кабынып алды һәм Һарри дер калтырап һәм тиргә батып уянды. +Ул икенче ягына борылып ятты һәм янә йоклап китте, ә иртүк уянгач, бу төшен хәтерләмәде дә. +СИГЕЗЕНЧЕ БҮЛЕК +Төнәтмәләр остасы +— Әнә ул, карагыз. +— Кайда? +— Җирән чәчле озын малай янында. +— Күзлектәнме? +— Син аның йөзен күрдеңме? +— Син аның яра эзен күрдеңме? +Бу пышылдашулар Һаррины икенче көнне йокы бүлмәсеннән чыкканнан бирле озатып бардылар. Аны күрер өчен кешеләр сыйныф бүлмәләренең ишек төбендә торалар яки икешәр мәртәбә коридор аша уза иделәр. Һарри аларның болай эшләүләрен бер дә теләмәде, чөнки ул бу вакытта киләсе дәреснең бүлмәсен эзләү белән мәшгуль була иде. +Һогвартста йөз кырык ике баскыч бар: беренчеләре - киң һәм иркен; икенчеләре - тар һәм тотрыксыз. Кайберәүләре аша җомга көн узган саен төрле җиргә килеп чыгасың, кайберәүләре ярты юлда юкка чыга, шуңа күрә кайда сикерәсеңне истә тотарга кирәк. Аннан ихтирам белән, әдәпле итеп сорагач яки кирәкле җиренә тотынгач кына ачыла торган ишекләр, һәм чынлыкта ишек булмаган, алар артында бары дивар гына торган ялган ишекләр дә бар иде. Һәр нәрсәнең кайда урнашканын истә калдыруы бик кыен булды, чөнки бар нәрсә дә гел үзгәреп торган кебек иде. Портретлардагы кешеләр бер-берсенә кунакка йөрешәләр, ә бастырып куелган рыцарь киемнәренең йөри алуларына Һарри тулысынча ышана иде. +Өрәкләр дә мәшәкать өстәп тордылар. Ачарга теләгән ишек аша кинәт кенә өрәкнең килеп чыгуы шок хәлендә калдыра иде. Башсыз диярлек Ник яңа гриффиндорлыларга дөрес юл күрсәтүдә гел шатланып булыша, ә менә Пивз ике ябык ишектән һәм билгесезлеккә илтә торган баскычтан да куркынычрак иде. Дәрескә соңарган вакытта очратсаң, бигрәк тә. Ул сезнең башыгызга чүп чиләген төшереп җибәрә, аяк астындагы келәмне тарта, сезгә акбур кисәкләре бәрә; яки күренмәс булып, кинәт кенә артыгыздан килеп чыгып, борыныгызны тотып, "ЭЛӘКТЕҢМЕ!" дип чинап җибәрергә дә мөмкин. +Пивздан да начаррак зат, әгәр бу мөмкин булса инде, - ул мәктәп караучысы Аргус Филч иде. Һарри белән Рон беренче иртәләрендә үк аның игътибарын үзләренә җәлеп иттеләр. Филч аларны өченче каттагы тыелган коридорга илтә торган ишекне ачарга җыенганда тотып алды. Ул аларның адашып йөрүләренә ышанырга теләмәде, киресенчә, махсус тыелган җиргә керергә теләүләрендә аның һич кенә дә шиге юк иде. Җир астындагы зинданга ябу белән янаган вакытта, Һарри белән Ронны шул тирәдән узып баручы профессор Квирелл коткарып калды. +Филчның Миссис Норрис исемле ябык кына, тузан төсендәге мәчесе бар иде. Миссис Норрисның күзләре нәкъ Филчныкы кебек лампа сыман яна һәм акаеп карыйлар иде. Мәче коридорны ялгызы гына күзәтеп йөри һәм берәрсенең кагыйдәне бозуын - тыелган җиргә адым ясавын - күреп алса, шунда ук юкка чыга, ә ике секундтан соң Филч пәйда була. Яшерен юлларны Филчтан да яхшырак белүче булмагандыр (игезәк Уизлилардан кала, мөгаен), һәм ул өрәк сыман көтмәгәндә килеп чыгарга мөмкин иде. Укучылар аны күралмый иделәр, һәм үч алуның чиге булып Миссис Норриска яхшы итеп тибү генә була алды. +Кирәкле бүлмәләрне тапканнан соң - дәресләр. Ләкин алары да бик җиңел түгел. Тылсымның таяк белән селтәп, бер-ике кызык сүз әйтүгә генә кайтып калмавын Һарри бик тиз аңлады. +Һәр чәршәмбе төнге уникедә алар телескоп аша күк йөзен өйрәнергә: төрле йолдызларның исемнәрен, планеталар йөрешен белергә тиеш иделәр. +Атнасына өч тапкыр аларны уку йорты артында урнашкан бакчаларга алып баралар. Үләннәр фәнен аларга тулы гәүдәле, кыска гына буйлы тылсымчы - профессор Спраут укыта иде. Профессор укучыларга сәер үсемлекләрне, гөмбәләрне карап үстерү һәм аларның кулланылышы турында сөйли иде. +Иң ялыктыргыч фән - ул да булса тылсым тарихы. Ул өрәк алып бара торган бердәнбер фән иде. Профессор Бинс инде бик карт иде. Бервакыт ул укытучылар бүлмәсендә нәкъ камин каршында йоклап киткән, ә икенче көнне дәресләргә инде тәненнән аерым килгән булган. Бинс гел мыгырдый, шуңа күрә укучылар аның артыннан исемнәрне һәм даталарны ашыга-ашыга язып баралар һәм Усал Эмерикны Сәер Урик белән бутый иделәр. +Әфсеннәрне өйрәтүче профессор Флитвик шулкадәр кыска буйлы ки, тирәягын күзәтер өчен аңа китаплар өстенә басарга кирәк иде. Иң беренче дәрес башында ул журналны алып, исемлек буенча узды һәм Һарриның исеменә җиткәч, ярсулы чыелдап өстәл астына егылды. +Профессор МакГонагалл бөтенләй икенче төрле иде. Аның белән бәйләнешкә керергә кирәкми, дип Һарри бик дөрес уйлады. Укучылар беренче дәресләренә кереп утыргач, таләпчән һәм акыллы профессор аларга бик кырыс нотык "бүләк итте". +— Тылсымның Һогвартста өйрәнелә торган иң катлаулы һәм куркыныч бүлеге ул - трансфигурация, - диде ул. - Минем дәресләремдә тәртип бозыла икән, тәртип бозучы сыйныф бүлмәсеннән чыгып китәчәк һәм гайре монда кермәс. Мин сезне кисәттем. +Аннан ул өстәлен дуңгызга әйләндерде һәм кире үз хәленә кайтарды. Моны күреп барысы да бик гаҗәпләнделәр һәм үзләренең дә шулай эшли башлауларын түземсезлек белән көтә башладылар. Тик җиһазларны хайваннарга әйләндерү сәләтенең тиз генә килмәвен шунда ук аңлап алдылар. Бик күп катлаулы һәм буталчык җөмләләр язганнан соң, укучылар бирелгән шырпыны энәгә әйләндерергә тырышып карарга тиеш иделәр. Дәрес ахырына бары Һермиона Грейнджерның шырпысында гына үзгәреш күренде; профессор МакГонагалл сыйныфка очлана башлаган һәм көмеш белән капланган шырпыны күрсәтте һәм Һермионага елмаеп куйды (шуны әйтергә кирәк, профессорның елмаюы бик сирәк күренеш иде). +Укучыларның түземсезлек белән көткән дәресе Караңгы Көчләрдән Саклану иде. Тик Квиреллның дәресләре чынбарлыкта көлкегә әйләнеп кайтты. Аның сыйныф бүлмәсе сарымсак исе белән тулган. Бу ис ярдәмендә ул Румыниядә очраткан вампирдан сакланырга өметләнә иде. Вампирның менә-менә Һогвартска килүеннән Квирелл бик нык курка иде. Башындагы чалмасы исә, Квиреллның әйтүе буенча, Африка принцыннан бүләк икән. Кайчандыр ул принцка бик куркыныч зомбидан котылырга булышкан, янәсе. Тик моның чынлыкта да булуына бик ышанып бетмиләр иде. Чөнки, беренчедән, Шеймус Финниган аның ничек итеп зомбины җиңә алуын кинәт кенә сорап куйгач, Квирелл кызарып чыкты һәм, сүзне икенчегә борып, һава торышы турында сөйли башлады. Икенчедән, укучыларны чалманың сәер исе "җәлеп итте", ә игезәк Уизлилар сарымсак исе сеңеп беткән чалманы бары саклану чарасы гына, дип ышандырдылар. Шулай итеп Квирелл кайда гына булса да, сак астында йөри икән. +Һарри үзенең дә башкалардан ким түгеллеген белүенә бик шат иде. Күп кенә кешеләр, аның кебек үк, магл гаиләләреннән булып чыктылар. Тылсымчы булулары турында башларына да килмәс иде аларның. Алда аларны күпме өйрәнәсе әйбер көтә, шуңа күрә хәтта Ронның да өстенлекләре башкаларныкыннан югары түгел иде. +Җомга Һарри белән Рон өчен бик мөһим көн булды. Алар, ниһаять, Олы Залдагы иртәнге ашка юлны бер тапкыр да адашмыйча таба алдылар. +— Нәрсә анда бүген безнең? - дип, боткасына шикәр комы сибә-сибә сорады Һарри Роннан. +— Төнәтмәләр. Слизериннар белән ике дәрес, - диде Рон. - Дәресне аларның башлыгы Снейп алып бара. Ул Слизеринны гел яклый, диләр. Моның дөресме, түгелме икәнен күрә алачакбыз. +— МакГонагалл да безне якласын иде, - диде Һарри. +Профессор МакГонагалл Гриффиндорны җитәкли иде, ләкин бу өченче көнне аларга бик күп өй эше бирергә бер дә комачауламады. Нәкъ шул вакытта почта килде. Иң беренче иртәнге аш вакытында Залга йөзләгән ябалак очып кергәч һәм хат, посылкаларны хуҗаларына тапшыра башлагач, Һарри бик курыккан иде, ә хәзер ул инде бу күренешкә дә күнекте. +Һедвиг әлегә Һаррига бернәрсә дә китермәде. Ул кайвакытта Һарриның колагын кабып алырга һәм тост кисәген ашарга өмет итеп килә иде. Ә аннары башка ябалаклар белән ябалакханәгә йокларга очып китә иде. Әмма бүген ул мармелад һәм шикәр савыты янына очып төшеп, Һарриның тәлинкәсенә язу куйды. Һарри аны шунда ук ачты. +Кадерле Һарри, (язу бик бик шапшак иде) +Белгәнемчә, синең җомга көнне төшке аштан соң дәресләрең юк. Шуңа +күрә, теләсәң, сәгать өчләр тирәсендә чәй эчәргә кил. Синең беренче уку +атнасының ничек узганын белергә телим. Җавапны Һедвиг аша җибәр. +Һагрид. +Һарри Роннан каурый алып, "Әйе, бик теләп, соңрак күрешербез," дип, хатның икенче ягына сызгалады һәм Һедвигны кире җибәрде. +Алда Һагрид белән чәй эчү Һарри өчен бик уңышлы булды, чөнки төнәтмәләр дәресе әлегә аның белән булган иң күңелсез вакыйга булып чыкты. +Яңа семестр башлану мәҗлесендә, Һаррига профессор Снейп аны ошатып бетермәгән кебек тоелды. Беренче дәреснең ахырында ул үзенең ялгышканын аңлады. Снейп аны ошатмый гына түгел, ә күрә алмый иде. +Төнәтмәләр дәресе җир астында уза иде. Монда бинадагыдан күпкә салкынрак һәм бераз куркыныч: дивар буйлап төзелгән ябык савытларда төрле җанварлар йөзеп йөри иде. +Снейп та, Флитвик кебек, исемлек буенча узды һәм, шулай ук Флитвик кебек, Һарриның исемендә тукталды. +— Аһ, әйе, - диде ул тыныч тавыш белән. - Һарри Поттер. Безнең яңа данлыклы кеше. +Драко Малфой дуслары Крэбб һәм Гойл белән битләрен каплап көлә башладылар. Исемнәрне атап бетергәннән соң, Снейп сыйныфка күз йөртеп чыкты. Аның күзләре Һагридныкы кебек кара төстә, тик аларда Һагридныкындагы шикелле җылылык юк иде. Алар буш һәм салкын булып, нигәдер караңгы туннельне хәтерләтә иделәр. +— Сез монда бик нечкә һәм төгәл булган осталыкны - төнәтмәләр ясау осталыгын өйрәнер өчен җыелдыгыз, - дип башлады Снейп. Ул пышылдап диярлек сөйли иде, тик укучылар аның һәр сүзен дә ишетеп бардылар. Профессор МакГонагалл кебек үк, Снейп та сыйныфны бер авырлыксыз тып-тын килеш тота ала иде. - Тылсым таягы белән мәгънәсез селтәүләрнең әлеге фәнгә бернинди дә катышы юк, шуңа күрә күбегез минем фәннең тылсымда нинди зур урын алып торуын аңлап бетермәскә дә мөмкин. Әкрен генә кайнап, нәфис исләр аңкытучы казанның ... Яки кешенең кан тамырларына үтеп кереп, аның акылын томалаучы, кешенең хисләрен колга әйләндерүче сыеклыкларның матурлыгын күрә алырсыз дип уйламыйм... Мин сезне ничек шөһрәтне савытларга салырга, дан кайнатмасы ясарга, хәтта үлемне томаларга өйрәтә алам. Тик моның билгеле бер шартлары бар: сез дәресләргә йөрүче наданнар көтүеннән берәр нәрсәгез белән аерылып торырга тиешсез. +Әлеге кечкенә генә нотыктан соң, тагы да зуррак тынлык урнашты. Һарри белән Рон исләре китеп, бер-берсенә карап алдылар. Һермиона Грейнджер инде урынында да утырып тора алмый иде. Аның тизрәк үзенең ул наданнар рәтендә тормавын исбатлыйсы килә иде ахрысы. +— Поттер! - диде кинәт кенә Снейп. - Вакланган алтынчәчәк тамырын әрем төнәтмәсе белән катыштыргач ни булачак? +"Вакланган нәрсә тамырын нәрсә төнәтмәсе белән?". Һарри Ронга карады, тик ул да бик тирән уйга баткан иде; Һермионаның кулы күккә атылды. +— Белмим, сэр, - диде Һарри. +Снейп көлемсерәп куйды. +— Тәк, тәк ... Димәк, әле данлыклы булу гына җитми икән. +Ул Һермионаның күтәргән кулын игътибарсыз калдырды. +— Әйдәгез, тагын бер кат уйлап карыйк. Поттер, әгәр дә мин сезгә безоар ташын табарга кушсам, сез аны кайдан эзләр идегез? +Һермиона кулын күтәрүен дәвам итте, ул инде урыныннан сикереп торыр дәрәҗәдә иде, тик безоар ташының нәрсә икәнлеге Һарриның башына да килмәде. Ул Малфой, Крэбб һәм Гойлга карамаска тырышты. Ә алары инде көлүләрен тыеп тора алмый иделәр. +— Белмим, сэр. +— Сез укырга килер алдыннан китапларны ачып та карамагансыз бугай, шулаймы, Поттер? +Һарри аның салкын күзләренә каравын дәвам итәргә тырышты. Дөресен генә әйткәндә, ул китапларны Дурсльләрдә булганда карап чыккан иде. Снейп аны "Мең дә бер тылсымлы үлән һәм гөмбә" китабын тулысынча исендә калдырыр дип уйладымы икән? +Снейп Һермионаның калтырап торган кулын һаман игътибарсыз калдыра бирде. +— Аю көпшәсе белән кәккүк итегенең аермасы нәрсәдә? +Һермиона торып ук басты, аның кулы түшәмгә тия язды. +— Белмим, - диде тыныч кына Һарри. - Һермиона белә бугай, бәлки аңардан сорап карарсыз? +Берничә кеше көлеп җибәрде. Һарри Шеймусның карашын күреп алды, Шеймус аңа күз кысып алды. Ләкин Снейп канәгать түгел иде. +— Утырыгыз, - дип ырылдап куйды ул Һермионага. - Сезнең өчен сөйлим, Поттер. Алтынчәчәк белән әрем йокы даруын шулхәтле көчле итәләр ки, аны хәтта Тере үлем йотымы дип тә йөртәләр. Безоар ташы кәҗәләрнең ашказаныннан алына. Ул күп кенә агуланулардан ярдәм итә. Ә аю көпшәсе белән кәккүк итегенә килгәндә, алар икесе бер үк үсемлек. Ул шулай ук аконит исеме астында да билгеле. Булдымы? Ник сез мин сөйләгәннәрне язып бармыйсыз?! +Шунда ук пергаментлар һәм каурыйлар кыштырдый башлады. Снейп, шау-шуны басып: +— Ә сезнең җавабыгыз өчен, Поттер, Гриффиндордан бер балл алыначак, - диде. +Төнәтмәләр дәресе дәвам итте, ә гриффиндорлыларның хәле яхшырмады. Снейп укучыларны парларга бүлеп чыкты һәм аларга чуанны дәвалый торган иң гади төнәтмә әзерләргә кушты. Озын кара мантиясенә төренеп, ул сыйныф буйлап укучыларның кипкән кычыткан яфракларын үлчәүләрен, киледә елан тешләрен төюләрен күзәтеп йөрде. Снейп, Малфойдан кала, барысын да тәнкыйтьләп чыкты. Малфой аңа ошый иде бугай. Барысын да Малфойның мөгезле лайлачларны кайнатуын карарга чакырган вакытта, җир асты кинәт кенә агулы яшел төтен һәм каты чыҗылдау белән тулды. Невилл ничектер Шеймусның казанын эреткән һәм ул кәкрәеп беткән. Ә казан эчендәге төнәтмә таш идәнгә агып, укучыларның аяк киемнәрен тишә башлаган иде. Берничә секундтан соң, барысы да урындыкларына менеп бастылар, ә төнәтмәгә "коенган" Невилл аяк-кулларына чыккан чуаннарның авыртуына чыдый алмыйча ыңгыраша иде. +Снейп тылсым таягы белән бер селтәү ясап төнәтмәне җыя-җыя: +— Юләр малай! - дип ырылдады. - Уклы керпе энәләрен сез, аңлавымча, казанны уттан алмыйча салгансыз бугай?! +Невилл елап җибәрде: хәзер инде аның борыны да чуан белән тулган иде. +— Хастаханәгә алып барыгыз аны, - диде Снейп Шеймуска эндәшеп. Аннан ул күрше өстәл артында утыручы Һарри белән Ронга борылды. - Сез, Поттер, ник аңа энәләр салырга ярамаганлыгын әйтмәдегез сез? Әллә инде ул ялгышып та бу сезгә кагылмас дип уйладыгызмы, шулаймы? Сезнең аркада Гриффиндор тагы бер баллын югалтты. +Бу шундый гаделсезлек иде. Һарри сүз әйтергә дип авызын гына ачкан иде, тик Рон аңа тибеп алды. +— Дәшмә, - дип мыгырдады Рон. - Снейп бик әшәке дә була ала дип ишеткән идем. +Бер сәгатьтән соң җир астыннан чыгып, баскычтан менгәндә Һарриның башы каткан һәм кәефе бик нык кырылган иде. Укуның беренче атнасында ул Гриффиндорның ике баллын югалтты. Нигә Снейп аны шулкадәр күрә алмый икән? +— Күңелеңне төшермә, - диде Рон. - Фред белән Джорджның да балларын алган инде ул Снейп. Мин дә синең белән Һагрид янына барсам ярыймы? +Өч тула биш минутта алар сарайдан китеп, мәктәп ишегалды буенча Һагридның өенә юл алдылар. Ул Тыелган урманның кырыенда кечкенә генә агач йортта яши иде. Алгы ишекнең өстендә җәя һәм бер пар кәлүш эленеп тора иде. +Һарри шакылдаганнан соң, алар ишекне эчке яктан кемнеңдер тырнаганын һәм бертуктамый өрүен ишеттеләр. Аннары Һагридның тавышы ишетелде: +— Артка, Казыктеш, артка. +Ишек ачылып китте, һәм аннан Һагридның зур йонлач бите күренде. +— Узыгыз, - диде ул. - Артка, Казыктеш. Һагрид зур кара этне муенчагыннан көчкә тотып тора иде. +Өй эчендә бары бер генә бүлмә бар иде. Түшәмнән ит кисәкләре һәм кыргавыл түшкәләре асылынып тора, учакта бакыр чәйнек кайный, ә почмакта гаять зур, корама юрган ябылган карават иде. +— Үзегезне өегездәге кебек хис итегез, - диде Һагрид һәм Казыктешны җибәрде. Анысы, үз чиратында, Рон янына килеп, аның колагын яларга тотынды. Казыктешнең дә кыяфәте, Һагридныкы кебек үк, усал күренә, әмма чынлыкта андый түгел иде. +— Бу - Рон, - диде Һарри Һагридка. Ул бу вакытта зур стаканга кайнаган су сала һәм тәлинкәсенә торт кисәге куя иде. +— Тагын бер Уизли, ә? - диде Һагрид Ронның сипкелләренә карый-карый. - Мин ярты гомеремне синең игезәк абыйларың артыннан йөреп үткәрдем. Алар гел Тыелган урманга бармакчы булалар. +Таш сыман каты тортны ашаганда, тешне сындырырга мөмкин иде, ләкин Һарри белән Рон моны сиздермәделәр һәм Һагридка үзләренең беренче дәресләре турында сөйли башладылар. Казыктеш башын Һарриның тезенә куйгач, аның селәгәйләре Һарриның бөтен мантиясен буяп бетерде. +Һагрид Филчны "карт кабахәт" дип атагач, Һарри белән Ронның кәефләре күтәрелеп китте. +— Ә менә аның песәе Миссис Норрис. Минем аны кайчан да булса Казыктеш белән таныштырасым килә. Ә-ә, сез бит әле белмәйсез дә, мин мәктәпкә килгән саен, ул минем артымнан бер дә калмый күзәтеп йөрей. Аңардан арынып та булмай - Филч күзәтергә кушкан инде. +Һарри Һагридка Снейпның дәресе турында сөйләде. Һагрид та, Рон кебек, борчылмаска кушты, чөнки Снейпка бик күп укучылар ошамый икән. +— Ләкин ул чыннан да мине күрә алмый бугай. +— Кит инде! - диде Һагрид. - Ник инде күрә алмаска тиеш? +Тик Һагридның бу сүзләрне әйткәндә карашын яшерүе Һаррига тынгы бирмәде. +— Чарли абыең нәмә хәлдә? - дип сорады Һагрид Роннан. - Ул миңа бик ошый иде, ул хайваннар белән уртак тел таба белә. +Һагрид юри сүзне башка нәрсәгә бормадымы икән, дип уйлап куйды Һарри. Рон Һагридка аждаһалар белән эшләүче абыйсы турында сөйләгән арада, Һарри өстәлдә чәй ашъяулыгы астыннан бер кәгазь кисәген алды. Анда "Көндәлек Пәйгамбәр"дән кисеп алынган өзек иде. +ГРИНГОТТСКА ҮТЕП КЕРҮ: СОҢГЫ ХӘБӘРЛӘР +31 нче июль көнне Гринготтс банкына үтеп кергән билгесез караклар белән +бәйле тикшерү эшләре дәвам итә. Әлеге эшне исемнәре әлегә билгеле булма +ган сихерчеләр башкарган дигән фикер киң таралган. +Гринготтс гоблиннары банктан берни дә югалмаганлыгын хәбәр иттеләр. +Караклар үтеп кергән сейф буш булган - аның эчендәге әйберләр шул ук көн +нең иртәсендә хуҗасы тарафыннан алынган булган икән. +— Сейфта нәрсә ятканлыгын без сезгә әйтмәячәкбез, әгәр дә сезгә пробле +малар кирәкми икән, әлеге эшкә кысылмагыз, - дип хәбәр итте Гринготтс +банкының сүзче гоблины. +Поездда барганда Рон Һаррига банкны таларга теләүләре турында сөйләгән иде. Шул кинәт кенә Һарриның исенә төште, тик Рон аңа ул вакытта көнен әйтә алмаган иде. +— Һагрид! - диде Һарри. - Гринготтсны минем туган көнемдә талаганнар! Каракларның банкка без инде анда булган вакытта ук кергән булулары мөмкин! +Менә хәзер Һагридның карашын яшерүендә Һарриның шиге юк иде. Һагрид нидер мыгырдады һәм тагы бер кисәк таш-торт тәкъдим итте. Һарри кабат язманы укып чыкты. Караклар үтеп кергән сейф буш булган - аның эчендәге әйбер шул ук көннең иртәсендә хуҗасы тарафыннан алынган булган. Ул иртәдә Һагрид җиде йөз унөченче сейфтан ниндидер таушалган кечкенә төенчек алды. Бәлки, караклар шуны эзләгәннәрдер? +Сарайга кире кайтканда Һарри белән Ронның кесәләре таш-торт кисәкләре белән тулган иде. Тыйнаклыклары аркасында алар әлеге сыйдан баш тартырга җөрьәт итмәделәр. Әлегә бер дәрес тә Һагрид белән чәй эчкән кадәр башны катыра алмады, дип уйлап куйды Һарри. Димәк, Һагрид төенчекне нәкъ вакытында алып өлгергән дигән сүз түгелме соң? Ә ул төенчек хәзер кайда икән? Ә бәлки Һагрид Снейп турында нидер белеп, моны Һаррига сөйләргә теләмидер? +ТУГЫЗЫНЧЫ БҮЛЕК +Төн уртасында дуэль +Һарриның Драко Малфой белән танышуга кадәр берәр кайчан Дадлидан да ныграк яратмаган берәр малай белән очрашырмын дип уйлап караганы булмаган иде. Ни дисәң дә, беренчедә укыган Гриффиндорлар Слизериннар белән бергә бары тик төнәтмәләр дәресендә генә очрашканга, Драко белән еш күрешми иде дә ул. Әлегә кадәр... Алар Гриффиндорның Уртак бүлмәсендә эленгән язуны күреп бергәләшеп көрсенеп куйдылар. Очу дәресләре пәнҗешәмбе көнне башланачак икән дә, Гриффиндорлар белән Слизериннар бергә булачаклар икән. +— Шулай булмыйча, - диде Һарри караңгы йөз белән. - Шуны гына көтә идем бит мин. Малфой каршында себеркегә атланып адәм көлкесенә калырга. +Ул башка әйберләргә караганда иң күбе менә шушы очу дәресләрен зарыгып көтә иде. +— Чыннан да адәм көлкесенә калырсыңмы, юкмы... Син бит аны белмисең, - дип акыллы фикер әйтте Рон. - Мин Малфойның үзенең никадәр яхшы итеп квиддич уйнаганы турында уңга да сулга да сөйләнеп йөргәнен беләм. Тик син миннән сорасаң, буш сүз генә ул. +Малфой чыннан да очу турында күп сөйли иде. Беренчеләрнең квиддич җыелма такымнарына беркайчан да алынмавы турында шау-шу куптарып зарланды һәм, гел магл боралакларыннан качып котылу белән тәмамлана торган озын мактанчык әкиятләр сөйләп, борчак шыттырды. Ләкин ул гына түгел, Шеймус Финиганны тыңласаң, ул да бөтен балачагын себеркегә атланып тегендә-монда очып кичергән икән. +Хәтта Рон да тыңлаган берәүгә үзенең бермәлне Чарлиның иске себеркесенә атланып чак кына дельтапланга бәрелми калганын хикәяли иде. Тылсымчы гаиләсеннән булган һәрберәү бертуктаусыз квиддич турында сөйләште. Рон, алар белән бер бүлмәдә яшәүче Дин Томас белән футбол турында бик каты талашып алды. Рон бары тик бер тубы гына булган һәм очарга ярамаган бу уенда бер кызык да таба алмый иде. Һарри бермәлне Динның "Вест-Һем" футбол такымы сурәтләнгән постерына Ронның тылсым таягы белән төртеп, уенчыларын хәрәкәт иттермәкче булуын да күрде. +Невиллның үз гомерендә бер дә себеркегә утырып караганы булмаган, чөнки әбисе аны себеркегә якын да китермәгән. Һарри үзе Невиллның әбисе дөрес эшләгән дигән фикердә, чөнки әле ике аягы җирдә килеш тә әллә никадәр һәлакәткә тарып өлгерде инде ул малай. +Очу дигәндә Һермиона Грейнджер Невилл кадәр диярлек дулкынлана иде. Бу сиңа китаптан карап аны ятлап, отып алырлык нәрсә түгел иде шул. Юк, ул алай эшләп карамады түгел, карады ул каравын. Пәнҗешәмбе көнне иртәнге аш вакытында ул, китапханәдән алынган "Гасырлар аша квиддич" китабында язылган киңәшләрне аларга укып, теңкәләренә тиде. Невилл, бу аңа соңрак себеркедән очып төшмәскә ярдәм итәр дип, кызның һәр сүзен йотып барса да, башкалар, почта килеп Һермионаның нотыгы өзелгәч, җиңел сулап куйдылар. +Һагридтан килгән язудан соң Һаррига бер хат та килмәде һәм, әлбәттә, Малфой моны сизми калмады. Малфойның байгышы аңа өйдән һәрдаим төргәк-төргәк тәм-том алып килеп торды. Ул бу төргәкләрне Слизерин өстәле алдына утырып мәкерле мактану белән ача торган иде. +Бер карынкы ябалак Невиллга әбисеннән кечкенә янчык китерде. Ул аны түземсезлек белән ачты да, башкаларга зур гына асылташ калыбында, гүя эченә төтен тутуырылган бер пыяла туп күрсәтте. +— Хәтерләткеч бу, - дип аңлатты ул. - Әбием минем хәтерсез икәнемне белә. Берәр нәрсә эшләргә оныткан булсаң, бу әйбер әйтеп тора. Менә карагыз, нык итеп кулыгызда кысып тотасыз да, әгәр кызыл төскә керсә... ой... - малайның чырае сытылды, чөнки туп кинәт кансу кызыл төскә керде. - ... димәк сез нидер оныткансыз... +Невилл үзенең ни онытканын исенә төшерергә тырышып утырганда яныннан үтеп баручы Драко Малфой кулындагы Хәтерләткечне тартып алды. +Һарри белән Рон сикереп тордылар. Алар Малфой белән сугышып алырга берәр сәбәп булмас микән дип торганда, ыгы-зыгыларны башка укытучылардан тизрәк күреп алу сәләтенә ия булган профессор Макгонагалл үзе үк анда килеп баскан иде инде. +— Ни булды монда? +— Малфой минем хәтерләткечемне алды, профессор. +Ачуы чыккан Малфой җәһәт кенә Хәтерләткечне кире өстәлгә атты. +— Карадым гына, - диде ул һәм Крэбб белән Гойлны ияртеп юкка да чыкты. +*** +Көндезге дүртенче яртыда Һарри, Рон һәм башка гриффиндорлар ишек төбе баскычларыннан аска йөгереп чирәмгә беренче очу дәресенә ашыктылар. Көн аяз һәм җиләс иде, укучылар авыш сөзәклектән ишегалдының агачлары еракта шомлы гына селкенеп торган Тыелган урманга каршы ягында тигез чирәмгә төшкәндә, үләннәр аяк астында дулкын-дулкын булып чайкалып калдылар. +Гриффиндорлар килгәндә Слизериннар инде анда, ә җирдә пөхтә тигез саф булып егерме себерке ята иде. Һарри Фред белән Джордж Уизлиләрнең мәктәп себеркеләренә зарлануын ишеткәне бар иде: имеш алар, бик югарыда очсаң, калтырый башлыйлар икән, яисә һәрвакыт чак кына сулга тарталар икән. +Укытучылары Терекөмеш ханым да килеп җитте. Аның чәче чал кунган кыска, күзләре карчыганыкы сыман сары иделәр. +— Йә, нәрсә көтәсез, - дип әйтте ул өзеп. - Себеркеләрегез янына басыгыз. Йә, тизрәк! +Һарри үз себеркесенә күз төшереп алды. Иске иде ул һәм кайбер чыбыклары да кыек-мыек тырпаеп торалар иде. +— Уң кулыгызны нәкъ себерке өстенә китерегез, - диде Терекөмеш ханым укучыларның каршына басып. - Аннары "Өскә!" дип әйтегез. +— Өскә! - дип кычкырдылар укучылар. +Һарриның себеркесе шунда ук аның кулына сикереп менде, тик болай иткән себеркеләр бик аз булды. Һермиона Грейнджерның себеркесе, урыныннан кузгалмыйча, җирдә яткан килеш кенә әйләнеп алса, Невиллныкы кымшанып та карамады. "Бәлки себеркеләр, атлар сыман, курыкканны сизәләрдер", дип уйлады Һарри. Невиллның калтыраган тавышыннан аның бер дә күккә күтәрелергә теләмәгәне аңлашыла иде. +Аннары Терекөмеш ханым себеркегә дөрес итеп, шуып төшмичә атланырга өйрәтте һәм сафлар буйлап арлы-бирле йөрде, себерке сабын тотуларны дөресләде. Малфойның ничәмә еллар буена себеркедә дөрес утырмавы турында әйтелгәч, Һарри белән Рон авызларын ерып алдылар. +— Хәзер, мин сызгыруга, нык кына җирне этеп, өскә күтәрелегез - диде Терекөмеш Ханым. - Себеркене тигез тотыгыз, берничә фут югарылыгына менегез дә, бераз алга иелеп, җиргә төшегез. Сызгырам... өч... ике... +Чамадан тыш дулкынланып, чыдары беткән Невилл, мөгаен, җирдә бер ялгызы калам дип куркып, Терекөмеш ханым сыбызгысын иреннәренә тидерергә өлгергәнче үк нык итеп өскә этәрелде. +— Төш, малай! - дип кычкырды укытучы, әмма Невилл, шешәсеннән атылган бөке сыман, өскә генә күтәрелә иде... унике фут... егерме... Һарри аның ерагая барган җиргә карап коты очкан ап-ак йөзен күрде. Менә ул авызы белән һава йотып алды, себеркесеннән авышты да .. +ГӨРС! - башта бәрелү, аннан яман чатнау тавышы яңгырады, Невилл, бөгәрләнеп, йөзтүбән үләндә ята иде. Аның себеркесе бер тын биеккә-биеккә күтәрелде дә, соңыннан салмак кына Тыелган урман ягына юнәлде. +Йөзе Невиллныкы кадәр үк агарынган Терекөмеш ханым малайга иелде. +— Беләзек сөягең сынган, - дигән мыгырдануны ишетте Һарри, - Әйдә, улым, курыкма, тор әйдә. +Укытучы сыйныфка таба борылды. +— Мин бу малайны хастаханәгә озатып килгәнче, берегез дә урыннан кузгалмый! Себеркеләргә тотынасы булмагыз, югыйсә күзегезне ачып йомарга өлгермәссез, Һогвартстан очып та чыгарсыз. Әйдә, үскәнем. +Терекөмеш ханым, күзеннән яшь аккан, беләзек сөяген кысып тотып аягын чак өстерәгән Невиллны кочаклап алып китте. +Укытучы ишетә алмаслык булгач та, Малфой шаркылдап көлеп җибәрде. +— Йөзен күрдегезме теге ахмакның? +Башка Слизериннар да көлүгә кушылдылар. +— Яп авызыңны, Малфой, - диде Парвати Патил кистереп. +— Карале, әллә Лоңботтомга гашыйк булдыңмы син? - диде Пенси Паркинсон, кырыс йөзле Слизерин кызы. - Сиңа кечкенә таза елаклар ошар дип уйламас идем. +Малфой алга ыргылды да, үләннән нидер күтәреп: +— Карагыз, - диде. - Бу теге Лонгботтомның әбисе җибәргән нәрсә. +Хәтерләткеч өскә күтәрелгәч малайның кулында ялтырады. +— Китер аны монда, Малфой, - диде Һарри тыныч кына. Бар да тын да алмый карап тора башладылар. +Малфой бик явыз итеп елмаеп куйды. +— Мин аны Лонгботтом эзләсенгә берәр кая яшерәм әле хәзер. Мәсәлән, агач башына. +— Китер монда дидем! - дип кычкырды Һарри, ләкин Малфой себеркесенә атланды да, очып та китте. Ул алдамаган, чыннан да яхшы оча иде. Янәшәдәге имәннең иң өске ботаклары турысыннан менеп "Я, тот әйдә, Поттер", - диде. +Һарри себеркесен эләктерде. +— Барма! - диде Һермиона кычкырып. - Терекөмеш ханым безгә урыныбыздан кузгалмаска кушты - башыбызны бәлага саласың бит. +Һарри аңа колак салмады. Колагында каны шаулый иде. Ул себеркесенә атланды, бик хәтәр өскә ыргылды да, өскә, өскә күтәрелде. Җил чәчләрен уйнатты, мантиясе артында җилфердәде. Шунда ул бер нәрсә аңлап алды: ул өйрәнмичә дә эшли ала торган бер нәрсә бар икән. Очу аңа бик җиңел булды. Очу шәп иде! Ул тагын да югарырак менер өчен себеркесен тагын күтәрә төште һәм астагы кызларның аһ иткән тавышларын, Ронның сокланган тавышын ишетте. +Ул себеркесен туры Малфойга юнәлтте. Малфой исә исе китеп карап тора иде. +— Китер аны монда, - дип кычкырды аңа Һарри, - югыйсә мин сине шушы себеркеңнән бәреп төшерәм хәзер. +— Чынлапмы? - диде Малфой үзе батыр күренергә тырышса да, борчулы йөз белән. +Нинди хикмәт булгандыр, әмма Һарри нишләргә кирәген яхшы белә иде. Ул алга иелде дә, себеркесенең сабына ике куллап тотынды һәм, атылган сөңге сыман, Малфойга таба очты. Ул исә, бәхетенә, вакытында читкә китеп кала алды, ә Һарри, кинәт кенә борылды да, себеркесен тигезләп, туктады. Аста берничә кеше кул чапты. +— Нәрсә, Малфой, муеныңны коткарыр өчен Крэбб белән Гойлың юкмы монда? +Малфой үзе дә нәкъ шуның турында уйлый иде ахрысы. +— Алайса тотып кара моны! - дип кычкырды ул һәм пыяла шарны һавага ыргытты, ә үзе җитез генә җиргә ыргылды. +Акрынайтылган видеодан караган сыман, Һарри шарның ничек өскә күтәрелгәнен, ә аннары ничек аска төшә башлаганын күрде. Ул алга иелде дә, себеркенең сабын аска юнәлтте. Киләсе мизгелдә ул текә пикега кереп, тизлек җыйды һәм шарны куып та тота башлады. Җил аның колак төбендә генә сызгырды, аның ачы тавышы башка укучыларның кычкыруы белән кушылды. Менә ул кулын сузды... Җирдән бер фут калганда, себеркесен тигезләр алдыннан гына, ул шарны тотып алды, ә аннары, Хәтерләткечне кысып, үләнгә егылды. +— ҺАРРИ ПОТТЕР! +Аның йөрәге пикеда очканнан да тизрәк тибеп куйды. Алар янына профессор МакГонагалл йөгерә иде. Һарри, калтырап, торып басты. +— Беркайчан да... Һогвартста ничә ел эшләвемә... +Профессор МакГонагаллның шаккатуы шулкадәр көчле иде ки, ул көч-хәл белән генә сөйләшә алды, аның күзлек пыялалары ачудан ялт-йолт килә иде. +— Ничек син... муеныңны сындырсаң шунда... +— Бу аның гаебе түгел, профессор +— Дәшми генә торыгыз, мисс Патил... +— Әмма Малфой... +— Җитәр, мистер Уизли. Поттер, минем белән барыгыз, хәзер үк. +Ышанычлы адымнар белән сарайга юнәлгән профессор МакГонагалл артыннан калтырап атлаганда, Һарри Малфой, Крэбб һәм Гойлның тантаналы чырайларын күреп алды. Әйе, аны куып чыгарачаклар иде. Ул үзен аклар өчен берәр нәрсә әйтмәкче иде, әмма аның тавышына нидер булган ахрысы. Профессор МакГонагалл, аңа ялгыш караш та ташларга онытып, җитез генә алга атлавын дәвам итте, Һарри, аңа җитешергә тырышып, йөгерә башлады. Хәзер аның эше тәмам. Ике атнага да чыдамады. Тагын ун минут һәм ул әйберләрен җыя башлар. Ишек төбенә килеп баскач, Дурсльләр ни дияр инде? +Алар төп баскычлардан күтәрелделәр, аннары мәктәп эчендәге мәрмәр баскычлардан атладылар, профессор МакГонагалл һаман бер сүз дә әйтмәде. Ул ишекләрне кинәт тартып кына ача да, коридорлардан җитез генә атлый иде, мескен Һарри моңсу гына аңа ияреп барды. Бәлки, ул аны Дамблдор янына алып барадыр? Ул Һагрид турында уйлап куйды: аны да бит кайчандыр мәктәптән чыгарганнар, әмма урманчы булып калырга рөхсәт иткәннәр. Бәлки, ул Һагридның ярдәмчесе булып кала алыр иде. Ронның һәм башкаларның тылсымчыга әйләнгәннәрен күзәткән арада, Һагридның букчасын күтәреп, мәктәп тирәсен тикшерүен күз алдына китергәч, Һарриның йөрәге жу иткәндәй булды. +Профессор МакГонагалл дәрес үтә торган бүлмәләрнең берсе янында туктады. Ул ишекне ачты да, эчкә күз салды. +— Гафу итегез, профессор Флитвик, Вудны алып торсам ярыймы? +"Вуд?" - дип уйлап куйды башы әйләнгән Һарри. - "Бу нәрсә, җәза төреме әллә?" 1 +Әмма Вуд кеше булып чыкты: Флитвикның дәресеннән, аптырап, гәүдәле генә бишенче сыйныф егете чыкты. +— Икегез дә минем арттан барыгыз, - диде профессор МакГонагалл, һәм алар, тиз-тиз атлап, коридор буйлап киттеләр. +— Монда. +Профессор МакГонагалл ниндидер бер дәрес бүлмәсенә төртеп күрсәтте. Монда кара тактага әдәпсез сүзләр язып утырган Пивздан кала беркем дә юк иде. +— Тай моннан, Пивз! - дип җикеренде МакГонагалл. Пивз акбур кисәген чүп чиләгенә ыргытты да, сүгенеп, чыгып китте. Профессор МакГонагалл аның артыннан ишекне ябып куйды да, егетләргә карады. +— Поттер, бу Оливер Вуд була. Вуд... Мин сезгә Эзләүче таптым. +Вудның аптыраган йөзендә кинәт кенә шатлык чалымнары барлыкка килде. +— Чын әйтәсезме, профессор? +— Әлбәттә, - диде МакГонагалл бик җитди итеп. - Малайның тумыштан килгән сәләте бар. Гомеремдә дә мондый хәлне күргәнем булмады. Сез себеркегә беренче тапкыр утырдыгызмы, Поттер? +Һарри, бер сүз дә дәшмичә, башын гына какты. Ул монда ни барганын аңламады, әмма, күрәсең, аны куып чыгарырга җыенмыйлар иде, шуңа күрә аның аякларына хәл кайта башлады. +— Ул илле футлык пикедан соң менә бу әйберне тота алды, - диде профессор МакГонагалл Вудка. - Бераз гына да зыян килмәгән шуңа. Чарли Уизли да болай итә алмас иде. +Вудның барлык хыяллары берьюлы чынга ашкан төсле иде. +— Поттер, квиддич уйнаганнарын күргәнең бармы? - дип сорады ул, бик тәэсирләнеп. +— Вуд - Гриффиндорның квиддич такымы капитаны, - дип аңлатты профессор МакГонагалл. +— Буй-сыны да нәкъ эзләүченеке бит, - диде Вуд, Һаррины урап чыгып. - Җиңел... җитез... аңа яхшырак бер себерке табасы булыр инде, профессор - "Нимбус-2000" яисә "Чистасеб-7"ме шунда. +— Мин профессор Дамблдор белән сөйләшеп карармын, беренче сыйныфлар турындагы кагыйдәне үзгәртеп булыр. Күкләр белән ант итәм, безгә былтыргыдан яхшырак такым кирәк. Слизериннар соңгы уенда безне тәмам тар-мар иттеләр, мин атналар буена Северус Снейпның күзләренә карый алмадым... +Профессор МакГонагалл Һаррига күзлек өстеннән бик катгый итеп карады. +— Тирләп-пешеп уенга әзерләнүегез турында ишетергә өметләнәм, Поттер, юк исә, тиешле җәза турында фикеремне үзгәртергә күп сорамам. +Аннары ул кинәт кенә елмаеп куйды. +— Әтиегез сезнең белән горурланыр иде, - диде ул. - Ул квиддичта искиткеч уенчы иде. +*** +— Кит әле, булмас! +Кичке аш вакыты иде, һәм Һарри Ронга профессор МакГонагалл белән ишегалдыннан кереп киткәч нәрсәләр булганын яңа гына сөйләп бетерде. Бөер салынган бәлешне авызына якын китергән Рон ризык турында бөтенләй онытты. +— Эзләүче? - диде ул. - Әмма беренчеләрне беркайчан да... син, алайса, безнең Йортның иң яшь уенчысы булырсың инде, мөгаен, соңгы... +— Йөз ел эчендә, - дип тәмамлады Һарри, бәлеш кабып. Ул бүгенге борчылулардан соң бик ачыккан иде. - Вуд сөйләде миңа. +Рон, тәмам шаккатканга, Һаррига карап тик утырды. +— Киләсе атнада әзерләнә башлыйбыз, - диде Һарри. - Әмма беркемгә дә сөйләмә. Вуд моны сер итеп сакларга тели. +Фред белән Джордж Уизли яңа гына залга керделәр һәм, Һаррины күреп, аның янына ашыктылар. +— Әйбәт, - диде Джордж басынкы тавыш белән. - Вуд безгә сөйләде. Без дә такымда, бәрүчеләр без. +— Менә күрерсең, быел без Квиддич кадәхен җиңәрбез, - диде Фред. - Чарли киткәннән бирле җиңгән юк аны, әмма быел безнең искитмәле такым булачак. Син бик шәп уенчыдыр инде, чөнки Вуд безгә сөйләгәндә шатлыгыннан сикерә язган иде. +— Ярар, без китик. Ли Джордан мәктәптән чыгар өчен яңа яшерен юл таптым ди. +— Пеләш Грегори сыны артындагы теге юлдыр әле ул. Без аны беренче атнада ук тапкан идек юкса. Сау бул! +Фред белән Джордж югалуга, башка, әмма күпкә күңелсезрәк кешеләр килде: ике ягына Крэбб белән Гойлын бастырган Малфой иде бу. +— Нәрсә, Поттер, соңгы ашыңны ашыйсыңмы? Магллар янына кайтарасы поездың ничәдә соң? +— Кечкенә иптәшләрең янында басып торгач, җирдә бик кыюлангансың әле син, - диде Һарри салкын гына. Әлбәттә, Крэбб белән Гойл бер дә кечкенә түгел иде, әмма Баш өстәл артында укытучылар утырганда, алар усал караш ташлау һәм сөяк шыкырдатудан кала берни эшли алмый иде. +— Кирәк булса, мин үзем дә сине бәрә алам, - диде Малфой. - Әйдә, бүген үк. Тылсымчылар дуэле. Таяклар гына - контактсыз. Ни булды? Тылсымчылар дуэле турында ишеткәнең юк әллә? +— Әлбәттә, ишеткәне бар, - дип кысылды Рон. - Мин аның секунданты булам. Синеке кем? +Малфой Крэбб белән Гойлга карады. +— Крэбб, - диде ул. - Төн уртасында, килештекме? Бүләкләр бүлмәсендә очрашабыз, аны бикләмиләр. +Малфой китүгә, Рон белән Һарри бер-берсенә карадылар. +— Тылсымчылар дуэле нәрсә инде ул? - сорады Һарри. - Минем секундантым булу нәрсә дигән сүз тагын? +— Син үлсәң, секундант синең урынга басачак, - диде Рон гадәти тавыш белән һәм суынырга өлгергән бәлешен ашый башлады. Һарриның аптыраган йөзен күреп, ул өстәп куйды: +— Гадәттә, кешеләр чын дуэльләрдә, ягъни чын тылсымчылар катнашканында үлә. Сез Малфой белән бер-берегезгә очкыннар чәчрәтсәгез генә инде. Зыян салырлык тылсым юк бит әле сездә. Әйтте диярсең, ул син баш тартырсың дип өметләнгәндер әле. +— Әгәр дә мин таяк селтәгәч, берни дә булмаса? +— Таякны алып куй да, аның борынына сук, - дип тәкъдим итте Рон. +— Гафу итегез. +Алар башларын күтәрделәр. Бу Һермиона Грейнджер иде. +— Иркенләп ашарга да ирек бирмиләр инде, - дип ачуланды Рон. +Һермиона аның ни әйткәнен колагына да элмәде һәм Һаррига мөрәҗәгать итте. +— Мин Малфой белән ни сөйләшкәнеңне ишетми кала алмадым. +— Кала ала идең, бәхәсләшәбезме? - мыгырдады Рон. +— ...һәм сез төнлә мәктәп буйлап йөрергә тиеш түгел. Сезне тотсалар, Гриффиндор күпме балл югалтачагын уйлагыз, ә сезне чыннан да тотачаклар. Андый мин-минлекле булмагыз инде. +— Хм, бу синең эшең түгел, - диде Һарри. +— Юлларыңа ак җәймә, - дип өстәде Рон. +*** +Соңрак, Дин белән Шеймусның йоклап киткәнен көтеп (Невилл әле хастаханә ягыннан кайтмаган иде), күзенә йокы кермичә ятканда, Һарри мондый көннең мондый ахырын шәп дип атап булмый иде дип уйлады. Рон кич буе аңа төрле киңәшләр бирде, әйтик: "Әгәр ул сине әфсенләргә маташса, читкә тайпылырга тырышса, алайса мин әфсеннәргә каршы әфсен куюны оныттым". Филчка яки Миссис Норриска юлыгу бик җиңел иде, һәм Һарри, тагын бер кагыйдә бозарга җыенып, язмышы белән шаярганын яхшы аңлый иде. Икенче яктан, караңгыда Малфойның ыржайган чырае пәйда булганда... аны бергә-бер чыгып кыйнау мөмкинлеге бар бит. Ул аны кулдан ычкындыра алмый. +— Уникенче ярты, - дип пышылдады Рон ниһаять. - Вакыт җитте. +Алар халатларын киделәр, таякларын алдылар һәм сак кына атлап, манарада урнашкан йокы бүлмәсеннән чыктылар, аннары, әйләнмә баскыч буйлап Гриффиндорның Уртак бүлмәсенә төштеләр. Каминда әле һаман берничә күмер кисәге җемелди иде, шуңа барлык кәнәфиләр дә бөгелгән кара күләгә булып күренә иде. Алар сурәт каплаган уемга җитә язганда, якындагы кәнәфидән тавыш ишетелде. +— Ышаналмыйм, Һарри, син моны эшләргә җыенасыңмы? +Фонарь янды. Аларның каршында кашларын җыерган һәм алсу халат кигән Һермиона Грейнджер басып тора иде. +— Син! - дип җикеренде Рон. - Бар йокларга! +— Мин абыеңа сөйли яздым, - дип ырылдады Һермиона. - Перси... ул - префект, ул моңа юл куймас иде. +Һарри кешеләрнең шундый ялкыткыч була алуына ышанмады. +— Әйдә, - диде ул Ронга. Ул Таза Лединың портретын этте һәм уемга керде. +Ләкин Һермиона шулай җиңел генә бирелергә җыенмый иде. Ул Рон артыннан ияреп, портреттагы уемга чумды һәм бәпкәсен саклаган каз сыман ысылдады. +— Сез нәрсә, Гриффиндор турында уйламыйсыз дамыни? Мин Слизеринның җиңүен теләмим, ә сезнең аркада мин бүген профессор МакГонагалл дәресендә әверелеш әфсеннәре турында җавабым өчен алган балларны да югалтачакбыз! +— Кит. +— Ярар, мин әйттем. Иртәгә өегезгә поездда кайтканда сүзләремне искә төшерерсез әле. Сез шундый... +Әмма алар үзләренең нинди булуларын белә алмадылар. Һермиона, кире бүлмәгә керергә дип, Таза Лединың сурәтенә борылды, әмма портрет буш иде. Таза Леди төнге сәяхәткә чыгып киткән иде, шуңа күрә Һермиона Гриффиндор манарасына керә алмады. +— Нишлим инде мин хәзер? - диде ул. +— Синең эш, - дип җавап бирде Рон. - Безгә китәргә кирәк, соңга калабыз. +Әмма алар коридорның азагына да барып җитмәделәр, Һермиона аларны куып та тотты. +— Сезнең белән барам, - диде ул. +— Юк, бармыйсың. +— Нәрсә, мин монда Филчның килеп тотканын көтәрмен дип уйладыгызмы? Әгәр өчебезне бергә тотса, мин сезне туктатмакчы идем дип дөресен әйтермен, ә сез сүзләремне расларсыз. +— Менә дә оятсыз син... - диде Рон кычкырып. +— Дәшмәгез, икегез дә! - дип бүлдерде аларны Һарри. - Мин нидер ишеттем. +Бу мышнаган тавыш иде. +— Миссис Норрис? - дип авыр сулады Рон, караңгылыкка карап. +Әмма бу Миссис Норрис булмады. Бу Невилл иде. Ул идәндә бөгәрләнеп ятып йоклый иде, әмма, алар аңа якынрак килгәч, ул кинәт кенә дерт итте һәм уянды. +— Аллага шөкер, таптыгыз мине! Мин монда берничә сәгать инде. Бүлмәгә керер өчен яңа серсүзне искә төшерә алмадым. +— Акрынрак сөйлә, Невилл. Серсүз - "Чучка чырай", әмма аны белүдән файда юк, Таза Леди каядыр киткән. +— Кулың ни хәлдә? - дип сорады Һарри. +— Бик шәп, - җаваплады Невилл, кулын күрсәтеп. - Мадам Помфри аны бер минутта дәвалады. +— Бик әйбәт алайса... Невилл, тыңла әле, безнең барасы җиребез бар, соңрак күрешербез... +— Калдырмагыз мине! - диде Невилл, сикереп торып. - Монда берүзем каласы килми, Канлы Барон ике тапкыр очып үтте инде. +Рон сәгатькә бакты, аннары Һермиона белән Невиллга усал караш ташлады. +— Әгәр сезнең аркада безне тотсалар, Квирелл сөйләгән маңка сихерен өйрәнеп, сезгә җибәрмичә тынычланмаячакмын. +Һермиона, күрәсең, маңка сихерен дөрес куллану турында сөйләргә дип,авызын гына ачкан иде, Һарри аңа шунда ук ысылдап куйды һәм алга атларга дип кул болгады. +Алар тәрәзәләрдән агылган ай нуры белән кискәләнгән коридорлардан тизтиз хәрәкәт иттеләр. Һәрбер борылышта Һарри Филч һәм Миссис Норрис белән бәрелүдән курыкты, әмма, бәхетләренә, алар очрамады әле. Алар баскыч буйлап аяк очында гына өченче катка күтәрелделәр һәм Бүләкләр бүлмәсенә таба килделәр. +Малфой белән Крэбб анда юк иде әле. Төрле бүләкләр куелган пыяла шкафлар чагылып торган ай яктысында ялтырыйлар, кадәхләр, калканнар, такта һәм статуялар караңгыда көмеш һәм алтын белән җемелдиләр иде. Алар, ике яктагы ишекләрдән күз алмыйча, диварларга елышып алга атладылар. Һарри, Малфой кинәт килеп чыгып, шунда ук һөҗүмгә күчә калса дип, таягын кулга алды. Минутлар бик әкрен сузылдылар. +— Ул соңара әле. Бәлки, курыккандыр? - дип пышылдады Рон. +Күрше бүлмәдәге шау-шу аларны сикереп куярга мәҗбүр итте. Һарри таягын күтәрүгә, кемнеңдер сөйләшкәне ишетелде... һәм бу Малфой түгел иде. +— Иснә, иснә, кадерлем, алар почмакка елышканнардыр. +Филч Миссис Норрис белән сөйләшә иде. Коты очкан Һарри, ярсып кулын болгады һәм башкаларга тизрәк аның артыннан барырга кушты. Невиллның мантиясе почмак артында югалганда бүләкләр бүлмәсенә Филч килеп керде. +— Алар монда гына, - аның мыгырдаганы ишетелде. - Качканнардыр әле. +— Монда, - диде Һарри тавышсыз гына, һәм алар, куркудан тәмам катып кала язып, рыцарь киемнәре куелган озын галерея буйлап посып барырга тотындылар. Алар Филчның якынлашканын ишетәләр иде. Невилл кинәт кенә акырып җибәрде һәм йөгерә башлады... әмма ул абынып китте, ялгыш Ронның билбавын тартты һәм аларның икесе дә рыцарьның тимер киеменә егылдылар. +Тимер шылтыраган һәм гөрселдәгән тавышка бөтен сарай уяна ала иде. +— ЧАПТЫК! - дип кычкырды Һарри һәм алар дүртесе дә алга йөгерделәр, хәтта артларыннан Филч кумый микән дип борылып та карамадылар... Кая булганнарын һәм кая йөгергәннәрен дә аңламыйча, алар, Һаррига ияреп, ишек яңагын уратып уздылар да, башта бер, аннары икенче коридор буенча җилтерәтеп үттеләр. Бер гобеленны ертып чыккач, алар ниндидер яшерен коридорга эләктеләр, аның буенча да чапкач, әфсеннәр дәресе бүлмәсенә килеп керделәр. Ул исә Бүләкләр бүлмәсеннән шактый ерак урнашкан булырга тиеш иде. +— Котылдык бугай, - диде Һарри, тыны бетеп, һәм, маңгаеннан тирен сөртәсөртә, диварга терәлде. Икегә бөгелгән Невилл хырылдый һәм нидер мыгырдый иде. +— Әйттем... бит, - диде Һермиона, авыр сулап. Ул эчен тоткан иде. - Әйттем... бит. +— Гриффиндор манарасына кайтырга кирәк, - диде Рон. - Һәм тизрәк. +— Малфой сине алдаган, - диде Һермиона Һаррига. - Аңладыңмы соң инде? Ул синең белән очрашырга җыенмаган да... Филч бүләкләр бүлмәсендә кемдер булачагын белгән. Малфой аңа әйтеп куйгандыр. +Һарри аның хаклы була алганы турында уйлап куйды, әмма аңа бу уйларын ачырга базмады. +— Киттек әйдә. +Әмма эш моның белән генә бетәсе түгел иде шул. Ун адым да атларга җитешмәделәр, ишек тоткасы шыкырдады һәм уку бүлмәсендә кемдер пәйда булды. +Бу Пивз иде. Ул аларны күреп алды да, шатлыгыннан чинап куйды. +— Тавышланма инде, Пивз... зинһар өчен... синең аркада безне куып чыгарачаклар. +Пивз хихылдап җибәрде. +— Төнлә йөрисезме, беренче-ел-маңкалары? Ай-яй-яй. Йөрегез-йөрегез, эләгерсез әле. +— Әгәр син безне тоттырмасаң, эләкмәбез, Пивз. Зинһар өчен. +— Мин Филчка хәбәр итәргә тиеш, мин тиеш, - диде Пивз әүлия тавышы белән, әмма аның күзләре усал итеп янып алдылар. - Бу сезгә хәерлегә булыр, аңлыйсыз бит инде. +— Юлымнан кит, - диде Рон кинәт кенә һәм Пивзга кизәнде. Бу зур хата булып чыкты. +— БАЛАЛАР ЙОКЛАМЫЙ! - кычкырып җибәрде Пивз. - БАЛАЛАР ЙОКЛАМЫЙ! АЛАР ӘФСЕННӘР КОРИДОРЫНДА! +Пивз астыннан үтеп, балалар бар көчкә коридорның теге башына йөгерделәр һәм ишеккә бәрелделәр... ул исә бикле иде. +— Менә булды бу! - дип ыңгырашты Рон, ишекне эткән-төрткән арада. - Беттек без! Харап булдык! +Аяк тавышлары ишетелде - Пивзның оранына Филч йөгерә иде. +— Китегез әле, - Һермиона Һарриның таягын тартып алды да, йозакка сугып, мыгырдады: "Алохомора!" +Йозак чирткән тавыш чыкты һәм ишек ачылып китте, һәм алар эчкә керделәр дә, артларыннан ябып та куйдылар. Колакларын ишеккә терәп, коридорны тыңлый башладылар. +— Кая киттеләр алар, Пивз? - дип сорады Филч. - Йә, җәтрәк, әйт диләр. +— "Зинһар", диген. +— Җүләр сатма, Пивз, кая киттеләр, тиз бул, әйт! +— "Зинһар" дигәнче берни димәм, - дип җавап бирде Пивз җирәнгеч җырулы тавыш белән. +— Ярар... зинһар өчен. +— БЕРНИ! Ха-хааа! Әйттем бит, "зинһар" дигәнче берни димәм! Ха-ха! Хаааа! +Пивзның сызгырып каядыр очканы һәм Филчның сүгенеп калганы ишетелде. +— Ул бу ишекне бикле дип уйлый, - дип пышылдады Һарри. - Бар да тәртиптә бугай... җибәр әле, Невилл! - Невилл инде бер минут буена Һарриның халат җиңен тарта иде. - Нәрсә анда? +Һарри борылды... һәм нәрсә икәнен бик яхшы күрде. Кайсыдыр мизгелдә ул үзен куркыныч төштә дип уйлады - бүген булган хәлләрне исәпкә алсаң, бу инде бөтенләй ышанмастай иде. +Алар ул уйлаганча бүлмәдә түгел, ә коридорда иделәр. Өченче катның тыелган коридорында. Хәзер аның нигә тыелган булуы да аңлашылды. +Алар галәмәт зур этнең, түшәмнән идәнгә кадәр бөтен коридорны биләп алган коточкыч зур этнең күзләренә туры караганнар иде. Аның өч башы бар иде. Әйләнеп торган өч пар күз, алар юнәлеп иснәнгән, калтыранган һәм киңәеп-тарайган тишекле өч борын, сары казык тешләреннән ябышкак бау булып селәгәй асылынган өч авыз... +Эт, барлык алты күзләре белән аларга карап, кымшанмыйча тора иде. Һарри үзләренең һаман исән булуларын аңлады: алар эт һич көтмәгәндә килеп кергәннәр иде. Әмма маэмай бик тиз аңга килде һәм тиздән аның күк күкрәгән тавыш белән өрүенең мәгънәсе аңлашылды. +Һарри ишек тоткасына кулын сузды: Филч һәм үлем арасында сайлаганда, ул Филчны хуп күрде. +Барысы да артка тайпылды, Һарри бар көченә ишекне шап итеп япты һәм алар, җилдәй җитез булып, коридор буенча йөгерделәр. Филч аларны башка урында эзләргә киткән иде бугай, чөнки ул беркая да күренмәде. Әмма аларга барыбер иде - аларны бу дәшһәтле җанвардан ераграк һәм тагын да ераграк булу гына борчый иде. Җиденче катта Таза Лединың сурәтенә килеп җиткәч кенә туктадылар алар. +— Кая йөрдегез сез? - дип сорады ул, җилкәләрдән төшә башлаган халатларны һәм кызарып-пешеп беткән йөзләрне күреп. +— Мөһим түгел... Чучка чырай, чучка чырай, - диде Һарри, еш-еш сулап. Сурәт ачылды һәм алар уртак бүлмәгә кереп киттеләр дә, калтыранып, кәнәфиләргә аудылар. +Яңадан сөйләшә башлаганчы берничә минут үтте, ә Невилл исә бөтенләй башка беркайчан да авызыннан сүз чыгармастай кыяфәттә утыра иде. +— Мәктәптә мондый хәшәрәтне тотучылар нәрсә уйлый микән ул? - диде Рон ниһаять. - Күнегүләргә мохтаҗ этләр булса, бу нәкъ шундый эттер инде. +Тынычлап сулыш алу мөмкинлеге белән бергә Һермионага начар кәефе дә кайтты. +— Күзегезгә ботак үскән әллә? - дип сорады ул бик усал гына. - Аның нәрсәгә утырганын күрмәдегезмени? +— Идәнгә? - диде Һарри. - Мин аның тәпиләренә карамадым, башлары күбрәк борчыды мине. +— Юк, идәнгә түгел. Ул идәндәге ишек өстендә утыра иде. Ул нәрсәнедер саклый. +Һермиона торды да, калганнарга җентекләп карады. +— Йә, канәгатьме инде сез? Безне үтерә яздылар... һәм, аннан да куркынычы, куып чыгарырга мөмкиннәр иде. Ә хәзер, әгәр каршы килмәсәгез, мин йокларга ятам. +Рон, авызын ачып, аңа карап калды. +— Юк, без каршы түгел, - диде ул. - Әйтерсең, без аны мәҗбүри алып барганбыз. +Әмма Һермиона Һаррины уйланырга мәҗбүр итте. Йокларга ятканда ул шул турыда гына баш ватты. Эт нидер саклый иде... Һагрид нәрсә диде әле? Яшерәсе әйберең булса, Гринготтс - иң ышанычлы урын... мөгаен, Һогвартстан кала гына. +Һарри җиде йөз унөченче баздагы көрән төргәкнең хәзер кайда ятканын аңлады бугай. +УНЫНЧЫ БҮЛЕК +Һэллоуин +Тәмам аруларына карамастан, бик шат кыяфәтле булган Һарри белән Ронның икенче көнне һаман да Һогвартста булуларын күргәч, Малфой үз күзләренә ышана алмады. Чыннан да, иртән Һарри белән Рон теге өч башлы этне табу бик яхшы маҗара булды дигән фикергә килделәр, мондый маҗараны тагын кабатларга да риза иделәр алар. Шул ук вакытта Һарри Ронга, күрәсең, Гринготстан Һогвартстка илтеп куелган төргәк турында хәбәр итте, шуңа күрә дуслар шундый ныклы саклау чаралары нинди әйбер өчен таләп ителгән микән дип озак баш ваттылар. +— Бу бик кыйммәтле, яисә бик куркыныч нәрсәдер, — дип әйтте Рон. +— Ә бәлки кыйммәтле дә, куркыныч тадыр, — диде Һарри. +Әмма бу серле нәрсә турында аның үлчәмнәре ике дюймнан артмаганын гына белгәнгә, башка мәгълүмат табып һәм серне чишеп булмады. +Невиллның да, Һермионаның да эт саклаган базга тагын бер кат барырга теләкләре юк иде. Невилл эттән читтәрәк булып, аның янына беркайчан да бармаска дип кенә борчылды. +Һермиона исә хәзер Һарри һәм Рон белән сөйләшмәде, әмма аның бар-нәрсәнең-белгече булуы аркасында, алар моны өстәмә бер бүләк дип кенә кабул иттеләр. Алар барысы да Малфойдан үч алу юлларын эзлиләр иде, һәм, бәхетләренә, бер атнадан соң почта белән бергә үч алу чарасы да килеп җитте. +Ябалаклар Олы Залга гадәттәгечә очып килгәндә, бар кешенең игътибары озын капчык тоткан алты зур ябалак юнәлде. Һарриның да, калганнар сыман ук, капчыкта ни булганын беләсе килде һәм, ябалаклар аның өстеннән очып, капчыкны аның алдына ташлагач, ул бик гаҗәпләнде. Икенче бер ябалак капчык өстенә хатны куйган арада калганнары көчкә-көчкә генә тыпырчынып очып киттеләр. +Һарри башта хатны укырга булды. Аңа бүген җае килеп кенә тора сыман булып китте, чөнки хатта менә нәрсә язылган иде: +ХАТНЫ ӨСТӘЛ АРТЫНДА АЧМАСКА +Капчыкта Сезгә дигән яңа Нимбус-2000, әмма барысы да Сезнең яңа себерке +алганыгызны белмәсә уңайлырак булыр, ник дигәндә, башкалар да яңа +себерке теләр. Оливер Вуд сезне бүген кичке сәгать җидедә квиддич мәйда +нында беренче күнекмәгә көтеп кала. +Профессор М. МакГонагалл. +Һарри Ронга хатны биргәндә көчкә генә шатлыгын яшерә алды. +— Нимбус-2000! — көнчелек белән әйтте Рон. — Минем мондыйны тотып караганым да юк. +Беренче дәрес башланганчы ук аларның үзләренең генә себеркене ачып карыйсы килде. Олы Залдан тиз генә чыгып, алар Керү һоллына киттеләр, әмма ярты юлларында Крэбб һәм Гойлны очраттылар. Малфой исә Һарриның капчыгын алып, аны тотып карады. +— Бу себерке, — диде ул, Һаррига көнчелекле һәм ачулы йөзе белән карап, шул ук вакытны себеркесен аңа таба ыргытып. — Бу юлы сине җәзаларлар, Поттер, беренче сыйныфларга бу рөхсәт ителмәгән. +Рон түзә алмады. +— Бу сиңа иске себерке түгел, — диде ул. — Бу — Нимбус-2000. Өеңдә нәрсә бар дип сөйләгән идең әле син, Малфой? Койрыклы Йолдыз-260? — Рон Һаррига елмайды. — Койрыклы-Йолдызлар җыйнаграк булса да, алар Нимбус белән ярыша да алмас. +— Син бу турыда ни беләсең соң, Уизли? Сез бит себеркенең ярты сабын да сатып ала алмыйсыз, — ырлап куйды Малфой. — Абыйларың белән ботактан-ботакка акча җыйсагыз гына инде. +Рон җавап кайтара алганчы Малфой артында профессор Флитвик күренде. +— Бәхәсләшмисездер бит, малайлар? — хырылдап куйды ул. +— Поттерга себерке җибәргәннәр, профессор, — тиз генә әйтте Малфой. +— Әйе, әйе, дөрес, — диде профессор Флитвик, Һаррига елмаеп. — Профессор МакГонагалл миңа махсус очраклар турында сөйләгән иде, Поттер. Бу ниндие соң? +— Нимбус-2000, сэр. — диде Һарри, Малфойның йөзеннән көлмәскә тырышып. — Мин аны алганым өчен Малфойга зур рәхмәт әйтәсем килә, — дәвам итеп бетерде ул. +Һарри белән Рон Малфойның усалланып аптыравыннан көлә-көлә баскычтан менеп киттеләр. +— Шулай да, бу дөрес, — диде Һарри, алар мәрмәр баскычны үткәч. — Ул Невиллның Хәтерләткечен урламаган булса, мин такымда булмас идем... +— Бу кагыйдәләрне бозган өчен бүләк дип уйлыйсыңмы? — дигән усал тавыш ишетелде. Һермиона Һарриның кулындагы капчыгына ачу белән карап, баскычтан менә иде. +— Син бит безнең белән сөйләшмисең бугай? — диде Һарри. +— Әйе, һәм гел шулай дәвам ит, — дип әйтте Рон. — Безгә алай шундый рәхәт. +Һермиона борынын чөеп үтеп китте. +Һаррига дәресләрдә игътибарын туплап утыру искиткеч авыр булды. Уйлары белән ул инде күптән я ятак астында яңа себеркесе яшерелгән йокы бүлмәсендә йөри, я квиддич мәйданында кич буе уйнарга өйрәнә иде. Ә инде кичке ашта нәрсә һәм ничек ашаганын да сизмичә, ризыгын тиз генә йотып, ниһаять, Нимбус-2000нe ачып карар өчен Рон белән баскычтан менеп китте. +— Абау! — себерке караватка ыргытылгач, Рон тын алып куйды. +Хәтта төрле себеркеләр турында берни дә белмәгән Һаррига да ул матур булып күренде. Шома, һәм ялтырап тора, сабы кызыл агачтан ясалган, койрыгы озын һәм тигез, ботаклары туры, ә өстенә алтын хәрефләр белән Нимбус-2000 дип язылган. +Сәгать җиделәрдә Һарри, сарайдан чыгып, квиддич мәйданына барганда инде кичке эңгер-меңгерләр вакыты иде. Ул моңа кадәр беркайчан да мәйдан эчендә булмады. Стадионны уратып йөзләрчә утыргычлар урнашкан, ә алар биек булганга, тамашачылар булган бар нәрсәне күрә алалар икән. Мәйданның ике ягында да өсләрендә кыршаулар булган өч алтын колга бар. Һарри аларны магларның балалары куыклар чыгарыр өчен өргән пластмасс таякчыкларына охшатты, әлбәттә, аларның илле фут биеклеген исәпкә алмыйча. +Вудны көткән арада үтереп очасы килгән Һарри, себеркесенә атланып, җирдән күтәрелде. Капкалар аша җитез генә очып үтте дә, тизәйде һәм җиргә түбәнәйде. Нинди хисләр, ә! Нимбус-2000 аның бер тиеп орынуы белән борылып китә ала иде. +— Һәй, Поттер, төш әйдә! +Оливер Вуд та килеп җитте. Ул зур агач әрҗә тоткан иде. Һарри аның янына җиргә төште. +— Бик шәп, — дип әйтте күзләре ялтырап торган Вуд. — МакГонагаллның ни турында сөйләгәнен күрәм... Син чыннан да сәләтле. Бүген мин сиңа уен кагыйдәләрен генә өйрәтермен, ә аннары син атнага өч тапкыр күнекмәгә җыела торган төркемгә кушыла алырсың. +Ул әрҗәне ачты. Эчендә төрле зурлыктагы дүрт туп иде. +— Яхшы, — диде Вуд. — Квиддичны аңлау җиңел, уйнавы гына алай түгел. Һәр якта да җидешәр уенчы була. Аларның өчесе Аучылар дип атала. +— Өч Аучы, — кабатлады Һарри, Вуд футбол тубы зурлыгындагы кып-кызыл шарны алганда. +— Бу туп квоффл дип атала, — диде Вуд. Аучылар квоффлны бер-берсенә ыргытып, гол кертер өчен аны кыршаулар аша чыгарырга тырышалар. Квоффл кыршау аша чыккан саен ун балл бирелә. Аңлап барасыңмы? +— Аучылар квоффлны ыргытып, гол кертер өчен аны кыршаулар аша чыгарырга тырышалар, — диде Һарри. — Димәк, бу себеркеләрдә уйнала торган алты кыршаулы баскетбол уены, шулаймы? +— Нәрсә ул баскетбол? — кызыксыну белән сорады Вуд. +— Белгәнем дә юк, — тиз генә әйтте Һарри. +— Һәр якта да тагын берешәр уенчы бар. Алар Сакчылар дип аталалар. Мәсәлән, мин Гриффиндорның Сакчысы. Мин безнең кыршауларны уратып очарга тиеш, шулай итеп мин аларны икенче такымнан саклап торам. +— Өч Аучы, бер Сакчы, — диде Һарри, барысын да исендә калдырырга өметләнеп. — Һәм алар квоффл белән уйныйлар. Яхшы, монысын аңладым. Ә болары нәрсәгә? — Ул әрҗәдәге калган өч шарга карады. +— Хәзер күрсәтермен, — диде Вуд. — Монысын тот әле. +Ул аткыга охшаган бер кечкенә генә тәпәчне Һаррига тоттырды. +— Хәзер мин сиңа бладжерларның ни эшләгәнен күрсәтергә җыенам. — диде Вуд. — Бу икесе — бладжерлар. +Ул Һаррига баягы кызыл квоффлдан кечкенрәк, чем-кара төстәге ике бер төрле тупны күрсәте. Һаррига алар әрҗәдән чыгып кына китәргә торалар сыман тоелды. +— Арткарак кит әле, — Вуд Һаррины кисәтте. Ул, иелеп, бладжерларның берсен ычкындырды. +Бермәлне кара туп һавага күтәрелеп, нәкъ Һарриның йөзенә таба төшә башлады. Һарри аны туктатып, аңа борынын сындырырга ирек бермәс өчен, аңарга аткысын күтәрде дә, аны зигзаг сыман итеп янәдән һавага бәреп җибәрде. Ул, аларның башларын уратып, Вуд ягына китте, ә ул исә аны тотып беркетергә дә җитеште. +— Күрдеңме? — диде бладжерны кире урынына кайтарып, ныгытып беркетер өчен аның белән көрәшүче Вуд. — Бладжерлар мәйдан буенча очып, уенчыларны себеркеләреннән этеп төшерәләр. Шуңа күрә һәр төркемдә дә икешәр Бәрүче бар. Уизли игезәкләре — безнекеләр, алар үз якларын бладжерлардан саклап, аларны икенче төркемнең ягына җибәрергә тиешләр. Димәк, син аңлыйсыңдыр бит? +— Өч Аучы квоффл белән балл җыярга тырыша; Сакчы колгаларны саклый; Бәрүчеләр бладжерларны төркемнән ераграк тоталар, — кабатлады Һарри. +— Бик яхшы, — диде Вуд. +— Әм... Бладжерлар берәр кемне бәреп үтергән очраклар булдымы? — сорады Һарри, тавышы калтырамыйча чыкканына өметләнеп. +— Юк, Һогвартса беркайчан да булмады. Берничә тапкыр теш казналыкларын сындырганнары бар иде, әмма моннан да начаррагы булмады. Ә хәзер, төркемнең соңгы уенчысы — Эзләүче. Бу син. Син квоффл турында да, бладжер турында да кайгыртырга тиеш түгел... +— ...алар башымны гына бәреп ярмасалар. +— Борчылма, Уизлиләр Бәрүче булып беренче матч кына уйнамыйлар инде... Алар үзләре дә гел бладжерлар сыман. +Вуд әрҗәдән соңгы, дүртенче тупны чыгарды. Квоффл һәм бладжерлар белән чагыштырганда, ул бик кечкенә иде, олы бер чикләвек кадәр генә. Ул үзе алтын төстә булса, тыпырчынып торган канатлары көмеш иде. +— Монысы, — әйтте Вуд, — Алтын снитч, иң әһәмиятле диярлек. Аны тотуы гаять авыр, чөнки ул бик тиз оча, ә аны күреп алу — үзе бер бәла. Эзләүче аны тотып алырга тиеш. Син бар Аучыларны, Бәрүчеләрне һәм бладжерлар белән квоффлны уратып, икенче төркемнең Эзләүчесеннән тизрәк снитчны тотып алырга тиеш, чөнки аны тоткан Эзләүченең такымына өстәмә йөз илле балл кушыла, шуңа күрә бу төркем һәрвакыт диярлек җиңә. Һәм шуңа күрә Эзләүчеләрнең эше бик кадерле. Квиддич уены снитчны тотканнан соң гына тәмамлана. Шуңа да уен еллар буе дәвам итә ала — хәтерләгәнемчә, рекорд дип өч ай санала. Ул чакта уенчылар йоклый алсын өчен, алар вакыт-вакыт бер-берсен алмаштырып торырга мәҗбүр булган. +Шундый хәлләр. Сорауларың бармы? +Һарри башын селкеде. Ул нәрсә эшләргә тиешен бик яхшы аңлады, әмма ничек итеп бу эшне башкару бер проблемага әйләнергә җыена иде. +— Снитч эзләү белән шөгыльләнмәбез хәзер, — диде Вуд, аны ипләп кенә әрҗә эченә салып. — Бик караңгы инде, югалта күрмик. Әйдә менә болар белән уйнап карыйк. +Кесәсеннән ул гади гольф туплары салынган нәни капчык чыгарды, ә берничә минут үткәч, Һарри тотсын өчен, Вуд гольф шарларын төрле якларга ата башлады. +Һарри берсен дә тотмый калмады, һәм Вуд моңарга бик гаҗәпләнде. Ярты сәгатьтән соң караңгы тәмам төшеп беткәнгә күрә, алар күнегүләрен дәвам итә алмады. +— Квиддич Кадәхендә быел безнең исемнәр булачак! — шатланып әйтте Вуд, алар сарайга кайткан чакта. — Син Чарли Уизлидән дә остарак булсаң, бер дә гаҗәпкә калмамын. Ә ул Инглиз иле өчен дә уйный алыр иде, аждаһалар эзләп китмәсә. +*** +Бәлки, атнасына өч тапкыр квиддич белән шөгыльләнеп, әле көн саен өй эшләрен дә эшләп, вакыты бик тыгыз булганга микән, Һарри Һогвартста инде ике айга якын яшәвенә ышана алмады. Тылсымлы сарайда Бүрекүз урамыннан күпкә рәхәтрәк иде Алар тылсым нигезләрен өйрәнеп бетергәч, дәресләр тагын да кызыграк була башлады. +Һэллоуин иртәсендә алар коридорга таралган тәмле кабак исен сизеп уяндылар. Тагын да сөендергәне — профессор Флитвик әфсеннәр дәресендә әйберләрне очырта башларга әзер булуларын хәбәр итте, һәм һәммәсе дә моны көтеп, тизрәк дәрескә ашыгалар иде. Бервакыт Невиллның бакасы олаеп сыйныф буйлап очканнан соң ук аларның түземлекләре гел беткән иде. Профессор Флитвик дәрестә укучыларны парлап бүлеп чыкты. Һарриның иптәше Шеймус Финниган булды (әле ярый җае туры килде, Невилл булса, ул гел аның күзләренә генә карап торыр иде). Рон, хәлбуки, Һермиона Грейнджер белән эшләргә мәҗбүр булды. Икесенең кайсысы күбрәк түзә алмаганын әйтү бик авыр иде. Һарри яңа себеркесен алган көннән соң Һермиона алар белән сөйләшмәде. +— Хәзер, беләзекләр белән нәфис кенә селтәү ясарга онытмыйк, — чәрелдәде профессор Флитвик, гадәттәгечә китаплар өймәсенә басып. — Селтә дә болга, исегездә калдырыгыз, селтә дә болга. Һәм сихер сүзләрен дә дөрес итеп әйтегез, бу бик мөһим. Беркайчан да тылсымчы Баруффионы онытмагыз. Ул "Ф" урынына "С"ны әйткәч, күкрәгендә буйвол үскән! +Бу бик авыр иде. Һарри белән Шеймус таякларын селтәделәр дә, болгадылар да, әмма күккә очарга тиеш каурый селкенеп тә карамыйча өстәлдә ятты. Ә Шеймус түземсезлегеннән каурыйны таягы белән яндырып җибәргәч, Һарри аны эшләпәсе белән сүндерергә мәҗбүр булды. +Икенче өстәлдәге Рон да зур уңышларга ирешә алмады. +— Вингардиум Левиоса! — ул, кулларын җил тегермәне сыман әйләндереп, кычкыра иде. +— Син дөрес әйтмисең, — Һарри Һермионаның тавышын ишетеп торды. — Вин-гар-диум Леви-о-са дияргә кирәк, "гар"ны сузыбрак һәм матуррак әйт. +— Әгәр шундый белгеч булсаң, үзең әйтеп кара, — ырлады Рон. +Һермиона мантиясендә җиңнәрен сызганып таягын күтәрде дә: +— Вингардиум Левиоса! —дип әйтте. +Аларның каурые өстәлдән күтәрелеп, башларыннан дүрт фут биеклектә очып калды. +— Аһ, бик яхшы! — кычкырды профессор Флитвик, алкышлап. — Барыгыз да монда карагыз, мисс Грейнджер булдырды! +Дәрес бетүгә Ронның кәефе кырылды. +— Аның белән беркемнең дә йөрмәгәненә гаҗәпләнәсе дә юк, — дип әйтте ул Һаррига, алар коридор буенча барганда. — Ул чыннан да коточкыч. +Кемдер Һаррига бәрелеп китте. Бу Һермиона иде. Һарри аның битендә күз яшьләрен күргәч, борчылып куркуга калды. +— Безне ишеткәндер дип уйлыйм. +— Шуннан? — диде Рон, әмма ул да гадәти хәлендә булмады. — Дуслары булмаганын сизгәндер инде ул. +Һермиона киләсе дәрестә дә, төшке ашта да, һәм аннан соң да күренмәде. Алар Һэллоуин мәҗлесенә дип Олы Залга төшкәндә, Һарри белән Рон Парвати Патилның Лаванда дустына "Һермиона кызлар бәдрәфендә бикләнгән дә, аны бер үзен генә калдырырга сораган" дип сөйләгәнен ишеттеләр. Ронга тагын да уңайсызрак булып китте, әмма алар Һэллоуинга дип бизәлгән Олы Залга кергәч, Һермиона турында оныттылар да диярлек. +Меңләгән тере ярканат дивар һәм түшәмнәрдән салынып торалар, тагын меңләбе, киселгән кабаклардагы шәмнәрне җемелдәткән кара болыт булып, өстәлләрнең өстендә кайнаша иде. +Һарри кыздырылган бәрәңгесен ашый гына башлаганда Залга чалмасы кыйгайган, йөзенә коточкыч курку кыяфәте чыккан профессор Квирелл килеп керде. Барысы да, күз дә алмыйча, аның профессор Дамблдор кәнәфиенә янына килгәнен карап торды. Аннары ул: "Тролль — җир астында — сез белергә тиештер дип уйлыйм" — дип акырды. +Шуннан соң ул һушыннан язып идәнгә егылды. +Зал гөжләргә тотынды. Профессор Дамблдор таягыннан берничә шәмәхә очкын таратып, шартлаган тавыш чыгаргач кына халык тынды. +— Префектлар, — аның тавышы гөрелдәп яңгырады. — Йортларыгызны яшәү бүлмәләренә алып китегез! +Перси шунда ук үзенең яраткан эшенә кереште. +— Минем арттан барыгыз! Беренче сыйныфлар, бергәрәк торыгыз! Минем әмерләремне үтәсәгез, тролльдән куркасы булмас. Ә хәзер миңа якынрак торыгыз. Юл бирегез, башта беренчеләр чыга! Гафу итегез, мин префект! +— Тролль ничек чыга алсын инде? — сорады Һарри, алар баскычтан менгәндә. +— Миннән сорама, алар чыннан да аңгыра, — җавап кайтарды Рон. — Бәлки Пивз Һэллоуинда шаярадыр. +Алар төрле якларга ашыккан укучылар төркемнәре аша үттеләр. Адашкан Һаффлпаффлар кырыеннан барганда, Һарри кинәт Ронның кулын тотып алды. +— Яңа гына башыма килде... Һермиона. +— Аңа ни булган? +— Ул тролль турында белми. +Рон иренен тешләп алды. +— Аһ, дөрес, — мыгырдады ул. — Перси гына безне күрмәсен. +Алар төрле якларга ашыккан укучылар төркемнәре аша үттеләр. Адашкан Һаффлпаффлар кырыеннан барганда, Һарри кинәт Ронның кулын тотып алды. +Кире төшеп китеп, алар икенче юл белән барган Һаффлпаффларга кушылдылар, ә аннары тиз генә кызлар бәдрәфенә таба алып барган коридорга киттеләр. Борылып җитешкәч кенә, алар арттан килгән тиз адымнар тавышын ишеттеләр. +— Перси! — дип ысылдады Рон, Һаррины таштан ясалган олы грифон артына этеп. +Әмма алар Персины түгел, ә Снейпны күрделәр. Ул коридор аша үтеп китте дә, бүтән күренмәде. +— Ул инде нәрсә эшли? — пышылдады Һарри. — Ник ул калган укытучылар белән җир астына китмәгән? +— Артымнан бар. +Булдыра алганча тавыш-тынсыз гына Снейпның эзләреннән барып, алар аны коридор буенча эзәрлекләргә булдылар. +— Ул өченче катка таба бара, — диде Һарри, әмма Рон кулын күтәрде. +— Ис сизәсеңме? — Һарриның борынына ниндидер бер сасы ис бәрелде, иске оеклар белән беркем беркайчан юмаган бәдрәф исләре кушылган төсле тоелды. +Ә аннары алар аны ишеттеләр дә. Ырылдау һәм галәмәт зур аяклар белән шапылдау тавышы иде ул. Рон бер якка бармагы белән төртте: борылышның сул ягыннан аларга таба нидер якынлаша иде. Алар, күләгә урынга качып, ай яктысы таралган идәндә нәрсәнеңдер йөрүен күрделәр. +Бу бик куркыныч күренеш иде. Буе унике фут чамасы, ә тиресе таш сыман әллә нинди соры төстә. Кыя кисәген хәтерләткән зур, калку-калку гәүдәсе һәм кокос чикләвеге сыман кечкенә пеләш башы бар. Аның аяклары кыска, әмма олы агач кәүсәсе сыман таза иделәр. Аннан килгән иснең сасылыгын сүз белән тасвирлап та булмыйдыр. Идәнгә тия язган гаять озын кулларында ул олы бер агач күсәк тотып барды. +Тролль ишек янында туктады, аңа озак кына акаеп карап торды. Озын колакларын селкетеп алды да, ниндидер карарга килеп, акрын бүлмәгә кереп тә китте. +— Ачкыч йозакта тора, — мыштырдады Һарри. — Без аны шунда бикләп калдыра алабыз. +— Яхшы фикер, — борчылып әйтте Рон. +Алар, тролль кире чыкмаса ярар иде дия-дия, ачык ишеккә таба киттеләр. Озын итеп сикереп, Һарри ачкычны тотып алды да, ишекне ябып, бикләп тә куйды. +— Булдырдык! +Җиңүләренә сөенә-сөенә, алар юлларын дәвам итеп өскә менеп киттеләр. Әмма бер почмакта борылганда, аларның йөрәкләре жу итәрлек тавыш ишетелде — бу чыелдап кычкыру иде һәм ул алар яңа гына бикләгән бүлмәдән килә иде. +— Аһ, юк, — диде Рон, канлы Барон сыман төссезләнеп. +— Бу кызлар бәдрәфеннән! — дип аһ итте Һарри. +— Һермиона! — дип кычкырдылар алар бертавыштан. +Алырның моны эшлисе килмәсә дә, сайланып торырга вакыт юк иде. Борылып, алар кире бикләнгән ишеккә таба чаптылар да, каушый-каушый ачкычны бордылар... менә Һарри ишекне ачты... менә алар бүлмә эченә йөгерделәр. +Һермиона Грейнджер каршы торган диварга терәлеп, тәмам бөрешеп, чак кына һушыннан язмыйча утыра иде. Тролль исә, диварга беркетелгән юынгычларны ватып, аңа таба барды. +— Аның башын әйләндерик! — дип әйтте Һарри Ронга, өметсезлеккә бирелә язып. Ул, идәндә яткан бер боргычны кулына алып, бар көче белән диварга атты. +Тролль Һермионадан берничә фут ераклыкта туктап калды. Тавышны нәрсә чыгарганын белергә дип борылды да, җүләр кыяфәт белән күзләрен кыскалады. Аның кечкенә күзләре Һаррига төбәлде. Тролль бераз икеләнде дә, аннары күсәген күтәреп, аңа таба китте. +— Һәй, тинтәк баш! — Рон бүлмәнең икенче ягыннан кычкырды да, тролльгә тимер торба атты. +Тролль исә баш очыннан очып киткән торбаны сизмәде дә, әмма кычкыру тавышын ишеткәч, ямьсез чырае белән Ронга таба борылды, ә Һарри шул арада аңардан ераграк йөгереп китә алды. +— Әйдә, йөгер, йөгер! — дип кычкырды Һарри Һермионага, аңа ишекне ачып торып. Әмма кыз кыймылдый да алмады, һаман куркуыннан авызын ачкан килеш диварга елышып торды. +Кычкырган тавышлар һәм кайтавазлар тролльне чыгырыннан чыгарды ахрысы. Ул тагын да ныграк кычкырып, аңа иң якын торган һәм качырга юлы да булмаган Ронга таба атлады. +Һарри исә бик кыю, әмма бик җүләр адымга барырга булды: ул йөгереп килде дә, тролльгә сикереп, аның муенын куллары белән урап алды. Тролль аңа асылынган Һаррины сизмәде, әмма бит хәтта тролль дә борынына озын таяк чәнчелгәнен тоя ала — Һарри аның өстенә сикергәндә, кулындагы тылсым таягы тролльнең борынына кереп китте. +Авыртудан бакырып, тролль урында әйләнә һәм күсәген болгый башлады, ә Һарри, гомере өчен тырмашып, тролльгә ныграк ябышырга тырышты; теләсә кайсы мизгелдә тролль аны йә этеп төшерә, йә күсәге белән бәреп, гомерен өзә ала иде. +Һермиона куркуыннан идәнгә утырды, ә Рон исә нәрсә эшләргә белмичә үзенең таягын алды да, башына беренче килгән әфсенне әйтә башлады: "Вингардиум Левиоса!" +Көтмәгәндә генә тролльнең күсәге, аның кулыннан чыгып, өскә, һава күтәрелде дә, әкрен генә борылып, кире аска төшеп китте һәм, чатнаган тавыш белән, хуҗасының башына бәрелде. Тролль башта аңламыйча селкенеп торды, ә аннары бөтен бүлмәне дерелдәткән тавыш белән башын аска иеп, идәнгә егылып төште. +Һарри аякка басты. Ул калтырый һәм тирән итеп сулый иде. Ә Рон, таягын кире алып куярга онытып, үз эшенә карап тора иде. +Һермиона беренче булып телгә килде. +— Ул... үлдеме? +— Алай дип уйламыйм, — диде Һарри. — Аңын гына җуйгандыр. +Иелеп, ул тролльнең борыныннан үзенең таягын чыгарды. Таяк ниндидер соры ябышкак нәрсәгә буялган иде. +— Аһ, тролль маңкасы. +Ул аны тролльнең ыштаннарына сөртте. +Кинәт кенә каядыр атлаган тавышлар ишетелде һәм аларның өчесе дә тирә-якка карап алды. Тролльнең акырып-бакыруларын кемдер ишеткәндер, гаҗәпләнәсе юк. Бераз вакыт үткәч, бәдрәфкә профессор МакГонагалл бәреп керде, аның артыннан Снейп һәм, бераз ерактарак атлап, Квирелл да керде. Квирелл тролльгә бер генә карады да, тиз генә йөрәген тотып, унитазга утырды. +Снейп, иелеп, тролльне карый башлады. Профессор МакГонагалл исә Рон белән Һаррига карап торды. Һарриның аның шундый усал булганын күргәне юк иде әле. Профессорның иреннәре ачудан агарган иде. Гриффиндорга илле балл отарга дигән хыял Һарриның башыннан яшен тизлеге белән очып китте. +— Сез нәрсә уйлап йөрисез ул, ә? — диде профессор МакГонагалл, кырыс тавыш белән. Һарри таягын тоткан Ронга карады. — Бәхетегез — исән калгансыз. Сез нигә бүлмәләрегездә түгел? +Снейп Һаррига үзәккә үтә торган караш ташлады. Һарри исә, башын аска иеп, идәнгә карады. Рон үз таягын яшереп куйсын иде дип кенә теләде ул. +Ә аннары күләгәдән бер нечкә тавыш ишетелде. +— Зинһар, профессор МакГонагалл. Алар мине эзләгәннәр. +— Мисс Грейнджер! +Ниһаять, Һермиона аякларына баса алды. +— Мин тролльне үзем эзләргә киттем. Аны бер үзем генә җиңә алырмын дип уйлаган идем. Чөнки мин бит алар турында бик күп укыдым! +Рон таягын төшереп җибәрде. Һермиона Грейнджер да оятсыз итеп укытучыларны алдармы? +— Алар мине тапмасалар, мин инде исән булмас идем. Һарри тролльнең борынына таягын чәнчеде, ә Рон аның күсәге белән аның башына сукты. Башкаларны эзләп йөрергә вакытлары булмады. Алар килеп кергәндә тролль үз эшен бетерергә генә тора иде. +Һарри белән Рон хәлләр чыннан да шулай булган дигәндәй башларын иеп тордылар. +— Димәк... бу очракта... — диде профессор МакГонагалл, аларның өчесенә карап. — Мисс Грейнджер, сез бик мәгънәсез гамәл кылырга теләгәнсез. Ничек инде сез бер үзегез генә тау тролленә каршы чыга алырсыз дип уйлый алдыгыз? +Һермиона янәдән башын иде. Һарри аптырашта калды. Һермиона кагыйдәләргә каршы баручылардан түгел иде, әмма хәзер ул аларны бәладән коткарырга тырыша. Бу кәнфит таратып йөрүче Снейп сыман гел булмаслык хәлгә охшаган иде. +— Мисс Грейнджер, Гриффиндордан биш балл алына, — диде профессор МакГонагалл. — Мин сездән бер дә канәгать түгел. Әгәр җәрәхәтләрегез булмаса, Гриффиндор манарасына барыгыз. Укучылар мәҗлесләрне үз йортларында тәмамлыйлар. +Һермиона чыгып китте. +Профессор МакГонагалл Һарри белән Ронга таба борылды. +— Хуш. Сезгә уңыш елмайган дип санасам да, беренче сыйныфларның барысы да зур үскән тау тролленә каршы чыга алмавын да таныйм. Сез һәрберегез дә Гриффиндорга бишәр балл отасыз. Профессор Дамблдорга да бу турыда әйтеләчәк. Ә хәзер барыгыз. +Алар бүлмәдән чыгып, ике катка өскә менгәнче бер-берсенә ялгыш сүз дә әйтмәделәр. Ни булса да, тролль исеннән ераграк китү зур бәхет сыман тоелды. +— Безгә ун баллдан күбрәк бирергә тиешләр иде, — ырылдады Рон. +— Биш дип әйтергә теләгәнсеңдер, бишесен ул Һермионадан алды бит. +— Аның безне бәладан коткаруы бик яхшы булды, — дип әйтте Рон. — Шулай да, без дә аны коткардык. +— Ә бәлки безнең гаебебез булмаса, аны коткарырга да кирәкмәс булыр иде? — Ронның исенә төшерде Һарри. +Алар Таза Леди портреты каршында туктадылар. +— Чучка чырай, — дип серсүзен әйттеләр дә эчкә керделәр. +Уртак бүлмәдә кысан һәм тавышлы иде. Һәммәсе дә ашханәдән җибәрелгән ризыкларны ашап утыра иде. Әмма Һермиона, аларны көтеп, ишек кырыенда ялгызы басып торды. Ә алар кергәч, бик уңайсыз хәл булып алды. Башта алар бер-берсенә карый алмыйча тордылар, ә аннары, барысы да рәхмәтләрен әйтеп, тәлинкәләр алырга ашыктылар. +Әмма шул көннән башлап Һермиона Грейнджер аларның дустына әйләнде. Дөньяда бит ахыры һичшиксез дуслашу белән тәмамлана торган эшләр дә бар; буе унике футка җиткән тау троллен җиңү — шундыйлардан. +УНБЕРЕНЧЕ БҮЛЕК +Квиддич +Ноябрьгә керү белән көннәр дә суыта башлады. Мәктәп тирәсендәге тауларга бозлы соры төс керде, күл дә салкын корыч төсле булып калды. Иртә саен җир өстен ап-ак бәс сарып ала. Ә манараның өске каттагы тәрәзәсеннән карасаң, Һагридның квиддич мәйданында себеркеләрне җебетүен күрергә була. Ул сукыр тычкан тиресеннән тегелгән озын пәлтәгә төренгән, кулларында куян йоныннан бәйләнгән бияләй, ә аякларында исә кондыз тиресе белән җылытылган иләмсез зур ботинкалар кигән була иде. +Ниһаять, квиддич ярышлары да башланды. Шимбә көнне Һарри, атналар буе әзерләнгәннән соң, беренче тапкыр уенга чыгачак. Бу юлы Гриффиндорларга каршы Слизериннар уйнаячак. Әгәр Гиффиндорлар җиңсә, алар Йорт ярышларында икенче урынга чыгачаклар. +Моңа кадәр Һарриның уенын әле беркемнең дә күргәне булмады диярлек, чөнки Вуд аны үзләренең серле коралы итәргә карар кылган иде. Әмма Һарриның эзләүче булып уйнаячагын турында хәбәр инде күптән халык арасына саркып чыккан иде. Хәзер ул нәрсәнең начаррак икәнен үзе дә белми иде: "Син булдырачаксың, без сиңа ышанабыз!" диюче кешеләрме, яисә киресенчә, "Син егылып төшкәч, без сине тотып калачакбыз", - дип, мәйданга түшәкләр чыгарырга җыенучылармы. +Һермиона белән дуслашу Һарри өчен чын бәхет булып чыкты. Ул булмаса, ничек итеп ул берүзе шулкадәр күләмдәге өй эшләрен эшләп бетерер иде икән, җитмәсә, Вуд та булачак күнегүләр хакында иң соңгы минутта гына хәбәр итә. Шуның өстенә, "Гасырлар аша квиддич" дигән бик кызыклы китапны да аңа нәкъ менә Һермиона биргән иде. +Һарри шуны белде: квиддич уенында җиде йөз төрле юл белән кагыйдәләрне бозарга була, һәм аларның барысы да 1473 нче елда дөнья чемпионы исемен алыр өчен узган ярышта бозылган; эзләүче итеп иң кечкенә һәм иң җитез уенчыларны алалар; квиддич вакытында булган җитди бәрелешләрнең күпчелеге нәкъ эзләүчеләр белән бәйле икән. Бу уенда үлем-китемнәр сирәк булса да, хәбәрсез югалган реферилар берничә айдан соң Сәхра чүлендә табыла, дигәннәр китапта. +Һарриның беренче квиддич уенына бер генә көн калгач, алар өчесе дә, тәнәфес вакытында бозланып каткан ишегалдына чыктылар. Шунда Һермиона аларга кызык күрсәтте: джемнан бушаган савыт эчендә зәңгәр ут балкый иде. Аннан җылы да тарала иде, һәм алар, бу могҗизага сокланып, утка аркалары белән борылып, җылынып торган арада, ишегалдыннан узган Снейп күренде. Һарри шундук аның аксаганлыгына игътибар итте. Һарри, Рон һәм Һермиона, утны яшереп калу нияте белән, бер-берсенә якынрак елышты. Кызганычка каршы, Снейп аларның гаепле кыяфәтләрен күреп алды, һәм тагын да ныграк аксап китте. Ул ут яктысын күрмәде, әмма бернигә дә карамастан, аларның берәр гаебен табарга тырышты. +— Нәрсә ул анда синең, Поттер? +Һарриның кулында "Гасырлар аша квиддич" китабы иде. Ул аны профессорга күрсәтте. +— Китапханә китапларын мәктәптән алып чыгарга ярамый, - диде Снейп.— Бир аны миңа. Гриффиндордан биш балл алам. +— Ул бу кагыйдәне әле генә уйлап чыгарды, - дип ачулы мыгарданды Һарри, аксап баручы Снейп артыннан карап калып. — Аның аягы белән ни булды икән? +Анысын тәгаен әйтә алмыйм, әмма аягы чыннан да авыртадыр дип өметләнәм, — дигән усал сүзләрне генә ычкындырды Рон. +*** +Бу кичне Гриффиндор бүлмәсендә шау-шулы булды. Һарри, Рон һәм Һермиона тәрәзә янында утырдылар. Һермиона Һарри белән Ронның әфсеннәрдән өй эшләрен тикшерде. Ул беркайчан да аларга күчерергә үзенең дәфтәрләрен бирми иде (Миннән генә күчерсәгез, үзегез белми каласыз!), әмма алар барыбер Һермиона ярдәме белән дөрес җавапларны белеп алалар иде. +Һарри үзенә урын таба алмады. Аның "Гасырлар аша квиддич" китабын кире кайтарып аласы килә иде. Шул китапны укыса, борчылуы бераз кимеп торыр иде. Ник соң әле ул Снейптан куркырга тиеш? Ул басты да, Рон белән Һермионага үзенең Снейпны эзләп табып, китапны кайтарып бирүен сораячагын хәбәр итте. +— Син барганчы, мин барам, - дип, беравыздан ычкындырды дуслары, әмма Һарри инде барысын да алдан уйлап куйган иде: башка укытучылар булганда сораса, Снейп каршы килә алмас. +Ул, укытучылар бүлмәсенә төшеп, кыюсыз гына ишек шакыды. Ишекнең аргы ягында җавап ишетелмәде. Ул кабат шакыды. Тагын берни юк. +Бәлки, Снейп китапны монда калдыргандыр? Алай булса, бу мөмкинлекне кулдан ычкындырмаска кирәк! Ул саклык белән генә ишекне ачып, бүлмә эченә күз төшерде, һәм бик куркыныч күренешкә тап булды. +Снейп белән Филч монда икесе генә иде. Снейп озын мантиясен тезенә хәтле җыерып утырган: бер аягы исә имгәнгән һәм канга баткан. Филч аңа бинт сузды. +— Каһәр төшкән нәрсә!, - диде Снейп. — Кем булса да шул өч башны да берьюлы күзәтә аламы икән? +Һарри тиз генә ишекне ябып китмәкче иде, ләкин... +— ПОТТЕР! +Снейп, ачулы йөз белән, тизрәк тезен каплар өчен мантиясен төшереп куярга ашыкты. Һарри тамагына утырган төерне йотып җибәрде. +— Мин китабымны кайтарып алу нияте белән генә йөри идем. +— ЫЧКЫН, КИТ МОННАН! КҮЗЕМНӘН ЮГАЛ! +Снейп тагын Гриффиндордан баллар алганчы дип, Һарри тизрәк табан ялтыратты. Ул, ике баскычны бер итеп, өске катка йөгерде. +— Китабыңны кайтаралдыңмы? - дип сорарга ашыкты Рон, Һарри ишектә күренүгә. — Ни булды? - дип тә өстәде ул, нидер булганлыгын аңлап. +Һарри аңа пышылдап кына бар күргәннәрен сөйләп бирде. +— Син моның ни аңлатканын беләсеңме? - дип сорады ул, тыны бетеп. — Ул Һэллоуин кичендә өч башлы эт янына барган. Без аны ул көнне күрдек, ул эт саклаган әйбер артыннан барган булса кирәк. Һәм себеркем белән ант итәм, теге тролльне дә ыгы-зыгы ясау өчен үзе керткән! +Һермионаның күзләре шар булды. +— Юк, ул моны булдыра алмый, - диде. — Мин аның бик яхшы кеше түгеллеген беләм, әмма ул Дамблдор күз карасыдай саклаган әйберне урлый алмый. +— Дөресен генә әйткәндә, Һермиона, синең фикереңчә, барлык укытучылар да - әүлияләр яки фәрештәләр диярлек, - дип ычкындырды Рон. — Бу очракта мин Һарри яклы. Снейп нидер майтарырга җыена ахры. Әмма нәрсә эзли ул шулкадәр үҗәтлек белән? Теге эт нәрсәне саклый икән? +Һарри урынына барып яткач та әле аның башында һаман шул сораулар бөтерелә иде. Невилл бик кычкырып гырлый иде, Һарри берничек тә йокыга китә алмады. Ул үзенең башын бу уйлардан арындырырга теләде - аңа йокларга кирәк, ул йокларга тиеш, инде берничә сәгатьтән соң квиддич уены башланачак. Әмма Һарриның күз алдыннан Снейпның ачулы йөзе китми, бигрәк тә ул аның аягын күргәннән соң. +Икенче көнне иртә бик якты һәм салкын иде. Олы Залдан, борынны кытыклап, кыздырган сосиска исе килә. Ә җыелган халык, шау-гөр килеп, узачак Квиддич ярышы хакында кызып-кызып фикер алыша иде. +— Сиңа ни дә булса ашап алырга кирәк. +— Минем бернәрсә дә ашыйсым килми. +— Бераз гына кыздырган ипи булса да кап инде, - дип кайгыртты аны Һермиона. +— Юк, мин ач түгел, - дип, һаман үзенекен такылдады Һарри. +Ул үзенә урын таба алмый: ярыш башланырга бер генә сәгать калган иде. +— Һарри, сиңа бар көчеңне җыеп тупларга кирәк, - дип Һермионага ярдәмгә килде Шеймус Финниган. — Эзләүчеләргә каршы көрәш һәрчак кырысрак була. +— Рәхмәт, Шеймус, - дип җавап кайтарды Һарри, Шеймусның кулындагы мул итеп кетчуп салынган сосискасыннан күзен алмыйча гына. +Сәгать унбердә квиддич мәйданында алма төшәрлек тә урын юк иде, монда бар мәктәп халкы җыелган, күрәсең. Күбесенең кулында бинокль. Утыргычлар җирдән биектә урнашкан, әмма, шуңа да карамастан, вакыт-вакыт өстә нәрсә барганын аермачык күреп бетерергә мөмкин түгел иде. +Рон белән Һермиона Невилл, Шеймус һәм "Вест Һем" җанатары Дин янына, иң биеккә утырдылар. Скабберс тишкән җәймәне зур плакат урынына күтәргәннәрен күргәч, Һарри бераз аптырап калды. Анда зур хәрефләр белән "Поттер - Президент" дип язганнар, ә язу астына рәсем остасы булган Дин Гриффиндор арысланын ясаган иде. Һермионаның кечкенә тылсымы ярдәмендә бу җәймә төрле төсләргә кереп ялтырый башлады. +Ул арада киенү бүлмәсендә Һарри һәм командадагы башка уйнаучылар үзләренең кызгылт мантияләрен кияләр иде (Слизериннар төркеме яшел киемнәрдә уйный иде). +Вуд, тынлык урнаштырырга дип, тамак кырып куйды. +— Ярар, әфәнделәр, - диде ул. +— Һәм туташлар, - дип өстәде аучы булып уйнаучы Анджелина Джонсон. +— Һәм туташлар, — дип ризалашты Вуд. — Менә ул мизгел. +— Бу бөек мизгел, - диде Фред Уизли. +— Без барыбыз да бу сәгатьне зур түземсезлек белән көттек, - диде Джордж. +— Без Оливерның нотыгын инде яттан беләбез, — диде Фред, Һарри ягына таба карап. — Узган елны да ул шул ук сүзләрен сөйләгән иде. +— Сез икегез, авызыгызны ябып торыгыз әле, - диде Вуд, ачуы килеп. +— Бу Гриффиндорларда кайчан да булса булган иң яхшы такым. Без, һичшиксез, җиңү яулаячакбыз. Мин моны тәгаен беләм. +Ул шундый усал итеп карап куйды, башкасын уйларга беркемнең дә хәтта башына килмәде. +— Ярый. Башлап җибәрик. Уңышлар барыбызга да. +Фред һәм Джордж артыннан Һарри да киенү бүлмәсеннән чыгып китте. Борчылудан аның хәтта тезләре калтырый иде. Ул, куркуын басарга тырышып, көчле алкышлар астында мәйданга чыкты. +Терекөмеш ханым рефери иде. Ул, кулына себеркесен тоткан килеш, ике төркемнең дә чыгуын көтеп, мәйдан уртасында басып тора иде. +— Мин барыгызның да намуслы һәм матур уйнавын телим, — диде ул, уенчылар аның янынарак җыела башлау белән. Һарри аның Слизериннар командасы капитаны Маркус Флинтка карап сөйләвен сизеп алды. Ул егет монда инде бишенче ел укый. "Маркусның нәселендә берәр тролль булгандыр, ахрысы", - дип үзалдына уйланып куйды Һарри, малайның кыяфәтенә карап. Шулчакны ул күз кырые белән биектә, халык төркеме өстендә җилфердәгән "Поттер - Президент" дигән плакатны күреп алды. Һарри сискәнеп куйды һәм үз көчен туплады. +— Зинһар өчен, себеркеләрегезгә менеп атланыгыз. +Һарри үзенең Нимбус-2000eн иярләде. +Терекөмеш ханым көчле итеп үзенең көмеш сыбызгысына өреп җибәрде. Бу ярышның башлануын белдерә иде. +— Квоффл кинәт Гриффиндор командасыннан Анджелина Джонсон кулына эләкте. Ул бик яхшы аучы гына түгел, ә бик гүзәл кыз да әле. +— ДЖОРДАН! +— Гафу үтенәм, профессор. +Ли Джордан, игезәк Уизлиларның дусты, ярышка шәрехләр биреп утыра. Аның янәшәсендә генә - профессор МакГонагалл. +— Һәм ул хактан да яшен тизлеге белән очып китте, Алисиа Спиннетка пас бирде, Оливер Вуд өчен аның бу уңышы бик зур ачыш булды, чөнки узган елны ул бары запас уенчы гына иде, - пас тагын Джонсонга әйләнеп кайтты, һәм... - юк, квоффлны Слизериннар такымы эләтереп алды. Ул хәзер Слизерин такымының капитаны Маркус Флинт кулында, менә ул алга омтыла - Флинт, бөркет шикелле, күккә күтәрелә - ул хәзер квоффлны... - юк, Гриффиндор төркеменең сакчысы Вуд күз ачып йомганчы аннан квоффлны эләктереп ала, һәм менә ул Гриффиндор төркеменә күчә - бу урынга шундук аучы Кэти Белл килеп җитә, кинәт ыргылышта ул Флинтны узып китә, кинәт өскә күтәрелә һәм - АУЧ! - бу бик авырттырадыр, мөгаен, баш чүмечеңә бладжер белән суксалар - һәм квоффл янәдән Слизериннар кулында - Эдриан Пьюси капкага таба оча, һәм икенче бладжер аның каршысында, аны Фред, яки Джордж Уизли җибәргән булса кирәк, тәгаен генә кайсы икәнен әйтә алмыйм - әмма шунысы ачык: ничек кенә булмасын, Гриффиндор ның бәрүчесе бик шәп уйнады, һәм квоффл янәдән Джонсон кулында, аның алдында мәйдан буш, һәм ул бар көченнән алга ыргыла - ул чынлап торып оча - хәтта бладжерны да үтеп китә - һәм менә нәкъ аның алдында капка - әйдә, Анжелина, әйдә! - сакчы Блэтчли тотмакчы була - тота алмый - һәм Гриффиндорларга беренче очко! +Гриффиндорлар хөрмәтенә алкышлар һәм Слизериннар төркеменең ыңгырашуы һәм улау тавышы салкын һаваны тутырды. +— Күчегез әле, сез, кырыйгарак. +— Һагрид! +Рон белән Һермиона, Һагридка урын бирер өчен, кысылыбрак утырдылар. +— Мин ярышны башта үземнең алачыктан күзәткән ием. - диде Һагрид, муенындагы зур бинокльне сыпырып. — Ләкин монда якыннан карау башка инде. Снитчтан хәбәр юкмы? +— Юк, - дип җавап кайтарды Рон. — Һарри әле берни дә эшләмәде. +— Бәлагә юлыкмасын инде, шул да җиткән, - диде Һагрид, биноклен өскә юнәлтте һәм күктә бер тап булып кына күренгән Һаррига карады. +Һарри алар өстендә шома гына очып, күзен кысып снитчны табарга тырыша иде. Бу - ул һәм Вуд уйлап тапкан һәм җиңүгә юнәлтелгән планның бер өлеше иде. +— Снитчның берәр эзе күренгәнче уеннан читтәрәк тор, - дигән иде Вуд. — Вакытыннан алда сиңа һөҗүм итүләре кирәкми. +Анджелина беренче голны кертү белән Һарриның шатлыгы эченә сыймады, һәм ул берничә түгәрәк ясап очып килде. Хәзер инде ул бик тырышып снитчны күзәтергә кереште. Кайдадыр алтын ялтыравы аны сагаерга мәҗбүр итте, әмма бераздан моның бертуган Уизлиларның берсенең кул сәгате икәнлеге ачыкланды. Кинәт аңа таба, туп ядрәседәй, бладжер очып килде, ә аның артыннан - Фред Уизли, әмма ул бәрелештән качып котыла алды. +— Барысы да яхшымы, Һарри? - дип кычкырып үтте ул һәм бар көченнән кизәнеп, бладжерны Маркус Флинт ягына таба очырып җибәрде. +— Квоффл Слизериннар кулында, - дип әйтеп куйды Ли Джордан. — Аучы Пьюси ике бладжерны, ике Уизлины, аучы Беллны үтеп китте һәм... туктагыз, туктагыз... әллә бу снитч иде инде? +Халык арасында ыгы-зыгы башланды, ул арада Эдриан Пьюси, җилкәсе аша алтын нурларын күреп алырга теләп, кулындагы квоффлны төшереп җибәрде. Ләкин снитч аның уң колагы тирәсеннән сызгырып очып китте. +Һарри барысын да күреп торды. Ул, яшен тизлеге белән, алтын нуры артыннан атылды. Слизериннар төркеменең эзләүчесе Теренс Һиггс та аны күреп калды. Снитчка таба юнәлгәч, алар башка-баш бәрелештеләр, барлык аучылар да, үз эшләрен ташлап, дөньяларын онытып аларның узышуларын күзәтергә кереште. +Һарри Һиггстан өлгеррәк булып чыкты - ул, кечкенә түгәрәк тупны, аның канат җилпүен күреп алды, һәм бар көченнән алга ыргылды - аны тотарга ниятләп, тизлеген арттырды - һәм кинәт - +ШАРТ! Астан, трибуналардан, Гриффиндор төкеме җанатарларының ярсулы гөрелтесе ишетелде - Маркус Флинт Һарриның юлына юри каршы төште һәм Һарри бар көченә чытырдатып себеркесенә ябышты, үз гомере аңа бик кадерле иде. +— Гаделсезлек! - дип кычкырды Гриффиндорлар. +Терекөмеш ханым Флинтка ачулы караш ташлап, кисәтү ясады, һәм Гриффиндорларга бер өстәмә гол кертү мөмкинлеге бирде. Бу ыгы-зыгы вакытында алтын снитч, әлбәттә, күздән югалды. +Трибунадан Дин Томасның "Уеннан куып чыгарыгыз үзен! Кызыл кәрт аңа!" - дип кычкыруы ишетелде. +— Дин, бу сиңа футбол түгел, - дип исенә төшерергә ашыкты Рон. —Квиддичта уенчыларны куып чыгарып булмый, һәм гомумән, кызыл кәрт - нәрсә ул? +Әмма Һагрид Дин яклы иде. +— Аларга кагыйдәләрне үзгәртергә кирәк, Флинт Һаррины җиргә дә бәреп төшерә ала иде бит. +Шәрехләп утыручы Ли Джордан, дәшмәү яхшырак икәнлеген белсә дә, читтә кала алмады, үз сүзен кыстырды. +— Бу кадәр аермачык һәм оятсыз тәртип бозудан соң... +— Джордан! - дип сукранды Профессор Макгонагал. +— Мин башкача әйтергә теләгән идем: бу ачыктан-ачык һәм нәфрәт тулы гаделсезлектән соң... +— Джордан, мин сине тагын бер кат кисәтәм... +— Ярар, ярар. Флинт Гриффиндор такымы эзләүчесенең гомерен кыя язды, әмма бу күңелсез хәл башка кеше белән дә була ала иде. Минем монда бер шигем дә юк, тәк, Гриффиндорларда пенальти, Спиннет квоффлны ата, проблема юк һәм без уенны дәвам итәбез, пас Гриффиндорлар кулында. +Ул арада тагын бер бладжер, куркыныч сызгырып, Һарриның баш очыннан үтеп китте. Аның себеркесе кинәт юлдан тайпылды. Сыңар мизгел эчендә ул инде себеркедән егылам дип уйларга өлгерде. Аннан себеркесенә ике кулы һәм ике аягы белән чытырдатып ябышты. Аның үз гомерендә бу кадәр курыкканы юк иде. +Барысы да янәдән кабатланды. Себеркесе аны һич тыңламый иде, әйтерсең аның Һаррины егасы килә. Әмма Нимбус-2000 себеркеләренең үз җайдакларын алай җиргә бәреп төшерә торган гадәтләре юк иде. Һарри себеркесен Гриффиндор капкасына таба бормакчы иде; ул хәтта Вудка уенны вакытлыча туктатып тору үтенече белән мөрәҗәгать итмәкче булды - һәм шунда ул үз себеркесенең аңа бөтенләй буйсынмавын аңлап алды. Ул аны берничек тә кирегә бора алмады. Бу вакыттан алып себерке үз юлы белән барды. Ул һавада зигзаг ясап, гайрәтле сызгырып очып йөрде, Һарри көч-хәл белән егылмый калды. +Ли һаман да шәрехләр биреп утыра иде. +— Слизериннар һаман алда, квоффл Флинт кулында, Спиннетны үтә, Беллны үтә, чыраена бик каты итеп бладжер бәрелә, борыны сынгандыр дип өметләнәм - мин, әлбәттә, шаяртам, профессор, - Слизериннар квоффлны ата һәм, юк... +Слизерин җанатарлары дәррәү кул чаба иде. Уенга бирелеп, берсе дә Һарри себеркесенең үз-үзен сәер тотуын күрмәде. Ә ул исә аны һаман биеккә, уеннан өскәрәк өстери иде. +— Һарри нәмә майтара соң ул анда, һич аңламаем, - дип үзалдына мыгырданды Һагрид, бинокльдән аны күзәтүен дәвам итеп. — Мин аны ныклап белмәсәм, ул себеркесен тыңлата алмай дип уйлар идем, әмма бу бит Һарри, моның булуы мөмкин түгел... +Кинәт бар халык, күккә карап, Һаррига төртеп күрсәтте. Бу вакытта аның себеркесе әйләнә дә әйләнә, ә Һарри исә көч-хәл белән генә асылынып тора иде. Бар кеше көрсенеп куйды. Һарриның себеркесе кинәт сикерде һәм аны төртеп төшерде. Һарри көчкә бер кулы белән генә эләгеп калды. +— Әллә Флинт бәрелгәннән соң, аның белән бер-бер хәл булдымы икән? - дип пышылдады Шеймус. +— Алай булалмый, - диде Һагрид, калтыранган тавыш белән. — Себеркене сихердән башка бернәрсә дә эштән чыгара алмай, балаларның Нимбус-2000нe шулай итәргә көче җитә алмас иде. +Бу сүзләрне ишеткәннән соң Һермиона, Һагридның биноклен сорап торды, әмма ул, Һаррины карау урынына, ду килеп кешеләр төркеменнән кемнедер эзли иде. +— Син нәрсә эшлисең? - дип сорады Рон, зарланулы тавыш белән. Аның битләре агарынган иде. +— Мин моны белгән идем, - дип көрсенеп куйды Һермиона. — Снейпка күз төшер әле. +Рон бинокльне аның кулыннан тартып алды. Снейп аларга каршы якта трибунаның уртасында утыра иде. Аның күз карашы Һаррига төбәлгән, һәм ул бертуктаусыз авыз эченнән нидер мыгырдана иде. +— Ул нидер эшли - себеркене сихерли, - диде Һермиона. +— Без моңа комачаулар өчен нәрсә эшли алабыз соң? +— Бу эшне үземә калдыр. +Рон тагын нидер әйтеп өлгергәнче, Һермиона күздән югалды. Рон бинокльне Һаррига таба кире борды. Аның себеркесе шулкадәр нык дерелди иде, Һарриның башка анда асылынып тора алмаячагы көн кебек ачык иде. Халык, авызын ачып, коты алынып аягөсте шушы хәлне күзәтә иде. Бертуган Уизлилар Һаррига ярдәмгә килеп җиттеләр, һәм аны үзләренең себеркеләренә тартып китермәкче булдылар. Әмма бар да юкка: алар Һаррига кул сузарлык якынлыкка килгән саен, аның себеркесе өскәрәк сикерә. Бертуганнар аскарак төшеп, Һарри астында әйләнә башладылар. Аларның исәбе - Һарри егыла калса, аны тотып алу. Ул арада Маркус Флинт беркем дә карамаганда квоффлны биш тапкыр рәттән Гриффиндорларга атты. +— Йә инде, Һермиона, - дип мыгырданды Рон, өметсез генә. +Һермиона үзенә юл ярып, Снейп торган җиргә якынлашты, һәм менә аларны бер рәт кенә аерып тора. Ул ашыгуыннан хәтта үзе аяктан бәреп ега язган профессор Квирелллдан да гафу үтенеп тормады. Снейп янына килеп җитү белән, ул утырды, үзенең тылсым таягын кулына алды һәм алдан әзерләп куйган сүзләрен кабатлады. Якты зәңгәр утлар аның таяк болгавыннан барлыкка килеп, Снейп мантиясенең итәген ялмап алдылар. +Ярты минуттан соң Снейп үзен ут камап алуын сизде. Кинәт чәрелдәгән тавыш Һермиона үз эшен башкарып чыгара алганын аңлатты. Ул утны кечкенә савытка кертеп, кесәсенә салып куйды, һәм, кеше-кара күргәнче дип, рәт буенча үзенә юл ача-ача, кире китте. Снейп беркайчан да ни булганын белмәячәк. +Нәтиҗәсе озак көттермәде. Һарри, ниһаять, үз себеркесенә менеп атланды. +— Невилл, күзләреңне ача аласың, - диде Рон. Соңгы биш минутны Невилл Һагридның пәлтәсенә капланып үксегән хәлдә үткәргән иде. +Һарри кинәт җиргә таба ыргылды. Бар кешенең карашы аңа төбәлгән иде. Ул, укшырга җыенган кеше төсле, кулы белән авызын каплап бара иде. Ул себеркесеннән дүртаяклап төште, ютәлләп куйды, һәм шулчакны барысы да аның кулында ниндидер алтын ялтыравын күреп алды. +— Мин снитчны тоттым! - дип кычкырды ул, аны башы янында болгап. Уен шулай тәмам буталган ноктада тәмамланды. +— Ул аны тотмады, ә йотты, - дип әләкләргә ашыкты Флинт, егерме минут узгач та. Әмма аңа беркем дә игътибар бирмәде, чөнки Һарри уен тәртибен бозмаган иде, ә Ли Джордан исә, шатланып уен нәтиҗәсен кычкыруын дәвам итте: Гриффиндорлар такымы 170:60 исәбе белән җиңү яулады. Һарри боларның берсен дә ишетмәде. Ул инде Һагридның алачыгында Рон һәи Һермиона белән каты чәй эчеп утыра иде. +— Бу Снейпның эше, - дип аңлатты Рон. — Без Һермиона белән аны үз күзләребез белән күрдек. Ул, синнән күзен алмыйча, синең себеркеңне каргап, нидер мыгырданып тора иде. +— Сафсата бу, - диде Һагрид. Ул трибунада аның янында гына басып торган балаларның ни сөйләшкәнен ишетмәгән иде.. — Нәмәгә Снейп алай эшләргә тиеш? +Һарри, Рон һәм Һермиона бер-берсенә карашып алдылар, һәм Һагридка дөресен әйтергәме, юкмы дип икеләнеп торган арада, Һарри дөресен сайлады. +— Мин аның турында бер әйбер белдем, - диде ул Һагридка. — Һэллоуин вакытында ул өч башлы эт яныннан узмакчы булган. Һәм ул аны тешләгән. Безнең уйлавыбызча, ул эт саклаган әйберне урларга җыенган. +Һагридның кулыннан чәйнеге төшеп китте. +— Син Мамыккай хакында каян белдең? - диде ул. +— Мамыккай? +— Әйе. Ул - минем этем. Мин аны былтыр барда бер грек малаеннан алган ием. Соңыннан мин аны Дамблдорга бирдем, сакчы итеп... +— Чынлапмы? - дип түземсезләнде Һарри. +— Җитте, миңа башка сорау бирмә, - дип, караңгы чырай белән җавап кайтарды Һагрид. — Бу - бик зур сер. Барлык серләрнең дә сере! +— Әмма Снейп аны урларга җыенган иде бит! +— Сафсата, - диде кабаттан Һагрид. - Снейп - Һогвартс укытучысы, ул мондый эшкә бармас. +— Ник алайса ул Һаррины үтермәкче иде соң? - дип кычкырып җибәрде Һермиона. +Бүгенге вакыйгалардан соң Һермиона Снейп хакында үз фикерен бөтенләй үзгәртте. +— Һагрид, мин каргышның ни икәнен беләм, мин бу турыда бик күп китаптан укыдым. Моның өчен сихерләнүче кешедән күзне алырга ярамый, ә Снейп Һаррига караганда күзен бер тапкыр да йоммады! +— Мин сезгә бу дөрес түгел дидем бит инде, - дип кызып китте Һагрид. - Мин Һарриның себеркесе ник алай кыланганын белмәем, әмма Снейп үз укучысын андый куркыныч астына куймас иде! Хәзер өчегез дә игътибар белән мине тыңлагыз: сез үзегезгә кагылмаган нәрсәләргә тыкшынасыз. Бу бик куркыныч. Сез ул этне һәм аның нидер саклавын бөтенләй хәтерегездән сызып ташлагыз. Бу профессор Дамблдор белән Николас Фламельгә генә кагыла... +— Әһә, - диде Һарри. — Димәк, монда Николас Фламель исемле кешенең катнашы бар, шулаймы? +Һагридның үз-үзенә ачуы чыккан иде ахрысы. +УНИКЕНЧЕ БҮЛЕК +Рәлтемө көзгесе +Раштуа якынлаша иде. Декабрь уртасы иртәләренең берсендә Һогвартс, йокыдан уянуга, үзенең берничә фут кар белән капланганын ачыклады. Күл дә боз булып катты. Бертуган Уизлиләрне исә берничә кар йомарламын тылсымлап, профессор Квиреллның артыннан куып, чалмасының артына сугарга мәҗбүр иткәне өчен җәзаларга да өлгерделәр. Күктә котыра башлаган бураннан исән-имин чыгып, хатларын җиткерә алган ябалакларны Һагридка тапшырырга туры килде, ул, аларны янә очырып җибәргәнче, сәламәтлекләрен кайгыртырга тиеш иде. +Барысы да кышкы ялларның башлануын көтте. Гриффиндорның Уртак Бүлмәсендә һәм Олы Залда каминнар дөрләде, әмма үтәли җил искән коридорларда бик салкын булды, ә сыйныф бүлмәләрендәге тәрәзәләр кискен җилдән калтырап куялар иде. Профессор Снейпның җир астында урнашкан бүлмәсендә уза торган дәресләрдә иң авыры туры килде: сулаган чакта борыннарыннан салкын пар чыгып торды, шуңа күрә барысы да үз җылы казаннарыннан ерак китмәскә тырыштылар. +— Мин шундый кызганам аларны, — диде Драко Малфой төнәтмәләр дәресенең берсендә. — Раштуада өйләрендә беркем көтмәгәнлектән, Һогвартста калырга мәҗбүр булган кешеләрне, мин әйтәм. +Бу сүзләрне әйткәндә ул Һаррига карап торды. Крэбб белән Гойл авызларын ерып куйдылар. Арыслан балыгының төелгән умыртка сөяген үлчәп торган Һарри аларга дәшеп тә карамады. Малфой квиддич матчы булган көнннән соң күңелгә тагын да ятышсызракка әйләнде. Слизеринның җиңелүенә эче пошып, ул киләсе уенда эзләүчегә Һарри урынына олы авызлы бака алырлар дип көлдертергә тотынган иде. Әмма аннары ул моның беркемгә дә кызык булмавын аңлады, чөнки барысы да Һарриның сикереп-тибенеп торган себеркесендә тотынып калуына соклана иде. Шуңа күрә ачуы чыгып беткән һәм көнләшә башлаган Малфой Һарриның үз гаиләсе булмавы белән үрти башлады. +Һарриның бу Раштуада Бүрекүз урамына кайтмавы чын иде. Профессор МакГонагалл бер атна элек каникулларда калучы укучылар исемлеген төзегәндә, Һаррины шунда ук бу исемлеккә кертеп тә куйдылар. Һарри үзе өчен бик борчылмады, күрәсең, бу Раштуа аның гомерендә иң яхшысы булыр. Абыйлары белән бергә Рон да кала, чөнки мистер һәм миссис Уизлиләр Чарли янына Румыниягә кунакка китәләр иде. +Җир астындагы төнәтмәләр дәресеннән чыккач, алар бөтен коридорны каплаган чыршыны күрделәр. Астарак күренгән ике гаять зур аяк һәм каты итеп мышнаган тавыш монда Һагридның булуын белдерде. +— Сәлам, Һагрид, булышыйкмы? - дип сорады Рон, башын ботаклар арасыннан сузып. +— Ю-юк, барысы да яхшы әле, рәхмәт, Рон. +— Моны юлдан ала алмассыз микән? - артта Малфойны салкын һәм сузынкы тавышы ишетелде. - Син акча эшләргә тырышасыңмы, Уизли? Һогвартсны бетергәч урманчы булырга өмәтләнәсеңдер инде. Гаиләң яшәгән йортка караганда Һагридның алачыгы гел сарай итеп күренәдер инде. +Ронның Малфойга ташлануы булды, шунда ук баскычтан менгән Снейп күренде. +— УИЗЛИ! +Рон Малфойның мантиясен җибәрде. +— Ул үзе гаепле, профессор Снейп, - диде Һагрид, зур кара чәчле башын агач астыннан сузып. - Малфой аның гаиләсен мыскыл итте. +— Шулай да булсын ди, әмма сугышу Һогвартс кагыйдәләрен боза, Һагрид, - диде Снейп бәрхет тавышы белән. - Гриффиндордан биш балл алына, Уизли, күбрәк булмаганга рәхмәтле бул. Үтегез, барыгыз да. +Малфой, Крэбб һәм Гойл чыршыны энәләрен коя-коя эттеләр дә авызларын ерып киттеләр. +— Бирермен мин аңа, - Малфой артында тешләрен шыгырдатып әйтте Рон. - Көне җиткәч күрсәтермен әле... +— Икесендә күрә алмыйм, - диде Һарри. - Малфойны да, Снейпны да. +— Йә, борын салындырма әле, Раштуа җитә бит инде, — диде Һагрид. — Әйдүк, минем белән Олы Залга барыгыз әле, бер нәмә дә күрсәтермен. +Шулай итеп, Һарри, Рон һәм Һермиона Һагрид артыннан Олы Залга атладылар. Анда профессор МакГонагалл белән профессор Флитвик Раштуага бизәкләр белән кайнашалар иде. +— Аһ, Һагрид, соңгы чыршы... Әнә теге почмакка бастырыгызчы. +Зал бик күркәм күренә иде. Очлы яфрак һәм чыпчык җилеменнән үрелгән бәйләмнәр белән бөтен диварлар бизәлгән, ә бүлмәгә йөзләрчә шәмнәрдән һәм нәни генә кар бөртекләреннән ялтырап торган унике чыршы куелган. +— Каникулларыгызга кадәр ничә көн калды соң? — дип сорады Һагрид. +— Бер генә, - диде Һермиона. - Һәм тагын... Һарри, Рон, төшке ашка кадәр әле ярты сәгать вакыт бар, безгә китапханәгә кереп чыгарга кирәк. +— Эһ, әйе, дөрес әйтәсең, — диде Рон, ялтыраган алтын шарларны тылсым таягы белән яңа чыршыга алып барган профессор Флитвик ягыннан борылып. +— Китапханәгә? — диде Һагрид, алар белән бергә залдан чыгып — Яллар алдыннанмы? Мавыгып киткәнсез ахры? +— Ә без дәрес өчен түгел, - шатланып әйтте Һарри. - Син Николас Фламель турында сүз чыгарганнан бирле без аның кем икәнен белергә тырышабыз. +— Сез нәмә? - Һагрид аларга аптырап карады. - Тыңлаң әле... Мин сезгә әйттем бит инде: ташлагыз ул эшегезне. Эт саклаган нәрсә сезгә кагылмый. +— Без Николас Фламельның кем икәнен генә белергә телибез, шунда гына бөтен эш, - диде Һермиона. +— Әгәр инде син безгә барысын да сөйләп, безне кыенлыклардан азат итәргә теләсәң инде, - кушылды Һарри. - Без йөзләрчә китап актарып чыкканбыздыр инде, берсендә дә таба алмадык. Шыпырт кына әйтеп кара инде... Мин аның исемен кайдадыр укыганымны да беләм бит. +— Мин берни дә сөйләмәмен, - кискен рәвештә әйтеп куйды Һагрид. +— Алайса үзебезгә беләсе була инде, — диде Рон, һәм алар канәгатьсезлек белән карап калган Һагридны калдырып, китапханәгә киттеләр. +Һагрид аларга бу исемне чыгарып салганнан бирле алар чыннан да китапларда Фламель исемен эзләп карадылар. Снейп нәрсә урларга тырышканын башкача ничек белергә соң? Бөтен кыенлыклар - кайдан башларга белмәүдән, ә Фламельнең китапка эләгер өчен нәрсә эшләгәне дә ачык билгеле түгел бит. Ул "Егерменче гасырның бөек тылсымчылары"нда да, "Хәзерге заманның иң күренекле тылсымчылары"нда да юк иде; аны шулай ук "Заманабызның әһәмиятле тылсым ачылышлары"нда да, "Тылсымчылык тармагындагы иң яңа казанышларны өйрәнү"дә дә табарлык түгел иде. Һәм монда, әлбәттә, гаять зур китапханә, дистә меңнәрчә китап; меңләгән киштә, йөзләгән тар рәт бар бар иде әле. +Һермиона фәннәр һәм атамалар исемлеген алып, эзләргә тотынды, ә Рон, сайлаганда уйланып тормыйча, төрле китапларны актара башлады. Һарри Тыелган бүлеккә таба юнәлде. Күптән түгел ул монда Фламель турында берәр нәрсә бар микән дип уйлана башлаган иде. Кызганычка каршы, бу китапларны карарга рөхсәт алу өчен укытучылардан махсус кәгазь алырга кирәк, ә Һарри беркайчан да аны ала алмавын белә иде. Бу китапларда Һогвартста өйрәтелмәгән бик куәтле сихер турында язылган, һам аларны Караңгы Көчләрдән Саклану дәресләрен тирәнтен рәвештә өйрәнүчеләр генә укый ала. +— Нәрсә эзлисең, энем? +— Юк, бернәрсә дә, - диде Һарри. +Китапханәче мадам Пинс аңа каурыйлардан ясалган себерке белән янады. +— Алайса кит бу бүлектән, хәерлерәк булыр. Бар кит! +Тиз генә берәр әкият уйлап табып сөйли алмаганына үкенеп, Һарри китапханәдән чыкты. Ул, Рон һәм Һермиона мадам Пинстан Фламель турында берни дә сорамаска килештеләр. Алар мадам Пинсның аларга ни дә булса күрсәтә алуына ышаналар иде, әмма Снейпның ишетүе бик ихтимал булганга, эшне куркыныч астына куймадылар. +Һарри икесен коридорда көтте, бәлки алар берәр нәрсә таба алганнардыр, гәрчә Һарри моңа бик нык ышанмаса да. Алар инде ике атна эзлиләр, әмма дәресләре арасында гына буш вакыт булуы аркасында аларның бернәрсәне дә тапмауларына гаҗәпләнәсе юк иде. Хәзер аларга иң кирәкле нәрсә мадам Пинсның арка артында сулап торганын сизмичә генә рәхәтләнеп китаплар арасында эзләнү иде. +Биш минут үткәч, Рон белән Һермиона, башларын селкеп Һаррига кушылдылар. Алар төшке аш ашарга киттеләр. +— Сез мин булмаганда да караштыргаларсыздыр бит? - диде Һермиона. - Һәм берәр нәрсә тапсагыз, миңа ябалак җибәрегез. +— Син дә үз ата-анаңнан Фламельнең кем икәнен беләләрме дип сора, - дип әйтте Рон. - Алардан курыкмыйча да сорап булыр иде. +— Алар икесе дә дантист, курыкмасаң була, — диде Һермиона. +*** +Каникуллар башлангач, Рон белән Һарри вакытларын шулкадәр шәп үткәргәнгә, Фламель турында баш ватарга вакыт та юк иде. Бөтен йокы бүлмәсе хәзер аларныкы иде, ә Уртак Бүлмә гадәттәгедән бушрак булды, шуңа күрә алар учак янында яхшы кәнәфиләрдә утыра алдылар. Алар сәгатьләр буена нәрсә телиләр, шуны ашап утырдылар, чәнечкеләренә икмәк, сумса, зефир алып, Малфойны куып чыгару юллары турында сөйләштеләр, хәтта бу юллар тормышка ашырырлык булмаса да. +Шулай ук Рон Һаррины тылсымлы шахматка өйрәтә башлады. Бу уен нәкъ маглларның шахматлары сыман иде, әмма тактадагы фигуралар җанлы булганга, уен чын сугышта гаскәр белән идарә иткәнне хәтерләтә иде. Ронның шахмат тупланмасы бик иске һәм кыршылган иде. Аның булган барлык әйберләре сыман, шахматы да башта аның гаиләсенең берәр икенче кешенеке булган, ә бу очракта - аның бабасыныкы. Һәрхәлдә, иске фигуралар яңалардан бер дә ким түгел. Рон аларны бик яхшы белә, шуңа күрә аларны үзе теләгәнчә уйната алды. +Һарри Шеймус Финниган биргән фигуралар белән уйнады, әмма алар аңа бер дә ышанмадылар. Ул әле бик яхшы уенчы түгел иде, шуңа шахмат фигуралары аңа төрле сәер киңәшләр биреп торды: "Мине анда җибәрмә, атны күрмисеңмени? Әнә аны җибәр, аны югалтсак та була". +Раштуа җиткәндә, Һарри иртәгәсе көннән тәм-томнар һәм шатлык көтте, әмма бүләкләр турында уйлап та карамады. Ләкин иртән уянгач, күзенә чалынган беренче әйбер караваты янына җыелган бүләкләр өеме булды. +— Раштуа бәхет китерсен, - диде Рон, йокысыннан уянмыйча. Һарри караватыннан торып киемнәрен киде. — Сиңа да, - дип әйтте Һарри. — Күрдеңме моны? Миңа бүләкләр килгән! +— Ә син нәрсә көттең, шалканмы? — диде Рон, Һарриныкыннан күпкә олырак булган өеменә борылып. +Һарри өске төргәкне алды. Ул калын көрән кәгазьгә төрелгән, аның өстенә "Һагридтан Һаррига" дип тырналып язылган иде. Эчендә исә тупас кына юнып ясалган агач флейта ята иде. Һагрид аны үзе ясаган булса кирәк. Һарри өреп карады, ябалакны хәтерләткән тавыш яңгырады. +Икенчесендә, бик кечкенә төенчектә, язу да бар иде. +"Без синнән хат алдык, сиңа Раштуа бүләген җибәрәбез. Вернон җизни белән +Петуния ападан" +Язуга скотч белән илле пенс тәңкәсе беркетелгән иде. +— Нинди ягымлы хат, - диде Һарри. +Рон бу илле пенска бик гаҗәпләнде. +— Бик сәер! - диде ул. - Ә нинди ясалыш! Бу акчамы? +— Үзеңә калдырырсың, - диде Ронның шаккатуынан көлгән Һарри. — Һагрид һәм апам белән җизни... Ә моны кем җибәргән? +— Мин кемнән икәнен беләм бугай, - диде Рон, бераз кызарып һәм өемнең тырпайган бер өлешенә төртеп. — Минем әни. Мин аңа син бернинди бүләк тә көтмисең дип әйткән идем, һәм... аһ, юк, - мыгырдады ул, - ул сиңа Уизли свитерын бәйләгән. +Һарри бүләген ачты һәм зөбәрҗәт төсендә бәйләнгән калын свитер белән өй ирислары салынган олы савытны тапты. +— Ел саен ул безгә свитерлар бәйли, - диде Рон, үзенекен ачып. - Һәм минеке һәрвакыт караңгы-кызыл төстә була. +— Мине бик нык олылаганнар, — дип әйтте Һарри, бик тәмле булып чыккан ирисны кабып карагач. +Киләсе бүләгендә дә кәнфитләр булды — Һермиона олы бер савыт тутырып шоколадлы бакалар җибәргән. +Бер генә төргәк ачылмый калды. Һарри аны күтәрде һәм капшап карады. Ул бик җиңел иде. Һарри аны сүтеп җибәрде. +Ниндидер сыекча сыман көмеш-соры нәрсә бөрмәләре белән ялтырап идәнгә төшеп китте. Рон аһ итеп куйды. +— Минем болар турында ишеткәнем бар, — диде ул басынкы тавыш белән, һәм Һермиона җибәргән Һәр тәмдәге борчакларны төшереп җибәрде. — Әгәр бу мин уйлаган нәрсә булса, бу бик сирәк һәм кыйммәтле әйбер. +— Нәрсә соң бу? +Һарри ялтырап торган көмеш тукыманы идәннән күтәрде. Капшап карауга ул бик сәер итеп тоелды, әйтерсең, тукыма эченә су салынган иде. +— Бу - Күренмәс мантия, — диде Рон, зур ихтирам белән. — Әйе, бу шул... өстеңә ябып кара әле +Һарри мантия белән җилкәләрен каплады, һәм Рон кычкырырга кереште. +— Бу шул! Аска кара! +Һарри аска, аякларына карады, әмма аяклары юк иде. Ул көзге янына ташланды. Ул үзенең чагылышын күрде, әмма һавада башы гына очып торды, калган тәне гел күренмәс булган иде. Ул мантияне башы өстенә каплады, аның чагылышы бөтенләй югалды. +— Монда язуы да бар! - кинәт кенә әйтте Рон. - Мантиясеннән килеп төште! +Һарри мантиясен салды һәм хатны алды. Анда әлегә ул моңарчы күрмәгән каләм белән язылган сүзләр иде: +Әтиең һәлак булганчы аны миндә калдырган иде. +Хәзер исә аны сиңа кайтарырга вакыт. +Дөрес итеп куллан. +Раштуа сиңа бәхет китерсен. +Кем язганы турында бернинди хәбәр дә булмады. Һарри язуына текәлде. Рон әле һаман мантиягә гаҗәпләнә иде. +— Моның берсен алыр өчен теләсә нәрсәне дә бирер идем, - диде ул. - Теләсе нәрсәне дә... Ни булды? +— Берни дә, — диде Һарри. Ул үзен бик сәер итеп хис итте. Кем җибәргән аңа мантияне? Ул чыннан да әтисенеке булганмы? +Ул тагын нидер әйтергә яки уйларга өлгермәде, чөнки йокы бүлмәсенең ишеге ачылды һәм алар янына Фред һәм Джордж Уизлиләр килеп керде. Һарри мантиясен тиз генә качырып куйды. Әлегә аны кемгә дә булса күрсәтәсе килми иде. +— Раштуа бәхетле булсын! +— Һәй, кара, Һаррига да Уизли свитеры килгән! +Фред белән Джордж зәңгәр свитерларын кигәннәр дә инде, берсендә сары белән зур "Ф", ә икенчесендә "Д" хәрефе ясалган иде. +— Һарриныкы безнекеләреннән дә яхшырак, - диде Фред, Һарриның свитерын алып. - Әни гаилә әгъзасы булмаганнар өчен ныграк тырыша ахрысы. +— Ә нигә син үзеңнекен кимәдең, Рон? - таләпчән генә сорады Джордж. - Әйдә, ки инде, алар бит җылы да, матур да. +— Мин караңгы-кызылны яратмыйм, - дип ыңгырашты Рон, теләмичә генә свитерны башыннан киеп. +— Синекендә хәреф юк әле, - карап әйтте Джордж. - Ул без үз исемнәребезне онытырбыз дип уйлыйдыр инде. Әмма без аңгыра түгел — безнең исемнәребез Дред һәм Фордж икәнен беләбез. +— Бу нинди тавыш? +Перси Уизли башын ишек аша сузып аларга бик тискәре караш белән карады. Ул да үз свитерын кулына тотып ярты юлын үткән иде инде. Фред аны тотып алды. +— "П" - "Префект" дигәнне аңлата. Ки инде, Перси, әйдә, без дә үзебезнекеләрен кидек, хәтта Һаррида да берсе бар. +— Минем... киясе... килми, — дип мыгырданды Перси, һәм игезәкләр, Персиның күзлеген авыштырып, аның свитерын башы өстеннән кидертергә тотындылар. +— Ә син бүген префектлар белән утырмыйсың, — диде Джордж. — Раштуа — ул гаилә бәйрәме. +Алар Персины, аркасына төртә-төртә бүлмәдән чыгардылар, свитер аның кулларын яннарына кысып куйган иде. +*** +Һарриның гомерендә дә мондый Раштуа ашында булганы юк иде. Йөзләрчә кыздырылган симез күркә; кыздырылган һәм пешерелгән тау-тау бәрәңге; сосиска белән тутырылган савытлар; майда йөзгән яшел борчак касәләре; көмеш савытларда куе соуслар, мүк җиләге соусы һәм берничә фут саен куелган тылсым шапылдавыклары өстәлгә тезелгән. Бу хикмәтле шапылдавыклар гадәттә Дурсльләр сатып ала торган кечкенә пластмас уенчыклар һәм нечкә кенә кәгазь башлыклар салынган магл шапылдавыкларына тамчы да охшамаган иделәр. Һарри тылсымлы шапылдавыгын Фред белән бергә тартып җибәрде, бу шыпылдавык "баһ" кына дип шартлап калмады, туп аткан тавыш белән бөтен тирә якны зәңгәр төтен-томан белән каплап алды, ә аның эченнән чын адмирал эшләпәсе белән берничә ак тычкан да чыкты. Баш өстәлдә Дамблдор очлы тылсымчы эшләпәсен төсле капорга алыштырып, профессор Флитвик сөйләгән мәзәкләрдән көлеп утыра иде. +Күркә итеннән соң кап-кайнар Раштуа пудингы бирделәр. Перси аның бер кисәгенә яшерелгән көмеш сикльне кабып, чактан тешен сындырмады. Һарри күбрәк шәраб сорап алган саен бите һаман кызара баручы Һагридка карап торды; соңыннан инде Һагрид профессор МакГонагаллны яңакларыннан үбеп куйды, ә ул, Һарриның гаҗәпләнүенә каршы, хихылдый һәм кызара башлады, аның биек эшләпәсе кырыйга авышты. +Һарри, ниһаять, өстәлдән торып киткәндә, аның кулында шапылдавыклардан чыккан бик күп әйбер бар иде: беркайчан да шартламаслык балкып торган һава шарлары да, "Сөялеңне үзең үстер" тупланмасы да, тылсымлы шахмат өчен яңа фигуралар да алды ул. Ак тычканнар исә каядыр юкка чыктылар, Һаррига алар үз гомерләрен миссис Норрисның Раштуа ашы булып өзгәннәрдер дип то Шапылдавык - хлопушка. елды. +Һарри белән Уизлиләр көннәрен бик күңелле үткәрделәр: котырып-шашып, урамда кар атыштылар. Аннары, суык көндә су булып, тирләп өшегәч, алар бик тиз тын алып Гриффиндорның Уртак Бүлмәсенә керделәр: анда Һарри яңа шахмат фигуралары белән уйнап, шаккатмалы итеп Ронга җиңелде. Әгәр Перси аңа булышырга тырышмаса, бәлки ул кадәр кеше көлдерерлек итеп җиңелмәс тә иде дип уйлады ул. +Күркә сэндвичлары, көлчә, татлы баликмәк һәм Раштуа гөбәдиясе белән чәй эчкәч, һәрберсе дә үзен тукланган итеп хис итте, берәр нәрсә эшләр урынына аларның йоклыйсылары да килә башлады, шуңа күрә Персиның префект тамгасын тартып алган Фред белән Джордж артыннан бөтен Гриффиндор манарасы буйлап йөгерүен утырып карарга гына хәлләре калды аларның. +Бу көнне Һарри гомерендә иң күркәм Раштуасын үткәрде. Әмма бер нәрсә өчен аның һаман да эче янды. Йокларга яткач кына ул, ниһаять, аның турында уйлый башлады. Күренмәс мантия һәм аны җибәргән кеше хакында иде аның уйлары. +Күркә ите белән гөбәдия ашап туйган Рон караватының челтәрләрләрен тартып куйгач та бернинди сүзсез йокыга чумды. Һарри караватының кырыена таба иелде һәм ятак астыннан мантиясен алды. +Әтисенеке... бу аның әтисенеке булган... Ул ефәк кебек йомшак, һава кебек җиңел тукыманы бармаклары арасыннан үткәрде. "Дөрес итеп куллан", — дип әйтелгән иде хатта. +Хәзер ул аны сынап карарга тиеш. Ул караватыннан торды һәм үзен мантия белән каплады. Аякларына караганда, ул ай яктысын һәм шәүләләрне генә күрә иде. Бик сәер хис иде бу. +Дөрес итеп куллан. +Кинәт кенә Һарриның йокысы ачылды. Аңа бу мантия аша белән бөтен Һогвартс ачыла бит. Тынлыкта һәм караңгыда басып торган Һаррины дулкынлану биләп алды. Моның белән ул теләсә нинди урынга бара ала, ә Филч беркайчан да моны белмәячәк. +Рон йокысында нидер сөйли башлады. Һарри аны уятырга тиешме? Нәрсәдер аны бу эштән туктатып калды... Әтисенең мантиясе... бу беренче тапкырында мантиясен үзе генә кулланасы килде. +Ул йокы бүлмәсеннән чыкты, һәм баскычлар аша төшеп, сурәт уемыннан чыгып китте. +— Кем монда? — дип сорады Таза Леди. Һарри дәшмәде. Ул тиз генә коридор аша китте. +Ул кая барырга тиеш? Ул туктады, аның йөрәге тиз итеп дөп-дөп тибә башлады, бик күп фикерләр туды. Һәм аннары ул бер уйга килде. Китапханәнең Тыелган бүлеге. Анда ул үзе теләгәнчә озак вакыт укый ала иде, Фламельнең кем булуын белгәнчегә кадәр. Ул Күренмәс мантиясен ябынып алга китте. +Китапханәдә бик караңгы һәм куркыныч иде. Һарри китап сафларын күрер өчен утны яндырды. Лампа һавада очкан сыман иде, Һарри аны куллары белән ничек тотканын сизсә дә, бу күренеш барыбер аның бала йоннарын кабарта иде. +Тыелган бүлек нәкъ китапханәнең иң теге башында иде. Бу китапларны башкаларыннан аерып торган бау аша әкрен генә атлап чыккач, Һарри, лампасын күтәреп, китапларның исемнәрен укый башлады. +Алар аңа күп нәрсә турында сөйләмәделәр. Аларның төпсәләрендә куба башлаган алтын хәрефләр белән Һарри аңлый алмаган чит тел сүзләре язылган. Бер китапта канга охшаган кара тап бар. Һарриның чәч төпләре хәрәкәткә килде. Бәлки ул уйлап кына чыгаргандыр, ә бәлки юктыр, әмма ул китаплардан алар монда йөрергә тиеш булмаган кеше йөрүе турында белгән сыман тыныч кына пышылдаган тавышларын ишеткәндәй булды. +Ул берәр кайдан булса да башларга тиеш иде. Лампасын идәнгә куеп, ул берәр кызык китап карар өчен астагы киштәгә күз салды. Аның күзләренә кара һәм көмеш төсләрдәге олы китап ташланды. Ул, китап авыр булуы сәбәпле, аны көчкә-көчкә киштәдән чыгарды, һәм тезләренә чүгәләп аны ачты. +Үзәк өзгеч тавыш тынлыкны ярды: китап кычкыра иде! Һарри аны япты, әмма кычкыру һаман туктамады; кискен, өзелмәс һәм колак тондыргыч нотада дәвам итте ул. Һарри артка атлады, сөрлегеп, лампасын бәрде, ут шунда ук сүнде. Ул, тәмам каушап бетеп, коридорның икенче ягыннан килгән тавышларны ишетте дә, кычкырган китапны киштәгә ыргытып, йөгереп китте. Ул качканда, Филч инде ишекләр янында басып тора иде диярлек; Филчның төссез кыргый күзләре Һарри аша карадылар, һәм Һарри Филчның кулы астыннан үтеп китте дә коридорга чапты, ә китап кычкырулары әле һаман аның колакларына ишетелә иде. +Ул кинәт кенә биек рыцарь киемнәре янында туктады. Китапханәдән йөгергәндә ул гел онытылып, кайда булганына да игътибар итмәде. Бәлки, караңгы булганга күрә, ул кайда килгәнен белмәгәндер дә. Аш бүлмәсе янында хәрби киемнәр бар икәнен белә иде ул, әмма бу бүлмә биш кат югарырак булырга тиеш иде. +- Сез, төнлә кемдер йөрсә, минем турыдан сезгә чыгуымны сораган идегез, профессор; кемдер китапханәдә булган - Тыелган бүлектә. +Һарри йөзенең кызарып-кызып баруын сизеп алды. Ул кайда гына булса да, Филч кыска юлны белергә тиеш иде, ә карлыккан тавыш һаман якыная барды, һәм Һарриның коты очты: бу тавышка Снейп җавап бирде. +- Тыелган бүлектәме? Ничек итсәләр дә, алар ерак китә алмаячаклар, без аларны тотарбыз. +Филч белән Снейп бер почмактан чыгып барганда, Һарри гел хәйран калды. Алар аны, әлбәттә, күрә алмыйлар, әмма бу бик тар коридор иде, һәм алар аның янына тагын да якынрак килсәләр, мантия аларны туктата алмас. +Ул мөмкин кадәр тавышсыз гына артка атлады. Сул якта бераз ачык ишек бар, бердәнбер өмет шунда иде. Ул, суларга кыймыйча һәм кискен хәрәкәтләр ясамаска тырышып, ишек аша чыгып китте, һәм, ни бәхет, бер тавыш та чыгармады. Алар аның яныннан үтеп киттеләр, шуннан соң Һарри, тирән итеп сулап, диварга терәлде, һәм ерагая барган адымнарны тыңлап торды. Ул чактан гына тотылмады. Берничә секунд үткәч кенә, ул качар өчен кергән бүлмәгә игътибар итте. +Ул кеше керми торган сыйныф бүлмәсенә охшаган иде. Уку өстәлләре белән урындыкларның караңгы шәүләләре диварга терәтелгән, кәгазь салырга дип куелган чүп чиләгенең асты өскә китерелгән. Ул йөзе белән басып торган диварның нәкъ каршында исә бу урынга хас булмаган, юл өстендә тормасын өчен генә монда кертелгән бер нәрсә тора иде. +Бу мул итеп бизәлгән алтын кысалы, ике үткен тырнаклы тәпиләргә баскан, биекле түшәмгә кадәр җиткән көзге иде. Өстәрәк ярым түгәрәк итеп сырлап язылган сүзләр бар иде: "Мәтәсрүкне рәлтем өңен зегегә рөй, легүт ензеге зөй". +Филч белән Снейпның тавышлары тынгач, Һарри, бераз тынычланып, көзгегә якынрак килеп карарга булды, әмма анда үзен күрмәде. Ул көзге алдына ук басты. +Кычкырып җибәрмәс өчен, ул куллары белән авызын капларга мәҗбүр булды. Аның йөрәге китап кычкырган чакка караганда да тизрәк тибә башлады, чөнки көзгедә ул үзен генә түгел, аның артында басып торучы кешеләрне дә күрде. +Әмма бүлмә буш иде. Тиз-тиз сулап, ул тагын көзгегә борылды. +Анда ул үзенең агарган йөзен һәм артында торган кимендә дистәләгән кешенең чагылышын күрде. Һарри җилкәсе аша артына карады, әмма монда беркем дә юк иде. Бәлки, алар да күренмиләрдер? Ул күренмәгән кешеләр тулган бүлмәгә эләккәндер дә, ә бу көзгенең хикмәте - күренмәүчеләрне күрсәтүдер? +Ул тагын көзгегә карады. Артында басып торган бер хатын-кыз елмаеп кулын болгый иде. Һарри аңа кулын сузды һәм артында бушлыкны тойды. Әгәр ул чынбарлыкта да булса, Һарри аңа кагыла алган булыр иде, чөнки чагылышлары бик якын тора иде. Әмма ул һаваны гына капшады - бу апа һәм башкалар көзгедә генә булып чыктылар. +Бу бик гүзәл ханым иде. Аның чәчләре караңгы-җирән төстә иде, ә күзләре... күзләре гел минеке шикелле, дип уйлады Һарри, көзге пыяласына якынрак барып. Ямь-яшел күзләр - нәкъ Һарриныкы сыман. Соңрак Һарри бу хатын-кызның елаганын күреп алды: елмайганын, әмма шул ук вакытта елаганын. Аның янына баскан биек, ябык, кара чәчле ир-кеше аны кочаклап алды. Ул күзлек кигән, ә чәчләре бераз тузган иде. Алар, нәкъ Һарриныкы сыман, баш өстендә тырпайганнар иде. Хәзер Һарриның борыны көзгедәге чагылышка тиеп китәр сыман тоелды: ул шундый якын килде. +— Әни? — дип пышылдады ул. — Әти? +Алар аңа елмаеп кына карап тордылар. Һарри әкрен генә көзгедәге калган кешеләрнең битләренә карады һәм аныкы сыман яшел булган башка күзләрне, аныкы сыман булган башка борыннарны күрде, ә бер бабайның хәтта тезләре дә Һарриныкына охшаган иде. Һарри гомерендә беренче тапкыр үз гаиләсен күрде. +Поттерлар Һаррига елмаеп кулларын селтәделәр, ә ул аларга комсызланып карады, аның куллары көзге пыяласына кагылдылар, һәм аның бу пыяла аша кереп, калганнарга кушыласы килде. Ул күңелендә коточкыч авырлык тойды: шатлыгы да, әйтеп бетермәслек сыкрану да сыйган иде анда. +Монда күпме басып торгандыр, белмәде ул. Шәүләләр юкка чыкмады, ул ерактан ят тавыш ишетелгәнчегә кадәр аларга акаеп карап торды. Юк, ул монда кала алмый, аның әле кире йокы бүлмәсенә юл табасы да бар. Көч-хәл белән генә карашын әнисеннән алып, ул "Мин әле кайтырмын", дип пышылдады һәм бүлмәдән чыгып китте. +*** +— Син мине дә уята ала идең, — ачуланып әйтте Рон +— Син бүген төнлә бара аласың. Мин дә кабат киләчәкмен, минем сиңа көзгене күрсәтәсе килә. +— Минем әниең белән әтиеңне күрәсе килә, — түзә алмыйча әйтте Рон. +— Мин бөтен гаиләңне, бөтен Уизлиләрне күрер идем, син башка абыйларыңны, бөтенесен күрсәтә алачаксың. +— Син аларны теләсә кайсы вакытны да күрә алырсың, — диде Рон. — Җәй көне безгә кил. Һәрхәлдә, бәлки ул вафат кешеләрне генә күрсәтәдер. Фламель турында берни дә таба алмавың бик кызганыч. Бекон булса да ашап кара, нигә син ашамыйсың? +Һарри ашый алмый иде. Ул әнисе белән әтисен күрде, һәм бүген төнлә ул аларны тагын күрәчәк. Ул Фламель турында гел онытты диярлек. Бу хәзер бик мөһим булып та күренми. Кемнең инде өч башлы этнең нәрсә саклаганын беләсе килсен? Снейп нәрсә урлаганын кем кайгырта инде, шулай бит? +— Синең хәлләрең әйбәтме? — диде Рон. — Бик сәер күренәсең. +*** +Һарри теге көзге куелган бүлмәне таба алмавыннан бик курыккан иде. Рон белән мантиягә ябынып, алар бу төнне тагын да әкренрәк бардылар. Караңгы тыкрык-борылышлардан бер сәгатькә якын вакыт әйләнеп, Һарриның китапханәдән үткән юлын табарга тырыштылар. +— Мин өшим, — диде Рон. — Әйдә онытыйк та кире кайтык. +— Юк! — дип чыжылдады Һарри. — Мин аның кайдадыр монда булуын беләм. +Башка якта бер биек сихерче өрәге шуып китте, әмма башка беркем дә күренмәде. Ронның аяклары өшеп беткән дип ыңгыраша башлавы булды, Һарри рыцарь киемнәрен тапты. +- Бу монда - әйе, нәкъ монда! +Алар ишекне ачтылар. Һарри мантиясен салды һәм көзгегә таба йөгерде. Алар да анда иде. Әнисе белән әтисе аны күргәч шатланып киттеләр. +— Күрәсеңме? - пышылдады Һарри. +— Юк, берни дә күрмим. +— Кара! Бөтенесенә дә кара... Алар анда күп... +— Мин сине генә күрә алам. +— Ныграк кара, әйдә, минем урынга бас. +Һарри икенче бер якка китте, әмма Рон көзге каршында торганда, ул үз гаиләсен күрә алмады - пейсли төсләрендәге пижамадагы Рон гына күренде. +Әмма Рон көзгегә акаеп карый иде. +— Миңа кара әле син! — диде ул. +— Син үз яныңа баскан бөтен гаиләңне күрәсеңме? +— Юк — мин үзем генә. Әмма мин үзгәргәнмен. Мин өлкәнрәк, һәм мин - префект! +— Нәрсә? +— Мин... миндә Биллдагы сыман тамга бар, һәм мин Йорт һәм Квиддич кадәхләрен тотып торам. Мин квиддич капитаны! +Рон бу гаҗәп күренештән борылды һәм йотлыга-йотлыга Һаррига карады. +— Бу көзге киләчәкне күрсәтә дип уйлыйсыңмы? +— Ничек күрсәтә алсын инде ул? Минем бар гаиләм дә вафат... кая, мин карыйм әле. +— Син инде кичә төнлә үзеңә карап туйгансың, миңа да бераз вакыт бир. +— Син бит Квиддич Кадәхен генә тотып торасың, нәрсәсе кызык инде? Минем үз ата-анамны күрәсем килә. +— Этмә мине. +Коридор ягыннан кинәт килгән тавыш аларның әңгәмәсен туктатты. Алар үзләренең кычкырып сөйләшкәннәрен сизми дә калганнар иде. +— Тизрәк! +Рон өсләренә мантияне капларга өлгерде, һәм шул ук вакытта Миссис Норрисның ялтыраган күзләре күренде. Рон белән Һарри тавыш-тынсыз басып тордылар. Икесе дә бер нәрсәне уйлады: мантия мәчеләрдән яшерә микән? Мәче берни дә күрә алмаган сыман торганнан соң, ул борылып чыгып китте. +— Монда бик куркыныч. Ул Филчка әйтә ала. Мин ул безне ишеткән дип уйлыйм. Киттек. +Һәм Рон Һаррины бүлмәдән алып китте. +* ** +Киләсе иртәне кар әле эремәгән иде. +— Шахмат уйнарга телисеңме, Һарри? — диде Рон. +— Юк. +— Нигә әле безгә Һагрид янына төшеп менмәскә? +— Юк... Син бар... +— Мин синең нәрсә турында уйлаганыңны беләм, Һарри. Көзге турында. Бүген төнлә анда барма. +— Ник? +— Миңа бу турыда начар уйлар килә. Син болай да күп тапкыр куркыныч астында булдың. Филч, Снейп һәм миссис Норрис һаман йөргәләп торалар. Ә алар сине күрмәсә? Әгәр сиңа бәрелеп китсәләр? Син тагын берәр нәрсәне төшереп җибәрсәң? +— Син гел Һермиона сыман сөйлисең. +— Бу җитди эш, Һарри, барма. +Әмма Һарриның башында барып көзге каршына басарга дигән уйлар гына булды, һәм Рон аны туктата алмас. +* ** +Өченче төнне ул теге юлны үткән төннәр белән чагыштырганда тагын да тизрәк тапты. Ул бик тиз атлады, каты тавыш чыгарганын да белде, әмма юлда беркемне дә очратмады. +Ә анда аңа тагын әнисе белән әтисе елмаеп торалар, ә бабаларының берсе аның алдында шатланып башын селки. Һарри көзге алдына идәнгә утырды. Монда Һарриның төне буе гаиләсе белән утыруын бернәрсә дә туктата алмас иде. Бернәрсә дә. +Әмма... +— Димәк, тагын килдең, Һарри? +Һарриның эче бозга әйләнеп катырдай булды. Ул артына әйләнеп карады. Дивар кырыендагы уку өстәлендә Альбус Дамблдор үзе утыра иде. Мөгаен, Һарри көзге янына барам дип Дамблдор яныннан берни күрмичә үтеп, аны сизмәгәндер дә. +— Мин... Мин сезне күрмәдем, сэр. +— Күренмәс булгач, үзең дә бик начар күрәсең икән, — диде Дамблдор. Һарри, аның елмайганын күргәч, җиңеләеп китте. +— Димәк, — диде Дамблдор, Һарри белән бергә утырыр өчен идәнгә шуып. — Син, синең алда булган йөзләгән кеше сыман, Рәлтемө көзгесенең гүзәллеген ачтың. +— Мин аның ничек аталганын белмәгән идем, сэр. +— Бу көзге нәрсә эшләгәнен аңлагансыңдыр инде дип өметләнәм. +— Ул... яхшы... ул миңа гаиләмне күрсәтә. +— Һәм ул Рон дустыңны үзен генә аучы булып күрсәтә. +— Сез ничек белдегез? +— Миңа күренмәс булыр өчен мантия кирәкми, — йомшак итеп әйтте Дамблдор. — Хәзер син Рәлтөмө көзгесенең нәрсә күрсәткәнен аңладыңмы? +Һарри башын селтәде. +— Әйдә аңлатыйм алайса. Җир йөзендәге иң бәхетле кеше Рәлтөмө көзгесен гади көзге итеп куллана алыр иде, чөнки ул бу көзгедә үзен ничек бар, нәкъ шулай итеп күрә. Бу ярдәм итәрме сиңа? +Һарри уйларына чумды. Һәм аннары ул әкрен генә: +— Бу безне без теләгәнчә генә күрсәтә, — дип әйтте. +— Әйе дә, юк та, — дип тыныч кына әйтте Дамблдор. — Ул безнең йөрәгебезнең иң тирән, иң изге, хәтта иң өметсез теләкләрен күрсәтә. Син, үз гаиләңне беркайчан да белмәгәнгә, аларны үзеңнең яныңда күрәсең. Рональд Уизли, абыйларының күләгәсе астында булганга, абыйлары арасында иң яхшысы булып, бер үзе генә басып торганын күрә. Хәлбуки, бу көзге безгә бер белем дә, бер дөреслек тә хәбәр итми. Кешеләр анда күргәннәренә сокланып сулалар, йә, чынмы бу, әллә инде киләчәктә булачакмы бу дип акылларыннан язалар иде. +— Иртәгә көзге башка урынга күчереләчәк, Һарри, һәм мин синнән аны бүтән эзләмәскә үтенәм. Кайчан булса да син аңа килеп чыгасың икән, син инде әзер булырсың. Безгә чынбарлыкны онытып, өмет-хыялларда гына яшәргә кирәкми, онытма моны. Ә хәзер, нишләп әле сиңа бу кәттә мантияне киеп, караватыңа хәтле бармаска ди? +Һарри торып басты. +— Сэр, профессор Дамблдор? Мин сездән бер нәрсә сорый аламмы? +— Күренгәнчә, сорадың инде, — елмайды Дамблдор. — Һәрхәлдә, тагын бер сорау бирә аласың. +— Сез көзгегә караганда нәрсә күрәсез? +— Минме? Мин бер пар калын оекбаш тотып торганымны күрәм. +Һарри күзләрен аңа төбәде. +— Бер кешедә беркайчан да җитәрлек оекбаш булмас, — диде Дамблдор. — Раштуа килде дә китте, ә миңа бер пар да бүләк итмәделәр. Кешеләр гомер буе миңа китап ташыр инде. +Һарри яңадан караватына яткач кына, Дамблдорның, мөгаен, бик ихлас булмавын аңлап алды. Икенче яктан, дип уйлады ул, Скабберсны мендәреннән этеп төшереп, бу бик шәхси сорау иде бит. +УНӨЧЕНЧЕ БҮЛЕК +Николас Фламель +Дамблдор Һаррины Рәлтөмө көзгесен кабат эзләмәскә инандыра алды, шуңа күрә Раштуа ялларының ахыргы көннәренә кадәр Күренмәс мантия чемоданның төбендә ятты. Һарри, ничек кенә теләсә дә, көзгедә нәрсә күргәнен оныта алмады. Йокысы да начарланды, саташа башлады. Кабат һәм кабат ул төшендә әти-әнисенең яшел ут яктысында югалганнарын күрде; кыткылдап көлгән ямьсез тавышлар ишетелде. +— Күрәсеңме, Дамблдор хаклы булган, көзге сине чыннан да акылдан яздыра алган бит, - диде Рон, Һарри аңа бу төшләре турында сөйләгәч. +Һермиона яллардан семестр башланырга бер көн калганда килде; ул бу хәлләргә башкачарак карый иде. Һарриның, йокламыйча, мәктәптә өч төн буе йөргәнен белгәч, Һермионаның коты алынды ("Ә Филч сине шунда тоткан булса?!"); малайларның Николас Фламель турында бернәрсә дә белә алмаулары аның кәефен төшерде. +Китапханә китапларында Фламельнең исемен эзләп табу булалмастай эш булып тоела башласа да, Һарри кайчандыр аның исемен укыганында шикләнмәде. Дәресләр башлангач, һәр тәнәфес саен алар ун минут эчендә барлык китапларны актарып чыгалар иде. Һарриның, ике дустына караганда, вакыты тагын да чикләнгәнрәк иде, чөнки квиддичка әзерләнүләр башланды. +Бу юлы Вуд үз такымын тагын да катырак күнегүләр эшләргә мәҗбүр итте. Кар урынына бертуктаусыз коеп яуган яңгыр да аның күңелен йомшарта алмады. Бертуган Уизлилар Вуд тәмам хыялланып бара дисәләр дә, Һарри аның ягында булды. Әгәр алар Һаффлпаффны киләсе матчта җиңсәләр, җиде елга беренче тапкыр Слизеринны узачаклар. Һарри исә җиңәсе килгән өчен генә уйнамады, чөнки күнекмәләрдән арып-талып кайтканнан соң куркыныч төшләр азрак керә иде. +Яңгыр бигрәк тә койган бер юеш һәм пычрак көнне, Вуд начар хәбәрләр җиткерде. Уизлиларның бер-берсенә бәрелгәндәй һәм себеркеләрдән егылып төшкәндәй булып кыланулары аның ачуын чыгарды. +— Туктыйсызмы, юкмы?! - дип кычкырып җибәрде ул. Бер юк-бар аркасында без уенда җиңелә алабыз! Белеп торыгыз: киләсе уенда Снейп рефери булачак, ә ул Гриффиндорның балларын кисәр өчен сәбәп кенә эзләячәк! +Бу сүзләрне ишеткәч, Джордж Уизли чынлап та себеркесеннән егылды. +— Снейп хөкем итәчәк? - дип мыгырдады ул, авызыннан ком төкерә-төкерә. - Аның квиддичта кайчан рефери булганы бар соң? Без Слизериннарны узып китә алабыз, димәк, ул гадел булырга җыенмый. +Такымның калган өлеше дә Джордж янына зарланырга төште. +— Монда минем гаебем юк, - диде Вуд. - Снейпның безгә бәйләнергә сәбәбе булмасын өчен, без уенны чиста уйнарга тиеш. +Барысы да дөрес инде анысы... тик Һарри, тагын бер сәбәп аркасында Снейпның квиддич уенында якында булуын теләми иде. +Дәрестән соң команданың бер өлеше, гадәттәгечә, сөйләшеп калды, ә Һарри туп-туры Гриффиндорның Уртак бүлмәсенә китте. Анда ул шахмат уйнап утырган Рон белән Һермионаны тапты. Һермиона бер генә эштә башкалардан калыша иде - шахмат уенында. Һарри белән Рон бу аңа файдага гына диләр иде. +— Бер сүз дә әйтми тор, - диде Рон, янына Һарри утыргач. - Миңа уйларга кирәк. +Ронның күзе Һарриның йөзенә төште. +— Нәрсә булды? Хәлең коточкыч кебек. +Беркем дә ишетмәсен дип, Һарри әкрен генә Снейпның көтелмәгән һәм дәһшәтле теләген, уенда рефери булырга җыенганын, хәбәр итте. +— Уйнама, - диде Һермиона шунда ук. +— Авырыйм диген, - диде Рон. +— Аягыңны сындырган булып кылан, - дип тәкъдим итте Һермиона. +— Я чынлап сындыр, - өстәде Рон. +— Мин алай эшли алмыйм, - диде Һарри. - Бездә бит башка эзләүче юк. Мин хәзер бирешсәм, Гриффиндор бөтенләй уйнамаячак. +Шул вакыт Уртак бүлмәгә Невилл килеп ауды. Портрет уемыннан ничек керә алгандыр ул, билгесез, чөнки аның аяклары Аяк-Беркетү-Әфсене белән бәйләп куелган иде. Гриффиндор манарасына менеп җиткәнче аңа гел сикереп барырга туры килгәндер, күрәсең. +Һермионадан кала барысы да көлеп җибәрде, ә ул көлмәде: сикереп торды да Невиллның әфсенен төшерде. Невиллның аяклары шунда ук ике якка аерылды; ул калтырый-калтырый торып басты. +— Ни булды? - дип сорады Һермиона; үзе шул арада аны Һарри белән Рон янына утыртты. +— Малфой, - диде Невилл калтыраган тавыш белән. - Мин аны китапханә янында очраткан идем. Ул бераз күнегү эшләргә кеше эзләгәнен әйтте. +— Хәзер үк Профессор МакГонагаллга бар. Барысын да аңа сөйлә! - диде Һермиона. +Невилл исә башын гына селкеде. +— Миннән җитәр, - дип мыгырдады ул. +— Син үзеңне якларга тиеш, Невилл! - диде Рон. - Кешеләрнең баш өсләреннән йөрергә өйрәнгән бит ул! Син, бирешеп, аның эшен җиңеләйтәсең генә. +— Гриффиндорда укыр өчен батырлыгың җитми дип әйтмәсәгез дә була. Миңа моны Малфой исбатлап күрсәтте инде, - диде Невилл, тыны бетә язып. +Һарри кесәсеннән бер шоколадлы баканы чыгарды, Һермиона Раштуага бүләк иткән савытта соңгысы иде ул. Ул аны менә-менә елап җибәрердәй булган Невиллга сузды. +— Син унике Малфойга торасың, - диде Һарри. - Бүлүче эшләпә сине Гриффиндорга сайлады, шулаймы? Ә Малфой кайда? Шул сасы Слизеринда! Менә ул кайда! +Невилл салмак кына елмаеп, баканы ачты. +— Рәхмәт сиңа, Һарри... Мин йокларга ятыйм инде... Ә... бу сурәтне ал әле! Син аларны җыясың бугай. +Невилл киткәч, Һарри "Данлыклы тылсымчылар" җыелмасына кергән сурәткә карады. +— Тагын Дамблдор, - диде ул. - Минем иң беренче... +Ул аһ итте һәм сурәт картасының икенче ягына текәлде, ә аннары Һермиона белән Ронга карады. +— Мин аны таптым! - дип пышылдады. - Мин Фламельне таптым! Бу исемне элегрәк кайдадыр күргәнемне әйткән идем ич, Һогвартстка барганда укыдым мин аны! Менә, тыңлагызчы: "Дамблдор 1945 нче елны кара көчләр остасы Гриндельвальдны җиңүе, аҗдаһа канының унике төрен ачуы һәм дусты Николас Фламель белән алхимия өлкәсендәге эшләре белән аеруча танылу ала". +Һермиона сикереп торды. Аның болай дулкынланганын күптәннән, беренче "бишле" билгесен алганнан бирле, күргән юк иде. +— Монда гына торыгыз! - диде дә ул, кызларның йокы бүлмәсенә менеп китте. Һарри белән Рон бер-берсенә борылып карарга да өлгермәделәр, Һермиона инде авыр иске китап белән килә иде. +— Монда эзләрмен дип бер дә уйламаган идем! - дип пышылдады ул дулкынланып. - Ә бит мин аны китапханәдән берничә атна элек алган идем! Җиңелрәк әсәрләр укыйсым килгән иде. +— Җиңелрәк? - гаҗәпләнде Рон. Һермиона аңа, кирәкле әйберне тапканчы дәшмәскә кушты һәм, нидер мыгырдап, китапны актара башлады. +Ниһаять, ул эзләгәнен тапты. +— Әйттем бит! Әйттем бит! +— Хәзер сөйләшергә буладыр бит? - дип кызыксынды бераз ачулы Рон. Һермиона аңа игътибар итмәде. +— Николас Фламель, - дип пышылдады ул тәэсирле итеп. - Фәлсәфәче Ташын ясавы билгеле булган бердәнбер тылсымчы! +Һермиона ничек кенә тәэсирле итеп укыса да, бер сүз дә егетләрне шаккаттырмады. +— Нәрсәне булдырган? - сорадылар Рон белән Һарри. +— Сез китап укымыйсызмы әллә? Карагыз, менә моны укыгыз әле, менә монда. +Ул китапны алар янына тартты. +Борынгы алхимия фәне гаҗәеп сыйфатларга ия булган Фәлсәфәче Ташын ясау белән шөгыльләнгән. Әлеге Таш теләсә кайсы металлны саф алтынга әверелдерә ала. Шулай ук аннан кешегә үлемсезлек бүләк итә торган Тере суын җитештереп була. +Гасырлар буена Фәлсәфәче Ташы турында төрле фикерләр, риваятьләр йөрде, әмма хәзерге вакытта бердәнбер Таш атаклы алхимик һәм опера сөючесе Николас Фламельдә генә бар. Мистер Фламель узган елны үзенең 665 яшьлеген уздырган иде, ә хәзер ул Девонда хатыны Перенелла белән (658 яшь) бәхетле тормыш итә. +— Күрдегезме? - диде Һермиона, Рон белән Һарри укып бетергәч. - Эт Фламельнең Фәлсәфәче Ташын саклыйдыр. Минемчә, Фламель Дамблдорга шул ташны яшерергә кушкан, чөнки алар дуслар, һәм ул ташны кемдер эзләгәнен беләдер. Менә нәрсәгә алар Ташны Гринготтстан алып китүләрен теләгәннәр! +— Бар нәрсәне алтынга әйләндерә торган һәм үлемне туктата торган Таш! - диде Һарри. - Снейпның шул Ташны урлыйсы килүе гаҗәп нәрсә түгел. Һәр кеше андый Таш турында хыяллана. +— Фламельнең исемен "Тылсымчылык тармагындагы өр-яңа казанышларны өйрәнү"дә таба алмавыбыз гаҗәп түгел алайса, - диде Рон. - Аңа 665 ел булгач, өр-яңа дип әйтеп булмый инде. +Икенче көнне иртән Караңгы Көчләрдән Саклану дәресендә, вервольф тешләгәч ничек исән калу ысулларын язганда, Һарри белән Ронның бәхәсләре туктамады: шул Фәлсәфәче Ташы аларда булса, нишләрләр иде икән? Рон үзенә бер квиддич такымын сатып алырга теләгәнен әйткәч кенә, Һарри Снейп һәм киләсе уен турында исенә төшерде. +— Мин уйнаячакмын, - диде ул Рон белән Һермионага. - Уйнамасам, Слизериннар мине Снейптан курыккан дип әйтәчәкләр. Мин аларга күрсәтермен... без җиңсәк, йөзләреннән елмаю качар. +— Кара аны, сине уен кырыннан кырып алырга туры килмәсен, - диде Һермиона. +*** +Уен көне якынлашкан саен, Рон белән Һермионага әйткән сүзләренә карамастан, Һарриның дулкынлануы арта барды. Калган уенчылар да тыныч түгел иде. Йортлар Кадәхе өчен ярышта Слизериннарны узу искиткеч фикер иде, чөнки соңгы җиде ел эчендә моны берәү дә булдыра алмады. Әмма мондый гаделсез рефери белән булдыра алырлар микән? +Бәлки бу Һаррига шулай тоелган гынадыр, билгесез, әмма ул кая гына барса да, Снейп аның юлында очрый иде. Кайчак Һарри Снейп турында "Мине үземне генә очратырга теләп, күзәтеп йөрмиме икән?" - дип уйлый иде. +Атна саен керә торган төнәтмәләр дәресе чын газапка әйләнде, Снейп Һаррины гел җәфалады. Әллә ул аларның Фәлсәфәче Ташы турында белгәннәрен аңлаганмы икән? Һм, моның мөмкин түгеллеген аңласа да, кайвакыт... кайвакыт Снейп кешеләрнең уйларын да укый ала иде кебек. +*** +Һарри белә иде: иртән аны чишенү бүлмәсенә озата барганда аңа уңышлар теләгән Рон белән Һермиона аны уеннан соң исән калуы турында борчылалар иде. Бу да аның эчен пошырды. Квиддич мантиясен киеп, Нимбус-2000нe кулына алганда Һарри Вудның үгет-нәсыйхәт белән тулы нотыгын да ишетмәде. +Шул арада Рон белән Һермиона трибунада Невилл янында урын таптылар. Аларның ни сәбәпле шундый күңелсез һәм борчулы булганнарын һәм уенга тылсым таякларын ник алып килгәннәрен Невилл һич тә аңлый алмады. Һарри дусларының аннан качырып кына Аяк-Беркетү-Әфсенен өйрәнгәннәрен белми иде. Алар кайчандыр бу әфсенне Невиллга каршы кулланган Малфойдан үрнәк алдылар. Хәзер Снейп Һаррига зыян салырга теләсә, аны ничек туктатырга икәнен беләләр иде алар. +— Онытма: "Локомотор Мортис" дип әйтергә кирәк, - диде Һермиона, Рон таягын җиңенә качырып маташканда. +— Беләм, өйрәтмә, - диде Рон. +Бу мәлдә чишенү бүлмәсендә исә Вуд Һарри янына килде дә, читкәрәк китеп, сүз башлады. +— Сине мәҗбүр итәсем килми, Поттер, әмма без снитчны тизрәк тотып алсак яхшырак булыр. Снейп Һаффлпаффны яклап хөкем иткәнче, уенны тәмамларга кирәк. +— Бөтен мәктәп җыелган! - ишектән башын чыгарып, кычкырды Уизли. - Хәтта... Менә сиңа мә! Хәтта Дамблдор да уенны карарга килгән! +Һарри шундый дулкынланды, йөрәге дөп-дөп килде. +— Дамблдор? - диде ул һәм, Фредның сүзләренә инаныр өчен, ишек янына чапты. Трибунада көмеш сакаллы кеше күренде. +Һарри көлеп җибәрергә дә әзер иде. Аның күңеле тынычланды, чөнки хәзер аның терәге бар: Дамблдор янда торганда, Снейп аңа зарар кыла алмаячак. +Такымнар уен кырына чыкты. Снейпның йөзе бик усал иде. Моңа Рон да игътибар итте. +— Снейпның йөзе шундый усал булыр дип уйламаган идем, - диде ул Һермионага. - Кара, башладылар! Ай! +Берәү арттан Ронның башына төртте. Бу Малфой иде. +— Ай гафу Уизли, мин сине күрмәдем. +Малфой, Крэбб һәм Гойлга карап, мыскыллы итеп көлеп куйды. +— Кызык, бу юлы Поттер себеркесендә озак утырыр микән? Берәрегез бәхәсләшеп алырга телиме? Бәлки син, Уизли? +Рон җавап бирмәде. Һаффлпафф әле генә Снейпның пенальтисына лаек булды, чөнки Джордж Уизли бладжерны аңа таба бәргән иде. Һермиона, кулларын тезләренә куеп һәм бармакларын чалыштырып, Һаррига гына карап утырды. Һарри исә, карчыга сыман очып, снитчны күзләп әйләнде. +— Беләсеңме Гриффиндорның такымы ничек җыелган? - диде Малфой кычкырып. Снейп тагын бер сәбәпсез Һаффлпаффларга пенальти бирде. - Сезнең уенчыларны кызганалар. Менә, мәсәлән, Поттер - аның әти-әнисе юк, Уизлиларның акчасы җитми. Син дә төркемдә булырга тиеш, Лонгботтом, синең миең юк! +Невилл кызарып чыкты, ләкин, көчен җыеп, Малфойга борылды. +— Мин... синең кебек унике кешегә торам, Малфой! - диде ул тотлыгып. +Малфой да, Крэбб белән Гойл да эчләре катып көлделәр, әмма Рон, уеннан күзен ала алмыйча: +— Невилл, син аларны үзең тәртипкә сал инде, яме, - диде. +— Беләсеңме, Лонгботтом, миең алтыннан булса, син барыбер Уизлилардан ярлырак булыр идең... +Һарри өчен бик борчылып утырган Рон түзмәде. +— Кисәтәм сине, Малфой, тагын бер генә сүз... +— Рон! - кинәт кычкырды Һермиона. - Һарри! +— Нәрсә? Кайда? +Һарри кинәт кенә кош сыман аска очты. Моны күреп, тамашачылар, шатланып, кул чаба башладылар. Һарри җилдәй җитез булып нәкъ җир өстеннән очып үткәндә, Һермиона сикереп торды һәм чалыштырган бармакларын авызына салды. +— Бәхетең бардыр, Уизли, Поттер җирдә берничә тәңкә күргән ахрысы, - диде Малфой. +Рон түзмәде. Малфой нәрсә булганын аңламый да калды; Рон аның өстенә атланып, аны җиргә терәде. Невилл бераз икеләнеп алды, аннан Ронга ярдәмгә ашыгып, утыргычтан арткы рәткә атлап чыкты. +— Әйдә, Һарри! - кычкырды Һермиона, Һарриның Снейпка таба, тизлек җыеп, очканына карап. Ул утырган урыны астында гына Малфой белән Ронның тәгәрәгәнен дә, Невилл, Крэбб һәм Гойлның сугышып кычкырганын да ишетмәде. +Бу вакытта һавада, биектә-биектә, Снейп, үзеннән берничә дюйм ераклыкта ниндидер ал нәрсәнең очып киткәнен күреп алып, вакытында себеркесен борырга өлгерде. Ә киләсе секундта Һарри, кулын алга сузып, пикедан очып чыкты; аның кулында снитч иде. +Трибуналар алкышларга тотынды. Яңа рекорд! Моңарчы берәүнең дә снитчны болай тиз эзләп тапканы булмады. +— Рон! Рон! Кайда син? Уен тәмам! Һарри җиңде! Без җиңдек! Гриффиндор алда! - дип кычкырды Һермиона; үзе сикереп, шатлыгыннан каршында утырган Парвати Патилны кочаклап алды. +Ниһаять, Һарри себеркесеннән җиргә төште. Ул әле дә ышана алмый иде. Ул булдырды - уен тәмам; ул биш минут та бармады! Гриффиндорныкылар уен кырына йөгереп чыктылар. Якында гына Снейп та төште. Аның йөзе агарган, иреннәре кысылган иде. Кинәт Һарри җилкәсендә кемнеңдер кулын сизде һәм Дамблдорны күрде, ул аңа елмая иде. +— Бик яхшы, - диде Дамблдор, Һарри гына ишетерлек итеп. - Теге көзге өчен кайгырмаганыңа... эшсез утырмаганыңа... мин бик шат! Искиткеч! +Снейп ачуыннан җиргә төкерде. +*** +Бераз вакыт узгач, Һарри чишенү бүлмәсеннән чыкты һәм, Нимбус-2000eн себеркеләр сараена илтергә дип китте. Шулкадәр бәхетле булганы юк иде әле аның. Ул, чыннан да, горурланырлык гамәл кылды. Хәзер берәү дә Һарри Поттер - бер атаклы исем генә дия алмас. Кичке һаваның да бу кадәр татлы булганы юк иде. Һарри, соңгы сәгатьтә булган барлык бәхетле мизгелләрне исенә төшереп, юеш чирәмнән атлады: менә Гриффиндорлар котлаулар белән аңа ташланды, читтәрәк кенә Рон белән Һермиона шатлана-шатлана сикерәләр, Рон кул чаба һәм аның борыныннан кан ага... +Ниһаять ул сарай янына килеп җитте. Агач ишеккә терәлеп, ул Һогвартска, аның тәрәзәләренә карады; тәрәзәләрдә баеп яткан кояшның кызыл нурлары чагыла иде. Гриффиндор җиңде. Ул булдырды, Снейпны акылга утыртты... +Снейп дигәннән... +Башына капюшон каплаган кара кеше ашыгып кына Һогвартс баскычларыннан төште. Үзен күрмәсеннәр өчен тиз-тиз атлап, ул Тыелган урманга таба китте. Бу хәлне күреп, Һарри җиңүен дә онытты. Бу адымнарны таныды ул. Бу бит Снейп! Бөтен кеше кичке ашта, ә ул урманда ни оныткан? +Һарри себеркесенә кире утырып һавага менде. Сарай өстендә тын гына очып, ул Снейпның урманга кереп киткәнен күрде һәм шунда ук аның артыннан иярде. +Әмма агачлар шулкадәр куе булганга, Снейпның кая качканы аңлашылмады. Ул әйләнә-әйләнә очып, аскарак төште һәм агач ботакларына да кагылып алды; ниһаять, тавышлар ишетелде. Шул якка очып, ул бер агач ботагына төшеп утырды. Себеркесен нык тотып, ул яфраклар арасыннан нәрсә дә булса күрергә тырышты. Аста, караңгы яланда Снейп тора иде, әмма ул монда берүзе түгел иде. Квирелл да монда булып чыкты. Һарри аның йөзен күрмәде, әмма аның тагын да катырак тотлыкканын ишетте. Һарри, колагын шомрайтып, аның нәрсә әйткәнен аңларга тырышты. +— ... Б-белмим, н-н-нигә сез нәкъ монда оч-рашырга тел-ләдегез, С-Северус?.. +— Мин кеше йөрмәгән урын эзләдем, - салкын гына җавап бирде Снейп. - Фәлсәфәче Ташы турында укучыларның берсе дә белергә тиеш түгел. +Һарри алга иелде. Квирелл нидер мыгырдый иде. Снейп аның сүзен бүлдерде. +— Һагридның җанвары яныннан ничек үтеп булганын белдеңме? +— Әм-ма, С-Северус, м-мин бит... +— Сиңа минем дошман булуым кирәкмидер бит, Квирелл? - диде Снейп, аңа якынлашып. +— М-мин сезне а-аңлам-мыйм... +— Сез мине бик яхшы аңлыйсыз. +Кинәт кенә ябалак ухылдады. Бу көчле тавыштан сискәнеп, Һарри чак кына агачтан егылмый калды. Тотынып калырга тырышканда, бәхәснең иң кирәкле өлешен ишетми калды. +— ...сезнең фокусларыгыз турында. Көтәм. +— Т-тик мин... +— Бик әйбәт, - бүлдерде аны Снейп. - Тиздән тагын бер очрашырбыз, сөйләшербез. Аңарча үзегезне кем яклы булганыгызны аңлагыз. +Ул мантиясен каплады да, китте. Бик караңгы булса да, Һарри ялан уртасында тораташтай катып калган Квиреллны күрә алды. +*** +— Һарри, син кайларда йөрдең? - диде Һермиона. +— Без җиңдек! Син җиңдең! Без җиңдек! - кычкырып куйды Рон. - Мин бит Малфойның күзенә бәрдем! Невилл япа-ялгыз Крэбб белән Гойлга ташланды! Ул әле аңына килмәде, ләкин Мадам Помфри аның хәле яхшы булыр, диде. "Слизериннарның кирәген бирәм!" - дип ята икән! Барысы да сине көтәләр, Һарри, тиздән бәйрәм башланачак. Фред белән Джордж ашханәдән берничә торт һәм дөнья хәтле тәм-том алып чыкканнар. +— Ярар, оныт, - пышылдады Һарри. - Әйдәгез берәр буш бүлмә табыйк әле, минем сезгә бер әйбер сөйлисем бар. +Бүлмәдә Пивзның булмавын тикшергәч, ул ишекне япты, дусларына ниләр күргәнен, нәрсә ишеткәнен сөйләде. +— Фәлсәфәче Ташы турында без хаклы булганбыз. Снейп Квиреллны үзенә булышырга өнди. Ул аннан Мамыккай яныннан узып чыгу юлын сорады. Тагын ул Квиреллның ниндидер "фокуслары" турында әйтте. Минемчә, Мамыккайдан башка, Ташны тагын нәрсәләрдер саклый, әфсеннәр, күрәсең. Мөгаен, Квирелл да Караңгы көчләргә каршы әфсеннәр салгандыр, Снейп шул сихерләрне бетермәкче була ахрысы. +— Ягъни... синеңчә, Квирелл Снейпка каршы тора алса гына, Ташка куркыныч янамаячак, шулаймы? - диде Һермиона борчулы тавыш белән. +— Аны бу сишәмбедә ук урлаячаклар, - диде Рон. +УНДҮРТЕНЧЕ БҮЛЕК +Норберт, +Норвегия бөкреаркасы +Квирелл, шулай да, алар уйлаганнан батыррак булып чыкты. Киләсе атналарда аның йөзе тагын да ныграк агарды, ул үзе ябыгып китте, әмма бирешкәнгә охшамады. +Һарри, Рон һәм Һермиона өченче кат коридоры буенча барган саен, Мамыккайның әле һаман да ишек артында шаулаганын тикшерергә дип, колакларын ишеккә терәп тыңлап китәләр иде. Снейпның кәефе гадәттәгечә начар була бирде, димәк, Ташка куркыныч янамый иде. Хәзер Һарри Квиреллны очратканда аңа өмет белән елмая, ә Рон профессорның тотлыгуыннан көлүчеләрне ачулана иде. +Ә менә Һермионаның уенда Фәлсәфәче Ташыннан мөһимрәк әйберләр дә бар иде. Ул имтиханнарга әзерләнер өчен көн тәртибен төзеп, аны төрле төсләр белән тамгалый башлады. Һарри белән Рон бу турыда уйламаслар да иде, әмма Һермиона аларга да шул ук нәрсәне эшләргә кушты. +— Һермиона, имтиханнарга кадәр бер гасыр бит әле! +— Ун атна, - ырлап куйды Һермиона. - Бу бик күп түгел, ә Николас Фламельгә бу бер секунд сыман гына! +— Безгә алты йөз яшь түгел ич, - исенә төшерде Рон. - Шулай да, ник инде син әзерләнәсең, болай да бөтен нәрсәне беләсең бит? +— Ник әзерләнәмме? Әллә акылыгыздан яздыгызмы? Сез безгә бу имтиханнарны икенче сыйныфка үтәр өчен бирергә кирәген аңлыйсызмы? Алар бик мөһим, ә мин бер ай элек әзерләнә башларга тиеш идем, белмим, нәрсә уйлап йөргәнмендер... +Кызганычка каршы, укытучылар да нәкъ Һермиона сыман уйлыйлар иде. Өй эшләре бик күп итеп бирелгәнгә, Олы көн яллары Раштуаныкы сыман бик кызыклы булмады. Һермиона кырыеңда утырып аждаһа канын кулланыр өчен унике ысул турында укыса яки таяк селтәүне кабатласа, ничек күңел ачасың инде. Ыңгырашып-уфтанып, Һарри белән Рон буш вакытларында Һермиона белән китапханәдә утырдылар һәм өсләренә ишелеп төшкән эшләрне үтәргә тырыштылар. +- Мин моны беркайчан да исемдә калдары алмамын, - әйтеп куйды Рон, каурый каләмен ташлап һәм китапханә тәрәзәсеннән карады. Урамда соңгы айларда беренче тапкыр ямьле көн иде. Зәңгәрсу күгәрчен күзе чәчәкләре төсле күк йөзе чалт аяз иде, һавада менә киләм, менә киләм дип торган җәй хисе йөзә иде. +"Мең дә бер тылсымлы үсемлек һәм гөмбә" китабыннан алишан үләне турында эзләп утырган Һарри Ронны ишеткәч кенә башын күтәрде: +— Һагрид! Син китапханәдә нишлисең? +Һагрид, артында нидер яшереп, алар янына атлады. Сукыр тычкан тиресеннән тегелгән пәлтә кигәнгәме, ул монда ничектер сәер күренә иде. +- Караем гына, - диде ул табигый булмаган тавыш белән һәм шуңа күрә аларны кызыксынырга мәҗбүр итте. - Ә сез монда нәмә югалттыгыз? - Кинәт ул шикләнгән сыман күренде. - Сез бит инде Николас Фламельне эзләмәйсез, шулаймы? +- Ә-ә, без аның кем икәнен инде әллә кайчан эзләп таптык, - тәэсирләнеп әйтте Рон. - Һәм без этнең нәрсә саклаганын да беләбез. Ул фәлсәфәче та.. +- Чү! - Һагрид тирә-якта беркем дә тыңлап тормыймы дип әйләнеп карады. - Кычкырма бу турыда, нәмә булды соң сиңа? +— Дөресен әйткәндә, безнең синнән берничә әйбер турында сорарга теләгебез бар, - диде Һарри. - Мамыккайдан башка Ташны тагын берәр нәрсә саклыймы?.. +— Чү! - тагын бер кат пышылдады Һагрид. - Тыңлагыз... Кичтән миңа кереп чыгыгыз, әмма сезгә бер нәрсә сөйләргә вәгъдә бирмәем. Монда бу турыда сөйләшергә уйламагыз да, укучыларга бу турыда белергә ярамай. Мин сезгә барысын да салып бирдем дип уйларлар... +— Алайса соңрак күрешербез, - диде Һарри. +Һагрид тыйтаклап атлап китте. +— Аның аркасы артында ни бар иде икән? - уйланып әйтте Һермиона. +— Бу Таш белән ничектер бәйле дип уйлыйсызмы? +— Кая, кайсы бүлектә булды икән, - диде эшләмәс өчен бар нәрсәгә риза булган Рон. Бер минут үткәч ул кулларында китап өеме белән килде дә аларны өстәлгә ыргытты. +— Аждаһалар! - дип пышылдады ул. - Һагрид аждаһалар турында караган! Карагыз монда: "Бөекбритания һәм Ирландиянең аждаһалары", "Йомыркадан алып тәмуг җанварына кадәр. Аждаһа асраучыга ярдәмлек". +— Һагрид һәрвакыт аждаһа турында хыялланган, ул миңа моны безнең беренче очрашуыбызда ук әйтте, - дип искә төшерде Һарри. +— Әмма бу бит безнең кануннарга каршы, - әйтте Рон. - Аждаһалар асрау 1709 елгы Тылсымчылар Конвенциясендә тыелган, моны һәркем дә белә. Ишек алдыбызда аждаһалар асрасак магллардан яшеренү бик авыр булыр иде. Өстәвенә, аларны ияләштереп тә булмый, чөнки алар бик куркыныч җанварлар. Румыниядәге кыргый аждаһаларның Чарлины ничек яндырганнарын күрсәгез сез! +— Ә Британиядә кыргый аждаһалар юктыр бит? - сорады Һарри. +— Әлбәттә бар, - диде Рон. - Гади уэльс яшелләре белән һебрид каралары бик таралган. Тылсым министрлыгы аларны магллардан яшерү өчен күп көч түгә дип әйтә алам. Ялгыш аждаһа очраткан маглларны барын да онытырга мәҗбүр итәр өчен махсус әфсеннәр кирәк. +— Шайтан алгыры, Һагрид нәрсә эшләргә җыенган икән? - диде Һермиона. +*** +Бер сәгать үткәч, алар урманчы алачыгының ишегенә шакыдылар да, барлык тәрәзә пәрдәләренең ябылганлыгын күреп, гаҗәпләнделәр. Ишекне ачканчы, Һагрид кем булуларын сорады, ә аннары тиз генә артларыннан ишекне ябып куйды. +Эчтә эссе һәм бөркү иде. Көн җылы булса да, каминда учак янып тора. Һагрид чәй ясап, аларга ас ите белән сэндвичлар тәкъдим итте, әмма алар баш тарттылар. +— Йә, нәмә сорамакчы идегез? +— Әйе, - диде Һарри. Сузып торырга сәбәпләр юк иде. - Мамыккайдан кала Фәлсәфәче Ташын тагын нәрсә саклаганын сөйли алмыйсыңмы? +Һагрид аңа кашын җыерып карады. +— Мин әйтә алмаем, әлбәттә, - диде ул. - Беренчедән, мин үзем дә белмәем. Икенчедән, сез инде тәк тә бик күп беләсез, шуңа күрә мин белсәм дә әйтмәс ием. Бу ташның монда юктан гына түгел. Аны Гринготтстан да урлый яздылар, аңлагансыздыр инде? Каян Мамыккай турында белгәнсездер, ә... +— Әйдә инде, Һагрид, синең безгә сөйлисең генә килми. Монда булган һәрнәрсәне дә беләсең бит, - ягымлы тавыш белән аны мактый башлады Һермиона. Һагридның сакалы селкенебрәк куйды, һәм алар аның елмайганын күрделәр. - Без бу саклаучыны кем куйганын гына фаразладык. - Һермиона дәвам итте. - Дамблдор синнән башка тагын кемгә шулай ышана ала икән, кызык бит инде. +Соңгы сүзләрне ишетеп, Һагрид горурланып күкрәген киереп куйды. Һарри белән Рон Һермионага карап елмайдылар. +— Ярар, мин моны сезгә әйтсәм, бу сезгә зарар китермәс дип... карарбыз... димәк, ул Мамыккайны миннән алып торды... аннары кайбер укытучылар әфсеннәр куеп чыктылар... Профессор Спраут, профессор Флитвик, профессор МакГонагалл, - ул аларның исемнәрен бармакларын бөгеп санап барды. - Профессор Квирелл һәм, әлбәттә, Дамблдор үзе дә нидер өстәде. - Тукта, кемнедер оныттым бит. Әһ, әйе, профессор Снейп. +— Снейп? +— Әйе... Сез һаман шуны сөйлисезме? Аңлагыз инде, Снейп Ташны сакларга ярдәм итә, ул аны урларга җыенмый. +Һарри Рон белән Һермионаның да нәкъ аның шикелле уйлаганнарын белә иде. Әгәр Снейп Ташны саклауда катнашкан булса, аңа калган укытучыларның нишләгәнен белү бик җайлы булыр иде. Квиреллның әфсене һәм Мамыккай яныннан үтү сереннән кала, ул барысын да ачыклагандыр инде алайса. +— Мамыккайны ничек үтәргә кирәген бер син генә беләсең, шулай бит, Һагрид? - Борчылып сорады Һарри. - Һәм син беркемгә дә моны сөйләмәячәксең, шулаймы? Хәтта укытучыларга да? +— Миннән һәм Дамблдордан башка моны бер җан да белми, - диде Һагрид, горурланып. +— Ярар, анысы әйбәт инде, - дип салмак кына әйтте Һарри калганнарга. - Һагрид, әллә тәрәзәне ачабызмы? Кыза башладым мин монда. +— Юк, ача алмыйм, Һарри, гафу ит, - диде Һагрид. Һарри аның күзләре учакка караганын күрде һәм үзе дә шунда карады. +— Һагрид, бу нәрсә? +Әмма ул үзе дә аңлаган иде инде. Учакның нәкъ уртасында, асып куелган чәйнек астында гаять зур кара йомырка ята иде. +— Аһ, - диде Һагрид борчыла-борчыла сакалын сыпырып. - Бу... э-э... +— Кайдан алдың син аны, Һагрид? - диде Рон, йомырканы яхшырак күрер өчен учакка иелеп. - Зур бәхеткә ирешкәнсең. +— Оттым, - җавап бирде Һагрид. - Үткән төнне. Авылга төшкән ием, бераз тамак төбен чылаттым да бер юлчы белән кәрт суктым. Дөресен әйткәндә, ул бу нәрсәдән котылуга шат иде бугай. +— Ә ул йомыркадан чыкса, син аның белән ни эшләргә җыенасың? - дип әйтте Һермиона. +— Мин бераз укыдым инде, - диде Һагрид, мендәр астыннан олы бер китапны чыгарып. - Китапханәдә таптым. "Ләззәт һәм табыш өчен аждаһа асрау". Бераз искергән китап инде, әмма иң мөһиме - ул бар. Йомырканы учакта тотарга кирәк, чөнки аналарга аларга гел һава өреп кенә тора; тишелеп чыккач, ярты сәгать саен бер чүмеч тавык каны кушылган бренди эчерергә кирәк. Тагын монда төрле йомыркаларны тану турында язылган, күрәсезме... менә бу Норвегия бөкреаркасы инде. Сирәк токым ул, беләсең килсә. +Һагрид үз белән канәгать иде, әмма Һермионага бу ошамады. +— Һагрид, син агач йортта яшисең бит, - диде ул. +Һагрид тыңламады. Ул, тыныч кына үз җырын җырлап, учакка утын өстәде. +*** +Шулай итеп, аларның борчулары артты: Һагридның алачыгында яшереп аждаһа тотканын белсәләр, ни булыр? +— Тыныч кына яшәү ничегрәк икән ул? - тирән сулыш алып сорады Рон, кич саен аларга бирелә торган өстәмә өй эшләрен эшләгәндә. Һермиона Рон белән Һарри өчен дә көн тәртибе - җәдвәлләр төзи башлады. Бу аларның башларын әйләндерә иде. +Ә аннары, иртәнге аш вакытында, Һедвиг Һаррига Һагридтан тагын бер хат алып килде. Анда ике сүз генә язылган иде: "Ул чыга". +Ронның үләннәр дәресен калдырып, алачыкка чабасы килде, әмма Һермионаның моны ишетергә дә теләге юк иде. +— Һермиона, гомеребездә ничә тапкыр без аждаһа чыкканнын күрербез? +— Безнең дәресләребез бар, начар хәлгә юлыгырбыз. Һагридның нәрсә эшләгәнен белсәләр, аңа авыррак булачак инде... +— Сөйләшмәгез! - дип пышылдады Һарри. +Малфой берничә фут арада гына туктап, тыңлап тора иде. Күпмесен ишеткән икән ул? Һарри Малфойның чыраен бер дә ошатмады. +Рон белән Һермиона юл буена үләннәр дәресе турында бәхәсләштеләр, һәм, ниһаять, Һермиона тәнәфес вакытында Һагрид янына төшеп менәргә ризалашты. Дәрес ахырында манарада чаң тавышы яңгырауга, өчесе дә бакча эшләрен ташлап, урман кырыена чаптылар. Һагрид аларны бик дулкынланып каршы алды. +— Чыкты диярлек, - диде ул алачыкка кергәч. +Йомырка өстәлдә ята иде. Хәзер аңарда тирән ярыклар бар, ә эчендә чыкылдаган кызык тавышлар чыгарып, нәрсәдер селкенә иде. +Алар урындыкларын өстәлгә якын куеп, тын да алмыйча карап тордылар. +Бермәлне шыкырдаган тавыш ишетелде һәм йомырка ачылып ватылды. Аждаһа өстәлгә килеп төште. Ул бер дә матур булып күренмәде: Һарри аны бөгәрләнеп беткән кара кулчатырга охшатты. Аның чәнечкеле канатлары ябык тәне белән чагыштырганда гаять зур иде. Калку-калкулы озынча танау, киң борын тишекләре һәм кызылсары күзләреннән тыш, аның баш очында әле күренер-күренмәс кенә мөгезләре дә бар иде. +Аждаһа төчкереп куйды, борын тишекләреннән берничә очкын чыкты. +— И шундый чибәр, әйме? - мыштырдады Һагрид. Ул кулларын аждаһачыкның башыннан сыйпарга дип сузды, ә аждаһа аның бармакларына ташланып казык тешләрен күрсәтте. +— Карале син аны, анасын таныды! - диде Һагрид. +— Һагрид, - дип әйтте Һермиона, - Норвегия бөкреаркалары тиз үсәләрме? +Һагрид җавап кайтарырга җыенган иде, әмма кинәт аның йөзе качты. Ул ая Җәдвәл - расписание, таблица кка басты да, тәрәзә янына йөгерде. +— Ни булды? +— Кемдер пәрдә аша карап торган... нәмәндидер бала... әнә, мәктәпкә йөгерә. +Һарри ишек төбенә сикереп атлады һәм тышка чыгып карады. Ерактан караса да, шик тумады: аждаһаны Малфой күргән иде. +*** +Малфойның киләсе атнада гел елмаеп торган чырае Һарри, Рон һәм Һермионаны бик борчыды. Алар Һагридны аңына китерергә теләп, буш вакытларын аның караңгы алачыгында үткәрделәр. +— Аны җибәр генә, - тәкъдим итте Һарри. - Азат ит. +— Алай итә алмыйм, - диде Һагрид. - Ул бит әле шундый бәләкәй. Ялгыз яши алмас дим. +Алар аждаһага карадылар. Бер атна эчендә генә ул өч тапкырга үскән иде. Аның борыныннан туктаусыз төтен чыга иде. Аждаһасын тәрбияләгәнгә күрә, Һагрид урманчы вазифаларын да үти алмады. Идәндә тавык йоннары һәм брендидан бушап калган шешәләр аунап ята иде. +— Мин аны Норберт дип исемләргә булдым, - диде Һагрид, аждаһага мәхәббәт тулы күзләре белән карап. - Ә ул чыннан мине таный. Кара. Норберт! Норберт! Әнкәй кайда? +— Ул бөтенләй акылыннан язган, - Һарриның колагына гына мыгырданып куйды Рон. +— Һагрид, - кычкырып әйтте Һарри. - Норбертка тагын ике атна гына бир, һәм ул синең йортың хәтле зур булыр. Ә Малфой Дамблдорга теләсә кайсы вакытта бара ала. +Һагрид иренен тешләп куйды. +— Мин... Мин аңа гел ярдәм итә алмаячагымны беләм, әмма мин аны ташлый алмаем. +Һарри кинәт Ронга борылды. +— Чарли, - диде ул. +— Әллә син дә шаша башладың инде, - диде Рон. - Мин Рон, хәтерлисеңме? +— Юк инде... Чарли.... абыең. Румыниядә. Аждаһаларны өйрәнә. Без Норбертны аңа җибәрә алабыз. Чарли аны карар да, аннары иреккә чыгарыр! +— Шәп! - диде Рон. - Болай булса, ни дисең, Һагрид? +Ниһаять, Һагрид ризалашты, һәм алар, Чарлидан рөхсәт сорап, аңа ябалак җибәрделәр. +*** +Киләсе атна мәңгегә сузылгандай булды. Чәршәмбе кичендә, калганнар йокларга ятарга дип кереп киткәч тә, Һарри белән Һермиона, озак кына вакыт Уртак бүлмәдә үзләре генә утырдылар. Портрет уемы ачылганда дивардагы сәгатьләр төн уртасын күрсәтәләр иде. Рон Һарриның күренмәс мантиясен салды да, һавадан хасил булды. Ул Һагридның алачыгында Норбертка бер чиләк үлгән күсе ашатырга булышты. +— Ул мине тешләде! - диде ул, аларга канлы яулык белән уралган кулын күрсәтеп. - Мин хәзер атна буе каурый тота алмаячакмын. Әйтәм сезгә, аждаһа - мин күргән җанварларның иң куркынычы. Әмма Һагридның аңа ничек дәшкәнен күрсәң, валлаһи, бу йомшак куян диярсең! Ә ул мине тешләгәч, Һагрид аждаһаны куркыттың дип мине сүкте. Мин киткәндә, ул аңа бишек җырын җырлап калды. +Караңгы тәрәзәгә кемдер шакыды. +— Бу Һедвиг! - диде Һарри, аны кертергә ашыгып. - Ул Чарлидан җавап алып килгән! +Өчәүләп алар хатны укырга керештеләр. +Кадерле Рон! +Хәлләрең ничек? Хатың өчен рәхмәт. Норвегия бөкреаркасын алырга шат +булырмын, әмма аны монда алып килү җиңел булмас. Киләсе атнада минем +янга киләчәк дусларым белән җибәрсәгез яхшы булыр дип уйлыйм. Аларны +канунсыз аждаһа белән тотмасыннар гына. +Сез бөкреарканы шимбәнең төн уртасында иң биек манарага чыгара ал +массызмы? Алар сезне анда каршылап, караңгы чакта алып китерләр. +Җавабыңны мөмкин булганча тизрәк җибәр. +Яратып, Чарли. +Алар бер-берсенә карашып алдылар. +— Бездә күренмәс мантия бар, - диде Һарри. - Бу мантия Норберт белән икебезне капларга җитәр, бик авыр булмас дип уйлыйм. +Рон белән Һермионаның ризалашуы үткән атнаның чыннан да авыр булганлыгы турында сөйли иде. Норберттан... һәм Малфойдан котылу хакына алар барына риза хәзер. +*** +Әмма аларның планнары бозылды. Иртән Ронның кулы шешеп, ике тапкырга олыгайган иде. Ул мадам Помфрига бару куркыныч булыр дип уйлады - ә аждаһа тешләвен таныса? Хәер, төшке аштан соң сайланып торырга вакыт булмады, чөнки яра җирәнгеч яшькелт төскә керде, әйтерсең, Норбертның тешләре агулы булган иде. +Көн азагында Һарри белән Һермиона хастаханә ягына йөгерделәр һәм Ронның караватта бик авыр хәлдә ятуын күрделәр. +— Эш минем кул белән генә бетми әле, - дип пышылдады ул. - Дөрес, ул хәзер өзелеп төшәр кебек тоела. Малфой мадам Помфрига миннән бер китап алып торырга килдем дип керде дә, рәхәтләнеп көлде. Ул чынында мине нәрсә тешләгәнен сөйлим дип куркытты. Мин мадам Помфрига эт тешләде дип әйттем, әмма ул миңа ышанмыйдыр. Квиддич көнне Малфойны кыйнамаска иде миңа, шуңа күрә үч итә бит инде ул. +Һарри белән Һермиона Ронны тынычландырырга тырыштылар. +— Барысы да шимбә төнендә бетәр, - диде Һермиона, әмма бу Ронны бер дә тынычландырмады. +Киресенчә, кинәт кенә тирләп, ул караватына утырды. +— Шимбә төнендә! - диде ул карлыккан тавыш белән. - Аһ, юк... юк... Яңа гына исемә төште: Чарлиның хаты Малфой алып киткән китап эчендә калды, һәм ул хәзер Норберттан кайчан һәм ничек котылачагыбызны белә. +Һарри белән Һермионаның җавап бирергә мөмкинлеге булмады. Мадам Помфри килеп, Ронга йокларга кирәк дип әйткәч, алар чыгып китәргә мәҗбүр булдылар. +*** +— Планны үзгәртергә соң инде, - дип әйтте Һарри Һермионага. - Чарлига икенче ябалак җибәрергә вакытыбыз юк, һәм бу Норберттан котылырга бер генә мөмкинлек. Тәвәккәлләргә кирәк. Бездә күренмәс мантия бар, ә Малфой аның турында белми. +Барысын да сөйләргә дип Һагрид янына төшкәч, иң башта ишегалдында утырган Казыктешне күрделәр. Аның койрыгы тукыма белән бәйләнгән иде. Һагрид үзе исә алар белән сөйләшергә дип тәрәзәсен генә ачты. +— Кереп тормагыз инде, - дип мышнады ул. - Норберт хәзер бик шаяра әле. Берни дә эшли алмыйм. +Алар аңа Чарлиның хаты турында сөйләгәч, аның күзләрендә яшь бәрде. Хм, ә бәлки, Норберт аның аягын тешләп алганга күрә генә елагандыр. +— А-а-аһ! Барысы да яхшы, аяк савытын тешләй алмас. Уйнай гына. Ул бит әле сабый гына. +Сабый койрыгы белән диварга бәргәч, тәрәзәләр чылтырдап киттеләр. Һарри белән Һермиона, шимбәне әле озак көтәргә кирәк булачагын аңлап, сарайга әйләнеп кайттылар. +*** +Норберт белән саубуллашу сәгате җиткәч, алар, бәлки, Һагридны кызганырлар да иде, әмма алар күбрәк үзләре башкарырга тиеш эш турында кайгырдылар. Төн караңгы һәм болытлы иде, Керү һоллында сквош уйнаган Пивз аркасында алар Һагрид алачагына соңарып төштеләр. Һагрид Норбертны олы бер әрҗәгә япкан иде инде. +— Аңа юлга дип кумаклар белән бренди салдым, - диде Һагрид, басылган тавыш белән. - Моңланмасын өчен уенчык аюсын да салып куйдым. +Әрҗәдән чыккан тавыштан Һарри уенчык аюның инде башы да калмагандыр дип уйлады. +— Сау бул, Норберт! - сулкылдап әйтте Һагрид. Һарри белән Һермиона Күренмәс мантия белән әрҗәне капладылар һәм үзләре дә аның астына керделәр. - Әниең сине беркайчан да онытмас! +Алар әрҗәне сарайга ничек алып менгәннәрен үзләре дә аңламадылар. Норбертны мәрмәр баскычлар буйлап Керү һоллына менгезеп, аннары караңгы коридорлар буенча алып барганда төн уртасы якыная иде. Өскә бер баскыч, аннары икенчесе, хәтта Һарри исәпләп чыгарган кыска юл да эшне җиңеләйтмәде. +— Килеп җиттек диярлек! - Һарри еш-еш сулый иде. Алар иң биек манарага керә торган ишек янында туктадылар. +Аннары аларның алдында нәрсәдер хәрәкәтләнде һәм алар чактан гына әрҗәне төшереп җибәрмәделәр. Күренмәс булуларын да онытып, алар караңгы урынга качтылар һәм алардан ун фут ераклыкта бер-берсенә ябышкан ике кешенең караңгы шәүләләренә карап бактылар. Ниһаять, лампа кабынды. +Шакмаклы халат кигән профессор МакГонагалл Малфойны колагыннан тарта иде. +— Җәза сезгә! - дип кычкырды ул. - Һәм Слизериннан егерме балл алына! - Төн уртасында чокынып йөрисез! Оятыгыз кая сезнең... +— Сез аңламадыгыз, профессор, Монда Һарри Поттер киләчәк, аның аждаһасы да бар! +— Нинди сафсата! Шулай алдашырга ничек җөрьәт итәсез сез? Әйдәле, профессор Снейп сезнең турында ни әйтер икән, Малфой! +Моннан соң манараның өстенә алып барган текә әйләнмә баскыч дөньяда иң җиңел әйбер булып тоелды. Ниһаять, төнге салкын һавага чыгып, мантияне салып, иркенләп сулыш алгач, Һермиона чыелдап куйды. +— Малфойны җәзалыйлар! Җырлар идем! +— Кирәкмәс, - киңәш бирде аңа Һарри. +Алар Малфойдан көлә-көлә, көтеп тордылар. Норберт әрҗәсендә мәш килде. Ун минутка якын вакыт үткәч, караңгылыктан дүрт себерке пәйда булды. +Чарлиның дуслары бик шаян кешеләр булып чыкты. Алар Һарри белән Һермионага үзләренә җиккән җигүләрен күрсәттеләр. Норбертны алар шулай алып барырга җыеналар иде. Алар әрҗәне бәйләп куярга булыштылар да, кул кысышып, рәхмәтләр әйтеп калдылар. +Ниһаять, Норберт китә... китә... китте. +Хәзер, Норберттан котылгач, әйләнмә баскычтан төшүе бик җиңел һәм рәхәт иде. Күңелдә дә рәхәт бер тынычлык хөкем сөрде. Аждаһа бүтән юк, Малфойны җәза көтә - аларның бәхетен ни генә боза алыр? +Бу сорауга җавап баскыч астында көтә иде. Коридорга чыгуга, караңгылыкта Филчның йөзе пәйда булды. +— Менә сиңа мә, - дип пышылдады ул. - Сез бәлагә тарыдыгыз ахрысы. +Алар күренмәс мантияне түбәдә калдырганнар иде. +УНБИШЕНЧЕ БҮЛЕК +Тыелган урман +Хәлләр бик начар иде. +Филч аларны аска, профессор МакГонагаллның беренче каттагы бүлмәсенә, алып төште, һәм алар, бер-берсе белән сөйләшмичә, көтеп утырдылар. Һермиона калтырый иде. Һарриның башында берсеннән берсе юк-бар акланулар, сәбәпләр, эшләгәнне яшерү турында уйлар кайный иде. Бу юлы бәладан ничек котыласын күз алдына да китерми иде ул. Аларны почмакка китереп кыстылар. Ничек шуның хәтле ахмак булып, мантияне онытып калдырырга була иде? Профессор МакГонаггал аларга йокламыйча төн уртасында мәктәп буйлап, җитмәсә, дәресләрдән тыш менергә тыелган иң биек астрономия манарасына менеп йөрергә берничек тә рөхсәт итә алмас иде. Ә Норберт белән Күренмәс мантия турында белсә, алар шундук мәктәптән китәргә әзерләнә башларлар иде. +Хәлләр моннан да начаррак була ала дип уйламаган да иде Һарри. Ялгышкан икән шул. Профессор МакГонагалл үзе белән Невиллны да алып керде. +— Һарри! - тегеләрне икесен күрүгә, кычкырып җибәрде Невилл. - Мин сезне кисәтергә дип эзләгән идем, Малфойның сезне тотам дип әйткәнен ишеттем, сезнең ажд... +Авызын япсын дип, Һарри Невиллга кисәк кенә башын селкеде, тик профессор МакГонагалл моны күреп алды. Ул менә хәзер авызыннан ут өреп чыгаргандай булып, биек гәүдәсе белән аларга таба авышты. +— Мин сезнең турында моңарчы мондый әйбер ишетсәм, берсенә дә ышанмаган булыр идем. Мистер Филч сезне астрономия манарасында булган дип әйтте. Хәзер төнге сәгать бер. Аңлатыгыз бу хәлне. +Һермиона беренче тапкыр укытучы соравына җавап бирә алмады. Ул башын иеп, катып калгандай утыра иде. +— Мин монда ни булганын аңладым ахры, - диде профессор МакГонагалл. - Аның өчен профессор булырга кирәкми. Сез Драко Малфойны йокысыннан уятып, аңа аждаһа турында ниндидер юк-бар әкият сөйләп, үзегез артыннан иярткәнсез. Аны тоттым инде. Хәзер шул әкиятегезне Лонгботтом да ишетеп, ышангач, кызык дип уйлыйсыздыр, әйеме? +Һарри Невиллның карашын эләктереп, моның дөрес түгел икәнен сүзсез генә аңлатырга тырышты, чөнки Невилл хәйран калып, үпкәләп басып торган кебек иде. Мескен, пешмәгән Невилл... Кисәтер өчен аларны караңгыда эзләп табу аңа бик авырдан туры килгәнен белә иде Һарри. +— Сезнең өчен оят миңа, - дәвам итте профессор. - Бер төн эчендә дүрт укучы тәртип бозды! Моңарчы мондый хәлне ишеткәнем юк иде әле. Мисс Грейнджер, сез тәртиплерәк булып тоелган идегез. Ә сезгә, мистер Поттер, бу әйбергә караганда Гриффиндор мөһимрәктер дип уйлаган идем. Димәк, өчегезгә дә җәза биреләчәк. Әйе, сезгә дә, мистер Лонгботтом, төнлә мәктәп буйлап йөрергә бернинди дә хакыгыз юк, бигрәк тә бүгенге көндә, бик куркыныч. Һәм Гриффиндордан илле балл алыначак. +— Илле? - аһ итте Һарри. Хәзер бит инде алар соңгы квиддич уенында ул откан беренчелекне югалтачак. +— Илле балл һәрберегездән, - очлы озын борыны белән авыр сулый-сулый, әйтеп ташлады профессор МакГонагалл. +— Профессор, зинһар... +— Сез алай эшли алмыйсыз... +— Нәрсәне эшли алам яки алмыйм икәнен үзем бик яхшы беләм мин, Поттер. Ә хәзер бүлмәләрегезгә барыгыз, барыгыз да. Гриффиндор укучылары өчен моның хәтле оят булган юк иде әле миңа. +Йөз дә илле балл алынды. Моның аркасында Гриффиндор иң ахыргы урынга күчте. Шулай итеп, бер кичтә алар Гриффиндорның Йортлар ярышында җиңү өметен югалтты. Һарриның йөрәге телгәләнде. Бу хатаны ничек төзәтеп булсын хәзер? +Һарри төне буе йокламады. Ул Невиллның мендәрендә үксеп ятканын ишетеп торды. Аны юатырлык сүзләр таба алмады ул. Невилл да аның кебек үк киләсе иртәнең җитүеннән курка иде. Гриффиндорныкылар боларның нәрсә эшләгәнен белгәч, нәрсә булыр икән? +Икенче көнне Гриффиндорлар Йортның балларын күрсәтүче ком сәгатен күргәч, башта берәр хата киткәндер дип уйладылар. Ничек аларның кичәгесенә караганда йөз илле баллга әзрәк була алсын ди? Соңрак хәбәр тарала башлады: Һарри Поттер, танылган Һарри Поттер, квиддич уеннары батыры, һәм аның берничә ахмак дусты аркасында алар бөтен балларын югалтканнар икән. +Һарри, мәктәптә иң популяр һәм сокландыргыч кешеләрнең берсе булудан туктап, кинәт иң күрә алмый торганына әйләнде. Хәтта Каргатырн һәм Һаффлпаффныкылар да аннан читләште, чөнки барысының да Йортлар ярышында Слизеринның җиңелгәнен күрәсе килгән иде. Кайда гына бармасын, Һаррига, хәтта кычкырып, рәнҗетә торган сүзләр әйтеп калалар иде. Ә инде Слизеринныкылар киресенчә, ул үткәндә, чәбәкләп, сызгырып, аны мактадылар: "Рәхмәт, Поттер, ярый син бар әле!" +Бары тик Рон гына аның яклы иде. +— Бер-ике атнадан онытачак аны барысы да. Әнә Фред һәм Джордж монда килгәннән бирле күпме балл югалттылар, аларны кеше барыбер ярата бит. +— Тик аларның берьюлы йөз дә илле балл югалтканы булмагандыр, шулаймы? - диде Һарри, башын иеп. +— Әйе, анысы шулай инде, - килеште Рон. +Кылган ялгышлыгын төзәтергә соң иде, тик моннан соң Һарри үзенә кагылмаган әйберләргә кысылмаска сүз бирде. Качып, шымчылык итеп җитәрлек йөрде инде ул. Аңа үзе өчен шул кадәр оят булды ки, ул хәтта Вуд янына барып, квиддич такымыннан китәргә сорады. +— Китәргә?! - кычкырып җибәрде Вуд. - Аннан ни файда була? Квиддичта җиңә алмасак, ничек кире кайтарырбыз без балларны? +Тик квиддичның да кызыгы бетте. Әзерлек вакытында такымда калганнар Һарри белән сөйләшми иде, ә берәр нәрсә әйтәсе булса, аңа "Эзләүче" дип кенә эндәштеләр. +Һермиона һәм Невиллга да авыр иде. Алар Һарри кебек танылган булмагач, аның хәтле үк начар түгел иде хәлләре, тик алар белән шулай ук беркем дә сөйләшмәде. Һермиона дәрестә үзенә игътибар җәлеп иттермичә, башын аска гына иеп, тыныч кына эшләп утыра башлады. +Һарри озакламый имтиханнар җиткәненә шатлана дияргә була иде. Аларга әзерләгәндә, башы бу борчуларыннан арынып торды. Рон, ул һәм Һермиона, әфсеннәр һәм төфсеннәрне ятлый-ятлый, катлаулы төнәтмәләрнең ингредиентларын, тылсым ачышлары ясалган һәм гоблиннар баш күтәргән елларны истә калдырырга тырышып, төнгә хәтле үзләре генә әзерләнеп утырдылар. +Соңрак, имтиханнар башланырга бер атна калгач, Һарриның үзенә кагылмаган эшләргә кысылмаска дип биргән сүзе көтелмәгән сынауга очрады. Бер көнне үзе генә китапханәдән кайтып килгәндә, ул күрше бүлмәдә кемнеңдер шыңшыганын ишетте. Аңа таба килә торгач, ул Квиреллның тавышын танып алды. +— Юк-юк... Зинһар, кирәкми яңадан... +Кемнәндер аңа куркыныч янаган сыман иде. Һарри якынрак килде. +— Ярар...ярар... - Квиреллның үксегәне ишетелде. +Шул арада, чалмасын рәтли-рәтли, Квирелл бүлмәдән очып чыкты. Йөзе агарган, үзе еларлык хәлгә җиткән иде. Ул күздән югалды. Һарри аңа күренмәдем дип уйлады. Ул аның атлаган тавышы тынганын көтеп торды да, бүлмәгә кереп карады. Ул буш булып чыкты, тик икенче башында ишек яртылаш ачык иде. Һарри аңа таба бара башлаган иде дә, тик кысылмау турында үзенә биргән сүзе исенә төште. +Әмма әле генә бүлмәдән Снейп чыгып киткәнен белә иде ул, моның шулай икәненә унике Фәлсәфәче ташын куеп бәхәсләшер иде ул. Һарри әле генә ишеткәннәрдән чыгып, Снейп сөенә-сөенә киткәндер дип уйлады, чөнки Квирелл бөтенләй сыгылып төшкән иде ахры. +Һарри китапханәгә кире килде. Һермиона Ронны астрономиядән тикшерә иде. Һарри аларга ишеткәннәре турында сөйләп бирде. +— Снейп эшләгән аны алайса!- диде Рон. - Квирелл аңа Караңгы көчләргә каршы әфсенне ничек бетерәсен әйткән булса... +— Йомшаккай бар бит әле анда, - диде Һермиона. +— Бәлки Снейп Һагридтан сорамыйча да аның яныннан ничек үтәсен белгәндер, - Меңләгән китапларга карый-карый, сүзен дәвам итте Рон. - Менә әйтте диярсез, өч башлы эт яныннан ничек үтәсен аңлаткан китап булырга тиеш монда. Я, нишлибез инде хәзер, Һарри? +Ронның күзләрендә маҗаралар уты яңадан яна башлады, тик Һермиона Һаррига хәтле җавап биреп өлгерде. +— Дамблдор янына барырга кирәк. Әллә кайчан шулай эшлисе булган. Үзебез тагын берәр нәрсә эшләсәк, чынлап та куып чыгарачаклар безне. +— Дәлилләр юк шул безнең! - диде Һарри. - Квирелл да безне якламаячак, ул курка. Снейпка тролльнең Һэллоуинга ничек килеп эләккәнен белмим, мин өченче катка якын да түгел идем дип әйтү җитәчәк. Кемгә ышанырлар дип уйлыйсыз: аңамы, безгәме? Безнең аны яратмавыбыз барысына да билгеле инде, аны эштән алсыннар өчен уйлап чыгарганнар болар моны дип уйлаячак Дамблдор. Филч безгә булышмаячак, бигрәк тә үзенең сәламәтлегенә куркыныч янаса. Җитмәсә, ул Снейп белән дус та әле, һәм күбрәк укучыларны куып чыгарсалар, әйбәтрәк аңа. Аннан истә тотыгыз, безнең Йомшаккай һәм таш турында белүебезне сизмәсеннәр. Бик күпне аңлатырга туры киләчәк аннары. +Һермиона килеште, ә Рон - юк. +— Тагын бераз гына шымчылык итсәк? +— Юк, - өздереп әйтте Һарри. - Җитәрлек шымчыландык инде. +Ул Юпитер харитасын үзенә таба тартты да, аның иярченнәренең исемнәрен өйрәнә башлады. +*** +Киләсе иртәне ашау өстәлендә Һарри, Һермиона һәм Невиллга хатлар килде. Барысында да бер үк язу: +Җәзагызны бүген кичке сәгать унбердә үтәячәксез. Мистер Филч сезне Керү +һоллында көтәчәк. +Проф. М. МакГонагалл +Һарри, югалткан баллары өчен коты алынып йөри торгач, аларга җәза да бирелүе турында бөтенләй оныткан иде. Бу төнне әзерләнә алмагач, ул Һермионаны зарланыр дип көткән иде, тик аннан бер сүз дә чыкмады. Ул да, Һарри кебек, җәзаны тиеш дип кабул итте. +Шул кичне сәгать унбердә гомуми бүлмәдә Рон белән саубуллашып, алар Невилл белән Керү һоллына төшеп киттеләр. Филч һәм Малфой аларны анда көтә иде инде. Һарри Малфойның да җәза үтисен оныта язган иде. +— Әйдәгез, минем арттан, - диде Филч һәм, лампа белән яктыртып, аларны тышка алып чыкты. +- Икенче юлы мәктәп кагыйдәсен бозганчы, ике кат уйлаячаксыз инде, ә? - дип дәвам итте ул, авызын ерып. - Әйе... Газапланып авыр эш эшләү иң яхшы сабак инде... Кызганыч, хәзер элеккеге җәзаларны бирми башладылар... Кулларыгызны бәйләп берничә көнгә түшәмгә асып куйсаң сезне... Минем чылбырлар һаман да саклана бит әле, кирәк булса дип, майлап торам мин аларны... Ярар, киттек әйдә, йөгереп качарга уйламагыз да, үзегезгә начаррак кына булачак. +Алар караңгы бакча аша уздылар. Невилл һаман шыңшып барды. Һарри нинди җәза булыр икән дип уйлады. Бу ниндидер коточкыч әйбер булыр ахры, Филч аның хәтле сөенмәс иде. +Ай якты булса да, аны болытлар каплап алып, бөтен җирне караңгылыкка күмә барды. Алда Һагридның алачыгы тәрәзәсеннән утлар күренде. Аннары еракта кычкырган тавыш ишетелде. +— Синме ул, Филч? Әйдәгез тизрәк, башларга кирәк. +Һарриның күңеле күтәрелде; аларга Һагрид белән эшләргә туры килсә, бик начар булмаячак. Һарриның җиңел сулап куюы йөзенә чыккандыр, күрәсең, чөнки Филч болай диде: +— Син ул ахмак белән монда уйнап ятырбыз дип уйлыйсыңмы әллә? Ялгышасың, малай, сез хәзер урманга керәчәксез, һәм аннан барыгызның да исән-сау чыгуы икеле. +Моннан соң Невилл елый башлады, Малфой барган җирендә катып калды. +—Урманга?! - диде ул, тик гадәттәгечә салкын тавыш белән түгел. - Без төнлә анда керергә тиеш түгел, әллә нинди җанварлар бар бит анда - вервольфлар бар дип ишеткән идем. +Невилл Һарриның җиңенә барып ябышты, аның тыны беткән кебек булды. +— Аларга үзегез күз-колак буласыз инде, - диде Филч, сөенеп туя алмыйча. - Кагыйдә бозганчы уйлыйсы иде вервольфлар турында, шулаймы? +Аларга таба караңгыдан, киң адымнар ясый-ясый, Казыктеш белән Һагрид килеп чыкты. Ул җилкәсенә олы саплы җәясе белән укларын аскан иде. +— Ниһаять, - диде ул. - Ярты сәгать буе көттем бит инде. Бер килешме, Һарри, Һермиона? +— Алай иркәләмә син аларны, Һагрид, - салкын итеп әйтеп куйды Филч. - Җәза үтәргә килделәр бит алар монда. +— Шуңа соңга калып килдеңме? - диде Һагрид, Филчка кашын җыерып. - Юл буе үгет-нәсихәт сөйләп килгәнсеңдер инде боларга? Я, бар әйдә. Үзеңнең эшеңне үтәдең, калганын үзем карап бетерәм. +— Таң атканда киләчәкмен, - диде Филч. - Исән калганнарны алып кайтырга, - өстәде ул, ямьсез итеп карап. Аннан борылып, сарайга таба юнәлде. Караңгыда лампасы чайкалганы гына күренеп калды. +Малфой Һагридка таба карап: +— Кермим мин бу урманга, - диде. Аның тавышында булган борчылу чалымнары Һарриның күңелен күтәрде. +— Һогвартста каласың килсә, барырсың, - ачу белән җавап бирде Һагрид. — Тәртипсезлекләрең өчен җавап бирә белергә кирәк. +— Бу бит хезмәтчеләр эше, моны укучылар эшләргә тиеш түгел. Безгә я берәр нәрсә язарга кушырлар дип уйлаган идем. Әти нишләгәнне белсә... +— Беләсең килсә, Һогвартсның кагыйдәләре шушындый шул, - сукранды Һагрид. - Язарга кушырлар! Аннан ни файда ди? Я берәр файдалы эш эшлисең, я чыгып очасың инде. Әтиең сине куып чыгаруларын тели икән, бар сарайга кайт та, җыена тор. Бар! +Малфой селкенмәде. Ул Һагридка ярсулы карашы белән текәлеп торды. +— Ярар соң, - диде Һагрид. - Хәзер игътибар белән тыңлагыз, бүген төнлә эшлисе эшебез бик куркыныч, берегезнең дә бәлага очравын теләмәем. Килегез әле монда табатын. +Ул аларны урманның кырыена ук китерде. Аннан лампасын өскә күтәреп, куе кара агачлар арасына кереп югала торган тар гына бормалы сукмакка төртеп күрсәтте. Урманга карап торганда, йомшак җил аларны чәчләреннән сыйпады. +— Әнә карагыз әле, - дәвам итте Һагрид. - Җирдә ялтырап яткан теге нәрсәне күрәсезме? Көмеш төстәге әйберне? Ул сыңармөгез каны. Яраланган сыңармөгез бар монда каядыр. Бер атна эчендә икенче тапкыр булган хәл инде бу. Узган чәршәмбе бер үлгәнен таптым. Мескен җанварны безгә табарга кирәк. Бәлки коткарып та кала алырбыз. +— Ә ул сыңармөгезне яралаган нәрсә безне беренчерәк тапса? - диде Малфой, куркуын яшерә алмыйча. +— Минем белән яки Казыктеш белән булганда сезгә бернәрсә дә тимәячәк, - дип җавап бирде Һагрид. - Юлдан китә күрмәгез. Ярар, хәзер ике төркемгә бүленәбез дә, эзләре буенча төрле якка таралабыз. Каны монда бөтен җирдә күренә, кичәгедән бирле сөйрәлеп йөргән, күрәсең. +— Казыктешне үзем белән алам, - диде Малфой шундук, аның озын тешләренә карый-карый. +— Ярар, тик алдан ук әйтәм, куркак ул, - диде Һагрид. - Димәк, без Һарри һәм Һермиона белән бер якка, Драко, Невилл һәм Казыктеш икенче якка китәчәк. Ә сыңармөгезне берәребез тапса, яшел очкыннар җибәрәбез, сөйләштекме? Тылсым таякларыгызны чыгарып, бераз кабатлап алыгыз. Ярар, берәрегезгә куркыныч янаса, кызыл очкыннарны җибәрегез, без шундук килеп җитәрбез. Я, чамалап кына, әйдәгез киттек. +Урманда дөм караңгы һәм тыныч иде. Бераз эченә керә торгач, алар юл чатына килеп җиттеләр. Һарри, Һермиона һәм Һагрид сулга таба борылдылар, ә Малфой, Невилл һәм Казык теш - уңга. +Алар юлга карап, тавышсыз гына бардылар. Әле тегендә, әле монда коелган агач яфракларындагы көмеш кан тамчылары ай яктысында ялтырыйлар иде. +Һарри Һагридның борчылуын сизде. +— Бәлки вервольфлар үтерәдер ул сыңармөгезләрне? - дип сорады Һарри. +— Аның тизлеге җитмәй, - дип җавап бирде Һагрид. - Сыңармөгезне җиңел генә тотып булмай, алар сихри җан ияләре. Моңарчы берсенең дә яраланганын белмәем. +Алар мүкле агач төбе кырыеннан уздылар. Һарри су аккан тавыш ишетте, якында гына берәр инеш булгандыр. Бормалы сукмак тирәсендә һаман да сыңармөгез каны тамчылары күренә иде. +— Барысы да әйбәтме, Һермиона? - дип пышылдады Һагрид. - Борчылма, болай нык яралангач, ерак китә алмагандыр әле, аннары без... АГАЧ АРТЫНА КЕРЕГЕЗ! +Һагрид Һарри белән Һермионаны юлдан күтәреп алып, биек имән артына яшерде. Ук тартып чыгарды да, җәясенә куеп, тарттырды һәм атарга әзерләнде. Барысы да тын калды. Җирдәге яфраклар өстеннән якында гына нәрсәдер шуышып бара иде: күлмәкнең итәге җиргә сөйрәлеп барган кебек ишетелде бу. Һагрид караңгы сукмакны күзәтеп торды, аннан берничә секундтан тавыш тынды. +— Белдем бит моны, - дип мыгырданды ул. - Монда булырга тиеш булмаган бер әйбер йөри ахры. +— Вервольфмы? - дип сорады Һарри. +—Бу вервольф та, сыңармөгез дә түгел иде шул, - дип, кайгылы тавыш белән җавап бирде Һагрид. - Я, әйдәгез минем арттан, тик чамалап кына. +Алар әз генә тавыш чыкса да, колакларын шомрайтып, акрын гына атлый башлады. Кинәт, алдагы бер аланлыкта чынлап та нәрсәдер селкенде. +— Кем анда? - дип эндәште Һагрид. - Чык, күрен, миндә корал бар! +Кешеме, атмы - аланлыкка нидер килеп чыкты. Биленә хәтле кеше гәүдәсе, җирән чәчле һәм сакаллы үзе. Билдән аска таба озын көрән койрыклы аксыл-коңгырт ат гәүдәсе ялтырап тора иде. Һарри һәм Һермиона авызларын ачып карап тордылар. +— Син икән әле, Ронан, - дип җиңел сулап куйды Һагрид. - Нихәл соң? +Алга таба атлап, кентаврның кулын кысты. +— Хәерле кич, Һагрид, - дип әйтте Ронан, кайгылы калын тавышы белән. - Атмакчы идеңме әллә миңа? +— Күз-колак булмасаң, куркыныч бит, Ронан, - диде Һагрид, җәясенә суккалап. - Ниндидер кабахәт йөри урманда. Ә болары Һарри Поттер һәм Һермиона Грейнджер. Безнең мәктәп укучылары. Ә бу Ронан, иптәшләр. Ул кентавр. +— Аңладык инде, - диде Һермиона әкрен генә. +— Хәерле кич, - диде Ронан. — Укучылар, димәк? Күп укыйсызмы соң анда мәктәптә? +— Э-эм... +— Әзрәк, - куркып кына җавап бирде Һермиона. +— Әзрәк. Алай булса да ярый, - дип көрсенеп куйды Ронан. Ул башын күтәреп күктәге йолдызларга карады. - Марс якты бүген. +— Әйе, - килеште Һагрид, ул да өскә карап. - Карале, сиңа очравыбыз яхшы булды әле, Ронан, чөнки кайсыдыр сыңармөгез яраланган, берәр нәмә күрмәдеңме? +Ронан башта җавап бирмәде, өскә таба бертуктаусыз текәлеп торды да, аннан авыр сулап куйды. +— Гаепсезләр гел беренче корбан булалар инде ул, - диде. - Гасырлар буе шулай булган, һаман да шул. +— Әйе, - диде Һагрид. - Тик әйтче, нәрсә дә булса күрдеңме син, Ронан? Гадәти булмаганны? +— Марс якты бүген, - кабатлады Ронан, ә Һагрид түземлеге бетеп, аңа карап торды. - Гадәти түгел бу яктылык. +— Анысы әйе, тик мин сиңа безгә якынрак, бу тирәдә дим, - кабатлады Һагрид. - Димәк, син бер сәер әйбер дә сизмәдең? +Ронан җавап биргәнче, яңадан көттереп торды. Ниһаять, ул: +— Урман күп кенә серләрне яшергән үзендә, - диде. +Ронан артында нәрсәнеңдер селкенүе булды, Һагрид яңадан җәясен күтәрде. Ул бары тик икенче кентавр гына иде: тәне һәм чәчләре кара, Ронанга караганда кыргыйрак булып күренде монысы. +— Исәнме, Бейн, - диде Һагрид. - Бер килешме? +— Хәерле кич, Һагрид, үзең нихәл? +— Ярыйсы. Карале, әле Ронанны сораштыра идем, син бу арада берәр чит әйбер күрмәдеңме? Сыңармөгез җәрәхәтләнгән монда, белмәгән идеңме аның турында? +Бейн Ронанга таба килеп басты да, күккә карап: +— Марс якты бүген, - дип гади җавап кайтарды. +— Ишеттек инде анысын, - диде Һагрид, ачуы чыгып. - Ярар соң, берәр нәрсә күрсәгез әйтерсез инде миңа. Без киттек алайса. +Һарри һәм Һермиона Ронан белән Бейнга борылып карый-карый, аланлыктан китеп бардылар. +— Беркайчан да, - тагын ачуы чыгып әйтте Һагрид, - туры җавап алып булмай инде ул кентаврдан. Йолдызга карап тик тора. Айдан якынрак торган әйбергә исләре дә китмәй. +— Күпме алар монда? - сорады Һермиона. +— О, әз түгел инде... Күбрәк үзләре генә, җәмгыятьтән читләшеп торалар, тик минем сөйләшәсе булганда, алар һәрвакыт янга килергә әзер. Кентаврлар, алар бик акыллы, җитди... күп әйберне беләләр... сиңа аны ачып салмайлар гына. +— Башта ишеткәнебез шул кентавр булганмы икән? - диде Һарри. +— Тояк тавышы идемени ул? Юк, анысы аның шул сыңармөгезне үтергән нәрсәнеке иде, моңарчы андыйны ишеткәнем булмады. +Алар куе, караңгы агачлар арасыннан үттеләр. Һарри, тынычсызланып, һаман як-ягына карап барды. Аларны кемдер күзәтә дигән уй аның башыннан чыкмады. Җәясе белән Һагрид алар янында булгач, нык шат иде ул. Алар юлдагы бер борылышны үтте, шулвакыт Һермиона Һагридны кулыннан тотып алып: +— Һагрид! Кара! Кызыл очкыннар, калганнар бәлагә очраган! +— Икегез монда гына көтеп торыгыз! - дип кычкырды Һагрид. - Сукмактан китмәгез, артыгыздан кире килермен! +Алар аның куаклыклар арасыннан йөгергәнен, яфрак кыштырдавын гына ишетеп, куркуларыннан нишләргә белмичә, бер-берсенә текәлеп тордылар. +— Аларга тимәгәннәрдер инде шәт, име? - пышылдады Һермиона. +— Малфой өчен кайгырмыйм да, ә Невиллга берәр нәрсә булган булса... Ул монда безнең аркада бит. +Минутлар уза барды. Алар игътибар белән тыныч кына көтеп тордылар. Һарри һәрбер искән җилгә, ботаклар шыртлавына борылып карады. Нәрсә булды икән? Бүтәннәр кайда? +Ниһаять, шарт-шорт атлап Һагридның килгәне ишетелде. Малфой, Невилл һәм Казыктеш аның белән иделәр. Һагрид ачуыннан кайный иде. Малфой кызык өчен, Невиллның артыннан качып килеп, аны күтәргән. Невилл куркудан очкыннар аттырган. +— Сез икегез моның хәтле шау-шу күтәргәннән соң берәр нәрсә тота алсак ярый инде. Ярар, хәзер алмашабыз: Невилл һәм Һермиона минем белән кала, Һарри, син Казыктеш һәм бу тинтәк белән барасың. Гафу ит инде, - диде Һагрид, Һаррига пышылдап. - Сине җиңел генә куркыта алмас бу, аннары безгә эшне ахырына җиткерергә кирәк. +Шулай итеп, Һарри урман уртасына Малфой һәм Казыктеш белән кереп китте. Һаман эчкә таба керә-керә, алар инде ярты сәгать бардылар. Агачлар шулкадәр куерды ки, сукмак буенча алга таба үтеп булмый башлады диярлек. Һаррига монда кан күбәйгән кебек тоелды. Чәчрәгән тамчылары агач тамырларында күренде, әйтерсең мескен җанвар монда әйләнә-тирәдә, газапланып, бәргәләнеп йөргән. Куе имән ботаклары арасыннан Һарри алда аланлык күреп алды. +— Кара, - дип мыгырдады ул, Малфойны туктатып. +Ниндидер якты ак әйбер җирдә балкып ята иде. Алар аңа таба акрын гына якынайдылар. +Ул чыннан да сыңармөгез булып чыкты, тик инде үлгән иде. Һарриның моңарчы моннан да матуррак, әмма шул ук вакытта моңсу әйбер күргәне юк иде. Аның озын нечкә аяклары егылган килеш җайсыз итеп төрле якка сузылган, ә энҗедәй ак ялы караңгы яфраклар өстенә җәелгән иде. +Һарри аңа таба бер адым атламакчы булды, тик нидер шуышкан тавыш аны баскан урынында катып калырга мәҗбүр итте. Аланлык чигендәге куак чайкалып куйды... Аннан караңгылыктан өсте тулысынча япма белән капланган бер бәндә пәйдә булды, посып кына, шуышып килә торган ерткыч төсле якынлашты ул. Һарри, Малфой һәм Казыктеш катып калдылар. Әлеге бәндә сыңармөгезгә таба иелеп, аның тәнендәге ярага башын китерде дә, канын суыра башлады. +— А-а-а! +Малфой акырып җибәрде һәм йөгерергә тотынды, Казыктеш тә аның артыннан чапты. Ябынган бәндә башын күтәреп, Һаррига туп-туры карады: алдыннан сыңармөгез каны тама иде. Торып, бер мәлдә аның каршына килеп басты ул - Һарри куркуыннан селкенә дә алмады. +Моңарчы беркайчан да тоймаган авырту башын чәнчеп алды, аның яра эзе уттай яна иде. Күз алды караңгыланып, ул артка чигенде. Арттан тояклар тавышы килде, нәрсәдер аның өстеннән сикереп бәндәгә ташланды. +Башы авыртуына түзә алмыйча, Һарри тезенә егылды. Бер-ике минуттан гына аңына килә алды ул. Башын күтәреп карады: бәндә инде юкка чыккан, ә каршында кентавр басып тора, тик бу Ронан да, Бейн да түгел иде. Монысы яшьрәк күренде: чәче аксыл сары, гәүдәсе паломиноныкы кебек иде. +— Ничек син? - дип сорады кентавр, Һаррины аягына торгызып. +— Ярыйсы, рәхмәт. Нәрсә иде ул? +Кентавр җавап кайтармады. Күзләре гаҗәеп зәңгәр, ике тонык кына сапфир төсле иде. Ул игътибар белән Һаррига карады һәм маңгаендагы аерылып кызарып торган яра эзенә текәлеп торды. +— Син бит Поттер малай, - диде ул. - Һагрид янына кире кайтсаң, яхшы Паломино — ат төсе (масть), мондый атның гәүдәсе алтынсу-сары төстә, койрыгы белән ялы ак төстә була. рак булыр. Урманда куркыныч бу төндә, бигрәк тә синең өчен. Атланып йөри беләсеңме? Алай тизрәк булыр. +— Исемем Фиренце, - диде ул, Һарри артына менеп утырсынга алгы ягы белән иелеп. +Аланлыкның икенче ягыннан тагын тояк тавышлары яңгырады. Ронан белән Бейн, ашыга-ашыга, агачлар арасыннан атылып килеп чыктылар. +— Фиренце! - дип кычкырды Бейн. - Нишләвең бу? Кешене утырткансың аркаңа! Оятың да юк! Ат булдыңмы әллә? +— Син моның кем икәнен аңлыйсыңмы соң? - диде Фиренце. - Бу бит Поттер малай. Бу урманнан тизрәк чыкса, яхшырак булачак. +— Нәрсәләрне сөйләп бетердең инде аңа? - дип ырылдады Бейн. - Исеңдә тот, Фиренце, без күкләргә каршы килмәскә сүз бирдек. Планеталар күчешеннән аңламадыңмыни син ни буласын? +Ронан ачуы белән җиргә типте. +— Фиренце яхшы булсын дип тырыша бит инде, - диде ул кайгылы тавышы белән. +Бейн арткы аяклары белән тибеп куйды. +— Яхшы булсын дип?! Безгә аннан нәрсә ди? Алдан ни әйтелгән, шул гына борчырга тиеш безне! Урманда адашкан кешеләр артыннан ишәк кебек чабып йөрү безнең эш түгел! +Фиренце ачуыннан алгы аяклары белән күтәрелде, Һарри аның җилкәсенә чак кына тотынып калды. +— Әнә сыңармөгезне күрмисеңмени? - Фиренце Бейнга үкерде. - Аның нишләп үтерелгәнен аңламыйсыңмы? Ул серне планеталар ачып салмадылармы сиңа? Бу урманда яшеренүче бәндәгә каршы чыгам мин, Бейн, әйе, кирәк булса, кешеләр белән бергә. +Шуннан Фиренце тиз генә борылды да, Ронан белән Бейнны артларында калдырып, аркасына ябышкан Һарри белән чабып китте. +Һарри ни булганын аңламады. +— Нигә Бейн шулай ачулы иде? - дип сорады ул. - Сез мине нәрсәдән коткардыгыз булып чыкты инде? +Фиренце әкренәйде, Һаррига ботаклар бәрелмәсен өчен, башын аска иергә кушты да, сорауга барыбер җавап бирмәде. Алар озак кына сөйләшмичә бардылар, Һарри Фиренценың аның белән сөйләшәсе килмидер дип уйлады. Агачлар куерак үскән урынга җиткәч, Фиренце кинәт туктады. +— Һарри Поттер, сез сыңармөгез каны ни өчен кирәк икәнен беләсезме? +— Юк, - диде Һарри, бу сораудан аптырашта калып. - Без төнәтмәләрдә аның мөгезен һәм койрык төкләрен генә кулландык. +— Сыңармөгезне үтерү — коточкыч гамәл ул, - диде Фиренце. - Бүтән чарасы калмаган кеше генә мондый җинаятькә бара ала. Үлемгә әз генә калганда да, сыңармөгез каны терелтә ала, тик моның өчен җавап бирергә туры киләчәк. Гаепсез саф җан иясен үзенең тормышын саклар өчен үтергән кеше ирене белән аның канына тиюгә, ярым үлегә әверелә һәм ләгънәтле тормышка аяк баса. +Һарри Фиренценың ай яктысында көмеш төс белән ялтыраган муенына карап торды. +— Кайсы башсыз бәндә булыр икән бу? - дип куйды Һарри. - Алай яшәгәнче, үлсәң яхшырак бит инде? +— Анысы шулай, - килеште Фиренце. - Тик әгәр дә ул исән калыр өчен тагын нидер эчсә, ул аның бөтен көчен һәм кодрәтен кире кайтарачак һәм шулай ук аны үлемсез итәчәк... Мистер Поттер, сез хәзерге вакытта мәктәптә ни яшерелгәнен беләсезме? +— Фәлсәфәче ташы! Әйе бит инде, Тере суы! Тик мин аңламыйм, кемгә... +— Еллар буе көч-куәтен кайтарырга теләп, яшәргә омтылган һәм уңайлы очракны көткән берәр кешене белмисезмени? +Һарриның йөрәген тимер йодрык белән кысып алгандай булды. Һагридның аларга беренче очрашкан кичне әйткән сүзләре яңадан ишетелгән төсле булды: "Кайберәүләр аны үлгән диләр. Әкият, миңа калса. Үләр өчен кеше булырга кирәк, анда кеше әсәре калды микән?" +— Сезнеңчә, - авырлык белән әйтте Һарри. - моны эшләгән кеше Вол... +— Һарри! Һарри, барсы да әйбәтме синең белән? +Һермиона, сукмак буйлап аларга таба йөгереп, ә Һагрид аның артыннан кызу-кызу атлап, киләләр иде. +— Барысы да әйбәт, - дип җавап бирде Һарри, аңына һаман килеп бетә алмыйча. - Сыңармөгез үлгән, Һагрид, ул әнә тегендә арттагы аланлыкта. +Һагрид тизрәк сыңармөгезне карарга ашыкты. +— Миңа инде китәргә вакыт, - дип мыгырдады Фиренце. - Сиңа хәзер беркем дә тимәс. +Һарри аның өстеннән төште. +— Уңышлар, Һарри Поттер, - диде Фиренце. - Элек тә шулай планеталар күчешен ялгыш итеп укыган бар иде, хәтта кентавр булып та. Тагын шул хәл кабатлангандыр. +Ул борылды да, калтырап торган Һаррины артта калдырып, кире урман эченә чапты. +*** +Рон, аларның кайтканын көтеп, Уртак бүлмәдә караңгыда йоклап киткән. Һарри аны уятырга дип селкегәндә, ул квиддич турында нидер кычкырып, саташты һәм уянды. Берничә секундтан, Һарри белән Һермиона аңа урманда булганнарны сөйли башлагач, аның күзләре шакмак булды. +Һарри урынында утырып тора алмады. Камин каршында арлы-бирле йөренде. +— Снейп ташны Волдеморт өчен алмакчы була... Ә Волдеморт аны урманда көтеп тора... Ә без аны бай буласы килгәнгә дип йөри идек... +— Әйтмә әле һаман исемен! - куркып пышылдады Рон. Волдеморт аларны ишетә ала дип уйлый иде ул. +Һарри тыңламады. +— Фиренце мине коткарды, әмма аңа моны эшләргә ярамаган... Бейн котырынды... Ул планеталар әйткәнгә каршы килгән очракта ни буласы турында сөйләде... Аларга карап, Волдемортның килүе турында белергә була икән... Бейнның Волдемортка мине үтерергә бирәсе иде дип әйтәсе килде... Моны йолдызлардан укыгандыр, күрәсең. +— Исемен әйтүеннән туктыйсыңмы син, юкмы?! - кабатлады Рон. +— Димәк, хәзер Снейпның ташны урлаганын гына көтәсе калды, - дип дәвам итте Һарри, дәртләнеп. - Аннары Волдеморт килеп, мине бетереп тә атачак... Ярар, Бейнның күңеле булыр аннан. +Һермиона коты очып утырды, тик ул, аны тынычландырырга теләп: +— Һарри, барысы да Үзең-Беләсең-Кем бары тик Дамблдордан гына курка диләр. Дамблдор безнең янда булганда, Үзең-Беләсең-Кем сиңа тия алмас. Аннары кентаврлар дөрес әйбер сөйли дип кем әйтте? Бу миңа бөтенләй уйлап чыгарылган әйбер кебек тоела. Әнә профессор МакГонагалл да аны тылсым белеменең төгәл булмаган тармагы дип әйтте. +Алар сөйләшеп утырганда, тышта яктыра башлады. Йокларга барганда, тамаклары карлыгып бетеп, алар нык арыган иде. Тик көтелмәгән әйберләр әле дәвам итте. +Һарри юрганын ачуга, урынында матур итеп кенә төреп куелган Күренмәс мантияне тапты. Аңа язу беркетелгән иде: +Кирәк була калса. +УНАЛТЫНЧЫ БҮЛЕК +Идән астына +Еллар узгач, Һарри бу көннәрдә имтиханнарын ничек тапшырганын үзе дә искә төшерә алмады, чөнки ул һәркөнне Волдемортның ишекне бәреп керүен көтә иде. Әмма көн артыннан көн үтә торды һәм Мамыккайның теге бикле ишек артында исән-сау утыруы көн кебек ачык иде. +Һогвартста әлсерәткеч бер кызулык хакимлек итә иде, бигрәк тә язма имтиханнар бара торган сыйныф бүлмәләрендә. Имтихан өчен һәрбер укучыга, күчермәсеннәр дип, махсус әфсенләнгән каләмнәр бирделәр. +Алар имтиханнарын ярыйсы гына биреп чыктылар. Профессор Флитвик аларны берәм-берәм үз янына дәште һәм ананасны тактада биетә алуларын тикшерде. Профессор МакГонагалл тычканнан тәмәке савыты ясауларын күзәтте, билгеләрне дә әлеге тәмәке савытларының никадәр матур булуына карап бәяләде, мыеклылары очраса, аларны һич кызганмый тотып кына атты. Снейп, болай да барысын куркытуы һәм борчуга салуы өстенә, Оныттыру төнәтмәсен ясаганда әле артларыннан тикшереп, тыкшынып йөрде. +Һарри теге вакытта урманга барганнан соң авырта башлаган яра эзенә игътибар бирмәскә тырышты. Невилл Һарриның имтиханны начар бирүен аның төнлә борчылып һәм авыр йоклавында күрде, әмма чынлыкта Һарри янәдән теге коточкыч төшен күрә башлады. Хәзер ул төш тагын да куркынычрак иде, чөнки ул кан тамып торган киемле кешене дә күрә иде. +Бәлки, Һарри урманда күргәннәрне күрмәгәнгә микән, әллә инде маңгайларында уттай янып торган яра-җәрәхәтләре булмагангамы, Рон белән Һермиона, Таш турында Һарри сыман бик борчылмадылар төсле. Волдеморт турындагы уй аларны бик каты гына куркытты, әмма ул аларның төшенә кермәгәнлектән, өстәвенә, имтиханга дәресләрне кабатлап, бик мәшгуль булганлыктан, алар Снейпның яки башка берәр кешенең нәрсә эшләргә җыенуы турында уйлап та карамадылар. +Аларның соңгы имтиханнары тылсым тарихыннан иде. Үзеннән-үзе болгатыла торган казаннарны уйлап тапкан карт тылсымчылар турында сорауларга бер сәгать җавап биргәч, алар шунда ук ирекле булачак, аларны искиткеч рәхәт ял атнасы көтә иде. Профессор Бинсның өрәге каурыйларны куярга һәм пергаментларны төрергә кушкач, Һарри башкалар белән бергә сөенмичә булдыралмады. +— Бу мин уйлаганнан да җиңелрәк булып чыкты бит әле, - диде Һермиона, кояш нурлары балкыган ишек алдына чыккан төркемгә кушылгач. - Миңа 1637 елгы Вервольфлар Канунын да, Тиктормас Эльфрик фетнәсен дә өйрәнәсе калмаган. +Һермиона инде тапшырган имтихан сорауларын яңадан бер карап сөйләп чыгарга ярата торган иде, әмма Ронның күңеленә бу эш ятмады, аның хәтта күңеле болгана башлады, һәм алар таудан күл буена аска таба төштеләр дә, зур агач төбенә килеп утырдылар. Бертуган Уизлиләр белән Ли Джордан җылы сайлыкта яткан үтә дә зур кальмарның капшавычларын кытыклап уйныйлар иде. +— Башка ятлыйсы-кабатлыйсы нәрсәләр юк, - дип шатланды Рон, үләнгә сузылып ятып. - Елмай инде, Һарри, ничек начар язганыбызны белгәнче әле бер атна борчыласы юк ич. +Һарри үзенең маңгаен капшап куйды. +— Менә белсәм иде моның ни аңлатканын, - диде ул усал гына. - Минем ярамның моңарчы да борчыганы булды, әмма бу кадәр еш түгел. +— Мадам Помфри янына бар, - дип тәкъдим итте Һермиона. +— Мин авыру түгел, - диде Һарри. - Минемчә, бу кисәтү... Бу хәвеф-хәтәр билгесе. +Әмма Ронны бу да борчый алмады, чөнки көн бик эссе иде. +— Һарри, тынычлан, Һермиона дөрес әйтә, Таш Дамблдор янында булганда куркыныч юк. Һәрхәлдә, безнең Снейпка каршы, аның Мамыккай яныннан узганлыгына, бернинди дәлилләребез дә юк. Ул инде бер аяксыз кала язды, икенче тапкыр этләр яныннан узарга ул батырчылык итмәс. Һагрид Дамблдорга зыян салганчы, Невилл Англия такымы өчен квиддич уйнар. +Һарри башын селкеп куйды, әмма аның уена ул нидер эшләргә оныткан сыман уйлар килде. Ниндидер әһәмиятле эш иде бу. +Үзенең уйларына ачыклык кертергә җыенган арада, Һермиона: +— Бу бары тик имтиханнар аркасында гына. Мин үзем дә узган төнне әллә ниләр белән саташып беттем, әмма без инде барын да башкарып чыктык. Борчылыр урын юк, - диде. +Һарри, күңеле белән сизгән нәрсәнең уку белән бәйле булмаганында шикләнми иде. Ул ябалакларның җәйрәп яткан зәңгәр күк аша, томшыкларына нидер кабып, мәктәп ягына таба очып киткәннәрен күреп алды. Аңа бердәнбер хатлар җибәрүче Һагрид кына иде. Ул һичкайчан да Дамблдорга хыянәт итмәс, беркемгә дә Мамыккай яныннан ничек үтәргә кирәклеген дә әйтмиячәк иде. Һичкайчан... беркемгә дә... әмма... +Һарри кисәк аягүрә басты. +— Син кая киттең? - дип сорады йокымсырап яткан Рон. +— Минем башыма бер уй килде, - җавап бирде Һарри, агарынып китеп. Безгә Һагрид янына барып, аны тизрәк күрергә кирәк. Хәзер үк! +— Ник? - диде Һермиона, Һарридан артта калмаска тырышып. +— Сезгә берни дә сәер тоелмыймы? - дип сорады Һарри, үлән баскан сөзәк ярдан өскә үрмәләп. - Һагридның иң зур хыялы - аждаһалы булу. Һәм бер көнне кесәсенә аждаһа йомыркасы салган бер юлчы барлыкка килә. Күпме кеше кануннарга каршы килгән аждаһа йомыркасы турында хыяллана, ә? Менә бит бәхетлеләр, аларга нәкъ Һагрид очраган. Ник моңарчы мин моны аңламадым икән? +— Син ни сөйлисең, Һарри? - сорады Рон, әмма ишегалдыннан урманга таба йөгерүче Һарри берни дә җавап бирмәде. +Һагрид үз өендәге кәнәфидә, чалбар балагы белән күлмәк җиңен сызганган килеш, бер зур табакка борчак атып утыра иде. +— Нәмә хәлләр? - диде ул елмаеп. Имтиханнарыгызны тапшырып бетердегезме? Берәр нәмә эчәсезме? Вакытыгыз бардыр бит? +— Әйе, зинһар, - диде Рон. Һарри аның яныннан узды да: +— Юк, без ашыгабыз. Һагрид, минем сиңа соравым бар. Норбертны отып алган төнне хәтерлисеңме? Синең белән кәрт суккан юлчының кыяфәте нинди иде? +— Белмим шул, - диде Һагрид тартынып кына. - Ул никтер плащын салмаган да иде. +Ул өчесенең дә аңа сәерсенеп карап торганын күрде дә, кашларын күтәреп: +— Аптырарлык түгел инде бу, авылның теге очында "Кабан башы" дигән пабта төрле халык йөри. Бәлки, ул аждаһалар сатучы булгандыр. Мин аның чыраен күрмәдем, ул плащын салмады. +Һарри борчаклы табак янына килеп утырды. +— Һагрид, ни турында сөйләштегез аның белән? Һогвартс турында берәр нәрсә сөйләдеңме аңа? +— Ни уйлап таптыгыз инде тагын? - диде Һагрид һәм, маңгаен җыерып, уйга батты. - Әйе... Мин аңа үземнең монда урманчы булганлыгымны әйттем. Ул минем нинди төр җанварлар асрап караганлыгым турында сорашты... Һәм мин аңа әйттем... Әйттем.. Үз аҗдаһамны булдырырга теләгәнемне әйттем. Һәм аннан... Мин бик яхшы искә төшерә алмаем бу төнне, ул мине гел эчертеп торды... Хәзер искә төшереп караем... Ул миңа анда аждаһа йомыркасы барлыгын әйтте, һәм без кәрт суктык... Ул аждаһаны карап үстерү көчемнән киләме-юкмы дип кызыксынды... Һәм мин аңа Мамыккайдан соң, аждаһаны гына карый алачакмын дидем... +— Һәм ул? Ул Мамыккай белән кызыксындымы? - дип сорады Һарри, тавышын бераз тыныч итеп чыгарырга тырышып. +— Әйе инде. Өч башлы этләр күп очрамай ул, хәтта Һогвартста да. Соң, миңа аңа әйттем инде, мәйтәм, тынычландыра белсәң, Мамыккайдан да иркәрәк җан юк, бераз музыка уйнат та, ул шунда ук йокыга китә... +Һагрид куркыныч тулы күзләрне күрде: +— Мин артыгын әйтеп ташладым! Онытыгыз мин нәмә әйткәнне! Һәй, кая киттегез! +Һарри, Рон һәм Һермиона, бакча һәм ишегалды белән чагыштырганда бик салкын һәм караңгы булып күренгән Керү һоллына килеп җиткәнче, бер сүз дә дәшмәделәр. +— Без Дамблдор янына барырга тиеш, - дип, сүз башлады Һарри. - Һагрид теге юлчыга Мамыккайны ничек үтеп булганын әйткән, ә кием астында Снейп та, Волдеморт үзе дә булган булырга мөмкин. Бәлки, чыннан да, Һагрид эчкәннән соң, аннан сүз тартып алуы кыен булмагандыр. Әмма мин Дамблдор безгә ышаныр дип өметләнеп калам. Фиренц да, Бэйн аны туктатмаса, безнең яклы булыр. Дамблдорның бүлмәсе кая? +Алар, дөрес якны күрсәтүче ниндидер тамганың барлыкка килгәнен көтеп торган төсле, бер-берсенә карашып тордылар. Алар Дамблдорның кайсы якта яшәгәнлеген дә, бу турыда аларга әйтердәй кешене дә белмиләр иде. +— Без моны эшләргә тиеш... - дип сүзен башлаган Һарриның тавышы кисәк кенә бар һоллга таралды. +- Сез өчегез дә монда нишлисез? +Бу кулларына китап өеме тоткан профессор МакГонагалл иде. +— Без профессор Дамблдорны күрергә телибез, - Рон һәм Һарри көткәннән күпкә кыюрак итеп җавап бирде Һермиона. +— Профессор Дамблдорны эзлисезме? - дип кабатлап сорады профессор МакГонагалл. - Нигә әле ул? +Һарри йотлыгып калды - хәзер ни булыр? +— Бу үзенә күрә бер сер, - диде ул, әмма шунда ук ник әйткәненә үкенде, чөнки профессор МакГонагаллның ачуы кайный башлады.. +— Профессор Дамблдор ун минут элек кенә юлга чыкты, - диде ул салкын тавыш белән. - Аңа Тылсым министрлыгыннан ашыгыч ябалак килде һәм ул кичекмәстән Лондонга китте. +— Ул китте? - дип сорады Һарри бик борчылып. - Хәзерме? +— Профессор Дамблдор бөек тылсымчы, шуңа аның вакыты бик аз. +— Әмма бу бик мөһим эш! +— Ягъни Тылсым министрлыгыннан да мөһимрәк эш димәкче буласызмы, Поттер? +—Тыңлагыз, - диде Һарри, куркуын җилгә ташлап. - Профессор, бу Фәлсәфәче Ташы турында. +Профессор МакГонагалл ни генә ишетергә өметләнсә дә, бу ул сүзләр түгел иде. Кулына тоткан китаплары, шап итеп идәнгә килеп төштеләр, әмма ул аларны күтәреп алырга ашыкмады. +— Сез моны кайдан белдегез? - дип чыркылдады ул. +— Профессор, минем уйлавымча... Мин беләм... Сн... - ягъни берәү ташны урларга җыена. Миңа профессор Дамблдор белән сөйләшергә кирәк. +МакГонагалл аңа шик һәм ышанмау катышкан караш белән карады. +— Профессор Дамблдор иртәгә булачак, - диде ул ниһаять. Таш турында сез каян белеп алгансыздыр, анысы миңа ачык түгел, әмма ул бик яхшы итеп яшерелгән һәм көчле сак астында, шунлыктан аңа беркем дә тия алмый. +— Тик профессор... +— Поттер, мин үземнең ни сөйләгәнемне бик яхшы беләм, - диде ул кырт кисеп. Ул, аска иелеп, китапларын җыеп алды. - Мин сезгә тышка чыгарга һәм кояш астында күңел ачырга тәкъдим итәм. +Әмма алар аны тыңламадылар. +— Бу бүген булачак, - диде Һарри, Профессор МакГонагаллның колагы ишетмәслек җиргә киткәненә төшенгәч. - Снейп бүген үк идәндәге ишек аркылы Фәлсәфәче Ташын алырга керәчәк. Ул үзенә барлык кирәкле мәгълүматны да җыйган, һәм Дамблдорга да министрлык исеменнән хатны ул үзе җибәрткән дип ышанам. +— Әмма без ни эшли алабыз соң? +Һермиона ахылдап куйды, Һарри һәм Рон артка борылып карады. Карасалар, Снейп басып тора. +— Хәерле көн, - диде ул тыныч кына. +Алар Снейпка карап текәлделәр. +— Сез көндез монда йөрергә тиеш түгелсез, - диде ул, ямьсез кыек елмаю белән. +— Без, без... - диде Һарри, ни әйтергә дә белмичә. +— Сезгә саграк кыланырга кирәк. Монда күбрәк әйләнгәләп йөрсәгез, башкалар шикләнә башлар. Ә Гриффиндорларның тагын балл югалтасы килмәс, шулай бит? +Һарри кызарып чыкты. Алар өчәүләп урамга чыгып китү ягын карадылар, әмма Снейп аларга дәште. +— Поттер, белеп торыгыз - бүтән бернинди дә төнге йөрүләр булмасын, юк исә, мин шәхсән үзем сезне куып чыгару мәсьәләсен кайгыртачакмын. Хәерле көннәр сезгә! +Һәм ул укытучылар бүлмәсенә юнәлде. +Таш баскычтан менеп барышлый, Һарри башкаларга таба борылды +— Дөрес, менә нишләргә тиеш без хәзер! - дип пышылдады ул ашыгыч рәвештә. - Беребез Снейпны күзләп торырга тиеш. Һермиона, моны синнән дә яхшырак эшләүче булмас. +— Нигә мин? +— Көн кебек ачык бит инде барысы! - диде Рон. - Син профессор Флитвикны көтеп торган булып кылана аласың. - Һәм ул нечкә тавыш белән сөйли башлады. - О, профессор Флитвик, мин шулкадәр борчыламын, белсәгез иде! Минем уйлавымча, мин ундүртенче б соравында хата җибәрдем бугай... +— Авызыңны яп! - диде Һермиона ачулы итеп. Ахыр чиктә ул Снейп артыннан сагалап торырга ризалыгын бирде. +— Безгә өченче катта калсак яхшырак булыр, - Һарри Ронга. - Әйдә. +Әмма алар корган планнарын тормышка ашыра алмадылар. Ишеккә якынлашырга да өлгермәделәр, профессор МакГонагалл аларны ачуланып туктатты. Һәм, үзен тыя алмыйча: +— Күрәсең, меңләгән әфсен аша узу сезнең яннан үтүгә караганда җиңелрәк дип беләсез бугай! - дип котыра башлады. - Әгәр монда якынлашканыгызны күреп яки ишетеп алсам, Гриффиндордан тагын 50 баллны алып ташлыйм! Әйе, Уизли, үз Йортым, Гриффиндорымнан ук! +Һарри белән Рон бүлмәләренә кире кайттылар. Һарри "Әле ярый Һермиона булса да Снейпны күзәтә", - дип әйтеп бетерергә дә өлгермәде, бүлмәгә Һермиона килеп керде. +— Һарри, миңа бик кызганыч, - дип зарлана башлады ул. - Снейп чыкты, анда нишләгәнемне сорады. Мин ни әйтергә белмәгәнлектән, профессор Флитвикны көтәм дидем. Ә Снейп, аның үзен минем янга җибәрер өчен, каядыр китеп барды. +— Шулай булгач, бу дөрес түгелмени инде? - диде Һарри. +Ике дусты да аңа карады. Аның йөзе агарган, ә күзләре ялтырый башлаган иде. +— Мин бүген кич барып, ташны беренче булып эләктерергә тырышачакмын. +— Син тилердеңме әллә? - диде Рон. +— Син моны эшли алмыйсың! - дип кычкырды Һермиона. - Профессор МакГонагалл белән Снейпның ни әйткәнен ишетмәдең мәллә? Сине мәктәптән куачаклар! +— ШУННАН НИ! - дип кычкырды Һарри. - Ник сез аңламыйсыз соң, әгәр дә Снейп ташны үзенеке итсә, Волдеморт кире кайтачак! Алар Һогвартсны кулларына төшереп, безнең барыбызны да куып чыгарачаклары көн кебек ачык бит. Ә безнең мәктәптән Караңгы көчләр сәнгате мәктәбе ясаячаклар. Балларны югалту хәзер ул кадәр мөһим түгел, аңлыйсызмы сез? Гриффиндор Кадәхне җиңә калса да, ул безне болай гына ташлап китәр дип уйлыйсызмы? Әгәр дә мине, Ташны тапканчы тота калсалар, миңа Дурсльләргә кире кайтып, Волдемортны көтәсе генә калачак. Мин беркайчан да кара көчләр ягына чыкмаячакмын! Мин, сез каршы чыксагыз да, теге ишек аша узачакмын. Волдеморт минем әти-әниемне үтергән, сез моны булса да хәтерлисезме? +Ул дусларына күз ташлады. +— Әйе, син хаклы, Һарри, - диде Һермиона, тыныч тавыш белән. +— Мин Күренмәс мантияне киячәкмен, - диде Һарри. - Аны кире кайтару зур бәхет булды әле. +— Әмма без өчебез дә ул мантиягә сыярбызмы? +— Өчебез дә? +— Синең берүзеңне җибәрер идек дип уйладыңмы? - диде Рон. +— Әлбәттә юк, - дип өстәде Һермиона. - Ничек уйлыйсыз, таш артыннан киткәнче мин китапларымны актарып чыгарга өлгерермен микән? Бәлки берәр файдалы әфсен табып чыгарырмын. +— Әмма безне тапсалар, мине дә, сезнең икегезне дә моннан куачаклар. +— Кумаячаклар. Әгәр мин ярдәм итә калсам, - диде Һермиона. - Флитвик имтиханнарда 112 балл җыйганлыгымны әйтте. Шунлыктан алар мине беркая да кумаячак. +*** +Көндезге аштан соң, алар өчесе дә, борчулы килеш, Уртак бүлмәдә утырдылар. Беркем дә аларны борчымады: гриффиндорлыларның берсе дә Һаррига бер сүз дә әйтмәде. Бу аның әлеге вакыйгага исе китмәгән беренче көне иде. Һермиона үзенең дәфтәрен актарды, юлларында каршы очрарга мөмкин булган әфсеннәрне табарга тырышты. Һарри белән Рон да күп сөйләшмәделәр. Алар икесе дә төнге сәяхәт турында баш ватып утыралар иде. Әкренләп көн кичкә авышты, бүлмәдә кешеләр дә азаеп, алардан башка беркем дә калмас булды. +— Мантияне алырга кирәк, - диде Рон, Ли Джордан салмак кына иснәнеп чыгып киткәннән соң. +Һарри баскыч буйлап үзенең караңгы бүлмәсенә менеп китте. Ул мантиясен тартып чыгарды, шунда аның күзе Раштуа бәйрәменә Һагрид бүләк иткән флейтага төште. Ул аны, бәлки кирәге чыгар дип, кесәсенә салып куйды. Бүлмәдән тиз генә башкалар янына чыгып чапты. +— Безгә мантияне хәзер монда ук киеп карарга кирәк. Бәлки ул безнең өчебезне дә сыйдырмас? Гәүдәсез атлап йөргән аякны күрсәләр... +— Нишлисез сез монда? - диде бер тавыш почмактан. +Кәнәфи артыннан Невилл килеп чыкты. Аның кулында, күрәсең, тагын бер кат кача язган бакасы Тревор иде. +— Берни түгел, Невилл, берни дә, - дип кабатлады Һарри, һәм тиз генә мантиясен артына яшерде. +Невилл аларның гаепле йөзләренә карады да: +— Сез тагын ни эшләргә уйлап йөрисез? - диде ул. +— Юк, юк, юк, - диде Һермиона, - без түгел, юк... Ә син ник йокларга менмисең, Невилл? +Һарри маятниклы дивар сәгатенә карап куйды. Аларның торган саен вакытлары азая иде. Ә Снейп, Мамыккайны йоклатып, күптән үз эшен башкаргандыр да инде бәлки. +— Сез беркая да китә алмыйсыз! - диде Невилл. - Сезне тагын бер тапкыр тотып алачаклар һәм Гриффиндорның тагын да күбрәк кисәтүләре булачак. +— Син аңламыйсың, - диде Һарри. - Бу бик мөһим мәсьәлә. +Әмма Невилл нидер эшләргә җыенган сыман кымшана башлады. +— Мин сезгә моны эшләргә ирек бирмәячәкмен! - диде ул, һәм рәсемдәге тишекне гәүдәсе белән каплап куйды. - Мин... мин синең белән сугышачакмын! +— Невилл! - дип кычкырды Рон, - аңгырага салынмыйча яхшы чакта кит моннан. +— Мине аңгыра димәгез! - диде Невилл. - Сез тагын кагыйдәләрне бозарга тиеш түгел! Моны сез миңа үзегез әйттегез, юкса! +— Әйе, ләкин бу безгә кагылмый, - диде Рон ачуын баса төшеп. - Невилл, син хәзер үзеңнең ни эшләгәнеңне үзең аңлап бетермисең. +Невилл бер адым алга атлады һәм кулындагы бакасын идәнгә ташлады. Тегесе шундук каядыр сикереп качты. +— Әйдә, сугып кара миңа! - диде ул, җиңнәрен сызганып. - Мин әзер! +Һарри Һермионага карады. +— Берәр нәрсә эшләт, зинһар! - диде ул борчылып. +Һермиона алга таба атлады. +— Невилл, - диде ул. - Мин бик тә, бик тә үкенәм һәм синнән гафу үтенәм. +Ул таягын күтәрде. +— Петрификус Тоталус! - дип кычкырды ул, Невиллга төртеп. +Невиллның куллары яннарына терәлде, аяклары бергә кушылды, бар тәне катты. Ул бераз чайкалды да, баскан урыннан йөзе белән идәнгә дөпелдәп килеп капланды. Аның теш казналары ябышты һәм сөйләшмәс булды. Бары тик күзләре генә, куркуын чагылдырып, төрле якка йөгерешәләр иде. +— Син аны нишләттең? - дип пышылдады Һарри. +— Бу гәүдәне тулысынча үз-үзенә бәйләүче тылсым нәтиҗәсе, - дип җавап кайтарды Һермиона. - Зинһар, гафу ит мине, Невилл. +— Без моны эшләргә мәҗбүр булдык, Невилл, аңлатып торырга вакыт юк, ашыгырга кирәк, - диде Һарри. +— Син соңрак аңларсың, - диде Рон, идәндә яткан Невилл аркылы атлап чыгып, Күренмәс мантияне кигән арада. +Әмма селкенми яткызып калдырылган Невилл бер дә яхшы билге түгел иде. Курыкканга куш дигәндәй, һәрбер сын Филч булып күренде, җилнең сызгыруы Пивзның һөҗүм итәргә җыенганы сыман ишетелде. +Беренче баскыч каршында алар Миссис Норрисның өстәрәк атлап барганын күрделәр. +— Әйдәгез бу юлы аны типкәлибез, - диде Рон Һаррига. +Әмма Һарри каршы килүен белдереп, башын селкеп куйды. Алар өскә таба менеп барышлый Миссис Норрис алар ягына зур күзләре белән карап алды, әмма моннан ары берни эшләмәде. +Өскә таба менгән арада, өченче катка җиткәнче, беркемне дә очрамады. Әмма ярты юлда кешеләр абынсын дип, келәмне чайкап торган Пивз күренде. +— Кем бар анда? - диде ул кинәт кенә, тегеләр аңа якынлашкач. Ул кара күзләрен кысты. - Белеп тор, мин сине күрмәсәм дә, монда булганлыгыңны сизәм. Син шәүләме, өрәкме, әллә укучы актыгымы? +Ул өскә күтәрелде һәм аларга кагылып, очып узды. Шулчак Һарриның башына бер уй килде. +— Пивз! - диде ул карлыккан тавыш белән. - Канлы Барон үзенең монда ни өчен күренми йөрүен үзе бик яхшы белә. +Шулчак Пивз һавадан җиргә чак килеп төшми калды. Ул вакытында аңга килде һәм баскычтан бер фут өстәрәк тукталды. +— Гафу итегез, канлы галиҗәнап, Барон әфәнде, сэр! - диде ул бик ялагайланып. - Бу минем хатам, минем хатам. Мин сезне үзем күрә алмадым, әлбәттә, сез бит күренмисез. Карт Пивзны нәни шаяртуы өчен гафу итегез, сэр. +— Минем монда үз эшләрем бар, - дип дәвам итте Һарри. - Шуңа күрә бу урыннан бүген читтәрәк йөр. +— Мин... Ә... Әйе, сэр, әлбәттә! Эшләрегез уңар дип өметләнәм, Барон! Сезне бүген борчымам! +Һәм ул тиз генә каядыр очып, юк булды. +— Син искиткеч, Һарри! - дип пышылдады Рон. +Берничә секундтан соң алар килеп җиттеләр: менә өченче катның коридорына илтә торган ишек, әмма ул ачылган иде инде. +— Менә, - диде Һарри тын гына. - Снейп Мамыккай яныннан узарга өлгергән. +Ачык ишекне күргәч, өч дус та алда ни булачагын уйлап куйган төсле булды. Мантия астында килеш, Һарри йөзе белән Рон һәм Һермионага таба борылды. +— Әгәр дә сезнең кире китәсегез килсә, мин сезне гаепләмим. Мантияне алып китә аласыз, ул миңа бүтән кирәк булмас. +— Исәрләнмә, - диде Рон. +— Без синең белән барабыз, - диде Һермиона. +Һарри ишекне ачты. Шыгырдаган тавышка ырылдаган авазлар кушылды. Эт аларны күрмәсә дә, өч башның өчесе дә алар ягына таба карап ырылдый иде. +— Аның аякларында нәрсә ул? - дип сорады, акрын гына пышылдап Һермиона. +— Арфага охшаган, - диде Рон. - Снейп аны шунда калдырган булырга тиеш. +— Ул уйнап туктаганнан соң, алар уяначак, - диде Һарри. - Әйдәгез, башладык. +Ул Һагридның флейтасын авызына якынайтты һәм өреп җибәрде. Әлләни яхшы көй чыкмаса да, беренче нотадан ук этнең күзләре йомыла башлады, ә Һарри чак-чак сулыш алып, уйнавын дәвам итте. Акрынлап, этнең ырылдавы басылды - ул аягүрә баскан килеш чайкала башлады, тезләренә таянды һәм, ахыр чиктә, йокыга талып, җиргә төшеп ятты. +— Уйнавыңны дәвам ит, Һарри, - диде Рон. +Алар мантияне салдылар һәм әкрен генә идәндәге ишеккә таба атладылар. +Әкәмәт зур башлар янына җиткәч, этнең кайнар һәм сасы сулышы борынга керде. +— Ишекне ача алырбыз дип уйлыйм, - диде Рон, этнең артыннан карап. - Һермиона, син беренче булып төшәсеңме? +— Юк, төшмим. +— Яхшы, - диде Рон тешләрен кысып һәм этнең аяклары аша атлап чыкты. Ул иелеп, ишекне боҗрасыннан күтәреп ачты. +— Нәрсә күрәсең анда? - дип сорады Һермиона. +— Берни дә. Монда бик караңгы һәм аска төшәргә баскыч та юк, сикерергә генә кала. +Әле һаман флейтада уйнавын дәвам иткән Һарри Ронга ишарә итте һәм үзенә төртеп күрсәтте. +— Синең беренче булып сикерәсең киләме? Син бик яхшылап уйладыңмы? - дип сорады Рон. - Никадәр тирәндер, әйтә алмыйм. Флейтаны Һермионага бир, эт йоклавын дәвам итсен. +Һарри флейтаны сузды. Тынлык урнашкач, эт ырылдап куйды һәм Һермиона уйнарга тотынды, шундук эт тә тынды. +Һарри эт аша атлады да, аска карады. Төбе юк иде сыман. +Ул тишек аша аска төшеп китте һәм кул бармакларында гына эленеп калды. Аннан Ронга карады да: +— Әгәр минем белән берәр нәрсә була калса, артымнан төшмәгез. Шундук Һедвигны Дамблдор артыннан җибәрегез. Ярыймы? +— Аңладым, - диде Рон. +— Бер минуттан күрешербез дип өметләнәм... +Һарри аска сикерде. Салкын дымлы һава аша очып, ул төште, төште, төште һәм... +ФЛАМП. Сәер һәм басынкы тавыш белән ул ниндидер йомшак әйбергә килеп төште. Ул ниндидер үсемлек өстендә утырган сыман иде. +— Монда барысы да яхшы, - дип эндәште Һарри дусларына. Монда йомшак, сикерсәгез була. +Рон шунда ук Һарри артыннан сикерде. Ул килеп төште дә, Һарри янына сузылды. +— Нәрсә бу? - аның беренче сүзләре шул булды. +— Мин белмим, төшкәндә йомшак булсын өчен үстерелгән үләндер. Һермиона, әйдә! +Ерактагы музыка тавышы тынды һәм бик каты итеп ырылдаган эт тавышлары ишетелде. Әмма Һермиона сикерергә өлгергән иде инде. +— Без мәктәптән берничә миль аста булырга тиешбез, - диде ул. +— Әле ярый бу үлән бар әле, бәхетебез, - диде Рон сөенеп. +— Бәхетебезме! - дип кычкырып җибәрде Һермиона. - Бер-берегезгә карагыз! +Ул сикереп торды да, бар көченә юеш диварга таба йөгерде. Аңа бу үләннәрдән котылу өчен зур көч куярга туры килде, чөнки алар, елан сыман сабаклар белән, аның аяк балтырын чолгап алган иде. Һарри һәм Ронга килгәндә, алар шуышкан сабакларның аякларын каты итеп бәйләп куйганнарын сизми дә калдылар. +Һермиона, үсемлек аны ныклап тотып алганчы, котыла алды һәм хәзер ике малайның сабакларны өзәргә маташуларын карап торды, әмма алар ныграк карышкан саен, үсемлек ныграк һәм тизрәк аларны бәйли торды. +— Селкенмәгез, - диде Һермиона. - Мин моның нәрсә икәнен беләм! Бу - шайтан тозагы! +— Әйе, бу үсемлекнең исемен белү безгә бик булышты! - дип кычкырды Рон, артка таба чайкала төшеп. Үсемлек аның муенына ябышты һәм буа башлады. +— Тавышланма, мин аны юк итүче әфсенне искә төшермәкче булам! +— Әйдә, тизрәк! Мин сулыш ала алмыйм! - аһ-ваһ килде Һарри. +— Шайтан тозагы, шайтан тозагы... Профессор Спраут ни дип әйткән иде соң әле? Бу үсемлек караңгылык һәм дымны ярата... +— Алайса ут кабыз! - диде Һарри тончыгып. +— Әйе, әлбәттә! Әмма монда агачлар юк! - дип үкси башлады Һермиона. +— СИН ТИЛЕРДЕҢМЕ? СИН ТЫЛСЫМЧЫМЫ, ЮКМЫ? - дип кычкырды Рон. +— Ә, әйе! - диде дә Һермиона, тылсым таягын тотып, нидер әфсенләп, селкеп җибәрде. Теге вакытта Снейпка каршы кулланган якты-зәңгәр ялкын чыкты. Ничәдер мизгелдән соң малайлар, яктылык һәм җылыдан читкә шуыша башлаган үсемлекнең йомшаруын сизделәр. Бөгелә-сына язып, шайтан тозагының сабаклары сүтелеп бетте һәм егетләр, ниһаять, котылды. +— Бәхетебезгә, Һермиона үләннәр дәресендә игътибар белән тыңлап утыра, - диде Һарри, маңгаендагы тирләрен сөртә-сөртә. +— Әйе шул, - диде Рон, - һәм ярый әле Һарри мондый чакларда башын югалтмый. "Монда агач юк" диген әле, ә! +— Безгә монда, - диде Һарри, аска төшкән таш юлга күрсәтеп. Алга барган бердәнбер юл шул иде. +Аяк тавышларыннан кала, диварлардан агып, җиңел генә итеп тып-тып тамган су тавышы гына ишетелде. Юл аска төшә иде, һәм Һарри шулчак Гринготтсны исенә төшерде. Тылсымчылар банкындагы базларны саклаучы аждаһаларны искә төшергәч, аның йөрәге жу итте. Әгәр дә алар аждаһаны, чын зур аждаһаны очратсалар... Әле бит Норберт белән дә күпме мәшәкать чыккан иде. +— Сез берәр нәрсә ишетәсезме? - дип пышылдады Рон. +Һарри игътибар белән тыңлап карады. Каяндыр алгы яктан йомшак кына пырылдау һәм чыңлау тавышы килә кебек тоелды. +— Ничек уйлыйсыз, бу өрәкме икән? +— Мин белмим... бу канат кагышына охшап тора. +— Алга карагыз! Анда нидер селкенә! +Алар ахырга җиткәнче, юл буйлап бардылар һәм яхшы гына яктыртылган, биек түшәмле залга килеп керделәр. Зал һавада әйләнә-әйләнә очкан кечкенә ялтыравык кошчыклар белән тулы иде. Каршы якта исә авыр агач ишек күренде. +— Әгәр без аркылы үтәргә уйласак, бу кошлар безгә ташланырлар микән? - дип сорап куйды Рон. +— Шулайдыр шул, - диде Һарри. - Алар ул кадәр куркыныч тоелмыйлар үзе, әмма барысы бергә килеп чукый башласа... Тик барыбер... Мин киттем! +Ул тирән итеп сулыш алды да, куллары белән йөзен каплады һәм бүлмә буйлап чабып китте. Үзенең гәүдәсенә кадалачак томшыкның авырттыруын инде алдан сиземләп куйган иде дә, тик берни дә булмады. Һарри ишекне тартып карады, әмма ул бикле иде. Рон һәм Һермиона аның артыннан киттеләр. Алар бергәләп ишекне тартып карадылар, тик ул аз гына да кымшанмады. Һермиона хәтта Алохомора әфсенен дә сынап карады, ул да ярдәм итә алмады. +— Хәзер ни эшлибез инде? - диде Рон. +— Минемчә, әлеге кошлар монда матурлык өчен генә оча алмыйлар, - дигән фикерне белдерде Һермиона. +Алар игътибар белән һавада очкан һәм ялтыраган кошларга карадылар. Тукта, алар ялтырыйлар ич! +— Болар кошлар түгел! - диде кисәк кенә Һарри. Бу - ачкычлар. Канатлы ачкычлар, карагыз. Димәк, алай булса... +Рон белән Һермиона ачкычлар өеренә текәлгәндә, Һарри залга карады. +— Әнә, карагыз, анда оча торган себерке тора. Без ишеккә туры килә торган ачкычны табарга тиеш! +- Ләкин алар монда бик күп! Йөз, мең... +Рон ишекнең йозагына карады. +— Безгә зур, иске ачкыч кирәк, бәлки, төсе тотканыкы кебек көмеш ачкычтыр. +Өчесе дә себеркеләргә утырдылар һәм ачкычлар болытының нәкъ уртасына таба өскә очып менеп киттеләр. Тотып алырга тырышсалар да, сихерләнгән ачкычлар шундый тиз итеп читкә тайпылганга, берсен генә дә эләктерә алмадылар. +Әмма Һарри юкка гына бу гасырның иң яшь эзләүчесе түгел иде шул. Аның башкалар күрми торган әйберләрне күреп алу сәләте бар иде. Чуар каурый-канатлар өерендә минут буе очканнан соң, ул зур көмеш ачкычны күрде. Бу ачкычның канаты изелгән иде, әйтерсең, аны бер тапкыр тотарга һәм бик тупас итеп йозакка тыгарга өлгергәннәр. +— Менә монысы! - диде Һарри дусларына. - Менә бу иң зуры! Әнә, әнә тегендә ачык-зәңгәр канатлысы... Аның бер канатында каурыйлары изелгән әле. +Рон, Һарри әйткән якка таба очып китте, түшәмгә бәрелде, аздан гына себеркесеннән төшми калды. +— Без аңа якынрак килергә тиешбез! - диде күзләрен ачкычтан алмыйча гына Һарри. - Рон, син өстән, Һермиона, син шунда аста кал - ә мин аны тотарга тырышырмын. ХӘЗЕР ҮК! +Рон өстән аска таба, Һермиона астан өскә таба очып менде, ачкыч икесеннән дә тайпылды, ә Һарри алга таба ашкынды һәм ямьсез кыштырдаган тавышлар белән, аны ташка терәде. Рон белән Һермионаның сөенеп кычкыруы кайтаваз булып бөтен залга таралды. +Алар тиз арада җиргә төштеләр һәм Һарри, кулындагы ычкынырга теләгән ачкычны учларына кысып, ишеккә таба чапты. Ул аны ишек йозагына кертеп карады һәм бу чыннан да аларга кирәкле ачкыч булып чыкты. Шулчак ишек ачылган тавыш ишетелде, ә инде берничә тапкыр тотылган мескен ачкыч, авырсынып кына һавага күтәрелде. +— Сез әзерме? - дип сорады Һарри дусларыннан. Тегеләре башларын селкеп ризалык белдерде. Һарри ишекне ачып җибәрде. +Әлеге зал бик караңгы иде, алар берни дә күрә алмадылар. Әмма, бүлмәгә аяк басу белән ул кисәк яктырып китте, ә өч дус искитмәле күренешкә тап булдылар. +Алар бик зур шахмат тактасының кырыенда, кара ташка охшаган нәрсәдән юнып ясалган биек кара шахмат фигуралары артында торалар иде. Аларның каршында, залның икенче башында, ак фигуралар. Һарри, Рон һәм Һермиона калтырап куйдылар - биек ак сыннарның йөзләре юк иде. +— Хәзер нишлибез инде? - дип пышылдады Һарри. +— Бу аңлашыла ич, шулай түгелме? - диде Рон. - Бүлмәдән үтәсе булса, уйнарга туры киләчәк. +— Ничек? - диде Һермиона борчылып. +— Минем уйлавымча, без шахмат сыннары булырга тиеш. +Ул кара ат янына килде һәм аңа кулы белән кагылды. Сын җанланды. Ат сыны тоягы белән җирне казый башлады, ә җайдак башын иде һәм Ронга карады. +— Без сезгә кушылып уйнарга тиешме? +Кара җайдак ризалык белдереп, башын какты. +— Уйлап карыйк, - диде Рон дусларына. - Минемчә, без әнә тегендәге өч буш урынга басырга тиешбез. +Һарри белән Һермиона уйга баткан Ронга тып-тын карап тордылар. Ниһаять, ул аларга: +—1 Үпкәләмәгез, ләкин икегез дә шахматны бик шәп уйнамыйсыз, — диде. +— Без үпкәләмибез, - җавап бирде Һарри тиз генә. - Син безгә нишләргә икәнен әйт кенә. +— Яхшы. Һарри, син менә бу фил, Һермиона, син тура урынына бас. +— Ә син? +— Мин ат урынына булам, - диде Рон. +Күрәсең, сыннар барысын да ишеткәннәр, чөнки Ронның сүзләреннән соң, ат, фил һәм тура, борылдылар да, тактадан чыктылар, ә Рон, Һарри һәм Һермиона өч буш урынга килеп бастылар. +— Аклар һәрчак беренче башлый, - диде Рон. - Әнә, карагыз. +Ак сын алга таба килде. Рон кара пешкалар белән эш итә башлады. Алар, берсүзсез, ул кая кушса, шунда атладылар. Һарриның тезләре калтырый башлады. Җиңелсәләр ни булыр? +— Һарри, син диагональ буенча дүрт шакмак уңга таба бар. +Икенче атлары алынгач, алар чып-чынлап курыктылар. Ак вәзир, атның җайдагын бәреп төшерде дә, такта кырыена илтеп атты, тегесе анда селкенмичә йөзтүбән ятты. +— Ярый, шулай булсын ди, - диде Рон, курку аркылы. - Һермиона, синең чират. +Һәр адым саен аклар үзләренең рәхимсезлекләрен күрсәтте, ә такта өстендә югалткан кара сыннар күбәйгәннән-күбәя барды. Ике тапкыр Рон Һарри һәм Һермионаны куркынычтан коткарып калды. Ул үзе, алар урынына акларга каршы чыкты. +- Без якынлаштык, - диде ул. - Миңа уйларга вакыт бирегез. Вакыт бирегез. +Ак вәзир буш чыраен аңа таба борды. +— Әйе, - диде Рон йомшак кына. - Бу бердәнбер чара. Минем чират. Мине алырга тиешләр. +— ЮК! - дип кычкырдылар Һарри белән Һермиона. +— Бу шахмат уены! Сез кем белән булса да корбан итәргә тиеш. Мин адым ясыйм, ул мине ала, мат була һәм сез азат, Һарри. +— Тик!.. +— Сез Снейпны туктатырга телисезме? +— Рон! +— Сез ашыкмасагыз, ул ташны кулларына төшерәчәк! Бүтән чара юк! +— Әзерме? - Ронның йөзе агарды, әмма ул үз-үзенә ышана иде төсле. - Хәзер мин атлыйм... җиңгәч, икеләнеп тормагыз, барыгыз. +Рон адым ясауга, Ак вәзир аңа ташланды. Ул, Ронның башына бик каты итеп сукты һәм ул җиргә килеп төште. Һермиона кычкырып җибәрде, ләкин үз урынында калды. Вәзир Ронны читкә алып китте, ул хушын җуйган иде шикелле. +Һарри сулга таба адым ясады. Ак шаһ, үзенең таҗын салып, Һарриның алдына ыргытты. Алар җиңделәр. Шахмат фигуралары аларга баш иделәр һәм, ишеккә юлны ачтылар. +Һарри белән Һермиона Ронга актык кат борчулы караш ташладылар һәм ишектән киләсе юлга чыктылар. +— Нишләрбез, әгәр ул...? +— Аның белән барысы да яхшы булыр, - диде Һарри, үзен-үзе ышандырырга тырышып. - Тагын ниләр көтә икән безне анда? +— Без Спраутның шайтан тозагын уздык; канатлы ачкычлар Флитвикның эшедер; шахмат сыннарын МакГонагалл җанлыга әверелдергәндер. Ә хәзер Снейп белән Квиреллның әфсеннәре генә калды.. +Алар тагын бер ишеккә уздылар. +— Барысы да яхшымы? - диде Һарри. +— Әйе, дәвам итәбез. Алга. +Һарри ишекне этте. Сасы ис аларның борыннарын кисте, алар үз киемнәре белән борыннарын капларга мәҗбүр булды. Яшьләнгән күзләре белән алар идәндә аңсыз яткан зур гына бер тролльне күрделәр. Аның шешенгән башыннан кан ага иде. +— Ярый әле аның белән сугышырга туры килмәде, - диде Һарри, тролльнең зур аяклары аша атлап чыкканда. - Тизрәк, сулар хәл юк монда. +Һарри киләсе ишекне ачып җибәрде. Алар башта керергә курыктылар, ләкин куркыныч янарлык бернәрсә дә күренмәде. Бүлмә уртасында өстәл, аның өстендә җиде төрле шешә тора иде. +— Бу Снейпның эше, - диде Һарри. - Безгә нишләргә? +Алар бусаганы атлауга, артта, алар кергән ишектә, ут кабынды. Бу гади генә ут түгел иде, аның төсе шәмәхә иде; шулчак алда узасы ишектә дә кара ялкын бәреп чыкты. Алар капкынга эләккәннәрен аңлап алдылар. +— Кара! - диде Һермиона, шешәләр янындагы кәгазьне кулына алып. +Һарри аның җилкәсе аркылы, кәгазьдәге язуны укырга тотынды: +Алда куркыныч торганда, иминлек артта булыр, +Ни табуыгызга карап, икебездән ярдәм булыр. +Җидебезнең беребез сезне алга илтсә, икенчесе илтер артка. +Икебез безнең кычыткан шәрабы булса, +Өчебез көтеп тора үтерергә чират. +Хәзер үк сайлагыз, мәңгегә монда килмәсә каласы. +Сезгә ярдәм йөзеннән дүрт ачыклык ачкычы бирәбез. +Беренчедән, агуны хәйләләп тотабыз яшереп, +Берничәсен кычыткан шәрабының сул ягында. +Икенчедән, ике кырыйда ике төрле дару, +Тик алга таба атласагыз, берсе дә сезгә дус булмас. +Өченчедән, алар барысы да төрле үлчәмдә, +Кечесе дә, зурысы да үлемне тотмый үз эчендә. +Дүртенчедән, сулдан икенче һәм уңнан икенчесе +Эчеп карауга аңларсыз - алар игезәкләр +Беренче карашка төрле сыман булсалар да. +Һермиона тирән итеп сулыш алып куйды һәм Һарри, гаҗәпләнеп, аның елмайганын күрде. +— Әлбәттә! - диде Һермиона. - Бу сихер түгел, бу логика, табышмак! Бик күп мәшһүр осталарның фикерләү сәләте булмаса, алар шушында мәңгегә бикләнеп калырлар иде. +— Ә хәзер безнең белән нәкъ шул булачакмы? +— Әлбәттә юк, Һарри! Безгә кирәк булган бар әйбер монда: җиде төрле шешә, шуның өчесендә агу, икесе шәраблы, берсе белән кара уттан чыгып була, икенчесе белән - шәмәхә уттан. +— Әмма кайсын эчәргә икәнен без каян белик соң? +— Миңа бер минут вакыт бирче. +Һермиона кәгазьдәге язуны тагын бер кат укып чыкты. Аннан ул шешәләргә якын килеп, астан аларны үз-үзе белән сөйләшә-сөйләшә тикшерә башлады. Ахырдан кулларын чәбәкләп җибәрде. +— Аңладым, - диде ул. Иң кечкенә шешә безне моннан чыгарачак һәм Ташка илтәчәк. +Һарри кечкенә шешәгә карады һәм: +— Монда бер генә кешегә җитәр. Бу бер йотымга да җитәр-җитмәс. +Алар бер-берсенә караштылар. +— Кайсы шешә шәмәхә ялкын аркылы чыгарачак? +Һермиона уң яктагы түгәрәгрәк шешәгә төртеп күрсәтте. +— Син эчәрсең, - диде Һарри. - Тукта, син кайт та, Ронны кара. Канатлы ачкычлар бүлмәсендәге себеркеләрне алыгыз, алар идән астыннан чыгарга һәм Мамыккай яныннан үтәргә бушыр. Ябалакханәгә туры барыгыз һәм Дамблдорга Һедвигны очыртыгыз. Ул безгә кирәк. Мин, бәлки, Снейпны беразга тоткарлармын, әмма мин барыбер аңа көндәш түгел. +— Әмма, Һарри, аның белән бергә Кем булачагын белеп торасың бит. +— Шуннан? Миңа инде Аның белән бер очрашырга туры килде, - диде Һарри, яра эзенә күрсәтеп. - Тагын бер кат бәхет елмаер, бәлки. +Һермионаның иреннәре дерелдәп куйды, ул Һаррига таба йөгерде һәм куллары белән аны кочып алды. +— Һермиона! +— Һарри, беләсеңме, син бөек тылсымчы! +— Ул кадәр үк яхшы түгел инде, ә менә син! - диде Һарри, ояла төшеп. +— Минме? - диде Һермиона. - Китаплар! Зирәклек! Әмма бит тагын да мөһимрәк нәрсәләр - дуслык һәм батырлык бар. Һарри, сак була күр! +— Син беренче эч, - диде Һарри. - Яхшылап уйладыңмы? Шушы шешәме? +— Әйе, - диде Һермиона. Ул зур йотым белән шешәдәге төнәтмәне эчте һәм дерелдәп куйды. +— Бу агу түгелме? - дип сорады Һарри, куркып. +— Юк, әмма боз кебек салкын! +— Бар, тизрәк, тылсымы беткәнче чыгып өлгер. +— Яхшы, уңышлар! Үзеңне сакла! +— Бар инде... +Һермиона борылды да, шәмәхә ут аша чыгып чапты. Һарри тирән итеп сулыш алды һәм кечкенә шешәне кулына тотты. Ул кара ялкынга таба йөзе белән борылып басты. +— Менә, мин килдем, - диде дә, шешәне шунда ук бушатып куйды. +Чыннан да, ул авызына боз кабып, хәзер шул боз бөтен тәненә таралган сыман булды. Ул шешәне куйды һәм алга атлады; ул бар көчен җыйды, кара ялкын телләренең тәнен ялаганын күрде, әмма аларны тоймады... бер мизгел буена аның тирәсендә ут кына бар иде, ә аннан соң ул икенче якка, соңгы залга чыкты. +Анда кемдер бар иде, әмма бу Снейп түгел иде. Юк, ул хәтта Волдеморт та түгел иде. +УНҖИДЕНЧЕ БҮЛЕК +Ике битле кеше +Бу Квирелл иде. +— Сез? - аһ итте Һарри. +Квирелл елмаеп җибәрде. Аның гадәттә гел тартышып тора торган йөзе бүген, ни гаҗәп, тартышмый иде. +— Әйе, мин, - диде ул тыныч кына. - Ә мин, Поттер, сине монда очратырмынмы икән дип баш ваткан идем әле. +— Ә мин... Мин уйладым... Снейп... +— Северус? - Квирелл рәхәтләнеп кычкырып көлеп җибәрде. Әлеге көлү, гадәттәгечә, дулкынланудан калтырап чыкмады, киресенчә, ниндидер салкын, үзәкне өздергеч булып яңгырады. +— Әйе, Северус бик шикле күренә, шулай бит? Мәктәптә гаҗәп зур ярканат ары-бире сугылып йөргән сыман. Ул минем өчен бик файдалы булып чыкты. Мондый Снейп булганда тотлыгучы мескен профессор Квиреллдан беркем дә шикләнә алмас иде. +Һарри ишеткәненә ышанмады. Бу чын булалмый, берничек тә булалмый. +— Әмма Снейп бит мине үтерергә маташты! +— Юк, юк һәм юк. Сине мин үтермәкче идем. Дустың мисс Грейнджер Снейпка ут төртер өчен йөгергәндә, мине ялгыш этеп җибәрде. Мин егылдым да күзләрең белән элемтәне югалттым. Берничә мизгел генә җитми калды, мин сине себеркедән егып төшерә идем. Әлбәттә, син аңарчы да күптән үлгән булыр идең, әгәр дә Снейп, каршы әфсеннәр мыгырдап, сине коткарырга маташмаса. +— Снейп мине коткармакчы идеме? +— Әлбәттә, - дип салкын гына җавап бирде Квирелл. - Синеңчә, ул ни өчен икенче уенда үзе рефери булырга теләде? Мин яңадан сиңа һөҗүм итмәсен дип тырышты. Мәзәк инде, ә. Алай борчылмаса да ярар иде. Мин барыбер бернәрсә дә эшли алмый идем, чөнки Дамблдор шунда булды. Ә бөтен укытучылар да Снейпны Гриффиндор командасына җиңәргә комачауларга тели дип уйладылар, шуңа ул үз абруен үзе төшерде. Вакытын заяга үткәрде инде, чөнки бүген мин сине үтерәчәкмен. +Квирелл бармак шартлатты. Һавада хасил булган баулар Һаррины каты итеп бәйләп куйды. +— Исән калыр идең дә, тик бик кызыксынучан шул син, Поттер. Һэллоуинда да шулай мәктәп буйлап төртенеп йөрсәң, миңа да юлыгыр идең. Мин Ташның ничек сакланганын карарга килгән чакта. +— Мәктәпкә тролльне сез керттегезмени? +— Әлбәттә. Минем тролльләрне тыңлата ала торган аерым бер көчем бар. Күрдеңме, әле генә юлда ятканын нишләттем? Кызганычка каршы, укытучылар әлеге җанварны эзләгән арада, миннән гел шикләнгән Снейп, мине эләктерергә дип, туп-туры өченче катка китте. Ахыр чиктә, тролльнең сине үтерә алмавы гына җитмәде, теге өч башлы эт тә Снейпның аягын кирәгенчә тешли алмады. Ә хәзер тыныч кына тор, Поттер. Мин бу кызыклы көзгене өйрәним әле. +Шуннан соң гына Һарри Квирелл артында нәрсә торганын аңлады. Бу Рәлтемө көзгесе иде. +— Әлеге Көзге - Таш янына алып киләчәк ачкыч ул, - дип үз эченә сөйләнде Квирелл, кысага бармаклары белән суккалый-суккалый. - Әлбәттә, Дамблдорның шундыйрак берәр эш майтарасын уйларга була иде... Әмма ул хәзергә Лондонда... Ә ул кайтканда мин инде еракта булачакмын. +Һарри бар көченә ни дә булса уйлап табарга тырышты. Әмма аның башына бары тик Квиреллны сөйләштереп, көзге турында оныттырып тору гына килә алды. +— Мин сезне Снейп белән урманда күрдем, - диде ул. +— Шулай, - дип ризалашты Квирелл, көзгене боргалый-боргалый, артын карамакчы булып. - Ул минем арттан күзәтте, никадәр алга киткәнемне белергә тырышты. Ул миннән гел шикләнде. Хәтта куркытырга да маташып карады... Әйтерсең, Волдеморт үзе минем якта булганда, мине куркытып була инде. +Квирелл көзге артыннан чыкты һәм карашын турыга төбәде. +— Мин Ташны күрәм, - диде ул. - Мин аны үземнең хуҗама бирергә җыенам. Кая соң ул Таш? +Һарри үзен бәйләп алган бауны чишмәкче булды, тик ул бирешмәде. Һаррига Квиреллның игътибарын башка берәр нәрсәгә юнәлтергә кирәк иде. +— Снейп мине күрә алмый дип уйлый идем... +— Ул күрә алмый сине, - дип ризалашты Квирелл. - Күкләр шаһит, яратмый ул сине. Ул бит әтиең белән бергә Һогвартста укыган, белми идең әллә? Алар бер-берсен күрәлмаганнар. Әмма ул беркайчан да сине үтерергә теләмәде. +— Тик берничә көн элек мин сезнең елаганыгызны ишеттем. Снейп сезгә яный дип уйлаган идем... +Һарри залда пәйда булганнан бирле беренче тапкыр Квиреллның йөзендә курку чалымнары барлыкка килде. +— Кайвакыт, - диде ул. - Кайвакыт ... кайвакыт миңа хуҗамның әмерләрен үтәү авыр була. Ул бит бөек сихерче, ә мин, мин шундый зәгыйфь... +— Ул сезнең белән теге бүлмәдә булган иде дип әйтәсегез киләме? - диде Һарри. +— Мин кайда гына булсам да, ул һәрвакыт минем янымда. - дип тыныч кына җавап бирде Квирелл. - Мин аны дөнья буйлап сәяхәт иткәндә очраткан идем. Ул вакытта минем яшь, җүләр, яхшылык белән начарлык турында фикерләрем чуалган чагым иде. Лорд Волдеморт ялгыш фикерләремне төзәтергә ярдәм итте. Яхшылык белән начарлык дигән нәрсәләр гомумән дөньяда юк. Җиһанда бары тик хакимлек көче һәм аңа ирешергә хәле булмаган зәгыйфьләр генә бар... Кызганычка каршы, шул вакыттан бирле мин аңа ышаныч һәм тугрылык белән хезмәт итүемә карамастан, аның кушканнарын үтәп бетерә алмаган вакытлар бар иде. Аңа минем белән кырыс булырга туры килде... +Квиреллның тәне калтырап куйды. +— Ул хаталарны кичерми. Теге юлы мин Гринготтстан ташны урлый алмагач, ул зур канәгатьсезлек белдерде. Ул мине җәзалады. Ул мине һәрвакыт күзәтергә булды. +Квиреллның тавышы әкренләп югалды. Һарри Кыек тыкрыкта булган көнен исенә төште. Ходаем, ничек ул шундый җүләр була алды икән? Ул көнне ул бит Квиреллны күрде, тегесе "Тишек казан"да аның кулын да кысты әле. +Квирелл үз эченнән ниндидер сүгенү сүзләре әйтеп куйды. +— Мин аңлый алмыйм, - дип пышылдады ул. - Бәлки, таш көзге эчендәдер? Бәлки, аны ватаргадыр? +Һарри бар көченә берәр нәрсә эшләргә тырышты. +"Дөньяда иң зур теләгем, - дип уйлады ул. - Мин ташны Квиреллдан алданрак табарга тиеш. Димәк, әгәр мин көзгегә карасам, аны ничек табарга кирәклеген күрә алачакмын, ягъни аның кая яшерелгәнен беләчәкмен! Ләкин ничек моны Квиреллга сиздермичә генә эшләргә соң?" +Һарри, Көзге каршына басар өчен, урыныннан кузгалмакчы булды, әмма бау аны җибәрмәде. Һарри тирбәлеп торды да егылды. Квирелл аңа игътибар итмәде. Ул һаман да үз-үзе белән сөйләшә иде. +— Нәрсә эшли бу көзге? Нәрсә күрсәтә ул? Зинһар өчен, ярдәм итегез миңа, Хуҗам! +Һарриның коты очты, чөнки кинәт кенә куркыныч тавыш җавап бирде, һәм әлеге тавыш Квиреллның үзеннән килә иде сыман. +— Малайны куллан... Малайны куллан... +Квирелл Һаррига таба борылды. +— Әй, Поттер, монда кил әле. +Ул бер тапкыр кул чапты, баулар идәнгә килеп төште. Һарри әкрен генә күтәрелде. +— Кил монда,— дип ашыктырды Квирелл. — Көзгегә кара һәм анда нәрсә күргәнеңне әйт. +Һарри аның янына атлады. +"Мин аны берәр ничек алдаларга тиеш, — диде ул үз-үзенә чарасызлыктан. — Мин көзгегә карарга һәм ни күргәнем турында алдарга гына тиеш". +Квирелл аның артына басты. Һарри аның чалмасыннан килә торган ниндидер ят ис сизде. Ул күзләрен каплады, Көзге каршына басты да күзләрен ачты. +Башта ул көзгедән үзенең куркынган, агарынган йөзен күрде. Берникадәр мизгелдән соң көзгедәге чагылышы аңа елмайды. Ул кесәсеннән канлы кызыл төстәге ташны чыгарды, күз кысты да, аны аны кире тыгып куйды. Шул мизгелдә Һарри кесәсенә ниндидер авыр әйбернең төшүен сизде. Могҗизамы бу, әмма ничектер Таш аның кесәсендә иде. +— Шуннан? — түземсезлек белән сорады Квирелл. Нәрсә күрәсең анда? +Һарри бар көчен туплап җавап бирде. +— Мин үземнең Дамблдор белән кул бирешкәнемне күрәм, - дип уйлап чыгарды ул. - Мин... мин Гриффиндор өчен Йортлар Кадәхен оттым. +Квирелл янә сүгенеп куйды. +— Ычкын моннан! — дип кычкырды ул ачуыннан. +Һарри читкә китте. Ул аягы белән Фәлсәфәче ташын тойды. Аның башында таш белән бергә качаргамы икән әллә дигән уй туды. +Ул ишеккә таба биш адым да ясарга өлгермәде, тагын баягы сыман тавыш яңгырады, ләкин Квиреллның иреннәре селкенмәделәр дә. +— Ул алдый... Ул алдый... +— Поттер, монда кил! - дип кычкырды Квирелл. - Дөресен әйт! Син нәрсә күрдең анда? +Кабат теге нечкә тавыш яңгырады. +— Миңа аның белән сөйләшергә кирәк... Күзгә-күз... +— Хуҗам, сезнең хәлегез җитмәс! +— Миндә көч җитәрлек... моңа гына табармын... +Һарри үзен янәдән шайтан тозагына юлыккандай итеп хис итте. Ул бер мускулын да селкетә алмады. Таш булып катып, ул Квиреллның чалмасын сүтә башлавын карап торды. Нәрсә бу? Чалма, ниһаять, идәнгә төшеп китте. Аны салгач, Квиреллның башы бик сәер һәм кечкенә булып күренде. Шул вакыт Квирелл әкрен генә борылды. +Һарри әлеге күренештән кычкырып җибәрер дәрәҗәгә җитте, ләкин бер тавыш та чыгара алмады. Квиреллның баш артында икенче бит урнашкан иде. Һарриның мондый коточкыч йөзне үз гомерендә беренче күрүе булды. Акбур төсле ак чырай, борын урынына еланныкы сыман тар тишекләр һәм җете-кызыл күзләр иде бу. +— Һарри Поттер, — дип пышылдады әлеге йөз. +Һарри артка атламакчы булды, ләкин аяклары аңа буйсынмады. +— Күрәсеңме, мин нәрсәгә әйләндем? - диде бу чырай. - Мин хәзер бары тик шәүлә, төтен генә... Мин кеше гәүдәсенә керсәм генә бер формага килә алам... Бәхетемә, мине йөрәкләренә һәм уйларына кертергә әзер торучылар гел табыла... Сыңармөгез каны соңгы атналарда миңа хәл биреп торды... син тугры Квиреллның урманда әлеге канны минем өчен эчкәнен күрдең... Ә Тере суы булгач, минем үз гәүдәм булачак... Ә хәзер... нишләп әле сиңа кесәңдәге ташны миңа бирмәскә ди? +Димәк ул барысын да белә. Һарри үзенә көченең кире кайтканын сизде һәм, абына-абына, артка чигенде. +— Җүләр булма, - дип ачуланып кычкырды йөз. - Минем ягыма чыксаң әйбәтрәк булыр. Гомереңне саклап калырсың... Юк исә, сине әти-әниеңнең язмышы көтә. Алар миннән кызгануымны сорап үлделәр... +— ЯЛГАНЧЫ! — дип кычкырып җибәрде Һарри, үзен-үзе белештермичә. +Квирелл, Волдеморт Һаррины күрә алсын өчен, аркасы белән алга атлады. Ап-ак чырай хәзер елмая иде. +— Үзәккә үтәрлек, - дип ысылдады ул. - Мин батырлыкны һәрвакыт бәяли белә идем... Малай, син хаклы. Әти-әниең бик кыю кешеләр иде. Мин башта батыр көрәшкән әтиеңне үтердем. Ә әниеңне үтерәсе түгел идем... ул сине коткармакчы булды... Ә хәзер миңа Ташны бир, әниеңнең үлеме заяга булмасын! +— БЕРКАЙЧАН ДА! +Һарри утлы ишеккә таба йөгерде. +— ТОТ АНЫ! - дип кычкырды Волдеморт. +Киләсе мизгелдә Һарри беләзегендә Квиреллның кулын тойды. Һарриның яра эзе энә сыман чәнчеп авырта башлады һәм башы ярылгандай булды. Ул, ычкынырга теләп, кычкырып җибәрде, һәм, ни гаҗәп, Квирелл аны җибәрде. Авыртуның көче бераз кимеде. Һарри ашыгып як-ягына карады, Квиреллны эзләде. Кара канга буялган бармакларына карап каткан профессор авыртуга чыдый алмый иде. +— Тот аны! ТОТ! - дип кычкырды кабат Волдеморт. +Квирелл Һаррига ташланды һәм аны аяктан екты. Һарри нәрсә булганын да абайлап бетерергә өлгермәде, Квирелл аның өстенә менеп утырган иде инде. Аның куллары Һаррины бугазыннан эләктереп алган иде. Башы авыртуыннан Һарри берни күрмәс булды, әмма шулай да ул Квиреллның авыртуга чыдый алмыйча кычкырганын ишетте. +— Хуҗам, мин аны тотып тора алмыйм... кулларым, минем кулларым! +Квирелл, тезләре белән Һаррины идәнгә терәп, бугазын җибәрде һәм коты очып, учларына карады... Һарри аларның янып чыкканын һәм бер кат тиресе салынгандай кызыл төскә кереп ялтыраганын күрде. +— Алайса үтер аны, җүләр. Шуның белән эшне бетерербез! - дип кычкырды Волдеморт. +Квирелл, Һаррига үлем сихере салырга теләп, кулын күтәрде, тик Һарри, алга сикереп, бармакларын Квиреллның чыраена батырды. +— А-А-А-А! +Квирелл әйләнеп төште. Хәзер аның бите дә янып чыккандай иде, һәм Һарри аңлап алды: Квирелл, тәнен авырттырмыйча, Һаррига кагыла алмый... димәк, Һарриның бердәнбер форсаты - Квиреллны җибәрмәү, сихер салмасын өчен, гел авырттырып тору. +Һарри сикереп торды да Квиреллның кулын эләктереп алды һәм бар көченә кысты. Квирелл акырып җибәрде һәм Һаррины атып бәрергә тырышты... Һарриның башы тагын да сызлый башлады... ул берни күрми... бары Квиреллның ачыргаланып кычкыруы һәм Волдемортның әмере генә ишетелә: +— ҮТЕР АНЫ! ҮТЕР АНЫ! +Башка тавышлар, бәлки, Һарриның башында гына булган сүзләр яңгырый: +— Һарри! Һарри! +Һарри Квиреллның кулы ычкынганын сизде, һәм барысы да югалганын аңлады... бар да караңгылыкка чума иде... аска... аска... +*** +Ниндидер алтын әйбер нәкъ аның өстендә ялтырап алды. Снитч! Ул аны тотып алмакчы булды, әмма кулларын күтәрү бик авыр иде. +Ул күзен йомып алды. Юк, бу снитч түгел. Бу күзлек икән. Ничек сәер. +Ул янә күзләрен йомып ачты. Караңгыдан Альбус Дамблдорның йөзе килеп чыкты. +— Хәерле көн, Һарри! - диде Дамблдор. +Һарри аңа текәлеп карады да барысын искә төшерде. +— Сэр! Таш! Бу Квирелл иде. Таш анда! Сэр, ашыгыгыз... +— Тынычлан, зинһар, улым. Син бераз заманадан калышасын, - диде Дамблдор. - Таш Квиреллда түгел. +— Алайса кемдә? Сэр, мин... +— Һарри, зинһар өчен, әкренрәк, - ди Дамблдор. - Алайса мадам Помфри мине моннан куып чыгарачак. +Һарри йотып куйды да як-ягына каранды. Ул үзенең хастаханә ягында булуын яңа гына аңлап алды. Һарри ак җәймә ябылган караватта ята иде, ә аның янында торган кечкенә өстәл ярты кибеткә сыярлык тәм-томнардан сыгылган иде. +— Дусларың һәм җанатарларыңнан бүләкләр, - диде Дамблдор, елмаеп. - Җир астында Квирелл белән синең арада булган хәл - зур сер, һәм әлбәттә, бөтен мәктәп аның турында белә. Сүз уңаеннан, шуны да әйтергә кирәк: дусларың Фред белән Джордж Уизли сиңа бүләккә унитаз утыргычын бирергә тырыштылар. Бер шигем юк, алар шул рәвешле синең күңелеңне күрергә теләгәннәрдер. Әмма мадам Помфри бу һигиенага каршы килер дип, аны алып куйды. +— Мин монда күптәнме? +— Өч көн. Мистер Рональд Уизли белән мисс Грейнджер аңга килүеңне белеп, бик сөенерләр. Алар бик борчылалар. +— Тик, сэр, ә Таш ничек соң... +— Синең игътибарыңны җәлеп итеп булмас ахры. Ярар, димәк, Таш турында. Профессор Квирелл ташны синнән тартып ала алмады. Мин нәкъ вакытында килеп җиттем һәм аңа комачауладым, әмма шунысын да әйтергә кирәк: син болай да барын да булдыра идең. +— Сез шунда идегезмени? Сез Һермионаның ябалагын алдыгызмы? +— Без һавада чак кына кисешми калганбыз булса кирәк. Лондонга килеп җитү белән, киткән урыныма кире кайтырга тиешлегемне аңладым. Вакытында килеп җиттем дә Квиреллны өстеңнән алып атырга өлгердем. +— Димәк, ул сез булгансыз. +— Мин соңга калдым дип курыккан идем. +— Әйе, сез, чыннан да аздан гына калдыгыз, - дип ризалашты Һарри. - Ул миннән Ташны тартып алган булыр иде. +— Мин Таш өчен борчылмадым, мин синең өчен курыктым... батырлыгың сине һәлак итә язды бит. Кайсыдыр мизгелдә мин сине һәлак булгансың дип тә уйладым. Ә Ташка килгәндә, ул юк ителде инде. +— Юк ителде? - дип кабат сорап куйды Һарри. - Әмма сезнең дустыгыз, Николас Фламель... +— Димәк, син Николас турында да беләсең? - Дамблдорның тавышына күрә, ул моңа шат иде. - Син барысын да белешкәнсең, шулай бит? Без Николас белән бераз сөйләшеп алдык һәм, болай эшләсәк, яхшырак булыр дигән нәтиҗәгә килдек. +— Тик ул да, хатыны да үләчәк бит? +— Эшләрен җайлап бетерер өчен җитәрлек Тере суы бар аларда. Аннан соң, әйе, алар үләчәкләр, - Дамблдор, Һарриның шаккаткан йөзен күреп, елмаеп җибәрде. +— Синең кебек яшь кешегә мондый эш гаҗәп булып тоела торгандыр. Әмма Николас белән Перенелла өчен үлем ул - көне буе йөреп арганнан соң йокларга яту белән бер. Яхшы эшләүче акыл өчен үлем ул - чираттагы бер сәяхәт кенә. Беләсеңме, Таш аның кадәр үк искитәрлек әйбер түгел. Күз алдына гына китереп кара: ул син теләгән кадәр акча да, гомер дә бирә ала. Ягъни кеше заты барыннан да бигрәк теләгән ике әйберне тәкъдим итә ул. Әмма бәласе дә шунда аның: кешеләрдә үзләренә иң зыянлы булган нәрсәләрне сайлау сәләте бар. +Һарри, нәрсә әйтергә белмичә ятты. Дамблдор исә, түшәмгә карап, борын төбендә генә нәрсәдер җырлый һәм елмая иде. +— Сэр! - дип эндәште аңа ниһаять Һарри. - Мин монда уйлаган идем... Сэр... әгәр Таш юкка чыгарылган булса да, Вол... ягъни Үзегез-Беләсез-Кем... +— Волдеморт дип эндәш аңа, Һарри. Әйберләрнең үз исемен ата. Исемнән курку әйбердән куркуны көчәйтә. +— Әйе, сэр Волдеморт бит хәзер көчен кайтаруның башка юлын эзлиячәк, дөресме? Ул бит бөтенләйгә юкка чыкмады диюем? +— Юк, Һарри. Ул хәзер дә каядыр йөри, бәлки, кереп урнашыр өчен берәр кеше тәне эзли торгандыр... Ул чын мәгънәсендә җанлы булмаганга, аны үтерү мөмкин эш түгел. Ул Квиреллны үлергә калдырды; ул дошманнарына да, яраннарына да рәхимсез. Һәрхәлдә, Һарри, син аңа куәтен кайтарырга комачауласаң да, икенче юлы да, җиңүгә өмет булмаса да, аңа каршы чыгып көрәшәчәк кеше булуы гына кирәк... әгәр аңа тагын, аннан тагын комачауласалар, ахыр чиктә ул беркайчан да хакимлеген кайтармас. +Һарри, ризалыгын белдерү өчен, башын какты, әмма башы авыртканга туктады һәм сорау бирде: +— Сэр, әгәр сез рөхсәт итсәгез, мин белергә теләгән тагын бер нәрсә бар иде... Әгәр дә сез миңа сөйли алсагыз... минем дөресен беләсе килә иде... +— Дөресенме... — дип авыр сулап куйды Дамблдор. — Хакыйкать гаҗәеп матур һәм искиткеч куркыныч нәрсә, шулай булгач, аңа чиксез саклык белән мөрәҗәгать итәргә кирәк. Шулай да, мин сорауларыңа җавап бирермен, әмма әгәр берәр сәбәп белән җавап бирә алмасам, гафу ит. Мин ялганлый алмыйм. +— Яхшы. Волдеморт әниемне, мине үтерергә комачаулаган өчен генә үтердем, диде. Әмма ни өчен аңа мине үтерергә кирәк булды икән? +Бу юлы Дамблдор тагын да тирәнрәк сулап куйды. +— Кызганыч, Һарри, бу беренче соравыңа җавап бирә алмыйм. Бүген түгел. Хәзер түгел. Кайчан да булса син белерсең... ә әлегә оныт ул турыда, Һарри. Бераз үскәч... Әлбәттә, мин аңлыйм, сиңа болай ошамыйдыр. Әмма әзер булгач, син барысын да белерсең. +Һарри үҗәтләнеп сорамаска булды. +— Ә ник Квирелл миңа кагыла алмады? +— Әниең сине коткарырга теләп һәлак булды. Әгәр дөньяда Волдеморт аңлый алмаган нәрсә бар икән, ул да булса мәхәббәт бу. Әниеңнең сине яратуы кебек көчле мәхәббәтнең эз калдыруын аңламады ул. Юк, яра эзе түгел, ул бөтенләй күренми торган нәрсә. Әгәр сине бик нык яраталар икән, әлеге яраткан кеше үлсә дә, аның яклавы һәрчак синең белән калачак. Сине яклаучы көч тәнеңә үк үтеп кергән. Күңелен нәфрәт һәм комсызлык баскан Квирелл җанын Волдеморт белән бүлешкән, шуңа күрә ул сиңа кагыла алмады. Шулкадәр сафлык белән билгеләнгән кешегә кагылу аны авыртуга дучар итте. +Сүзен тәмамлап, Дамблдор тәрәз төбенә кунган кошны күзәтә башлады, шул рәвешле, Һаррига күз яшьләрен сөртергә вакыт бирде. Тынычлангач, Һарри тагын телгә килде: +— Ә Күренмәс мантия? Аны кем җибәрде соң миңа? +- Кайчандыр әтиең аны миндә калдырган иде, ә мин исә син аны ошатырсың дип уйладым, - Дамблдорның күзләре ялтырап китте. - Файдалы әйбер... Әтиең гадәттә аны, качып кына ашханәгә кереп, берәр тәмле нәрсә алыр өчен файдалана торган иде. +— Тагын бер нәрсә бар әле... +— Әйдә... +— Квирелл Снейп турында... +— Профессор Снейп, Һарри, —дип төзәтте Дамблдор. +— Әйе, дөрес. Әтине күрәлмаганга, ул мине дә яратмый дип аңлатты Квирелл. Бу дөресме? +— Ничек әйтим. Алар бер-берсен өнәмәделәр. Синең белән мистер Малфой кебек үк инде. Аннан соң синең әтиең Снейпка ошамый торган эш эшләде. Снейп аны моның өчен кичерә алмады. +— Нәрсә эшләде? +— Ул аның гомерен коткарды. +— Нәрсә? +— Әйее... - хыялый гына сузып җибәрде Дамблдор. - Кешеләрнең башларында нинди уйлар булуы бик гаҗәп инде, шулай бит? Профессор Снейп синең әтиең алдында әҗәтле булып калуы белән килешә алмады... Минемчә, менә шуңа күрә дә ул быел сине коткарыр өчен, бар көчен куйгандыр. Профессор Снейп шул рәвешле синең әтиеңә үз бурычын кайтаруына ышана иде булса кирәк. Шуннан соң гына ул аны гадәттәгечә күрә алмавын дәвам итә ала иде. +Һарри ишетелгәннәрне аңларга тырышты, әмма баш авыртудан кала бер нәтиҗәгә дә килмәгәч, соңракка калдырырга карар кылды. +— Сэр, - диде ул. - Тагын бер сорау... +— Берәү генәме? +— Мин Көзгедән Ташны ничек алдым соң? +— Ә! Синең бу сорауны бирүеңә мин бик шат. Бу минем иң яхшы идеяләремнең берсе иде, ә моның, икебез арасында гына әйткәндә, бәһасе бар. Беләсеңме, Ташны чынлап торып табарга теләгән кеше - табарга, файдаланырга түгел - моны башкарып чыга ала. Ә калганнар Көзгедә үзләренең тимердән алтын койганнарын яки Тере суы эчкәннәрен генә күрә ала. Кайчагында минем баш мием үземне дә шаккаттыра... Ә хәзергә сораулар җитеп торыр. Әйдә шушы тәм-томнар белән эш итик әле. О! Берти Ботт! Яшь чагында миңа бәхет елмаймаган иде, миңа косык тәме туры килде. Шул көннән башлап бу кәнфитләр миңа кызык түгел. Ә менә монысы өметле күренә, ничек уйлыйсың? +Дамблдор елмаеп җибәрде һәм коңгырт-алтын төстәге конфетны кабып та йотты. Һәм шунда ук тартышып куйды. +— Булмый инде булмагач! Колак сагызы! +* * * +Мадам Помфри, хастаханә табибәсе, бик мөлаем, әмма бик кырыс хатын иде. +— Зинһар өчен, биш минутка гына, - дип үтенде Һарри. +— Юк, ярамый. +— Әмма сез бит минем яныма профессор Дамблдорны керттегез... +— Әлбәттә, әмма монысы бөтенләй башка мәсьәлә. Профессор Дамблдор — мәктәп директоры. Ә хәзер сиңа ял кирәк. +— Мин болай да ял итәм, - дип бирешмәде Һарри. - Мин бит ятып торам... +— Ярар инде алайса, - дип кызганып куйды мадам Помфри. - Әмма төгәл биш минут кына бирәм. +Ул Рон белән Һермионага ишек ачты. +— Һарри! +Һермиона аның муенына сарылырга әзер иде, әмма ярый әле баш тартты: башы болай да сызлап авырткан Һаррига бер дә рәхәт булмас иде. +— О, Һарри, без инде син... Дамблдор бик борчылган иде... +— Бөтен мәктәп шуның турында гына сөйли, - диде Рон. - Чынлыкта нәрсә булган соң анда? +Чын тарих имеш-мимешләрдән дә сәеррәк һәм кызыграк булган сирәк очрак иде бу. Һарри аларга барысын сөйләп бирде - Квирелл, Көзге, Таш һәм Волдеморт турында. Рон белән Һермиона игътибар белән тыңлап утырдылар. Алар Һарри көткән җирләрдә авызларын бигрәк тә катырак ачтылар, Квиреллның чалмасы астында нәрсә яшеренгән булуын әйткәч, Һермиона бөтенләй кычкырып җибәрде. +— Димәк, Таш башка юк? - дип сорап куйды Рон, Һарри сөйләп бетергәч. - Димәк, Фламель үләчәк? +— Мин дә шул сорауны биргән идем, Ә Дамблдор ни ди... "яхшы эшләүче акыл өчен үлем ул - чираттагы бер сәяхәт кенә". +— Мин һәрвакыт аны акылдан язган дип әйтеп килдем, - диде Рон, иң яраткан тылсымчысының фикеренә сокланып. +— Ә сезнең белән ни булды? - сорады Һарри. +— Мин исән-имин генә кире кайттым, Ронны тәртипкә китердем - бу бер дә җиңел эш булмады, - дип сөйли башлады Һермиона. - Шуннан соң без ябалакханәгә ашыктык. Тик мәктәптән чыкканда Дамблдорның үзен күрдек. Ул барын да белгән иде инде. Ул шуны гына сорап куйды: "Һарри аның артыннан китте, шулаймы?", шуннан өченче катка чапты. +— Ничек уйлыйсың, ул нишләячәгеңне белгән микән? - дип сорады Рон. - Әтиеңнең мантиясен җибәргәч, мин әйтәм? +— Хуш! - дип кабынып китте Һермиона. - Әгәр шулай икән... Бу коточкыч, чөнки сине үтерергә мөмкиннәр иде... +— Юк, алай түгел, - дип җавап бирде Һарри. - Дамблдор - бик сәер кеше. Минемчә, ул миңа мөмкинлек бирергә генә теләгән. Беләсезме, минемчә, ул монда ниләр булганын гел белеп торадыр сыман. Миңа калса, ул безнең нишләргә җыенганыбызны чамалаган, һәм безне туктатасы урында, безне әзерләгән генә. Көзгенең ничек эшләвен белеп алуым да очраклы булмагандыр. Әгәр әзер булсам, Волдеморт белән очрашырга хокукым бар дип уйлагандыр ул. +— Дамблдор чыннан да ычкынган, - диде Рон горурланып. - Тыңла әле, Һарри, теләсәң нишлә, әмма иртәгә уку елы тәмамлану мәҗлесендә син аякта булырга тиеш. Дөрес, балларны санаганнар инде, һәм Слизерин җиңде... соңгы квиддич уенын калдырдың бит инде, синсез безне Каргатырннар тар-мар итте... әмма ризык тәмле булачак. +Шулвакыт бүлмәгә мадам Помфри атылып керде. +— Сез монда унбиш минут утырасыз инде. ЧЫГЫГЫЗ МОННАН! - дип бик кырыс кына боерды ул. +*** +Саташуларсыз үткән тыныч төннән соң Һарри үзен яхшы хис итте. +— Минем бәйрәмгә төшәсе килә, - диде ул тәм-том савытларын тәртипләгән мадам Помфрига. - Мин бара алам бит, шулаймы? +— Профессор Дамблдор сиңа төшәргә ярый диде, - җавап бирде ул коры гына, чөнки аның фикеренчә, Дамблдор мәҗлеснең никадәр зыянлы була алуын аңламый иде. - Сиңа тагын бер кеше килде. +— О, бик яхшы! - диде Һарри. - Кем ул? +Шул ук мизгелдә, Һарриның әйткәннәрен ишеткән төсле, ишектә Һагрид күренде. Бина эчендә ул, гадәттәгечә, бик зур булып күренде. Ул Һарри янына утырды, аңа бер бакты һәм елап җибәрде. +— Монда барысына да мин гаепле... - дип үкседе ул, кулы белән йөзен каплап. - Ул явызга Мамыккайны ничек йоклатырга кирәклеген мин әйттем.! Мин үзем! Ул шуны гына белмәгән, һәм мин аңа үзем сөйләп бирдем! Ә син үлергә мөмкин идең! Шул аждаһа өчен! Үз гомеремдә башка беркайчан да эчмәячәкмен. Мине бөтенләй моннан магллар янына куарга кирәк! +— Һагрид! - дип эндәште Һарри. Ул Һагридның кайгыдан һәм үкенечтән калтырап елавыннан һәм эре-эре күз яшьләренең сакалына тамуыннан тетрәнгән иде. - Тынычлан, ул барыбер барысын да белгән булыр иде. Без бит Волдеморт турында сөйләшәбез. Син аңа берни әйтмәсәң дә ул белер иде. +— Тик сине үтерергә мөмкиннәр иде бит! - дип кычкырды Һагрид. - Һәм аның исемен әйтмә! +— ВОЛДЕМОРТ! — дип бар көченә кычкырды Һарри. Һагридның шундый исе китте ки, ул хәтта елавыннан да туктады. - Мин аның белән очраштым, аның йөзен күрдем, шуңа күрә мин аңа исеме белән эндәшәм. Зинһар, елавыңнан тукта, Һагрид, тынычлан. Без Ташны саклап кала алдык. Таш хәзер юк, Волдеморт аны файдалана алмаячак. Әйдә шоколадлы бака ашап җибәр, миндә алар йөзләгән... +Һагрид тыгылган борынын сөртеп алды да әйтте: +— Ярый искә төшердең әле. Минем сиңа бүләгем бар иде. +— Ас итеннән сэндвич түгелдер бит? - борчылып сорап куйды Һарри, ә Һагрид, ниһаять, елмайды. +— Юк. Кичә Дамблдор миңа шуның өчен махсус ял бирде. Дөресен генә әйткәндә, ул мине эштән куарга тиеш иде, ә ул... кыскасын әйткәндә, мә тот... +Бу күн белән тышланган матур альбом иде. Һарри бик кызыксынып аны ачып җибәрде. Анда тылсымлы фотосурәтләр беркетелгән иде. Һәрбер биттә аңа әти-әнисе елмаеп, сәлам бирә иде. +— Әтиләреңнең мәктәп дусларына ябалаклар салдым, фотосурәтләрен сорадым... синдә бит берсе дә юк... ошыймы? +Һарриның тамагына төер утырды, һәм ул бер сүз дә әйтә алмады, ләкин Һагрид барын да аңлаган иде инде. +*** +Кичен Һарри йомгаклау мәҗлесенә үзе генә барды. Мадам Помфри тагын бер кат саулыгын тикшерергә карар кылганга күрә, ул соңга калды, шуңа күрә мәҗлескә төшеп җиткәндә, Олы Зал тулган иде диярлек. Зал Слизеринның көмеш һәм яшел төсләре белән бизәлгән иде. Йортлар Кадәхе өчен ярышта Слизерин инде җиденче тапкыр җиңә, хәзер укытучылар өстәле артындагы диварда да Слизерин еланы төшкән зур әләм тора иде. +Һарри залга керү белән, бөтен зал тып-тын калды. Берникадәр вакыттан соң барысы да кабат сөйләшергә тотынды. Һарри, башын күтәрмичә генә, Гриффиндор өстәле янына килде дә Рон белән Һермиона арасына утырды. Бөтен кешенең аңа карап торуына игътибар итмәскә тырышты ул. Кайберәүләр Һаррины яхшырак күрер өчен, урыннарыннан да торганнар иде. +Бәхеткә каршы, берничә мизгелдән соң Дамблдор пәйда булды. Бөтен кеше дә урыннарына утырды, сөйләшүләр бетте. +— Димәк, тагын бер ел артта калды! - диде Дамблдор күтәренке кәеф белән. - Тик искиткеч бәйрәмне башлар алдыннан, мин сезне үземнең нотыкларым һәм кирәкмәс сөйләшүләрем белән туйдырасым килә әле. Димәк, артта тагы бер уку елы калып бара. Сезнең башларыгыз бераз булса да авырайгандыр дип ышанам. Хәзер аларны яңа елга бушатыр өчен менә дигән җәегез бар. .. +— Ә хәзер, аңлавымча, без Йортлар Кадәхен тапшырырга тиешбез. Арттан башлыйбыз. Дүртенче урынны Гриффиндор алды - өч йөз унике балл. Өченче урында Һаффлпафф - өч йөз илле ике балл, икенче урында Каргатырн йорты - дүрт йөз егерме алты балл. Беренче урында Слизерин - дүрт йөз җитмеш ике балл. +Слизерин өстәлендә утыручылар, дәррәү кубып, шатланып кычкыра һәм кул чаба башлады. Һарри Драко Малфойның касә белән өстәлгә сугуын күрде. +Бу күңел кайтаргыч күренеш иде. +— Әйе, әйе, сез бик әйбәт тырыштыгыз, - диде Дамблдор. - Тик шулай да без соңгы вакыйгаларны исәпкә алырга тиешбез. +Зал тып-тын калды. Слизериннарның балкуы сүнә төште. +— Димәк, — дип дәвам итте Дамблдор. - Минем тапшырасы берничә баллым калган. Нәрсә әле монда... Әһә... +— Мистер Рональд Уизлидан башлыйк... +Рон кызарды һәм кояшта янып беткән редискага охшап калды. +— ...Һогвартс мәктәбе күп еллар күрмәгән искиткеч оста шахмат уены өчен Гриффиндор йортына илле балл бирәм. +Гриффиндорныкылар утырган өстәл артындагы тавышлар тылсымлы түшәмгә кадәр барып җиткәндә, хәтта түшәмдәге йолдызлар да селкенгәндәй булды. Һарри Персиның башка префектларга мактануын ишетте: +— Бу минем энем, беләсезме? Иң кечкенә энем! МакГонагаллның шахматларын җиңде! +Ниһаять, яңадан тынлык урнашты. +— Алга таба... мисс Һермиона Грейнджер, - диде Дамблдор. - Ялкын каршында салкын мантыйк эшен күрсәткәне өчен мин Гриффиндорга тагын илле балл бирәм. +Һермиона кулы белән битен каплады. Һарри Һермиона елап җибәргәндер дип уйлады. Ә гриффиндорлар исә акыдан язганнар иде бугай - алар яңа гына йөз балл җыйдылар бит! +— Һәм ниһаять, мистер Һарри Поттер, — дип игълан итте Дамблдор, һәм залда тынычлык урнашты. - Искиткеч түземлек һәм сокландыргыч кыюлыгы өчен, Гриффиндор йортына алтмыш балл бирәм. +Колак тондыргыч шау-шу купты. Саный да, кычкыра да белгән кешеләр хәзер Гриффиндорның дүрт йөз җитмеш ике баллы барлыгын аңладылар, хәзер алар Слизерин белән тигезләштеләр. Эһ, әгәр Дамблдор Һаррига тагын бер балл биргән булса, алар Йортлар Кадәхен алга да булырлар иде... +Дамблдор кулын күтәрде. Зал тынычлана төште. +— Батырлыкның төрлесе була, - Дамблдор елмая иде. - Дошманга каршы көрәшер өчен зур батырлык таләп ителә, әмма дусларга каршы торыр өчен дә шулкадәр үк батырлык кирәк. Шуңа күрә мин мистер Невилл Лонгботтомга ун балл бирәм. +Олы Залның ишеге артында берәрсе торса, һичшиксез, монда нидер шартлаган дип уйлар иде. Гриффиндор өстәле артындагы тавышлар шулкадәр көчле иде! Һарри, Рон һәм Һермиона, сикереп торып, көтмәгәндә ишелеп төшкән бәхетеннән агарып киткән һәм аны кочакларга тотынган иптәшләре астында калган Невиллны котладылар. Моңарчы аның Гриффиндор өчен бер балл да ота алганы булмады. Һарри, кычкыруын дәвам итеп, терсәге белән Ронның кабыргасына төртте һәм Малфойга ымлады. Драко бөтен гәүдәсенә катыру әфсене җибәрелгән сыман боегып утыра иде. +— Димәк, - дип кычкырды Дамблдор, Слизеринның җиңелүенә сөенгән Каргатырн белән Һаффлпаффның да алкышларын туктатырга тырышып. - Бизәкләрне үзгәртергә кирәк. +Ул кул чапты, һәм яшел әләмнәр алга, көмеш төсләр алтынга әйләнде, елан юкка чыкты, ә аның урынына зур Гриффиндор арысланы пәйда булды. Снейп, газаплана-газаплана елмаеп, профессор МакГонагаллның кулын кысты. Бер мизгелгә Һарри белән Снейпның карашлары очрашты. Шул вакыт ул Снейпның аңа карата булган мөнәсәбәте әз генә дә үзгәрмәгәнен аңлады. Ләкин Һаррины хәзер бу борчымый иде. Киләсе елда тормыш тагын тәртипкә киләчәк, яисә инде, Һогвартста мөмкин булган тәртипкә килә язачак дигән хис-сиземләү бар иде. +Бу кич Һарриның тормышында иң бәхетле кич иде, квиддичта җиңүеннән, Раштуадан яки хәтта тау троллен бәрүдән дә яхшырак иде бу кич. Әлеге кичне ул беркайчан да онытмасын белә иде. +*** +Имтиханнарның нәтиҗәләре игълан ителмәгәнлеге Һарриның башыннан чыккан иде, әмма аңа борчыласы да булмады.. Ни гаҗәп, алар Рон белән әйбәт билгеләр алдылар, ә Һермиона исә иң яхшы укучы булып чыкты. Хәтта Невилл да имтиханын бирә алган: аның үләннәр дәресендә алган яхшы билгесе төнәтмәләрдә тәмам батуын каплаган. Һарри белән Рон әшәке, явыз, җүләр Гойлны куырлар дип өметләнгәннәр иде. Тик ул да ничектер имтиханны биреп чыккан. Бу күңелле түгел иде, тик Рон әйтүенчә, бөтен әйберне дә берьюлы алып булмый шул. +Көтмәгәндә генә киштәләр дә бушады, чемоданнар да җыелды, Невиллның бакасы да бәдрәф почмагында табылды. Барлык укучыларга да җәйге ял вакытында тылсым белән шөгыльләнмәскә дип кисәтүләр тараттылар ("Шулар турында онытырлар дип гел хыялланам", - дип моңсу гына зарланды Фред Уизли). Һагрид килде һәм аларны көймәләрдә күлнең теге ярына чыгарды. Көлешәкөлешә Һогвартс-экспресска утырдылар, поезд тәрәзәсеннән күренгән кыргый табигать матур тигез кырлар һәм чиста өйләр белән алышынды. Маглларның кечкенә шәһәрләре яныннан узганда, алар "Берти Боттның Төрле Тәмдәге Борчакларын" ашадылар. Ә аннары тылсымчы мантияләрен салып, куртка һәм пәлтәләрен киделәр, озак та үтмәстән, Кингс-Кросс станциясенең тугыз һәм дүрттән өч платформасына килеп җиттеләр. +Платформадан чыгар өчен шактый гына вакыт кирәк булды. Маглларның игътибарын җәлеп итмәс өчен, карт кына станция караучысы балаларны икешәр, өчешәр генә чыгарды. Әгәр дә берьюлы бер көтү кеше дивардан килеп чыкса, магллар аларны күрми калмаслар иде шул. +— Сез бу җәйне безгә килергә тиеш, - диде Рон. - Икегез дә. Мин сезгә ябалак җибәрермен. +— Рәхмәт, - диде Һарри. - Миңа нәрсәне дә булса өметләнеп көтәргә кирәк бит инде. +Тышка, магллар дөньясына чыгып җиткәнче, аларны кат-кат эттеләр һәм төрттеләр. Кайбер кешеләр кычкырып калалар иде: +— Сау бул, Һарри! +— Күрешкәнче, Поттер! +— Һаман да данлыклы әле син, - дип көлеп куйды Рон. +— Мин кайтасы җирдә алай түгел, ышан миңа, - җавап бирде Һарри. +Ул, Рон һәм Һермиона дивар аша бергәләп чыктылар. +— Менә ул, әни, кара! +Бу Ронның кечкенә сеңлесе Джинни Уизли иде, әмма ул Ронга күрсәтми иде. +— Һарри Поттер! - дип чинады Джинни. - Әни, кара! Мин аны күрәм. +— Әкренрәк, Джинни. Бармак белән күрсәтмиләр, матур түгел. +Миссис Уизли аларга елмаеп карады. +— Җиңел ел түгел иде бу, ә? - диде ул. +— Әйе, - диде Һарри. - Тәм-томнар һәм свитер өчен бик зур рәхмәт сезгә, миссис Уизли. +— Ай, рәхмәтләр кирәкми, кадерлем минем, - диде ул. +— Син әзерме инде? +Ә бу тавыш Вернон абыйныкы иде. Ул нәкъ узган елдагыча кызыл битле, мыеклы һәм, гади кешеләр белән тулган станциядә ябалаклы читлек тоткан Һаррины күргәнгә, ачулы иде. Аның артында Һаррига котлары очып карап торучы Петуния апа белән Дадли баскан иде. +— Сез Һарриның туганнары булса кирәк! - дип сәламләде аларны миссис Уизли. +— Күпмедер дәрәҗәдә, әйе, - диде Вернон җизни. - Малай, ашык, без сине көне буе көтеп торырга җыенмыйбыз. +Вернон абый кырыйга китте, ә Һарри Рон белән Һермиона ягына борылды. +— Җәй беткәч күрешербез алайса. +— Синең ялларың... эээ... күңелле булыр дип өметләнәм, - диде Һермиона, Вернон җизнигә шикләнеп карап куеп. Ул кемнең дә булса шулкадәр әдәпсез була алуына шаккаткан иде. +— Шикләнмәгез дә! - диде Һарри, һәм алар, гаҗәпләнеп, аның елмайган йөзенә карадылар. - Өйдә тылсымларга ярамаганын белмиләр бит алар. Шулай булгач, Дадли белән бик күңелле ял итәчәкбез әле...